Ahmet Yaşar Ocak - Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri.pdf

AHMET YA$AR OCAK lisens e[itlmtnt lstanbul Unlvcrcitcsl Tarih Bolrrmu'nde tamamladrktan sonra Hacettcpe flnivcrsitesi Tarih B6ltmu'nde mttter ve Strasboury Univcrsitesi T0rkoloji lhl0mti'nde dc doktora yaptt, llalcn llacettepe Unlvcrsltesi Tarih B6l0ms'nde Olretim 0yesl olan Ocak, 6zcllikle heterodoks lslam'a dair 9ah9malan ile tanrnryor. Ocak'rn 1980'den bu yana yayrmlanan escrlerinin arasrnda Babailcr lsyanr, Behta+l Mmahibnameleindc lsl&n Onccsi lnang Mot$en, lslam Tnrh Inanclannda Hqtr yahut l lrrr r llyas Knltu, Orndnh Imparalorluf,u'nda MarJinal Sufrlih: Kalenderiler Killtilr Karygt olarah Evliye Mcrvhiptrlnclcri, Tarh F olliloruwla Kesi,.bqs, Iflrh Sultlipnc Bahqlar (lletigm Yayrnlan, 1996), Osrnonh Toplummda Ztndthlar ve Millhldlcr (Tarih Vakh, 1998), Tarftlcr Tilrhiye ve lslatt (lletisim Yayrnlan, 1999) veAlcvl vcBehtastlnanglannnlsl&nOnccsiTancllqi (lleti5im Yayrnlan,2000) de bulunuyor.

Enderun Kitabevi, 1983

(l

baskt)

lletigim Yayrnlart 607 . Ara$tlrma lnceleme Dizisi 96 lsBN 975-470-783-9 O 2000 lletirim Yapncrhk A. $. l. BASKI 2000, lstanbul (1000adeO 2. BASKI 2000, lstanbul (10@ adet) 3. BASKI 2002, lstanbul (500 adet) DIZI KAPAK TASARIMI Umit Krvang IG{PAK Fatog Gencosman KAPAK FofoGRAFf $ehnAme'de yer alan "Zl\n Simury tarafindan kagtnhgt"nt tasvir cden grav0rden detay

ttlllvll 4 Nokta Cralik DLZGIMaraton Dizgievi WCUIAMA SuatAysu KAI'AK

DOZELfl Serap Yefen

DlzlN M. Cemalettin Yilmaz MONIAJ $ahin Eyilmez BASKI vc CILT Sena

Ofset

lletigim Yayrnlan Klodlarer Cad. lletiSim Han No. 7 Ca$aloglu 3'1400 lstanbul Tel: 212.516 2260-61-62. Fax: 212.516 12 58 e-mail: [email protected] . web: wwwiletisim.com.tr

AHMET YA$AR OCAI(

Alevi ve Bektagi inanEhnnrn islam Oncesi Temelleri Bektagi Mendkrbndmelerinde tslam Oncesi Inang Motifleri GENISLETILMIS VE GOZDEN GECIRILMIS BASKr

Nua

.rI-F

Q

m

lqtNoExlrrn

IKINCIBOLOM

$amanizm Kaynakh lnanq Motifleri Umilmi Dugilnceler. Sihir ve BuyitYapmah.......

Hatalan

.......

....)43

. . Haber Vermeh..,*,... ...

fntn lnsan $ ehlinde G ortinmesi (AntropoJani) TabiatKuvvetlerine Hdhim O1mah...,'....

TAnr

AteseHuhmetmeh....'.....'.. Kemihlerden Diriltmeh (Intermezzo)

. I,ll

.,...141

..........

lyileStirmeh

Gayp'tan ve Gelecehten

...

... ......147 ..

..

150

....... . . .... .. 1 .........

,

59

.........162

........166

.. . .

... 170

Kadm-Erheh MaSrcreh Ay inler (Ay in- i

C

em)

175

.

TahtaKiltgla Savagmah

179

uguNcu BoL0M

Uzak Dofu ve lran Dinlcri Kaynakh lnang Motifleri....

I83

Umitmi DiStinceler.

.I83

. . . .lg3 1nancr......,........ .. ..............1g2 (Don Defiigtirme (MetamorJoi .. .......... . . . ..............2fr6 $ehil Ejderha ile Mtcadele ..............226 Havada Ugma (Levitasyon) ........... ..236 Tend.sah(Reenharnasyon,Metampsihoi Inancr Hulnl (Enharnasyon) .....

