Aşk Ve İrade - Rollo May

AŞK VE İRADE Rollo May

İngilizce’den çeviren: Yudit Nam er

okuyanlV us

okuyanlpus Okuyan Us Yayın Psikiyatri 29 ISBN: 978-975-6287-98-9 I. Baskı: İstanbul, Şubat 2008 II. Baskı: İstanbul, Mayıs 2008 III. Baskı: İstanbul, Şubat 2009 IV. Baskı: İstanbul, Eylül 2009 V. Baskı: İstanbul, Kasım 2010 Editör: Aslı Uluşahin Çevirmen: Yudit Namer Kapak tasarım: Ebru Demetgül Grafik uygulama: Berna Kuleyin Tolga Film, baskı ve cilt: Duplicate Matbaa Çözümleri San. ve Dış Tie. Ltd. Şti. Maltepe Mah. Litros Yolu Sok. Fatih San. Sit. No: 12/102 Topkapı, Zeytinburnu, İstanbul Tel: (0212) 674 39 80, Faks: (0212) 585 00 81 Orjinal Adı: Love and Will Copyright © 1969 by W.W. Norton & Company, Inc. All rights reserved. Bu kitabın yayın haklan Okuyan Us'a aittir. Her hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı İzni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

© Okuyan Us Yayın Eğitim Danışmanlık Tıbbi Malzeme ve Reklam Hizmetleri San. ve Tie. Ltd. Şti Fulya Mah. Mehmetçik Cd. Eser Apt. A Blok No: 42 Fulya-Şişli-lstanbul Tel: (0212) 272 20 85 - 86 Faks: (0212) 272 25 32

[email protected] www.okuyanus.com.tr

Önsöz 7 1- Giriş: Şizoid Dünyamız 9 * Kahin olarak sorunlar................................................ 16 * Sanatçı ve nevrotik.................................................... 19 * Haberci olarak nevrotik...............................................24 * Kayıtsızlığın doğuşu................................................... 28 BİRİNCİ BÖLÜM: AŞK 2- Seks ve Aşk Paradosklar 41 * Cinsel yaban.................................................................43 * Teknikler yoluyla kurtuluş.........................................49 * Yeni püritenlik............................................................ 51 * Freud ve püritenlik..................................................... 56 * Sorunların güdüleri................................................... 61 * Sekse karşı ayaklanma.............................................. 69 3- Erosun Seksle Çatışması 76 * Bastırılmış erosun dönüşü...........................................78 * Eros nedir?................................................................ 86 * Platon’da e ro s ........................................................... 93 * Freud ve e ro s ............................................................ 98 * Erosun birliği: Bir vaka incelemesi.......................... 108 * Eros hastalanıyor.................................................... 115 4 - Aşk ve Ölüm 121 * Ölümlülük iması olarak a ş k ..................................... 122 * Ölüm ve cinsellik sapantısı.......................................129 * Aşktaki trajik anlam ................................................ 134 * Trajik ve ayrılık.........................................................137 * Gebelik önleyiciler ve tra jik .................................... 145 5- Aşk ve Daimonik 150 * Daimoniği tanımlamak........................................... 151 * Terime itirazlar........................................................ 159 * İlkel psikoterapide daim on.......................................161 * Bazı tarihsel araştırmalar .........................................165 * Aşk ve daim onik....................................................... 179

6- Diyalog İçinde Daimonik 190 * Diyalog ve bütünleşm e.............................................192 * Daimoniğin aşam aları...............................................196 * Daimonik ve a d sız .................................................. 198 * Daimonik ve b ilg i.....................................................202 * Daimoniği adlandırm a..............................................206 * Daimoniği terapide adlandırma............................... 212

İKİNCİ BÖLÜM: İRADE 7- İrade Bunalımda 223 * Kişisel sorumluluğun zayıflaması......................... 224 * İradedeki çelişki..................................................... 228 * John vakası................................................................233 * Psikanalizde ira d e .................................................. 239 * Yanılsama -ve ira d e................................................ 242 8- Arzu ve İrade 249 * İrade gücünün ö lü m ü ............................................ 252 * Freud’un irade karşıtı sistem i.................................255 * A rz u ....................................................................... 257 * Arzulayamama hastalığı........................................ 262 * Arzulama yetisinin yokluğu .................................. 266 * William James ve ira d e........................................ 270 9- Amaçlılık 276 * Amaçlılığın kökleri................................................ 278 * Psikanalizden örnekler............................................286 * Algılama ve am açlılık............................................. 292 * Beden ve kasıllılık................................................. 295 * İrade ve am açlılık.................................................. 299 10-Terapide Amaçlılık 305 * Preston vakası........................................................ 307 * Trapide aşam alar..................................................... 325 * Arzudan iradeye..................................................... 330 * Arzu ve iradeden karara..........................................332 * İnsan özgürlüğü..................................................... 333

ftoüoMoy

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: AŞK VE İRADE 11-*Aşk ve İrade ilişkisi 341 * Birbirini tıkayan aşk ve ira d e ................................ 342 * Örnek olarak iktidarsızlık................................ 346 * Hayal ve zam an..................................................... 348 * Aşk ve iradenin birleşim i...................................... 351 12- Aldırışın Anlamı 355 * Aşk ve iradede aldırış...............................................357 * Aldırış m itosu.......................................................... 362 * Günümüzde aldırış................................................. 375 13- Bilinç Ortaklığı 380 * Kişisel olarak a ş k ................................................... 383 * Aşk eyleminin yönleri........................................... 388 * Bilinç yaratm a...........................................................392 * Aşk, irade ve toplum biçim leri....................... :..... 396 Notlar.............................................................

s ztfJc ıw im d r

ÖNSÖZ Bazı okurlar bu kitabın başlığında, aşk ve iradenin bir­ likte anılmasına şaşıracaklar. O ysa ben, uzun zamandan beri, aşk ve iradenin birbirine bağımlı olduğuna ve bir ara­ da düşünülm eleri gerektiğine inanıyorum . Her ikisi de var olm anın birleştirici süreçleridir; başkalarını etkilem e, öte­ kinin bilincini biçim lendirm e, yoğurm a, yaratma çabası­ dır. Fakat bu sadece, kişi kendi iç dünyasını, aynı anda öte­ kinin etkisine açarsa olasıdır. Aşksız irade kullanmaya dö­ nüşür, ki Birinci Dünya savaşı öncesi dönem bunun ör­ nekleriyle doludur. G ünüm üzdeyse iradesiz aşk duygusal­ laşır ve deneyselleşir. Bu kitaptaki düşünceler için hem bir yazarın olağan gururunu duyuyor hem de bir yazar sorum luluğu taşıyo­ rum. Ancak bu kitabın sekiz yıllık yazım sürecinde pek çok arkadaşım bazı bölümlerini okudu ve benim le tartıştı. O n­ lara teşekkür etm ek istiyorum: Jerom e Bruner, Doris C o­ le, Robert Lifton, G ardner M urphy, Elinor Roberts, Ernest Schachtel ve rahmetli Paul Tillich. Jessica Ryan, yararlı önerilerinin yanında, bir yazarın m innetinden çok daha fazlasını hak etmesi gereken sezgisel bir anlayış da sundu bana. Bu kitabın yazıldığı New H am pshire'da geçirdiğim uzun yazlar süresince, sabahları erkenden kalkıp, kuzey ve doğudaki sıradağlara uzanan ve şafak öncesi buğusuyla griye boyanan vadiyi izlediğim verandam a çıkardım . Kuş­ lar cıvıl cıvıl sesleriyle sessizliği bozar, yeni günü selamlardı. Serçe kendini elm a ağacının tepesinden neredeyse

jifkve tnuîf

düşürecek bir coşkuyla öterdi; saka da sesiyle serçeye eş­ lik ederdi. Ardıç kuşu ise şarkılarıyla dolup taşar, kendine hakim olam azdı. Ağaçkakan gagasını delik deşik olmuş kayın ağacına vurur dururdu. Gölün üzerindeki gerdanlı dalgıçlar, her şeyin aşın tatlılaşmasını önlem ek için, yakı­ nan ve acı çeken şeytanlarıyla püskürürdü. Sonra da güneş sıradağlar üzerine doğar, yemyeşil New H am pshire’ın upuzun vadiden taşan sonsuz bereketini ortaya çıkarırdı. A ğaçlar bir gecede beş on santim etre kadar uzam ış görü­ nürken, çayırlar m ilyonlarca çiçekle kaynıyor olurdu. Bitmek bilm eyen gidiş gelişleri, ebedi dönüşleri, bü­ yüm eyi, çiftleşm eyi, ölümü ve yeniden büyüm eyi tekrar hissediyorum . Biliyorum ki, insanlar bu sonsuz gidiş ve dönüşün olduğu kadar, bu döngünün şarkısıyla, hüznünün de parçasıdır. Fakat sürekli arayan insan, bilinci tarafından ebedi geri dönüşü aşm aya çağrılır. Benim hiç kimseden farkım yok; sadece arayış için seçtiğim alanlar farklı ola­ bilir. Geleceğin değerlerinin yalnızca tarihim izin değerleri tarafından ekildiğinde meyve verebileceğine inandığım ­ dan, benim arayişım sürekli içimizdeki gerçeğe doğru ol­ m uştur. İçsel değerlerimizin iflasının tüm sonuçlarını gör­ düğüm üz bir geçiş dönem i olan yirm inci yüzyılda, aşk ve iradenin kaynaklarını aram am ızın özellikle önemli olduğu­ na inanıyorum. Rollo M ay H oldem ess, New H am pshire, 1969

Hallu Afov

1

GİRİŞ: ŞİZOİD DÜNYAMIZ Cassandra: Apollon bana bu işi veren kahindi... Koro: Tanrının hünerleriyle kendinden mi geçmiştin? Cassandra: Evet; ama o anda bile kentimin yazgısını oku­ dum. - Aiskhylos, Agamemnon’dan.

G ünüm üzde aşk ve iradeye d air en çarpıcı nokta, geç­ m işte yaşam ın çıkm azlarına bir çözüm olarak görülm eleri­ ne karşın, bu kavram ların şim di bizzat sorun haline g el­ m iş olm alarıdır. Aşk ve irade geçiş dönem lerinde hep zor­ laşacaktır; çağım ız da kökten değişim lerin olduğu bir çağ­ dır. G eçm işte kendim izi yönlendirdiğim iz eski m itler ve sim geler yok artık; kaygı kol gezm ekte ve biz, birbirim ize sıkıca sarılıp, hissettiklerim izin aşk olduğuna kendim izi ikna etm eye çalışıyoruz.^radem izi kullanm ıyoruz çünkü b ir şeyi veya kişiyi seçersek diğerini kaybedeceğim izden korkuyoruz ve kendim izi şansım ızı deneyem eyecek kadar güvensiz hissediyoruz. En önde gelen örnekleri aşk ve İra-

A f* ı«r tnufr

de olan bağlayıcı duygular ve süreçlerin altındaki zemin kayıp gidiyor. Birey içe dönm eye zorlanm aktadır; kimlik sorununun yeni bir biçimine saplanıp kalmıştır: Kim-olduğum u-bilsem -bile-bir-önem im -yok. D iğerlerini etkilem e yetisinden yoksunum . Bundan sonraki adım kayıtsızlıktır. Bir sonrakiyse şiddet. Çünkü hiçbir insan, kendi güçsüz­ lüğü gibi gitgide duyarsızlaştırıcı bir deneyime dayana­ maz. Yaşamın kötü gidişine çözüm olarak aşka yapılan vurgu o kadar büyüktü ki, insanların kendilerine verdiği değer, aşkı elde edip etm em elerine göre yükseldi veya düştü. Aşkı bulduklarına inananlar; Kalvincilerin, zengin­ liği seçilmiş kul olm anın elle tutulur kanıtı olarak görm e­ leri gibi, bunu kurtuluşun gözle görünür delili sayarak, kendilerini üstün görm e eğilim ine girdiler. Aşkı bulam a­ mış olanlar kendilerini sadece yoksun hissetm ekle kalm a­ dılar, daha derin ve daha yıpratıcı olan içsel boyutta, ken­ dilerine verdikleri değer de düştü. Kendilerini toplum dı­ şına itilmiş yeni bir yaratık türü gibi dam galanm ış hisse­ dip, psikoterapide, sabahın erken saatlerinde uyanınca his­ settiklerinin mutsuzluktan ve yalnızlıktan çok, içlerini ke­ m iren, yaşamın büyük gizini kaçırmış olma kanısı olduğu­ nu itiraf ediyorlardı. Bunlara rağm en, boşanma oranlarının artm asıyla, edebiyat ve sanatta aşkın gittikçe sıradanlaştırılmasıyla, pek çok kişi için elde etmesi kolaylaştığından cinselliğin giderek anlam sızlaşm asıyla, “aşk” tamamen hayal ürünü değilse bile bulunması oldukça zor göründü. Yeni siyasal solun bazı üyeleri aşkın burjuva toplum u ta­ rafından yok edildiği sonucuna vardılar ve önerdikleri re­ form larla aşkı yaşam anın daha çok mümkün olacağı bir dünya yaratmak amacı güttüler.1 Böyle çelişkili bir durum da, kurtuluş m erdivenindeki 10

Rolloitaa

en düşük ortak payda olan aşkın cinsel hali, anlaşılır bir biçim de zihin uğraşımız haline gelm iştir; çünkü seks, kök­ leri insanın kaçınılm az biyolojisinden geldiği için, aşkın en azından bir kopyasını sunacağı konusunda daim a güvenilir görünm ektedir. Fakat seks de, Batılı insan için kurtuluştan çok, bir denem e ve yük olmuştur. Aşk ve seks teknikleri konusunda, basını meşgul eden kitapların, haftalarca en çok satılanlar listesinde bulunm alarına rağm en, içleri boş­ tur: Çünkü pek çok kişi, kurtuluşa ulaşmak için kullandı­ ğımız tekniklerin çileden çıkmışlığıyla, aradığımız kurtulu­ şun izini kaybetme derecesinin birbiriyle doğru orantılı ol­ duğunun farkındadır. Yolumuzu kaybettiğimizde daha hız­ lı koşm ak, insanların eski ve ironik bir alışkanlığıdır; aşkın anlamını ve değerlerini unuttuğum uzda da, cinsellik konu­ sundaki araştırma, istatistik ve teknik yardım lara hücum ederiz. Kinsey Raporları ve M asters-Johnson araştırm ala­ rı, erdemleri ve kusurlarıyla, aşkın kişisel anlamının gide­ rek kaybolduğu bir kültürün göstergeleridir. A şk, önceleri harekete geçiren bir güç, bizi yaşam da daim a ileriye götü­ receğine güvendiğimiz bir kuvvet olarak algılanmıştı. Fa­ kat günüm üzdeki büyük değişiklikler, harekete geçirici gücün kendisini sorgulam am ız gerektiğini göstermektedir. Aşk artık kendine sorun olmuştur. G erçekten de, aşk kendiyle o denli çelişir olm uştur ki, aile yaşamını inceleyenlerin bazıları, “sevgi”nın kabaca ai­ lenin daha güçlü üyelerinin diğer üyeleri kontrol etme yöntem inin adı olduğu sonucuna varmışlardır*. Ronald Laing aşkın, şiddete bir kılıf olduğunu iddia etmektedir. * Ç .N . İngilizcede “ aşk " ve “sev g i” için T ü rk çe d e olduğu gibi iki ayrı söz­ cük yoktur. Bu m etinin ana konusunu oluşturan “ love” sözcüğü her iki a n ­ lam ı verm ektedir. A nlam karm aşalarını önlem ek için, uygun olan yerlerde “ a şk ", d iğ er yerlerde “ sevgi" sözcüğünü kullanacağım .

