Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu I - dr. Smail Čekić

April 20, 2018 | Author: Bosnamuslim-media | Category: N/A

Share Embed Donate

Report this link

Short Description

U pogledu karaktera sukoba u Bosni, prisutne su, uglavnom, dvije teze: a) da je na Bosnu i Hercegovinu izvršena agresija...

Description

SMAIL ÊKI]

AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

Sarajevo, 2004.

IZDAVAÎ: Institut za istraìvanje zlo~ina protiv ~ovje~nosti i me|unarodnog prava, Sarajevo KULT/B, Sarajevo ZA IZDAVAÂ: Prof. dr Ismet Dizdarevi} UREDNIK I REDAKTOR: Prof. mr Muharem Kreso RECENZENTI: Prof. dr Mustafa Imamovi} Prof. dr Norman Cigar Prof. dr Nijaz Durakovi} Prof. mr Muharem Kreso NASLOVNA STRANA: KULT/B, Sarajevo LEKTOR I KOREKTOR: Azra Fi{er REGISTRI: Azra Fi{er DTP: Meldijana Arnaut [TAMPA: [tamparija Fojnica, Fojnica ZA [TAMPARIJU: [ahzija Buljina TIRA@: 1.000

AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

SADR@AJ

UVODNE NAPOMENE ................................................................. 9

K NJ I G A P R V A I UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ 1. Ustavno odre|enje Oruànih snaga SFRJ ................................... 17 2. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ ............................. 34 3. Ilegalni “[tab Vrhovne komande” .............................................. 71 4. Smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............... 87 5. Razoruànje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ............ 117 6. Od antifa{isti~ke do velikosrpske vojske .................................... 148 II SRPSKI VELIKODR@AVNI PROJEKAT I PLANIRANJE ZLOÎNA 1. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta ................................ 175 2. Metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zlo~ina ... 194 III VELIKOSRPSKI POKRET I PREDSJEDNI[TVO SFRJ DO MARTA 1991. 1. Predsjedni{tvo SFRJ i njemu paralelna neformalna grupa .......... 233 2. Neuspjeh uvo|enja vanrednog stanja i dogovorenog vojnog udara marta 1991. .................................... 272 5

IV OME\AVANJE GRANICA VELIKE SRBIJE 1. Ratni plan “RAM” ...................................................................... 325 2. Realizacija ratnog plana “RAM” ................................................ 373 3. Neuspjeh mobilizacije i njena nadoknada .................................. 449 V KONSTITUISANJE VELIKOSRPSKE PETE KOLONE U BOSNI I HERCEGOVINI 1. Petokolona{ka aktivnost i organizovana destrukcija vlasti u Bosni i Hercegovini ........................................................ 477 2. Krizni {tabovi srpskog naroda - organi okupacione vlasti ......... 523 3. Velikosrpski strate{ki ciljevi u Bosni i Hercegovini ................... 547 VI NEPOSREDNE PRIPREME ZA AGRESIJU 1. Naoruàvanje pete kolone .......................................................... 577 2. Objedinjavanje komandovanja na okupiranim teritorijama ....... 659 3. Zauzimanje polaznih pozicija ..................................................... 695

K NJ I G A D R U G A VII ORU@ANE FORMACIJE VELIKOSRPSKOG AGRESORA I NJIHOVA LOGISTIKA 1. “Jugoslovenska narodna armija” / Vojska Jugoslavije ................ 765 2. Dobrovoljci i dobrovolja~ke jedinice JNA ................................. 795 6

3. Oruàne formacije Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine ................................................................ 4. “Vojska Srpske Republike BiH” ............................................... 5. Ostale oruàne formacije i grupe iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske ................................................................ 6. Oruàne formacije Saveza komunista — Pokreta za Jugoslaviju ........................................................... 7. Strani pla}enici ......................................................................... 8. Logisti~ka podr{ka i poja~anja u ìvoj sili ................................

802 836 871 899 901 906

VIII UKLJUÎVANJE REPUBLIKE HRVATSKE U AGRESIJU NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1. Hrvatska nacionalisti~ka ideologija .......................................... 935 2. Dogovori u Kara|or|evu i Gracu ............................................. 942 3. Velikohrvatska peta kolona u Bosni i Hercegovini ................... 950 4. Zauzimanje dijela Republike Bosne i Hercegovine .................. 972 a) Prikrivena agresija (novembar 1991. — januar 1993.) .... 973 b) Otvorena agresija (januar 1993. — januar 1994.) ............ 1018 5. Logisti~ko obezbje|enje kolaboracionisti~kih jedinica Hrvatske vojske ........................................................... 1075

Z A K LJ U ^ A K Z A K LJ U ^ A K ....................................................................... 1119 I Z V O R I I L I T E R A T U R A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3 9 S K R A ] E N I C E ............................................................ 1161 R E G I S T R I - Registar li~nih imena ....................................................... 1173 - Registar geografskih naziva ............................................ 1237 - Registar relevantnih dràvnih, vojnih i ostalih pojmova .. 1287

7

UVODNE NAPOMENE Kroz svoju dosada{nju historiju Bosna i njeno stanovni{tvo, posebno Bo{njaci, bili su raspeti izme|u krupnih ideolo{kih i politi~kih podjela na Balkanu i evropskom kontinentu. Bosna je bila na granici izme|u Zapadnog i Isto~nog rimskog carstva (izme|u Rima i Bizanta), zatim izme|u isto~nog i zapadnog kr{}anstva, kao i kasnije izme|u Habsburgs{kog i Osmanskog carstva. U srednjem vijeku protiv Bosne, koja kao dràva postoji najkasnije od sredine X stolje}a, i njene autohtone Crkve bosanske organizovani su brojni krsta{ki ratovi i osvaja~ki pohodi. Bosna je kao ugledno kraljevstvo uspje{no branila svoju dràvnu samostalnost sve do sredine XV stolje}a. Oslabljena tim ratovima i unutra{njim sukobima, te pod sve ja~im udarom Osmanlija, a bez ikakve pomo}i od strane kr{}anskog Zapada, koja je o~ekivana poslije pokr{tavanja kralja Stjepana Toma{a i krunisanja papskom krunom Stjepana Toma{evi}a, Bosna je 1463. kona~no pala pod osmansku vlast. Kao isturena osmanska provincija Bosna je sluìla kao polazi{te za dalja osmanska osvajanja prema srednjoj Evropi. Nakon poraza Osmanlija u Be~kom ratu (1683.-1689.), Bosna postaje grani~na osmanska provincija izloèna stalnim napadima Austrije i Venecije. U tim ratovima, koji su trajali tokom ~itavog XVIII stolje}a, Bosna je vlastitim snagama uspjela da se odbrani, pri ~emu je, pored ostalog, 1737. izvojevala klju~nu pobjedu pod Banja Lukom. U XIX i XX stolje}u oko Bosne se sukobljavaju Srbija (sa istoka) i Hrvatska (sa zapada), dok su Bo{njaci stije{njeni u sredini. Historijski gledano, od kraja osmanske vlasti, 1878. godine, pa sve do danas, Bosna je glavno popri{te suprotstavljenih srpskih i hrvatskih velikodràvnih interesa. Naime, rije~ je o zahtjevima koji su dio {irih srpskih i hrvatskih hegemonisti~kih aspiracija na Bosnu i Bo{njake, sa ciljem da se Bosna zauzme i podijeli, a muslimani biolo{ki i duhovno zatru. 9

Osvaja~ke aspiracije genocidnog karaktera isto~nih i zapadnih susjeda na Bosnu i Bo{njake odraàvaju se i prisutne su i u djelima jednog broja srpskih i hrvatskih histori~ara i politi~ara. Srpska i hrvatska nacionalisti~ka historiografija i politika negira postojanje Bosne kao dràve i osporava historiju Bo{njaka, njihovu kulturu, jezik, vjeru, tradiciju. Osporavaju}i pro{lost muslimana Bo{njaka, predstavnici takve historiografije i politike krivotvore i njihovo etni~ko porijeklo, njihov identitet i nacionalni status. Na toj osnovi nacionalisti~ke ideologije i velikodràvnih projekata u dosada{njoj historiji nad Bosnom i Bo{njacima izvr{eni su brojni zlo~ini, posebno u XX stolje}u. Njihovi korijeni, uzroci, ciljevi, razmjere i posljedice jo{ uvijek nisu u cjelosti istraèni, posebno kada je rije~ o zlo~inima na kraju XX stolje}a. Posljednjih godina se u svijetu vode brojne rasprave i objavljuju knjige o raspadu SFRJ i sukobima u toku i nakon njene disolucije. Takva nastojanja imaju za cilj da se pruì odgovor na pitanje uzroka propasti zajedni~ke jugoslovenske dràve, pa, izme|u ostalog, i da se utvrdi karakter sukoba u Bosni i Hercegovini. U pogledu karaktera sukoba u Bosni, prisutne su, uglavnom, dvije teze: a) da je na Bosnu i Hercegovinu izvr{ena agresija i nad Bo{njacima po~injen genocid i b) da je rije~ o gra|anskom ratu, unutra{njem sukobu izme|u tri strane, plemenskoj i historijskoj mr`nji me|u jugoslovenskim narodima i neprekidnoj etni~koj i vjerskoj borbi. Pri tome se umjesto genocida koristi eufemizam “etni~ko ~i{}enje”. Vi{e godina istraùju}i te probleme, sabrali smo brojna dokumenta, podatke, ~injenice, informacije, saznanja i druge dokaze, koji jasno ukazuju na porijeklo, uzroke, ciljeve i karakter sukoba na teritoriji SFRJ, a posebno u Bosni i Hercegovini, {to nas je opredijelilo za izradu ove Studije. S obzirom na stanje i stepen dostupnosti, prije svega, relevantne arhivske gra|e, fokusirali smo se na planiranje, pripremu i izvo|enje agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, {to je predmet, cilj i sadràj ove Studije. Aspekti i razmjere genocida i drugih oblika zlo~ina i dalje ostaju otvoreni za istraìvanje. 10

Studija je, uglavnom, ra|ena na osnovu relevantnih neobjavljenih dokumenata dràva agresorâ, do kojih smo u dosada{njem istraìvanju do{li. Pored toga, zna~ajne izvore podataka na{li smo i u brojnim radovima memoarskog karaktera neposrednih u~esnika doga|aja, zvani~nim izvje{tajima organa Ujedinjenih nacija, izvje{tajima nevladinih organizacija, podacima organa i ustanova Republike Bosne i Hercegovine, medijskim izvje{tajima, objavljenim radovima nau~nog i stru~nog karaktera i dr. Rezultati istraìvanja potkrijepljeni su veoma obimnim nau~nim aparatom. Studija nema pretenzije da potpuno rekonstrui{e doga|aje na zapadnom Balkanu sa kraja XX stolje}a. S obzirom na njen karakter i nedostupnost odgovaraju}e dokumentacije, izostala je {ira rekonstrukcija ratnih operacija i borbenih dejstava. U Studiji je prisutan veliki broj razli~itih pojmova i subjekata razli~itog karaktera i nivoa, {to je, pored ostalog, uslovljeno prirodom raspoloìve dokumentacione osnove. To je razlog {to su registri tako obimni i {to obuhvataju veliki broj li~nih imena, geografskih naziva, te dràvnih, vojnih i ostalih relevantnih pojmova. S obzirom na razmatrani problem i obiman sadràj, izlaganja su, radi lak{e upotrebe, podijeljena u dvije knjige. Bez obzira na to, Studija je koncipirana kao cjelina, pri ~emu je sadràj proporcionalan angaòvanju dràvâ u agresiji. Sadràj obje knjige se nalazi na njihovom po~etku, a izvori i literatura, te skra}enice i registri, na kraju Studije.

11

AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

KNJIGA PRVA

I UDAR NA USTAVNI KONCEPT ODBRANE SFRJ

1. Ustavno odre|enje Oruànih snaga SFRJ

Radni ljudi i gra|ani i narodi i narodnosti Jugoslavije su, prema Ustavu SFRJ od 1974, u cilju izgradnje svoje samoupravne socijalisti~ke zajednice, dosljednog sprovo|enja politike mira, “a protiv agresije, rata i agresivnih pritisaka bilo koje vrste”, te “odlu~ni da svim raspoloìvim snagama i sredstvima, oruànom borbom i drugim oblicima op{tenarodnog otpora, {tite i brane svoju slobodu, nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu cjelokupnost i socijalisti~ki samoupravni poredak Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”, organizovali i izgra|ivali op{tenarodnu odbranu “kao nerazdvojni dio socijalisti~kog samoupravnog dru{tvenog ure|enja”. Pri tome su bili “svjesni da je odbrambena sposobnost dru{tva i pripremljenost zemlje za odbranu ve}a, a mogu}nost od agresije manja, ukoliko je razvijenija op{tenarodna odbrana kao oblik i sadrìna odbrambene organizovanosti dru{tvene zajednice”.1 Op{tenarodna odbrana u Socijalisti~koj Federativnoj Republici Jugoslaviji je, prema tom Ustavu, predstavljala “jedinstveni sistem organizovanja, pripremanja i u~e{}a Federacije, republika, autonomnih pokrajina, op{tina, organizacija udruènog rada, mjesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugih samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i drugih dru{tvenih organizacija, radnih ljudi i gra|ana u oruànoj borbi i svim drugim oblicima otpora i u vr{enju drugih zadataka od interesa za odbranu zemlje”. U op{tenarodnoj odbrani oruàna borba je predstavljala odlu~uju}i oblik suprotstavljanja agresiji.2 1 USTAV SFRJ, USTAVI SOCIJALISTI^KIH REPUBLIKA I POKRAJINA (u daljem tekstu: USTAV SFRJ…), Beograd 1974, str. 9. 2 Isto. 17

Oruàne snage Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije su, prema Ustavu SFRJ, ~inile jedinstvenu cjelinu i sastojale su se od “Jugoslovenske narodne armije, kao zajedni~ke oruàne sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana, i od Teritorijalne odbrane kao najvi{eg oblika organizovanog oruànog op{tenarodnog otpora”. Oruàne snage SFRJ “{tite nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu cjelokupnost” i Ustavom “utvr|eno dru{tveno ure|enje Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”. Pripadnik Oruànih snaga SFRJ je bio “svaki gra|anin koji sa oru`jem ili na drugi na~in u~estvuje u otporu protiv napada~a”.3 Vojna obaveza gra|ana je bila op{ta. “Neprikosnoveno je i neotu|ivo pravo i du`nost naroda i narodnosti Jugoslavije, radnih ljudi i gra|ana da {tite i brane nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu cjelokupnost i Ustavom SFRJ utvr|eno dru{tveno ure|enje Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”. Niko nije imao “pravo da prizna ili potpi{e kapitulaciju, niti da prihvati ili prizna okupaciju Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije ili pojedinog njenog dijela”. Niko nije imao pravo “da sprije~i gra|ane Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije da se bore protiv neprijatelja” koji bi napao zemlju. Takvi akti su bili protivustavni i ka`njavani su kao izdaja zemlje, koja je kvalifikovana kao “najteì zlo~in prema narodu” i ka`njavano je kao te{ko krivi~no djelo.4 Prava i du`nosti Federacije i njenih organa, kao i op{tina, pokrajina i republika, u oblasti narodne odbrane utvr|ena su navedenim Ustavom. Pravo i du`nost op{tina, autonomnih pokrajina i republika, odnosno drugih društveno-politi~kih zajednica je, bilo da, “u skladu sa sistemom narodne odbrane, svaka na svojoj teritoriji ure|uje i organizuje narodnu odbranu i da rukovodi teritorijalnom odbranom, civilnom zaštitom i drugim pripremama za odbranu zemlje, a u slu~aju napada na zemlju - organizuje opštenarodni otpor i njime rukovodi”. Organizacije udruènog rada i druge samoupravne organizacije i zajednice vršile su “pravo i du`nost odbrane zemlje u skladu sa zakonom, planovima i odlukama 3 Isto, str. 53. 4 Isto, str. 52-53. 18

društveno-politi~kih zajednica, obezbe|uju sredstva za narodnu odbranu i vrše druge zadatke od interesa za narodnu odbranu”.5 Ustavom se “u pogledu sastava starje{inskog kadra i postavljenja na vi{e komandne i rukovode}e poloàje u Jugoslovenskoj narodnoj armiji primjenjuje na~elo {to srazmjernije zastupljenosti republika i atuonomnih pokrajina”.6 U Oruànim snagama SFRJ “obezbje|uje se, u skladu sa Ustavom SFRJ, ravnopravnost jezika i pisama naroda i narodnosti Jugoslavije”. U komandovanju i vojnoj obuci u Jugoslovenskoj narodnoj armiji mogao se, u skladu sa saveznim zakonom, upotrebljavati jedan od jezika naroda Jugoslavije, a u njenim dijelovima — jezici naroda i narodnosti.7 Federacija je preko saveznih organa, pored ostalog, ure|ivala “osnove sistema narodne odbrane” i starala se “o njegovom sprovo|enju”….; utvr|ivala “osnove planova i pripremnih mjera za odbranu zemlje”; progla{avala mobilizaciju; ure|ivala rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ i ostvarivala vrhovno komandovanje oruànim snagama; ure|ivala i organizovala Jugoslovensku narodnu armiju i rukovodila i komandovala njome i dr.8 Najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ u ratu i miru bilo je, po Ustavu SFRJ, Predsjedni{tvo SFRJ. To je predsjedni{tvo, pred ostalog, postavljalo, unapre|ivalo i razrje{avalo generale i admirale, kao i druge vojne starje{ine koje je savezni zakon odre|ivao, te postavljao i razrje{avao predsjednike, sudije i sudije-porotnike vojnih sudova i vojne tuìoce.9 Predsjedni{tvo SFRJ je, u ostvarivanju op{tenarodne odbrane, utvr|ivalo osnove planova i pripremnih mjera za odbranu zemlje, davalo “smjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanja izvora i snaga zemlje za odbranu i za uskla|ivanje planova i 5 Isto, str. 52. 6 Isto, str. 53. 7 Isto. 8 Isto, str. 61-62. 9 Isto, str. 70. 19

mjera dru{tveno-politi~kih zajednica, organizacija udruènog rada i drugih samoupravnih organizacija i zajednica”, utvr|ivalo “postojanje neposredne ratne opasnosti”, nare|ivalo “op{tu i djelimi~nu mobilizaciju i, ukoliko Skup{tina SFRJ nije bila u mogu}nosti da se sastane, progla{avalo ratno stanje”. U slu~aju rata Predsjedni{tvo SFRJ je utvr|ivalo plan upotrebe Oruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, te nare|ivalo njihovu upotrebu u miru. Predsjedni{tvo SFRJ je moglo odre|ene poslove rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama prenijeti na saveznog sekretara za narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJ za poslove koji su na njega preneseni. Radi pra}enja sprovo|enja utvr|ene politike rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, Predsjedni{tvo SFRJ je moglo uputiti svoje delegate kod Saveznog sekretarijata za narodu odbranu i kod drugih vi{ih komandi Oruànih snaga SFRJ.10 Predsjedni{vo SFRJ je, “po svojoj inicijativi ili na prijedlog Saveznog izvr{nog vije}a za vrijeme ratnog stanja ili u slu~aju neposredne ratne opasnosti” donosilo uredbe sa zakonskom snagom o pitanjima iz nadle`nosti Skup{tine SFRJ. Predsjedni{tvo SFRJ “podnosi ove uredbe na potvrdu Skup{tini SFRJ ~im ona bude u mogu}nosti da se sastane”. Uredbom sa zakonskom snagom, donesenom za vrijeme ratnog stanja, moglo se izuzetno, “dok to stanje traje i ako to zahtijevaju interesi odbrane zemlje, obustaviti pojedine odredbe ovog ustava koje se odnose na dono{enje zakona, drugih propisa i op{tih akata i preduzimanja mjera od strane saveznih organa na osnovu saglasnosti nadle`nih organa republika i autonomih pokrajina, na pojedine slobode, prava i du`nosti ~ovjeka i gra|anina i prava samoupravnih organizacija i zajednica ili na sastav i ovla{}enja izvr{nih i upravnih organa”.11

10 Isto, str. 71. 11 Isto. 20

Predsjednik/Predsjedni{tvo Republike je bio/bilo Vrhovni komandant Oruànih snaga SFRJ. On/ono je, kao Vrhovni komandant Oruànih snaga SFRJ, rukovodio/lo i utvr|ivao/lo osnove planova i pripremnih mjera za odbranu zemlje, utvr|ivao/lo Plan upotrebe Oruànih snaga SFRJ za slu~aj rata i nare|ivao/lo upotrebu Oruànih snaga u miru i dr.12 Osnovno obilje`je sadràja Ustava SFRJ o narodnoj odbrani bilo je u tome što je izraàvao organizovanost i podruštvljavanje odbrane u cjelini i Teritorijalne odbrane kao njenog veoma bitnog dijela i što je svojim odredbama utemeljivao postoje}i cjeloviti koncept svih subjekata društva kao neposrednih nosilaca djelatnosti i na opštem planu narodne odbrane, kao i na planu organizovanja i pripremanja Teritorijalne odbrane.13 U ustavima socijalisti~kih republika i autonomnih pokrajina, statutima opština, mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, koji su, poslije progla{enja Ustava SFRJ, usvojeni, definisano je sve što se odnosilo na razvoj Teritorijalne odbrane. Za sve društvenopoliti~ke zajednice, organizacije udruènog rada i sve druge subjekte društva utvr|ena su prava, du`nosti, obaveze i odgovornosti vezane za organizciju, pripremanje, obu~avanje, opremanje i naoruàvanje jedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.14 12 Isto, str. 74-75. 13 M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1989, str. 144. 14 USTAV SFRJ…, str. 146-147, 239-241, 344-345, 439-440, 541-543, 636-637, 731-732 i 822-823; M. In|i}, nav. dj., str. 145. Teritorijalna odbrana u Republici Bosni i Hercegovini je, po Ustavu Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine, progla{enom 25. februara 1974, “naj{iri oblik organizovanog op{tenarodnog oruànog otpora i sastavni dio jedinstvenih oruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije. Teritorijalna odbrana se organizuje u Republici i op{tini kao jedinstven sistem. U pogledu sastava starje{inskog kadra u Teritorijalnoj odbrani primjenjuje se na~elo {to srazmjernije zastupljenosti naroda i narodnosti u Republici. Ako se organizuju jedinice teritorijalne odbrane od pripadnika narodnosti, u komandovanju i obuci upotrebljava}e se jezik te narodnosti” (USTAV SFRJ…, str. 174). Tako je u Bosni i Hercegovini prvi put u potpunosti, pored ostalog, i ustavno konstituisana Teritorijalna odbrana i data sigurna ustavna osnova za njen dalji razvoj. 21

Zakonom o narodnoj odbrani od 1974. (usvojen na sjednici Savezne skupštine 26. aprila) razra|ena je, na osnovu Ustava, koncepcija opštenarodne odbrane kao jedinstvena platforma pripremanja, organizovanja i u~eš}a cjelokupnog stanovništva i društvenih snaga u odbrani zemlje, a posebno prava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana, organizacija udruènog rada i ostalih ~inilaca dru{tva, a posebno Federacije i njenih gra|ana, u pripremi i odbrani zemlje. U Zakonu su normativno razra|eni mjesto, organizacija i upotreba Oruànih snaga na osnovi jedinstvenog sistema organizovanja i priprema, upotrebe, rukovo|enja i komandovanja, popune i mobilizacije, pripravnosti i materijalnog obezbje|enja Oruànih snaga. Tim su zakonom, pored JNA (njeno odre|enje, organizacija, sastav i dr.), normativno razra|ena sva pitanja Teritorijalne odbrane na osnovu jedinstvenog sistema opštenarodne odbrane - organizacija, pripremanje, upotreba, rukovo|enje, komandovanje, popuna, mobilizacija, pripravnost i materijalno obezbje|enje jedinica, štabova i slu`bi Teritorijalne odbrane.15 Rukovo|enje i komandovanje u Teritorijalnoj odbrani ostvarivali su starješine {tabova i starje{ine jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane, u skladu sa zakonom i ovlaštenjima koje je na njih prenosio Vrhovni komandant Oruànih snaga. Za organizovanje i pripremanje Teritorijalne odbrane starješina štaba Teritorijalne odbrane odgovarao je organu društveno-politi~ke zajednice koji je obrazovao štab i starješini pretpostavljenog štaba Teritorijalne odbrane, a za borbenu gotovost i upotrebu jedinica-starješina štaba Teritorijalne odbrane uè društvenopoliti~ke zajednice odgovarao je starješina štaba Teritorijalne odbrane šire društveno-politi~ke zajednice.16 Za organizovanje i pripremanje jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane organizacija udruènog rada, starje{ina jedinica i ustanove odgovarale su organima upravljanja tih organizacija, kao i pretpostavljenom starješini Teritorijalne odbrane, a za borbenu gotovost i upotrebu jedinica i ustanova nadle`nom starje{ini op{tinskog, odnosno pretpostavljenom štabu Teritorijalne odbrane.17 Kada je jedinica 15 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 5, 13-17. 16 Isto, str.19. Time je precizno ustanovljena njihova odgovornost po vertikali pretpostaljenom štabu Teritorijalne odbrane i po horizontali — skup{tini društvenopoliti~ke zajednice koja ih je formirala (M. In|i}, nav. dj., str. 146). 17 Isto. 22

ili ustanova Teritorijalne odbrane izvršavla zadatke obezbje|enja i odbrane svoje radne organizacije, starješina Teritorijalne jedinice bio je odgovoran organu upravljanja te organizacije.18 [tabovi teritorijalne odbrane uskla|ivali su na svojoj teritoriji planove i borbena dejstva teritorijalne odbrane sa planovima i borbenim dejstvima Jugoslovenske narodne armije, kao i sa planovima i dejstvima teritorijalne odbrane susjedne dru{tvenopoliti~ke zajednice. Jedinice i ustanove Jugoslovenske narodne armije i jedinice i ustanove teritorijalne odbrane, “koje u~estvuju u izvr{avanju zajedni~kog borbenog zadatka, pot~injavaju se starje{ini koji rukovodi izvr{avanjem tog zadataka”. Na teritoriji “privremeno zaposjednutoj od neprijatelja {tabovi teritorijalne odbrane rukovode i komanduju i jedinicama i ustanovama Jugoslovenske narodne armije, ako posebnom naredbom nije druk~ije odre|eno”.19 Republi~ki i pokrajinski {tabovi teritorijalne odbrane bili su obavezni da sara|uju sa Saveznim sekretarijatom za narodnu odbranu u sprovo|enju akata Vrhovnog komandanta Oruànih snaga, i u poslovima pripremanja prijedloga tih akata i obezbje|ivanja potrebnih podataka i stru~nih i drugih analiza neophodnih za odluke i akte koje je donosio Vrhovni komandant. Republi~ki i pokrajinski {tabovi teritorijalne odbrane obezbje|ivali su potrebne podatke i stru~ne i druge analize neophodne za rad Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu. U poslovima rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama za koje ga je ovlastio Vrhovni komandant Oruànih snaga i u poslovima izvr{avanja akata i mjera Vrhovnog komandanta, koja su se 18 Isto. Sve socijalisti~ke republike, osim Socijalisti~ke Republike Srbije, donijele su na vrijeme svoje zakone o narodnoj odbrani i u njima precizirali ono što je propisano novim zakonom o narodnoj odbrani SFRJ, vode}i ra~una o svim specifi~nostima socijalisti~kih republika. Time je ostvaren jedinstven prilaz u organizovanju i pripremanju Teritorijalne odbrane u zemlji, osim Socijalisti~ke Republike Srbije. Usagla{avanje stavova o narodnoj odbrani na nivou Republike Srbije i njenih pokrajina trajalo je deset godina. Tek 1984. godine, nakon što su usaglašeni stavovi, donesen je i Zakon o narodnoj odbrani Srbije. Time je otklonjeno nenormalno stanje u vezi sa organizacijom i nadle`nostima u Teritorijalnoj odbrani na cijeloj teritoriji Socijalisti~ke Republike Srbije, što je bilo bitno i za cijelu zemlju (M. In|i}, nav. dj., str. 146). 19 Isto, str. 20. 23

odnosila na organizovanje, pripremanje, rukovo|enje i komandovanje teritorijalnom odbranom, Savezni sekretar za narodnu odbranu mogao je izdavati nare|enja, obavezne instrukcije i druge akte starje{inama {tabova teritorijalne odbrane.20 Zakonom o op{tenarodnoj odbrani od 1982. ure|ena su, osnovna prava i du`nosti radnih ljudi i gra|ana, osnovnih i drugih organizacija udruènog rada, mjesnih zajednica i drugih samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i drugih dru{tvenih organizacija u odbrani nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalne cjelokupnosti i Ustavom Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije utvr|enog dru{tvenog ure|enja i ostvarivanju sistema op{tenarodne odbrane, te osnove sistema op{tenarodne odbrane, rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, kao i osnove organizovanja i pripremanja Oruànih snaga i druge osnove zna~ajne za jedinstveno organizovanje i ostvarivanje sistema op{tenarodne odbrane.21 Op{tenarodna odbrana je predstavljala jedinstven sistem organizovanja, pripremanja i aktivnog u~e{}a radnih ljudi i gra|ana, samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih zajednica u odvra}anju i sprje~avanju agresije i drugih opasnosti za zemlju, u oruànoj borbi i drugim oblicima op{tenarodnog otpora i u izvr{avanju drugih zadataka radi odbrane nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalne cjelokupnosti i Ustavom SFRJ utvr|enog dru{tvenog ure|enja.22 U poglavlju IX (ORU@ANE SNAGE) pomenutog zakona utvr|ene su zajedni~ke odredbe kojima su obuhva}eni Jugoslovenska narodna armija, Teritorijalna odbrana, rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama, popuna, mobilizacija i pripravnost, materijalno obezbje|enje Oruànih snaga i druga pitanja.23 Teritorijalna odbrana 20 Isto. 21 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, u : M. Lepu{ina, ZBIRKA PROPOPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE sa obja{njenjima, drugo, izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Sarajevo 1989, str. 341. 22 Isto. 23 Isto, str. 370-381. 24

je, po tom zakonu, predstavljala “najširi oblik organizovanog oruànog opštenarodnog otpora i sastavni dio jedinstvenih oruànih snaga Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”, koja se organizovala u osnovnoj i drugoj organizaciji udruènog rada, mjesnoj zajednici, opštini, autonomnoj pokrajini, republici i drugim društveno-politi~kim zajednicama; obuhvatala je sve naoruàne sastave koji nisu bili dio JNA i milicije; sastojala se od jedinica, ustanova, štabova i drugih oblika organizovanja radnih ljudi i gra|ana za opštenarodni oruàni otpor. Tim su zakonom date jedinstvene osnove i u vezi sa rukovo|enjem i komandovanjem Oruànim snagama. Tako su rukovo|enje i komandovanje u Teritorijalnoj odbrani ostvarilivali komandanti Teritorijalne odbrane i starješine jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane u skladu sa zakonom. Tako|e je bilo predvi|eno da rukovo|enje Teritorijalnom odbranom ostvaruju i komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu u situacijama kada je na osnovu odluke Predsjedništva SFRJ preduzimao mjere u vezi sa upotrebom pojedinih dijelova Teritorijalne odbrane. U tim je situacijama komandant Teritorijalne odbrane postupao po odluci Komiteta za ONO i DSZ. Komandanti Teritorijalne odbrane republika odgovarali su za svoj rad, borbenu gotovost, upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanje Predsjedni{tvu SFRJ.24 24 Isto, str. 372-375. Op{tine, gradske i regionalne zajednice koje su bile obrazovane kao dru{tveno-politi~ke zajednice, autonomne pokrajine, obrazovale su komitete za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, kao svoja koordinaciona i operativno—politi~ka tijela, “radi: usmjeravanja, koordiniranja mjera i aktivnosti u ostvarivanju jedinstvenih ciljeva i zadataka op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite; operativno-politi~kog pra}enja i procjenjivanja situacije od zna~aja za odbranu i bezbjednost zemlje; podsticanja aktivnosti organa samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tveno-politi~kih i drugih dru{tvenih organizacija i dru{tveno-politi~kih zajednica u ostvarivanju op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite; blagovremenog i efikasnog djelovanja jedinstvenog odbrambeno-samoza{titnog sistema u pripremama i akcijama i obezbje|enja ostvarivanja ustavom utvr|ene uloge i odgovornosti Saveza komunista za za{titu socijalisti~ke revolucije i socijalisti~kih samoupravnih dru{tvenih odnosa” (ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI, str. 361). Komiteti za opštenarodnu odbranu i društvenu samozaštitu su nastali iz potrebe što boljeg usmjeravanja razvoja i funkcionisanja odbrambenog i zaštitnog sistema, posebno u vanrednim uslovima i situacijama u miru i ratu, posebno na 25

U “STRATEGIJI ORU@ANE BORBE” iz 1983. i “STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ” iz 1987. definisani su namjena, osnovni zadaci, organizacija, rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ. Prema tim dokumentima Oruàne snage SFRJ su predstavljale jedinstvenu oruànu silu radni~ke k1ase i svih radnih ljudi i gra|ana, naroda i narodnosti Jugoslavije i poseban subjekt op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite. One su bile okosnica i integralni deo sistema opštenarodne odbrane i društvene samozaštite i osnovni nosilac oruàne borbe u opštenarodnom odbrambenom ratu. Bile su organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljene za vo|enje oruàne borbe u svim uslovima opštenarodnog odbrambenog rata, kao i za odre|ene zadatke društvene samozaštite u miru, vanrednim prilikama i u ratu”.25 Oruàne snage SFRJ su, zajedno sa drugim snagama opštenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite, obezbje|ivale i {titile aktuelne i historijske interese svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana socijalisti~ke samoupravne i nesvrstane Jugoslavije, te imale narodni, socijalisti~ki, revolucionarni, odbrambeni i opštejugos1ovenski karakter.26

privremeno zaposjednutoj teritoriji. Oni su doprinosili potpunijem i dosljednijem provo|enju obaveza i ostvarivanju prava koja su imali društveni subjekti u oblasti opštenarodne odbrane i ostvarivanju vode}e uloge SKJ u opštenarodnoj odbrani (M. In|i}, nav. dj., str. 204-205). Komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu su, prema “STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ” iz 1987, imali poseban zna~aj za uspje{no funkcionisanje op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite. Oni su obrazovani u op{tinama, gradskim, regionalnim i mjesnim zajednicama, organizacijama udruènog rada i drugim samoupravnim organizacijama i zajednicama. O obrazovanju komiteta za op{tenarodnu odbranu, imenovanju njihovih ~lanova, sastavu, osnovnim zadacima, pravima i du`nostima i drugo vidi “STRATEGIJU OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 79-81. 25 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111; STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ (u daljem tekstu: STRATEGIJA ONO I DSZ...), Beograd 1987, str. 54. 26 Isto. 26

Dvije ravnopravne komponente ~inile su Oruàne snage SFRJ : Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana. Jugoslavenska narodna armija je bila zajedni~ka oruàna sila svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana Jugoslavije, a Teritorijalna odbrana najširi oblik organizovanja radnih ljudi i gra|ana za oruànu borbu i obavljanje odre|enih zadataka društvene samozaštite i najširi ob1ik za pruànje oruànog op{tenarodnog otpora.27 Jugoslovenska narodna armija i Teritorijalna odbrana su bili dijelovi jedinstvenih oruànih snaga. Osnove tog jedinstva su ~inili: društveno-politi~ki sistem socijalisti~kog samoupravljanja i federativno ure|enje; karakter oruànih snaga; nedeljivost jugoslovenskog prostora kao jedinstvenog odbrambeno-zaštitnog podru~ja; jedinstven cilj i objekat odbrane i zaštite; jedinstvena doktrina oruàne borbe; jedinstvene osnove sistema materijalnog i zdravstvenog obezbe|nja; jedinstven sistem rukovo|enja i komandovanja; i jedinstveno vrhovno rukovodstvo i komandovanje.28 Oruàne snage SFRJ bile su namijenjene “da štite slobodu, nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celokupnost i Ustavom utvr|eno društveno ure|enje, zatim da štite i brane Jugoslaviju kao društveno-politi~ku i dràvnu zajednicu ravnopravnih naroda i narodnosti, njenu teritorijalnu celokupnost, socijalisti~ki samoupravni društveno-politi~ki sistem i nezavisnu i nesvrstanu spoljnu politiku. Zaštita i odbrana tih vrijednosti bio je zadatak i obaveza svih subjekata društva, a Oruàne snage, kao osnovni nosilac oruàne borbe, imale su u tome odlu~uju}u ulogu”.29 Oruàne snage SFRJ bile su “namijenjene i osposobljene za vo|enje oruàne borbe na cjelokupnom i jedinstvenom jugoslovenskom ratištu: na kopnu, moru i u vazdušnom prostoru; na frontu, privremeno zaposjednutoj teritoriji i u vlastitoj pozadini, primjenom frontalnog, partizanskog i kombinovanog oblika oruàne borbe. One se osposobljavane da uspješno vode oruànu borbu u 27 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-112; STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 54-55. 28 Isto. 29 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 55. 27

uslovima konvencionalnog i nuklearnog rata. Takva spremnost i sposobnost obezbje|ivala je uspješno suprotstavljanje svim vrstama oruàne agresije na SFRJ, pri svakom odnosu snaga i u ratu razli~itog trajanja”.30 Oruàne snage SFRJ su organizovane, opremane i obu~avane za uspje{no vo|enje oruàne borbe i obavljanje drugih zadataka u skladu sa njihovom doktrinarnom ulogom, namjenom i zadacima u miru, vanrednim prilikama i u ratu.31 Jugoslovenska narodna armija, kao zajedni~ka oruàna sila i udarni dio jedinstvenih oruànih snaga, bila je okosnica odbrambenog sistema SFRJ i sa Teritorijalnom odbranom je ~inila oslonac drugim snagama opštenarodne odbrane i društvene samozaštite u obavljanju njihovih odbrambenih i samozaštitnih zadataka. Bila je namijenjena za vo|enje oruàne borbe na cjelokupnom jugoslovenskom ratištu u svim uslovima agresije na SFRJ. U miru, Jugoslovenska narodna armija je bila bitan kohezioni faktor Jugoslavije i zna~ajna brana svim snagama i pojavama usmerenim na slabljenje jedinstva Jugoslavije.32 Teritorijalna odbrana je bila organizovana na cjelokupnoj teritoriji i akvatoriji Jugoslavije na jedinstvenim osnovama u skladu sa potrebama i planovima odbrane i zaštite i specifi~nim uslovima svakog dijela teritorije SFRJ. Borbena dejstva je trebalo da izvodi u sadejstvu sa snagama Jugoslovenske narodne armije i samostalno, oslanjaju}i se na društveno-politi~ke zajednice, mjesne zajednice, organizacije udruènog rada i druge strukture društva. Osnovu uspjeha Teritorijalne odbrane, kao i Oruànih snaga u cjelini, ~inio je oslonac na stanovništvo i njegovu podršku.33

30 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 112-113; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 55. 31 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 113; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 56. 32 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 113-114; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 56. 33 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 120; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 57. 28

Teritorijalna odbrana je omogu}avala i masovno u~eš}e stanovništva u oruànoj borbi, istovremeno vo|enje oruàne borbe na svim dijelovima jugoslovenskog ratišta na kojima bi se našle snage agresora, posebno na privremeno zaposednutoj teritoriji, borbenu kontrolu i obezbje|enje cjelokupne teritorije SFRJ. Borbenom aktivnoš}u Oruànih snaga u cjelini, posebno Teritorijalne odbrane, postojali su nepohodni uslovi za neprekidno funkcionisanje jugoslovenskog dru{tveno-politi~kog sistema na cjelokupnoj teritoriji i u svim uslovima rata.34 Operativna i dobro naoruàna JNA je bila federalna komponenta, a Teritorijalna odbrana republi~ka, slabije naoruàna i slabije pokretljivosti, predvi|ena da bude sveobuhvatni oslonac JNA. U me|usobnim su odnosima obje komponente bile ravnopravne, a u ratnim uslovima trebale su se nadopunjavati po koncepciji op{tenarodnog oruànog otpora. Za upotrebu JNA bilo je nadle`no Predsjedni{tvo SFRJ, a Teritorijalna odbrana je u miru bila u nadle`nosti republi~kih i pokrajinskih rukovodstava. Takvom ravnopravnom organizacijom dvije komponente Oruànih snaga, zasnovanih na Ustavu iz 1974, sprje~avana je centralizacija Jugoslavije, prije svega, premo} najbrojnijeg naroda nad ostalim.35 Rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ bilo je dio jedinstvenog sistema rukovo|enja opštenarodnom odbranom i društvenom zaštitom i opredijeljeno socijalisti~kim samoupravnim društveno-politi~kim sistemom, koncepcijom opštenarodne odbrane i društvene samozaštite, doktrinom oruàne borbe i organizacijom Oruànih snaga.36 34 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 120-121; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 57-58. 35 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 135-139; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 58-60; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. GODINE (u daljem tekstu: JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA...), âsopis za suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2001, str. 290; S. Biserko, OD JNA DO SRPSKE VOJSKE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola , Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 218. 36 STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 81; I. Radakovi}, BESMISLENA YU RATOVANJA, Beograd 1997, str. 17-18; M. In|i}, TERITORIJALNA ODBRANA BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1989, str. 146-147. 29

U organizacijskom i funkcionalnom pogledu sistem rukovo|enja i komandovanja u Oruànim snagama SFRJ obuhvatao je : - funkcije Predsjedništva SFRJ - Vrhovne komande, kao najvišeg organa rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama u miru i ratu; djelatnost Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu u funkciji štapskog organa Predsjedništva SFRJ - Vrhovne komande; - aktivnosti komiteta za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu; funkcije komandi, štabova i ustanova Oruànih snaga svih nivoa rukovo|enja i komandovanja i njihovu organizacijsko-formacijsku strukturu; kao i - saradnju komandi i štabova Oruànih snaga sa rukovodstvima društveno-politi~kih zajednica, društveno-politi~kih organizacija, organizacija udruènog rada i drugih struktura društva.37 Sistem rukovo|enja i komandovanja bio je organizovan po nivoima - na strategijskom, strategijsko-operativnom, operativnom i takti~kom nivou.38 Predsjedništvo SFRJ bilo je organ rukovo|enja op{tenarodnom odbranom i dru{tvenom samoza{titom i najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ u miru i ratu. Ono je donosilo smjernice, direktive, pravila, odluke, naredbe i druge akte. 37 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 139-142; STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 81. 38 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, str. 143-145; STRATEGIJA ONO I DSZ, str. 81-82. Strategijski nivo obuhvatao je rukovo|enje i komandovanje oruànim snagama SFRJ u miru i ratu i rukovo|enje i komandovanje strategijskim grupacijama na vojištima. Na tom nivou rukovo|enje i komandovanje ostvaruje Predsedništvo SFRJ, odnosno Vrhovna komanda preko odgovaraju}ih strategijskih komandi na vojištima ili preko komandi strategijsko-operativnih jedinica JNA i štabova Teritorijalne odbrane socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina. Strategijske komande na vojištima objedinjuju rukovo|enje i komandovanje celokupnim oruànim snagama na vojištu preko komandi strategijsko-operativnih jedinica i sastava i odgovaraju}ih štabova TO” (Isto, str. 82). Strategijsko-operativni nivo obuhvatao je “rukovo|enje i komandovanje strategijsko-operativnim jedinicama i grupacijama JNA i snagama TO socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina”. Operativni nivo obuhvatao je “rukovo|enje i komandovanje operativnim jedinicama i sastavima”. Takti~ki nivo obuhvatao je rukovo|enje i komandovanje takti~kim jedinicama Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane” (Isto). 30

Predsjednik Predsjedništva SFRJ je, u ime Predsjedni{tva, ostvarivao komandovanje Oruànim snagama u skladu sa Ustavom SFRJ, saveznim zakonom i odlukama i stavovima Predsjedništva SFRJ.39 Predsjedni{tvo SFRJ je, pored ostalog, imenovalo i razrje{avalo du`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskog organa, komandanta Teritorijalne odbrane republike, odnosno komandanta Teritorijalne odbrane pokrajine.40 Funkciju najvišeg organa rukovo|enja i komandovanja Oru`nim snagama SFRJ u ratu Predsjedništvo SFRJ je obavljalo u svojstvu Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ. [tapske poslove Vrhovne komande u ratu je obavljao Savezni sekretarijat za narodnu odbranu.41 39 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145; STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82. Predsjedni{tvo SFRJ je, prema STRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983, utvr|ivalo sistem rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama u skladu sa Ustavom i Zakonom o op{tenarodnoj odbrani SFRJ; utvr|ivalo osnove planova razvoja Oruànih snaga i plan razvoja Jugoslovenske narodne armije; utvr|ivalo osnove organizacije Oruànih snaga i organizaciju i formaciju Jugoslovenske narodne armije; pratilo sprovo|enje utvr|ene politike rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama, utvr|ivalo plan upotrebe Oruànih snaga u slu~aju rata i nare|ivalo upotrebu Oruànih snaga u miru; davalo smjernice za preduzimanje mjera priprema i mobilisanja Oruànih snaga i smjernice za uskla|ivanje priprema i priprema i planova Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane; propisivalo mjere pripravnosti Oruànih snaga u slu~aju neposredne ratne opasnosti i u drugim vanrednim prilikama i nare|ivalo njihovo sprovo|enje i stavljanje Oruànih snaga ili dijela Oruànih snaga u stanje pripravnosti; utvr|ivalo osnove naoruàvanja i opremanja Oruànih snaga; utvr|ivalo vojnoteritorijalnu podjelu zemlje; donosilo osnovna pravila i druge akte koji su se odnosili na strategiju oruàne borbe, mobilizaciju, razvoj i upotrebu Oruànih snaga; donosilo propise o obuci Oruànih snaga i vojnoj disciplini i druge propise predvi|ene saveznim zakonom; imenovalo i razrje{avalo du`nosti, na prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskog organa, komandanta Teritorijalne odbrane republike, odnosno komandanta Teritorijalne odbrane autonomne pokrajine; vr{ilo i druge poslove rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama, na osnovu i u okviru Ustava SFRJ i saveznih zakona (STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144). 40 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144. Ta odredba ne postoji u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987. 41 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 144-145; STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 74 i 81-82. 31

Kao najvi{em organu rukovo|enja i komandovanja, Predsjedni{tvu SFRJ neposredno su bili pot~injeni: savezni sekretar za narodnu odbranu, komandanti armija, Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{tne odbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane, samostalnih korpusa i komandanti {tabova Teritorijalne odbrane socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina, kao i komandanti privremenih strategijskih grupacija (ukoliko bi bile formirane).42 Prema STRATEGIJI ORU@ANE BORBE iz 1983. Predsjedni{tvo SFRJ je moglo, odlukom o upotrebi Oruànih snaga, predvidjeti odre|ena prava i obaveze komiteta za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu u pogledu upotrebe dijelova Teritorijalne odbrane. Kad je komitet za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, na osnovu odluke Predsjedni{tva SFRJ, preduzeo mjere u vezi sa upotrebom pojedinih dijelova Teritorijalne odbrane, komandant Teritorijalne odbrane, postupao je po odluci komiteta.43 Odre|ene poslove rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama Predsjedni{tvo SFRJ je moglo prenijeti na saveznog sekretara za narodnu odbranu, koji je odgovarao Predsjedni{tvu SFRJ za poslove koje je na njega prenosio taj organ.44 42 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. U STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987. te odredbe nisu postojale, {to pokazuje da je decentralizacija rukovo|enja i komandovanja bila u toku. 43 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 145. Ta prava i obaveze komiteta za ONO i DSZ, prema STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE iz 1987, nisu predvi|ene (STRATEGIJA ONO I DSZ, Beograd 1987, str. 79-81). 44 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 146. Za izvr{avanje akata Predsjedni{tva SFRJ iz oblasti rukovo|enja i komandovanja i izvr{avanje poslova rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama koje je na njega prenijelo Predsjedni{tvo SFRJ, savezni sekretar za narodnu odbranu je mogao donositi pravila, nare|enja, uputstva i druge akte. Savezni sekretar za narodnu odbranu je rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama ostvarivao u skladu sa ovla{tenjima koje je na njega, na osnovu Ustava SFRJ, prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ i u skladu sa saveznim zakonom. Saveznog sekretara za narodu odbranu, u slu~aju njegove odsutnosti ili sprije~enosti, u navedenim poslovima zamjenjivao je na~elnik General{taba Jugoslovenske narodne armije (Isto, str. 145-146). 32

Rukovo|enje i komandovanje u Jugoslovenskoj narodnoj armiji ostvarivali su u skladu sa saveznim zakonom, starje{ine jedinica i ustanova Jugoslovenske narodne armije, a u Teritorijalnoj odbrani komandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane.45 Komandanti Teritorijalne odbrane i starje{ine jedinica i ustanova Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane odgovarali su pretpostavljenim vojnim starje{inama za svoj rad, borbenu gotovost, upotrebu jedinica i ustanova i rukovo|enje i komandovanje, u skladu sa sistemom rukovo|enja i komandovanja u Oruànim snagama i u okviru svojih ovla{tenja. Za te su poslove komandanti Teritorijalne odbrane socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina u isto vrijeme odgovarali Predsjedni{tvu SFRJ i nadle`nim organima dru{tveno-politi~ke zajednice u republici, pokrajini, op{tini, a u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada — organima upravljanja tih organizacija, odnosno odgovaraju}em organu mjesne zajednice.46 Saveznom sekretaru za narodnu odbranu su bili odgovorni komandanti armija, Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{ne odbrane, Ratne mornarice i obalske odbrane i samostalnih korpusa, kao i privremenih strategijskih grupacija i operativnih sastava u obavljanju onih poslova iz oblasti rukovo|enja i komandovanja koji su mu zakonom i drugim propisima stavljeni u nadle`nost, kao i poslova koje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ. Savezni sekretar za narodnu odbranu neposredno je nare|ivao komandantima republi~kih i pokrajinskih {tabova Teritorijalne odbrane samo u okviru poslova koje je na njega prenosilo Predsjedni{tvo SFRJ.47

45 Isto. Ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987. 46 Isto. Ni te odredbe nisu stajale u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987. 47 Isto, str. 146-147. Ni ta odredba nije stajala u STRATEGIJI ONO I DSZ iz 1987. 33

2. Razbijanje ustavnog koncepta odbrane SFRJ

Svim ustavima i zakonima DFJ, FNRJ i SFRJ, uklju~uju}i i Ustav SFRJ iz 1974, Oruàne snage zemlje bile su namijenjene za odbranu od spoljnjeg agresora. U ZAKONU O NARODNOJ ODBRANI iz 1974. i prvom izdanju STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1976. uloga Oruànih snaga SFRJ opredijeljena je samo za slu~aj agresije.48 ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. i drugim izdanjem STRATEGIJE ORU@ANE BORBE iz 1983. Oruàne snage su bile organizovane, namijenjene, opremljene i osposobljene za vo|enje oruàne borbe na cijelom jugoslovenskom rati{tu u uslovima bilo koje agresije na SFRJ. Teritorijalna odbrana je, u slu~aju neposredne ratne opasnosti ili u drugim vanrednim prilikama, a na osnovu odluke Predsjedni{tva SFRJ, mogla vr{iti i poslove odràvanja javnog reda i mira i druge zadatke dru{tvene samoza{tite.49 48 ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, Beograd 1974, str. 11-20; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68. Tim je zakonom potvr|eno: mirnodopsko stanje, ratni uslovi, ugroènost mira i bezbjednosti u svijetu, neposredna ratna opasnost ili izvr{ena agresija (ZAKON O NARODNOJ ODBRANI, str. 11-20). 49 ZAKON O OP[TENARODNOJ ODBRANI (1982.), u: M. Lepu{ina, ZBIRKA PROPISA IZ OBLASTI OP[TENARODNE ODBRANE SA OBJA[NJENJIMA, Sarajevo 1989, str. 341-342 i 372-373; STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 112-124; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68; D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ U IZVANREDNIM PRILIKAMA (u daljem tekstu: ORU@ANE SNAGE SFRJ...), âsopis sa suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2002, str. 341-342 i 355-356. ZAKONOM O OP[TENARODNOJ ODBRANI iz 1982. i STRATEGIJOM ORU@ANE BORBE iz 1983. predvi|ena su tri stanja: ratno, neposredna ratna opasnost i vanredne prilike (Isto). 34

Navedena dva dokumenta prvi put pominju vanredne prilike. Taj se pojam u SFRJ slu`beno pojavio osamdesetih godina XX stolje}a, neposredno poslije smrti vrhovnog komandanta (Josipa Broza), i predstavljao je osnovu za uvo|enje vanrednog stanja u dijelu ili na cjelokupnoj teritoriji SFRJ.50 U STRATEGIJI OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ iz 1987. Oruàne snage su bile opredijeljene i za upotrebu u vanrednim prilikama, {to je zna~ilo i u unutra{njem ìvotu zemlje”.51 Vojno rukovodstvo je, nakon usvajanja STRATEGIJE OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, 1988. donijelo PRIRU^NIK ZA RAD KOMANDI, [TABOVA I JEDINICA ORU@ANIH SNAGA SFRJ U VANREDNIM PRILIKAMA, kojim je utvr|ena aktivnost Oruànih snaga u vanrednim prilikama. Zadatak Oruànih snaga je bio da {titi ustavom SFRJ utvr|eno dru{tveno ure|enje od “kontrarevolucionarnog djelovanja snaga spoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja”.52 Velikosrpske snage kojima je smetala Teritorijalna odbrana i koncept op{tenarodne odbrane izvele su navedenu evoluciju uloge Oruànih snaga SFRJ, nastoje}i da je u cjelini podrede isklju~ivo

50 Isto. 51 STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 55-72 i 132-151; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68; D. Marijan, nav. dj., str. 339-340. Po tom je dokumentu jedno ~itavo poglavlje (“IV VANREDNE PRILIKE”) tretiralo to pitanje: vanredne prilike izazvane subverzivnim djelovanjem unutra{njeg i spoljnjeg neprijatelja na SFRJ; vanredne prilike izazvane neposrednom opasno{}u od oruàne agresije na SFRJ; uloga i zadaci subjekata dru{tveno-politi~kog sistema u vanrednim prilikama; uloga i zadaci civilne za{tite u vanrednim prilikama; uloga i zadaci sistema osmatranja i obavje{tavanja u vanrednim prilikama; angaòvanje oruànih snaga u vanrednim prilikama i planovi za vanredne prilike. 52 D. Marijan, nav. dj., str. 356-360. Tim su dokumentom obra|eni osnovni aspekti upotrebe Oruànih snaga SFRJ, od procjene stanja i planiranja jedinica u vanrednim prilikama, njihovu borbenu spremnost za vanredne prilike, upotrebu u vanrednim prilikama, rukovo|enje i komandovanje, upotrebu vatrenog oru`ja i saradnju sa ostalim subjektima op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite (Isto). 35

rukovodstvu Jugoslovenske narodne armije i republikama oduzmu ustavno pravo na rukovo|enje.53 Vojno rukovodstvo se tako uklju~ilo u pripreme koje su rezultirale katastrofom, bez obzira koliko je i samo bilo svjesno te ~injenice. Osnovna motivacija bile su nacionalisti~ke i karijeristi~ke pobude, a su{tina u njenoj transformaciji iz instrumenta odbrane zemlje od spoljnje agresije u instrument za suzbijanje unutra{njih “nemira”, koji su bili neminovna posljedica naru{avanja Ustava iz 1974. i garantovane ravnopravnosti naroda i narodnosti. Polaze}i od ocjene da su upravo oni izuzetno odgovorni za Jugoslaviju u politi~ko-dràvnom smislu, opredjeljenja vojnog rukovodstva, poslije smrti vrhovnog komandanta, Josipa Broza, bila su usmjerena ka unitarizmu. Uz to je rukovodstvo SR Srbije, jo{ od PLAVE KNJIGE, stalno tvrdilo da je Ustavom iz 1974. o{te}en “ve}inski” — srpski narod, te da se Ustav mora promijeniti redukcijom “konfederalnih” elemenata. Njihov ideal je bila unitarna Jugoslavija, pa prema tome, i jaka JNA koja }e je braniti, bez obzira {to je njeno najuè rukovodstvo (Tito, Kardelj i dr.) konstatovalo jo{ krajem {ezdesetih godina XX stolje}a da se u takvoj (unitarnoj) organizaciji ne moè odràti. Stoga se vojno rukovodstvo zalagalo za povratak na model kakav je postojao krajem ~etrdesetih i u pedesetim godinama XX stolje}a, zatim za poni{tenje Ustava iz 1974. i dr. To je rukovodstvo upravo u Ustavu 1974. i “vidjelo osnovu za razbijanje Jugoslavije”.54 53 I. Radakovi}, nav. dj., str. 68. 54 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA 1990. - 1992.: PRIPREME JNA ZA AGRESIJU I HRVATSKI ODBRAMBENI PLANOVI (u daljem tekstu: PRVA FAZA RATA...), u: RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Zagreb-Sarajevo 1999, str. 39 i 41; V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA — VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, str. 108; N. Pa{i} - R. Ratkovi} - B. [padijer, PLAVA KNIGA, Beograd 1977. Vojno rukovodstvo (admiral Branko Mamula, generali Stevan Mirkovi}, Petar Gra~anin, Veljko Kadijevi}, admiral Stane Brovet, general Blagoje Adì} i drugi) je ~vrsto zastupalo stav da su Tito i Kardelj te{ko pogrije{ili uvo|enjem Ustava iz 1974. Za njih je bilo kakva decentralizacija zna~ila propast Jugoslavije. General Mirkovi} je tvrdio kako pojava Gorba~ova i njegove perestrojke i glasnosti u SSSR-u ozna~ava smrt svjetskih socijalisti~kih ideja, da je Gorba~ov “grobar socijalizma” i “nas moè sve upropastiti”. General Kadijevi} je procjenjivao kako je Jugoslaviju mogu}e spasiti samo obnovom dru{tveno-ekonomskog modela pedesetih godina XX stolje}a (M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, Zagreb 2001, str. 96). 36

Shvataju}i to, rukovodstvo zemlje je nizom mjera (dvokomponentne Oruàne snage i Ustav iz 1974.) nastojalo da to sprije~i i time stvorilo uslove za njen dalji opstanak, {to je nai{lo na protivljenje velikosrpskih i proruskih snaga koje su u karijeristi~kim ambicijama vojnog rukovodstva vidjele mo}nog i dobrog saveznika. To je posebno do{lo do izraàja u osamdesetim godinama, poslije Titove smrti, kada je, oslonjeno na mo}ni vojnoindustrijski kompleks i politi~ki sve samostalnije, vojno rukovodstvo pokrenulo zahtjev za promjenu Ustava iz 1974, otpo~elo sa polemikama o promjeni koncepcije op{tenarodne odbrane i lansiralo parolu da je JNA “sedma republika”, iz ~ega su izvla~ili pravo na svoju posebnu odgovornost za sudbinu Jugoslavije.55 Godine 1982. za saveznog sekretara narodne odbrane te su snage dovele admirala Branka Mamulu, koji je u {est godina svog mandata, “reorganizacijom” Oruànih snaga SFRJ, bitno izmijenio doktrinu op{tenarodne odbrane i sve u~inio da JNA postane samostalni faktor i da iz sistema rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama izbaci republi~ka rukovodstva. Vojno rukovodstvo je, poslije izvr{enih analiza komandno{tabne ratne vje`be “Sloga ’83.” pred skupom najvi{ih rukovodilaca zemlje i Oruànih snaga, izvuklo zaklju~ak “da je neophodno unaprijediti cjelokupan sistem ONO za djelovanje u sloènim uslovima napada spolja i unutarnjih nemira u zemlji”. S obzirom na to da se, prema Mamuli, radilo “o svjeìm iskustvima nacionalisti~ke pobune na Kosovu i ve} drugoj godini produbljene socijalne krize, nije bilo te{ko prihvatiti op}i zaklju~ak”. Me|utim, mnogo je teè, po njemu, “i{lo s promjenama koje je bilo potrebno

55 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 39-41, te intervjui jednog broja generala JNA, vojnih teoreti~ara, histori~ara i drugih javnih radnika, objavljenih u knjizi: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997. U vojnom rukovodstvu su poslije Titove smrti zapo~ele polemike i aktivnosti za odre|ene promjene u koncepciji narodne odbrane, posebno kada je na ~elo SSNO-a došao admiral Branko Mamula. Me|utim, najviše promjena se dogodilo kada je Mamulu zamijenio Kadijevi}. U suštini, Mamula, Kadijevi}, Gra~anin i ânadi su se zauzimali za centralizovanje odbrambene doktrine i za reorganizaciju odbrambenih snaga (I. Radakovi}, nav. dj., str. 59). Vojno rukovodstvo, na ~elu sa admiralom Mamulom, zauzelo je stav “da }e JNA, ukoliko do|e do eskalacije krize i opasnosti opstanka, preuzeti kontrolu nad zemljom” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 69). 37

u~initi u oruànim snagama da bi se postiglo jedinstveno komandovanje i iz njega isklju~ila republi~ka rukovodstva”.56 Kao operativna komponenta Oruànih snaga SFRJ na tradiciji Narodnooslobodila~kog rata, JNA je do 1988./89. bila organizovana u armijske oblasti: Prva armijska oblast sa sjedi{tem u Beogradu; Druga armijska oblast sa sjedi{tem u Ni{u; Tre}a armijska oblast sa sjedi{tem u Skoplju; Peta armijska oblast sa sjedi{tem u Zagrebu; Sedma armijska oblast sa sjedi{tem u Sarajevu; Deveta armijska oblast sa sjedi{tem u Ljubljani i Vojno pomorska oblast sa sjedi{tem u Splitu. Pored navedenih armijskih oblasti, postojala su i dva samostalna korpusa na direktnoj vezi SSNO-a i to: 2. korpus sa sjedi{tem u Titogradu i 52. korpus sa sjedi{tem u Pri{tini. Pored navedenih armijskih oblasti i korpusa u sastavu JNA su postojale i komande vidova : RV i PVO sa sjedi{tem u Beogradu — Zemunu i Komanda Ratne mornarice i ratne rije~ne flotile sa sjedi{tem u Beogradu.57 56 B. Mamula, nav. dj., str. 59-61. Taj je problem, po Mamuli, “suvi{e duboko zadirao u ustavni sistem zemlje i bilo je preambiciozno da na zaklju~cima jedne {tabske vje`be nametnemo saveznim i republi~kim rukovodstvima novi sistem rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama”. S tim u vezi, Mamula pi{e: “Bit }e nam potrebno tri godine da bismo uspjeli, ali ni tada do kraja” (Isto). 57 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 148. Sedma armijska oblast je obuhvatala skoro cijelu Bosnu i Hercegovinu, te dijelove sjeverne i ju`ne Hrvatske. Ta se organizacija JNA “na strategijsko-operativnom nivou”, po generalu Kadijevi}u, “uglavnom, poklapala sa administrativnim granicama republika i pokrajina, tako da svaka republika i pokrajina ima ‘svoju’ armiju ili armije, a Crna Gora i pokrajine ‘svoje’ korpuse”, pri ~emu su “komandanti tih armija, odnosno korpusa, uglavnom bili straje{ine iz tih republika, odnosno pokrajina...” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 75). Zbog toga je to trebalo ukinuti. General Ilija Radakovi} smatra da nije ta~na Kadijevi}eva tvrdnja o tome kako se dotada{nja organizacija JNA “poklapala sa administrarivnim granicama republika i pokrajina”. S tim u vezi, on navodi da su Prva i Druga armija (beogradska i ni{ka), osim nekoliko garnizona na jugu Srbije pokrivale teritoriju Srbije sa Kosovom i Vojvodinom, a Titogradski korpus teritoriju Crne Gore; Tre}a armija (Skopje), pored Makedonije, dràla je i dio ju`ne Srbije; Peta armija (Zagreb) pokrivala je dio Slovenije (pravac Trst-Rijeka); Sedma armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske (isto~nu Slavoniju do linije Našice - Slavonski Brod - Vinkova~ku depresiju). Deveta armija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast “pokrivala” je cijelu akvatoriju i dio kopnene teritorije ~etiri republike. RV i PVO locirane su na cijeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagreba~ka armija i još tri operativno-strategijske organizacije — grupacije (I. Radakovi}, nav. dj., str. 36). 38

Skoro sve armije su tada nosile tradiciju ratnih armija (Slovenija je 1968. godine dobila ljubljansku — Devetu armiju, sa tradicijom Devetog slovena~kog korpusa). Komande armija su rukovodile divizijama i brigadama sa tradicijom iz NOB-a.58 JNA i TO su postepeno prikriveno osposobljavane za rje{avanje krizne situacije u zemlji (unutra{nji sukobi). U dvije godine formirani su tzv. gotovi bataljoni (ukupno 12, odnosno 15) spremni odmah da stupe u borbu. Uz to su bataljoni vojne policije (ukupno 19, po dva u svakoj armiji i 3 u SSNO-u) broj~ano oja~ani, bolje naoruàni i opremljeni. Od pitomaca vojnih {kola i akademija organizovani su i obu~avani ~etni i bataljonski sastavi za dejstvo u protivdesantnoj odbrani i kriznim situacijama. Organizovan je brz vazdu{ni transport i ubrzano su gra|eni pomorsko-desantni ~amci i brodovi za intervencije du` obale i na ostrvima. Helikopterima su, uz vatrenu pripremu i podr{ku, uvje`bavani takti~ki desanti. Po~ela je i proizvodnja i nabavka posebne policijske opreme i borbenih sredstava za uli~ne borbe kako bi se kontrolisali iskrsli nemiri. Pro{iren je i modernizovan Centar za diverzantsku i protivdiverzantsku obuku kroz koji je godi{nje prolazilo stotine starje{ina, vojnika na ugovorenom roku i rezervnih vojnih obveznika.59 Ve}i broj vojnih starje{ina je Teritorijalnu odbranu prihvatio i smatrao je pravim rje{enjem, tim prije, jer je iza te koncepcije stajao predsjednik i vrhovni komandant Oruànih snaga SFRJ, Josip Broz Tito. Mnogi su u~estvovali u izgradnji, obuci i opremanju Teritorijalne odbrane. Me|utim, u dijelu vojnog rukovodstva postojao je otpor prema Teritorijalnoj odbrani i njenom razvoju. Taj manji, ali dosta uticajan, dio vojnog rukovodstva je bio protiv Teritorijalne odbrane, stalno prave}i smetnje, s tim {to se u po~etku nije smio javno deklarisati. On je nastojao da Teritorijalnu odbranu podredi sebi (tj. JNA), da bi je izuzeo ispod 58 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36. 59 B. Mamula, nav. dj., str. 91; D. Marijan, nav. dj., str. 360.-361. Najspornije je, po Mamuli, “i{lo s doktrinom, posebno takti~kom upotrebom navedenih i svih drugih sastava”. S tim u vezi, on pi{e kako se “radilo o oportunizmu — da se otvoreno ne pokaè da se spremamo na unutra{nje sukobe. Tada to nitko nije htio razumjeti. @ivjelo se u uvjerenju da unutra{nji sukobi {irih razmjera, pogotovu gra|anski rat, u kojima bi morala sudjelovati JNA naprosto nisu mogu}i. Ba{ naprotiv, nai{li bismo na osudu Armije, koja, kao da se priprema za vrlo sumnjive zadatke. JNA se sve vrijeme sumnji~ila, a u drugoj polovini ’80-tih direktno i napadala, da je pobjegla ispod kontrole dru{tva i da svojim neustavnim pona{anjem prijeti” (Isto). 39

uticaja republika i pokrajina. Tako je komandovanje Teritorijalnom odbranom bilo prioritetno rje{enje koje je vojno rukovodstvo traìlo.60 Kod saveznih sekretara za narodnu odbranu (od Ljubi~i}a do Kadijevi}a) i jednog broja generala u SSNO-u i General{tabu, bilo je podozrenja prema Teritorijalnoj odbrani - komponenti oruànih snaga pod rukovodstvom nadle`nih organa republika i autonomnih pokrajina u pogledu njenog pripremanja i prava na upotrebu u eventualnom ratu.61 Polaze}i od zahtjeva za neposredno komandovanje Teritorijalnom odbranom, admiral Branko Mamula62 je tvrdio da je u koncept odbrane 60 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 152; Isti, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, Sarajevo 2000, str. 413; B. Mamula, nav. dj., str. 60-61. Govore}i o tome, Raif Dizdarevi} navodi da je bilo poku{aja iz General{taba JNA da se bez znanja Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, jedinice TO Bosne i Hercegovine angaùju na Kosovu (o tome vidi: R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 413-414, nap. 15). 61 I. Dolni~ar, ZAÊTNICI RATNE TRAGEDIJE, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 269. Kod generala Ljubi~i}a je, po ocjeni generala S. Poto~ara bilo “nekakve ljubomore u vezi sa uspje{nim razvojem Teritorijalne odbrane, a dolaskom Mamule i Kadijevi}a je armijski vrh po~eo raditi na smanjivanju samostalnosti Teritorijalne odbrane” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67). Admiral Branko Mamula i general Veljko Kadijevi} imali su negativno mi{ljenje o Teritorijalnoj odbrani, smatraju}i tu komponentu Oruànih snaga SFRJ opasno{}u za zajedni~ku dràvu. 62 Admiral flote Branko Mamula ro|en je 1921. u Slavskom Polju, op{tina Vrgin Most. U~esnik je NOR-a 1941.-1945. i nosilac Partizanske spomenice 1941. Vr{io je najve}e vojne du`nosti u Oruànim snagam SFRJ. Admiral Mamula je 1979, nakon slu`be komandanta Vojnopomorske oblasti 1970.-1979, imenovan za na~elnika General{taba JNA. Tada je ministar odbrane bio general Nikola Ljubi~i}. Na taj su na~in dvije najvi{e komandne funkcije u JNA bile u rukama iste nacionalnosti (obojica Srbi), ~ime je prvi put prekr{en “nepisan zakon prema kojem dvije najvi{e komandne funkcije u JNA ne smiju biti u rukama iste nacionalnosti”. Mamula je 1982. imenovan za ministra odbrane (saveznog sekretara za narodnu odbranu — 15. maj 1982. — 15. maj 1988.) u vrijeme kada se po~elo {pekulisati o ulozi JNA u jugoslovenskoj krizi. S tim u vezi, on je smatrao da “JNA ne moè ostati isklju~ivo unutar kasarni, ve} da mora iza}i na politi~ku scenu”, te da je JNA prvorazredni politi~ki faktor. Negiranje politi~ke uloge JNA je, po njemu “na historijskom iskustvu sasvim neprihvatljivo” (B. Mamula, nav. dj., str. 48-53; S. Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7.-9. novembar 2001, Beograd 2000, str. 219, nap. 7). 40

bila “ugra|ena ideja nacionalne-republi~ke vojske, Teritorijalne odbrane”. S tim u vezi, on navodi kako se na iskustvima Hrvatske (1971.) i Kosova (1981.) vidjelo da, “u slu~aju ozbiljne unutarnje krize TO moè biti upotrebljena protiv zajedni~ke dràve i njezine vojske”. Stoga se “kao neposredan zadatak”, po njemu, nametalo “pot~injvanje jedinstvenoj komandi oruànih snaga na svim razinama, a ne jedino Vrhovnoj komandi”. To je, po Mamuli, “zna~ilo isklju~iti republi~ka rukovodstva iz sistema komandovanja oruànim snagama i oruànom borbom”.63 Formiranje dvije ravnopravne komponente oruànih snaga — Jugoslovenske narodne armije i Teritorijalne odbrane zna~ilo je, po ocjeni saveznog sekretara za narodnu odbranu, generala Veljka Kadijevi}a, “da se na najautoritativniji na~in prakti~ki cijepa jedinstvo oruànih snaga”. Polaze}i od tako pogre{ne ocjene, koja je navodno sadràna u Ustavu iz 1974, general Kadijevi} tvrdi kako “Teritorijalna odbrana postaje vojska republi~kih i pokrajinskih dràva”.64 63 B. Mamula, nav. dj., str. 55 i 60-61. S tim u vezi, Mamula pi{e: “êtiri jedinstva strategije odbrane: jedinstvo rati{ta, oruànih snaga, oruàne borbe i svih vrsta otpora i jedinstvo komandovanja, nisu mogla biti sporna” (Isto). Admiral Branko Mamula je, zbog radikalizacije situacije u zemlji i posebno poslije demonstracija na Kosovu 1981, uporno zahtijevao reorganizaciju JNA i TO zbog njihove pripreme za mogu}e eventualne nemire i sukobe, kao i promjenu Ustava iz 1974. (S. Biserko, nav. dj., str. 218-219). 64 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73 i 76. S tim u vezi, Kadijevi} dalje razvija svoju “tezu” u stilu nau~ne fantastike: “Posle takve krupne strategijske pobjede koncepta razbijanja oruànih snaga, razbija~ima Jugoslavije je ostalo da svoje aktivnosti dalje skoncentri{u na razbijanje same JNA, {to oni vrlo organizovano, uporno i dosljedno ~ine” (Isto). Oruàne snage SFRJ su se, po Kadijevi}u, sastojale “od tzv. dvije ravnopravne komponente — JNA i Teritorijalne odbrane - u kojima je Teritorijalna odbrana po broju i ve}a od JNA, a po rije{enjima predstavlja za~etak budu}ih republi~kih vojski” (Isto, str. 63). On na vi{e mjesta iznosi nedokazanu tvrdnju da Teritorijalna odbrana nije bila ravnopravna komponenta JNA — jedinstvenih oruànih snaga (ona je, po Kadijevi}u, “toboè ravnopravna komponenta...”), ve} “prakti~no republi~ka vojska secesionisti~kih republika” (Isto, str. 162). U republi~kim rukovodstvima nije se razmi{ljalo o uvo|enju nacionalne armije i paravojnih formacija. Teritorijalna odbrana se razvijala u sastavu odbrambenog sistema u Jugoslaviji (I. Radakovi}, nav. dj., str. 67-68). 41

Ustav iz 1974. je, po Kadijevi}u, “u najva`nijem elementu funkcionisanja vojske — komandovanju i rukovo|enju”, u~inio “krupan udar na jedinstvo oruànih snaga”, jer je dao pravo republikama i pokrajinama “da rukovode Teritorijalnom odbranom, a {tabove Teritorijalne odbrane stavio u dvojnu pot~injenost — pretpostavljenim komandama oruànih snaga i istovremeno rukovodstvima republika, pokrajina i op{tina”.65 I koncepciju ONO i neadekvatnu organizaciju oruànih snaga Kadijevi} je ozna~io me|u uzrocima raspada SFRJ. Glavni razlog za takvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ on je na{ao u izgradnji JNA i TO po koncepciji op{tenarodne odbrane. Oruàne snage su se, po njemu, “cijeli posleratni period pripremale za rat po koncepciji op{tenarodne odbrane, koja je su{ta suprotnost uslovima i na~inu upotrebe do koje je zaista do{lo”, {to je bio “ogroman hendikep” za njihovu efikasnu upotrebu.66 U dokazivanju “tvrdnje” po kojoj je koncepcija ONO bila ~inilac raspada dràve i uzrok neadekvatne organizacije i nepripremljenosti Oruànih snaga SFRJ general Kadijevi} koristi “argumente” koji se ne mogu odràti. Jedan od takvih je i njegova konstatacija da se razvoj Oruànih snaga Jugoslavije u periodu od polovine {ezdesetih godina, “pa do po~etka kona~nog raspada SFRJ”, odvijao kroz sukob dvije linije - “jedne koju je zastupala ve}ina armijskih starje{ina i koja je htjela da Oruàne snage Jugoslavije budu jedinstvena vojska jugoslovenske dràve, da se modernizuju u svakom pogledu u skladu sa op{tim kretanjima u svijetu i na{im realnim mogu}nostima”, i druge “koja je dolazila iz dru{tva i ~iji su glavni

65 Isto. Takvo je rje{enje, po njemu, predstavljalo “izvanrednu podlogu za paralisanje komadovanja, pa i vi{e od toga. I to se rje{enje u praksi pokazalo kao dobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja oruànih snaga u svakom pogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~ki orijentisane starje{ine u oruànim snagama” (Isto). O~igledno da je rije~ o Kadijevi}evoj obmani. Sva normativna akta su regulisala dvojnu odgovornost republi~kih i pokrajinskih {tabova Teritorijalne odbrane — republi~kim i pokrajinskim rukovodstvima i vrhovnom komandantu — Predsjedni{tvu SFRJ, kao najvi{em organu rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ. 66 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 95; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26. 42

nosioci bili Kardelj i Bakari} sa ponekim pripadnicima armijske sredine, ~iji je osnovni motiv bio da se proces razgradnje federalne dràve prenese potpuno i na vojsku”. Navodna Kardeljeva teorija o naoruànom narodu i milicijskom tipu organizacije oruànih snaga bila je, po njemu, osnova i naj{iri teorijski okvir takvog koncepta.67 Takvog je karaktera i njegova konstatacija da se Tito ({ef dràve, vrhovni komandant Oruànih snaga) u svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskih oruànih snaga stalno “kolebao” izme|u te dvije koncepcije, da bi se, “kako je vrijeme odmicalo, sve vi{e priklanjao Karedeljevoj ideji ustrojstva oruànih snaga i doktrini njihove upotrebe”.68

67 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26. Kadijevi} o{tro napada “Kardeljevu koncepciju” o vojsci, smatraju}i da je njen “dobar dio” “u{ao u Ustav iz 1974. godine i u odgovaraju}e zakone o odbrani i oruànim snagama kao i u armijsku praksu sa pogubnim posljedicama za sudbinu oruànih snaga, uostalom kao i po sudbinu zemlje u cjelini”. S tim u vezi, general pi{e: “Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije ~inila je kvazi-teorija o naoruànom narodu. Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju je bila da samoupravnom socijalisti~kom dru{tvu ne odgovara tip vojske kao {to je JNA, da je prevazi|en ostatak staja}ih profesionalnih vojski, ostatak birokratskog centralisti~kog dràvnog ure|enja i da nju treba zamijeniti naoruànim narodom” V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72; I. Radakovi}, nav. dj., str. 17). I pored toga {to ni{ta sli~no nije postojalo u Kardeljevim radovima, Kadijevi}u ne smeta da “zaklju~i”: “Jedino {to je bilo va`no jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga iz kojih je razbijena i federalna jugoslovenska dràva” (Isto). Koncept naoruànog naroda, op{tenarodne odbrane, podru{tvljavanje odbrane i sl. su, po Kadijevi}u, Kardeljeva izmi{ljotina i “kvazi teorija”. Ukazuju}i na “najzna~ajnije segmente” te koncepcije, sadràne u Ustavu iz 1974. Kadijevi} pi{e: “Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podru{tvljavanju odbrane, prema kojoj poslove odbrane treba da vode ne neka stru~na tijela, jo{ manje vojske, ve} cijelo dru{tvo” (Isto). Kadijevi}eva tvrdnja da prema Ustavu poslove odbrane treba da vodi “cijelo dru{tvo” je, po generalu Radakovi}u, proizvoljna i “logi~ki nakazna konstrukcija koja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde”, jer je odbrana u SFRJ, prema Ustavu, “jedinstven sistem organizovanja, pripremanja...”. Me|utim, to nije smetalo Kadijevi}u da iz jedne konstrukcije lako i “logi~no’ izvla~i i drugu la`: “U praksi to je zna~ilo uvo|enje samoupravne anarhije i u poslove odbrane u celini, pa i u ~isto vojno stru~ne poslove” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 72-73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 18). 68 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 71-72. 43

Kadijevi}ev stav o dvije dijametralno suprotstavljene koncepcije u politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih oruànih snaga vi{e se zasnivao na preuveli~avanju obima i zna~aja odre|enih razlika koje su se u razvoju oruànih snaga pojavljivale, posebno u procesu teorijskog osmi{ljavanja i operacionalizacije u domenu vojne organizacije Dru{tva i ustrojstva oruànih snaga. Iako je u razli~itim fazama bilo i druga~ijih mi{ljenja o ustrojstvu i razvoju Oruànih snaga, ipak, u najva`nijim zakonskim normativnim aktima (Ustav SFRJ, Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o op{tenarodnoj odbrani, Strategija oruàne borbe, Strategija op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite SFRJ i dr.) nije bilo ni govora o milicijskom tipu vojne organizacije, pa ni kad je u pitanju prostorna struktura TO, kao naj{iri oblik vojnog organizovanja. U tim su dokumentima oruàne snage definisane kao jedinstvena oruàna sila, organizovana po savremenim principima i kriterijima i u skladu sa zahtjevima koncepcije i doktrine, potrebama i objektivnim mogu}nostima zemlje.69 Apsurdna je i Kadijevi}eva tvrdnja o Titovom “kolebanju” i “priklanjanju” nekoj Kardeljevoj koncepciji ustrojstva i razvoja jugoslovenskih oruànih snaga, tim prije, jer je dobro poznato da se Broz kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno organizovane Oruàne snage, a posebno za savremeno opremljenu JNA. Takva je optu`ba protiv Tita jo{ ~udnija ako se ima u vidu da je Kadijevi} podràvao Titov koncept razvoja OS SFRJ, ocjenjuju}i ga kao primjer stvarala~ke primjene Marksove teorije o naoruànom narodu na konkretne jugoslovenske uslove i potrebe.70 69 STRATEGIJA ORU@ANE BORBE, Beograd 1983, str. 111-156; STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, Beograd 1987, str. 54-60; I. Radakovi}, nav. dj., str. 26-27. 70 I. Radakovi}, nav. dj., str. 27. Tako je u ~lanku “Marksizam i vojno organizovanje za odbranu”, polemi{u}i sa nekim neadekvatnim interpretacijama Marksove teorije o naoruànom narodu i mogu}nosti njene primjene na jugoslovensku stvarnost, Kadijevi} zastupao tezu da je jugoslovensko rje{enje, oìvotvoreno u koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdosljednija stvarala~ka primjena Marksove teorije, pri ~emu je Titov doprinos bio odlu~uju}i. Tito je, po njemu, “o~igledno pitanju izgradnje oruànih snaga prilazio stvarala~ki i sluè}i se marksisti~kom metodom, rje{enja pronalazio u skladu sa postoje}om praksom... Realizacija ideje o naoruànom narodu i u savremenim uslovima nije vezana za primjenu samo jednog vojnog sistema bilo da se radi o milicijskom tipu vojne 44

Odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih oruànih snaga proizilazila je iz ustavnog ure|enja zemlje i koncepcije odbrane, tradicije, karaktera i na~ina vo|enja rata, koji bi se eventualno mogao voditi na jugoslovenskom rati{tu, sa osloncem na demografske, ekonomske i druge mogu}nosti zemlje i na druge ~inioce jugoslovenske stvarnosti, zbog ~ega je bila i prihva}ena kao optimalan odgovor na agresiju i ugroàvanje sigurnosti zemlje. Za prihvatanje takve strukture oruànih snaga zna~ajan uticaj imala su bogata iskustva i saznanja iz NOB-a 1941.-1945, te iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Alìr), kao i onih dràva ([vedska, [vajcarska) koje su se u politici razvoja i struktuiranja svojih snaga orijentisale na sli~na rje{enja.71 organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblika organizovanja radnih ljudi, naroda i narodnosti Jugoslavije za borbu. To su konkretni oblici primjene Marksove ideje o naoruànom narodu na dana{njem stepenu razvitka na{eg socijalisti~kog dru{tva i u okviru postoje}ih me|unarodnih odnosa” — pi{e Kadijevi}, i zaklju~uje da je “osnovna linija razvoja cjeline OS ostala jo{ uvijek sa~uvana, zahvaljuju}i, prije svega, Titu i njegovim uvijek jasnim stavovima o tom sudbonosnom pitanju na{e odbrane” (Isto, str. 27-28). 71 I. Radakovi}, nav. dj., str. 28. Kritika dvokomponentne strukture, odnosno TO kao dijela OS SFRJ, kod Kadijevi}a je, tvrdi general Radakovi}, imala drugu konotaciju i predstavljala poku{aj da se u nekim objektivnim razvojnim i organizacijskim slabostima oruànih snaga prona|e opravdanje za njihovu neprimjerenu upotrebu u nastaloj kriznoj situaciji, za podr{ku unitaristi~koj Jugoslaviji i ratu (Isto). Ta je kritika koncepta dvokomponentne strukture Oruànih snaga, po Radakovi}u, zanimljiva i kad se razmatra sa stanovi{ta ranijih teorijskih gledanja i zalaganja Kadijevi}a u nekim radovima u kojima je podràvao takvo rje{enje. U radu MARKSIZAM I VOJNO ORGANIZOVANJE ZA ODBRANU, on (Kadijevi}), izme|u ostalog, pi{e: “Bitni faktori, ako ne i jedini koji opredeljuju oblik organizacije oruànih snaga jesu karakter i osobito oblik oruàne borbe. Koncepcija op{tenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oruàne borbe, kombinovani, frontalni i partizanski, s tim {to kombinovani oblik, prema na{oj doktrini, zauzima dominantno mesto. Primena kombinovanog oblika oruàne borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oruànih snaga, jedne, namenjene za vo|enje dejstava prete`no na frontu, i druge, osposobljene za vo|enje borbe u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uz sposobnost prelaènja manjih ili ve}ih delova jedne u drugu komponentu”. Upore|enjem onoga {to je o dvokomponentnoj strukturi oruànih snaga Kadijevi} pisao ranije, sa onim {to je napisao u svojoj knjizi MOJE VI\ENJE RASPADA — VOJSKA BEZ DR@AVE, general Radakovi} s pravom postavlja pitanje - koje je od ta dva dijametralno suprotna stanovi{ta — njegovo istinsko ubje|enje? (Isto, str. 28-29). 45

Poslije Titove smrti u vojnom rukovodstvu su sve vi{e ja~ala dogmatska shvatanja, kojima je pripadao i Kadijevi}, a koja su “dovela zemlju do krvavog zapleta” upravo u vrijeme kada je vojno rukovodstvo ostalo bez partizanskih kadrova i kori{tenja njihovog neposrednog iskustva iz Drugog svjetskog rata i poslije njega.72 Neargumentovana je i Kadijevi}eva tvrdnja po kojoj je neadekvatna organizacija sistema rukovo|enja i komandovanja bila “dobro odabran potez u funkciji razbijanja oruànih snaga u svakom pogledu i posebno kao vje{t manevar za nacionalisti~ki orijentisane stare{ine u oruànim snagama”.73 Tim prije, jer postoje}i sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehni~kom pogledu prepreka i limitiraju}i faktor uspje{nog komandovanja na bilo kom nivou vojne organizacije Oruànih snaga.74 Kadijevi} je kritici izloìo i rje{enje o vojno-teritorijalnoj podjeli jugoslovenskog prostora, a naro~ito navodno podudaranje armijskih i republi~kih administrativnih granica, {to je, po njemu, imalo “vrlo jasan cilj - da definitivno razbiju JNA kao jedinstvenu oruànu silu savezne dràve i ve} u njenim okvirima prakti~no stvore vojske republi~kih, odnosno pokrajinskih dràva”.75 Njegova nekorektnost nije samo u tome {to jednom strategijskom i vojnostru~nom rje{enju pripisuje neprimjerene politi~ke kvalifikacije, ve} i u tome {to neta~no interpretira i navodi neke zna~ajne materijalne ~injenice. Kadijevi}u je bilo dobro poznato da se u traènju najcjelishodnijeg rje{enja za vojno-teritorijalnu podjelu jugoslovenskog prostora, odnosno pri odre|ivanju armijskih granica, moralo polaziti od sloènog kriterija, pri ~emu su operativno-strategijski zahtjevi i potrebe odlu~uju}i. Povr{na analiza zona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovom utvr|ivanju, pored operativno-strategijskih, morali uvaàvati i drugi 72 Isto, str. 29. Vojno rukovodstvo je poslije Titove smrti doktrinu kombinovanog frontalno-partizanskog rata i, s tim u vezi, odgovaraju}u strukturu oruànih snaga, proglasilo zabludom i svjesnom prevarom. Time je izvr{ena radikalna revizija strategije zemlje, posebno Titove zamisli o odbrani (D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 121). 73 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73; I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30. 74 I. Radakovi}, nav. dj., str. 29-30. 75 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 76; I. Radakovi}, nav. dj., str. 30. 46

~inioci (geografske karakteristike, politi~ko-administrativna podjela, ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr.), {to je bilo o~igledno po konkretnim rje{enjima koja su bila na snazi prije ukidanja armija.76 Nije ta~no da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji su pokrivali teritoriju jedne republike, po pravilu bili starje{ine iz te republike, iako je ta pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristi~na. To se vidi iz ~injenice da prije, a posebno neposredno pred izvo|enje agresije na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, nijedan komandant oblasti nije bio iz republike ~iju je teritoriju pokrivala “njegova” armija ili su mnogi zamijenjeni zbog navodnog nepovjerenja. Posljednji komandant 9. (ljubljanske) armije bio je Srbin (Svetozar Vi{nji}), 5. (zagreba~ke) vojne oblasti @ivota Avramovi} (Srbin, a prije njega Konrad Kol{ek — Slovenac), 7. (sarajevske) armije Hrvat (Anton Lukeì}, prije rasformiranja, odnosno Milutin Kukanjac - Srbin, nakon ponovnog formiranja). Komandant 3. (skopske) oblasti bio je @ivota Avramovi}. Komandant 1. (beogradske) oblasti bio je Makedonac (Aleksandar Spirkovski), komandant Vojno-pomorske oblasti Srbin (Mile Kandi}), a komandant ratnog vazduhoplovstva i PVO Hrvat (Zvonko Jurjevi}).77 Ozna~avaju}i koncepciju ONO i organizaciju Oruànih snaga SFRJ me|u uzrocima raspada SFRJ, Kadijevi} je Teritorijalnu odbranu nazvao podvalom, u kojoj je vidio i neprijatelja, jer se iz nje, po njemu, formiraju “vojske republi~kih i pokrajinskih dràva”. U intervjuu zagreba~kom nedeljniku ”Danas” decembra 1990, koga je 6. decembra prenijela i ”Narodna armija”, on je izjavio: ”Teritorijalna odbrana, takva kakva je stvorena krajem {ezdesetih i po~etkom sedamdesetih godina, objektivno je velika podvala” koja se, nakon sloma politi~kog koncepta u kome je izgra|ena, pokazala ”kao baza i okosnica republi~kih armija”.78 76 I. Radakovi}, nav. dj., str. 30. 77 Isto. 78 Narodna armija, br. 2682, Beograd, 6. decembar 1990, str. 9; I. Radakovi}, nav. dj., str. 28; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 215; M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 190; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 295; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73 i 76; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 51; Isti, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 412. To je, po D. Marijanu, bio napad na Brozovu “ostav{inu, onu istu ~ijim se ~uvarom JNA predstavljala u javnosti”. 47

Poslije kritike koncepcije ONO i nekih, po Kadijevi}u, neprimjerenih rje{enja u organizaciji, sistemu rukovo|enja i komandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, savezni sekretar za narodnu odbranu i na~elnik ilegalnog [taba Vrhovne komande elaborirao je mjere koje je preduzelo najvi{e vojno rukovodstvo, a kojima je, kako kaè, “trebalo ublaìti negativno razaraju}e dejstvo koncepta oruànih snaga sadrànog u Ustavu”.79 Vojno rukovodstvo je nastojalo da u dono{enju i provo|enju planiranih mjera zaobi|e i izigra vaè}e ustavne i druge zakonske odredbe, odnosno, kako to, ironi~no navodi Kadijevi}, “da se odgovaraju}im stru~nim rje{enjima dosko~i i maksimalno neutrali{u ona rje{enja koja su proizilazila iz postoje}eg ustavnog koncepta”.80 Cilj odluka koje je “inicirala JNA iz oblasti organizacije oruànih snaga, komandovanja i rukovo|enja” je bio “da se ublaè negativne posljedice ustavnih rje{enja u ovoj oblasti”.81 Te su mjere i odluke, uglavnom, posmatrane sa politi~kog i vojnostru~nog aspekta, bile ishitrene, kontraverzne i kontraproduktivne, posebno u sloènoj unutra{njoj politi~koj situaciji.82

Kadijevi} do tada, pi{e general Radakovi}, nije tako mislio. U odgovoru na pitanje za{to je on tada i kasnije smatrao da je TO podvala, Radakovi} navodi da se Kadijevi} za takav stav mo`da opredijelio “i naknadno, iz pragmati~nih razloga, u vrijeme kada su na izborima u nekim republikama pobijedili protivnici politi~kog vrha Srbije i armijskog vrha, a koji su na osnovu Ustava i politi~ke pozicije dobili najve}i dio snaga svoje Teritorijalne odbrane i kada se armijski i dio jugoslovenskog vrha svrstao iza aktuelne politike Srbije i bio li{en koncepcije i tog dijela oruànih snaga (u Sloveniji, Hrvatskoj i dijelom u Bosni i Hercegovini)” — I. Radakovi}, nav. dj., str. 215-216. 79 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77; I. Radakovi}, nav. dj., str. 31-32. 80 Isto. 81 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 100. 82 I. Radakovi}, nav. dj., str. 31. Nastojanje vojnog rukovodstva da republikama oduzme pravo na rukovo|enje Teritorijalnom odbranom (i pot~ini je JNA) admiral Mamula “stru~no” obja{njava na sljede}i na~in: “U republikama nije bilo spremnosti da se odreknu svoje vojske. Upravo se to smatralo velikim dostignu}em nacionalne — dràvne suverenosti republika. Traìlo se da TO bude naoruàna kao i JNA, modernom i te{kom ratnom tehnikom. TO je brojno bila ve}a od ratne JNA. Bili smo ve} stigli do rasprave da li u TO organizirati divizijske i korpusne sastave. Dakle, do 48

Vojno rukovodstvo je tvrdilo da je neophodno uvesti strategijske nivoe komandovanja i rukovo|enja, odnosno komandne instance na nivou voji{ta.83 U tom su cilju i izloìli pravce mogu}ih rje{enja. Na tom je zadatku General{tab radio vi{e od dvije godine.83a Kona~ne odluke su donesene po~etkom 1987, {to zna~i prije Osme sjednice CK SK Srbije. Vojnom rukovodstvu je trebalo vi{e od godinu dana da

potpuno dviju uporednih vojski. Nama su se postavljala oba aspekta — politi~ki i vojni — komandovanja i rukovo|enja oruànim snagama.... Na~elna pot~injenost TO Vrhovnoj komandi nije ni{ta zna~ila, najmanje je osiguravala jedinstveno komandovanje svim oruànim snagama zemlje. Na strategijskom i operativnom nivou organizirala se suradnja i sadejstvo, a na takti~kom nivou — pot~injavanje teritorijalnih jedinica, ako dejstvuju u zoni odgovornosti takti~kih sastava JNA. [tabovi TO ni tada se nisu pot~injavali komandama JNA. Da su an|eli, komandati dviju uporednih struktura vojski na istom prostoru, ne bi mogli benevolentno, pravovremeno i uspje{no organizirati suradnju u ratnim uvjetima kod stalnih promjena borbene situacije, popu{tati jedan drugome i prepu{tati komandovanje. Uza sve to, zakonom o ONO i strategijom oruàne borbe koje je usvojila Skup{tina odnosno Predsjedni{tvo SFRJ bilo je predvi|eno da snagama na privremeno zauzetom teritoriju (PZT), a to je u radikalnoj ratnoj varijanti mogao biti ve}i dio dràve, komanduju {tabovi TO pot~injeni republikama, a preko ovih Vrhovnoj komandi — Predsjedni{tvu” (B. Mamula, nav. dj., str. 32). 83 B. Mamula, nav. dj., str. 64. Voji{ta su se, po Mamuli, “vrlo lako uo~avala, kako u geostratetigijskom pogledu, tako i po grupiranju snaga jednog i drugog bloka na pravcima koji su vodili u na{u zemlju ili preko na{e zemlje k dubljim ciljevima na evropskom, sredozemnom i blisko-isto~nom rati{tu” (Isto). Imaju}i u vidu ~injenicu da to nije tako, o~igledno admiral poku{ava prikriti da se priklonio jednom (Var{avskom paktu) bloku. 83a Isto; D. Marijan, nav. dj., str. 293-294. Planovi za reorganizaciju komandovanja u OS SFRJ su, po Mamuli, “dugo razra|ivani” (”to je trajalo tri-~etiri godine”) — Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23. U rasprave o prijedlogu nove organizacije JNA, koju je predloìo admiral Branko Mamula sa svojom ekipom, a protiv koje je bio general Nikola Ljubi~i}, u toku 1986. uklju~io se i Ivan Stamboli}. On je, na Mamulin prijedlog o reorganizaciji JNA, razgovarao sa admiralovim kolegijem u General{tabu JNA. Tom je prilikom pa`ljivo saslu{ao “veoma stru~na i ubedljiva obrazloènja”, kao i odgovore na neke njegove nedoumice u vezi sa Teritorijalnom odbranom i novom organizacijom same Armije. Nakon toga je Ivan Stamboli} pozvao na sastanak (kod njega) Ljubi~i}a i nekoliko generala iz Srbije, pri ~emu su mu “uverljivije delovali razlozi i prednosti reorganizacije” JNA (I. Stamboli}, nav. dj., str. 168). 49

uvjeri Predsjedni{tvo SFRJ, predsjedni{tva republika i pokrajina, rukovodstvo CK SKJ — posebno Popitovu komisiju za op{tenarodnu odbranu, Vojni savjet i Savjet narodne odbrane, penzionisane generale s va`nih ratnih i poslijeratnih funkcija da im pomognu “da se razjasne i prihvate nove strukture R i K /rukovo|enje i komandovanje — prim. S. ^./ i reorganizacije oruànih snaga (korpusne i brigadne organizacije umjesto divizijske)”, te i u drugim “va`nim poslovima” koji su bili pred njima.84 Program promjena u strukturi rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ pripreman je i razmatran duè (po~eo je 1982.), pri ~emu su ispoljene ozbiljne razlike85 i na sve strane izraàvana otvorena sumnja u “prave” namjere i ciljeve vojnog

84 Isto. Odluka o reorganizaciji komandovanja u Oruànim snagama SFRJ, po Mamuli, je donesena “uz saglasnot ve}ine, {to govori da je jo{ po~etkom 1987. g, ve}ina bila opredijeljena za o~uvanje Jugoslavije, zajedni~ke domovine. Ve} krajem 1987. g. takvu odluku ne bi vi{e bilo mogu}e ishoditi” (B. Mamula, nav. dj., str. 67-68). 85 R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400; Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78; I. Radakovi}, nav. dj., str. 4-5. O tome su generala Radakovi}a konsultovali (i poslije njegovog penzionisanja) ~lanovi tada{njeg Predsjedni{tva SFRJ (Nikola Ljubi~i}, Raif Dizdarevi}, Veselin \uranovi}, Josip Vrhovec i Stane Dolanc), i to na njihovu inicijativu. Lazaru Mojsovu su, tako|e, njegova gledanja bila poznata i posebno izloèna u Domu garde, na skupu aktivnih i dijela penzionisanih generala. Svi su oni jedno vrijeme bili rezervisani, manje ili vi{e su sumnjali ili ~ak bili protiv predstoje}e reorganizacije oruànih snaga. Neki od njih su pojedine prijedloge kvalifikovali i kao ”reviziju koncepcije op{tenarodne odbrane”, ali su reorganizaciju na kraju odobrili (I. Radakovi}, nav. dj., str. 4-5). General Radakovi} je bio protiv takve reorganizacije Oruànih snaga i, s tim u vezi, protiv ukidanja armija i divizija, a za manje i jeftinije oruàne snage — JNA i TO (Isto). Tako stanovi{te je zastupao i general Stane Poto~ar. On je o reorganizaciji oruànih snaga SFRJ, posebno o obimu ratne JNA i oruànih snaga, imao zapaènu diskusiju na sastanku vojnog rukovodstva, sa predsjednikom Predsjedni{tva SFRJ i penzionisanih vojnih starje{ina na visokim vojno-politi~kim du`nostima od 1976. 1986, odrànom od 17. - 20. maja 1986. u Domu garde — Top~ider. Sastankom su rukovodili admiral Branko Mamula, savezni sekretar za narodnu odbranu, i generalpukovnik Zorko ânadi, na~elnik General{taba JNA (Isto, str. 219). 50

rukovodstva.86 Protagonista i predlaga~ tih promjena bio je admiral Mamula, uz podr{ku ve}ine u vojnom rukovodstvu. Protiv toga je bio Nikola Ljubi~i}, kao i mnogi istaknuti vojni rukovodioci, koji su ve} bili u penziji, te neki aktivni admirali (P. [imi}). Od republika, Slovenija se èstoko opirala toj koncepciji i bila je jedina koja se usprotivila ukidanju Ljubljanske armijske oblasti. Me|utim, to nije nai{lo na podr{ku kod drugih republika. Sve su republike, uz neke manje primjedbe, disciplinovano prihvatile takvu reorganizaciju oruànih snaga.87 Rukovodstvo Bosne i Hercegovine je tu reorganizaciju prihvatilo, {to je, zaista, bilo ~udno, jer sjedi{te Prve vojne oblasti nije bilo u Sarajevu, nego u Beogradu, gdje je bila prevelika koncentracija komandi, jedinica i ustanova JNA.88

86 B. Mamula, nav. dj., str. 59-72. S tim u vezi, Mamula pi{e: “Jugoslovenski etni~ki problemi su se zgu{njavali, a zemlja prolazila kroz duboku ekonomsku i dru{tvenu krizu. Nisu nas razumjeli ~ak ni oni, od kojih smo to ponajprije i ponajvi{e o~ekivali. Pronalazili su se razli~iti motivi da nas zaustave, sve do pitanja osobne zavisti”. To je Mamula ilustrirao “prepiskom izme|u generala Nikole Ljubi~i}a ~lana Predsjedni{tva SFRJ, najkompetentnijeg u Predsjedni{tvu za vojna pitanja i mene, kao ministra odbrane, iz septembra 1986., kada se novo rje{enje organizacije oruànih snaga bilo ve} na{lo i obja{njavalo strukturama vode}ih ljudi u Federaciji i republikama” (Isto, str. 64-65). 87 Isto. S tim u vezi, Raif Dizdarevi} pi{e: “U jednoj raspravi 1988. godine, Franc Popit je rekao da su svoje protivljenje Slovenci pismeno saop{tili tada{njem dràvnom vrhu Jugoslavije. Smatrali su da je ukidanje armijske oblasti u Ljubljani znak nepovjerenja prema Sloveniji — u svo|enju Ljubljane na nivo sjedi{ta korpusa nalazili su potvrdu tog svog mi{ljenja. Njihovi prigovori nisu prihva}eni, iako nisu bili neosnovani. Branko Mamula mi je u jednom razgovoru o razlozima reorganizacije rekao da je jedan od motiva ukidanja armijskih oblasti bio i taj {to su im sjedi{ta bila u centrima republika, pa su bile izloène pritiscima i uticajima rukovodstava republika i njihovim zahtjevima da komandanti armija budu generali iz tih republika. To mi je u jednom razgovoru doslovno ponovio i Kadijevi}. Mamula nije krio da im je bilo posebno stalo da ukinu ba{ Ljubljansku armijsku oblast” (R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400). 88 Raif Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 401. Raif Dizdarevi} je tim promjenama bio za~u|en. Pitaju}i Mamulu i kasnije Kadijevi}a za razloge, dobio je odgovor da je na takvim rje{enjima uporno insistirao Ljubi~i}, kada je odlu~ivano o reorganizaciji. Bio je to, rekli su mu “tada{nji ~elni ljudi armijskog vrha, ustupak Nikoli Ljubi~i}u, a odluka je bila kona~na i nepromijenjena jer je dio {iroke reorganizacije koja se ve} realizuje” (Isto). 51

Novom organizacijom rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama vojno rukovodstvo je htjelo navodno da rije{i “osnovni problem”, koji je, pored “svih vojno-strategijskih argumenata”, koji su “relativno uvjerljivi 1982. g. jako oslabili 1985. g. i kasnije”, bio dru{tveno-politi~ke naravi. Naime, vojno-strategijsko grupisanje se, navodno u okolnostima ja~anja nacionalizma, “ne bi smjelo poklapati s republi~kim granicama”. U tom je cilju, vojno rukovodstvo ve} ranije donijelo “internu odluku da komandanti armija u armijama ~ije su se zone odgovornosti poklapale s granicama republika ne bi smjeli biti iz odnosnih republika, a oni i komandanti TO republika — osim u iznimnom slu~aju — ne bi smjeli biti iste nacionalnosti”. Stoga je novom organizacijom rukovo|enja i komandovanja republi~ke i pokrajinske {tabove Teritorijalne odbrane trebalo pot~initi komandama voji{ta.89 Vojno rukovodstvo je, “uz sva popu{tanja vojno-strategijskih suprotnosti u Evropi i smanjenja opasnosti od vanjskog napada na zemlju”, ustrajavalo na promjenama u organizaciji i rukovo|enju Oruànim snagama SFRJ. Ono je imalo namjeru “stvoriti jedinstvenu oruànu silu, ostaju}i pri koncepciji op{tenarodne odbrane”, {to je navodno bio krajnji cilj njihovog plana. I pored toga {to su ve}ina u JNA “osje}ali” “potrebu za dobro i {iroko organizovanom teritorijalnom odbranom i kao vojnom organizacijom i kao pokretom naj{ireg organiziranja naroda u op}enarodnom odbrambenom ratu”, oni su “kao stru~ni ljudi” “uo~ili” “ozbiljne slabosti TO kao paralelnog vojnog sistema i organizacije, s vlastitim sistemom komandovanja i rukovo|enja, pozadinskim i drugim slu`bama”. Dvije se vojske, po njima, “na istom rati{tu i u istoj oruànoj borbi pod dvije uporedne komande nisu mogle odràti”.90 U cilju “racionalizacije” i “modernizacije” oruànih snaga,91 te navodno postizanja ve}e manevarske sposobnosti i efikasnog 89 Isto, str. 65. 90 Isto, str. 68. To je, po Mamuli, “u politi~kim prilikama u koje smo ulazili s kraja 80-tih bila neposredna opasnost za o~uvanje zemlje, njezinog ustavnog poretka, dràvnog i teritorijalnog integriteta” (Isto). Me|utim, to je u su{tini zna~ilo otvoreni udar na ustavni koncept odbrane SFRJ. 91 Nova je organizacija, po ocjeni B. Mamule, “otvorila mogu}nosti za racionalizaciju i modernizaciju oruànih snaga”. Taj je proces, po njemu, “zapo~eo sa smanjivanjem veoma brojnih ratnih oruànih snaga od blizu 2,5 miliona ljudi”. Te 52

rukovo|enja, favorizuju}i organizovanje u korpuse, vojno rukovodstvo je 1988. iniciralo raspravu i izglasavanje amandmana na Ustav.92 Iste su snage po~etkom 1987. smanjene za 15%. “U mirnodopskoj JNA predvi|eno je da se vojni~ki sastav od 230.000 svede na 180.000, {to je bilo smanjenje vi{e od 20%. Vrijeme sluènja vojnog roka skra}eno je na godinu dana, a po~elo se i s uvo|enjem nekoliko hiljada profesionalnih vojnika. Izdaci za izdràvanje i opremanje vojske smanjeni su po~etkom ‘80-ih s 5,8% na 4,5% nacionalnog dohotka. Zbog stalnog godi{njeg pada vrijednosti dinara nekoliko se godina dobivalo manje od 4%. Nau~no-istraìva~ki rad u svim podru~jima modernizacije oruànih snaga visoko je vrednovan, kadrovski i financijski osiguran. Od oko 2-4% po~etkom ‘80-ih ova su izdvajanja krajem osamdesetih porasla na 8 do 10% ukupnog vojnog budèta. Osuvremenjen je sistem obuke trupnog sastava, komandi i {tabova. [kolski sistem se reformirao i prilagodio suvremenim zahtjevima obrazovanja kadrova i pro{irenim osnovama kadrovske popune. Do{kolovanjem podoficira u oficirskim {kolama i akademijama kao i dopunskim vojnim obrazovanjem rezervnih oficira i njihovim prijemom u aktivnu slu`bu nastojali smo popraviti nacionalnu strukturu starje{inskog sastava koja je bila izrazito nepovoljna za kadar slovenske, hrvatske i albanske narodnosti” (B. Mamula, nav. dj., str. 68). Krajem 1987. donesena je odluka o ukidanju vojnih okruga i odsjeka i prijenos mobilizacijskih poslova na dru{tveno-politi~ke zajednice. Taj proces njihovog ukidanja po~eo je, po Mamuli, “mnogo ranije i opiti su trajali desetak godina. Savjet narodne odbrane postavio je zadatak Ministarstvu odbrane da se rije{i anahronizma vojnih okruga, koje su ukinule skoro sve vojske. U pogor{anim politi~kim uvjetima u zemlji ~inilo nam se rizi~nim ispu{tati iz ruku poslove mobilizacije, pa smo odugovla~ili. Prihvatio sam da napravimo ustupak ‘podru{tvljavanja’ mobilizacije kada smo zauzeli stanovi{te, da }e JNA, ukoliko do|e do eskalacije krize i opasnosti opstanka, preuzeti kontrolu nad zemljom. U tom slu~aju bilo je svejedno da li mobilizaciju oruànih snaga sprovode dru{tveno-politi~ki organi ili vojni okruzi i odsjeci. Me|utim, kada je JNA odustala od navedenog stava, dolazi do ozbiljnih problema. Slovenija odbija slati regrute i vojne obveznike. Poku{aj s ponovnim uspostavljanjem vojnoteritorijalne organizacije u Sloveniji nije uspio” (Isto, str. 68-69). Ministar odbrane i na~elnik General{taba generali Kadijevi} i Adì} uputili su Mamuli zamjerke, da nije “smio dozvoliti ukidanje vojnih okruga”. Admiral je prihvatio da se JNA na{la pred ve}im problemima mobilizacije nego da su postojali vojni okruzi i odsjeci, ali nije vjerovao “da bi se s mobilizacijom u Sloveniji i drugim republikama uspjelo, uz sve vojno-teritorijalne organe”. Problem je, po njemu, bio politi~kog, a ne vojno-administrativnog karaktera. “Otvarali su se mnogi novi problemi osuvremenjivanja oruànih snaga i aktualizirali davno poznati” (Isto, str. 69). 92 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 41-47; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 150; S. Biserko, nav. dj., str. 219; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37; Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, 8. juni 2000, str. 23. 53

je godine proturena i usvojena izmjena Zakona o op{tenarodnoj odbrani.93 Su{tina tih promjena, ~iji je protagonista i predlaga~ bio admiral Mamula, je bila u uklanjanju dvokomponentnog sistema oruànih snaga (JNA i TO), utvr|enog Ustavom iz 1974, u cilju obezvrije|ivanja i poni{tavanja koncepcije ONO i pod svoju kontrolu stavljanje svih vojnih efektiva u zemlji, u sklopu strategije fakti~kog preuzimanja vlasti, odnosno uspostavljanju politi~ke kontrole nad njom. Bitan uslov za to je bilo oduzimanje republikama prava na rukovo|enju Teritorijalnom odbranom.94 Odluke su donesene uz mnogo vje{tih lobiranja vojnog rukovodstva, jer “tada ve} ni{ta nije prolazilo bez pripremljene podr{ke”.95 Tim su promjenama ukinute armije (armijske oblasti) kopnene vojske, ~ija su sjedi{ta bila u republi~kim centrima (osim Crne Gore) i ve}ina divizija,96 te formirane vojne oblasti, pri ~emu su na rati{tu SFRJ od {est armija uspostavljena ~etiri voji{ta (tri kopnenih snaga i jedno pomorsko). To su :

Ustavne promjene 1988. nisu zadovoljile JNA, koja je sebe doìvljavala kao jedinu instituciju ili snagu koja drì Jugoslaviju na okupu, jer bitni amandmani za ja~anje federalne dràve nisu prihva}eni. Novim ustavom bile bi ukinute autonomije Vojvodini i Kosovu, kako su bile definisane Ustavom iz 1974. (S. Biserko, nav. dj., str. 219). 93 Isto. JNA je, na inicijativu Branka Mamule, “uz oprez i najrazli~itija lobiranja” vojnog rukovodstva, nametnula potrebu o izmjeni Zakona o narodnoj odbrani SFRJ, {to je poslije dvije godine prihva}eno (Isto). Mamula je, na otpor Predsjedni{tva SFRJ za izmjenu Zakona o narodnoj odbrani SFRJ, reagovao na sljede}i na~in: “Ovo nam je bila dobra pouka da svaka kasnija preispitivanja koncepta, strategije i planova odbrane moraju ostati interna. Njihovu verifikaciju u Predsjedni{tvu morali smo traìti uz oprez i zajedni~ka lobiranja” (B. Mamula, nav. dj., str. 51; S. Biserko, nav. dj., str. 219). To je istovremeno, po ocjeni S. Biserka, ukazivalo i na stepen osamostaljivanja JNA (S. Biserko, nav. dj., str. 219). 94 Isto. 95 B. Mamula, nav. dj., str. 64. 96 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 41-47; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 91; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 148; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36; S. Biserko, nav. dj., str. 219; B. Mamula, nav. dj., str. 48. 54

- Sjeverozapadno, sa sjedi{tem u Zagrebu — Peta vojna oblast; - Jadransko-pomorsko, sa komandom u Splitu — Vojnopomorska oblast; - Centralno, sa sjedi{tem u Beogradu — Prva vojna oblast;

Admiral Mamula za reorganizaciju komandovanja u Oruànim snagama SFRJ navodi dva neubjedljiva razloga: strategijske i politi~ke prirode. Strategijski su, po njemu, “proistekli iz o~ekivane agresije na zemlju, ako do nje do|e”, u cilju “suprostavljanja napadu velikih grupacija po dubini”. Stoga je vojno rukovodstvo smatralo “da treba biv{u beogradsku armiju i sarajevsku armiju vezati pod jednu komandu voji{ta, koja bi u miru imala komandno mjesto u Beogradu, a u ratu u Bosni, na jednom od komandnih mjesta koja su za tu armiju izgra|ivana” (Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23, Intervju Branka Mamule). Te je razloge Mamula obrazloìo na sljede}i na~in: “Unutar i jednog i drugog bloka dogodile su se promjene u na~inu grupisanja snaga i doktrini oruàne borbe koju su oni mogli da nametnu. Tehnologije su mu davale mogu}nosti da borbena dejstva vode na mnogo sofisticiraniji, brì, obuhvatniji na~in. Recimo u grupaciji sa sjevera, s podru~ja Ma|arske, mogla se izvesti prva operacija koja bi zahvatila ~ak i Sarajevo. Dakle, to je duboki domet snaga, vazdu{no-desantnih i vazdu{nojuri{nih, brzi prodori armijskih grupacija, novog prenosa takti~kih jedinica, desanata, koji su se u jednom skoku mogli pojaviti u dubini do 100 kilometara, da bi u drugom pre{le prepreke kao {to je Sava i dohvatili se {irokog desantskog prostora kao {to je prostor Sarajeva. To je traìlo odgovaraju}e na{e grupisanje, koje nije moglo biti vi{e plitko. Da bi se sav taj prostor vezao pod jednu komandu koja moè na tom prostoru uspje{no voditi odbrana, trebalo je taj prostor uvezati pod istu komandu, po~ev od onih u grani~nom pojasu, do svih snaga po dubini. To je bio osnovni razlog. Stvar je suvi{e stru~na i vrlo je sloèno pitanje. Sama ~injenica da smo radili nekoliko godina na tome govori koliko je sloèno. Ipak bih sveo odgovor da je razlog strategijskog grupisanja mogu}nost suprostavljanja napadu velikih grupacija po dubini” (Isto). Drugi razlog za pomenutu reorganizaciju je, po Mamuli, bio “u politi~kodru{tvenom smislu, ~ija je osnova bila potpuno suprotna zamisao — da se nijedan nacionalizam ne moè osloniti na Armiju” (Isto). Admiral Branko Mamula je Raifu Dizdarevi}u u jednom razgovoru o razlozima ukidanja armijskih oblasti naveo i taj {to su im sjedi{ta bila u centrima republika, gdje su bila izloèna pritiscima i uticajima rukovodstava republika i njihovim zahtjevima da komandanti armija budu generali iz tih republika. To je Dizdarevi}u doslovno ponovio i general Kadijevi}. Pri tome admiral Mamula nije krio da im je posebno stalo da ukinu upravo Ljubljansku armijsku oblast (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 149). 55

- Jugoisto~no, sa sjedi{tem u Skoplju — Tre}a vojna oblast.97 Sjeverozapadno vojište, ~ija je Komanda otpo~ela s radom u Zagrebu 25. decermbra 1988, formirano je spajanjem 5. (zagreba~ke) i 9. (ljubljanske) armije i obuhvatalo je Sloveniju, sjeverozapadnu Hrvatsku, dio Istre s Gorskim kotarom, Liku, Kordun i Baniju, te Prekounje iz Bosne i Hercegovine. Na tom su prostoru 1988. formirana ~etiri korpusa. U Sloveniji su, ukidanjem 9. armije, formirana dva korpusa: 14. sa sjedištem u Ljubljani i 31. u Mariboru. Sjeverni dio Istre i Hrvatskog primorja bilo je podru~je 13. korpusa, sa sjedištem u Rijeci. Sjeverozapadna Hrvatska je bila podru~je 32. korpusa, sa sjedištem u Vara`dinu. Ve}i dio Korduna bilo je podru~je 6. proleterske pješadijske divizije, sa sjedištem u Karlovcu. Zagreb s okolinom ~inio je posebnu Komandu odbrane grada Zagreba. Vazduhoplovnu podršku 5. vojnoj oblasti pruào je 5. korpus Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane, sa sjedištem u Zagrebu. Ostali ve}i dio teritorije Hrvatske bio je podijeljen izme|u 1. vojne oblasti i Vojnopomorske oblasti. Prva vojna oblast sa sjedištem u Beogradu imala je u nadle`nosti Slavoniju, preko 17. korpusa koji je imao sjedište u Tuzli.98 Vojnopomorska oblast sa sjedištem u Splitu uglavnom je zadràla postoje}u organizaciju, flotu i tri vojnopomorska sektora, dok

97 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA…, str. 47; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 148; S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 105; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37. Tako su, umjesto armija i divizija, konstituisani korpusi (17) i druk~ije zacrtana armijska podru~ja. Na promjeni Zakona o narodnoj odbrani SFRJ i ukidanju armija naro~ito je bio angaòvan general-pukovnik Milan Daljevi}. Zastupao je tezu da se “armije u republi~kim centrima moraju ukinuti i zbog toga da se ne bi slizale s tamo{njim vo|stvima”, ~ime je, po [pegelju, “otkrio tajnu rasprava koje su se vodile u vojnom vrhu”. I general Kadijevi} potvr|uje kako je vojno rukovodstvo u toj reorganizaciji komandovanja i ustrojstva strategijskih i operativno-strategijskih grupacija JNA i TO, koja je izvr{ena 1987.-1988, “bitnim” uspjehom smatrao ~injenicu da je teritorijalna podjela novih voji{ta “potpuno zanemarivala administrativne granice republika i pokrajina” (M. [pegelj, nav. dj., str. 44; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77). 98 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37, 59 i 76; D. Marijan, nav. dj., str. 293-294. 56

je novina bilo uklju~enja u nju novoformiranog 9. korpusa. Vojnopomorska oblast je bila nadle`na za jadransku obalu i dio sjeverne Dalmacije i dio Bosne i Hercegovine. Sjeverna Dalmacija ~inila je zonu 9. korpusa sa sjedištem u Kninu, 5. vojnopomorski sektor sa sjedištem u Puli bio je nadleàn za sjeverni dio jadranske obale, 8. sa sjedištem u Šibeniku za srednji i 9. sa sjedištem u Kumboru u Boki kotorskoj za ju`ni dio jadranske obale”.99 Centralno voji{te je formirano spajanjem Prve (Beograd) i Sedme (Sarajevo) armije, ~ije su snage stavljene pod komandu voji{ta, sa sjedi{tem u Beogradu. Zapadna granica voji{ta je bila: Našice, Slavonski Brod, Sava - Una i bosansko-hrvatska granica od Bosanskog Grahova do Crne Gore. Tako je voji{te dràlo najve}i dio Srbije, cijelu Bosnu i Hercegovinu (bez Ljute Krajine, odnosno Prekounja, i op{tina Neum i Trebinje) i Slavoniju.100 Jugoisto~no voji{te ukinulo je Drugu (Ni{) i Tre}u (Skoplje) armiju, te samostalni korpus u Podgorici, i “pokrivalo” prostor Makedonije, dio ju`ne Srbije, Kosovo i Crnu Goru.101 Teritorijalna podjela novih voji{ta potpuno je zanemarila granice republika i pokrajina i odgovarala je projektovanim granicama Velike Srbije. To se najbolje moglo vidjeti na primjeru Centralnog i Jugoisto~nog voji{ta, koja su obuhvatala Srbiju, Makedoniju, Kosovo, Crnu Goru, cijelu Bosnu i Hercegovinu i isto~nu i zapadnu Slavoniju. Pored toga, u Kninu je, pod izgovorom operativno-strategijskih razloga, formiran 9. korpus (Kninski korpus), koji je ~inio najja~u snagu kopnene vojske Jadransko-pomorskog voji{ta i pribli`no pokrivao “srpske krajine” u Hrvatskoj i dijelom u Bosni i Hercegovini. Zapadne granice tog voji{ta i Kninskog korpusa su bile pribli`no jednake granicama zami{ljene Velike Srbije: Karlobag — Ogulin — Karlovac — Virovitica.102

99 Isto. 100 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37. S tim u vezi, general Radakovi} pi{e: “Koliko je to imalo veze sa novom organizacijom Jugoslavije — u najmanju ruku je indikativno” (Isto). 101 Isto. 102 M. [pegelj, nav. dj., str. 44-45; S. Halilovi}, LUKAVA STRATEGIJA, Sarajevo 1997, str. 69-70; S. Biserko, nav. dj., str. 219; D. Domazet-Le{o, KAKO JE 57

Republika Bosna i Hercegovina je podijeljena na prostor koji je, uglavnom, pripao Centralnom voji{tu (Beograd). Podru~je ju`no od PRIPREMANA AGRESIJA NA HRVATSKU ILI PREOBLIKOVANJE JNA U SRPSKU IMPERIJALNU SILU, Hrvatski vojnik, kolovoz 1997, str. 10; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37. Tom je reorganizacijom odre|ena zapadna granica Velike Srbije na liniji: Karlobag — Karlovac - Virovitica. Odre|ivanje te granice na toj liniji pratila je, po kontra-admiralu Domazetu, nova podru~na podjela na sljede}i na~in : “1. VO + 3. VO + 2/3 VPO = ‘Velika Srbija’” (D. Domazet, nav. dj., str. 10). Taj “pseudomatemati~ki izraz u strategijskom smislu” zna~io je, po Domazetu, “kako Hrvatskoj oteti vode Dunava i dvije tre}ine Jadrana” (Isto). Slovenija, u kojoj su ostali samo korpusi, se jedino usprotivila ukidanju Ljubljanske armijske oblasti koja je nosila tradicije 9. slovena~kog korpusa, i 14. proleterske divizije “Boris Kidri~” i podre|ivanju voji{tu u Zagrebu (u toj reorganizaciji nisu zadràne ni numeracije 7. i 9. slovena~kog korpusa iz NOR-a). Oni su svoje neslaganje i u pisanoj formi saop{tili Predsjedni{tvu SFRJ. Smatrali su da je ukidanje Armijske oblasti u Ljubljani znak nepovjerenja prema Sloveniji — svo|enjem Ljubljane na nivo sjedi{ta korpusa. Me|utim, njihovi prigovori nisu prihva}eni (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 149; S. Poto~ar, nav. dj., str. 105; I. Radakovi}, nav. dj., str. 76). Predstavnici Slovenije, posebno slovena~ki generali (o tome su raspravljali i sa Kadijevi}em), su se opirali i odlu~no bili protiv takve reorganizacije, ocjenjuju}i predstoje}e promjene kao napad na jednakopravnost i samostalnost republika, potpunu reviziju postoje}e odbrambene koncepcije i podre|ivanje Teritorijalne odbrane armijskom rukovodstvu. Slovena~ko rukovodstvo i Popit, kao ~lan Predsjedni{tva Slovenije, se tome neposredno opirao. Tadašnji predsjedavaju}i Predsjedništva SFRJ, Lazar Mojsov je od Slovenaca traìo da se sloè sa uvo|enjem komandi vojišta, a armijski vrh je, što se ti~e odbrambenih pitanja, po~eo da igra glavnu ulogu i Predsjedništvo SFRJ je malo-pomalo prestajalo da bude pravi i potpuni komandant oruànih snaga Jugoslavije (I. Radakovi}, nav. dj., str. 59 i 67-68). Tom je reorganizacijom ukinuta i Sarajevska armijska oblast. Za~u|en {to sjedi{te Prve oblasti nije u Sarajevu, Raif Dizdarevi} je pitao admirala Mamulu, a odvojeno kasnije i generala Kadijevi}a, za{to je odlu~eno da sjedi{te te oblasti bude u Beogradu, a ne u Sarajevu. Obojica su mu odgovorili da je na takvom rje{enju uporno insistirao general Ljubi~i} kada je prihva}ena nova organizacija. S tim u vezi, oni su rekli Dizdarevi}u da je ta odluka kona~na i nepromjenjiva, jer je navodno dio cjelovitog rje{enja koje se tada ve} uveliko realizovalo (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 150). Me|utim, Mamula je u jednom razgovoru od sredine 2000. izjavio: “Smatrali smo da treba biv{u beogradsku armiju i sarajevsku armiju vezati pod jednu komandu voji{ta, koja bi u miru imala komandno mjesto u Beogradu, a u ratu u Bosni, na jednom od komandnih mjesta koja su za tu armiju izgra|ivana” (Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23.). 58

linije Metkovi} — Trebinje (op{tine Neum i Trebinje) pripalo je Vojno pomorskom voji{tu (Split), a Prekounje Sjeverozapadnom voji{tu (Zagreb). U okviru tih promjena ukinute su divizije, a formirani korpusi. Tako je na centralnom dijelu Bosne i Hercegovine formiran 4. korpus (sarajevski), a sjeverna Bosna i Hercegovina i dio SR Hrvatske (Slavonija do Poèške kotline i Baranja) pripali su teritorijalnoj nadle`nosti 5. korpusa (banjalu~ki) i 17. korpusa (tuzlanski).103 Ukidanje armija i najve}eg broja divizija, kao i formiranje voji{ta (vojnih oblasti) sa korpusima i druge promjene koje su iz toga proizilazile, nije provjeravano i u praksi nije do kraja ni provedeno. Me|utim, te mjere su nametnute i izazvale su od po~etka o{tre reakcije u relevantnim armijskim krugovima i u nekim republikama. Ni jedna od mjera iz tog kompleksa nije ocjenjivana kao racionalna, a posebno primjerena aktuelnoj situaciji u dru{tvu i Oruànim snagama. Su{tina brojnih i o{trih primjedbi i zamjerki takvom rje{enju svodila se na ocjenu da takvo rje{enje o~igledno nije bilo diktirano nekim operativno-strategijskim potrebama i razlozima, ve}, prvenstveno, odre|enim politi~kim planovima i ciljevima. Njihovo je provo|enje trebalo, prije svega, da maksimalno suzi, ako ne i onemogu}i, uticaj republi~kih dràvnih i politi~kih rukovodstava na politiku razvoja Oruànih snaga SFRJ, koncept organizovanja, pripremanja i upotrebe, pa i kad je u pitanju TO kao njihova zna~ajna komponenta i integralni dio, u odnosu na koju su, po Ustavu i drugim propisima, republike imale

Admiral Branko Mamula tvrdi “da to nema nikakve veze sa velikosrpskim nacionalizmom”. S tim u vezi, on pi{e : “Povezati, recimo, Vojvodinu koja je vi{enacionalna, isklju~iti Srbiju, osim Beograda i dijela [umadije (ve}i dio Srbije i Kosova, kao i cijela Makedonija pripadao je drugoj armiji sa sjedi{tem u Skoplju), dio Hrvatske od Papuka na istok i ~itavu Bosnu u kojoj ìve Srbi, Hrvati i Muslimani, ta vi{enacionalnost oblasti govori da to nema nikakve veze sa velikosrpskim nacionalizmom” (Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23). Iako navodi da je program promjena u strukturi komandovanja po~eo 1982, a “nacionalizam u Srbiji otvorenije 1986...” (Isto), Mamula izgleda zaboravlja da je on vodio i zavr{avao reorganizaciju rukovo|enja i komandovanja u Oruànim snagama SFRJ upravo i u vrijeme kada je na ~elo Velikosrpskog pokreta ve} bio ustoli~en vo`d Milo{evi}. 103 Z. Suljevi}, VOJNA STRATEGIJA UOÎ AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU (rukopis), Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1999, str. 36. 59

zna~ajne ingerencije. I povr{an osvrt na kompleks tih mjera upu}uje na zaklju~ak da upravo zbog toga {to su bile diktirane prvenstveno politi~kim ciljevima (militantni hegemonizam) i potrebama te mjere, u vojno-stru~nom smislu, nisu mogle biti optimalne niti racionalne.104 Nova vojno-teritorijalna podjela (izvr{ena 1988./89.) imala je ozbiljnih nedostataka i kad su u pitanju veli~ina, granice i druge karakteristike novoformiranih voji{ta. To se najbolje moglo vidjeti na primjeru Centralnog voji{ta, ~ije je sjedi{te bilo u Beogradu, a koje je obuhvatalo najve}i dio teritorije Srbije, gotovo cjelokupnu teritoriju Bosne i Hercegovine i dio teritorije Hrvatske. Ako se to posmatra sa operativno-strategijskog (kao prioritetnog) stanovi{ta, zaista je te{ko prona}i racionalne razloge za njegovo prihvatanje, posebno ako su se imala u vidu ranija rje{enja koja su se odnosila na ure|enje teritorije, komandovanje, saradnju sa organima vlasti i dr. Ukidanje armija, kao najvi{ih operativno-strategijskih grupacija kopnene vojske, bilo je problemati~no i neracionalno rje{enje, ne samo zbog nekih tradicionalnih i historijskih razloga (armije su postojale u srpskoj vojsci, u vojsci Kraljevine Jugoslavije, u NOV i POJ i u JNA u poslijeratnom periodu), ve} i zato {to su armije, s obzirom na sastav i ja~inu, strategijski raspored na jugoslovenskom prostoru, karakter i pripremljenost teritorije koju su pokrivale i druge faktore, bile za jugoslovenske uslove racionalnije i cjelishodnije organizacijsko i operativno-strategijsko rje{enje.105 104 I. Radakovi}, nav. dj., str. 32. 105 Isto. Veliki je nedostatak bio {to su Slovenija i Bosna i Hercegovina ostale bez operativno-strategijskih komandi armija. Vojnom rukovodstvu je, posebno Mamuli i Kadijevi}u, tvrdi general Poto~ar, bilo najvi{e stalo da ukine IX (Ljubljansku) armiju. U centru Jugoslavije — Sarajevu je, u svim varijantama organizacije komandovanja, trebalo imati komandu armije. U centralnom dijelu zemlje nu`no je bilo postojanje jakih snaga i jake komande, iz vi{e razloga, a posebno {to je centralne dijelove Jugoslavije trebalo najupornije braniti, a gdje bi se na teritoriji Bosne i Hercegovine mogli na}i i dijelovi drugih armija (I. Radakovi}, nav. dj., str. 218-220). Ta i druga upozorenja koja su iznosili generali Stane Poto~ar, Mirkovi}, Atanasovski, [pegelj, Lukeì}, Pozderac, Jerki~ i Petri~, zatim komandanti armija i republi~kih {tabova TO praksa poslije 1987. nije uvaìla (Isto). Po koncepciji vo|enja op{tenarodnog odbrambenog rata bolje su rje{enje komande armija nego komande voji{ta, preko kojih se postizalo jedinstvo oruàne borbe, naro~ito u po~etnom periodu rata, a da se u toku daljih dejstava, u slu~aju prelaska na kombinovani oblik oruàne borbe, ostane kod dotada{njih sistemskih, pravnih i teorijskih rje{enja, to jest da komande armija objedinjavaju sva borbena 60

Komande voji{ta su, u toj reorganizaciji, po komandnoj liniji pot~injene direktno — saveznom sekretaru za narodnu odbranu, odnosno njegovom General{tabu. [tabovi Teritorijalne odbrane republika i pokrajina su u operativnom pogledu pot~injeni komandama voji{ta, umjesto Vrhovnoj komandi (Predsjedni{tvu SFRJ), a {tabovi zona Teritorijalne odbrane komandama korpusa JNA, {to je su{tina reorganizacije o podre|ivanju Teritorijalne odbrane vojnom vrhu, odnosno JNA. Izmijenjen je i dotada{nji stav da snagama na privremeno zauzetim teritorijama obavezno komanduju {tabovi Teritorijalne odbrane, jer je navodno bio u suprotnosti “s bitnim principom nove organizacije komandovanja da komande voji{ta komanduju svim snagama na voji{tu, bez obzira da li su ga dijelom (~ak i ve}im dijelom) zaposjele agresorske snage”. Tako su republikama oduzeta ustavna prava u ingerenciji i nadle`nostima prema Teritorijalnoj odbrani (pravo na rukovo|enje Teritorijalnom odbranom). To je zna~ilo isklju~ivanje republi~kih rukovodstava iz sistema rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama i oruànom borbom.106 Time je dejstva u zahvatu tzv. fronta, a republi~ki {tabovi Teritorijalne odbrane na privremeno zauzetoj teritoriji. Vrhovna komanda bi te dvije cjeline koordinirala i usmjeravala (I. Radakovi}, nav. dj., str. 217). 106 M. [pegelj, nav. dj., str. 45; S. Poto~ar, nav. dj., str. 105; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 77; B. Mamula, nav. dj., str. 61-65; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; D. Marijan, nav. dj., str. 291. Odluka o pretpo~injavanju {tabova Teritorijalne odbrane republika novoformiranim komandama vojnih oblasti — voji{tima, a {tabova zona TO komandama korpusa je, po generalu Radakovi}u, “jedan segment globalnog rje{enja reorganizacije komandovanja na operativno-strategijskom nivou”, ~ime su isklju~ena republi~ka i pokrajinska rukovodstva iz politike razvoja, pripreme i materijalno-tehni~kog obezbje|enja oruànih snaga. O~igledno da su u pitanju bili, prije svega, razlozi politi~ke prirode, a ne neke urgentne operativno-strategijske potrebe. To se moglo vidjeti i iz ~injenice da je problem objedinjavanja snaga na odre|enom voji{tu, njihova upotreba i komandovanje ve} bio na korektan na~in razrije{en (osamdesetih godina) i stoga nije bilo nikakve potrebe da se takva odluka donosi (I. Radakovi}, nav. dj., str. 32-33). Bosna i Hercegovina se, imaju}i najbrojniju, najja~u i najorganizovaniju Teritorijalnu odbranu u SFRJ, takvim te`njama suprostavljala — politi~ko i dràvno rukovodstvo je bilo jedinstveno u tom stavu. U tim je razgovorima, u svojstvu predsjednika Predsjedni{tva i Savjeta za op{tenarodnu odbranu Republike Bosne i Hercegovine, u~estvovao i Raif Dizdarevi}. S tim u vezi, on tvrdi da su se podre|ivanju Teritorijalne odbrane Armiji suprostavljale i druge republike. Svi su, po njemu, “istrajavali na /ustavnom — prim. S. ^./ rje{enju da odgovornost za izgradnju i 61

potpuno razbijen ustavni koncept odbrane SFRJ i naru{en sistem rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama, u ~emu je ~itava prevara, a {to je bilo u skladu sa Kadijevi}evom tvrdnjom o Teritorijalnoj odbrani “kao velikoj podvali”.107 Ta je koncepcijski krajnje unitaristi~ka reorganizacija izazvala veliko nezadovoljstvo u republikama. Najviše otpora toj su reorganizaciji pruàle Slovenija (koja je i{la “pod” Zagreb) i Bosna i Hercegovina (koja je i{la “pod” Beograd), ~ije su autonomije podre|ene drugim republikama (Slovenija i Hrvatska su, po Mamuli, “izgubile komande armija”). Velike prigovore iskazali su Kosovo i Crna Gora, koji su pot~injeni Skoplju. Crna Gora nije imala armiju, ali je samostalni korpus u Titogradu bio u sli~nom statusu. Njegovo pot~injavanje komandi voji{ta u Skoplju, a ne u Beogradu, nai{lo je na otpor.108 Stavljanje {tabova Teritorijalne odbrane republika i pokrajina i zonskih {tabova (ne samo u operativnom pogledu) pod komande voji{ta i korpusa bili su glavni razlozi otpora republika. Bitno je naru{en ustavni poloàj republika. Nosioci otpora (naro~ito u Sloveniji i Bosni) su reorganizaciju JNA smatrali revizijom koncepcije opštenarodne rukovo|enje ovom odbranom imaju republike i pokrajine. Smatrali smo da se jedinstvo Oruànih snaga obezbje|uje koordinacijom, a u ratu jedinstvenim rukovo|enjem” (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 152; S. Poto~ar, nav. dj., str. 110). 107 S. Biserko, nav. dj., str. 219-220; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269. Takva su rje{enja, po Kadijevi}u, “bar donekle, naru{ila ve} uhodanu kontrolu republika i pokrajina nad njihovom teritorijalnom odbranom i dosta su umanjila ve} legalizovani njihov uticaj na JNA. Zato su se Slovenci èstoko opirali takvom rje{enju i to do mjere da je ono kona~no i donijeto bez njihove saglasnosti” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78). Ta je Kadijevi}eva tvrdnja protivrje~na, {to, po Domazetu, “dokazuje u kojoj je mjeri vojni establi{ment bio samostalan politi~ki ~imbenik i sam svjesno ru{io glavna na~ela JNA o oruànoj sili svih naroda i narodnosti i pretvaraju}i se tako planski u imperijalnu srpsku vojnu silu mnogo prije no {to }e do}i do raspada Jugoslavije” (Isto). 108 I. Radakovi}, nav. dj., str. 36-37 i 67-68; I. Dolni~ar, nav. dj., str. 269; S. Biserko, nav. dj., str. 219-220; B. Mamula, nav. dj., str. 64. SSNO je, po generalu Poto~aru, iskoristio ekonomsku i dru{tvenu krizu da bi se u koncepciji op{tenarodne odbrane vratile neke stvari unazad, devalvirala uloga Teritorijalne odbrane, likvidirao partizanski e{alon, ukinule armije i divizije i ostavile dvije republike (Slovenija i Bosna i Hercegovina) bez operativno-strategijskih komandi. Data je prednost avijaciji nad protiv-vazdu{nom odbranom i prednost krupnim sistemima naoruànja, te je naru{ena i tradicija iz NOR-a (I. Radakovi}, nav. dj., str. 220). 62

odbrane u oblasti komandovanja i organizacije jedinica. Reagovanja na tu reorganizaciju bila su opravdana, jer su mnogi smatrali, uklju~uju}i veliki broj generala, da ona u su{tini razbija jedinstvo oruànih snaga i destabilizuje odnose izme|u saveznog centra i republika.109 U toku 1988, posebno u drugoj polovini godine, vr{ene su pripreme za potpuni prelazak na nove organizacijsko-formacijske promjene, sa krupnim personalnim promjenama.110 Vojno rukovodstvo je 1988. preimenovalo General{tab JNA u General{tab Oruànih snaga SFRJ, sa ciljem da General{tab postane {tabno nadre|en svim {tabovima Oruànih snaga SFRJ, a ne samo {tabovima JNA, koja je bila samo jedna komponenta Oruànih snaga SFRJ. Na taj su na~in {tabovi Teritorijalne odbrane u republikama i pokrajinama stavljeni u {tabnu pot~injenost novom General{tabu Oruànih snaga SFRJ.111 Tom prevarom republike su li{ene svojstva subjekta odbrane i izgubile pravo da vlastitim sredstvima brane suverenitet.