................

...

Ddrt Unsur (Andsr-t Erbaa)

1nanct.....'.......

.............237

AtesKultti...

241

DORDUNcU BOLUM

Kitab-r Mukaddes Kaynakh lnang Motifleri UmLmi Dtigilnceler.

2s3 253

Olmeden Once G6!e Q,ehilmeh...... Suy

u Kana

Q ev

irmeh

.254 .259

.....

Halha Feldhet Musallat Etmeh B

erehet

G

etirmeh

.260 ......... ...

.... ..

AzYiyecehle Q,oh Kisiyi Doyurmah

263

Korleri Gotdtirmele

.... .265

. .. .265 . .. .....268 .

Olti Insan veya Hayvant Diriltmeh N etes

Evlddt Edinmeh

262

..

.

Kuru Odunu Afiaq Haline

Getirmeh............

Yerden veya TaStan 5u Fr;;hrrtnr

ah .

Irmalt veya Deniti Yarry GeEmeh.

. ..

Irmah veya DenizAstttnde Yurumeh..

. .. ..

.

.

.......

...

.. ...

..

.

,271

273

...275

.. .......277

279

Sonug

Ekler

Dizin

...

..........................283

BlnINct Bnsxrrun OxsOzU

Bu aragtrrma, Ttirkiye'de S0nnilik drgr lsldm anlayrgmrn tegek kul dOnemine ait daha ewel yayrmladrfrmlz, Babailer Isyan (Dergdh Yayrnlan, lstanbul, f980) adh kitabrn devamr olara}

tasarlanmqtrr. Zikredilen bu kitapta, XIII. yuzyrl Anadolu'sun da heterodoks Turkmen gewelerinin grkardrfr Babai isyanr de nilen ayaklanmanln ve bunun peqinden ortaya grkan dini ha

reketin mahiyeti aragtrnlmrgtr. Bununla beraber, bu hareket meydana getiren ztimrelerin temsil etti$i heterodoks lslam an layrgrnrn nasrl bir yapry^ sahip bulundu$u, hangi unsurlardar tegekkul ettigi, bu unsurlann hangi menge'leriden geldigi me selesine dokunulmamqu. Bu onemli mesele, merhum H K6prulu'nun buyUk bir vu. kufla baglattlgl ve sonraki yerli yabancr bazr dlimlerin devan ettirdigi deSerli aragtumalara ra$men yine de tizerinde gok qa" hgmap gerektiren bir konu olarak duruyordu. Bunda griphesi; her sahada oldu$u gibi, dini bakrmdan da bir kaynagnra vr olugma donemi tepkil eden XIIL-XV ytizyrllan yansrtan kay rraklann ozclliklc bu agrdan yctcrsiz kalmasrnrn rohi briyuk trir. qtnku bu d6nem kaynaklan siyasi olaylar hakkrnda ihri, va ettikleri bol malzemeye kargrhk, dini hareketler konusundir gok yetersiz kalmaktadrrlar.

lgte bu yetersizligin bir Olg0de, rlzerine pek elilinmemig evliyi menAkrbnAmeleriyle giderilebileceSi drigrincesi bu kitabrn Irazrrlanmasrnir scbcbiycr vcnnigtir. B6ylece, 6zclliklc BcktaSi

