Alister Mcgrath - η Αυταπατη Του Dawkins

ALISTER McGRATH Από κοινού με την JOANNA COLLICUTT McGRATH

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ TOY DAWKINS

σεις

# ^//υρ,ανος

ΑΛΛΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΓΚΡΑΘ Iustitia Dei: A History of the Christian Doctrine of Justification, 1986, εκδ. Cambridge University Press Science and Religion: An Introduction, 1998, εκδ. Blackwell Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought, 1998, εκδ. Blackwell T. F. Torrance: An Intellectual Biography, 1999, εκδ. T.&.T. Clark Christian Theology: An Introduction, 2001, εκδ. Blackwell The Christian Theology Reader, 2001, εκδ. Blackwell In the Beginning: The Story of the King James Bible and How It Changed a Nation, a Language, and a Culture, 2001, εκδ. Doubleday A Scientific Theology, 2001, 2002, 2003, εκδ. T.&.T. Clark The Future of Christianity, 2002, εκδ. Blackwell A Brief History of Heaven, 2003, εκδ. Blackwell Dawkins' God: Genes, Memes, and the Meaning of Life, 2005, εκδ. Blackwell (

' ι

Christianity's Dangerous Idea: The Protestant Revolution -A History from the Sixteenth Century to the Twenty-First, 2007, εκδ. HarperOne The Open Secret: A New Vision for Natural Theology, 2008, εκδ. Blackwell

I

'

I Πλήρης εργογραφία του Αλιστερ ΜακΓκράθ υπάρχει στη διεύθυνση: http://users.ox.ac.uk/- mcgrath/

< ι ι AJTO

ι

I

τις Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ κυκλοφορεί:

Το Λυκόφως τον Αθεϊσμού, 2008, μτφρ. Βασίλης Αδραχτάς

ΓΤ e β ι € V Ο JX € V CL

BicrcLyujyii.

1 Αυταπατώμεθα σχετικά με τον Θεό; 2 Έχει αναιρέσει η επιστήμη τον Θεό; 3 Ποιες είναι οι απαρχές της θρησκείας; 4 Συνιστά η θρησκεία κάτι κακό; Cnjxe ιώσεις

Οδηγός για περαιτέρω ανάγνωση

θ IO CL γ IX) ·ν ΥΙ

Έπειτα από τη δημοσίευση του The Selfish Gene (1976) [Το εγωιστικό γονίδιο], ο Ρίτσαρντ Ντόκινς καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο επιτυχημένους και πλέον ικανούς εκλαϊκευτές της επιστήμης. Από κοινού με τον Αμερικανό συνάδελφο του, τον Στέφεν Τζέι Γκουλντ, κατάφερε να καταστήσει την εξελικτική βιολογία προσιτή και ενδιαφέρουσα σε μια νέα γενιά αναγνωστών. Τόσο εγώ όσο και άλλοι θαυμαστές αυτών των δημοφιλών επιστημονικών έργων ζηλεύουμε εδώ και πολλά χρόνια τη σαφήνειά τους, την πετυχημένη χρήση των βοηθητικών αναλογιών τους και, τέλος, το ευχάριστο ύφος τους. Παρ' όλα αυτά, το τελευταίο βιβλίο του Ντόκινς σηματοδοτεί μια χαρακτηριστική μετατόπιση. Η περί Θεού αυταπάτη έχει αναδείξει τον Ντόκινς ως τον πιο καταξιωμένο απολογητή του αθεϊσμού στον κόσμο· έναν απολογητή που εξαπολύει κριτική ενάντια σε κάθε μορφή θρησκείας.1 Δραστηριοποιείται με σκοπό τη μεταστροφή των αναγνωστών του. «Εάν αυτό το βιβλίο λειτουργήσει έτσι όπως θέλω, οι θρησκευόμενοι αναγνώστες που θα το πιάσουν στα χέρια τους θα πρέπει να γίνουν αθεϊστές αμέσως μόλις το κλείσουν».2

10

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

Όχι, βέβαια, πως θεωρεί ότι κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα πιθανόν· σε τελική ανάλυση, «όσοι είναι πέρα για πέρα πιστοί έχουν αναπτύξει ανοσία απέναντι στα επιχειρήματα». Εντούτοις, το γεγονός ότι ο Ντόκινς συνέγραψε ένα βιβλίο τετρακοσίων σελίδων, με το οποίο διακηρύσσει ότι ο Θεός αποτελεί μια αυταπάτη είναι καθαυτό ιδιαιτέρως σημαντικό. Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο να είναι ακόμα και σήμερα αναγκαίο; Η θρησκεία υποτίθεται πως θα πρέπει να είχε εξαφανιστεί εδώ και χρόνια. Για περισσότερο από έναν αιώνα, κορυφαίοι κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι και ψυχολόγοι διακήρυτταν ότι τα παιδιά τους θα έβλεπαν την αυγή μιας νέας εποχής, κατά τη διάρκεια της οποίας «η περί Θεού αυταπάτη» θα εγκαταλειπόταν για τα καλά. Παλιά, στη δεκαετία του '60, μας έλεγαν ότι η θρησκεία ξεθώριαζε και τη θέση της θα έπαιρνε τελικά ένας κόσμος απαλλαγμένος από θρησκευτικές επιρροές. Για κάποιους από εμάς αυτό ηχούσε ως κάτι μεγάλο. Στο τέλος της δεκαετίας του '60 ήμουν αθεϊστής και θυμάμαι ότι ανυπομονούσα για το θάνατο της θρησκείας με μια δόση σκοτεινής ευχαρίστησης. Μεγάλωσα στη Βόρεια Ιρλανδία και ήξερα από θρησκευτικές εντάσεις και βιαιότητες από πρώτο χέρι. Στο ελεύθερα σκεπτόμενο μυαλό μου η λύση ήταν προφανής. Ξεφορτωθείτε τη θρησκεία και αυτού του είδους οι εντάσεις και βιαιότητες θα ξεριζώνονταν. Το μέλλον φάνταζε φωτεινό - και άθεο. Από τότε δύο πράγματα έχουν αλλάξει. Εν πρώτοις, η θρησκεία έχει επανακάμψει. Αποτελεί πια ένα τόσο σημαντικό στοιχείο του σημερινού κόσμου, που φαίνεται περίεργο όταν σκεπτόμαστε πως μόλις πριν από μία γενιά ο θάνατος της είχε προβλεφθεί με τόση σιγουριά. Ο ουμανιστής

