Ali Şükrü Bey

Kadir Misiroglu rabzon Meb'usu $ehid-i Muazzez

BiR MiYETi,

aiBRETLER MESHERL,

ou

iCiNDE YASADIGIMIZ

HADiSELERiN

SEBEP

VE NETiCELEHl, iTiBARiYLE DAHA BERRAK BIR SOEMNiYET iSTiKBALiN RETTE KAVRANMASINA VE

BAMSEDECEK

BiR

TARZDA

iSTiKAMETLEND:R(LME-

IHYARAMASINDADIR. TURKiYEMiZCE ONUN, VUTiMAL BU ROLO OYNAMASIN1 iSTEMEYENLER, KUATl KASDEW VE ADETA GIRiFT BiR BiLMECE HA-

SiNE

LiNE GETiRMiSLERDiR. GARiPTiR

Kl,

BlNLEHCE

YIL-

KARIS1K TARWiMIZiN EN KAHANLIK VE OLOUGU DEVRESiNi; VESAiKIN SON DERECEDE AZ OE, DEGiL ESKI VE UZAK BASLANGIC ZAMANLARI LIK MIU.I

SON YUZ

YILLIK KISIM TESKiL ETMEKTEDiR.

ARAS1NDA EN RicALi BU DEVRE'NiN SiYASI AL! SGKRl) SUPHESiZ Hi? KAHRAMAN SlMA BUGQNE BEY MERHUMDUR. BDYLE OLDUGU HALBE KADAR O'NUN SAHSiYETi ETRAFINDAKi GERCEKLERlN. SAKLAYALAN VE NiSYAN BULUTLARI ARKASINDA

-

-

NiSl,

FiKiR

YAYINEVi,

HORRiYETi HESABINA HAZiNDiR. SEBiL .YAKIN VESiYLEBIYLE BEY,

ALi SUKRt)

DAHA NESTER VURAN DUSEREF NESRETMEKTEN

TARIHiMIZ.iN BiR UFONETINE

BU MYMETLi ESERI

-ALI

SUKRU BEY-

Yakin Tarilimizde SERISi, Nu: Bii

MECHUL KAHRAMANLAR

%$miKMisi%PQ£ ii t

fllMIM

©

Copyright Sebil Yayinevi

(

•

)lLJJiLMlU

ISBN 975 - 7480 -33-9

IKINCI BASIM

Sebil Yayinevi Bab-i Ali Cad. Vilayet HanKat:

ISTANBUL 1996

Cagaloglu - ISTANBUL 526 38 96 -Fax: 527 20 99

Tel:

1

Ai.i

§CKRC bey

(1884 - 1923)

luddei, tarih ve vatandir!..»

SEBiLYAYINLARINU

:

DtZGi

i

KAPAK

:

BASKI

:

ClLD

:

213

.

UKAZ AYDIN USTAALiOGLU UMUT KAGITCUJK LTD. §Tt UMUT KAGITCIUK LTD. ?Ti

AU SUKRU BEY

IKINCI BASIMIN

TAKDIMi

ICINDEKILER ikinci

7

Basimin Takdimi

Mc(;hul Kahramanlar Serisinin Takdimi

§UKRU BEY'lN SAHSiYETI

ALI

?UKRU BEY'lN SIYASt MUCADELELERI

IKINCi

..:

15

BOLUM

Men-i Mliskirat (t^kinin YasaklanmasO Kanunu

65

Bursa'nin Sukutu

101

Lozan MiizSkereleri

122

ALI

UCUNCtJ §UKRU BEY'IN JEHADETi

BOLUM 129

kahraman simasi» ile

bir

nevi

olan Ali «ba'sii-

yadellerde (gurbette) gecirdigimiz icin, coktan tukenmis, bulunan bu eseri ancak §imdi yeniden basabildigimiz icin cidden

Bu arada, §ayan-i gukran mazlumun nurani sahsiyycti

olan bir husus da var: Bflyiik bir ile birlikte deh§etli bir zulmii de

gun i§igma cikaran eserimiz, bir cok ba§ka jahsiyyetlerin de bu mes'cleye el atmalanna sebep olmus. ve boylece -adeta— bir Ali §ukrii Bey modasi ortaya cjkmis. bulumnaktadir. Bu modamn furyasmda -bir ncvi- «ucuz kahramanlik» sayilabilecek sflrette eserimizin adi anilmaksizm -intihal mahuyanan sulii- kopyalan ortaya ciSunrssa da biz, merhuina karsr alakamn sumullenmesinden dolayi, yine de memnunuz! memnun eden husus, Hasan Mezarci asil Bizi

DORDUNCU BOLUM 5UKRU BEY CiNAYETI YBTMt§ YIL SONRA MECLIS GUNDEMiNDE:

«en

miiteessiriz.

41

69

§er'iyye Enciimeni Mazbatasi

tarihimizin

§ukrii Bey, isbu eserin nejri

badelmevt» sirrma mazhar olall onbes. yildan fazla bit zaman gecmis. bulunuyor. Bu zamamn tam onbir yilmi

BtRINCi BOLIIM ALi

Yakin

9

ALI

kardesjmizin bir milletvekili

277

lisi'ne bir

Heniiz

sifati ile

«Arastirma Takriri»

sirasi ge'lip ele

mes'eleyi T.B.M.

ile intikal ettirmis.

alinmamis. olsa bile, Ali §iikrii Bey'in

vefatmdan

tarn yetmis. yil

fikir hayati

bakimindan

soma

gerceklesra su gelisme Tiirk

parmak basilacak ehemmiyetli basrmma Hasan Mezarci'mn

iizerine

Eserin bu noktadir. tejebbiisu ile ilgili kisa bir bilgi dercedilmistir. Gerci

bir

Mec-

olmasidir.

Mezarci Bey'in 24 Arahk 1995 Umflmi Secimleri'nde

Hasan tekrar

sedlemcmis olmasmdan dolayi O'nun Ali §iikrii «AragUrma Anergasia (lakriri) de kadiik bulunmaktadir. Fakat ne gam!. Bu kadan da yeterl. Esasen kim fikip da bu cinayetin fail-i liakikisindcn aesap somilletvekili

IScy'Ic alakali

olrnu.j

rabilecek ki... Merhumua bizzat iffide etmi§ oldugu «muddei, tarih ve vatandir!..» Elverir ki hesap soraoak tahakkuk etsin! GiSriJnUse gore gflnler de uzak degil!..

iizerc

gartfar

Eseri. yoniclen basarken O'na herhangi bir ilfivede buluninak ihliyacim hissetmedik. Zira mevzuunda, -bir 90k taklidine ragmen- yine de «ilk ve tek» kalan eserimiz gayesine

ulasacak bir vasiftadir.

gecon zaman,

511

Bunun

gercegi isbata

birinci kfifi

MEyHUL KAHRAMANLAK SERiSININ

basmnndan bu yana

TAKDIMi

gclmigtir.

Kadir Misiroglu Goztepc

-

ISTANBUL 19%

28 0cak

«ibretler metjherii: olan tarihin ehemrniyeti, icinde vasadigimiz hddiselerin sebep ve neticeleri iiibariyle daha berrak bir s&reile kavranmasina ve istikbalin emniyet yaistikametlendirilmesine tarida bir ir

bahsedecek

ramasindandir.

Tiirkiyemizde

onull,

ihlimal

bu

rolii

oy-

namastm istemeyenler, vukuati kasden ve adeta girift bir bitmece haline getirmislerdir. Garipiir ki, binlerce ytttik milli mrihimizin en karanhk ve

tanpk

devresini; vesaikm son de-

recede ai oldugu eski ve uzak baslangic lamanlan degil de, teskil emektedir. son ytiz ydhk

kmm

«yakin

Hakikaten gerceklerim

orten

sis

tarih* perdesi,

dedigimiz kesafet

bu

devrenin

bahmmdan

bir

tahmm oiiiaid olmak mere sahip bu-

baskasiyla kiyas bile edilemez. Ustelik -kolayca

ndcagi

gift/-

lundugumuz

bu devrin hddiselerine

vesdik, basket devirlere nriiteallik olanlardan

pek

hakkmdaki su gok fazladir. Buna bakarak, yakin tarihimiz hiikmiimiizde bir mubaldga payi vehmedecek olanlar, mevcud He bu devrin hususiyerferini hakhyle bilvesaikm evsqfi

AU§0KRUBEY

KADlR MISIROGLU

10

meyenlerdir. Boylelerinin gdriisleri gayet kisa olup Turk tarihinin

asnm

son

dolduran

hddiselerin

berslzdirler. Bunlar,

bayram nutuklanmn

kere

umk few

gerceklerden

dehsetinden

ha-

satafath, fakat

cogu

muhtevast

He

sartlandlrit-

Aralartnda, ekscriya bulunduklart mevkiden aldiklan ce-

yakm

saretle kendilerini

tarihimizin gergekierine

vdhf

(!...)

zannedenler bile mevcuddw. Halbuki, onlar icin buna ddela imkdn yok gibidir. Zira bu devrenin gercekleri, kasden uy-

durulmus ve resmen yaydmis yalanlarla dylesine bashrrfmak istenmis ve bunlar, bir takim vetlerin musterek fadliyeti,

hale gelmistir

isin

ki,

zekdlarla

silisi

ceberrM

kuv-

sonunda o olcude lantnamaz

bir

icinden degil bdylclerinin, gerqekten

mutehassis olanlarm bile cikmasi oldukca giiqlesmisiir. Nasil

olmasin

ki;

bu hddiselerin en on

kere

hcittratlarda,

bersizce

yalan

aym

yazip

yazip,

saftaki arnil ve fdtlleri bile

yalan

soylemislerdir.

Bilhassa

vak'alara did oimak iizere birbhierinden ha-

soyledikleri

karstlasttrddtginda

bu gerqek,

Bu durum, yakm

tanhle ugrasanlan ihdta eden guqliik ve

mahal birakmayacak bir Ancak bu keyfiyetin sebebi sadece

-tereddude

gostermekiedir.

gergekteri tam-ifedcn bir muhteva He tasni edilmis

boyle bir takdimin qok

hums

diddir.

Peki

ama

icinde siiylece tek bir

asir icinde milletce rndruz

bulmamis

hakkinda, bunlann yard temddi halinde olmalan ve mustakbel vicdan ve amilleri gibi muk&kib ve murevviclerinin de suurlarmt koklii bir endisenin doldurmus bulunmasidlr.

yakm

Aslinda,

tarih gerqeklerini

kalm sum

iqine alan bir

olan bu endiseyi cok cezai mueyyidenin vaz'min temel sebebi kabildir ki; yersiz saymamak gerektir. Zira inkdrt gayri ve unsurlar, bir tarafian ictimdi bunyemize sokulan yeni uslttb aksulamellere sebep olkendisini yiprattp asmdiran bir takim

pek de

ahval makta, diger tarafian da otoritesini (sullastni) fevkaldde eski usul ve ve sartlardan alan liderlerden uzaklasddtkqa, bastmlmis bulunan mukavemeti hergiin

esaslann vaktiyle

daha artmaktadtr. Bu gercegi, qoktan beri karsi karstya birder,'did bulunan hldmci ve garbct cephelerden her ikisine rnedar olacak yeni bir iizere, en guzel bir surette ifddeye misal,

bizzat

ves&ikin

olmasmdan

varsa o da sudur

Agtr cezdt miieyyidelerle bir nevi «memnii meyva»

haline getirilmek istenen bu gerceklerin larihimize

§u son

olmak

bugiin Tiirkiye'mizde bir lakim gerqeklerin kurculanmasi

yakm

Iste

rastlanan derin kaldtgimtz ve tarihimizde benzerine ender

bastmtza

hemen hemen tamami,

bilhassa

yakm

tarihle

lecelli

bulunmaktadtr

etmis

ugrasmaimz

yiiziinden -eskiden

olanlar bir yana- son bir yd zarfmda yildan ziyade hapsi mustelzim yirmiden fazla bulunmaktadtr. Bu durum iki cephe arastndaki

gelmis

hakkmnzda

yiiz

gergmligin siddetini

h&lci tie

olcude muhafaza ettigini aqtkqa

gbstermekledir.

Buna ragmen, ibretlerle

tarihin

iizerimizde

suf yalan

Gcrgekten

davd aqilmts Herkesin kolayca kabul edecegi bir

yasaktir.

mahdud hacmi

siikunet fikri, iqtimdi ve siyasi tahawiillerin heniiz

sekilde-

dogmamaktadtr. Buna bir de hak ve hakikat dsiktnm vicdan ve suurunu bunalian «kanuni mdniler» Have olunmahdir.

Id,

qekinilmektedirV

nicin

biraz

apaqik bir surelte ortaya qtkmaktadtr.

imkdnsizligt

olcude

burasidir. Kames'elenin asd ehemmiyetli olan noktasi da cevabi, naatimhce bu sualin -aslinda- pek uzun ve derin olan

ciimle He hul&sa edilebilir:

mislardtr.

fogu

bu

gerqeklerinden

11

tarihin

yukanda

ikaz fonksiyonunun

isaret etmis

(vazifesinin)

bulundugumuz,

-bilhassa

giinii-

ALi?UKRi;BEY

13

KADIR MISIROGLU

12

Demek mUzdeki- luzum ve ehemmiyetinden dolayi, olmyuculanmizm biiyiik dlgtide

dikkat ve aldkakirim gekecegine inandigmuz yeni

bir seriye basltyoruz.

Bu

imlcdnsizbklara ragmen-

seride -isaret citigimiz tehlike ve

yakm

tarihimizi

kurcaiamaktan ve

onun sinesine gdmiilen gergeklerden hie olmazsa bir kismim -daha fazla gecikmeye mahal birakmadan- gun istgina gikarmaya gahsmaktan nefsimizi men edemedik. Zim, kendimizi bu gibi mevzularda, intanll genglerimize kat'lji vicdanen borclu hisseimekieyi?.

unanli genglenmiz

ki,

gmsttkten

miicddelede tarih suuru He teghiz ediknedikge matlup oian ticeye asla yaklasamayacaklardir.

rae-

Onlara yakm Hirihimizin,

hak ve hakikati terenniim etmis olmalarmdan dolayi zulumlere mfiruz

kalmis

bir

kahraman

kac

simasmi

tanitmaya

kalktsmaktan maksadimiz, giri§tikleri miicadelede yuiumeye

mecbur bulunduklan yollan

tarihin «ibret

isiklan» He biraz

olsun aydmlatmaya gahsmaktan ibarcttir.

Bu sen He matlubumuz

olan neticelerden bir digerl de bazi

yakm

ki

ga-ge.kle.rin

laknn

bir

ki;

da hakktmtzda boyle ithamlara zemin ithami dillcrine dotayanlarm bir naatlerin

afdkiliginden

ler agikga gO.sterecektir

begenip

sevdiklerimiz

malan

iizerine

gahsacagumz

boyunca ugradigi en

biiyiik

kayiplarm ve yedigi en dehsetli darbelerin iekdsiif eltigi devre, bizim

yakm

dugu

gibi bu devrenin ricdli

tarihimiz olduguna gore, hie zan ve tahmin

arasmda

bir cok

ohm-

musbet sahsiyet

bultmsaydi, vukuatm akisi ve gehresi bbyie mi gerceklesirdi?/

Bunu hesap edemeyenler ya selimmuhakeme niyetten mahrum kimseier degil midirler?!

veyahiid da

iyi

Bu

edilmesini

jUphe

lei;

yakm

varmis.

yaymkmacak

tarih ricali

Ancak

olan eser-

arasmda bizim de

bunlann

resmen gekilmis bulunan siyah

pek

cok

gercekleri. biitiin

sail

kahhrmaya

etrafmdaki kahramanlar» vuzuhu He onaya koymaya fiili ve kamini

bu

«megul

imkdnlarm pek de miisdid olmadigi herkesce azgok takdir edilebilir bir keyfiyetrir. Hakikalen bunlar hakkmdaki vesikalar s&yan

selerdir Zira hidm'ui biitiin tarihi

etmektedir.

izhar eyledigmuz ka-

olmadigi ve haklannda gergegin soylenmesinin pek giic bulundugu da esefte miisahede ediiecektir. Ostelik nurani si-

son dereeede az oldugu

cevaplandmlmis olmasidtr. Hakikatcn mesgul bulundugumuz

teskll

(objektifliginden)

gulmektedirler. Boylelerine bu seride.

kimselerin btedenberi giyabunizda «kimseyi begenmedigimiz?

yakm tarih mevzulan ieinde ele aldigumz pek c.ok $ahsiyet hakkmda menfi bir laymet hiikmiine yer verdigimiz dogrudur. Ancak bunch bir kasit arayanlar, iyi niyetten mahrum kim-

ham,

sagtamak re binnelice imanli Turk gengligi iizerindeki -vesile-i ugratmak gdyesini za'afa tesirimizi olanifliharumz

yolunda yapageldikleri propaganda ve

sihsi bir ilhanun fiilen

rkalinin ekscriyetle menfi. olmast

tarih

menfi kiymet hiikumleri sirf peptide kosan kalemimizde ma'kes bulmakla ve bu

yiiziihdendir

degildir.

gibi,

mevcudlarm pek gogu da itimada

Diger taraftan bunlar etrafmdaki gerqeklerin

ortaya konulmasi -tersine bir netice He- bir takim tabulara dokunacagi ve bunlann bagblanm alabildigine tedirgin edeceg'i cihetle bir bela is

girdabma dalmaktan farksizdir

bu takdime son verirken su hususu da belirtelim

ki,

yakm

ahnacak gerceklere miinhasir samlmamahdir. Daha dogmsu biz, topyek&n meghul tarihimizin

meghulleri,

bu

sayilmasi bile miimkiin olan

anlastlmasina yanyacak bir

seride

yakm luig

ele

larihimizden, mes'elelerin

nirengi sahsiyeti ele almakla

oliktifa ediyoruz. Zira bu devrenin biitiin gergeklerini meghul maktan gikarmak, ferdleri pek gok asan agir ve kiilfetli bir. istir. Bunu her gun biraz daha hakka meyleden yakm gelecegin

KADIR MISIROGI.U

14

re.smt guclerinden hekkyerek, $imdilik miicerred hakikat sevgisi meyiimizi -butiin

okuyucularmuzla

birlikte- bir

nebze de

olsa tahmin edecek olan ncsriyaumiza baghyoruz.

Gayret bizden,

tevkif hafiz-i

hakiki

olan

Cenab-i Al~

lahtandir!...

Kadir Misiraglu 28

0cakl977

BIRINCI

BOLUM

BEYLERBEYi/iSTANBUI. '

AU §UKRU BEY'IN §AHSIYETi

Sohbetlerimize

i§tirak

eden veya konferanslanmizi din-

90k iyi bilirler ki, bizim icin «yakm tarihimizin en kahraman simasi* AH giikrii Bey merhumdur. Bunu, defaetle ifade etmi§ bulunmaktayiz. O'nun jahsiyyet ve fikirleri hakkmda bu eserde yazdiklanmrz veya -daha emin bir leyenler

ifade He- yazabildiklerimiz bu hiikmiimiizde ne derecede isa-

bet bulundugunu ortaya koyacak ve kanaatimizce, goru§iimiizun -hie olmazsa- din ve tarih §ufiruna bagh oku-

yuculannuz tarafmdan aynen ve tereddudsuzce kabulii neticesini doguracaktir. Zira bu mes'eleyi ele ahstaki miyanmiz, asla enfiisi (siibjektif) degildir. Gerci, 12 Martian soma, son anormal .^artlar altmda goturuldugumuz ve derecede

muhakeme

Eskijehir Askert Mahkemesi ku§ukru Bey raerhumla aramizda bir akrabahk M. Kcmal Pa§a'ya, O'nun feci bir surette

edildigimiz

lislerinde «Ali

bulundugu,

olduriilmesi hldisesinin amili veya methaldan bulundugu icin

dusmanlik ihtimal

gttttugUmuzs

aym men§eden

tarzmda bir yayilmis

soylcnti

olmak

iizere,

dola§mr|tl.

bu

§ayia\

KADlRMISIROGLU

16

bilahare ba§ka muhitlerde de kul.agmuza palmmi^te. Isle, bu

sebepte,

juracikta bilvesile ifade etmek istiyomz ki; Ali Bey merhumla ararmzda hie bit kan bagi mevcud degildir. Once bizim de, O'nu geyitli vesilcrle Lamtma istikamclindeki konusmalanmizdan vc gahsiyetme atlettigimiz ehemmiyclten galat olai'ak ortaya ciktigmi sandiginnz bu §ayiS, « Ali §()krii Mes'elesi» euafuidaki goriijjfimUzii §iikrii

kuciUtrnck ve basit sebeplcre baglamak istikamelindeki kasdi tcmayiiliin eseridir. Boyle bir gahsflik vc hissiliklc alakamiz olmadigim ve olaniayacagmi anlamak icin, yakin bir

larih

mevzulanm

surette

ele fllisrmizdaki usfll

de olsa kavramaya medar olmak

herhangi binni §6ylece

bir

ve esaslan

sathi bir

iizere te'liflovimizden

karijtirmak kafi rken, bu olciidc

yayilan

.511 sayianm kasrddan baska imkanim gbremiyoruz.

bir

amile hamledilmesi

Hey merhumla aramizdaki -cger O'nu bu blcudc

Ali Stikrii

davii haline getirmeye sebep te|kil etmesi kabul cdilebilirscSildece

hem§ehrilik

bir

bagi

mevcuttur,

kadar...

Fakat,

numen-daha dogrusu- dava baklmmdan -zaman ve zemine mtitcallik

teferruat

bir

yana-

hi?

jflphesiz

ayniyyet

de-

reccsinde bir f'ikir akrabahgimiz mevcuddur. Bu yiizdendir ki; gbz num, emek mahsulii ilk te'lif'imizi de «MillT Mucftdele tarihimizin aziz §ehidi, biiyiik mukaddesatci, Trabzon

meb'usu Ali §iikru Bey'in necip hatirasina...» diyerek 1

O'na ithaf etmi$izdir. Bugiin de, O'uun hakkindaki gercegin izh& vc ifadesinin yine jnSciz kalemimizc nasip olmasmdan dolayi

ederiz.

iftihai-

mudafiinin snf

mazlumiyeti

Davamizm

bu, dtinkii mumessil ve mlruz kaldigi magduriyet ve O'nun jahsiyet ve fikirleri

fikirleri yu'ziinden

ortaya

koyarak,

uzemideki csrar perdesim kaldnma firsatmi Cenab-i Hakka hamd-u scnalar olsunl...

verdigi

rein.

rai? Isianbul

1964

Ali §iikrti -

Bkz: Kailir

MISIROGLU

Hey merhum Donanma-yi OsmSnf Maitvenet-i •

Lowin

Zirfer mi,

Hezimel

Reis-i SSnisi iketi bahtiye Qniformasi ile

Milliye Cemiyeii

livel,

ve

yakin tarihimizin en kahraman stmllanndan biri olan

BfiyiiJc

meb usu»

«Trabzon

Millet Meclisi'nin Birinci Devresinde

sifauyla vazifc gormekte iken -hie gfiphestz 1>

kirierinden dolayi- feci bir suikasde kurban giden Ali Siikrti

Bey, Trabzonlu olup

1844 yilinda Vakfikebir'e bagli §avli Nahiycsi'nde dogmu§tur. Babasi mutekaid Bahriye kolagasi (6nyiizba§i

yahud kidemli yuzba§i) Haci Hafiz Ahmed Kapmahallcn «Rci.sogullan» namiyla meshiirdur.

tan'dir. Aileleri

Astl meslegi itibariyle bahriye zabiti olan Ali §iikru Bey,

kardefi Sevket (Doruker) Bey'le birlikte Heybeli Ada'daki

Bahriye Mektebi'ne kaydolmus., burasmi 1319 (1904) senesinde bilirerek Bahriye Erkan-i Harb zabiti (Deniz Kurmay Subayi) olarak orduya kat.lmi§tir.

cekmeye ba§layan

Ali Siikrii Bey'i 1325 (1909) yihnda

«Donanma-yi Osmani Muavonct-i Milliye Cemiyeti»nin kuruculan arasmda gbrmekteyiz. Kisaca «Dokurulan

nanma Cemiyeti»

denilen ve Ali

§ukru

Bey'in reis-i sanili-

gini (ikinci reisligini) deruhte eyledigi bu cemlyctin gayesi o gtine kadar

ihmal edilmi§ bulunan donanmayi kuvvctlcndir-

mekti.

Gercekten, ikinci Me§rQtiyet'le birlikte basjayan haksiz sovme ve yersiz bvme kampanyasi icinde bu «donanmayi

ihmal etme mcs'elesi»nden dolayi da Sultan Abdiilhamid

Han merhum

icin

sbylenmedik

rada bir istidrat kabilinden atil

laf birakilmamisti. Fakat, bu-

if'ade

etmek' istenz ki; donanmayi

birakan Sultan Abdiilhamid Han'i bundan dolayi

dogru degildir.

ba§ma

Zirtt,

getenleri

gordukten soma

ve

O 93

selefi

mevcudordu

imkansizligim kavrami§ ve'

ile

denilen

TUrk-Rus

basauli bir harb

siya.setini

gibi

modasi

stir'atle

gbmmek

yerine, millellerarasi thtilaflan

tabrik yoluna giderek dikkalle takip ve hatta cogu kere de muvazeneden «muvazene-yi d(ivel» yam devletlerarast istifade sfiretiylc ayakta

kalma yolunu tulmusm.

Zamam

icin

begenmeyenlerin doen yerinde bir hareket olan bu tavn seviyesine yukseltnanmayi daha once «diinya ikinciligi» gerekmez nuydi? Ne mi § bulunan Sultan Aziz'i takdir etmelcri Sultan AbBilakis O'nuri, hayatina kiyanlar ile

gezerL

bir fikri beraberhk diilhamid Han'in imianzlan arasinda tam donanmaya ehemmevcuttur. Gerci Sultan Abdulaziz Han'in ve kiilfetlen lhtiyar miyet vermesi ve bu ugurda agir masraf

ZM, Kinm'l Rusya'dan gen almaya devrimn o buyiik hiikiimdSrin bu harekcti de

cylemesi de kinanamaz. hazirlanan

'

geccn gemilerden

yapmanm .

Bu

gelindiginde OsHemeyse; fu bir gcicekti ki; 1909 yilma Ufukta beliren tehmanli Donanmasi 90k zayjf bir durumdaydi. icab ediyordu. X§te bu selikcler sebebiyle de bunu takviyesi alakasnu halkin da genis olciide yardim ve bcpledir

ki;

Muavcnet-i saglamak maksadiyle «Donanma-yi Osmini kurulmujtu. O zaraaa Milliye Cemiyeti» ivdiyla bir cemiyet rutbeli § ahsiyetler buTiirk babriyesinde birijok yUksek cemiyete ikinci lundugu halde, Ali Sukrii Bey merhumun bu dirayetiyle etrafta uyandirreis secilmesi O'nun |ahsiyet ve ispat eden bir keyfryettir. digi ala'ka ve tevecciihii tek ba§ma

Donanma

Cemiyeti

«Donanma»

Bu mecmuada,

? ikarmi§tir. i§tirak edenleri gosterir

acilan

adiyla

yardim

bir

mecmua

kampanyasina

uzun uzun listeler yaymlanmistir. ve ba ? ka bir Toplanan paralalia bazr gemiler' satin almmis yiizbmierce eserimizde izah etmis oldugumuz uzere bakiye

Harbi'ni

dahiyanc bir surette

sulhu ayakta tutmak esasi uzerinc planlamu§ti.

nanma

kmamak

Sultan Abdulaziz merhumun

Harbi

bir askeri varliga para

icabiydi. sartlan ve takib ettigi siySsetin bir

§ahsiyel ve faaliyetleriyic daha gene ya§tan itibSren dikkatleri

19

AI.i?0KRUBEY

KADIR MISiROGl.U

18

yiizden

tesekkiil

do

eden

lirakiy)e toplanan bu psii 2^ Daeclaki cobimma kadar biitiln bir millctin 5 bccmksizlig. iuzlindeo hoba ediiralarm buvtik bir k.smi yine Illihatalann cikan Balkan Harb. torn, donanma mbtir. HakikateD, bilthare ortaya durlimda buluBMnlKKl ao. nel.calc.rn. itibariyle komsulariraKtlan gcri bir

KADIR MISIROGUJ

20

ALI

5OKRU BEY

21 {

lira

da bilahare Mill! Miicadelede kullanilmak tlzere Sultan '

Vahideddin merhumim emriyle M. Kcmal Pas/a'ya

verilmijtir.

Ali Siikrii Bey'in dirSyel ve- cesaTeline, nSfiz $ahsiyetine

uyandirmaga cikarak oralarda Tiirk dostluk ve hayranligmi Trablusgarb'a muvafi'ak olmugtur. Bu seneler, italyanlar'in yaparak burasim

cikarnia

lamisti. Tiirkiye'nin hicbir

siralarda

icin

ittihat

Ittihad-u

daha ziyade

Terakki

askerleri

safina

Italyanlar,

lundugu

olan Ali Siikiii Bey, kotiilukleri ortaya crktiklan sonra dcgil baglangictan b'eri ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne

gercek

girmcmis, ve bunu kendi sahsiyel ve fikirleriyle bagda§tira-

madigi icin daima mUstakil

kalabilmis.tir.

Ordunun biiyiik olciide siyasetin icine itilmesi ve siyonizroin hakim oldugu ittihad ve Terakki'nin burada kendinden olmayam barindirmak istememesi iizerine 90k sevdigi askerlikten istifa eden Ali Siikrii Bey, yine de mcslegiyle

alakasmi kesmemistir.

Donanma Cemiyeti

tarafrndan

almmak

devreye

kalki§tigi

rast-

Bey buher tarafta nesriyat yaptiriyorlardi. Ali Siikrii mintikada nesredilen «Livcrpool Times» gazetesiyle tesrik-i mesai cderek italyan iddia ve iftiralanna

cekmek gayretleri giittiigundeii zabitjcr icin ittihat ve Terakki mcnsubu olmalc hatta mason locasina dahi girmck tabi! addcdilmekteydi. Buna ragmen istikamet sahibi ve gayel dindar bir insan

i?gale

propaganda vasitasi olmadigmdan Avrupa efkar-i umumiyesini aleyhimize jevirmek

ve Terakki Cemiyeti'ne girmemesi, ilzerinde durulacak son derecedc ehemniiyctli bir noktadir. Zira, a

ragmen,

niuteselsil

makalclerle cevaplar nc§retmif ve hadiselerin Uzerinde ingiliz efkai-i umurniyesinin

vecheleri

yaniltilmasmi onlemi§tir.