109 Isto. 110 R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400. Navedene organizacijsko-formacijske promjene stupile su na snagu 1. januara 1989. Umjesto admirala Branka Mamule, koji je inicirao i vodio te promjene i 15. maja 1988. oti{ao u penziju, na du`nost saveznog sekretara za narodnu odbranu je, na Mamulin prijedlog, do{ao njegov zamjenik - general Veljko Kadijevi}, koji je zavr{io te promjene, a na mjesto zamjenika admiral Stane Brovet (Isto). General Blagoje Adì} je, na prijedlog generala Kadijevi}a maja 1989. izabran za na~elnika General{taba OS SFRJ (Isto; Isti, IZDAJA VOJNOG VRHA..., str. 147-148). General armije Veljko Kadijevi}, ro|en je 21. novembra 1925. u Imotskom (Hrvatska). Tokom slu`be obavljao je niz va`nih rukovodnih funkcija u OS SFRJ. Na du`nosti saveznog sekretara za narodnu odbranu bio je od 15. maja 1988. - 6. januara 1992, kada je zbog navodnih zdravstvenih problema podnio ostavku na taj poloàj. Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 25. februara 1992. penzionisan je sa velikom grupom generala JNA. Ni ovi generali se vi{e nisu uklapali u koncept “skra}ene” Jugoslavije, odnosno Velike Srbije. Za postavljenje generala Kadijevi}a i Adì}a na najvi{e du`nosti u JNA li~no je Mamula snosio punu odgovornost (B. Mamula, nav. dj., str. 153). 111 M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 42-43; Isti, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 178. Tu je odluku o preimenovanju General{taba JNA u General{tab Oruànih snaga SFRJ samovoljno donio admiral Branko Mamula, u svojstvu saveznog sekretara za narodnu odbranu. 63

Donesena je i sprovedena odluka o rasformiranju TO Kosova (oko 60.000 ljudi), zato {to je, po Kadijevi}u, bila prete`no sastavljena navodno od “separatisti~kih snaga”. Nakon toga “po~elo se sa stvaranjem mnogo manje teritorijalne odbrane Kosova i od jugoslovenski orijentisanih ljudi” (7.000 ljudi, dok su ostali izbrisani iz spiskova TO).112 Rasformiranje i reorganizaciju TO Kosova, kao jedna od “zna~ajnih” mjera koju je donijelo najvi{e dràvno i vojno rukovodstvo, treba posmatrati u kontekstu politike koja je vo|ena prema toj pokrajini, odnosno u povezanosti sa drugim mjerama i postupcima koji su proizilazili iz takve politike, a ne samo kao neko primarno vojno-stru~no rje{enje. I uz pretpostavku da se TO Kosova u jednoj nepovoljnoj situaciji mogla koristiti i za me|unacionalne sukobe, na~in na koji je ta odluka provedena, a posebno obrazloènja koja je iznio Kadijevi}, s pravom izazivaju sumnju u opravdanost njenog ukidanja. Koliko su te sumnje i nedoumice bile opravdane, vidi se i iz njegovog obrazloènja u kome se navodi da se “nakon njenog rasformiranja po~elo sa stvaranjem mnogo manje teritorijalne odbrane Kosova i od jugoslovenski orijentisanih ljudi”,113 ~ime je i sam na jasan na~in ukazao na pravi smisao i cilj njenog dono{enja. Kadijevi}u nije smetala TO kao oblik vojne organizacije (koju je prethodno napadao i osporavao), samo pod uslovom da je sa~injavaju “jugoslovenski orijentisani ljudi” i da se njena funkcija i djelovanje uklapaju u jedan, ve} smi{ljen koncept tzv. transformacije postoje}ih oruànih snaga i njihove maksimalne politi~ke instrumentalizacije.114 112 Isto; M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 45; S. Biserko, nav. dj., str. 218, nap. 4; B. Mamula, nav. dj., str. 36 i 41. Vojno rukovodstvo, na ~elu sa admiralom Mamulom, je rasformiralo TO Kosova, gdje je, uz vojne obveznike angaòvane u TO (60.000), bilo jo{ i 250.000 neraspore|enih. U tom je cilju general Asim Hodì} (na~elnik Uprave TO u General{tabu) s grupom starje{ina na Kosovu prou~avao stanje i predloìo da se TO svede ukupno na 7.000 obveznika, a svi drugi da se bri{u iz spiskova TO (B. Mamula, nav. dj., str. 41). Kosovo je, po Mamuli, “dovelo u pitanje koncept teritorijalne odbrane u vi{enacionalnoj zajednici kod me|usobno posva|anih nacionalnih skupina”. Stoga su krenuli “k prakti~nom rje{avanju problema”, tako {to su Teritorijalnu odbranu Kosova “doista rasformirali”. Da bi “zadràli privid TO Kosova” zadràli su “{tabove i svega nekoliko hiljada provjerenog sastava” (Isto, str. 42). 113 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78; I. Radakovi}, nav. dj., str. 33. 114 I. Radakovi}, nav. dj., str. 33. Kadijevi}ev izraz “jugoslovenski” orijentisani ljudi general Radakovi} prevodi rije~ju — unitaristi~ki orijentisani ljudi. 64

Pored toga, vojno rukovodstvo je internim planom izvla~enja vojnih obveznika s Kosova u slu~aju ratne opasnosti rasteretilo “najzna~ajniji dio jugoisto~nog voji{ta mase ljudi u ~ije pona{anje” nisu bili sigurni. Pokri}e za taj dio njihovog plana s Kosova imali su u sli~nom izvla~enju demografskog vi{ka obveznika iz Vojvodine i Slavonije u dubinu dràvne teritorije — u Bosnu i Srbiju.115 I to je bio jedan od bitnih udara na ustavni koncept Oruànih snaga SFRJ. Rasformirani su komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, ~ime je, po Kadijevi}u, “otklonjena jedna opasnost koja je unosila pometnju u rukovo|enju op{tenarodnom odbranom i komandovanju oruànim snagama”.116 Rasformiranje armija i uvo|enje korpusa i reorganizacija komandovanja u Oruànim snagama SFRJ nije bila nikakva vojnostrate{ka niti organizacijska potreba, ve} je rije~, uglavnom, o razlozima politi~ke prirode.117 Cilj je bio da se razbije dotada{nji ustavni koncept odbrane SFRJ. Sve je stavljeno u funkciju centralizacije u neutralizaciji i ukidanju Teritorijalne odbrane, {to je popra}eno i odre|enim kadrovskim rje{enjima. Dominacija srpskog kadra bila je vi{e nego o~igledna. Najve}i broj klju~nih mjesta, dràli 115 B. Mamula, nav. dj., str. 42. Ni ti planovi “nisu pro{li u razgovorima u Novom Sadu i Zagrebu, me|utim, oni su za nas bili logi~ni i mi smo ih operacionalizirali”, pi{e admiral Mamula (Isto). 116 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78. Formiranjem komiteta za op{tenarodnu odbranu i dru{tvnu samoza{titu, u praksi je, po Kadijevi}u, “izvr{en jo{ jedan krupan udar na jedinstvo komandovanja oruànim snagama”. To, zaista, nije bilo tako, kao {to nikako ne stoje ni Kadijevi}eva “naklapanja” o razlozima njihovog formiranja i komplikacije u sistemu rukovo|enja i komandovanja: “Stvarni motivi njihovog formiranja su bili da preko njih SKJ preuzme rukovo|enje svim poslovima odbrane, uklju~uju}i i kontrolu i komandovanje oruànim snagama. Formalno i javno obja{njavanje njegovoga formiranja je bilo ne{to sasvim drugo. Zato je do{lo do velike pometnje u ovoj sferi, do sukoba nadle`nosti sa ostalim institucijama sistema odbrane i za{tite i daljnjeg komplikovanja, ve} i onako komplikovanog sistema rukovo|enja i komandovanja, pa time i do pove}anja stepena njegove nefunkcionalnosti” (Isto, str. 74). 117 S. Biserko, nav. dj., str. 220; R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 400-401; S. Poto~ar, nav. dj., str. 213. S tim u vezi Dizdarevi} pi{e: “..., razlozi reorganizacije nisu bili samo ili isklju~ivo vojnostrate{ki, oni su bili i politi~ki; sa mogu}im dalekose`nim posljedicama”( Isto). 65

su Srbi, kao {to su: @ivota Avramovi}, Milutin Kukanjac, Mile Kandi}, Nikola Uzelac, Savo Jankovi} i dr.118 Struktura i brojno stanje OS SFRJ nakon 1988. je bilo slijede}e : JNA je brojala: u miru 180.000 ljudi (15%), a u ratu 1.200.000 ljudi (85%); TO je brojala: u miru oko 1.000 ljudi (2%), a u ratu oko 1.200.000 (98%).119 Kopnena vojska (KoV) JNA je imala sljede}i sastav: 17 korpusa JNA; jednu gardijsku diviziju (1. gardijska divizija - Beograd) i jednu padobransku brigadu (63. padobranska brigada - Ni{) kao samostalne jedinice General{taba; 2.100 tenkova; 1.000 oklopnih transportera; 8.000 artiljerijskih oru|a i 1.300 protivoklopnih raketnih oru|a.120 Jugoslovenska ratna mornarica (JRM) je imala sljede}i sastav: jednu brigadu torpednih ~amaca (14 komada), jednu brigadu raketnih ~amca i raketnih topovnja~a (16 komada), jednu brigadu patrolnih brodova (4 komada), jedan divizion minolovaca (9 komada), jednu brigadu podmornica (11 komada), jedan odred pomorskih diverzanata i tri brigade mornari~ke pje{adije.121 Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdu{na odbrana (RV i PVO) je imala sljede}i sastav: tri korpusa - 5. korpus RV i PVO (Zagreb), 1. korpus RV i PVO (Beograd) i 3. korpus RV i PVO (Ni{); vazduhoplovna sredstva: 512 borbenih i 104 transportna aviona, 152 helikoptera; 118 ostalih tipova aviona, te 5.100 protivavionskih topova i 2.800 protivavionskih raketa razli~itog tipa i kalibra (malog, srednjeg i velikog dometa).122 118 I. Radakovi}, nav. dj., str. 67-68; S. Biserko, nav. dj., str. 220. 119 RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, uredili Branka Maga{ i Ivo @ani}, Zagreb-Sarajevo 1999, Karta br. 2: Struktura i brojnost Oruànih snaga SFRJ u miru i ratu. Tako su Oruàne snage SFRJ u ratu brojale (s naprezanjem): 2.400.000, od ~ega oko 550.000 u proizvodnji i logistici, a ostatak u borbenim jedinicama. 120 Isto. 121 Isto. 122 Isto. 66

Izmjenama zakona o vojnoj obavezi i op{tenarodnoj odbrani, u prolje}e 1991, nadle`nosti dru{tveno-politi~kih zajednica su jo{ vi{e suène. Njihovu funkciju su preuzeli novoformirani vojnoteritorijalni organi (vojni okruzi i vojni odsjeci). Iz sistema pripremanja i ostvarivanja op{tenarodne odbrane isklju~ene su dru{tveno-politi~ke organizacije i radnici, a Teritorijalna odbrana je svedena na “namjenski dio oruànih snaga”. ZAKONOM O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O VOJNOJ OBAVEZI od 26. aprila 1991.123 sve poslove u vezi sa vojnom obavezom nadle`nih organa u republici i autonomnoj pokrajini preuzeli su novi vojnoteritorijalni organi. Za ostvarivanje vojne obaveze bili su, umjesto organizacija udruènog rada, mjesnih zajednica, drugih samoupravnih organizacija i zajednica, dru{tvenopoliti~kih i dru{tvenih organizacija, dru{tveno-politi~kih zajednica i njihovih organa, odgovorni “vojnoteritorijalni organi, preduze}a, mjesne zajednice i druge organizacije i zajednice”.124 Vojnoteritorijalni organi koje je odre|ivao savezni sekretar za narodnu odbranu su, umjesto nadle`nih organa u republici i autonomnoj pokrajini, obezbje|ivali “provo|enje vojne obaveze na teritoriji za koju je obrazovan, uskla|uje njeno izvr{avanje sa izvr{avanjem drugih prava i du`nosti u oblasti op{tenarodne odbrane na toj teritoriji i, u vezi s tim, preduzima potrebne mjere i sara|uje s nadle`nim organima dru{tveno-politi~ke zajednice”. Nadle`ni vojnoteritorijalni organ je, pored navedenih poslova, umjesto nadle`nog op{tinskog organa, vodio vojnu evidenciju vojnih obveznika 123 ZAKON O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O VOJNOJ OBAVEZI, “Slu`beni list SFRJ”, br. 30, 26. april 1991, str. 357-358. Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije je, na osnovu ~lana 315. ta~ke 3. Ustava Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, 26. aprila 1991. izdalo UKAZ O PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O VOJNOJ OBAVEZI, koga je usvojila Skup{tina SFRJ na sjednici Saveznog vije}a 26. aprila 1991. Ukaz su 26. aprila 1991. svojeru~no potpisali dr Borisav Jovi} (predsjednik Predsjedni{tva SFRJ) i dr Slobodan Gligorijevi} (predsjednik Skup{tine SFRJ). Podzakonskim aktom je utvr|eno da se do juna 1991. izvr{e pripremne radnje i primjena tog zakona (Kazivanje Nihada Halilbegovi}a, sekretara Sekretarijata za narodnu odbranu Grada Sarajeva, dato autoru). 124 Isto, str. 357. 67

i obavljao druge poslove u vezi sa vo|enjem vojne evidencije propisane tim zakonom.125 Vojnoteritorijalni organ je, umjesto nadle`nih organa u republici i autonomnoj pokrajini, izvr{avao planove popune oruànih snaga. Sve regrutne obaveze (pregledi, ispitivanja) su vr{ene na zahtjeve nadle`nog vojnoteritorijalnog organa (a do tada na zahtjev nadle`nog organa u republici i autonomnoj pokrajini). Regrutovanje su vr{ile regrutne komisije koje je obrazovao nadle`ni vojnoteritorijalni organ, umjesto nadle`nog organa u republici i autonomnoj pokrajini. Regrute za pitomce {kola za rezervne oficire birala je komisija koju je obrazovao nadle`ni vojnoteritorijalni organ, umjesto nadle`nog organa u republici i pokrajini.126 Odga|anje sluènja vojnog roka, organizovanje i izvo|enje vojnih vje`bi, putovanje u inostranstvo i boravak vojnih obveznika u inostranstvu, pozivanje i evidencija vojnih obveznika, postupak izvr{enja vojne obaveze i druge aktivnosti vr{ili su nadle`ni vojnoteritorijalni organi, umjesto nadle`nih organa u republici i pokrajini.127 ZAKONOM O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O OP[TENARODNOJ ODBRANI od 15. maja 1991.128 isklju~ene su, uglavnom, mjesne zajednice iz sistema pripremanja i ostvarivanja op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite,129 ~ime je ograni~eno u~e{}e {irih subjekata u pripremanju za rat i neposrednu ratnu opasnost.

125 Isto. 126 Isto. 127 Isto, str. 357-358. 128 ZAKON O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O OP[TENARODNOJ ODBRANI, “Slu`beni list SFRJ”, br. 35, 17. maj 1991, str. 592-596. Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije je, na osnovu ~lana 315. ta~ke 3. Ustava Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, 15. maja 1991. izdalo UKAZ O PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O OP[TENARODNOJ ODBRANI, Istoga su dana dr Slobodan Gligorijevi} (predsjednik Skup{tine SFRJ) i dr Borisav Jovi} (predsjednik Predsjedni{tva SFRJ) potpisali UKAZ O PROGLA[ENJU ZAKONA O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O OP[TENARODNOJ ODBRANI (iz 1982.) — Isto. 129 Isto, str. 593. 68

To ukazuje i na razloge ukidanja jedinica Teritorijalne odbrane u mjesnim zajednicama, {to je onemogu}avalo organizovanje masovnog otpora stanovni{tva u slu~aju rata. Savezi i udruènja rezervnih vojnih starje{ina, kao i organizacije u oblasti tehni~ke, fizi~ke kulture i sporta, te druge organizacije i njihove aktivnosti u vezi sa zadacima op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite su isklju~eni.130 To se posebno odnosilo na zabranu angaòvanja svih njihovih ~lanova za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu, {to je zna~ilo isklju~ivanje svih organizacija koje su bitno mogle doprinijeti odbrani zemlje. Radnici su u su{tini isklju~eni iz sistema op{tenarodne odbrane.131 Tako|e su isklju~ene dru{tveno-politi~ke i druge dru{tvene organizacije i udruènja gra|ana u sprovo|enju priprema za svoje aktivnosti u ratu, u slu~aju neposredne ratne opasnosti i drugim vanrednim prilikama, kao i njihovi drugi zadaci iz oblasti op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite.132 Iz oblasti op{tenarodne odbrane i dru{tvne samoza{tite isklju~eni su Savez komunista, Socijalisti~ki savez radnog naroda Jugoslavije, Savez socijalisti~ke omladine Jugoslavije i druge dru{tveno-politi~ke organizacije i udruènja,133 kao i komiteti za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu.134 Ovla{tenja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu u vr{enju inspekcijskih poslova u oblasti op{tenarodne odbrane (“u sprovo|enju saveznih zakona i drugih saveznih propisa i planova i mjera organa i organizacija Federacije…”) su pro{irena i obavljanjem poslova vojne obaveze.135 Iz Vojnog savjeta su isklju~eni komandanti Teritorijalne odbrane republika i autonomnih pokrajina,136 {to je 130 Isto. 131 Isto. 132 Isto. 133 Isto, str. 593-594. 134 Isto. 135 Isto. 136 Isto. 69

zna~ilo da je vojska preuzela sve kompetencije rukovo|enja i komandovanja op{tenarodnom odbranom i dru{tvenom samoza{titom. Teritorijalna odbrana je, od naj{ireg oblika organizovanog oruànog op{tenarodnog otpora, definirana kao “namjenski dio oruànih snaga”. Isklju~eno je organizovanje Teritorijalne odbrane u osnovnoj i drugoj organizaciji udruènog rada (preduze}a) i mjesnoj zajednici.137 Komandanta Teritorijalne odbrane republike i autonomne pokrajine imenovalo je i razrje{avalo Predsjedni{tvo SFRJ (“kao najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama”), “nakon pribavljenog mi{ljenja predsjednika, odnosno predsjedni{tva republike”.138 Time je suèn prostor za {ire konsultacije i isklju~en dotada{nji prijedlog nadle`nog republi~kog, odnosno pokrajinskog organa Teritorijalne odbrane. Komandante Teritorijalne odbrane op{tina i drugih dru{tveno-politi~kih zajednica u republici, odnosno autonomnoj pokrajini, postavljao je komandant teritorijalne odbrane republike/pokrajine,139 bez konsultacija sa vi{im strukturama.

137 Isto. 138 Isto. 139 Isto. 70

3. Ilegalni [tab Vrhovne komande

Nakon {to je poslije smrti vrhovnog komandanta (Josipa Broza Tita) postalo samostalan faktor izvan okvira nadzora civilnih struktura vlasti, vojno rukovodstvo je iznosilo svoje ocjene i procjene aktuelne situacije u zemlji i stanju u vojsci (“.... ocjene... o najva`nijim doga|ajima i prelomnim momentima...), kao i svoja vi|enja problema koji su iz takve situacije i stanja proizilazili za odbranu zemlje. Na taj se na~in to rukovodstvo mije{alo u politi~ki ìvot zemlje i nametalo dono{enje politi~kih odluka o “budu}nosti” Jugoslavije, jer je bilo u potpunosti politizirano. Te su procjene, posebno tuma~enja generala Kadijevi}a, o zbivanjima u jugoslovenskom dru{tvu i oruànim snagama bile subjektivne, dogmatske i jednostrane.140 Sistem socijalisti~kog samoupravljanja i organizacija dràve SFRJ su, po Kadijevi}u, bili u funkciji razbijanja SFRJ. Socijalisti~ko samoupravljanje je za Kadijevi}a ”tzv. samoupravljanje, koje je, izme|u ostaloga, imalo vi{e utopijskih ideja nego {to ih je imao poznati utopista Robert Oven”, a koje je, po njemu, pored ostalog, predstavljalo pogodno tlo “za stvaranje nacionalnih dràva, odnosno kao ekonomske pripreme i pretpostavke raspada SFRJ”.141 140 V. Kadijevi}, nav. dj, str. 35-36, 148 i dr.; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2 i 68; B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 286 i druge; D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ..., str. 354. Admiral Branko Mamula i generali Veljko Kadijevi} i Blagoje Adì} su, po ocjeni generala S. Poto~ara, bili obi~ni zagriènici (I. Radakovi}, nav. dj., str. 68). 141 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 53-71 i 158. “Prakti~na posljedica toga sistema”, koji je “formalno izgledao kao antipod realsocijalizmu isto~noevropskoga tipa”, bila je, po Kadijevi}u, “samo pove}ana anarhi~nost, progon u privredi sposobnih ljudi kao 71

Kardeljev koncept Jugoslavije, koga Kadijevi} naziva i konceptom raspada Jugoslavije, usvojen {ezdesetih godina XX stolje}a, bio je, po njemu, katastrofalan. Ta odluka, da se odustane od politike koja je pobijedila u oslobodila~kom ratu i “okupila narode Jugoslavije u jednu dràvu i obezbijedila takvoj Jugoslaviji najve}i apsolutni i relativni progres u njenoj dosada{njoj istoriji” je, po Kadijevi}u, “svakako najpogre{nija i najpogubnija od svih u ìvotu druge Jugoslavije”. Tu je odluku, po njemu, donio Tito. On je, po Kadijevi}u, kao vo|a SKJ i {ef dràve, prihvatio i “koncept razgradnje federalne dràve”,142 {to nije ta~no. Za vojno rukovodstvo, a posebno generala Kadijevi}a, Ustav iz 1974. je, “predstavljao ustavno-pravni osnov” za razbijanje Jugoslavije, ~ija je “dosljedna primjena neminovno i zakonito” vodila zemlju u raspad. Cilj tog ustava je, po njemu, bio da stvori “ustavno-pravne osnove za razbijanje Jugoslavije” i onemogu}i efikasno funkcionisanje federalne dràve.143 Ustav SFRJ iz 1974, “kao i dràvno, politi~ko i ekonomsko ustrojstvo zemlje na njemu zasnovano”, dao je, po Kadijevi}u, ”najzna~ajniji doprinos”, ”daljem procesu raspadanja SFRJ”. U dràvnom ure|enju ”najkrupnije gre{ke koje su najvi{e pomogle raspadu Jugoslavije” bile su, po Kadijevi}u, vezane ”za razgradnju i potpunu paralizu federalne dràve”. S tim u vezi, ”izuzetno mjesto u negativnom smislu”, tvrdi Kadijevi}, ”imala je iskonstruisana institucija Predsjedni{tva SFRJ kao {efa dràve sa nadle`nostima i mogu}nostima, ta~nije nemogu}nostima, njihove realizacije koje su fakti~ki ostavile dràvu bez dràvnog rukovodstva”.144

tehnomenadèra i antisamoupravlja~a, rascjepkanost privrede sa najve}im stepenom autarhi~nosti, {to je sve predstavljalo pogodno tlo za stvaranje nacionalnih ekonomija kao ekonomske pretpostavke za stvaranje nacionalnih dràva, odnosno kao ekonomske pripreme i pretpostavke raspada SFRJ” (Isto, str. 158). 142 Isto, str. 53-71. 143 Isto, str. 65-68 i 108, nap. 6. 144 Isto, str. 158. Toj ordinarnoj gluposti Kadijevi} je dodao i “najordinarnije gluposti o odumiranju dràve i preuzimanju njenih funkcija od strane nekakvih samoupravnih asocijacija”, kojima se “slika o bijedi jugoslovenske feredralne dràve u koju su je njeni tvorci uvalili, kompletira” (Isto). 72

Za jugoslovensku vojsku, koja je bila “suo~ena sa mnogo ozbiljnih i te{kih problema”, po Kadijevi}u, “najve}i problem je bio” “u nepostojanju prave dràve koja bi svoj dio posla u ratu vodila, i pravog vrhovnog komandanta u licu Predsedni{tva SFRJ”. Tim prije, jer su “pojedini ~lanovi” Predsjedni{tva navodno “neprijateljski djelovali prema Jugoslaviji i prema JNA”, a {to je, izme|u ostalog, “onemogu}avalo normalno komandovanje”.145 ”Gre{kama” u politici o nacionalnom pitanju, u~injenim po~etkom {ezdesetih godina XX stolje}a, zapo~et je, po Kadijevi}u, ”raspad druge Jugoslavije”.146 U raspadu Jugoslavije zna~ajnu ulogu su, po Kadijevi}u, odigrali i sljede}i procesi: ure|enje vi{epartijskog sistema, uticaj velikih sila, posebno SAD i Njema~ke, “raspad bipolarne strukture svijeta”,

145 Isto, str. 94-95 i 164-165. General Kadijevi} piše o JNA kao “vojsci bez dràve”, u kojoj je dugo ostao i napredovao. On je u toj vojsci, koja je, “najprije ustavno-pravno Ustavom iz 1974. godine i odgovaraju}im zakonima, a zatim i stvarno postala vojska bez svoje dràve”, od 1974, kada je po njemu JNA postala “vojska bez dràve”, pa do 1992. (to zna~i za 18 godina) unapre|ivan u najviše ~inove i na kraju, u~estvovao i komandovao snagama za “odbranu” od razbijanja SFRJ, koje, kako on kaè, nije ni bilo? Po njemu su SFRJ i JNA razarale nepremostive krize ve} 30 godina (~ak od 1962.), pri ~emu je sam raspad SFRJ i JNA trajao 18 godina. I u takvoj situaciji on je vodio “vojsku bez dràve”? (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 5, 76 i 94-95). Sistem vlasti federalne dràve, “bez pravih i jasnih ustavnih ovla{}enja, karizme li~nosti i potrebne efikasnosti federalnih institucija”, po admiralu Mamuli, “jedva da je postojao”. I po njemu je vojska, “u kriti~nom periodu”, kada je “upravljanje zemljom preuzelo kolektivno dràvno rukovodstvo”, ostala “bez vrhovnog komandanta”. Za njega je “kolektivni vrhovni komandant” “od tridesetak osoba” “kreatura s kojom su se, poslije Titovog odlaska, srele JNA i oruàne snage” (B. Mamula, nav. dj., str. 14; D. Marijan, nav. dj., str. 354, nap. 25). 146 Isto, str. 157-158. Te su navodne gre{ke, pi{e Kadijevi},: “cio razvoj usmjerile ka sputavanju i gu{enju zajedni~kih interesa jugoslovenskih naroda, a podsticanju i razvijanju samo nacionalnih, neminovno vodile zao{travanju me|usobnih odnosa do sukobljavanja svih vrsta. To je stvorilo idealan ambijent za ra|anje nacionalnih, a ne jugoslovenskih politika i njihovih lidera i tako je to~ak zamajac svakim novim zna~ajnijim doga|ajem dobivao veliko ubrzanje u pravcu sukoba i rascjepa” (Isto, str. 158). 73

“teritorijalne pretenzije nekih susjednih zemalja na dijelove jugoslovenske teritorije”; aktivnosti Zapada, predvo|enog SAD u ru{enju sistema u socijalisti~kim zemljama i dr.147 Govore}i o faktorima koji su imali primat u razbijanju SFRJ, Kadijevi} daje prednost “unutra{njem faktoru”, iako su “imala oba u me|usobnoj povezanosti i uslovljenosti”. S tim u vezi, on tvrdi da “bez jakog, ~ak odlu~uju}ega djelovanja spoljnih faktora, razvoj doga|aja u Jugoslaviji sigurno ne bi i{ao onako kako je i{ao. Ako ni{ta drugo, izdvajanje pojedinih naroda iz Jugoslavije i{lo bi uz mnogo ve}e po{tovanje legalnoga puta, te prema tome i sa mnogo manje krvi, mo`da sasvim bez ozbiljnijeg prolivanja krvi”.148 Takva Kadijevi}eva ocjena “o zna~aju i me|uzavisnosti uticaja unutra{njih i spoljnih ~inilaca na razbijanje SFRJ”, imala je, po njemu, “op{tu vrednost” i odnosila se “na cjelinu procesa po sadràju i vremenu trajanja”. Me|utim, karakteriziraju}i taj op{ti stav na tok doga|aja u zavr{noj fazi razbijanja Jugoslavije, Kadijevi} tvrdi da je “strani faktor preuzeo odlu~uju}u ulogu u upravljanju jugoslovenskom krizom, odre|uju}i sadràj i na~ine razbijanja SFRJ, nakon po~etka raspada SSSR-a, kada je postalo jasno da SSSR vi{e ne kontroli{e ni procese unutar sebe, a pogotovu ne moè uticati na procese u sferama njegovih do ju~e vitalnih spoljnih interesa”.149 Takve izmi{ljene, tvrde i nagla{eno negativne procjene, posebno generala Kadijevi}a, proizilazile su iz konstatacije da se u Jugoslaviji vodi specijalni rat, da “upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzima strani faktor”, da se radi o kontrarevoluciji, politi~koj krizi koja se zao{travala i sve vi{e {irila, i koja }e, “putem krvavog gra|anskog rata”, “neminovno” dovesti do raspada Jugoslavije, pri ~emu je insistirano na promjeni ustavne uloge dràvnog Predsjedni{tva, jer su se, po vojnom rukovodstvu, uzroci nalazili u proma{ajima u sistemu. S tim u vezi, tvrdili su da je su{tina

147 Isto, 159-161. 148 Isto, str. 161. 149 Isto. 74

svih tih problema u rukovo|enju dràvom, jer navodno Jugoslavija nije imala federalne institucije dràvnog rukovo|enja. Ponavljali su mi{ljenje da na nivou Federacije ne postoji nijedan organ rukovo|enja dràvom i da je potrebna promjena uloge i ovla{}enja dràvnog Predsjedni{tva Jugoslavije za nove uslove i da ono jedino moè da preuzme ulogu izvo|enja zemlje iz krize. To je zna~ilo da dràvni vrh iza|e iz ustavnih okvira i nadle`nosti. Su{tina takvog na~ina mi{ljenja i sugerisanja bila je unitaristi~ka.150 Nemogu}e je da na te stavove nisu uticale njegove veze sa odre|enim faktorima u SSSR-u, posebno zavjereni~kom grupom Jazova. Vojno rukovodstvo je, “osje}aju}i” opasnost “od gra|anskog rata i raspar~avanja Jugoslavije”, sve vi{e i detaljnije “razra|ivalo” ulogu JNA u suzbijanju “unutra{njeg neprijatelja”. Ocjenjivalo je da je “naru{avanje ustavnog poretka masovno, da zemlji preti haos i gra|anski rat”, zalaù}i se za “dosledno” osiguranje ustavnog poretka primjenom Ustava SFRJ i preduzimanjem mjera “prema svima koji se toga ne pridràvaju...”.151

150 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 156 i 163; Isti, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 401-409; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 35-36; I. Radakovi}, nav. dj., str. 36 i 60. To je, po R. Dizdarevi}u, u Predsjedni{tvu bilo “politi~ki i apsolutno neprihvatljivo, a i nerealno...”. Jugoslovenska dràva je, “kada se analiziraju nadle`nosti Predsjedni{tva SFRJ, na~in odlu~ivanja, odnosno zaklju~ivanja, odnosno preporu~ivanja, izbor ~lanova Predsjedni{tva i njihova verifikacija, odgovornost kolektivna i pojedina~na”, po Kadijevi}u, “potpuno jasno” “fakti~ki ostavljena bez {efa dràve, dakle, bez rukovodstva”. Taj se “nedostatak dràvnog ure|enja”, po njemu, pokazao “klju~nim”. “Uvi|aju}i to”, vojno rukovodstvo je, u pripremi ustavnih promjena 1988, a “suo~eno sa krizom u zemlji koja je ve} tada skoro potpuno razorila dru{tveno i jo{ vi{e dràvno tkivo Jugoslavije”, “upozoravalo” “upravo na tu opasnost” i predlagalo “ustavne promjene vezane za nadle`nosti i funkcionisanje Predsjedni{tva SFRJ”. Prvi put su odbijeni “sa blagim prijekorom” da oni to dobro ne razumiju. Predlaù}i drugi put te promjene i to Ustavnoj komisiji i Predsjedni{tvu SFRJ, ponovo su odbijeni, “sa neskrivenom kvalifikacijom” tog prijedloga “kao unitaristi~kog” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 65-66). 151 B. Jovi}, nav. dj., str. 116-118, 132-133, 236-239, 247, 265-269, 276-278, 286-294 i dr. 75

Radikalno smanjenje spoljne opasnosti152 i negativni unutra{nji razvoj stavljao je sve vi{e u prvi plan ustavnu ulogu Oruànih snaga u odbrani Ustavom utvr|enog dru{tvenog sistema. To je zna~ilo ve}e okretanje vojnog rukovodstva unutra{njem stanju u zemlji nego spoljnim aspektima sigurnosti i usavr{avanja odbrane od spoljnih opasnosti, {to je, posebno za budu}nost, sadràvalo ozbiljne opasnosti.153 “Mamulina doktrina” (izgra|ena 1982.-1988.) se u spoljnim odnosima oslanjala na konzervativne snage SSSR-a, a u unutra{njim na JNA da ona preuzme ulogu arbitra u preure|enju dràve. Godine 1985. argumenti ja~anja JNA zbog spoljne opasnosti po~eli su slabiti (susret Gorba~ov - Regan), jer je nestajala opasnost “napada na Jugoslaviju s radikalnim ciljem”,154 i “jedinstvene” Oruàne snage SFRJ su sve vi{e usmjeravane za gu{enje unutra{njih zahtjeva. Sve je ra|eno tako da se ne vidi da se JNA sprema za unutra{nje sukobe. Kriza i nesigurnost finansiranja vojske uticala je na op{te raspoloènje u vojnom rukovodstvu, {to je dovelo do osje}anja

152 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 55. Zbog geostrate{kog prostora Jugoslavije u dugom je periodu za tu zemlju postojala realna opasnost spolja, posebno u blokovskom sudaranju, usljed ~ega je stalno ja~ala svoju odbrambenu sposobnost. Sa procesom popu{tanja zategnutosti izme|u blokova, te nastojanjem i ja~anjem procesa pregovaranja i sporazumijevanja Istoka i Zapada, strate{ki zna~aj jugoslovenskog prostora je opadao, ~ime je i interes za Jugoslaviju, sa tog aspekta, bio na silaznoj liniji (Isto). 153 B. Jovi}, nav. dj., str. 406-407; R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 55. JNA je sistematski pripremana “za unutra{nje zahvate u pojedinim republikama”. Autorima tajnih planova i scenaristima tih nastojanja i{lo je na ruku to {to su za pokrovitelje jedno vrijeme imali ~elne ljude Predsjedni{tva SFRJ (S. Poto~ar, nav. dj., str. 105-106). 154 B. Mamula, nav. dj., str. 65. S tim u vezi, admiral Mamula pi{e: “Dvije supersile po~ele su razgovore o razoruànju, smanjenju napetosti i izgradnji me|usobnog povjerenja. Godine 1985. dolazi do prvog susreta Gorba~ov - Regan u Rejkjaviku. Po~ela je rasprava o uklanjanju raketa srednjeg i malog dometa u Evropi i smanjenju konvencionalnih snaga i naoruànja vojnih blokova. Otvoren je problem smanjenja ukupnih nuklearnih potencijala suprotstavljenih snaga. Rat me|u blokovima gubio je na aktualnosti” (Isto). JNA je i u prvoj polovini 1991. djelovala u skladu sa “Mamulinom doktrinom” (S. Biserko, nav. dj., str. 219, nap. 7). 76

materijalne nesigurnosti vojske, a time i do osje}anja da JNA nema jednak oslonac u svima u Jugoslaviji.155 Vojno rukovodstvo je 1989. ~vrsto stalo na velikosrpsku nacionalisti~ku politiku rukovodstva Srbije i li~no Slobodana Milo{evi}a.156 To je 155 B. Jovi}, nav. dj., str. 408. 156 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 157 i 162; V. @arkovi}, ZAOKRU@ENJE SRPSKIH ZEMALJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 56; S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 105106; A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 70; B. Mamula, nav. dj., str. 159-160. General Kadijevi} je oti{ao s ja~im — s Milo{evi}em koji mu je izgledao najja~i. Savezni sekretar je u Milo{evi}evom reìmu vidio ja~eg, priklonio mu se i prihvatio velikosrpski koncept. Na tom je konceptu, po Mamuli, “potro{io JNA”, koja je, nakon {to su je napustili Slovenci, Hrvati, Bo{njaci i ostali — “zaista postala velikosrpska” (Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 25, Intervju Branka Mamule). Kadijevi}, tvrdi Mamula, “u kriti~no vrijeme 1991.”, “spreman stiè do ta~ke na kojoj bi trebao prelomiti i preuzeti rizik”, odustaje. Po Mamulinoj ocjeni, u pitanju su bila tri faktora koja su djelovala uporedo: Kadijevi} nije bio general odluke nego izvr{enja, nije vjerovao u sposobnost JNA da izvr{i njegovu odluku i nije smatrao da JNA treba u Jugoslaviji zadràvati narode koji to nisu èljeli. Govore}i o tome, admiral Mamula s pravom tvrdi da JNA “nije trebala nikoga zadràvati niti tjerati iz Jugoslavije. Njena ustavna uloga je bila vrlo jasna — da odbrani teritorijalni integritet i ustavni poredak zemlje dok se jugoslavenski narodi druga~ije ne dogovore. Nije moglo biti govora o tome da Milo{evi} ili netko drugi pomo}u JNA prekraja Jugoslaviju i stvara novu dràvnu konstrukciju, kako bi svi Srbi ìvjeli u jednoj dràvi. A prihva}eno je upravo to” (B. Mamula, nav. dj., str. 159). S obzirom na to da su, po Mamuli, Kadijevi} i vode}i generali oko njega (Adì}, [imi}, Brovet i drugi) bili ~vrsto opredijeljeni za jedinstvenu Jugoslaviju, postavlja se vi{e pitanja, me|u kojima i sljede}e: ~ime se vojni vrh (i general Kadijevi} li~no) rukovodio da napusti jugoslovensku politi~ku opciju i prihvati velikosrpsku? U traènju odgovora na to pitanje Mamula tvrdi da realna procjena stanja u zemlji i raspoloènje u JNA vojni vrh nisu na to mogla navesti. Stoga je rukovodstvo JNA moralo imati svoju procjenu i upravljati se prema njoj — “jedino i isklju~ivo prema njoj”, tvrdi Mamula. “A pitanje, da li bi ih ona dovela do sukoba s Predsjedni{tvom, rukovodstvima republika i drugim institucijama Federacije i republika, nije smjelo poroditi strah i onemogu}iti Armiju da izvr{ava svoje ustavne obaveze”. Kadijevi}u je, po Mamuli, bilo poznato da je vojni vrh za takvu situaciju imao rje{enje i plan. “On ga je prihvatio, dalje razradio i aùrirao. Ni{ta se novo nije dogodilo {to nismo bili predvidjeli. A kako nesigurni i ustra{eni po pravilu traè da se sklone pod skut ja~ega, a ja~i je izgledao Milo{evi} i probu|eni srpski nacionalizam, Kadijevi} se odlu~io.” To se, po Mamulinim procjenama, dogodilo 1989. (Isto, str. 159-160). 77

rukovodstvo, i li~no general Kadijevi}, bilo u podre|enom poloàju prema Milo{evi}u.157 U skladu sa srpskim velikodràvnim projektom, vojno rukovodstvo se zalagalo “za brzo stvaranje nove Jugoslavije”.158 Glavni motiv za takav njihov stav, po Kadijevi}u, “nije bio samo u potrebi da JNA ima svoju dràvu”, ve} navodno, “prije svega, u uvjerenju da ima naroda u Jugoslaviji koji zaista èle da ìve u zajedni~koj dràvi”.159 Kadijevi} pri tom namjerno brka pravo naroda i pravo konstitutivnih elemenata Federacije. Prihvataju}i velikosrpski nacionalizam i neposredno se stavljaju}i u njegovu slu`bu, vojno rukovodstvo je razbijalo zajedni~ku jugoslovensku dràvu i istovremeno se zalagalo za “brzo stvaranje nove Jugoslavije” samo od dva, bolje re~eno jednog - srpskog naroda, jer je za nosioce Velikosrpskog pokreta Crna Gora sastavni dio Srbije, a Crnogorci - Srbi. Taj je generalni politi~ki cilj vojno rukovodstvo prikrilo floskulom “da ima naroda u Jugoslaviji koji èle da ìve u zajedni~koj dràvi”.160 Zbog toga se vojno rukovodstvo borilo za formiranje takve dràve — “nove Jugoslavije od naroda koji to èle”161 i “u odsudnom trenutku jugoslovenske drame” stalo na stranu velikosrpskog nacionalizma, te za njegov ra~un i njegove nacionalisti~ke politike o “zaokruènju srpskih zemalja”, prihvatilo osvaja~ki rat kao sredstvo vojnog rje{avanja jugoslovenske krize i upotrijebilo mo}no oru`je JNA za ru{enje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.162

157 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2; B. Mamula, nav. dj., str. 170. 158 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90. Iznose}i takvu tvrdnju, general Kadijevi} navodi da je to ~injeno, jer je “s razvojem doga|aja” navodno “sve vi{e nestajala jugoslovenska dràva”. 159 Isto. 160 Isto. Taj cilj general Kadijevi} je formulisao tvrdnjom: “..., pa zato takvu dràvu treba i stvoriti” (Isto). 161 Isto, str. 134. Uz taj generalni politi~ki cilj Kadijevi} formalno navodi i “pravedan i miran razlaz sa onim narodima koji ne èle da ostanu u Jugoslaviji” (Isto). To je, naàlost, bila prazna fraza. 162 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56; I. Radakovi}, nav. dj., str. 2; B. Mamula, nav. dj., str. 170. 78

Vojska je sve vi{e izmicala ispod kontrole Vrhovne komande, postavljaju}i se iznad Predsjedni{tva SFRJ. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta omogu}ilo joj je da proglasi neustavni organ — [tab Vrhovne komande. To je bilo posebno o~igledno avgusta 1990, kada je u Kninu vojska MIG-ovima sprije~ila intervenciju MUP-a Republike Hrvatske protiv kninske ~etni~ke oruàne pobune i poslije nasilne vojne intevencije u Pakracu, po~etkom marta 1991, kada je MUP u Pakracu poku{ao izvr{iti svoje ustavne i zakonske obaveze. Tada je u Pakracu vojska intervenisala u sjeni vojnog udara — po nare|enju predsjednika Jovi}a.163 General Kadijevi} (savezni sekretar za narodnu odbranu ministar vojni) sve je dalje bio od svog predsjednika (A. Markovi}a), a [tab Vrhovne komande sve dalje od Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ (Predsjedni{tva SFRJ), odnosno “sve vidljivije pod skutima” Slobodana Milo{evi}a.164 Na vi{e mjesta u svojoj knjizi general Kadijevi} nagla{eno govori o ulozi i u~incima [taba Vrhovne komande kao nosioca procjena. Tako, na primjer, pi{e da prema procjenama [taba Vrhovne komande krajem 1989. “upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzima strani faktor”, te da je “pune dvije godine prije toga (tj. od 1987. U vojnom rukovodstvu se 1989./1990. kod pojedinaca pojavilo nezadovoljstvo {to se odlu~nije ne pruà otpor velikosrpskom nacionalzimu i Milo{evi}evoj agresivnoj politici koja je razbijala Jugoslaviju. Najodre|eniji u toj kritici, koja je upu}ivana generalu Kadijevi}u, bili su admiral Petar [imi} i general-pukovnik Simeon Bun~i} (R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 161). Admiral [imi} je bio nekoliko godina predsjednik Komiteta SKJ u JNA, kao i u vrijeme dok je Raif Dizdarevi} bio u Predsjedni{tvu. [imi} je, po Dizdarevi}u, bio politi~ki najzrelija li~nost u tada{njem vojnom rukovodstvu, sa sna`nim moralnim i politi~kim integritetom. Zbog poloàja koji je zauzimao i politi~kih kvaliteta, on je, po Dizdarevi}u, bio sna`na brana prodoru bilo kakvih, posebno velikosrpskih uticaja na vojno rukovodstvo i nepomirljiv prema nacionalisti~kim pojavama u JNA. S tim u vezi, Dizdarevi} pi{e kako je on davao snaàn li~ni pe~at djelovanju SK u JNA, u kojoj je uìvao nesumnjiv ugled. Naàlost, admiral [imi} je, nakon jednog sastanka vojnog rukovodstva kod Kadijevi}a 1990. doìvio smrtonosan mo`dani udar (Isto, str. 161-162). 163 S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA : POLITI^KI MEMOARI, Zagreb 1994, str. 23; I. Radakovi}, nav. dj., str. 68. 164 S. Mesi}, nav. dj., str. 26. 79

prim. S. ^.), [tab Vrhovne komande ukazivao da se to vrijeme velikom brzinom pribliàva”. Pored toga, [tab Vrhovne komande je, po Kadijevi}u, “dokazivao” “da je, ako se ne krene drugim putem koji smo predlagali..., raspad Jugoslavije neminovan, kao i to da taj raspad u ovakvim unutra{njim i me|unarodnim okolnostima, moè biti samo putem krvavoga gra|anskog rata, ~ije dimenzije i posljedice niko nije u stanju predvidjeti”.165 Vojno rukovodstvo je, u vezi sa pitanjima uticaja stranog faktora na zbivanja u Jugoslaviji, ocijenilo “da strani faktor objektivno preuzima odlu~uju}u ulogu u upravljanju jugoslovenskom krizom”. Raspadom Var{avskog ugovora i SSSR-a promijenjen je strategijski zna~aj jugoslovenskog prostora. Ishod borbe za jugoslovensku dràvu, odnosno borbe protiv nje, direktno je, po procjenama vojnog rukovodstva, zavisio i od sudbine sovjetske dràve.166 [tab Vrhovne komande OS SFRJ je, po Kadijevi}u, “redovno je pratio i procjenivao sve faktore — spoljnje i unutra{nje — od kojih je zavisila bezbjednost zemlje, a sve krupne odluke, od razvojnih do planova upotrebe, koje su iz tih procjena proizilazile, predlagao Predsjedni{tvu SFRJ kao Vrhovnom komandantu Oruànih snaga”. To je [tab Vrhovne komande, od 15. maja 1988. do 6. januara 1992, u vrijeme kada je Kadijevi} bio na du`nosti saveznog sekretara za narodnu odbranu i istovremeno na~elnik [taba Vrhovne komande, “~inio stalno bez obzira da li je Predsjedni{tvo SFRJ radilo u punom ili, po raznim osnovama, smanjenom sastavu”.167 Konstatacija generala Kadijevi}a da je [tab Vrhovne komande dok je on bio na~elnik tog {taba, Predsjedni{tvu SFRJ, kao Vrhovnom komandantu OS SFRJ, “stalno, bez obzira da li je Predsjedni{tvo SFRJ radilo u punom ili, po raznim osnovama, smanjenom sastavu”, redovno predlagao mjere i “sve krupne odluke...”, nije ta~na. Tim prije, jer on u svojoj knjizi, pored navedene konstatacije, tvrdi da je Štab Vrhovne komande imao “dvojnu komunikaciju” sa Predsjedništvom

165 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 35-36. 166 Isto, str. 29, 31 i 36. 167 Isto, str. 6. 80

SFRJ.168 Dio prijedloga je iznosio pred cijelim Predsjedni{tvom, a dio samo pred onim ~lanovima koji su “radili za Jugoslaviju”,169 odnosno za fa{isti~ku tvorevinu — Veliku Srbiju. To je bila “~etvorka” Slobodana Milo{evi}a, na ~elu sa Jovi}em. I ta ~injenica potvr|uje da je rije~ o ilegalnom organu, koji je bio u neposrednoj slu`bi Velikosrpskog pokreta, a ne u slu`bi Predsjedni{tva SFRJ, {to, izme|u ostalog, zna~i da to nije bio organ Predsjedni{tva. O~igledno je da Kadijevi} u istoj knjizi demantuje sebe, negiraju}i svoje ocjene i zaklju~ke, i ujedno otkriva sve zakulisne radnje i planirane aktivnosti koje je pod izgovorom “o~uvanja “ Jugoslavije, izvodilo rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, napadaju}i “pojedine” ~lanove Predsjedni{tva SFRJ, kao i narode, kako su navodno aktivno radili “na razbijanju Jugoslavije”, pri ~emu su sebe prikazivali za jedine branioce zajedni~ke dràve (”... koji su radili za Jugoslaviju”). [tab Vrhovne komande je, izme|u ostalog, predloìo rasformiranje i razoruànje “paravojnih” formacija u Jugoslaviji i zavo|enje vanrednog stanja u zemlji, izveo vojni napad na Sloveniju, zatim nakon toga (poraza) smatrao “da je jedino rje{enje da JNA napusti Sloveniju”,170 te sa~inio 168 Isto, str. 120, nap. 7. Takvu je komunikaciju [tab Vrhovne komande, po Kadijevi}u, “morao imati i imao je” navodno “zbog poznatog stanja u Predsjedni{tvu SFRJ, u to vrijeme /sredina 1991. - prim. S. ^./, posebno ~injenice da su pojedini njegovi ~lanovi aktivno radili na razbijanju Jugoslavije i bili veliki neprijatelji JNA” (Isto). O tome vidi i: B . Jovi}, nav. dj., str. 94. 169 Isto. To je, navodi Kadijevi}, bila “izuzetno sloèna situacija za vojsku”. Me|utim, “drugog izbora nismo imali”, zaklju~uje na~elnik ilegalnog [taba Vrhovne komande. 170 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 119-120 i 149-150. U cilju napu{tanja Slovenije, [tab Vrhovne komande je, “u datoj jugoslovenskoj i me|unarodnoj situaciji”, razmotrio tri varijante (“prethodno vojni~ki poraziti vojne formacije Slovenije, a potom napustiti Sloveniju”; “bez dovo|enja novih snaga kopnene vojske, upotrebom svih raspoloìvih snaga ratnog vazduhoplovstva, vatrene i manevarske mo}i snaga kopnene vojske koje su se ve} nalazile u Sloveniji, naneti neprihvatljive gubitke infrastrukturi Slovenije...” i “posti}i politi~ke ciljeve kombinovanom upotrebom politi~kih sredstava i prijetnjom upotrebe svih raspoloìvih sredstava JNA...”). Procjenjuju}i “dobre i lo{e strane sve tri varijante dalje upotrebe JNA u Sloveniji”, [tab Vrhovne komande se opredijelio za prvu, s tim {to je drugu varijantu isklju~io. S obzirom da, po Kadijevi}u, “neki ~lanovi 81

plan dislokacije komandi, jedinica i ustanova JNA iz Slovenije,171 planirao i pripremio jedinstvenu operaciju protiv Hrvatske, plan RAM i dr.172 [tab Vrhovne komande je, u fazi rata nakon {to je dr Branko Kosti} izveo dràvni udar u Predsjedni{tvu SFRJ (3. oktobra 1991.), “u nekoliko navrata predlagao da se {to prije ide na stvaranje nove jugoslovenske dràve”,173 na cijelom jugoslovenskom prostoru vr{io “dalju transformaciju JNA u vojsku budu}e Jugoslavije”174 i prihvatio i upotrijebio JNA u postizanju “generalnog politi~kog cilja — stvaranja nove Jugoslavije.....”.175 Predsjedni{tva nisu prihvatili prvu varijantu.....”, ostalo se “pri tre}oj varijanti”. Stoga su se, po njemu, “dalje politi~ke i vojne aktivnosti odvijale u su{tini u skladu sa takvom odlukom”, tako da je Predsjedni{tvo SFRJ 18. jula 1991. donijelo odluku o napu{tanju JNA iz Slovenije (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 120-121). 171 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121-122. 172 Isto, str. 121-122. Cilj te operacije je, po Kadijevi}u, bio “da rije{i sve zadatke koje je JNA imala u Hrvatskoj i istovremeno omogu}i dalju nesmetanu i potpunu realizaciju plana dislokacije JNA iz Slovenije...” (Isto). 173 Isto, str. 131. Pri tome se [tab Vrhovne komande, po na~elniku Kadijevi}u, “nije rukovodio samo procjenom da ni jedna vojska, pa ni JNA, ne mogu uspje{no voditi i dobiti rat bez jasno definisane dràve za koju se vojska bori i koja na pravi na~in, kako savremeni rat traì, podràva svoju vojsku, ve} se rukovodio, u prvom redu, procjenom da i na politi~kom planu treba pre}i u kontraofanzivu na na~in {to }emo razbija~ima stare Jugoslavije suprotstaviti novu Jugoslaviju sastavljenu od naroda koji ho}e da nastave zajedni~ki ìvot u njoj i koji ne}e dati da se takva Jugoslavija razbije” (Isto). U tom se cilju general Kadijevi} dva puta i u pisanoj formi obratio “~etvero~lanom Predsjedni{tvu” (22. oktobra i 7. novembra 1991.), iznose}i odre|ene prijedloge, sa “procjenama” i “uvjerenjima” (Isto, str. 131-133). U obrazloènju njegovog obra}anja navedenom organu od 7. novembra 1991. Kadijevi} je ocijenio “da je nastupio posljednji ~as za odluku”. Zato je predloìo “da Predsjdni{tvo SFRJ, kao i odgovaraju}a legitimna tijela naroda koji su se opredjelili da nastave zajedni~ki ìvot u novoj Jugoslaviji, odmah stave u funkciju sve institucije jugoslovenske dràve, proglase ratno stanje i op{tu mobilizaciju...” (Isto, str. 133). Iako “odluke u tom pogledu nije bilo u toj fazi rata”, kao {to je general Kadijevi} predlagao, ipak je, po njemu, “odre|ena vizija nove Jugoslavije bila dosta izvjesna i ona je ~inila bitnu politi~ku komponentu ciljeva, zamisli i planova upotrebe JNA” (Isto). 174 Isto, str. 134. 175 Isto. 82

Govore}i o [tabu Vrhovne komande, potrebno je pruìti odgovor na vi{e pitanja, kao {to su: kakav je to organ, na osnovu ~ega je i kada formiran, kako je djelovao, ko ga sa~injavao i dr. Da li je krajem 1989. ili u martu 1991. sazrela ideja o [tabu Vrhovne komande kao surogatu vrhovnog komandanta, kada je vojno rukovodstvo zaklju~ilo da Predsjedni{tvo SFRJ ne moè funkcionisati kao Vrhovna komanda Oruànih snaga? Kada je i po ~ijoj odluci ili sugestiji Kadijevi} sebe stavio u centar zbivanja?176 Franjo Tu|man je, u vezi sa samoovla{tenjima vojnog rukovodstva, 21. marta 1991, na pro{irenoj sjednici Predsjedni{tva SFRJ protestvovao i traìo odgovor, navode}i da, i po Ustavu, “[tab vrhovne komande ne postoji, postoji Sekretarijat za narodnu odbranu koji ima i General{tab. [tab vrhovne komande se formira u ratnom stanju. Tko je odlu~io da je ratno stanje ili pak izvanredno i da se mobilizira [tab vrhovne komande...”.177 I Mesi} je insistirao da se odgovori na osnovu kojeg propisa je (“Ustava ili zakona”) formiran [tab Vrhovne komande, pri ~emu se Jovi} is~u|avao: “Da li neko zna da odgovori na ovo pitanje? Verujte, ja ne znam kojim je to propisom ustanovljeno. Moè se ispitati i to re}i Predsedni{tvu”.178 Me|utim, odgovor nikad nije dobijen.179 Na osnovu dokumenata tog [taba Vrhovne komande moè se zaklju~iti da je to najvi{e stru~no i profesionalno tijelo u oblasti rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama.180 [tab Vrhovne komande nije postojao kao institucija u miru, ve} se po {emi rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ javljao (formirao) samo u ratu i za vrijeme ratnog stanja, pri ~emu je {tabske poslove Vrhovne komande u ratu obavljao Savezni sekretarijat za narodnu odbranu. Stoga nije mogu}e utvrditi na osnovu kojeg propisa je taj organ formiran. Iz toga proizilazi da nije formiran ni po kakvom propisu.

176 I. Radakovi}, nav. dj., str. 35-36. 177 S. Mesi}, nav. dj., str. 26. 178 Isto. 179 Isto. 180 K. Rotim, ODBRANA HERCEG-BOSNE, [iroki Brijeg 1997, knj, 1, str. 81-83. 83

I vrijeme nastanka [taba Vrhovne komande je te{ko utvrditi. General Ilija Radakovi} tvrdi da je general Kadijevi} od 1988. ili 1989. bio na~elnik [taba Vrhovne komande.181 General Anton Tus navodi da je to tijelo formirano u decembru 1990.182 Na osnovu dokumenata Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine pouzdano se moè zaklju~iti da je taj organ postojao i djelovao i u aprilu 1990.183 Na osnovu izvoda iz dnevnika Borisava Jovi}a moè se utvrditi da je [tab Vrhovne komande djelovao i aprila 1990.184 Pored toga, Jovi} pruà podatke da se o tom organu sa sigurno{}u moè govoriti od marta 1991.185 Na osnovu “vi|enja” generala Kadijevi}a o~igledno je da je [tab Vrhovne komande ”djelovao” i krajem 1989, kada je vr{io ”procjene” 181 I. Radakovi}, nav. dj., str. 190-191. 182 A. Tus, RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ DO SARAJEVSKOG PRIMIRJA, u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Zagreb-Sarajevo 1999, str. 68; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., nav. dj., str. 295. 183 AIIZ, 2-2442. Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. Tako se u Informaciji Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine za mjesec april 1990, pored ostalog, navodi da je [tab Vrhovne komande u aprilu 1990. upoznao Predsjedni{tvo SFRJ ”sa svojom procjenom stanja u zemlji i predloìo mjere radi otklanjanja neposredne opasnosti za opstanak Jugoslavije kao dràve, {to je prihva}eno na Predsjedni{tvu, ali se to nije sprovodilo, pa se stanje jo{ vi{e uslo`njavalo i sve su bili neizvjesniji pravci i na~ini izlaska iz takve situacije” (Isto). 184 B. Jovi}, nav. dj., str. 286. Govore}i o sjednici Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ (Predsjedni{tvo SFRJ) 12. marta 1991, a u vezi sa uvodnim izlaganjem generala Kadijevi}a, Jovi} navodi da je Kadijevi}, izme|u ostalog, rekao: “...[tab Vrhovne komande je aprila pro{le godine /tj. aprila 1990. — prim. S. ^./ upoznao Predsedni{tvo SFRJ sa svojom procenom stanja u zemlji i predloìo mere radi otklanjanja neposrednih opasnosti za opstanak SFRJ kao dràve. Na{i predlozi su, tada, prihva}eni, ali, naàlost, nisu ostvareni. Upravo zato Jugoslavija se na{la u vrtlogu anarhije, raspada i na po~etku gra|anskog rata...” (Isto). 185 Isto, str. 286-311. 84

o zbivanjima u Jugoslaviji.186 Govore}i o tome, Kadijevi} navodi da je ”pune dvije godine prije toga” (tj. od kraja 1989.) [tab Vrhovne komande ”ukazivao”…,187 {to se moè zaklju~iti da je taj organ postojao jo{ od (kraja) 1987. O~igledno da je [tab Vrhovne komande postojao jo{ prije 1988, tj. u vrijeme kada je na du`nosti saveznog sekretara za narodnu odbranu bio admiral Mamula.188 Tada je na~elnik tog {taba bio Mamula, a njegovi ~lanovi: generali Kadijevi}, zamjenik saveznog sekretara, i Stevan Mirkovi}, na~elnik General{taba JNA, te drugi.189 General Kadijevi} savezni sekretar za narodnu odbranu, je u periodu od 15. maja 1988. do 6. januara 1992. bio na~elnik [taba Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ. ^lanove tog {taba, pored na~elnika, ~inilo je najuè vojno rukovodstvo: admiral Stane Brovet (zamjenik saveznog sekretara za narodnu odbranu), general Blagoje Adì} (na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ), te generali ]u{i}, ûbra i Obradovi}.190 Imaju}i u vidu ~injenicu da se [tab Vrhovne komande mogao formirati samo u ratnom stanju, gdje je {tapske poslove Vrhovne komande u ratu obavljao Savezni sekretarijat za narodnu odbranu,191 te da je taj organ djelovao od kraja 1987. ili sa sigurno{}u od 15. maja 1988, mogu}e je zaklju~iti da je u SFRJ, za vojno rukovodstvo, od tada postojalo ratno stanje. Me|utim, ratno stanje nije progla{eno. O~igledno, prevara je bila u pitanju.

186 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 35-36. 187 Isto. 188 Isto, str. 36. 189 I. Radakovi}, nav. dj., str. 35-36 i 190-191. O tome admiral Mamula ni{te ne govori. 190 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 5-6; B. Jovi}, nav. dj., str. 286-311. General Kadijevi} je vje{to izbjegao da govori o tome ko je ~inio [tab Vrhovne komande, kakav je bio su{tinski odnos izme|u Vrhovne komande i [taba Vrhovne komande i drugim sli~nim pitanjima. 191 STRATEGIJA OP[TENARODNE ODBRANE I DRU[TVENE SAMOZA[TITE SFRJ, str. 82. 85

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, na ~elu sa Milo{evi}em, koji je ujedno bio i vrhovni komandant, ilegalno je formiralo neustavni [tab Vrhovne komande i dalo mu, u skladu sa ciljevima tog pokreta, {iroka ovla{tenja, kao {to je i uvo|enje vanrednog stanja i vojnog udara. To je Predsjedni{tvu SFRJ prijetilo svo vrijeme Jovi}evog predsjednikovanja, a posebno 25. januara i po~etkom marta 1991. JNA je djelimi~no iza{la iz kasarni i neke njene akcije su ~esto bile van kontrole ustavne vlasti (kninsko Kosovo Polje, Plitvice, Pakrac i Borovo Selo). Borisav Jovi} je 15. maja 1991. ugasio svoja ustavna ovla{tenja {efa dràve i sve prenio na ilegalni [tab Vrhovne komande, koji je od tada mjesec i po dana, prakti~no vladao Jugoslavijom — dràvom bez {efa. Mesi}evo ustoli~enje obavljeno je tek kada je taj dràvni udar formalno u~vr{}en dolaskom Sejde Bajramovi}a sa Kosova, Jugoslava Kosti}a iz Vojvodine i pristankom Hrvatske.192

192 I. Radakovi}, nav. dj., str. 48 i 190-191. 86

4. Smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine

Formiranje i razvoj Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine prakti~no je po~elo 1969, formiranjem Glavnog {taba narodne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Poslije formiranja republi~kih — zonskih i op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane ubrzan je razvoj Teritorijalne odbrane u SR Bosni i Hercegovini. U svim dru{tvenopoliti~kim zajednicama, organizacijama udruènog rada i mjesnim zajednicama formirani su ratni sastavi Teritorijalne odbrane.193

193 Milan In|i}, nav. dj., Sarajevo 1998, str. 87-89. Do 1949. Teritorijalna odbrana kao komponenta Oruànih snaga nije postojala, osim ne{to infrastrukture partizanskih odreda u sastavu JNA. Iskustvo napada Informbiroa i SSSR-a na suverenitet Jugoslavije (1948.) prisililo je rukovodstvo Jugoslavije i li~no predsjednika Tita na vra}anje iskustvima iz Narodnooslobodila~kog rata, a invazija zemalja ~lanica Var{avskog ugovora na êhoslova~ku (1968.) da se i prakti~no pristupi njenoj izgradnji kao komponente isprobane u Drugom svjetskom ratu i drugim zemljama Evrope ([vajcarska, [vedska). Za takav razvoj i rast Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine najzaslu`niji je general Franjo Herljevi}, koji je bio i prvi komandant Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine (Isto). Zdruène jedinice (partizanske brigade i odredi) Teritorijalne odbrane formirane su na podru~ju jedne ili vi{e op{tina, a ostale u radnoj organizaciji, mjesnoj zajednici i op{tini. Teritorijalna odbrana se sastojala od {tabova, jedinica i ustanova. [tabovi Teritorijalne odbrane postojali su u miru, dok su jedinice i ustanove organizovane i pripremane u miru, a aktivirane u slu~aju rata ili neposredne ratne opasnosti i drugih opasnosti za zemlju, kao i za vrijeme vje`bi u miru. Svaka dru{tveno-politi~ka zajednica organizovala je odgovaraju}i {tab Teritorijalne odbrane : republi~ki, okru`ni (u zajednici op{tina), gradski (u gradskoj zajednici op{tina) i op{tinski. 87

U jedinicama Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine je 1969. bilo 89.181, Crnoj Gori 49.000, Hrvatskoj 67.571, Makedoniji 77.153, Sloveniji 31.284 i Srbiji sa pokrajinama 105.000 pripadnika. Bosna i Hercegovina je tada imala 117 {tabova narodne odbrane, 469 jedinica i 120 formiranih omladinskih odreda (Makedonija 58, a ostale republike i pokrajine nisu imale takvih formacija).194 Godinu dana kasnije jedinice Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine su brojale 138.024 (naoruànih 75.836), u Crnoj Gori 38.874 (naoruànih 21.850), Hrvatskoj 114.912 (naoruànih 114.000), Makedoniji 67.548 (naoruànih 41.374), Sloveniji 51.563 (naoruànih 36.818) i Srbiji s pokrajinama 280.533 (naoruànih 172.464). Procenat ulaganja u Teritorijalnu odbranu od nacionalnog dohotka u Bosni i Hercegovini bio je 0,67, u Crnoj Gori 0,54, Hrvatskoj 0,54, Makedoniji 0,52, Sloveniji 0,32 i Srbiji sa pokrajinama 0,60 posto. Najkrupnije formacije (brigade) i u izrazito najve}em broju bile su u Bosni i Hercegovini, veoma mali broj u Crnoj Gori i Srbiji, u pukovskim formacijama. Ostale republike i pokrajine nisu imale pukovskih i brigadnih formacija.195 Do kraja 1980. formirana je adekvatna vojna organizacija jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane, po~ev od mjesne zajednice i osnovne organizacije udruènog rada, preko op{tine do Republike, koja je pokrivala cjelokupnu teritoriju Bosne i Hercegovine. Tada je Bosna i Hercegovina imala preko 320.000 pripadnika Teritorijalne Jedinice Teritorijalne odbrane formirane su prema namjeni u razli~ite formacijske sastave. U osnovi su postojale dvije vrste jedinica : takti~ke, namijenjene za borbena dejstva na uèm prostoru op{tine, i takti~ko-zdruène, namijenjene za borbena dejstva na {iroj teritoriji zone ili boji{ta. U sastavu Teritorijalne odbrane su, pored jedinica sastavljenih, uglavnom, od pje{adije, formirane i odgovaraju}e jedinice rodova i slu`bi, radi vatrene podr{ke, inìnjerijskog i drugih obezbje|enja borbenih dejstava, odràvanja veze i sl. Za pozadinsko obezbje|enje (logistiku) u Teritorijalnoj odbrani formirane su jedinice i ustanove (odjeljenja, vodovi, ~ete, skladi{ta i baze — H. Efendi}, nav. dj., str. 88-89). 194 M. In|i}, nav. dj., str. 88. 195 Isto. Najkrupnije formacije i u izrazito velikom broju u odnosu na druge republike bile su u Bosni i Hercegovini, kao i najve}i postotak ulaganja u Teritorijalnu odbranu iz nacionalnog dohotka, iako je Bosna i Hercegovina bila nerazvijena republika (Isto). 88

odbrane, me|u kojima su najbrojnije bile pje{adijske, artiljerijske i diverzantsko-izvi|a~ke jedinice, pri ~emu su bili zastupljeni svi rodovi vojske i slu`bi. U tom su periodu u sastav Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine uvedene i vazduhoplovne jedinice, sa 33 vazduhoplova.196 Teritorijalna odbrana je bila procentualno najbrojnija u Bosni i Hercegovini i pove}avan je do 1981, kada je imala preko 400.000 obveznika, svrstanih u 9.868 raznih formacijskih sastava, me|u kojima je bilo veoma mnogo samostalnih grupa, odjeljenja i vodova u formacijama jedinica ONO i DSZ.197 To je, pored prilje`nosti republi~kog rukovodstva u izvr{avanju zadataka Vrhovne komande u oblasti odbrane, obja{njavano i ~injenicom da je Bosna i Hercegovina bila bastion odbrane Jugoslavije, pa je partizanska komponenta bila i brojnija. Kriti~ki re~eno to je dijelom bio i proizvod eksperimenta Op{tenarodne odbrane i dru{tvene samoza{tite. Zbog toga je u periodu od 1981. do 1985. prema sopstvenim potrebama taj debalans znatno smanjen i Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine smanjena na 310.530 formacijskih mjesta i na 5.082 ratne jedinice. Njihova popunjenost je i tada (31. decembar 1985.) bila preko 100% (313.990).198 To je bio maksimum Teritorijalne odbrane, jer od tada smanjenje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ima karakter prisile, odnosno nare|enja odozgo, koje nije bilo u skladu sa politi~kim odlukama, Ustavom i Zakonom. Broj pripadnika Teritorijalne odbrane u Bosni i Hercegovini dostizao je 1987. blizu 7,30 posto u odnosu na broj stanovnika u Republici, dok je na Kosovu taj postotak iznosio oko 3,20, Sloveniji 3,50, Hrvatskoj ne{to vi{e od 3,50, Srbiji blizu 5,5, Crnoj Gori preko 5,5, a u Vojvodini i Makedoniji po oko 6 posto od broja stanovnika. Pored najve}eg procenta koji je tada imala SR Bosna i Hercegovina u Teritorijalnoj odbrani u odnosu na broj stanovnika u zemlji, postojao je i veliki broj razli~itih varijanti i tipova jedinica, komandi i {tabova.199 196 Isto, str. 192-193; H. Efendi}, nav. dj., str. 90. 197 M. In|i}, nav. dj., str. 208. 198 H. Efendi}, nav. dj., str. 91. 199 M. In|i}, nav. dj., str. 220-221.

89

Sna`na i dobro organizovana Teritorijalna odbrana ne samo SR Bosne i Hercegovine nije odgovarala velikosrpskim i unitaristi~kim snagama. Pet godina nakon smrti vrhovnog komandanta i predsjednika Tita, vojno rukovodstvo je izvr{ilo radikalnu reviziju Oruànih snaga SFRJ. U tom su cilju preduzete aktivnosti i na ukidanju Teritorijalne odbrane. Taj je proces vr{en procentualnim smanjenjem u~e{}a stanovni{tva na rasporedu u jedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane, ukidanjem znatnog broja {tabova i jedinica, reorganizacijom {tabova i jedinica u niè varijante, preuzimanjem naoruànja od Teritorijalne odbrane i njegovim stavljanjem pod kontrolu JNA i manipulacijom sa kadrovima.200 Smanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine (mirnodopskih i ratnih jedinica i {tabova) otpo~elo je 1986. i u vr{eno je u kontinuitetu do izvo|enja agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Te je godine brojno stanje Teritorijalne odbrane (297.983) smanjeno za 5,6%, a broj ratnih jedinica (4.220) za 17%. Naredne godine brojno stanje Teritorijalne odbrane (292.024) je smanjeno za 5,5%, a ratnih jedinica (4.221) za 16,9%. Te je godine mirnodopski sastav Teritorijalne odbrane smanjen za 663 radna mjesta ili 32%, a ratnog sastava za 89.243 pripadnika Teritorijalne odbrane ili za 30,4% od postoje}eg brojnog stanja. Na taj je na~in procenat zastupljenosti stanovni{tva u Teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine, sa 7,23% sveden na jugoslovenski prosjek od 5%.201 Brojno stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je 1988. (202.693) smanjeno za 35,2%, a ratnih jedinica (3.440) za 32,3%. Naredne je godine brojno stanje (198.368) smanjeno za 36,1%, a ratnih jedinica (3.453) za 32,1%. Smanjenje brojnog stanja Teritorijalne odbrane i ratnih jedinica je drasti~no smanjeno u toku 1990.: za 55,8 (138.031) i 59,7% (2.050). Naredne je godine to smanjenje jo{ drasti~nije pove}ano za 72,2% (86.164) i za 82,9 (867) ratne jedinice.202

200 H. Efendi}, nav. dj., str. 90-91. 201 Isto, str. 91-92. 202 Isto, str. 91. 90

Ukupno smanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine 1988. iznosilo je oko 30% (29,8%) ili sa 293.603 na 206.213 pripadnika Teritorijalne odbrane. Najve}e smanjenje je izvr{eno u op{tinama i okruzima gdje su ve}insko stanovni{tvo bili Bo{njaci i Hrvati. Tako je Teritorijalna odbrana u Gradskom {tabu Sarajevo smanjena za 44,5% ili sa 40.447 na 22.426 pripadnika; Livnu za 43,9% ili sa 8.489 na 4.766; Gora`du za 42,5% ili sa 11.181 na 6.433; Sarajevu za 42,3% ili sa 16.585 na 9.568; Zenici za 35,3% ili sa 36.519 na 23.610 i Mostaru za 33,4% ili sa 31.772 na 20.573. Tako je Teritorijalna odbrana u Sarajevu, Livnu i Gora`du u prvom smanjenju prakti~no prepolovljena. U okruzima Banja Luka i Doboj Teritorijalna odbrana je umanjena za svega 10.746 pripadnika (Banja Luka za 16% ili za 7.496 (sa 46.950 na 39.454) i Doboj za 13% ili 3.250 (sa 24.744 na 21.494).203 203 Isto, str. 93-94. To se najbolje moè vidjeti na osnovu Plana smanjenja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine po okruzima za 1988. godinu. PLAN SMANJENJA TERITORIJALNE ODBRANE SR BOSNE I HERCEGOVINE PO OKRUZIMA ZA 1988. GODINU

(Isto, str. 93).

91

Vojno rukovodstvo je sredinom 1989. izradilo Nare|enje, te Metodologiju i kriterije za dogradnju organizacije Teritorijalne odbrane (DR@AVNA TAJNA) Oruànih snaga SFRJ za period 1990. - 1995. (Plan “Jedinstvo-2”), sa ciljem da, organizacijsko-formacijskim promjenama, brojnu veli~inu Teritorijalne odbrane svede na 3-4% od ukupnog broja stanovnika. To je smanjenje brojnog stanja ljudstva trebalo ostvariti smanjenjem broja i brojnog stanja partizanskih brigada, ukidanjem ve}eg broja rejonskih {tabova, {tabova Teritorijalne odbrane u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada, jednog broja regionalnih {tabova Teritorijalne odbrane i smanjenjem broja i brojnog stanja jedinica prostorne strukture.204 U periodu od 1988. - 1990. Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je stalno radikalno smanjivana. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je, uglavnom, na osnovu Zaklju~aka i zadataka SSNO — General{taba Oruànih snaga SFRJ, “a u cilju sprovo|enja blagovremenih i organizovanih priprema za realizaciju vezanih za reorganizaciju Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine i svo|enje njene brojne veli~ine na oko 3% angaòvanih stanovnika Republike, po planu ‘Jedinstvo—III’” (srednjoro~ni plan razvoja za period 1991. - 1995.)”, u toku 1990. i 1991, posebno u drugoj polovini 1990, izdao vi{e nare|enja planova i “obja{njenja”, koja su predstavljala strogo povjerljivu vojnu tajnu (VOJNA TAJNA STROGO POVJERLJIVO). Tako je general Milo{ Baj~eti} (komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane) 28. septembra 1990. okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane izdao nare|enje (Str. pov. broj 05/55), kojim je regulisao pripreme za reorganizaciju Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine po planu “Jedinstvo—III”, “u cilju dogradnje i usavr{avanja njene organizacijsko-formacijske strukture i brojnog smanjenja ljudstva sa 4,8 na oko 3% ...”. Tom je “reorganizacijom”

204 AIIZ, inv. br. 2-2492, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Zamjenik na~elnika General{taba za Teritorijalnu odbranu, D. T. Br. 629-1, 7. avgust 1989. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine; H. Efendi}, nav, dj. str. 94. Radikalno i brzo smanjenje Teritorijalne odbrane posebno je izraèno od dolaska generala Veljka Kadijevi}a za saveznog sekretara za narodnu odbranu i njegovog priklanjanja Slobodanu Milo{evi}u, te njegovo slu{anje admirala Branka Mamule, koji je i dalje drào konce u rukama. 92

trebalo obuhvatiti sve mirnodopske i ratne {tabove, jedinice i ustanove manevarske i prostorne strukture Teritorijalne odbrane.205 Formacijsko brojno stanje ljudstva ratnih jedinica Teritorijalne odbrane trebalo je, “u sklopu planirane reorganizacije” Teritorijalne odbrane, svesti na prosjek od oko 3% angaòvanih stanovnika dru{tveno-politi~kih zajednica, sa mogu}im procentom po op{tinama od 2,4% do 3,5%, s tim da se za Okrug, odnosno za Grad Sarajevo, obezbijedi procenat od oko 3%.206 Brojno smanjenje Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine na oko 3% angaòvanih stanovnika dru{tveno-politi~kih zajednica trebalo je izvr{iti realizacijom organizacijsko-formacijskih promjena (formiranja i rasformiranja ratnih jedinica Teritorijalne odbrane) planiranih u Srednjero~nom planu razvoja Teritorijalne 205 AIIZ, inv. br. 2-2503, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-5, 28. septembar 1990. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 94-95. Sa pripremama i reorganizacijom Teritorijalne odbrane trebalo je otpo~eti 1. oktobra 1990, a zavr{iti najkasnije do 1. jula 1994. Pri tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane odredio broj i vrstu, odnosno tip manevarskih i prostornih ratnih jedinica “koje se formiraju na nivou Republike, okruga i op{tina. Broj, vrstu i tip, odnosno varijantu prostornih {tabova i jedinica TO formiranih na nivou MZ i OOUR-a, /mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada — prim. S. ^./ odredi}e neposredno op{tinski {tabovi TO, zavisno od potreba i dozvoljenog broja angaòvanih v/o /vojnih obveznika — prim. S. ^./ u svim sastavima” (Isto). Obrazloènje za tu reorganizaciju je prikriveno smi{ljeno dobro sro~enim formulacijama iza kojih je bilo te{ko prozreti zlo~ina~ke namjere nosilaca Velikosrpskog pokreta (“radi stvaranja povoljnijih uslova za potpuniju i kvalitetniju popunu, brì tempo opremanja, modernizaciju obuke i kvalitetnije obu~avanje ratnih jedinica, u skladu sa mogu}nostima finansiranja DPZ (Republike i op{tina)”. Tu je “dogradnju” i “usavr{avanje” organizacijsko-formacijske strukture Teritorijalne odbrane trebalo navodno izvr{iti u skladu sa doktrinarnim materijalima i zahtjevima koncepcije op{tenarodne odbrane, Smjernicama SSNO-a, General{taba Oruànih snaga, kriterijima Srednjero~nog razvoja Teritorijalne odbrane za period 1991. - 1995, zauzetim stavovima i saglasnostima na~elnika General{taba Oruànih snaga i Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, te ste~enim saznanjima i iskustvima iz razvoja Teritorijalne odbrane. Takav na~in reorganizacije i usavr{avanja Teritorijalne odbrane u potpunosti je odstupao od koncepcije po kojoj je Teritorijalna odbrana stvarana i razvijana (Isto). 206 Isto. 93

odbrane SR Bosne i Hercegovine za period 1991. - 1995. Pri tome je trebalo voditi ra~una da se na nivou Republike Bosne i Hercegovine zadrì nare|eni odnos izme|u manevarske i prostorne strukture Teritorijalne odbrane od 20:80 procenata.207 Navedenu je “reorganizaciju” i brojno smanjenje Teritorijalne odbrane trebalo realizovati na sljede}i na~in : a) mirnodopske okru`ne {tabove Teritorijalne odbrane preformirati po novim formacijama, a Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo i op{tinske {tabove Teritorijalne odbrane po novim okvirnim (li~nim) formacijama;208 b) u sastav okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane Banja Luka, Mostar, Tuzla i Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo ulazi po jedna baterija lakih raketnih baca~a 128 mm;209 c) Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane izradi}e nove ratne formacije za 7 (sedam) novih komandi za odbranu gradova iz nadle`nosti Teritorijalne odbrane, koje je trebalo formirati u Banja Luci, Prijedoru, Biha}u, Doboju, Mostaru, Tuzli i Zenici;210 d) novu Odluku o razvrstavanju ratnih op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane u varijante, na osnovu broja angaòvanih 207 Isto. 208 Isto. Izrada mirnodopskih formacija za pomenute {tabove Teritorijalne odbrane je tada bila u toku. Njihovo preformiranje je trebalo izvr{iti “u rokovima koji }e biti regulisani posebnim nare|enjem R[TO /Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ za preformiranje mirnodobskih {tabova Teritorijalne odbrane” (Isto). 209 Isto. Organ za pozadinu Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane bio je zaduèn da reguli{e koji }e op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane (iz sastava ranije formiranih partizanskih brigada Teritorijalne odbrane — tipa II) popuniti navedene okru`ne {tabove Teritorijalne odbrane. Rasformiranje okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane Gora`de i Livno “bi}e regulisano posebnim nare|enjem” (Isto). 210 Isto. Pomenute op{tinske {tabove Teritorijalne odbrane trebalo je preformirati po novim formacijama, s tim {to je u njihov sastav trebalo ura~unati i po jednu bateriju lakih raketnih baca~a 128 mm iz sastava ranijih partizanskih brigada Teritorijalne odbrane tipa II. Organ pozadine Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane bio je duàn da reguli{e pitanje koje }e baterije lakih raketnih baca~a -128 mm op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane predati (Isto). 94

vojnih obveznika u ratnim granicama Teritorijalne odbrane, Republi~ki {tab }e sa~initi;211 e) manevarsku strukturu Teritorijalne odbrane, rasformiranjem devet partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, smanjiti za oko 34%,212 a obezbijediti narastanje manevarske strukture Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% njene nove brojne veli~ine;213 f) smanjenje brojnog stanja pripadnika Teritorijalne odbrane u ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane prostorne strukture, formiranim na nivou dru{tveno-politi~kih zajednica, izvr{iti preformiranjem pojedinih sastava, posebno odreda Teritorijalne odbrane iz vi{eg u niì tip i rasformiranjem jednog broja tih jednica;214

211 Isto. Jedan broj op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane je, po novoj Odluci, trebalo preformulirati iz vi{e u niù varijantu. Preformiranje {tabova, kao i rokovi realizacije zadataka “bi}e regulisani posebnim nare|enjem za preformiranje Op[TO” /op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ - Isto. 212 Isto. Smanjenje manevarske strukture Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine trebalo je realizovati rasformiranjem sljede}ih devet partizanskih brigada Teritorijalne odbrane: dvije iz Okruga Banja Luka, tri iz Okruga Tuzla, tri iz Gradskog {taba Teritorijalne odbrane Sarajevo i jednu iz Okruga Zenica. Rasformiranje partizanskih brigada, vrijeme realizacije zadataka, kao i organizacijski sastav partizanskih brigada Teritorijalne odbrane “koje se ne rasformiraju bi}e regulisano posebnim nare|enjem” (Isto). 213 Isto. Od ljudstva, naoruànja i drugih materijalnih sredstava partizanskih brigada Teritorijalne odbrane koje se rasformiraju trebalo je obezbijediti da postoje}e partizanske brigade Teritorijalne odbrane (koje se ne rasformiraju) mogu u ratu ili po posebnom nare|enju narasti za jo{ po jedan bataljon (Isto). 214 Isto. To je trebalo realizovati na sljede}i na~in : a) preformiranjem: 8 odreda Teritorijalne odbrane — tipa I u odrede Teritorijalne odbrane — tip II; 2 odreda Teritorijalne odbrane — tipa I u odred Teritorijalne odbrane — tip III; 17 odreda Teritorijalne odbrane — tip II u odred Teritorijalne odbrane — tip III; prerastanjem 3 odreda Teritorijalne odbrane tipa II u odred Teritorijalne odbrane tipa I; te rasformiranjem: 12 odreda Teritorijalne odbrane tipa III; i 2 protivdesantna odreda i pontonirsku ~etu Teritorijalne odbrane Gra~anica. Koji }e odredi Teritorijalne odbrane biti preformirani, odnosno rasformirani, kao i rokove realizacije zadataka, “odredi}e R[TO posebnim nare|enjem o organizacijsko-formacijskim promjenama Teritorijalne odbrane” (Isto); 95

g) brojno stanje vojnih obveznika angaòvanih u ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane, formiranim na nivou mjesnih zajednica i oranizacija udruènog rada, smanjiti za oko 55% tada{njeg brojnog stanja tih jedinica;215 h) nastaviti rad na pripremama za dalju dogradnju pozadinskog sistema u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine.216 Za ratne jedinice Teritorijalne odbrane manevarske i prostorne strukture, odre|ene za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratu za oko 25% nove brojne veli~ine Teritorijalne odbrane, predvi|eno je vo|enje kartoteke u sekretarijatima za narodnu odbranu op{tina, pri ~emu je naoruànje i druga materijalna sredstva za iste trebalo ~uvati u skladi{tima ratnih rezervi, gdje su i do tada ~uvane.217 b) narastanjem ratnih jedinica Teritorijalne odbrane prostorne strukture formirane na nivou dru{tveno-politi~kih zajednica za 25% njene nove veli~ine. To je trebalo obezbijediti tako da odredi Teritorijalne odbrane u ratu ili po posebnom nare|enju mogu pre}i iz nièg u vi{i tip (tip III u tip II, odnosno tip II u tip I), a da odred Teritorijalne odbrane tipa I u svoj sastav moè primiti jo{ 1-2 ~ete. S tim u vezi, trebalo je osigurati da svi rasformirani odredi Teritorijalne odbrane tipa III mogu biti ponovo formirani (Isto). 215 Isto. To je trebalo realizovati rasformiranjem pje{adijsko-strelja~kih sastava tih jedinica (rejonskih {tabova Teritorijalne odbrane, ~eta, vodova i odjeljenja), odnosno preformiranje tih jedinica iz vi{eg u niè sastave. Pri tome je trebalo formirati manji broj jedinica, ali krupnijeg sastava, s tim da ukupan broj angaòvanih vojnih obveznika po op{tinama ne pre|e dozvoljeni broj i procenat. Specijalne jedinice Teritorijalne odbrane, formirane na nivou mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (rije~nojezerske, planinske, smu~arske i sl.), nije trebalo rasformirati. Sva preformiranja trebalo je izvr{iti po postoje}im ratnim formacijama, a sa realizacijom organizacijsko-formacijskih promjena (rasformiranja i preformiranja) ratnih jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada trebalo je “otpo~eti odmah, a zavr{iti najkasnije do 31. decembra 1990. godine”. Do 31. januara 1991. trebalo je Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane dostaviti izvje{taj o realizaciji tog zadatka, sa odlukama i podacima o preformiranju ili rasformiranju ratnih jedinica, “kako bi se blagovremeno mogle unijeti izmjene u Pregledu mobilizacijskog razvoja Teritorijalne odbrane Republike”. Za ta preformiranja to je nare|enje bilo izvr{no (Isto). 216 Isto. U tom je cilju, preraspodjelom naoruànja i opreme rasformiranih sastava Teritorijalne odbrane stvorena mogu}nost da se {to prije formiraju pozadinske baze Teritorijalne odbrane Okruga (Gradski {tab Teritorijalne odbrane). To je formiranje trebalo regulisati posebnim nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, uklju~uju}i i regulisanje vremena realizacije tog zadatka (Isto). 217 Isto. Te ratne jedinice nije trebalo uvoditi u Pregled mobilizacijskog razvoja Teritorijalne odbrane Republike, niti u izvje{tajima o popuni Teritorijalne odbrane. Sa 96

Sa realizacijom organizacijsko-formacijskih promjena trebalo je, po navedenom nare|enju, vr{iti i izradu novog Pregleda mobilizacijskog razvoja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Prijedloge za izmjenu pojedinih elemenata razvoja, u skladu sa odredbama PRAMOS-a, Republi~ki {tab je bio u obavezi da ih blagovremeno dostavlja pot~injenim {tabovima Teritorijalne odbrane.218 Analiziraju}i navedeno nare|enje, o~igledno je da se radi o prevari, koja je imala za cilj - ukidanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine (a ne samo njeno smanjenje). Tako je, primjera radi, odnos prostorne i manevarske strukture i narastanja Teritorijalne odbrane u slu~aju rata ozna~avao prevaru. Su{tina je bila u tome da se oduzmu laki raketni baca~i 128 mm i minobaca~i 120 mm za potrebe novih komandi za odbranu gradova, koje je trebalo formirati u Banja Luci, Prijedoru, Biha}u, Doboju, Mostaru, Tuzli i Zenici. I na~in realizacije smanjenja brojnog stanja vojnih obveznika angaòvanih u ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane formiranim na nivou mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (rasformiranjem pje{adijsko-strelja~kih sastava tih jedinica, odnosno preformiranjem tih jedinica iz vi{eg u niè sastave) to potvr|uje. Pored toga, i dio nare|enja koji reguli{e da sa ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane manevarske i prostorne strukture, odre|ene za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratu za oko 25% nove brojne veli~ine, nije trebalo planirati niti izvoditi obuku, dovoljno govori o prevari. Tim prije, jer je ta obuka zabranjena 1991.219 Strogo povjerljivim Nare|enjem (VOJNA TAJNA) od 1. oktobra 1990. general Milo{ Baj~eti} je regulisao rasformiranje devet partizanskih brigada Teritorijalne odbrane u ratu i njihove komande za razvoj u miru i ukidanje mobilizacijskog razvoja,220 te promjene u tim jedinicama, nije trebalo planirati niti izvoditi obuku, osim za starje{ine komandnih jedinica, s kojima je predvi|eno planiranje i izvo|enje primjenjene forme obuke starje{ina. Detaljnija obja{njenja vezana za vo|enje svih jedinica Teritorijalne odbrane odre|enih za narastanje snaga Teritorijalne odbrane u ratu trebalo je regulisati posebnim nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane i planom narastanja, “koje treba izraditi i dostaviti pot~injenim {tabovima Teritorijalne odbrane najkasnije do 30. 10. 1990. godine” (Isto). 218 Isto. 219 Isto; H. Efendi}, nav. dj. str. 94-95. 220 AIIZ, inv. br. 2-2504, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/5-6, 1. oktobar 1990. — Okru`nom (Gradskom) 97

mobilizacijskom razvoju partizanskih brigada Teritorijalne odbrane koje nisu rasformirane (“koje se ne rasformiraju”) i snage za narastanje manevarske strukture Teritorijalne odbrane.221 Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je, u skladu sa smanjenjem Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine na 3%, krajem oktobra 1990. izvr{io i detaljnu “analizu” organizacije mirnodopskog sastava Teritorijalne odbrane, tj. {tabova Teritorijalne odbrane. S tim u vezi, zaklju~eno je da bi se {tabovi Teritorijalne odbrane mogli smanjiti za odre|eni broj formacijskih mjesta, a da se ne naru{i sistem rukovo|enja i komandovanja Teritorijalne odbrane i njegova efikasnost u izgradnji borbene gotovosti. To bi se navodno postiglo kroz bolju sistematizaciju radnih mjesta i spajanja poslova dva i vi{e radnih mjesta kod kojih je do{lo do smanjenja obima poslova zbog brojnog smanjenja Teritorijalne odbrane.222 Brojno stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, i pored navedenih organizacijsko-formacijskih programa za njenu reorganizaciju po planu “Jedinstvo-III”, ni do kraja oktobra 1990. nije svedeno na 3% angaòvanih stanovnika Republike.223

{tabu Teritorijalne odbrane. To su sljede}e brigade : - 7. kraji{ka partizanska brigada TO - Banja Luka; - 15. kraji{ka partizanska brigada TO - Banja Luka; - 1. tuzlanska partizanska brigada TO - Tuzla; - 2. tuzlanska partizanska brigada TO - Tuzla; - 25. isto~no-bosanska partizanska brigada TO — Lukavac; - 13. srednjobosanska partizanska brigada TO — Bugojno; - 4. sarajevska partizanska brigada TO — Ilidà; - 5. sarajevska partizanska brigada TO — Novo Sarajevo; - 6. sarajevska partizanska brigada TO — Vogo{}a. 221 Isto. 222 AIIZ, inv. br. 2-2505, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj: Pov. br. 05/12-1, 23. oktobar 1990. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. 223 Isto. U Obrazloènju novih mirnodopskih formacija {tabova Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine i komandi za razvoj partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, od 23. oktobra 1990, upu}enom Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine, general Milo{ Baj~eti} navodi da }e Teritorijalna odbrana biti svedena na 3% do kraja 1991. 98

Nare|enjem Str. pov. br. 05/5-7, od 23. oktobra 1990, general Milo{ Baj~eti} je, u cilju realizacije zadataka vezanih za reorganizaciju Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine i svo|enje njene brojne veli~ine na oko 3% angaòvanih stanovnika Republike po planu “Jedinstvo-III”, regulisao rasformiranje i preformiranje odreda Teritorijalne odbrane iz vi{eg u niì tip.224 Nare|enjem Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, od 24. oktobra 1990, u~injen je, pored ostalog, poku{aj pretpo~injavanja baterija lakih raketnih baca~a 128 mm i minobaca~a 120 mm, koje su ostale kao “vi{ak” poslije ukidanja partizanskih brigada Teritorijalne odbrane. Me|utim, to nare|enje u potpunosti nije realizovano, jer neki {tabovi, jedinice i ustanove, kao na primjer, Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo, nisu predali oru|a sa municijom.225 224 AIIZ, inv. br. 2-2506, SR Bosne i Hercegovine, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-7, 23. oktobar 1991. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane. Tim je nare|enjem predvi|eno rasformiranje 12 odreda Teritorijalne odbrane (tip III: [ipovo, Bosansko Grahovo, Gora`de, Kalinovik, Kupres, Gacko, Konjic, Ljubinje, Neum, Han Pijesak, Kre{evo i Trnovo) i 2 protivdesantna odreda Teritorijalne odbrane (tip I i tip II: Ilidà i Mostar); preformiranje 17 odreda Teritorijalne odbrane (tip II u odrede Teritorijalne odbrane tip III: Bosanski Novi, Skender Vakuf, Srbac, Biha}, Fo~a, Vi{egrad, âpljina, Grude, Li{tica, Ljubu{ki, Mostar, Prozor, Stolac, Kiseljak, Vitez, @ep~e i Hadì}i); preformiranje 8 odreda Teritorijalne odbrane (tip I u odrede Teritorijalne odbrane tip II: Bijeljina, Br~ko, Zenica, Centar Sarajevo, Novi Grad Sarajevo, Novo Sarajevo, Stari Grad Sarajevo i Travnik); preformiranje 3 odreda Teritorijalne odbrane (tip II u odrede Teritorijalne odbrane tip I: Lukavac, Tuzla i Visoko); preformiranje Odreda Teritorijalne odbrane tip I Trebinje u Odred Teritorijalne odbrane tip III; preformiranje Odreda Teritorijalne odbrane tip III Ilidà u Odred Teritorijalne odbrane tip II (Isto). Rasformiranje i preformiranje odreda Teritorijalne odbrane iz vi{eg u niì tip je, po tom nare|enju, navodno bilo neposredno vezano za Plan narastanja Teritorijalne odbrane za 25% u ratu. Tu je aktivnost trebalo otpo~eti 1. januara 1991. i zavr{iti je najkasnije do 30. juna iste godine (Isto). 225 AIIZ, inv. br. 2-2507, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06-1-79-123, 24. oktobar 1990. — Okru`nom — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 95-96. S tim u vezi, Hasan Efendi} pi{e: “S obzirom da su ta oru|a platile dru{tvenopoliti~ke zajednice svojim sredstvima, mi iz Teritorijalne odbrane Sarajeva nismo htjeli dati na{e oru`je, a da nam se ne plati njihova vrijednost. Po{to R[ /Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ nije bio spreman da nam to plati, 99

Sredinom novembra 1990. general Milo{ Baj~eti} je naredio preformiranje Samostalnog lakog artiljerijskog diviziona PVO 40 mm M.1 Sarajevo i lake artiljerijske baterije PVO 40 mm Vogo{}a — u Laki artiljerijsko-raketni divizion protivvazdu{ne odbrane 40 mm M. l i “Strela — 2 M”.226 General Milo{ Baj~eti} je, nare|enjem Str. pov. br. 05/12-4, 10. decembra 1990. regulisao formiranje, popunu i finasiranje komandi za razvoj partizanskih brigada Teritorijalne odbrane.227 Realizaciji smanjenja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine pristupljeno je na osnovu odluka Predsjedni{tva SFRJ i SR Bosne i Hercegovine, te zaklju~aka i zadataka SSNO-a - General{taba Oruànih snaga SFRJ. Organizacijsko-formacijskim promjenama znatno je brojno smanjena Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine, a time i veliki broj vojnih obveznika kojima je po tom osnovu ukinut ratni raspored. Imaju}i to u vidu, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i

mi oru|a sa municijom nismo dali niti smo postupili po nare|enju. Interesantno je da prema nama nisu preduzete nikakve sankcije, nego je promijenjeno nare|enje. Do formiranja komandi odbrane gradova nije uop{te do{lo zbog izvr{ene agresije na Sloveniju i Hrvatsku od strane onih koji su i nare|ivali ukidanje Teritorijalne odbrane i ~inili razne mahinacije sa ‘vi{kovima’ naoruànja” (H. Efendi}, nav. dj., str. 95-96). 226 AIIZ, inv. br. 2-2510, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj: 0515-4, 15. novembar 1990. — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo. Komandant Gradskog {taba Teritorijalne odbrane Sarajevo, pukovnik Hasan Efendi}, obavijestio je 15. marta 1991. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine o realizaciji preformiranja Samostalnog lakog artiljerijskog diviziona PVO 40 mm Ml i lake artiljerijske baterije PVO 40 mm Sarajevo-Vogo{}a. Popuna sa ljudstvom lakog artiljerijskog — raketnog diviziona PVO 40 mm M i “Strela — 2M” je izvr{ena sa 571 vojnim obveznikom (ili 98%) i motornim vozilima sa 71 (ili 84%). Do 15. marta 1991. regulisano je i pozadinsko obezbje|enje (AIIZ, inv. br. 2-2525, Socijalisti~ka Republika Bosne i Hercegovine, Skup{tina Grada Sarajeva, Gradski {tab Teritorijalne odbrane zbori{ta, Str. pov. br. 05/1123-3, 15. mart 1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine Sarajevo. 227 AIIZ, inv. br. 2-2511, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/12-4, 10. decembar 1990. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Banja Luka i drugima. 100

Hercegovine je predloìo da se ljudstvo iz rasformiranih sastava Teritorijalne odbrane predvidi za narastanje Teritorijalne odbrane u ratu do 25%. Sa tim prijedlogom je upoznat savezni sekretar za narodnu odbranu, kao i Savjet za Teritorijalnu odbranu SR Bosne i Hercegovine. Prijedlog je bio prihva}en, te se pristupilo njegovoj konkretizaciji (Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je sa~inio konkretan plan narastanja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu po niìm organizacijsko-formacijskim sastavima). Me|utim, prilikom realizacije te zamisli, nai{lo se na pote{ko}e, jer ta materija nije bila regulisana zakonom i PRAMOS-om. Zbog toga se Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine obratio SSNO-u - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - III Upravi za pomo} u razrje{enju tog problema.228 Savezni sekretarijat za narodnu odbranu (III Uprava, Str. pov. broj 840-2), je 9. aprila 1991. dao mi{ljenje da takvo narastanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% nema upori{ta u zakonu i PRAMOS-u, te da, s obzirom na organizacijskoformacijske promjene i brojno smanjenje Teritorijalne odbrane, nema ni potrebe za njegovim regulisanjem. Brojno stanje Teritorijalne odbrane je, po vojnom rukovodstvu, trebalo da iznosi od oko 45.000 (1%) do 67.500 (1,5% stanovni{tva).229 Tim je mi{ljenjem vojno rukovodstvo posebno naglasilo da u tada{njoj situaciji “nije konstruktivno razmatranje narastanja Teritorijalne odbrane u ratu, obzirom da nisu razre{ena bitna pitanja organizacije OS SFRJ u budu}em ustrojstvu Jugoslavije”.230

228 AIIZ, inv. br. 2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj: Str. pov. br. 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo i svim okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane. 229 AIIZ, inv. br. 2-2528, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, Str. pov. br. 840-2, taj., 9. april 1991. - Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo i svim Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane. 230 AIIZ, inv. br. 2-2528, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, Str. pov. br. 840-2, taj., 9. april 1991. — Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane. 101

General Milo{ Baj~eti} je, u skladu sa navedenim mi{ljenjem, 15. aprila 1991. sve radnje na poslovima narastanja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u ratu za 25% obustavio, sa napomenom da sa vojnim obveznicima, kartotekom, vojnom opremom i mobilizacijskim planovima jedinica predvi|enih za narastanje, treba postupiti “kao sa jedinicama koje se ukidaju”.231 U Teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine je u toku 1991, prema planu “Jedinstvo”, a na osnovu zaklju~aka, zadataka i smjernica, dobivenih od SSNO-a i izvr{ene analize ostvarenih organizacijskoformacijskih promjena sastava i jedinica Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, sa~injen prijedlog nove organizacijskoformacijske strukture Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine i njenog daljeg smanjenja na ispod 2% od broja stanovnika Republike. Tim je prijedlogom, izme|u ostalog, predvi|eno u ratu rasformiranje svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada (dru{tvenim preduze}ima), ~ije je ukidanje ocijenjeno kao “najzna~ajnija planirana organizacijsko-formacijska promjena u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine” u toku 1991.232 U cilju realizacije zadataka vezanih za reorganizaciju i brojno smanjenje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, komandant Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je 19. juna 1991. izdao nare|enje (Str. pov. br. 05/5-7), kojim je regulisao na~in i vrijeme rasformiranja {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane SR Bosne i 231 AIIZ, inv. br. 2-2529, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/506-3, 15. april 1991. — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo i svim Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane. 232 AIIZ, inv. br: 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane…/ Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-25361, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96-97. 102

Hercegovine u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada, sa rokom izvr{enja 1. novembra 1991. Nare|enjem komandanta Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine od 9. jula 1991. predvi|eno je rasformiranje tri i organizaciono-mobilizacijske promjene u ostalim partizanskim brigadama Teritorijalne odbrane.233 Prema pomentim nare|enjima, po kome su izvedene najzna~ajnije planirane organizacijsko-formacijske promjene Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, trebalo je ukinuti 1.157 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, sa ukupno 41.553 vojna obveznika, {to je bilo 57% u odnosu na ukupan broj {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, i tri partizanske brigade (~ime bi broj manevarskih jedinica bio smanjen za 18% u odnosu na predhodno stanje).234 Prilikom izrade prijedloga organizacijsko-formacijskih promjena i daljeg smanjenja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine utvr|en je ratni i mirnodopski sastav Teritorijalne odbrane Republike. Svaka dru{tveno-politi~ka zajednioca (op{tina) u Republici “formira ratni op{tinski {tab, protivdiverzantsku jedinicu, pozadinsku bazu i jedinicu veze”. Prostornu strukturu Teritorijalne odbrane trebalo je “zna~ajno smanjiti ukidanjem svih {tabova i jedinica formiranih u mjesnim zajednicama i dru{tvenim preduze}ima, a broj manevarskih jedinica smanjiti proporcionalno u odnosu na prostornu strukturu, rasformiranjem 3 partizanske brigade Teritorijalne odbrane”.235

233 AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane…/, Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 25361, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. 234 Isto. 235 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96. 103

U mirnodopskom sastavu Teritorijalne odbrane predvi|eno je : - zadràvanje postoje}ih organizacija okru`nih i Gradskog {taba teritorijalne odbrane Sarajevo (pet okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane I varijante: Banja Luka, Mostar, Tuzla, Zenica, Sarajevo i Gradski {tab teritorijalne odbrane Sarajevo, sa 120 zaposlenih, i tri okru`na {taba II varijante: Doboj, Biha} i Livno, sa 48 zaposlena; - zadràvanje 14 komandi za razvoj partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, sa ukupno 48 zaposlenih lica; - zadràvanje u svim op{tinama op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane u tri varijante, sa ukupno 616 formacijskih mjesta (po okvirnim formacijama Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane).236 Po tako izvr{enim organizacijsko-formacijskim promjenama ukupan broj {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine trebalo je smanjiti sa 2.036 na 698 (ili 66% manje), a broj vojnih obveznika sa 131.627 na 80.596 ili na 61% manje u odnosu na formacijsko stanje na dan 1. januara 1991. Teritorijalnu odbranu SR Bosne i Hercegovine je, u odnosu na broj stanovnika, trebalo smanjiti sa 3,2% na 1,8%. U ukupnoj strukturi Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, postoje}i odnos prostorna-manevarska 20:80 posto, trebalo je promijeniti u korist manevarske strukture 27:73 posto.237 Sadrìnu i dinamiku izvr{enja organizacijsko-formacijskih promjena ratnog sastava Teritorijalne odbrane SR Bosne i