ıv tnuif

İrade için de aynı şeyler söylenebilir. Viktorya döne­ minde yaşam ış atalarım ızdan, yaşamdaki tek gerçek soru­ nun mantığımızla ne yapılacağına karar vermek olduğu ve iradenin karar verileni bize yaptırm ak için hazır beklediği inancını miras almışızdır. Artık sorun ne yapılacağına karar verm ek değil, nasıl karar verileceğine karar vermektir. İradenin birebir tem eli sorgulanmaktadır. İrade bir yanılsam a mıdır? Freud’dan bu yana pek çok psikolog ve psikoterapist öyle olduğunu savunmuştur. B a­ balarımızın kelime dağarcığının vazgeçilmezleri arasında olan “ irade gücü” ve “özgür irade” gibi deyişler, ya çağ­ daş, ileri tartışmalardan tamamen çıkartılıp atılmış ya da alay edercesine sıklıkla kullanılmaktadır. İnsanlar terapist­ lere, kaybettikleri iradelerinin yerine koyabilecekleri bir şey bulmak için gidiyorlar artık; yaşam larını yönlendir­ mek için bilinçdışına nasıl ulaşabileceklerini, davranışları­ nı düzenlem ede en yeni koşullanm a tekniklerini öğren­ mek veya yaşam larına biraz güdü ekleyecek ilaçları kul­ lanmak için. Ya da insanlar terapistlere, “duygu boşaltma”nın en son yöntem ini, duygunun çabalayarak elde edi­ lecek bir şey değil, sizin yaşam sal bir durum a kendinizi veriş biçiminizin bir yan ürünü olduğunun farkına varm a­ dan öğrenm eye gidiyorlar. Asıl soru ise şudur; bu durumu ne için kullanacaklar? Leslie Farber, irade konusundaki çalışmasında, iradenin bu başarısızlığının, günümüzün en temel patolojisini oluşturduğunu ve yaşadığımız devrin “bozuk irade çağı” olarak adlandırılması gerektiğini iddia etm iştir.2 Köklü dönüşüm lerin olduğu böyle bir çağda, birey kendi bilincine sürüklenm iştir. Aşk ve iradenin tem elleri 12 Koüa May

neredeyse yıkılacak kadar sarsılınca, yüzeyden derinlere inme gereksinim inden, aşkın ve iradenin kaynaklarını ken­ di bilincim iz ile “ ifade edilm em iş ortak bilinç” içinde ara­ maktan kaçam ayız. “K aynak” sözcüğünü Fransızların kul­ landığı gibi, bir nehrin kaynağı - suyun doğduğu pınar anlamında kullanıyorum. Aşk ve iradenin doğduğu kayna­ ğı bulursak, bu gerekli deneyim lerin, yaşadığımız çağda varlıklarını sürdürebilmek için gereksinim duyduğu yeni biçimleri keşfedebiliriz. Bu anlam da, bizim arayışım ız da, benzer keşifler gibi, ahlaki bir arayıştır; çünkü çağım ıza uyan ahlak anlayışını üzerine kurabileceğim iz bir temel bulmaya çalışm aktayız. H er duyarlı insan kendini Stephen D edalus’un yerinde bulur: “Ruhum un dem irhanesinde, ır­ kımın yaratılm am ış bilincini .... işlemeye gidiyorum.” Bu bölümün başlığında kullandığım “şizoid” terim i, dünyayla ilişkisini kesm e, yakıtı ilişkilerden kaçınm a, his­ sedem em e anlamındadır. Bu terimi psikopatolojiye gön­ derm e olarak değil, daha çok kültürüm üzün genel durumu ve bunu gerçekleştiren insanların genel eğilim leri olarak kullanıyorum . Terimi bireysel psikopatoloji açısından açıklayan Anthony Storr, şizoid bir kişinin soğuk, ilgisiz, kibirli ve insanlardan kopuk olduğunu savunur. Bu şiddet­ li bir saldırganlığa yol açabilir. Yine Storr, bütün bunların, bastırılm ış bir aşk özlem i için karm aşık bir maske olduğu­ nu söyler. Şizoidin kendini insanlardan ayırmış hali, düş­ manlığa karşı bir savunmadır ve kaynağını, onu “varlığını tehdit ettiği için” sonsuza dek gerçek aşktan korkar kılan bebeklikteki aşk ve güvenin çarpıtılm asından a lır.3 Bir yere kadar S t o n ’un düşüncesine katılıyorum, fakat şizoid durum un, bu geçiş çağında genel bir eğilim olduğu­ 13 Ajfk « imde

nu ve Storr’un sözünü ettiği bebeklikteki “çaresizlik ve önem senm em e"nin sadece anne babalardan değil de kül­ türüm üzün hemen hem en her yönünden geldiğini ifade ediyorum . Anne babaların kendileri, kültürlerinin çaresiz ve habersiz dışavurumlarıdır. Şizoid insan teknolojik insa­ nın doğal bir ürünüdür. Bir yaşam biçim idir ve giderek yaygınlaşm aktadır; sonunda ise şiddet olarak kendini gös­ terecektir. “Norm al” durum unda şizoid, duygularını bastır­ ma gereği hissetm ez. Şizoid karakter özelliğinin daha son­ ra şizofrene benzer bir durum a dönüşüp dönüşm eyeceğini sadece zaman gösterir. Fakat, pek çok hastada olduğu gi­ bi, birey, içinde bulunduğu şizoid karakter özelliklerini açıkça itiraf eder ve bu durum uyla yüzleşirse, bu dönüşü­ mün gerçekleşm esi pek ihtimal dahilinde değildir. A nt­ hony Storr daha da öteye gider ve şizoid karakterin,-“ sevilemez olduğu kanısında ve yapılan eleştirilerle kendine saldırıldığı ve aşağılandığı duygusunda” olduğunu belirtir.4 Stonr'un tanım ı, değer vermeme rağmen bir noktada kı­ rılmaktadır. Bu nokta ise, Freud, D escartes, Schopenhauer ve B eethoven’i şizoid örnekler olarak sıralamasıdır. “ Des­ cartes ve Schopenhauer’ın felsefelerine hayat veren, onla­ rın bire bir aşka yabancılaşm alarıdır.” Beethoven için ise şöyle der: İnsanlar konusundaki düş kırıklığı ve insanlara olan dar­ gınlığını telafi etmek için Beethoven, sevgi ve dostluğun egemen olduğu ideal bir dünya düşlemiştir..... Onun mü­ ziği, belki başka hiçbir bestecininkinde olmayacak bir açıklıkla, kudret, etki ve güç içeren bir saldırganlık göste­ rir. Müziğinde saldırganlığını toplumca kabul edilebilir

14

ttoitoMo»

bir hale dönüştürememiş olsaydı, belki de paranoyak psi­ kozundan kendini kurtaramayacağını düşünmek hiç de zor değil.5 Bu insanlar ruh hastası olarak görülüp “tedavi edilm iş” olsalar, elimizde onların yarattıklarının var olmayacağı gerçeği Storr’un içinde bulunduğu ikilemdir. Bu nedenle ben, şizoid durum un, çok zor koşullarla baş etm ede yapı­ cı bir yöntem olduğunun itiraf edilmesi gerektiğine inanı­ yorum . N e var ki bazı kültürlerin şizoid insanları yaratıcı­ lığa itm esine karşılık, bizim kültürüm üz bu insanları yal­ nızlığa veya mekanikliğe itmektedir. Aşk ve iradenin sorunları üzerinde yoğunlaşırken, za­ manımızın olumlu özelliklerini ve bireysel başarı potansi­ yellerini göz ardı etm iyorum . Bir çağı dem irleyen bağlar söküldüğünde ve herkes bir ölçüde bir yerlere savruldu­ ğunda, daha fazla sayıda insanın kendini bulmak ve ger­ çekleştirm ek için adım lar atacağı apaçık bir gerçektir. B i­ reyin gücü hakkmdaki en yüksek bağırış çağırışları, birey en aza sahip olduğunda duyduğum uz da bir gerçektir. Fa­ kat ben sorunlar hakkında yazıyorum ; kendilerini dikkate almamız için haykıran sorunlardır. Sorunlar, değeri henüz yeteri kadar anlaşılm am ış tuhaf bir özelliktedirler: Geleceği önceden bildirirler. Bir döne­ min sorunları, henüz çözülm em iş, fakat çözülebilecek varoluşsal krizlerdir; “çözülm üş” sözcüğünü ne kadar ciddi­ ye alırsak alalım , yeni olanaklar olm asaydı, kriz de olm a­ yacak, sadece um utsuzluk olacaktı. Psikolojik m uam m ala­ rımız bilinçdışındaki arzularımızı belirtir. Dünya ile karşı­ laştığım ız ve onu kendim ize yetersiz veya kendimizi ona

15 Aifk « t imtte

karşı yetersiz gördüğüm üz yerde sorunlar başlar; bir şey­ ler incitir, çatışır ve Yeats’in de dediği gibi; Yaraların acısını, Mızrağın doğum sancısını, Duyarız içimizde...

KAHİN OLARAK SORUNLAR Bu kitabı, iç çatışm alarıyla karşılaşmış ve onları çöz­ mek için uğraşan insanlarla yoğun olarak çalışan bir psi­ kanalist olarak, yirmi beş yıllık deneyim im e dayanarak yazıyorum. Özellikle son on yıldır, bu çatışm alar genellik­ le aşk ya da iradenin bir yönleriyle sorun oluşturm asından kaynaklanmıştır. Bir anlam da her terapist sürekli olarak araştırm a ile meşgul olmalıdır; araştırma da, sözcüğün kendisinin belirttiği gibi, kaynağı “a ra m ak tır. Bu noktada, deneysel psikolog m eslektaşlarım ın, tera­ pide elde ettiğim iz verilerin m atematikteki gibi form ülleştirilem eyeceği ve elde edilen bu verilerin kültürüm üze psikolojik bakım dan uyum suzluğu simgeleyen insanlar­ dan geldiği düşüncesi çerçevesinde benim le tartıştıklarını duyar gibiyim . Aynı zam anda filozof arkadaşlarım ın, hiç­ bir insan m odelinin nevroz ve kişilik bozukluğu olan in­ sanlardan alınan veriler üzerine oturtulam ayacağı konu­ sundaki ısrarlarını duyuyorum. Her iki uyarıya da katılıyo­ rum. Fakat ne laboratuvarlaruıdaki psikologlar ne de çalış­ m alarıyla uğraşan filozoflar, bizim terapi gören insanlar­ dan çok önemli ve eşine az rastlanır veriler elde ettiğim i­ zi inkar edebilirler; ki bu veriler yalnızca insanların alışıl­ mış bahaneleri, ikiyüzlülükleri ve “norm al” toplum düze16 RoUo Sffıy

ni içinde ardına saklandığı savunm a mekanizmaları parça­ landığında açığa çıkabilir. İnsanlar ancak kendilerini terapi yardım ına yönlendiren duygusal ve ruhsal acının yarattığı bu ciddi durum da, sorunlarının derin köklerini açığa çıkar­ m anın vereceği acıya ve kaygıya katlanabilirler. Şöyle tu­ h af bir durum da vardır ki, biz kişiye yardım etmeye yö­ nelm edikçe, hasta önemli verileri verm eyecek, hatta bir bakıma verem eyecektir. Harry Stack Sullivan'ın terapide araştırm a konusundaki görüşü hâlâ ilk günkü geçerliliğini sürdürm ektedir: “G örüşm eler kişiye yardım etm eye uy­ gun biçim de düzenlenm em işse, elde edecekleriniz gerçek veriler değil, insan eliyle yapılm ışlar olacaktır.” 6 Doğrudur; hastalarımızdan aldığımız bilgilerden, yü­ zeyselliğin ötesine geçen genel kurallar çıkarmak zor, hat­ ta imkansızdır. Fakat bu bilgi, insanın o anki çatışmaları ve yaşam deneyimi hakkında öylesine doğrudan ipuçları ve­ rir ki, anlam ının zenginliği, onu yorumlamanın güçlüğünü unutturur. Düş kırıklığından doğan saldırganlık varsayımını tartışm akla, bir hastanın gerginliğini, kızgınlıktan veya nefretten parlamış gözlerini, felçli gibi katılaşmış bedeni­ ni görmek ve onun suçu olmadığı halde bisikleti çalındığı için babasının yıllar önce onu kırbaçladığı anı tekrar yaşar­ ken, acıdan boğulurcasma aldığı yarım nefesleri duymak çok farklı şeylerdir; ki böyle bir olay, odada bulunan ben dahil, onun o anda tüm dünyasında ebeveyn rolüne sahip herkesi kapsayan bir nefreti doğurur. Eldeki bu veriler de kelimenin en derin anlam ıyla deneyseldir. Toplum a uymayan kişilerden alınan verilere dayanan bir insan kuramı ile ilgili soruya gelince, m eslektaşlarım a karşı çıkm aya devam edeceğim: Her insani çatışm a, bire-

Af* tte ı*Ttrfr

ye özgü sorunlarla birlikte insanlığın evrensel özellikleri­ ni de açığa çıkarmaz mı? Sofokles, Kral Oedipus oyunuy­ la, bize adım adım "Ben kimim ve nereden geldim ?” soru­ sunun cevabını bulm aya çalışan bir insanın acı dolu m üca­ delesini gösterirken, yalnızca tek bir bireyin patolojisi hakkında yazm ıyordu. Psikoterapi belirli bir birey ile ilgi­ li en özel nitelikleri bulm aya çalışır ve bunu unutan her te­ rapi, yavan, varoluşa değinm eyen, bulanık genellem elerle zayıflayacaktır. Fakat psikoterapi, bu bireyin, her insanın insanlık deneyim inin dayanıklı ve süregelen özelliklerinin temelindeki insani çatışm a öğelerini bulm aya çalışır ve bunu unutan her terapi, hastanın bilincini küçültecek, ya­ şamı onun için daha da sıradanlaştıracaktır. Psikoterapi hem bireyin “hastalığının” o anki durum u­ nu hem de insanı insan yapan ilk-öm eksel özellikleri ve üstünlükleri ortaya koyar. Belirli bir hastada sorun yaratan genellikle İkincisinin çarpıklaşması ve bu çarpıklıkların il­ kine, yani, psikolojik sorunlara yol açmış olmasıdır. Bir hastanın sorunlarının psikoterapide yorum lanm ası, insanın tarih boyunca kendini ilk-öm eksel biçimlerde edebiyatta yorumlayışımn kısmi olarak açığa vurumudur. İki farklı ör­ nek verirsek, A iskhylos’un O restes'i ve G oethe’nin Faııst’u: biri M .Ö . 5. yüzyılda Yunanistan’da, diğeri on seki­ zinci yüzyıl A lm anya’sında yaşam ış iki karakterin betim ­ lemesi değil, hangi yüzyılda veya hangi ırktan olursak ola­ lım birey olarak kimliğimizi bulmak için, gücüm üz ne olursa olsun varlığım ızı onaylam aya çabalayarak, sevmeye ve yaratm aya çalışarak ve kendi ölüm üm üze dek, ölüm ü­ müz dahil, yaşam daki pek çok olay karşısında elimizden gelenin en iyisini yaparak büyürken geçirdiğim iz tüm mü-

18 Kolin May

caddelerin sunumlarıdır. Bir geçiş çağında - biz buna “te­ rapi çağı” da diyebiliriz - yaşam anın değerlerinden biri, bireysel sorunlarımızı çözmeye çalışırken bile, bizi insan­ da yeni anlam lar ortaya çıkarm a ve insanı insan yapan özellikleri derinlem esine görm e olanağım kullanmaya zor­ lamasıdır. Hastalarımız, kültürümüzün bilinçaltı ve bilinçdışı eği­ limlerini dışavurarak yaşayanlardır. “N evrotik” veya “ki­ şilik bozukluğu” dediğim iz hastalıkla karşı karşıya olan kişi, kültürüm üzün yaygın savunm a m ekanizm alarının kendisinde harekete geçm ediği kişidir ve acı veren bu özelliğinin o da az çok farkındadır.7 “N evrotik” veya “ki­ şilik bozukluğu olan” kişi, o kadar şiddetli sorunlarla kar­ şı karşıya olan biridir ki, sorunlarını kültürün iş, eğitim ve din gibi normal organlarının içinde çözemez. Hastamız toplum a uyum sağlam az veya sağlayam az. Bu da, aşağı­ daki birbiriyle ilgili iki nedenin birinden veya her ikisin­ den kaynaklanabilir. Bunlardan ilki, onu toplumdaki her­ hangi bir ortalam a insandan daha hassas ve kaygılarıyla birlikte yaşayam az, onlarla baş edem ez kılan bazı sarsıcı veya talihsiz olaylarla karşılaşm ış olmasıdır. İkincisi ise onu dışavurum a zorlayan ve dışavurum u engellendiğinde onu hasta eden, alışılmışın çok üstünde bir özgünlüğe ve potansiyele sahip olmasıdır.

