ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ RICHARD STONEMAN.pdf

κκ:

μ

ΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΤΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

ΤΑ ΠΝ ΕΥ Μ ΑΤΙΚΑ Δ Η Μ ΙΟ Υ ΡΓ Η Μ Α Τ Α Τ Η Σ

άρχαίας Ε λλάδας ήταν πάντα κτήμα κοινό, τμήμα τής παγκόσμιας κληρονομιάς. Τά κα­ τάλοιπα δμως τοΰ ύλικοΰ πολιτισμοΰ της εί­ χαν γιά ολόκληρους αιώνες χαθεί άπό τήν έπιφάνεια τής γής καί τή μνήμη τών άνθρώπων. Τό βιβλίο αύτό είναι φόρος τιμής στά πρό­ σωπα έκεΐνα πού, άπό τά τέλη τοΰ Μεσαίω­ να, άνοιξαν τό δρόμο πρός τήν Ε λλάδα καί τήν ερευνά τοΰ κλασικοΰ παρελθόντος της. Ή δ η πριν άπό τήν Ά λω ση τής Κων­ σταντινούπολης άπό τούς Τούρκους τό 1453, μερικοί ριψοκίνδυνοι ταξιδιώτες άρχισαν νά καταφθάνουν στήν Ε λλ ά δα μέ διαφορετικά ό καθένας κίνητρα, άλλά μέ κοινό σκοπό: νά βροΰν τά λείψανα τών κλασικών χρόνων καί νά άνασυστήσουν τό άρχαΐο μεγαλείο. Ά λ ­ λοι γιά χάρη τής γνώσης καί μόνο, άλλοι γιά νά συμβάλουν στή βελτίωση τών τεχνών, άλλοι υπηρετώντας τις προσωπικές τους φι­ λοδοξίες ή τά σχέδια τών ύψηλών προστα­ τών τους, οί άνθρωποι αύτοί διασχίζουν τήν Ε λλάδα καί τή Μικρά Ά σ ία , σέ εποχές πού ή περιήγηση εΐναι οχι άπλώς δαπανηρή καί κοπιαστική άλλά καί τρομερά έπικίνδυνη, άναζητώντας τά έρείπια τών πόλεων καί τά άπομεινάρια τής ζωής καί τής τέχνης τών άρχαίων Ελλήνων. Ό Κυριάκός ό Ά γκω νίτης ταξιδεύει γιά νά πλουτίσει τις γνώσεις του. Ό Τζέιμς Στιούαρτ καί ό Νίκολας Ρ εβέτ άναλαμβάνουν τήν πρώτη έπιστημονική περιγραφή τών κτιρίων τής άρχαίας Αθήνας. Ή Ε τα ιρ εία τών Ν τιλετάντι χρη­ ματοδοτεί άποστολές καταγραφής άρχιτεκτονικών μνημείων στήν Ε λλ ά δα καί τή Μικρά Ά σία. Ό Λόρδος Έ λ γ ιν καί ό Έ ντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ δέν διστάζουν νά άποσπάσουν άπό τά άρχαΐα μνημεία δ,τι τούς άρέσει, θεωρώντας δτι τό άνασύρουν

άπό τήν άφάνεια. Αύτοκρατορίες συναγωνί, ζονται ποια θά αποκτήσει τά γλυπτά τής ^Αίγινας καί τών Βασσών. Ή άποστολή του ’Αβα Φουρμόν αποτυγχάνει,; παρά τις πλα­ στογραφίες του, ένώ τά όνειρα τοΰ «ρομαν­ τικού» Ερρίκου Σλήμαν γίνονται πραγματι­ κότητα. Πρωτοπόροι δπως ό Τσάρλς Νιοΰ­ τον, ό Τζών Γούντ, ό Τσάρλς Φέλλοους, ό Κάρλ Χούμαν αγωνίζονται νά παρακάμψουν τήν αδιαφορία ή τήν αντίδραση τών οθωμανικών αρχών προκειμένου νά άναστήσουν τά Θαύματα τοΰ Κόσμου. Ό λους αύ­ τούς, καί πολλές άλλες συναρπαστικές προ­ σωπικότητες, θ ά . τούς συναντήσει ό ανα­ γνώστης στις σελίδες αύτοΰ τοΰ βιβλίου. Κατά τόν 19ο αιώνα πλέον, οί αρχαιοδί­ φες, οί έρασιτέχνες .καί οί παράτολμοι π ε ­ ριηγητές δίνουν σιγά σιγά τή θέση τους στούς αρχαιολόγους, ο ί όποιο ι μεταμόρφω­ σαν τή μελέτη του παρελθόντος άπό περιπέ­ τεια τών καλλιτεχνών καί τών διανοουμένων σέ ακαδημαϊκό- κλαδ6. ; Ό ΡΙΤΣΑ ΡΝΤ ΣΐΟΟΤΝΜ ΑΝ (1951) σπούδασε στήν Όξφόρδη καί εκανε τις ερευνές του στήν έλληνική φιλολογία στο Κολέγιο ΟιπδΙ ΟιηγοΙι τής Όξφόρδης καί στο Πανεπιστήμιο τής Κο­ λωνίας. Είναι συγγραφέας τών έργων ϋαρίιηβ

ΐηίο ΕαιΐΓβΙ: ΕηφδΗ ΤταηδΙαΐΟΓδ οί Οαβδΐοαΐ ΡοβΐΓγ Α Ο385ΐοα1 Οοπιραηΐοη ΐο ΤγάυοΙ ίη ΟΓββοβ.

καί

Σ τ ψ κουβερτούρα: Χαλκογραφία άπό τό βιβλίο τών δΐιιαΓΐ & Κβνβίΐ ΤΗβ ΑηίίςπΐΐΐβΒ οίΑΐΗβηβ, τόμος Β', Λονδίνο 1787 (βλ. έδώ σσ. 187-199)

Ι8ΒΝ 960-250-123-5

ΚΙΟΗΑΚϋ δΤΟΝΕΜΑΝ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΕΛ ΕΝ Η Α Γ ΓΕ Λ Ο Μ Α Τ Η -Τ ΣΟ Τ ΓΚ Α ΡΑ Κ Η ΕΠΙΜ ΕΛΕΙΑ

Α Ν Τ ΙΓ Ο Ν Η ΦΙΛΙΠΠ Ο ΠΟ ΤΛΟΤ

Μ Ο ΡΦ Ω Τ ΙΚ Ο ΙΔ Ρ Τ Μ Α Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Τ Ρ Α Π Ε Ζ Η Σ

ΑΘΗΝΑ 1996

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Οϋδεΐς προφήτης έν τή έαυτοΰ πατρίδι, καθώς λένε, κι ένας λόγιος 8έν εΐναι πάντοτε εύπρόσδεκτος στο αντικεί­ μενο της μελέτης του. Ή έκδοση στά έλληνικά τοΰ β ι­ βλίου αύτοΰ άπό τό Μορφωτικό "Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης εΐναι γιά μένα μεγάλη ηθική ανταμοιβή. Σκοπός τοΰ βιβλίου ήταν αφενός νά τιμήσει τήν προσφορά τής Ε λ λ ά ­ δας στήν ευρωπαϊκή ευαισθησία και αφετέρου νά κατανοή­ σει τά ένδιαφέροντα και τόν ένθουσιασμό έκείνων τών έ ­ κτος Ε λλάδας Ευρωπαίων πού έκαναν τήν Ε λλά δα σκο­ πό τής ζωής τους. Ά π ό τό 1987, ετος έκδόσεως τοΰ β ι­ βλίου, έχουν προστεθεί σημαντικά εργα στον τομέα αύτόν, τά όποια περιλαμβάνονται στήν ένημερωμένη β ι­ βλιογραφία της έλληνικής έκδοσης, άλλά είμαι εύτυχής που τό β ιβλίο μου θεωρείται άκόμη χρήσιμο άπό τούς μ ε ­ λετητές τοΰ θέματος. Ό φείλω ιδιαίτερες εύχαριστίες στή μεταφράστρια Ε λ έ ­ νη Ά γγελομάτη-Τσουγκαράκη, ή όποία εΐναι καί ή ϊδια συγγραφέας μ έ σημαντική επιστημονική συμβολή στή μ ε ­ λέτη τών περιηγητών τοΰ 19ου αιώνα, διότι κίνησε τό ένδιαφέρον τών κριτικών και τοΰ έκδοτη στήν Ε λλά δα γιά τό βιβλίο αύτό, και τελικά μόχθησε γιά νά τό μ ετα­ φράσει. Ξεπέρασε κατά πολύ τό συνηθισμένο εργο τοΰ μεταφραστή, έφιστώντας τήν προσοχή μου σέ έσφαλμένα

8

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ή άσαφή σημεία τοΰ βιβλίου, κι ετσι της είμαι πραγματι­ κά ευγνώμων γιά τη βελτίωση του. Τώρα, καθώς ολοκληρώνω μιά μελέτη γιά τούς ζωγρά­ φους πού άπεικόνισαν την Ελλάδα, άντιλαμβάνομαι δτι τό θέμα της άλληλεπίδρασης της Ε λλάδας και τών γειτό ­ νων της δέν θά πάφει ποτέ νά μ έ απασχολεί. Γ ιά μένα7 πού δέν είμαι 'Έλληνας, η έλληνική κληρονομιά δέν εΐναι, δπως τό «μαρμάρινο κεφάλι» στο ποίημα τοΰ Σεφέρη, ένα βάρος, άλλά πάντοτε πηγή έμπνευσης. Ιούλιος 1996

ΚΙΟΙΑΚΌ 5Τ0ΝΕΜ ΑΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ε Κ Δ Ο Σ Η ............................... ΠΡΟΟΙΜΙΟ

7

..............................................................................................................

Α' Πρόλογος: Οί θησαυροί τής Κωνσταντινούπολης

11

...

15

Β' Ό Κυριάκός ό ’Αγκωνίτης καί οί σύγχρονοί του . . . .

45

Γ' Συλλέκτες καί αρχαιοδίφες: τά «άρουνδέλεια» μάρμαρα

67

Οί συλλέκτες.............................................................................

67

Τά μάρμαρα τοΰ ’Λ ρ α ν τελ ......................................................

75

Δ' Αρχαιοδίφες καί έξερευνητές: Ή επίσκεψη τοΰ Ζάκ Σπόν καί τοΰ Τζώρτζ Ούέλερ ..................................... Ή Ελλάδα στή δεκαετία τοΰ 1670 ......................................

(95^

Ό Ζάκ Σπόν καί τό ταξίδι του ..............................................

103

Ή τοπογραφία της Αθήνας

113

.................... ..............................

95

Ε' Μάρμαρα γιά τόν Γάλλο βασιλιά (1667 -1 7 8 9 )........ 134 ζ' Ή έταιρεία τών Ντιλετάντι καί ή αναβίωση τοΰ έλληνικοΰ ιδεώδους ...................................................... #ν. . . . 171 Ή προτίμηση γιά τά έλληνικά πράγματα

............................

171

Οί άρχαιότητές τής Ιωνίας ....................... ...........................

200

Ζ' Ή γραφικότητα καί οί τοπογράφοι ............................. 208 Έντουαρντ Ντόντουελ καί Ούίλλιαμ Γκέλ

.......................... 224

Έντουαρντ Ντάνιελ Κ λά ρ κ......................................................

230

10

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

0

Ούίλλιαμ Μάρτιν Λ ή κ ..............................................................

236

Δωδώνη ..................................................................................... Η ' *Ισ το ρ ία τριώ ν πόλεω ν: Λ ο νδ ίνο , Μ όνα χο καί Π α ρ ίσ ι 249 Τά Ελγίνεια Μ άρμαρα................................................... *. . . 253 Οί ναοί τής Αίγινας καί τών Βασσών

.................................

269

Ή Αφροδίτη τής Μήλου ......................................................... 301 Θ'

Ι'!

Τ ά λιοντάρια τή ς Μ ικρας Ά σ ί α ς

....................................... 310

Τά μνημεία τής Ξ άνθου...........................................................

313

Τά λιοντάρια τής *Αλικαρνασσού

.........................................

323

Ή Έφεσία Άρτεμις ................................................................

334

Τ ό γερμανικό β α σ ίλειο Ό λυμ πία

.............................................................. 351

..................................................................................

Ι Α ' Ο ί α ύτοκρατορίες σέ ά γώ να δρόμου

378

................................ 391

Ό Ερρίκος Σλήμαν καί ή Τροία ..............................................391 Τό Μουσείο τοΰ Βερολίνου...................................................... ..413 Ό Κάρλ Χούμαν καί ή Πέργαμος

......................................... ..418

Ό Όττο Μπέντορφ, ό Γκέοργκ Νήμαν καί τό Ηρώο στο Γκιόλμπασι (Τρύσα) ................................................................ ..428 Ι Β ' Κ ατακλείδα: Γ υρισμός στήν Ι θ ά κ η ................................. , ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

436

................................. .......................................................... ..445

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................. ................ ...................................... ..459 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ..................................................................... .........................491 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

............................................................................................... ..501

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Ποτέ δέν έπισκέπτονταν τήν Ελλάδα περισσότεροι άνθρωποι απ’ ό,τι σήμερα. Καθημερινά, χιλιάδες πόδια άνεβοκατεβαίνουν τά σκαλιά τής Ακρόπολης στήν Αθήνα, τοΰ λόφου τών Μυκη­ νών καί τοΰ ιεροΰ τών Δελφών περιφέρονται στά σπαρμένα μέ πεσμένες κολόνες άλση τής Όλυμπίας καί τής Έπιδαύρου* θαυμάζουν τό χρυσάφι τοΰ ’Αγαμέμνονα καί τόν μεγάλο χάλκι­ νο Δία στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τής Αθήνας. Τί εί­ ναι αύτό πού τούς έλκύει; Αύτές οι ορδές τών ένθουσιωδών τουριστών, πού έρχονται, βεβαίως, οχι μόνο γιά τόν ήλιο καί τή θάλασσα —πού δέν τά απολαμβάνει κανείς μέσα στά κλιματιζόμενα πούλμαν ή τήν πνιγηρή ζέστη τής Αθήνας— άποτελοΰν, ίσως, τό καλύτερο έπιχείρημα γιά τήν αδιάκοπη δύναμη τής κλασικής παράδοσης, γιά τό θαυμασμό πρός τήν αρχαιότητα, έστω κι αν είναι τόσο λίγο κατανοητή, ώς πηγή τοΰ πολιτισμού μας. Ωστόσο, ή κλασική παράδοση δέν εΐναι μόνον ό αδρανής δι­ κτάτορας, όπως ύποθέτουν μερικές φορές όσοι τή δυσφημοΰν. Κάθε κομμάτι τής αρχαιότητας, κάθε λείψανο τής φιλολογίας της ή θραΰσμα τής τέχνης της, εχει ανακτηθεί μέ αγάπη καί αφοσίωση. Κατά τήν άποψή μου, τουλάχιστον τό ί'διο έκαναν καί οί περιηγητές, ιδιαίτερα έκεΐνα τά μεγάλα ανεξάρτητα πνεύ­ ματα πού ξεκίνησαν γιά νά κατακτήσουν τήν Ελλάδα. Θερά­ ποντες μιας ζωντανής παράδοσης ύπήρξαν, έπίσης, οί αρχιτέ­ κτονες πού πήραν στις χώρες τους τά κλασικά πρότυπα καί τά μεταμόρφωσαν σέ τοΰβλα καί κονίαμα, μάρμαρο καί γύψο: Τά

12

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ακαδημαϊκά ένδιαφέροντά τους παρεμπιπτόντως μόνο σχετίζον­ ται μέ τά έπιτεύγματά τους. Οι θεσμοί άπολιθώνονται, καί οί έπαγγελματίες ειδικοί άποτελοΰν βαρετή συντροφιά. Ή Αρχαιολογία, νιόφερτη στήν επι­ στημονική ζωή, δέν ύπήρξε ποτέ αποκλειστική απασχόληση. Έπί αιώνες άποτελοΰσε μέλημα δσων είχαν το χρόνο, τό πάθος καί τά οικονομικά μέσα γιά νά κάνουν άνασκαφές, νά άνακαλύψουν, νά έρμηνεύσουν καί νά άξιοποιήσουν. Οί εραστές της ύπήρξαν πολλοί. Στο βιβλίο αύτό σκοπεύω νά αφηγηθώ τήν ιστορία τών άν­ δρών αύτών (δέν ύπάρχει γυναίκα άνάμεσά τους). Ή ιστορία παρουσιάζει πραγματικό ένδιαφέρον, πέρα άπό τό φώς πού ρί­ χνει στή μεταβαλλόμενη ιστορία τής φιλοκαλίας, τής έπιστήμης καί τής τέχνης. Μέχρι πολύ πρόσφατα τά ταξίδια στή νο­ τιοανατολική Μεσόγειο άπαιτοΰσαν ανθρώπους μέ αποφασι­ στικότητα, άντοχή, φαντασία καί θάρρος. Οί δρόμοι ήταν λίγοι, τά μεταφορικά μέσα βραδυκίνητα, ή πανούκλα καί ή έλονοσία ένδημικές, ή τροφή κακή, οί Τοΰρκοι διοικητές ενοχλητικοί καί. οί ληστές άπειλητικοί. Οί πόλεμοι άποτελοΰσαν κίνδυνο οχι μό­ νο γιά τούς περιηγητές, άλλά καί γιά τά μνημεία πού έκεΐνοι πήγαιναν νά μελετήσουν. Θεωρώ πώς ώφελήθηκα πολύ πού γνώρισα μερικούς άπό αύτούς τούς άνθρώπους, άσχέτως μέ τά επιτεύγματα πού διαιώνισαν τά όνόματά τους. Στήν πραγματικότητα, δμως, αληθινοί πρωταγωνιστές τής ιστορίας είναι τά μνημεία τής άρχαίας Ελλάδας, τά κτίριά της, τά άγάλματα καί τά άνάγλυφά της, οί έπιγραφές καί τά αγγεία της. Όπως καί οί ήρωες τής Ίλίάβοίς, καταστρέφονται διαρκώς δσο έξελίσσεται ή ιστορία —πολλοί άπό αύτούς στις πρώτες κιόλας σελίδες— άλλά δσοι επιβιώνουν κυριαρχούν στο πέρα­ σμα τών αιώνων. Βάλθηκα νά ρωτώ συνεχώς τούς άνδρες πού έμφανίζονται σ’ αύτές τις σελίδες: «Γιατί πήγατε στήν Ελλάδα;». Οί απαντή­ σεις ποικίλλουν. Ανάμεσα στά κίνητρά τους περιλαμβάνονται ή

ΠΡΟΟΙΜΙΟ

13

φιλοδοξία (γιά τόν έαυτό τους, γιά τήν πατρίδα τους ή γιά τήν τέχνη), ή είδημοσύνη, ή άρπακτικότητα, άκόμη καί τό τοπίο, καί κυρίως ή γνήσια έπιθυμία νά γνωρίσουν καί νά κατανοήσουν τούς αρχαίους Έλληνες. Ή ιστορία αύτή είναι ή ιστορία τοΰ έαυτοΰ μας. Αύτό πού μας διαμόρφωσε εϊναι ή σχέση μας μέ τό κλασικό παρελθόν. Τό βιβλίο αύτό άποτελεΐ μιά άσκηση τής μνήμης, μιά προσπάθεια νά κατανοήσουμε τό πώς έμεΐς καί οί πρόγονοί μας αγωνιστή­ καμε γιά νά διασώσουμε τούς άρχαίους, Γίγαντες βυθισμένους μέσα στο χρόνο, άπό τή φθορά τών αιώνων. Όφείλω πολλά σέ πολλούς. Είμαι κυρίως εύγνώμων γιά τή βοή-θεια πού μοΰ προσέφεραν διάφορες βιβλιοθήκες* ή εργασία μου θά ήταν αδύνατη χωρίς τά πολύτιμα βιβλία τους. Αύτές είναι ή Βρετανική Βιβλιοθήκη, ή Βοδληιανή καί ή ’Ασμολειανή Βιβλιο­ θήκη στήν Όξφόρδη, ή Βιβλιοθήκη τοΰ Ινστιτούτου Κλασικών Σπουδών στο Λονδίνο, ή Γεννάδειος Βιβλιοθήκη στήν Αθήνα καί, πρωτίστως, ή Βιβλιοθήκη τοΰ Λονδίνου. Ό καθηγητής ΙοΗη Βοαι*(1πιαη καί ή καθηγήτρια Ό λγα Παλαγγια διάβασαν δλο τό κείμενο, δέν θά επρεπε, δμως, νά θεωρηθοΰν ύπεύθυνοι γιά τις άτέλειές του. Τμήματά του διάβασαν έπίσης ή καθηγήτρια Αν6πΐ 0 ε π χ 6 γ ο π , ό δρ. Α γιΗπγ ΜαοθΓ6§θΓ καί ό δρ. ]. Μ. \^α§8ία£Γ, γιά τούς οποίους ισχύει βεβαίως τό ίδιο. Είμαι εύγνώμων έπί­ σης στον ΚίοΗαι-ά διχιαίΐ καί στούς συναδέλφους καί φοιτητές του στο Κολέγιο Ράντλεϋ γιά τή βοήθειά τους στο νά διασαφηνίσω τις ιδέες μου σχετικά μέ τή γραφικότητα. Ένα τμήμα τοΰ Κε­ φαλαίου Ε' ενει παρουσιαστεί μέ διαφορετική μορφή στο περιο­ δικό ΒοΓβαδ, 8 (1985). Ή γυναίκα μου άνέχτηκε μέ τή συνηθισμένη της ύπομονή καί καλή διάθεση τήν άνία πού προκαλεΐ ενας σύζυγος δταν συζητεΐ μόνο γιά άγνωστους ξένους καί μικρά πράσινα δελτία. ΚΙΟΙΑΚΌ 8ΤΟΝΕΜΑΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ Ά κόμη καί ή δανεική λοεμπρότητα μ έ την οποία ό Κωνσταντί­ νος στόλισε την πόλη του περιείχε κάτι πού φαινόταν νά προμηνύει την πρόωρη παρακμή. 'Ο ιδρυτής αύτοκράτορας, άρπάζοντας τά άρχαία άγάλματα, τούς πίνακες, τούς οβελίσκους καί τά καλλιτεχνήματα, άναγνώριζε την άδυναμία του νά βά ­ λει στη Θέση τους εργα μεταγενέστερων δημιουργών * καί όταν ό κόσμος, και ιδιαίτερα ή Ρώμη, λεηλατήθηκε γιά νά στολίσει την Κωνσταντινούπολη, ό αύτοκράτορας πού διέταξε τό εργο αύτό θά μποροΰσε νά συγκριθεί μ έ έναν άσωτο νέο, πού άπογυμνώνει τη γριά μάνα του άπό τά στολίδια της νιότης της, γιά νά στολίσει μιά φανταχτερη έρωμένη, πού πάνω της όλοι τά βρίσκουν άταίριαστα. δίΚ ΨΑΓΤΕΚ δΟΟΤΤ, Κόμης Ροβέρτος τών Παρισίων

Ό Απρίλης στήν Κωνσταντινούπολη είναι ό πιο σκληρός μή­ νας. Τόν Απρίλη ό Βόσπορος αρχίζει νά παραμερίζει τόν χειμε­ ρινό θυμό του* οί ακτές του στήν Άσία καί στήν Εύρώπη αρχί­ ζουν νά αποκτούν τό ανοιξιάτικο λουλουδένιο χαλί τους. Παπα­ ρούνες, χρυσάνθεμα καί πελαργόνια, δελφίνια καί ασφόδελοι χρωματίζουν τούς λόφους καί τις ρωγμές τών δύο φρουρίων, τοΰ Ρουμελί Χισάρ καί τοΰ Άναντολού Χισάρ. Δροσερές αύρες φέρνουν νέα ζωή στά μουσκεμένα χώματα τής νοσηρής πόλης. Ό Απρίλης δμως είχε μιά ιδιαίτερη σημασία γιά τούς Έ λ­ ληνες πού ζοΰσαν έδώ τούς τελευταίους δυόμισι αιώνες τής Βυ­ ζαντινής αύτοκρατορίας. Καί τοΰτο, γιατί τόν Απρίλη τοΰ

16

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

1204, δεκαέξι αιώνες μετά τή δημιουργία τών παλαιότερων καί σπουδαιότερων άπό τά άναρίθμητα εργα τέχνης πού στόλι­ ζαν τή Βασιλεύουσα, καταστράφηκαν περισσότεροι άπό τούς μισούς θησαυρούς της* καταστράφηκαν άπό τά χέρια τών χρι­ στιανών, πού, λίγες έβδομάδες νωρίτερα, οί Βυζαντινοί τούς θεωρούσαν συμμάχους. Ή Τέταρτη Σταυροφορία —ένα πλήθος πολεμιστές άπό δλα τά έθνη τής Εύρώπης, πού ήταν συλλήβδην γνωστοί στούς βυ­ ζαντινούς Έλληνες ώς «Φράγκοι»— είχε ξεκινήσει τό 1203 άπό τή Βενετία, μέ τις εύλογίες τοΰ Πάπα καί μέ σκοπό τήν άνάκτηση τών Άγιων Τόπων. Είχαν οδηγίες νά εξασφαλίσουν τή βοήθεια τοΰ βυζαντινοΰ αύτοκράτορα στον πόλεμο κατά τών Τούρκων. Μαζί τους δμως ήταν καί ό Αλέξιος, γιος τοΰ έκθρονισμένου αύτοκράτορα τής Κωνσταντινούπολης, πού είχε κατά νοΰ άλλα σχέδια πέρα άπό τήν κατάκτηση τοΰ Ίσλάμ. Καθώς ό στόλος άνέπλεε τόν Βόσπορο πρός τόν Κεράτιο Κόλ­ πο καί διακρινόταν πλέον ή ογκώδης συστάδα τών τρούλων τής Α γίας Σοφίας (πού τότε δέν τήν ελάφραιναν οί κατακόρυφες σιλουέτες τών μιναρέδων), λουσμένη στή λάμψη τοΰ μαρμάρου, τοΰ χρυσοΰ καί τοΰ χαλκοΰ άπό τό πλήθος τών άγαλμάτων πού στόλιζαν κάθε δημόσιο χώρο, ή συμφορά άρχισε νά πλησιάζει τήν πόλη. Τό μνημείο πού, σάν ορόσημο, άπό καιρό καθοδηγούσε τά πλοία στο λιμάνι, ή μεγάλη Άθηνα τοΰ Φειδία, πού είχε φτια­ χτεί γιά νά κοσμήσει τήν Ακρόπολη τής Αθήνας, στεκόταν μέ τό χέρι τεντωμένο πρός τά δυτικά· καί οί άνθρωποι έλεγαν δτι έγνεφε στο στρατό νά καταστρέψει τήν πόλη. Ό αύτοκράτορας Αλέξιος Γ', πού είχε έκθρονίσει τόν γέρο αύτοκράτορα Ίσαάκιο πριν άπό οκτώ χρόνια, δέν ένιωθε άσφαλής στο παλάτι του. Μό­ λις εφτασε ή είδηση δτι ό γιος τοΰ Ίσαάκιου ήταν στο λιμάνι μέ τούς Σταυροφόρους, τό έσκασε άπό τήν πόλη. Όντας σέ δύσκολη θέση ή κυβέρνηση παλινόρθωσε τόν Ίσαάκιο καί συμφώνησε νά καταστήσει συναυτοκράτορα τόν γιό του, ώς Αλέξιο Δ'.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

17

Τόν Ιανουάριο του 1204, δυσαρεστημένοι έθνικιστές μέ ήγέτη τόν Μούρτζουφλο, εναν άπό τούς γαμπρούς τοΰ Αλεξίου Γ', οργάνωσαν μιά στάση πού συνοδεύτηκε άπό καταστροφική πυρκαγιά. Κύριος σκοπός τους φαίνεται δτι ήταν νά καταστρέ­ ψουν τό ένοχλητικό άγαλμα τής Άθηνάς, τό όποιο θεωροΰσαν ύπεύθυνο γιά τήν παρουσία τοΰ έχθρικοΰ στρατοΰ. Ένα μήνα άργότερα ό Μούρτζουφλος εισέβαλε στο παλάτι* ό Αλέξιος άλυσοδέθηκε, φυλακίστηκε καί άργότερα στραγγαλίστηκε στή φυλακή του. Ό Μούρτζουφλος άρχισε νά αύτοαποκαλεΐται Α ­ λέξιος Ε' καί δέν άργησε νά άποκηρύξει τή συμφωνία πού είχε κάνει μέ τούς Σταυροφόρους ό προκάτοχός του. Ή πρόκληση δέν έμεινε γιά πολύ άναπάντητη. Στις 6 Α πρι­ λίου ,οί Σταυροφόροι έπιτέθηκαν, άλλά άποκρούστηκαν* στις 13 Απριλίου άνοιξαν ρήγμα στά τείχη άπό τή μεριά τοΰ Κεράτιου Κόλπου. Ή σωματοφυλακή τοΰ αύτοκράτορα έφυγε, φωτιές σάρωναν ξανά τήν πόλη, ό Μούρτζουφλος δραπέτευσε άπό τή Χρυσή Πύλη καί τό πρωί μιά ικετευτική πομπή έκανε πασιφα­ νή τήν ύποταγή τών Ελλήνων. Ή σκληρότητα καί οί ορέξεις τών εισβολέων, έγραφε ό Γίββων, «μετριάστηκαν άπό τό κύρος τών άρχηγών καί τά αισθή­ ματα τών στρατιωτών», άν καί ό Πάπας Ίννοκέντιος Γ' διαμαρτυρήθηκε γιά βιασμούς μοναχών, παιδιών καί έγγαμων γυ­ ναικών* «άφέθηκε δμως έλεύθερο τό πεδίο στήν άπληστία τους, πού κορέστηκε, άκόμη καί στή διάρκεια τής Μεγάλης Εβδομά­ δας, άπό τή λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης». Άφοΰ τούς δόθηκε κάθε έλευθερία στήν πόλη, οί Φράγκοι λη­ σμόνησαν τελείως τούς πρώην έχθρούς τους καί άρχισαν νά λε­ ηλατούν καί νά καταστρέφουν τό χρυσάφι, τό άσήμι καί τά κο­ σμήματα, τά πολύτιμα ύφάσματα καί τά νομίσματα, τά μάρμα­ ρα καί τά άλάβαστρα, άκόμη καί τά βιβλία καί τά χειρόγραφα τής ένδοξης πόλης. Ή Κωνσταντινούπολη, δπου γιά χίλια σχε­ δόν χρόνια είχαν συγκεντρωθεί τά εκλεκτότερα έργα τέχνης τοΰ τότε γνωστοΰ κόσμου, άπογυμνώθηκε άπό τή δόξα της μέσα σέ

18

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ένα ξέσπασμα απληστίας καί άσκοπων βανδαλισμών. Ό ιστο­ ρικός Νικήτας Χωνιάτης γράφει (Χρονική διηγησις, σσ. 647648): Εύθύς έξαρχής, οί Λατίνοι έδειξαν τήν έθνική τους πλεονεξία καί έπιδόθηκαν σέ ενα νέο σύστημα λεηλασίας, πού δέν τό ειχε διανοηθεϊ κανένας άπό δσους προηγουμένως είχαν λαφυραγωγήσει τή βασιλίδα τών πόλεων. Διότι, άφοΰ άνοιξαν δλους τούς τάφους τών αύτοκρατόρων, οί όποιοι βρίσκονταν στο ήρώο, μέσα στον μεγάλο ναό τών Ά γ ι ­ ων Α ποστόλων, τούς λεηλάτησαν μέσα στή νύχτα σάν λωποδύτες καί μέ ιερόσυλα χέρια άρπαξαν τά χρυσά κοσμήματα καί κάθε κάλυκα μέ ενθετα μαργαριτάρια ή πολύτιμους λίθους. Ατένισαν μέ θαυμασμό τόν νεκρό τοΰ αύτοκράτορα Ιουστινιανού, πού μετά τόσους αιώνες δέν έδειχνε σημεία σήψης, άλλά δέν παρέλειψαν νά πάρουν καί τά ταφικά του κτερίσματα. Οί Δυτικοί δέν λυπήθηκαν ουτε ζωντανούς ούτε πεθαμένους, άλλά αρχίζοντας άπό τόν ίδιο τόν Θεό καί τούς υπη­ ρέτες του φάνηκαν δλοι άνεξαιρέτως καί σέ όλες τις περιστάσεις άδιάφοροι καί ασεβείς. ... Έπειδή δμως καί έτσι έλειψαν τά χρήματα (μιας καί οί βάρβαροι δέν γνωρίζουν κορεσμό στήν έπιθυμία γιά πλούτη) άρχισαν νά έποφθαλμιοΰν τά χάλκινα άγάλματα καί νά τά παραδί­ δουν στις φλόγες.

Άνάμεσα στά θύματα τής χριστιανικής βαρβαρότητας ήταν μιά κολοσσιαία Ήρα, τόσο μεγάλη πού μέ δυσκολία μπορούσαν νά τή μετακινήσουν τέσσερα βόδια, τήν όποια καί έλιωσαν γιά νά κάνουν νομίσματα* ένας Πάρης πού έδινε τό μήλο στήν Α ­ φροδίτη* ένας όρειχάλκινος άνεμοδείκτης, κορυφαίο έργο τής βυζαντινής τέχνης* ένα άγαλμα πού τό έλεγαν Βελλεροφόντη (ή ’Ιησού τοΰ Ναυή)* ό Ηρακλής* ό ονος μέ τόν ονηλάτη του* ό παλαιστής μέ τό λιοντάρι* οί Σφίγγες, ό έλέφαντας καί τό άλο­ γο* ό μαγικός χάλκινος αετός τοΰ Απολλώνιου τοΰ Τυανέως* τό άγαλμα τής Ελένης, ή οποία, «αν καί χάλκινη, φαινόταν δροσερή σάν δροσοσταλίδα, ένώ τά ύγρά μάτια της ένέπνεαν τόν έρωτα»* ό νικητής ήνίοχος. Θυσιάστηκε, έπίσης, ένα ζευγά­ ρι μυστηριωδών οντων, πού άλλοι τά έξελάμβαναν ώς τά φίδια

ΠΡΟ ΛΟ ΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

19

βασιλίσκο καί ασπίδα, καί άλλοι ώς ιπποπόταμο τοΰ Νείλου καί κροκόδειλο, συμπεπλεγμένα σέ μάχη τόσο άγρια δσο έκείνη «πού συχνά κήρυσσαν τά έθνη σ’ έμάς τούς Ρωμαίους· άλληλοφονευόμενα καί άλληλοκαταστρεφόμενα [καταλήγει ό Χωνιάτης μέ μιά εύσεβή εύχή] μέ τή δύναμη τοΰ Χριστοΰ, ό όποιος διασκορπίζει τά πολεμοχαρή έθνη καί δέν χαίρεται μέ τήν αι­ ματοχυσία καί κάνει τόν δίκαιο άνθρωπο νά πατά έπί τοΰ βα­ σιλίσκου καί τής ασπίδας καί νά ποδοπατά τό λιοντάρι καί τόν δράκοντα» (Χωνιάτης, ο.π., σσ. 648-655). Στο μεταξύ, ό διεκδικητής τοΰ θρόνου, ό Μούρτζουφλος, εί­ χε συλληφθεΐ. Οί Σταυροφόροι, έχοντας έκλέξει τόν κόμητα Βαλδουίνο τής Φλάνδρας ώς δικό τους αύτοκράτορα τής Κων­ σταντινούπολης, τόν καταδίκασαν σέ θάνατο μέ τόν τρόπο πού περιγράφει ό Φράγκος χρονογράφος Βιλλεαρδουίνος: Πρός τό κέντρο τής Κωνσταντινούπολης ύψωνόταν ένας μαρμάρι­ νος κίονας (ό κίονας τοΰ Άρκαδίου), ενας άπό τούς ψηλότερους καί λεπτότερα λαξευμένους πού είδε ποτέ ανθρώπου μάτι. Θά ανέβαζαν τόν Μούρτζουφλο σ’ εκείνη τήν κολόνα καί θά τόν ανάγκαζαν νά πηδήσει μπρος στά μάτια δλου τοΰ κόσμου, άφοΰ μιά τέτοια πράξη απονομής δικαιοσύνης άρμοζε νά μπορεΐ νά τή δει ό καθένας. Ό Μούρτζουφλος όδηγήθηκε στον κίονα καί άνέβηκε στήν κορυφή, ένώ δλος ό λαός τής πόλης συνέρρεε στο μέρος έκεΐνο γιά νά δει τό έκπληκτικό θέαμα. Έ πειτα τόν έριξαν κάτω, καί έπεσε άπό τέτοιο υψος πού δλα τά κόκαλα τοΰ σώματός του τσακίστηκαν μόλις εφτασε στο έδαφος. Νά σάς πώ τώρα καί μιά θαυμαστή σύμπτωση. Πάνω σ’ έκεΐνον τόν κίονα άπό τόν όποιο επεσε ό Μούρτζουφλος, ήταν λαξευμένες λο­ γιών λογιών μορφές, καί άνάμεσά τους ήταν μία πού παρίστανε εναν αύτοκράτορα νά πέφτει κάτω μέ τό κεφάλι. Πριν άπό πολύν καιρό είχε γίνει μιά προφητεία δτι ένας αύτοκράτορας θά ριχνόταν άπό αύ­ τόν άκριβώς τόν κίονα. Έ τσι έπαληθεύτηκε ή προφητεία, δπως απει­ κονιζόταν στις μαρμάρινες μορφές.1

Όπως θά δοΰμε, στις πέτρες τής Κωνσταντινούπολης ύπήρ-

20

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χαν πολλές τέτοιες προφητείες. Καθώς έγραφε ό Σέρ Στήβεν Ράνσιμαν: Ποτέ δέν διαπράχθηκε μεγαλύτερο έγκλημα κατά τής ανθρωπότη­ τας άπό τήν Τέταρτη Σταυροφορία. Ό χ ι μόνο προκάλεσε τήν κατα­ στροφή ή τό διασκορπισμό δλων τών θησαυρών του παρελθόντος, πού τούς εϊχε μέ αφοσίωση συγκεντρώσει τό Βυζάντιο, καί πλήγωσε θανά­ σιμα εναν πολιτισμό πού ήταν άκόμη μεγάλος καί ζωντανός, άλλά ύπήρξε ταυτόχρονα καί μιά γιγαντιαία πολιτική άνοησία. ... *Ανέτρε­ ψε ολόκληρη τήν άμυνα τής Χριστιανοσύνης.2

Έτσι, ή πρώτη συνάντηση τών χριστιανών τής Δύσης καί τής Ανατολής δέν ήταν καθόλου εύοίωνη, άν ληφθεΐ ύπόψη ή σπουδαιότητα πού θά άποκτοΰσε ή έλληνική τέχνη, καί ή ίδια ή Ελλάδα, στά μάτια τών άπογόνων τών Σταυροφόρων στή Δυ­ τική Εύρώπη, γιά γενιές ολόκληρες. Ή Ελλάδα, ή πηγή τής δυτικής τέχνης καί σκέψης, δπου, μέχρι τήν ένδοξη ακμή τής Αθήνας, ατό άθάνατο τής Τέχνης ονειρο τό ’κρυβαν φλέβες πάρϊου μαρμάρου», εϊχε δημιουργήσει, μέσα σέ δύο περίπου αι­ ώνες, έργα τέχνης σέ μάρμαρο, ορείχαλκο καί χρώμα, τά όποια θά προκαλοΰσαν τό φθόνο κάθε κατακτητή καί τό θαυμασμό κάθε καλλιτέχνη στούς μετέπειτα αιώνες. "Άν καί οί περισσότε­ ροι καλλιτέχνες προέρχονταν άπό τήν Αθήνα, τήν πόλη πού ήταν ατής Ελλάδος παίδευσις», δπως καυχιόταν ό Περικλής, πολλοί άπό αύτούς, δπως ό Φειδίας καί ό Ικτίνος τόν 5ο αιώ­ να, ό Πραξιτέλης καί ό Λύσιππος τόν 4ο, εϊχαν γεμίσει μέ έργα τους τήν Ελλάδα, σέ δποιο μέρος τά παράγγελναν οί πάτρωνές τους. Πλήθος άγάλματα, περισσότερα άπό τούς άνθρώπους, φαίνονταν νά συνωστίζονται μέ τούς θεατές πού, κοιτάζοντάς τα, δέν ένιωθαν άλλη εύχαρίστηση πέρα άπό τό θαυμασμό γιά τή φυσικότητά τους. Ή ιστορία τοΰ μακρινού ταξιδιοΰ τους άπό τις πατρίδες τους στήν Κωνσταντινούπολη άρχίζει τήν έποχή τής ακμής τής ρω­ μαϊκής Δημοκρατίας, δταν οί νικηφόροι στρατηγοί τής Ρώμης

ΠΡΟ ΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

21

πρόσθεσαν τήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία στήν έπεκτεινόμενη αύτοκρατορία. Τό πρώτο κρούσμα σημειώθηκε δταν ό Μάνιος Άκίλιος Γλαβρίων, τό 191/190 π.Χ., άρπαξε ποικίλα εργα τέχνης άπό ορείχαλκο καί μάρμαρο, τά όποια βρήκε στο στρατόπεδο τοΰ βασιλιά Άντίοχου Γ', άφοΰ τόν νίκησε στις Θερμοπύλες καί στήν Αιτωλία, καί τά μετέφερε στο Καπιτώ­ λιο τής Ρώμης ώς λάφυρα πολέμου. Πολύ μεγαλύτερη δμως καταστροφή προκλήθηκε κατά τή λεηλασία τής Κορίνθου άπό τόν Λεύκιο Μόμμιο, τό 146 π.Χ., σέ μιά άπό τις κρισιμότερες άναμετρήσεις τοΰ πολέμου γιά τήν κατάκτηση τής έλληνικής χερσονήσου άπό τούς Ρωμαίους. Μερικοί συγγραφείς μάς λένε δτι ό Μόμμιος εκλαψε δταν είδε τήν καταστροφή τής πόλης, πού ύπήρξε μιά άπό τις πιο γοητευτικές καί πιο φιλόξενες τής Ελλάδας (καί οχι μόνο έπειδή ήταν φημισμένη γιά τις έταΐρες της). Δέν μποροΰσε δ­ μως, δπως δέν μπόρεσε κανένας διοικητής, νά έμποδίσει τούς στρατιώτες του νά χρησιμοποιοΰν τούς πίνακες ζωγραφικής στά παιχνίδια τους καί νά έπιδίδονται σέ άλλες καταστροφές.3 Πολλά άγάλματα μεταφέρθηκαν στή Ρώμη καί κόσμησαν τό θρίαμβο τοΰ Μόμμιου. Ά λλα πουλήθηκαν στον βασιλιά τής Περγάμου, ό όποιος ήδη άπατο 210 π.Χ. σχημάτιζε τή συλλο­ γή του* διαμορφώθηκαν, έτσι, τά πρότυπα πού έπρόκειτο νά έπηρεάσουν τις άπόψεις περί τέχνης πού έκφράστηκαν άργότε­ ρα άπό τόν Κικέρωνα καί τόν Κοιντιλιανό. Ά πό τά άγάλματα πού μεταφέρθηκαν στή Ρώμη, ένα τοΰ Φιλίππου Β', προερχό­ μενο άπό τις Θεσπιές, θεωρήθηκε δτι άπεικόνιζε τόν Δία (καί ύποθέτει κανείς δτι τοΰ έβαλαν καί τήν άνάλογη έπιγραφή), ένώ δύο μαρμάρινοι νεανίες άπό τήν Αρκαδία έξετέθησαν ώς οι σεβάσμιοι ήρωες τοΰ Τρωικοΰ Πολέμου Νέστωρ καί Πρία­ μος. Μολονότι τό κοινό μπορεΐ νά άπήλαυσε τά έργα, μάλλον δέν θά φωτίστηκε καί πολύ. Ό έπόμενος Ρωμαίος στρατηγός πού λεηλάτησε τούς καλλι­ τεχνικούς θησαυρούς τής Ελλάδας ήταν ό Λεύκιος Κορνήλιος

22

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σύλλας, πού εγινε αργότερα δικτάτορας. Ά πό τό 88 ώς τό 84 π.Χ. έκανε έκστρατεΐες κατά του βασιλια τοΰ Πόντου Μιθριδάτη ζ'. Ό στρατός τοΰ Μιθριδάτη είχε καταλάβει τόν Πειραιά, κι έτσι τό 87 ό Σύλλας εξαπέλυσε έπίθεση κατά τής Αθήνας καί τοΰ Πειραια. Κατέκοψε τά δένδρα τής Ακαδημίας καί τοΰ Λυκείου, δπου είχαν διδάξει ό Πλάτων καί ό Αριστοτέλης, γιά νά κατασκευάσει πολιορκητικούς πύργους. Ή Αθήνα έπεσε τό 86 καί ό Σύλλας άνέλαβε τή διακυβέρνησή της. Ταυτόχρονα, άφαίρεσε έκλεκτά τμήματα άπό τά μνημεία της, άνάμεσά τους καί κίονες καί κιονόκρανα άπό τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός, πού τήν άποπεράτωσή του ειχε χρηματοδοτήσει ό Άντίοχος Δ' ό Επιφανής, αν καί τό έργο ολοκληρώθηκε έπί Άδριανοΰ (175164 π.Χ.). Τά άρχιτεκτονικά αύτά μέλη χρησιμοποιήθηκαν πι­ θανόν άργότερα στο ναό τοΰ Διός, στο Καπιτώλιο τής Ρώμης.4 Πήρε έπίσης χειρόγραφα, πίνακες ζωγραφικής καί άλλα αντι­ κείμενα τέχνης. Ή πολιορκία τής Αθήνας άπό τόν Σύλλα ήταν πολύ δαπανη­ ρή. Γιά νά τή χρηματοδοτήσει, ειχε έπιβάλει φορολογία στις πλουσιότερες πόλεις τής Ελλάδας, δπως καί στά μεγάλα ιερά τής Έπιδαύρου, τής Όλυμπίας καί τών Δελφών. Ό πράκτοράς του, ό Κάφις, πού ειχε σταλεί στούς Δελφούς γιά νά άπογράψει τό θησαυρό τοΰ ίεροΰ, άνέφερε δτι άκουσε έναν ύπερκόσμιο ήχο λύρας μέσα στο ναό. Τρομαγμένος τό ειπε στον Σύλ­ λα, ό όποιος άπάντησε δτι ή μουσική ήταν σημείο εύνοιας τοΰ Απόλλωνα πρός τόν κατακτητή —καί πήρε τό θησαυρό. Χρειάστηκαν πολλά πλοία .γιά νά μεταφέρουν δλα αύτά τά λάφυρα στή Ρώμη, καί γνωρίζουμε δτι ένα άπό αύτά βυθίστη­ κε έξω άπό τόν έπικίνδυνο Καβομαλιά, στερώντας έτσι τόν κόσμο άπό αρκετά αριστουργήματα. Τό 1907 βρέθηκε ένα ναυά­ γιο, οχι στά άνοιχτά τοΰ Καβομαλια, άλλά έξω άπό τή Μεχντία τής Τυνησίας, πού άποδείχτηκε δτι περιείχε μαρμάρινους κίο­ νες, άρκετά όρειχάλκινα γλυπτά, άνάμεσά τους κι έναν Έρωτα ύψους 1,30 μ., μιά προτομή τοΰ Διονύσου καί άρκετά μικρά

Π ΡΟΛΟΓΟΣ: Ό ΐ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

23

ειδώλια, καθώς καί πολυάριθμα μαρμάρινα άγάλματα —«μια προτομή τής Αφροδίτης, εναν μικρό Πάνα, μιά Νιόβη, δύο Νιοβίδες, δύο σατύρους, έναν νέο, δύο κορμούς νεαρών άγοριών καί μερικά άγαλματίδια»— καί άλλα άντικείμενα, δπως λύ­ χνους, κηροπήγια, έπιπλα καί κοσμήματα. Ή προτομή τοΰ Διονύσου, πού έφερε τήν ύπογραφή τοΰ Βοήθου άπό τή Χαλκη­ δόνα, τοποθετούσε χρονικά τή συλλογή οχι νωρίτερα άπό τόν 2ο αιώνα π.Χ. Οί άγκυρες τοΰ πλοίου, πού ήταν τοΰ τύπου τοΰ 1ου αιώνα, καθώς καί άλλες περιστασιακές ένδείξεις, οδήγησαν τόν ένθουσιασμένο διευθυντή άρχαιοτήτων τής Μεχντίας νά ταυτίσει τό πλοίο μέ κάποιο άπό τά πλοία τής νηοπομπής τοΰ Σύλλα.5 Θά μποροΰσε βεβαίως νά εΐναι ένα άπό τά πλοία τοΰ Σύλλα· έξίσου καλά δμως θά μποροΰσε νά περιέχει τά λάφυρα μιας άλλης έκστρατείας ή καί νόμιμα έμπορεύματα. Ήδη άπό τόν Ιο αιώνα π.Χ. ύπήρχε άκμάζον έμπό^ιο άντιγράφων κλα­ σικών μαρμάρινων άγαλμάτων. Τά εύρήματα ένός άλλου πλοίου, πού άνασύρθηκε στο λιμάνι τοΰ Πειραιά τό 1959, άντιπροσωπεύουν ένα τέτοιο φορτίο. Ένα άλλο ναυάγιο, πού βρέθηκε άπό σπογγαλιεΐς στά άνοιχτά τών Αντικυθήρων τό 1900, πε­ ριείχε φορτίο τής περιόδου τοΰ Αύγούστου. "Ισως πολύ περισ­ σότεροι θησαυροί περιμένουν τήν άνακάλυψή τους* θά είμαστε τυχεροί άν μπορέσουμε νά άνακαλύψουμε μέ άκρίβεια τήν ιστο­ ρική τύχη αύτών τών εύρημάτων, πού άντανακλοΰν τή μεγά­ λη έπιθυμία τής νέας Ρώμης νά άνταγωνιστεΐ τή γηραιά της γείτονα. Κι άλλοι στρατηγοί ακολούθησαν τό παράδειγμα τοΰ Σύλλα. ’Ανάμεσά τους καί ό Λεύκιος Λικίνιος Λούκουλλος, ό όποιος στο θρίαμβό του δταν νίκησε τόν Μιθριδάτη ζ', τό 63 π.Χ., περιέλαβε καί μιά μεγάλη έκθεση στούς κήπους του, κυρίως μέ έργα πού λαφυραγώγησε άπό τή Σινώπη ό Λεύκιος Αιμίλιος Παΰλος. Ό τελευταίος, καθώς φαίνεται, θαύμαζε πραγματικά τόν έλληνικό πολιτισμό καί βρήκε τό χρόνο, άφοΰ κατέκτησε τήν Ελλάδα τό 167 π.Χ., νά κάνει μιά σύντομη περιοδεία στις

24

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

αρχαίες τοποθεσίες. Άρπαξε μιά Άθηνα του Φειδία, τοΰ μεγά­ λου γλύπτη τοΰ 5ου αιώνα, καί τήν αφιέρωσε στή Ρώμη· άφη­ σε δμως άπείραχτο τό γιγαντιαΐο άγαλμα τοΰ Δία, έργο κι αύ­ τό τοΰ Φειδία, πού ήταν τό καύχημα τής Όλυμπίας: φτιαγμέ­ νο άπό ελεφαντόδοντο καί χρυσό, ειχε ύψος πάνω άπό 11,5 μέ­ τρα. Πέρασαν τέσσερις αιώνες πριν τελικά τό μετακινήσουν ά­ πό έκεΐ. Ό Ιούλιος Καίσαρ διέθετε μεγάλη ιδιωτική συλλογή άπό έργα έλληνικής τέχνης, πού τά ειχε άποκτήσει μέ λεηλασίες άλλά καί μέ αγορές. Ίσως δμως ό πιο διαβόητος άπό τούς λαφυραγωγούς νά ήταν ό Λεύκιος Βέρρης, ό κυβερνήτης τής Σικελίας, τόν όποιο ένήγαγε ό Κικέρων στο δικαστήριο μέ κα­ ταστροφικά γι’ αύτόν άποτελέσματα, τό 70 π.Χ., κατηγορών­ τας τον δτι καταλήστευσε τήν Έλλάδά γιά νά ικανοποιήσει τήν άπληστία του, καθώς καί δτι άρπαζε άγάλματα, άνάγλυφα, άφιερώματα, ζωγραφικούς πίνακες καί κοσμήματα άπό τούς ά­ τυχους Σικελούς,. αλλά καί άπό άλλα μέρη τοΰ έλληνικοΰ κό­ σμου, γιά νά πλουτίσει τή συλλογή του. Παρά τήν άγάπη του γιά τήν Ελλάδα, καί ό ίδιος ό Κικέρων δέν ήταν λιγότερο πρόθυμος άπό τόν Βέρρη νά στολίσει τήν έπαυλή τόυ μέ έργα έλληνικής τέχνης. Καθώς δμως οί ορέξεις του, δπως καί οί δυνατότητες τοΰ βαλαντίου του, ήταν μετριότε­ ρες, δέν τόν διέκρινε καί μεγάλη έκλεκτικότητα. Εϊμαι ήδη καταγοητευμένος άπό τις πεντελικές σου Έρμές μέ τά χάλκινα κεφάλια, γιά τις όποιες μοΰ γράφεις* στείλε τις, λοιπόν, σέ παρακαλώ, μαζί μέ τά άγάλματα καί μέ δ,τι άλλο νομίζεις δτι θά περιποιοΰσε τιμή στον τόπο γιά τόν όποιο συζητοΰμε, στον ενθουσιασμό μου καί στο καλό σου γοΰστο* καί στείλε δσο περισσότερα μπορεΐς τό ταχύτερο δυνατόν, ιδιαίτερα δποια θεωρείς κατάλληλα γιά τό γυμνά­ σιο καί γιά τήν κιονοστοιχία. (Επιστολή πρός τόν Αττικό, Φεβρουά­ ριος τοΰ 67 π.Χ.; αά Αΐΐ. I, 8) Ό ιστορικός Πολύβιος έψεξε τή ρωμαϊκή πρακτική τής λα­ I

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 01 ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

25

φυραγωγίας τών έργων τέχνης, οχι μόνο έπειδή ήταν ό ίδιος Έλληνας —καί έπομένως μέ τούς νικημένους— άλλά διότι οί Ρωμαίοι, συνηθισμένοι σέ «μιά ζωή απαλλαγμένη άπό κάθε ύπερβολικό πλούτο καί τρόπους πού πόρρω άπεΐχαν άπό κάθε κομψότητα καί μεγαλοπρέπεια», εΐχαν διαφθείρει τά ήθη τους μέ τά άποκτήματά τους. Θά ήταν σωφρονέστερο «νά εΐχαν έδραιώσει τή δόξα τής χώρας τους, οχι μέ τόν μάταιο στολισμό τών πινάκων καί τών άγαλμάτων, άλλά μέ τή σοβαρότητα τών τρόπων καί τή μεγαλοψυχία τής συμπεριφοράς». Παραινέσεις σέ ώτα μή άκουόντων άπηχουν δμως τή διακαή έπιθυμία τών ιστορικών νά άναζητουν κάποια αιτία διαφθοράς, ή οποία, έπέφερε σταδιακά τήν παρακμή καί τήν πτώση τής Δημοκρατίας. Βεβαίως οί Ρωμαίοι έμαθαν πώς νά άποκομίζουν τά περισσό­ τερα οφέλη άπό τά έλαττώματά τους —μολονότι αύτά παρέμειναν έλαττώματα κατά τήν άποψη πολλών. Μέ τήν άνάπτυξη τής αύτοκρατορίας καί τήν αύξηση τοΰ πλούτου της ή Ρώ­ μη μετάλλαξε τό κατώτερο ένστικτο τής λαφυραγωγίας σέ μιά ένίοτε ύπερεκλεπτυσμένη τεχνοκριτική είδημοσύνη. Τά κοριν­ θιακά όρειχάλκινα εργα έχαιραν ιδιαίτερης έκτίμησης (ό κοριν­ θιακός ορείχαλκος έλεγαν δτι γινόταν μέ κάποιον ειδικό τρόπο, ό όποιος άναπαρήγε τά άναπάντεχα άποτελέσματα πού προξέ­ νησε ή φωτιά στά τοπικά έργα μεταλλοτεχνίας στή διάρκεια τής λεηλασίας τής πόλης). Έτσι, δέν προκαλεΐ έκπληξη νά βλέ­ πει κανείς τόν Πλίνιο τόν Νεότερο νά συγχαίρει τόν έαυτό του μέ προσποιητή μετριοφροσύνη γιά τήν άπόκτηση ένός «μικροΰ μέν, άλλά έλκυστικοΰ καί ολοκληρωμένου έργου, άπ’ δσο μπο­ ρώ νά κρίνω. ... Φαίνεται νά έχει τό άληθινό χρώμα ένός γνή­ σιου άρχαίου άντικειμένου. ... Πρόθεσή μου, δμως, δέν εΐναι νά τό κρατήσω στο σπίτι μου (δπου δέν έχω άκόμη καθόλου κο­ ρινθιακά όρειχάλκινα έργα), άλλά νά τό τοποθετήσω σέ κάποιον δημόσιο χώρο τής γενέτειράς μου, κατά προτίμηση στό ναό τοΰ Διός» ( Επιστολές, III, 6).

26

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Άποτελοΰσε σπάνια ένδειξη ανιδιοτέλειας νά προτιμά ό κά­ τοχος τέτοιων έργων νά τά έκθέτει στο κοινό, αντί νά τά κρατάει γιά προσωπική του ικανοποίηση ή ώς θέμα συζήτησης πρός έντυπωσιασμό τών καλεσμένων. Ό πιο εκλεπτυσμένος άπό τούς ειδήμονες έκείνης τής γενιάς ήταν ό Νόβιος Βίντεξ (Νονίιΐδ νίηείβχ), αν καί λιγότερο γεν­ ναιόδωρος άπό τόν Πλίνιο* ενα χάλκινο άγαλματίδιο τοΰ Η ρα­ κλή, πού θεωροΰνταν πρωτότυπο έργο τοΰ Λυσίππου, είχε περάσει πολλές περιπέτειες πριν καταλήξει στή συλλογή του: Ηοο Ηέώιιιί ηιιπιβη Ρβΐΐαβί ιηβηδα Ιγτβ,ηηί, (}1ΐί ΟΐΙΟ ρ6Γ(1θΓηΐΙθ νΐοίΟΓ 1Π 0 γ 1)6 121061*,

Ηιιηο ρ υ β Γ αά ϋβγο&δ ίιίΓανβΓΗΐ Ηαηηίΐ^ειΐ αι*Ηδ; ΐιΐδδβΓΒΐ Ηίο δυΐΐαηι ροηβΓβ

γθ^ πβ

ΐπιοβπι.

οίΐβηδίΐδ ναπαβ Ιυιηίάίδ ΐβιτοπβιΐδ αιιίαβ ρπναΐοδ ^ υ ά β ΐ ηιιηο ΗεώΐΐαΓβ ΙαίΌδ, ιιΐηυβ ίιιίΐ φΐοπάΕίπι ρΐ&οίοΐί οοηνίνα Μ ο ΙογοΚι , δίο νοίιιΐί άοοίΐ νίη(1ίοίδ βδδβ άοιίδ.

(Μαρτιάλης, Ερΐβταιηιηαίοη ΠΒθγ IX, 43, 7 κ.έ.)

[Ό θεός τούτος στόλιζε τό τραπέζι τοΰ Μακεδόνα βασιλιά, πού τώρα κείτεται νεκρός στον κόσμο πού γρήγορα κατάκτησε* στ’ ονομά του ορκίστηκε ό νεαρός Αννίβας στούς βωμούς τής Λιβύης, αύτός διέταξε τόν τραχύ Σύλλα νά καταθέσει τήν έξουσία. Ενοχλημένος άπό τις έπηρμένες απειλές τών άστατων αύλών, χαίρεται τώρα νά ζεΐ στο σπίτι ένός ιδιώτη· κι δπως κάποτε μοιράστηκε τό τραπέζι τοΰ εύγενικοΰ Μόλορχου, έτσι καί τώρα θέλησε νά είναι ό θεός τοΰ σοφοΰ Βίντεξ.]

Τό έργο φαίνεται πώς έχαιρε μεγάλης έκτίμησης, άφοΰ καί ό Στάτιος ειχε άφιερώσει σ’ αύτό τό κομψό έπιτραπέζιο άντικείμενο ένα ποίημα 109 στίχων (5/7ναβ, IV, 6).6 Ό Βίντεξ, έλεγε, ήταν σέ θέση νά διακρίνει «ποιά χάλκινα έκαναν τόν έπιδέξιο Μύρωνα νά ξενυχτήσει, ποιά μάρμαρα πήραν ζωή άπό τή σμίλη τοΰ άκούραστου Πραξιτέλη, ποιά έλεφαντόδοντα λάξεψε τό χέρι τοΰ Φειδία, ποιά μέταλλα ζωντάνεψαν στούς κλιβάνους

ΠΡΟ ΛΟ ΓΟΣ; ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

27

τοΰ Πολυκλείτου καί ποιες γραμμές μαρτυροΰν τό άγγιγμα τοΰ γέροντα Άπελλή». Μέ άλλα λόγια, ή κατοχή έργων έλληνικής τέχνης, πρωτοτύπων ή αντιγράφων, άποτελεΐ αφορμή γιά έ­ παινο καί αύτοέπαινο. Οί συλλέκτες αύτοΰ τοΰ είδους πλούτιζαν τις συλλογές τους μέ αγορές καί ανταλλαγές. Άλλά ό αύτοκράτορας Νέρων, πού οί Έλληνες τόν θεωροΰσαν φιλέλληνα, έπειδή εΐχε παραχωρήσει στο έθνος τους έλευθερία καί αύτονομία (Πλούταρχος, Τίτος Φλαμινίνος, XII, 8), ήταν ύπεύθυνος γιά τή μεγαλύτερη εισροή έργων έλληνικής τέχνης πού εΐχε γίνει ποτέ στή Ρώμη* καί αύτός, βέβαια, δέν εΐχε άνάγκη νά σέβεται τέτοιες λεπτότητες. Μόνο άπό τούς Δελφούς πήρε 500 χάλκινα άγάλματα. (“Ά ς μή λησμονοΰμε, δμως, δτι άκόμη καί μετά άπό αύτό παρέμειναν σέ αύτήν καί μόνο τήν πόλη άλλα 3.000 άγάλματα.)7 Πήρε έπίσης πολλά άπό τήν Όλυμπία, καθώς καί έναν Έρωτα τοΰ Λυσίππου άπό τις Θεσπιές, ό όποιος καταστράφηκε άργότερα στή Ρώμη άπό φωτιά. Τήν Αθήνα σχεδόν δέν τήν άγγιξε. Κυ­ ρίως δμως ύπέφεραν άπό τή συλλεκτική μανία τοΰ Νέρωνα οί πόλεις τής Μικράς Άσίας. Ά πό δλες αύτές πήρε άριστουργήματα τών μεγαλύτερων γλυπτών: τοΰ Φειδία, τοΰ Πραξιτέλη, τοΰ Κηφισόδοτου, άκόμη καί τοΰ Στύππακα, περίφημου μόνο γιά τόν Σπλαγχνόπτη του. Ανάμεσα στά άγάλματα πού βρέ­ θηκαν στά έρείπια τής έπαυλης πού εΐχε χτίσει στή γενέτειρά του, τό Ά ντιο, ήταν χαί τρία πού έπρόκειτο νά γίνουν τά πιο φημισμένα τής άρχαιότητας: ό Απόλλων τοΰ Μπελβεντέρε, ό Μονομάχος Μποργκέζε καί ή Καλλίπυγος Αφροδίτη. Έτσι, ό Νέρων άσκησε άμεση έπίδραση στις αισθητικές άπόψεις τών αιώνων πού άκολούθησαν. Άφοΰ εσβησε γιά πάντα ό φλογερός συλλεκτικός ζήλος τοΰ Νέρωνα, ή Ελλάδα πλέον δέν άπογυμνώθηκε άλλο, μέχρι τήν ίδρυση τής Νέας χριστιανικής Ρώμης τής Ανατολής άπό τόν Μέγα Κωνσταντίνο, τό 324. Τότε δλοι οί έλληνικοί θησαυροί τής Ρώμης ξαναπήραν τό δρόμο γιά τήν Ανατολή, πρός τήν

28

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έλληνική Κωνσταντινούπολη. (Ά πό τότε καί στο έξης οί Έ λ­ ληνες κάτοικοί της θά αύτοαποκαλουνταν ((Ρωμαίοι».) Κατά τό σύντομο διάστημα της έπαναφοράς της ειδωλολα­ τρίας άπό τόν Ίουλιανό τόν Παραβάτη ή Φιλόσοφο, πολλά είδωλολατρικά ιερά άποκαταςττάθηκαν, άνάμεσά τους καί τό μαν­ τείο τοΰ Απόλλωνα στά Δίδυμα καί τό ιερό τής Δήμητρας στήν Ελευσίνα. Τό δεύτερο, δμως, καταστράφηκε τελικά λίγο άργότερα, πιθανότατα άπό τόν Γότθο Άλάριχο, πού είσέδυσε βαθιά στήν Ελλάδα προτοΰ τόν άπωθήσει ό στρατηγός Στηλίχων. Άλλά ό Στηλίχων δέν μπόρεσε νά σώσει τήν Αθήνα, δ­ που, κατά τόν Ζώσιμο, παρουσιάστηκαν οί μορφές τής θεάς Άθηνάς καί τοΰ Άχιλλέα πάνω στις επάλξεις τής Ακρόπολης, γιά νά τήν ύπερασπίσουν άπό τούς Γότθους. (Φαίνεται μάλιστα δτι ό Άχιλλέας ειχε άποκτήσει κάποια μαγική φήμη στήν Α ­ θήνα: τό 372 ό ιεροφάντης τών Έλευσινίων ειχε προστατεύσει τήν Αθήνα άπό σεισμό, βάζοντας ένα μαγικό είδωλο τοΰ ήρωα κάτω άπό τήν άσπίδα τοΰ άγάλματος τής Άθηνάς Παρθένου.) Οί Γότθοι καί ή έξάπλωση τοΰ χριστιανισμοΰ συναγωνίζον­ ται γιά τήν τιμή τής πιο καταστροφικής έπίθεσης ένάντια στις άρχαιότητές. Ό Γίββων δέν ειχε καμιά αμφιβολία γιά τό ποιος έκανε τό μεγαλύτερο κακό: Σχεδόν σέ κάθε έπαρχία του ρωμαϊκού κόσμου, ένας στρατός φανα­ τικών, χωρίς καμιά δικαιοδοσία καί χωρίς πειθαρχία, έπέδραμε κατά τών φιλήσυχων κατοίκων καί τά έρείπια τών ώραιότερων μνημείων τής άρχαιότητας δείχνουν άκόμη τις καταστροφές εκείνων τών βαρβά­ ρων, οί όποιοι ήταν οί μόνοι πού εΐχαν τό χρόνο καί τήν τάση νά έκτελέσουν μιά τέτοια κοπιώδη καταστροφή.

Βεβαίως, ή λεηλασία τής Ελλάδας άπό τόν Άλάριχο, τό 395, δέν ήταν μεγαλύτερο πλήγμα γιά τόν έλληνικό πολιτισμό άπό τήν άπαγόρευση τών Όλυμπιακών Αγώνων άπό τόν Θεο­ δόσιο Α' τόν προηγούμενο χρόνο. Τά μαντεία ήταν τώρα πραγ­ ματικά βουβά καί τά ιερά σιωπηλά, οί Αγώνες ένας μακρινός

Π ΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

29

απόηχος. Αύτήν ακριβώς τήν έποχή μεταφέρθηκε τελικά ό χρυ­ σελεφάντινος Δίας τοΰ Φειδία στήν Κωνσταντινούπολη. Ά ποτέλεσε τμήμα μιας μεγάλης συλλογής στο μέγαρο τοΰ Λαύσου, ό όποιος ήταν ρΓαβροδίΐιΐδ δαοπ οιιΜοιιΙί (πραιπόσιτος τοΰ ίεροΰ κοιτώνος) τοΰ Θεοδοσίου Β' (401-450). Στή συλλογή περι­ λαμβάνονταν έπίσης σπουδαία έργα τέχνης τοΰ 4ου αιώνα π.Χ., δπως ή Λινδία Άθηνα, ή Κνιδία Αφροδίτη τοΰ Πραξιτέλη, ό Καιρός τοΰ Λυσίππου καί άλλα. Τό άγαλμα τοΰ Δία κατα­ στράφηκε αργότερα, τήν έποχή τής βασιλείας τοΰ Ζήνωνα τοΰ Ίσαύρου (474-491), σέ μιά άπό τις πυρκαγιές πού ρήμαξαν τήν πόλη. Ή Κωνσταντινούπολη τώρα έξελισσόταν ταχύτατα στο με­ γαλύτερο μουσείο άρχαίας τέχνης στον κόσμο, καί τή θέση αύ­ τή έπρόκειτο νά τή διατηρήσει μέχρι τό 1204. Ό Κωνσταντί­ νος μετέφερε άπό τή Ρώμη πολλά άπό τά έκλεκτότερα κομμά­ τια έλληνικής καί ρωμαϊκής τέχνης. Έφερε έπίσης άρκετά μνη­ μεία άπό τούς Δελφούς, άνάμεσά τους καί τόν «κίονα μέ τούς οφεις», πού παραμένει μέχρι σήμερα στον Ιππόδρομο τής Πό­ λης (μολονότι ένα άπό τά κεφάλια τών οφεων άφαιρέθηκε άπό τόν Μεχμέτ τόν Πορθητή καί τά άλλα δύο προφανώς άπό τούς Πολωνούς πρεσβευτές, τόν 17ο αιώνα).8 Ή χριστιανική παρά­ δοση άναφέρει δτι ό Κωνσταντίνος έφερε αύτά τά «εί'δωλα» γιά νά τά περιγελοΰν οί εύσεβεΐς πολίτες τής Κωνσταντινούπολης, είναι δμως προφανές δτι συνέχιζε τήν παράδοση τής έπιδεικτικής καλλιέργειας καί τής λόγιας έπίδειξης πού χαρακτήριζε πολλούς άπό τούς προκατόχους του. Ό Προκόπιος (περί τό 500-μετά τό 562), στο έργο του Περί χτισμάτων (Βιβλίο I, ίχ-χ), περιγράφει τή συλλογή πού άργότερα στεγάστηκε στά λουτρά τοΰ Ζευξίππου. ,Τό οίκημα βρισκό­ ταν δίπλα στήν Αγορά τοΰ Αύγουσταίου, τήν κεντρική πλατεία τής άρχαίας Κωνσταντινούπολης, στήν περιοχή πού σήμερα πλαισιώνεται άπό τό Γαλάζιο Τζαμί άπό τή μία πλευρά καί τήν Α γία Σοφία άπό τήν άλλη. Σ ’ αύτή τήν πλατεία ύπήρχε έπίσης

30

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ή Χαλκή —ή είσοδος του αύτοκρατορικοΰ παλατιού— δπου στεγάζονταν καί άλλοι θησαυροί. Στά δυτικά του Αύγουσταίου ύπήρχε μιά δεύτερη πλατεία, ή Βασιλική, γύρω* άπδ τήν οποία βρίσκονταν τά Δικαστήρια, τό Πανεπιστήμιο, ή Βιβλιοθήκη καί ή αγορά τών βιβλίων. Έτσι, αύτό τό πρώιμο δημόσιο μου­ σείο γειτόνευε μέ κτίρια πού προορίζονταν γιά παρεμφερείς χρή­ σεις, δπως συμβαίνει σέ πολλές σύγχρονες πόλεις. Έδώ ό αύτοκράτορας μας άνήγειρε μιά αύλή έξω άπό τήν πόλη, γιά νά χρησιμεύει ώς περίπατος τών κατοίκων καί άγκυροβόλιο γιά δσους παραπλέουν. Τό δάπεδο, οί κίονες καί ό θριγκός της εΐναι άπό μάρμαρο έξαίρετης ώραιότητας· τό χρώμα του εΐναι τό πλέον άπαστράπτον λευκό πού λάμπει στις ακτίνες τοΰ ήλιου. Κοσμείται έπίσης άπό πολλά άγάλματα, άλλα χάλκινα καί άλλα μαρμάρινα, πού συνθέ­ τουν ενα άξιομνημόνευτο θέαμα. Θά υπέθετε κανείς δτι εΐναι έργα τοΰ Αθηναίου Φειδία, τοΰ Σικυώνιου Λύσιππου ή τοΰ Πραξιτέλη. Ένας Κόπτης ποιητής, ό Χριστόδωρος ό Πανίσκου (ακμή 491-518), συνέθεσε μιά μακρά περιγραφή τής συλλογής, δπου περιέγραψε λεπτομερώς πάνω άπό ογδόντα άγάλματα: προτο­ μές τών ποιητών, ιδιαίτερα τοΰ Όμήρου, τών ομηρικών ήρώων καί τών θεών τής Ελλάδας, κλασικών συγγραφέων, άκόμη καί τριών Ρωμαίων εύγενών. Σχηματίζει κανείς καί πάλι τήν εικό­ να μιας πόλης γεμάτης άγάλματα, καθώς ό Χριστόδωρος έπαινεΐ τά εργα αύτά (πού εΐναι άδύνατη ή χρονολόγησή τους) γιά τό νατουραλισμό τους. Σιμωνίδη, ό άβρός έ'ρωτάς σου γιά τό χορό δέν άποκοιμήθηκε, άλ­ λά άκόμη λαχταράς γιά τις χορδές ... ό γλύπτης σου θά ’πρεπε νά εΐχε άναμείξει γλυκιά μουσική μέ τό χαλκό* ό βουβός χαλκός θά ντροπιαζό­ ταν καί θά τραγουδοΰσε στο ρυθμό τής λύρας. Πολύπαθη Εκάβη, μάνα τοΰ Έκτορα, πές μου ποιος άπό τούς άθανάτους σέ δίδαξε νά κλαΐς μέ τή σιωπηλή σου ομορφιά; Ούτε ό χαλκός δέν έβαλε τέλος στο θρήνο σου, ούτε ή άψυχη τέχνη δέν σέ λυπήθηκε γιά νά σέ έλευθερώσει άπό τήν πικρή σου τρέλα...9

Π ΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

31

Αύτή ή φυσικότητα, οχι μόνο τόνιζε τήν ύπεροχή τών αγαλ­ μάτων στά μάτια τοΰ ειδήμονα, άλλά καί σέ μερικές περιπτώ­ σεις μποροΰσε νά τούς προσδώσει κάτι τό ύπερκόσμιο. Ά λλα έργα πού στήθηκαν άπό τόν Κωνσταντίνο άπαριθμοΰνται σέ μιά περιγραφή τών θησαυρών τής Κωνσταντινούπολης, τά Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, ή οποία άνάγεται στον 10ο αιώνα καί έσφαλμένα άποδίδεται στον Κωδινό. Στή Χαλκή ύπήρχαν τέσσερα γοργόνεια πού προέρχονταν άπό τό ναό τής Άρτεμης στήν Έφεσο (άλλα τέσσερα βρίσκονταν στήν Αγορά τοΰ Ταύρου), καθώς καί δύο άλογα πού στέκονταν στήν άψίδα πάνω άπό αύτά. Ό Ά λ Χαραουί έγραφε τόν 12ο αιώνα δτι τά ειχε τοποθετήσει έκεΐ ό μάγος Απολλώνιος ό Τυανεύς, «γιά νά έμποδίσει τά άλογα νά τσακώνονται».10 Άκόμη καί ή ϊδια ή πύλη τοΰ ναοΰ τής Άρτεμης ήταν έκεΐ, κοσμημένη μέ άνάγλυφα πού άπεικόνιζαν τή Γιγαντομαχία: τήν ειχε χαρίσει ή πόλη τής Εφέσου στον αύτοκράτορα Τραϊανό. Γι’ αύτό τό έργο τέ­ χνης έγραψε ό ποιητής Κωνσταντίνος ό Ρόδιος (στο έργο του Στίχοι περί, τών της Κωνσταντινουπόλεως θαυμάτων): «μέ τέ­ τοια σφάλματα έξαπατοΰσαν τό άνόητο έθνος τών Ελλήνων νά προσκυνάει αύτές τις μιαρές άσέβειες». Καί πρόβαλλε ώς δι­ καιολογία τής παρουσίας τους στήν Κωνσταντινούπολη δτι τά ειχε φέρει έκεΐ ό Κωνσταντίνος «γιά νά είναι ό περίγελος τής πόλης καί παιχνίδι γιά τά παιδιά». Έκεΐ βρισκόταν έπίσης ή Άθηνα τής Λίνδου καί μιά Αμφι­ τρίτη περιτριγυρισμένη άπό Σειρήνες. Μόνο έπτά άπό τις δώ­ δεκα μορφές διατηρούνταν τόν 10ο αιώνα, δταν ό συγγραφέας τών Πατρίων Κωνσταντινουπόλεως περιέγραψε τό σύμπλεγμα. Ό κίονας άπό πορφυρίτη (τό σημερινό Τσεμπερλί Τάς), τόν όποιο έφερε ό Μέγας Κωνσταντίνος άπό τούς Δελφούς, ήταν στημένος στήν Αγορά τοΰ Κωνσταντίνου. Τό άγαλμα τοΰ Α ­ πόλλωνα 'Ηλίου τό μετέτρεψαν σέ άγαλμα τοΰ ίδιου τοΰ αύ­ τοκράτορα καί χάραξαν πάνω του μιά άφιέρωση στον Χριστό. Αύτό τό άγαλμα έπεσε τό 1091 καί σκότωσε δέκα άνθρώπους.

32

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Άλλα καί τό άγαλμα τής Ωραίας Ελένης, πού καταστράφηκε άπό τούς Σταυροφόρους, εφτασε τήν ίδια εποχή στήν Πόλη. Στή Σύγκλητο ήταν στημένο τό άγαλμα τοΰ Δωδωναίου Διός, καθώς καί δύο άγάλματα τής Παλλάδας Άθηνάς. Τό ενα άπό αύτά στεκόταν άπέναντι σέ ενα άγαλμα τής Θέτιδας περιτρι­ γυρισμένης άπό καβούρια, καί οί άμαθεΐς άποκαλοΰσαν τό ζευ­ γάρι «Ή Γή καί ή Θάλασσα». Ά πό δλες τις πόλεις τής αύτοκρατορίας μεταφέρθηκαν χάλ­ κινα καί ξυλόγλυπτα εργα, καθώς καί κίονες: άπό τή Μεγάλη Αντιόχεια (ή ίσως άπό τήν Κόρινθο) προερχόταν τό άγαλμα τοΰ Βελλεροφόντη πού σκότωνε τή Χίμαιρα* στήθηκε στήν Α ­ γορά τοΰ Ταύρου καί, κατά μεταγενέστερη εύσεβή ερμηνεία, ύποτίθεται δτι άπεικόνιζε τόν Ίησοΰ τοΰ Ναυή. Στά Πάτρια, άλλά καί στο εργο τοΰ 8ου αιώνα πού εΐχε χρησιμεύσει ώς πηγή του, δηλαδή τό Παραστάσεις Σύντομοι Χρονικαί (μιά άξιόλογη συλλογή παραδόσεων σχετικών μέ τή μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη), άναφέρεται δτι στο βάθρο τοΰ άγάλματος ύπήρχαν έπιγραφές πού προέλεγαν τις τελευταίες ήμέρες τής Κωνσταντινούπολης καί πώς κάποτε οί Ρώσοι θά κατακτοΰσαν τήν πόλη. Ά πό τή Ρώμη ήρθε τό άγαλμα τής Τύχης τής Πόλεως, πού ήταν στημένο στήν Αγορά, μαζί μέ τό άγαλμα τοΰ θεοΰ Ή ­ λιου άπό τή Φρυγία. Ό Πέτρος Γύλλιος (ΡίβιτΘ Οίΐΐβδ, 14901555), πού εφτασε στήν πόλη τό 1547 γιά νά άποκτήσει χειρό­ γραφα γιά λογαριασμό τοΰ βασιλιά τής Γαλλίας Φραγκίσκου Α' καί πέρασε άρκετά χρόνια έκεΐ μελετώντας τις άρχαιότητες, μάς λέει δτι τό άγαλμα ήταν προηγουμένως τοποθετημένο άλλοΰ καί χρησίμευε ώς οδηγός στά πλοία πού έμπαιναν στο λιμά­ νι τής πόλης. Στή Σιδηρά Πύλη βρισκόταν ενας άλλος κίονας άπό πορφυρίτη, φερμένος κι αύτός άπό τή Ρώμη, πού, σύμφω­ να μέ τά Πάτρια, χρειάστηκαν τρία χρόνια γιά νά μεταφερθεΐ, έξαιτίας τοΰ τεράστιου βάρους του. Στον Ιππόδρομο ήταν στημένα έξήντα άγάλματα^ άνάμεσά

ΠΡΟ ΛΟ ΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

33

τους κι ενα τοΰ Αύγουστου, πού τά είχαν φέρει άπό τή Ρώμη. Πολλά προέρχονταν έπίσης άπό πόλεις της Ανατολής καί της Δύσης: άπό τή Νικομήδεια καί τή Νικόπολη, άπό τήν Αθήνα, τή Χίο, τήν Κρήτη καί τή Ρόδο, άπό τήν Κύζικο, τήν Καισάρεια, τις Σάρδεις, τις Τράλλεις, τά Τύανα, τήν Αντιόχεια καί τό Ικόνιο, τή Σμύρνη καί τή Νίκαια. Στον Ιππόδρομο βρισκόταν έπίσης ένα σύμπλεγμα τεσσά­ ρων έπίχρυσων χάλκινων άλογων (τότε έσερναν κι ένα άρμα), πού τώρα στολίζει τόν καθεδρικό ναό τοΰ Αγίου Μάρκου στή Βενετία. Υποτίθεται δτι τό ειχε φέρει ό Θεοδόσιος Β' άπό τή Χίο, μολονότι κατά μιά άλλη έκδοχή ήταν δώρο τοΰ βασιλιά τής Αρμενίας Τιριδάτη πρός τόν αύτοκράτορα Νέρωνα. Ό ­ ποια καί νά ήταν ή προέλευσή του, τό σύμπλεγμα έμοιαζε πολύ μέ έκεΐνο πού ειχε φτιάξει ό Λύσιππος καί τό είχαν άφιερώσει οί Ρόδιοι στούς Δελφούς τόν 4ο αιώνα π.Χ. Πιθανότατα έπρόκειτο γιά έλληνιστικό άντίγραφο* ί'σως δμως τόσο οί Δελφοί δσο καί ή Χίος νά ύπήρξαν σταθμοί στήν περιπλάνηση τών έξαίσιων αύτών ζώων πριν καταλήξουν στήν Κωνσταντινούπολη.11 Είναι βέβαιο δτι καί άλλα έργα τέχνης έκτος άπό αύτό μεταφέρθηκαν στή Βενετία, τά περισσότερα δμως καταστράφηκαν άμέσως άνευ λόγου. Μετά τή βασιλεία τοΰ Μεγάλου Κωνσταντίνου μειώθηκε ό ρυθμός εισαγωγής άρχαίων θησαυρών. Ό Θεοδόσιος Α', δπως εί'δαμε, έφερε άρκετά κομμάτια άπό τήν Ελλάδα. Άνήγειρε έπίσης καί τή Χρυσή Πύλη περί τό 390. Τό περίγραμμα τής τριπλής άψίδας της εϊναι άκόμη ορατό, ένσωματωμένο στά τεί­ χη τής Πόλης. Οί πύλες ήταν έπενδεδυμένες μέ χρυσό καί δια­ κοσμημένες μέ ποικίλα γλυπτά, άνάμεσά τους καί ένα περίφημο σύμπλεγμα τεσσάρων έλεφάντων. Σύμφωνα μέ τόν Γύλλιο, τά άλλα γλυπτά, στή μικρότερη έξωτερική μαρμάρινη πύλη, είχαν μεταφερθεΐ κατά διαταγήν τοΰ Θεοδοσίου Α' άπό τό ναό τοΰ Άρη στήν Άθηνα. Περιλάμβαναν μιά έπίχρυση χάλκινη Νίκη καί σκηνές άπό τούς άθλους τοΰ Ηρακλή καί τήν τιμωρία τοΰ

34

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τ ά ερ είπ ια τοΰ *Ιπποδρόμου, όπω ς φαίνονταν τό 1450 , κατά τόν Ό νο υ φριο Π αμβίνιο της Βερόνας.

Προμηθέα —σκηνές πού άρμοζαν σ’ εναν ύπερήφανο καί έκδικητικό νικητή. Κανείς δέν φαίνεται νά γνώριζε άπό που προέρ­ χονταν οι έλέφαντες, μολονότι υποτίθεται δτι θύμιζαν έκείνους πάνω στούς οποίους ό Θεοδόσιος εκανε τή θριαμβευτική του εί­ σοδο στήν πόλη. Ή πύλη παρέμενε άκόμη άθικτη τό 1550, δταν τή σχεδίασε ό Φλαμανδός καλλιτέχνης Πήτερ Κούκ φάν Ά λστ, καθώς καί τήν έποχή τής έπίσκεψης του Μπερνάρ ντέ Μονκονύ, τό 1648. Ό Σπόν καί ό Ούέλερ είδαν πέντε ή εξι άπό τά άνάγλυφα τό 1674. Ά πό τότε εφθινε σιγά σιγά. Κομ­ μάτια της άφαιρέθηκαν άπό τούς Τούρκους γιά νά χρησιμοποιη­ θούν σέ άλλα κτίρια, ώσπου τό 1795, ό Τζέιμς Ντάλλαγουαιη, πού μελέτησε τά τείχη τής Κωνσταντινούπολης (ή μελέτη του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ατοΐιαβοΐο^ία, 14, 1803, σσ. 231243), δέν μπόρεσε νά δει παρά δύο κίονες άπό πορφυρίτη μέ γλυπτά κιονόκρανα.

Π ΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

35

Τό έπόμενο μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα στήν Κωνσταν­ τινούπολη πραγματοποιήθηκε άπό τόν αύτοκράτορα Ιουστι­ νιανό (527-565) καί τό σπουδαιότερο έπίτευγμά του ήταν ή έκκλησία τής Άγιας Σοφίας. Ό Ιουστινιανός μετέβαλε τήν Κωνσταντινούπολη σέ μιά πόλη μέ πολύ πιο έντονο χριστιανικό χαρακτήρα. Παρά τό γεγονός δτι ή άτμόσφαιρα ειχε άλλάξει στή διάρκεια τής βασιλείας του, άποκτήθηκαν πάνω άπό έκατό έργα τέχνης, σύμφωνα μέ τις Παραστάσεις καί τά Πάτρια. Ό σα πήρε ό Τίτος άπό τήν Ιερουσαλήμ καί ό Βάνδαλος Γιζέριχος άπό τή Ρώμη μεταφέρθηκαν στήν Κωνσταντινούπολη δταν ό Βελισάριος νίκησε τούς Βανδάλους. Άκόμη καί οί κίονες τής Αγίας Σοφίας προέρχονταν άπό διάφορες περιοχές τής Μικρας Άσίας. Πολύ συχνά είναι άδύνατο νά καθοριστεί μέ άκρίβεια ή χρονολογία άφιξης, ή προέλευση ή τό θέμα τών άμέτρητων άγαλμάτων πού άναφέρεται δτι κοσμούσαν τήν Πόλη. Ή άνάπτυξη τής χριστιανικής ιδεολογίας στήν αύτοκρατορία έκανε δλο αύτό τό πλήθος τών λειψάνων τοΰ είδωλολατρικοΰ παρελθόντος νά μοιάζει μέ παραφωνία. Ή στάση τοΰ λαοΰ άπέναντι στις εικόνες —ή οποία είχε ώς έπακόλουθα τήν είκονομαχική έριδα καί τούς ((εικονοκλάστες» αύτοκράτορες, πού προ­ σπάθησαν νά έξαλείψουν τή χρήση τών εικόνων επειδή είχαν γί­ νει οί ίδιες άντικείμενο λατρείας καί δέν θεωροΰνταν άπλώς μέσο γιά τήν πρόσβαση στούς άγιους καί στά θεία— έκδηλωνόταν έπίσης καί στις λαϊκές δεισιδαιμονίες πού περιέβαλλαν τά άρχαία άγάλματα. Τά άγάλματα τά κατοικοΰσαν ώς έπί τό πλεΐστον κακοποιοί δαίμονες. Συναντήσαμε τις ρίζες αύτών τών δοξασιών ήδη τόν 4ο αιώνα, δταν ένα είδωλο τοΰ Άχιλλέα χρησιμοποιήθηκε ώς φυλαχτήριον στήν Αθήνα. Είναι δύσκολο νά απαντηθεί τό έρώτημα πώς δημιουργήθηκε αύτή ή νέα άντίληψη γιά τή δύναμη τών έργων τέχνης, έκτος άν προέρχεται έν μέρει άπό τή σύγκριση τοΰ ένίοτε έκπληκτικοΰ ρεαλισμοΰ τής κλασικής τέχνης μέ τά δσα έπικρατοΰσαν στο Βυζάντιο τήν έποχή τοΰ Τουστινιανοΰ καί τών διαδόχων του. Μιά κάποια

36

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έξήγηση μπορεί αναμφίβολα νά συνδέεται καί μέ ατυχήματα σάν εκείνο τοΰ Ίμερίου, φίλου ένός άπό τούς συγγραφείς τών Παραστάσεων, ό οποίος σκοτώθηκε άπό τήν κατάρρευση ένός άγάλματος στο Κυνήγιον, οπότε κάποιος φιλόσοφος Ιωάννης έμφανίστηκε καί άνακοίνωσε δτι τά κείμενα τοΰ Δημοσθένη πε­ ριέχουν τήν προφητεία πώς ένας άξιόλογος άνθρωπος θά σκο­ τωνόταν άπό αύτό τό άγαλμα. Ά πό τήν άποψη αύτή είναι έντυπωσιακό δτι ή λέξη στοιχεΐον, πού σημαίνει άγαλμα στά έλλη­ νικά τής βυζαντινής έποχής, στά νέα έλληνικά κατέληξε νά ση­ μαίνει τό φάντασμα. Τόν 10ο πιά αιώνα μερικοί πολύ περίεργοι μύθοι περιέβαλ­ λαν τά αρχαία έργα τέχνης πού διατηροΰνταν στήν πόλη. Ύ ­ πήρχε, λόγου χάρη, τό μαγικό άγαλμα τής Αφροδίτης στον ξενώνα τοΰ Θεοφίλου στο Ζεΰγμα. Ά ν ή παρθενία μιας νύφης άμφισβητοΰνταν, τότε τήν πήγαιναν στο άγαλμα. "Άν ήταν «έ­ νοχη», ή φούστα της θά άνασηκωνόταν καί θά άποκαλύπτονταν τά γεννητικά της όργανα. Αύτό τό άγαλμα, άναφέρουν τά Πά­ τρια,, καταστράφηκε άπό τή σύζυγο ή τήν άδελφή τοΰ Ίουστινιανοΰ, ή οποία άποκαλύφθηκε άπό αύτό χωρίς νά τό περιμένει. Αύτή πρέπει νά ήταν πολύ διεφθαρμένη γυναίκα, γιατί κάθε φορά πού έμπαινε σέ πλοίο άπό τις Βλαχέρνες ξεσποΰσαν κα­ ταιγίδες στή θάλασσα. Ένα άλλο χρήσιμο άρχαΐο λείψανο ήταν μιά γλυπτή πρώρα στο Νεώριο, πάνω στήν οποία στεκόταν ένα άγαλμα μέ τέσσε­ ρα κέρατα. "Άν τό πλησίαζε κάποιος πού ύποπτευόταν τή γυ­ ναίκα του γιά άπιστία, θά βεβαιωνόταν πώς τόν άπατοΰσε αν τό συμπαγές μάρμαρο έκανε στροφή ενός τριτημορίου τοΰ κύ­ κλου* αν παρέμενε άκίνητο, ή τιμή του ήταν άθικτη. Στον Ιππόδρομο ύπήρχε ένας χάλκινος αετός πού, σύμφωνα μέ τόν Νικήτα Χωνιάτη, είχε κατασκευαστεί άπό τόν σοφό θαυματοποιό τοΰ 1ου αιώνα μ.Χ., τόν Απολλώνιο τόν Τυανέα. Είχε σχεδιαστεί γιά νά μειώνει τις έπικίνδυνες επιπτώσεις τών δηγμάτων τών βυζαντινών έρπετών. Δυστυχώς, τό πουλί είχε

Π ΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΎΠΟΛΗΣ

37

τόσο νυσταγμένη δψη, ώστε ή αποτελεσματικότατα του έξουδετερωνόταν. Στις φτεροΰγες του ήταν χαραγμένες οί ώρες τής ήμέρας, δπως σέ ήλιακό ρολόι. Τήν κατασκευή άλλων θαυμάτων τής πόλης τήν άπέδιδαν σέ διάφορους σοφούς. Τό πιο παράδοξο —αν καί πρέπει νά παρα­ δεχτούμε δτι άναφέρεται μόνο άπό τόν ταξιδιώτη του 17ου αι­ ώνα Έβλιά Τσελεμπί, πού ύπήρξε κάποτε πρεσβευτής τοΰ Σουλτάνου στή Βιέννη— είναι τό άγαλμα ένός κουνουπιοΰ, φτιαγμένο άπό τόν μεγάλο Πλάτωνα (πού οί Τοΰρκοι τόν άποκαλοΰν Έφλατούν) γιά νά διώχνει δλα τά κουνούπια άπό τήν Κωνσταντινούπολη. Ένας θεός ξέρει ποιο ήταν πράγματι τό άντικείμενο πού ύποκρύπτει αύτή ή περιγραφή* γιά ένα πάντως μποροΰμε νά είμαστε βέβαιοι: δτι δέν έδιωχνε τά κουνούπια. Ό Έβλιά άπέδιδε έπίσης σέ κάποιον μυστηριώδη σοφό όνόματι Σουρεντέχ τήν κατασκευή τοΰ κίονα μέ τούς δφεις, ό όποιος ύποτίθεται δτι κρατοΰσε έξω άπό τήν Κωνσταντινούπολη δλα τά έρπετά. Καί έκανε τή δουλειά του ικανοποιητικά, μέχρι πού τοΰ άφαίρεσαν τό κεφάλι πού έβλεπε πρός τά δυτικά. Αμέσως μετά εμφανίστηκαν φίδια στις δυτικές συνοικίες τής Πόλης, καί τήν έποχή τοΰ Έβλιά τό κακό εΐχε πιά γενικευτεί. Ένα άλλο έργο τέχνης ήταν ό χάλκινος ταΰρος στο λιμάνι τοΰ Νεωρίου, ό όποιος, κατά τόν Γύλλιο, μούγκριζε μιά φορά τό χρόνο ή, κατά τά Πάτρια, δποτε έπικρεμόταν συμφορά. Ό Γύλλιος, μέ τήν εύρυμάθειά του, ύπέθεσε δτι αύτή ή μυθική ιδιότητα τοΰ ταύρου ήταν δανεισμένη άπό δσα έγραφαν ό Πίν­ δαρος καί ό Καλλίμαχος γιά τούς χάλκινους ταύρους πού ζοΰσαν στο δρος Άταβύριο τής Ρόδου καί μούγκριζαν δταν έπέκειτο συμφορά. Ένας άλλος χάλκινος ταΰρος, στήν Αγορά τοΰ Ταύρου, έλε­ γαν πώς ήταν έκεΐνος μέσα στον όποιο ό διαβόητος Σικελός τύραννος Φάλαρις έψηνε τά θύματά του. Εΐναι χαρακτηριστικό δτι οί Παραστάσεις μας λένε πώς ό Ίουλιανός ό Παραβάτης ήταν έκεΐνος πού έψηνε μέσα σ’ αύτόν χριστιανούς —άνάμεσά

38

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τους καί τον μάρτυρα ’Αντύπα, δπως είχαν πει στον Γύλλιο. Έτσι, ό ενας μύθος επικάλυπτε τον άλλο. Ύπήρχαν καί διάφορα θαυμαστά εργα μέ τά όποια δέν συνδέε­ ται κανένας μύθος, άλλά πρέπει νά θεωρηθεί θλιβερή άπώλεια τό δτι δέν ύπάρχουν πιά, τόσο περίτεχνα καί έξαίσια ήταν δου­ λεμένα: τέτοια μορφή πού οί Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν άπό σφυρήλατο χρυσάφι καί μαλαματένιο σμάλτο γιά νά κρατήσουν εναν νυσταλέον Αύτοκράτορα ξυπνό. [Τν. Β. Υβαΐδ, «Ταξίδι στο Βυζάντιο», μτφρ. Γιώργος Σεφέρης]

Ένα τέτοιο έργο ήταν ό ’Ανεμοδείκτης, τό Άνεμο8ούλιον, πού άποκαλοΰνταν έπίσης Βούχινον (Παραστάσεις) ή Τετρασχελής (Γύλλιος). Αύτό τό άριστούργημα τής βυζαντινής τέ­ χνης κατασκευάστηκε τήν έποχή τοΰ Θεοδοσίου τοΰ Μεγάλου. Ήταν ενα μηχάνημα μέ τέσσερις μπρούντζινους τοίχους, πού εφεραν άνάγλυφα πουλιά, γεωργούς καί κοπάδια, τή θάλασσα μέ τά ψάρια, καρπούς καί γυμνούς έρωτιδεΐς. Πάνω τους βρι­ σκόταν μιά πυραμίδα, στήν κορυφή τής όποίας ορθωνόταν μιά γυναικεία μορφή πού περιστρεφόταν μέ τόν άνεμο. Στις τέσσε­ ρις γωνίες στέκονταν χάλκινοι νέοι μέ σάλπιγγες, πού ήχοΰσαν κατά σειρά, άνάλογα μέ τή διεύθυνση τοΰ ανέμου. Ό πιο πειστικός άπό τούς μύθους πού οί τελευταίοι αιώνες τοΰ Βυζαντίου συνέδεσαν μέ τά άρχαία έργα τέχνης ήταν έκεΐνος πού θεωροΰσε δτι προφήτευαν τήν άλωση τής Κωνσταντι­ νούπολης. Ό αβουβός» κίονας τοΰ Ξηρόλοφου έφερε άνάγλυφα πού ύποτίθεται δτι άπεικόνιζαν τήν πτώση τής πόλης.12 Τό ίδιο, δπως είδαμε, άποδιδόταν καί στις έπιγραφές πού εϊχαν σκαλι­ στεί στο άγαλμα τοΰ Βελλεροφόντη. Ό οβελίσκος στον Ιπ π ό ­ δρομο έφερε ιερογλυφικές έπιγραφές πού, καθώς ή κλείδα γιά τήν ιερογλυφική γραφή εϊχε προ πολλοΰ χαθεί, φαίνεται δτι τις έρμήνευαν παρομοίως. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση, δμως, ή μόνη πηγή μας είναι ό Έβλιά Τσελεμπί.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

39

Δέκατο εκτο φυλακτήριον. Πρόκειται έπίσης γιά εναν οβελίσκο ά­ πό κόκκινη πέτρα, καλυμμένον μέ γλυπτά, πού στέκεται στο Ά τ Μεϊντάν [στον Ιππόδρομο]. Ο ί μορφές στις πλευρές του προλέγουν τις τύχες τής πόλης. Άνεγέρθηκε τόν καιρό τοΰ Γιάνκο-ίμπν-Μαντιγιάν [τοΰ Ιουστινιανού], πού είκονίζεται καθισμένος στο θρόνο του νά κρατα ενα δαχτυλίδι στο χέρι του7 δηλώνοντας συμβολικά: «Έχω κα­ τακτήσει ολόκληρο τόν κόσμο καί τόν κρατώ στο χέρι μου δπως αύτό τό δαχτυλίδι». ... Σέ άλλη [πλευρά] ύπάρχουν οί μορφές τριακοσίων άνδρών πού πασχίζουν νά ύψώσουν τόν οβελίσκο, χρησιμοποιώντας γιά τό σκοπό αύτόν διάφορα μηχανήματα.13

Ό Ζάκ Σπόν (βλ. Κεφάλαιο Δ') σχεδίασε αύτά τά άνάγλυφα καί, καθώς ό οβελίσκος ύπάρχει άκόμη, μποροΰμε νά άναγνωρίσουμε στις σκηνές αύτές τυπικές αιγυπτιακές ιερατικές πα­ ραστάσεις. Πολλοί χρησμοί κυκλοφοροΰσαν πού προέλεγαν τό τέλος τής πόλης. Ό Γύλλιος βρήκε μιά συλλογή χρησμών στά εργα τοΰ λογίου Ίωάννου Τζέτζη. Τό 1204, δπως είδαμε, τό άγαλμα τής ’Αθήνας τοΰ Φειδία, πού βρισκόταν στήν Αγορά, καταστράφηκε άπό στασιαστές γιατί εδειχνε πρός τά δυτικά, άπό δπου είχαν ερθει οί Σταυροφόροι πού ήταν ήδη στρατοπεδευμένοι προ τών τειχών. Ή Κωνσταντινούπολη ήταν πραγματικά μιά πόλη πού εφερε μέσα της τό σπόρο τής καταστροφής της. Παραφορτωμένη άπό πλοΰτο καί θησαυρούς πού σχεδόν κανένας δέν μποροΰσε νά καταλάβει καί νά έκτιμήσει, ή πόλη ήταν ενα μαυσωλείο τοΰ παρελθόντος. Οί άπλοϊκοί άνθρωποι εΐχαν δίκιο νά έρμηνεύουν τά λείψανα ένός ένδοξου παρελθόντος ώς προάγγελους καταστροφής —καταστροφής άπό τή Δύση, ή οποία, δ­ ταν θά εφτανε τό πλήρωμα τοΰ χρόνου, θά κατανοοΰσε τά εργα αύτά καλύτερα άπό δσο τά κατανόησαν ποτέ οί μισαλλόδοξοι καί τυπολάτρες φυλακές τους. Ή Δύση δμως επρεπε πρώτα νά καταστρέψει αύτό πού έμελλε νά άγαπήσει. Τό Βυζάντιο, πού διατήρησε άθικτα τόσα άλλα πού θά εΐχαν καταστραφεΐ —κατά κύριο λόγο τά εργα τών άρχαίων ποιητών— ύπήρξε καί τό θέα­

40

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τρο τής μεγαλύτερης έφάπαξ καταστροφής έργων άρχαίας τέ­ χνης πού γνώρισε ποτέ ό κόσμος. Μόνο μετά τή λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης καί τό διαμελισμό του Βυζαντίου στις έλληνικές αύτοκρατορίες τής Νί­ καιας, τής Ηπείρου καί τής Τραπεζούντας άρχισαν οί λόγιοι του Βυζαντίου νά θρηνούν αύτά πού έχασαν. Είναι αλήθεια δτι ύπήρχαν κάποιοι σοφοί στή μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη, οί όποιοι άσχολήθηκαν μέ αύτά πού θά μπορούσαμε νά άποκαλέσουμε άρχαιολογικά θέματα, δπως καί μέ τά γράμματα. Ήδη άπό τόν 3ο αιώνα π.Χ. ό Αθηναίος ιστορικός Φιλόχορος καί, άργότερα, τόν 2ο αιώνα π.Χ., ό Πολέμων είχαν συλλέξει έπι­ γραφές άπό πλήθος άφιερωματικά άγάλματα τοΰ έλληνικοΰ κό­ σμου. Ό Πολέμων, μάλιστα, άπέκτησε καί τό παρωνύμιο στηλοκόπας («στηλοφάγος») γιά τούς μόχθους του. Κάποιος Α ρι­ στόδημος είχε συλλέξει τις έπιγραφές τών Θηβών. Όλες αύτές οί συλλογές είχαν διαφυλαχθεΐ στο Βυζάντιο καί άποτέλεσαν τή βάση μιας συλλογής, τής Παλατινης Ανθολογίας, πού σχη­ ματίστηκε τόν 10ο αιώνα άπό τόν λόγιο ιερέα Κωνσταντίνο Κεφαλα. Τόν 9ο καί τόν 10ο αιώνα άρκετοί λόγιοι έδειξαν ένδιαφέρον γιά τέτοια θέματα.14 Ό δάσκαλος τοΰ Κεφαλα, ό Γρηγόριος ό Μάγιστρος, μετέγραψε έπιγράμματα άπό μνημεία τής Ε λλά­ δας καί τής Μικρας Άσίας, ένώ μιά συλλογή άπό τήν Κύζικο άποτελεΐ σήμερα τό Γ' Βιβλίο τής Ανθολογίας. Είναι δμως τέτοια ή διαστροφή τοΰ άνθρώπου, ώστε τήν πιο συγκινητική άντίδραση τοΰ μεσαιωνικοΰ έλληνικοΰ πνεύματος πρός τό κλα­ σικό παρελθόν τήν ένέπνευσαν τά έρείπια ένός άρχαίου τόπου. Στις άρχές τοΰ 13ου αιώνα, ό κατοπινός αύτοκράτορας τής Νίκαιας, ό Θεόδωρος Β' Λάσκαρις, ξεκίνησε μιά έκπαιδευτική περιοδεία στή Μικρά Άσία, έπισκεπτόμενος σπουδαίες ιστορι­ κές πόλεις. Τό μεγαλύτερο μέρος τής ογκώδους άλληλογραφίας του άφορα δογματικά θέματα, άλλά σέ μερικές άπό τις έπιστο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: 01 ΘΗΣΑΤΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

41

λές του πρός τόν δάσκαλό του Γεώργιο *Ακροπολίτη υιοθετεί διαφορετικό τόνο. Ή Τροία τόν έντυπωσίασε ώς «έργο άνθρώπων ήρωικής φήμης»* άλλά αύτή πού κέντρισε πραγματικά τήν εύγλωττία του ήταν ή Πέργαμος. Μάς ύποδέχτηκε ή Πέργαμος, μιά πόλη πού έμοιαζε μετέωρη στον αέρα, κατοικία οχι πνευμάτων, άλλά ανθρώπων γιά νά προστατευ­ τούν άπό τούς δαίμονες (θά πρέπει νά υποθέσουμε ποιοι ήταν αύτοί), πόλη δυσθεώρητη, καί οχι λιγότερο δυσανάβατη. Είναι γεμάτη θέα­ τρα, πού φαίνονται γερασμένα καί μαραμένα άπό τό χρόνο καί δεί­ χνουν σάν μέσα άπό γυαλί τή λαμπρότητα καί τή μεγαλοπρέπεια πού είχαν κάποτε εκείνοι πού τά έχτισαν, διότι εϊναι γεμάτα άπό τή μεγα­ λοσύνη τοΰ έλληνικοΰ πνεύματος καί είκονίζουν τή σοφία του. Μάς τά δείχνει αύτά ή πόλη ονειδίζοντας μας ώς απογόνους τοΰ μεγαλείου τής προγονικής δόξας. Διότι εϊναι έκπληκτικά σέ σύγκριση μέ τά σημερινά οικοδομήματα, άν καί ό Αριστοτέλης θεωρεί δτι δλα γενι­ κώς εϊναι λιγότερο άξια θαυμασμοΰ άπό δσο νομίζουμε. Υψώνονται καί τείχη μέ ποικίλη τοιχοδομία μέχρι τούς χάλκινους ούρανούς. Στή μέση τρέχει ενα ποτάμι κάτω άπό μακριές άψιδωτές γέφυρες. Μά τόν δημιουργό τοΰ πόλου! Θά έ'λεγε κανείς πώς αύτές δέν εϊναι κατα­ σκευασμένες, άλλά αύτοφυεις καί μονολιθικές. Ά ν τις έβλεπε ό Φει­ δίας, ό άλλος γλύπτης, θά θαύμαζε τό ίσοστάθμισμα καί τή γραμμή τους. Χαμηλές καλύβες άνάμεσα στά οικοδομήματα φαίνονται σάν λείψανα τών νεκρών σπιτιών, καί ή θέα τους προξενεί πόνο. ... Κι άπό τις δύο πλευρές τοΰ τείχους τοΰ μεγάλου θεάτρου στέκουν κυλινδρικοί πύργοι πού συναγωνίζονται ό ενας τόν άλλον στήν άψογη λιθοδομία καί περιβάλλονται μέ ζώνες. Δέν έϊναι αύτό εργο τών χεριών ούτε σύλληψη τοΰ νοΰ τών σημερινών άνθρώπων* προξενεί έκπληξη καί μόνο πού τό βλέπεις. ... Κοιτάζοντας τήν άκρόπολη, πώς θλιβόμαστε καί πώς σκιρτάμε, πώς μάς κυριεύει ταυτόχρονα χαρμολύπη καί κλαυσίγελος.15

Θά μποροΰσε νά εϊναι σχεδόν τά λόγια τοΰ Πετράρχη, καθώς θά φανταζόταν τήν άναγεννώμενη δόξα τής άρχαίας Ρώμης στή μεσαιωνική Ιταλία. Δέν ύπήρξε δμως Αναγέννηση στήν Ε λ ­ λάδα, άφοΰ ό Θεόδωρος δέν εϊχε ούτε τή δύναμη, ούτε τούς

42

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πόρους, ούτε καν τή φαντασία, γιά νά ξαναχτίσει πάνω στά έρείπια του παρελθόντος. Στον τομέα τής φιλολογίας, οί Βυζαν­ τινοί, προσηλωμένοι στήν άναπαραγωγή τοΰ ύφους τών άρχαίων σέ μιά άκόμη πιο περίπλοκη μορφή, ήταν ανίκανοι νά άφομοιώσουν τό πνεΰμα έκείνων γιά δημιουργικούς σκοπούς. Ε ν ­ τούτοις, γιά νά έρευνήσεις τό παρελθόν έπιστημονικά, πρέπει ίσως νά τό κατεβάσεις άπό τό βάθρο του. Έτσι ή Πέργαμος παρέμεινε έρείπιο. Τόν 15ο αιώνα τά πράγματα εΐχαν κάπως άλλάξει. Ή Α ­ ναγέννηση στή Δύση εΐχε προσφέρει ενα ερέθισμα γιά τή μελέ­ τη τής άρχαι.ότητας καί στήν έλληνική Ανατολή* καί στήν Κωνσταντινούπολη άρχισαν νά άκμάζουν λόγιοι. Κατά τή βα­ σιλεία τοΰ μορφωμένου καί καλλιεργημένου αύτοκράτορα Μα­ νουήλ Β' τοΰ Παλαιολόγου (1391-1425) συναντοΰμε τόν Μα­ νουήλ Χρυσολωρα (πού θά τόν ξανασυναντήσουμε καί πιο κά­ τω) νά κάνει εναν κατάλογο τών άγαλμάτων τής Κωνσταντινού­ πολης «χωρίς μύθους ή υπερβολές».16 Ό σκοπός αύτός δέν άπέκλειε τόν ένθουσιασμό του γιά «τις πύλες, τά πλακόστρω­ τα, τούς προθαλάμους, τούς κίονες, τά ψηφιδωτά, τις έπιμαρμαρώσεις, τό γυαλί, τόν χαλκό, τόν μόλυβδο, τόν σίδηρο, τά ζα­ φείρια καί τόν χρυσό», πού ό Χρυσολωρας λέει πώς δέν θά μπο­ ροΰσε ποτέ νά τά περιγράψει ικανοποιητικά. Τό καθήκον δμως πού άνέλαβε πρέπει νά ήταν πολύ πιο εύκολο τότε άπό δ,τι τρεις αιώνες νωρίτερα: ή ποσότητα τοΰ ύλικοΰ του εΐχε ύποστεΐ ολέθρια καί άνεπανόρθωτη μείωση. Μετά τήν άλωση τής Πόλης άπό τούς Τούρκους, τό 1453, τό ένδιαφέρον γιά τά λείψανα τής άρχαιότητας έξατμίστηκε καί πάλι. Οί Τοΰρκοι, γιά θρησκευτικούς λόγους, κατέστρεψαν πολ­ λά άγάλματα. Κίονες άπό τήν Τροία χρησιμοποιήθηκαν γιά νά χτιστεί τό τζαμί τής Μητέρας τοΰ Σουλτάνου, καί κίονες άπό διάφορα σημεία τής πόλης ένσωματώθηκαν στο τζαμί τοΰ Σουλεϊμάν. Τό ϊδιο συνέβη καί σέ άλλα μέρη τής αύτοκρατορίας. Ό ναός τοΰ Ποσειδώνα στήν Κύζικο κατεδαφίστηκε γιά νά χτι-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΗ Σ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

43

στεΐ ενα τζαμί (βλ. σσ. 60-63). Σέ μερικές περιπτώσεις οί Φράγκοι ολοκλήρωσαν δ,τι άφησαν ήμιτελές οί Τούρκοι, δπως δταν οί Ίωαννίτες Ιππότες κατεδάφισαν τό Μαυσωλείο τής Άλικαρνασσοΰ γιά νά χτίσουν τό κάστρο τοΰ Αγίου Πέτρου στο Μπόντρουμ. Όλοι οί Έλληνες λόγιοι έφυγαν, κυρίως γιά τον Μιστρά. Ό ­ σοι παρέμειναν στήν Κωνσταντινούπολη είτε δέν ένδιαφέρονταν, είτε είχαν χάσει τό ήθικό τους. Ήταν μιά πικρή άπογοήτευση γιά τό κύμα τών μορφωμένων Δυτικών πού άρχιζε νά συρρέει στήν πόλη. Ό πρώτος άπό αύτούς ήταν ό Πέτρος Γύλλιος. Τά σχόλιά του είναι έντονα: Πρόσθεσε σ’ αύτό καί τήν απαθή αμάθεια τών Ελλήνων, πού φαί­ νεται δτι έχουν πιει μέχρι ρανίδος τόν ποταμό τής Λήθης. Δέν μπο­ ρεΐς νά βρεις ούτε εναν πού νά γνωρίζει ποΰ βρίσκονται τά αρχαία μνη­ μεία ή, εστω, νά νοιάζεται νά μάθει. Ούτε κάν οί ιερείς δέν αναγνωρί­ ζουν τούς τόπους δπου, λίγα μόλις χρόνια πριν, καταστράφηκαν μεγα­ λοπρεπείς ναοί. Επιπλέον, μένουν κατάπληκτοι άν κάποιος τούς ρωτή­ σει. Έ γώ , φοβούμενος μήν πέσω θύμα τοΰ άφθονου έλεύθερου χρόνου πού είχα δσο περίμενα νά φτάσουν τά χρήματα πού ειχε διαθέσει ό Βασιλιάς γιά τήν αγορά άρχαίων χειρογράφων, προσπάθησα μέ δσα στοιχεία διέθετα νά εντοπίσω τά μνημεία τής άρχαιότητας, τά όποια οποιοσδήποτε μπορεί νά μάθει, άν κάνει μιά ανάλογη προσπάθεια.17

Οί μεταγενέστερες γενιές τοΰ χρωστοΰν αιώνια εύγνωμοσύνη. Λίγο άργότερα εφτασε ό Γεώργιος Ντούσα, ενας Όλλανδός, πού συγκέντρωσε καί δημοσίευσε πολλές έπιγραφές. Τά σχόλιά του —σέ γράμμα πρός τόν πατέρα του— είναι έξίσου δηκτικά: Ποιος δέν θά έξαγριωνόταν άπό τή ληθαργική οκνηρία τών Ε λλή ­ νων, πού μπορεί κανείς νά τούς προσάψει τέτοια έλλειψη ένδιαφέροντος γιά τά λείψανα τοΰ παρελθόντος τους, ώστε κανένας τους σήμερα νά μήν έπιθυμεΐ ουτε κάν νά μάθει ποΰ ύπήρχαν άλλοτε αρχαία μνη­ μεία; Ό χ ι μόνο δέν έχουν καμιά αρχαιογνωσία, άλλά καί φέρνουν προσκόμματα στούς ξένους, γιά νά τούς έμποδίσουν νά μιλοΰν έλεύθερα γιά τό θέμα αύτό.

