Ali Nihat Tarlan - Hayâlî Bey Dîvânı

iSTANBUL ÜNlVERSİTESİ YAYINLARINDAN RDF.SiY A. T FAKÜL TE.Sl TÜRK OlU VE. FOE.BlY A. T! DAU No. 3

Hayiili Bey

Divlinı

Dr. Ali Nihat Tarlaa E•ebiyat Fakültesi Metinler Şerhi Profesörii

İSTANIUL

l"lirltaaeddin

Ereııler Mat'Daası

194:5

1ST AN BUL 0 N 1VERS İ TESt YA YlNLARlND AN :

EDEBI VA T FAKÜLTESI TÜRK DİLİ~ VE F.DEBlY ATl DALI No. 3

lfayil/i Bey

Diviinı

Dr. Ali Nihat Tarlan Edebiyat Fakültesi Metinler Şerhi Profesörü

İSTANBUL

Bürhaneddin Erenl"r Maıbaa.sı

1

u

4 5

277

Bu eseri hazırlarken çalışmamr kolaylaşitr· mak hususunda yardımına mazhar olduğum Beyazıd Umumi Kütüphanesi Müdürü aziz kardeşim Saadeddin Nüzhet Erguna; Hayalinin mezarı hakkındaki müracaatimi büyük bir ihtimam ve nezaketle karşılayıp mezarın fotografisini ve Osman Nuri Peremeci'nin ehem· miyetli malumatı havi mektubunu gönderen Edirne Halkevi Reisi sayın Doktor Sezai Samiye; nushaların tavsi/ini yapan Doçent Ahmed Ateşe; ve bunları karşılaştırmak zahmetini benimle paylaşan değerli taZebemden İbrahim Olgun ve Haydar Diriöze derin şükranlarımı arzetmeyi bir borç bilir, kıymetli bilgin Osman Nuri Peremeci'nin aziz hatıra· sını hürmet/e anar ve kendisine Tanrıdan rahmet dilerim. A. N. T.

HAYALİBEY Hay al i, onaltıncı asrın F uz u I i' d e n ·sonra en büyük şairidir. M ehmet, lakabı, B e k ar M e m i' dir. Selanik vilayetinin 43 kilometre kuzey doğusunda Ye nice gölünün doğu sahilinde bulunan Vardar Yenicesinde doğmuştur. M ura t H u da V e n d i g ar zama· nın da Gaz i Evre n o s Bey bin M u st af a 8 ey tarafından açılan aşağı Vardar havzası, fatihinin hususi malikanesiydi. Vardar Yenicesi ha valisinde Osmanlı hakimiyetinden önce Bizans imparatorluğu zamanında muhtelif Türk kavimleri iskan edilmişti. Dokuzuncu asırda Bizans kaynaklarında (Vardarlı Türkler) diye zikredilen bazı Türk grupları Selanik civarına yerleştirilmiş, onbirinci asırda Uguzlar yine Bizanslılar tarafın-dan Makedonyaya iskan edilmiştir. Osmanlılardan Önce bu ınıntakada Selçuklu Türklerin de her hangi bir devrede gelip yerİeşmiş bulunması muhtemeldir. Ancak Rumeli ve havalisinin türkleşmesi andördüncü asır sonlarından başlu. Bu asırda k:esif Türk unsurları artık bu havaliye yerleş·' miştir [1]. Ka n u n iye yazdığı bir kasidesinde dedelerinin ROm ~~iyarında bir kariyeele yattığını şöyle anlatır: İsmi

Diyar·i Rümda bir ~arye vardur Anun etrafi kuhistana benzer Ikibin üçyüz a~çe yazusı var · Ne }:ıaşıl çün b.at·ı gübana benzer Civarında yatur ecdad-i paküm Ki ben· la'l oldum anlar kana benzer [2] Vardar Yenicesi Hay a 1 i devrinde ufak bir ilim ve edebiyat merkezi idi. Hayreti, Usilli, İlahi, Garibi gibi şair ve,mutasavvıflar yetiştirmiştir. Orada istinsah edilmiş klasik kitaplar.dan maada bir çok ta laik ilimiere ait kitaplara rastlanır. rı ı (Kr.imskiy) nln (lip gitı:neğe başladı. Şu beyitler, bu macarasıoı anlatır: Çihresinde görüben lemca-i nür·i Nebevı Bir ya!ın yüzlü ışı~ şev~ine oldum calevi