IIA YTΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

11

συγγραφέας Μάικλ Σέρμερ, ίσως πιο γνωστός ως διευθυντής της Skeptics Society και εκδότης του περιοδικού Skeptic, έκανε την ίδια επισήμανση με πολύ εμφατικό τρόπο το 2000,3 όταν παρατήρησε ότι ποτέ στην Ιστορία δεν υπήρξε ιόσο υψηλό ποσοστό του αμερικανικού πληθυσμού που να πιστεύει στον Θεό. Ο Θεός όχι μόνο δεν είναι «νεκρός» -όπως πρόωρα είχε διακηρύξει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε- αλλά, τουναντίον, δεν φαίνεται ποτέ να υπήρξε περισσότερο ζωντανός. Κατά δεύτερον -λιγότερο σημαντικό- έχει αλλάξει η δική μου στάση. Αν και ήμουν παθιασμένα και ολοκληρωτικά πεπεισμένος για την αλήθεια και τη σπουδαιότητα του αθεϊσμού στα νιάτα μου, βρέθηκα στη συνέχεια να έχω πειστεί ότι ο Χριστιανισμός ήταν μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα και διανοητικώς πιο προκλητική κοσμοθεωρία εν συγκρίσει προς τον αθεϊσμό. Πάντα εκτιμούσα την ελεύθερη σκέψη και τη δυνατότητα εξέγερσης ενάντια σε κάθε είδος ορθοδοξίας σε μια δεδομένη εποχή. Δεν υποψιαζόμουν, όμως, ποτέ το πού θα μπορούσε να με οδηγήσει η ελεύθερη σκέψη μου. Ως εκ τούτου, εγώ και ο Ντόκινς έχουμε πορευτεί προς εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις, αλλά για τους ίδιους ουσιαστικά λόγους. Ανήκουμε και οι δύο στο ακαδημαϊκό προσωπικό της Οξφόρδης και αγαπάμε τις φυσικές επιστήμες. Και οι δύο πιστεύουμε με πάθος στη σκέψη που στηρίζεται σε αποδείξεις και είμαστε επικριτικοί έναντι εκείνων που υποστηρίζουν με πάθος αντιλήψεις για λόγους εντελώς ανεπαρκείς. Και οι δυο μας θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι θα αλλάζαμε τις θέσεις μας περί του Θεού, εάν οι αποδείξεις το απαιτούσαν. Παρ' όλα αυτά, επί τη βάσει της εμπειρίας και

12

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

της ανάλυσης του ίδιου και του αυτού κόσμου, έχουμε φτάσει σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα σχετικά με τον Θεό. Η σύγκριση μεταξύ μας είναι ενδεικτική, αλλά εγείρει κάποια δύσκολα ερωτήματα για τον Ντόκινς. Ο Ντόκινς, ο οποίος επί του παρόντος είναι καθηγητής της Ευρείας Κατανόησης της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζει ότι οι φυσικές επιστήμες, και ειδικά η εξελικτική βιολογία, αντιπροσωπεύουν μια διανοητική υπερταχεία προς τον αθεϊσμό - όπως ακριβώς την αντιπροσώπευαν γι' αυτόν και στα νιάτα του. Όσον αφορά τη δική μου περίπτωση, εγώ ξεκίνησα ως ένας αθεϊστής που στη συνέχεια έγινε χριστιανός - το εντελώς αντίθετο από το διανοητικό ταξίδι του Ντόκινς. Στην αρχή είχα την πρόθεση να δαπανήσω τη ζωή μου στην επιστημονική έρευνα, αλλά διαπίστωσα ότι η γνωριμία μου με το Χριστιανισμό με οδήγησε στην επισταμένη μελέτη της ιστορίας και των ιδεών του. Έλαβα το διδακτορικό μου στη μοριακή βιοφυσική ενώ εργαζόμουν στα οξφορδιανά εργαστήρια του καθηγητή σερ Τζορτζ Ράντα, αλλά μετέπειτα εγκατέλειψα την ενεργή επιστημονική έρευνα για να σπουδάσω θεολογία. Πολύ συχνά έχω αναρωτηθεί σχετικά με το πώς είναι δυνατόν εγώ και ο Ντόκινς να έχουμε εξαγάγει τόσο διαφορετικά συμπεράσματα επί τη βάσει ενός μακρόχρονου και επιτεταμένου στοχασμού πάνω στον ίδιο ουσιαστικά κόσμο. Μία πιθανή απάντηση ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι επειδή εγώ πιστεύω στον Θεό, είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό. Ή, από την άλλη,