236 Isto. Takvu organizacijsko-formacijsku strukturu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je zatekla agresija na Republiku (H. Efendi}, nav. dj., str. 97). 237 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; Isto, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo 23. decembar 1991, Platforma za razgovor Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu. U Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine je po formacijskom stanju na dan 1. januara 1991. bilo ukupno 2.036 {tabova, jedinica i ustanova, sa 131.627 vojnih obveznika (AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o stanju i nekim problemima u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine). 104

Hercegovine regulisao je komandant Teritorijalne odbrane Republike, u skladu sa utvr|enim planovima i nare|enjima : 1. Formiranje jedanaest baterija lakih raketnih baca~a 128 mm M-71. Te su baterije formirane do 15. juna 1991. kao ratne jedinice pri sljede}im okru`nim i op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane : - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Banja Luka — 3 (pri Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane i Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Banja Luka po jedna i jedna pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Prijedor); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Biha} — 1 (pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Biha}); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Doboj — 1 (pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Doboj); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Mostar — 2 (pri Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane i pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Mostar po jedna); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Tuzla — 2 (pri Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane i pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla po jedna); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Zenica — 1 (pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane); - Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo — 1 (pri Op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Novo Sarajevo).238

238 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ. Te ratne jedinice su bile formirane u sastavu partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, predhodnim organizacijsko-formacijskim promjenama vezane su za op{tinske {tabove Teritorijalne odbrane koje su formirale, te (u me|uvremenu rasformirane) partizanske brigade Teritorijalne odbrane (Isto). 105

2.- Ukidanje pontonirskih i inìnjerijskih mostovnih ~eta TO. Realizacijom tog nare|enja (5. juli 1991.), ukinuto je 5 pontonirskih ~eta (pri op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane Lakta{i, Bosanska Krupa, âpljina, Gra~anica i Zvornik), sa ukupno 795 vojna obveznika, i 2 inìnjerijsko-mostovne ~ete (pri op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane Tesli} i Konjic), sa ukupno 156 vojna obveznika.239 3.- Formiranje tri pionirske ~ete TO. Te su pionirske ~ete formirane pri op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane Bosanska Gradi{ka, Bosanska Dubica i Vi{egrad, sa ukupno 288 vojnih obveznika.240 4.- Rasformiranje {tabova i jedinica TO u MZ i OUR-ima (dru{tvenim preduze}ima). Tim je nare|enjem predvi|eno ukidanje 164 {taba i 993 jedinice (ukupno 1.157 {tabova i jedinica), {to je bilo 57% od ukupnog broja {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Po isteku roka za izvr{enje (1. novembar 1991.) u Teritorijalnoj odbrani Republike je ostalo 382 {taba i jedinice Teritorijalne odbrane u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada (dru{tvenim preduze}ima) koji nisu, po razli~itim osnovama rasformirani (najve}i je broj bio na podru~ju Okruga Banja Luka — 234). To je bilo 33% manje u odnosu na planirano.241 Izvr{enom novom organizacijsko-formacijskom promjenom poja~an je, po generalu Vukosavljevi}u (komandantu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine), sastav okru`nih i op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane za ukupno 660 vojna obveznika, te izvr{ene pripreme za realizaciju zadataka na formiranju komandi za odbranu gradova, u ~iji je sastav trebalo da u|u te ratne jedinice, formirane pri op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane (Biha}, Prijedor, Banja Luka, Doboj, Mostar, Tuzla i Zenica) — Isto. 239 Isto. 240 Isto. Ukidanjem pontonirskih i inìnjerijsko-mostovnih ~eta i formiranjem pionirskih ~eta Teritorijale odbrane “uskla|ena je struktura i namjena inìnjerijskih jedinica sa ukupnim promjenama sastava i jednica Teritorijalne odbrane i ujedno smanjen njihov brojni sastav” (Isto). 241 Isto; AIIZ, inv. br. 2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i 106

U realizaciji te, u 1991. godini, o~igledno najkrupnije organizacijsko-formacijske promjene, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane se susreo sa najvi{e pote{ko}a, odstupanja i otvorenih suprotstavljanja. Jedan broj op{tina je odbijao izvr{enje tog nare|enja, pozivaju}i se na preporuku Ministarstva za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine da se od tih jedinica formiraju op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane, {to je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine kvalifikovao kao formiranje paravojne organizacije Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. O tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane 8. oktobra obavijestio Savezni sekretarijat za narodnu odbranu.242 U vezi sa realizacijom nare|enja o ukidanju svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada stanje u okruzima je u prvoj polovini decembra 1991. bilo sljede}e : - U Okrugu Biha} bilo je 70 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada. Dvije op{tine, Titov Drvar i Bosanski Petrovac, sa ukupno 12 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, odbile su izvr{iti nare|enje, a u dvije op{tine to je djelimi~no realizovano (na op{tini Bosanska Krupa nije rasformirana 1 jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica - ~eta Teritorijalne odbrane Mjesne zajednice Buìm); - U Okrugu Livno bila su 24 {taba i jedinice Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada. Od toga, nisu ukinute samo dvije jedinice (u op{tini Glamo~ - ~eta Teritorijalne odbrane mjesne zajednice i Samostalno smu~arsko odjeljenje Teritorijalne odbrane), za koje je traèno “prevo|enje” u op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane; - U Okrugu Mostar, gdje su bila 194 {taba i jedinice Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, u {est op{tina odbijeno je izvr{enje nare|enja i zatraèno “prevo|enje”

Hercegovine. Taj podatak, po generalu Hasanu Efendi}u, nije ta~an. S tim u vezi, on tvrdi kako su mnogi {tabovi Teritorijalne odbrane obavijestili Republi~ki {tab da su ukinuli {tabove i jedinice u mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada, a to, ipak, nisu uradili. Govore}i o tome, on navodi kako to nije ura|eno u Gradu Sarajevu. Neki op{tinski {tabovi su, po njemu, formirali nove jedinice, kao na primjer: Gora`de, Jajce, Biha} i drugi. Op{tine u kojima su Srbi bili u ve}ini nisu ukidale {tabove i jedinice teritorijalne odbrane, ve} su formirale nove jedinice (H. Efendi}, nav. dj., str. 98). 242 Isto. 107

tih {tabova i jedinica u op{tinske jedinice (op{tine: Grude, îtluk, Ljubu{ki, [iroki Brijeg, Neum i Prozor, sa ukupno 72 {taba i jedinice Teritorijalne odbrane); - U Okrugu Sarajevo, gdje je bilo 86 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, u 5 op{tina (Breza, Fojnica, Kiseljak, Kre{evo i Visoko) nije izvr{eno nare|enje i vr{eno je “prevo|enje” tih {tabova i jedinica u op{tinske, dok je u jednoj op{tini (Olovo) realizacija nare|enja uslovljena drugim zahtjevom (promjena tipa odreda Teritorijalne odbrane). Tako je 41 {tab i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, bio ukupno nerasformiran; - U Okrugu Tuzla, gdje je bilo 212 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, nare|enje nije realizovano u op{tini Banovi}i (traèno je “prevo|enje” tih jedinica u op{tinske), te je u tom okrugu bilo 9 ukupno nerasformiranih {tabova i jedinica. U toku realizacije tih nare|enja problema je bilo znatno vi{e, s tim {to su razrije{eni (u op{tinama Ora{je, Gra~anica, Kladanj). - U Okrugu Zenica, gdje je bilo 66 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada, u dvije op{tine (@ep~e i Vitez) nije realizovano nare|enje i istovremeno je zatraèno “prevo|enje” tih jedinica u op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane (ukupno 11 ratnih jedinica Teritorijalne odbrane). - U okruzima: Gora`de, Livno i Gradu Sarajevo ukinuto je ukupno 276 {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada.243 U prvoj polovini decembra 1991. u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine, izuzev{i Okrug Banja Luka, bilo je ukupno 148 jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (dru{tvenih preduze}a), koje nisu rasformirane, te ih, s obzirom na izdato nare|enje i iskazane zahtjeve u vezi sa njima, Republi~ki {tab tretirao kao paravojne formacije. Za Okrug Banja Luka komandant Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine naredio je izmjenu i dopunu navedenog nare|enja o rasformiranju svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (akt str. pov. broj 05/5-9 od 30. avgusta 1991.), a na osnovu zahtjeva 243 Isto. 108

Okru`nog {taba Teritorijalne odbrane Banja Luka, procjene aktuelnih dru{tvenih i politi~kih kretanja i organizacijsko-formacijske osposobljenosti Teritorijalne odbrane tog okruga “u novim uvjetima”. Po toj izmjeni i dopuni, obustavljeno je rasformiranje {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada (prethodno su te jednice i {tabovi u cjelini ukinuti u 3 op{tine: Klju~, Sanski Most i [ipovo, {to je ukupno iznosilo 43 {taba i jednice Teritorijalne odbrane), a ukupan broj {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada je pove}an sa prethodnih 229 na 234 {taba i jedinice. Promijenjena je i struktura, pa su, uglavnom {tabovi i jedinice organizacije udruènog rada preformirane u jedinice mjesnih zajednica (u svega 3 op{tine zadràne su ratne jedinice Teritorijalne odbrane u organizacijama udruènog rada, tj. preduze}ima).244 5.- Rasformiranje i organizacijsko-formacijske promjene u ostalim partizanskim brigadama Teritorijalne odbrane. Cilj tog nare|enja je bio - smanjenje broja partizanskih brigada Teritorijalne odbrane, sa 17 na ukupno 14 (tj. rasforimranje tri), i “ujedna~avanje odnosa jedinica manevarske i prostorne strukture, te adekvatniju pokrivenost teritorije” novim rasporedom tih ratnih jedinica. Tako su (rok izvr{enja bio je 15. decembra 1991.) ukinute: 11. hercegova~ka (Mostar), 1. posavska (Br~ko) i 12. srednjobosanska (Zenica) partizanska brigada. Time je broj vojnih obveznika smanjen za 4.497. Izvr{eno je i preformiranje: 8. kraji{ke (Biha}), 14. hercegova~ke (Konjic), 3. tuzlanske (Tuzla), 11. srednjobosanske (Zenica) i partizanske brigade teritorijalne odbrane “Veljko Luki}-Kurjak” (Bijeljina).245 U vezi sa tom organizacijsko-formacijskom promjenom pojavilo se nekoliko problema : 244 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. 245 AIIZ, inv. br. 2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ. 109

- nije izvr{eno preformiranje 10. hercegova~ke partizanske brigade teritorijalne odbrane (Mostar), jer zbog odbijanja op{tina âpljina, Ljubu{ki i [iroki Brijeg da nare|enje realizuju, nije formiran — preformiran 3. bataljon; - nije ura|en i realizovan plan popune, jer je Sekretarijat za narodnu odbranu SO Mostar, pozivaju}i se na odluku vlade SR Bosne i Hercegovine, iste vratio, tvrde}i da za to nije nadleàn.246 Uz sve organizacijsko-formacijske promjene ratnog sastava Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, nare|eno je i preformiranje-formiranje lakih artiljerijskih diviziona PVO 20/3 mm i “Strela-2M” u op{tinskom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla (rok za izvr{enje bio je 15. mart 1992.), u ~iji sastav je trebalo da u|u 3 postoje}e baterije PVO (dvije iz Lukavca i jedna iz Tuzle), te izvr{eno ukidanje obavje{tajnih centara Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, polaze}i od zahtjeva SSNO General{taba oruànih snaga — II Uprava (telegram, str. pov. broj 936-1, od 27. augusta 1991.).247 Planirane organizacijsko-formacijske promjene mirnodopskog sastava Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u 1991. odnosile su se isklju~ivo na sastav op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane. Shodno utvr|enoj dinamici, u junu te godine u Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane je sa~injen prijedlog novih okvirnih mirnodopskih formacija op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane I, II i III varijante. Predloènim okvirnim formacijama op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane I, II i III varijante broj formacijskih mjesta trebalo je da iznosi 616, dok je po tada{njim (tj. u prvoj polovini decembra 1991.) okvirnim formacijama on iznosio 1.149, ~ime bi se smanjila 533 formacijska mjesta ili 46%.248

246 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH. 247 Isto. 248 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ. 110

To smanjenje posmatrano po varijantama {tabova trebalo je da izgleda : - Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane I varijante tada je bilo 26, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijama sljedovalo po 14 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 27 {tabova po 8 lica, {to je smanjenje u I varijanti trebalo da iznosi 148 lica;249 - Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane II varijante tada je bilo 51, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijama sljedovalo po 11 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 36 {tabova po 6 lica, {to je smanjenje u II varijanti trebalo da iznosi 345 lica.250 - Op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane III vrijante tada je bilo 32, u kojima je po okvirnim mirnodopskim formacijama sljedovalo po 7 lica, dok je po tom prijedlogu trebalo biti 46 {tabova po 4 lica, {to je smanjenje u III varijanti trebalo da iznosi 40 lica.251 Na taj na~in “bi i dalje” u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine bilo ukupno 109 {tabova Teritorijalne odbrane.252 249 Isto. 250 Isto. 251 Isto. 252 Isto. Navedenim smanjenjem broja formacijskih mjesta stvarani su, po generalu Vukosavljevi}u, “bolji uslovi za dalje pobolj{anje popune {tabova pomjeranjem lica sa ukinutih formacijskih mjesta na ona koja nisu popunjena. Ve}ina op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane nije popunjena 100% po kona~nim mirnodopskim formacijama koje usvaja skup{tina DPZ /dru{tveno politi~kih zajednica — prim. S. ^./, {to je imalo uticaja na izradu prijedloga tih formacija u smislu znatnog procenta smanjenja broja formacijskih mjesta” (Isto). Taj je prijedlog dat u Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine na razmatranje, i krajem druge sedmice decembra 1991. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je o~ekivao njegovo verifikovanje. “U me|uvremenu je bilo dosta poku{aja od strane novih organa vlasti u op{tinama da prije njihovog usvajanja i dostavljanja op{tinskim {tabovima Teritorijalne odbrane pristupe brojnom smanjenju i izmjeni strukture mirnodopskog sastava op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane, kao i zahtjeva za promjenu varijanti” (Isto). Mirnodopska popuna {tabova Teritorijalne odbrane izvr{ena je sa 80%, te je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane sa broj~anom popunom bio zadovoljan, tim vi{e {to su o~ekivali organizacijsko-formacijske promjene. Za njih je predstavljao problem popune radnih mjesta visoke stru~ne spreme. Od ukupnog broja radnih mjesta i visoke stru~ne spreme samo 40% radnika je imalo istu (Isto). 111

U toku realizacije pomenutnih nare|enja nai{lo se na otpore, pote{ko}e i probleme, koji su “u dobroj mjeri” uticali na brojno smanjenje, status i dalji razvoj Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Jedan broj op{tina je otvoreno odbio da izvr{i navedena nare|enja Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane. Naime, po preporuci Ministarstva za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine od 6. septembra 1991. skup{tinama op{tina trebalo je formirati jedinice Teritorijalne odbrane na nivou op{tina (prevo|enje {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada u op{tinske jedinice), {to je direktno uticalo na neprovo|enje nare|enja o ukidanju svih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacijama udruènog rada. To je usporavalo dinamiku rasformiranja {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane mjesnih zajednica i organizacijama udruènog rada.253

253 AIIZ, inv. br. 2-2535 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/ — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ za Teritorijalnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane…/, Informacija o stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; Isto, inv. br. 22536-1, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. Tako je pona{anje Ministarstva za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine okvalifikovao kao poku{aj “stvaranja paravojne organizacije TO SR BiH” (Isto; AIIZ, inv. br. 2-25361, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 6. decembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine). Najzna~ajniji problemi s kojima se Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine krajem 1991. susreo u realizaciji planiranih organizacijsko-formacijskih promjena {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine svodili su se, po ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, “na dva globalna problema : - nedovoljna saradnja i mije{anje nenadle`nosti, posebno izraèno u pona{anju i djelovanju Ministarstva za NO; - dvojnost rada za NO (dio vojno-evidencionih dokumenata preuzeli su vojno-teritorijalni organi, a dio dokumentacije zadràn je u SSNO, {to znatno oteàva rad {tabova Teritorijalne odbrane)” (AIIZ, inv. br. 2-2536 /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Informacija o 112

Do 23. decembra 1991. nije rasformirano 158 {tabova i jedinica, zbog ~ega ih je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine tretirao kao paravojne formacije. To su one jedinice, za koje je Ministarstvo za narodnu odbranu SR Bosne i Hercegovine dalo obja{njenje da se “prevedu” u op{tinske jedinice Teritorijalne odbrane (rije~ je o {tabovima i jedinicama Teritorijalne odbrane, mjesnim zajednicama i organizacijama udruènog rada u op{tinama: Bosanska Krupa, Titov Drvar, Bosanski Petrovac, Glamo~, Grude, îtluk, Ljubu{ki, [iroki Brijeg, Neum, Prozor, Breza, Fojnica, Kiseljak, Kre{ovo, Visoko, Olovo, Sokolac, Banovi}i, @ep~e i Vitez).254 I sistem rukovo|enja i komandovanja na relaciji okru`ni {tabovi Teritorijalne odbrane — op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane je krajem decembra 1991. u pojedinim regionima bio naru{en, pa ~ak i prekinut, “{to je stvaralo nepremostive prepreke u obavljanju postavljenih zadataka”. Tako su, na primjer, u Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Mostar ve} duè vrijeme op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane îtluk, Grude, Li{tica, Ljubu{ki, Neum, Posu{je i Prozor, gdje je Hrvatska demokratska zajednica imala vlast, odbijali “svaku saradnju i prakti~no su se samoinicijativno isklju~ili iz sistema rukovo|enja i komandovanja Teritorijalne odbrane, pa samim tim i iz sistema rukovo|enja i komandovanja u OS” /Oruànim snagama — prim. S. ^./. Pored toga, Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Mostar, tako|e, nije mogao “do kraja ispoljiti uticaj na rad op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane Gacko, Nevesinje i Bile}a”, gdje je Srpska demokratska stranka bila na vlasti, pri ~emu “poseban slu~aj ~ini Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Trebinje, gdje je od op{tinskih struktura vlasti uzurpirano pravo rukovo|enja i komandovanja Teritorijalnom odbranom”.255 stanju i nekim problemima u TO SR BiH; Isto, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ). 254 AIIZ, inv. br. 2-2538, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. broj 05/1518-1, 13. decembar 1991. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjeniku na~elnika G[ OS SFRJ; H. Efendi}, nav. dj., str. 96-97. 255 Isto. Aktuelna politi~ka zbivanja u Bosni i Hercegovini (od kraja septembra 1991.) imala su odraza i na stanje Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, posebno 113

U nekim su op{tinama planski vr{eni razni materijalni i drugi pritisci na zaposleni kadar u {tabovima Teritorijalne odbrane. Pojedini op{tinski organi vlasti prijetili su dono{enjem odluke o ukidanju op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane, a u pojedinim op{tinama je vr{eno samovoljno smjenjivanje i postavljanje komandanata op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane, {to je bilo u nadle`nosti komandanta Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. Bilo je nastojanja “da se vrbovanjem rezervnih starje{ina i vojnih obveznika iz sastava Teritorijalne odbrane, uz glasine o ukidanju Teritorijalne odbrane, ubrzano razbijaju” jedinice teritorijalne odbrane na “ra~un stvaranja paravojnih oruànih sastava”.256 U toku 1991. bio je izraèn i problem postavljanja komandanata op{tinskih {tabova teritorijalne odbrane. U toj godini su na zahtjev vladaju}ih stranaka u 62 op{tine postavljeni novi komandanati op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane.257 Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je na jednom dijelu Bosne i Hercegovine nerasformirane jedinice i {tabove progla{avao paravojnim, a u op{tinama sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, kao {to je, primjera radi, regija Banja Luka, obustavljao rasformiranje {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane, mjesnih zajednica i organizacija udruènog rada i formirao nove, koje nisu tretirane paravojnim, ve} poèljnim.258 U borbenu gotovost. Ozbiljno je, pored ostalog, naru{eno jedinstvo rukovo|enja i komandovanja, {to je imalo za cilj razbijanje Teritorijalne odbrane kao sastavnog dijela Oruànih snaga SFRJ. Taj proces razbijanja Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je tada bio u toku, ~ime je sistem rukovo|enja i komandovanja bio paralisan, posebno na nivou Republi~kog {taba i svih deset okru`nih {tabova (AIIZ, inv. br. 2-2537, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 01/1144-1, 1. oktobar 1991, INFORMACIJA). 256 Isto. 257 Isto. U toku 1991. je, pi{e general Hasan Efendi}, bila “velika jagma oko mjesta komandanta op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane od strane vladaju}ih stranaka. Tako su samo u toku te godine postavljena 62 komandanta TO op{tina na zahtjev vladaju}ih stranaka. Posebno velike pritiske vr{io je SDS preko generala Vukosavljevi}a. Rezultat je bio da od 14 komandanata partizanskih brigada Teritorijalne odbrane svega dvojica nisu bili Srbi i starje{ine JNA” (H. Efendi}, nav. dj., str. 100). 258 H. Efendi}, nav. dj., str. 98-99. 114

tim je op{tinama, u skladu sa ratnim ciljevima Velikosrpskog pokreta, posebno krajem 1991. i po~etkom 1992, vr{eno i “prevo|enje” srpskih obveznika Teritorijalne odbrane u “dobrovoljce” JNA i formiranje i mobilisanje oruànih formacija Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, srpska Teritorijalna odbrana i milicija.259 Rad {tabova Teritorijalne odbrane je znatno oteàvalo i uslo`njavalo {to su dio vojno-evidencionih dokumenata preuzeli ili oteli vojno-teritorijalni organi,260 a zna~ajan dio te dokumentacije je zadràn u sekretarijatima za narodnu odbranu. Mnogi {tabovi nisu bili spremni da vojnu evidenciju svojih obveznika, posebno regruta, stave na raspolaganje vojno-teritorijalnim organima, odnosno predaju komandama JNA.261 Teritorijalne odbrana je, prema raspoloìvim podacima, 31. decembra 1991. brojala 86.184 pripadnika (37.223 Bo{njaka, 29.276 Srba, 14.326 Hrvata i 5.339 Ostalih).262 Me|utim, Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je postojala samo u onim op{tinama, koje nisu bile zahva}ene “srpskim autonomnim oblastima” i “hrvatskim zajednicama”. Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je krajem 1991. i po~etkom 1992. bila prakti~no razbijena na tri dijela : a) Srpska teritorijalna odbrana, koju je JNA, uz u~e{}e Srpske demokratske stranke, organizovala, obu~ila, opremila i mobilisala (jedan broj {tabova i jedinica iz Okruga Banja Luka u~estvovao je i u borbenim dejstvima protiv Republike Hrvatske); b) Hrvatska teritorijalna odbrana, koju je, uz u~e{}e Hrvatske demokratske zajednice, organizovala, opremila, obu~ila i mobilisala Hrvatska vojska;

259 Vidi str. 795-835 ovog rada. 260 H. Efendi}, nav. dj., str. 99. Vojno-teritorijalni organi (vojni okruzi i op{tinski sekretarijati za op{tenarodnu odbranu) bili su pot~injeni Republi~kom sekretarijatu za narodnu odbranu. Njihovi su osnovni zadaci bili regrutacija i mobilizacija pripadnika Oruànih snaga i civilne za{tite (Isto, str. 99, napomena 20). 261 Isto, str. 99-100. 262 Isto, str. 97-100. 115

c) legalna Teritorijalna odbrana koja se, uglavnom, zadràla u op{tinama gdje su Bo{njaci bili u ve}ini i gdje je o~uvan ve}i broj {tabova i jedinica u smanjenom sastavu. Ona je, za razliku od tzv. srpske i hrvatske, ~inila ki~mu organizovanog otpora agresiji, zajedno sa jedinicama MUP-a, Patriotskom ligom, Zelenim beretkama i drugim samoorganizovanim grupama gra|ana.263 Istovremeno sa smanjenjem i poku{ajem ukidanja Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine vr{ene su i kadrovske promjene, ~istke, podvale i manipulacije, gdje su dominirali kadrovi srpske nacionalnosti. Oni su, prihvatili velikosrpsku nacionalisti~ku ideologiju, politiku i praksu, zatim su angaòvani na formiranju srpskih oruànih formacija, u~vr{}ivanju postoje}ih, iz sistema rukovo|enja i komandovanja Teritorijalne odbrane Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine samoisklju~enih, jedinica i {tabova u op{tinama sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, te naoruàvali, opremali i obu~avali srpsko stanovni{tvo za agresiju i druge oblike zlo~ina.264 O stvarnim namjerama govori i ~injenica da je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, na osnovu telegrama (Str. pov. br. 931-1), od 27. avgusta 1991, a bez znanja Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, ukinuo i teritorijalno-izvi|a~ku slu`bu Teritorijalne odbrane i kompletnu dokumentaciju odnio na Pale.265

263 Isto. 264 Isto, str. 108-113. 265 Isto, str. 99. Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je imala razvijen sistem teritorijalno-izvi|a~ke slu`be, kojom je cijela Republika bila pokrivena sa obavje{tajnim centrima, punktovima i osmatra~nicama. Ve}ina tih centara je bila obezbije|ena sredstvima veze i priborima za osmatranje. Sa raspoloìvim ljudstvom redovno je izvo|ena obuka (Isto). 116

5. Razoruànje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine

Velikosrpski pokret je, nakon isklju~ivanja republi~kih rukovodstava iz sistema rukovo|enja i komandovanja Oruànim snagama SFRJ (oduzimanje prava republikama da rukovode Teritorijalnom odbranom), a radi realizacije svojih ratnih ciljeva, procijenio da mora paralisati i razoruàti Teritorijalnu odbranu svih republika (izuzev Srbije i Crne Gore, te dijela Bosne i Hercegovine, gdje su Srbi ve}insko stanovni{tvo). U tom je cilju trebalo oduzeti naoruànje Teritorijalnoj odbrani i staviti ga u vojne magacine i pod kontrolu JNA. Organizacijsko-formacijskim promjenama u Teritorijalnoj odbrani SFRJ 1988. - 1989. (ukinut je i preformiran jedan broj jedinica Teritorijalne odbrane i znatno brojno smanjena Teritorijalna odbrana), rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je proizvelo pojavu vi{ka naoruànja i druge vojne opreme. Na taj se na~in kod {tabova Teritorijalne odbrane pojavio “vi{ak” velikih koli~ina naoruànja, a naro~ito pu{aka 7,9 mm, pu{komitraljeza trofejnog porijekla i minobaca~a 82 mm, koje je “trebalo oduzeti”. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je, u cilju oduzimanja “vi{ka” naoruànja i druge vojne opreme Teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine, ocijenio da je “vi{ak” naoruànja kod {tabova Teritorijalne odbrane navodno zauzimao skladi{ni prostor, koji je kod ve}ine {tabova bio nedovoljan, i 5. januara 1990. se obratio Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, sa zahtjevom da preduzme mjere da se {to prije izvr{i oduzimanje vi{ka naoruànja i municije.266 266 AIIZ, inv. br. 2-2495, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 06/2-51-45, 5. januar 1990. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu; Isto, inv. br. 2-2499, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjenik na~elnika General{taba za TO, 117

U toku 1988./1989. godini u Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine povu~ene su sljede}e koli~ine vi{kova naoruànja : - automat 11,43 mm 890 komada - karabin 7,62 mm 6.803 komada - pu{ka 7,62 mm (s) 30 komada - pu{ka 7,9 mm M2y 146 komada - pu{ka 7,9 mm M 24/47 11.715 komada - pu{ka 7,9 mm M 24/52 3.148 komada - pu{ka 7,9 mm M 98 (n) 7.872 komada - pu{ka 7,9 mm M 98/48 2.661 komada.267 Iz Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine u 1990. trebalo je povu}i sljede}e koli~ine “vi{kova” naoruànja : - karabin 7,62 mm 111 komada - pu{ka 7,9 mm M 24/47 470 komada - pu{ka 7,9 mm M 24/52 537 komada - pu{ka 7,9 mm M 98(n) 522 komada - pu{ka 7,9 mm M 98/48 31.105 komada Pov. br, 831-15/89, 1. februar 1990. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2503, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-5, 28. septembar 1990. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2504, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 05/5-6, 1. oktobar 1990. — Okru`nom (Gradskom) {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2505, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 05/12-1, 23. oktobar 1990. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-2507, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-123, 24. oktobar 1990. — Okru`nom/Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane; Isto, inv. br. 2-2532, Teritorijalna odbrana Sarajevo, Str. pov. br. 06/386-2, 10. maj 1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo. Vi{ak naoruànja i druge vojne opreme je, prema ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, predstavljao navodno “ozbiljan problem jedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane u pogledu smje{taja, ~uvanja i odràvanja” (Isto). 267 AIIZ, inv. br. 2-2495, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 06/2-51-45, 5. januar 1990. — Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu. 118

- pu{komitraljez 7,62 mm M 26DP - pu{komitraljez 7,9 mm M 34 - pu{komitraljez 7,9 mm M 42 - pu{komitraljez 7,9 mm M 26(~) - pu{komitraljez 7,9 mm M 30(~) - pu{komitraljez 7,9 mm M 37(~) - mitraljez 7,9 mm M 42 - mitraljez 7,62 mm (a) - minobaca~ 82 mm (i) - minobaca~ 82 mm M 37 - minobaca~ 82 mm (n) - minobaca~ 82 mm M 31/46 - minobaca~ 82 mm M 41 - protivavionski top 20/1 M 38 (n) - protivavionski top 20/1 M 30/38 - protivavionski top 20/2 M 38/51 - pu{ka 7,9 mm - ru~ni baca~ M 57 - minobaca~ 82 mm M 38/(s) - bestrzajni top 75 mm M 20 - mitraljez 8 mm “Breda” - baca~ raketni M 20 - automat 9 mm “Sten” - metak 7,62 mm (s) - metak 7,62 mm (a) - metak 75 mm (a) - metak 20 mm (n)

508 komada 402 komada 134 komada 136 komada 13 komada 702 komada 14 komada 61 komada 8 komada 58 komada 22 komada 12 komada 2 komada 6 komada 6 komada 8 komada 13.580 komada 525 komada 6 komada 60 komada 4 komada 9 komada 150 komada 1,754.000 komada 150.000 komada 2.800 komada 15.000 komada.268

Savezni sekretarijat za narodnu odbranu je, imaju}i u vidu pojavu “vi{ka” naoruànja i druge vojne opreme, do koje je do{lo usljed “krupnih 268 Isto. 119

organizacijsko-formacijskih promena”, 1. februara 1990. izdao nare|enje (VOJNA TAJNA POVERLJIVO) svim republi~kim i pokrajinskim {tabovima teritorijalne odbrane o povla~enju, odnosno oduzimanju, vi{kova naoruànja iz Teritorijalne odbrane. Tim je nare|enjem preciziran na~in i mjesto povla~enja naoruànja i municije iz jedinica i {tabova teritorijalne odbrane,269 zatim vrijeme prikupljanja270 i plan povla~enja tehni~ko-materijalnih sredstava po republikama i pokrajinama. Pri tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine trebao najvi{e da povu~e tehni~ko-materijalnih sredstava u odnosu na ostale republike i pokrajine, a najmanje Srbija.271 Samo Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo je, poslije izvr{ene reorganizacije ratnih jedinica Teritorijalne odbrane, raspolagao sa sljede}im vi{kom naoruànja i vojne opreme : - pi{tolj 7,65 mm 800 komada - pi{tolj 7,9 mm 5.411 komada 269 AIIZ, inv. br. 2-2499, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, zamjenik na~elnika General{taba za TO, Pov. br, 831-15/89, 1. februar 1990. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. S tim u vezi, nare|eno je “da se iz jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane SR i SAP /socijalisti~kih republika i socijalisti~kih autonomnih pokrajina — prim. S. ^./ povuku u Pozadinsku bazu JNA sve koli~ine naoruànja i municije, koje preti~u po formaciji, odnosno koje su prijavljene kao vi{ak”, “sem naoruànja kojeg su [TO /{tabovi teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ zadràli u rezervi”. Naoruànje i municiju “}e preuzeti Pozadinske baze JNA u zate~enom stanju…” (Isto). 270 Isto. Prikupljanje naoruànja trebalo je zavr{iti do kraja aprila 1990. 271 Isto. Tako je, primjera radi, od ukupnog broja pu{aka 7,9 mm M 98/48 koje je planom SSNO-a trebalo povu}i (53.938) iz Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je trebalo povu}i 30.594, a iz Srbije nijednu. Ru~nih baca~a M 57 trebalo je ukupno povu}i 525, pri ~emu je sve trebalo povu}i iz Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, a iz Teritorijalne odbrane drugih republika — nijedan. Predislokacijom naoruànja i municije Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u skladi{ni prostor JNA i svi Planovi mobilizacije su prera|eni (AIIZ, inv. br. 2-24975, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-26, 6. juni 1990. — Komandama org. mobilizacije Republi~kog {taba TO; Isto, inv. br. 2-2498, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-27, 6. juni 1990. — Okru`nom — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane). 120

- pu{ka 7,62 mm (PAP) - automat 7,62 mm - pu{komitraljez 7,62 mm - pu{komitraljez 7,9 mm - mitraljez 7,9 mm - pi{tolj signalni - lansirni metak “Strela” - protivavionski top 20/1 - minobaca~ 60 mm - minobaca~ 82 mm - bestrzajni top - ru~ni baca~ M 57 - pu{ka snajperska - metak 7,62 mm - metak 7,65 mm - metak 7,62 mm za automatsku pu{ku, poluautomatsku pu{ku i pu{komitraljez - metak 7,9 mm - fi{eklije, dvodjelne

850 komada 2.367 komada 700 komada 139 komada 24 komada 50 komada 9 komada 12 komada 36 komada 36 komada 40 komada 380 komada 100 komada 1,333.530 komada 100.620 komada

3,241,750 komada 1,757.160 komada 6.341 komada.272

Vojno rukovodstvo, a posebno Kadijevi}, je smatralo da Teritorijalnu odbranu treba “maksimalno paralisati u onim dijelovima zemlje gdje bi ona mogla posluìti kao baza za stvaranje vojske secesionisti~kih republika, odnosno secesionisti~kih snaga”.273

272 AIIZ, inv. br. 2-2532, Teritorijalna odbrana Sarajevo, Str. pov. br. 06/386-2, 10. maj 1991. - Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo. 273 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 94; S. Biserko, nav. dj., str. 222. Maksimalno paralisanje Teritorijalne odbrane u zapadnom dijelu Jugoslavije je, po Kadijevi}u, predstavljalo jednu od “bitnih opredjeljenja” osnovne zamisli “upotrebe oruànih snaga” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 93-94). 121

Masovno naoruàvanje naroda, “pre svega preko naoruàvanja Teritorijalne odbrane, ponegdje i davanjem oru`ja na ruke ili {to bliè ljudima zbog navodne potrebe za brzom mobilizacijom”, po generalu Kadijevi}u, je prakti~no zna~ilo “naoruàvanje republi~kih vojski na na~in koji }e biti najteè kontrolisati od strane JNA”, a {to je, “istovremeno, to bila priprema republi~ke vojske za njeno suprostavljanje eventualnoj intervenciji JNA”.274 Nosioci Velikosrpskog pokreta, posebno vojno rukovodstvo, su preko dijela starje{ina u Teritorijalnoj odbrani nastojali da tu komponentu oruànih snaga maksimalno drè van kontrole “secesionisti~kih” politi~kih rukovodstava. U tome su “djelimi~no uspjevali svugdje vi{e nego u Sloveniji”. Pri tome su Teritorijalnu odbranu “srpskih dijelova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini upotrebili u dejstvima zajedno sa JNA”.275 JNA je “osnovne izvore nabavke oru`ja” u Jugoslaviji “stavila pod svoju kontrolu tako {to je oru`je teritorijalne odbrane preuzela”, odnosno nezakonito oduzela, “a nabavku iz doma}e industrije naoruànja kontrolisala”.276 Odluka o razoruànju Teritorijalne odbrane donesena je 14. maja 1990, dan uo~i redovne smjene predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, jer su nosioci Velikosrpskog pokreta ~ekali da istekne mandat Janezu Drnov{eku, koji je do 15. maja bio predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, po{to su dobro znali da on to ne bi prihvatio. Tako je na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ, general Blagoje Adì}, 14. maja 1990. izdao Nare|enje, Str. pov. broj 19-1, o ”preuzimanju i obezbje|enju naoruànja i municije subjekata ONO i DSZ u skladi{tima JNA”.277 Sljede}eg 274 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 73. 275 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 94; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 151. U SFRJ su, po generalu Kadijevi}u, postojale secesionisti~ke republike, secesionisti~ka politi~ka rukovodstva, secesionisti~ke snage, secesionisti~ki dijelovi zemlje i ~ak “pripadnici secesionisti~kih naroda” (V. Kadijevi}, nav., dj., str. 94-95). 276 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111. 277 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, 06/1 Broj: DT 06/-1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. Predsjedni{tvu SR BiH; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 151; Isti, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 412. 122

je dana Komanda 1. vojne oblasti, u skladu sa navedenim nare|enjem generala Adì}a, a u cilju navodno “sigurnijeg smje{taja i ~uvanja naoruànja i municije Teritorijalne odbrane”, izdala Nare|enje (Str. pov. br. 1-90), ~etvrtom (4.), petom (5.), dvanaestom (12.) sedamnaestom (17.), dvadeset ~etvrtom (24.) i trideset sedmom (37.) korpusu o preuzimanju, smje{taju i ~uvanju “kompletnog naoruànja i municije od teritorijalne odbrane, u magacinima JNA”.278 Tim je nare|enjem general-pukovnik Aleksandar Spirkovski, komandant 1. vojne oblasti, precizirao na~in organizacije preuzimanja, smje{taja i ~uvanja naoruànja i municije od teritorijalne odbrane u magacine JNA i vrijeme realizacije (do 21. maja, tj. za 6 dana), kao i vrijeme podno{enja izvje{taja o realizaciji nare|enja (do 1. juna, tj. za 15 dana), s napomenom da se ”za nejasna pitanja” korpusi obra}aju “odgovaraju}im organima” 1. vojne oblasti.279 Navedene mjere su imale za cilj potpuno razoruànje Teritorijalne odbrane Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Ti su ciljevi perfidno prikriveni formulacijom o “smje{taju i ~uvanju” kompletnog naoruànja i municije Teritorijalne odbrane u magacinima JNA. O~igledno se radilo o prevari, koja je posebno izraèna u konstataciji da }e “izuzimanje naoruànja i municije od strane {tabova i jedinica teritorijalne odbrane za izvo|enje planiranih aktivnosti” odobravati Komanda 1. vojne oblasti, “na predlog komandi korpusa”, koje }e “posebnim uputstvima” regulisati “na~in ulaska, odràvanja i ~uvanja, kao i postupka pri izuzimanju i vra}anju naoruànja i municije u magacine”. Time je, pored ostalog, ponovo potvr|eno oduzimanje nadle`nosti i potpunu eliminaciju Teritorijalne odbrane iz sistema rukovo|enja i komandovanja.280 Odluka o oduzimanju oru`ja Teritorijalnoj odbrani i njegovo stavljanje pod kontrolu JNA bila je, po ocjeni generala Kadijevi}a, “jedna od najzna~ajnijih mjera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta o oruànim snagama”. Protiv te odluke su, pi{e Kadijevi}, “mnogi ustali, osobito Slovenci” (Isto, str. 78), ali, bez ikakva uspjeha. 278 AIIZ, inv. br. 2-916, Komanda 1. Vojne oblasti, Str. pov. br. 1-90, 15. maj 1990. — 4. korpusu i drugima. To je nare|enje objavio Hasan Efendi} u knjizi: KO JE BRANIO BOSNU, Sarajevo 1998, str. 102-103. 279 Isto. 280 Isto. 123

Velikosrpski pokret je, dva dana nakon {to je Borisav Jovi} do{ao na ~elo Predsjedni{tva SFRJ, preduzimao mjere “da se u Sloveniji i Hrvatskoj oduzme oru`je iz civilnih magacina TO i da se prenese u vojne magacine”, kako ne bi dozvolili “da oru`je Teritorijalne odbrane zloupotrebe u eventualnim sukobima ili za nasilno otcepljenje”. U svom dnevniku Jovi} za 17. maj pi{e sljede}e: “Prakti~no smo ih razoruàli. Formalno, ovo je uradio na~elnik General{taba, ali fakti~ki po na{em (rukovodstvo Velikosrpskog pokreta - prim S. ^.) nalogu. Slovenci i Hrvati su o{tro reagovali, ali nemaju kud”.281 Sljede}eg dana Milan Ku~an je telefonom zvao Borisava Jovi}a, koji se nalazio na vikendu u Nik{i}u (kod Kragujevca), i àlio se “na oduzimanje oru`ja”. Tom mu je prilikom Ku~an rekao”da se narod suprostavlja, da moè biti `rtava”, da je zbog toga zakazao sjednicu Predsjedni{tva Slovenije i traìo razgovor, pri ~emu su se dogovorili da se ~uju “u ponedeljak ujutro” i dogovore susret.282 Dvadeset prvog maja 1990. kod Jovi}a su stigli Ku~an i Drnov{ek da razgovaraju “o oduzimanju oru`ja slovena~koj TO”. Na strani Velikosrpskog pokreta, pored Jovi}a, tom su sastanku prisustvovali Veljko Kadijevi} i Anton Stari, generalni sekretar Predsjedni{tva SFRJ. “Ku~an je govorio na{iroko: nisu bili obave{teni ni od koga. Oru`je je prvo preneto, pa su onda saznali. Ne znaju su{tinu, razloge i cilj. Oni to shvataju kao razoruànje. Smatraju da je time ugroèn suverenitet Republike. Obja{njenje Gneral{taba smatra nedovoljnim. Misli da u Ustavu nema pokri}a za takvu meru. Oru`je su oni kupovali. Oni su odgovorni za vo|enje TO, a tako se sa njim postupa, da im se i ne kaè, a uzme se oru`je. Veruje da je u pitanju

281 B. Jovi}, nav. dj., str. 146. 282 Isto. Jovi} je na Ku~anovo pitanje da li mogu da se na|u da razgovaraju o oduzimanju oru`ja odgovorio : Kako da ne, kaèm mu ja. Da se javi u ponedeljak ujutro pa da ugovorimo susret. Ina~e, kaèm mu, ~uo sam preko radija za tu akciju, ne znam o ~emu se radi, ali preporu~ujem da ne dolaze u sukob s armijom, da predaju oru`je, a u ponedeljak }emo sve korigovati ako treba. Iako je glumio neobavije{tenog predsjednika (“... ne znam o ~emu se radi...,), za Jovi}a je bilo va`no da Slovenci “predaju oru`je”, pa }e, ukoliko bude potrebno, za dan-dva “sve korigovati” (Isto). 124

politi~ka intervencija, a to je ugroàvanje njihovih suverenih prava. Mo`da je neposredni uzrok tome klima koja je nastala u Sloveniji posle (mog) inauguracionog govora i kritika tog govora u Sloveniji i Hrvatskoj. Politi~ko stanje u Sloveniji zbog uzimanja oru`ja, vrlo je te{ko, nije siguran kako se moè sanirati”.283 Ku~an je tada traìo : “ - da budu ta~no informisani o ~emu se radi, - da im se vrati oru`je, a oni }e osigurati uslove ~uvanja, - da se smeni komandant TO za Sloveniju, - da se vidi kako smanjiti politi~ke tenzije”.284 Obja{njenje generala Kadijevi}a nije zadovoljilo Ku~ana, iz vi{e razloga, prije svega, la`no je “objasnio” da je ta “mera preduzeta u celoj zemlji, a ne samo u Sloveniji” i ujedno iznio, pored neargumentovanih, i la`ne razloge za njeno preduzimanje.285 “Sva teritorijalna odbrana” je, po Kadijevi}u, razoruàna “prije nego {to su po~eli oruàni sukobi u Jugoslaviji”.286 I ta konstatacija govori o laì i podvalama, prije svega, Predsjedni{tvu SFRJ. Oduzimanje oru`ja Teritorijalnoj odbrani izvršeno je bez odobrenja Predsjedništva SFRJ i bilo je u suprotnosti slu`benom

283 Isto, str. 147. 284 Isto. 285 Isto. O tome je Jovi} zapisao sljede}e: “Veljko je objasnio da je mera preduzeta u celoj zemlji, a ne samo u Sloveniji zato {to su magacini slabo obezbe|eni, a me|unacionalna i uop{te politi~ka situacija se naglo pogor{ala; da je to isklju~iva nadle`nost vojske (~uvanje oru`ja i rukovanje njime); da to nije stvar Republike i da one (republike) èle da se me{aju u vojna pitanja, a na to nemaju pravo. Ako obezbede dobre uslove za{tite, moè se razmotriti i vra}anje oru`ja, ali to podrazumeva bar jednu naoruànu jedinicu, a ne jednog straàra, koja }e u slu~aju napada da odbije otimanje oru`ja. Sve njihove nadle`nosti ostaju, uklju~uju}i i kori{}enje oru`ja iz vojnih magacina za obuku, ve`be, i dr. Naravno, Ku~an nije bio zadovoljan” (Isto). 286 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 94. 125

konceptu opštenarodne odbrane i odnosu prema Teritorijalnoj odbrani kao sa JNA ravnopravnoj komponenti oruànih snaga.287 Dono{enje takve odluke nije imalo nikakva pokri}a u Ustavu SFRJ. To je, pored ostalog, zna~ilo ugroàvanje suverenih prava republika. Tim prije, jer je naoruànje i municija bilo vlasni{tvo republika i autonomnih pokrajina, a ne JNA. General Kadijevi} je taj postupak pravdao tvrdnjom da je oru`je isklju~ivo u nadle`nosti vojske, a ne republika, koje na to, po njemu, nisu imale pravo. Republike je umirivao da postoji mogu}nost da se oru`je vrati, ako osiguraju “dobre uslove zaštite”.288 Provo|enje odluke o oduzimanju oru`ja od Teritorijalne odbrane (maja 1990.) izazvalo je ozbiljnu sumnju u njen pravi smisao i cilj, i to ne samo kod republi~kih rukovodstava i {tabova Teritorijalne odbrane, ve} i kod ve}ine objektivnih i nepristrasnih ljudi, uklju~uju}i i najve}i broj starje{ina JNA. Oru`je nije oduzeto Teritorijalnoj odbrani Srbije i Crne Gore, osim u op{tinama sa ve}inskim muslimanskim stanovni{tvom (kao, na primjer, u Plavu). Ta je odluka najvi{e pogodila Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, a nije oduzet ni dio oru`ja

287 D. Marijan, nav. dj., str. 293. Jovi} u svom dnevniku za 21. maj 1990, pored ostalog, navodi da je Predsjedni{tvo SFRJ donijelo odluku “da se svim republi~kim teritorijalnim odbranama oduzme oru`je i stavi pod kontrolu JNA” (B. Jovi}, nav. dj., str. 146). To nije ta~no, jer takvu odluku Predsjedni{tvo SFRJ nikada nije donijelo, {to potvr|uje i sam Jovi}. Naime, on u svom dnevniku za 17. maj, govore}i o preduzimanju mjera “da se u Sloveniji i Hrvatskoj oduzme oru`je iz civilnih magacina TO i da se prenese u vojne magacine”, decidno navodi da je razoruànje TO Slovenije i Hrvatske formalno uradio na~elnik General{taba, general Adì}, a “fakti~ki po na{em nalogu”, tj. nalogu rukovodstva Velikosrpskog pokreta (Isto). Raif Dizdarevi} tvrdi da je Predsjedni{tvo SFRJ 23. maja 1990, dakle naknadno, donijelo odluku “da se oru|e i oru`je TO izuzima iz teritorijalne odbrane, radi bolje za{tite i ~uvanja i prebacuje u vojne magacine” (R. Dizdarevi}, OD SMRTI TITA DO SMRTI JUGOSLAVIJE, str. 413; Isti, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 151). To isto tvrde i Anton Lukeì} (A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 77) i Hasan Efendi} (H. Efendi}, nav. dj., str. 102). Rasploìvi izvori ukazuju da takvu odluku nije donijelo Predsjedni{tvo SFRJ, ve} rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, a formalno general Adì}, na~elnik General{taba — 14. maja 1990. 288 B. Jovi}, nav. dj., str. 147. 126

(1/3) teritorijalne odbrane Slovenije i mnogim jedinicama teritorijalne odbrane zapadne Hercegovine.289 U provo|enju te mjere do{lo je do jedne ne samo indikativne, ve} i zabrinjavaju}e pojave, odnosno do razli~itog odnosa prema jedinicama TO u republikama, pa i primjene etni~kog kao osnovnog kriterijuma u njenoj realizaciji. Praksa je pokazala da je oru`je oduzimano samo od nesrpskih jedinica Teritorijalne odbrane (Kosovo, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina), {to je izazvalo proteste, ozbiljan otpor, pa i oruàno suprotstavljanje. Pored toga, neke su jedinice Teritorijalne odbrane u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, srpskog sastava, dobijale u toku provo|enja te mjere i dodatne koli~ine naoruànja, kao i to da je velika koli~ina oru`ja i vojne opreme podijeljena i onim gra|anima srpske nacionalnosti koji i nisu bili vojni obveznici. To je oru`je, zajedno sa onim {to je JNA planski ostavljala prilikom povla~enja iz nekih republika, posluìlo ne samo za formiranje vojski novoformiranih srpskih kolaboracionisti~kih paradràva (Republike Srpske Krajine i Republike Srpske), ve} i brojnih srpskih paravojnih oruànih formacija.290 Oduzimanje oru`ja Teritorijalne odbrane istovremeno su pratile organizacijsko-formacijske promjene u 1. i 5. vojnoj, te Vojnopomorskoj 289 I. Radakovi}, str. 33. Srbija i Crna Gora su, u vrijeme kada je vojno rukovodstvo razoruàvalo Teritorijalnu odbranu Bosne i Hercegovine, vr{ilo ubrzanu modernizaciju cjelokupnog e{alona Teritorijalne odbrane i milicije, pri ~emu je posebna pa`nja usmjerena u nabavci haubica i dalekometne artiljerije (H. Efendi}, nav. dj., str. 101). JNA je, navodi D. Marijan, 23. maja 1990, nekoliko dana prije nego je HDZ preuzela vlast u Republici Hrvatskoj, oduzela oru`je Teritorijalne odbrane Hrvatske i “pohranila” ga u svoja skladi{ta (D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 292). Razoruànje republi~kih teritorijalnih odbrana (izvedeno svuda osim u Srbiji i Crnoj Gori) se, po generalu Radakovi}u, moè smatrati ~istim vojnim udarom. “JNA, kao okosnica i dio oruànih snaga SFRJ, razoruàva drugu ravnopravnu komponentu! Da li se to moè nazvati i pripremom za otvorenu vojnu akciju na dvije republike? Svakako da moè”, tvrdi Radakovi}. Razoruànje TO Slovenije je samo djelimi~no uspjelo u toj republici (I. Dolni~ar, ZAÊTNICI RATNE TRAGEDIJE, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 269). Naime, u Sloveniji je po I. Veselinovi}u, oduzeto oko 70 odsto naoruànja TO, dok je u Srbiji ostavljeno u skladi{tima TO, uklju~uju}i i Vojvodinu (I. Veselinovi}, JNA U MINULOM RATU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 233). 290 I. Radakovi}, nav. dj., str. 33-34. 127

oblasti. U 1. vojnoj oblasti 10. motorizovana brigada u Mostaru prevedena je iz "B" u "A" klasifikaciju, u kojem je najzna~ajniji ~in bila ugradnja oklopnog i mehanizovanog bataljona u njen sastav po "A" klasifikaciji.291 U Banja Luci je 329. oklopna brigada preformirana iz "B" u "A" klasifikaciju, s tim što su u njen sastav ugra|eni Oklopni i Mehanizovani bataljon (Oklopni je smješten u Benkovcu, a Mehanizovani u Kninu).292 Najve}e promjene izvršene su u 5. vojnoj oblasti. Krajem juna 1990. ukinuta je 6. proleterska pješadijska divizija, kao i Komanda odbrane grada Zagreba. Šire podru~je Zagreba s Kordunom i Banijom ušlo je u sastav novoformiranog 10. korpusa. Ustrojavanje 10. korpusa sa sjedištem u Zagrebu bilo je "izvan redovnih aktivnosti u organizacijsko-formacijskim promjenama po planu "JEDINSTVO - 2 i 3". Novoformiranom korpusu pridodane su iz sastava 32. korpusa 140. motorizirana brigada "A" klasifikacije. Iz "B" u "A" klasifikaciju prevedena je i 4. oklopna brigada locirana u Jastrebarskom i Karlovcu te podre|ena zapovjedništvu 10. korpusa. Stvaranjem 10. korpusa razdijeljena je JNA od Teritorijalne odbrane grada Zagreba. U 32. korpusu, 265. mehanizirana brigada iz Bjelovara i Koprivnice prevedena iz "B" u "A" klasifikaciju. U 13. korpusu 13. proleterska motorizirana brigada u Ilirskoj Bistrici i Rijeci je prevedena iz "B" u "A" klasifikaciju. Promjene su bile i u Sloveniji, gdje je u 14. korpusu 1. oklopna brigada u Vrhniki, tako|e, prevedena iz "B" u "A" klasifikaciju. S tim je promjenama u preustrojenim jedinicama znatno poja~ana vatrena i udarna mo}, a pove}ana im je pokretljivost izvan komunikacija. Iz "B" u "A" klasifikaciju prevedene su i pri{tabske jedinice Komande 5. vojne oblasti, 580. mješovita protuoklopna artiljerijska brigada u Virovitici i Krièvcima.293 291 D. Marijan, nav. dj., str. 293, nap. 19; D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ..., str. 361, nap. 52. Jedinice “A” klasifikacije imale su od 60 do 100%, “B” od 15 — 60% i “R” do 15% popunjenosti po ratnoj organizaciji i formaciji jedinica. Jedinice “A” klasifikacije su imale kadrovsku osnovu od vojnika na redovnom sluènju vojnog roka. Takve su jedinice, po jugoslovenskoj doktrini upotrebe i planovima mobilizacijskog razvoja, vrlo brzo postizale ratnu formaciju i bile su spremne za brzu upotrebu (Isto). 292 Isti, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 293. 293 Isto, str. 293-294. Ve}ina navedenih jedinica je, prema istraìvanjima D. Marijana, “do izbijanja otvorenog sukoba u ljeto 1991. djelovala na stvaranju onog što je promid`ba JNA zvala ‘tampon zonama’, dok je stvarno bilo rije~ o spre~avanju rada legalnih tijela Ministarstva unutarnjih poslova Republike Hrvatske” (Isto, str. 294). 128

Vojno rukovodstvo je, s preklasifikacijom u “A” jedinice u 5. vojnoj oblasti nastojalo prevazi}i nedostatak u ljudstvu na podru~jima gdje su Hrvati bili u ve}ini, oslanjaju}i se na regrute iz drugih dijelova Jugoslavije. Insistiranje na oklopnim i mehanizovanim sastavima je bilo sasvim logi~no, jer su u opremljeni sredstvima ratne tehnike, koja je u pogledu rukovanja bila zahtjevna, a u borbenom pogledu najdjelotvornija.294 Iako Borisav Jovi} u svom dnevniku od 17. maja ne spominje mjere da se i u Bosni i Hercegovini, kao u Sloveniji i Hrvatskoj, “oduzme oru`je iz civilnih magacina TO i da se prenese u vojne magacine”,“predislociranje naoruànja i municije” Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine izvr{eno je, na osnovu (formalno) nare|enja na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, Str. pov. broj 19-1 (od 14. maja 1990.), od 18. do 23. maja 1990, osim za regiju Biha} i Banjaluka, gdje je zavr{eno 13. juna 1990.295 Ta se akcija “odnosila na naoruànje i municiju Teritorijalne odbrane, a za ostale subjekte prema èlji i izri~itom zahtjevu”, pri ~emu je izostavljeno naoruànje i municija ratnih jedinica Teritorijalne odbrane koje su formirale radne organizacije.296

294 Isto, str. 294. S tim u vezi, D. Marijan navodi da je oslonac na takve jedinice bio u skladu sa povoljnim u~incima koje su imali na Kosovu po~etkom i krajem osamdesetih godina (Isto). Govore}i o tome, on citira B. Jovi}a, kome je 8. juna 1990. general Kadijevi} rekao: “da su doneli odluku o formiranju posebnih motorizovanih korpusa /tijela — prim. S. ^./ u regionima Zagreba, Knina, Banjaluke i Hercegovine, koji }e biti sposobni, po potrebi, da budu u funkciji kao na Kosovu” (B. Jovi}, nav. dj., str. 152; D. Marijan, nav. dj., str. 294, nap. 22). 295 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, DT 06/1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. — Predsjedni{tvu SR BiH, Informacija o akciji sigurnijeg obezbje|enja naoruànja i municije TO SR BiH. Obavje{tavaju}i o tome Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine, general-pukovnik Milo{ Baj~eti}, komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, izme|u ostalog, navodi: “Cilj preduzetih mjera od OS /oruànih snaga — prim. S. ^./ jeste obezbje|enje boljeg i uslovnijeg skladi{tenja /naoruànja i vojne opreme Oruànih snaga — prim. S. ^./, kao i bezbjednijeg ~uvanja” (Isto). JNA je, tvrdi general Ilija Radakovi}, “~uvala” naoruànje i vojnu opremu Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine za oko 130.000-150.000 vojnika (I. Radakovi}, nav. dj., str. 127). 296 Isto. 129

Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine razoruàna je u prolje}e 1990, prije vi{estrana~kih izbora i bez vidljivog protivljenja, pri ~emu je prihva}eno obrazloènje da }e njeno naoruànje biti bolje ~uvano u skladi{tima JNA (predsjednik Predsjedni{tva bio je Obrad Piljak, komandant Teritorijalne odbrane Milo{ Baj~eti}, a republi~ki sekretar za narodnu odbranu Muharem Fetahagi}).297 Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je do 16. maja 1990. ~uvala — skladi{tila naoruànje i vojnu opremu na 653 mjesta,298 {to je zavisilo od sticaja okolnosti i potreba razvoja TO. Situacija je bila vrlo razli~ita po okruzima tako da se naoruànje i vojna oprema ~uvala u okruzima: Doboj - 20, Tuzla -128, Banjaluka -134, Biha} 32, Sarajevo -14, Gradski {tab TO Sarajevo-117, Livno -19, Zenica 31, Gora`de -22 i Mostar -136 mjesta.299 Na tim mjestima, van lokacija JNA (uslovno nazvanim skladi{tima), u kasama, kontejnerima, podrumima, pomo}nim prostorijama, skloni{tima, itd, u vlasni{tvu radnih organizacija, Sekretarijata za unutra{nje poslove, {kola, dru{tveno-politi~kih organizacija i dru{tveno-politi~kih zajednica, kao i u kombinovanim objektima {tabova Teritorijalne odbrane, ~uvano je 165.860 cijevi razli~itog naoruànja i 58.894.000 komada municije raznog kalibra do 14,5 mm.300 Skladi{ni prostor u kome je ~uvano naoruànje i vojna oprema Teritorijalne odbrane sa aspekta smje{taja i uslovnosti ~uvanja, po

297 Teritorijalna odbrana SR Bosne i Hercegovine je, po ocjeni S. Poto~ara, prilikom akcije razoruàvanja, odmah pokleknula — predala je oru`je {utke i ni{ta nije uradila da nadomjesti propu{teno, {to je veoma uspje{no u~inila Slovenija, sa manevarskom strukturom narodne za{tite (S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 110). 298 AIIZ, inv. br. 2-917. Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj DT 06/1, 13. septembar 1990. — Predsjedni{tvu SR BiH. Broj objekata koje je tada koristila Teritorijalna odbrana bio je ve}i za 50 u vlasni{tvu JNA, a koje je koristilo 90 op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane za smje{taj municije preko 14,5 mm. 299 Isto. 300 Isto. Ta ukupna koli~ina naoruànja i municije Teritorijalne odbrane je do 16. maja 1990. bila van objekata JNA, i kasnije je bila jo{ ve}a. 130

ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, nije zadovoljavao. Ukupno je Teritorijalna odbrana izgradila ili adaptirala svega 156 objekata-magacina u kome se moglo uslovno ~uvati naoruànje i vojna oprema. Pored tog prostora uslovan je bio i skladi{ni prostor JNA koji je koristila Teritorijalna odbrana pod zakup (50 magacina) i sa izuzecima dio prostora radnih organizacija. Me|utim, preko 50% kori{tenog skladi{nog prostora je bilo neuslovno sa aspekta smje{taja, a skoro 30% djelimi~no uslovno.301

301 Isto. Naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine je “~uvano” (1991.) u sljede}im skladi{tima JNA : 1) Okrug Banja Luka: Skladi{te “Trn” Banja Luka (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Banja Luka); Kasarna “Mali logor” Banja Luka (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Banja Luka); “Kr~marice” - Banja Luka (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane Bosanska Gradi{ka i Banja Luka — samo municija); Kasarna “Kozara” Banja Luka (op{tinski {tabovi: Srbac, êlinac, Kotor Varo{, Lakta{i, Prnjavor i Skender Vakuf); “Palan~i{te” Prijedor (op{tinski {tabovi: Bosanska Dubica, Bosanski Novi, Prijedor — u kasarni naoruànje - i Sanski Most); “Stara Kula” - Mrkonji} Grad (op{tinski {tabovi: Mrkonji} Grad, Klju~ i [ipovo) i skladi{te Jajce (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Jajce); 2) Okrug Biha}: Kasarna “Grme~” — Biha} (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Biha} i Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Biha}); “Golubi}” — Knin (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane Bosansko Grahovo i Titov Drvar); “Svodna” — Bosanski Novi (op{tinski {tabovi Bosanska Krupa, Cazin i Velika Kladu{a); “Ripa~” (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac); 3) Okrug Doboj: “Rabi}” — Derventa (op{tinski {tabovi: Bosanski Brod, Bosanski [amac, Derventa, Modri~a i Odàk); “Bare” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Doboj); “Donje [evarlije” — Doboj (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Doboj); “Gornje [evarlije” — Doboj (op{tinski {tabovi: Maglaj, Tesli} i Te{anj); 4) Okrug Gora`de: Skladi{te “Ustikolina” — Fo~a (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: âjni~e, Fo~a i Gora`de, te Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane); Kasarna “Kalinovik” — Kalinovik (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Kalinovik); Skladi{te “Rudo” — Rudo (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Rudo) i Skladi{te “Vi{egrad” — Vi{egrad (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vi{egrad); 5) Okrug Livno: Skladi{te “Doljani” — Donji Vakuf (Okru`ni {tab Livno i op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Livno, Duvno, Glamo~ i Kupres); 6) Okrug Mostar: Skladi{te “Duì” — Trebinje (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Bile}a, Ljubinje i Trebinje); “Tasov~i}i” - âpljina (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: âpljina i Neum); “Gabela” - âpljina (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: îtluk, Ljubu{ki, Neum, Nevesinje, Posu{je, Stolac i Bile}a); “Ba~evi}i” — Mostar (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Gacko, Grude i Li{tica); “Ljuta” — Konjic (op{tinski 131

Poslije preduzetih mjera najve}i dio naoruànja i municije prikupljeno je na 48 lokacija JNA. Na tim je lokacijama 20 op{tinskih {tabovi Teritorijalne odbrane: Jablanica, Konjic i Prozor); “Jasenice” — Mostar (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Mostar i Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Mostar); “Ju`ni logor” — Mostar (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Mostar — naoruànje); 7) Okrug Sarajevo: Skladi{te “Semizovac” — Semizovac (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo); “Ilija{“ — Ilija{ (op{tinski {tabovi: Breza, Fojnica, Kre{evo i Vare{); Kasarna “Han Pijesak” — Han Pijesak (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Han Pijesak); Kasarna “Kiseljak” — Kiseljak (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Kiseljak); “Koran” — Pale (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Olovo i Sokolac); Kasarna Visoko (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Visoko); “Vi{egrad” — Vi{egrad (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vi{egrad); 8) Okrug Tuzla: Skladi{te “Ljuba~e” (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Banovi}i, Kalesija, Kladanj i @ivinice); Kasarna “Bijeljina” — Bijeljina (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Bijeljina i Ugljevik); “Kozlovac” — Tuzla (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Bratunac, Lukavac, Srebrenica, Srebrenik, [ekovi}i, Tuzla i Zvornik); “Krep{i}” — Br~ko (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Br~ko, Grada~ac, Lopare i Ora{je); “Donje [evarlije” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Gra~anica); “Gornje [evarlije” — Doboj (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane — Lukavac — municija); Kasarna “Husinska buna” — Tuzla (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vlasenica); “Mali Zvornik” — Zvornik (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zvornik); Kasarna “Han Pijesak” — Han Pijesak (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zvornik); 9) Okrug Zenica: Skladi{te “Doljani” — Donji Vakuf (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Bugojno, Donji Vakuf i Gornji Vakuf); “Kaonik” — Busova~a (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Busova~a); “Ilija{“ — Ilija{ (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Kakanj); Kasarna “Travnik” — Travnik (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane Novi Travnik i Vitez); “Slimena” — Travnik (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Travnik, Zavidovi}i i @ep~e); Kasarna “Josip Jovanovi}” — Zenica (Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Zenica i Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Zenica); 10) Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo: Skladi{te “Faleti}i” — Sarajevo (Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane i op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Centar, Stari Grad i Novi Grad); “Hadì}i” — Hadì}i (Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo i op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Hadì}i i Ilidà); “Ilija{“ — Ilija{ (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Ilija{); “Toplik” — Lukavica (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Novo Sarajevo); “Krupanjska Rijeka” — Pazari} (op{tinski {tabovi Teritorijalne odbrane: Novo Sarajevo, Trnovo i Vogo{}a); “Koran” — Pale (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Pale) i “Semizovac” — Semizovac (Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Vogo{}a) — AIIZ, inv. br. 2-2512, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Okruga Banja Luka; Isto, inv. br. 2-2513, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova teritorijalne odbrane Okruga Biha} i Okruga Doboj; Isto, inv. br. 2-2514, PREGLED skladi{ta JNA u kojima 132

{tabova i Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane imalo 32 magacina u vlasni{tvu Teritorijalne odbrane, gdje se status nije mijenjao. Na lokacije JNA 45 op{tinskih {tabova teritorijalne odbrane, svi okru`ni {tabovi teritorijalne odbrane i Republi~ki {tab teritorijalne odbrane predislociralo je kompletno naoruànje i municiju. Me|utim, u 64 op{tinska {taba teritorijalne odbrane koji su razvijali 452 ratne jedinice i 120 {tabova teritorijalne odbrane, ~uvano je van lokacija JNA 20.789 cijevi i 2.476.338 komada metaka i ostalog ubojnog materijala na 442 mjesta — magacina i {taba Teritorijalne odbrane. Ta su sredstva pripadala ratnim jedinicama Teritorijalne odbrane koje su razvijale radne organizacije ja~ine od odjeljenja do partizanske brigade, a {tabovi Teritorijalne odbrane zadràli su dio naoruànja koje je sluìlo za samoza{titu lica i {tabova teritorijalne odbrane.302 Problem obezbje|enja, osim objekata JNA, bio je jo{ teì i nesigurniji. U Teritorijalnoj odbrani SR Bosne i Hercegovine desile su se prije 1987. dvije provalne kra|e i devet kra|a iz magacina, radnih organizacija i {kolskih centara. Ukradeno je 13 pu{aka, od kojih 7 do 13. septembra 1990. nije prona|eno (5 pu{aka iz [kolskog centra Breza i 2 iz organa pozadine Mostar), i jedna koli~ina municije. I dalje su uslovi obezbje|enja bili nedovoljni i nepotpuni, pri ~emu “mogu}nost kontrole mala, a snage za intervencije ograni~enih mogu}nosti”.303 U cjelokupnom sistemu bilo je nedostataka u ~uvanju naoruànja i vojne opreme Teritorijalne odbrane, jer se obezbje|enje svodilo na se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Oruga Gora`de i Okruga Livno; Isto, inv. br. 2-2515, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Oruga Mostar; Isto, inv. br. 2-2516, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Oruga Tuzla; Isto, inv. br. 2-2517, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Gr[TO /Gradski {tab Teritorijalne odbrane Sarajevo — prim. S. ^./; Isto, inv. br. 2-2518, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija RJ /ratnih jedinica — prim. S. ^./ Teritorijalne odbrane Okruga Zenica; Isto, inv. br. 2-2519, PREGLED skladi{ta JNA u kojima se ~uva naoruànje i municija {tabova Teritorijalne odbrane Okruga Sarajevo. 302 Isto. Time problem smje{taja nije bio cjelovito rije{en. U prvoj polovini septembra 1990. u toku je bio proces vra}anja vi{kova dobijenih iz JNA. Do tada je vra}eno preko 70.000 cijevi, a kasnije je vra}eno jo{ 34.000 cijevi. 303 Isto. 133

portira, ~uvara, deùrnog milicionara i periodi~nog obilaska. Samo su radne organizacije namjenske proizvodnje i neke ve}e radne organizacije imale obezbje|enje koje je zadovoljavalo.304 Nijedan objekat nije imao propisno obezbje|enje po Pravilu slu`be Oruànih snaga. Samo je u 20 garnizona postojala mogu}nost intervencije jedinica JNA. Tehni~koj za{titi je bila posve}ena pa`nja, ali zbog nedostaka finansijskih sredstava samo je 60 magacina Teritorijalne odbrane i radnih organizacija bilo za{ti}eno, {to je bilo ispod 10% od broja magacina.305 Republi~ki sekretarijat za narodnu odbranu je, polaze}i od svojih nadle`nosti utvr|enih zakonom i drugim propisima, sagledavao stanje nabavljenog naoruànja, municije i druge vojne opreme za potrebe Izvr{nog vije}a Skup{tine SR Bosne i Hercegovine, republi~kih organa i upravnih organizacija, kao i za odgovaraju}e op{tinske dràvne organe za njihov rad u ratu. Podaci su prikupljeni na osnovu odgovaraju}ih izvje{taja dobijenih od stru~nih slu`bi za poslove ONO u tim organima i organizacijama. Na sli~an su na~in i organi dru{tveno politi~kih organizacija Republike, Skup{tine SR

304 Isto. 305 Isto. Imaju}i u vidu da je Teritorijalna odbrana komponenta Oruànih snaga, da oru`je mora imati jedinstven tretman, da svi {tabovi Teritorijalne odbrane moraju ostaviti dio naoruànja (pi{tolje i pu{ke) za za{titu lica, dokumenata, ratnih zastava, planova i objekata Teritorijalne odbrane, u radnim organizacijama je do 13. septembra 1990. ipak je ostalo mnogo oru`ja i municije koje se, uglavnom, ~uvalo pod lo{ijim uslovima nego ona koja su bila u magacinima {tabova Teritorijalne odbrane. Polaze}i od toga, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je 13. septembra 1990. Predsjedni{tvu SR BiH predloìo sljede}e mjere : “1. Sve preostalo naoruànje i municiju, kad JNA obezbijedi uslove ~uvanja, prikupiti i time obazbijediti jedinstveno ~uvanje i smje{taj za TO. Posebnim kriterijumom komandanta TO SRBiH regulisati koliko naoruànja i municije ostaviti [TO /{tabovi Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ za obezbje|enje planova i objekata TO. 2. Prikupiti podatke i stavove RO /radne organizacije — prim. S. ^./ i izvr{nih organa DPZ /dru{tveno-politi~ke zajednice — prim. S. ^./ i do kraja 1990. godine rije{iti problem NVO /naoruànje i vojna oprema — prim. S. ^./ rasformiranih ratnih jedinica u RO i vi{kova nastalih smanjenjem ovih jedinica. Predlaèmo da se ovi vi{kovi iz RO predaju [TO bez nakande” (Isto). 134

Bosne i Hercegovine i Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine donijeli odgovaraju}e zaklju~ke. Nabavljeno je nekoliko hiljada cijevi i ne{to municije, {to se vidi iz slijede}ih podataka : - za potrebe republi~kih organa nabavljeno je 1 pu{komitraljez, 5 pu{aka 7,9 mm, 77 poluautomatskih pu{aka, 210 automatskih pu{aka, 5 automata i 765 pi{tolja; - za potrebe okru`nih organa 105 pi{tolja i - za potrebe op{tinskih organa: 592 pu{ke 7,9 mm, 281 poluautomatskih pu{aka, 419 automatskih pu{aka i 4283 pi{tolja.306 Nabavljanje naoruànja, municije i druge opreme za potrebe organa dru{tveno politi~kih organizacija Republike i op{tina vr{eno je po posebnom postupku i Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane do 13. septembra 1990. nisu bile poznate koli~ine istog, a tako|e ni na~in njihovog ~uvanja.307 Li~no naoruànje i dva borbena kompleta municije za funkcionere ~uvano je kod njih u odgovaraju}im metalnim kasama, a za sve ostale radnike na ratnom rasporedu kod rukovaoca u slu`benim prostorijama. Izuzetak je bio {to su automatske pu{ke, ru~ni baca~i, signalni pi{tolji za potrebe republi~kih organa ~uvani zajedni~ki kod Slu`be za zajedni~ke poslove republi~kih organa uprave, {to je predstavljalo ozbiljan problem i nije bilo u skladu sa propisanim kriterijima.308 Naoruànje i druga vojna oprema za potrebe op{tinskih dràvnih organa u ve}ini slu~ajeva je ~uvana na propisan na~in u skladi{tima Teritorijalne odbrane.309 306 Isto. 307 Isto. 308 Isto. 309 Isto. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, i “pored svih nastojanja”, do 13. septembra 1991. nije mogao ostvariti cjelovit uvid u stanje za{tite i ~uvanja nabavljenog naoruànja za potrebe organa dru{tveno-politi~kih organizacija, pri ~emu se nije isklju~ivala “mogu}nost povreda propisanih kriterija za njihovo ~uvanje”. S obzirom na “ispoljenu problematiku u vezi sa uslovima ~uvanja naoruànja i druge vojne opreme”, Republi~ki {tab je tada Predsjedni{tvu SR BiH predloìo sljede}e mjere : 135

Nakon {to je u toku 1989. u organima za unutra{nje poslove u SR Bosni i Hercegovini izvr{ena reorganizacija i smanjen ukupan broj rezervnog sastava milicije, do{lo je do znatnog pobolj{anja opremljenosti pripadnika MUP-a naoruànjem i drugim materijalnotehni~kim sredstvima. Tako je 13. septembra 1990. ukupan rezervni sastav milicije bio opremljen sa 26.439 automatskih pu{aka, 9.386 poluautomatskih pu{aka, 2.980 pu{komitraljeza, 119 snajperskih pu{aka, 205 ru~nih baca~a sa odgovaraju}im borbenim kompletima municije, 12.682 pi{tolja i 113 automatskih pi{tolja sa borbenim kompletima municije, te 20.618 ru~nih bombi, 5.205 tromblonskih mina, kao i 1.919 mina za ru~ni baca~.310 U odnosu na ukupan broj rezervnih sastava milicije, u skladu sa odredbama Normi utro{ka i nepovratnih gubitaka sredstava, naoruànja i vojne opreme za prvih 90 dana rata, planirana je i obezbije|ena rezerva od 2.600 komada poluautomatskih pu{aka, 1.600 ru~nih bombi, 300 tromblonskih mina i 200 mina za ru~ni baca~. Organima za unutra{nje poslove, u odnosu na ukupan broj sistematizovanih radnih mjesta po ratnoj organizaciji, tada je nedostajalo 22.066 pi{tolja sa borbenim kompletima municije.311 Organi za unutra{nje poslove su, pored iskazane rezerve, tada raspolagali sljede}om koli~inom vi{ka naoruànja i minsko-eksplozivnih “1. Naoruànje nabavljeno za potrebe organa na nivou Republike izuzeti i smjestit u vojno skladi{te Hadì}i, a za potrebe okru`nih organa u magacine ratne rezerve okru`nih {tabova TO. 2. Da se naoruànje, municija i druga vojna oprema nabavlja za potrebe organa DPO Republike izuzme i prenese u R[TO, a od organa DPO organa i op{tina, okru`nim, odnosno op{tinskim [TO. Primopredaju izvr{iti na osnovu uredne dokumentacije, o ~emu sa~initi poseban zapisnik. 3. Da se zaduì odgovaraju}i rukovaoc u slu`bi za zajedni~ke poslove republi~kih organa uprave radi ustrojavanja aùrne evidencije i ~uvanja naoruànja, municije i opreme datog na ~uvanje u vojni magacin Hadì}i. 4. Zaduùju se odgovaraju}i op{tinski organi koji do sada nisu obezbijedili uslove za propisno ~uvanje naoruànja, municije i druge opreme da to u~ine na sli~an na~in kao i {to se predlaè za republi~ke organe. 5. S obzirom da je bilo prakse davanja na poklon ili zaduènog naoruànja prilikom prelaska na drugu du`nost, odnosno prilikom odlaska funkcionera u penziju, {to nije u skladu sa propisima, potrebno je to naoruànje povu}i, evidentirati i dati na ~uvanje slu`bi za zajedni~ke poslove” (Isto). 310 Isto. 311 Isto. 136

sredstava: 2.821 poluautomatskih pu{aka M-59/66 7,62 mm, 43 ru~na baca~a M-57, 8 snajperskih pu{aka M-76 7,9 mm i poluautomatskih pu{aka 7,62 mm, 5.631 ru~nu bombu, 2.819 tromblonskih mina (kumulativnih i trenutnih), 483 mina za ru~ni baca~, 5.098 pu{aka M-48 7,9 mm, 1.114 automata M56 M49/57 7,62 mm, 539 pu{komitraljeza M-53 7,9 mm i 14 snajpera M-69 7,9 mm.312 Naoruànje i municija rezervnog sastava milicije se, uglavnom, ~uvalo u vlastitim magacinskim prostorijama, prostorijama teritorijalne odbrane ili JNA i bilo je obezbije|eno na odgovaraju}i na~in. U saradnji sa nadle`nim vojnim ustanovama, organi za unutra{nje poslove su redovno obezbje|ivali vr{enje neophodnih kontrolno-tehni~kih pregleda naoruànja i municije. Kroz sagledavanje informacija o izvr{enim pregledima, ~ija je izrada u prvoj polovini septembra bila u toku, ostvarivan je uvid u stanje naoruànja i druge opreme, te preduzimane potrebne mjere na otklanjanju uo~enih slabosti i unapre|enju stanja uskladi{tenosti i obezbje|enja naoruànja i drugih materijalnotehni~kih sredstava.313 Republi~ki sekretarijat za unutra{nje poslove je, na osnovu prijedloga Koordinacionog odbora SR Bosne i Hercegovine od 26. oktobra 1976. iz uvoza za potrebe op{tinskih komiteta Saveza komunista obezbijedio 4.367 komada automata Hekler Koh MP5 A3 9 mm i 873.400 komada metaka kalibra 9 mm.314 Pored toga, taj je Sekretarijat, na osnovu zahtjeva pojedinih republi~kih institucija i subjekata, uz naknadu, isporu~io 90 komada automata Hekler Koh MP5 A3 9 mm i 18.000 komada metaka 9 mm/d i to: Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine 8 komada, Izvr{nom vije}u SR Bosne i Hercegovine 35 komada, CK Bosne i Hercegovine 19 komada, Skup{tini SR Bosne i Hercegovine 10 komada, RK SSRN 6 komada, Republi~kom vije}u SS 6 komada, SUBNOR-a Bosne i

312 Isto. 313 Isto. 314 Isto. Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je kasnije uspio da JNA zamijeni automate 9 mm Hekler Koh sa automatskim pu{kama 7,62 mm (2.157 komada). 137

Hercegovine 1 komad, RK SSO Bosne i Hercegovine 1 komad i RO PTT Sarajevo 4 komada.315 Prema prikupljenim podacima Republi~kog sekretarijata za unutra{nje poslove u SR Bosni i Hercegovini je 31. decembra 1989. bilo ukupno registrovano 342.131 komada vatrenog i vazdu{nog oru`ja i to: 312.488 komada kod fizi~kih lica, 19.403 kod organa, organizacija i preduze}a i 10.240 komada kod strelja~kih organizacija. S tim u vezi, potrebno je ista}i da od 312.488 komada oru`ja koliko je registrovano kod fizi~kih lica 126.088 je ~inilo lova~ko oru`je, a 171.038 pi{tolji i revolveri.316 U toku 1989. stanicama javne bezbjednosti u Republici fizi~ka lica su podnijela 58.639 zahtjeva za izdavanje odobrenja za nabavku oru`ja, organi, organizacije i preduze}a 361 zahtjev i strelja~ke organizacije 135 zahtjeva. Rje{avaju}i te zahtjeve, stanice javne bezbjednosti izdale su rje{enja kojima je odobrena nabavka oru`ja fizi~kim licima 25.883 komada, organima, organizacijama i zajednicama 348 komada i strelja~kim organizacijama 135 komada.317 Pored Teritorijalne odbrane, Sekretarijata za unutra{nje poslove — milicije i Sekretarijata za narodnu odbranu, postojali su i drugi subjekti ONO i DSZ koji su raspolagali sa naoruànjem i municijom. Imaju}i to u vidu, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane se obratio rukovodstvima organizacija za koje je utvrdio da su do 1976. nabavljali i kod SUP-a evidentirali naoruànje. Republi~ki SUP je utvrdio da su postojale nepravilnosti u odnosu i kori{tenju naoruànja, te do 13. septembra 1990. nije mogao pruìti ta~ne podatke o stvarnom stanju. Zbog toga se Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane obratio predsjedni{tvima Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine, Socijalisti~kog saveza radnog naroda, Saveza socijalisti~ke omladine, Strelja~kog saveza, Saveza lova~kih dru{tava, Smu~arskog saveza, Planinarskog saveza i Vije}a samostalnih sindikata. Do 10. septembra 1990. samo su 4 DPO-DO dostavili podatke i to nepotpune.318 315 Isto. 316 Isto. 317 Isto. Broj zahtjeva za izdavanje odobrenja za nabavljanje oru`ja u 1990. godini znatno je bio pove}an u odnosu na 1989. godinu. 318 Isto. 138

Preuzimanje naoruànja i municije od Teritorijalne odbrane ”na ~uvanje u organizaciji JNA” je “uspje{no” realizovano do 17. jula 1990. u svim op{tinskim {tabovima. U nekim je dru{tveno-politi~kim zajednicama bilo nepovoljnog reagovanja, pa i slanja telegrama Skup{tini i Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine i komandantu Teritorijalne odbrane (Li{tica, Ljubu{ki), kao i organizovanog suprostavljanja takvoj odluci (miting u Posu{ju u organizaciji Inicijativnog odbora HDZ-a u tom mjestu). Bilo je zamjerki i prigovora u jo{ nekim op{tinama od strane organa vlasti, pri ~emu je bio karakteristi~an slu~aj napadanja, nazivanja pogrdnim nazivima i omalovaàvanjem komandanta Op{tinskog {taba TO Posu{je i uop{te Teritorijalne odbrane.319 Preuzimanje, smje{taj i ~uvanje naoruànja i municije TO Bosne i Hercegovine vr{eno je u magacinima JNA, koji su, uglavnom, bili locirani na podru~jima sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, koje je istovremeno neposredno u~estvovalo u njihovom “obezbje|ivanju”, ili na grani~nim podru~jima prema Srbiji i Crnoj Gori.320 Pri tome su magacini, pored unutra{nje straè, osiguravani minskim poljima, {to je nezabiljeèno u miru, zatim protivavionskim topovima i protivavionskim mitraljezima. Lokalno srpsko stanovni{tvo je kori{teno za spoljno osiguranje magacina, oko kojih su na brzinu, naknadno, izgra|eni putevi za brzo i nesmetano izvla~enje naoruànja, municije i opreme, tj. podjelu mobilisanom srpskom stanovni{tvu.321 Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je, Nare|enjem Str. pov. br. 06/5-5, 28. septembra 1990. regulisao na~in i vrijeme realizacije zadataka kod svih ratnih jedinica Teritorijalne odbrane koje su podlijegale organizacijsko-formacijskim promjenama

319 AIIZ, inv. br. 2-2420, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Tritorijalne odbrane, Str. pov. br. 04/1157-2, 18. juli 1990. — Okru`nom—Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane. 320 H. Efendi}, nav. dj., str. 104. Na takvu, po Efendi}u, zabrinjavaju}u i uznemiravaju}u praksu neke dru{tveno-politi~ke zajednice su o{tro, ali bezuspje{no reagovale. Na blage primjedbe iz politi~kog rukovodstva SR Bosne i Hercegovine, eksplicitno je, po njemu, iz Beograda odgovarano da se ne smije dozvoliti “formiranje i eventualna nacionalisti~ka zloupotreba delova TO u republi~ke vojske nekih secesionisti~kih snaga” (Isto). 321 Isto. 139

u naredenom srednjero~nom planu.322 U cilju realizacije zadataka pozadinskog obezbje|enja poslova i postupaka sa naoruànjem i drugom opremom ratnih jedinica Teritorijalne odbrane koje je trebalo rasformirati, odnosno preformirati, komandant Republi~kog {taba je 24. oktobra 1990. izdao Nare|enje, Str. pov. br. 06/1-79-123, kojim je utvr|en postupak sa naoruànjem i vojnom opremom, te drugim materijalnim sredstvima ratnih jedinica Teritorijalne odbrane kod organizacijsko-formacijskih promjena i regulisan na~in i vrijeme realizacije zadataka kod ratnih jedinica Teritorijalne odbrane, koje su podlijegale tim promjenama.323 U svim {tabovima Teritorijalne odbrane je, u skladu sa navedenim i drugim aktima, izvr{ena “preraspodjela” vi{kova naoruànja i vojne opreme, te drugih materijalnih sredstava, shodno organizacijskoformacijskim promjenama i prioritetima popune ratnih jedinica. Tako|e je izvr{eno pozadinsko obezbje|enje (popuna naoruànjem i vojnom opremom) novih ratnih jedinica u okviru 25% narastanja Teritorijalne odbrane u ratu.324 Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine je 19. oktobra 1990. donijelo novu odluku o povla~enju naoruànja i opreme u vojne magacine.325 êtiri dana kasnije (23. oktobra) Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane 322 AIIZ, inv. br. 2-2507, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-123, 24. oktobra 1990. — Okru`nom/Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo; Isto, inv. br. 2-2509, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 02/8-145-1, 22. novembar 1990. — Okru`nom/Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane Sarajevo. 323 Isto. 324 AIIZ, inv. br. 2-2520, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Doboj, Str. pov. br. 06/482-3, Doboj, 30. januara 1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo; Isto, inv. br. 2-2522, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Livno, Str. pov. br. 06/1-81-4, 20. februara 1991. — Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo; Isto, inv. br. 2-2523, Skup{tina op{tine Mostar, Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06-77-2/91, Mostar, 28. februara 1991. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Mostar; Isto, inv. br. 2-2524, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Okru`ni {tab Teritorijalne odbrane Tuzla, Str. pov. br. 06/1-189-37/90, Tuzla, 14. marta 1991. Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine Sarajevo. 325 H. Efendi}, nav. dj., str. 104. 140

je, u skladu sa navedenim zaklju~kom Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, “kao i nastalim organizacijsko-formacijskim promjenama u jedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane, a u skladu sa koncepcijom ONO i DSZ, za smanjenje Teritorijalne odbrane i bezbjedonosnog ~uvanja NVO” (naoruànja i vojne opreme — prim. S. ^.). ponovo izdao nare|enje okru`nim i Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane o prikupljanju i predaji “preostalog naoruànja u magacine JNA”. Tim je strogo povjerljivim dokumentom, koji je nosio i oznaku VOJNA TAJNA, general-potpukovnik Milo{ Baj~eti}, komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, utvrdio na~in i vrijeme izuzimanja i prikupljanja “cjelokupnog naoruànja (sem oru|a preko 12,74), municije i MES (minsko-eksplozivna sredstva — prim. S. ^.) od dru{tvenih i javnih preduze}a i ostalih subjekata ONO i DSZ”.326 326 AIIZ, inv. br. 2-918, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. 06/1-79-121, Sarajevo, 23. oktobar 1990. — Okru`nom — Gradskom {tabu Teritorijalne odbrane; H. Efendi}, nav. dj., str. 104-106. Okru`ni {tabovi TO i Gradski {tab TO su, po tom nare|enju, bili du`ni da, preko op{tinskih {tabova TO, organizovano izvr{e izuzimanje i prikupljanje cjelokupnog naoruànja, izuzev oru|a preko 12,74 mm, zatim municije i minsko-eksplozivnih sredstava do 10. novembra 1990. Op{tinski {tabovi TO su bili du`ni da prikupe “sve koli~ine naoruànja, municije i MES /minsko-eksplozivna sredstva — prim. S. ^./ u za{ti}ene objekte koji se obezbje|uju ~uvarskom slu`bom, s tim da dru{tvena preduze}a i ostali subjekti ONO i DSZ naoruànje prevezu sopstvenim transportnim sredstvima do mjesta — lokacije objekta koje odredi Op[TO. Ukoliko je naoruànje, municija i MES bezbjedno ve} smje{teno u dru{tvenim i javnim preduze}ima, {to procjeniti zajedno sa organima SUP-a, i ako je rentabilnije onda isto izuzimati direktno bez prethodnog prikupljanja”. Pri tome je Komanda 1. vojne oblasti regulisala “izuzimanje i prevoènje prikupljenog naoruànja, municije i MES Op[TO i smje{taj u magacine JNA; sa ostalim naoruànjem i municijom TO”. Primopredaju naoruànja, municije i minsko-eksplozivnih sredstava trebalo je izvr{iti “na osnovu uredne dokumentacije”, o ~emu je trebalo sa~initi zapisnik. Okru`ni {tabovi i Gradski {tab TO bio je duàn da Republi~kom {tabu SR Bosne i Hercegovine dostavi “ta~ne podatke o koli~inima i vrstama naoruànja i municije Op[TO, dru{tvenim preduze}ima i ostalim subjektima ONO i DSZ, mjestima lokacija prikupljenih TSR u objekte Op[TO i broju potrebnih motornih vozila do 10. 11. 1990. godine”. Za izvr{enje navedenog nare|enja, ~iji je rok bio 10. novembar — dan uo~i izbora u Bosni i Hercegovini, odgovorni su bili komandanti okru`nih i Gradskog {taba i Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine (Isto). 141

Komanda 1. vojne oblasti je i 31. oktobra i 5. novembra 1990, uo~i vi{estrana~kih izbora, izdavala nare|enja (strogo povjerljive prirode) o preuzimanju i “sigurnijem” smje{taju i ~uvanju naoruànja i municije dru{tvenih preduze}a i jedinica Teritorijalne odbrane.327 Na osnovu tih nare|enja Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine je izdavao naredbe o na~inu preuzimanja, prijevoza i smje{taja naoruànja i municije Teritorijalne odbrane, sa preciziranim rokovima izvr{enja.328 Devet okru`nih {tabova Teritorijalne odbrane (Sarajevo, Mostar, Zenica, Tuzla, Doboj, Livno, Biha}, Gora`de i Banja Luka) i Gradski {tab TO Sarajevo su do 13. novembra 1990. predali 17.460 cijevi naoruànja329 i 2.230.949 metaka i drugog ubojnog materijala (municije).330 Navedeno naoruànje i municija je smje{teno u objekte

327 AIIZ, inv. br. 2-917/5, /Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane/, Preuzimanje naoruànja i municije od DT [TO. 328 Isto. 329 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79, Sarajevo, 13. septembar 1990. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine; Isto, inv. br. 2-919, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-125, Sarajevo, 13. novembar 1991. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. Do 13. novembra je predata sljede}a koli~ina tehni~ko-materijalnih sredstava: 2.243 pi{tolja 7,62, 7,65 i 9 mm; 302 automata 7,62 i 9 mm; 5.324 PAP 7,62 mm; 5.068 AP 7,62 mm; 171 PAP “Snajper” 7,9 mm; 2.591 pu{ke 7,9 M-48; 14 pu{aka i karabina lova~kih; 511 ? M-57; 16 minobaca~a 60 mm; 3 pi{tolja 6,35 mm; 12 pi{tolja signalnih 26 mm; 11 pu{aka karabin 7,62 mm; 4 RBR 90 mm; 8 RBR 64 mm; 1.182 PM 7,62 i 7,9 mm (Isto, Pregled predatog naoruànja i municije od strane dru{tvenih preduze}a i smje{taj u objekte JNA). 330 Isto. Do 13. novembra je predata sljede}a koli~ina municije: 461.639 metaka 7,62 za pi{tolj i automat; 1.530.169 metaka 7,62 mm za poluautomatsku, automatsku pu{ku i pu{komitraljez; 20.612 metaka 7,65 mm za PI; 177.089 metaka 7,9 mm za pu{ku i pu{komitraljez; 37.087 metaka 9 mm za pi{tolj i automat; 13 metaka 6,35 za pi{tolj; 920 mina za ru~ni baca~ 60 mm; 858 bombi ru~nih odbrambenih; 48 bombi ru~nih protivoklopnih; 758 mina 82 mm; 60 mina 82 mm bestrzajni top i 796 mina za ru~ni baca~ M-57 (Isto, Pregled predatog naoruànja i municije od strane dru{tvenih preduze}a i smje{taj u objekte JNA). 142

JNA.331 Me|utim, ni do tada sva dru{tvena preduze}a nisu predala naoruànje i vojnu opremu (ukupno 44), uglavnom u Bosanskoj krajini i zapadnoj Hercegovini, {to je ukupno iznosilo 1.306 cijevi naoruànja i 32.748 municije i drugog ubojnog materijala. Naime, rije~ je o op{tinama s ve}inskim srpskim i hrvatskim stanovni{tvom.332 S obzirom na to da ta preduze}a nisu predala niti su htjela predati naoruànje i municiju, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane je 13. novembra 1990, od Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, pored ostalog, traìo da, “u cilju potpunog izvr{enja zadatka vra}anja NVO (naoruànja i vojne opreme — prim. S. ^.) u objekte JNA”, preko predsjednika op{tina preduzmu “najenergi~nije mjere prema onima koji nisu jo{ predali NVO”.333 JNA je od Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine oduzela i naoruànje kalibra preko 14,5 mm, koje nije bilo obuhva}eno Nare|enjem Republi~kog {taba od oktobra 1990. U tom se cilju general331 Isto. O tome je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane 13. novembra 1990. obavijestio Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine, pri ~emu je konstatovano da su izvr{ili postavljeni zadatak. 332 Isto. U Bosanskoj krajini 13 preduze}a nije predalo naoruànje i vojnu opremu: SO [ipovo (Gradnja, Gorica, Triko, Gipsara, Vitorog, Aluminka i Dom zdravlja “S. [olaja”); SO Bosanska Gradi{ka (Podgradci); SO Banja Luka (“Energomont” i “Rudi âjavec”); SO Bosanski Petrovac ([IP — O{trelj) i SO Titov Drvar (Papir i Grme~). U zapadnoj Hercegovini 40 preduze}a nije predalo naoruànje i vojnu opremu: SO îtluk (Soko, IPV, Vinarija, Ferokomerc, Graditelj, Rudnici boksita, Derma, UNIS, Biljopromet, Osnovna {kola “Ivan Krndelj”, Frotea, Srednjo{kolski centar, Agroplod, Drvorad, Dom zdravlja, Elektro i Brocanac); SO Ljubu{ki (Naprijed, Trgokop i Famos — TDV); SO Livno (Livno-putevi i Elektro-Livno); SO Duvno (Kablovi) — Isto. Na podru~ju Okru`nog {taba Teritorijalne odbrane Tuzla tri preduze}a (OK SSRNJ Br~ko, OK SK Tuzla i OK SK Gra~anica) nisu predala naoruànje i municiju (Isto, Pregled dru{tvenih preduze}a i ostalih subjekata koji nisu predala naoruànje i municiju i ne}e da predaju). I jedno dru{tveno preduze}e na podru~ju Ilidè (Bosanka, Blaùj) nije predalo naoruànje i vojnu opremu (Isto). 333 AIIZ, inv. br. 2-919, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 06/1-79-125, 13. novembar 1990. — Predsjedni{tvu SR Bosne i Hercegovine. 143

potpukovnik Drago Vukosavljevi}, novi komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, krajem 1991. izborio za dobijanje nare|enja od vojnog rukovodstva, koje se odnosilo samo na Bosnu i Hercegovinu, da se protivavionski topovi i ostala oru|a predaju u vojne magacine.334 Nare|enjima vojnog rukovodstva, komandi JNA, Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane i Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine JNA je od maja 1990. od Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine nezakonito oduzela naoruànje, municiju i vojnu opremu, koju su svojim sredstvima nabavile dru{tveno-politi~ke zajednice i privredni subjekti. Za nabavku naoruànja, municije i opreme, te njihovo adekvatno uskladi{tenje i ~uvanje, za {to su izgra|eni i opremljeni skladi{ni kapaciteti, radni ljudi i gra|ani Bosne i Hercegovine su na dobrovoljnom principu izdvajali znatna finansijska sredstva.335 Mnoge su op{tine, posebno od sredine 1991, sa poja~anim akcijama destrukcije Republike Bosne i Hercegovine od strane petokolona{ke

334 H. Efendi}, nav. dj., str. 106-107. Tom se nare|enju suprostavila Teritorijalna odbrana Grada Sarajeva. Genaral Vukosavljevi} je na to reagovao tako {to je, uz pomo} specijalne jedinice JNA, organizovao kra|u protivavionskih topova iz radne organizacije “Zrak”. 335 Isto, str. 107. Materijalno-tehni~ka sredstva Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine su 1988. bila smje{tena u 632 razna objekta i skladi{ta : - u 383 objekta radnih organizacija koje su obezbje|ivale radne organizacije; - u 148 objekata JNA, koje je obezbje|ivala JNA; - u 71 objekta MUP-a Teritorijalne odbrane, koje je obezbje|ivao MUP i - u 30 objekata Teritorijalne odbrane koje je obezbje|ivala Teritorijalna odbrana svojim snagama (Isto). U tim je objektima ~uvano : - 269.356 cijevi strelja~kog naoruànja; - 18.240 minobaca~a 60-120 mm, ru~nih baca~a i protivavionskih topova; - 211 protivoklopnih i protivavionskih raketa; - 84.724.089 komada metaka za strelja~ko naoruànje; - 580 tona minsko-eksplozivnih sredstava i municije kalibra 15,4 mm i - preko 2.000 komada radio stanica, telefona i drugih materijalno-tehni~kih sredstava, ~ija je vrijednost iznosila 600.000.000 USA dolara (Isto). 144

Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, inicirale preduzimanje odgovaraju}ih mjera i traìle povrat izuzetog naoruànja, municije i opreme Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine. O tome su u op{tinama vo|ene rasprave, usvajani odgovaraju}i zaklju~ci i upu}ivani zahtjevi na vi{e adresa u Republici, uklju~uju}i i Predsjedni{tvo, Vladu, Skup{tinu, Ministarstvo odbrane, Republi~ki {tab i dr.336 Na osnovu nare|enja SSNO-a od maja 1990. i odluke Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine sa 124. sjednice od 19. oktobra 1990, svo naoruànje i municija {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane, kao i radnih organizacija i mjesnih zajednica, “trebalo je da se povu~e u skladi{ta JNA”, navodno “radi stalnog i kvalitetnijeg obezbje|enja, po{to su bili evidentni nasrtaji na imovinu Teritorijalne odbrane”.337 General Drago Vukosavljevi} (komandant Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine) je 17. jula 1991, imaju}i u vidu ranije stavove i odluke Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane, a koje su bile u skladu sa Direktivama General{taba Oruànih snaga SFRJ, komandantima op{tinskih {tabova Teritorijalne odbrane izdao nare|enje (VOJNA TAJNA STROGO POVJERLJIVO) o “sigurnijem smje{taju oru`ja i municije”. Komandama je nare|eno da odmah pristupe “organizovanom izmje{tanju ostatka oru`ja i municije u magacine JNA”, koje je “po reversu i putem materijalnih lista” trebalo predati ovla{tenim organima (Republi~kom {tabu Teritorijalne odbrane i Okru`nim {tabovima Teritorijalne odbrane), a “koje }e ga predati na ~uvanje rukovodiocima TMS” /tehni~ko-materijalnih sredstava — prim. S. ^./.338 336 Isto. 337 AIIZ, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 23. decembar 1991, Platforma za razgovor Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu. 338 AIIZ, inv. br. 2-2534, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 03/891-1, 17. jula 1991. — Komandantu Teritorijalne odbrane. Za realizaciju tog nare|enja, uvid i kontrolu izuzimanja bio je odgovoran organ bezbjednost. Organi za pravne poslove su bili du`ni da prema prekr{iocima podnose disciplinske i krivi~ne prijave Vojnom tuìla{tvu u Sarajevu. Tim je nare|enjem general Vukosavljevi} odobrio, “radi obezbje|enja moblizacijskog plana i postupaka u toku mobilizacije”, 2-3 formacijska pi{tolja i po jedno automatsko oru`je, koje je trebalo ~uvati uz mobilizacijska dokumenta (Isto). 145

Naoruànje i municija {tabova, jedinica i ustanova Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine je, prema uvidu Republi~kog {taba TO SR Bosne i Hercegovine do 23. decembra 1991, povu~eno u potpunosti, osim naoruànja i municije kalibra preko 12,7 mm, {to je trebalo realizovati do kraja te godine.339 U pojedinim op{tinama i kod nekih strana~kih lidera nailazilo je na otpor i povla~enje “vi{kova” naoruànja koje je Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine dobio od JNA prilikom formiranja Teritorijalne odbrane. Na komentare i javna istupanja pojedinih rukovodstava nailazila je i predislokacija naoruànja jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane iz jednog u drugo skladi{te JNA, {to je ~injeno “iz razloga bezbjednosti i stvaranja objedinjenog prostora” za jedinice koje su se povla~ile iz Slovenije i Hrvatske”.340 Postojali su otpori i pri realizaciji povla~enja protivavionskih topova 20, 37 i 40 mm (267 komada), koje je sa municijom do kraja 1991. trebalo povu}i iz radnih organizacija, za {to je postojala odluka Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine od 19. oktobra 1990.341 Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine je 11. marta 1992, razmatraju}i informaciju o zahtjevima za vra}anje oduzetog naoruànja, municije i vojne opreme Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, preispitalo odluku Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine od 19. oktobra 1990, “koja se odnosila na povla~enje i smje{taj naoruànja i druge vojne opreme Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine u skladi{ta JNA i zaklju~ilo da se ta odluka stavi van snage”. Predsjedni{tvo je tada, pored toga zaklju~ilo “da je neophodno otpo~eti razgovore sa nadle`nim organima JNA o vra}anju izuzetog naoruànja i municije Teritorijalne odbrane u Republici i o drugim pitanjima iz ove oblasti”, na ~emu je trebalo

339 AIIZ, inv. br. 2-920, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 23. decembar 1991, Platforma za razgovor Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine sa saveznim sekretarom za narodnu odbranu. 340 Isto. 341 Isto. 146

da se angaùje Ministarstvo za narodnu odbranu.342 Me|utim, to naoruànje koje je vojno rukovodstvo oduzelo od Teritorijalne odbrane, bolje re~eno — oplja~kalo, ve} se nalazilo u skladi{tima JNA i bilo je podijeljeno Srbima. Oduzimanje naoruànja od Teritorijalne odbrane bilo je u funkciji planiranja i pripremanja agresije na Bosnu i genocida nad Bo{njacima.

342 AIIZ, inv. br. 2-2869, Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine, Broj: 02-011-194/92, Sarajevo, 12. marta 1992.; H. Efendi}, nav. dj., str. 108. Bila je to, tvrdi Hasan Efendi}, “jo{ jedna u nizu zaka{njelih odluka”. S tim u vezi, on navodi da u {tabovima Teritorijane odbrane nisu znali da je Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine donijelo takvu odluku. Naime, Predsjedni{tvo SR Bosne i Hercegovine je, po Efendi}u, “svoju najva`niju odluku” “zaboravilo da objavi, odnosno obavijesti ljude koji su sakrivali naoruànje TO i time rizikovali hap{enje ili likvidaciju od strane vojne policije JNA, da je legalizovalo njihove patriotske napore. Da smo znali, druga~ije bismo se pona{ali i vr{ili bismo mnogo ve}i pritisak, jer bismo tada imali legalne stavove svoje vrhovne komande. Toj sjednici prisustvovao je i general Milutin Kukanjac kao komandant Druge vojne oblasti, koji je ve} u svom {tabu na Bistriku imao razra|enu radnu kartu okupacije Sarajeva i hap{enja svih razbija~a ‘jugoslovenskoga jedinstva’” (Isto). 147

6. Od antifa{isti~ke do velikosrpske vojske

Jugoslovenska narodna armija, ugra|ena u temelje nove jugoslovenske dràve, od samog je svog formiranja bila politi~ka vojska i sve do raspada SFRJ oslanjala se na revolucionarnu etiku ravnopravnosti naroda, izraènoj u sintagmi “bratstva i jedinstva”. Njena politi~ka uloga tokom pedeset godina bila je zna~ajna, a u pojedinim periodima klju~na. U osnovi ona je bila podre|ena civilnoj vlasti i partiji na nivou Federacije, a za ìvota Josipa Broza po najva`nijim pitanjima bila u direktnoj vezi s njim.343 Uloga JNA u politi~kom ìvotu SFRJ od 1970. postala je sve zna~ajnija, nakon ~ega je, poslije smrti vrhovnog komandanta, polako izmicala civilnoj kontroli i nametala se kao samostalni faktor Federacije. Delegitimizacijom politi~kog sistema, pri ~emu su nadzorni mehanizmi dru{tva slabije funkcionisali, stvaran je vakuum na federalnom nivou koji je polako osvajala Armija.344 Smanjenjem brojnog stanja za 30% i reorganizacijom komandi i jedinica (1986.) JNA se èljela “osloboditi” starog narodnoslobodila~kog kadra koji je bio tobo`nja “ko~nica” za njen budu}i razvoj. Prilikom tog smanjenja u penziju je poslat veliki broj preostalih oficira koji su iznijeli narodnooslobodila~ki rat i u~estvovali u poslijeratnom razvoju JNA. To su bili oficiri koji su vjerovali u zajedni~ku dràvu i borili se za njen vi{enacionalni sastav.345

343 S. Biserko, nav. dj., str. 217. 344 Isto. 345 Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, Sarajevo, br. 186, 8. juni 2000, str. 23. 148

Od po~etka ostvarivanja velikosrpskog koncepta (od sredine 1988.), kada je pred milionima Jugoslovena demonstriran velikosrpski nacionalizam koji je ru{io sve pred sobom,346 poloàj nesrba u JNA je postajao sve sloèniji. U njenom najvi{em rukovodstvu “gubi se hrabrost i vjera u Armiju i njene mogu}nosti da samostalno djeluje. Uznemiravaju se starje{ine drugih nacionalnosti, gube se ugled i mo} vladanja velikim armijskim mehanizmom, otvaraju rupe za prodore sa strane i uno{enje me|u armijski sastav razli~itih nacionalisti~kih, antikomunisti~kih, defetisti~kih i razbija~kih opcija...”.347 Velikosrpske ideje su do tada duboko zahvatile i JNA u kojoj su Srbi uvijek bili najbrojniji, a koja je godinama stvarala sliku o sebi kao posljednjem branitelju Titove Jugoslavije. Vojska koja je i sama bila “krupan politi~ki faktor” i ~uvar socijalisti~ke zemlje nije mogla ostati miran posmatra~ politi~kih promjena u SFRJ,348 ve} je imala ulogu dominantnog subjekta u rje{avanju jugoslovenske politi~ke krize. Vode}i generali JNA upotrijebili su JNA za ciljeve srpskog reìma i pretvorili je u instrument politike tog reìma.349 346 B. Mamula, nav. dj., str. 120 — 121. To je ra|eno po dobro razra|enom scenariju, {to je dovelo do podno{enja ostavke i smjena legalnih vlasti u Vojvodini, Crnoj Gori i na Kosovu. S tim u vezi, Mamula pi{e : “Devetog jula 1988. oko hiljadu Srba i Crnogoraca s Kosova dolazi u Novi Sad da izrazi nezadovoljstvo politikom vojvo|anskog rukovodstva. Tri mjeseca kasnije, 5. oktobra odràva se tre}i po redu protestni miting u Novom Sadu, a 6. oktobra Predsjedni{tvo Pokrajinskog komiteta SK Vojvodine podnosi kolektivnu ostavku. Masovni mitinzi u Titogradu i Kola{inu odràni su 20. i 21. augusta protivu politi~kog rukovodstva Crne Gore. Nakon tri mjeseca protesti se ponavljaju i 27. novembra policija se razra~unava sa radnicima Nik{i}ke èljezare kod @ute grede, a 10. i 11. januara 1989. pod pritiskom masovnog mitinga u Titogradu aktuelno rukovodstvo Crne Gore podnosi ostavku. Vode}e li~nosti Kosova: Ka}u{a Ja{ari i Azem Vlasi smijenjeni su 17. novembra 1988. godine. Zapo~inju masovne demonstracije Albanaca. U februaru 1989. organiziraju {trajk rudara u Starom Trgu. I doga|aji se redaju do Gazimestana u junu 1989. i dalje” (B. Mamula, nav. dj., str. 120). 347 B. Mamula, nav. dj., str. 121. Za~u|uje Mamulin stav o samostalnom djelovanju Armije. 348 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 289-290. 349 M. Hadì}, ARMIJSKA UPOTREBA TRAUMA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 189. 149

Strategijska upotreba JNA, zadaci koje je dobijala i odabirala i na~in njihove realizacije nisu diktirani zahtjevima i postavkama koncepcije odbrane, ve} konkretnim politi~kim i vojnim ciljevima i odlukama aktuelnog dràvnog i vojnog rukovodstva i drugih politi~kih faktora, prvenstveno Srbije i Crne Gore.350 JNA je imala ustavnu obavezu da o~uva suverenitet i teritorijalni integritet zemlje, jer je jedino ona raspolagala snagama i sredstvima sile, kojim je to mogla ostvariti. Umjesto toga, JNA je u~estvovala u razbijanju Jugoslavije. Vojno rukovodstvo nije bilo spremno da preuzme svoj dio odgovornosti za sudbinu zemlje po mjeri svih naroda. Ono je pomoglo da JNA izgubi svoja bitna obilje`ja, doìvi slom i nestane sa historijske scene. JNA je kao i SFRJ, poraèna iznutra kada je po~ela da negira i napu{ta samu sebe, osnove na kojima je formirana, funkciju koja joj je davala i snagu i smisao, pa je tako politi~ki i moralno razoruàna, postala lak plijen, uglavnom, velikosrpske nacionalisti~ke politike.351

350 I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 216. Strategiju JNA Kadijevi} je definisao kao “izlazak na granice budu}e dràve” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 114 i dr.). 351 Isto, str. 2; B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 213. Objektivno se u 1990. godini, po admiralu Mamuli, “samo najodlu~nijim akcijama vojnog rukovodstva mogla jo{ uvijek spasiti JNA i Jugoslavija. Ali o tome su u vrhu rukovodstva Armije postojale sada sasvim nove, druga~ije procjene i Armija je krenula krivim putem. Opravdanja, da se Armija ne moè popunjavati vojnim obveznicima iz ve}ine republika, i da one ne}e htjeti dalje upla}ivati finansijska sredstva za izdràvanje Armije nisu uzrok, nego posljedice armijskog prelaska na stranu Srbije i Milo{evi}a” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 121). U “spa{avanju” JNA i Jugoslavije, razuman izbor je, po Mamuli, mogao biti samo dràvni udar, preuzimanje kontrole i uspostavljanje reda u zemlji, stvaranje prostora za brzu pripremu dogovora o budu}nosti zemlje, uz sudjelovanje predstavnika i institucija me|unarodne zajednice (B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001., str. 213). JNA je, pi{e Ivan Stamboli}, “ustvari u~estvovala u razbijanju Jugoslavije i to najsurovijim postupcima. Nastupala je u sasvim suprotnom pravcu od onog na koji se pred narodima zaklela. Umesto da svojom ogromnom silom zapreti, da se ispre~i svim vidovima nasilja u zemlji, svim paravojnim divljanjima, pa i 150

To je rukovodstvo JNA stavilo u slu`bu srpskog velikodràvnog projekta.352 Pod takvim rukovodstvom Oruàne snage SFRJ, kao mo}ni integrativni faktor su “rasto~ene”, a onda su se priklonile Velikosrpskom pokretu, kao najspremnijem da prihvati izdràvanje “~etvrte armije” u Evropi (i idejno najblièm), od ~ega su zavisile i njihove karijere i opstanak na poloàjima. Kao takva, JNA nije mogla biti faktor podr{ke demokratiji i traènja izlaza u miru, niti snaga odvra}anja od osvaja~kih pohoda i genocida. Ona je bila faktor podstrekavanja i glavna fizi~ka sila takve ideologije, politike i prakse.353 propagandnom, hu{ka~kom ratu, kao specijalnom vidu ratovanja, ona se priklonila ratobora~koj volji politi~kog rukovodstva najve}e nacije u Jugoslaviji i okrenula cevi u ostale, malobrojne nacije” (I. Stamboli}, PUT U BESPU]E, Beograd 1995, str. 243). 352 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001., str. 213. JNA je mogla, morala i trebala sa~uvati Jugoslaviju. Rukovodstvo JNA, po Kadijevi}u, “nije htjelo da preuzme na sebe politi~ku ulogu spasioca Jugoslavije, jer je smatralo da JNA tu ulogu ne moè odigrati”. Me|utim, JNA nije odbranila Jugoslaviju, jer je prihvatila srpski velikodràvni projekat i borila se za realizaciju ciljeva fa{isti~kog karaktera. U tom je cilju JNA u~estvovala u razbijanju Jugoslavije i zatim u agresiji i drugim oblicima zlo~ina u Sloveniji, Hrvatskoj i posebno Bosni i Hercegovini. Zbog toga Kadijevi} vje{to prikriva prave razloge za{to JNA nije odbranila Jugoslaviju, namjerno izvr}u}i ~injenice (“JNA nije odbranila Jugoslaviju od politike koja ju je ru{ila. To nije uspjela, jer Jugoslaviju nisu htjeli neki njeni narodi koji su se na referendumima izjasnili za suverene nacionalne dràve. Rije~ je o politi~kim, a ne vojnim kategorijama. Pogre{no je davati vojsci zadatke koji se moraju rije{avati isklju~ivo politi~kim sredstvima na osnovu volje naroda. Kao {to vojska moè odbraniti novu Jugoslaviju, jer su se za nju opredijelili srpski i crnogorski narod tako SFRJ JNA nije mogla odbraniti, jer je u uslovima kakvi su stvoreni, neki njeni narodi nisu htijeli” — V. Kadijevi}, nav. dj., str. 149-150 i 164). 353 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 126. General Kadijevi} otvoreno laè da JNA “nije uspjela da razre{enje jugoslovenske krize obezbjedi mirnim putem, iako je to maksimalno poku{ala”. S tim u vezi, on navodi i sljede}e njihove gluposti: “Taj zadatak JNA objektivno nije mogla izvr{iti, jer su oni koji drè klju~eve rata i mira u Jugoslaviji u svojim rukama, htijeli rat. Naravno, pitanje rata ili mira je prvorazredno politi~ko pitanje, pa je shodno tome ograni~en domet ~isto vojnog uticaja na dono{enje odluke o ratu ili miru, za razliku od izvr{enja odluke, koja, ako je ratna, onda se teì{no izvr{ava vojnim sredstvima” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 164). 151

Do sedamdesetih i prvih osamdesetih godina XX stolje}a vojno rukovodstvo je bilo vi{enacionalno, a njegova nacionalna struktura i orijentacija jugoslovenska. Tada je, primjera radi, u uèm vojnom rukovodstvu bilo svega ~etiri generala Bo{njaka.354 Osamdesetih godina u JNA je surovo kr{en otpor dijela kadrova (aktivnih i penzionisanih) procesima izro|avanja u nenarodnu vojsku. Ona se odrekla svojih najboljih tradicija, simbola, politi~kih i vojnih ciljeva, ratnih planova, Tita.355 Sistematski je razarana njena vi{enacionalna struktura, potpuno su napu{tene te`nje za {to srazmjernijom nacionalnom zastupljeno{}u u kadrovskim strukturama Armije. JNA je pretvorena u subjekt i sredstvo totalitaristi~ko-nacisti~kog reìma, agresije i genocida.356 U uslovima zao{travanja krize u dru{tvu, osamdesetih se godina i u JNA intenzivno razbuktavao proces raslojavanja, osipanja aktivnog

JNA se, najprije prikriveno, a zatim javno svrstala uz srpske pobunjenike u Hrvatskoj, te Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i u svoje jedinice i ~etni~ke grupe. Tako su, na primjer, pobunjeni Srbi u Kninu 11. jula 1991. izvr{ili mobilizaciju svojih {tabova i jedinica, a zatim su pod za{titom oklopnih i mehanizovanih jedinica JNA, koja je otvoreno stala na stranu ~etnika, izgradili svoju paravojnu strukturu (S. Mesi}, nav. dj., str. 23; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 303-304). 354 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 157-158. To su bili : Dèmil [arac (bio je vi{egodi{nji predsjednik Komiteta SKJ u JNA i jedan od najuglednijih li~nosti u vojnom rukovodstvu); Enver ]emalovi} (bio je vi{e godina komandant Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{ne odbrane), Rahmija Kadeni} (bio je komandant visokih vojnih i ratnih {kola, a prije toga vi{e godina komandant Armije) i Asim Hodì} (bio je podsekretar u SSNO, a prije toga na ~elu Vojne obavje{tajne slu`be). Svi su u nekoliko godina oti{li u penziju (Isto). Tada se savezni sekretar za narodnu odbranu, general Veljko Kadijevi}, deklarisao kao Jugosloven (otac Srbin, majka i supruga Hrvatice). Njegov zamjenik admiral Stane Brovet — Slovenac. Na~elnik General{taba Stevan Mirkovi}, koga je kasnije zamijenio Blagoje Adì} — obojica Srbi. Predsjednik Komiteta SKJ u JNA admiral Petar [imi} — Hrvat iz Biha}a. Komandant Ratnog vazduhoplovstva Anton Tus — Hrvat. Komandanti armija koji su tako|e bili u vojnom vrhu: @ivota Avramovi} — Srbin, Martin [pegelj — Hrvat, a njegov zamjenik Konrad Kol{ek — Slovenac, Boò Grubi{i} — Hrvat, Anton Lukeì} — Hrvat, a njegova zamjena Aleksandar Spirkovski — Makedonac (Isto). 355 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 118; A. Lukeì}, KRVAVA BESPU]A JNA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 70. 356 D`. [arac, nav. dj., str. 118. 152

i rezervnog sastava, ja~anja nacionalisti~kih snaga me|u starje{inama, zbilaàvanja sa vladaju}im i uticajnim nacionalisti~kim i klerikalnim faktorima, prije svega, u Beogradu.357 U periodu od 1980.-1991. u penziju su oti{li gotovo svi u~esnici antifa{isti~kog narodnooslobodila~kog rata, izuzev generala Kadijevi}a,358 {to je, izme|u ostalog, imalo uticaja i na nacionalni sastav. U maju 1988. u {irem vode}em sastavu SSNO bio je samo jedan Bo{njak — general-major Fikret Jaki} (na marginalnoj du`nosti), te jo{ nekoliko u jedinicama JNA i Teritorijalne odbrane.359 Vi{e godina u JNA je tekao proces broj~anog prevladavanja kadrova iz srpskog naroda, a smanjivanja iz nekih drugih naroda, posebno Bo{njaka,360 {to je dovelo do dominacije srpskih kadrova. Tako je JNA bila prete`no kadrovski srpska — najve}i broj kadrova (oficiri i podoficiri) bio je srpski, pri ~emu je taj odnos bio nesrazmjeran sastavu stanovni{tva.361

357 Isto, str. 123. 358 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 158; Kazivanje generala Ibrahima Alibegovi}a dato autoru. Najprije je iz aktivne slu`be protjerana prva grupa od 70, pa onda od 40 generala JNA, pri ~emu su ~istke nastavljene i kasnije, “sve dok nije iskorijenjeno takozvano ‘nenacionalisti~ko Titovo leglo’, kako su ga nazivali srpski nacionalisti i antikomunisti” (Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 25; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 161). 359 Isto. 360 Isto, str. 159. U sve vojne {kole se po pravilu javljalo najvi{e kandidata u Srbiji i iz redova srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, kao i iz crnogorskog naroda. Najmanje je bilo Sovenaca. Dovoljno je bilo odrediti procente, da se sve odrazi negativno na ravnopravan (srazmjeran) rast. Smanjivan je i onako nedovoljan broj kandidata Hrvata, Bo{njaka i Albanaca. Neposredno nakon 1980. u oficirskom je kadru bilo samo tri odsto Slovenaca, ~etrnaest odsto Hrvata, ne{to je pove}an broj Bo{njaka i Makedonaca, s tim {to je Srba tada i kasnije bilo preko pedeset odsto. Tako je nacionalna neravnomjernost me|u polaznicima vojnih {kola proizvodila nacionalnu neravnomjernost u starje{inskom kadru (Isto). 361 Isto, str. 159-160; B. Vuleti}, INSTRUMENT BIROKRATSKOG SUSTAVA, u: F. Ademovi}, nav. dj., str. 187; R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 159-160; V. Cimerman (W. Zimmerman), IZVORI JEDNE KATASTROFE, Zagreb 1997, str. 8. 153

Oficirski kadar je nakon formiranja Demokratske Federativne Jugoslavije/Federativne Narodne Republike Jugoslavije u ve}ini bio srpski. Tako je 1947. godine 63% vojnih i politi~kih rukovodilaca oficirskog kadra JNA bilo iz reda Srba i Crnogoraca (Srba 52%, a Crnogoraca 11%).362 U narednom je periodu (1947.-1991.) procenat Srba pove}an. Tako je 1981. u strukturi nacionalnog sastava starje{inskog kadra JNA postojala potpuna dominacija Srba i Crnogoraca. Oni su u toj strukturi participirali sa 66,2% (Srbi 60%, Crnogorci 6,2%).363 Tada su u profesionalnom sastavu JNA Muslimani, s obzirom na to da su “tretirani” kao posebna nacionalna kategorija, u~estvovali sa 2,4%, ~ime su, u odnosu na njihovo u~e{}e u ukupnom stanovni{tvu SFRJ (8,4%), gotovo u neznatnom broju bili zastupljeni.364 362 M Abazovi}, KADROVSKI RAT ZA BIH (1945. - 1991.), Sarajevo 1994, str. 118. (Vidi: ∴ ORU@ANE SNAGE JUGOSLAVIJE 1941. - 1948, Beograd 1982, str. 222-226 i dr.). Iz reda ostalih “priznatih” nacionalnosti taj je broj iznosio: Hrvati 22%, Slovenci 8,40%, Makedonci 4%, Albanci 0,10% i Ostali 2,50%. Iz reda Muslimana, odnosno Bo{njaka, nedostaju podaci, jer oni tada nisu “postojali” (imenovani su kao Srbi, Hrvati ili drugi narodi). 363 Danas, br. 468, Zagreb, 5. velja~e 1991, str. 16; M. Abazovi}, nav. dj., str. 119-120. Vidi: “Podru`bljanje varnosti in obrambe”, 1983. - 1984, RK ZSMS, Ljubljana, str. 18. 364 Isto.