-

Dilden ljayalı şüret-i idraki 1$-azıyub Dıvane-meşreb oldu Iı:alenderlik eyledi Ha ya 1i bu seyahatleri esnasında gerek Baba Al i M e st-ii Acemi 'den ve gerek içinde bulunduğu muhitten tasavvufa dair bir çok şeyler öğrenmişti. HayatınJn bu ilk devresinin geçiş tarzı kendiainin baba ihtimarnından mahrum kaldığını gösterir. Çünkü /(ünhül'ahbar adlı eserinde müverrih A 1i, «2ahiıen p~yesi pest manada sahibi iktidar ve zeberdest bir babayi alem» olan bu. mürşidiıı Hayaliyi evlat edinip onu okuthığuııu ve JT.eşhur bir tair t'lma1J için himmet sarfettiğini kaydeder. Yine böyle bir gelişte İtitanbul Ka d ısı Sa rı gü r z N ur e d d i & Efendi böyle güzel, yakışıklı bir gencin kalendeıiler arasında· bulunması «De meşru ve: nede maki.ıldur» diyerekHay a 1i yi onlar· dan ayırıp qŞehir Muhtesibi Uz u n A 1i» ye emanet etti. Bu dev· rede de Hayali, tahsile ve belki biraz medrese tahsiline devam-

etmitti~.

·

Ruben kuvvetli bir istidada malik olduğu için pek az: zamanda şiirler söylerneğe başlayan Hay a 1i, yavaş yavaş ~öhret yolunu tutuyor. Defterdar i s k e n d er Çe 1 e b i, nazari dikkatini [1] A. K ri m ıı k i y , Türkiye tarih {!e [ 2] Henii:ı. Calttı-i ebıü1u iiyine·i mürçe-i \ı•t ü~mü1 ki .•.. ~Aş Çel.».

edebiyatı

.Mu akova 1910,

ıuhıiirıııa ı.liişmüş

~

ve gird·i

le b· i

şlrlniu:-

lX eelbeden bu genç şairi himayesi altına aldı. Sonra onu Sadrazam i br ah i m Paşa 'ya takdim etti. Onun da iltifatina mazhar olan Hayal i artık ik bal yolunu da tutmuştur. Sadrazarnın himayesinden Ka n u n i' nin himayesine geçiyor. Aş ı k Çe 1e b i'nin tabirince :aşlde-i

Ti:g [*]

l -'-- Dursa nıyam içinde Js:açan kim yegane tıg

Benzer ininde uyhuya varmış yılana tlg 2 3 -

Cevherleri yüzünde çü şayyad damıdur Döndü fena yolunda bir ab-ı revana tıg Mülk ü vücudu· ya~ dı seraser kül el yedi rezm ateşi içre zebane tıg

Olalı

Bir murgdur ki ç~~dugı dem beyzadan uçar caduyu eyler o dem aşiyane t:ıg

.· 4

Far~-ı

5

Anı

geçerdi ebla~-ı eyyam-ı fitne-cuy Olmasa gıng-i devlete ger tııziyane tıg

6 -

Bir bindi gücedür ki diler cevherin şala Şadr-ı 'aduda geçdügi budur dükana tıg

7 -

Guya ki

ahırında şebün

Şöyle yaraşdı

bu

afitabdur

bat-ı canber-feşana tıg

·8 -

Dıvar-ı

9 -

Genc-i cemalün üstüne ~onmuş tılısm ile Bu vechden dedüai ol iki ebruvana tıg

10 -

cömrün eyleye diişmanlarun barab . Seylab-var olsa ~açan kim revane tıg

Bir murgdur ki ~ondugı dem far}s:-ı J>:aniyle yaşını edinür ab~ü-dane İıg

merl;ıiim

düşmene

[*]

~aş'ide-i

[6] [ 4] [6] [~] [9]