// Α ΥΤΑΠΑΤΗ TOY DA WKINS

13

επειδή ακριβώς είμαι διαταραγμένος, γεμάτος αυταπάτες, θύτης και θύμα της εξαπάτησης, με διανοητικές ικανότητες διαστρεβλωμένες εξαιτίας της προσβολής τους από ένα μολυσματικό και φθοροποιό Θεό-ιό, γι' αυτό και πιστεύω στον Θεό. Πολύ φοβάμαι πως αυτές οι δύο εκδοχές αποτελούν την ουσία της απάντησης που βρίσκω στις σελίδες του βιβλίου Η περί Θεού αυταπάτη. Αυτή ίσως είναι μία απάντηση, αλλά δεν αποτελεί ιδιαιτέρως πειστική απάντηση. Μπορεί να βρίσκει απήχηση σε συντηρητικούς αθεϊστές, των οποίων η άκαμπτη πίστη δεν τους επιτρέπει να λειτουργήσουν έξω από το κουτάκι που λέγεται «όχι-Θεός». Ελπίζω, όμως, πως έχω δίκιο όταν υποθέτω ότι αυτού του είδους οι μη σκεπτόμενοι δογματιστές δεν είναι τυπικοί αθεϊστές. Μια άλλη απάντηση στο ερώτημά μου θα ήταν να επαναλάβω την ίδια γελοία ανοησία, αυτή τη φορά όμως με αποδέκτη τον Ντόκινς (αν και στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να δεχθούμε ότι το μυαλό του προσεβλήθη από κάποιον «όχι-Θεό-ιό»). Δεν έχω, όμως, την πρόθεση να γράψω τέτοιες απίθανες αηδίες. Γιατί, άλλωστε, να προσβάλω τον Ντόκινς; Και το σημαντικότερο, γιατί να προσβάλω τη νοημοσύνη των αναγνωστών μου; Οι απαρχές μιας αληθινής απάντησης βρίσκονται σε κάποιες σοφές κουβέντες του Στέφεν Τζέι Γκουλντ, του οποίου ο λυπηρός θάνατος από καρκίνο το 2002 στέρησε από τη μια το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ από έναν εξαιρετικά γόνιμο καθηγητή, από την άλλη τους αναγνώστες εκλαϊκευμένης επιστήμης από έναν εκπληκτικά επικοινωνιακό συγγραφέα. Αν και αθεϊστής, ο Γκουλντ ήταν απολύτως σαφής ότι οι φυσικές επιστήμες -συμπεριλαμβανομένης της εξελικτικής θεω-

14

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

ρίας- ήταν συνεπείς τόσο με τον αθεϊσμό όσο και με τη συμβατική θρησκευτική πίστη. Εκτός κι αν οι μισοί από τους επιστημονικούς συνεργάτες του ήταν εξ ολοκλήρου ηλίθιοι -μια υπόθεση την οποία ο Γκουλντ ορθώς είχε απορρίψει ως ανοησία, όποιοι κι αν ήταν αυτοί οι μισοί- δεν υπήρχε άλλος υπεύθυνος τρόπος για να εξηγήσει κάποιος τις διαφοροποιημένες στάσεις έναντι της πραγματικότητας εκ μέρους των ευφυών και διαβασμένων ανθρώπων που ο ίδιος ο Γκουλντ γνώριζε.4 Δεν πρόκειται για τη γρήγορη και εύκολη απάντηση που θα ήθελαν πολλοί. Αντίθετα, μπορεί κάλλιστα να είναι σωστή - ή, τουλάχιστον, να προσανατολίζει προς τη σωστή κατεύθυνση. Μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι αυτού του είδους υποστηρίζουν τόσο θεμελιωδώς διαφορετικές πεποιθήσεις σχετικά με αυτά τα ζητήματα - και γιατί κάποιοι άλλοι, κατ' επέκταση, πιστεύουν ότι αυτές οι ερωτήσεις δεν μπορούν τελικά να λάβουν θετική απάντηση. Παράλληλα, μας θυμίζει την ανάγκη να αντιμετωπίζουμε αυτούς που διαφωνούν μαζί μας όσον αφορά τις ερωτήσεις αυτού του είδους με απόλυτο διανοητικό σεβασμό, παρά να τους απορρίπτουμε ως ψεύτες, απατεώνες και τσαρλατάνους. Ενώ ο Γκουλντ προσπαθεί τουλάχιστον να αποτιμήσει τις υπαρκτές μαρτυρίες, ο Ντόκινς προσφέρει απλώς το αθεϊστικό ισοδύναμο ενός κοινότοπου κηρύγματος περί Κολάσεως, υποκαθιστώντας τον προσεγμένο και στηριζόμενο στις μαρτυρίες στοχασμό με μια διάπυρη ρητορική και μια εξαιρετικά επιλεκτική παραποίηση των γεγονότων. Περιέργως, η επιστημονική ανάλυση που υπάρχει στο Η περί Θεού αυταπάτη είναι ελάχιστη - φοβερά ελάχιστη. Υπάρχει πολ-