O

derecede

ki;

italyanlar kcndisini

imzasiz tchdid mektuplanyla tfciz etmeye baslamijlaidir. Liverpool zabitasma delillerle elindeki iizerine Bu'nun

merhum, onlann yardrmlan sayesinde hifbir aleyhimizdeki italyanlar'in kalmadan maruz nesriyatlarmi cevaplandrrmaya devam etmijtir.

mtlracaat eden

lehlikeye

Bilahare yurda dcinen Ali Siikrii Bey, siyasf hayata atllmi? muve bu sahada metin ahlaki, medeni cesareti ve §iiurlu

olniasmdan istjfadeyle tngiltere'de deniz hukuku tetkikal ve tahsili ile me;gul olnius., meshur Deniz Hukuku Profesorii

O'nun ile kisa zamanda terrrflyllz etmistir. !§te ve ziksahsiyyct ve dirayetinin asrl tezahurii, bu sahada bir devre ve rettigimiz vasiflarla olmustur. Bu hiiviyetiyle

Zibel'den iiususi surette derslcr almistir.

onun hakimlerine

istencn

nakliye

gemiicri

Bu gemi miibayaa

isi

Liverpool'a

icin

yiizunden

verpool'da kalan Ali Siikrii

Bey

epey

bir

gondcrilmis.

miiddet

Li-

siyasT mahfillere de girip

hafazakarligi

k aynaklanmizin

ters dustiiglj icin Ali §iikrii

Bey hakkmda

yogu meskuttur.

Bunlarm ba§inda M. Kemal Pasa'run meshur Nutkunu zikHakikaten onu okuyanlar, mefhur Sakalli Nu-

rcdebiliriz. gozler online koymuj, bu sebeple fukara hulk

Donanma Cemiyeli'ne yardim Toplanan paralalia lamilmcn odenmi^. I'akat gemiler teslim atinmadan Birinci Cihan Haibinc d8bij ol'uflmu$ bulondugundan, iugiliz HLikumetinden bedelini aldig] gcmileri teslim etmemesi gibi bir emrivaki ile ka^ila§ilmi.sij]\ ingilleve ile aramizda nuinazaal] olan bu dunima son vermek ve milktin disittderi tiniagmdan artirarak Donanma Ccnuyetme hediyc eyledigi iTiilyoiilan Lngiltere'ye bagizlamak da Eon devrin sahte kaltiamanjanndan inonij'niin, Lozan'daki marifetlerinden bin hususunda

biibirleriyle

iidela

yan§a

ginnislercH.

Ingiltere'ye ismarianan gemilerin bedelleri

otaujlur. (Ekz: Kadir sh, 496).

MISIROGUJ,

-

Lozan Zafer mi. Hczimel mi? C.

11,

olarak icddin Paja'nm Bursa'da meb'us scyimlerine mustakil mahiyetindeki progirmesi dolayisiyle ne§rettigi beyanname paganda bro^iirune kar§i serdedilen sayfalar dolusu cevabi halde, iniitalaaya kadar pek cok teferruata rastlayabilecekleri Ali §iikru

Bey merhumun

tlisesinden bir tek kelime

maruz kahsi ha-

dahi bahsedilmemi§ oldugunu

Yakin larih vukuati iyin «.tarih mnhgkeanunde ifSde ve beyanda bulumriasi gereken sahsi-

liayretle gbrurlcr.

inesi»

feci bir suikaste ile

,

ALiSUKRUBEY

KADIR MIS1R0GLU

22

yetlerin

basjnda gelen

M. Kemal

Paga'nin kaleminden

(!)

cikan Nutuk gibi bir eserde normal secim bcyann&mesindcn' ibaret ohm Nureddin Pa§a'nm bu broguriinc on iki sahifelik bir ccvap veriimesi, dikkat 9ckici degil midir'?! Bunun, bro§Urdeki «izmir Fatihi, Karahisar ve Dumlupinar Muharebeleri Galibi Gazi Nureddin Pa§a Bazretleri'nin terceme-i

23

Hakikaten Inonii 1968 senesinde Ulus Gazetesi'nde neshatiralarmda bir ara AH giikrii Bey Vak'asma da

redilen

etmis., hadiseyi gimdiye kadar hemen hemen biitiin resmj agizlarda gdruldugu" §ekilde muharref bit surettc takdim

temas

etmckle beraber merhumun gahsiyeti hakkmda §u beyanda da bul.unabi.lmi§tir:

htli» ibSresinin kapaga dereedilmi§ olmasmdan dogan bir aksiilamel ©sen oldugu Nutk'un 443. sahifesindeki asab! ce-

« Ali gukrii Bey, Meclisin en sert bir iiyesi ve ozellikle Atatiirk'e kar§i son derece insafsiz ve kmci

vaplardan sarahaten anJagUmaktadir. Hie kimse, Ali $ukru M. Kemal Paga'yi Nureddin Paga'mn secim be-

ifadeler

ve

hareketlei'le

muhalefct eden bir

unsuru

8

vak'asinui,

idi..

yannamesi iizcrmc «tzmir Fatihi. .» ibaresini kondurmasmdan tfafca az alakadar ve hatta tedirgin ettigini soyleyemez ya!. O halde, Nutk'un Ali §ukrii Bey'in sahsiyeti ve ha-

dsvrin hadiselerini elc alan tahlihl eserler veya hatiratlardan

zin akibcti

.

hakkmdaki

siikutu

asla

tabii

addediiemez!..

Esascn baska kayuaklarda ycr alan tf&deler bu sulkasdin, isinden en gayn faal azasma kadar biitun bir meclisi nasil

bogdugunu gostermektedir.

dirgin ettigini ve hcyacana

disenin

tafsilfitina 5

girdigimiz sirada akscttireeegimiz

hacette

Ha-

(gerektiginde

miraz

kaldigi suikastden tahrifkar bir

ve yanh§ kiymet hukumlcriyle de olsa bahsetmekten

cogu, bu miihim vak'aya temas etmektcn kendilerini miistagnt addedememi§lerdir. Ustelik, boylelcrinin ekseriyeti, Ali

son derece dikkat cekici bir misal verelim.

Mcchs

ic-

tinab etmeml§tir.

dclcr

- Aynca

cok emegi putla§tirmakta en Pa§a'yi de Ismail Habib Sevuk'tiir. O'nun en Mi dalkavuk vayeieriyle leMleb olan bir eserinde Ali §«krii Bey'in o din §tihsiyyetini aksettiren ve hem de O'nu M. Kemal Pa§a

Kemal

M.

biii

ile ciddi bir

catisma arunda tasvir eden §u satirlara tesSdiif

yaymlanaii kisim) - v.s.5- Bkz: Zabit Ceridcsi

hatmUari

(ilk lenib)

(Ulus

Gazetesi'nde

C. 28. sh. 215 vd.

1968

et-

mekteyiz: «...

Sahnc

biitiin

canhiigiyla oldugu gibi gdziimiin oniinde-

birkac ayonce, Malta donii§unden sonra Fethi Bey'in yeni Dahiliye Vekili oldugu zamandi. Trabzon'a dir.

BUyuk zaferden

askeri bir

indnii'nUii

Bunlardan

gefenlerden

kumandan

vali

vekili

tayin edilmis. ikinci

O'nun harekati hakkmda Dahiliye Vekiii'nden 3- Bkz: M. Kemal Pasa - Nutuk, Ankara 1927 sh. 442 vd. 4- Meselii Bkz: Dr. Kiza Nur - Hayat ve Halinilim sh. 1 170 vd. - Deride lemas ediiecek olan Ali Fuad Cebesoy'un (Istanbul 1957) Hatiralan'nm gerek Lozan niiizakereleiine aid kisimlari ve gerekse «Ali §ukrii Bey'in sehadeli» serJevhali (sh. 259 vd.) kisimdan ilibaren yer alan mufassal ifa-

o

soyleyebiliriz ki,

giikrii Bey'in imanli diinyasina yabanci kimselerdir.

cevaptir» kaidesinin i§igi altmda degerlendirilmesi icab eden. bu son derecede mSnidar siikutuna ragmen yine Inonii ileri.de temas edecegimiz iizere hatiralarmda Ali §iikru Bey'in hie olmazsa,

soma sunn

te-

sukflt

tislub

miilahazalardan

re-

zabitlan bile bu clurumu acikca gostermektedir.

M. Kemal Paga'mn «Maraz-i

Hu umflmi

lunuyor. Mes'elenin dts] hicten gibi, fakat

Grup

istizahta bu-

ici...

icra Vekilleri Hey'etine birkac vekil intihab ettirecek kadar -ciinkii o

zaman

vekiller teker teker Meclis tarafmdaii secilirdi-

yilinda 6- Bk/.; incinti'niin Ulus Ca/elesi'iide 1968 yilinda teftika edilen htttralan. 7- Ismail Habib - Ataturk Isin, istanbul 1935 sh. 64 vd.

KADJR MIS1R0GLU

24

hemmiyctlcri arlan ikinci grupcular, parafc, biitiin kuvvctleriylo hukCimeti,

vfili

ALi

vekiii isinl vesile ya-

biri.

soma

Topal,

O

§tikrii

idare

Milzakere o kadar heyecanli ki, herkes yemegi filan unutgccenin onu oldugu halde, hanl hard miinakasaya devanl

ediyor.

Degl

nicb'uslardan, dcgil bizim gibi gazetedlerden, se-

yircilcrden bile Meclisi terkeden yok. Kiirsii durraadan iglemektedir.

Ruhlar,

telleri

birhava icindeyiz.

Osman

sifatile -Biiyiik

zaferden epeycc

suikasdine kurban giden-

ctmektedir.

pembo

ablak ve

Dolgunca endamli,

mental AH omuzlu,

genis.

yiiziinde kuraral biyiklannin giirbflzluguyle

sempatik bir cehre tasiyan hatib, iyi kurulmus, bir parlamento tlbiyesi ijinde bol, kolay ve dalgali konusuyor. Miizakerelerin son safhalan Ali §iikru

ile

Fethi Bey arasinda mitativebeli bit

diiello halini aldi,

gergiu rubablar halindc hassasla§nus, asabJ

elektrikle dolu, calkanlili

Trabzon meb'usu

daha dogrusu hiikiimetin

avkasindaki §efi sarsmaga cahgtyorlar, giinkii heyecanra tadini hfda urmtamam. Meclisin nadir gdrUnUr, fevkalade grinlcrinden

117115,

istizShi

SGkrO bey

tok

Meb'us heyecanli saldirdikca Vekil de hie istifini bozmadan 10k ve sogukkanh cevab veriyor. Meb'usta ugultulu

hiicum, Vckilde heykel rukudeti. Fethi IScy saatlerce kimbilir

ka9 defa kiirsiiye cikip kac defa ktettden indi. Hep aym sabir. lenfavi ilidal. Eger Bir zone asabilestigi yok. Hep «Efendiler, ben daha yeni vekil oldum, mcs'ul tutulamam!...» deyiverirse §ip diye kendini kurtaracak. Fakat demedi, de-

miyor ve belki demiyecek

Bey

Fethi

kimbilir

de.

kacinci

defa

cikmaga

kiirsiiye

hazirlanirken ve Ali $iikrii henliz kiirsiideyken birdenbire bir I3v patiarnis gibi

GSzi'nm

sesi duyuklu:

'

«-Reis Bey, siiz isterim!» Gazi Meclis'te cok defa, kapidan girince sol tarafta bulunan Diyab Aga'nm yamnda otururokudu. Diyab Aga seksenlik, uzun ve siit gibi beyaz sakalb, ma yazinasi olmayan, fakat Ggzi'ye hep «Kurban olam Pasam!» diye hitabi itiyad edinmis, iyi yiirekli bir Sark meb'usuydu. §ef yimdi gene O'nun yamnda apansiz ayaga kalkmrs: «- Reis

bey,

soz

isterim!..»

diyor.

mes'uliyeti kendinden alip §efe kadar

Belli,

saallerdir,

goturtmemek

icin ar-

kada§i Fethi Bey'in gosterdigi lahammtile artik kendisi

ra-

hammiil edemez hale gelmislir.

Onun

• Ali

§iikru Mcrbum'uii miiruz kaldigj 1'eci siiikasl hadjsesimfcn sbnra cesedinin bulunmasi iizerinc o zaman kcndisinin Atikaia'cla cikanmiku hulUKtajsu «Tan» gazelesmin 2 Nisan 1923 larihli vc 63 saydl

DtanHndl

nesredilen en son resmi...

an? bit infiiakla

«S6z

isterim!..» diye

ayaga kalkmasi

Meclis tarabmi durnraj bir kalb gibi sustn. git «Sdz. yok- Baktim kiirstide duran Ali §iikriiniin yiizli sapsan. isterim!..» diyen ses infiiakinda devam ediyor:' Uzerine

biitiin

«- Dahiliye

O'nu niye sikistinp duruyorlar?

vekiii ycnidir.

27

alIsukrCbey

KADIR MIS1R0GLU

26

Mes'eleyi ben bilirim, eger mes'uliyet varsa bana sorsunlar,

ben cevap verccegim!» All §ukrii yumusflk ve sakin cevap vcriyor:

«- Meclis reisimizden istizah hakkimiz oldugunu miyordum ve saniyorclum ki, bdyle bir hakkimiz yoktur!»

bil-

ne yazik ki, maksadiyla bahsetmck mecburiyetinde kalanlar, siyasi cinfiyeti hem -pek az istisnasiyla- O'nun maruz kaldigi degistirmislerdir. Fakat mahiyeti ve hem de llilleri itibariyle. taxafi merbunlann dost-diisman hepsinin de miijterck olan sahsiyyetini humun temiz karakteri, vatansever ve cesur birka 5 misal verelim. acik9a ifade etmeleridir. Bunlardan Damar devrc meb'iislanildan Zamir Bey (sonradan '

Dogru, Meclis let

reisi

deinek, fiilen devlet

reisinden istizah olunur rau?

§ef, o saklai gibi 9ikan sesiyle

«-Yalniz Meclis Reisi danim; o

reisi

demekti. Dev-

Aniden bunun farktna varan

devam

zamanda Bajkuman-

sifatla istizah edebilirler!»

Yooo... gelmistir.

Bu hi9 olmadi, Bakltm AH §ukrii'nun benzi yerine Mantigm kendisinde oldugunu bi'lcn bir insan em-

niyetiyle cevap veriyor:

«- Mes'ele askerlige Sid

bir

is.

degil ki;

Baskumandandan

istizah edelim!»

§efteki infilak yeniden hizaya gelmi§ bir hamleyle giirledi:

«-

Ne

Ordunun

kalmadt.

Bu

Bu

mevzu olan

dcraek! tstizaha

askerdir.

serefli bir

kursiiden bimlari

sefer verilecek

zat yiiksek riitbeli bir

uzvu hakkinda soylenmedik soz

mi

i§itecektik?»

cevap daha kolay, nitekim

AH

Jjiikru

de

kolayca cevap veriyor:-

«- Biz O'nun harekati hakkindaki istizahi asker oldugu oldugu 19111 yapiyoruz.»

Lcin

§ef oturuverdi.» 8

rastlanacak

satirlan,

olan

«- Trabzon Meb'usu Meciisi'ne 36

s.6yle

90k ben-

bu vak'a hakkindaki §u dusman

O'nun njfiz sahsiyyetini son derecede bariz

bir

Ali gukrii

ijtirak etmisd.

Bey Istanbul Meb'usan Kendisi bahriye kurmay

hatipti.

dcgimuhafazakar hatta mutaassipti. Cemiyet hayatimizda cemiyet 19-mde vajikllge miitehammil olmayip kadmlanmizm olan fikirh hususta ilcri zife almalarma taraftar degildi. Bu ve Hamdullah Suphi (Antalya)'nin fikirlerini daima tenkid iizerinde muaheze ederdi. Hocalar ve muhafazakar meb'uslar itiban

biiyitktu,

Nefsinc

itimadi

vardi,

iyi

diisundiigiine

Men-i Miiskirat Kanunu bu zatin tektenkid etmekte daima on lifiyle kabul edilmijtir. Hukumeti soylerdi. Times Gasafta gelir, kanaatlerini 9ekinmcden Inanmisti. Mecliste

Hiikumet

eder, ikinci defa meb'us

sefilememek korkusundan boyle ha-

soylerdi. Cok gururu reket ettiklerini sohbet arasinda acik9a secilecegini dairna vardi. Omiir boyunca Trabzon'dan meb'us soylerdi. 9 olai'ak Meelis'te bulunacagmi da

meb'us

surette aksettirmiyor mu?!.

Ali §iikrii Bey'den ancak -belki de- tarafsiz

ya?mda

dolgun, uzunbinbasdigmdan mustaiT, iyi ingilizce bilir, ctine camh gozluk kullamr, 9enesi ca boylu, giizlcri miyop, kahn baki-sli, iffldesi diizgiin, biraz kisa, hafif elmacik kemikli, sert kendi bildiginden sasmayan bir iyi konusan, soziinii dinleten, fazla Sosyal durumuna gelince, muhafazakar, hem de

anlatirdi.

lleride Meclis'teki mticadeleri tafsil edilirken bir

zerine

ve manevt portresini

edenleri kursuden zetesi'nden terciimeler yapar, bize taalluk lehinde konu§anlan dalkavuklukla lttiham

degil, sif vali vekiii A...

fizikl

cizmcktedir:

ediyor;

degil, ayni

Birinci

Ankoglu) Ali §iikru Bey'in

gozukmek

diimen suInkilabci kalemsorlerin 9ogu, resmi goriisUo y-

Damar Ankoglu

-

Haliralanm, Istanbul 1961,

sh. 3

ALiSOKRUBEY sevgisme tcrcih yunda gitmenin sagladigi ten rahalim, hakikat de Feridun Kanetmi$ olan kimselerdir. Bunlardan biri cogu kere, bizSirf iniinii'ye muhalefetinden dolayi demlr'dir.

mevzulanni, hi; den samlan Feridun Kandcmir!. Yakjn tarih sfidik kalmadan cle birinin derinligine inmeden ve gerccklere halinc getiren bu alan ve bu mesgaleyi bir nevi gecim vasitasi fazla Ali zatm «SiyasI Cinfiyetler» isimli eserciginde en vaktiyle Yenigun Mcc.Viikrii Bcy'e ycr verilniistir. Fakat memflr bii muasinda, Enver Pasa'yi, M. Kemal adina takibe otmemis olan bu zat casus oldugunu ifadeden bile ictinab beraber, daha ziyade meclis zabitlanm aktarmis. olmakla

Ali Bey kcndisine inanuabilir ise, Reccp Peker'in hakkihda soylc dedigini nakletmektedir: «- Qok lemiz, inert ve vatanpervcr bir arkadas!... Yalmz kabina sigmryor!.. Tuhaf degil mi, Paja da

5 ayet

sinirli!...

" 5 1 6 g 2

Cbstumu

bagm|i, sabu halini begeniyor, icinden geleni pervasizca «Hcrkes §iikrii Bey mimiyeti!,, Kac defa, agzindan isjttim: pervasizca soylese, kimgibi duftmcelerini, fikirlerini boyle oyJ.e amraa, seden siiphe cdilemezdi...» dedigini. Hakikaten gel de sen

bunu kafasizlara

anlat!.. Hcrifler

evet efendimcilige

istiyorlar. Olmadi mi, alismista. Herkesin de oyle olmasiiu bile yaptilar.. vay hair, vay, kiifur hazn!.. Geeenlerde bana Getirmediler. Albiimler icin dorder fotograflarim istemi§tim.

abuk sabuk cevaplar vererek miinakasaya Pasa'nrn bu bu arada Pasa'nm emri var mi? dediler. zaman da, bir anda, islerle alSkasi olmadigim soyledigim uWelc yapmak istediler, Pasa'yi bana karsi miidaiaaya karsi Pasa'nm mttdafn kekalktilar... Diisttn bir kerre, bana Israr

™*

M

edince,

vardilar ve •*>

sili|lerini?..

O Pasa ki, bunlarm yiizimli

bile

gormek

istemez...

islerine bbyle geKendileri de bunu bilmez degilier... Fakat hePa§a'mn adatiii gibi gbriiniip finldaklar cevirmek liyor,

vcsindedirler.

10-

Hakikaten

Feridun Kaudeuiir -Si)

illaUah

.?

bu

Cinayetlcr

-

mahluklardan..» 1D deIstanbul

1

955 sh.

6

KAD1R MISIROGLU

30

ALi

mckie ve lave etmektedir: birakmig endisc

gittiktcn

oldugu

ettigi

soma mcrak euim,

mtisvcddcleri

Ali §iikrii Bey'in

bir tarti§ma idi.

AH

iimkamm ve

Dokunulmasmdan

aldtm.

beyanatma goz gczdirdim. Bu, hakikaten

siddelli

§iikrii Bey, yine, pervasizca, alabikligine

gansin yerle§inesinc her

ba$ma baska

Ali gukrii,

aym zamanda

zaman

kars.)

bir

durdu.

gercekten kuvvetli bir tenkidci

ularak gdzukmektedir. Gensoru konusu yaptigi buttin mes'clelerde ilgili

hemen

bakanlan agir sekildc hirpalamaya muvafi'ak olmus, her zaman tenkidlcrini miisbet bir sonuc He bi-

konusnuis, saga sola catmi§, §iddetli rcnkidlerle bulunmugtu. Bsasen, Ali §ukrti Bey, henliz muhalefet diye bir ^eyi bu-

lirmistir. Birinci Biiyiik

lunmayan

ve sorulanndan en gok cekindiklcri meb'uslardan bin de Ali

Mecliste,

hemen hemen

tek

basina

muhalefet

bayragmi acnn§ goriinuyordu.V sehadeti.

makuminda bukinan Rauf

(.Orbay)

Siikrii

tarafindan kalemc aluian

ve

Millet Meclisi'nde bakanlarm, gensoru

$ iik Hi oldu.

merhflnuin

Ali

hltiratinda 12

esnasmda

Osman Aga tarafindan, scbcbi AH §ukruVyu Ikinci grupun

Topal

Basvckillik

Bey'in yine Kandeinir

> 21 Ali §ukrii

Bey'in

alacagnniz, «siyasT

gahsiyyetini

mueadelesi»

asil,

O'nun bitahare cle

ieinde milsahede edecegiz.

Zira, Mecli.steki alexin konu§maIariyl.a cesurane davram§laxi

mucadcicsinm.seviyesi kadar

mill?, dini

ve vatanT istikametini

Merhumun

de gbzler onunc koymaktadir.

gahsiyyetini be-

lirtmeye ayirdigimiz bu birinci fash bilirmeden bunlardan birisine de kisaca

Meclisin mes'eJelerhi

acilmis

bulundugu

siyfisi,

cogunun heniiz meb'iislann pek

ifadc etmektedir.

konu§ma, kendisini en

Malum oldugu

azi

hukuki

tarafmdan

giizel

(faydasma) Fakat

miiteallik

ililiyatta

bunun

arzulanmiz, tatbiki

iizere «usl£ib-i

ve bunun icin cephede lazim gelen yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz vardir. Fakat askerimiz firar ediyor. Acik goiii^elim. Memlekctin bir cbk yerlerinde halk bize pek de lazim geldigi kadar merbut (bagh) bulunmuyor. Bina"enaleyh hiikumetin programi bu gibi esasati (esaslan) du§uniiyor ve bunu ortaya atiyor. Fakat bu program halkm ruhunu tcdkik nokta-i nazanndan kurtarmaktir

lekcti

miklafaatj

noksandir. Bir dei'a efendiler, ontic sene evveline

edersek

goriiriiz ki,

amil olanlar elkfir

ramanlan,

(fikirler), sirf

inkilab^dari

Garp

temi§{srdi. Tanzhrxatcilar;

kaya

(dolu)

idi.

Bunlar

erkfin idi.

O

etmiyorum,

takbih

sbyluyorum. Bundan evvel daha iie mi\\\

irc§.-i

inkilab kalv

ictihadlarnn

biiyiik inkilSb

yapmak

is-

bunlann efktn da yine'Garp etkan sirf Garb'a bakiyorlar, memleketi ar-

atiyorlar ve Garbi taklid ediyorlardi. Iste o nokta-i na-

zara gore hareket ettikleri i§indir

ki;

halkm ruhunda yer ede-

Yalmz gdmadu ve bu itibarla ta Tanzimat eski tas, eski hamam ve belki de daha

devrinden bu §na kadar fena bir vaziyet

aldi.

§imdi bendeniz bu hususta ufak

bir

maruzatta bulunacagim.

beyan, ay-

(Vakit yok sesleri) Vakit yok biliyorum.

Yalmz

mes'eiesidir. -

Efendim, buglinku vaziyeti

ar-

bir

misM

Bunun

bir

cok

hututu

vardir.

Me§rutiyet'in

bidayetinde yani son inkiiabta, 1324 inkilabmda, memleketin

miidafaaya Sid olan mestife siddetle taalluku olmak 1

nazar

o vakitki inkilablan yapanlann zihmndc

arzedecegim. Ciinkii bugimkii en miihim mes'ele; mudSfaa

20- Falili Rifki Atay, Cankayu - TsUinbul 2

te-

inikamm

bir sflrette

niyle insan»dir; «AJi §ukrii Bey (devamla)

var.

az bir ztimre mute-ceddid

ve

kavranilmi§ oldugu bir sirada O'nun ilk luikumetin programi iizcrinc yaptigi §u

nefine

gorrmiyoruz. -Bugiin dusuncemiz ve yeganc vazifemiz mern-

mediler. BinSenaleyh halki teceddiide sevkedemediler.

temas ctmck istiyomz:

hcniiz

memleketin

mcnniyaumiz

tat-

Sonra

Falih Rifki Atay - a,g.e. sb. 262.

1

969. sb. 26

1

bir ukde, bir

gave olarak dediler

ki:

itibariyle,

Vatan bizim canmnzdir,

KADlR MIS1R0GLU

38

Vatani miidafaa edecegiz ve buna, bizim fikren

lefili

etfflemis,

tenewur etmemis, vatan kelimesinin mfma.smi degil, kendisini bilmeyen halka bit gfiye olmak Hzere vermek istedik, Zavalli Mehmedcik yolda gelirkcn vatan bizim carumiz diye §arkl okudu. Fakal bunu kat'iyyen anlamiyordu. Hamdullah Suphi Bey (Antalya) - Mukemmel anliyordu.

AH

Siikrii

Hey (Devamla) - Bendcniz, blzzat gordiim,

asker bulunuyordum,

Hamdullah Suphi imikemmel anljyordu.

liey (Antalya)

— Mukemmel

anliyordu,

Mtisaade buyurun. Balkan (Devamla) hemsehrim nereye kaci.yo.rsun? dedigim 7,aman, vatani miidafaa etmege gidiyorumdiyordu. O snf eviniii oldugu yen vatani blhyordu. Butun askenmiz boyle Ali Siikrii liey

Harbi'nden

kacan askere,

idi. (Giiriiltiiler)

Reis: Goriiltii etmeyin!

Sdz

istcrseniz sdz vercyim.

Bey (Devamla) - Halbuki bizim askerimizden o ami kadar, gerci nizamimn bozuklugu yiiziinden ve su-i idare yuziinden ara sua kaeanlar da vaki idi. Vc memleket bu tehlikeye diisfflgii zaman tabiri mahsusiyle sancagl serif kacmldigi vakit, millet yekvueud olarak harbederdi. Yeniceiilerin ilgasi... Ali Siikrii

biiirsiniz kirn

ilgS etmistir?

Ahali, esnaf vesairedir. Binae-

naleyh bizim dinimiz bidayctten beri acikur. Din ugruna ya sehid ya gazi olmaktir, bunu gerci bir tarafa atmadik. Tabii

Avrupa'daki vatan mes'elesini

ileri siirdiik

kimrzm ruhunda bu yer etmcdigi icin, netice mbariyle bugunkii felaketlere maruzuz. Elyevm vine kaeanlar, inescla Konya koylerinden birisi kacti mi, kendi cvini miidafaa etmege gidiyor. Sonra bugiin efendiler; azade

hie

bir

kavim

kaydmdan Bundan onbir sene evvel

biiirsiniz ki; Diinya'da din

yoktur.

ingilterc'nin tereddisinden (gerilemesinden) (biiyiikleri) bir

*i.iit£ir

ve gosterdik: Hal-

babseden eazimi

anket yapmislardi ve bu ankete Ingiltere'nin

Ali Siikrii

merhumun muhterem

EMINK KAMER

refikas

I-IANIM

•

cok eaznm

KADIR MISIROGLU

cevap vermislcrdi.

Milleti kurtarmak icin ne Bendeniz bunlardan yiizon-yuzoniki tano kadar okudum. Hepsi halkin rabita-i diniyesini takviye ctmek

laznndir,

diye...

rnerkezindedir. gbslerebilirim.

Kollcksiyonlanm-

Buna cevap veren

mevcuttur,

isteyenlere

90k dinsizler de vardi. bizim halkmuzin maalteessiif libita-i diniyeleri gevsemistir. Bendeniz bu ifibarla diyorum ki: Uzun soylemek lazim gelir. Fakat kisa kesccegim. Vakit dardir. Hukumet bir

Fakat

programmi yaparken, bir dcfa halki, yani avami baglryacak, avami insan gibi haieket ettirecck bir kayid yapsin! Bir kayd-i ilahi ulan din hustisuna ehemmiyet versin bu kayitlan buraya Have etsin. Bir bu efendim, (Ne gibi sesleri, guruitiiler) Ismail Suphi (Burdur) - Din kanunu

ilahidir!..

IKINCI

AH SUKRU BEY'IN SiYASI MUCADELEIJERI

da kanun yapilmaz. O'nu kangtitmayiniz!