menAkrbnAmelerinin taranmasl sonunda, XVl. yuzyrla kadar Anadolu'daki lreterodoks lslam arrlayqrnrn unsurlarr vc nlcnge'leri meselesinin qozumune doSru bir adrm atrlabilecegi sanrlmaktadrr, Yani bu kitap, lslamt devir Turk metinlerinde lsldm oncesi inanglara ait kahntrlan tespit ve yorumlama yolunda bir gahgma mahiyetindedir. Ashnda, bu qegit gahgmalann onciisfi, birCok meselede olduSu gibi, Intluence du Chamanisme Turco-Mongul sur les Ord.res Mystiques Musulmans (lstanbul, 1929) adh, kugtik fakat deflerli aragtlrmaslyla yine E Kdpr{rlU olmu5tur. Uzun bir arahktan sonra onu, "Dede Korkut Kitabr'nda eski inanglar ve gelenekler" (TKA, III-IV-V-VI [1966-19691 s.145-157) adh makalesiyle A. lnan takip etmigtir. Bizde son olarak bu tarzda bir aragtlrma, Musta[a Canpulat tarafindan "Divan-r L0gati'tTiirk'te $amanizm lzleri" (TFAy, L974, s.19-3,1) ismiyle yaytmlanmrgtrr. Drgarda ise, 6zellikle, La Geste de Melih Danigmend (Paris, 1960, 2 cilt) ve Abu Muslim, Le Porte-Hache du Khorassan (Paris, 1962) adryla yayrmladr$r eserlerde bu konulara Onemle dokunan tanrnmr$ Fransrz aragtrncrlanndan lrEne Mdlikoff'u ve Jean-Paul Roux'yu zikretmek gerekir. Bu sonuncunun "Recherches des survivances pr6-islamiques dans les textes turcs musulmans" 0fA, CCLXIV l1976l) baghkh makalcsiylc, "I)icn clans lc Kitab-r Dedc Qorqur" (Rl:-I, XLIIII t1975l) adrndaki yazrsrnr burada mutlaka anmahdrr. Bu son iki yazr hariq, yukanda zikredilenlerin hepsi hemen tamamryla $amanist kahntrlann aragtrnlmasrna hasredilmigtir. lste bu kitapta ilk defa olarak Bektagi menikrbndmelerinde sade $amanizm deSil, diler kaynaklardan gelme deSigik inang motifleri de incelenmeye gahgrlmrgtrr. Qahgmamrza ilk once, isimleri kaynaklar krsmrnda anrlan, bugrin go$u yazma halinde yedi Bektagi mendkrbnAmesi esas ahnmrg, fakat Bektagi ve Krzrlbag geleneklerinin kayna$r olan Babai hareketini anlata n Mendh tbu'l-Kudsiy e' nin de bu nlara 10

eklenmesi uygun gdrtilmtigtrir.

Bu sekiz menAkrbnimede tespit edebildigimiz inang morif-

lcrinin her biri, ait olduklarr dinlcrc gdre srnr[l.nclrnlarak gruplar halinde toplanmrg ve 6yle ele ahnmrgtrr. Her motifin ait olduSu dindcki ycri inrkiln (tlgrlsrindc tcspit crliklikrcrr sonra, Turkler arastna ne zaman ve soretle girdi$i, nasrl yagadr$r, gegitli tezahurleri, lslimiyet'in kabulunden sonra hangi bigimleri aldrg konusuna elden geldigince dikkat edilmigtir. Bunu yaparken, muhtelif Ttirk topluluklannrn igtimit ve iktisadi durumlan daima 96z 6nunde bulundurulmu$tur. Her motif incelenirken, lslam oncesi ve gonrimuze kadar lslAmi devir Orta Asya Ttirk sahalan, Turkler'in Anadolu'yayerlegmelerine kadar oturduklan Miverdiinnehir, Hdrezm, Horasan gibi qegitli co$rafi ve krilturel mrnrrkalar ve nihayet gunumrize kadar Anadolu ve Balkanlar sahasr nazan clikkatc alrnmlltrr. Gerek lslam oncesi ve lslAmi devir Orta Asya, gerekse Anadolu Turklugune ait qegitli rarihi haberler, dint-ladinl menkabe, destan, efsdne ve masal nev'inden gegitli metinler ve gifahi halk rivayetleri, mtimkun oldufu kadar, motiflerin yorumlanmasr igin bagvurulan kaynaklar olmuglardrr. Her motifin, baglangrcrndan gtinumuze kadar takip ettili seyir, gegirdigi degigiklikler, zamanla ilive edilen veya kaybolan unsurlara ozellikle dikkat olunmug; lslami devir igin lslAmi motiflerle alika konusu hesaba katrlmrg ve Kur'an-r Kerirn, hadis kulliyatlan vesair lslami kaynaklar gozden uzak tutulmamaya qalrgrlmrgtrr.