SANATÇI VE NEVROTİK Sanatçı ve nevrotik arasındaki, genellikle gizemli ola­ rak görülen ilişki, burada açıklananlar açısından bakılınca tam amıyla anlaşılır durumdadır. Sanatçılar ve nevrotikler, toplum lannın bilinçaltı ve bilinçdışı derinliklerini bilm ek­

Afk t* irade

te ve onlardan beslenm ektedir. Sanatçı bunu, deneyim leri­ ni diğer insanlara ileterek, olumlu bir biçim de yapm akta­ dır. Nevrotik ise bunu olum suz bir biçimde gerçekleştir­ mektedir. Kültürünün altında yatan anlamları ve çelişkile­ ri yaşadığında, bu yaşadıklarını hem kendi içinde anlamlandııam am akta hem de çevresindekilere il dem em ektedir. Sanat ve nevrozun her ikisi de tahmirısel bir işlevdedir. Sanat, bilinçdışı düzeylerinden gelen iletişim sonucu oluş­ tuğundan, sanatçılar bize hassaslaşm ış bilinci sayesinde toplumunun ön kulvarlarında yer alan, bir ayağı gelecek­ teym işçesine yaşayan bir insan resmi sunar. Sir Herbert Read sanatçının ırkın gelecekteki bilimsel ve zihinsel de­ neyimini önceden sezdiğini belirtm iştir.8 Eski M ısır’da, ci­ lalı taş devri vazoları üzerine boyanmış olan üçgen desen­ li su kamışları ve karaleylek bacakları, Mısırlıların daha sonraları yıldızları yorumlamada ve N il’i ölçm ede yarar­ landıkları geometri ve matematiğin gelişmesinin haberci­ leriydi. Read, Parthenon’un muhteşem Yunanlı orantı an­ layışında, R om a mim arisinin güçlü kubbesinde ve ortaçağ katedralinde, tarihin belirli dönem lerinde, toplum daki fi­ lozofların, dini liderlerin ve bilim adamlarının daha sonra­ ları kuram laştıracakları, henüz bilinçdışında olan anlam la­ rı ve eğilimleri, sanatın nasıl önceden açıkladığının izini sü­ rer. Sanat, sosyal ve teknolojik gelişm eleri, değişim çok yüzeysel olduğunda bir nesil sonra, m atem atiğin keşfin­ deki gibi derinlem esine olduğunda ise yüzyıllar sonrasını, önceden sezinlem ektedir. Aynı şekilde, sanatçıların, toplum içinde çatışmaların olacağını, bu çatışm alar henüz toplumsal bilinç yüzeyine çıkmadan açıkladıklarını görürüz. Ezra Pound'un deyişiy20 RıHIn ,WıiV

le “ ırkın anteni’’ olan sanatçı, dünyasıyla mücadele eder­ ken ve onu biçim lendirirken yaşadığı bilinç derinliğinde, sadece kendisinin yaratabileceği biçim lerde yaşamını sür­ dürür. Burada hemen, bu kitapta ortaya atılan temel sorunun ortasına dalı veriyoruz. Çağdaş ressamlarımızın, oyun ya­ zarlarımızın ve diğer sanatçılarımızın sunduğu dünya şizoid bir dünyadır. Bu sanatçılar dünyam ızın, aşkın ve bade­ nin gereklerini yerine getirm eyi oldukça güçleştiren duru­ m unu sunuyorlar. Bu dünya, bizi her yandan saran geliş­ miş iletişim araçları arasında gerçek bireysel iletişimin fazlasıyla güç ve seyrek olduğu bir dünyadır. Çağımızın en önemli oyun yazarları, Richard G ilm an’ın da bize anım sat­ tığı gibi, konularını bu iletişim kaybından alanlar, bize, Io­ nesco, G enet, Beckett ve P inter’ın gösterdiği gibi, insan olarak şimdiki alınyazım ızın, kişiler arasındaki iletişimin neredeyse yok edildiği bir dünyada yaşam ak olduğunu gösterenlerdir. Beckett’in “ Son B and” adlı eserindeki gibi, yaşam ımızı bir ses kayıt cihazına konuşarak geçiriyoruz; evlerim izdeki radyo, televizyon ve telefon kablolarının sa­ yıları arttıkça varlığımız daha da yalnızlaşıyor. Ionesco’nun “Kel Şarkıcı” adlı oyununda, bir kadın ve bir erkeğin kar­ şılaştığı ve kibar, belki de biraz yapm acık bir konuşm aya daldıkları bir sahne vardır. K onuştukça her ikisinin de o sabah on treniyle New H aven’dan New York’a geldikleri­ ni ve şaşırtıcı bir biçimde gidecekleri adresin Beşinci Cadd e’de aynı binada olduğunu fark ederler. Üstelik aynı da­ irede oturm aktadırlar ve ikisinin de yedi yaşında bir kızı vardır. En sonunda da karı koca olduklarını hayretler için­ de anlarlar.

Afk tv im dt

Ressam lar arasında da aynı durumu görüyoruz. Kendi yaşamında ancak orta sınıf bir Fransız’ın olabileceği kadar donuk ve burjuva olan, m odern sanat hareketinin babası sayılan Cézanne, bu şizoid dünyayı boşluklar, taşlar, ağaç­ lar ve yüzler olarak gösterir. Bize eski m ekanik dünyadan seslenir, fakat bizi, kendi başına hareket eden alanlarla do­ lu yeni dünyada yaşam aya zorlar. M erleau-Ponty, C ézan­ ne hakkında, “ işte, nedenlerin ve sonuçların ötesindeyiz” diye yazar; “her ikisi de, aynı zamanda hem olmak hem de yapmak istediğinin formülü olan ölüm süz bir C ézanne’in eşzam anlılığında birleşir. Cézanne’m şizoid doğası ve eserleri arasında bir ahenk vardır, çünkü eserleri, hastalığın metafizik yönünü gösterir... Bu açıdan şizoid olm akla Cézanne olmak aynı anlam a gelm ektedir.” 9 Ancak şizoid bir kişi şizoid bir dünyayı resm edebilir; ancak altm da ya­ tan ruhsal çatışm aların içine dalacak kadar duyarlı olan bir kişi, dünyamızı daha derin biçim leriyle, olduğu gibi bize sunabilir. Fakat, dünyamızın sanat yoluyla kavranmasının içinde, teknolojinin insanlıktan uzaklaştıran etkilerine karşı ko­ runmamız da vardır. Şizoid kişilik, hem kişiliksizleştiren dünyayla yüzleşm ede hem de kişiliksizleşm eyi reddetm e­ de yatmaktadır. Çünkü sanatçı, bilincin, insan deneyim ine ve doğasına yüzeysel görünüm lerin altında ortak olabile­ ceğim iz daha derin düzlem lerini bulur. Psikozu, içinde ya­ nardağ gibi patlayan, algıladıklarının resmini yapabilme çabalasından bağım sız olmayan Van Gogh, konuyu daha açık hale getirmek için iyi bir örnektir. Ya da gösterişji gi­ bi görülm esine rağm en, m odem dünyamızın şizoid yapısı­ nı anlayışı G ııernica'nın parçalanmış boğalarında ve yıkık 22

RrMoMay

köylerinde; veya gözleri ve kulakları olması gereken yer­ de olm ayan bozuk biçimli portrelerinde, ad değil de nu­ m ara verilmiş resim lerinde ortaya çıkan Picasso. Robert M otherw ell’in, bu çağın sanatçının bir cemiyeti olmadığı ilk çağ olduğu açıklaması bizi şaşırtm amalıdır; o da şimdi, hepim iz gibi, kendi cemiyetini yaratmalıdır. Sanatçı insanın bölük pörçük bir resmini sunar fakat onu sanata dönüştürürken sınırını aşar. Hiççiliğe, yabancı­ laşm aya ve m odem insanın durum unun diğer öğelerine anlam kazandıran da sanatçının yaratıcı hareketidir. Cézann e ’ın şizoid doğasından söz ederken yine M erleauPonty’nin söylediklerinden alıntı yaparsak: “ Böylece has­ talık absürd bir olgu ve bir kader olmaktan çıkar ve insan varoluşunun genel bir olasılığı haline gelir.” 10 Hem nevrotik hem de sanatçı -ırkın bilinçdışında ya­ şamlarını sürdürdüklerinden- bize toplum da daha sonrala­ rı nelerin yaygın hale geleceğini gösterir. Nevrotik de hiç­ çilik, yabancılaşm a ve benzeri deneyim lerinden doğacak çatışmaların aynısını hisseder fakat bunlara anlamlı bir bi­ çim veremez; bir yanda bu çatışmaları yaratıcı eser kalıbı­ na sokmaktaki yetersizliği, diğer yanda bunları yoksayamama arasında sıkışıp kalmıştır. Otto R ank’in de açıkladığı gibi, nevrotik, “artiste m anqué” , yani çatışmalarını sanata dönüştürem eyen sanatçıdır. Bunu bir gerçek olarak kabul etm em iz bize sadece ya­ ratıcı kişiler olarak özgürlüğüm üzü verm ez, aynı zamanda insan olarak özgürlüğün tem ellerini verir. Aynı şekilde, dünyam ızın şizoid durum u gerçeğiyle en başta yüzleş­ m ek, çağım ızda aşk ve iradeyi keşfetm ek için bize bir te­ mel verebilir. 23 Aşk w

HABERCİ OLARAK NEVROTİK Hastalarımız, büyük çoğunluğun şim dilik bilinçdışm da tutabildiklerini bilinç düzeyinde yaşayarak kültürün gele­ cekteki durum unu öngörürler. Nevrotiğe yazgısı bir Cassandra rolü biçm iştir. Agamemııon onu Truva’dan geri ge­ tirdiğinde, M iken’deki sarayın m erdivenleri üzerinde otu­ ran C assandra “Ah bülbülün saf şarkısı ve onunki gibi bir yazgı için!” 11 diyerek boşuna ağlam aktadır. Talihsiz yaşa­ m ında, “ hüzünlü şarkıdan taşan acıların sadece onun” ol­ duğunu ve orada m eydana geleceğini gördüğü kıyam eti önceden açıklam ası gerektiğini bilmektedir. 12 M ikenlİler ondan deliym iş gibi bahsederler fakat gerçekleri söyledi­ ğine ve olayları önceden tahmin etm e gücünde olduğuna da inanırlar. Bugün psikolojik sorunu olan bir kişi, zam a­ nın çatışmalarının yükünü kanında taşır ve gelecekte toplu­ mun her tarafında patlak verecek sorunları önceden, hare­ ketleri ve m ücadeleleriyle bildirm eye mahkumdur. Bu savın ilk ve en açık delili, Freud’un Birinci Dünya Savaşı"ndan yirm i yıl kadar ünce, Viktorya dönemi hasta­ larında bulduğu cinsel sorunlar olarak görülür. Bu cinsel sorunlar -h atta konuşulm aları b ile -, o zam anın kabul gö­ ren toplulukları tarafından, tümüyle reddedilm iş ve bastı­ rılmıştı. 13 Fakat bu sorunlar İkinci Dünya Savaşı’ndan yir­ mi yıl sonra şiddetle sıklaştı. 1920’lerde herkesin zihni cinsellik ve işlevleri ile m eşguldü. Bu durum a F reud’un “sebep olduğunu” hiç kim se, hayal gücünün sınırlarını zor­ laşa bile kanıtlayam az. O daha ziyade hastalarının ortaya çıkardığı veriler aracılığıyla, “normal” üyelerinin o an için bastırabildiği ve bastırm akta başarılı olduğu, toplum un te­ melinde yatan çatışmaları yansıttı ve yorumladı. Nevrojik 24

RoUoMav

sorunlar, toplum sal bilince sızan bilinçdışmın dilidir. İkinci, daha küçük öm ek ise 1930’ların hastalardaki büyük kinde görülür. D iğer bazı yazarlarla birlikte Hom ey de bu konu hakkında yazdı ve bu kin on yıl sonra toplumum uzda açık ve geniş bir biçim de bilinç düzeyinde kendini gösterdi. Üçüncü büyük öm ek kaygı sorununda görülebilir. 1930’ların sonunda ve 1940’lann başında, benim de arala­ rında olduğum bazı terapistler, hastalarımızın çoğunda kaygımn sadece bastırmanın veya patolojinin bir işareti değil, genelleştirilm iş bir kişilik durum u olarak ortaya çıkm asından etkilenm iştik. Kaygı konusundaki araştır­ m am ,14 Hobart Movvrer’m ve diğerlerinin araştırmaları, 1940’larm başında başladı. O günlerde bu ülkede kaygı konusundaki araştırm alara, patolojinin bir işareti olma özelliği dışında, çok az ilgi gösteriliyordu. 1940’ların son­ larında, doktora sözlü sınavlarında normal kaygı kavram ı­ nı kanıtlam aya çalışırken hocalarımın beni saygılı bir ses­ sizlikle dinleyişlerini Fakat kaşlarını belirgin bir şekilde çattıklarını hatırlıyorum. Sanatçıların haberciliğine gelince; şair W. H. Auden, “Endişe Çağı”nı 1947’de yayınladı; ondan hemen sonra da Bem stein bu konu üzerine olan senfonisini yazdı. O sıra­ lar (1947) Cam us. “yüzyılın korkusu” hakkında yazıyordu ve Kafka, romanlarında gelm ekte olan kaygı çağının, çoğu henüz çevrilm emiş güçlü kısa hikâyelerini yaratmıştı bi­ le.15 Bilim sel kurumların kuram laştırm aları, olağanlaştığı üzere, hastalarımızın bize anlatm aya çalıştıklarının gerisin­ den geliyordu. Bu nedenle, 1949’da Am erikan Psikopato­ loji Birliği’nin kaygı temalı yıllık toplantısında, normal 25 Aşk ıv Iratfr