44

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Προτρέχουμε, δμως, στήν ιστορία μας. Έκεΐ, στο κατώφλι τοΰ 17ου αιώνα καί μιας νέας αφετηρίας, μποροΰμε νά άφήσουμε τή θλιμμένη καί σιωπηλή Κωνσταντινούπολη, πού ύπήρ­ ξε κάποτε πρωτεύουσα τοΰ κόσμου. Σύμφωνα μέ εναν έλληνικό θρύλο, δταν οί Τοΰρκοι εισέβαλαν στήν πόλη, οί ιερείς καί οί διάκονοι πού ίερουργοΰσαν γιά τελευταία φορά στήν Α γία Σοφία έξαφανίστηκαν μέσα στούς τοίχους της. Θά έμφανιστοΰν καί πάλι δταν ή πόλη ξαναγίνει έλληνική. Θά τήν άναγνωρίσουν δμως τότε, άπογυμνωμένη άπό δλους τούς θησαυ­ ρούς τής Ελλάδας;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Ο ΚΤΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩΝΙΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΤΟΥ Σ ’ όλο τόν κόσμο αναζητείς ερειπωμένους ναούς καί τό ονομα κάθε αρχαίου γυμνασίου. Έ π ειτα ψάχνεις για τά κείμενα του θείου "Ομηρου και γιά ό,τι έγραφε ό γέροντας άπό την ’Ά σκρα. Καθαρίζεις άκόμη και τάφους σκεπασμένους άπό άγκάθια και ξαναφέρνεις στο φως τούς άρχαίους στίχους. Οακογο Ακκετινο (βλ. σ. 52)

Κάποιες μέρες του 1421 μποροΰσε νά δει κανείς έναν τριαντά­ χρονο άντρα σκυμμένο πάνω στο σχεδιαστήριό του, στο λιμάνι τής Αγκώνας. Τό λιμάνι τής μικρής αύτής πόλης τής Ιταλίας, στήν άκτή τής Άδριατικής, καθαριζόταν καί άνακατασκευαζόταν, ώστε νά βελτιωθεί τό άγκυροβόλιο γιά τά έμπορικά πλοία πού έφταναν άπό τήν Ανατολική Μεσόγειο μέ φορτίο μετάξι, φαρμακευτικές ούσίες καί μπαχαρικά άπό τήν Τουρκία, τήν Περσία καί τήν Ά πω Ανατολή. Ή Αγκώνα ήταν σημαντικό λιμάνι ήδη άπό τήν άρχαιότητα, καί ό αύτοκράτορας Τραϊανός τήν ειχε τ]ψιήσει μέ μιά άπό τις άψίδες πού τόσο άπλόχερα έχτιζε. Τά έργα δμως στο λιμάνι εΐχαν γίνει πολύ πριν άπό τήν έποχή του καί τώρα, φθαρμένα άπό τό χρόνο άλλά άκόμα πάνω σέ στερεά θεμέλια, βρίσκονταν ύπό άνακατασκευή. Ό νέος ονομαζόταν Κυριάκός Πιτσικόλλι (Οπαοο άβ’ Ρίζζίοοΐΐί). Ήταν ήδη γνωστός γιά τά άρχαιοδιφικά του ένδιαφέροντα: εΐχε μελετήσει προσεκτικά τήν άψίδα τοΰ Τραϊανού καί ήταν αύτοδίδακτος στά λατινικά —πού έπέμενε νά τά μάθει μέ

46

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τόν πιο δύσκολο τρόπο, ξεκινώντας άπό τήν Αίνειάδα. Ή μόρ­ φωσή του, οί γνώσεις του τής λατινικής καί ή κατανόηση τών αρχαιοτήτων τόν καθιστούσαν κατάλληλο υποψήφιο στά μάτια του Καρδιναλίου Γκαμπριέλ Κοντουλμιέρι (τοΰ μελλοντικοΰ Πά­ πα Εύγένιου Δ') γιά τήν έπίβλεψη τής άνακατασκευής τοΰ λιμανιοΰ, ενα καθήκον πού τόν άπασχόλησε τό μεγαλύτερο μέρος έκείνου τοΰ χρόνου. Ά πό τήν έπαφή τους αύτή οί δύο άντρες εγιναν καλοί φίλοι καί ή προστασία τοΰ Κοντουλμιέρι ύπήρξε στο μέλλον πολύτιμη γιά τόν Κυριάκό (δπως συνήθως άποκαλεΐται). Στο τέλος τής ζωής του είχε κατορθώσει νά γίνει ή μεγαλύτερη αύθεντία τής έποχής του στις έλληνικές άρχαιότητες. Πώς δμως συνέβη αύτό; Ό Κυριάκός (1391-1453 περίπου) προερχόταν άπό οικογέ­ νεια έμπορων καί ειχε ήδη πραγματοποιήσει έμπορικά ταξίδια μέχρι τήν Αίγυπτο, τήν Κύπρο, τήν Κωνσταντινούπολη, καθώς καί τις Δαλματικές άκτές. Αναμφίβολα στον έμπορικό οικο τών Πιτσικόλλι θά άκούγονταν συχνά ιστορίες θαλασσοπόρων γιά μακρινά μέρη καί γιά δσα άξιοπερίεργα είχαν δει, καθώς καί πληροφορίες πού ό ίδιος ό Κυριάκός ειχε συλλέξει καί τοΰ άρεσε νά τις διηγείται. Ύπήρχαν ιστορίες γιά τις άτέλειωτες έρημους τής Ανατολής καί τό «μοναδικό αραβικό δέντρο»* γιά τούς άνθρώπους πού είχαν τό πρόσωπό τους στο στήθος τους ή πού είχαν ενα μόνο πόδι τό όποιο χρησιμοποιοΰσαν σάν σκιάδιο γιά νά προφυλάσσονται άπό τήν έντονη ζέστη* γιά τά μυρμή­ γκια πού έξόρυσσαν χρυσό στις Ινδίες. Τρέχουσες ήταν έπίσης οί ιστορίες γιά χώρες πού σήμερα δέν θεωροΰνται καί τόσο έξωτικές, κυρίως γιά τήν Ελλάδα. Προσκυνητές στούς Αγίους Τόπους είχαν ταξιδέψει μέσω τής Ελλάδας καί τής Κωνσταντι­ νούπολης καί εϊχαν καταγράψει τούς παράξενους θρύλους τους στά βιβλία τους. Παράδειγμα, ή άφήγηση τοΰ Νικολό Μαρτόνι γιά τό κεφάλι τής Γοργόνας στή νότια πλευρά τής Ακρόπολης τής Αθήνας^ πού εϊχε τή δύναμη νά βυθίζει τά πλοία πού πλη­ σίαζαν στο λιμάνι.1

Ο ΚΤΡΙΑ ΚΟ Σ Ο ΑΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

47

Μύθοι καί γεγονότα γίνονταν ενα στά εργα τοΰ Φλωρεντινού ιερέα Χριστόφορου Μπουοντελμόντι (γ. περί τό 1385), καί είναι βέβαιο δτι ό Κυριάκός εϊχε αντίτυπα τών βιβλίων του στήν ώρι­ μη ήλικία του. Ό Μπουοντελμόντι περιηγήθηκε τά έλληνικά νησιά τό 1414, όντας προφανώς στήν ύπηρεσία τοΰ ούμανιστή Νικολό ντέ Νικόλι, γιά νά συλλέξει έλληνικά χειρόγραφα. Ό Μπουοντελμόντι εγραψε δύο βιβλία, τό Όβδοήρΐίο Ιηβυΐβ Οτβΐβ (1417) καί τό ΙαΒθγ Ιηδυΐαηιιη Ατοΐιίρβίαφ (1422), στο όποιο περιγράφει λεπτομερώς έβδομήντα έννέα νησιά (ή Κωνσταντι­ νούπολη ύπολογίζεται ενα άπό αύτά). Καί τά δύο βιβλία του εί­ χαν μεγάλη έπιτυχία καί μεταφράστηκαν σέ διάφορες γλώσσες, άνάμεσα στις όποιες καί στά έλληνικά. Ή άφιέρωση τοΰ δεύ­ τερου βιβλίου δείχνει καθαρά τούς σκοπούς καί τά δριά του. Λάβε λοιπόν, δέομαι, δώρον μίκρόν άπό διαστήματος πεμφθέν σοι μακροΰ, έν ω διηγήματα πλεΐστα τε καί χαρίεντα παλαιών άνδρών ώς έν συνόψει θεάση καί τών ήρώων εργα μέγιστα, τά μετ’ αρετής απαν­ ταχού πεπραγμένα* έπί τούτοις καί τά θάλλοντα καί λελευκωμένα ορη μετά πηγών όμοΰ καί τομών καί πεδίων, εις άπερ αί νύμφαι κατέρ­ χονται* έτι δε καί τάς έν ξηροτάταις πέτραις πλανωμένας αϊγας, καί τελευτών λιμένας μετά τών έν αύτοίς παρισταμένων ακρωτηρίων καί σκοπέλων* καί έτι φρούρια καί τά έξηπλωμένα πελάγη, έν οΐς έσται καί τό τέλος τοΰ ήμετέρου σκοποΰ.2 [Λάβε, σέ παρακαλώ, ενα μικρό δώρο πού σου στέλνω άπό μακριά, δπου θά δεις έν περιλήψει πολλές εύχάριστες ιστορίες τών άνδρών της άρχαιότητας καί τούς άθλους τών ήρώων* θά δεις πράσινα βουνά καί βουνά άσπρα άπό τό χιόνι, πηγές, βοσκότοπους, πεδιάδες δπου κατεβαίνουν οί νύμφες· κατσίκες νά πλανιούνται σέ γυμ/ούς βράχους* λιμάνια μέ τά άκρωτήριά τους καί τά γύρω βράχια, ισχυρές πολιτείες, πλατιές θάλασσες...]

Πρόκειται λοιπόν κατά κύριο λόγο γιά έργο γεωγραφικό, πού δευτερευόντως άσχολεΐται μέ τήν κλασική άρχαιότητα. Όποιος έπισκέπτεται σήμερα τήν Ελλάδα, δπου τά καθαρισμένα καί ξεχορταριασμένα έρείπια ποδοπατιοΰνται καθημερινά άπό χιλιά­ δες πόδια, περιτριγυρισμένα άπό πωλητές φλοκάτης, δερμάτι­

48

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νων ειδών καί μπιχλιμπιδιών, δύσκολα μπορεΐ νά φανταστεί μιά ολιγάνθρωπη, έρημωμένη χώρα, μέ άκατανόητα μάρμαρα νά ξεπροβάλλουν μέσα άπό τή βλάστηση, μέ έπιγραφές πού μό­ λις διαβάζονται, θαμμένες μέσα στήν άμμο καί στά άγκάθια, μέ σπασμένες κολόνες, δπου φωλιάζουν πελαργοί καί λαγοί. Τέ­ τοιο σκηνικό βρίσκεται εύκολότερα στά πιο άπομακρυσμένα μέρη τής Τουρκίας. Κάπως έτσι δμως πρέπει νά φαινόταν ή χώρα στούς πρώτους έπισκέπτες της άπό τή Δύση: ενας άποθαρρυντικός λαβύρινθος άπό αινιγματικές πέτρες καί μόλις διακρινόμενα θεμέλια, άπρόθυμος νά άποκαλύψει τά μυστικά του άκόμη καί σ’ έκείνους γιά τούς οποίους ή άνάκτηση τοΰ κλασικοΰ παρελθόντος ήταν μιά σχεδόν θρησκευτική άναζήτηση. Εί­ ναι πραγματικά άξιοθαύμαστος ό άνθρωπος πού μπορεΐ νά άποσπάσει πληροφορίες άπό άπομεινάρια, κάτω άπό τόσο άντίξοες περιστάσεις. Οί πληροφορίες πού παρέχει ό Μπουοντελμόντι γιά τά νησιά προέρχονται κυρίως άπό τά κλασικά του διαβάσματα, διανθισμέ­ να, δπου ταιριάζει, μέ παραθέματα άπό τόν Βιργίλιο καί άνέκδοτα άπό τόν Λίβιο. Μερικές φορές περιγράφει ενα άνάγλυφό ή ενα άγαλμα, δπως αύτό πού εΐδε στή Μήλο: τής Κυβέλης, μέ τειχόσχημο στέμμα στο κεφάλι, πάνω σέ άρμα καί μέ συνοδεία γάλους καί λιοντάρια. Συνήθως δμως άναφέρει άπλώς «πολυά­ ριθμα καί μεγαλοπρεπή μάρμαρα» καί άλλα παρεμφερή. Τά έρείπια τής Γόρτυνας στήν Κρήτη τοΰ έμπνέουν μιά έκτενέστερη περιγραφή: Έδώ βασίλευε ό Μίνωας, ό δικαιότερος τών βασιλέων. Αλίμονο, τί νά πώ, τί νά πρωτοπώ, δταν βλέπω τέτοια πράγματα; Ά ς πενθήσουν δλοι οί Κρητικοί γιά μιά τέτοια καταστροφή, άς τραβήξουν οί γυναί­ κες τά λιγοστά μαλλιά τους. *Υπήρχε ένα βουνό πού ορθωνόταν χωρι­ στά άπό τά άλλα, βορειότερα καί πιο κοντά στο νερό, καί ολόγυρά του ύπήρχαν τείχη, δπου ήταν άκόμη ορατή μιά απείραχτη πύλη. Μπορεΐ νά δει κανείς τό παλάτι τοΰ Μίνωα, τά φθαρμένα παραθύρια του όλάνοιχτα, κι άποκεΐ έναν άγωγό νεροΰ πού κατηφορίζει άπό τό

Ο ΚΥΡΙΑ Κ Ο Σ Ο Α ΓΚΩ Ν ΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

49

βουνό καί ποτίζει ολόκληρη τήν πόλη, πού είναι σχεδόν τόσο μεγάλη οσο ή Φλωρεντία, μόνο πού ή Γόρτυνα είναι πιο γεμάτη καί δέν εχει τείχη. ... Μέτρησα τις μαρμάρινες κολόνες καί τις πέτρες πού, ήταν όρθιες ή πεσμένες στο έ'δαφος: ήταν χίλιες τετρακόσιες καί ύπήρχαν έπίσης αναρίθμητες μαρμάρινες πλάκες καί τάφοι.

Ή μαρτυρία τοΰ Μπουοντελμόντι γιά τό «λαβύρινθο τής Κνωσοΰ» (στήν πραγματικότητα πρόκειται γιά ενα παλιό λα­ τομείο, σ’ ενα λόφο πάνω άπό τό Καστέλλι,* κοντά στή Γ όρτυ­ να, πού σφραγίστηκε γύρω στο 1980), είναι μία άπό τις πρωιμότερες* δική του είναι έπίσης καί ή πρώτη μνεία γιά τόν «τά­ φο τοΰ Δία», πάνω στο δρος Γιούχτας. Μερικές φορές άφηγεΐται κάποιον γοητευτικό θρύλο, δπως έκεΐνον άπό τήν Κώ* πώς κάθε εξι ή οκτώ χρόνια τό φάντασμα τής κόρης τοΰ *Ιπποκράτη έμφανιζόταν στήν πόλη, διηγιόταν τά βάσανά της καί παρακαλοΰσε νά τήν έλευθερώσουν άπό αύτά. Πρόκειται προφανώς γιά μιά παραλλαγή τοΰ διαδεδομένου μεσαιωνικού μύθου, πού τόν συναντοΰμε στά Ταξίδια (ΤΓανβΙδ) τοΰ Μάντεβιλ, άλλά καί άλλοΰ, γιά τήν κόρη τοΰ *Ιπποκράτη, πού ειχε τή μορφή δράκου καί μάταια παρακαλοΰσε τούς άνθρώπους νά τή φιλήσουν γιά νά ξαναβρεΐ τήν άνθρώπινη μορφή της.3 Γράφει έπίσης γιά μιά μάγισσα στήν Τήνο, ή οποία, δταν εβλεπε νά πλησιάζει κά­ ποιος στόλος, άνέβαινε στήν κορυφή ένός βουνοΰ, γδυνόταν κι άρχιζε νά λέει διάφορα μάγια, πού πάντα προκαλοΰσαν καται­ γίδα. Ό στόλος ναυαγοΰσε καί οί Τηνιακοί λεηλατούσαν τά πλοία κι έπαιρναν σκλάβους τούς έπιζώντες. Είναι φανερό πώς αύτή ή παραλλαγμένη ιστορία άναφέρεται στήν κυριαρχία τών πειρατών* θυμίζει έπίσης. τις άντίστοιχες δυνάμεις τής Γοργό­ νας τοΰ Μαρτόνι στήν Αθήνα. Τέτοιες ιστορίες ταξιδιωτών, δμως, δέν θά άρκοΰσαν γιά νά παρακινήσουν έναν άνθρωπο, σχεδόν μόνο του, νά καταστήσει * [Χωριό τής έπαρχίας Καινούργιου τοΰ νομοΰ Ηρακλείου, γνωστό κατά τήν Ενετοκρατία ώς Κάστρο Νόβο ή Καστέλ Νουόβο.]

50

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τήν Ελλάδα και τις άρχαιότητές της άντικείμενο τής άναζήτησης καί τοΰ πάθους του, θέμα τών ήμερολογίων του καί άκμονα τής άνεξάντλητης ένεργητικότητάς του. Ά ν ή Ελλάδα σαγήνευε μέσα άπό παρόμοιες ιστορίες, τό πάθος γιά τήν κα­ τανόησή της ειχε άλλες ρίζες. Γιά νά τις έκτιμήσουμε, πρέπει νά άντιληφθοΰμε τό πάθος γιά τήν άρχαιότητα πού ένυπήρχε στις ρίζες τής ιταλικής Αναγέννησης, άπό δπου αρδεύτηκαν τά χαρίσματα καί ή ενεργητικότητα τοΰ Κυριακοΰ. Τό πάθος αύτό, στή μεγάλη άκμή του, είναι τό θέμα τοΰ Κε­ φαλαίου Γ'. Εκείνος δμως πού άρχισε τήν άναζήτηση τής κλα­ σικής άρχαιότητας καί τήν εφαρμογή τών διδαγμάτων της στον σύγχρονο κόσμο —μολονότι τά ένδιαφέροντά του ήταν κυρίως φιλολογικά— ήταν ό Πετράρχης (1304-1374). Αύτός, γιά πα­ ράδειγμα, ήταν ό πρώτος πού κατάρτισε μιά μεγάλη νομισμα­ τική συλλογή, μέ σκοπό νά άποκτήσει μιά χρονολογική σειρά τών Ρωμαίων αύτοκρατόρων. Τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ τό ένδιαφέρον τών ούμανιστών επι­ κεντρωνόταν ώς έπί τό πλεΐστον στή συλλογή χειρόγραφων κωδίκων. Μολονότι ό Κυριάκός ένδιαφερόταν γιά τά κτίρια καί τά μνημεία, άναλαμβάνοντας νά προμηθεύει τούς ούμανιστές τής Ιταλίας μέ νέο ύλικό κατάφερνε νά χρηματοδοτεί τά συχνά ταξίδια του, άφοΰ ειχε έγκαταλείψει πιά τήν άρχική του άπασχόληση τοΰ έμπορου. Άνάμεσα στις στενότερες γνωριμίες του ήταν οί Φλωρεντινοί ούμανιστές, προπάντων ό Φραγκίσκος Φίλελφος (Γι-αηοβδοο ΓίΙβίίο, 1398-1481). Ό ίδιος ό Φίλελφος ειχε έπισκεφθεΐ τήν Ελλάδα καί «φλογίστηκε άπό ένθουσιασμό γιά τά έλληνικά γράμματα, πήγε στον Παρνασσό νά πιει άπό τήν Ίπποκρήνη καί περπάτησε στ’ άχνάρια τών αθάνατων φιλοσόφων άνάμεσα στά έρείπια τής Αθήνας».4 Μετέφρασε Όμηρο κατά παραγ­ γελία τοΰ Πάπα Νικολάου Ε' καί άπέκτησε σημαντική φιλολο­ γική φήμη μέ τήν ογκώδη παραγωγή του μεταφράσεων καί πραγματειών. Ύπήρξε, έξάλλου, άνεπίσημος πρεσβευτής τοΰ

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο Α ΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

51

αύτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πρός τόν Πάπα καί τόν Φραντσέσκο Σφόρτσα. Άλλοι γνώριμοι τοΰ Κυριακοΰ ήταν ό Νικολό ντέ Νικόλι καί ό ϊδιος ό Κοσμάς ό Μέδικος. Σπουδαίος ήταν έπίσης ό Μανου­ ήλ Χρυσολωρας (1350-1415 περίπου), πού τή θυγατέρα του είχε παντρευτεί ό Φίλελφος, καί ό όποιος δίδαξε τά έλληνικά, καθώς φαίνεται, στούς μισούς ούμανιστές τής Αναγέννησης, άπό τήν Ιταλία μέχρι τή Γερμανία. Ένας άλλος γνώριμός του ήταν ό Φραντσέσκο Σκαλαμόντι, πού έπρόκειτο νά γίνει καί ό βιογράφος τοΰ Κυριακοΰ. Ό Φίλελφος έγραψε μιά ένδιαφέρουσα συστατική έπιστολή γιά τόν Κυριάκό στον Λορέντσο Τζιουστινιάνι στή Βενετία, στις 30 Δεκεμβρίου τοΰ 1442: Τό κάνω μέ μεγάλη προθυμία, καθώς γνωρίζω δτι θά βρεις τή συντροφιά του εύχάριστη, ιδιαίτερα έπειδή θά φέρει μαζί του αρκετά μνημεία μεγάλης άρχαιότητας, έπιτάφιες έπιγραφές καί έπιγράμματα, καί άλλα πολύτιμα κείμενα πού συνέλεξε άπό άρχαιότατες πέτρες στήν Ά σ ία καί στήν Ελλάδα. Ό Κυριάκός δέν άναπαύεται ποτέ καί θεωρεί δτι τό πιο πολύτιμο έμπόρευμα πού θά μποροΰσε νά βρει καί νά φέρει στήν Ιταλία θά ήταν κάτι αξιομνημόνευτο άπό έκείνους τούς πρώτους άνθρώπους τής Αρκαδίας (πού, δπως λένε, ύπήρχαν πριν άπό τόν ήλιο καί τό φεγγάρι)...

Αύτά συνέβαιναν είκοσι σχεδόν χρόνια μετά τό πρώτο ταξίδι πού έκανε ό Κυριάκός μέ άρχαιολογικούς σκοπούς. Ή άποκατάσταση τών χρονολογιών πού σχετίζονται μέ τόν Κυριάκό δέν είναι καθόλου εύκολη, καθώς πολλά άπό τά δικά του χειρόγρα­ φα ήμερολόγια έχουν χαθεί. Θά άξιζε δμως νά άναφέρει κανείς ένδεικτικά τήν έκταση καί τούς σκοπούς τών σημαντικότερων ταξιδιών του. Τό πρώτο ταξίδι του, τό 1412, τόν οδήγησε πέρα άπό τήν Κωνσταντινούπολη, στήν Αίγυπτο: ήταν αναμφίβολα ενα ταξίδι πού έσπειρε τούς σπόρους τών άρχαιολογικών ένδιαφερόντων πού άρχισε νά άναπτύσσει τό 1425. Έπειτα βρέθηκε στήν

52

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Κωνσταντινούπολη γιά ύποθέσεις τών Κονταρίνι. Έκεΐ βάλθηκε νά μάθει έλληνικά, άρχίζοντας, δπως ό Σλήμαν άργότερα, μέ τόν Όμηρο. Τήν ίδια έποχή πρέπει νά εΐχε άποκτήσει καί κάποιες γνώσεις τής Γεωγραφίας τοΰ Πτολεμαίου —έργου τών αρχών τοΰ 2ου αιώνα μ.Χ., πού άποτελοΰσε σπουδαία πηγή γιά τήν άρχαία τοπογραφία— έπειδή τό άναφέρει συχνά στά μετα­ γενέστερα ταξίδια του. Ή φήμη του άρχισε νά μεγαλώνει ταχύτατα. Ήδη τό 1427 ό Φίλελφος μιλάει γιά τή συμβολή τοΰ Κυριακοΰ «στήν άποκατάσταση τής άρχαιότητας, ή μάλλον στή σωτηρία της άπό τήν έξαφάνιση». Ένα ποίημα πού άπευθύνεται στον Κυριάκό, άπό κάποιον Κάρολο Άρρετίνο, άρχίζει χαιρετίζοντας τον ώς ποιητή, ρήτορα καί ιστορικό. Άναφέροντας έμμεσα τήν έπίσκεψή του στις Πυραμίδες, τό 1412, καί τήν άντιγραφή κάποιων ιε­ ρογλυφικών έπιγραφών (πού, φυσικά, δέν μποροΰσε νά τά έρμηνεύσει), ό Άρρετίνο θεωρεί δτι ό Κυριάκός γνώριζε καί τά περισσότερα άπό τά ύπόλοιπα Έπτά Θαύματα τοΰ Κόσμου, άκόμα καί ενα πού δέν ύπήρχε πιά: Τώρα ένας ειδικός έξετάζει τό θαΰμα τών Πυραμίδων κι έσύ διαβά­ ζεις έπιγραφές σέ μιά άγνωστη γλώσσα. Τώρα άναζητεΐς τά λείψανα τής Βαβυλώνας, τούς κρεμαστούς της κήπους, τήν έκταση καί τό πά­ χος τών τειχών της. Τώρα ή Καρία θά στερηθεί τόν αρχαίο της τάφο καί θά άποκαλυφθεΐ τό εύγενές έργο τοΰ Μαυσώλου.5 Σ ’ δλο τόν κόσμο άναζητεΐς έρειπωμένους ναούς καί τό ονομα κάθε αρχαίου γυ­ μνασίου. Έ πειτα ψάχνεις γιά τά κείμενα τοΰ θείου Όμήρου καί γιά δ,τι έγραψε ό γέροντας άπό τήν Άσκρα [ό Ησίοδος]. Καθαρίζεις άκόμη καί τάφους σκεπασμένους άπό αγκάθια καί ξαναφέρνεις στο φώς τούς αρχαίους στίχους. ... Ό ,τ ι έπιγραφή υπάρχει, σέ πλάκες ή σέ χάλκινα καί μαρμάρινα άγάλματα, έχει άντιγραφεΐ στά σημειωμα­ τάριά σου.

Τό 1435 περιόδευσε στά Ίόνια Νησιά, στήν Ήπειρο, τή Βόρεια Ελλάδα καί τήν Πελοπόννησο. Στήν Αίγυπτο έπέ-

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

53

στρεψε τον έπόμενο χρόνο (ή ίσως τό 1437). Ξαναβρέθηκε στον έλλαδικό χώρο άνάμεσα στο 1443 καί τό 1449, επειτα άπό μιά περίοδο κατά τήν όποια άνέλαβε κάποιο κοινοτικό άξίωμα στήν Αγκώνα. Τό 1444 ήταν στο βόρειο Αιγαίο: συνάντησε τόν Σουλτάνο στήν ’Αδριανούπολη καί τόν Αύτοκράτορα στήν Κων­ σταντινούπολη. Τόν έπόμενο χρόνο πήγε στήν Κρήτη καί τό 1446 έπισκέφθηκε τά νησιά. Τό 1447-48 τό πέρασε στήν Πε­ λοπόννησο. Αγνοούμε άν έπέστρεψε καθόλου στήν πατρίδα του δλο αύτό τό διάστημα. Γ ιά τά έπόμενα χρόνια· ύπάρχουν ελάχι­ στα στοιχεία. Ή τελευταία μνεία πού έχουμε γιά τόν Κυριάκό, τό 1453, μας άφήνει μάλλον άνικανοποίητους (βλ. παρακάτω, σσ. 64-65). Όπου κι άν πήγαινε σχεδίαζε ναούς καί άνάγλυφα, άντέγραφε έπιγραφές (ορισμένες άπό αύτές, δπως οί Βασιλικές Έ πι­ γραφές άπό τά Δίδυμα ή έκεΐνες άπό τό Μνημείο τοΰ Φιλοπάππου στήν ’Αθήνα, άργότερα χάθηκαν ή καταστράφηκαν) καί τά κατέγραφε στά σημειωματάριά του, τά Οοιηηιβηίαήα, πού δλα σχεδόν χάθηκαν, πιθανόν στήν πυρκαγιά τής βιβλιοθήκης τών Σφόρτσα, στο Πέζαρο, τό 1514. Τό μόνο αύτόγραφο τοΰ Κυριακοΰ πού σώθηκε καταγράφει τά ταξίδια τοΰ 1447-48. Πε­ ριέχει λακωνικές σημειώσεις τών καθημερινών του κινήσεων, έλληνικές καί λατινικές έπιγραφές άντιγραμμένες προσεκτικά καί ώς έπί τό πλεΐστον σωστά, καί διάσπαρτα σχέδια απλοϊκά άλλά φροντισμένα. Παρά τή σπουδαιότητά του ώς συλλέκτη επιγραφών —γιά τις όποιες ή μαρτυρία του εϊναι ή μοναδική πηγή, άφοΰ πολλές έ'χουν πιά χαθεί ή καταστραφεΐ— εϊναι σημαντικό νά άντιληφθεΐ κανείς τί ίέν ήταν ό Κυριάκός. Λίγο ένδιαφερόταν γιά τήν άρ­ χαία τοπογραφία ή τήν ταύτιση κτιρίων. Ειχε διαβάσει Όμηρο καί περίμενε δτι θά έβρισκε τόν κόσμο τοΰ Όμήρου μπροστά του. Ξαφνιαζόμαστε δταν διαβάζουμε στο σημειωματάριό του δτι πήρε ένα ψαροκάικο άπό τό Γύθειο πριν άπό τό ξημέρωμα τής 15ης Όκτωβρίου 1447 καί εφτασε «πριν άπό τήν εκτη

54

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ώρα άπό τήν ανατολή» στήν ομηρική αμμουδερή Πύλο, εως δτου καταλαβαίνουμε δτι, στήν πραγματικότητα, εφτασε κάπου κοντά στο Οίτυλο, πού κι αύτό βρίσκεται στο βάθος ένός κόλ­ που, άλλά σέ άλλη χερσόνησο τής Πελοποννήσου. Κατά τόν ίδιο τρόπο ταυτίζει αισιόδοξα τή γειτονική λακωνική πόλη Λάα μέ τήν ομηρική Άσίνη. Στούς Δελφούς ειρωνεύεται τούς χωρικούς του Καστριοΰ, πού «δέν έχουν ιδέα που ήταν οί άρχαΐοι Δελφοί»,6 καί κατόπιν άναφέρεται στον «κυκλικό ναό τοΰ Α ­ πόλλωνα» (έννοώντας, προφανώς, τή Θόλο του 4ου αιώνα): Έφτασα στούς Δελφούς, δπου εϊδα στήν αρχή μεγαλοπρεπείς καί ώς έπί τό πλεΐστον αρχαίους τοίχους σέ κακή κατάσταση, διακρινόμενους άπό ποικιλία αρχιτεκτονικού πλούτου. Έ πειτα ειδα τόν κυκλικό ναό τοΰ Απόλλωνα, πού έχει καταρρεύσει, καί κοντά του ενα θαυμά­ σιο άμφιθέατρο μέ τριάντα τρεις πέτρινες σειρές καθισμάτων καί, στήν κορυφή τής άκρόπολης, κάτω άπό πανύψηλους βράχους, εναν ιπ­ πόδρομο μήκους έξακοσίων βημάτων, στολισμένον μέ μαρμάρινα κα­ θίσματα. Εϊδα έδώ κι έκεΐ σπασμένα άγάλματα. Καί έπιγράμματα, μέ έλληνικούς καί λατινικούς χαρακτήρες, καί μέσα, καθώς καί έξω στά χωράφια, τεράστια μάρμαρα καί περίτεχνους τάφους καί θαυμάσια σκα­ λισμένους βράχους.

Τό πρώτο ταξίδι γιά τό όποιο έχουμε λεπτομερή καταγραφή είναι τοΰ 1436-37. *Υπάρχει, εύτυχώς, ενα άντίγραφο τής κα­ ταγραφής αύτής άπό άλλο χέρι, πού έγινε πριν άπό τήν κατα­ στροφή τοΰ χειρογράφου τοΰ Κυριακοΰ. Τόν Ιανουάριο τοΰ 1437 ό Κυριάκός έμεινε στήν Άρτα μέ τόν Κάρολο Β' (τόν Τόκκο), τόν Φλωρεντινό ήγεμόνα τής Κεφαλονιας καί τής Ζα­ κύνθου. Ά πό έκεΐ έπισκέφθηκε μιά τοποθεσία πού θεώρησε δτι ήταν ή Δωδώνη. Στήν πραγματικότητα ήταν ή Νικόπολη, ή πόλη πού ίδρυσε ό Αύγουστος γιά νά τιμήσει τή νίκη του στο Άκτιο. Τό λάθος του δμως είναι κατανοητό, άφοΰ κι ό ίδιος ό Στράβων, τόν όποιο χρησιμοποιούσε ό Κυριάκός, παρατηρεί πώς τό μεγαλύτερο μέρος τής περιοχής είναι έρημο, οί κατοι­ κίες εξαφανισμένες καί ή δυσκολία τής ταύτισης μεγάλη. Άλλά

Ο ΚΥΡΙΑ Κ Ο Σ Ο Α ΓΚΩ Ν ΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

55

καί ό τρόπος μέ τόν όποιο εφτασε έκεΐ είναι σχεδόν τόσο διασκεδαστικός, δσο καί ή ταύτιση τής τοποθεσίας (μέ τά προφα­ νή σ’ έμάς ρωμαϊκά της έρείπια). Σ ’ ενα γράμμα του τής 20ής Μαΐου 1437 περιγράφει τήν έπίσκεψή του: «Γιά νά παραλείψω τά ύπόλοιπα, διασχίσαμε τά τρία παρακλάδια του Αχέροντα κολυμπώντας γερά». Αργότερα τά διέσχισε πάλι, τή νύχτα, μέ­ σα σ’ ενα «κούφιο κούτσουρο». Τήν άνοιξη τοΰ ίδιου χρόνου έπισκέφθηκε γιά πρώτη φορά τήν Αθήνα. Ή περίπτωση τής Αθήνας δίνει ενα καλό παρά­ δειγμα τών ένδιαφερόντων καί τών ορίων τοΰ Κυριακοΰ. Τήν πρωτοεπισκέφθηκε άφοΰ ήδη ταξίδευε έπί είκοσι τέσσερα χρό­ νια: τόσο τής έλειπαν ή γοητεία, τό κύρος καί ό πολιτισμός τήν έποχή έκείνη. Όσοι ταξιδιώτες τήν είχαν έπισκεφθεΐ πριν άπό τόν Κυριάκό θρηνοΰν ομόφωνα τήν κατάπτωσή της. Ό θρήνος είχε άρχίσει ήδη άπό τόν 4ο αιώνα, μέ τόν Επίσκοπο Κυρήνης Συνέσιο, καί έπαναλαμβανόταν τακτικά άπό τούς προσκυνητές τοΰ ύστερου Μεσαίωνα. Ή Αθήνα ήταν ή σκιά τοΰ παλαιοΰ έαυτοΰ της, άν καί γεμάτη άρχαία έρείπια, δπως είναι καί σήμε­ ρα. Κανένα σχεδόν άπό αύτά δέν ήταν σωστά ταυτισμένο τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ. Είναι άλήθεια δτι ό Παρθενώνας ήταν πάντα γνωστός ώς «ναός τής Άθηνάς», μολονότι ύπήρχε μιά έκκλησία καταμεσής του. Τά Προπύλαια είχαν μετατραπεΐ σέ παλάτι τοΰ Νέριου Άτσαγιόλη, τοΰ Δούκα τών Αθηνών, καί ό Κυριάκός έμεινε στο σπίτι κάποιου Άντόνιο Μπαλντουίνο, πά­ νω στήν ϊδια τήν Ακρόπολη. (Παρεμπιπτόντως, ό Κυριάκός είναι ό πρώτος νεότερος συγγραφέας πού τήν άποκάλεσε « Α ­ κρόπολη».) — Ό Κυριάκός έξερεύνησε τήν πόλη συστηματικά, καταγράφον­ τας έπιγραφές, δπως λόγου χάρη καί τις πέντε τοΰ Μνημείου τοΰ Φιλοπάππου, οί δύο άπό τις όποιες έχουν σήμερα χαθεί. Περιορισμένες δμως ήταν οί προσπάθειές του νά άμφισβητήσει τις τρέχουσες τότε ταυτίσεις διαφόρων κτιρίων. Τά κείμενα τοΰ Νικολό Μαρτόνι, πού βρισκόταν στήν Ελλάδα τό 1394, καθώς

56

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καί ενας σύντομος κατάλογος ανωνύμου μέ τά μνημεία τής πό­ λης, γραμμένος στά έλληνικά —πού σώζεται σ’ ενα χειρόγραφο τής Βιέννης, γνωστό ώς «Ανώνυμος τής Βιέννης»— παρέχουν ενα ένδιαφέρον συνονθύλευμα ταυτίσεων. Τό ναό του Όλυμπίου Διός, ίσως έξαιτίας τής θέσης του πίσω άπό τήν άψίδα πού άνήγγελλε τά όρια τής πόλης τοΰ Άδριανοΰ, τόν θεωροΰσαν γενικά ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ. Ή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ ήταν γνωστή ώς τό Παλάτι τοΰ Θεμιστοκλή, ένώ άλλα κτίρια ταυτίζονταν μέ τις οικίες τοΰ Σόλωνα καί τοΰ Θουκυδίδη. Ό Πύργος τών Ανέμων (οι Ά έ ­ ρηδες) ήταν γνωστός ώς Σχολή τοΰ Σωκράτη (ή καμιά φορά καί Τάφος τοΰ Σωκράτη). Ή Σχολή τοΰ Πλάτωνα ταυτιζόταν μέ εναν μοναχικό φράγκικο πύργο στο προάστιο τών Αμπελο­ κήπων. Τό Θέατρο τοΰ Διονύσου τό άποκαλοΰσαν Σχολή τοΰ Άριστοτέλους, όπως καμιά φορά καί τό ύδραγωγεΐο τοΰ Άδριανοΰ. Τή Σχολή τοΰ Επίκουρου τήν τοποθετούσαν στά Προπύ­ λαια, καί τοΰ Πυθαγόρα, άκόμη χειρότερα, στο ναό τής Ά πτέρου Νίκης. Τό άποκαλούμενο Φανάρι τοΰ Δημοσθένη (δηλαδή τό χορηγικό μνημείο τοΰ Λυσικράτη) ειχε αύτό τό παρωνύμιο ήδη άπό τόν καιρό τοΰ Μητροπολίτη Μιχαήλ Άκομινάτου (πριν άπό τό 1204) καί είναι ένας γρίφος πότε καί πώς άρχισε ή χρήση αύτών τών όνομασιών. Φαίνεται ότι ειχε προηγηθεΐ τής έποχής πού άναβιώνει ό Ελληνισμός, τόν 13ο αιώνα, μετά τήν κατάληψη τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς Σταυροφό­ ρους. Ίσως μάλιστα νά άνάγεται καί στούς Σκοτεινούς Αιώνες. Άκόμη καί σήμερα δείχνουν μέ σοβαρότητα τή λεγόμενη Φυ­ λακή τοΰ Σωκράτη, ενα σπήλαιο στούς πρόποδες τοΰ Φιλοπάππου. Ένα σημείο στο όποιο ό Κυριάκός άντέκρουσε τήν άποδεκτή παράδοση ήταν ή ταύτιση τοΰ μνημείου τών Άέρηδων, πού τό περιγράφει ώς ναό τοΰ Αιόλου. Ήταν μιά καλή εικασία, άλλά προδίδει άγνοια τής άρχιτεκτονικής μορφής πού άρμόζει σέ ναό. Ή περιγραφή του εΐναι προσεκτική καί άκριβής:

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο Α ΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

57

Ξαναεπισκεφθήκαμε τόν οκταγωνικό ναό τοΰ Αιόλου, πού εχει στο πάνω μέρος τών τοίχων οκτώ πτερωτές μορφές τών ανέμων μέ τά χαρακτηριστικά τους σημεία, σμιλεμένες μέ έξαιρετική τέχνη, καί πά­ νω άπό κάθε μορφή υπάρχει τό ονομά της μέ μεγάλα γράμματα άττικοΰ ρυθμοΰ, καθώς είδαμε άπό κοντά.

Στις 22 Απριλίου τοΰ 1436 ό Κυριάκός έφυγε άπό τήν Α ­ θήνα. Εκείνη μόνο τήν ήμέρα έπισκέφθηκε τόν Πειραιά, δπου παρατήρησε τό μαρμάρινο λιοντάρι, πού άργότερα άφαιρέθηκε άπό τόν Φραγκίσκο Μοροζίνι γιά νά στηθεί μπροστά στον ναύ­ σταθμο τής Βενετίας, δπου καί παραμένει. Πήγε κατόπιν στήν Ελευσίνα, δπου σχεδίασε καί σημείωσε τά έρείπια. Ά πό έκεΐ προχώρησε στά Μέγαρα, στον Ισθμό καί, τελικά, στήν Κόριν­ θο. Πέντε μέρες άργότερα βρισκόταν στά Καλάβρυτα, φιλοξε­ νούμενος τοΰ Γεωργίου Καντακουζηνοΰ καί απολαμβάνοντας δ­ σο μποροΰσε τήν πλούσια σέ έλληνικά βιβλία βιβλιοθήκη τοΰ οικοδεσπότη του. Φαίνεται δτι δύο μέρες τοΰ έφτασαν γιά νά άφομοιώσει τήν ούσία τοΰ θησαυροΰ αύτοΰ —ή, τουλάχιστον, γιά νά τόν καταλάβει πάλι ή μανία τών περιηγήσεων— καί στις 29 Απριλίου ήταν ξανά καθ’ οδόν. Τράβηξε ολόισια γιά τόν Μιστρά, πού τότε θεωροΰσαν πώς είναι ή άρχαία Σπάρτη—καί γιά τόν Κυριάκό ήταν ή Σπάρτη καί δχι ή Αθήνα ό άληθινός προορισμός τοΰ έραστή τής άρχαιό­ τητας. Ή δημοκρατική φλόγα ένός Ριέντσο* ήταν κάτι άσυνήΘιστο, καί ή έξιδανίκευση τής Αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι δημιούργημα τοΰ φιλελευθερισμοΰ τοΰ 19ου αιώνα. Γιά τήν Α ­ ναγέννηση, ή Σπάρτη ένσάρκωνε τις άληθινές θεμελιώδεις άρετές τοΰ κλασικοΰ πολιτισμοΰ. Πριν άπό τό 1402 ό Βερτζέριο ειχε έπαινέσει τή Σπάρτη στήν πραγματεία του περί τών ήθών, τήν οποία απεύθυνε σέ νέους ήγεμόνες, καί ό νεολατινιστής ποιητής (Έλληνας τήν καταγωγή) Μιχαήλ Μάρουλλος7 * [Ήρωας ανώνυμου ιταλικού χρονικού τοΰ 14ου αιώνα, άπό τον όποιο είναι έμπνευσμένα πολλά λογοτεχνικά εργα.]

58

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έκδήλωνε τόν ένθουσιασμό του γιά τά κρύα σπαρτιατικά λου­ τρά. Ώ ς πρός αύτό, οί Ιταλοί συγγραφείς άπηχοΰσαν ίσως τό ιδεώδες πού είχαν διαμορφώσει οί Βυζαντινοί αύτοκράτορες καί οί σύμβουλοί τους διαβάζοντας τόν Πλούταρχο. Τόν ίδιο θαυμασμό γιά τήν ύπερηφάνεια, τή γενναιότητα καί τήν αύτοσυγκράτηση τών Σπαρτιατών τής άρχαιότητας έτρεφε καί ό μεγαλύτερος φωστήρας τής έλληνικής διανόησης, ό Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, πού τήν έποχή έκείνη ζουσε στον Μιστρά. Γ ιά νά δει αύτόν, κυρίως, ειχε έρθει ό Κυριάκός έδώ. Ό θαυμασμός τοΰ Πλήθωνα γιά τήν κλασική άρχαιότητα καί τις θεωρίες τοΰ Πλάτωνα δέν τόν έκανε καί πολύ άρεστό στή χριστιανική κυβέρνηση τής Βυζαντινής αύτοκρατορίας. Είχε άποσυρθεΐ σχεδόν έξόριστος στον Μιστρά, γιά νά έπεξεργαστεΐ τις θεωρίες του περί τής πλατωνικής κοινοκτημοσύνης, καθώς καί τά μεγαλεπήβολα σχέδιά του γιά τόν έκ νέου έξελληνισμό τής αύτοκρατορίας καί τήν καθυποταγή τών Τούρκων, πού συ­ νεχώς έξαπλώνονταν. Θά μποροΰσε νά ύποτεθεΐ δτι ό Κυριάκός έβλεπε μέ συμπάθεια τόν τελευταίο αύτό σκοπό. Αύτός ήταν, άλλωστε, ό λόγος γιά τόν όποιο ψήφισαν πολλοί ύπέρ τής ένω­ σης τής Όρθόδοξης καί τής Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στή Σύνοδο τής Φλωρεντίας, τήν οποία παρακολούθησαν τό 1439 τόσο ό Πλήθων δσο καί ό Κυριάκός. Οί δύο άνδρες θρήνησαν μαζί τό θάνατο τής κλασικής Σπάρτης. Αποφάσισα νά κάνω μιά παράκαμψη, γιά νά έπισκεφθώ τά έρείπια τής άλλοτε εύγενοΰς πόλης τής Σπάρτης. Διότι αισθανόμουν δτι ήταν ένα όφειλόμενο καθήκον νά πενθήσω αύτές τις μεγάλες, εύγενεΐς πό­ λεις, πού τώρα κείτονται σωριασμένες καί κατεστραμμένες. Αισθανό­ μουν μεγαλύτερη πικρία γ ι’ αύτή τή συμφορά τοΰ άνθρώπινου γένους παρά γιά τις άλλες διακεκριμένες πόλεις τοΰ κόσμου. Είδαμε θαυμά­ σιους ναούς, ομορφα άγάλματα καί άλλα εύγενικά κοσμήματα τής άνθρώπινης ισχύος καί τέχνης νά έχουν καταρρεύσει άπό τήν παλιά τους μεγαλοπρέπεια. Πόσο παρήκμασε αύτή ή άρχαία άνθρώπινη άρετή καί ή περίφημη έντιμότητα τής ψυχής!...

Ο ΚΤΡΙΑ ΚΟ Σ Ο Α ΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

59

Όταν ό Κυριάκός έμπνεύστηκε ένα έπίγραμμα στά ιταλικά γιά τή Σπάρτη, ό Πλήθων τό μετέφρασε στά έλληνικά:8 Ώ , λαμπρά πόλις, λακωνική Σπάρτη, κλέος Ελλάδος τής τε οικου­ μένης πάσης παράδειγμα, όπλων καί σωφροσύνης γυμνάσιον καί τέ­ μενος καί τής άλλης πάσης θείας αρετής ενοπτρον καί πηγή: έάν τήν πολιτείαν σου καί έθη νόμον τε άνθρώποισιν συν ταΐς άλλαις σου ήθικαΐς άρεταΐς διασκοπώ καί έπειτά σε όρώ, πρός Εύρώταν έξαίφνης ανακράζω, πρός χώρον τής κυδίστης σου Άρτέμιδος. Που έστιν ό σός αγαθός Λυκοΰργος, που Διόσκοροι οί δίδυμοι θεοί Κάστωρ καί Πολυ­ δεύκης, Άναξανδρίδας, Όρθρυάδας καί Γύλιππος. νΩ Εύρύσθενες καί Λεωνίδα, που διαιτασθε, Ατρείδα καί Παυσανία, ώ λαμπρότατε ήγεμών, ώ Λύσανδρε, ώ Άριστων, Αγησίλαέ τε καί Ξάνθιππε. Ού Ρώ ­ μη, ού Φίλιππος, έφη, άλλ’ ό χρόνος καί τών ύμετέρων γενεών ή ανανδρία καί ραθυμία μεταβληθήναι παρεσκεύασεν εις Μυσιθράν ύπό Κωνσταντίνον.

Ό άντιβυζαντινός κλασικισμός εΐναι φανερός καί θά εΐχε εύφράνει τήν καρδιά τοΰ Πλήθωνα. Οί στίχοι μεταδίδουν έπίσης κάτι άπό τόν κόσμο πού ζητοΰσε νά ξαναβρεΐ ό Κυριάκός, καί ποιες ήταν οί αξίες του. Ό ρομαντισμός τοΰ μύθου, ή χρηστή διακυβέρνηση, τά ήχηρά ονόματα τών θεών καί τών ήρώων συν­ θέτουν τή μικρογραφία ένός ίδανικοΰ κόσμου, τόν όποιο οί σύγ­ χρονοι θά έκαναν ϊσως καλά νά μιμηθοΰν. Μετά τήν έπίσκεψη αύτή, καί μολονότι δέν μπόρεσε νά άνακαλύψει παρά έλάχιστα κατάλοιπα τής άληθινής Σπάρτης, τά άλλα του ταξίδια δέν ήταν δυνατόν παρά νά προκαλοΰν απογοή­ τευση. Εντούτοις, τό τελευταίο του ταξίδι στή Βόρεια Ε λλά­ δα καί στήν Προποντίδα τό 1444-47 ήταν έκεΐνο πού έφερε τά αποτελέσματα μέ τή μονιμότερη έπίδραση άπό οτιδήποτε άλλο εΐχε κάνει. Γ ιά ποικίλους λόγους οί έπισκέψεις του στήν Κύζικο καί στή Σαμοθράκη κέρδισαν άντίστοιχα μιά θέση στήν αρ­ χαιολογία καί στήν ιστορία τής τέχνης. Έπισκέφθηκε τήν Κύζικο τόν Αύγουστο τοΰ 1444. Ή Κύζι-

60

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κος, χτισμένη δίπλα στή θάλασσα τοΰ Μαρμαρά, κάτω άπό τό ορος Δίδυμο, τό θρόνο τής Ρέας, τής μητέρας τών θεών, ήταν ενα άπό τά σημαντικότερα εμπορικά λιμάνια τοΰ έλληνικοΰ κό­ σμου, ξακουστή γιά τόν μεγάλο ναό τοΰ Δία, πού χρειάστηκε αιώνες γιά νά χτιστεί. Δέν ειχε άποπερατωθεΐ άκόμη δταν γκρεμίστηκε άπό τό σεισμό τοΰ 123 μ.Χ. Ξαναχτίστηκε άπό τόν αύτοκράτορα Άδριανό, πού έπιδαψίλευε τιμές στις έλληνικές πόλεις, καί έγκαινιάστηκε πιθανόν τό 167 μ.Χ. Οί κίονές του, πού είχαν ύψος πάνω άπό είκοσι μέτρα, ήταν ψηλότεροι άπό τούς κίονες τοΰ ναοΰ τοΰ Όλυμπίου Διός στήν Αθήνα. Ό ναός πήρε παράταση ζωής χάρη στή μετατροπή του σέ έκκλησία κα­ τά τή βυζαντινή περίοδο. Ό Κυριάκός είχε έπισκεφθεΐ τόν τόπο καί παλαιότερα, τό 1431. Θεώρησε δτι ό ναός ήταν τής Περσεφόνης, τής θεάς πού άπολάμβανε τις μεγαλύτερες τιμές στήν Κύζικο, έπειδή ενας βωμός αφιερωμένος σ’ αύτήν βρισκόταν κοντά στο ναό. Α ντέ­ γραψε έπίσης μιά άφιερωτική έπιγραφή πρός αύτήν, πού έχει χαθεί τώρα πιά καί ή οποία, παράλογα, θεωρήθηκε πώς ήταν δική του έπινόηση. Τό σφάλμα στήν ταύτιση έχει μικρή ση­ μασία μπροστά στήν ύπηρεσία πού προσέφερε ό Κυριάκός κα­ ταγράφοντας οχι μόνο τις έπιγραφές, άλλά καί τή μορφή τοΰ κτιρίου. Τό 1431 ειχε δει τριάντα έπτά κίονες, καί ενα μεγάλο μέρος τοΰ άετώματος ήταν άκόμη στή θέση του: τό άέτωμα, μέ τά άγάλματα τοΰ Διός καί άλλων θεών, ήταν «σώο καί άβλαβές, σχεδόν μέ τήν άρχική του μεγαλοπρέπεια». Τό 1444, άλλοι δυο κίονες είχαν έξαφανιστεΐ: τούς είχαν άφαιρέσει οί Τοΰρκοι πού έλεγχαν τότε τήν περιοχή, μεταξύ άλλων καί γιά νά χτί­ σουν τζαμιά. Ή άφαίρεση οίκοδομικοΰ ύλικοΰ συνεχιζόταν μέ­ χρι καί τό 1946.9 Σήμερα δέν άπομένει παρά ενας τύμβος, άπρόσιτος άπό τούς άγκαθωτούς θάμνους, πού καλύπτει τούς καλοδιατηρημένους θολωτούς διαδρόμους τών θεμελίων. Αύτοί έ'γιναν γνωστοί διαμέσου τών αιώνων ώς ό Λαβύρινθος ή οί

Ο ΚΥΡΙΑΚΟΣ Ο ΑΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

61

Σπηλιές. Άκόμη καί στον 20ό αιώνα ύπήρχε ή φήμη δτι ήταν στοιχειωμένοι. Ό Κυριάκός σχεδίασε προσεκτικά τά κιονόκρανα, τις βάσεις καί άλλα άρχιτεκτονικά μέλη καί μέτρησε τό ναό στο σύνολό του. Ό Πλίνιος (Ναι. Ηίδΐ. 36, 98) άναφέρει ενα ναό στήν Κύζικο, στούς τοίχους τοΰ οποίου ήταν εντοιχισμένη μιά χρυσή κλωστή (ή χρυσοί σωλήνες; —τό χωρίο είναι σκοτεινό). Ό Κυ­ ριάκός ισχυρίζεται δτι τό εϊδε αύτό τό πράγμα έδώ. Τό χωρίο είναι πολύ δύσκολο νά έρμηνευθεΐ, διότι ό Πλίνιος ισχυρίζεται πώς ή χρυσή κλωστή, ή οί χρυσοί σωλήνες, έχυναν κατά κά­ ποιον τρόπο μιά μυστική λάμψη στά άγάλματα μέσα στο ναό. Είναι σχεδόν βέβαιο δτι έδώ ό Κυριάκός χρησιμοποίησε τή φαν­ τασία του, βρίσκοντας δ,τι νόμιζε πώς επρεπε νά βρει σύμφωνα μέ τά διαβάσματά του. Ό Πλίνιος δέν λέει κάν δτι αύτός ήταν ό σχετικός ναός. Αύτό καθιστά τις μετρήσεις του άκόμη πιο ύποπτες —καί ό Κυριάκός κατηγορήθηκε πώς τις φαντάστηκε κι αύτές. "Άν δμως λάβει κανείς ύπόψη του τή δυσκολία πού παρουσιάζει ή κατανόηση ένός άκαθάριστου τόπου μέ συσσωρευμένα οικοδο­ μικά ύλικά καί έρείπια σέ μεγάλο ύψος, οί ύπολογισμοί τοΰ Κυριακοΰ μπορεί νά εύσταθοΰν. Σήμερα δέν ύπάρχει τίποτε ορατό στο έδαφος γιά νά βοηθήσει τήν άναπαράσταση. Ό Σ. Ρενάκ εφτιαξε ενα σχέδιο τοΰ ναοΰ άκολουθώντας τά δεδομένα Φ

φ

© .

φ

φ

φ

φ

ο

©

0

φ

φ

Θ

0

φ

φ

ο

0

Ο

φ

φ φ φ

©

φ

Φ φ

Φ

©

Φ

φ

Α ναπαράστα ση τοΰ ναοΰ της Κ υζίκου κατά τόν Σ . Ρ ενά κ

#

#

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

62

τοΰ Κυριακοΰ δσον άφορα τον αριθμό τών κιόνων, πού δέν ται­ ριάζει δμως μέ τις διαστάσεις πού δίνει ό Κυριάκός, 240 X 100 πήχεις, άν τά μεσοκιόνια διαστήματα ήταν δλα κανονικά Ό Φ. Χάσλακ, τό 1910, προτίμησε νά άπορρίψει τούς ισχυρισμούς τοΰ Κυριακοΰ γιά τή διάταξη τών κιόνων κ(χί άναπαρέστησε τό ναό ώς όκτάστυλο, μέ πλατιά κεντρική θύρα. Αύτό όμολογουμένως θά ήταν ενα φυσιολογικό σχέδιο γιά ναό τέτοιου μεγέ­ θους καί παρουσιάζει μεγάλη συγγένεια μέ τό σχέδιο ένός ναοΰ στούς Άζανούς τής Φρυγίας. Φαίνεται δμως ύπεροπτικό νά απορρίπτει κανείς τή μαρτυρία τοΰ Κυριακοΰ ως πρός έκείνη τή λεπτομέρεια πού θά ήταν καί ή εύκολότερη νά τήν παρατη­ ρήσει κανείς, δηλαδή τή διάταξη τών κιόνων στις δύο στενές πλευρές τοΰ ναοΰ. “Ά ν θεωρήσουμε δτι ό Κυριάκός δέν παρατή­ ρησε σωστά τις πέντε σειρές τών τεσσάρων κιόνων, καί τις τέσσερις σειρές τών τριών, τί νόημα εχει νά δεχτοΰμε τό σύνο­ λο τών είκοσι κιόνων (ύποθέτοντας δτι περιλαμβάνονται καί οί δύο έν παραστάσει) καί τών δώδεκα κιόνων (ύποθέτοντας δτι δέν περιλαμβάνονται οί δύο έν παραστάσει); Τό έρώτημα δέν φαίνεται νά προσφέρεται μόνο γιά ύποθέσεις, άν καί πρέπει νά παραδεχτεί κανείς δτι ό ναός τοΰ Κυρια•

Φ

Φ

Φ

Ο

φ

φ

Ο

φ

Φ

φ

φ

Φ

φ

Φ

φ

Φ

Φ

φ

φ

Φ

\

Φ

Φ

Φ

Φ

Φ

φ

Φ

Φ

Φ

Φ

φ

φ

φ

Φ

φ

φ

Φ

Φ

Φ

φ

Φ

Φ

Φ

φ

φ

φ

φ

Α ναπ αράστα ση τοΰ ναοΰ της Κ υζίκου κατά τόν Φ. Χ ά σ λ α κ

Ο ΚΥΡΙΑ ΚΟΣ Ο Α ΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

63

κοΰ θά έδειχνε κάπως παράξενος. Τουλάχιστον ό Κυριάκός πρόσφερε στούς άρχαιολόγους τήν εύχαρίστηση νά προσπαθούν νά άναπαραστήσουν ενα κτίριο γιά τό όποιο τίποτε δέν θά ήταν γνωστό άν δέν ύπήρχε ή μαρτυρία του. (Ό άρχαιολογικός αύ­ τός τόπος προσέλκυσε έλάχιστους έπισκέπτες μετά τόν Κυριά­ κό. Ό Τζών Κόβελ πέρασε έξι έβδομάδες έκεΐ, άπό τις 2 Α ­ πριλίου ώς τις 14 Μαΐου 1667, καί δέν βρήκε παρά πεσμένα άπομεινάρια.)10 Στή Σαμοθράκη, τό ένδιαφέρον του Κυριάκου στράφηκε άλ­ λου. Έδώ ή σκέψη του ήταν γεμάτη άπό τή συνάντηση τοΰ Φιλίππου καί τής Όλυμπιάδας, τών γονέων τοΰ Μεγάλου Α ­ λεξάνδρου, στο νησί. Έ τσι, δταν συνάντησε εναν κακοδιατηρημένο κορμό γενειοφόρου, πού σήμερα τόν ταυτίζουν μέ τόν μάν­ τη Τειρεσία, θεώρησε πέραν πάσης άμφιβολίας δτι παρίστανε τόν Αριστοτέλη, τόν δάσκαλο τοΰ Αλέξανδρου. Έφτιαξε ένα σχέδιο. Αύτό εγινε γνωστό στούς καλλιτεχνικούς κύκλους τής Ιταλίας, καί άντίγραφα τοΰ σχεδίου αύτοΰ διαμόρφωσαν τόν τρόπο άπεικόνισης τοΰ Αριστοτέλη κατά τήν Αναγέννηση. Τό σφάλμα στήν ταύτιση δέν αχρηστεύει τό σχέδιο τής προτομής, ή οποία ύπέστη τις φθορές μισής άκόμη χιλιετίας άπό τότε πού τήν ειδε ό Κυριάκός. Όπως λέει καί ό Άσμολ, «οχι μόνο προ­ σπάθησε νά κάνει μιά πιστή καταγραφή τών άντικειμένων, άλ­ λά τό πέτυχε τόσο καλά, ώστε μερικές φορές ντρόπιασε μετα­ γενέστερους έρευνητές».11 Ένα άλλο γλυπτό πού σχεδίασε στή Σαμοθράκη ειχε έξίσου ένδιαφέρουσα άπήχηση. Ήταν ένα μαρμάρινο άνάγλυφο πού είκόνιζε όρχούμενες μορφές, τις όποιες περιέγραψε ώς νύμφες. Ένας μεταγενέστερος άντιγραφέας τοΰ σχεδίου έδωσε ονόματα Μουσών σέ έξι άπό τις δέκα χορεύτριες. Ό ίδιος ό Κυριάκός δέν θά τό έκανε αύτό, άλλά τό σφάλμα πρέπει νά έγινε νωρίς, άφοΰ αύτές οί «Μοΰσες» άποτέλεσαν τά πρότυπα τοΰ ’Αντρέα Μαντένια γιά τις Μοΰσες στον πίνακά του Παρνασσός.12 Τό πόσο είχε βυθιστεί ό Κυριάκός στον κόσμο τής άρχαίας

64

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

φιλολογίας καί τοΰ Βιργιλίου γίνεται φανερό στήν περιγραφή τοΰ ταξιδιοΰ του άπό τή Θάσο —ή οποία ειχε περιέλθει άπό κληρονομιά στούς Γατελούζους, δοΰκες τής Λέσβου— πρός τήν Αίνο. Έγραφε σέ έπιστολή του πρός τόν Ιοίι&ηηβδ ΡβάβιηοηΙαηιΐδ:

Τή νύχτα μετά τόν έορτασμό τοΰ καινούριου χρόνου στή Θάσο, αποχαιρετιστήκαμε καί γυρίσαμε στο καράβι μας, γιά νά κατευθυνθοΰμε στήν αρχαία Αινο [στις ακτές τής Θράκης]: οί οιωνοί ήταν καλοί. Οί ναύτες κοιμήθηκαν «ξαπλωμένοι πάνω στά κουπιά τους» (Β ιργι­ λίου Αίνειάδα 5, 837)· τόν Κυριάκό όμως «δέν τόν έπαιρνε ό ύπνος» (Όμήρου Τλιάδα Β, 2). Α λλά πολύ πριν «τό σκουφωτό πουλί» (Ό βιδίου Έορτ. 1, 455-456) καλέσει τή θερμή αύγή, ξύπνησα τούς συν­ τρόφους μου καί τόν καπετάνιο μέ τήν κραυγή «Αλληλούια». Όταν τά νερά πού ύψώνονταν σάν πύργοι ήμέρώσαν κι ό ούρανός καθάρισε ... σαλπάραμε καί συνεχίσαμε τό εύχάριστο ταξίδι μας. Αφήσαμε τό εύγενικό καί ειρηνικό λιμάνι τής Θάσου κι άποχαιρετήσαμε τήν αύτοκρατορία τών Γατελούζων. Οί νυχτερινές αύρες φυσοΰν καί ή ωχρή σελήνη δέν άρνιέται τήν πορεία της, «ή θάλασσα τρέμει μέ τό ασημέ­ νιο της φως» (Βιργιλίου Αίνειάδα 7, 7-9). Έ π ειτα , αύλακώνοντας τόν υγρό Ποσειδώνα, διακρίνουμε τήν κορυφογραμμή τής Θάσου, φτά­ νουμε στά δρια τής Θράκης καί περνάμε δίπλα άπό τις ακτές τοΰ άγριου Διομήδη, πού, καθώς λένε, συνήθιζε νά δίνει τούς επισκέπτες του τροφή στά τεράστια άλογά του. Γιά νά άποτρέψει μιά τέτοια μοί­ ρα άπό έμας τούς εύσεβεΐς, ή γιά νά μήν πατήσουμε στήν ακτή του, ό δικός μας Ε ρ μ ή ς φούσκωσε μέ άνεμο τά πανιά μας, καί μιά συντρο­ φιά Νηρηίδες μάς συνόδευε άπό κάθε πλευρά. Α πό τή μιά ή Δωρίδα, ή ξανθή συντρόφισσά της ή Δωτω καί ή Γαλάτεια «όργωναν τόν υδά­ τινο δρόμο» (Βιργιλίου Αίνειάδα 9, 102-103), ένώ άπό τά δεξιά ή Πανόπη, ή Α μφ ιτρίτη καί ή Παρθενία Γλαύκη μας βοηθούσαν απαλά μέ τούς λευκούς τους βραχίονες, ένώ ή ωραιότερη άπό δλες, ή Κυμοθόη, κολυμποΰσε στή βαθιά θάλασσα καί απαλά μέ δρόσιζε κάθε τόσο μέ τά φιλιά της, ωθώντας άπό κάτω τό σιδερένιο σκαρί.

Ή απώλεια τής έπαφής μέ τήν πραγματική Ελλάδα έξηγεΐ ’ίσως τήν τελευταία εικόνα —ή οποία προκαλεΐ καί τή μεγαλύ­

Ο ΚΥΡΙΑ Κ Ο Σ Ο Α ΓΚΩ ΝΙΤΗ Σ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥ ΓΧΡΟ Ν Ο Ι ΤΟΥ

65

τερη έκπληξη— πού μας παρέχει ή γεμάτη κενά ιστορία τοΰ Κυριακοΰ τοΰ Άγκωνίτη. Είναι παράδοξα ασυμβίβαστη μέ τά ύπόλοιπα. Βρισκόμαστε στον Μάιο τοΰ 1453. Έξω άπό τά τείχη τής Κωνσταντινού­ πολης είναι στρατοπεδευμένος ό Μεχμέτ ό Πορθητής. Καθώς προετοιμάζεται δλη νύχτα γιά τήν τελική επίθεση πού θά συν­ τρίψει τή Βυζαντινή αύτοκρατορία, ποιος είναι δίπλα του γιά νά πραΰνει τόν νοΰ του; Ό χι άλλος άπό τόν Ιταλό ούμανιστή, τόν εραστή καί συντηρητή τοΰ έλληνικοΰ πολιτισμοΰ, τόν στενό φίλο τοΰ τελευταίου προασπιστή τής Ελλάδας, τοΰ Πλήθωνα Γεμιστοΰ. Διαβάζει στον καταστροφέα της άποσπάσματα άπό τά εργα τοΰ Διογένη Λαέρτιου, τοΰ Ηρόδοτου, τοΰ Λίβιου καί τοΰ Κοΐντου Κουρτίου, καθώς καί άπό τά χρονικά τών παπών, τών αύτοκρατόρων καί τών βασιλέων τών Φράγκων καί τών Λομβαρδών. Υποτίθεται δτι ό Σουλτάνος —ένθερμος θαυμα­ στής τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου— βοηθήθηκε άπό δλες αύτές τις πολεμικές ιστορίες στή δική του έπίθεση, πού τή θεωροΰσε εκδίκηση κατά τών Ελλήνων γιά τήν άλωση τής Τροίας.13 Θά ήταν ίσως ύπερβολικά κυνικό νά ύποθέσει κανείς δτι ό Κυριάκός άπέκτησε τούς κώδικες πού ήθελε δταν μπήκαν οί Τοΰρκοι στή Βασιλεύουσα. Πολύ περισσότερα χάθηκαν διά παντός. Όσα κι άν κατάφερε νά πάρει, γνώρισαν τό 1514* τήν ίδια τύχη μέ τά βιβλία πού έκαψαν οί Τοΰρκοι κατακτητές γιά νά ψήσουν ένα βόδι γιορτάζοντας τή νίκη τους. Αύτή ή πικρή κατάληξη δμως δέν πρέπει νά σκιάσει τήν έκτίμησή μας γιά τά πραγματικά έπιτεύγματα τοΰ Κυριακοΰ. Ό Φερδινάνδος Γρηγορόβιος τόν χαιρέτισε ώς έπανενσάρκωση τοΰ Παυσανία. Αναμφισβήτητα οί ύπηρεσίες του πρός τούς άρχαιολόγους είναι τοΰ ίδιου είδους, αν δχι τής ίδιας κλίμακας, μέ τοΰ μεγάλου περιηγητή πριν άπό δεκατρείς αιώνες. Σέ άντίθεση μέ τόν Μπουοντελμόντι, ό Κυριάκός είναι άληθινός άν­ * [Στήν πυρκαγιά τής βιβλιοθήκης τών Σφόρτσα, στο Πέζαρο.]

66

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

θρωπος τής Αναγέννησης. Μολονότι βυθίστηκε στήν άφάνεια τούς έπόμενους αιώνες, τό παράδειγμά του ειχε τεράστια ση­ μασία γιά τήν άνάπτυξη τής ιταλικής άρχαιοδιφίας καί, κατά συνέπεια, τής αρχαιολογίας. Τό εργο του άποτελεΐ τή βάση γιά τήν κωδικοποίηση μεγάλου μέρους τής γνώσης πού εχει άπασχολήσει τούς επιστήμονες τά τελευταία 150 χρόνια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ '

ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΔΙΦΕΣ: ΤΑ «ΑΡΟΥΝΔΕΛΕΙΑ» ΜΑΡΜΑΡΑ Οί γενικοί λόγοι γιά τούς οποίους ό Θεός κάνει άποδεκτές τέ­ τοιες διαφοροποιήσεις στο βιβλίο του ισχύουν έπίσης καί γιά τό θέμα πού έξετάζουμε: οί λόγοι αύτοί είναι, πρώτον: γιά νά καταστήσει τούς ανθρώπους οξυδερκείς καί έργατικούς στήν αναζήτηση της αλήθειας, τήν αποσύρει άπό τήν άμεση καί προφανή κατανόηση. Διότι άπό τή φύση τους τά μεγάλα πνεύ­ ματα συγκινοΰνται άπό τήν άνάγνωση σκοτεινών βιβλίων, ά­ γωνίζονται καί κοπιάζουν γιά νά εξηγήσουν προφητείες, ψά­ χνουν καί άναζητοΰν τις λέξεις δυσανάγνωστων γραφών, ανα­ ζωογονούν καί έπαναφέρουν στή ζωή ακρωτηριασμένες καί χωλές άποσπασματικές εικόνες καί χαρακτήρες σέ μάρμαρα καί νομίσματα, διότι ή νίκη καί τό έπίτευγμά τους τούς δίνει χαρά καί ικανοποίηση. ΙθΗΝ ϋΟΝΝΕ,

Εδδαγδ ίη Όίνΐηΐΐγ

Οί συλλέκτες Σάς προσκαλοΰμε νά τριγυρίσετε στήν πινακοθήκη του ανακτό­ ρου τοΰ Φονταινεμπλώ. Ό Φραγκίσκος Α' (1494-1547) εχει γίνει μόλις πρόσφατα βασιλιάς τής Γαλλίας καί σκοπεύει νά καταστήσει τήν άύλή του κέντρο τοΰ άναγεννησιακοΰ πνεύμα­ τος. Άπό τή λεηλασία τής Ρώμης, τό 1527, μπόρεσε νά απο­ κομίσει ορισμένα οφέλη* διάσημοι Ιταλοί καλλιτέχνες έχουν ερθει στήν αύλή του —καί πρώτος άνάμεσά τους ό Ρόσσο, πού άπό τό 1530 άσχολεΐται μέ τή μετατροπή τοΰ παλιοΰ μεσαιω­ νικού κυνηγετικοΰ περιπτέρου, στο δάσος νοτιοανατολικά τοΰ

68

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Παρισιού, σέ κατοικία πού νά αρμόζει σέ βασιλιά καί ειδήμονα περί τήν τέχνη. Δύο χρόνια άργότερα πήγε κοντά του καί ό Φραντσέσκο Πριματίτσιο. Πινακοθήκες, περίπτερο, αύλή καί αίθουσα χοροΰ, στοές καί Χρυσή Πύλη, δλα διακοσμήθηκαν άπό αύτούς μέ τόν περίτεχνο συμβολισμό τής ώριμης Αναγέννησης καί τήν προσοχή στή διακοσμητική λεπτομέρεια, πού οδηγεί τό ρυθμό στον Μανιερι­ σμό. Διακοσμητικοί πλεκτοί ιμάντες καί είλητάρια περιβάλλουν άπεικονίσεις κλασικών καί μυθολογικών θεμάτων (τά θρησκευ­ τικά θέματα εΐναι λίγα έδώ). Ό Πριματίτσιο ήταν έπιφορτισμένος άπό τό 1540 νά άποκτήσει άρχαΐα άγάλματα —είτε αύθεντικά, άπό τήν Ιταλία καί τούς ξεπεσμένους συλλέκτες της, είτε έκμαγεΐα— γιά νά άναπαραστήσει εναν ολόκληρο κλασικό κόσμο στούς διαδρόμους τοΰ Φονταινεμπλώ. Ό Πριματίτσιο έπέστρεψε άπό τό πρώτο του ταξίδι μέ 113 κιβώτια πού περιείχαν 125 άγάλματα, προτομές καί κορμούς, καθώς καί πολυάριθμα έκμαγεΐα. Ή άφιξη αύτών τών Ιταλών ζωγράφων φαίνεται δτι άποκάλυψε στον Φραγκίσκο τόν πλοΰτο τής άρχαίας τέχνης πού υπήρχε διαθέσιμος στήν Ιταλία, καθώς καί τήν άξία της. Βεβαίως, τά άποκτήματα τοΰ Πριματίτσιο δέν ήταν τά πρώτα. Ήδη τό 1515 ό Φραγκίσκος δια­ πραγματευόταν μέ τόν Λαυρέντιο τών Μεδίκων τό άντίγραφο τοΰ Λαοκόοντα (βλ. σ. 174), πού άνήκε στή συλλογή τοΰ Πάπα (εΐχε άνακαλυφθεΐ στά έρείπια τής Χρυσής Οικίας τοΰ Νέρωνα, τό 1506). Τό έργο δμως δέν ήταν γιά πούλημα, κι έτσι άνατέθηκε στον Μπάτσιο Μπαντινέλλι νά φτιάξει ενα μαρμάρινο άν­ τίγραφο γιά τόν βασιλιά. Δυστυχώς, δταν ό Πάπας τό είδε, τοΰ άρεσε τόσο πολύ, ώστε άποφάσισε νά τό κρατήσει κι αύτό καί στή θέση του νά στείλει στον Φραγκίσκο μερικά άλλα άγάλμα­ τα. Τελικά ό βασιλιάς άπέκτησε εναν Λαοκόοντα, άλλά έπρόκειτο γιά χάλκινο έκμαγεΐο. Άλλα έργα πού περιήλθαν στή συλλογή τοΰ βασιλια ώς έκ­ μαγεΐα (τοΰ Τζιοβάννι Μπολόνια) ήταν ό Κόμμοδος Ηρακλής,

ΣΥ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

69

ό Απόλλων του Μπελβεντέρε, ή Άθιγγανίς καί ή Κλεοπάτρα, δλα άγάλματα πού συνέχισαν έπί αιώνες νά περιλαμβάνονται, κατά γενική παραδοχή, στά μεγάλα έργα τής άρχαίας τέχνης. Σήμερα δέν θά εχαιραν δλα τόσο μεγάλης έκτίμησης. Σχεδόν δλα τά εργα πού θαυμάζονταν κατά τήν Αναγέννηση καί τούς έπόμενους αιώνες ήταν ρωμαϊκά άντίγραφα έλληνικών πρωτο­ τύπων, συχνά μετακλασικής έποχής. Γνωστά ήταν μόνο έργα του τέλους του 4ου αιώνα καί ή μπαρόκ τέχνη τής Περγάμου, δπως ό Λαοκόων, καί συνεπώς αύτά θαύμαζαν. Λίγοι είχαν προσέξει τά έργα τής κλασικής Αθήνας πού είχαν διασωθεί, γιατί λίγοι είχαν έπισκεφθεΐ τήν Ελλάδα γιά νά τά δουν. Ή Άθιγγανίς, ένα άπό τά έργα πού άπέκτησε ό Φραγκίσκος, ήταν ένας άρχαΐος μαρμάρινος κορμός πού είχε ύποστεΐ μεγάλες έπεμβάσεις* του είχαν, μάλιστα, προσθέσει σύγχρονα χάλκινα άκρα. Ή Κλεοπάτρα διατήρησε τή φήμη της έπί μακρότερο χρονικό διάστημα, καθώς κατασκευάστηκε ένα άντίγραφό της γιά τό τεχνητό σπήλαιο τοΰ Στάουρχεντ, πού τό συνόδευε κι ένα δίστιχο τοΰ Αλεξάνδρου Πόουπ. Εμφανίζεται άκόμη καί στο ΜίάάΙβηΐΒΓοΙι τής Τζώρτζ Έ λιοτ, ώς φόντο γιά τήν άτυχη Δω­ ροθέα Κασώμπον, τή στιγμή πού τήν είδε ό Λάντισλω, δταν έκείνη βρισκόταν γιά τό μήνα τοΰ μέλιτος στή Ρώμη. Ό Μπενβενοΰτο Τσελλίνι, πού ήδη τήν έποχή αύτή ήταν στήν ύπηρεσία τοΰ βασιλιά, περιγράφει τήν τοποθέτηση τών έργων μέσα σέ μιά αίθουσα στο Φονταινεμπλώ: Ειχε μήκος πάνω άπό έκατό βήματα, ήταν πλούσια έπιπλωμένη, καί τή στόλιζαν μερικοί πίνακες, ζωγραφισμένοι άπό τό χέρι τοΰ λαμπροΰ μας Φλωρεντινού, τοΰ Ρόσσο. Κάτω άπό τούς πίνακες ήταν συγκεντρωμένα πολλά γλυπτά, άλλα ολόγλυφα καί άλλα άνάγλυφα. Ή αίθουσα ειχε πλάτος δώδεκα βήματα. Ό Μπολόνια ειχε μεταφέ­ ρει έδώ δλες του τις άρχαιότητές, ωραία έκμαγεΐα άπό ορείχαλκο, καί τις εϊχε τοποθετήσει ύπέροχα, τήν καθεμιά πάνω στο βάθρο της.

Τό κεντρικό έκθεμα ήταν ό Δίας, έργο τοΰ ίδιου τοΰ Τσελλί-

70

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νι, πού εΐχε προκαλέσει τό θαυμασμό τοΰ βασιλιά, μολονότι ή Μαντάμ ντ’ Έτάμπ θεωροΰσε πώς φαινόταν άπλώς φανταχτερό δίπλα στά μεγαλόπρεπα άρχαΐα έργα. Αναμφίβολα, ό Φραγκίσκος λάτρευε δλες του τις άρχαιότητες. Ή άτμόσφαιρα τής αύλής του μπορεΐ νά γίνει άντιληπτή άπό τή λογοτεχνική προσπάθεια πού καταβλήθηκε γιά νά τιμηθεί ενα μόνο άγαλμα, μιά Αφροδίτη. Τό άγαλμα, άν καί κατά τά φαι­ νόμενα κρατοΰσε ενα μήλο, εΐναι σχεδόν βέβαιο πώς ήταν ενας τύπος τής Όρθιας Αφροδίτης άπό τή συλλογή τοΰ Βατικανοΰ, ενα άπό τά πιστότερα σωζόμενα άντίγραφα τοΰ περιφημότερου άπό δλα τά άγάλματα τής Αφροδίτης, αύτοΰ πού εφτιαξε ό Πραξιτέλης γιά τό ναό της στήν Κνίδο (βλ. σ. 176). Ή σχέση δμως αύτή θά ήταν άγνωστη στον Φραγκίσκο, ό όποιος χωρίς άμφιβολία τό άπολάμβανε κυρίως γιά τήν ύποτιθέμενη ομοιό­ τητά του πρός εύνοούμενες κυρίες τής αύλής του, τις όποιες μποροΰσε νά πειράζει μέ ύπαινιγμούς γ ι’ αύτή τήν ομοιότητα: Ρΐιΐδ ίηοοηηβιΐθ ε πιοί 61 Ιχαηδίοπηββ ΕδΙ οβίίβ οΗειγ , δί 1οη§ ίβπιρδ βδίΐπιββ, (^)ιιί η ’βδί η νοιίδ ηιιΐ (ΙβδίΓβζ πιβ νβοπγ Οηγ ηβ ΙΐΌΐιναηΐ νοδ οοβιΐΓδ οΗειιχ , ραΓ άββνοίι·,

ΜεΑγθ πι’οηΐ Ϊ3.ΪΙ ρ3.Γ §ταη(1 ίϊο κ ΐ οοη§β1ββ. Ε ΐ φ ΐ’ίΐ δοίΐ νΓΒγ, Γ επιοιιγ βδΐ ΐΓαηδίγηββ Ρ εγ 1οη§ (ΙβδίΓ 6η Ια ρβηδββ αγπιββ, Όοηΐ ηβ δΐιίδ ρΐιΐδ, βδίαηΐ δαηδ 1β δςανοΐΓ Ρΐιΐδ ίηοοηηβιιβ. [Ή σάρκα αύτή, πού ήταν κάποτε τόσο λαχταριστή, I είναι στά μάτια μου αγνώριστη καί αλλοιωμένη I πιότερο απ’ ο,τι είναι γιά σας πού ερχεστε νά μέ δείτε. I Γ ια τ ί, μή βρίσκοντας θέρμη στήν καρδιά σας, I μέ έ'καναν, άπό χρέος, μάρμαρο παγωμένο απ’ τά μεγάλα κρύα. II Καί μά τήν αλήθεια, ό έρωτας πεθαίνει I άν μείνει πολύν καιρό μόνο σάν πόθος στή σκέψη τοΰ έρωτευμένου. I Πράγμα πού δέν μπορεΐ πιά νά μου συμβεΐ, άφοΰ έγινα, χωρίς νά τό άντιληφθώ, I τόσο άγνώριστη. (Μτφρ. "Αρη Αλεξάκη)]

Σ Υ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

71

Έκτος άπό αύτό τό ποίημα, πού γράφτηκε άπό τόν ίδιο τόν βασιλιά, τό άγαλμα, πού τοΰ είχε σταλεί τό 1530 άπό τόν Ρέντσο ντά Τσέρι, ένέπνευσε καί σέ έναν άλλο ποιητή, τόν Ζερμαίν ντέ Μπρίς, εννέα λατινικά επιγράμματα —πού παί­ ζουν μέ τήν ιδέα δτι τό έργο είναι στήν πραγματικότητα ζων­ τανό— καθώς καί συντομότερες έκφράσεις θαυμασμοΰ άπό άλ­ λους έξι ποιητές.1 Σ ’ δλα αύτά ό Φραγκίσκος άκολουθοΰσε άπλώς τήν παράδο­ ση τών Ιταλών ήγεμόνων. Ή Αναγέννηση εϊχε αναζωπυρώ­ σει τήν ιδέα τών «Καλών Τεχνών» καί τήν πεποίθηση δτι άποτελοΰσαν τήν άρμόζουσα ένασχόληση γιά τούς εύγενεΐς. Οί με­ γάλοι Μέδικοι στή Φλωρεντία, ό Κοσμάς καί ό Λαυρέντιος, είχαν μεγάλες συλλογές σφραγιδόλιθων καί νομισμάτων (πού φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο τής Φλωρεν­ τίας). Τό 1489 ό Λαυρέντιος είχε μετατρέψει τήν οικία του, κοντά στον Ά γιο Μάρκο, σέ μουσείο γιά μαρμάρινα έργα καί σέ άκαδημία γιά νέους καλλιτέχνες. Έ κεΐ μαθήτευσε καί ό Μι­ χαήλ Άγγελος. Ή μόδα έξαπλώθηκε σέ δλη τή βόρεια Ιταλία. Οί καλλιτέχνες δέν έπαιρναν άπό τήν αρχαιότητα μόνο τή θεματολογία. Ήδη τό κλασικό παρελθόν προσλάμβανε τις δια­ στάσεις χαμένου παραδείσου, κάτι πού ήταν μάλλον ένα ιδανικό γιά τήν τέχνη παρά ένα πρότυπο ζωής. Μέ αύξανόμενο ρυθμό οί καλλιτέχνες άναπαρήγαν αρχαία έργα άπευθείας στά δικά τους: γλυπτά, άνάγλυφα καί άρχιτεκτονικές λεπτομέρειες έπαναλαμβάνονται συνεχώς. Ό Απόλλων, στον Παρνασσό τοΰ Ραφαήλ, ήταν ό Όρφέας μιάς παλαιοχριστιανικής σαρκοφάγου, καί ό Όλυμπός του, στο Συμβούλιο τών θεών, ήταν ό κορμός τοΰ Μπελβεντέρε. Σφίγγες, σαρκοφάγοι, Μοΰσες, Δήμητρες καί οί Διόσκουροι τοΰ Μόντε Καβάλλο, δλα έμφανίζονται στούς πίνακές του. Ό Τζούλιο Ρομάνο δανείστηκε πυραμίδες καί κίονες άπό τήν πόλη τής Ρώμης, καθώς καί σαρκοφάγους, άγάλματα καί τήν πτυχολογία, γιά νά καταστήσει τά κλασικά του θέματα πιο αύθεντικά. Ό Μπροντζίνο δανείστηκε άκόμη

72

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καί εναν άγγελο από ρωμαϊκό νόμισμα. Τό εργο Βάκχος καί Αριάδνη τοΰ Τισιανοΰ είναι ενα συμπίλημα άπό άρχαία μοτίβα, δπως ό Λαοκόων (ό όποιος είκονίζεται στραμμένος πρός την άντίθετη κατεύθυνση). Ή άγελάδα τοΰ Μύρωνα έμφανίζεται στον Χρυσό μόσχο τοΰ Τιντορέττο, τό 1566, καθώς καί στον πίνακα τοΰ Νικολά Πουσσέν μέ τό ίδιο θέμα, στο Λονδίνο. Καί ούτω καθεξής.2 Καθώς είδαμε στο Κεφάλαιο Β', ό Άντρέα Μαντένια άρεσκόταν νά χρησιμοποιεί οχι πολύ γνωστές πηγές εικονογρα­ φίας, δπως τά σχέδια τοΰ Κυριακοΰ τοΰ Άγκωνίτη, ίσως μάλι­ στα νά διατήρησε κάποια ανάμνηση τής Κωνσταντινούπολης στο εργο του Ό Χριστός στον Κήπο, πού βρίσκεται στο Λον­ δίνο.3 Ήταν ένας έξόχως λόγιος καλλιτέχνης, καί διέθετε ενα ιδιαίτερο οίκημα στή Μάντουα γιά τις δικές του άρχαιότητές. Έ κεΐ κοντά, στή Σαμπιονέτα, ήταν ή γλυπτοθήκη τοΰ Βεσπασιανοΰ Γκοντζάγκα, γεμάτη άγάλματα καί άνάγλυφα. Ή Ίζαμπέλλα ντ’ Έ στε ήταν ί'σως ή πιο άρπακτική συλλέκτρια άπό δλους. Μέ δωροδοκία έπεισε τόν άνιψιό τοΰ Μπαλντασσάρε Καστιλιόνε, εναν ιππότη τής Μάλτας ονομαζόμενο Φρά Σά­ μπα Καστιλιόνε (θ. 1533), νά άποκτήσει γιά λογαριασμό της μάρμαρα άπό τήν Αλικαρνασσό καί τά έλληνικά νησιά.4 Δέν δίστασε νά πιέσει τόν Μαντένια, άκόμη καί μέ τήν άπειλή τοΰ θανάτου, νά τής πουλήσει τά πιο έκλεκτά του κομμάτια* καί δ­ ταν ό Καίσαρ Βοργίας λεηλάτησε τό Ούρμπίνο, τοΰ εγραψε αμέσως, ζητώντας νά αποκτήσει τή συλλογή τοΰ νικημένου έξαδέλφου της Φεντερίγκο ντά Μοντεφέλτρο. Ένας άπό τούς πιο δημοφιλείς τύπους συλλογών ήταν οί νο­ μισματικές, σάν κι αύτή πού είχε πρωτοσυγκεντρώσει ό Πετράρχης. Πολλοί άπό αύτούς πού ακολούθησαν τό παράδειγμά του θεωροΰσαν δτι μποροΰσαν νά διαβάσουν δλα τά ήθικά δι­ δάγματα τής άρχαιότητας σέ ενα άσημένιο τετράδραχμο. Γιά εναν λάτρη τής άρχαιότητας, άλλά μέ περιορισμένα οικονομικά μέσα, ή συλλογή νομισμάτων ήταν ταυτόχρονα φτηνή καί φο­

ΣΥ Λ Λ ΕΚ Τ Ε Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

73

ρητή. Ή συνήθεια αύτή κατέληξε σέ μονομανία στήν Εύρώπη. Περί τό 1550 ύπήρχαν πάνω άπό τριακόσιες ογδόντα νομισμα­ τικές συλλογές στήν Ιταλία, καθώς καί περισσότερες άπό δια­ κόσιες στις Κάτω Χώρες, 175 στή Γερμανία καί διακόσιες στή Γαλλία. Μετά άπό εναν άκόμη αιώνα συλλεκτικής προσπά­ θειας, ο Τζών Έβελυν μποροΰσε νά άναλύσει καί νά επιδοκιμά­ σει τό πάθος αύτό: Τά μάρμαρα, μέ τις βαθύτατα χαραγμένες έπιγραφές τους, θρυμ­ ματίζονται καί δέν εΐναι πια δυνατόν νά διαβαστούν: οί εικόνες καί τά χρώματα ξεθωριάζουν. ... Εΐναι έξαιρετικά Θλιβερό άκόμη καί νά τό σκεφτεί κανείς, τ ί ανεπανόρθωτη απώλεια έχει ύποστεΐ ό μορφωμέ­ νος κόσμος άπό τις τόσες πυρκαγιές καί τά καταστροφικά ατυχήμα­ τα, πού οχι μόνο διασκόρπισαν, άλλά καί έξαφάνισαν τελείως άπει­ ρους τόμους* ετσι, άπό δλο αύτό τό εύγενές καί σεβαστό απόθεμα, εχει άπομείνει συγκριτικά τόσο λίγο, ώστε μόλις καί μετά βίας νά βρίσκει κανείς σ’ ολόκληρο τόν κόσμο ενα χειρόγραφο πού νά μπορεΐ μέ έντιμότητα νά ύποστηρίξει δτι εΐναι όκτακοσίων ή χιλίων έτών καί εχει έπί τόσους αιώνες διαφύγει τή μανία τής φωτιάς, τούς πολέμους, ή, άκόμη χειρότερα, τή βάρβαρη άγνοια καί τό ζήλο τών φανατικών* ένώ τά νομίσματα (μολονότι καί αύτά, δπως δλα τά έπίγεια πράγμα­ τα, δέν έξαιροΰνται τελείως άπό τήν ποσοτική μείωση, έξαιτίας τής άπληστίας ορισμένων πού έ'λιωσαν δσα χρυσά καί άργυρά νομίσματα μπόρεσαν νά άποκτήσουν) έπιβίωσαν καί διατηρήθηκαν περισσότερο άπό τά άρχαιότερα μνημεία καί μας μετέδωσαν γνώσεις γιά χιλιάδες χρήσιμα πράγματα, έδώ καί δύο χιλιάδες χρόνια.5

Σχεδόν έξίσου δημοφιλείς μέ τις νομισματικές συλλογές ή­ ταν καί οί συλλογές σχεδίων. Πολλοί περίφημοι ζωγράφοι έ­ μελλε νά έκπαιδευτοΰν στις άρχαιότητες τής ρωμαϊκής Ιτα ­ λίας. Ό Γιάκοπο Μπελλίνι (θ. 1470) οχι μόνο σχεδίαζε γλυ­ πτά, άλλά καί άντέγραφε έπιγραφές. Λίγο άργότερα τόν μιμήθηκε καί ό Άντρέα Μαντένια, ό όποιος, δπως είδαμε, εκανε έπίσης καλή χρήση τών σχεδίων τοΰ Κυριακοΰ άπό τήν Ε λλά ­ δα. Όπως συνέβη καί μέ τή συλλογή νομισμάτων, ετσι καί ή

74

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

συλλογή σχεδίων κατέληξε νά γίνει μιά μανία πού διάρκεσε δύο αιώνες. Ό Ρουμπενς (1577-1640), δταν έπισκέφθηκε τή Ρώ­ μη, δημιούργησε τή δική του προσωπική συλλογή μέ δ,τι άρχαιότητα μπόρεσε νά βρει. Ό Νικολά Πουσσέν είχε προσληφθεΐ γιά νά σχεδιάσει τά κτίρια τής άρχαίας Ρώμης, έργασία πού εϊχε ήδη έπιχειρηθεΐ μιά γενιά νωρίτερα άπό τόν Όλλανδό Μάρτεν φάν Χέιμσκερκ (ΜπαΓίβη νΒη ΗββπίδΙίβΓοΙί, 1498-1574). Εργοδότης τοΰ Πουσσέν σ’ αύτό ήταν ό Κασσιάνο ντάλ Πότσο (1589-1657), αρχαιοδίφης καί είδήμων, πού σκοπός καί επί­ τευγμά του ήταν νά σχηματίσει τήν κατά τό δυνατόν πληρέστε­ ρη συλλογή τέτοιων σχεδίων, τήν οποία άποκαλοΰσε Μιΐδβιιιη ΟιαιΊαοβιιπι, δηλαδή Χάρτινο Μουσείο. Μόλις πού πρόφτασε νά τό κάνει, γιατί άπό τό 1650 καί μετά οί αρχαιότητες τής Ιταλίας άρχισαν νά μεταφέρονται μέ ταχύ ρυθμό άπό τή χώρα αύτή στο έξωτερικό, στις συλλογές πλούσιων συλλεκτών. Ή συλλογή έργων τέχνης, άρχαίων ή μή, είχε ξεπεράσει πιά τά δρια τοΰ ένδιαφέροντος τών ειδημόνων καί είχε άποβεΐ όρ­ γανο της διεθνοΰς πολιτικής ισχύος. Οι ήγεμόνες συναγωνίζον­ ταν μεταξύ τους γιά τό ποιος θά έχει τις πιο έντυπωσιακές καί ολοκληρωμένες συλλογές. Ύπό αύτές τις συνθήκες θά ήταν πε­ ρίεργο άν έπιβίωνε ό σεβασμός γιά τις ίδιες τις τέχνες, παρά τή γενναία ένίσχυση πού προσφερόταν στούς ζώντες καλλιτέ­ χνες. Εκείνοι μπορούσαν νά έκτιμήσουν τις άρχαιότητές πού συγκεντρώνονταν καί νά διδαχτούν άπό αύτές* ήταν δμως σπά­ νιο νά τηρούν τέτοια άνιδιοτελή στάση καί οί ιδιοκτήτες τους. Ή Αγγλία άκολούθησε τό παράδειγμα τής εύρωπαι'κής Α ­ ναγέννησης. Ό Κάρολος Α' (1600-1649) ήταν ό πρώτος μο­ νάρχης πού άπέκτησε συλλογή έ'ργων τέχνης. Αύτή σχηματί­ στηκε είτε άπό τά λάφυρα κουρσάρων πού τού ήταν πιστοί, είτε άπό άγορές, π.χ. άπό τήν άγορά τής συλλογής τών Γκοντζάγκα τής Μάντουας. Τήν έποχή τής έκτέλεσής του, ή συλλογή τοΰ βασιλια στο Ούάιτχολ περιλάμβανε 36 άγάλματα, 400 νομί­ σματα καί 42 άνάγλυφα, καθώς καί 73 εργα ζωγραφικής, 75

Σ Υ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

75

μικρογραφίες καί 54 καλλιτεχνικά βιβλιοδετημένα βιβλία. 'Υ ­ πήρχαν έπίσης 175 πίνακες καί γλυπτά σέ δύο πινακοθήκες, καί άκόμη περισσότερα στο Γκρήνουιτς: συνολικά, 1.387 πίνακες καί 399 γλυπτά. Όταν τό Κοινοβούλιο πούλησε τή συλλογή, ό Καρδινάλιος Μαζαρίνος αγόρασε τό μεγαλύτερο μέρος της, πού άποτέλεσε τόν πυρήνα τοΰ μελλοντικοΰ Λούβρου (βλ. Κεφάλαιο Ε ').6 Τά ύπόλοιπα καταστράφηκαν άπό πυρκαγιά στο Ούάιτχολ, τό 1697. Αύτά, λοιπόν, τά περιφανή, θά λέγαμε, άποκτήματα εΐναι τό πρίσμα ύπό τό όποιο πρέπει νά δοΰμε τις συλλογές πού συγκέν­ τρωσαν εύγενεΐς πού δέν ήταν πρίγκιπες ή ήγεμόνες, δπως ό Κόμης τοΰ ’Άραντελ καί ό Δούκας τοΰ Μπάκιγχαμ. Οί ιστο­ ρίες τών δύο άνδρών εΐναι άναπόφευκτα συνδεδεμένες.

Τά μάρμαρα του ’Άραντελ Αύτή ή γωνιά τοΰ κόσμου οφείλει στή γενναιοδωρία καί τή μεγαλο­ σύνη του τήν πρώτη γνωριμία μέ τά έλληνικά καί ρωμαϊκά άγάλμα­ τα, δταν έκεΐνος άρχισε νά λαμπρύνει μέ αύτά τούς κήπους καί τις γλυπτοθήκες τοΰ Μεγάρου ’Αραντελ πριν άπό είκοσι περίπου χρόνια* καί συνεχίζει εκτοτε νά μεταφυτεύει τήν άρχαία Ελλάδα στήν Α γ ­ γλία. (ΗβηΓγ ΡβαοΚαπι, ΤΗ6 Οοηιρίβαΐ Οβηΐίβηιαη, 1634)

Ό Τόμας Χάουαρντ, Κόμης τοΰ ’Άραντελ (Απιηάβΐ, 15861646), ήταν ένας έντελώς ξεχωριστός Άγγλος: στήν ένδυμασία του (δλα τά πορτρέτα του τόν παρουσιάζουν μέ σοβαρό σκοΰρο ένδυμα ή άπλή πανοπλία)* στή συμπεριφορά του («ήξερε νά κρατα μεγαλύτερη άπόσταση έναντι τοΰ ήγεμόνα του άπό δποιο άλλο πρόσωπο έτυχε νά παρατηρήσω», έγραφε ό γραμματέας του, καί αύτή ή άπόσταση ήταν έπίσης φανερή στον ύπεροπτι­ κό τρόπο τοΰ πρώτου εύγενοΰς τής Αγγλίας πρός τούς κατωτέ­ ρους του)* στήν άπλότητα τής ζωής του σέ δλα, έκτος άπό τή συλλεκτική του ένασχόληση* στήν έκτίμηση πού εΐχε γιά τήν

76

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

αληθινή φιλία* στον πλούτο του (μπορούσε νά ξοδέψει 10.000 λίρες γιά νομίσματα άπό τή συλλογή του Ντάνιελ Νύς)* κι άν ειχε κάποιο έλάττωμα, αύτό ήταν οί σπατάλες πού έκανε γιά τή συλλογή του. Όλα αύτά, άλλά κυρίως τό καλό του γούστο, ήταν έκεΐνα πού τόν διέκριναν άπό τόν κοινό τύπο τοΰ εύγενοΰς ειδήμονα, συλλέκτη καί άρχαιοδίφη. Σύμφωνα μέ τόν Ρόμπερτ Κόττον, τόν λόγιο, ποιητή καί μεταφραστή τοΰ Μονταίνιου, ήταν ό τέλειος εύγενής. Ά ν καί στά νιάτα του λάβαινε μέρος στις μασκαράτες τής αύλής, είναι φανερό δτι απολάμβανε πε­ ρισσότερο τήν έκλεπτυσμένη καί καλλιεργημένη άτμόσφαιρα τής μάθησης πού περιέβαλλε τόν νεαρό πρίγκιπα Ερρίκο, ό όποιος ήταν ήδη ενας έκλεκτικός συλλέκτης πινάκων καί νομι­ σμάτων. Ή άγάπη του γιά τήν τέχνη ήταν γνήσια, σοβαρή καί βασι­ σμένη στή γνώση. Ό Ροΰμπενς τόν άποκάλεσε «έναν άπό τούς τέσσερις εύαγγελιστές καί μεγάλο ύποστηρικτή τής τέχνης μας». Θά συμφωνοΰσε μέ τή μεγάλη έκτίμηση πού είχε γιά τις τέχνες ό βιβλιοθηκάριος του Φραγκίσκος Γιούνιους (15891677), τό έργο τοΰ οποίου Όβ ρίοΐιίΓα νβΐβηιπι (Περί της ζω­ γραφικής τών άρχαίων) άπέδιδε σ’ αύτές σπουδαία ήθική έπίδραση στή ζωή κατά τήν άρχαιότητα, καί, κατά συνέπεια, πρόσφερε στήν άρχαία τέχνη τήν εύκαιρία νά παίξει παρόμοιο σο­ βαρό ρόλο στή σύγχρονη ζωή.7 Δέν ήταν μόνο συλλέκτης. Σέ μιά έποχή πού, δπως εϊπε ό Ντιφόου, «σέ δλη τήν Εύρώπη άναζητοΰσαν ώραίους πίνακες», αύτός ένίσχυε ζώντες καλλιτέχνες. Ή συλλογή του περιλάμ­ βανε τόσο σχέδια δσο καί πίνακες μεγάλων διδασκάλων, άσφαλές δείγμα τής τάσης του νά έπιλέγει μάλλον παρά νά παρασύρεται άπό τό φανταχτερό καί τό χρώμα. Τό ένδιαφέρον του γιά τις άρχαιότητές του, δπως θά δοΰμε, προχωροΰσε έπίσης πέρα άπό τις συμβατικότητες, καί ή σπουδαιότητά του γιά τήν άνάπτυξη τών άρχαιολογικών σπουδών στήν Αγγλία ύπήρξε μο­ ναδική. Ή πρωτοτυπία τής συλλογής πού ειχε συγκεντρώσει ό

Σ Υ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

77

Κόμης του Άραντελ μπορεί νά έκτιμηθεΐ άπό τήν άντίδραση τοΰ Σέρ Φράνσις Μπέικον, δταν τήν έπισκέφθηκε στο Μέγαρο Άραντελ, στήν οδό Στράντ, τό 1626: Μπαίνοντας στον κήπο τοΰ Κόμη τοΰ Ά ραντελ, δπου ύπήρχαν πο­ λυάριθμα άρχαία άγάλματα γυμνών άνδρών καί γυναικών, στάθηκε καί κατάπληκτος άναφώνησε: «Ή Ανάσταση!».

Ό Κόμης τοΰ Άραντελ είχε άναπτύξει άρχαιολογικά ένδιαφέροντα άπό νωρίς, κατά τήν πρώτη έπίσκεψή του στή Ρώμη, τό 1612-14 —πού ήταν άπό μόνη της ύποπτος προορισμός γιά έναν Άγγλο, ιδιαίτερα άν ήταν καθολικός, τήν έποχή έκείνη. γ\ I αςιοευε μαζι με τον ινιγκο 'Τ'Υ 1 ζοουνς και εόωσε τη οεουσα προσοχή στήν άρχιτεκτονική καί στις άλλες δόξες τής Ιτα ­ λίας. Ό Τζόουνς σχεδίαζε καί κρατοΰσε σημειώσεις γιά τά κτίρια τής Ρώμης. Ό Άραντελ έφτασε στο σημείο νά πάρει άδεια άνασκαφής καί άρχισε νά κάνει άνασκαφές γιά λογαρια­ σμό του. Σ ’ αύτές βρήκε μερικά άγάλματα ύπάτων καί άλλων, τά όποια έστειλε στήν Αγγλία. (Ένα άπό αύτά ήταν ό άποκαλούμενος Γάιος Μάριος, πού βρίσκεται τώρα, δπως καί τά πε­ ρισσότερα άπό έκεΐνα πού διασώθηκαν, στο Άσμολειανό Μου­ σείο τής Όξφόρδης.) Σίγουρα ό Πήτσαμ είχε στο νοΰ του τόν προστάτη του τόν Κόμη, δταν έγραφε: Φ

> */λ

\

\

>/τ

'

'

'

5 *'

Τήν εύχαρίστηση πού προσφέρουν [οί αρχαιότητες] τή γνωρίζουν καλύτερα δσοι τις έχουν δει στο έξωτερικό, στή Γ αλλία, τήν Ισπα ­ νία, τήν Ιτα λία , δπου οί κήποι καί οί πινακοθήκες τών μεγάλων άν­ δρών έξωραΐζονται καί έκτίθενται στο θαυμασμό μέ τέτοια κοσμήμα­ τα. ... Ά λλά πόσο ωφέλιμη καί άναγκαία εϊναι ή άπόκτηση κάποιας γνώσης γ ι’ αύτές θά φανεί καθαρά στήν έξέταση κάθε λεπτομέρειας.

Ό Άραντελ ήταν προφανέστατα ικανός «στήν έξέταση κάθε λεπτομέρειας». Δέν ύπάρχει λόγος νά διστάσουμε νά άπορρίψουμε ώς συκοφαντία τήν έκτίμηση τοΰ Κόμη τοΰ Κλάρεντον σχετικά μέ τήν είδημοσύνη τοΰ Άραντελ:

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή θελε νά θεωρείται λόγιος καί ικανός νά κατανοεί τά πιο μεγάλα μυστήρια τής αρχαιότητας, έπειδή δταν ήταν στήν Ιτα λία καί στή Ρώμη αγόρασε κάτι θαυμάσια καί ακριβά άγάλματα (μερικά άπό τά όποια δέν μπόρεσε ποτέ νά πάρει άδεια νά τά βγάλει άπό τή Ρώμη, μολονότι τά ειχε πληρώσει), καί είχε μιά σπάνια συλλογή τών πιο παράξενων νομισμάτων. Στήν πραγματικότητα δμως ήταν ικανός μό­ νο νά τά άγοράσει, οχι νά τά κατανοήσει* κι δσο γιά μόρφωση κάθε είδους, ήταν σχεδόν άγράμματος καί νόμιζε δτι τίποτε άλλο δέν ήταν σημαντικό στήν ιστορία παρά δ,τι σχετιζόταν μέ τήν οίκογένειά του, στήν οποία άναμφίβολα εΐχαν ύπάρξει καί μερικά πολύ αξιομνημόνευ­ τα πρόσωπα.

Ή σκιαγραφία αύτή θά ταίριαζε καλύτερα σέ όποιονδήποτε σχεδόν άλλο σύγχρονό του ειδήμονα παρά στον Άραντελ. Μο­ λονότι ή προσποιητή ή πραγματική ανωτερότητα του μπορεΐ νά προκαλοΰσε ανταγωνιστική διάθεση σ’ έκείνους πού παρανοοΰσαν τό πάθος του, είναι φανερό δτι τό ένδιαφέρον του γιά τήν ιταλική καί τήν κλασική τέχνη πήγαζε κυρίως άπό τό σεβασμό του γιά τή μεγαλοπρέπεια καί τή σοβαρότητα τής Ρώμης, πού τόσο διέφεραν άπό τήν έπιφανειακή κομψότητα, τήν κακότητα καί τις μηχανορραφίες γιά τήν απόκτηση θέσεων, τή διαφθορά καί τή διαστροφή τής αύλής του Ιακώβου Α' τήν έποχή τής ισχύος τοΰ Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ (ΒυοΙάη^Ηαπι, 1592-1628). Ήταν αναπόφευκτο οί δυό τους νά γίνουν μεγάλοι αντίπαλοι, ιδιαίτερα μετά τήν άνοδο τοΰ Άραντελ στο αξίωμα τοΰ αρχι­ στρατήγου, τό 1621. Στά λίγα χρόνια πού μεσολάβησαν άπό τήν ανάληψη αύτοΰ τοΰ αξιώματος ώς τήν έποχή πού έ'πεσε σέ δυσμένεια καί φυ­ λακίστηκε στον Πύργο τοΰ Λονδίνου, τό 1626, λίγο μετά τήν ανάρρηση στο θρόνο τοΰ Καρόλου Α', ό Άραντελ έπιδόθηκε μέ μεγάλο ζήλο στον έμπλουτισμό τής συλλογής του μέ αντικείμε­ να άπό τήν αρχαία/Ελλάδα. Όπως ειχε συμβεΐ καί μέ παλαιότερους συλλέκτες, δπως ή Ίζαμπέλλα ντ’ Έστε, τήν ανάπτυξη αύτής τής κλίσης τήν προκαλοΰσαν κυρίως οί εύκαιρίες πού πα­

ΣΥ Λ Λ ΕΚ Τ Ε Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

79

ρουσιάζονταν. Ό Σέρ Τόμας Ρόου ( 5 ι γ ΤΗοιηαδ Κοβ, περί τά 1580-1644) μόλις είχε διοριστεί πρεσβευτής τής Βρετανίας στήν 'Υψηλή Πύλη, στήν Κωνσταντινούπολη, καί το 1621 ό Κόμης τον πλησίασε, παραγγέλλοντας νά τοΰ εξασφαλίσει ά­ γάλματα γιά τή συλλογή του. Μολονότι οί οδηγίες του πρέπει νά ήταν αρκετά άκριβεΐς, δέν ήταν αρκετές γιά νά ισοσταθμί­ σουν τήν αδιαφορία τοΰ Ρόου γιά τήν άρχαία τέχνη, καθώς καί τή νευρικότητα πού τοΰ δημιουργούσε ή πιθανότητα νά κάνει μή ικανοποιητικές άγορές έξαιτίας τής άγνοιάς του. Εντού­ τοις, μόλις εφτασε στήν Κωνσταντινούπολη, έστειλε άναφορά (στις 27 Ίανουαρίου 1622): Όσον αφορά τις μαρμάρινες άρχαιότητές, ύπάρχουν πολλές σέ διά­ φορα μέρη, ιδιαίτερα στή Δέλφο [έννοοΰσε τή Δήλο], πού δέν έκτιμώνται έδώ. Δέν αμφιβάλλω δτι θά είναι εύκολο νά αποκτηθούν, μέ μόνα έξοδα δσα χρειαστούν γιά τήν άνασκαφή καί τή μεταφορά τους.

Τόν Μάιο τού 1623 ό Ρόου έγραφε πάλι: Στήν ασιατική πλευρά, γύρω άπό τήν Τροία, τήν Κύζικο καί σέ δλη τή διαδρομή μέχρι τό Χαλέπι, ύπάρχουν αναρίθμητοι μαρμάρινοι κίονες, άγάλματα καί έπιτύμβιες πλάκες μέ έπιγραφές στά έλληνικά. Αύτά μπορούν νά άγοραστούν κρυφά, άν όμως ζητήσουμε άδεια δέν θά καταφέρουμε νά τήν πάρουμε. Έ τσ ι, ό κύριος Μάρκαμ [ό βοηθός του] θά δείξει διακριτικότητα μάλλον παρά πυγμή, οπότε οί Τούρκοι θά μάς τά φέρουν γιά νά βγάλουν κέρδος.

Όσα αντικείμενα μπόρεσε νά άποκτήσει τοΰ προκάλεσαν μεγάλη ανησυχία, έξαιτίας τής κακής τους κατάστασης: Μοΰ προσφέρουν τώρα ενα ολόλευκο λιοντάρι [διατηρημένο] μέχρι τή μέση, πού κρατάει στά νύχια του τό κεφάλι ένός ταύρου* ή μύτη καί τό στόμα του εϊναι σπασμένα, τό υπόλοιπο δμως εϊναι πολύ ώραΐο, καί, καθώς λένε, σέ αρχαϊκό ρυθμό. Δέν τό εχω δει άκόμη, άλλά τό περιμένω δπου νά ’ναι.