(Isto). 154

Srbi i Crnogorci su dominirali i u strukturi najvi{eg starje{inskog kadra JNA. Godine 1981. Srbi su bili zastupljeni sa 77 generala, Hrvati 22, Crnogorci 19, Slovenci i Makedonci po 12, Jugosloveni 7, Muslimani 3 i Albanci 1.365 Pukovnika Srba je bilo 1511, Crnogoraca 257, Hrvata 219, Jugoslovena 123, Makedonaca 103, Slovenaca 72, Muslimana 28, Ostalih 18, Ma|ara 6 i Albanaca 5.366 Potpukovnika Srba je bilo 3896, Hrvata 661, Jugoslovena 422, Crnogoraca 411, Makedonaca 394, Slovenaca 142, Muslimana 109, Ostalih 73, te Albanaca i Ma|ara po 12.367 Majora Srba je bilo 2102, Hrvata 364, Jugoslovena 360, Makedonaca 236, Crnogoraca 225, Muslimana 82, Slovenaca 68, Ostalih 46, Ma|ara 14 i Albanaca 8.368 365 Danas, br. 468, Zagreb, 5. velja~e 1991, str. 17; M. Abazovi}, nav. dj., str. 121-122. Tako je generala Srba u odnosu na njihovo u~e{}e u strukturi stanovni{tva bilo vi{e 38%, Crnogoraca vi{e za skoro pet puta, kod Muslimana je taj odnos bio manji za skoro pet puta, kod Hrvata za skoro 30%, te kod Albanca za 12 puta od njihovog u~e{}a u ukupnom stanovni{tvu. 366 Isto. Pukovnika Srba je bilo gotovo za dva puta vi{e nego {to im je pripadalo po osnovu njihovg u~e{}a u ukupnom broju stanovni{tva, a Crnogoraca vi{e za preko ~etiri puta, dok je iz reda pripadnika ostalih naroda broj bio mnogo manji. Tako je, primjera radi, Muslimana bilo manje za vi{e od sedam puta. 367 Isto. Potpukovnika Srba je bilo vi{e za 75%, a Crnogoraca za skoro 3 puta. Broj Makedonaca i Jugoslavena je prelazio njihov broj u ukupnom udjelu stanovni{tva. U toj je kategoriji Muslimana bilo manje za vi{e od pet puta. 368 Isto. Majora Srba je bilo vi{e za 65%, Crnogoraca za dva i po puta i Makedonaca za 25 (brojem). Muslimana je bilo manje skoro za ~etiri puta. Detaljnije o nacionalnoj strukturi najvi{eg starje{inskog kadra JNA 1981. vidjeti sljede}u tabelu :

(Isto). 155

Srbi su i u organizaciji Saveza komunista Jugoslavije u JNA dominirali u odnosu na pripadnike drugih naroda i narodnosti.369 Nacionalna neravnopravnost je posebno bila izraèna me|u polaznicima vojnih {kola, koja je proizvodila nacionalnu neravnomjernost u starje{inskom kadru. To je reprodukovano “u svim starje{inskim e{alonima, pa je i brojem i ~inovima postojala dominacija srpskih kadrova”.370 Nacionalna neravnopravnost u starje{inskom kadru, posebno oficirskom, gdje su dominirali Srbi, u kasnijem je razvoju JNA, posebno od 1990.-1992, olak{alo prodor nacionalisti~ke indoktrinacije i preobra}anja velikog broja vojnih starje{ina srpske nacionalnosti u oficirski kadar i vojsku velikosrpske politike agresije i genocida.371 U JNA je, u cilju formiranja jednonacionalne vojske, nemilosrdno i radikalno vr{eno “~i{}enje” (komandnog) kadra na nacionalnoj i politi~koj osnovi od svih starje{ina koji se nisu mirili sa iznevjeravanjem onih postulata na kojima je ta armija bila zasnovana. Iz aktivne slu`be su odstranjivani svi oni koji su se protivili nacionalizmu i njegovim sve dubljim korjenima u toj sredini. Na najodgovornije du`nosti su dovo|eni provjereni nacisti~ki opredijeljeni i poslu{ni elementi koji su izvr{avali nare|enja politike. Na taj je na~in JNA izro|ena u nenarodnu i agresorsku vojsku.372

369 M. Abazovi}, nav. dj., str. 121. Tako je u SKJ u JNA 1984. bilo 52,21% Srba, 13,42% Hrvata, 10,37% Jugoslavena, 5,91% Crnogoraca, 5,76% Muslimana i 1,74 % Albanaca. 370 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, str. 159-160. 371 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 159-160. Srpski oficiri su, pi{e V. Cimerman, “kada su ih doga|aji prisilili da biraju, slijedili Milo{evi}a” (V. Cimerman, nav. dj., str. 8). 372 A. Dùbo, VOJNA SILA U SUNOVRATU ZLOÎNA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 18; D`. [arac, nav. dj., str. 121; Slobodna Bosna, 19. juni 2003, str. 17. U JNA su, pi{e Stane Poto~ar, izvr{ene masovne ~istke. “U republikama vi{e nisu za zapovjednike postavljani oficiri iste narodnosti odgovaraju}em sastavu stanovni{tva. Nacionalni sastav je bitno izmijenjen, a uklonjeni su oni {to su bili u dobrim odnosima s odre|enim republikama. Bilo je veoma mnogo prijevremenog penzionisanja, pa i premje{tanja, da bi se stvorila jednonacionalna vojska” (S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u F. Ademovi}, nav. dj., str. 105). 156

î{}enje JNA na nacionalnoj i politi~koj osnovi znatno je intenzivirano 1990, od vodnika do generala. U jedinicama JNA, odnosno jedinicama velikosrpske vojske, ostale su samo starje{ine srpske nacionalnosti, uz uslov da slijepo, poslu{ni i spremni, sprovode prljavu fa{isti~ku politiku.373 Najve}i dio JNA je, evoluiraju}i od komunizma i unitarizma, zavr{io u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu, kao udarna pesnica tog nacionalizma. To je Armiju “odvelo u krvavo bespu}e, sve do njezine kona~ne porote u obra~unu sa svim jugoslovenskim narodima, uklju~uju}i i srpski”.374 Vojno rukovodstvo se, uklju~uju}i i generala Kadijevi}a, od 1989. priklonilo velikosrpskoj nacionalisti~koj politici Slobodana Milo{evi}a i bilo u rukama beogradskog reìma. To je rukovodstvo “u odsudnom trenutku jugoslovenske drame” stalo na stranu tog nacionalizma, te za njegov ra~un i njegove politike o “zaokruènju srpskih zemalja”, upotrijebilo i mo}no oru`je JNA za ru{enje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.375 373 A. Lukeì}, nav. dj., str. 73. U Sloveniji i Hrvatskoj je do 1991. izvr{ena temeljita izmjena kadrova u JNA na teritoriji tih republika (M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 46). 374 I. Stamboli}, UDARNA PESNICA VELIKOSRPSKOG NACIONALIZMA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 241. JNA je, po Ivanu Stamboli}u, “nastupala u sasvim suprotnom pravcu od onog na koji se pred narodima zaklela. Umesto da svojom ogromnom silom zapreti, da se ispre~i svim vidovima nasilja u zemlji, svim paravojnim divljanjima, pa i propagandnom, hu{ka~kom ratu, kao specijalnom vidu ratovanja, ona se priklonila ratobora~koj volji politi~kog rukovodstva najve}e nacije u Jugoslaviji i okrenula cevi u ostale, malobrojne nacije” (Ivan Stamboli}, PUT U BESPU]E, Beograd 1995, strana 243). 375 V. @arkovi}, nav. dj., str. 56. JNA se krajem 1989. i po~etkom 1990, kada su politi~ka kriza i sukobi u SFRJ kulminirali, sve otvorenije stavlja u slu`bu nacionalisti~ke Milo{evi}eve politike. Rukovodstvo JNA se rado priklanja Milo{evi}u, koji je na Osmoj sjednici CK SK Srbije (1987.) ostvario potpunu politi~ku pobjedu, u vrijeme kada pobje|uju ekstremne velikosrpske snage, koje, sprovode}i “birokratsku antirevoluciju”, razbijaju federalne osnove dràve, vide}i u njemu “~vrstoruka{ku bolj{evi~ku nadu”. Naime, shvataju}i da gubi svoje pozicije i privilegije, JNA je, zadojena velikosrpskim ambicijama i ~etni~kom ideologijom, u Milo{evi}evim agresorskim planovima vidjela svoju jedinu {ansu. Zbog toga se ona tako otvoreno svrstala na stranu Milo{evi}eve nacionalisti~ke agresorske politike (N. Durakovi}, PROKLETSTVO MUSLIMANA, Sarajevo 1993, str. 245-246, 283 i 285-286.). 157

JNA je, posebno od 1990, bila pod politi~kom kontrolom Srbije i u potpunosti zavisila od Milo{evi}a, jer joj je “Srbija bila ~vr{}a uzdanica”. Velikosrpski plan odbrane “srpskih zemalja” na frontu Karlobag—Ogulin—Karlovac—Virovitica “postavio joj se kao jedini izlaz po principu ‘uzmi ili ostavi’”. Za taj drugi slu~aj Milo{evi} i Jovi} su “pripremali ucjenu — formiranje vojske Srbije i napu{tanje JNA”. Nemaju}i vi{e “moralne i politi~ke snage da se odupre”, JNA je prihvatila “velikosrpski politi~ki i vojni koncept i izgubila jugoslovensko tlo pod nogama”.376 Od marta 1991. JNA je, od “zajedni~ke oruàne sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i gra|ana”, kako je to bilo definisano Ustavom SFRJ,377 postala oruàna sila Srbije i Crne Gore (kasnije Savezne Republike Jugoslavije) i njihovih kolaboracionista u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Na taj je na~in JNA “dobila svoju dràvu”, koju je general Veljko Kadijevi}, u panici traìo. Tada je stavljena pod komandu te dvije republike. Stoga su njena osvaja~ka dejstva u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini predstavljala glavni oblik oruànog u~e{}a Srbije i Crne Gore u tim osvaja~kim ratovima. Ta nelegalna Vrhovna komanda je od tada djelovala u

376 B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 187-188 i 209.; B. Jovi}, nav. dj., str. 146; ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A (u daljem tekstu ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag 31. maj 2002, paragraf 964. JNA je, tvrdi admiral Mamula, koriste}i predsjednika Predsjedni{tva SFRJ Borisava Jovi}a, podvrgnuta pritisku “i njeno ministarstvo nije izdràlo — napustilo je svoj program rje{enja jugoslavenske krize i prihvatilo Milo{evi}ev” velikosrpski program (B. Mamula, nav. dj., str. 291). Iznose}i tvrdnju kako je JNA prihvatila Milo{evi}ev velikosrpski program, pri ~emu ruì Slobodana Milo{evi}a i Veljka Kadijevi}a, Branko Mamula je neoprezno priznao da je SSNO imao “svoj program rje{enja jugoslovenske krize”. To “rje{enje” je bilo zapravo njegovo (tj. Mamulino) “rje{enje jugoslovenske krize”, koje je, tako|e, bilo neprihvatljivo. Mo`da bi se to pokazalo da je Kadijevi} svoj neizvr{eni pu~ sinhronizovao sa Jazovim 19. avgusta 1991, {to bi bio razlog njegovog odbijanja da to u~ini u martu 1991, kada su mu to naloìli Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi}. 377 USTAV SFRJ..., str. 53; I. Radakovi}, nav. dj., str. 163. 158

sastavu: Borisav Jovi}, Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi} (Srbija), Branko Kosti} (Crna Gora) i general Veljko Kadijevi} (JNA).378 Predsjednik Republike Srbije — Slobodan Milo{evi} je preuzeo stvarnu komandu nad JNA i vr{io je preko svoje grupe ~lanova (“srpski blok”) u Predsjedni{tvu, koje vi{e nije imalo legitimitet zajedni~ke dràve, te od oktobra 1991. i u tzv. krnjem Predsjedni{tvu SFRJ.379 Proces “nacionalne transformacije JNA, primjeren novoj budu}oj Jugoslaviji”, odnosno Velikoj Srbiji, trebalo je “sprovoditi u toku rata, po mogu}nosti {to bezbolnije, ali i efikasno, {to nije bilo ni malo lako...”. Pri tome je “bilo i gre{aka prema pojedincima, bilo da su sklonjeni oni koji to nisu zasluìli, ili nisu pravovremeno sklonjeni oni koji su morali biti sklonjeni”.380 Transformacija JNA “u vojsku budu}e Jugoslavije, kako po unutra{njoj nacionalnoj i organizacionoj strukturi, tako i po teritorijalnoj lokaciji”, izvr{ena je “na cijelom jugoslovenskom prostoru”. Taj je proces posebno vr{en nakon {to je JNA dobila zadatak da ostvari generalni politi~ki cilj “stvaranje nove Jugoslavije...”.381 Pri tome je Milo{evi} bio klju~na li~nost u transformaciji vi{enacionalne JNA u srpsku vojsku.382

378 I. Radakovi}, nav. dj., str. 163. Tu ~injenicu zvani~na vlast u Srbiji nikada nije priznala. Razlog za to je objasnio D. Dragojlovi} (ministar u Vladi Srbije) u svom obra}anju pred predstavnicima op{tina u Valjevu: “Mi ne moèmo da kaèmo zbog svetskog javnog mnenja da je Srbija u ratu sa Hrvatskom, jer bi onda Srbija bila agresor…” (Isto). Me|unarodna zajednica nije prihvatila obja{njenja da rat vodi samo JNA, kao “vojska bez dràve”, a da s tim ratom Srbija i Crna Gora navodno nemaju veze, te je protiv te dvije republike uvela sankcije (Isto). 379 B.Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001, str. 213; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 956. 380 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 133. “I jedno i drugo” je, po Kadijevi}u, “imalo zna~ajne moralne efekte na vojsku, koje su neprijatelji obilato koristili da podriju moral vojske i otupe volju za borbom, naro~ito potenciraju}i da nije jasan cilj za koji se bori JNA. Nagovje{teni su problemi mobilizacije kao i problemi pokretanja mobilisanih jedinica van svojih republi~kih granica” (Isto). 381 Isto, str. 134; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 973. 382 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 973. 159

Vojno rukovodstvo je “ve} ranije” zapo~elo “proces me|u starje{inama da svi koji se ne slaù sa politikom koju slijedi JNA — iz nacionalnih ili drugih razloga — mogu i treba da je napuste”. Me|utim, “pravo osipanje na nacionalnoj osnovi u JNA otpo~elo je oruànim sukobima u Sloveniji. To se naro~ito odnosilo na starje{ine slovena~ke nacionalnosti koji su duè vremena boravile na du`nosti u Sloveniji”.383 Tokom cijelog njenog postojanja u JNA je bila prisutna neravnomjerna nacionalna struktura komandnog dijela, naro~ito generalskog i vi{eg oficirskog kadra. Uo~i napada na Hrvatsku u JNA je bilo 12,6% Hrvata, {to je u odnosu na njihovu brojnu zastupljenost u SFRJ bio nedostatak od —53%. Slovenaca je bilo 2,8%, s nedostatkom od — 66%; Muslimana 2,4%, s nedostatkom od —78%; Albanaca 0,6%, s nedostatkom od — 66%. Zastupljenost Srba od 63,2% u oficirskoj populaciji bio je vi{ak od + 51%; Crnogoraca je bilo 6,2%, s vi{kom od + 148%; a Jugoslovena je bilo 3,6%, s vi{kom od + 45%.384 JNA je jula 1991. sve vi{e bila nacionalno ~ista — srpska vojska. Svi Slovenci (ili gotovo svi) povukli su se iz vojske, ve}ina Hrvata se tada povla~ila, a Albanaca gotovo da nije ni bilo, kao ni Bo{njaka, te zanemarljiv broj Makedonaca.385 I pored toga, ona je jo{ 11 mjeseci zadràla to ime. U operativnim komandama su ubrzano smijenjeni, uglavnom, nacionalno nepodobni oficiri, posebno iz Zagreba, gdje je 142 zatraìlo demobilizaciju (u Virovitici je 10 Srba — aktivnih oficira traìlo

383 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 118. 384 D. Marijan, nav. dj., str. 289. Nacionalna struktura oficirskog kadra JNA u Sloveniji i Hrvatskoj je u ljeto 1991, po podacima Komande 5. vojne oblasti, od 6. jula 1991, apsolutno bila u korist Srba, njih je bilo 57%, zatim Hrvata 12%, Slovenaca 6%, Crnogoraca 5%, Jugoslovena 4% i pripadnika ostalih nacionalnosti 16% (Isto, str. 302). 385 S. Mesi}, nav. dj., str. 97. Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi} su 5. jula 1991. od generala Veljka Kadijevi}a traìli, izme|u ostalog, potpunu eliminaciju Hrvata i Slovenaca iz vojske (B. Jovi}, nav. dj., str. 349). Krajem 1991. i po~etkom 1992. nacionalni sastav starje{ina 5. korpusa JNA bio je 99% srpske nacionalnosti (ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 4. juni 1996, str. 11). 160

demobilizaciju). Na to je general Adì} zatraìo da “izdajnike treba na licu mjesta streljati bez milosti i razmi{ljanja”.386 Po~etkom septembra 1991. vojni obveznici, svakako nakon provedene propagandne kampanje, su masovno odbijali da nose “titovku”, sa zvijezdom petokrakom i da ulaze u armijske prostorije u kojima je bila Titova fotografija. Na uklanjanju Titovih slika iz armijskih prostorija posebno je insistirao general Vuk Obradovi}.387 JNA je 1991, naro~ito jula, do{la u krajnju krizu. Ona je te{ko pretrpjela poraz u Sloveniji. Tada je definitivno prihvatila stav da koncepta Jugoslavije vi{e nema. I onda je odustala od komunisti~kih simbola, konkretno od petokrake. Me|utim, to nije bila samo izmjena simbola, ve} “izmjena karaktera i namjene te vojske, ~ak sastava te vojske”, odnosno “izmijenjena je vojska, njena uloga i namjena”.388 Milo{evi} je JNA povukao iz Slovenije na “srpske granice” u Hrvatskoj, pa u Bosnu i Hercegovinu. JNA je povu~ena i iz Makedonije u Srbiju, odnosno Saveznu Republiku Jugoslaviju, kada je ona nastala kao nova dràva aprila 1992.389 Brzo povla~enje JNA iz Slovenije bio je povod da se JNA “o~isti” od svih kolebljivih vojnika i oficira, kako bi se na komandne pozicije doveli novi, “provjereni”, militantniji, ve} otvoreno ~etni~ki orijentisani kadrovi. U tom smislu treba posmatrati i ~injenicu da je vi{e puta vr{eno penzionisanje ve}ega broja starje{ina JNA, pri ~emu mnogi stariji generali nisu prihvatili fa{izaciju. Na taj na~in su velikosrpski fa{isti i kadrovski pripremali ljude za agresiju na Bosnu i Hercegovinu. Time je izvr{eno “etni~ko ~i{}enje” osnovnih slu`bi JNA i njihova popuna odgovaraju}im srpskim kadrovima. To je imalo za posljedicu da se JNA pretvorila u prete`no jednonacionalnu vojsku sa otvorenom ~etni~kom ideologijom, u “jednu militantnu neofa{isti~ku tvorevinu potpuno stavljenu u slu`bu velikosrpske politike i svojevrsne nacionalisti~ke hunte, na ~elu sa diktatorom Milo{evi}em, koja je

386 Isto, str. 100. 387 RAT I MIR GENERALA VUKA OBRADOVI]A, Profil, br. 16, str. 198-209. 388 Intervju Branka Mamule, Slobodna Bosna, br. 187, 15. juni 2000, str. 37. 389 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001., str. 213. 161

izvr{ila nezapam}ene zlo~ine u modernoj historiji”. Istovremeno, JNA se, po nare|enjima Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, nije odrekla partijske i druge politi~ke propagande, direktno se mije{aju}i u politi~ki ìvot Bosne i Hercegovine.390 Na sve na~ine iz JNA odstranjivani su Albanci, Muslimani, Hrvati i Slovenci, a na njihova mjesta dovo|eni obu~eni srpski “dobrovoljci”.391 Izbacivanje crvene petokrake i njena zamjena trobojkom, a onda ~etni~kim kokardama, kao i sklanjanje i bacanje Titovih slika u sme}e, dovoljno govori o ravnogorskoj orijentaciji JNA. Uprkos mnogim masovnim zlo~inima u Drugom svjetskom ratu ~etni{tvo je amnestirano u Jugoslaviji. Ta ideologija je preuzela u ruke JNA, saveznu diplomatiju, savezne i druge organe vlasti. Memorandum SANU je bio osnovno politi~ko {tivo u SSNO. Najsna`niji politi~ki uticaj na JNA imale su Socijalisti~ka partija Srbije i Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine.392

390 N. Durakovi}, nav. dj., str. 245-246, 283 i 285-286; AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERECEGOVINU IZ DANA U DAN, DOKUMENTI O AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU, Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1993, 9. maj 1992.; Oslobo|enje, 20. januar 1992. 391 Slobodna Bosna, br. 22, Sarajevo, 26. mart 1992, str. 5. U jedinicama 2. vojne oblasti sredinom februara 1992. bilo je 244 pukovnika, od kojih 180 Srba, 45 Muslimana, 14 Hrvata, 3 Slovenca i 2 Ma|ara. Od 1. do 27. aprila 1992. “odliv kadra bio je velik”, te je JNA u tom periodu napustilo 148 Muslimana, 46 Makedonaca, 38 Srba, 36 Hrvata, 17 Albanaca, 10 Ma|ara i 6 Slovenaca. Taj manjak oficira nadokna|en je prebacivanjem u Bosnu i Hercegovinu oficira i podoficira srpske nacionalnosti sa podru~ja Srbije i Crne Gore (Oslobo|enje, 16. avgust 1992.). Aprila 1992. redove JNA napustio je veliki broj Muslimana i Hrvata, ~ija su mjesta popunili, uglavnom, kadrovi iz Srbije i Crne Gore. Tako se, na primjer, 22. aprila 1992, na spisku od 110 oficira i gra|anskih lica na slu`bi u Komandi 2. vojne oblasti predvi|enih za dislokaciju, nalazilo svega 13 Muslimana (Isto). 392 N. Durakovi}, nav. dj., str. 245-246, 283, 285-286 i dr.; Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar 1991, str. 3. Ve}ina oficira Srba u Sarajevu bili su aktivni ~lanovi Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{taji Amnesty Internationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja Hrvatska, Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107). 162

Nakon povla~enja JNA iz Slovenije i Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu, sva vode}a mjesta u JNA dràli su Srbi.393 Od 200.000, koliko je krajem oktobra 1991, po Jovi}u, imala JNA, 70% su bili Srbi, a od 100.000 rezervista 75% je bilo Srba.394 U jesen 1991. i po~etkom 1992. intenzivirano je kadrovsko ~i{}enje JNA. U penziju je prijevremeno upu}eno oko stotinu generala i ve}i broj aktivnih strarje{ina.395 Krnje Predsjedni{tvo SFRJ “kao najvi{i organ rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama SFRJ, u sklopu transformacije i smanjenja Jugoslovenske narodne armije i oruànih snaga zemlje u cjelini”, 25. februara 1992. donijelo je odluku o prestanku aktivne vojne slu`be tridesetorici (30) generala i admirala JNA, uklju~uju}i i generala Kadijevi}a, “i njihovom stavljanju na raspolaganje pred penzionisanje”.396 Na toj je sjednici donesena i odluka o postavljenju jednog broja generala na nove du`nosti :

393 S. Biserko, nav. dj., str. 220. Taj proces “raslojavanja” i “osipanja u JNA po nacionalnoj osnovi” je, po generalu Kadijevi}u, i pored toga {to je bio “ozbiljan” i “teàk” problem, bio “neminovan”. S tim u vezi, on pi{e: “Nacionalno izmje{ani sastavi JNA neminovno dovode do toga da su pripadnici JNA morali ratovati i protiv pripadnika sopstvene nacije, te da se u sredinama sa kojima su se tukli, nalazile i njihove porodice, moè se sagledati sva dramati~nost u kojoj su se nalazili mnogi pripadnici JNA, a time i JNA u cjelini. Mnogo je napora trebalo da se ova unutra{nja te{ko}a savlada. Zato je neminovno do{lo do osipanja u JNA po nacionalnoj osnovi. Da bi izbjegli ve}a iznena|enja, morali smo preduzimati mnoge mjere, uklju~uju}i i u par navrata zvani~no zauzeti stav — da sve aktivne starje{ine i gra|anska lica u JNA koja èle da napuste JNA iz bilo kojih razloga, to mogu mirno i bez bojazni u~initi. Tu mjeru smo smatrali primjerenijom karakteru u tradicijama JNA nego mjeru da se svi pripadnici secesionisti~kih nacija istjeraju iz JNA bez obzira na njihovo li~no opredjeljenje. I sada smatram da je to ispravniji prilaz, kako sa stanovi{ta potreba tog vremena i pro{losti, tako i sa stanovi{ta budu}nosti. Uprkos svih tih mjera, sva iznena|enja nije bilo mogu}no izbje}i” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 95 i 165). 394 B. Jovi}, nav. dj., str. 403. 395 A. Lukeì}, nav. dj., str. 75; D`. [arac, nav. dj., str. 118. 396 AIIZ, inv. br. 7-52 SAOP[TENJE ZA JAVNOST /”KRNJEG”/ PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 7-51, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 163

- za zamjenika na~elnika General{taba oruànih snaga SFRJ general-pukovnika @ivotu Pani}a; - za komandanta 1. vojne oblasti general-potpukovnika Vladimira Stojanovi}a; - za komandanta RV i PVO general-potpukovnika Boìdara Stevanovi}a; - za zamenika na~elnika General{taba za RV i PVO generalpotpukovnika Dmitra Trbojevi}a; - za komandanta Centra visokih vojnih {kola RV i PVO generalpotpukovnika @ivana Mir~eti}a; - za glavnog inspektora oruànih snaga SFRJ generalpotpukovnika Dobra{ina Pra{~evi}a; - za na~elnika {taba 1. vojne oblasti general-potpukovnika Nikolu Mandari}a;

1/813-4, 29. aprila 1992. — Vojnogra|evinskoj direkciji (na li~nost komandanta). To su sljede}i generali i admirali : general armije Veljko Kadijevi}; admiral Stane Brovet; general-pukovnik Aleksandar Spirkovski; general-pukovnik Zvonko Jurjevi}; generalpukovnik dr Aleksandar Stamatovi}; general-pukovnik Andrija Sili}; general-pukovnik Ivan Ho~evar; general-pukovnik Marko Kuli}; general-pukovnik \or|ije Zvicer; general-pukovnik Mladenko Maksimovi}; general-pukovnik Milan Gruji}; generalpukovnik Teodor Troho; general-pukovnik Boìdar Boòvi}; general-pukovnik Velisav Dobrivojevi}; general-pukovnik Tomislav Trajkovski; viceadmiral Dragoljub Bo}inov; general-major Angel On~evski; general-major Kosta ôlovi}; general-major Tomislav Radovanovi}; general-major Milovan Risti}; general-major Vojislav Radovi}; generalmajor Mile Ku~ini}; general-major Jerko Crmani}; general-major Mile Babi}; generalmajor dr Mihajlo \ukni}; general-major Traj~e Krstevski; general-major Vlado Trifunovi}; general-major Boca Perevski; general-major Mitar Arsovski i generalmajor Trajko Postolovski (Isto). Prestanak aktivne vojne slu`be navedenoj grupi visokih vojnih starje{ina bio je, po generalu Kukanjcu, uslovljen “prevashodno zahtevima koje objektivno name}u transformacija i smanjenje oruànih snaga”. Najve}i broj generala-admirala kojima je prestala aktivna vojna slu`ba ispunjavao je, po njemu, kriterijume za penzionisanje, te da je odluka o prestanku slu`be u JNA za manji deo generala bila “uslovljena promenama u nacionalnoj strukturi Armije i u su{tini posledica je promena do kojih dolazi u dràvnom ure|enju SFRJ” — Isto. 164

- za pomo}nika saveznog sekretara za narodnu odbranu za vojno-privredni sektor general-potpukovnika dr Milorada Dragojevi}a; - za na~elnika {taba Komande RV i PVO general-majora Ljubomira Baji}a i - za pomo}nika komandanta RV i PVO za moralno vaspitanje pukovnika Radomira Sekuli}a.397 General Veljko Kadijevi} je u~esnik i kreator transformacije JNA u velikosrpsku vojsku. On je, pored toga, bio i klju~na li~nost u pretvaranju JNA u agresorsku vojsku.398 Milo{evi} je za samo pola godine 1991./1992. penzionisao 135 generala od 200, koliko ih je redovno imala JNA. Oni nisu odgovarali nacionalisti~kim kriterijima nove vojske koju je on uobli~avao. Nisu bili dovoljno pouzdani, osje}ali su se Jugoslovenima i prevarenima, barem ve}ina njih. Me|u njima se tada na{ao i cio vrh tada ve} biv{e JNA.399 Rukovodstvo je 8. maja 1992. donijelo odluku o prihvatanju ostavke na~elnika General{taba oruànih snaga Jugoslavije, generala Blagoja Adì}a, i o postavljenju na to mjesto generala @ivote Pani}a, te odluku o razrje{enju komandanta Druge armijske oblasti, generala Milutina

397 Isto. 398 A. Lukeì}, nav. dj., str. 77. I general dr Vuk Obradovi}, na~elnik kabineta ministra Kadijevi}a, koji je bio usko povezan sa vrhom SPS-a i vladaju}im reìmom Srbije, je “~inio sve da JNA prevede s jugoslovenskog na velikosrpski program”. On je imao veliki uticaj na generala Kadijevi}a. Svaka odluka ministra Kadijevi}a je prethodno raspravljana s Obradovi}em, koji je “svakoga tko je druga~ije mogao utjecati na JNA i ministra Kadijevi}a, onemogu}avao ne biraju}i sredstva”. Obradovi}eva “uloga” u pona{anju JNA bila je zna~ajnija od vode}ih generala uz Kadijevi}a, uklju~ivo generala Adì}a koga je Kadijevi} smatrao nesposobnim. Odgovornost generala Obradovi}a za neslavan zavr{etak JNA poznata je visokim vojnim starje{inama. On sam je to vrlo dobro znao, te je priredio predstavu svojim odlaskom iz JNA, “prije nego se ona raspala, a njegova zvijezda u vrhu reìma u Srbiji se ugasila” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 160). 399 B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001, str. 213. 165

Kukanjca.400 Istovremeno je donesena odluka o prestanku slu`be i odlasku u penziju 38 generala i admirala.401

400 B. Jovi}, nav. dj., 452. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Dosta smo se sporili oko odgovornosti Milutina Kukanjca, {to je dozvolio da cela komanda Druge vojne oblasti upadne u zamku muslimana usred Sarajeva, gde je izginulo vi{e ljudi i gde je vojska doìvela potpuni fijasko. ^lanovi Predsedni{tva bili su jednodu{ni u oceni da se radi o gre{ki u proceni Komande i u slabom obezbe|enju, ali i o gre{kama koje su tome prethodile, kao {to je potpuno neoprezno predugo zadràvanje i Komande i vojnih {kola usred Sarajeva, koje je bilo leglo muslimanske separatisti~ke pobune. Smatrali smo da je normalno da Kukanjac zbog toga bude smenjen. Adì} se tome energi~no suprostavljao. Rekao je da je on li~no odobravao svaki potez Kukanjca i da }e, ukoliko ostanemo na svom stavu, podneti ostavku, jer je onda i on odgovoran, mada se s na{om ocenom ne slaè. Stvar je zavr{ila usvajanjem njegove ostavke i smenjivanjem Kukanjca” (Isto). 401 Isto, str. 453. To su sljede}i generali i admirali : general-pukovnici: @ivota Avramovi}, Andrija Ra{eta, dr Nikola ûbra, Slavoljub \oki}, Du{an Uzelac i admiral Mile Kandi}; general-potpukovnici : Milan Ruìnovski, @ivan Mir~eti}, Marko Negovanovi}, Branko Stankovi}, Tihomir Gruji}, [piro Nikovi}, Dragutin \uri~kovi} i vice-admiral Miodrag Joki}; general-majori : Aleksandar Vasiljevi}, Jovan Pavlov, Simeon Tumanov, Mato Pehar, Du{an Merzel, Rajko Lap~i}, Du{an Koturovi}, Slobodan Miki}, Milan Puji}, dr Branislav Popovi}, Radovan \uri}, Jovan [upi}, Milan Aksentijevi}, Savo Jankovi}, Zoran Kostovski, Ratko Mili}evi}, Dragoje Vasovi}, Anto Karanu{i}, Branislav Kuzmanovi}, Milo{ Baro{, Vojislav \ur|evac, Muharem Fetahagi}, Mirko Nikolovski i Jovan Popovi} (Isto). Takva odluka je donesena i krajem 1991. za sli~an broj generala i admirala, s tim {to je “tada izvr{ena pa`ljiva analiza i postignuta potpuna saglasnost sa vojnim rukovodstvima”, {to 8. maja 1992. nije bio slu~aj (Isto). “Tehnologiju” koja je prethodila dono{enju odluke od 8. maja 1992. zabiljeìo je Jovi} u svojim memoarima : “Kao i kod odluke donete krajem pro{le godine /tj. 1991. — prim. S. ^./, Branko Kosti} je stalno pravio neke spiskove za smenu i nastojao, u brojnim neformalnim kontaktima ~lanova Predsedni{tva, da ih najavljuje i pribavlja saglasnosti. Krajem pro{le godine njegov poduì spisak uzeo je pod lupu Kadijevi}, korigovao ga koliko je bilo mogu}e i li~no se saglasio. Sada, me|utim, toga nije bilo. Branko je nekoliko puta poku{avao da pribavi moju saglasnost za smenu generala, a ja, po{to sam bio veoma zauzet, a nedovoljno informisan o tim 166

Tokom ~itave 1991. i JNA je, uz oslonac na neke organe SR Srbije i Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, radila na destrukciji Republike Bosne i Hercegovine. Prebacivanjem vazduhoplovnih, oklopno-mehanizovanih, pje{adijskih i artiljerijskih jedinica i sredstava iz Slovenije i Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu (vi{e korpusa kopnene vojske, te ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbrane), na tom je malom prostoru stvorena velika koncentracija vojnih snaga.402 JNA je, u skladu sa srpskim velikodràvnim projektom (RAM) genocidnog karaktera, izvela agresiju na Republiku Hrvatsku, gdje je, zajedno sa srpskim kolaboracionistima, okupirala jednu tre}inu te republike, a zatim agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, uz u~e{}e srpskih kolaboracionisti~kih oruànih sastava iz Bosne i

ljudima, rekao sam mu da ne mogu da se sloìm ovako na ‘blanko’. Po{to moram da putujem u inostranstvo, ako mu se ùri, neka konsultuje Slobodana Milo{evi}a, ja }u prihvatiti ono {to Milo{evi} prihvati. Kad sam se vratio sa puta odluka je bila potpisana i objavljena. Zove me Sloba Milo{evi} i pita kada smo i za{to smenili generala Marka Negovanovi}a, koji je ministar Narodne odbrane u srpskoj vladi. Branko Kosti} uop{te nije postupio po dogovoru, nije konsultovao Milo{evi}a i doneo je odluku sa tri ~lana Predsedni{tva (on, Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}). Ovi nisu imali pojma o mom razgovoru sa B. Kosti}em, verovali su da on to ne moè da radi bez sporazuma sa mnom i Slobodanom” (Isto). Odluka je, po Jovi}u, formalno bila zakonita, “ali je obi~an bezobrazluk sa Brankove strane da tako postupa. Slobodan i ja smo se uzdràli od javnog reagovanja, a Marko Negovanovi} je ostao ministar u vladi Srbije, kao civil (penzionisani general). Ovu hajku na generala Branko Kosti} je zapo~eo pod uticajem Nedeljka Bo{kovi}a, penzionisanog pukovnika vojne obave{tajne slu`be, koji mu se nametnuo da ga reaktivira, da ga unapredi u generala i da ga postavi za na~elnika vojne obave{tajne slu`be. Sa tog poloàja po~eo je da se revan{isti~ki pona{a prema vojnim kadrovima. Ima naravno, i onih koje je trebalo smeniti, ali sve {to se de{avalo i kako se de{avalo nije bilo normalno. Bar po mom mi{ljenju” (Isto, str. 454). Odluka “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ o penzionisanju generala od 8. maja 1992. bila je, po generalu Milutinu Kukanjcu, “idiotizam nevi|eni, sramota” (TV Srna, Emisija “Moj gost — moja istina”, autora Riste \oge, 12. juli 1994.). 402 M. Boji}, JNA JE RADILA NA RU[ENJU R BIH, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 85. 167

Hercegovine i Srbije i Crne Gore, pri ~emu je izvr{ila sve oblike zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.403 JNA je predstavljala osnovu iz koje su formirane tri vojske: Vojska Savezne Republike Jugoslavije, sa njenim kolaboracionisti~kim snagama: Vojska Republike Srpske Krajine i Vojska Republike Srpske.404 403 Te, po Kadijevi}u, “postavljene zadatke”, JNA je, “pod izuzetno nepovoljnim me|unarodnim i unutra{njim okolnostima, ostvarila”. Njihovu realizaciju on je formulisao na na~in po kome je JNA : 1) “u Hrvatskoj zajedno sa srpskim narodom oslobodila Srpsku Krajinu i naterala Hrvatsku da prihvati mirovni Vensov plan”; 2) “u Bosni i Hercegovini bitno pomogla da u po~etku JNA, a potom vojska Republike Srpske koju je JNA stavila na noge, oslobodi srpske teritorije, za{titi srpski narod i stvori povoljne vojni~ke prednosti za ostvarenje interesa i prava srpskog naroda u Bosni i Hercegovini politi~kim sredstvima, u mjeri i uslovima koje to me|unarodne okolnosti budu dozvoljavale” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 162). JNA se, po Kadijevi}u, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, za razliku od Slovenije, gdje je “politika ocijenila” da se “nije imala za{to boriti”, “borila za pravo srpskog naroda da sam odre|uje svoju budu}nost”(Isto, str. 163). To su bili zadaci koje je Velikosrpski pokret postavio JNA, a koje je ona ostvarila. Osvaja~ke, agresorske i genocidne radnje JNA u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini su, po Kadijevi}u, oslobodila~kog karaktera. Pored toga, potrebno je naglasiti da general Kadijevi} otvoreno falsifikuje historijske ~injenice, iznose}i brojne neistine, kao {to su i sljede}e, a koje je on posebno podvukao: “da je JNA sve zadatke izvr{avala bez ikakve primjene bilo koga vida terora ili odmazde nad civilnim stanovni{tvom, da je na svaki poku{aj takvoga djelovanja od strane pojedinica ili nekih grupa, energi~no reagovala i to onemogu}avala” (Isto, str. 163). 404 V. Kadijevi}, nav. dj., 163. To je, po Kadijevi}u, “ura|eno u skladu sa datim unutra{njim i me|unarodnim okolnostima veoma organizovano”. Taj je zadatak, po njemu, bio “vrlo bitan” i njega je “rukovodstvo JNA utvrdilo kao prioritetni” (Isto). Obrazloènje tog “prioritetnog” zadatka Kadijevi} je formulisao na sljede}i na~in: “... zato {to su drugi narodi u Jugoslaviji po~eli da na razne na~ine stvaraju svoje vojske, a srpski i crnogorski narodi su JNA smatrali svojom vojskom, kao {to su i Jugoslovensku dràvu smatrali svojom dràvom, pa je, shodno tome, i obaveza JNA bila da novoj Jugoslaviji i cjelokupnom srpskom narodu obezbijedi njegovu vojsku, bez koje na ovim prostorima i u uslovima koji su neprijatelji nametnuli, nema ne samo slobode, ve} ni ìvota” (Isto, str. 163-164). O~igledno je general Kadijevi} na providan na~in poku{ao da prikrije osvaja~ke i genocidne namjere Velikosrpskog pokreta, a posebno njegove oruàne sile - JNA. 168

Na taj na~in JNA je formalno transformirana u tri srpske vojske,405 iako je bilo jasno da je rije~ o jedinstvenoj velikosrpskoj vojsci, s jedinstvenim General{tabom u Beogradu i svim drugim obilje`jima karakteristi~nim za jednonacionalnu vojsku u slu`bi Velike Srbije (sve su tri djelovale pod jedinstvenom komandom u Beogradu). Time je istovremeno ozna~en i kraj JNA, koja se, u slu`bi fa{isti~ke politike, pretvorila u snagu i oru`je za ubijanje, raseljavanje, plja~ku, masovne progone, silovanja i dr.406 JNA (generali Kukanjac, Uzelac, Peri{i}, Jankovi}, \ur|evac i dr.) je, u slu`bi genocidne politike, rukovodila pripremama, obu~avala i naoruàvala ~lanove SDS-a, zatim oruàne formacije srpskih kolja~a ({e{eljevci, arkanovci, “beli orlovi” i dr. zlo~ince).407 Mladi} i drugi generali su izdavali naredbe da se artiljerijom ru{i Sarajevo, posebno JNA je, sumiraju}i njene “ukupne rezultate”, “uslove pod kojima ih je postigla na unutra{njem i me|unarodnom planu”, po Kadijevi}evoj “op{toj” ocjeni, “strategijski gledano”, “uradila ono {to je objektivno bilo realno; da nije uradila ono {to objektivno nije mogla; da su joj neki zadaci politi~ke naravi krivo distribuirani; da je u izvr{enju svojih zadataka, naro~ito u posljednjoj godini bila suo~ena sa mnogo ozbiljnih i te{kih problema...”. Pri tome je, po njemu, “ispoljen visoki stepen sposobnosti, patriotske svijesti i borbenog morala ogromne ve}ine onih stare{ina JNA koji su ostali dosljedni ciljevima za koje se ona borila, {to je predstavljalo odlu~uju}i faktor da JNA izvr{i zadatke o kojima sam govorio u uslovima rijetko zabiljeènim u istoriji ratovanja” (Isto, str. 164-165). Zaista je bilo koji komentar suvi{an. General Kadijevi} otvoreno priznaje i time se hvali da je i u procesu namjernog istrjebljivanja pojedinih naroda i barbarskog uni{tavanja njihovih materijalnih dobara i svih tekovina jedne civilizacije “ispoljen visoki stepen sposobnosti, patriotske svijesti i borbenog morala ogromne ve}ine” starje{ina JNA. 405 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 163; S. Biserko, nav. dj., str. 226. Na taj se na~in JNA redukovala u srpsko-crnogorsku vojsku, ~ime je njena doktrina izjedna~ena sa nacionalisti~kim stavovima SANU (I. Radakovi}, nav. dj., str. 223). 406 A. Lukeì}, nav. dj., str. 71; S. Biserko, nav. dj., str. 226. 407 A. Lukeì}, nav. dj., str. 73; A. Dùbo, nav. dj., str. 18. JNA je, po generalu Dùbi, obu~avala i naoruàvala srpske zlo~ince u Bosni i Hercegovini i druge oruàne srpske formacije u Jugoslaviji. Uz tu vojnu silu srbijanski reìm je krenuo u okupaciju i porobljavanje Bosne i Hercegovine. Neki mla|i generali, nemo}ni da izmijene stanje na bolje, povukli su se prijevremeno iz aktivne slu`be, ne prihvataju}i takvu nacionalisti~ku velikosrpsku orijentaciju (A. Dùbo, nav. dj., str. 18). 169

oni dijelovi gdje nije bilo “mnogo” Srba (“... Velu{i}e tuci, ... Vele{i}e tuci i Pofali}e, tamo nema srpskog ìvlja mnogo...”), zatim civili i njihovi objekti. General Kukanjac je javno (na TV) izjavio da je on omogu}io da se Bosna i Hercegovina oplja~ka i odveze u Srbiju dio vitalne industrije, da je zauzeo sve ono {to je pod okupacijom kolaboracionisti~ke Republike Srpske, pa je ~ak kritikovao svoje kolege {to su neke od tih okupiranih podru~ja izgubili u borbi sa Armijom Republike Bosne i Hercegovine, te da je generalu Mladi}u “predao postrojenu Komandu” 2. vojne oblasti, i dr.408 Nosioci Velikosrpskog pokreta, odnosno Srbija i Crna Gora su, pod vidom “za{tite srpskog naroda” preko i pomo}u JNA, putem agresije i genocida, formirali tzv. Republiku Srpsku Krajinu, okupirali ve}i dio Bosne i Hercegovine, instaliraju}i paradràvnu Republiku Srpsku i njenu kolaboracionisti~ku vojsku. Ona nije vodila osvaja~ke ratove za pravo srpskog naroda da ure|uje svoju budu}nost, ve} za ostvarenje ideje o Velikoj Srbiji, pod parolom “svi Srbi u jednoj dràvi”.409

408 AIIZ, inv. br. 2-2678, Komanda 4. korpusa, Sp. Br. 75-1, 7. maj 1992, Doga|aji u Bosni i Hercegovini, odnos i odraz ukupnog stanja u JNA; Slobodna Bosna, 20. februar 1998.; TV SRNA, Emisija “Moj gost-moja istina”, autora Riste \oge, 12. juli 1994.; A. Lukeì}, nav. dj., str 73-74; VRIJEME BE[Â[]A, Zbornik radova GENOCID NAD BO[NJACIMA KRAJEM DVADESETOG STOLJE]A, Zenica 1994, str. 47-48. 409 A. Lukeì}, nav. dj., str. 70. 170

II SRPSKI VELIKODR@AVNI PROJEKAT I PLANIRANJE ZLOÎNA

1. Obnova i eskalacija Velikosrpskog pokreta Srpsko intelektualno, politi~ko i vojno vo|stvo se dugo odràlo zloupotrebom jugoslavenskog imena putem kojeg je jo{ od 1918. imalo potpunu supremaciju na ovim geopoliti~kim prostorima i nad narodima koji unutar njih ìve. U datoj konstelaciji snaga i u okviru antifa{isti~ke koalicije Dràva je obnovljena napu{tanjem velikosrpske hegemonije i prihvatanjem Platforme Narodno-oslobodila~kog pokreta i na osnovu nje izborenog federativnog ure|enja zemlje. Kada je, djelovanjem velikosrpskih tendencija, u drugoj polovini osamdesetih godina dvadesetog stolje}a, ta politi~ka formula istro{ena, jugoslovenska dràva je do{la u krizu, koja je zahtijevala odgovornu rekonstrukciju zajedni~ke dràve na osnovama stvarne, a ne samo deklarativne ravnopravnosti. Kriza jugoslavenske socijalisti~ke dràve definitivno je dovela u pitanje decenijama etabliranu velikosrpsku hegemoniju. Njeni neposredni izvr{ioci i korisnici, od oficirskog, diplomatskog, policijskog i partijskog kadra i aparata, pa sve do SANU, univerziteta, te radio, TV i drugih medija, osjetili su se ugroènim u svojim monopolnim pozicijama. Oni su tako narasle zahtjeve za stvarnom ravnopravno{}u u podjeli vlasti i dru{tvenih funkcija, uglavnom, ostvarenih Ustavom od 1974, proglasili za ugroàvanje srpskog naroda. Te su velikosrpske snage ocijenile da }e im nastupaju}a konfuzija na me|unarodnom planu olak{ati da, jo{ u XIX stolje}u postavljene ratne ciljeve (“svi Srbi u jednoj dràvi”), kona~no i ostvare.1 1 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991.1993, Sarajevo 1994, str. 26; V. @arkovi}, NACIONALIZAM I SLOM JUGOSLAVIJE, u: STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova sa Okruglog stola STVARANJE I RAZBIJANJE JUGOSLAVIJE, Beograd, 5.-7. decembar, Beograd 1996, str. 227-237. 175

Naru{avanje u Kraljevskoj Jugoslaviji izrazito privilegovanog poloàja Srba za svo vrijeme nove Jugoslavije izazvalo je otpore, koji su kulminirali poku{ajem Rankovi}evog pu~a 1966. i ~esto nailazili na podr{ku u velikoruskim stremljenjima SSSR-a. Sedamdesetih godina to se manifestovalo kao otpor Ustavu iz 1974, kako u toku pripreme, tako i neposredno po njegovom usvajanju. Prvenstveno se izraàvalo kroz otpor njegovim pomacima ka stvarnoj ravnopravnosti nesrpskih naroda i nacionalnih manjina, kao i njegovom dvokomponentnom konceptu oruànih snaga. Samo dvije godine po njegovom usvajanju Draà Markovi} je naloìo izradu PLAVE KNJIGE o “nepravdi prema Srbima”.2 Smr}u Josipa Broza Tita 1980. nestao je bitan integrativni faktor SFRJ. Ve} krajem 1981. Petar Stamboli} je zaprijetio da }e se Srbi osloniti na svoju “mo} i broj”, a idu}e godine aktuelizovao PLAVU KNJIGU. Eskalacija obnove velikosrpskog pokreta nije se vi{e mogla zaustaviti, naro~ito poslije stupanja na scenu Udruènja knjièvnika Srbije i SANU.3 Upla{en izvjesnim gubitkom ~vrstog materijalnog oslonca drugi takav integrativni faktor — JNA i njeno rukovodstvo (od 1982. admiral Branko Mamula i njegov nasljednik i pulen general Veljko Kadijevi})4 krenulo je u potragu za rje{enjem vlastitog poloàja. Reorganizacijom sistema komandovanja i potiskivanjem teritorijalne komponente izmijenjena je uloga Oruànih snaga. Umjesto odbrane od spoljne agresije, tako reorganizovanim oruànim snagama, namjeravalo se

2 N. Pa{i} - R. Ratkovi} - B. [padijer, PLAVA KNJIGA, Beograd 1977; I. Stamboli}, PUT U BESPU]E, Beograd 1995, str. 65-70. 3 M. Kreso, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU — AMBIJENT POÎNJENOG GENOCIDA, u: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991. — 1995, Zbornik radova Me|unarodnog kongresa za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini, Bon 31. avgusta do 4. septembra 1995, Sarajevo 1997, str. 45-50. 4 General Nikola Ljubi~i}, predsjednik Predsjedni{tva Republike Srbije 1982. je za saveznog sekretara odbrane doveo admirala Branka Mamulu, koji je idu}ih godina bitno izmijenio doktrinu op{enarodne odbrane i od instrumenta odbrane od spoljnje agresije JNA pretvorio u instrument za unutra{nje obra~une u zemlji, te ubrzao dominaciju srpskih i dogmatskih kadrova sa ambicijom da bude arbitar eventualnog preure|enja zemlje. Kasnije je Ljubi~i} predloìo, podrào i pruìo podr{ku Slobodanu Milo{evi}u za ~elnu funkciju u Srbiji i tako preuzeo neslavnu ulogu srpskog Hindenburga. 176

nametnuti arbitrom unutra{nje krize. Oslonac je vi|en u idejno sli~nim pretenzijama takvih snaga u Srbiji i SSSR-u.5 Politi~ka doga|anja u SFRJ od 1986. karakteri{u otvorene manifestacije i ja~anje nacionalizma. Taj nacionalizam, generiran u Beogradu, u srpskom intelektualnom, politi~kom i vojnom vo|stvu, doveo je do unutra{nje krize u Dràvi, koja je uzdrmala temelje socijalisti~ke Jugoslavije i omogu}ila da se, na temelju velikodràvnog projekta “Velike Srbije”, razbije zajedni~ka jugoslavenska dràva. U su{tini se radi o fa{istoidnom nacionalisti~kom programu i nacionalisti~koj agresivnoj politici koja optere}uje srpski narod mitolo{kom pro{lo{}u. Najpoznatiji i najpotpuniji program te vrste sadràn je u shvatanjima SANU,6 “gdje je smi{ljen i ra|en srpski nacionalisti~ki program”, posebno u njenom Memorandumu (program za formiranje “Velike Srbije”, “nacionalisti~ki testament”, “priru~nik nacionalizma”), koji 5 Autorovu interpretaciju i osnovni slijed doga|aja vidi: Branko Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000. 6 Srpska akademija nauka i umjetnosti, formirana kao Dru{tvo srpske slovesnosti 1842, pored prou~avanja kulturnih i drugih problema Srbije i srpskog naroda, bavila se osmi{ljavanjem i projiciranjem razvoja i ciljeva (pa i velikosrpskih, kada su bili aktuelni) srpske dràve. Godine 1945. uspostavljeno je staro stanje (za vrijeme prije okupacije) i uklonjeni predsjednik Aleksandar Beli} preuzeo funkciju. Za razliku od dotada{njih 400 ukupno {tampanih tabaka godi{nje, po oslobo|enju zemlje, ve} 1952. je dostigla preko hiljadu {tampanih tabaka godi{nje. Tada je imala 36 stalnih i 35 dopisnih ~lanova, te preko 1.000 saradnika i zaposlenih. êtrdeset godina nije ni{ta bitno mijenjano. Akademija je ostala pod uticajem starih ~lanova i ideja, novi ~lanovi su te{ko primani, ~ak i iz oblasti prirodnih nauka. Ponovno uklju~ivanje u funkciju, u kojoj je nekada bila dominantan faktor, po~elo je najkasnije 1984. Istaknuti akademik i knjièvnik Dobrica ]osi} novembra te godine je predloìo da se Akademija izjasni o potrebi angaòvanja “na op{tedru{tvenim i nacionalnim problemima” (A. Beli}, SRPSKA AKADEMIJA NAUKA, u: ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, sveska 1, Beograd 1955, str. 32-41). Dvije godine kasnije svjetlo dana ugledao je njen MEMORANDUM, zaredale su “besede” sa nacionalisti~kim i ratnohu{ka~kim sadràjima. Svi akademici SANU (osim dvojice) bili su za Memorandum, u kome su se izjasnili za otvaranje srpskog nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i pravce njegovog rje{avanja, “odnosno za odre|enu politiku re{avanja srpskog pitanja” (M. Mini}, RATOVI U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Sarajevo Minhen - Novi Sad - Zagreb 2002, str. 89). 177

je “izrazio onu politi~ku misao - koja ima duboke korjene i dugu tradiciju od Gara{aninovog ‘NAÊRTANIJA’ do Moljevi}evog programa ‘HOMOGENA SRBIJA’”.7 Ta politi~ka misao Jugoslaviju “shvata i prihvata kao pro{irenu Srbiju za koju avnojski koncept Dobrica ]osi} je bio glavni ideolog MEMORANDUMA SANU, nacionalisti~kog projekta, koji je formulisao sve srpske “nepravde” i odredio pravac srpske nacionalisti~ke politike (S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE, HELSIN[KA POVELJA, br. 60, Beograd, januara 2002, str. 1-2). Jedan od autora Memoranduma bio je i akademik Mihajlo Markovi}. On je 9. juna 1992, na prvom programu beogradske televizije, u razgovoru nekoliklo poznatih politi~ara iz nekoliko politi~kih stranaka, u svojstvu potpredsjednika Socijalisti~ke partije Srbije, iznose}i svoje mi{ljenje o akciji akademika koji su traìli ostavku predsjednika Republike Srbije (Milo{evi}) i Vlade Srbije, izjavio pored ostalog, da je ponosan {to je jedan od autora Memoranduma (M. Mini}, nav. dj., str. 90). Memorandum je izvr{io veliki uticaj na zvani~nu politiku Srbije u rje{avanju jugoslovenske krize i srpskog nacionalnog pitanja u njoj, radi ostvarenja srpskog nacionalisti~kog programa. Umjesto demokratske politike rje{avanja pitanja nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, uklju~uju}i i srpsko nacionalno pitanje, vo|ena je politika koja je nastupala s nacionalisti~kih pozicija, koju je, uglavnom, sprovodila dràvna vlast, na ~ijem je ~elu bio Slobodan Milo{evi}, predsjednik Republike Srbije. Milo{evi} i Vlada Srbije sprovodili su takvu politiku, u ~ijem su formulisanju u~estvovali i akademici SANU (Isto). Autori Memoranduma bavili su se isklju~ivo srpskim nacionalnim pitanjem. Podvrgli su kritici politiku vo|enu u Jugoslaviji u ratu i poslije rata prema Srbiji, srpskom narodu, srpskom nacionalnom pitanju : - srpski narod je u neravnopravnom poloàju; - Srbija je u neravnopravnom poloàju u Jugoslaviji; - srpski narod je podijeljen u vi{e republika (24% Srba ìvi van Srbije); - srpski narod nije dobio svoju dràvu (srpska nacija “nije dobila pravo na vlastitu dràvu”); - Srbija je zaostajala u ekonomskom razvoju i dr. (Isto, str. 91-96). Na taj se na~in veoma {iroko stvarala svijest o neravnomjernom poloàju, o ugroènosti, antisrpskoj politici i koalaciji protiv Srbije i srpskog naroda, itd. Time se stvaralo stanje “duhova” kod Srba i u Srbiji i van Srbije da je za srpski narod jedino rje{enje da “svi Srbi ìve u jednoj dràvi” i da se to mora ostvariti mirnim putem ili oru`jem (prvi put najavljen na milionskom mitingu na Gazimestanu) — Isto, str. 97. 7 Moljevi}ev traktat, datiran 30. juna 1941, stvarno je - mo`da ne{to modifikovana - rekonstrukcija (po bilje{kama i sje}anju) takvog projekta Srpskog kulturnog kluba (iz tridesetih godina XX stolje}a) i njegovog predsjednika i ideologa Slobodana Jovanovi}a. 178

ure|enja me|unacionalnih odnosa na osnovama pune ravnopravnosti jugoslovenskih naroda i njihovih republika u zajedni~koj federacji zna~i neravnopravnost Srba kao ve}inskog naroda”. Iz tih su razloga “autori Memoranduma osudili odluke AVNOJ-a kao ‘antisrpsku tvorevinu’ i odbacili avnojske granice ‘zato {to su razbile srpski narod’ i {to zbog njih ‘srpska nacija nije dobila pravo na vlastitu dràvu’”. Oni su “veoma te{kim re~ima” opisali poloàj Srba u Jugoslaviji i, s tim u vezi, zaklju~ili da se “gori istorijski poraz ne da zamisliti nego {to su ga doìveli Srbi u Jugoslaviji”, “pa se re{enje srpskog nacionalnog pitanja ‘name}e kao prvorazredno politi~ko pitanje’”. Rje{enje su vidjeli u novom ure|enju jugoslovenske dràve kojom bi se srpskom narodu, kao ve}inskom, osigurao dominiraju}i poloàj u centralizovanoj jugoslovenskoj federaciji. Ukoliko se to ne bi moglo posti}i, Srbi “moraju traìti drugu alternativu - objedinjavanje srpskog etni~kog prostora stvaranjem Velike Srbije”.8 8 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-229. O tome vidi i : I . Stamboli}, nav. dj., str. 117131; M. Mini}, nav. dj., str. 89-90. Memoradnum SANU, koga su napisali vode}i srpski intelektualci, jasno je proklamovao te`nju za Velikom Srbijom. U tom se dokumentu, izme|u ostalog, navodi da je “re{enje nacionalnog pitanja” srpskog naroda osuje}eno od strane komunista na kraju Drugog svjetskog rata, jer “nije dobio svoju vlastitu dràvu kao ostali narodi”. Jedini na~in da se osigura istinsko “postojanje i razvitak” Srba, bilo je, prema Memorandumu, “teritorijalno ujedinjenje srpskog naroda” ujedinjenjem svih Srba u jedinstvenu srpsku nacionalnu dràvu (“uspostavljanje punog nacionalnog integriteta srpskog naroda, bez obzira koju republiku ili oblast nastanjuje, je njegovo istorijsko i demokratsko pravo”) — vidi: N. Cigar, GENOCIDE IN BOSNIA — THE POLICY OF ETHNIC CLEANSING -GENOCID U BOSNI - POLITIKA ETNI^KOG Î[]ENJA (u daljem tekstu: GENOCID U BOSNI...), Sarajevo 1998, str. 34. Ve}ina srpskih akademika je bila ubije|ena da je rat za Veliku Srbiju svrsishodan, “verovala je u one koji ga vode, verovala je u one koji ga svesno ili nesvesno potpiruju i verovala je u one toboè dobijene bitke koje su vodile u siguran gubitak rata” (M. Tomani}, nav. dj., str. 61). Memorandum SANU je “u politi~kim nadigravanjima”, po ocjeni Slavoljuba \uki}a, stekao “slavu detonatora i vesnika raspada Jugoslavije. Po njemu je izveden i pojam ‘memorandumska Srbija’, ~ije je ‘~edo Slobodan Milo{evi}’. Koreni svih kasnijih doga|aja, ‘antibirokratska revolucija’, ideje ‘Velike Srbije’, ~ak i rat, olako su traèni u ovoj povelji, a svesrdna podr{ka koju su, posle Osme 179

Polaze}i od takvih shvatanja, Srbi su nametnuli model jugoslovenske identifikacije koji je “i{ao na poni{tavanje nacionalnih posebnosti drugih naroda”, posebno Bo{njaka, uz “zadràvanje privilegija ve}inskog naroda, na srbizaciju Jugoslavije, odnosno na Jugoslaviju kao pro{irenu Srbiju”. Velikosrpski nacionalizam je uvijek bivao projugoslovenski onoliko koliko je odgovaralo njegovom vi|enju ure|enja zajedni~ke dràve, odnosno postajao je antijugoslovenski kada je po~injao shvatati da unitaristi~ki koncept dràve ne prolazi.9 Srpski nacionalizam se, u skladu sa svojom generalnom koncepcijom, okrenuo konceptu - Velike Srbije, odnosno zaokruìvanju “srpskih zemalja” i realizaciji politike “svi Srbi u jednoj dràvi”.

sednice, mnogi akademici pruìli srpskom predsedniku, samo su potvr|ivali tezu da sve zlo poti~e iz ove ugledne institucije” (S. \uki}, nav. dj., str. 57). Ivan Stamboli} je, bez oklijevanja, proglasio Memorandum — nekrologom Jugoslavije. Autori Memoranduma, nacionalisti~kog koncepta, su, po Stamboli}u, “hteli da svojom pisanijom izvale ispod Jugoslavije ‘avnojevski kamen’. A on je bio ugra|en u temelje na{e vi{enacionalne zajednice. Odmah je bilo jasno kuda nas to moè odvesti, kao {to je i odvelo. Sam taj paranoi~ni duh optuìvanja svih drugih da nas mrze nije bio ni{ta drugo do posuvra}ena mr`nja tvoraca Memoranduma prema nesrpskim narodima...” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 117 i 119-120). Memorandum SANU je, prema akademiku dr Branku Pavi}evi}u, dokumenat koji je na najjasniji na~in sintetizovao koncepciju anti-avnojske Jugoslavije i objektivno pozvao na njeno ru{enje (Uvodna rije~ akademika Branka Pavi}evi}a, predsjednika Organizacionog odbora istoimenog Okruglog stola. Vidi : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 16). Memorandum SANU je, prema Milo{u Mini}u, “postao idejni i politi~ki instrument nacionalisti~ke usmerenosti preovladaju}eg dela srpskog javnog mnenja u Srbiji i van Srbije” (M. Mini}, nav. dj., str. 96). Admiral Mamula tvrdi da je Memorandum “zaokruìo cijepanje Jugoslavije i poloìo osnove formiranja velike Srbije. Do tada je Gara{aninovo ‘Na~ertanije’ kao osnova spoljne politike Srbije smatrano najradikalnijim programom srpskog ekspanzionizma na Balkanu, a kasnije osnov svake dràvne konstrukcije velike Srbije... U Memorandumu se pak zagovara mr`nja i sukobi s Hrvatima i Slovencima s kojima sedamdeset godina zajedno ìve, osu|uju druge vjeroispovjesti radi zavjere prema pravoslavlju” (B. Mamula, nav. dj., str. 289-290). 9 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-237. 180

Srpska politika se odlu~ila da sprovede svoj program o “dràvi svih Srba” po svaku cijenu, pa i oru`jem. To je zna~ilo usmjeravanje na fa{izaciju i komadanje Jugoslavije, kao i nasilno mijenjanje republi~kih granica.10 Na politi~ku scenu je, poslije Osme sjednice CK SK Srbije (1987.),11 izbila radikalna nacionalisti~ko-fa{istoidna grupa Slobodana

10 Isto, str. 231. Osamdesetih godina XX stolje}a kod Srba je postojala èlja za formiranjem Velike Srbije. Tada je “seme ma{tanja o velikoj srpskoj dràvi” “u du{e Srba” posijala “intelektualna elita”. To su prvenstveno bili pojedini knjièvnici, akademici i velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve (pojedini episkopi su bili “vode}i konstruktori gra|evine zvane Velika Srbija”). I za srpsku politi~ku elitu je koncept Velike Srbije bio njihov cilj (M. Tomani}, SRPSKA CRKVA U RATU I RATOVI U NJOJ, Beograd 2001, str. 5, 7-8 i 38). Na teritoriji SFRJ trebalo je uspostaviti “novi srpski poredak” — Veliku Srbiju, “sastavljenu od, ‘avnojske’ Srbije, Crne Gore i njima ‘an{lusiranih’ delova drugih republika biv{e SFRJ”, kako je to obja{njavao akademik Milorad Ekme~i}. S tim u vezi, on je decembra 1988. pisao: “... nasilje je babica stvaranja nacionalnih dràva, i to, uglavnom, nasilje u ratu. Svaki nacionalizam po~inje skupljanjem bajki ili epskih pesama, i to je dakle, elitni nacionalizam. Svojim studentima pri~am anegdotu s po~etka pro{log veka iz Praga. U Gradskoj kafani, okupili se ljudi i sede, kao mi ovde, za stolom. Onda je neko u{ao i upitao {ta bi se dogodilo ako bi im se na glave sru{io plafon kafane. Odgovor je glasio da bi to bio kraj ~e{kog nacionalnog pokreta” (Isto, str. 9). U Programskoj deklaraciji Srpske radikalne stranke (februara 1991.) stoji da }e se zalagati za “obnavljanje slobodne, nezavisne i demokratske dràve na nivou Balkana, koja }e obuhvatati celokupno srpstvo, {to zna~i da }e u svojim granicama imati, pored sada{nje oktroisane srbijanske federalne jedinice, srpsku Makedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu, srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik, srpsku Dalamciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Baniju, srpsku Slavoniju i srpsku Baranju” (S. Biserko, OD JNA DO SRPSKE VOJSKE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1995, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 223). Taj je program tada bio i neformalni program srbijanskog reìma, po kome se odvijao scenarij zaokruìvanja Velike Srbije. Socijalisti su zadràli konspirativnost kao mjeru politi~ke lukavosti, te su partije poput [e{eljeve imale ulogu objelodanjivanja ratnih ciljeva. U programu stranke se navodi da je cilj dràvnog ure|enja Velika Srbija (Isto). 11 Nosioci piprema Osme sjednice bili su Milo{evi} i general Nikola Ljubi~i}. Pri tome je uloga generala Ljubi~i}a bila presudna u odmjeravanju snaga izme|u Milo{evi}a i Stamboli}a na toj sjednici CK SK Srbije (B. Mamula, nav. dj., str. 112117; I. Stamboli}, nav. dj., str. 188). Bez generala Nikole Ljubi~i}a (narodnog heroja i 181

Milo{evi}a, koja je nastupala sa parolama o op}oj ugroènosti Srba i programom “svi Srbi u jednoj dràvi”. Od tada je srpski nacionalizam

dugogodi{njeg ministra narodne odbrane) te{ko je bilo zamisliti Milo{evi}ev trijumf (S. \uki}, nav. dj., str. 70). Armija je dala otvorenu podr{ku “osma{ima”, uklju~uju}i i admirala Mamulu, koja je bila presudna za ishod Osme sjednice. Iznose}i tu tvrdnju, Ivan Stamboli} navodi kako je Komitet SKJ u JNA, na iznenada odrànom sastanku uo~i Osme sjednice, na kome su govorili admiral Mamula i “svi prvi ljudi Armije”, pruìo (implicite) podr{ku “onome {to se kasnije doga|alo”. S tim u vezi, on pi{e: “[tampa je {iroko prenela te govore, i to na sam dan po~etka Osme sednice. Na Osmoj sednici Mamula }e biti citiran od strane pobedni~kih snaga, a sama vojna sednica bi}e maksimalno kori{}ena. I sad, sloìte ~injenice: Nikola, general, podràva Milo{evi}a, zasedao Vojni komitet, me|usobno se citiraju…. Moram re}i da je to bitno uticalo na ljude u sali i na tok i ishod Osme sednice… Bitno. Ne mogu da poverujem da to Armija nije uradila svesno…. “(I. Stamboli}, nav. dj., str. 188, 244 i 246). Govore}i o podr{ci iz vojske Osmoj sjednici, Stamboli} navodi da ta podr{ka nije bila jedinstvena, pa ni me|u armijskim ~elnicima (Isto, str. 243). Admiral Mamula tvrdi, i pored priznanja da je govorio na sjednici Komiteta SKJ u JNA, da on i grupa generala oko njega (Mamulina linija u JNA) nije dala podr{ku Milo{evi}u, {to Stamboli} kategori~ki negira. Admiral Mamula, pored ostalog, navodi kako me|u aktivnim sastavom za razliku od jednog broja penzionisanih generala, tada nije zapaèna “posebna podr{ka Milo{evi}u”. Pri tome on iznosi podatak da se aktivni general M. \or|evi} na Osmoj sjednici CK SK Srbije izjasnio “protiv pu~isti~kog metoda Milo{evi}a”, ~ije je neslaganje navodno bilo “zna~ajno za JNA, vi{e od onoga {to je on li~no predstavljao na srpskoj politi~koj sceni i u JNA” (B. Mamula nav. dj., str. 115-117). General Petar Gra~anin se odmah poslije Osme sjednice CK SK Srbije stavio u slu`bu Milo{evi}eve “birokratske antirevolucije”, zatim generali Aleksandar Janji} i drugi (B. Vuleti}, INSTRUMENT DEMOKRATSKOG SUSTAVA, u: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 189; B. Mamula, nav. dj., str. 116-117). Osma sjednica CK SK Srbije je, po ocjeni I. Stamboli}a, “zaista bila ratna truba ~iji je zov podigao na noge srpske nacionaliste u pohod na razaranje Jugoslavije. Jugoslavija je ve} tada bila osu|ena na smrt. Preostao je samo njen jezivi ropac u krvi, koji jo{ traje...”, (I. Stamboli}, nav. dj., str. 19). Rukovodstvo srpskih komunista, koje je zadalo odlu~uju}i udarac Savezu komunista Jugoslavije, poslije Osme sjednice CK SK Srbije, svrstalo se, po ocjeni Vidoja @arkovi}a, u redove srpskih nacionalista. Naime, to je rukovodstvo prihvatilo “ocjene srpskih nacionalista o avnojskoj Jugoslaviji kao antisrpskoj tvorevini i njihov koncept o rje{avanju toboè nerije{enog srpskog nacionalnog pitanja. Su{tina toga koncepta je bila takvo preure|enje SFRJ koje }e omogu}iti dominaciju 182

zlo~ina~ke prirode postao dràvna politika iza koje su “slo`no stali” republi~ki dràvni aparat, masovni mediji, Srpska akademija nauka i umjetnosti, Srpska pravoslavna crkva, Udruènje knjièvnika Srbije, “poznati srpski nacionalisti i mnogi doju~era{nji komunisti”. U ljeto i jesen 1988. organiziran je, radi {irenja nacionalisti~ke indoktrinacije masa, nacionalisti~ko-populisti~ki pokret i tzv. “antibirokratska revolucija”, odnosno “birokratska antirevolucija”, kako su nazivana masovna okupljanja i pu~isti~kim ~inom obaranja legalne i uspostavljanja tvrde, centralisti~ke, neograni~ene vlasti, u ~ijim su ~elnim odredima bili najpoznatiji srpski nacionalisti. “Sve je gurnuto u stranu, radni~ki {trajkovi, socijalna nezadovoljstva: srpstvo je postalo simbol ìvota i vrednost iznad svih vrednosti. Mitinzi su li~ili na nacionalne festivale”. Mitinga{ka masa je “dovo|ena pred svaku dràvnu ustanovu na koju je ukazivano prstom da je za ‘ru{enje’....... Ta ‘vojska odabrana’ sa ~etni~kim kokardama iznad glava Njego{a, Vuka, Slobodana Milo{evi}a..... sa krvoèdnim maskotama, parolama, transparentima, komitskim {ubarama, guslama, noèvima u zubima..... sa ~itavom jednom ikonografijom najmra~nijeg populisti~kog ki~a, presu|ivala je na licu mesta urlanjem, prozivanjem, skandiranjem, aplauzima svakoj psovci, svakoj pretnji i presudi. Sve {to se nije na{lo u toj rulji progla{avano je izdajni~kim, neprijateljskim, antisrpskim, nemoralnim.....”. Patriotizam je “dokazivan brojem okupljenih gra|ana, a narod je imao ose}aj da prvi put slobodno di{e. Prestale su da funkcioni{u dràvne institucije: zborovi su postali najmo}nije oru`je u rukama vlasti”. Nastala je “velika se~a rukovode}ih ljudi po komitetima, op{tinama, preduze}ima, ustanovama. ^lanstvo je posebno slu|ivala demago{ka propaganda da je Jugoslavija ugroèna od drugih jugoslovenskih

najbrojnijeg naroda u centralizovanoj federaciji. A, ako to ostali narodi ne prihvate treba i}i na stvaranje Velike Srbije pod parolom ‘svi Srbi u jednoj dràvi’ i po cijenu krvavog rata za prekrajanje avnojskih granica i za etni~ka ~i{}enja radi ostvarivanja toga cilja. Prihvatili su tako|e i da se stave na ~elo pokreta za ostvarenje tih nacionalisti~kih ciljeva” (V. @arkovi}, SAVEZ KOMUNISTA JUGOSLAVIJE U VRTLOGU KRIZE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa okruglog stola, Beograd 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 30). 183

naroda, samo ne od Srba, te da je, kako je Ljubi~i} i predvideo, mogu odbraniti jedino Srbi i Jugoslovenska narodna armija! A ve} sama takva odbrana je smrtna presuda Jugoslaviji. [ta bi drugo mogla biti kad podrazumeva da }e Srbi i JNA pucati u ostale jugoslovenske narode koji tako|e tvore tu Jugoslaviju, a sve, kao, da bi sa~uvali Jugoslaviju!”12 Milo{evi}evom nacionalisti~kom politikom i praksom masovnih mitinga i pu~isti~kim metodama (“birokratska antirevolucija”) smijenjena su u Srbiji, na Kosovu, Vojvodini i Crnoj Gori legalno izabrana rukovodsta i uklonjeni nepoèljni kadrovi. Ukinute su, revizijom Ustava iz 1974. (dono{enjem srbijanskog ustava 1989.), i autonomije Vojvodine i Kosova, ~ime je Srbija prva proklamovala secesionizam, uni{tila ustavni poredak SFRJ (izvr{ila udar na savezni Ustav) i prije (vi{estrana~kih) izbora otpo~ela sa procesom formiranja Velike Srbije. U Crnoj Gori je formiran kolaboracionisti~ki reìm. Ubrzan je proces homogenizacije Srba, posebno u Bosni i Hercegovini. Na taj na~in je srpski nacionalizam u~vrstio svoje pozicije na Kosovu, Vojvodini i u Crnoj Gori i promjenom odnosa snaga u saveznim organima, prije svega, u Predsjedni{tvu SFRJ, JNA

12 S. \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 84; V. @arkovi}, nav. dj., str. 230; I. Stamboli}, nav. dj., str. 20-21. Za osvaja~ki rat i formiranje Velike Srbije bili su prakti~no svi akademici SANU (M. Tomani}, nav. dj., str. 37). Mnogi vode}i akademici postali su, navodi Slavoljub \uki}, “Milo{evi}eva politi~ka posluga...”. Oni su mu, poslije Osme sjednice, pruìli “svesrdnu podr{ku”, ~ime su “potvr|ivali tezu da sve zlo poti~e iz ove ugledne institucije” (S. \uki}, nav. dj., str. 57.-59). U Milo{evi}evoj je politici inteligencija imala va`no mjesto. “Pisci, akademici, nau~nici i mnogi javni uglednici bili su njegov oslonac u vreme nacionalne euforije. Oni su ga prihvatili kao nacionalnog vo|u, oven~ali slavom i pomogli mu da u~vrsti vlast...”. (Isto, str. 26). Univerzitet u Beogradu je bio “bastion podr{ke Milo{evi}u” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 248). Milo{evi} je, u trenutcima kada su ga po~eli preplavljivati slapovi aplauza na milionskim mitinzima na Gazimestanu, U{}u i drugim mjestima, “delio zabludu svojih oboàvalaca u nacionalisti~koj ekstazi” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 96). 184

i CK SKJ, razbio federalne osnove SFRJ i oja~ao za predstoje}e poku{aje preure|enja Jugoslavije po svom modelu.13 Masovnu podr{ku koju je Milo{evi} dobio brzo se pretvorila u nacionalisti~ki Velikosrpski pokret, fa{isti~kog karaktera. Koriste}i snagu tog pokreta, Milo{evi} je uspostavio autoritarni poredak, {to mu je omogu}ilo da srpsko pitanje u Bosni i Hercegovini otvori i kao me|udràvno pitanje koje se moglo rije{iti samo formiranjem dràve 13 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-237; I. Stamboli}, nav. dj., str. 20-21, 24 i dr.; S. \uki}, nav. dj., str. 88; S. Oro, O ULOZI SPOLJNOG I UNUTRA[NJEG FAKTORA U RAZBIJANJU SOCIJALISTI^KE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE, u : STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova sa istoimenog Okruglog stola, Beograd 5.-7. decembar, Beograd 1996, str. 255; N. Cigar, nav. dj., str. 44; B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 10, 12, 41, 50 i 60; Isti, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 132 i 153; S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA, Zagreb 1994, str. 22 i 313; B. Mamula, nav. dj., str. 57 i 286. Srpski nacionalisti~ki mitinzi koje je organizovao i finansirao Milo{evi}, imali su na meti Muslimane. Na njima su uzvikivani slogani: “Muslimani, do{li su vam crni dani, nema Tite da vas brani!”; “Volimo te Slobodane, jer ti mrzi{ Muslimane”; “Ja sam drugi ko je prvi da pijemo turske (muslimanske) krvi” i dr. Na tim je namje{tenim mitinzima traèno i oru`je (N. Cigar, nav., dj., str. 44-45). Nacionalisti~ki mitinzi u Bosni i Hercegovini pripremljeni su uz pomo} demonstranata koji su autobusima prebacivani iz Srbije, i koji su bili organizovani uz podr{ku Vlade Srbije (Isto, str. 46). Ubijanje Jugoslavije je uveliko po~elo “i to ‘u ime naroda — srpskoga’!” i “pod demokratskim nazivom ‘doga|anje naroda’” — pi{e Ivan Stamboli}. Razbijanje Jugoslavije, po njemu, nastavljeno je “tom istom milionskom udarnom pesnicom koja je ve} oduvala ‘nepo}udne’ glavare u Crnoj Gori, Vojvodini, Kosovu... a sa njima i samostalnost jedne republike i autonomiju dveju pokrajina. I tada je, na redu Slovenija...” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 21). Borisav Jovi}, jedan od prvoboraca Osme sjednice, na kojoj je uzviknuo “do|imo k sebi”, a sve navodno radi o~uvanja Jugoslavije, kasnije i predsjednik Socijalisti~ke partije Srbije i Skup{tine Srbije, koja je donijela secesionisti~ki ustav “koji je prvi zvani~ni dokument kr{enja pravnog ustrojstva Jugoslavije i secesije Srbije”, zatim i predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, tvrdio je “da je Jugoslavija od svog postanka bila osu|ena na propast” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 239). Homogenizacija Srba bila je, po admiralu Mamuli, “u toku kada su mo{ti kneza Lazara godinu dana kruìle po Srbiji da bi stigle u Gra~anicu na Vidovdan 1989.” (B. Mamula, nav. dj., str. 289). 185

srpskog naroda u tim republikama upravo na tezama koje je Dobrica ]osi} i krug oko njega promovisao: ugroènost srpskog naroda i istro{enost jugoslovenskog okvira, te potrebe promjene Ustava iz 1974, po kojem je Srbija navodno stavljena u neravnopravan poloàj u odnosu na ostale republike.14 Populisti~ki pokret je Milo{evi}a, promovirao u nacionalnog heroja, u vo|u svih Srba. Slobodan Milo{evi} je “iskoristio komuniste i antikomuniste, nacionaliste i ~etni~ku emigraciju, inteligenciju, prekodrinske Srbe i Crkvu”. “Talas populizma je pre{ao Drinu, gde je na{ao jako upori{te”.15 Ceremonijalno otkopavanje jama i preno{enje srpskih kostiju, u organizaciji Srpske pravoslavne crkve od jednog do drugog manastira u Jugoslaviji, po mjestima koja }e nazivati “srpskim zemljama”, “proslavljano je kao nacionalni praznik i budilo svest o nepokorenom narodu”. Mo{ti kneza Lazara su “prodefilovale demonstrativno ~itavim ‘srpskim prostorom’, u cilju podizanja nacionalisti~ke temperature”.16

14 S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE, HELSIN[KA POVELJA, br. 60, Beograd januar 2003, str. 1. Srpska nacija je objeru~ke prihvatila Milo{evi}a. Parola “Slobo Srbine, Srbija je uz tebe”, nastala je spontano “iz dubine du{e srpskog naroda. Nju nije napisao niko po porud`bini, ona je bila stvarni odraz sveop{teg narodnog raspoloènja...” (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 8). 15 S. \uki}, nav. dj., str. 26, 29 i 85. Dolazak Milo{evi}a na vlast podràla je ve}ina srpskog naroda (B. Mamula, nav. dj., str. 115). 16 I. Stamboli}, nav. dj., str. 21; S. \uki}, nav. dj., str. 85; L. Silber, - A. Litl, SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 82; M. Tomani}, nav. dj., str. 21. Sam ~in ceremonijalnog otkopavanja jama i “prenosa srpskih kostiju”, je, po ocjeni Ivana Stamboli}a, “pozivao na ‘svetu osvetu’, ‘zub za zub oko za oko’. Takva otkopavanja, to kopanje po starim ranama, u najnapetijem trenutku me|unacionalnih odnosa, bila su ravna otkopavanje ratnih sekira. Naposletku, zar su i mo{ti kneza Lazara morale prodefilovati onako demonstrativno ~itavim ‘srpskim prostorom’, budu}im popri{tem, ba{ u danima nacionalisti~kog varni~enja na ~itavom tom prostoru? [ta se htelo tom instrumentalizacijom jednog kneza i sveca ako ne podizanje nacionalisti~ke temperature? [ta se u onoj pregrejanoj atmosferi tim ~inom poru~ivalo drugim narodima? Naposletku, ako se ba{ i nije htelo ni{ta poru~ivati njima, da li se pomi{ljalo {ta bi to moglo zna~iti u tom prete}em trenutku? 186

Znatan dio srpske inteligencije odbacio je socijalisti~ki predznak i preuzeo vode}u ulogu u obnovi i eskalaciji velikosrpskog nacionalizma osamdesetih i devedesetih godina dvadesetog stolje}a. Srpski intelektualci (nau~nici, akademici, pisci i drugi javni uglednici) su “svojom podr{kom dali legitimitet novom reìmu”. Planeri i predvodnici agresije bili su “nacionalno orijentisani intelektualci, takozvana nacionalisti~ka elita”, koji su proklamovali da je Srbija, tekovinama NOR-a, ba~ena u zasjenak, te joj je osporena uloga Pijemonta kao jedinog tvorca Jugoslavije, ~ije federalno ure|enje nije bilo po njihovoj volji. Zbog toga je dugotrajno vr{ena priprema da se NOR prikaè u {to negativnijoj slici, {tetnim za nacionalne interese srpskog i crnogorskog naroda. Ukazivano je na usta{ke pokolje nad Srbima, koje novim ratom treba osvetiti, zatim su izno{ene tvrdnje da su partizani ubijali Srbe, posebno na Sremskom frontu, a {titili usta{e, itd. Na taj na~in su pre{utkivali i iskrivljavali istinu o antifa{isti~koj narodnooslobodila~koj borbi naroda Jugoslavije.17 Mnogi borci NOR-a transformisali su se u ubije|ene nacionaliste, a njihove bora~ke organizacije su, uglavnom, podràvale osvaja~ku politiku srpskog reìma. “Posljednji predstavnici partizanske generacije, koja je vi{e od ~etiri decenije vladala Srbijom, sklonjeni su iz politike okon~anjem Osme sednice”.18 Bilo je jasno da te procesije izazivaju i uznemiravaju sve one koji nisu Srbi, pa i one Srbe koji su svesni kuda sve to vodi, ali koji su ostajali nemi” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 21). “Crkvene procesije.... onih uzavrelih dana pred vatrene okr{aje” i “ekskurzije” po Bosni i Hercegovini u kojima su no{eni posmrtni ostaci kneza Lazara izgledale su kao predskazanje. Te su “{etnje” pra}ene upozorenjima neprijateljima “okrvavljenih i vje~no pate}ih Srba”, da ”}emo mi u~initi sve da skr{imo njihovu rasu i njihove potomke tako temeljito da ih istorija ne}e ~ak ni zapamtiti”. O~igledno da je cilj tih “{etnji” bio — pridobijanje srpskog naroda za zlo~ine. (I. Stamboli}, nav. dj., str. 21; N. Cigar, nav. dj., str. 46). Me|utim, to putovanje i prikazivanje mo{ti cara Lazara u javnosti proslavljano je kao sveti nacionalni obred. Ljubinka Todorovi} je upozorila srpsko rukovodstvo da }e ta “putuju}a izlo`ba - i vra}anje ~etni~kih simbola, kao {to su dvoglavi beli orao srpske kraljevske ku}e i ikonografija srpske pravoslavne crkve — poremetiti delikatnu ravnoteù u Jugoslaviji” (L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 82). 17 S. \uki}, nav. dj., str. 84. 18 Isto, str. 75-76. 187

Srpski nacionalizam iz devedesetih godina dvadesetog stolje}a se po~eo javljati ne samo kao tradicionalni i antisistemski nacionalizam, sa platformom koja je poraèna u Drugom svjetskom ratu, ve} i kao “legalni nacionalizam”, u samom sistemu i u SKJ. I upravo taj “partijski”, “komunisti~ki nacionalizam” je najvi{e zasluàn za dokraj~ivanje i socijalisti~kog sistema i Jugoslavije.19 U cilju realizacije sna velike etni~ki ~iste dràve do Kupe i Drave u kojoj bi “svi Srbi bili u jednoj dràvi”, posebna pa`nja je, posve}ena afirmiranju nacionalisti~ke politike me|u Srbima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Uporno je vo|ena kampanja da se njihova prava, pa i njihov opstanak, mogu osigurati samo u jedinstvenoj dràvi srpskog naroda. Borba za jedinstvenu srpsku dràvu progla{ena je kao njihov najva`niji zadatak. Ukoliko se taj cilj ne bi mogao posti}i na miran na~in trebalo ga je ostvariti silom. Tvrdilo se da nikakve `rtve nisu velike za ostvarenje tog cilja, te da je prilika da se “sad ili nikad” on realizira.20 Velikosrpski nacionalisti, zaslijepljeni megalomanskim ciljevima i uz procjenu da se oni mogu ostvariti “sad ili nikad”, nastupali su bahato, oslanjaju}i se, uglavnom, na silu. Sve druge prijedloge o preure|enju Jugoslavije (asimetri~na federacija, konfederacija, savez suverenih dràva) koji su davani kao kompromisna rje{enja u cilju o~uvanja zajedni{tva jugoslovenskih naroda i izbjegavanje mogu}ih tragi~nih posljedica njihovog razlaza, bahato su odbijali. Procjenjivali su da }e Bo{njaci i Makedonci morati da se priklone i ostanu u SFRJ, jer “realno nemaju drugog izbora”, a, ukoliko se Bo{njaci u Bosni i Hercegovini usprotive njihov otpor }e JNA veoma brzo savladati.21 19 V. @arkovi}, nav. dj., str. 227-237. 20 Isto. str. 232. îtave grupe srpskih akademika (“... grupa takozvanih ‘besmrtnika’...”) godinama su okapavale “nad mapama Bosne, poku{avaju}i da otkriju makar i kozju stazu kojom bi se od Beograda do Karlovca moglo prope{a~iti a da se prolazi isklju~ivo kroz srpska sela i gradove!” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 125-126). 21 Isto, str. 234-236. Bilo je vi{e varijanti mogu}e Jugoslavije. Me|utim, velikosrpske snage su bile za “onakvu kakvu ja ho}u ili nikakvu”. One su odbijale svaku ideju o reformama dru{tva na liniji ja~anja demokratije i nisu dozvoljavale nikakve razli~ite mogu}nosti, osim: “Ili }e Jugoslavija opstati ovakva ili je ne}e biti”, {to je, u datim okolnostima zna~ilo, kako to s pravom tvrdi Ivan Stamboli}, osudu Jugoslavije na smrt (I. Stamboli}, nav. dj., str. 239). 188

Vojno rukovodstvo SFRJ je, u uslovima ja~anja nacionalisti~ke politike i neodlu~nijeg stava rukovodstva SKJ i dràvnog rukovodstva Te snage, ustvari, nisu htjele ni{ta drugo osim Velike Srbije sa, radi kamuflaè, jugoslovenskim imenom (S. Mesi}, nav. dj., str. 102). êtiri republike, uklju~uju}i i Republiku Hrvatsku i li~no Mesi}, zalagali su se za zajednicu (savez) suverenih dràva kao najbolji na~in i jedino mogu}e rješenje. Taj model jugoslovenske zajednice, iznesen u vrijeme kada je Srbija ve} poništila zna~ajne elemente saveznog Ustava iz 1974, do~ekan je na no`. Srbija, podràvana od Crne Gore, u kojoj je Miloševi} u mitinga{koj hajci 1988. instalirao vlast, inicira “modernu federaciju”, odnosno unitaristi~ku dràvu, po principu: “jedan gra|anin, jedan glas”. Bosna i Hercegovina i Makedonija su bile za kompromisna rješenja i suverenitet republika i sna`ne poluge ìvota (privreda, vanjska politika, vojska) u centraliziranoj upravi. Nemo}ni u Predsjedni{tvu SFRJ pokušano je rješenje na~i u dogovorima predsjednika republika, odnosno predsjednika republi~kih predsjedništava. Miloševi} i Bulatovi} su redovno, uz saglasnost vojnog vrha, insistirali samo na “jakoj Jugoslaviji”, zavjereni~ki ~ekaju}i “pravi trenutak” da vojnom intervencijom zasko~e “secesionisti~ke republike”. Nakon poraza u Sloveniji, udarili su na Hrvatsku, u kojoj su prethodno organizovali “balvan revoluciju”, pretvaraju}i je postepeno (naoruàvanjem i slanjem ve}ih ili manjih ~etni~kih grupa iz Srbije, a potom uklju~ivanje i regularne armije u oruànu pobunu (Isto, str. IX, XII-XIII, 2, 3, 8, 21, 31, 37). Njihova osnovna parola o “jakoj Jugoslaviji” svodila se na program “svi Srbi u jednoj dràvi”, tj. na prostorno širenje Srbije na cijelom ili gotovo cijelom jugoslovenskom prostoru (Isto, str. 3 i 31). Miloševi} se deklarativno izjašnjavao za jedinstvenu Jugoslaviju, jer njemu nije bilo nimalo stalo do Jugoslavije, nego samo do “dràve u kojoj }e svi Srbi ìvjeti zajedno” (Isto, 3, 31 i 39). Ni Sarajevski samit u Stoj~evcu (Sarajevo) 6. juna 1991. republi~kih predsjednika nije predstavljao nikakav korak naprijed. Prijedlog Gligorov—Izetbegovi} je, po dr Kosti}u, predstavljao “jedno fizi~ko spajanje dvije koncepcije, federalne i konfederalne”, što za njih nije bilo prihvatljivo. Oni su “samo za o~uvanje Jugoslavije kao jedinstvene dràvne zajednice me|unarodnog pravnog subjekta”. S tim u vezi, Jovi} je prijete}im glasom sedmicama najavljivao primjenu sile, izjavljuju}i kako “srpski narod u Hrvatskoj i Bosni moè samo u ratu da bude izveden iz Jugoslavije”. Pri tome je neposredno prije donošenja odluke o nezavisnosti Hrvatske — 25. juna prijetio silom: “ukoliko se Slovenija i Hrvatska otcepe… u zemlji }e biti uvedeno ratno stanje, ‘bez obzira da li }e ono biti zvani~no proglašeno ili ne’”. General Kadijevi} je upozoravao i prijetio: “Niko ne smije dirati u integritet Jugoslavije jednostranim aktima” (Isto, str. 42-43 i 47). Kadijevi} je na 17. sjednici CK SKJ (1988.) izjavio da “Jugoslavija moè biti samo federativna dràva ili je ne}e biti”. Na osnovu toga moglo se zaklju~iti da je on kao opredijeljeni federalista smatrao da su ravnopravnost svih dijelova zajednice osnova na kojoj ta dràva po~iva i prema kojoj se moraju ravnati sve njene klju~ne institucije, uklju~uju}i i JNA, na ~ijem se ~elu nalazio. Me|utim, njegov federalizam i ravnopravnost naroda Jugoslavije su bili ne{to drugo (I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u: F. Ademovi}, str. 212). 189

u suprostavljanju sve sna`nijem nacionalizmu, prihvatilo velikosrpsku nacionalisti~ku politiku. Rukovodstvo JNA je postalo “instrument srpskog reìma”, ~iji je zadatak, prema izjavi generala Veljka Kadijevi}a, ministra vojske, bio da “{titi teritorije sa srpskim ìvljem, naoruàva ih i obezbedi granice budu}e, zami{ljene Jugoslavije”. JNA je najsurovijim postupcima u~estvovala u razbijanju Jugoslavije. Ona se priklonila “ratobora~koj volji politi~kog rukovodstva najve}e nacije u Jugoslaviji i okrenula cevi u ostale, malobrojnije narode”. JNA je, a kasnije i Vojska Jugoslavije, staju}i na stranu velikosrpskog nacionalizma i njegove fa{isti~ke politike u “zaokruàvanju srpskih zemalja”, upotrijebila mo}no oru`je “koje su godinama, sa velikom ljubavlju prema svojoj armiji, nabavljali svi na{i narodi ne àle}i za to odvajanje od svojih oskudnih sredstava — za ru{enje sela i gradova po Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, a to zna~i za ru{enje Jugoslavije”.22 Srpski hegemonisti~ki koncept koji je skrojio Jugoslaviju 1918, te preìvio revoluciju i skoro poluvjekovnu vladavinu socijalizma, kona~no je sahranio Jugoslaviju. Zbog nemogu}nosti da se do~epaju apsolutnoga uticaja u Predjedni{tvu SFRJ i Centralnom komitetu SKJ velikosrpski orijentirani politi~ari su na êtrnaestom kongresu (20.23. januara 1990.) razbili SKJ kao integrativni faktor Federacije. Ukidanjem autonomije Kosovu i Vojvodini, a zadràvanjem, formalno njihovih glasova u Predsjedni{tvu SFRJ, nastojali su osigurati mogu}nost preglasavanja svih drugih, {to je na kraju dovelo do paraliziranja Predsjedni{tva sa remi pozicijom.23

22 S. \uki}, nav. dj., str. 114; I. Stamboli}, nav. dj., str. 243; V. @arkovi}, nav. dj., str. 235. “Priklanjanjem jugoslovenskog politi~kog vrha, vrha Armije, kao i pokrajinskih rukovodstva i glavnine informativnih sredstava uz politiku krvi, tla, sile i brzine”, {anse da se zaustavi birokratska antirevolucija definitivno su, po ocjeni Ivana Stamboli}a, poga{ene (I. Stamboli}, nav. dj., str. 249). Bez JNA i njenog naoruànja nikada ne bi do{lo do krvoproli}a i razaranja, s pravom tvrdi Ivan Stamboli} (Isto, str. 243). 23 S. êki}, nav. dj., 28; V. @arkovi}, nav. dj., str. 231; N. Durakovi}, PROKLETSTVO MUSLIMANA, Sarajevo 1993, str. 180-181. Nakon {to je na Osmoj sjednici CK SK Srbije “urazumio” svoje politi~ke protivnike u Srbiji, Milo{evi} je odlu~io da “urazumi” i rukovodstvo SKJ. U namjeri da u Jugoslaviji osvoji vrhovnu vlast, isforsirao je odràvanje vanrednog kongresa SKJ. Zbog toga {to njihovi 190

Pretvaranjem General{taba JNA u General{tab Oruànih snaga SFRJ (1988.) i isklju~enjem republika i pokrajina iz sistema rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama i oruànom borbom izvr{ena je promjena na~ina rukovo|enja i komandovanja u oruànim snagama. Time su republikama i pokrajinama oduzeta ustavna prava u rukovo|enju Teritorijalnom odbranom. Izvr{eno je pot~injavanje Teritorijalne odbrane svim {tabovima JNA u zonama njihove odgovornosti. Insceniranjem krize Predsjedni{tva SFRJ (marta 1991.) u Jugoslaviji je zapo~et niz prikrivenih dràvnih udara. Zavr{io ih je Branko Kosti}, 3. oktobra 1991, pu~em u Predsjedni{tvu SFRJ.24 Osnovno polazi{te je, u su{tini, bilo u nacisti~koj ideologiji, sa zna~ajnim fa{istoidnim karakteristikama. Ta ideologija je razra|ena i uobli~ena u brojnim velikosrpskim programskim dokumentima (“Na~ertanije”; “Gorski vijenac”; politika Kraljevine Srbije; jezi~ni nacionalizam Vuka Karadì}a; dokumenti tajnih i poluvojnih organizacija; prijedlozi o konfederalnom ure|enju zemlje i preobraàju koji bi vodio ka evropskoj integraciji nisu dobili potrebnu podr{ku, slovena~ki delegati su napustili Kongres. Tada je Milo{evi}, vode}i o{tru borbu protiv Markovi}evih reformi, koje su navodno bile uperene protiv interesa Srbije, u raspravi koja je poslije toga uslijedila predloìo da Kongres utvrdi novi kvorum bez Slovenaca i da nastavi rad, “poku{avaju}i da ih izoluje i ostavi same” (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 5256; Isti, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 92-93; N. Major, RASPAD DRUGE JUGOSLAVIJE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 45; B. Mamula, nav. dj., str. 166). Takav Milo{evi}ev manevar je zna~io “po~etak kraja bilo kakve mogu}nosti za sporazumijevanje, pa i za funkcionisanje Jugoslavije”, odnosno po~etak raspada Jugoslavije. Me|utim, u radu Kongresa, bez Slovenaca nisu htjeli da u~estvuju ni delegati iz Hrvatske. U takvoj su situaciji delegati iz JNA predloìli prekid Kongresa i zakazivanje njegovog kasnijeg nastavka, ~ime je Kongres prekinuo rad na “neodre|eno vreme”. Tako je Jugoslavija ostala bez nosioca vrhovne vlasti, ~iji je raspad, i pored optimisti~ke izjave Ante Markovi}a, predsjednika SIV-a, da }e Jugoslavija opstati i bez SKJ, u temelju potresao cjelokupni sistem vlasti u zemlji. Dràvni organi nisu bili sposobni djelovati bez Partije (N. Major, nav. dj., str. 45-46; B. Mamula, nav. dj., str. 170). 24 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1995, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa okruglog stola, Beograd 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 312-312. 191

materijali Krfske deklaracije 1917.; “rasne predrasude” Jovana Cviji}a; nacionalisti~ki programi srpskih gra|anskih krugova, koje je najbolje izraàvao Srpski kulturni klub i njegov genocidni programski dokument poznat po Moljevi}evom traktatu “HOMOGENA SRBIJA”; genocidni program ~etni~kog pokreta Draè Mihailovi}a; programski dokumenti SANU, naro~ito Memorandum; historiografski, filozofski i knjièvni radovi, dokumenti Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i dr.). U osnovi te ideologije je patolo{ka mr`nja prema svemu onom {to nije srpsko i pravoslavno. Mr`nja prema Bo{njacima i islamu, izrazito je prisutna u srpskoj historiografiji, knjièvnosti i politici. Tom genocidnom ideologijom motivirano je biolo{ko i duhovno istrebljenje i uni{tenje Bo{njaka, jer su bili glavna prepreka ostvarenju koncepta Velike Srbije.25 25 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991.-1993, Sarajevo 1994, str. 27-28; Isti, HISTORIJA GENOCIDA NAD BO[NJACIMA, Sarajevo 1997, str. 9-11. U svim velikosrpskim planovima i ~etni~kim genocidnim programskim dokumentima navodi se da je formiranje i organiziranje homogene Srbije (etni~ki ~iste srpske dràve), koja }e obuhvatiti “celo etni~ko podru~je na kome Srbi ìve”, “prva i osnovna du`nost” svih Srba. U programu ~etni~kog pokreta Draè Mihailovi}a od septembra 1941. se, pored ostalog, navodi da : a) treba “ome|iti defakto srpske zemlje i u~initi da u njima ostane samo srpski ìvalj” i b) “posebno imati u vidu brzo i radikalno ~i{}enje gradova i njihovo popunjavanje sveìm elementom”. U Instrukciji Draè Mihailovi}a od 20. decembra 1941. decidno su definirani ciljevi ~etni~kih odreda : 1. “stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etni~ki ~istu u granicama Srbije-Crne Gore-Bosne i Hercegovine-Srema, Banata i Ba~ke”; 2. “~i{}enje dràvne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata”; 3. “stvoriti neposredne zajedni~ke granice izme|u Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovena~ke, ~i{}enjem Sandàka od muslimanskog ìvlja i Bosne od muslimanskog i hrvatskog ìvlja”; 4. “o~istiti” Kosovo od Albanaca; 5. “u krajevima o~i{}enim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata izvr{iti naseljavanje Crnogorcima (u obzir dolaze siroma{ne nacionalno ispravne i po{tene porodice)” i dr. 192

U slu`bi razbijanja federativne Jugoslavije i realizacije velikodràvnog projekta “Velike Srbije” najdirektnije su upotrijebljene i petokolona{ke Srpske demokratske stranke Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Preduzet je ~itav niz aktivnosti i postupaka u cilju ru{enja legalnog poretka u Bosni i Hercegovini.26

Cjelokupnu srbijansku politiku od po~etka XIX stolje}a do danas proìma ideja velike, mo}ne i “nepobedive Srbije” na Balkanu u kojoj }e isklju~ivo ìvjeti samo Srbi (“Svi Srbi u jednoj dràvi”, “Srbija }e biti velika i jaka ili je ne}e biti”, “dràvno, prostorno i kulturno jedinstvo svih Srba” i dr.). Srpski intelektualni, politi~ki i vojni vrh, u nastojanju da, u skladu sa velikodràvnom politikom Srbije, formira “Veliku Srbiju”, ve} skoro puna dva stolje}a na sve na~ine indoktrinira svoj narod la`nim epsko-mitskim pam}enjem da su mu za sve nevolje koje su mu se navodno desile i de{avaju krivi “Turci”, tj. muslimaniBo{njaci. Zato kre}u u masovne pokolje Bo{njaka po Bosni i Hercegovini, Sandàku i Crnoj Gori. Svi nacionalisti~ki velikosrpski programski dokumenti otvoreno isti~u istrjebljenje Bo{njaka: fizi~kim i duhovnim uni{tenjem, protjerivanjem na druge teritorije koje ne spadaju u domen tzv. “Velike Srbije” (Turska i Albanija) i nasilnim prevo|enjem u pravoslavlje. Zbog toga su Bo{njaci `rtve vi{e genocida od strane srpske i crnogorske genocidne politike (Isto). 26 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1995, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999…., str. 312-312. 193

2. Metodi, mehanizmi i postupci planiranja i pripremanja zlo~ina

Osnovu za osmi{ljavanje zlo~ina obnovljeni Velikosrpski pokret je na{ao u pro{losti, njenoj nenau~noj valorizaciji, krivotvorenju do mitomanije i glorifikacije. Stalno veli~anje Srba do “nebeskog naroda”, pripisivanje svih zasluga za pobjede u pro{losti samo srpskom narodu, a prebacivanje svih krivica za poraze drugim narodima, zapostavljenost i gubitni{tvo u miru crvena su nit te valorizacije. Op{ta “obespravljenost” srpskog naroda se posmatra u svim oblastima politi~kog i dru{tvenog ìvota. Pompezno su prezentirani razni izmi{ljeni podaci o obespravljenosti i ugroènosti Srba i njihovoj eksploataciji u korist drugih, o Jugoslaviji kao “grobnici srpstva” u kojoj je “opasno ugroèn nacionalni i etni~ki opstanak srpskog naroda”; u avnojskoj Jugoslaviji, u kojoj je postojala “antisrpska koalicija”, srpski narod je razbijen i unesre}en. “Jugoslavija je bila utopisti~ki san srpskog naroda”, ~iji su interesi “iznevereni u prvoj Jugoslaviji, a u drugoj, Brozovoj sasvim” su “ponièni i dovedeni do biolo{kog uni{tenja”; “tragika srpskog naroda se ne okon~ava”; “od kada se pojavio kao istorijski subjekt na Balkanu — neprekidno je izloèn pitanjima identiteta, vjere, teritorija i opstanka”; komunisti~ko-bolj{evi~ka ideologija je svjesno razarala Srbiju i nanijela velike {tete Srpskoj pravoslavnoj crkvi, itd. Smi{ljeno je i stalno pominjana “teorija” “o zaveri celog sveta protiv Srba”, pri ~emu je srpska intelektualna elita koristila mitove, bajke, epske pjesme, odnosno falsifikate, laì i poluistine. U djelovanju velikosrpskih ideologa u planiranju i pripremanju agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu posebno mjesto je dato poloàju ove Republike, bez koje, prema njima, nema ostvarenja velikosrpskog genocidnog projekta “Velika Srbija”, i Bo{njacima,

194

odnosno Muslimanima, kao ve}inskom narodu. Oni negiraju dràvne granice Bosne i Hercegovine, smatraju}i ih vje{ta~kim, administrativnim i sl, i tvrde da je Bosna i Hercegovina “srpska zemlja”. Polaze}i od takvog stava, smatraju kako su Bo{njaci Srbi islamske vjere. Kroz ideolo{ke pripreme zlo~ina srpski nacionalizam naro~ito koristi i zloupotrebljava vjeru islam, kako bi je predstavio u negativnom kontekstu, nagla{avaju}i da je u funkciji rata. Rije~ je, kako oni isti~u, o tzv. islamskom fundamentalizmu, kao izvoru militantnog ili borbenog islama. Uz to se pojavljuju i teze o dìhadu i mudàhedinima, koje imaju za cilj da islam ozna~e kao vjeru koja se {iri terorom, silom, pa i oruànom borbom. Takvi stavovi, posebno prisutni kod intelektualnog, politi~kog i duhovnog vo|stva Srbije mogu se iluistrirati nizom njihovih istupa u javnosti i brojnim dokumentima koje su oni inicirali i izradili, a koji pokazuju njihovu ulogu u ideolo{kim i drugim oblicima priprema zlo~ina u Bosni i Hercegovini. U su{tini je rije~ o dobro osmi{ljenoj i razra|enoj ideologiji, koju je osamdesetih i devedesetih godina XX stolje}a ponovo u masovnim razmjerama prihvatio srpski narod. Taj je narod, na epsko-mitskim osnovama, educiran i psiholo{ki pripremljen za zlo~ine, za ~iju su realizaciju bili zaduèni “elitni nacionalisti”.27 Srpskim knjièvnicima se osamdesetih godina XX stolje}a, “u oblacima duvanskog dima i alkoholnih isparenja”, pod krovom Udruènja knjièvnika Srbije, u Klubu knjièvnika u Francuskoj 7 u 27 M. Tomani}, nav. dj., str. 6 - 9. Nakon Titove smrti i masovnih demonstracija na Kosovu 1981. u Srbiji je, po admiralu Mamuli, kurs “trasirala srpska inteligencija, okupljena oko Srpske akademije nauka, Udruènja knjièvnika i ‘Knjièvnih novina’ (Francuska 7), oko Pravoslavne crkve, dijela {tampe i periodike. Poveden je {iroko zasnovan i smi{ljen propagandni rat protiv postoje}eg sistema i Tita. [tampa udara po osnovama sistema, knjièvnici i umjetnici su se usmjeravali na li~nost Tita. Srbi su pozivani da se trgnu, podignu glave, da ne }ute, a u ‘KNJIZI O MILUTINU’ da ih se u~i da zlo ne dolazi samo od Turaka i Nijemaca, nego i od Hrvata i Slovenaca, da su njihovi protivnici u ku}i, da budu oprezni i spremni. Zlo nacionalizma sijalo se u srpske du{e i pripremala drama koja }e svih zadesiti” (B. Mamula, nav. dj., str. 289). 195

Beogradu, “umesto belih mi{eva, privi|ala Velika Srbija”. Pod plafonom tog kluba “razra|eni su mnogi planovi kako stvoriti {to je mogu}e ve}u Srbiju”.28 U Udruènju knjièvnika Srbije na{li su se “na okupu glavni akteri de{avanja u Srbiji tokom 80-tih godina”. Bio je to “srpski tro~lani cvet (UKS-SANU-SPC - velika slova u orginalu — primj. S. ^.), ~iji }e opojni miris mnogim Srbima oduzeti pamet i omogu}iti Slobodanu Milo{evi}u da ih tako raspame}ene uzme za ruke i povede u ono {to }e sama SPC, ocenjuju}i postignu}a srpskog naroda u XX veku preblago nazvati neuspehom”.29 Akademik Dobrica ]osi} je osamdesetih godina XX stolje}a govorio o ugroènosti srpskog naroda, ne samo na Kosovu, nego i u drugim dijelovima Jugoslavije, a u Bosni i Hercegovini posebeno od Muslimana.30 Dobrica ]osi} je u jesen 1981, nakon {to su JNA i savezna policija ugu{ile albanske proteste na Kosovu, tajno podstakao grupu kosovskih Srba, nezadovoljnu svojim poloàjem, da se organizuje,

28 Isto, str. 10. 29 Isto, str. 12. Govore}i o tome, M. Tomani} zaklju~uje: “Plafon Kluba knjièvnika Srbije nije se sru{io, ali je zato pao krov Velike Srbije, ma{tane i projektovane pod tim plafonom. Pod sru{enim snovima projektanta i sru{enim krovom Velike Srbije stradali su brojni Srbi i jo{ brojniji pripadnici drugih naroda sa prostora biv{e SFRJ” (Isto). Kroz Udruènje knjièvnika Srbije pro{li su svi srpski nacionalisti~ki lideri: Jovan Ra{kovi}, Jovan Opa~i}, Vuk Dra{kovi}, Vojislav [e{elj, Radovan Karadì} i drugi. I u vezi sa tim, Dobrica ]osi} je bio veoma aktivan, “davao je pisane lekcije i uputstva budu}im vo|ama. Pripreme su bile toliko odmakle da su vode}i intelektualci iz SANU i Udruènja knjièvnika Srbije nametali tempo Milo{evi}u”. Tako se na skupu Udruènja knjièvnika Srbije 14. septembra 1989. Vuk Dra{kovi} zaloìo da se formira “srpska Krajina” u Hrvatskoj, kada Tu|mana i HDZa jo{ nije bilo u Hrvatskoj (“na vlasti su bili komunisti, Jugoslavija je postojala”) — B. Mamula, nav. dj., str. 292-293. 30 Isto, str. 100. U pristupnoj besjedi prilikom prijema u stalno ~lanstvo SANU — 1977, Dobrica ]osi} je, izme|u ostalog, istakao kako je “jugoslovenska dràva bila u su{tini nepovoljna za Srbe” (S. Biserko, PRINUDNI IZLAZAK IZ SENKE, HELSIN[KA POVELJA, br. 60, Beograd, januara 2003, str. 1). 196

traè}i promjene na Kosovu.31 Organizovao je peticiju Srba sa Kosova, koju je potpisalo 215 srpskih intelektualaca, jer su Srbi Kosova stalno odlazili kod njega “da se àle, po{to o njima niko od srpskih velika{a nije brinuo”. Oni su, prakti~no sa ]osi}em tajno sara|ivali, pri ~emu ih policija “u stopu pratila i progonila”.32 ]osi} je akcije Srba na Kosovu “u izvesnom smislu artikulisao i usmeravao”. To je od njega “preuzeo i nasledio” Slobodan Milo{evi}, koji se “nije ba{ proslavio u odbrani Srba na Kosovu. Tek kada je uzeo vlast, shvatio je da je to jako ozbiljna stvar...”.33 Aprila 1986. ]osi} se sa “kosovskim aktivistima” dogovorio “kako treba da se bore, {ta treba da rade i koje oblike otpora treba da daju”. S tim u vezi, on je priznao da im je “pomogao u svemu {to su ~inili. Sara|ivao sam sa njima u njihovoj ilegalnoj borbi”.34 Akademik Dobrica ]osi} je 1984, govore}i o “optere}enjima pro{losti i izazovima” budu}nosti, traìo da se i SANU izjasni o

31 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 41. Srbi sa Kosova su se, tvrdi Dobrica ]osi}, “àlili na svoj poloàj i ja sam im savetovao da napi{u peticiju i izloè svoje zahteve”. ]osi} nije bio jedina podr{ka kosovskim Srbima . “Oni su imali tajnog pomaga~a i u srpskoj vladi”. Dobrica ]osi} je Srbe sa Kosova, odnosno “protestnu grupu {arenolikog sastava koja je sebe nazvala Komitet Srba i Crnogoraca”, na ~ijem se ~elu nalazio “trio lokalnih aktivista Srba, Miroslav [olevi}, Kosta Bulatovi} i Bo{ko Budimirovi}”, povezao i sa najvi{im dràvnim organima i funkcionerima Srbije. Tako su kosovski Srbi tajno imali podr{ku i od strane srbijanske Vlade i li~no predsjednika Du{ana ^krebi}a (Isto, str. 41-42). 32 S. Biserko, nav. dj., str. 1. Lideri kosovskih Srba (Miroslav [olevi}, Kosta Bulatovi}, Bo{ko Budimirovi} i dr.) 1985. dolaze kod D. ]osi}a da se àle. ]osi} ih je savjetovao da organizuju potpisivanje peticije. Nakon toga je oko 50.000 Srba sa Kosova potpisalo peticiju. Taj se pokret kasnije institucionalizovao... 2. aprila 1986. ... ^krebi} ih prima u Skup{tini SR Srbije, kada je izgovorio klju~nu re~enicu: “Sada ste na pravom mjestu” (M. Vasi}, - F. [varm, ZADAH ZLOÎNA — SRPSKE PARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000. u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. 1999., Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 237. 33 Isto. 34 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 41-42. 197

potrebi angaòvanja “na op{tedru{tvenim i nacionalnim problemima”.35 On se i prije pojave Memoranduma zalagao za aktivnije u~e{}e intelektualaca u politi~kom ìvotu, jer ih “u bliskoj budu}nosti ~ekaju odluke teè od onih koje smo donosili 1941... kao javne li~nosti, kao nau~nici i umetnici koji su se na{li u Akademiji, i time prihvatili njenu ulogu u ìvotu srpskog naroda, mi nemamo pravo da preziremo politiku i ideologiju koje se ti~u srpske sudbine i budu}nosti. Niko danas ne moè da nas spre~i da javno razmi{ljamo o svojoj sudbini”.36 ]osi} je bio inspirator i organizator svih pohoda Srba sa Kosova u Beograd, kao {to je dolazak ve}e grupe Srba i Crnogoraca sa Kosova (oko 3.000 kosovskih Srba), koja je 16. juna 1987. u Beogradu, za vrijeme sjednice CK SKJ o situaciji na Kosovu, koju je inicirao Slobodan Milo{evi}, demonstrirala u Pionirskom parku ispred zgrade Skup{tine SFRJ, sa ciljem da izvr{e pritisak na CK, zahtijevaju}i ukidanje autonomije Kosova.37 ]osi} je u tome, od aprila 1987, imao podr{ku i od Slobodana Milo{evi}a, koji se od njegove posjete Kosovu Polju, 24. aprila 1987, “prvi put predstavio kao za{titnik svih Srba”, gdje je, vi~u}i “Niko ne sme da vas bije”, “stekao savremenu krilaticu za okupljanje Srba”.38 35 M. Tomani}, nav. dj., str. 11. U skladu sa takvim zahtjevom, na Skup{tini SANU, odrànoj 23. maja 1985. zaklju~eno je da postoji potreba da se “istaknu najaktuelniji dru{tveni, politi~ki, ekonomski, socijalni, nau~ni i kulturni problemi”, te je jednoglasno odlu~eno da se to u~ini kroz jedan tekst u obliku memoranduma. U junu je Predsjedni{tvo SANU odredilo “Odbor za pripremu Memoranduma o aktuelnim dru{tvenim pitanjima”, koji je krajem te godine otpo~eo s radom. Ve~ernje novosti su do{le do nedovr{enog teksta “Memoranduma” i objavile ga 24.-25. septembra 1986. (Isto). 36 S. Biserko, nav. dj., str. 1. ]osi} je tada djelovao na vi{e strana: vr{io je pripreme za eventualne promjene Ustava, pripremao je kampanju o ugroènosti srpskog naroda i otvarao prostor za plasiranje Memoranduma. Na kulturnom planu i historiografiji dominirao je njegov pogled na poloàj Srba u Jugoslaviji, gdje se pojavljuje masovna produkcija knjiga iz te problematike, pri ~emu je dominirao mit o Jasenovcu i, s tim u vezi, genocidnost hrvatskog naroda (Isto). 37 I. Stamboli}, nav. dj., str. 170-171; L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 47. 38 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 44-45. Tom je re~enicom Milo{evi}, po [olevi}u, “ustoli~en za cara”. Ta mu je fraza, {alio se [olevi}, “osigurala mitski 198

Zahvaljuju}i takvim stavovima, Dobrica ]osi} i krugovi oko Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) i{li su na razbijanje Jugoslavije. Time su uveliko pripremili teren za Slobodana Milo{evi}a, koji je velikosrpski nacionalizam u~inio javnim i uzeo ga za “osnovu svoje i dràvne politike”. Milo{evi} je stao “na ~elo masovnog nacionalisti~kog stroja”, pale}i Srbiju “memorandumskim parolama o ugroènosti Srba i pokli~ima ‘Ustaj, ustaj Srbine’”.39 Javno se predstavljaju}i kao antititoista, navodno opredijeljen za demokratsku Jugoslaviju, ]osi} je aktivno u~estvovao i zalagao se za “novi ustav”, jer je Ustav iz 1974. doìvio kao kraj Jugoslavije, po{to je “za srpski narod oktroisani ustav, on je srpski narod stavio u neravnopravan poloàj sa ostalim jugoslovenskim narodima”. Memorandum je, po njemu “ubjedljivo razotkrio nedemokratsku ustavnu konstituciju Titove Jugoslavije, utvr|enu Ustavom iz 1974. godine”.40 Nikada ne priznaju}i “avnojske granice”, Dobrica ]osi} se zalagao za “plebiscit”, sa pravom na samoopredjeljenje naroda, a ne republika, po{to su, po njemu, “avnojske granice” “komunisti~ke, provizorne, jer su nezasnovane (sem Slovenije), ni etni~ki, ni geopoliti~ki, ni ekonomski, ni komunikaciono”.41 ]osi} je bio duboko privrèn projektu ru{enja Jugoslavije i formiranju nove srpske dràve koja bi ujedinila sve Srbe. Aktivno je status me|u Srbima”. Ta epizoda mu je, navode Silber i Litl, “dala gotovu formulu za bu|enje nacionalnih ose}anja”. Milo{evi} je tada prvi put “osetio privla~nu snaga masa” (Isto, str. 44-45). Milo{evi}ev govor na Kosovu Polju “dao je ton atmosferi. Govornici su se re|ali jedan za drugim i napadali partijske rukovodioce, Albance, zahtevaju}i uvo|enje vanrednog stanja, ukidanje autonomije Kosova, pa ~ak i proterivanje Albanaca....” (Isto). Milo{evi} je, po Ivanu Stamboli}u, “bio transformisan, zapaljen Kosovom”. Njegovo obra}anje i obe}anje na Kosovu Polju emitovano je na TV Beograd bez prekida. “To ga je i lansiralo. Njegova poruka nai{la je na plodno tle u Srbiji” (Isto, str. 46). 39 I. Stamboli}, nav. dj., str. 145 i 194-195. 40 S. Biserko, nav. dj., str. 1. 41 Isto, str. 1-2. ]osi} se zalagao za “demokratski princip samoopredeljenja i mirnog razlaza”, pri ~emu je ista prava traìo za Srbe u Hrvatskoj i bio spreman, kako je sam govorio, da “ista prava dam i [iptarima na Kosovu”, jer je taj princip za njega, navodno, univerzalan (Isto). 199

bio uklju~en u formiranju Srpske demokratske stranke u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini (1990.); bio je u redovnom kontaktu sa Jovanom Ra{kovi}em, psihijatrom iz Hrvatske, i Radovanom Karadì}em, jo{ jednim psihijatrom iz Bosne i Hercegovine. Li~no se izborio za to da on postane predsjednik te partije u Bosni i Hercegovini. Savjetovao je “ljudima iz Bosne koji su dolazili kod njega da se poveù sa Radovanom Karadì}em”, sa kojim je odràvao veoma bliske kontakte, a “Radovan ga je ~esto no}u zvao telefonom da ga obavesti {ta je radio i {ta se zbiva u Bosni i Sarajevu, traè}i savet i podr{ku. A trebao mu je i novac za stranku”.42 Jo{ polovinom osamdesetih godina XX stolje}a, kao i kasnije, na primjer marta 1990, akademik Dobrica ]osi} je govorio “da je Jugoslavija preìvela i da ne moè opstati” (“da se ne vredi boriti za njen opstanak”), te je, s tim u vezi, zastupao tezu o “neminovnom raspadu Jugoslavije”. Tu ocjenu je obrazlagao ~injenicom kako “nijedna jugoslovenska nacija, iz nekih svojih razloga, nije danas zadovoljna svojim poloàjem”. Imaju}i to u vidu, on je smatrao da Srbi moraju, ako ho}e da potvrde “politi~ku zrelost”, svoje “tradicionalno jugoslovenstvo” zamijeniti “tradicionalnim i demokratskim zastupanjem svih nacionalnih interesa. Prestanimo jednom za svagda da osloba|amo, spasavamo i ~uvamo druge, da ih uveravamo da }e bez nas propasti”. Na pitanje — “ako ne èle da budu s nama, {ta onda?”, ]osi} je odgovorio: “Ako ne èle da ìve sa nama u demokratskoj federaciji po{tujmo njihovu volju da budu i sami sre}ni”. Takvu misao ]osi} je odre|enije izrazio u pismu Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu 28. marta 1992.43 42 Isto. ]osi}eva odgovornost za planiranje i pripremanje zlo~ina, posebno u Bosni i Hercegovini je, zaista, nesporna. Pored toga, on je imao i komandnu odgovornost za period 1992. - 1993, kada je bio predsjednik Savezne Republike Jugoslavije, u vrijeme kada je ta dràva u~estvovala u agresiji na Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bo{njacima. Za njegovo su ime vezana i dva zlo~ina u Srbiji ([trpci i Sjeverin), koja su neposredno nastavak politike i prakse genocida u Bosni i Hercegovini. On je u @enevi, u svojstvu predsjednika SRJ, sa Tu|manom potpisao Memorandum o humanom preseljenju (Isto). 43 S. \uki}, nav. dj., str. 127; B. Jovi}, nav. dj., str. 125; M. Tomani}, nav. dj., str. 100, 126, 191 i 193. U razgovoru sa Jovi}em 11. septembra 1990. ]osi} je ponovo naglasio kako “nema vi{e nijednog ozbiljnog razloga za postojanje Jugoslavije” (B. Jovi}, nav. dj., str. 193). 200