Motifler yorumlanrrken, agrk ve segik durumlarda kendimize g6re belli olqude bir'sonuca vanlmaya gayret edilmig, aksi hallerde ihtimaller ortaya konularak kesin hrikumden kagrnrlmlgtlr. Motiflerin tahlil ve yorumuyla ilgili fikir ve kanaatlerde yanhg veya eksiklikler bulunabilir. Bunlann sorumlulu$u tamamryla bu satrrlann yazanna aittir. Bektagi menAkrbnimelerinin ilk defa bu tip bir gahgmaya kaynakhk ettikleri ve fazla tanrnmadrklan duguncesiyle tenkitli bir tanltmalannrn girig krsmrndan once "Kaynaklar" bagh$ryla ele ahnmasr usOl agsrndan uygun bulunmugtur. Girip 11

krsmrnda, nrotiflerin menge'leri olmalan itibariyle, lslamiyetten once Trirkler'in mensup oldu$u muhtelif dinlerin gegitli Trirk zomrelerindeki durumlan ele ahnmrg, bu yolla, daha sonraki boltimlerde incelenecek olan inang motiflerinin oturacaklan zemin ve cerqeve hazrrlanmaya gahgrlmrgtrr. Birinci bohimde, Turkler'in $amanizm oncesi kendi oz inanglanyla ilgili morifler tizerinde durulmu$tur. lkinci b6lumde, $amanizm menge'li motifler, trgtinctr bOlumde ise, bazr Uzak Do$u ve lran dinleriyle alikah olanlar ele ahnmrgtrr. Nihayet dordunco ve son bolum, Kitab-r Mukaddesten kaynaklandr$rnr tahmin etti$imiz motiflere aynlmrgtrr. Menikrbnimeler ozerinde gahgrrken, birden fazla nrishasr olanlann muhtelif nushalan imkin olqristinde g6rtlmiig, fakat menkabeler hepsinde de aynr oldu$u iEin mtimktin merrebe en eski ntisha kullamlmrgtrr. Yayrmlanmrg olanlann ise, 6nemli olan menkabelerin kendisi oldu$u igin, matb0 nushalarr kullanrlmrg, gerekti$in de yazma nushalara bagvurulmugtur. Eser baskrya verildikten krsa bir muddet sonra Ahmet Karamustala tarafindan A study in preislamic survivals on a turhish musulman text: Vildyetndme (Montr€al, lgBI) adryla bir masrer tezi yaprldr$r ogrenilmigti. 56z konusu tezin fotokopisinin getirilmesi igin derhal tegebbuse gegilmigse de baskrnrn tamamlandr$r grine kadar maalesef elimize ulagmamrgrrr. . Bu gahgmayla Anadolu Ttirk heterodoksisi tarihinc ktigUk bir katkrda bulunabildiysek, gergekten kendimizi mutlu sayaca{u. Burada, gegitli bakrmlardan yardrmlanm gOrdti$tim de$erli meslektaglanm Dog. Dr. lsmail Erunsdl, Dog. Dr. Rifat Onsoy, Dog. Dr. Ozkan lzgi ve Yrd. Dog. Dr. Gtimeq Karamuk'a tegekkuru borg bilirim. Ahmet Yagar Ocak

12

lruNct

BASKTNTN ONsOzU

Bu kitabrn ilk baskrsr, bundan ram on yedi yrl 6nce Enderun Kitabevi tarafindan Behtagi Mendhtbndmelerinde Isldm Oncesi Inang Motifleri (lsunbul, 1983) adryla yayrmlanmrgtr. Kitap o tarihten bu yana, aranan ve dzellikle Alevilik ve BektagiliSin I990'h yrllann bagrndan itibaren Turkiye'nin gundemini a$rrhkh olarak iggal etmeye baglamasryla birlikte, bu alanda yaprlan bilimsel ve poptiler yapnlarda, Babailer Isyau (Dergah yayrnlan, lstanbul 2000, 3. bs.) isimli kitapla birlikte temel re[eranslar olarak itibar g6rd[.. Alevllik ve Bektagili$in inang ve sosyal tarihinin anlagrlmasrnda bu iki kitabrn ihmal edilmeyecek bir rolti oldugunu gormek, griphesiz ki yazarr iEin qok sevindirici bir durumdu. Kitabrn amacl, bugtine kadar sistematik ve geligmig bir teoloji literatriru olugturma imkAnrnr bulamamrg olan Bektagilik ve Alevilitin temel inanglannrn lslAm 6ncesi kdkenlerini bulup grkarmak ve bu kdklerin gunomuzd e bazt ideolojik yapnlarrn ileri srirdtigu gibi, gerek co$rafi alan, gerekse kUlttirel gevre anlamrnda tek kaynakh olmayrp genig bir zaman ve mekana yayllan gok kulturlu bir ba$dagtrrmacrhsrn (senkretizm) rirtinO oldu$unu g6stermekti. Kitap bu konuda belli bir bagarr salladr denebilir. Nitekim yerli yabanct ara$trrma13