80

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Αργότερα, στήν Άγκυρα, δικαιολογούνταν γιά τήν αγορά μιας «μισής γυναίκας», πού τής έλειπαν τό χέρι, ή μύτη καί τά χείλη, «τόσο παραμορφωμένης, πού μοΰ φέρνει στο νοΰ νοσοκομείο». ΛΩς τό 1625, αρχικά έν άγνοια τοΰ Άραντελ, ό Ρόου ειχε ήδη δεχτεί δύο έντολές καί άπό τόν Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ νά τοΰ προσφέρει τις ίδιες ύπηρεσίες. Στο μεταξύ ό Άραντελ ειχε στείλει τόν έφημέριό του Ούίλλιαμ Πέττυ (γ. περί τό 1585) γιά νά βοηθήσει τόν Ρόου. Όπως ήταν φυσικό, οί δυο άντρες μάλωσαν, έπειδή ό Πέττυ πίστευε δτι δλα δσα έβρισκε μαζί μέ τόν Ρόου έπρεπε νά σταλοΰν στον Άραντελ, ένώ ό Ρόου προτιμοΰσε νά μή δυσαρεστήσει κανέναν άπό τούς δύο, περιορίζον­ τας τόν κίνδυνο άπό τήν άνερχόμενη δύναμη τών δύο άντιπάλων. Έ τσι, πρότεινε νά μοιράσουν τά λάφυρα μεταξύ τους. Έγραφε μέ έντιμότητα στον Μπάκιγχαμ (1/11 Μαΐου 1625): Χάρη στή συναναστροφή μου μέ τόν κύριο Πέττυ, πού τόν έστειλε έδώ ό Κύριός μου ό Ά ραντελ, έχω βελτιώσει κάπως τις ίκανότητές μου ώς πρός τά άγάλματα πού ή Χάρη σας μέ έχει διατάξει νά άναζητήσω: τουλάχιστον μοΰ έδωσε περισσότερη αυτοπεποίθηση, ώστε νά άποτολμώ νά άγοράσω άντικείμενα τά όποια έγώ ό ίδιος λίγο θά έκτιμοΰσα, έξαιτίας τής παραμόρφωσής τους είτε άπό τό χρόνο είτε άπό άτύχημα.

Πολύ λίγο θά εύχαριστήθηκε ό Άραντελ μέ τό κέρδος πού άποκόμισε ό έπικίνδυνος άντίπαλός του άπό τις προσπάθειες τοΰ δικοΰ του πράκτορα. Είναι έπίσης φανερό δτι ό Μπάκιγχαμ ήταν σέ θέση νά έκτιμήσει τά μάρμαρα πού μποροΰσε νά άποκτήσει ό Ρόου πολύ λιγότερο άπό τόν άντίπαλό του. Έγραφε στον Ρόου τό 1626: Όπως ορθά ύποθέσατε, ουτε έγώ λατρεύω τόσο τήν αρχαιότητα ώστε νά τήν άναζητώ σέ παραμορφωμένες ή κακόμορφες πέτρες* δ­ που όμως συναντήσετε τήν ομορφιά νά συνυπάρχει μέ τήν άρχαιότητα σέ ένα άγαλμα, δέν θά έχω αντίρρηση γιά όποιοδήποτε κόστος θά / β >γ·ίγ κρίνετε οτι αξίζει.

ΣΥ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

81,

Φυσικά, αύτή ήταν μιά οδηγία πολύ πιο δύσκολο νά έκπληρωθεΐ άπό εκείνην του Άραντελ. Πάντως ό Ρόου καί ό Πέττυ άρχισαν τήν κοινή τους άποστολή μέ ενθουσιασμό καί μέ μιά τολμηρή άπόπειρα νά έξασφαλίσουν τά άνάγλυφα άπό τή Χρυ­ σή Πύλη τής Κωνσταντινουπόλεως: Ψάξαμε δλη τήν πόλη άλλά δέν βρήκαμε παρά δώδεκα πλάκες άπό ομορφο μάρμαρο, σκαλισμένες μέ ιστορίες, μερικές σέ πολύ έκτυπο άνάγλυφο, πού στηρίζονται σέ κιονίσκους καί είναι έντοιχισμένες σέ δλες τις πλευρές μιας πύλης στολισμένης μέ δύο μεγάλους κίονες, τήν οποία άποκαλοΰσαν στο παρελθόν Χρυσή Πύλη καί ειχε χτιστεί άπό τόν Κωνσταντίνο. ... Έ γώ τις βλέπω έξαιρετικά φθαρμένες, άλλά ό κύριος Πέττυ τις παινεύει πολύ καί λέει δτι δέν έχει δει καλύτερες στις μεγάλες καί άκριβές συλλογές τής Ιταλίας. ... Δέν άξίζουν παρά οί έξι άπό αύτές γιά νά τις κατεβάσουμε. ... Οί τέσσερις πού μου άρέσουν περισσότερο είναι καί οί πιο δουλεμένες: ή μία παριστάνει (δπως σχολιάζουμε) εναν Ένδυμίωνα νά κοιμάται ξένοιαστα δίπλα στά πρόβατά του* ή Σελήνη κατεβαίνει άπό τόν ούρανό μέ ένα δαυλό στο χέρι, παριστάνοντας τή νύχτα, κι ένας έρωτιδέας φτερουγίζει στον άέρα, ύποδηλώνοντας τόν έρωτά της. ... Ή άλλη είκονίζει μιά ιστο­ ρία πού δέν τήν καταλαβαίνω, κάποιον αγώνα δρόμου ή ένα παιχνίδι* στή μέση βρίσκεται ένα άλογο, ένας γυμνός νέος τρέχει δίπλα του κι άπλώνει τό χέρι γιά νά τραβήξει ένα άλλο. ... Ή τρίτη είναι ό Πήγα­ σος μέ τις Νύμφες ή τις Μούσες. ... Ή τελευταία δείχνει έναν Σάτυρο νά πηδά άνάμεσα στον Ηρακλή, ή έναν άγριάνθρωπο, καί μιά γυναίκα, πού φαίνεται νά τήν άποφεύγει: ό ένας έχει μαστίγιο στο χέρι, ή άλλη μιά κανάτα νεροΰ πίσω της, καί μπορεΐ νά συμβολίζει διάσωση άπό βιασμό. Αύτά δλα είναι ύπερφυσικοΰ μεγέθους καί μάλ­ λον μεγαλόπρεπα καί έπιβλητικά παρά ιδιαίτερα ομορφα. ... Θά προ­ σπαθήσω νά τά πάρω. Δέν μπορώ νά ύποσχεθώ δτι θά τό έπιτύχω, γιατί βρίσκονται πάνω στήν παλαιά πύλη, τήν πιο περίοπτη τής πό­ λης, άν καί τώρα έχει χτιστεί, καθώς άποτελοΰσε τήν είσοδο στο κάστρο πού άποκαλεΐται Έπταπύργιο, τό όποιο δέν ξανάνοιξε άπό τότε πού οί Έλληνες αύτοκράτορες τό έχασαν. “Ά ν προτείνω νά τις κλέψουν, κανείς δέν θά τολμήσει νά καταστρέψει τήν κύρια έδρα τοΰ

82

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σουλτάνου* ώς έκδούλευση πρός έμέ νά τις αποκτήσω είναι άκόμη πιο άδύνατο, για τί μας ζηλεύουν πολύ. Μ ένει μόνο ενας τρόπος: νά εξαγοραστεί κάποιος κληρικός, ώστε νά τις κατηγορήσει πώς εϊναι άντίθετες στή θρησκεία τους καί μέ αύτή τήν πρόφαση νά τις κατεβά­ σουν καί νά τις μεταφέρουν σέ κάποιο ιδιωτικό μέρος, απ’ δπου, δταν πια κρυώσει ή ύπόθεση καί χωρίς νά τό ύποπτευθεί κανείς, θά μπο­ ρούν νά μεταφερθοΰν. Τό έχω σχεδιάσει γιά τις τέσσερις πλάκες καί μοΰ ζήτησαν γ ι’ αύτό έξακόσιες κορόνες. Γ ιά νά σταλοΰν στήν πατρί­ δα μέσα σέ κασέλες, μαζί μέ τά μεταφορικά καί μερικές άλλες δωρο­ δοκίες στο λιμάνι, μπορεί νά κοστίσουν άλλες έκατό άκόμη. Τό ποσό εϊναι πολύ μεγάλο, καί μολαταΰτα φοβοΰμαι δτι μάλλον δέν θά τά καταφέρω.

Ό Ρόου εϊχε δίκιο νά εϊναι απαισιόδοξος, διότι άποδείχτηκε αδύνατο νά έκτελέσει τό σχέδιο αύτό. Ή τελική πανωλεθρία έπήλθε επειτα άπό τρεις μήνες, καί άφοΰ εϊχαν ξοδευτεί πεντα­ κόσια δολάρια, δταν ό Μέγας Θησαυροφύλακας άνάγγειλε δτι τά άγάλματα ήταν μαγεμένα καί ή μετακίνησή τους θά προκαλοΰσε ακάποια μεγάλη άλλαγή» στήν πόλη. Θά ήταν καλύτερα άν εϊχε καταφέρει νά πάρει τά άνάγλυφα, γιατί τώρα πιά έχουν όλότελα χαθεί (βλ. σ. 34). Μετά τήν άποτυχία αύτοΰ τοΰ σχεδίου, ό Ούίλλιαμ Πέττυ άκολούθησε άνεξάρτητη πορεία, ταξιδεύοντας άκούραστα στήν Πέργαμο, τή Σάμο καί τήν Έφεσο. «Δεν ύπήρξε άλλος άν­ θρωπος», έγραφε ό Ρόου στον Άραντελ, τόν Μάρτιο τοΰ 1626, «τόσο κατάλληλος γιά τή δουλειά του, πού νά άντιμετωπίζει κάθε άτύχημα μέ τόσο άδάμαστη ύπομονή* τρώει μέ τούς Έ λ ­ ληνες στις χειρότερες μέρες* στήν καλύτερη περίπτωση κοιμαται σέ σανίδες μαζί μέ τούς ψαράδες* κάνει τά πάντα γιά νά επιτύχει τούς σκοπούς του, δηλαδή νά ύπηρετήσει τήν Εξοχό­ τητά σας». Ναυάγησε έξω άπό τήν Έφεσο, μέ δλα τά μάρμαρα πού εϊχε έξασφαλίσει μέχρι τότε, καί φυλακίστηκε ώς κατάσκο­ πος, μέχρι νά έγγυηθοΰν γιά τήν καλή του πίστη καί νά εξα­ σφαλιστεί ή άποφυλάκισή του. Άπό έκεΐ πήγε στή Σμύρνη,

ΣΥ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

83

δπου απέκτησε τή μεγάλη συλλογή πού ειχε ήδη συγκεντρωθεί άπό τόν πράκτορα τοΰ Προβηγκιανοΰ σοφοΰ Νικολά Κλώντ Φαμπρί ντέ Περέσκ, ό όποιος εΐχε φυλακιστεί καί οί άρχαιότητές του εΐχαν κατασχεθεί. Άνάμεσά τους βρισκόταν καί τό πιο πολύτιμο άπό τά Μάρμαρα τοΰ Άραντελ: τό Πάριο Μάρμαρο, ένας χρονολογικός πίνακας πού εΐχε καταρτιστεί κατά τήν άρχαιότητα, ό όποιος άποτελεΐ κατά μέγα μέρος τή βάση γιά τή χρονολόγηση τής άρχαίας έλληνικής ιστορίας. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1626 ό Πέττυ ήταν στήν Αθήνα. Ή συλ­ λογή πού εΐχε συγκεντρώσει, διακόσια άντικείμενα, έφτασε στο Μέγαρο Άραντελ τόν Ιανουάριο τοΰ 1627. Τό μέγαρο, μέ τή νεόδμητη γλυπτοθήκη του (τήν πρώτη τοΰ είδους της στήν Αγγλία), ήταν έτοιμο νά τή δεχτεί. Τά ρωμαϊκά άγάλματα, πού τόσο εΐχαν καταπλήξει τόν Σερ Φράνσις Μπέικον, εΐχαν γίνει άντικείμενο μεγάλου θαυμασμοΰ: έτοΰτα τά έλληνικά γλυπτά ήταν τά πρώτα πού έφταναν ποτέ στήν Αγγλία. Ιδιαίτερα οί έπιγραφές άποτελοΰσαν μοναδικό άπόκτημα γιά τή συλλογή ένός εύγενοΰς έκείνη τήν έποχή* καί μας λέει πολλά γιά τήν επιστημονική εύσυνειδησία τοΰ Άραν­ τελ —παρά τις ειρωνείες τοΰ Κλάρεντον— τό γεγονός δτι ό σοφός Σερ Ρόμπερτ Κόττον βρισκόταν μαζί του κατά τήν άποσυσκευασία καί τό δτι οί δύο άμέσως κάλεσαν τόν Τζών Σέλντεν (1584-1654), τόν αρχαιοδίφη καί πολιτικό, ό όποιος συμ­ φώνησε νά άρχίσει νά δουλεύει γιά τήν άποκρυπτογράφησή τους άπό τήν έπόμενη μέρα. Τό έργο τοΰ Σέλντεν ΜαηηοΓα Αηιηάβΐίαηα ( ’Αρουνδέλεια Μάρμαρα, 1628) εΐναι ή πρώτη μείζων εργασία κλασικής άρχαιολογίας στήν Αγγλία καί άξιόλογο ορόσημο στήν άνάπτυξη τοΰ έπαγγέλματος. Φυσικά, δέν εΐναι καθόλου εις βάρος τής εργασίας τοΰ Σέλντεν τό δτι έκανε καλή χρήση τής βοήθειας τοΰ Όλλανδοΰ λογίου Δανιήλ Χάινσιους στή σύνταξη τοΰ σχολιασμοΰ. Άκόμη κι ό άδικημένος Περέσκ δέν μπόρεσε παρά νά επαινέσει τή λογιότητα τής έκδοσης.

84

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Στον ομορφο τόμο σέ σχήμα 2ο (ίοϋο) δημοσιεύτηκαν είκοσι έννέα έπιγραφές άπό τά «κειμήλια» τοΰ Ούίλλιαμ Πέττυ, συνοδευμένες άπό έμβριθεΐς καί συχνά ογκώδεις σημειώσεις. Οί ύποθετικές άποκαταστάσεις γραμμάτων πού έλειπαν τυπώθη­ καν σέ κόκκινο χρώμα* άπό τότε αύτό έγινε ή έπικρατούσα συνήθεια. Ένας πολύ επεξεργασμένος χρονολογικός πίνακας καί «έπιχειρήματα» πού παρείχαν διευκρινίσεις γιά τό Πάριο Μάρμαρο τυπώθηκαν σέ ύπόμνημα. Αύτή ή μεγάλη έπιγραφή είναι μιά πέτρα μέ ύψος 2,50 μέ­ τρα καί πλάτος 80 έκατοστά περίπου, πού είχε στηθεί στήν Πάρο. Όταν βρέθηκε τό τμήμα πού άπέκτησε ό Άραντελ ήταν ήδη σπασμένη, καί τό ύπόλοιπο, πού βρέθηκε τό 1897, φυλάσ­ σεται τώρα στο Μουσείο τής Πάρου. Είναι άγνωστο ποιοι χά­ ραξαν τήν έπιγραφή, άλλά περιέχει τις χρονολογίες τών σπου­ δαιότερων γεγονότων τής άρχαίας έλληνικής ιστορίας άπό τήν έποχή τοΰ Κέκροπα, τοΰ πρώτου (μυθικοΰ) βασιλια τής Α θή­ νας, μέχρι τήν έποχή πού στήθηκε ή έπιγραφή, τό 264-263 π.Χ. Περιλαμβάνει ποικίλες πληροφορίες γιά τήν πολιτική, στρατιωτική, θρησκευτική καί φιλολογική ιστορία καί εϊναι άρκετά λεπτομερειακή ώστε νά παρέχει τή βάση γιά πολλές άπό τις χρονολογίες τής έλληνικής ιστορίας, δπως είναι σήμερα άποδεκτές. Ή έκδοση τοΰ Σέλντεν, δπως θά δοΰμε, κυκλοφόρησε τήν κατάλληλη ώρα. Στο μεταξύ, οί προσπάθειες τοΰ Ρόου γιά λογαριασμό τοΰ Μπάκιγχαμ δέν εϊχαν άποβεΐ μάταιες. Έχοντας μάθει άπό τόν Πέττυ μερικά πράγματα γιά τήν άρχαία τέχνη, έστειλε στήν Ελλάδα διάφορους πράκτορες, ένώ ό Πέττυ βρισκόταν στά νη­ σιά. Στήν Κέα (Τζιά) άγόρασε δύο άγάλματα, καί στήν Πελο­ πόννησο, κυρίως στήν Κόρινθο, διάφορα άγάλματα καί θραύ­ σματα —άνάμεσά τους καί ένα κεφάλι πού, κατά μιά εντελώς άπίθανη ύπόθεση, είκόνιζε τόν καταστροφέα τής Κορίνθου, τόν Λεύκιο Μόμμιο. Κι άκόμα, ύδρίες άπό τήν Κόρινθο, άντικείμενα άπό τή Σπάρτη, άνάγλυφα άπό τήν Άνδρο καί μάρμαρα

Σ Υ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

85

άπό τήν Προύσα καί τή Σινώπη —μερικά ζύγιζαν κάπου εναν τόνο: κανένας δέν θά μποροΰσε νά κατηγορήσει τόν Ρόου γιά άδράνεια. Ά ν έπιθυμείτε νά συνεχιστεί αύτή ή άναζήτηση [έγραφε στον Μπά­ κιγχαμ], θά βρίσκονται καθημερινά πολλά σπάνια αντικείμενα, καθώς οί φτωχοί άνθρωποι έχουν στρωθεί στή δουλειά, άποβλέποντας στο κέρδος, καί δλοι σ’ αύτά τά μέρη ένδιαφέρονται γιά τις έρευνες πού κάνουμε ό κύριος Πέττυ καί έγώ. Καθώς δλα δσα ήταν πάνω άπό τό έδαφος έχουν μεταφερθεί στή Βενετία, πρέπει, σάν τούς άνθρακωρύχους, νά έμπιστευόμαστε τήν τύχη γιά νά βρούμε κάτι. Βλέπω δμως δτι οί παλιοί χριστιανοί, γιά νά έμποδίσουν τό φθόνο τών Τούρκων, σ’ δλη τήν Ελλάδα καί στά νησιά, έθαβαν τις άρχαιότητές τους, οί όποιες συν τώ χρόνω καί μέ συστηματική προσπάθεια θά άποκαλυφθοΰν.

Στις 27 Ιουνίου 1628 έγραψε στον Μπάκιγχαμ δτι τά μάρ­ μαρα θά έφευγαν μέ πλοίο άπό τήν Πάτρα. Στις 23 Αύγούστου ό Μπάκιγχαμ δολοφονήθηκε. Ή δολοφονία του έκανε τό άστρο τοΰ Άραντελ νά άποκτήσει καί πάλι κάτι άπό τήν παλιά του λάμψη, καί ή άγορά άρχαιοτήτων συνεχίστηκε μέ ταχύ ρυθμό. Τό 1636 έγραφε άκόμη στον Πέττυ γιά νέα άποκτήματα, ή ύγεία του δμως ήταν ήδη κλονι­ σμένη. Ή έναρξη τοΰ Εμφύλιου Πολέμου τόν βρήκε στο έξωτε­ ρικό, καί άποφάσισε νά παραμείνει έξόριστος στήν Πάδουα, δ­ που καί πέθανε τό 1646. Τήν έποχή τοΰ θανάτου του, ό Άραντελ ειχε στήν κατοχή του 37 άγάλματα, 128 προτομές καί διακόσιες πενήντα έπι­ γραφές, καθώς καί σαρκοφάγους, βωμούς, θραύσματα, νομίσμα­ τα καί μετάλλια, βιβλία καί χειρόγραφα. Ή συλλογή του συνα­ γωνιζόταν άκόμη καί τή συλλογή τοΰ βασιλιά. Μιά ένδειξη τοΰ πόσο άσυνήθιστες ήταν οί προτιμήσεις τοΰ Άραντελ στήν Α γ ­ γλία, άλλά καί ένα καλό παράδειγμα γιά τούς κινδύνους πού ένεΐχε ή οίκειοποίηση άρχαιολογικών άντικειμένων, άποτελεΐ τό γεγονός δτι ό γιός του, πού μετά τό θάνατο τοΰ πατέρα του

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κληρονόμησε αύτούς τούς θησαυρούς, τούς παραμέλησε έπαίσχυντα. Τό Πάριο Μάρμαρο, π.χ., χρησιμοποιήθηκε ώς πλάκα γιά τήν έστία. Τότε χάθηκαν οί στίχοι 1-45 τής έπιγραφής, καί μόνο ή έκδοση του Σέλντεν μάς διασώζει αύτό τό τμήμα της. Πολλά άλλα μάρμαρα εΐχαν έντοιχιστεΐ άπό τόν ίδιο τόν Άραν­ τελ στούς τοίχους του κήπου του, προφανώς ώς γραφικές δια­ κοσμήσεις — άφοΰ δέν ήταν δυνατόν νά μελετηθούν έκεΐ— καί άλλα εΐχαν σωρευτεί άτακτα μέσα στούς κήπους. Ό πρώτος πού πάσχισε νά τά μεταφέρει σέ άσφαλέστερο μέρος ήταν ό Τζών Έβελυν, γνωστός γιά τό ήμερολόγιο πού κρατούσε: Όταν είδα αύτά τά πολύτιμα μνημεία έλεεινά παραμελημένα καί σκορπισμένα ολόγυρα στούς κήπους καί σέ άλλα μέρη τοΰ Μεγάρου Ά ραντελ, δπου τόσο πολύ τά έβλαπτε ό διαβρωτικός αέρας τοΰ Λον­ δίνου, προσπάθησα νά τόν κάνω νά τά καταθέσει στο Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης. Αύτό μοΰ τό έπέτρεψε εύχαρίστως καί μοΰ έδωσε τό κλειδί τής γλυπτοθήκης, μέ τήν άδεια νά σημειώσω δλες έκεΐνες τις πέτρες, τά αγγεία, τούς βωμούς κ.λπ. καί οτιδήποτε έβρισκα νά φέρει πάνω του έπιγραφές καί δέν ήταν άγαλμα. Έ τ ό ι κι έκανα* καί άφοΰ τά έβγαλα καί τά συσσώρευσα μαζί μέ έκεΐνα πού εΐχαν έντοιχιστεΐ στο μαντρότοιχο τοΰ κήπου, έγραψα αμέσως στον Άντικαγκελάριο τί κατάφερα καί δτι, άν ήθελαν νά προσφέρουν ύπηρεσία πρός τό Πανε­ πιστήμιο (τοΰ όποιου ήμουν κάποτε μέλος), θά έπρεπε νά δοθεί έντολή γιά τή μεταφορά τους. ( Ήμερολόγιο, 19 Σεπτεμβρίου 1667)

Άκόμη καί στήν Όξφόρδη τά μάρμαρα ύπέφεραν τήν ταπεί­ νωση νά έγκλειστοΰν στον περίβολο τοΰ Αμφιθεάτρου Σέλντον, μολονότι ό Έβελυν φρόντισε νά φυτευτεί μπροστά τους ενας φράχτης άπό αγκαθωτούς θάμνους, γιά νά έμποδίσει τούς περίεργους περαστικούς νά τά βλάψουν άκόμη περισσότερο. Ό ­ ταν πιά τά μάρμαρα έφτασαν στή σημερινή τους στέγη, στο Άσμολειανό Μουσείο, τόν 19ο αιώνα, οί καιρικές συνθήκες καί ό χρόνος εΐχαν κάνει τή ζημιά τους. Τό χειρότερο δμως ήταν δτι πολλά μάρμαρα παρέμειναν στο

ΣΥ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

87

Μέγαρο Άραντελ. Ό ϋ. Ε. Ε. Ηαγηθδ8 περιγράφει τί άπέγιναν δταν ό Χένρυ Χάουαρντ αποφάσισε νά γκρεμίσει τδ σπίτι, τό 1677. Μερικά πουλήθηκαν στον Τόμας Χέρμπερτ, πού εγινε άργότερα Κόμης του Πέμπροουκ, ό όποιος καί τά μετέφερε στο Μέγαρο Ούίλτον, κοντά στο Σώλσμπερυ. Τά ύπόλοιπα έγκαταλείφθηκαν πίσω άπό εναν τοίχο, στο σημείο δπου οί έργά­ τες πετουσαν τά σκουπίδια* καί πολλά άπό αύτά θάφτηκαν κά­ τω άπό τά άχρηστα οικοδομικά ύλικά του Μεγάρου Άραντελ, γιά νά άνακαλυφθοΰν πάλι δταν άνασκάφτηκαν γιά νά άνοικοδομηθοΰν οί οδοί Νόρφολκ καί Χάουαρντ. Άλλα γλυπτά διέθεσε ή χήρα τοΰ Χένρυ καί πολλά άπό αύτά κατέληξαν στήν έδρα τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Φέρμορ, στο Ήστον Νέστον τοΰ Νορθάμπτον, ένώ τά υπόλοιπα άπλώς πετάχτηκαν σέ κάποιο οικόπεδο στο Κέννινγκτον. Όλη αύτή ή ιστορία είναι σχεδόν τραγική. Ωστόσο, παρά τόν πλημμελή τρόπο μέ τόν όποιο άρχικά φυ­ λάχτηκαν καί έκτέθηκαν, καί παρά τόν έγκλεισμό τους στο Μέ­ γαρο Άραντελ, τά μάρμαρα είχαν έντονη έπίδραση δχι μόνο στούς λογίους, άλλά καί σέ εναν, τουλάχιστον, διακεκριμένο καλλιτέχνη. Γύρω στο 1620, ό Κόμης τοΰ Άραντελ παράγγειλε εναν πίνακα, τήν Εγκράτεια τοΰ Σκιπίωνα, στον Αντώνιο βάν Ντάικ, γιά νά τόν δωρίσει στον Δούκα τοΰ Μπάκιγχαμ. (Τό πορτρέτο τοΰ Σκιπίωνα άποδίδει έξιδανικευμένα τά χα­ ρακτηριστικά τοΰ Μπάκιγχαμ.) Ό καλλιτέχνης, γιά νά προσδώσει τοπικό χρώμα, συμπεριέλαβε στή σκηνή ένα τμήμα μιας ρωμαϊκής ζωφόρου πού σίγουρα άνήκε στή συλλογή τοΰ Άραν­ τελ. Πραγματικά, τό πρωτότυπο άνακαλύφθηκε τό 1972 στο Λονδίνο, στον τόπο άνέγερσης μιας οικοδομής, έκεΐ δπου ύψωνόταν παλιά τό Μέγαρο Άραντελ.9 Οί αρχαιότητες μπαινο­ βγαίνουν στο προσκήνιο. Ή έμφάνιση τοΰ Τζών Σέλντεν στήν ιστορία άπαιτεΐ κάποιο σχολιασμό. Ή προέλευσή του έχει έλάχιστα κοινά σημεία μέ τό άριστοκρατικό περιβάλλον τοΰ Κόμητα τοΰ Άραντελ. Είναι

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πρός τιμήν τοΰ τελευταίου δτι ήξερε ποΰ να βρει οχι μόνο καλ­ λιτέχνες, άλλά καί άνθρώπους τών γραμμάτων, δταν τούς χρειαζόταν. Τήν έποχή έκείνη ή λογιοσύνη δέν βρισκόταν μόνο στά Πα­ νεπιστήμια. Πολλοί εΐχαν άναπτύξει καί καλλιεργοΰσαν άρχαιοδιφικά ένδιαφέροντα. Ένας άπό αύτούς ήταν ό Σέλντεν. Άλλοι, δπως ό Ρόμπερτ Κόττον ή ό Έντουαρντ Λόιντ (Εά\ναπϊ Πίλνγά), άφιέρωναν τή δραστηριότητά τους στις βρετανικές άρχαιότητες. Ξεχώριζε ό Ούίλλιαμ Κάμντεν, ό συγγραφέας τής Βρετανίας (Βήΐαηηία), «τροφού τής άρχαιότητας καί φάρου γιά τις έπερχόμενες γενεές, ώστε νά δουν τό φως τής άπλής άλήθειας, τής θαμμένης στά έρείπια». Όλοι αύτοί ήταν άνθρωποι πού πρόθυμα θά ξεστράτιζαν σα­ ράντα μίλια άπό τό δρόμο τους γιά νά δουν ένα έρειπωμένο μοναστήρι ή εναν λίθινο περίβολο τών Δρυϊδών. Βιβλία, κερα­ μικά δστρακα, χειρόγραφα, νομίσματα καί τοποθεσίες, άποτελοΰσαν δλα ύλικό γιά τήν παμφάγα περιέργειά τους. Άνθρωποι σάν κι αύτούς αφιέρωναν τόν περισσότερο χρόνο τους σ’ δ,τι βρισκόταν κοντά τους. Ό Σέλντεν άσχολοΰνταν περισσότερο μέ τις βρετανικές άρχαιότητες παρά μέ τό κλασικό παρελθόν, ένώ ό Τζών Έβελυν έβρισκε τήν ίδια γοητεία στά ταξίδια του στήν Ιταλία* άκόμη κι αύτός δμως άπολάμβανε έξίσου μέ τις άρχαιό­ τητες τής Ρώμης καί τις καινούριες συλλογές αξιοπερίεργων ή σπάνιων άντικειμένων πού έπισκεπτόταν. Καί σέ πολλές περιπτώσεις έπρόκειτο πραγματικά γιά άξιοπερίεργα άντικείμενα. Άνθρωποι πού εΐχαν λιγότερο πειθαρχημένα μυαλά άπό τούς ειδήμονες ή τούς νομισματολόγους, άλλά πού πίστευαν είλικρινά δτι θά μπορούσαν νά κατανοήσουν πλήρως τόν κόσμο αρκεί νά συγκέντρωναν αρκετές πληροφορίες γ ι’ αύτόν, οί συλλέκτες αύτοί διοχέτευαν δλη τους τήν ένεργητικότητα στήν άπόκτηση κάθε λογής άντικειμένων, τόσο φυσι­ κών, δσο καί τεχνητών. Πρόκειται γιά τό πάθος του συλλέκτη γραμματοσήμων ύπό τό πρόσχημα τής άπόκτησης γνώσεων.

ΣΥ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

89

Ό ((βιρτουόζος», δπως αύτοαποκαλοΰνταν, ήταν πραγματικά δοσμένος «στή μελέτη τών πάντων»: άπό τή φυσική ιστορία, τήν άλχημεία καί τή μηχανική, μέχρι τήν πλήρωση πινακοθη­ κών καί συλλογών μέ νομίσματα, πετράδια καί σπάνια άντικείμενα. Αύτές οί συλλογές, δπως είπε ό Οβπηαη Βαζίη, «μέ τήν άφθονία τους ύποδήλωναν τόν άνεξάντλητο πλούτο τών πλα­ σμάτων τής φύσης καί τήν έφευρετικότητα τών μέσων πού χρησιμοποιεί ό άνθρωπος γιά νά εισχωρήσει στά μυστήριά τους».10 Ή συλλογή πού έπισκέφθηκε ό Τζών Έβελυν στήν Ιταλία είναι πολύ αντιπροσωπευτική: Άφοΰ φτάσαμε στή Ρώμη, στις 13 Φεβρουάριου, μας προσκάλεσαν ξανά στο γραφείο τοΰ Κυρίου Άντζελόνι, δπου μέ δλη μας τήν άνεση εξετάσαμε τά σπάνια αντικείμενα, ιδιαίτερα τις συλλογές του καί τά νομίσματα, πού έκτιμώνται ώς μία άπό τις καλύτερες συλλογές τής Εύρώπης. Μας εδειξε έπίσης δύο άρχαία λυχνάρια, τό ενα αφιερωμέ­ νο στήν Παλλάδα, τό άλλο στούς Τερούς Λάρητες, δπως φανέρωναν οί έπιγραφές τους* μερικά άρχαία ρωμαϊκά δαχτυλίδια καί κλειδιά* τήν Αιγύπτια Τσιδα, φτιαγμένη άπό σίδερο* ποικίλα σπάνια άνάγλυ­ φα· ώραίους πίνακες ζωγραφικής, κυρίως τόν Χριστό τοΰ Κορρέτζιο, δπου καί ή θαυμάσια αύτοπροσωπογραφία τοΰ καλλιτέχνη* διάφορους πίνακες καί τών δύο Μπασσάνο* εναν μεγάλο άριθμό έ'ργων τοΰ Τ ισιανοΰ, ειδικά τούς Θριάμβους' άπειρα σπάνια φυσικά αντικείμενα, αποξηραμένα ζώα, ινδικές ενδυμασίες καί δπλα, όστρακα κτλ.* ποικί­ λα πολύ άρχαία χάλκινα αγάλματα* μερικά λυχνάρια φτιαγμένα άπό τόσο λεπτό πηλό, πού στή διαφάνεια καί στο χρώμα έμοιαζαν μέ χαλκηδόνιους λίθους· μεντεσέδες άπό κορινθιακό χαλκό, καθώς καί ενα μεγάλο καρφί άπό τό ί'διο μέταλλο μέ έκείνο πού βρέθηκε στά έρείπια τής Χρυσής Οικίας τοΰ Νέρωνα.

Ό Έβελυν καταγοητεύθηκε, δπως έπρόκειτο νά συμβεΐ καί μέ τούς συγχρόνους του Τράντεσκαντ καί Άσμολ, άπό αύτό τό συνονθύλευμα (ή, κατά τόν ορισμό τοΰ Σάμιουελ Τζόνσον, «τό μουσείο τών λόγιων αξιοπερίεργων αντικειμένων»). Τοΰ άρε­ σαν άκόμη καί κάτι καρέκλες φτιαγμένες γιά φάρσες, άπό τις

90

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

όποιες ξεπηδοΰσε νερό, πού ήταν έκτεθειμένες σέ μια άλλη συλλογή. Ό άρχαιοδιφικός ενθουσιασμός του ήταν τόσος, ώστε δήλωσε κάποτε δτι θά προτιμούσε νά εχει ενα πορτρέτο άπό τήν αρχαιότητα παρά κάποιο άπό τά μεγάλα εργα τοΰ Τισιανοΰ. Ή αισθητική δέν περιλαμβανόταν στά έφόδια τοΰ άρχαιοδίφη, καί τόν άφηνε ετσι εκθετο στον περίγελο. Μερικοί συνέλεγαν στήν κυριολεξία οτιδήποτε. Ένα άπό τά καλύτερα παραδείγματα εϊναι ή συλλογή τής Κοπεγχάγης τοΰ Ό λε Βόρμ (1588-1654): μιά πρώιμη χαλκογραφία πού τήν άπεικονίζει δείχνει εναν καρχαρία νά κρέμεται άπό τό ταβάνι, κιβώτια κατά μήκος τών τοίχων μέ άκαθόριστα δείγματα καί τραπέζια πάνω στά όποια ήταν άπλωμένα διάφορα άντικείμενα καί αρχαιότητες. Ωστόσο ύπερέχει δλων ή «Κιβωτός τοΰ Τρά­ ντεσκαντ», ή άξιοπερίεργη συλλογή πού σχημάτισε ό κηπουρός Τζών Τράντεσκαντ (ΙοΗη ΤΓαάβδοαπΐ) ό Πρεσβύτερος, ή οποία τό 1683 άποτέλεσε τόν πυρήνα τοΰ Άσμολειανοΰ Μουσείου. Στά σπάνια άντικείμενά της περιλαμβάνονταν, έκτος άπό κομ­ μάτια πουλιών, ζώων καί ψαριών, «μηχανικά κατασκευάσματα σκαλισμένα σέ ξύλο, φτιαγμένα στον τόρνο, χυτά, ζωγραφισμέ­ να ... τό ρωμαϊκό μέτρο πού άποκαλεΐται λίγκουλα* τό μαρτύριο τοΰ έπισκόπου τής Άμφιπόλεως, κατασκευασμένο άπό άλάβαστρο* ... ενα κομμάτι άπό τήν πέτρα τοΰ Κάστρου τοΰ Σαρίγου [Τσιρίγο] δπου εϊχε γεννηθεί ή Ωραία Ελένη* ... πολεμικά δργανα, ένδύματα, ... έργαλεΐα» καί, φυσικά, ενας πλούσιος θη­ σαυρός νομισμάτων. Ή συλλογή τοΰ άρχαιοδίφη εγινε ενας μικρόκοσμος τής φύ­ σης. Μερικοί λόγιοι πού άσχολοΰνταν μέ τούς κλασικούς συμ­ μετείχαν στήν κυριολεξία σ’ αύτή τή μανία τής κίσσας, δπως ό Ισαάκ Καζωμπόν, ό όποιος νόμιζε πώς γνώριζε,ολόκληρο τόν άρχαΐο κόσμο, άφιέρωσε τή ζωή του στήν άπόκτηση γνώσης άπό βιβλία καί πέθανε άπό ειλεό, γιατί δέν διέκοπτε τή δουλειά του γιά νά πάει στο άποχωρητήριο. (Ωστόσο, οί έκδόσεις του τοΰ Στράβωνα χρησιμέυσαν πολύ σ’ έκείνους πού έπισκέφθηκαν

Σ Υ Λ Λ ΕΚ ΤΕ Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

91

τήν Ελλάδα.) Άλλοι αρχαιοδίφες, πάλι, έξειδικεύονταν, τουλά­ χιστον ως ενα βαθμό. Πολλοί έπικέντρωναν τό ένδιαφέρον τους σέ δ,τι θά θεωρούσαμε σήμερα πεδίο του αρχαιολόγου, δπως ό αρχαιοδίφης τής Μικροκοσμογραφίας (1628) τοΰ σαρδόνιου Τζών Έρλ: ... ενας άνθρωπος πού παραδόξως εύδοκιμεΐ στο παρελθόν, καί στήν πραγματικότητα εΐναι έχθρός τοΰ στομαχιού του, απ’ δπου βγάζει πολλά πράγματα πού εΐναι τώρα δλα σάπια καί δυσώδη. ... Πιστεύει στή θρησκεία μας, γιατί λέμε δτι εΐναι πολύ αρχαία* άλλά ενα σπασμέ­ νο άγαλμα θά τόν εκανε σχεδόν ειδωλολάτρη. Εΐναι μεγάλος θαυμα­ στής τής σκουριάς τών αρχαίων μνημείων καί διαβάζει μόνον δ,τι ό χρόνος τοΰ εχει φάει τά γράμματα. ... Καταδικάζει τά τυπωμένα β ι­ βλία ώς νεοτερισμό τής σύγχρονης έποχής, τόν άπορροφα δμως αιω­ νίως ενα χειρόγραφο, ιδιαιτέρως αν τό δέσιμό του εΐναι δλο σκωροφαγωμένο καί ή σκόνη δημιουργεί παρένθεση ανάμεσα σέ κάθε συλλαβή. ... Τό δωμάτιό του, δπου κρέμονται συνήθως περίεργα δέρματα ζώων, εΐναι κάτι σάν οστεοφυλάκιο γιά αξιοπερίεργα κόκαλα* καί ή κουβέν­ τα του γ ι’ αύτά, άν καθίσεις νά τόν άκούσεις, θά εΐναι χωρίς τέλος.

Δέν εΐναι καθόλου παράδοξο δτι άνθρωποι μέ τέτοια ένδιαφέροντα θεωροΰνταν συχνά άχρηστοι, παραδομένοι στήν εύχαρίστησή τους, διεστραμμένοι, ίσως καί έλαφρώς παράφρονες. Γ ιά ενα πράγμα δμως δέν θά μποροΰσε νά κατηγορήσει κανείς τούς περισσότερους άπό αύτούς: γιά κακότητα. Άπό τις ανθρωπι­ στικές τους ασχολίες γεννιόταν, ώς έπί τό πλεΐστον, μιά καλο­ κάγαθη αδελφοσύνη ανάμεσα σέ ειδικούς μέ παρόμοια ένδιαφέροντα. Οί σχέσεις τους ήταν διεθνείς καί μία άπό τις κεντρικές μορφές ήταν ό πιο αντιπροσωπευτικός «βιρτουόζος» άπό δλους, ό Νικολά Κλώντ Φαμπρί ντέ Περέσκ, κοντά στήν πόλη Αίξ-άν-Προβάνς (1580-1637). Αλληλογραφούσε μέ τά πιο φωτισμένα πνεύματα τής έποχής του: τόν Μεούρσιο (ΙοΗαη ΜβιΐΓδ), τόν Ρόμπερτ Κόττον, τόν Σκαλίγερο (]. 1. δοα1ί§θΐ·), τόν Κασσιάνο ντάλ Πότσο, προστάτη τοΰ Πουσσέν, καί τόν

92

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ροΰμπενς. Εύτυχώς γιά μας, τιμήθηκε άπό τον Πιέτρο Γκασσέντι μέ μιά περίτεχνη βιογραφία, ενα έγκώμιο, πού ολοκλη­ ρώθηκε τό 1639, έκδόθηκε τό 1641 καί μεταφράστηκε στά άγγλικά (μέ άφιέρωση στον Τζών Έβελυν) τό 1657. Ό Γκασσέντι περιλαμβάνει καθετί πού θά μπορούσε νά μας ενδιαφέρει, καθώς καί πολλά πού δέν έχουν ένδιαφέρον: εκφράζει τόν εν­ θουσιασμό του γιά τό πόσο γοητευτική ήταν ή εμφάνιση του Περέσκ, ό όποιος κλίνει πρός τό μέρος μας άγριος καί άναμαλλιασμένος άπό τήν προμετωπίδα του βιβλίου του, ζητώντας συγγνώμη γιά τήν άποτυχία τών ζωγράφων νά τόν άπεικονίσουν σωστά. Όπως οι Άγγλοι άρχαιοδίφες, καί όπως ό Σπόν (βλ. Κεφά­ λαιο Δ ') μετά άπό αύτόν, ό Περέσκ άρχισε τις άρχαιοδιφικές του έρευνες στήν πατρίδα του μέ τή μελέτη τών άρχαιοτήτων τής γενέτειράς του, τής Προβηγκίας. Στά δεκαοκτώ του ταξί­ δεψε στή Ρώμη, όπου πέρασε μερικά χρόνια μελετώντας τήν τοπογραφία καί τά μνημεία της, άξιοποιώντας τό χρόνο του μέ τό νά μελετά τις ώρες πού άλλοι άφιέρωναν σέ «παιχνίδια, θεα­ τρικά έργα, συμπόσια ή σέ διασκεδάσεις μέ γυναίκες». Τό 1604 ήταν πίσω στο Αϊξ, μέ τό κεφάλι του ήδη καλογεμισμένο, καί έτοιμος πλέον νά πλουτίσει τή βιβλιοθήκη του καί τή συλλογή του. Έδώ έγινε μέλος τής Γερουσίας καί δικαστής. Τίποτε όμως δέν βρισκόταν έξω άπό τούς ορίζοντες τής γνώ­ σης του. Ειδικεύτηκε στήν ιατρική, ένδιαφέρθηκε γιά τή γενεα­ λογία, τήν έραλδική, τή νομισματική, τήν οπτική, τήν άνατομία* οί συλλογές του περιλάμβαναν-βιβλία, νομίσματα, ρωμαϊκά μέτρα, θάμνους καί γάτες Άγκύρας. Τό 1610 άνυπομονουσε νά άποκτήσει ένα τηλεσκόπιο καί τό 1613 άπασχολήθηκε έξίσου μέ δύο άνακαλύψεις πού έγιναν στήν Ντωφίν: μερικών νομισμά­ των τοΰ Μαρίου καί ένός «Γίγαντα» (ή έλέφαντα). Έδειχνε μεγάλη εύφυΐα στά στρατηγήματά του γιά τήν άπόκτηση νέων άρχαιοτήτων. Όπως είδαμε, διατηροΰσε έναν πρά­ κτορα στήν Ανατολική Μεσόγειο. Ειχε έπίσης έναν πράκτορα

ΣΥ Λ Λ ΕΚ Τ Ε Σ ΚΑΙ Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ: ΤΑ «Α ΡΟ ΥΝ ΔΕΛ ΕΙΑ » ΜΑΡΜΑΡΑ

93

στο Κάιρο, κάποιον Βενετό όνόματι Σεγκέτζι, καί δέν περιφρονοΰσε καθόλου τήν ιδέα νά προωθήσει τόν έαυτό του ώς τόν επόμενο Γ άλλο πρόξενο έκεΐ, αποβλέποντας στά πλεονεκτήμα­ τα πού θά μποροΰσε νά έξασφαλίσει ή γνώση άπό τήν πολιτική δύναμη. Τό 1620 άπέκτησε εναν σκαλισμένο σαρδόνυχα καί εναν άχάτη, καί τρία χρόνια άργότερα ό σαρδόνυχας αύτός άποτέλεσε τό θέμα τής πρώτης έπιστολής του πρός τόν ζωγράφο Ροΰμπενς, πού ήταν κι ό ίδιος ένθερμος συλλέκτης σφραγιδόλιθων καί γεμάτος ένθουσιασμό γιά τήν άρχαία τέχνη. (Ήταν πράγ­ ματι αύτοδικαίως ενας άληθινός άρχαιοδίφης: θεωροΰσε τή συν­ θήκη άνάμεσα στή Σμύρνη καί τή Μαγνησία τό πιο γοητευτι­ κό άντικείμενο άπό δλη τή συλλογή τοΰ Κόμη τοΰ Άραντελ —κρίση πού μας έκπλήσσει δταν προέρχεται άπό εναν καλλιτέχνη.) Ό Περέσκ ήταν πάντοτε γενναιόδωρος μέ τή συλλογή του, συχνά δάνειζε βιβλία χωρίς τήν έλπίδα νά τά ξαναδεΐ ποτέ, έ­ κανε άνταλλαγές νομισμάτων καί έπιγραφών. Δέν έξέδωσε τ ί­ ποτε, καί δλη του ή εύχαρίστηση έγκειτο στήν άναπόληση τών γνώσεών του καί στο νά τις μοιράζεται μέ τούς μορφωμένους φίλους του. Έ τσι, δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι δέν δυσανασχέ­ τησε καθόλου μέ τήν άπώλεια τών μαρμάρων γιά τά όποια ό πράκτοράς του, ό Σάμσον, είχε πληρώσει πενήντα κορόνες. Ό ­ ταν τά άπέκτησε ό Πέττυ γιά λογαριασμό τοΰ Κόμη τοΰ Άραν­ τελ, ό Περέσκ δέν ένιωσε καθόλου φθόνο: άντίθετα, χάρηκε «ό­ ταν άκουσε δτι αύτά τά σπάνια μνημεία τής άρχαιότητας έπε­ σαν στά χέρια ένός τόσο διακεκριμένου ήρωα* κι άκόμη περισσό­ τερο, διότι έμαθε δτι ό παλιός του φίλος, ό Σέλντεν, εύτυχώς είχε σχεδιάσει αύτά τά μνημεία». Τό μόνο του παράπονο ήταν δτι ό Σέλντεν δέν είχε έπαρκώς άναγνωρίσει τό ρόλο τοΰ Πέτ­ τυ, ό όποιος έσωσε τά μάρμαρα «άπό τή βαρβαρότητα».11 Ό Γκασσέντι δέν παραλείπει νά άπαριθμήσει τις άρρώστιες άπό τις όποιες ύπέφερε ό λόγιος έξαιτίας τής καθιστικής ζωής

94

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

—αιμορροΐδες, κυστίτιδα, πόνους στήν πλάτη— καί μας εκθέτει λεπτομερώς τήν εύχαρίστηση τοΰ Περέσκ δταν άπέκτησε τις πρώτες του τουλίπες, πώς γιάτρεψε ενα άρρωστο κουταβάκι μέ θηριακή,* πώς έτοίμασε εναν χάρτη τής Προβηγκίας, τις έρευνές του σχετικά μέ τούς άνέμους καί τις παλίρροιες, τούς Τρί­ τωνες, τις έκλείψεις, τά κοράλλια καί τις άρχαιότητες τών Κραιγείων Άλπεων, τις άναζητήσεις του γιά ενα άντίτυπο τοΰ 5Ανάπλου τοΰ Βοσπόρου τού Διονυσίου Βυζαντίου,** τά γράμ­ ματά του στον Σέλντεν γιά τόν προσανατολισμό τών άγγλικών έκκλησιών ή τις προσπάθειές του νά έκθρέψει χαμαιλέοντες. Έκτιμοΰσε τά νομίσματα καί τά άγάλματα, διότι άπό αύτά «μπορούμε νά μάθουμε ποιά ήταν ή φυσιογνωμία καί ή ένδυμασία περιφανών άνδρών καί διάσημων γυναικών, πού άπολαμβάνουμε νά άκοΰμε διηγήσεις γιά τή δράση τους», μιά άποψη πού θά τή συμμερίζονταν οί σύγχρονοί του, ίσως καί ό Μονταίνιος. Ανθρώπους σάν τόν Περέσκ τούς άγνοεΐ ή πρόοδος τής άρχαιολογίας. Οί λόγιοι δπως ό Σκαλίγερος καί οί καλλιτέχνες δ­ πως ό Ροΰμπενς διατηρούν τή φήμη τους* άλλά ή φλόγα πού συντήρησαν ό Περέσκ καί οί δμοιοί του είναι ή άληθινή άγάπη γιά τή μάθηση καί γιά τό παρελθόν. Οί συζητήσεις καί ή άλληλογραφία τοΰ Περέσκ ήταν άφάνταστα συναρπαστικές, άν καί τώρα εΐναι σάν νά ξεφεύγει κι αύτός λίγο λίγο μέσα άπό τά χέρια μας, δπως καί ό Κυριάκός. Όταν δμως τέτοιοι βιρτουό­ ζοι έπαψαν νά έχουν τή θέση τους στή χορεία τών λογίων, ό κό­ σμος έγινε πιο άνιαρός.

* [θηριακή ή θεριακή: αντίδοτο γιά τά δηλητηριώδη δήγματα.] * * [Διονύσιος ό Βυζάντιος: έποποιός* άκμασε περί τό 175 μ.Χ. Άπό τό εργο του 1Ανάπλους του Βοσπόρου σώζεται ενα τμήμα, σέ λατινική μετά­ φραση, στο εργο τοΰ Πέτρου Γύλλιου Όβ ΒοδροΓΟ ΤΗγάοιοο, Ιώ ή III.]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

ΑΡΧΑΙΟΔΙΦΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΕΣ: Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΖΑΚ ΣΠΟΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΖΩΡΤΖ ΟΥΕΛΕΡ "Οταν η Ευρώπη βγήκε άπό τή βαρβαρότητα, οί πρώτες της σκέψεις στράφηκαν πρός την Άθηνα. « Τ ί άπέγινε η Άθηνα;» ηταν η κραυγή όλων κι όταν μαθεύτηκε δτι τά έρείπιά της υπήρχαν άκόμη, οί μορφωμένοι καί οί ευφυείς συνέρρευσαν έ­ κεΐ, σάν νά εϊχαν άνακαλυφει τη χαμένη τέφρα του γονιού τους. Σ α τ ω β ρ ια ν δ ο ς

Ή Ελλάδα στη δεκαετία τοΰ 1670 Στήν Εθνική Πινακοθήκη στο Κάρντιφ υπάρχει ενας πίνακας τοΰ Νικολά Πουσσέν, Τό σώμα του Φωκίωνα μεταφέρεται έξω άπό τήν 1Αθήνα. Ζωγραφισμένος τό 1648, παρουσιάζει σέ πρώ­ το πλάνο τις μικρές μορφές τών νεκροπομπών τοΰ Φωκίωνα, ένώ στο βάθος υψώνονται τά κτίρια τής Αθήνας. Ή άναπαράσταση τής πόλης είναι τελείως φανταστική. Διακόσια χρόνια μετά τήν έποχή πού δ Κυριάκός έκανε τά πρώτα σχέδια τοΰ Παρθενώνα, ό Πουσσέν γιά τόν πίνακά του έπρεπε νά βασιστεί άποκλειστικά στή φαντασία του καί σέ μερικές γραπτές περιγραφές. Ένας κυ­ κλικός πύργος μέ έναν άνεμοδείκτη σέ μορφή Νίκης στήν κορυφή του θυμίζει άμυδρά τούς «Άέρηδες», πού ό Πουσσέν πιθανόν νά τούς γνώριζε άπό τήν περιγραφή τοΰ Βιτρούβιου. Άλλα οικοδο­ μήματα μοιάζουν περισσότερο μέ τά μνημεία τής Ρώμης, ιδίως ενα κτίριο μέ τροΰλο, πού θυμίζει τό Πάνθεον. Άλλα είναι συμ­ βατικές κλασικίζουσες έπινοήσεις ρωμαϊκοΰ τύπου.

96

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Είναι αλήθεια πώς ό Πουσσέν δέν εΐχε κατά νοΰ νά κάνει μιά άναπαράσταση τής Αθήνας πού θά μπορούσε νά χρησιμεύσει ώς εικονογραφημένος τουριστικός οδηγός, καί σ’ αύτό βρίσκε­ ται μέσα στήν παράδοση καλλιτεχνών σάν έκεΐνον πού εικονο­ γράφησε τό ΕώβΓ οΗγοπιοβγιλιπ του Χάρτμαν Σέντελ (1493), δπου μερικές ξυλογραφίες μέ τυποποιημένες άπόψεις πόλεων χρησιμοποιούνται γιά περισσότερες άπό μία τοποθεσίες. Ώραΐο παράδειγμα τής άμάθειας καί τής άδιαφορίας άκόμη καί τοΰ μορφωμένου κόσμου άποτελοΰν τά σχόλια τοΰ Ρόμπερτ Μπάρτον (Κο1)6Γΐ ΒιιγΙοπ) στήν Ανατομία της μελαγχολίας. Τό φανάρι στήν Αθήνα χτίστηκε άπό τόν Ξενοκλή, τό θέατρο άπό τόν Περικλή, τό περίφημο λιμάνι άπό τόν Μυσικλή, τό Παλλάδιο άπό τόν Φειδία, τό Πάνθεον άπό τόν Καλλικράτη* άλλά δλα αύτά τά σπου­ δαία μνημεία έχουν άπό καιρό φθαρεί καί ερειπωθεί καί μόνο τά ονό­ ματα αύτών πού τά οικοδόμησαν άκμάζουν χάρη στούς συγγραφείς.

( ΐιι, ί, Παρά τή γοητεία πού άσκοΰσε πάνω τους ή άρχαιότητα, καί παρά τήν άντοχή τους στά ταξίδια καί στις κακουχίες, οί ιστο­ ριοδίφες γενικά δέν πάτησαν τό πόδι τους σέ έλληνικό έδαφος. Στήν ’Αγγλία οί άρχαιοδίφες έκαναν άνασκαφές καί οί έπιτυχίες τους δικαίωναν αύτή τή δραστηριότητα. Ή μόδα δμως δέν έπεκτάθηκε στον έλληνικό κόσμο. Μόλις τό 1686 ό Γάλλος αρχαιοδίφης Μπωντελό ντέ Νταιρβάλ μπόρεσε νά δει τό ταξίδι καί τή σπουδή τών άρχαιοτήτων ώς τήν άφετηρία τής σοφίας καί έγραψε τό βιβλίο του Περί της χρησιμότητας τών ταξίδιών και του πλεονεκτήματος που προσφέρει στους σοφούς ή ερευνά τής αρχαιότητας. Εύτυχής συγκυρία συνένωσε στον ίδιο άνθρωπο τις ιδιότητες τοΰ άρχαιοδίφη καί τοΰ περιηγητή. Αύτός ό άνθρωπος ήταν ό Ζάκ Σπόν (Ιαοφίβδ δροη), πού πέρασε τούς μήνες άπό τόν Ιού­ λιο τοΰ 1675 ώς τόν Μάρτιο τοΰ 1676 στήν Ελλάδα καί στή Μικρά Άσία καί έγραψε τήν πιο έγκυρη περιγραφή τών άρ-

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

97

χαιοτήτων τους, ή οποία έπρόκειτο νά παραμείνει στο προσκή­ νιο γιά έναν αιώνα. Τό βιβλίο τοΰ συνταξιδιώτη του Τζώρτζ Ούέλερ ( 0 θ ο γ § 6 ΨΙιβΙβτ) εγινε κι αύτό έξίσου διάσημο, τουλά­ χιστον στήν Αγγλία. Μολονότι πολλές άπό τις πληροφορίες του προέρχονταν άπό τήν άφήγηση τοΰ Σπόν, ήταν πιο έκτεταμένο, διανθισμένο μέ στοιχεία βοτανικής, παρατηρήσεις γιά τά τουρκικά ήθη καί καυστικά σχόλια (πού ό Ούέλερ τά ονόμαζε «Θεϊκούς Συλλογισμούς») σχετικά μέ τό Ίσλάμ καί τήν Όρθόδοξη Έκκλησία. (Μετά τήν έπιστροφή του, ό Ούέλερ εγινε ιερέας τής Άγγλικανικής Εκκλησίας.) Όσοι έπισκέπτονταν τήν Ελλάδα τά πρώτα τρία τέταρτα τοΰ 17ου αιώνα ήταν κυρίως άνθρωποι μέ κλασική, παιδεία πού άγαποΰσαν τις περιπέτειες ή έκαναν τουρισμό, γιά νά χρησιμο­ ποιήσουμε τόν δρο άναχρονιστικά. Όταν ξεκίνησαν ό Σπόν καί ό Ούέλερ, τά τυπωμένα ταξιδιωτικά κείμενα μετριοΰνταν στά δάχτυλα, ένώ δέν ύπήρχε τίποτε πού νά άφορα ειδικά τις άρχαιότητες τής Ελλάδας. Άπό τήν άγγλική πλευρά ύπήρχαν τά ταξιδιωτικά ήμερολόγια άνδρών δπως ό ακατάβλητος Τόμ Κόρυατ, «ταξιδιώτης τής διανόησης», ό έπίμονος Φύνς Μόρυσον καί ό σοβαρός Χένρυ Μπλάντ, πού έκαναν τό καθήκον τους καί συγκέντρωσαν τις παρατηρήσεις τους. Μεγαλύτερη είναι ’ ή γοητεία ένός άνθρώπου έριστικοΰ, άπογοητευμένου, παράξενου καί χολερικοΰ, τοΰ Ούίλλιαμ Λίθγκοου, ένός Σκοτσέζου πού ά­ φησε τή γενέτειρά του, τό Λάναρκ, όντας ύπό δυσμένεια, τό 1610. Τό βιβλίο του ΚαΓβ ΑάνβηΐιΐΓβδ αηά Ραίηβίυΐΐ ΡβΓββτίηαΐίοηδ (Σπάνιες περιπέτειες και έπώδυνες περιηγήσεις) ύπήρξε δημοφιλές καί, μολονότι άνατυπώθηκε πολλές φορές, σήμερα είναι σπάνιο. Πότε πεισματάρης, πότε μεμψίμοιρος καί πότε τραχύς, ό Λίθγκοου φαίνεται δτι εϊχε ταλέντο στο νά προσελκύ­ ει φασαρίες. Τή μιά τόν πιάσαν πειρατές, τήν άλλη άνακατώθηκε έπίτηδες γιά νά βοηθήσει τήν άπόδραση ένός Ούγενότου πού κατηγοροΰνταν γιά φόνο στον Χάνδακα τής Κρήτης. Βασα­ νίστηκε άπό τήν ισπανική Ιερά Εξέταση* τοΰ άνατέθηκε άπό

98

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τούς ναυτικούς, πού τόν ανέχτηκαν ώς έπιβάτη, τό θλιβερό κα­ θήκον νά φυλάξει νυχτερινή σκοπιά στήν Εύβοια* κοιμήθηκε στο ύπαιθρο στο Άργος, «έχοντας τή γή γιά μαξιλάρι»* κι δ­ μως, τοΰ συγχωρεΐ κανείς τήν άνοησία καί τήν γκρίνια του, χά­ ρη στή θαυμαστή γλαφυρότητα τοΰ γραψίματός του. Τοΰ άρεσε νά επιδεικνύει τήν κλασική του μόρφωση άναφέροντας τόν Λα­ βύρινθο τής Κρήτης καί συγχέοντας άνέμελα τήν Όλυμπία μέ τόν Όλυμπο. Έδωσε μεγάλη έμφαση στήν έπίσκεψή του στήν «Τροία», δπου, δπως ό Μέγας Αλέξανδρος, έτρεξε γύρω άπό τόν τάφο τοΰ Άχιλλέα —άν καί εκείνη πού έπισκέφτηκε στήν πραγματικότητα ήταν άτυχώς ή Αλεξάνδρεια Τρωάς. Μολονό­ τι διασκεδαστικός, δέν μποροΰσε νά προσφέρει πολλά στον λό­ γιο περιηγητή ή στον αύτοδίδακτο. Διαφορετική ήταν ή περίπτωση τοΰ Σέρ Τζώρτζ Σάντς ( 8 ι γ Ο θ ο γ § θ δ α η ά γ δ ) , τοΰ πιο πρόσφατου περιηγητή πού δημοσίευσε τις έντυπώσεις του, ένώ τό βιβλίο του ήταν τό πιο λόγιο έργο τοΰ είδους πού έμφανίστηκε ώς τήν έποχή έκείνη άπό Άγγλο συγγραφέα. Ήταν ένας πολυτάλαντος άνθρωπος. Γεννημένος τό 1578, ύπήρξε άπό τά ιδρυτικά μέλη τής άποστολής στή Βιργινία, τό 1621, δταν έγκαταστάθηκε ή πρώτη άποικία στά πλούσια έδάφη τοΰ άμερικανικοΰ νότου. (Όσο βρισκόταν έκεΐ, χρησιμοποίησε τό χρόνο του γιά νά εκπονήσει μιά πλήρη μετά­ φραση τών Μεταμορφώσεων τοΰ Όβιδίου, ή οποία ύπήρξε ή στερεότυπη μετάφραση, τουλάχιστον ώς τήν έποχή τοΰ Ντράιντεν.) Τό πρώτο του ταξίδι στο έξωτερικό, πού έγινε τό 1610, ειχε άκολουθήσει τό καθιερωμένο δρομολόγιο τών προσκυνητών πρός τούς Αγίους Τόπους: ή περιγραφή τοΰ ταξιδιοΰ του άποκαλύπτει πολύ εύρύτερη κλασική μόρφωση άπό όποιουδήποτε άλλου προσκυνητή ή περιηγητή πριν άπό αύτόν. Δέν ύπάρχει ένδειξη δτι ό Ούέλερ καί ό Σπόν χρησιμοποίησαν καί πολύ τό βιβλίο τοΰ Σάντς, καί τά σχέδια καί οί χάρτες τους, μολονότι μέτρια, άποτελοΰν πρόοδο σέ σχέση μέ τις δικές του τοπογρα­ φικές πληροφορίες. .

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

99

Οί Γ άλλοι ταξιδιώτες είχαν νά προσφέρουν ακόμη λιγότερα. Τό 1583 ό άρχιβοτανολόγος τοΰ βασιλια, ό Πιέρ Μπελόν, ειχε διασχίσει τό Αιγαίο, άλλά τό ένδιαφέρον του ήταν στραμμένο κυρίως στή Φυσική 'Ιστορία, αν καί πρόσεξε λίγο καί τις αρ­ χαιότητες τής Κρήτης, τής Λήμνου καί τής Τρωάδας. Τόν 17ο αιώνα οί περισσότεροι ταξιδιώτες διέσχιζαν τήν Ελλάδα μόνο καθ’ οδόν πρός μακρινότερους προορισμούς: ό Ταβερνιέ (1631) καί ό Σαρντέν (1664-1670) πρός τήν Περσία καί τις εμπορικές της εύκαιρίες* ό Τεβενό (1655), σάν καλός περιηγητής, πηγαί­ νοντας, μετά τήν Κωνσταντινούπολη, στήν Αλεξάνδρεια καί στά ' Ιεροσόλυμα. Τό ίδιο καί ό ταραχοποιός Λά Μπουλλαί λέ Γκούζ, πρεσβευτής στο Ίσπαχάν άπό τό 1665* ό Μπερνάρ ντέ Μονκονύ, τό 1645, καί ό Άντουάν ντέ Μπάρ, «ό Δον Ζουάν τοΰ Αρχιπελάγους», τό 1673. Τά άρχαιοδιφικά ένδιαφέροντα βρίσκονταν τελείως στο περιθώριο τών σκοπών τους. Μεγαλύτερη παιδευτική πρόοδος προήλθε άπό μιά αναπάν­ τεχη πλευρά. Οί καθολικοί βασιλιάδες, ιδιαίτερα οί Γάλλοι, έστελναν συνεχώς ιεραποστολές γιά νά προσηλυτίσουν τούς Έλληνες: άνάμεσά τους ήταν οί Καπουτσίνοι στήν ’Αθήνα (άπό τό 1658) καί οί Ιησουίτες στο Νεγροπόντε (Χαλκίδα) καί στή Σαντορίνη (ένας άπό αύτούς, ό Πατήρ Ρισάρ, συνέγραψε μιά πλήρη ιστορία, στήν οποία περιλαμβάνεται μιά άπό τις πρωιμότερες έλληνικές ιστορίες γιά βρικόλακες). Ή κυριαρχία τών Βενετών στά νησιά ειχε δώσει στον καθολικισμό κάποια έρείσματα, έστω καί άσθενικά* καί ή παρουσία τών ιεραποστολών άναπόφευκτα ύπενθύμιζε στις χώρες πού τις είχαν άποστείλει τήν ύπαρξη τής Ελλάδας. Οί Καπουτσίνοι τής Αθήνας, οί όποιοι στεγάζονταν σέ ένα μοναστήρι πού ειχε ένσωματώσει στον τοίχο τοΰ κήπου τής κου­ ζίνας του τό Μνημείο τοΰ Λυσικράτους, ήταν οί πρώτοι πού έτοίμασαν ένα χάρτη τής άρχαίας Αθήνας. Καί ένας Ιησουίτης, ό Πατήρ Μπαμπέν, ήταν έκεΐνος πού συνέθεσε τήν πρώτη έξ αύτοψίας γραπτή περιγραφή γιά τήν τοπογραφία τής Αθήνας.

100

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εντούτοις, πολύ λίγο μας προετοίμαζαν αύτά γιά τήν άφοσίωση μέ τήν οποία ό Σπόν καί ό Ούέλερ ξεκίνησαν νά μελετή­ σουν τήν Ελλάδα καί τά έρείπιά της, νά άνακαλύψουν εναν πο­ λιτισμό του παρελθόντος άξιο κάθε σεβασμού καί ικανό νά προ­ σφέρει άξιες στον σύγχρονο κόσμο. Τήν έποχή εκείνη ή Ανατολική Μεσόγειος δέν ήταν καθόλου εύκολος προορισμός, ούτε καλοδεχόταν τούς ταξιδιώτες. Ό πό­ λεμος μεταξύ τής Βενετίας, πού μέχρι πρόσφατα κυβερνούσε ενα μεγάλο μέρος τού Αρχιπελάγους, καί τής Τουρκίας, πού κυ­ ριαρχούσε τώρα στά νησιά καί στήν ήπειρωτική Ελλάδα, σιγόκαιε διαρκώς. Τοπικά ή ένταση έκφραζόταν μέ τις συνεχείς τρι­ βές μεταξύ τών καθολικών καί τών ορθόδοξων κοινοτήτων στά νησιά. Στο έπίπεδο τής διεθνούς πολιτικής, ή άνησυχία έστιαζόταν στήν πολιορκία τής Κρήτης, στήν οποία οί Τούρκοι είχαν εισβάλει τό 1645, άλλά δέν μπόρεσαν νά τήν ύποτάξουν τελικά παρά τό 1669. Ή μακρά πολιορκία τοΰ Χάνδακα ειχε ήδη έμπνεύσει στήν Ιταλία ή στή Γ αλλία περισσότερα άπό ένα σχέδια γιά μιά νέα Σταυροφορία. Ή Γαλλία έφτασε νά στείλει πλοία γιά νά βοηθήσουν τή Βενετία τό 1661 —κίνηση πού, φυσικά, δέν εύχαρίστησε τούς Τούρκους, οί όποιοι άντέδρασαν περικόπτον­ τας τά έμπορικά προνόμια τών Γ άλλων, τις διομολογήσεις, στήν όθωμανική αύτοκρατορία. Τό 1673 ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ στάλθηκε ώς πρεσβευτής γιά νά άνανεώσει τις διομολογήσεις μέ δρους πιο εύνοϊκούς γιά τή Γ αλλία —σκοπό πού τόν ειχε έπιτύχει μόνο έν μέρει δταν άνακλήθηκε έξι χρόνια άργότερα. "Άν καί ή Τουρκία ήταν πρόθυμη νά κάνει έπίδειξη δυνάμεως κατά τής Κρήτης καί τής Βενετίας, ήταν ώστόσο άνίκανη νά καταπολεμήσει τή γενικότερη άπειλή τών κουρσάρων τής Μπαρμπαριας, οί όποιοι έκαναν τή ναυσιπλοΐα στή Μεσόγειο τόσο έπικίνδυνη, ώστε ένας ναύτης πού βρισκόταν στήν αιώρα του τό βράδυ μποροΰσε νά βρεθεί τό πρωί σκλάβος στις γαλέρες, μέ τήν άπελευθέρωσή του νά έναπόκειται στήν τύχη, στήν τολμηρή άπόδραση ή στήν αναμονή έπί δεκαετίες.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

101

Ή τουρκική διακυβέρνηση ήταν σκληρή, αιμοσταγής καί άρπακτική. Ήταν έπίσης ανίκανη. Ώς έπί τό πλεΐστον οί πληθυ­ σμοί ήταν έγκαταλελειμμένοι στή μοίρα τους, αρκεί νά πλήρω­ ναν τόν κεφαλικό φόρο. Τό παιδομάζωμα, πού παλαιότερα εΐχε έπιβληθεΐ σέ κάθε χριστιανική οικογένεια γιά νά τροφοδοτεί τά τάγματα τών Γενιτσάρων τής Κωνσταντινούπολης, εΐχε μόλις πρόσφατα καταργηθεΐ, παρέμεναν δμως πολλές καταχρήσεις. Ό Φύνς Μόρυσον σημείωσε άρκετές στο ήμερολόγιό του, άλλά άπέφυγε νά τις περιλάβει στήν έκδοση τοΰ βιβλίου του. Ό Σάντς φαίνεται δτι εΐχε τόσες αυταπάτες, ώστε έβλεπε τή ζωή τών κατοίκων τής Λέσβου εντελώς ειδυλλιακή: Τό συνηθισμένο τους ποτό εΐναι τό νερό, μιά φορά τήν ήμέρα δμως θά ζεστάνουν τό αίμα τους μέ μιά γουλιά κρασί, άρκόύμενοι σ’ αύτό δπως έκεΐνοι πού μέ τις ποικιλίες τής γής χορταίνουν τή βουλιμία τους. ... Δουλεύουν δταν θέλουν καί κοιμούνται δταν είναι κουρασμέ­ νοι ... εΐναι τόσο εύθυμοι μέσα στή φτώχεια τους, πού χορεύουν δσο αντέχουν τά πόδια τους καί τραγουδοΰν μέχρι νά βραχνιάσουν, απαλ­ λαγμένοι άπό τις φροντίδες καί τούς φόβους πού συνοδεύουν τά πλούτη.

Άλλά ή Ελλάδα ήταν φτωχή καί οί περισσότεροι άνθρωποι ζοΰσαν υπό άθλιες συνθήκες. Εντούτοις, οί ταξιδιώτες περιω­ πής μποροΰσαν νά έχουν εξασφαλισμένη φιλοξενία στις πόλεις στά σπίτια τών μεγιστάνων, καί ιδιαίτερα τών προξένων. Πρόξενος στήν Αθήνα ήταν ό Ζάν Ζιρώ (ίβαη Οΐι-αικί, 1658μετά τό 1688), ό όποιος φαίνεται δτι φιλοξένησε άρκετούς Φράγκους επισκέπτες. Όπως ό συμπατριώτης του Φωβέλ ένάμιση αιώνα άργότερα, ήταν ξεναγός καί οικοδεσπότης, σύμβουλος καί ψυχαγωγός δλων τών ξένων έπισκεπτών τής παρακμασμέ­ νης πόλης. Καί πραγματικά θά έβρισκαν ψυχαγωγία, άν άληθεύει μιά σύγχρονη περιγραφή: Αύτός ό Ζιρώ εΐναι εύφυής άνθρωπος, μέ ικανότητες, άλλά άγαπα τή διασκέδασή του, καί ιδιαίτερα τή χαρτοπαιξία* γιατί υπάρχουν χαρτοπαΐχτες στήν Αθήνα, όπως καί σέ άλλα μέρη: δταν τόν έδιωξαν

102

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

άπό πρόξενο τής Γαλλίας, τά κανόνισε μέ μερικούς άνθρώπους καί εγινε έκεΐ πρόξενος τής Α γγλίας καί τής Όλλανδίας. Είναι άνθρω­ πος πού τοΰ αρέσει ό θόρυβος καί ή έπίδειξη καί, μέ τήν πληθωρικότητά του, κατάφερε μιά κόρη τοΰ οίκου τών Παλαιολόγων καί τήν παντρεύτηκε, πρός μεγάλο του οφελος* γιατί άκόμη ύπάρχει ενας κλά­ δος αύτής τής έπιφανοΰς οίκογενείας στήν Αθήνα.

Αύτή ή περιγραφή τοΰ ’Αντρέ Ζώρζ Γκιγιέ ντέ Σαίν Ζώρζ (γιά τόν όποιο θά μιλήσουμε πιο κάτω) δέν είναι καθόλου καλο­ προαίρετη, μολονότι τά γεγονότα είναι σωστά. Ό Σπόν έπρόκειτο άργότερα μέ άγανάκτηση νά έπιχειρήσει νά άνατρέψει αύτό τό καυστικό πορτρέτο τοΰ προξένου πού έ'χασε τό άξίωμά του έξαιτίας μιας φανταστικής προσβολής πρός κάποιον περα­ στικό Γ άλλο πολίτη. Όπως θά δοΰμε, ό Ζιρώ γνώριζε έπίσης πολύ καλά τήν ’Αθήνα καί τήν Α ττική, καθώς καί τις άρχαιό­ τητές τους* ενας Φράγκος στήν Αθήνα δέν μπορεί νά ειχε τόσο πολλές άσχολίες ώστε νά τοΰ άπαγορέψει κανείς μιά παρτίδα χαρτιά ή μιά φάρσα σάν κι αύτή πού σκάρωσε μαζί μέ τήν έξίσου εύθυμη γυναίκα του στον παπά τής ένορίας. Ένας κηπουρός είχε ξεχώσει άπό τόν Κεραμεικό —πού ήταν τότε γνωστός ώς «Ακαδημία» ή «Σχολή τοΰ Πλάτωνα»— ενα μαρμάρινο άγαλμα τής ’Αθήνας καί τό πούλησε στον Ζιρώ γιά δύο κορόνες. Καθώς τό φυσικοΰ μεγέθους άγαλμα στεκόταν μέ­ σα στο σπίτι, καί αναμφίβολα μπλεκόταν στά πόδια τους, ή γυναίκα τοΰ προξένου είχε τήν ιδέα νά ντύσει τό άγαλμα μέ ενα νυχτικό καί νά τό βάλει στο κρεβάτι. Έπειτα φώναξε τόν πα­ πά, γιά νά φροντίσει τήν «άρρωστη ύπηρέτριά» της. Προφανώς ό παπάς ξεγελάστηκε εύκολα καί, καθώς δέν λάβαινε απάντη­ ση άπό τό άγαλμα στις έρωτήσεις του, στράφηκε μέ άπορία πρός τήν Κυρία Ζιρώ. «Μιλήστε λίγο δυνατότερα», τόν συμβού­ λεψε, «δέν είναι μόνο πολύ άρρωστη άλλά καί κουφή». Δέν άναφέρεται πόσο συνεχίστηκαν οί προσπάθειες τοΰ παπά ή τί είπε δταν τοΰ άποκάλυψαν τή φάρσα. Όλη αύτή ή ιστορία μποροΰσε νά είναι άπό τόν Βοκκάκιο, καί ρίχνει μιά χαρωπή

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

103

καί οικεία αχτίδα φως στήν άχρωμη μελαγχολία τής τουρκο­ κρατούμενης Αθήνας. Τελικά, δπως ήταν αναπόφευκτο, ό Σπόν καί ό Ούέλερ κατέ­ ληξαν στον Ζιρώ. Άλλα πρέπει νά πάρουμε τά πράγματα άπό τήν αρχή.

Ό Ζακ Σπόν καί τό ταξίδι του Ό Ζάκ Σπόν (1647-1685) ήταν γιατρός άπό τή Λυόν, γιος για­ τρού, καί άπό νέος εΐχε άποκτήσει τό πάθος τής μελέτης τών άρχαιοτήτων, ειδικά τών ώραίων ρωμαϊκών λειψάνων τής γενέ­ τειράς του Προβηγκίας. Όπως συνέβαινε καί μέ τόν Κυριάκό καί μέ τούς Άγγλους άρχαιοδίφες, ή λογιοσύνη άρχιζε άπό τήν πατρίδα τους. Ό Σπόν εΐχε μάθει μερικά πράγματα γιά τή νομισματική άπό τόν Σάρλ Πατέν δταν σπούδαζε στο Στρα­ σβούργο, τό 1662, καθώς καί άπό τή γνωριμία του μέ τόν Πιέρ Καρκαβύ, ό όποιος καταγόταν έπίσης άπό τή Λυόν καί ήταν διευθυντής τής Βασιλικής Νομισματικής Συλλογής άπό τό 1664. Τό 1674 ό άρχαιοδίφης Βαγιάν ξεκινούσε γιά ένα ταξίδι στήν Ελλάδα γιά λογαριασμό τοΰ Κολμπέρ, τοΰ ύπουργοΰ τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ', γιά νά συλλέξει χειρόγραφα καί άρχαιότητες. Ήταν ένας άπό τούς πρώτους μιας μακράς σειράς τέτοιων λογίων άπεσταλμένων (βλ. Κεφάλαιο Ε'). Στον Σπόν προσφέρθηκε ή εύκαιρία νά ταξιδέψει μέ τόν Βαγιάν καί τή δέχτηκε πρόθυμα. Ή συντροφιά ξεκίνησε τόν Όκτώβριο τοΰ 1674 καί ή πρώτη περιπέτεια τούς βρήκε πριν κάν άφήσουν τή Γαλλία. Στή Μασσαλία τρόμαξαν άπό τήν προσέγγιση ένός «Τούρκου» κουρσάρου. Φοβούμενος μήπως τόν πιάσουν σκλάβο, καί έχον­ τας κατά νοΰ τήν πιθανή άνάγκη νά έξαγοράσει τήν έλευθερία του, ό Βαγιάν κατάπιε άμέσως τή συλλογή είκοσι άρχαίων χρυσών νομισμάτων πού μετέφερε. Ό κουρσάρος δμως έφυγε χωρίς νά πειράξει κανέναν, καί έπακολούθησε έπεΐγον ιατρικό

104

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

συμβούλιο σχετικά μέ τόν καλύτερο τρόπο γιά νά έπανακτηθοΰν τά νομίσματα. Καθώς οί γνώμες ήταν μοιρασμένες ανάμε­ σα σέ έμετικό καί καθαρτικό, ό καημένος ό Βαγιάν άφέθηκε νά άνακτήσει τά νομίσματα μέ τό ρυθμό πού έπέτρεπε ή φύση —δπως καί έγινε— καί κατόπιν τά πούλησε στον φίλο του Ντυφούρ άπό τή Λυόν. Τέτοια βάσανα τραβούσαν καμιά φορά οί λόγιοι ταξιδιώτες. Ό Σπόν έμελλε νά ύποφέρει περισσότερα μέχρι νά τελειώσουν τά ταξίδια του. Μετά άπό ένα άνετο ταξίδι διαμέσου τής Προβηγκίας καί τής βόρειας Ιταλίας, έφτασαν στή Βενετία. Ό Σπόν έδειξε γρήγορα τήν άρχαιοδιφική του ικανότητα μέ τό νά αποδείξει δτι μιά έπιγραφή στή Συλλογή Άλντοροβάντι, στήν Μπολόνια, ήταν πλαστή, υποδεικνύοντας άπλώς δτι τό ρωμαϊκό δνομα σ’ αύτήν ήταν σέ έσφαλμένο τύπο, άφοΰ περιλάμβανε δύο ονόματα γένους καί κανένα προωνύμιο. Στή Βενετία ό Σπόν έτυχε νά συναντήσει τόν Τζώρτζ Ούέ­ λερ (1650-1723). Ό Ούέλερ ήταν γιος βασιλοφρόνων γονιών, πού είχαν άναγκαστεΐ νά καταφύγουν στήν έξορία κατά τή διάρκεια τοΰ Εμφύλιου Πολέμου. Ά ν καί τόν καιρό έκεΐνο πλέ­ ον ή Αγγλία ήταν πάλι άσφαλής γιά τέτοιους άνθρώπους, φαί­ νεται δτι είχαν άρχίσει νά τοΰ άρέσουν τά ταξίδια, πού έκείνη τήν έποχή ήταν έν πάση περιπτώσει μιά αποδεκτή άπασχόληση γιά εύγενεΐς νέους κάποιας περιωπής. Δέν μπορεί νά ξέρει κα­ νείς τί τροπή θά έπαιρναν τά σχέδιά του άν δέν ειχε συναντήσει τόν Σπόν αύτή δμως ή συνάντηση τοΰ έδωσε στόχο καί σκοπό, πού κορυφώθηκε στή συγγραφή τοΰ βιβλίου τό όποιο τόν έκανε διάσημο καί τοΰ έξασφάλισε έναν τίτλο εύγενείας. Γρήγορα οι δυό τους άποφάσισαν νά ένώσουν τις δυνάμεις τους καί νά άφήσουν τόν Βαγιάν γιά νά ταξιδέψουν άνεξάρτητα στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία. (Είναι χαρακτηριστικό δτι τό­ σο ό Σπόν δσο καί ό Ούέλερ τιτλοφόρησαν τά βιβλία τους περι­ γραφές ταξιδιών στήν Ελλάδα: τό κλασικό δνομα δέν ήταν καθόλου έν χρήσει, καθώς ή Ελλάδα είχε άφομοιωθεΐ στήν

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

105

οθωμανική αύτοκρατορία καί οί παλιότεροι ταξιδιώτες έβλεπαν τή χώρα απλώς ώς τμήμα τοΰ δρομολογίου τοΰ περιηγητή ή τοΰ προσκυνητή διαμέσου τών οθωμανικών κτήσεων.) Ή συν­ τροφιά αύξήθηκε μέ δύο ακόμη Άγγλους, τον Φράνσις Βέρνον (ΓΥαηοίδ νβΓηοη, 1637;-1677), μέλος τής Βασιλικής Ε τ α ι­ ρείας, καί τόν Τζάιλς Ήστκωρτ (Οίΐβδ ΕαδΐοοιίΓΐ). Αναμφίβο­ λα ήταν έλκυστικό στοιχείο γιά τόν Σπόν τό γεγονός δτι, συγ­ κριτικά μ’ αύτόν, οί νέοι ήταν πλούσιοι, πράγμα πού άποτελοΰσε μεγάλο στήριγμα γιά εναν άφραγκο καί άσθενικό νεαρό για­ τρό πού έμμονη ιδέα του ήταν νά γίνεται εύχάριστος. Αναχώ­ ρησαν άπό τή Βιέννη στις 20 Ιουνίου 1675. Μετά τις ακτές τής Δαλματίας, οί τέσσερις έφτασαν στήν Κέρκυρα, τήν όποια, δπως καί πολλοί άλλοι πριν καί μετά άπό αύτούς, ταύτισαν μέ τή μυθική νήσο τών Φαιάκων τής ’Οδύσ­ σειας, μολονότι ό Σέρ Ούίλλιαμ Τέμπλ ειχε ήδη παραδεχτεί τό ρόλο τής φαντασίας στήν εικόνα τοΰ Όμήρου: «Ό κήπος τοΰ Αλκίνοου, δπως τόν περιγράφει ό Όμηρος, φαίνεται τελείως ποιητικός, φτιαγμένος γιά τήν εύχαρίστηση τοΰ ζωγράφου, κα­ θώς καί τό ύπόλοιπο ρομαντικό παλάτι σ’ έκεΐνο τό μικρό, ξερό [!] νησί τών Φαιάκων, τήν Κέρκυρα». Έδώ γιά πρώτη, άλλά οχι καί γιά τελευταία, φορά τούς πήραν γιά κατασκόπους, τό πρό­ βλημα δμως ξεπεράστηκε καί άπολαύσανε τήν παρέα τοΰ άδελφοΰ.τοΰ ιερέα, τοΰ Νικόλαου Βούλγαρη, πού ήταν μέλος τής Κερκυραϊκής «Ακαδημίας» καί ειχε μιά συλλογή νομισμάτων καί χαρακτικών. Έπισκέφθηκαν τήν πεδιάδα πέρα άπό τήν Παλαιόπολη, πού τήν έξέλαβαν γιά τόν κήπο τοΰ Αλκίνοου, κα­ θώς καί τόν ποταμό Χρυσίδα, δπου —γιά νά θυμηθοΰμε τούς στίχους τοΰ Ούώλλερ Ρόντουελ Ράιτ, ένός ποιητή πού τόν θαύ­ μαζε καί ό ίδιος ό Βύρων— «κρυμμένη μέσα σέ φυλλώματα σκιερά, έπαιζε μέ τις δοΰλες της ή ώραία Ναυσικα». Κατόπιν πήγαν στήν Κεφαλονιά καί άπό κεΐ στο Θιάκι (τήν Ιθάκη) καί στή Ζάκυνθο. Όταν έφτασαν έκεΐ, ό Βέρνον καί ό Ήστκωρτ τούς άφησαν, γιά νά ταξιδέψουν διά ξηρας. Ό Ή στ-

106

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κωρτ πέθανε άπό πυρετό στούς Δελφούς. Οί άλλοι δύο ξανασυνάντησαν τόν Βέρνον αργότερα και πέρασαν ενα διάστημα μαζί του στήν Αθήνα* άλλά ήταν κι αύτός καταδικασμένος: δολοφονήθηκε στο Ίσπαχάν, πάνω στον καβγά γιά ενα σουγιά. Μπορούμε νά παραβλέψουμε τήν ύπόλοιπη περιοδεία πού έ­ καναν στήν Πελοπόννησο, έκτος άπό μιά άπογοητευτική έκδρομή στο άχαρο Τσιρίγο (Κύθηρα) γιά νά δοΰνε τό «Ανάκτο­ ρο τής Ελένης» (δύο δωρικούς κίονες) καί τά «Λουτρά τής Ελένης» (μιά τρύπα στο έδαφος, πού τήν είχαν έξερευνήσει πιο σχολαστικά ό Νικολά ντέ Νικολαί τό 1551 καί ό Ούίλλιαμ Λίθγκοου τό 1609). Ύστερα ταξίδεψαν στή Σέριφο καί στήν Τήνο, δπου ό Σπόν παρατήρησε γιά τήν τροφή: «Θά ύπέθετε κανείς δτι τό νά τρως σέ ποσότητες ωμό αγγούρι, καί μάλιστα μέ ξινόγαλα, θά ήταν άρκετό γιά νά σκοτώσει καί άλογο. Ε ν ­ τούτοις, δλοι δσοι ταξίδεψαν στήν Ανατολική Μεσόγειο γνω­ ρίζουν δτι είναι μιά άπό τις καλύτερες λιχουδιές γιά τούς Τούρ­ κους, καί κανείς ποτέ δέν επαθε τίποτε απ’ αύτό σ’ έκεΐνες τις χώρες». Μερικά άπό τά θέλγητρα τής Ελλάδας δέν άλλάζουν! Επόμενος σταθμός τους ήταν ή Δήλος, θησαυρός καί πόλος έλξης καί γιά άλλους έπισκέπτες. Ή περιγραφή του Σπόν έβα­ λε τά θεμέλια γιά τις περισσότερες μεταγενέστερες έργασίες σχετικά μέ τόν άρχαιολογικό αύτό τόπο, ένώ ήταν έπίσης ή πρωιμότερη μαρτυρία γιά τό τί ήταν ορατό τότε, ένώ ισως έκτοτε έξαφανίστηκε. Τό νησί άσκοΰσε προφανή έλξη, άφοΰ τό­ σο πολλά μαρμάρινα λείψανα —δπως τό κολοσσιαίο λατρευτικό άγαλμα τοΰ Απόλλωνα, τών αρχών τοΰ 6ου π.Χ. αιώνα, πού οί ώμοι του ήταν φαρδεΐς δσο τό ύψος ένός άντρα-— βρίσκονταν άκόμη έκτεθειμένα πάνω στο έδαφος, στο έλεος δποιου ήθελε νά τά πάρει. Ειχε ύποστεΐ μικρή μόνο λεηλασία κατά τήν έπο­ χή τών Φράγκων, πού είχαν τή βάση τους στά ήπειρωτικά οχυ­ ρά τους, δπως καί έπί Βενετών, άφοΰ άπό τήν αρχαιότητα καί έξής ειχε παραμείνει άκατοίκητη. Μιά πλούσια σοδειά ήταν άπλωμένη μπροστά στά μάτια τοΰ φιλοπερίεργου ταξιδιώτη.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

107

Τό μακροσκοπικό νησί, ακατοίκητο άφοΰ θεωρούνταν ιερό ώς γενέτειρα τοΰ Απόλλωνα καί τής δίδυμης άδελφής του Ά ρτεμης, δπου συνέρρεαν κάθε χρόνο ...έλκεχίτωνες Ίάονες... αύτοΐζ συν παίδεσσι καί αίδοίης άλόχοισιν (Όμηρικός 'Ύμνος στον Απόλλωνα, στ. 147-8)

γιά νά συμμετάσχουν στις έορτές πρός τιμήν τοΰ Απόλλωνα μέ άθλητικούς άγώνες, διαγωνισμούς χοροΰ καί άσματος, ήταν ενα άπό τά θρησκευτικά κέντρα τής Ελλάδας. Κατά τό μύθο ήταν ενα νησί πού έπλεε, μέχρις δτου τό έπέλεξε ή Λητώ γιά τόπο τοΰ τοκετοΰ της: «Τότε τέσσερις ισχυροί κίονες, άδαμαντοπέδιλοι, ξεπήδησαν ίσια άπό τόν πυθμένα τής γής καί κρά­ τησαν τό βράχο στήν κορυφή τους* καί έκεΐ γέννησε τόν εύλογημένο γιό της» (Πίνδαρος, Προσό8ιον εις Δήλον). Τ όσο ήταν τό γόητρο τοΰ νησιοΰ καί ή θέση του στο κέντρο τών Κυκλάδων, ώστε γρήγορα άπέκτησε πολιτική σπουδαιότητα. Έ κεΐ είχε τήν έδρα της ή Συμμαχία τής Δήλου άνάμεσα στήν Αθήνα καί τούς συμμάχους της τόν 5ο π.Χ. αιώνα, ή οποία έξελίχθηκε στήν Αθηναϊκή Ηγεμονία. Προτοΰ δλοι οί συμμα­ χικοί φόροι άρχίσουν νά διοχετεύονται στήν ανέγερση τοΰ Παρ­ θενώνα, τό Ιερό τής Δήλου εύεργετήθηκε άπό αύτόν τόν πολυ­ ποίκιλο πλοΰτο, κι έτσι άπέκτησε ναούς, άγάλματα, άφιερώματα καί κοσμήματα (άνάμεσά τους καί τήν περίφημη Λεωφόρο τών Λεόντων), καθώς καί δεξαμενές καί μιά ιερή λίμνη άρκετά μεγάλη ώστε νά διοργανώνονται έκεΐ ψεύτικες ναυμαχίες. Όταν πιά βρισκόταν σέ παρακμή, δπως καί δλη ή Ελλάδα, ύπό τή ρωμαϊκή διακυβέρνηση, βρήκε έναν νέο ύποστηρικτή στο πρόσωπο τοΰ αύτοκράτορα Άδριανοΰ, ό όποιος αναστή­ λωσε πολλά άπό τά μνημεία καί έχτισε ένα νέο συγκρότημα, πού τό ονόμασε Νέα Αθήνα, στά νότια τής περιοχής μέ τά μνημεία τοΰ 5ου π.Χ. αιώνα. Τά λείψανα αύτών τών μεγαλόπρεπων μνημείων άρχισαν νά

108

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πάσχουν τον 17ο αιώνα. Τό 1687 ήταν πια κοινό μυστικό δτι ατά αρχαία έρείπια τά παίρνουν άπό τό νησί δλα τά πλοία πού προσορμίζονται έκεΐ, έτσι ώστε άλλα νά βρίσκονται στήν Α γ ­ γλία, άλλα στή Γ αλλία καί άλλα στήν Όλλανδία, τά περισσότε­ ρα δμως είναι στή Βενετία».2 Ένας άπό τούς πιο διαβόητους αρπαγές ήταν ό Σερ Κένελμ Ντίγκμπυ ( 5 ι γ Κβηβΐΐϊΐ ϋί§Βγ). Τό 1627 οργάνωσε μιά έκστρατεία γιά νά λεηλατήσει τις τουρκι­ κές άκτές, ελπίζοντας ετσι νά κερδίσει τήν προσοχή καί τήν εύνοια τοΰ Καρόλου Α'. Ήταν ξεκάθαρο πώς ό Τόμας Ρόου εΐχε άφήσει πολλά πού δέν τά εΐχε ψάξει, γιατί ή περιγραφή τοΰ Ντίγκμπυ ήταν άρκετή γιά νά σοΰ παγώσει τό αίμα: Μέ τούς μισούς άνδρες τοΰ πλοίου μου πήγα στή Δέλφο [δίο], ενα πολύ καλό λιμάνι, καί έκεΐ πέρασα τόν καιρό μου παίρνοντας μερικά μάρμαρα καί άγάλματα. ... Γιά νά μήν κάνει ή απραξία τό νοΰ τους νά προσηλώνεται σέ αχαλίνωτες φαντασιώσεις (δπως συμβαίνει συ­ χνά μέ τούς ναυτικούς) καί γιά νά έπωφεληθώ άπό τήν εύκαιρία νά πάρω μερικές αρχαιότητες άπό έκεΐ, τούς απασχόλησα νά κυλάνε π έ­ τρες μέχρι τήν ακρογιαλιά, πράγμα πού τό έκαναν μέ τέτοια προθυ­ μία, σάν νά ήταν ή πιο σοβαρή δουλειά γιά τήν οποία εΐχαν έρθει, καί τά κατάφεραν μέ τεράστια ογκώδη βάρη. Μιά πέτρα, δμως, τή μεγα­ λύτερη καί ωραιότερη απ’ δλες, πού περιείχε τέσσερα άγάλματα, τήν έγκατέλειψαν, άφοΰ τριακόσιοι άνδρες προσπαθούσαν μιά ολόκληρη μέρα νά τή μετακινήσουν.

Παρ’ δλα αύτά, ύπήρχαν άκόμη πολλά νά δει κανείς στή Δ ή­ λο. Ό Τζώρτζ Σάντς, περιγράφοντας τήν έπίσκεψή του, τό 1610, δέν εΐχε πολλά νά πει γιά τις αρχαιότητες, καθώς τόν ένδιέφερε περισσότερο νά έπαναλάβει τούς άρχαίους μύθους. Έ τσι, ό Σπόν καί ό Ούέλερ μπόρεσαν νά κάνουν τήν πρώτη σο­ βαρή' έρευνα έπιφανείας τών έρειπίων της. Ό Ούέλερ έγραφε στήν περιγραφή του: «Έδώ μπορεΐ νά δει κανείς άκόμη τά έρείπια τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλλωνα, πού προσφέ­ ρουν ώραΐες μαρμάρινες κολόνες γ ι’ αύτούς πού θά θελήσουν νά τις πάρουν». (Ασυνήθιστο φώς ρίχνει σ’ αύτό τό σχόλιο ή παρα­

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

109

τήρηση του Τζών Έβελυν, στο Είγδΐυπι, δτι οί καλύτεροι οδο­ στρωτήρες για κήπους γίνονταν άπδ κολόνες άπό τήν Ελλάδα.) Οί σύντροφοι άποβιβάστηκαν στο λιμάνι καί, μόλις πενήντα βήματα παρέκει, έφτασαν σέ έντεκα κίονες ορθούς (τή στοά του Φιλίππου, πού μάλλον λιγότερες κολόνες της στέκονται σήμε­ ρα). Μέ οξύνοια ό Σπόν τις έξέλαβε ώς τμήμα σχολής ή γυ­ μνασίου, έπειδή βρήκε μιά έπιγραφή πού άνέφερε έναν γυμνα­ σίαρχο. Επιπλέον, τό παραδοσιακό ονομα πού οί χριστιανοί κουρσάροι έδιναν στο νησί ήταν, παρατηρεί, «Οί Σχολές». Έχοντας στο χέρι ένα άντίτυπο τών Γεωγραφικών τ ου Στρά­ βωνα (τοΰ πιο ογκώδους έλληνικοΰ γεωγραφικοΰ έργου, πού γράφτηκε τόν Ιο μ.Χ. αιώνα), έξερεύνησε τά έρείπια, καί μέ έκπληξή του βρήκε άφιερώματα τοΰ Μιθριδάτη Εύεργέτη καί τοΰ Μιθριδάτη Εύπάτορα, πού, σύμφωνα μέ τόν Στράβωνα, εΐχαν λεηλατήσει καί καταστρέψει τό νησί. Προχωρώντας νότια πρός τήν Ιερή Λίμνη, πού τήν έρμήνευσε ώς λίμνη γιά άναπαράσταση ναυμαχιών, έπέστρεψαν περνώντας άπό τό ναό τοΰ Απόλλωνα καί τό κολοσσιαίο άγαλμα τοΰ θεοΰ, πού τώρα ήταν ένας πεσμένος κορμός. Οί ώμοι του ήταν έξι πόδια φαρδεΐς, καί ό Σπόν κατάλαβε δτι ήταν ό Άπόλλωνας άπό τά μακριά μαλ­ λιά του (μήπως δέν εΐχε άποκαλέσει ό Όράτιος τόν θεό «άκούρευτο Κύνθιο»;). Ό Βενετός προβλεπτής τής Τήνου, σημειώ­ νει, εΐχε πρόσφατα άποκόψει τό πρόσωπο γιά ενθύμιο. Κατά τόν Ούέλερ, «δπως μέ πληροφόρησε ό κύρ Γιώργης, ό οικοδε­ σπότης μας στή Μύκονο, ένας Άγγλος πού ήταν έκεΐ, ονομαζό­ μενος, καθώς είπε, Σινιόρ Σάιμον, καπετάνιος τής " Αγίας Βαρβάρας” , προσπάθησε νά τό πάρει άπό έκεΐ, άλλά μιά καί αύτό ήταν άδύνατον, τοΰ άπέσπασε τό κεφάλι, τούς βραχίονες καί τά πόδια καί τά πήρε μαζί του». (Δέν μπόρεσα νά ταυτίσω αύτόν τόν Σάιμον, καί ή ιστορία φαίνεται μπερδεμένη.) Πέρα άπό αύτό, ό Σπόν πρόσεξε τή φημισμένη Λεωφόρο τών Λεόντων καί κατευθύνθηκαν πρός μιά στοά «πού έβλεπε πρός τή Ρήνεια» (τήν 'Ιερά Όδό), δπου ύπήρχαν ένεπίγραφα μάρ­

110

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μαρα μέ τά ονόματα τών «Βασιλέων τής Ελλάδος» (τοΰ Φι­ λίππου τοΰ Μακεδόνα καί τοΰ Διονυσίου τοΰ Εύτυχοΰς). Στο κέντρο τοΰ συγκροτήματος είδαν τό άφιέρωμα τών Ναξίων καί πιο πέρα τό θέατρο. Ήδη σουρούπωνε. Είχε ξεσπάσει καταιγίδα καί, δπως συμ­ βαίνει συχνά, δέν μποροΰσαν νά διαπλεύσουν τό στενό άνάμεσα στή Δήλο καί τή Μύκονο. Δέν είχαν μαζί τους τροφή ή νερό καί άντιμετώπιζαν τό ένδεχόμενο νά περάσουν τή νύχτα στο νησί. Δείπνησαν λιτά άπό τή λιγοστή βλάστηση, πού περιλάμ­ βανε καί κάτι πού ό Σπόν τό άποκαλεΐ «ροΐίοη ηιοηίαηιιπι», πιθανόν τό λιβανόχορτο ή χόρτο τής Παναγίας (τό όποιο ό Διοσκουρίδης άναφέρει ώς «όρεινόν πόλιον, πού ονομάζεται έπίσης τεύθριον»): είναι προφανώς άντίδοτο σέ δηλητήριο, δπως καί καθαρτικό καί θεραπευτικό, άλλά δύσκολα θά τό ελεγε κανείς ορεκτικό. Τήν έπόμενη μέρα ή θύελλα συνεχιζόταν. Όντας πιά πολύ διψασμένοι, άρχισαν νά ψάχνουν μάταια, καθώς σοφά παρατη­ ρεί ό Σπόν, γιά τόν ποταμό Ίνωπό πού άναφέρει ό Στράβων, τοΰ οποίου τά νερά, σύμφωνα μέ τόν Πλίνιο, άνέβαιναν καί έ­ πεφταν μαζί μέ τοΰ Νείλου. Ό Ούέλερ βρήκε κι άλλα θεμέλια, πού τά άπέδωσε στή «Νέα Αθήνα» τοΰ Άδριανοΰ, άλλά οχι καί νερό. Προσπάθησαν έως καί νά σουρώσουν θαλασσινό νερό. μέσα άπό άμμο, ενα πείραμα πού είχε πρόσφατα έπιχειρηθεΐ στήν Αγγλία άπό τόν ί'διο τόν Ρόμπερτ Μπόυλ, ώς μέσο γιά τήν παραγωγή πόσιμου νεροΰ —μικροπράγματα σέ σχέση μέ τά συνηθισμένα γελοία καί φριχτά πειράματα τής Βασιλικής Εταιρείας. Μέ τά πολλά, ό σύντροφός τους, ό Δρ Κρεσέντιο, βρήκε μιά δεξαμενή.3 Άφοΰ καταλάγιασε ή δίψα τους, μπόρε­ σαν νά κυνηγήσουν μερικούς λαγούς καί νά φανε κυνήγι σούπα γιά τό δεύτερο βράδυ πού περνούσαν ώς ναυαγοί. Τήν έπόμενη αύγή μπόρεσαν νά σαλπάρουν καί νά έπιστρέψουν στή Μύκονο* έχοντας δμως χάσει τό πλοίο τους, δέν μπό­ ρεσαν νά φύγουν άπό έκεΐ πριν άπό τις 24 Αύγούστου.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

111

Ή έπόμενη παρατεταμένη έπίσκεψή τους ήταν στήν Τρωάδα, δπου έφτασαν στις 26 Αύγούστου, καί φαίνεται δτι παρέμειναν έκεΐ μέχρι τις 3 Σεπτεμβρίου. Τά έρείπια πού έπισκέφθηκαν ήταν τής Αλεξάνδρειας Τρωάδας, αν καί τά έξέλαβαν γιά τήν Τροία. Ό Σπόν μάς λέει πώς πολλοί κίονες εϊχαν άφαιρεθεΐ άπό τά έκτεταμένα έρείπια, γιά νά χρησιμοποιηθούν στο νέο τζαμί τής Μητέρας τοΰ Σουλτάνου στήν Κωνσταντινούπολη. Πιο πέρα, στήν Ηράκλεια, βρήκαν πλήθος άρχαιότητες, άνάμεσά τους καί έπιγραφές γιά νά άντιγράψουν είχαν δμως χάσει τις πένες τους —ενα άντικείμενο δύσκολο νά τδ βρεις έκεΐ δπου οί γηγενείς χρησιμοποιούσαν μόνο ξυσμένα καλάμια. Ε π ιτ έ­ λους, βρήκαν τό φτερό μιας χήνας στο δρόμο, κι ετσι λύθηκε μιά άκόμη δυσκολία τών λογίων. Έφτασαν στήν Κωνσταντινούπολη στις 23 Σεπτεμβρίου καί έμειναν έκεΐ μέχρι τις 16 Όκτωβρίου. Οί περισσότερες άπό τις παρατηρήσεις τοΰ Σπόν έπαναλαμβάνουν δσα ήδη έχουμε μάθει άπό παλαιότερους ταξιδιώτες, μολονότι είναι ένδιαφέρουσα ή πληροφορία πώς συνάντησαν, έκτος άπό εναν Σκοτσέζο βιβλιό­ φιλο όνόματι «Βάτς» (δηλαδή ^αίΐδ), τόν Άγγλο έφημέριο Τζών Κόβελ, άνθρωπο μέ σημαντικά άρχαιολογικά ένδιαφέροντα, ό όποιος εΐχε έξερευνήσει τά έρείπια τής Κυζίκου καί άλλων πό­ λεων καί εΐχε μελετήσει τά τείχη τής Κωνσταντινούπολης. Ό Ούέλερ χρησιμοποίησε τά σχέδια τοΰ Κόβελ δταν έγραψε τό βιβλίο του. Ό Κόβελ έδειξε έπίσης στους έπισκέπτες τή συλ­ λογή του άπό τουρκικά τραγούδια καί σημείωσε τήν έπίσκεψή τους στο ήμερολόγιό του: Πέρσι ήταν έδώ κάποιος κ. Ούήλερ, ένας πολύ έξυπνος νέος, συμπα­ τριώτης μας, καί ένας κ. Λέ Σπόν, Γάλλος, ό όποιος έχει σίγουρα κάνει τήν καλύτερη συλλογή στον κόσμο καί σκοπεύει νά τήν τυπώσει δταν έπιστρέψει στήν πατρίδα τού. Έ χ ει συγκεντρώσει τουλάχιστον 10.000 [έπιγραφές], πού ποτέ δέν είδαν τό φως είτε άπό Έλληνα είτε άλλο συγγραφέα. Έ χω μεγάλη οικειότητα μαζί του καί διατηρούμε τακτική αλληλογραφία, καί βεβαίως θά τοΰ δώσω δλα δσα έχω καί τά θέλει.4

112

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ξεκίνησαν έπειτα γιά μιά περιοδεία στή Μικρά Άσία: Πρού­ σα, Θυάτειρα (Ά κ Χισάρ, «Λευκό Κάστρο») καί Σμύρνη, δπου ό Σπόν ταύτισε ένα ναό του Ίανοΰ, στο κέντρο τής πόλης, μέ τό ναό τοΰ Όμήρου πού άναφέρει ό Στράβων. (Έ κεΐ είχε βρε­ θεί μιά προτομή τοΰ Ίανοΰ, πού άγοράστηκε άπό τόν Βενετό πρόξενο Λουπατσόλο.) Συνάντησαν έκεΐ τόν Σέρ Πώλ Ράικοτ ( 8 ι γ ΡηιιΙ ΚγοΕίιΐ), συγγραφέα ένός λόγιου έργου γιά τήν Έλλη­ νική Έκκλησία, καί άγόρασαν μερικά νομίσματα άπό τόν κ. Φώκνερ, έναν Άγγλο έμπορο. Έμειναν έκεΐ ένα μήνα. Ό έπόμενος σταθμός ήταν ή Έφεσος, καθ’ οδόν πρός τήν όποια τούς καθυστέρησαν γιά λίγο ληστές, πού τούς τρόμαξαν κι έφυγαν. Ό Σπόν γράφει γιά τήν Έφεσο: «Δέν πιστεύω νά ύπάρχει στον κόσμο πόλη μέ τόσο σπουδαία καί τόσο μελαγχο­ λικά έρείπια τής άρχαίας μεγαλοπρέπειας». Έπισκέφθηκαν τό «ναό τής Άρτεμης» (στήν πραγματικότητα μερικά άπό τά έ­ ρείπια στούς πρόποδες τοΰ Μπουλμπούλνταγ) καί τή Σπηλιά τών Έπτά Κοιμωμένων, δπου δέν έμειναν πολύ, άπό τό φόβο, δπως γράφει ό Σπόν, μήπως καί κοιμηθοΰν γιά κάνα δύο αιώ­ νες. Έπειτα τήν Πέργαμο, τή Λαοδίκεια, τις Σάρδεις, τή Φι­ λαδέλφεια, τήν Ίεράπολη, τή Μίλητο (πού σωστά τήν τοποθέ­ τησε στά Παλάτια —σημερινό Μπαλάτ— καί οχι, δπως οί γεω­ γράφοι, στή Μηλασό), τό Άσκέμ Καλεσί, πού τό πήρε γιά τήν Ίασό (μολονότι άλλοι έλεγαν πώς ήταν ή Αλικαρνασσός), τή Μηλασσό/Μύλασα καί τό Μπόντρουμ/Άλικαρνασσό. Έκτος άπό αύτές τις νέες καί ορθές ταυτίσεις, ό Σπόν ταύτισε κι άλ­ λες οχτώ θέσεις, συμβάλλοντας. ούσιαστικά στήν τοπογραφία τής άρχαίας Ιωνίας. Στις 28 Νοεμβρίου μπάρκαραν άπό τή Σμύρνη καί γύρισαν στή Ζάκυνθο, δπου έφτασαν στις 3 Ίανουαρίου 1676. Ή δεύτε­ ρη περιοδεία τους άπό τή Ζάκυνθο πρός τήν Αθήνα έγινε διά ξηρας. Τή φορά αύτή ό πρώτος σπουδαίος σταθμός τους (μετά τήν Πάτρα, τή Ναύπακτο καί τά Σάλωνα) ήταν οί Δελφοί, τό σπουδαιότερο ιερό κέντρο τής άρχαίας Ελλάδας, δπου έφτασαν

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

113

στά τέλη Ίανουαρίου. Πολλοί ταύτιζαν τά Σάλωνα μέ τούς Δελφούς, άλλά ό Σπόν βρήκε μιά έπιγραφή πού άποδείκνυε πώς ήταν ή Άμφισσα. Ό οικοδεσπότης τους στά Σάλωνα τούς μίλησε γιά έρείπια στο Καστρί, τά όποια ύπέθεσαν σωστά ότι αντιπροσώπευαν τούς Δελφούς. Συνεπαρμένος πού εφτασε σέ μιά τόσο φημισμένη πόλη, σέ σχέση μέ τήν οποία μόνο ή Α θή­ να θά πρόσφερε κάτι πιο συναρπαστικό, ό Σπόν είχε τήν έμ­ πνευση νά συνθέσει ένα έλληνικό τραγουδάκι —άλλά μετά άπό δύο στίχους «ή ποιητική μου φλέβα άποτόμως μέ έγκατέλειψε». Αύτή ή ταύτιση, πού έγινε μέ τόση αύτοπεποίθηση, έπιβεβαιώθηκε γρήγορα άπό τήν ανακάλυψη μιας έπιγραφής πού άναφερόταν στούς Δελφούς. Σέ ένα περιστατικό δπου μετά βίας οί Σπόν καί Ούέλερ ξεχώριζαν άπό τούς αρπαγές αρχαιοτήτων, άφαίρεσαν τήν έπιγραφή, παρά τις διαμαρτυρίες ένός ιερέα γιά τήν ιερόσυλη άρπαγή αύτοΰ πού, δπως έλεγε, ήταν ιδιοκτησία τής Εκκλησίας* άλλά «περιγελάσαμε τις αντιρρήσεις του». Ό Ούέλερ έφερε τήν έπιγραφή στήν Αγγλία. Ό Σπόν ταύτισε τήν έκκλησία τοΰ Προφήτη Ήλία, σέ μιά έπίπεδη περιοχή ύποστηριζόμενη άπό τοίχους, μέ τή θέση τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλ­ λωνα* διακόσια χρόνια άργότερα οί άνασκαφές άπέδειξαν δτι είχε δίκιο. Πριν βγει ό μήνας, τό ^ακούραστο ζευγάρι εΐχε φτάσει στήν Αθήνα, δπου έμεινε δύο εβδομάδες, άπό τις 27 Ίανουαρίου μέ­ χρι τις 15 Φεβρουάριου. Έδώ οί δύο περιηγητές έπρόκειτο νά κάνουν τήν πιο σημαντική συνεισφορά τους στή γνώση.