Devedesetih su godina skoro svi akademici, knjièvnici i umjetnici podràli srpski velikodràvni projekat i velikosrpski nacionalizam. Milo{evi} je sa mnogima obavio individualne razgovore, koji su mu pruìli podr{ku.44 Prvu otvorenu najavu zlo~ina ~ini Milo{evi}ev ratni~ki govor na Gazimestanu, 28. juna 1989, gdje su se, “u agresivnom i prkosnom raspoloènju Srbi iz celog sveta sjatili da u~estvuju u ceremonijalnom ujedinjenju svih Srba pod jednim vo|om”. [est stolje}a poslije Kosovske bitke Slobodan Milo{evi} je, pred milion ljudi, me|u kojima su bili najvi{i predstavnici Jugoslavije i gosti iz drugih republika, na mjestu pogibije cara Lazara poru~io: “[est vekova posle Kosovske bitke, ponovo smo u bitkama. One nisu oruàne, mada ni takve nisu isklju~ene”. Naime, Milo{evi} je tada odrào ratni~ki govor u kome je, prijete}i nagovijestio dalji osvaja~ki pohod, ponavljaju}i svoju odlu~nost, izre~enu nekoliko mjeseci ranije: “Ako ne umemo da radimo, umemo da se bijemo”. Pri tome se milionska masa njegovih pristalica tada zaklinjala “onako kako je car Lazar u pesmi, u legendi, zaklinjao svoje podvi`nike”? Obe}avaju}i da }e povratiti “nacionalnu slavu” Srbije, Milo{evi} je na milionskim mitinzima na Gazimestanu, U{}u i drugim mjestima pobrao masovne i freneti~ne aplauze, dijele}i “zabludu svojih oboàvalaca u nacionalisti~koj ekstazi”.45

44 B. Jovi}, nav. dj., str. 130-131. Na sastanku sa Milo{evi}em, 25. marta 1990, bilo je govora, tvrdi Jovi}, i o zna~aju jedinstva srpskog rukovodstva. On je rekao Milo{evi}u “da ne veruje da postoji opasnost”, s tim {to je ukazao na potrebu pro{irenja jedinstva na inteligenciju: “da uz nas vi{e budu knjièvnici, umetnici, akademici i dr. Isto tako da se radnici ne okrenu protiv ili usled socijalnih problema”. Na to mu je Milo{evi} odgovorio “da su skoro svi akademici, knjièvnici i umetnici sa nama, i da ih moramo vi{e uklju~iti u zajedni~ku akciju — u zemlji i inostranstvu. Sa mnogima je obavio individualne razgovore i na osnovu toga stekao takvo uvjerenje” (Isto). 45 I. Stamboli}, nav. dj., str. 29, 91 i 96; S. \uki}, nav. dj., str. 85; L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 83. Milionska masa je na Gazimestanu 28. juna 1989, na Vidovdanu, “dok se vo`d svekolikog srpstva Slobodan Milo{evi} ‘s neba’ helikopterom spu{tao na svetu srpsku zemlju, me|u ljude koji su u svojoj mitologiji vjerovali u sudbinu...”, pjevala: “Car Lazare, nisi imo’ sre}e, da se Slobo pokraj tebe {e}e” (M. Seferovi}, PREBOLI ZLA, Zagreb 2001, str. 30-31). 201

Dobrica ]osi} se, pored toga {to je “svesrdno” podràvao politiku Srbije, “naro~ito bitku za ustavne promene”, zalagao i bavio pitanjem (1990.) “borbe za dràvu Srba, koja bi trebala da, u raspodeli teritorije sa Hrvatskom, obuhvati toliko Hrvata u Srbiji, koliko bi Srba ostalo u Hrvatskoj”. U tom je cilju ostvarivao “blisku saradnju sa srpskim strankama u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Li~no je uticao na Jovana Ra{kovi}a da formira Srpsku demokratsku stranku”. Rukovodstvo SDS Bosne i Hercegovine na ~elu sa Karadì}em, je, po njemu, “vrlo intelegentno i vrlo pouzdano”. U Crnoj Gori se oslanjao na Narodnu stranku dr Kilibarde, pri ~emu je ra~unao i na komuniste. Svi su ga konsultovali za aktivnosti.46 Prvom polovinom februara 1990. Slobodan Milo{evi} je ponovo “predvidio” rat. U razgovoru, poslije sjednice Predsjedni{tva SFRJ — 13. februara, na kojoj su u~estvovali i predsjednici predsjedni{tava republika i autonomnih pokrajina “(tema Kosovo)”, u kancelariji Borisava Jovi}a, gdje su bili prisutni i Veljko Kadijevi}, Petar Gra~anin i Dragutin Zelenovi}, izjavio je: “Bi}e rata, boga mi”.47

Milo{evi} je na Gazimestanu (1989.) signalizirao namjeru svoje vlade da pro{iri nacionalisti~ki program i van granica Srbije. Njegovim isticanjem da “su Srbi uvijek sami sebe osloba|ali i da su, kada su imali priliku, pomagali i drugima da se oslobode”, sti~e se utisak, pi{e Cigar, da je Srbija bila odlu~na da silom mijenja davno uspostavljene unutra{nje granice u Jugoslaviji u nastojanju da “oslobodi” Srbe van Srbije, kako je to propovijedao Memorandum (N. Cigar, nav. dj., str. 45). 46 B. Jovi}, nav. dj., str. 193. Dobricu ]osi}a su svi konsultovali za aktivnosti. 47 Isto, str. 108. Na to je Jovi} uzvratio “Ne}emo dati, boga mi” — “Dosta smo mi ratovali i ginuli u dva svetska rata. Sada }emo rat svakako da izbegnemo! — Ne}e biti rata onakvog kakav bi oni hteli — dodaje Veljko — ali }e biti onakav kakav mora, a to je da im ne dozvolimo da nas tuku. Pera jadikuje da iz dana u dan protivnici socijalizma i Jugoslavije zauzimaju sve ja~e pozicije i sistematski nas potiskuju i nastupaju revan{isti~ki. Sloba ga te{i da se ne brine. Veljko kaè : Za sve je kriv Gorba~ov. Veoma je jeftino prodao ideju socijalizma i komunizma. Razbio je Var{avski pakt, poru{io socijalizam u isto~noj Evropi, destabilizovao SSSR, a za nas je najgore {to je naru{io odnos snaga u Evropi i stavio sve komuniste na optuèni~ku klupu. Sada moramo da se branimo iako smo ginuli za odbranu zemlje i za njenu izgradnju” (Isto) 202

Uo~i prvih vi{estrana~kih izbora u Srbiji, decembra 1990, Milo{evi} je obe}ao realizaciju fa{isti~kog projekta — “svi Srbi u jednoj dràvi”.48 Slobodan Milo{evi} je, poslije izvo|enja tenkova na beogradske ulice i svoj narod (9. marta 1991.)49 i nakon {to na trodnevnoj sjednici Predsjedni{tva SFRJ (Vrhovna komanda oruànih snaga), 12, 14. i 15. marta 1991, nisu prihva}eni Prijedlozi odluka (koje je podnio [tab 48 M. Tomani}, nav. dj., str. 92. Velikosrpski nacionalisti su tvrdili kako }e “biti krvi do kolena”, ako “svi Srbi ne budu u jednoj dràvi”. Zbog toga republi~ke granice nikako nisu htjeli priznati (zvali su ih “Titovim diktatom”, “administrativnim rešenjima”, “istorijskom nepravdom protiv Srba koji pobe|uju u ratovima, a gube u miru”, što se “više ne}e tolerisati”). Te su teze stalno iznošene i na sjednicama Predsjedni{tva SFRJ. S tim u vezi, Jovi} i dr Kosti} su gotovo na svakoj sjednici govorili “Srbi u Hrvatskoj su suveren narod i mora im se omogu}iti da se opredele u kojoj i kakvoj dràvi èle da ìve” (S. Mesi}, nav. dj., str. 160). 49 B. Jovi}, nav. dj., str. 283; I. Stamboli}, nav. dj., str. 31. “Kada je Milo{evi} 9. marta kle~ao pred studentima”, JNA se, pi{e Ivan Stamboli}, “odazvala njegovom pozivu, a nije morala, i prvi put nakon pola veka, isterala tenkove na beogradske ulice, nasrnula na narod. Posle toga, ta, kako ih ‘Politika’ ne`no nazva: ‘vojna vozila’! po logici stvari i psihologiji sile vi{e se nisu mogla vratiti u kasarnske hangare”. Pi{u}i o tome, Stamboli} navodi da je Armija “ve} bila okupirala samu Srbiju dolaskom Ljubi~i}a na ~elnu funkciju u Srbiji” (I. Stamboli}, nav. dj., str. 31). O demonstracijama opozicije i upotrebi vojske u Beogradu 9. marta 1991. Borisav Jovi} u svojim zabilje{kama navodi : “U Beogradu demonstracije opozicije. îne nevi|eno nasilje: ru{e izloge, odnose robu iz prodavnica, demolirali su celu glavnu ulicu — Terazije i M. Tita, Skup{tinu Srbije i Predsedni{tvo, ~ak zgradu vlade u Ul. kneza Milo{a, u{li u slu`bene zgrade, itd. Policija je podbacila, ima ~ak dvoje poginulih. Nalazim se na vikednu u Nik{i}u. Zove me Slobodan Milo{evi} i traì intervenciju vojske. Razgovaram sa Veljkom Kadijevi}em. On se dvoumi — da li je neophodno i kako }e to politi~ki biti prihva}eno, ali se ne protivi, samo smatra da treba da osiguram odluku Predsedni{tva. Ostavljam jo{ malo da pratimo situaciju pa da se ~ujemo nanovo. Sloba me ponovo zove. Veoma uznemiren. Zove me i Veljko. Kaè da sada demonstriraju pred General{tabom i ho}e da provale unutra. Konsultujem telefonom ~lanove Predsedni{tva koje sam mogao dobiti (svi izuzev Mesi}a i Drnov{eka). Dajem Veljku nalog da izvede vojsku na ulice i da zaposedne prostor ispred svih ugroènih dràvnih institucija. Slobodan }e poslati zvani~an pismeni zahtev koji }emo sutra na sednici Predsedni{tva odobriti” (Isto). 203

Vrhovne komande) srpskog rukovodstva (rukovodstva Srbije), kao i li~no predsjednika Jovi}a, o zavo|enju vanrednog stanja (vojnog udara) na cijeloj teritoriji SFRJ i podizanju borbene gotovosti Oruànih snaga, uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica,50 te Saop{tenja “[taba vrhovne komande” u no}i 15. marta 1991. o tome koje }e mjere JNA preduzeti,51 16. marta objavio da je “sa Jugoslavijom gotovo” i da odluke saveznih organa Srbiju vi{e ni na {ta ne obavezuju. Na taj je na~in Milo{evi} objavio otcjepljenje Srbije od Jugoslavije.52 Milo{evi} je 15. marta 1991. naredio mobilizaciju rezervnog sastava specijalnih jedinica policije, “angaòvanje i formiranje novih snaga milicije, a Vlada je dobila zadatak da pripremi odgovaraju}e formacije koje }e nas u~initi u svakom slu~aju bezbednim da branimo interese na{e republike, a bogami i interese srpskog naroda izvan Srbije”.53

50 Detaljnije o tome vidi: B. Jovi}, nav. dj., str. 286-311; B. Bogi}evi}, RAT JE PLANIRAN, F. Ademovi}, BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 29-37; L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 134—135 i 140-143: S. Oro, O ULOZI VLADARSKIH TE@NJI U YU RATOVIMA 1991. — 2001. GODINE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. — 1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd 7. — 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 81-82. Poku{aj velikosrpskih nacionalista, predvo|enih Milo{evi}em, Jovi}em i Kadijevi}em, da na sjednici Vrhovne komande (12. — 15. marta 1991.) iznude dono{enje odluke o uvo|enju vanrednog stanja u SFRJ propao je. Da bi Armiji ostavili mogu}nost da djeluje sama i preuzme vlast u svoje ruke, zavjerenici su pribjegli ostavkama. Jovi} je podnio ostavku na du`nost predsjednika Predsjedni{tva SFRJ da bi “vojsci stvorio prostor za preuzimanje vlasti i razoruànje paravojnih jedinica, a vojska to nije izvr{ila” (B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, str. 286-311; S. Oro, nav. dj., str. 81-82). Tako Milo{evi}u nije uspjelo da preko JNA stavi SFRJ pod svoju kontrolu (S. Oro, nav. dj., str. 81-82). 51 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 143. 52 Isto, str. 143-144; B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 37. 53 BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 41. U obra}anju naciji 16. marta 1991. Slobodan Milo{evi} je, pored ostalog, izjavio: “... naredio sam mobilizaciju rezervnog sastava specijalnih jedinica i hitno formiranje dodatnih milicijskih snaga. Jugoslavija je u{la u zavr{nu fazu agonije... Republika Srbija vi{e ne}e priznati nijednu odluku Predsedni{tva u postoje}im okolnostima, jer bi to bilo protivno zakonu” (L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 144). 204

Slobodan Milo{evi} je, u skladu sa velikodràvnim projektom o formiranju “Velike Srbije”, 16. marta 1991. na zatvorenom sastanku (tajna sjednica), sa op{tinskim funkcionerima (200 predsjednika srbijanskih op{tina), najavio osvaja~ke ratne ciljeve Srbije, odnosno rje{avanje srpskog nacionalnog pitanja kao ratnog. Tada je on, izme|u ostalog, posebno potencirao pitanja granica, koja su, po njemu, “su{tinska, dràvna pitanja”. S tim u vezi, on je izjavio: “Granice, kao {to znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. ... Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog naroda da ìvi u jednoj dràvi. To je po~etak i kraj. Uostalom, {ta }e im ti Srbi koji im toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki?... A ako treba da se tu~emo, bogami }emo da se tu~emo. A nadam se da ne}e biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer, ako ne umemo dobro da radimo i privre|ujemo, bar }emo znati dobro da se tu~emo...”.54 54 S. \uki}, nav.dj., str. 113; I. Stamboli}, nav. dj., str. 28; L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 144 — 145; BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 4142; N. Cigar, nav. dj., str. 55. O tom sastanku L. Silber i A. Litl pi{u sljede}e: “Dok je javnost posrtala od {oka, srpski op{tinski funkcioneri pozvani su da prisustvuju va`nom sastanku. Jo{ pre svanu}a, republi~ka policija je dobila nare|enje da izvr{i jedan neobi~an zadatak. Nazvali su telefonom svih 200 gradona~elnika u Srbiji, rekav{i im da ~ekaju hitnu poruku. Ubrzo je svim op{tinskim ~elnicima uru~en telegram u kojem se pozivaju da u 6 sati ujutro budu u Skup{tini Srbije. Gradona~elnik Valjeva Slobodan \uki}, jedini opozicioni gradona~elnik, opisao je kakav je neobi~an prizor predstavljalo 200 luksuznih crnih automobila parkiranih ispred parlamenta. Me|utim, neobi~nost te scene je bledela pred pometnjom u samoj zgradi. Svi su verovali da je sazivanje tajne sednice bilo vezano za vakum koji je usledio nakon Jovi}eve ostavke i, naravno, za potrebu da se usaglase mere za prevazilaènje te krize. Celog tog dana, \uki} je razmi{ljao o brojnim mogu}nostima koje su bile u igri. Kada se opra{tao od porodice, na trenutak je ~ak pomislio da bi u Beogradu mogao biti uhap{en. Me|utim, Bora Petrovi}, zamenik predsednika Skup{tine, odmah je poku{ao da raspr{i sve spekulacije o bilo kakvoj nameri uvo|enja vanrednog stanja. Sticao se utisak da politi~ari koji su sazvali sednicu nisu imali utvr|eni dnevni red, odnosno da ‘nisu imali nikakav dnevni red’, izjavio je \uki} o sednici. Kasnije se prise}ao da su govornici raspredali nekakve gluposti o situaciji u privredi. Gradona~elnici su glasno negodovali. ‘Vi ste nas, drugovi’, rekao je Jovan Cvetkovi}, iz Svetozareva, ‘dovukli na ovu sednicu sa udaljenosti od stotine kilometara da bi nam pri~ali o istim onim stvarima o kojima moèmo ~itati u novinama’. Bili su besni {to ih Milo{evi} nije do~ekao. 205

Dva dana kasnije, bez obzira {to je izostao dogovoreni vojni udar, Slobodan Milo{evi} je 18. marta 1991. na sastanku sa 200 studenata i profesora na Univerzitetu u Beogradu55 ponovio gotovo od Razjareni gradski oci po~eli su da napu{taju salu. Cvetkovi} je bio na ~elu te pobune. Pitao sam predsedavaju}eg o ~emu se radi — Jugoslavija se raspadala i trebalo je da dobijemo neke va`ne informacije, ali niko od odgovornih nije bio prisutan. Gde je gospodin Milo{evi}, gde je predsednik Vlade? Kona~no je predsednik Skup{tine, Slobodan Unkovi}, obe}ao da }e pozvati Milo{evi}a. Sednica je odloèna za jedan sat. Upravo na ovoj zatvorenoj sednici Milo{evi} je jasno stavio do znanja da je spreman da otera Hrvate i Slovence. ‘Shvatio sam nakon sednice, da je bio odlu~an da stvori Jugoslaviju bez katolika’, rekao je \uki}. Te ve~eri i u toku slede}e nedelje, Milo{evi} je obelodanio svoju viziju kraha Jugoslavije. ‘Ovde se radi o raspadu Jugoslavije. Ta~no je da Slovenci èle da se izdvoje. Ta~no je da i Hrvati èle da se izdvoje. Ali, mislim da tu ne treba stavljati Muslimane. Mislim da Muslimani nemaju interesa da se izdvajaju od Jugoslavije. [to se ti~e Muslimana, tu postoji u jednom delu Muslimana velika indoktrinacija, ali su na{e ocene da ve}ina Muslimana èli jedan dobar, tolerantan, kulturan i rekao bih, gra|anski, susjedski i prijateljski odnos i kad je re~ o srpskom narodu i kad je re~ o drugim narodima u Jugoslaviji. Na kraju krajeva, i oni ìve u vi{e republika. Ni njima nije stalo do rasturanja Jugoslavije, odnosno nije logi~no da bude u interesu Muslimana rasturanje Jugoslavije, a da ne govorim o veoma dubokim korenima, krvnim vezama i svemu drugom {to postoji’. Milo{evi} je govorio i o koracima koje bi Armija mogla preduzeti. A, kada ga je iznervirani Cvetkovi} upitao za srpsku strategiju (‘..., {ta }e biti ako se rasturi Jugoslavija...’), Milo{evi} je odgovorio da ona svakako ne}e biti objavljena preko radija. Njegova slede}a re~enica je ipak procurila u javnost i odjeknula {irom Jugoslavije : ‘A ako treba da se tu~emo, bogami }emo da se tu~emo. A nadam se da ne}e biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer ako ne umemo dobro da radimo i privre|ujemo, bar }emo znati dobro da se tu~emo’. Vojska ima ustavna ovla{}enja i obavezu da brani jugoslovenski ustav. Ne sumnjam da Armija ne}e izvr{iti svoja ustavna ovla{}enja zato {to je Predsedni{tvo prestalo da funkcioni{e. Ovde nije re~ o dràvnom udaru, jer }e vojska delovati ustavno ako sutra bude razoruàla HDZ’” (L. Silber-A. Litl, nav. dj., str. 144-146). 55 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 146 - 147. Za vrijeme terazijskih demonstracija, marta 1991, studenti su se okrenuli protiv Milo{evi}a. “Mrzeli su ga. Napustili su ga i intelektualci koji su mu pomogli da od trapavog komunisti~kog aparat~ika izraste u srpsku nacionalnu svetinju. Nacionalisti su se za vreme terazijskih demonstracija pridruìli nezavisnim intelektualcima u protestima protiv komunizma. Nacionalisti su shvatili da ih Milo{evi} koristi za u~vr{}enje sopstvene vlasti, a ne zato {to deli njihova ube|enja” (Isto). 206

rije~i do rije~i svoju poruku predsjednicima srbijanskih op{tina, sve~ano obe}avaju}i da }e “svi Srbi ìveti u jednoj dràvi”, {to je bilo o~igledno da je sa Jugoslavijom gotovo,56 i da Milo{evi} vr{i uùrbane pripreme za osvaja~ki rat. Milo{evi} je, i u cilju “odbrane” “interesa srpskog naroda izvan Srbije” bio u stalnom kontaktu sa srpskim rukovodstvom u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. On je rukovodio politi~kim i vojnim akcijama rukovodstava SDS-a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Milo{evi} je imao redovne, pa i dnevne kontakte sa Radovanom Karadì}em. S tim u vezi, on je predsjednicima srbijanskih op{tina, na tajnom sastanku u Beogradu, 16. marta 1991, izjavio da je “bio na vezi sa na{ima iz Knina, iz Bosne, ogromni su pritisci....”.57 Srpski akademici su marta 1991. oformili Inicijativni odbor za formiranje Srpskog nacionalnog savjeta, koji je trebalo da bude “vrhovna nacionalna institucija koja }e zastupati interese svih Srba bez obzira na to gde ìveli”, radi pronalaska jednog “integrativnog cilja srpskog naroda koji vaì za njega kao celinu”.58 Time su jasno objavili ciljeve Velikosrpskog pokreta - formiranje jedne “srpske dràve”.59

56 Isto. 57 BOGAMI ]EMO DA SE TUÊMO, NIN, 12. april 1991, str. 41; N. Cigar, nav. dj., str. 55; ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A, Hag, 31. maj 2002, paragrafi 960-963. 58 Javnost, 30. mart 1991, str. 2; M. Tomani}, nav. dj., str. 39. i 59. ^lanovi tog inicijativnog odbora bili su akademici: Dobrica ]osi}, Mihajlo Markovi}, Matija Be}kovi} i dr. 59 Isto. Akademik Mihajlo Markovi} je 27. marta 1991. upoznao javnost sa inicijativom o formiranju Srpskog nacionalnog saveta, koji }e raditi na formiranju jedne srpske dràve. Dobrica ]osi} je obe}ao da }e izradom Deklaracije Srpskog nacionalnog ve}a biti ispunjena o~ekivanja “na{eg politi~kog naroda”. Deklaracija je, po Matiji Be}kovi}, morala sadràvati “ono {to je nesporno me|u Srbima”, pa je Tomislava Kara|or|evi}a predloìo za predsjednika Srpskog nacionalnog saveta (Isto). 207

Inicijativu o formiranju i ciljevima Srpskog nacionalnog savjeta podràli su i Srpska pravoslavna crkva, najve}e nau~ne i kulturne institucije u Srbiji, kao i niz politi~kih stranaka u Srbiji i van nje.60 Polaze}i od Memorandumske ocjene da formiranjem dràve ju`noslovenskih naroda srpski narod “nije re{io ni svoje nacionalno ni socijalno ni politi~ko pitanje”, zatim da “njegova te`nja za slobodom, ujedinjenjem i demokratskom dràvom, sa ostvarenjem politi~kog i duhovnog jedinstva u savremenoj organizaciji dru{tva — nije ostvarena”, {to je izrazito potvr|eno “poloàjem srpskog naroda posle Drugog svjetskog rata i zbivanjima ~iji smo savremenici”, te da “srpski narod u sada{njem dràvnom provizorijumu vi{e nije spreman da gubi istorijsko vreme”, Srpski nacionalni savjet je (u prvoj polovini aprila 1991.) donio Deklaraciju o srpskom nacionalnom jedinstvu. U tom je, dokumentu, u cilju formiranje jedne srpske dràve, izme|u ostalog, usvojen stav o neophodnoj promjeni “sada{njeg dràvnog i politi~kog ure|enja Jugoslavije”; “preure|enju zajedni~ke dràve”; prihvatanju takvog oblika dràve “koji ne raskida njegovu nacionalnu cjelinu i ne ugroàva njegov nacionalni identitet”; “postoje}e me|urepubli~ke granice ne mogu se smatrati dràvnim i neizmenjivim” i dr.61

60 Isto. Inicijativni odbor, a po formiranju i rukovode}i organ Savjeta, ~inili su akademici: Dobrica ]osi}, Mihajlo Markovi}, Matija Be}kovi}, koji je za predsjednika Savjeta predloìo Tomislava Kara|or|evi}a, i mnogi drugi, a pored Milo{evi}eve Socijalisti~ke partije Srbije, Ko{tuni~ine, Ra{kovi}eve i Karadì}eve Demokratske stranke Srbije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, Dra{kovi}evog Srpskog pokreta obnove, Crkva i vanstrana~ke li~nosti. U traènju zajedni~kog “integrativnog cilja srpskog naroda” — formiranje “srpske dràve”, “na{li su se SDS, SRBiH, SDS iz Hrvatske, Demokratska stranka Srbije, Socijalisti~ka partija Srbije, SPO, zatim, ljudi iz crkve, nezavisne vanstrana~ke li~nosti”, me|u kojima i Dobrica ]osi}. Cilj je bio da se izradi jedna deklaracija srpskog saveza (Javnost, 30. mart 1991, str. 2). 61 Javnost, 13. april 1991, str. 1. Nacrt Deklaracije je objavljen 9. aprila 1991. u vi{e listova, a usvojeni tekst 13. aprila 1991. Neposredno prije nego {to je postao predsjednik Savezne republike Jugoslavije Dobrica ]osi} je otvoreno izjavljivao da “mir u BiH ne moè biti sa~uvan priznavanjem tih komunisti~kih postoje}ih republi~kih granica” ili “unutra{njih administrativnih granica” (N. Cigar, nav. dj., str. 53). 208

Neosporno je da su to oni ratni ciljevi o kojima je Milo{evi} na zatvorenoj sjednici govorio 16. marta jo{ bunovnim predsjednicima op{tina Srbije, isti~u}i “legitimno pravo i interes srpskog naroda da ìvi u jednoj dràvi”. Me|utim, zasmetalo mu je {to su objavili njegove namjere. Naro~ito mu je zasmetala “vrhovna nacionalna institucija” koja ne}e biti on sam ili kojoj on ne}e biti na ~elu, pa se Srpski nacionalni savjet poslije nekoliko mjeseci ugasio.62 U realizaciji velikosrpskih aspiracija Milo{evi} je iskoristio sve oblike dru{tvenog, politi~kog, vjerskog, profesionalnog organizovanja kod Srba i pretvorio ih u mehanizme za kreiranje ambijenta mr`nje prema `rtvama koje }e biti pogo|ene realizacijom tih aspiracija, ambijenta opravdanosti preduzimanja svih oblika zlo~ina u otklanjanju prepreka ostvarenju ideje Velike Srbije. Iskoristio ih za planiranje, pripremanje, animaciju i realizaciju zlo~ina~kih postupaka, ali i za njihovo prikrivanje i maskiranje. Iskori{tene su i izmanipulisane, prije svega, mo}ne savezne poluge vlasti — po~ev od Predsjedni{tva SFRJ (u kome je funkcije podpredsjednika, predsjednika i ~lana od 15. maja 1989. do 27. aprila 1992. obavljao Borisav Jovi}, prvi Milo{evi}ev saradnik i poslu{nik) i kao {efa Dràve i kao Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ, te vojnog rukovodstva u licu saveznih sekretara za narodnu odbranu i unutra{nje poslove (generali Veljko Kadijevi}, Blagoje Adì}, admiral Stane Brovet i Petar Gra~anin) — do, velikosrpskim idejama ve} indoktriniranih, Srpske akademije nauka, Udruènja knjièvnika Srbije, Srpske pravoslavne crkve, te na tim idejama formiranih politi~kih stranaka sa ili bez srpskog predznaka, kao i cjelokupan medijski, dràvni, skup{tinski upravni i “samoupravni” sistem Srbije i Crne Gore iz koga su, uglavnom do 1989, uklonjeni nepoèljni elementi. Sve ostalo, druge republike, drugi narodi i narodnosti njihove organizacije, dru{tva ili partije progla{avani su neprijateljima Srba i srpstva i ukoliko ne prihvate data rje{enja, njihova eliminacija svakako je bila poèljna. U tom je cilju iskori{tena srpska historija, srpska verzija memorije historijskih epoha Balkana, srpska knjièvnost, srpska

62 M. Tomani}, nav. dj., str. 39. 209

orijentalistika... politi~ke organizacije, mediji, finansijska sredstva, vojna sila.63 Milo{evi} je u Skup{tini Srbije, aprila 1991, ponovo otvoreno iznio potrebu za teritorijalnim pro{irenjem uz pomo} sile. On je, s tim u vezi, u svom govoru posebno naglasio da “mi moramo pokazati da smo u Srbiji jedinstveni, ako èlimo da, kao najve}a i najbrojnija republika, diktiramo tok doga|anja. Pitanje granica je vitalna stvar za dràvu. Kao {to znate, uvijek jaki, a nikada slabi, diktiraju kakve }e biti granice. Zato mi moramo biti jaki”.64 Navode}i da je naredio mobilizaciju rezervne policije u Srbiji, Milo{evi} je tada nagovijestio budu}e akcije za podr{ku “ugroènim” Srbima van Srbije i objelodanio da je “u kontaktu sa na{im narodom u Kninu i u Bosni”, {to je o~igledna aluzija na uspostavljanje tako jake pete kolone. Na pitanje — {ta je strategija Srbije, Milo{evi} je odgovorio: “Ho}emo li objaviti na radiju sve {to namjeravam u~initi? Mislim da to ne moèmo uraditi: Ako se moramo tu}i, mi }emo se zaista tu}i. Ja se nadam da tamo nema mnogo onih koji su voljni da se bore protiv nas. Zato, ako ne znamo kako da radimo i kako da radimo ekonomi~no, zna}emo se barem dobro tu}i (aplauz)”.65 Na mitingu u Banja Luci, koji je organiziran od strane SDS Bosne i Hercegovine i na kome je bilo oko 70.000 ljudi, Jovan Ra{kovi} je 9. marta 1991, izme|u ostalog, rekao: “.... srpski narod ima pravo na svoju dràvu, pa makar se ona zvala i Srbija”.66 U intervjuu dnevnom listu Novosti (Beograd) od 19. maja 1991, mr Mom~ilo Kraji{nik, predsjednik Skup{tine Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine, iznio je niz elaboracija, u kojima je negirao samostalnost Bosne i Hercegovine kao dràve. U tom pogledu, on je tada, pored ostalog, izjavio :

63 N. Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA U OPRAVDANJU GENOCIDA NAD MUSLIMANIMA BALKANA (u daljem tekstu: ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA...), Sarajevo 1998, str. 43. 64 N. Cigar, nav. dj., str. 55. 65 Isto. 66 Javnost, 9. mart 1991, str. 2. 210

“Federalna Jugoslavija je dràva, a konfederacija zna~i vi{e dràvica, kneèvina. To je rasturanje zajedni~ke dràve i niko me ne moè ubediti da je konfederacija u interesu bilo kom narodu. Od jedne dràve praviti, ni ekonomski, ni politi~ki, ni nacionalno zaokruène dràvice, nikom ne moè doneti dobro. Iluzija je da Bosna i Hercegovina ikada moè biti samostalna bez Jugoslavije. Bilo kakva koalicija na {tetu tre}eg naroda je nevolja za sve i ja bih se u SDS uvijek borio protiv toga. U suverenoj, samostalnoj i nezavisnoj Bosni i Hercegovini srpski narod vidi, ne ba{ bez razloga i uprkos {to ima i pretjerivanja, islamsku dràvu (podvukli autori: @eljko Vukovi} i Radivoje Guti}). Taj strah po~iva na tome da je ideja o islamskoj dràvi odavno poznata, da ima onih koji su je nekad zagovarali i onih koji je i dalje èle, da se stvara”.67 Elementi ideolo{kih priprema za zlo~ine u Republici Bosni i Hercegovini su, pored ostalog, iskazani i u razgovoru izme|u Dobrice ]osi}a i Radovana Karadì}a iz druge polovine 1991. : “D. ]. (Dobrica ]osi}) - Vi ste, vi, stvarno da upotrebim tu kategoriju, va{a politika je egzistencijalna. Vi dovr{avate jedan istorijski proces. R. K. (Radovan Karadì}) - Da, da. D. ]. - Jugoslovenstvo ima 2 tadeja, ima ujedinjenje ju`nih Slovena i ima ujedinjenje Srba. Ujedinjenje ju`nih Slovena je istorijski propalo, ali ujedinjenje Srba nije, sada se istorijski dovr{ava ili gubi. R. K. - Da, ali prirodno je {to polazi od onih koji su najvi{e ugroèni. D. ]. - Jeste, i koji su ugroèni i na kraju krajeva to je od Kara|or|a na{a ideologija. Ta va{a taktika, va{a strategija, ja ne znam {to bi bilo da niste vi onakvi kakvi jeste”.68

67 Novosti (Nedjelja), Beograd, 19. maj 1991, str. 6. 68 AIIZ, fono-materijal, traka 001-208. 211

U Zajedni~kom saop{tenju Regionalnog odbora Srpske demokratske stranke Stara Hercegovina, u Fo~i, od 20. aprila 1991, na kome su, “pored predstavnika vlasti i naroda” op{tina Kalinovik, Fo~a, Gora`da, âjni~a, Vi{egrada i Rudog, prisustvovali i prof. dr Novak Kilibarda, predsjednik Narodne stranke Crne Gore, i prof. dr Mitar ^vorovi}, predsjednik Kluba poslanika Crne Gore, se, pored ostalog, navodi kako je “ovo istorijski trenutak da se demokratskim sredstvima izborimo za svekoliko jedinstvo srpskog naroda ...”.69 Srpski akademici su, poslije njihove “neozbiljne igrarije” iz marta 1991, u septembru 1991. “zapo~eli novu igru”. Oni su tada formirali Srpski sabor, koji je trebalo da bude “udruènje nezavisnih nau~nika, pisaca, umetnika i intelektualaca za unapre|enje i za{titu srpskih narodnih interesa”. Za predsjednika je izabran akademik Pavle Ivi}.70 I pored toga {to je kratko postojao i samo se nekoliko puta oglasio, Sabor je uspio da obavi jedan zna~ajan projektantski posao — izradio je etni~ke karte koje su ocrtavale budu}u srpsku dràvu.71 Na tim je etni~kim kartama prikazan “srpski prostor”, “naro~ito u BiH i Hrvatskoj”, gdje je jasno prikazana “teritorija gde su Srbi u ve}ini: od [ibenika, preko Like, Bosanske krajine, pored Save do Bijeljine svuda su Srbi u ve}ini. U centru Bosne su Muslimani. Srbi presecaju i Sandàk pored Drine, pa se Muslimani ne mogu ujediniti. To je budu}i prostor Srbije”.72

69 AIIZ, inv. br. 3-1082/3, Regionalni odbor SDS Stara Hercegovina, Fo~a, 20. aprila 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE. 70 M, Tomani}, nav. dj., str. 59 i 100. Sabor je, po akademiku Ivi}u, trebalo da predstavlja zamjenu za Srpski nacionalni savjet. On je pri tome obe}ao da }e biti ispravljena gre{ka od prije {est mjeseci, kada je formiranje “sli~ne organizacije propalo zbog strana~kih i li~nih antagonizama”. 71 Isto. Te karte nacisti~kog karaktera Sabor je predao Kongresu srpskih intelektualaca, odrànom u Sarajevu marta 1992. Na tom je fa{isti~kom projektu radila grupa akademika, na ~elu sa Dobricom ]osi}em (B. Jovi}, nav. dj., str. 193). 72 B. Jovi}, nav. dj., str. 193. Taj je podatak Dobrica ]osi} 11. septembra 1991. iznio Borisavu Jovi}u, u njihovom razgovoru. 212

Istaknute srpske li~nosti, posebno akademik Vasilije Kresti}, su devedesetih godina “otkrili” ideju o nemogu}nosti zajedni~kog ìvota ~itavih naroda, koja nije bila nikakvo otkri}e. Takvu su tezu zastupali Adolf Hitler i njegovi nacisti, zatim Ante Paveli} i njegove usta{e i mnogi drugi.73 Takvu tezu su prihvatili i “mnogi ugledni i umni Srbi, pa ~ak i prvi ~ovek Srpske pravoslavne crkve, Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Pavle”.74 U ranim osamdesetim godinama XX stolje}a srpski intelektualci (van zvani~nih vladaju}ih krugova) su, uz podr{ku Srpske pravoslavne crkve, preuzeli vo|stvo u izradi velikodràvnog nacionalnog programa. Sa usponom Milo{evi}eve li~ne vlasti u Savezu komunista Srbije i njegovim prihvatanjem nacionalisti~kog programa, vlast se punom snagom angaòvala u tim naporima. Moralna i intelektualna podr{ka koje su pruìle srbijanske opozicione partije, intelektualna zajednica ~itavog ideolo{kog spektra i hijerarhija Srpske pravoslavne crkve pomogli su Milo{evi}u da ubijedi mase da podrè i prihvate fa{isti~ku ideologiju, politiku i praksu.75 73 M. Tomani}, nav. dj., str. 62, 65 i 71. 74 Isto, str. 72. Patrijarh Pavle je, “objasniv{i lordu Karingtonu i svekolikom srpstvu da se pojedini delovi Hrvatske moraju pripojiti Srbiji i drugim prostorima biv{e SFRJ na kojima su Srbi ve}insko stanovni{tvo, i da Srbi (‘`rtve’) ne mogu vi{e ìveti sa Hrvatima (‘vinovnicima’), upozorio da ‘tu stra{nu istinu treba da shvate i svi dosada{nji Jugosloveni i civilizovana Evropa’” (Isto). 75 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 34. U svom pohodu na vlast Milo{evi} je iskoristio sve, i Srpsku Pravoslavnu crkvu, i Srpsku akademiju nauka i umetnosti, i srpsku historiju, i srpsku verziju memorije historijskih epoha Balkana, i srpsku knjièvnost, i srpsku orijentalistiku (N. Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA..., str. 11). Srbijanski komunisti su, zahvaljuju}i Milo{evi}u, sklopili “brak iz ra~una sa nekomunisti~kim sekularnim nacionalistima i sa Srpskom pravoslavnom crkvom”. Govore}i o tome, N. Cigar navodi da je to “bila simbioza crvenog, braon i crnog, koja je trebalo obezbijediti po~etni poticaj i strukturu srpskom nacionalizmu” (N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 43). Milo{evi} je doveo nacionaliste u glavni tok politi~kih zbivanja, osigurao ma{ineriju u obliku politi~ke organizacije, medija, finansijskih sredstava i vojnu silu, koja je “po~etna osje}anja transformisala u konkretan dràvni program” (Isto). 213

Intelektualna elita Srbije je osamdesetih godina XX stolje}a srpski nacionalizam usmjerila prema muslimanskoj zajednici. Smatrali su da Muslimani u Bosni i Hercegovini svojim fizi~kim prisustvom stoje na putu formiranja Velike Srbije.76 Uticajne li~nosti u Srbiji su prije raspada SFRJ zapo~ele uobli~avati stereotipne slike o Muslimanima kao tu|incima, inferiornim osobama i prijetnju svemu onome {to Srbi smatraju vrijednim. Takve stavove prihvatila je ve}ina srpske nacionalne elite, uklju~uju}i i vode}e intelektualce, politi~ke li~nosti i sve{tenstvo.77 Srbijanski mediji su otvoreno ocrnjivali islam, {to je ~esto grani~eno sa rasizmom. Takve ideje i stavove posebno je iznosio Vuk Dra{kovi}. On se èstoko okomio na “bjesomu~nu ofanzivu netolerantnog islama u Bosni, Kosovu, Sandàku i Hercegovini… na povampirenje {erijatske tradicije (religioznog zakona), i… na strategiju dìhada (svetog rata), ~iji je cilj formiranje islamske dràve na Balkanu”.78 Muslimani su predstavljani kao nenarod, kao Srbi koji su pre{li na islam, ~iji je, identitet, kao {to je to u manifestu Srpske narodne obnove (nacionalisti~ke organizacije) pisao Vuk Dra{kovi}, Josip Broz vje{ta~ki stvorio. Mitinguju}i protiv prijetnje “militantnog islamskog fundamentalizma”, Dra{kovi} je insistirao na formiranju Velike Srbije, koja bi uklju~ivala Bosnu i Hercegovinu. S tim u vezi, on je obznanio kartu sa izmijenjenim granicama i oblastima naseljenim prete`no Muslimanima, stavljenim pod srpsku kontrolu. Mirko Jovi} (predsjednik Srpske narodne obnove i vo|a oruànih formacija “Beli orlovi”) je nagla{avao da oni nisu “samo zainteresovani za Srbiju,

76 Isto, str. 35. Antimuslimanska kampanja velikog intenziteta, kako tvrdi N. Cigar, bila je uzrokovana ~injenicom {to su Muslimani bili prepreka za sprovo|enje velikosrpske fa{isti~ke i zlo~ina~ke politike. Srpski politi~ari su otvoreno prijetili Muslimanima ukoliko se odlu~e stati na put velikosrpskom nacionalisti~kom programu (Isto, str. 47-48). 77 Isto. Predstavljanje Muslimana, odnosno Bo{njaka, u takvom svjetlu, koje je trebalo pro{iriti na sve slojeve dru{tva, bilo je u slu`bi i u skladu sa politi~kim ciljevima Beograda (Isto). 78 Isto, str. 36. 214

ve} za kr{}ansku, pravoslavnu Srbiju, bez dàmija i bez nevjernika”. Pri tome su neki srpski intelektualci u svoje argumente uklju~ivali jasnu primjesu rasizma, kao na primjer, Drago{ Kalaji}, koji je, izme|u ostalog, tvrdio da bosanski Muslimani “ne pripadaju porodici naroda”, da su “pustinjskog porijekla” i “posebnog gena osmanske vojske”, itd.79 Ekstremisti me|u srbijanskim intelektualcima su svoj antiislamski i antimuslimanski stav poja~ali nakon {to su, uz Milo{evi}evu podr{ku, sa akademskih aktivnosti pre{li u politi~ku akciju. Akademik Dobrica ]osi}, nastavio je sa tvrdnjama da, primjera radi, Srbe u Bosni i Hercegovini ugroàvaju Muslimani, a beogradski mediji su, u okviru dirigovane kampanje, ubje|ivali srpski narod u Bosni i Hercegovini da su zaista ugroèni.80 Dràvni mediji su otvoreno nagovje{tavali da Beograd vr{i politi~ke pripreme i za upotrebu sile protiv Bosne i Hercegovine i Bo{njaka. Masovno su lansirane neosnovane optu`be, kao {to su, primjera radi, da Vlada Bosne i Hercegovine, uz pomo} “katoli~ke i njema~ke klike”, namjerava formirati “islamsku tvr|avu usred Evrope”, sa ciljem da “zbri{u Srbe”. Narodna armija je tvrdila da Muslimani namjeravaju formirati islamsku dràvu, koja bi navodno obuhvatala Bosnu i Hercegovinu, ju`nu Srbiju (Kosovo), Makedoniju, Gr~ku, Bugarsku i Albaniju.81 Velikosrpski nacionalisti su pomogli da se stvori klima za akciju — zlo~ine, predstavljaju}i Srbe “voljnim da u~ine uslugu Evropi, tako {to }e udariti na muslimane”. S tim u vezi, Drago{ Kalaji} (nacionalisti~ki glasnogovornik) je ~ak tvrdio da bi Evropa trebala biti zahvalna Srbima za tu “uslugu”, jer bi, po njemu, islamska dràva u Bosni i Hercegovini posluìla kao odsko~na daska za masovnu migraciju muslimana u Evropu, ~iji bi cilj bio da uspostave muslimansku ve}inu u Evropi, zatim da je islamiziraju i uni{te. Pri tome je zaklju~io kako je “jasno da srpski narod u Bosni i

79 Isto, str. 37 i 46. 80 Isto, str. 45. 81 Isto, str. 55-56. 215

Hercegovini, brane}i svoju slobodu od islamske opasnosti, brani tako|e Evropu i Evropljane”.82 Srpski politi~ari, intelektualci, vjerski velikodostojnici i mediji stalno su uz Muslimane vezivali izraze kao {to su “fanatici”, “teroristi”, “ekstremisti” i “fundamentalisti” i uvijek su ih prikazivali kao “provokativne”, uklju~ene u agresiju ili ofanzivu, izjedna~avaju}i tako islam sa nasiljem. Svi su oni formirali utisak da je nasilje priro|eno Muslimanima, a beogradski mediji su ~ak govorili o osvaja~koj krvi koja te~e u Muslimanima. List Jugoslovenska armija traìo je od vode}eg srbijanskog orijetaliste da analizira za njegove ~itaoce razlike izme|u “njih i nas, muslimana i kr{}ana”. Po tom listu, Muslimani nisu bili ni{ta drugo do potpuno “zatrovani islamski fundamentalisti”.83 Propagandna kampanja protiv “islamskog fundamentalizma” osigurala je pogodnu osnovu srpskoj politi~koj eliti na kojoj je ona gradila sliku ugroènosti i, kako to pi{e Cigar, “formirala emotivnu simbologiju”. Ta je taktika kori{tena kao sredstvo za mobilizaciju, s jedne, i kao sredstvo za ubje|ivanje doma}e i me|unarodne javnosti u ispravnost velikosrpske politike, s druge strane.84 U antimuslimanskoj kampanji su zlo~ini nad muslimanima u Srbiji i Crnoj Gori tokom historije ponovo ocijenjeni kao ispravni i, ~ak, dostojni pohvale. Taj je stav na{ao mjesto i u “nau~nim” radovima devedesetih godina, koji su aplaudirali i opravdali politiku i praksu masakriranja, kojom je vladika Danilo Petrovi}, po~etkom XVIII stolje}a, istrijebio muslimane na podru~ju Stare Crne Gore.85

82 Isto. 83 Isto, str. 89. 84 Isto, str. 81-82. 85 Isto, str. 54. Tako Predrag Milo{evi}, autor knjige “SVETI RATNICI” (izdava~i: De~je novine Gornji Milanovac i Jedinstvo Pri{tina, 1989.), pi{e: “Turci (lokalni muslimani) bili su pravi simbol sveg zla na ovom svijetu, |avolje sjeme… Me|utim, Njego{ev osje}aj za pravdu i pravdenost bio je visoko razvijen… (kako) samo moè biti kod pravoslavnog vladara. Tako, on bez milosti moè likvidirati Turke, otjelotvorenje zla i nepravde. Njega i njegove podanike te glave (muslimana) podsje}aju svakodnevno da se moè i mora boriti protiv zla i da je to najve}a kr{}anska i ljudska du`nost. Borba protiv zla bila je Njego{eva obaveza 216

Histori~ar Mile Nedeljkovi} koristio je svoju knjigu KRST I POLUMESEC (Beograd 1993.) da bi ubijedio ~itaoce da je Bosna i Hercegovina uvijek bila srpska i pravoslavna, ìgo{u}i Muslimane kao Srbe konvertite. Na osnovu takve teze fa{isti~kog karaktera, on opravdava genocid nad muslimanima u Srbiji u XIX stolje}u, opisuju}i te zlo~ine kao osloba|anje od “izdajica”. S tim u vezi, on pi{e kako je “svaka socijalna grupa koja je bila povezana sa okupatorom (Osmanlijama), stanovni{tvo (muslimansko) koje je baziralo svoj poloàj i svoj imetak na eksploataciji i plja~ki ugnjetavanog stanovni{tva, tako|e je u Srbiji nestala”.86 Srpski orijentalisti ili oni koji su sami prozvani srpskim orijentalistima i “islamolozima”, stavili su se u slu`bu fa{istoidne i genocidne velikosrpske politike. Njihovi radovi i takav tektonski generator mr`nje vi|en je i dobro upam}en jo{ samo u antijevrejskoj i antisemitskoj Evropi, Evropi zahva}enoj fa{izmom, Evropi iz tridesetih i ~etrdesetih godina XX stolje}a.87 Srpski “orijentalizam” i “islamologija”, politi~ki i nacionalisti~ki orijentisani, sra~unati su na proizvodnju mr`nje prema `rtvi — Muslimanima i motivaciji izvr{ilaca viktimizacije, sa fa{isoidnim ciljem uni{tavanja `rtve i preotimanja njenog lebensrauma. Tako je zapravo zlo~inu protiv zajednica koje su stajale na putu ostvarenja “Velike Srbije” pribavljana “nau~na” podr{ka.88 Srpski orijentalizam ~ini simbiozu sa nacionalizmom i svim onim {to je iz toga proisteklo. Propagandna kampanja “orijentalista” utirala prema Bogu. On je ùdio za osvetom, osvetom bez milosti… Za Njego{a, osveta je bila sveto, boànsko djelo! Da, on je bio za mir i ljubav me|u ljudima, ali samo me|u ljudima: to se nije odnosilo na zvijeri sa ljudskim licima.” (Isto, str. 54-55). Takve genocidne stavove prema Muslimanima dijelile su i politi~ke li~nosti. Radovan Karadì} je “nosio sa sobom djela svog omiljenog pisca Njego{a, ~esto se pozivaju}i na njega. Njego{ je do neba uzdizao nasilno brisanje svih tragova prisustva muslimana” (Isto, str. 55). 86 Isto, str. 88. Pi{u}i o tome, Nedeljkovi} tvrdi da je taj proces istrebljenja muslimana u Srbiji bio tako uspje{an da je to danas u potpunosti zaboravljeno kao “snijeg koji se davno istopio” (Isto). 87 N. Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA..., str. 59-63. 88 Isto, str. 12 i 16-19. 217

je put genocidu i drugim oblicima zlo~ina, sugeri{u}i po~iniocima da time ~ine “dobro” srpskom narodu, da brane “ugroèno” pravoslavlje, odnosno hri{}anstvo i Evropu.89 Da bi se opravdala tako te{ka zlo~ina~ka akcija, trebali su, tako|e, te{ki argumenti. Na|eni su u toboè nau~no potvr|enoj insinuaciji da Muslimani za srpski narod predstavljaju “egzistencijalnu prijetnju”. Odatle do opravdanja zapo~etog i ve} uveliko izvr{enog — genocida nije daleko. Na kraju se toboè nau~na analiza pretvorila u puko opravdanje zlo~ina.90 Na prvoj liniji fronta antiislamskog pokreta bili su srpski orijentalisti jo{ od 1980. i zna~ajno su doprinijeli genocidu protiv muslimana, stvaraju}i i ~ine}i ovaj proces intelektualno doli~nim i prihvatljivim me|u svim slojevima srpskog naroda.91 Natpisi i javne izjave srpskih orijentalista prakti~ki uvijek su bili tijesno povezani sa politi~kim kontekstom i politi~kim ciljevima. înjenica da su intelektualno napadaju}i islam i muslimane nastojali da obezbijede znanstvenu potporu za nacionalisti~ku ideologiju, politiku i praksu je obi~no bila o~igledna.92

89 Isto, 12 i 14-39. 90 Isto, str. 12-13 i 39-59. 91 Isto, str. 16. Klju~ni faktor u kampanji protiv islama i Muslimana imali su i srpski, bolje re~eno, srbijanski orijentalisti. Oni su zna~ajno doprinijeli antiislamskom i antimuslimanskom stavu i raspoloènju u {irokim krugovima srpskog stanovni{tva, posebno Srbije. Ti su orijentalisti prikazivali islam i Muslimane retrogradnim i predstavili ih kao prijetnju modernoj civilizaciji (Detaljnije o tome vidi : N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 38-40 i dr., te njegov rad: ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA..., str. 16-48). 92 Isto, str. 16-17 i 59-65. Srpski orijentalisti su koristili svoje “ekspertize” za napade na Muslimane na intelektualnom planu, kao i za odbranu vladine politike. U vrijeme izvr{enja i izvo|enja zlo~ina nad Bo{njacima njihovi argumenti su posluìli kao osnova za opravdanje genocida i drugih oblika zlo~ina u Bosni i Hercegovini. Pored toga {to su obezbje|ivali apstraktnu akademsku formu, njihovi govori davali su ratnim zlo~incima dodatna nau~na obja{njenja i opravdanja (N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 88). Srpski orijentalisti, kao i drugi nau~nici, su, u saradnji sa propagandom srbijanskih vlasti, 1993. poja~ali svoja upozorenja o navodnoj islamskoj opasnosti. Tako, naprimjer, 218

U planiranju i pripremanju zlo~ina, posebno mjesto pripada zna~ajnom dijelu hijerarhije Srpske pravoslavne crkve. Pojedini episkopi te crkve, posebno mitropolit Amfilohije i vladika Jefti}, vjerovali su da }e fa{isti~ki projekat o Velikoj Srbiji ostvariti u saradnji sa Dobricom ]osi}em, Antonijem Isakovi}em i drugima akademicima,93 zatim sa Slobodanom Milo{evi}em, Vukom Dra{kovi}em i drugima. Akademici i episkopi su, bave}i se politi~kim, vojnim i drugim pitanjima, iscrtavali mape Velike Srbije i vjerovali da je ukidanje autonomije Kosova po~etna stanica na putu dràvnog ujedinjenja teritorija koje su oni smatrali srpskim.94 Osamdesetih su godina u Srpskoj pravoslavnoj crkvi gotovo svi podràvali Slobodana Milo{evi}a, “jer im je svojim postupcima ulivao nadu u ostvarenje njihovih ideja” - o “ujedinjenim srpskim zemljama”.95 Crkveni su velikodostojnici, u cilju formiranja Velike Srbije, radili i na ru{enju Jugoslavije. Vladika Atanasije Jefti} je, s tim u vezi, govorio: “U mutnu Maricu svaka Jugoslavija”.96

Darko Tanaskovi}, identifikuje “ekonomski, diplomatski i posebno demografski dìhad”, uperen i protiv Balkana i protiv zapadne Evrope. Po Miroljubu Jevti}u, prijetnja je navodno prerasla u “zlokobni plan” po kojem }e Muslimani formirati srednjovjekovnu dràvu. Idu}i dalje, Jevti} progla{ava Muslimane nesposobnim za koegzistenciju, karakteri{u}i islam kao stran svemu “milosrdnom i nenasilnom prema onima koji imaju razli~it na~in razmi{ljanja od vladaju}e islamske doktrine” (Isto). 93 M. Tomani}, nav.dj., str. 13 i 241. Akademici Dobrica ]osi}, Antonije Isakovi}, Matija Be}kovi} i drugi imali su znatan uticaj u Patrijar{iji. Oni su Srpsku pravoslavnu crkvu “uvla~ili u politiku, dnevne doga|aje, na tanak led i trulu dasku” (Isto, str. 17). U Udruènju knjièvnika Srbije januara 1985. primljena su, “zahvaljuju}i svom otvorenom antikomunisti~kom i nacionalisti~kom stavu, kao i izuzetnoj pismenoj aktivnosti”, trojica mladih i uglednih teologa monaha, profesori Bogoslovskog fakulteta, koje su nazivali justinovcima (Amfilohije Radovi}, Irinej Bulovi} i vladika Atanasije Jefti}) - Isto, str. 11-12. 94 Isto, str. 13 i 241. Srpska pravoslavna crkva je teritorijalno pro{irenje smatrala legitimnim, jer je podru~ja koja naseljavaju Bo{njaci proglasila srpskim zemljama (N. Cigar, nav. dj., str. 40-41). 95 Isto, str. 26; N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 85. 96 M. Tomani}, nav. dj., str. 235. Srpska pravoslavna crkva se “u vrijeme srpskog nacionalnog osvje{}enja, poslije ~etrdeset godina ‘komunisti~kog mraka’”, javila 219

Srpska pravoslavna crkva je doprinijela isticanju opasnosti od islama i stvaranju osje}aja da je prisutvo te religije na ovim prostorima nelegitimno. Mediji te crkve ~esto su objavljivali antiislamske tekstove i otvoreno promovisali formiranje Velike Srbije. Tako je Dragomir Ubiparipovi}, sve{tenik iz Bosne i Hercegovine, u Glasu Crkve (slu`beno glasilo SPC) 1991. pisao: “Srbija i njen narod vide sebe izme|u dvije mo}ne svjetske religije (islam i katoli~nastvo)... U takvoj situaciji, opstanak u nacionalnom i vjerskom pogledu u velikoj je opasnosti”. S tim u vezi, on jedini spas vidi u novoj nacionalnoj strategiji, ~ija “su{tina mora biti istraìvanje ekskluzivne srpske nacionalisti~ke ideologije... Novo, dopunjeno Na~ertanije (politi~ki program iz devetnaestog vijeka za stvaranje uve}ane srpske dràve) mora postaviti jasno i nedvosmisleno granice, nove srpske dràve, (i) mora odbraniti na{ narod (koji ìvi) u drugim dràvama. Srbija kao dràva, mora se obavezno formirati unutar svojih etni~kih granica i niko nema pravo da pravi ustupke ili da izdaje nacionalne interese”.97 Srpska pravoslavna crkva je ja~ala “ocjene” da su Muslimani defektna ljudska bi}a, te da su Srbi koji su izdali svoje korjene. Tvrde}i da su Muslimani srpskog porijekla, crkva im je nudila da ih primi nazad pod uslovom da napuste “krivi” put i promijene sada{nju vjeru. Dragan Proti}, arhi|akon i profesor Teolo{kog fakulteta Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, otvoreno je izjavljivao da vjeruje da je to obra}anje izvodljivo ako se izvr{i pritisak na Muslimane da prihvate pravoslavlje. On je Muslimane smatrao zabludjelim pravoslavnim Srbima i sa izrazom superiornosti napomenuo da “Srpska pravoslavna crkva rado prima one koji su napustili pravoslavlje, a koji se pokaju i povrate”.98 Krajem 1993. patrijarh Pavle obratio se stranoj javnosti (u jednom intervjuu austrijskim novinama) sa tvrdnjom kako oni poznaju samo uop{teno historiju Balkana. S tim u vezi, on je u povjerenju ustvrdio da su Srbi doma}e stanovni{tvo u Bosni i Hercegovini, a

preko ~lana Udruènja knjièvnika Srbije Atanasija Jefti}a knjigom “NOVI ZLATOUSTI VLADIKA NIKOLAJ” i predstavila ~itaocima “neke od temeljnih stavova srpske nacionalisti~ke dràve” (B. Mamula, nav. dj., str. 289). 97 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 41-42. 98 Isto, str. 89-90. 220

Muslimani su stigli sa Otomanskim osvaja~ima. Karakteristi~na je bila optu`ba patrijarha Pavla da Muslimani èle dovesti kr{}ane u poloàj “bez ikakvih prava”, koji je navodno propisan Kur’anom i {eriatom. Pored toga, on je ustvrdio da Kur’an “propovijeda sveti rat kao sredstvo za pro{irenje vjere. Taj koncept je stran kr{}anstvu”. Episkop zvorni~ko-tuzlanski, Vasilije, sumirao je stavove Srpske pravoslavne crkve o Muslimanima rekav{i: “Mi Srbi vrlo dobro znamo da za jedan odre|eni dio Muslimana vrijedi pravilo: {to vi{e ubiju nevjernika, bliì su nebesima”.99 Srpska pravoslavna crkva je bila protivnik “avnojskih” granica, posebno njeni pojedini episkopi. Sa vanrednog zasjedanja Sabora Srpske pravoslavne crkve, odrànog 16. i 17. januara 1992, izdato je saop{tenje, u kome je navedeno da je srpski narod ve} pola stolje}a “politi~ki razdrobljen i izdeljen neprirodnim granicama koje rasecaju njegov ìvi organizam”. Te je granice navodno “isplanirala Komunisti~ka internacionala, ostvarila neofa{isti~ka i usta{ka okupacija, a utvrdila i produìla — protiv volje srpskog naroda Titova komunisti~ka diktatura preko svog izrazito antisrpskog AVNOJ-a”. Zbog toga su episkopi tvrdili da “ni Srpska pravoslavna crkva, ni srpski narod, nikada nisu priznali ve{ta~ke i nelegitimne ‘avnojevske’ unutra{nje granice ustanovljene bez istorijskih ili etni~kih osnova, samovoljom komunisti~ke gerile u uslovima okupacije i gra|anskog rata”.100 Na redovnom zasjedanju Arhijerejskog Sabora Srpske pravoslavne crkve, odrànom od 14. — 28. maja 1992, usvojen je dokument nazvan “MEMORANDUM SPC”. U njemu je ponovljeno da je srpski narod “posle rata postao `rtva komunisti~ke tiranije” i da je “stanje u na{oj zemlji, pre svega, posledica komunisti~ke tiranije”. Ponovo je nagla{eno da me|urepubli~ke granice “presecaju ìv organizam srpskog naroda, razdvajaju mu vekovna ognji{ta, svetinje, grobove, manastire i spomenike kulture”.101 Ne priznavaju}i unutra{nje granice i okrivljuju}i komuniste za navodno polustoljetnu politi~ku razdrobljenost i izdijeljenost srpskog 99 Isto, str. 86. 100 M. Tomani}, nav. dj., str. 96. 101 Isto, str. 110. 221

“ìvog organizma”, rukovodstvo Srpske pravoslavne crkve je pripremalo i pozivalo srpski narod na promjenu tih granica, odnosno na zlo~ine. Zahtjevi episkopa Srpske pravoslavne crkve bili su identi~ni zahtjevima Milo{evi}a i ve}ine srpskih politi~kih stranaka. Tako je, primjera radi, u programu srpskih radikala iz 1991, jedan od njihovih osnovnih ciljeva bio : “Obnavljanje slobodne, nezavisne i demokratske srpske dràve koja }e obuhvatiti celokupno srpstvo, sve srpske zemlje, {to zna~i da }e u svojim granicama imati, pored sada{nje oktroisane srbijanske federalne jedinice, srpsku Makedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu, srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik, srpsku Dalmaciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Baniju, srpsku Slavoniju, srpski zapadni Srem i srpsku Baranju”.102 Na redovnom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora, odrànom u maju 1990, episkopi Srpske pravoslavne crkve su zatraìli “od nadle`nih dràvnih organa da se omogu}i va|enje iz jama u toku rata (Drugog svjetskog rata — prim. S. ^.) pobijenih i njihovo dostojanstveno sahranjivanje pri hramovima i drugim za to pogodnim mestima”.103 Iskopavanje srpskih kostiju je, umjesto da se “obavi u miru i ti{ini, u dostojanstvenoj atmosferi, kako su zasluìvali oni zbog kojih je to toboè i ~injeno”, na podru~ju Bosne i Hercegovine i hrvatskih jama i vrta~a “odra|eno” uz prisustvo i okruènje kamera, reflektora, novinara, politi~ara, nau~nika i dr. “Ljudi su na televizijskim ekranima mogli da gledaju stravi~ne slike sa stotinama lobanja i kostiju poredanih po {atorskim krilima”.104 Na taj je na~in Srpska pravoslavna

102 Isto, str. 78. Tri godine kasnije radikalska Velika Srbija je, pi{e M. Tomani}, primijetno smanjena, jer su “u Programu SRS-a iz 1994. nekuda nestali srpski Dubrovnik i srpska Makedonija. Cilj radikala sada je bila dràva koja }e u svojim granicama imati ‘dana{nju Republiku Srbiju, Republiku Crnu Goru, Republiku Srpsku i Republiku Srpsku Krajinu’” (Isto). 103 Isto, str. 40. Taj zahtjev je ponovljen jo{ dva puta, na vanrednom zasjedanju Sabora, u decembru 1990, i na redovnom zasjedanju Sabora, u maju 1991. 104 Isto, str. 40-41. U jamu Golubinku su se, prilikom va|enja kostiju iz nje, spustili i Radovan Karadì}, predsjednik SDS-a Bosne i Hercegovine, zatim Dr Nikola Koljevi}, ~lan Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine, i slikar Mili} od Ma~ve (Vidi : Javnost, 8. decembar 1990, str. 1). 222

crkva, otvaraju}i “stare rane” i ukazuju}i na genocid nad Srbima u NDH, pozivala Srbe na za{titu od navodne opasnosti da ponovo postanu `rtve genocida, odnosno na osvetu i zlo~ine. Iskopavanje kostiju iz jama, koje su inicirali episkopi Srpske pravoslavne crkve, pretvoreno je “u ‘svetkovinu’, u neukusnu paradu koja je, pokazalo se to kasnije, za cilj imala jedino da krv ionako ‘violentnih, silnih, ognjevitih ljudi’ dinarskog tipa (Jovan Cviji}) jo{ vi{e proklju~a. Kad je krv bila dovoljno zagrejana, ‘ozgo’ su stigle komande o nacionalnom interesu, ali i propratna upustva i oru`je....”.105 Patrijarh Pavle i drugi episkopi Srpske pravoslavne crkve, raspiruju}i mr`nju, poru~ivali su hrvatskim, bosanskim i kosovskim Srbima da prihvate oru`je i “brane” se od Hrvata, Muslimana i Albanaca. Patrijarh je 1991. tvrdio “da za hrvatske Srbe ‘tre}eg nema’, nego li oru`je u ruke ili put pod noge”. I Dragan Terzi}, glavni i odgovorni urednik Pravoslavlja, je sli~no patrijarhu tvrdio da bosanski Srbi “ne èle da ìve u dàmahiriji sli~noj Libiji i da bi oni pod vla{}u mudàhedina imali isti status koji imaju hri{}ani u islamskim zemljama, tj. bili bi robovi, {to su ve} iskusili tokom petovekovne islamske okupacije”.106

Va|ene su kosti `rtava iz jama Jagodnja~a (Pandurica, Golubinka, [urmanci, zatim na podru~ju @itomisli}a, Prebilovaca, Majevice, Banja Luke i dr. (o tome vidi : Javnost, 19. oktobar 1990, str. 7 i 12; 27. oktobar 1990, str. 10; 3. novembar 1990, str. 12; 17. novembar 1990, str. 10 i 12; 24. novembar 1990, str. 8; 1. decembar 1990, str. 1 i 10; 8. decembar 1990, str. 1, 10 i 12; 15. decembar 1990, str. 10; 22. decembar 1990, str. 10; 29. decembar 1990, str. 7; 5. januar 1991, str. 7; 12. januar 1991, str. 7; 19. januar 1991, str. 10; 2. februar 1991, str. 10 i dr.). M. Tomani} s pravom iznosi ~u|enje da u Srbiji nije obavljeno nijedno iskopavanje srpskih kostiju iz jama. S tim u vezi, on tvrdi da su episkopi Srpske pravoslavne crkve bili “gluvi na krike Aveljeve krvi koji su dolazili iz neposredne blizine”. Tim prije, jer je vladika Atanasije Jefti} navodio neka mjesta na podru~ju Beograda na kojima se nalaze masovne grobnice. Za `rtve u Srbiji je bio dovoljan samo pomen, a onima iz hercegova~kih i hrvatskih jama i vrta~a — nije, ve} je njihove kosti trebalo vaditi sa dubine od 50 i vi{e metara. U tom su poslu u~estvovali i speleolo{ki stru~njaci, za {ta je Srpska pravoslavna crkva neke odlikovala i Ordenom Svetog Save I stepena (Isto, str. 41-42). 105 Isto, str. 130. Govore}i o tome, M. Tomani} zaklju~uje kako su “na kraju, uz pi}e, pesmu i igru, pobijeni i protjerani Muslimani iz Trebinja, a njihove bogomolje poru{ene” (Isto). 106 Isto, str. 101 i 230. 223

Episkopi su u Srbiji smirivali duhove govore}i Srbima “da hri{}anski trpe.....”, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini pozivali na nastavak rata “sve do ostvarenja njihovog sna o sjedinjenim srpskim dràvama”. “Za spas sopstvenog ìvota i imovine pravoslavni kanoni ne preporu~uju ubijanje, ~ak ga i ka`njavaju, ali u borbi protiv ‘polumjeseca, islamskog agresivnog’ (Atanasije Jefti}), ‘za krst ~asni i slobodu zlatnu’, za ‘Veliku Srbiju’ i za ‘spas krsta sa tri prsta’ nesumnjivo je trebalo ubijati. INTERESI SRPSKE CRKVE, SRPSKE DR@AVE I SRPSKOG NARODA” (velika slova u originalu — primj. S. ^.) su, po tuma~enju Srpske pravoslavne crkve “bili jedini razlozi zbog kojih je pravoslavni Srbin mogao ‘zakonito’ da ubija i da pri tome ne strepi od Sudnjeg dana”.107 Jedan broj visokih crkvenih li~nosti u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je devedesetih godina XX stolje}a javno pokazivao spremnost za zlo~ine. Septembra 1991, kod manastira Komogovine u Hrvatskoj (izme|u Gline i Kostajnice), vladika Filaret stekao je “svjetsku slavu”, zahvaljuju}i poznatoj fotografiji na kojoj pozira ispred srpskog topa i oklopnog vozila, drè}i mitraljez u ruci. Na toj je fotografiji, koja je obi{la cio svijet, uz Filareta bio i akademik Rastislav Petrovi}, “dokazuju}i tako da su Srpska crkva i Srpska akademija zajedno krenule u dràvnotvornu avanturu koja }e Srbe skupo ko{tati”.108 Vladika Filaret je ostao upam}en i po u~e{}u u jednoj od udarnih dnevnika RTS-a, “kada je gledaocima, drè}i u ruci de~iju lobanju, ispri~ao da su Muslimani pred ìvom majkom sekirom odsekli glavu njene devoj~ice”,109 {to je bilo la`. Srpska pravoslavna crkva je svojom mantijom pokrivala zlo~ince. Pruìla je pomo} Arkanu za organizovanje, finansiranje i naoruàvanje 107 Isto, str. 231. 108 Isto, str. 91 i 234. Srpska pravoslavna crkva je, po ocjeni M. Tomani}a, bila, pored Udruènja knjièvnika Srbije i Srpske akademije nauka i umetnosti, “tre}a latica cveta” (Isto, str. 11-37). Ve}ina “ljudi u crnom” — episkopi i sve{tenstvo Srpske pravoslavne crkve su, po Tomani}u, bili “obmotani oko vrata srpskog naroda i koji ga je polako, ali sasvim sigurno davio. Ispod tih crnih mantija kucaju èstoka i strasna srca...” (Isto, str. 5). 109 Isto, str. 235. Novinar Ilustrovane politike, Bogosav Marjanovi}, je utvrdio da je to sve la`. O tome vidi : M. Tomani}, nav. dj., str. 235). 224

njegovih oruànih formacija. Zlo~inac Arkan je dao tjelohranitelje mitropolitu Srpske pravoslavne crkve Amfilohiju iz Crne Gore, koji ih je koristio za zastra{ivanje disidenata. U julu 1993, na dan slave grada Beograda, Arkan je mar{irao pored patrijarha Pavla u svetoj procesiji koja se kretala gradskim ulicama. Istog mjeseca patrijarh Pavle je li~no predvodio jednu slu`benu delegaciju na putu po Bosni, gdje je on predsjedavao religioznim ceremonijama sa velikim publicitetom na kojima je u~estvovalo politi~ko i vojno vo|stvo srpskih kolaboracionista.110 Patrijarh Pavle je, polaze}i od ocjene da Muslimani predstavljaju trajnu prijetnju Srbima, podràvao i opravdavao velikosrpsku politiku. Taj svoj stav je stranoj novinarki prokomentarisao na sljede}i na~in: “K}eri moja, ‘kazao mi je slijeù}i ramenima’, ako me pita{ da li ja mislim da Srbi u Bosni moraju odustati od svega {to su do sada uradili za svoje ìvote, {ta }u ti ja odgovoriti? Da li misli{ da je ubijanje pogre{na stvar? Naravno? Ali, da li ja mislim da po{ten ~ovjek treba da se preda lopovima?... Ako je to izbor, onda ja moram re}i: da — a tada bih ja bio tako|e politi~ar, jer ja vjerujem da se Srbi moraju boriti sada kao nikada ranije, da bi sa~uvali ne samo svoju crkvu nego i sebe same”.111 Srpskim oruànim formacijama i kolaboracionisti~koj vojsci Republike Srpske Srpska pravoslavna crkva je obezbje|ivala sve{tenike i ohrabrivala operacije protiv Bosne i Hercegovine i genocid nad Bo{njacima. Tako su regruti te kolaboracionisti~ke vojske izgovarali zakletvu pred pravoslavnim sve{tenicima, a pravoslavni velikodostojnici su ih blagoslovili pred odlazak u “akcije”. Srpski pravoslavni mitropolit Nikolaj je, za vrijeme posjete mehanizovanoj pje{adijskoj jedinici, ohrabrivao njene pripadnike govore}i im “Mi samo uvijek dobijali ratove... Bog nas ni ovaj put ne}e napustiti”. On je podizao njihov moral, ubje|uju}i ih da je borba “u interesu srpskog naroda”. U nekim prilikama srpski pravoslavni vjerski slu`benici sami su preuzimali rukovo|enje u zlo~inima. Tako je sve{tenik u Trebinju okupljenim Srbima govorio “da }e taj grad biti srpski, jer je on to uvijek i bio”, a zatim je sam preuzeo stan i nekoliko radnji ~ije su vlasnike Bo{njake prisilili da odu.112 110 N. Cigar, GENOCID U BOSNI..., str. 86. 111 Isto, str. 86-87. 112 Isto, str. 87. 225

Srpski genocid nad Bo{njacima i drugi oblici zlo~ina u Republici Bosni i Hercegovini negirani su na svim nivoima vlasti, kao i od Srpske pravoslavne crkve.113 Sve zlo~ine u Republici Bosni i Hercegovini koje su vr{ili pripadnici srpskih oruànih jedinica episkopi su obja{njavali “gnevnom osvetom, izbezumljeno{}u i raspame}eno{}u pojedinaca (vladika Atanasije Jefti}) i ostrvljeno{}u pojedinaca (patrijarh Pavle)”.114 Srpska pravoslavna crkva je pre{utkivala i ru{enje i uni{tavanje svih 16 dàmija i drugih objekata islamske arhitekture u Banja Luci, uklju~uju}i i ljepoticu Ferhadiju. U svim njenim zvani~nim dokumentima, kao {to je i Vanredno zasjedanje svetog arhijerejskog sabora u “~istoj i bezminaretnoj” Banja Luci, novembra 1994, zlo~ini nad Bo{njacima i islamskim objektima bili su bezimene, napu{tene fraze.115 Srbijanskim dràvnim medijima Srpska pravoslavna crkva je pruàla “iskrenu i zdu{nu pomo}” u prikrivanju zlo~ina nad Bo{njacima u Republici Bosni i Hercegovini.116 Vrh te crkve je stalno odbacivao sve ~injenice o organizovanom genocidu i drugim oblicima zlo~ina nad Bo{njacima, tvrde}i da je rije~ o “slu~ajnim” i “pojedina~nim ekscesima”.117 Srpski episkopi su stalno poku{avali da pred srpskim narodom “stvore i o~uvaju sliku o pravednosti i odbrambenosti rata koji se vodio u Bosni i Hercegovini”.118 113 Isto, str. 108-134. 114 M. Tomani}, nav. dj., str. 108. Me|utim, ~injenice govore suprotno. S tim u vezi, M. Tomani} navodi dio teksta iz ruskog lista Izvestija, od 25. novembra 1992. (autora Evgenija Vostrukova), koga je preuzeo iz knjige GENOCID U BOSNI..., dr Normana Cigara (str. 83-84), u kome se govori o jednom ruskom pla}eniku, koji je u centru za specijalnu obuku srpskih oruànih formacija u Erdutu kojim je upravljao @eljko Ra`natovi} Arkan uz podr{ku srbijanske policije, pro{ao program te obuke, a koji je izjavio: “Filozofija brutalnosti utuvljivana je u glave boraca — ‘Srpski patriota je nemilosrdan prema neprijateljima, on nema pravo da po{tedi njihovu djecu, ène ili starce’ — zgraàvao se na{ (ruski) bandit” (Isto). 115 Isto, str. 109. 116 Isto, str. 126. 117 Isto, str. 134. 118 Isto. Jedna slu`bena delegacija Srpske pravoslavne crkve na visokom nivou nastojala je aprila 1993. da u Vatiknu ubijedi svoje doma}ine kako u Republici Bosni i Hercegovini nije bilo agresije (N. Cigar, nav. dj., str. 86). 226

Vo|stvo Srpske pravoslavne crkve je bilo izuzetno blisko sa politi~kim rukovodstvom srpskih kolaboracionista u Republici Bosni i Hercegovini. “Sve nade Srpske pravoslavne crkve, posebno ‘tri A’ (mitropolita Amfilohija, vladike Atanasija i vladike Artemija), bile su poloène u ‘tri K’ (Karadì}a, Kraji{nika i Koljevi}a, i, naravno, Biljanu Plav{i}, ‘novu Kosovku devojku’, kako je nazva mitropolit Amfilohije”.119 Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve su, “poput nekakvih supervizora”, bili prisutni na skoro svim zasjedanjima “Skup{tine Republike Srpske”. I episkopi te crkve i politi~ari i generali srpskih kolaboracionista isticali su izuzetno dobru me|usobnu saradnju.120 Najvi{i arhijerej Srpske pravoslavne crkve za Bosnu i Hercegovinu, mitropolit dabrobosanski Nikolaj Mr|a (izabran na redovnom zasjedanju Svetog arhijerejskog sabora, maja 1992.), koga su mnogi u Dalmaciji u svojstvu vladike dalmatinskog smatrali “ideologom balvan revolucije”, pojavljuje se na mnogim zajedni~kim fotografijama sa Karadì}em i

119 Isto, str. 110. U ilustriranju “dijelekti~kog jedinstva” izme|u Srpske pravoslavne crkve i politi~kog rukovodstva srpskih kolaboracionista u Bosni i Hercegovini, M. Tomani} navodi ocjenu Dragomira Ubiparipovi}a, sve{tenika iz Sarajeva, objavljenu u ~asopisu Hri{}anska misao : “Crkvene prostorije i sve~anosti su posluìle za promociju ~elnih li~nosti SDS-a i njihovu preporuku narodu. U toj bezmjernoj podr{ci se najbolje iskazala na{a sklonost ka pretjerivanjima. I{lo se dotle daleko, da su se i sami prvaci stranke zbunjivali ukazanom pa`njom i previ{e laskavim ocjenama o njima samima — o toboè Bogom predodre|enim im mesijanskim ulogama. Kako i ne bi kad su im se sve{tena lica obra}ala sa ne~uvenim slavopojima u kojima ih tu pred narodom podsje}aju: ‘da ih je sami Bog poslao da spasu rod srpski’... Takvo neodmjereno sluènje Crkve politici i pomo} Crkve da ta politika zadobije povjerenje naroda, ta previ{e vidljiva simbioza i taj zajedni~ki rad na istom polju, apsolutno podrazumijeva, nakon svih doga|aja, i zajedni~ku podjelu uspjeha i neuspjeha! Stoga je za o~ekivati da Crkva od novih vlasti bude i obilato nagra|ena. Ali ako se povede pitanje odgovornosti za ratne posljedice (razaranja i `rtve) pored politi~kih i vojnih subjekata, za o~ekivati je da bude spomenuta i Crkva” (Isto, str. 111). 120 Isto, str. 118. Sve{tenstvo Srpske pravoslavne crkve je, po izjavi Radovana Karadì}a od 9. novembra 1990, na srpskim skupovima sjedilo “u prvim redovima, na po~asnim mjestima” (NIN, 9. novembar 1990, str. 10, Intervju Radovana Karadì}a, SRBI IZVAN BOSANSKOG LONCA). 227

Mladi}em. On je na mnogim sjednicama “Skup{tine Republike Srpske” sjedio u prvim redovima, “poput nekakvog simbola svega onoga {to je tamo{nje rukovodstvo radilo tokom ratnih godina”.121 Mitropolit Nikolaj se u maju 1992. popeo na Pale, gdje je “sa uzvisina oko Sarajeva vi{e od hiljadu dana posmatrao kako Radovan Karadì} i general Ratko Mladi} temeljito uni{tavaju ovaj grad”.122 Vladika Irinej Bulovi} je smatrao kako “Republika Srpska nije ni{ta drugo nego srpska zemlja”.123 Pojedini episkopi Srpske pravoslavne crkve krstili su i progla{avali junacima srpske vojnike i njihove vo|e.124 Zlo~ini i patnje ljudi u Sarajevu i drugim mjestima Republike Bosne i Hercegovine su, po mi{ljenju “srpskih pravoslavnih duhovnih pastira”, “bile opravdane i trebalo ih je produàvati sve do postignu}a onoga {to su smatrali ciljevima srpskog naroda, dràve i crkve”.125 Episkopi Srpske pravoslavne crkve nisu pristajali na mirovne planove me|unarodne zajednice, kao {to je i plan Kontakt grupe. Oni su i dalje podràvali srpske osvaja~ke ratne ciljeve, sve do njihove realizacije, bez obzira na masovna i pojedina~na ubistva civila.126 121 Isto, str. 182. 122 Isto, str. 194. 123 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane, DT /Dràvna tajna — prim. S. ^./ Broj: 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske odrànog 25. avgusta 1995. godine u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima, str. 13. 124 M. Tomani}, nav. dj., str. 232. 125 Isto, str. 121. 126 Isto, str. 123. Srpska pravoslavna crkva je davala legitimitet zlo~ina~koj politici srpskih kolaboracionista u Republici Bosni i Hercegovini. Patrijarh Pavle i mitropolit Amfilohije otvoreno su u aprilu 1993. podràli odbijanje Vens-Ovenovog plana od strane srpskih kolaboracionista. Istovremeno je Sinod Srpske pravoslavne crkve ponovo podrào ujedinjenje svih oblasti koje su Srbi zauzeli u Bosni i Hercegovini, sa Srbijom, i zakleo je srpske vo|e iz Hercegovine da ne prihvate kompromis — VensOvenov plan (N. Cigar, nav. dj., str. 85). 228

Srpska pravoslavna crkva je smatrala da treba nastaviti rat sve do postignu}a èljenog cilja. Za nju je velika srpska dràva bila “vredna i de~ijih suza i de~ije krvi”.127

127 Isto, str. 129. 229

III VELIKOSRPSKI POKRET I PREDSJEDNI[TVO SFRJ DO MARTA 1991.

1. Predsjedni{tvo SFRJ i njemu paralelna neformalna grupa

Pokreti, na~elno, naro~ito u toku nastajanja, djeluju stihijski. Sastoje se od ve}eg broja subjekata okupljenih oko odre|enog dru{tvenog, politi~kog, socijalnog ili nacionalnog programa (pitanja). Naro~ito u toku nastajanja nemaju posebnog centralnog organa, bar ne pod takvim nazivom, ~iju funkciju vr{i organizacija ili li~nost koju jednostavno prihvata ve}i broj subjekata razli~itih struktura i stepena organizovanosti. Sa Velikosrpskim pokretom pod kraj XX stolje}a to je, tako|e, slu~aj. Nije mogu}e navesti datum kada je Pokret nastao, odnosno obnovljen. Vjerovatnije je da se nakon poraza u Drugom svjetskom ratu ipak odrào i vegetirao u raznim oblicima povremeno oslonjen na druge faktore ili procese u zemlji, odnosno okruènju. Smatralo se da je vje{anjem Draè Mihailovi}a 1946. likvidiran bar njegov fa{isti~ki derivat. înjenica da su njegovi maksimalisti~ki ciljevi od po~etka bili ostvarljivi “u saglasnosti sa Rusijom”, omogu}ila mu je da se uklopi u velikoruske koncepte Sovjetskog Saveza i preko toga svoje ideje zna~ajno infiltrira u organe vlasti Nove Jugoslavije. I rekonstrukcija rukovo|enja Velikosrpskim pokretom, kao i svakom drugom organizacijom zasnovanom na konspiraciji i sa nelegalnim i nelegitimnim ciljevima, veoma je oteàna. Linije rukovo|enja naj~e{}e su i{le putem koji se na Ha{kom procesu uobi~ajeno zove linijom “paralelnih struktura”, pa i “udruènim poduhvatima”, a odluke usvajane i dono{ene na takozvanim “privatnim sednicama” neformalnih, ~esto legalnim organima paralelnih grupa. U po~etnoj razvojnoj fazi, ~elo Pokreta predstavljao je Dobrica ]osi} sa grupom akademika i knjièvnika oko sebe, a kasnije, od famozne Osme sjednice CK SK Srbije, 2. septembra 1987, Slobodan Milo{evi},

233

sa takozvanom “srpskom koordinacijom” ili zvani~nim politi~kim vrhom Socijalisti~ke Republike Srbije. Personalni sastav, s obzirom na konkurenciju i povremene prodore ili uspone ove ili one manje ili vi{e radikalne grupe nije mogao ni biti stalan. Formalno je njegov centralni i najvi{i organ bio formiran marta 1991. pod nazivom Srpski nacionalni savet, ali te{ko da je fakti~ki funkcionisao, i to vrlo kratko, bar kao savjetodavni organ Milo{evi}u, koji je ve} osigurao imid` i funkciju vo`da Pokreta. Kao i u drugim sli~nim pokretima vi{e li~nosti od {ireg politi~kog zna~aja i nesumnjivog imidà srpskog nacionalnog borca povremeno bi bljesnule i bile iskori{tene, prije svega, u propagandne svrhe prema trenutnim situacijama. Odmah potom padale bi u anonimnost. Visok stepen centralizacije vlasti Nove Jugoslavije, pogodan za brzu posljeratnu obnovu i jo{ pogodniji za razvoj socijalisti~kih odnosa za koji se opredijelila vodio je, kao i Kraljevinu Jugoslaviju, u propast. Ve} po~etkom {ezdesetih godina rukovodstvo zemlje to je shvatilo i pokrenulo decentralizaciju i visok stepen samouprave u svakom pogledu. Proces je krunisan 1974. dono{enjem Ustava SFRJ, koji je, izme|u ostalog, maksimalno garantovao ravnopravnost svih naroda i narodnosti i posebno ravnopravnost svih konstitutivnih subjekata (republika i pokrajina) Federacije. U rukovodstvu Srbije (D. Markovi}) to je shva}eno kao “nepravda prema Srbima”. Na toj osnovi po~inje da oìvljava najnoviji talas velikosrpskog nacionalizma, pa postepeno i Velikosrpski pokret, koji je, prvo u Srbiji, a onda i van nje, iza{ao na politi~ku scenu i postepeno ovladao polugama vlasti. Osmom sjednicom CK SK Srbije Velikosrpski pokret i njegov vo`d, Slobodan Milo{evi}, definitivno su ovladali osnovnim polugama vlasti u Srbiji. U toku te i sljede}e godine u njoj su uklonjeni sa poloàja nepoèljni kadrovi, a to se izmjenom Ustava Srbije, dogodilo i sa obje autonomne pokrajine. Aspiracije Pokreta time nisu bile zadovoljene. Zapravo, osvajanjem tih pozicija stvorena je samo odsko~na daska za ovladavanjem polugama vlasti savezne dràve i destabilizaciju vlasti u drugim republikama, posebno onih prema kojima je Pokret imao teritorijalne pretenzije. Najzna~ajniji su zahtjevi bili prema Bosni i Hercegovini, a najzna~ajnija prepreka bio je vaè}i Ustav SFRJ. Njegovi prvi potezi bili su zbog toga usmjereni na ovladavanje Savjetom za za{titu ustavnog poretka i

234

destabilizaciju Bosne i Hercegovine. Prva `rtva je bio predsjednik Savjeta, dr Hamdija Pozderac, a Bosnu i Hercegovinu je potresao niz montiranih afera. Srbija je u zajedni~koj dràvi ionako imala privilegovan poloàj, a autonomije pokrajina bile su ograni~ene, iako je poloàj naroda i narodnosti Ustavom SFRJ iz 1974. u zna~ajnoj mjeri postao ravnopravniji. Memorandum SANU takav poloàj Srba smatrao je nezadovoljavaju}im, prije svega, zbog njegove brojnosti. Ostvarenje hegemonije u zajedni~koj dràvi bio je otuda jedan od izglednijih ciljeva i Memoranduma i Velikosrpskog pokreta. To se moglo posti}i samo ovladavanjem ili razbijanjem upravo tih saveznih organa i centara mo}i. Izme|u ostalih to su bili: Savez komunista Jugoslavije i njegov Centralni komitet, Narodna skup{tina SFRJ sa njenim Izvr{nim vije}em i dràvnim aparatom. Za razliku od onog do 1974. dràvni aparat je bio mnogo smanjen, ali je jo{ uvijek bio zna~ajan, posebno u oblasti odbrane, unutra{njih i vanjskih poslova. Dolaskom Slobodana Milo{evi}a na vlast u Srbiji (1987.) JNA jo{ nije bila na njegovoj strani.1 Ona se, kao cjelina, tada jo{ uvijek zalagala za federalnu socijalisti~ku Jugoslaviju, ali se ve} godinama vi{e bavila sopstvenim poloàjem u dru{tvu u poku{aju da izmijeni ustavni koncept odbrane, ostvari “plan preuzimanja odgovornosti za zemlju” i usko~i u vakum nastao smr}u predsjednika Dràve i 1 S. Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 220. Admiral Mamula tvrdi da je, pored zova intelektualne elite na obnovu programa Velike Srbije i nemira kosovskih Srba, “uloga generala Ljubi~i}a bila presudna u odmeravanju snaga izme|u Milo{evi}a i Stamboli}a na Osmoj sednici CK SK Srbije” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 112; S. Biserko, nav. dj., str. 221). Krajem 1987. i po~etkom 1988, po B. Mamuli, “jo{ nije postojao strah da bi Srbija s Milo{evi}em i JNA nastupili zajedno” (B. Mamula, nav. dj., str. 121; S. Biserko, nav. dj., str. 220). Me|utim, promjene u rukovodstvu Srbije na Osmoj sjednici CK SK Srbije JNA su, po admiralu Mamuli, dovele u nepovoljan poloàj. S tim u vezi, on pi{e da je poslije te sjednice, pored raznih “sumnji~enja” JNA i optu`bi za podr{ku koje su izno{ene u publicistici na temu Osme sjednice, te poku{aja organizatora da se neposredno poslije nje pozivaju na podr{ku JNA, “nastala nova situacija bremenitija opasnostima po JNA od predhodne, kada smo razra|ivali plan preuzimanja odgovornosti za zemlju” (B. Mamula, nav. dj., str. 115). 235

Vrhovnog komandanta Oruànih snaga, mar{ala Tita. Nije se usudila da protivrje~i pu~isti~kom na~inu dolaska Milo{evi}a na vlast. Istina, Milo{evi} je preko medija prikazivao kao da ima podr{ku armije, tako {to su u javnosti pominjana neka imena, uglavnom penzionisanih generala iz Srbije.2 Vojno rukovodstvo je 1988. procijenilo da su Srbija i Slobodan Milo{evi} jedini “branitelji” SFRJ. Odgovarala mu je i centralizacija vlasti. Od tada dolazi do pribliàvanja JNA sa Srbijom i udaljavanja od drugih republika, posebno Slovenije i Hrvatske.3 Od dolaska na ~elo Savezne vlade 20. januara 1989. Ante Markovi}a, Savezno izvr{no vije}e je novom reformskom politikom po~elo davati vrijedne rezultate. Njegovi uspjesi u monetaranom sistemu i namjeravane programske reforme u drugim oblastima upla{ile su nosioce Velikosrpskog pokreta, i li~no Slobodana Milo{evi}a, kao i neke druge (Slovenija i Hrvatska), koji su nastojali da program SIV-a izgubi zna~aj, stalno ru{e}i i Program i Vladu, kao i predsjednika Antu Markovi}a, koji je navodno radio protiv Srbije i Jugoslavije, da je ameri~ki ~ovjek i dr. Poku{aji SIV-a da ostvari kontrolu nad aktivnostima vojske i unutra{njih poslova nije uspio. Dolazak Ante Markovi}a na mjesto premijera od samog po~etka nije bio po volji generala Kadijevi}a i Gra~anina, koji ~ak nisu i{li na sjednice Vlade. Vojno rukovodstvo je Vladu Ante Markovi}a nastojalo da diskvalificira kao snagu koja gura 2 Isto. General Ljubi~i} je 1987. pomogao Milo{evi}u da preuzme vlast u Srbiji. On je tada bio uklju~en u Milo{evi}evo instaliranje i stalno je isticana njegova podr{ka, zatim general Petar Gra~anin (biv{i na~elnik General{taba, kasnije savezni ministar za unutra{nje poslove), general Aleksandar Janji} (komandant armije u Ni{u), general Milojica Panteli}, Pero Lalovi} i dr. (Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 22-23; S. Biserko, nav. dj., str. 220-221). 3 S. Biserko, nav. dj., str. 221. Srbija je otvoreno nastojala da osigura hegemoniju u Jugoslaviji i na Balkanu. S druge strane, demokratski orijentisane snage, posebno SIV, naro~ito Ante Markovi} i Budimir Lon~ar, su nastojale da o~uvaju pluralisti~ki i demokratski me|unarodno-pravno priznato ure|enje Jugoslavije (S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA - politi~ki memoari, Zagreb 1994, str. X-XI). Srbija je uporno razarala sve integracijske ustanove: poremetila je ekonomske odnose u zemlji, Slovenije se javno odricala; onemogu}ila je rad Predsjedni{tva i o{tro nasrnula na Markovi}evu vladu, kako bi blokirala i drugi jugoslovenski vrh, pri ~emu bi ostalo jedino rje{enje — JNA u funkciji velikosrpstva (Isto, str. 33). 236

zemlju u kapitalizam.4 Savez komunista se raspao na vanrednom 14. kongresu, savezne institucije (Skup{tina SFRJ i Predsjedni{tvo SFRJ) su blokirane, a izborni zakoni nisu mogli biti usagla{eni. Sa radikalnim umanjivanjem spoljne opasnosti za Jugoslaviju5 unutra{nja kriza je postala sve o{trija, nestabilnost sve ve}a, a istro{enost

4 D`. [arac, SUROVA STRATEGIJA NASILJA, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 125; S. Biserko, nav. dj., str. 221; B. Mamula, nav. dj., str. 171-172. Ante Markovi} je po~etkom 1990. bio jedna od rijetkih jugoslovenskih politi~kih li~nosti koja je uìvala nepodijeljene simpatije i povjerenje gotovo u cijeloj zemlji. Nakon razbijanja SKJ izjavio je da }e Jugoslavija postojati i bez Partije, “{to je duboko kosnulo lidere ~iji su ciljevi bili prekrajanje granica i razbijanje zemlje” (B. Mamula, nav. dj., str. 173). To je bio slu~aj i sa Jovi}em, koji je navedenu Markovi}evu izjavu prokomentarisao na sljede}i na~in: “Ante Markovi} je poùrio da izjavi da funkcionisanje Jugoslavije ne zavisi od SKJ. Valjda misli da zavisi od njega samog” (B. Jovi}, nav. dj., str. 93). Ante Markovi} i SIV su, po Kadijevi}u, igrali otvorenu “razbija~ku ulogu” “u svim doga|ajima u kojima se rje{avala sudbina Jugoslavije”. Markovi} i Kadijevi} su “dolazili u otvoreni sukob na javnoj sceni”. Kadijevi} se potpuno razi{ao sa Markovi}em i povukao se iz rada SIV-a, {to je “javno saop{tio”, a Markovi} je zahtijevao njegovu smjenu (V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA — VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, nav. dj., str. 17 i 110). SIV Ante Markovi}a je, po generalu Iliji Radakovi}u, “pukao na dva najosetljivija {ava. Markovi}ev tim izgubio je dva klju~na igra~a — savezne sekretare za narodnu odbranu i unutra{nje poslove. Oba su u prelomnom trenutku pre{li u ekipu (paralelnog - prim. S. ^.) Predsjedni{tva SFRJ, ~iji je kapetan bio Borisav Jovi}”. To je, po Radakovi}u, postalo jasnije marta 1991, kada je Slu`ba informacija SSNO-a saop{tila da SSNO ne prihvata stavove SIV-a povodom angaòvanja JNA u poznatim beogradskim doga|ajima. SIV je, tako|e, po njemu, gubio uticaj na zbivanja u Jugoslaviji zbog odupiranja Slovenije, Hrvatske i Srbije. Markovi}ev savez reformskih snaga i on li~no progla{eni su izdajnicima i eksponentima usta{a (I. Radakovi}, KADIJEVI] SKRIVA ISTINU, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 222). 5 R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u: F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 155. Zbog geostrate{kog prostora Jugoslavije u dugom je periodu za tu zemlju postojala realna opasnost spolja, posebno u blokovskom sudaranju, usljed ~ega je stalno ja~ala svoju odbrambenu sposobnost. Sa procesom popu{tanja zategnutosti izme|u blokova, te nastojanjem i ja~anjem procesa pregovaranja i sporazumijevanja Istoka i Zapada, strate{ki zna~aj jugoslovenskog prostora je opadao, ~ime je i interes za Jugoslaviju, sa tog aspekta, bio na silaznoj liniji (Isto). 237

dotada{njih rje{enja odnosa u zemlji i nespremnost za radikalne promjene bila je sve o~iglednija. U takvoj je situaciji sve vi{e u prvi plan izbijala ustavna uloga Oruànih snaga SFRJ da {tite “Ustavom utvr|eno dru{tveno ure|enje”. Na taj se na~in vojno rukovodstvo sve vi{e okretalo unutra{njem stanju u zemlji, {to je, posebno za budu}nost, sadràvalo ozbiljne opasnosti.6 Prvom polovinom osamdesetih godina XX stolje}a vojno rukovodstvo je ocijenilo da Armija, “bez stvarnog vrhovnog komandanta”, “mora preuzeti politi~ku odgovornost i poku{ati zemlju spasiti od ru{enja i rata”. Pri tome vojni vrh, po Mamuli, nije imao namjeru “uspostavljati vojni reìm, a jo{ manje diktaturu”.7 U cilju “o~uvanja” Jugoslavije, vojno rukovodstvo je pripremalo plan, po kome su “vode}e garniture republika i pokrajina morale, sve bez iznimaka, oti}i s vlasti”. S njima se, “osim rijetkih pojedinaca, ni{ta nije moglo uraditi za o~uvanje Jugoslavije”.8 Krajem osamdesetih i po~etkom devedesetih godina XX stolje}a direktno se uklju~ilo u teku}e politi~ke rasprave. U njemu je postojalo mi{ljenje, koje je posebno zastupao i potencirao general Kadijevi}, da na nivou SFRJ ne postoji nijedan organ rukovo|enja dràvom. “Uvi|aju}i” da je “dràva fakti~ki ostavljena bez {efa dràve”, vojno rukovodstvo je u pripremi ustavnih promjena 1988, kao i kasnije,

6 Isto. Za razliku od dotada{nje situacije JNA je od tada sistematski pripremana “za unutra{nje zahvate u pojedinim republikama”. Autorima tajnih planova i scenaristima tih nastojanja i{lo je na ruku {to su za pokrovitelje jedno vrijeme imali ~elne ljude Predsjedni{tva SFRJ (S. Poto~ar, UROTA GENERAL[TABA PROTIV NARODA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 105-106). 7 B. Mamula, nav. dj., str. 8. 8 Isto. S tim u vezi, Mamula pi{e kako je “savezni dràvni centar, i partijski vrh, bio realno bez politi~ke mo}i i nije predstavljao ozbiljnu prepreku na{em planu” (Isto). Ideja vojnog rukovodstva 1989. i u prolje}e 1990. je, i po generalu Martinu [pegelju, bila “da se skinu Milo{evi} i vo|e u zapadnim republikama, ne samo prvaci novonastalih stranka, nego i Milan Ku~an i Ivica Ra~an, jer su za njih svi oni bili jednaki ‘nacionalisti’...” (M. [pegelj, PRVA FAZA RATA 1990. - 1992.: PRIPREMA JNA ZA AGRESIJU I HRVATSKI OBRAMBENI PLANOVI, u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Zagreb-Sarajevo 1999, str. 39). 238

predlagalo “ustavne promjene vezane za nadle`nosti i funkcionisanje Predsjedni{tva SFRJ”.9 Smatraju}i da su ustavne nadle`nosti Predsjedni{tva SFRJ ograni~ene, u novonastalim prilikama nedovoljne, te da je potrebna promjena uloge i ovla{tenja tog organa za nove uslove i da jedino ono moè preuzeti ulogu izvo|enja zemlje iz krize, vojno rukovodstvo se zalagalo da Predsjedni{tvo treba da preuzme rukovo|enje dràvom.10 Taj unitaristi~ki koncept je u su{tini zna~io da Predsjedni{tvo SFRJ iza|e iz ustavnih okvira i nadle`nosti.11 9 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 156; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 65-66; M. Hadì}, ARMIJSKA UPOTREBA TRAUMA, u : SRPSKA STRANA RATA — TRAUMA I KATARZA U ISTORIJSKOM PAM]ENJU, Beograd 1996, str. 569. S tim u vezi, Miroslav Hadì} tvrdi: “Kako se kriza zao{travala rasla je u~estalost, ideolo{ki i politi~ki beskompromisnih, nastupa vojnog vrha, a opadala je njegova sposobnost delatnog spre~avanja ratnog raspada Jugoslavije. Armijska intervencija u yu-krizu obeleèna je dvema konstantama: generali su politi~kim ~injenjem neprekidno izlazili iz svojih nadle`nosti, a ne~injenjem (i pogre{nim ~injenjem) u svom delokrugu pospe{ili su ratno razaranje rodne im dràve” (M. Hadì}, nav. dj., str. 569). 10 Isto. Kod pojedinaca u vojnom rukovodstvu se u toku 1989. - 1990. pojavilo nezadovoljstvo {to se odlu~nije ne pruà otpor velikosrpskom nacionalizmu i Milo{evi}evoj politici koja je razbijala Jugoslaviju. Najodre|eniji u toj kritici, koja je upu}ivana generalu Kadijevi}u, bili su admiral Petar [imi} i general-pukovnik Simeon Bun~i} (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 161). Admiral [imi} je bio nekoliko godina predsjednik Komiteta SKJ u JNA, kao i u vrijeme dok je Raif Dizdarevi} bio u Predsjedni{tvu. [imi} je, po Dizdarevi}u, bio politi~ki najzrelija li~nost u tada{njem vojnom rukovodstvu, sa sna`nim moralnim i politi~kim integritetom. Zbog poloàja koji je zauzimao i politi~kih kvaliteta, on je, po Dizdarevi}u, bio sna`na brana prodoru bilo kakvih, posebno velikosrpskih uticaja na vojno rukovodstvo i nepomirljiv prema nacionalisti~kim pojavama u Armiji. S tim u vezi, Dizdarevi} pi{e kako je on davao snaàn li~ni pe~at djelovanju SK u JNA, u kojoj je uìvao nesumnjiv ugled. Naàlost, admiral [imi} je, nakon jednog sastanka vojnog rukovodstva kod Kadijevi}a 1990. doìvio smrtonosan mo`dani udar (Isto, str. 161-162). Smr}u admirala Petra [imi}a (11. aprila 1990.) u vojnom rukovodstvu definitvno su prevladale koncepcije admirala Branka Mamule i njegovog pulena Veljka Kadijevi}a i brzo je donesen novi Zakon o narodnoj odbrani. 11 R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 156. Kadijevi} je u prvoj polovini 1990, polaze}i od ocjene da tada u Jugoslaviji nije bilo institucije u kojoj bi se o “ozbiljnim” temama, kao {to je, po njemu, bilo “po{tivanje Ustava SFRJ i saveznih zakona”, moglo razgovarati, zastupao tezu da Predsjedni{tvo SFRJ mora preuzeti funkciju “stvarnog {efa dràve (raditi sve poslove)”. U tom se slu~aju SIV morao “staviti pod kontrolu 239

Do 15. maja 1989. izgleda nije bilo mogu}e manipulirati Predsjedni{tvom SFRJ, iako je Milo{evi} drào “sve konce” u rukama, “ne samo u Beogradu i Srbiji, nego i u Bosni” {to su, pored ostalog, pokazali i doga|aji pred Skup{tinom SFRJ, 28. februara 1989. Izborom Borisava Jovi}a to se moè pratiti i od 15. maja 1989, dok je bio potpredsjednik, a najkasnije od kada se u vojnom odmarali{tu u Kuparima (od 1.-12. avgusta 1989.) skupila i oformila neformalna grupa (Jovi}, Kadijevi}, Milo{evi} i Trifunovi}), koja je vodila “intimne razgovore” o “budu}nosti Jugoslavije”, odnosno rasturanju Jugoslavije. Pri tome je vojno rukovodstvo i li~no general Kadijevi}, prihvataju}i velikosrpsku nacionalisti~ku ideologiju, politiku i praksu, “u svemu” imao iste stavove kao i nacionalisti~ko rukovodstvo Srbije, tzv. “Srpska koordinacija”.12 U Kuparima su se u prvoj polovini avgusta 1989. Milo{evi} i Kadijevi} dogovorili “o politi~kom i vojnom angaòvanju JNA u raspletu jugoslovenske krize”. Time se Kadijevi} priklonio Milo{evi}u i JNA je ulazila “u opasne vode jednonacionalnog velikosrpskog pona{anja”.13 Od tada su, uglavnom, kod Jovi}a konstantno odràvani tajni sastanci sa Kadijevi}em, Milo{evi}em, Zelenovi}em, Bu}inom, Gra~aninom i drugima.14 Milo{evi} je organizovao i odràvao sastanke sa ~lanovima drugih foruma, koji tako|e nisu bili pravi forumi, nego neformalne grupe odabranih funkcionera, koje je pozivao na razgovore. Pri tome ih je unaprijed usmjeravao {ta bi “bilo pametno”, s tim {to je klju~ne odluke donosio on li~no.15 Predsedni{tva”, kako bi se “zauzdao” u “samostalnoj borbi za vlast i za stvaranje neke nove partije i ‘novog’ socijalizma”. Po toj je opciji, sve promjene Ustava SFRJ i poslove oko toga trebalo da preuzme Predsjedni{tvo, uklju~uju}i i one, koje su bile u nadle`nosti SIV-a (B. Jovi}, nav. dj., str. 142). 12 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 45. S tim u vezi, Jovi} je ocijenio da Srbiju to, “svakako zbliàva sa Armijom”, s tim {to je, po njemu, izme|u ostaloga bilo “jasno da joj je Srbija”, u odnosu na druge republike, “~vr{}a uzdanica” (Isto). 13 B. Mamula, nav. dj., str. 158. Imaju}i to u vidu, Mamula je zaklju~io: “Ni{ta se gore nije moglo dogoditi JNA i Jugoslaviji. Time je bilo uslovljeno sve drugo, {to }e se zbiti te i narednih godina” (Isto). 14 B. Jovi}, nav. dj., str. 45-48. 15 B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 59. 240

O svim va`nim pitanjima Milo{evi} i Jovi} su vi{e puta razgovarali u “~etiri oka”, a u Koordinaciji i sa drugim partijskim funkcionerima.16 Sve “sudbonosne” odluke, uglavnom, su pripremali: Milo{evi}, Jovi}, Bogdan Trifunovi}, Petar Gra~anin i drugi (u po~etku Dobrica ]osi}, Jovan Ra{kovi} i drugi), zajedno procjenjuju}i situaciju.17 To je bila grupa koja je ~inila srpski politi~ki vrh. Grupu sastavljenu od najuèg vojnog rukovodstva predstavljali su generali Kadijevi} i Adì}, admiral Stane Brovet, zatim u sjeni admiral Mamula i dr.18 I jedni i drugi su od 1989. ~inili jedinstvenu grupu, kojom je rukovodio Milo{evi}, a koja je planirala i pripremala osvaja~ke ratove u Republici Hrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima. U septembru 1989. Kadijevi} (vjerovatno nastavljaju}i Mamuline veze) je bio u SSSR-u, o ~emu je 19. septembra referisao Jovi}u, navode}i, izme|u ostalog, da je “vojska nezadovljna svojom pozicijom”, zbog ~ega je (Kadijevi}) bio “zabrinut ~ak i za na{u budu}nost ako bi do{lo do retrogradnih procesa u SSSR-u”.19 Situacija u zemlji i svijetu je procjenjivana na tim sastancima grupe, s tim {to je sastav u~esnika bio razli~it. General Kadijevi} je 28. septembra 1989. referisao Jovi}u, a ne Drnov{eku, “jer se boji da }e sve preneti nosiocima separatisti~ke politike“, “da je u JNA izvr{ena detaljna procena situacije posle usvajanja slovena~kih 16 Isto. 17 Isto, str. 12. 18 M. [pegelj, nav. dj., str. 51. 19 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, str. 49. O “aktuelnom stanju u SSSR” Jovi} je u svojim memoarima za dan 18. novembar 1989, izme|u ostalog, naveo: “U vojnom vrhu raste nezadovoljstvo. Nisu o~ekivali da }e vojska i vojna proizvodnja do}i pod udar perestrojke. Nezadovoljni su padom standarda i ugleda u dru{tvu.... (Isto, str. 69). Veze vojnog rukovodstva SFRJ sa SSSR su postojale jo{ od ranije. Na vojno rukovodstvo je, posebno kod generala Kadijevi}a, postojao odre|eni spoljni uticaj iz vojnog vrha SSSR-a, s kojim je postojala tijesna povezanost. Kadijevi}eve ocjene Gorba~ovljeve “perestrojke” su bile negativne, za razliku od sovjetskog vojnog vrha, koga je pozitivno ocjenjivao (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 165-167). Detaljnije o tome vidi: B. Jovi}a (B. Jovi}, nav. dj., str. 141, 236, 276, 295 i dr.). 241

amandmana”.20 Jovi} u oktobru, novembru i decembru 1989. redovno “razgovara” sa Milo{evi}em (“u ~etiri oka”), Kadijevi}em, Gra~aninom i Trifunovi}em.21 Gra~anin 8. januara, tako|e, referi{e Jovi}u. Kod Milo{evi}a je 10. januara, “u otvorenom drugarskom razgovoru od skoro tri sata”, odràn sastanak, na kome su, pored Milo{evi}a bili prisutni: Jovi}, Trifunovi}, Gra~anin i Zoran Sokolovi}. Tada je, izme|u ostalog, zaklju~eno da se posebno drì “~vrsta veza i saradnja sa Armijom.... Barjak }e nositi predstavnici JNA, a mi }emo podràvati, da ne budemo mi na ~elu, jer bi delovalo odbojno za Hrvate i Makedonce. Armija prihvata takvu ulogu”.22 Jovi} je od januara 1990. sa Kadijevi}em sve ~e{}e. Kadijevi} mu je 19. januara iznio ocjene General{taba o situaciji u Jugoslaviji. Poslije prekida XIV kongresa SKJ Jovi} je 26. januara Kadijevi}a pozvao da ga “upozori” “na opasnost po integritet zemlje od neposrednih separatisti~kih namera”. U èlji da “sprije~i” otcjepljenje Slovenije Jovi} ukazuje na potrebu poja~avanja vojnog prisustva u toj republici, zatim na Kosovu, te na “kriti~nu ta~ku” “za bezbednost zemlje i za ustavni poredak” — “nacionalno me{ovite sredine, a naro~ito Hrvatska i Bosna i Hercegovina, pa i Makedonija”, gdje bi “mogli izbiti me|unacionalni konflikti i krvoproli}e”.23 Polaze}i od ocjene da Jugoslaviji prijeti untra{nja (a ne spoljna) opasnost, Jovi} je naglasio da JNA, “ako bude na to pripremljena i odgovaraju}e raspore|ena”, “mora biti spremna za akciju u roku od nekoliko sati, na svim terenima”. S tim u vezi, Kadijevi} ga obavije{tava “da oni razra|uju detaljne planove, za svaku situaciju. Upravo rade na tome”.24 20 Isto, str. 57. 21 Isto, str. 57-87. 22 Isto, str. 88. 23 Isto, str. 91-94. 24 Isto, str. 94. O tim detaljnim planovima Kadijevi} je rekao da }e “globalno upoznati celo Predsedni{tvo”, a Jovi}a “i u detaljima. “Drnov{eka ne}e upoznati sa detaljima, jer se boji da }e sve preneti nosiocima separatisti~ke politike. Na àlost. Uvek je najslabija strana svake strategije i svakog plana odbrane bila njegovo poznavanje od protivni~ke strane” (Isto). 242

U razgovore se pored Kadijevi}a, oko koga se okupljalo “tvrdo i dogmatsko jezgro unutar JNA”, potpuno na strani Milo{evi}a,25 sve vi{e uklju~uje i general Blagoje Adì}, na~elnik General{taba.26 Na sastanku kod Jovi}a, 13. februara, kome su, pored njega, prisustvovali Milo{evi}, Kadijevi}, Gra~anin i Zelenovi}, Neformalna grupa, koja je, zajedno sa Srpskom koordinacijom, fakti~ki bila vojnopoliti~ki vrh Velikosrpskog pokreta, konstatuje da }e “biti rata”.27 Na sastanku Predsjedni{tva SFRJ na komandnom mjestu Vrhovne komande oruànih snaga, 22. februara 1990, general Kadijevi} je referisao “o daljoj izgradnji koncepcije narodne odbrane”, pri ~emu je, pored “razrade odbrane od spoljnog neprijatelja u svim varijantama i u novonastaloj situaciji”, detaljnije razradio “aspekt uloge Armije u suzbijanju ‘unutra{njeg neprijatelja’”.28 General Blagoje Adì} je, u razgovoru sa Jovi}em (u dvoje), 26. februara, o{tro napao srpsku politiku, smatraju}i da je Srbija “ostala sama....”, te insistirao na ~injenici da se “mora po}i od sile, pa polako i}i ka politici...”.29 Vojno rukovodstvo je u prolje}e 1990. javnije i otvorenije iznosilo svoje ciljeve i tvrdilo kako “samo jaka unitarna dràva moè prebroditi aktuelnu krizu, kako samo tako JNA moè dobiti svoju izgubljenu dràvu”. U toj potrazi za dràvom vojno rukovodstvo je, i li~no general Kadijevi}, doslovno tvrdilo da }e se za te socijalisti~kokomunisti~ke ideje tu}i oru`jem.30 Polaze}i od ocjene da JNA nije imala svoju dràvu, jer je ona, “najprije ustavno-pravno ...., a zatim i stvarno postala vojska bez 25 B. Mamula, nav. dj., str. 166. 26 B. Jovi}, nav. dj., str. 95-103 i dr. 27 Isto, str. 108. 28 Isto, str. 118. Jovi} je te aktivnosti u svojim memoarima prokomentarisao na sljede}i na~in: “Osetila armija opasnost od gra|anskog rata i raspar~avanja Jugoslavije. Bar onaj deo armije koji je napisao referat” (Isto). 29 Isto, str. 119-120. 30 M. [pegelj, nav. dj., str. 47. Tu je tvrdnju general Kadijevi} iznio generalima na sastanku, u jesen 1988, u Top~ideru, kome je prisustvovao i general [pegelj. Tom je sastanku prisustvovao i penzionisani admiral Mamula (Isto). 243

svoje dràve”, vojno rukovodstvo je krajem osamdesetih i po~etkom devedesetih godina XX stolje}a, udruèno s Milo{evi}em i drugim nosiocima Velikosrpskog pokreta, krenulo u potragu za dràvom koju bi doìvljavalo kao svoju. Po~elo je sebi stvarati dràvu i odre|ivati joj granice, jer je “bilo potpuno izvjesno da se bez jasno definisane nove jugoslovenske dràve” JNA nije mogla odràti onakva kakva je bila i htjela biti.31 Tu je dràvu (Velika Srbija, sa zapadnom granicom na liniji Karlobag - Karlovac - Virovitica, u kojoj bi svi Srbi bili okupljeni) vojnom rukovodstvu ponudio Milo{evi} i vojska se stavila u njegovu slu`bu,32 {to je general Kadijevi} i priznao tvrdnjom da stvara “novu jugoslovensku dràvu ..., srpskog i crnogorskog naroda”.33 U martu 1990. nastavljeni su kontakti i razgovori izme|u Jovi}a i Milo{evi}a, te sa Sokolovi}em, Radmilovi}em, Vu~eti}em i drugim ~elnim ljudima Republike Srbije, kao i sa Kadijevi}em.34 U “duèm razgovoru” 21. marta 1990. Milo{evi} i Jovi} su se ponovo usaglasili o istjerivanju Slovenije iz Jugoslavije, napominju}i da u svom programu politi~ke borbe moraju zadràti “cilj o~uvanja Jugoslavije”. Jugoslavija je, po njima, mogla i bez Slovenije, jer im je u tom slu~aju , bilo lak{e — “lak{e }emo bez njih sa Hrvatima”, tvrdio je Jovi}, sa ~ime se usaglasio i Milo{evi}.35 Na sastanku zvani~ne “koordinacije” u Republici Srbiji, 26. marta 1990, na kome su u~estvovali “svi ~elni funkcioneri (Republika, SK, SSRN, Sindikat, Komora, Grad)”, kao i Slobodan Gligorijevi} — Ajga, predsjednik Skup{tine SFRJ, razmijenjena su mi{ljenja “o klju~nim pitanjima politi~ke situacije i zajedni~ke orijentacije za rad”. Ocijenjeno je da se “ostvaruje proces raspadanja Jugoslavije na sli~an na~in kao {to se to desilo sa SKJ”, te da je taj proces nezaustavljiv. U 31 Isto, str. 47-48; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 78. 32 M. [pegelj, nav. dj., str. 48. 33 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90 i 93. Kadijevi} je nastojao objasniti da “glavni motiv” za takav njihov “stav nije bio samo u potrebi da JNA ima svoju dràvu, ve}, prije svega, u uvjerenju da ima naroda u Jugoslaviji koji zaista èle da ìve u zajedni~koj dràvi, pa zato takvu dràvu treba i stvoriti” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90). 34 B. Jovi}, nav. dj., str. 123-124, 127-131 i dr. 35 Isto, str. 125. 244

takvoj je situaciji ocijenjeno da }e Srbija voditi “iskrenu” “politiku opstanka federativne Jugoslavije, ali }e se spremiti da ìvi i bez Jugoslavije”. U “eventualnom raspadu zemlje” ra~unali su na jedinstvo sa Crnom Gorom. Pri tome su zaklju~ili da Makedoniju ne}e moliti.36 Politi~ko rukovodstvo Srbije na tom je sastanku odredilo svoje ratne ciljeve — bitka za teritorije - uspostavljanje granice “unutar koje se ne}e ratovati. Van te granice rat se ne}e mo}i izbe}i, jer Bosna i Hercegovina ne}e mo}i da opstane kao dràva, a bitka oko teritorije bez krvi te{ko je zamisliva”.37 Srpska “koordinacija” je, tako|e, zaklju~ila da Srbija “ne}e pristati na konfederaciju”,38 procijenila “da }e se Jugoslavija verovatno raspasti...”39 i odlu~ila da Srbija “odmah pristupi izradi novog ustava koji }e biti sposoban da ‘pokrije’ novu samostalnu srpsku dràvu”.40 Usvojenom strategijom budu}eg djelovanja (razbijanja Jugoslavije, odre|ivanje ratnih ciljeva i formiranje nove samostalne srpske 36 Isto, str. 131. Jovi} na vi{e mjesta pominje sastanke i ocjene “koordinacije” u Predsjedni{tvu Srbije (vidi: B. Jovi}, nav. dj., str. 87 i 135), {to ukazuje da je, mo`da, to bio stvarni rukovode}i organ Velikosrpskog pokreta. 37 Isto. 38 Isto. Politi~ko rukovodstvo Srbije je odbilo mogu}nost prihvatanja konfederacije. “Jedini mogu}i na~in da se to prihvati, ali koji je neostvariv”, bio je, pi{e Jovi}, “ugovorna garancija prava srpskom narodu i drugim jugo-dràvicama. Po{to bi to bilo i provokativno traènje i neostvarivo, jer bi srpski narod na kraju bio izigran ~ak i kada bi svi na to pristali, realno Srbija nema nikakvog razloga da prihvati konfederaciju. To nam ne moè niko nametnuti” (Isto). 39 Isto. Jugoslavija }e se, prema procjeni Velikosrpskog pokreta, odnosno srpskog politi~kog rukovodstva, kako pi{e Jovi}, “.. raspasti ve} vidljivom tehnologijom: republike }e jedna po jedna (po~ev od Slovenije) doneti nove ustave, koji }e biti u sukobu sa vaè}im ustavom Jugoslavije, a o novom Ustavu Jugoslavije ne}e se posti}i saglasnost. Na taj na~in Jugoslavija }e nestati, pa }e se postaviti pitanje konfederacije do koje ne}e do}i, nego }e nastati sukobi usled neslaganja srpskog naroda u Hrvatskoj i u BiH sa takvom nacionalnom pozicijom (odvajanje od matice i pretvaranja u nacionalnu manjinu)” - Isto. 40 Isto, str. 132. S tim u vezi, ocijenjeno je da je “sre}a {to je ustavnim amandmanima na Ustav SR Srbije 28. II 1989. uspostavljena dràvna nadle`nost SR Srbije na celoj teritoriji. Srbija mora bii spremna za predstoje}e doga|aje koji se name}u van njene volje” (Isto). 245

dràve) “koordinacija” je odredila, pored ostalog, i odnos prema svim konstitutivnim elementima Federacije. Tako je, na primjer, Srbija drugim republikama branila dono{enje ustava, a prva je donijela ustav koji je bio u suprotnosti sa ustavom SFRJ. Tu strategiju stvarnih postupaka pratio je i plan obmane sopstvene i svjetske javnosti. Pri tome su la` smatrali “operativnim maskiranjem”. Ovako koncizno izloèna dvokolosje~na (i dvoli~na) aktivnost zvani~nih organa Srbije, koja se potpuno realizovala u narednim godinama, ukazuje na bitne elemente i metode Velikosrpskog pokreta i ~injenicu da je on do tada potpuno ovladao polugama vlasti u Srbiji i jasno pokazao aspiracije da to uradi i u saveznim polugama, u cilju ostvarenja Velike Srbije. Istovremeno su prikrivane te namjere tobo`njom borbom za o~uvanje i u~vr{}ivanje jugoslovenske federacije. Ta dvoli~na politika osta}e konstanta pona{anja Velikosrpskog pokreta. Kadijevi} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 3. aprila 1990. referisao o stanju u zemlji, pri ~emu se, polaze}i od ocjene “da je naru{avanje ustavnog poretka masovno, da zemlji preti haos i gra|anski rat”, zaloìo za “dosljedno” osiguranje ustavnog poretka, primjenom Ustava SFRJ i preduzimanjem mjera “prema svima koji se toga ne pridràvaju, da se podrì celina programa SIV-a, a ne samo neki delovi i da se intenzivira rad na novom Ustavu”. O tim prijedlozima mjera i evoluciji vojnih shvatanja Jovi} je dugo razmi{ljao.41 Tri sedmice kasnije (26. aprila 1990.) Kadijevi} upla{en (“nervozan i uznemiren situacijom”) ponovo referi{e Jovi}u (budu}em predsjedniku Predsjedni{tva SFRJ), s uvjerenjem da je taj sastanak i razgovor “va`niji od svih sednica i svih razgovora” koji su tada u Jugoslaviji mogli biti odràni, ukazuju}i mu na ~injenicu sprje~avanja “cepanja Jugoslavije” i “gra|anskog rata”, iznose}i “celinu procene novonastale situacije” (“na me|unarodnu situaciju i stanje u zemlji”) i prijedloge “{ta da se radi”. S tim u vezi, on je