Maliye Vekili Fcrit Bey - Nedir bu? Biz bundan

Hukumet

lamadik.

bir sey an-

iitzim gejen esasat-i diniye (dint esaslar)

daircsinde kavanin (kanunlan) vaz'eder.» 22 Ali §ukrii

Bey merhum'un

buraya

sadiyia

BOLUM

Din hakkin-

kadar

gahsiyyetini

naklettiklerimiz,

Bey AliMeb'usam'nda (jiikrii

mak«merd,

belirtmck

O'nun

«dhidar» ve «vataa'sever» bir jahsiyyete sahip' bulundiigunun herkesce kabul edildigini giistermektcdir. Bu durii.su,

«herkes» tfibirine, fikren O'nun, lam karsisinda bulunanlann da dahil olmasi dikkat cekicisidir. Boyieleri icin 0, hie olmazsa «samimi bir muhalif» 23 tir.

Bu suretle merhumun sahsiyyeli etrafrnda bu yazdiklarimizi kali addederek O'nun «siyfist miicMeIelcri» fashna gecebiliriz..

faal siyasi hayata. ba.5lam1.3t1r.

Son Osmanli Meclis-i

Parlaniento tarihimizin, en

kisa omurlii (12 Ocak 1920 - 16 Mart 1920) ve en dehset verici gailelerle hitam buian meclisi olan bu mecliste O, yine «Trabzon Meb'usu» olarak vazife gdrmtistur.

Istanbul diisman isgali altinda iken toplanan bu meclisin uzun omurlii olmayacagi bastan belliydi. Fakat hadiseleiin son derecede vahim bir seyir takip etniesi karsismda mes'uliyetleri daha genis bir kadroya tevzi ve tesmii etmek mecbiiriyeli vardi,

Bu

sebeple coktanberi feshedilmis bulunan

meclisin yapilacak diirust bir secimle yeniden tesekkiil ettirilmesi arzu edilmisti. ittihad ve Terakki Partisi nicn-

suplarmin hakim oldugu ve biraz da bu sebeple feshedilmis bulunan daha onceki meclisin yerini bu defa «bula§ik» ol22- Bkz:

182

TBMM.

Zabii Ceiklcsi C. IV (ikinci basihs) Ankara 1942 sh.

vd

23- Bak:

Ord. Prof. Dr.

SMi Irmak - Tiirkiye

Dolayisiyie Atatilrk ve Qevresi, Istanbul 1924

Cumliurivctinm Ellinci

Sli.

147.

mayan

insanlardaii miitesekkil bir meclisin alacagi kuvvetle

iimid edilmekteydi. Y1I1

Bu «bulasjk»

tabiri,

htibad ve Terakki

Parti'sine son derecede diisman olan devrin Padisaba

Sultan

KADlR MISIROGI ,U

42

parti ile alakasi olanlar

Vahideddin taraftndan bu

makammda

kullanilmakta

Basta padisah olmak

15m

nefret

idi.

iizere

devrin idarecilerini olttihat-

meclis» Hirudins scvkeden pek 50k sebep varcli. Bir kere bu partinin liderleri, hesaba cekilmekten korkarak ba|fca 9isiz bir

kacmi? biilunuyorlardi. EfMr-i umumiye ise, vc her tiirlii musibetin miiscbbibi olarak gordligii lttihad ve Terakki mensuplarma amansiz dilamandi. FakaL secimlerin neticesi umuldugu gibi cikmaba§ka

iilkelere

maruz kahnan

ratgU.

§6yle

3911k, iijgal

ki:

Fertd Pasa Kabinesi'nin yikihfindan soma eden Ali Riza Pasa Kabinesi vflki i$gal ve istilfilara ragmen hakikaten tarafsiz ve serbest bir secimi ger9ejk.le5r.ire" bitaiisti. Ancak ne yazik ki; elinde imklta bulunan hiikumet Ocflnctt

Damad

tesjokkiil

;

secimlere asla miklahale etmcdigi ve hile kanstirmadigi halde bunu,.

«ovladan kalkti, silindi» samlan

lttihad

ve Terakki

t-::\

raensuplan yaparak ekseriyctle kcndi adamiannm scc'imini sagliyabilmiglerdi. O derecede ki; bazilannin namzed olduklan dahi ogrcnilmeden, el cabukluguyla ve gizlicc dagiulan feeler

-*4;r r:u>- -:c i; :

.........

^^ :

'.-.•

sonucu meb'us sefilmi? balunduklan gorulmiistii. Bu duiuma infial duyanlardan bill de Liitfi Fikri Bey'di. Kendisi Istanbul meb'usu secilmisti. Fakat en $edid bir tttihatci dUpaani olarak bilinen I.iitfi Fikri Bey, bu durumu protesto icin meb'usluktan

.?;:?,;

Hh

;

mi

istifa etmisti.

Bu istidradi yapmaktan maksadimiz sudur ki; bilahare vaki olacak du§man tazyiki karsisindaki, kendi kcndini feshederek Ankara'da toplanmak iizere dagilacak olan bu medisin mensuplarmm kaahir ekseriyetle ittihatci olmasi, Ankara Meciis-i

r^ri-i'ii

Meb'usani'run da bu vasifla tesekkiil ve ijtihar eylemesini intac eylemistir. Ancak bu meclisin daha ziyade fatihatfi kimselerden tesekkuiunde Ankara'da tebelliir etmeye basliyan

•••:-..

•'••••.

G AM Siikrti Bey mcrhumun Donanrm:

Cemiyeti'ndc

biseyle cekiirdigi bir resrol,

«Kuva-yi Milliye» cileiin de tesirleri oldugu muhakkakti. Zira ba§ta M. Keroal Pasa olmak iizere btilUn hey'et-i tern-

.



Meclis-i

ResmI Buna

intikal

.

C-tV

iki ki§idir.»36

Istanbul

kayitlarda iltihak tarihi 23-Nisan 1920 gosteriimektedir.

Ankara'ya

....

anamdan emdi-

inuvafik

ohm

meb'uslardan

bir

KADtR MISIROGUJ

heniiz, birbirlerini layiki

ALI5OKRUBBY

vechile tammamalari sebebiyle hiikli-

meti tejkil cdecek olanlarm sccilroesinde acele edilmcmesi, bunun hususi bit encUmence gerceklestirilmesi istenmekteydi. arasinda matlub olan aynliga isSret edilmekte vc bunun saglanmasi gayesi gudiilmek-

Bununla

teydi.'

icra

ve

lesri kuyvelJeri

37

Bu

takrir uzcrine actlan

miizakerede Bursa Mcb'usu

hlddln Bey'in soyledigi sozler

siyflsi

ve

idar?

durumun

Mu-

heniiz

ne olctide tavazzuh etmi§ bulundugunu acikca gostermektcdir. Muhiddin Baha Bey bu takrir iizerindeki konusmasmm bir ye«Beyefendiler!... Pek ala biliyorsunuz ki, bizim huktimetimiz Osmanii Hukumeti'dir. Bizim hiikumetimizi idare eden, Cclil-i Hil&fet

Binaenalcyh,

bir

Bey nierhumun birkac arkadasma daha immuvakkat riyasetine takdim yukanda bahsi gecen takrir, 0'iiiin parlamcnto haya-

Alt gukrii

zalattirarak Meclis'in iki giinluk

eylcdigi

tinda tecrUbeli vo bilgili bir insan oldugunti gosteriyordu. Nitekim bundan U9 be.s gun sonra Vekiller Hey'etmin yani hiiku-

metin biri

teskili

hususunda zamamn tanmmis hukukcularmdan

olan Celaleddin Arif Bcy'le miinakasa ettigi ve O'na karsi

bugiinkii

en

ileri

idfirl

ve siyasl prensipleri mudafaa

ettigi

gdriilmusttir.

rinde aynen ijbyle diyordu:

Makam-i

barla bir hakflmel teskili teklifini bir hiikumet-i muvakkatc'ye isim vermek teklifini rnuvafik bulmuyorum..»- 38

(Yuce Hittfet makami) ve

httkfhnet

hey'ctimiz, hey'et-1 milllyedir.

te$kil

cdiyor

saltanattir.

degiliz.

Buraya gelmemiz

Bizim

bir hiikflmet

hukuku payimar cdilen (ayaklar altma alman) hukumetin, re'sikarmda (isbasmda) bulunan hiikiimdan ve halifesi esir edilen bir hiikumetin hukuk-i magsubesini (gasbodilmis haklanm) mudafaa ve istirdad etmek icindir. Binaenaleyh, burada bir hiikumet teskili mevzuubahs olamaz. teskili icin degil,

Hakikaten Celaleddin Arif Bey de, Ankara'ya Istanbul Meb'usan Meclisi'nden intikal etmisti. Hatta fazladan olarak bu meclisin ingilizlcr tarafmdan cahsamaz hale getirildigi ta3*

rihte, fiilen reisi

kimseydi.

bulunmaktaydi.

Aynca hukok

Demek

profesdrii idi.

ki,

O

da tecrubeli bir

Boyle olmasina ragmen edecek kim-

Icra Vekilleri Hey'etinin yani hiikumeti tejkil

bir

Hukuku gasbedilen

millet efradi

hukukunu miidafaa ve

is-

Bu

iti-

tirdad icin yine millet sifaliyle icra-yt faaliyet edecektir.

Kirjehir Mcb'usu Riza, Saruhan Mcb'usu Resit Bcy'lerclir. Fevkalade bir karsi meclisin ictimaa davet ulundugu liakkinda vcrdigimiz malumala

cevabi i'ta eylerais)erdir. «Tertibalmiz mahz-1 isabct!h\ Cenab-i llak millctimizin sclameli namina muvaffakiyet ihsan buyursun!. Bununla beraber men bizim sirayj gelisimias ancak bbyle bir medis-i kubra-yi niilletc islirak ile son vazifemizi ifa ey-

litidcki

lemekten ibarettir. Muvaffakiyeli Cenab-i Hak'tan tcmenni eylcriz.» Arkadaslann ernin bir mintikaya viisuliine kadar isbu malumalin hafi uituliaasim tcmenni cylcriz. Heyet-i Temsiliyye

M. Kemal 37- Bkz: Zabit Cericlcsi, C.

I.

Ankara 1940,

sh.

55

Namina

38-a.y. 39- Celaleddin Arif Bey, 93 Harbi denilcn 1877-78 Turk Rus Harbi'ne §ark cephesi kurnandani Oazi Ahmed Muhtar Pasa'mn yamnda ijlirak elmis ve mlisjliedelerini «Basrmiza Gelenler» ismi ile nesretmis, bulunan Ant Bey'in ogludur. Son fstaiibul Meb'usan Mecliai'ne memlckcti olan Erzuruai dan secilmisti. Bu raeciisin ikmci rusligini deruhte ctmekte iken bi nncj rcisui vcfati iizcrine O'nun yerine ijccmi'jtir. Somadan bu raeciisin Ankara'da [oplanmak iizere dagilmasiylc Aiikark'ya gilrai^ ve orada da Meclis Ikinci

Rcisliginc

secilrnistir.

Birinci

Reis,

ayni zamanda

Icra

Vekilleri

ohn M. Keraal Pa§a idi. Celaleddin Arif Bey bu Mcclis'te hadiselerin sevkiyle tesekkBl eden bir ncvi muhiilefel partisi demek olan edkinci Giup»landl. Bu grupun en dikkaie deger simalarindan biri olan Celaleddin Arif Bev. yultanya almmis olan sozlennden aalasilacagi iizere Milli MiicSdele'nin muvakkat Hey'eli Reisi

bir

hukumel marifctiyle scrceklestirilmesini vc butiin icrfu faaliyctin, bu hey'ete bmikilmasmi ancjik hey'et mcnsLipiannnr tek Ick Meclis'ce secilraesini is-

tcraekteydi. Meclisle oldukca hlirracl gOren ve itibarli bir mcvkii bulunan Celaleddin Arif Bey, M. Kcinal Pasa ile fiili ve hukuki olarak ilk ihtilafa

dilscnlerden biridir. Bililharc bir punduna gelirilevek Ankaia'dan uzaklastmlraij ve orada vefal elmistir.

Roma

Elciligi sifanyla

KADIR MIS1ROGI.U

64

ALiSOKRtlBEY tek

selerin

Millet

Biiyiik

tek

Hey'eti

sciyle diyordu:

Madem

«...

mfihiyetini

Meclis-i alimiz

ki,

hem

icra

bunun mantik? olan

haizdir,

ve

hem de

tepi'

yine

icra

neticesi

bey'etini kendisinin intihab eyiemesi lfizuh gelir. icra ve te§ri

mahiyetini

hSiz

olan

meelis,

kaffesini icra edemiyecegi

iciri

kendisi

baa

tamamiyle

Isterin

rufekasina (arkadaglanna)

vekalet verir ve o vekillet dairesinde intihab olunacak zevat da tedvir-i omflr ederler. siil

eden

icra ile tesri'in

mantikiyyeden baska

bir netice-i

AH

Bu

Celaleddin

Bey'in,

§tikrii

birlesmesinden lahassey degildir.»''">

bit

Arif Bey'e

bu s&zleri

«...

Hey'et-i icraiyyeyi (huktimeli) tegkil eclecek vekiHeri

umumiye

hey'et-i

arasmda

ictihad bir i9in

(Meelis)

intihab

Halbuki

ediyor.

bir

de

takim miinasebet olmak ve bir de arada iizere islerin mtmtazam cereyan etmesi

bir

samimiyet olmak lfizimdir,

buyurdular.

Binacnaleyh

bu

tarzda

hey'et-i

icraiyyc reisi (Basbakan) kendi arkadasUlnnr intihab lazimgelir. tulabilelim.

Bu

Biz kendileriylc calismiyacak olan refiklerimizi

mes'ul tutabiliriz?

•

olursak

heyet-i

Tutmak da zaten

icraiye insafa

riyasetini

muvafik

nasil

degildir.

biz.icbar ediyoruz. §u efendilerlc calisacakstmz

Ciinkii, yortiz.

etmck

tarzda intihab edilmelidir ki; kendisini mes'ul

kendimiz veree'ek

O

Ali §iikru Bey,

TBMM'nin en foal aztandan birr idi. acihsim miiteakip baslayan siySsi ve idari munSkajalarda Onu daima soz alan ve en yaptci istikamette konusan bir kimse olarak gormekteyiz. Acihstan Meclis'in

iic

cli-

da onu kabtde muztardir.»

Ali §iikru Bey'in bugiinkii parlamento usul ve esaslanna

uygun olan bu gbru^ii kabul edilmemis ve htikunieti teskil eden vekillerin tek tek meclisce secilmesi kanu.nlajmi5.tir. Fakat cok gecmeden bunun pek biiyiik mahzurlan bulundugu anlajllmis, ve bilahare bugiinkii normal sisteme donulmii;tOr.

giin

soma

yanr 27 Nisan 1336 (1920) tarihinde Bursa Meb'usu feyh Servet Elendi'nin teklifi ile Meclis'te

kumlmasi

kararlastinlmijti.

Mucadele'ye inandmimasi ve

pagandalannm

sbyletcn tcnkiclleri §u noktada toplanmaktaydi.

f,S

MEN-i MliSK.RAT (ICKINiN YASAKLANMASI) KANflWU

geldigi fikrini miidafaa ediyor ve

item

raraflndan sesilmesi

Umumi

Mcclisi'nin

bir «ir§ad Enciimeni» Bundan maksad halkm Mill! cesitli

diisman faaliyet ve pro-

tcsirsiz hale getirilmesi idi.

17 Mayis 1920 tarihli celsede oktman enciimen mazbatasmda, Ali §iikru Bey'in bilMiare «lzmir Suikasdi» hadrsesmde basrolu oymyacak olan Ziya Hur§id Bey ile birlikte «Irsad Enciimeni* Szaugma secildigi, aym gun okunan diger bir mazbatada da merhumun bu enciimenin mazbata muharrirligini deruhte edeccgi bildiriimistuv 42

Ali §iikrii Bey'in bircok enciimelerde birden gbrdiigu anlasilmaktadir. Hakrkaten bu tarihten jki

vazife

gun once

yam 15 Mayis 1336 (1920) tlirihii celsede okunan Hariciye Encumem mazbatasmda da O'nun «Kaan0n-i Esasi Enciiment» ne yani bugiinkii manasiyla Anay'asa komisyonuna

secildigi goriilmektediiv 43

Merhflmun Meclis'teki ilk ve ehemmiyetli hizmeti BMM'nin. asagi yukan ilk kanunlarmdan biri olan

Mtiskirat

Kanunu»min fikanlmasina onayak

Birinci

«Men-i

olmasidir.

Hakikaten Meclis'in altmcr mesai gtinunde yani. 28 Nisan tarihli celsede Meelis Riyaseti'ne tiikdim eyledigi ^Men-i Miiskirat Kanunu» mctni okunmu? ve 1336 (1920)

miista'ce-

40- Ziibit Ceiidcsi, C. 41-a.y.

I

Sh.

1

60 42- Zaljit Ceridesi, 43--

ZabK

C

Ceridesi, C.

1.

Sh. 322

1. .Sh.

3i4

'

KADIR M1SIR0GU)

6(5

liyetle

ALI

cikanlmasi kabul olunarak dcrhSl alfikah enciimenlere Bu husustaki muzSkereyi Meclis zabrtlarm-

havalc edjhnigtir.

dan aktararak dikkatlerinize

Madde

3. t§ret ettigi

olunur (§er1 cezasi ikiyiiz elli liraya

aizediyorLlz:

5OKRU BEY

67

gorulenler ya hadd-i

ser'i ile te'dib

cezalandinhr), veyahud

ile

kadar ceza-yi nakdiye

mahkum

liradan

elli

edilir.

(Bravo

sedaian)

«Xrabzon Mcb'usu

Ali §iikrii Bey'in Muskiratin

Rcis

-

Bazi

teklifler var

imha

tasdik ve nesriyle beraber

mevcud

edilir.

Madde S. Bu kanun tarih-i nesrinden itibaren mer'fdir. Madde 6. Bu kanunun icra-yi ahktmina (hiikiimlerinin

efendim,

bilumum zabita-i miilkiye ve adliye mebikim-i nizamiye (nizamiye mahkemeleri) memurdur. yuriimlmesine)

Katip Haydar Bey (Kiltahya) - Efendim, Trabzon Meb'usu Ali §iikru Bey tarafindan bir iayiha-yi kanuniye (kanun tasansi) teklif ediliyor,

Abdiilkadir

Kemali

Bey

-

ve

(Kastamonu) - Layiha

enciimenine...

Dfn-i miibinimizce tahrim edilmis. olan isrctin halkimiz

arasinda laammiim-u istimalinden

(kullamlmasmm

yayginla.5-

eden (dogan) fenahklar, feiaketler, ladad cdilemiyecek (saydanuyacak) derecede 50k miihlik (helak edici) ve muhrib (harab edici)dir. Salik bulunduklan din men etmedigi halde milletini bu beliyye-yi uzmadan (biiyiik beladan)

masmdan)

Madde 4. Bu kanunun ickiler miisadere ve

Men'i Hakkindaki Teklif-i Kaniintsi

Reis - Zannederim ki, enciimenler tesekkiil etmistir. Enciimenlere gonderelim efendim. (Muvafik sadaian)

tevelliid

mahsus (hususi kanun) ile kurtarnug olan CemShir-i Miittehide-i Amerika (Birlejlk Amerika Cumhuriyetleri) hukumeti cidden takdire ve numflneyi imtis81e (ornek olmaga) bir kanun-i

amikasi (derm cahilligi) hasebiyle icki hususunda h8d ve hudud bilmeyen, binaenaleyh her dem haiiumBnsiz (yuvasiz) felSketlere dflcar olan memleketimiz halkim layiktir. Cehalet-i

bu muthis, beladan kurtarmak maddelerin) kanun seklinde

i9in fltideki

mevaddin (asagidaki

karjulUn.fi teklif

eylerim.

Evveia

bunu

Adliye,

Maiiye,

Sihhiye

enciimenlerine

havSle edelim.

Sagdan Bir Menus - Umur-l bakan enciimen) de

te§ekkiil etmistir.

§er'iye

(§eriat

isferine

Onunla da aiakasi

var.

Soldan Bir Meb'us - Layiha enciimenine gitmek icab etmez.

Sabri Bey - (Kastamonu) - Miista'celiyet karan

ile

gonderelim, ehemmiyetlidir.

Reis - Miista'celiyet kararmi kabul buyuruyor musunuz? Kabul edenler... Ellerini kaldtrsm. (Eller kalkar) O halde Adliye, Maiiye, Sihhiye ve §er'tye enciimenlerine havale edi-

Memalik-i OsmSniye'de her nevi mflskirfitin imai, ithIL fiiruht (sang) ve istimSli, suret-i kat'iyede mem-

yoruz.»'< 4

nudur.

Kanunu» tekrar 17 Mayis tarihinde Meclis huzuruna golmis ve miizakereye vaz olunmustur. §imdi de bu husustaki miizakereleri ve alakali enciimenlerin mazbatalanm

Maddc

Bu

surctle

alakah enciimenleri havSIe edilen «Men-i

Miiskirat

Madde lanlar)

1.

2.

Mtiskirtt' imai,

ithSl

ve

fiiruht

edchler (sa-

nezdinde yakalanacak olan mitskiratin beher kiyyesi nakdl alnur ve mevcud miiskirat mlisadere

icin elli lira cez8-i oluiiur.

44- Zablt Ceritfcsi, C.

1.

Sh.

1

14

KADIR MISIR001.U

68

ALI

§UKRU BEY

(59

dikkatierinize arzediyoruz:

«Katip Haydar Bey- Efendim, igretin men'ine dair Aii Sukrii Bey tarafmdan bir I&yiha-i kanuniye teklif edilmisti. Bu ISyiha hey'et-i cclilenizin karanyle MaMiye, Adliye, Ser'iye, Sihhiye eneumenlcrine havflle edilmi§, enciimcnler de bu babtakt nokta-i nazarlarim hey'et-i lliyenize birer mazbata ile arzetmislordi. Emir buyururJarsa mazbatalan okuyalim. Arzu ederseniz mazbata muharirleri gelsinler izahat versinler.

Abdullah Azmi El'endi (Eski^ehir) - Mazbatalar okunsun efendim. »' 45

resmine

tflbi oldugu, bu sfiretle tahsii oiunan meblagin devtakim borciarmi karsilamak ilzere ecnebilere hasr ve tahsis edildigi, bu hususta millctlerarasi mukavelcler bulundugu bildirihnekte ve i§bu sebeplerle «devletin icki

letin bir

imil ve icilmesini azallmaya cahsmasi tabii gorulmiijse de man! olunmasinin teeviz edilemiyecegi» bil-

ithaline

dirilmekteydi.

B.undan sonra Jer'iye Encumeni mazbatasi okunmustur. ile digerleri arasmdaki fait a§iMrdl. Zira ev-

Bu mazbata

velkiler hepsi

Bu lifi,

girizgahdan soma once Ali Siikrii Bey merhumun tekesbab-i mficibesiyle birlikte aynen okunmu§, bilahare de

alakali enciimenlerin

zedilmistir.

O

Umumi

mazbatalan Meclis

Hey'etine ar-

gflnkii Meolis'in hissiyat

ve anlayisim aksettirmesi ve MiUt Miicadeleiiin hangi mSnevi hava icinde gerceklestirilebildigini gosterebilmesi bir

kismim

bakimmdan bu

zabtllardan

de ittihad ve Terakki artigi veya Sultan Vahideddin merhumun tabiriyle bulasigi kimselerin imzalarmi tasimaktaydi.

Ser'iye

Encumeni

mazbatasi

ise

hocalar

tarafmdan tanzim edilmisti. Bu itibarla da dini gercekleri aksettirmekte ve Meclis'e zaferin kazamlisina kadai' hakim olan manevi havayi gostermekleydi. Bu bakimdan onu buraya dercetineyi faydah buluyoruz.

dikkatlerinize arzediyoruz:

Ilk olarak Adliye Encumeni mazbatasi okunmustur. Bu mazbatada, bciyle bir kanunun «akla ve Seriata uygunlugu goriilmus ise de...» girizgahiyla sbzc basjanarak bu teklifin

«simdilik kaydiyla reddi ve tabii

durumun avdetinden sonra ete ahnmasmm» miinasib goruldiigii bildiiilmistir. Bu hususta Ceza Kanunu'ndaki 265. maddenin tam mSnasiyle tatbikinin kafi oldugu, aynca husflst bir kanun cikarmaya ihtiyac bulunmadigi ifMe edilmislir.

Adliye Enciimeni'nin mazbatasindan sonra okunan Sihhiye Encumeni mazbatasi da, ickhiin kotuliiklerini saytp dokmekle beraber bu hususta yera bir kanun cikarilmasindan ziyade Ceza Kanunu'nun 265. maddesinin gbrii§Linu ortaya koyuyordu.

tfldil

ve takviyesi

'

MSliye Enciimeni mazbatasinda 45- Znbit Cerictesi, C.

]

.

Sh. 329

ise, icki

SER'IYE

ENCUMENI MAZBATASI

Men' ve istimali Hakkmda Kanun Layihasi. Hakayik-i esyayi taharri (varhklarm gerceklerini arastiran) ve Miiskiratin

tcdkik ile istigSI eden zevStm (kimselerin) malumu oldugu uzere, bu Blemde tesadiift ve abes olarak viicvida gelmis hicbir sey yoktur. Her§ey'in hilkati bir sebebe miistenid ve her hil-

kate (yaratiliga) bir gSye muterettebtir. (Tertib olunmusuir.) bile, bir kanun ve intizam dtiiresinde kendi hil-' katiyle mtinasib bir vazife iffi etmekte ve o vazifeye bir gaye

HatlS her zerre

terettub eylemektedir. Sirr-i tekvinin (yaratilis

sirnnm) zerrattan sumflsa

(zer-

relerden giineslere) kadar butun e§yaya sirfiyeti (varliklara yayilmasi) ve her sey'in tab'an ve fitratan (tabiat ve yaratiiis. .

ithalimn giimriik

itibariyle)

mukellef oldugu vezlifi (vazifeleri) husn-i ifaya

mecburiyet ve ecnasin envSda, (cinslerin nevilerde) cnvain efradda (nevilerin fertlerde) kemSI-i intizam Uzere tecelliye

'

KAD1RMISIROGLU

70

sayesinde

mahzariyeti

ihtiva

bcdayi (sonsuz gUzellikler) viieiid

ile

AL1SUKKUBEY mehasin ve

binihaye

ettigi

§u silstte-i ktinata s£ha ara-yi

oldugu (varhginu yer buldugu) §iipheden varcstcdir.

Bu llemde

viiefidunu asla hissederncdigimiz herhaagi bir

zerrenin bile tekliften £za"de olarak viicuda gelemedigi

sfibit

ve miitehakkak (gcrccklc$mi§) bir kaziye (hiikum) olmasma binaen ekmel-i mablGkat (mahlukatm en mukemmcii) olan insanin sebepsiz nihade-i aleni (aleme ayak atmis) olamadigi evveliyetie

.sabit olur.

Sirr-i teklifi

anlamak

ara|tumalannin netieesinde)

oldugu ve bu vazileye

(fatdelerin)

hag a

§ari'

teklifin

terettiip

fazilct

ancak

bir vazifeden iba-

eden hakkin yani fevaidin

hazretlerine

(§eriat

sahibine

yani

Allah'a) aid dcgil mtikellefe Sid oldugu ispat olunmu§tur.

§u avalimde (alcmlerde) her§ey kendi islidikliyle mutenasib tekainuliine hizmct edecck bir kanun ve bir vazife vaz' ve tayin olundugu gibi insanin da kendi hilkat-i kamile-

zaman

sa'y

ve amelc ikdam (cahsmaya) gayret ve nefsi

lagviyat ve fuh§iyattan vc her

tiirlii

sefdhetten siyanet, ke-

mal-i taharet ve nezafctlc (tarn bir temizlikle) evk&t-i

mu-

ayyenesinde (muayyen vakitlerde) Haiik'a ibadet islam'm kanun-u esiisisi'nin muhtevi oldugu maddelerin en muhimlerin-

Kanunun emrettigini yapmamakhgm ve men ettigini yapmakhgin curiim oldugu miitlefekun aleyhtir. Milel-j mutemed(medeiu milletler) erbfib-i ceraim (sue ifleyenler) hakkinda cezaiar terlib ederek miicriminin i.slah-1 nefsine ve muskiratm men'iyie insanlann her vechile evc-i balaya (en yuksek derecelere) irdka ettirmeye (yiikseltmeye) ez can-u dJl (can ve goniildcn) sa'y ettikleri §u son asr~i medeniyette dinc

sine miitenasib (olgun yaiatili§ina gore) tealT ve terakkisine

Din-i islam ve miisliminin citedenberi hadim ve hamisi olan hiikfimetimizin de cah§tigma asla .^uphe edilmez. Ruh-i insana verdigi manevi iezzet, kalbe bah§ettigi safvet ve

medar olabilecek

nez^hete ve bedene temin eyledigi sihhat ve saidet

yucelmesine yarayacak) Ahkam-i

(yiikselip

§eriyye (§eiral hiikiimleri), vezaif-i diniyye (dim vazifeler) va'z buyurulmus, (konulmusj ve bunlara ittiba ve riayet eden-

kesin gipta ettigi bu kanun

ahkamimn maattessuf

ile

her-

tatbikinde

gosterilen ISkaydJ ve betaet neticesinde miUetimizin

kem-

icindir

miyeten ve keyfiyeten (maddi ve manevi olarak) dQgar-i tereddi oldugunu (geriledigini) gdren bizler kan aglamaktayiz.

(metholunmu.s)

irtikSb olunan (islenen) ceraimin (suclarm) s!ne-i iimmette aciig: rahneierin (yaralarm) tedavisine ehemmiyet verilmedikce ve miicriminin ciirmu ile ona terettiibedecek

lerin kadir ve §erefi

.

kat'iyyen miicanebet (kaemma), her hususta iktisada riSyet,

her

(dinen

vc olgunluk sahibleriniu) netice-i telebbuat ve tedkikfitmda (inccleme ve ret

fiil ve kavilde (sozde) sidk (dogruluk) ve istikamet, sun (§eklt> ve manevi biitun umurda (isterde) ciddiyet, lsraf ve tebzirden (har vurup harman savunnadan)

dendir.

i.stcyen erbab-i fazl-u kemfilin

mukcllef olmanin simru anlamak isteyen

her mahluka sefkat, ner

ne

rtitbe all

oldugu gdrulmu§tur. Eunun

ki, dinen memur oldugu vez&ijfl ita eden ve neh> yolundugu (yasaklandigi) seylerden ictinab eyliyen (kacinan) herhangi bir miislim her vechile mes'ud vc her yerde memduh

mediye'nin (.snf)

olmugtur.