Ή τοπογραφία της 9Αθήνας Ή Αθήνα εΐχε παραμείνει δπως ήταν τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ: ένας ασήμαντος τόπος στον έλληνικό κόσμο, ένα ακατάστατο χωριό πού εΐχε παρακμάσει άπό τότε πού ό Ιουστινιανός έ­ κλεισε τις φιλοσοφικές σχολές. Είχε σχεδόν σβήσει άπό τή συ-

114

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Χάρτης της Αθήνας-άπό τόν Τζώρτζ Ούέλερ

νείδηση τής Δύσης. Γ ιά τον Κυριάκό καί τούς συγχρόνους του, καί μάλιστα γιά δλο τόν 16ο αιώνα, ή Σπάρτη ήταν εκείνη πού φαινόταν νά ένσαρκώνει τις αρετές τής άρχαίας Ελλάδας. Γ ιά δσους ασχολούνταν μέ τις τέχνες τής ζωής μάλλον παρά μέ τή ζωή τής τέχνης, τό αύστηρό σπαρτιατικό παράδειγμα ήταν τό πιο σεβαστό. Άλλά καθώς οί τέχνες έφτασαν νά γίνουν μιά έπιδίωξη πού τή θεωρούσαν συμπλήρωμα τής ζωής, αύξήθηκε ό σεβασμός γιά τήν Αθήνα. Μέ αύτά πράγματι τά συναισθήματα έφτασαν στήν Αθήνα ό Σπόν καί ό Ούέλερ. Μόνο μιά χούφτα περιηγητές τήν είχαν έ­ πισκεφθεΐ πριν άπό αύτούς. Οί λόγιοι είχαν έπιχειρήσει νά θε­ μελιώσουν τήν τοπογραφία τής άρχαίας Αθήνας μόνο μέσω αύτου πού ό Μπάρτον άποκάλεσε «μεσολάβηση τών συγγρα­ φέων». Ό Όλλανδός Μεούρσιος ( Ι ο Η β π π ΜβιΐΓδ, 1579-1639),

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

115

καθηγητής τής Έλληνικής Ιστορίας στο Λέιντεν, αφιέρωσε αρκετές έργασίες στήν ιστορία καί τήν τοπογραφία τής Α τ τ ι­ κής,5 άλλά τά προβλήματα τής περιγραφής τοΰ Παυσανία έπρόκειτο νά λυθοΰν πραγματικά μόνο μέ έπισκέψεις έπιτόπου* έ­ πρεπε νά φτάσει ό 20ός αιώνας γιά νά άποκαλυφθεΐ τελικά άπό τήν αρχαιολογική σκαπάνη τό μεγαλύτερο μέρος τών έν λόγω έδαφών. Ή συγκέντρωση τών μαρτυριών τοΰ Μεούρσιου είχε τή χρησιμότητά της, ένας χάρτης δμως μποροΰσε νά κάνει τήν ίδια δουλειά πολύ άπλούστερα. Ένας άπό τούς λίγους πού είχαν μελετήσει τήν τοπογραφία τής Αθήνας έπιτόπου ήταν ό πρόξενος Ζάν Ζιρώ. Είχε άποκομίσει πολλά άπό τις συζητήσεις του μέ τούς Καπουτσίνους μοναχούς καί είχε κάνει έργο του τήν άνάπτυξη τών γνώσεών του στή λατινική καί έλληνική ιστορία, τή γεωγραφία καί τις άρχαιότητές. Αναμφίβολα αύτό τόν βοηθοΰσε νά διασκεδάζει τήν άναπόφευκτη άνία τής ζωής ένός προξένου. Είχε έτοιμάσει περιγραφές τής Αθήνας καί τής Αττικής* είχε συντάξει ένα χρονολογικό διάγραμμα γιά τόν Μόριά* είχε δώσει στά 166569 στον Γ άλλο περιηγητή Ρομπέρ ντέ Ντρέ (ΚοββΓΐ άβ Όγθιιχ) ένα ύπόμνήμα μέ τις καλύτερες άρχαιότητές τής Αθήνας* καί είχε χρησιμεύσει ώς ξεναγός σέ πολλούς ξένους επισκέπτες. Ό Σπόν καί ό Ούέλερ ήταν γ ι’ αύτόν ιδανικό άκροατήριο. Τούς έδωσε πολλές πληροφορίες, πού ό Σπόν δέν τις δέχτηκε δλες αδιακρίτως, ιδιαίτερα τις σχετικές μέ ταυτίσεις κτιρίων. Συγ­ κέντρωνε έπίσης έπιγραφές. Τσως δμως ό πιο σημαντικός άπό τούς προδρόμους τοΰ Σπόν ήταν ό Πρώσος στρατιώτης Τράνσφελντ (]. Ο. ΤΓαπδίβΜΐ, 1648-1685).6 Αύτός ό άνθρωπος είχε ζήσει μιά πολυκύμαντη ζωή, σχεδόν Αντιπροσωπευτική τής ζωής πολλών τυχοδιω­ κτών. Άφοΰ κατατάχθηκε στον πολωνικό στρατό, βρέθηκε νά συμμετέχει στον πόλεμο κατά τών Τούρκων, δταν αύτός ξα­ νάρχισε τόν Αύγουστο τοΰ 1672* αιχμαλωτίστηκε στή μάχη τοΰ Μπάτοφ, στο τέλος τοΰ 1674* έγινε σκλάβος στή γαλέρα

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

117

ένός Τούρκου έμπορου στο Ναύπλιο. Μετά άπό λίγες μόνο έβδομάδες κατάφερε νά πετάξει τις αλυσίδες του, σ’ ενα ναυάγιο έξω άπό τις άνατολικές άκτές τής Αττικής. Αρβανίτες βο­ σκοί τόν έσωσαν άπό τή θάλασσα* έφτασε στήν Αθήνα, όπου έμεινε στο μοναστήρι τών Καπουτσίνων, γνώρισε τόν Ζιρώ καί συνάντησε έπίσης καί τόν Σπόν. Όταν μετά άπό χρόνια πήγε νά ζήσει στο Χαλέπι, διατήρησε τήν έπαφή του μέ τόν Σπόν ώς πράκτοράς του γιά τή συλλογή νομισμάτων, μέχρι τό θάνατο τοΰ Σπόν, τό 1685. 'Υπήρξε έ­ πίσης πράκτορας καί άλλων λογίων. Σώζεται ή αύτοβιογραφία του, καθώς καί τμήμα τής περιγραφής του τής Αθήνας, πού άναμφίβολα έμπεριεΐχε τά άποτελέσματα τών συνομιλιών του τόσο μέ τόν Ζιρώ όσο καί μέ τούς Καπουτσίνους. Είναι χαρα­ κτηριστικό ότι ζητεί συγνώμη πού άκολουθεΐ διαφορετική σει­ ρά άπό τόν Παυσανία στά μνημεία τής Αθήνας: άρχίζοντας, όπως οί άρχαΐοι ραψωδοί, άπό τόν Δία, ξεκινάει μέ τή λαμπρή έπιτυχία τής ορθής ταύτισης τοΰ ναοΰ τοΰ Όλυμπίου Διός, πού ήταν μέχρι τότε γνωστός ώς τό Ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ. Προφανώς, τό μόνο πού χρειαζόταν ήταν νά συμβουλευτεί τή λεπτομερειακή περιγραφή τοΰ οικοδομήματος άπό τόν Ρωμαίο άρχιτέκτονα καί συγγραφέα Βιτρούβιο. Εΐναι έκπληκτικό ότι αύτή ή έμφανώς ορθή ταύτιση δέν έγινε άμέσως άποδεκτή. Ό Τράνσφελντ δίνει προσεχτικές περιγραφές τής Αψίδας τοΰ Άδριανοΰ, τοΰ Φαναριού τοΰ Δημοσθένη, τοΰ «Ναοΰ τοΰ Σωκράτη» («Άέρηδες») μέ τις άνθρώπινες φιγοΰρες του, «φτε­ ρωτές όπως οί άγγελοι», τήν έξάρτυση τών οποίων συνοδεύει μέ παραθέματα άπό τόν Βιργίλιο καί τόν Όβίδιο. Αύτό τό άπόσπασμα δείχνει καθαρά ότι έγραφε μετά τή δημοσίευση τοΰ έργου τοΰ Σπόν, διότι περιλαμβάνει μιά μακροσκελή καί άνιαρή διατριβή περί τής άρχαίας ονοματολογίας τών άνέμων. Εΐναι δύσκολο νά γνωρίζει κανείς τί άπό αύτά εΐναι τοΰ ΐδιου τοΰ Τράνσφελντ καί τί προήλθε άπό συζητήσεις μέ άλλους. Αύτό πού μένει εΐναι ή ζωηρή εικόνα τών Καπουτσίνων μονα­

118

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χών, τοΰ εύθυμου καί ιδιόρρυθμου προξένου άπό τή Λυόν, τοΰ αμήχανου καί άσθενικοΰ Σπόν, τοΰ σημαδεμένου άπό τά ταξί­ δια Γερμανοΰ καί τοΰ σοβαροΰ Άγγλου: καθισμένοι όλοι ίσως στο λαχανόκηπο τών Καπουτσίνων, κάτω άπό τό Φανάρι τοΰ Δημοσθένη, σκυμμένοι πάνω άπό σχέδια, ανταλλάσσουν σημει­ ώσεις, διαπληκτίζονται θυελλωδώς γιά τούς άνεμους καί συνα­ γωνίζονται σέ παραθέσεις χωρίων άπό συγγραφείς γιά νά ένισχύσουν τά έπιχειρήματά τους. Τί φρεσκάδα είχαν αύτοί οί πρώτοι προσκυνητές σέ μιά άρχαία γη, καί τί χαρά ένιωθαν δταν έπιβεβαιωνόταν έστω καί τό παραμικρό! Οί Καπουτσίνοι πρέπει νά έμειναν κατάπληκτοι μέ τήν πιο διάσημη έπίσκέψη στήν Αθήνα, τήν έπίσκεψη τοΰ Μαρκησίου ντέ Νουαντέλ, τόν Δεκέμβριο τοΰ 1674, κ$ί μέ τήν εύκολία μέ τήν οποία πέτυχε αύτό πού άρνοΰνταν στούς περισσότερους Δυτικούς: τήν είσοδο στήν Ακρόπολη, πού ήταν ή έδρα τής στρατιωτικής φρουράς. Ό Νουαντέλ ήταν μερικά χρόνια πρε­ σβευτής στήν Κωνσταντινούπολη, δπου προσπαθοΰσε νά άποκαταστήσει τά έμπορικά προνόμια τής Γαλλίας, πού ή Υψηλή Πύλη τά είχε περικόψει. Ζοΰσε μέ μεγαλοπρέπεια στήν Κων­ σταντινούπολη, παρά τή μικρή έπιτυχία πού είχε άκόμη καί στο νά έξασφαλίσει ακρόαση άπό τόν Σουλτάνο, καί αφιέρωνε τόν έλεύθερο χρόνο του, δπως καί ένας παλαιότερος πρεσβευ­ τής, ό Μπυσμπέκ (1554-1562), στή συλλογή άρχαιοτήτων καί σέ μιά μεγάλη περιοδεία στο Αρχιπέλαγος. Ή δική του περι­ γραφή γιά τήν άφιξή του στήν Αθήνα ξεχειλίζει άπό ικανο­ ποίηση γιά τή μεγαλοπρέπεια ενός πρεσβευτή τής Χριστιανικότατης Αύτοΰ Μεγαλειότητος: Ή Μήλος δέν μέ καθυστέρησε, κι αγκυροβόλησα στον Πειραιά, έλπίζοντας δτι οί Αθηναίοι, αύτοί οί θεματοφύλακες τής επιστήμης, τής τέχνης καί τοΰ νόμου, θά συγκατένευαν νά μοΰ φανερώσουν κά­ ποιο μυστικό. Μοΰ τό υπαινισσόταν ή σχέση τους μέ τόν υπόλοιπο κόσμο, καί ή εύγένειά τους κατά τήν ύποδοχή μου μέ έπεισε γ ι’ αύτό. Ό διοικητής τοΰ φημισμένου κάστρου μοΰ τό ύποσχέθηκε δταν μέ

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

119

οδηγούσε στήν πόλη, ενώ τά τύμπανα χτυποΰσαν, οί σημαίες κυμάτι­ ζαν καί τό κανόνι ήχοΰσε, μέσα σ’ ενα αναρίθμητο πλήθος πού μέ κοί­ ταζε ετσι δπως ήμουν καβάλα πάνω στο ομορφο πλουμιστό άλογο, περιστοιχισμένος άπό πολλούς πεζούς ύπηρέτες καί σαράντα ιππείς νά μέ άκολουθοΰν, ενώ προηγούνταν στήν πομπή οί σαλπιγκτές μου, ένας λόχος πεζικού καί άρκετοί Τούρκοι άξιωματικοί. Στον Νουαντέλ δόθηκε άδεια νά μπει στήν Ακρόπολη: *Υπάρχουν πολλές περιγραφές της [έγραφε], άλλά μπορώ νά σας διαβεβαιώσω δτι κανείς δέν εύτύχησε νά έχει δλα τά μέσα πού τέθη­ καν στή διάθεσή μου γιά νά εξετάσω δλους τούς καλλιτεχνικούς της θησαυρούς. Μπορεΐ νά^πεΐ κανείς γι’ αύτούς πού υπάρχουν στο κάστρο, γύρω άπό τό ναό τής ’Αθήνας, πώς ξεπερνούν άκόμη καί δ,τι ωραιό­ τερο υπάρχει στά άνάγλυφα καί στά άγάλματα τής Ρώμης. Τήν πρώ­ τη φορά είσήλθα, έν πομπή καί ύπό τόν ήχο του κανονιού, στο θησαυ­ ροφυλάκιο δπου φυλάσσονται αύτά τά θαύματα, καί έπέστρεψα ίνκόγνιτο πέντε ή έξι φορές γιά νά τά θαυμάσω καλύτερα καί νά μελετή­ σω τά δμορφα σχέδια πού έκανε ό ζωγράφος μου άπό τά ωραιότερα άπό αύτά, τά όποια περιέχουν μέχρι διακόσιες μορφές, ύπερφυσικοΰ μεγέθους, σέ έξεργα καί πρόστυπα άνάγλυφα, μερικές ακέραιες καί άλλες άκρωτηριασμένες. Υπάρχουν άντρες, γυναίκες καί κένταυροι, μάχες καί νίκες τών κενταύρων, θρίαμβοι, θυσίες* καί, άν μου ήταν μπορετό νά έκφράσω αύτή τήν πλούσια άναστάτωση πού μιά τέτοια εύταξία, τέτοια λεπτή σύνθεση, καθώς καί ή έκφραση τόσο ποικίλων παθών άφησαν στήν ψυχή μου, θά τό άναλάμβανα εύχαρίστως. Τά σχέδια γενικά αποδίδονται στον Ιάκωβο Καρραί άπό τήν Τρουά, έγιναν δμως ίσως άπό έναν καλλιτέχνη άγνωστο κατά τά άλλα, άφοΰ ό Κορνέλιο Μάνι, πού συνόδευε τόν Νουαντέλ, λέει είδικώς δτι ό ζωγράφος ήταν Φλαμανδός. Αύτά άποδείχτηκαν τά πιο πολύτιμα άπό δλα τά σχέδια τών γλυπτών τοΰ Παρθενώνα, ένόψει τής μεταγενέστερης καταστροφής τών αε­ τωμάτων καί τμήματος τής ζωφόρου. Σ ’ αύτά έπρεπε νά άρκεστεΐ πρός τό παρόν ό μαρκήσιος, ό όποιος άνυπομονοΰσε νά αποκτήσει καί τά ίδια τά μάρμαρα —ή, τουλάχιστον, μερικά

120

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

άπό αύτά— γιά τή συλλογή τοΰ βασιλια. Έπέμενε δτι χρειά­ ζονταν προστασία άπό τούς Τούρκους κυρίους τους. Ή τιμή δμως αύτή έπρόκειτο νά έπιφυλαχθεΐ σ’ εναν μεταγενέστερο πρεσβευτή, μιας άλλης χώρας. Ό Νουαντέλ, πάντως, άπέκτη­ σε διάφορα άρχαία άγάλματα, μεταξύ τους καί τήν έπιγραφή τών πολεμιστών τοΰ Έρεχθείου πού σκοτώθηκαν τό 456 π.Χ., ή οποία έγινε τό πρώτο άντικείμενο τής Γαλλικής Επιγραφι­ κής Συλλογής. Ή σταδιοδρομία τοΰ Νουαντέλ τελείωσε μέσα στήν άτίμωση καί τή φτώχεια. Μέ τό θάνατό του, ή συλλογή του διασκορπί­ στηκε καί δλα τά σχέδια χάθηκαν, έκτος άπό αύτά τοΰ Παρθε­ νώνα. Κι αύτά άκόμη ήταν χαμένα στο διάστημα μεταξύ 1764 καί 1797, οπότε βρέθηκαν στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τοΰ Παρισιοΰ. (Μιά σειρά τους κάηκε στήν πυρκαγιά τοΰ Λούβρου τό 1871.) Μιά μαρμάρινη έπιγραφή πήγε στή συλλογή τοΰ Μπωντελό ντέ Νταιρβάλ, άπό έκεΐ στήν Ακαδημία καί, τελικά, στο Λοΰβρο. Διάφοροι ζωγραφικοί πίνακες σκόρπισαν έπίσης, στο Σατώ ντέ Μπερρύ καί άλλοΰ. Ένας, πού είκονίζει τόν Νουαν­ τέλ νά εισέρχεται στήν Αθήνα, βρίσκεται τώρα στήν Εθνική Πινακοθήκη τής Αθήνας. Ό Νουαντέλ μποροΰσε νά χαίρεται γιά τό προνόμιο νά είναι ίσως ό πρώτος περιηγητής άπό τήν έποχή τοΰ Κυριακοΰ πού είδε προσεκτικά τό ώραιότερα διατηρούμενο οικοδόμημα τής άρχαιότητας, τόν Παρθενώνα, τό ναό τής Άθηνάς Παρθένου. Τό κτίριο αύτό, σήμερα σύμβολο τοΰ έλληνικοΰ έθνους, σύμβο­ λο, έπίσης, μέ τήν: άστραφτερή λευκότητά του, τοΰ έκθαμβωτικοΰ φωτός πού λούζει τήν Ελλάδα τοΰ Αιγαίου, ήταν στήν έποχή του μάλλον μνημείο τής άθηναϊκής ανάπτυξης παρά κά­ ποιου έθνικιστικοΰ ιδεώδους. Στεκόταν, δπως οί περισσότεροι έλληνικοί ναοί, στον τόπο δπου είχαν προϋπάρξει αρκετοί παλαιότεροι ναοί, ο τελευταίος άπό τούς οποίους ειχε καταστραφεΐ στή διάρκεια τής πολιορ­ κίας τής Ακρόπολης άπό τούς Πέρσες, τό 480-479 π.Χ. Κα­

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

121

θώς τά χρήματα τής Συμμαχίας τής Δήλου μετατρέπονταν σιγά σιγά σέ φόρο πρός τήν αθηναϊκή αύτοκρατορία, ή αθηναϊκή δη­ μοκρατία ύπό τόν Περικλή διοχέτευε τά εισοδήματα της στον έξωραϊσμό τής κύριας πόλης τής Συμμαχίας. Έπελέγησαν οί αρχιτέκτονες Ικτίνος καί Καλλικράτης γιά νά δημιουργήσουν ενα κτίριο κατάλληλο νά στεγάσει τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τής ’Αθήνας, έργο τοΰ μεγάλου γλύπτη Φειδία, καί κατασκεύα­ σαν τόν πιο περίτεχνο καί αρμονικό άπό τούς μέχρι τότε ναούς τους, έντελώς διαφορετικό άπό τή μεταγενέστερη απομίμησή του, τό ναό τοΰ Ηφαίστου, πού τόν ατενίζει άπό τήν ’Αγορά. Κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 447 καί τό 438 π.Χ., μολονό­ τι τά γλυπτά δουλεύονταν άκόμη μέχρι τήν έκρηξη τοΰ Πελοποννησιακοΰ πολέμου, τό 431. Εΐναι μεγαλοπρεπέστερος καί πιο έντυπωσιακός άπό κάθε άλλο ναό τής ήπειρωτικής Ελλά ­ δας. Εΐχε μιά κιονοστοιχία στο έσωτερικό, πού έπέτρεπε στον έπισκέπτη νά βαδίσει ολόγυρα άπό τό μεγάλο άγαλμα τοΰ Φειδία, ό όποιος ήταν έπίσης ό δημιουργός τής ζωφόρου καί τών άετωμάτων, τών σπουδαιότερων ϊσως άπό τά σωζόμενα θαύματα τής έλληνικής τέχνης. Τό άνατολικό άέτωμα έδειχνε τή γέννηση τής ’Αθήνας, τό δυτικό τήν έρίδα τής ’Αθήνας καί τοΰ Ποσειδώνα γιά τήν κατοχή τής Αττικής, ένώ ή ζωφόρος άπεικόνιζε τήν πομπή τών Παναθηναίων. Ήταν μιά πανελλήνια προσφορά, βέβαια, έστω κι άν έδινε έμφαση στήν άθηναϊκή ήγεμονία καί τά άετώματα ήταν άφιερωμένα σέ θέματα άττικοΰ ένδιαφέροντος: Κατά τόν Πλούταρ­ χο, οί άντίπαλοι τοΰ Περικλή έλεγαν δτι «ή Ελλάδα τό έκλαμβάνει ώς άνυπόφορη πρόκληση καί θεωρεί δτι βρίσκεται φανερά ύπό τυραννικό καθεστώς, δταν βλέπει τό θησαυρό πού συνεισέφερε γιά τις πολεμικές άνάγκες νά τόν δαπανοΰμε αύθαίρετα γιά τήν πόλη μας, νά τή χρυσώνουμε ολόκληρη καί νά τή στολί­ ζουμε, σάν ματαιόδοξη γυναίκα, μέ πολύτιμους λίθους καί ά­ γάλματα καί ναούς πού κοστίζουν τοΰ κόσμου τά λεφτά». Οί έπισκέπτες τοΰ 17ου αιώνα λίγα άπό αύτά γνώριζαν.

122

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τούς άρκοΰσε γενικώς νά στέκονται καί νά θαυμάζουν τις ο­ μορφιές του ναοΰ, πού είχαν άναγνωριστεΐ πρόσφατα. Ό Σπόν έκανε κι εδώ, όπως καί σέ άλλα άθηναϊκά θέματα, άπτή συνει­ σφορά στήν έπιστημονική περιγραφή τοΰ μνημείου. Ή παρέα του, πού ήταν λιγότερο εύνοημένη άπό τόν Μαρκήσιο ντέ Νουαντέλ, χρειάστηκε πέντε οκάδες (περίπου έξίμισι κιλά) κα­ φέ γιά δωροδοκίες, ώστε νά έπιτύχει τήν είσοδό της στήν Α ­ κρόπολη. Ό Σπόν περιέγραψε λεπτομερειακά τά γλυπτά τών άετωμάτων, καί άξίζει νά παραθέσουμε ολόκληρη τήν περιγρα­ φή ένός άπό αύτά, γιατί είναι ή τελευταία πριν καταστραφοΰν άπό τό βενετσιάνικο πυροβολικό, τό 1687. Δυστυχώς, ή έρμηνεία έχει λιγότερη άξία άπό τήν παρατήρηση, άφοΰ ό Σπόν, κάνοντας ενα τρομερό σφάλμα, προσπάθησε νά ταιριάξει τις μορφές τοΰ δυτικοΰ άετώματος μέ τή σκηνή πού, όπως είναι γνωστό άπό τόν Παυσανία, είκονιζόταν στο άνατολικό! Ό Δίας, πού είναι κάτω άπό τήν κορυφή του άετώματος, έχει σπα­ σμένο τόν δεξιό του βραχίονα* προφανώς μ’ αύτόν κρατούσε τόν κε­ ραυνό. Τά πόδια του είναι λίγο ανοιχτά, αναμφίβολα γιά νά κάνουν χώρο γιά τόν αετό. Μολονότι καί τά δύο αύτά χαρακτηριστικά του λείπουν, δέν μπορεί παρά νά τόν αναγνωρίσει κανείς άπό τή γενειάδα του καί τή μεγαλοπρέπεια πού τοΰ εχει προσδώσει ό γλύπτης. Είναι γυμνός, δπως είκονίζεται συχνά, ιδιαίτερα άπό τούς Έλληνες πού κα­ τασκεύαζαν γυμνές τις περισσότερες μορφές. Στά δεξιά του είναι ενα άγαλμα πού τό κεφάλι καί οί βραχίονές του είναι ακρωτηριασμένα: θά έλεγε κανείς δτι είναι ή Νίκη, πού προηγείται άπό τό άρμα τής Αθή­ νας καί οδηγεί τά δύο άλογά του. Είναι έργο χεριού δυνατοΰ καί έπιδέξιου συνάμα, πού δέν θά υστερούσε ισως άπό τόν περίφημο Φειδία ή τόν Πραξιτέλη. Σάν νά βλέπει κανείς σ’ αύτά κάποια φλόγα, κάποια περηφάνια πού τούς έμπνέει ή Άθηνα καθώς σέρνουν τό άρμα της. Αύτή κάθεται στητή, μάλλον στον τύπο τής Θεας τής Σοφίας παρά τής Θεάς τοΰ Πολέμου, γιατί δέν φέρει πολεμική στολή, δέν έχει πε­ ρικεφαλαία, ούτε ασπίδα, ουτε τήν κεφαλή τής Μέδουσας στο στήθος της. Έχει νεανική έμφάνιση καί ή κόμμωσή της είναι διαφορετική άπό τής Αφροδίτης. Μιά άλλη γυναικεία μορφή, ακέφαλη, κάθεται πίσω

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

123

της, κρατώντας ένα παιδί στά γόνατά της. Δέν θά σας πώ ποιά εΐναι, δέν δυσκολεύτηκα δμως καθόλου νος άναγνωρίσω τις ακόλουθες δύο μορφές, πού είναι οί τελευταίες σ’ αύτή τήν πλευρά. Εΐναι ό αύτο­ κράτορας Άδριανός, καθισμένος καί ήμίγυμνος, καί κοντά του ή σύ­ ζυγός του Σαβίνα. Φαίνονται κι οί δυο νά κοιτάζουν μέ εύχαρίστηση τό θρίαμβο τής θεάς. Δέν νομίζω δτι έχει κανείς προηγουμένως προ­ σέξει αύτή τήν αξιοσημείωτη λεπτομέρεια. Στά αριστερά τοΰ Δία βρίσκονται πέντε ή έξι μορφές, μερικές άπό τις όποιες έχουν χάσει τά κεφάλια τους: πρόκειται προφανώς γιά τόν κύκλο τών θεών στούς όποιους ό Δίας παρουσιάζει τήν Άθηνά γιά νά τήν αναγνωρίσουν ώς θυγατέρα του. Νά λοιπόν ένα μικρό σχόλιο στον Παυσανία.

Ή άποψη δτι δύο άπό αύτές τις μορφές άντιπροσώπευαν τόν Άδριανό καί τή Σαβίνα έμελλε νά έχει μακροπρόθεσμες συνέ­ πειες, άφοΰ μετρίασε τόν ένθουσιασμό κατά τήν ύποδοχή τών μαρμάρων, δταν ό Λόρδος Έ λγιν έφερε στήν Αγγλία δσα εΐ­ χαν άπομείνει. Έκτος άπό τά μνημεία τής Ακρόπολης, οί Σπόν, Βέρνον καί Ούέλερ έπισκέφθηκαν καί ταύτισαν πολλές τοποθεσίες: τό ναό ατοΰ Θησέα», δπου ή ύπογραφή τοΰ Βέρνον εΐναι άκόμη ορατή, μολονότι τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ έχει πιά σβηστεΐ*7 τό θέα­ τρο τοΰ Διονύσου, δπου ένας φρουρός κόντεψε άπό ύπερβάλλοντα ζήλο νά σκοτώσει τόν Βέρνον, πού μετροΰσε τις διαστάσεις του* τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός, γιά τόν όποιο ό Σπόν κατέ­ στησε βέβαιο δτι δέν μποροΰσε νά εΐναι τό άνάκτορο τοΰ Ά δριανοΰ, μολονότι δέν μπόρεσε νά τόν ταυτίσει θετικά* τό Φανά­ ρι τοΰ Δημοσθένη, πού ό Σπόν τό αναγνώρισε ώς μνημείο καί δχι ώς κατοικία, αν καί ύπέθεσε (δπως ό Βέρνον) δτι ήταν άφιερωμένο στον Ηρακλή* τούς «Άέρηδες» (πού εΐχε δει σχέ­ διό τους, φτιαγμένο άπό τόν Φ. Τζιαμπέττι καί βασισμένο στον Κυριάκό, στή Βιβλιοθήκη Μπαρμπερίνι στή Ρώμη)* τήν είσοδο τής Ρωμαϊκής Άγορας, τήν οποία δέν μπόρεσαν νά ταυτίσουν, αν καί άπέρριψαν περιγραφές πού τήν ταύτιζαν μέ

124

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό Δίπυλο ή τό Γυμνάσιο τοΰ Πτολεμαίου* τό μνημείο στο λόφο τών Μουσών, τό όποιο ό Σπόν, δπως ό Κυριάκός, άλλά άντίθετα μέ άλλους πριν άπό αύτόν, τό συσχέτισε μέ τό δνομα έκείνου πού τό άφιέρωσε, τοΰ Φιλοπάππου* τή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ, τήν οποία ο Σπόν έξέλαβε γιά τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός (άπό κακή άνάγνωση τοΰ Θουκυδίδη [II, 15], πού τόν τοποθετοΰσε στά βόρεια τής Ακρόπολης), καί οχι γ ι’ αύτό πού παραδοσιακά ονομαζόταν, δηλαδή ατό παλάτι τοΰ Θεμιστοκλή»* καί τό παζάρι, πού ύπέθεσαν δτι μπορεί νά άντιστοιχεΐ πρός τόν Κεραμεικό —μιά εικασία οχι άπόλυτα λανθασμένη, άν καί δέν μποροΰσαν νά γνωρίζουν δτι ολόκληρη ή Αγορά τοΰ 5ου αιώνα (ή Αγορά «έν Κεραμεικώ») βρισκόταν άποκάτω, περιμένοντας τήν άποκάλυψή της μόλις τόν 20ό αιώνα. Έκτος άπό τό σχέδιο τών Καπουτσίνων, ό Σπόν χρησιμοποί­ ησε ώς σημείο άναφορας τήν περιγραφή τών μνημείων τής Α ­ θήνας άπό τόν Ιησουίτη μοναχό Μπαμπέν, πού ειχε έκδώσει ό ίδιος ό Σπόν λίγους μήνες νωρίτερα, τό 1674.8 Κι αύτή έπίσης περιείχε εναν εικονιστικό «χάρτη» τής Αθήνας. Είναι άξιοσημείωτο δτι ό Σπόν μπόρεσε νά έπιτύχει τόσο καλά άποτελέσματα. Δημοσιεύοντας δμως τήν περιγραφή του, τήν πιο άξιόπιστη μέχρι τή στιγμή έκείνη, καί κρίνοντας τις άφηγήσεις προη­ γούμενων περιηγητών καί γεωγράφων, ξεσήκωσε κάποια έχθρική άντίδραση έκ μέρους τοΰ Άντρέ Ζώρζ Γκιγιέ, συγγραφέα τοΰ ΑΐΗβηβδ αηβίβηηβ βΐ ηοηνβΠβ ('Αρχαία καί νέα Άθηνα, 1675), τό όποιο δήλωνε δτι ήταν μιά καταγραφή τών περιπε­ τειών τοΰ άδελφοΰ τοΰ Γκιγιέ, τοΰ Γκιγιέ ντέ λά Γκιγιετιέρ. Ό Άντρέ Ζώρζ Γκιγιέ (Αικ1γ6 060ΐ*§63 ΟιιίΠβΙ, περί τό 16251705) ήταν άπό τήν Ώβέρνη καί έγινε ό πρώτος ιστορικός τής Βασιλικής Ακαδημίας Ζωγραφικής καί Γλυπτικής. Άνάμεσα στά άλλα έργα του περιλαμβάνονται μιά πραγματεία γιά τήν τέχνη τής ξιφασκίας, μιά ιστορία τών μεγάλων Βεζίρηδων Μεχ­ μέτ καί Άλή Κιοπρουλή καί μιά βιογραφία τοΰ Μεχμέτ Β'. Άλλά ή Άθηνα του έγινε «μπεστσέλερ», άφοΰ μεταφράστηκε

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

125

στά αγγλικά τό 1676* τόν ϊδιο χρόνο μάλιστα ακολούθησε ενα παρόμοιο εργο του γιά τή Σπάρτη. Ή άξιοπιστία τοΰ Γκιγιέ στήν περιγραφή τής Αθήνας δέν άνθεξε στο χρόνο ούτε στά έπιχειρήματα τοΰ Σπόν, πού έπανειλημμένα στή δική του περι­ γραφή έπισύρει τήν προσοχή στις πλαστογραφήσεις τοΰ Γκ ι­ γιέ, τις παρερμηνείες, τις έσφαλμένες τοποθετήσεις τών αρ­ χαίων μνημείων καί τις παραλείψεις του. Ό χάρτης τοΰ Γκιγιέ είναι απευθείας άντίγραφο τοΰ χάρτη τών Καπουτσίνων, στον όποιο έχει σημειώσει πάνω άπό 100 ταυτίσεις κτιρίων, μερικές κατά προσέγγιση ορθές, άλλά καί πολλές μετά βίας πιθανοφανεΐς ή φανερά λανθασμένες. Ανάμεσα στά πιο προφανή λάθη τοΰ Γκιγιέ είναι ή πληροφο­ ρία δτι τό Μνημείο τοΰ Φιλοπάππου ήταν «Αψίδα τοΰ Τραϊα­ νού» (ένώ δέν είναι κάν άψίδα!), ή τοποθέτηση ένός μαρμάρινου λέοντα μπροστά στον Παρθενώνα, ό ισχυρισμός δτι έθαύμασε τήν έπιγραφή «Τώ άγνώστω θεώ» πάνω ακριβώς στο διά­ ζωμα τοΰ «ναοΰ τής ’Αθηνας»,9 καθώς καί ή διπλή αναφορά στο Στάδιο, τή μιά φορά ώς Στάδιο καί τήν άλλη ώς Θέατρο τοΰ Διονύσου (τό δεύτερο τοποθετείται σέ μιά άσαφή άλλά α­ πίθανη τοποθεσία, έξαιτίας τής κακής άνάγνωσης τών τοπο­ γραφικών του πληροφοριών). Ισχυρίζεται έπίσης δτι εΐχε δει τήν Ποικίλη Στοά, άπό τήν όποια στήν πραγματικότητα δέν σώζονταν ύπολείμματα, καθώς καί ενα κτίριο πού άποκαλεΐ Φανάρι τοΰ Διογένη, τελείως διαφορετικό άπό τό Φανάρι τοΰ Δημοσθένη. Ό ,τι δέν ύπήρχε στις αρχαίες πηγές φαίνεται δτι προερχόταν άπό τούς Καπουτσίνους. Στο εργο τους θά πρέπει νά άποδώσουμε ορισμένες ορθές ταυτίσεις: τούς «Άέρηδες», τό ναό τών Μουσών (ή ϊσως τής Δήμητρος τής εν Άγραις)10 στον Ίλισσό (τώρα κατεστραμμένο) καί τό Κιμώνειο τείχος. Ή ίδια πηγή προμήθευσε ίσως στον Γκιγιέ τόν περίεργο μύθο γιά τό κοιμώμενο μαρμάρινο λιοντάρι κοντά στο Θησείο. Έλεγαν δτι ή γυναίκα ένός γενίτσαρου εΐχε έμμονη ιδέα μ’ αύτό τό πέτρινο

126

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ζώο, σέ βαθμό πού τό ονειρευόταν κάθε νύχτα. Κάποτε έμεινε έγκυος κι δταν έφτασε ή ώρα γέννησε ένα τερατόμορφο παιδί μέ κεφάλι λιονταριού. Τό πλάσμα αύτό τό έθαψαν αμέσως σ’ ένα λάκκο-μέ πέτρες κατά διαταγή του δισδάρη, τοΰ στρατιωτικοΰ διοικητή. (Κι ό Σπόν δέν άπαξιεΐ νά έπαναλάβει αύτή τή γρα­ φική ιστορία.) Άκόμη καί αν ό Γκιγιέ ειχε πρόσβαση σέ κάποια πηγή πλη­ ροφοριών στήν Αθήνα, αύτή πάντως δέν ήταν αρκετή ώστε νά τόν καταστήσει ικανό νά δώσει μιά αναγνωρίσιμη εικόνα τής τοπογραφίας της. Στήν αρχή ό Σπόν δέχτηκε τόν ισχυρισμό τοΰ Γκιγιέ δτι είχε μείνει έπτά μέρες στήν Αθήνα, κατόπιν δμως δήλωσε δτι ό Γκιγιέ ντέ λά Γκιγιετιέρ ήταν φανταστικό πρόσωπο καί δτι ό Γκιγιέ δέν είχε πάει ποτέ έκεΐ. Αύτό τό έ­ κανε σαφές στήν αφήγησή του γιά τήν Αθήνα. Ό Γκιγιέ απάντησε οργισμένα στή δημοσίευση τοΰ Ταξιδιού τοΰ Σπόν καί κυκλοφόρησε μιά σειρά Επιστολές (1689), στις όποιες κατηγοροΰσε τόν Σπόν δτι «ανατέμνει [δηλαδή διαμελί­ ζει] πολλούς άπό τούς συγγραφείς μας καί, ύπό τό προσωπείο τοΰ αρχαιοδίφη, έχει έπικρίνει τόν Στράβωνα, τόν Πτολεμαίο, τόν Πλίνιο, τόν Στέφανο, τόν Μεούρσιο, τόν Φερράριο, τον Όρτέλιο, τόν κ. Ντέ Μονκονύ, τόν κ. Μπωντράν, τόν Λά Γκιγιετιέρ, καθώς καί δυο τρεις άπό τούς πιο διάσημους γεωγρά­ φους μας». Ό γραπτός λόγος κυριαρχοΰσε άκόμη φανερά στις άρχαιοδιφικές μελέτες* ή άπό πρώτο χέρι έπιτόπια μελέτη ή­ ταν άνορθόδοξο έργο. Αύτή ή στάση ύποστηρίχτηκε γιά καιρό, καί σ’ αύτήν όφείλεται ή σχετική καθυστέρηση μέ τήν οποία ή αρχαιολογία καθιερώθηκε στά πανεπιστήμιά μας. Τις άρχαιότητες μπορεί νά τις θαύμαζαν, νά τις άντέγραφαν, άκόμα καί νά τις έκλεβαν, ή μελέτη τους δμως ήταν ιεροσυλία άπέναντι στον γραπτό λόγο. Ό Γ κιγιέ δικαίως κατηγόρησε τόν Σπόν γιά μερικά έλάσσονα σφάλματα. Ό Σπόν τοΰ άντεπιτέθηκε τό 1679 μέ μιά « Α ­ πάντηση» άπευθυνόμενη στον Δελφίνο, στήν οποία παρουσία-

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ ΕΞ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

127

ζει τόν έαυτό του καί τόν Γκιγιέ «ώς αντεραστές μιας γερασμένης άλλά άκόμη όμορφης έρωμένης, τής πόλης τής Αθήνας». Στή συνέχεια δίνει έναν κατάλογο μέ 122 σφάλματα στο έργο τοΰ Γκιγιέ —κατάλογο δμως πού είναι λιγότερο τρομερός άπό δ,τι φαίνεται, άφοΰ μόνο καμιά δεκαριά περίπου άναφέρονται σέ πραγματολογικά θέματα κι δχι σέ ερμηνείες ή άπόψεις. Τελικά, ή διαμάχη ήταν μάλλον μιά άκαρπη άσκηση καί έδειχνε περισ­ σότερο γαλατική δηκτικότητα καί διανοουμενίστικη μνησικακία παρά τίποτε σπουδαίο. Τό μεγάλο έπίτευγμα τοΰ Σπόν ήταν αύτή ή περιγραφή τής Αθήνας, άλλά τό έργο τών περιηγητών δέν ειχε καθόλου τελει­ ώσει. Ειχε δμως φτάσει στο άπόγειό του. Στή συλλογή του ό Σπόν ειχε ήδη έκατό έπιγραφές, πού τις τύπωσε στο Ταξίδι του καί στις έργασίες του πού έπακολούθησαν. Ό Ούέλερ εΐχε κάμποσα μάρμαρα, τά όποια, άφοΰ έγινε ιερέας τό 1683, χάρι­ σε στο Πανεπιστήμιο τής Όξφόρδης. Άπέμεναν δμως άκόμη κάμποσοι άρχαιολογικοί χώροι γιά νά έπισκεφθοΰν, άνάμεσά τους καί ή Κόρινθος, δπου είχαν τήν τελευταία μεγάλη τους περιπέτεια, ενώ σχέδιαζαν τούς δώδεκα δωρικούς κίονες τοΰ. ναοΰ τοΰ Απόλλωνα. (Ό Σπόν τόν έξέλαβε λανθασμένα γιά τό ναό τής Έφεσίας Άρτέμιδος, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσα­ νία.) Ή άρχαιολογική τους δραστηριότητα προκάλεσε τήν προ­ σοχή τών άρχών: Ή περιέργεια πού δείξαμε μέ τό νά παμε νά μελετήσουμε καί νά μετρήσουμε αύτούς τούς κίονες ήταν αναπόφευκτο νά καταλήξει σέ κουραστική ύπόθεση, μολονότι ύποθέταμε δτι δέν μας έβλεπε κανείς, έκτος άπό έναν υπηρέτη τοΰ βοεβόδα, πού ό ϊδιος μας εΐχε προσφέρει ένα κοντάρι γιά νά μετρήσουμε τό ύψος τους. Διότι, δταν έπιστρέψαμε στο κατάλυμά μας, ό καδής έστειλε δυο τρεις Αρβανίτες νά μας πανε νά μιλήσουμε μαζί του. Πήγαμε έκεΐ συνοδευόμενοι άπό τόν δραγουμάνο μας, στον όποιο είπε δτι ειχε μάθει πώς τριγυρίζαμε με­ λετώντας τά κτίρια τής Κορίνθου καί δτι μάς εΐχαν δει νά κάνουμε

128

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κάποιες μετρήσεις: μήπως είμαστε κατάσκοποι τών Φράγκων, πού έχουμε έλθει γιά νά άνακαλύψουμε τά αδύνατα σημεία τοΰ τόπου; Ό Μουράτης απάντησε δτι είμαστε Άγγλοι καί δτι καθ’ οδόν πρός τήν Κόρινθο είχαμε δει κάποιες αρχαιότητες πού τράβηξαν τήν προσοχή μας, ώστε νά μπορούμε νά λέμε μετά τό γυρισμό μας στή χώρα μας γιά τά αξιόλογα πράγματα πού είχαμε δει σέ κάθε μέρος. Ό καδής θέλησε νά μάθει ποιος ήταν αύτός ό ίδιος: «Αφέντη μου», εΐπε, «εί­ μαι ό δραγουμάνος τοΰ Άγγλου πρόξενου στήν Αθήνα, κι έκεΐ μπρο­ στά σου είναι ό Παναγιώτης Καβαλλάρης, πού μέ ξέρει άπό πολύν καιρό». «Ά λλά», εΐπε ό καδής, «έχεις γράμματα άπό τόν Σουλτάνο, πού νά σοΰ έπιτρέπουν νά πηγαίνεις μ* αύτούς τούς ξένους σ’ δλες αύτές τις πόλεις;» «Ποτέ δέν ταξιδεύω χωρίς αύτά», απάντησε ό Μουράτης. «Νά δ,τι ζητείς». Κι αμέσως τοΰ παρουσίασε ενα φιρμάνι πού ό πρόξενος ειχε έξασφαλίσει άπό τόν Σουλτάνο γιά τήν ασφάλεια τή δική του καί τών συντρόφων του άπό κάθε δυσκολία στά ταξίδια του. Ό καδής τό πήρε καί τό διάβασε καί, βλέποντας δτι ήταν άπό τόν Άγγλο πρόξενο κι δτι έμεΐς είμαστε ύπό τήν προστασία του, « Ά , καλά», εΐπε, «οί Άγγλοι εϊναι καλοί φίλοι τοΰ αύτοκράτορά μας, είσαστε καλοδεχούμενοι, πηγαίνετε δπου θέλετε».

Τό έργο τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ έχει κατά μεγάλο μέρος λησμονηθεί ή καλυφθεί άπό τις έρευνες μεταγενέστερων συγ­ γραφέων, οί όποιοι πάντως δέν θά είχαν ταξιδέψει κάν χωρίς τό βιβλίο είτε τοΰ ένός είτε τοΰ άλλου. Ωστόσο, δπως είδαμε, ό Σπόν ήταν ό πρώτος πού ταύτισε σωστά πολλές άρχαΐες τοπο­ θεσίες* άκόμη καί τά λάθη του, δπως ή χρονολόγησή του τών άετωμάτων τοΰ Παρθενώνα, ήταν καίριας σημασίας γιά τήν έξέλιξη τής άρχαιολογίας. Όσο γιά τόν Ούέλερ, ό περιηγητής Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ (βλ. Κεφάλαιο Ζ') τόν κρίνει γενναιόδωρα: Σχετικά μέ τήν αξία τοΰ Ούέλερ ώς περιηγητή, δέν μπορεί παρά νά ύπάρχει μιά μονάχα γνώμη άνάμεσα σ’ έκείνους πού έχουν τήν εύκαιρία νά τόν κρίνουν. Δέν μπορεί νά αμφισβητηθεί δτι ύπήρξε έπιμελής στις έρευνές του, εύφυής, πιστός, καλός φυσιοδίφης καί άρχαιοδίφης γεμάτος ζήλο. Δέν θά γίνει ίσως τόσο αύθόρμητα αποδεκτό δτι

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

129

ειχε βαθιά μόρφωση. Μπορεΐ νά λεχθεί δτι τήν πολυμάθεια πού έπιδεικνύει στο βιβλίο του τήν οφείλει κυρίως στον σύντροφό του, τον Σπόν, κατηγορία πού εύκολα αποδίδεται, δύσκολα δμως άποδεικνύεται. Ό Ούέλερ ομολογεί δτι στο εργο του αντέγραψε μερικά άποσπάσματα όπως τά εΐχε βρει ήδη δημοσιευμένα άπό τόν συνταξιδιώτη του* τά γεγονότα δμωςμέ τά όποια σχετίζονται τά άποσπάσματα αύ­ τά μπορεΐ νά ύπήρχαν προηγουμένως στο δικό του ταξιδιωτικό ήμερολόγιο* δσο γιά τήν πολυμάθεια πού τά συνοδεύει, τά μεταγενέστερα γραπτά τοΰ Ούέλερ άποδεικνύουν έπαρκώς δτι τά λόγια έπιτεύγματά του τόν καθιστούσαν ικανό νά δώσει κάθε δείγμα αύτοΰ τοΰ είδους.

Ήταν φυσικό νά χρησιμοποιούν οί Άγγλοι ταξιδιώτες περισ­ σότερο τόν ώραΐο τόμο σέ σχήμα δεύτερο τοΰ Ούέλερ, παρά τόν στριμωγμένο τόμο τοΰ Σπόν σέ σχήμα δωδέκατο, καί νά κάνουν τό βιβλίο τοΰ πρώτου τό ταξιδιωτικό έγκόλπιο τοΰ αι­ ώνα. Άλλά ή έκδοση τής περιγραφής τοΰ Σπόν ήταν έκεΐνο πού ανάγκασε τόν Ούέλερ νά δημοσιεύσει τή δική του έκδοχή, μή­ πως καί* θεωρηθεί δτι έγραψαν μαζί τό βιβλίο στο όποιο ό Σπόν περιγράφει τά ταξίδια «τους». Άπό τήν άλλη, ή τιμή τής πρώτης απόπειρας γιά μιά έπιστημονική έρευνα έπιφανείας τής Ελλάδας άνήκει κανονικά στον Φράνσις Βέρνον (βλ. παραπάνω σ. 105). Ό Κλάρκ έγκωμίασε ύπέρ τό δέον τόν Ούέλερ, λέγοντας γ ι’ αύτόν δ,τι ήταν αλήθεια γιά τόν Βέρνον: Ήταν ό πρώτος περιηγητής στήν Ελλάδα πού υιοθέτησε τή χρήση τής πυξίδας στις βουνοκορφές, μέ σκοπό νά κάνει παρατηρήσεις ώς πρός τις σχετικές θέσεις περιοχών καί κατ’ αύτό τόν τρόπο νά κάνει τούς τριγωνισμούς τών θέσεων έκείνων.

Εντούτοις, τό έπίτευγμα τοΰ Ούέλερ ήταν μέ τόν τρόπο του πολύ σημαντικό. Αφιέρωσε τό βιβλίο του στον Κάρολο Β ' καί άξιοποίησε πολιτικά τήν έμφάνισή του μέ μερικές παρατηρή­ σεις στον Πρόλογο: Μιά χώρα πού ήταν κάποτε ήγέτιδα τοΰ πολιτισμένου κόσμου καί

130

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό πιο φημισμένο φυτώριο τόσο τής πολεμικής τέχνης δσο καί τών έπιστημών, δέν είναι τώρα παρά ενα άξιοθρήνητο παράδειγμα τής άστάθειας τών ανθρώπινων πραγμάτων. Σ ’ αύτήν οί δυσάρεστημένοι καί μηχανορράφοι ύπήκοοι τής Μεγαλειότητάς σας, άν δέν διδάσκον­ ται αρκετά άπό τις δικές τους πρόσφατες συμφορές, μπορούν νά δουν σέ τί δυστυχία έχουν περιπέσει άλλα έθνη, καί νά ατενίσουν, καθώς σέ εικόνα, τά φυσικά επακόλουθα τής διχόνοιας, τής ανταρσίας καί τής πολιτικής διαμάχης.

Έ τσι στηνόταν τό σκηνικό γιά τήν παρουσίαση τής Ελλάδας ώς τοΰ ιδεώδους τής στραγγαλισμένης έλευθερίας, πράγμα πού έντέλει θά κατέληγε στή δημιουργία τοΰ ρεύματος τών φιλελλή­ νων πού πήγαν νά πολεμήσουν γιά τήν Ελλάδα κατά τήν Ε π α ­ νάσταση τοΰ 1821. Μολονότι άλλοι θά αφιέρωναν περισσότερη προσοχή στήν Αθήνα, δπως οί Στιούαρτ καί Ρεβέτ, ή θά άντέγραφαν περισσό­ τερες έπιγραφές, δπως ό ’Αβάς Φουρμόν, ή θά συνέλεγαν πε­ ρισσότερες άρχαιότητές,. δπως ό Έλγιν, τό έπίτευγμα τών δύο αύτών άνδρών, δηλαδή ή προσεχτική μελέτη τοΰ έλληνικοΰ κό­ σμου σ’ δλη τήν έκτασή του, δέν έπρόκειτο νά ξεπεραστεΐ μέχρι τό έργο τοΰ Λήκ (Κεφάλαιο Ζ'). Ό Σπόν καί ό Ούέλερ ήταν έπίσης οί τελευταίοι Εύρωπαΐοι πού είδαν τόν Παρθενώνα σχετικά άκέραιο. Μολονότι ειχε ύποστεΐ ποικίλες τροποποιήσεις, λόγω τής μετατροπής του σέ χριστιανική έκκλησία καί κατόπιν τής άνέγερσης ένός τζαμιοΰ στο μέσον του, ή έξωτερική του δομή ειχε παραμείνει άθικτη, καθώς φαίνεται άπό τήν περιγραφή τοΰ Σπόν καί τόν εικονο­ γραφημένο χάρτη του. Τό 1663 ή Όθωμανική Αύτοκρατορία είχε ανανεώσει τις έπιθέσεις της στήν κεντρική Εύρώπη. Τότε παρουσιάστηκε ή εύκαιρία γιά κείνους πού ύποστήριζαν μιά νέα σταυροφορία κα­ τά τών Τούρκων νά δοΰν νά πραγματοποιείται μέρος τουλάχι­ στον τών σχεδίων τους. Τό 1669 ό νέος Πάπας Κλήμης Θ'

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

131

εύλόγησε τό στόλο πού άπέπλεε γιά τήν Κρήτη. Οί Γάλλοι κρατήθηκαν συστηματικά μακριά άπό τόν πόλεμο λόγω τής παραδοσιακής φιλίας τους μέ τούς Τούρκους καί μέ τήν έλπίδα δτι θά δρέψουν τά εύεργετήματα ακώλυτων έμπορικών προνο­ μίων. Γιά τήν εξασφάλιση αύτής ακριβώς τής εύνοιας εΐχε άποσταλεΐ ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ στήν Κωνσταντινούπολη τό 1673. Ή πολιορκία τοΰ Χάνδακα κράτησε ώς τό 1669, οπότε, ύστε­ ρα άπό 24 χρόνια αντίστασης, παραδόθηκε στούς Τούρκους. Οί Βένετοι δέν έπιχείρησαν τίποτε κατά τής Κωνσταντινούπολης, τό 1687 δμως ό Δόγης Μοροζίνι οδήγησε τις δυνάμεις του κατά τής Αθήνας. Άφοΰ στρατοπέδευσε στο λόφο τών Νυμ­ φών, ό στρατός του άρχισε τό βομβαρδισμό τής Ακρόπολης. Τό τζαμί μέσα στον Παρθενώνα χρησιμοποιοΰνταν τήν έποχή έκείνη ώς αποθήκη πυρομαχικών καί τό αποτέλεσμα ήταν ανα­ πόφευκτο. Ένας άπό τούς πυροβολητές τοΰ Μοροζίνι, ό Ρώ­ σος Χριστόφορος Ίβάνοβιτς, άφησε μιά περιγραφή τοΰ βομβαρδισμοΰ:11 Στις 23 Σεπτεμβρίου ό Μοροζίνι εστειλε στο πεδίο τής μάχης είκοσι τέσσερα έλαφρά πυροβόλα, δύο βαρέα πυροβόλα, απ’ αύτά πού εΐχαν πρόσφατα εφευρεθεί, καί τέσσερα όλμοβόλα, πού δλα τά εσερναν τά πληρώματα τών πλοίων. Ό στρατός προωθήθηκε πρός τήν πόλη χωρίς καμιά παρεμπόδιση άπό μέρους τοΰ έχθροΰ, πού ήταν κλεισμέ­ νος στο φρς>ύριο. Ό στρατηγός σχεδίασε τήν επίθεση γιά τήν ίδια μέρα καί, μέ τήν έγκαιρη άφιξη τών κανονιών καί όλμοβόλων πού προαναφέρθηκαν, άρχισαν νά βάλλουν κατά τοΰ φρουρίου μέ τή βοή­ θεια τοΰ ίδιου τοΰ στρατηγοΰ, πού εΐχε αποφασίσει νά πάει στο πεδίο τής μάχης γιά νά μπορεΐ νά έπιβλέπει καλύτερα τήν έπίθεση. Άπό τόν συνεχή βομβαρδισμό, οί πολιορκημένοι επαθαν σημαντικές ζημιές στο στενό τείχος πού περιέβαλλε τό φρούριο. Ή Εξοχότητά του πληροφορήθηκε δτι τά πυρομαχικά τών Τούρκων, μαζί μέ τά γυναικό­ παιδα τών έπιφανέστερων οικογενειών, βρίσκονταν μέσα στο ναό τής Άθηνάς, γιατί πίστευαν δτι ήταν άσφαλή έκεΐ, λόγω τοΰ πάχους τών

132

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τοίχων καί τών αψίδων αύτου τοΰ ναοΰ. Ή Εξοχότητά του, λοιπόν, διέταξε τόν Κόμη Μουτόνι νά κατευθύνει τά πυρά του πρός έκεϊνο τό μέρος. Άπό τήν αρχή άκόμη παρουσιάστηκε κάποια αταξία στή ρίψη τών βομβών, οί όποιες έπεφταν έξω, καί τοΰτο. έπειδή τό βάρος τους ήταν άνισο, άφοΰ διέφερε 130 λίμπρες άπό τή μία στήν άλλη. Ύ στε­ ρα δμως άπό έξάσκηση καί προσαρμογή, δέν έπεφτε πιά ούτε μία έξω, κι έτσι μιά άπό αύτές, χτυπώντας τήν πλευρά τοΰ ναοΰ, πέτυχε τελικά νά τόν γκρεμίσει. Τότε άκολούθησε μιά τρομερή έκρηξη στήν πυρίτιδα καί στις βομβίδες πού βρίσκονταν μέσα, καί οί έκπυρσοκροτήσεις καί οί άντηχήσεις τών έν λόγω πυρομαχικών έκαναν νά τρέμουν δλα τά σπίτια τής πόλης, πού φαινόταν μεγάλη, καί τρομοκράτησαν τούς πολιορκημένους. Έ τσ ι έρειπώθηκε ό ξακουστός έκεΐνος ναός τής Άθηνάς, πού τόσοι αιώνες καί τόσοι πόλεμοι δέν εϊχαν μπορέσει νά τόν καταστρέψουν.

Ό βόρειος καί ό νότιος τοίχος τοΰ σηκοΰ καί ή κιονοστοιχία έκείνων τών πλευρών ανατινάχτηκαν άπό τήν έκρηξη. Οί Βενετοί, πού εϊχαν άφαιρέσει τόσα πλούτη τής Ελλάδας δταν λεηλάτησαν τήν Κωνσταντινούπολη πάνω άπό τέσσερις αιώνες νωρίτερα, τώρα συνέβαλαν στήν .καταστροφή τοΰ περι­ φημότερου καί ώραιότερου κτιρίου τής άρχαιότητας. Απτόη­ τος ό Μοροζίνι αποφάσισε νά πάρει μερικά ένθύμια άπό τά άθικτα τμήματα τοΰ Παρθενώνα. Διάλεξε τό άγαλμα τοΰ Δία στο άρμα του, άπό τό δυτικό άέτωμα. Εκείνο πού πέτυχε, δμως, ήταν απλώς νά καταστρέψει τό γλυπτό: Ένώ σχεδιάζαμε νά έγκαταλείψουμε τήν Αθήνα, συνέλαβα τό σχέ­ διο νά πάρω μερικά άπό τά πανέμορφα στολίδια, ιδιαίτερα έκεΐνα πού θά μποροΰσαν νά αύξήσουν τήν αίγλη τής Δημοκρατίας. Μέ τήν πρό­ θεση αύτή, ύπέδειξα τά πρώτα βήματα γιά νά άποσπαστοΰν άπό τήν πρόσοψη τοΰ ναοΰ τής Άθηνάς —δπου βρίσκονται τά πιο ομορφα γλυπτά— ένα άγαλμα τοΰ Δία καί τά άνάγλυφα δύο ύπέροχων άλο­ γων. Δέν εϊχαν δμως καλά καλά άρχισει οί έργάτες νά άφαιροΰν τό μεγάλο γείσο καί δλα έπεσαν άπό αύτό τό τεράστιο ύψος* καί είναι θαΰμα πώς δέν έπαθαν τίποτα οί έργάτες.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Δ ΙΦ ΕΣ ΚΑΙ Ε Ξ Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ε Σ

133

Τό ατύχημα όφείλεται στήν κατασκευή τοΰ ναοΰ, πού είναι χτισμέ­ νος μέ πέτρες βαλμένες τή μιά πάνω στήν άλλη, χωρίς κονίαμα καί μέ θαυμαστή τέχνη, οί όποιες όμως μετατοπίστηκαν δλες άπό τή θέση τους μέ τό τράνταγμα πού προκάλεσε ή έκρηξη. Καθώς εΐναι αδύνατον νά στηθοΰν σκαλωσιές καί νά μεταφερθοΰν άπό τά πλοία πάνω στήν Ακρόπολη δοκάρια καί άλλα μηχανήματα γιά νά σηκώσουν μεγάλα βάρη, κάθε άλλη απόπειρα καθίσταται δύ­ σκολη καί έπικίνδυνη. Τήν άπαγόρευσα, άφοΰ μάλιστα, καθώς ό ναός εχασε δ,τι πιο αξιόλογο διέθετε, δλα δσα μένουν μοΰ φαίνονται ύποδεέστερα σέ κάποια μέλη τους, λόγω τής διάβρωσης τοΰ χρόνου.

Α ντί γ ι’ αύτά, αποφάσισε νά πάρει μερικά μαρμάρινα λιοντά­ ρια* οί άξιωματικοί του άφαίρεσαν τό κοιμώμενο λιοντάρι, πού ήταν κοντά στο Θησείο, καθώς καί τό λιοντάρι τοΰ Πειραια: τό τελευταίο βρίσκεται άκόμη μπροστά στον ναύσταθμο τής Β ε­ νετίας, ώς μνημείο τής άρπακτικής άρχαιοφιλίας καί ύπόμνηση γιά δσα έχουν χαθεί.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑΣΙΛΙΑ 1667-1789 Ή άγνοια ή ή εξοικείωση μέ τά ωραιότερα πράγματα που μάς έχει κληροδοτήσει ή αρχαιότητα δέν είναι θέμα αδιάφορο γιά εναν ζωγράφο, ούτε γιά εναν ποιητή ή συγγραφέα, υστέρα άπό τή βαθιά μελέτη τής φύσης, πού είναι ή πρώτη κυρία όλων, ή πηγή κάθε ωραιότητας και κάθε ύφηλής μίμησης. ϋΐϋΕΚΟΤ, προς Ναί§βοη(;), 1765 ή 1774, ΟευνΓβδ 1971, 1003

Ή εφεση πρός τό άξιοπερίεργο δέν άφορά δ,τι είναι καλό ή όμορφο, άλλά ο,τι είναι σπάνιο, μοναδικό, έπειδή κάποιος τό κατέχει και οι άλλοι οχι. Δέν είναι προσήλωση σέ ό,τι είναι τέλειο, άλλά σέ ό,τι έχει ζήτηση, σέ 6,τι είναι τής μόδας. Δέν είναι διασκέδαση, άλλά πάθος, συχνά τόσο βίαιο, πού είναι κα­ τώτερο άπό τόν έρωτα καί τή φιλοδοξία μόνο λόγω τής μικρό­ τητας του άντικειμένου της. ΙΑ ΒκυΥΕΗΕ, ΟίΓα€ΐ6Γ68 χΐϋ

Τό εργο τοΰ Σπόν, παρά τή λογιότητά του καί τήν καθοριστική γιά τήν εποχή συνεισφορά του στή γνώση τής άρχαίας τοπο­ γραφίας καί τών έπιγραφών, εΐχε γενικά μικρή άπήχηση στον κόσμο. Δέν εΐχε κάν τή δόξα πού θά μποροΰσε νά διεκδικήσει ό Ούέλερ αφιερώνοντας τό βιβλίο του σ’ εναν βασιλιά. Ό Περέσκ, πού θά μποροΰσε νά τό έκτιμήσει, εΐχε πεθάνει. Ό Νουαντέλ βρισκόταν σέ δυσμένεια. Τό βιβλίο χρησιμοποιήθηκε, ασφαλώς, άπό μεταγενέστερους ταξιδιώτες στήν Ελλάδα, τό σημαντικό δμως εΐναι δτι οί περισσότεροι άπό τούς περιηγητές έκείνους

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

135

ασχολούνταν μέ ένα έγχείρημα πού έμοιαζε περισσότερο μέ τών ταξιδιωτών πού προηγήθηκαν τοΰ Σπόν παρά μέ τό δικό του καί, ώς έπί τό πλεΐστον, παρέμεναν ανεπηρέαστοι άπό τά πρό­ τυπα πού αύτός θαύμαζε. Ό Λουδοβίκος ΙΔ ' (1638-1715), ό ισχυρότερος μονάρχης τής Εύρώπης, καί ή αύλή του δέν μποροΰσαν νά μή μιμηθοΰν τις άλλες αύλές στή συλλογή έργων άρχαίας τέχνης. Ό πρωθυ­ πουργός τοΰ πατέρα του, ό Καρδινάλιος Ρισελιέ (1585-1642), είχε ένδιαφερθεΐ γιά τις άρχαιότητές γιά δικό του λογαριασμό, κι ενα γράμμα πρός τόν Ρισελιέ, τό 1638, άπό τόν Ντύ Ούσσαί, πρεσβευτή στή Βενετία, δείχνει καθαρά τί περίμενε άπό αύτόν ό καρδινάλιος: Έφόσον τά ωραιότερα μνημεία τής άρχαιότητας φαίνεται νά έχουν έπιβιώσει άπό τις κακουχίες τόσων αιώνων μόνο καί μόνο γιά νά κριθοΰν άξια μιας θέσης στή βιβλιοθήκη σας καί στις συλλογές σας, μπορώ νά διαβεβαιώσω τήν Εξοχότητά σας δτι, προκειμένου νά έξασφαλίσω σ’ αύτά μιά τόσο ένδοξη στέγη, έχω ήδη γράψει σ’ δλη τήν Ανατολή καί έχω έκδώσει τις απαραίτητες διαταγές, δπου υπάρχουν πρόξενοι τής Γαλλίας, νά ψάξουν έπιμελώς γιά οτιδήποτε θά μποροΰ­ σε νά βρεθεί άντάξιο τής Έξοχότητός σας.

Ένας άλλος ύπουργός, ό Καρδινάλιος Μαζαρίνος (16021661), έδειξε τό ίδιο ένδιαφέρον καί πλούτισε τή δική του συλ­ λογή μέ ορισμένες άρχαιότητές πού άνήκαν στον Κάρολο Α', μετά τήν έκτέλεση τοΰ τελευταίου. Ό Κόμης τοΰ Πέμπροουκ έπανέφερε στήν Αγγλία πολλές άπό αύτές μετά τό θάνατο τοΰ καρδινάλιου* άλλες δμως είχαν λιγότερη τύχη. Πέρασαν στον άνιψιό του, τόν Δούκα ντέ Μαζαρέν, έναν άνθρωπο ύπερβολικής καί έκκεντρικής εύσέβειας καί στενότητας πνεύματος, ό όποιος μιά μέρα προσπάθησε νά λυτρώσει τή συλλογή του άπό τούς άμαρτωλούς ύπαινιγμούς, συντρίβοντας τά γεννητικά όργανα δλων τών άγαλμάτων μέ ένα μεγάλο σφυρί. Τό δρόμο τών καρδιναλίων έπρεπε νά τόν άκολουθήσει καί ό βασιλιάς. Ό Ζάν-Μπατίστ Κολμπέρ (1619-1683), πού έγινε

136

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πρωθυπουργός τοΰ Λουδοβίκου τό 1661, θεώρησε δτι ενα άπό τα πολλά καθήκοντά του —άφοΰ εϊχε θέση σχεδόν άντιβασιλέα— ήταν καί νά έξασφαλίσει τή δημιουργία μιας σημαντικής βασιλικής βιβλιοθήκης καί πινακοθήκης. Γιά τό σκοπό αύτό χρησιμοποίησε μιά σειρά πράκτορες στήν Ανατολή, οί όποιοι έπιφορτίστηκαν νά συλλέξουν βιβλία, χειρόγραφα, νομίσματα καί έπιγραφές. Μόλις κάποιος άπό αύτούς αποτύγχανε ή αδρα­ νούσε, ό Κολμπέρ έστελνε κάποιον άλλο στή θέση του. Ήταν σάν νά μήν άντεχε νά αφήσει τό ποτάμι τών άρχαιοτήτων νά στερέψει ούτε γιά μιά στιγμή. Πρέπει νά λεχθεί δτι ύπήρχε πάντα μεγαλύτερο ένδιαφέρον γιά τά βιβλία παρά γιά τά αντικείμενα τέχνης. Τό κατόρθωμα τοΰ Γκιγιώμ Μπυντέ νά οργανώσει τή βι­ βλιοθήκη τοΰ Φραγκίσκου Α' στο Φονταινεμπλώ άποτελοΰσε παράδειγμα πρός μίμηση, καί στούς κύκλους τών λογιών κυ­ κλοφορούσαν πολλές φήμες γιά άνεκτίμητης αξίας έργα τής κλασικής λογοτεχνίας, χαμένα γιά τή γνώση, πού ίσως σώζον­ ταν ατόφια στή βιβλιοθήκη τοΰ Σεραγιοΰ, στήν Κωνσταντινού­ πολη. Εκείνο πού έλπιζαν πάνω άπ’ δλα ήταν δτι θά ξανάβρι­ σκαν τά χαμένα βιβλία τοΰ Λίβιου, τά όποια βρίσκονταν κάπου στήν Ανατολή, άν καί πιθανόν σέ αραβική μετάφραση, δπως εϊχε διαβεβαιώσει «ένας διάσημος περιηγητής» τόν Πιέρ ντέ Καρκαβύ (πέθανε τό 1684), βασιλικό βιβλιοθηκάριο καί έφορο τής Βασιλικής Νομισματικής Συλλογής. Ταυτόχρονα, δέν ύπήρχε καμία αμφιβολία πώς οτιδήποτε έ­ βρισκαν οί Γάλλοι πράκτορες ανήκε στον βασιλιά καί ότι οί διαταγές τοΰ βασιλια έπρεπε νά άκολουθουνται σέ κάθε περί­ πτωση. ’Ίσως αύτός νά ήταν καί ό βασικός λόγος γιά τόν όποιο ό Νουαντέλ περιέπεσε σέ δυσμένεια —δηλαδή τό δτι είχε άποκτήσει μιά δική του συλλογή αρχαιοτήτων, γιά τήν οποία πε­ ρηφανευόταν καί θριαμβολογούσε, καί τήν οποία έπιδείκνυε σέ δλους τούς επισκέπτες τοΰ μεγάρου του πάνω στον Κεράτιο Κόλπο.

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

137

Οί πρώτοι απεσταλμένοι τοΰ Κολμπέρ ήταν ό Ντέ Μονσώ καί ό Λαινέ (Ι,αίδπβ). Στον τελευταίο, πού ήταν έπιστήμονας, εΐχε έπίσης ανατεθεί ή συλλογή αξιοπερίεργων φυσικών αντι­ κειμένων καί φυτών. Όσον άφορα τά χειρόγραφα, άναζητοΰσαν κατεξοχήν —έκτος άπό τόν Λίβιο— έργα θρησκευτικοΰ περιε­ χομένου, μολονότι καί τό βοτανολογικό έργο τοΰ Διοσκουρίδη ένδιέφερε τόν φυσιοδίφη Λαινέ. Επιπλέον, εϊχαν δοθεί λεπτομε­ ρείς οδηγίες γιά τά εϊδη τών νομισμάτων τά όποια έπρεπε νά άναζητοΰν: νά εΐναι μεγάλα, χαραγμένα καί οχι φτιαγμένα άπό μήτρα ή καλούπι (γιά νά εΐναι έξασφαλισμένη ή γνησιότητά τους)* ό όπισθότυπος έπρεπε νά παρουσιάζει ιστορικό ένδιαφέρον ή νά περιλαμβάνει άρκετές μορφές, σέ έξαιρετική κατάστα­ ση, καί μέ έπιγραφές στά έλληνικά ή τά λατινικά «γύρω άπό τό κεφάλι τοΰ αύτοκράτορα». Εΐναι προφανές πώς ύπέθεταν ότι τά περισσότερα νομίσματα πού θά βρίσκονταν θά ήταν ρωμαϊ­ κά, τής αύτοκρατορικής περιόδου. Οί δύο άντρες αναχώρησαν τό 1667 καί παρέμειναν στήν Ανατολή μέχρι τό 1675. Τό 1670, ό Μονσώ, πού διέμενε στήν Κωνσταντινούπολη, πρότεινε στον Λαινέ, ό όποιος περιόδευε, νά άφαιρέσουν τά οκτώ πρόστυπα άνάγλυφα άπό τή Χρυσή Πύλη. Ή άπόπειρά τους όμως άπέτυχε, όπως καί τοΰ Πέττυ, καί τά έργα αύτά παρέμειναν στο ίδιο μέρος, ώσπου νά τά περιγράφουν ό Σπόν καί ό Ούέλερ, ένώ στή συνέχεια έφθάρησαν άπό τό πέ­ ρασμα τοΰ χρόνου. Έκαναν έπίσης μιά προσπάθεια νά άποκτή­ σουν τρία πρόστυπα άνάγλυφα άπό μιά θριαμβική άψίδα στή Νίκαια, ό καϊμακάμης όμως άρνήθηκε νά τούς τά πουλήσει. Ό έπόμενος άπεσταλμένος τοΰ Κολμπέρ ξεκίνησε τέσσερα χρόνια άργότερα, τό 1671: ήταν ό Γερμανός Δομινικανός μονα­ χός Βάνσλέμπεν. Τοΰ εΐχαν δοθεί οδηγίες νά σχεδιάσει όλες τις μορφές καί τά άντικείμενα, καί εΐχε έπιφορτιστεΐ νά άντιγράψει έπιγραφές «στήν ιδια γλώσσα στήν όποια ήταν γραμμένες» —στοιχειώδης, οπωσδήποτε, άπαίτηση, ή οποία όμως δείχνει πόσο προσεχτικά έπρεπε νά δίνονται οί οδηγίες σέ έναν πράκτο­

138

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρα. Ή άποστολή του γενικά άπέτυχε: μιά έπιδημία πανούκλας στή Σμύρνη, τό 1674, δέν άρκουσε βέβαια γιά νά δικαιολογήσει τήν αποτυχία του νά αποκτήσει οτιδήποτε αξιόλογο. Γύρω στον Ιούνιο τοΰ 1675, ό Πιέρ ντέ Καρκαβύ τόν έπέπληξε έπειδή είχε στείλει μόνο «πέντε μικρά δέματα» μέσα σέ τέσσερα χρόνια: αν ή παραγωγικότητα τοΰ Βάνσλέμπεν δέν βελτιωνό­ ταν, ή έτήσια επιχορήγησή του μέ τό ποσό τών 2.000 λιβρών θά κοβόταν. Ακολούθησε ενα γράμμα άπό τόν Κολμπέρ, στο όποιο ό Βάνσλέμπεν δέν απάντησε ώς τόν Νοέμβριο. Στο ήμερολόγιό σας δέν μιλάτε παρά γιά τις έπισκέψεις πού έκάνατε, γιά τήν περιποίηση πού σας προσέφεραν οί φίλοι σας καί γιά τήν καλή ή κακή διάθεση τών προξένων. Κοιτάξτε, σας παρακαλώ, τις οδηγίες σας, οί όποιες δέν αναφέρουν τίποτε άπό δλα αύτά. Καθώς ό χρόνος καί τά έξοδά μας είναι ήδη πολλά, έάν εύαρεστεϊσθε, φροντί­ στε νά τά διαχειρίζεστε καί τά δύο καλύτερα.

Τόν Ιανουάριο τοΰ 1676 ό πατήρ Βάνσλέμπεν άνακλήθηκε, αντιμετωπίζοντας κατηγορίες γιά κατάχρηση. Άπό αύτές γλί­ τωσε, τό έργο του δμως είχε τελειώσει. Είναι δύσκολο νά μήν αισθανθεί κανείς κάποια συμπάθεια γιά τόν καημένο τόν άν­ θρωπο, άφοΰ οί άπαιτήσεις πού είχαν άπό αύτόν ήταν προφα­ νώς περισσότερες άπό δσα οί γνώσεις του καί οί ίκανότητές του στις συναλλαγές θά τοΰ έπέτρεπαν νά φέρει σέ πέρας. Πόσο ένθουσιασμένος θά ήταν ό φτωχός ό Σπόν έστω καί μέ τις μισές άπό τις 2.000 λίβρες, καί τί σημαντικά αποτελέσματα θά είχε πετύχε ι! Ένα χρόνο πριν άπό τήν έπιστροφή τοΰ Βάνσλέμπεν, πρός τά τέλη τοΰ 1674, ό Κολμπέρ —άπελπισμένος, φαίνεται, άπό τόν άνεπαρκή μοναχό— έστειλε τόν νομισματολόγο Βαγιάν (I. Γ. Γ. ναίΐΐαηΐ, 1655-1708), πού, δπως είδαμε, πρόσφερε στον Σπόν τό ταξίδι μέχρι τήν Ιταλία. Κι αύτός έπίσης, σέ τρία ξεχωρι­ στά ταξίδια, άπέκτησε μόνο μερικά βιβλία καί νομίσματα άπό τήν Κωνσταντινούπολη καί τή Σμύρνη.

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

139

Τότε πια ό Μαρκήσιος ντέ Νουαντέλ ειχε γίνει πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπολη, καί τόν συνόδευε ό ανατολιστής Άντουάν Γκαλλάν, πού εγινε άργότερα διάσημος ώς μεταφραστής του έργου Χίλιες καί μία νύχτες. Σ ’ αύτόν άνέθεσαν τό καθή­ κον πού ειχε άποτύχει νά έκτελέσει ό Βάνσλέμπεν, καί ήταν πολύ πιο άποτελεσματικός. Ειχε πάει στήν Πάτμο πριν άπό τόν Σπόν, ειχε ενθουσιαστεί βρίσκοντας έκεΐ έναν Βίο τοΰ Α ­ λεξάνδρου μέ έκατό εικόνες, καί έπιτόπου ειχε δώσει γ ι’ αύτόν είκοσι έκιού.* Τό 1675 γύρισε στο Παρίσι καί άναχώρησε πάλι τό 1679, μέ άκόμη πιο λεπτομερείς οδηγίες άπό τόν Κολμπέρ: έπρεπε «νά κάνει παρατηρήσεις τοΰ είδους πού μποροΰμε νά κάνουμε στά ταξίδια στήν Ανατολή»· νά ψάξει γιά χειρόγραφα, περγαμηνές, νομίσματα καί σφραγιδόλιθους* νά έχει πάντοτε στά χέρια του τόν Παυσανία, γιά νά τόν διαφωτίζει στήν τοπο­ γραφία καί νά τόν οδηγεί σέ τόπους μέ άρχαιοδιφικό ένδιαφέρον* νά κάνει σχέδια τής κοιλάδας τών Τεμπών, τοΰ Παρνασσοΰ, τών Δελφών καί τής Αθήνας, κάνοντας καί άντίγραφα κάθε σχεδίου, ώστε νά εξασφαλιστεί άπό τυχόν άπώλεια ή άτύχημα* καί νά φέρει πίσω έπιγραφές. Ό Κολμπέρ έδωσε έπίσης λε­ πτομερώς τούς τίτλους ορισμένων βιβλίων γιά τά όποια έπρεπε νά ψάξει ειδικά (τά περισσότερα παντελώς άγνωστα) καί τά όποια ήταν γνωστό δτι βρίσκονταν σέ συγκεκριμένα μέρη. Ή τύχη δμως τοΰ Γκαλλάν στέρεψε μόλις έλαβε αύτές τις οδηγίες. Άρχισε τήν περιοδεία του τόν Όκτώβριο τοΰ 1679 άπό τή Μήλο. Τόν Ιανουάριο τοΰ 1680 βρισκόταν στον Χάν­ δακα, άλλά ήταν άκόμη σχεδόν μέ άδεια χέρια. Ειδε μερικά άγάλματα πού ήταν γιά πούλημα, σχεδίασε ένα άγαλμα τοΰ Πύθιου Απόλλωνα καί συνέλεξε μερικές κεφαλές καί έπιγρα­ φές, πού τις έστειλε στον Σπόν γιά τις δικές του συλλογές. Τόν Μάιο, στή Χίο, άπέκτησε ένα αντίτυπο τοΰ Όμήρου καί μερι­ * [Ε α ι: παλιό ασημένιο νόμισμα, αξίας, συνήθως, τριών λιβρών (υπήρχαν καί έκιού εξι λιβρών).]

140

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κά θρησκευτικά έργα, άλλά ένα μήνα αργότερα, στή Μυτιλήνη, δέν πήρε άπολύτως τίποτε. Τό τελευταίο γράμμα του ήταν τόν Όκτώβριο τοΰ 1680 άπό τήν Κωνσταντινούπολη. Γνωρίζουμε δτι βρισκόταν στή Σμύρνη κατά τό σεισμό τοΰ 1688, καί πρέ­ πει νά ύποθέσουμε είτε δτι είχε πάρει σύνταξη ή δτι ειχε χάσει τό ένδιαφέρον του. Φαίνεται δτι περνοΰσε τόν καιρό του μετα­ φράζοντας έργα αραβικής ιστορίας στά γαλλικά, μιά εύχάριστη δουλειά πού τόν προετοίμαζε γιά τό μεγάλο έργο του. Ό κα­ τάλογος τών άντικειμένων πού άπέκτησε άποτελειται άπό με­ ρικά νομίσματα, άρκετά άγγεΐα άπό άχάτη καί ορισμένα άλλα «άξιοπερίεργα» —πενιχρή συγκομιδή γιά έναν λόγιο. Γιά ένα διάστημα χρησιμοποιήθηκαν μερικοί άλλοι πράκτο­ ρες, μέ άκόμη φτωχότερα άποτελέσματα. Ό τελευταίος όμως άπό τούς συλλέκτες τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ' ήταν τελείως διαφο­ ρετική περίπτωση. Ό άκαταπόνητος Πώλ Λυκά (Ραπί ί,ιιο&δ, 1664-1737), έμπορος πού ήταν παρεμπιπτόντως φυσιοδίφης καί άρχαιοδίφης, χρησιμοποιήθηκε γιά μιά σειρά αποστολές ά­ νάμεσα στο 1699 καί τό 1725. Είχε κάνει μιά συλλογή νομι­ σμάτων πού τή δώρισε στή Βασιλική Συλλογή τό 1696, γεγονός πού αναμφίβολα τοΰ έξασφάλισε τή θέση. Ό Λυκά περιέγραψε λεπτομερώς τό πρώτο του ταξίδι, κατά τό όποιο διέσχισε σχε­ δόν ολόκληρη τήν Ανατολή, τό 1704. Τόν ίδιο χρόνο άναχώρησε μέ λεπτομερείς έντολές άπό τόν πρωθυπουργό, τόν Κόμη Πονσαρτραίν: νά ψάξει γιά «φυτά, νομίσματα καί άλλα αξιοπε­ ρίεργα»* νά έπισκεφθεΐ τήν Κωνσταντινούπολη, τή Σμύρνη, τή Θεσσαλονίκη καί τό Αρχιπέλαγος, καθώς έπίσης τήν Πέργα­ μο, τήν Έφεσο, τις Σάρδεις, τήν Καισάρεια καί τήν Άγκυρα. Έπρεπε νά συλλέξει μόνο νομίσματα πού δέν ήταν ήδη γνωστά στον Βαγιάν, καί μόνο μεγάλα ομορφα μάρμαρα, άξια γιά μιά βασιλική συλλογή. Όταν έκανε άπόδοση λογαριασμού, τό 1708, είχε ήδη άποκτήσει σχεδόν 2.000 νομίσματα, πού είχαν κοστίσει 2.122 λίβρες, 24 χειρόγραφα, πολλούς πολύτιμους λί­ θους καί χάλκινα άγάλματα, καθώς καί ένα άντίγραφο τοΰ

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

141

’Αγκυρανοΰ Μνημείου (βλ. σ. 182), πού τοΰ είχε κοστίσει 40 λίβρες. Τό ολικό κόστος ανερχόταν σέ 7.650 λίβρες. Ό βασι­ λιάς εύχαριστήθηκε πολύ άπό αύτή τήν τιμή εύκαιρίας. Τό 1714 ξεκίνησε πάλι, καί τόν έπόμενο χρόνο, στή Σμύρνη, πρός μεγάλη του εύχαρίστηση, βρήκε ενα τετράγωνο μαρμάρινο ανάγλυφο, μέ πλευρά πενήντα περίπου έκατοστά, πού ζύγιζε σχε­ δόν τριάντα κιλά καί άπεικόνιζε εξι μορφές συνοδευόμενες άπό μιά έπιγραφή «πού κανείς δέν μπορεΐ νά τήν έρμηνεύσει». Δυστυ­ χώς, οί αφηγήσεις του, μολονότι λεπτομερείς, δέν παρέχουν σα­ φείς περιγραφές τών έργων πού άπέκτησε. Έ τσ ι εΐναι άδύνατον νά ταυτίσει κανείς τί άκριβώς άνακάλυψε ή άν αύτό βρίσκεται άκόμη στο Λοΰβρο ή στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τής Γ αλλίας. Εΐναι φανερό πώς ό Λυκά εκανε καλή έντύπωση στά άφεντικά του: ό Αβάς Μπινιόν (1662-1743), βασιλικός βιβλιοθηκά­ ριος μετά τό θάνατο τοΰ Καρκαβύ, τόν άνέφερε ώς «ό θαυμά­ σιος Πώλ Λυκά», καί σίγουρα ή ένεργητικότητά του ήταν ίση μέ του Κυριακοΰ, άν καί ή εύφυΐα καί ή λογιοσύνη του ήταν μικρότερες. Ό Σατωβριάνδος, μάλιστα, ώς ταξιδιώτη, τόν κα­ τηγόρησε πολύ. Ό Πώλ Λυκά χαίρει μεγάλης έκτιμήσεως ανάμεσα στούς περιηγη­ τές, κι αύτό μέ άφήνει κατάπληκτο. Ό χι πώς δέν μας διασκεδάζει μέ τούς μύθους του: οί μάχες πού διεξάγει ολομόναχος ενάντια σέ πενήν­ τα ληστές — τά τεράστια οστά πού συναπαντα σέ κάθε του βήμα — οί πόλεις τών γιγάντων πού ανακαλύπτει — οί τρεις ή τέσσερις χιλιά­ δες πυραμίδες πού βρίσκει σέ εναν δημόσιο δρόμο καί τις όποιες κα­ νείς έκτος άπό τόν ί'διο δέν είδε ποτέ, εΐναι άρκετά διασκεδαστικές ιστορίες* κατά τά άλλα δμως διαστρέφει τις έπιγραφές πού αντιγρά­ φει ώστε νά καταντούν ακατανόητες, οί λογοκλοπές του εΐναι αδιά­ κοπες, καί ή περιγραφή πού κάνει τής Ιερουσαλήμ εΐναι κατά λέξη αντιγραφή άπό τόν ϋ0δ1ΐ3γ6δ. Τέλος, μιλάει γιά τήν *Αθήνα σάν νά μήν εχει πάει καθόλου έκεΐ, καί δσα λέει γ ι’ αύτή τήν πόλη εΐναι τά πιο πασιφανή ψεύδη πού ταξιδιώτης εΐχε ποτέ τήν αναίδεια νά δημο­ σιεύσει.1

142

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εύτυχώς γ ι’ αύτόν, ό Μπινιόν δέν ήταν σέ θέση νά έλέγξει τις πληροφορίες του. Τό 1723 του άνέθεσαν μιά άκόμη άποστολή, μέ έπιχορήγηση πού είχε πίστωση μέχρι 5.000 λίβρες γιά άποκτήματα ι­ διαίτερης άξίας. Όφειλε πάλι νά άντιγράψει έπιγραφές καί νά σχεδιάσει άνάγλυφα, νά συλλέξει μάρμαρα, νομίσματα καί άγγεΐα, νά καταγράψει γεωγραφικά ονόματα καί ονόματα φυτών καί νά φέρει σπόρους καί ρίζες. Αναπόφευκτα, τά άποτελέσματα αύτου τοΰ τελευταίου ταξιδιοΰ ήταν πενιχρότερα: άπό πεν­ τακόσια νέα νομίσματα, μόνο δεκατέσσερα άνήκαν σέ τύπους πού δέν άντιπροσωπεύονταν ήδη στή συλλογή τοΰ βασιλια. Ό Λυκά ίδρυσε τότε γιά τό πλεόνασμα ενα δικό του μουσείο στο Παρίσι: τό κεντρικό έκθεμα αύτοΰ τοΰ ιδρύματος ήταν μία «Δ ή ­ μητρα» άπό τήν Αθήνα, πού τήν περιέγραφε ενα δημοσίευμα σάν διαφημιστική καταχώριση στο Μερκύρ ντέ Φράνς τοΰ Δ ε­ κεμβρίου τοΰ 1732: Δέν γνωρίζω καμιά πιο άξιοπρόσεχτη συλλογή στο Παρίσι. ... Τό πιο αξιόλογο κομμάτι είναι τό άγαλμα τής θεας Δήμητρας, πού τό έφερε άπό τήν Αθήνα έδώ καί πάνω άπό σαράντα [;] χρόνια. Έ χει ύψος γύρω στά έβδομήντα έκατοστά. Κάθεται σ’ ένα πολύ άσυνήθιστο κάθισμα άπό ομορφο πεποικιλμένο ανατολίτικο ίασπη. Όλα τά άκρα τοΰ άγάλματος είναι όρειχάλκινα: κεφάλι, χέρια, πόδια, καί τά σύμβολα πού κρατάει, δηλαδή ένας δαυλός άπό άχυρο στο δεξί χέρι καί ένα κέρατο βοδιού στο άριστερό. Ή βάση είναι άπό άψογη πέτρα, ίασπη. Ή ένδυμασία της είναι άπό λευκό αλάβαστρο. ... Ή συλλογή περιλαμβάνει μεγάλη ποσότητα χαλκών άπό τήν Αίγυπτο καί δλες τις άλλες χώρες τής Ανατολής, τήν Ελλάδα καί τή Μακεδονία. ’Ανάμεσά τους δύο χαλκά μοναδικά στήν Εύρώπη: άπεικονίζουν δύο γυμνοσοφιστές, καί τά έφερε άπό τήν Περσία.

Αύτή ή πολυφορτωμένη Δήμητρα μετά βίας θά άξιζε σήμερα τή σοβαρή προσοχή ένός άρχαιολόγου, άλλά ό πλούσιος στολι­ σμός της συγκινοΰσε τά γοΰστα έκείνου τοΰ αιώνα, μέ τρόπο πού τά μάρμαρα τοΰ Παρθενώνα, άς ποΰμε, δέν θά μποροΰσαν

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

143

ποτέ νά το κάνουν. Ή συλλογή εμπλουτίστηκε άκόμη μέ έξι νομισματικές συλλογές καί τρεις χιλιάδες φυτά. Όλα αύτά, γιά τά όποια θά ήταν περήφανος ένας Άσμολ, διασκορπίστηκαν μέ τό θάνατο τοΰ Λυκά, τό 1737. Ωστόσο, πολύ πιο σπουδαία άπό δλα τά μάταια άποκτήματα αύτών τών ποικίλων τυχαίων συλλεκτών ύπήρξε ή συνεισφορά στή γνώση τοΰ Ζοζέφ Πιττόν ντέ Τουρνεφόρ (ΙοδβρΗ ΡίΐΙοπ άβ ΤοιιπιβίοΓΐ, 1656-1708), ένός βοτανολόγου πού τό 1683 ειχε γίνει καθηγητής τής Βοτανολογίας στον Βοτανικό Κήπο τοΰ Παρισιοΰ. Οί οδηγίες του ήταν κάπως διαφορετικές. Μετά τή συνθήκη τοΰ Κάρλοβιτς, τό 1699, ή οποία περιόρι­ σε σημαντικά τις δυνάμεις τών Τούρκων στήν Εύρώπη, ό βασι­ λιάς άνυπομονοΰσε νά μάθει περισσότερα γιά τήν κατάσταση τής οθωμανικής επικράτειας. Ό πρωθυπουργός, ό Κόμης ντέ Πονσαρτραίν, έπέλεξε τόν Τουρνεφόρ ώς τόν άνθρωπο πού θά μποροΰσε νά άναλάβει καλύτερα μιά άποστολή άνεύρεσης πλη­ ροφοριών. Στο τέλος τοΰ 1699 πρότεινε στή Μεγαλειότητά του νά άποστείλει στο εξωτερικό πρόσωπα ικανά νά κάνουν παρατηρήσεις, οχι μόνο σέ θέματα φυσικής ιστορίας καί άρχαίας καί σύγχρονης γεωγραφίας, άλλά καί σέ θέματα σχετικά μέ τό έμπόριο, τή θρησκεία καί τά έθιμα τών διαφόρων λαών πού κατοικούν έκεΐ. Ήμουν περιχαρής [γράφει ό Τουρνεφόρ] άπό αύτή τήν έπιπλέον εύκαιρία νά ικανοποιήσω τό έντονο πάθος πού ειχα πάντοτε νά ταξιδέ­ ψω σέ μακρινά μέρη, δπου, μελετώντας κανείς ό ίδιος τή φύση καί τούς ανθρώπους, θέτει πολύ ασφαλέστερα θεμέλια άπό τό νά διαβάζει στο γραφείο του.

Ό Τουρνεφόρ έφυγε άπό τό Παρίσι τόν Μάρτιο τοΰ 1700, συνοδευόμενος άπό τόν Γερμανό γιατρό δόκτορα Γκούντελσχαϊμερ καί τόν ζωγράφο Ώμπριέ (τοΰ οποίου τό δνομα είναι γιά πάντα συνδεδεμένο μέ τήν άνακάλυψη αύτοΰ τοΰ δημοφιλοΰς

144

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κοσμητικού λουλουδιοΰ, τής ώβριετίας). Στις αρχές Μαΐου εί­ χαν φτάσει στήν Κρήτη, δπου ό Τουρνεφόρ στρώθηκε μέ ζέση στή δουλειά. Τό νησί δμως δέν τοΰ έκανε καλή έντύπωση. Τό πρώτο γράμμα του πρός τόν Πονσαρτραίν τό άρχίζει περιγράφοντας φιλότιμα τά φυτά τής Κρήτης —ίουλιανίδες, άκανθα, γναφάλιο, κιχώριο, θυμάρι, στάχυ καί ορχιδέα— άλλά παρατη­ ρεί πώς στήν Κρήτη, παρά τά δσα τόν έκαναν νά πιστεύει οί άρχαΐοι βοτανολόγοι, μετά βίας μπορεί κανείς νά βρει μιά ντουζίνα φυτά πού νά έπιχωριάζουν μόνο σ’ αύτήν. Πήγαμε στήν Κρήτη καθαρά καί μόνο γιά τή συλλογή δειγμάτων, βασιζόμενοι στήν αξιοπιστία τοΰ Πλίνιου καί τοΰ Γαληνοΰ, πού δί­ νουν στά φυτά αύτοΰ τοΰ νησιοΰ τήν πρώτη θέση άπό δλα τά άλλα στον κόσμο. Κάθε τόσο κοιταζόμασταν χωρίς νά λέμε λέξη, άνασηκώνοντας τούς ώμους μας καί αναστενάζοντας σάν νά ράγιζε ή καρδιά μας, ιδιαίτερα καθώς ακολουθούσαμε έκεΐνα τά ομορφα ρυάκια πού ποτίζουν τήν ώραία πεδιάδα τών Χανιών καί πού οί όχθες τους είναι γεμάτες άπό βοΰρλα καί φυτά τόσο κοινά, πού στο Παρίσι δέν θά κα­ ταδεχόμαστε νά τούς ρίξουμε ούτε μιά ματιά. Κι έμεΐς πού ή φαντα­ σία μας ήταν γεμάτη άπό φυτά μέ άσημένια φύλλα ή καλυμμένα μέ πλούσιο χνούδι, μαλακό σάν βελοΰδο, καί νομίζαμε πώς ή Κρήτη δέν μποροΰσε νά παραγάγει τίποτε πού νά μήν είναι ασυνήθιστο!

Οι κάτοικοι τοΰ νησιοΰ δέν τοΰ προκάλεσαν μεγαλύτερη εύχαρίστηση. Όταν γιορτάζουν τό Μπαϊράμι ... γίνεται γιορτή σέ κάθε σπίτι* μερικοί χορεύουν, άλλοι τρώνε καί πίνουν: έδώ απαγγέλλουν στίχους, έκεΐ γυρνάνε στούς δρόμους μέ μου­ σικά δργανα, ένώ άλλοι διασκεδάζουν στά νερά. Μέ λίγα λόγια, αύτό τό έθνος, τό τόσο σοβαρό, πού φαίνεται πάντα συγκρατημένο, ξαφνικά παλαβώνει καί τριγυρίζει σάν τρελό: εύτυχώς πού αύτοί οί εορτασμοί δέν γίνονται συχνότερα!

Έγκαταλείποντας γιά λίγο τήν άναζήτηση φυτών, ή ομάδα έστρεψε τήν προσοχή της στις άρχαιότητές. Έπισκέφθηκαν τήν

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

145

πόλη τής Γόρτυνας, πού κανείς σχεδόν δέν τήν ειχε ερευνήσει άπό τήν έποχή τής έπίσκεψης τοΰ Μπουοντελμόντι, τρεις αιώ­ νες νωρίτερα, άν καί ό Πρίγκιπας Νίκολας Ράτζιβιλ ειχε περάσει μερικούς μήνες στήν Κρήτη τό 1583-84, στή διάρκεια τοΰ προσκυνήματος πού εκανε στά Ιεροσόλυμα, καί εΐχε πληροφο­ ρήσει τό κοινό του δτι ή πόλη τής Γόρτυνας ειχε ιδρυθεί άπό κάποιον βασιλιά Ταΰρο, δέν είχε μπορέσει νά διαβάσει τις έπι­ γραφές στον «Τάφο τοΰ Διός» καί, φυσικά, ειχε έπισκεφθεΐ τόν «Λαβύρινθο». Τά έρείπια τής Γόρτυνας προξένησαν στον Τουρ­ νεφόρ μελαγχολία καί άγανάκτηση γιά τούς σύγχρονους κατοί­ κους της. Στή θέση έκείνων τών μεγάλων άνδρών πού είχαν βάλει νά χτι­ στούν τέτοια αρχοντικά οικοδομήματα δέν βλέπεις παρά φτωχούς βο­ σκούς, πού εΐναι τόσο χαζοί ώστε νά αφήνουν τούς λαγούς νά τρέχουν ανάμεσα στά πόδια τους χωρίς νά τούς κάνουν τίποτα, καί τις πέρδι­ κες νά λιάζονται κάτω άπό τή μύτη τους χωρίς νά προσπαθοΰν νά τις πιάσουν.

Άπό τά έρείπια —δσα δέν εΐχαν άφαιρέσει οί Τοΰρκοι γιά νά χτίσουν χωριά— ήταν έτοιμος νά ταυτίσει άνέμελα τούς ναούς τής Άρτεμης καί τοΰ Δία, ένώ άντέγραψε καί μερικές έπιγρα­ φές πού δέν τις εΐχαν προσέξει παλαιότερα. Τήν 1η Ιουλίου ή συντροφιά έ'κανε τήν ύποχρεωτική έκδρομή στο Λαβύρινθο (στο σπήλαιο στο Καστέλλι, βλ. σ. 49), πού οί αρχαιομαθείς ταξιδιώτες συνήθως τόν ταύτιζαν μ’ έκεΐνον πού εχτισε ό Δαί­ δαλος κατά παραγγελία τοΰ βασιλιά Μίνωα, γιά νά στεγάσει τόν Μινώταυρο, τό φριχτό γέννημα τής γυναίκας του Πασι­ φάης καί τοΰ άγαπημένου της ταύρου. Όπως άρμοζε, τό σπή­ λαιο τοΰ προξένησε δέος. Ά ν κάποιος ακολουθήσει ενα άλλο δρομάκι, άφοΰ έχει ήδη προχωρή­ σει αρκετά, μπερδεύεται άπό τις χιλιάδες καμπές, τις στροφές, τούς κύκλους, τις ανωμαλίες, τά στριφογυρίσματα καί τά άδιέξοδα, ώστε εΐναι αμφίβολο άν θά ξαναβγεΐ ποτέ εξω.

146

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Γιά τό λόγο αύτό, τοποθέτησαν φρουρούς στήν είσοδο, κόλ­ λησαν χαρτάκια σέ κάθε στροφή καί σκόρπισαν κλαδάκια καί άχυρα πίσω τους. Είναι απορίας άξιο πώς δέν δανείστηκαν καί μιά ντόπια κοπέλα μέ κλασικά χαρακτηριστικά, γιά νά σταθεί στήν είσοδο μ’ ενα κουβάρι σπάγκο, δπως ειχε κάνει ή Αριάδ­ νη γιά τόν Θησέα πριν άπό χιλιετίες...2 Πρόσθεσαν τά όνόματά τους κάτω άπό έκεΐνα τών προηγούμενων έπισκεπτών τών σπηλαίων, ό παλαιότερος άπό τούς οποίους ήταν τοΰ 1444. Ό Τουρνεφόρ κατέληξε, σέ άντίθεση μέ τήν άποψη τοΰ Μπελόν δτι τά σπήλαια ήταν λατομείο, πώς έπρόκειτο γιά φυσικούς σχηματισμούς. Τό θέμα συνέχισε νά συζητεΐται, καθώς πολλοί περιηγητές άνυπομονοΰσαν νά δουν τό έργο πού είχε παραχθεΐ άπό τό χέρι τοΰ ίδιου τοΰ Δαίδαλου. Ή τελική άπόφανση φαί­ νεται δτι ήταν έκείνη τοΰ Μόρριτ, τό 1795, πού ύποστήριξε τή θεωρία τοΰ λατομείου καί έκλεισε τό θέμα. Ή παρέα άναχώρησε άπό τήν Κρήτη τόν Τούλιο. Έπισκέφθηκε τά άλλα νησιά τοΰ Αρχιπελάγους καί εισχώρησε έπίσης βαθιά στήν Αρμενία καί τή Γεωργία. Οί άναφορές σέ φυτά γίνονταν δλο καί πιο σποραδικές, μολονότι τά σχόλια γιά τή διαφθορά τών κατοίκων παρέμειναν άφθονα. Τά πολιτικά καί διπλωματικά θέματα πέρασαν έπίσης σέ δεύτερη μοίρα, δόθηκε δμως μεγάλη προσοχή στις άρχαιότητές. Άνάμεσα στούς πολ­ λούς άρχαιολογικούς τόπους πού έπισκέφθηκε ό Τουρνεφόρ, καί τούς περιέγραψε μέ άξιοσημείωτη οξύνοια, ήταν καί τά έρείπια τής Δήλου. Άλλά ή πιο ένδιαφέρουσα ίσως περιγραφή του α­ φόρα τή Σάμο, καθώς περιέγραψε τό Ήραΐο μέ τρόπο έξαιρετικό. Κανένας προηγούμενος συγγραφέας δέν είχε νά πει τίπο­ τε τό ιδιαίτερο γ ι’ αύτό τόν άρχαιολογικό τόπο. Ένας λόγος γιά τή λεπτομερή περιγραφή τοΰ νησιοΰ ήταν άναμφίβολα καί τό δτι άποδείχθηκε σχεδόν άδύνατο νά φύγουν άπό έκεΐ. Έ ­ φτασαν στή Σάμο τόν Ιανουάριο τοΰ 1702, έπιστρέφοντας στήν πατρίδα τους άπό τήν Κωνσταντινούπολη, μετά άπό μιά μακρά περιήγηση στά βάθη τής Τουρκίας, τής Αρμενίας καί

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

147

τής Γεωργίας, πού τούς πρόσφερε λίγη κλασική τροφή πέρα άπό τό Μνημείο τοΰ Αύγούστου στήν Άγκυρα (πόλη πού ό Τουρνεφόρ έκρινε ώς «μία άπό τις πιο περιφανείς τής Ανατο­ λής»: βλ. σ. 182). Τόν Φεβρουάριο προσπάθησαν νά άποπλεύσουν γιά τήν Ικαρία, άλλά οί άνεμοι τούς έριξαν πίσω στήν άκτή τής Σάμου, εννέα μίλια άπό τό Καρλόβασι. Ή γαλέτα καί τό νερό τους λιγόστευαν, ή άσταμάτητη βροχή καθιστούσε άδύνατο τό κυνήγι καί τό ψάρεμα, καί ξέμειναν έκεΐ γιά μιά βδομάδα. Έπειτα πήγαν μέχρι τήν Πάτμο, άλλά οί άνεμοι τούς ξανάσπρωξαν πίσω στο Καρλόβασι. Στις 21 Φεβρουάριου έβρεχε άκόμη, άλλά εΐχαν πιά καταφύγει στή σχετική άνεση ένός μοναστηριού, τής Παναγίας τών Κεραυνών, καί τό κέφι τοΰ Τουρνεφόρ εΐχε φτιάξει, έπειδή βρήκε μιά συστάδα άπό γαλάζιες νεραγκούλες. Στις 24 Φεβρουάριου μπόρεσαν νά άναχωρήσουν άπό τό Βαθύ, άλλά δέν έφυγαν άπό τό νησί παρά στά μέσα Μαρτίου. Παρά τις στερήσεις, ό Τουρνεφόρ έγραψε έπιδοκιμαστικά γιά τό νησί, περιγράφοντάς το ώς «πυκνοκατο'ικημένο καί εύ­ φορο», άν καί οί γυναίκες του ήταν καί άσχημες καί τεμπέλες. Σημειώνοντας τήν αφθονία του σέ άγαθά, δπως πίσσα, μετάξι, σκαμμωνία,* άγριοπούλια, σίδηρο, ώχρα, σμυριδόπετρα καί λευκό μάρμαρο, δέν άπαξίωσε νά κάνει λόγο γιά τούς λύκους καί τις τίγρεις πού ύποτίθεται δτι έρχονταν κολυμπώντας στο νησί άπό τήν άπέναντι στεριά. Μέ περισσότερη σοβαρότητα έ'στρεψε τήν προσοχή του στά έρείπια στο Τηγάνι (σημερινό Πυθαγόρειο): Κατεβαίνοντας άπό τό θέατρο πρός τή θάλασσα, ατενίζεις εναν κόσμο άπό σπασμένους κίονες, πού οί περισσότεροι εΐναι μέ ραβδώ­ σεις ή χωρισμένοι σέ σπονδύλους. ... Υπάρχουν έπίσης άρκετές άλλες κολόνες μέ διαφορετική τομή σέ μερικά γειτονικά υψώματα* ή διάτα­ * [Σκαμμωνία: είδος κισσαμπέλου τής Μικρας *Ασίας, μέ καθαρτικές ιδιό­ τητες.]

148

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ξή τους, πάντως, είναι κυκλική ή παραλληλόγραμμη, γεγονός πού οδηγεί στο συμπέρασμα πώς χρησιμοποιούνταν σέ ναούς ή σέ στοές.

Στήν πραγματικότητα, έδώ ήταν ή θέση τοΰ αρχαίου ναοΰ τής Ήρας, τόν όποιο «οί πιο εύφυεΐς παπάδες άκόμη άποκαλοΰν ... ναό τής Ήρας». Τό μέρος θεωρούνταν άπό παλιά ιερό, ώς τόπος γέννησης τής θεάς Ήρας κάτω άπό μιά λυγαριά (φυ­ τό πού άφθονεΐ άκόμη στή γύρω περιοχή). Έλεγαν ότι τόν πρώτο ναό τόν είχαν άνεγείρει οί Άργοναΰτες κατά τήν έπιστροφή τους άπό τήν άναζήτηση τοΰ Χρυσόμαλλου Δέρατος: ίδρυσαν ιερό όπου τοποθέτησαν ενα ξόανο τής θεάς, τό όποιο τούς είχε άποκαλυφθεΐ μέ θαυματουργό τρόπο στο Άργος. Στούς ιστορικούς χρόνους ό τόπος εϊδε συνεχείς άνοικοδομήσεις. Ό ΐδιος ό ναός ξαναχτίστηκε τέσσερις φορές, τήν πρώτη στις άρχές τοΰ 8ου αιώνα. Περίπου πενήντα χρόνια άργότερα τοΰ προσέθεσαν ενα περιστύλιο. Καταστράφηκε άπό πλημμύρα γύρω στο 670 π.Χ., ξαναχτίστηκε μεγαλύτερος άπό πριν καί περί τό 640 τοΰ προσέθεσαν εναν τοιχισμένο περίβολο. Περί τό 570 ή άλματώδης έξέλιξη τών άρχιτεκτονικών ρυθμών τόν κα­ τέστησε καί αύτόν άκόμη άνεπαρκή. Ανέθεσαν στον άρχιτέκτονα Ροΐκο νά άνεγείρει ενα πολύ μεγαλύτερο οικοδόμημα, αύτή τή φορά σέ πλήρως άνεπτυγμένο ιωνικό ρυθμό, κομψό καί άνάλαφρο, ενα θαΰμα τέχνης άπό τις πολύπλοκες βάσεις μέχρι τά έλικοειδή κιονόκρανα τών έκατόν τεσσάρων κιόνων του. Τό άποτέλεσμα ήταν τέτοιο, ώστε οί κάτοικοι τό άποκάλεσαν λα­ βύρινθο, άποδίδοντάς του έτσι μιά σχεδόν μαγική ιδιότητα. Κι αύτός ό ναός έπίσης καταστράφηκε —πόσο βραχύβιες ή­ ταν αύτές οί δόξες!— ίσως στις ταραχές πού συνοδέυσαν τήν άνοδο στήν εξουσία τοΰ τυράννου Πολυκράτη, ό όποιος, ώς προστάτης τών τεχνών (άνάμεσα στούς προστατευομένους του ποιητές ήταν καί ό.χαρίεις Ανακρέων) δέν μποροΰσε νά μήν υπερκεράσει τόν προκάτοχό του. Ή φιλοδοξία του όμως ξεπέρνοΰσε τις δυνατότητές του: ό ναός δέν άποπερατώθηκε ποτέ. Ό

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

149

Πολυκράτης συνελήφθη άπό τούς Πέρσες, σταυρώθηκε κι έμεινε νά σαπίσει, «νά τόν ξεπλένει ή βροχή καί νά τόν μυρώνει ό ή­ λιος», καθώς είχε προβλέψει ό χρησμός. Μερικές άσυντόνιστες προσπάθειες γιά τήν ολοκλήρωση τοΰ κτιρίου συνεχίστηκαν ώς τά τέλη τοΰ 4ου αιώνα, άπό τότε όμως καί στο έξής ή Ρωμαϊ­ κή αύτοκρατορία καί οί χριστιανοί τό άφησαν νά καταρρεύσει ώσπου έφτασε στήν παρούσα κατάσταση. Δέν στέκει πιά παρά ενας κίονας, σαθρός καί χωρίς κιονόκρανο, έκεΐ πού κάποτε ύψώνονταν περισσότεροι άπό έκατό. Δέν μας έκπλήσσει ή άποτυχία τών προσπαθειών τοΰ Τουρ­ νεφόρ νά έξακριβώσει τήν κάτοψη τοΰ ναοΰ πού κρυβόταν κάτω άπό αύτόν τόν μπερδεμένο σωρό έρειπίων. Πρόσεξε πάντως τά ασυνήθιστα κιονόκρανα τοΰ πρωτοϊωνικοΰ ναοΰ —μιά άξιόλογη παρατήρηση. Είδε έπίσης δύο κίονες καί βάσεις, ... άπό τό ωραιότερο μάρμαρο πού είδα ποτέ. Πριν άπό μερικά χρόνια οί Τοΰρκοι, νομίζοντας πώς μιά άπό αύτές τις κολόνες ήταν γεμάτη χρυσάφι καί ασήμι, προσπάθησαν νά τήν γκρεμίσουν, ρίχνοντας κανο­ νιοβολισμούς άπό τις γαλέρες τους* κι δπως ήταν έπόμενο, τής έκαναν μεγάλη ζημιά.

Έκτος άπό τήν έξερεύνηση πού έκαναν στο Ήραΐο, έπισκέφθηκαν τήν έκκλησία στούς Μυτιληνούς, δπου ενα άρχαΐο πρόστυπο άνάγλυφο ειχε βρεθεί σέ κάποιο χωράφι άπό εναν ιερέα. Ή περιγραφή τοΰ Τουρνεφόρ είναι τόσο άκριβής, πού είναι δυ­ νατόν νά ταυτίσουμε τόν τύπο, παρά τήν πλήρη παρανόηση τής σκηνής. Έχοντας κατά νοΰ τό θεραπευτικό ιερό τοΰ θεοΰ Ά σκληπιοΰ στο νησί, τό περιγράφει ώς έξής: ... ενα μάρμαρο μέ μήκος περίπου 75 έκατοστά, ύψος 38 ή 40 έκατοστά καί πάχος οκτώ έκατοστά* καθώς δμως δέν προεξέχει πολύ πάνω άπό τό έδαφος, τά κεφάλια έχουν ύποστεΐ φθορές. Τό άνάγλυφο έχει έπτά μορφές καί είκονίζει μιά τελετή κατά τήν όποια έπικαλοΰνται τή βοήθεια τοΰ Άσκληπιοΰ στή θεραπεία ένός σπουδαίου προσώπου.