kaygı kavramı üzerine tarafımdan sunulan bildiri, orada bulunan psikiyatrların ve psikologların çoğu tarafından hâ­ lâ reddediliyordu. Fakat 1950’Ierde kökten bir değişiklik gerçekleşti; her­ kes kaygıdan söz ediyordu ve her tarafta bu sorun üzerine konferanslar düzenleniyordu. Artık, “ norm al” kaygı kav­ ram ı psikiyatri yazınında giderek kabul görüyordu. Nor­ mal ve de nevrotik herkes “endişe çağı”ında yaşadığının farkındaydı. 1930'larda ve 1940’larda sanatçılar tarafından sunulanlar ve hastalarım ızda görülenler artık toprağımıza özgüydü. Dördüncü nokta bizi çağdaş konulara getiriyor; kimlik sorununa. Bu sorun, terapistlerin ilgisini ilk kez 1940'ların sonu ve 1950’lerin başında çekmiştir. Kim lik sorunu, E rikson’un 1950 tarihli “Çocukluk ve Toplıon”u , benim 1953 tarihli Kendini Arayan İnsan’ini, Allen W heelis’in 1958 tarihli “ Kimlik Arayışı" ve diğer psikoterapi ve psi­ kanaliz yorum cularının psikolojik araştırma verileri temel alınarak tanımlandı. Kimlik sorununun, 1950’li yılların so­ nunda ve 1960’larda, kültürlü her insanın dilinde olduğu­ nu görüyoruz; çoktan N ew Yorker karikatürlerinde “dizi” olarak yerini almıştı ve konuya el atan sayısız kitap, kendi alanlarında birer en çok satan olm uşlardı. İnsanların önce­ den kimlik duygusunu aldıkları kültürel değerler silinm iş­ ti.16 Toplum geneli bunun farkına varmadan çok önce has­ talarımız farkındaydı ve bunun rahatsız edici ve derinden sarsıcı sonuçlarından kendilerini korumak için savunma m ekanizm aları yoktu. Bütün bu sorunlar, m uhakkak ki modanın iniş çıkışla­ rıyla ilişkili bir hız taşırlar. Fakat onları sadece m oda de­ 26 RoUoMay

yip ciddiye alm am ak, psikolojik sorunların ve sosyal deği­ şimin tarihi, devingen ortaya çıkışm a yapılmış bir haksız­ lık olur. Gerçekten de, uyarıcı ve kışkırtıcı kitabında van den Berg, bütün psikolojik sorunların, kültürdeki sosyaltarihsel değişim lerin bir ürünü olduğunu savunur. “ İnsan doğası” diye bir şey olm adığına, toplum daki değişim lere bağlı olarak insanın değişen bir doğası olduğuna ve hasta­ larımızın çatışmalarım “nevroz” olarak değil “sosyoz” ola­ rak adlandırmamız gerektiğine inanır.17 Van den Berg’e tü­ müyle katılm amız gerekmez: Ben kendi adıma psikolojik sorunların, biyolojik ve bireysel ve tarihsel-sosyal etm en­ lerin üçlü diyalektik etkileşimi tarafından üretildiğine ina­ nıyorum . Bununla birlikte, van den Berg, sorunların “du­ rup dururken” ya da sadece toplum artık sorunun farkına vardığı için ortaya çıktığını veya onları tanımlamaya yeni terim ler bulduğum uz için var olduklarını varsaymanın ne kadar kabaca ve yıkıcı bir aşırı basitleştirme olduğunu açıklar. Yeni terim ler buluyoruz çünkü bilinçdışında. he­ nüz adlandırılm am ış düzeyde önemli bir şey olm akta ve adlandırılm ak için dürtüp durm aktadır; bu durum da bize düşen görev, yeni gelişm eleri anlam ak ve anlatm ak için elim izden gelenin en iyisini yapmaktır. Freud'uıı hastalarının çoğu, tanımı itibariyle, bilinçdışının terapist tarafından adlandırılm asıyla serbest bırakılabi­ lecek, bastırılmış enerji taşıyan histeriklerdi. Fakat hemen hemen tüm hastalarımızın zorlanımlı-saplantılı nevrotikler (veya aynı şeyin daha genel ve hafifletilm iş biçimi olan kişilik sorunları) olduğu günüm üzde, terapideki en önem ­ li engelin hastanın hissetme yetersizliği olduğunu görüyo­ ruz. Bu hastalar, sorunları hakkında kıyamet gününe kadar 27

konuşabilecek kişilerdir ve genellikle deneyim li aydınlar­ dır; ancak gerçek duyguları yaşayamazlar. W ilhelm Reich zorlanımlı karakterleri, ‘‘yaşayan m akineler" şeklinde ta­ nımlam ış, David Shapiro da kitabında hem buna hem de bu zorlanım lı-saplanlıhların “yaşam ada ve düşünm ede kendini tutm a ve tem kinlilik’Merine değinm iştir. Reich bu noktada, yirminci yüzyıl hastalarının sorunlarını anlamada zamanının ilerisindeydi.18

KAYITSIZLIĞIN DOĞUŞU Daha önce, Leslie Farber’iıı, çağımızın “bozuk irade çağı” olarak adlandırılması gerektiği iddiasını aktarmıştım. Peki bu bozuk iradenin altında yatan nedir? Buna bir yanıt önerirken kendi atıhmımı yapacağım. Altın­ da, bir hissizlik durumu, kayıtsızlığa çok yakın bir durum olan, insanı umutsuzluğa sürükleyen hiçbir şeyin önemli ol­ mama olasılığının yattığına inanıyorum. Pamela H. Johnson, İngiltere’nin kırsal bölgelerinde işlenen cinayetleri bildirdik­ ten sonra, kendini “psikologların, duygulanımsızlık diye ad­ landırdığı duruma yaklaşıyor olabiliriz” kanısını üzerinden atamaz halde bulmuştu.19 Eğer kayıtsızlık yada duygulanımsızlık, günümüzde baskm bir ruh hali ise, aşk ve iradenin ne­ den bu denli güçleşmiş olacağını daha derinlemesine anlaya­ biliriz. 1950’lerde hastalarımızda bulduğumuzda bazılarımızı şa­ şırtan şey, tüm haberciliğiyle, son birkaç yıl içinde bütün top­ lumu büyük sıkıntıya sokan, apaçık bir sorun olarak ortaya çıktı. 1952’de yazdığım ve bir sonraki yıl yayınlanan “Kendi­ ni Arayan İnsan” adlı kitabımdan alıntı yapmak istiyorum: Psikoloji ve psikiyatri alanındaki meslektaşlarımın dene28 Rollo Afajv

yimleriyle birlikte kendi klinik deneyimlerime dayana­ rak, yirminci yüzyılın ortasındaki on yılda, yaşayan in­ sanların ana sorununun boşluk olduğunu söylemem kula­ ğa şaşırtıcı gelebilir..20 On veya yirmi yıl önce birileri insanların anlamsız sıkın­ tısına gülebilirken, boşluk, şimdi pek çok kişi için sıkıntı durumundan, tehlikelerin habercisi olan boşunalık ve umutsuzluk durumuna dönüştü.21 ... İnsanoğlu boşluk durumunda uzun süre yaşayamaz: Bir yere doğru büyümüyorsa, sadece durgunlaşmakla kalmaz; bastırılmış olası gelişmeler hastalığa, umutsuzlu­ ğa ve en sonunda da yıkıcı etkinliklere dönüşür.22 Boşluk ve hiçlik duygusu (...) genellikle, insanların ya­ şamları veya yaşadıkları dünya için etkili bir şeyler yapma konusunda kendilerini güçsüz hissetmelerinden kaynakla­ nır. İç boşluk, bir kişinin kendi hakkmdaki, uzun dönemde birikmiş kanaatinin, yani deneyimini yönlendirebilen ya da başkalarının ona karşı tutumlarını değiştirebilen veya çevresindeki dünyayı istenen sonucu verecek şekilde etki­ leyebilen bir varlık gibi davranamayacağı kanısının sonu­ cudur. Bu nedenle günümüzde pek çok kişide olan derin bir umutsuzluk ve boşunalık duygusuna kapılır. Ve kısa za­ manda, istediği ve hissettiği hiçbir şeyi değiştiremeyeceği için, istemekten ve hissetmekten vazgeçerP ... Kayıtsızlık ve duygu eksikliği aynı zamanda kaygıya karşı birer savunmadır. Bir kişi sürekli olarak üstesinden gelemeyeceği tehlikelerle karşı karşıya ise, son savunma hattı nihayet bu tehlikeleri hissetmekten bile kaçınmaktır.24

29

AflJfc imuadr

Bu sorun ancak 1960’ların ortasında, tem ellerimizi sar­ san birkaç olay biçim inde patlak verdi. “B oşluk”um uz um utsuzluğa ve yıkıcılığa, şiddete ve suikasta dönüşüyor­ du ve artık bunların kayıtsızlıkla el ele gittikleri inkar edi­ lemez. 1964 yılı M art ayında, The N ew York Tunes, “Queens’de, yasalara saygılı otuz sekiz saygın vatandaşım ız, bir katilin bir kadına sezdirm eden yaklaşm asına ve onu Kew G ardens’ta üç ayrı saldırıda bıçaklayışına yarım saatten fazla seyirci kaldılar” diye yazıyordu. 25 Aynı yılın Nisan ayında, bir grubun, bir otel çıkıntısına tutunup atlamaya ça­ lışan çılgın genci “korkak” ve “ödlek” diyerek kışkırttıkla­ rıyla ilgili bir başka olay, Tim es'm heyecan verici baş m a­ kalesinde yer alıyordu: “ Bunların, K olezyum ’da insanlar ve hayvanlar birbirilerini parçalarken, onları izleyen ve te­ zahürat yapan gözü dönm üş Rom alılardan ne farkları var? (...) Bu Albany serserilerinin tavırları pek çok Amerikalı­ nın yaşam biçimini mi yansıtıyor? (...) Eğer öyleyse, çan­ lar hepim iz için çalıyordem ektir.”26 O yılın M ayıs ayında, Times'da “Tecavüze Uğrayanın Çığlığını Duyan 40 Kişinin Kılı Kıpırdamadı” başlığı yer almıştı.27 Takip eden aylarda, m odem şehrin, içimizdeki umursamazlığı ve duyum suz ayrıklığı ne kadar büyüttüğünü fark ettirm eye yetecek öl-, çüde kayıtsızlığımızdan bizi uyandıran bir dizi benzer olay m eydana geldi. Belirli olayları abartmanın ne kadar kolay olduğunun farkındayım ve örneklerim i büyütmek istemiyorum . Yine de, toplum um uzda, bir kişilik durum una, yaşam a karşı duygulanm ışız olm a durum una doğru kesin bir eğilim ol­ duğuna inanıyorum. Aydınların daha önceleri hakkında tahmin yürüttükleri kuralsızlık, artık sokaklarım ızda ve

30 foO oM * V

m etrolarım ızda, korkunç bir gerçek olarak karşım ıza çık­ mak üzereydi. Çağdaşlarım ızın pek çoğu tarafından bildirilen bu duru­ m a ne ad vereceğiz; uzaklaşm a, istifini bozm am a, yaban­ cılaşm a, duygulardan geri çekilm e, aldırm azlık, kuralsız­ lık, kendine yabancılaşm a? Bu terim lerden her biri, söz et­ tiğim durumun -erkeklerin ve kadınların kendi aralarında, veya kendileriyle bir zam anlar aşklarını ve iradelerini ha­ rekete geçiren nesneler arasında bir uzaklık hissetm eleri durum unun- bir bölüm ünü açıklar.28 Bunun kaynaklarının ne olduğu konusunu şim dilik açık bırakm ak istiyorum . Kı­ sıtlı çağrışımlarına rağmen “kayıtsızlık" terimini kullanı­ yorsam , kelime anlamı tanım lam ak istediğime en yakın ol­ duğundandır; “hissetme isteği; tutku, duygu ya da heyecan eksikliği, um ursamazlık". K ayıtsızlık ve şizoid dünya birbirilerinin nedeni ve sonucu olarak el ele giderler. Kayıtsızlık, aşk ve iradeyle yakından ilişkili olduğu için özellikle önemlidir. Nefret aşkın zıttı değildir; kayıtsızlık aşkın zıttıdır. İradenin zıttı, W illiam Jam es'in dediği gibi, karar verm ek için harcanan çabanın mücadelesini sim ge­ leyen kararsızlık değil, önemli olaylara ilgisiz kalm ış, on­ lardan ayrı durm uş, onlarla ilişki kurm am ış olmaktır. Bu durum da irade sorunu hiç baş gösterm eyecektir. Aşk ve irade arasındaki karşılıklı ilişki, her ikisi de, bir yerlere ulaşm a, dünyaya yönelm e, bu cansız dünyada diğerlerini etkilem e ve kendini onlardan etkilenm eye açma arayışın­ da olm a; dünyayı kendi isteklerine uygun hale getirm e, bi­ çim lendirm e, dünyayla ilişki kurm a ya da dünyanın ken­ disiyle ilişki kurmasını talep etm e sürecinde olan kişiyi ta­ nımladıkları için zorunludur. Bu nedenle aşk ve irade, tüm 31 A şk Pf ıntdr

bildik dem irlem e noktalarının yok olup gittiği bir geçiş dönem inde, bu kadar zordur. Diğerlerini etkilem e ve on­ lardan etkilenm e yollarının tıkanışı, hem aşkın hem de ira­ denin başlıca bozukluğudur. Kayıtsızlık, ya da a-patos*, hissetmekten geri çekilm edir; ilgisizlik ve etkilenm em e­ nin tasarlanm ış bir uygulaması olan istifini bozmam akla başlayabilir. "O laya bulaşm ak istem edim ” , Kew Gardens olayındaki otuz sekiz kişinin, niçin yardım etm edikleri so­ ruştum lduğunda, devamlı verdikleri cevaptı. F reud’un “ölüm güdü”sü gibi çalışan kayıtsızlık, ilgililiği yavaş ya­ vaş bırakmaktır, ta ki kişi, yaşamın geçip gittiğini anlayın­ caya kadar. Toplumu yeni yeni incelem eye başlayan öğrenciler, fazla basitleştirilm iş bir biçimde suçu diğer kıırumların üzerine atm a eğilim li olm alarına rağm en, çoğu zaman kendilerinden yaşlı yetişkinlere göre bu konuda daha net öngörülere sahiptirler. Colum bia m erkezli Spectator'm başyazarı “buralardaki aydın yaşam a dair ateşli heyecan duygusu bize hiç aşılanm adı” demiştir.2» The Miçhigan D aily'de köşe yazarı bir öğrenci, “ bu kurum , en azından lisans öğrencilerinin çoğuna, düşünsel iştaha yaklaşan hiçbir şey aşılamayı başaram adı” diye yazıyordu. “Sıradanlıktan daha kötüye doğru” sürüklenişten söz ederken, “Bu da mutlak aldırmazlıktır. Yaşamın, belki de, kendisine olan aldırm azlık” diyordu.3» Berkeley Ü niversitesi’nden bir öğrenci “Bir IBM kartı üzerindeki zım ba deliklerine bölünm üştük” diyerek belirtiyordu görüşünü: “ 1964’teki ayaklanm alarda geri zım balam aya karar verdik, fakat bu­ ralardaki gerçek devrim , bilgisayar kartlarıyla birlikte si* Ç .N . “ K ayıtsızlık” sözcüğünün İngilizcesi "apathy”dir.