(islam'm)

Biraenaleyh

emrettigi

Din-i

§eylerin

Mtibin-i

menfaati,

Ah-

niahza

nehyeyledigi ef'Ulin mazarrati (yasakiadigi fiilJerinin za-

rarlan) sirfa oldugu bugiin cihanin muselle.midir.

Hilm ve

tevazu, adalet,

hfirmet, zuafaya (zayiflara)

hukuka riayet, irz vc namusa merhamet, fukaraya muavenet,

ceza arasmda nisbet-i Sdile gdzetilmedikce lslah-i nefs etmeieri hrui9 ez-imkan (imkan harici) addedilcrek mliskiratin men'i hakkmdaki teklif iizerine Adliye Enciimeni'nce ittihaz buyurulan karar, encumen-i acizanemizce ba^ka bir sekle ifrag edilmi§ ve sahib-i teklifin (teklif sahibinin) fikri tercih olun-

KADIE MISIROCU.U

72

MJSUKROBBY

mustur. (Jiinkii Actliye Enciimeni Kanun-i CezSmizdaki mevcud olan mevaddin (maddelerin) kifayetini kabul etmi.5, bu maddeler iso miiskiratm istimal ve iinfdini degil, yalniz alenen

Denizli,

bulunan miiskiratm Alem-i Isltaiyet'te daha bidayctlc tahrim edildigi haldc bu hiinncti moskiii birakarak yaltuz sarhoslugu halka gostermemcyi emirden ibaret goriilmiistur. Binimelayeh muskiiitin imal ve istimalmin men'ini bilumum tcbeanm sihhat ve ahlaki ve miisliimaniann ittifaki

noktasmdan derece-i viicubta (vacib derecesinde) addederek zaten wiemnD olamn kuvve~i teyidiyesini izhar ve tedinlcri

hiyeyi, mflcib-i enir-i scr'i vazife addeyledik. Vaki miiskiratm

men'inc

bazi

miilalazat-i

maliyeden

(mall

dusimcelerdcn)

dolayi taraftar olmayanlar da bulmiabilir. Lakin bunun men'iyle istimalinden dolayi sarfolunan mebaligin (meblaglarm) efrad-j milletge tasarruf edilecegi munfisebetiyle miiskirSt rfisumu

kendisine tahsis edilmis bulunan daircce cibSyet oilman (tahsil edilen) diger riisum Ozerine zammolunarak telafisi kabil olanacagr cihetle isbu miilShazat dahi gayr-i varid addolunmustur. Miiskirat imal ve istimali ciirmiiyle miitenasib ve ahkam-i esasi-i ser'iyye'den (§eriatm esas hiikumlerinden) '

mustenbat (cikanlmis) mucfiz3ti miibeyyin (cezalan gosteren) olarak zirdeki maddeleri tahrir ve tasdikine arzeyledik. 15

Hasan

Amasya, Riza Kayseri, Sabit

sarhosluk elmeyi menetmistir. Ummul-fesad (fcsadin anasi) semmiil-ibad (insanlarm zebri) oldugunda iilem-i insaniyetin

bugun

73

AH

Feyyaz

Bundan sonra da

Ali §ukrii Bey merhuimm vaki ufak tefek degisikliklerle takdim olunmaktaydi.

bir

teklifi

Dikkat odilirse Meclis acrlah heniiz onbes yirmi gitaliik milddet gecmis. bulunuyordu. Bilahare «Birinci» ve

«Ikinci» grup olarak belirecek olan aynhgin burada nuvesini gormek miimkiindiir. §er'iyye enciimeni mensupiarr yani bir kisrm

hocalarla ccigu ittilrat ve Terakki Cemiyeti'nden miidevver asker ve sivil eshas arasmdaki goriis aynllgt ilk dofa bu kanun dolayisryle ortaya cikmistir. §er'iyye enciimeninin bu mazbatasmdan sonra acilan miizakerede Maliye Vekili Hakki Behic Bey, birtakim mali miilariazalar serdederek tekjifin uzun uzun aleyhinde konusmus, Ali §iikru

Bey de cevap

miizakeresi

sekline

vermistir. Nihayet mes'ele bir usfll

ddkiilerek

uzayip giderken Men-i Kammu'nun bir kere de Hey'et-i Vekilece yani hiikumetce tedkikine mtitcallik riyasete verilen bir takrir okunMiiskirat

mus ve

de muzakerenin kifayeti reye vaz'olunarak Bu kanun Hey'et-i Vekile'de goriisiildukten sonra tekrar Meclis huzuruna getirilecekti. celseyc

Mayis 1336

biiaiiare

son

verilmistir 46

.

Gercekten Men'i Miiskirat Kanilnu

12.7.

1336 (1920)

ta-

rihindc tekrar Meclis'e gelmis ve

Seriye E. Reisi, Miifid

Teklifin tab'edilerek meb'uslara

iundaki

itiraz iizerine bu miizakerelerden bir netice alinamamis, gosterilen usuli cksikligin giderilmesinden sonra

Maras, Refet

Abdullah

ele

Ankara, Mustafa

Aydm, Ahiried Kayseri,

muzSkereye konulmu.|tu. dagmlmamis bulundugu yo-

almmasi

kararlastirilmistrr. 47

Bilahare bu tekiif 12.8.1336 (1920)

§iikrii

Ahmed Alim

46- Zabit Ceridesi, C. 47- Zablt Ceridesl, C.

I

2.

Sh. 329 ve milleakip Sh. 345

ve

d.

iarihli

celsede tekrar

KAD1R MISIROGLU

74

ALi

ahnarak miizakereye konulmustur. §imdi bu miiziikerede cereyan eden Mdiselerden ve ileri siiriilen fikirlerden de bir ele

lahazalarla aleyhinde bulunuldugu, maksadin Ceza Kanunu'ndaki alflkah maddenin derpis eylcdigi cezalarm arttmlmasiyle husulii teklif ediidigi goriilmustiir.

ranmasina yarayan

bir mahiyet arzctmektedir. Bu bakimdan bunu, All fjiikru Bey dolayisiyle tlpik bir vak'a olarak secmi§ bulunmaktayiz, Yoksa merhumun Meclis'teki her teklif ve miicadelesi hakkinda bu kadar uzun uzadiya izahat verecek

te

Reis

Bundan sonraki muzakereleri sahislann hissiyflt ve efkflnm ayna gibi aksettiren zabittan aynen takdim ediyoiuz:

Celaleddin Arif Bey'in riyJseti Once muhtelif mevzularda bazi

cereyan etmistir. ehemmiyctsiz kanun teklifleri muzakere edilmistir. Men-i Miiskirat Kanunu'na sira gelince Celaleddin Arif Bey soz alaaltinda

Haydar Bey (Kutahya) -

Tunali Hillni Bey (Bolu) - Fransizca yok. Haydar Bey (Devamla) hakikaten pek miithistir. Hatta kuul (alkol) aleyhinde Cemiyct-i Tibbiye Liyon'daki son ictimamda, tiziim mustahsilfttindan. (uriinlcrinden) gayn mevaddan (maddelerden) istihsal edilmis olan

«Reis-i Ssini Key - Muskirat Kanunu'na geldik. Evvelce

bu hususla soz istcmig olanlar vardi ve kendilerinin de bu husastaki haklan mahfuzdur, demistim. §imdi isimleri yazdi olanlan okuyacagtm. Sonradan isimleri olmayanlar ve soz is-

aynca

ispirtolann

(zehirleyici)

isimlerini yazdirsmiar.

Haydar Bey (Kutahya) (Kastamonu) lehinde,

Mehmed

Mehmcd

isteyenlerin

§iikrii

isimlerini.

lehte ve

nesrettikleri

sem

is-

dim tahribat ika cttigini deiii ve misal olarak gostermislerdir. Binaenaleyh memalik-i ecnebiyeden memleketlerden) gelen ispirtolann sem olmasina nazaran buulann Ali SJukrii Bey'in teklifleri vechile, idhal ve istimfil ve fiiruhtunun (alim satimmm) men'i Jazim ve lSblid (suphosiz) ise de milumunuz olan mevani (mamalar) dolayisiyle bunun simdilik kabil olsa bile ileride tatbiki kabil olup (eciiebt

sira iie hirer hirer

okuyahm:» demis ve

aleyhte

konusmak

ohmyacagmm

isliyenlerin

okunmus, bazilan soz almak 19m miiracaat etmi§ olduklan hakle isimlerinin okunmadigim beyan etmisler, bunun isimleri

iizerine onlarin isimleri

ve

isabet ettigi halde pek

Men'i Muskirat Kanunu'nun miizakeresine baslanmisti,

Bundan sonra

vermis

gayn mevaddan, (maddelerden) istihsal ispirtolardan Fransa'nm bag olmayan eyaletlerinde adam basma bes iia dokuz litre yarn takriben iic ill yedi okka

ijiikrii

§imdi efendim soz isteyenler sdylesin, soz

karar

edilen

lehinde...

yazalnn,

olduguna

tatistiklerde, uziimiin

Doktor Suad Bey Bey (Kastamonu) le-

aleyhitlde,

Bey (Karahisar-i SShib) aleyhinde, Rasih Efendi (Antalya) lehinde, Ali §ukrii Bey (Trabzon) lehinde, Ismail Subhi Bey (Burdur) aleyhinde, Sirri Bey (izmit) hinde,

Efendiler, alkolun hayat-i beser

iizerine ika cttigi (husule getirdigi) tahribat,

rak:

leyenler

Reis, soz alanlann kendilerine sorarak leyhte veya aleyhkonusacaklarmi tespit ve kayittan sonra muzakerelere

gecmistir.

degiliz.

Ikinci

«Mu-

vazene-i Maliye Enciimeni»nin inazbatasi okunmustur. Bu son encumenin mazbatasmda da teklifin birtakim mffll mii-

meb'uslarin tek tek sahsiyyet ve istikametlerinin de kav-

celse

75

iizerine §er'iyye ve Sihhiye Enciimonlerinin teklifiyle

nebze bahsetmek istiyoruz. Zira Mcn'i Miiskirat Kanunii, Birinci B.M. Meclisinin unium! havasini aksettirdigi kadar

Bu

SUKRC BEY

takdiri hey'et-i aliyenize aid

pek muhim, pek

esasli bir keyfiyettir.

Efendiler, Mejrutiyet'in ilk senesinde Meclis-i' Meb'nsS-

de ilavc edilmistir. Bilahare vaki teklif

-

ALl

KAD1R MISIROOLU

76"

ninnz

sihhat-i

bejeri

muhafaza

vc

bagciligi

kapitiilasyonlara kat'iyyen

inkuazdan

ccnebi

vikaypten (jokinckten konimak 19111) memfdik-i ecnebiyeden gelccek olan miiskirat vo ispirtotain bilakayd-u sart Mc-.'

Osmaniye'ye

inalik-i

(i9ile.cek

kiiuliye

yapmisb,

Bu kanun

uhud-i kadimeye (eski anlasmalara) doAvmpa'nm menafiine (menfaatlerine) do-

kunmadigi halde sirf kundugu ifin vuku' bulan miidahale ve tazyik iizerine bir hafta sonra kapitiilasyonlar bahane edilerek, bir hafta mevki-i tatbikle (mer'iyyette) kaldiktan sonra geri ahnmisbr. Halbuki efendiler, bu kanunun kapilulasyonlara muhalif

maddesi yoktu. Qiinkii sem olan bir §eyi kapitiilasyonlar himaye etmedigl gibi, hifbir devlet de diger devlcte mm sem

hicbir

zehhieyici)

(yarr

olan

miiskirat

icireccksin, gibi bir teklifle diler!.

vc

ispirtolanmi

teb'ana.

bulunmaz ve bulanamaz da,.. EfenFakat hak kavinin oldugu

(ingilizler yapar sadalan)

bu hakll olan davalanmizi da, Avrupalilar'a dinletmek bizim icin kabil olamadi ve kanunun mevki-i latbikden aiinmasiyla daha ferda-yi mesrttiyette hiirriyet ve istiklalimize dehsetli bir darbe indirildi. Halbuki efendiler, biz bu icin,

kanun ile memalik-i ecnebiyyeden senevi memleketimize gelmekte olan yirmi milyon kilo ispirlo ile milyonlarca miiskiratin gclmesine mani olmuyorduk, yalniz memalik-i ecnebiyyeden

77

dokumnayah

fabrikatoriin

menafiine

kanunun, yalniz

bir

(menfaatlerine)

do-

kunmasi dolayisiyle kabiliyet-i tatbikiyesi olmazsa, bilmem ki;

vc bu gibi ispirtolardan mesnibfll-i imal cdilmemesi 15111 bir kanun

ithiil

alkol)

biifcu;

5OKRO BBY

varidatrauza (gelirlerimize) Diiyun-u

Umumiyemizc, mah-

rem kararniimesine ecnebi vc menafi-i hukukima

§iddet-i

taalluku olan Ali fjiikrii Bey'in bu tcklif-i kanunisinin nasil kabiliyet-i tatbikiyesi

olabUir? 48

.

Ali §iikru

Bey (Trabzon) Demek

lasyonlari kabfil etmis.

siz

|imdiden

kapitii-

bulunuyorsunuz?

Haydar Bey (Devamla) - Hal boyle iken muhterem llmiyye ve Sihhiye encumenleri Ali §iikrii Bey'in layihasim esas itibariyle kabul ve fakat hey'et-i cttikleri

muhteremenize takdim

esbab-i mucibeli mazbatalarla bazi

tadilftt teklif edi-

llmiyye Enciimeni, Ali §iikru Bey'in layihasmdaki idhal furuht (alip satma) kelimelerinin tayyi (kaldirma) ile

yorlar.

ve

[ticmnfliyyetinin yalniz imal ve istimal edenlere hasrim, llmiye

Bnciimsni de Kanun-i Ceza'mn 265, maddesi

olmak

tizere teklif ettikleri

Halbuki

efendiler

makamma kaim

maddelerin kabuliinu

Umiye Encumeni'nin

istiyorlar. teklifi

vechile

memnuiyeti (yasaklama) yalnrz imal ve istimfde, Avrupa'dan

mamulen gelen milyonlarca miiskiratin serbest^e fiiruhtine edeeek olursak, bilmem ki, ecnebileri kuskulan-

uiiisaade

gelecck olan muzirussihha ispirtolardan me§rubat-i kuuliye imal edilmemesi icin bunlari gumriiklerdc asetonmelin mah-

dirmaktan baska bicblr fayda temin etmeyen §u imal kelimesine bilmem liizum kahr mi! (Jiinkii efendiler miiskirat niamul ve serbest olarak memalik-i ecnebiyyeden mem-

lutlan (kansnn) ile kanjlirarak yalniz sanayide istimal ettirmek vc miiskirali da bir takim ahkam ve kuyuda (kayitlara)

miyecek derecede ucuz

Fakat maatteessiif efendiler, medeni denilen Avrupa, kendi menafi-i hasisasini bizim hayatimiza tercih ederek, kanunun mevki-i tatbikten' alinmasmda tabi'

israr

lutmak

etti,

istiyorduk.

Nihayet

§11

izahattan maksad, Dtiyfln-u

leketimize fiiruht ve miiskirat bayilerine rekabet kabfil et-

artik

bir fiyatla

mal temin edildikten sonra

imal kelimesine ne ihtiya9 kalir! Binacnaleyh

hem

ar-

hem de Kanun-i fisasi'nin maddesine muhalefetten ve sonra da mem-

zettigim esbabtan (sebeplerden) ve Iic2ret serbesttir,

Umurniyye-

nin (Osmanli Di§ borclan idaresinin) muvafakati ahndiktan sonra bir cok tedkik ve tetebbu netioesi olarak yapilan ve

48- Birinci Biiytik Millet Meclisi'nin initnevi ahvalim akseuircn bu beylainaz o/.iirlerinc dikkai eilil.sin!.

KADIR MISIROGLU

ALt5UKRUBEY

79

leketimizdeki ecnebi iimillere cihet-i taalluktan nasi, kabiliyet-i

kiisur sene sonra bugiinkii

tatbikiyesi (tatbik kabiliyeti)

gecirmeye muvaffak olmustur. (Gilrultuler)

olmiyan §u «imal» kelimesi

or-

tadan kalkinca Ilmiye ve Sihhiye enciimcnleri men-i istimal husnsunda (kuUamlmasmi yasaklama) birlesmis. oluyorlar kl; imaldeki mahzur ve mevanii, imaldeki adem-i kabiliyet-i tatbik (imaline miiteallik manilerden dolayi tatbik kabiliyetinin ol-

mamasi) bilumttm memalik-i Osmaniye'deki bil'umum teb'aya seyy8nen (e§it olarak) tatbiki dolayisiyle istimalde daha ziyade

kanunu mecalis-i tcsriiyyesinden

Reis-i Sani Bey - Kesmeyelim efendiler. meyiniz rica ederim. (Giiriiltuler)

Sozii

kes-

Reis-i Sani Bey - (Remzi Efendi'ye hitaben) hakkimzda nizamname-i dahiliyi (fctuziik) tatbik ederim. Herkes sbylemekte hiirdur. Buraya gelir soylersiniz.

Remzi Efendi (Kayseri) - Nijin

vfuittir.

kiymetli vakitlerimizi

zRyi' ediyoruz.

Rus

Efendiler, muhtelif tabiyette mesela bir

Hadd-1 Ser'iyyeyi hSkim-i sarb.0.5

bir italyan

Cczayi) icab edecek derecede sarhoj hSkime (hakim huzuruna) sevkedilseler, buniata .siz hadd-i Ser'iyeyi icab edecek derecede (Ser'i

huzur-i

olsalar,

Ser'i

oldugunuzdan dolayi

sizin hadd-i Ser'i ile te'dibinize

(cezalandrnlmaniza) hiikmettim, dese aeaba bunlann raensup oldugu devlctler kendilerince memnu (yasak) olmayan §u fiilden dolayi

mahkeme-i § er'iyyeden verilen §u hiikmii infaz

Reis-i Sani Bey (Remzi Efendi'ye hitaben) Efendim susacak rmsiniz? (Haydar Bey'e hitaben) devam.

Haydar Bey (Devamla) - Fakat efendiler bugiinku kanunu, mecalis-i tesriiyyeden (kanun yapan meclislerden) gecir-

meye muvaffak olan Amerika zennediyor musunuz ki; kanunu tatbike muvaffak olmusUir. BilSkis efendiler meyhaneleri kapatayim derken biitiin evlerin meyhiine olmasma sebep olmujtur.

et-

Ali Siikrii

tirecekler mi!

Remzi Efendi (Kayseri) - Onlara samil hakkmda yoktur. Bu Hadd-i Ser'i onlara gamil Ser'i kime lazimsa ona yapilacak.

Haydar Bey (Devamla) Onlan kanun Remzi Efendi (Kayseri) - Hadd-i aidtir,

degildir. degildir.

istisna

Hadd-i

edemez.

miisliimanlara

ecnebilere lazim geimez.

Reis-i Sani

sizi

nizamnarne-i

ahkamina degil kanun-i miiuazara ahkamma

(miinakasa usulleriue)

uymaya davet ediyorum.

Bey - Kalkar burada izah

(i9ki

icmeyi yasaklamaya) tesebbtis

Reis-i Sani Bey - Efendim not edersiniz, sonra soylersiniz. Nicin hatibin sozlerini kesersiniz? (Devam, devam sedalan) ,

Haydar Bey (Devamla) - Delilim ijte Amerika Ivleclis-i Meb'usaninda

elimdedir. Efen-

ettigi tarihten

cereyan eden muzakerat, bu gayr-r kabil-i tatbik olan kanun yuzunden Amerika'mn senevi 532 milyon dolai servet gaib ettigini ve bu kanunun gayet vasi' (geni§) bir mikyasta kacakcihk ve suistimalata sebebiyet verdigini ve Amerika'da men-i miiskirat mes'elesinin bir mes'eleyi, bir mes'cle-i ictimaiyye ve haysi-

edersiniz.

tiye

Haydar Bey (Devamla) - Fakal efendiler siz Amerika nasil men etti diyeceksiniz? Bir kere Amerika bizim gibi mukayyed (kayitli) bir hukflmet degildir. Saniyen Amerika isret-i men'e

goster.

diler

Ser'i

Haydar Bey (Devamla) - Efendim, dahiii (ictuziik)

Bey (Trabzon) - Delil

Refik Bey (Konya) - Rica ederim kesmeyelim efendim.

Onlar

altmis

degil

bir mesele-i

siyasiye sekline girdigini

bize pek

vazih bir surette isbat etmektedir.

Miifid Efendi (Kirsehir)

- Enciimcn namma musaade

yurur musunuz? Reis-i Sani

Bey -

Bitirsin efendim.

bu-

ALI

KADiR M1SIROGLU

80

Haydar Bey (Devamla) - Hele efendiler, Sihhiye Encumenjnin 20. asirda tatbik etmek istedigi tanzifat (temizleme) islerindo istihdam cezasi, Abdiilhamid zainamndaki timarhane ve seiseri kanunundaki darb cezalan gibi Ilmiye Enciimeni'nin... (GiiriilUiler) (Alkislar) (Siirekli guruftiiler, sdziinil

geri al sadalan)

etnaeyiz, asagi

Bu

Haydar Bey (Devamla) _ (Remzi Efendi'ye

bahancsiyle rata

ve kan§ikliklarm artmasma

kaldmlmak

istendigini anlami^lardi.

Bu

celse

Millet Meclisi'nde en sert miinakasalara sahne

Emin Bey (Emncan) -

Bey - Pcki efendim susun! Remzi Efcndi (Kayseri) - Bizim burada liizumumuz yokAhkam-i §er'iyye aleyhinde... (Bu millet ^eriatla kaimdir

Reis-i Sani

mes'ele

hakkmda

soz

is-

Bey-

hakkmda mi

Takrir

Bey (Trabzon) - Bu

(kanun yapan meclislerde) her

Bu

sbyliyeeeksiniz,

hakkmda mi?

Ali fjukrii

Hoca Efcndi - Kat'iyyen kabul etmiyoruz. Cekil orautanmiyor musun? (Nedir bu yahu. Hepimiz mttslttmaniz

Bir

Reel, Red!... (Gurultuler)

Usul-i mu'zakere

tiyecegim. (SJddetli gurulttiler)

sedfdan)

gibi

mevaddin .gayet

gibi mecalis-i tesriiyyede

tiirlti

mevad muzSkere

ehemmiyetlileri,

gSyet.

edilir.

ehem-

miyetsizleri, daire-i giimfllu itibariyle gityet v&sileri vardrr.

sadalan) Hiisrev Bey (Trabzon) - Herkes hiirdur. Istedigini soyler.

Refik Bey (Konya) kar§i rezil

-

Efendiler rica ederim ne oldunuz.

mi olacagiz?»

Ogleden soma yine Ikinci Reis Celaleddin Arif Bey'in riyaseti altinda a9ilan celse, ayni elektrikli hava icinde

Once Haydar Bey

gecmi§tir.

stfzlerinin

yanhs,

anla§iimi§

olmasmdan bahsetmisse

de, gurultiiden konugmalari pek iyi. anlasilamaims §iddetli gurultuler cereyan ederken Ali Stikru Bey'in soz istedigi gorUlnrii§, Celaleddin Arif Bey ise kimseye soz vermiyerek riySsete takdim edilen bir tekliften bah-

sederek bunu okuyacagini bildirmistir.

Kanununun

dolayisiyle mtiteallikti.

Herkes ehemmiyet-i mahsusasi olan ve bu ehemmiyeti aleme samir olan bir yerde mes'ele hakkmda soz soylcrken, rica ederim, sdzii tartsm ve oyle sbylesin. Ben-

biitim

(Giiru'ltuler)

Miiskirai

Buyuk

«Riza Efcndi (Yozgat) -

hitaben), bu-

Reis-i Sani

Kamat'a

guriiltii

olan eel seler in.de u biridir. §imdi bu eelseye dair kisa bir zabit

raya gel.

dar,

inevcud

takrir de,

sebep olmu'gtur. Zira muhafazakariar, Men-i Muskirat Kanunu'nun bu sfiretle yani munaka§alann kinci bir hfil almasi

parcasi daha takdim ediyoruz:

indirin.

tur.

81

bulunuyordu.

Birinci

Remzi Efendi (Kayseri) - Olmaz kabul

§UKRU BEY

§iddetli

muz&eeresioin

Okunan

miinakagalara

takrir

sebep

mUs&id bir zamana Isparta Meb'usu Haci Tahir tarafmdan

Men-i olmasj

la'likine' verilrni§

deniz kanunu teklif eden oldugum

lehindeyim. Kabul

ictn, tabit

edilmesi icin elimden geldigi kadar cahgacagim. Soz soylemek herkesin

hakkidir.

Yukandan

asagi

ne

biliyorlarsa

onu

sdylesinler ve buna kargi kimsenin itiraza hakki yokttir. Bu-

rada cikar soyler, fakat soz soylerken bu gibi mesailde, dikkat

etmek lazimdir. Hatta

siirc-i

lisana

mesSg

yoktar. (§iddetli.

gurultuler)

Sesler (Herkes soziinii nc sCiretle soyliyecegini (Gurultuler.. Muhtelif sesler..)

Reis-i Sani

bilir.)

'

Bey - Rica ederim efendim,

oturalim. Efeadim,

miistade buyuran. (§iddetli gurultuler)

(Ayak patutilan) (Reye koyun

scs-

KADIR MIS1R0GLU

82

ALl$OKRl)BBY

83

leri)

gccirilini.;

Hiisrcv

Bey (Trabzon) -

Usiil-i

miizakcre

hakkmda

siiz

isterim. (§ iddetli. guriiltiiler).

bulunmuslardir.

Sesler (§iddctli giiiiiltuier) (Boyle seyler ayiptir sesleri).

Hiisrcv Bey (Trabzon) - Miisaade buyurun efendim.

Is-

parta meb'usu Tahir

Bey bir takrir vermij, biuiun hakkmda aiz-i malumat edeyim. Zannedersem takrire saik olan, Mechste goriilen halet nihiyedir. Oyle hissediyorum ki, Haydar Bey kardesimizin buradaki sozti su-i telakkiye ugtamistir. Bu 1

Saruhan mcbusu Refik §evket ve Mentese Meb'usu Tevfik Riistii Bey'ler larafmdan ileri suriilen bu teklif, karara baglanmadan celse on dakika icin tatil edilmistir. Bilahare celse acildigmda, Istanbul Meb'usu ve Maliye olan Ferid Bey soz alarak uzun uzun bu kanunun cikaiilmasryle mani oluuacak riisumun ehemmiyetinden bahsetmistir. Yer yer islam tarihinden de misaller vererek kiki vekili

halde bendenizin de dabil oldugum halde hep lniiteessifiz. Bu teesstirle muzakcrati devara ettiremiyecegimizi goriiyotum.

yasagmm

Binaenaleyh goriiselim, siikunet-i

bu

dem

hasil

olsun.

Bu

15

memlekete ve millcte nafi' (faydah) ve muvafik olarak ciksm. (Pek a)8 muvafik sesleri) Reis-I Sani (Eller kalkar)

Bey -

Kabul

Teklifi kabul edenlar elierini kaldirsmiar

edildi efendim.

Emin Bey

Bey (Trabzon) - Uyuyacak. Parlamanto da(Erzincan) - Biitiin bu fesatlarm menbai sen-

(GiiriUtuler)

Gurultiiniin siddetlenmesi iizerine celse cumartesi ictima

edilmek

iizere tatil olundu.»*>

teskil ettigi gbrtilmtislur.

Bunun uzerine

alarak bu kadar kimsenin

bazi meb'uslar usul

konusmak

istemesi

halinde miizakerelerin anormal bir surette uzayacagini siinniislerdlr.

bihakkin

tatbik

tatbik edilemediginden,

edilemiyeceginden

bah-

setmistir.

Fcrid Bey'in Rusya ve Amcrika'daki durumundan bahsederek buyuk olciide guriiltulerle kesilen konusmast «bir

(silahli)

bolsevit.» cumle-

ileri

Emsaline kryasen, data fazla encumenlerden

ederek «mes'ele-i miistehiie* yani geciktirki

bir mes'cle

hakkmda siiz istedigi goiiilmiistur. GuruTtuler arasmda devam eden konusmasmdan Maliye Vekili Ferid Bey'in: «- Tehir mi ediyoruz, devam mi Reis Bey?» diye soimasi Reis'in mes'eleyi reye koyacagim bildirdigi gorill-

iizerine 1

Men-i Miiskirat Kanunu 13 Eyltil 1336 (1920) tarihinde tekrar muzSkereye konulmustur. Reis bu kanun hakkmda soz istemis olanlann isimlerini okuyunca, bunun pek uzun.bir liste

hakkmda soz

zaman tam manasryle

da

siyle inkitaa ugrarken, Ali §iikrii Bey'in yerinden miidahale

leverasi.

sin..

hicbir

kanunun

avukatin evine on tine miisellah

Bir ses - Biraz daha uyuyaoak... Ali Siikrii

vc

oralarda rmizakere edilmis boyle bir kanunun alakali enciimenlcr adina hirer ki?inin konustuiulmasiyla ihticac edilmesi (yctinilmesi) teklilinde

mustur. Bunun iizerine Ali §iikru Bey'in hakkmda soz istemek hususunda israr

mes'ele-i niiistebire ettigi

gorlilmusMir.