Ό «άσθενής» περιγράφεται ξαπλωμένος σ’ ένα κρεβάτι* δί-

150

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πλα του είναι ενα τραπέζι μέ τρία πόδια σέ μορφή κατσικοπόδαρου, καί πάνω του βρίσκονται μιά κουκουνάρα, δύο κανάτες καί τρεις πυραμίδες. Ένας δούλος τρίβει φάρμακα σ’ ενα γουδί. Τό πλαίσιο δείχνει τό κεφάλι ένός αλόγου, φλόγες, μιά περικε­ φαλαία καί ενα θώρακα. Στήν πραγματικότητα, πρόκειται γιά χαρακτηριστικό τύπο έπιτύμβιου αναγλύφου, δπου ό νεκρός παρουσιάζεται στο τελευταίο του δείπνο στον τάφο. Τό άλογο, σύμβολο τοΰ Κάτω Κόσμου, κοιτάζει άπό τό παράθυρο, ένώ ή οικογένεια προσφέρει εδέσματα στον νεκρό.. Δέν μπορεΐ παρά νά θαυμάσει κανείς τήν άκρίβεια τής περιγραφής τοΰ Τουρνε­ φόρ, χωρίς νά κατακρίνει καθόλου τόν ύπερβολικό του ζήλο νά κατανοήσει κάτι πού δέν μποροΰσε. Παρά τήν έργατικότητά του, ό Τουρνεφόρ προτιμοΰσε φανε­ ρά τή Γαλλία άπό τό βάρβαρο βασίλειο τών Τούρκων, καί μέ εύχαρίστηση γύρισε λίγο μετά άπό αύτά στο Παρίσι καί στον Βοτανικό Κήπο. Τό 1708 ενα κάρο τόν έ'ριξε σ’ εναν τοίχο καί τόν σκότωσε. Ό Αβάς Μπινιόν άνέλαβε τήν εύθύνη τής έκδο­ σης τοΰ έργου του, πού έμφανίστηκε τό 1717, καί ακολούθησαν τό 1718 έκδόσεις στά άγγλικά καί τά γερμανικά: τό έργο προ­ φανώς άνταποκρινόταν στή μόδα, πού σάρωνε τή Δύση, γιά πε­ ριγραφές ανατολίτικων περιπετειών. Ή μεγάλη έποχή τών βασιλικών συλλογών έπί Λουδοβίκου ΙΔ ' φάνηκε νά έχει φτάσει στο τέλος της μέ τόν Πώλ Λυκά. Άλλά ένα σχέδιο πού κέρδιζε έδαφος έπί τριάντα χρόνια καί πε­ ρισσότερο δέν ειχε λόγο νά σταματήσει άπό ένα τυχαίο περι­ στατικό δπως εΐναι ό θάνατος ένός μονάρχη. Ό Αβάς Μπινιόν φρόντισε ώστε ό νέος βασιλιάς νά έχει έξίσου καρποφόρες φι­ λοδοξίες. Πάντως, ύπό τήν αιγίδα του διαπράχθηκε μιά άπό τις πρώτες μεγάλες άπάτες περί τήν κλασική έλληνική άρχαιολογία, άπό τόν άκρως εκκεντρικό Άβά Μισέλ Φουρμόν. Ό Φουρμόν έμελλε νά ισχυριστεί δτι άνακάλυψε πολλές σπου­ δαίες ιστορικές έπιγραφές στή Σπάρτη, πού ή αύθεντικότητά τους έγινε αποδεκτή έπί αρκετές δεκαετίες, μέχρις δτου, τό

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

151

1791, παρουσιάστηκαν άποδείξεις γιά τήν πλαστότητά τους. Ή αποδοχή αύτών τών αποδείξεων έκανε τούς λογίους νά άπορρίψουν καί δλα τά άλλα εύρήματα του Φουρμόν, έπίσης ώς προϊόντα άπάτης, καί μόνο τά τελευταία χρόνια έγινε μιά πιο ένδελεχής άξιολόγηση τών άνακαλύψεών του. Ή χρονολογία τοΰ ταξιδιοΰ του στήν Ελλάδα καί οί συνακόλουθες άλλαγές στή διανοητική του κατάσταση εϊναι σημαντικές γιά τήν κατα­ νόηση τών σκοπών του. Τό ταξίδι τοΰ Φουρμόν έπρόκειτο νά είναι σίγουρα ή τελευ­ ταία άποστολή κατ’ έντολήν τοΰ βασιλια τής Γαλλίας. Ή προ­ ετοιμασία της συνδεόταν μέ τό άνανεωμένο ένδιαφέρον γιά τό πιθανό περιεχόμενο τής Βιβλιοθήκης τοΰ Σεραγιοΰ. Τό 1727 ή Ακαδημία πληροφορήθηκε δτι έπρόκειτο νά ιδρυθεί ένα τουρκι­ κό τυπογραφείο άπό κάποιον Ζαΐδ ’Αγά, γιο τοΰ Μεχμέτ Έφέντη, τόν όποιο είχε έπισκεφθεΐ ό ίδιος ό Μπινιόν τό 1721. Αύτό άποτελοΰσε μιά άπό τις πιο άξιοπρόσεκτες έπιπτώσεις τής σύντομης περιόδου τής ξένης (γαλλικής) έπιρροής, πού είναι γνωστή στήν τουρκική ιστορία ώς «έποχή τής τουλίπας». Ό Μπινιόν έγραψε αμέσως καί στον Ζαΐδ καί στον Μεχμέτ, ρω­ τώντας αν υπήρχε περίπτωση νά τυπώσει τό τυπογραφείο κά­ ποιο άπό τά κλασικά έλληνικά ή λατινικά χειρόγραφα πού πί­ στευαν δτι βρίσκονταν έκεΐ. Ή απάντηση τοΰ Ζαΐδ ’Αγα ήταν άπλή: τό τυπογραφείο του ήταν έξοπλισμένο μόνο μέ τουρκικά στοιχεία καί, καθώς δέν ύπήρχαν φιλόλογοι τής άρχαίας έλλη­ νικής καί λατινικής στήν Κωνσταντινούπολη, τοΰ ήταν άδύνατον νά παρουσιάσει έκδόσεις στις γλώσσες αύτές. Ή δεύτερη δυσκολία ήταν τουλάχιστον εύκολο νά διορθωθεί, καί άπτόητος ό -’Αβάς Μπινιόν πρότεινε, τόν Δεκέμβριο τοΰ 1727, νά σταλοΰν δύο λόγιοι γιά νά έξακριβώσουν κατά πόσον ύπήρχαν χειρόγραφα άξια νά άντιγραφοΰν. Μολονότι ή άπο­ στολή έγκρίθηκε άπό τόν πρωθυπουργό, τόν Καρδινάλιο Φλερύ, τόν Μάρτιο τοΰ 1728, οί οδηγίες δέν είχαν συνταχθεΐ μέχρι τις 18 Αύγούστου. Τελικά, τήν 1η Σεπτεμβρίου, δύο άβάδες, ό

152

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Σεβέν καί ό Φουρμόν, αναχώρησαν γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Μέ τόσο άργό ρυθμό έκπληρωνόταν ή βασιλική έπιθυμία. Μπόρεσαν νά πάρουν μαζί τους δχι μόνο τις οδηγίες τοΰ Μπινιόν άλλά αναμφίβολα καί ενα άντίγραφο τοΰ υπομνήματος πού εΐχε συντάξει ό λόγιος Βενεδικτίνος Μπερνάρ ντέ Μονφωκόν (ΒβπιαιτΙ άβ Μοηΐίαιιοοη, 1655-1741), ό όποιος εΐχε έπισκεφθεΐ τήν Ιταλία —οχι δμως καί τήν Ελλάδα— καί τό 1719 εΐχε δημοσιεύσει τό έ'ργο Σ Ά η ΐί^ υ ίΐβ βχρΙοΓββ βΐ ΓβρΓβδβηΐββ βη ίί^πΓβδ ( Ή αρχαιότητα έξερευνημένη και εικονογραφη­ μένη ), ί'σως τήν πιο έγκυρη παρουσίαση τής έλληνικής τέχνης πριν άπό τόν Βίνκελμαν. Τό ύπόμνημα εΐχε γραφτεί τό 1720 καί περιλάμβανε οδηγίες σχετικά μέ έπιγραφές, χειρόγραφα ποιητών, ιστορικών, γεωγράφων καί άλλων, καθώς καί μέ τήν Α γία Γ ραφή καί έκκλησιαστικά εργα. Προτομές, άγάλματα καί άνάγλυφα δέν εΐναι γιά τόν καθένα. Γ ενι­ κά, οί πρίγκιπες καί οί μεγάλοι άρχοντες εΐναι έκεΐνοι πού τά συγκεν­ τρώνουν γιά νά στολίσουν τις συλλογές τους καί τούς κήπους τους. Μολονότι πολλά άπό τά μνημεία αύτοΰ τοΰ είδους μπορεΐ νά εΐναι χρήσιμα γιά τήν αναπαράσταση τής άρχαιότητας, τίποτε δέν προσεγ­ γίζει τή χρησιμότητα πού μπορεΐ νά προκύψει άπό τις έπιγραφές μέ τις όποιες ή Ελλάδα καί οί πόλεις τής Άσίας εΐναι γεμάτες* καί γ ι’ αύτές θά μιλήσουμε λεπτομερώς. Χωρίς αμφιβολία, μπορεΐ νά βρει κανείς έκεΐ άσύγκριτα πράγματα, τά όποια θά διασαφηνίσουν τήν ιστορία καί τή χρονολόγηση καί θά καλύψουν θαυμάσια τά κενά πού οί ιστορικοί μάς έχουν αφήσει στή χρονολογική αφήγηση. Οί έξοχές εΐναι γεμάτες άπό αύτοΰ τοΰ είδους τά μνημεία —στήν Αθήνα, γύρω άπό τήν Αθήνα, στή Θήβα, στήν Ελευσίνα, αύτόν τόν φημισμένο τόπο, στά Μέγαρα καί στήν Πελο­ πόννησο, στήν Κόρινθο, στο Άργος, γιά τό όποιο δέν ξέρω κάν άν ή τοποθεσία του εΐναι πολύ γνωστή σήμερα, στή Σπάρτη, στήν Πάτρα καί, πάνω άπό δλα, στή δυτική ακτή, απέναντι άπό τή Ζάκυνθο, δη­ λαδή στήν Ήλιδα, τό μέρος τής Πελοποννήσου δπου εορτάζονταν οί Όλυμπιακοί Αγώνες, τόσο περίφημοι στήν άρχαιότητα.

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

153

Ό Μονφωκόν συνεχίζει άναφέροντας τήν Κρήτη, τήν Κύπρο, τά νησιά, τή Σμύρνη, τήν Έφεσο, τήν Άγκυρα, δπου ... απομένουν αρκετές [έπιγραφές] γιά νά γίνει ενας αξιοπρεπής τό­ μος. Ό κύριος [Ούίλλιαμ] Σέραρντ, ό Άγγλος, έχει αντιγράψει εναν σεβαστό αριθμό σέ διάφορα μέρη, πού αύτήν ακριβώς τή στιγμή τυ­ πώνονται στήν Αγγλία, σύμφωνα μέ μιά πληροφορία. Τί είναι δμως αύτές, σέ σύγκριση μέ τά μεγάλα εύρήματα πού θά προέκυπταν άν κάποιος ισχυρός πρίγκιπας έστελνε έκεΐ πρόσωπα ικανά νά τις μετα­ γράψουν μέ ακρίβεια, καί πλήρωνε τά έξοδά τους; Εκείνοι πού αντι­ γράφουν,. δσο έξυπνοι κι άν είναι, πρέπει νά φροντίζουν, σέ περίπτω­ ση αμφιβολίας, νά μή γράφουν τίποτε κατά συμπερασμόν, άλλά νά απεικονίζουν δλα τά σημάδια δπως είναι στο μάρμαρο καί νά γράφουν τά συμπεράσματά τους στο περιθώριο.

Θά δοΰμε πόσο πιστά άκολούθησε ό Φουρμόν αύτή τή δίκαιη άπαίτηση.3 Όταν ό Φουρμόν καί ό Σεβέν έφτασαν στήν Κωνσταντινού­ πολη κατά τά τέλη τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1728, άνακάλυψαν δτι τό μεγαλύτερο μέρος τής συλλογής τοΰ Σεραγιοΰ είχε μόλις πουληθεί στον Πρίγκιπα τής Βλαχίας. Ό Σεβέν παρέμεινε στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά συνεχίσει τήν έρευνα γιά χειρό­ γραφα καί βιβλία, ένώ ό Φουρμόν έφυγε άπό τήν πόλη στις 8 Φεβρουάριου 1729, γιά νά κάνει έρευνες σέ άλλα μέρη τής Τουρκίας καί τής Ελλάδας. Ή άναζήτηση τοΰ Σεβέν γιά τήν αύτοκρατορική βιβλιοθήκη ύπήρξε άκαρπη, μολονότι είκοσι χρόνια άργότερα ό Λόρδος Τσάρλμοντ διατηροΰσε άκόμη τήν έλπίδα νά βρει έκεΐ τά χαμένα βιβλία τοΰ Λίβιου καί τοΰ Τάκιτου. Στήν πραγματικότητα, ό έπόμενος Δυτικός πού κατάφερε νά μπει στή βιβλιοθήκη τοΰ Σεραγιοΰ ήταν ό Αιδεσιμότατος Καρλάυλ τό 1801* καί αύτός δέν μπόρεσε παρά νά έπαναλάβει τή διαπίστωση πού έκανε ό Πιέρ Ζιρωντέν τό 1685, δτι δηλα­ δή είναι ζήτημα άν περιείχε έστω καί ένα κλασικό έργο. Ό Φουρμόν πήγε πρώτα στή Χίο, δπου, έξαιτίας ένός άσχη­ μου κρυολογήματος, πέρασε διαδοχικά διάφορες άσθένειες καί

154

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κατόπιν άπέπλευσε γιά τήν Αθήνα, στήν όποια εφτασε γύρω στις 12 Απριλίου. Δίνει μιά καταπληκτική εικόνα τής μεγα­ λοπρεπούς πομπής μέ τήν οποία περιηγήθηκε τήν πόλη: Ή πομπή μας στήν Αθήνα ήταν τελείως ασυνήθιστη. Προπορευό­ ταν ενας γενίτσαρος· άκολουθοΰσαν ό κύριος Κορτρικά, δραγουμάνος τής Γαλλίας, καί ό γιος τοΰ προξένου, γιά νά δείχνουν τή συνοικία, τό ονομα τοΰ δρόμου, τής έκκλησίας ή τοΰ σπιτιοΰ, καί νά προειδοποιούν τούς ανθρώπους δτι οί γυναίκες θά έπρεπε νά άποσυρθοΰν. Τούς ακο­ λουθούσαν διάφοροι άνθρωποι: ενας άπό αύτούς κουβαλοΰσε ενα κλα­ δευτήρι, μιά δικέλλα καί μιά τσιμπίδα, γιά νά ξεθάβει καί νά μετακι­ νεί τά μάρμαρα* ένας άλλος εϊχε μιά σκάλα καί σχοινιά γιά νά σκαρ­ φαλώνουν στούς τοίχους, νά κατεβαίνουν σέ εγκαταλειμμένους περιβό­ λους καί γιά νά ανεβαίνουν ψηλά καί νά σκαρφαλώνουν πάνω στις στέγες τών έκκλησιών καί στά καμπαναριά. Αύτός ό δεύτερος εϊχε στο χέρι του καί εναν κουβά γεμάτο νερό, σφουγγάρια, μιά σκούπα γιά νά καθαρίζει τό χώμα καί νά καθιστά ορατά τά γράμματα. Ακο­ λουθούσαμε εγώ καί ό ανιψιός μου, έφοδιασμένοι μέ σημειωματάρια, σάν νά είχαμε άποστολή νά κάνουμε άπογραφή, ή μάλλον νά είσπράξουμε τό χαράτσι.

Όπου κι άν πήγαινε, μας λέει, έτρεχαν άνθρωποι καί τοΰ φώναζαν «Αφέντη Φουρμόν, εϊναι γράμματα, είναι γράμματα.». Μας λέει δτι έρεύνησε άκόμη καί πηγάδια ψάχνοντας γιά έπι­ γραφές. Είχε ήδη χάσει κάθε ένδιαφέρον γιά όποιαδήποτε έρευ­ να γιά βιβλία, καί ειχε τελείως άφοσιωθεΐ στις υλικές αρχαιό­ τητες, ιδιαίτερα στις έπιγραφές καί στά άνάγλυφα. Ό ανιψιός του πού τόν συνόδευε, ό Κλώντ-Λουί Φουρμόν, μας λέει δτι σκοπός του δέν ήταν νά θαυμάσει τήν ομορφιά τών πόλεων πού έπισκεπτόταν, άλλά «νά άποσπάσει πληροφορίες, γιά νά φωτί­ σει ορισμένα ζητήματα τής έλληνικής ιστορίας». Ώς πρός αύ­ τό, πραγματικά, ό στόχος του ήταν σεβαστός καί ανάλογος μέ τό στόχο προηγούμενων περιηγητών, δπως τοΰ Ζάκ Σπόν. ’Απέΐχε δμως πολύ άπό τόν άντικειμενικό σκοπό τοΰ βασιλια, πού ήταν νά αύξήσει τό γόητρό του μέ τήν ομορφιά τής συλλο-

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

155

γης του τών βιβλίων καί τών μαρμάρων. Στο τέλος τών ταξιδιών του ό Φουρμόν ισχυριζόταν —κάπως ύστερικά— δτι ή συλλογή του ήταν ανώτερη άκόμη καί άπό τοΰ Άραντελ. Θά πρέπει πάντως νά σημειωθεί δτι ή δική του άντίληψη περί «συλλογής» δέν ήταν νά μεταφέρει άρχαιότητες στήν πατρίδα του, άλλά νά άντιγράφει έπιγραφές καί νά τις άφήνει έπιτόπου —πάλι κατά τήν παράδοση τών Σπόν καί Ούέλερ μάλλον παρά τών ασυνείδητων κυνηγών έπιχορηγήσεων τών προηγούμενων γενεών. Αύτή δμως δέν ήταν ή κατάλληλη τακτική γιά νά έπιτύχει μεγάλες άμοιβές άπό τόν Υψηλό Συλλέκτη. Ισχυρίζεται δτι ανακάλυψε 130 έπιγραφές, 20 μάρμαρα καί άλλα αντικείμενα στήν Αθήνα. Στήν έκθεσή του («Κβίαΐίοη α1)Γ6£β6...») σημειώνει δτι, ανάμεσα στά άλλα, συνέλεξε: κατα­ λόγους έφήβων νικητών, καταλόγους άρχόντων καί καταλόγους ιερέων καί ’Αμφικτυόνων. Αύτή εΐναι μία άπό τις σπάνιες πε­ ριπτώσεις δπου ό Φουρμόν μιλάει μέ κάποια άκρίβεια γιά τά εύρήματά του, πριν άπό τις άναφορές του άπό τή Σπάρτη, καί εΐναι δυνατόν νά ταυτίσουμε αύτούς τούς καταλόγους μ’ εκεί­ νους πού τοΰ αποδόθηκαν άπό τόν Μπαίκ στο ΟοΓριίδ του τών έλληνικών έπιγραφών.4 Μεταξύ Απριλίου καί Ιουλίου έπισκέφθηκε τήν Ελευσίνα, τά Μέγαρα, τή Σαλαμίνα καί τήν Αίγινα, τό Σούνιο, τό Πόρτο Ράφτη καί τόν Μαραθώνα. Στήν Αίγινα έπαθε ήλίαση, πού τόν έριξε στο κρεβάτι γιά δέκα μέρες. Στο τέλος αύτής τής περιό­ δου ισχυριζόταν δτι εΐχε βρει έννιακόσιες συνολικά έπιγραφές, πολλές άπό τις όποιες δέν τις εΐχαν προσέξει ό Σπόν καί ό Ούέλερ. Ό Φουρμόν έφυγε άπό τήν Α ττική στις 15 Σεπτεμ­ βρίου καί στις 20 τοΰ ίδιου μήνα ήταν στο Ναύπλιο. Έμεινε στήν κοντινή Έρμιόνη γιά μιά περίοδο πού στά γράμματά του τήν άναφέρει άλλοτε ώς δέκα καί άλλοτε ώς δεκαεννέα μέρες: στο χρονικό αύτό διάστημα δεκαπέντε έργάτες ξέθαψαν σαράν­ τα έπιγραφές, καί ό ίδιος πίστευε δτι ταύτισε τούς ναούς τοΰ ’Άπιδος, τής Λιμενίας Αφροδίτης, τοΰ Ποσειδώνα, τής ’Αθη-

156

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

νάς πάνω στο λόφο, τής Εστίας καί τοΰ Απόλλωνα κοντά στο θέατρο, δίπλα στή θάλασσα. Έδώ τόν έ'πιασε πυρετός, πού τόν ταλαιπωρούσε άκόμη δταν εφτασε στήν Πάτρα, στις 22 Δ ε­ κεμβρίου, μετά άπό ενα ταξίδι σαράντα ήμερών άπό τό Άργος. Όποια κι άν ήταν τά έλαττώματά του, δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι ό Αβάς Φουρμόν εργαζόταν ύπερεντατικά. Τόν Φεβρουάριο τοΰ 1730 ήταν στή Μεθώνη καί στις 17 Φεβρουάριου εγραψε στον Καρδινάλιο Φλερύ άπό τήν Ίθώμη, στέλνοντάς του μιά περιγραφή τής Μάνης. Στις 20 Απριλίου έχουμε τό πρώτο του γράμμα άπό τή Σπάρτη. Έδώ είναι πού ή διανοητική κατάσταση τοΰ έρευνητή άρχίζει νά χάνει τήν έπαφή της μέ τήν πραγματικότητα. Ή Σπάρτη ήταν σχεδόν Ιβιτα ίηοο^ηίΐα γιά τούς άρχαιολόγους, επειδή ειχε έλάχιστα δημόσια κτίρια κατά τήν κλασική έποχή. Ωστόσο, άκόμη καί σήμερα είναι ορατά κάποια λείψανα, άν καί πολλά άπό αύτά είναι τής ρωμαϊκής περιόδου. Στήν πλαγιά τής Ακρόπολης φωλιάζει τό κλασικό θέατρο. Στά άνατολικά τής Ακρόπολης, κοντά στο ποτάμι, βρίσκεται τό ιερό τής Όρθιας Άρτέμιδος, έκεΐ δπου ίσως παρουσιάζονταν τά δμορφα χορικά τών νεανίδων τοΰ Άλκμάνα, καί στά βόρεια τοΰ ίεροΰ, στήν όχθη τοΰ ποταμοΰ, βρίσκεται ό βωμός τοΰ Λυκούργου, τοΰ σχε­ δόν μυθικοΰ νομοθέτη τής Σπάρτης. Πόσο άπογοητευτικά είναι αύτά τά άπομεινάρια τής δεύτε­ ρης πόλης τής κλασικής Ελλάδας, ιδιαίτερα δταν διαβάζουμε τις μακροσκελείς περιγραφές τοΰ Παυσανία γιά τήν πλούσια διάταξη τών κτιρίων, τις κιονοστοιχίες, τούς τάφους, τούς βω­ μούς καί τά άγάλματα πού μποροΰσε νά δει κανείς έκεΐ στις μέρες του. Κατά τή συνήθη μέθοδό του, ό Παυσανίας άρχίζει άπό τήν άγορά καί περιγράφει τά άξιοθέατα τής πόλης κάνον­ τας έκδρομές πού ξεκινοΰν άκτινωτά άπό αύτό τό κεντρικό ση­ μείο καί έπιστρέφουν σ’ αύτό. Δυστυχώς δμως δέν μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι ουτε κάν γιά τό ποΰ ήταν οί δρόμοι πού άκολούθησε, μολονότι άναφέρει τά όνόματά τους —τόσο λίγα ίχνη ε-

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

157

χουν μείνει στο έδαφος. Φαίνεται δτι άρχισε πηγαίνοντας νότια, κατά μήκος τής Άφεταΐδος οδού* έπειτα πήγε πρός τά νοτιο­ δυτικά μέσω τής Σκιάδος, πρός τούς τάφους του Κάστορα, τοΰ Ίδα καί τοΰ Λυγκέα (πού έχουν εύλογοφανώς ταυτιστεί άπό τούς σύγχρονους άρχαιολόγους)* επειτα πρός τή δύση, στον τά­ φο τοΰ Βρασίδα καί τό θέατρο (άρκετά εύκολο). Κατόπιν περι­ γράφει τόν Δρόμο καί τόν Πλατανιστά, ενα άλσος άπό πλατάνια δπου γίνονταν οί γυμναστικοί άγώνες τών έφήβων, μέ τό περι­ στύλιό του. Αύτά φαίνεται πώς βρίσκονταν πρός δυσμάς, άν καί ή άκριβής θέση τους είναι άγνωστη. Ή έπόμενη τοποθεσία πού περιγράφει είναι «ανατολικά τοΰ Δρόμου» —προφανώς διανύοντας άντιστρόφως αύτή τήν άκτίνα τής διαδρομής του. Ή τελευταία έκδρομή του εϊναι χωρίς άμφιβολία πρός τά ανατολι­ κά, πρός τό Λιμναΐον, τό ιερό τής Όρθιας ’Αρτέμιδος, πού έχει ανακαλυφθεί στήν όχθη τοΰ ποταμοΰ. Τέλος, άνηφορίζει γιά λί-

158

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γο πρός βορράν πρός τήν ίδια τήν Ακρόπολη, στο ναό πού άναφέραμε καί σ’ ενα ναό τής Αφροδίτης, πριν αναχωρήσει ορι­ στικά άπό τήν πόλη γιά τις Άμύκλες. Έχοντας ύπόψη τή σπανιότητα τών πληροφοριών πού είναι δυνατόν νά άνακτηθοΰν ακόμη καί σήμερα, διαπιστώνουμε μέ κάποια έκπληξη δτι ό Γκιγιέ ντε Σαίν-Ζώρζ μπόρεσε νά ταυ­ τίσει μέ αύτοπεποίθηση μερικούς σπαρτιατικούς άρχαιολογικούς τόπους στο βιβλίο του τό 1679. Συνέχισε τό έπιτυχημένο έργο του του 1676 γιά τήν Αθήνα μέ μιά παρόμοια εργασία γιά τή Σπάρτη, άπό τις σχεδόν τριακόσιες σελίδες τής όποίας περίπου οί σαράντα είναι αφιερωμένες στήν τοπογραφία της. Είδαμε πώς υπάρχουν σοβαροί λόγοι νά πιστεύουμε δτι δέν έπισκέφθηκε ποτέ τήν Αθήνα. Τό ίδιο μπορεΐ νά άποδειχθεΐ καί στήν περίπτωση τής Σπάρτης. Αναμφισβήτητα δούλεψε ή φαντασία του. Λόγου χάρη, μας λέει δτι στήν αγορά τά πιο άξιοπρόσεκτα άπό τά πέντε ή έξι αρχαία κτίσματα εϊναι ή Περσική Στοά ή «οί οικοι του Μενελά­ ου», οί ναοί τής Ελένης, τοΰ Ηρακλή, τής ένοπλης Αφροδί­ της, καθώς καί ό Δρόμος καί ό Πλατανιστάς. Επίσης, σέ προ­ φανή αντίθεση μέ τή μαρτυρία τοΰ Παυσανία, τοποθετεί τόν Δρόμο καί τόν Πλατανιστά καί τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός στο δρόμο πρός τή γέφυρα, έχοντας τό νότο στά δεξιά. Βέβαια, είναι πιθανό νά θεώρησε πώς οί άμφίσημες λέξεις τοΰ Παυσα­ νία ύπονοοΰν δτι τά δύο πρώτα βρίσκονταν στά ανατολικά τής πόλης* ό Παυσανίας δμως δέν άναφέρει ναό τοΰ Όλυμπίου Διός ούτε έδώ ούτε κάπου άλλοΰ. Είναι ίσως έξίσου πιθανό κάποιος ντόπιος άρχαιοδίφης νά οδήγησε έναν έπισκέπτη σέ κάποιο άπό τά λίγα ορατά λείψανα τής πόλης (τό αμφιθέατρο τής Άρτέμιδος φαινόταν άκόμη τό 1900) καί νά τοΰ ειπε πώς έκεΐ ήταν ό Δρόμος καί ό ναός, καί δτι ό Πλατανιστάς βρισκό­ ταν έκεΐ κοντά. Ή ταύτιση θά φαινόταν φυσική, ιδιαίτερα άφοΰ οί Τοΰρκοι συνήθιζαν νά ιππεύουν, νά κάνουν σκοποβολή καί τοξοβολία σ’ αύτό ακριβώς τό μέρος (ΟιιΐΙΙβΙ, 256). Άλλά έ-

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

159

πισκέφθηκε ό ίδιος ό Γκιγιέ τήν πόλη; "Ή μήπως, δπως έκανε μέ τούς Καπουτσίνους στήν Αθήνα, πήρε τις πληροφορίες του άπό κάποια πηγή πού δέν μπορεί νά ταυτιστεί σήμερα; Μιά άπόδειξη γιά τό τελευταίο βρίσκεται στή θέση πού δίνει γενικά στήν πόλη. Δηλώνει ρητά δτι ό Μιστράς ήταν χτισμένος πάνω στά έρείπια τής Σπάρτης. Αύτό δμως εϊναι προφανώς άδύνατον, άφοΰ ό ποταμός Εύρώτας ποτέ δέν διέσχιζε τόν Μιστρά* κι εναν αιώνα άργότερα ό Σατωβριάνδος δυσανασχέτησε γ ι’ αύτό τό σφάλμα, δταν σκαρφάλωσε στο βυζαντινό κάστρο άναζητώντας τήν άρχαία πόλη. Ό οδηγός τοΰ Σατωβριάνδου ήταν σέ θέση νά τοΰ πει σαφώς δτι ή Σπάρτη βρισκόταν στήν πεδιάδα, στο Παλαιοχώρι. Όπως και στήν περίπτωση τής Α ­ θήνας, ό Γκιγιέ εϊχε πάρει πληροφορίες άπό δεύτερο χέρι, τις παρανόησε καί τις μπέρδεψε, παρουσιάζοντας έτσι μιά τοπο­ γραφία άδύνατη, πού, δπως καί οί άπάτες τοΰ Φουρμόν, θά έφερνε σέ άμηχανία τούς μεταγενέστερους έπισκέπτες. Πάντως ή Σπάρτη του δέν εϊχε τήν έπιτυχία τής Αθήνας του, ίσως γιατί μεγάλο μέρος της ήταν άφιερωμένο σέ ποικίλες καί κοινότοπες σκέψεις γιά τήν ιστορία τής πόλης, καί δέν ύπάρχει τρόπος νά μάθουμε άν τή χρησιμοποίησε κανένας μετα­ γενέστερος περιηγητής έκτος άπό τόν Σατωβριάνδο. Ό Φουρ­ μόν δέν τήν άναφέρει (ουτε καί κανένα άλλο βιβλίο!). Έκτος άπό δσα ειχε μπορέσει νά παρατηρήσει προ τριών αιώνων ό Κυριάκός, ή άρχαία πόλη τής Σπάρτης κειτόταν σάν άγραφη πλάκα μπροστά στον Φουρμόν, γιά νά άποκαλύψει καί νά σχε­ διάσει τό άρχαιολογικό της μητρώο δπως μποροΰσε ή δπως ήθελε. Τά στοιχεία πού δίνει ό Φουρμόν εϊναι πραγματικά άξιοσημείωτα. Σύμφωνα μέ τά ίδια του τά λόγια: Έ π ί ένα μήνα τώρα, παρά τήν ασθένεια μου, ασχολούμαι μαζί μέ τριάντα έργάτες στο νά κατασκάψω πλήρως τή Σπάρτη. Δέν περνάει μέρα πού νά μή βρώ κάτι, καί μερικές μέρες βρήκα μέχρι καί είκοσι

160

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

επιγραφές. Άντιλαμβάνεσθε, Κύριε, μέ πόση χαρά καί μέ πόση κού­ ραση ανακάλυψα μιά τόσο μεγάλη ποσότητα μαρμάρων* παραβλέπω τήν κόπωση, γιατί αύτή ή ένόχληση μου προσέφερε τό χρόνο νά σας γράψω. Πήγα στις Άμύκλες, γύρισα φορτωμένος. Ή άνασκαφή συ­ νεχίζεται έκεΐ ύπό τις διαταγές μου, καί συνεχώς ανακύπτουν νέα ευ­ ρήματα. Γ ιά δσα ήδη έχω, μπορώ νά σάς πώ δτι διαθέτουμε μιά σχεδόν πλήρη σειρά ιερέων καί ίερειών, έφορων, γερουσιαστών, γυμνασιάρ­ χων, άγορανόμων καί βιδιαίων.* Ή καλή τύχη θέλησε νά άνακαλύψω τούς τάφους τοΰ Λυσάνδρου καί τοΰ Αγησιλάου (άναμφιβόλως ό τά­ φος τοΰ Λυσάνδρου εΐναι καθαρά τιμητικός, διότι θάφτηκε κοντά στή Θήβα), βάσεις πού στήριζαν άγάλματα διαφόρων φιλοσόφων, ρητό­ ρων, στρατιωτικών καί άλλων προσωπικοτήτων αύτής τής χώρας, πού ήταν άγνωστοι μέχρι σήμερα, πολλούς ένεπίγραφους κίονες καί αρκετά άλλα πράγματα τέτοιου είδους. Καθώς δέν είμαι ό μόνος πού ψάχνει έδώ, πίστευα δτι οφειλα νά είμαι ό πρώτος πού θά χτυπήσει (δσο μοΰ έπέτρεψε ή πανώλης) στά μέρη πού είχαν τή μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Ή Έρμιόνη άξιζε κάποια προσοχή, καθώς καί ή Τροιζήνα καί τό Άργος, άλλά πάνω απ’ δλα ήθελα τή Σπάρτη: εϊναι ενα ορυχείο μέ ένεπίγραφα μάρμαρα, πού πρέπει νά τό άνασκάψω χωρίς ένδοιασμούς. Ά ν, άνατρέποντας τούς τοίχους της καί τούς ναούς της, άν, μή αφήνοντας λίθον έπί λίθου καί στο πιο μικρό ιερό της, ή θέση της θά είναι άγνωστη στο μέλλον, εγώ τουλάχιστον έχω τρόπο νά τήν αναγνωρίσω, κι αύτό είναι κάτι. Μόνο αύτό τό μέσο διαθέτω γιά νά καταστήσω ένδοξο τό ταξίδι μου στον Μόριά, πού αλλιώς θά ήταν άπολύτως άχρηστο, πράγμα πού δέν θά ταίριαζε ούτε στή Γαλλία ούτε σέ μένα. Γίνομαι βάρβαρος καταμεσής τής Ελλάδος: αύτός ό τόπος δέν εΐ­ ναι ή κατοικία τών Μουσών, ή άγνοια τις έχει έκδιώξει, κι αύτό μέ κάνει νά νοσταλγώ τή Γ αλλία, δπου έχουν καταφύγει. Θά ήθελα νά έχω περισσότερο χρόνο γιά νά τούς φέρω τουλάχιστον κάτι περισσότε­ ρο άπό μιά άπλή τροφή, άλλά οί διαταγές πού μόλις έλαβα μέ ύποχρεώνουν νά τελειώσω. * [Άρχοντες της Σπάρτης, πέντε τον αριθμό, οί όποιοι έπόπτευαν τα γυ­ μνάσια τών νέων.]

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

161

Λίγοι αρχαιολόγοι θά μπορούσαν νά χαροΰν τόσο αδιάντροπα γιά τήν καταστροφή τών στοιχείων πού ήρθαν νά άνακαλύψουν. Ταυτόχρονα, συνεχίζει νά παραπονιέται γιά άσθένειες καί γιά τήν έξάντληση πού του προκαλοΰσαν οί έρευνές του. Α λ ί­ μονο, τά άφεντικά του στή Γαλλία δέν έντυπωσιάστηκαν. Ό Σεβέν τοΰ μετέφερε τήν έντολή τής Αύλής: επρεπε νά έγκαταλείψει τις άσχολίες του στήν Ελλάδα. Έφυγε άπό τή Σπάρτη απρόθυμα καί άπέπλευσε άπό τό Ναύπλιο στις 23 Ιουνίου 1730. Τόν Όκτώβριο παρουσίασε τούς λογαριασμούς του, πού άποκάλυψαν μιά συνολική δαπάνη 9.410 λιβρών. Αιτήσεις του γιά χρηματοδότηση ώστε νά δημοσιεύσει τις άνακαλύψεις του άπορρίφθηκαν. Ό Φουρμόν πέθανε στις 5 Φεβρουάριου 1746, καί τά χαρτιά του παρέμειναν στήν Εθνική Βιβλιοθήκη τής Γαλλίας σχεδόν έπί εναν αιώνα ώσπου νά ταξινομηθούν κανονι­ κά. Ό άνιψιός του Κλώντ (1713-1780), πού τόν ειχε συνοδέ­ ψει, σκόπευε νά έκδώσει τό «Ταξίδι στήν Αργολίδα», άλλά τό εργο δέν τυπώθηκε ποτέ. Ωστόσο, σ’ αύτές τις έπιγραφές τής Σπάρτης χρειάζεται νά δοθεϊ ιδιαίτερη προσοχή. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1740 ό Φουρμόν έδωσε μιά διάλεξη σχετικά μ’ αύτές στήν Ακαδημία Επιγρα­ φών καί Γραμμάτων, καί στο τέλος τής ομιλίας του δηλώνει: «Όσα ειπα έδώ εϊναι μόνο άπόψεις πού σχημάτισα τήν έποχή πού έφερα στο φώς αύτά τά μάρμαρα: τις έκφράζω χωρίς νά εύχομαι νά τις άκολουθήσει κάποιος ή νά αισθανθεί δτι περιορί­ ζεται άπό αύτές». Αύτή ή φαινομενικά άξιοθαύμαστη παραί­ τηση κρύβει στήν πραγματικότητα μιά πλαστογραφία μεγάλης κλίμακας. Ή έξεύρεση έπιγραφών σύγχρονων μέ τό μυθικό παρελθόν τής Σπάρτης θά ήταν αδιανόητη* εϊναι έντυπωσιακό νά παρατηρεί κανείς, δτι κανένας άπό τούς Ακαδημαϊκούς τής έποχής δέν εϊχε τα*έπιστημονικά έφόδια γιά νά τό άντιληφθεΐ. Έναπέκειτο στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ (ΚίοΗαι*(1 Ραγή© Κηί§1ιΐ), στο έ'ργο του Εδδαγ οη ίΗβ Οτββΐί ΑΙρΙιαΒβΐ (Δοκίμιο περί του ελληνικού άλφαβήτου), τό 1791, νά δείξει δτι τά σχήματα τών

162

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γραμμάτων στά προσεχτικά σχέδια του Φουρμόν ήταν ασυμβί­ βαστα μέ αύτήν ή καί μέ όποιαδήποτε άλλη περίοδο τής έλληνικής ορθογραφίας. Γιά τό σκοπό αύτό έπισήμανε πολλά άπό τά στοιχεία πού ό Αβάς Μπαρτελεμύ, σ’ ενα άρθρο του τό 1756, εΐχε σημειώσει δτι χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τόν 7ο ή τόν 8ο π.Χ. αιώνα (άπό τόν τελευταίο μάλιστα δέν εχουμε ούτε μιά έπιγραφή). Ακόμη πιο διασκεδαστικά δμως άπό τούς πλαστούς καταλό­ γους τών άρχόντων είναι τά κυκλικά άνάγλυφα άπό τό «ναό τής Όγκας» στις Άμύκλες. Μιά στιγμιαία ματιά στά σχέδια πού άνατυπώθηκαν στήν έκδοση τοΰ Καιλύς, σέ άντιπαραβολή μέ τήν παρουσίασή τους στήν έκδοση τοΰ Κόμη τοΰ ’Αμπερντήν, τό 1817, πείθει δτι οί ισχυρισμοί τοΰ Φουρμόν μποροΰν νά άποδοθοΰν μόνο σέ προκατάληψη, τυφλότητα σχεδόν, ή σέ άπόλυτη παράνοια. Αύτά τά άνάγλυφα απεικονίζουν πασουμάκια, δίσκους τουαλέτας, καθρέφτες καί θήκες καλλυντικών, προφανώς προ­ σφορές σέ κάποια θεότητα τών γυναικών: ό Φουρμόν τά εΐχε έρμηνεύσει ώς σχέδια ξυραφιών, μαχαιριών καί κομμένων με­ λών, τά όποια τάχα μαρτυροΰσαν ενα «προ-τρωικό» έθιμο αν­ θρωποθυσιών στή Λακωνία. Ή φαντασία είναι ισάξια μέ τις αρχαιολογικές απάτες τών Μπουβάρ καί Πεκυσέ.* Οί Γ άλλοι Ακαδημαϊκοί, καίρια πληγωμένοι άπό τις αγγλι­ κές «έπιθέσεις», μάταια άντεπιτέθηκαν γιά νά ένισχύσουν τήν αξιοπιστία τοΰ Φουρμόν. Στήν πορεία τής ιστορίας, ακόμη καί τά πραγματικά του επιτεύγματα έχουν ώς έπί τό πλεΐστον λη­ σμονηθεί, μολονότι οί άνασκαφές στή Σπάρτη, στις άρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, άποκατέστησαν ορισμένα άπό τά εύρήματά του, πού εΐχαν άπορριφθεΐ κι αύτά ώς παραχαραγμένα, άκόμη καί συγκεκριμένες άναγνώσεις του πού οί έπιγραφικοί τις εΐχαν έξοβελίσει. Ή φήμη τοΰ Φουρμόν παρέμεινε έν πολλοΐς δπως ήταν έπόμενο νά μείνει μετά τή χαριστική βολή τοΰ Έντουαρντ * [Ήρωες μυθιστορήματος τοΰ Φλωμπέρ.]

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

163

Ντόντουελ (βλ. Κεφάλαιο Ζ'), ό όποιος ειχε έπισκεφθεΐ τή Σπάρτη τό 1801 καί έγραφε τό 1819: Άφοΰ αντέγραψα μερικές άπό αύτές τις έπιγραφές, εϊδα τόν Μανουσάκη [τόν οδηγό του] νά τις αναποδογυρίζει καί νά τις κρύβει κάτω άπό πέτρες καί θάμνους. Όταν τόν ρώτησα ποιος ήταν ό λόγος αύτής τής ασυνήθιστης προφύλαξης, μέ πληροφόρησε δτι τό έκανε γιά νά τις διαφυλάξει, διότι πριν άπό πολλά χρόνια ένας Γ άλλος μι­ λόρδος, πού έπισκέφθηκε τή Σπάρτη, άφοΰ αντέγραψε μεγάλο αριθμό έπιγραφών, έβαλε καί έξυσαν μέ τή σμίλη τά γράμματα καί τά εξά­ λειψαν. Μοΰ έδειξε μάλιστα μερικές ωραίες μαρμάρινες πλάκες, άπό τις όποιες οί έπιγραφές είχαν προφανώς σβηστεΐ έτσι βάρβαρα. Τό γεγονός εϊναι γενικά γνωστό στον Μιζιθρά καί μοΰ τό άνέφεραν διάφοροι ώς προφορική παράδοση. Χωρίς αμφιβολία αύτή πρέπει νά ήταν μία άπό τις μικροπρεπείς, έγωιστικές καί αδικαιολόγητες έπιχειρήσεις τοΰ Άβα Φουρμόν. ... Εικάζεται άπό πολλούς, καί ίσως οχι χωρίς λόγο, δτι ό κύριος σκοπός του δταν κατέστρεφε τις έπιγραφές ήταν νά έξασφαλίσει τή δυνατότητα νά άναμείξει παραχάραξη καί αλήθεια χωρίς νά άποκαλυφθεί, καί δτι ό φόβος τοΰ ανταγωνισμού ήταν μικρότερος άπό τό φόβο νά καταδικαστεί γιά παλαιογραφική απάτη. Έπιστρέφοντας στή Γ αλλία, έμφάνισε έναν τεράστιο ογκο έπιγρα­ φών, πολλές άπό τις όποιες εϊναι αύθεντικές καί έχουν έκτοτε άντιγραφεί στήν Ελλάδα καί δημοσιευτεί άπό διάφορους περιηγητές. Άλλά τό πιο περίεργο μέρος τής συλλογής του, έκείνο πού ή αύθεντικότητά του εϊναι ιδιαιτέρως άμφισβητήσιμη, εϊναι οί έπιγραφές του άπό τή Σπάρτη καί τις Άμύκλες, στις όποιες δέν πρέπει νά δείχνει κανείς απόλυτη έμπιστοσύνη χωρίς μεγάλη προσοχή. Άπό τόν καιρό τοΰ Άλάριχου, ή Ελλάδα δέν εϊχε ποτέ έναν τόσο φοβερό έχθρό. ...

Δέν προκαλεΐ έκπληξη τό γεγονός δτι ή πανωλεθρία τής άποστολής τοΰ Φουρμόν — οχι τόσο οί πλαστογραφίες του δσο ή άποτυχία του νά φέρει μαζί του κάτι πού πραγματικά νά τό ήθελε ό βασιλιάς— έβαλε τέλος σέ κάθε περαιτέρω ένδιαφέρον άπό τήν πλευρά τοΰ βασιλιά γιά άποστολή πρακτόρων στήν

«,Τ

4>

Τά μάρμαρα του Φουρμόν άπό τις *Αμύκλες, άπό τό έργο του Κόμη ντε Καιλύς ((Συλλογή άρχαιοτήτων»

Τά μάρμαρα του Φουρμόν άπό τις Άμυκλες, άπό τό εργο του Λόρδου Άμπερντήν ((Παρατηρήσεις περί τών μαρμάρων τών Άμυκλών»

166

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ανατολή μέ σκοπό τή συλλογή αρχαιοτήτων. Εκείνη δμως τήν έποχή εϊχε πλέον αναπτυχθεί, στή Γ αλλία καί άλλου, ένα έκτεταμένο δίκτυο πλούσιων ιδιωτών ειδημόνων σέ θέματα τέχνης. Ε λλείψ ει άλλων, ή δάδα τοΰ άρχαιοδιφισμοΰ εϊχε παραδοθεΐ σ’ αύτούς τούς άνθρώπους, στούς οποίους όφείλεται ή επιστημο­ νική άνάπτυξη τοΰ θέματος καί οί όποιοι μπορούσαν νά ταξι­ δεύουν τόσο γιά τόν εμπλουτισμό τών συλλογών τους, δσο καί γιά νά έρευνοΰν τή χώρα, δταν άκόμη καί ό Ντ’ Άνβίλ, ό σπου­ δαιότερος άπό τούς γεωγράφους τής άρχαίας Ελλάδας τόν 18ο αιώνα, δέν ειχε καλά καλά μετακινηθεί άπό τό Παρίσι καί δέν εϊχε έπισκεφθεΐ ποτέ τήν Ανατολή. Ήταν άφθονοι αύτοί οί άνεξάρτητοι συλλέκτες έκλεκτών μαρμάρων, πού έπωφελοΰνταν άπό τις διπλωματικές ή κυβερ­ νητικές θέσεις τους γιά νά έπιδίδονται στις άρχαιοδιφικές τους προτιμήσεις καί νά έχουν μιά ογκώδη άλληλογραφία γιά τούς θησαυρούς τους. Τό σκηνικό εϊναι λίγο διαφορετικό άπό δ,τι πριν άπό έναν αιώνα, δταν ό φιλόλογος Σκαλίγερος, ό ιστορικός Μεούρσιος, ό άρχαιοδίφης Περέσκ καί ό ζωγράφος Ροΰμπενς μοιράζονταν τήν πολυμάθειά τους μέ συζητήσεις καί άλληλο­ γραφία. Οί προτιμήσεις αύτοΰ τοΰ είδους δέν άποτελοΰσαν πιά προνό­ μιο τής Βόρειας Εύρώπης. Ή κυριαρχία τών ιταλικών κρατών στο Αρχιπέλαγος έδινε μεγάλες εύκαιρίες σέ ορισμένους, δπως ό Άντόνιο Νάνι, ό Βενετός προβλεπτής τής Μήλου άπό τό 1702, πού μάζευε μάρμαρα άπό τή Μήλο καί τήν Πελοπόννη­ σο* άρκούμενος, δμως, μόνο στο νά τά θαυμάζει, άφησε τή συλ­ λογή του στον γιό του Μπερνάρντο (γεννήθηκε τό 1712), ό όποιος καί έμπιστεύθηκε τή δημοσίευση δλων αύτών στον σοφό Π. Μ. Πατσιαούντι, πού δίκαια μπορεί νά άποκληθεΐ (μαζί μέ τόν Φ. Σιπιόνε Μαφέι, τοΰ οποίου τό ((Σ,αρίάαπυπί)), στή Βερόνα, πού ιδρύθηκε τό 1744, μπορεί νά τό έπισκεφθεΐ κανείς άκό­ μη καί σήμερα) θεμελιωτής τής έπιστημονικής μελέτης τών έπιγραφών.5

ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789

167

Ό Πατσιαούντι είναι έπίσης ό σύνδεσμος, μέσω τής αλληλο­ γραφίας του, μέ τόν τελευταίο καί σπουδαιότερο άπό τούς Γ άλ­ λους ειδήμονες σέ θέματα τέχνης, ενα είδος πού σωστά ’ίσως καυτηριάζεται άπό τόν Λά Μπρυγιέρ, καί αιφνίδια εξαφανίζε­ ται κατά τή Γαλλική Επανάσταση. Ό “Άν Κλώντ Φιλίπ ντέ Τυμπιέρ, Κόμης ντέ Καιλύς (Αηηβ Οατκΐβ ΡΗίΙίρρβ άβ Τ Υ ώ ΐβ Γ β δ , Οοιηΐβ άβ Οαγίιΐδ, 1692-1765) πέρασε τρία χρόνια ταξιδεύοντας στήν Ανατολή (1714-1717) καί μετά τήν έπιστροφή του στο Παρίσι γρήγορα εγινε ενας άπό τούς φωτεινούς άστέρες τοΰ άρχαιοδιφικοΰ κόσμου. Έχοντας πλουσιότατες συλλογές, ογκω­ δέστατη αλληλογραφία, ενα έξαιρετικά έντυπωσιακό δημοσίευ­ μα σέ έπτά τόμους (Κβοιιβίΐ ά’αηΐιςυΐίββ... [Συλλογή άρχαιοτητων...], 1752-67) καί μεγάλη πολυμάθεια στά σχόλιά του, ήταν άπό τό 1742 ένεργό μέλος τής Ακαδημίας Επιγραφών καί Γραμμάτων (Αοαάβιηίβ άβδ Ιπδοπρίίοηδ βί ΒβΙΙβδ-ΓβΙΐΓβδ), τοΰ φημισμένου σώματος πού ιδρύθηκε τό 1701 άπό τόν ύπουργό τοΰ Λουδοβίκου, τόν Κόμη ντέ Πονσαρτραίν, καί τόν βιβλιοθη­ κάριο του, τόν Άβά Μπινιόν. Σκοπός του ήταν οχι μόνο νά ένθαρρύνει τή σοβαρή μελέτη τών αρχαιοτήτων, άλλά καί νά έξασφαλίσει τή σύνθεση επιγραμμάτων κατάλληλων γιά μετάλ­ λια, πού θά κόβονταν γιά νά άπαθανατίσουν τά κατορθώματα τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ '. Ό έπιστημονικός σκοπός αύτοΰ τοΰ σε­ βαστού σώματος προηγοΰνταν κατά πολύ τής κρατικής φιλοδο­ ξίας όποιασδήποτε άλλης χώρας. Ή Ακαδημία Επιγραφών ήταν πάνω άπό δλα τό σπίτι τής 'Ιστορίας, άν καί τά ενδιαφέ­ ροντα τών μελών της έκτείνονταν σέ θέματα δπως ή έλληνική άρχιτεκτονική, οί αρχαίες θρησκείες, τό άλφάβητο, ή έλληνική νομοθεσία, ή άσσυριακή χρονολογία, τό έλληνικό ήμερολόγιο καί (κατά τό δεύτερο μισό τοΰ αιώνα) ή κλασική γεωγραφία. Όπως ό Φουρμόν (καί ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ), ετσι .καί ό Καιλύς καταγινόταν μέ αύτά* άλλά τά ένδιαφέροντά του έστιάζονταν στήν τέχνη καί δχι στήν ιστορία. Έκτος τοΰ δτι κατείχε μιά άπό τις πιο διακεκριμένες ίδιωτι-

168

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κές συλλογές στή Γαλλία —ή μάλλον τρεις, άφοΰ γέμισε τό σπίτι του τρεις φορές μέ τά άποκτήματά του, καί κάθε φορά τά χάριζε στον βασιλιά— ό Καιλύς ένδιαφερόταν βαθιά γιά τήν τέχνη τοΰ άρχαίου κόσμου. Ξόδευε τά τέσσερα πέμπτα τοΰ ει­ σοδήματος του σέ άρχαιότητές άπό τήν Αίγυπτο καί τήν Έ τρουρία, καθώς καί άπό τήν Ελλάδα καί τή Ρώμη. Αλληλο­ γραφούσε οχι μόνο μέ τόν Πατσιαούντι άλλά καί μέ τόν Άβά Σεβέν, πού βρισκόταν σέ άποστολή πρός άναζήτηση βιβλίων στήν Κωνσταντινούπολη. Επινόησε άκόμη καί ενα είδος ζω­ γραφικής πάνω σέ κερί, πιστεύοντας δτι άντιστοιχοΰσε πρός τήν έγκαυστική τεχνική τών άρχαίων (πράγμα πού τό περι­ γέλασε δεόντως ό Ντιντερό).6 Αύτοΰ τοΰ είδους ή πρακτική έφαρμογή τής γνώσης ήταν άντιπροσωπευτική τής έποχής καί τών προδιαθέσεών του. Όλος ό άρχαΐος κόσμος ήταν τό σπί­ τι του. Αντίθετα μέ τόν Περέσκ καί τούς φίλους του, αύτός ένδιαφε­ ρόταν γιά τις τέχνες καθαυτές καί οχι άπλώς γιά τά άπομεινάρια τής άρχαιότητας. Άλλά, μολονότι εφτασε στήν άρχαιότητα διαμέσου τών τεχνών, ή καλλιτεχνική του αίσθηση ήταν ισχνή. Τό μάτι του ήταν καλύτερο άπό τό γοΰστο του7 —μιά άπολιθωμένη είδημοσύνη, πού θά γινόταν άποκρουστική σέ δσους, δ­ πως ό Ντιντερό, έπιζητοΰσαν νά συλλάβουν μιά ζωντανή καί ζωοδότειρα φλόγα άπό τά κείμενα τών άρχαίων. Γ ιά τόν Ντιντερό, ή άρχαιοδιφία άποτελοΰσε ενα είδος άσθένειας: προερχό­ ταν άπό κάποια δυσπιστία, άκόμη καί περιφρόνηση, πρός τόν σύγχρονο κόσμο, πράγμα πού βρισκόταν σέ άπόλυτη άντίθεση μέ τά ιδανικά τοΰ Διαφωτισμού.8 «Τό μάτι του ήταν καλύτερο άπό τό γοΰστο του»: ή φράση αύτή θά μποροΰσε νά χρησιμοποιηθεί γιά νά καταδικάσει έξίσου τις άγριες φαντασιώσεις τού Φουρμόν ή τούς άτοπους ένθουσιασμούς τοΰ Λυκά. Ό Κόμης ντέ Καιλύς ήταν τό άποκορύφωμα τής έποχής του, καί ό Ντιντερό τόν συνόψισε διά παντός στο επιτάφιο έπίγραμμά του:

ΜΑΡΜΑΡΑ Γ ΙΑ ΤΟΝ ΓΑΛΛΟ ΒΑ ΣΙΛ ΙΑ 1667-1789 Ο

169

£ ϊ ί ι ι η α η ΐίη ιια ίΓ β ε ο β π § ϊ Γ6 β ΐ β π ίδ η ιιβ .

ΑΗ! φ ΐ’ϋ

βδί

Ηβη

1ο§β άαηδ ο β ΙΙβ

οπιοΗβ

β ίη ΐδ ^ υ β .

[Ενθάδε κεΐται αρχαιοδίφης πικρόχολος καί αγροίκος. Ά ! τί καλά βολεύτηκε μέσα σ’ αύτό τό έτρουσκικό σταμνί.]

'Υπάρχει μιά αισθητή εύλάβεια στήν καλοπροαίρετη δήλωση του Σατωβριάνδου δτι οί συμπατριώτες του έκαναν περισσότε­ ρα άπό όποιοδήποτε άλλο έθνος γιά τήν προώθηση τής κατα­ νόησης τής άρχαίας Ελλάδας. Τό λιγότερο πού μπορεί νά πει κανείς εϊναι δτι δείχνει άνεπαρκή εύθυκρισία δταν περιλαμβάνει τόν Γκιγιέ καί τόν Φουρμόν στή μακροσκελή άπαρίθμησή του. Μιά παράδοση δμως πού άρχισε μέ τόν Περέσκ καί τόν Σπόν, πού περιλάμβανε τις προσπάθειες τοΰ Λυκά καί τή συνεισφορά τοΰ Τουρνεφόρ, καθώς καί τά δημοσιεύματα τοΰ Μονφωκόν καί τοΰ Κόμη ντέ Καιλύς, καί στήν οποία έντάσσεται έπίσης ή δη­ μιουργία τοΰ πρώτου ιδρύματος πού ήταν άποκλειστικά άφιερωμένο στή μελέτη τών άρχαίων λειψάνων, μιά τέτοια παρά­ δοση, παρά τις έλλείψεις της, άξίζει τό σεβασμό καί τή σοβαρή μας άναγνώριση. Ό Σατωβριάνδος μποροΰσε έπίσης νά άναπολεΐ μιά λόγια παράδοση πού ειχε έγκαταλείψει τόν παγερό κλασικισμό τοΰ Ρακίνα γιά νά έπιχειρήσει έναν πραγματικό έκσυγχρονισμό τής κλασικής μορφής στον Τηλέμαχο τοΰ Φενελόν (1699: βλ. έπίσης Κεφάλαιο ζ') —άν καί ποιος τόν άντέχει σήμερα;— καί ειχε συνεχίσει μέ τό σχεδόν έξίσου δυσκολοδιάβαστο Ταξίδι τοΰ νέου Άναχάρσιδος τοΰ Άβα Μπαρτελεμύ (1788). Ή Μάχη τών Βιβλίων, ό καβγάς Αρχαίων καί Μο­ ντέρνων, άντικατοπτριζόταν έπίσης στήν δλο καί μεγαλύτερη περιφρόνηση πρός τή ρωμαλέα πνευματικότητα τοΰ Πουσσέν εις δφελος τοΰ εύσαρκου μετασχηματισμού τής άρχαίας τέχνης στά εργα τοΰ Ροΰμπενς, ένας άπό τούς κληρονόμους τοΰ οποίου εϊναι ό ζωγράφος πού βρισκόταν πλησιέστερα στο πνεΰμα τής ούτοπικής Αρκαδίας τοΰ Φενελόν: ό Άντουάν Βαττώ (1684-

170

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή Ελλάδα φαινόταν πραγματικά νά έχει έπηρεάσει βαθιά τή γαλλική κουλτούρα. "Άν τό ρεΰμα τοΰ 18ου αιώνα γύριζε πάλι στούς Άγγλους μελετητές τής Ελλάδας, είναι δίκαιο νά παρα­ δεχτούμε δτι δέν θά μπορούσαν νά πετύχουν δσα πέτυχαν χωρίς τό εργο τών Γ άλλων προδρόμων τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ζ'

Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΝΤΙΛΕΤΑΝΤΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩΔΟΥΣ Εμπρός, λοιπόν, εσείς Δυνάμεις πού τούς κήπους καί τούς άγρούς κυβερνάτε, πού λαμπερές κι άμέτρητες μες στη χαρωπή χώρα σάς βλέπει ή ευλογημένη Βρετανία, ώ! στούς άπέραντους δρόμους οδηγήστε με, στον ομορφο μεγαλόπρεπο παράδεισο του Στόου! Κι ένώ έκεΐ μαζί σας τό μαγεμένο γύρο περπατώ, τή δαμασμένη άγριάδα, τότε στή σκέφη ή φαντασία ή εύθυμη στής άττικης γης θά βαδίσει τά άλση' μέ τήν ιδεώδη αισθητική σας θά έξευγενίσει τή δική της, τή γραφίδα της στήν πιο άγνή άλήθεια της φύσης θά διορθώσει, ή, τις άδιάφορες σκιές άφήνοντας, στον άνθρώπινο νοΰ θά τό ύφώσει. ίΑΜΕδ ΤΗΟΜδΟΝ, Φθινόπωρο,

1774

Ή προτίμηση γιά τά ελληνικά πράγματα Σίγουρα τό πιο εντυπωσιακό, άν οχι τό πιο διακεκριμένο, μνη­ μείο τής έλληνικής άναβίωσης στήν άγγλική άρχιτεκτονική εί­ ναι ή έκκλησία του Αγίου Παγκρατίου στο Λονδίνο, έργο τοΰ Ίνγουντ, πού τά πρόστυλα της άποτελοΰν ολοφάνερη άπομίμηση τοΰ Έρεχθείου τής άθηναϊκής Ακρόπολης. Τό κτίριο άνεγέρθηκε τό 1822, σχεδόν άμέσως μετά τήν άφιξη τών Ε λγίνει­ ων μαρμάρων στο Λονδίνο, καί ό ’Ίνγουντ δημοσίευσε μιά μο­ νογραφία γιά τό Έρέχθειο τό 1831. Αύτό δμως τό κτίριο ήταν

172

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό αποκορύφωμα μιας πορείας τής κλασικίζουσας αρχιτεκτονι­ κής, πού είχε αρχίσει μέ τόν Τζέιμς Στιούαρτ τό 1750. Τί είχε συμβεϊ καί βρέθηκαν αύτές οί αρχιτεκτονικές καί γλυπτές μορ­ φές, σχεδόν άπαράλλαχτες, άπό τήν ήλιόλουστη Ελλάδα καί τά μαρμαρόεντα βουνά της, στον παγωμένο βορρά καί στήν ύγρή θολή ομίχλη του Λονδίνου; Ή ιστορία αρχίζει τουλάχιστον εναν αιώνα νωρίτερα, καί ό πρόλογός της περιέχει πολλά στοιχεία. Τό πρώτο άπό αύτά είναι ο νέος ένθουσιασμός γιά τόν Όμηρο, πού άρχισε νά κατα­ λαμβάνει τήν Εύρώπη στις αρχές τοΰ 18ου αιώνα. Ή μόδα εί­ χε ξεκινήσει στή Γαλλία τοΰ Λουδοβίκου ΙΔ ', μέ τήν έκδοση τοΰ Τηλεμάχου τοΰ Φενελόν, τό 1699, μιά συνέχεια τής ’Οδύσσειοίζ, πού τοποθετοΰσε τούς ομηρικούς ήρωες σ’ ενα περιβάλ­ λον τό όποιο οί σύγχρονοι αναμφίβολα θεωροΰσαν αύθεντικό, άλλά πού ήταν τόσο έλληνικό δσο αληθινά βουκολικό ήταν καί τό Μικρό Τριανόν τής Μαρίας Άντουανέτας. Ωστόσο, τό ένδιαφέρον γιά τόν Όμηρο είχε γεννηθεί. Σύν­ τομα ακολούθησε ή μετάφραση τοΰ Όμήρου άπό τήν Άννα Ντασιέ, πού μεταφράστηκε στά αγγλικά τό 1714 άπό τούς Μπρούμ, Όζέλ καί Όλτζουερθ, καί κατόπιν οί φημισμένες Ίλιάδα καί Όδύσσεια τοΰ Άλεξάντερ Πόουπ, τό πρότυπο στήν ομηρική μετάφραση καί τό κλασικό ανάγνωσμα γιά τις τρεις, τουλάχιστον, έπόμενες γενιές. Οί αρετές πού βρήκε ό Πόουπ στήν τέχνη τοΰ Όμήρου είναι ένδιαφέρουσες γιά τήν αναλογία τους πρός τις άρετές πού άνακάλυψαν λίγο άργότερα οί τεχνο­ κρίτες στήν έλληνική γλυπτική. · Τό έ'ργο τοΰ Συγγραφέα μας είναι ενας άγριος παράδεισος, δπου, αν δέν μποροΰμε νά δοΰμε δλες τις ομορφιές τόσο καθαρά δσο σ’ εναν περιποιημένο κήπο, είναι μόνο γιατί τό πλήθος τους είναι άπείρως με­ γαλύτερο. Στή δύναμη αύτής τής έκπληκτικής επινόησης πρέπει νά άποδώσουμε τήν ασύγκριτη φλόγα καί έκσταση πού είναι τόσο συναρ­ παστική στον Όμηρο ώστε κανένας άνθρωπος μέ γνήσιο ποιητικό πνεΰμα δέν είναι κύριος τοΰ έαυτοΰ του δσο τόν διαβάζει.

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο ΤΣ

173

Ό Όμηρος έμπεριέκλειε καί προοιωνιζόταν τις κύριες τάσεις τής αναβίωσης τοΰ έλληνικοΰ ιδεώδους: τέλεια καλλιτεχνία, πιστότητα στή φύση καί μεγαλοφυΐα πού γεμίζει τον θεατή μέ έκσταση. Τό νά είναι κάτι έλληνικό σήμαινε δτι διέθετε απαρά­ μιλλη απλότητα καί φυσικότητα. Οί εργασίες τοΰ Βίνκελμαν γιά τήν έλληνική τέχνη ήταν στραμμένες πρός τήν ί'δια κατεύθυνση δπως καί ή κριτική κα­ τανόηση τοΰ Όμήρου. Ή μελέτη τής αρχαίας τέχνης άλλαξε μορφή τό 1755, μετά τήν έκδοση τοΰ έργου τοΰ Βίνκελμαν Σκέφεις γιά τή μίμηση τών έλληνικών έργων στη ζωγραφική και τη γλυπτική , πού μεταφράστηκε στά αγγλικά άπό τόν Χένρυ Φιούσλι τό 1765 μέ τόν τίτλο ΚβΠβοΐίοηδ οπ ΐΗβ Ιπιίίαήοη οίΝαΐυτβ ίη Οτββί Αγϊ (Σκέφεις γιά τη μίμηση της φύσης στην έλληνική τέχνη). Πριν άπό αύτήν δέν εΐχε παρουσιαστεί στήν Αγγλία σχεδόν καμιά συστηματική μελέτη τής άρχαίας τέ­ χνης, μολονότι στή Γαλλία ό Μπερνάρ ντέ Μονφωκόν ειχε συγκεντρώσει εναν ογκώδη φάκελο μέ περισσότερα άπό 30.000 άντικείμενα άρχαίας τέχνης στο υΑ η ΐίηιιίΐβ βχρίΐςυββ, ενα έρ­ γο πού άργότερα ό Τόμας Καρλάυλ τό άπέρριψε ώς «κλασικό μετάλλευμα μέ τά άπορρίματά του». Ή αισθητική τοΰ 18ου αιώνα, παρά τούς μόχθους τοΰ Μον­ φωκόν, εΐχε βασιστεί σέ σχετικά λίγα άγάλματα, πού βρίσκον­ ταν τά περισσότερα στή Ρώμη, άν καί ύπήρχαν μερικά στή Φλωρεντία καί άλλοΰ. Δέν εΐχε γίνει δμως καμία άπόπειρα άπό συλλέκτες ή λογίους γιά τή χρονολόγηση αύτών τών έργων —έκτος άπό τά πορτρέτα— σέ συγκεκριμένες περιόδους μέ βάση τήν τεχνοτροπία. Ζήτημα είναι άν γινόταν κάν διάκριση άνάμεσα στήν έλληνική καί τή ρωμαϊκή τέχνη. Στήν Αγγλία, μάλιστα, οί προτιμήσεις γενικά εύνοοΰσαν τή ρωμαϊκή παρά τήν έλληνική τέχνη,, έν μέρει λόγω τής παρουσίας ρωμαϊκών άρχαιοτήτων στά βρετανικά νησιά, άλλά καί γιά πιο ακαθάρι­ στους λόγους. Συλλέκτες δπως ό Δρ Ρίτσαρντ Μήντ ή ό Σέρ Τζών Κλάρκ τοΰ Πένικουκ, πού σχημάτιζαν συλλογές στή δε­

174

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καετία τοΰ 1720, επικέντρωναν τό ένδιαφέρον τους σέ ρωμαϊκά αντικείμενα. Στή συλλογή τοΰ Σέρ Τσάρλς Τάουνλυ (17371805) ύπερτεροΰσαν συντριπτικά τά ρωμαϊκά εργα (αν καί ύπήρχαν μερικά αντίγραφα ή μιμήσεις έλληνικών έργων ή ρυθ­ μών) πού εϊχαν αποκτηθεί στή Ρώμη. Ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ (1750-1824), ό τεχνοκριτικός πού καθόριζε τις προτιμή­ σεις γιά μισόν αιώνα, συνέλεγε κυρίως ρωμαϊκά νομίσματα καί χαλκά αντικείμενα. (Λίγο αργότερα ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον θά άρχιζε νά συλλέγει έλληνικά αγγεία: νόμιζε, δμως, δτι ήταν έτρουσκικά.) Δεκαεπτά σπουδαίες συλλογές στήν Αγγλία, πού περιγράφονται άπό τόν Τζέιμς Ντάλλαγουαιη στο βιβλίο του γιά τις σύγχρονές του συλλογές,1δπως ή συλλογή τοΰ Κόμη τοΰ Λέστερ στο Χόκαμ, τοΰ Ροβέρτου Ούώλπολ στο Χώτον, τοΰ Κόμη Έγκρεμοντ στο Πέτουερθ, τοΰ Όράτιου Ούώλπολ στο Στρώμπερρυ Χίλ, δλες τους περιείχαν αντικείμενα πού ήταν, σχεδόν χωρίς έξαίρεση, ρωμαϊκής προελεύσεως. Ό ,τι καί νά εβλεπε κανείς στή Ρώμη ήταν καλό, ήταν τό πρότυπο τοΰ καλοΰ γού­ στου καί τής ύπεροχής. Καί μέσα στο τεράστιο πλήθος υπήρ­ χαν δέκα είκοσι άγάλματα πού εϊχαν γίνει σημεία άναφορας τής καλαισθησίας. ' Υπήρχε ό Λαοκόων, εργο τής σχολής τής Περ­ γάμου, πού παρουσίαζε τή σκηνή πού περιγράφεται άπό τόν Βιργίλιο στήν Αινειάδα (II, 218-222), δπου ό ιερέας καί οί δυο γιοί του περιτυλίγονται άπό γιγαντιαΐα φίδια: Στή μέση του γύρω τόν ζώνουν, διπλά τόν τυλίγουν, διπλή στο λαιμό του θηλιά τά κορμιά μέ τά λέπια. Κι αύτός μέ τά χέρια παλεύει νά λύσει τούς κόμπους... ένώ φοβερές οίμωγές ώς τ* αστέρια σηκώνει.

Άλλά, δπως λέει ό Λέσσινγκ στο περίφημο δοκίμιό του γιά τό έργο, ό Λαοκόων δέν κραυγάζει: αύτό πού έκστομίζει εϊναι μάλλον ενας έντρομος καί άγωνιώδης αναστεναγμός. Αύτοσυγκράτηση, αξιοπρέπεια, αφύσικος πόνος καί εύγένεια ψυχής»

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο Υ Σ

175

κατανέμονται ίσομερώς στο εργο αύτό, τό όποιο γιά τόν 18ο αιώνα (παραδόξως ισως γιά μας, πού γνωρίζουμε τις μετόπες του Παρθενώνα) αντιπροσώπευε τήν κλασική ικανότητα νά εκ­ φράζεται ή βία μέσα άπό έλαφρότατες χειρονομίες. *Υπήρχε ή Αφροδίτη τών Μεδίκων, άλλο ενα εργο αρκετά άπωθητικό γιά τά σημερινά γούστα μέ τήν παγερή ακαμψία του, πού δμως εφερνε σέ έκσταση τούς σύγχρονους τοΰ Βύρωνα: Τήν ατενίζουμε καί στρέφουμε τό βλέμμα άλλοΰ, καί ποΰ δέν ξέρουμε, θαμπωμένοι καί μεθυσμένοι άπό ομορφιά, ώσπου ή καρδιά, γεμάτη πιά, παραπατά* έκεΐ —γιά πάντα έκεΐ— στής τέχνης τής θριαμβικής τό άρμα αλυσοδεμένοι στέκουμε σάν αιχμάλωτοι πού δέν ποθούν φυγή. (Ο ιίΐά β ΗαΓοΙά’δ Ρΐ1§τΐπια§β, I V 5 0 )

' Υπήρχε ό κορμός τοΰ Μπελβεντέρε, πού εφερνε τόν Βίνκελ­ μαν σέ έκσταση: Ρωτήστε δσους γνωρίζουν τό άριστο στή θνητή τελειότητα έάν έχουν δει ποτέ μιά πλευρά πού νά μπορεί νά συγκριθεΐ μέ τό αριστερό μέρος αύτοΰ τοΰ αγάλματος. ... Έδώ μπορεΐς νά μάθεις πώς τό δη­ μιουργικό χέρι τοΰ καλλιτέχνη είναι ικανό νά προικίσει τήν ύλη μέ νοΰ. Ή ράχη, πού μοιάζει νά εχει καμφθεί άπό εύγενεΐς σκέψεις, μοΰ δίνει τή νοερή εικόνα μιας κεφαλής γεμάτης άπό τή χαρούμενη ανά­ μνηση τών έκπληκτικών του κατορθωμάτων καί, καθώς τό κεφάλι αύτό, γεμάτο άπό σοφία καί μεγαλοπρέπεια, υψώνεται μπροστά στά μάτια τής ψυχής μου, τά άλλα χαμένα μέλη άρχίζουν κι αύτά νά παίρ­ νουν σχήμα στή φαντασία μου.

Υπήρχε ό Ηρακλής Φαρνέζε. Υπήρχε έπίσης ό Απόλλων τοΰ Μπελβεντέρε, τόν όποιο ό Βίνκελμαν άποκαλοΰσε «τό ύψηλότερο καλλιτεχνικό ιδεώδες άπό δλα τά έργα τής άρχαιότη­ τας πού διασώθηκαν» καί «τόσο ανώτερο άπό κάθε άλλη άναπαράσταση, δσο ό Άπόλλωνας τοΰ Όμήρου είναι άνώτερος άπό τις περιγραφές τών μεταγενέστερων ποιητών. ... Αιώνια άνοιξη σκεπάζει τή σαγηνευτική άρρενωπότητά του μέ ύπέρο-

176

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χη νιότη καί παίζει μέ τρυφερότητα πάνω στήν αγέρωχη αρχι­ τεκτονική τών μελών του». Ό βιογράφος τοΰ Βίνκελμαν όρθώς απορρίπτει αύτόν τόν «τελεσιδίκως απαρχαιωμένο πεζό ύμνο» πρός ενα ακόμη άγαλμα πού σήμερα έλκύει λίγους θαυμαστές* άλλά γιά τόν 18ο αιώνα αύτά ήταν τά έργα πού ένσάρκωναν τό έλληνικό πνεΰμα καί καθιστούσαν άξια μελέτης τά ελληνικά πράγματα. 'Στήν πραγματικότητα λίγα έλληνικά άγάλματα εΐχαν Επιβι­ ώσει μετά τή ρωμαϊκή εποχή, καί τά περισσότερα άπό αύτά πού έβλεπε κανείς στή Ρώμη ήταν άντίγραφα, άρκετά πιστά, έλληνικών προτύπων. Τά πιο Ενδιαφέροντα γιά μάς είναι τά ποικίλα, λίγο πολύ εκφυλισμένα, άντίγραφα τής Αφροδίτης πού εΐχε κατασκευάσει ό Πραξιτέλης γιά τό ναό της στήν Κνίδο (ήταν τό πρώτο ίσως αύθεντικό γυναικείο γυμνό στή δυτική τέχνη, καί προκαλοΰσε τή δέουσα άνταπόκριση σ’ εκείνους πού τό έβλεπαν). Ό Λουκιανός (2ος αιώνας μ.Χ.) περιγράφει τό ταξίδι δύο φίλων —πού μόνο ό ένας τους άγαποΰσε τις γυναί­ κες— στήν Κνίδο, ειδικά γιά νά τό δουν. Ό πρώτος δρμησε νά τό φιλήσει, ένώ άκόμη καί ό ομοφυλόφιλος φίλος του άπορροφήθηκε θαυμάζοντας τήν καλλονή του. Τό μόνο ψεγάδι του ήταν ενα σημάδι στο μηρό του, πού, σύμφωνα μέ τό μύθο, εΐχε προ^ έλθει άπό τήν έκσπερμάτωση ένός θαυμαστή, ό όποιος εΐχε κα­ τορθώσει νά κλειστεί ολη τή νύχτα μέ τό άγαλμα. Τό άγαλμα εΐχε μεταφερθεΐ στήν Κωνσταντινούπολη άπό τόν Θεοδόσιο καί εΐχε καεί στήν πυρκαγιά τοΰ παλατιοΰ τοΰ Λαύσου, τόν 11ο αιώνα. Ή ταύτιση τής Αφροδίτης τοΰ Μπελβεντέρε (τής όποίας ό Φραγκίσκος Α' εΐχε ενα άντίγραφο) μέ τόν τύπο τής Κνιδίας Αφροδίτης άποτελοΰσε Επίτευγμα τών νομισματολόγων, πού πρόσεξαν τήν ομοιότητα τής στάσης της μέ τή στάση μιας μορφής στά νομίσματα τής Κνίδου. Ό αισθη­ τικός Έννιο Κουιρίνο Βισκόντι (Εηηίο (^ιιίπηο νϊδοοηΐι, 17511818) προσυπέγραψε άργότερα τήν ταύτιση, άλλά μάλλον ήταν πιά πολύ άργά, διότι ό 19ος αιώνας χαρακτήρισε τή θεά άσε­

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

177

μνη, καί ή Αφροδίτη τοΰ Μπελβεντέρε, καθώς καί άλλοι τύποι της, δπως ή Αφροδίτη Κολόννα, φυλακίστηκαν δλες στις απο­ θήκες τών μουσείων, μήπως καί σοκάρουν τά σεμνότυφα μάτια τών επισκεπτών. Αύτό θά μποροΰσε νά είναι τό θλιβερό τέλος τών θεών τής Ελλάδας. Άλλά τόν 18ο αιώνα διατηρούσαν άκόμη ενα φωτο­ στέφανο δόξας καί προβάλλονταν ώς πρότυπα ύπεροχής στις ανθρώπινες τέχνες, αν δέν έδιναν, δπως ό «Αρχαϊκός κορμός τοΰ Απόλλωνα» τοΰ Ρίλκε, τήν κατηγορηματική προσταγή «Πρέπει νά αλλάξεις τή ζωή σου». Ό Βίνκελμαν παρέμεινε σταθερά προσκολλημένος σ’ αύτή τήν έκτίμηση δσων έργων βρέθηκαν στή Ρώμη, σέ βαθμό πού δέν ταξίδεψε ποτέ στήν Ελλάδα γιά νά δει τά έ'ργα τής τέχνης της στο δικό τους περιβάλλον. Θεωροΰσε τό άρχαΐο ώς καλύτε­ ρο πρότυπο άπό τή φύση. Ήδη δμως έργαζόταν γιά τή μεγάλη ιστορική του σύνθεση, τήν Ιστορία τής τέχνης τής Αρχαιότη­ τας (1764), πού γιά πρώτη φορά έθετε ένα πλαίσιο χρονικών περιόδων μέσα στο όποιο μποροΰσαν νά ένταχθοΰν τά κλασικά έργα. Καί τό πέτυχε μέ αξιοσημείωτη ακρίβεια, άν ληφθεΐ ύπόψη ή τεχνοτροπική αλλοίωση πού άπέρρεε άπό τό γεγονός δτι τά έργα αύτά ήταν άντίγραφα χαμένων προτύπων καί δτι δέν ύπήρχαν στή Ρώμη αντιπροσωπευτικά έργα τοΰ κλασικοΰ 5ου αιώνα γιά νά τά μελετήσει. Τό αποτέλεσμα ήταν δτι ή λέξη «άρχαΐο» ώς ανώτατος τίτλος τιμής άντικαταστάθηκε άπό τή λέξη «έλληνικό», γιά νά περιγράψει έργα πού έφταναν τό ύψιστο ιδανικό τής τελειότητας* καί αύτό ήταν δίκαιο, διότι τά περισσότερα άπό αύτά τά έργα ήταν έλληνικά στήν άρχική τους σύλληψη, δσο κι άν είχαν έπικαλυφθεΐ άπό τήν έργασία τοΰ Ρωμαίου γλύπτη. Γιά τόν Βίνκελμαν καί τούς οπαδούς του, δπως ό Φλάξμαν καί ό Γκαΐτε, ή ρωμαϊκή τέχνη ήταν συνώνυ­ μη μέ τήν παρακμή. Αύτή ή έπανεκτίμηση δέν έπηρεάστηκε άπό τις ανακαλύψεις —γιά τις όποιες ό Βίνκελμαν έδειξε μεγά­ λο ένδιαφέρον— τών θαμμένων πόλεων τής Πομπηίας (1738)

178

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

καί τοΰ Ηρακλείου (ΗβΓΟίιΙαηβιιιιι), μέ τά αδιανόητα ως τότε πλούτη τής ρωμαϊκής ζωγραφικής καί γλυπτικής.

αΌ σκοπός τής ορθής κριτικής», έλεγε ό Ούώλτερ Πέιτερ, «είναι νά τοποθετήσει τόν Βίνκελμαν σέ μιά διανοητική προο­ πτική στήν οποία ό Γκαΐτε άποτελεΐ τό πρώτο πλάνο». Ό Βίνκελμαν είναι τόσο σύμπτωμα δσο καί εκπρόσωπος τής αλ­ λαγής τών προτιμήσεων, τήν οποία ό Γκαΐτε έπρόκειτο νά σφυρηλατήσει καί νά ενσαρκώσει μέ υπέρτατη πολυπλοκότητα. Ή αναζήτηση τοΰ έλληνικοΰ ιδεώδους γιά τόν Γκαΐτε ήταν σκοπός ζωής. Άπό τό 1769, δταν είδε τή συλλογή άρχαίας τέχνης τοΰ Εκλέκτορα τοΰ Μάνχαϊμ, ή Ελλάδα ήταν ή έστία δλων του τών πόθων. Βαθιά Επηρεασμένος άπό τήν έμφαση πού εδινε ό Βίνκελμαν στον νατουραλισμό τοΰ έλληνικοΰ πνεύ­ ματος, θεωρούσε, Εναρμονισμένος μέ τόν αιώνα του, τόν Ό μη­ ρο ώς τό απρόσιτο άποκορύφωμα τής έλληνικής λογοτεχνικής ιδιοφυίας. Συνέλεγε καί ό ϊδιος έργα άρχαίας τέχνης δταν μπο­ ροΰσε· ό συνεχής διαλογισμός γύρω άπό τούς Έλληνες καί ό άγώνας νά άφομοιώσει ενα πρότυπο πού τό θεωροΰσε (δπως ό Ντιντερό: βλ. Κεφάλαιο Ε') άνώτερο κι άπό τήν ϊδια τή φύση, τόν άπομάκρυναν άπό τις νεανικές του άπόπειρες νά συγκεράσει τήν έλληνική φόρμα καί τήν άστική εύαισθησία τοΰ 18ου αιώνα καί τόν οδήγησαν στο νά άναγνωρίσει δτι οί Έλληνες ήταν κάτι ξεχωριστό καί δτι ήταν άδύνατον νά δημιουργηθεΐ πανομοιότυπη τέχνη. Όλη του ή προσπάθεια ήταν νά ξεπεράσει τόν δάσκαλό του, τόν Βίνκελμαν. Εντούτοις, ό Βίνκελμαν άξίζει .τήν άναγνώριση γιά τόν νέο τρόπο μέ τόν όποιο έγραψε γιά τήν έλληνική γλυπτική. «Εισχω­ ρώντας στον άρχαΐο κόσμο μέ τό πάθος καί τήν ιδιοσυγκρασία του, δέν διατύπωσε τυπικές άρχές, πάντοτε άκαμπτες καί μονό­ πλευρες» (λν. ί,βρριηαηη). Ή 'Ιστορία της τέχνης του πέτυχε θριαμβευτικά νά καθιερώσει μιά περιοδολόγηση τής έλληνικής τέχνης, πού στά ούσιώδη σημεία της δέν έχει άμφισβητηθεΐ. Στούς Επισκέπτες τής Ρώμης ειχε καί ή παρουσία του τόση

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

179

έπίδραση δση καί τά βιβλία του. Ήταν πάντα έκεΐ, καί πάντα προσιτός, σέ όλη τή δεκαετία τοΰ 1760, μέ τήν πολυμάθειά του, τό πάθος καί τήν εύθυκρισία του, στήν υπηρεσία δσων επι­ θυμούσαν νά μάθουν κι άνάμεσα σ’ αύτούς πρώτος καί καλύτε­ ρος ό ίδιος, πού συνεχώς άγωνιζόταν γιά πιο ξεκάθαρη κατα­ νόηση. Ό θάνατός του τό 1768, σ’ ενα πανδοχείο τής Τεργέστης δπου δολοφονήθηκε άπό εναν άλλο πελάτη γιά λίγα νομίσματα, είναι μιά πολύ γνωστή ιστορία, πού ξαφνιάζει ωστόσο μέ τόν ολέθριο παραλογισμό της. Τό εργο του δμως είχε συντελεστεΐ. Έχοντας έπιτύχει ό ίδιος μιά ικανοποιητική άντίληψη τοΰ Ιδ ε ­ ώδους, ύπέκυψε στον πειρασμό νά συνοψίσει τήν ένσάρκωσή του στά διάφορα χαρακτηριστικά τοΰ σώματος: τά μάτια επρεπε νά είναι τοποθετημένα βαθύτερα απ’ δ,τι στή φύση* τά μέ­ τωπα έπρεπε νά εϊναι στενότερα στούς νέους καί πλατύτερα στούς ώριμους* τά πιγούνια δέν έπρεπε νά έχουν λακκάκια* τά δάχτυλα έπρεπε νά λεπταίνουν πρός τά κάτω* τά στήθη έπρεπε νά «μοιάζουν μέ λοφίσκους πού καταλήγουν σέ κορυφή»* δσο γιά τούς ορχεις, ό αριστερός είναι πάντοτε μεγαλύτερος* καί ούτω καθεξής. Γιά τά κατώτερα πνεύματα είχε φτιάξει ένα έπικίνδυνα εύκολο διάγραμμα, μέ βάση τό όποιο μποροΰσε νά άναγνωριστεΐ ή ομορφιά, πράγμα έπικίνδυνο σέ μιά έποχή πού έπιζητοΰσε νά ύπαγάγει τήν τέχνη σέ κανόνες. Άλλά γιά κεί­ νους πού ήθελαν νά τούς ύπαγορεύουν τί νά σκέφτονται, ή απάν­ τηση ήταν τώρα δεδομένη: γιά τό Κάλλος, ψάξε στά έλληνικά έργα. Τό 1779 ό Γκάβιν Χάμιλτον μποροΰσε πλέον νά πει μέ βε­ βαιότητα στον Τσάρλς Τάουνλυ (βλ. σ. 174): «Ποτέ μήν ξε­ χνάς δτι τό πολυτιμότερο άπόκτημα γιά έναν άνθρωπο μέ έξευγενισμένο γούστο εϊναι ένα έλληνικό γλυπτό». (Ό Χάμιλ­ τον, έμπορος στή Ρώμη, ένδιαφερόταν, φυσικά, γιά τό θέμα.) Ή συλλογή δμως τοΰ Τάουνλυ ήταν μιά άπό τις λίγες άγγλικές συλλογές δπου έλληνικά έργα είχαν κάποια σημαίνουσα παρου­

180

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σία. (Μείωσε μάλλον τήν επιστημονική άξια τής συλλογής του κατατάσσοντας τά εκθέματα σύμφωνα μέ «συμβολικές άξιες» καί «τό μυστικιστικό σύστημα τής άκτινοβολίας».)2 Ωστόσο, μέσα σ’ δλη αύτή τή νέα έκτίμηση τών έλληνικών πραγμάτων, διατηρήθηκε ή παράδοση κάθε σπουδαστής τών τεχνών (στις όποιες περιλαμβανόταν καί ή άρχιτεκτονική) νά κάνει τή μαθητεία του στή Ρώμη. Αύτό ειχε κάποιο νόημα γιά τόν γλύπτη καί τόν ζωγράφο, καί ή συνήθεια τής Ρώμης ειχε μολύνει τήν καλλιτεχνική άδελφότητα σέ τέτοιο βαθμό ώστε ένας Ρόμπερτ Άνταμ νά μπορεΐ νά βρει δ,τι ζητούσε στις ρω­ μαϊκές μορφές. Ακόμη καί τό 1781, ό Γκαΐτε, άπό καιρό Ερωτευμένος μέ τήν ιδέα τής Ελλάδας, ένιωσε έντονο κλονισμό στή θέα τών έλληνικών ναών τής Ποσειδωνίας στή Νότια Ιταλία καί τής Έγεστας στή Σικελία, μέ τή «βαριά» έμφάνιση τών «πυκνών σωρών άπό κοντόχοντρους κωνικούς κίονες», πού δέν είχαν τ ί­ ποτε άπό τή χάρη τής τέχνης τοΰ Ηρακλείου. Άλλά «σέ λιγότερο άπό μία ώρα», λέει ό Γκαΐτε, «συμβιβάστηκα μ’ αύτό». Αύτό κι άν είναι γερή βουτιά στήν άλλαγή τοΰ γούστου. Στή Ρώμη δέν ύπήρχε τίποτε πού νά μοιάζει μέ έλληνικό ναό: ούτε Παρθενώνας, ούτε ναός τής Όμόνοιας δπως τοΰ Ά κράγαντα, ούτε Βάσσες: ή φιλοκαλία γνώριζε μόνο τούς χαρι­ τωμένους μικροσκοπικούς ναούς τής Εστίας καί τοΰ Τίβολι, τις τεράστιες άψίδες τών λουτρών τοΰ Διοκλητιανοΰ καί τις κιονοστοιχίες τοΰ θεάτρου τοΰ Πομπηίου. Έ τσι, μπορεΐ νά θεω­ ρηθεί πολύ τολμηρή πράξη γιά Επίδοξους άρχιτέκτονες, ή έν­ δειξη γιά τή δύναμη τής ιδέας δτι ή Ελλάδα επρεπε οπωσδή­ ποτε νά είναι μιά άστείρευτη πηγή άνυπέρβλητης έμπνευσης, τό δτι οί νεαροί άρχιτέκτονες Τζέιμς Στιούαρτ καί Νίκολας Ρεβέτ άναχώρησαν γιά ενα ταξίδι στήν Ελλάδα μέ σκοπό νά μελετήσουν τις άρχαιότητες καί νά σχηματίσουν ένα φάκελο μέ λεπτομέρειες, τύπους καί κοσμήματα. Βεβαίως, θαρραλέα πνεύματα εΐχαν συχνά ταξιδέψει άπό τήν

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

181

Αγγλία στήν Ανατολή τά προηγούμενα έκατό καί πλέον χρό­ νια, άλλά σχεδόν κανένας Άγγλος δέν εϊχε κοιτάξει μέ έμπειρο μάτι τις άρχαιότητές τής Ελλάδας άπό τήν έποχή τής έπίσκεψης τού Τζώρτζ Ούέλερ καί τού Ζάκ Σπόν τό 1676. Σπάνια έξαίρεση ήταν ό Έντμοντ Τσίζχαλ (Εώτιιπκϊ ΟιίδΗιιΙΙ), ό όποιος εϊχε φτάσει στήν Ανατολή τό 1698 ώς Βρετανός έφημέριος στή Σμύρνη. Έπισκέφθηκε, μαζί μέ άλλους έπτά Άγγλους, τά έρείπια τής Εφέσου καί άλλων άρχαιολογικών τόπων τής Ιω ­ νίας* κάθισε καί άναλογίστηκε τήν κλασική άρχαιότητα σ’ ένα σπήλαιο στή Σμύρνη, δπου, σύμφωνα μέ τήν έμμετρη έπιστολή πού έγραψε γιά τά ταξίδια του, τού παρουσιάστηκε τό δραμα τού Όμήρου —στο πάτριο έδαφος τού μεγάλου δασκάλου* σκέφτηκε τήν Ήρώ καί τόν Λέανδρο καθώς περνούσε άπό τή Σηστό στήν Άβυδο* θαύμασε τό τοπίο στήν Τρωάδα* καί γενικά συμπεριφέρθηκε δπως κάθε νέος μέ καλή κλασική μόρφωση. Συνέλεξε έπίσης έναν σημαντικό αριθμό νέων έπιγραφών, τις όποιες δημοσίευσε, μαζί μέ ορισμένες πού ειχε συγκεντρώσει ό ήσσων ποιητής Σάμιουελ Λάιλ, στο Αηΐίςυίΐαΐββ αδίαΐίοαβ ( 1Α ­ σιατικές αρχαιότητες) τό 1728. Άνάμεσά τους ήταν τό μακροσκελές διάταγμα τοΰ Άντιόχου Σωτήρα άπό τό Σίγειο, τοΰ 278 π.Χ., πού τό εϊχαν περιγράψει άρκετοί ταξιδιώτες καί τό χρησιμοποιούσαν οί Τούρκοι ώς μα­ γικό γιατρικό γιά τις άρρώστιες. (Ή διαδικασία συνίστατο στο νά κυλούν τόν άσθενή πάνω κάτω στήν πέτρα, πράγμα πού δέν συνέβαλλε καί πολύ στή διατήρηση τών γραμμάτων.) Μιά άλλη έπιγραφή άπό τόν ίδιο/τόπο. ήταν ή περίφημη άφιέρωση τοΰ Φανοδίκου, πού εϊναι ένα άπό τά πρωιμότερα δείγματα έλληνι­ κής γραφής, ίσως τοΰ 600 π.Χ. Αντέγραψε έπίσης τή μακρο­ σκελή έπιγραφή άπό τήν Τέω, πού καταριέται δσους παραβαί­ νουν τούς νόμους τής πόλης: «Ά ν κάποιος έπαναστατήσει, ... ή εισαγάγει καινούρια φάρμακα, ... ή ληστέψει ... ή σπάσει ή πα­ ραμορφώσει κίονες, νά καταστραφεΐ κι αύτός καί δλη του ή οικογένεια». Αύτή ή πέτρα τού 470 π.Χ. περίπου έχει έκτοτε

182

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Εξαφανιστεί, κι ετσι τό αντίγραφο του Τσίζχαλ έχει ασυνήθι­ στη αξία γιά τήν κατανόηση τής πρώιμης έλληνικής νομοθε­ σίας. Άλλά τό άποκορύφωμα τής συλλογής τοΰ Τσίζχαλ ήταν άναμφισβήτητα τό Άγκυρανό Μνημείο (άπό τήν Άγκυρα), πού άποτελεΐ τήν κύρια πηγή γιά τά έπιτεύγματα τοΰ αύτοκράτορα Αύγούστου, δπως καταγράφηκαν κατά διαταγήν του. Πρώτος ό Λαινέ ειχε παρατηρήσει τό ναό στά τέλη τοΰ 1670.3 Ό Τουρνεφόρ, τό 1701, παρά τά σβησμένα γράμμα­ τα καί τις τρύπες άπό ριπές πυροβολικού, μπόρεσε νά κάνει ε­ να άντίγραφο τής έπιγραφής: κι αύτό ήταν τό άντίγραφο πού πήρε άπό τόν ί'διο ό Τσίζχαλ στή Σμύρνη, άργότερα τόν ίδιο χρόνο. Έκτος άπό τά βιβλία τοΰ Τουρνεφόρ καί τοΰ Τσίζχαλ, δέν ύπήρχαν παρά λίγα Ενημερωμένα βιβλία στά όποια μποροΰσε νά βασιστεί ό ταξιδιώτης. Τά ένδιαφέροντα βιβλία τοΰ Μπέρναρντ Ράντολφ Αρχιπέλαγος καί Μοριάς, πού έκδόθηκαν τό 1687 καί 1689 άντίστοιχα, περιείχαν πληροφορίες γιά τις πο­ λιτικές υποθέσεις, δέν παρείχαν δμως κλασική παιδεία. Στά πρώτα χρόνια τοΰ 18ου αιώνα έμφανίστηκαν δύο βαρύ­ γδουποι τόμοι: τό Γ υ ΐΐ αηά Ιιΐδί Αβοουηΐ ο ί ΐΗβ ΡΓβδβηί 5ίαίβ ο ί ίΗβ ΤιΐΓ&ίδΙι ΕιηρίΓβ (Πλήρης και ακριβής αφήγηση τής παρού­ σας κατάστασης τής τουρκικής αυτοκρατορίας, 1710) τοΰ Άαρον Χίλ (ΑαίΌη ΗίΠ) καί τό Όβδοηρΐίοη ο ί ΐΗβ Εαβΐ (Περιγραφή τής 9Ανατολής, 1743-45) τοΰ Ρίτσαρντ Πόουκοκ (ΚίοΗαπΙ ΡοοοοΙ^θ). Ό Χ ίλ έ'χει χαρακτηριστεί ώς «άνυπόφορος συγγρα­ φέας» καί ό Πόουκοκ ώς «ό πιο βαρετός άνθρωπος πού ταξίδε­ ψε ποτέ».4 Καί οί δύο ένδιαφέρονταν περισσότερο γιά τις σύγ­ χρονες έξωτικές λεπτομέρειες παρά γιά άρχαιοδιφικά θέματα. Ό Άλεξάντερ Ντράμμοντ (ΑΙβχαπίΙβΓ ϋπιιηπιοηά), ό όποιος βρισκόταν στήν Ανατολή άπό τό 1744 ώς τό 1756 καί έξέδωσε τό βιβλίο του Τΐανβίδ (Ταξίδια) τό 1754, Ενθουσιάστηκε περισσότερο άπό τήν Επιτυχία του νά ιδρύσει μιά στοά Έλευθεροτεκτόνων στή Σμύρνη παρά άπό Ενενήντα Εννέα άρχαΐες

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

183

έπιγραφές —μολονότι θρήνησε γιά τή Δήλο σάν νά θρηνούσε «πάνω άπό τά έρείπια τοΰ σπιτιοΰ ένός φίλου)). Ή ’Αποφη της 9Ανατολής (νίβ\ν ο ί ύιβ Σβναηΐ, 1743), τοΰ Τσάρλς Πέρρυ (ΟίΗΐ-Ιβδ ΡβΓΓγ), είναι, τουλάχιστον δσον άφορα τήν Αθήνα, «ε­ να σύμφυρμα άγνοιας καί άπροσεξίας».5 Τά Ταξίδια τ οΰ Κόμη Σάντουιτς (στον όποιο, λόγω τής ύπέροχης συλλογής του άπό αιγυπτιακές μούμιες, δόθηκε τό παρατσούκλι Μιιπυϊπιΐδ στο ερ­ γο τοΰ Πόουπ ϋυηοίαά), γραμμένα τό 1738-39, δέν έκδόθηκαν παρά τό 1799* ένώ ό Άντονυ Άσκιου (Αηΐοηγ Αδ1ί6\ν), πού ήταν στήν Ανατολή τό 1747, φαίνεται πώς ήταν ενας δεύτερος Φουρμόν, πού κατέστρεφε τις έπιγραφές πού άντέγραφε.6 Ό Λόρδος Τσάρλμοντ (ΓογοΙ Οι&Γΐβπιοηΐ) ήταν έκεΐ τό 1749, μαζί μέ τόν Ρίτσαρντ Ντάλτον (ΚίοΗαπΙ ΌηΙιοπ), άλλά καί τό δικό του ήμερολόγιο δέν έκδόθηκε δσο ζοΰσε. Μιά πιο ένδιαφέρουσα —καί μέ πολλά ένδιαφέροντα— περιηγήτρια ήταν ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόνταγκιου (Μβγ^ ^ΟΓίΙβΥ ΜοηΙα§ιι), σύζυγος τοΰ Πρεσβευτή στήν Πύλη. Έ πισκέφθηκε τήν Τρωάδα, μέ τόν Όμηρο άνά χεΐρας, καί ένθουσιάστηκε βλέποντας πόσο άκριβή ήταν τά έπίθετα πού χρησιμο­ ποιούσε ό Όμηρος γιά τήν περιοχή —μιά σκέψη πού τήν κάνει όποιος έπισκέπτεται μέρη όπως ή βραχώδης Χίος, ή δασώδης Ζάκυνθος καί ή άνεμοδαρμένη Τροία. Αποφεύγει (διακριτικά;) νά παρατηρήσει πώς ό Πόουπ εχει έξαλείψει κάθε έπίθετο τοΰ τόπου στον Όμηρο, προτιμώντας μιά συμβατική έλληνοροκοκό διακόσμηση, ή αύτό πού ό Γούντ ονόμασε «μιά άνθηρή αφθονία άνούσιου στολισμοΰ)). Ή Λαίδη Μόνταγκιου είχε έπίγνωση ότι ή «Τροία» ήταν μεταγενέστερη άπό τήν Τροία τοΰ Όμήρου* ώστόσο αύτό δέν μείωσε τόν ένθουσιασμό της πού βρισκόταν κοντά στήν περιοχή της.7 Άλλά αύτοί οί περιηγητές προσέφεραν πολύ μικρή βάση γιά νά στηριχτεί ενας σοβαρός μελετητής τής άρχαιότητας. Μάλ­ λον άντανακλοΰσαν τις προτιμήσεις παρά τις δημιουργούσαν. Όσο γιά τούς περιηγητές μέ έπαγγελματικό ένδιαφέρον γιά

184

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τήν αρχιτεκτονική, δλο τους τό εργο πριν άπό τόν Στιούαρτ καί τόν Ρεβέτ ήταν βασισμένο σέ δ,τι ύπήρχε στή Ρώμη καί βορειότερα στήν Εύρώπη. Κανένας αρχιτέκτονας δέν ειχε α­ σχοληθεί μέ τήν Ποσειδωνία ή τή Σικελία. Ακόμη καί ή μνη­ μειώδης έργασία του Ρόμπερτ Άνταμ γιά τό παλάτι του Διοκλητιανοΰ στο Σπάλατο άποτελοΰσε προέκταση τής κυρίαρχης προτίμησης γιά τά ρωμαϊκά πράγματα. Επιπλέον, ή προσοχή πού εΐχαν δώσει οί λόγιοι καί οί αρχαιοδίφες στά έλληνικά πράγματα ήταν μέχρι τότε στραμμένη άποκλειστικά σέ νομί­ σματα, φορητά αντικείμενα καί έπιγραφές, άπό τά όποια του­ λάχιστον τό πρώτο καί τό τρίτο θεωρούνταν πολύτιμα ώς έπεξηγηματικά τής λογοτεχνίας, τής ιστορίας καί τών θεσμών τής άρχαιότητας. Μέ τό εργο τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ άρχισε στήν Αγγλία ή μελέτη τής έλληνικής τέχνης καθ’ έαυτήν. Εΐχαν όντως υπάρξει ένας ή δύο πρόδρομοι στή μελέτη τής έλληνικής αρχιτεκτονικής. Τό πιο άξιοσημείωτο έργο ήταν τό πλούσιο Εηί\νιΐΓΪ βίηβΓ ΗίδΐοήδοΙιβη ΑτοΙιίΐβίΐηΓ (Διάγραμμα μιας ιστορικής αρχιτεκτονικής), τοΰ Γιόχαν Μπέρνχαρτ Φίσερ φόν Έρλαχ. Αύτή ή έπιχείρηση περιγραφής καί εικονογρά­ φησης τών σπουδαιότερων περιόδων τής ιστορίας τής αρχιτε­ κτονικής εΐχε άρχίσει μέ τό Ναό τοΰ Σολομώντα στήν Ιερου­ σαλήμ, τήν πόλη τής Βαβυλώνας καί τις πυραμίδες. Εΐχε καλύ­ ψει τόν έλληνικό κόσμο μέ έπτά πίνακες καί τόν ρωμαϊκό μέ δεκατρείς, πριν προχωρήσει σέ μερικά άριστουργήματα τής ίσλαμικής άρχιτεκτονικής καί σέ μιά πολύ πιο λεπτομερή θεώ­ ρηση σύγχρονών του έργων. Εΐναι δμως ένδεικτική ή έπιλογή τών έλληνικών κτιρίων πού εκανε ό Φίσερ. ’Από δσα εικονο­ γραφούνται, τά μόνα πού έστεκαν δρθια τήν έποχή του ήταν ό ναός τοΰ Όλυμπίου Διός στήν Αθήνα, ό Παρθενώνας καί ό ’Ακροκόρινθος (πού άσφαλώς μετά βίας μπορεΐ νά ονομαστεί κτίριο). Συμπεριέλαβε τά πέντε άπό τά, κατά τήν παράδοση, Έπτά Θαύματα τοΰ Κόσμου —τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τοΰ Δία στήν Όλυμπία, τό Μαυσωλείο τής Αλικαρνασσού, τό

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

185

ναό τής Άρτεμης στήν Έφεσο, τόν Κολοσσό τής Ρόδου καί τό Φάρο τής Αλεξάνδρειας— προτείνοντας άναπαραστάσεις ε­ πί τή βάσει τών άρχαίων κειμένων. Συμπεριέλαβε έπίσης ενα μνημείο πού δέν χτίστηκε ποτέ, τό άγαλμα τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου, πού είχε προταθεΐ νά σκα­ λιστεί στο δρος Άθως, καθώς καί τόν Λαβύρινθο τής Κρήτης (ή εικονογράφηση τοΰ όποιου βασίστηκε στο σχέδιο ένός νομί­ σματος) καί τό ναό τής Αφροδίτης τής Πάφου. Μολονότι έπιστημονικοΰ ύφους, λεπτομερείς καί άψογοι στήν έκτέλεση, οί πίνακες αύτοί δέν άποτελοΰσαν νέες ή χρή­ σιμες προσθήκες στή γνώση ή τήν κατανόηση τής έλληνικής τέχνης, άλλά μιά συγκεφαλαίωση τής μέχρι τότε παράδοσης. Γιά παράδειγμα, ό Κολοσσός τής Ρόδου παρουσιάζεται στήν απίθανη στάση μέ τά πόδια σέ διάσταση πάνω άπό τήν είσοδο τοΰ λιμανιοΰ, πράγμα πού είχε γίνει κανόνας στις εικονογραφή­ σεις* ό Όλύμπιος Δίας βρίσκεται σέ ναό μέ θολωτή άψίδα καί φατνώματα, πού παρόμοια ποτέ δέν έχτισαν οί Έλληνες* στον Άκροκόρινθο ξεπετάγεται ένας άνύπαρκτος ναός στήν από­ κρημνη κορυφή του, ένώ τό διάστημα άνάμεσα στούς οκτώ ρα­ βδωτούς κίονες τοΰ Παρθενώνα είναι άνισο, ετσι ώστε νά έπιτρέπει τήν ύπαρξη μιας "κεντρικής θύρας πίσω τους. Δέν θά μποροΰσε νά υπάρξει καθαρότερη ενδειξη δτι προτιμούσε τή λογοτεχνική παράδοση άπό τήν ίδια τήν παρατήρηση: γιατί ό Βιτρούβιος είχε δηλώσει δτι άπό τούς οκτώ κίονες οί κεντρικοί θά επρεπε νά άπέχουν περισσότερο μεταξύ τους ώστε νά αφή­ νουν χώρο γιά μιά θύρα, καί αύτό ό Φίσερ τό άσπάστηκε, μολο­ νότι στον Παρθενώνα δέν είχε γίνει τέτοια πρόβλεψη. Άπό άποψη άκρίβειας, οί εικονογραφήσεις τοΰ Φίσερ δέν ήταν καλύ­ τερες άπό τοΰ Κυριακοΰ, ό όποιος ειχε άπλώς κάποια σχεδιαστική άδυναμία, ένώ σαφώς υπολείπονταν άπό τά πρόχειρα σκίτσα τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ. Άντιθέτως, ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ αντιπροσώπευαν ενα πραγματικό βήμα προόδου. Οί άρχιτέκτονες Τζέιμς Στιούαρτ καί Νίκολας Ρεβέτ άρχι­

186

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σαν τό προσκύνημά τους στήν Αθήνα τό 1749, άκολουθώντας τήν παράδοση τόσο τών έξερευνητών δσο καί τών λογίων. 'Υ ­ πήρχε ωστόσο ενας παράγων πού εξασφάλισε δτι τά άποτελέσματα τής άποστολής τους θά ήταν έντελώς διαφορετικά άπό τόν έλάχιστο άντίκτυπο στο κοινό πού εϊχε ή αντίστοιχη άπο­ στολή του Σπόν ή του Ούέλερ, ή άκόμη καί οί άποστολές γιά άπόκτηση άρχαιοτήτων πού οργανώνονταν άπό τήν άγγλική άριστοκρατία καί τούς Γ άλλους βασιλιάδες. Αύτός ό παράγων ήταν ή ύπαρξη τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι (ΌίΙβΐΐΕπίί), τών «Εραστών τών Τεχνών». Ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ιδρύθηκε στο Λονδίνο, πιθανόν τό 1734, ώς λέσχη δείπνου γιά άριστοκράτες πού είχαν έπι­ σκεφθεΐ τήν Ιταλία. Ή πρώτη συνάντηση, κατά τήν οποία τηρήθηκαν πρακτικά, έγινε στις 6 Μαρτίου 1736. Τόν Μάιο τοΰ ίδιου χρόνου είχε σαράντα έξι μέλη, κι άνάμεσά τους τό ήγετικό πνεΰμα ήταν ενας διαβόητος άσωτος, είκοσι οκτώ έτών τό­ τε, ό Σέρ Φράνσις Ντάσγουντ ( 5 ι γ ίταηοίδ ϋαδίτννοοίΐ). Μέ τήν καυστική της γλώσσα, ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόνταγκιου είχε σχολιάσει περιφρονητικά τις συνήθεις ένασχολήσεις αύτών τών αύτοαποκαλούμενων έραστών τών τεχνών δταν έκαναν τό καθιερωμένο έκπαιδευτικό ταξίδι τους στή Ρώμη: κατά τή γνώμη της, τούς ένδιέφεραν άποκλειστικά τά παιχνίδια, τό πο­ τό, ή χαρτοπαιξία καί οί γυναίκες. Άκόμη καί τό 1783, ό Όρά­ τιος Ούώλπολ (ό όποιος τότε πλέον δέν έτρεφε καμία άγάπη γιά τήν άρχαιότητα καί τούς θαυμαστές της) παρατηρούσε δτι «ή θεωρητική προϋπόθεση ήταν νά έχουν περάσει άπό τήν Ιτα ­ λία, ένώ ή ούσιαστική νά είναι μεθυσμένοι; καί οί δυο έπικεφαλής, ό Μίντλσεξ καί ό Ντάσγουντ, σπάνια ήταν ξεμέθυστοι δσο διάστημα βρίσκονταν στήν Ιταλία».8 Παρά τό ίσως οχι τόσο ενθαρρυντικό αύτό ξεκίνημα, ή Ε ­ ταιρεία τών Ντιλετάντι πραγματικά φιλοδοξούσε νά έχει κάποια σοβαρότητα, άνακαλώντας στο νοΰ μέ τόν τίτλο της τήν «Εταιρεία τών Βιρτουόζων» τοΰ 1689, μιά έταιρεία έραστών

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

187

ή καθηγητών τής τέχνης. Ό δρος βιρτουόζος, παλιομοδίτικος πια στή δεκαετία του 1730, δπως ήταν καί αύτοί πού περιέ­ γραφε, χρησιμοποιούνταν γιά νά δηλώσει άνθρωπο μέ εύρύτητα πνεύματος καί Ενδιαφερόντων. Ό δρος ειχε ύποκατασταθεΐ άπό τό «ντιλετάντης» (άίΐβΐΐ&ηΐβ), πού, κατά πολλούς τρόπους, ήταν τό αντίστροφό του: ένα πρόσωπο πού εΐχε μιά αριστοκρατική γνώση καί κατανόηση τών μορφών τής τέχνης καί τής διανοη­ τικής Επικοινωνίας, χωρίς δμως τή φανατική γνώση ένός Περέσκ ή ένός Σέλντεν. Τά πρώτα σχέδιά τους νά άποκτήσουν κάποιου είδους πολι­ τιστική έπιρροή άπέτυχαν πλήρως. Ξεκίνησαν μέ τήν προοπτι­ κή νά συγκεντρώσουν χρήματα μέ λαχνούς γιά νά χτίσουν μιά γέφυρα στο Ούέστμινστερ (1736), άλλά έπτά χρόνια άργότερα στράφηκαν στήν πιο ταπεινή έπιδίωξη νά άποκτήσουν μιά μό­ νιμη στέγη γιά τήν Εταιρεία στήν πλατεία Κάβεντις. Τό 1742 έπιχείρησαν νά προωθήσουν τήν ιταλική δπερα, ένώ τό 174849 προσπάθησαν νά ιδρύσουν μιά Ακαδημία Τεχνών. Εύτυχώς γιά τό ήθικό τους, έκείνη τήν έποχή ή Τύχη χάρισε σ’ αύτή τήν ομάδα τών ζηλωτών χωρίς σκοπό ένα πρόγραμμα άξιο τής ύποστήριξής τους, πού θά καθόριζε τήν πορεία τών δραστηριοτή­ των τους σχεδόν γιά εναν αιώνα. Ό Τζέιμς Στιούαρτ (Ιαηΐθδ δΐααΓί, 1713-1788), πού άπό τό εργο του έπρόκειτο νά κερδίσει τό παρωνύμιο ό Αθηναίος Στιούαρτ, γεννήθηκε στο Λονδίνο καί ήταν γιος Σκοτσέζου ναυτικού. Ή φυσική του ικανότητα στο σχέδιο τόν βοήθησε νά συντηρεί τή μητέρα του, τόν άδελφό του καί τις δύο άδελφές του άπό πολύ νεαρή ήλικία. Γ ιά μερικά χρόνια δούλεψε ώς βοη­ θός κάποιου Λούις Γκούπυ, πού ζωγράφιζε βεντάλιες, ό όποιος εΐχε συνοδεύσει τόν Λόρδο Μπέρλινγκτον στήν πρώτη Επίσκε­ ψή του στήν Ιταλία. "Ισως ήταν Εκείνος πού Ενέπνευσε στον Στιούαρτ τήν έπιθυμία νά έπισκεφθεΐ τή Ρώμη. Όπως καί νά εΐναι, τό 1742 ό νεαρός Τζέιμς ξεκίνησε πεζός γιά τήν αιώνια πόλη: εγινε είδήμων στούς πίνακες ζωγραφικής, έμαθε τήν τέ­

188

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χνη τής χαρακτικής καί τήν έφάρμοσε σ’ εναν οβελίσκο πού μό­ λις ειχε ανακαλυφθεί. Στή Ρώμη συνάντησε τόν Νίκολας Ρεβέτ (ΝίοΗοΙαδ ΚβνβΙΙ, 1720-1804), πού σπούδαζε ζωγραφική. Τόν Απρίλιο τοΰ 1748, στή διάρκεια μιας έπίσκεψης στή Νεάπολη μαζί μέ τούς Μάθιου Μπρέττινγκαμ καί Γκάβιν Χάμιλτον, οί όποιοι έμπορεύονταν αρχαιότητες, οί δύο άνδρες συνέλαβαν τό σχέδιο νά παρουσιά­ σουν μιά έπιστημονική καταγραφή τών κτιρίων τής άρχαίας Ελλάδας, παρόμοια μέ τό εργο τοΰ Άντουάν Ντεγκοντέ Εάίίίοβδ αηΐίςηβδ άβ Κοπιβ ( Άρχαία κτίρια της Ρώμης, 1682). Στήν πρότασή τους τό 1748 έξηγοΰσαν τούς σκοπούς τους: Ή Αθήνα, ή μητέρα τής χάρης καί τής εύγένειας, πού σέ μεγαλο­ πρέπεια δέν υστερεί καθόλου άπό τή Ρώμη, καί μάλιστα, χάρη στήν ωραιότητα ένός όρθοΰ ρυθμοΰ, πρέπει νά δεχτούμε δτι τήν ξεπερνά δσο ενα πρωτότυπο ύπερέχει ένός αντιγράφου, εχει σχεδόν τελείως παραμεληθεΐ, καί, άν δέν γίνουν ακριβή σχέδια σύντομα, δλα τά ω­ ραία της κτίρια, οί ναοί της, τά θέατρα καί τά ανάκτορά της θά περι­ πέσουν στή λήθη καί οί μεταγενέστεροι θά μας κατακρίνουν.