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOY DA WKINS

15

λή ψευδοεπιστημονική εικασία, συνδεόμενη με ευρύτερες πολιτισμικές κριτικές περί θρησκείας, δανεισμένες ως επί το πλείστον από παλαιότερα αθεϊστικά κείμενα. Ο Ντόκινς κηρύττει στο κάθε άλλο παρά φιλόθεο ακροατήριο του, το οποίο σαφώς αναμένεται να απολαύσει τους ρητορικούς κανονιοβολισμούς του και να σηκώσει ψηλά τα χέρια του με κολακεία... Αυτοί που νομίζουν ότι η βιολογική εξέλιξη μπορεί να συμφιλιωθεί με τη θρησκεία είναι ανειλικρινείς! Αμήν! Ανήκουν στην εξελικτική «σχολή του Νέβιλ Τσάμπερλεϊν»! Είναι βολεμένοι! Αμήν! Οι πραγματικοί επιστήμονες απορρίπτουν την πίστη στον θεό! Αλληλούια! Ο Θεός στον οποίο πίστευαν οι Εβραίοι, τότε στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης, είναι ένας ψυχωτικός διαφθορέας παιδιών! Αμήν! Πες τους τα, αδελφέ! Όταν διάβασα το Η περί Θεού αυταπάτη λυπήθηκα και ταυτόχρονα αναστατώθηκα. Πώς, αναρωτήθηκα, μπορούσε ένας τόσο ταλαντούχος εκλαϊκευτής των φυσικών επιστημών, ο οποίος κάποτε διακατεχόταν από ένα τόσο παθιασμένο ενδιαφέρον για την αντικειμενική ανάλυση των δεδομένων μαρτυριών, να μετατραπεί σ' έναν τόσο επιθετικό αντιθρησκευτικό προπαγανδιστή, κάποιον που δείχνει τόσο ξεκάθαρα την αδιαφορία του απέναντι στις μαρτυρίες που δεν προσφέρονται προς υποστήριξη των θέσεών του; Γιατί παραποιούνταν τόσο φρικτά οι φυσικές επιστήμες σε μια προσπάθεια να προωθηθεί ο αθεϊστικός φονταμενταλισμός; Δεν διαθέτω την παραμικρή εύλογη εξήγηση. Όπως τόσο πολλοί από τους αθεϊστές φίλους μου, απλούστατα δεν μπορώ να καταλάβω τη φοβερή επιθετικότητα που ο Ντόκινς δείχνει προς τη θρησκεία. Για τον Ντόκινς η θρησκεία είναι ό,τι

16

ΑΛΙΣΤΕΡ

ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

το κόκκινο πανί για τον ταύρο- προκαλεί όχι μόνο μια επιθετική στάση, αλλά πολύ περισσότερο μια στάση που σκορπίζει στους τέσσερις ανέμους τους συνήθεις επιστημονικούς κανόνες περί εξονυχιστικής ακρίβειας και εντιμότητας. Ενώ αυτό το πικρόχολο βιβλίο είναι γραμμένο με ρητορικό πάθος και ισχύ, η δριμύτητα των θέσεών του απλώς αποκρύπτει τα τετριμμένα, αδύναμα και επαναλαμβανόμενα επιχειρήματά του. Δεν είμαι ο μόνος που ένιωσε απογοήτευση εν προκειμένω. Η περί Θεού αυταπάτη διασαλπίζει το γεγονός ότι ο συγγραφέας του ψηφίστηκε πρόσφατα ένας από τους τρεις κορυφαίους διανοούμενους του κόσμου. Πρόκειται για μια καταμέτρηση που έλαβε χώρα μεταξύ των αναγνωστών του περιοδικού Prospect χ ο Νοέμβριο του 2005. Ποια είναι, όμως, η γνώμη του ίδιου περιοδικού για το βιβλίο του; Ο βιβλιοκριτικός του Prospect σοκαρίστηκε από αυτό το «αδιάφορο, δογματικό, ασυνάρτητο και αντιφατικό βιβλίο». Ο τίτλος της βιβλιοκριτικής; «Ντόκινς ο δογματιστής».

AircLvrcuvrctc; ο τ ο ν Ν τ ό ι αληθείς, αλλά οι οποίες είναι εντελώς λογικές.21 Ας μιλήσου με λίγο με τεχνικούς όρους: οι πεποιθήσεις μας ενδέχεται ν<

34

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

είναι εύλογες, αλλά όχι και αποδεδειγμένες. Το σημείο αυτό δεν είναι ιδιαιτέρως δύσκολο ή σκοτεινό. Εδώ και πολλά χρόνια οι φιλόσοφοι της επιστήμης έχουν υποστηρίξει ότι υπάρχουν πολλές επιστημονικές θεωρίες που επί του παρόντος θεωρούνται αληθείς - αλλά οι οποίες ενδεχομένως να πρέπει να εγκαταλειφθούν στο μέλλον, καθώς προκύπτουν πρόσθετες μαρτυρίες ή αναπτύσσονται νέες θεωρητικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα να πιστεύει κάποιος ότι επί του παρόντος η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου είναι η καλύτερη εξήγηση των διαθέσιμων μαρτυριών, δίχως κάτι τέτοιο να σημαίνει ότι είναι και αληθής.22

Η

CLICGCTLCL CT1TL"0'Ctv0'RTTTCL

τ ο υ Θεού

Ο Ντόκινς αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα συγκεκριμένο επιχείρημα -ή, καλύτερα, σε μια χαλαρή δέσμη από θέσεις- υπό τη γενική ένδειξη ότι «είναι σχεδόν βέβαιο πως δεν υπάρχει Θεός».23 Αυτό το φλύαρο συνονθύλευμα έχει πολύ κακή δομή, προκαλώντας δυσκολία σε κάποιον να παρακολουθήσει το βασικό του επιχείρημα, το οποίο φαίνεται πως είναι μια προέκταση του ερωτήματος: «Ε, καλά, και τότε ποιος δημιούργησε τον Θεό;» «Όποιος Θεός είναι ικανός να σχεδιάσει οτιδήποτε θα πρέπει να είναι τόσο σύνθετος που να απαιτεί το ίδιο είδος εξήγησης και στη δική του περίπτωση. Ο Θεός εμπλέκεται σε μια ατελείωτη αναγωγή από την οποία δεν μπορεί να μας βοηθήσει να διαφύγουμε».24 Ο Ντόκινς είναι ιδιαιτέρως χλευαστικός απέναντι στους θεολόγους που επιτρέπουν στον εαυτό τους «την αμφίβολη