Ferid Bey Men-i Miiskirat Kanunu'nun ruzntaeye (giindeme) dahil olup olmadigim sormus, Reis bunu reye koyacagim bil-

Hazmmun «DahiidirL» tarzindaki mudahaleleri uzerine bundan vazgecilerek Maliye Vekili Ferid Bey'in konusmasina devami saglanmistir. Ferid Bey konusmasinm dirmistir.

devammda her

tiirtii

kcyif vcrici maddeler icin tarihte ko-

nulmus olan yasaklarm

asla ciddi

bir

sflrette

yliriitiileme-

diginden bahsettikten sonra: 49- Zabit Ceridesi, C. 3 sh, 179 vd.

«Maalesef aksam-i Memalik-i Osmaniye'dcn (Osmanh

KADIR MISIROOLU

84

nitilklermin ki simian ndan)

ALI StJKRU

bazdarmin du§man

bulunmasim nazar-i dikkaL ve mtitalaaya yalniz §u Men-i Muskirat

alnus.

bugiin

bir

milyon

suretiyle

milyon

istMikar

liiayi

aittnda

olsak bile,

Kanunumi kabul etmek

biitceye vuracagimiz darbe Ulakal (enaz) bir

Efendiler,

istilasi

liradir:

edecek

(aznn.sayacak) vaziyette degiliz. Hey'et-i illiycnize arzettim. Biitcemizin

yirmi

milyon acigi

var.

Bu yirmi milyon

agik

Miyenize teklif etmig oldugiim bu kavanindeki (kanunlardaki) varidat da ddhil oldugu haldedir. Eger bunlan

Hey'et-i.

kabul buyurmayacak olur iseniz o zaman biit9eyi kat'iyyen 50

tevSzun ettiremeyiz. (Den.klc§tircineyiz.)»'

BEY

55

bunun fenahgmda bizimle miittehiddir. islam olduklan, jnsan olduklan icin bunun men'ine taraftardn'. Verecegim cevap iktisadi mes'ele olmak itibariyle en ziyade sahib-i bile

selahiyet olan Maliye Vekili Bey'edir, Miiskiratin men'i esasini herkes kabul ettigi icin yalnuz bu noktaya cevap verecegim. Efendiler, Ferid Beyefendi de buyurdular ki, bazi

memleketlerde bazi tesebbiisSt yapihyor. Tesebbiisat degil efendiler, fiiliyat.

Amerika sQret-i kat'iyyede bunu men etmistir ve bugiin bizim limanlanmiza gelen Amerikan gemilerine gidiniz, Sudan baska hip bir mesrubat bulamazsimz. Bulundugu takdirde her

Maliye Vekili'nin yaptigi uzun ko.nu.$masinm rubu bu ciimBeyanatma devamla demi§tir ki: «... Dti-

turlu cezaya razryim. Yoktur. Kanun her suretle men etmistir. Evet her yerde oldugu gibi Amerika da da muskirat istimalini

Men-i Muskirat Katuinu vasitasiyla o mukelle-

itiyad haline getirmis ayyaster vardu. Fakat bunlar hakkinda kadar fazla takibat yapihyor ki; milyonlarca dolar sar-

lelerdc toplanmaktaydi. gtinfiniiz, bir

fiycti

O

lagv cdccegiz.

mukellefiyet nedir efendim? Miiskirati

itiyad eclenierin miikellefiyetini,

Bu

muskirat icmiycnlerin

iistiine

bundan gayn makuJ $cy olur mu?»

yikaeagiz. Dunya'da

suale Ali §iikrii Bey'in olurdugu ycrden verdigi cevap

guydu:

«- Bir

milleli

kurtarmak iqw

Daha sonra soz

Emin

Bey, Birinci Mec-

lis'in a§OT ilericilcrindcn olmasma ragmen Sihhiye Enciimeni namina soz alarak Maliye Vekiline, Men-i Muskirat Kanununun kabul edilmesi halmde matuz kalmacak bir milyon lira vergi kaybmi telafi cdebilecek yolu bizzat go.stermis.tir. Bu

da, tababette kuJlanilan alkollii

Daha sonra soz

alan

AH

fediliyor ve men'i dolayisiyla tayyarc vesaire ile

yapmak

istiyorlar.

maddelerin vergisini arttirmaku. §iikru Bey, tenkidJeri §u suretle

cevap land inn isttr: Ali §ukru Bey (Trabzon) - Efendim, muskirat mes'elesi, bunun aleyhinde herkes buiunuyor. Malta Men-i Muskirat Kanummim kabul edileceginden korkan Maliye VekiJi Beyefendi 50- Zabil Ceridesi. C. 4 Ankara 1942 Sh. 101 ve devami

kacakcihk

Bugiin Amerika'da icki icenler Kuba'ya,

Meksika'ya falan yerlere giderler iferler. giinkii zengin adamlardir. Seyahat masrafma tahammul ederler. Ferid Beyefendi buyurdnlar

raziy:iz!»

alan Operator

!

ki;

Amerikahlar bunu

men

edemediler. Cunkii bunu

bir ines'ele : yi

siyBsiyye yaptilar. Biklkis Amerikahlar bunu mes'ele-yi siyasiye yapmaktan fevkaWde korkuyorlar.. Bundan

tamamiyle miictenibdirler.

Amerika'mn en bflyuk intihabi Reisicumhur intihabidir. Reisicumhur intihabt miinSsebetiyle, bugun miiskirat amilleri (imal edenleri) sendikasina istinad eden parti bile, intiliabgt (secimler) icrasi

men-i miiskirat mes'elesini programina umfiniiyenin galeyamndan kqrkuyor. Gazetelerde, resml nutuklart vardir. inanmazsamz yarm getirir koyamiyor.

J9111

Eflcar-l

gosteririm. Binaenaleyh ezberden, isitrne olan, menedememi§ dc, tesebbiis etmi 5 gibi sozlcr dogru degildir. Men etmistir efendiler ve Amerikahlar bugiin bu mes'eleyi siyas) pro-

pagandalarma esas yapiyorlar. Amerika trosilermin kudretini,

KADIR MISIROGLU

86

ALI

trbstlere istinad cden kaybedeceginden korkuyor ve bunu

kuwctim hepmtz bdnsniz. Halbuki o Demokrat

Firkasi

rey

programina koyamiyor.

men

Sonra Rusya'dan bahsettiler. Rusya da Qttnkti (Hilar yeni bir ihkilab geciriyor. Yalntz

ceibcderim

millettir.

ki,

Sonra

etini§th\ degil...

suna nazar-i dik-

Ruslar Dunya'da en ziyfide icki kullanan bir

Ru.slar'in dinted

onlarda bir kayd-A

cliiiT

oktur.

de bunu

Bu

itibaiia

men

etmemi§tir. Yani

Ruslar da, bu inkilab

kahramanlan mfiskirSb yiizde yirmi men etmi§lerse 90k iyidir, bahtiyardirlar. Fakal bu inkilab boyle devam ederse, emin olunuz

ki,

yiizde yiiz muval'fak olacakhirdir.

Soma

kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur demeleridir.

bir

memuru

dereceye kadar

AH

Bu

nokta, bilhassa

ziildur.

Taibik edemiyen -

yoktur demek,

cekilir.

Bendeniz §imdi oekiiirim.

§ukrii Bey (Devamia) - Mtisaade buyurun, boyle

ile laf

ettiniz,

olmaz. Ben sizin sozunuzii kesmedim. Bans ihtar

O

halde zul tabirini geri aim.

Ali Sukrii Bey (Devamia) - Ben kanunun tatbik edememdiyen bir hiikumet bence hiikumet mevkiinde durmaya hlyik depdir. (Giirultuier) Rica edcrim mu'sa=ide buyrun. Kabiliypjt 1

yokdur demek ne demek.^

kadderatmi kuriarmak

icin!..

Mukadderaii kurtarmak

igiri

her

men miimkunse yapimz demis ve

Meclis-i Ali bir Hiikumet intiMb etmis ve kendisi o Hiikfimetin mm-akibidir. Meclis memleketin menfaad icin muvafik gordugii bir kanunu yapar ve tatbiki icin Hiikumet ben bunu yapamam derse, o Hiikumet

yerinde duramaz. (Alkislar) §imdi bu

itibarla...

Hamdullah Subhi Bey (Antalya) - Mes'elede limeler

iizerine

istinad

etmek de dogru

degildir.

agir ke-

(Devam

sesleri)

Bey (Devamia) - §imdi bizim elimizde bir takim Bizim o kanunlar hakkmda kudret-i tatbikiyemiz

Ali Siikrii

kanunlar ne

ise,

var.

elbette bu Meclis'in yapacagi kanunlar

da odur. tjunkii bir kanun icin nastlsa, digerleri icin de oyledir; yoksa her kanun Icin ayn ayn kuvve-i tatbikiye aranmaz. Bugiin, meseia asi kanunu, aym mes'eledir. Biliyorsunuz ki 351 kanunu tatbik edilmeden evvel bu memlekette binlerce adam cicek hasblurdii. A51 kanunu mecburi bir sekilde tatbik edilzaman, bizim halk, itiyatsizhgmdan dolayi, keci gibi daglara kaciyordu. Maahaza bu kanun, mumkiin mertebe tatbik olunabilen bu kanun, memleketimize hi9 olmazsa, onbin cocuk kazandirmadi mi?. Ast Kanunu, Avrupa'da oldugu gibi

digi

tatbik edilemiyor diyc

1

«Maliyc Vekiii Kerid Bey - Sdzunii

bir

geri al, ciinkii ayni

Bey (Devamia) - Hangi hiikumet

Maliye Vekiii Ferid Bey - Yalmz seyden

bu kanunu birakalim mi? Veyahud boyle kanun yapmamak mi lazimdir? Rica ederim. Ali

siuette ben de sizi tahkir ederim!...

Ali §iikrti

Bey (Devamia) - Hilmi Bey miisaade bumu-

tahgmdan

sustum.

Maliye Vekiii Ferid Bey -

Latbikiyesi

Ali §iikrii

devam

icin, kabiliyet-i tatbikiyetu

Maliye Vekiii Ferid Bey

hayai

bile ihtiraz edelim, demistiniz.

mes'elede en ziyade aleyhtarlarm nokta-i istinadi,

bir hiikumei

87

yurun, bugiin Meclis-i Ali'yi bu millet suraya gbndermi§;

Fakat Rusya'nin teskilSu Amerika'nm te$kilati gibi kati

5UKR0 BEY

piikrii

Bey (Devamia) - Efendiler

izah

edeyim.

(Giirultuier) ki..-

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - O, bununla kabil-i kiyas

ibaYet...

degildir,

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - §iikru Bey

,

siircii

lisandan Ali

§ukru Bey (Devamia) - Efendim, soziimu kessihhat-.t umu-

meyiniz. Mes'eleuin farki yoktur. Aji kanunu da

KADJRMISIROGLU

88

miyyeyi muhafaza

yahud namiyor. Kismen

yalsizhgi,

icin

ortaya konmustur.

cehaleti tatbik

dolayisiyle

ALI

O

kanun, halkni

tamamen

tatbik

iti-

olu-

olunuyor diye bu kanunu mevki-i

5UKRU BEY

89

Ben soylenen sozlere cevap veriyorum. Kuvve-i zabita itibariyle bu kanunun kabiliyet-i. tatbikiyesi icin elimizdeki kuvvet ne ise, bugiin yine odur. Bu kanunun kade alamiyacagiz.

efendiler halkin

ruhuna tevafukundadir,

mer'iyctten kaldualim da uf'ak tefek elde ettigimiz menafiden

biliyet-i

de mi vazgecelim, diyorum. §imdi biz dc bu kanunu, nesl-i atimizi ve sihhat-r umumiyemizi du§iiiidugumUz icin koyraak istiyornz. Zaten liangi kanunu tatbik ediyoruz ya..; Haydi ytizde yirmi veya yiizde otuz tatbik etsek bundan zarar mj

halkin an'anatma tevafuktadiv. Herbiriniz bilirsiniz

gdruriiz rica ederim?

yadla bizim halkimizm ruhu boyie bir kanunu

Efendiler, §imdi bil de Hristiyanbk mes'elcsi

mevzuubahs

diler,

tatbikiyesi

bizim icimizde ickiyc miibtela olan

Allah belasim vcrsin, nerden

ki,

Bunu dir.

hie.

bir

ah§Um dememi.5

hazme

hukumet

ve sihhat-i beseriyeyi muhiifaza ifin boyle bir kanun tatbik ettigi halde biz ne icin kendi milletimizi muhafaza icin koymak istedighniz bir kanunda tebaamiz olan hristiyanlan ayirabm?

§iddetle tatbik edersek ve sjddet gdsterirsek, halk

tatbikini sihhat-i

umflmiye nokta-i nazanndan

is-

ba§ladiklan zaman, bnnu

isyankar

ruhla

bir

silaht al,

Bey (Devamla) - Vaktiyle

tatbike mttsaid degildir.

ki;

Yam

demisjerdir. §imdi di-

Maliyeniri kadrosu bu kanunu

bu kanunu tatbik ettirmek

icin,

dcrecede inzibat yapamaz.. Rica ederim, simdi bunu soyleyen Maliye Vekili Bcycfendi, riisumun tezyidini taleb

kafi

hareket

buna karsj. Mutlaka buna

etmiyecektir.

kabiliyet-i ki,

tatbikiyesi

etmis_tir.

vardir.

Zira

Bu

hie

iti-

bir

kendisine kar§i tatbik olunan tedabir-i

Binaenaleyh bu, halkin ruhuna tamarmyle tevafuk eden bir ka-

Bu kanunun hasb! nigehbani da vardir, yani'butun milBuna riayet etmeyen-leri, hatta bendeniz bile goriirsem, derhal polise haber veririm. Ister ahaliclen ister memurinden nundur.

olsun. Hatta Maliye Vekilini bile!.

Maliye Vekili Ferid Bey - Siz onu goreniezsiniz, ben akgorurum. (Handelcr)

sini

Ali §iikrii

naleyh bu

inzibatiye lazim ise,

tasi,

kanunun tatbiki icin ne kadar kuvve-i rUsum arttinlcbgt zaman husulii tabit olan

de o kadar lazimdir. Resme zamnieclersek, o zaman kacakciliga revac verccegiz ve bugiinkti resmi icin

kar§i efendiler

zecriye kar^isinda, hayir ben yapacagim diye isyan etsinl.

ediyor. Halbuki bcnce bu

kacakcihgm men'i

Buna

let....

Ferid Bey (Qorom) - Bizc dediler maalesef. Ali giikru

etmi§lerdi.

gor nasil kiyam eder. Bununla istinas

kanunun

miisluman yoktur

yemezler. Bir de buyurdular

men

miitavaat edecektir. Fakat halkin elindeki fazla parayi ve

Amerika gibi Hristiyan bir hukumet kabul etoistir. Ermenilerin makam-l sikayeti Amerika idi. O kabul ettikten sonra, makam-t §ikayet yoktur. Kimse birsey diyemez.!. Hristiyan mes'elesi mevzuubahs degildir. istinadlarl olan

ntifuzu tizerierinden

isyan cikmami§tir. (Dogrudur sesleri) ve nerede kanun yapar,

barla

onlann medar-i

iti-

kalkip da halk sirf kendisi i§ini bir dereceye kadar id§reye

tiyoruz. Hristiyanlann bu husustaki §ikayetleri dinlenemez, ciinkii

Bu

miisaid-

Size misal' sdyliycyim: Istanbul'dan fekk-i irtibat eden

Balikesir ve havalisinde, yani

Kanunun

efen-

olsun.

soyleten biniicyiiz senelik itiyadin temSdisidir.

Evvelce Amerika ve Rusya ve son zamanlarda Avustralya gibi hiikumetler bunu tatbik etmislerdir. Bugtin Avustcenub hukumelleri bile tatbik etmis>rdir. O ralya'nin hiikumetler, Hristiyan olmak itibariyle sirf sthhat-j umflmiyeyi oidu.

ki;

kimsc yoktur

i

Bey (Devamla) - Ferd mes'elesi degil.. BinaezSbita memurlan coktur. Herkes bu ifin zabi-

§ in

mgchbanidir.

Bu kanun zannediyorum

ki,

eger ciddi

tu-

tnlursa diger kanunlara nisbeten kabiliyet-i tatbikiyesi belki

yiizde yiizdtir. Sonra bir

.de

bagcjlik cilietme, yani i§in iktisadi

KADIR MISIROCLU

90

5OKRO BEY

ALi

noktasina gectiler. Bagcthk mes'elesi sUphesiz

dum. Biitcenin acigim tamamiyle kapatmadiktan

iktisikliyedir.

yirmide birini kapatabiliyor. Maliye

mevcud

retle ler

bit- mes'elc-i Efendiler bugun maatleessiif baglanmrztn kesoldugu yerler elimizde degildir. Insallah bu yer-

tabii

yakmda Bu

bizimdir

vc

bizim

climize

gececektir.

scsieri)

ilibarla

biitiin

milyon

lirayi,

bulacaksa

bagcdarm hukukunu muhafaza, ki,

milletin

daha dogmsu ondokuz milyon lirayi her nereden milyon lirayi da oradan bulsunlar, mem-

memleketin

Ditaya'nin gecinnekte oldugu biiyiik bir inkdabta,

bircok

muazzam

riyor.

Bugtin

le§ebbiisat-i maliycyi, hiikumet millete ve-

jimendiferler,

miililesUriliyor.

Birds

bunu

komiir

ocaklan

millilestirebiliriz.

filan

hepsi

Hukumetin

neden tedavisi

icin

oldugunu, hezale

Benim climde

iiziim

gibi

mahsulum

olsun.

Ondat) her vechile istiiade ederim. Uziimden mutlaka raki yap-

mak, jarap yapmak l&im

men

pirto idhalini

Onu da

ediyordu. Dahilt ispirlolara revag veriyordu.

elde ederok tesbit ederiz.

edeeek olur

isek, elimize gectigi

menmun edeeek

Bu

itibarla o

zaman

kanunu

tatbik

iiziim mustahsillerini

yapanz. Zaten hazudir. Bugiinkii vaziyet-i maliye itibariyle Ferid Bey Efendi'nin rakaroi pek biiyiik zannediyordum. On milyon lira gfiip edeccgimizi zannediyordum. Meger gaip edecegimiz bir milyon lira imif Bu bir scyi

hie bir scy degildir. Evvelce ikiyiiz bin sarfiyatimrz oldugunu sBylemiglerdi.

yanmda,

bir

lira

yevmiye

Yevmiye

(giinliik)

ikiyiizbin lira

senede gaip edilecck olan bir milyon

Sonra yine kendileri buyurdular

icin

lira hictir.

ki: Biitce'nin acigi yirmi milyon Efendiler egcr bu ispirto veya icki resmi biitcenin acigim kapatmis, olsaydr -ilelebet degil- bu sene icin razi olur-

bir

para

vcreyim? Halbuki cemiyet kendi

ona muavenet ediyor. (Alkislar) Bunu kendi cebinden

feda edip veriyor. (Alkiglar) Binaenaleyh rica ederim; bugun ickinin tahribati, frenginin tahriMtindan a^agi midrr? Bilakis be.5

degildir.

Sonra, bunun icin zaten evvelce, Meclis-i Meb'usan'da ispirto hakkinda bir kanun miizakere edilmi§ti. Bu kanunu buraya getirir, burada muzakere ederiz. Bu kanun haricten is-

icmcyenlerden...

kismmm frengi yiiztinden mahva mahkum mahkum oldugunu, biliyor ve onu kurtarmak

azfismdan

halinde mustahsillerin iiziimlerinden ispirto istihsal edilir ve ihrac cdilebilil'. Bunu ben ona karfl bir mes'ele olmak ilzere etmera.

-

§ukru Bey (Devamla) - Haa hatmma getirdimz. Demin bir arkadagnniz, ayyaflann verecegi parayt biz mi verecegiz dediler. halde frengi hastahanelerini kaldiralim. (O baska sadasi) Bir adam keyfi icin frengi olmu§, o halde ben Ali

yatiud milletin kontrolii altuida bir sendika Mlinde, bir jirket

telCtkki

muhafaza buyursunlar.

Maliye Vekili Ferid Bey

hu-

sonra, ancak Beyefendi yirmi

lutferi bir

leketin niifusunu, sihhatmt

kukunu da muhafazadir. Bugim goriiyorsunuz ve

(ingallah

Nazm

on misli

kurtarmak

malul bir taktm vatanda§Ianrmzi daha fazla para verirsek ne olur? Zaten

fazladir. Zavalli

i9in biraz

veriyoruz.

Mazhar Bey (Aydm) - Borcumuzdur. Bey (Devamla) - Sjmdi efendiler, bu rakam iizerinde biraz durmak istiyoi'Um. Evet hazine-i mMiyeye bir milyon lira girecek, gerci istatistik yapmadtm fakat bir arDr.

Ali §iikru

kadajimin soyledigi tabii dogrudur. Memlekettc yiiz yirmi milyon kilo mesmbat sarfolunuyormug, yiizyirmi milyon kilonun

Rum ve Ermeniler'in

cebine verdigi

para...

Rica ederim.

Refik Bey (Konya) - Apartman yaptmyorlar. Ali Siikrii

Bey (Devamla) - Bu bir milyon ile kabil-i kiyas Pasa hazretleri gegenlerde bilmii-

nudir,. degil raidir? Fevzi

nasebe demis/Ierdi

ki,

Erzurum halkinm

ileri gelenleri

bera-yr tefii§ Erzurum'a gittigim zaman,

liradir.

harbden evvelki zamana nazaran

memlekette iki

ijret jstimalinin

misli oldugunu soylemi§-

KADIR M1SIR0GLU

92

ALI SUKRt)

O

vilayeite bircok nilfus zSyi oldugu halde!... Tahldkat icra ettim. Gordilm ki, iic tane rum bunu yapip satiyor. Rica

tihsalat-i

ederim. Zannederim

miyeyo Have

lerdi.

ki,

ibranoszadelerin Ermenistan iyin

is-

tikraz yaptigmi gordiiniiz.

Refik Bey (Konya) - Ajagi yukah Yunanistan da boyle yiikseldi.

Bey (Devamla) - Yunanistan'i

yiikselten bizim

verdigimiz paralardir. Maliye bir milyon lira kazanacak diye bircok insanm hezalc ugramasi bahasma olarak bize acikca dtts.manlik lira

Dr.

93

dimagdaki kudrcti ve kuvveti giib etmek yiizunden maddiyedeki noksam da Hazineye ve servet-i

is-

umu-

ediniz. (Yikilan

Mneler

Sonra bundan baska bilhassa bizim memleketimiz icin niifus-i umlimiyeye indirilen darbeyi dusiinliniiz... Efendiler bu yuzden bir cok tallk (bojanma) yapiliyor, lianumanlar yikihyor. Bir seslcri)

arkada-

Ali §iikrti

yon

siyie

BEY

eden Hristiyanlar'in cebine laakal (en az) on mil-

para girecektir.

Mazhar Bey (Aydin) -

Aferin Siikrii Bey,

aferin.'..

Bey (Devamla) - Simdi bu bir milyon lira gozuniizii korkurmasm, Bugun hepiniz bilirsiniz ki, hapishanede bulunan adamlarm kism-i azami, iscer katil olsun, Ali Siikrii

ister bir ciinha

He

mahkum

mahkfim olsun ekseriyel

sinnz gecenlerde kiz oynatmak mes'elesinin online

mak) istiyorsamz

hapishaneye

girmistir. Hapishanelerdeki

is-

Cinayeti tahfif etmek (azaltevvelfi isretin online geciniz. Son soz olmak

uzere sunu soyliyeyim ki; benim boyle bir kanun layihasmi takdim etmckten maksadim, sirf ncslimizi bu miilhis beladan kurtarmak icindir. Dini cihetj herkes icin malumdur. Simdi atiiun zulmetmi ve gidilen yolun vehametini anlatmak icin bir misal soyliyecegim. Yirmi sene evvel...

Emin Bey

(Erzincan) - Hikaye istemcyiz.

Ali Siikrii

olsun, ister diger bir cinayetie

itibariyle icki yiizunden

gecmek

ttyordu. tckinin dniine gecsin.

Bey (Devamla) - Trabzonun Biiyiik liman zaman orada zannederim

(Vakirkebir) nahiyesinden ciktigim ki,

azamf

tic

kisi

iciyordu. Bunlar da aleni degil! Efendiler

mahpuslarm mevcudunu diismrecek olursamz, atalele ve akamete mahkum olan miistahsiJ kollarm adedini dusiinecek olursamz bu yilzden servet-i umumiyenin ducar oldugu zarari takdir buyurursunuz. Hapis olanlarm kiy-

Her findik agacimn dibi bir meyhanedir. Bizim Trabzon imal etmeyi bilmez. Eger oraya sevkederlerse

met-i istihsaliyesini, ya olen adamlarm kiymet-i ictimaiyesiili bir dusuniimiz zanaederim ki, hukiimean, bu fenaliklar dniine

Cunkii para vardir. Binaenaleyh imal ve fiiruht ve idhalini edecek olursak bunlar bunu bulamazliir. Bu

gecilmek dolayisiyle, edecegi

yon

lirayi

Mr

pek biiyiiktiir, yani bir milmaaziyadeten.(fazlasiylc) tazmin edecek bir geydir.

Ikincisi;

icki

yiizunden memleketin bayat-i ictimaiyesini

islihsaliyesinden

yiizunden mahkum-i akamet Olanlarm kuvve-i cemiyetin mahrum kahnasmi dusununuz.

Rica ederim,

milyon

diisiinuniiz. icki

Isret

bir

liranin

buna kar§i kiymeti ne

olabilii?

yiizunden hapis olan kimselerin cali§malari itibariyle ve-

recckleri temctffl vergilcrini, a$an ve saireyi dujiimio. Zan-

nederim bilir.

ki, bunlar' bile

o menhus

bir

milyon

Som;a, ba-itiyadin sevkiyle ve her

lirayi telafi ede-

aksam ijmek

dolayi-

bugiin sizi temin ederim ki,

bugun yedi yasmdan

itibaren

iciyorlar.

alir iccrler,

men

itibarla nesli bir

dereceye kadar kurtarmz. Efendiler; mesela Konya'da bir koylu mvistahsalatmi ajip selvre gedriyor, satiyor. Parasryla bir bmhk raki alip gidiyor, efendiler; rakiyi pek kolay buldugu icindir.

Eger koylii yumurtasim yagmi

arayip bulamayacagma, gizli yerde,

yanm okka raki koyiine gider.

bulacagina kani olsa,

sattigi vakit

bin

tflrlil

gunlerce

korku altinda

imklm yok

rata

almadan

,

Refik Bey (Konya) - Yalmz Konya

degil...

Bey (Devamla) - Yaimz Konva degil evvelce kendi memleketimden bahsettim. §imdi bu itibarla Ali Siikrii

efendiler,

.

KADiR MIS1R0GI..U arkadasjardan

birisi

diyor

AU 5OKR0 BEY

ve zannedersem Nazir Beyefendi de istirak ediyor, bu bir ahlak mes'elesidir. Bunun i in v tazla soz soylemiyccegim. Ahlak ve irfen itibariyle ahlak-i lslamiycmiz yiiksektir. Fakat su maddr ki,

irfan

itibariyle

biz

Amaikalilar'inkme vSs,l olmak icin daha cok zaman ister Amenkalilar'in yapuklan milyonlarca miiessesat raevcud oldugu halde, isretin limine ancak bu tarzda zecri tedabir ile gecebiiiyorlar. Binaenaleyh, biz de bu jekUSe kamim bir 5 ey yaparsak ahlak nokta-i nazanndan ba.5ka

bir sey olmayiz. Bir de bazr seyler isitiyorum. Evvelce sbylenmisti, yirminci asirda soyle oluyor, bbyle oluyor. Efendiler, size ispat ederim ki, zaten hepimz de bilirsiniz. Diinya'da bizden fazla serbest millet yofctar, Bu ahlakiyat itibariyle... Bugiin Amerika'da

size

gosterebilinm

ki,

bazi hiikumctler; pazai

giinii

kiliseye git-

meycnlerden ceza-i nakdi al.r. Efendiler Amerika bugiin medenryctte derece-i kusvaya (en yiiksek dereceye) vasil olmus bir millettir. Rica ederim; ahlaka birakalun. ilira ve fenne buakalim. Memleket tenevvttr etsin, sonra kendi kendine kurtulur demek dogru dcgildir. giinku o ilim ve fenne vasil olabilmek icin bir 90k seneler ister. Bunlar bu dereceye vasil olduklan halde, bir ferdi yaptigmdan butun insanligin miiteessir oldugu mesfflden sarfmazar hatta sahsm mes'ul olduSu mes'elede bile hiikumet ceza-i nakdt aliyor. Onun icin bunu tefeyyiizsikenanedir (feyiz kinci) dlye tenkid edcn arkadaslara bu suretle cevap vermis, oluyorum. Beudeniz son olarak iddia ediyorum; bu kanunia neslimizi kurlanms olacagiz. Simdilik yiizdeyiiz vaziyette Amerika, Avsutralya,

Bolsevikler ickiyi

men

ettikleri

bir sirada, zaten dini, Din-i islam olan Buyiik Millet Mecdinen tahrim edilmis olan bu mcs'eleyi, suret-i kat'iyyede men eder ve bu kanunu cikanrsa, emin olunuz, Aviupa ve Amerika Maliye Nazirmm dedigi gibi biitcennze

Kanun-i Esasisiade,

lisi

desil, pek insam olan bu muvaffakiyetimize hayretle bakar ve mevki-i

siyasimiz bilhassa alem -i tslara'da dubflia

(Bravo

sesleri, alfcijlar,

(iki kat) olur.

miizakere kafi

sesleri. )»

52

Ali §iikru alkislar

Beyin konusmasimn bu noktasmda «Bravo ve miizakere kafi!.» sesleri birbirine kansmis ve konu-

sulanlan anlasilmaz hale gelirmistir. Fakat miizakereye

olunmasi hususunda yiikscltilen ediimcyip mtinkasalar oglen

devam

itiraziar iizerine celse tatil

tatiline

kadar devam etmi§tir.