crlar, bu senkretizmi teyit eder mahiyerte pe$pege yayrnlar yaptrlar.r

Bu mrihim ve zor ip iqin, elimizde iki temel kaynak grubu vardr. Bunlardan birincisi, hig griphesiz ki, asrrlar boyu giderck geligmek surctiyle gok zengin ve renkli bir birikim rneydana getirmi$ olan Bektagi (aynr zamanda Alevi) mendkrbnAmeleri, diSeri de, belki ondan da 6nemli ve ustelik gok daha geniq kapsamh olan Alevi- Bektagi nefesleri idi. Qrinku gahsi kanaatimiz, Alevi ve Bektagi teolojisinin ancak ve ancak bu iki kaynak grubuna dayanrlarak orraya konulabilece$i, dolapsryla lslam heterodoksisinin Anadolu aya$rnrn yarartlgl teolojinin bu yolla tespit ve analiz edilebilecegi merkezindedir. lgte eldeki kitap, ikincisine nisperle daha kolay ve daha az zarnan alacak olan birinci kaynak grubu, yani Bektagi mendkrbndmeleri Ozerinde yaprlan bir gahgmayr ihtiva etmektedir. Mamafih Alevi-Bektagi nefeslerinden de yeri geldikg e yararlanrlmrgtrr. lkinci kaynak grubunu ise paralel y6nde, ama ayrl bir kitabrn konusu yapma)n dtigtinmtigttik. Fakat bugtrne kadar bu ikinci sa{hayr gergeklegrirmek, di$er qahgmalanmrz sebebiyle mtimkun olmadr. Bununla beraber aradan gegen yrllaa bize teselli kaynaSr olan bir imkAn ortaya Erkardr. Bundan onbeg yrl 6nce ancak figleme metoduyla gergeklegtirilebilecek bOyle bir qahgma, artrk bilgisayarda veritabanr olugturmak suretiyle daha kolay, daha krsa zamanda ve daha emin bir yolla Y:P:labtlir hale geldi

I

14

Msl. bkz. lrtne MClikoff, Sur les Traccs du SouJismc Turx: Recherches sur l,Islon Populaire en Anatolie, lstanbul 1992, Isis Yayrnlarr (TUrkCesi: tJyur ldih Uyarilrlar: Alcvlhh-Behtastlih AraSurmalarr, rerc0me 1irran Alptekin, lstanbul 1993, Cem Yayrnlarr, (burada bu T0rkCe tercUme kullanddr) iginde s.29-52, I l7-138, I 5l-162; aym yazar tladji Behtash: Un Mythc ct sc Avatars, Gentse et Evolution ilu Soulinne Populaire en Twquic, Leiden 1998, EJ. Brill (Trirkce'si: Haa Behrag: Efsaneilen Gerqele, rerc{me Turan Alprekin, lstanbul 1998, Cumhuriyer Kitabevi, l. bs. (burada Ttrkqe'si kullanllmrSrrr), s.235-253. yazar her iki kitabrnda da belirtilen sayfalar arasrnda Alevt-Bektagt inanglannr meydana getiren senkretizmin 6geleleri ve bunlarrn k6kenlerini tartrirr; Nejat Birdogan, Anailolu Alevtliginde Yol Ayrrmr (Igerih ve Kahen),lstanbul 1995, Mozaik yayrnlarr Birclo8an bu rnuhtevah qah5masrnda Al€vllikleki gamanist, Zerdi5tl, Maniheist, Budik etkilere, Hrristiyanhk tesirlerini hnlgmaya uzun sayfalar ayrrmlstlr.

Bu amacrmudan vazgegmig de$iliz. Mutlaka gegekleptirilmesi gereken bu ikinci asamayl -ingaallah- ileriki bir tarihte tatbik mevkiine koymayr du5rindugtimuzu belirrelim. Bu rur qahgmalann ne kadar luzumlu oldufu, 199O'larclan itibaren qok garprcr bir bicirnclc ortaya grl