Ün ı Ü F Ün Üv A M C uyhu: uyku Ü Cad ii ya : 'adiinu A ı hindi: hindii Üv M C , Cömrün eyleye düş~an!arun har ab: _cömrünü nice düşmanlaruii yılj:ar Ün vechden: vech ile Ün 1 dedü~ : derem Üv

ve magfiir Hayall Beg beray•i

Padişah-ı

ca:lem·penah

·- 20ll ,__

Şan

al caaıe içre yalın yüzlü bubdur ljün-u cadü ile dönicek ergavana Ug

:J2 -

Kesdüği düşınanun götürür bakden başıo Benzer keremde ljusrev-i gitl-~itana tıg

13 -

Sultan-ı berr-ü-bal;ır Süleyman-ı şüküb-u düşmeni

K'alur

ins-ü-can olub behane tig

14 -

Devr-i felekde tıgini gördü gıred dedi Bağlandı içün yine pll-i demana tıg

15 -

Far~-ı

16 -

Bir

cadüsu ~ulle-i küh-u beladürür Benzer o ~ulle üzre çekilmiş duruana tig · başı

Şalsa

17 -

ile bir ~ılıcı v-tr ~uluiidürür yolunda şiıbl:ı nola şadı~ane tig

Ba~san g.ızabla nizesi mihrün düşer veli

Meydan içinde 18 -

Bir

şalmaz

erenler

·~açana

tig

~albi

~almaz

pak meşrebi şafı ~ulundürür yolunda düşmanunun baş·ü-cana tig

19 -

Burnundan etdüğini getürdi cadülaruii ~an a~ıdub şu yerine ol navdana tiğ

20

Bal;ır

içre mahi bürc;..ü esedde hilaldür Şol dem ki alsan ol kef-i derya-nişana

lig

21 -

Müdbirlik ile hemdem olubdur zemanede Canlar yedürse yeridür ol hem zebana tig

22 -

Bel bağlamazsa hıd.metüne mür gibi başm Lazım degül ki sen çekesin ins-Ü-cana tig

23 -

Besdür adü-yü .dive Vezır-ı melek·gışal Zira ki dest·pençe yeter arslana tig

(131 [14] [15) [16) [18]

alur : avlar Üv M 1 şükiih: şükiihu Ün fiğini : tigüiiü Ün M

:,af-ı

gerdünda cayan oldu o dem cayn-ı hilal Z.ulümat içre olan Çeşme i I:Iayvan-şekil /

·3

Çah·ı aıZa düşicek

4

Man-ı

Yusuf-u mihr 'oldu o dem Yackub-u felek külbe-i al)zan-şekil

5 -

Pir-i nuriniye nageh gelüb igvan·ı nücum Şubl) pirahenin ergürdü edüb ~an-şekil

6

Ol sel)er batıruma geldi bu zlba matıac cAleme nur veren mihr-i dırrgşan-şekil

7

Mihr bir nize bülend olmuş idi ol dernde Nize üzre ser-i Sultan i Şehidan·şekil

8

Gel e J>:.ana

9

ba~am gar~

J>:.ays ile

yüzüne gonca-i olsa gözüm la e-i

Vamı~-u-Ferhad

Şah·ı caş~em

cenabum bekler bana bunlardürür erkan-şekil

J>:,abrüme gelme nı~ar etmege canuru yog iken Düşmesün yere yiizüm berg·i dıragtan·şekil

10 ·11 -

Vaşluna rişte·i JS'.ışşa-i

[*] lll [5] [8] [9]

bandan-şekil Nucman-şekil

can ile baridar oldum pire·zen-ü- Yusuf-u K en can-şekil

Ü F Ün Üv A M C Şcb ki: Gece Üv nageh gelüb ;' ta kim gele Ün Üv c ı edüb: o dem olsa : oldu Üv A ı gözüm: yaşum Ü F Üv A M C erkan: acyan A · ·

o

.;_ 28 12 -

Mihrüni canda görüb başuma ~ıışd etdi felek Eyleyüb mah·ı nevi gaııçer-i bürran-şekil

13 -

lltica eyledüm ol Şaha ki olmuşdur ana Çarb meydan meh-i nev lu'buna çevgirn-şekil

14 -

l;lusrev i Rum-u-'Arab Şah ı Süleyman-ı cAcem K'oldu her bende_si Dara-der-ü-l:ial$.ancşekil