Ogleden sonra Men-i Miiskirat Kanunu'nun mfinakasasina Rets Vehbi Efendi'nin riyaseti altmda devam olunmustur. Zaman zaman elektiriklenen bir liava ieinde Ikinci

"tin

«ec

vakte kadar acik olan Meclis, miizakereleri nihayete erdiremediginden 14 Eyliil 1336 Sal, giinii yine aym kanun layihasimn (tasansmm) goriisiilmesinc

devam

etmijtir:

«Reis - Efendim, dttnden miibaseret etmis oldugumuz (baslamis bulundugumuz) Men-i MiiskMt Kanunu'nun birinci maddesi kabttl oldu. ikinci maddesini miizakereye gidiyoruz » diyerek miizakereyi acmis, ancak, Bursa Meb'usu ve o giinkii ilencilerm en belli baslilarmdan bin olan Operator Emin Bey soz alarak evvelki gita kabill oilman birinci

maddenin

kabfilii

sirasmda resmt bir vazifeyle Meclis haricinde buhmdugundan maddede bir yanhslik yapildigini soyledi ve buna bir ilave tekhfuule bulundu. Iddiasma gdre «mflskirat» kelimesi sarab ve birayi sumuliiiie almiyormus. Bunlar muskiratian sayilmazlarmis. Bu suretle sadece rata ve konyak men edilmis bulunmaktaymis. Bu itibarla maddeye |arap ve biramn da bahislc

memm

saglamak iizere «mevadd-i muhammere» (tahammur mayalanmti maddeler) kelimelermin ilavesi gerekliymis Bunun iizenne tcklif reye konulmus fakat ekseriyetce redeimis,

dolunmustur.

Miiteakiben Men-i Muskirat Kanumrimn ikinci maddesi okunarak miizakereye arzoltmmu§tur. ilk olarak soz alan Sa 52-

Zabn

Ccridcsi. C. 4

Ankara 1942

sh.

106

-

107 ve devam!

%

KADIRM1SIR0GLU ALl

uhan Meb'usu Relik Sevket Bey ju miitalaayi serdetmistir:

madde koymaga

«Refik §cvket Bey (Saruhan) - Efendim ikjnci maddede bit- kelime var, bir fikra var muskirat imal, ithal ve fuiuht edcnler nezdindc yakalanacak oJan... Bu «yakalanacak olan»

(liizfinilu delilleriylej

eiimize gecirdigimiz Italdo madde-i kanuniyeye tevfikan evinde yakalanmadt diye mabkum cdemeyiz. icin

yeri var.

bendeniz «tiezdinde yakala»acak» fikrasmm

Ali Sukrii Bey (Trabzon) - Efendim, bendeniz pek kisa soyleyecegim. Bizim leklif ettigimiz maddede muskirat ke-

muhteremeden rica ediyorum «miiskifat imal vc fumht edenletden miiskiratin beber ktyyesi ifin eili lira ceza-yi nakdi altmr ve mevcud miiskirat musadere olunur» soma miisMere ve imha olabilir. Jjiikrii Bey Mtisadcreden sonra imhadir. tayyitu (cikarilmasml) hey'et-i

ve diyorum

Rcf'ik

ki;

§evkct Bey (Devamla) -

dere ve imha olunur

demek dogru

Besim Bey'in

ve mevcud muskirat imha olunur deinek imha icin mutlaka elde etmek ISzimdu'. gibi

Operator

uydur

Emin Bey

limesi miiskir olan (sekir, sarhosluk veren) herseye hattS esrara

Ali Siikrii

kafidir. Ounkti,

muhammere

Emin Bey

sarfi

bi-

Sarapla biranin miiskirattan ma'dud olmadigina dair fennf gibi

mevadd-i muhammereyi koyup esrar

mevadd-i duhaniyeyi (yakilarak

igilen

maddeler)

koymamak

vaziyette bulunsun, mevadd-i duhaniyeden olsun,

olsun bendenizce yalniz sflretde

bulunmasi

bunun

ae olursa

zabit ceridesinde tefsin bir

Zanncderim, gerek §arap, gerek bira muskirata dahildir. BinSenaleyh bci tabir kafidir. Ayrica bir kafidir.

Tlitiin miiskirattan

degildir,

nazar ediyoruz. Ancak, su kadarim soyleyelim ki, serdedive mill! menfaallere mtiteallik goriise ragmen

len biinca §cr't

yalanmis. maddeler) teklifi var.

miitalaata bendenizce

tutiin?.

53

manevt yapisi fiilen belli olsun diye bu miizakerelerden uzun uzun iktibaslar yapmis ve dikkatlerinize arzetmis. bulunmaktaytz. Bu kadarim kafi telakki ederek mezkflr son celsedeki miinakasalan takdimden

(tahamniur ettirilmis, ma-

caiz degildir. Muskirat tabiri amillerin imal edilemiyecekleri

afyon da dahildir. Sekir veren

Sirf Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin

(Bursa) - Arapca degil mi, uydur

Sevket Bey (Devamla) - Yalniz

raderimizin mevadd-t

icin

Bey (Trabzon) -

sekir vermez..»

teklifi

sdyle...

Rcf'ik

da jtoildir. Bunun

hersey memnudur... Bir meb'us - Ya

Mevcud muskirat musa-

degildir.

liizum yoktur,

Tahsin Bey (Aydm) - Efendim muskirat ekseriya satikhgi yerlerden ziyade naklolunmken derdest edilir. Onun icin «bir mahalden diger bir mahalle, bir kasabadan bir kasabaya nakledilirken aakledenlerden» dahi kaydinm ilavesini ve bir de miiskirat amil ve nakillcrinin mesela, araba gibi vesait-i nakliye veyaliud kazan gibi alter) da musadere edilmesini teklif ederim. Mehmcd Sukrii Bey (Karahisan sahib) - Onun asagida

mallan hemen kayumiz, tavsiyesinden tnaada birscy degildir. Herhangi bir miiskirat amiliiii veya guinrukIcrden kactrmak sOretiylc memalik-i ecnebiyeden ithaje ratltabiri, elinizdcki

Onun

97

Tunali Hilmi Bey (Bolu) - Afyon ne olacak?.

zlid

vaffak olan bir htrsizt edille-i lazimesiyle

§0krO bey

"

Men-i Muskirat Kanunu'mm buyiik bir tehaliikle karsilanmadigi ve o giinkii hava icinde millete karsr boyle bir kanunu reddetmi§ bir duruma du§mek istenmemesinden dolayi bu teklifin kanunlasabildigi meydandadir. Bu durum da Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin fikri ve siyasi temayiilleri hakkinda evvelce serdettigimiz miitalaayi teyid edici oldugu

meydandadir.

Birinci

Cihan Harbi esnasmda

gizli

diisman faaliyeti eseri

olarak millet efrad i arasmda icki kullanilmasinm gitgide genis53- Zabit Ccridesi, C. 4 Ankara 1942 sh. 122 vd.

KADlR

98

MlSIROCil.li

ALi $UKR(j

Icmekte bulunmast miinevver cevrelerde biiyiik bir endive

dognrmus ve bildigimiz «Yesilay»

teskilali

bu endi§eiiin

mahsulii olarak viicud bulmustu. Milli Miicadele gibi buhranh bir devirde halkimizm sihhati ve fikri selSmeti iizerindc son derecede miiessir bir mes'elesinin Birinci Tiirkiyc Biiyiik Millet

Meclisi'nde boylesine isteksiz bir

sfirette ele

alinmasi ve

zoraki olarak kabfil edilmesi, bu Meclis'in ekseriyctle htihadci

olan mcnsublariiim siyasi ve fikri temayiillerini en giizel bir sfirette

Bu

BEY

maddi ve manevt 90k iyi btr is olmustur, fakat hiikflraetin ragmen kat'i sfirette cinii alinamannstir.

imbikler topmemurlar, hiikumetin muhafazasi altmda bulunan bu imbiklerden bir kismim alip evlerine yerlcstirdiler landt, anuria

baa

ntifuzlu

Bunlarm bin Ankara hsi olan Fatin'dir.

Mudiirii Dilavcr, digeri simdi

Miikemmel

rata 9ikartp

Bursa Va-

licaret yapttlar

iyi

Dilaver Rumclilidu. Galiba Arnavut. Fatin ikisi de Mustafa Kemal'm gozdeleridirler.

Bunlarm

Giritli

Zaten boyle

masalar meyhanecilik yapamazlar.

gozlcr online koymaktadrr. meclisin ckseriyetle tttihadci olan meb'uslarimn

fikir,'fiil

ve hjssiyat itibariyle tamamen garpll olduklari, bu sebeple de i9kiyi alafrangalik icabi telakki cdcrek icmeye ve hatta miidafaa eylemeye miitemiiyii bulunduklan muhakkakti. Esasen, '

Men-i Miiskirat Kanunu'nun miizakeresi sirasmda orlaya 9ikan bu gercek, o giinku' sartlar sebebiyle yine de pek vazih degildi.

ta-

ktbatina

Mustafa Kemal

ol-

rakilanm da bunlar yaptilar. Nihayet Dilaver Iskan Vekaleti muhacirlere arazi ve emlak verirken sahle vesikalar yapip, Ankara'da onbes-yirmi Mne ve dukkan Ankara civarmda birka P f iftlik alip agniyadan oldu. Halk da derhal iptidfti bir imbik uydurdular: Bir biiyiik tencereye teiiekeden bir kapak yaptmyorlar, kapagm bir kenanndan ine f bir boru ge9iyor, kapagin iistCine de soguk su koyuyorlar Borunun 15 ueunu kasik gibi, tencereye tahammur etmrs fizumu koyup isitiyorlar. Kiiul ve su tebahhur edip kapaga 9arpmca ustteki soguk su tesiriyle temeyyil ediyor ve borunun kasigma oradan hiince akiyor. Iste rata. Fakat taktirin fenalrgmdan yuksek kiiulleri 90k, ve adi, sihbate tnfizir bir rakidir Bu in

i

Zira,

diismana karsi muvafiakiyet elde cdebilmok icin milletin

etmek ve alafrangabklarim bir dereceye kadar gizlemek mecburiyetindeydiler. Ancak, bunlarin pek cogu,daha sonra yazip biraktiklan hatiratlanyla o giinku sartlar icabi olahissiyatina hiirmet

rak ne olciide ve nasi] tavizler verdiklerini a9tk9a ifade etmujlerdir. iki

Biuilardan sadece

ornek de

birinci

iki

devre

ornek takdim etmek istiyoruz.

meb'uslanndan olan

ilerici

iki

aiddir ki, taviz mecburiyelleri ortadan kalktiktan sonra

Miiskirat

Bu

sahsa

Men-i

de

Kanu'nimdan soyle bahsetmi§lerdir:

Birinci devre meb'uslan i9inde

bakanhk ve murahhashk va90k bulunmu§ olanlaidan biri de Dr. Riza Nur'dur. Bu zat, uzun ve teferruatli hatiratmda «Men-i zifelerinde

en

Miiskirat

Kanunu»

ve onun meclisdeki miizakerclerine masla soyle demektedir: «Millet Meclisi igkiyi yasak takip edildi.

Bunu yapanlarm

recede Sair

Mehmed

yapmak pcsinde

etti.

Ve bu husus

basi Ali §iikrii

idi.

te-

siddetle

ikinci de-

Akifti. Bunlar Mecliste dint bir parti

idiler.

leketin her tarafina yayildi. hatta koca yemisi

Rakiyi yasak etmeleri, hele

esnada

ilk

stddeth

devrede idi

i?kiyi.

idam

ki,

mem-

Uziim bulamayanlar baska

tahammur

ettirip rakt yaptilar.

Bolsevikler

yasak etmislerdi. Bu yasak bile

ediyorlardi.

muahede yapligimiz zaman

bize

bir

Moskova'da ziyafel

yasagin neticelerini kendisindcn sorduni dedi

gunku yapttklan votka fena

vermisti.

54- Dr.

aym

E 1Z a Nnr

s

-

ey oldu. Yine

a.g.c.

C.

II,

sh.

Bu'

birseyler

Yasak, bilakis miizir

cinsi oluyor.

Daha ziyade

zchirleniyor]ai'.»

Bizde de

kadar (Jicerin

ki:

«- Hi9l.. Bas edilemiyor. Koylii vehalk imbik gibi uydurup yine votkalanm yapip i9iyorlar. oldu.

seyleri

hemen

547-48.

hcrkes

i9ti.»

54

KADIR MISIROGUi

100

Birinci Buyiik Millet

ALJ?OKRUBBY

Mechsi ndeki garpci meb'uslardan

bir

de Falih Rifki Atay'dir. O'nun bir nev'i hatirat mahiye-

tfigeri

lindcki

urnuml

«Qankay a» bir

isimli eserinde meclisin efkar

tenuis edilmekte

bissiy&tj

«Men-i Muskiral

suretto belirlilirken bir ara

Kanunu»na da

ve

ve $dyle denilmektedir:

«Men-i Miiskiiat adh icki yasagi. kanunu deniz kurmayi Ali §ukru'nun leklifi iizerine bir geriat kanunu olarak cikmishr. Maliye Vekili bog hazinenin bu yiizdcn ytrmi milyon lira daha kaybedecegini bo§ yere anlatmaya cah§ti: «- Agir vergi koyahm!..»

diyord.11.

«-

ICiliscleri

bile

geregi hiisdyanlann

gafap

ile

cevirip

muslumanlan

soyarlar!..»

Ba§kanlik eden hoca Vehbi hadd-i

denen dayak

ger'J

Men-i Miiskirat Kanunu'nun Meclis'den nasil

idi.

Bu

dolayisiyla iizerine

sirada bazi kiniselerin cephe kumandanlrgi vc sair su-

devam edememejeri bahane edilerek mutlak aranmadan kanun muzakere edebilmek imkamm saglamak iizere «Nisab-i Muzakere' Kanunu» kabui rellerlc

Meclis'e

ekseriyct

Buna gore Ancak,

adi ekseriyetle

askeileri

firardan

kanun kabulu miimkun men ve halki cepheye

ko.$maya tesvik vcya isyan halindeki bazi mintlkahirm ahalisini siikfinele davet gibi hizmetler icin Meclis'deki muhafazakar meb'uslardan sik sik hey'etler teskil edilir ve bunlar bu gibi vazifeler bahanesiyle Meclis'den uzaklashrilirlardi. Bu

cezasini da teklif etli ilk defasi icin 80 degnek vurulacakti. Bir

Suretle Meclis'deki

milletvckili:

muhafazakarlar aleyhine olan sayi ustiinliikleri daha ziyade takviye vc garanii edilmi§ oluyordu. Buna ragmen harb nihayetine kadar tasvibine ihtiyac hissedilen halkin hissiyati

;

«- Yahu dort kadeh icene doxt kere seksen sopa! Nasil dayamr bu insan!»'diye haykirdi.»55

rencide

kanunu guclukle kabui hususuhu isbat eden diger bir husus da §udur; bu kadar uzun muzakere ve miimikagadan ve merniekct gercekleri gozBirinci Biiyiik Millet Meclisi'nin bu

edilmemek

tavirlardan

ictinab

Avrupalilasma taraftan tttihadci grupun

yine

icin

ediliyordu.

ettigi

ier

online konulduktan sonra yapikn reye

basvurmada 71 kabui,

71 red 3 de miistenkif bulundugu gbxulmu§tur56.

kanunun kabulu isiikametinde ekseriyet temim

oldugundan riyasetin dahil oklugu tai'af bir fazla sayilmak adet oldugundan ve riyaset de bu kanunun kabulu istikametinde rey kullanmis bulundugundan mezkur teklif kanunlasabilmistiiv

55- Fallh Rifki

Atav- Qankaya.

56- Zabit Ceridesi, C. IV.

sh..

Istanbul 1969, sh.

137

262

de nisbeten gayn islam! Men-i Miiskirat Kanunu'nun

miizakere ve kabuliine miiteallik hadiselerin ortaya koydugu taiihi gerceklerden biri de budur.

Bu durumda

bile mtimkiin

olamadigi meydandadir. Ancak, red ve kabui reyleri miisavi

!

mu?

parmak basrlacak bir diger husus da Meclisin burada gorukliigii gibi 150 civannda bir aza mevcudu ile miizakereleri yiirutebildigi hususudur. Halbuki, Meclis mensublarinm miiretteb adedi 400'iln iistiinde

kilinnus;ti.

diyordu.

bile

ge^ebildigini gostermiyor

Bu rey durumu

bu-

tamnmami§tir. Bir hoca:

meyhaneye

payi

edilmisti.

Hatta kiliselerde dinleri

lundurma hakki

durum

Slrf bu kil

101

BURSA'NIN SUKUTU Ali §iikrii fail

Bey merhum,

meb'uslanndan

biri

Birinci Biiyiik Millet Meclisi'nin en

cilmak

dolayisiyla,

pek cok defa

kiirsiiye

gikmif, miizakere ve munaka§alara fail bir surette katilmisti. Fakat biz onun meclis icindeki biitiin faaliyetlerini

uzun uzadiya anlatmak yerinei tipik bir-iki heyecank celse secerek bu celselerdeki tutum ve davraiuslanni gostermeye merhumun cesur ve vatansever jahsiyeti iizerine

oylece de

KADIR MIS1ROGLU

102

A),I5UKRUBEY

fekilen nisyan perdcsini kaldirmaya galisacagiz, Ele al-

makla

iktifa

edecegimiz

Yunan palikaryalannca vc

celsede

aleni

bu

celselerin

i§g81i uzerine

ba§layip

gizli

basinda

Bursa'nin

Meclis'de kopan iirtina celsede devam eden

muhtelif bir kuvvet, Azerbaycanhlar'la

temin

etmi.5

omak

reket etmisjtir. ArSzimiz dahiline girip ilerledikce Hey'et-i Celile'ye arz-t

malumat cdecegim.

(Alkijlar)

Sonra da merhumu Lozan Konferansi inkitaa ugra-diktan sonra mecljsde cereyan eden mflztketelerde oynadigi vatansevcr rolii gosterecek sdrette cle alacak ve nihayet maruz kakhgi feci suikast ile bunun

Bir Meb'us: - Nerede buiunuyorlar, miktari efendim?

husule gctirdigj siyasi falkarmlan naklederek arastirmamiza son verecegiz.

ycfendi hazrellerinin beyariati bizi kismen

mtinaka§alar gelmektedir.

Birinci

Bursa'nin

gina

dfiir

Bursa

Biiyiik

Millet

Meciisi

Yanun palikaryalan

en

acikh

tarafmdaii i§galc

8

Tommuz

memnun

etmigtir.

Mahzun

konugmalara

yerlerinde dusjtnan ayaklan

nun

haberier gelmesi uzerine sahnc olmujtur.

etti,

cunku bizin

lsiladtgmi

1920 tarihinde Yunanlar tarafindan

is,gal

malum mudur

Sirn Bey (Izmil) - Hadisat bendenizi bir kere daha huzurunuza sevkediyor. Erkan-I Harbiye-i Umumiye Reisi Be-

mtoz

kaldi-

(birtesmcyi)

ittisali

ve istiraki izhar etmek iizere bir kuvvet ha-

etti,

mahzun ve kismen cunku mcmleketimizin biryok

buhmdugunu haber

icin bir refah

soylcdiler.

mahzuniyetimizi ic9b

§ikk-i

ettirir

ahval

veriyor.

Mem-

temin cdecek sarktan bir nur evvele (ilk sikka) gore

mevcud mu

degil

mi? Bunu

ve istilaya maruz kalmtsUr. ijgai Kuvvetleri Kumandani ve Vcnizelos'un oglu olan Sofokles -sonradan ogrcnilecegi

bendeniz kasir (kisa) aklimla muhakeme edecegim. Haritaya bakiyorum. Elimizde kalan memleketin heniiz otuzda biri bile

iizere- devletimlzin veil bfinisi

dusman ayagi altmda kalmairustir. Tarihi muhakeme ediyorum, daha yakin zamanda belki Karadaglllar, Suplilar,

sandukasuu «-

...

Osman

(Jazi Hazretleri'nin

galiz kiifiirlere lekmeleyerek:

Kalk da

nm ba§mda

milietini kurtar!» diye bagrrmis

gazetecilere

poz vererek

ve sanduka«hatira resmi»

cektirmi$tir.

Aym

giln tsraet Pasa, Erkan-i Harbiye-i

Umumiye

Reisi,

yani Genelkurmay

Ba§kam sifatiyla oglcden sonraki ceisede cephedeki durum hakkmda umumi bir izahatta bulunmaktaydi. Bu siralar, Ankara oldnkca iimitsizlik i9inde yiiziiyordu. Belki de bu karamsar havayi dagitmak

icin

meshur «Yesil Ordu»

efsii-

nesi uydurulmus, bununla Rusya'dan Tiirkiye'ye yardima gelecek

musliimanlardan miitesekkil bir ordu hayali ihdas edilmisli. Ismet Pasa, askert vaziyet hakkmda verdigi izahatan sonunda bu meb'uslarm m8neviyalmi takviyeye medar olacak Yesil Ordu'yu ima ederek soyle demistir:

«Miralay Ismet Bey (Devamla) - Bir malumat arzedeyim Azerbaycan'dan Nahcivan cihetinden Anadolu'ya

efendim.

Bclcikalilar

gibi

milletler

busbiitfln

harita-i

alemden

si-

linmislerdi. Fakat kalbleri, imanlan hicbir vechile tezelztile ugramadigt ijin onlar tekrar yine uzviyyet-i siyasiyelerini daha mukemmel bir sfirette muhafaza ettikleri halde aile-i

diiveliyeye dahil oktular. Mcmleketimizin otuzda birinin bile

dusman

istilasi altmda kalmast bizi neden mahzun etsin, kuvve-i maneviyemizi haloldar etsin? Elbette etmemistir ve bu istilS hilafi intizar olarak (beklencnin aksine) daha ziyade

ilerlerse ilerlesin, diijmanin her ileri attigi

adim

bir derece

daha bizim maneviyatmnzi takviye edecektir.

Buna her

ferdimizin alelinfirBd (ferd ferd) iman ettigimize

ben kaniim. BinSenaleyh, Bursa da

dflsse, hi; zerre kadar de gelse kiymeti yoktur.. Yunan hicbir zaman kalbimizdeki kaleyi fethedemez, ona ayak basamaz. bizi dsrha imanh, daha kavi bir stirette hadistta bakmaya sev-

kiymeti yoktur,

ileri

KADK MISIROGLU

104

kedecek

ALI

JOKRO BEY

105

da simdi istibsar ettigimiz (mujdelendigimiz) AzerbaycanlUar'la beraber bii kuvvetin buraya

Meclisi Bursa'nm sukutu rnevzufindaki gercege hazirlaniak gayreti gutmiis ve biraz daha sonra:

gelmek

«Binaenaleyh Bursa'mn sukutu mevzfiubahs olamaz. Belki Bursa civannda bulunan Kuva-yi askeriye (asken kuvvetler)

icilbat vardir.

iizere

etligiandan

Soldan icin

bulundugu

nflberidir.

Bu

Meclis-i Ali tesekkiil

itibaren...

Itir

Mcb'us - Azerbaycan'dan ordu gdiyor. Biz ne

ktmildamiyoruz.» 57

ileri geri

kendimizi

simile cenuba gklebilir. Boyle bir haber ve jayiaya ahstirmaliyiz ve boyle bir hadise ve' sSyia

SBzlerine devam eden Sim Bey mes'eleyi biraz daKa acarak Ycsil Ordu ve komiinizmin «ismini vermeyecegim» diyerek moth-ti scnasmi yapmi§, konusmasi alkislarla son

karsisinda hicbir vakit telSja lilzura yoktur.» 6n rarzindaki ifadesiyle Bursa'nm sukutu hakkindaki aci gercegi ifadeyo sisli bir sflretle de olsa biraz daha yaldasmistir. Halbuki

bulnju§tur. Bundan soma sdz alan Bursa Mcb'usu §eyh Servet Efendi, uzun ve ayetlerle suslii konusmasmda komiinizmi acikca mlidafaa etmis ve bu ideolojiyi islami esaslarla

kayitlara nazaran

vetleri taraftndan

resmen

bagdastirmak gayreti giiderek:-

ifade edildigi gibi

Osman

«...

Bunlar, miidellelcn

(delilli

(fikih kitaplannda) musarrahdir.

olarak) kutub-i fikhiyyede

Eger bolseviklik bu

bu

ise,

bir fazilet-i

insaniyeden (insani faziletten) ibSrettk. Mezhebimiz bu meziyetleri kabul eder. Bu sefil kalmis beserin adt tabakalanni, en aglr isler gOrdukleri halde, birsey ka-

zanamayan en siplerine

sefil

pek yakm

labakaJan izaz etmekligi islam prenvc hatta hakayik-i Islamiyeye (isia-

biliriz

ni? hakikallara) bir hatveli

(adimh) takarrub (yakmlasma) ad-

dediyoruz. istibjSr ederiz (miijdeleriz.)»

58

(alkislar).

dernier.

Bundan soma konusan Besira Atalay'm biraz bedbinane beyanda bulunmasi uzerine, M. Kcm.11 Pasa kiirsuye gelerek sarsilmakta olan mSneviyatlan tamir gayreti giiden uzun bir konusma yapmrs ve: «Binapnaleyh iki kans yer isgal edilmis, Uc-bes kby tahrib edilmis, diye

burada feryada liizum yoktur. (Alkislar) Ben size acik soyleyeyim, Efendiler, bazi verier isgal edilmistir ve .

bunun kitte,

tie

misli daha isgal olunabilir. Fakat bu isgai hie bir va-

bizim imaminizi sarsmayacaktir: (Alkislar)* 59 diyerek

57- Zabit Ceridcsi, C. 58 - A.g.e. S. 207 59-A.g.e. S. 209

II.

S.

205

resmf

mayi

yaptigi 8

M. Kemal Pasa'nm T.B.M.M.'de bu konustarihinde Bursa, Yunan kuv-

Temmuz 1920

61

olunmus ve Sofokles yukanda Gazi Hazretleri'nin turbesinde yuka-

isgal

nda nakledilmis bulunan denaeti irtikSb eylemis bulunuyordu. Daha sonra gorulecegi uzere bu aci gercek pek fazla gizlenemeyecek ve T.B.M.M'de mutliis

bir kryaniet kopacaktir.

Hakikaten, Bursa'mn Yunan isgal ve istilSsi altma girdigi hususondaki haber memleketin her tarafmda bomba gibi yayilmts ve urnflmi bir inflate scbeb olmustur. Bu infialin en siddetli bir sOrette cereyan edecegi saha

da suphesiz T.B.M.M. olacakti. 10 Temmuz 1336 (1920) Cumartesi giinkii celsede «Trabzon Meb'usu Hamid liey'ie arkada.slarimn Bursa'mn Yunanhlar larafmdan isgali dolaytsiyla celsenin yirmi dakika tatil

edilmesine ve riySset kursiisuniin bir puside-i siyah

(siyah orlu) diriimis ve

ile

bu

ortiilmesine dair» bir takrirleri oldugu bil-

idte etmekte bulunan birinci reis Celileddin Arif Bey tarafmdan okunmustur. 31 imzayi ihtiva eden bu takrir, hararetle alkislanmij ve ittifakla kabul edilmistir. Bunun uzerine reis riyaset kursustinu siyah bir

oitii ile orttiinniis

60-A.y. 61 - Gothard

62-

takrir celseyi

Jaesclike

Zabit Ceddesi, C.

-

II.

ve celseyi yirmi dakika tatil etmistir. 62

Tilrk Kuitulus Savast Kronolojisi,

Ankara 1940 Sh. 218

Ankara

1

970

KAD1R M1SIROGLU

.1.06

ALljOKROBEY

Yeniden acilan celsede birgok takrir meyamnda «Burdur Meb'usu Ismail Suphi Bey'in Bursa'yi isgiil cden Yunanldar'in

Bey'Ie (Koraltan) arkada§lannm Mudafaa-yi Milliye Tcskilii-

timn bir an evvel takviyesi hususunda almaeak tedabirin (ted-

yaptiklan mezalim ve fccayiin (facialarm) her tarafa nesrine

bii'lerin) bir celse-i

dair» bir takriri de bulundugu gbriilmu.stur.

takriri»

Okunan bu

uzerine miiz&kere acilmis ve meb'us-

takrir

lardan pek cogu soz alarak Bursa'da

halka kar$i irtikab

ilk olarak soz alan lakrir sflhibi

acikh konusjnasmi

Yunan

askcrlerinin sivil

uzun uzun anlatmislardir. Ismail Suphi Bey uzun ve

cttigi alcakliklan

.511

siiretle nihaye'te

erdirmistk:

«Yunanlilar Bursa'ya giriyorlar, e$rafi Ulu Ctaii caddesine

zaman bizden

su

kadar kiz aidinizdi, oniari bize vereceksiniz, diynrlardl.

O

diziyorlar. Siz Bursa'yi bizden zaptctliginiz

kadar kiz ahyorlar ve bunlari palikaryalann kollarma vercrck esrafin bnunden gecinyorlar Soma efendim. bizim en net is, en

mukaddcs mabedimizi,

butiin Cihan'in

hiicresinin Ayasofya'yi

yaptn'acagim soylcdikleri o mabed-i

hayran oldugu ve bir

nefisemizi telvis ediyorlar (kirletiyurlar). Bombalarla tahrib ediyorlar. Hicbir seyi afvetmiyorlar. Efendiler, Nilufer Sul-

vardm diye yedi asir evvak'ayi afvetmoyerek bombayla atiyorlar. Bu, efendiler

tan'rn kabrini, vaktiyle sen' bir Tiirk'e

velki

cephe gerisinde kalacaklar icin ibret olmalidir. Efendiler, Bursa doit giin evvel uyaniklik gostermis olsaydi dort tabur asker techi2 edebilirdi. Bursa nasilsa gaflet -gosterdi. Binfenaleyh her tarafa bagiralim: Sivashlara, Kastamonululara, Ankaralilara,

Konyaldara,

iste

diyelim efendiler,

iste

dilsman

budur. Diisman ne yapiyor, gorunuz ve ona gore hazirlanmrz.

Garbin cebin-i zdlimi {korkak Tilrk'um ve

liilimi)

affetmedim seni

diijmamm Sana, katsam da

107

hafiyede (gizli celsede) miizakeresine dair

okunmus ve muzakereye konulmusjur.

Takrir,

yirmi

bir

imzaJi

geregince eelsenin gizliligi ikinci rcisce

oldugu

icin

kat'Ilesinis,

dahili

nizamname

oldugundan bu husfisun

beyan edilmesi uzerine mes'ele karara

iktiran ey-

lemisdr.