41 Isto, str. 133-137; ARHIV INSTITUTA ZA ISTRA@IVANJE ZLOÎNA PROTIV ÔVJE^NOSTI I ME\UNARODNOG PRAVA U SARAJEVU (u daljem tekstu: AIIZ) , inv. br. 2-2442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. 246

ukazao kako su razra|ene sve mogu}e varijante aktivnosti i upotrebe JNA — “planovi su pripremljeni”, pri ~emu je, “sli~no kao i na Kosovu, u svim kriti~nim delovima zemlje, pre svega u Hrvatskoj i Sloveniji, osigurao da u najkra}em roku mogu sve da stave pod svoju kontrolu”. Iznose}i te prijedloge, Kadijevi} je Jovi}u rekao da ono {to }e njemu re}i to “ne moè nigde da iznese”, jer, po njemu, nema institucije “u kojoj se o tome moè razgovarati”. S tim u vezi, Jovi} navodi da se “svelo na to da je ipak dobro”, kako su “tempirali dalji rad”, da to tamo ostane dok je on predsjednik Savjeta za za{titu ustavnog poretka, gdje }e se “glavne stvari de{avati”, a onda kada u Predsjedni{tvu preuzme funkciju predsjednika da se ide dalje, jer bi, po njemu, druga~ije “bilo neizvodljivo, to je bar jasno”. Jovi} je tog dana, pored ostalog, rezonovao “Slovenija neka se otcepi ako ho}e, i bilo bi bolje”.42 Krajem aprila 1990. na sastanku kod generala Kadijevi}a, prilikom procjene situacije u zemlji, dogovoreno je da general Adì} otputuje u Pariz, admiral Brovet u Moskvu (kod mar{ala Jazova), a penzionisani admiral Mamula u London, i iznesu “na{e vi|enje situacije” i ukaù “na mjere koje }emo preduzeti, budemo li primorani”.43 êtvrtog i 11. maja 1990. odràne su sjednice Saveznog savjeta za za{titu ustavnog poretka o stanju u zemlji. Na prvoj je, po Jovi}u, postignuto “izuzetno jedinstvo u svakom pogledu”, a na drugoj jednoglasno usvojen “izuzetno dobar materijal o stanju u zemlji”.44 Funkcija predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka, za koju se “s grdnom mukom” izborio poslije ~etiri mjeseca (14. septembra

42 B. Jovi}, nav. dj., str. 139-143. 43 B. Mamula, nav. dj., str. 181-182. Admiral Brovet je po~etkom jula 1990. referisao o putu u Moskvu i razgovorima koje je vodio sa Jazovim. General Adì} je posjetio General{tab Francuske. Admiral Mamula je krajem novembra 1990. posjetio London (Detaljnije o tome: B. Mamula, nav. dj., str. 181-184). 44 B. Jovi}, nav. dj., str. 145. Ocjenjuju}i sjednicu od 11. maja 1990, Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Ante Markovi} bio je u Iraku i nije mogao da nam smeta. To je odli~na osnova za istupanje u Skup{tini SFRJ posle izbora za Predsednika” (Isto). 247

1989.),45 Jovi}u je omogu}avala prakti~no paralelan rad Neformalne grupe, za koju je i sam rekao da je sve odlu~ivala. Oformljena je u prvoj polovini avgusta 1989. u Kuparima, kada su razra|ena mnoga 45 Isto, str. 48. Slobodan Milo{evi} se sredinom maja 1989. dogovorio sa Dragutinom Zelenovi}em, ~lanom Predsjedni{tva SFRJ iz Vojvodine, da Jovi}a predloè za predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka. Pored toga, Milo{evi} je o tome razgovarao i sa Rahmanom Morinom, predsjednikom Pokrajinskog komiteta SK Kosova, da uti~e na Rizu Sapundìu, ~lana Predsjedni{tva SFRJ sa Kosova, da to podrì, te sa Nenadom Bu}inom, ~lanom Predsjedni{tva SFRJ iz Crne Gore (Isto, str. 9). U razgovoru Drnov{eka sa Jovi}em o glavnim zadacima Predsjedni{tva, podjeli posla, stilu rada i dr, Jovi} je otvoreno rekao da je zainteresovan za rad Savjeta za za{titu ustavnog poretka, odnosno da bude predsjednik Savjeta. Drnov{ek se usprotivio tome, smatraju}i “da to ne bi moglo zato {to je savezni sekretar za unutra{nje poslove iz Srbije”, na {ta je Jovi} odgovorio da to “nije nikakav formalni ni stvarni razlog, ako postoji poverenje. Nema ni u Ustavu ni u zakonima takvog ograni~enja. O~igledno je da je u pitanju tradicionalno nepoverenje prema kadrovima iz Srbije”, pi{e Jovi} (Isto, str. 7-8, 11, 25, 29 i dr.). Na prvom sastanku Predsjedni{tva SFRJ o programu rada, aktuelnim zadacima i rasporedom zaduènja, 17. maja 1989, razmatrano je i pitanje Savjeta za za{titu ustavnog poretka. Drnov{ek, predsjednik Predsjedni{tva je predloìo da on li~no rukovodi Savjetom, dok ne budu izabrani ~lanovi Predsjedni{tva iz Bosne i Hercegovine, a da ~lanovi budu Jovi} i Bu}in. To je i usvojeno. Me|utim, Jovi}u nije bilo jasno “{ta ti Slobodanovi dogovori zna~e. Izgleda da njegovi sagovornici nisu svesni u kakav period ulazimo i {ta zna~i takvo non{alantno, ~ak neozbiljno pona{anje” (Isto). Jovi} je 24. avgusta 1989. dogovorio sa Zelenovi}em i Bu}inom kako da “uspje{no” rije{e pitanje predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka, o ~emu je, tvrdi Jovi}., trebalo donijeti odluku na sljede}oj sjednici. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Treba nam jo{ Riza i Vasil. Ne vredi razgovarati s njima. Ja }u zamoliti Slobu da to zavr{i preko Rahmana i Pan~evskog. Sloba prihvata. Razgovara}e i sa Vasilom li~no...” (Isto, str. 46-47). Predsjedni{tvo SFRJ je na sjednici od 14. septembra 1989. usvojilo sastav Savjeta za za{titu ustavnog poretka: Borisav Jovi} (predsjednik) i ~lanovi Bogi} Bogi}evi} i Vasil Tupurkovski (Isto, str. 48). Savjet za za{titu ustavnog poretka odrào je 25. septembra 1989. sjednicu, na kojoj je, u vezi sa amandmanima na Ustav Slovenije, general Kadijevi} izloìo i “koncept akcije ako Slovenci usvoje amandmane”, sa kojim Jovi} nije bio zadovoljan, jer je vojni vrh odustao “od spre~avanja neustavnog pona{anja...”, ~ime su, po Jovi}u, “radikalno ustuknuli”. S tim u vezi, on je, izme|u ostalog, zaklju~io: “Veliko je pitanje {ta se moè i vojsci i Veljku verovati, ako prave ovako velike oscilacije u stavovima” (Isto, str. 53-54). 248

pitanja strategije i taktike ostvarenja pune prevlasti u SFRJ ili njenom svo|enju na Veliku Srbiju.46 U tom smislu je u potpunosti bila u funkciji realizacije politike zvani~ne Koordinacije Republike Srbije utvr|ene 26. marta 1990. Nare|enje za razoruànje TO nesrpskih republika, od 14. maja 1990,47 jedan je od klju~nih poteza navedene Neformalne grupe, kome se republike nisu mogle oduprijeti. Sljede}eg je dana vojno rukovodstvo izdalo naredbu o preklasifikaciji i organizaciji dijela jedinica JNA iz “B” u “A” tip i formiranju posebnih mobilnih sastava, ~ija je glavnina snaga bila raspore|ena u mjestima gdje je dominiralo srpsko stanovni{tvo.48 Od dolaska Borisava Jovi}a, Milo{evi}evog eksponenta na ~elo Predsjedni{tva SFRJ, 15. maja 1990, Grupa je jo{ potpunije izvr{avala svoju parafunkciju i sprovodila politiku utvr|enu 26. marta na Srpskoj koordinaciji. Borisav Jovi} je u narednom periodu odràvao stalne kontakte i vodio tajne razgovore sa Slobodanom Milo{evi}em, generalom Veljkom Kadijevi}em, Petrom Gra~aninom i oni s njim. Zalaù}i se deklarativno za o~uvanje Jugoslavije, Milo{evi} i Jovi} su razra|ivali planove o novoj Jugoslaviji. Sprovode}i zaklju~ke Koordinacije, Jovi} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 15. maja 1990, prilikom preuzimanja du`nosti

46 Isto, str. 45. 47 AIIZ, inv. br. 2-917, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Broj DT /dràvna tajna — prim. S. ^./ 06/1, 134. septembar 1990. — Predsjedni{tvu SR BiH. Osamnaest dana prije dono{enja tog nare|enja (26. aprila 1990.) Kadijevi} je, u razgovoru sa Jovi}em, daju}i “analizu” me|unarodne situacije i “doma}e politi~ke scene”, ukazao na zna~aj stavljanja republi~kih nadle`nosti iz oblasti TO pod kontrolu JNA (“Republike ~ak imaju neke nadle`nosti u odnosu na teritorijalnu odbranu, to armija mora maksimalno da stavi pod svoju kontrolu”) — B. Jovi}, nav. dj., str. 139-143. 48 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. (u daljem tekstu: JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA...), âsopis sa suvremenu povijest 33, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2001, str. 293-294. 249

predsjednika, otvoreno (“jasno i javno”) iznio svoj stav prema budu}nosti Jugoslavije, otvaraju}i proces njenog rastakanja:”ko god èli moè da iza|e iz Jugoslavije mirnim putem.... i da niko nije duàn da ostane u Jugoslaviji na silu, ako to ne èli, ali da se neustavna i protivzakonita samovolja ne moè tolerisati”.49 U razgovoru sa Jovi}em, 8. juna 1990, Kadijevi} (“zbunjen i razo~aran odlukom rukovodstva Srbije da formira Socijalisti~ku partiju”, jer je to, po njemu, “definitivni raspad Jugoslavije”) ga obavje{tava o novom rasporedu vojske, spoljno-politi~kim akcijama vojnog vrha, “novim saznanjima o ameri~kim akcijama prema Jugoslaviji” i dono{enju Odluke o formiranju posebnih motorizovanih korpusa u regionima Zagreba, Knina, Banja Luke i Hercegovine, “koji }e biti sposobni, po potrebi, da budu u funkciji kao na Kosovu”.50 Novi raspored vojske i formiranje posebnih motorizovanih operativnih sastava (a ne korpusa) u regionima Zagreba, Knina, Banja Luke i Hercegovine (Oklopna brigada u âpljini) bili su u direktnoj vezi sa planom istjerivanja Slovenije i Hrvatske iz SFRJ, odnosno izradom (ili doradom) plana RAM, {to je o~igledno iz

49 B. Jovi}, nav. dj., str. 145. Prilikom preuzimanja du`nosti predsjednika Predsjedni{tva SFRJ 15. maja 1990, Jovi} je odrào pristupni govor, koji je, po njemu, “imao izuzetno veliki publicitet i bio predmet sna`ne podele — odobravanja i osporavanja”, u kome je prvi put “tada jasno i javno rekao da ko god èli moè da iza|e iz Jugoslavije mirnim putem. Da treba da donesemo Zakon o otcepljenju i da niko nije duàn da ostaje u Jugoslaviji na silu, ako to ne èli, ali da se neustavna i nezakonita samovolja ne moè tolerisati” (Isto). Toj su sjednici prisustvovali i svi predsjednici republika (Isto). 50 Isto, str. 152. S tim u vezi, Kadijevi} je obavjestio Jovi}a i o tome da }e obaviti “seriju razgovora sa stranim vojnim faktorima (Brovet u Moskvi, Adì} u Parizu i Londonu, Veljko }e pozvati ameri~kog ministra), da im objasne da }e ovakva politika SAD prema Jugoslaviji dovesti do njenog raspada i traì}e da prestanu sa me{anjem u njene unutra{nje stvari” (Isto). Dvije sedmice ranije (26. aprila) Kadijevi} je, u razgovoru sa Jovi}em, govore}i o me|unarodnoj situaciji, naveo kako }e generala Adì}a poslati u Francusku i Englesku “na neke vojne izlo`be”, gdje }e im “jasno staviti do znanja da ne}emo dozvoliti raspad zemlje ni gra|anski rat“. To je Jovi} komentarisao na sljede}i na~in : “Raspad zemlje je ve} po~eo to Englezi vide isto kao mi ili jo{ bolje od nas” (Isto, str. 141). 250

rasporeda tih oklopnih jedinica, i formiranja “nove Jugoslavije”, za ~ije se “brzo stvaranje” zalagalo vojno rukovodstvo.51 Spoljno-politi~ke akcije vojnog vrha nisu bile ustavne ni zakonski mogu}e. Odlasci generala Broveta u Moskvu i Adì}a u Pariz i London nisu bili uskla|eni na nivou Vlade. I te su aktivnosti, u svakom slu~aju, mogle biti u funkciji ispitivanja pulsa u vezi sa planom istjerivanja Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, odnosno formiranje nove Jugoslavije, ~ime bi ona bila pretvorena u Veliku Srbiju. Poslije Jovi}evog istupa u Skup{tini SFRJ (28. maja 1990. — “Ekspoze o stanju u zemlji i osnovnim zadacima pred kojima se nalazimo”), vojno rukovodstvo je sredinom juna odlu~ilo “da razradi dalji tok aktivnosti na za{titi ustavnog poretka”.52 Milo{evi}ev i Jovi}ev prijedlog o istjerivanju Slovenije iz Jugoslavije, s tim {to je pro{iren i na Hrvatsku, Jovi} je, procjenjuju}i “situaciju u zemlji na osnovu aktuelnih doga|aja”, iznio i generalu Kadijevi}u, u razgovoru 27. juna 1990.53 Tada je Jovi} predloìo Kadijevi}u da bi Sloveniju i Hrvatsku on “najradije isterao silom iz Jugoslavije, jednostavnim presecanjem granice i progla{enjem da su se svojim odlukama sami doveli u tu situaciju”. Me|utim, istjerivanjem Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije Jovi} nije znao {ta da radi sa Srbima u Hrvatskoj. Pri tome on navodno nije bio “za primenu sile, nego da ih, stavimo (Sloveniju i Hrvatsku — prim. S. ^.) pred svr{en ~in”, ve} je smatrao da treba “razraditi akciju u tom smeru, sa varijantom da se pre kona~nog isterivanja odrì referendum na osnovu koga bi se odlu~ilo gde izvr{iti razgrani~enje”.54 I general Kadijevi} se usaglasio sa “strategijom” razbijanja Jugoslavije, s tim {to su obojica bili zabrinuti kako da obezbijede ve}inu u Predsjedni{tvu za takvu odluku, “jer }e Makedonac i [iptar bojkotovati, bi}e protiv”. S tim u vezi, zaklju~ili su da je “bosanac” 51 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90. 52 B. Jovi}, nav. dj., str. 149 - 150 i 154. O tome je Kadijevi} 15. juna informisao Jovi}a, pri ~emu je naveo da }e za nedjelju dana pripremiti prijedloge. 53 Isto, str. 159-160. 54 Isto. 251

(Bogi} Bogi}evi} — prim. S. ^.) klju~ni ~ovek, njega opet treba ‘obraditi’”. Na kraju su se Jovi} i Kadijevi} dogovarali da razmisle nedjelju dana, pa da se ponovo sastanu.55 Sljede}eg se dana sa istjerivanjem (“izbacivanjem”) Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije ponovo sloìo i Milo{evi}. On je, u razgovoru sa Jovi}em o stanju u zemlji i u Srbiji, 28. juna od predsjednika Predsjedni{tva traìo odgovor “... da li vojska ho}e da izvr{i takvo nare|enje?”. Jovi} mu je odgovorio potvrdno (vojska “mora da izvr{i nare|enje”) i da ne sumnja u to, s tim {to je ukazao na problem “{ta je sa Srbima u Hrvatskoj i kako obezbediti ve}inu u Predsedni{tvu SFRJ za takvu odluku”.56 Milo{evi} je tada precizno projicirao granice i na~in “otsecanja” Hrvatske, tako {to je mjesta u kojima su djelovale srpske kolaboracionisti~ke tvorevine zadrào u granicama budu}e srpske dràve, odnosno Velike Srbije. Naime, on je iznio “dvije ideje: prvo da se ‘odsecanje’ Hrvatske izvr{i tako {to }e li~ko-banijske i korduna{ke op{tine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa na{e strane, s tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li ho}e da ostane ili iza|e, i drugo, da se ~lanovi Predsedni{tva SFRJ iz Slovenije i Hrvatske isklju~e iz glasanja o odluci, jer oni ne predstavljaju onaj deo Jugoslavije koji tu odluku donosi. Ako Bosanac (Bogi} Bogi}evi} — prim. S. ^.) bude za, onda imamo dvotre}insku ve}inu”.57 Milo{evi} je apelovao da se ta odluka donese {to prije (“najkasnije za nedelju dana,” “ako èlimo da spasemo dràvu”), jer }e “bez Hrvatske i Slovenije” budu}a Jugoslavija, odnosno Velika Srbija, “imati oko 17 miliona stanovnika” a {to je, po njemu, “za evropske prilike” bilo dovoljno.58 55 Isto. U razgovoru sa Kadijevi}em u vezi sa istjerivanjem Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije Jovi} je istoga dana razgovarao i sa Petrom Gra~aninom, koji ga informisao “o aktuelnom bezbedonosnom stanju u zemlji” i obavijestio da su Slovenci odlu~ili “da likvidiraju slu`bu dràvne bezbednosti” (Isto, str. 160). 56 Isto. str. 161. 57 Isto. 58 Isto. 252

Jovi} je, nakon {to je Slovenija objavila “Deklaraciju o samostalnosti”, a kosovska Skup{tina proglasila “Kosovo republiku” (2. jula 1990.), 4. jula 1990. s Kadijevi}em razgovarao o novonastaloj situaciji. General je ocijenio da je potrebno da Predsjedni{tvo SFRJ “na konkretan na~in manifestuje da je upotreba vojske na pomolu”, te da u drugoj fazi donese i “stvarnu odluku” o njenoj upotrebi. Ukoliko Predsjedni{tvo ne bi moglo donijeti takvu odluku, onda se, po njemu, “moraju traìti i druge opcije”, o kojima je trebalo da se dogovore. S tim u vezi, on je tvrdio da “o tome imaju razra|en plan za Kosovo, Sloveniju i Hrvatsku”, te da se “pravi plan i za upotrebu vojske za celu zemlju, koji }e za nekoliko dana biti gotov, mada u ostalom delu zemlje ne}e biti potrebno, izuzev ako bi uveli vanredno stanje u celoj zemlji”.59

59 Isto, str. 162. Na Jovi}evo pitanje “koje su to ‘druge opcije’”, Kadijevi} je odgovorio: “ako Predsedni{tvo ne bude u stanju da vr{i svoju funkciju i da donese odluku o odbrani integriteta zemlje, vojska bi izvr{ila nare|enje i grupe ~lanova Predsedni{tva, iako nisu kvalifikovana ve}ina”. Na to se Jovi} uzdrào od komentara, ali je, s tim u vezi, u svojim memoarima zabiljeìo: “Prema Veljku, potrebno je da Predsedni{tvo konstatuje ugroènost teritorijalnog integriteta i ustavnog poretka zemlje da bi se kasnije na osnovu toga mogle preduzeti vanredne mere. Tako|e da zahteva od SIV-a striktno sprovo|enje Ustava i zakona, a od Skup{tine SFRJ da proglasi slovena~ku ‘Deklaraciju’ nevaè}om, da naredi stavljanje JNA u po~etni stepen pripravnosti, da utvrdi vreme i na~in dono{enja novog Ustava SFRJ i Zakona o otcepljenju” (Isto, str. 162). Stavljanje vojske u po~etni stepen vojne pripravnosti, po Jovi}u, “zna~ilo bi da vojska doradi svoje planove i obustavi odsustva: da pozove one sa odmora, itd. Na granici preduzeti sve mere da se spre~i ostvarenje slovena~kih namera da njihova milicija preuzme ~uvanje granice; u preostalih 12 slovena~kih op{tina oduzeti oru`je TO, itd” (Isto, str. 163). To {to su radili Slovenci i “separatisti” na Kosovu je, po Jovi}u, “udar na koncept Predsedni{tva SFRJ”. Stoga je trebalo “ubrzati rad na novom Ustavu SFRJ, jer se stvari ubrzano komplikuju. Odmah posle zavr{etka razgovora sa republikama i pokrajinama napraviti koncept za izja{njavanje gra|ana na referendumu” (Isto, str. 163). Jovi} dalje pi{e da Kadijevi} i ne pominje njihov dogovor od 27. juna o isterivanju Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije. Zato ga je pitao “za{to sada celu akciju ne prilagodi tome”, na {to je dobio odgovor “da treba prethodno poku{ati redosledom koji je ‘utvrdila’ Skup{tina”. Me|utim, Skup{tina, po Jovi}u, “ni{ta nije ‘utvrdila’, ona je ‘primila k znanju’ ono {to mi radimo”. Stoga je Jovi} zaklju~io: 253

Ante Markovi} je, kategori~no odbio angaòvanje vojske u suzbijanju “antiustavnog” pona{anja.60 Kadijevi} je 13. jula obavijestio Jovi}a “o novim momentima u razvoju sitaucije i o pripremi vojske”, o ~emu je predsjednik Predsjedni{tva SFRJ po~eo da sumnja “u vrednost svih tih njegovih obave{tavanja kada ne pokazuje stvarnu odlu~nost da se i{ta radikalno uradi na presecanju negativnih tokova”.61 Jovi} je, nakon {to ga je Kadijevi} informisao na osnovu “potpuno pouzdanog izvora”, o politici HDZ Hrvatske prema JNA, zaklju~io kako je jedino rje{enje “sa njima se razgrani~iti uz {to manje `rtava srpskog naroda i uz osiguranje da Srbi u krajinama ne ostanu u takvoj hrvatskoj dràvi”. “Teìti da se poraze i privedu pameti” je, po Jovi}u, “obi~na glupost koja bi nam se vra}ala kao bumerang svaki dan i ve~ito”.62 Vojno rukovodstvo je, o~igledno po zahtjevima Jovi}eve neformalne grupe i u skladu sa ciljevima Velikosrpskog pokreta, uprkos Kadijevi}evog kolebanja, sredinom jula “definitivno” napravilo plan upotrebe vojske u slu~aju da Predsjedni{tvo SFRJ donese odluku o vanrednim prilikama.63 O tome je Kadijevi} obavijestio “bi}e kao sa slovena~kim amandmanima. Ho}e, pa ne}e. Moè, pa ne moè. Neverovatna nestabilnost i neodlu~nost. Za{to je tako, te{ko je odgovoriti. Kad god ode i vrati se, donese druga~ije predloge nego {to smo se dogovorili, a mi nismo u stanju lako da pribavimo ve}inu ~lanova Predsedni{tva ni za ono sa ~ime se vojska slaè, a kamoli ako to ona ne}e” (Isto). 60 Isto, str. 164. 61 Isto, str. 166. 62 Isto, str. 168. S tim u vezi, on pi{e: “Teìti da se poraze i privedu pameti je obi~na glupost koja bi nam se vra}ala kao bumerang svaki dan i ve~ito” (Isto). 63 Isto, str. 170. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, uklju~uju}i i njegov vojni dio, uporno je poku{avalo dokazati postojanje vandrednih prilika u zemlji. Po razoruànju Teritorijalne odbrane, General{tab OS SFRJ je 21. maja 1990, izdao Direktivu o upotrebi oruànih snaga SFRJ u vanrednim prilikama. Po toj su direktivi Komande voji{ta morale razraditi varijante vanrednih prilika na ~itavom podru~ju voji{ta. Gotovi bataljoni i bataljoni vojne policije bili su prva udarna snaga, koje su (krajem jula) zamijenili svi bataljoni “A” klasifikacije (Detaljnije o tome vidi dobro utemeljenu studiju: D. Marijan, ORU@ANE SNAGE SFRJ U IZVANREDNIM PRILIKAMA (u daljem tekstu: ORU@ANE SNAGE...), âsopis za suvremenu povijest 34, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2002, str. 360-374). 254

(izme|u 13. i 18. jula) Jovi}a, koji je ukazao kako je “va`no da se donesu pravovremene odluke” koje }e vojska predlagati. Jovi} je, pored toga, insistirao na stavu da se preventivno djeluje (“da preventivno delujemo”) “koliko je god mogu}e”. Ukoliko se u Sloveniji 18. jula usvoje “najavljene mere”, Jovi} je smatrao da bi za vojsku “trebalo narediti povi{eni stepen pripravnosti”.64 Vojska je po~etkom avgusta 1990, prema dogovoru sa Jovi}em (i Milo{evi}em), “pripremala sve predloge”, o ~emu je Kadijevi} obavijestio Jovi}a u razgovoru u Kuparima 6. avgusta. Me|utim, za upotrebu vojske (realizaciju tih prijedloga) trebalo je osigurati ve}inu u Predsjedni{tvu, {to je, moglo “biti delikatno”. Da bi Bogi} Bogi}evi} bio, kako to Jovi} pi{e, “s na{e strane”, morali su mu nametnuti sjednicu Savjeta za za{titu ustavnog poretka, kojom je tada predsjedavao, ~ime bi morao biti “na strani zakona i Ustava”.65 Provode}i ~itav dan na brodu i na moru (na Mljetu) na izletu, sa Milo{evi}em, Kadijevi}em i Bogdanovi}em (republi~ki sekretar za unutra{nje poslove Srbije) i porodicama, 10. avgusta 1990. Jovi} je koristio priliku za “{iru razmjenu mi{ljenja”, gdje je mnoge teme “pretresao, posebno sa Veljkom, posebno sa Slobom”, pri ~emu su

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je ra~unalo da je prva vanredna prilika u zemlji stvorena “organizovanjem Srba u partizanske odrede” u Hrvatskoj u julu 1990. i Kninska “balvan revolucija” 17. avgusta 1990. Karakteristi~no je da je neposredno prije te pobune 5. vojna oblast 14. avgusta izdala Nare|enje o pove}anju borbene gotovosti jedinica, a dva dana kasnije i Direktivu za upotrebu jedinica 5. Vojne oblasti u vanrednim prilikama (Isto, str. 369-370; B. Jovi}, nav. dj., str. 170 i 178-179). 64 Isto. Jovi} je u tom pogledu bio kategori~an: “ili }e prihvatiti politi~ki prilaz izloèn u Skup{tini SFRJ, ili }emo biti prisiljeni na upotrebu vanrednih mera”. Pri tome je deklarativno izjavio : “Na{ je cilj da se narodi izjasne na referendumu da li èle da ostanu u federaciji ili da iza|u iz nje, i to jo{ dok funkcioni{e sada{nji sastav Skup{tine SFRJ” (Isto). Jovi} je u svojim memoarima izme|u 13. i 18. jula, izme|u ostalog, zapisao da su Srbi u Hrvatskoj “po~eli da se organizuju u partizanske odrede”, te da su “Srbi u srpskim op{tinama traìli da im ostavimo oru`je TO”. S tim u vezi, on pi{e, kako je rekao generalu Kadijevi}u “da je trebalo da im ostave”, ali se on, navodno, nije sloìo s tim, {to je Jovi} prokomentarisao: “Nabavi}e oni sami. A verujem da ga ve} imaju” (Isto). O~ito je da je Jovi} dobro znao da su Srbi u Hrvatskoj dobro naoruàni. 65 Isto, str. 175. 255

grupno “vrlo malo razgovarali”. S tim u vezi, procijenjeno je “da se rasplet jugoslovenske politi~ke krize mora izvr{iti dok je Jovi} na ~elu Predsjedni{tva SFRJ”, jer bi poslije toga bili “potpuno nemo}ni”. Stoga je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta ocijenilo da mora “vu}i poteze koji idu ka tome”.66 Pored ocjene da je zaustavljanje Ante Markovi}a “krupno pitanje”, Jovi} je tada, pored ostalog, Milo{evi}u rekao kako vi{e nije siguran da Makedonija i Bosna i Hercegovina ne}e prihvatiti konfederaciju. Ukoliko bi to bilo prihva}eno, Jovi} je mislio da bi mo`da i oni to mogli, “s tim da Srbija i Crna Gora stvore jednu dràvu i da se gra|ani iz pograni~nih delova Bosne i Hercegovine i iz srpskih krajina izjasne gde èle da ìve”. Pri tome je Milo{evi} tvrdio “da bi se referendumom mogao rije{iti problem Srba iz Bosne pored Drine”, s tim {to mu se, po Jovi}u, nije dopadao takav prilaz, jer nije vidio rje{enje za “srpske krajine”, “koje bi mogle ostati odse~ene od Srbije”.67 O~igledno je prva tri mjeseca Jovi}eva predsjednikovanja rukovodstvo Velikosrpskog pokreta napravilo planove i konstituisalo mehanizme, te odredilo ciljeve i na~ine provo|enja akcije u formiranju jedinstvene srpske dràve. U tom je cilju utvr|eno i vremensko izvr{enje preure|enja SFRJ u Veliku Srbiju. Avgust je ve} po~etak realizacije. Glavni je cilj ne dozvoliti Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini da se osamostale kao dràve i iz njihovog sastava izdvojiti “srpske krajeve”, odnosno krajeve za koje su smatrali da su sastavni dio Velike Srbije. Ante Markovi} je, zalaù}i se za opstanak Jugoslavije, od sredine 1990. za rukovodstvo Velikosrpskog pokreta postao “krupno pitanje”. Njima nije odgovarala prosperitetna ni bilo kakva druga Jugoslavija, ako nije Velika Srbija. Destrukcija republika na ~ije se teritorije to reflektovalo po~ela je i dobro pripremljenom oruànom pobunom u Kninu. “Srbi u Hrvatskoj se digli na noge”, “pripremaju se za referendum o srpskoj autonomiji u Hrvatskoj”, “Bosanska krajina preti da }e se pridruìti Kninskoj, i oru`jem ako treba. Hercegovina tako|e” i

66 Isto, str. 175-176. 67 Isto, str. 176. Milo{evi} je, pored toga, po Jovi}u, smatrao “da Makedonci treba da ostanu samostalni, ako to budu zahtevali”. 256

dr.68 U Kninu je predsjednik Op{tine Babi} “proglasio ratno stanje, da se grad brani na barikadama, da je vojska iza{la na ulice i preuzela pod svoju komandu glavne punktove i institucije”.69 Reagovanje JNA je bilo plansko — ne da zaustavi pobunu, kao na Kosovu, nego da onemogu}i legalnu policiju da to sama u~ini.70 Veljko Kadijevi} je 4. septembra 1990. Jovi}u saop{tio “najnoviju procjenu vojno-politi~ke situacije”. Politi~ku je situaciju, po generalu, 68 Isto, str. 178. U okolini Knina 17. avgusta 1990. naoruàni civili srpske nacionalnosti zaprije~ili su komunikacije i izvršili napad na suverenitet Republike Hrvatske. Sljede}eg su dana pobunjeni Srbi napali policijske stanice u Donjem Lapcu, Titovoj Korenici, Gra~acu, Obrovcu, Benkovcu, Petrinji, Glini i Drvaru na Uni (D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 294-295). Povoljan razmještaj 9. korpusa u Kninskoj krajini, gdje je Milo{evi}eva slu`ba dràvne bezbjednosti dràla u rukama “sve konce”, omogu}io je pobunjenim Srbima da rade “na ustroju svojih oruànih sastava i šire pobunu na druge dijelove Republike Hrvatske” (D. Marijan, nav. dj., str. 295; B. Mamula, nav. dj., str. 237). Ti napadi na suverenitet Republike Hrvatske dobili su sna`nu podršku i od Srba u Bosanskoj krajini i Srbiji na mitinzima, uz pozivanje na oru`je (D. Marijan, nav. dj., str. 294). S tim u vezi, admiral Mamula tvrdi da su “prvi oruàni sukobi Srba s policijom HDZ-a u avgustu 1990. dali {iroki prolaz ~etni~kim opredjeljenjima” (B. Mamula, nav. dj., str. 234). JNA je od avgusta 1990. na podru~ju tzv. SAO Krajine u Hrvatskoj pruàla materijalno-tehni~ku i logisti~ku podr{ku i organizovala pobunjeni~ke grupe. General Adì} je istoga dana kada je Babi} u Kninu proglasio “ratno stanje”, 17. avgusta 1990, u o~ekivanju intervencije legalnih vlasti javno prijetio: “Ako padne i jedna srpska glava, bi}e krvi!” (S. Mesi}, nav. dj., str. 149 i 188-189. O tome vidi i : D. Marijan, ORU@ANE SNAGE..., str. 368 i 370). 69 Isto, str. 179. Tu|man je Jovi}u uputio depe{u u kojoj je naveo “da je pobuna u srpskim op{tinama u Hrvatskoj otpo~ela posle” Jovi}evog “prijema delegacije Srba iz Hrvatske pre nekoliko dana”. S tim u vezi, Jovi} pi{e da mu je Tu|man “izme|u redova” rekao da je on podstakao Srbe na pobunu. Takvu Tu|manovu ocjenu Jovi} je prokomentarisao na sljede}i na~in: “Zaboravio je da pobuna Srba dolazi posle njegovog dolaska na vlast. Ili se pravi lud” (Isto). 70 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 294. JNA se odmah prvog dana izlaska naoruànih lokalnih Srba na cestu stavila na njihovu stranu. Poku{aj specijalne jedinice MUP-a Republike Hrvatske da intervencijom u Kninu pobunu ugu{e u njenom za~etku sprije~ila je JNA — upotrebom ratne avijacije. SSNO je saop{tio da je razlog intervencije Ratnog vazduhoplovstva bio let hrvatskih helikoptera bez najave i odobrenja koridora (Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. 23). 257

karakterisao “jasan antikomunisti~ki, antisocijalisti~ki front”, koji je, po njemu, “pre svega, ‘antisrpski’: Hrvatska, Slovenija, Kosovo, jake antisrpske snage u BiH, koorodinacija HDZ i fundamentalista, antisrpstvo u Makedoniji i u Crnoj Gori”. Daju}i ocjenu koncepta razrje{enja jugoslovenske krize, koji je u maju iznesen u Skup{tini SFRJ, Kadijevi} je podrào opciju Predsjedni{tva SFRJ, koja je, po njemu, “jedino prihvatljiva”. S tim u vezi, on je iznio tri prijedloga: “bezuslovno istrajati na konceptu Predsjedni{tva SFRJ i potpuno onemogu}iti politiku svr{enog ~ina preko koje se”, po njemu, “èli ostvariti konfederativno ure|enje zemlje”,71 “blokirati parcijalne ustavne promene”72 i “~vrsto i energi~no zaustaviti dalje neustavno menjanje ustrojstva zemlje odlukama republika, a pre svega u sferi narodne odbrane”. Pri tome se on otvoreno zaloìo za upotrebu vojske: “mora se biti spreman i na upotrebu vojske u Sloveniji ve} u septembru, u Hrvatskoj mo`da u oktobru, a na Kosovu u svako vreme”.73 Tada je Kadijevi} iznio i podatak da je Armija “aùrirala sve planove odbrane za slu~aj svoje akcije, uklju~uju}i i varijantu intervencije snaga NATO pakta”. S tim u vezi, izjavio je kako je “Vojska u celini spremna, mada ima pojedinaca kojima se pomutio mozak”.74 71 B. Jovi}, nav. dj., str. 190. Zato je, po njemu, “neophodno ve} u septembru iza}i s inicijativom pred Skup{tinu SFRJ”. 72 Isto. Takve promjene je, po Kadijevi}u, trebalo “pustiti samo ako ja~aju federativnu jugoslovensku dràvu, ali ne ako parcijalnim usvajanjem ru{e njen sadràj”. Izbori se u republikama, po njemu, nisu mogli sprije~iti, ali je on smatrao da je “potrebno da u Srbiji budu {to pre, jer bi pobeda Socijalisti~ke partije pozitivno delovala na opredeljenje bira~a u drugim republikama”. Savezne izbore ne bi trebalo odràti prije dono{enja novog Ustava, zaklju~io je Kadijevi}. 73 Isto. Upotrebu vojske Kadijevi} je “obrazloìo” na sljede}i na~in: “Na zbivanja povodom ovih doga|aja ne treba vi{e kao do sada, delovati preventivno, nego ih ostaviti da izbiju neredi, pa ih iskoristiti za skidanje onih koji su doveli do takvog stanja. Preventivno delovanje vojske imalo bi smisla ako bismo èleli da pomognemo vladaju}em politi~kom faktoru da se konsoliduje, {to vi{e nije slu~aj, bar u Hrvatskoj i Sloveniji. Zato ih treba pustiti da odigraju prave karte, onda }emo imati argumente da svetu pojasnimo opravdanost na{e akcije” (Isto). 74 Jovi} je navedenu Kadijevi}evu “taktiku” upotrebe vojske prokomentarisao ovako: “ûdna je sada ta nova ‘taktika’ da ne delujemo preventivno nego da ih pustimo da kr{e zakone, da ih uhvatimo na delu?! Zar ih nismo ve} dovoljno uhvatili na delu?! ‘Njihovih dela’ ima, ali na{ih nema. Nisam komentarisao” (Isto, str. 190-191). 258

Milo{evi} je 12. septembra rekao Jovi}u da je navodno, u aran`manu Ante Markovi}a, “stvoren plan” “o razbijanju jedinstva srpskog rukovodstva”, po kome je bilo glavno da se razi|u njih dvojica (Milo{evi} i Jovi}), “jer ostali nemaju takvu specifi~nu teìnu”.75 U toku aktivnosti Predsjedni{tva SFRJ na rje{avanju ustavne krize u zemlji, Jovi} nije htio da uklju~uje Antu Markovi}a, “jednostavno” zato {to je on navodno bio “protiv tog koncepta i {to }e samo da smeta” a mogao je “uticati na podelu u Predsedni{tvu”. U tome ga svestrano podràvao general Kadijevi}, koji je u razgovoru sa Jovi}em 14. septembra tvrdio da je SIV “pravo antikomunisti~ko gnezdo, a da su najgrlatiji ~lanovi SIV-a iz Srbije (sem Pere Gra~anina) i Vukoti} iz Crne Gore. Deo SIV-a ne razume o ~emu se radi i poslu{no se pona{a prema {efu”,76 tj. prema Anti Markovi}u. Obavje{tavaju}i Jovi}a o pona{anju Ante Markovi}a i SIV-a u vezi sa sluènjem Slovenaca u regrutnom roku, Kadijevi} je u razgovoru od 21. septembra naveo da predsjednik Savezne vlade “o~igledno ne}e da donese odluku o preuzimanju poslova mobilizacije od strane SSNO, a Slovenci ne}e da {alju regrute u vojsku van Slovenije”.77 Dok se Jovi} nalazio u Njujorku, Kadijevi} ga 30. septembra nazvao telefonom i obavijestio o tome kako su se “stvari iskomplikovale, u Sloveniji i Hrvatskoj”, pri ~emu je smatrao da je neophodno da se odmah vrati.78

75 Isto, str. 195. 76 Isto, str. 195-196. U jesen 1990. general Kadijevi} i vojno rukovodstvo su su{tinski prekinuli saradnju sa SIV-om. Oni su ustavnu funkciju odbrane zemlje oduzeli SIV-u (I. Vejinovi}, BARBARSKA DESTRUKCIJA, u : F. Ademovi}, nav. dj., str. 174). 77 Isto, str. 196. Kadijevi} se, po Jovi}u, “pribojavao” {ta }e se desiti u Sloveniji kada predsjednik Predsjedni{tva SFRJ otputuje u Njujork na zasjedanje OUN i Samita o djeci. “Ako bude neprilika”, Kadijevi} je smatrao da se Jovi} mora vratiti prije vremena. S tim u vezi, Jovi} je u svojim memoarima zapisao: “Imam ose}aj da je stekao neku nesigurnost kao da se za par dana moè ne{to prelomno dogoditi” (Isto). 78 Isto, str. 197. Jovi} je odlu~io da ostane “samo jo{ jedan dan radi susreta sa Dòrdòm Bu{om” (Georg Bush), predsjednikom Sjedinjenih Ameri~kih Dràva, s kojim se susreo i razgovarao 1. oktobra 1990. O tome vidi : B. Jovi}, nav. dj., str. 197-201. 259

Po povratku iz Njujorka, 2. oktobra, Jovi} je pravo s aerodroma oti{ao na sjednicu Predsjedni{tva, na kojoj je donesena odluka “da SSNO preuzme komandovanje TO Slovenije”, zatim je nare|eno “da Hrvatska prestane da maltretira Srbe specijalnom policijom u Baniji i da pusti pritvorene”.79 Ante Markovi} je na toj sjednici obavijestio “da jo{ ne}e doneti odluku o preuzimanju od strane SSNO mobilizaciju regruta u Sloveniji”.80 O tome se 3. oktobra Jovi} dogovarao sa Kadijevi}em. “[ta ako Ante ne donese takvu odluku?”. U tom je slu~aju, po Jovi}u, Kadijevi} trebalo da obavijesti Predsjedni{tvo i Skup{tinu, pri ~emu }e se Predsjedni{tvo obratiti Skup{tini “da postavi pitanje poverenja SIV-a”, s tim {to }e Markovi}u dati “jo{ 10 dana, po{to ide u Rumuniju”. Na to mu je Kadijevi} rekao, “onako usput, da treba ‘maknuti’ samo sto ljudi i sve }e biti u redu”. Tim prije, jer, po Kadijevi}u, “Vojska za slu~aj potrebe, sprema takve planove”.81 Dràvni sekretar Dèjms Bejker (James Beker), je u tom razgovoru pokrenuo pitanje remonta ira~kih borbenih aviona MIG u Jugoslaviji. Na to je Jovi} odgovorio “da je to pitanje ~isto. Imamo od ranije, pre krize, ugovor o popravci 16 MIG-ova ira~kog ratnog vazduhoplovstva. Oni sada ne}e biti isporu~eni Iraku. Dva su bila rastavljena u radionici, pa su sklopljeni i isprobani, odnosno preme{teni na drugo mesto, da ne bi ometali normalan rad u radionici. ‘Avioni su sklonjeni na sigurno mesto i mi vam garantujemo da ne}e biti isporu~eni’ rekao sam. Predsednik Bu{ je zahvalio na ovom stavu” (Isto, str. 200-201). 79 Isto, str. 201. Istoga je dana Jovi} primio “tridesetak najuglednijih Srba iz Hrvatske”, koji su tvrdili “da je oruàni sukob izme|u Srba i hrvatske vlasti na pomolu”. 80 Isto. S tim u vezi, Jovi} je u svojim memoarima zapisao: “Jo{ }e poku{avati da ih ubedi da to oni rade. Skoro smo se posva|ali oko toga. Rekao sam mu da sam sebi kopa grob. Mnogo se naljutio. Mora lepo sa mnom, trpi me, ali ne znam dokle }u ja njega. Tvrdi da ho}e jo{ da ih ube|uje, jo{ da poku{ava. A, ustvari, ide im na ruku. Ili ne}e, ili ne sme da ide protiv njih. Rasplet je zaista neminovan. Vi{e se ovako ne moè” (Isto). 81 Isto. Spominju}i takve planove, Kadijevi} je tada rekao da }e ih pokazati Jovi}u. Me|utim, Jovi} je sumnjao u takvu odlu~nost vojske. O tome on pi{e sljede}e: “Gledam ga i }utim. To prvi put ~ujem. Pogleda}u ja te planove, ali, sumnjam u takvu odlu~nost vojske. Bar na osnovu dosada{njeg kolebanja. Generali jo{ imaju opsesiju o jedinstvu Jugoslavije, ovakva kakva je, bez sloge i bez budu}nosti. Ova nas nesloga ubi i unazadi. A i kolebljivost armijskog rukovodstva i stalna dezorijentacija. âs jedno, ~as drugo i na kraju sve bude kasno” (Isto). 260

Jovi} je 5. oktobra obavijestio Milo{evi}a o razgovoru sa Tu|manom i njegovoj ocjeni da iza pobune Srba u Krajini stoje on i Milo{evi}, te poruci da se na|u u troje.82 Milo{evi} je bio spreman da razgovara sa Tu|manom, ali ga je Jovi} odvra}ao.83 Tri dana kasnije (8. oktobra 1990.) Jovi} je, u telefonskom razgovoru, konsultovao Milo{evi}a o izlaganju (skici) za Skup{tinu SFRJ o politi~ko-bezbjedonosnoj situaciji i prijedlozima za rje{avanje ustavne krize. Su{tina njegovog prijedloga se sastojala u tome “da se dva koncepta budu}eg ure|enja zemlje: federalni i konfederalni iznesu na referendumu u svim republikama”. S tim se prijedlogom nije usaglasio Milo{evi}. On je zastupao opciju, po kojoj “bi bilo bolje i}i drugim putem. Naime, oni ~ije se skup{tine izjasne za federaciju ne bi imali razloga da idu na referendum, jer su u okviru ustavnog okvira (federativnog), a oni koji èle da menjaju ustavno ure|enje morali bi da konsultuju narod”. Ocjenjuju}i da je to “logi~nije i prakti~nije”, te da mu se taj prijedlog “veoma dopao”, Jovi} je zatim konsultovao Tupurkovskog, Bogi}evi}a, Bu}ina, Zelenovi}a i generala Kadijevi}a. Svi su mislili “da je bolje tako nego da svi idu na referendum”.84 82 Isto, str. 202. Tu|man je 4. oktobra 1990, poslije sjednice Predsjedni{tva, razgovarao sa Jovi}erm u njegovoj kancelariji. Smatrao je da su Milo{evi} i Jovi} pobunili Srbe u Krajini, {to je, po njemu, vodilo “ka gra|anskom ratu i razbijanju zemlje”, za {to }e “snositi istorijsku odgovornost”. S tim u vezi, Jovi} u svojim memoarima pi{e: “... (Bezobraznik. Svoju odgovornost èli da prebaci na nas!) @eli da se na|emo utroje i da razgovaramo. Moli da to prenesem Slobodanu, jer od nas zavisi sudbina Jugoslavije. Ja mu kaèm da su mu procene pogre{ne, da su pobune Srba u Hrvatskoj nastale zbog njegove politike posle preuzimanja vlasti, od HDZ; ali on uporno tvrdi da je neko drugi kriv. [to se ti~e Milo{evi}a, kaèm mu da smatram da nas trojica nemamo pravo da re{avamo sudbinu Jugoslavije. Treba da razgovaramo kolektivno, sa svim republikama, ali prene}u njegovu èlju Milo{evi}u” (Isto). 83 Isto. O tom razgovoru sa Milo{evi}em Jovi} pi{e: “Obave{tavam Slobodana o Tu|manovoj poruci. On kaè neka do|e kod njega. Ja ga odvra}am, jer mislim da je Tu|man veoma nepogodan, nervozan i neuravnoteèn sagovornik koji skoro da nije u stanju razlo`no da razgovara, pa od toga ne}e biti nikakve koristi. Jedina bi korist bila zloupotreba same ~injenice da je razgovor vo|en — zloupotreba u korist HDZ, na {tetu Srba u Hrvatskoj. Slobodan odustaje. Da jo{ razmisli” (Isto). 84 Isto. 261

Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, pro{irenoj s predsjednicima predsjedni{tava republika i autonomnih pokrajina, 10. oktobra, vo|en je razgovor o kona~nom konceptu ustavnih promjena,85 koje su {est dana kasnije utvr|ene na “dramati~noj sjednici” Predsjedni{tva (16. oktobra), uz o~uvanje federalne Jugoslavije. Slovenija i Hrvatska su se, po Jovi}u, zalagale za konfederaciju, tj. po njemu za “rasturanje SFRJ”, Makedonija i Bosna “ho}e federaciju, ali samo pod uslovom da u njoj ostanu Hrvatska i Slovenija. Srbija i Crna Gora ho}e federaciju ili ponovnu podelu teritorija onih republika koje èle otcepljenje, na etni~kim principima”, a Kosovo “ho}e da bude konstitutivni element federacije”,86 zapravo ho}e da mu se vratiti to oduzeto svojstvo. Stavovi Srbije i Crne Gore o ponovnoj podjeli teritorija “onih republika koje èle otcepljenje”, na {to uop{te nisu imali pravo, je su{tina svih pitanja. Time su i zvani~no objelodanjeni ciljevi Velikosrpskog pokreta. Po{to je u Skup{tini SFRJ njegov Ekspoze koncepta ustavnog ure|enja zemlje na federativnim osnovama progla{en podnesenim i 85 Isto, str. 203. Na toj je sjednici, pi{e Jovi} u svojim memoarima, vo|en razgovor “o kona~nom konceptu sa kojim izlazimo. Slovenija i Hrvatska zastupaju koncept konfederacije, Srbija i Crna Gora koncept ~iste federacije (onako kako su ga nau~nici predloìli), a Makedonija i Bosna i Hercegovina ne{to izme|u: otprilike ono {to sada imamo ali ne funkcioni{e. Makedonske i bosanske stavove prihvatam kao alternative, da bih ih zadrào u dru{tvu, a da bih izolovao Slovence i Hrvate. Na predlog da se Predsedni{tvo opredeli za federalni koncept, a da oba (i federalni i konfederalni) uputimo Skup{tini, kao i da se referendum obavlja samo kod onih republika koje su za konfederaciju, a da ostali pristupe izradi novog Ustava federacije — Ku~an i Tu|man su izludeli. Ku~an je rekao da smo ga te{ko namagar~ili i da smo nepo{teno i nefer vodili celu igru. Da je znao nikada ne bi u~estvovao u izradi konfederalnog koncepta. îm je oti{ao sa sednice èstoko me napao u sredstvima javnog informisanja. Zna~i da je u pitanju pogodak u centar! I na sednici Predsedni{tva Ante Markovi} je ponovio sve svoje kritike iznete u pamfletu povodom ‘Programa...’” (Isto). 86 Isto, str. 208. S tim u vezi, a daju}i ocjenu, po njemu “dramati~ne sednice Predsedni{tva SFRJ”, Jovi} pi{e: “Bog sam zna kako sam uspeo da izvedem zaklju~ak da se {est ~lanova Predsedni{tva izjasni za koncept federacije. Nekako je uspelo jer se ne{to moralo prihvatiti” (Isto). 262

Predsjedni{tvo SFRJ formalno-pravno dobilo saglasnost Skup{tine,87 nakon ~ega je, poslije rasprave i izja{njavanja u skup{tinama republika, trebalo pristupiti izradi i usvajanju novog ustava Jugoslavije, Jovi} se, u cilju da velikosrpske namjere ostvare mirnim putem, a radi maskiranja tog zlo~ina~kog plana, deklarativno zaloìo da se “u uslovima pune ravnopravnosti, konstitutivno sa tolerancijom i me|usobnim poverenjem”, posvete “iznalaènju re{enja od kojih zavisi sudbina na{ih naroda ...”. Naime, on je u SSNO-u 22. oktobra vodio (tajni) razgovor sa vojnim rukovodstvom (generali Kadijevi}, Adì} i Brovet, te sa jo{ nekoliko njihovih saradnika). Razmatran je koncept “mogu}eg re{enja krize vojnom akcijom, ako drugog izlaza ne bude bilo”. “Nadaju}i” se da “do toga ne}e do}i”, Jovi} je smatrao da “planovi moraju postojati”. U tom je cilju dogovorena “dalja razrada, naro~ito sa stanovi{ta trenutka odluke, na~ina odlu~ivanja i varijanata realizacije”.88

87 Isto, str. 208-215. Predsjedni{tvo SFRJ je 17. oktobra 1990. obje varijante ustavnih promjena: Koncept novog ustavnog ure|enja budu}e federativne Jugoslavije i Koncept konfederalnog ugovora me|u njenim republikama pustilo u opticaj da bude predmet dalje rasprave u Skup{tini SFRJ, skup{tinama republika i javnosti, radi kona~nog izbora i opredjeljenja. Pri tome je Predsjedni{tvo predloìlo da Skup{tina SFRJ prihvati koncept federalnog ustavnog ure|enja zemlje, kao osnovu za pristupanje izradi i usvajanju novog ustava Jugoslavije (Isto, str. 209-213). Jovi} je 19. oktobra u kratkom govoru, kao uvod u skup{tinsku raspravu o Ekspozeu, izme|u ostalog, ukazao na mogu}nosti svih opcija “u okviru prava naroda na samoopredeljenje, uklju~uju}i i pravo na otcepljenje” (Isto, str. 214). Jovi} je u Skup{tini doìvio “dugotrajan aplauz”. Nije “verovao da je ikada iko u Skup{tini Jugoslavije doìveo takav aplauz. âk ni Josip Broz u svojim najboljim danima”. S tim u vezi, Jovi} je na sljede}i na~in komentarisao taj aplauz : “[ta je taj aplauz zna~io? Prelom ka slozi republika? Svakako ne. Mo`da iskreno i ljudsko reagovanje delegata? Mo`da priznanje da se izlaz iz }orsokaka mora traìti sporazumom a ne sukobom? Bog sveti zna, ali naàlost ovde u Skup{tini ne sede oni koji odlu~uju o sudbini naroda. Pitanje je da li bi i oni aplaudirali. Sumnjam. U svakom slu~aju, formalno pravno, dobili smo saglasnost Skup{tine. Stvoreni su uslovi da se dalje intenzivno radi da se postigne rasplet u narednim mesecima” (Isto). 88 Isto. S tim u vezi, Jovi} je “filozofski” zaklju~io: “ako postoji varijanta nezakonitog naoruàvanja i protivustavnog izdvajanja iz zemlje, mora postojati i varijanta spre~avanja”. 263

Sljede}eg je dana prilikom odràvanja vojne vje`be na poligonu “Krivolak” u Makedoniji (23. oktobra 1990.), Jovi} “usput” razgovarao s Kadijevi}em. General ga obavijestio da je “vojni tuìlac pripremio detaljnu dokumentaciju za pokretanje postupka protiv generala [pegelja, komandanta TO Hrvatske, i Boljkovca, ministra unutra{njih poslova Hrvatske”.89 Na Jovi}evo pitanje - “zar nema sli~nih dokumenata za Jan{u”, s obzirom na to da su Slovenci “oti{li mnogo dalje od Hrvata”, Kadijevi} je odgovorio da “razmatraju i to”, s tim {to je naveo kako “mu se ~ini da je Jan{a svoje postupke legalizovao, radio je na osnovu odluke Skup{tine Slovenije”.90 Na kraju su se dogovorili da 29. oktobra Kadijevi} detaljnije informi{e Jovi}a o kona~nj odluci.91 Jovi} je 26. oktobra razgovarao sa Milo{evi}em, zamjeraju}i mu {to ga nisu konsultovali “kada su uveli protekcionisti~ke zakone za oporezivanje robe iz drugih republika”.92 Ocjenjuju}i da “to nije

89 Isto, str. 217. Kadijevi} je tada, pored toga, Jovi}u prenio kako }e razmotriti “jo{ par dana celu dokumentaciju”, pa }e odlu~iti, s tim {to je ocijenio da }e “po svoj prilici morati da ih uhapse i da im sude”, te da to mora biti “apsolutno zasnovano na argumentima, da se ne desi posle da nema osnova za osudu”. Po{to je, po njemu, postojala mogu}nost “da povodom toga do|e do masovnih demonstracija, pa i oruànog otpora, ali i obrnutog efekta — ulivanja straha ostalima”, Kadijevi} je, smatrao da “sve treba temeljno odmeriti” (Isto). 90 Isto. Za razliku od Jan{e, koji je, po generalu Kadijevi}u, radio legalno, [pegelj i Boljkovac su, po njemu, “i{li direktno na kr{enje saveznih zakona svojim postupcima: uvoz oru`ja, vrbovanje vojnika i oficira i rad na razbijanju JNA”. Zbog toga je razmi{ljao “kako da ih uhapse, a da ne do|e do prolivanja krvi, ali su i na to spremni” (Isto). 91 Isto. S tim u vezi, Jovi} je smatrao da je takva odluka “sudska (tuìla~ka); stav Predsedni{tva im nije potreban, niti su obavezni da ga informi{u, jer tim postupkom neposredno vojni tuìlac sprovodi zakon, u ~emu je nezavisan i nije mu potrebna politi~ka saglasnost” (Isto). 92 Isto, str. 217-218. Srbija je 23. oktobra 1990. donijela grupu zakona, pri ~emu je fakti~ki uvela carine na uvoz robe iz Slovenije i Hrvatske i drugih republika koje nisu upla}ivale federalne prihode. To je, po Jovi}u, bio “korak dalje na raspadu zemlje. Bez obzira koliko je takva samoodbrana iznu|ena, bi}e povoljna za kontranapad od strane razbija~a Jugoslavije. To }e verovatno oteàti i rad Predsedni{tva SFRJ”, pi{e Jovi} (Isto). 264

izvedeno inteligentno i da je neophodno da se stvari popravljaju”, Jovi} je predloìo Milo{evi}u, izme|u ostalog, “da odmah proklamuju da }e odustati od primene svih tih donetih zakona ako Slovenija i Hrvatska poni{te svoje odluke koje su izazvale dono{enje ovih zakona, tj. ako nastave da izmiruju obaveze prema federaciji”.93 Milo{evi} se sloìo sa Jovi}em, koji “sve to” “zapisuje i obe}ava”.94 Milo{evi} je, nakon {to ga Jovi} obavijestio “o namerama prema prekr{iocima vojnog zakona u Hrvatskoj i Sloveniji i o {irim namerama, ako se stvari ovako dalje nastave”, sugerisao da akciju preduzmu “{to pre, ali samo prema Hrvatskoj”, da Sloveniju ostave “na miru, i to u Hrvatskoj samo tamo gde ìve Srbi, ako do sukoba do|e, a do}i }e”. Pri tome se Milo{evi} zalagao da se stvari teritorijalno ograni~e, radi izbjegavanja akcije na “celim ‘demokratizovanim’ teritorijama”, s tim da ih onesposobe za borbu sa srpskim narodom “koji ne èli da trpi usta{ku vlast”.95 Vojska je detaljnije analizirala sve okolnosti u vezi sa prekr{ajem vojnih zakona u Hrvatskoj. S tim u vezi, general Kadijevi} je 2. novembra 1990. obavijestio Jovi}a “da ima razloga da se jo{ koji dan prikuplja dokumentacija da bi optu`nica bila nepobitna”, jer nije bio u pitanju samo [pegelj, ve} “jo{ bar nekoliko u~esnika u akciji”. Takvi razlozi nisu zadovoljili Jovi}a, koji je, imaju}i u vidu “negativnu stranu stvari” — da }e Hrvatska 8. novembra donijeti zakon o narodnoj odbrani koji bi te aktivnosti mogao legalizovati, smatrao da bi bilo bolje tu akciju izvesti ranije. Stoga je zaklju~io kako

Milo{evi} je, po Jovi}u, donio veliki broj “naprasnih i nepromi{ljenih odluka bez konsultacije s bilo kim”. Jedna od njih bila je i odluka o prekidu ekonomskih veza sa Slovenijom, koja je bila na {tetu Srbije. I ta je odluka, po njemu, ubrzala raspad Jugoslavije i unazadilo srpsku privredu (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 57-58). 93 Isto, str. 218. Jovi} je, pored toga, Milo{evi}u predloìo “da se upozori SIV da }e ovi zakoni biti primenjeni samo ako SIV ne privoli Sloveniju i Hrvatsku da se na njihovoj teritoriji sprovode savezni zakoni, naro~ito o uplati doprinosa za razvoj nerazvijenih, posebno za Kosovo”. 94 Isto. S tim u vezi, Jovi} je smatrao kako bi “politi~ki bolje bilo da su takve stvari saop{tili prilikom usvajanja i da su dali neki rok Sloveniji i Hrvatskoj”. 95 Isto. 265

je o~igledno da se Vojska dvoumi, nije u stanju da uhapsi [pegelja i druge dok ne kompletira dokaze, te da nije odlu~na i dr.96 U ispravnost navedenog zaklju~ka Jovi} se jo{ vi{e uvjerio kada mu je Kadijevi} rekao da je u vrijeme izvo|enja te akcije opredjeljuju}e da predsjednik Predsjedni{tva SFRJ bude u zemlji. Jovi}ev put u Koreju, Japan i Pariz ometao im je dono{enje odluke. Iznose}i tu ocjenu, Jovi} tvrdi da se Vojska bojala da, u slu~aju otpora u Hrvatskoj, Predsjedni{tvo SFRJ ne}e bez njega mo}i “da se sloì o vojnoj intervenciji, a ta se pretpostavka mora imati u vidu”.97 Kadijevi} je 23. novembra obavijestio Jovi}a “o toku priprema za hap{enje u Hrvatskoj povodom kr{enja Zakona o narodnoj odbrani”. Navode}i da su “nepobitno dokazane ~injenice za pokretanje sudskog postupka”, te da }e to biti “u~injeno narednih dana” za Kadijevi}a su postojala samo dva pitanja o kojima je on èlio da se konsultuje sa Jovi}em. Naime, on je, prvo bio u dilemi “da li generala [pegelja prvo uhapsiti i voditi postupak, pa potom traìti saglasnost vlade Hrvatske, s obzirom na imunitet ili prvo traìti saglasnost”, i drugo, da li da Jovi}a i Antu Markovi}a formalno obavijesti prije ili poslije hap{enja? 98 Jovi} i Kadijevi} su se, u vezi sa prvim pitanjem, dogovorili “da idu po zakonu: prvo traìti saglasnost vlade Hrvatske”. U slu~aju da Hrvatska ne bude dala saglasnost, “onda se hrvatska vlast u celini identifikovala”, nakon ~ega }e generala [pegelja “verovatno ipak uhapsiti pod pritiskom javnosti, kada se obelodane sve ~injenice”. U vezi sa drugim pitanjem dogovoreno je “da Antu ne treba formalno obavestiti, jer bi mogao da pravi komplikacije”.99 Na prijemu povodom Dana Republike ambasador SAD (Zimerman) interesovao se kod Jovi}a “da li }emo upotrebiti vojsku da spre~imo

96 Isto, str. 220. 97 Isto. Takav strah vojnog vrha Jovi} je komentarisao na sljede}i na~in: “ûdne stvari: sada ne mogu zbog samih sebe, sutra ne mogu zbog mene, a sve je jako hitno. Veljko tvrdi da nema drugih razloga. Zar oni ne mogu da ih pohapse pa posle da ‘kompletiraju’ optu`nicu? O~igledno je da se dvoume, nisu odlu~ni” (Isto). 98 Isto, str. 227. 99 Isto, str. 227 - 228. 266

otcepljenje Slovenije” na {to je dobio odgovor “da ne}emo, ako ve}ina bira~a donese takvu odluku”.100 General Kadijevi} je 10. decembra pripremio informaciju za Predsjedni{tvo “o stvaranju paralelne HDZ-ovske vojske u Hrvatskoj (odnosno rezervni sastav milicije — prim. S. ^.) i predlogu Odluke Predsedni{tva kojom se Hrvatska poziva da tu vojsku dobrovoljno razoruà u roku od 10 dana”, a “u protivnom }e biti provedena zakonom predvi|ena akcija krivi~nog gonjenja i razoruàvanja”.101 Sljede}eg je dana SSNO Predsjedni{tvu SFRJ dostavio informaciju o neovla{tenom formiranju oruànih paravojnih sastava u SFRJ,102 odnosno jedinicama MUP-a Republike Hrvatske. Informaciju o “paravojnim” organizacijama u Hrvatskoj i mjerama koje je trebalo preduzeti Jovi} je 12. decembra, u dogovoru sa generalom Kadijevi}em, iz formalnih i stvarnih razloga, odloìo za desetak dana.103 100 Isto, str. 228. Zimerman (Waren Zimmerman) je sumnji~avo rekao Jovi}u da se takvim njegovim stavom “ne slaù neki generali’, na {to mu je predsjednik Predsjedni{tva SFRJ odgovorio “da se i neki civili ne slaù, pa ni{ta”. S tim u vezi, Jovi} tvrdi da se i ambasador Austrije interesovao “u istom smislu, ali, kobajagi, Austrija se pla{i da usled eventualnih sukoba na tlu Slovenije, Slovenci ne po~nu masovno da beè u Austriju” (Isto). Istoga je dana (28. novembra) Jovi} razgovarao sa Drnov{ekom (na njegov zahtjev), koji ga pitao “kako }emo se pona{ati ako Slovenci na referendumu donesu odluku o otcepljenju”. S tim u vezi, Jovi} je iznio sljede}i stav: “Saglasi}emo se. Done}emo zakon o razgrani~enju i kada bude sproveden postupak razgrani~enja, neka se odvoje. Ako im referendum ne uspe, trebalo bi da njihova vlada podnese ostavku...” (Isto). 101 Isto, str. 229. S tim u vezi, Jovi} je planirao da te prijedloge 12. decembra iznese na sjednici Predsjedni{tva SFRJ. 102 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 297. Kadijevi} je po~etkom decembra 1990. izjavio: “Bi}e razoruàne sve oruàne formacije uspostavljene izvan jedinstvenih i Ustavom SFRJ definisanih oruànih snaga” (Narodna armija, 6. decembar 1990.) Taj je intervju prenesen iz ~asopisa Danas (Zagreb) — D. Marijan, nav. dj., str. 297. 103 B. Jovi}, nav. dj., str. 230. O razlozima odlaganja navedene informacije i mjerama koje je trebalo preduzeti Jovi} pi{e: “Formalni razlog je zahtev Mesi}a i Drnov{eka da sa~ekamo Tupurkovskog da se vrati iz Australije, a stvarni je razlog da ne uznemiravamo javnost dok se zavr{i drugi krug izbora u Srbiji. Da nam niko ne moè re}i da smo na bilo koji na~in uticali na bira~e. Dogovoreno je da 267

U Hrvatskoj je 22. decembra 1990. donesen novi Ustav, “koji osamostaljuje Hrvatsku”, i Statut kolaboracionisti~ke Srpske oblasti Krajina koja nije priznavala “novi hrvatski Ustav”. Sljede}eg je dana u Srbiji i Crnoj Gori odràn drugi krug izbora i u Sloveniji Referendum o samostalnosti. U Bosni i Hercegovini “Srbi su se homogenizirali i osvojili tre}inu mesta u parlamentu. U Makedoniji je neizvesnost. Na Kosovu muk...”.104 Ekonomski program je propao. Ideje Predsjedni{tva o izradi novog ustava prakti~no su bile “na ledu”, jer je Slovenija dominirala “svojim ‘ne’, a i Hrvatska je podràva”.105 “Jedinstveno jugoslovensko trì{te se raspada. Republike se utrkuju da uvode da`bine na robe i imovinu vlasnika iz drugih republika. Prihodi u savezni budèt skoro i ne upla}uju. Hrvatska i Slovenija formiraju svoje vojske. Srbi u Kninu tako|e. Predsedni{tvo nikako da do|e ‘do daha’ da donese odluku o razoruànju”.106 Ekonomska politika za 1990. u bitnim pitanjima nije ostvarena.107 Na sjednici SIV-a, 24. decembra nije postignut dogovor o politici i budètu za 1991. Predsjednik Markovi} je, po Jovi}u, “za JNA predloìo budèt koji zna~i potpunu likvidaciju vojne industrije. Ostavlja im samo plate i ishranu za vojsku, a dalje snabdevanje oru`jem svodi na nulu”, {to je Kadijevi} odbio i predloìo kompromis “(umesto smanjenja 10%, samo 5%)”.108 Veljko i Mesi} u me|uvremenu obave razgovor s Tu|manom, da se iskoristi vreme za stvaranje javnog mnjenja o tome da je sve poku{ano sporazumom, pre preduzimanja eventualnih drasti~nih koraka” (Isto). Jovi} je bio “svjestan” ~injenice o odlaganju navedene informacije i mjere koje je trebalo preduzeti, tvrde}i da “nam vreme nije saveznik. Vreme radi protiv nas” (Isto). 104 Isto, str. 231. Daju}i ocjenu najzna~ajnijih doga|aja u Jugoslaviji krajem decembra, Jovi} u svojim memoarima za 23. decembar, izme|u ostalog, pi{e kako se “Armija depolitizovala”. To, zaista, nije bilo ta~no, jer je uloga JNA u politi~kom ìvotu Jugoslavije i devedesetih godina XX stolje}a bila odlu~uju}a. 105 Isto. 106 Isto. 107 Isto. S tim u vezi, Jovi} neargumentovano tvrdi kako je Ante Markovi} “stvarno doveo privredu do propasti”. 108 Isto, str. 232. General Kadijevi} je 25. decembra ponovo razgovarao sa Markovi}em “i ovaj mu je ponudio da prihvati taj kompromis, s tim da se JNA i Veljko deklari{u ‘uz SIV’. Dakle, da moè da objavi jedinstvo”. S tim u vezi, Jovi} tvrdi kako je Markovi}u “postavio ~etiri uslova za jedinstvo : 268

Prilikom razgovora u Srbiji o ekonomskoj politici i budètu Jugoslavije za 1991. godinu, 26. decembra, na kojoj su prisustvovali Slobodan Milo{evi}, Stanko Radmilovi}, Jugoslav Kosti}, Radoman Boòvi}, Dragutin Zelenovi} i Borisav Jovi}, Milo{evi} je insistirao da Predsjedni{tvo traì ostavku Ante Markovi}a.109 Pored toga, srpsko rukovodstvo, bolje re~eno Milo{evi}, jer “oni svi kako Sloba kaè”, je odbilo program — nije htjelo da ga prihvati zbog Ante Markovi}a, “jer njega ne prihvataju”,110 {to je moglo dovesti do ostavke Vlade, a {to je, po Jovi}u, “bilo vrlo opasno”, prije svega, za Srbe u Hrvatskoj. Po njemu je trebalo stvoriti uslove da “brane” Srbe (“da branimo Srbe”), jer ukoliko se “rasture” (“ako se rasturimo”) “upropasti}e” (“upropasti}emo”) srpski narod u Hrvatskoj.111

Prvo, da Federacija nije samo mesto (kako to èle Slovenci i Hrvati), nego i akter u dogovaranju budu}nosti zemlje. Drugo, da Federacija nije samo SIV nego i Predsedni{tvo i Skup{tina SFRJ i da ne poku{ava da se predstavlja kao nadleàn za sve (Na to mu je Ante rekao: ‘A za{to je Predsedni{tvo stalno protiv nas?’). Tre}e, SIV treba pored Programa ekonomske politike za 1991. da ponudi i minimum funkcija savezne dràve potrebnih da bi se taj program ostvario. êtvrto, ako se to ne usvoji, da podnese ostavku” (Isto). Sa navedenim se uslovima, pi{e Jovi}, “kobajagi, Ante sloìo. îsto sumnjam. Gleda da prevari Veljka, da ga pridobije ’uz SIV’, a da se provu~e i ovoga puta praznim obe}anjima” (Isto). 109 Isto, str. 233. Jovi} je ubje|ivao “da to ne moèmo posti}i jer se drugi ne slaù. Neka to traì delegacija Srbije u Ve}u republika Skup{tine SFRJ. Njemu se to ne dopada, kaè nema istu snagu. Pa, mo`da nema, ali Predsedni{tvo se s tim ne}e sloìti, nemamo ve}inu za takav zahtev” (Isto). 110 Isto. S tim u vezi, Jovi} je priznao kako “dodu{e ni program nije bogzna {ta. Ja im savetujem da budu prakti~ni, da napadaju slabe ta~ke programa, pa ako ne uspeju, mogu da traè ostavku vlade” (Isto). 111 Isto. Jovi} je na sljede}i na~in obrazlagao opstanak savezne vlade: “Ne moèmo ostati bez vlade, to bi bilo vrlo opsano. Ne bismo mogli drugu da formiramo i samo bismo ubrzali raspad zemlje. To im kaèm, a oni odgovaraju pa neka se raspadne, bolje sada nego kad nas Ante potpuno upropasti. Nije ba{ tako. Pitam ih ja {ta }emo sutra da radimo kad u Hrvatskoj izbije gra|anski rat, a svi Hadezeovci su naoruàni. Treba da stvorimo uslove da branimo Srbe. Ako se rasturimo upropasti}emo srpski narod u Hrvatskoj. Ni{ta ne pomaè. Ostali smo svako pri svome. [ta ja mogu” (Isto). 269

Skup{tina Srbije je 26. decembra usvojila odluku o finansiranju budèta za prvi kvartal 1991. i, s tim u vezi, odlu~ila da pedeset odsto poreza na promet zadràva za svoje finansiranje (po zakonu je mogla dvadeset i pet odsto). Na taj je na~in SFRJ “dovedena do kolapsa, niko joj ne upla}uje prihode”. Takvu odluku nije “razumio” Borisav Jovi}. Milo{evi} ga ubje|ivao “da oni samo vr{e kompenzaciju dela koji im duguje Federacija za podsticaj poljoprivrede i nerazvijene, a evo sada ispada da im je to planirani izvor prihoda za redovno finansiranje”. Me|utim, za Jovi}a je to bio poku{aj likvidacije Federacije. On je iz veoma prakti~nih razloga tvrdio da je rano “da likvidiramo dràvu, bi}e nam potrebna kao mehanizam za odbranu sopstvenog naroda van Srbije”. S tim u vezi, on se pitao: “Kako misle da finansiramo vojsku ili kako misle da branimo srpski narod bez savezne vojske?”112 U SFRJ su 1990. na izborima pala stara rukovodstva u svim republikama, “izuzev u Srbiji i Crnoj Gori. Jugoslavija je idejno prepolovljena”.113 Slovenija je na referendumu donijela odluku o samostalnoj dràvi.114 “Ujedinjena je Srbija. I Srbi su se prvi put u posleratnoj istoriji ujedinili {irom Jugoslavije. Srbi u Bosni i Hrvatskoj su uz Srbiju, Crna Gora tako|e”. To je, po Jovi}u, “svakako najve}i doga|aj u Jugoslaviji 1990. godine, od zna~aja za budu}nost”.115 Godine 1990. Slobodan Milo{evi} (na ~elu Srbije) i Borisav Jovi} (na ~elu Predsjedni{tva SFRJ) kona~no su se odrekli Jugoslavije i velikosrpski nacionalisti~ki program usmjerili na formiranje dràve od “17 miliona stanovnika”.116 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta

112 Isto, str. 234. 113 Isto. 114 Isto. Iznose}i tu ~injenicu, Jovi} je sa velikim olak{anjem konstatovao: “Neka joj je sa sre}om”. 115 Isto, str. 234-235. Daju}i ocjene doga|aja na Kosovu u toku 1990, Jovi} navodi : “Albanski separatisti su saterani u }orsokak. Vi{e ih niko i ne podràva. Svaki njihov poku{aj u Skup{tini Jugoslavije ili u Predsedni{tvu SFRJ da se pitanje Kosova stavi na dnevni red — odbija se. To je stvar Srbije. Zar se moglo pre dve godine poverovati da }e se doga|ati tako ne{to” (Isto, str. 235). 116 B. Mamula, nav. dj., str. 292; B. Jovi}, nav. dj., str. 161. 270

je uporno nastojalo da vojsku izvede na politi~ku scenu, kako bi sprije~ilo hrvatsko-slovena~ki prijedlog konfederalnog ugovora i onemogu}ilo kontrolu hrvatskih vlasti nad {irenjem pobune u dijelovima Hrvatske.117

117 S. Mesi}, nav. dj., str. XI. 271

2. Neuspjeh uvo|enja vanrednog stanja i dogovorenog vojnog udara marta 1991.

Po~etak nove 1991. ozna~en je upadom Srbije u platni sistem Federacije (18,2 milijarde dinara, odnosno 2,6 milijardi njema~kih maraka). Upad je izvr{en uz formalnu odluku Skup{tine Srbije, a ustvari uz znanje, saglasnost i podr{ku Slobodana Milo{evi}a.118

118 B. Jovi}, nav. dj., str. 239-241 i 246. O tome je Jovi} saznao 4. januara 1991, za vrijeme razgovora sa Kadijevi}em, kada su generalu donijeli sljede}u poruku : “po podne hitna sednica SIV-a. Proverava telefonom o ~emu se radi. Kaù mu da su do{li do izuzetno va`nog dokumenta o provali u platni sistem zemlje. Posla}e Broveta na sednicu SIV-a. Kaèm mu, sto posto se radi o Srbiji, jer u protivnom ni{ta ne bi bilo hitno” (Isto). Skup{tina Republike Srbije je donijela odluku o upadu u platni sistem SFRJ, koja je objavljena u povjerljivom izdanju Slu`benog glasnika, o ~emu je upoznat Ante Markovi} (Isto). SIV je, “dramatizuju}i”, po Jovi}u, to pitanje “do kraja”, obustavio “svako poslovanje sa devizama (i pla}anje inostranstvu), svako kreditiranje iz emisije, itd. Odredio je kontrolu svih narodnih banaka republika i autonomnih pokrajina” (Isto). Na sjednici SIV-a (4. januara) Ante Markovi}, Boìdar Marendi} i Aca Mitrovi} traìli su da se “pohapse odgovorni u Srbiji”. Me|utim, SIV se, po Jovi}u, koji je o toj sjednici “specijalno” obavije{ten ujutro 5. januara i u toku dana od generala Kadijevi}a, podijelio, te je na kraju zauzet stav “da se stvar ispita i vrate pare, ako su iskori{}ene”. Istoga je dana Jovi} nazvao Milo{evi}a i sve mu ispri~ao. “Njemu se ve} javljao Ante Markovi}. Sloba sve zna, ali umanjuje problem. Kaè da i drugi to rade, a samo nas ganjaju. Slovenci su tako pokupovali 2 mld. dolara deviza i izneli iz zemlje, a Ante nije ni prstom mrdnuo” (Isto, str. 239-240). 272

Procjene vojnog rukovodstva, prije svega, generala Kadijevi}a, da }e Jugoslavija biti napadnuta svim sredstvima u sprezi spoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja, ustvari su prikrivale 26. marta i 28. juna 1990. dogovorene planove razbijanja Jugoslavije, odre|ivanje ratnih ciljeva i definisanja “nove jugoslovenske dràve” (“...srpskog i crnogorskog naroda...”), te istjerivanja Slovenije i Hrvatske iz SFRJ, kasnije nazvan Plan RAM. Prijedlozi da se hitno rasformiraju i razoruàju paravojne formacije i reaguje na spoljno mije{anje, te da se ubrza formiranje Saveza komunista — Pokreta za Jugoslaviju (SK—PJ) na cijeloj teritoriji Jugoslavije bili su u toj funkciji.119 General

Jovi} je, u vezi sa upadom Srbije u platni sistem SFRJ, 8. januara 1991. “kritikovao” Stanka Radmilovi}a, predsjednika Izvr{nog vije}a Srbije. O tome je u svojim memoarima zapisao sljede}e : “Razgovor sa Stankom Radmilovi}em u SPS (pre po~etka sastanka o konkretnim pitanjima). Malo ga kritikujem {ta to sve rade sa emisijom, i sa prihodima koji pripadaju Federaciji. Obja{njava da bi bez toga sigurno izgubili izbore, jer vi{e od pola republike ne bi primilo plate i penzije. Ante se ~udio i krstio kako to da nismo ‘bankrotirali’, a mi smo ga nadmudrili. To je su{tina. Sloba je o~igledno izbegavao da me obavesti, jer sa funkcije predsednika Predsedni{tva SFRJ to ne bih mogao da opravdam. Na zavr{etku razgovora nai|e Sloba, a Stanko mu kaè : ‘Molim te da me za{titi{ od kritike predsednika Predsedni{tva SFRJ.’ Na to }e mu Sloba : ‘Za{titi}u te {to si uzeo pare, ali te ne}u {tititi {to si predlagao dono{enje zakona i odluka. Sve je to moglo da se ostvari i bez formalnih odluka Skup{tine. Tako svi drugi rade’. Rade i to u obilnim koli~inama i pre nas i vi{e od nas” (Isto, str. 241). Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 10. januara 1991. Ante Markovi} je, po Jovi}u, “navalio na srpski upad u platni sistem zemlje”. Me|utim, Jovi} mu navodno nije “dao da nametne tu temu” (Isto, str. 246). 119 Isto, str. 161, 236-238 i dr. Autor i realizator ideje o formiranju SK — Pokreta za Jugoslaviju bio je admiral Branko Mamula. On je krajem 1990, zajedno s nekoliko generala i istaknutih politi~kih i javnih li~nosti formirao i postao jedan od najistaknutijih ~lanova SK - Pokreta za Jugoslaviju, odnosno tzv. generalske partije (R. Dizdarevi}, IZDAJA VOJNOG VRHA, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 161-163; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 295; B. Mamula, nav. dj., str. 189-194; Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 23). Za Mamulu su general Kadijevi} i jedan broj drugih vojnih rukovodilaca i poslije njegovog odlaska u penziju ostali vezani (on je Kadijevi}a proteìrao i predloìo da ga zamijeni). Poslije formiranja te politi~ke stranke, u ~emu je u~estvovao i general 273

Kadijevi} je predloìo i uvo|enje vanrednog stanja, {to je jasno ukazivalo da se u praksi ne sprovode odluke Predsjedni{tva SFRJ, nego njegovog krnjeg sastava i paralelne Neformalne grupe, na ~elu sa Milo{evi}em i Jovi}em, koja se zalagala za vojno, a ne politi~ko rje{enje jugoslovenske krize. Ta Neformalna grupa je pomo}u sile, s kojom je raspolagala (JNA) i “demokratskim” putem (“izja{njavanje naroda”), nastojala da rasturi Jugoslaviju i osigura formiranje jedinstvene dràve svih Srba. Na taj je na~in, a u cilju iznalaska “povoljnog” rje{enja za srpski narod, odnosno formiranja Velike Srbije, Grupa insistirala na izja{njavanju jugoslovenskih naroda, a ne na dogovoru republika.120 General Veljko Kadijevi} je 4. januara 1991. “na{iroko i naduga~ko” informisao Jovi}a “o najnovijoj proceni vojske” obja{njavaju}i “globalnu svetsku situaciju, sa stanovi{ta ostvarivanja ameri~ke globalne strategije”.121 S tim u vezi, on je iznio nerealnu ocjenu da }e Zapad

Kadijevi}, a koja je bila promilo{evi}evska organizacija, on se nije u njoj javno eksponirao, ali je njegov uticaj, naro~ito u po~etku, bio veliki. Mamula je, po Raifu Dizdarevi}u, ostavljao “utisak ~ovjeka koji vrlo vje{to djeluje iza scene”. S tim u vezi, Dizdarevi} s razlogom ukazuje na pitanje “njegove uloge u izdaji vojnog vrha”. Tim prije, jer “ima znakova da je djelovao iz pozadine, naro~ito u srpskim dijelovima i me|u srpskim kadrovima u Hrvatskoj” (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 161 i 163). 120 Isto, str. 238-239 i 263. Borisav Jovi} je posebno insistirao na “novom dogovoru jugoslovenskih naroda”, a ne na novom dogovoru republika. Rukovodstvo Srbije je smatralo da nije dovoljno da se republike izjasne. Zbog toga je Jovi}, u skladu sa tim, tvrdio da svaki “konstitutivni” narod Jugoslavije ima pravo da se izjasni o tome ostaje li ili izlazi iz Jugoslavije. Takvo shvatanje nacionalnog samoopredjeljenja vodilo je u raspad Jugoslavije, odnosno sadràvalo je u sebi “klicu budu}eg rata”, kako to tvrdi Nandor Major (N. Major, RASPAD DRUGE JUGOSLAVIJE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 47). Poku{aj Neformalne grupe da se progura pravo naroda, umjesto prava republika (i pokrajina) zna~io je direktno ru{enje bitnih odredbi Ustava, nametanje unitarizma, promjenu granica, itd. 121 B. Jovi}, nav. dj., str. 236. Tom je prilikom general Kadijevi}, izme|u ostalog, naveo kako je “cepanje SSSR zaustavljeno. Svi ljudi, izuzev Gorba~ova, koji su radili na cepanju SSSR su oti{li (Jakovljev, [evarnadze, i dr.). Pitanje je da li }e Amerikanci mo}i do kraja da se oslone na Gorba~ova. U svakom slu~aju 274

napasti Jugoslaviju “svim sredstvima koja im stoje na raspolaganju”, u cilju “da dokraj~e promenu vlasti u njoj po svaku cenu”. Sa tom se ocjenom sloìo i Borisav Jovi}, s tim {to je dodao kako se “front ne}e svesti samo na Jugoslaviju, jer bi to zna~ilo odustajanje SAD od globalne strategije”, ve} }e “oni dalje nastupati planetarno”.122 Polaze}i od zaklju~aka da }e Jugoslavija biti u centru interesovanja Zapada, Kadijevi} je iznio procjenu zapadne taktike prema Jugoslaviji, koja je polazila “od toga da je ve} stvoren spoj unutra{njeg i spoljnog faktora koji slo`no rade na ru{enju ustavnog poretka”.123

namera je SAD dalja destabilizacija SSSR-a. Vojni izaslanik SSSR rekao je Veljku da su vojska i partija dali Gorba~ovu rok do kraja marta da zaustavi raspad SSSR-a ili }e u protivnom i}i na druge mere”. Pri tome je, po Jovi}u, Kadijevi} poku{avao “dosta nategnuto da izvu~e zaklju~ak da SAD ne}e uspeti da obore socijalisti~ku vlast u SSSR i da }e SSSR uspeti da se suprostavi raspadu”. Na Kadijevi}evu ocjenu da }e Zapad “pomo}i Gorba~ovu ako on bude nosilac diktature...”, Jovi} je ocijenio da je nelogi~no da Zapad pomogne Gorba~ovu “da diktaturom odràva jedinstvo SSSR”, jer je, po njemu, Gorba~ov “za SAD samo pogodna li~nost za ostvarivanje njihovih ciljeva, a cilj im je potpuno razaranje SSSR i u dràvnom i u privrednom i u politi~kom smislu. Mo`da Gorba~ov ima takve ciljeve, ali SAD imaju druga~ije, to je jasno”, zaklju~io je Jovi} (Isto, str. 236-237). 122 Isto, str. 237. “Procjene” i “ocjene” [taba Vrhovne komande, koji je bio u sprezi sa srpskim dijelom Predsjedni{tva SFRJ, o spoljnoj opasnosti, u Predsjedni{tvu SFRJ jedni su prihvatali kao neosporne, a drugi smatrali neprihvatljivim, vjeruju}i da su spoljne opasnosti smi{ljeno konstruisane i prenagla{avane da bi se na taj na~in {to bolje maskirali glavni unutra{nji razbija~i Jugoslavije. Nikakva spoljna agresija nije prijetila Jugoslaviji, kako se tvrdilo, ve} je tu opasnost vojno rukovodstvo izmislilo, da bi se pod maskom “spasavanja Jugoslavije” od spoljne opasnosti SFRJ prekomponovala u “Srboslaviju” (S. Oro, VOJNI VRH IZMISLIO SPOLJNU OPASNOST, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, sr. 66). 123 Isto. Na tom se planu, po Kadijevi}u, radilo “po dve linije. Prva je, ru{enje levih snaga u Srbiji i u Crnoj Gori, kao i na nivou Federacije, pre svega odgovaraju}om ekonomskom politikom koja }e izazvati nemire i pobune, zahtevaju}i nove i nove izbore sve dok ne padnu leve snage. Druga je, akcija cepanja Jugoslavije u okviru koje }e se poku{ati kompromitovati Srbija kao ‘tvrda’, a ako to ne uspe, onda }e stvarno i}i na cepanje Jugoslavije i izolaciju Srbije i Crne Gore. Ovome izgleda sada daju prednost” (Isto). 275

U takvoj su situaciji, po njemu, postojale “~etiri krupne stvari’, oko kojih se trebalo opredijeliti i na njima istrajati.124 Izmi{ljenu zavjeru “spoljnjeg i unutra{njeg neprijatelja, koja je usmerena protiv JNA i Jugoslavije”, trebalo je, po Kadijevi}u, napasti (“mora se napasti”). U tom je cilju, pored ostalog, trebalo “hitno ili doneti predloène odluke u vezi paravojnih organizacija, ili pokrenuti sudski postupak”.125 Kadijevi} je dalje predloìo da se u slu~aju da bude poku{aja “da se stvari re{avaju politikom svr{enog ~ina” “mora reagovati po zakonu, uklju~uju}i i vanredno stanje”, ako druga~ije ne bi moglo.126 U skladu sa svojim globalnim ocjenama poloàja i situacije u zemlji i svijetu,127 u svojstvu politi~ara, a ne generala, Kadijevi} je iznio

124 Isto, str. 238. To su : “1. Ekonomsku politiku vlade dràti na oku i ne dati joj da ostvaruje prvi cilj: pobune, {trajkove i nove izbore. Treba detaljno razraditi strategiju kako se to moè spre~iti. 2. Ne sme se ni na koji na~in dozvoliti odumiranje savezne dràve putem politike svr{enog ~ina, a pre svega na pitanje finansiranja federacije i na isklju~ivanje saveznih institucija iz razgovora o budu}nosti Jugoslavije. 3. Mora se napasti zavera (spoljnog i unutra{njeg neprijatelja) koja je usmerena protiv JNA i Jugoslavije. Treba hitno, ili doneti predloène odluke u vezi paravojnih organizacija, ili pokrenuti sudski postupak. Treba reagovati na spoljno me{anje u na{e unutra{nje stvari (SAD i Vranicki). 4. Treba ubrzati stvaranje SKJ — Pokret za Jugoslaviju na celoj teritoriji Jugoslavije” (Isto). Jovi} je Kadijevi}ev prijedlog u vezi sa formiranjem SKJ — Pokreta za Jugoslaviju komentarisao na sljede}i na~in: “Kao da nije video iskustvo Ante Markovi}a sa formiranjem partije. Totalno je poraèn na izborima” (Isto). 125 Isto. 126 Isto. 127 General Veljko Kadijevi} je, po Raifu Dizdarevi}u, volio da daje globalne ocjene poloàja i situacije u zemlji, procjene razvoja i op{te poglede na probleme i njihovo rje{avanje. I pored toga {to su neke njegove ocjene ponekad bile korisne, mnoge su, tvrdi Dizdarevi}, uglavnom, bile konstrukcije bez pokri}a i konkretne argumentacije, a prijedlozi bez razrade i na~ina njihove realizacije (R. Dizdarevi}, nav. dj., str. 163-164). 276

~etiri principa od kojih je trebalo polaziti u razgovorima sa republikama o politi~koj budu}nosti Jugoslavije: “svakom narodu treba priznati mogu}nost da bira soluciju (ali ne i Republici niti narodnosti)”; “konfederacija nije dràva. Postoje unitarne i federalne dràve (makar i sa minimalnim funkcijama)”; “svakom se narodu moè dati mogu}nost da odabere ostanak ili izlazak,...”128 i obezbijediti jedinstveni postupak i jedinstvenu kontrolu “izja{njavanja naroda {to treba zakonom utvrditi”.129 Kadijevi} je, u vezi sa paravojnim organizacijama, smatrao da se vojska, koju je on nazvao “HDZ vojska”, mora raspustiti, “a oru`je se mora predati”.130 Navedene procjene i prijedloge vojske koji nisu bili originalni stavovi generala Kadijevi}a, ve} politi~kog rukovodstva Srbije (ta~nije Milo{evi}a i Jovi}a) koje je on preuzeo i prihvatio, Jovi} je, “bez obzira na eventualne manjkavosti analize, ono {to se odnosi na na{u dràvu”, ocijenio prihvatljivim, s tim {to je smatrao da “treba ubrzati akciju. Ne odlagati ve~ito”.131 Jovi} je, u skladu sa procjenama i prijedlozima generala Kadijevi}a od 4. januara, s kojima se usaglasio, 5. januara 1991. razmi{ljao o potrebi dogovora o njegovom i Milo{evi}evom nastupu 10. januara na sastanku u Predsjedni{tvu SFRJ sa predsjednicima republika o politi~koj budu}nosti Jugoslavije. Milo{evi} je, po Jovi}u, trebalo da nastupi u ime srpskog naroda, a on u ime Jugoslavije.132 Milo{evi} je, po Jovi}u, trebalo da kaè “da pravo na samopredeljenje pripada narodima”, te da “srpski narod polazi od toga da danas ima svoju jedinstvenu federativnu dràvu i èli da

128 B. Jovi}, nav. dj., str. 238. U vezi sa tim, Kadijevi} je naveo da se, pored toga, svakom narodu moè dati “pravo obja{njenje {ta to zna~i, a ne da se narod politi~kom manipulacijom dovodi u zabludu o ~emu odlu~uje”. 129 Isto, str. 238-239. 130 Isto. 131 Isto. 132 Isto, str. 240. 277

kao narod odlu~uje sa te pozicije o svojoj budu}nosti”. S tim u vezi, on je iznio velikosrpsku tezu da “srpski narod èli da ìvi u jednoj dràvi, sa jednakim gra|anskim pravima, sa jednim me|unarodno priznatim granicama, jednom vojskom, novcem, trì{tem”.133 Podràvaju}i pravo srpskog naroda na “samoopredjeljenje”, Jovi} je klju~nu ulogu vidio u JNA. Zastupao je tezu da je “odbrana” navedenog prava srpskog naroda “realno nemogu}a bez JNA”. Pri tome je iznio la`nu ocjenu kako “srpski narod nije naoruàn”,134 te mu je stoga bila potrebna JNA. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, zloupotrebljavaju}i princip samoopredjeljenja naroda , zaprijetilo Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini da Srbi, gdje god su u ve}ini, imaju pravo na svoju dràvu, {to je uklju~ivalo i njihovo pravo da se pripoje Srbiji, u cilju okupljanja svih Srba u jednoj dràvi, a to je zna~ilo osvajanje tih republika. Tu jasno izre~enu politi~ku prijetnju to rukovodstvo je podupiralo i prijetnjom oruàne intervencije, pokre}u}i time “veliku bitku”.135 Za nosioce Velikosrpskog pokreta dràva je mogla “biti unitarna ili federalna”, s tim {to, po njima, srpski narod nije èlio da razmi{lja o konfederaciji, jer to nije dràva. Najpogodniji oblik za funkcionisanje Jugoslavije je za njih bila “federacija sa minimalnim funkcijama koje }e se efikasno izvr{avati”. To je po njima, prakti~no zna~ilo osporavanje otcepljenja republikama, “jer to pravo njima ne pripada, nego narodima”.136 Jovi} je trebalo deklarativno da kaè “da svaki razgovor o budu}nosti mora po}i od toga da postoji Jugoslavija, njen Ustav i zakon, da postoje njene institucije sa odre|enim pravima i nadle`nostima”, te da se promjena Ustava SFRJ i zakona “ne moè izvr{iti bez odluka organa savezne vlasti”. Za njega “svaki

133 Isto. Iznose}i tu tezu, Jovi} diplomatski nastavlja : “Ko god èli s njim da ìvi na ravnopravnoj osnovi dobrodo{ao je”. 134 Isto, str. 311. 135 Isto, str. 240, 246-247 i 311. 136 Isto, str. 240. 278

razgovor o budu}nosti koji polazi od politike svr{enog ~ina, da Jugoslavije fakti~ki nema, neprihvatljiv je”. Po njemu “jedino po{tovanje Ustava i Zakona SFRJ, dok se druga~ije ne odlu~i, moè biti prilaz za razgovor u kome }e, u skladu sa Ustavom, u~estvovati i organi federacije”.137 Navedeno “pravo”, na koje se rukovodstvo Velikosrpskog pokreta pozivalo, a Milo{evi} ga, u dogovoru sa Jovi}em, iznio na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 10. januara,138 nije bilo nikakvo pravo, jer nije imalo upori{te u Ustavu. Pravo na otcjepljenje imali su konstitutivni elementi Federacije, koje su oni osporavali, a ne pojedini narodi i narodnosti (ni po me|unarodnom pravu narodi to nisu imali). Ovo je zapravo fikcija rukovodstva Velikosrpskog pokreta, koju su htjeli naturiti i drugima, ukoliko je u njihovom (srpskom) interesu. Jovi} je 7. januara razgovarao sa Slobodanom Milo{evi}em, iznose}i mu svoje mi{ljenje o tome “{ta bi on trebalo da kaè” na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, “a {ta bi trebalo da kaèm ja” (tj. Jovi} - prim. S. ^.). Tom se prilikom Milo{evi} u potpunosti sloìo sa Jovi}em, navode}i “da bi on to rekao svakom, ~ak i da se nismo konsultovali”.139 Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara 1991. donesena je, u vezi sa informacijom, koju je 11. decembra 1990. dostavio SSNO “o neovla{}enom uvozu oru`ja i formiranju paravojnih jedinica u funkciji pripreme nasilnog otcepljenja od SFRJ, kao i predlog odgovaraju}ih odluka i mera Predsedni{tva SFRJ”, Naredba da se u roku od deset dana rasformiraju “svi oruàni sastavi koji nisu u sastavu jedinstvenih oruànih snaga SFRJ ili organa unutra{njih poslova”, a da }e izvr{enje Naredbe i za{titu svih gra|ana “obezbe|ivati jedinice i ustanove Jugoslovenske narodne armije koje odredi savezni sekretar za narodnu odbranu”. Tom je naredbom, koja je stupila “na snagu danom dono{enja”, naloèna i predaja njihovog

137 Isto. Jovi} je ocijenio da }e i jedan i drugi nastup (Milo{evi}ev i Jovi}ev) biti do~ekan “na no`, ali mi treba to i da objavimo. Velika bitka tek po~inje”, zaklju~io je on. 138 Isto, str. 246-247. 139 Isto, str. 241. 279

naoruànja, opreme, municije ili drugih borbenih sredstava “najbliìm jedinicama i ustanovama Jugoslovenske narodne armije”.140 Problem ilegalnih paravojnih naoruànih sastava se na zvani~nom nivou SFRJ pojavio u javnosti po~etkom 1991, povodom sjednice Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara. To pitanje je u rukovodstvu Velikosrpskog pokreta aktuelizovano decembra 1990. Me|utim, paravojno organizovanje je po~elo mnogo ranije. Prvi put su se paravojni, naoruàni ljudi pojavili 17. avgusta 1990. na barikadama pred Benkovcem, nakon ~ega se, kao odgovor na to, pojavilo {irenje brojnog stanja i dopunsko naoruàvanje rezervne policije MUP-a Hrvatske.141 Glavna optu`ba Predsjedni{tva SFRJ i vojnog rukovodstva za formiranje paravojnih formacija odnosila se na Hrvatsku i bila je uperena prema legalnim jedinicama MUP-a Republike Hrvatske.142 Paravojno organizovanje Srba i serija pobuna stanica milicije u srpskim op{tinama u Hrvatskoj i formiranje srpskih paravojnih naoruànih sastava na teritoriji Bosne i Hercegovine su ignorisani na nivou Federacije i njenih organa.143

140 AIIZ, inv. br. 2-2812, Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, N. /Naredba — prim. S. ^./ broj 3, Beograd, 9. januar 1991, NAREDBA; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111; B. Jovi}, nav. dj., str. 241-247; D. Marijan, nav. dj., str. 297. 141 B. Jovi}, nav. dj., str. 229-230; M. Vasi} — F. [varm, ZADAH ZLOÎNA — SRPSKE PARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 238. Slu`ba dràvne bezbjednosti MUP-a Srbije infiltrirala je svoja dva operativca (Radovan Stoj~i} — “Badà” i Franko Simatovi} — “Frenki”) na teritoriju Hrvatske odmah poslije pobjede HDZ na parlamentranim izborima juna 1990, sa ciljem da zapo~nu pripreme za oruànu pobunu Srba u sjevernoj Dalmaciji (Isto). 142 Isto, str. 238-239; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 297. Za Vladu Republike Hrvatske paravojni sastavi su bili u tzv. Krajini, a za JNA legalno organizirane jedinice rezervne milicije (policije) u sastavu MUP-a Republike Hrvatske (D. Marijan, nav. dj., str. 297). 143 M. Vasi} — F. [varm, nav. dj., str. 238. Tako se u preambuli Naredbe Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara, izme|u ostalog, navodi: “..., u okviru pojedinih politi~kih partija /~itaj: HDZ-a Hrvatske — prim. S. ^./, stvaraju ilegalni paravojni 280

Jovi} i Kadijevi} su 15. januara 1991, pet dana poslije sjednice Predsjedni{tva SFRJ (10. januara), na kojoj nije bilo govora o “paravojnim” jedinicama,144 “procjenjivali” situaciju u vezi sa sprovo|enjem Naredbe o predaji oru`ja i rasformiranju paravojnih organizacija. Konstatuju}i kako navodno “Srbi u Hrvatskoj predaju oru`je”, a “Hrvati ne predaju”, zaklju~ili su da se “mora uzeti silom, primenom zakona”. S tim u vezi, razmotrili su “sve okolnosti i varijante”. Svaka je, po njima, vodila “u otpor i krvoproli}e”. Ukoliko “pruè otpor”, trebalo ga slomiti (“moramo ga slomiti”). Me|utim, bili su svjesni da to ne}e biti lako, jer }e “te{ko biti sa indoktriniranim narodom” (tj. hrvatskim narodom — prim. S. ^.). Stoga je Jovi}, za razliku od generala Kadijevi}a, koji je tvrdio “da je vojska raspoloèna da ide na radikalnu opciju do ru{enja hadezeovske vlasti”, zastupao tezu po kojoj je trebalo poku{ati da Hrvati dobrovoljno predaju oru`je. To je, po njemu, bio poku{aj rje{avanja politi~ke krize bez krvi. Tim prije, jer je smatrao da }e krv prolivati (“Krv }emo prolivati”), “ako druga~ije ne bude moglo, samo za teritorije gdje ìve oni narodi koji èle da ostanu u Jugoslaviji”. Sloìli su se da poku{aju “jo{ jedan razgovor sa Mesi}em”.145

naoruàni sastavi, koji svojim postojanjem i planiranim teroristi~kim aktivnostima, predstavljaju neposrednu opasnost za izbijanje oruàne pobune i me|unacionalnih sukoba naj{irih razmera, sa nesagledivim posledicama za bezbednost gra|ana, suverenitet i integritet zemlje...” (AIIZ, inv. br. 2-2812, Predsjedni{tvo Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, N. broj 3, Beograd, 9. januar 1991, NAREDBA). 144 B. Jovi}, nav. dj., str. 246-247. Na toj je sjednici razmatrano pitanje budu}nosti Jugoslavije. Milo{evi} je govorio o pravu narodâ na samoopredjeljenje i “èlji” srpskog naroda “da ìvi u jednoj dràvi”. Slovenci i Hrvati su, po Jovi}u, insistirali na nekoj jugoslovenskoj ekonomskoj zajednici, “manje od konfederacije. Makedonci ne znaju {ta ho}e, Bosanci kaù da ho}e federaciju, ali moè da bude ‘meka’, Crnogorci su sa nama...”. Postignuta je saglasnost “da se uvaàvaju savezne institucije i republike, paralelno i u skladu sa Ustavom, kao i da se odrè razgovori izme|u republika, pre slede}eg susreta...” (Isto, str. 240 i 246-247). 145 Isto, str. 247. O “procjeni” situacije u vezi sa navedenom naredbom Jovi} je, izme|u ostalog, zapisao: “Narod je veoma nervozan i o~ekuje odlu~nu akciju Armije, to je ta~no, ali je hrvatski narod odlu~an u drugom pravcu. To je problem. Da li bi Armija do{la u sukob s hrvatskim narodom i gdje je tu kraj? Moram da priznam da imamo velike te{ko}e. Veljko kaè da je vojska raspoloèna da ide na radikalnu opciju do ru{enja hadezeovske vlasti. Ako se 281

Od 17. januara vo|eni su razgovori i dogovori izme|u Jovi}a, Mesi}a i Kadijevi}a, na jednoj, i Jovi}a, Milo{evi}a, Kadijevi}a i Adì}a, na drugoj strani, u vezi sa razoruànjem u Hrvatskoj.146 Milo{evi}a je, kao i vojno rukovodstvo, preokupiralo pitanje gubljenja ugleda JNA kod naroda. U to se i Jovi} uvjerio, vode}i u SSNO-u, 19. januara, razgovor sa Kadijevi}em i Adì}em. Generali nisu bili zadovoljni “samo sa uzimanjem 20.000 automata” od Hrvata,147 o ~emu su se 18. januara dogovorili, najprije Jovi} i Mesi}, a {to je istoga dana potvr|eno i pred Kadijevi}em.148 O~ekuju}i Mesi}a da budu suprotstavljali, a ja ih pitam da li smo u stanju da posle toga do|emo do druge demokratski izabrane vlasti, koja }e biti sa na{e strane. Ne za socijalizam, nego za Jugoslaviju. Nema odgovora. Tu je klju~ problema. Te`nje Hrvatske su odvajanje od Jugoslavije, a kobajagi borba protiv bolj{evizma. Amerika, koja ih podràva, ima cilj — ru{enje komunizma i po cenu razbijanja Jugoslavije. I — nadopunjuju se. A mi, u slu~aju, radikalne varijante: ne moèmo do}i do nove demokratske vlasti, doìve}emo krvoproli}e, mora}emo da sprovodimo vojnu vlast bar godinu dana, bi}emo izolovani od sveta, tom akcijom bismo prekinuli svaki napor za rasplet politi~ke krize mirnim putem, ubrzali otcepljenje Slovenije, pove}ali otpor Albanaca. Zato treba poku{ati da dobrovoljno predaju oru`je, da ih politi~ki diskreditujemo, a ne da im obaramo vlast, da sudimo pojedincima, a ne dràvi, da drìmo “mir” u poku{aju da re{imo politi~ku krizu bez krvi. Krv }emo prolivati, ako druga~ije ne bude moglo, samo za teritorije gde ìve oni narodi koji èle da ostanu u Jugoslaviji. Sloìli smo se da poku{amo jo{ jedan razgovor sa Mesi}em” (Isto). 146 Isto, str. 254-256. 147 Isto, str. 255. 148 Isto, str. 254. Jedino je, pi{e Jovi}, “ostalo da Mesi} sutra ujutro /tj. 19. januara — prim. S. ^./ javi iz Zagreba da su to i hrvatske vlasti prihvatile i realizovale” (Isto). O tom je dogovoru Jovi} telefonom obavijestio Milo{evi}a, “koji ho}e da izludi. Kaè mi sva{ta: prevari}emo narod, to }e biti obmana, izdaja, sva{ta je rekao. Kao da vi{e voli da im otimamo oru`je silom nego da nam ga predaju dobrovoljno. Pitam ga ja direktno — da li èli krvoproli}e za stvar koju mo`da moèmo re{iti mirnim putem. Po njegovom mi{ljenju to nije re{enje. Treba osuditi krivce. - Pa proglasili smo aboliciju za one koji predaju oru`je, kaèm mu ja. - Da, ali za one koji su to sve organizovali: [pegelj, Boljkovac i dr., zar da ostanu? - Ne}e ostati, sudi}e im se, ali da uzmemo oru`je bez krvi ako moè. - On smatra da je svako popu{tanje gre{ka. Da }e Hrvati slagati. Teàk razgovor” (Isto, str. 254-255). 282

mu se javi, koga je Kadijevi} traìo da vidi “{ta je uradio” u vezi sa navedenim dogovorom, generali i Jovi} su u SSNO-u postigli sporazum, po kome su odbacili radikalnu varijantu (upotreba JNA protiv hrvatskog naroda i prisilno obaranje hrvatske vlasti),149 za koju se general Kadijevi} zalagao 15. januara.150 Mesi} je 21. januara, izme|u ostalog, obavijestio Jovi}a da je Hrvatska, u vezi sa dobrovoljnom predajom oru`ja, pokupila oru`ja “koliko se moglo”, te da }e , ukoliko “se èli oduzimati oru`je od rezervnog sastava milicije”, Hrvatska proglasiti otcjepljenje, zatraìti od Savjeta sigurnosti OUN-a intervenciju mirovnim snagama i dr.151 O tome je Jovi} odmah obavijestio Kadijevi}a i Milo{evi}a. Milo{evi} je

149 Isto, str. 255. Sadrìna tog sporazuma je, po Jovi}u, bila sljede}a : “1) Nama ne odgovara radikalna varijanta sukoba sa narodom i prisilno obaranje vlasti, jer ne vidimo dobru perspektivu izlaska iz te situacije. 2) Vi{e nam odgovara varijanta onemogu}avanja, slabljenja i kompromitovanja sada{nje HDZ vlasti, sa {to manjim sukobom sa narodom, ali se ipak ne}e dozvoliti poniàvaju}i poloàj armije ako se budu suprotstavili. 3) Ako pristanu na predaju oru`ja, primeni}e se posebna varijanta razobli~avanja HDZ politike, slabljenja njihove vlasti i onemogu}avanje njihove taktike. U okviru toga, preduze}e se sve {to je potrebno da se diskredituje hrvatska vlast usled nelegalnog naoruàvanja i antijugoslovenske politike” (Isto). Generali Kadijevi} i Adì} su Jovi}u, dok je bio kod njih u SSNO-u, pokazali film “o antidràvnoj i antiarmijskoj aktivnosti hrvatske vlasti, o uvozu oru`ja, o nare|enjima i pripremama za likvidaciju ljudi, o naoruàvanju HDZ. Sva{ta. Neverovatno je kako su to snimili. U{li su im u ‘koske’” (Isto). 150 Isto. Adì} je na tom sastanku potegnuo i pitanje “eventualnog otcepljenja”, tvrde}i kako to “nijedna dràva na svetu ne ~ini dobrovoljno”. Na to mu je Jovi} rekao “da Armija mora da prihvati sporazum koji bude politi~ki demokratski postignut, jer se niko ne moè na silu dràti u Jugoslaviji ako to ne èli”. S Jovi}em se sloìo i Kadijevi}, na {ta je Adì} dodao : “pod uslovima koje ste Vi izneli u Vranju, a to je da se narod izjasni slobodno na referendumu, a ne da o tome odlu~uju sada{nje vlasti, kao i da prethodno bude ta~no obave{ten o svemu {to je zna~ajno u vezi s takvom odlukom. Ako Predsedni{tvo osigura takve uslove — mi }emo se sloìti”. S tim u vezi, Jovi} je zapisao: “Tako misli na~elnik General{taba. Vjerujem da i Veljko to misli, ali }uti. Njima se raspad zemlje apriori ne dopada, ali prista}e, ako narodi odlu~e” (Isto). 151 Isto, str. 256. 283

sa tim prijedlogom Hrvatske bio odu{evljen.152 On je tada predloìo usvajanje otcjepljenja Hrvatske (“~im proglase otcepljenje, treba da im ga usvojimo...”), “s tim da kraji{ke op{tine drìmo vojno, dok se narod na plebiscitu ne izjasni gde èli da ìvi”.153 Jovi} je, tako|e, s odu{evljenjem prihvatio Milo{evi}ev prijedlog, jer je on “oduvek bio za varijantu da ih preko no}i ‘odse~emo’ od Jugoslavije, pa neka idu ‘u Evropu’”. Me|utim, to vojska, po Jovi}u, nije prihvatala.154 Istoga je dana Kadijevi} Jovi}u ~itao najnovije snimke razgovora [pegelja “sa svojima”155 i zastupao tezu “beskompromisnog nastupa do totalnog sloma njihove vlasti”, jer ih “jedino tako moèmo ‘srediti’”. Me|utim, on, po Jovi}u, nije uzimao “u obzir da za takvu odluku ne moèmo da postignemo ve}inu na Predsedni{tvu koje ‘strahuje’ od velikih `rtava, naro~ito gra|ana”. Ocjenjuju}i da }e vidjeti dalje {ta }e, on je smatrao da “prvi koraci moraju biti podizanje stepena pripravnosti armije i hap{enje onih kojima treba suditi”, a “ako se ne suprostave - u redu”, a “ako se suprostave odlu~i}emo tada”.156 O~igledna je bila razlika u stavovima vojske (general Kadijevi}) i rukovodstva iz Srbije (Milo{evi} i Jovi}). Vojska je bila “za slamanje hrvatske vlasti”, a rukovodstvo Srbije “za za{titu srpskog stanovni{tva u krajinama”, s tim {to to tada mnogo nisu potencirali.157

152 Isto, str. 257. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Zovem Veljka da do|e odmah. Obave{tavam Slobodana. On odu{evljen : odli~no ...”. 153 Isto. Tom je prilikom Milo{evi} insistirao da Jovi} ubje|uje generala Kadijevi}a u tu varijantu. 154 Isto. 155 Isto. S tim u vezi, Jovi} u memoarima pi{e : “Imaju 60.000 komada automata ‘kala{njikov’ i 7.000 komada specijalnih automata za specijalce. Bili su odlu~ili da nam predaju 20.000, pa odustali jer su ocenili da smo spremni na popu{tanje” (Isto). 156 Isto. 157 Isto. Istoga je dana Izetbegovi}, po Jovi}u, traìo hitnu sjednicu Predsjedni{tva SFRJ, “radi odlaganja sprovo|enja Naredbe o razoruànju”. U vezi sa tim, Jovi} pi{e : “Da pregovaramo s Tu|manom i Ku~anom. O~igledno Hrvati su uticali na Izetbegovi}a....” (Isto). 284

Predsjedni{tvo SFRJ je 22. januara 1991. razmatralo izvje{taj SSNO-a o sprovo|enju Naredbe i konstatovalo da je ona samo djelimi~no izvr{ena. Stoga je zaklju~ilo da su vojni pravosudni i drugi nadle`ni organi du`ni da postupaju u skladu sa zakonom utvr|enim obavezama i ovla{tenjima.158 Nakon obmane da “Srbi u Hrvatskoj predaju oru`je”, a “Hrvati ne”, i poku{aja da se razoruà legalna rezervna milicija MUP-a Hrvatske koja je mobilisana radi odbrane od tih paravojnih formacija, situacija je jo{ vi{e zao{trena. Jovi} je 23. januara razgovarao sa Slobodanom Milo{evi}em o razoruànju u Hrvatskoj, obavje{tavaju}i ga o utvr|ivanju plana “pravosudne akcije (hap{enje, su|enje i dr.), ali i vojne akcije, koja sve to mora pratiti”. Tom je prilikom Milo{evi} ponovno insistirao “da vojska ’pokrije’ srpske krajeve u Hrvatskoj, da u slu~aju sukoba, zadrì tu teritoriju, a ostalo neka se otcepi”,159 {to jo{ jednom potvr|uje dogovorenu namjeru i plan istjerivanja silom Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije. Istoga dana Kadijevi} je referisao Jovi}u o pripremama za sprovo|enje Naredbe Predsjedni{tva SFRJ, od 9. januara, o rasformiranju paravojnih ilegalnih formacija i oduzimanja oru`ja. General je, u cilju “da se suzbije eventualni poku{aj nasilnog spre~avanja akcije pravosudnih organa”, predloìo “~itav program vojnih mera”: podizanje bojeve gotovosti, pregrupisavanje vojske, dopunsko mobilisanje i propagandnu aktivnost — informisanje javnosti, s tim {to su “hap{enja i saslu{avanja ve} po~ela i sve }e se odvijati u narednih nekoliko dana”. Te mjere i aktivnosti podrào je i Jovi}, ocjenjuju}i da }e biti te{ko, “ali drugog puta nema”.160

158 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111-112. 159 B. Jovi}, nav. dj., str. 257-258. Milo{evi} je pri tome naglasio da, se “srpski narod u Krajini ne moè prisilno odvojiti od Jugoslavije, jedino on sam moè da odlu~i u tome”. 160 Isto, str. 258. Kadijevi} je propagandnu aktivnost “detaljno” razradio. [tab Vrhovne komande je 23. januara obavijestio javnost da }e JNA, ako se na podru~ju Hrvatske odmah ne raspuste svi mobilisani sastavi, podi}i borbenu gotovost jedinica na nivo koji }e garantovati sprovo|enje na zakonu zasnovanog krivi~nog postupka i izvr{enja sudskih odluka. Dio jedinice JNA stavljen je u povi{en stepen borbene gotovosti (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111-112). 285

Jovi} i Kadijevi} su se tada dogovorili da, “po{to su”, po Jovi}u, navodno “oru`je predali samo Srbi”, “vojska za{titi” Srbe “koliko god moè, prisustvom svojih jedinica”.161 Sljede}eg je dana Kadijevi} obavijestio Jovi}a “da Hrvati dalje podiù stepen gotovosti radi napada na Armiju”, o ~emu je predsjednik zatraìo “pismenu informaciju za sve ~lanove Predsedni{tva”.162 Istoga je dana Mesi} zatraìo razgovor sa Jovi}em,163 kako bi mu prenio poruku od Tu|mana, u kome je predloìo razgovor u ~etvero: Jovi} i Milo{evi}, na jednoj, te Mesi} i Tu|man, na drugoj strani. Cilj tog sastanka je, po Jovi}u, bio — razgovor “o na~inu razre{enja jugoslovenske krize u svetlu srpsko-hrvatskih odnosa”. Tom je prilikom Mesi} molio Jovi}a da o tome obavijesti Milo{evi}a i da mu kaè: “da to nema veze sa ishodom sutra{njeg razgovora Hrvatska - Srbija, gde }e on biti na ~elu”. Slaù}i se s tim prijedlogom, Jovi} je rekao Mesi}u “da }e na tom susretu Srbija dati saglasnost Hrvatima da iza|u iz Jugoslavije pod uslovom da oni daju saglasnost da Srbi u krajinama ostanu u Jugoslaviji”.164

161 Isto. Taj dogovor Jovi} je “obrazloìo” ~injenicom kako su oru`je u Hrvatskoj predali “samo Srbi”. 162 Isto. Ta je informacija ~lanovima Predsjedni{tva, po Jovi}u, bila potrebna, “jer treba da znaju, da se ne bi iznenadili {ta se moè dogoditi”. Time je Jovi} pripremao teren za preduzimanje “vojnih mera” i njihovo opravdanje. 163 Isto. S tim u vezi, Jovi} pi{e : “Stipe Mesi} traì razgovor. O~ekujem buru reagavanja na akciju koju vodimo u vezi Naredbe Predsedni{tva o rasformiranju paravojnih nelegalnih organizacija i oduzimanja oru`ja. Odmah ga do~ekujem umiruju}e, da ne brine za svoju vlast, da }e biti uhap{eno samo nekoliko neposredno odgovornih i da }e su|enje biti javno. Ako se ne suprostave silom, ne}e sila biti ni od Armije upotrebljena. Mesi} uzvra}a hladnokrvno — ma neka ih hapse, ba{ ga briga. Ne}e se oni u Hrvatskoj tome suprostavljati. Kao — veruje mi sve i kao — ne}e ni{ta preduzimati. Ko mu vi{e moè verovati kad je onako debelo slagao da }e dobrovoljno predati oru`je” (Isto). 164 Isto. Pod tim se uslovom, s obzirom na to da je rije~ o Velikoj Srbiji, po Jovi}u, sve moglo rije{iti, “a bez toga ni{ta”. S tim u vezi, on je u svojim memoarima zapisao: “Neka se psiholo{ki pripremi”. 286

Sa tim se Tu|manovim prijedlogom sloìo i Milo{evi}, koga je o tome istoga dana obavijestio Jovi}.165 Vojska je, zbog “napetosti” u Hrvatskoj i Jugoslaviji, koja je, po Jovi}u, “dostigla dramati~ne razmere”, 25. januara 1991. “podigla bojevu gotovost na najvi{i nivo, Hrvatska je mobilisala 50.000 ‘rezervnih’ policajaca. Strah Srba u Kninu i u Hrvatskoj, uop{te se pove}ao. Zapadne zemlje (SAD i Engleska pre svega) po~ele su i zvani~no da vr{e pritisak na nas da ne ugroàvamo Hrvatsku i Sloveniju”. Razgovor izme|u rukovodstva Hrvatske i Srbije o budu}nosti Jugoslavije nije dao nikakve rezultate. Umjesto toga, samo su potvr|ene razlike. “Pu{tena je filmska traka o pripremi vojne pobune u Hrvatskoj” i tako sastanak miniran. Srbi iz Hrvatske su preko Slobodana Milo{evi}a vr{ili “presiju da ih vojska za{titi”, {to je on, po Jovi}u, prenosio na predsjednika Predsjedni{tva SFRJ. Upotrebu vojske general Kadijevi} je uporno odbijao “sa obrazloènjem da postoji opasnost da vojska dobije epitet ‘srpska’ i da on to ne}e dozvoliti”.166 O~igledno je da Naredbu Predsjedni{tva SFRJ o rasformiranju i razoruànju paravojnih formacija jedinice i komande JNA nisu izvr{ile. General Kadijevi} je odbijao upotrebu vojske, jer je u tom slu~aju morao rasformirati i razoruàti i brojne srpske oruàne formacije u Republici Hrvatskoj i Republici Bosni i Hercegovini koje je JNA, po naredbama vojnog rukovodstva, formirala, kadrovski i stru~no osposobila, materijalno opremila i naoruàla.167 Upotrebu vojske u “za{titi” Srba u Hrvatskoj general Kadijevi} nije mogao da preduzme bez odluke Predsjedni{tva. Zbog toga je Milo{evi}