32

Rnlk>ıVM#

lah altına alma belgelerini de yakm aya karar verdiğimizde gelecek.” 31 Kayıtsızlık ile şiddet arasında diyalektik bir ilişki var­ dır. Kayıtsızlık içinde yaşam ak, şiddete yol açar; yukarıda öm ek verdiğim iz olaylar ve benzerlerinde de, şiddet kayıt­ sızlığı kamçılar. Şiddet, ilişkisizliğin yarattığı boşluğu dol­ durmak için hızla koşan en yıkıcı çaredir.32 Şiddetin, mo­ dem sanatın birçok biçim inin arzulanan tepkiye, yaşam biçim lerim ize şiddet uygulayarak ulaşan pornografi ve m üstehcenlik unsuruyla yarattığı nispeten normal şok etki­ sinden, suikast ve kırsal kesim cinayetlerinin aşırı patolo­ jisine kadar giden dereceleri vardır. İç yaşam kuruduğun­ da, hissetme azalıp kayıtsızlık çoğaldığında, kişi başkasını etkileyem ediği ya da ona hiç değilse gerçekten dokuna­ m adığında şiddet, tem as için şeytani bir gereksinim , en dolaysız yoldan dokunmayı zorunlu kılan çılgın bir dürtü olarak alevlenir.33 Bu, cinsel duygular ile şiddet suçlarının arasındaki iyi bilinen ilişkinin bir yönüdür. Acı çektirmek ve işkence etm ek, en azından kişinin birini etkileyebilece­ ğini kanıtlar. Kitle iletişiminin yabancılaşm ış durum unda ortalam a bir vatandaş, her akşam evinin oturm a odasına gülüm seyerek gelen düzinelerce televizyon karakteri ta­ nır; fakat o hiç tanınmaz. Kimsenin dayanam ayacağı kadar acı veren bu yabancılaşm a ve adsızlık durum unda, ortala­ ma bir kişi gerçek patolojinin kenarında dolaşıp duran ba­ zı fantezilere kapılabilir. Adsız kişinin ruhsal durumu; “Hiç kimseyi etkileyem iyor veya hiç kimseye dokunam ı­ yorsam , en azından seni bazı duygulara sürükleyebilirim , yaralam a ve acı verm e yoluyla bazı ihtiraslara zorlayabili­ rim ; en azından ikimizin de bir şeyler hissettiğinden emin

Afk ve irade

olacağım ve senin beni görm eni, benim de burada olduğu­ mu bilmeni sağlayacağım !” şeklindedir. Çocuk veya ergen pek çok kişi, kendisini farkına varması için yıkıcı hareket­ lerle grubu zorlamıştır; kınanmış olsa bile en azından top­ luluk onu fark etm iştir. Etkin bir şekilde nefret edilm ek, etkin bir şekilde hoşlanılm ak kadar iyidir; baştan aşağı da­ yanılmaz bir durum olan adsızlık ve yalnızlığı sonlandınr. Ancak, kayıtsızlığın ciddi etkilerini gördükten sonra, şimdi de, onun gerekliliği gerçeğine ve “normal şizoid” biçiminde nasıl yapıcı bir işleve dönüştürülebileceğine dönm eliyiz. Üzücü paradoksum uz, çağdaş tarihte, kendi­ mizi bir çeşit kayıtsızlıkla korumak zorunda olduğum uzdur. “Kayıtsızlık tuhaf bir durum dur” , der Harry Stack Sullivan; “Fazla uzun sürdüğünde, kişinin geçen zam andan zarar görm esine rağm en, yaşamını maddi zarar görm eden sürdürmek için kullandığı bir yoldur. Kayıtsızlık bana, bü­ tünüyle bozguna uğrayan kişiliğin başka bir şey yapabile­ ne kadar, sayesinde dinlendiği bir korunm a m ucizesi gibi gelir” der.34 Söz konusu durum da yapılması gerekenler ne kadar çok gecikirse kayıtsızlık o kadar sürer ve er ya da geç bir kişilik durum una dönüşür. Bu duygulammsızlık, kişi yanıt verirse bunalm aktan korktuğundan, bitm ek bil­ meyen talepler rüzgarında bir büzülüş, aşırı uyarılmanın karşısında bir donuş, her şeyi akışına bırakıştır. İş çıkış sa­ atlerinde m etroda seyahat eden, birbirine karışan kulak tır­ malayıcı seslerv e adsız insan yığınıyla karşılaşan hiç kim ­ se bu söylediğim e şaşırmayacaktır. Şizoid bir çağda yaşayan insanların kendilerini büyük çaptaki aşırı uyarılmadan -radyo ve televizyon aracılığıyla yayılan sözler ve gürültü bom bardım anından, kolektifleş­ 34 RotUı May

tirilm iş sanayi ve büyük fabrika biçim li m ultiversitelerin montaj hattını andıran taleplerinden- koruması gerektiği­ nin önemini anlam ak zor değildir. Sayıların, önüne gele­ cek tüm canlıları boğm ak veya fosilleştirm ekle tehdit eden bir lav seli gibi, acımasızca kimlik araçlarımızı teslim aldı­ ğı bir dünyada; “ normalliğin” , soğukkanlılığı korumak ola­ rak tanımlandığı bir dünyada; cinselliğin, iç merkezi koru­ m anın tek yolunun, kendini verm eden cinsel ilişkide bu­ lunmak olm asına yol açacak kadar kolay elde edilebilir ol­ duğu bir dünyada; yani atalarının duygularını körelten sa­ vunm a m ekanizm alarını geliştirecek kadar zamanları ol­ mam ış gençlerin daha dolaysız yaşantıladığı, böylesine şizoid bir dünyada, aşk ve iradenin gitgide sorunlu, hatta bazılarına göre ulaşılması imkansız hale gelmesi şaşırtıcı değildir. Peki ya bu şizoid durumun yapıcı kullanım ı? Cezanne’ın şizoid kişiliğini, m odem yaşam ın en önemli biçim ­ lerini ifade yoluna nasıl dönüştürebildiğini ve sanatı aracı­ lığıyla toplum umuzdaki yozlaşan yönelimlere nasıl karşı durabileceğini gördük. Şizoid duruşun gerekliliğini gör­ dük; şimdi de sağlıklı boyutlarıyla, onun aynı zam anda iyi­ ye nasıl dönüştürülebileceğini sorgulayacağız. Yapıcı şizo­ id kişi, başkalarının hakkına tecavüz eden teknolojinin ruhsal boşluğuna karşı durur ve kendisinin de teknoloji ta­ rafından boşaltılm asına izin verm ez. Bir makineye dönüş­ m eden, m akineyle yaşar ve çalışır. Deneyiminden anlam çıkarm ak için yeteri m iktarda ayrı durmanın gerekli oldu­ ğunu, fakat bunu yaparken iç yaşantısını da yoksullaştır­ madan koruması gerektiğini görür. Dr. Bruno Bettelheim da, İkinci Dünya Savaşı sırasında 35 HfA ıv irndr

toplama kam plarındaki, şizoid olarak adlandırabileceğim , deneyim lerinde herkesten uzak duran kişinin aynı üstün­ lüğünü bulur. O zamanlar geçerli olan psikanaliz kanaatlerine göre, (...) diğer insanlardan uzak durma ve dünyayla duygusal bir mesafe tutma, kişilik zayıflığı olarak kabul ediliyor­ du. “Kutsanmış kişiler” olarak adlandırdığım bir grubun içindekilerin toplama kampındaki takdire şayan davra­ nışları hakkındaki yorumlarım, benim bu her şeyden uzak duran insanlardan ne kadar etkilendiğimi ortaya koyar. Bilinçdışlarıyla hiçbir ilişkileri kalmamıştı, ama yine de, aşırı zorluklar karşısında kendi değerlerine sarılmış, kamp deneyimlerinden neredeyse hiç etkilenmemiş bi­ çimde, eski kişilik yapılarını sürdürdüler. (...) Yürürlükte­ ki psikanaliz kuramına göre kolaylıkla bölünüp parçala­ nabilecek, zayıf kişiliklere sahip olınası gereken bu in­ sanlar, en başta kişiliklerinin güçlülülüğü sayesinde kah­ raman liderler oluverdiler.35 G erçekten de, araştırm alar uzay gem ilerinde en etkili şekilde hayatta kalmayı başaran ve böyle bir yaşam için gerekli duyum sal yoksunluğa uyum gösterebilen kişilerin -y irm i birinci yüzyıldaki yoldaşlarım ızın- her şeyden uzaklaşıp kendi içlerine çekilebilenler olduğunu göster­ mektedir. A rthur J. Brodbeck, delilleri özetledikten sonra, “ uzun uzay yolculukları için gerekli koşullara en iyi daya­ nabilenin şizoid kişilik olabileceğine inanm ak için neden­ ler vardır” diye yazar.36 Bu insanlar, çağımızın aşın uyaran­ larının yok edeceği iç dünyayı korurlar. Bu içedönük kişi­ ler, yaşam a karşı “yapıcı” şizoid bir tavır geliştirm eyi öğ-

36 Rutio Mtty

rendiklerinden bu ezici uyaranlara veya onların yokluğuna rağ m ea var olm aya devam edebilirler. Onu bulduğumuz şekliyle dünyada yaşam ak zorunda olduğum uzdan, yapıcı şizoid tavrın ayırt edilm esi, sorunum uzun önemli bir par­ çasıdır. Kayıtsızlık, aşk ve iradenin geri çekilm esi, onların “önemli olm adığı” dem eci, sorum luluğun ertelenmesidir. Kayıtsızlık, stres ve kargaşa zam anlarında gereklidir ve günüm üzdeki uyaran m iktarının çokluğu bir stres biçim i­ dir. Fakat kayıtsızlık, “norm al” şizoid tavrın tersine, boşlu­ ğa götürür ve kişinin kendini savunabilm e, hayatta kala­ bilm e yetisini azaltır. Kayıtsızlık terimiyle açıkladığımız durum ne kadar anlaşılır olursa olsun, kayıtsızlığın baş ka­ zazedeleri olan aşk ve iradeye yeni bir temel bulm ak da şarttır.

37 ıw irade

BİRİNCİ BÖLÜM AŞK

39 A f* w* im de

40

2

SEKS VE AŞK PARADOKSLARI Cinsel ilişki evrensel sürecin insan suretidir. -Eski bir Çin atasözü Bir hasta şu rüyayla geldi: “Karımla birlikte yataktayız, ara­ mızda da muhasebecim. Karımla ilişkiye girecek. Bu durum­ da hissettiklerimse tuhaf - nedense uygunmuş gibi geldi -Dr. John Schimel tarafından bildirilmiştir.

Batı geleneğinde dört çeşit aşk vardır. Birincisi seks ya da şehvet diye adlandırdığım ız libidodur. İkincisi üretme veya yaratm a dürtüsü -e sk i Yunanlıların deyişiyle, daha yüksek varlık ve ilişki biçim lerine g ereksinim -olan e ro s ’tur. Üçüncüsü philia, veya dostluk, kardeş sevgisidir. Dördüncüsü ötekinin refahı için adanmış sevgi, ilk örneği insanın Tanrı sevgisi olan agape veya Latinlerin adlandır­ dıkları biçimiyle caritas ’tır. İnsanın her gerçek aşk deneyi­ mi, bu dördünün değişen oranlarda karışımıdır.

41 Aşk w inufa

Seksle başlam am ızın nedeni sadece toplum umuzun başladığı yer olması değil, aynı zamanda her insanın biyo­ lojik varlığının da onunla başlamış olmasındandır. H er bi­ rim iz varlığım , tarihin bir anında bir erkek ve bir kadının, T. S. E lliot’uıı sözüyle “arzu ve kasılım arasındaki” geçidi aştığı gerçeğine borçludur. Toplumumuzda seks ne kadar sıradanlaştırılırsa sıradanlaştınlsm , seks hala yaratımın gü­ cü, ırkın devamını sağlayan dürtü, hem insanoğlunun en yoğun zevki hem de en yaygın kaygısı olarak hüküm sür­ mektedir. Seks, şeytani biçim inde bireyi um utsuzluk ba­ taklıklarına savurabilir ve erosla birleştiğinde, o um utsuz­ luğundan çıkarıp esriklik yörüngelerine fırlatabilir. Eskiler seksi veya şehveti, ölümü kabullendikleri kadar doğal kabullenm işlerdir. Seksi ana sorunum uz olarak be­ lirleyip, ona aşkın dört biçiminin ağırlığını yüklem eyi, an­ cak m odem çağda geniş çapta başarabilm işizdir. F reud’un seks olgusunu aşın şekilde büyütmesine rağm en, - k i ora­ da Freud m odem tarihin tezinin ve antitezinin çatışm asının sesi olm u ştu - cinselliğin, ırkın süren gücünün tem eli oldu­ ğu ve Freud’un verdiği boyutu olm asa da önem i taşıdığı bir gerçektir. R om anlanm ızda ve tiyatro oyunlarım ızda seksi dilediğim iz gibi önem sizleştirsek, olum suzlayarak ve isti­ fimizi bozm ayarak onun gücünden kendim izi korusak da, cinsel tutku bizi hazırlıksız yakalamak ve hâlâ mysterium trem endum olduğunu kanıtlam ak için her an tetikte bekler. Fakat günüm üzde seks ve aşk ilişkisine bakar bakm az, kendimizi çelişkiler girdabına yakalanm ış buluruz. Bu ne­ denle, toplum um uzda seksi çevreleyen garip paradoksla­ rın kısa bir olgusal tarifiyle başlayarak rotamızı saptaya­ lım. 42 Rotla May

C İN S E L YABAN Ani cinsel istekleri, duyguları ve dürtüleri yadsımanın m oda olduğu ve kişinin nazik topluluğun içinde seksten söz edemediği Viktorya dönem inde, tüm bu konuyu, iğ­ renmeyi kutsallaştırm a havası kapladı. Erkekler ve dişiler birbirilerini, hiçbirinin cinsel organı yokm uşçasına ele al­ dılar. W illiam Jam es, diğer her konuda zamanının çok ile­ risinde olan o yılm az savaşçı, seksi yüzyılın sonuna özgü nazik bir nefretle ele aldı. Yeni bir çığır açan ‘'Psikoloji İl­ keleri” adlı iki ciltlik kitabının tüm ünde, sonuna “bu ayrın­ tıları tartışm ak pek hoş o lm a z ..;” diye not düşülm üş tek bir sayfa sekse ayrılmıştı.) Fakat W illiam B lake’in, Viktoryacılıktan bir asır önceki “arzulayıp da bir şey yapmayan kıran üretir” uyarısı, daha sonraki psikoterapistler tarafın­ dan fazlasıyla kanıtlandı. Viktorya dönem inde yaşayıp seksi inceleyen Freud, insan bedeninin ve benliğin hayati bir parçasını kesm ekten kaynaklanan nevrotik belirti ba­ taklığı tanımında haklıydı./ Daha sonra, 1920’lerde, neredeyse bir gecede, kökten bir değişiklik oldu. Bastırmanın karşıtının -y an i cinsel eği­ tim in, konuşm a, hissetme ve ifade özgürlüğünün- sağlıklı etkiler göstereceği inancı, liberal çevrelerde savaşçı bir inat haline geldi ve aydınlanm ış kişi için tek desteği açık­ ça oluşturdu. Birinci Dünya Savaşı’nı takip eden şaşırtıcı derecede kısa süre içinde seks hiç yokm uş gibi davran­ m aktan, aklımızı sürekli sekse takar hale geçtik. Eski Ro­ m alılardan bugüne dek sekse hiçbir toplum un vermediği kadar önem veriyorduk artık ve bazı bilginler zihnimizin seksle, tarihin hiçbir dönem inde, hiçbir toplum da görül­ mediği kadar çok meşgul olduğuna inanıyorlar. Bugün