Η ΑΥΤΑΠΑΤΗ

TOYDAWKINS

πολυτέλεια της αυθαίρετης επινόησης ενός τέλους σε μ άπειρη αναγωγή».25 Οτιδήποτε εξηγεί κάτι άλλο θα πρέπει ι ίδιο να εξηγηθεί - και αυτή η εξήγηση με τη σειρά της χρεκ ζεται να εξηγηθεί κ.ο.κ. Δεν υπάρχει κανένας εύλογος τρόπί με τον οποίο να μπορεί να τερματιστεί αυτή η ατελείωτη αν< γωγή των εξηγήσεων. Τι εξηγεί την εξήγηση;Ή, για να αλλ( ξω ελαφρώς τη μεταφορά, ποιος σχεδίασε το σχεδιαστή; Παρ' όλα αυτά, στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ό το «ιερό δισκοπότηρο» των φυσικών επιστημών είναι η αν( ζήτηση της «μεγάλης ενοποιημένης θεωρίας», μιας «θεωρΰ των πάντων». Γιατί μια τέτοια θεωρία θεωρείται τόσο σημ< ντική; Επειδή θα μπορεί να εξηγεί τα πάντα, δίχως η ίδια \ απαιτεί ή να χρειάζεται κάποια εξήγηση.26 Το εξηγητικό πλα σιο σταματά σ' αυτό ακριβώς το σημείο. Εάν τα απερίσκεπι και απλουστευτικά επιχειρήματα του Ντόκινς είχαν κάποι βαρύτητα, τότε αυτή η μεγάλη επιστημονική αναζήτηση 6 μπορούσε να απορριφθεί με μία φαινομενικά βαθυστόχασι αλλά στην ουσία τετριμμένη ερώτηση: τι εξηγεί τον εξηγηττ Από την άλλη, ίσως να μην υπάρχει καμία τέτοια έσχαι θεωρία. Ίσως η «θεωρία των πάντων» να αποδειχθεί πως ε ναι η «θεωρία του τίποτα». Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας λ( γος να υποθέσουμε ότι αυτή η αναζήτηση είναι εξαρχής μι αποτυχία, απλώς και μόνο επειδή αντιπροσωπεύει τον τε( ματισμό μιας εξηγητικής διαδικασίας. Άλλωστε, μια ανάλί γη αναζήτηση για κάποια μη αναγώγιμη εξήγηση βρίσκετ< στην καρδιά της επιστημονικής αναζήτησης. Δεν υπάρχ εδώ καμία λογική ασυνέπεια, κανένα εννοιολογικό σφάλμ· καμία αντιφατικότητα. Ο Ντόκινς, λοιπόν, αναπτύσσει ένα επιχείρημα που έχ

36

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

ελάχιστο νόημα, είτε στη σύντομη και βιαστική διατύπωσή του στο Η περί Θεού αυταπάτη, είτε στις πιο εκτεταμένες εκδοχές του σε άλλα κείμενα. Σε μια κάπως συμπιληματική και περιπαικτική εκδοχή της «ανθρωπικής αρχής», ο Ντόκινς τονίζει την ξεκάθαρη απιθανότητα της ύπαρξής μας. Η πίστη στον Θεό, υποστηρίζει λοιπόν ο Ντόκινς, αντιπροσωπεύει μια πίστη σ' ένα ον του οποίου η ύπαρξη θα πρέπει να είναι ακόμα πιο σύνθετη, και ως εκ τούτου πιο απίθανη. Εντούτοις, αυτό το άλμα από τη συνθετότητα στην υποστήριξη της απιθανότητας είναι εξαιρετικά προβληματικό. Γιατί κάτι σύνθετο είναι απίθανο; Μια «θεωρία των πάντων» μπορεί κάλλιστα να είναι πιο σύνθετη από τις ελάσσονες θεωρίες που εξηγεί - αλλά στην περίπτωση αυτή πώς σχετίζεται αυτό με την απιθανότητά της; Ας κάνουμε όμως μια παύση. Το μόνο αναπόφευκτο και εξαιρετικά απίθανο γεγονός σχετικά με τον κόσμο είναι ότι εμείς, ως στοχαστικά ανθρώπινα όντα, βρισκόμαστε όντως εδώ. Είναι, όμως, πρακτικά αδύνατον να προσδιορίσουμε σε ποσότητα την απιθανότητα της ύπαρξης των ανθρώπων. Ο Ντόκινς είναι σαφής, ειδικά στο βιβλίο Ανεβαίνοντας το Όρος της Απιθανότητας, πως είναι πολύ, πάρα πολύ απίθανο. 27 Είμαστε όμως εδώ. Το γεγονός αυτό καθαυτό, ότι σπαζοκεφαλιάζουμε σχετικά με το πώς συνέβη και είμαστε εδώ, εξαρτάται από το γεγονός ότι είμαστε εδώ και ως εκ τούτου είμαστε σε θέση να στοχαστούμε την πιθανότητα αυτής της πραγματικότητας. Ίσως χρειάζεται να αναλογιστούμε πως είναι πολλά τα πράγματα που φαίνονται απίθανα - αλλά η απιθανότητα δεν συνεπάγεται και ποτέ δεν συνεπαγόταν τη μη ύπαρξη. Εμείς μπορεί να είμαστε εξαιρετικά απίθανοι - αλλά

Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ

TOY DA WKINS 31

είμαστε εδώ. Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι εάν ο Θεός είναι m θανός, αλλά εάν είναι πραγματικός.