Τόν Ιανουάριο τοΰ 1749 τό σχέδιο είχε προχωρήσει. Τό ερ­ γο τους, σέ τρεις τόμους, θά περιλάμβανε πενήντα τρεις από­ ψεις, εναν τόμο μέ κατόψεις, τομές καί άρχιτεκτονικές λεπτο­ μέρειες, καθώς καί έξήντα έπτά εικόνες γλυπτών. Τότε δμως άρχισε νά τίθεται τό οικονομικό θέμα. Πέτυχαν νά έξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη δύο μελών τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι πού ζοΰσαν στή Βενετία: τοΰ Σέρ Τζέιμς Γκραίη, τοΰ.Βρετανοΰ κυβερνητικού έκπροσώπου, καί τοΰ Τζόζεφ Σμίθ, τοΰ Βρετανοΰ προξένου. Ή έκλογή τους στήν Εταιρεία τό 1751 τούς κατέστησε τά πρώτα μέλη πού προέρ­ χονταν άπό τά καλλιτεχνικά έπαγγέλματα. Έκτος άπό τόν έπιστημονικό σκοπό, πού ήταν ή καταγραφή κτιρίων, καί τόν καλ­ λιτεχνικό, πού ήταν ό έμπλουτισμός τοΰ άρχιτεκτονικοΰ ρεπερ­

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

189

τορίου, αναμφίβολα στοιχείο τής έλξης άποτελουσε καί ή μεγά­ λη δυσκολία τοΰ ταξιδιοΰ.9 Στά μέσα τοΰ 1750 ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ εΐχαν φτάσει στή Βενετία, δπου αναγκάστηκαν νά περιμένουν μέχρι τόν Ι α ­ νουάριο τοΰ 1751 γιά πλοίο πού θά τούς μετέφερε στήν Ε λλά ­ δα. Γ ιά νά περάσουν τόν καιρό, έκαναν μιά μικρότερη έκδρομή στήν Πόλα τής Δαλματίας, δπου σχέδιασαν τά αρχαία ρωμαϊκά κτίρια πού περιλαμβάνονται στον 4ο τόμο τών Αρχαιοτήτων της Αθήνας (Αηίίφιιίΐίβδ ο ί ΑΐΗβηδ). Τόν Μάρτιο τοΰ 1751 εφτασαν στον Πειραιά, δπου επιασαν αμέσως δουλειά. Αποφά­ σισαν «νά άποφύγουν τή βιασύνη καί τό σύστημα, αύτούς τούς δύο πιο Επικίνδυνους έχθρούς τής ακρίβειας καί τής πιστότη­ τας». Έ τσι, πέρασαν σχεδόν δύο χρόνια στήν Αθήνα, μέχρι τόν Μάρτιο τοΰ 1753 (συνέκριναν μάλιστα περήφανα αύτήν τή. μακρόχρονη διαμονή τους μέ τις πενιχρές δεκαεπτά ή δεκαο­ χτώ μέρες τοΰ Φεβρουάριου τών Σπόν καί Ούέλερ), καί ξαναγύρισαν γιά λίγο άνάμεσα στον Ιούνιο καί τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1753. Γιά τις καθημερινές τους ασχολίες γνωρίζουμε λίγα. Οί ταξιδιώτες τοΰ 18ου αιώνα δέν έχουν άφήσει ζωντανές καί πο­ λύ προσωπικές περιγραφές, σάν έκεΐνες πού καθιστούν τούς πε­ ριηγητές τοΰ προηγούμενου αιώνα τόσο γοητευτικό ανάγνω­ σμα. Μιά νέα αίσθηση εύθύνης απέναντι στο θέμα τους καί τό άναγνωστικό τους κοινό Εξασφάλιζε δτι δλη ή δραστηριότητά τους διοχετευόταν στήν έκπλήρωση τοΰ ανειλημμένου καθήκον­ τος μέ έπιμέλεια καί ακρίβεια. Οί τέσσερις τόμοι τών Αρχαιοτήτων της Αθήνας, μέ τό συμπλήρωμά τους τοΰ 1830 (δσο ζοΰσε ό Στιούαρτ έκδόθηκε μόνο ό πρώτος τόμος), εΐναι δμορφα βιβλία γιά νά τά κοιτάς, μολονότι κάπως προβληματικά αν πρέπει νά τά σηκώνεις πολύ συχνά: ή μελέτη καί τών τεσσάρων ταυτοχρόνως άπαιτεΐ ένα άδειο τραπέζι μήκους πέντε περίπου μέτρων. Δέν εΐναι ανώτε­ ρα σέ ομορφιά άπό τις άπεικονίσεις τών έλληνικών άρχιτεκτονικών λειψάνων πού εΐχαν έκδοθεΐ λίγο πρωτύτερα άπό τόν Γάλ­

190

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

λο Λέ Ρουά καί τον Άγγλο Ρίτσαρντ Ντάλτον δσον αφορά δμως τήν άκρίβεια, υπερέχουν κατά πολύ.10 Οί Αρχαιότητες της Αθήνας πραγματικά θέτουν νέα πρό­ τυπα άκρίβειας στο άρχιτεκτονικό σχέδιο. Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ δέν μπορούσαν νά έχουν ταπεινότερο στόχο, αν λάβουμε ύπόψη τόν δηλωμένο σκοπό του έργου: Τά έρειπωμένα οικοδομήματα τής Ρώμης έχουν έπί πολλά χρόνια αιχμαλωτίσει τήν προσοχή δσων έπιδίδονται στή μελέτη τής αρχιτε­ κτονικής, καί γενικά θεωρούνται ιδεώδη καί πρότυπα τόσο γιά τά κοινά, δσο καί γιά τά διακοσμητικά κτίρια. Πολλές αναπαραστάσεις τους, σχεδιασμένες καί χαραγμένες άπό επιδέξιους καλλιτέχνες, έχουν δημοσιευτεί, καί μέ τόν τρόπο αύτό ή μελέτη τής τέχνης έχει διευκο­ λυνθεί παντού πολύ, καί ή γενική έφαρμογή της έχει βελτιωθεί καί διαδοθεί. ... Καί μολονότι ό κόσμος έχει γίνει πλουσιότερος σέ τέτοιου είδους συλλογές ήδη έκδεδομένες, θεωρήσαμε δτι οί έραστές τής αρ­ χιτεκτονικής δέν θά είχαν αντίρρηση άν προσθέταμε σ’ έκείνες τις συλλογές μερικά δείγματα άπό τις αρχαιότητες τής Ελλάδας.

Τό έπίτευγμα τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ ήταν κάτι περισσότε­ ρο. Έκαναν μιά έπιστημονική περιγραφή δλων τών κύριων κτι­ ρίων τής άρχαίας Αθήνας (καθώς καί μερικών έκτος αύτής, στον τρίτο καί στον πέμπτο τόμο: ό τέταρτος ήταν άφιερωμένος στήν Πόλα τής Δαλματίας). Ό Ρεβέτ έκανε τις μετρήσεις* ό Στιούαρτ σχεδίασε καί ζωγράφισε τά μνημεία. Προκαλεΐ ί­ σως έκπληξη δτι δέν άρχισαν τή δημοσίευσή τους μέ αύτά πού έμεΐς θά θεωρούσαμε τά σπουδαιότερα μνημεία τής κλασικής Αθήνας: τόν Παρθενώνα, τό Θησείο, τό ναό τοΰ Όλυμπίου Διός. Ό πρώτος τόμος ήταν άφιερωμένος στο δωρικό πρόπυ­ λο, πού πρώτοι αύτοί τό ταύτισαν ορθά ώς τήν είσοδο τής Ρω­ μαϊκής Αγοράς* στον ιωνικό ναό στον Ίλισσό, πού τώρα έχει τελείως έξαφανιστεΐ* στούς «Άέρηδες»* στο «Φανάρι τοΰ Δ η­ μοσθένη» καί στή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ. Στήν άγγελία γιά τόν δεύτερο τόμο, γραμμένη τό 1787, ό

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο Υ Σ

191

Στιούαρτ δικαιολογούσε αύτή τή μάλλον παράξενη επιλογή κτιρίων: Όταν ό κ. Ρεβέτ κι έγώ έπιστρέψαμε άπό τήν Αθήνα καί δεχτή­ καμε συνδρομές γιά τόν πρώτο μας τόμο, αβέβαιοι καθώς ήμαστε κατά πόσον θά ένθαρρυνόμαστε νά προχωρήσουμε πιο πέρα αύτή τήν έργασία, έπιλέξαμε γιά τήν έκδοση πού προτείναμε δείγματα τών διαφόρων τύπων κιόνων πού ήταν έν χρήσει στούς αρχαίους Έλληνες* ώστε άν, παρά τις έπιθυμίες μας, δέν μας ζητούσαν τίποτε περισσότε­ ρο σέ σχέση μέ τήν Αθήνα, έκεΐνοι πού μας τίμησαν μέ τή συνδρομή τους σ’ αύτό τόν τόμο θά έβρισκαν έκεΐ κάτι ένδιαφέρον γιά τούς διάφορους έλληνικούς τρόπους διακόσμησης κτιρίων.

Τά λόγια άντανακλοΰν τούς συνηθισμένους ενδοιασμούς τοΰ Στιούαρτ: δείχνουν ύπερβολική σεμνότητα μέ τό νά δίνουν βά­ ρος στις διακοσμητικές μάλλον παρά στις πιο βασικές άρχιτεκτονικές άρχές. Στήν πραγματικότητα τά έργα του δέν βασίζον­ ται καθόλου στο άποκλειστικά διακοσμητικό στοιχείο γιά νά Εντυπωσιάσουν* άλλά οί Επικρατούσες προτιμήσεις στήν Α γ ­ γλία έπέμεναν νά βλέπουν τά Ελληνικά έργα κυρίως ώς διακοσμητικά, περισσότερο κατάλληλα γιά νά στολίζουν κήπους πα­ ρά γιά σπουδαία κτίρια.11 Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ άντιμετώπισαν σημαντικές δυσκο­ λίες στήν προσπάθειά τους νά φτιάξουν πιστά σχέδια τών μνη­ μείων. Λόγου χάρη, τό έδαφος γύρω άπό τούς «Άέρηδες» (γνω­ στούς ορθότερα ώς Πύργος τοΰ Ανδρονίκου τοΰ Κυρρηστοΰ, έ­ νός άστρονόμου πού τόν ειχε χτίσει τόν Ιο αιώνα π.Χ. ώς ήλιακό ρολόι, ύδραυλικό ρολόι καί άνεμοδείκτη) εΐχε ύψωθεΐ κατά πέντε περίπου μέτρα άπό τήν άρχαιότητα, άν καί στά βορειοα­ νατολικά τό εΐχαν χαμηλώσει γιά νά μήν άχρηστευτεΐ ή είσο­ δος, άφοΰ τό κτίριο χρησιμοποιούνταν τώρα ώς τουρκικό απαρεκκλήσιο» ή τεκές (ασκητήριο δερβίσηδων), καί δίνονταν έκεΐ τακτικές παραστάσεις τοΰ περίφημου χοροΰ τών περιδινούμενών δερβίσηδων, πού τις έχουν περιγράφει άρκετοί άπό τούς περιη­ γητές τοΰ 19ου αιώνα. Ένας άπό τούς κατοίκους γκρέμισε τό

192

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σπίτι του γιά χάρη τους, ώστε νά έχουν καλύτερη θέα τοΰ κτι­ ρίου, ένώ έξασφάλισαν έπίσης άδεια νά σκάψουν τό πάτωμά του, άπό τό όποιο άφαίρεσαν 76 κυβικά χώμα μέχρι νά άποκαλύψουν τό αρχικό μαρμάρινο δάπεδο. Στήν απεικόνιση τοΰ κτιρίου αύτοΰ, δπως καί τοΰ χορηγικοΰ μνημείου τοΰ Λυσικράτη (τοΰ «Φαναριού τοΰ Δημοσθένη»), αφιέρωσαν τή μεγαλύτερη φρον­ τίδα τους. Τό τελευταίο αύτό κτίριο ειχε άνεγερθεΐ άπό τόν Λυσικράτη τό 334 π.Χ., σέ άνάμνηση τής χορηγίας του στούς θεατρικούς άγώνες μιας χρονιάς. Ώς έκ τούτου, ή ζωφόρος είκόνιζε μιά σκηνή άπό τούς μύθους τοΰ Διονύσου, τοΰ θεοΰ τής τραγωδίας: πώς τόν συνέλαβαν κάποτε πειρατές, άλλά δραπέτευσε, τούς έπιτέθηκε μέ μορφή λιονταριοΰ καί τούς έκανε νά πέσουν πανι­ κόβλητοι άπό τό πλοίο στή θάλασσα, δπου μεταμορφώθηκαν σέ δελφίνια: ... αύτοί άπό τό φόβο τους ξετρελαμένοι μαζεύτηκαν στήν πρύμνη, στο συνετό τόν κυβερνήτη ολόγυρα* μά ξάφνου τό λιοντάρι δρμησε καί τόν άρπαξε, κι έκεΐνοι, σάν τό ’δαν, τόν φριχτό γιά νά γλιτώσουν θάνατο, δλοι μαζί πηδήσανε στή θάλασσα, καί γίνανε δελφίνια.12

Μιά δμορφη κύλιξ φτιαγμένη άπό τόν Έξηκία, πού τώρα βρίσκεται στο Μόναχο, δείχνει τήν ίδια σκηνή: άπό τόν άφαλό τοΰ θεοΰ τοΰ κρασιοΰ ξεπετάγεται ένα κλήμα, καθώς έκεΐνος είναι ξαπλωμένος νωχελικά στο άδειο πιά πλοίο. Τό μνημείο ήταν τότε ένσωματωμένο στούς τοίχους τοΰ μοναστηριοΰ τών Καπουτσίνων. Αργότερα έμελλε νά γίνει κα­ τοικία τοΰ Γ άλλου προξένου Φωβέλ, φίλου καί διερμηνέα πολ­ λών άρχαιολογούντων ταξιδιωτών τής ναπολεόντειας έποχής. Ό Βύρων, καί άργότερα ό μυθιστοριογράφος Τζών Γκώλτ, έζησαν έκεΐ γιά ένα διάστημα. Τό σχέδιο τοΰ Στιούαρτ δείχνει τό μνημείο χωμένο σέ μιά γωνιά τοΰ λαχανόκηπου τών μονα­ χών. Παρά τή δυσκολία στήν πρόσβαση, ό Στιούαρτ καί ό Ρε-

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

193

βέτ τό περιέβαλαν μέ δλη τους τή φροντίδα. Άπό παλιά τό εί­ χαν διαρρήξει έπίδοξοι κυνηγοί θησαυρών, καί ό θόλος, καθώς καί ό τρίπους πού κάποτε βρισκόταν στήν κορυφή τοΰ οικοδο­ μήματος, επρεπε νά άποκατασταθοΰν σύμφωνα μέ τήν περι­ γραφή τοΰ Βιτρούβιου. Όπως θά δοΰμε, τό μνημείο εγινε γιά ενα διάστημα στήν Αγγλία τό περιφημότερο, ή τό πιο διαβόη­ το, άπό τά άθηναϊκά κτίρια. Οι πλέον άμφιλεγόμενες δραστηριότητες τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ άφοροΰσαν τήν πραγμάτευση τής Στοάς πού τώρα εχει ταυτιστεί μέ τή Βιβλιοθήκη τοΰ Άδριανοΰ. Ό Σπόν καί ό Ούέλερ τήν εΐχαν έκλάβει ώς τή στοά τοΰ Άδριανοΰ μέ τούς 120 κίονες άπό φρυγικό μάρμαρο, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσα­ νία. Ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ ύπέδειξαν δτι τό μάρμαρο δέν ήταν φρυγικό άλλά πεντελικό. Ό Λέ Ρουά τήν έξέλαβε γιά τό Πάνθέον τοΰ Άδριανοΰ καί τήν περιέγραψε κατά τρόπο πού στήν πραγματικότητα θά ταίριαζε στο ναό τοΰ Όλυμπίου Διός (τόν όποιο συχνά άποκαλοΰσαν Ανάκτορο τοΰ Άδριανοΰ). Αύ­ τό τό μεγάλο κτίριο, άκόμη σχετικά άθικτο, ήταν τότε ή κα­ τοικία τοΰ βοεβόδα τής Αθήνας. Ή θεωρία τών δύο συντρόφων ήταν πώς έπρόκειτο γιά τήν Ποικίλη Στοά τοΰ 5ου αιώνα π.Χ. Μολονότι ό ρυθμός ήταν άλλης εποχής, ή θέση της δέν βρισκό­ ταν μακριά. Στήν πραγματικότητα, άπό τήν Ποικίλη Στοά τ ί­ ποτε δέν άπομένει πάνω άπό τό έδαφος. Ή έκδοση τοΰ πρώτου τόμου τών 9Αρχαιοτήτων της Αθήνας τό 1762 εΐχε πραγματικά μεγάλο άντίκτυπο στή Βρετανία. Ό τόμος ήταν άφιερωμένος στον Γεώργιο Γ ', πού ή άνοδός του στο θρόνο τό 1760 εΐχε γεννήσει μεγάλες ελπίδες στούς έραστές τών τεχνών γιά τήν παροχή νέας προστασίας στούς καλ­ λιτέχνες. Βεβαίως ό Στιούαρτ καί ό Ρεβέτ, κάνοντας αύτή τήν άφιέρωση, άπέβλεπαν σέ πιθανές παραγγελίες. Τελικά δμως ό Στιούαρτ επρεπε νά άρκεστεΐ σέ πιο διάσπαρτες παραγγελίες —πού έντούτοις άσκησαν άξιόλογη επίδραση. "Άν καί ό τόμος περιλάμβανε πέντε μόνο κτίρια, μέσα σέ λίγους μήνες άπό τήν

194

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

εμφάνισή του άρχισαν νά ξεφυτρώνουν σ’ ολόκληρη τήν Αγγλία, καί οχι μόνο άπό τά χέρια τοΰ Στιούαρτ, κτίσματα πού είτε ήταν πιστά άντίγραφα τών άθηναϊκών, είτε υίοθετοΰσαν μέ μεγάλη προσοχή μοτίβα άπό έκεΐνα τά οικοδομήματα. Άνάμεσα στις παραγγελίες πού έκτέλεσε ό ίδιος ό Στιούαρτ ήταν οι δωρικοί ναοί στο Χάγκλυ Πάρκ (1758-59) καί στο Σάγκμπορω (1764), καί οί δύο μέ άμεσο πρότυπο τό Θησείο* ή «Αψίδα του Α ­ κριανού» (έπίσης τό 1764) καί τό «Μνημείο τοΰ Λυσικράτη» (1770), καί τά δύο στο Σάγκμπορω* καί τό κτίριο στο νούμερο 15 τής Πλατείας Αγίου Ιακώβου τοΰ Λονδίνου, πού οί κολό­ νες του ήταν άντίγραφα τών κιόνων τοΰ Έρεχθείου. Επιπλέον, διάφορες λεπτομέρειες στο νοσοκομείο τοΰ Γκρήνουιτς, έργο τοΰ ίδιου, άναπαρήγαν τά κιονόκρανα καί τό θριγκό του Έ ρε­ χθείου. Τά εργα αύτά σύντομα τά άκολούθησαν: ή νέα έκκλησία τοΰ Αγίου Λαυρέντιου (1778-79), έργο τοΰ Ρεβέτ στο Αϊηοτ Σαίντ Λώρενς, ή οποία έμοιαζε μέ τό ναό τοΰ Απόλλωνα στή Δήλο* τό άστεροσκοπεΐο τοΰ Ράντκλιφ, έργο τοΰ Τζέιμς Ούάιατ, στήν Όξφόρδη (1773-94), αντίγραφο-τών «Άέρηδων»* καί, τό 1804, τό Γκρέιντζ Πάρκ στο Χάμσιαρ, έργο τοΰ Ούίλκινς, πού είχε ώς πρότυπο τό Θησείο, μέ λεπτομέρειες δανεισμένες άπό τό μνημείο τοΰ Θρασύλλου. Ή έκκλησία τοΰ Αγίου Παγκρα­ τίου τοΰ Ίνγουντ έχει ήδη άναφερθεΐ, καί ή έκκλησία τών Α γ ί­ ων Πάντων στο Κάμντεν (1822), έργο τοΰ ίδιου, εϊναι πολύ παρόμοιας έμπνευσης. Τά έπόμενα έβδομήντα χρόνια, ό απόηχος αύτών τών λίγων κτιρίων έγινε τό κυρίαρχο μοτίβο σέ μεγάλο μέρος τής έλληνίζουσας άρχιτεκτονικής κι έξαπλώθηκε ώς τήν Ιρλανδία, δπου ό Άγιος Στέφανος στή Μάουντ Στρήτ τοΰ Δουβλίνου είχε νά έπιδείξει άντίγραφα τόσο τοΰ «Φαναριοΰ τοΰ Δημοσθένη», δσο καί τών «Άέρηδων».13 Τό άπόγειο ήταν ή έπίδειξη δεξιοτεχνίας τών Κόκκερελ καί Πλαίηφαιρ στή συνάθροιση μνημείων στο Κάλτον Χίλ τοΰ Εδιμβούργου.

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

195

Είναι τουλάχιστον περίεργο πώς ούτε ό Στιούαρτ ούτε ό Ρ ε­ βέτ, σέ άντίθεση μέ τούς διαδόχους τους, δέν μπήκαν στον κόπο (ή δέν τόλμησαν;) νά χρησιμοποιήσουν ώς πρότυπο τήν άπαράμιλλη μεγαλοπρέπεια τοΰ Παρθενώνα, προτιμώντας γενικά τις πιο ραδινές ιωνικές γραμμές μεταγενέστερων μνημείων. Εμφανής εΐναι ή έπίδραση καί στήν αμερικανική άρχιτεκτονική, όπου αύτά τά ίδια λίγα κτίρια παρήγαγαν πολυάριθμους άπογόνους τά έπόμενα έξήντα χρόνια. Ό Πρόεδρος Θωμάς Τζέφερσον κατείχε ενα αντίτυπο τών Αρχαιοτήτων, μολονότι αύτό ελάχιστα έπηρέασε τό ρυθμό τών δικών του άρχιτεκτονικών σχεδίων, πού έμειναν προσηλωμένα στούς τύπους τοΰ Ά νταμ. Πολύ διαφορετική περίπτωση ήταν ό Μπέντζαμιν Χένρυ Λατρόουμπ, άπό τό Γιόρκσιαρ, μέ Αμερικανίδα μητέρα, ό ό­ ποιος μετανάστευσε στήν Αμερική τό 1796, άφοΰ χρεοκόπησε στή δουλειά του στήν Αγγλία. Εφοδιασμένος μέ καλές συστά­ σεις, σύντομα έλαβε μιά παραγγελία γιά τό κτίριο τής Τράπε­ ζας τής Πενσυλβανίας, στή Φιλαδέλφεια, τό όποιο καί έξετέλεσε στον ιωνικό ρυθμό τοΰ Έρεχθείου. Ή ικανότητά του στον έλληνικό ρυθμό τοΰ χάρισε τόν τίτλο τοΰ Άμερικανοΰ Σόουν. Έγραφε στον Θωμα Τζέφερσον: «Οί άρχές μου δσον άφορα τό καλό γοΰστο εΐναι αύστηρά προσηλωμένες στήν έλληνική άρχιτεκτονική. Είμαι φανατικός Έλληνας στήν καταδίκη τής ρω­ μαϊκής αρχιτεκτονικής τοΰ Μπααλμπέκ, τής Παλμύρας καί τοΰ Σπαλάτου». Ή πιο πολύπλοκη παραγγελία του, γιά τό έσωτερικό τοΰ Καπιτωλίου τής Ούάσινγκτον (1827), παρου­ σιάζει τόν δωρικό ρυθμό τής Ποσειδωνίας στο Ανώτατο Δ ι­ καστήριο, τόν ιωνικό ρυθμό τοΰ 5ου αιώνα στήν Αίθουσα τής Γερουσίας καί στον Προθάλαμο, τόν κορινθιακό ρυθμό τοΰ μνη­ μείου τοΰ Λυσικράτη στήν Αίθουσα τών Αντιπροσώπων, καί τών «Άέρηδων» στήν είσοδο τής Βιβλιοθήκης. Άλλά τό άμερικανικό κοινό του άγαπα ίσως περισσότερο τήν ξεχωριστή δι­ κή του έπινόηση, τά κιονόκρανα μέ τόν καπνό καί τόν άραβόσιτο στον πρόδομο καί στις σκάλες.

196

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή έλληνική αναβίωση έλαβε παράδοξες μορφές στά εργα τών μιμητών του Λατρόουμπ: λόγου χάρη, τό Καπιτώλιο τής Πο­ λιτείας τοΰ Όχάιο (1838-61), τοΰ Τόμας Κόουλ, είναι ενας περίεργος συνδυασμός έλληνικών μορφών, πού φέρνει στο νοΰ τά άρχιτεκτονικά συμπλέγματα τής σειράς τών πινάκων του Ή πρόοδος της αυτοκρατορίας. Τό αποκορύφωμα είναι ίσως τό Καπιτώλιο τής Πολιτείας τοΰ Τεννεσσή (1845-59), έργο τοΰ Ούίλλιαμ Στρίκλαντ, μαθητή τοΰ Λατρόουμπ, δπου ένας άμφιπρόστυλος όκτάστυλος ναός έχει στήν κάθε πλευρά του έξάστυλες κιονοστοιχίες τοΰ ίωνικοΰ ρυθμοΰ τοΰ Έρεχθείου, ένώ τό σύνολο έπιστέφεται άπό ένα πιστό αντίγραφο τής άναπαράστασης τοΰ μνημείου τοΰ Λυσικράτη άπό τούς Στιούαρτ καί Ρεβέτ — άληθινά ένα δοκίμιο τοΰ τύπου «δλα ή τίποτα» πάνω στήν έλληνική άρχιτεκτονική! (Τό Εμπορικό Κέντρο στή Φιλαδέλ­ φεια φέρει έπίσης στήν κορυφή του τό μνημείο τοΰ Λυσικράτη.) Άλλά τόσο τά άγγλικά δσο καί τά άμερικανικά γοΰστα έ­ πρεπε πρός τό παρόν νά άρκεστοΰν σέ δ,τι τούς πρόσφερε μόνο ό πρώτος τόμος. Αύτός φαίνεται δτι ύπήρξε ύπεραρκετός γιά νά σοκάρει ορισμένα μέλη τοΰ άρχιτεκτονικοΰ κοινοΰ. Ή πρω­ τότυπη καί άσυνήθιστα έπιστημονική παρουσίαση τών Αρ­ χαιοτήτων της Αθήνας είχε ώς άποτέλεσμα ή περιγραφή τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ, καί κατά συνέπεια οί προτάσεις τους, νά ξαφνιάσουν τό αρχιτεκτονικό κοινό ώς τό πρόγραμμα δύο «τρομερών παιδιών». Ένας άπό τούς μεγαλύτερους άντιπάλους τοΰ νέου ρυθμοΰ τής αρχιτεκτονικής ήταν ό άρχιτέκτονας τών Βασιλικών Έργων καί πρώτος ταμίας τής Βασιλικής Ακαδη­ μίας, ό Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς. Μολονότι έχει μείνει γνω­ στός ώς άρχιτέκτονας τής σχολής τοΰ Παλλάντιο, ή τεχνική του πολύ απέχει άπό τήν αύθεντική, καθώς ήταν έπηρεασμένος άπό τή μόδα γιά τήν κινέζικη τέχνη, πράγμα φανερό στά σχέ­ διά του γιά τά διάφορα κτίρια τών Βοτανικών Κήπων τοΰ Κιού. Ό Ούίλλιαμ Μέισον, φίλος τοΰ Όράτιου Ούώλπολ, ειχε απελ­ πιστεί (τό 1773) δτι θά έλέγξει τις ύπερβολές του:

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

197

Ό χι! τά μάτια του ας χορτάσουν δόξες βαρβαρικές, στο παλάτι του γύρω ας ύψωθοΰν παγόδες επιβλητικές, κι έτοιμο τό Ρίτσμοντ ας φαίνεται άπό παντού, εργο αξιοθαύμαστο, ’ίσως ενα νέο Κιού.

"Άν καί δέν ήταν καθόλου τό ένδεδειγμένο πρόσωπο γιά νά έπιπλήξει άλλους άρχιτέκτονες γιά περιφρόνηση τών συμβάσε­ ων, έντούτοις οί σημειώσεις του στή δεύτερη έκδοση τοΰ έργου του Πραγματεία Πολίτικης 3Αρχιτεκτονικής (ΤΓβαΐίββ ο ί Ονίΐ ΑΓβΗίΐβοΐιΐΓβ, 1759) —-πού δημοσιεύτηκαν τροποποιημένες μό­ νο στήν τρίτη έκδοση— ξεχειλίζουν άπό σαρκαστική έπίκριση: Προκάλεσε τόν γέλωτα κάθε έξυπνου αρχιτέκτονα ή μεγαλοπρέ­ πεια μέ τήν οποία προβλήθηκαν προσφάτως στον κόσμο οί έλληνικές αρχαιότητες καί τά έγκώμια πού Επιδαψιλεύτηκαν σέ πράγματα πού, στήν πραγματικότητα, αξίζουν λίγη ή καθόλου προσοχή. ... Μερικές παρατηρήσεις σχετικά μέ ορισμένες άπό αύτές τις διάσημες άσημαντότητες ας μου έπιτραποΰν έδώ: δέν γίνονται μέ κάποιον φθονερό σκο­ πό, άλλά μόνο γιά νά τις θέσουν υπό τό κατάλληλο φως, καί μέ τήν πρόθεση νά σταματήσουν τήν Εξαπάτηση δσων παρασύρθηκαν άπό ομορφα λόγια καί κομψές Εκδόσεις. ... Τό περίφημο Φανάρι τοΰ Δημο­ σθένη, ή Χορηγικό Μνημείο τοΰ Λυσικράτη, ή Ναός τοΰ Ηρακλή, μέ δλα τά άλλα ονόματα του, στήν πραγματικότητα δέν έχει μέγεθος ού­ τε καν δσο οί σκοπιές τής Πλατείας Πόρτμαν: στή μορφή καί στις αναλογίες μοιάζει μέ ασημένια κανάτα, μόνο πού τής λείπει τό χερούλι. Οί κύριοι Στιούαρτ καί Ρεβέτ αφιέρωσαν είκοσι έξι πίνακες σ’ αύτό τό οικοδόμημα. ... Οί περίφημοι «Άέρηδες», ή Πύργος τοΰ Ανδρονίκου τοΰ Κυρρηστοΰ, στο λαϊκό μάτι μοιάζει ακριβώς μέ τούς περιστερεώνες πού ύψώνονται στά κτήματα τών εύγενών στις Εξοχές τής Α γ ­ γλίας, μόνο πού ή στέγη είναι λίγο πιο επίπεδη καί δέν ύπάρχει πυρ­ γίσκος γιά νά μπαινοβγαίνουν τά περιστέρια* μας διαβεβαιώνουν δ­ μως δτι ενας πιο Εξευγενισμένος παρατηρητής θά εύχαριστηθεΐ πε­ ρισσότερο άπό τήν κομψότητα καί τήν ασυνήθιστη ομορφιά του. ... Επομένως, ή λίγη μεγαλοπρέπεια πού έπέδειξαν οί Έλληνες στις οικοδομές τους περιορίστηκε στά δημόσια κτίρια, πού ήταν κυρίως

198

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ναοί στούς οποίους δέν φαίνεται νά ύπήρχε τίποτε τό έκπληκτικό ουτε ώς πρός τις διαστάσεις ουτε ώς πρός τήν τέχνη τής κατασκευής.14

Τό μόνο πού μποροΰσε νά κάνει μιά άντίδραση τέτοιας προέ­ λευσης ήταν νά επιβραδύνει τήν εξέλιξη τής έλληνικής άναβίωσης. Ή παράδοση τοΰ Παλλάντιο μέσω άρχιτεκτόνων δπως ό Τσέιμπερς, καί ό ρυθμός τοΰ Άνταμ, καθώς καί ή έμφανιζόμενη ήδη προτίμηση γιά τόν γοτθικό ρυθμό, κατάφεραν νά διατηρηθοΰν παράλληλα μέ τήν έλληνίζουσα αρχιτεκτονική γιά πολ­ λές δεκαετίες. Ό νέος έλληνικός ρυθμός δέχτηκε έπίσης καί κάποιο ήπιο σκώμμα, δπως λόγου χάρη άπό τόν Ούίλλιαμ Χό­ γκαρθ, ό όποιος τό 1761 έκανε μιά γελοιογραφία ατών πέντε " ρυθμών τών φενακών... άρχιτεκτονικώς μετρημένων ... δπως έλήφθησαν άπό άγάλματα, προτομές καί πρόστυπα άνάγλυφα τών Αθηνών, τής Παλμύρας, τοΰ Μπααλμπέκ καί τής Ρώ­ μης». Ό Στιούαρτ ειχε ένα άντίγραφο αύτοΰ τοΰ χαρακτικοΰ κολλημένο στο προστατευτικό κιγκλίδωμα τοΰ τζακιοΰ του, καί πάντοτε τό έδειχνε στούς έπισκέπτες του. Ένα έπιπλέον έμπόδιο στή γενική άποδοχή τοΰ ρυθμοΰ ήταν άναμφίβολα ή τιμή τοΰ τόμου. Ό Τζών Φλάξμαν δέν είχε τήν οικονομική δυνατότητα νά άγοράσει ενα άντίτυπο πριν άπό τό 1796, άν καί, δπως παρατηρεί ό Ντέιβιντ Ούώτκιν, τό ψυχρό γραμμικό του ύφος άντανακλοΰσε τήν έμφαση στή μορφή πού έπαινοΰσε ό Βίνκελμαν στήν έλληνική τέχνη καί τήν οποία τό­ σο φανερά μιμούνταν ό Φλάξμαν στά δικά του σχέδια. Στο σημείο αύτό δέν είναι άσκοπο νά αναφέρουμε τούς ύπόλοιπους τόμους τών Αρχαιοτήτων της 9Αθήνας. Ό δεύτερος τόμος δέν έκδόθηκε παρά τό 1788 (άν καί φέρει χρονολογία 1787), ύστερα άπό πολλές φιλονικίες, πού έληξαν μόνο μέ τό θάνατο τοΰ Στιούαρτ. Ό τρίτος τόμος κυκλοφόρησε μόλις τό 1794, λίγον καιρό μετά άπό νέα ταξίδια πού χρηματοδότησε ή Εταιρεία σέ άκόμη πιο έξωτικά μέρη* Ό δεύτερος τόμος παρουσίαζε τόν Παρθενώνα, μέ τριάντα

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο Υ Σ

199

πίνακες πού περιλάμβαναν καί ολόκληρη τή ζωφόρο. Τά άετώματα θεωρούνταν άκόμη δτι παριστάνουν τόν Άδριανό καί τή Σαβίνα, άλλά τώρα πίστευαν δτι τά κεφάλια είχαν άντικαταστήσει τά άρχικά εργα τοΰ Φειδία. Παρουσίαζε, έπίσης, τό Έ ρέχθειο (τό όποιο άποκαλοΰσαν ναό τής Άθηνας Πολιάδος καί τής Πανδρόσου, καί υπενθύμιζαν τήν παράδοση σχετικά μέ τήν καταγωγή τών χαρακτηριστικών Καρυατιδών πού ύποστήριζαν τήν πρόσταση: κατά τόν Βιτρούβιο, άποσκοποΰσαν νά φέρνουν στο νοΰ γυναίκες αιχμάλωτες πολέμου, δπως ή Περσική Στοά στή Σπάρτη ήταν διακοσμημένη μέ Καρυάτιδες σέ μορφή Περσίδων). Τά άλλα μνημεία πού περιλαμβάνονταν ήταν τό «Θέα­ τρο Τοΰ Βάκχου» (στήν πραγματικότητα τό Ώδεΐο τοΰ Ήρώδου τοΰ Άττικοΰ), τό χορηγικό μνημείο τοΰ Θρασύλλου καί τά Προπύλαια. Ό τρίτος τόμος έτοιμάστηκε γιά έκδοση άπό τόν Ούίλλυ Ρέβλυ (λ^ίΐΐβγ Κβνβίβγ), ύστερα άπό παράκληση τής Κυρίας Στιούαρτ, καί πολλά κεφάλαια δέν είναι παρά ταξινόμηση τών άτακτων σημειώσεων τοΰ Στιούαρτ. Στον πρόλογό του ό Ρ έ­ βλυ άδραξε τήν εύκαιρία νά κατακρίνει τόν Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς, οί άπόψεις τοΰ οποίου είχαν πλέον δημοσιευθεΐ στήν τρίτη έκδοση τής Πραγματείας τον (1791), γιά «τις παρατηρή­ σεις του, οί όποιες βασίζονται τόσο λίγο σέ πραγματικά γε­ γονότα ή στο ορθό γοΰστο, ώστε πρέπει νά μειώνουν σημαντι­ κά τό βάρος καί τή συνέπειά του ώς συγγραφέα». Ύπό τό πρί­ σμα τών μεταγενέστερων γενεών δέν είναι καί πολύ αύστηρή κρίση, άφοΰ ό Τσέιμπερς εφτασε στο σημείο νά θεωρεί τόν Ά γιο Μαρτίνο τών Αγρών τοΰ Γκίμπς άνώτερο άπό τόν Παρ­ θενώνα!

200

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Οί αρχαιότητες της Ιωνίας Ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ειχε τουλάχιστον τά κεφάλαια γιά νά συνεχίσει νά έπενδύει σέ περαιτέρω ταξίδια. Ένα άπό τά μέλη της, ό Ρίτσαρντ Ντώκινς, ειχε πεθάνει τό 1759 άφήνοντας στήν Εταιρεία πεντακόσιες λίρες, ποσό πού χρησιμοποιήθηκε γιά νά χρηματοδοτηθεί μιά άποστολή στή Μικρά Άσία. Αύτή τή φορά οί ταξιδιώτες ήταν ό Ρίτσαρντ Τσάντλερ (ΚίοΗατά ΟιαικΙΙβΓ, 1738-1810), πού είχε ήδη διακριθεΐ έπανεκδίδοντας τά μάρμαρα τοΰ Άραντελ (ΜαπηοΓα Οχοηίβηδία, 1763), ό Νίκολας Ρεβέτ καί ό Ούίλλιαμ Πάρς (λ^ιΙΚαπι ΡαΓ8, 17421782). Οί οδηγίες τους περιλάμβαναν τήν έντολή «νά κρατούν τακτικό ήμερολόγιο καί νά διατηροΰν συνεχή άλληλογραφία μέ τήν Εταιρεία». Γιά κείνους πού έμεναν στήν πατρίδα, ένας άπό τούς κύριους σκοπούς τών άποστολών αύτών ήταν νά στέλνουν τακτικά δελτία μέ έξωτικές καί ενίοτε άνατριχιαστικές ταξι­ διωτικές ιστορίες, γιά νά ζωντανεύουν τις συναντήσεις τους. Στον Τσάντλερ δόθηκαν διακόσιες λίρες γιά τά έξοδα τοΰ ταξιδιοΰ καί πίστωση όκτακοσίων λιρών έτησίως. Θά χρησιμο­ ποιούσαν ώς βάση τή Σμύρνη καί θά έκαναν έξορμήσεις άπό έκεΐ. Έ κ τών ύστέρων, στον πρόλογο τών *Αρχαιοτήτων της Ιωνίας (Ιοηίαπ Αηΐίςιιιΐιβδ), ή Εταιρεία ήταν σέ θέση νά άναλύσει τή συλλογιστική πού ύπαγόρευσε τή νέα άποστολή: Ή Εταιρεία τούς ζήτησε νά δώσουν ενα δείγμα τών κόπων τους άπό τά πιο αξιόλογα εύρήματά τούς στήν Ιωνία, μιά χώρα περίεργη άπό πολλές απόψεις, καί ισως, μετά τήν Α ττική, τήν πιο αξιοπρό­ σεκτη γιά εναν κλασικό περιηγητή. ... Ή γνώση τής Φύσης πρωτοδιδάχτηκε στήν ιωνική σχολή* καί καθώς ή γεωμετρία, ή αστρονομία καί οί άλλοι κλάδοι τών μαθηματικών καλλιεργήθηκαν έδώ νωρίτερα άπό δ,τι σέ άλλα μέρη τής Ελλάδας, δέν είναι περίεργο δτι οί πρώτοι Έλληνες θαλασσοπόροι πού πέρασαν τις Ηράκλειες Στήλες καί έπεξέτειναν τό έμπόριό τους μέχρι τόν Ωκεανό ήταν ’Ίωνες. Έδώ γεν-

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ Δ Ο Υ Σ

201

νήθηκε ή ιστορία* ... ό πρώτος συγγραφέας πού άνέδειξε σέ τέχνη τή γνώση τής ιατρικής ή τά μέσα γιά τή διατήρηση τής υγείας ήταν άπό αύτή τήν περιοχή* καί έδώ ό πατέρας τής ποίησης δημιούργησε ενα ύπόδειγμα σύνθεσης, άπό τό όποιο καμιά έποχή ή χώρα δέν έχει τολ­ μήσει νά ξεφύγει, ούτε μπόρεσε νά τό ξεπεράσει. Άλλά είδικώς ή αρχιτεκτονική ανήκει σ’ αύτήν τή χώρα παρά σέ όποιαδήποτε άλλη* καί φαίνεται δτι δικαίως τής ανήκει ή τιμή τής έπινόησης τών δύο πρώτων άπό τούς τρεις έλληνικούς ρυθμούς, άν καί μόνο ό ένας άπό αύτούς φέρει τό δνομά της* διότι, άν καί ό ναός τής Ήρας στο Ά ρ ­ γος εδωσε τή γενική ιδέα αύτου πού κατόπιν ονομάστηκε δωρικός ρυθμός, οί αναλογίες του καθορίστηκαν έδώ γιά πρώτη φορά. Όσο γιά τις άλλες τέχνες πού βασίζονται στο σχέδιο, πουθενά δέν έχουν ανθήσει περισσότερο άπό δσο στήν *Ιωνία. ... Άνάμεσα στά λείψανα τής άρχαιότητας πού έχουν μέχρι τώρα διαφύγει -τά τραύματα τοΰ χρόνου, δέν ύπάρχουν άλλα πού νά προκαλοΰν τόσο τήν περιέργεια μας δσο τά έρείπια αύτών τών κτιρίων, πού ό Βιτρούβιος καί άλλοι άρχαΐοι συγγραφείς τά ξεχώρισαν γιά τήν κομψότητα καί τή μεγαλο­ πρέπειά τους. ... Όσο κι άν εϊναι τώρα ακρωτηριασμένα καί φθαρμέ­ να τά κτίρια αύτά, έντούτοις αναμφίβολα είναι πολύτιμο κάθε κομμά­ τι τους πού διατηρεί σέ κάποιο βαθμό τις ιδέες τής συμμετρίας καί τής αναλογίας, οί όποιες κυριαρχούσαν έκείνη τήν εύτυχισμένη έποχή τής φιλοκαλίας.

Ή Ιωνία άποτελοΰσε πραγματικά ενα νέο έγχείρημα γιά τήν Εταιρεία, καί στον λόγιο περιηγητή παρουσίαζε ενα άκόμη πιο μελαγχολικό θέαμα άπό δ,τι ή κυρίως Ελλάδα. «Οί επαρχίες τής Ανατολής», εγραφε ό Γίββων περίπου τήν ίδια έποχή, «παρουσιάζουν τήν άντίθεση τής ρωμαϊκής μεγαλοπρέπειας πρός τήν τουρκική βαρβαρότητα. Τά έρείπια τής άρχαιότητας, σκόρπια πάνω σέ άκαλλιέργητα χωράφια καί άποδιδόμενα άπό άγνοια στή δύναμη τής μαγείας, μετά δυσκολίας παρέχουν κά­ ποιο καταφύγιο στον καταπιεσμένο χωρικό ή στον περιπλανώμενο Άραβα». Ή άποστολή άναχώρησε γ ι’ αύτή τήν έλληνορωμαϊκή έρημη χώρα στις 9 Ιουνίου τοΰ 1764. Στις 11 Σεπτεμβρίου εϊχαν

202

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έγκατασταθεΐ στο σπίτι τοΰ προξένου στή Σμύρνη. Είχαν ταξι­ δέψει μέσω τοΰ Σιγείου, δπου είδαν τήν έπιγραφή τοΰ Φανοδίκου τήν οποία ειχε παρατηρήσει ή Λαίδη Μαίρη Ούέρτλυ Μόνταγκιου καί τήν εϊχε αντιγράψει ο Έντμοντ Τσίζχαλ. Ό Έ ­ ντουαρντ Ούέρτλυ Μόνταγκιου εϊχε ήδη άγοράσει τό 1718 τό διάταγμα τοΰ Άντίοχου καί τό είχε μεταφέρει στο Καίμπριτζ. Αντέγραψαν τήν έπιγραφή, πού ήταν γραμμένη σέ μιά μορφή έλληνικής γραφής «ήλικίας άνω τών δύο χιλιάδων έτών», καί λυπήθηκαν πού «κειτόταν ετσι παραμελημένη κι έκτεθειμένη. Πάνω άπό μισός αιώνας έχει παρέλθει άπό τότε πού πρωτοανακαλύφθηκε, κι άκόμη παραμένει στο ύπαιθρο, κάθισμα γιά τούς Έλληνες, χωρίς εναν προστάτη γιά νά τή σώσει άπό τή βαρβαρότητα καί νά έξασφαλίσει τή μεταφορά της στήν άσφαλέστερη φύλαξη κάποιου ίδιωτικοΰ μουσείου ή, πράγμα σαφώς προτιμότερο, σέ κάποιο δημόσιο ίδρυμα». Τό δρομολόγιό τους άπό τή Σμύρνη περιλάμβανε γενικά πε­ ριοχές πού οί δυτικοί περιηγητές τις έπισκέπτονταν πολύ σπα­ νιότερα άπ’ δ,τι τό Σίγειο, καθώς φαίνεται. Έπισκέφθηκαν δλους τούς σημαντικούς άρχαιολογικούς τόπους, μολονότι άπέφυγαν νά φτάσουν τόσο νότια ώς τήν Κνίδο καί τήν Αλικαρ­ νασσό. Οί πόλεις πού μελέτησαν άνακαλοΰν στή μνήμη μιά χι­ λιετία πολιτισμού: Δίδυμα, Μίλητος, Κλαζομενές, Ερυθρές, Τέως, Πριήνη, Τράλλεις, Λαοδίκεια, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια καί Μαγνησία. Γ ι’ αύτούς δέν ύπάρχει ρομαντισμός, δπως γιά τόν Τζώρτζ Ούέλερ (βλ. Κεφάλαιο Δ '), στις «Έπτά Εκκλησίες τής Άσίας»: αύτούς τούς ένδιαφέρει ή κλασική πλευρά τών έρειπίων. Τό κύριο λείψανο στή Μαγνησία ήταν ό ναός τής Λευκοφρυηνής (τής λευκομέτωπης) Άρτεμης, «ό μεγαλύτερος άπό δλους στήν ’Ασία, μέ εξαίρεση τούς δύο ναούς στήν Έφεσο καί στις Βραγχίδες (Δίδυμα). Ξεπερνοΰσε τόν πρώτο άπό αύτούς σέ κομψότητα καί στήν κατασκευή τοΰ σηκοΰ, ήταν δμως κατώτε­ ρος στον άριθμό τών άφιερωμάτων. Ήταν ψευδοδίπτερος, καί ειχε οκτώ κίονες μπροστά καί δεκαπέντε στις πλευρές, μετρών-

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ Τ Ο ΐ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔΕΩ ΔΟ ΥΣ

203

τας καί τούς γωνιακούς. Ήταν ιωνικού ρυθμοΰ, καί αρχιτέκτο­ νας ήταν ό διάσημος Έρμογένης, ό όποιος επινόησε αύτό τό είδος. Είχε γεννηθεί στά ’Αλάβανδα, καί κάποτε σωζόταν μιά μελέτη πού είχε γράψει γιά τό οικοδόμημα». ’Αρκεί ίσως αύτό τό κείμενο του Τσάντλερ γιά νά δώσει τόν τόνο τοΰ μεγαλύτερου μέρους τοΰ βιβλίου. Στά Δίδυμα ωστόσο αφήνει γιά λίγο νά φανεί ό ένθουσιασμός του, δηλώνοντας δτι «είναι ίσως αδύνατο νά συλλάβει κανείς μεγαλύτερη ομορφιά καί μεγαλοπρέπεια έρειπίου. ... Μιά άποψη μέρους τοΰ σωροΰ, μέ πίνακες τής άρχιτεκτονικής αύτοΰ τοΰ ένδοξου οικοδομήμα­ τος, έχει χαραχτεί καί έκδοθεΐ, μαζί μέ τήν ιστορία του, μέ δαπάνες τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι». Πόσο διαφέρει ό τόνος άπό τό θρήνο τοΰ Θεόδωρου Λάσκαρη, πάνω στά έρείπια τής Περγάμου, τρεις αιώνες νωρίτερα... Τά Δίδυμα, ή έδρα τοΰ μαντείου πού διοικοΰνταν άπό τό γένος τών Βραγχιδών, ήταν τό τελευταίο σπίτι τοΰ Απόλλωνα. Τόν 5ο αιώνα ό Ξέρξης εΐχε πάρει τό χάλκινο άγαλμα τοΰ θεοΰ γιά νά κοσμήσει τήν πρωτεύουσά του, τά Έκβάτανα. Δύο αιώνες άργότερα ό βασιλιάς Σέλευκος τό έφερε πίσω καί ανοικοδόμη­ σε ολόκληρο τό χώρο. ’Ίσως είχε συγκινηθεί κι αύτός άπό τή μεγαλοπρέπειά του. Ό αύτοκράτορας Τραϊανός κατασκεύασε δρόμο άπό τή Μίλητο στά Δίδυμα, καί ό αύτοκράτορας Ίουλιανός έδωσε μιά τελευταία παράταση ζωής στο μαντείο, πού έξέδιδε άκόμα συστηματικά τούς κοινότοπους χρησμούς του μέχρις δτου τό διάταγμα τοΰ Θεοδοσίου τό 385 κατά τής ίεροσκοπίας καί άλλων μορφών είδωλολατρικής προφητείας τό κα­ ταδίκασε γιά πάντα. Δύσκολα έντυπωσιάζεται κανείς άπό τούς χρησμούς πού δια­ σώθηκαν, τούς οποίους αναφέρει εύσυνειδήτως ό Τσάντλερ στις Αρχαιότητες της Ιωνίας (σ. 43 κ.έ.). Μολαταύτα, ζωντανεύουν τις καθημερινές ύποθέσεις ένός μεγάλου διεθνοΰς ίεροΰ μ’ εναν τρόπο πού οί έποποιίες τοΰ Ηροδότου δέν τό κάνουν ποτέ. Έδώ δέν ύπάρχει Κροΐσος, άλλά ένας άναποφάσιστος ιερέας,

204

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πού θέλει νά μάθει αν μπορεί νά ιδρύσει ενα άφιέρωμα στήν Κό­ ρη Σώτειρα: αΠές μου, λοιπόν, Απόλλωνα, Ήλιε τών Διδύμων, άν μέ διατάζεις νά ιδρύσω δίπλα στο βωμό τής καρποφόρας Δήμητρας ενα βωμό γιά τή θυγατέρα της». Πάλι έδώ ό θεός θεσπίζει τήν καθιέρωση ιεροτελεστιών γιά τή Δήμητρα, τή μεγάλη μητέρα θεά τής Μικρας ’Ασίας, καί γιά τήν κόρη της: Όλα τά θνητά γήινα φύλα τών ανθρώπων πρέπει νά τιμούν έκείνην πού, στέλνοντας τούς καρπούς τοΰ κριθαριοΰ στή γή, έ'βαλε τέλος στούς άγριους, σαρκοβόρους τρόπους τών ανθρώπων, δταν, κατοικώντας κάτω άπό τήν ανοιχτή στέγη τών βουνών, χόρταιναν τήν πείνα τους μέ ώμο κρέας, άκόμη καί οί κάτοικοι τοΰ Νείλου, δπου φυτρώνουν τά μακριά καλάμια: Έκτελέστε, λοιπόν, ιερές καί σεμνές τελετές, τις τελετουργίες τής Δηοΰς καί τής κόρης τής Δηοΰς.

Οί περισσότερες δμως έπιγραφές είναι οί κατάλογοι καί οί άφιερώσεις τών ιερέων καί τών μάντεων τοΰ Απόλλωνα, ή τών θησαυρών τοΰ βασιλια Σέλευκου (πού τις ειχε αντιγράψει ό Κυριάκός τό 1446).15 Τά Δίδυμα στέκονται τώρα, ήσυχα άλλά μεγαλόπρεπα, έκεΐ δπου κάποτε οί νευρικοί έπισκέπτες διέσχι­ ζαν άκροποδητί τούς σκοτεινούς γωνιώδεις διαδρόμους γιά νά φτάσουν στο κέντρο τοΰ μαντείου. Διατηροΰνται άσυνήθιστα καλά, δπως φαίνεται τώρα πού έχουν άφαιρεθεΐ τά μπάζα τοΰ σεισμοΰ καί τών αιώνων. Ερείπιο, πού δμως μιλάει, καί δπου, λιγότερο ίσως άπό άλλοΰ, «αντίλαλοι άφουγκράζονται τώρα τή σιωπή, έκεΐ πού τόν παλιό καιρό ελεγαν ψέματα οί θεοί». Ή περιγραφή τής άποστολής στή Μικρά ’Ασία είναι ανώτε­ ρη άπό δλων τών προηγούμενων ταξιδιωτών, μολονότι μερικές άπό τις ταυτίσεις τους τών άρχαιολογικών τόπων είναι λανθα­ σμένες. Έμειναν ενα χρόνο στή Σμύρνη, άλλά στις 20 Αύγούστου 1765 αναγκάστηκαν νά φύγουν, έξαιτίας τής πανούκλας

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο Υ Σ

205

πού Εξαπλωνόταν μέ ταχύτητα. Οί εικόνες καί οί πληροφορίες πού έστειλαν στήν πατρίδα τους εύχαρίστησαν τόσο τήν Ε τ α ι­ ρεία, ώστε τούς έστειλε άλλες πεντακόσιες λίρες γιά νά χρημα­ τοδοτήσει τήν Επιστροφή τους μέσω τοΰ Μόρια καί τής Μεγά­ λης Ελλάδας. Στή διάρκεια τών Εννέα μηνών πού πέρασαν στήν Αθήνα Επισκέφθηκαν τούς άρχαιολογικούς τόπους τής Αττικής, συζή­ τησαν τά «σκοτεινά δρώμενα στις κάποτε άδιαπέραστες» ιερο­ τελεστίες τής Δήμητρας στήν Ελευσίνα, έμειναν σέ μιά ξέσκεπη καλύβα στά Μέγαρα, γευμάτισαν μέ κρίταμα πού μάζεψαν άπό τις Σκιρωνίδες Πέτρες, πέρασαν μιά νύχτα προσπαθώντας τοΰ κάκου νά αράξουν στή Σαλαμίνα καί τούς τρόμαξε ένα κουρσάρικο πλοίο τής Μπαρμπαριας στά άνοιχτά τής Αίγινας. ’Αφοΰ έφυγαν άπό τήν Α ττική, βρήκαν μερικά θραύσματα στήν Επίδαυρο, άλλά φαίνεται πώς εΐχαν χάσει τή διάθεση γιά σο­ βαρή μελέτη. Στούς Δελφούς μπόρεσαν νά δοΰν μόνο Επιγραφές πού εΐχε ήδη άντιγράψει ό Γούντ. Τά μέσα πού διΕθεταν γιά τοπογραφία καί μελέτη παραδοσιακού τύπου λιγόστευαν. Έ ­ δωσαν πνοή, δμως, στο τελευταίο μέρος τής διαδρομής γιά τήν Πάτρα μέ λεπτομερείς τοπογραφικές παρατηρήσεις: Εΐναι λυπηρό πού οί περιηγητές τόσο συχνά άκολουθοΰν βιαστικά τήν πεπατημένη, απληροφόρητοι γιά τά αντικείμενα πού υπάρχουν καθ’ οδόν* Ενώ, αν συμβουλεύονταν καί άκολουθοΰσαν εκείνους τούς ανεκτίμητους οδηγούς [τόν Στράβωνα καί τόν Παυσανία], θά μπορού­ σαν νά αύξήσουν τήν εύχαρίστησή τους καί ταυτόχρονα νά προαγάγουν σημαντικά τις γενικές γνώσεις τής άρχαίας γεωγραφίας.

Τά λόγια τοΰ Τσάντλερ Επρόκειτο νά Εφαρμοστούν πλήρως μέσα σέ πενήντα χρόνια άπό τότε πού τά έγραψε. Τήν 1η Σεπτεμβρίου αναχώρησαν άπό τή Ζάκυνθο γιά τήν Αγγλία, καί στις 2 Δεκεμβρίου ό Τσάντλερ ήταν σέ θέση νά παραδώσει στούς πάτρωνές του τά εύρήματά του, τά σχέδια, τά

206

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

αντίγραφα καί τά μάρμαρα, κι άνάμεσά τους «ενα κεφάλι άλο­ γου καί προτομή άνδρός, έξαίρετης τέχνης», άπό τόν Παρθε­ νώνα τής Αθήνας. (Αύτό περιήλθε στήν ιδιοκτησία τής Ε τ α ι­ ρείας, ή οποία τόν Μάιο τοΰ 1788 έδωσε τήν άδεια στον Φλάξ­ μαν νά κατασκευάσει ενα πρόστυπο άνάγλυφο άπό αύτό.) Τώρα άρχισαν οι άγωνίες τής δημοσίευσης. Ή Εταιρεία άποφάσισε στις 7 Μαρτίου 1767 «τουλάχιστον 150 άντίτυπα τοΰ πρώτου δείγματος τής ύπό έκδοση έργασίας νά χαραχτοΰν καί νά τυπωθοΰν γιά χρήση τής Εταιρείας». Πέρασαν δυο χρό­ νια άκόμη πριν έκδοθεΐ μιά έπιλογή τοΰ ύλικοΰ στις Αρχαιό­ τητες της Ιωνίας το 1769. Ό πρώτος αύτός τόμος ήταν άφιερωμένος σέ εικονογραφήσεις τών ναών τής Τέω, τής Πριήνης καί τών Διδύμων. Τό κόστος —375 λίρες γιά τις χαλκογρα­ φίες, έκτος τών άλλων— τό πλήρωσαν στο τέλος ό Ρεβέτ καί ό Πάρς. Ό τόμος άντιπροσώπευε άλλη μιά «πρωτιά» τής Εταιρείας, διότι ήταν ή πρώτη λεπτομερής δημοσίευση άρκετών σπουδαί­ ων μνημείων τής Ιωνίας. Τό ναό τής ’Αθήνας Πολιάδος στήν Πριήνη, μάλιστα, ποτέ δέν τόν ειχε άναφέρει κανείς σέ έντυπο έκτος άπό τόν Ούέλερ. Οί έπιγραφές τής Τέω είχαν δλες έκδο­ θεΐ άπό τόν Τσίζχαλ, άλλά τό χαρακτικό τοΰ ναοΰ τοΰ Βάκχου ήταν μιά νέα συνεισφορά. Δέν έδωσαν μεγάλη προσοχή στούς άρχαιολογικούς τόπους πού είχαν ήδη περιγράφει, δπως ήταν ή Μίλητος καί ή Έφεσος, άλλά άφιέρωσαν άρκετούς πίνακες στά Δίδυμα, πού τόσο τά άγαποΰσε ό Τσάντλερ. Εντούτοις, ή δημοσίευση αύτή ειχε μικρότερη άπήχηση στήν Αγγλία άπό δ,τι ή προηγούμενη. Φαίνεται δτι τό μόνο κτίριο πού έπηρεάστηκε άμεσα άπό τις νέες άνακαλύψεις ήταν τό πρό­ στυλο τοΰ Ρεβέτ (1771) στο Ντεσπένσερ Πάρκ τοΰ Ούέστ Ούίκαμ, πού άπομιμοΰνταν τό ρυθμό τοΰ ναοΰ τοΰ Βάκχου στήν Τέω. (Ό ιδιοκτήτης τής περιοχής, ό Λόρδος Ντεσπένσερ, ήταν ό άλλοτε Σέρ Φράνσις Ντάσγουντ τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι, ενας άπό τούς χορηγούς τής άρχικής άποστολής.)

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΤ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΔ ΕΩ Δ Ο Υ Σ

207

Ή αντίδραση τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Τσέιμπερς ήταν ή αναμενό­ μενη, άν καί περιορίστηκε στήν ιδιωτική του αλληλογραφία. Έγραφε στον Τσάρλμοντ: Έκδόθηκε τό βιβλίο τών Ντιλετάντι καί, μεταξύ μας, πρόκειται γιά ενα καταραμένο βιβλίο, μιά καί εχει συγκεντρώσει κάμποση άπό τή χειρότερη αρχιτεκτονική πού εχω δει ποτέ. Υπάρχει μιά δόση τρέλας στο νά στέλνεις ανθρώπους στο έξωτερικό γιά νά σου φέρουν πίσω στήν πατρίδα τέτοιο ύλικό.16

Δέν ήταν δλοι τόσο άρνητικοί. Πρέπει δμως νά παραδεχτού­ με δτι άκόμη καί οί μορφωμένοι έδειξαν μικρό ένδιαφέρον γιά τά νέα αύτά δημοσιεύματα. Μολονότι ορισμένοι λόγιοι στή Γερ­ μανία άρχιζαν νά συνειδητοποιούν τήν άξία τής άρχαιολογικής μαρτυρίας γιά τήν έρμηνεία τής φιλολογίας, στήν Αγγλία κυ­ ριαρχούσε άπόλυτα μιά άκαμπτη φιλολογική παράδοση. Ό Τσάντλερ έξέδωσε τό 1774 τις επιγραφές πού ειχε συλλέξει κατά τήν άποστολή, καί τό 1775 τά Ταξίδια στή Μικρά 9Ασία (ΤΓανεΙδ πι Αδία Μ ιπ ο γ ), ένώ άκολούθησαν τά Ταξίδια στήν Ελλάδα (Τΐανβίδ ίπ Ογθθοο) τό 1776. Ό τόμος τοΰ 1769 ήταν άφιερωμένος στήν Εταιρεία, ή οποία τοΰ προσέφερε ώς δώρο 25 γκινέες καί Εξακολούθησε νά τοΰ κάνει άνάλογο δώρο γιά τόν καθέναν άπό τούς Επόμενους τόμους. Ό δεύτερος τόμος δέν έκδόθηκε παρά τό 1797, καί δέν μπορεΐ νά βρει κανείς άλ­ λη αιτία γ ι’ αύτή τήν άξιοπερίεργη καθυστέρηση παρά τήν ντιλετάντικη άναβλητικότητα. Τά πρώτα χρόνια τοΰ 19ου αιώνα δέν ήταν έλληνικά χρόνια: ήταν τά χρόνια τής γραφικότητας, τά χρόνια τοΰ Λόρδου Έ λγιν. Μπροστά σ’ αύτές τις νέες δυνάμεις οί Ντιλετάντι δέν μπορεΐ παρά νά φαίνονταν ξεπερασμένοι —καί, δπως θά δοΰμε, ενας άπό αύτούς τουλάχιστον ήταν άρκετά άπερίσκεπτος ώστε νά τό δείξει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ'

Η ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ Ώ ! που, Δωδώνη, εϊναι τό γέρικο τό άλσος σου, ή προφητικη πηγη και τό θεϊκό σου τό μαντείο; Ποια κοιλάδα αντηχεί του Δ ία την απόκριση; Ποια ίχνη μένουν απ’ τοΰ Νεφεληγερέτη τό ιερό; "Ολα, όλα ξεχάστηκαν... Βυκον,

Οιίΐάβ ΗβγοΜ, II,

53

Στο τέλος τοΰ 18ου αιώνα οί καλλιτέχνες και οί θεωρητικοί τής τέχνης στήν Εύρώπη, καί ιδιαίτερα στήν Αγγλία, άρχισαν νά κοιτάζουν τό τοπίο μέ νέο μάτι. ’Αντί γιά τήν τυπικότητα τοΰ άρχιτεκτονημένου κήπου, τά σαφή ήθικά διδάγματα τοΰ κλασικοΰ τοπίου, άρχισαν νά θαυμάζουν κάτι πολύ πιο λεπτό: τή γραφικότητα. Ή γραφικότητα είναι εύκολότερο νά άναγνωριστεΐ παρά νά οριστεί, αύτό δμως δέν έμπόδισε τούς θεωρητι­ κούς νά έπιχειρήσουν έναν ορισμό της. Ή πρώτη άπόπειρα στήν Αγγλία ήταν τοΰ Ούίλλιαμ Γκίλπιν στο ΟύδβΓναΐίοηδ οη ίΗβ ΚίνβΓ ... Γβίαΐίνβ βΗίβίΙχ ΐο ρίοΐυΓβδςυβ Ββαιιΐγ; ηιαάβ ίη 1770 (Παρατηρήσεις γιά τόν.ποταμό Ούάι ... σχετικές κυρίως μέ τή γραφική ωραιότητα* δπως έγιναν τό 1770). Τό έργο έκδόθηκε τό 17-82 καί σκοπός τοΰ Γκίλπιν ήταν νά περιγράφει καί νά εικονογραφήσει «τό είδος τής ομορφιάς πού θά ταίριαζε σ’ έναν πίνακα». * Τόν ίδιο χρόνο έμφανίστηκε στο Παρίσι ενας μεγαλοπρεπής τόμος σέ σχήμα δεύτερο, τό Υογα^β ρίΐίΟΓβδςυβ άβ Ιβ Ογθοο (Γραφικό ταξίδι στήν Ελλάδα), τοΰ Κόμη Σουαζέλ-Γκουφιέ

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

209

(Μαπβ-ΟαΒπβΙ Π ο γ θ π Ι Αιι§ιΐδΐβ άβ ΟιοΐδΘΐιΙ-Οοιιί’ίϊβΓ, 17521817). Τελευταίος απόγονος μιας μακρας σειράς λογίων πού εΐχαν ταξιδέψει στήν Ελλάδα, ο Εν λόγω κόμης δφειλε τον εν­ θουσιασμό του δχι στήν Επιστημονική αύστηρότητα τοΰ Κόμη ντέ Καιλύς ή τοΰ ’Αβα Μονφωκόν, άλλά στο περιπετειώδες ρομάντσο τοΰ ’Αβα Μπαρτελεμύ Τό ταξίδι τοΰ Νέου Άναχάρσιδος ( νογα§6 άη )6ηηβ ΑηαοΙιαΓδΐδ βη Ογθοο..., 1788). Αύτή ή φανταστική εικόνα τής ζωής στήν κλασική Ελλάδα έγινε Εξαι­ ρετικά δημοφιλής στή Γαλλία καί τήν Αγγλία. Συνδύαζε τή ροκοκό έμπνευση τοΰ Τηλεμάχου τοΰ Φενελόν μέ τή φιλοδοξία νά παρέχει πληροφορίες γιά τήν τοπογραφία, τά πολιτικά καί κοινωνικά θέματα, καθώς καί τήν ιστορία «Εκ τών έσω». Ειχε άφθονη εικονογράφηση μέ χάρτες τοΰ Μπαρμπιέ ντύ Μποκάζ, οί όποιοι άποτελοΰσαν ανάμειξη τοΰ Πτολεμαίου καί άλλων αρχαίων πηγών μέ περιγραφές σύγχρονων ταξιδιωτών καί πορ­ τολάνους. Ό Σουαζέλ-Γκουφιέ ταξίδεψε στήν Ανατολή τό 1776. Τά πλούτη του τοΰ έπέτρεψαν νά χρησιμοποιήσει πολλούς σχεδια­ στές καί συλλέκτες αρχαιοτήτων, άνάμεσά τους καί τόν νεαρό Λουί Σεμπαστιέν Φωβέλ (βλ. Κεφάλαιο Η'), τόν άρχιτέκτονα Φουσερό καί τόν ζωγράφο Ίλαίρ. Τό εργο αύτών τών ανθρώ­ πων, μέ μερικές διάσπαρτες σκηνές άπό τό χέρι τοΰ ίδιου τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ, Εμφανίστηκε τό 1782 ύπό τό δνομα τοΰ ί­ διου τοΰ κόμη ώς Ϋοχαββ ρίΐΐΟΓβδςυβ άβ Ια Οτβοβ. Στήν παραγωγή μιας τέτοιας έκδοσης καί στις μεθόδους του, ό Σουαζέλ-Γκουφιέ δέν ύπήρξε πρωτοπόρος. Τό 1749 ό νεαρός ζωγράφος Ρίτσαρντ Ντάλτον εΐχε ταξιδέψει μέ τόν Λόρδο Τσάρλμοντ στήν Ελλάδα καί τήν Τουρκία, ώς καλλιτε­ χνικός του βοηθός. Φαίνεται πώς μάλωσαν, γιατί τό ήμερολόγιο τοΰ Τσάρλμοντ δέν έκδόθηκε ποτέ, μολονότι θά περίμενε κανείς δτι θά δημοσιευόταν διακοσμημένο άπό τό χέρι τοΰ Ντάλτον. Ά ν τ’ αύτοΰ, ό Ντάλτον έξέδωσε τά σχέδιά του ανε­ ξάρτητα λίγα χρόνια άργότερα (βλ. παραπάνω, σ. 190). Τά

210

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σχέδιά του είναι σημαντικά, κυρίως διότι περιλαμβάνουν τις πρώτες άπόψεις τής Κνίδου καί τών γλυπτών τής Αλικαρνασ­ σού. Τό εργο τοΰ Ντάλτον, παρά τά σφάλματά του, άντιπροσωπεύει κάποια πρόοδο σέ σχέση μέ τά φανταστικά τοπία πού έπινοοΰσε ό Λέ Ρουά, ό όποιος δέν θά άφηνε ποτέ ενα μνημείο στο βουνό άν μποροΰσε νά τό μετακινήσει στήν άκτή, δέν θά παρουσίαζε ποτέ μιά ομάδα δύο κτιρίων άν μποροΰσε νά προ­ σθέσει κι ενα τρίτο πού θά βελτίωνε τήν εικόνα. Τά εργα τοΰ Λέ Ρουά ήταν άχρηστα στούς λογίους, ένώ τοΰ Ντάλτον είχαν κάποια άξία. Τό βιβλίο τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ ήταν τό άποκορύφωμά μιας παράδοσης πού έπρόκειτο νά επηρεάσει καλλιτέ­ χνες καί τοπογράφους γιά μισό αιώνα άκόμη. Ή σταδιοδρομία του ήταν άπό μόνη της ενδιαφέρουσα. Οί γνώσεις του γιά τήν Ανατολή τοΰ εξασφάλισαν τή θέση τοΰ πρεσβευτή στήν Κωνσταντινούπολη, τήν οποία κράτησε άπό τό 1784 μέχρι τό 1792. Δέν ήταν καθόλου δημοφιλής, ούτε άνά­ μεσα στούς ξένους συναδέλφους του ούτε στήν τουρκική αύλή. Ό Βαρόνος Ντέντεμ ντέ Χέλντερ, γιος τοΰ Όλλανδοΰ πρεσβευ­ τή, άφησε μιά καυστική περιγραφή του: Ό κ. ντέ Σουαζέλ εχει δλα τά προτερήματα καί τά έλαττώματα ένός αύλικοΰ. Ή προτίμησή του στις τέχνες περιοριζόταν στον πόθο του γιά καλή φήμη: τά έ'ργα του τοΰ ανήκαν διότι τά ειχε πληρώσει. Περιστοιχιζόταν άπό διακεκριμένους λογίους καί καλλιτέχνες, πού ε­ πιμελούνταν —καί συχνά τοΰ έγραφαν— τά Απομνημονεύματά του. Τά σχέδιά του διορθώνονταν άπό τόν Φωβέλ [τόν όποιο ειχε στείλει στήν Αθήνα ώς καλλιτεχνικό του αντιπρόσωπο], τόν Χέλλερ καί τόν Κάουφερ [έναν χαρτογράφο], κι αύτός εβαζε τό δικό του δνομα. Ε ν ­ τελώς τεμπέλης καί αμελής, ταξίδευε μόνο γιά ν’ αποκτήσει τή φήμη διάσημου περιηγητή, άλλά παρατηρούσε μόνο έπιφανειακά, άφηνε στούς συντρόφους του τις κοπιώδεις έργασίες καί, δταν δέν τούς ειχε αφήσει χρόνο γιά νά μελετήσουν έπιτόπου, ή φαντασία του συμπλή­ ρωνε τά κενά. Οί κ.κ. Φωβέλ, Κάουφερ καί Κασσά [ζωγράφος καί αρχιτέκτονας] μοΰ έχουν πει τά πιο διασκεδαστικά ανέκδοτα έπί τοΰ

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

211

θέματος. Ή ιστορία τής ανακάλυψης τοΰ τάφου [δ ΐο ] τοΰ ’Αχιλλέα και τοΰ Πατρόκλου, καθώς καί τών πηγών τοΰ Σκαμάνδρου, έξαιτίας κάποιων λεπτομερειών, έδωσε τό δικαίωμα σέ αρκετούς Εύρωπαίους λογίους νά γελοιοποιήσουν τά πιο Ενδιαφέροντα γεγονότα, πού όφείλονται, αν οχι στή γνώση τοΰ κ. ντέ Σουαζέλ, τουλάχιστον στήν κα­ τεύθυνση πού εδωσε στούς καλλιτέχνες του, καί ακόμη περισσότερο στά χρήματα πού ξόδεψε γιά άνασκαφές, γιά δώρα πρός τις τουρκικές αρχές, γιά ναύλους καί γιά πολλά άλλα έξοδα αναγκαία σέ μιά τέτοια έπιχείρηση.1

Αύτή ή Εξόχως Εχθρική περιγραφή θά μποροΰσε, άν ήθελε κανείς, νά άποδοθεΐ σέ πολλούς πάτρωνες τής άρχαιολογικής γνώσης. ^Υποβιβάζει ωστόσο τά άπτά επιτεύγματα τοΰ Σουα­ ζέλ-Γκουφιέ ώς μαικήνα καί Εμπειρογνώμονα. Ή συλλογή του άπό μάρμαρα ήταν μεγάλη καί πολύτιμη καί σχεδόν γέμιζε τό μέγαρο τοΰ πρεσβευτή στήν Κωνσταντινούπολη, πού εΐχε καί στο παρελθόν φιλοξενήσει πολλές τέτοιες συλλογές καθώς διο­ χετεύονταν άπό τό οθωμανικό έδαφος πρός τά μουσεία τής Γαλλίας ή πρός τή λήθη. Όταν ξέσπασε ή Επανάσταση, ό κόμης, φυσικά, έμεινε χω­ ρίς δουλειά. Διέφυγε στή Ρωσία τό 1792. Οί άρχαιότητές του παρέμειναν στήν Τουρκία, δπου είκοσι πέντε άπό τά πενήντα ενα κιβώτια καταστράφηκαν στήν πυρκαγιά τής Σμύρνης, τό 1797. Μπόρεσε δμως νά έπιστρέψει τό 1802 στο Παρίσι τοΰ Ναπολέοντα, δπου έχτισε ένα μέγαρο (στά πρότυπα τών κτιρί­ ων τής Αθήνας καί τής Παλμύρας) στά Ήλύσια Πεδία, γιά νά στεγάσει δ,τι άπέμεινε άπό τή συλλογή του. Όλοκλήρωσε Ε­ πίσης τήν έκδοση τοΰ Ταξιδιού του. Έ τσι, ό τελευταίος άπό τούς εύγενεΐς Εμπειρογνώμονες τής Γ αλλίας διατήρησε τήν α­ νεξαρτησία του ακόμη καί στά χρόνια τοΰ Ναπολέοντα, ό ό­ ποιος έπρόκειτο νά μεταμορφώσει ριζικά τόν τύπο τών καλλι­ τεχνικών συλλογών στήν Εύρώπη. Ό Σουαζέλ-Γκουφιέ πέθανε τό 1817* καί στις 20 Ιουλίου 1818, μέσα στο μεγαλόπρεπο μέγαρο τών Μαρμπέφ, τό άποκαλούμενο Ιάαΐΐβ, άντήχησε τό

212

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σφυρί τοΰ έκπλειστηριαστή, καθώς τό ενα μετά τό άλλο (υπήρ­ χαν συνολικά 469) τά αντικείμενα· τής επίπονα συγκεντρωμέ­ νης συλλογής —προτομές, έπιγραφές, χαλκά, άντίγραφα, έκ­ μαγεΐα, πίνακες ζωγραφικής (άνάμεσά τους καί τριάντα ύδατογραφίες τοΰ Φωβέλ) καί σχέδια— κατακυρώνονταν σέ ιδιώτες αγοραστές ή στο μεγάλο Μουσείο τοΰ Λούβρου. Οί καρποί τών μόχθων καί τών δαπανών τοΰ κόμη παρουσιά­ στηκαν καλύτερα στούς δύο τόμους τοΰ Ταξιδιού του. Στον πρόλογο μιλάει γιά τό νεανικό του πάθος νά δει τήν Ελλάδα καί νά βαδίσει στούς άρχαιολογικούς της τόπους, μέ τόν Ό μη­ ρο καί τόν Ηρόδοτο άνά χεΐρας* ύστερα άπό σκέψη δμως, εύ­ χεται νά ειχε έπισκεφθεΐ τή χώρα δταν θά ήταν πιο ώριμος, δταν ή σκέψη θά μποροΰσε νά μετριάσει τά αίσθήματά του. Ή σκέψη, πάντως, τό μόνο πού κατάφερε ήταν νά σκληρύνει τήν άγανάκτησή του γιά τή σκλαβιά τής Ελλάδας, τήν ύποταγή της στον «άνόητο Μουσουλμάνο», καί είναι βέβαιος δτι ορισμέ­ νοι Έλληνες —τουλάχιστον οί Αρβανίτες καί οί Μανιάτες— μποροΰσαν άκόμη νά άναλογιστοΰν τις άρετές τών προγόνων τους καί νά άποτινάξουν τόν τουρκικό ζυγό. (Επιπλέον, ενα νέο έλληνικό κράτος θά άποδυνάμωνε τήν Τουρκία καί θά συνέ­ βαλλε στή σταθερότητα τής Εύρώπης.) Επομένως, τό Γραφικό ταξίδι πρέπει νά τό δοΰμε οχι μόνο ώς τό ύπέροχο ίοΐίο ένός ντιλετάντη, άλλά ώς άπόπειρα —ήδη άπό τήν εικόνα τοΰ τίτλου, δπου είκονίζεται ή Ελλάδα άλυσοδεμένη άνάμεσα στούς τάφους τών ήρώων— νά άφυπνίσει τή συμπάθεια, τό ένδιαφέρον καί τό θαυμασμό τής Εύρώπης γιά τή γή τής Ελλάδας δπως ήταν τότε. Επαινεί τή γοητεία καί τή φιλοξενία τών Ελλήνων, πού εϊναι γνωστές σέ δσους έχουν έπισκεφθεΐ τή χώρα, οί όποιοι θά άνταποκριθοΰν στο κάλεσμά του, «Εχοπβγθ ΒΚηιιΐδ», «Ά ς έξεγερθεΐ κάποιος». Ένας σχετικά μικρός άριθμός πινάκων είναι άφιερωμένος σέ κλασικές σκηνές, τομές καί κατόψεις κτιρίων. Ή περιοδεία του είναι αύτό πού δηλώνει: γραφική. Δέν τόν άπασχολοΰν ή άναζή-

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

213

τησηκαί ή αποκρυπτογράφηση σκοτεινών καί αποσπασματι­ κών επιγραφών, τά μπερδέματα γύρω άπό τοπογραφικές λε­ πτομέρειες, ή έπιτόπου Ενασχόληση μέ τον Στράβωνα καί τον Παυσανία* ούτε καν ή ρομαντική άντιμετώπιση τοΰ παρελθόν­ τος, χαρακτηριστική τών Εξάρσεων τοΰ Σατωβριάνδου. Ή Ε λ ­ λάδα του είναι ή Ελλάδα ένός έστέτ. Ασυνείδητα, ’ίσως, είναι ό πρώτος Εκπρόσωπος ένος νέου τόνου στον Ενθουσιασμό γιά τήν Ελλάδα. Τό πιο Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό τής γενιάς πού ακολούθησε τήν έκδοση τοΰ τρίτου τόμου τών Αρχαιοτή­ των της Αθήνας ητοω τό Ενδιαφέρον γιά τήν έλληνική τοπογρα­ φία. Γ ιά μιά άκόμη φορά τό Επιστημονικό Ενδιαφέρον άπομακρύνεται άπό τήν πιστή αντιγραφή τής έλληνικής λεπτομέρειας γιά σκοπούς καθορισμένους άπό τό αγγλικό γοΰστο καί στρέφε­ ται πρός τήν άνεπηρέαστη Εκτίμηση τοΰ έλληνικοΰ τοπίου, τό­ σο άπό τήν αισθητική δσο καί τήν ιστορική του άποψη. Δώδεκα χρόνια μετά τήν έκδοση τοΰ Γραφικού ταξιδιού, τό θέμα τής γραφικότητας εγινε άντικείμενο βίαιης διαμάχης στήν Αγγλία. Καί οί δύο άντιτιθέμενες άπόψεις καθορίζονταν μέ βάση τή σχέση τής γραφικότητας πρός τό κλασικό τοπίο. Ό Κλώντ Λορραίν ήταν, τελικά, τό πρότυπο καί ό πατέρας δλων τών γραφικών ζωγράφων.2 Οί δύο πρωταγωνιστές ήταν ό Ρ ί­ τσαρντ Παίην Νάιτ (ΚίοΗαπΙ Ραγηβ Κηί§Ηΐ) καί ό Γιούβντεϊλ Πράις (υνθάπΐβ Ρ ποθ), οί όποιοι δημοσίευσαν Εργασίες Επί τοΰ θέματος τό 1794. Ή Εργασία τοΰ Νάιτ έφερε τόν τίτλο Σαηάδβαρβ: α άίάαούο ροβιη (Τοπίο: ενα διδακτικό ποίημα), Ενώ τό δοκίμιο τοΰ Πράις, Οη ΐΗβ ΡίοΙιΐΓβδψιβ (Περί γραφικότητος). Άργότερα, ό ποιητής Σέλλεϋ παρατήρησε δτι ολόκληρη ή δια­ μάχη άνάμεσά τους δέν ήταν τίποτε περισσότερο άπό δυο άν­ τρες «πού γρύλιζαν ό ένας στον άλλον σάν δύο κακοεκπαιδευμέ­ να σκυλιά». Εντούτοις, ύπήρχε κάποια ούσία στή φιλονικία. Μολονότι καί οί δύο μπορεΐ νά συμφωνούσαν δτι ή λέξη γραφι­ κό «άποδίδεται σέ κάθε άντικείμενο καί κάθε είδους τοπίο πού έχει άπεικονισίέΐ ή μπορεΐ νά άπεικονιστεΐ μέ καλό άποτέλε-

214

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

σμα σέ έναν πίνακα», διαφωνούσαν ώς πρός τούς λόγους τής εύχαρίστησής μας άπό τή γραφικότητα. Ένώ ό Πράις τήν έ­ βλεπε ώς άπόρροια μιας γνήσιας αισθητικής άνταπόκρισης πρός τή φύση, προϊόν έμφυτης εκτίμησης τής ώραιότητας τής γραμμής καί τοΰ χρώματος, ό Νάιτ ύποστήριζε δτι οί σκηνές αποκτούσαν τή γραφικότητά τους κυρίως άπό τούς συνειρμούς πού ένέπνεαν. Δέν είναι ίσως εύκολο νά συλλάβει κανείς τό θέμα άφηρημένα. Ό Βύρων τό συμπύκνωσε συγκεκριμένα καί μέ ένάργεια σέ ένα γράμμα του πρός τόν Τζών Μάρραιη τόν Μάρτιο τοΰ 1821: Θά μοΰ ποΰνε δτι ή «Φύση» τής Αττικής θά ήταν πιο ποιητική χωρίς τήν «Τέχνη» τής Ακρόπολης; τοΰ Θησείου; καί δλων τών ελλη­ νικών καί ένδοξων μνημείων τής τέλειας καλλιτεχνικής της μεγαλοφυΐας; Ρώτησε τόν ταξιδιώτη τί τοΰ προκαλεΐ μεγαλύτερη έντύπωση ώς πιο ποιητικό, ό Παρθενώνας ή ό βράχος στον όποιο στέκεται; Οί κολόνες στο ακρωτήριο τοΰ Σουνίου ή τό ίδιο τό ακρωτήριο; Ό βρά­ χος στούς πρόποδές του ή ή σκέψη δτι τό πλοίο τοΰ Φώλκονερ χτύ­ πησε πάνω σ’ αύτόν;3

Γιατί ή γραφικότητα συνδεόταν τόσο στενά μέ τό τοπίο τής Ελλάδας; Πρώτα πρώτα ύπάρχει μιά άπλή ιστορική άπάντηση. Ή προτίμηση γιά τή γραφικότητα γεννήθηκε άπό τό παραδο­ σιακό ένδιαφέρον κάθε νέου πού έκανε τό έκπαιδευτικό του τα­ ξίδι γιά τό τοπίο, τήν ιστορία καί τις άρχαιότητές. Ξαφνικά δμως ξέσπασαν οί Ναπολεόντειοι Πόλεμοι. Τό μεγαλύτερο μέ­ ρος τής Βόρειας Εύρώπης έγινε στήν ούσία απρόσιτο στούς Άγγλους, πού κινδύνευαν νά αιχμαλωτιστούν (δπως ό Έντουαρντ Ντόντουελ ή ό Λόρδος Έλγιν) ή, άκόμη χειρότερα, ήταν στά χέρια τών Γάλλων. Έπρεπε νά βρεθοΰν νέα πεδία γ ι’ αύτές τις καλλιτεχνικές καί μορφωμένες ψυχές. Ή Ελλάδα ήταν τό έπόμενο βήμα, στήν άλλη άκρη τής Μεσογείου, καί ήταν ήδη καθα­ γιασμένη άπό τούς μύθους πού είχαν άπορροφήσει στο σχολείο.

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

215

Άπό τήν άποψη του καλλιτέχνη, ή πιο σημαντική πρόσφατη έπίσκεψη ήταν τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ (βλ. Κεφάλαιο ζ'). Μιά άπό τις πρώτες παραγγελίες τοΰ Στιούαρτ μετά τό ταξίδι τους ήταν νά διακοσμήσει τό πάρκο τοΰ Σάγκμπορω, στο Στάφορντσιαρ (1760-65), μέ μιά σειρά πολυτελή κτίρια χωρίς ειδική χρήση, μετατρέποντάς το σέ ένα άπό τά πρώτα νεοκλασικά γραφικά τοπία. Εξαρχής τό έλληνικό καί τό γραφικό συνδέον­ ταν. Γιά τόν Όράτιο Ούώλπολ, ή εισαγωγή τοΰ άρχιτεκτονημένου κήπου άπό τόν Ούίλλιαμ Κέντ στή δεκαετία τοΰ 1730 ήταν υπεύθυνη γιά «τήν παλινόρθωση τής Ελλάδας». Εντού­ τοις, ένας κήπος σάν τό Σάγκμπορω δέν ήταν πραγματικά γραφικός. Πρώτα πρώτα, δέν είχε αρκετή σύνθεση: τά μνημεία ήταν άπλώς βολικά τοποθετημένα σέ πλεονεκτικά σημεία. Ε ­ πιπλέον, τό ύφος τοΰ τοπίου τοΰ Στιούαρτ δέν άρεσε ούτε στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ ούτε στον Γιούβντεϊλ Πράις. Ό Νάιτ, δπως συνάγεται, έξέφρασε τήν αποδοκιμασία του χωρίς περι­ στροφές. Εύλογημένος πάλι δποιος άνάμεσα στά φουντωτά τά δέντρα κάποιου έρειπωμένου κάστρου τούς ψηλούς τούς πύργους βλέπει* ... Κι άκόμη εύτυχέστερος αύτός (τήν τύχη του αν νιώθει) πού βλέπει ένός ναοΰ νά ορθώνονται σπασμένες οί κολόνες, άνάμεσα σέ θραύσματα γλυπτά, ριγώντας απ’ τήν πτώση τους, κι άπομεινάρια έπισφαλή τοΰ μαρμαρένιου τοίχου* ... Έδώ άς μή φανεί άντιγραφεύς δουλοπρεπής μιμήσεις νά φυτέψει εύτελεΐς* νά δείξει τό φτωχό Μπααλμπέκ στο μάτι σμικρυμένο, καί τής Ποσειδωνίας τούς ναούς μέ κίονες δυο μέτρα! Τεφροδόχους καί κενοτάφια γεμάτες οί κοιλάδες μας, κι οβελίσκοι ξεπετάγονται στούς λόφους πάνω!

Βλέπετε, δέν έπιτρέπονται μικροσκοπικές αντιγραφές κλα­ σικών οικοδομημάτων. Καλύτερα ένα έρειπωμένο κάστρο (με­ σαιωνικό)* άλλά καλύτερα άπ’ δλα ένας έρειπωμένος ναός (κλα­ σικός). Ό Πράις θά συμφωνοΰσε μ’ αύτό:

216

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ένας ναός ή ενα ανάκτορο έλληνικής αρχιτεκτονικής, σέ άψογη κα­ τάσταση, καί μέ τήν έπιφάνειά του καί τό χρώμα του λείο καί ομαλό, είτε σέ πίνακα ε’ίτε στήν πραγματικότητα, είναι κάτι ομορφο* σέ ε­ ρείπια είναι γραφικό. ... Κτίρια έλληνικής αρχιτεκτονικής, ακόμη κι έκεΐ δπου τό κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι ή μεγαλοπρέπεια, έχουν μολοντούτο ανάμεικτο εναν αέρα κομψότητας* έτσι, μέ τόν ίδιο τρό­ πο, δταν γίνουν γραφικά άπό τό γεγονός δτι κείτονται σέ έρείπια, τό χαρακτηριστικό τής ωραιότητας παραμένει στις μορφές τους καί στο διάκοσμό τους, δσο κι άν εΐναι παραμορφωμένα —πράγμα πού ούσιωδώς τά διακρίνει άπό τά έρείπια τών κάστρων καί τών άπλώς ογκω­ δών κτιρίων. Αύτό μπορεΐ νά έξηγήσει τά έλάχιστα παραδείγματα έρειπίων πού εΐναι χωρίς καθόλου στολίδια, καί μέ έντονη έμφαση στά σπασμένα τμήματά τους, στούς πίνακες του Κλώντ. ... Είναι άκρως αξιοσημείωτο δτι άπό τούς δύο πιο διάσημους ζωγράφους άποκλειστικώς τοπίων, τόν Γκασπάρ καί τόν Κλώντ, αύτός πού ζωγράφιζε άγρια, τσακισμένη, γραφική φύση, μετά βίας έχει βάλει κάποιο άπό έκεΐνα τά κτίρια τά όποια θεωρούμε τά πιο γραφικά* καί δτι ό άλλος, πού ή προσοχή του σέ καθετί ήπιο, ελκυστικό καί ομορφο εΐναι σχε­ δόν παροιμιώδης, έχει συγκριτικά λίγους πίνακες χωρίς αύτά.

. Οί γραμμές αύτές θά μπορούσαν νά εΐναι συνταγή γιά δλους τούς ζωγράφους πού συνέρρεαν στήν Ελλάδα καί άρχιζαν νά άπεικονίζουν τό τοπίο —ποτέ χωρίς κάποιο κατάλοιπο άπό άρχαΐο κτίριο, μερικές φορές παραμορφωμένο, τοποθετημένο σέ άλλο μέρος ή έπινοημένο κατά τά γούστα του ζωγράφου, πάντα δμως έρειπωμένο, γιά νά δίνει στον πίνακα τό κέντρο βάρους, ένα στοιχείο άντίθεσης καί νοσταλγίας. Μέ εφόδιο τήν κλασική παιδεία τους, χωρίς σαφή Επίγνωση τοΰ κάλλους πού εΐχε ήδη άρχίσει νά άποκαλύπτεται άπό τά έργα τοΰ Στιούαρτ καί τοΰ Ρεβέτ καί τις πολυτελείς έκδόσεις τοΰ Ντάλτον καί τοΰ Λέ Ρουά, μέ τήν ύποστήριξη μεγάλης συνοδείας υπηρετών καί ύποζυγίων, καί Εμψυχωμένοι άπό τήν άγγλική τους αύτοπεποίθηση δτι άκόμη καί μιά χώρα πού ήδη προετοιμαζόταν γιά μιά έπανάσταση πού άπεΐχε λιγότερο άπό τριάντα χρόνια θά τούς φιλοξενούσε πρόθυμα, οί νέοι συνέρρεαν στήν Ελλάδα. Ζωγρά­

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

217

φοι, άρχιτέκτονες, ποιητές καί στιχοπλόκοι, δλοι κατέγραφαν τις εικόνες τους άπό τά Ίόνια Νησιά, τόν Μόριά, άκόμη καί τά φρούρια τής Ηπείρου καί τής Αλβανίας, τό φέουδο τοΰ τρομε­ ρού Άλή Πασα τών Ίωαννίνων. Τά νησιά τοΰ Αιγαίου καί ή άκτή τής Μικρας Άσίας δέν τούς τραβούσαν σχεδόν καθόλου. Οί ζωγράφοι, δπως ήταν φυσικό, ένδιαφέρονταν γιά τή γρα­ φική άπεικόνιση τοΰ τοπίου. Χωρίς μελαγχολία γιά τή χαμένη ομορφιά, χωρίς τό μεγαλείο τοΰ Τέρνερ, ή γοητεία τών έργων τους βρίσκεται στά έρείπια καί στά ομορφα κορίτσια, στις καμή­ λες καί στις έξωτικές ένδυμασίες Ελλήνων καί Τούρκων, πού στολίζουν τά χαλάσματα καί τούς λόφους. Άπό τόν Τόμας Χόουπ τό 1795, μέ τά κομψά του σχέδια τών νησιών τοΰ Αιγαίου, μέχρι τήν άπαλή λάμψη τοΰ Τσάρλς Ήστλεϊκ στή δεκαετία τοΰ 1820, ύπάρχει μιά ολόκληρη γκάμα διαθέσεων: τά καλοφτιαγμένα τοπία τοΰ Ούίλλιαμ Γκέλ, δπως ή φωτεινή Κοιλάδα τών Τεμπών μέ τά νερά της* τά ρεαλιστικά σχέδια τοΰ Μισέλ Φρανσουά Πρεώ ή τοΰ Σεμπαστιέν Ίττάρ* τό λαμπρό φώς τού Ντόντουελ* οί διαυγείς ύδατογραφίες τού Ούίλλιαμ Ούώκερ* οί άτμοσφαιρικές σκηνές τοΰ Χαίηγκαρθ, πού συνόδευαν τά ποιήματά του, ή τά άκρως ρομαντικά τοπία πού χαράχτηκαν γιά τά Ταξίδια τοΰ Τόμας Σμάρτ Χιούζ* τά προσεγμένα καί ήρεμα, έπιμελώς γραφικά σχέδια τοΰ Τσάρλς Κόκκερελ, ό ψυχρός καί άκριβής Τζόζεφ Κάρτραϊτ, τά στιγμογραφημένα βουνά τοΰ Ούίλλιαμ Πέιτζ ή ή χρυσή άνταύγεια πού λούζει τό ναό τής Αφαίας ή τά Προπύλαια στήν άπόδοση τοΰ Ούίλλιαμς. Τό πόσο είχε προχωρήσει ή γνώση τοΰ έλληνικοΰ τοπίου μπορεί νά φανεί άπό τή σύγκριση αύτών τών φωτεινών εικόνων μέ τή ροκοκό φαντασία τοΰ Βαττώ στήν Επιβίβαση γιά τά Κύθηρα (1717). Είναι ή διαφορά άνάμεσα στο Στάουρχεντ ή τό Στόου καί τό ναό τής Αφαίας στήν Αίγινα. Είναι ή διαφορά άνάμεσα στον Φενελόν καί στήν (τουλάχιστον έπιχειρηθείσα) σύλληψη τής κοινωνικής πραγματικότητας στον Άνάχαρση τού

218

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

’Αβα Μπαρτελεμύ ή τον Αναστάσιο τοΰ Τόμας Χόουπ. Εΐναι, έπίσης, ή διαφορά ανάμεσα στήν ψεύτικη διακοσμητικότητα πού έκανε τόν Πόουπ νά βάλει λουλούδια στις δχθες τοΰ όμηρικοΰ ποταμοΰ Ξάνθου, καί στή νοσταλγική γραφικότητα τής ποίησης τοΰ Ούίλλιαμ Χαίηγκαρθ ή τοΰ Ούώλλερ Ρόντουελ Ράιτ. Οί κήποι τοΰ Στιούαρτ καί τοΰ Ρεβέτ εΐναι φανερά άντίστοιχοι μέ τό δραμα τής Ελλάδας δπως παρουσιάζεται στήν τέχνη τοΰ πρώτου μισοΰ τοΰ 18ου αιώνα. Οί Έλληνες τοΰ Φενελόν άκολουθοΰσαν τό δρόμο τής άρετής μέσα σ’ ένα σκηνικό επιμε­ λημένης αγριάδας καί άρκαδικοΰ αύθορμητισμοΰ, πού δφειλε πολλά στήν άγροτική κομψότητα τών Βερσαλλιών άλλά καί στήν άνάγνωση τοΰ Όμήρου. Ή Ελλάδα ήταν ό παράδεισος εκείνων πού ζητοΰσαν τή φυγή άπό τήν πραγματικότητα, καί παρέμεινε έτσι, μισόν αιώνα μετά τόν Φενελόν, στις ροκοκό νουβέλες τοΰ Βήλαντ. Άλλά ό πίνακας τοΰ Βαττώ εΐναι ένα έργο μέ ύπερβολική άμηχανία —έτσι πού διαιωνίζει μιά άτελεύτητη άναχώρηση— γιά νά άπορριφθεΐ ώς απλώς χαριτωμένο. Δέν θά άγαποΰν γιά πάντα αύτοί οί άρλεκίνοι, ούτε θά εΐναι γιά πάντα όμορφες αύτές οί κολομπίνες: ή Αρκαδία εΐναι κλειστή στις σύγχρονες ύποκρισίες καί φιλοδοξίες, καί τό μόνο πού μπο­ ρεΐ νά κάνει κανείς εΐναι απλώς νά τήν έπίισκεφθεΐ. Ό πίνακας σηματοδοτεί τήν άνεπάρκεια τής μόδας τοΰ ροκοκό, πού ύποχωροΰσε μπροστά στή σκληρότερη νοσταλγία τής γραφικότητας. Ωστόσο, οί νεαροί Άγγλοι πού επισκέπτονταν τήν Ελλάδα άπέρριπταν τό ροκοκό, οχι δπως ό Ντιντερό καί ό Γ καίτε γιά τήν έπιπολαιότητα καί τήν άσχετοσύνη του πρός τά βαθύτερα άνθρώπινα ένδιαφέροντα, άλλά γιά τήν άνεπάρκειά του άπέναντι στο πραγματικό τοπίο καί τήν ιστορική τους αίσθηση. Ή άνακάλυψη τοΰ έλληνικοΰ τοπίου ήταν έκεΐνο πού άλλαξε τήν κατανόηση τής έλληνικής ιστορίας. Καί ή ιστορική αίσθηση ή­ ταν έκεΐνο πού έδωσε στο έλληνικό τοπίο τήν ιδιαίτερη σπουδαιότητά του στή θεωρία τής γραφικότητας.

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

219

Οί ζωγράφοι, βεβαίως, δέν θεωρούσαν ύποχρέωσή τους τήν άκριβή αναπαράσταση τοΰ τοπίου περισσότερο άπό δσο ό Λέ Ρουά. Έ τσι, εγινε τόσο ούσιώδες γιά τό τοπίο μέ άρχιτεκτονήματα αύτό πού ό Άντονυ Γούντ άποκαλοΰσε «υποδειγματική εύθραυστότητα τών ερειπίων», ώστε συνέβαινε νά είσάγονται έρείπια έκεΐ δπου δέν ύπήρχαν. Ή σημασία τοΰ έρειπίου προχωροΰσε πολύ πέρα άπό τή ρομαντική φρικίαση γιά τήν παροδικότητα τών έγκοσμίων: άπέρρεε άπό μιά άσκηση τής ιστορικής φαντασίας. Ένώ στον Ντιντερό άρεσαν τά έρείπια γιατί τοΰ ύπενθύμιζαν τήν αιωνιότητα καί τή μικρή διάρκεια τοΰ άνθρώπου μέσα στήν ιστορία, σ’ αύτούς τούς άνθρώπους άρεσαν άκριβώς γιατί ήταν τά προϊόντα τοΰ χρόνου, πού πρέπει νά τόν θυμόμαστε. Ή αύγή τής ιστορικής συνείδησης συνδεόταν άναπόσπαστα μέ τήν έπιθυμία νά συσχετιστεί τό ήρωικό παρελθόν μέ τό τοπίο στο όποιο ειχε διαδραματιστεί. «Σχεδόν κάθε βρά­ χος», εγραφε ό Έντουαρντ Ντόντουελ, «κάθε άκρωτήρι, κάθε τοπίο, είναι στοιχειωμένα άπό τις σκιές τών κραταιών νεκρών. Κάθε σπιθαμή τοΰ έδάφους μοιάζει νά άσφυκτια άπό ιστορικές μνήμες* ή δανείζεται κάποια ισχυρή άλλά άόρατη γοητεία άπό τις έμπνεύσεις τής ποίησης, τά άποτελέσματα τής μεγαλοφυΐας ή τις πράξεις έλευθερίας ή πατριωτισμού» {Ταξίδια, I, ίν). Άλλά οί περιηγητές δέν ζητοΰσαν μόνο νά βροΰν ήθικά μαθή­ ματα σέ κάθε πέτρα (δπως τά ειχε βρει ή Αναγέννηση σέ λεί­ ψανα δπως τά νομίσματα ή τά άγάλματα)* πολλοί έπιθυμοΰσαν νά θέσουν τις πέτρες στήν ύπηρεσία ένός δυσκολότερου ίστορικοΰ έγχειρήματος. Ό Γκαΐτε -είχε ύποστηρίξει, καί ισως άποδείξει, δτι οί έλληνικές μορφές δέν μποροΰσαν νά μεταφερθοΰν άπείραχτες στο σύγχρονο περιβάλλον. Οί περιηγητές εβλεπαν κι αύτοί δτι ή πραγματική Ελλάδα είχε μικρή σχέση μέ τήν ει­ δυλλιακή Έδέμ τής Αναγέννησης καί τοΰ ροκοκό. Ή δυσαναλογία άνάμεσα στά ήρωικά επιτεύγματα άπό τή μιά μεριά καί τις καταρρέουσες δόξες τοΰ τοπίου ή τήν άθλια κατάσταση τών σύγχρονων Ελλήνων άπό τήν άλλη οδήγησε στή διαπίστωση

220

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

δτι τδ παρελθόν είναι στήν ούσία μιά άλλη χώρα καί δτι οί Έλληνες είχαν όντως κάνει τα πράγματα μέ διαφορετικό τρόπο. Αύτή ή ξαφνική αναγνώριση μιας πραγματικής Ελλάδας, τών Τούρκων, τών ληστών, τής φτώχειας καί τών έρειπίων, συ­ νέπιπτε μέ μιά καινούρια τάση στή μάθηση, πού άρχισε στή Γοτίγγη (ΟδΙΐίη§βη) στή δεκαετία τοΰ 1790 άπό τόν Φ. Α. Βόλφ καί έπρόκειτο νά μεταμορφώσει τήν άντίληψη τών μορ­ φωμένων γιά τήν αρχαία Ελλάδα. Γιά πρώτη φορά οί άνθρω­ ποι έπιθυμοΰσαν νά γνωρίσουν τούς Έλληνες δπως πραγματικά ήταν. Μακριά άπό τήν άνιστορική άρχαιομάθεια τοΰ 17ου αιώ­ να, μακριά άπό τόν ντιλετάντικο ένθουσιασμό, πού εβλεπε τις έλληνικές φόρμες άπλώς σάν ύλικό πρός χρήση τών Άγγλων καλλιτεχνών, τό έκκρεμές τής κατανόησης κινήθηκε πρός τήν άντίθετη σκοπιά, πού εκανε τούς άρχαίους τόσο ξένους δσο ή­ ταν καί οί Ερυθρόδερμοι ή καί οί ιθαγενείς τών νησιών τοΰ Είρηνικοΰ, γιά τούς οποίους οί έξερευνητές άρχιζαν νά στέλ­ νουν τις πρώτες γοητευτικές άναφορές τους. "Αν τό παρελθόν είναι πράγματι μιά ξένη χώρα, πρέπει νά σκέφτηκαν οί άνθρωποι αύτών τών άντιλήψεων, τότε είναι άναγκαΐο νά έπισκεφθεΐ κανείς μιά ξένη χώρα γιά νά βρει τό πα­ ρελθόν. Οί Άγγλοι ήταν σαφώς οί περισσότεροι —καί οί πιο άποτελεσματικοί— άπό δσους ήρθαν γιά νά μελετήσουν τό πε­ δίο τής Ελλάδας, καί οί απαρχές αύτής τής ειδικότητας όφείλονται ίσως σέ ενα άπό τά πιο παράδοξα χαρακτηριστικά τής μανίας μέ τή γραφικότητα, δηλαδή στο ξαφνικό ένδιαφέρον γιά τόν Παυσανία (άκμασε περί τό 150 μ.Χ.)? τόν Μπαίντεκερ τής άρχαίας Ελλάδας, πού τό ονομά του τό συναντήσαμε ήδη επα­ νειλημμένα. Ό Παυσανίας, πού έζησε τήν εποχή τοΰ Μάρκου Αύρηλίου (121-180) καί ολοκλήρωσε τή συγγραφή τής Ελλά­ δος περιηγήσεως περί τό 176 μ.Χ., υπήρξε ή κιβωτός τής με­ γαλύτερης συλλογής τοπογραφικών πληροφοριών γιά τήν άρχαία 'Ελλάδα πού βρισκόταν στή διάθεση τοΰ σύγχρονου κό­ σμου. Ή Περιηγησίς του, σέ δέκα βιβλία, κάλυπτε δλες τις

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

221

περιοχές τής κυρίως Ελλάδας, έκτος άπό τήν Ήπειρο, άλλά παρέλειπε τά νησιά καί, τό πιο έκπληκτικό, τή γενέτειρά του Ιωνία. Μέ άλλα λόγια, έπικεντρωνόταν στή ρωμαϊκή έπαρχία τής Ελλάδας, περιγράφοντας κτίρια καί μνημεία δπως διατη­ ρούνταν στις μέρες του, μέ άφθονες ιστορικές πληροφορίες, δ­ πως ενας σύγχρονος τουριστικός οδηγός. Ή γνώση τών έλληνικών άποτελοΰσε πάντα σπάνιο προσόν, άν καί ό Μεούρσιος συμβουλεύτηκε τόν Παυσανία στά κείμενά του γιά τήν Αθήνα. Τό 1762 ό Στιούαρτ θρηνούσε έπειδή δέν ύπήρχε διαθέσιμη μετάφραση του έ'ργου, πού ήταν τόσο σπου­ δαίο γιά δποιον έπιθυμοΰσε νά μελετήσει τήν τοπογραφία καί τά μνημεία τής Ελλάδας. Ό ίδιος, δπως είδαμε, μετέφρασε ενα κομμάτι άπό τήν περιγραφή τής Αθήνας στον πρώτο τόμο τών 9Αρχαιοτήτων της 9Αθήνας. Τά τελευταία χρόνια τοΰ 18ου αιώνα, σχεδόν ταυτόχρονα, δύο συγγραφείς βοήθησαν στήν έπίλυση αύτοΰ τοΰ προβλήματος μέ τις δικές τους έκδοχές τοΰ μακροσκελοΰς έργου. Ή πρώτη ήταν τοΰ Γιούβντεϊλ Πράις (1780) καί ή δεύτερη τοΰ πλατώνιστή Τόμας Ταίηλορ (1794). Ό Γιούβντεϊλ Πράις ήταν έπίσης ό συγγραφέας τοΰ Δοκι­ μίου περί γραφικότητος (βλ. σ. 213), καί άξίζει νά άναρωτηθεΐ κανείς ποιο κοινό στοιχείο κίνησε τόν ένθουσιασμό του σ’ αύτά τά δύο φαινομενικώς τόσο διαφορετικά θέματα. Ό σχολιαστής του Φρέιζερ άπέρριπτε τόν Παυσανία ώς ειδήμονα περί τό το­ πίο, άλλά στο ίδιο άπόσπασμα άποκαλύπτει τούς στενούς δε­ σμούς του μέ τή ((συνειρμική» θεωρία τής γραφικότητας: Οί πεδιάδες πού διασχίζει, οί ποταμοί πού διαβαίνει, οί λίμνες καί οί θάλασσες πού βλέπει νά λάμπουν πέρα μακριά, ώς καί τά λουλούδια πού ξεφυτρώνουν δίπλα στο μονοπάτι του, σχεδόν δέν ύπάρχουν γ ι’ αύτόν, παρά μόνο αν είναι ιερά γιά κάποιον θεό, ή κατοικοΰνται άπό τό πνεΰμα κάποιων στοιχείων, ή διότι ανακαλούν κάποια ανάμνηση τοΰ παρελθόντος, κάποια παλιά ρομαντική ιστορία άτυχου έρωτα ή θανά­ του. ... ""Αν κοιτάζει τά βουνά, δέν είναι γιά νά δει τις χιονισμένες κορυφές νά λαμποκοπούν στον ήλιο μέ φόντο τό γαλάζιο, ή τά μελαγ­

222

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

χολικά πευκοδάση πού στολίζουν τις πλαγιές τους καί καθρεφτίζονται κάτω στή σκοτεινή λίμνη: το κάνει γιά νά σου πει δτι ό Δίας ή ό Άπόλλωνας ή ό θεός Ήλιος λατρεύεται στήν κορυφή τους, δτι οί Θυιάδες* παραληρούν σ’ αύτά πάνω άπό τά σύννεφα, ή δτι ό Πάνας άκούστηκε νά παίζει τή σύριγγά του στά έρημικά λαγκάδια τους. ... Τή θέα τής θάλασσας άπό τήν Ακρόπολη τής Αθήνας τήν προσέχει, οχι έπειδή άστράφτει σά λιωμένο ζαφείρι, άλλά γιατί άπό αύτό τό ύψος ό γερο-Αίγέας προσπαθούσε νά ξεχωρίσει στή γαλάζια άπεραντοσύνη τά λευκά πανιά του γιου του πού έπέστρεφε, κι έπειτα ρίχτηκε μέ τό κεφάλι άπό τό βράχο όταν διέκρινε τό καράβι μέ τά μαΰρα πανιά νά κατευθύνεται πρός τό λιμάνι τής Αθήνας.4

Ό Παυσανίας, δπως οί μεταγενέστεροι καλλιτέχνες, επηρεα­ ζόταν ισχυρά άπό τή μελαγχολία τών έρειπωμένων πόλεων καί τών Θλιβερών λειψάνων τοΰ γκρεμισμένου μεγαλείου. Γ ι’ αύ­ τόν, δπως καί γιά τόν 18ο αιώνα, ή κλασική αρχαιότητα ήταν ενας χαμένος κόσμος θεόμορφων άνδρών καί ήρώων, μέ έντονη ομορφιά καί συναρπαστική διάνοια. Θρήνησε γιά τό ερειπωμένο σπίτι τοΰ Πινδάρου /στή Θήβα* σχολίασε τήν παρουσία ληστών γύρω άπό τά έρείπια τών Έλευθερών κι έγραψε γιά τή Μεγαλόπολη τής Αρκαδίας: Δέν μέ έξέπληξε πού ... έχασε δλη της τήν ομορφιά καί τήν παλιά της εύημερία, ή πού τό μεγαλύτερο μέρος της κείτεται σήμερα σέ έρείπια, γιατί γνωρίζω δτι ό θεός άρέσκεται νά δημιουργεί δλο καινού­ ρια πράγματα καί δτι ή Τύχη μεταβάλλει τά πάντα, δυνατά καί αδύ­ ναμα, καί δσα γίνονται καί δσα χάνονται, καί δλα τά κινεί δπως έκείνη θέλει κατά άδήριτη άνάγκη.

Δέν έπεσε μόνο ή Μεγαλόπολη θύμα τών μεταβολών τής Τύχης, άλλά καί οί Μυκήνες, οί Θήβες τής Αίγύπτου, ό Όρχομενός τών Μινύων, ή Δήλος, ή Τίρυνθα, ή Σελεύκεια στον ’Ορόντη, άκόμη' καί τό καταποντισμένο νησί Χρύση κοντά στή * [Ά λλη ονομασία γιά τις Βάκχες. Θυία ονομαζόταν ή πρώτη ιέρεια τοΰ Διονύσου, ή πρώτη πού τέλεσε τά μυστήριά του.]