A fk t v im d r

seks hakkında konuşm am ak bir yana, M ars’tan Times M eydanı’na gelen bir ziyaretçiye, başka hiçbir iletişim konum uz yokm uş gibi görünebiliriz. Bu sadece bir Amerikan saplantısı değildir. Örneğin, okyanusun ötesinde İngiltere’de “rahiplerden biyologlara herkes işin içindedir” . L ondra’nın, The Times Literary Supplem ent’mdaki zeki bir ilk sayfa m akalesi, “şişirilm iş Kinsey sonrası faydacılığı ile Chatterley sonrası ahlaki yükselişe” dikkati çeker. “Herhangi bir gazeteyi, herhangi bir gün (özellikle pazar günü) açarsanız, büyük ihtim alle doğum kontrolü, kürtaj, zina, m üstehcen yayınlar, razı ye­ tişkinler arasında eşcinsellik veya (bunların hiçbiri olm az­ sa) ergenlerim iz arasındaki çağdaş ahlak kalıplan konu­ sundaki düşünceleri halka sunan bir bilirkişi bulursu­ nuz” .2 Kısmen bu kökten değişimin bir sonucu olarak, bugün pek çok terapist, seksi bastırm ayı F reud’un Birinci Dünya Savaşı öncesi histerik hastalarındaki gibi sergileyen hasta­ larla nadiren karşılaşır. Aslında, bize yardım a ihtiyacı ol­ duğu için gelen insanlarda bunun tam tersini görüyoruz: Seks hakkında bol laf, bol cinsel etkinlik, neredeyse kim ­ senin sık sık ve dilediği kadar eşle yatağa girm ek üzerine getirilm iş kültürel yasaklam alardan şikayet etm eyişi. Fa­ kat bizim hastalarım ızın şikayet ettiği, duygu ve tutku ek­ sikliğidir. “Bu tartışma galeyanının garip tarafı, insanın azat edilm iş olm anın ne kadar az tadına vardığıdır.”3 Bu kadar çok seks ve bu kadar az anlam ve hatta zevk! Viktorya dönemi insanı, cinsel duygular taşıdığını kim ­ senin bilm esini istem ezken, biz bunları taşım azsak utanı­ rız. 1910’dan önce, bir bayana “seksi” deseniz, kendini 44

RoüoMan

hakarete uğramış sayardı; günüm üzde ise bu iltifata değer verir ve tüm çekiciliğini önünüze sererek sizi ödüllendirir. Hastalarımızda sıklıkla cinsel soğukluk ve iktidarsızlık so­ runları görülür, fakat gözlem lediğim iz tuhaf ve acı olan şey, cinsel hisler taşımadıkları başkaları tarafından anlaşıl­ masın diye ümitsizce ne kadar çok çabaladıklarıdır. Viktorya döneminin ince erkeği ve kadım cinselliği yaşadığında suçlu oluyordu; şimdi biz yaşam adığım ızda suçlu oluyo­ ruz. Bu nedenle, bir paradoks, aydınlanmanın kültürüm ü­ zün cinsel sorunlarını henüz çözem emiş olmasıdır. Yeni aydınlanm anın, bireyin artan özgürlüğü başta olmak üze­ re, önemli olumlu sonuçları elbette vardır. Dıştan gelen so­ runların çoğu giderilm iştir: Cinsel bilgiler herhangi bir kitabevinden satın alınabilir, gebeliği önleyiciler, İngiliz kontesinin düğün gecesinde iddia ettiği gibi “seksin sıra­ dan halka fazla” olduğuna hâlâ inanılan Boston hariç her yerde rahatlıkla bulunabilir. Çiftler, hiçbir suçluluk duy­ madan ve çoğunlukla iğrenm e hissi yaşam adan cinsel iliş­ kilerini tartışabilir, onu her ikisi için de daha tatmin edici ve anlamlı hale getirme gerekliliklerini üstlenebilirler. Bu olumlu yönler küçüm senm em elidir. Dış sosyal kaygı ve suçluluk duygusu azaldı; buna sevinm em iş insan kalın ka­ falıdır. Fakat iç kaygı ve suçluluk duygusu arttı ve bunlar bir bakıma daha lıastalıklıdırr baş edilm esi daha zordur, bireye dış kaygıdan ve suçluluktan daha ağır bir yük dayatır.^ Bir kadının geçmişte erkekler tarafından karşı karşıya bırakıldığı sorun basit ve dolaysızdı: Acaba kadın onunla yatağa girer mi yoksa girm ez mi? Bu, kadının kültürel ge­

Aşk w irati*

lenekler karşısında nasıl durduğunun doğrudan bir sonu­ cuydu. Günüm üzde erkeğin sorduğu soru, “Kadın yapacak mı yapm ayacak m ı?” değil de, “Yapabilir mi yapam az mı?”dır. Artık sora, kadının kişisel yeterliliğine, yani, kadı­ nın o göklere çıkarılan, sara nöbetine benzem esi gereken orgazm a ulaşıp ulaşam am a yetisine kaymıştır. İkinci soru­ nun, cinsel karar sorununu olması gerektiği yere koyduğu konusunda anlaşsak bile, birinci soruyla baş etm enin da­ ha kolay olduğu gerçeğini görmezden gelem eyiz. Kadın hastalarım dan biri “beni sevişm ede çok iyi bulm ayacak” korkusuyla yatağa girm iyordu. D iğer birinin korkusu ise “nasıl yapıldığını bile bilm iyoram ”du ve adamın bunu ken­ disine karşı kullanacağını düşünm esiydi. Bir diğeri de bi­ rinci evliliğinde hiç orgazm olmadığı için yine olam ayaca­ ğını düşündüğünden, ikinci evlilikten ölümüne korkuyor­ du. Kadının duraksaması genellikle “bana geri dönm ek is­ teyecek kadar benden hoşlanm ayacak” şeklinde açıklana­ bilir. Geçm iş yıllarda toplum un katı geleneklerini suçlayabi­ lir ve kendinize, yaptığınızın veya yapmadıklarınızın sizin değil toplum un suçu olduğunu söyleyerek özsaygınızı ko­ ruyabilirdiniz. Bu size ne yapmak istediğinize karar ver­ mek veya bir karara doğru eğilm eyi beklem ek için biraz zaman kazandırırdı. Fakat mesele sadece başarınız oldu­ ğunda, yeterlilik duygunuz ve özsaygınız hemen gündeme gelir, buluşmanın bütün ağırlığı sınavı nasıl geçebileceğiniz konusuna yönelir. Kızların erkeklerin odalarına girmelerine izin verilen saatler konusunda yetkililerle didişen üniversite öğrenci­ leri, kuralların aslında bir nimet olduğunu tuhaf bir biçim ­ 46 May

de görm em ektedirler. Kurallar öğrenciye kendini bulması için zaman verir. Ö ğrenci^hazır olm adan önce bağlanm a­ m ak için bir davranış yöntem i düşünm ek, prova etm ek ve denem e niteliğindeki ilişkilere girişm ek için rahat bir ye­ re sahiptir; ki bunlar yetişkinliğe geçişin birer parçasıdır. Baskı altında cinsel ilişkilere girm ektense, psikolojik bağ­ lılık yokken fiziksel açıdan bağlanarak duygulara aykırı davranm aktansa, kesin ve açık bir şekilde bağlanm am ak daha iyidir. Kişi kurallara karşı gelm iş olur; fakat kurallar en azından karşı konulacak bir temel yaratırlar. Benim ile­ ri sürdüğüm , kurallara uyulsa da uyulm asa da doğrudur. Yeni cinsel özgürlükleri nedeniyle anlaşılır bir biçimde kaygı duyan birçok çağdaş öğrenci bu kaygıyı bastırır (“ki­ şi özgürlüğü sevm elidir”) ve sonra da baskının verdiği ek kaygıyı, kendilerine daha çok özgürlük verm edikleri ge­ rekçesiyle üniversite yetkililerine saldırarak telâfi ederlerj Seks konusunda ileriyi görem eyen liberalizm de farkına varamadığımız şey, bireyi sınırsız ve boş bir özgürlükler denizine atmanın kendi başına özgürlük verm ediği, aksine iç çatışma olasılıklarını artırdığıdır. Kendimizi adadığımız cinsel özgürlük tüm üyle insancıl olm aktan uzak kalmıştır# Sanatta da, özgürlüğün tek başına sorunum uzu çözece­ ğine inanmanın nasıl bir yanılsam a olduğunu keşfediyo­ ruz. Örneğin tiyatroyu ele alalım . “Seks Bitti m i?” başlık­ lı bir m akalede, New York Tim es'm eski tiyatro eleştirm e­ ni Howard Taubm an. bir sürü oyunda gözlem lediklerim i­ zi özetliyordu: “Seksle meşgul olmak sıkıcı bir öğleden sonra alışverişe çıkm aya benziyordu; arzuyla hiçbir ilişki­ si yoktu, hatta m erak da yok denecek kadar azdı.” 4 Rom a­ nı da ele alalım . “ Viktorya dönem i insanlarına karşı ayak47 Aftc t* irade

lanmada” diye yazar Leon Edel, “Aşırılar yararlılıklarını yitirdi. Bugüne dek rom anı zenginleştirm ekten çok fakir­ leştirdiler” .5 Edel, bütünüyle gerçekçi “aydınlanm ada” , rom anda seksin insanlıktan uzaklaştırdığının yaşandığını zeki bir biçim de gözler önüne serer. “Z ola’da cinsel karşı­ laşm alar” vardır diye ısrar eder” ve bunlar, D. H. Lawrenc e ’m anlattıklarından çok daha fazla gerçeklik ve insanlık içerir” Sansüre karşı ve ifade özgürlüğü için yapılan savaş, ka­ zanılması gereken büyük bir savaştı, fakat yeni bir deli göm leği haline gelm edi mi? Hem roman hem de oyun ya­ zarları, “karakterlerinin cinsel davranışlarının hiçbir ayrın­ tıyı esirgemeyen anatom ik belgeleriyle dolu zorunlu sah­ neler içermeyen m etinler teslim etm ektense daktilolarını rehine vermeyi yeğlerlerdi” . 7“înatçı aydınlanmamız” ken­ di kendini baltalıyor: Korum aya koyulduğu cinsel tutku­ nun ta kendisini yok ediyor. Gerçekçi tarihsel kayıt dev­ rinde, sahnede ve rom anda ve hatta psikoterapide, hayal gücünün erosun yaşam gücü olduğunu ve gerçekçiliğin, ne cinsel ne de erotik olduğunu unuttuk. G erçekten de, gü­ nün herhangi bir saatinde herhangi bir çıplaklar kampına gitmenin de kanıtlayacağı gibi, bütünüyle çıplaklıktan da­ ha az seksi hiçbir şey yoktur. Fizyolojiyi ve anatomiyi kişilerarası yaşantıya; sanata, tutkuya, bizi sarsm a veya cezp etm e gücü olan erosun m ilyonlarca biçim ine dönüş­ türm ek için hayal gücünün (ki daha sonra buna am açlılık diyeceğim ) içinde dem lendirm ek gerekir. Kendini tüm üyle gerçekçi ayrıntıya indirgeyen bir “ay­ dınlanma” , insan hayaliyle erotik tutku arasındaki ilişkinin yarattığı kaygıdan kaçış değil de nedir? 48

ftoUoMuy

TEKNİKLER YOLUYLA KURTULUŞ İkinci paradoks, seks ve sevişm e teknikleri üzerindeki yeni vurgunun geri tepmesidir. B ir toplum da kişilerin pe­ şinde koştuğu nasıl-yapılır içerikli kitapların veya piyasa­ daki o konudaki yayınların sayısıyla, söz konusu kişilerin cinsel tutkuları ya da cinselliğe katılımdan aldığı zevk ara­ sında ters orantı olduğunu sık sık düşünürüm . Elbette ki bu tip yayınlardaki tekniklerin, golf oynam a olsun, oyuncu­ luk olsun, sevişme oîsun, yanlış bir tarafı yoktur. Fakat seks tekniğini gereğinden fazla vurgulam ak, sevişmeyi m ekanikleştiren bir tavra yol açar ve beraberinde yabancı­ laşm ayı, yalnızlık duygusunu ve benlik yitimini getirir. Yabancılaşmanın bir yönü, asırlardır aynı usule sahip olan aşığın, yerini m odem etkinliği olan bilgisayar işlet­ mecisine bırakmasıdır. Çiftler, K insey’in saptadığı ve stan­ dartlaştırdığı şekilde, sevişm elerinde çetele tutm aya ve za­ man çizelgelerine çok fazla önem veriyorlar. Orada belir­ tilen sıklığın gerisinde kaldıklarında kaygılanıp, kendilerini isteseler de istem eseler de yatağa gitm eye zorluyorlar. M eslektaşım Dr. John Schimel "hastalarım sabırlı bir şe­ kilde. veya farkında olm adan, eşlerinin ellerinde yıkıcı bir m uam eleye dayandılar, fakat cinsel sıklık tablosunun geri­ sinde kalmayı aşkın kaybolması biçiminde yaşadılar” diye gözlem liyor.8 Erkek, bu sıklık tablosunun gerisinde kalır­ sa, sanki erkeksi konum unu kaybediyorm uş duygusuna kapılıyor, kadın ise, erkeğin kendisine kur bile yapmadığı bir dönem yaşayınca, kadınsı çekiciliğini kaybettiğini dü­ şünüyor. Kadınların kendi aralarında ilişkileri için kullan­ dıkları “erkekler arasında” sözü, antrakt gibi bir zaman boşluğunu ifade eder. İncelikli m uhasebe ve listeleri -" B u

hafta ne sıklıkta seviştik?", “Bana bütün akşam yeterli il­ giyi gösterdi m i?” , “Ön sevişm e yeteri kadar uzun m uy­ du?”- kişiyi, bu en içten gelen davranışın kendiliğindenliğinin nasıl sürebileceği konusunda şüpheye düşürür. İn­ sanlar bilgisayardaki bir sevişm e oyunun kulisinde dola­ şıp duruyorlar, tıpkı Freud’a göre eskiden anne babaların yaptığı gibi. Zihnin tekniklerle bu denli meşgul olduğu bir ortam da, sevişm e hakkında sorulacak tipik sorunun, “Sevişm ede tutku, anlam veya zevk var mıydı?” yerine “ Performansım ne kadar iyiydi?” olm asına şaşırm am ak gerekir.9 Örneğin Cyril C onnolly’nin “orgazm ın zulm ü” dediği şeye ve bir başka yabancılaşm a şekli olan, aynı anda orgazm a ulaşm a kaygısına bakalım . İtiraf etmeliyim ki, insanlar “vahiy gi­ bi orgazm ”dan söz ettiklerinde, “Niçin bu kadar çok uğ­ raşm ak zorunda olsunlar?” diye m erak ediyorum . Bu şa­ tafatlı efektlere ilgi duym akla, hangi kendine güvensizlik çukurunu, hangi iç yalnızlık boşluğunu doldurm aya çalışı­ yorlar? Ne kadar seks, o kadar iyi tutum undaki seksologlar bi­ le, orgazm a ulaşm aya tedirgince yapdan aşırı vurgunun ve eşi “tatmin etm eye” yapıştırılan önemin karşısındadırlar. Erkek kadına m utlaka “gelip gelm ediğini” , “iyi olup ol­ m adığını” sorar veya üstü kapanmayacak bir deneyim i ta­ nımlamak için üstü kapalı bir sözcük kullanır. B iz erkek­ ler, bu aşk eylem ini yorum lam aya çalışan Sim one de Beauvoir ve diğer kadınlar tarafından, o anda kadının kendi­ sine sorulm asını istediği son sorunun bu olduğuna dair uyarılıyoruz. Dahası, kafayı tekniğe takm a, kadının fiziksel ve duygusal olarak en çok istediği şeyi, yani erkeğin zir-

50

HoUoMny

ve anında içinden gelen coşkunluğu, onun elinden alır. Bu coşkunluk kadına kendisinin ve deneyim in elinden gelen heyecanı ve esrikliği verir. Roller ve başarı konusundaki bütün saçmalıkları kafam ızdan attığım ızda, ilişkideki ya­ kınlığın şaşırtıcı bir biçimde ne kadar önemli olduğu gerçe­ ği kalır geriye -buluşm a, yakınlaşm anın nereye gideceği­ ni bilm em enin verdiği heyecan, kendinden emin olm a ve kendini verm e, ilişkiyi unutulm az kılar. Hayatın bize suna­ cağı herhangi bir ocakla ısınma gereksinimi duyduğum uz­ da bu olayın hafızamızda tekrar tekrar canlanmasının nede­ ni, bu yakınlık değil midir? Toplum um uzda, bir ilişkiyi kuran şeylerin -zevklerin, fantezilerin, düşlerin, geleceğe dair um utların, geçmişten gelen korkuların- insanları birlikte yatağa girm ekten daha utangaç ve savunmasız yapması oldukça gariptir. O nlar cinsel yakınlıktaki psikolojik ve ruhsal çıplaklıktan, fizik­ sel çıplaklıktan sakındıklarından daha çok sakınırlar.