165 Isto, str. 259. Milo{evi} je smatrao da se taj razgovor obavi “jo{ sutra, posle zvani~nog razgovora dveju delegacija”. 166 Isto, str. 259. 167 JNA, po Mamuli, nije dobila od Predsjedni{tva jasan ratni zadatak koji nije izvr{ila, “pa da to ima za posljedicu razbijanje i nestanak zemlje”(B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. - 2001, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 213). Me|utim, to nije ta~no, jer Naredba Predsjedni{tva SFRJ o rasformiranju i razoruànju paravojnih oruànih formacija to demantuje. 287

insistirao na dono{enju te odluke. Na njihovo navaljivanje Jovi} je za 25. januar poslije podne zakazao sjednicu Predsjedni{tva SFRJ. U tom je cilju od Kadijevi}a traìo informaciju o stanju i prijedlog.168 Kadijevi} je, pored ostalog, predloìo “da vojska bude spremna”, “ako zatreba da joj se tek tada dâ odobrenje (od Predsedni{tva) da deluje”.169 Prema tome, on nije predloìo angaòvanje JNA, nego samo njenu spremnost.170

168 Isto. Osnov za rad sjednice Predsjedni{tva SFRJ bila je Informacija SSNO-a o mjerama u JNA za sprovo|enje Naredbe Predsjedni{tva SFRJ od 9. januara 1991. o rasformiranju i razoruànju nelegalnih oruànih sastava. U tom se dokumentu, pored ostalog, navodi “da su organi krivi~nog gonjenja u JNA u toku 24. i 25. januara li{ili slobode dvojicu aktivnih stare{ina JNA i dva civilna lica sa teritorije Republike Hrvatske za koje se osnovano sumnja da su neposredno u~estvovali u organizovanju i naoruàvanju ilegalnih paravojnih organizacija i da su pripremali diverzantsko-teroristi~ke akcije i napade na pripadnike JNA, ~lanove njihovih porodica i vojne objekte, odnosno oruànu pobunu; da je istra`ni postupak u toku i da vojno-pravosudni organi preduzimaju i druge mere u skladu sa svojim ovla{}enjima i odgovornostima utvr|enim zakonom. Zatim se daje ocena aktuelne situacije u Hrvatskoj. Protivno zahtevima Predsedni{tva SFRJ i zvani~nim izjavama rukovodstva Republike Hrvatske, poja~ava se borbena gotovost policije i drugih oruànih sastava. Ubrzano se prevode pripadnici ilegalne vojne organizacije HDZ-a u rezervni sastav policije, uz dodelu odgovaraju}ih slu`benih legitimacija. Mobilizacija se vr{i i na ostrvima, {to do sada nije ~injeno. Do krajnosti se radikalizuje propagandna kampanja. U prvi plan se isti~e navodna opasnost od velikosrpskog hegemonizma i centralizma iz Beograda. JNA se progla{ava pukim sredstvom te politike” (Isto). 169 Isto, str. 259-260. Kadijevi} je, u vezi sa tim, obavijestio Predsjedni{tvo SFRJ “da su, s obzirom na razvoj doga|aja, u toku mere dovo|enja planiranih jedinica JNA na zahtevani stepen borbene gotovosti, pa se predlaè da Predsedni{tvo SFRJ : (1) zahteva od svih u~esnika da po{tuju zakonitost u sprovo|enju krivi~nog postupka koji je otpo~eo, kako bi se odvijao na miru i u skladu sa zakonom; (2) pozove odgovorne ~inioce da u~ine sve kako bi se smanjile me|unacionalne napetosti i izbeglo neposredno sukobljavanje; (3) naloì JNA da bude spremna i da se odmah angaùje, ako bi do{lo do me|unacionalnih sukoba u bilo kom delu Jugoslavije” (Isto). 170 Isto, str. 261. To je, po Jovi}u, podrazumijevalo “ponovno odlu~ivanje ako se èli i angaòvanje na spre~avanju me|unacionalnih sukoba”. 288

Navedeni generalov prijedlog nije pro{ao.171 Ante Markovi} je drào sjednicu SIV-a i zaklju~io “da bi to jo{ pogor{alo situaciju”.172 U no}i 24. januara 1991, dok se Predsjedni{tvo SFRJ okupljalo po drugi put tog mjeseca, “da zahtijeva razoruànje hrvatske policije”, Milo{evi} je odrào poseban sastanak sa predsjednikom Ku~anom. Na tom tajnom sastanku (srpsko-slovena~kom sporazumu) Milo{evi} i Ku~an su se dogovorili o pravu Slovenaca i Srba na vlastite dràve.173 Ocjenjuju}i politi~ko-bezbjednosnu situaciju veoma kriti~nom, a s obzirom na to da srpsko rukovodstvo ni{ta nije moglo preduzeti,174 Predsjedni{tvo SFRJ je 25. januara pozvalo (oko 20 ~asova) na razgovor rukovodstvo Republike Hrvatske (Tu|man, Domljan i Manoli}), koje je bilo u Srbiji na razgovorima, da do|u na sjednicu Predsjedni{tva SFRJ.175 U raspravi, koja je trajala “do iza pono}i” nekako je “dogovoreno” “da Hrvatska raspusti i razoruà rezervnu miliciju,

171 Isto, str. 259-261. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ je, s tim u vezi, bio pravi “urnebes”. Janez Drnov{ek je napustio sjednicu, revoltiran, pa se kasnije vratio. 172 Isto, str. 259. 173 L. Silber — A. Litl, SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 128, 184 i 185; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, str. 209. Na tom sastanku, tvrdi Ku~an “postalo je jasno da Srbi ne}e zahtevati da Slovenija ostane u Jugoslaviji... Mi Slovenci smo rekli da èlimo pravo na sopstvenu dràvu. Milo{evi} je rekao da i Srbi èle da im se to pravo prizna — odnosno, pravo da svi Srbi u Jugoslaviji ìve u jednoj dràvi. Ja sam naravno odgovorio da i Srbi imaju to pravo, ali na isti na~in kao i Slovenci, bez naru{avanja prava drugih naroda. Milo{evi} je odgovorio: ‘Da, naravno, to je jasno’, i sa tim zaklju~kom avionom smo se vratili nazad u Ljubljanu” (Isto, str. 128). 174 B. Jovi}, nav. dj., str. 259. S tim u vezi, Jovi} je konstatovao: “Ni{ta ne moèmo”. 175 Isto, str. 259-261. Mesi} i Drnov{ek su, pi{e Jovi} “bili odlu~no protiv toga da se bilo {ta raspravlja i odlu~uje o Hrvatskoj bez prisustva njenog rukovodstva. Tupurkovski je bio odsutan, ali se sloìo telefonom. Ante Markovi} je uporno insistirao da se ne usvaja tre}a ta~ka predloga SSNO, jer bi to, po njegovom mi{lenju, samo dolilo ulje na vatru. Dugotrajna rasprava ipak je dovela do toga da pozovemo hrvatsko rukovodstvo koje je do{lo uve~e oko 20 ~.” (Isto). 289

da vojska ukine bojevu pripravnost i da se stvore uslovi za normalno odvijanje su|enja u postupku sprovo|enja Naredbe”.176 Na tom je sastanku, po Kadijevi}u, dogovoreno i zaklju~eno da se 26. januara do 12. ~asova izvr{i demobilizacija rezervnog sastava milicije u Hrvatskoj, stepen borbene gotovosti jedinica JNA dovede u redovno stanje i vojno-pravosudni organi nastave istra`ni i sudski postupak bez ometanja. Pri tome je, po njemu, Hrvatska bila “neuobi~ajeno kooperativna u prihvatanju stavova Predsjedni{tva SFRJ i, reklo bi se, spremna da `rtvuje neke izvr{ioce krivi~nih djela”.177

176 Isto, str. 259. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e : ”rasprava sa Hrvatima bila je duga i mu~na. Njihova je teza bila : a) da se moraju naoruàti radi odbrane od ‘srpske hajdu~ije’, ali i od b) straha od vojnog udara. Ube|ivali smo ih da vojnog udara ne}e biti i da njihovu vlast niko ne}e dirati, ali da }e biti pohap{eni pojedinci odgovorni za protivzakonito delovanje. Srpsko pitanje treba re{avati politi~ki, a ne vojno. Niko nikome nije poverovao, ali je nekako na|en verbalni kompromis, koji sumnjam da }e ne{to trajno da zna~i. Za javnost je dato slede}e saop{tenje : ‘Detaljna analiza uzroka koji su doveli do me|usobnog nepoverenja i podozrenja i napetosti pokazala je da ne postoje razlozi koji bi opravdali izazivanje ovakve me|unacionalne napetosti i zategnutosti u Republici Hrvatskoj i izme|u organa Republike Hrvatske i Federacije. Postignuta je potpuna saglasnost da se preduzmu mere koje }e tu napetost smanjiti. U tom duhu dogovoreno je da se 26. januara ove godine do 12,00 ~asova izvr{i demobilizacija rezervnog sastava milicije u Hrvatskoj i istovremeno stepen borbene gotovosti jedinica JNA prevede u redovne mirnodopske uslove. Na taj na~in }e se stvoriti uslovi za potpuno normalno odvijanje ìvota i otklanjanje svake me|unacionalne konfrontacije. Zajedni~ki je zaklju~eno da se time stvaraju uslovi da se dalje vodi istra`ni postupak predvi|en zakonom. Dogovoreno je tako|e da }e vojno-pravosudni organi u vo|enju istra`nog i sudskog postupka sara|ivati sa nadle`nim organima Republike Hrvatske” (Isto, str. 261). Navedeni kompromis Jovi} je komentarisao na sljede}i na~in : “Da li je dogovor radi sprovo|enja ili dogovor radi predaha, vide}emo” (Isto). 177 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 112. Govore}i o tome, Kadijevi} pi{e: “Uskoro je, me|utim, do{lo do obrta u hrvatskom stavu. Klju~nu ulogu u tome odigrao je gospodin Zimerman stavovima da }e Zapad braniti mladu hrvatsku demokratiju, 290

O navedenim “rezultatima” sjednice Predsjedni{tava SFRJ i razgovora Srbija — Hrvatska Jovi} je sljede}eg dana (26. januara) telefonom razgovarao sa Milo{evi}em. Milo{evi} je bio “veoma razo~aran rezultatima sednice Predsedni{tva”. Nije mu se uklapala “u zamisao ({emu)”, o kojoj Jovi}u nije mogao govoriti telefonom. Pri tome je Milo{evi} ukazao na zna~aj angaòvanja JNA u Hrvatskoj. Naime, on je iznio tvrdnju: “kad vojska jednom ‘pokrije’ srpske teritorije u Hrvatskoj mi se vi{e ne bojimo raspleta jugoslovenske krize. Bez toga ni{ta”. S tim u vezi, Milo{evi} je vjerovao da druga~iji tok doga|aja njima nije odgovarao.178 Milo{evi} se, po Jovi}u, jo{ drào “onoga {to je mo`da i moglo donedavno”. Me|utim, vojska nije htjela da “odse~e” Sloveniju i Hrvatsku od Jugoslavije. To, krajem januara 1991, po Jovi}u, nije bilo mogu}e, jer bi “rat buknuo po celoj dubini Slovenije i Hrvatske”, a “JNA je svuda u dubini tih republika, nije se blagovremeno povukla na nove poloàje”.179 Polaze}i od shvatanja “da bi svaki konflikt mogao trajati veoma dugo”, “te da se njegov ishod ne moè unapred predvideti”,180 tada je, po Jovi}u, u skladu sa procjenama i prijedlozima generala Kadijevi}a od 4. januara, s kojima se usaglasio, najbolje bilo “da pomo}u sile kojom raspolaèmo (armija) i pomo}u demokratije istovremeno je nama stavljao do znanja da Zapad ne bi prihvatio nikakvu intervenciju JNA protiv Hrvatske, da problemi paravojski navodno jesu te{ki, ali da se i oni moraju rije{avati pregovorima ba{ kao {to Gorba~ov ~ini sa Balti~kim zemljama. Hrvatska vlada je poslije toga i javno se identifikovala sa politikom naoruàvanja, ometala maksimalno koliko je mogla rad vojno-pravosudnih organa, iako ih nije mogla onemogu}iti. Dalje su nastavili ja~anje i naoruàvanje vojske uz veliku pomo} iz inostranstva. Zajedno sa tim pove}avale su se provokacije prema srpskom narodu u Hrvatskoj upotrebom usta{kih metoda iz Drugog svjetskog rata, jo{ i ‘oboga}enim’ novim izumima, provokacije prema pripadnicima JNA i njihovim porodicama. To je izazvalo logi~nu reakciju cjelokupnog srpskog naroda, posebno u Hrvatskoj, kao i pripadnika JNA” (Isto). 178 B. Jovi}, nav. dj., str. 262. 179 Isto. Vezano za to, Jovi} pi{e : “Niti je ona to htela, niti je traìla, niti je dobila takav nalog”. 180 Isto, str. 263. Jovi} se bojao “’lavirinta’ mirnog toka stvari”. înilo mu se da su “u njemu ja~i”. Stoga, za njega, “nije ~udo {to Hrvati teè ratnoj opciji”. 291

koju èlimo da nametnemo (izja{njavanje naroda) obezbedimo i miran put izlaska iz krize i povoljna re{enja za srpski narod...”.181 Ta je linija, po njemu, mo`da bila “najplodotvornija i sa izgledom na uspeh”. Stoga }e se zalagati za nju “dok bude mogu}e”. Ocjenjuju}i da je Hrvatima stalo da nametnu rat, on je zaklju~io: “Mi se onda moramo braniti, moramo braniti srpski narod, koji ne èli da silom iza|e iz Jugoslavije”.182 Kadijevi} je u razgovoru sa Jovi}em, 29. januara, razmatraju}i tok ostvarivanja dogovora sa sjednice Predsjedni{tva SFRJ, od 25. januara,183 predloìo “da se pripremi adaptacija plana ili da se uradi novi plan odbrane zemlje, sa razmje{tajem vojske u zapadnom delu zemlje”. Za to je, po njemu, bilo “dovoljno formalnih opravdanja, jer nam jedino otuda preti opasnost strane intervencije”. Na taj bi na~in u zapadnom dijelu zemlje postojala vojska “stalno i dovoljno bez posebnih pokreta”.184

181 Isto. Obezbje|enje mirnog puta izlaska iz krize i povoljnog rje{enja za srpski narod Jovi} je usput naveo kako bi to rje{enje bilo “i za sve ostale ako bi to bilo mogu}e”. 182 Isto. 183 Isto, str. 264. U razgovoru su ocijenili “da }e Tu|man i HDZ to shvatiti kao predah i poku{ati da nastave sa ostvarivanjem svoje politike”. Zbog toga su, pored ostalog, zaklju~ili da se “bez pardona mora sprovesti Naredba Predsjedni{tva”, te da “nikakvih popu{tanja od strane vojnih pravosudnih organa ne sme biti”. U me|uvremenu je hrvatsko politi~ko vo|stvo, po njima, trebalo “tu}i politi~ki svim raspoloìvim sredstvima i uneti razdor me|u njima”. Kadijevi} i Jovi} su, tako|e, zaklju~ili da su “hrvatsko-slovena~ki separatizam i ru{ila~ki odnos prema ustavnom sistemu zemlje, strani faktor i Savezno izvr{no ve}e” ”klju~ne ta~ke” njihove dalje aktivnosti. Kadijevi} je neodgovorno tvrdio “da vi{e nije u stanju da u~estvuje u radu SIV-a, da su toliko osioni i bezobrazni da se to vi{e ne moè podnositi”, {to je Jovi} s olak{anjem prihvatio, navode}i kako mu je on davno govorio o njihovim namjerama, ”ali on nije verovao”. Govore}i o tome, Jovi} je dalje nastavio kako navodno “svi oni zajedno rade na razbijanju Jugoslavije, uskla|eno, na grub i neustavan na~in, koji moè izazvati gra|anski rat”. Stoga je smatrao da je najteè “kako razobli~iti i sru{iti SIV, jer se on odràva na me|urepubli~kim suprotnostima. Nema sloge da ga sru{i! Na tome opstaje” (Isto). 184 Isto. Jovi} je taj prijedlog prokomentarisao na sljede}i na~in: “Ne mogu da ga pitam kako }emo se vratiti otuda. Naljuti}e se. Jo{ nije ‘progutao’ da brani srpske teritorije u Hrvatskoj. Jo{ veruje u odbranu Jugoslavije” (Isto). 292

Odluke Predsjedni{tva SFRJ o rasformiranju i razoruàvanju “paravojnih” formacija u Hrvatskoj dovele su rukovodstvo Republike i predsjednika u teàk poloàj. Tu|mana je “uhvatila panika, prestra{io se i ~ekao je da li }e JNA odlu~no reagirati. Me|utim, JNA je bila neodlu~na”, a hrvatsko rukovodstvo odluke Predsjedni{tva SFRJ nije ispo{tovalo.185 O~igledno je da su u januaru 1991, kada je Predsjedni{tvo SFRJ raspravljalo pitanje rasformiranja i razoruànja “paravojnih” formacija u Hrvatskoj, Milo{evi} i Jovi} u svakodnevnim razgovorima i dogovorima utvr|ivali doktrinu napu{tanja zajedni~ke dràve i strategiju konstituisanja i odbrane Velike Srbije. Oni su nastojali da JNA dovedu na velikosrpski koncept da brani etni~ke srpske teritorije. To su Milo{evi} i Jovi} postavili kao ratni cilj JNA. Stoga su pritiskivali 185 B. Mamula, nav. dj., str. 229 i 260. Nakon djelimi~nog neuspjeha u razoruànju JNA je krajem januara 1991. vodila sna`nu medijsku kampanju protiv Republike Hrvatske. S tim u vezi, D. Marijan piše: “Nekoliko hrvatskih gra|ana je uhi}eno, a protiv hrvatskog ministra odbrane generala Martina Špegelja, Vojni sud u Zagrebu podignuo je i optu`nicu. Vojno glasilo Narodna armija dva je broja pod nazivom Istina o naoruàvanju teroristi~kih formacija HDZ u Hrvatskoj u potpunosti posvetila ovom problemu potpuno ga iskrivljuju}i i zanemaruju}i intenzivno naoruàvanje pobunjenih hrvatskih Srba. Oni su u me|uvremenu predvo|eni ~lanovima Srpske demokratske stranke ustrojavali svoje oruàne sastave za što su uspjeli angaìrati i umirovljene ~asnike, što nije promaklo organima sigurnosti JNA” (D. Marijan, nav. dj., str. 297). Radni ljudi i gra|ani Bosne i Hercegovine i zvani~ni organi Republike dali su “punu podr{ku mjerama Predsjedni{tva i odlu~no{}u na provo|enju Naredbe na razoruàvanju nelegalnih oruànih sastava u SFRJ, posebno gdje su takve aktivnosti otkrivene. Osu|uju se svi poku{aji razbijanja i cijepanja jugoslovenske federativne zajednice. Pozdravlja se napor koji se ulaè od strane Predsjedni{tva SFRJ i republi~kih rukovodstava u poku{ajima traènja razrje{enje jugoslovenske krize. Tako|e u javnosti od velikog broja gra|ana s negodovanjem je prihva}ena izjava ~lana Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine i ~elnika HDZ za podru~je Bosne i Hercegovine Stjepana Kljui}a, koji je povodom mogu}nosti angaòvanja JNA na sprovo|enju Naredbe Predsjedni{tva SFRJ na razoruàvanju paravojnih organizacija i krivi~nom gonjenju nosilaca navedenih aktivnosti u Hrvatskoj, rekao ”da }e Hrvati pomo}i svojoj bra}i u Hrvatskoj” (AIIZ, 2-2438, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 04/141-3, 6. februar 1991. Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla i drugima, Informacija o zna~ajnijim ~iniocima i manifestacijama na narod i b/g /borbenu gotovost/ TO BiH za JANUAR 1991. godine). 293

generale Kadijevi}a i Adì}a da se odreknu Jugoslavije i brane samo “srpske” teritorije.186 Vojno rukovodstvo je u februaru 1991, polaze}i od procjene da se situacija u Jugoslaviji “ne moè re{iti bez jasne i ~vrste najave upotrebe sile”, napravilo novi plan odbrane "od unutra{nje i spoljne agresije" i izradilo planove "za obaranje vlasti u Sloveniji i Hrvatskoj".187 Su{tina novog ratnog plana ("kombinacija odbrane od unutra{nje i od spoljne agresije") je bila u rasporedu "vojnih jedinica u obe funkcije istovremeno". Cilj tog plana, koji se zasnivao "na dve osnovne pretpostavke delovanja izvana" ("iznenadna intervencija sada postoje}im snagama i intervencija mobilisanim snagama"), je bio da osigura (rukovodstvu Velikosrpskog pokreta) "novi razme{taj vojske u cilju razre{avanja krize u zemlji".187a S obzirom na to da je 186 Isto, str. 229. Mamula podsje}a “da je to bio januar ’91, dakle vrijeme kada je najmanje dvije tre}ine gra|ana Jugoslavije vjerovalo da o~uvanje zemlje ne moè biti sporno; JNA se sprema silom razoruàvati hrvatske paravojne formacije i otvoriti rat s njima; razgovori predsjednika republika o dràvnom obliku Jugoslavije po~eti }e tek za dva mjeseca, a predsjednik Predsjedni{tva SFRJ i predsjednik najve}e republike odri~u se bilo kakve borbe za zajedni~ku dràvu....” (Isto, str. 229-230). 187 B. Jovi}, nav. dj., str. 265-278. Vojni vrh je sredinom druge sedmice februara 1991. procijenio “definitivno da se situacija u zemlji ne moè re{iti bez jasne i ~vrste najave upotrebe sile i njene upotrebe u meri koja je nu`na da bi se iz krize iza{lo bez gra|anskog rata i na demokratski na~in”. “Jasna najava upotrebe oruànih snaga u ustavnoj funkciji” je, po toj procjeni, mo`da mogla “uticati na dalje tokove, a ako to ne bi pomoglo, onda bi morala da sledi stvarna upotreba”. S tim u vezi, procijenjeno je kako vrijeme ne radi u njihovu korist, “ni u dràvi ni u vojsci”, pri ~emu “rastakanje dràve direktno uti~e na rastakanje vojske”, te su zaklju~ili da se “zato mora raditi brzo” (Isto, str. 266). 187a Isto, str. 265-266. Vojno rukovodstvo je taj plan 11. februara 1991. iznijelo Jovi}u, nakon ~ega su se dogovorili da sljede}eg dana on ode u SSNO i vidi ga detaljnije, a poslije toga }e biti “prikazan” Predsjedni{tvu. Pored toga, vojni vrh je tada imao namjeru da se obrati Predsjedni{tvu SFRJ, Skup{tini SFRJ i, vjerovatno, javnosti o stanju u zemlji o ustavnoj ulozi oruànih snaga u razrje{avanju krize u zemlji. Nacrt tog saop{tenja Jovi} je tog dana pro~itao i dao svoje sugestije. Naime, on je predloìo da poku{aju da Stavove oruànih snaga SFRJ o razrje{enju krize u zemlji objave kao stavove Vrhovne komande, jer bi to “bilo mnogo bolje i ja~e”, sa ~ime se Kadijevi} odmah sloìo, ukoliko bi to Predsjedni{tvo prihvatilo (Detaljnije o tome: B. Jovi}, nav. dj., str. 266-268). 294

vojno rukovodstvo izmislilo opasnost "od unutra{nje i spoljne agresije", o~igledno je u pitanju prevara. Planove vojnog rukovodstva “za obaranje vlasti u Sloveniji i Hrvatskoj”, Jovi} je pretresao sa srpskim ~lanovima Predsjedni{tva, te Slobodanom Milo{evi}em i Momirom Bulatovi}em,188 dakle sa Neformalnom grupom, koja je fakti~ki odlu~ivala i prakti~no funkcionisala kao Predsjedni{tvo SFRJ. Tim se planovima osnovna zamisao vojske sastojala u sljede}em: prvo, “da se kombinovanim politi~kim i vojnim merama sru{i vlast prvo u Hrvatskoj, a potom u Sloveniji”, i drugo “u kolebljivim republikama (Makedonija i Bosna i Hercegovina) kombinovanim politi~kim merama — demonstracijama i pobunama — treba sru{iti rukovodstva ili ih preokrenuti u drugom pravcu”, pri ~emu je te aktivnosti valjalo “kombinovati i sa nekim vojnim aktivnostima”.189 Sprovo|enjem tog plana rukovodili bi “oni ~lanovi Predsedni{tva SFRJ koji se opredele za ovaj kurs”, a akcija bi se izvela s ~vrstim “osloncem na vojsku” i “na snage koje su za Jugoslaviju”. Sve savezne institucije koje prihvate taj kurs “bi}e uklju~ene u akciju”, a one koje se ne pridruè (SIV na primjer), trebalo je sru{iti s vlasti.190 Tamo gdje bi “bilo nu`no” trebalo je uvesti i vanredno stanje.191 Sprovo|enje Naredbe o razoruànju, gdje je ostao “jo{ nepriveden i neuhap{en [pegelj”, te, s tim u vezi, izrada i realizacija plana vojne akcije, koga je tada iznio Kadijevi}, Jovi} je prokomentarisao: “Moja je procena da smo ve} u zaka{njenju i da trpimo èstoku a opravdanu kritiku javnosti. Vojska stalno najavljuje neku èstoku akciju u raznim varijantama ali nikako ne preduzima ni{ta, niti traì od Predsedni{tva bilo kakvu odluku da bi to u~inili” (Isto, str. 268). 188 Isto, str. 265-281. Krajem februara 1991. general [pegelj je saznao da postoji razra|en plan intervencije u Sloveniji i Hrvatskoj. Taj se plan, po njemu, uklapao u tzv. plan Sutjeska 2, prema kome su sa istoka Jugoslavije odre|eni efektivi kretali u Slavoniju i zapadnu Bosnu, radi zaposjedanja stanovite linije u odbrani od napada NATO-a. Ta je varijanta, po [pegelju, s nekim modifikacijama i promjenama, odgovarala za intervenciju protiv Slovenije i Hrvatske (M. [pegelj, nav. dj., str. 50-51). 189 Isto, str. 276-277. 190 Isto, str. 277. Kadijevi}ev prijedlog o ru{enju saveznih ustanova koje se ne pridruè akciji Jovi} je komentarisao tako {to je naveo da general “ne obja{njava kako to misli da ostvari”. 191 Isto. 295

Vojno rukovodstvo je, za realizaciju navedenih planova, predloìlo preduzimanje dvije grupe mjera i akcija: na civilnom i vojnom sektoru, pri ~emu, pored ostalog, nije objavljen na~in izvo|enja politi~kih i vojnih akcija (posebno politi~kih).192 Poslije akcije u Hrvatskoj planom je bilo predvi|eno da se krene na Sloveniju. U obje te republike (najprije u Hrvatskoj, a kasnije i u Sloveniji), “kao prva varijanta, mogla bi biti vojna uprava, a potom formiranje institucija od nekompromitovanih li~nosti”.193

192 Isto. Na civilnom je sektoru trebalo pripremiti : “1) Papir za 1. mart za sednicu Predsedni{tva na kojoj bi se donela politi~ka odluka o rapletu krize. 2) U Hrvatskoj institucionalno i politi~ki ja~ati Srpsku krajinu i podràti njeno otcepljenje od Hrvatske (ne javno nego fakti~ki). 3) Organizovati masovne mitinge u Hrvatskoj protiv HDZ, Bosnu i Hercegovinu di}i na noge ‘Za Jugoslaviju’, a u Makedoniji i}i na koncept Mitinga za ru{enje probugarskog rukovodstva. I}i na masovne mitinge podr{ke u Srbiji i Crnoj Gori. Zabraniti okupljanje na Kosovu” (Isto). U vojne mjere Kadijevi} je ubrojio sljede}e : “1. Sutra podneti optu`nicu, uklju~uju}i i onu protiv [pegelja, a prekosutra je objaviti. 2. Po{to je verovatno da 1. III 91. Predsedni{tvo ne}e u~initi nikakav napredak u pregovorima o politi~koj budu}nosti zemlje, neposredno iza toga odràti, na zahtev vojnog vrha, sednicu Predsedni{tva SFRJ u funkciji vrhovne komande oruànih snaga na komandnom mestu, pove}ati borbenu gotovost vojske, izvr{iti mobilizaciju i spremiti se za odlu~nu akciju u Hrvatskoj. (Veljko ne govori ni{ta kako misli da isto Predsedni{tvo, koje ne bude u stanju da donese odluku 1. III, moè ili ho}e da donese jo{ è{}u odluku odmah neposredno posle toga). 3. Odmah iza toga podneti zahtev za izru~enje [pegelja i za vra}anje oru`ja, kao i za razoruànje rezervne milicije i dati ultimatum. Tu su mogu}e dve varijante: da se prvo traì [pegelj i oru`je, pa ako se ne uspe da se uzmu silom, ili da se nakon odluke PSFRJ vojska odmah dovede u borbenu gotovost i da odmah uzme silom i [pegelja i oru`je (jer je procena da dobrovoljno ne}e dati)” — Isto, str. 277-278. 193 Isto, str. 278. Programom je bilo predvi|eno i otvaranje informativnog sistema, koji je, tada, po ocjeni, vojnog vrha bio “totalno zatvoren”. Pored toga, “dalji postupak (izbor organa, referendum o ostanku u Jugoslaviji ili o izlasku i dr.) vr{io bi se na osnovu odluke Predsedni{tva SFRJ”. 296

Navedene planove i na~in njihove realizacije Jovi} nije komentarisao. S obzirom na svu sloènost tog problema, on je bio svjestan da je potrebna odluka Predsjedni{tva. Stoga ga “brinulo” “kolebljivo pona{anje Predsjedni{tva — da li }emo mo}i da obezbedimo ve}inu za odluku o mobilizaciji i o podizanju borbene gotovosti, kao i za druge odluke”. Pri tome se bojao SIV-a, jer je vjerovao da }e biti protiv, {to im je moglo omesti akciju.194 Jovi} je 26. februara razgovarao sa Bu}inom i Bogi}evi}em, sa ciljem da ih “psihi~ki” pripremi za stavove i odluke koje su nosiocima Velikosrpskog pokreta bile potrebne. Bu}in je smatrao da je “dosledno ostvarivanje (sprovo|enje) Naredbe o razoruànju” pitanje njihovog opstanka u Predsjedni{tvu, {to je, po Jovi}u, mislio i Bogi}evi}, s tim {to je on bio “protiv upotrebe sile i krvoproli}a”.195 O planu vojske koga mu je Kadijevi} izloìo 25. februara Jovi} je intenzivno razmi{ljao. Brinulo ga uvjerenje da Predsjedni{tvo “ne}e imati ve}inu za odluke koje predlaè vojska”.196 Vojni vrh tada, ipak, nije mogao predvidjeti sve detalje. Me|utim, njihovi su ciljevi bili jasni, “a realizovali bi se prema situaciji”. Kadijevi} je, s tim u vezi, konstatovao: “Kad jednom po~nu vojne akcije, moraju biti brze i energi~ne. Dva puta smo (oko Naredbe) bili prevareni. Tre}i put ne}emo dozvoliti” (Isto). 194 Isto. O tome je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “Nisam ni{ta komentarisao. Slu{ao sam i ostavio da razmislim. Previ{e je sloèno da bi se napre~ac zauzeo stav. Naravno, samo moj stav nije dovoljan, potrebna je odluka Predsedni{tva. Brine me kolebljivo pona{anje Predsedni{tva — da li }emo mo}i da obezbedimo ve}inu za odluku o mobilizaciji i o podizanju borbene gotovosti, kao i za druge odluke. [to se ti~e SIV-a, verujem da }e biti protiv, {to nam moè ometati akciju. Poku{a}u razgovor s nekim ~lanovima Predsedni{tva, sa Slobodanom Milo{evi}em i Momirom Bulatovi}em. Ipak o svemu se mora temeljito razmisliti. Ta~no je da je dosta bilo mu~enja. Preti opasnost da izgubimo ugled u narodu, koji smo s te{kom mukom stekli, mada je jo{ ve}i problem da izgubimo dràvu, a o tome je ovde pre svega re~” (Isto). 195 Isto, str. 278. Takav Bogi}evi}ev stav Jovi} je prokomentarisao na sljede}i na~in: “ûdna me{avina ciljeva i metoda: protiv nas moè i oru`je i sila, a mi sa njima treba da postupamo milostivo”. Jovi} pi{e kako su Bogi}evi}a poku{ali da razuvjere u takav stav. Me|utim, kad je Bogi}evi} bio u pitanju, po Jovi}u, “nikad ni{ta nije sigurno” (Isto). 196 Isto, str. 281. To je, po njemu, “vrlo verovatno” “posle informacije o evoluciji stavova Gligorova i Izetbegovi}a”. Naime, pominju}i Gligorova i Izetbegovi}a, Jovi} 297

Jovi} je 28. februara konsultovao Milo{evi}a o tome. Pro~itao mu je “svoje zabele{ke od re~i do re~i”. Milo{evi} je smatrao “da je to sve dobro, izuzev {to Sloveniju treba ostaviti na miru. Samo Hrvatsku treba tretirati”. Slovenci, po njemu, “nisu kr{ili zakone (vojne) u tolikoj meri i nema formalnih opravdanja, a politi~ki bi se sve svodilo na ru{enje izabranih organa”.197 Milo{evi} je na Jovi}evo pitanje “{ta da radimo ako ne postignemo dovoljnu ve}inu u Predsedni{tvu za odluke koje su potrebne” smatrao da treba odlu~ivati “sa onoliko ~lanova koliko su ‘za’ i da }e vojska ‘poslu{ati’”. Pored toga, on je smatrao kako je logi~no “da ‘uklonimo’ svakoga ko }e se suprostaviti takvoj akciji Predsedni{tva”.198 Vojska je tada bila “na velikim mukama, jer za ono {to bi morala da uradi” nije imala politi~ko “pokri}e”. Ona se pla{ila “akcije bez pokri}a”. Me|utim, odluka Predsjedni{tva SFRJ bez dovoljno glasova nije bila ustavna niti je bila “pokri}e”. Po mi{ljenju Jovi}a bolje je bilo “da se stvori prazan prostor vojsci da sama odlu~uje, nego ‘pola riba — pola devojka’”.199 Po~etkom marta 1991. Milo{evi} je inicirao Pakra~ki incident, kako bi osujetio miting opozicije u Beogradu, najavljen za 9. mart.200 ima u vidu razgovore jugoslovenskih predsjednika u Sarajevu, 22. februara 1991, gdje nije postignut dogovor o konceptu rje{avanja ustavne krize u Jugoslaviji (Isto, str. 275). Dan uo~i tog sastanka u Sarajevu Jovi} i Kadijevi} su razgovarali o situaciji u vezi sa tim razgovorom. Zajedni~ki su ocijenili da u Sarajevu “treba na~initi prelom”. Ukoliko to izostane (“ako do njega ne do|e”) Predsjedni{tvo SFRJ, kao Vrhovna komanda, trebalo je “da povu~e potez koji }e prelom iznuditi”. Stoga su zaklju~ili : “Moramo ih staviti uza zid — ili referendum ili sprovo|enje ustava i zakona — ili sila” (Isto). 197 Isto. 198 Isto. Me|utim, za Jovi}a je bila “Vrlo sumnjiva razlika u kr{enju zakona izme|u Slovenije i Hrvatske i vrlo je sumnjiva ideja da odlu~uje manjina u Predsedni{tvu. To je stanje kada odlu~uje vojska i to se ne moè prikrivati. A niko i ne razmi{lja o tome da je i vojska vi{enacionalna i da samim tim bez odluke politi~kog organa te{ko moè ostati monolitna” (Isto). 199 Isto. 200 M. Vasi} — F. [varm, nav. dj., str. 240. To mu, pi{u M. Vasi} i F. [varm, nije po{lo za rukom, mada je podigao ”me|uetni~ke napetosti u Hrvatskoj i donekle u Srbiji” (Isto). 298

U tom je cilju Jovi}, u svojstvu predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, bez zasjedanja Predsjedni{tva, naredio upotrebu vojske u Hrvatskoj.201 U Pakrac su upu}ene jedinice JNA iz Bjelovara, Virovitice i Zagreba, a Komanda Vara`dinskog (32.) korpusa u gradu je postavila i svoje istureno komandno mjesto.202 Nekoliko dana zatim (9. marta 1991.) u o{trom sukobu izme|u vlasti i opozicije203 Jovi} je, na (telefonske) 201 B. Jovi}, nav. dj., str. 281-282. Tu je naredbu, bez zasjedanja Predsjedni{tva, Jovi} donio, kako pi{e u svojim memoarima, “jer je bila nedelja. ^lanovi Predsedni{tva nisu bili u Beogradu. Malo su gun|ali Janez i Vasil, ali je ipak odluka potvr|ena” (Isto, str. 281-287). Bez odluke Predsjedni{tva SFRJ Jovi} nije smio u Pakrac poslati trupe. To je u~inio na zahtjev vojnog rukovodstva, uz izmi{ljotine admirala Broveta o tome kako je “prijedlog SSNO o angaòvanju JNA u Pakracu polazio od ustavne uloge JNA — onemogu}avanje izbijanja oruànog sukoba, posebno me|unacionalnog” (S. Mesi}, nav. dj., str. 23). Kada je Predsjedni{tvo SFRJ ocjenjivalo stanje u Pakracu, 5. marta 1991, Mesi} je, po{to Jovi} nije htio pozvati predstavnike Republike Hrvatske, napustio sjednicu. Jovi} je traìo da se na Armiju prenesu sva ovla{tenja, na {to je Drnov{ek o{tro reagovao, a Kadijevi} je najavio “kroz par dana” vojnu “procjenu” i prijedlog “mjera” (Isto, str. 23-24). General Kadijevi} je 6. marta 1991. Jovi}u najavio “neku novu taktiku ili akciju. Ima nameru da uhapsi dvadesetak hadezeovaca kojima je dodeljeno oru`je, ovih dana”. S tim u vezi Jovi} pi{e: “Da vidimo i to. Za to im nije potrebna odluka Predsedni{tva. Sve {to su do sada obe}ali nisu uradili. Narod je po~eo da gubi poverenje u Armiju i u nas. Krajnje je vreme da se ne{to prakti~no u~ini” (B. Jovi}, nav. dj., str. 282). 202 D. Marijan, nav. dj., str. 297; Isti, ORU@ANE SNAGE..., str. 371-372. Prvog marta 1991. je, napadom pobunjenih Srba na Policijsku stanicu u Pakracu i razoruàvanjem policije hrvatske nacionalnosti, po D. Marijanu, u~injen novi poku{aj destabilizacije Hrvatske. Intervencijom specijalne jedinice Ministarstva unutra{njih poslova Republike Hrvatske pobuna je dan kasnije (2. marta) slomljena (Isto). General-potpukovnik Dobrašin Praš~evi}, na~elnik Štaba 5. vojne oblasti, u Pakracu je izjavio da su došli sprije~iti “me|unacionalni obra~un, deluju}i preventivno: narodu da pokaèmo i uverimo ga kako ne}e biti prepušten na milost i nemilost specijalcima, a njima da ‘na licu mesta’ sagledaju našu rešenost da ne dozvolimo divljanje i krvoproli}e” (D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 297-298). 203 B. Mamula, nav. dj., str. 219. Tada su, po B. Mamuli, i vlast i opozicija u Beogradu bili na pozicijama Velike Srbije. S tim u vezi, on pi{e: “Svako na svoj na~in i svojim snagama i sredstvima ili zajedno, branili bi ideju ‘velike Srbije’, kada bi 299

zahtjeve Slobodana Milo{evi}a, generalu Kadijevi}u dao nalog da izvede vojsku na ulice (u Beogradu) i “zaposedne prostor ispred ugroènih dràvnih institucija”.204

ocijenili da je Armija krenula svojim vlastitim putem u odbranu Jugoslavije i socijalizma. Nije se smio ni za momenat zanemariti utjecaj i povezanost Beograda sa Srbima u Bosni i Hrvatskoj. S druge strane, vojska u Srbiji je tradicionalno po{tovana, uvaàvala se njezina poruka i postupak. U JNA ve}ina kadrova bili su Srbi, ponièni poslije brojnih napada na Armiju, a da ni jedanput nije sna`no uzvra}eno, Slovenija je prevr{ila mjeru i nacionalisti su ih tih dana javno prozivali, sramotili i pljuvali po Beogradu i Srbiji. Nepotrebno je govoriti da su me|u prvima èljeli oprati obraz i podignuti glavu. Kona~no, jedino odbranom Jugoslavije rje{avao se stari aksiom Srbije, da svi Srbi treba da ìve u istoj dràvi, pa je logi~an zaklju~ak morao biti, da }e odbrana Jugoslavije imati podr{ku ve}ine Srba” (Isto). 204 B. Jovi}, nav. dj., str. 283. Jovi} u svojim memoarima pi{e : ”..... Slobodan }e poslati zvani~ni pismeni zahtev koji }emo sutra na sednici Predsedni{tva odobriti” (Isto). O toj odluci o upotrebi JNA u suzbijanju pobune u Srbiji, radi za{tite vlasti, Jovi} je {ire govorio u svojoj knjizi pod naslovom: KNJIGA O MILO[EVI]U (Beograd 2001.) : “... Nalazio sam se na vikendu u svojoj ku}i za odmor u Nik{i}u blizu Kragujevca. Kao predsednik Predsedni{tva SFRJ stalno sam obave{tavan o toku doga|aja. Vi{e puta su mi se javljali telefonom Slobodan Milo{evi}, predsednik Republike Srbije, i Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnu odbranu. Milo{evi} je, o~igledno, bio mnogo vi{e u toku. Verovatno je izbliza pratio sve {to se doga|a, mogu}e da je i neposredno bio konsultovan {ta da se preduzima. To se moglo zaklju~iti po tome {to mi je, kad god me je nazvao, govorio o novim momentima, koji se aktuelno de{avaju na terenu, a svaki put je situaciju opisivao dramati~nom, i to uvek sve vi{e i vi{e. Ve} sa prvim javljanjem nagoveštavao je da }e verovatno biti potrebna pomo} vojske. O~igledno je bio svestan da su raspoloìve policijske snage nedovoljne. Ja sam to nagoveštavao Kadijevi}u, kako bi vojska bila spremna, ako bude neophodno. Kadijevi} je delovao dosta rezervisano, naglašavaju}i da je to posao policije i da u slu~aju da se tako nešto od njega zahteva, treba da se pribavi odluka Predsedništva SFRJ. Stanje i odnosi u Predsedništvu SFRJ nisu davali neke sigurne izglede da bi takva odluka mogla biti doneta. ^lanovi Predsedništva iz drugih republika, izuzev iz Srbije i Crne Gore, nisu bili naklonjeni da za{ti}uju vlast u Srbiji. Radije bi je rušili, ako ikako mogu. Ipak, po~eo sam prvi krug konsultacija sa ~lanovima Predsedništva SFRJ. Zvao sam jednog po jednog telefonom da ih izvestim o situaciji i da nagovestim da }emo, mo`da morati da se izjašnjavamo o upotrebi JNA da bi se suzbila pobuna u Srbiji. Radi se o zaštiti legalno izabrane vlasti, što po Ustavu SFRJ spada u nadle`nost JNA, ali je za to potrebna procena i odluka Predsedništva SFRJ. 300

Procjenjuju}i “ukupno stanje u zemlji” po~etkom marta 1991. “kao po~etak gra|anskog rata”, vojno rukovodstvo ([tab Vrhovne komande) Takva mogu}nost delovala je na ~lanove Predsedništva kao šok. Manje-više svi su izraàvali èlju da se to izbegne, ako je ikako mogu}e. âk i ~lanovi Predsedništva koji bi na svaki na~in da zaštite vlast u Srbiji, bili su zbunjeni pred ~injenicom da moramo da upotrebljavamo vojsku protiv pobune u Srbiji, sada kada nam je ona potrebna da se suzbije separatizam i nasilno otcepljenje zapadnih republika. Izbegavao sam da kontaktiram Drnovšeka i Mesi}a sve do kona~ne odluke, da ne bi uticali na Bogi}evi}a, Tupurkovskog i Sapundì-u, koji su kolebljivi i koji bi mogli lako da odbiju upotrebu vojske, samim tim što su sva trojica izraàvali veliku rezervu za eventualni takav potez Predsedništva. Smatrali su da to ne bi bilo dobro. Miloševi} se javio po ko zna koji put i direktno me pitao da li ho}u ili ne}u da pomognem, jer je situacija van kontrole. Rekao sam mu da sam Kadijevi}u i ~lanovima Predsedni{tva ve} najavio mogu}nost upotrebe vojske i da }u, bez obzira na negodovanje, zatraìti da se donese odluka o upotrebi vojske u cilju suzbijanja pobune i vandalizma koji je uzeo zaista velike razmere. Demonstranti su provalili u Skupštinu i Vladu Srbije, a preti opasnost zauzimanja i Televizije. Obe}ao sam mu da }u odmah ponoviti krug konsultacija u cilju da se donese odluka. Prvo sam pozvao Kadijevi}a i rekao mu da }u zatraìti telefonsku saglasnost ~lanova Predsedništva da se donese odluka o intervenciji JNA u Beogradu, da se suzbije nasilje i pomogne zavo|enju reda. Vojska treba da spre~i zauzimanje dràvnih institucija od strane demonstranata, postavljaju}i svoje snage ispred tih objekata, a demonstracijom vojne mo}i treba da upozori demonstrante da se ne igraju sa dràvom. Nismo govorili o primeni sile niti o upotrebi oru`ja, odnosno vatre, u suzbijanju pobune. Me|utim, vojsci to nije bilo izri~ito zabranjeno. Sve je zavisilo od toka doga|aja i od situacije na terenu. Kadijevi} mi je rekao da mu je u tom slu~aju potrebna ne samo odluka Predsedništva, nego i pismeni zahtev Republike Srbije. Nisam se sporio s njim. Pismeni zahtev moè traìti Predsedništvo, ako smatra da je to neophodno, a vojska mora da postupi po odluci Predsedni{tva. Pitao sam Miloševi}a da li je saglasan da pošalje pismeni zahtev Predsedništvu za upotrebu vojske, da bih mogao s tim da operišem u razgovorima s ~lanovima Predsedništva. Miloševi} je pristao. Tek što sam završio razgovor sa Miloševi}em, javio mi se nanovo Kadijevi}. Sada on smatra da je neophodno nešto hitno preduzeti, jer demonstranti prete da provale u Generalštab JNA, koji se nalazi upravo preko puta Vlade Srbije, u koju su ve} u{li. Razgovor sa ~lanovima Predsedništva bio je lakši nego što je izgledalo na osnovu prvih kontakata. Tome je mnogo doprinela i ~injenica da je i vojska ugroèna, odnosno da je i Generalštab bio na udaru demonstranata, ali i informacija da Srbija zvani~no i pismeno traì zaštitu njenih dràvnih institucija i legalno izabrane vlasti. Tupurkovski, Bogi}evi} i Sapundìju su izrazili izvestan otpor, svaki na svoj na~in, ali su pristali na moje upozorenje da Predsedništvo ne moè da beì od svoje ustavne odgovornosti da 301

je, prividno u funkciji Ustava SFRJ iz 1974, a “zapravo upregnuto u uzde Velike Srbije”, zahtijevalo odràvanje sjednice Vrhovne komande (Predsjedni{tva SFRJ i [taba Vrhovne komande). Ustvari, inicirana pobuna Srba u Pakracu je bila povod da rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, na ~elu sa Milo{evi}em, poku{a primorati Predsjedni{tvo SFRJ da uvede vanredno stanje u zemlji, omogu}i JNA “legalno” preuzimanje vlasti u svim republikama, odnosno legalno uspostavljanje vojno-srpske diktature, i ratna ovla{tenja za predsjednika Jovi}a, koji bi na taj na~in produìo predsjedni~ki mandat na neograni~eno.205 Sjednica Predsjedni{tva SFRJ, kona~no je, na zahtjev [taba Vrhovne komande, a fakti~ki po Milo{evi}evom nalogu, odràna 12. marta 1991. u funkciji Vrhovne komande oruànih snaga SFRJ i na štiti ustavni poredak, ako je to neophodno, i upotrebom JNA. Nije im se dopadalo što vojskom branimo srpsko rukovodstvo, a još manje pomisao da bismo na sli~an na~in mogli da je upotrebimo za rušenje onih koji nam nisu po volji, separatisti~kih rukovodstava. Uveravao sam ih da je za nas svaka legalno izabrana vlast ista i da vojska ne}e jedne braniti, a druge rušiti. Teško je znati ko je kome šta u tom momentu verovao, ali pristali su. Glasovi Nenada Bu}ina i Jugoslava Kosti}a nisu bili sporni od samog po~etka. Nije uspeo pokušaj da dobijem vezu sa Drnovšekom i Mesi}em, ali to nije ni bilo neophodno, jer je šest glasova bilo dovo1jno za odluku, koju sam odmah saop{tio Kadijevi}u i Miloševi}u. Tenkovske i motorizovane jedinice JNA pojavile su se na ulicama Beograda i zaposele poloàje ispred svih va`nijih dràvnih institucija. Njihova pojava delovala je kako se i o~ekivalo. Bez upotrebe sile demonstracije su ubrzo prestale, narod se razbeào. Na ulicama je ostao haos od neverovatnog vandalizma koji se ne pamti u Beogradu. Propale su demonstracije koje su bile uperene na osvajanje televizijske stanice, a preko nje i vlasti, ali je ostala pouka za svakoga ko je u stanju da iz ovog doga|aja izvu~e zaklju~ke za budu}a pona{anja. Sutradan, desetog marta 1991. odràli smo sednicu Predsedni{tva SFRJ, na kojoj smo potvrdili odluku usvojenu u telefonskoj komunikaciji. Bio je prisutan i Slobodan Milo{evi}, koji je doneo pismeni zahtev Republike Srbije za vojnom intervencijom u Beogradu. Pošto je bura bila prošla i sve se dobro završilo bez upotrebe vatre od strane JNA, nije ni bilo rasprave. Jednostavno je potvr|ena odluka zapisni~ki, uz malo gun|anje Mesi}a i Drnovšeka van sednice da vojska ne treba da nam sluì da bismo spa{avali Milo{evi}evu vlast” (B. Jovi}, nav. dj., str. 65-69). 205 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 111-112; B. Jovi}, nav. dj., str. 286-295; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 298; S. Mesi}, nav. dj., str. XI i 23; S. Biserko, nav. dj., str. 222. Primjenom vanrednih mjera trebalo je, po Mesi}u, omogu}iti JNA “legalnu” agresiju na Republiku Hrvatsku (Isto). 302

njenom komandnom mjestu,206 a ne u Palati Federacije, dakle u zatvorenom objektu Vrhovne komande, duboko ispod zemlje.207 Dnevni red je bio “Stanje u zemlji i zadaci Vrhovne komande oruànih snaga”. U ime neustavnog [taba vrhovne komande uvodno izlaganje je podnio general-pukovnik Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnu odbranu, koji je vodio glavnu rije~, kao da je on predsjedavao.208 Kadijevi} je, “na osnovu kratko izloène procjene situacije”, iznio vi{e zahtjeva, iza kojih su se krili prijedlozi rukovodstva Srbije, uglavnom Milo{evi}a i Jovi}a, a ~iji je cilj bio da vojsku u~ine politi~kim faktorom, ~ak i arbitrom u jugoslovenskoj krizi u koju su oni uvukli i doveli Jugoslaviju, odnosno da JNA nametne vojnu vlast u Jugoslaviji i diktira politi~ko rje{enje vo|e Velikosrpskog pokreta. Ti su se zahtjevi, uglavnom svodili na: uvo|enje vanrednog stanja na cijeloj teritoriji SFRJ, podizanje borbene gotovosti oruànih snaga (pripravnost vojske), uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica, i razoruànje i rasformiranje ilegalnih oruànih sastava.209 Glasovima 206 B. Jovi}, nav. dj., str. 286-295; S. Mesi}, nav. dj., str. 23; AIIZ, inv. br. 22442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. Sjednici su prisustvovali svi ~lanovi Predsjedni{tva, izuzev Drnov{eka, a od generala, pored Kadijevi}a, Brovet, Adì}, ]u{i}, ûbra i Vuk Obradovi} (B. Jovi} nav. dj., str. 286). 207 Isto. Insistiraju}i da se sjednica odrì u prostorijama [taba Vrhovne komande, vojni vrh, na ~elu sa generalom Kadijevi}em, je, po ocjeni generala [pegelja, ra~unao “da }e u tim tajanstvenim podzemnim prostorijama, ispunjenima velikim kartama, crteìma, pregledima i tablicama, impresionirati ~lanove Predsjedni{tva SFRJ, da }e ih taj ugo|aj i energi~an istup Kadijevi}a, Adì}a i Broveta sa zahtjevom za radikalne mjere upla{iti, pa }e prihvatiti odluku o progla{enju izvanrednog stanja kako bi oruàne snage preuzele vlast i ‘sa~uvale Jugoslaviju’” (M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, Zagreb 2001, str. 187-188). 208 Isto, str. 286-295. 209 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 113; S. Mesi}, nav. dj., str. 24; M. Davor, nav. dj., str. 298; S. Biserko, nav. dj., str. 222. General Kadijevi} je “uzdrhtalih ruku” obja{njavao : “U Jugoslaviji su na sceni svi mogu}i neprijatelji socijalizma i jedinstvene Jugoslavije. Aktivniji su i diù glavu usta{ki, ~etni~ki, balisti~ki, belogardijski i svi ostali elementi. Mi smo u situaciji da se borimo protiv istog neprijatelja protiv kojeg smo se borili i 1941. godine’” (S. Mesi}, nav. dj., str. 24). 303

Tupurkovskog, Bogi}evi}a, Mesi}a i Rize Sapundìju-a prijedlog je odbijen. U pauzi je dogovoreno da Vojska preformuli{e prijedloge i da ih svede na preduzimanje mjera pripravnosti u oruànim snagama, uklju~uju}i i mobilizaciju dijela jedinica, ali je i to (kasnije) odbijeno.210 210 Isto; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 113; S. Biserko, nav. dj., str. 222; B. Bogi}evi}, RAT JE PLANIRAN, u : F. Ademovi}, JNA BEZNA\E ZLA, Sarajevo 1997, str. 2930. Za prijedlog redigovanog teksta odluke — bez uvo|enja vanrednog stanja, sa pove}anjem borbene gotovosti vojske i dodatnom mobilizacijom glasali su: Borisav Jovi}, Nenad Bu}in, Jugoslav Kosti} i Riza Sapundì-u. Protiv su bili: Bogi} Bogi}evi}, Stjepan Mesi} i Vasil Tupurkovski. Janez Drnov{ek nije bio na sjednici. Odluka nije donesena, jer je za to bilo potrebno najmanje pet glasova (B. Jovi}, nav. dj., str. 295; B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 29-30). Tok “dramati~ne sjednice” Predsjedni{tva SFRJ, od 12. marta 1991, je rekonstruisan na osnovu Jovi}evih i Mesi}evih memoara (B. Jovi}, nav. dj., str. 286295 i S. Mesi}, nav. dj., str. 24-27), kazivanja Bogi}a Bogi}evi}a (B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 29-35) i Kadijevi}evih “vi|enja” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 112-113). Vojno rukovodstvo je u{lo u nastavak sjednice s odlu~nim stavom da igru odigra do kraja. Me|utim, ni na ponovljenom glasanju nisu dobili peti glas, koji su o~ekivali od predstavnika Bosne i Hercegovine, Bogi}a Bogi}evi}a, kao Srbina. On je “ostao legalist i demokrat, lojalan svojoj republici i svim njenim gra|anima, te kao ni na nekim ranijim i kasnijim sjednicama Predsjedni{tva nije prihva}ao prijedloge koji su, nekad prikrivenije, nekad otvorenije, smjerali upotrebu JNA” (M. [pegelj, nav. dj., str. 188). Na taj je na~in, Bogi}evi} onemogu}io vojni vrh i Milo{evi}ev dio Predsjedni{tva da dobiju legalnu osnovu za dràvni udar (B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 30-35). Dono{enjem odluke o uvo|enju vanrednog stanja na cijeloj teritoriji Jugoslavije trebalo je, po Bogi}evi}u, donijeti odluku o otpo~injanju rata na svim prostorima Jugoslavije, a ne o mirnom rje{enju jugoslovenske krize. S tim u vezi, on tvrdi da je, i pored Programa ekonomskih reformi koji se uspje{no ostvarivao i imao podr{ku gotovo ~itavog svijeta, vojni udar, koji je dogovoren na relaciji: Jovi} — Kadijevi} — Milo{evi}, bio planiran i trebalo je da se izvr{i 12. marta 1991, neposredno nakon {to bi Predsjedni{tvo SFRJ prihvatilo zahtjev vojnog vrha. Istoga bi momenta bila uvedena vojna uprava: vojnim mjerama bi bila sru{ena rukovodstva u Hrvatskoj i Sloveniji, a vojno-politi~kim rukovodstvo u Bosni i Hercegovini izabrano na vi{estrana~kim izborima, kao i “probugarsko” rukovodstvo u Makedoniji. Pri tome bi istovremeno bili uhap{eni predsjednici Tu|man i Ku~an. Ukoliko se to ne bi dogodilo postojao je, po Bogi}evi}u, i “drugi dio scenarija — da se blokira rad saveznih institucija tako {to }e se Predsedni{tvo blokirati ostavkama predsjednika Jovi}a, Nenada Bu}ina (Crna Gora) i Jugoslava Kosti}a (Vojvodina), a smijeniti predstavnika Kosova Rizu Sapundìju. Savezni parlament trebalo je blokirati tako {to vojska ne}e dozvoliti dolazak delegata iz republika i pokrajina u Beograd” (B. Bogi}evi}, nav. dj., str. 29-34). 304

^lanovi Predsjedni{tva nisu znali da Sjednica ne}e sutradan biti nastavljena ni za{to. Milo{evi}, Jovi} i Kadijevi} su bili svjesni da vojni udar ne mogu izvesti bez neke velike podr{ke iz vana. Stoga je Kadijevi}, po dogovoru sa Jovi}em i Milo{evi}em, ujutro 13. marta 1991. tajno odletio u Moskvu, na konsultacije sa mar{alom Dimitrijem Jazovom, ministrom odbrane Sovjetskog Saveza, oko sinhronizacije planova pu~isti~kih akcija u Moskvi i Beogradu.211

Uvo|enjem vanrednog stanja trebalo je, po Bogi}evi}u, “definitivno proizvesti sukobe i rasulo u zemlji, slijede}i zahtjeve i parole kao {to su : ‘Dolje Ustav!’, ‘Vlast Armiji!’, ‘Ho}emo oru`je!’. ? Tako su se nastojali stvoriti uslovi da ‘op{tenarodni odbrambeni rat’ po~ne u martu 1991. godine. U tim uslovima bi Jovi}u, po Ustavu, bio produèn mandat predsjednika Predsjedni{tva SFRJ koji u ime Predsjedni{tva SFRJ ostvaruje komandovanje oruànim snagama. A po{to Skup{tina ‘ne bi bila u mogu}nosti da se sastane’, Predsjedni{tvo bi donosilo uredbe sa zakonskom snagom iz nadle`nosti Skup{tine. Odre|ene poslove rukovo|enja i komandovanja oruànim snagama moglo bi prenijeti na saveznog sekretara za narodnu odbranu” (Isto, str. 34-35). 211 Vreme (Beograd), 23. septembar 1991, str. 7 i 9; S. Mesi}, nav. dj., str. 24-25; B. Jovi}, nav. dj., str. 295; M. [pegelj, PRVA FAZA RATA..., str. 51; B. Mamula, nav. dj., str. 33; S. Biserko, nav. dj., str. 222. O tome je Jovi} u svojim memoarima za 13. mart 1991. zapisao sljede}e : “Veljko mi je sino}, posle sednice Predsedni{tva, zatraìo saglasnost da preko no}i ide u Moskvu na konsultacije s Jazovom. @eli da pita da li }e nas SSSR za{tititi od eventualne intervencije Zapada, ako idemo na upotrebu vojske za sprovo|enje naredbi Predsedni{tva. Sloìo sam se. I{ao je i vratio se iste no}i. Rusi su rekli da nema varijante u kojoj Zapad ra~una s njihovom vojnom intervencijom. O sovjetskoj pomo}i su izbeglii da govore” (B. Jovi}, nav. dj., str. 295). S obzirom na to da o tom razgovoru nije ura|ena nikakva slu`bena zbilje{ka, general Vuk Obradovi}, koji je sa generalom Kadijevi}em prisustvovao tom sastanku u Moskvi 13. marta 1991, je “svoje bele{ke” (za vrijeme razgovora biljeìo je osnovne teze iz izlaganja Kadijevi}a i Jazova) stavio na uvid javnosti. One su objavljene 1998. u beogradskom magazinu Profil, br. 16, str. 105-114, pod naslovom “RAT I MIR GENERALA VUKA OBRADOVI]A”. Pri tome je objavljena i fotografija o susretu Kadijevi} — Jazov. O pripremama za taj put, broju ~lanova te “delegacije”, vremenu vo|enja razgovora i broju prisutnih lica general Obradovi} je zapisao : “Nakon zavr{etka prvog dana rada Predsedni{tva, 12. marta 1991. godine uve~e, u predvorju prohladne sale komandnog mesta Vrhovne komande, u kojoj je odràvana sednica, pozvao me je Kadijevi} i u prisustvu Borisava Jovi}a naredio da obavim 305

Ve}ina, tako|e, nije znala ni da je najkasnije posljednjeg dana februara 1991. sa Milo{evi}em dogovoreno kako “da se stvori prazan prostor vojsci da sama odlu~uje”212 i tako ispune

sve tehni~ke pripreme za odlazak u Moskvu, ali tako da onda{nji komandant RV i PVO general-pukovnik Anton Tus ne zna za taj let. Ve}ina u vojnom rukovodstvu bila je uverena da je Tus ve} bio u direktnoj vezi sa Tu|manom, ali je Tus ve{to skrivao sve tragove koji bi ga mogli izloìti iole ozbiljnijem riziku. Na to sam, docnije, dogovaraju}i detalje oko leta, skrenuo pa`nju generalu Mir~eti}u, tada{njem na~elniku {taba komande RV i PVO, ali sam ujutro, po dolasku na batajni~ki aerodrom, ustanovio da je Tus pre nas bio tu i lako saznao ko i gde putuje ! Pored Kadijevi}a i mene, na put je krenulo i nekoliko ljudi iz njegovog neposrednog obezbe|enja. Razgovor Kadijevi}a i Jazova vo|en je 13. marta 1991. godine od 14 do 16 ~asova. Osim mene, nadam se da se dobro se}am, prisustvovao je samo jedan od saradnika Jazova i njihov prevodilac” (Profil, br. 16, str. 106). Cilj Kadijevi}evog odlaska u Moskvu je bio da dobije odgovor na pitanje kakav je stav SSSR-a “povodom mogu}e vojne intervencije Zapada na Jugoslaviju?”. Ministar Jazov, s kojim je Kadijevi} jo{ od ranije bio u stalnom kontaktu, mu je u duèm razgovoru odgovorio da “nikakva vojna intervencija sa Zapada” tada “nije realna” (“Zapad za sada nema snage za brze intervencije...... Jugoslovenskoj narodnoj armiji i Jugoslaviji nikakve zapadne snage ne prete...” — B. Jovi}, nav. dj., str. 49 i 276; Profil, br. 16, str. 107). Nakon povratka u Jugoslaviju Kadijevi} je u vi{e navrata “ponovio da su Rusi u blatu do kolena i da nisu u stanju da pomognu ni sebi, a kamoli nama” (Isto). Mihail Gorba~ov je znao za susret Kadijevi}a i Jazova, ali o ~emu su razgovarali nisu mu referisali. S tim u vezi, on je u intervju-u za prvi broj lista magazina Profil, krajem 1995. izjavio: “Da sam znao {ta petljaju, obojicu bih smesta uhapsio” (Profil, br. 16, str. 106 i 108). 212 B. Jovi}, nav. dj., str. 281. Izme|u ostaloga, u svojim memoarima pi{e : “.... Konsultujem Slobodana Milo{evi}a o planu vojske. Pro~itao sam mu svoje zabele{ke od re~i do re~i. On smatra da je to sve dobro izuzev {to Sloveniju treba ostaviti na miru. Samo Hrvatsku treba tretirati. Slovenci nisu kr{ili zakone (vojne) u tolikoj meri i nema formalnih opravdanja, a politi~ki bi se sve svodilo na ru{enje izabranih organa. Na pitanje {ta da radimo ako ne postignemo dovoljnu ve}inu u Predsedni{tvu za odluke koje su potrebne, on misli da odlu~ujemo sa onoliko ~lanova koliko su ‘za’ i da }e vojska ‘poslu{ati’. Smatra da je lo~igno da ‘uklonimo’ svakoga ko }e se suprotstaviti takvoj akciji Predsedni{tva. Vrlo je sumnjiva razlika u kr{enju zakona izme|u Slovenije i Hrvatske i vrlo je sumnjiva ideja da odlu~uje manjina u Predsedni{tvu. To je stanje kada 306

Kadijevi}eve prijetnje izre~ene u zaklju~ku Sjednice 12. marta 1991.213 Nakon povratka iz Moskve, 13. marta 1991, gdje nije dobio podr{ku za vojni udar i gdje su mu “Rusi rekli da nema varijante u kojoj Zapad ra~una s njihovom vojnom intervencijom” i kada se uvjerio “da su Rusi u blatu do kolena....”,214 general Kadijevi} je istoga dana pozvao Borisava Jovi}a zajedno sa Slobodanom Milo{evi}em “na konsultacije, {ta da se radi ako Vrhovna komanda opet na sutra{njoj sednici odbije predlog odluke”. Naime, on je tada, bez ikakvih konsultacija, pozvanima u prisustvu generala Adì}a doslovno rekao: “Idemo na vojni udar”. Kadijevi} je to rekao nezavisno od toga da li }e Predsjedni{tvo ili ne usvojiti predloènu odluku. Ukoliko je usvoje, ta odluka }e, po njemu, “samo u prvih 48 ~asova biti pokri}e za mobilizaciju”, a ukoliko bude odbijena, mobilizaciju }e izvr{iti sami. Me|utim, u tom je slu~aju, po njemu, postojala “opasnost da se Predsedni{tvo sastane i smeni vojni vrh”. Zbog toga je insistirao na potrebi usvajanja odluke.215 odlu~uje vojska i to se ne moè prikrivati. A niko i ne razmi{lja o tome da je i vojska vi{enacionalna i da samim tim bez odluke politi~kog organa te{ko moè ostati monolitna...” (Isto, sr. 281). 213 S. Mesi}, na. dj., str. 26. 214 B. Jovi}, nav. dj., str. 295; Profil, br. 16, str. 107; M. [pegelj, nav. dj., str. 51; B. Mamula, nav. dj., str. 24 i 33. To se, po Mamuli, koji je o odlasku generala Kadijevi}a u Moskvu saznao u ljeto 1991, od dopisnika BBC-a za Balkan Mi{e Glenia, {to mu je bilo neugodno da ga strani novinar upoznaje “o putu jugoslovenskog ministra odbrane” s kojim je bio neposredno vezan, “unaprijed znalo i trebalo je to i o~ekivati. Kod Jazova, ~ovjeka koji nije znao i smogao snage da zaustavi raspad svoje vlastite zemlje, traìlo se pokri}e za vlastitu neodlu~nost” (B. Mamula, nav. dj., str. 33). Odlazak Kadijevi}a u Moskvu 13. marta 1991. obavljen je bez znanja predsjednika vlade, Ante Markovi}a, {to su mnogi tuma~ili kao definitivno okretanje SSNO protiv SIV-a. Tajni odlasci vojnog vrha u Moskvu u to vrijeme bili su ~esti (Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9; S. Biserko, nav. dj., 221). Admiral Branko Mamula je avgusta 1987. (na poziv generala armije Jazova) i februara 1988. (proslava 70-te godi{njice formiranja Crvene armije) posjetio SSSR, odakle je donosio “va`na saznanja”. Interesovalo ga pitanje pona{anja sovjetskog vojnog rukovodstva prema perestrojci — novom kursu unutra{nje i vanjske politike Gorba~ova (B. Mamula, nav. dj., str. 128-129 i 135). 215 B. Jovi}, nav. dj., str. 296. 307

Jovi} je, za razliku od Milo{evi}a, koji “ni{ta nije ni pitao ni komentirisao”, generala Kadijevi}a pitao “{ta se podrazumeva pod vojnim udarom”. S tim u vezi, dobio je sljede}i odgovor: “smenjivanje Vlade i Predsedni{tva. Skup{tinu ne}e dirati, ali ne}e ni dozvoliti sazivanje. Republi~ke vlasti i sve ostalo ne}e dirati ukoliko podràvaju udar. U protivnom skida}e i njih. Cilj je: odrediti rok od 6 meseci (ili kra}e) za sporazum o budu}nosti zemlje, a dotle prekinuti haoti~ni raspad dràve”.216 Tok prvog dana rada sjednice Predsjedni{tva SFRJ, odnosno Vrhovne komande oruànih snaga, “a naro~ito njen ishod” (nije prihva}en srbijansko-crnogorski zahtjev za uvo|enje vanrednog stanja i prepu{tanje vlasti JNA), toboè su razvili u Jovi}u ideju da podnese ostavku. Navodno nije mogao sebi dozvoliti da kao predsjednik Predsjedni{tva SFRJ sprovodi odluke ve}ine sa kojima se nije slagao, a koje, po njemu, “idu na razbijanje zemlje i gra|anski rat”. Nakon {to je saslu{ao generala Kadijevi}a i njegov prijedlog o izvo|enju vojnog udara, Jovi} je rekao da }e sutra, “posle sednice podneti ostavku”, jer “sednica najverovatnije ne}e odobriti zahtevane mere”. To mu je bio “jak razlog”.217 Takav Jovi}ev potez je imao za cilj da vojsci ostavi dogovoreni “prostor za delovanje”. S tim u vezi, on je, tako|e, rekao kako }e razgovarati sa Nenadom Bu}inom i Jugoslavom Kosti}em “da postupe isto”.218 Nastavak sjednice Predsjedni{tva SFRJ, u kompletnom sastavu, odràn je 14. marta bez ikakvih “opipljivijih” rezultata. Kadijevi} je ponovo nastojao da Predsjedni{tvo SFRJ proglasi vanredno stanje i JNA dâ ratna prava u mirnodopskim uslovima. Tome se Drnov{ek o{tro suprostavio (“mir je i Armiji je mjesto u kasarnama, ne moè

216 Isto. 217 Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. X. 218 B. Jovi}, str. 296. U vezi sa tim, Jovi} u svojim memoarima pi{e : “Niko ni{ta nije komentarisao. Razi{li smo se nemo. Usput mi Sloba kaè da on ne}e i}i u Predsedni{tvo da me zamenjuje” (Isto). 308

Armija voditi politiku i silom rje{avati probleme”).219 Vojska je pristala i da se u odluci “ne pominje mobilizacija, nego samo pove}anje borbene gotovosti”, “{to oponente odluke nije zadovoljilo”. Za odluku su bila samo tri glasa, a pet protiv.220 Zahtjev za uvo|enjem vanrednog stanja je ponovo, u mu~noj atmosferi, odbijen, iako su generali prijetili da od prihvatanja njihovog zahtjeva zavisi “ho}e li Predsjedni{tvo SFRJ kao kolektivni {ef dràve i vrhovni komandant uop{te mo}i da funkcioni{e”. Tim prije, jer je JNA, prema generalu Adì}u, bila “jo{ jedina institucija u ovoj zemlji” koja je slu{ala nare|enja Predsjedni{tva. Navode}i kako Predsjedni{tvo “u ovoj zemlji vi{e niko ne slu{a”, on je traìo njihovu podr{ku, jer }e se u protivnom (“... ako nas ne podrìte”) na}i u “situaciji u kojoj ne}e biti izlaza...”.221 Kadijevi} je na odbijanje njegovog zahtjeva reagovao prijete}om najavom da }e “[tab vrhovne komande zasebno zasjedati” i sve rije{iti po svome ili — “dajte da jo{ jednom problem raspravimo, a mi }emo vas tom prilikom upoznati s odlukama [taba vrhovne komande”.222 Kada je na toj sjednici zavr{eno izja{njavanje i konstatovano da odluka nije donesena, Jovi} je rekao da }e, radi otvaranja prostora Vojsci “za delovanje”, “podneti ostavku i upozorio na to da su isto najavili Nenad Bu}in i Jugoslav Kosti}”. Konstatuju}i da se neke

219 Isto; S. Mesi}, nav. dj., str. 25. 220 B. Jovi}, nav. dj., str. 296. O tome je Jovi} u svojim memoarima zapisao : “U ovom delu rada Predsedni{tvo je bilo kompletno. Janez Drnov{ek je rekao da odluke koje su ve} donete u Skup{tini Slovenije, i naro~ito one koje se odnose na vojsku “fakti~ki de jure, ve} zna~e izlazak Slovenije iz federalnog sistema’. Rekao je da bi usvajanje i sprovo|enje predloène odluke u Sloveniji izazvalo konflikt i ubrzani izlazak Slovenije iz Jugoslavije. Sugerisao je uvaàvanje realnosti i politi~ke pregovore i odbio dono{enje odluke. Novina u odnosu na 12. III o.g. je i to {to se Riza Sapundìju predomislio i povukao svoju saglasnost na odluke. Dakle, umesto 4 za sada imamo 3 za i 5 protiv odluke. Stanje se samo pogor{alo” (Isto). 221 S. Mesi}, nav. dj., str. 25. 222 Isto. 309

klju~ne odluke Predsjedni{tva nisu mogle “doneti bez ‘kvalifikovane’ ve}ine od 6 ~lanova”, Predsjedni{tvo, po Jovi}u, “fakti~ki prestaje da postoji za odlu~ivanje o tim pitanjima”. To je, po njemu, stvaralo “prostor [tabu vrhovne komande da sam odlu~uje”.223 To je, pi{e Jovi}, “do~ekano na no`”: ‘Kako ja mogu da raspu{tam Predsedni{tvo’, itd.”, {to je izazvalo “ponovnu diskusiju o svemu, ~itavu buru polemike od nekoliko sati uz poku{aje da se ipak na|e neko re{enje, ali bezuspe{no”. Jedino o ~emu su mogli da se dogovore jeste da nastave “sednicu jo{ sutra. Da opet poku{amo”.224 Na po~etku drugog nastavka Sjednice 15. marta Brovet je kratko obavijestio da “[tab vrhovne komande nema nove predloge i da se stanje u zemlji pogor{ava”, a Jovi} zaprijetio da bi, “ukoliko se Armiji veù ruke”, “moglo do}i do masovnih zahteva za naoruànje srpskog naroda i do stvaranja srpske vojske radi samoodbrane...”.225

223 Isto, str. 296-297. Bila je to jo{ u februaru prodiskutovana alternativa ako Predsjedni{tvo ne uvede vanredno stanje u zemlji (B. Jovi}, nav. dj., str. 265-281). Jovi} je na navedenoj sjednici pre{utio i smjenu Rize Sapundìje. S tim u vezi, on pi{e da je imao u vidu, ali nije rekao “da }e Skup{tina Srbije smeniti Rizu Sapundì-u zbog ovakvog pona{anja i da Predsedni{tvo ne}e imati ni prostu ve}inu” (Isto, str. 297). 224 B. Jovi}, nav. dj., str. 297. 225 Isto. S obzirom na to da se poslije Brovetovog obavje{tenja “da [tab vrhovne komande nema nove predloge”, “niko se nije javio za re~”, Jovi} je poku{ao da uvjeri Predsjedni{tvo (“... da jo{ jednom animiram ~lanove Predsedni{tva da dobro razmisle {to zna~i ovakav odnos prema JNA...”) u opravdanost dono{enja odluke koju je predloìla vojska ([tab vrhovne komande) u cilju “o~uvanja” Jugoslavije. S tim u vezi, on je rekao sljede}e: “Ja bih èleo da obavestim ~lanove Predsedni{tva i [tab Vrhovne komande da su na{e analize u Republici Srbiji, da (ukoliko se Armiji veù ruke da vr{i svoje ustavne obaveze spre~avanja me|unacionalnih sukoba i gra|anskog rata s obzirom na poziciju srpskog naroda, njegove rasprostranjenosti u drugim republikama, neorganizovanosti i nenaoruànosti) poloàj srpskog naroda postaje nepovoljan i vrlo neugodan. Srbija se orijentisala na obe}anja Predsedni{tva SFRJ i oruànih snaga da }e za{tititi sve nacionalnosti, sve nacije i sve gra|ane od opasnosti me|unacionalnih sukoba, {to sa ovakvim na{im, eventualnim, stavom ne bi bilo osigurano. Na{a je procena da bi u ovoj situaciji moglo do}i do masovnih zahteva za naoruànje srpskog naroda i do stvaranja srpske vojske radi samoodbrane i mi tome ne}emo mo}i stati na put. 310

Prijedlozi i ovla{tenja [taba vrhovne komande koji su vodili gra|anskom ratu i preuzimanju vlasti od strane Velikosrpskog pokreta ipak su odbijeni sa 5 prema 3 glasa. Ve}ina ~lanova Predsjedni{tva je smatrala da “jugoslovensku krizu” treba rje{avati mirnim, a ne vojnim sredstvima.226 Jovi} i Kadijevi} su najavili sa

Mi u Srbiji, kao rukovodstvo, u toj situaciji, ne bismo mogli da opstanemo, ukoliko bismo se tome suprotstavili, jer postoje vrlo jake snage koje rade na tome, a sa ovim stanjem dobijaju sna`ne argumente da se to i ostvari. Rukovodstvo Srbije ne moè da stane ni na ~iju drugu stranu, nego na stranu svog naroda i mora obezbediti njegovu odbranu, ako Armija ne bude u stanju da ga brani. Kakva je perspektiva na{e zemlje, u toj situaciji, i njena sudbina, nije te{ko predvideti, jer moèmo svakog dana ispustiti kontrolu iz ruku i doìveti krvoproli}e i gra|anski rat. Prema tome, situacija je vrlo te{ka, vrlo delikatna i ja sam duàn da vas upozorim da je to sudbina koja nas ~eka, ako nismo u stanju da osiguramo uslove da Armija ravnopravno brani sve narode i sve gra|ane ove Jugoslavije” (Isto, str. 297). Prilikom ponovnog okupljanja Predsjedni{tva SFRJ kod generala 15. marta 1991, vojno rukovodstvo je prijetilo gra|anskim ratom i ja~anjem antisocijalisti~kih snaga i navodilo da Slovenija i Hrvatska razbijaju Jugoslaviju “i ugroàvaju prava drugih”. Pri tome je “zajapureni Jovi}” prijetio kako “ne}e biti kako vi èlite, gospodo”, jer }e se “Srbija postaviti da za{titi interese Srba u drugim republikama”, “na svim prostorima gde ìve”, “Srbija }e formirati svoju republi~ku vojsku.... da bi za{titila goloruki i ugroèni srpski narod koji ìvi van podru~ja Republike Srbije”. Tom je prilikom Jovi}, okrenut Mesi}u, potpredsjedniku Predsjedni{tva SFRJ, sti{}u}i {ake, rekao: “Molim, sad }u ja tebi da ne{to kaèm. Vi u Hrvatskoj donosite zakone kojima se suspendira savezni Ustav i savezno zakonodavstvo. Dovodite Srbe u obespravljeni poloàj, ilegalno se naoruàvate protiv Srba u Hrvatskoj i razbijate Jugoslaviju. Kaì ti meni {to je to protivustavno delovanje. O tome se radi. Srbi imaju pravo da ìve u Jugoslaviji, a ako neko ho}e da se otcepi, onda Srbi imaju pravo da ìve u jednoj dràvi bez obzira kako se ona zvala. To ima da shvatite vi u Hrvatskoj” (S. Mesi}, nav. dj., 25-26). 226 Isto, str. 297-304; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 125. Stjepan Mesi} je odmah reagovao na Jovi}evo izlaganje, u kome je on poku{ao da “objasni” ~lanovima Predsjedni{tva {ta zna~i takav odnos prema JNA. Mesi} se zalagao za rje{avanje ekonomskih i politi~kih problema politi~kim dogovorima, a protiv stavljanja vojske u pripravnost. Pri tome je, izme|u ostalog, s pravom naglasio da ne vjeruje u podatak, koga je iznio Jovi}, o tome da su Srbi nenaoruàni. Janez Drnov{ek se, pored ostalog, nije mogao sloìti sa predloènim mjerama, jer je mislio i procjenjivao “da i one vode u gra|anski rat”. On je bio ubije|en “da 311

Milo{evi}em dogovorene konzekvence,227 odnosno paralizu Predsjedni{tva i dogovoreni vojni udar. se jugoslovenski problemi ne mogu razre{iti silom, vojskom, sa bilo kakvim merama, nego samo politi~ki. Bilo ko da je to — ili neki narod ili neka republika u tom slu~aju, ako JNA po~ne sa primenom nekih vojnih mera u okviru Jugoslavije, sigurni smo da bi to bilo najgore re{enje i da bi to zavr{ilo na najgori mogu}i na~in”. Tupurkovski, Bogi}evi} i Sapundìja, tako|e, nisu prihvatili prijedlog odluka koje je podnio [tab vrhovne komande (Isto). Bogi}evi}ev glas je bio odlu~uju}i u trenutku kada je srpsko-crnogorski dio Predsjedni{tva SFRJ nastojao uvesti vanredno stanje u zemlji. I general Kadijevi} je priznao da razoruànjem “paravojnih” formacija i zavo|enjem varednog stanja u Jugoslaviji ne bi bio sprije~en raspad Jugoslavije i da bi to izazvalo “i gra|anski rat” u zemlji. Imaju}i to u vidu, on je, u “nastojanju” da pruì odgovor na pitanje “{ta bi vojni pu~ zna~io za Jugoslaviju”, postavio pitanje: “{ta bi [tab Vrhovne komande èlio sa predlogom zavo|enja vanrednoga stanja u zemlji i razoruàvanja paravojnih formacija u Jugoslaviji sa kojima je i{ao pred Predsjedni{tvo SFRJ 12. marta 1991. godine i koga je Predsjedni{tvo odbilo, kada se time ne bi spre~io raspad Jugoslavije”. S tim u vezi, on je “precizirao” svoj odgovor na na~in {to bi se prihvatanjem tog prijedloga “i njegovom realizacijom”, omogu}ilo “da rasplet jugoslovenske krize bude znatno legalniji, a time i znatno mirniji...”, nego {to je bio. To bi, po njemu, “bilo vrlo mnogo za Jugoslaviju” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 149-150). Govore}i o tome, Kadijevi} je, ipak, “primijetio” “da bi prihvatanje predloga [taba Vrhovne komande i njegova realizacija, tako|e izazvala i gra|anski rat u Jugoslaviji, pogotovo {to bi na tome radio inostrani faktor”. Iako to nije mogao osporiti, Kadijevi}u je bio va`niji “legitimni nalog”, da JNA zavede vanredno stanje u zemlji, jer “u to vrijeme i sa oru`jem koje je tada bilo u Jugoslaviji, me|unacionalni i religiozni oruàni sukobi lak{e bi se mogli staviti pod kontrolu ako bi JNA imala legitimni nalog da to uradi” (Isto). O~ito je cilj bio preuzimanje vlasti u Jugoslaviji. 227 B. Jovi}, nav. dj., str. 297-304. Prije nego je zaklju~io sjednicu, Jovi} je dao rije~ generalu Kadijevi}u, koji je ponovo nastojao da obrazloì prijedloge [taba vrhovne komande, koji su “u sudbinskom trenutku” Jugoslavije, a koji su, po njemu, “ugledali svetlo dana”. S tim u vezi, Kadijevi} je tada rekao sljede}e : “Po{to je odluka donijeta, prijedlog je dao [tab Vrhovne komande, dao ga je na bazi, kao {to sam rekao na po~etku izlaganja, ne momentalnog stanja, niti nekih momentalnih i parcijalnih procjena, nego vi{egodi{njih procjena, koje su se, na àlost, u na{im predvi|anjima ostvarivale upravo tako kako smo rekli, sa samo jednom korekcijom, i{li su ne{to brè vremenski nego {to smo to rekli. Na{i 312

Veljko Kadijevi} je od pu~a, intimno, odustao jo{ u razgovoru sa Jazovom u Moskvi i to, Milo{evi}u i Jovi}u, saop{tio po povratku u Beograd.228 Da ga je Jazov ohrabrio, jalovih diskusija 14. i 15. marta ne bi ni bilo. Iznu|ivanje odluke zao{travanjem bio je njihov cilj. Vojni udar koji je stalno visio u vazduhu i bio u opciji, posebno marta 1991, nije mogao biti izveden iz vi{e razloga. Prije svega, na JNA se skoro u svim sredinama gledalo kao na srpsku vojsku, jer je vi{e od jedne decenije ve} izgubila legitimnost garanta Jugoslavije. Kadijevi} se nije odlu~io na taj korak i pored pritisaka Milo{evi}a i Jovi}a.229 “Klasi~ni vojni pu~ koji bi imao za cilj da primjenom vojne sile odrì Jugoslaviju na okupu, u jugoslovenskim prilikama kakve su ostale poslije Titove smrti”, po Kadijevi}u “nikada nije imao izgleda na uspjeh, osobito ako se misli o trajnom uspjehu”. Takav se pu~, po njemu, “najlak{e mogao izvesti odmah nakon Titove smrti”, jer je “razloga za to bilo na pretek ako su u pitanju dezintegracioni procesi koji su ru{ili Jugoslaviju”, pri ~emu je vojska u to vrijeme “mogla relativno lako zauzeti vlast.....”.230 Vojno rukovodstvo je marta 1991. za uvo|enje vojnog udara imalo “pripremljenu kompletnu dokumentaciju, ljude i sve ostalo”. Me|utim, kod njih se, kada nisu dobili ustavno pokri}e, niti rusku

predlozi su u sudbinskom trenutku ove zemlje. Pored toga, oni su ve} ugledali svetlo dana, mada — {to se ti~e na{eg opredeljenja — ta ~injenica ne}e imati nikakav bitan uticaj, ali su ugledali svetlo dana, {to je samo jedan od dokaza gde smo, ~ak tu, u zatvorenom objektu Vrhovne komande. Mi kao vojska }emo iz toga izvu}i pouke. [tab Vrhovne komande — obave{tavam vas — uzima sebi pravo i obavezu da odmah, nakon ove odluke, procjeni situaciju i povu~e konsenkvence koje iz nje proizilaze” (Isto, str. 303-304). Sjednicu Predsjedni{tva SFRJ je, po Mesi}u, umjesto ili u ime Jovi}a, zaklju~io general Kadijevi} sljede}om konstatacijom : “Vi ste donijeli odluku kakvu ste donijeli i za nju }ete snositi posljedice. Mi kao [tab vrhovne komande detaljno }emo to razmotriti, prou~iti sve posljedice i kao Armija }emo iz toga izvu}i odre|ene zaklju~ke na temelju kojih }emo dejstvovati” (S. Mesi}, nav. dj., str. 26). 228 Isto, str. 295-296. 229 S. Biserko, nav. dj., str. 225-226. 230 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 114-115. 313

podr{ku, javila ideja “da vojska sama preuzme vlast”, te su, “vagaju}i” razloge za i protiv, odustali.231 I admiral Mamula je smatrao da je u Jugoslaviji trebalo izvr{iti vojni udar, po kome je idealan datum bio vrijeme od mjesec dana kasnije, prilikom jednog u nizu sastanaka republi~kih vo|a. S tim u vezi, on navodi kako mu je ~ak i iz inostranstva sugerisano da 18. aprila 1991. “JNA treba uhapsiti {estoricu u Ohridu i preuzeti vlast u zemlji”, te tako navodno zaustaviti raspad Jugoslavije. To je odgovaralo njegovom konceptu kojega je “cijelo vrijeme i sam zastupao”. Me|utim, “skepticizam” generala Kadijevi}a prema takvim koracima JNA bio je, po Mamuli, “dobro poznat”.232 Hap{enje politi~kih republi~kih vo|a i njihov odlazak s vlasti, uklju~uju}i i Milo{evi}a, admiral Mamula je zastupao i u avgustu 1991. Naime, on se, kada su nakon sloma JNA u Sloveniji, vo|ene rasprave o smjeni Kadijevi}a, susreo “u ~etiri oka” sa Milo{evi}em i, rekav{i mu da nije problem Kadijevi}u na}i zamjenu, iznio stav da “pravi zadatak Armije jeste, da preuzme svu odgovornost za rje{enje krize od Slovenije do Makedonije, ali da svi oni — predsjednici republika, uklju~ivo i on sam — Milo{evi}, moraju oti}i s vlasti”. To je, po njemu, bilo “jedino rje{enje u poku{aju da se spasi Jugoslavija, premda je i za ovaj poku{aj mo`da ve} kasno”.233 Takav Mamulin plan je predvi|ao vojnu upravu u cijeloj Jugoslaviji, jer bi, nakon hap{enja i uklanjanja predsjednika svih republika, vojska

231 M. [pegelj, SJE]ANJA VOJNIKA, str. 188-189. 232 B. Mamula, nav. dj., str. 188-189; M. [pegelj, nav. dj., str. 189. Admiral Branko Mamula se zdu{no zalagao i podràvao vojni udar, kao (posljednju) mogu}nost za o~uvanje Jugoslavije. Me|utim, rukovodstvo JNA je, po njemu, bilo nespremno da preuzme u svoje ruke odgovornost u ~itavoj zemlji, {to je, po Mamuli, bio “jasan pokazatelj da je bitka za Jugoslaviju nepovratno izgubljena” (B. Mamula, nav. dj., str. 194). S tim u vezi, on smatra da vojno rukovodstvo JNA “snosi odgovornost {to nije izvr{ilo dràvni udar. Umjesto toga, ono je dozvolilo da nacionalisti~ke vo|e i separatisti~ko pona{anje dviju zapadnih republika gurnu JNA u ruke velikosrpskog nacionalizma, koji je Armiju beskrupulozno iskoristio u me|unacionalnom ratu, i na kraju odbacio” (B. Mamula, nav. dj., str. 9). 233 B. Mamula, nav. dj., str. 227; M. [pegelj, nav. dj., str. 190-191. 314

posjela sve dràvne i politi~ke institucije u republikama i Federaciji. Takav je zahvat Mamula o~ekivao od Kadijevi}a i cijelog vojnog vrha. Me|utim, Kadijevi} nije èlio da tako postupi. On je dobro procijenio da mu je u slu~aju vojnih poraza u Sloveniji i Hrvatskoj posljednje uto~i{te Slobodan Milo{evi} i da JNA nikako ne smije ostati bez saveznika, pa makar to bila i samo jedna republika — Srbija.234 Borisav Jovi} se odmah poslije sjednice Vrhovne komande od 15. marta 1991. obratio preko Televizije Beograd javnosti (gra|anima i gra|ankama Jugoslavije), obavje{tavaju}i ih da Predsjedni{tvo SFRJ, u funkciji Vrhovnog komandanta oruànih snaga, “nije prihvatilo ocene stanja u zemlji niti odluke koje je predloìo Vrhovni {tab oruànih snaga”. Pri tome nije propustio da naglasi da se Jugoslavija “nalazi u kriti~noj fazi raspada putem politike svr{enog ~ina”, koju, po njemu, “sistematski sprovode separatisti~ke snage, ne uvaàvaju}i ni ustavni sistem zemlje ni nacionalna ni gra|anska prava drugih”. To je, po Jovi}u, prijetilo “da nas odvede u direktna me|unacionalna sukobljavanja i gra|anski rat”.235 Ocjenjuju}i kako dotada{nji politi~ki razgovori o budu}nosti Jugoslavije “nisu dali nikakve opipljive rezultate”, Jovi} je obmanuo javnost, prebacuju}i krivicu u vezi sa razbijanjem Jugoslavije, na druge, prije svega, na republi~ka rukovodstva Slovenije i Hrvatske. On je, pored ostalog, govorio i o ulozi vojske u politi~kom ìvotu Jugoslavije, pravdaju}i prijedloge [taba vrhovne komande oruànih snaga, koje su, po njemu, bile argumentovane.236

234 M. [pegelj, nav. dj., str. 191. 235 B. Jovi}, nav. dj., str. 304. 236 Isto, str. 304-306. Jovi} je neprihvatanje “argumentovanih” prijedloga [taba vrhovne komande od strane ve}ine ~lanova Predsjedni{tva SFRJ na{ao u sljede}im “razlozima” : “Razlog za protivljenje tim odlukama, po mojoj oceni, jeste {to je kod ve}ine ~lanova Predsedni{tva SFRJ prevladalo stanovi{te da dalji tok doga|aja u zemlji treba prepustiti politici svr{enog ~ina, bez obzira {to je jasno da to vodi u gra|anski rat. Tako|e, smatram da su kao ~lanovi Vrhovne komande odbijaju}i predloge [taba Vrhovne komande na taj na~in izrazili o~ito nepoverenje u Oruàne snage zemlje” (Isto, str. 306). 315

U cilju da ostavi “vojsci prostora za delovanje”, odnosno “preuzimanje vlasti i razoruànje paravojnih jedinica”, Jovi} je obavijestio javnost da podnosi ostavku na funkciju predsjednika Predsjedni{tva SFRJ.237 Ostavkama Jovi}a, na du`nost predsjednika, te “satelita” Bu}ina i Kosti}a, na ~lanstvo u Predsjedni{tvu SFRJ (16. marta 1991.), kao i izjavama Slobodana Milo{evi}a (16. marta 1991.) da u tim okolnostima “vi{e ne priznaje odluke Predsedni{tva SFRJ i da ne}e u~estvovati u njegovom radu (u funkciji zamenjivanja ~lana Predsedni{tva iz Srbije)”,238 Predsjedni{tvo SFRJ je paralisano, ali otvoreni prostor za vojni udar, zbog “konfuzija i

237 Isto, str. 296-311. Me|utim, Borisav Jovi} je podno{enje ostavke, u obra}anju javnosti preko Televizije Beograd, 15. marta 1991, “obrazloìo” na sljede}i na~in : “Suo~en sa ~injenicom da je u Predsedni{tvu SFRJ prevladao odnos snaga koji ne vodi ra~una o suverenitetu, nezavisnosti i teritorijalnoj celokupnosti zemlje, koji je orijentisan na podr{ku raspadu zemlje na neustavan i nedemokratski na~in koji nastoji vezati ruke Jugoslovenskoj narodnoj armiji kao poslednjoj jugoslovenskoj instituciji koja bi mogla da obezbedi uslove za miran i demokratski rasplet krize, a imaju}i u vidu zakletvu koju sam podneo prilikom preuzimanja du`nosti, obave{tavam javnost da nisam u stanju da budem sau~esnik u takvim odlukama koje doprinose raspadu zemlje sa mogu}im katastrofalnim posledicama za na{e gra|ane i narode. Odlu~io sam stoga da podnesem ostavku na du`nost, veruju}i da je to najpo{tenije, a u skladu je sa mojom save{}u” (Isto, str. 306). 238 Isto. Vjeruju}i da }e Armija izvr{iti zadatak, Milo{evi} je u toku 16. marta 1991. sazvao svih 200 predsjednika op{tina Srbije i na tom skupu izri~ito najavio rat i promjenu granica, tako da “svi Srbi ìve u jednoj dràvi”, a dva dana kasnije, iako je ve} znao da dogovorenog samostalnog djelovanja [taba vrhovne komande ne}e biti, to je doslovno ponovio pred 200 studenata i profesora Beogradskog univerziteta. Za ostvarenje velikosrpskih ciljeva svakako su bile razra|ene i druge varijante. Izjava Slobodana Milo{evi}a o tome da “vi{e ne priznaje odluke Predsedni{tva SFRJ i da ne}e u~estvovati u njegovom radu” je, zaista, bila u “funkciji razbijanja Jugoslavije”, {to je Jovi}, negirao. Naime, on je tvrdio da to nije “bilo u funkciji razbijanja Jugoslavije, kao {to mu je odmah pripisano i od strane srpske opozicije, nego u funkciji za{tite vojske od eventualne odluke ostatka Predsedni{tva da se raspusti vojni vrh i onemogu}i u akciji” (Isto, str. 306). 316

kolebanja u vojnom vrhu”, nije iskori{ten.239 O tome je vojno rukovodstvo (Kadijevi}, Adì} i Brovet) 17. marta potpuno nelegalno referisalo Jovi}u i Milo{evi}u. To je samo dva dana nakon {to je Jovi} podnio ostavku i ~etiri dana otkako im je vojni vrh saop{tio “da su se odlu~ili na vojni udar”. Obrazloènje odustajanja od vojnog udara (17. marta 1991.) bazirano je na suprotnoj procjeni posljedica prijetnje samostalnim odlu~ivanjem [taba vrhovne komande. Vojno rukovodstvo je, izme|u ostalog, zaklju~ilo “da vojna akcija u Hrvatskoj i Sloveniji nije dobro rje{enje”.240 Laìrani Jovi}ev, Bu}inov i Kosti}ev izlazak iz Predsjedni{tva SFRJ nije stavio JNA u funkciju “preuzimanja vlasti”, ~ime je, zbog

239 Isto, str. 306-311. Vojska nije preuzela vlast. Kadijevi} se nije usudio da izvr{i dogovoreni pu~. Iako je na trodnevnoj sjednici Predsjedni{tva SFRJ vojno rukovodstvo prijetilo samostalnim udarom ukoliko za to ne dobije ustavno pokri}e, bio je to, po generalu [pegelju, “proziran blef, jer su znali da bez izravne podr{ke i pomo}i SSSR-a i mo`da sli~nih akcija u susjednim dràvama — Rumunjskoj, Ma|arskoj i Bugarskoj — nemaju nikakve {anse. A ve} su bili spoznali i to da vojska kojom bi taj udar trebali izvesti ni pribli`no ne odgovara zadatku, kao i to da su Hrvatska i Slovenija dovoljno naoruàne za obranu. Sve {to je upravlja~ki vrh JNA tada i kasnije radio i govorio bila je igra da se pred Predsjedni{tvom sakrije vlastita nemo}, a da se u javnosti o~uva bar neki autoritet. A on se mogao odràti samo stalnim odga|anjem upotrebe vojske...” (M. [pegelj, nav. dj., str. 188). 240 Isto. Vojni vrh je, po Jovi}u, to morao znati ranije. Tako je vojska, pi{e Jovi}, preko no}i na~inila “salto mortale”. Vojni vrh je, po njemu, ispao krajnje ~udan. “Ako su sve analize imali u vidu, jo{ onda kad su nam rekli da su se odlu~ili na vojni udar, nejasno je kako su se na to odlu~ili. Ako nisu sve to imali u vidu, onda su neozbiljni....” (Isto, str. 310). Jovi} pi{e da se dugo “mu~io” da shvati “za{to je vojska preko no}i na~inila takav salto mortale”. U odgovoru na to pitanje on je zaklju~io kako je “mogu}e da nisu bili dovoljno izanalizirali razliku izme|u delovanja na osnovu legalne odluke Predsjedni{tva i zavo|enja vanrednog stanja i prisilnog oduzimanja oru`ja i vojnog udara koji ima isti cilj. U prvom slu~aju bile bi na minimum smanjene, a u drugom drasti~no uve}ane reperkusije doma}eg i spoljnog otpora, politi~ke i ekonomske izolacije, {to su, verovatno, sagledali tek kada su se suo~ili sa kriti~kim trenutkom” (Isto, str. 311). 317

“vrlo delikatne situacije”, po Jovi}u, izgubljena navodno “svaka mogu}nost odbrane Jugoslavije”, te je, po njemu, nastala opasnost da SFRJ “komanduju separatisti i razbija~i Jugoslavije”. Zbog toga je odlu~eno da se Jovi} vrati u Predsjedni{tvo.241 Potpuni debakl naveo je Milo{evi}a da Jovi}u naredi povla~enje ostavki i zamjenu, {to je ve} 20. marta sprovela Skup{tina Srbije, dan uo~i sastanka Predsjedni{tva sa predsjednicima republika. Na mjesto Sapundìje i Bu}ina imenovani su penzionisani zastavnik i prodava~ lutrije Sejdo Bajramovi} i dr Branko Kosti}, te sve vra}eno na po~etak. Tako su 21. marta 1991. sanirane nespretnim potezima izazvane {tete.242 Jovi} je, u skladu sa svojom ocjenom o “izlasku” iz Jugoslavije, koju je iznio 16. maja 1990, prilikom preuzimanja du`nosti predsjednika Predsjedni{tva SFRJ,243 22. marta 1991. definitivno do{ao do “stava” da je “izgubljena svaka mogu}nost odbrane Jugoslavije”.244

241 Isto, str. 311. To, po Jovi}u, “nije bilo te{ko, jer smo imali apsolutnu ve}inu i ogromnu podr{ku u Skup{tini Srbije. Skup{tina je zauzela stav da treba da nastavim vr{enje poverene mi funkcije u Predsedni{tvu SFRJ, iako je usvojila sve moje ocene o stanju u zemlji i u Predsedni{tvu o kojima sam govorio u podnetom referatu. îtav doga|aj u vezi sa mojom ostavkom sna`no je odjeknuo i delovao na otre`njenje republi~kog rukovodstva i cele Srbije i srpskog naroda o stvarnom stanju stvari u jugoslovenskom rukovodstvu i poloàju srpskog naroda u Jugoslaviji” (Isto, str. 311). 242 Isto. Jovi} je 20. marta 1991. u Skup{tini Srbije podnio ekpoze, u kome je ponavljao i dalje zao{travao optu`be o navodnoj podr{ci ve}ine ~lanova Predsjedni{tva SFRJ “protivustavnim i protivzakonskim postupcima koji vode raspadu zemlje”. Na toj je sjednici srbijanske Skup{tine, u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i Ustavom Srbije, razrije{en ~lan Predsjedni{tva iz SAP Kosova (Riza Sapundìju), {to je zna~ilo ozbiljnu povredu Ustava SFRJ (K. Rotim, ODBRANA HERCEG-BOSNE, knj. 1, [iroki Brijeg 1997, str. 82-84). Vije}e za narodnu odbranu i za{titu ustavnog poretka Republike Hrvatske je 20. marta 1991, na ~etrnaestoj sjednici, kojom je predsjedavao Franjo Tu|man, razmotrilo navedeno izlaganje B. Jovi}a i ocijenilo ga neprivatljivim, kao i razrje{enje Rize Sapundìje (Isto). 243 B. Jovi}, nav. dj., str. 145. 244 Isto, str. 311. 318

Nakon {to ve}inom glasova na Predsjedni{tvu SFRJ nisu prihva}eni prijedlozi [taba Vrhovne komande, to je tijelo nastavilo “dalji rad i vr{i procjene, prati stanje i doga|aje i utvr|uje mjere kako dalje i najpotpunije ostvariti ustavnu ulogu i {ta dalje predlagati Vrhovnoj komandi”. S tim u vezi, [tab Vrhovne komande je 19. marta izdao saop{tenje, koje je u suprotnosti sa stvarnim stanjem i aktivnostima vojnog rukovodstva, kao {to je, na primjer, konstatacija da se JNA, “kao ni do sada, ne}e mije{ati u politi~ke dogovore o budu}nosti zemlje”, zatim da “u rje{avanju me|unacionalnih, me|urepubli~kih i me|ustrana~kih sporova ne}e dozvoliti nasilje sa bilo koje strane”, te da “ni pod kojim uslovima ne}e dozvoliti me|unacionalne oruàne sukobe i gra|anski rat u Jugoslaviji”.245 Angaòvanje oklopnih jedinica iz 1. i 5. vojne oblasti u Plitvicama

245 AIIZ, inv. br. 2-2442, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 04/490-1, 21. mart 1991, Sarajevo — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla, Informacija o aktuelnim doga|ajima. To je saop{tenje glasilo : “1. JNA pouzdano }e obezbjediti granice SFRJ od svih oblika ugroàvanja i ne}e dozvoliti njihovu promjenu sve dok se ne postigne i stupi na snagu eventualni dogovor o tome u skladu sa Ustavom SFRJ; 2. JNA ni pod kojim uslovima ne}e dozvoliti me|unacionalne oruàne sukobe i gra|anski rat u Jugoslaviji; 3. U rje{avanju me|unacionalnih, me|urepubli~kih i me|ustrana~kih sporova ne}e se dozvoliti nasilje sa bilo koje strane; 4. Moraju se obezbjediti normalni uslovi za ìvot i rad oruànih snaga. To prvenstveno podrazumjeva: po{tovanje regrutne i drugih oblika vojne obaveze u skladu sa Ustavom SFRJ i saveznim propisima; vra}anje teritorijalne odbrane u sistem rukovo|enja i komandovanja ustvr|en Ustavom SFRJ i aktima Predsjedni{tva SFRJ, uredno finansiranje JNA u skladu sa ve} preuzetim dru{tvenim obavezama; 5. Budu}i da Predsjedni{tvo SFRJ nije prihvatilo prijedlog neophodnih mjera za potpuno sprovo|enje sopstvene Naredbe od 9. januara 1991. godine, JNA ne moè snositi odgovornost za dalje eventualno nelegalno naoruàvanje gra|ana i njihovo vojno organizovanje na bilo kojem dijelu jugoslovenske teritorije; 6. JNA se, kao ni do sada, ne}e mije{ati u politi~ke dogovore o budu}nosti zemlje” (Isto). Vije}e za narodnu odbranu i za{titu ustavnog poretka Republike Hrvatske je 20. marta 1991, na ~etrnaestoj sjednici, kojom je predsjedavao Franjo Tu|man, razmotrilo navedeno saop{tenje [taba Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ i ocijenilo ga neprihvatljivim (K. Rotim, nav. dj., str. 82-84). 319

krajem marta, kada je paramilicijska grupa Srba, postavila barikadu u Plitvicama na komunikaciji Slunj - Titova Korenica, bila je u suprotnosti sa navedenim deklarativnim saop{tenjem [taba Vrhovne komande.246 Neuspjeh srpskog rukovodstva i nespremnost kolebljivog vojnog rukovodstva da, bez ruske podr{ke, na sebe preuzme odgovornost za dogovoreni vojni udar i nasilno obaranje vlada republikâ Hrvatske i Slovenije,247 naveo je Milo{evi}a da prihvati Mesi}evu sugestiju da u me|usobnom dogovoru sa Tu|amnom poku{a rije{iti nastali spor. U najve}oj tajnosti, u svega nekoliko dana organizovan je sastanak.248 Dogovor je ostvaren u velikoj tajnosti 26. marta 1991. u Kara|or|evu, ali bez Mesi}a i Jovi}a. Tu|man se uhvatio u zamku podjele Bosne i Hercegovine i podebljavanja pereca njegove dràve. Petnaestak predratnih bosansko-hercegova~kih srezova bilo je za to dovoljno, s tim da je u izgledu bila i podjela ostalog dijela Bosne i Hercegovine na bazi srpske ili hrvatske ve}ine.249 246 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 298-299. Jedinice 5. vojne oblasti su na podru~ju Plitvica postavile “tampon zonu”, izme|u “sukobljenih strana”, ~me je cijela Kninska krajina ili podru~je Like s ve}inskim srpskim stanovništvom dobilo “~uvara”, koji je sprje~avao djelovanje jedinica MUP-a Republike Hrvatske i omogu}avao ustrojavanje ilegalne vlasti pobunjenih Srba (Isto, str. 299). 247 Isto, str. 265-281. Zbog tog neuspjeha Kadijevi} je, po [pegelju, po~eo razmi{ljati o pohodu na Sloveniju, pri ~emu je trebalo da osigura da Hrvatska ne interveni{e. Takvo je obe}anje dobio od Tu|mana, koji mu je rekao : “Ne}emo se mije{ati u va{ spor sa Slovenijom”. To je, po [pegelju bio “pokus, a bude li se akcija dobro razvijala, iza Kadijevi}a je u Sloveniju s 2000 specijalaca i skupinom Slovenaca koji }e preuzeti vlast trebalo da krene general Petar Gra~anin, tada{nji savezni ministar unutra{njih poslova”. On je, tvrdi [pegelj, “avionima ve} bio do{ao u jednu bazu JNA pokraj Ljubljane i ondje ~ekao rezultate Kadijevi}eva djelovanja, no kako je Kadijevi} u deset dana doìvio katastrofalan poraz, veliki general Gra~anin ponovo je sjeo u avion i pobjegao u Beograd. Tako je plan propao” (M. [pegelj. nav. dj., str. 51). 248 Detaljnije o tome vidi : M. Mini}, DOGOVORI U KARA\OR\EVU O PODELI BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1998, str. 21 - 104; H. [arini}, SVI MOJI TAJNI PREGOVORI SA SLOBODANOM MILO[EVI]EM, Zagreb 1999. O tome vidi: str. 942-944 ovog rada. Kadijevi} je, po Mamuli, znao za sadràj razgovora u Kara|or|evu (vo|eni su na vojnoj ekonomiji) — Slobodna Bosna, br. 186, 8. juni 2000, str. 25. 249 Isto. Svjedo~e}i u Hagu (septembra 2002.) u procesu protiv Milo{evi}a, Mesi} je sve to jo{ jednom jasno potvrdio. 320

U Kara|or|evu je, po Mesi}u, dogovoreno da Hrvatska dobije trinaest predratnih bosansko-hercegova~kih srezova, odnosno granice Banovine Hrvatske iz avgusta 1939, te bosansko Prekounje (Biha}, Cazin, Velika Kladu{a i Buìm), po{to to, kao “turska Hrvatska”, odnosno Muslimanima u ogromnoj ve}ini naseljeno podru~je, Milo{evi}u navodno nije bilo potrebno.250 Obe}anih 33 op{tine (sa 1.166.577 stanovnika, od ~ega: 473.789 Bo{njaka, 460.462 Hrvata, 164.549 Srba i 67.777 Ostalih, i povr{inom od 13.974 km2)251 o~igledno nije zadovoljavalo Tu|manove aspiracije. Milo{evi}eva ponuda, s druge strane, bila je samo mamac i zamka da se otvori pitanje promjena granica, radi definitivnog opredjeljenja za ratnu opciju rje{enja srpskog nacionalnog pitanja. Oba su se, po svoj prilici, uzdala u kasnije globalno srpsko-hrvatsko razgrani~enje i razmjenu stanovni{tva, odnosno “humano preseljavanje” ili “humanitarno preseljenje”, tj. deportaciju stanovni{tva,252 radi definitivnog rje{enja srpskog i hrvatskog nacionalnog pitanja ratnom opcijom i “kona~nog rje{enja” muslimanskog pitanja, odnosno pitanja Bo{njaka, njihovom likvidacijom ili raseljavanjem iz Bosne i Hercegovine. Izgledalo im je da bi se tim kompromisom mogao izbje}i prakti~no zapo~eti srpskohrvatski rat, a u datim okolnostima ostvarile bi se obje “velike” dràve trenutno mogu}eg opsega. Raspad Jugoslavije bio je pri kraju. Pored Srbije, kao nezavisne dràve pona{ale su se ve} i Slovenija i Hrvatska. Samiti republi~kih {efova nisu davali rezultate. Jedino su jo{ Bosna i Hercegovina i Makedonija vjerovale u mogu}nost njenog opstanka. Razo~aran Kadijevi}evom neodlu~no{}u i pokoleban u vjernost vojnog rukovodstva, Milo{evi} je na trenutak bio spreman i na kompromis sa Tu|manom, uvla~e}i ga u destrukciju i me|usobnu podjelu susjedne Bosne i Hercegovine.