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

223

Λήμνο (Παυσανίας VIII, 33, 1-4). Πράγματι μελαγχολικός α­ πολογισμός. Αύτή ήταν μιά πλευρά τής εύαισθησίας του πού μπορούσε νά άγγίξει τή φιλοκαλία τοΰ ύστερου 18ου αιώνα. Δέν ύπάρχει παρά λίγη σύγχρονη ζωή στον Παυσανία: ή Ελλάδα είναι ενα τοπίο πού τό νόημά του βρίσκεται στά έρείπιά του. Εντούτοις ό Παυσανίας ένδιαφερόταν επίσης σοβαρά νά ξαναβρεΐ καί νά περιγράφει κάθε φυσικό άπομεινάρι τής δόξας τής Ελλάδας, πού ειχε ήδη ήλικία έξι αιώνες. Ένα φρεσκοαφυπνισμένο ιστορικό ένδιαφέρον μποροΰσε νά άποσπάσει άπό τις σελίδες του πολύ περισσότερες πληροφορίες άπό δσες θά μποροΰσε ποτέ νά δώσει ό Στράβων. Ό χι μόνο ιστορία καί μύθος, τελετουργία καί λατρεία, άλλά καί άδιαμφισβήτητα στοιχεία γιά τή θέση τών πόλεων, τις οχυρώσεις, τούς ναούς, τούς θησαυρούς, άκόμη καί γιά συγκεκριμένα καλλιτεχνήματα, ήταν δλα συγκεντρωμένα στο έργο του. Κι έτσι, δίπλα στον κόσμο τών ζωγράφων καί τών ποιητών, ξεπετάχτηκε ένας νέος κόσμος πεζοπόρων μελετητών τοΰ τόπου: ό κόσμος τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Γκελ καί τοΰ Φρανσουά Πουκεβίλ (στον όποιο οφεί­ λουμε τήν παλαιότερη περιγραφή τών έρειπίων τής Μαντίνειας, τό 1798)· τοΰ Έντουαρντ Ντόντουελ καί τοΰ Τζών Τουέντελ, τοΰ Λόρδου Άμπερντήν καί τοΰ Τζών Κάμ Χόμπχαους, τοΰ Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ καί, πάνω απ’ δλους, τοΰ λοχαγοΰ Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ. Ένώ οί ζωγράφοι καί οι περιηγητές άναζητοΰσαν μόνο τοπία καί άξιοπερίεργα, οί τοπογράφοι είχαν σοβαρότερες προθέσεις. Μέ τόν έξάντα καί τον κανόνα στο χέρι, όργωναν τήν ελληνική ύπαιθρο, «τακτοποιώντας τή γεωγραφία» τής Αττικής, ταυτί­ ζοντας τήν τοποθεσία τοΰ Δίου ή τής Δωδώνης, διαπληκτιζόμενοι ή καί άλληλογρονθοκοπούμενοι στήν περιοχή τής Τροίας, καί βλέποντας σέ κάθε πηγή μιά σπηλιά τών Μουσών, σέ κάθε άλσος ένα καταφύγιο τών Κενταύρων. Ή Ρόουζ Μακώλυ σαρ­ κάζει: «Όλος αύτός ό καθορισμός τών θέσεων πρέπει νά ήταν

224

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πολύ γοητευτική έργασία»* σίγουρα δμως τήν έβρισκαν σπου­ δαία οί άνθρωποι πού ή μόρφωσή τους έπικεντρωνόταν στούς κλασικούς τής έλληνικής ιστορίας καί γιά τούς οποίους ό Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν πιο οικείος άπό τήν ιστορία τής Αγγλίας. Σ ’ αύτούς τούς ανθρώπους τό έλληνικό παρέλθόν βρή­ κε τούς πιστούς του υπηρέτες.

"Έντουαρντ Ντόντουελ καί Ούίλλιαμ Γκελ Ό Έντουαρντ Ντόντουελ (Εά^απί ϋθ(1\νβ11) ταξίδεψε γιά πρώ­ τη φορά στήν Ελλάδα τό 1801, δταν έκανε περιοδεία στά Ίόνια νησιά. Ένα δεύτερο ταξίδι, πού τό χρηματοδότησε ό ίδιος (δέν χρειάστηκε ποτέ νά ψάξει γιά έμμισθη απασχόληση), τόν οδήγησε άπό τή Ζάκυνθο στήν Αθήνα. Στήν Α ττική ένωσε τις δυνάμεις του μέ τοΰ Ούίλλιαμ Γκελ (^ίΐΐί&ιπ Οβίΐ) καί τοΰ Σέρ Τσάρλς Μονκ ( 5 ι γ ΟιαΗβδ Μοποΐί): τόσο ό Ντόντουελ δσο καί ό Γκελ έπρόκειτο νά δημοσιεύσουν περιγραφές τών ταξιδιών τους, ό Ντόντουελ τό 1821 καί ό Γκέλ τό 1823. Τό έρ­ γο τοΰ Ντόντουελ ήταν πλούσια εικονογραφημένο μέ δικά του γραφικά (άλλά πιστά) σχέδια, ένώ ό Γκέλ ειδικευόταν στις ύδατογραφίες. «Κάθε τοποθεσία είκονίζεται δπως είναι πραγ­ ματικά», καυχιόταν ό Ντόντουελ, προσθέτοντας δτι ειχε συγ­ κεντρώσει έξακόσια σχέδια τοΰ Σινιόρ Πομάρντι άπό τή Ρώ­ μη καί άλλα τετρακόσια δικά του. (Ό Πομάρντι, δυστυχώς, διακρίθηκε σ’ αύτή τήν περιοδεία σκαλίζοντας τήν ύπογραφή του ασέ μισή ντουζίνα σημεία» πάνω στο Μνημείο τοΰ Φιλοπάππου.) Στήν Α ττική άνοιξε τάφους κι άρχισε νά σχηματίζει μιά μεγάλη συλλογή αγγείων (πού αργότερα έμελλε νά πουληθοΰν δλα στον Λουδοβίκο Α' τής Βαυαρίας). Είχε μόλις αρχίσει νά γίνεται τής μόδας ή συλλογή παρόμοιων αντικειμένων, μετά τά εύρήματα τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον στήν Έτρουρία. Καθώς

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

225

όμως απούσιαζε όποιοδήποτε ιστορικό πλαίσιο, ήταν έφικτή μόνο έπιφανειακή τεχνοκριτική. Φυσικά, ό Παυσανίας ήταν ό μόνιμος σύντροφος τοΰ Ντόντουελ καθώς περιόδευε άπό τήν Αττική στή Θεσσαλία καί πίσω στήν Πελοπόννησο. Στις άρχές τοΰ 1806 ήταν στις Μυκή­ νες: «Πλησίασα τήν κυκλώπεια πόλη τοΰ Πέλοπα μέ σεβασμό μεγαλύτερον άπ’ δσο μοΰ είχε έμπνεύσει οποιοσδήποτε άλλος τόπος στήν Ελλάδα». Τά λιοντάρια στήν πύλη τόν γοήτευσαν, μολονότι άναρωτήθηκε, μάλλον αύθαίρετα, μήπως ή κολόνα άνάμεσά τους άναπαριστοΰσε ένα βωμό δπου έκαιγε φωτιά, καί παρατήρησε δτι τά λιοντάρια στά αιγυπτιακά ιερογλυφικά συμ­ βόλιζαν τό νερό —παρατήρηση ένός οχι καί πολύ κριτικοΰ μυαλοΰ. Εντούτοις, ταύτισε τό Θησαυρό τοΰ Άτρέα μέ τό κτίριο πού άναφέρεται άπό τόν Παυσανία. (Λιγότερο άπό δύο χρόνια άργότερα λεηλατήθηκε άπό τόν Βελή Πασά, τόν κυβερνήτη τοΰ Μόριά, ώς «τάφος τοΰ Άγαμέμνονα».) Πάνω στήν Οίτη συγκινήθηκε, καθώς άναλογίστηκε τήν έλληνική τραγωδία: «Λυπήθηκα πολύ πού ειχα παραλείψει νά ε­ ξετάσω τις κορυφές τής Ο’ίτης, γιατί θά μποροΰσε πιθανόν νά άποκαλυφθεΐ ή προέλευση τοΰ μύθου τοΰ Ηρακλή». (Νόμιζε δτι ήταν ήφαίστειο.) Ένας άλλος περιηγητής, άκριβώς τήν ίδια έποχή, ό Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ, γοητεύτηκε κι αύτός τό ίδιο άπό τήν Οϊτη, επειδή ή βλάστησή της αντιστοιχούσε άπολύτως (πεΰκα καί δρΰς) μέ τά φυτά πού άνέφερε ό Σοφοκλής. Μερικοί τύποι περιέργειας ίκανοποιοΰνται εύκολα. Μολονότι ό Γκέλ καί ό Ντόντουελ ήταν συνταξιδιώτες, κι έμελλε έπίσης νά τελειώσουν καί οι δυο τις μέρες τους στή Ρώμη, έναν τόπο ίσως καταλληλότερο γιά ιστοριοδιφικές προ­ σπάθειες, ό Γκέλ ήταν φτιαγμένος άπό πιο στεγνή πάστα. Ή γοητεία τών λογοτεχνικών συνειρμών καί τής συγκριτικής θεώ­ ρησης δέν ήταν γ ι’ αύτόν. ' Υπάρχουν πολύ σημαντικότεροι λό­ γοι γιά νά τόν προσέξουμε. Δέκα χρόνια νεότερος άπό τόν Ντό­ ντουελ, άρχισε κι αύτός τά ταξίδια του τό 1801 μέ ένα ταξίδι

226

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στήν Τρωάδα, έχοντας συντροφιά κι άλλα μελλοντικά μέλη τής Εταιρείας τών Ντιλετάντι, τόν Τζών Μπέικον Μόρριτ καί τόν Τζέιμς Ντάλλαγουαιη. Φαίνεται δτι τό 1801 ήταν ή χρυσή χρο­ νιά γιά τά ταξίδια στήν Ελλάδα* τά βήματα τοΰ Τόμας Χόουπ, τοΰ Λόρδου Καρλάιλ καί τοΰ Λόρδου Άμπερντήν άντηχοΰσαν αντάμα στις πεδιάδες τής Ελλάδας. Όλοι ένδιαφέρονταν γιά τήν Τρωάδα καί πολλοί (άνάμεσά τους ό Γκέλ καί ό Ντάλλαγουαιη) θά δημοσίευαν έρμηνεΐες τής γριφώδους τοπογραφίας της. Δύο χρόνια αργότερα ό Γκέλ ήταν στήν Ιθάκη, τή φορά αύ­ τή στά ίχνη τοΰ όμηρικοΰ Όδυσσέα, καί τά αποτελέσματα τών έρευνών του δημοσιεύτηκαν τό 1807. Κι άλλα ταξίδια στον Μόριά τό 1804, καί ξανά στήν Τθάκη (μέ τόν Ντόντουελ) τό 1806, τόν έκαναν βετεράνο περιηγητή τής Ελλάδας. Έ τσι δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι, δταν ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι τό 1811 συγκρότησε έπιτροπή γιά μιά δεύτερη άποστολή στήν Ιωνία, διόρισε έπικεφαλής της τόν Γκέλ. Άφοΰ αφιέρωσε τό 1812 γιά νά μελετήσει ορισμένες περιοχές στήν Αττική, κα­ θώς καί τις ιωνικές τοποθεσίες Δίδυμα, Κνίδο, Άφροδισιάδα καί Μαγνησία (πού ανακαλύφθηκε άπό τόν Ούίλλιαμ Ρ. Χά­ μιλτον τό 1803), στέλνοντας κατά διαστήματα αιτήσεις γιά περισσότερα χρήματα καί βοήθεια κατά τών πειρατών, ό Γκέλ έπέστρεψε, γιά νά βρει τήν Εταιρεία σέ τέτοια οικονομική στενότητα πού νά μήν μπορεί νά δημοσιεύσει τά αποτελέσμα­ τα. Διάφορα σχέδια γιά έκδοση έγκαταλείφθηκαν, έν μέρει έξαιτίας διαφωνιών άνάμεσα στούς Ντιλετάντι, καί τό ΙΙηβάιΐβά Αηΐίςυίΐίβδ ο ί Αΐΐίοα (Ανέκδοτες αρχαιότητες της Αττικής) δέν έμφανίστηκε παρά τό 1817. Τό 1821 βγήκε ό πρώτος τό­ μος τών Αρχαιοτήτων της Ιωνίας (Ιοηίαπ Αηήςυίΐίβδ). Ό δεύ­ τερος τόμος δέν δημοσιεύτηκε παρά μετά τό θάνατο τοΰ Γκέλ, τό 1840. Τό αρχαιολογικό κλίμα ήδη άλλαζε, καί οί τόμοι εί­ δαν τό φώς σ’ έ^α κλίμα πού ήταν δλο καί περισσότερο αταί­ ριαστο μέ τέτοιους μόχθους. Ό τρίτος τόμος κυκλοφόρησε τό 1860, ό τέταρτος τό 1881 καί ό πέμπτος μόλις τό 1915.

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

227

Μολονότι ή Εταιρεία τών Ντιλετάντι ειχε άποδειχθεΐ ανε­ παρκής, άποτελοΰσε άκόμη τιμή νά άνήκεις σ’ αύτήν. Όλοι οί σημαίνοντες ταξιδιώτες στήν Ελλάδα (έκτος άπό τόν Λόρδο Έλγιν) εϊχαν εκλεγεί μέλη της. Ό Γκέλ, πού ζοΰσε στήν Ιτα ­ λία άπό τό 1806, παρέμεινε προσκολλημένος σ’ αύτήν γιά τήν ύπόλοιπη ζωή του. Παρά τά παράπονά του δτι οί πάτρωνές του τόν παραμελούσαν, μέσα σ’ αύτά τά χρόνια ολοκλήρωσε άρκετές έργασίες, άνάμεσα στις όποιες τό 'Οδοιπορικό στήν Ελλά­ δα (Ι ΐ ί η β Γ Ά Γ γ ο ί Ο γ 6 6 0 6 , 1810) καί τό 1817 τό 'Οδοιπορικό στον Μόριά (ΙΐίηβΓαΓγ οί ίΐιβ Μοΐβα). Τά 'Οδοιπορικά τ ου είναι αύτό πού δηλώνουν: άνιαροί κατά­ λογοι τοπογραφικών ενδείξεων, μέ άκριβεΐς λεπτομέρειες γιά τό χρόνο καί τις άποστάσεις άνάμεσα στούς τόπους καί μνείες γιά τις θέσεις τών πανδοχείων. Αύτή ή φιλότιμη εργασία άπέσπασε τά σαρκαστικά σχόλια του Βύρωνα, σ’ ενα δίστιχο πού άναθεωρήθηκε δύο φορές. Στήν άρχή εγραφε: «Οί Ντιλετάντες ας άφηγηθοΰν τής Δάρδανου τήν περιοδεία, στον φαντασμένο Γκέλ άφήνω τήν τοπογραφία». Άφοΰ συνάντησε τόν άνδρα, άλλαξε τό «φαντασμένος» σέ «κλασικός» καί, στήν πέμπτη έκ­ δοση, ό Γκέλ παρουσιάστηκε, οχι άδικα, ώς «γοργός». Άλλά ό Βύρων έγραψε έπίσης: «Αύτή ή άξιέπαινη φιλομάθεια γύρω άπό τά λείψανα τής κλασικής άρχαιότητας, πού έχει προσφάτως αύξηθεΐ στούς συμπατριώτες μας, δέν είναι σέ κανέναν πε­ ριηγητή ή συγγραφέα πιο περιφανής άπ’ δσο στον Κύριο Γκέλ».5 Τό πιο φιλόδοξο έργο τοΰ Γκέλ ήταν ή άναθεωρημένη έκδο­ ση τών ταξιδιών του τό 1823, ή οποία έπωφελήθηκε άπό τό ένδιαφέρον πού γεννήθηκε γιά τήν Τουρκία μετά τήν Ελληνική Επανάσταση. Παρακινήθηκε, δπως λέει, άπό τήν παρατήρηση μιας κυρίας: «Μακάρι νά μας δίνατε οτιδήποτε έκτος άπό τούς άνιαρούς σας χάρτες καί τις μετρήσεις». (Πρέπει νά ποΰμε δτι ή ομιλία τοΰ Γκέλ ήταν άναμφισβήτητα πιο σπινθηροβόλα άπό τήν πένα του.) Δυστυχώς, ύ\ Διήγηση ένός ταξιδιού στον Μο-

228

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ριά. (ΝατΓαΐίνβ ο ί α ΙοιίΓηβγ ίη ίΗβ Μογθβ ) εϊναι έπίσης ανιαρό ανάγνωσμα καί εϊχε κακές κριτικές. Ένα έπανερχόμενο μοτίβο εϊναι οί σαρκασμοί του Γκέλ πρός τούς Έλληνες καί τούς Τούρκους στούς οποίους βασιζόταν γιά βοήθεια (ή, οχι σπάνια, καί γιά έμπόδια), πού έκδηλώνονταν οχι μόνο μέ λόγια, άλλά καί μέ γελοιογραφίες σχεδιασμένες μέ μολύβι, πού σέ κάνουν νά νοσταλγείς τή σπιρτόζα πένα τοΰ νεότερου συμπατριώτη του, τοΰ Έντουαρντ Λήαρ. Μερικές διασκεδαστικές στιγμές προσφέρονται άπό τά καμώ­ ματα τοΰ συντρόφου του, τοΰ άγνωστου κυρίου Φ.: στή Μαντίνεια τινάζεται άπό τό άλογό του γιά νά πιάσει μιά ένδιαφέρουσα πεταλούδα (πού τοΰ ξέφυγε) καί προσγειώνεται μέ τά μοΰτρα στούς θάμνους* άποκρούει τά σκυλιά μέ τό συνηθισμένο δπλο τοΰ Άγγλου, τήν ομπρέλα* συλλαμβάνεται άπό ληστές ένώ μά­ ζευε λουλούδια, καί διασκεδάζει τούς άπαγωγεΐς του κάνοντας μέ τά χέρια του σκιές ζώων στούς τοίχους, στο φώς τής λάμπας. Παρ’ δλη τήν έπιμελή του τοπογράφηση, ό Γκέλ δέν εχει νά πει τίποτα ένδιαφέρον γιά κανέναν αρχαιολογικό χώρο: ενας μακρύς περίπατος στά έρείπια τής άρχαίας Μεθώνης συνοψίζε­ ται στήν παρατήρηση: «τίποτε άξιοπαρατήρητο», καί ή έκπλη­ ξη τών ντόπιων συνοδών του πού ενας άνθρωπος περπατοΰσε τόσο μακριά γιά νά δει τόσο λίγα σημειώνεται χωρίς σχόλιο. Πότε πότε εϊχε τή δυνατότητα νά κάνει μερικές άνασκαφές —πράγμα πού άποτελοΰσε σημαντική πρόοδο στήν «άρχαιολογική τεχνική», σέ σχέση μέ προγενέστερους περιηγητές— μέ τή βοήθεια ένός άνθρώπου «μέ μεγάλη εύχέρεια λόγου καί έφευρετικότητα», ό όποιος άπασχολοΰσε τούς γηγενείς, «παριστάνοντας δτι εϊχε μαγικές καί ιατρικές ικανότητες», ένώ ό Γκέλ ανασκάλευε τό χώμα αναζητώντας γλυπτά καί επιγρα­ φές. Μερικές φορές ή προσποίηση παρατραβοΰσε, καί τότε ό ίδιος ό Γκέλ επρεπε νά παριστάνει τόν γιατρό —μέ ποιά άποτελέσματα γιά τόν άσθενή;— πριν τούς άφήσουν στήν ήσυχία τους οί φορτικοί Έλληνες.

Η ΓΡΑ ΦΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

229

*Υπάρχει μιά περίεργη ιστορία σχετική μέ τις άνασκαφές του, πού συνήθως γίνονταν μέ μισή καρδιά. Μερικά χρόνια μετά τό ταξίδι του, κυκλοφόρησε στο Παρίσι ή φήμη δτι είχε καταστρέ­ ψει άγάλματα στον Ραμνούντα τής Αττικής. Καθώς ό Γκέλ δέν ειχε πάει ποτέ έκεΐ, δίνει τήν πραγματική έξήγηση τών καταστροφών στον Ραμνούντα, δπου βρισκόταν τό αρχαίο ιερό τής Νεμέσεως, τής φοβερής θεάς τής άντεκδίκησης. Ό άρχιτέκτονας καί σχεδιαστής Τζόζεφ Μάικλ Γκάντυ, μέλος τής άποστολής τών Ντιλετάντι τό 1811, ειχε βρει έκεΐ ενα ακρωτη­ ριασμένο άγαλμα, πού θεώρησε δτι ήταν τό λατρευτικό άγαλμα τής θεάς, εργο τοΰ Φειδία. Σχολαστικός στο ένδιαφέρον του γιά τις άρχαιότητές, τό σχεδίασε καί μετά τό έθαψε πάλι, γιά νά τό διαφυλάξει άπό διαρπαγή. Τόν είχαν δμως δει. Τήν έπομένη, δταν έπέστρεψε στο ση­ μείο έκεΐνο, διαπίστωσε δτι, στή διάρκεια τής νύχτας, είχαν ξε­ θάψει τό άγαλμα καί τό είχαν σπάσει σέ κομμάτια. Προφανώς κάποιος ντόπιος Έλληνας ή Τοΰρκος είχε δει τό ένδιαφέρον του καί ειχε ύποθέσει, δπως ήταν άναπόφευκτο, δτι ή πέτρα πρέπει νά περιείχε θησαυρό. Γ ι’ αύτό καί τό κατέστρεψε. Μετά τήν κακή αύτή τροπή, ό Γκάντυ έκανε δ,τι καλύτερο μποροΰσε: φόρτωσε βιαστικά τά θραύσματα τοΰ άγάλματος στο πλοίο γιά τό Λονδίνο. Ή άφήγηση τοΰ Γκέλ εΐναι γεμάτη παρατηρήσεις γιά τήν πιθανή έκβαση τής Έλληνικής Επανάστασης, πού, έκ τών υ­ στέρων, τόν κάνουν νά φαίνεται μάλλον άνόητος. Μολονότι δλοι έβριζαν τήν τουρκική διακυβέρνηση, λίγοι Φράγκοι έβρισκαν νά ποΰν κάτι καλό γιά τούς Έλληνες, πού τόσο τούς άπογοήτευαν έπειδή δέν ήταν ομηρικοί ήρωες, ώστε τούς θεωροΰσαν στερημέ­ νους άπό κάθε είδους άρετή.6 Ό Γκέλ μποροΰσε νά δει τήν Ελλάδα μόνο σάν μήλο τής Έριδος άνάμεσα στις εύρωπαϊκές δυνάμεις καί σάν νεκρή χώρα γιά τούς άρχαιολόγους, άν τήν κυβερνοΰσε δποια άλλη δύναμη έκτος άπό τούς Τούρκους: θά βασίλευε άναρχία, κι ένας ξένος μονάρχης θά έβαζε «άγέλες

230

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έπαρχων καί κομισάριων» γιά νά έμποδίζουν τις άνασκαφές. Πόσο λάθος έκανε! Σ ’ αύτό τό σημείο τουλάχιστον ό Ντόντουελ δέν συμφωνούσε: Τά λείψανα [τής Τίρυνθας], πού είναι άκόμη άγνωστα, θά έρθουν στο φώς δταν ή άντιζηλία τών εύρωπαϊκών δυνάμεων έπιτρέψει στούς Έλληνες νά σπάσουν τις άλυσίδες τους καί νά διώξουν άπό τήν κακο­ ποιημένη περιοχή τους αύτό τό πλήθος τών ήλίθιων καταπιεστών, πού έχουν άπλώσει τή σκιά τής πυκνής άμάθειας πάνω στή χώρα, αύτήν πού κάποτε φωτιζόταν άπό τή γνώση, καί πού άσυναισθήτως ποδοπα­ τούν τή σεβάσμια σκόνη τών άπογόνων του Πέλοπα καί τοΰ Άτρέα.

Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ Μεγαλύτερης σημασίας ήταν ή περιοδεία ένός νέου Άγγλου πανεπιστημιακοΰ άπό τό Καίμπριτζ, τοΰ Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ (Εά^ναπί Όαηΐβΐ Ο βγΙ^θ, 1769-1822), τοΰ οποίου ή μεγά­ λη περιήγηση, τό 1800-01, περιέλαβε άπό τήν Αίγυπτο καί τούς Αγίους Τόπους μέχρι τή Ρωσία, τήν Κριμαία καί τή Βό­ ρεια Εύρώπη. Ειχε σπουδάσει ορυκτολογία (άργότερα έγινε καθηγητής τοΰ μαθήματος στο Καίμπριτζ), καί τά όρυκτολογικά θέματα προβάλλονται διαρκώς στούς δέκα τόμους τών ταξιδιών του — άπό τήν έπικίνδυνη διέλευσή του, μέ τις σόλες τών παπουτσιών του νά καπνίζουν, μέσα άπό ενα ποτάμι φρέσκιας λάβας τοΰ Βεζούβιου, μέχρι τήν προσοχή πού έδειξε στο Πάριο μάρμαρο. Άλλά δπως κάθε καλός περιηγητής στήν Α ­ νατολή, έδινε μεγάλη σημασία στις άρχαιότητές. Απέκτησε άρκετά χειρόγραφα, τά περισσότερα άπό τήν Πάτμο, καί ειχε κάποια έπιτυχία στήν άγορά νομισμάτων, ιδιαίτερα άφοΰ άπέλυσε τόν δραγουμάνο του, τόν Ίμπραήμ, τοΰ όποιου ή μέθοδος γιά νά άποκτά τέτοια άντικείμενα συνίστατο στο νά χτυπάει τούς ιδιοκτήτες τους στο κεφάλι καί νά τούς τά ζητάει δωρεάν. Πέρασε δεκατέσσερις μέρες κάνοντας μετρήσεις στήν πεδιάδα

Η ΓΡΑΦΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

231

τής Τροίας, «έλυσε τό θέμα τής γεωγραφίας» τών ακτών τής Αττικής καί έκρινε μέ αύστηρότητα τις λεηλασίες τοΰ Λόρδου Έλγιν «για νά στολίσει μιά άθλια σκοτσέζικη βίλα» (βλ. Κεφά­ λαιο Η'), άλλά, μέ άξιοσημείωτη άσυνέπεια, ήταν έτοιμος νά άφαιρέσει όποια άπό τις άρχαιότητες τοΰ άρεσε. (Χωρίς άμφιβολία, πάντως, τό Πανεπιστήμιο τοΰ Καίμπριτζ ήταν πιο ένδεδειγμένος προορισμός άπό τό Μπρούμχωλ τοΰ Έλγιν.) Δέν έπιχείρησε νέες ταυτίσεις μνημείων στήν ’Αθήνα, μολο­ νότι έπέτρεψε στον έαυτό του νά έλπίζει ότι μιά έπιτύμβια στήλη, πού έφερε τό όνομα Εύκλείδης καί τώρα χρησίμευε ώς ταΐστρα γιά τά άλογα, μπορεΐ νά ήταν τοΰ μεγάλου μαθηματι­ κού. Τό ονομά του θά είναι γιά πάντα συνδεδεμένο μέ τή «Δ ή ­ μητρα» τής Ελευσίνας. Ή Ελευσίνα είναι τώρα κάθε άλλο παρά έρείπια, καθώς πο­ λεμικά πλοία λικνίζονται στ’ άνοιχτά, άπέναντι άπό τό σημείο πού κάποτε καθόταν ένας βασιλιάς «στο φρύδι τοΰ βράχου πού άτενίζει άπό ψηλά τή θαλασσογέννητη Σαλαμίνα», ένώ έργοστάσια τσιμέντων καί διυλιστήρια πετρελαίου ξερνοΰν φλόγες καί μαΰρο καπνό ψηλά στον ούρανό. ' Υπάρχουν σχέδια γιά νά άνασκαφεΐ ή 'Ιερά Όδός, πού όδηγοΰσε άπό τήν ’Αθήνα στήν Ελευσίνα, άλλά αύτά συνδέονται μέ τήν έπέκταση τοΰ ύπόγειου σιδηρόδρομου πρός τά δυτικά τής Όμόνοιας, τουλάχιστον μέχρι τό Δαφνί: έτσι ή μηχανική έποχή άνελέητα καταπίνει τις πέ­ τρες άκόμη κι έδώ. Άλλά, τελικά, αύτό είναι ΐσως ταιριαστό μνημείο γιά τόν τόπο όπου άρπαξε τήν Περσεφόνη —μέσα σ’ ένα σύννεφο καπνοΰ— ό Βασιλιάς τοΰ Κάτω Κόσμου, πάνω στο άρμα του μέ τά μαΰρα άλογα, καί τή βύθισε μακριά άπό τό φώς τής ήμέρας, νά τρώει τά άγευστα φαγιά τοΰ Άδη, άφήνοντας τή μάνα της, τή Δήμητρα, νά πενθεί γιά τό χαμό της καί νά περιπλανιέται σ’ άναζήτησή της. Ή Δήμητρα, θεά τής συγκο­ μιδής, ήταν τόσο θλιμμένη, πού γιά μιά ολόκληρη έποχή ή γή δέν έδωσε καρπούς καί οί άνθρωποι άρχισαν νά λιμοκτονούν. Ήρθε στήν Ελευσίνα καί κάθισε δίπλα στήν πηγή πού όνομά-

232

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ζεται Τό Πηγάδι τής Κόρης, βυθισμένη στή θλίψη της. Έδώ τή βρήκαν οί θυγατέρες τοΰ Κελεοΰ, «δταν ήρθαν γιά νά τραβή­ ξουν νερό καί νά τό πάνε στο σπίτι τοΰ πατέρα τους μέσα σέ χάλκινες υδρίες». Έδώ ή Δήμητρα άποκάλυψε τά Μυστήρια, τά όποια έξελίχθηκαν σέ τελετουργία πού τή γιόρταζαν έδώ περισ­ σότερο άπό κάθε άλλη στήν Ελλάδα —μιά τελετουργία τόσο μυστική, πού κανείς άπό δσους τήν παρακολουθούσαν δέν μπο­ ροΰσε νά τήν άποκαλύψει, άπό φόβο γιά τήν τρομερή έκδίκηση τής θεάς. Έχουν έπιβιώσει μόνο κάποιοι άπόηχοι σεβάσμιας ιε­ ρότητας, γιά νά χρωματίζουν, μέ μιά υποψία Μαγεμένου Αύλοΰ, αύτά τά άστραφτερά έρείπια. Ή έγνοια τής Δήμητρας γιά τήν εύφορία τής γης έκφράζεται χαρακτηριστικά σ’ ενα άπό τά πιο άξιοσημείωτα παραδείγματα συνέχειας στήν έλληνική θρησκεία. Στο χωριό, μισοχωμένο μέσα σ’ ενα σωρό κοπριά, στεκόταν τό άγαλμα μιας παχουλής θεάς, πού έφερε στο κεφάλι ένα μεγάλο καλάθι, ξέχειλο προφανώς άπό καρπούς τής γής. Παρότι σέ κακή κατάσταση, ήταν σεβαστό στούς χωρικούς, πού άπέδιδαν στις μαγικές του δυνάμεις τή συ­ νεχιζόμενη εύφορία τής γής τους. Πολλοί περιηγητές εϊχαν προ­ σέξει αύτή τή «Δήμητρα» άπό τήν έποχή τοΰ Σπόν καί τοΰ Ούέλερ. Τελικά, τό 1801, ό Κλάρκ μηχανεύτηκε τρόπο νά τήν πάρει. Ή δεισιδαιμονία δμως τών κατοίκων τής Ελευσίνας, γύρω άπό ενα είδωλο πού δλοι τό θεωρούσαν προστάτιδα τών άγρών τους, δέν ήταν τό μικρότερο έμπόδιο πού έπρεπε νά ύπερνικηθεΐ. Τό βράδυ, άμέσως μετά τήν άφιξή μας μέ τό φιρμάνι, συνέβη ενα επεισόδιο πού παραλί­ γο νά βάλει τέρμα στο εγχείρημα. Ένώ οί κάτοικοι συζητούσαν μέ τόν Τσοχαντάρη γιά τόν τρόπο τής μετακίνησής του, ενα βόδι, πού εϊχε λυθεί άπό τό ζυγό του, ήρθε καί στάθηκε μπροστά στο άγαλμα* κι άφοΰ γιά κάμποση ώρα χτύπαγε μέ τά κέρατά του τό μάρμαρο, έφυγε μέ μεγάλη ταχύτητα πρός τήν πεδιάδα τής Ελευσίνας. Α μ έ­ σως έπικράτησε γενική οχλαγωγία καί, καθώς άρκετές γυναίκες άρ­ χισαν κι αύτές νά φωνασκοΰν, μέ μεγάλη δυσκολία μποροΰσε νά άκουστεί όποιαδήποτε πρόταση.

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

233

«Ήταν πάντοτε περίφημοι γιά τά σιτηρά τους», ελεγαν, «καί ή εύφορία τής γης θά σταματούσε άμα έπαιρναν τό άγαλμα». Αύτά ήταν ακριβώς τά λόγια του Κικέρωνα γιά τούς Σικελούς, όταν ό Βέρρης πήρε τό άγαλμα τής Δήμητρας: «φΐοά, ^6^6^β νίοΐαΐα, οπιηβδ οιιΐΐιΐδ £πιοΙιΐδε[ΐΐ6 ΟβΓβπδ ίη Ηίε Ιοοΐδ ίηΐβπίδδβ εγ^ιΙγεπϊιιγ». Οί ένδοιασμοί ύπερνικήθηκαν πιά αργά τή νύχτα.

Κι άλλα εμπόδια, άνάμεσά τους καί ό φόβος τών κατοίκων τής Ελευσίνας δτι δποιος άγγιζε τό άγαλμα θά εχανε τό χέρι του στή στιγμή, καθώς κι ή άνάγκη νά γεφυρώσουν κάποια χάσματα στήν αποβάθρα, καθυστέρησαν κι άλλο τή μεταφορά τοΰ άγάλματος, πού τήν επόμενη μέρα, στις 23 Νοεμβρίου, φορτώθηκε τελικά σ’ ενα κασιώτικο πλοίο μέ προορισμό τή Σμύρνη, γιά ν’ άρχίσει τό ταξίδι του γιά τήν Αγγλία. Ή ιστο­ ρία παίρνει ταιριαστό τέλος μέ μιά παρατήρηση πού προσθέτει ό Κλάρκ σέ ύποσημείωση: Είχαν προμαντέψει δτι τό πλοίο πού θά τό μετέφερε θά ναυαγούσε* κατά περίεργη σύμπτωση, ή προφητεία τους έκπληρώθηκε άπολύτως, καθώς τό έμπορικό πλοίο «Πριγκιπέσσα», πού μετέφερε τό άγαλμα, χάθηκε εξω άπό τό Μπήτσυ Χέντ.

Τό φορτίο δμως άνασύρθηκε, καί τό άγαλμα μεταφέρθηκε στο Καίμπριτζ. Δυστυχώς, έδώ καί πολύν καιρό εχει γίνει πλέ­ ον άντιληπτό δτι δέν άναπαριστοΰσε τή Δήμητρα, άλλά μιά κιστοφόρο, ενα είδος Καρυάτιδας, δπως έκεΐνες τοΰ Έρεχθείου. Λίγη προσοχή δίνει τώρα κανείς σ’ αύτό τόν ογκώδη, άλλά χωρίς πρόσωπο κορμό, στον κάτω οροφο τοΰ Μουσείου Φιτζουίλλιαμ. Ό Κλάρκ έκανε πιο λεπτομερείς, άν καί έσφαλμένες, παρα­ τηρήσεις στήν Επίδαυρο, στο αρχαίο θεραπευτικό ιερό τοΰ ’Ασκληπιοΰ, δπου επιτυγχάνονταν θεραπείες μέ τήν έπιφάνεια τοΰ θεοΰ, ϊσως καί μέ τήν ένίσχυση ιατρικής ή θεραπευτικής άγωγής. Ό Κλάρκ ήταν ό πρώτος ταξιδιώτης πού πρόσεξε αύτόν τό χώρο, άν καί ό Οΰγκο Φάβολι ειχε περιγράφει τούς σωρούς

234

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τών έρειπίων του τό 1563, καί ό Φουρμόν είχε αντιγράψει με­ ρικές επιγραφές έδώ, έχοντας τήν έντύπωση πώς πρόκειται γιά τήν Έρμιόνη. Φαίνεται πώς ήταν πραγματικά δύσκολο νά βρεις τόν τόπο. Ό Κλάρκ καί οί σύντροφοί του, άφοΰ ναύλωσαν ενα πλοίο άπό τήν Αίγινα, έδωσαν οδηγίες στον καπετάνιο νά κατευθυνθεΐ στήν Επίδαυρο. Όταν έφτασαν σ’ έναν ξερότοπο χω­ ρίς έρείπια, τούς διαβεβαίωσε δτι αύτός ήταν ό τόπος καί, δταν τόν πίεσαν, κατέληξαν τελικά δτι αύτός δέν εϊχε άκούσει ποτέ τήν Επίδαυρο καί τούς εϊχε φέρει στήν Πιάδα. (Ή Πριγκίπισσα Καρολίνα δυσκολεύτηκε κι αύτή νά βρει τήν τοποθεσία δταν ήλθε, τό 1816.) Ό Κλάρκ καί οί σύντροφοί του έδιωξαν αμέσως τό καΐκι τους καί ρώτησαν τούς ντόπιους, πού τούς εϊπαν δτι θά έβρισκαν τό ναό τοΰ ’Ασκληπιοΰ κοντά στο Λιγουριό, αν καί τό παλάτι αύτοΰ τοΰ μεγάλου βασιλια ήταν στήν «Πίδαυρο». Έ τσι λοιπόν κατευθύνθηκαν σ’ αύτό πού περιγράφει ό Κλάρκ ώς «τό Τσέλτεναμ τής άρχαίας Ελλάδας». (Ό Κλάρκ συνήθιζε πολύ τέτοιες συγκρίσεις. ’Αλλοΰ παρατηρεί δτι ή Επίδαυρος εϊναι «μιά περιοχή πού τήν έπισκέπτεσαι τόσο εύκολα δσο τό Ντέρμπυσιαρ, καί δπου ό ταξιδιώτης δέν έκτίθεται ούτε στούς μισούς άπό τούς κινδύνους πού συναντα κάθε νύχτα στις γειτο­ νιές τοΰ Λονδίνου». Τά Τέμπη τοΰ θυμίζουν τό Κιλληκράνκη καί ή Θεσσαλία τις κοιλάδες τοΰ Γιόρκσιαρ.) Τριγύρισε άνάμεσα σ’ δ,τι φαινόταν άπό τήν τοποθεσία, μαν­ τεύοντας τήν ταυτότητα τών κτιρίων. Γιά ένα τουλάχιστον δέν μποροΰσε νά κάνει λάθος. Τό θέατρο, δπως σωστά λέει, «εϊναι ένα άπό τά πιο σημαντικά σέ όλη τήν Ελλάδα* οχι μόνο γιά τήν κατάσταση στήν οποία διατηρείται, άλλά έπειδή άναφέρεται άπό τόν Παυσανία ώς έργο τοΰ Πολυκλείτου, περίφημου διότι ξεπερνοΰσε δλους τούς άλλους αρχιτέκτονες στήν άρμονία καί τήν ώραιότητα τών άγαλμάτων του». Γ ιά τόν Κλάρκ δμως τά πιο άξιόλογα λείψανα ήταν τά κε­ ραμικά:

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

235

Ανακαλύψαμε τά κοσμήματα μιας ζωφόρου καί τμήμα τοΰ γείσου ένός ναοΰ, πού εϊχαν κατασκευαστεί άπό πηλό. Μερικά άπό αύτά τά κοσμήματα εϊχαν χρησιμοποιηθεί ώς μήτρες γιά ανάγλυφα* καί άλλα, λιγότερο τέλεια ψημένα, παρουσίαζαν ζωγραφισμένες έπιφάνειες. Στις τελευταίες τά χρώματα διατηρούσαν άκόμη πολλή άπό τήν αρ­ χική τους φρεσκάδα* δταν βρέχονταν μέ νερό, φαίνονταν τόσο ζωηρά σάν νά εϊχαν μόλις περαστεί* έμοιαζαν μέ τις γραπτές έπιφάνειες σ’ έκείνες τις «εικονογραφημένες τεφροδόχους» (δπως τις άποκάλεσε ό Άγγλος Πίνδαρός μας), στις όποιες τώρα συνήθως αποδίδεται ή ονο­ μασία «έλληνικά αγγεία».

Ό Κλάρκ συγχωροΰνταν νά μήν εχει ιδέα, δπως καί ό Ντό­ ντουελ, γ ι’ αύτά τά άγγεια, τά όποια, άν καί ή έλληνική τους καταγωγή εϊχε θεμελιωθεί άπό τόν Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον,7 διακρίθηκαν μόνο μετά τις προσπάθειες τοΰ Άντολφ Φούρτβαΐνγκλερ καί, κυρίως, τοΰ Τζών Μπήζλυ, οί όποιοι, τις πρώ­ τες δεκαετίες τοΰ 20οΰ αιώνα, καθιέρωσαν μιά άξιόπιστη χρο­ νολόγηση καί τυπολογία. Ό Κλάρκ ειχε στήν πραγματικότητα παρανοήσει τή διαρ­ ρύθμιση τοΰ ίεροΰ. Σήμερα τά μειονεκτήματα μιας άρχαιολογίας πού δέν κάνει άνασκαφές εϊναι φανερά. Τήν έποχή έκείνη δμως ή άνασκαφή δέν άποτελοΰσε καθόλου αύτονόητη δραστη­ ριότητα γιά τόν μελετητή τών άρχαιοτήτων, καί έπιπλέον ήταν δαπανηρή καί χρονοβόρα. Όπως είδαμε, ό Γκέλ εσκαβε* ό Φωβέλ, δπως καί ό Ντόντουελ, άνοιγαν τάφους στήν Αττική* άκόμη καί ή Πριγκίπισσα Καρολίνα εκανε μιά μικρή άνασκαφή στον Πειραιά. Περίπου τήν ϊδια έποχή ό Χόμπχαους άνέφερε τό άνοιγμα (καί τήν παραποίηση) τάφων στήν Τρωάδα* τό νά έρευνήσεις εναν τάφο, δμως, φαινόταν άκόμη κάτι σάν βεβήλω­ ση. Ό σεβαστικός περιηγητής πρέπει νά θαυμάζει τή σάρκα, δέν άρμοζε δμως νά ξεσκεπάζει τή μοναξιά τοΰ σκελετοΰ πού τόν εϊχε άργά άργά σαβανώσει ό χρόνος.

236

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ούίλλιαμ Μάρτιν Αηκ% Αναμφισβήτητα ό πιο ακούραστος άπό τούς περιηγητές καί τούς τοπογράφους, μέ μοναδική έξαίρεση τόν Παυσανία, ήταν ό αξιωματικός τοΰ βρετανικού στρατού Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ (ΤνίΠΐαπι ΜαΓίίπ Εβαΐίβ), ό όποιος, ολομόναχος, έξακρίβωσε τή θέση καί τό ονομα σχεδόν δλων τών μέχρι τότε ασαφών τόπων τής αρχαίας Ελλάδας, άπό τούς πιο διάσημους, γιά τούς οποίους ύπήρχαν άπό καιρό ύποψίες, ώς τις μικρότερες πολίχνες τής Ηπείρου, πού άναφέρονται έν παρόδω άπό τόν Στράβωνα, τόν Λίβιο ή κάποιον άσημότερο συγγραφέα, καί κατά τά άλλα ήταν χαμένες γιά τήν ιστορία. Καί ειχε σχεδόν πάντα δίκιο. Ή σχέση του μέ τήν Ελλάδα —μιά χώρα πού στο τέλος τόν τιμούσε τόσο ώστε ό Έλληνας πρεσβευτής στο Λονδίνο, ό Τρικούπης, νά πάει στήν κηδεία του— δημιουργήθηκε τελείως τυχαία. Τό 1799, ώς αξιωματικός τοΰ πυροβολικοΰ, 22 έτών, στάλθηκε στήν Κωνσταντινούπολη μέ τή βρετανική στρατιωτι­ κή αποστολή, γιά νά ένισχύσει τούς Τούρκους στή διαμάχη τους μέ τή Γαλλική Δημοκρατία, πού μιά στρατιά της ειχε καταλά­ βει τήν Αίγυπτο. Μαζί μέ τόν διοικητή του διέσχισε τή Μικρά Άσία τόν Ιανουάριο καί Φεβρουάριο τοΰ 1800, μέ σκοπό νά συνενωθοΰν μέ τόν οθωμανικό στρατό, πού ήταν τότε στήν Πα­ λαιστίνη. Οί ειδήσεις γιά τή συνθήκη τοΰ Έ λ ’Αρίς τούς έκα­ ναν νά έπιστρέψουν στήν Κύπρο, άλλά αύτό τό ταξίδι καί ή μοναχική έπάνοδος τοΰ Λήκ στήν Κωνσταντινούπολη πού έπακολούθησε άποτέλεσαν τή βάση τής πρώτης τοπογραφικής έργασίας πού δημοσίευσε —οχι άπό τις καλύτερές του, καθώς ό χρόνος γιά μελέτη ήταν λίγος καί περιέχει πολλές ύποθέσεις. Καθιερώθηκε ώς ειδικός γιά τήν Όθωμανική Αύτοκρατορία, παρά τό γεγονός δτι δλα τά χαρτιά του μέ τήν έρευνα έπιφανείας πού είχε κάνει στήν Αίγυπτο χάθηκαν δταν ναυάγησε έξω άπό τά Κύθηρα τό πλοίο πού μετέφερε μερικά άπό τά Έλγί-

Η ΓΡΑ ΦΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

237

νεια Μάρμαρα στή Μάλτα. Τό 1804 τόν έστειλαν ώς σύνδεσμο στον τοπικό κυβερνήτη τής Εύρωπαϊκής Τουρκίας γιά νά οργα­ νώσει τήν άμυνα στις περιοχές του, έπειδή άναμενόταν γαλλική έπίθεση μετά τήν έξωση τών Γ άλλων άπό τήν Αίγυπτο. Έ πιπροσθέτως, του άνέθεσαν νά κάνει στρατιωτική αξιολόγηση τής τοπογραφίας καί νά έκπονήσει μελέτη «τής γενικής γεω­ γραφίας τής Ελλάδας». Πόσο σοβαρά πήρε τό εργο του φαίνε­ ται στούς έπτά ογκώδεις τόμους τών Ταξιδιών στη Βόρεια Ελλάδα (Τΐανβίδ ίη ΝοΓΐΗβΓη ΟΓββοβ) καί τών Ταζιδιών στον Μόριά ( Τι-ανβΐβ ίη ίΗβ ΜοΓβα), στούς άλλους δύο γιά τήν τοπο­ γραφία τής Αθήνας καί τής Αττικής, καί σέ εναν άκόμη με­ ταγενέστερο τόμο μέ προσθήκες στούς τόμους του Μόρια, μέ τόν τίτλο Πελοποννησιακά (Ρβίοροηηβδίαοα). Ένα στρατιωτι­ κό καθήκον έξελίχθηκε σέ εργο άγάπης. Ό Παυσανίας ήταν ή Βίβλος του: περίλυπος γιά τή συνεχιζόμενη έ'λλειψη έπαρκοΰς μετάφρασης τοΰ περιηγητή (φαίνεται πώς γνώριζε μόνο τή με­ τάφραση τοΰ Πράις), μετέφρασε έκτεταμένα άποσπάσματα τοΰ συγγραφέα του μέσα στο δικό του έργο. Καμία ένδειξη τοΰ Παυσανία δέν ήταν πολύ μικρή γιά νά τήν έρευνήσει. Ά ν καί παραπονεΐται (Μοριάς, II, 286) δτι ή πίεση τοΰ χρόνου τόν έμπόδιζε νά έλέγχει κάθε λεπτομέρεια, αύτό δέν τόν άπέτρεψε, λό­ γου χάρη, άπό τό νά περάσει μιά ή δυο ώρες καταβάλλοντας προσπάθεια νά άκούσει τό τραγούδι τής πέστροφας τής Κλειτορίας στήν Αρκαδία, πού άναφέρεται άπό τόν Παυσανία. Ή έπιμέλεια καί ή εύσυνειδησία του φαίνονται έπίσης καθαρά στον τρόπο μέ τόν όποιο έπιβεβαιώνει τήν εύφορία τής πεδιάδας τοΰ Όρχομενοΰ: «ή εύφορία αύτής τής πεδιάδας άποδεικνύεται άπό τόν άραβόσιτό της: μέτρησα 900 σπυριά σ’ ένα καλαμπόκι». Οί τοπογραφικές του έρευνες στήν Ελλάδα διεξήχθησαν σέ δύο φάσεις: άπό τόν Φεβρουάριο τοΰ 1805 μέχρι τόν Φεβρουά­ ριο τοΰ 1807, καί άπό τόν Φεβρουάριο τοΰ 1809 μέχρι τόν Μάρτιο τοΰ 1810, έν μέρει στή διάρκεια.τοΰ έπίσημου ταξιδιοΰ του καί έν μέρει κατά τόν έλεύθερο χρόνο του. Έκανε κάθε μέ­

238

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρα τή δουλειά του μέ στρατιωτική πειθαρχία. Κάθε πρωί βρι­ σκόταν σέ καινούριο μέρος, καί συνήθως ξεκινούσε τό ταξίδι του πριν χαράξει. Διέκοπτε ύστερα άπό δυο τρεις ώρες γιά πρωινό (έκτος άν κανένας γενναιόδωρος οικοδεσπότης δέν τόν άφηνε νά φύγει πριν καταναλώσει ενα ψητό άρνί), καί προχωρούσε στα­ θερά μέχρι τό μεσημέρι ή καί άργότερα, δταν πιά ή ζέστη έπέβαλλε διακοπή. Τό ύπόλοιπο τής ήμέρας ήταν άφιερωμένο στήν έξερεύνηση τής περιοχής καί στήν καταγραφή τών έθίμων της, τών προϊόντων καί τής εύημερίας της, τής διακυβέρνησής της καί τών άρχαιοτήτων της. Μολονότι ή δομή τών βιβλίων του καθορίστηκε άπό τά άρχικά του ήμερολόγια, ή καθημερινή άφήγηση συμπληρώνεται μέ σοφές συζητήσεις περί άρχαίας τοπογραφίας βασισμένες σέ μεταγενέστερες μελέτες στή βιβλιοθήκη. Ή μεγάλη του προ­ σοχή στή λεπτομέρεια ήταν ένας άπό τούς λόγους πού τά βι­ βλία του δέν έκδόθηκαν παρά 25 χρόνια μετά τά ταξίδια του. Στον πρόλογο, ό Λήκ δηλώνει δτι κατά τήν πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα δέν ύπήρχε παρά μικρό ένδιαφέρον γιά ταξίδια στήν Ελλάδα, άλλά ή Ελληνική Επανάσταση καί τά συγκε­ χυμένα έπακόλουθά της τήν έφεραν στο προσκήνιο μέ τέτοιον τρόπο ώστε στή δεκαετία τοΰ 1830 ή όρεξη νά έχει γίνει άκόρεστη. Τότε πλέον ύπήρχε πολύς άνταγωνισμός, π.χ. άπό τά βιβλία τών Ντόντουελ καί Γκέλ, άλλά τίποτε πού νά συγκρίνεται μέ τήν κλίμακα τοΰ έγχειρήματος τοΰ Λήκ. Ένα μεγάλο μέρος τής συζήτησης πού γίνεται στο παρόν βιβλίο σχετικά μέ τήν άξιοπιστία τών παλαιότερων περιηγητών δέν θά μποροΰσε νά έχει γραφτεί, αν δέν ύπήρχε τό παθιασμένο καί πρωτοπόρο έργο τοΰ Λήκ. Οί πληροφορίες του είναι τόσο άφθονες, πού είναι δύσκολο νά παρουσιάσεις τό έπίτευγμά του μέ συντομία. Ό άνθρωπος αύ­ τός έκανε μιά έρευνα έπιφανείας τής Πελοποννήσου πιο έξόνυχιστική άπό κάθε άλλη προηγούμενη* προσπάθησε νά ταυτίσει τούς ναούς τής Κορίνθου (δπου λανθασμένα έξέλαβε τόν μεγά-

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

239

λο δωρικό ναό τοΰ Απόλλωνα —πού τοΰ εϊχαν πλέον άπομείνει μόλις έπτά άπό τούς δώδεκα κίονες πού εϊχε δει ό Ούέλερ— γιά τό ναό τής ’Αθήνας Χαλινίτιδος)· ανακάλυψε δσα μποροΰσε γ ι’ αύτό τόν τόπο, δπως καί γιά τήν Όλυμπία, χωρίς νά κάνει άνασκαφές (βλ. Κεφάλαιο Γ)· καί έκανε μερικές άπό τις πιο πρώιμες παρατηρήσεις γιά τό ναό στις Βάσσες (βλ. Κεφάλαιο Η'). Επιπλέον ξεδιάλυνε τελικά τά περισσότερα άπό τά έκκρεμή έρωτήματα γύρω άπό τή γεωγραφία τής Αττικής, άνάμεσά τους καί τά προβλήματα τών δύο άγορών τής Αθήνας, τής ταύτισης τοΰ δρους ’Άγχεσμος μέ τόν Λυκαβηττό καί τής αληθινής φύσης τοΰ Μνημείου τοΰ Λυσικράτη καί τών ’Αέρηδων. Έκανε μιά λεπτομερή έρευνα έπιφανείας τής Αττικής, στήν οποία καί αύτός ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ δέν μπόρεσε νά προσθέσει παρά έλάχιστα. Έκανε λογικούς συλλογισμούς σχετικά μέ τή θέση τοΰ ναοΰ τοΰ Απόλλωνα στούς Δελφούς. Καί, γιά πρώτη φορά (προλαβαίνοντας τόν Τόουζερ κατά σα­ ράντα χρόνια), έξερεύνησε λεπτομερώς τά φρούρια τής Βόρειας Ελλάδας, στήν οποία λίγοι εϊχαν διεισδύσει πέρα άπό τούς Δ ελ­ φούς. Διεξήγαγε τήν πρώτη έρευνα στο ’Άκτιο (δπου τά έρεί­ πια τής Νικόπολης εϊχαν άνασκαφεΐ γιά νά χτιστεί τό σεράι τοΰ ’Αλή Πασα στήν Πρέβεζα)* μελέτησε τό Θησαυρό τοΰ Μινύα στον Όρχομενό, τόν όποιο ειχε έξερευνήσει ό Έλγιν καί άργότερα τόν άνέσκαψε ό Σλήμαν πέρασε έξι ώρες άντιγράφοντας μία μόνο έπιγραφή στήν Καρδίτσα τής Βοιωτίας* άσχολήθηκε μέ τά προβλήματα τής τοπογραφίας τής Ιθάκης καί τοΰ Δουλιχίου —ξανανοίγοντας μιά παλιά έπιστημονική πληγή πού έπρόκειτο νά ταλανίσει τις μέλλουσες γενεές* ταύτισε πολυάριθμες τοποθεσίες, πού δέν ήταν παρά ονόματα στούς ιστορικούς κα­ ταλόγους* έπισκέφθηκε άκόμη καί τήν Πέλλα καί τή Θεσσαλο­ νίκη, δπου φυλακίστηκε γιά μερικούς μήνες καί δπου αντέγραψε μιά έπιγραφή πού δέν εϊχε δημοσιευτεί άπό τήν έποχή τής έπίσκεψης τοΰ Πώλ Λυκά, έκατό χρόνια νωρίτερα —τόσο έξω ή­ ταν ή περιοχή άπό τά ένδιαφέροντα τών περιηγητών.

240

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή μέθοδος τοΰ Λήκ άναδεικνύεται καλύτερα σέ αντιπαραβο­ λή μέ τις περιγραφές τοΰ Κλάρκ. Καί οί δύο, παραδείγματος χάρη, έπισκέφθηκαν τό Μαντείο τοΰ Τροφωνίου στή Λιβαδειά. Ήταν, διαβεβαίωνε κατηγορηματικά ό Κλάρκ, εύκολο νά τό βρεις, μολονότι δέν ειχε έξερευνηθεΐ ποτέ διότι ή είσοδός του ήταν φραγμένη. Προσφέρει στούς άναγνώστες του μιά εικόνα τοΰ έαυτοΰ του καί τοΰ συντρόφου του, τοΰ Κρίπς, μπροστά στήν είσοδο τών σπηλαίων καί αφιερώνει τό ύπόλοιπο τής πε­ ριγραφής του έξαπολύοντας μύδρους έναντίον τών άνόητων ιε­ ροτελεστιών τών μαντείων, πού περιγράφονται τόσο λεπτομε­ ρειακά άπό τόν Παυσανία. Άντιθέτως, ό Λήκ μάς δίνει μιά μακροσκελή παράφραση τοΰ Παυσανία, καί παραθέτει έπίσης τόν Φιλόστρατο* περιγράφει τις κόγχες καί τις έπιγραφές τους* διερωτάται σέ ποιά άπό τις σπηλιές βρισκόταν ή πηγή Έρκυνα καί καταλήγει ότι επρεπε νά γίνει άνασκαφή. Ή ας συγκρίνουμε πάλι τούς δύο άνδρες σέ μιά άλλη βοιωτική τοποθεσία, τό φυσικό άλσος μέ τό κελαρυστό νερό, τά μυ­ ρωδάτα πεύκα, τή μυρτιά καί τις ροδοδάφνες, πού περιβάλλει τό ήσυχο μοναστήρι τοΰ Αγίου Νικολάου, ψηλά σέ μιά πτυχή τοΰ Έλικώνα. Κι όμως, κι αύτό τό μέρος ήταν κατοικία Θεών. Ό Κλάρκ ειχε ξεκουραστεί έδώ στις 9 Δεκεμβρίου τοΰ 1801 καί άποφάνθηκε ότι «δέν ύπάρχει πιο γοητευτικό άναχωρητήριο ούτε στά ρομαντικά περάσματα τής Ελβετίας. ... Ό άέρας ήταν γεμάτος εύωδίες άπό άμέτρητα άρωματικά φυτά πού κά­ λυπταν τό έδαφος. Μιά αέναη πηγή, πού άνάβλυζε άπό τό πλευρό ένός βράχου, έχυνε τά καθαρά άφρισμένα νερά της στο ρυάκι πιο κάτω. Ένα πυκνό άλσος σχεδόν έκρυβε τό μοναστή­ ρι. ... Τίποτε δέν τάραζε τήν άσάλευτη σιγή αύτής τής έρημιάς παρά ό βόμβος τών μελισσών κι ό ήχος τών νερών πού έπε­ φταν». Ό Κλάρκ ύπέθεσε ορθά ότι αύτό τό χριστιανικό άναχωρητήριο στεκόταν στή Θέση ένός άρχαίου ίεροΰ καί, βρίσκοντας σέ μιά άπό τις κολόνες τής γειτονικής έκκλησιάς μιά έπιγραφή

Η ΓΡΑ Φ ΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

241

πού άναφερόταν στά Μουσεία, τούς ιερούς αγώνες τών Μου­ σών, μάντεψε σωστά δτι αύτό ήταν ακριβώς τό άλσος τών Μουσών, καί ή πηγή ή Άγανίππη, φημισμένη άπό τόν Η σίο­ δο, τήν οποία περιγράφει καί ό Παυσανίας. Έδώ άνατράφηκαν άπό μωρά οί έννέα Μούσες, καί έδώ κάθε χρόνο γίνονταν προ­ σφορές στον ήρωα Λίνο, πού τόν σκότωσε ό ’Απόλλωνας έπειδή τόν ανταγωνιζόταν στο τραγούδι. Λέγεται δτι ή πηγή Ά γανίππη ήταν θυγατέρα τοΰ ποταμοΰ Περμησσοΰ ή Τερμησσοΰ. Έδώ ό Ησίοδος συναπάντησε τις θεές (Θεογονία, στ. 1-8): Άπό τις Μούσες τις Έλικώνιες ας αρχίσουμε τό τραγούδι, απ’ αύτές πού κατοικούν τό μέγα κι άγιο βουνό, τόν Έλικώνα, καί πού τριγύρω άπό τήν κρήνη τή μελάνυδρη στήνουν χορό μέ τ* απαλά τους πόδια καί γύρω απ’ τόν βωμό τοΰ τρανοδύναμου τοΰ γιου τοΰ Κρόνου* καί πού άφοΰ λούσουν τό λεπτό κορμί μέ νάμα άπό τόν Περμησό ή απ’ τήν Ίπποκρήνη ή απ’ τόν άγιο Όλμειό, στήν άκρα τοΰ Έλικώνα κορυφή στήνουν χορούς ωραίους, λαχταριστούς, στά πόδια βάζοντας τήν δλη δύναμή τους. [Μτφρ. Παναγή Λεκατσα]

Ό Κλάρκ άρκέστηκε στον ρομαντικό συσχετισμό μέ μιά σκη­ νή τέτοιας γραφικής ομορφιάς —καί συνέχισε τό δρόμο του. Ό χι δμως καί ό Λήκ, ό όποιος πέρασε άπό έκεΐ τόν Δεκέμ­ βριο τοΰ 1804, καί σταμάτησε γιά μεγαλύτερο διάστημα τόν Ιανουάριο τοΰ 1806. Δέν είχε φυσικά διαβάσει τήν περιγραφή τοΰ Κλάρκ, ούτε φαίνεται νά τή συμβουλεύτηκε δταν έγραφε τή δική του περιγραφή τής Βόρειας Ελλάδας, πού δημοσιεύτηκε τό 1835. Αύτός ειχε τόν Παυσανία άνά χεΐρας· κι άφοΰ έντόπισε τή θέση τής ήσιόδειας ’Άσκρας, κατέληξε δτι αύτή ή πηγή ήταν ή Άγανίππη. Ούτε κουβέντα γιά τή γραφική τοποθεσία· ωστόσο, οχι μόνο παρατήρησε, άλλά καί αντέγραψε καί τύπω­ σε τήν έπιγραφή πού άναφέρει ό Κλάρκ. Όλη του ή προσοχή είναι δοσμένη στά έργα τοΰ άνθρώπου καί στις άνάγκες του. Ό Ά γιος Νικόλας είναι μετόχι, δηλαδή έκκλησία καί μικρό μονα­ στήρι, έξαρτώμενο άπό τή μονή τής Μακαριώτισσας, πού βρίσκεται

242

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στήν άνω περιοχή του Έλικώνα, πρός τή νότια πλαγιά του. Τό μετό­ χι εΐναι σέ μιά δμορφη τοποθεσία, σ’ ενα αμφιθεατρικό κοίλωμα στούς πρόποδες τοΰ βουνοΰ Μαραντάλι. Τά κτίσματα ύψώνονται καταμεσής ένός άλσους άπό πεΰκα, καρυδιές καί πλατάνια κι έλιές ανάμεικτες μέ μυρτιές, δάφνες καί ροδοδάφνες, καί γειτονεύει μέ μερικούς κήπους μέ λεπτοκαρυές. Παντοτινή πρασινάδα διατηρείται έδώ τό καλοκαίρι, άπό τό άφθονο νερό μιας πηγής. Ή πηγή Ίπποκρήνη, πού ήταν είκο­ σι στάδια πάνω άπό τό Άλσος τών Μουσών, βρισκόταν πιθανόν στή Μακαριώτισσα...

Ό Παυσανίας, δπως παρατηρεί ό Λήκ, είδε έδώ πολλά ω­ ραία άγάλματα: τών έννέα Μουσών, εργο τοΰ Κηφισοδότου (5ος αιώνας π.Χ.), εναν χάλκινο Απόλλωνα, τόν Διόνυσο τοΰ Λυσίππου (4ος αιώνας π.Χ.) κι εναν άλλο τοΰ Μύρωνα (5ος αιώνας π.Χ.), τόν όποιο εκλεψε ό Σύλλας άπό τόν Όρχομενό καί τόν άφιέρωσε έδώ. *Υπήρχαν άγάλματα ποιητών, δπως τοΰ Ησιόδου καί τοΰ Άρίωνα, καί τό άγαλμα τοΰ Όρφέα περιτρι­ γυρισμένου άπό θηρία άπό χαλκό καί πέτρα ν’ άκοΰνε τό τρα­ γούδι του. Όλα αύτά είχαν μεταφερθεΐ άπό τόν Κωνσταντίνο στή νέα του πρωτεύουσα καί καταστράφηκαν άπό πυρκαγιά τό 404 μ.Χ. Δέν άπέμενε, στ’ άλήθεια, τίποτα έδώ παρά οί συ­ σχετισμοί μέ τό παρελθόν* καί ή σχολαστική περιγραφή τοΰ Λήκ είναι πιο άνιαρό άνάγνωσμα άπό τούς ρομαντισμούς τοΰ Κλάρκ. Αύτή ή άντίθεση έπιβεβαιώνεται ξανά καί ξανά δταν κανείς διαβάζει τούς δύο άνδρες. Οί στόχοι τους δμως ήταν διαφορετι­ κοί, καί άσφαλώς δέν θά επρεπε νά ύποτιμήσει κανείς τόν Λήκ, πού τό έπίτευγμά του είναι πολύ σπουδαιότερο. Άφοΰ εφυγε άπό τήν Ελλάδα τό 1810, ό Λήκ έπέστρεψε στήν Αγγλία μέ μιά καλή σύνταξη, γιά νά καταγράψει τις ερευνές του, νά λάβει άκαδημαϊκές τιμές άπό τό Βερολίνο καί τήν Όξφόρδη καί νά τακτοποιήσει τή μεγάλη συλλογή άρχαιοτήτων του. Τά μάρμαρα (ενα άπό τά όποια ήταν δώρο τοΰ Άλή Πασά) τά εδωσε στο Βρετανικό Μουσείο. Τά χαλκά, τά νομί­

Η ΓΡΑ ΦΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

243

σματα, τούς σφραγιδόλιθους καί τά αγγεία τά αγόρασε μετά τό θάνατό του τό Μουσείο Φιτζουίλλιαμ —τά νομίσματα μόνο πουλήθηκαν 5.000 λίρες. Ή τελευταία εργασία του πού έκδόθηκε ήταν τά Ελληνικά νομίσματα (Νυπιίδπιαΐα ΗβΠβπίοα) τό 1854. Πέθανε τό 1860, μέ τήν ικανοποίηση δτι είχε θέσει γερά θεμέλια γιά τούς αρχαιολόγους, τούς ιστορικούς καί τούς γεω­ γράφους πού θά ακολουθούσαν. Μετά τό 1810 περίπου, οί τοπογράφοι άρχισαν νά χάνουν έ­ δαφος μπροστά στούς συλλέκτες (βλ. Κεφάλαιο Η'). Έπειτα ή Ελληνική Επανάσταση εβαλε τέλος στά άρχαιοδιφικά ταξίδια γιά μερικά χρόνια. Όταν ξανάγινε ειρήνη στήν Ελλάδα, ξεσκο­ νίστηκαν τά άντίτυπα τοΰ Παυσανία καί οί έπιχειρήσεις έπαναλήφθηκαν. (Ξαναγύρισαν καί οί ζωγράφοι: πρώτοι -καί καλύ­ τεροι ό Τζέιμς Σκήν καί ό Έντουαρντ Λήαρ.) Ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ καί ό Χένρυ Φ. Τόζερ, στις δεκαετίες τοΰ 1830 καί 1840, άφοσιώθηκαν στήν παραγωγή λεπτομερών καί έντυπωσιακών περιγραφών τής έλληνικής τοπογραφίας. Ώς πρός τό πνεΰμα, δέν άντιπροσωπεύουν κάποια πρόοδο σέ σχέση μέ τόν Λήκ, στον όποιο όλοι άποτίουν φόρο τιμής, καί ή δάφνη τών κλασικών έρευνών είχε περάσει πλέον στούς Γερμανούς, πολυάριθμους τήν έποχή έκείνη στήν Ελλάδα λόγω τοΰ νέου Βαυαροΰ βασιλια της. Κάτι άκόμη έμφανέστερα αντίθετο μέ τις προσπάθειες αύτών τών σκληροτράχηλων περιηγητών ύπήρξε τό κάπως παρά­ δοξο έγχείρημα τής πρώτης οργανωμένης ομαδικής περιήγησης στήν Ελλάδα, πού άκόμα παρέπαιε μετά τόν πόλεμο, μιά κρουαζιέρα μέ τόν «Φραγκίσκο Α'» τό καλοκαίρι τοΰ 1833. Ή διάρκειά της ήταν τρεις βδομάδες καί οί καλύτερες θέσεις κό­ στιζαν ογδόντα λίρες. Τό πλοίο άπέπλευσε άπό τή Νεάπολη γιά τό Ναύπλιο μέσω Ζακύνθου, Πατρών καί Ναυαρίνου, έπιτρέποντας σέ όσους τό έπιθυμοΰσαν νά άποβιβαστοΰν στήν Πά­ τρα καί νά ξανασυναντηθοΰν στο Ναύπλιο κάνοντας τό ταξίδι διά ξηρας, άκριβώς όπως θά τό παρουσίαζε ό Μάρκ Τουαίην

244

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στούς 3Αθώους του [ΤΗβ Ιηηοοβηίδ ΑΒΓοαά] καμιά τριανταριά χρόνια αργότερα. Κατόπιν τό πλοίο πήγε στήν Κωνσταντινού­ πολη κι έπειτα περιέπλευσε τό Αιγαίο. Μέ τά λόγια ένός άπό τούς ταξιδιώτες, στούς έπιβάτες συγκαταλέγονταν: Ένας πρίγκιπας άπό βασιλική οικογένεια* Ισπανοί εύγενεΐς* Ιτ α ­ λοί κομήτες* Γ άλλοι μαρκήσιοι* Όλλανδοί ιππότες καί, μπορώ υπερή­ φανα νά προσθέσω, Άγγλοι τζέντλεμεν. Είχαμε έπίσης εναν κομπογιαννίτη γιατρό άπό τό Παρίσι* εναν ιδιοκτήτη χαρτοπαικτικής λέ­ σχης άπό τό Μιλάνο* εναν κληρικό, φτωχό σάν τούς Αποστόλους, άπό τήν Ισλανδία* έ'ναν βλοσυρό φοιτητή άπό τό Πανεπιστήμιο τής Γοττίγγης* εναν Δανό βαρόνο, ξετρελαμένο μέ τή μουσική* εναν άοιδό κόντε άπό τή Σιέννα* εναν τρελό άρχιτέκτονα άπό τό Παρίσι* καί δύο Ρώσους εύγενεΐς. Υπήρχαν μόνο δύο κυρίες: μιά Ρωσίδα κόμισσα, πού δέν διάβαζε τίποτε άλλο παρά Όμηρο κι έκανε κλασικά λάθη* καί μιά κυρία άπό τή Βαυαρία, πού τό μεγάλο της προτέρημα ήταν ή τά­ ση της νά γίνεται εύχάριστη.9

Τέτοιοι ήταν οί τύποι πού ένδιαφέρονταν γιά ταξίδια στήν Ελλάδα έκείνη τήν έποχή. Ή περιγραφή τοΰ Γκέλ προσφέρει μιά κομψή κατακλείδα σέ μιά περίοδο κατά τήν οποία οί έλλη- ( νικές άρχαιότητές είχαν γίνει λίγο πολύ κοινό κτήμα καί οί μεγαλύτερες δυσκολίες τής έξερεύνησης είχαν ξεπεραστεΐ: Οί τελευταίες ειδήσεις άπό τό άτμόπλοιο μέ τούς 80 ταξιδιώτες γιά τήν Ελλάδα είναι άπό τό Ναύπλιο. Είχαν φυσικά συνεχείς διαπληκτισμούς σέ μιά τόσο άπείθαρχη χώρα, άλλά μέχρι τώρα έχει άποφασιστεΐ νά γίνουν μόνο δύο μονομαχίες δταν τελειώσει τό ταξίδι. Ό Κρίστοφερ Ούέρτζουερθ, ό ανιψιός τοΰ ποιητή κι αργότε­ ρα έπίσκοπος τοΰ Λίνκολν, βρέθηκε στήν Ελλάδα λίγα χρόνια μόνο μετά τόν Λήκ, παρέα μέ τόν καλόκαρδο άλλά κάπως α­ νιαρό στιχοπλόκο Ρίτσαρντ Μόνκτον Μίλνς (ΚίοΗαπΙ ΜοηοΐίΙοπ Μίΐηβδ). Τό δίδυμο φέρνει στο νοΰ κι άλλα ντουέτα στήν Ελλάδα, δπως ήταν ό Βύρων καί ό Χόμπχαους, ή ό Γκέλ καί ό

Η ΓΡΑΦΙΚΟ ΤΗ ΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

247

κύριος Φ. —δπου ό ενας ένδιαφερόταν μόνο νά άσκεΐ τήν εύαισθησία του καί νά γράφει στίχους, ένώ ό άλλος μοχθούσε γιά ενα μνημείο μάθησης. Στήν περίπτωση αύτή τό μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν τοΰ λογίου. Τό έργο τοΰ Ούέρτζουερθ Ελλάς ( Ο γ ο ο ο θ ), πού έκδόθηκε τό 1839 (νέα έκδοση τό 1853), άποτελοΰσε μιά σύνοψη δλων δσα ήταν γνωστά γιά τήν τοπογραφία τής Ελλάδας, ωραία εικονο­ γραφημένη μέ χαλυβδογραφίες —ένα βιβλίο γιά συλλέκτες. Ό Ούέρτζουερθ άρχιζε τήν περιγραφή του τής Δωδώνης μέ τά λόγια: «Γιά νά έξακριβωθεΐ ή θέση τής Δωδώνης θά χρειαζό­ ταν σήμερα άπάντηση άπό τό ίδιο τό μαντείο. Ή παλαιά κα­ τοικία τοΰ πνεύματος πού κάποτε καθοδηγούσε τόν μισό κόσμο έχει χαθεί». Παρακάτω δμως απορρίπτει τόν ίδιο του τόν σκε­ πτικισμό, έπισημαίνοντας κάποια εύμεγέθη έρείπια στά νοτιο­ δυτικά τών Ίωαννίνων, σ’ ένα χωριό μέ τό ονομα Δραμισός. Μικρός σέ έκταση, κατ’ έξαίρεση σέ πεδιάδα άντί σέ άκρόπολη, καί στολισμένος μέ ένα σημαντικό θέατρο καί τά υπολείμ­ ματα δύο ναών πού διατηροΰνταν άκόμη έν μέρει, ό άρχαιολογικός τόπος ήταν ολοφάνερα ό σπουδαιότερος στήν περιοχή. Ό ίδιος ό Λήκ είχε παρατηρήσει (Βόρεια, Ελλάδα I, 260) δτι «θά ήταν ένδιαφέρον νά άνασκαφοΰν αύτά τά έρείπια». Υποστηρίζοντας δτι τά άλλα χαρακτηριστικά πού συνδέον­ ταν μέ τόν τόπο θά ήταν λογικό νά βρίσκονται σέ κάποια από­ σταση, άν δέν ύπήρχαν σημεία άναγνωρίσεως πιο κοντά, ό Ού­ έρτζουερθ θεώρησε δτι ή λίμνη θά μποροΰσε νά είναι ή λίμνη τών Ίωαννίνων, ή πηγή έκείνη πού ήταν «κοντά στά ορυχεία θείου πού έκμεταλλευόταν ό Άλή Πασάς κοντά στο Τζεροβίνι», καί τό δρος Τόμαρος νά είναι τό βουνό Όλύτσικας. Ή διαίσθηση τοΰ Ούέρτζουερθ ήταν, βεβαίως, ορθή. Άνασκαφές δέν έγιναν παρά τή δεκαετία τοΰ 1870, δταν ό Κων­ σταντίνος Καραπάνος, παρακινημένος νά σκάψει έδώ άπό τήν άνακάλυψη νομισμάτων, έξερεύνησε τήν περιοχή καί άνακάλυψε ορισμένες άποδείξεις γιά τήν ταυτότητα τής τοποθεσίας,

248

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ύπό μορφή ένεπίγραφων φύλλων χαλκού. Δέν μπόρεσε δμως νά έντοπίσει τόν ίδιο τό ναό τοΰ Διός: αύτή ή πιο ιερή περιοχή τής Δωδώνης βρέθηκε μόλις τή δεκαετία τοΰ 1950 άπό τόν Σ. Δάκαρη. Έ τσι, ίσαμε τό 1832 δέν ύπήρχαν πλέον έρωτηματικά πάνω σέ μείζονα θέματα τής άρχαίας έλληνικής τοπογραφίας. Οί τό­ ποι ήταν γνωστοί. Τό καθήκον πού άνέκυπτε ήταν νά έρευνηθοΰν έκεΐνα τά μέρη καλύτερα καί νά κατανοηθοΰν πληρέστερα τά υλικά τους λείψανα. Τά όμορφα ρομαντικά τοπία μεταμορ­ φώθηκαν τελικά σέ άντικείμενα έπιστημονικής έρευνας* κι αύ­ τό ήταν τό καθήκον τών έπερχόμενων γενεών στήν Ελλάδα. Ποιος μπορεί νά πει αν αύτό ήταν κέρδος ή ζημία; Άλλά τό ακατάβλητο ρομαντικό πνεΰμα συνέχισε νά προσπαθεί νά οίκειοποιηθεΐ τήν Ελλάδα πάντοτε μέ νέους τρόπους* καί ή οίκειοποίηση φυσικών κομματιών τής άρχαίας Ελλάδας θά είναι τό θέμα τών δύο έπόμενων κεφαλαίων.

.. ........................

,

Ή Ελλάδα αλυσοδεμένη· βινιέτα τίτλου άπό τό Γραφικό ταξίδι στψ Ελλάδα του Κόμη Σουαζέλ-Γκουφιέ.

Ό Ούίλλιαμ Μάρτιν Λήκ. Προτομή του στο Μουσείο Φιτζουίλλιαμ στο Καίμπριτζ.

Ό Κάρλ Ότφρηντ Μύλλερ.

Ό Ζάκ Σπόν, απο το έργο του

Ταξίδι στήν Ιταλία, τή Δαλματία καί τήν Ελλάδα.

Ό Κυριάκος Πιττάκης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η'

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ ΠΑΡΙΣΙ Ή αρχαιότητα είναι ένας κήπος πού φυσικώ δικαίω ανήκει σε εκείνους πού καλλιεργούν τούς καρπούς του. Λοχαγός άβ νΕΚΝΙΝΑΟ δΑΙΝΤ-ΜΑΙΙΚ, διοικητής της αποστολής για τή μεταφορα του αίγυπτιακοΰ οβελίσκου στήν Πλατεία Όμονοίας (ΡΙαοβ θβ 1& Οοηεοπίβ) στο Παρίσι.

Φανταστείτε τήν Αθήνα τά πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα: μια μικρή, κακομοιριασμένη κωμόπολη με 1.300 σπίτια, οχι πολύ αλλιώτικη, με έξαίρεση μερικές γκρεμισμένες καλύβες, από τήν περιγραφή του Τσάντλερ πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια. Τά σπίτια είναι ώς έπί το πλείστον άθλια καί διάσπαρτα, πολλά μέ μεγάλους χώρους ή αύλές μπροστά. Στά δρομάκια, οί ψηλοί τοίχοι κι από τις δυο μεριές, πού είναι συνήθως ασβεστωμένοι, άντανακλοΰν έντονα τή θερμότητα του ήλιου. Οί δρόμοι είναι ακανόνιστοι* καί στήν αρχαία έποχή δέν ήταν ούτε ομοιόμορφοι ούτε ομορφοι.

Παντού υπήρχαν σκόρπιες αρχαιότητες, καί συχνά χρησιμο­ ποιούνταν έπιτύμβια ανάγλυφα γιά νά διακοσμούν τις εισόδους των σπιτιών. Άπό κεΐ μέσα πέρασαν, «με πένα καί παλέτα», δλοι οί τουρίστες πού συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Έκτος άπό αύτούς, ύπήρχαν καί μερικοί πιο μόνιμοι κάτοικοι, άπό τούς οποίους έκεΐνος πού παρέμεινε περισσότερο ήταν βε­ βαίως ό Λουί Σεμπαστιέν Φωβέλ (Εοιιΐδ δέβαδίίβη Γαανθΐ, 1753-1838).

250

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Οικοδεσπότης καί διερμηνέας δλων σχεδόν τών ξένων έπισκεπτών τής Αθήνας, ό Φωβέλ ειχε γίνει ενας άπό τούς πιο γνώ­ ριμους τύπους τής αθηναϊκής ζωής. Γεννημένος τό 1753 στο Κλερμόν-άν-Μπωβαί, εϊχε αποκτήσει κάποια φήμη ώς καλλι­ τέχνης καί σχεδιαστής περί τό 1780. Τή χρονιά αύτή αναχώ­ ρησε μέ τόν άρχιτέκτονα Φουσερό γιά μιά περιοδεία δύο έτών στήν Ελλάδα. Τέσσερα χρόνια άργότερα ό Κόμης ΣουαζέλΓκουφιέ τόν προσέλαβε ώς έπαγγελματία ζωγράφο, γιά νά τόν συνοδεύσει κατά τή διαμονή του στήν Κωνσταντινούπολη καί νά ζωγραφίσει τις εικόνες τοΰ Γραφικού ταξιδιού του. Ό Κό­ μης τοΰ έδωσε τήν έλευθερία καί τήν άδεια νά ταξιδεύει* κι αύ­ τός τό έπραξε δεόντως: πήγε στήν Πελοπόννησο, στήν Αθήνα καί στον Μαραθώνα, άκόμη καί στή Σαντορίνη, δπου βρήκε μιά έπιγραφή («γνώριζα αρκετά έλληνικά γιά νά συναγάγω περί τίνος πρόκειται ... τμήμα ένός προστύλου πού έπισκευάστηκε άπό τόν Τραϊανό»). Όρος δμως τοΰ Σουαζέλ-Γκουφιέ γ ι’ αύτή τήν έλευθερία ήταν πώς δ,τι άνακάλυπτε ό Φωβέλ θά άνήκε σ’ έκεΐνον. Ανάμεσα στά άποκτήματά του ήταν τρεις άρχαΐοι κίονες άπό πράσινο πορφυρίτη άπό τήν Ακρόπολη, μιά ήδη μετακινημένη μετόπη άπό τόν Παρθενώνα καί δύο έπιγραφές άπό τό Έρέχθειο. Ενθουσιασμένος, ό Σουαζέλ-Γκου­ φιέ έβαλε στο μάτι ενα άνάγλυφο άπό τό Σούνιο κι ένα λιοντά­ ρι άπό τά Μεσόγεια. Όλα αύτά σήμαιναν σκληρή δουλειά γιά τόν Φωβέλ. Δούλευε έπίσης καί γιά λογαριασμό του, φτιάχνοντας μέ εύσυνειδησία έκμαγεΐα, που βρέχονταν δταν ταξίδευε διά θαλάσσης κι έπρεπε διαρκώς νά τά ξαναφτιάχνει. Στά τέλη πιά τοΰ 1789 ό Φώφέλ άσφυκτιοΰσε στο ζυγό τοΰ πάτρωνά του καί ζητοΰσε άνεξαρτησία ή τουλάχιστον άναγνώριση (δέν είχε λάβει ούτε εύχαριστώ γιά κάποιες προτομές πού εϊχε στείλει άπό τόν Μαραθώ­ να). Σύντομα άποσύρθηκε στήν Ελλάδα* καί στήν έπόμενη έπίσκεψή του στήν Κωνσταντινούπολη, τό 1792, έπρόκειτο νά άνακαλύψει δτι ό Σουαζέλ-Γκουφιέ τό εϊχε σκάσει στή Ρω­

ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

251

σία για νά άποφύγει τις συνέπειες τής Γαλλικής Επανάστασης. Ήταν τώρα άνεργος, χωρίς μισθό, χωρίς προοπτικές. Του φά­ νηκε καλύτερο νά άποσυρθεΐ άμέσως στήν άγαπημένη του Α θή­ να, δπου καί εζησε φτωχικά τά έπόμενα εννέα χρόνια. Συνέχισε νά κάνει άνακαλύψεις καί νά πλουτίζει τή συλλογή του. Γιά νά άποζημιωθεΐ γιά κάποια χρήματα πού του χρωστούσε ό Σουαζέλ-Γκουφιέ, πούλησε στο γαλλικό Διευθυντήριο μερικά άπό τά είκοσι τέσσερα κιβώτια μέ άρχαιότητες πού ανήκαν στον πάτρωνά του* καί τό 1795 τό Ινστιτούτο Τεχνών συμφώνησε νά του δίνει μισθό. Ή ζωή δμως ήταν ακόμα δύσκολη. Τό 1799, μετά τήν ει­ σβολή των Γ άλλων στήν Αίγυπτο, ό Φωβέλ φυλακίστηκε. Στή φυλακή τον έπισκέφθηκε ό Τζών Τουέντελ, ενας ταλαντούχος ζωγράφος καί άρχαιοδίφης πού σύντομα εμελλε νά πεθάνει καί νά θαφτεί στο Θησείο. Γιά άσφάλεια, ό Φωβέλ του πούλησε σαράντα ή πενήντα σχέδια, τά όποια, δταν πέθανε ό Τουέντελ, στάλθηκαν στον Λόρδο Έλγιν στήν Κωνσταντινούπολη καί κα­ νείς δεν τά ξαναεΐδε. Ό Τουέντελ μεσολάβησε στον Βρετανό έπιτετραμμένο γιά τήν άπελευθέρωση του Φωβέλ, πού εγινε έγκαίρως ώστε νά έκφράσει ό Φωβέλ τήν εύγνωμοσύνη του φροντίζοντας γιά τήν κηδεία του Τουέντελ. Τό 1801 ό Φωβέλ γύρισε γιά λίγο στή Γαλλία, δπου έξασφάλισε άπό τον Ταλλεϋράνδο τή θέση του ύποπροξένου στήν Αθή­ να. Τή θέση αύτή τή διατήρησε παρά τον πόλεμο καί τήν έπανάσταση, παρά τήν καταστροφή τής περιουσίας του καί τήν άρρώστια του καί παρά τήν πίκρα τής καρδιας του γιά τήν έλλει­ ψη άναγνώρισης, μέχρι τό θάνατό του τό 1838. Τό 1801 είχε τήν έλπίδα δτι θά έξασφάλιζε, ως δρο τής έπιστροφής του στήν Ελλάδα, τό προνόμιο νά κάνει άνασκαφές στήν Όλυμπία. Καθώς δμως δεν διέθετε κανέναν άρχαιολογικό τίτλο, ήταν άναγκασμένος νά παρακολουθεί τις δραστηριότητες των ξένων άνασκαφέων νά άνθουν ολόγυρά του. Εντούτοις ά­ νοιξε μερικούς τάφους* έξερεύνησε ορισμένες κόγχες γιά άφιε-

252

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ρώματα άνάμεσα στο Δαφνί καί τήν Ελευσίνα* δούλεψε τήν ύπό κλίμακα γύψινη μακέτα του τής άρχαίας Αθήνας τοΰ Παυ­ σανία* άνακάλυψε τό σημείο συνάντησης τών τειχών τοΰ Φαλή­ ρου (Μακρά τείχη) καί τής Αθήνας, καθώς καί πολλές άλλες τοπογραφικές λεπτομέρειες. Πάντοτε γενναιόδωρος μέ τό χρόνο καί τις γνώσεις του, τις αναμνήσεις του καί τις συλλογές του, ό ίδιος ό Φωβέλ δέν δη­ μοσίευσε τίποτε. Οί περισσότερες άπό τις σημειώσεις καί τά έκμαγεΐα του χάθηκαν στήν Επανάσταση τοΰ 1821. Τό μου­ σείο του κλείστηκε σέ 54 κιβώτια στήν Αθήνα καί τό μεγαλύ­ τερο μέρος του καταστράφηκε μετά τό 1825. Ό ,τι άπόμείνε —2.000 νομίσματα, μερικά σπασμένα άγγεΐα, τερακότες, μαρ­ μάρινα θραύσματα, γύψινα έκμαγεΐα καί άλλα άντικείμενα— έπιστράφηκε στή Γαλλία καί πουλήθηκε.1 Ή Εθνική Βιβλιοθή­ κη τής Γαλλίας απέκτησε έναντι πεντακοσίων φράγκων τά χει­ ρόγραφά του, χάρτες κι ενα άνάγλυφο σχέδιο τής Αττικής. «Πενιχρά λείψανα», λέει ό βιογράφος του, «μιας σταδιοδρομίας τόσο μακρας καί τόσο άφοσιωμένης στήν αρχαιολογία». Δέν προκαλεΐ έκπληξη τό δτι έβλεπε μέ πικρία τις δραστη­ ριότητες τών πρακτόρων τοΰ Λόρδου Έ λγιν στήν Αθήνα. Κι άλλοι έρευνητές έπρόκειτο νά τοΰ προκαλέσουν σχεδόν έξίσου έντονη άπόγνωση. Διότι ό Φωβέλ έμελλε νά δει τρεις μεγά­ λους άρχαιολογικούς θησαυρούς νά ξεγλιστρούν μέσα άπό τά χέρια του. Ένας τέταρτος θά έφτανε στή Γ αλλία, άλλά οχι άπό δικές του ένέργειες. Ό Φωβέλ φαίνεται πώς ήταν καταδικασμέ­ νος νά μένει στο περιθώριο. Σ ’ αύτό τό κεφάλαιο θά μας απασχολήσει ή ιστορία »τώ ν τών τεσσάρων μεγάλων άνακαλύψεων. Ή ιστορία τους σημα­ δεύει μιά νέα φάση στή θέση τών έλληνικών άρχαιοτήτων στήν εύρωπαϊκή φιλοκαλία. Ένώ οί προηγούμενες γενεές άρκοΰ^ταν νά σχεδιάζουν καί νά μελετοΰν, καί οί σύγχρονοι ταξιδιώτες έβρισκαν συνήθως άρκετό τό νά σκιτσάρουν καί νά ζωγραφί­ ζουν, νά μετροΰν μέ βήματα τό έδαφος καί νά άναποδογυρίζουν

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

253

μέ προσοχή μερικές πέτρες, ορισμένοι περιηγητές άρχισαν τώ­ ρα νά καταλαμβάνονται άπό άρπακτική μανία. Έχουμε ήδη γνωρίσει τον Κλάρκ. Ό Έλγιν καί τά άλλα πρόσωπα αύτου του κεφαλαίου είχαν προσβληθεί άπό αύτήν σέ μεγάλο βαθμό. Ή μανία ένθαρρυνόταν συχνά άπό τούς Τούρκους, πού έσπαζαν κομμάτια άπό τά μνημεία γιά νά τά προσφέρουν δώρα ή νά τά πουλήσουν. Ή μανία δμως δέν ήταν κλεπτομανία, μολονότι οί σκοποί της ποίκιλλαν. Ή δόξα γιά τον εύρόντα, έπειτα ή δόξα γιά τον άγοραστή* ό πλουτισμός ένός έθνικοΰ μουσείου ή ή ένίσχυση τών τεχνών στήν πατρίδα τους* ή διάσωση άρχαιοτήτων πού άπειλούνταν άπό τούς Τούρκους —δλα αύτά τά κίνητρα μπο­ ρούσαν νά παίξουν ρόλο. Έπρεπε νά δημιουργηθοΰν μουσεία γιά νά στεγάσουν τά νέα έργα. Οί άκατάστατες κι έτερόκλητες συλ­ λογές του 17ου αιώνα, άκόμη καί ή γιγαντιαία συλλογή του Μουσείου του Ναπολέοντα, ξεπεράστηκαν άπό τις προσεκτικές άρχές επί τή βάσει τών οποίων σχεδιάστηκαν τά νέα μουσεία τών υπερήφανων κρατών. Έ τσι, αύτό πού ξεκίνησε ως άρπακτικότητα τέλειωσε ως ένα μεγάλο βήμα προόδου στήν έπιστημονική μελέτη τής άρχαιότητας. Ό χι βεβαίως πώς ώφελήθηκαν πάντοτε δσοι τά άνακάλυψαν καί λιγότερο άπ’ δλους ό Λόρδος Έλγιν.

Τά Ελγίνεια Μάρμαρα Ό Έ λγιν κι ό Άμπερντήν ας κυνηγάνε τώρα Τής φήμης τή σκιά μέσ’ άπό τών φιλότεχνων τή χώρα* Χιλιάδες άχρηστα λεφτά γιά τά καπρίτσια νά πετανε του Φειδία, Γιά τά σπασμένα αγάλματα, γιά τά κακοφτιαγμένα τά μνημεία* Δημοπρασίας αίθουσα ας κάνουνε τά μεγαλόπρεπά τους τά σαλόνια Γ ιά κάθε τέχνης αντικείμενα κολοβωμένα άπό τά χρόνια. (Βύρων, Εγγλέζοι Βάρ8οι και Σκοτσέζοι κριτικοί)

254

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ό Λόρδος Έλγιν έχει γίνει ό πιο διαβόητος άπό δσους λαφυ­ ραγώγησαν έλληνικά μνημεία γιά νά στολίσουν τις κατοικίες τους ή νά δοξάσουν τό έθνος τους. Τό λάφυρό του ήταν όντως τό πιο μεγαλόπρεπο άπ’ δλα, καί τό μόνο πού άποσπάστηκε λιθάρι λιθάρι άπό ενα μνημείο πού κατά μέγα μέρος στεκόταν άκόμη. Δέν θά έπρεπε δμως νά άμαυρωθεΐ τό δνομά του άφήνοντας σχεδόν άνέγγιχτους τούς συγχρόνους του* γιατί ποιος άπό τούς Άγγλους περιηγητές στήν Ελλάδα θά άπαρνιόταν τήν εύκαιρία νά άποκτήσει κάποιο δμορφο ένθύμιο άπό τό τα­ ξίδι του στή χώρα τοΰ Ιδεώδους; Πράγματι, λίγοι ήταν έκεΐνοι πού έπέστρεψαν μέ τελείως άδεια χέρια. Ό Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ ήταν, δπως είδαμε, προθυμό­ τατος νά καταβάλει κάθε προσπάθεια γιά νά άποκτήσει αύτό πού ήθελε, ένώ άκόμη έγραφε τά άπομνημονεύματά του στά όποια καταδίκαζε τις δραστηριότητες τοΰ Έλγιν. Κι ούτε ήταν ό πρώτος. Τό 1 7 8 5 ό Σέρ Ρίτσαρντ Ούέρσλυ ( 5 ι γ Κ ίο Η α π Ι ^ΟΓδΙβγ) καί ό καλλιτέχνης πού τόν συνόδευε βρίσκονταν στήν Ελλάδα συλλέγοντας τά μάρμαρα πού έπρόκειτο νά άποτελέσουν τό διάσημο φερώνυμο μουσείο στο νησί Ούάιτ. Τό 1 7 9 4 - 9 6 ό Μόρριτ τοΰ Ρόκμπυ εϊχε περιηγηθεΐ τήν Ελλάδα* καί μολονότι τόν ένδιέφεραν τά πάντα καί έγραφε στις έπιστολές του στήν πατρίδα γιά τις φορεσιές, τά ήθη, τή διατροφή καί τό ταξίδι, καθώς καί γιά τις αρχαιότητες, ένας άπό τούς δηλωμένους σκοπούς του ήταν νά πλουτίσει τό Ρόκμπυ Χώλ μέ μερικές έκλεκτές άρχαιότητές. Ή γαλλική κυβέρνηση έκα­ νε κάποτε ένα σχέδιο γιά τή μεταφορά ολόκληρου τοΰ Θησείου στο Παρίσι.2 Ό Λόρδος Σλάιγκο, «νεαρός καί άνεύθυνος, άλ­ λά καθόλου κακός» (δπως τόν περιέγραφε ό Βύρων), έκτός τοΰ δτι πήρε τούς κίονες τοΰ Θησαυροΰ τοΰ Άτρέα, πού βρίσκον­ ται στο Βρετανικό Μουσείο άπό τό 1 9 0 4 , έκανε καί μιά με­ γάλη συλλογή άγγείων, τά όποια, «σύμφωνα μέ τήν έξευτελιστική άποτίμηση τοΰ Φωβέλ», άξιζαν 1 5 0 γρόσια ( 8 λίρες Αγγλίας).

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

255

Ακόμη καί ό Λόρδος Νέλσον μπήκε στο παιχνίδι, δταν έ­ στειλε μέ πλοίο στήν Αγγλία ένα βωμό άπό τούς Δελφούς, πού τον είχε πάρει ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον: σήμερα βρίσκε­ ται στο κάστρο Χάουαρντ, στο Γιόρκσιαρ. Πρέπει νά μήν ξεχνούμε, παρ’ δλ’ αύτά, δτι πολλοί περιηγη­ τές πίστευαν πραγματικά δτι διέσωζαν πολύτιμες άρχαιότητες άπό βέβαιη καταστροφή στά χέρια τών Τούρκων. Ό Έντουαρντ Ντόντουελ έγραφε: Ένας κατάλογος τών κυριότερων αντικειμένων πού έτσι βάρβαρα έχουν ισοπεδωθεί ίσως νά μήν είναι οΰτε αδιάφορος ούτε άσχετος μέ τον παρόντα σκοπό. Στήν Αθήνα, τέσσερα αρχαία κτίρια έχουν καταστραφεί τελείως μέσα σ’ αύτά τά λίγα χρόνια. Ένας μικρός ιωνικός ναός στήν Ακρό­ πολη* ένας άλλος ναός, πού υποτίθεται δτι ήταν τής Δήμητρας, κοντά στόν Ίλισσό* μια γέφυρα πάνω σ’ αύτό το ποταμάκι* καί τό υδραγω­ γείο του Άντωνίνου Πίου. Ένα μέρος άπό τούς κίονες τών Προπυλαί­ ων έχει πέσει στο έδαφος, μαζί μ* έναν ογκο άπό τό έπιστύλιο τής δυτικής πρόσοψης του Έρεχθείου καί μία άπό τις κολόνες του Όλυμπιείου. Πριν άπό μερικά χρόνια καταστράφηκαν στήν Κόρινθο αρκε­ τοί κίονες του δωρικού ναοΰ. Άπό τό ναό του Δία στήν Όλυμπία έχουν άπομείνει μόνο τά θεμέλια. Τά λείψανα ενός ναοΰ στους ανατο­ λικούς πρόποδες του Λυκαίου στήν Αρκαδία είχαν τήν ’ίδια μοίρα* κι ένας δωρικός ναός, του όποιου έμεναν ορθοί αρκετοί κίονες στήν Α ­ πολλωνία τής Ηπείρου, κατεδαφίστηκε μόλις πριν άπό λίγα χρόνια καί τά ύλικά χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν έπισκευή του σεραγιοΰ του πασα του Μπερατιοΰ* σήμερα παραμένει μόνο ένας κίονας. Ό Τσάντλερ μας λέει δτι μερικές άπό τις κολόνες του ναοΰ τοΰ Σουνίου κατα­ στράφηκαν άπό τούς Τούρκους* καί γνωρίζουμε, άπό τον ’ίδιο συγγρα­ φέα, δτι ό ναός τοΰ Αύγούστου, στά Μύλασα τής Καρίας, αφανίστη­ κε άπό αύτούς πριν άπό λίγα χρόνια καί πώς τά ύλικά χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν κατασκευή ένός τζαμιοΰ* καί δτι μεγάλο μέρος ένός μεγαλόπρεπου ναοΰ στο Μεντελέτ, καθώς καί ένός άλλου στήν Τέω, μετατράπηκαν σέ ασβέστη, άφοΰ οί Τούρκοι έχτισαν κλιβάνους καί μέσα στούς ίδιους τούς ναούς! Πολλά είναι τά παραδείγματα τής.κα­

256

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ταστροφικής έπίδρασης αύτών τών αφιλόκαλων βαρβάρων πάνω στά εξοχα καί ένδιαφέροντα λείψανα τής έλληνικής αρχιτεκτονικής.

Τέτοια, λοιπόν, ήταν ή κατάσταση δταν ό Έλγιν άνέλαβε τήν πρεσβεία στήν Κωνσταντινούπολη τό 1799, σέ ήλικία τριάν­ τα τριών έτών. Ήταν νιόπαντρος μέ μιά ζωηρή άλλά έλαφρόμυαλη κοπέλα, τή Μαίρη Νίσμπετ άπό τό Ντέρλτον. Στήν πλευρά τοΰ Φάιφ, στο Φέρθ όβ Φόρθ, στήν έπαρχία του, ειχε χτίσει ένα σπίτι, τό Μπρούμχωλ, σέ σχέδια τοΰ άρχιτέκτονα Τόμας Χάρισσον, πού ήταν οπαδός τής έλληνικής αναβίωσης. Ειχε ξοδέψει γ ι’ αύτό τά περισσότερα άπό τά χρήματά του καί άναμφίβολα ειχε τήν έλπίδα δτι ή περιουσία τών Νίσμπετ θά συμπλήρωνε τά κεφάλαιά του, ώστε νά μπορέσει νά τό έπιπλώσει έπαρκώς. Ό Τόμας Χάρισσον ήταν έκεΐνος πού έριξε τήν ιδέα πώς ή παραμονή του στήν Ανατολή θά ήταν μιά καλή εύκαιρία νά άποκτήσει έκμαγεΐα σημαντικών άρχαιοτήτων γιά νά στολίσει τό κλασικό του σπίτι, ή, δπως τό έθεσε τό 1815 ό γραμματέας τοΰ Έλγιν Ούίλλιαμ Ρ. Χάμιλτον, «νά εύεργετήσει τις τέχνες στήν Αγγλία μέ τή μελέτη τής έλληνικής άρχιτεκτονικής καί γλυπτικής». Καί οί δύο σκοποί ήταν ξεκάθαροι στο μυαλό τοΰ Έ λγιν δταν ξεκίνησε. Άνυπομονοΰσε νά διακοσμήσει τό σπίτι του μέ τρόπο πού νά ταιριάζει σέ κάποιον ό όποιος ειχε τήν έλπίδα δτι θά έξασφαλίσει μιά θέση στή Βουλή τών Λόρδων. Ταυτόχρονα, μέ βαθιά αίσθηση τών εύθυνών του ώς πρεσβευτή, τό σχέδιό του γιά «τή βελτίωση τών τεχνών στήν Αγγλία» ήταν άπολύτως ειλικρινές. Σ ’ αύτό άκολούθησε τό παράδειγμα οχι μόνο τοΰ Στιοίίαρτ καί τοΰ Ρεβέτ, άλλά καί τοΰ Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον ( 5 ι γ \ ν ϋ Η ηγπ Ηαππίΐοη), πού ήταν άπό τό 1765 διπλωματικός έκπρόσωπος τής Αγγλίας στή Νεάπολη. Τό έργο τοΰ τελευταίου Συλ­ λογή ετρουσκικών, ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (ΟοΐΙβοΐίοπ ο ί Εΐηιβοαη, ΟΓββΙε αηά Κοπιαη Αηΐίςυίΐίβδ), πού έκδό-

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

257

θηκε μέ κείμενο τοΰ Ρ. Γ. Ηιι§ιιβδ ά’ΗαποΒΓγίΙΙβ τό 1766-67, εί­ χε καταστήσει τή μελέτη τών έλληνικών αγγείων άπό τά νε­ κροταφεία τής Έτρουρίας άπασχόληση τών ειδημόνων: ό Ίωσίας Ούέτζγουντ (Ιοδίαΐι λ^θά^β^νοοά) δφειλε δλη τήν έπιτυχία τής έταιρείας του στον Χάμιλτον, διότι είχε δημιουργήσει τό ρεΰμα καί είχε δώσει τά πρότυπα πού σάρωσαν τον κόσμο τής μόδας.3 Οί άνασκαφές πρόσφεραν πολλές εύκαιρίες στον μεταρρυθ­ μιστή τής καλαισθησίας. Ένα άλλο παράδειγμα άποτελεϊ ή άνάπτυξη του πομπηιανου ρυθμοΰ γιά τά σαλόνια (κάθε άρχοντικό σπίτι έπρεπε νά διαθέτει ένα) στά χρόνια πού άκολούθησαν τήν άνασκαφή τοΰ Ηρακλείου (ΗβΓοιιΙαηβιιηι) τό 1738 καί τής Πομπηίας τό 1748. Μιά παρόμοια έφοδος στήν άγγλική καλαισθησία είχε γίνει άπό τον μεγαλύτερο στήν ήλικία, άλλά σύγχρονο του Έλγιν, Τόμας Χόουπ. Αύτός είχε κληρονομήσει τήν περιουσία πού εί­ χε δημιουργήσει ό πατέρας του άπό έπιχειρήσεις στήν Όλλανδία καί ξεκίνησε γιά μιά μακρά περιοδεία στήν Ελλάδα καί τήν Ιωνία (1788-96), τήν οποία περιέγραψε μυθιστορηματικά στο εργο του Αναστάσιος (1819). (Ό Βύρων είπε γ ι’ αύτό δτι γιά δύο πράγματα λυπόταν: επειδή δέν τό είχε γράψει ό ίδιος, καί έπειδή τό είχε γράψει ό Χόουπ.) Γύρισε στήν Α γ ­ γλία μέ τή συνηθισμένη συλλογή μαρμάρων, άποφασισμένος νά κερδίσει τήν άποδοχή τοΰ καλλιτεχνικοΰ κόσμου καί νά κατευθύ­ νει τό άγγλικό γοΰστο σ’ έναν νεοελληνικό ρυθμό. Τό σπουδαίο έργο του Ή ενδυμασία τών αρχαίων (Οοδΐητηβ ο ί ΐΗβ Αηβίβηΐδ) έκδόθηκε τό 1809. Όπως ό Σλήμαν άργότερα, κι δπως καί ό ίδιος ό Έλγιν, έμελλε νά δει νά τον περιφρονοΰν ώς παρείσακτο εκείνοι τούς οποίους ήθελε πιο πολύ νά έντυπωσιάσει. Σ ι­ γά σιγά δμως οί καρέκλες του, τά ύφάσματα καί τά σχέδια γιά ταπετσαρίες τοίχου —πού ώς έπί τό πλείστον βασίζονταν σέ σχέδια τοΰ Χάμιλτον άπό έτρουσκικά γραπτά αγγεία— κέρδι­ σαν τήν εύνοια τής Αγγλίας τήν έποχή τής ’Αντιβασιλείας: ό

258

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τ. Χόουπ παραμένει μιά σημαντική μορφή στήν ιστορία τής φιλοκαλίας.4 Ό Έλγιν δέν ήλπιζε σέ λιγότερα, άν καί έπρόκειτο νά έπιτύχει πολύ περισσότερα, μέ πολύ μεγαλύτερο κόστος. Ξεκίνησε νά βρει ένα έπιτελεΐο καλλιτεχνών γιά νά δουλέψουν γιά λογα­ ριασμό του στις άρχαιότητές τής Αθήνας, ένώ ό ίδιος έγκαταστάθηκε στήν Κωνσταντινούπολη (δπου έχτισε ένα δεύτερο, μι­ κρότερο Μπρούμχωλ γιά κατοικία του πρέσβη). Ό Τέρνερ (I. Μ. V . Τ ιι γ π θ γ ), δυστυχώς γιά τούς μεταγενεστέρους, άποδείχτηκε πολύ άκριβός μέ άμοιβή τετρακόσιες λίρες τό χρόνο. Ό Έ λγιν δέν βρήκεΓ ζωγράφο παρά δταν έφτασε στή Νεάπολη. Ό Σέρ Ούίλλιαμ Χάμιλτον του συνέστησε έναν ζωγράφο τοπίων ονομαζόμενο Τζιοβάννι Μπαττίστα Λουζιέρι, τόν όποιο ό πρε­ σβευτής προσέλαβε μέ διακόσιες λίρες τό χρόνο. Ό γραμματέας τοΰ Έλγιν, ό Ούίλλιαμ Ρ. Χάμιλτον (καμιά συγγένεια μέ τόν Σέρ Ούίλλιαμ), ειχε έντολή νά προσλάβει έ­ ναν κατασκευαστή έκμαγείων κι έναν ζωγράφο μορφών, γιά νά έργαστοΰν ύπό τις διαταγές τοΰ Λουζιέρι. Γ ιά τή δεύτερη έργασία προσέλαβε έναν Καλμοΰκο άπό τήν Κεντρική Άσία, μέ άγρια έμφάνιση, όνόματι Θεόδωρο Ίβάνοβιτς, «τόν μόνο άν­ θρωπο μέ καλό γοΰστο πού έβγαλε ποτέ τό έθνος του». Μ ί­ σθωσε έπίσης δύο σχεδιαστές —έναν καμπούρη όνόματι Μπαλαέστρα καί τόν νεαρό Σεμπαστιέν Ίττάρ— καί οχι έναν, άλλά δύο κατασκευαστές έκμαγείων. Όποιος έπιθυμοΰσε νά έντυπωσιάσει τόν καλλιεργημένο κό­ σμο ήταν άναγκαΐο νά πάρει μαζί του καί κάποιον λόγιο γιά νά συλλέγει χειρόγραφα δπου ήταν δυνατόν. Δέν έπρεπε νά^χει τήν άποκλειστικότητα ό Κλάρκ. Έγινε σκέψη γιά τόν Ρ ί­ τσαρντ Πόρσον, άλλά άπορρίφθηκε ώς πολύ μέθυσος καί δυσά­ ρεστος. Ά ντί γ ι’ αύτόν, ό Έλγιν προσέλαβε τόν Αιδεσιμότατο Καρλάιλ, καθηγητή τής άραβικής στο Καίμπριτζ, έναν όνειροπόλο πού τοΰ άρεσε νά συνθέτει άνούσια ποιήματα σέ έντυπωσιακούς άρχαιολογικούς τόπους. Μόνο στήν πεδιάδα τής Τροίας,

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

259

τον Μάιο τοΰ 1801, παθιάστηκε, δταν αύτός καί ό Χάντ συ­ νάντησαν τον Έντουαρντ Ντάνιελ Κλάρκ καί τον σύντροφό του Τζών Μάρτεν Κρίπς. Δεν μπορούσαν νά συμφωνήσουν γιά τήν τοποθεσία τής Τροίας, καί οί δύο παρέες γύρισαν τήν πλάτη ή μιά στήν άλλη. Άπό τότε, οί δύο καθηγητές τοΰ Καίμπριτζ ή­ ταν εχθροί. Τον Μάιο τοΰ 1800 παρουσιάστηκε στον Έλγιν ή ομάδα τών καλλιτεχνών —ή « Ο η γ ο ο £ ΥθΓΐίοδο» (Οαιτο ο£ νίι*Ιιιθδί: κάρο τών δεξιοτεχνών), δπως τούς ονόμασε ή Λαίδη Έλγιν σέ μιά έπιστολή της στήν πατρίδα. Δύο Ιταλοί, δυο Γερμανοί, ένας Καλμοΰκος καί δύο κατασκευαστές έκμρεγείων άβέβαιης έθνικότητας: δλοι αύτοί πρέπει νά παρουσίαζαν ένα παρδαλό θέαμα δταν έφτασαν στήν Αθήνα, τρεις μήνες άργότερα, ύπό τήν έποπτεία τοΰ έφημέριου τοΰ Έλγιν, τοΰ Φίλιπ Χάντ (ΡΗϋίρ Ηιιηΐ). Άρχισαν άμέσως τή δουλειά —δουλειά πού έμελλε νά τούς απασχολήσει συνεχώς έπί δέκα χρόνια. Στον έξοπλισμό τους περιλαμβανόταν τό μοναδικό κάρο τής Αθήνας, τό όποιο άνήκε στον Φωβέλ, πού τότε βρισκόταν στή φυλακήν ώς άλλοδαπός έχθρός. Αύτή ήταν ή πρώτη άπό τις πολλές έξυπηρετήσεις του πρός τούς άνταγωνιστές του. Δέν τούς δόθηκε άδεια γιά τήν είσοδο τής ομάδας στήν Ακρόπολη παρά τον Φεβρουάριο —μέ άντίτιμο πέντε λίρες τήν ήμέρα— άλλά στήν Αθήνα ύπήρχαν πολλά άλλα μνημεία γιά νά σχεδιαστοΰν καί έκμαγεΐα νά κατασκευαστοΰν. Όταν τούς άφησαν νά μποΰν στήν Ακρόπολη, έ­ στησαν τις σκαλωσιές τους καί έτοιμάστηκαν νά πάρουν τά πρώτα έκμαγεΐα. Ξαφνικά καί άπροειδοποίητα ό Δισδάρης (ό στρατιωτικός διοικητής) τής Ακρόπολης άνήγγειλε δτι ό βρά­ χος έπρεπε νά κλείσει. Γαλλικός στόλος συγκεντρωνόταν στήν Τουλόν, καί ή Πύλη, ύποθέτοντας δτι ό στόλος θά στρεφόταν έναντίον τών Τούρκων, εδωσε διαταγή νά κλείσουν δλες οί στρατιωτικές έγκαταστάσεις γιά τούς ξένους. Ό Δισδάρης θά ξανάνοιγε μόνο μέ φιρμάνι ύπογεγραμμένο άπό τον σουλτάνο.

260

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Έ τσι εγινε καί απέκτησε ό Έλγιν τό χαρτί πάνω στο όποιο βασίζεται, έναν αιώνα τώρα, ή διένεξη καί ή πικρία γιά τή νόμιμη κατοχή τών Μαρμάρων τοΰ Παρθενώνα. Τό τουρκικό πρωτότυπο έχει χαθεί, καί ή ιταλική μετάφραση πού ειχε δοθεί στον Χάντ είναι σέ κρίσιμα σημεία άσαφής. Ή σύσταση τοΰ Χάντ (τόν Τούλιο τοΰ 1801) ήταν νά έκδοθεΐ ένα φιρμάνι πού νά έπιτρέπει στούς καλλιτέχνες νά μποΰν στήν Ακρόπολη, νά κάνουν προπλάσματα τών ναών, νά στήσουν σκαλωσιές καί νά σκάψουν, καί ανά πάρουν δποια γλυπτά ή έπιγραφές δέν έπηρεάζουν τά έργα στά τείχη τοΰ φρουρίου». Έδώ δέν άναφέρεται τίποτε γιά γλυπτά άπό τά κτίρια. Τό ίδιο τό φιρμάνι πληροφο­ ρούσε τόν Βοεβόδα τής Αθήνας (μέ βάση τή μετάφραση τοΰ Ούίλλιαμ Σαίντ Κλαίρ): Έπιθυμοΰμε, άμα τή άφίξει αύτής τής έπιστολής, νά έπιδείξεις τήν έπιμέλειά σου ώστε νά συμμορφωθείς πρός τήν παράκληση τοΰ προαναφερομένου πρεσβευτή γιά δσο διάστημα οί προαναφερθέντες πέντε καλλιτέχνες, μένοντας σ’ εκείνο τό μέρος, θά απασχολούνται μπαινοβγαίνοντας στήν Ακρόπολη τής Αθήνας, ή οποία εϊναι ό τόπος πα­ ρατήρησης* ή στήν κατασκευή ικριωμάτων γύρω άπό τό Ναό τών Ειδώλων, ή προπλασμάτων μέ κιμωλία ή γύψο τών άναφερθέντων κοσμημάτων καί ορατών αγαλμάτων* ή στή μέτρηση τών θραυσμά­ των καί τών λειψάνων άλλων έρειπωμένων κτιρίων* ή στήν άνασκα­ φή, δταν τό κρίνουν αναγκαίο, τών θεμελίων, σέ αναζήτηση έπιγραφών άνάμεσα στά απορρίμματα. Νά μήν παρενοχλοΰνται άπό τόν προαναφερθέντα Δισδάρη, ούτε άπό κανέναν άλλον* ούτε καί άπό σένα, στον όποιο απευθύνεται αύτή ή επιστολή* καί νά μήν ανακατεύεται κανείς μέ τις σκαλωσιές ή τά έργαλεΐα τους, ούτε νά τούς έμποδίζει νά παίρνουν πέτρες μέ έπιγραφές καί άγάλματα. Πρόσεξε νά φερεΐτε καί νά πράξετε δπως είπαμε.