12 Temmuz 1336 (1920) Pazartesi giinkii celsede «Diyarbckir Meb'usu Kudri Bey'in cephclere tefti§ i9in birer hey'et gondcrilmesine dair takriri» okunmus, ve kabuJ olmirau§tur.

12

Temmuz tarihli

celsede yine

Konya Meb'usu Refik

Bey'in gizli celse yapilmasi husGsundaki takriri miizakereye

kpnuimu§tur. Soz alanlar, Bursa fifcialarindan, ordunun du-

rumundan uzun uzun bahsederek hususunda temennilerde bulundular.

gizli

eelsenin

yapilmasi

Hatipler arasinda Bursa facialanni bizzal gormtis bulunan

Mahmud

Celal (Bayar) Bey'in s6zleri Meclis'i heyecan ve

teessiire garketmi§tir.

Muteakiben soz alan Lsmet Bey hakkinda

konusma

ileri

siirulen

tenkidleri

(tnonii)

askeri

cevaplandiran

durum

uzun

bir

yapmi§tir.

Indnu'nim konu§masmdan sonra celseyi idare eden ikinci Celaleddin Arif Bey'in miizSkerehin kifayeti hakkinda bir takrir bulundugu hususunu beyan etmesi uzerine AH §iikrii rcis

Bey

ycrinden:

«-Bu

hallolunmahdir bu aksam!..» G4 diye bagirmi§tir.

bir kisi»

Bu, bizim siannnz oisun daima.» (Alkislar) 63

Cereyan eden miinakasalar sonunda miizakerenin kifayeti kabtll olunmayip, mes'elenin ertesi gun de muiiitka§asina

Bundan sonra daha bircok kimse sbz alarak bu facialar kpnusmus ve muteakiben «Konya Meb'usu Refik

devam edilmesi

iizerinde

63- a.g.c. Sh. 223

kararla§tnilmi§tir.

Refik Bey'in istizaha (giiven oyuna) miincer olan takririnin 64-

a.g.e. Sh. 2.63

108

KADlR MISIROtil.U

ALI

o giinkii miizakcresi miinakasah vc heyecartli baslamis. ve ilk sfiz alanlardan bin olan Ali Siikrii Iky medium, reisin daveti

iizerine

§ti

konusmayj yapmijttr:

«Ali §iikrii Bey (Trabzori) - Efendim, zannediyorum hadisat-i ahire (son hikiiseler) Meclis'i, fevkaliide bir

ki,

Mle

dflsar

ctii.

Her halde gerck

icrii

hey'eti olsun, gcrek hey'et-i

109

vechile, eelse-i aleniyede (acik eclsede)

sbylenemeyecek bazi

esbab (sebebier) ve mesiiil (mes'eleicr) vardir ki, maiilesef kismen soylenmistir. Bu esbab dolayisiyla Miidafaa-yi Milliye Vekaletini layikiyle tenkid edip ne icin §unu yapmadiniz di-

yemeyiz. Q'iinku o da bize, ne icin vermediriiz, diyebilir. Bunun ne oidugunu tasrih etmeyecegim. Tabii anlamissmizdir.

rauhteremeleri olsun, ifrattan, tcfriiton, kendimizi kurlarainiyoruz. Dim yapilan muziikerede, orta yerde bit takrir vardir ve birisi lakriri izah ederken birtakim teferruata girdi.

Vekaleti veyahud Brkan-i Harbiye Riyaseti tamamiyle va-

tefemiat tabiT lakririn iclibiitindan idi. Miidal'aa-i Milliye mes'elesi idi ve Miidafaa-i Milliye mes'elesini hallederken bir-

devairi

O

.

SUKRU BEY

takunlan yine ba mesfiille (mes'elelerle) alakadar olan vekaletlerc biraz dokundu. Binfinelayeli oniari ikiye aynmak mes'elesi mevzuubahs degildir. (Ali §iikrii

Bey merhumun bu

Hkri

ileri

alan

M.

siych.)

siirmesinin sebebi celse aoildigmda ilk olarafc soz Kemal Pasa'n.n boyle bir leklifie buiunmus olma-

Bcndeniz

vam edecegim,

diinkii miiziikercnin devami sartiyla buna denokla-i nazanrra ispal edecegim. Musaadenizle..

Rcis-i Sani Bey ve ayirml§tir.

Miisaade buyurun, Moclis karar vermis

Yalmz bunu bdyle demekle zifesini

ifa

efinistir,

diyemeyecegim.

intihabiyeierine

Miidafaa-i Milliye

ber) Kazim Karabekir Pasa'mn «Envcr Pasa ve tltihat Terakki Erkani» (Istanbul 1967) isimli eserlerlne bakabilirlcr. Eahsi gecen butiin vesikalan derceden bu eserler aym zamanda Trabzon'da Mill! MUcadele esnasinda cereyan cden siyisi hiidiseiere de okiukca lelerruatli bir sekilde yer ver-

mektedirler.

102- Kaznn Karabekir Pasa

,

a.g.c. Sh.

243 vd.

Bunu

bizzat soyle anlatmaktadrr:

bulunan Kazim Pasa, diin ikindi vakti beni caginmsti. Selamlasmayi mutakip, benzini biraz u9ukbuldugum Karabekir, soze soyle basladi: «Bir

a.g.c. Sh.

muhtevasim mcrak edenler: Sami S2bit Karaman «lstikl8] Mueadelesi ve Enver Pasa» (izmit

Kayikcilar

daha Trabzon'a gelmeden Slice de KShya hakkinda

Esasen

pek menfi

'

iki

giindiir Kars'ta

«- Sami Bey, Enver

isi azitti:

Ankara benden suphe eder

gibi g6runiiyor,» dedi.'

Ve bana

bir

settiren a)

(Pasa)

siddetlendirmistir.

Trabzon'a tayin edildigi giinden beri burada Ankara'nm icin pek de kablil edilmek istenmeyen oloritesini tesis

157 vd. Sami Sabit Karaman Istiklal MflcSdelesi ve Enver Paja, izmit 1949 Sh. 84 vd. 101- Bkz: a.y. - Enver Pasa'nin amcasi Halil Pa§a'nui Bolsevik-takibindcn kacarken Batum Sehbcndeitigimize levdi eyledigi miihCirlii dosyanin Enver Pasn'mn devirdeki faaliyctlcrini ve Trabzon 'la temaslanm ak-

davranmis bulunan Tiimen Ku-

Karaman Bey

Kahyasi Yahya Reis ve adamlan uzerindeki baskiyi daha da

eylemistir. Soyle ki:

gun

100- Kazim Karabekir Pasa

sert

kagit uzatti.

Bu

kagit

Batum'a geimis olan Enver taiafmdan, Trabzon Kayik9ilar Kahyasi Yahya'ya yazilmis bir mektuptu; okudum.

Bu mektubun Kahya hakkmda

mealine, neden bahsettigine birka9 soz soylemek isterim.

zon Miidafaa-yi Hukuk Cemiyeti'nin,

biri

ge9meden evvel

Bu adam

Trab-

Kiiciik Talat olmak

I

KADtR MISIROfJLIJ

D«

iizere iki musiivir

azasmdan

biridir.

Trabzon'a

ALiSlJKRUBEY ilk

cikisimda

bana lanmlan bu

adamin, Mudfdaa-yr Hukuk Cemiyeli'ne yaslanarak hukQmetin biitun niifuzunu ele'geijirmig ve rivSyete gbre bir de iskele hiikumeti kurmu§ ve mesela ihracattan, mezkflr cemiyet nSmma rusum istifasma baslamis

mensuplan

kl,

mahalH

hflfcflmetin aciz vaziyetinden istifade ederek, son zamanlarda tahliyc ettirdigi mahkfimlarla, askor firarilerinden bin kiisfir mevcudlu bir tabor te§kil vc bastan asagt techiz ve leslih ettirmis. Enver,

dc

anlattigina gore, «Ali» iiam-i miisteanyle

bu

ta-

burun basina gecccek ve Topal Osman'i tanziren, giiya mill? mucahedeye katdmak iizere, Ankara'ya gidecek ve Deli Halid'in firkasma dayanarak, bir darbe-i hukumelle Mustafa Kemal'i alasagr ederek basbuslugu ele gecireeek!.

Mektubu kendisine iade «

ettigim Karabekir,

tiyorum. Gidermisin?»

Cevap verdim:

Pasa oradaki firka erkta-i harbinin cok kiymetli bir arkadas ileri siirduyse de bu kadar muhim ve nSzik bir vaziyeite bana mahrem olacak arkadaslanmi bizzat tammis ve oldugunu

bulunmam

icabedecegini takdir buyuracaklaiini arzetmem iizerine bir an durakladiktan soma: bir

ve

sehrin

makami olmak

muhtelif

iizere,

semtlerindeki

vaki

zi-

gezintilerim

esnasmda, nasil tesekkul etmis oldugunu bildirmis oldugum taburun, ve daha dogru bir tabir ile haydud cetelerinin, carsr ve pazarlarda bazan da Trabzon meb'uslarmdan AH Siikrii ve Hafiz Mehmcd beylerin pesinde dolasmakta olduklanm

Buraya muv&salattmm galiba ucuncu gecesi idi ki, karargiellerinde mes'alelerle gecen bir cemm-i gafir: «- Yasasin serdar Enver Pasa!» feryadmi ayyuka cikarmistt. Ben bu hadiseyi ne gormiis, ne de duymus; gibi

hrmm oniinden,

davrandim.

«- Bu arzunuzu emir telakki ediyorum. Yarm hareket edecegimi arzederim, ancak yaverimi ve erkfln-i harbimi de beraber goliirmeme miisaadenizi riea edecegim.»

«- Peki

«$ehir icindc ba$ta vilayet yaretlerim

goriiyordum.

Sami Bey, senden baska gilvenecek arkadasim yok» dedi ve Have etti: «Seni Enver'le ugrasmak iizere, Trabzon'daki Onuciincii Firka Kumandanligr'na tayin etmek is-

itimad etmi§

yiiriitmiis

deki hareketlerinden bahsederken:

bu

mektubunda

baskisim

her safhada biraz daha ve memleketin esrafi olan bu insanlan daima bir «saki» ve «miitegallibe» gozuyle gormtisMir. Kcndisinin bahsi gecen hatirati ve Kazim Karabekir Pasahm « Enver Pasa ve Ittihal Terakki» isimli eserine dercettigi vesikalar bu durumu acikca ortaya koymustur. Vilayet dahilin-

oldugunu

bu Kahya'dir

iizerindeki

sMdetlendirerek

bgrcnmi.slim. Iste

10

Bir ara valilige de vekalet eden Sami Sabit Karainan (Pasa) gerek Kahya ve gerekse Trabzon Mudafaa-i Hukuk

siz yaverinizle gidiniz, erkan-r harbiyenizi de kisa

miiddet sonra gonderirim!» dedi ve aynldlk.* 103

ilk. isim Kahya'yr tevkife.tesebbiis etmek oldu. Fakat bu arzettigim geli§ tarzindan; belki de Enver'in kendi adresine

yazmi§ oldugu mektubun ele ge9mis bulundugunu bgrenmis, veya hi? degilse bundan suphelenmis olmasmdan, Kahya gizlenmisti.

O'nu ele gejiremeyince, hiiviyetlerini tahkik etmis. dahil olmak uzere- belli basli bir kac

bulundugum -karde§i de

yardagim tevkif ettirdim. Mudde-i Umumrlige de bir tezkere Kahya'mn hapishaneden gikartugi mahkumlann bir

yazarak,

listesjni istedim.

Bu' birka9 yiiz sakinin hepsini birden 103- General Saini Sabit

IzmiU949.Sh. 30-32

Karaman -

isriklal

Miicadelesi ve

Enver Pasa

is

olmadigmi takdir ettigim

lamia

mutoz

icin,

yakalamanm kolay bitbura Mudafaa-i Hukuk'fu-

oian kimselerden miifHi

Mihir ve Belediye

.

KADIR MISIROGLU

170

Rusi Gazazzade Huseyin Efcndiler de hcyct toplayarak lerine i§aret Bit

koydum.»

zatlar

O'nun

mamakla berabcr haiine gelmi^lerdi,

Enver Paga

lie

ettigi gibi

§aki ve mutcgallibe ol-

islenmiyen

adeta

hiikflmetce

Bunun sebebi de Trabzon'daki

tamaslari

kimseler

ntifuzlan ve

jdi.

mikldet «istihbarat Miidiirii»

bir

M. Kcrnal Pa§a adma Enver Pa§a'yi bulunan Kandemir'in bagmdan gecc-n 511

ifjiyie

ujgra§nu§

Ankara

hiikiirnetinln

otontcsizligini. ortaya

koymaktadir:

vak'a Kahya'nin niii'uzu kadar

zamanki

«Vapurumuz Tnibzon'a kacmi§

iizerc, bir

bulunmutj ve

stfatiyla

zon'da

olmak

demektedir.

ifacie

Gercekten Trabzon'da takip

clHhii

azihlarmdan sekizin kiinye-

gakilerin en

bit

vardigi

bir bahtsizin lsLirabim

zaman

duyuyor

ben, ifinin

de Trab-

ba^mdan

ve:

«- Yerimde ba§ka bin olsaydi, acaba ne yapardj?!,» diyip nc olursa olsun bir yolunu bulup tekrar Batum'a

diirarak,

donniek azmimi tazeliyordum.

Enver Paga'nm Batum'da bulunu§u, Trabzon'un

zamanki Dogu'nun Trabzon'da da hukumet icinde

muhitlerinde garip bir hava yaratmi§ti. bir

taknn yerlerinde oldugu

gibi,

O

giinlerdb

hiikOmet vardi. Bir derebeyi, bir

slim

gat'il

tiiredi, bir

bilmem ne

kaliyasi pe§ine bir

takaiak ortaya eikiyor, kendisini milletin miimessili,

devletin kurucusu

samyor ve oyle satmak

istiyordu.

Trabzon'un me§hur Kahya'si dabunlardan biriydi. Bu adam 19111 yurdunu sevmiyordu, diyemem. Fakat hukumetin zaafmdan,

oriahgm karga§aligmdan faydaianarak gizmeden yukan

ciktigi

ve

karsisi-nda:

«- Dur hem^erim, yeter kuvvct de gormedigi, 104— Genera] Sami Sabit txmit 1949 Sh. 36-37

artik,

kendine gel»!. diyeeek

bir

helc pck dc cShil oldugu 1910 a&ittikea

Kuraman

-

IsUklll

M

tie (kicks i

vc Enver Paja,

KADIRMISIROGLU

aziiiyor.

ALI

Bu emirde «asanm, keserim»

Boylecc «korkui>9» hatta «zararh» adam haline

geliyordu.

di15mii5.se

Bu kahya, ilk defa Ankara'dan Trabzon'a gittigim zaman bir gecc maiyctiyle beraber bana gelmi§, palabryiklanm burarak 5ctin bir miinaka^a 3511115, soma belinden eksik ctmedigi ta-

keudimc,

bancasma davranarak, avazi

elciye

t^iktigi

kadar bagirmi§ti:

«- Icimizde hafiye istemiyoruz, tstihbarai miidiiru ne demekrai§? Liizumu yok burada bfiyle igin, gizli kapakh iskrimiz varsa onlar bizim i§lerimizdir. Ankara'ya degil ya, istersen AJlah'a yaz, Trabzon, Trabzon'lularmdir.

Qik yakanrn adami ben!» yccegin

scnin?

di.-

yoksa .Vallahi

Iicy'e

(sonralan

Izmir suikasdi ile

idam

general

cdilmi^tjr,)

ve mebas

mah> anlatmi§ ve ondan §u

mes'elesinde

istiklal

bir vaziyetlc degiiiz.

yuna

gitmekten

Bu giin Kahya ile ba§a 9ikabilecek Bu adam burada hakim-i mutlaktir. Su-

ba§ka

garemiz

yok.

Zira

isterse

biitiin

kayikcilara i§lerini biraktirarak hariyle irtibatimizi keser ve bizi adeta

yapmamasi

mahsur hale sokabilir. Maamafih sana icin ben O'nu idaYe ederim.»

bir fenalik

t$te

Enver Pa§a'nm, Anadolu'ya ge^mek ve b.u K&hya gibi adamlardi, I§te

icin giivendigi

bu hava

birini

gonderdl ve bana

haddine

abaca

ewdS bir

sinirlendim. Sonra, kendi

emir» diyerek karsimdaki

giin,

muhakkak

O gece tekrar evime gelen ayni mQtemed, Kahya'nui cevabimdan memnun oldugunu, hatta bir 5eye mesela paraya 1

ihtiyacun varsa «yardnna hazir oldugunu» soyledi.

adami,

§eye

bir

ihtiyacim

olmadigim

bildirerek

savdiktan sonra, bu defa hakikaten tehlikeli bir §ekil almakta

olan

yeni

yolculugumu

diisunmeye

ba§ladim.

Bunuri

te-

ferraatmi Lesbit etmekle gccirdigim o gece gozlerimi bir lahza bile

yummadan

15111,

511

sabahi ettim, idi:

Kahya adamlan

birdenbire ortadan

kaybolmak

ile

harekatirm kolladigi

§iipheyi davet cdebilirdi.

Bu sebeple Ankara yoluna 5ikar gbriinmek yani Inebolu'ya giden vapura binmek la"zim geliyordu. Ertesi giinu de fansima bbyle.bir vapur vardi. E§yalanrm alarak ona binecek, vapurun hareketinden biraz evvel; emin adamlanmdan birinin kayigi kimseye gortinnieden, sahilin tenha bir noktasma 5ikacak ve oradan hi5 vakit ge5irmeden tekrar -karadan- Batum yolunu tutacaktim.»' os

Kahya'mn bu durumu hie §iiphesiz ba5ta SSmi S&bit Karaman olmak Uzere mahalli hiikumet adamlanhin uzun zanian '§Myetlerini mucip olmu§ ve §ark Cephesi Kumandanhgi'ndan

bu Kahya, bu defa -bizzat evime gelmege tehezztil

meyerek- adamlanndan

amma

ile,

Enver Pa§a daha Batum'a gelmeden evvel Trabzon'da boyle bir hava csiyordn. §imdi ise bu hava busbiitun sertle§mi§ 5deta, fntma halini almisti, .

yoktu,

Iaflari

«- Agaya selam soyle yann otmazsa dbiir Ankara'ya dbnuyo:rum.»

Kararim evl&t!,.

etnrini

«- Tarn zamanmda gclcn dondum.

cevabi almigtim:

«- Ne yapalim

173

«hayrx» dc bakahm.

Kahya'mn bu

Bu

Riigtii

nihayet

kemetii karan

memlekelimizdcn,

bir

gitiikten sonra, vaziycti Trabzon'daki firka ko-

Oyle bagirip mulam Afbay olmus,,

git

Daha var mi

SUKRO BBY

511

et-

emri teblig

etti:

«- Derbal Trabzon'la alakanizi kesip, buradan gidiniz!»

Ankara'ya kadar defaatle yetle igine

aksettirilmi§tir. Sikaye.tler

umumi-

Trabzon Mtidafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplanm da aldigi ve Firka (Tiimen) Kumandam Sami Sftbit Ka-

105- ICandemir

—Enver

Pa.?a Tiirkistan'da, Istanbul 1945 Sh. 78. vd.

KADiR MISIUOGLU

174

raman (Pa§a)'nm miyet

tazyikleri onlara da §9mil

reisi sifatiyla

Barutcuzade Haci

bulundugu

Ahmed Bey

ioin ce-

kendisi ve

arkadasjannin gecmis hizmetlerinden bahseden mtiteaddid

BMM'ne, M. Kemal ve Karabekir

telgrafla

mandanm

Pasa'lara ku-

yolunda sikiiyellerde buBcy'Je de irtibatta oldugu

sclahiyetiiii tecaviiz etllgi

lunmusmr. Bu arada Ali Siikrii Trabzon'daki oiup bitenlerdon O'nu da haberdar Saini Sabit

Karaman'in ve liem de

Kamm

ettigi,

hem

Karabekir Pa-

sa'nm adi gecen haliratlarma derccdiien vesikalardan

anlasil-

maktadir.

cden simdiki

vaii

Hakuk Kahya

hey'etini

korumaya eah§masi gayet

iskeledeki tahsilatim Mtidafaa-i

tabii

idi.

Hukuk adina

gibi

bu cemiyetin aym zamanda

idi.

Ustelik ithamlar her iki tarafa birden yapiliyordu.

bir nevi miigSviri

Zira

yaptigi

durumunda Ali

Siikrii Bey de Mill! Miicadele'de ilk kivilcimi patlatmis olan bu

insanlann rencide edilmesiui asla arzu etmiyordu. Buna ragmen mes'ele malialli kumandanhkea dallandinhp budaklandinlarak

saga sola aksettirilmisti. Buna ittveten Mitdafaa-i Hukuk mensuplan Ue'S&mi Sabit Karaman'in birbirlerini karsihkh itham etmeleri iizerine mes'eienin mahallinde tahkiki gerekli gBriilmii§ ve Mirliva (Tuggeneral) Ali Said Pasa riylsetinde bir bey'et Trabzon'a gelerek resmen tahkikata baslamisur. Bu hey'et, 9.2.

1338

tarihli

mesal cdemiyorlar.

6- Hesaplarm tedkike ve hassaten Halil Pa§a vesaireye sarfiyatlanna

dair

agir

sualler

baskdigmuz

tevcihine

da-

kikadan jtibaren icleiinden bes zat Reisle diger iki refikine muariz bir vaziyet ahz ve dbrdii istifaya karar verdiler. Bu ihtiiaflari sebebiyle Hey'etimizce tedkikat intac edilmeden istifa ettiklerini

sifahen biJdirdiler.

GbruTdiigu iizere Tahkik hey'etinin raporu son derecede miilayimdir. Halbuki ise basladlgl andan itibaren sayisiz ih-

MiidSfaa-i

Kahya ve gerekse MudaTaa-i

kdmak

ve kumandan bbylc mesSvisi tezahur eden-

lerle bittabi tesrik-i

barlar almi§lardi.

Bey'in gerek

tflbi

muhayyer hareket

ettirmek oldugundan daima

Lebdil

lirtmektedir. Siikrii

175

askeri memurtn-i mahailiyi birer siiretle arzularma

veya

evvel miisterek

Gercekten Silmi Sabit Karaman, Trabzon'daki gergiulik iizcrine Ali Siikrii Bey'in kendisini ziyaret ederek bu esnada bir cok mtilahazattan soma muhtvereyi yine Kahya'ya irca ettigini ve muslihane bJr Ml sureti buialim demis. oldugunu beAli

SUKRU BEY

ALI

yapiliyordu.

Hukuk

Bu

ihbarlarda gerek

Kahya ve gerekse

Hey'eti hakkinda akla gelmedik

Muhbirlerden

biri

de

o

iftiralai'

zaman Trabzon'da

«Guzel Trabzon» adiyla bir gazete cikarmakta bulunan Ali Becil Bey'di. Sami Sabit Karaman Bey'in hatiratindan

BMM

107 riyasetine kadar Ali Becil Bey, cekerek ortahgi velveleye vermeye ve Ankara'ya yaranmaya cah.gnus.tir. «Guzel Trabzon» ile «tstikbaT» gazeteleri arasmdaki cekisme, kendisini Ankara'ya tanitnus ve

anlasddigina gore telgraflar

biliihare

meb'us olmasmi saglamistir.

Saini Sabit

Karaman

Bey'in kendisi de tahkik hey'etine

bizzat su yaziyi yazdigini bildirmektedir:

«Tahkik Hey'eti Riyasetine Trabzon, 2.1.338

Trabzon

raporunda:

Kayikcilar

Kahyasi

Yahya'nm

Halil

Paja'ya

gonderdigi mektubun fotografisi almmi§ ve zahiri tasdik edi-

5-

Bi)

zevatm pek nazik ve miiskil zamanmda Hey'ct-i

Merkeziye'yi tcskil ve buhranli anlarda hukumele zaMr olduklari kabil-i inkar degildir. ancak bashca s.iailari miilki vc

lerek isbu evraka raptedilmistir.

Kazim Karabekir n.g.e. Sh. 336-337 07- Sami Sabit Karaman a.g.e. sh. 72 vd.

1061

ali

KADIRiVllSIROGLU

sOkrO bey

177-

altma yazdigi ibSreden de, mevcudiyeti teeyyiid eden bu ce-

«Bozuk

miyetin

Parti » tesmiye edildigi ogrenilmisUr.

Bu fotografi §ark Cephesi'ne gonderilmistir. Bu dosyamn icinde bulunan diger bazi muhaberfit dahi,

(yazilar)

memleket icinde ve bilhassa Trabzon'da hukfimet-i

milliyenm lskatim emel edinmis, tetjebbiisatmi.

gizli bir

ccmiyct

te§kilat

ve

meydana koymu§ ve Kahya'nin mahud mektubu

munderecatim mueyyid buJunmu§tur.

Bu vesikalann

.

bir kismi, gorulen Iiizum Uzerine muhtelif

makamlara gonderiImi§ ve tahkik ve tedkike devam edilmekte bulunulmu$ ye alelhusus, mes'elenin rfiyet mercii yiiksek makarnlarca heniiz tekarrur ettirilmcmi§ oldugundan, tahkikat ve tedkikatm mki§af-'i atisini (geleeekteki geli§mesini) te§vi§ (kan^tirma) ve i§ka] etmemek (mu§kille§tirmemek) i^in keyfiyetin mahremiyetine fevkalade itina zarQreti derkardir.

Mes'elenin ona gore idare buyurulmasi Itizumunu arzederim.

®

Ali §ukrii merhum ve Trabzon Muhal"aza-i Hlikuk-i MiUiye mensuplarma karji pkarak Ankara'dakilerin gozone glren ve ikinci dcvre «Ttabzou Mcb'usiw yapilan «Giizel Trabzon* gazclesi sahibi

§ark Cephesi kumandanligi iiamina, Firkaya (Tiimene) gonderilen bu dosya, mezkur kumandanligin miisaldesi ilo, rnahremiyeti muhafaza edilmek uzere bizzat taraiimdan acilmistir.

.Mektubun mttnderecatindan Enver Pa?a ve rufekasi (arkadasjan) hesabraa Trabzon'da taklib-i hukumet (hiikumet-i dev-irme) gayestoi istihdaf eden bir cemiyet teskil edilmis, ve bu cemiyette, mektubu gonderen Kahya Yahya'nm en nafiz

oidugu tamamen tczShur etmistir.

Doktor Raik'in cemiyet azasindan oidugu aym mektuplan anlasUan, Yomurali Imam Rahmi'ye gonderdigi fotografinm

meleyi

S.S.» 108

'

bir rapor

ragmen Miidafaa-yi Hukuk Hey'eti

ALiKECfLBEY mahfuz olan bu mektup, Halil Pasa'mn Bolsevils: takibatma ugrayarak filar ettigi zaman, Batum Basjehbenderligi'ne tevdi zoruna kaldigi muhurlu dosya if inde aital etmistir. Asli

bir 3za

•

Tahkik hey'etinin mutavassil

tanzim etmesine

takip edilen usul ve

yediremiyerek toptan

izzet-i nefislerine

istifa

muS-

etmif-

Kahya ise derdest oIunmu§, Ankara'mri i§'§ri iizerine muhSkeme edilmek uzere Sivas'a gonderilmis.tir. Sivas'dan lerdir.

beraat ederek Trabzon'a donmtis, ler

bulunmasma ragmen

hadise-

yati§manu§ ve Sami Sabit Karaman'm takip ve

yikinden

kurtulamamistir.

istifa

taz-

eden Miidafaa-yi Hukuk

Hey'etinin yerine te§ckktil eden mute^ebbis-hey'et'den sonra

secimlerin yenilenmek istenmesi yeniden eski §ahislarm secilmest endiselerini doguimuf ve bu da gerginiigin devamma

sebep oimu§tm\ Iste biitiin

olmak uzere

bu hadiseler uzerine ba^ta mahalli kumandan idarecilerin tutumunclan bahisle Ali §ukrii

108- Sami Sabit

Karaman

-

a.g.e. sh.

134-135

Bey

devrin daliiliye vckili Fethi Bey'e (Okyar) yapmigtir.

O

zaman

tstifalan da boyle

idi.

gelen egrSfini

ileri

rolti

meshur istizahmi

vekiller Lek tek vc Meclis'ce secjUirlerdt

Ali §ukrii Bey'in Trabzon'u ve bu gehrin

miidataa

konu§mamn O'nan m&ruz

maksadiyla yapugi hcyecanh

kaldigi feet sOikasd hadisesindeki

Karaman,

Ali §iikrii

Bey mcrhumun BMM.de

Dahiliye Vekili Fethi Bey'e (Okyar) yaptigi istizah yani ken-

bakanhktan dtisurmeye miitedSir konusma hakkmda «Lslikbal» gazetesi sahibi Barufccuzade Faik Ahmed Bey'e giinderdigi mektubu su gjrizgSh iLe eserine dercetmckte ve bundan indi hiikumler gikararak O'nu disini

kendisinin Trabzon'daki

itham etmektedir. Bu vesikayt Ali §iikru Bey'in mahaili muanzlanmn bir kisim miiracaatlan ile de lakviye eden Sami Sabit

Karaman'm

bu ifadesi §6yledir:

«VU&yetce bir hey'et-i mute§ebbise te§kil eclilmi? ve artik Trabzon'da Mudafaa-yi Hukuk Ccmiyeti diye bir sey kalmamigtir. BtitUn vU&yette slikuii ve asayi§, kalblere huzur ve ferab.

verecek raddeyi bulmuslur.

Meciisi'ne

Neyse, her halde zabti ben daha evvel gonderiyorum, zannederim.

Bu

zapti ve sonraki ictimala aid olup hazirlanir

haznlanmaz

aynen tiesredersen cok iyi olur; 108 hatta miimkunse gazeteye sayfa ilave ctmek sOretiyle istizahul tarz-i cereyam hakkmda, Celaleddin Bey'in yazdrgi hususi mektupdaki parcayi «istizahda rnevcud bulunan bir zatin tehasstisatl» diye Have et, yani evvelce bunu koy, sonra zabti. gonderecegim her

iki zabti

aksetf:irmi§

buakims bulunuyorlar.

ve

Eger

ilk giin

reye miiracaat etseydik, biiyiik bir ekseriyetlc,

vekil sukut edecekti; fakat olmadi.