15 -

Name-i 'izzetine oldu 'utarid miinşi Kadri babında zuJ:ıal bindi-i derbari-şekil

16 ..,..- Çarba erişmese lütfu kala. bıruJ:ı Şuver Na~ş-ı fanus olan şur~L-i bican-şekil 17 - 18 19 - 20 21

'Ömer-ü NuJ:ı olsa kenara varımaz[*] fülk-ü vücud Kapladı çevre yanum göz- yaşı tufan-şekil 'Adl-ü-dad ile iki 'alemi memlu ~ıldlJn Mütesavi şol iki keffe·i mizan-şekil Ma h-ı nev 'aksini k eç~ ul edinüb deryalar Oldu ~apunda ge da lücce' i 'ummıin-şekll Tut!!luşam

destüm _ile damenün ey kan-ı kerem Zeyl-i deryada biten pençe i mercan-şekil

ljusr~va himmet-i bal!:ani ?:ahir olsa bana Mülk-ü niq:m içre olam l:fa:iret-i Selman-şekil

_22 -

Na?=m Kew 'amna ben Yfisuf-u şani olalı Bana erbab-ı suban oldular igvan·şekil

23 -

Beni ~apdurma J:ıased ~urduna ey bebr-i vega Merta'-ı lu'ba varan Yusul-u guban-şekil

24 -

Bir iki mışra' ile magzını yerler nasun Duş·u İ>a~l}akdaki ol iki maran-şekil

[13] eyledüm : eylerem C [15] [18] ["'] [19] [22] (23]

hiod'i i : hindii-yi M dad ile: ta'atle A M 1 şol iki: o" alı Ü Ün M varamaz keçkül : keşkiil M olalı: oldum Ün Üv M C lfu.duua : gürgüne A 1 be br-i vega ; pir· i vefa M ı Merta'·ı: Merta'a A ı varan: veren A 1 Yü1uf·u: lerver-i A

-

29-

25 -

Bir iki k e ır. n ola· dın düşmanı etdi-ise heveıı i arar ergürmeg-e mii)minlere ·busran-şekil

26 -

Ugurun açık ola şimdi senündür nuşrat Fatil;ı-i tlayber olan Server-i Merdan-şekil

27

~orona başına teng ola Alaman Beginüii Şar~ maglüb olıcak tac-ı ~}:ara tlan-şekil

28

Rayet-i sancagunı çöz k'ola külr ehli ~amu Şol hirasan olan Şah-ı tlora~an-şekil

29 -

Bir nice üştür ii ser~estdürür bu ebyat K)oldu her birisine ~afiye kühan-şekil

30 -

Pışkeş

31 -

Bu ~aşfde umaram ~omaya yerde yükümü Üştür iQııan ede Şeh ol geçen iQsan şekil

32 -

Nitekim lale ola al duvagı ile ca üıı Her nihat akçe şaça üstüne baran-şekil

33 -

Tab-ı ~ahrundan ola cümle cadu na·peyda

Ip ldı cenabuiia · tJayalı benden Asumana çekilen ebr i dür-elşan-şekil

Perte ...-i mibr ericek jale-i bızan·şekil

l25] kez; gün A M 1 etdi~iae : edinse Üv Şar~: Şarlp Ü F Üv M 1 Kara Han : K•ramsn Ün A · [28] Rayet-i aancaguiiu: Rayet.·Ü-aa;cağuiiu Üv [30) ~ıldı: çekdi A. ·

[31] Şeh ol: evvel C

9 J>:aşıde

Şu

1 -

beray-i ·Sultan Süleyman ljan L*l

dem ki kendüyi car:Z eyledi cihana hilal cemalinde :ıal-i dehrüii bal

Şeb olmuş idı

Gazal-i mihr şığınmışdı vadH bake Dönübdürürdü pelenge sipihr-i bed

2 3 -

O gece .