YENİ PÜRİTENLİK Üçüncü paradoks, göklere çıkardığım ız cinsel özgürlü­ ğüm üzün yeni bir tür püritenliğe dönüştüğüdür. Bunu kü­ çük “p” harfiyle yazdım çünkü asıl Püritenlik ile karıştırıl­ m asını istem iyorum . Söz konusu o anlayış, H aw thorne’un “ Kızıl Damga” adlı eserindeki H ester ve D im m esdale’in tutkusunda olduğu gibi, çok farklı bir şeydi.10 Ben püritenliği, bize Vîktorya dönem i atalarım ızdan geldiği, ve sana­ yileşm e, duygusal ve ahlaki bölm elendirilm e ile birleştiği şekliyle ele alıyorum. Bu püritenliği, üç unsurdan oluşm uş olarak tanım lıyo­ rum . B irincisi, bedene yabancılaşm a durum u. İkincisi, 51 A jd ttv irade

duygunun akıldan ayrılması. Üçüncüsü de bedenin bir makine gibi kullanılm ası. Yeni püritenliğim izde, sağlığın bozulması günahla eş­ değerdir.11 Eskiden giinah, kişinin cinsel arzularına teslim olması anlam ına gelirdi; şimdi ise tam bir cinsel dışavu­ rum yaşam am a anlamındadır. Çağdaş püritenim iz, libido­ yu bastırmayı ahlaka aykırı görür. G örünüşe göre bu anla­ yış, okyanusun her iki tarafında da geçerlidir: Londra’da yayımlanan Times Literary Supplem ent, “Ahlaki bir görev anlayışıyla biriyle yatağa girm eye kararlı ilerici bir aydın­ dan daha iç karartıcı olan çok az görüntü vardır (...) Dün­ yada, uygun şekilde yönlendirilmiş tutku aracılığıyla kur­ tuluşun m odern savunucusundan daha yüksek görüşlü bir püriten yoktur” diye yazar.12 Eskiden kadın bir erkekle ya­ tağa girdiğinde suçlu olurdu; şimdi ise, birkaç buluşm a­ dan sonra hâlâ isteksizse kendini belli belirsiz suçlu hisse­ der; onun günahı “verm e’ yi reddetmedir. Her zaman tü­ müyle aydınktnmış (ya da en azından öyle görünen) eş ise, kızgınlığını açıkça göstererek kadının suçunu dindirmeyi reddeder (kadın bu konuda onunla kavga edebilse işler onun için daha kolay olabilirdi). Fakat erkek tüm hoşgö­ rüsüyle, her buluşm a sonrası onu düştüğü bu durumundan kurtarmak için m ücadeleye hazır bekler ve elbette ki bu durumda kadının “hayır” deyişi, onun daha büyük suçlu­ luk duym asına neden olur. Tabii ki, bütün bunlar, insanların sadece seks yapmayı değil, aynı zam anda bunu kendilerini tutkuya ya da eşin üstünde sağlıksız bir baskı uygulayacak olan uygunsuz bir bağlılığa kaptırmadan yapabilmeyi de öğrenmek zorunda oldukları anlam ına gelir. Vıktorya dönemi insanı, sekse ka-

52 R(4l c Stny

rışm adan aşkı elde etm eyi aradı; m odem insan ise aşka karışm adan seksi elde etm eyi arıyor. Bir keresinde, çağdaş aydınlanm ış insanın sekse ve aş­ ka olan tavrının izlenimci bir resm ini çizerek kendimi oyalamıştım. Yeni bilge diye adlandırdığım bu resmi sizinle paylaşm ak istiyorum: Yeni bilge, toplum tarafından hadım edilmez, ama Origen gibi kendi kendini hadım eder. Ona göre, seks ve beden, içinde bulunulması gereken bir şey değil, televizyon spi­ kerinin sesi gibi geliştirilmesi gereken araçlardır. Yeni bilge, aşkla kimseyi korkutacak hali kalmayıncaya dek herkesi severek, kendini tüm tutkuları yayma ilkesine tutkulu bir şekilde adayarak ifade eder. Tutkularını dene­ lim altında tutmadıkça, onlardan ölesiye korkar ve tam dışavurum kuramı da tam anlamıyla onun yularıdır. Öz­ gürlük inağı, bastırdığıdır; tam cinsel sağlık ve tam cinsel tatmin ilkesi, erosu yadsımasıdır. Eski Püritenler seksi bastırdılar ve tutkuluydular; yeni püriten ise tutkuyu bas­ tırır ve cinseldir. Amacı bedeni geri çekmek, doğayı köle­ leştirmeye çalışmaktır. Yeni bilgenin katı tam özgürlük ilkesi özgürlük değil, yeni bir deli gömleğidir. Bütün bunlan, bedeninden ve doğadaki merhametli köklerinden korktuğu için, topraktan ve yaratıcı gücünden korktuğu için yapar. O bizim kendini doğa üzerinde güç kazanma­ ya, daha güçlü olmak için bilgi kazanmaya adamış, ikin­ ci Bacon’ımızdır. Tam da bu dışavurum sayesinde, (köle­ yi, isyan etmeye duyduğu güçlü isteğin tümü yok edilin­ ceye dek çalıştırmak gibi) cinsellik üzerinde güç kazanır­ sınız. Seks bizim, mağara adamının oku ve yayı, manive­ lası, keseri gibi, aletimiz oluyor. Seks, yeni makine, Machina Ultima. 53 A fk ıv im de

Bu yeni püritenlik çağdaş psikiyatri ve psikolojiye fark ettirm eden sızdı. Evlilik terapisi üzerine yazılmış kitaplar­ da, terapistlerin cinsel birleşm eden söz ederken yalnızca “s.km ek” sözcüğünü kullanmaları gerektiği ve hastaların da kullanması için ısrar etmesi gerektiği açıklanmaktadır; çünkü diğer sözcükler hastanın ikiyüzlülüğüyle işbirliği yapar. Burada önemli olan o sözcüğün kullanılması değil­ dir: Elbette ki, haklı olarak s.kişme denebilecek hayvani fakat özbiJinçli, katıksız şehvet ve bedensel coşkunluk, in­ san deneyimi yelpazesinin dışında tutulmamalıdır. İlginç olan şey, bir zam anlar kullanılması yasaklanmış olan söz­ cüğün şim di, bir gereklilik, ahlaki bir gerekçeyle dürüst­ lük görevi haline dönüştürülm üş olmasıdır. Çiftleşm enin biyolojik yönünü reddetm ek, kesinlikle ikiyüzlülüktür. Fakat aradığım ız şey cinsel gerginliği yok etm ekten çok, kişisel yakınlık içeren bir ilişki, yarın ve yarından sonraki günlerde hatırlanacak kişisel bir yakınlıkken, cinsel dene­ yimi sadece s.kişm e sözüyle açıklam ak da ikiyüzlülüktür. İlki utangaçlığa hizm et eden bir ikiyüzlülüktür. İkincisi ise kendine yabancılaşm aya hizmet eden bir ikiyüzlülük, ya­ kın ilişki kaygısına karşı kendini savunmadır. İlki Freud’un çağının sorunuyken İkincisi bizim sorunumuzdur. Yeni püritenlik, tüm dilimizin kişiliksizleşm esini de beraberinde getirir. Sevişm ek yerine, "seks yapıyoruz” ; cinsel birleşm e yerine, “beceriyoruz” ; “yatağa gitm ek” yerine, birini “düzüyoruz” veya (Tanrı hem dilim ize hem de bize yardımcı olsun) “düzüşüyoruz” . Bu yabancılaşm a günüm üzde o kadar yerleşm iştir ki, bazı psikoterapi okul­ larında, genç psikiyatrlara ve psikologlara, sadece argo sözcükleri kullanm anın “tedavi edici” olduğu öğretilm ek­ 54 RoUo May

tedir; hasta sevişm eden söz ederse, m uhtemelen bir bastır­ ma durum unu gizliyordur; bu nedenle - yeni püritenlik sağ olsun! - ona sadece s.kiştiğini bildirmek bizim erdem ­ li görevim izdir. Herkes Viktorya dönemi ahlakçılığının son kalıntılarını temizleme konusunda o kadar kararlı görünü­ yor ki, bu farklı sözcüklerin farklı türde insan deneyimini anlattığını tamamen unutuyoruz. M uhtem elen, çoğu insan, farklı sözcüklerle açıklanan farklı cinsel ilişki türlerini ya­ şam ıştır ve bunları ayırt etm ekte güçlük çekmez. Ben bu farklı deneyim ler arasında bir değer yargısında bulunmak istem iyorum ; her biri kendi ilişki çeşidine uygundur. Her kadın bazen. Rüzgar Gibi Geçti film inde Rhett Butler ve Scarlet O ’Hara arasında geçen o bildik sahnede olduğu gi­ bi, ayaklarının yerden kesilm esini, alıp götürülmeyi ve başlangıçta hiç olmayan tutkuya zorlanm ak ister. Fakat bütün cinsel yaşamı boyunca kadın sadece “düzülüyorsa” , kişisel yabancılaşm asının ve seksi reddetm esinin eli kula­ ğındadır. Terapist bu farklı türdeki deneyim lerin değerini bilm ezse, hastanın bilincinin büzülm esine ve budanmasına başkanlık edecek, hastanın ilişki kurm a yeteneği ile birlik­ te bedensel farkındalığındaki daralmayı onaylayacaktır. B u, yeni püritenlik üzerine yapılan en büyük eleştiridir: Yeni püritenlik duyguları büyük oranda sınırlar, eylemin sonsuz çeşitliliğini ve zenginliğini engeller, duygusal yok­ sullaşm aya yol açar. Yeni püriteııliğin toplum üyeleri arasında için için düş­ m anlık oluşturması şaşırtıcı değildir. Bu düşmanlık da, ge­ nellikle cinsel eylem e yapılan gönderm elerde ortaya çıkar. Birinin kullanıldıktan sonra çöpe bile atılm ayacak kadar önem siz olduğunu belirtm ek için küçüm sem e sözü olarak 55 Aşk w imtir

“s.klir git” ya da “s.kerim seni” deriz. Buradaki biyolojik arzu onun “reductio ad absürdüm "üdür.* G erçekten de, “s.km ek” sözü, çağdaş dilim izde şiddetli bir düşmanlığı belirtm ek için kullanılan en yaygın küfürdür. Bunun ka­ zayla olduğunu düşünm üyorum .

FREUD VE PÜRİTENLİK Freudyen psikanalizin, hem yeni cinsel özgürlükçülük­ le hem de püritenlikle birbirine nasıl dolandığı çok etkile­ yici bir öyküdür. Toplumsal eleştirm enler kokteyl partile­ rinde, yeni cinsel özgürlüğün temel girişim cisinin veya en azından ilk sözcüsünün Freud olduğu noktasında birleşir­ ler. Fakat bu eleştirm enlerin görem ediği, Freud ve psika­ nalizin, yeni püritenliği hem olum lu hem de olum suz bi­ çimleriyle yansıttığı ve dile getirdiğidir. Psikanalist püritenlik, F reud’un bizzat örneklendirdiği, sert dürüstlüğe ve beyinsel doğruluğa verdiği önem bakı­ mından olumludur. Öte yandan, beden ve benliğin, doğru­ suyla eğrisiyle “cinsel nesneler” olarak birer tatm in m eka­ nizması gibi görülebileceği yeni bir sistem oluşturması ba­ kımından olumsuzdur. Psikanalizin seksi, gerilim i azalt­ mak için bir “gereksinim ” olarak düşünme eğilim i bu ye­ ni püritenlikle işbirliği yapar. Bu nedenle, toplum um uzdaki yeni cinsel değerlere psikanalitik kılıflar bulunurken onlara nasıl tuhaf değişiklik­ ler yapıldığını anlamak için bu sorunu araştırmak zorunda­ yız. Psikanalizin felsefi yönünün tartışıldığı bir toplantıda, 1936-37’de Am erikan Psikiyatri Derneği Başkanı olan Dr. * Bu terim T ürkçeye “ olm ayan eğri” şeklinde çevrilebilir, ancak yazar L atincesini kullandığı için bu şekilde bıraktım .