0 Θ ε ό ς τ υ υ ν icevtAJv Στο Η περί Θεού αυταπάτη ο Ντόκινς ασκεί κριτική στη «Xc τρεία των κενών». Πρόκειται για αναφορά σε μια προσέγγ ση της χριστιανικής α/ιολογητικής, η οποία αναδείχθηκε κι ρίαρχη κατά τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα λεγόμενη προσέγγιση του «Θεού των κενών».28 Στην απλοί στερη μορφή της, υποστήριζε ότι σε μια φυσιοκρατική ή επ στημονική κατανόηση της πραγματικότητας υπήρχαν avc γκαστικά «κενά». Σε ορισμένα σημεία η περίφημη Φυσιη Θεολογία (1801) του Ουίλιαμ Πέιλι χρησιμοποιεί επιχειρι ματα αυτής της προσέγγισης. Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, ό πρέπει να υποθέσουμε πως υπάρχει ο Θεός έτσι ώστε \ αντιμετωπιστούν τα κενά στην επιστημονική κατανόηση. Επρόκειτο για μια χαζή κίνηση και εγκαταλείφθηκε εξ ολ< κλήρου κατά τον εικοστό αιώνα. Ο πρώτος καθηγητής τι θεωρητικής χημείας στην Οξφόρδη, ο περίφημος μεθοδιστι λαϊκός ιεροκήρυκας Τσαρλς Κούλσον, την καταδίκασε με τι εύγλωττη φράση «ο Θεός των κενών». Στη θέση της ζήτη< να μπει μια περιεκτική αποτίμηση της πραγματικότητας, οποία θα τόνιζε την εξηγητική ικανότητα της χριστιανικής τ στης στο σύνολο της και όχι μια καταφυγή σε όλο και πιο (. κρά κενά.29 Η κριτική του Ντόκινς κατά εκείνων που «λ τρεύουν τα κενά», παρά τις όποιες υπερβολές της, είναι κ επαρκής και έγκυρη. Επομένως, θα πρέπει να τον ευχαριστ

38

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

σουμε που μας βοήθησε να ξεφορτωθούμε αυτή την παρωχημένη και εσφαλμένη τροπή στην ιστορία της χριστιανικής απολογητικής. Πρόκειται, μάλιστα, για ένα καλό παράδειγμα του πώς ο διάλογος ανάμεσα σε επιστήμη και χριστιανική θεολογία μπορεί να οδηγήσει σε κάποια χρήσιμα αποτελέσματα. Και ενώ είχε προβεί σε μια πολύ καίρια παρατήρηση ο Ντόκινς, δυστυχώς στη συνέχεια αποδυνάμωσε το επιχείρημά του, ισχυριζόμενος ότι όλοι οι θρησκευόμενοι προσπαθούν να σταματήσουν τους επιστήμονες απ' το να διερευνούν αυτά τα κενά: «Μία από τις πραγματικά κακές επιρροές της θρησκείας είναι ότι μας διδάσκει πως αποτελεί αρετή να είναι κανείς ικανοποιημένος δίχως να κατανοεί».30 Αυτό ίσως να αληθεύει για ορισμένες πιο εξωτικές εκδοχές του Χριστιανισμούδηλώνω όμως εμφατικά ότι δεν είναι γνώρισμα της χριστιανικής θεολογίας. Πρόκειται για ωμή γενίκευση που καταστρέφει μια καθ' όλα ενδιαφέρουσα συζήτηση. Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει τίποτα επιλήψιμο στην αποδοχή των ορίων της κατανόησής μας, η οποία εν μέρει προκύπτει από τα όρια της ίδιας της επιστήμης και εν μέρει από την περιορισμένη ανθρώπινη ικανότητα προς κατανόηση. Όπως έχει σημειώσει αλλού ο ίδιος ο Ντόκινς: Η σύγχρονη φυσική μάς διδάσκει ότι η αλήθεια είναι κάτι περισσότερο απ' όσο βλέπουν τα μάτια μας ή απ' όσο μπορεί να καταλάβει το τόσο περιορισμένο μυαλό μας, το οποίο με τη σειρά του εξελίχθηκε προσπαθώντας να αντεπεξέλθει ανάμεσα σε αντικείμενα μεσαίου μεγέθους που κινούνταν με μέσες ταχύτητες μέσα σε μέσες αποστάσεις στην ήπειρο της Αφρικής.31

Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ

TOY DA WKINS 33

Ελάχιστα θα πρέπει να μας εκπλήσσει ότι αυτό το «τόο περιορισμένο» ανθρώπινο μυαλό αντιμετωπίζει σοβαρές δι σκολίες όταν ασχολείται με οτιδήποτε πέρα από τον κόσμ της καθημερινής εμπειρίας. Η ιδέα του «μυστηρίου» αναδύ; ται συνεχώς, καθώς το ανθρώπινο μυαλό αγωνίζεται να KC τανοήσει κάποιες ιδέες. Αυτό αληθεύει αναμφίβολα για χχ επιστήμη και σίγουρα αληθεύει για τη θρησκεία. Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα εν προκειμένω είναι εκ μέρους χριστιανών απολογητών -με καλές, κατά τ' άλλ προθέσεις- βεβιασμένη μετεγκατάσταση του Θεού στις κρι φές κόγχες του σύμπαντος, πέρα από κάθε αποτίμηση ή δι ρεύνηση. Αυτό όντως συνιστά ένα πραγματικό πρόβλημ Διότι αυτή η στρατηγική χρησιμοποιείται ακόμη από το κίνι μα του Ευφυούς Σχεδίου (Intelligent Design) - ένα κίνημ προερχόμενο κατά βάση από τη Βόρεια Αμερική, το οπο υποστηρίζει την ύπαρξη ενός «Ευφυούς Σχεδιαστή» ε π ί ' βάσει των κενών που βρίσκουμε στις επιστημονικές εξηγ σεις, όπως είναι για παράδειγμα η «μη αναγώγιμη συνθετότ τα» του κόσμου. Δεν πρόκειται για προσέγγιση που αποδέχ μαι, είτε εξ επόψεως επιστήμης είτε εξ επόψεως θεολογίο Κατά την άποψή μου, αυτοί που αποδέχονται την εν λό^ προσέγγιση καθιστούν το Χριστιανισμό εξαιρετικά -και α< καιολόγητα- ευάλωτο έναντι της επιστημονικής προόδου. Παρ' όλα αυτά, η προσέγγιση που στηρίζεται στον «Θ των κενών» είναι μία μόνο από τις πολλές χριστιανικές πρ σεγγίσεις στο ερώτημα σχετικά με το πώς η περί Θεού υτιόί ση εξηγεί τα πράγματα. Κατά την άποψή μου, πήρε λάθ δρόμο· πρόκειται για μια αποτυχημένη απολογητική στρατ γική που ανήκει σε κάποια παλαιότερη εποχή και είναι πια I

40

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

περασμένη. Αυτό τονίστηκε καθ' όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα από διαφόρους χριστιανούς θεολόγους και φιλοσόφους της θρησκείας, οι οποίοι έχουν στραφεί και πάλι σε προγενέστερους και πιο ενδεδειγμένους τρόπους αντιμετώπισης του σχετικού ερωτήματος. Για παράδειγμα, ο Οξφορδιανός φιλόσοφος Ρίτσαρντ Σουίνμπερν είναι ένας από τους πολλούς εκείνους συγγραφείς που ισχυρίζονται ότι η ικανότητα της επιστήμης να εξηγεί τον εαυτό της απαιτεί εξήγηση - και η πιο οικονομική και φερέγγυα εκδοχή αυτής της εξηγητικής ικανότητας έγκειται στην αντίληψη περί δημιουργού Θεού.32 Το επιχείρημα του Σουίνμπερν υποστηρίζει ότι η ίδια η καταληπτότητα του σύμπαντος χρειάζεται εξήγηση. Συνεπώς, δεν είναι τα κενά της κατανόησης του κόσμου εκ μέρους μας που υποδεικνύουν τον Θεό, αλλά μάλλον η ίδια η δυνατότητα σύλληψης της επιστημονικής και άλλων μορφών κατανόησης που απαιτεί κάποια εξήγηση. Εν συντομία, το εν λόγω επιχείρημα έχει ως εξής: η ίδια η εξηγητικότητα απαιτεί εξήγηση. Όσο μεγαλύτερη είναι η επιστημονική πρόοδος τόσο περισσότερη θα είναι η εκ μέρους μας κατανόηση του σύμπαντος - και συνεπώς τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η ανάγκη μας να εξηγήσουμε αυτή την πρόοδο. Πρόκειται για μια προσέγγιση που προτρέπει και ενθαρρύνει την επιστημονική έρευνα, παρά επιζητεί να την αποτρέψει. Ποια είναι γενικότερα η σχέση επιστήμης και θρησκείας; Ο Ντόκινς έχει πολλά να πει πάνω σ' αυτό το θέμα, γι' αυτό ας προχωρήσουμε στην εξέταση των σχετικών του απόψεων:

35

'6^el

α ν α ι ρ έ σ ε ι

η. e i r i f y - i n j i η

τ ο ν

Θεό;

την ατζέντα του Η περί Θεού αυταπάτη υπόκειτα μια διάχυτη πεποίθηση, ότι η επιστήμη έχει αναι ρέσει τον Θεό. Αυτοί που συνεχίζουν να πιστεύουν στον Θεο είναι απλούστατα σκοταδιστικοί και δεισιδαίμονες αντιδρα στικοί, οι οποίοι αρνούνται εντελώς τη νικηφόρα προέλασΓ των επιστημών, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν εξαφανίσε τον Θεό ακόμα και από τα απειροελάχιστα κενά της κατα νόησης του σύμπαντος από την πλευρά μας. Ο αθεϊσμός εί ναι η μοναδική εναλλακτική για τον σοβαρό, προοδευτικό και σκεπτόμενο άνθρωπο. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά - και σχεδόν όλο οι φυσικοί επιστήμονες στους οποίους έχω μιλήσει γι' αυτό το θέμα το ξέρουν καλά αυτό. Έχουμε ήδη αναφερθεί στη\ απόρριψη εκ μέρους του Στέφεν Τζέι Γκουλντ κάθε απερί σκεπτης εξίσωσης των επιστημονικών κατακτήσεων με τη·\