Ό Έ λγιν έρμήνευσε αύτή τήν άδεια άποβλέποντας Αποκλει­ στικά στις λεπτομέρειες καί στά κοσμήματα: Έκτος άπό τά γενικά έργα (έννοώ αύτά πού εϊχαν αρχίσει μέ τήν

ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

261

αναχώρηση τοΰ κ. Χάντ), θά ήταν πολύ ούσιώδες οί κατασκευαστές τών έκμαγείων νά έχουν τή δυνατότητα νά πάρουν ακριβή προπλά­ σματα τών μικρών κοσμημάτων ή άποσπασμένα κομμάτια, αν βρί­ σκονται κάποια, πράγμα πού. θά ειχε ένδιαφέρον γιά τις Τέχνες. Ή πολύ μεγάλη ποικιλία στις βιοτεχνίες μας, σέ αντικείμενα είτε κομψά είτε πολυτελή, προσφέρει χίλιες εφαρμογές γιά τέτοιες λεπτομέρειες. Μιά καρέκλα, ενα ύποπόδιο, σχέδια ή σχήματα γιά πορσελάνη, κο­ σμήματα γιά κορνίζες, τίποτε δέν είναι αδιάφορο* καί, είτε σέ ζωγρα­ φική εϊτε σέ καλούπι, οί ακριβείς αναπαραστάσεις τέτοιων πραγμά­ των θά ήταν πολύ έπιθυμητές. Έκτος αύτοΰ, τώρα εχεις τήν άδεια νά κάνεις άνασκαφές* κι έκεΐ άνοίγεται ενα εύρύ πεδίο γιά νομίσματα καί γιά λείψανα τόσο τής γλυπτικής οσο καί τής αρχιτεκτονικής.

Όπως φαίνεται, δμως, ό Χάντ ειχε άλλες ιδέες. Όταν ή Κοινοβουλευτική Επιτροπή πού διεξήγε τή σχετική ερευνά τον ρώτησε τό 1816: «Φαντάζεστε δτι τό φιρμάνι σας εδινε ρητή άδεια νά μετακινήσετε άγάλματα καί τμήματα τοΰ γλυπτοΰ διακόσμου άπό τούς τοίχους ή τό ναό, ή δτι αύτό έπρεπε νά εχει άποτελέσει αντικείμενο ίδιωτικοΰ διακανονισμοΰ μέ τις τοπικές άρχές τής Αθήνας;», αύτός άπάντησε: «Αύτή ήταν ή έρμηνεία πού ό Βοεβόδας τής Αθήνας πείστηκε νά παραδε­ χτεί». Ή «πειθώ» περιλάμβανε δώρα άπό ταγιαρισμένο γυαλί καί δπλα* κι ετσι δόθηκε ή άδεια στον Χάντ νά άφαιρέσει τήν καλύτερη άπό τις μετόπες τοΰ Παρθενώνα. Τήν κατέβασαν στις 31 Ιουλίου. Ή πρώτη έπίθεση ειχε γίνει* καί ώς τον Σ ε ­ πτέμβριο τοΰ 1803 έκατό κιβώτια ήταν έτοιμα στον Πειραιά γιά νά φορτωθοΰν στο πλοίο γιά τό Λονδίνο. Τό περιφανέστερο μνημείο τής Αθήνας ειχε καταντήσει ενα κουφάρι. Σ ’ αύτή τήν κατάσταση είδε τήν Ακρόπολη ό Έλγιν δταν εφτασε στήν Αθήνα γιά πρώτη φορά τον Απρίλιο τοΰ 1802. Δέν ήταν δυνατόν νά συγκλονιστεί άπό τήν άπώλεια δπως εκεί­ νοι οί περιηγητές, σάν τον Έντουαρντ Ντόντουελ, πού είδαν τή λεηλασία εν εξελίξει: Κατά τήν πρώτη μου περιοδεία στήν Ελλάδα εΐχα τήν τραυματική

262

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

έμπειρία, πού είναι αδύνατον νά εκφραστεί μέ λόγια, νά είμαι παρών δταν απογύμνωναν τόν Παρθενώνα άπό τά καλύτερα γλυπτά του καί δταν πετοΰσαν στο έδαφος μερικά άπό τά άρχιτεκτονικά του μέλη. Είδα νά κατεβάζουν άρκετές μετόπες άπό τή νοτιοανατολική άκρη του ναοΰ. Ήταν στερεωμένες άνάμεσα στά τρίγλυφα, σάν σέ εσοχή* καί γιά νά τις σηκώσουν ήταν άναγκαΐο νά γκρεμίσουν τό μεγαλόπρε­ πο γείσο πού τις κάλυπτε. Τήν ίδια τύχη ειχε καί ή νοτιοανατολική γωνία τοΰ άετώματος* κι άντί γιά τή γραφική ομορφιά καί τήν «χρι­ στή συντήρηση πού ειχε δταν τόν πρωτοεΐδα, εχει τώρα συγκριτικά περιπέσει σέ μιά κατάσταση φθοράς καί έγκατάλειψης.5

Ό Γκέλ καί ό Κλάρκ συγκινήθηκαν κι αύτοί άπδ τήν απώλεια, παρά τις έπιφυλάξεις τους γιά τήν άσφάλεια τών άρχαιοτήτων στά χέρια τών Τούρκων. Ό Έ λγιν δμως ειδε τό άποτέλεσμα μέσα σέ ξύλινα κιβώτια, κι οχι τόν τραυματισμένο ναό. Αμέσως διέταξε νά γίνουν κι άλλες άνασκαφές σέ διάφορα μέρη τής Αθή­ νας κι εφυγε ξανά γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Ή Λαίδη Έλγιν εμεινε πίσω. Στις 24-25 Μαΐου 1802 εγραψε ενα γράμμα (δταν πια ό άντρας της είχε έπιστρέψει στήν Κωνσταντινούπολη): Τρίτη, 25 Μαΐου. Μάθε πώς, έκτος άπό τά πέντε κιβώτια πού σου εχω ήδη πει, επεισα τόν Πλοίαρχο Χόστ νά πάρει άλλα τρία: τά δύο έχουν ήδη φορτωθεί στο καράβι καί τό τρίτο θά τό πάρουν δταν έπι­ στρέψει άπό τήν Κόρινθο. Πόσο μόχθησα γιά νά τά καταφέρω δλα αύτά! Μ ’ άγαπάς πιο πολύ γ ι’ αύτό, Έλγιν; Καί πόσο πίεσα τόν Λουζιέρι γιά νά βάλει νά φτιάξουν κιβώτια γ ι’ αύτά τά τελευταία δέματα! Σ έ ικετεύω νά δείξεις τήν εύαρέσκειά σου (άφησε καταμέρος τή διπλωματική ιδιότητα) στον Πλοίαρχο Χόστ, πού φόρτωσε τάψ. στο πλοίο. Είμαι τώρα ικανοποιημένη γ ι’ αύτό πού πάντοτε πίστευα: πώς δηλαδή οί γυναίκες, άν καταπιαστούν, μποροΰν νά κάνουν πολύ περισ­ σότερα άπό τούς άντρες. Βάζω δ,τι στοίχημα θέλεις πώς, άν ήσουν έδώ, δέν θά ’χες βάλει στο καράβι ουτε τά μισά άπό δσα έγώ. Όσο γιά νά κατεβοΰν τά άλλα πράγματα πού θέλεις άπό τήν Ακρό­ πολη, αύτό είναι τελείως αδύνατον πριν έπιστρέψεις. Ό Λουζιέρι λέ-

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

263

ει οτι ό Λοχαγός Λέισυ, δταν πρωτοήρθε, ήταν αντίθετος στο νά κατεβοΰν τά πράγματα, στο τέλος δμως ήταν πιο ένθουσιώδης άπό δλους τούς άλλους κι έπιθυμοΰσε άπολύτως νά έχεις ολόκληρο τό ναό τών Καρυ...κάπως, αύτόν πού έχει τά άγάλματα τών γυναικών.

Οί «Καρυ...κάπως» ήταν άκριβώς έκεΐνο πού προξένησε τή μεγαλύτερη απελπισία στούς ντόπιους καί ξένους παρατηρη­ τές. Ένας άλλος νεαρός άριστοκράτης ταξιδιώτης, ό Φρειδερί­ κος Ντάγκλας, κατέγραψε τήν άκόλουθη ιστορία: Ένας άγράμματος υπηρέτης τοΰ Δισδάρη τής Αθήνας ... μέ διαβεβαίωσε πώς, δταν τά πέντε άλλα κορίτσια* έχασαν τήν άδελφή τους, έκδήλωναν τή θλίψη τους καθώς έπεφτε τό βράδυ γεμίζοντας τον αέρα μέ τούς πιο γοερούς αναστεναγμούς καί θρήνους, πώς ό ίδιος ειχε άκούσει τό παράπονό τους καί πώς πάντα έπηρεαζόταν σέ τέτοιο βαθμό ώ­ στε αναγκαζόταν νά φεύγει άπό τήν Ακρόπολη μέχρι νά σταματήσουν καί πώς ή αρπαγμένη άδελφή άκουγε τή φωνή τους καί κατέπληξε τήν κάτω πόλη, δπου τήν είχαν τοποθετήσει, άπαντώντας τους στούς ίδιους θρηνώδεις τόνους. Δέν μπορούμε νά άρνιόμαστε νά παραδεχτούμε δτι οί Αθηναίοι δέν είναι τόσο άδιάφοροι δσο μας τούς παρουσιάζουν κα­ μιά φορά απέναντι στά θαύματα καί τά μνημεία τής πόλης τους.6

Μιά άκόμη πιο περίτεχνη εκδοχή προσφέρει ό Χόμπχαους: Όσον αφορά τά άγάλματα, ανάμεσα στούς άπλούς Αθηναίους επι­ κρατεί μιά περίεργη ιδέα, δτι πρόκειται γιά πραγματικά σώματα, Α­ κρωτηριασμένα καί στοιχειωμένα στή σημερινή τους άπολίθωση άπό μάγους, πού θά τά έχουν στήν έξουσία τους δσο οί Τούρκοι είναι κυ­ ρίαρχοι τής Ελλάδας* ύστερα, θά μεταμορφωθούν στά πρωτινά τους σώματα. Τό πνεύμα μέσα τους άποκαλείται Άράπης,'καί συχνά άκούγεται νά κλαίει καί νά θρηνεί γιά τήν κατάστασή του. Στις μέρες μας μερικοί Έλληνες πού μετέφεραν άπό τήν Αθήνα στον Πειραιά ενα κιβώτιο μέ μερικά άπό τά Ελγίνεια Μάρμαρα, τό πέταξαν κάτω, καί γιά κάμποση ώρα κανείς δέν μπορούσε νά τούς πείσει νά τό αγγίξουν, * [Ελληνικά στο κείμενο.]

264

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γιατί δλο έλεγαν δτι άκουσαν τόν Άράπη (δηλαδή τό μαγεμένο πνεΰ­ μα μέσα στο γλυπτό) νά κλαίει καί νά στενάζει γιά τά άλλα πνεύμα­ τα πού έμεναν σκλαβωμένα στήν Ακρόπολη. Οί Αθηναίοι υποθέτουν δτι ή κατάσταση αύτών τών μαγεμένων μαρμάρων θά βελτιωθεί άν φύγουν άπό τή χώρα οί Τούρκοι τύραννοι.7

Είναι φανερό πώς τά άγάλματα διατηρούσαν άκόμη τις δαι­ μονικές δυνάμεις πού στοίχειωναν τις άρχαιότητές στο Βυζάν­ τιο καί τις καθιστούσαν άντικείμενα ύποπτα άλλά καί σεβαστά. Αύτή ήταν ισως ή πηγή τοΰ δέους πού ένιωσε ό Δισδάρης δταν ειδε τή μετόπη νά πέφτει, καί μαζί της άφησε νά πέσει κι ένα δάκρυ μαζί μ ’ έναν άναστεναγμό: «Τέλος!»* (Εντούτοις αύτός ό ίδιος, ή κάποιος διάδοχός του, δέκα χρόνια άργότερα δέν ειχε κανέναν ένδοιασμό νά κυλήσει άλλη μιά μετόπη άπό τόν γκρε­ μό, ώς άποχαιρετιστήριο δώρο γιά τόν φίλο του τόν Κόκκερελ.) Άλλά οί δοκιμασίες τών Μαρμάρων μόλις άρχιζαν. Τά κι­ βώτια πού ήταν φορτωμένα στον «Μέντορα» βυθίστηκαν μαζί του έξω άπό τά Κύθηρα καί δέν άνασύρθηκαν παρά τόν Όκτώβριο τοΰ 1804. Άλλα πλοία μετέφεραν κι άλλα κιβώτια, ώσπου έφυγαν τά πενήντα* έμεναν δμως άλλα πενήντα. Αύτά φορτώθηκαν τελικά σ’ ένα πλοίο πού, κατά σύμπτωση, τό κυ­ βερνούσε ό άδελφός τοΰ Κλάρκ. Όταν ό Έλγιν έφυγε άπό τήν Κωνσταντινούπολη, στις 16 Ίανουαρίου 1803, γιά νά επιστρέφει στήν Αγγλία, ειχε ξοδέψει γιά δλες αύτές τις έργασίες σχεδόν 40.000 λίρες άπό δικά του χρήματα. Καί τόν περίμεναν χειρότερα. Κατά τήν έπιστροφή του στήν πατρίδα μέσω Γαλλίας, ύστερα άπό μιά αιφνίδια άλλαγή πολιτικής τοΰ Ναπολέοντα, συνελήφθη ώς αιχμάλωτος π(Δέμου καί φυλακίστηκε στο Παρίσι, στήν Μπαρέζ καί τελικά στο Πώ, μέχρι τό 1806. Τότε πλέον ή Λαίδη Έλγιν, πού ειχε γυρίσει στήν Αγγλία έννέα μήνες νωρίτερα, τά ειχε φτιάξει μέ κάποιον Ρόμπερτ Φέργκυσον, καί ό Έ λγιν δέν εϊχε έναλλακτική λύση πα* [Ελληνικά στο κείμενο.]

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

265

ρά νά ζητήσει —ενα πολύ δαπανηρό— διαζύγιο. Ειχε σχεδόν καταστραφεΐ, δέν υπήρχαν προοπτικές γιά άλλη πολιτικής φύσεως έργασία (σύμφωνα μέ τούς δρους του λόγου τιμής πού ειχε δώσει στον Ταλλεϋράνδο γιά νά τον απελευθερώσει), καί τά κιβώτια μέ τά μάρμαρά του βρίσκονταν τά περισσότερα στή Μάλτα ή άποθηκευμένα προσωρινά σ’ ενα παράπηγμα στο Πάρκ Λέιν. Τί μέλλον διαγραφόταν γιά τον φιλόδοξο προστάτη τών τεχνών; Τό πρώτο πράγμα πού έκανε ό Έλγιν ήταν νά οργανώσει μιά δημόσια έκθεση, τον Ιούνιο τοΰ 1807, στο κτίριο τοΰ Πάρκ Λέιν. Οί καλλιτέχνες συνέρρευσαν γιά νά δοΰν τά μάρμα­ ρα, καί τό αποτέλεσμα ήταν κάτι σάν ήλεκτρική έκκένωση. Ό Φλάξμαν, πού ή τεχνοτροπία του είχε διαμορφωθεί άπό τή φει­ δωλή γραμμικότητα τών αγγειογραφιών σ’ έναν λιτό κλασικι­ σμό, γοητεύτηκε αμέσως άπό τον πλούτο τής ξεχωριστής λε­ πτομέρειας, πού κατά κανέναν τρόπο δέν μείωνε τήν ωραιότητα τών γλυπτών. Ό Φιούσλι περιφερόταν ανακράζοντας «Οί Έ λ ­ ληνες ήταν θεοί!» Οί προστατευόμενοι τοΰ Τόμας Χόουπ —ό Μπέντζαμιν Ούέστ, ό Μπέντζαμιν Ρόμπερτ Χαίηντον καί ό Ρόμπερτ Ούέστωλ— ήταν καταμαγεμένοι. Ή αντίδραση τοΰ Χαίηντον είναι πασίγνωστη: Τό πρώτο πράγμα στο όποιο έπεσε τό βλέμμα μου ήταν ό καρπός τοΰ χεριοΰ ένός αγάλματος σέ μιά άπό τις ομάδες τών γυναικών, στον όποιο φαίνονταν, αν καί ή μορφή ήταν γυναικεία, ή κερκίς καί ή ώλένη. Έμεινα έκπληκτος, γιατί δέν τις εϊχα δει ποτέ ούτε κάν νά διαγρά­ φονται σέ γυναικείο καρπό σέ άρχαΐο έργο. Έριξα τή ματιά μου στον αγκώνα καί είδα τον έξωτερικό κόνδυλο νά έπηρεάζει φανερά τό σχή­ μα, δπως στή φύση. Ειδα δτι ό βραχίονας βρισκόταν σέ ανάπαυση καί τά μαλακά τμήματά του ήταν χαλαρά. Αύτός ό συνδυασμός φύσης καί ιδέας, πού ένιωθα δτι έλειπε τόσο πολύ στήν υψηλή τέχνη, έξετίθετο έδώ μέρα μεσημέρι γιά νά σέ πείσει. Ή καρδιά μου πήγαινε νά σπά­ σει! Ακόμη κι αν δέν ειχα δει τίποτε άλλο, είχα δει αρκετά γιά νά μέ κρατήσουν στή φύση γιά τήν ύπόλοιπη ζωή μου. ... Αίσθάνθηκα σάν κάποια θεία αλήθεια νά ειχε λάμψει μέσα στο

266

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μυαλό μου καί κατάλαβα δτι αύτά [τά μάρμαρα] θά ξυπνοΰσαν έπιτέλους τήν τέχνη τής Εύρώπης άπό τό λήθαργο της στο σκοτάδι.8

Αμέσως άλλαξε τήν τεχνοτροπία τής ζωγραφικής του. Ή άφιξη τοΰ ίδιου τοΰ πράγματος έδειξε πόσο ώχρες απομιμή­ σεις ήταν τά σχέδια τών παλαιότερων ταξιδιωτών. (Φυσικά, πρέπει κανείς νά λάβει ύπόψη του πόσο δύσκολο είναι νά σχεδιά­ ζει κανείς γλυπτά πού βρίσκονται κάπου δώδεκα μέτρα πάνω άπό τό έδαφος.) Έ γινε φανερό τό ροκοκό τοΰ Ντάλτον καί ή έλλειψη «όστεολογικής αλήθειας» καί ό φειδιανισμός τοΰ θερ­ μοκηπίου (δπως άποκλήθηκε άπό τόν Κατρεμέρ ντέ Κενσύ) τοΰ Πάρς. Άποκαλύφθηκαν άκόμη καί άσάφειες ποΰ καί ποΰ στά σχέδια τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ. Ωστόσο, μολονότι οί καλλιτέχνες γοητεύτηκαν, οί ειδήμονες τής τέχνης καί οί Ντιλετάντι έκαναν δ,τι μποροΰσαν γιά νά μειώσουν τά γλυπτά. Γιατί τώρα θά έπρεπε νά άναθεωρήσουν τή βασικότερη αρχή τής έλληνικής τέχνης, τήν αρχή τοΰ Ιδεώ ­ δους. Ό Γκαΐτε είχε ήδη καταφέρει νά ξεπεράσει τό άδιέξοδο τοΰ Ιδεώδους (βλ. Κεφάλαιο ζ') καί ήταν ενθουσιασμένος μέ τά γλυπτά, διακόσμησε μάλιστα καί τό σπίτι του στή Βαϊμάρη μέ σχέδιά τους φτιαγμένα άπό τόν Χαίηντον. Ό Χάζλιτ έθετε σωστά τό πρόβλημα δταν δήλωνε δτι ό Φειδίας αντέγραφε τέ­ λεια άλλά πραγματικά ανθρώπινα δντα. Στις ρίζες τής έλληνι­ κής τέχνης δέν βρισκόταν κανένας μαθηματικός κανόνας, κανένα Ιδεώδες, άλλά ανθρώπινη τελειότητα, σάν κι αύτήν πού δόξασε ό Πλάτων. Ή ψυχρή άπλότητα τών περίφημων άγαλμάτων τής Ρώμης, τοΰ Απόλλωνα τοΰ Μπελβεντέρε κ.ά., άποκαλυπτόταν ώς ύπεκφυγή. Κανένας είδήμων δέν θά μποροΰσε ν$Ράνεχθεΐ κάτι τέτοιο. Θά έπληττε ανεπανόρθωτα δλους τούς ισχυ­ ρισμούς τους. Ή Συλλογή Τάουνλυ, γιά νά άναφέρουμε μόνο μία, θά έμπαινε στο περιθώριο. Κι έπειτα, ποιος άριστοκράτης θά ήθελε νά έχει μιά άπό αύτές τις τραχιές καί άκρωτηριασμένες πέτρες στο σαλόνι του άντί γιά μιά άλαβάστρινη Αφροδίτη;

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

267

Τό κριτήριο τοΰ «σαλονιού» στήν τέχνη έχει μεγάλη ιστορία. Αρχηγός τής έπίθεσης τών Ντιλετάντι κατά τών μαρμάρων υπήρξε ό Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ. Είναι πιθανό δτι ήδη τό 1803 ειχε μπλοκάρει ενα έμβασμα πού είχε προταθεΐ νά σταλεί άπό τήν Εταιρεία πρός τον Λουζιέρι. Τώρα έδειξε καθαρά τις δια­ θέσεις του μέ μιά δηκτική παρατήρηση στον Έλγιν στή διάρ­ κεια ένός δείπνου τό 1806: «Χαμένοι οι κόποι σας, Λόρδε μου Έλγιν. Τά μάρμαρά σας έχουν ύπερτιμηθεΐ: δέν είναι έλληνικά* εϊναι ρωμαϊκά, τής εποχής τοΰ Άδριανοΰ». Φυσικά, δέν είχε δει τά μάρμαρα* είχε μόνο παρανοήσει τον Σπόν, πού δήλωνε δτι δύο κεφαλές, πιθανόν μεταγενέστερες προσθήκες, έμοιαζαν γιά πορτρέτα τοΰ Άδριανοΰ καί τής Σαβίνας (βλ. σ. 123). Ό Λέ Ρουά καί ό Σατωβριάνδος ήταν λιγότερο έπιφυλακτικοί καί θεώρησαν ολόκληρο τό αέτωμα άδριάνειο. Αύτή ήταν ή άποψη πού υιοθέτησε αβασάνιστα ό Παίην Νάιτ, καί ή γνώμη του πα­ ρέσυρε τον κόσμο τών Ντιλετάντι. Οί πιθανότητες τοΰ Έλγιν γιά έπιρροή ή ανταμοιβή φαίνονταν νά απομακρύνονται. Άντέδρασε μέ ένα 'Υπόμνημα (πού τό συνέταξε ό Χάμιλτον), στο όποιο κατέγραφε λεπτομερώς τούς σκοπούς του καί τά έξο­ δα του καί πρότεινε νά αγοράσει τή συλλογή τό Κοινοβούλιο. Τοΰ πρόσφεραν τριάντα χιλιάδες λίρες —λιγότερο άπό τά μισά άπό δσα είχε ύπολογίσει ό Έλγιν ώς συνολική του δαπάνη μέχρι τήν έποχή έκείνη— κι αύτός άρνήθηκε τήν πώληση. Στήν έχθρότητα αύτή προστέθηκε καί ή δημόσια αγανάκτη­ ση τοΰ Βύρωνα, ό όποιος, μέ τήν έκδοση τοΰ Τσάιλντ Χάρολντ (Οιίΐάβ Ηατοΐά) τον Μάρτιο τοΰ 1812 είχε γίνει ό αγαπημένος τοΰ βρετανικού κοινοΰ. Είχε ήδη καταδικάσει τον Έλγιν πριν κάν δει τήν Αθήνα (βλ. τούς στίχους στήν άρχή τοΰ ύποκεφαλαίου) καί τώρα έπανερχόταν στήν επίθεση. Πέντε στροφές τοΰ Τσάιλντ Χάρολντ ήταν άφιερωμένες στο έγκλημα τοΰ Έλγιν. Μιά στροφή πού άφαιρέθηκε συνδέει τον Έλγιν καί τον Χά­ μιλτον (πού είχε πεθάνει τό 1803) μέ τον Άμπερντήν καί μέ τον Χόουπ.9 Άλλά οί δύο τελευταίοι, ήδη αναγνωρισμένοι

268

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

στήν αγγλική κοινωνία, βρίσκονταν σέ καλύτερη θέση άπό τόν Έλγιν, ώστε νά άντέξουν τήν πολεμική. Ή πιο γερή έπίθεση έγινε μέ τήν Κατάρα της 9Αθήνας ( ΤΗβ ΟιίΓδβ οίΜΐηβτνα), πού γράφτηκε δπως καί ό Τσάιλντ Χάρολντ στήν Αθήνα τό 1811, άλλά έκδόθηκε λίγο άργότερα. Έδώ στιγματιζόταν οχι μόνο ή βεβήλωση τοΰ Έλγιν, άλλά καί ή ύποτιθέμενη εύπιστία καί άνοησία τών θαυμαστών τών μαρμάρων. Στις κοσμοπλημμυρισμένες πόρτες σάν νά μελετούνε* Χασομέρηδες κοιτάζουν, στέκουνε καί φλυαροΰνε. Πιο κεΐ κόρη χλωμή βλέπει, καί στενάζει λές σιμά των Άπό πόθο, γιά τις κόψες τών γιγάντιων αγαλμάτων, Κι άν στήν αίθουσα ή ματιά της δείχνει νάνε άφηρημένη Εινε ψέμα, καλοβλέπει πόδι ή ράχη άντρειωμένη, Καί τών σημερνών μ’ έκείνων κάνοντας τή διαφορά, Λέγει, «οί Έλληνες στ’ άλήθεια, παλληκάρια μιά φορά». Κι δσο τά θωρεΐ μ’ αγάπη λαχταράει άντρίκια κι ώρια καί ζουλεύει τή Λαΐδα γιά τής Αττικής τ ’ άγόρια. Πότε σημερνή κοπέλα τέτοιους έραστές θά πιάση, Ά , δέ γίνεται ό σίρ Χάρης μέ τόν Ηρακλή νά μοιάση. Μά στερνός, στο σαστισμένο πλήθος, κάπου σέ μιάν άκρη, Ένας πού ήσυχα κοιτάζει βουρκωμένος άπ’ τό δάκρυ, Μ’ άλαλο θυμό καί πόνο μιά αύτά ποΰκλεψαν θαυμάζει, Μιά σιχαίνεται τόν κλέφτη σύψυχα κι ανατριχιάζει. Ώ ! πού ζώντας καί πού σκόνη, δίχως σχώριο νά γροικήση, Ν’ άκλουθιέται ή άχορτασιά του ή ιερόσυλη μέ μίση, Καί σέ φύλλα λεκιασμένα καί γραμμές πού καίνε ας γίνη Ατελείωτα νά στράφτουν έμπρηστές ναών10 κι Έλγίνοι, Καταδικασμένοι αιώνια στο ίδιο άνάθεμα κ’ οί δυό τους, Πού ίσως στο στερνό θέ νάβρης καί τόν πιο χειρότερό τοΰ|, Έ τσ ι ας στέκουν, νά τούς βλέπουν τά μελλούμενα τά χρόνια, Άγαλμα άσειστο, μέ βάση μοναχή τήν καταφρόνια. [μτφρ. Στεφάνου Μύρτα]

Τό τελικό άποτέλεσμα ήταν ή άτίμωση γιά τόν Έλγιν. Ό ­ πως γράφει ό Σαίντ Κλαίρ (σ. 202):

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

269

Έπεσε, ανυπεράσπιστος, άπό τήν έπίθεση τοΰ Βύρωνα. ""Αν δέν ήταν ό Βύρων, ή φιλοδοξία του νά βελτιώσει τή βρετανική καλαισθη­ σία θά μποροΰσε νά είχε έκπληρωθεΐ ήσυχα καί οί τιμές πού τόσο διακαώς έπιθυμοΰσε θά τοΰ εϊχαν ’ίσως άπονεμηθεΐ' οί σημερινοί Έ λ ­ ληνες θά μποροΰσαν νά παθιάζονται τόσο λίγο πού τά Μάρμαρα τοΰ Παρθενώνα είναι στο Λονδίνο δσο καί γιά τό δτι ή Αφροδίτη τής Μήλου είναι στο Παρίσι. Φυσικά, τήν εποχή έκείνη τέτοιες σκέψεις πολύ μικρή παρηγοριά ήταν ικανές νά προσφέρουν.

Ό Έλγιν άποσύρθηκε σέ μιά μετρημένη ζωή σέ μιά πτέρυγα τοΰ Μπρούμχωλ, ένώ τά γλυπτά του, πού είχαν πλέον μεταφερθεΐ άπό τό Πάρκ Λέιν, στήθηκαν στο Μέγαρο Μπέρλινγκτον, πολλά άπό αύτά στήν ύπαίθρια αύλή. Στο μεταξύ, ό Λουζιέρι ήταν ακόμη απασχολημένος στήν Αθήνα, καί μάλιστα έξασφάλισε μιά συμφωνία μέ τον Βελή Πασά, σύμφωνα μέ τήν οποία μποροΰσε νά σκάψει στήν Όλυμπία.-Ό Έλγιν δμως δέν είχε περισσευούμενα χρήματα καί δέν ήταν διατεθειμένος νά κοπιάσει μάταια γιά δεύτερη φορά. Τό μόνο πού μποροΰσε νά πληρώσει ήταν μιά αποζημίωση γιά τήν πόλη τής Αθήνας, ύπό.τή μορφή ένός ρολογιοΰ πού τοποθετήθηκε σέ βάθρο κοντά στούς ’Αέρηδες καί έπέζησε γιά λιγότερο άπό δέκα χρόνια, ώσπου καταστράφηκε κατά τήν Ελληνική Επανάσταση. (Ό Έντμόν ’Αμπού προσφυώς περιέγραψε τήν ανταλλαγή ώς «ενα γυάλινο κολιέ γιά μιά ράβδο χρυσοΰ».) Ό ίδιος ό Λουζιέρι παρέμεινε ύπάλληλος τοΰ Έλγιν ώς τό θάνατό του τό 1821. Σ ’ δλο αυτό τό διάστημα ολοκλήρωσε δύο σχέδια. Θάφτηκε στο μοναστήρι τών Καπουτσίνων στήν Αθήνα.

Οί ναοί της Αίγινας καί τών Βασσών Αύτό πού θέλω πάνω απ’ δλα είναι άγάλματα, καί τή συλλογή μου νά λάμπει άπό τήν ύπεροχή τους. (Βασιλιάς Λουδοβίκος Α' τής Βαυα­ ρίας πρός τον Γ ιόχαν Μάρτιν φόν Βάγκνερ)

270

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Καί φτάνουμε επιτέλους στά μάρμαρα τής Αίγινας, ενα μνημείο πού φέρει πάνω του τήν πλήρη έκφραση τοΰ ... ούμανισμοΰ, ενα εργο στο όποιο ή παρουσία τοΰ ανθρώπου, πού ύλοποιεΐται μέ απόλυτη δεξιοτεχνία καί μέ καθαρή σύλληψη τοΰ πώς είναι στήν πραγματικό­ τητα, πώς κινείται καί πώς μοιάζει, αγγίζεται μέ τήν πιο φρέσκια αίσθηση έκείνης τής νέας ανακάλυψης, τής έσωτερικής αξίας* μέ τήν έξαγνιστική ένέργεια άξιων παθών, τό φώς τοΰ λόγου του νά λάμπει μέσα άπό ανθρώπινες μορφές καί κινήσεις, τελετουργικό, ελκυστικό, συγκινητικό. (Ούώλτερ Πέιτερ, Τά Μάρμαρα της Αίγινας)

Ή ιστορία τοΰ Έλγιν δέν τελείωσε, άλλά γιά νά έτοιμάσουμε τή σκηνή γιά τήν κατακλείδα της πρέπει νά έπιστρέψουμε πρώτα στήν Αθήνα καί στις δραστηριότητες μιας άλλης ομά­ δας νέων, πού ήταν γεμάτοι ένθουσιασμό γιά τήν έλληνική τέ­ χνη και άρχιτεκτονική. Οί νεαροί Άγγλοι τής υψηλής κοινω­ νίας δέν κινούνταν στούς ίδιους κύκλους μέ τούς μποέμ καλλιτέ­ χνες τοΰ Έλγιν, αν καί αναπόφευκτα συναντιούνταν μέσω τής κεντρικής μορφής τοΰ Φωβέλ. Ό πρώτος άπό τούς εύγενεΐς ταξιδιώτες πού ήρθε ειδικά γιά νά μελετήσει αρχαιολογία ήταν ό «ταξιδεμένος βαρόνος, ό Ά ­ μπερντήν ό Αθηναίος», δπως τόν άποκάλεσε ό Βύρων. Γεννημένος τό 1784, κληρονόμησε μετά τό θάνατο τοΰ είκοσιεπτάχρονου πατέρα του, τό 1791, μιά περιουσία πού δέν μποροΰσε νά περιέλθει στήν κυριότητά του πριν άπό τήν ένηλικίωσή του. Άφοΰ λοιπόν πήρε τό δίπλωμά του άπό τό Καίμπριτζ (γιά τό όποιο δέν χρειάστηκε νά δώσει εξετάσεις, άφοΰ ήταν εύγενής), γέμισε τό διάστημα πού μεσολαβοΰσε μέ ταξίδια στήν Ευρώ­ πη. Τά ταξίδια είχαν γίνει πιο εύκολα μέ τή Συνθήκη της Ά μιένης τής 25ης Μαρτίου 1802, κι έτσι στις 19 Νοεμ{3φίου ό Άμπερντήν ξεκίνησε γιά τήν Ελλάδα καί αποβιβάστηκε στον Πειραιά τήν 1η Απριλίου 1803. Τόν ύπόλοιπο χρόνο τόν αφιέ­ ρωσε σέ ταξίδια στήν Ελλάδα καί τή Μικρά Άσία. Στήν Α θή­ να είδε τήν κατάληξη τών έργασιών τοΰ Έλγιν στον Παρθενώ­ να, καί ίσως ήταν ό ενας άπό τούς «δύο Άγγλους άριστοκρά-

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

271

τες» πού πρόσφεραν στον Λουζιέρι 50.000 γρόσια (4.000 λί­ ρες) γιά τή ζωφόρο τοΰ Παρθενώνα.11 Τελικά απέκτησε μόνο τό κάτω μέρος ένός ποδιοΰ άπό μιά μετόπη, πού κι αύτό έχει τώρα χαθεί. Βοήθησε επίσης στήν αποκατάσταση τής Πνύκας κι έκανε άνασκαφές στήν Α ττική καί στις Άμύκλες (βλ. σ. 162). Στή Μεσσήνη απέκτησε ένα κεφάλι πού βρίσκεται σήμερα στο Βρε­ τανικό Μουσείο (άρ. 1600)* ή Όλυμπία δμως ήδη «είχε έξερευνηθεΐ πολύ καλά» καί ύπέθεσε δτι δέν θά έβρισκε εκεί τίπο­ τε περισσότερο πιά. Πόσο λάθος έκανε! Τό 1804, μετά τήν έπιστροφή του στή Σκοτία,.ή πολιτική του σταδιοδρομία απορρόφησε τό μεγαλύτερο μέρος τής προσοχής του. Μπόρεσε δμως νά διευρύνει τήν κατανόησή του γιά τις αρχαιότητες πού ειχε δει στήν Ελλάδα κάνοντας βιβλιο­ κρισίες σέ δημοσιεύματα σχετικά μέ τήν αρχαιολογία, καί τον Μάιο τοΰ 1805 τον εξέλεξαν στήν Εταιρεία τών Ντιλετάντι, τής όποίας παρέμεινε ενεργό μέλος μέχρις δτου έγινε Υπουρ­ γός Εξωτερικών, τό 1828. Τό 1811 ήταν πρόεδρος τής έπιτροπής πού χρηματοδότησε τήν τρίτη αποστολή τοΰ Γκέλ στήν Ανατολική Μεσόγειο — αύτήν πού ειχε ώς αποτελέσματα τά έργα Αρχαιότητες της Ελευσίνας καί, Αρχαιότητες της Α τ ­ τικής. Τό 1812 έγραψε μιά μακροσκελή εισαγωγή στή μετά­ φραση τοΰ Βιτρούβιου πού έκανε ό Ούίλλιαμ Ούίλκινς, ή οποία αργότερα παρουσιάστηκε αναθεωρημένη ώς ’Έρευνα τών αρ­ χών της έλληνικης αρχιτεκτονικής (Ιηφιπγ ίηΐο ΐΗβ ΡήηώρΙβδ ο ί ΟΓββΙί ΑΓβΗίΐβοΐυΓβ). Υποστήριξε σθεναρά δτι ή έκτίμηση τής ομορφιάς είναι αύθόρμητη καί αισθητική, οχι διανοητική, πράγμα πού τον τοποθέτησε στο πλευρό τοΰ Γιούβντε'ιλ Πράις ένάντια στον Ρίτσαρντ Παίην Νάιτ, καί ’ίσως κατέστησε πιο άκαμπτη τήν αντίδρασή του στά έπιχειρήματα γιά τήν αξία τών Ελγίνειων Μαρμάρων. Αύτό τό αξιόλογο έργο, δπως καί εκείνο τοΰ Αιδεσιμότατου Ροβέρτου Ούώλπολ, τοΰ οποίου ή εντυπωσιακή συλλογή Άπο'

272

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μνημονεύματα σχετικά μέ τήν Ευρωπαϊκή καί Ασιατική Τουρ­ κία (ΜβιτιοίΓδ Κβίαΐίη# ίο ΕιίΓορβαη αηά Αδίαΐίο ΤηιΊίβγ) έκδόθηκε τό 1817, αξίζει νά διαχωριστεί σαφώς άπό τις πιο άρπακτικές πράξεις πού καταλαμβάνουν τό προσκήνιο —μολονό­ τι οί ίδιοι άνθρωποι συχνά μπορεί νά έπιδίδονταν καί στά δύο. "Άν αύτό ήταν τό άρχαιολογικό κλίμα στήν Αθήνα, τόν κοι­ νωνικό τόνο, τουλάχιστον γιά τούς Άγγλους, τόν έδινε ό Λόρ­ δος Βύρων, πού έφτασε έδώ τό φθινόπωρο τοΰ 1809. Άπό τήν Αθήνα ό Βύρων θά έξερευνοΰσε τις γειτονικές περιοχές μαζί μέ τόν φίλο του τόν Χόμπχαους, κάνοντας έκδρομές σέ δημοφι­ λή μέρη δπως ήταν τό Σούνιο (δπου κάποτε επιτέθηκαν στήν παρέα ληστές) καί ό Μαραθώνας. Ό Χόμπχαους έρευνοΰσε τις άρχαιότητές τών τόπων αύτών, πράγμα πού ό Βύρων τό άπέρριπτε συνολικά ώς «άρχαιοδιφικές μποΰρδες». Ένώ ό Χόμπ­ χαους άνοιγε τάφους στήν Τρωάδα, ό Βύρων κυνηγοΰσε μπεκά­ τσες. Καί στήν Αθήνα μιά ρομαντική περιπέτεια, δπως τό νά σώσει μιά μοιχαλίδα άπό βίαιο πνιγμό, ήταν περισσότερο τοΰ γούστου του άπό τό νά έξετάζει άγάλματα καί έπιγραφές. Αύ­ τό δέν σημαίνει πώς ήταν άδιάφορος γιά τήν τύχη τών άρχαιοτήτων, άλλά «ή βελτίωση τών τεχνών στήν Αγγλία» δέν είχε κανένα νόημα γ ι’ αύτόν: σκοπός του ήταν νά τιμήσει τή δόξα τής Ελλάδας τοΰ παρελθόντος, άλλά αύτό πού έκαναν οί αρ­ χαιολόγοι μέ τή μελέτη έκεΐνος νά τό πράξει μέ τήν ποίηση καί τή δράση. Πράγματι, ό Βύρων έπιζητοΰσε ποικίλες έμπειρίες. Έκτος άπό τήν περίφημη κολύμβησή-του άπό τή Σηστό στήν Άβυδο καί τή λιγότερο γνωστή άναρρίχησή του στις Συμπληγά^ς, οί περιπέτειές του περιλάμβαναν «μερικές έπιθέσεις ληστών καί τόν κίνδυνο ναυαγίου μέ μιά τούρκικη γαλιότα πριν άπό έξι μή­ νες, μιά έπίσκεψη σ’ έναν Πασά, τό πάθος γιά μιά παντρεμένη γυναίκα στή Μάλτα, τήν πρόκληση ένός άξιωματικοΰ σέ μονο­ μαχία, τό δεσμό μέ τρεις Έλληνοποΰλες στήν Αθήνα, μέ πολ­ λά άστεΐα έπεισόδια καί αίσιες προοπτικές. ... Ό Χόμπχαους

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

273

στιχουργεΐ καί κρατάει ήμερολόγιο* εγώ χαζεύω καί δέν κάνω τίποτε» (έπιστολή πρός τόν Φ. Χότζσον, έξω άπό τήν Άβυδο, 5 Μαΐου 1810). Τό σχέδιο νά δοκιμάσει νά πηδήξει, δπως ή Σαπφώ, άπό τό άκρωτήριο του Λευκάτα στή Λευκάδα ( Ε π ι­ στολές, I, 276), έγκαταλείφθηκε, δπως καί ή ιδέα νά άγοράσει τήν Ιθάκη ( Επιστολές, I, 305). Αλλά τό έπόμενο μεϊζον άρχαιολογικό γεγονός τών χρόνων αύτών προκλήθηκε μέσω τοΰ Βύρωνα. Τόν Νοέμβριο τοΰ 1810 ό κύκλος του περιλάμβανε, έκτος άπό τόν ποιητή Ούίλλιαμ Χαίηγκαρθ καί τόν μυθιστοριογράφο Τζών Γκώλτ (ΙοΗη Οαΐΐ) —ό όποιος προσπαθοΰσε νά ξεκινήσει μιά έπιχείρηση στή Μύ­ κονο— «τόν Γ άλλο πρόξενο κι εναν Ιταλό ζωγράφο [τόν Λου­ ζιέρι] καί ... πέντε Τεύτονες καί Κίμβρους, Δανούς καί Γερμα­ νούς, πού ταξιδεύουν γιά μιά Ακαδημία» (έπιστολή πρός τόν Φ. Χότζσον, 10 Νοεμβρίου). Αύτοί οι Βόρειοι ήταν ό Βαρόνος Χάλλερ φόν Χάλλερσταϊν (Η&Πθγ νοη ΗαΙΙβΓδΙβίπ, 1774-1817), άρχιτέκτονας άπό τή Νυ­ ρεμβέργη, ό Γιάκομπ Λίνκ (ΙαΙαΛ ϋη(Μι, 1786-1841), ζωγρά­ φος άπό τή Βυρτεμβέργη, ό Βαρόνος Όττο Μάγκνους φόν Στάκελμπεργκ (Οίΐο Μα§ηιΐδ νοη δίαοΙίβΙββΓ^) άπό τήν Εσθονία (1787-1857), πού άργότερα έπεσε θύμα μιας άνατριχιαστικής άπαγωγής άπό ληστές,12 καί δύο Δανοί, ό Πέτερ Όλουφ Μπρόνστεδ (ΡθΙθγ Οΐιιί ΒΓ^ηάδΐβά, 1780-1842) καί ό Γκέοργκ Κόος (Ο. Η. Ο. Κοβδ, 1782-1811), άπό τούς οποίους ό δεύτε­ ρος έμελλε νά πεθάνει τόν έπόμενο χρόνο στή Ζάκυνθο. Όλοι αύτοί ήταν εξαιρετικά άπασχολημένοι μέ τή μελέτη τών άρχαιοτήτων, άκολουθώντας ένα σχέδιο πού είχαν καταρτίσει ένώ σπούδαζαν μαζί στή Ρώμη. Όταν κουράζονταν άπό τις μελέ­ τες τους, οί γιορτές, οί έκδρομές καί τά θαλασσινά ταξίδια έμ­ παιναν στήν ήμερήσια διάταξη. Τά δμοια έλκονται* κι έτσι, δταν ένα μήνα άργότερα έφτασαν στήν Αθήνα δύο νεαροί Άγγλοι άρχιτέκτονες, έγιναν κι αύτοί άμέσως μέλη τής παρέας. Ή κυρίαρχη μορφή ήταν ό Τσάρλς

274

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ρόμπερτ Κόκκερελ (ΟιαΗβδ ΚοββΓΐ Οοο^βΓβΠ). Είκοσι δύο ε­ τών, ταξίδευε, δπως οί αρχιτέκτονες τών δύο προηγούμενων γενεών, γιά νά διευρύνει τδ ρεπερτόριό του στις κλασικές μορ­ φές καί έμελλε νά γίνει ένας άπό τούς περιφημότερους αρχι­ τέκτονες τής γενιάς του. Πρώτο άνάμεσα στά αριστουργήματα του είναι τό Άσμολειανό Μουσείο τής Όξφόρδης. Μόλις είχε έρθει άπό τήν Κωνσταντινούπολη, δπου είχε συναντήσει τόν Τζών Φόστερ, έναν άλλο μαθητευόμενο αρχιτέκτονα άπό τό Αίβερπουλ. Οί δύο Άγγλοι άπόλαυσαν τήν κοσμοπολίτικη κοινωνία τής * Αθήνας κι έρωτεύτηκαν, τουλάχιστον πρόσκαιρα, Έλληνίδες. Μόνο ό Φόστερ δμως άφησε τόν έαυτό του νά παγιδευτεί μόνι­ μα, λίγο άργότερα στή Σμύρνη. Έ τσι καί τώρα οί έρωτές του τόν άποσποΰσαν άπό τις μελέτες του σέ βαθμό πού ό Κόκκερελ τόν έβρισκε υπερβολικό. Ό Κόκκερελ καί ό Χάλλερ έγιναν πολύ στενοί φίλοι καί είχαν καί οί δυο τή συνήθεια νά δουλεύουν τό ίδιο σκληρά, άφοΰ με­ τρούσαν καί σχέδιαζαν δλη μέρα* «Ώ ς άληθινός Γερμανός», έ­ γραφε ό Κόκκερελ γιά τόν Χάλλερ, «είναι σχεδόν φλεγματικός, καί σέ κρίσεις μελαγχολίας πού τόν πιάνουν μερικές φορές ήθικολογεΐ, κι άκόμη χειρότερα κάποτε είναι βαρύς σάν ταφόπλα­ κα. Τά κέφια του δέν ξεπερνοΰν ποτέ τόν μέσο δρο. ... Αμέσως μετά τήν άφιξή μου έδώ, ό Γκρόπιοϋς [βλ. σ. 287] μέ συνέ­ στησε στον Χάλλερ κι άπό τότε δουλεύουμε μαζί. Ό Γκρό­ πιους μοΰ φαίνεται έξαιρετικός κι εύχάριστος άνθρωπος». (Ή γνώμη του γιά τόν Γκρόπιους θά άλλαζε μέσα στούς επόμενους μήνες.) X Μετά άπό ένα χειμώνα στήν Αθήνα, ή άνοιξη έφε^Ι: τήν έπιθυμία γιά άλλαγή. Μιά εύκολη κίνηση ήταν νά περάσουν άπέναντι στήν Αίγινα. Ένώ οί Στάκελμπεργκ, Μπρόντστεδ καί Καις ξεκίνησαν γιά τήν Κωνσταντινούπολη, οί άλλοι τέσσερις πήραν ένα καράβι γιά τήν Αίγινα. Αύτό έγινε στις 22 Α π ρι­ λίου. Δέν είχαν προχωρήσει πολύ, δταν πρόφτασαν τό πλοίο

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

275

«'Ύδρα», στο όποιο έπέβαινε ό Βύρων, πού εκανε μιά άποχαιρετιστήρια γιορτή μέ τούς Λουζιέρι, Νικολό Ζιρώ καί μερικά άπό τά Ελγίνεια Μάρμαρα. Οί τέσσερις έπιβιβάστηκαν στο πλοίο, ήπιαν πορτό καί πόντς μέχρι άργά τή νύχτα κι άποσύρθηκαν στο καράβι τους δταν πλέον τό «'Ύδρα» ήταν έτοιμο νά άποπλεύσει. Δέν ξαναεΐδαν τόν Βύρωνα, ό όποιος εφτασε στήν Αγγλία λίγους μήνες άργότερα. Όταν ό Βύρων έπέστρεψε στήν Ε λλά ­ δα, ήταν γιά τελευταία φορά: πέθανε στή διάρκεια τής Ελληνι­ κής Επανάστασης. Ή παρέα τών άρχιτεκτόνων εφτασε στήν Αίγινα τήν αύγή τής 23ης Απριλίου κι άμέσως βάλθηκε νά βρει τόν περίφημο ναό πού δέσποζε πάνω στον κόλπο άπό τήν πανέμορφη πευκό­ φυτη άετοφωλιά του. Ή Αίγινα, πατρίδα μερικών άπό τούς περιφημότερους ήρωες τοΰ Τρωικοΰ πολέμου, καί τόσο σοβαρός έμπορικός άνταγωνιστής τής Αθήνας κατά τόν 5ο αιώνα π.Χ. ώστε ό Περικλής νά τήν άποκαλεΐ «λύμη τοΰ Πειραιώς», δια­ τράνωνε τήν εύημερία της δχι μόνο συμμετέχοντας συχνά στούς μεγάλους πανελλήνιους άγώνες, άλλά καί μέ τή δημιουργία έ­ νός ναοΰ, πού παραμένει μία άπό τις δόξες τοΰ έλληνικοΰ το­ πίου: χτισμένος σ’ ενα ύψωμα πάνω άπό τό όποιο ορθώνεται τό δρος Έλλήνιο, ό ναός δεσπόζει στον κόλπο τής Αγίας Μαρί­ νας καί στά είκοσι μίλια θάλασσας πού τόν χωρίζουν άπό τήν Αθήνα. Οί κολόνες του, τριγυρισμένες άπό πεΰκα, τραβανε άκόμη τή ματιά τοΰ ναυτικοΰ, δπως στις άρχές τοΰ 19ου αιώνα. Πολλοί ταξιδιώτες τόν εϊχαν έπισκεφθεΐ καί εΐχαν ομόφωνα ύποθέσει πώς ήταν ό περίφημος ναός τοΰ Πανελληνίου Διός, πού βρισκόταν στήν ψηλότερη κορφή τοΰ νησιοΰ. Εντούτοις, άν καί ήταν σαφές πώς αύτό κατά κανέναν τρόπο δέν ήταν τό ψηλό­ τερο βουνό τής Αίγινας, λίγοι εΐχαν άμφισβητήσει τήν ταύτιση. Μόνο τό 1901 πιά ό ’Άντολφ Φούρτβαΐνγκλερ άπέδειξε τήν ταύτισή του μέ τό ναό τής Αφαίας πού περιγράφεται άπό τόν Παυσανία. (Ή Αφαία ήταν μιά κρητική θεά, πού ταυτίζεται

276

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

μέ τήν Άθηνα.) Μερικοί τόν θεωρούσαν ναό τής Αφροδίτης· ό Λήκ μάλιστα απορούσε γιά ποιο λόγο ό Παυσανίας δέν άνέφερε ποτέ αύτόν τό ναό, μολονότι είχε τόσα νά πει γιά τήν άσήμαντη —ύποτίθεται— Αφαία! Ή χρονολογία τής άνέγερσης του ναοΰ είναι άβέβαιη* τό α­ νατολικό άέτωμα πάντως είναι μεταγενέστερο άπό τό δυτικό. Ή σύγχρονη άποψη τοποθετεί τό δυτικό άέτωμα στή δεκαετία τοΰ 490 π.Χ. καί τό άνατολικό στή δεκαετία τοΰ 480. Ό ναός ήταν φυσικός στόχος γ ι’ αύτή τήν ομάδα τών νέων. Ένα μεγάλο μέρος τών λιθόκτιστων τμημάτων του είχε ήδη γκρεμιστεί άπό τούς Αίγινήτες, πού έψαχναν γιά χαλκό καί μο­ λύβι.13 Κατασκήνωσαν καί άρχισαν νά σκάβουν τό λεπτό στρώ­ μα γής: Πήραμε τις προμήθειές μας καί τούς έργάτες άπό τήν πόλη, γιά καύσιμα είχαμε τό άγριο θυμάρι, ύπήρχαν άφθονες πέρδικες γιά νά τρώμε, κι άγοράζαμε κατσικάκια άπό τούς βοσκούς, καί όταν τέλειωνε ή δουλειά τής μέρας τά σουβλίζαμε μεγαλοπρεπώς πάνω άπό μιά λαμπρή φωτιά, μέ συνοδεία ντόπια μουσική, τραγούδι καί χορό. Στο πλάτωμα φύτρωνε κριθάρι, άλλά στά ίδια τά έρείπια καί στά πεσμένα κομμάτια τοΰ ναοΰ δέν είχε μαζευτεί πολύ χώμα καί χορτάρι· έτσι, χωρίς πολύν κόπο, μπορέσαμε νά βροΰμε καί νά έξετάσουμε όλες τις πέτρες πού χρειάζονταν γιά μιά πλήρη άρχιτεκτονίική άνάλυση καί άποκατάσταση. "Υστερα άπό λίγες μέρες είχαμε μάθει δλα δσα θά έπιθυμούσαμε γιά τήν οικοδομή, άπό τό στυλοβάτη μέχρι τά κεραμί­ δια, κι είχαμε κάνει δλα δσα ήρθαμε νά κάνουμε. .. Στο μεταξύ δμως είχε συμβεΐ ένα καταπληκτικό περιστατικό, πού μάς κρατοΰσε δλους σέ άκρα ύπερδιέγερση. Τή δεύτερη μέρα ένας άπό τούς άνασκαφεΐς, πού δούλευε στήν έσωτερική κιονοστοιχία, χτύπησε ένα κομμάτι πάριο μάρμαρο, τό όποιο τράβηξε τήν προσοχή του ε­ πειδή τό ίδιο τό κτίριο ήταν άπό πέτρα; Άποκαλύφθηκε πώς ήταν ή κεφαλή ένός πολεμιστή μέ κράνος, μέ τέλεια δλα τά χαρακτηριστικά του. Κειτόταν μέ τό πρόσωπο στραμμένο πρός τά πάνω, κι δπως βαθμιαία άποκαλύπτονταν τά χαρακτηριστικά του δέν μπορεΐτε νά φανταστείτε τήν έκσταση καί τήν έξαψη στήν όποια περιήλθαμε. Έ -

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

277

δώ υπήρχε ενα τελείως καινούριο ένδιαφέρον, πού μας έστρωσε μέ ζήλο στή δουλειά. Σύντομα άποκαλύφθηκε ένα ακόμη κεφάλι, έπειτα ένας μηρός κι ένας άκρος πους καί, τελικά, γιά νά μήν πολυλογούμε, κάτω άπό τά πεσμένα τμήματα του τυμπάνου καί του γείσου τοΰ ανατολικού καί τοΰ δυτικοΰ άετώματος βρήκαμε ούτε λίγο ούτε πολύ δεκαέξι αγάλματα καί δεκατρείς κεφαλές, μηρούς, βραχίονες κτλ., ό­ λα άριστα διατηρημένα, ούτε ένα μέτρο κάτω άπό τήν έπιφάνεια τοΰ έδάφους. Φαίνεται άπίστευτο, αν συλλογιστεί κανείς τό πλήθος τών περιηγητών πού έχουν έπισκεφθεΐ τό ναό, ότι εΐχαν παραμείνει άνενόχλητα τόσον καιρό.

Ένας σύγχρονος πίνακας τοΰ Ούίλλιαμ Τέρνερ δείχνει συν­ τρίμμια άπό βραχίονες καί κεφάλια έκεΐ δπου άργότερα άποκα­ λύφθηκε ό βωμός. Ό Κόκκερελ γρήγορα άναγνώρισε τή μοναδική άξία τών έρ­ γων αύτών γιά τήν ιστορία τής τέχνης, άφοΰ άντιπροσώπευαν μιά περίοδο τής γλυπτικής πού μέχρι τότε δέν έκπροσωποΰνταν σέ κανένα άπό τά γνωστά μνημεία: Τά άγάλματα είναι περίπου 1,50 έως 1,70 μέτρα σέ ύψος, σέ πολύ έντονη δράση, προφανώς σέ μάχη, οί ένδυμασίες είναι τοΰ πλέον αρ­ χαϊκού τύπου πού έχω δει ποτέ, τά κράνη είναι φτιαγμένα ώστε νά καλύπτουν τή μύτη καί τό πρόσωπο, δπως έκεϊνα πού θυμασαι στο βιβλίο τοΰ Χόουπ, οί περικνημίδες γιά νά προστατεύουν τό δέρμα καί οί άσπίδες μεγάλες. Υπάρχουν δύο [άγάλματα], σέ άριστη διατήρη­ ση, πού τοξεύουν: τά χέρια πού τεντώνουν τό τόξο καί τό βέλος είναι θαυμάσιας ομορφιάς* μερικά φέρουν δερμάτινο θώρακα καί ένδυμασία πού μοιάζει κάπως μέ τή ρωμαϊκή —έχω δει παρόμοια στον Παρθε­ νώνα— καί γενικά, έτσι δπως είναι, χωρίς καθόλου πτυχώσεις στά ροΰχα τους, καί μέ τήν άνατομία καί τό περίγραμμά τους, σέ διαβεβαιώνω πώς δέν ύστεροΰν σέ σύγκριση μέ οτιδήποτε έχω δει μέχρι τώ­ ρα. Τό συμβούλιο τών καλλιτεχνών μας έδώ θεωρεί πώς είναι οχι κα­ τώτερα άπό τά λείψανα τοΰ Παρθενώνα καί άσφαλώς δεύτερα στή σειρά μετά τόν κορμό (τοΰ Μπελβεντέρε), τόν Λαοκόοντα καί άλλα περίφημα άγάλματα.

278

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Οί αρχαίες πηγές μιλούσαν μέ ασυνήθιστο σεβασμό για τή Σχολή τής Αίγινας στή γλυπτική, καί ήταν φανερό πώς τό εύ­ ρημά τους ήταν ύψηλότατης αρχαιολογικής, καλλιτεχνικής καί έμπορικής αξίας. Ό ένθουσιασμός τών φίλων πρέπει γρήγορα νά κατέπεσε, καθώς άντιλήφθηκαν πώς ό καθένας τους θά έπιθυμοΰσε ή δική του πατρίδα νά έχει τήν τιμή νά κατέχει τά μοναδικά αύτά εργα. Παρ’ δλα αύτά συνέχισαν νά δουλεύουν μαζί γιά τρεις βδομάδες, μέχρι τις 4 Μαΐου, οπότε δλα τά μάρμαρα είχαν άποκαλυφθεΐ. Σέ λιγότερο άπό μία βδομάδα, στις 10 τό πρωί τής 27ης Απριλίου, κατέφθασαν οί τοπικές αρχές τής Αίγινας γιά νά διεκδικήσουν έπίσημα τις άρχαιότητές τοΰ τόπου. Ό Λίνκ τό είχε προβλέψει καί είχε σηκωθεί άπό τις τέσσερις, γιά νά έτοιμάσει τά μάρμαρα γιά μπαρκάρισμα στο πλοίο. Ένώ άκόμη συνεχιζόταν ό διαπληκτισμός, εφτασε τό πλοίο στούς πρόποδες τοΰ λόφου, καί ώς τή μία είχαν ήδη άποπλεύσει γιά τήν Αθήνα. Φυσικό ήταν τήν έπομένη νά έπισκεφθοΰν τόν Φωβέλ καί νά τοΰ ποΰν γιά τό εύρημα. Ή κατάπληξή του ήταν άνάμεικτη μέ μεγάλη ζήλια. Ό Λίνκ, δραστήριος δπως πάντα, συμβιβάστηκε μέ τούς Αίγινήτες προκρίτους άγοράζοντας τά δικαιώματα τής άνασκαφής γιά 800 γρόσια. Άλλά ποιά ήταν ή έκπληξή του δ­ ταν έμφανίστηκε ό Φωβέλ αύτοπροσώπως μέ δύο άξίνες, δα­ νείστηκε τέσσερις άπό τούς έργάτες τους κι άρχισε νά σκάβει ακριβώς στο ίδιο μέρος! Δέν μπορούσαμε νά συγκροτήσουμε τή δυσφορία μας καί τοΰ είπα­ με στά ίσια δτι αύτό δέν ήταν σωστό. Θύμωσε πολύ, καί μέσο^τή μανία του άρχισε νά μετράει επιπόλαια δσα είχαν ήδη μετρήσει με τή μεγαλύτερη ακρίβεια ό Χάλλερ καί ό Κόκκερελ. Σήμερα [28 Α π ρι­ λίου] βρήκαμε ένα άκόμη άγαλμα, οπλισμένο, μέ δερμάτινο θώρακα καί δερμάτινο σκοΰφο πάνω άπό τό κράνος, δύο πρηνείς κορμούς, τό άγαλμα τής Άθηνάς, τή μεγάλη ροζέτα καί τό ακρωτήριο μέ δύο μικρά γυναικεία άγάλματα πού, δπως είναι ντυμένα, μοιάζουν μέ τούς

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

279

γλυπτούς έτρουσκικούς κίονες. Σήμερα βρήκαμε πέντε ακόμη κεφαλές καί θραύσματα ένός γρύπα [;].

Στο μεταξύ, ό Κόκκερελ ήταν πολύ εύχαριστημένος μέ τόν έαυτό του. "Ως τις 13 Μαΐου εΐχε συγκεντρώσει τά γλυπτά σέ ενα μεγάλο σπίτι καί ήταν άπασχολημένος στο νά συνταιριάξει τά κομμάτια. Παραδεχόταν δτι ό Φωβέλ εΐχε άπογοητευθεΐ, άλλά «είναι πολύ καλός άνθρωπος γιά νά άφήσει τό φθόνο νά έπηρεάσει τις πράξεις του, καί μας προσέφερε έξαιρετική βοή­ θεια καί συμβουλές». Στήν πραγματικότητα, μέ τήν προτροπή τοΰ Λίνκ, έβαλε τούς τέσσερις νά φτιάξουν ενα συμβόλαιο πού δριζε τήν άπό κοινοΰ ιδιοκτησία τών μαρμάρων. Ό Κόκκερελ δέν εΐχε λόγο νά είναι τόσο αισιόδοξος. Πρός τό παρόν τό πιο συναρπαστικό μέρος τής έργασίας ή­ ταν ή άποκατάσταση τής σκηνής πού κοσμοΰσε τά άετώματα. Ποιος μύθος είκονιζόταν; Ό Κόκκερελ δέν εΐχε σχηματίσει γνώμη* άλλά ό Λήκ καί ό Ντόντουελ, πού ήταν άνάμεσα στούς πρώτους πού είδαν τά γλυπτά, άναγνωρίζοντας τις μορφές τής Άθηνάς καί ένός νεκροΰ ή θνήσκοντος πολεμιστή, θεώρησαν καί οί δύο πώς ήταν ή στιγμή πού Καί πάλε άπλώθη άπά στον Πάτροκλο βαρύς αγώνας, άγριος, πολύδακρος* τή μάνητα άναβε φτασμένη άπό τά ούράνια άτή της ή Άθηνά*... ( Ίλιάδα, Ρ 543-5) [μτφρ. Ν. Καζαντζάκη - I. Θ. Κακριδη]

Στήν πραγματικότητα, οί Αίγινήτες δέν εΐχαν άνάγκη νά άνατρέξουν στον Όμηρο γιά τό μύθο τους: ή τοπική παράδοση έδινε τό θέμα τόσο γιά τό δυτικό άέτωμα (ή δεύτερη —ή ομη­ ρική— πολιορκία τής Τροίας) δσο καί γιά τό άνατολικό άέτω­ μα (ή πρώτη έκστρατεία τοΰ Τελαμώνα καί τοΰ Ηρακλή κατά τοΰ βασιλιά τής Τροίας Λαομέδοντα). Γ ι’ αύτό τό έγχείρημα έγραψε ό Πίνδαρος τό 480 π.Χ., λιγότερο ίσως άπό δέκα χρό­ νια μετά τήν άποπεράτωση τοΰ ναοΰ:

280

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κ’ έτσι βάρβαρη πόλη δέν είναι ούδέ τόσο χοντρόγλωσση, πού του ήρωα τή δόξα νά μήν άγρικά του Πηλέα, τρισκαλότυχου έκείνου γαμπρού τών θεώνε, ή του Αί'αντα του Τελαμώνιου καί του γονιού του. Σ έ πόλεμο έδαΰτον χαλκάρματο, συμμαχόχερο πρόθυμο μέ τούς Τιρύνθιους στήν Τροίαν ήρώωνε μόχτο, τον εφερε μέ καράβια, τά κρίματα του Λαομέδοντα τής Αλκμήνης ό γιος νά πληρώσει ... (£Γ'’Ισθμιονίκης, 24-30) [μτφρ. Παναγη Λεκατσα]

Ό Ηρακλής άναγνωρίζεται εύκολα άπό τό τόξο καί τό κρά­ νος του άπό λεοντοκεφαλή. Έ τσι, στήν πιο πρώιμη σύνθεση (αύτήν μέ τή δεύτερη πολιορκία) εϊναι ό Πάρις μέ τον φρυγικό του σκούφο καί ό Τελαμώνας (πού παλαιότερα τον έξελάμβαναν γιά τον Αϊαντα) μέ τήν άσπίδα του, πού έχει ώς έπίσημα ένα λιοντάρι. Τό έπόμενο μεγάλο έρώτημα ήταν τί θά γινόταν μέ τά μάρ­ μαρα. Στήν άρχή ό Κόκκερελ είχε τήν ελπίδα δτι ό Λόρδος Σλάιγκο θά προσφερόταν νά τά άγοράσει, άλλά οί Γερμανοί δέν δέχονταν λιγότερα άπό 6.000 λίρες γιά δλα. Λίγο άργότερα, δύο Άγγλοι περιηγητές, ό Χένρυ Γκάλλυ Νάιτ καί ό Τζών Νίκολας Φαζάκερλυ, πρότειναν νά έξαγοράσουν τά δικαιώματα τών δύο Γερμανών έναντι 2.000 λιρών (κέρδος 10.000% γιά τον καθένα) καί νά τά δωρίσουν στο Βρετανικό Μουσείο. Κι αύτή ή πρόταση άπορρίφθηκε. Δεσμευμένοι άπό τό συμβόλαιό τους, οί τέσσερις άποφάσισαν νά κάνουν δημοπρασία τών μαρμά­ ρων στή Ζάκυνθο, τήν 1η Νοεμβρίου 1812. Στο μεταξύ, βρί­ σκονταν άποθηκευμένα στή Μάλτα, γιά νά είναι άσφαϋ) (σέ άντίθεση μέ τή Ζάκυνθο) άπό ένδεχόμενη γαλλική επίθεση. Μολονότι ή περιπέτεια τών μαρμάρων τής Αίγινας, δπως είναι φυσικό, κλέβει τήν παράσταση, δέν άντιπροσώπευε παρά μικρό μέρος τών δραστηριοτήτων του Κόκκερελ καί τών φίλων του

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

281

στήν Ελλάδα εκείνον τό χειμώνα καί τήν άνοιξη. Ό Κόκκερελ καί ό Χάλλερ είχαν καταστρώσει σχέδιο νά γράψουν στο γυρι­ σμό τους ενα βιβλίο μαζί. Τό σχέδιο αύτό, κατά τραγικό τρόπο, δέν πραγματοποιήθηκε, άφοΰ ό Χάλλερ πέθανε άπό πυρετό στήν Κοιλάδα τών Τεμπών, τό 1817. Ό Κόκκερελ, άποθαρρυμένος καί άπασχολημένος μέ παραγγελίες έργασιών στήν Α γ ­ γλία, έγκατέλειψε τό σχέδιο καί δέν δημοσίευσε τό βιβλίο του Ό ναός τοΰ Πανελληνίου Διός στήν Αίγινα καί τοΰ Έπικουρίου 3Απόλλωνος στις Βάσσες (ΤΗβ Τβηιρίβ οίΙιιρίΐβΓ ΡαηΗβΠβηίιΐδ αΐ Αψίηα αηά ο ί Αροΐΐο Ερίοιιήιΐδ αΐ Βαββαβ) παρά τό 1860. Τότε μόνο εγινε γνωστή στο κοινό μιά καθοριστική καί λαμπρή άνακάλυψη γιά τήν έλληνική άρχιτεκτονική, πού ειχε ήδη γίνει άπό τό 1814. Ή άνακάλυψη συνίστατο στήν παρατήρηση τής έντασης, δη­ λαδή τής καμπυλότητας τών έλληνικών δωρικών κιόνων, σχετι­ κά μέ τήν οποία ό Κόκκερελ είχε προηγηθεΐ τόσο τοΰ Τζών Πέννιθορν (ΙοΗπ ΡβηηβΐΗοΓηβ, 1837), δσο καί τοΰ Φράνσις Κράνμερ Πένροουζ (ΙΥαηοίδ &αηπΐ6Γ ΡβηΐΌδβ, 1845). Σ ’ ενα γράμμα του στον Ρόμπερτ Σμέρκ (ΚοββΓΐ δΐϊΐίΗίΘ), στις 23 Δεκεμβρίου 1814, περιλαμβάνει τό σχέδιο ένός κίονα τοΰ Παρ­ θενώνα, πού δείχνει «πώς ένα ραβδί ή ένα νήμα τεντωμένο άπό τήν κορυφή τών κιόνων μέχρι κάτω άρχίζει νά ξεφεύγει άπό τόν κορμό στο ύψος τών 17 ποδών καί 7 ίντσών καί αφήνει 2 ϊντσες στή βάση τής κολόνας. Μέ παρόμοιο τρόπο, ένα τεντω­ μένο νήμα άπό τήν τελευταία ράχη τοΰ ύποτραχήλιου τοΰ κιονό­ κρανου μέχρι τή βάση έφάπτεται στά 11 πόδια καί άφήνει τρία τέταρτα τής ϊντσας στή βάση».14 Μόλις γύρισα [προσθέτει] άπό ένα ταξίδι στήν Αίγινα, δπου πήρα καί τις σκάλες μου. Ό αρχαίος ναός τοΰ Πανελληνίου Διός έχει κι αύτός τήν ένταση ακριβώς στις ίδιες αναλογίες μέ τό ναό τής Α θή­ νας, δηλαδή σ’ έναν κίονα 17 ποδών καί 2 ίντσών ή διόγκωση είναι μισή ί'ντσα στά έξι πόδια άπό τή βάση. Στο Θησείο δέν έχω μπορέσει νά τό έπιβεβαιώσω, έξαιτίας τής κακής κατάστασης τών κιόνων. Τό

282

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ίδιο συμβαίνει καί μέ τούς κορινθιακούς κίονες του Άδριανοΰ, καί δέν εχω αμφιβολία δτι ήταν ό γενικός κανόνας γιά τούς Έλληνες αρχιτέ­ κτονες.

Άκόμη καί ό Στιούαρτ, σημείωνε μέ υπερηφάνεια, δέν είχε καταφέρει νά παρατηρήσει αύτή τήν ένδιαφέρουσα ιδιότητα, πού τώρα αναγνωρίζεται γενικά ώς υπεύθυνη γιά τήν άέρινη έμφάνιση τών συμπαγών κιόνων του Παρθενώνα: ολόισιες γραμμές θά δημιουργούσαν μιά έντύπωση δγκου καί προσήλω­ σης στή γή. Ό Κόκκερελ συνέλεξε επίσης πολλές έπιγραφές. Τό χειρό­ γραφο άπόγραφό του δόθηκε άπό εναν άπόγονό του στον Τσάρλς Τ. Νιουτον, καί μέ τήν έκδοσή του τό 1885 έγινε φανε­ ρό πώς άντέγραφε σωστά καί είχε κάνει άρκετές προσθήκες στο οοΓριίδ.15 Έχοντας τά μάρμαρα άσφαλή καί τακτοποιημένα πρός τό πα­ ρόν, ό Κόκκερελ καί οί φίλοι του έπιχείρησαν νά κάνουν άνασκαφές στήν Ελευσίνα, άλλά δέν βρήκαν ίχνος άπό τό ναό τής Δήμητρας. (Ό Γκέλ καί οί Ντιλετάντι είχαν περισσότερη τύχη τον επόμενο χρόνο.) Κατόπιν συνέχισαν στήν Πελοπόννησο κι έκαναν άλλη μιά άμέθοδη άνασκαφή στήν Όλυμπία, δπου τό παχύ στρώμα ίλύος τούς έμπόδισε νά βρουν κάτι περισσότερο άπό δ,τι είχε ήδη παρατηρήσει ό Λήκ. Ή έπόμενη τυχαία άνακάλυψή τους ήταν πιο έπιτυχής. Κατευθύνθηκαν πρός μιά άλλη ύπέροχη καί μοναχική τοποθεσία, τό ναό του Έπικούριου, του Άρωγοΰ, Απόλλωνα στις Βάσσες τής Αρκαδίας, ψηλά στά βουνά πάνω άπό τήν Άνδρίτσαινα. Ό ναός βρίσκεται σέ μιά θέση έπιλεγμένη μ’ έκεΐνο τό άλάνσαστο μάτι τών άρχαίων Ελλήνων, πού άνακάλυπτε τόπους άπαράμιλλης μεγαλοπρέπειας: σέ μιά κοιλάδα του λόφου πού βλέπει δλα τά βουνά τής Αρκαδίας καί πρός τον Νότο τό οροπέδιο τής Ίθώμης. Είχε άνεγερθεΐ άπό τούς πολίτες τής Φιγάλειας τον 5ο αιώνα π.Χ. ώς εύχαριστήρια προσφορά γιά τή σωτηρία

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

283

τους άπό τήν πανώλη. Αρχιτέκτονας ήταν ό Ικτίνος, πού ειχε χτίσει τόν Παρθενώνα γιά τόν Περικλή. Ό ναός, πού έχει πολ­ λά ασυνήθιστα χαρακτηριστικά —τή θύρα του σηκού στήν πλαγία πλευρά, ώστε νά προσφέρει ’ίσως έτσι στο λατρευτικό ά­ γαλμα άμεση θέα τοΰ ίεροΰ ορούς άπέναντι, καί ιωνικούς ήμικίονες άντί γιά κανονικούς δωρικούς κίονες στο εσωτερικό— άντανακλα ισως τό σχέδιο ένός παλαιότερου ίεροΰ σ’ αύτή τήν κάπως περιορισμένη τοποθεσία. Ένδιαφέρον παρουσιάζει τό κιονόκρανο ένός έλεύθερου κίονα στο πίσω μέρος τοΰ σηκοΰ, καθώς άποτελεΐ πρώιμο δείγμα τοΰ πλήρως άνεπτυγμένου κορινθιακού κιονόκρανου τών μεταγενέ­ στερων κιόνων: ένσωματώνει στοιχεία τοΰ ίωνικοΰ κιονόκρανου, συνδυασμένα μέ φύλλα άκάνθου. Δυστυχώς, δλες μας οί γνώσεις γ ι’ αύτό προέρχονται άπό τό σχέδιο τοΰ Κόκκερελ, άφοΰ εκτοτε τό κιονόκρανο έχει έξαφανιστεΐ. (Ό Κόκκερελ άντέγραψε τά κιονόκρανα τών ιωνικών ήμικιόνων στούς κίονες τοΰ Άσμολειανοΰ Μουσείου.) Ό ναός, ψηλά πάνω στ’ άγρια βουνά, δπου άκόμη καί σήμερα πηγαίνουν μόνο βοσκοί, καί τό μοναδικό λεωφορείο, μιά φορά τήν ήμέρα, άφήνει.τόν τουρίστα νά περάσει έκεϊ τή νύχτα δπως μπορεΐ γιά νά τόν φέρει πίσω τήν έπομένη, δέν ειχε άνακαλυφθεΐ άπό τούς Δυτικούς περιηγητές πριν άπό τό 1765. Τότε ό Γάλλος αρχιτέκτονας Ιωακείμ Μποσέ, πού έχτιζε βίλες στή Ζάκυνθο, έφτασε τυχαία έδώ, ένώ βρισκόταν σέ άναζήτηση, άνάλογη μέ τών Στιούαρτ καί Ρεβέτ, μιας νέας άρχιτεκτονικής γλώσσας. Δυστυχώς λίγο άργότερα δολοφονήθηκε κι έτσι δέν μπόρεσε νά λανσάρει τό πρωτοκορινθιακό κιονόκρανο στήν άριστοκρατία τής Ζακύνθου. Τό νέο δμως κυκλοφόρησε. Σύντομα ή έπίσκεψη στον γκρίζο ναό, μέσα στήν άνυδρη μοναξιά του, έγινε θέμα τιμής* καί φυ­ σικά ό Λήκ πήγε έκεΐ στις 7 Μαΐου 1805, ξεκινώντας δπως συνήθως νωρίς, στις 5.30' τό πρωί, άπό τό Δραγώγι. Άφοΰ παραθέτει δλη τήν περιγραφή τοΰ Παυσανία, συμφωνεί μέ τήν

284

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

κρίση του γιά τήν αρμονία του ναοΰ —μιά διφορούμενη λέξη, τήν οποία εκλαμβάνει μέ τήν έννοια τής άκρίβειας στή σύνθεση τών δόμων, άλλά μπορεΐ νά σημαίνει καί αρμονία δπως τήν εν­ νοούμε έμεΐς— παρατηρεί δμως δτι οί τεράστιοι σωροί τών πεσμένων οικοδομικών υλικών καθιστούν τον τόπο άκατανόητό μέχρις δτου καθαριστεί. Παρ’ δλα αύτά δέν έμεινε άσυγκίνητος άπό τή δόξα του: Τίποτε στήν Ελλάδα, έξω άπό τά δρια τής Αττικής ... δέν είναι πιο άξιοπρόσεχτο άπό αύτά τά έρείπια [πρέπει νά θυμόμαστε δτι ή Όλυμπία, οί Δελφοί καί ή Επίδαυρος δέν είχαν άκόμη άνασκαφεΐ]. "Άν καί ή Αίγινα είναι πιο γραφική, πολλοί θά προτιμήσουν τήν αύστηρή μεγαλοπρέπεια, τήν άγριάδα καί τήν ποικιλία του άρκαδικου τοπίου ... άπό τό όποιο δέν λείπουν άντικείμενα ένδιαφέροντα γιά τον θεατή χάρη στις ιστορικές τους μνήμες.

Ερημιά, γραφικότητα καί ιστορία: αύτές είναι, μέ τρεις λέ­ ξεις, οί προτιμήσεις τής έποχής του! Ή άντίδραση του Στάκελμπεργκ έκλινε μάλλον πρός τον ρομαντισμό: « Σ ’ αύτό τό φυσικό περιβάλλον μένει άκόμα κάποιο Πνεύμα, πού δέν έσβη­ σε μαζί μέ τον χαρούμενο κόσμο τών θεών».16 Ή ιστορία τής άνακάλυψης τών πρώτων θραυσμάτων τής ζωφόρου άπό τον Κόκκερελ είναι έντυπωσιακή. Οί Έλληνες είχαν προσπαθήσει νά τούς άπομακρύνουν στά γρήγορα, φοβού­ μενοι άντίποινα άπό τις τουρκικές άρχές, άλλά οί σύντροφοι προσποιούνταν δτι είχαν φιρμάνια καί συνέχιζαν ν’ άνακατεύουν καί νά σκαλίζουν. Ξαφνικά μιά αλεπού, ένοχλημένη άπό τήν άσυνήθιστη δραστηριότητα, ξεπετάχτηκε άπό έκεΐ πού κειτόταν κάτω άπό έναν πέτρινο δγκο. Ό Κόκκερελ $!μέσως χώθηκε έκεΐ άπ’ δπου είχε βγει ή άλεπού καί, πρός μεγάλη του κατάπληξη, είδε ένα γλυπτό πρόστυπο ανάγλυφο: Λαπίθες καί Κενταύρους νά μάχονται πάλι τήν αιώνια μάχη τους στήν πέτρα. Κρεμασμένος δπως ήταν μέ τό κεφάλι κάτω, τό σκιτσάρησε βιαστικά κι άποτραβήχτηκε, καλύπτοντας τά ίχνη του, μήν τύ-

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

285

χει καί αρπάξει κανένας άλλος τό πολύτιμο εύρημα, πού ήταν μόνο δικό τους. Μέχρι τότε δμως οί ντόπιοι έργάτες τούς είχαν έγκαταλείψει, καί τό σκάψιμο άποδεικνυόταν πολύ σκληρή δουλειά γιά τούς νεαρούς κυρίους, άκόμα καί πριν καταφθάσει ό ιδιοκτήτης τής γης (μέ τέσσερις οπλισμένους άκολούθους) καί τούς άπαγορεύσει νά συνεχίσουν. Δέν είχαν άλλη έπιλογή παρά νά στα­ ματήσουν καί νά ζητήσουν έπίσημη άδεια άπό τις τουρκικές άρχές. Αύτό σήμαινε έπίσκεψη στον Βελή Πασά, γιο τοΰ τρομεροΰ ’Αλή Πασά, στήν αύλή του μέ τά κοσμήματα καί τά βελού­ δα στήν Τρίπολη, δπου ό Τζών Γκώλτ, κατά τήν έπίσκεψή του πριν άπό λίγα χρόνια, τόν είχε βρει «αύθόρμητο καί εύγενικό, μέ άξιόλογη αίσθηση χιοΰμορ καί φιλοπαιγμοσύνης».17 Ό Βελής, πού παρίστανε καί τόν άρχαιολόγο, οσμίστηκε άρχαιότητές πρός πώληση, καί τούς έδωσε άρμοδίως ένα φιρμάνι πού τούς έπέτρεπε νά σκάψουν ύπό τόν δρο δτι θά έπαιρνε τά μισά άπό δσα έβρισκαν. Ό δημογέροντας τής ’Ανδρίτσαινας ήταν ύποχρεωμένος νά τούς προμηθεύσει άνδρες, έργαλεΐα καί τροφή γιά τό έγχείρημα. Ή συντροφιά συγκεντρώθηκε στήν Άνδρίτσαινα τόν Ιούλιο τοΰ 1812 καί άποτελοΰνταν άπό τούς Φόστερ, Χάλλερ, Λίνκ, Στάκελμπεργκ, Μπρόνστεδ καί τόν Αύστριακό πρόξενο Γκέοργκ Κρίστιαν Γκρόπιους. Ό Καις είχε πεθάνει στή Ζάκυνθο πριν άπό ένα χρόνο. Ό Κόκκερελ έλειπε στή Σικελία ύστερα άπό μιά περιοδεία στή Μικρά ’Ασία, άλλά θά τοΰ παραχωροΰνταν ή έλεύθερη χρήση δλων τών σχεδίων τοΰ Χάλλερ. Μερικές φορές έργάζονταν έκεΐ μέχρι καί έκατό άνδρες, ύπό τούς ήχους τυμπάνων καί αύλών πού έξέπεμπαν τόν διαπεραστικό θρήνο ένός πελοποννησιακοΰ χοροΰ. Σιγά σιγά, καί ώς συνήθως μέ συνοδεία καβγάδες καί μικροκλοπές άνάμεσα στούς έργάτες, έπιθέσεις άπό ληστές καί τά λοιπά, ήρθε στήν έπιφάνεια ολό­ κληρη ή ζωφόρος καί οί μετόπες, άν καί δέν βρέθηκαν ποτέ γλυπτά τών άετωμάτων.

286

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Ή ομάδα, δπως είχε υποχρέωση, έστειλε τα μισά άπδ τα εύρήματα στον Βελή Πασά. Αύτός άπογοητεύτηκε πού δέν βρή­ κε άνάμεσά τους τίποτε μέ προφανή έμπορεύσιμη αξία. Α τ έ ­ νιζε χωρίς νά κατανοεί αύτές τις ζωηρές μορφές μέ τά κοντά σπαθιά καί τις ωοειδείς καμπυλωτές ασπίδες. Το τούρκικο μά­ τι δέν ήταν συνηθισμένο στις εικονιστικές αναπαραστάσεις: τά έστειλε πίσω, σχολιάζοντας μόνο τήν έξαίρετη τέχνη μέ τήν ό­ ποια οί καλλιτέχνες είχαν άποδώσει τις χελώνες. Τήν έποχή έκείνη ό Βελής έπεσε θύμα τών μηχανορραφιών τής Κωνσταντινούπολης. Διωγμένος άπό τό πασαλίκι του, ή­ ταν πρόθυμος νά πουλήσει τό μερίδιό του στις άρχαιότητες γιά τετρακόσιες λίρες. Γρήγορα του πήραν τά άναγκαΐα έγγραφα γιά νά βγάλουν τά γλυπτά άπό τή χώρα. Καθώς έφευγαν άπό τήν κατασκήνωσή τους, ξέσπασε φωτιά άνάμεσα στά έρείπια καί κυνηγημένοι άπό τήν πύρινη ρομφαία, σάν τον ’Αδάμ καί τήν Εύα, άφησαν πίσω τους τον ταραγμένο τους παράδεισο. Εκατόν πενήντα άνδρες μετέφεραν τις άρχαιότητες κατά μήκος του ποταμού Νέδα στή θάλασσα στο Μπούζι. ’Από έδώ τά μπαρκάρανε βιαστικά γιά τήν άσφάλεια τής άγγλοκρατούμενης Ζακύνθου. Ό Κόκκερελ έγραψε γιά τή δραματική φόρτωση τών μαρμά­ ρων καί περιέγραψε πώς δλα είχαν φορτωθεί στο πλοίο, έκτος άπό τό κορινθιακό κιονόκρανο του σηκοΰ, δταν έφτασαν τά στρατεύματα του νέου Πασά γιά νά έμποδίσουν τή μεταφορά τους. Τό πλοίο άνοίχτηκε στή θάλασσα βιαστικά, καί οί Τούρ­ κοι, στή μανία τους, κατακομμάτιασαν τό κιονόκρανο. Ό Κόκ­ κερελ δμως δέν ήταν παρών* κι άργότερα ό Χάλλερ έγραψε στον Κόκκερελ ρωτώντας τον άν θά έπρεπε νά έπισκεφ^ΐ ξανά τις Βάσσες γιά νά ξανακαταγράψει τις λεπτομέρειές του. Ή φαρμακερή λύσσα τών ντόπιων έπρόκειτο νά γίνει μόνιμη επω­ δός σέ τέτοιες περιγραφές. Στήν πραγματικότητα, τό κιονό­ κρανο ποτέ δέν μετακινήθηκε άπό τό ναό: λίγα θραύσματά του βρέθηκαν έκεΐ άπό τον Καββαδία, στά 1902-08.18

ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

287

Στή Ζάκυνθο έγκατέστησαν τά μάρμαρα σ’ ένα νοικιασμένο δωμάτιο, τά διευθέτησαν σέ μιά πιθανή σειρά —μολονότι άκό­ μη καί σήμερα ή διευθέτησή τους παραμένει άβέβαιη— καί τά πρόσφεραν γιά πώληση τόν Μάιο τοΰ 1814. "Άν καί οί φίλοι είχαν τώρα νά πουλήσουν δύο ύπέροχες συλλο­ γές, ή διάθεση τών μαρμάρων τής Αίγινας άποτελοΰσε τήν πρώτη προτεραιότητα. Καθώς οί φίλοι έκαναν διάφορα ταξίδια στο διάστημα 1811-12, είχαν ορίσει τόν Γκέοργκ Κρίστιαν Γκρόπιους (;-1845) ώς πράκτορά τους γιά τήν πώληση. Ό Γκρόπιους ήταν ένας Γερμανός ζωγράφος άπό τή Βρουνσβίκη, πού ειχε συνοδεύσει τόν Βίλχελμ φόν Χοΰμπολτ στο Παρίσι καί κατόπιν, στις άρχές τοΰ αιώνα, δταν ήταν ίσως κάπου είκο­ σι πέντε έτών, είχε σταλεί ώς πράκτορας, γιά λογαριασμό τοΰ Λόρδου Άμπερντήν, άπό τήν Ιταλία στήν Αθήνα. Έκτοτε είχε παραμείνει στήν Ελλάδα, δπου άσχολοΰνταν μέ τό έμπόριο. Τό 1816 έγινε πρόξενος τής Αύστρίας καί άπό τό 1840 ένεργοΰσε καί γιά λογαριασμό τής Βρετανίας καί τής Πρωσίας. Κατέληξε νά γίνει στήν Αθήνα σχεδόν τόσο έξέχουσα μορφή δσο ό Φωβέλ, καί γνώριζε κάθε διακεκριμένο περιηγητή. Έπέζησε καί μετά τήν Ελληνική Επανάσταση παρά τις διασυνδέ­ σεις του καί μέ τις δύο πλευρές, ή χάρη σ’ αύτές. Ό Ρός μας λέει τό 1835 δτι δλοι αναγνώριζαν «τήν αύστηρή του αίσθηση τοΰ δικαίου, τήν καλή του καρδιά, τήν κοσμοπολίτικη παιδεία του, τήν πλούσια πείρα του καί τις άκριβεϊς τοπογραφικές του γνώσεις». Τήν έποχή έκείνη ό Κόκκερελ θά συμφωνούσε μέ τήν καλή του γνώμη. Ό Κόκκερελ, μέσω τοΰ φίλου του Χάμιλτον, είχε πείσει τόν Αντιβασιλέα νά προσφέρει άπό 6.000 ώς 8.000 λίρες γιά τά μάρμαρα τής Αίγινας. Κάπως πρόωρα, ό Αντιβασιλέας πεί­ στηκε καί έστειλε ένα πολεμικό πλοίο γιά νά μεταφέρει τά μάρμαρα άπό τή Μάλτα. Τήν άποστολή τή συνόδευε καί ό Ταίηλορ Κούμ (Τε^Ιογ Οοιτώβ), έφορος άρχαιοτήτων τοΰ Βρε-

288

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τανικοΰ Μουσείου, γιά νά κάνει τήν επίσημη προσφορά. Ό Κόκκερελ αισθανόταν άσφαλής γιά τό μέλλον τους. Δέν τόν άνησυχοΰσε ιδιαίτερα τό ένδιαφέρον του καλοΰ Φωβέλ γιά τά έργα: μολονότι κι έκεΐνος ειχε γράψει περιγράφοντάς τα μέ έπιφυλακτικό ενθουσιασμό στον Βισκόντι, τόν έφορο αρ­ χαιοτήτων του Λούβρου, ή μέγιστη γαλλική προσφορά θά ήταν 6.000 λίρες, καί ύπό τόν δρο ή μεταφορά στή Μασσαλία νά γίνει μέ κίνδυνο καί έξοδα τών πωλητών. Οί Γ άλλοι δέν είχαν άλλον τρόπο γιά νά εξασφαλίσουν τούς θησαυρούς, δσο ό άγγλικός στόλος είχε ύπό τόν έλεγχό του τή Μεσόγειο* άλλά, φυσι­ κά, αύτό μείωνε τήν άξία τής προσφοράς τους. Κάτι δμως δέν πήγε καλά στο σχέδιο. Δέν πρέπει νά άποδοθεΐ στον Χάλλερ, αν καί άπό τόν Νοέμβριο τοΰ 1811 ειχε άναλάβει εύθύνες άπέναντι στον διάδοχο τής Βαυαρίας, τόν Λουδοβίκο (πού έγινε άργότερα ό Λουδοβίκος Α'). Ό διάδο­ χος, ένθουσιώδης έρασιτέχνης άρχαιολόγος, ό όποιος είχε πει κάποτε δτι θά προτιμοΰσε νά είναι πολίτης τής άρχαίας Ε λλά ­ δας παρά βασιλιάς τής Βαυαρίας, άνυπομονοΰσε νά φέρει τό μελλοντικό βασίλειό του σέ ιση μοίρα μέ τις μεγάλες δυνάμεις, καί ή άπόκτηση μιας συλλογής άρχαιοτήτων πού θά συναγωνι­ ζόταν τις συλλογές τοΰ Λονδίνου καί τοΰ Παρισιοΰ ήταν ένας σπουδαίος στόχος —ή μόνη έξαίρεση στή συνηθισμένη του φιλαργυρία. Ειχε ήδη αγοράσει ολόκληρη τή συλλογή άγγείων τοΰ Ντόντουελ καί τοΰ ειχε ανοίξει ή δρεξη. Ό Χάλλερ έφοδιάστηκε μέ πιστώσεις, ένώ έγινε καί ή πρόταση μήπως μπο­ ροΰσε νά άφαιρέσει τό κεφάλι τοΰ άλογου πού ειχε άπομείνει στον Παρθενώνα, ή Ι'σως καί δύο άκόμη Καρυάτιδες^άπό τό Έρέχθειο. Αύτό ξεπερνοΰσε τις δυνατότητες τοΰ Χάλλερ, ό όποιος, αν­ τί γ ι’ αύτό, άνέσκαψε τάφους στήν Α ττική, άρχαιολογικές πε­ ριοχές στήν Ιθάκη καί στά Μέγαρα, καί τό 1816 τό Θέατρο τής Μήλου, πού τό άγόρασε έναντι είκοσι λιρών καί μέ τόν δρο τής συμμετοχής τοΰ πρώην ιδιοκτήτη στά εύρήματα κατά τό

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

289

ένα τέταρτο. Γιά τά ευρήματα στις Βάσσες έκανε αμέσως μιά αισιόδοξη αναφορά στον Λουδοβίκο. Συνειδητοποιώντας ίσως δτι ήταν αναγκαία ιδιαίτερη προ­ σπάθεια γιά νά έξασφαλιστοΰν τέτοια σημαντικά άποκτήματα δπως τά μάρμαρα τής Αίγινας καί τών Βασσών, ό Λουδοβίκος έστειλε έναν ειδικό πράκτορα, τον Γιόχαν Μάρτιν φόν Βάγκνερ (1777-1858). Ό Βάγκνερ ήταν άπό τό 1810 πράκτορας του Βαυαροΰ βασιλια στή Ρώμη. Ήταν ζωγράφος καί αρχιτέκτονας μέ καλή υπόληψη καί ήδη βρισκόταν στή Ρώμη έπί έξι χρόνια. Κατά τούς δώδεκα πρώτους μήνες στήν υπηρεσία του Λουδοβίκου είχε αγοράσει πολυάριθμα ρωμαϊκά αγάλματα άπό πρίγκιπες, δοΰκες καί καρδιναλίους, οί όποιοι πουλοΰσαν πολύ εύχαρίστως. Έπρόκειτο γιά μιά δαπανηρή ύπόθεση, καί ό Βάγκνερ επρεπε συχνά νά χτυπάει τις προσφορές του Ντενόν, πού αγόραζε γιά λογαριασμό του Λούβρου. Όταν δημοσιεύτηκαν οί πρώτες έκθέσεις σχετικά μέ τά εύρήματα τής Αίγινας καί μαθεύτηκε πώς θά έβγαιναν σέ πλειστηριασμό, ό Λουδοβίκος δέν έχασε καιρό κι έστειλε τον Βάγκνερ στή Ζάκυνθο, μέ πίστωση 70.000 χρυ­ σών ολλανδικών νομισμάτων καί αύστηρές έντολές νά βρίσκε­ ται στή Ζάκυνθο τό άργότερο τήν 1η Νοεμβρίου. Έπρεπε νά βεβαιωθεί δτι, μολονότι τά έργα ήταν προφειδιακά, ήταν τά άριστα στο είδος τους. Τά δεκαεπτά άγάλματα έπρεπε νά αγο­ ραστούν ώς πλήρες σύνολο. Ό Λουδοβίκος έδινε λεπτομερείς οδηγίες γιά τό πώς έπρεπε νά ύπολογίσει τις δόσεις πληρωμής γιά διάφορες τιμές, καθώς καί γιά τή μεταφορά στο Μόναχο. Ό Βάγκνερ δέν ήταν καθόλου ένθουσιασμένος μέ τήν τύχη του. Κοντόχοντρος κι αλλόκοτος, ένας Ερμής μέ μορφή Κάλιμπαν δπως συνήθιζαν νά τον απεικονίζουν οί σύγχρονοί του γε­ λοιογράφοι, δέν φαινόταν καθόλου κατάλληλος γιά νά φέρει στή Βαυαρία τις δόξες τής Ελλάδας. Τά δάση τής Γερμανίας θά του ταίριαζαν καλύτερα. Σίγουρα θά έτρωγε καλύτερα έκεΐ —κι αύτό θά άποτελουσε πηγή έκνευρισμοΰ στο ταξίδι του.

290

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Τό ταξίδι του άπό τό Ότραντο άρχισε στις 30 Σεπτεμβρίου 1812, άλλά, δταν τήν επομένη εφτασε στήν Κέρκυρα, άναγκάστηκε νά περιμένει δέκα μέρες μέχρι νά βρεθεί άλλο μεταφορι­ κό μέσο. Ή τροφή, παραπονιέται, κάθε άλλο είναι παρά άφθο­ νη —«μόνο μπαγιάτικο, μουχλιασμένο ψωμί, πού στήν πατρίδα δέν θά τό έδιναν ούτε στά γουρούνια». Δυο μέρες αργότερα δέν ύπήρχαν παρά μονάχα άβγά, πού τά συνόδευσε μέ τό ίδιο ψωμί (άφοΰ πρώτα τό έσπασε, χτυπώντας το μέ μιά πέτρα). Στή Νικόπολη έφαγαν λίγο ψητό κατσίκι, κι δταν στις 26 Όκτωβρίου έφτασαν στήν Α γία Μαύρα (Λευκάδα), μπόρεσε έπιτέλους νά φάει ενα καλό πρωινό. Ό Βάγκνερ ένιωσε βαθιά άνακούφιση φτάνοντας στή Ζάκυνθο —ϊσα ϊσα γιά νά ύποχρεωθεΐ νά παραμείνει έπτά μέρες σέ καραντίνα, κλεισμένος σ’ ένα ύγρό λοιμοκαθαρτήριο, χωρίς φώς, τροφή ή νερό. Τό μυαλό του άποσπάστηκε έντέλει άπό αύτές τις στερήσεις δταν έφτασε ό Γκρόπιους στις 30 Όκτωβρίου, ό όποιος καί τοΰ έξήγησε τήν κατάσταση. Ό Χάλλερ καί ό Λίνκ, τοΰ είπε, έπιθυμοΰσαν πολύ νά άγοράσει έκεΐνος τά μάρμαρα, καί μάλι­ στα είχαν προσφερθεΐ νά συνεισφέρουν στήν τιμή, ώστε νά έξασφαλιστεΐ ή άγορά γιά τόν Γερμανό Πρίγκιπα. Ό Βάγκνερ ύπέβαλε τήν προσφορά του δπως έπρεπε καί μέ εύκολία ξεπέρασε τούς Γ άλλους. Ωστόσο, ό Άγγλος πράκτορας βρισκόταν άκό­ μη στή Μάλτα, μέ τήν έντύπωση δτι ή πώληση θά γινόταν έκεΐ. Ό Γκρόπιους άνυπομονοΰσε νά ύπογράψει ό Βάγκνερ άμέσως τό συμβόλαιο* ό Βάγκνερ δμως ήταν διστακτικός, πράγμα καθόλου παράδοξο άφοΰ δέν ειχε δει άκόμη τά μάρμαρα, πού βρίσκονταν στή Μάλτα. Δέν μποροΰσε, δήλωσε μέ έμφαση, νά αγοράσει γιά τόν Πρίγκιπά του «γουρούνι στο σακί». Τίλικά ύπέγραψε ένα «συμβόλαιο ύπό δρους» καί ξεκίνησε γιά τήν Α ­ θήνα, γιά νά δει τά έκμαγεΐα τών εύρημάτων πού ειχε κάνει ό Φωβέλ. Καί μόνο ή θέα δύο ή τριών σπασμένων κορμών άρκεσε γιά νά τόν βεβαιώσει πώς έδώ ύπήρχε ένα πρώτης τάξεως άπόκτημα —καί έπικύρωσε αμέσως τό συμβόλαιο.

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

291

'Υπό τις συνθήκες αύτές, δέν προκαλεΐ έκπληξη δτι ό Κόκκε­ ρελ δέν είχε καλή γνώμη γιά τή συμπεριφορά του Γκρόπιους. *Υποπτευόταν μάλιστα δτι ό Βάγκνερ τον είχε δωροδοκήσει γιά νά μήν πληροφορήσει τον Ταίηλορ Κούμ στή Μάλτα δτι ή πώ­ ληση θά γινόταν στή Ζάκυνθο. Αύτό φαίνεται απίθανο, άφου κι ό Βάγκνερ αμφισβητεί μέ περιφρόνηση τήν εντιμότητα του Γκρόπιους: άκόμη καί μετά τό κλείσιμο τής συμφωνίας γιά τήν πώ­ ληση, ό Γκρόπιους προσπάθησε νά βγάλει μερικά χρήματα πα­ ραπάνω έξαπατώντας τούς ασφαλιστές, κι έφερνε δυσκολίες καί στον Βάγκνερ γιά τήν αποστολή τών μαρμάρων, έλπίζοντας έτσι νά κερδίσει ένα άκόμη συμβόλαιο γιά τό φορτίο.19 ’Αντιθέτως, ό Φωβέλ ήταν πολύ έξυπηρετικός. Ό καλός άνθρωπος ήταν πραγματικά άπορροφημένος στήν κατασκευή τής γύψινης μακέτας τής Ακρόπολης τής Αθήνας υπό κλίμακα, μέ μήκος ένα μέτρο καί ογδόντα έκατοστά. Ό Βάγκνερ μπόρεσε, φυσικά, δσο ήταν στή Ζάκυνθο νά δει τή ζωφόρο τών Βασσών. Βρίσκοντάς την, ορθά, πολύ κατώτερης καλλιτεχνικής άξίας, άρνήθηκε τήν εύκαιρία νά τήν αγοράσει. Πράγματι, ό Λουδοβίκος τον ειχε έξουσιοδοτήσει νά τήν αγορά­ σει μόνο άν μπορούσε νά βεβαιωθεί δτι ήταν τής σχολής του Φειδία —καί, βεβαίως, δέν ήταν. Μιά πιο έντιμη δημοπρασία έγινε τήν 1η Μαΐου 1814, δπου οί προσφορές έκλεισαν κατά τον έλληνικό τρόπο μέ τό σβήσιμο ένός κεριού δταν έπεσε ή νύχτα. Ή άγγλική κυβέρνηση άνησυχοΰσε μήπως τήν έξαπατήσουν καί πάλι, καί ό Κυβερνήτης τών Ίονίων Νήσων πρόσφερε γιά λογαριασμό της 15.000 λίρες, ξεπερνώντας έτσι εύκολα τή γαλλική προσφορά πού έκανε ό Φωβέλ γιά 8.000 λίρες. Τό πραγματικό δμως άπόκτημα τό ειχε έξασφαλίσει ό Λου­ δοβίκος, καί σχεδόν ούτε στή μισή τιμή άπό τήν ύποδεέστερη ζωφόρο τών Βασσών. Ήταν ένθουσιασμένος μέ τή δουλειά του Βάγκνερ: Όπως ό Όδυσσέας, έτσι κι έσύ, Βάγκνερ, ύπέφερες πολλά, κι αύτό

292

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

γιά λογαριασμό μου, πράγμα πού θά τό θυμαμαι σέ δλη μου τή ζωή. Είμαι έξαιρετικά εύχάριστη μένος μαζί σου. Αύτή ή αγορά δέν θά μποροΰσε νά διεκπεραιωθεΐ καλύτερα άπό δ,τι τήν έκανες. Σ έ κάθε λεπτομέρεια σκεπτόσουν τό δικό μου συμφέρον περισσότερο άπό δσο θά φρόντιζε ένας άνθρωπος γιά τόν έαυτό του. Εντιμότητα, πνεΰμα, γνώση τής τέχνης καί οξύνοια —δλα αύτά βρίσκονται συνενωμένα στον Βάγκνερ.

Τελικά, δταν τά μάρμαρα έφυγαν άπό τή Μάλτα, τόν Ιούλιο τοΰ 1815, μεταφέρθηκαν κατευθείαν στή Ρώμη, δπου συντηρήθηκαν άπό τόν Δανό γλύπτη Μπέρτελ Τόρβαλσεν (ΒθγΙθΙ ΤΗογναΐάδθη). Άπό τήν εποχή τοΰ Μπερνίνι είχε γίνει συνήθεια νά «άποκαθιστοΰν» δλα τά άρχαΐα άγάλματα, αν καί, δπως θά δοΰμε, ό Κανόβα άρνήθηκε νά άποκαταστήσει τά Ελγίνεια Μάρ­ μαρα. Ό Κόκκερελ ειχε άντιρρήσεις γιά πολλές άπό τις άποκαταστάσεις τοΰ Τόρβαλσεν. Ή πιο καθαρή ματιά τοΰ αιώνα μας έχει άναιρέσει τή δουλειά του καί έχει πολλές φορές άναδιατάξει τή σειρά τών μορφών. Άπό τήν εποχή έκείνη ή άρχαϊκή χάρη τών άγαλμάτων αύτών έχει έκτιμηθεΐ μέ ποικίλους τρόπους. Ήταν πολύ νωρίς ώστε ή βικτωριανή προτίμηση πρός τόν Μεσαίωνα νά τά περιβάλει μέ τήν αίγλη τοΰ άχάλίνωτου ένθουσιασμοΰ τοΰ Ούώλτερ Πέιτερ: ή έκτίμηση τοΰ Ντόντουελ ήταν πιο μετρημένη: Προφανώς δημιουργήθηκαν πριν άπό τήν εισαγωγή τοΰ ωραίου ιδε­ ώδους στήν έλληνική γλυπτική. Οί μύες καί οί φλέβες, άνατομικά σωστοί, παρουσιάζουν τήν άβρή λυγεράδα τής ζωής* καί κάθε κίνηση τοΰ κορμιοΰ βρίσκεται σέ έπιστημονική άρμονία μέ τή φύση. Τά μέλη είναι δυνατά, αν καί οχι ήράκλεια, καί κομψά, χωρίς θηλυπρ^εια* ουτε παράλογα μυϊκά εξογκώματα, ουτε αφύσικη θηλυκή λεπτότητα προσβάλλουν τό μάτι. Είναι έντυπωσιακά, χωρίς νά είναι τραχιά ή ά­ καμπτα* καί στή σύνθεσή τους ύπάρχει δωρική αύστηρότητα, άνάμεικτη μέ τήν άέρινη χάρη τών νεανικών μορφών. Ή τελειότητα τής έπεξεργασίας είναι θαυμαστή* κάθε σημείο τους εΐναι άντάξιο σέ τέχνη μέ τήν πιο ομορφη καμέα. ... Τό πιο αξιοπερίεργο έντούτοις σ* αύτά τά

ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ ΤΡΙΩ Ν ΠΟΛΕΩΝ: ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΟΝΑΧΟ ΚΑΙ Π Α ΡΙΣΙ

293

αγάλματα είναι ή έλλειψη έκφρασης καί ή ομοιότητα τής φυσιογνω­ μίας, πού παρατηρεΐται σέ δλες τις κεφαλές. Αύτή ή σχεδόν πανομοιό­ τυπη απόδοση δέν είναι ασφαλώς τυχαία* διότι οί καλλιτέχνες, πού ή­ ταν ικανοί νά δώσουν τόσο ποικίλη ομορφιά στά σώματα, αναμφίβολα ήταν άπολύτως ικανοί νά προσδώσουν ανάλογη διαφορά έκφρασης καί στά χαρακτηριστικά. Ίσως τό ταλέντο τους νά περιοριζόταν σ’ εναν τύπο φυσιογνωμίας άπό κάποια θρησκευτική προκατάληψη. ... Όλες οί μορφές ήταν χρωματισμένες* τό χρώμα είναι άκόμη ορατό, αν καί σχεδόν σβησμένο. Τό χρώμα στήν αιγίδα τής ’Αθήνας είναι πολύ εύδιάκριτο. Τό λευκό μάρμαρο άπό τό όποιο έχουν κατασκευα­ στεί τά άγάλματα έχει πάρει μιά κιτρινωπή χροιά άπό τό χώμα δπου ήταν θαμμένα. Τά σπασμένα μέλη τους έχουν συναρμολογηθεΐ προσεκτικά στή Ρώμη* καί μερικά άκρα, πού δέν βρέθηκαν στήν άνασκαφή, έχουν τό­ σο καλά άντικατασταθεΐ μέ άπομιμήσεις, ώστε σχεδόν δέν διακρίνονται άπό τά πρωτότυπα. Αύτά θά καταστήσουν τή συλλογή του Μονά­ χου μία άπό τις πιο ενδιαφέρουσες του κόσμου. (Ταξίδια, I, 570 κ.έ.)

Ό Λουδοβίκος ήταν τόσο περήφανος γιά τά μάρμαρά του, ώστε παράγγειλε ένα μεγάλο σερβίτσιο άπό πορσελάνη (183436) στά έργαστήρια του Νύμφενμπουργκ, σκούρο κόκκινο καί χρυσό, μέ μαίανδρο γύρω γύρω, πού στο κέντρο κάθε κομμα­ τιού ειχε ζωγραφισμένο ένα άπό τά άγάλματα του ναοΰ. Τό σερβίτσιο πήρε τή θέση του δίπλα σέ άλλα, στολισμένα μέ Ρω­ μαίους αύτοκράτορες, σκηνές άπό τον Λίβιο καί έργα άπό τήν Πινακοθήκη. (Σήμερα έκτίθεται δμορφα στο άνάκτορο του Νύμφενμπουργκ στο Μόναχο.) Τουλάχιστον έξίσου σημαντική μέ τή συντήρηση ήταν ή έκ­ θεση. Έπρεπε νά χτιστεί ένα κατάλληλο οίκημα γ ι’ αύτές τις ένδοξες άρχαιότητες, τό όποιο ταυτόχρονα θά έπρεπε νά είναι καί «ναός τής γερμανικής μεγαλοφυΐας». Αύτή ήταν ή ιδέα του Λουδοβίκου. Κατά τή γνώμη του ό Χάλλερ έπρεπε νά σχεδιά­ σει ένα κτίριο πού νά είναι ταυτόχρονα μουσείο καί αίθουσα χο­ ρού, μέ φωτισμό γιά νυχτερινούς έορτασμούς. Στο τέλος δμως

294

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

τό εργο τό άνέλαβε ό Λέο φόν Κλέντσε, ό αρχιτέκτονας τής αύλής τοΰ Λουδοβίκου. Μολονότι σ’ αύτή τή φάση τής σταδιο­ δρομίας του ό Κλέντσε δέν είχε έπισκεφθεΐ άκόμη τήν Ελλάδα (βλ. Κεφάλαιο Γ), άξιοποίησε σωστά δσα γνώριζε άπό έκείνους πού είχαν πάει. Ή Γλυπτοθήκη πού σχεδίασε γιά τά γλυ­ πτά τής Αίγινας καί τήν ύπόλοιπη συλλογή τοΰ Λουδοβίκου, πέρα άπό τήν έλληνική της έμφάνιση, εθεσε κανόνες γιά τό σχεδιασμό τών μουσείων, οί όποιοι τήν κατέστησαν πολύ άνώτερη άπό τά σύγχρονά της μουσεία καί έπηρέασαν σημαντικά τά μεταγενέστερα, δπως τό Μουσείο τοΰ Βερολίνου. Α ξίζει νά παρατεθεί έν έκτάσει ενα άπόσπασμα άπό μιά έπιστολή τοΰ Βάγκνερ πρός τόν Λουδοβίκο, τής 11ης Όκτωβρίου 1815, καθώς άποτελεΐ τήν πρώτη σκιαγράφηση ένός μουσείου μέ σύγχρονες προδιαγραφές, σχεδιασμένου μέ άνεση χώρου, γιά μελέτη καί χρήση μάλλον παρά γιά ιδιωτική από­ λαυση: Μελετώντας τά ποικίλα Μουσεία ή τις συλλογές αρχαίων αγαλμά­ των, καί ώς αποτέλεσμα τών παρατηρήσεων πού κατά τόν τρόπο αύ­ τόν είχα τήν εύκαιρία νά κάνω, εχω καταλήξει στή γνώμη, ή στο βασικό ιδεώδες, δτι ενα πλήθος άπό άγάλματα, στοιβαγμένα αδιακρί­ τως σέ μιά αίθουσα, τείνει νά γεννά μιά δυσάρεστη αίσθηση στον θεα­ τή —στον μορφωμένο άνθρωπο— καί νά αποβαίνει έντέλει εις βάρος τών ίδιων τών αρχαιοτήτων πού έκτίθενται. Πρέπει νά δημιουργεί αρνητική αίσθηση στον θεατή γιά τόν έξής λόγο: καθώς ή φαντασία του δέχεται πολλά καί ποικίλα ερεθίσματα τό ενα πίσω άπό τό άλλο, τό πνεΰμα του δέν έχει αρκετό χρόνο γιά νά παρατηρήσει τήν ωραιό­ τητα καθενός ιδιαιτέρως. Βιάζεται νά προχωρήσει άπό τό ενα αντι­ κείμενο στο άλλο καί, μ’ αύτό τόν τρόπο, χάνει τήν αληθινή χΙ»>^***

^ ρ » «-»