4 -

düşmüş idı çah-ı

elc~n

bake delv-i sipihr nev çengal

K)anı çı~armağa olmuşdu mah·ı

Hilal nacl idi ve dağ ar teninde nücum Semaca girmiş idi asumarı olul:ı abdal

5 -:- Nücumdan güher~i şeb .erağ ii e o gece Sipihr damenini et.iniş idi malamal 6 -

Görüb bu haleti gerduada pir i ca~la dedüm Di~il bana nedürür asumanda Lu aQ.val

7 -

Eyitdi

şadlığ

Eşi~ine Şeh-i

eyler zemane geldüğ"ine dehrüii bu cıd i ferrub·fal

8 -

Şeh i zemane Süleyman-ı şar~-u ğarb k\ınun Gu!aİn-ı Q.ai~a-beguşudürür felekde hiial

9 -

Şeha

sen ol gül-ü tersin ki bağ-ı rezmüride Şükufe gürzdÜrür gonca zabn-ü-nize nihai

10 -

Şu

deiilü ~ışşa i rezrnüni ~ikr eder ravı Ki Seyyid Gazinüii oldu l,likayeti bagal

ll -

cAdem diyarına uçsa cacab mi can ı cadu Çün oldu her yanadan o~lıruii ana per-ü-bal

[*] Ü F Ün Üv M C-A [2] mihr : çar!} Ün [6] Digil baiia nedürür: Nedür bana di yi ver Ün [lOJ Seyyid : Seyyid) (Seydl) F Ün Üv M [Bu şekil vezne daha uygundur]

12 -

Şanur

13 -

cAceb yüzü

32 ._:__

ki. bad ı bahar et di Jalezara gü:fer Gören atunla seni re:ı;m içinde rüz·u ~ıtal şuludur

fig-i can-sitanun kim ana fill}.al

Şalar ayağa başın uğrayan

14

Şu

kim ~ılıcüiia ey ~aşı ya boyun vermez

EJünde gürz-ü giraııunJa zarbı canın al

15 -

Şalaydı

Dabi

şemc-i

üstüne

erişmez

idi

hidayetün pertev çsrha zeval

alitab-ı

16 -

Gelei_di tapüiia' ger ey meh·i .sipihr-i ·şeref Hilale menzilüii içre degeydi şaff-ı nical

17 -

Şu

kim cihanda sana al eylemek ister Tenini al;ıır ol öz ~anı birle eyler al

18 --- Niteki pute-i gerdüoda ntı~re-i ~ameri Nücüm agkeri ile sipihr eyleye ~al · 19

Zemane baliş·ü•mubliş ls:uluii ola Şaha Budur ducası ljayali gulamüiiüii meh-ü-sal

[131 ayağa: aşaga Ün M

[161 tapuna: ~apuiia Ün C {17] ahır ol: a)}ırı F Üo C 1 ~l;ıır ol öz: ii)}ır özü M'l bir le: .birleo Ün [18] ile : birle C

10

şahbaz-ı

1 -

Feza-yi calemi çün

zerrin bal ~anadı altına alma~dan oldu farig·bal

2 -

Siyah-babt idi amma hüma-şeref oldu Gurab·ı şeb ~afes:i dehr içinde tüti-miı2al

3 -

Zıyası ile şeb-i tireden meh-i rüşen

Göründü

~ulmet

içinde

miııal-i

ab

ı

zülal

4 -

Kebüdi çadır içinde sipibr-i şucbede-baz Hezar şüret ile arz eyledi eşkal

5 -

Zemane ademisi cümle burrem-ü·bandan Ve lik olmuş idüm ben gari~·i bal}r-i melal

6 -

Bu baQ.r·i guşşada nageb erişdi ljıZr gibi Başınde sebz ramame-ile bir güzide-i al

7 -

Eyitdi ey gam ile başa çı~mayan cnün nevbeti

2 ·

Abırı Ferh!dı hem ergürdü başa şan'ati I):ıble gahı oldu Mal:ımüdun Eyazun türbeti

3 -

Vimı~un CA~ri

Lacerem her

ile anıldı ·dürlü Çaleti bir dernde oldu

clişı)f.un

şöbreti

4

Bunlarun batındadur i)flım i caş~un devleti Şim ı gamda bunlarun oldum çer:iğ"-ı şoQ.beti

5

Rastı

Kim

ben

şemc-i dıl-süzem

ca.du pervanedür pervane ya divlnedür

dolaşsa lteşe

s 1 2 -

Ey ljayali ta ki gördüm ol ~amer·rubsarumı Mihr-i 'ıı:lem-U:bdan gerın eyledüm b:ıı:z!rumı Vu:slatı .

.

Deyr·i

hicrana satdum aldılar ikrarumı . . rahibi_idüm kesdiler zünnarumı '

caşl.