Σ

42

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

αθεϊστική πίστη. Όπως σημείωσε ο Γκουλντ στο βιβλίο Αιώνιοι Βράχοι, στηριζόμενος στις θρησκευτικές αντιλήψεις κορυφαίων εξελικτικών βιολόγων: «Ή οι μισοί από τους συναδέλφους μου είναι υπερβολικά ηλίθιοι ή, στην αντίθετη περίπτωση, η επιστήμη του δαρβινισμού είναι εντελώς συμβατή με τις συμβατικές θρησκευτικές πεποιθήσεις - και εντελώς συμβατή με τον αθεϊσμό».33 Όπως τόνισα στο βιβλίο Ο Θεός rου Ντόκινς, η παρατήρηση αυτή είναι δίκαιη και ευρέως αποδεκτή: η φύση μπορεί να ερμηνευτεί με θεϊστικό ή με αθεϊστικό τρόπο, αλλά δεν απαιτεί κανέναν από τους δύο. Και οι δύο αποτελούν έγκυρες διανοητικές δυνατότητες για την επιστήμη. Το γεγονός ότι ο κορυφαίος εξελικτικός βιολόγος της Αμερικής μπόρεσε να προβεί σε μια τέτοια δήλωση κάνει τον Ντόκινς έξω φρενών. Πώς μπορούσε να πει κάτι τέτοιο! Ο Ντόκινς απορρίπτει τις σκέψεις του Γκουλντ δίχως να τις εξετάσει με σοβαρότητα και προσοχή. «Απλώς δεν πιστεύω ότι ο Γκουλντ θα μπορούσε να εννοεί πολλά από όσα έγραψε στο Αιώνιοι Βράχοι».34 Αυτή η ομολογία πίστεως αποτελεί και την απάντηση του Ντόκινς. Απλούστατα δεν είναι δυνατόν. Ο Γκουλντ δεν έκανε τίποτε άλλο πέρα από το να αναδιατυπώσει την ευρέως υποστηριζόμενη άποψη ότι υπάρχουν όρια στην επιστήμη. Την ίδια άποψη, προς περαιτέρω εκνευρισμό από την πλευρά του Ντόκινς, συναντά κανείς και στο έξοχο βιβλίο του σερ Μάρτιν Ρις Κοσμικό Ενδιαίτημα, το οποίο -με εντελώς εύλογο τρόπο- τονίζει ότι ορισμένα έσχατα ερωτήματα «βρίσκονται πέρα από τις δυνατότητες της επιστήμης».35 Μια και ο Ρις είναι ο πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας, η οποία περιλαμβάνει τους κορυφαίους

Η ΑΥΤΑΙΊΑΤΗ

TOY DA WKINS

37

επιστήμονες της Βρετανίας, οι παρατηρήσεις του αξίζουν τη δέουσα κριτική προσοχή. Το θεμελιώδες ζήτημα που αντιμετωπίζουν οι επιστήμες είναι το πώς να εξηγήσει κάποιος την εξαιρετικά σύνθετη, πολύπλευρη και πολυεπίπεδη πραγματικότητα. Αυτό το θεμελιώδες ερώτημα της ανθρώπινης γνώσης έχει συζητηθεί πολύ από τους φιλοσόφους της επιστήμης, ενώ συχνά έχει αγνοηθεί από εκείνους που, για τους δικούς τους λόγους, θέλουν να παρουσιάσουν την επιστήμη ως τη μόνη βιώσιμη οδό προς την αυθεντική γνώση. Πάνω απ' όλα, τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια εκείνων που θέλουν να μιλούν απλουστευτικά για την επιστημονική «απόδειξη» ή «αναίρεση» σχετικά με ζητήματα όπως το νόημα της ζωής και η ύπαρξη του Θεού. Οι φυσικές επιστήμες στηρίζονται στον επαγωγικό συλλογισμό, ο οποίος συνίσταται στην «αποτίμηση των μαρτυριών και την εκτίμηση των πιθανοτήτων και δεν αποτελεί μέσο απόδειξης».36 Ανταγωνιστικές εξηγήσεις είναι εμφανείς σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης προσπάθειας προς αναπαράσταση του κόσμου - από τις λεπτομέρειες της κβαντικής μηχανικής μέχρι αυτά που ο Καρλ Πόπερ ονόμασε «έσχατα ερωτήματα» του νοήματος. Αυτό σημαίνει ότι τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής -μερικά από τα οποία είναι επίσης επιστημονικά ερωτήματα- δεν μπορούν να απαντηθούν με κανενός βαθμού βεβαιότητα. Οποιαδήποτε δέσμη παρατηρήσεων μπορεί να εξηγηθεί επί τη βάσει ενός αριθμού θεωριών. Ας χρησιμοποιήσω την τεχνική γλώσσα της φιλοσοφίας της επιστήμης: οι θεωρίες καθορίζονται λιγότερο από τα στοιχεία που διαθέτουμε. Προκύπτει συνεπώς το ερώτημα: ποια κριτήρια μπορούν να

44

ΑΛΙΣΤΕΡ ΜΑΚΙ^ΚΡΑΘ

χρησιμοποιηθούν για να αποφασίσουμε υπέρ της μιας ή της άλλης, ειδικά όταν είναι «εμπειρικός ισοδύναμες»; Η απλότητα; Η ομορφιά; Η αντιπαλότητα μαίνεται ανεπίλυτη· και η έκβαση είναι εντελώς αναμενόμενη: τα μεγάλα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία συζήτηση περί επιστημονικής «απόδειξης» των έσχατων ερωτημάτων. Ή δεν μπορούμε να τα απαντήσουμε ή πρέπει να τα απαντήσουμε στηριζόμενοι σε μια βάση διαφορετική από εκείνη των επιστημών.

Γα. o g t c i τηχ; 6-ΐΓΐσΓττή.{ΧΜ.