56 Rotla ılfnj/

C. M acfie Cam pbell, sert bir şekilde "psikanaliz berm uda şortlar içinde K alvinciliktir" dem işti. Bu özdeyişin sade­ ce yarısı doğrudur, fakat bu yarısı oldukça önemlidir. Freud’un kendisi de, güçlü karakteriyle, tutkularını dizginle­ m esiyle, zorlu çalışm asıyla olum lu anlam da püritenin mü­ kemmel bir örneğiydi. Freud, Püriten kom utan Oliver Crom w elFe hayrandı ve bir oğluna onun adını vermişti. Philip Rieff, Freııd: Ahlakçının Zihni adlı çalışmasında, "m ilitan püritenliğe olan bu yakınlık laik Yahudi aydınları arasında ender görülen bir şey değildi ve belirli bir inanç veya öğretiyle değil de bağım sızlıkla ve beyinsel doğru­ lukla kolalanm ış, tercih edilen bir karakter tipinin göster­ gesidir" der.13 Freud, çileci çalışm a alışkanlıklarıyla, püritenliğin en önemli yönünü, yani, bilimi bir m anastır ola­ rak kullanmayı gösterir. Zorlanımlı çalışkanlığı, titiz bir bi­ çim de, hayatta her şeyden (ve hatta hayattan bile) üstün gelen ve adlarına tutkularını mecazi değil gerçek anlam da yüceleştirdiği bilimsel am açlarına ulaşm aya adandı. Freud’un sınırlı bir cinsel yaşam ı olmuştur. Freud’un yaşam öyküsünü yazan E m est Jones’un anlattığına göre, cinsel dışavurumu geç, oluz yaşı civarında başladı ve er­ ken, kırk yaş civarında duruldu. Freud, kırk bir yaşınday­ ken arkadaşı W ilhelm Fliess’e, bunalımlı mizacından şika­ yet ederken "cinsel heyecanın da benim gibilere artık ya­ ran yok” dem işti. Diğer bir olay ise, onun bu yaş civarın­ da cinsel yaşam ının aşağı yukan sona erdiği gerçeğini gös­ term ektedir. Freud, D üşlerin Yorumu adlı kitabında kırklı yaşlarındayken bir defasında, genç bir kadından fiziksel olarak hoşlandığını ve yan istemli ona yaklaşıp dokundu­ ğunu anlatır. Kendisinde böyle bir çekim olasılığının

A fk ve imde

“hâlâ” bulunmasını nasıl hayretle karşıladığını yazar.'4 Freud, cinselliğin dizginlenmesi ve yönlendirilmesi ge­ rektiğine inanıyordu ve bunun hem kültürel gelişim hem de kişinin kendi kişiliği için özel bir değer taşıdığım düşü­ nüyordu. 1883’de, Martha Bemays ile olan uzun süreli ni­ şanlılığı sırasında, genç Freud gelecekteki karısına şöyle yazmıştı: Kitlelerin kendilerini eğlendirmelerini seyretmek ne hoş­ tur ne de akıl geliştiricidir; en azından ondan büyük zevk almıyoruz. (...) Bir keresinde “Carmen” gösterisini sey­ rederken fark ettiğim bir şeyi anımsıyorum: Kalabalık iş­ tahını köreltirken biz. kendimizi yoksun bırakıyoruz. Bü­ tünlüğümüzü korumak için yoksunluğumuzu sürdürüyo­ ruz, sağlığımızdan, zevk alma yeteneğimizden, duygula­ rımızdan tasarruf ediyoruz; ne olduğunu bilmediğimiz bir şey için kendimizi koruyoruz. Doğal güdülerin sürekli bastırılması bize incelik niteliğini verir. (...) Ve de bizim gibi kendilerini yaşam ve ölüm için birbirlerine zincirle­ yen, sadık kalmak için yıllarca kendilerini yoksun bıra­ kan ve eriyip giden, sevdiklerini kendilerinden ayıracak bir felaketten sonra muhtemelen yaşayamayacak olan in­ sanların bu uçtaki durumunu ...l5

Freud’un yüceltme öğretisinin temelinde, libidonun ki­ şide kendini yoksun bırakacak, bir yönden zevk almayı ar­ tırmak için başka bir yönden duygusal "tasarrufa” gidecek kadar var olduğuna ve eğer libido doğrudan sekse harca­ nırsa, sanatsal yaratıcılık gibi alanlarda kullanmaya yetme­ yeceğine olan inancı yatar. Freud’u olumlu olarak değer­ lendiren demecinde Paul Tillich yine de, “yüceltme kavra­ 58 RıMa May

mı Freud’un en püriten inancıdır” der.16 Psikanaliz ile püritenlik arasındaki ilişkiyi gösterirken, psikanaliz hakkında küçültücü bir yargıda bulunmuyorum. Asıl Püriten hareketi, on dokuzuncu yüzyılın sonunda Viktorya dönem inin ahlakçı bölm elerinde genel bir bozulm a­ ya uğram adan önce, onun en iyi tem silcilerinde takdire değer bir özellik olan dürüstlük ve gerçeğe adamayla nite­ lenm işti. M odem bilimdeki ilerlem e bu akım a çok şey borçludur ve gerçekten de bilimsel laboratuvarlardaki laik keşişlerin erdem leri olm adan bu ilerlem e de mümkün ol­ mazdı. Ayrıca, Psikanaliz gibi kültürel bir gelişme daima neden olduğu kadar sonuçtur da: psikanaliz, toplum da ge­ lişm ekte olan eğilim leri biçim lendirip etkilem ekle kal­ m az, onları yansıtır ve dile getirir. N eler olup bittiğinin bi­ lincindeysek, ne kadar zayıfça olursa olsun, eğilim lerin yönüne etki edebiliriz. O zaman da umarım yeni kültürel durum um uza uygun yeni değerler geliştirebiliriz. Fakat değerlerim izin içeriğini psikanalizden almaya çalışırsak, sadece değerler için değil, benlik imajımız açı­ sından da kafa karıştırıcı bir çelişkiye düşeriz. Psikanali­ zin, değerlerim izi sağlam a yükünü üstlenm esini beklem ek bir hatadır. Psikanaliz, daha önce yadsınan güdü ve arzu­ lan ortaya çıkarıp göz önüne sererek, bilinci genişletm eye çalışarak, hastanın kendisini değiştirm esini sağlayacak de­ ğerleri bulması için bir yol hazırlayabilir. Ancak kendi ba­ şına, kişinin yaşamını değiştirecek değerlere karar venne yükünü hiçbir zaman taşıyam az. Sokrates’in “kendini bil” öğüdünü, içinde yeni bir kıtayı, bastınlm ış bilinçdışı güdü­ lerin kıtasını banndıran derinliklere taşıması, Freud’un bü­ yük bir katkısıydı. Bu güdüleri bilinç düzeyine çekmek

t*imi*

için, aktarım ve direnç kavramları üzerine kurduğu terapi­ de kişisel ilişki teknikleri de geliştirdi. Psikanalizin popü­ lerliğinin gelgitleri ne olursa olsun, Freud ve diğerlerinin bulgularının sadece psikolojik iyileştirm eye değil, ikiyüz­ lü yıkıntıları ve kendini aldatmayı ortadan kaldırdığından, ahlaka da çok değerli katkıları olduğu bir gerçektir. A çıklam ak istediğim , toplum um uzda kişiliklerinde kendiliğinden değişim nirvanası ve ruhu teknik bir sürece teslim e etm ekten gelen sorum luluktan kurtuluş için yanıp tutuşan birçok kişinin değerlerinin arasında,psikanalizden kaçırıp eski püritenliklerine soktukları “ ifade özgürlü­ ğüm ün ve hedonizm in olduğudur. Cinsel tavırlar ve gele­ neklerdeki değişim in çok çabuk - hemen hemen yalnızca 1920!lerde - olduğu gerçeği, kişiliklerim izden çok giysi­ lerimizi ve rollerimizi değiştirdiğim iz varsayımını kanıtla­ maya çalışır. Burada eksik kalan, duyularımızı ve hayalle­ rim izi, zevk ve tutkunun zenginleştirm esine, aşkın anlam ı­ na açmaktı; biz bunları teknik süreçlere havale ettik. Bu tür bir “özgür” aşkta, insan sevmeyi öğrenem ez; özgürlük serbest kalm a değil, yeni bir deli göm leği haline gelir. Su­ nunda da cinsel değerlerim iz karm aşıklığa ve çelişkiye sü­ rüklendi, cinsel aşk ise şu anda gözlem lediğim iz, nere­ deyse çözülm ez paradokslara yol açtı. Bu durumu abartm ak ya da m odem akışkanlığın cinsel gelenek ve göreneklere olumlu katkılarını görmezlikten gelm ek istem iyorum . Tanımladığımız karışıklıklar, bireyin gerçek özgürlük olanaklarıyla el ele gider. Çiftler, seksi, bir zevk ve haz kaynağı olarak görebiliyorlar; doğal sek­ sin eylem inin bir kötülük kaynağı olduğu safsatasıyla sı­ kıştırılm adan, ilişkilerinin birbirini kullanm a gibi gerçek

60 RoUo Mny

kötülüklerine duyarlılaşabiliyorlar. Çiftler, Viktorya döne­ minde hiç olmadıkları kadar özgürce, ilişkilerini zengin­ leştirmenin yollarını araştırabiliyorlar. Artan sayıdaki bo­ şanmaların bile, ne kadar ciddi sorunlar yaratırsa yaratsın, çiftlerin artık birbirlerine “mahkum” olmadığını gösterip kötü bir evliliğe kılıf uydurmayı zorlaştırdığından olumlu bir psikolojik etkisi vardır. Yeni bir aşık bulma olasılığı, şu anda birlikte olduğumuzla kalmak istiyorsak, onunla ol­ mayı seçme sorumluluğunu kabul etmemizi gerekli kılar. Bir yandan biyolojik şehvet, diğer yandan da anlamlı bir ilişkiyi, birbirinin derinlemesine farkındalığını ve insani anlayış dediğimiz şeyin diğer yanlarını arzulamanın orta­ sında -her ikisini de kapsayan- bir cesaret geliştirme ola­ sılığı vardır. Cesaret, toplum gelenekleriyle çatışmaktan, kişinin içindeki diğer bir insana bağlanma yetisine doğru değiştirmektedir. Fakat bu kadar açık seçik görülen söz konusu olumlu katkılar kendiliğinden gerçekleşmez. Bu sadece tanımladı­ ğımız çelişkiler anlaşıldığında ve çözülmeye çabalandığında mümkün olur. SORUNLARIN GÜDÜLERİ İki analitik kurumda gözetmen analistlik görevim çer­ çevesinde, analist olmak üzere eğitim gören altı psikiyatr ve psikologun birer vakasına gözetmenlik yapmaktayım. Bu genç analistlerin hastalarım ömek olarak vermemin iki nedeni var; birincisi, şu ana kadar onlarla ilgili çok şey öğrendim; İkincisi, bunlar benim hastalarım olmadığı için onları daha tarafsız bir açıdan görebilirim. Bu hastalardan her biri, görünüşte bir utanma veya suçluluk duygusu duy­ 61 w irati*

madan -v e genellikle de farklı eşlerle- yatağa giriyor. K a­ dınlar -a ltı hastadan d ö rd ü - cinsel ilişkide pek fazla bir şey hissetmediklerini açıklıyorlar. Bu kadınlardan ikisini yatağa götüren güdü, adama tutunup, cinsel ilişki belirli bir evrede “ne yaptığındır” standardına uymakmış gibi gö­ rünüyor. Üçüncü kadının ise özel bir cöm ertlik güdüsü var; yatağa girm enin erkeğe verilecek hoş bir şey olduğu­ nu düşünüyor ve bunun karşılığında da erkeğin ona bak­ ması için büyük taleplerde bulunuyor. Dördüncü kadın ise, bu grupta sadece cinsel şehvet yaşayan tek kişi gibi görü­ nüyor ki bunun dışında cömertlik ve adama kızgınlık karı­ şımı güdüler de taşıyor (“Onu bana zevk verm eye zorlaya­ cağım ı"). Gruptaki iki erkek ise başlangıçta iktidarsızdı, ve şu anda cinsel ilişkide bulunabilseler bile, ara sıra ikti­ darsızlık sorunuyla karşılaşıyorlar. Fakat cinsel ilişkilerin­ de pek bir “patlam a” bildirm iyor olmaları da önemli bir gerçek. Cinsel ilişkiye girm elerinin temel güdüsü erkek­ liklerini kanıtlam akm ış gibi görünüyor. Gerçekten de, er­ keklerden birisinin esas amacı sevişmenin tadına varm ak­ tan çok, analistine önceki geceki m acerasını, iyi de olsa kötü de olsa, kuliste erkek erkeğe sohbet ediyorlar edasıy­ la anlatm ak. Şimdi soruşturm amızı derinleştirm ek için şu soruları soralım: Bu kalıpların altında yatan güdüler nelerdir? G eç­ m işte insanlar seksi yadsırken günüm üzde seksin zorlaııımlı bir zihin uğraşı olmasına yol açan nedir? Kişinin kimliğini kanıtlam a çabası temel bir güdüdür Betty Frieden’ın Kadınlığın Gizemi adlı kitabında da açık­ ladığı gibi kadında da erkekte de mevcuttur. Bu, cinsiyet eşitlikçiliği ve cinsel rollerin birbiriyle değiştirilebilirliği 62 RoUo May

düşüncelerinin doğm asına yardım cı olmuştur. Eşitlikçiliğe, kadın ve erkek arasındaki yalnızca temel biyolojik farklılıkların değil, duygusal farklılıkların da yadsınması pahasına tutunulmuştur. Burada kişinin kendisiyle çatıştı­ ğı, eşiyle aym olduğunu kam tlam a ihtiyacı, kişinin kendi­ ne özgü duyarlılıkları bastırdığı anlam ına gelir - ki bu da onun kimlik anlayışına zarar verir. Bu çelişki, toplum um uzdaki yatakta bile m akineye dönüşm e eğilim ine katkı­ da bulunur. Diğer güdü, bireyin tek başmalığını yenme umududur. Bununla birleşen ise boşluk duygusundan ve kayıtsızlık tehdidinden kaçm ak için verilen um utsuz çabadır: Eşler kendi bedenlerinin ölmediğini kanıtlam ak için bir başkası­ nın bedenine kendilerinkine cevap veren bir titreyiş bul­ mayı um arak sarılıp ve soluk soluğa kalıp titrerler; kendi duygularının canlı olduğunu kanıtlam ak için ötekinde bir karşılık, biz özlem ararlar. Eski bir benlik olarak söylüyo­ rum ki, buna aşk denir. İnsan bazen, tüm cinsel kahram anlığıyla kasılmalarının arasında, erkeklerin cinsel atletler olm aya çalıştıkları izle­ nimine kapılır. Peki bu oyunun büyük ödülü nedir? Yalnız­ ca erkekler değil, kadınlar da cinsel güçlerini kanıtlamak için uğraşırlar -o n la r da çizelgeye uymalıdırlar, tutku gös­ term elidirler ve o göklere çıkarılan orgazma ulaşmalıdırlar. İktidar üzerinde fazlaca durm anın genellikle iktidarsızlık duygusunun telafisi olduğu, psikoterapi çevrelerinde artık yaygın olarak kabul görm ektedir Seksin, bütün bu farklı alanlarda, iktidarı kanıtlam ak için kullanılm ası, teknik başarıya verilen önemin artm ası­ na yol açtı. Burada da kendi kendini baltalayan tuhaf bir

Afk w i radr

gidişat gözlem liyoruz. Bu, sekste teknik başarım ın üzerin­ de aşırı durmanın aslında cinsel hislerin azalmasıyla bağ­ lantılı olmasıdır. Bu yaklaşım a ulaşm a teknikleri ise gü­ lünçtür: Bunlardan biri, ilişki öncesi penise anestezik bir merhem sürmektir. B öylece daha az hissederek, erkek or­ gazmını daha uzun süre geciktirebilir. M eslektaşlarım dan öğrendiğim e göre erken boşalm aya çare olarak bu aneste­ zik “devayı” önerm ek hiç de olağandışı bir durum değil. “Bir erkek hasta” diye yazar Dr. Schimel “Boşalm aları va­ jinaya girişten on dakika, hatta daha sonra gerçekleştiği halde ‘erken boşalm aları’ konusunda um utsuzdu. Ürolog olan kom şusu ilişki öncesi anestezik m erhem kullanm ası­ nı önerm işti. Hasta sonuçtan tam am en tatm indi ve ürolo­ ga m innettardı” .17 H asta, kendi zevklerinden bütünüyle vazgeçm iş, sadece yeterli bir erkek olarak kendini kanıtla­ maya çalışmıştı. Hastalarımdan biri, erken boşalm a sorunuyla bir heki­ me gittiğini ve ona böyle bir anestezik m erhem önerildiği­ ni söylem işti. Beni, tıpkı Dr. Schimel gibi şaşırtan, hasta­ nın bu çareyi hiçbir soru sormaksızın ve karşı gelmeksizin kabul etm iş olm asıydı. Bu çözüm ona daha iyi bir başarı mı sağlamamıştı? Am a bu genç adam bana geldiğinde ak­ la gelebilecek her yönden iktidarsızdı, hatta karısının ara­ bayla giderken ayakkabısını çıkarıp adamın başına vurması gibi hiç de hanım efendice olmayan hareketiyle başa çıka­ m ayacak kadar. Bu adam bu iğrenç evlilik karikatürü için­ de elbette iktidarsızdı. Penisi de, kendinden geçecek kadar uyuşturulm adan önce uygun niyeti, yani bir an önce ora­ dan çıkm a niyetini taşıyacak kadar “kendinde” olan tek karakterdi. 64 Relin M