Bundan

sonraki, hafi ve alenl olarak

esnusinda. Mustafa

Kemal Pasa ve

devam eden

biitiin

istizah

hey'et-i vekile,

hatta gece saat onbire kadar haztr bulundular.

Paja yegSn yegan herkesi cagirdi ve itimad reyi vermeledni taleb ve rica etti; bazisi kabtii ctti; kabfll etmiyenler Meclis'i terkedip gittiler, ne lehde ne aleyhde rey atmadilar.

Bu

tarzda rey

vermemek zorunda kalan

riifekanin adedi

asgari kirk kijidir. (Hilmi Bey'in bahsettigi «Kirklar» ola-

§imdi bura Mlidafaa-yi Hukuk^ulari, mes'eleyi Biiyiik Millet

arkada§a feualik ederler,

.

a§ikardn\

Sanii Sabit

179

AI.I.'jUKRUBEY

KAD15 MIS1R0GLU

178

i§in

otesini

mebuslanna f-Jiikru Bey

Trabzon meb'usu Ali larafmdan, istlkbal Gazetesi sShibi ve rrmharriri Faik Bey'e yazilmis ve bir sureti elime geymi§ bulunan mektubu aynen

cak!)

110

Her ne

ise

hak

icabatmdan oimak

Ne

tezaiiiir

tizere de

etti;

fakat parlemento

hayatr

davayi kaybettik.

propagandalar yapilmadi! MeselS «Fe(hi Bey giderse

yerine koyacak adamimiz yok, Fethi Bey hie olmazsa askeri

dercediyorum: 109-

«Faik, Azizim,

tecligi.

Bizim bedilir

istizaha aid zabitlarm birinci giiniine aid

olam

ta-

edilmez aldim, gonderiyorum. tic dort giin evvel Giizel

adam, telgrafla Trabzon sahibi AJi Becil midir nedtr, i§te Meclis baskStibinden, acele zabti gondermesini rica etmig, fakat usule muvafik olmadigi icin gondermcmi§; maahaza icabederse bile gazetede bundan bahisetme. Bu mescleyi bana haber verert ve dolayisiyla zabtm gonderilmesine mlniolail

da Ali Siiki'ii Bey roerhunnm isbu konusmayi ba^tail sona kadar biiyiik bir alayisje

istikbSl Gazetesi llakikaten tarn

gibi yapmis,,

nesretmistrx, Hatta o kadar ki, nejri bir kac gtin stlren bu koiiii^maniii ilk giinkii atishasi beyecanla kapi§i]mu5, gazete LdarehSllesinde bir tek ntisha bile kalmamigtir. Bu ytizden gazete crlesi giin (16 Tcmmuz 1922 tarill ve 603 sayill istikbal Oazetesi'nde) «Bir giin evvelki nflshayi lnGtaddan iki

misli fazlii bastiklan halde ellerinde bir tek ntisha bile kalmadlgim» bu sebepie dc okuyuculanndan «okuduktan gazctcleri bedeli mukabilinde kendilerine getirmelerini» il^nen istemek zorunda kalm^tir.

llti-Sanii Sabit

Karaman 'in

notu.

KADIR MISIROGLU

180

ALi§UKRUBEY

Merhumun bu mektubu

istibdada bir dereceye kadar kar$i koyabiliyor.»

En miihimmi, cdse-i olmiyacagi

bu

igin,

siikutim

muzakeratma, haric vakif Fethi Bcy'in bu mesful uzcrine stikflt etrigi; ve

da,,

hal'iyye

memlekete hey'et-i zamanda ne kadar fena

bilhassa,

gcinderilmek istenilen bir

tahkikiyye bir tesir ya-

pacagi ve daha neler neler! Btitiin bunlara,

Pasa'iun hey'et-i vckile

bire kadar cali§masi

ile birlikte, saat

inzimam ediace; netice

edilen bir ekserjyetle, Fethi Bey'in mevkiini

on-

muhafaza etmesi

§u kadarcik izahat, vaziyeti anlatmaya kafidir zannederim; rnaahaza isdzah esnasinda hazir bujunan zevattan Trabzon'a gelmesi muhtemel oianlaiia gorii§seniz daha fazla tafsilSt ahr.smiz.

Zablt 50k noksandi; yalniz persembc

giinti

yard ilk istizah

benim dort saattan fazla soz soyledigimi ai'kadajlar kaydetmista. KStipter acemi, ben acele soyledim. Ne ise inevcud olanlar da, hakkin tezShiiriine kali gelmisdr. giinii,

Hiilasa, zabtin uesri lazimdir;

baska gazeteier de ne&redecek.

Sonra zabitta goriilecegi vechile, baria Trabzon'da bulunan hemgehriler hakkinda bazi sozler sbylediler.. Ihtimaldir ki,

S&mi S&bk Bey, bu mektuba aid iizere §oyle devam etmektedir;

ve aleyhime yazilan yazilan derhfd gender. Hatta bilSf-i hakikat soz sbyledigime dfrir, Ali Bccil vesaire, Meclis Riyasetine telgraf cekmisler; heniiz lelgrafr

olsun, miivekkilleri ile birlikte §apa oturmu§tur.

§imdi

saga sola basvurmaga ba§iarai§ olacaklar

da bundan bahis

Hukuk intihabmjn mutlaka kazarulmasi

edecek ve halkm hakimiyetini Bu mektubu pedere ve diger riifekaya oku; fakat harice cikmasm. Ciimlemn gozlerinden anlatacak olan mes'ele budur.

Benim

rnakalelerimi heniiz gondermedin, bekliyorum.

AIi§iikru» 1

1

I-

Sami Sabil Karaman--

a.g.e. Sfl.

68

vcl.

mem-

bir §ifre aldim,

Ve su

cevabi verdim:

Trabzon 21.5.338 §ark Cephesi Kumandanligma! Trabzon matbuatmm nesriyat-i ahiresi munasebeti ile, zatmalumat aldigim §ifreyi ve K.O. Ku~ mandam Pa§a'mn gonderdigi nasihatnarneyi dikkatle okudum. 1

devletlerinden, bera-yi

memur bulundugum zaman,

Bendeniz Trabzon'a

namma

«nefsi miitekellim

biitiin

vilayet

vahdeh» buldugum, Barut^uzade

ve gttrekSsrain miirevvici olan tek bir istikbal Gazetesi vardi.

Bu biitun

yiizden miitehassil biitun mazi ve

safahah

onun bugiine kadar

zat-i devletlerine haf? degildir.

§ahsiyet-i aliyelerine

istinaden burada vticuda getirilen

inkil&b, halka soz hakki verdi ve binaenaleyh Trabzon'da ga-

zete teaddiid

etti.

Derebeylikten bir

tiiiiii

aynimak istemeyen

malumc, ve hakikati igklka ve.efklr-i ammeyi taglita yeltenerek, muhafaza-i mevki etmeye el'an da 9abalamaktad.11-.

lazimdir. Asil davamizi isbat

ciperim.

ki,

ihdSsma meydan verilmemesi ricast ile 9.K.O, Kumandani'ndan bir nasihatname, BCazim Karabekir Paga'daii Ickette ikilik

hey'et-i

gijnnedim; telgrafi goriirsem biidiririm. Bir de Miidafaa-i

takviye

«Ali §iikrii efendi, Meclis miizakerelerinm cereyan tarzi hakkinda ne yazmi$, kendisine nasil bir paye vermis, olursa

el

limdiden benim,

tefsir tarzini

etmek

bunlar, gazetelere yazj yazanlardir. Rica ederim beni derhal

haberdar

ycrine gitmeden resmi ellerce pos-

tadan gahnmtg olmahdir.

adetii zorla elde

olmugtur.

181

m

di

Trabzon meb'uslan olan zevat, baata Ilaftz Mehmed Efenolmak Uzere, mezkur hcy'etiu miidafaa vekilleridir. Ilasjl est-

tikleri lesir ile

hile halle

hemen

ve bu

her mes'eleyi. az 90k kendi arzulaii vec-

sflretle

idame-i niifuza muvaffak oluyorlar.

«Utikbai» ve «Trabzon» kasa, esha.s-1 madiide

iie,

gazeteleri arasindaki miina-

miibalagasiz,

biitiin

vilayet halki

KADlR MIS1R0OLU

182

arasrnda telftkki cdiimelidir. ikllik yoktur; fakat, bu hey'etin seyyiaiina karji, merkeziye rnusamaha ederken, halk da siikttta temin cderim pa§a nazrelleri, Trabzon ediiirse,

Trabzon'da hiikumet-i diivet

mazisine rahmet okulacak Hbtfiz

Mehmed

Kahya'mn

bir hale gelir.

El'endi gimdi buradadir. Sihhiye Vekili'ni

bindirmek

otomobiline

sflretiyle

§antaj

olsun,

yapmagi ihmal etmemi§tir,

Bu adamlann kirdan

nlifuz

ve sarsilan tahakkiimleiinin av-

mini olabilmek icin hukiimet-i mahalliycnin demir gibi metin ve hiikumet-i merkeziyenin miizaheretinden az cok emin olma.si kizimdrr. detine

Bendeniz

icin tck bir yol vardir;

kanim yolu; tek

bir

mm '

...

cereyan

vardir; adaletin cereyanr.

K.O. kumandani

pafa hazretlerinin

'.••

,'

ima buyurmak

is-

olmadigimi

ai-

icdikleri gibi, berhangi bir cerey'ana kapiimi$

^

zederim.

AH

gflkrii

Mecliste'de

Efendi'nta

teerine, ejraftan ondort imza

ile

BMM.

partiyi

kaybelmesi

Riyaseti'ne ju telgraf

cekilmi§tir.

14.6.338

:

;-

. .

B.M. Meclisi Riyasetine Trabzon Mudafaa-i Hukuk hey'etinden bir hizb-i kalili muhafazaten, Trabzon mebusu Ali giikrii Bfendi'nin vcrdigi istizah takriri iizerine cereyan eden rnlizakerat es8sm-

......

.

-

«Miistafi

da miimaileyh

ile

bazr riifekasinm, yalniz bu hizb-i kalinin

vekil-i miidaTii imi§ gibi,

sebkeden bcyanati

teessiifle goriil-

^;,^>r,--:-:.y-:..:c--

mii§lvir.

Ahiren, Medis-i almin

ittihaz

buyurdugu

karar-r

Mil

ile

teessiiraumiz zail olmustur.

mtaf

soz soylemelerini bek-

!

t>->f-.;>-?

y

Bey mei-hum, Ankafada sik S1K ju gezintisi yapardi. Kendisini boyle bir gczintiye cikarken Besikdiizii'nden gctirtligi seyisi ile g&tiyorsunuz.

Ali giikrli

Muhtcrem meb'uslanmizdan daima hukuk-i vataniye ve menaii-i milliyeyi muhafazaya

>.i?;:-,*. Ji

»-J" r

Ta§han'm oniindeki meydanda

cesedi,

,

*****

^^ a^*<

*Cj

6-y

«-

2.

j

, >W JM-I,

uldurdugiinii §urada burada soyledigini

duyan aganm tesvik

yatiyor, sizi



jJ-J

J!l jj^iT

fJ/.l,

^O,f -miT mm, V/j ^VT rU-? j^Cij. »rfj ^-J.. (flj.) .

*>

jr-yitlv r ^ r tlJ^J «,>>- JjV>V->J>^>">j-' 1

ifv

/

J.L.

d^.>

«*.£.r«4JlKi1

,jjj^j jj^.

131- Bu noklada ya Rauf Bey yamimrg vcyahud da Kandemir O'nun soylediklerini yanhs nakletmi^tir, Zira merhum Ali Sukrii Bey'in cesedmui avucunda lesbit ediien bir sandalya bacagi degil, sandalya hasin par^asidir. Digei- biibin kaynaklar bu hususta mtittefiktirler, 132- Kandemir: a.g.e. Si. 1

1

.

Ali §iikrii

JJ.*1

ttjj

^.^

j).

J

*fv

Ji-j.^

«. »iZS4

kararmi Vekiller

M. Kemal, muzSkereyi

Tecdid-i intihaba gidilmesinin zarurl

oldugunu, Meclis'in artjk bu vazifeyi ifaya kaabiliyeti kalmadigini biklirdi...» demekte ve secim karan 19111 yapilan muzakereleri ve ahnan kamrlan kaydetmektedir. Mliteakiben yeni secim icin «Birinci

Grup»'un secim

faaliyetlerini nak-.

lederek tekrar muhaliflerin durumuna avdet etmekte ve §u be-

yanda bulunmaktadir: «Biz bu §ekilde galt§irken kar§imizdaki ikinci Grup da bo§ durmuyordu. Simdiden Lazistan meb'uslanndan. Ziya Hurgid ile

Dr. Abidin Bey'leri Karadeniz sahilleiindeki vilayetleri-

OSMAN

AGA'nin Gircsun'daki mezan!. Giresunlular daha vefSk&r cikmig vc cahilligi ile /.Stimlere alet olup vatanin en degerli cvlSdi ve hemgehrisi otan ALI §t)KRU'yU katleden kahraman Osman Aga'ya bu IbidevJmezan yapmiglardirL

KADJR MJS1R0GLU

264

mizo gfindermigler, propagandalanm giddetle yapmaga ba§lamiglardl. Ycr yer dola^iyorlar, nutuklar cekiycuiai:, matbuatta uyandinyorlardi.

gegitli akisler

M. Kemal'm

\5 N'isan .1923 tarihindc

istasyondaki cvinde

.Lophman intihap biirosuna mutad saatte gittjgimde,

oldugunu gordiim.

vckillcri hcy'utinin de hazir

lanma mutad

dogildi. Bir fevkaladelik vardi. Bir mtiddet sonra.

Gazi hazrctl.cn gcJdi Iilinde bngicmda

olmamasi,

iktisadt,

sosyal ve kulturel meselelerimizin. ta-

busuz, yasaksiz, saglikh. bur bir ortamda ele alinabilnicsi tesbit ve tekliflerin dogru ve.isabetli yapilabilm'esi, gecmige doniik tamsmalara son verilebilmesiylc yakindan ilteghis,

gilidir.

Son

yillarda. devlet

kirgm'likiara

tarafmdan gecmige doniik laitisma ve ancak olaylaim

son verecek adimlar atilmig,

.

AIJ

KADtRMISIROOLU

282

JUKRU BEY

«devlete ihanet»den haksiz yere perde

arkasi

nulamadigl ve

ve

sebcpleri

kamuoyumuz

ki, isfenilen netice tarn

bir

acikhkla

ortaya

ko-

ycterince ikna edilemedigi icindir

olarak hasil olamsunigtir. Nitekim iki-

binli yiUara hazirlanmasi siyasT, sosyal,

tain

gereken iilkemizde ve bolgemizde, etnik problemler her gecen giin

ekonomik ve

daha da agirlasmakta, basta siyasi ve askeri cevreler olmak iizere fail-i mechfil cinayetler suriip gitmektedir.

beraat etlirerek, devletini

mahkum

283

mahkum

edilen Dreyfus'u

etmemi§, aksine aklamistir.

Qtinkii devlet, sahislarla degil, millctle

ve adaletle kaimdir,

Yuzba§i Dreyfus olayina gore, her bakimdan cok daha agu ve vahim olan yiizbasi ve Trabzon Milletvekili Ali §iikrii Bey cinayeti ile ilgili iddia, bilgi ve belgelerin kamuoyumuzca bilinen kismi dahi, devleti zan ve §aToe altmda bulunduracak maTiiyettedir.

27 Mart 1923 tarihinde istenilen, Trabzon Milletvekili Ali Bey cinayeti, 70 yil sonra Mia bugiin csranni korumaya ve tartisdmaya devam etmekte, bu durum devleti ve §iikrii

devlet erkamni zan ve sSibe altmda buhmdurmaktadir.

70

yil

anlasdir bir

Bu iilkede haksizlik yapanin haksizhginm, hirsizlik yapamn mrsizligmin, cinayet isjeyenin cinayetinin yanma kar kalmiyacagim, hukiikun ustunliigunun ve adaletin er-gec mutlaka tahakkuk edecegini gormedikce ve turn Diinya'ya goslermedikce yapilacak tiim degis,iklik ve yenilikler, tcorik

kalmaya ve

su-i istimal

edilmeye mahkGmdur. §ahis,

makam

ve iinvanlara gore egilip-biikiilmeyen bir adSlet uzerine bina edilmi? ve, milletinin adaletinden endise ve suphe etmiyecegi bir devlet, devletin

on

tidara

«iTHAM EDiYORUM!..» sava§i

baslikh yazisiyla bashyan

yava§*yava§ teraiz

yicdanlarda

hukuk ma'kes

bulmustur. Yiizbasj Dreyfus olayi, Fransiz halkimn tarihte kazandigi

en: biiyiik

zaferlerden

biridir,

Halkimn, adaletinden endive ve suphe ettigi bir devletin, millete yarar degil, zarar verecegini 90k iyi bilen Fransiz halki

_

beige ve iddialara gore 1923 yilimn ilgili

gorusmeler kesilmis, ve tsmet

Inonii baskanligindaki heyetimiz yurda donmu§tiir. Ozellikle sjddetli

bu tarihten itibaren Meclis'te Lozan'la

miinaka§alar

Antlasmasi'nin

baslamij,

kabuliiniin

mevcud

devlete

ve

Misak-i

ilgili

Lozan

haliyle

Milli'ye

ihanet olacagi seklinde, hararetli tartismalar olmu§tur. 2.

Gurup diye

anilan, Meclis

Trabzon Milletvekili Ali

cogunluguna mensup mahalli

§iikrii

atesji sbzciilerinin

basmda

Bey gelmektedir.

Tartismalarin fevkallde hararetlendigi mart aymin sonbir giin (27 Mart) Trabzon Milletvekili Ali §iikrii Bey

larmda

Medis'in ohganiistu mftall ve hiikiimetin israrli takibi nesoma (29 Mart) bogularak oldurulmiis. bulunan

karanna, genel kurmaya, siyasi ik-

ve garUandmlrms bir kamuoyuna ragmen, Emil Zola'nin

ve adalet

subat ayinda Lozan'la

kaybolmuf tur.

biridir.

mahkeme

zan ve §aibe altmda bu-

degildir.

ilgili bilgi,

gurupa mensup milletvekillerinin

Genel kurmaydan gelen gizli bir emirle, devlete ihanetten miiebbed cezaya mahkiiin edilerek §eytan Adasi'na siiriilen Yuzba§l Dreyfus olayi, Fransiz askeri, siyasi ve adli tarihinin Kesinlesmis,

hSlfi bugiin, devleti

durum

Konuyla

bekasmin ve devlet-millet kaynasmasimn

sarti olsa gerektir.

en biiyiik imtihanlarindan

sonra

lundurmaya hie kimsenin hakki yoktur. Bu menfur cinSyetle ilgili bilgi ve belgelerin haia sansurlti veya yasakli olmasi ise,

ticesi iki giin

Ali

§ukrii Bey'in, Qankaya civannda bir yere gomuldiigii Bey cinayetine istirak edenlerden bir

anlasilmisttr. Ali §ukrii

miilazim-i sanl (ustegmen) isjedigi baska bir suctan dolayi tutuklanmistrr.

Ali fjiikrii Bcy'i bogarak oldurenler, gece cesedini acele

KAD1R MlSKOCiLU

gbmerken,

ayagmin hahfce

bir

alIjOkru hey o yere

dista kalmasi ve

si-

neklerin u§iismesi cescdin bultinmasmi sagladigi gibi, ba§ka bir

suctan

esuasmda katilleri

tutuklu

btiiru

bulunan iistcgmen ve bogusma avucunda kaJan hasir parcasi da

All §iikrii Bey'in

kaymakam

muhaftzlarindan

(^ankaya

Katil

Olayin daha da garib tarafi, Muhafiz Alay Komutanlarradan Binbasi Raufun bu olayt miiteakip, intihab yoluyla olusturulan 2. TBMM'de Rize Mil-

kerleri tarafmdan oldlirulmesidir.

(yarbay)

mechiil akibetidir.

Hei olayt kendi sartlan icinde degerlendirmek, hak-

Topal Osman ve adamlandir. Cesedin ortaya ciktigi 29 Mart guniinun gecesi Topal Osman ve adamlan, Qankara'daki ikametgahlarinda, muhafiz alayi

komutan ve

askerleri taiafindan olduriilmuslerdir.

Olay, .teslim

cagnsina uymayan Topal Osman ve miisademe sonucu bltt olarak ele

o!!..

cikan

adamlarmin,

komuoyuna duyurulmustur.

seklinde,

gecirildikleri

ve kamuoyunun

yatismayinca, Topal

infiali

ve ayni kisjnin Meclis'te vurulaiak Halid Pasa cinayetini miiteakip, daha sonraki

yaptlmasi

letvekili

oldiirulen Deli

aciga cikarmishr.

Meclis'in

Osman'm

cesedi

Qunku bu

ilgili

halindedir ve

latmasim

hiikiimetten

soma

ve diger

adalete

failierin

teslim

aydin-

edilmesini

is-

devam

Ingiliz isgalinin

ve Lozan'la

ilgili

tarihi kritik giinlerde,

Lozan gbriismelerinin ke~

ettigi,

miinakasalarm yapildigi bu

siddetli

27 Mart

milletvekili oldiirttluyor,

giinii.

29 Mart

muhalcfeti

giinii

ile

meshur

bit

ceset ortaya cikryor,

ayni giiniin aksami katiller olduruTiiyor ve fevkalade galeyan

ve infUI halinde olan meclis

1.

Nisan

ettigi* gerekcesiyle feshediliyor. diger olay da, Ali

fjiikrii

lete teslim edilmesi

Basbakan'in ve

Ali §iikrii

soma de

«gbrevmt ikmal garip olan bii

Bey'in katilierinin yakalanarak ada-

hususunda

icislcri

guati.

Bu esnada

yetkili

Bakam'nm

ve sorumlu bulunan

devredisi bjrakdmast ve

Topal Osman ve adamlarmin Muhafiz Alay komutanmm

as-

2.

Bey

hala bugttn

gibi,

yapilan ve hala bugttn devlet ve mil-

teskil

eden

tiim tasarruflar

da intihab

TBMM tarafmdan yapilmistir.

cinftyeti ile ilgili bilgi

sanslirlii

ve belgelerin 70 yd

olmasi ve ozellikle her

iki

mecliste

Sagllk ye Milll Egitim Bakanhgi yapmis, Antlasmasi'nda imzasi bulunan Sinop Milletvekili Dr..

milletvekilligi,

Lozan Riza

temektedir.

sildigi

hayatrmizm esasini

Meclis zabitlan

olayin gercek boyutlanra

2.

hususunda hicbir gayret gostermedigi

aydinlatilmast

let

hemen ardmdan, .1. TBMM'nin feshini TBMM, Ali §ukru Bey cinayetinin

olayin

miieakip olu§turulan

yoluyla olusturulan

miiteakip konuyla

tarihimizin bu en kritik

hakkidir.

ayaklanndan

dikkatlice incelenirse gbriiliir ki, Meclis fevkalade galeyan

yakm

aoktastnda islenen ve hala esranni muhafaza eden Ali §iikrii Bey cinayetini ve bunu miiteakip olaylan biJmek de milletin

Lozati dahil, daha

asilarak, infial yatisttnlmak istenmistii.

Ancak,

perestligin geregidir.

oldugu yerden cikanhp meclisin bniine birakilmi§, gelen gecenin hucumlari ile ba.31 ezilip, kopmus ve cenaze gbmiilii

Ancak bu olaylan

285

Bey

Nur

gibi,

cinayeti ile

devrin ilgili

fevkalade manidar,

muhim

bir devlet

adamimn

Ali

§ukru

hatiratmm siddetle yasaklanmis olmasi,

ttziicu

ve

iirkiituciidiir.

arkasma vtkif miihini adamimn, Ali §iikru Bey cinayetinin §ahidi olarak tek ba§ma devleti zan ve §aibe altmda buitiraflan, lundurmaya kffidir. Ve olay bu boyutlart ile yahnz siyasl bit Dr. Riza

Nur

gibi olaylarm perde

bir devlet

cinayet

degil,

devletin

mutlaka

aklanmasi

gereken

ve

bugunumiizii de ilgilendiren siyasi bir skandahdtr. Ali

§ukrii

Bey

cinayetlcr, aileleiini

ve tohmetler

devam

cinayeti ve bunu miiteakip ijlenen de zan altma sokmu? ve hala da bu zan

ctmektedir.

KADIH MISIROGI.U Maksadimiz hie kimscyi karalamak

Al j

degil,

mevcud

bilgi,

ve iddialara gore, devletimizin vc milletimizin gecmisini

beige,

ve geleccgini aydmlatacak mahiyette olan Ali §iikrii Bey ilgili gercekleri, 70 yil soma da olsa aydmlatmak

cinSyeti ilo

hem 1. TBMM'nin arzusunu yerine getirmek, hem gee de olsa adaleti ve hukukun iistimUigiinu tahakkuk ettirmek vc hem de devleti zan vc saibeden kurtaraiak suretiyle sfiretiyle

sumyeti (dokunulmazlik) sayesinde mumkiin olabildigi hesap bimun kaldmlmasi yoluna gidildi. Halbuki Anayasanm 83. Maddesi'ne gore bir milletvekili Meclis'te beyan etmrs bulundugu fikirlerm haricteki tekranndan dolayi asla mes'ul tutulamazdi. cdilerck

Hasan Mezarci

«Mutlak yasama dokunulmazhgi

Ali §iikru

devam

Bey

cinSyeti ve benzeri iddia, itham ve

ettigi

siirece,

kamuoyumuzu gesmise

is-

ddntik

tartisma ve kisir dbngiilerden kurtarmak gibi,

mumkiin olaimyacagl kaynasrnasi saglamak da hayli zor ola-

devlet-millet

caktir, kanatindeyiz.

Temeli mechGI ve karanhk USve yapilamiyacagi asikardir.

bi.r

yapi uzerine saghkh hicbir

Milletimizin ve meclisimizin kendi rniisterek tarihi, hayati

ve devleti vardir.

ile ilgili

Ve en

gercekleri apajik bir sekilde bilmeye hakki

milhimi, siyasi bir milletvekili cinSyeti

ile

ilgili

Ali Sukrii

Bey

cinSyeti ile ilgili bilgi, beige, iddia

ve

is-

natlardan, elde edilebilenler ilisiktedir,

Ustte zikredilen sebeplerle, Ali §iikrii Bey cinSyeti ile ilve belgelerin toplanarak incelenmesi, mec-

gili tiim iddia, bilgi

ve

kamuoyumuzun

ikna

edilecek

aydmlatilmasi ve en miihimi devletimizin aklanmasi

sekilde icin,

Ana-

yasinm

98, Ictuzugiin 102. ve 103. maddelcri geregjnee, bir meclis arastirmasi acilmasim talep ediyoruz.

Geregini saygiyla arz ederiz.

Buraya kadar, her

,§ey

-az cok- normal

burtdan sonra, eski bir cinayetin

Hasan Mezarci'ya ugur

yiiriidii

ilstttndek'i kulleri

hareketle,

ise de,

silkelemek

getirmedi, Rejimin yetmis yildir pan-

sumanla kapatilan pisliklerinin ortaya cikanlmasmm

tesrii

ma-

Ali Jukrii

Bey

ile ilgilf

b« maddeden

cinSyeti arastirma onergesi

ko-

nusunu televizyonlarda, konferanslarda ve Bandmna panelmde acikladim. Bandmna C. Savciligi bu aciklamalanmi «Ataturk'ii kaatil olarak nitelendirmek ve dolayisiyla hakareu sayarak dokunulmazhgimm kaldmlmasmi talep em. Meclis, jAnayasanin 83. maddesine aykm olarak gundemmde bu|ljan onerge konusundan dolayi dokunulmazltgimi kaldirarak, kendi giindeminin lanmasi gibi utanc verici bir islem yaptL a?iga fikinca, mahkeme resmen Meclis'e lisi

gercekleri bilmeye millelvekillerimizin hakki vardir.

lisimizin

bize gonderdigi mektupta buna isSret

ederek diyor ki:

aklamaktir.

nadlar

JUKRU BEY

mahkemede yargiMahkemede durum sordu.

T.B

M

Mec-

baskanhg! da, Ali §ukrii Bey cinSyeti onergesinin resmen

gundemmde bulundugunu mahkemeye

bildirdi.

Mahkeme

yargilanmamm ve dokunulmazhgimm kaldirilmasimn Anayasaya aykm olduguna hiikmederek «Kamu davasmi kaldirdi». Hasan Mezarci devamla: .

«Yargitay

9.

ceza dairesi

onergeyi carpitarak onerge

ekmdeki Ali §ukrii Bey cinSyetiyle ilgili belgelerin, onerge behrtildigi halde R.za Nur'un hatiralanni dikkate

metmnde

mahkeme kararau bozdu. Mahkeme esasa girmedigi ve usulden reddettigi mahkeme esastan beni suclu bulmus gibi bir karar almiyarak

halde

metni ya-

zarak,

bpzma

karannda

mahkemeye,

mahkfim

dogruitusunda yol gosterdi.

Mahkeme yeniden

basladi ve

devam

ediyor.

edilmem

KADiR M1S1R0GLU

2S8

Not: Ali Sjiikrii IScy cinayetiylc. ilgili MecJis ara§tirma imergesi veimi§ olmasi sebebiyle ve yetmi§ yil soma bir Millelvekilinin daha dokunulmazligi kaldmldi, Alamiza kiifrediyor, yargisiz hakaret ediyor gerekoesiyle line, kiifiir, hakaret ve infaz

kampanyalan

yapilarak, Millet ve Mcclis kandinlip tah-

rik cdildi. Millet'e «Ataliirk'e

hakaretsden dokunulmazhgmi

kalduiyoruz dediler. Gercckte

ise Ali giikrii

ilgili

onergeden dolayi dokunulmazhgimi

Bey

cinayetiyle

kaldirdilar.»

mektedir.

:M

de-