250 M. Mini}, nav. dj., str. 77-90. 251 GEOGRAFSKI ATLAS BOSNE I HERCEGOVINE, Geodetski zavod Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998, str. 39. 252 ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODNA MILO[EVI]A, Hag 2000, paragraf 59; S. Mesi}, nav. dj., str. 174; @. Papi}, BOSNA I BALKAN, Sarajevo 2002, str. 134. O tome vidi: str. 327 - 328, nap. 5, ovog rada. 321

IV OME\AVANJE GRANICA VELIKE SRBIJE

1. Ratni plan “RAM”*

Nakon sjednica Predsjedni{tva SFRJ 12, 14. i 15. marta 1991, kada velikosrpske snage nisu legalno uspjele da preuzmu vlast u zemlji, vojno rukovodstvo je, procijenilo da postoje dvije opcije daljeg djelovanja : * U praksi Velikosrpskog pokreta su, u cilju formiranja Velike Srbije, obnovljeni “homogena Srbija”, “etni~ko ~i{}enje”, odnosno genocid, zatim prisilna preseljavanja i drugi oblici zlo~ina. O tom scenariju, zlo~ina~kom planu, tajno i javno je govoreno kao o “planu RAM”. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je sredinom 1990, novim rasporedom vojske i formiranjem posebnih motorizovanih sastava (po~etkom juna), te “idejom” o “izbacivanju” Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije (27. i 28. juna) prihvatilo plan RAM (B. Jovi}, nav. dj., str. 152 i 159-162. Vidi: str. 250-252 ovog rada). Postojanje Plana RAM je objelodanjeno na zatvorenoj sjednici SIV-a 18. septembra 1991, kada je predsjednik Ante Markovi} iznio podatak da postoji plan RAM. Slu`be SIV-a su raspolagale sa snimcima telefonskih razgovora izme|u Slobodana Milo{evi}a i Radovana Karadì}a, iz kojih se vidjelo, kao {to je to utvrdilo Vreme (Beograd), da “RAM nije nikakva fikcija” nego “povla~enje zapadnih granica Srbije, stvaranje okvira /rama — prim. S. ^./ za neku novu Jugoslaviju, u kojoj bi svi Srbi, sa svojim teritorijama, ìveli u istoj dràvi”. S tim u vezi, Ante Markovi} je na toj sjednici, pored ostalog, izjavio da “jasno proizilazi veza” “gdje Slobodan Milo{evi} daje naloge Radovanu Karadì}u da Karadì} stupi u kontakt sa Uzelcem /general, komandant 5. korpusa JNA — prim. S. ^./ i kaè — po dogovoru na najvi{em vojnom vrhu da se preda oru`je i naoruà Teritorijalna odbrana Bosanske krajine i da se u realizaciji programa RAM” to iskoristi, ”{to zna~i program RAM — tako kaù, ja ne znam, to je realizacija programa RAM — to je upotrijebio ~ovjek koji je vodio taj razgovor, kaù da je to program velike Srbije” (Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9, te 30. septembar 1991, str. 4 i 5; S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA - politi~ki memoari, Zagreb 1994, str. 236; S. \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 252-253; S. Biserko, OD JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE DO SRPSKE VOJSKE, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991.-1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 224). 325

- prva, da [tab Vrhovne komande ili samo general Kadijevi}, kao na~elnik [taba, podnese ostavku1 i - druga, “da vojska osloncem na politi~ke snage u Federaciji i u republikama koje predstavljaju one narode koji ho}e da ìve u Jugoslaviji, uz miran razlaz sa onima koji ho}e da idu iz nje, nastavi da obezbe|uje takvu politiku”. To je, “prevedeno na prakti~an jezik tada aktuelne situacije zna~ilo, izme|u ostalog, za{titu i odbranu srpskoga naroda van Srbije i prikupljanje JNA u granice budu}e Jugoslavije, s tim {to je drugi dio zadatka — prikupljanje JNA - operativno i vremenski morao biti prilago|en izvr{enju prvog dijela zadataka”.2 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, “bez ijednog izuzetka”, prihvatilo drugu opciju.3 Opredjeljenjem rukovodstva Velikosrpskog pokreta “bez ijednog izuzetka” za koncept “za{tite” i “odbrane” srpskog naroda van Srbije i Plan “RAM” je, prema kazivanju visokog vojnog analiti~ara (doktor nauka) u General{tabu Oruànih snaga SFRJ, koje je Zoran Odi} 2. oktobra 1991. objavio u sarajevskom Oslobo|enju, ura|en februara 1991, sa kona~nim ciljem formiranja Velike Srbije i Zajednice Srpskih Dràva. Taj plan, po tom vojnom stru~njaku, predstavlja “{irenje i ~i{}enje” podru~ja Bosne i Hercegovine i Hrvatske “iznutra i povezivanje srpskih enklava u tom prostoru” (Oslobo|enje, 2. oktobar 1991, str. 2) General Ilija Radakovi} tvrdi da su pripreme i agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu vo|eni pod {ifrom “RAM” (I. Radakovi}, BESMISLENA YU RATOVANJA, Beograd 1997, str. 7). Slobodan Milo{evi} je plan RAM, po Stjepanu Mesi}u, uz upotrebu JNA, provodio instaliranjem “vlada” “poslu{nih {ovinista, seoskih politikanata, zubara i skladi{tara, a u Bosni, i opet s pogledom na dio Hrvatske, gdje je planirano ‘~i{}enje, odnosno preseljavanje’, preko Karadì}eve nacionalisti~ke organizacije, oslonjene na trupe Banjalu~kog i Kninskog korpusa” (S. Mesi}, nav. dj., str. 236). 1 V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA - VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, str. 113-114. Kadijevi} navodi kako bi “u normalnoj dràvi to bila i jedina opcija”. Me|utim, po{to tada, po njemu, “ve} vi{e nismo imali prakti~ki nikakvu zajedni~ku jugoslovensku dràvu, ve} konglomerat svega i sva~ega, zaklju~eno je da bi ta opcija vi{e bila u korist razbija~a Jugoslavije i to predstavljalo udar unutar vojske koja sada ima drugu zada}u. Zato je ta opcija odba~ena” (Isto). 2 Isto, str. 114. 3 Isto. Ta opcija je, po generalu Kadijevi}u, “uz u~e{}e odgovaraju}ih politi~kih li~nosti koje su stajale na takvom politi~kom kursu raspleta politi~ke krize”, “prihva}ena i to od svih bez ijednog izuzetka” (Isto). 326

prikupljanje JNA u granice budu}e Jugoslavije, JNA se stavila u funkciju realizacije velikodràvnog srpskog projekta i ratne politike Srbije. Od tada po~inje komunikacija vojnog rukovodstva samo sa onim dijelom Predsjedni{tva koje je prihvatilo takav politi~ki kurs “raspleta politi~ke krize” u Jugoslaviji. Time se JNA udaljila od svoje Ustavom utvr|ene obaveze i pretvorila u oruànu silu vladaju}eg reìma u Srbiji i Crnoj Gori.4 Dogovor u Kara|or|evu, bez obzira koliko je bio nepotpun, bitno je promijenio situaciju. Milo{evi} vi{e nije bio sam. Tu|man je, u zamjenu za opstanak i obe}anu “tzv. banovinu”, pristao na ulogu kolaboranta. Bez obzira na iskrenost tog dogovora,5 odustalo se od neizvjesnog 4 S. Biserko, nav. dj., str. 222; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 114; D. Domazet-Lo{o, KAKO JE PRIPREMANA AGRESIJA NA HRVATSKU ILI PREOBLIKOVANJE JNA U SRPSKU IMPERIJALNU SILU, Hrvatski vojnik, kolovoz 1997, str. 15; D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NA REPUBLIKU HRVATSKU 1990.-1992. GODINE (u daljem tekstu: JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA...), âsopis za suvremenu povijest, br. 2, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 2001, str. 298. Takav stav o ulozi JNA povukao je, tvrdi D. Marijan, njeno angaòvanje na naoruàvanju, obu~avanju i opremanju Srba u Hrvatskoj. Tako je, primjera radi, pomo}nik za sigurnost komandanta 10. korpusa od kraja aprila do po~etka jula 1991. organizovao izvla~enje ve}ih koli~ina oru`ja, oru|a i municije iz vojnih skladi{ta u Lici za potrebe Srpske demokratske stanke (D. Marijan, nav. dj., str. 298). 5 U tu je iskrenost, zaista, te{ko povjerovati, s obzirom na maksimalisti~ke planove jedne i druge strane. Za jedne je maksimalni (teritorijalni) domet linija: Virovitica — Karlovac - Karlobag, a za druge Drina. Realne mogu}nosti i nagovje{taji “humanog preseljavanja” i u Drugom svjetskom ratu isprobane razmjene stanovni{tva po{to se postigne dogovor o podjeli teritorije. Projekat “Grossraumordnung” (ure|enje velikog — njema~kog — prostora) predvi|ao je premje{tanje miliona stanovnika u cilju stvaranja Velike Njema~ke (Grossdeutschland), koja bi obuhvatala velika prostranstva na istoku i jugoistoku Evrope. U Panoniji je, na primjer, trebalo formirati Njema~ku podunavsku dràvu (Donauschwabenland), a izlaz na topla mora ostvariti od Rje~ine do Taljamenta (Adriatischesküstenland), Hrvate je trebalo preseliti na istok od Rumunije, 300.000 Slovenaca zapo~eto je preseljavanje u Srbiju, pa onda skrenuto u NDH, odakle je trebalo u Srbiju iseliti toliko Srba, itd. Slobodan Milo{evi} je putem rukovodstva petokolona{ke Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine “ispitivao” mogu}nost postizanja preseljavanja stanovni{tva putem pregovora. U tom se cilju 8. januara 1991. Nikola Koljevi} sastao sa Franjom Tu|manom i vodio raspravu o “homogenizaciji odre|enih teritorija”. Sugerisao je Tu|manu da se formira neka agencija koja bi mogla da reguli{e potrebne demografske 327

poraàvanja Hrvatske. Spor je, uglavnom, sveden na podjelu i uni{tavanje Bosne. Samiti predsjednika republika nisu davali rezultate. Pod prijetnjom SSNO-a da }e podi}i borbenu gotovost i izvr{iti mobilizaciju, Velikosrpski pokret je ra~unao da }e i Tu|man pristati na ponu|eno. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je - deklarativno se u javnosti zalaù}i za opstanak SFRJ i “stvarni” demokratski preobraàj dru{tva6 - na sastanku “u~etvero” (Milo{evi}, Jovi}, Kadijevi} i Adì}) 5. aprila 1991. prihvatilo ratnu opciju. S tim u vezi, vrh Velikosrpskog pokreta je ocijenio da je pre|en “Rubikon” — postignut je dogovor da }e vojska, bez odluke i saglasnosti Predsjedni{tva SFRJ (“nikakvu odluku ni saglasnost ne}emo traìti”; “ni od koga vi{e ne traìmo nikakve odluke”), stupiti u oruàno dejstvo na za{titi i odbrani srpskog naroda u Krajini, odnosno na odbrani ve} osvojenog u Hrvatskoj (“srpskih” gradova koji su tada bili “pod srpskom vla{}u”).7

solucije koje bi tretirale taj proces na “civilizacijskom nivou” (ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A, Hag 2000 (u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 59). Taj cilj je srpsko kolaboracionisti~ko rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovine planiralo da postigne silom (Isto, paragraf 61). Dr Branko Kosti} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 20. avgusta 1991. iznio stav o razmjeni stanovni{tva (S. Mesi}, nav. dj., str. 174). Septembra 1992, po{to je neuspjeh operacije RAM postao o~igledan i otpo~ela Ha{ka konferencija (7. septembra 1992.), odràni su razgovori izme|u Franje Tu|mana i Dobrice ]osi}a, {efova dràva Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije. Tu|man je ponudio razmjenu stanovni{tva zapadne Slavonije za stanovni{tvo Bosanske posavine. ]osi} je prihvatio, Karadì} se sloìo, a Sajrus Vens odobrio da se to nazove “humanitarnim preseljenjem” (@. Papi}, BOSNA I BALKAN, Sarajevo 2002, str. 134). 6 Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, odrànoj 3. aprila 1990, [tab Vrhovne komande “izloìo je procjenu situacije i predloìo mjere”, u kojima je, izme|u ostalog, smatrao da Predsjedni{tvo SFRJ, Skup{tina SFRJ i SIV “moraju preduzeti sve neophodne mjere kako bi otklonili neposrednu opasnost po opstanak SFRJ kao dràve i onemogu}iti stvarni demokratski preobraàj dru{tva koji }e na ustavu i zakonima biti zasnovan...”. Procjena situacije i prijedlozi mjera koje je, u ime [taba Vrhovne komande, iznio general Kadijevi}, zalaù}i se za “dosledno” osiguranje ustavnog poretka, kako bi izbjegli “haos i gra|anski rat”, prihva}eni su, ve}inom glasova u Predsjedni{tvu (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 107-108; B. Jovi}, nav. dj., str. 133-134). 7 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo dopunjeno izdanje, Kragujevac 1996, str. 317. O tom je sastanku Borisav Jovi} u svojim memoarima, iznose}i brojne 328

Po~etkom aprila 1991. vojno rukovodstvo je usvojilo Odluku o razmje{tanju dijela jedinica JNA prema zapadu. Dio elitne 63. padobranske brigade upu}en je iz Ni{a u Zagreb. Iz 51. motorizovane brigade iz Pan~eva 1. oklopni bataljon je premje{ten u Petrinju (u sastav 622. motorizovane brigade). Drugi motorizovani bataljon 36. motorizovane brigade iz Subotice i 1. mehanizovani bataljon 453. mehanizovane brigade iz Sremske Mitrovice premje{teni su u isto~nu Slavoniju, na podru~je Vukovara i Vinkovaca i podre|eni Komandi 17. korpusa. Oklopno-mehanizovani dijelovi 10. motorizovane brigade iz Mostara u maju su locirani na Kupre{koj visoravni.8 neta~nosti i Velikosrpske ocjene, zabiljeìo sljede}e : “5. april 1991. Po dogovoru sa Slobodanom Milo{evi}em, pozvao sam njega, Kadijevi}a i Adì}a na razgovor u~etvero. Razgovaramo o situaciji u kojoj se na{lo Predsedni{tvo SFRJ koje vi{e nema potrebnu ve}inu i nije u stanju da donese odluku o upotrebi vojske kao oruàne sile. Sve odluke o upotrebi vojske od sada mogu se doneti samo ako joj se ne daje nalog da dejstvuje. Jedino za to moèmo pridobiti dovoljan broj ~lanova P SFRJ. Jasno je da bi po{tovanje stava da vojska ne sme koristiti oru`je bilo katastrofalno za srpski narod u Hrvatskoj, koji se nije naoruào jer je ra~unao na za{titu JNA, dok je Hrvatska naoruàla svoje prousta{ke secesionisti~ke jedinice. Pitamo ih da li }e vojska dozvoliti da hrvatska policija zauzme Knin i druge srpske gradove, koji su sada pod srpskom vla{}u? Odgovor je vrlo jasan: ne}e. Postupa}e na slede}i na~in: u slu~aju da ih Hrvati napadnu stupi}e u oruàno dejstvo i obavesti}e mene, a ja }u potom sazvati Predsedni{tvo i samo ih obavestiti o ~injenici. Nikakvu odluku ni saglasnost ne}emo traìti. Skrenuli smo im pa`nju da bi druga~ije postupanje bilo izdaja, a da izdaja u ovom slu~aju zna~i pad srpskog rukovodstva i propast JNA. Slaù se i ~vrsto obe}avaju. Da vidimo i to. Valjda je i njima dogorelo do nokata. U svakom slu~aju, pre{li smo ‘Rubikon’. Ni od koga vi{e ne traìmo nikakve odluke, dejstvujemo prema potrebi na za{titi srpskog naroda, obave{tavamo Predsedni{tvo o doga|ajima, pa kome se ne dopada neka ide ku}i. I glupo je da sede u rukovodstvu dràve sa kojom su zaratili. Vojska ne}e nikoga napadati, ali }e braniti i sebe i srpski narod u Krajini” (Isto). 8 D. Marijan, nav. dj., str. 299; A. Tus, RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ DO SARAJEVSKOG PRIMIRJA, u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, uredili B. Maga{ i I. @ani} Zagreb-Sarajevo 1999, str. 68-69. 329

[estog maja generalu Kadijevi}u se izgleda povratilo samopouzdanje i èlja da samostalno djeluje. Polaze}i od ocjene da je, zbog zao{travanja stanja u zemlji (po~eci oruàne pobune Srba na podru~ju Vukovarske op{tine, zatim oko Vinkovaca i Osijeka), “po~eo naveliko gra|anski rat u zemlji”, naredio je podizanje borbene gotovosti JNA i (naredi}e) mobilizaciju odgovaraju}ih jedinica i zaprijetio da }e, ako to ne u~ine odgovaraju}i organi Federacije, JNA “obezbijediti mir”.9 Sazvana sjednica Predsjedni{tva, u ~ijem su radu u~estvovali predsjednik Skup{tine SFRJ, predsjednik SIV-a, predsjednici republika Srbije i Makedonije, predsjednici predsjedni{tava Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Slovenije i predsjednik Vlade Republike Hrvatske, a na kojoj je razmatrana aktuelna politi~ko-bezbjednosna situacija u zemlji, za 7. maj, zavr{ena

9 Isto, str. 299-300; B. Jovi}, nav. dj., str. 319. Bio je to izgovor za prvu od nekoliko mobilizacija rezervnog sastava koje su do kraja godine uslijedile. Sa tom su naredbom upoznate “samo posebno izabrane starje{ine” (D. Marijan, nav. dj., str. 300). General Kadijevi}, koji se nalazio na lije~enju u Kara|or|evu, 6. maja 1991. traìo je od Jovi}a da saop{ti Predsedni{tvu “zvani~ne stavove [taba Vrhovne komande i Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu : 1. Zato {to predlozi Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu nisu uvaàvani, po~eo je naveliko, gra|anski rat u zemlji. 2. Vojska, koja je na ovakav na~in poku{avala da zaustavi taj proces, nije uspela. Ako bi ovako nastavila, bila bi i sama razbijena. 3. Polaze}i od ustavne uloge Jugoslovenske narodne armije, [tab Vrhovne komande zahteva od Predsedni{tva i svih saveznih organa da obezbede mir u zemlji. 4. U me|uvremenu }e narediti da svako onaj ko vojsku napada, kao {to je do sada napadao, pri ~emu su pale i prve vojni~ke `rtve, bude do~ekan po pravilima o borbenoj upotrebi jedinica, a to zna~i i — upotrebom vatre. 5. [tab Vrhovne komande je ve} naredio podizanje borbene gotovosti Jugoslovenske narodne armije i naredi}e mobilizaciju odgovaraju}ih jedinica da bi, ako odgovaraju}i organi federacije ne obezbede mir, to u~inila Jugoslovenska narodna armija. 6. Molimo da se sa ovim upoznaju svi faktori koji uti~u na stanje u zemlji, u Federaciji i u republikama” (B. Jovi}, nav. dj., str. 319). Jovi} je o navedenim stavovima vojnog rukovodstva obavijestio sve ~lanove Predsjedni{tva, koji su zaklju~ili da on odmah sazove sjednicu tog najvi{eg organa zemlje, sa predsjednicima republika, SIV-a i Skup{tine za sljede}i dan, tj. 7. maj 1991. (Isto). 330

je tek 9. maja u jutarnjim satima,10 kada su, pod pritiskom “neminovne” vojne opcije (strah od mogu}eg vojnog udara) jednoglasno usvojene odluke, mjere i aktivnosti,11 ~ijim bi sprovo|enjem bio osiguran mir u 10 B. Jovi}, nav, dj., str. 320-321. Ta je sjednica, uz pritisak vojne opcije, trajala dva dana i dvije no}i, tj. 7. i 8. maja (zavr{ena je 8. maja “posle pono}i, u stvari 9. maja ujutro u 3 ~. /~asa — prim. S. ^./ i bila je, po Jovi}u, “izuzetno te{ka i dramati~na. Podela je bila potpuna, nesloga velika, ali i presija da je vojna opcija neminovna ako se ne postigne politi~ki sporazum” (Isto, str. 320). 11 Isto. Predsjedni{tvo SFRJ je, “polaze}i od svoje i ustavne odgovornosti saveznih i republi~kih organa za stanje u zemlji i od neophodne potrebe da se odmah obezbede mir i normalni uslovi za razre{enje jugoslovenske krize, donelo je konkretan program mera i aktivnosti za trajno re{enje me|unacionalnih i me|urepubli~kih sukoba, na principima punog po{tovanja teritorijalnog integriteta SFRJ i republika, odnosno legaliteta i legitimiteta vlasti u njima, gra|anskih, individulanih i nacionalnih prava, kao i pravne dràve. Za re{avanje me|unacionalnih sukoba u Republici Hrvatskoj treba stvoriti uslove da se : a) onemogu}e oruàni sukobi; b) utvrde sporna pitanja usled kojih nastaju me|unacionalni problemi; c) osigura demokratski dijalog za njihovo re{avanje. Da bi se to ostvarilo, potrebno je da se uradi slede}e : 1. Javni red i sigurnost, kao i nacionalna i gra|anska prava svih gra|ana garantuju se i obezbe|uju u skladu sa ustavnopravnim sistemom Federacije i Republike Hrvatske. Sva sporna pitanja }e se re{vati i uz angaòvanje odgovaraju}ih organa federacije. 2. Odmah osigurati da se prekine svako nasilje i obezbedi mir. U tom cilju odmah obustaviti kretanje oruànih formacija i naoruànih gra|ana u kriznim àri{tima, izuzev legalnih lokalnih organa unutra{njih poslova, a izme|u podru~ja sa prete`no srpskim stanovni{tvom i ostalih delova Hrvatske, u oba pravca, svih oruànih formacija i grupa, izuzev jedinica JNA i SSUP. Ova mera ograni~enja primjenjiva}e se u narednih mesec dana od dana dono{enja ove Odluke. Jugoslovenska narodna armija koja je, shodno svojoj ustavnoj ulozi i nare|enjima Predsedni{tava SFRJ, ve} anagaòvana na kriznim àri{tima, odgovorna je da obezbedi efikasno sprovo|enje ove Odluke Predsedni{tva SFRJ. 3. Odmah izvr{iti demobilizaciju rezervnog sastava policijskih, odnosno milicijskih snaga, organizovati povla~enje oru`ja od gra|ana i njegovo sme{tanje u odgovaraju}a skladi{ta koja su pod kontrolom nadle`nih organa, u skladu sa Zakonom. 331

zemlji, “a time i uslovi za vra}anje borbene gotovosti jedinica JNA na normalni nivo”.12 Tom su odlukom {iroka ovla{tenja data JNA “na kriznim àri{tima” — na podru~ju Hrvatske “sa prete`no srpskim stanovni{tvom”, gdje su njene jedinice, kao i Saveznog sekretarijata za unutra{nje poslove, ve} bile angaòvane. Time je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta postiglo “ogroman napredak”, posebno “u pogledu ovla{}enja koja su data vojsci”, jer je ta odluka Predsjedni{tva SFRJ u su{tini predstavljala vojnu opciju.13 Ona je bila u skladu sa ratnom opcijom rukovodstva Velikosrpskog pokreta prihva}enom 5. aprila 1991.

Da se odmah provede temeljita istraga od strane odgovaraju}ih saveznih i republi~kih organa u vezi sa oruànim sukobima, ljudskim `rtvama i materijalnim razaranjima i o tome detaljno obavesti javnost. 4. Odmah prekinuti sa napadima na Jugoslovensku narodnu armiju, njene pripadnike, objekte i sredstva JNA. Predsedni{tvo SFRJ ocenjuje da Jugoslovenska narodna armija izvr{ava svoje funkcije u skladu sa Ustavom SFRJ i saveznim zakonima, i da je sposobna uspe{no da za{titi granice zemlje i spre~i me|urepubli~ke i me|unacionalne sukobe kao zajedni~ka oruàna sila svih na{ih naroda. 5. Odmah formirati paritetnu grupu sastavljenu od predstavnika Republike Hrvatske i legitimnih predstavnika srpskog naroda iz Hrvatske, radi otpo~injanja razgovora o svim spornim politi~kim pitanjima za koje se smatra da su uzro~nik krize, kao {to su: ustavna ravnopravnost hrvatskog i srpskog naroda, jezik, pismo, nacionalni i dràvni simboli, pravo naroda na samoopredeljenje do otcepljenja, na~in izja{njavanja na referendumu i sli~no...”. (Isto, str. 320-321). 12 Isto. Velikosrpski orijentisani dio Predsjedni{tva SFRJ je, razmatraju}i program mjera i aktivnosti od 9. maja 1991, a u vezi sa prilikama u Hrvatskoj, po Mesi}u, poku{ao utvrditi politi~ke odluke za sna`niji vojni pritisak na Hrvatsku (S. Mesi}, nav. dj., str. 136). 13 Isto, str. 320-321 i 323. Ocjenu te sjednice Jovi} je dao na sljede}i na~in: “Imaju}i u vidu nevi|eno politi~ko nadmudrivanje i natezanje koje je trajalo dva dana i dve no}i, mora se imati u vidu da su ovi zaklju~ci mo`da i takti~ki kompromis Hrvatske, koja je bila do krajnjih granica ‘priterana uza zid’. U svakom slu~aju zaklju~ci predstavljaju ogroman napredak u pogledu ovla{}enja koja su data vojsci, ali i u pogledu priznanja Hrvatske {to su uzroci izbijanja me|unacionalnih sukoba, bez obzira {to ima malo nade da }e ona u praksi prihvatiti da se ti uzroci i uklone” (Isto, str. 321). 332

Devetog je maja 1991. kod generala Kadijevi}a, koji se vratio sa lije~enja u Kara|or|evu, odràn sastanak, na kome su, pored njega, prisustvovali Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi}. Diskusija je vo|ena “o namjerama i poloàju vojske” poslije odluke Predsjedni{tva SFRJ od 8. maja “o uspostavljanja mira i akcijama za dalje re{avanje krize”. Kadijevi} im je, iznena|en sporazumom “o tako radikalnim i dalekose`nim merama”, saop{tio procjene i namjere vojske, uz pretpostavku da navedena odluka Predsjedni{tva nije “bila doneta”. U vezi sa tim, iznio je elemente i ciljeve procjene, na~in ostvarenja, institucije vlasti za realizaciju opcije, vrijeme po~etka, trajanje i redosljed, pri ~emu je ponovo predloìo uvo|enje vanrednog stanja.14 U kra}oj raspravi koja je vo|ena Milo{evi} je, u cilju da lak{e slomi Hrvatsku, smatrao “da bi bilo dobro suziti front otpora time {to bismo pustili Slovence da iza|u. Ako republike nemaju na to primedbi, treba omogu}iti Slovencima da se legalno odvoje”. Jovi}u se “~inilo da sve {to je Veljko rekao kao neka repriza onoga {to su nameravali posle sednice Vrhovne komande, od ~ega su sami odustali”. Stoga mu nije bilo jasno “{ta treba da zna~i taj koncept sada kada su ga sami nedavno potpuno diskreditovali i eliminisali”. U daljem izlaganju Jovi} je ukazao na aktuelnost ostvarivanja odluke Predsjedni{tva SFRJ od 7. i 8. maja 1991, “koje su legalna podloga za aktivnost JNA i svih drugih za re{avanje problema”. Smatrao je da je “neophodno uraditi novu verziju koja se zasniva na obavezi ostvarenja odluke Predsedni{tva”, koja bi sadràvala i “varijante postupanja u slu~aju da neko pruì otpor ostvarivanju odluka P SFRJ”, {to je, po njemu, bilo “dosta verovatno”. Takva opcija davala im je mogu}nost da skidaju “samo one koje treba skidati”, za {ta su, po njemu, imali legalnu podlogu. U slu~aju da se “odluka u celini dovodi u pitanje i to od ve}ine republika”, onda bi se, po Jovi}u, mogli i vratiti na verziju koju je general Kadijevi} predloìo. Tim prije, jer je smatrao da je “u su{tini, odluka Predsedni{tva SFRJ vojna opcija (jer je dala ogromna ovla{}enja vojsci), iako se tako ne zove”.15 Jovi} je na kraju iznio stav da “Vojska treba da shvati i prihvati” da je nosiocima Velikosrpskog pokreta presudno da brane “teritorije naroda 14 Isto, str. 322-323. 15 Isto, str. 323. 333

koji èle da ostanu u Jugoslaviji” i da im “daleko vi{e odgovara” da to ~ine “na osnovu o~uvanja legaliteta savezne vlasti, a znatno manje vojnim udarom”.16 Takav su stav prihvatili Milo{evi} i Kadijevi}.17 U danima “natezanja” oko izbora Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ (od 10. maja 1991, te kasnije) odràno je vi{e sastanaka, na kojima su vo|eni razgovori i dogovori izme|u srpskog i crnogorskog politi~kog, te vojnog rukovodstva — Milo{evi}, Jovi}, Bulatovi}, Kosti}, Jokanovi} i generali Kadijevi} i Adì}. Na tim je sastancima, pored pitanja izbora Mesi}a za predsjednika, razgovarano i o Srbima u Hrvatskoj. Tako je u razgovoru izme|u Jovi}a, Milo{evi}a i Kadijevi}a, 10. maja dogovoreno da se nastavi sa odbranom srpskog naroda u Hrvatskoj.18 Na sastanku od 13. maja rukovodstvo Velikosrpskog pokreta (Milo{evi}, Jovi}, Bulatovi}, J. Kosti}, Jokanovi} i general Kadijevi}) se dogovaralo (tri puna sata) o stavu u vezi sa izborom Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ. Vezano za to, po Jovi}u, su bile prisutne dvije osnovne teze.19 Vojno rukovodstvo je, za razliku od ostalih, smatralo da Mesi}a treba izabrati. Me|utim, taj stav nije prihva}en.20 16 Isto. Pri tome je Jovi} naglasio i sljede}e: “Oni su sami u vojsci, u svojoj analizi posle sednice Vrhovne komande 12. - 15. marta o. g. pokazali izuzetne opasnosti takvog puta re{avanja problema, jer bi doveo i do gubljenja legitimiteta i vlasti u Srbiji, ako ona podrì vojnu opciju. Uostalom, i sama je vojska je tada odustala od sli~nog re{enja” (Isto, str. 323-324). 17 Isto. 18 Isto, str. 324. Taj se dogovor, po Jovi}u, temeljio na osnovu Odluke Predsedni{tva od 7. i 8. maja, jer im je, po njemu, ona davala “dovoljno mogu}nosti, bar za sada”. 19 Isto, str. 324-325. O tome Jovi} pi{e sljede}e : “ - Veljko Kadijevi} smatra da ga treba izabrati, jer bi suprotan postupak izazvao krizu sa te{kim politi~kim posledicama i zaustavio procese dogovaranja o budu}nosti zemlje. - Ostali misle da ga ne treba izabrati jer bi time kona~no dali krila razbija~ima Jugoslavije i obrukali se pred sopstvenim narodom” (Isto). 20 Isto. Kadijevi} je, ipak, “sa velikim natezanjem” izrazio razumijevanje za usvojeno stanovi{te, jer “nije stvar u tome da on podràva Mesi}a, nego je optere}en iluzijom da postoji na~in da se Hrvatska i Slovenija zadrè u Jugoslaviji, a oni su se fakti~ki odlu~ili na izdvajanje” (Isto). 334

Poslije sjednice Predsjedni{tva SFRJ, 15. maja 1991, na kojoj Mesi} nije izabran za predsjednika, jer nije dobio potrebnu ve}inu glasova (preuzimanje du`nosti sprije~eno je od strane Milo{evi}eve grupe u Predsjedni{tvu SFRJ),21 ~ime je otvorena kriza u Predsjedni{tvu, kod Jovi}a su “svratili” Milo{evi} i generali Kadijevi} i Adì}. Generali 21 S. Mesi}, nav. dj., str. XI; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 94. Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ ustavnom predsjedniku Mesi}u tada nije dozvolila da preuzme predsjedni~ku du`nost. Time je, pored ostalog, JNA omogu}eno da, bez vrhovnog komandanta, poslije progla{avanja nezavisnosti i suverenosti Slovenije i Hrvatske, izvr{i agresiju na Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu (S. Mesi}, nav. dj., str. XI). Prema Ustavu SFRJ za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ trebalo je po automatizmu izabrati, odnosno proglasiti, Stipu Mesi}a kao {to su svi dotada{nji predsjednici birani. Me|utim, Borisav Jovi} se posluìo trikom i stavio izbor Stipe Mesi}a na glasanje, za koga su glasali Republika Hrvatska, Slovenija, Makedonija i Bosna i Hercegovina, dok su Srbija, Vojvodina i Kosovo bili protiv, a Crna Gora suzdràna, pa je sjednica prekinuta i zakazana za sljede}i dan (K. Rotim, ODBRANA HERCEG-BOSNE, [iroki Brijeg 1997, str. 99-100). Srbiju je tada u Predsjedni{tvu predstavljao dr Borisav Jovi} (dotada{nji predsjednik), Sloveniju dr Janez Drnov{ek (raniji predsjednik), Bosnu i Hercegovinu Bogi} Bogi}evi}, Crnu Goru Nenad Bu}in, Makedoniju dr Vasil Tupurkovski, Vojvodinu Dragutin Zelenovi}, a Kosovo Riza Sapundìu. Skup{tina Srbije je ukinula dràvno-politi~ka tijela Kosova, raspustila Predsjedni{tvo Kosova, a u Predsjedni{tvu SFRJ delegirala Vuka{ina Jokanovi}a, potpredsjednika Skup{tine Srbije, i u martu neustavno smijenila Sapundìju, delegiraju}i na njegovo mjesto potpredsjednika srbijanske Skup{tine. Oti{ao je i predstavnik Vojvodine (Dragutin Zelenovi}, mandatar za sastav srbijanske vlade), pa je imenovan predsjednik vojvo|anskog Predsjedni{tva Jugoslav Kosti} (S. Mesi}, nav. dj., str. X; K. Rotim, nav. dj., str. 95). “Jovi}evo lakrdijstvo” je 16. maja 1991. iz Predsjedni{tva SFRJ preneseno u Saveznu skup{tinu, koja je po drugi put (prvi put 10. maja) odlu~ivala o potvr|ivanju Branka Kosti}a, Sejde Bajramovi}a (zastavnika u rezervi i penzionera) i Jugoslava Kosti}a (vojvo|anskog Crnogorca i Srbina). Nekako su “progurani”, uz elementarne povrede Ustava SFRJ (S. Mesi}, nav. dj., str. 11). S tim u vezi, Mesi} pi{e da Srbija, s obzirom na to da nije priznavala Skup{tinu, ni Predsjedni{tvo Kosova, te svojim ustavom poni{tila autonomiju Kosova, onda nije mogla “u ime Kosova” nikoga sa Kosova ni slati u Predsjedni{tvo. Po{to je, kakva-takva Skup{tina Vojvodine opstala, a formalno i stvarno bila pot~injena Skup{tini Srbije, autonomno pravo Vojvodine izraàvao je predstavnik Srbije u Predsjedni{tvu (Isto). Na toj je sjednici za vrijeme izja{njavanja, zajedno sa Slovencima i Albancima, i hrvatska delegacija napustila Skup{tinu (Isto). 335

su bili “nezadovoljni, upla{eni i iznervirani”, a Milo{evi} i Jovi} “razo~arani stavom vojske”,22 ~ije je vojno rukovodstvo zastupalo stav da Mesi}a treba izabrati.23 Uzaludno je na zasjedanju Savezne skup{tine dokazivano da je odluka srbijanskog parlamenta o raspu{tanju najvi{ih organa Kosova i smjenjivanje R. Sapundìu najgrublje kr{enje Ustava. Me|utim, bilo je kako se predsjednik Slobodan Gligorijevi} Ajga dogovorio sa Milo{evi}em. Kada su veliku dvoranu savezne skup{tine napustile delegacije Slovenije i Hrvatske, zajedno sa Albancima s Kosova i dijelom bosansko-hercegova~ke delagacije, Gligorijevi} je prisutne obavijestio da su oba Kosti}a i Sejdo Bajramovi} “u paketu potvr|eni”. Na to je protestvovao Irfan Ajanovi}, potpredsjednik Skup{tine SFRJ, ali je Gligorijevi} to pre{utio (Isto, str. 13). 22 B. Jovi}, nav. dj., str. 325. S tim u vezi Jovi}, pi{e: “Veljko kaè da je to {to smo uradili /nisu podràli Mesi}ev izbor — prim. S. ^./ gre{ka. Blagoje kaè da bi nas slatko uhapsio. Slobodan mu kaè neka nas uhapsi ako ho}e. Srpska opozicija je listom za Mesi}a, protiv nas. Sloba i ja smo uvereni da radimo dobro, ali smo veoma razo~arani stavom vojske” (Isto). 23 Isto, str. 324-325. General Adì} je Mesi}ev neizbor komentarisao: “Ovo je lakrdija. Trebalo je po Ustavu…”. Neke zapadne agencije komentarisale su tu generalovu izjavu kao “srd`bu na Srbiju, tvrde}i da je neizborom Mesi}a još više oslabila autoritet saveznih organa i same Armije” (S. Mesi}, nav. dj., str. 8). Admiral Mamula je bio protiv izbora Mesi}a za predsjednika Predsjdni{tva SFRJ. To je smatrao “sumanutom idejom”, jer je Mesi}evo navodno “zalaganje za razbijanje Jugoslavije ~inilo njegov osnovni, politi~ki image”. Mamula se nije slagao s Kadijevi}em i Adì}em “da se donese takva odluka radi mira u ku}i i da bi se izbjegao pritisak me|unarodne zajednice...” (B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 186). Opstrukcijom nepriznavanja ustavnog predsjednika Republika Srbija (srpski blok), po Mesi}u, “razbija Jugoslaviju” i pokazuju svijetu “tko minira Jugoslaviju i Ustav” (S. Mesi}, nav. dj., str. 10 i 17). Predsjednik Bu{ (Georg Bush) je u telefonskom razgovoru sa A. Markovi}em (20. maja 1991.) izjavio da podràva saveznu Vladu i posebno predsjednika, vjeruju}i da }e se zaloìti za dalji demokratski preobraàj zemlje. SAD je tada ocijenila da je izbor S. Mesi}a “izraz demokratskih promjena u Jugoslaviji”, te da je “spre~avanje toga izbora znak zaustavljanja demokratskog razvoja u Jugoslaviji” (Isto, str. 19). Zbog “pona{anja rukovodstva Republike Srbije”, koja “gazi ljudska prava” i “sada radi na destabilizaciji jugoslovenskog Predsjedni{tva” otkazana je pomo} Jugoslaviji od pola miliona dolara (tzv. Nikelsov — Don Nickels amandman). Bu{ i Bejker su “zamrzavanje Nikelsova amandmana” uvjetovali izborom Mesi}a (amandman je 25. maja obustavljen, iako je tada i kasnije “srpska ~etvorka” tvrdila kako ni po koju cijenu “ne}e na ~elu vrhovne komande jednog hrvatskog fa{istu” (Isto). 336

êtvorka Slobodana Milo{evi}a u Predsjedni{tvu SFRJ nije dopustila Mesi}u da obavlja ustavne funkcije. U èlji da pomognu izlazak iz pat pozicije, delegacija Evropske zajednice je 29. maja bila u Beogradu. U razgovoru s njima Mesi} je ukazao da je blokada Predsjedni{tva samo jedan od elemenata velikosrpskog scenarija, kao što je to bio i “prodor u platni sistem Jugoslavije, blokada slovenskog trìšta, stvaranje kriznih àrišta u dijelovima Hrvatske i Bosne i Hercegovine”. Izme|u ostalog, Mesi} je naveo da je cilj izazivanje blokade cjelokupnog sistema i davanje Armiji “pravo arbitriranja”.24 Sljede}eg je dana delegacija Evropske zajednice razgovarala i sa predsjednicima republika, zalaù}i se za o~uvanje Jugoslavije u njenim tadašnjim okvirima, unutrašnjim i vanjskim granicama.25 Borisav Jovi} i oba Kosti}a su predlagali promjenu redosljeda na ~elu Predsjedni{tva SFRJ, blokiraju}i na taj na~in Predsjedni{tvo, kako bi presko~ili Hrvatsku u pravu da predsjedava Predsjedništvom, pri ~emu su predsjedni~ko mjesto nudili Bogi}evi}u, a potpredsjedni~ko Tupurkovskom. Smatrali su da je to “najbolji na~in prevazilaènja krize”.26 [est sedmica su Jovi} i dr Kosti} uvjeravali “izlu|ivani narod da oni ‘naprosto ne mogu prihvatiti Mesi}a’, pri ~emu je dr Jovi} dopuštao Hrvatskoj da izabere ‘nekog drugog’, a dr Kosti} isklju~ivao je svaku mogu}nost da Hrvatsku predstavlja ijedan ~lan HDZ-a”. Srbijanska opozicija je, i pored svog velikosrpstva, bila na Mesi}evoj strani, kao i ~itav politi~ki svijet.27 Na generalov zahtjev, Kadijevi} i Jovi} su 31. maja 1991. kod Milo{evi}a razgovarali “o namerama vojske u odnosu na Sloveniju koja odbija da {alje regrute i da preda vojsci dokumentaciju o regrutima”. Kadijevi} je, pored ostalog, traìo njihovo mi{ljenje o tome “ako vojska sru{i slovena~ku vladu radi toga {to ne sprovodi

24 S. Mesi}, nav. dj., str. 29-30 i 38. 25 Isto, str. 31. 26 Isto. 27 Isto, str. 37. 337

vojne zakone, itd.” Me|utim, to su, po Jovi}u, bile vojne prazne pri~e, u koje vi{e nije vjerovao.28 Milo{evi} i Jovi} su, u razgovoru kod Kadijevi}a, 7. juna, traìli odgovor “na pitanje da li }e vojska intervenisati ako bude, ’stanipani’ na mitingu” 9. juna, koga je najavljivala opozicija. General je odgovorio potvrdno, s tim {to je insistirao da Milo{evi} i Jovi} (srpsko rukovodstvo) najprije sve u~ine {to mogu da ne prepuste sve vojsci.29 Uo~i sastanka u Splitu Tu|man — Milo{evi} — Izetbegovi}, ~iji je cilj “traènje na~ina za re{enje jugoslovenske krize”, gdje su, po Jovi}u, mnogi o~ekivali “da }e se razgovarati o podeli Bosne i Hercegovine i stvaranju muslimanske mini dràve”, 11. juna, sastali su se kod Milo{evi}a: Jovi}, Dobrica ]osi}, Radovan Karadì} i Milo{evi}. Cilj tog sastanka je bio da dogovore taktiku “koju }e primeniti Milo{evi}”. Ocijenjeno je da se treba strogo dràti njihovih principijelnih, bolje re~eno — deklarativnih stavova: “mi èlimo o~uvanje Jugoslavije, u okviru toga i Bosne i Hercegovine, ne traìmo ni~iju podelu, niti veliku Srbiju, ali ne}emo dozvoliti da se srpski narod silom izvodi iz Jugoslavije”.30 Polaze}i od takvih stavova, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta i njihovi kolaboracionisti su, tako|e, ocijenili kako Hrvatska i Bosna i Hercegovina, navodno “rade}i na razbijanju i rasturanju Jugoslavije”, “rade na stvaranju Velike Srbije”, a {to je i{lo u njihov prilog, jer je, kako su smatrali, i vrijeme radilo za njih31 (tj. Velikosrpski pokret).

28 B. Jovi}, nav. dj., str. 337. Kadijevi} je tada, pi{e Jovi} postavljao “hiljadu pitanja. Sve, kao, {ta mislimo ako vojska sru{i slovena~ku vladu radi toga {to ne sprovodi vojne zakone, itd. Meni je, po{teno re~eno, sasvim dovoljno tih vojnih praznih pri~a. U njih vi{e uop{te ne verujem. Ni{ta oni ne}e ni preduzeti ni u~initi, to je jasno. A sto puta smo mu ve} rekli {ta mislimo” (Isto). 29 Isto, str. 338. 30 Isto. 31 Isto, str. 339. S tim u vezi, oni su ocijenili da “vreme radi za nas, a njihova, naro~ito Hrvatska, politika postaje nervozna. Svaki njen potez moè biti pogre{an i u na{u korist”. 338

Milo{evi}, Jovi}, Bulatovi}, Branko Kosti} i Jugoslav Kosti} su 20. juna, po{to nije odràna sjednica Predsjedni{tva SFRJ,32 procijenili situaciju i dogovarali se o daljim potezima. Procjenjuju}i da }e se Hrvatska i Slovenija u toku tog mjeseca osamostaliti, oni su zaklju~ili da je neophodno preduzeti odre|ene mjere za{tite od “separatizma”. U tom je cilju, pored prijedloga “finansijske i ekonomske samoodbrane”, dogovoreno da se 24. juna sastanu sa generalima Kadijevi}em i Adì}em i traè pruànje preciznog odgovora “da li }e izvr{iti raspored vojske na novim (srpskim) granicama Jugoslavije”, kako bi se navodno “spre~ilo ve}e izginu}e srpskog naroda i odbranile teritorije”. Zaklju~ili su da }e, ako ne dobiju sigurne garancije, odbranu organizovati sami i di}i ruke od armije.33 Kod Milo{evi}a je, u skladu sa navedenim zaklju~cima i po dogovoru i utvr|enim ciljevima od prije ~etiri dana, 24. juna odràn sastanak, na kome su u~estvovali: Veljko Kadijevi}, Blagoje Adì}, Borisav Jovi}, Momir Bulatovi}, Branko Kosti}, Jugoslav Kosti} i Slobodan Milo{evi}. Najprije je govorio Milo{evi},34 koji, po Jovi}u, 32 Isto. Jovi} pi{e da (pro{irena) sjednica Predsjedni{tva SFRJ nije odràna ni 20. juna 1991, jer “nisu hteli da do|u iz Hrvatske i Slovenije dok ne promenimo odluku o (ne) izboru Mesi}a za predsednika. Mi smo odlu~ili da o tome nema vi{e mogu}nosti da se razgovara”. 33 Isto. Na tom je sastanku dogovoreno da razrade i postupke da iz saveznih organa izguraju Hrvate i Slovence — “da ne odlu~uju o nama, ako su se ve} izdvojili”, i suprostave se “bilo kakvoj politici prisilnog zadràvanja Hrvata i Slovenaca u Jugoslaviji, kao i prisilnog izvo|enja Srba iz nje” (Isto). 34 Isto, str. 340. Milo{evi} je, pi{e Jovi}, saop{tio “svoje ocene o me|unarodnom okruènju: Nema~ka podràva razbijanje Jugoslavije, tj. izdvajanja Slovenije i Hrvatske. Na KEBS-u u Berlinu je u tom pogledu koordinirala s Austrijom i Ma|arskom. Poku{ava da u KEBS uvu~e i Japan i da ostvari osovinu Berlin — Tokio. SAD èle da Jugoslavija ostane, ali da bude proameri~ka. Sloveniji i Hrvatskoj ne odgovara politika SAD, ali im odgovara politika Nema~ke. SAD nema drugog izbora nego Jugoslaviju sa Antom Markovi}em. Izbor Mesi}a je u funkciji tog interesa. To obja{njava Bejkerovom tvrdnjom da smo neizborom Mesi}a navukli kritiku na sebe i oslabili svoju poziciju” (Isto). 339

nije ni pomenuo razloge za{to su se sastali, zatim general Kadijevi},35 te Jovi}, koji je, izme|u ostaloga, nagla{avaju}i ciljeve nosilaca Velikosrpskog pokreta da omogu}e Sloveniji i Hrvatskoj “otcjepljenje” (“ali na legalan na~in, a ne politikom svr{enog ~ina”), ukazao da Srbija i Crna Gora treba odmah da razmotre mjere samoodbrane u ekonomskom i finansijskom smislu. Me|utim, problem je bio u tome {to rukovodstvo Velikosrpskog pokreta legalno nije moglo ostaviti Srbe u Jugoslaviji, te je vr{en posljednji pritisak na JNA da to ona preuzme na sebe. Stoga je “bezbednosna strana”, po Jovi}u, zavisila “od odgovora koji }emo dobiti danas od Armije: da li }e JNA braniti Srbe u Hrvatskoj posle odluke o otcepljenju i kako?”36 General Adì} je Jovi}ev stav o Mesi}u ocijenio “kao tvrdoglav, a stav u odbrani Srba u Hrvatskoj kao nerazuman, jer JNA treba da brani sve jugoslovenske narode”. Na to mu je Jovi} neargumentovano uzvratio “da su samo Srbi ugroèni, da to ne zaboravlja”.37 Branko i Jugoslav Kosti}, te Momir Bulatovi} su bili kategori~ni kao i Jovi}. Me|utim, Milo{evi} je, po Jovi}u, lavirao, traè}i rje{enje da Mesi} bude izabran, “a da ih nadmudrimo”.38 35 Isto. On je razvio tezu “da nam Rusi ne mogu pomo}i, da je Amerika shvatila da u Jugoslaviji dominira politika secesije i da to nije u njihovom interesu, nego u interesu Nema~ke. Hteli bi da sa~uvaju Jugoslaviju i traè saveznike. U Jugoslaviji im je saveznik Ante Markovi} i mi bismo pomo}u njega mogli sa~uvati Jugoslaviju! Jedini razlog da je spoljni faktor okrenut protiv nas je neizbor Mesi}a, pa to treba odmah, sutra ispraviti i izabrati Mesi}a! To bi nam omogu}ilo da veèmo za sebe Antu Markovi}a i stavimo SIV u funkciju borbe protiv secesionizma, a da u Predsedni{tvu SFRJ vratimo raspravu o budu}nosti zemlje” (Isto). 36 Isto. Tom je prilikom Jovi} izjavio da ne}e glasati za Mesi}a, “bez obzira na pritiske”. S tim u vezi, on u memoarima pi{e: “Hrvatska i Slovenija èle da ostanu u organima federacije da odlu~uju o nama, a da mi o njima ne moèmo odlu~ivati. Jo{ ho}e da nam predsedavaju. Ako je neko izgubio politi~ki rezon, ja nisam. Mogu da podnesem ostavku ako se to traì, mogu da budem smenjen, ali da ga glasam ne mogu” (Isto). 37 Isto. 38 Isto. Milo{evi} je na taj na~in, po Jovi}u, èlio da smiri Adì}a. Jovi} ga pitao: 340

Na tom su sastanku svi, osim Jovi}a, po kome je to bilo nevjerovatno, “odustali od razgovora s vojskom o odbrani Srba i Srbije, a razgovor pretvorili u pritisak na nas da izaberemo Mesi}a”.39 On je bio razo~aran tim sastankom i ujedno ljut na Milo{evi}a, jer “nije istupio prema dogovoru”.40 Vo`d Milo{evi} je odustao od razgovora o upotrebi JNA. O~igledno je to “razo~aran” u~inio, jer se upla{io, po{to im Rusi nisu mogli pomo}i, i pritisaka me|unarodne zajednice. Slobodan Milo{evi} je, nakon {to je 26. juna razgovarao sa ambasadorom Zimermanom, koji se interesovao kakav je uslov srpskog rukovodstva da izabere Mesi}a, i, s tim u vezi, od Jovi}a traìo “odgovor” koga je saop{tio ambasadoru,41 te po{to ga Jovi} obavijestio o ocjenama “ - ima{ li konkretan predlog? Nema. Ja mu iznesem konkretan predlog! Da se ja razbolim, da odem na le~enje, neka proglase da me on zamenjuje pa neka ga glasa. Slobodan dodaje : - A posle glasanja da do|em i da podnesem ostavku. Dakle — isto kao i ja. Ne moè ni on” (Isto, str. 341). 39 Isto, str. 341. Zbog toga je Jovi} odlu~io da razmisli da li ubudu}e da u~estvuje na takvim sastancima. Ocjenjuju}i “rezultate” sa tog sastanka, Jovi} pi{e kako se “do{lo do nekog glupog stava da poku{amo da uputimo pismo Saveznom ve}u Skup{tine SFRJ, neka ono protuma~i Ustav da ga proglasi bez izbora. Ako ho}e i ako na to imaju pravo” (Isto). 40 Isto. O tome Jovi} u svojim memoarima za 25. juni pi{e: “Kaèm Slobodanu Milo{evi}u da sam razo~aran ju~era{njim sastankom i da sam ljut na njega. On je tako|e razo~aran, ali ne shvata za{to sam ljut na njega. Obja{njavam mu da nije istupio prema dogovoru. On se pravda da je ‘rekao uop{teno da o~ekujemo da ~uje kako }e se JNA postaviti’. Rekao sam mu da na takvim sastancima vi{e ne}u u~estvovati ako se samo jednom ponovi situacija da radi mimo dogovora i da ne}u trpeti pritiske. Nemam nameru da u~estvujem ni u kakvom pisanju pisma Skup{tini Jugoslavije. Za mene je Mesi} zatvorena knjiga” (Isto). 41 Isto. O tome Jovi} pi{e: “Slobodan me zove ku}i. Zimerman pita kakav je na{ uslov da izaberemo Mesi}a. Kaèm mu: uslov je za Hrvatsku poniàvaju}i i 341

i stavovima NATO-a prema Jugoslaviji,42 kao i poslije dono{enja odluke Slovenije i Hrvatske o “otcepljenju”,43 zajedno sa Jovi}em,

verovatno neprihvatljiv: da javno odustane od politike svr{enog ~ina i poni{ti sve zakone koje je donela, a protiv su Ustava SFRJ, i da Mesi} javno saop{ti da opovrgava sam sebe, tj. da mu nije cilj da rasturi nego da sa~uva Jugoslaviju. Slobodan je to saop{tio Zimermanu” (Isto). 42 Isto, str. 342-343. Po Jovi}evoj interpretaciji NATO-vih stavova prema Jugoslaviji, “prvo, mi nismo problem Balkana, nego Evrope. Drugo, nema kolektivne bezbednosti Evrope, ako bude nesloge i sukoba u Jugoslaviji. Tre}e, NATO mora odlu~no delovati, jer ne}e dozvoliti razbuktavanje àri{ta i gubitak kontrole nad doga|ajima. êtvrto, procena je za sada da se na{a kriza moè ublaìti politi~koekonomskim merama i to je za sada pravac dejstva. Peto, za NATO je neprihvatljivo eventualno u~e{}e Armije (JNA) na strani jedne od zava|enih opcija i na to bi (NATO) odlu~no i sna`no reagovao!” (Isto, str. 342). 43 Hrvatski sabor je 25. juna 1991. jednoglasno usvojio Ustavne odluke o suverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske i Deklaraciju o proglašenju samostalne i suverene Republike Hrvatske (S. Mesi}, nav. dj., str. 44-47). Istoga je dana i Skupština Slovenije proglasila nezavisnost Republike Slovenije. Slovenija je donijela odluku da potpuno preuzme sve funkcije Federacije na dràvnoj granici na teritoriji Slovenije i da uspostavi dràvnu granicu prema ostalom dijelu Jugoslavije. Tu su odluku odgovaraju}i slovena~ki organi u oblasti unutra{njih poslova i carine realizovali. (Slovenija je uspostavila nadzor na svojom 671 km dugom granicom i nad svih 37 carinskih prijelaza iz Slovenije prema Ma|arskoj, Austriji i Italiji) — S. Mesi}, nav. dj., str. 47; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 117. Skup{tina SFRJ je zaklju~ila da su te slovena~ke odluke o preuzimanju dràvne granice Jugoslavije na teritoriji Slovenije neustavne i zatraìla od odgovaraju}ih saveznih organa da uspostave prvobitno stanje na dràvnoj granici. Savezno izvr{no vije}e je, u skladu sa tim, na sjednici od 25./26. juna 1991, donijelo odluku o neposrednom obezbje|ivanju izvr{avanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice na teritoriji Slovenije : “1. Radi osiguravanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice i kretanju u grani~nom pojasu na teritoriji Republike Slovenije, kao i radi osiguravanja izvršavanja me|unarodnih obaveza SFRJ i nesmetanog odvijanja me|unarodnog saobra}aja i slobodnog kretanja ljudi preko dràvne granice, Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove neposredno }e preuzeti, odnosno osigurati obavljanje poslova kontrole prelaènja dràvne granice. 342

bio kod Kadijevi}a. Oni su upoznali generala sa tom informacijom NATO—a, koji, po Jovi}u, “odre|uje Jugoslaviju za svoj ‘test slu~aj’ na kome }e potvr|ivati svoju novu strategiju”.44 Navedenu informaciju, u kojoj se, po Jovi}u, iznose ocjene i stavovi Zapadne alijanse prema Jugoslaviji, su najvjerovatnije izmislili Milo{evi} i Jovi}, mo`da prije Jovi}, kako bi marginizirali

2. U neposrednom osiguravanju izvršavanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove }e ostvarivati neposrednu suradnju sa Saveznim sekretarijatom za narodnu obranu, kako bi se angaìrale i grani~ne jedinice JNA za osiguravanje dràvne granice i na grani~nim prijelazima i u naseljenim mjestima u pograni~nom pojasu. Na~in ostvarivanja suradnje iz stava 1. ove to~ke sporazumno }e utvrditi savezni sekretar za unutrašnje poslove i savezni sekretar za narodnu obranu. 3. Kad savezni organ uprave, odnosno savezna organizacija u obavljanju poslova kontrole prometa robe i putnika iz svoje nadle`nosti na grani~nom prijelazu nai|e na fizi~ki ili drugi otpor ili se takav otpor moè o~ekivati, radnici Saveznog sekretarijata du`ni su da tom saveznom organu uprave, odnosno saveznoj organizaciji, na njihov zahtjev, pruè pomo}. 4. Bliè uvjete i na~in izvršavanja ove odluke uredit }e savezni sekretar za unutrašnje poslove. 5. Savezni sekretarijat za inozemne poslove obavijestiti }e nadle`ne organe susjednih dràva o privremenom reguliranju prelaènja dràvne granice na teritorij Republike Slovenije sukladno ovoj odluci…” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 117; S. Mesi}, nav. dj., 46-47; B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 177-178). U cilju obezbje|ivanja izvr{avanja saveznih propisa o prelaènju dràvne granice na teritoriji Slovenije angaòvane su, u skladu sa navedenom odlukom SIVa, i odre|ene grani~ne jedinice JNA (oko 1.900 vojnika i starje{ina sa odgovaraju}om tehnikom), sa zadatkom da tu odluku realizuju. JNA je za 48 ~asova od 137 objekata na granici zauzela 133 i time prakti~no izvr{ila dobiveni zadatak (V. Kadijevi}, nav. sj., str. 117). Kasnije su Slovenci, posebno Ku~an, za ono što je uslijedilo klju~nu odgovornost svaljivali na Antu Markovi}a, jer je on, po njima, naredio JNA da “opameti tenkovima Sloveniju”. S tim u vezi, Mesi} navodi da Ante i svi ministri, pa i skupina Slovenaca u Vladi, nisu traìli akciju tenkova i ratne tehnike, “ve} se išlo samo na angaìranje grani~nih jedinica, i to samo na granici”. SIV je zauzeo stav da se oruàna sila ne smije koristiti osim u odbrani (S. Mesi}, nav. dj., str. 47; B. Mamula, nav. dj., str. 209). 44 B. Jovi}, nav. dj., str. 342-343. 343

Antu Markovi}a i ubijedili vojno rukovodstvo (Kadijevi}a i Adì}a) da JNA mora biti odlu~uju}i faktor u “rje{avanju” jugoslovenske krize. To potvr|uju Jovi}eva “naklapanja” o tome kako je navodno jasno da ekonomske i politi~ke mjere NATO èli ostvariti preko Ante Markovi}a, gdje “za JNA u re{avanju na{e krize nema mesta”, po{to se “ona ne sme angaòvati, jer }e uvek biti na ne~ijoj strani (recimo na strani onih koji su napadnuti)”.45 Takva je “sudbina JNA”, po Jovi}u, “odre|ena u NATO-u”. Iznose}i takvu tvrdnju, Jovi} u svojim razmi{ljanjima ide i dalje, pri ~emu smatra da je to “i uzdanje i oslanjanje JNA na Antu Markovi}a, od koga ona o~ekuje da spase Jugoslaviju”. To je, po njemu, “najbednija uloga koja jednoj vojsci moè da bude data: da ne sme braniti ugroène u svojoj zemlji”.46 Pri tome je Jovi} zaklju~io da “NATO ne}e braniti ugroène, nego pomagati one koji ugroàvaju, ako sami ne budu dovoljno jaki”.47 Po{to je general “pa`ljivo” pro~itao informaciju, pitao je kada je stigla i zamislio se, a Jovi} mu je, u skladu sa svojim navedenim ocjenama, “tuma~io” kako “po toj koncepciji ne}e Ante uz pomo} JNA sa~uvati Jugoslaviju”, kako je to, po Jovi}u, vjerovao Kadijevi}, “nego uz pomo} snaga NATO-a, a na{u }e vojsku staviti u kasarne”, jer je “na{a vojska komunisti~ka i protiv nje bi se energi~no delovalo”.48 Kadijevi} je poku{avao da objasni da je NATO uvijek govorio da je protiv upotrebe sile, a Jovi} mu je dobacio da su u NATO-u “sada samo protiv upotrebe na{e sile”, na {ta je general odgovorio kako “ne}emo mi to po{tovati”.49 Milo{evi} je “nekoliko puta” insistirao “da vojska mora da brani budu}e granice Jugoslavije: ‘[ta mi ima da branimo slovena~ke 45 Isto, str. 343. 46 Isto. S tim u vezi, Jovi} dalje nastavlja: “Ona ne sme, a NATO }e smeti !”. 47 Isto. 48 Isto. Jovi} je sve to govorio Kadijevi}u “da dobro razmisli ko mu moè, a ko ne moè biti saveznik”. 49 Isto. 344

granice’, to je privremeno. Treba da branimo ono {to }e biti trajno”, ~ime je, po Jovi}u, ispravio “ju~era{nju gre{ku”.50 Milo{evi} je tada “uporno” pominjao samo Sloveniju, {to je Jovi} prokomentarisao da je to “mo`da i iz takti~kih razloga prema vojsci koja je opijena jedinstvom Jugoslavije koga vi{e nema”, jer je, po Jovi}u, “za nas jasno da se to odnosi i na Hrvatsku bez srpskih teritorija u njoj”.51 Dvadeset sedmog juna 1991. Milo{evi} je “u{ao u otvorena neprijateljstva u Sloveniji” — JNA je pokrenuta da zauzme tu republiku, zaposjedne granicu sa Slovenijom i uspostavi prisustvo federalne policije i carine na granici.52 U toj je agresiji JNA svim raspoloìvim

50 Isto. 51 Isto, str. 344. 52 I. Radakovi}, nav. dj., str. 67.; O. Backovi} - M. Vasi} — A. Vasovi}, KO TO RADO IDE U VOJNIKE (MOBILIZACIJSKA KRIZA — ANALITI^KI PREGLED MEDIJSKOG IZVJE[TAVANJA), u : RAT U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, uredili B. Maga{ i I. @ani}, Zagreb - Sarajevo 1999; S. Mesi}, nav. dj., str. 48; D. Marijan, nav. dj., str. 300. Komandant Pete armijske oblasti, sa središtem u Zagrebu, general Konrad Kolšek, obavijestio je (u pisanoj formi) slovena~kog premijera Peterlea da 5. vojna oblast ima zadatak da preuzme sve grani~ne prijelaze i osigura dràvnu granicu SFRJ i da }e zadatak biti izvršen bezuslovno. S tim u vezi, general Kolšek je pisao: “Postupit }emo po pravilima borbene upotrebe jedinica. Svaki otpor bit }e slomljen, a sve posljedice snosit }e naredbodavci za otpor i izvršioci” (S. Mesi}, nav. dj., str. 49). Za vrijeme napada na Sloveniju izvr{ene su velike personalne promjene u 5. vojnoj oblasti. Smijenjen je general Konrad Kol{ek, komandant 5. vojne oblasti, a na njegovo mjesto postavljen general @ivota Avramovi} (dotada{nji komandant 3. vojne oblasti). Komandu 5. korpusa RV i PVO preuzeo je pukovnik Ljubomir Baji} (dotadašnji na~elnik {taba). Tako su na rukovode}a mjesta u Sjeverozapadnom vojištu došli pripadnici srpskog naroda, koji su bili najbrojniji me|u oficirskim kadrom, i iskazano nepovjerenje u nesrpski kadar (D. Marijan, nav. dj., str. 302; S. Mesi}, nav. dj., str. 70-71). General Avramovi} je po~etkom jula pokrenuo sve raspoloìve trupe protiv Republike Slovenije. Kopnene, oklopne snage, naro~ito su sna`no nadirale prema Ljubljani iz pravca jugozapada, vjerovatno jedinice Rije~kog korpusa generala âda, a probila se i jedna tenkovska kolona koja je 2. jula ujutro izašla iz Jastrebarskog (S. Mesi}, nav. dj., str. 70-71). 345

snagama gazila Sloveniju.53 Me|utim, Slovenci su, primjenjuju}i doktrinu o naoruànom narodu, koju je JNA decenijama izu~avala, pruìli odlu~an otpor i zaustavili tenkove JNA.54 53 S. Mesi}, nav. dj., str. 49. Iako su prve oruàne borbe po~ele u Hrvatskoj (srpsko-hrvatskim sporom i “balvan revolucijom”) 1990. — direktnije vojno angaòvanje JNA je pokrenula u Sloveniji juna 1991. i to neposredno poslije slovena~ke Deklaracije o nezavisnosti. U tom napadu na “jednoj strani su se na{le motomehanizovane jedinice JNA iz Hrvatske, jedinice JNA locirane u Sloveniji, avijacija JNA i snage SUP-a i carine iz federacije, a na drugoj strani, snage TO Slovenije, milicija Slovenije i unutra{nji otpor Slovenaca koji su bili u jedinicama JNA” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 69). Prvi cilj JNA prema Sloveniji, po generalu Radakovi}u, je “bio — dosti}i liniju Maribor, Celje, Vrhnika, Seàna, a drugi cilj je bio desant na Trojane, Ljubljansku dolinu i Postojnska vrata, koji }e omogu}iti uvo|enje drugog e{alona i desanta na granice”. Za realizaciju tih ciljeva, JNA je angaòvala snage iz Hrvatske. Na pravcu Vara`din - Maribor — dijelove 32. vara`dinskog korpusa, na pravcu Zagreb - Novo Mesto i Karlovac - Metljika — dijelove 10. zagreba~kog korpusa, a na pravcu Gorski Kotar - Ko~evje i Rijeka i Ilirska Bistrica - Seàna — dijelove 13. rije~kog korpusa. Bile su predvi|ene i snage Vojno-pomorskog sektora Pula ka Kopru, II e{alon i rezerva (dva bataljona vazdu{no-desantne pe{adije) i snage avijacije za podr{ku kopnenim jedinicama i za bombardovanje Nanosa, Krvavca, Bo~a, Kuma, âteà i Dravograda (TV i radio sistemi) — Isto. O tim pokretima tenkovskih kolona i transportera Mesi} nije bio slu`beno obaviješten. Uzaludno je nare|ivao vojsci da se povu~e. O pokretima trupa kroz Sloveniju nije bio obaviješten ni Ante Markovi} (S. Mesi}, nav. dj., str. 49). JNA je, pi{e general Radakovi}, pre{la hrvatsko-slovena~ku granicu, u nastojanju da uspostavi kontrolu granice prema Austriji i Italiji, odsje~e Sloveniju, uzme aerodrome i uspostavi status kvo. TO Slovenije je planirala da zajedno sa milicijom ostane na granici, blokira puteve prema grani~nim prelazima i gradovima, sprije~i nadiru}e kolone, blokira jedinice JNA u garnizonima u unutra{njosti Slovenije, te povede pregovore da JNA napusti teritoriju Slovenije. (I. Radakovi}, nav. dj., str. 69). 54 Isto, str. 50 i 65; I. Radakovi}, nav. dj., str. 69. JNA je u Sloveniji strate{ki doslovno iznena|ena. Teritorijalna odbrana je branila svoju zemlju i nezavisnost. Kada JNA, po generalu Radakovi}u, “nije uspjelo da realizuje svoj cilj, onda su se nametnule dvije mogu}nosti — pregovori i spasavanje jedinica ili produètak sukoba, `rtvuju}i jedinice u garnizonima prije dolaska poja~anja. U stvari, do{lo je do strategijske paralize u armijskom vrhu kada General{tab JNA mijenja svoje inicijalne ciljeve i zadovoljava se s onim {to se da sa~uvati. Izgleda da je General{tab bio iznena|en otporom i na~inom otpora, a bio je ubije|en da }e zatvaranjem granice i demonstracijom vojne sile mo}i pokoriti Sloveniju” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 69). 346

Za vrijeme napada na Sloveniju rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je na granicama izme|u Srbije i Hrvatske stacioniralo, u skladu sa Uputstvom o upotrebi oklopnih i mehanizovanih jedinica u vanrednim prilikama,55 oklopno-mehanizovane jedinice 1. vojne oblasti.56

Tako “planirana i realizovana operacija je, sa stanovi{ta tehnologije izvo|enja, velika improvizacija, a neuspjeh se kasnije opravdavao uzdràvanjem od upotrebe te{ke tehnike, pomanjkanjem logisti~ke podr{ke i drugim poku{ajima opravdavanja sopstvenih gre{aka”, tvrdi general Radakovi} (Isto). 55 D. Marijan, nav. dj., str. 301, nap. 58. Uprava oklopnih i mehanizovanih jedinica SSNO izdala je 28. juna 1991. Uputstvo o upotrebi oklopnih i mehanizovanih jedinica u vanrednim prilikama, kojim su utvr|eni zadaci tih jedinica u takvim prilikama: osiguranje granica; poja~ano osiguranje vojnih objekata; udio u osiguravanju privrednih, društvenih i drugih objekata od posebne va`nosti; patroliranje oko podru~ja; postavljanje barikada i zapreka na putevima i ulicama; patroliranje oko podru~ja; demonstraciju sile; razbijanje rušila~kih demonstracija; otkrivanje, razbijanje i uništavanje diverzantskih, odmetni~kih, teroristi~kih i drugih skupina; pretraìvanje i pretres terena; blokiranje i uništavanje nasilni~kih skupina; ugušivaje oruàne pobune i sprje~avanje gra|anskog rata (Isto). 56 Isto. str. 300. Operativni razvoj tih jedinica je, po D. Marijanu, bio “nedvojbena demonstracija sile kojom je hrvatskim oruànim snagama naglašen nesrazmjer u koli~ini i vrsti naoruànja. Naglašena dopuna prijetnje bilo je zauzimanje mostova preko Dunava, posljednje prirodne prepreke koja je odvajala Hrvatsku od Srbije. Zapovjednik 12. korpusa general major Mladen Brati} izjavio je po~etkom srpnja da su imali dosta najava nekih ekstremista da }e srušiti most i na taj na~in nas spre~iti u izvršavanju zadataka u spre~avanju me|unacionalnih sukoba. Zato drìmo i jednu i drugu stranu svih mostova koji se nalaze izme|u Vojvodine i Hrvatske. Zauzimanjem mostova poslana je poruka da srpske tenkove od Hrvatske ne dijeli više rijeka Dunav kao velika prirodna prepreka. Armijsko glasilo Narodna armija otvoreno je objasnilo da je njihov cilj da spre~e bratoubila~ki rat i zaštite granice Jugoslavije, ali i da se uklju~e u borbu protiv paravojnih formacija koje su na tom podru~ju sve prisutnije. Na granicu oko Šida razmještene su dvije brigade, 1. proleterska gardijska mehanizirana iz Beograda i 453. mehanizirana iz Sremske Mitrovice. Baranju i most izme|u Bezdana i Batine zauzela je 36. mehanizirana brigada iz Subotice, a most i šire podru~je oko Bogojeva 51. mehanizirana brigada iz Pan~eva. Most na Dunavu, izme|u Iloka i Ba~ke Palanke zauzela je postrojba iz sastava 12. korpusa. U gradu Osijeku 12. proleterska mehanizirana brigada dijelom snaga se utvrdila u vojarni, a dijelom je zauzela prometnice koje izvode iz grada, pod izgovorom da je takva zamisao navodne ve`be” (Isto, 300-301). 347

Savezno izvr{no vije}e je 27. juna predloìlo tromjese~nu odgodu realizacije slovena~kih i hrvatskih odluka o razdruìvanju. S obzirom na to da ni blokirano Predsjedni{tvo ni predsjednik Markovi} nisu imali kontrolu nad JNA, SIV je insistirao na “neodgodivom konstituiranju jugoslovenske zajednice i deblokadi Predsjedni{tva, da bi preuzelo funkcije vrhovne komande i sprije~ilo autonomno pona{anje Armije”.57 Sljede}eg je dana sa trojkom Evropske zajednice dogovoren prekid vatre i povla~enje armije u kasarne, tromjese~ni moratorij odluka Slovenije i Hrvatske o osamostaljivanju i izbor Stipe Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ.58 Kada su pu~isti shvatili da je JNA u Sloveniji poraèna traìli su nova rješenja. Jovi}eva grupa je pokazivala znake popuštanja. O tome je Markovi} 29. juna obavijestio Mesi}a, dobivši “uvjeravanja najodgovornijih u Srbiji da više ne}e stajati na putu inauguriranja ustavnog predsjednika”.59 Jovi}, dvojica Kosti}a i Bajramovi} su, poslije Miloševi}evih razgovora sa trojicom ministara Evropske zajednice, 29. juna napisali zajedni~ku izjavu, u kojoj su naveli kako “prestaju razlozi” usljed kojih su 15. maja odbili da glasaju za izbor Stjepana Mesi}a.60 57 S. Mesi}, nav. dj., str. 50. 58 K. Rotim, nav. dj., str. 103. Te su uslove prihvatili Slobodan Milo{evi}, Franjo Tu|man i Milan Ku~an. Slovenci su pregovarali sa SSNO-om i 28. juna 1991. (Ku~an i Brovet), prije dolaska Evropske pregovara~ke trojke u Zagreb, a Bav~ar i Jan{a razgovarali su sa Andrijom Ra{etom o tehni~koj realizaciji primirja (I. Radakovi}, nav. dj., str. 74). 59 S. Mesi}, nav. dj., str. 52-53. 60 Isto, str. 53. O~igledno da je Evropska trojka uticala na izmjenu tvrdog srbijanskog stava. Delegacija EZ je tada, pored razrješenja krize u Predsjedništvu, traìla da se vojska povu~e u kasarne i da Slovenija i Hrvatska prihvate prijedloge SIV-a o tromjese~nom odga|anju realiziranja odluka o razdruìvanju (Isto). Obaviješten o promijenjenom stavu Beograda prema njegovom izboru, Mesi} je istoga dana ilegalnom [tabu Vrhovne komande, uputio odluku i saopštenje : “Budu}i da ratne aktivnosti u Sloveniji još uvijek traju i u svezi s odlukom Štaba vrhovne komande SFRJ o mobilizaciji rezervnog sastava JNA u nekim dijelovima zemlje, kao ustavni predsjednik Jugoslavije i ~lan Predsjedništva koje po Ustavu obnaša funkciju vrhovnog komandanta JNA odlu~ujem : 348

Me|utim, samo ~etrdesetak sati poslije tih dogovora i javnih izjava o prestanku razloga za Mesi}ev izbor, Jovi} ponovo nije pristao da glasa za Mesi}a. Uznemireni novim izjavama beogradskog vrha ministri Evropske zajednice su 30. juna od Miloševi}a traìli da bez odlaganja instruira Jovi}a da podrì imenovanje Mesi}a.61 Jovi} je 30. juna na zatvorenoj sjednici Savjeta za za{titu ustavnog poretka, govore}i o situaciji u Jugoslaviji i, s tim u vezi, “vrlo velikoj opasnosti da Jugoslavija” navodno “bude Liban, i jo{ gore”, u Milo{evi}evo ime, “podvukao crtu” i “temeljno se preispitao”, odustao od “o~uvanja” integriteta SFRJ. Iznio je tvrdnju o postojanju pogre{ne procjene “da se integritet zemlje moè o~uvati”. Po njegovom mi{ljenju tada nisu postojali “vi{e nikakvi politi~ki uslovi da moèmo o~uvati integritet zemlje”.62 1. da Štab vrhovne komande JNA odmah obustavi sve vojne operacije u Sloveniji u skladu s na~elnim sporazumom predsjednika Hrvatske, Slovenije, Srbije i predsjednika SIV-a s delegacijom Europske zajednice; 2. da se sve vojne jedinice odmah povuku u vojarne u cijeloj zemlji; 3. nare|ujem Štabu vrhovne komande JNA da hitno povu~e svoju naredbu o mobilizaciji; 4. obavještavam sve savezne i republi~ke organe vlasti, te doma}u i me|unarodnu javnost da sam na ovaj korak bio prisiljen zbog upornog sprje~avanja od strane ~lanova Predsjedništva SFRJ iz Srbije i Crne Gore da se to Predsjedništvo konstituira u skladu s Ustavom SFRJ” (Isto, str. 54). To uzaludno nare|enje vojsci da se povu~e Mesi} je dostavio i SIV-u, predsjednicima republika, republi~kim vladama, Vije}u EZ i KEBS-u (Isto). 61 Isto, str. 54-55. 62 B. Jovi}, nav. dj., str. 344. Tada je Jovi}, prikrivaju}i velikosrpske namjere, cini~no, pored ostalog, rekao: “Jednostavno, u dana{njim uslovima evropskog i svetskog razvoja nemogu}e je prisiliti narode koji to ne èle, da ìve u nekoj zemlji. To je, jednostavno, nemogu}e. To je ~injenica, to je realnost. Oni koji nas u to guraju, guraju nas u rat, zbog svojih interesa, tvrde}i da i mi imamo te interese. Mi imamo, takav interes, ali nemaju svi, i oni koji nemaju, to ne}e da prihvate” (Isto). B. Jovi}u nije bila po volji nespremnost javnog mnjenja “za radikalne poteze ka raspletu krize raspadom Jugoslavije”, jer je ono bilo “vi{e raspoloèno za radikalne mjere prisiljavanja za opstanak celine zemlje”. Me|utim, po njemu je, navodno “sve” govorilo “da je najbolja opcija mirni razlaz uz uvaàvanje volje svakog naroda” (Isto). 349

Polaze}i od takvih stavova, Jovi} je na toj sjednici najavio - prvi na jednom organu Predsjedni{tva SFRJ - “da treba di}i ruke od Slovenije” — odmah donijeti odluku o njenom isklju~enju iz Jugoslavije,63 {to na samoj sjednici niko nije reagovao, jer su, po njemu, “bili iznena|eni”.64 Zalaù}i se za dono{enje odluke o hitnom isklju~enju Slovenije iz Jugoslavije (“... Sloveniju potpuno otcepiti od Jugoslavije u svakom pogledu....”), Jovi} je predloìo i mjere kako da se to postigne. Jedna od njih je — povla~enje JNA na nove granice,65 tj. granice Velike Srbije, koja bi u toj varijanti uklju~ivala i Hrvatsku. 63 Isto. O tom svom stavu Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Sloveniju }emo, po mom mi{ljenju, najbolje kazniti, ako odmah donesemo odluku o njenom isklju~enju iz Jugoslavije. Treba odmah sazvati Skup{tinu SFRJ; saop{titi odlukom Skup{tine da se po{tuje pravo slovena~kog naroda na samoopredeljenje i otcepljenje, da Skup{tina Jugoslavije prima na znanje odluku Slovenije da postane samostalna i suverena dràva, da utvrdi novu granicu i da zatraì odmah hitne sednice svih republi~kih skup{tina — da potvrde tu odluku. Po mom mi{ljenju, treba odmah da se od Saveznog izvr{nog ve}a zatraì nacrt zakona o razgrani~enju, koji bi usledio odmah iza ove odluke; da se zatraì moratorijum za strane dugove do razgrani~enja sa Slovenijom, da nas svetska javnost podrì da izdrìmo ovu situaciju; da se izvr{i povla~enje JNA na nove granice, jer mi nismo u stanju da druga~ije ispo{tujemo zahtev evropske i svetske javnosti da ne primenjujemo silu. Ta Evropa, na àlost, samo na{u primenu sile ne prihvata. Ni jednom re~ju Evropa nije rekla da je sila i to {to Slovenci rade, {to prakti~no zna~i da i Evropa podràva otcepljenje. Odmah treba izvr{iti monetarni, finansijski, devizni i svaki drugi raskid, koji }e Sloveniju potpuno otcepiti od Jugoslavije u svakom pogledu i uvesti konvertibilno pla}anje izme|u Slovenije i ostalog dela zemlje. Zatraìti od inostranstva da ne prizna Sloveniju sve dotle dok se ne izvr{i potpuno razgrani~enje na osnovu zakona Jugoslavije. Po mom mi{ljenju, bez radikalnog pristupa re{avanju slovena~kog problema, mi ulazimo u rat kome nema kraja. Ulazimo u rat koji nema nikakvog smisla i koji u krajnjoj konsekvenci ne moèmo da dobijemo. Nemamo potrebe ni interesa da taj rat vodimo” (Isto, str. 344-345). 64 Isto. Vojska se s tim, po Jovi}u, a {to je “to dobro”, znao, “ne slaè. Ne slaè se ni Hrvatska, jer ne èli da ostane sama u sukobu sa Jugoslavijom. Bosna i Hercegovina i Makedonija su protiv, jer se pribojavaju majorizacije Srbije i Crne Gore u Predsedni{tvu, po{to bi u tom slu~aju od 7 ~lanova Predsedni{tva imale 4, tj. ve}inu” (Isto). 65 Isto, str. 344-345. 350

U èlji da parali{e odluke SIV-a i li~no predsjednika Markovi}a, te da Milo{evi}eva ~etvorka u Predsjedni{tvu legalno donosi odluke, Jovi} je potegnuo i pitanje i na~in upotrebe vojske. S tim u vezi, on je naveo “da bi svaka odluka o upotrebi vojske, svaka odluka o akciji bilo koje vrste trebalo da se donosi u Predsedni{tvu Jugoslavije, a ne u Saveznom izvr{nom ve}u”.66 Ministarska trojka Evropske zajednice je 30. juna i 1. jula 1991. nadzirala konstituisanje Predsjedništva SFRJ i usmjeravala njegov rad. Prihva}ene su, poslije dogovora, uvjeravanja i ubje|ivanja, tri odluke: primirje, tromjese~ni moratorij, realizacija deklaracija o nezavisnosti Slovenije i Hrvatske i (simboli~no) uspostavljanje ustavnog poretka, izborom predsjednika (Mesi}) i potpredsjednika (dr Branko Kosti}) Predsjedništva.67 Me|utim, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, posebno 66 Isto, str. 345. Takav stav je obrazloìo time {to je naveo da SIV za to nije nadleàn, a “Predsedni{tvo postoji i postojalo je, bez obzira na to da li ima predsednika ili nema”. I admiral Branko Mamula tvrdi da Savezno izvr{no vije}e svojim ustavnim ovla{tenjima nije moglo razrije{iti problem dràvne granice, a JNA je to mogla i morala. Me|utim, Kadijevi}, po Mamuli, nije bio spreman preuzeti odgovornost. Samostalna i odlu~na akcija u Sloveniji nalagala je da se na isti na~in rje{avaju i drugi otvoreni kapitalni problemi u cijeloj zemlji i jednako postupa prema svima. U junu 1991. on je, po Mamuli, bio daleko od toga. S druge strane “nije se skr{tenih ruku moglo gledati kako se razbija zemlja i mijenjaju granice”. Po njemu je postojala i preostala samo alternativa — zajedni~ka akcija SIV-a i JNA. Ta jedina mogu}nost “imala je sve uslove za uspjeh i bila bi prihvatljiva kao legalna”. S tim u vezi, Mamula pi{e kako je Kadijevi} prihvatio njegova uvjeravanja “da je najmanji rizik ako u Sloveniji nastupe zajedno”. On je u prisustvu Mamule telefonom nazvao Markovi}a i dogovorio sastanak. To je Mamula komentarisao na sljede}i na~in: “înilo mi se da je Kadijevi}u na{ razgovor donio i li~no olak{anje — nije vi{e bio sam” (B. Mamula, nav. dj., str. 117). 67 S. Mesi}, nav. dj., str. 58-65; B. Jovi}, nav. dj., str. 347. Stjepan Mesi} je 30. juna, “poslije nevi|enih pritisaka inostranih faktora i doma}e opozicije”, izabran za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, kada je, po Jovi}u, zavr{ena “politi~ka tortura”, koju su, po njemu, doìvljavali od 15. maja — 30. juna 1991. (Detaljnije o tome vidi : B. Jovi}, nav. dj., str. 346-347). Prije izbora predsjednika Mesi}a, Jovi} je 30. juna, razgovarao sa Slobodanom Milo{evi}em, poslije razgovora predstavnika Evropske zajednice s njim (tj. Milo{evi}em) u Palati Federacije, a prije susreta ~lanova Predsjedni{tva s ministarskom trojkom EZ, koja, je, po Jovi}u, do{la “da izvr{i pritisak da se Mesi} po svaku cenu izabere za predsednika”. 351

general Kadijevi} i njegovi najbliì saradnici, nastavilo je ignorisati Mesi}eva nare|enja vojsci i onemogu}avalo njegov uticaj nad oruànim snagama. Oni su opstruirali i Mesi}evu bilo kakvu participaciju u radu Predsjedni{tva, onemogu}avaju}i ga, pored ostalog, da bezbjedno putuje na sjednice tog najvi{eg dràvnog organa.68 U kasnu ve~e 1. jula 1991, poslije neuspjeha JNA u Sloveniji, admiral Mamula je, nezakonito, ali na poziv generala Kadijevi}a, stigao u Ministarstvo odbrane. Kadijevi} je, ”vidno uznemiren, vrlo zamoren, slomljen pod teretom onoga {to se dogodilo u Sloveniji”, ”sasvim nepovezano” iznosio tok operacije “i njen àlostan kraj”.

Milo{evi} je, po Jovi}u, nakon tog razgovora bio “sav slomljen”, jer su delegati EZ “nastupili sa tolikom uporno{}u i neuvaàvanjem nijednog argumenta, kao i sa optu`bama i pretnjama Srbiji, da se postavlja veliko pitanje da li vredi ulaziti u takve sukobe zbog Mesi}a, jer bi i neki drugi predstavnik Hrvatske verovatno bio isti kao on, mo`da i gori”. Zbog toga je Milo{evi} “morao da popusti i pristane”, a Jovi}u preporu~io da ih mu~i jo{ koliko moè, pa da prihvati (Isto). Ishod Milo{evi}evog razgovora s predstavnicima EZ Jovi} je odmah prenio ~lanovima Predsjedni{tva iz Srbije i Crne Gore (Jugoslavu Kosti}u, Sejdi Bajramovi}u i Branku Kosti}u). Na sastanku Predsjedni{tva SFRJ s ~lanovima EZ, gdje je, uz vanjske pritiske, razgovarano o izboru predsjednika, Mesi} je kona~no izabran (Isto). Tupurkovski je 1. jula, vode}i sjednicu Predsjedni{tva SFRJ 30. juna i 1. jula, proglasio Stipu Mesi}a za predsjednika, a dr Branka Kosti}a za potpredsjednika Predsjedni{tva SFRJ, ~ime je Predsjedni{tvo (s Mesi}em kao predsjednikom) simboli~no obnovljeno (S. Mesi}, nav. dj., str. 58-65; B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA U JUGOSLAVIJI 1991. — 2001. (u daljem tekstu : UZROCI I POSLJEDICE RATOVA...), u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusija sa Okruglog stola, Beograd, 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 213. 68 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 94. Mesi} nije mogao ostvariti nikakav li~ni uticaj kao predsjednik Predsjedni{tva. On je preko sredstava javnog informisanja vojsci izdavao naredbe, koje je vojno rukovodstvo ([tab Vrhovne komande) ignorisalo, “odnose}i se prema njima kao da i ne postoje”. Te naredbe vojsci koje je Mesi} izdavao, po Kadijevi}u, “zapravo nisu ni bile naredbe”. Savezni sekretar navodi kako Mesi} u Predsjedni{tvu “nije mogao donijeti nikakvu odluku koju je èlio, jer je u to vrijeme odnos snaga bio ~etiri prema ~etiri. Iz takvog odnosa snaga, Predsjedni{tvo, naàlost, nije moglo donijeti ni druge odluke koje je [tab Vrhovne komande predlagao”, a koje su, po Kadijevi}u, “bile u korist odbrane Jugoslavije” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 37-38). 352

Te{kim je rije~ima ponavljao krivicu generala Adì}a zbog slabe organizacije i rukovo|enja operacijom.69 Mamula mu je predloìo da JNA izbije na dràvne granice u Sloveniji i o~uva integritet SFRJ.70 S tim se Kadijevi} sloìo, organizovao sastanak, na kome je pozvao generala Adì}a i odgovaraju}e rukovodstvo General{taba i Ministarstva.71 Na sastanku, koji je po~eo ”negdje iza pola no}i”, a

69 B. Mamula, nav. dj., str. 210. Kadijevi} je optuìvao Adì}a, ”da se neposredno mije{ao u pojedinosti, umjesto da je postavio jasan cilj operacije i dao zadatak generalu Kol{eku komandantu Zagreba~ke vojne oblasti, da je utjecao na veli~inu i izbor snaga, pratio tok i intervenirao kada je do{lo do problema. Kadijevi}a je ve} od ranije brinulo mogu}e pona{anje generala Kol{eka, Slovenca po nacionalnosti, ukoliko do|e do krize u Sloveniji. Sada su se dogodile krupne stvari zbog kojih se mora odgovarati, a Kadijevi}u nije bilo jasno {to je u tome krivica konfuznog Adì}evog nare|ivanja, kako je rekao, a {to pona{anje Kol{eka, i da li se radi o gre{kama ili zloj namjeri. Ve} je bio na~istu s odgovorno{}u komandanata ljubljanskog i mariborskog korpusa, generala Popovi}a i Deli}a, jer su u~inili ozbiljne povrede i gre{ke u okvirima njihove odgovornosti, bez obzira na slab rad komande Zagreba~ke oblasti i General{taba. General âd, tako|er Slovenac, komandant rije~kog korpusa uspje{no je izvr{io svoj dio zadatka na ju`nim odsjecima jugoslovensko-italijanske granice. Radio je odlu~no i nije ~ekao da mu Kol{ek ili Adì} narede da se brani kada je napadnut ili da izvi|a ispred sebe i uklanja prepreke koje mu se namje{taju. Potom je Kadijevi} po~eo o svojoj i Adì}evoj odgovornosti. Smatrao je da je minimum {to moraju uraditi — da podnesu ostavke, iako bi ~asno bilo ubiti se i spasavati dostojanstvo Armije, rekao je. Za Antu Markovi}a je meni spo~itavao. ‘Kurvanjski se pona{ao kao uvijek — pere ruke od svega, nije znao da }e Armija upotrijebiti silu u izvr{avanju zadataka (!), nije ga trebalo uklju~ivati’, ljutio se Kadijevi}” (Isto). 70 Isto. S tim u vezi, Mamula je navodio kako nije bilo sporno da se kadrovske smjene moraju u~initi, da se cjelovita analiza neuspjeha u Sloveniji mora izvr{iti, ali ipak ostaje glavni zadatak: izbijanje na granice i o~uvanje integriteta zemlje. Vrijeme je protjecalo i neuspjeh JNA brzo se pretvarao u svr{en ~in. Nestajala je Jugoslavija za {to je neposrednu odgovornost sada snosila Armija, a ne vi{e ni rukovodstvo Slovenije ni Federacije” (Isto). 71 Isto. ”êkaju}i na njihov dolazak”, pi{e Mamula, “skicirali smo sadràj sastanka: ocjena proteklih doga|aja u Sloveniji i zaklju~ke za organiziranje sveobuhvatne operacije u Sloveniji — slamanje otpora TO, izbijanje na granice i onemogu}avanje slovenskog rukovodstva da izvr{i nasilnu secesiju. Dogovorili smo se, da generala Kol{eka zamijeni general @ivota Avramovi} komandant vojne oblasti u Skoplju. General Kol{ek nije vi{e mogao ostati na du`nosti komandanta i na}i se pred novim isku{enjima. Znali smo Avramovi}a kao sposobnog oficira 353

koga je otvorio i vodio general Kadijevi}, prisustvovali su admirali Mamula i Brovet i generali: Adì}, Negovanovi}, Vasiljevi} (na~elnik KOS-a), Vuleti} (na~elnik vojno-obavje{tajne slu`be) i pukovnik dr Vuk Obradovi} (na~elnik kabineta ministra). Rasprava je trajala ”do ranog jutra”. Nije bilo dileme da JNA mora razoruàti TO Slovenije i zaposjesti granice.72 Me|utim, jedan broj prisutnih je zastupao stav da se, ipak, poslije toga (od 3 — 6 mjeseci) JNA moè povu}i iz Slovenije i prepustiti rje{avanje saveznim institucijama (Predsjedni{tvu, Skup{tini, Vladi). S tim se stavovima nije sloìo Mamula, jer nije pruèn odgovor na osnovno pitanje — sudbina Jugoslavije. Insistirao je na potrebi preduzimanja masovne vojne operacije, razbijanja i razoruànja TO, izbijanje na granice, te izvo|enje rukovodstva Slovenije na odgovornost zbog oruàne pobune i napada na JNA. Ujedno je ukazao i na zna~aj pokreta jedinica JNA, jer }e, po njemu, ”uspjeh JNA u Sloveniji”, u {ta nije sumnjao, preokrenuti ukupnu situaciju u zemlji i omogu}iti JNA da ostvari krajnji cilj: preuzme vlast i navodno zaustavi ru{enje Jugoslavije.73

koji je na du`nosti komandanta u Vara`dinu proveo nekoliko godina i bio uspje{an, a po~etkom osamdesetih, poslije ispita kojemu sam i osobno prisustvovao, proizveden u ~in generala. Poznavao je voji{ni prostor, bio po{tovan me|u vojnim starje{inama i dobro vi|en u hrvatskom dru{tvu. Od njega smo mnogo o~ekivali u kriti~nim trenucima kroz koje su prolazile vojne snage u Sloveniji i Hrvatskoj, pred o~ima doma}e i svjetske javnosti. Pokazat }e se, na àlost, da je on bio ispod zahtjeva te{ke situacije u ljeto i jesen ’91. na tom dijelu jugoslovenskog prostora” (Isto, str. 210-211). 72 Isto, str. 210-215. Admiral Mamula je, pored ostalog, iznio stav da treba obnoviti operaciju i izvr{iti zadatak — izbiti na granice SFRJ u Sloveniji. General Adì} je, izme|u ostalog, ukazao ”da nemamo na raspolaganju dovoljno snaga za novu, sveobuhvatnu operaciju” i nije vidio ”razloga za{to nam je ona potrebna”. Umjesto toga, on je predloìo ”da treba oja~ati snage u Sloveniji, sna`no ih podràvati avijacijom i nastaviti dejstva”. Vuk Obradovi} nije vidio razloga ”zbog ~ega bi se JNA borila u Sloveniji i prisiljavala je da ostane u Jugoslaviji” i, pored ostalog, insistirao ”da se JNA treba povu}i na srpske granice u Hrvatskoj i njih braniti” (Isto, str. 210-215). 73 Isto, str. 216 i 222. Pri tome je Mamula bio protiv upoznavanja Predsjedni{tva s pripremama operacije u Sloveniji ”dok glavni poslovi ne budu gotovi, a tada da ga se stavi pred svr{en ~in, i krene. Morali smo biti spremni da se pripreme otkriju, po|e protivu JNA i poku{a da je se zaustavi”. On je cijenio ”da razbijeno Predsjedni{tvo nema snage da nas zaustavi, a Milo{evi} se ne bi usudio istupiti javno putem Armije. 354

Kadijevi} se sloìo da se preduzme sveobuhvatna vojna operacija ponovnog posjedanja granica SFRJ, te je, u skladu s tim, dogovoreno da se po~ne s pripremama i odre|en rok od ~etiri dana za spremnost. U tom je cilju zamolio Mamulu da preuzme aktivnosti planiranja s generalom Adì}em.74 Plan operacije u Sloveniji, sa utvr|enim ciljevima i zamislima, snagama, na~inom njihovog vo|enja i angaòvanja i svim faktorima, ra|en je u General{tabu bez znanja i konsultacija sa Milo{evi}em. Admiral Mamula je istovremeno poku{ao razraditi i ”op}u zamisao za operacije u Hrvatskoj, svjestan da }e se JNA odmah poslije zavr{etka operacije u Sloveniji (a mo`da i istovremeno) suo~iti s razrje{enjem vojno-politi~ke situacije u Hrvatskoj”.75 Me|utim,

‘Ako bi se to i dogodilo, morali smo biti spremni da ih kratkim postupkom uklonimo i onemogu}imo da nas ometaju ili nam se otvoreno suprotstave. Mass — mediji i sredstva informiranja u tom slu~aju bila bi stavljena pod kontrolu JNA. General{tab je imao pripremljen plan za takav slu~aj” (Isto, str. 216-217). 74 Isto, str. 217. Admiral Mamula i general Adì} odmah su krenuli u operativnu salu General{taba (u rano jutro 2. jula 1991.). Mamula je izloìo cilj i njegovu zamisao operacije, ”a zatim smo razgovarali o snagama, na~inu njihovog vo|enja i angaìranja, o vazduhoplovnoj podr{ci, obavje{tajno-bezbjedonosnim mjerama, zadacima specijalnih jedinica i drugim va`nim faktorima operacije. Nisam prelazio okvire operacije u Sloveniji. Sve ostalo ticalo se ministra odbrane, generala Kadijevi}a i njegove uloge u raspletu krize: kako, koliko i koga od suradnika i pot~injenih upoznati i kakve im zadatke postaviti” (Isto). 75 Isto, str. 220. S tim u vezi, do{ao je do sljede}eg zaklju~ka : ”1. jaka grupacija JNA poslije operacije u Sloveniji da izolira Hrvatsku sa zapada; 2. snagama dovedenim u rejone Korduna, Banije i Bosanske krajine, s linije Karlovac — Sisak — Novska — Nova Gradi{ka da se pri|e osloba|anju garnizona u sredi{njoj Hrvatskoj sa Zagrebom kao glavnim ciljem, a izbijanjem na rijeku Dravu i granicu sa Ma|arskom, da se sprije~i pristizanje naoruànja i pomo}i ZNG i eventualno izvla~enje snaga preko granice; 3. za svako odvojeno podru~je Hrvatske postojale su dovoljno jake snage da postignu op}i cilj: Vojno-pomorska oblast Kninskim korpusom, snagama iz Mostara i po potrebi korpusom iz Titograda bila je u stanju svladati otpor ZNG i drugih paravojski HDZ-a u Dalmaciji i staviti pod kontrolu zapadnu Hercegovinu; 355

general Kadijevi} je, ”nespreman da se odlu~i na samostalan put Armije u razrje{enju jugoslovenske krize”, Operaciju u Sloveniji odloìo.76 On se opet izmakao — mo`da zbog kukavi~luka i vjerovatnije zbog toga {to nije smio sa Mamulom protiv Milo{evi}a i Jovi}a. U Sloveniji su 2. jula 1991. (u 18 sati) na svim pravcima obustavljeni pokreti JNA. Armija je pod pritiskom TO Slovenije, te SIV-a i (poslije 1. jula) Predsjedni{tva SFRJ, prekinula pokrete trupa. JNA je u Sloveniji snagom ujedinjenog naroda zaustavljena i blokirana. Te je ve~eri general Adì} javno preko TV “narodima Jugoslavije” najavio pu~, prijete}i da }e vojska “stvari dovesti do kraja”.77 General Kadijevi} se te ve~eri nije priklju~io pu~isti~koj grupi velikosrpskih generala, na ~elu sa Adì}em, o preuzimanju vlasti. Prihvatio je zahtjev da se vojska, zajedno sa slovena~kim naoruànim jedinicama,

u isto~noj Slavoniji i Baranji Tuzlanski i Novosadski korpus bili su sposobni razrije{iti svaki organizirani otpor na tom podru~ju; u Istri i podru~ju Rijeke situacija je bila uzavrela i lako se mogla staviti pod kontrolu snagama Rije~kog korpusa, mobiliziranim snagama u Lici i Gorskom Kotaru i vojno-pomorskim i vazduhoplovnim grupacijama iz Pule; 4. Snage u Bosni trebalo bi oja~ati i pregrupirati poslije izdvajanja vojnih sastava za operacije u Sloveniji i Hrvatskoj. Gardijski korpus u Beogradu (ili o o~ekuju}im rejonima u Sremu), Kragujeva~ki i Uì~ki korpus bili su dovoljna rezerva s kojom se moglo intervenirati po potrebi. Sastave u Makedoniji i na Kosovu ne bi se slabilo; 5. strategijsko grupiranje koje bi proiza{lo iz ovakve generalne zamisli zadovoljavalo bi i uslove odbrane od eventualne intervencije izvana. [tab Vrhovne komande trebao bi iza}i iz Beograda na jedno od komandnih mjesta u Bosni. U zgradama Ministarstva odbrane i General{taba u centru Beograda vi{e nije bilo uslova za siguran rad, nisu postojali ni minimalni bezbjedonosni uslovi” (Isto). 76 Isto. General Kadijevi} se, po Mamuli, ”doveo u najteù mogu}u situaciju. Nespreman da se odlu~i na samostalan put Armije u razrje{avanju jugoslovenske krize kretao se, kako sve vrijeme tako i sada u odlu~nim trenucima, na dva kolosjeka: poku{avao da se pokriva jednim — legitimisti~kim, da bi u datoj situaciji, kada ocijeni da je to mogu}e i realno, pre{ao na onaj drugi — samostalan armijski, za {to je imao spreman plan. General Kadijevi} se ni ovaj put nije odlu~io” (Isto). 77 S. Mesi}, nav. dj., str. 72-73. 356

povu~e u kasarne. Dva dana kasnije (4. jula) on je govorio mirnodopskim rije~nikom, spreman da prihvati Predsjedni{tvo kao komandu.78 Pet dana poslije izbora Mesi}a za predsjednika Predsjedni{tva SFRJ (5. jula 1991.) Milo{evi} i Jovi} su sa generalom Kadijevi}em zakazali razgovor, koji su, zbog navodno “skoro tragi~nog” stanja u zemlji, posebno zbog toga {to je JNA u Sloveniji poraèna i potu~ena,79 smatrali odlu~uju}im. Oni su vojsci postavili kategori~ne zahtjeve, traè}i od Kadijevi}a sljede}e : “1. Slovencima odgovoriti èstoko svim sredstvima, uklju~uju}i i avijaciju”,80 a “potom se povu}i iz Slovenije”;81 “2. Glavne snage JNA koncentrisati na liniji: KarlovacPlitvice na zapadu; Baranja - Osijek - Vinkovci - Sava na istoku i Neretva na jugu”. Na taj je na~in trebalo “pokriti sve teritorije gde ìve Srbi do potpunog raspleta, odnosno do kona~nog slobodnog opredeljenja naroda na referendumu”, i “3. Potpuno eliminisati Hrvate i Slovence iz vojske”.82

78 Isto, str. 73-80. 79 B. Jovi}, str. 349. Stanje u Jugoslaviji je tada, po Jovi}evoj ocjeni, bilo “skoro tragi~no. JNA u Sloveniji poraèna i potu~ena. Moral vojske pao na niske grane. Srpski narod gubi poverenje u JNA. Opozicija traì formiranje srpske vojske. Svima je jasno da se rat ne moè izbe}i, a da se JNA skoro raspala. Srpski pokret obnove vr{i direktnu propagandu da se rezervisti ne odazivaju na pozive, da dezertiraju. Izdaja je na delu. Majke vojnika demonstriraju — traè da se ‘deca vrate iz vojske’. Srpski narod potpuno zbunjen uveliko se pridruùje opoziciji. Traè se na{e ostavke” (Isto). 80 Isto. Na taj na~in Slovencima “apsolutno im vi{e ne dozvoliti da {ikaniraju JNA”. 81 Isto. O povla~enju iz Slovenije donije}e “blagovremenu odluku”. Odgovaraju}i Slovencima “èstoko svim sredstvima, uklju~uju}i i avijaciju”, trebalo je “podi}i moral vojsci, upla{iti Hrvatsku i umiriti srpski narod”. 82 Isto. 357

Milo{evi} i Jovi} su zahtijevali da se odmah krene sa akcijom u Sloveniji, jer u protivnom oni gube u Srbiji, “a onda se i vojska raspada”.83 Kadijevi} je “bez ikakve diskusije” prihvatio sve {to mu je Milo{evi} govorio, uklju~uju}i i “kategori~ne” zahtjeve vojsci, s tim {to je mislio da mu je za to potrebno 6-10 dana. Me|utim, Milo{evi} i Jovi} se s tim nisu sloìli — oni su preduzimanje akcije traìli za 23 dana, jer }e, po njima, “posle toga do}i do priznanja Slovenije i Hrvatske od Austrije i Nema~ke, a tada bi bila mogu}a i njihova vojna intervencija”. To je Kadijevi} prihvatio.84 Na tom je sastanku, pored navedenog, dogovoreno da general Kadijevi} Predsjedni{tvu SFRJ postavi dvije opcije: “ili da Slovence prisili na sprovo|enje odluka Predsedni{tva od ju~e (tj. od 4. jula — prim. S.^.) o prepu{tanju granice JNA i po{tovanju saveznih zakona ili da Predsedni{tvo naredi JNA napu{tanje Slovenije”. Pri tom su procijenili da }e u oba slu~aja Slovenci izazvati konflikt, jer bez borbe ne}e dozvoliti “da izvu~emo tehniku”. A u konfliktu ih nije trebalo {tediti.85

83 Isto. 84 Isto. 85 Isto. General Kadijevi} je od Milo{evi}a i Jovi}a tada traìo da ohrabre mobilisane “koji ne}e da se odazovu ili su se odazvali, ali su demobilisani”, mobili{u Teritorijalnu odbranu i pomognu organizovanje u Sarajevu mitinga “za Jugoslaviju”, da bi pomogli Francuskoj, koja se, po Kadijevi}u, “bori za opstanak na{e zemlje (!) i koja èli da se suprostavi Nemcima koji èle njen raspad”. Jovi} je tada rekao Kadijevi}u “da treba biti realan, da ne laèmo i sebe i Francuze. Jugoslavije u dosada{njim granicama nema. Ako im je stalo da se izbegne rat na Balkanu treba im objasniti srpsko pitanje, a ne pitanje o~uvanja ove Jugoslavije. Mi to treba da radimo. Ako shvate srpsko pitanje, i ako ga uvaàvaju ravnopravno sa drugima u Evropi, izbe}i }e se rat. Taj bi miting u Sarajevu bio i lo{ i proma{aj. Kaèm mu da treba da ima u vidu da su danas Francuzima pre~i Nemci nego Srbi, da se ne zavaravamo. [to se ti~e politi~kog rada na mobilizaciji, akcija vojske u Sloveniji je odgovor na to, a ne neki na{i politi~ki istupi koji bi mogli i negativno delovati” (Isto). 358

Vojno rukovodstvo je bilo sklonije prijetnjama i prijete}im manevrima nego demokratskom dijalogu. General Adì} je u govoru novoimenovanim “provjerenim” komandantima, 5. jula 1991. podvukao: “Jedinice kojima }ete komandovati moraju do kraja izvr{iti dobiveni zadatak, a ako treba i do kraja izginuti”. Komandant 5. vazduhoplovnog korpusa, Ljubomir Baji}, “je — ne kleknu li Slovenci na koljena — prijetio aktiviranjem ve} pripremljene naredbe za ’napad na snage slovena~ke TO sve dok ne budu uni{tene’”.86 Ministarsko vije}e Evropske zajednice, na sjednici u Hagu 5. jula 1991, usvojilo je stav da ni u kom slu~aju ne}e priznati politiku sile, što je bila i ocjena Kriznog komiteta KESS-a.87 Ministarska trojka je odmah poslije haškog zasjedanja ponovo, formalno na poziv Savezne vlade, doputovala u Jugoslaviju, gdje je (pod pritiskom Evropske zajednice) na sastanku na Brionima 7. jula, poslije razgovora sa republi~kim i predstavnicima SIV-a, te plenarnog sastanka, kojim je predsjedavao predsjednik Mesi}, a na kome su, bili prisutni dr Kosti}, Bogi}evi}, Tupurkovski, Drnovšek (iz Predsjedništva SFRJ), Markovi}, Lon~ar, Brovet i Gra~anin (iz SIV-a), te Ku~an, Rupel, Bu~ar i Peterle, zatim Tu|man i drugi, postignut dogovor o mirnom razrješavanju jugoslovenske krize.88 Evropski parlament je 10. jula, “duboko zabrinut zbog nasilja u Sloveniji i drugim dijelovima Jugoslavije”, izme|u ostalog, osudio “upotrebu sile u Sloveniji od strane savezne

86 S. Mesi}, nav. dj., str. 100. O~igledno je da se vojska, tvrdi Mesi}, ”sve vidljivije svrstavala uz onu politiku, uz onu strate{ku opciju, koju je zastupalo srbijansko rukovodstvo” (Isto, str. 104). 87 Isto. str. 85-86. 88 Isto, str. 86-92; I. Radakovi}, nav. dj., str. 71. Na taj je na~in, po Mesi}u, jugoslovenska kriza institucionalizovana i internacionalizovana, ~ime je Evropska zajednica bila “najprisutniji ~imbenik u razrješenju jugoslovenske krize”. Na Brionima je 7. jula 1991. Predsjedni{tvo SFRJ u prisustvu evropske trojke usvojilo Brionsku deklaraciju, kojom je prihva}eno pravo SFRJ da uspostavi kontrolu svoje dràvne granice, dogovoren je prekid vatre (da se “sve strane” suzdrè “od jednostranih akcija, posebno od upotrebe nasilja”) i odloèna odluka Slovenije o izdvajanju iz SFRJ za tri mjeseca (B. Mamula, nav. dj., str. 179; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 118; K. Rotim, nav. dj., str. 116-118; B. Jovi}, nav. dj., str. 350-359). 359

armije”, i “daljnje miješanje jugoslovenske savezne armije u politi~koj krizi”, i insistirao “da jugoslovenska savezna armija odmah mora vratiti svoje jedinice u kasarne”.89 General Kadijevi} je odmah poslije prijema “nare|enja” od rukovodstva Velikosrpskog pokreta (5. jula), kada su Milo{evi} i Jovi}, pored ostalog, odredili Neretvu kao srpsku granicu na jugu i Kadijevi}u postavili zadatak za odgovaraju}e grupisanje glavnih snaga JNA, radi pokrivanja svih teritorija “gde ìve Srbi”, {to je general “bez ikakve diskusije” prihvatio,90 poku{ao da osigura ili ras~isti ho}e li imati podr{ku SSSR-a, zapravo zavjereni~ke grupe. Stupio je u kontakt sa mar{alom Jazovom. O tom kontaktu Kadijevi}

89 S. Mesi}, nav. dj., str. 95-96. U rezoluciji Evropskog parlamenta je, pored ostalog, stajala ocjena da “konstitutivne i autonomne pokrajine Jugoslavije imaju pravo odlu~ivati o vlastitoj budu}nosti na miran i demokratski na~in, sa shva}anjem da svaka republika ima apsolutnu odgovornost da koristi isklju~ivo miroljubiva i demokratska sredstva u ostvarivanju promjena ustavnog poretka…” (Isto). 90 B. Jovi}, nav. dj., str. 349; B. Mamula, nav. dj., str. 232. Tog je dana JNA gomilala jedinice “na hrvatskim granicama”. Umjesto da se povla~i u kasarne, vojska se u Hrvatskoj “u kriznim zonama gomila: jedinice do sada stacionirane u drugim republikama, popunjene mobiliziranim rezervistima iz Srbije upu}uju se danomice u Hrvatsku, protiv Hrvatske”. Polaze}i od toga, Hrvatska Vlada je 5. jula Predsjedništvu SFRJ uputila zahtjev od pet ta~aka : “prvo, trenuta~no povla~enje u vojarne svih jedinica JA na tlu Republike Hrvatske; drugo, smanjivanje broja jedinica JA u Republici Hrvatskoj; tre}e, prijavljivanje civilnim vlastima svakog pokreta jedinica izvan vojarni, kojom prilikom }e se kretati uz pratnju; ~etvrto, povla~enje jedinica JA s isto~nih granica Republike Hrvatske; peto, prekid diskriminacije i šikaniranja nesrpskih ~asnika i vojnika, civilnih osoba na slu`bi u JA” (S. Mesi}, nav. dj., str. 83-84). O tome je predsjednik Mesi} u više navrata razgovarao i govorio generalu Kadijevi}u, koji je odgovarao “kako ‘na podru~ju Hrvatske me|unacionalne konfrontacije dramati~no narastaju’, pri ~emu nije uzimao u obzir da Beograd galopiraju}im tempom hu{ka Srbe u Hrvatskoj na gra|anski neposluh i teroristi~ki bunt, da se iz Srbije (i Bosne) u Hrvatsku ubacuju naoruàne ~etni~ke skupine…” (Isto, str. 84). 360

je 9. jula obavijestio Jovi}a kako je od “pre par dana”, u telefonskom razgovoru, traìo odgovor na dva pitanja: “da li nas SSSR moè za{tititi ako do|e do vojne intervencije Zapada i da li ho}e da nam prodaju odre|eno naoruànje kojeg nemamo dovoljno (bombe i kerozin)”. Odgovor je bio negativan na oba pitanja.91 U toku dana je “vi{e puta” obavljena konsultacija s generalom Kadijevi}em “o stanju u Sloveniji i akciji koju treba preduzeti”.92 Ocjenjuju}i da je general “potpuno dezorjentisan”, Jovi} i Milo{evi} su zaklju~ili da oni (“mi”) moraju “diktirati orijentaciju i smer akcije”.93

91 Isto, str. 360. O tome Jovi} pi{e sljede}e: “...Preciznije, ne bi nas mogli za{tititi, a {to se oru`ja ti~e moè samo redovnim kanalom preko Vlade SFRJ (a mi traìmo mimo vlade, jer nam Ante Markovi} ometa dono{enje odluke vlade). Veljko ga je upozorio da Nemci preko nas ugroàvaju i njih i zamolio da to prenese Gorba~ovu. Jazov se danas javio i rekao da je Gorba~ov prihvatio upozorenje za zajedni~ku opasnost, da je razgovarao sa Kolom, Bu{om, Andreotijem, Miteranom i Englezom, upozorio ih da ne}e skr{tenih ruku gledati na raspar~avanje Jugoslavije, posebno ako bi se neko spolja me{ao. Pomo}i }e nam diplomatski, ali ni{ta ne mogu garantovati niti mogu reagovati eventualnim uzvra}anjem. Oru`je ne}e dati nikakvim tajnim kanalima, bez obzira {to su se drugi naoruàli na taj na~in (A preko na{e vlade to ne bi bilo mogu}e). Eto tako Rusi misle (ili tako mogu)” - (Isto). 92 Isto. 93 Isto. Iznose}i ocjenu da je general “potpuno dezorjentisan”, Jovi} navodi da Kadijevi} “u toku jednog dana on pravi stra{ne evolucije: od toga da se odlu~nom akcijom mora povratiti moral vojske, do toga da svi njegovi generali misle da je svaki miran put bolji, da nikako ne prihvataju rat i da ‘neka do|e ‘crni |avo’, a kamoli Evropska misija, samo neka smiri stanje’. Samo sat pre toga rekao mi je da Evropska (vojna) misija ne dolazi u obzir” (Isto). Tu Jovi}evu ocjenu o generalu Kadijevi}u i stavu njegovih generala admiral Mamula je komentarisao na sljede}i na~in : ”Ne znam {to je gospodinu Jovi}u mogao re}i general Kadijevi}, ali mi je sasvim poznato da je, osim rijetkih iznimaka, raspoloènje njegovih generala bilo upravo obrnuto. Oni su o~ekivali i zahtijevali operaciju u Sloveniji. Bili su potpuno svjesni da druga~ija odluka zna~i kraj JNA i Jugoslavije. 361

Sljede}eg je dana general Kadijevi} obavijestio Jovi}a o razgovoru izme|u Stjepana Mesi}a i Vuka Dra{kovi}a, koji su, po njemu, utvrdili “zajedni~ke politi~ke ciljeve za koje }e se boriti: ru{enje JNA i rukovodstva Srbije” (“propaganda protiv JNA, njeno razbijanje i likvidiranje”).94 Ocjenjuju}i da je to “`rtvovanje interesa srpskog naroda u Hrvatskoj i uop{te van Srbije”, te da je to “cena sporazuma s Mesi}em; da se posledice ve} ose}aju, jer u samom Beogradu, u jedinicama I vojne oblasti vojnici masovno odbijaju komandu, govore}i da ne}e da slu{aju komandu onih koji su 9. marta spre~ili ru{enje srpske vlasti”, Kadijevi} je apelovao “da odmah politi~ki javno reagujemo”.95 Kadijevi} je, pred sjednicu Predsjedni{tva SFRJ, 11. jula 1991, u dogovoru sa Milo{evi}em, Jovi}em i Brankom Kosti}em, saop{tavaju}i “procenu situacije u vezi sukoba u Sloveniji i predloge stavova”,96 Odba~en od armijskih starje{ina, ismijan i omalovaèn u Predsjedni{tvu i me|u republi~kim vo|ama, general Kadijevi} nije vi{e imao nikakvih uvjeta da komanduje Armijom, a ona se brzo kretala svom raspadu — formiranju nacionalnih vojski i gra|anskom ratu” (B. Mamula, nav. dj., str. 223). 94 Isto, str. 360-361. Na taj }e na~in “srpski ìvalj u Hrvatskoj ostati neza{ti}en. Hrvati }e ga pojedina~no ugroàvati i izazvati srpsku reakciju — intervenciju. Hrvatska }e tada proglasiti Srbiju za agresora i pozvati strane trupe, pomo}u kojih }e biti oborena legalna srpska vlast”. U tome Vuka Dra{kovi}a, prema tvrdnji generala Kadijevi}a “podràva i Dragoljub Mi}unovi} (Demokratska stranka)” — Isto, str. 361. 95 Isto, str. 361. 96 Isto, str. 364. Procjenjuju}i situaciju u vezi sa sukobom u Sloveniji i prijedloge stavova, Kadijevi} je naveo: “Me|unarodni faktor: SSSR nas moè pomo}i samo politi~ki kroz me|unarodne institucije. To je stav Gorba~ova; me|utim, ocena je na~elnika General{taba sovjetske armije da je plan o raspadu SFRJ napravila CIA uz pomo} SRN davno, sa namerom da se iskustvo u njenoj realizaciji potom prenese na ru{enje SSSR. Me|utim, zvani~na politika SSSR, iako to verovatno zna, ne moè vi{e od verbalne podr{ke. Francuska je shvatila Nema~ku igru o raspadu na{e zemlje, ali i kod nje preovla|uje interes da se sru{e komunisti, pa od JNA traì uzdràvanje i strpljenje. Akcija EZ je kombinovani interes SRN i Francuske, stvarni im je cilj da se prelom na~ini brè od 3 meseca. Spoljni faktor u celini radi protiv nas. 362

iznio nove prijedloge vojske — odbranu budu}e Jugoslavije. Predloìo je dvije varijante : “I varijanta odbrane budu}e Jugoslavije: Srbija, Crna Gora, BiH, Srbi van Srbije i eventualno Makedonija. II varijanta: Srbija, Crna Gora, srpski narod u Jugoslaviji i eventualno jo{ pone{to”.97 Za realizaciju navedenih varijanti, odnosno formiranje i odbranu budu}e Velike Srbije, Kadijevi} je predloìo i mjere: “Vojska se mora prestrojiti brzo”, na ~emu je ve} tada vojno rukovodstvo radilo, “ali uz velike te{ko}e”.98 Milo{evi}, Jovi} i Kosti} su se, s obzirom na to da je srbijansko-crnogorski blok u Predsjedni{tvu SFRJ bio svjestan da prijedlog koga je formulisalo rukovodstvo Velikosrpskog pokreta ne moè dobiti peti glas u Predsjedni{tvu, odlu~ili za novo rje{enje “da treba odmah povu}i vojsku iz Slovenije, rasporediti je na

Unutra{nja situacija: Slovenija je ve} van Jugoslavije. Hrvatska, prakti~no isto. U BiH preovla|uje koalicija protiv Srba, u Srbiji ja~a kolaboracija opozicije sa Hrvatskom i SR Nema~kom u cilju osvajanja vlasti; Makedonijom dominira antisrpsko raspoloènje; u Crnoj Gori nestabilna politika prema JNA. JNA ne moè ostati jedinstvena. Mogu se na prste izbrojati Slovenci i Hrvati u vrhu armije koji su za Jugoslaviju. Ako za 10 dana ne povu~emo krupne poteze neminovan je raspad JNA. Zamisao: U odnosu na strani faktor oslonac na Francusko-sovjetsku liniju i paralisanje SRN” (Isto). 97 Isto. 98 Isto. Kadijevi} je tada naveo da }e sutra, tj. 12. jula na sjednici Predsjedni{tva predloìti “dve odluke (varijante) : Prvo, dosledno sporovo|enje Deklaracije (Zaklju~ene sa predstavnicima EZ o postupanju Slovenije i Hrvatske u vezi sporova nastalih oko njihovih zakona, odluka i postupaka — prim. B. Jovi}, nav. dj., str. 364) u ìvot (uz primenu sile protiv onoga ko sabotira) {to Predsedni{tvo verovatno ne}e prihvatiti. Drugo, da se vojska povu~e iz Slovenije po svim vojnim pravilima. Ako se ni{ta od toga ne usvoji, onda bi nastupio raspad Predsedni{tva SFRJ” (Isto, str. 364-365). 363

granice budu}e Jugoslavije i izvr{iti hitno smenu svih Slovenaca i Hrvata sa visokih vojnih poloàja”.99 U koliko bi povla~enje vojske iz Slovenije bilo sprije~eno, trebalo je “postaviti èstoke ultimatume Sloveniji ili udariti po njoj”, te, “tako|e, odmah oja~ati isto~noslavonsku liniju fronta, tu}i po redarstvenicima i ne dati im da napadaju srpska naselja”.100 Sve navedene prijedloge Kadijevi} je, “veoma zabrinut”, prihvatio, s tim {to je bilo o~igledno da nije drào “sve u svojim rukama”,101 jer se definitivno priklonio Milo{evi}u kao najja~em. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 12. jula 1991. Jovi} i dr Kosti} su, kao i vojno rukovodstvo, tvrdili kako je, ne dobiju li zeleno svjetlo Kadijevi}evi prijedlozi, “neminovan rat u Hrvatskoj”.102

99 Isto, str. 365; S. Mesi}, nav. dj., str. 105. Hitnu smjenu “svih Slovenaca i Hrvata sa visokih vojnih poloàja” oni su “obrazloìli” time {to oni “sada imaju svoje dràve i svoje vojske koje su u sukobu sa na{ima” (B. Jovi}, nav. dj., str. 365). Po tom je prijedlogu svu vojsku trebalo povu}i iz Slovenije (dislocirati jedinice), nagomilati je u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, pobuniti Srbe u tim republikama, {alju}i im uz vojsku i “srpske dobrovoljce”. Slovenija im nije bila interesantna — “neka ode” (S. Mesi}, nav. dj., str. 105). 100 Isto. Milo{evi}, Jovi} i Kosti} su smatrali da bi sve to “povratilo ugled armije”, a “ako se to ne uspe, male su {anse za spas vojske”. 101 Isto. 102 S. Mesi}, nav. dj., str. 105. Taj plan — “srpski scenarij” na toj sjednici Predsjedni{tva SFRJ prvo su obznanili dr Kosti} i dr Jovi}, kada su izjavili da ne}e rat sa Slovenijom, ali da ne}e ni Sloveniju u Jugoslaviji, traè}i da JNA odmah napusti taj “germanofilski, militarizmom zadojen i antijugoslovenstvom indoktrinirani narod”. Kosti} se zalagao za “izvla~enje JNA iz Slovenije i utvr|ivanje novih dràvnih granica, uz prihvatanje otcepljenja Slovenije kao ve} provedenog ~ina”. Po Jovi}u bi bilo “pametno” da se jedinice JNA “razmeste van teritorije Slovenije...”, jer “{ta }e Armija u Sloveniji, kad je tamo ne èle!” (Isto, str. 105-106). Kosti}ev prijedlog o dislokaciji jedinica iz Slovenije bio je sastavni dio cjelovite strategije, “dio strategije razmje{taja oruànih snaga za jedan odre|eni period, da se obezbijedi puna sigurnost pripadnicima JNA na novim lokacijama i da se oslobodi slovena~kog naroda, koji ìvi u jednoj potpunoj informativnoj izolaciji i blokadi, da pruì uvjerenje i njima i me|unarodnoj javnosti da se nema èlja sa 364

Mesi} je, shvativ{i da je rije~ o scenariju da se {to prije iz Jugoslavije otjera Slovenija, a podijeli Hrvatska, insistirao na tome da se vojska povu~e u kasarne (“Armija mora u kasarne”), obustavi mobilizacija i razoruàju ilegalne paravojne organizacije.103 Jovi} je tvrdio kada bi se vojska povukla “u Hrvatskoj u kasarne” “bilo bi krvi do kolena”.104 Kadijevi} je na toj sjednici Predsjedni{tva SFRJ traìo: razoruànje paravojnih organizacija, slanje regruta u vojsku, dosljedno po{tovanje Brionske deklaracije (da Slovenci prepuste granicu JNA i da se sve dalje rje{ava sporazumno) i ovla{}enja vojsci da to ostvari.105 Me|utim, njegov posljednji zahtjev Predsjedni{tvo nije prihvatilo, nakon ~ega je on, poslije pauze, predloìo preformulaciju tog zahtjeva, tako “da Predsedni{tvo garantuje izvr{enje ovih zaklju~aka!”,106 {to je usvojeno.107

jedinicama JNA rje{avati problem teritorijalnog integriteta, pa ni zadràvanju Slovenije u sastavu Jugoslavije...” (Isto, str. 106). Na Mesi}ev prigovor Jovi}u — “ho}emo li vojsku smjestiti u Hrvatsku”, dr Kosti} je diplomatski odgovorio kako on to ne kaè, te nastavio: “neka do|u u Crnu Goru, mi }emo biti sre}ni i zadovoljni”. Kosti} je ponovo insistirao da se izglasa njegov prijedlog o povla~enju JNA iz Slovenije (“Vojska se iz Slovenije mora povu}i”) — Isto, str. 108. Kadijevi} je njihove prijedloge (vojnog vrha i srpskih ~lanova Predsjedni{tva) — povla~enje iz Slovenije “uvaàvao”, “ali kao iznu|enu mjeru...” On je, zajedno sa admiralom Brovetom i zastavnikom Bajramovi}em, bio donekle suzdràn prema napu{tanju Slovenije ili su, po Mesi}u, “barem ostavljali takav dojam” (Isto, str. 108 i 122). 103 Isto, str. 109. 104 Isto, str. 109-117. Milo{evi}eva grupa i vojno rukovodstvo su, tvrdi Mesi}, traìli slobodu akcije za JNA (Isto). 105 B. Jovi}, nav. dj., str. 365. Kadijevi} je, po Jovi}u, traìo “prakti~no I varijantu” odbrane budu}e Jugoslavije (“Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Srbi van Srbije i eventualno Makedoniju”) i predah od deset dana. 106 Isto. S tim u vezi, Jovi} navodi da Kadijevi} nije objasnio kako Predsjedni{tvo treba da garantuje izvr{enje tih zaklju~aka. To je, po Jovi}u, bila “~ista parola”. 107 Isto. Predsjedni{tvo je usvojilo Kadijevi}ev modifikovani zahtjev, ali su, po Jovi}u, “nade male. Gubljenje vremena”. 365

Tako su tada, zbog neodlu~nosti i dezorijentacije generala Kadijevi}a, poku{aji srpskog rukovodstva o povla~enju vojske iz Slovenije pali u vodu.108 Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 12. jula 1991. izglasan je, po Mesi}u, “donekle izmijenjen prijedlog Kadijevi}eve odluke”, koji je htio osigurati vojnu samovlast, za{ti}enu autoritetom svih ~lanova Predsjedni{tva (pravo da upravlja zemljom). Tom je odlukom, po Mesi}u, izme|u ostalog, trebalo “demobilisati sve oruàne sastave na teritoriji SFRJ, osim JNA i redovnog mirnodopskog sastava milicije, odnosno policije” i obezbijediti popunu JNA regrutima, “u skladu sa saveznim Zakonom o vojnoj obavezi i drugim propisima i aktima donetim za njegovo sprovo|enje...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 116). S tim u vezi, utvr|en je i rok te demobilizacije (“do 18. jula 1991. godine do 24,00 sati”). Neupu}ene regrute junske partije trebalo je “uputiti sa julskom uputom do 20. jula 1991. godine. Sa dinamikom ostvarivanja ta~ke 1. ove odluke i popune JNA regrutima SSNO uskladi}e otpu{tanje rezervnog sastava iz mobilisanih jedinica JNA” (Isto). Tekst ostalog dijela odluke je, po Mesi}u, glasio : “3. Odmah realizovati obaveze iz zajedni~ke deklaracije od 7. jula 1991. godine koje se odnose na: - uspostavljanje reìma na granici SFRJ koji je vaìo pre 25. juna 1991. godine, a najkasnije do 16. jula 1991. godine do 24,00 sati; stvaranje uslova za normalan ìvot i rad jedinica i ustanova pripadnika JNA i njihovih porodica (potpuna deblokada kasarni i drugih vojnih objekata, uklanjanje svih prepreka, nesmetano snadbevanje i sloboda komuniciranja kretanja, izvo|enje redovnog programa obuke i drugo) najkasnije do 13. jula 1991. do 24,00 sati; - pu{tanje na slobodu svih pripadnika JNA i vra}anje zaplenjenih sredstava, opreme i objekata JNA, kao i opreme i sredstava Saveznog sekretarijata unutra{njih poslova, a najkasnije do 15. jula 1991. godine do 24,00 sata. 4. Na prvoj narednoj sednici razmotriti izvr{avanje svojih zaklju~aka od 9. maja 1991. godine u vezi sa situacijom u Hrvatskoj uklju~uju}i i angaòvanje JNA u skladu sa njenom ustavnom i zakonskom ulogom, kao kontekstu obaveza Predsedni{tva, koje proizilazi iz dogovora sa predstavnicima EZ, sadrànim u brionskim dokumentima od 7. jula ove godine. 5. Kontrolu izvr{avanja to~ke 1. do 3. vr{i}e Komisija Predsedni{tva SFRJ koja }e po~eti sa radom odmah. 6. Predsedni{tvo SFRJ garantuje sprovo|enje ove odluke” (Isto, str. 116). 108 B. Jovi}, nav. dj., str. 365. Jovi} je zaklju~io kako “i sama Vojska vrda, nije u njoj jo{ sve sazrelo”. U pauzi Kadijevi} je Jovi}u obja{njavao da bez razoruànja paravojnih organizacija i slanje regruta u vojsku “ni{ta nije u stanju, da mu je to bitno, itd.”, a sa realizacijom ta dva zahtjeva “povla~enje nije ni potrebno. Ali kako da ih ostvari?”. S tim u vezi, Jovi} navodi kako se general uzdao u Evropsku zajednicu, koja }e, po njemu, “spasavati Jugoslaviju”. Na to je Jovi} zapisao: “Da vidimo i to. Ali {ta }e kroz njegovih deset dana koje traì za predah. Dotle }e se raspasti Armija” (Isto). 366

Vojno rukovodstvo (ilegalni [tab Vrhovne komande) je, procjenjuju}i situaciju i suo~avaju}i se sa brojnim “krupnim” problemima, posebno sa mobilizacijom, zaklju~ilo da je “jedino rje{enje da JNA napusti Sloveniju”. U postizanju tog cilja trebalo je odgovoriti na pitanje “kako to uraditi u datoj jugoslovenskoj i me|unarodnoj situaciji”. S tim u vezi, “razmotrene” su tri varijante : - 1.”prethodno vojni~ki poraziti vojne formacije Slovenije, a potom napustiti Sloveniju”;109 - 2. nanijeti, “bez dovo|enja novih snaga kopnene vojske, upotrebom svih raspoloìvih snaga ratnog vazduhoplovstva, vatrene i manevarske mo}i snaga kopnene vojske koje su se ve} nalazile u Sloveniji”, “neprihvatljive gubitke infrastrukturi Slovenije i tako je prisiliti na po{tivanje odluka saveznih institucija o dràvnoj granici”110 i - 3. “Posti}i politi~ke ciljeve kombinovanom upotrebom politi~kih sredstava i prijetnjom upotrebe svih raspoloìvih sredstava JNA, uz stvarnu upotrebu koju dozirati u skladu sa pona{anjem slovena~ke strane”.111 109 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 119-120. Za realizaciju te varijante, “pored snaga sa kojima je JNA raspolagala u Sloveniji i koje su djelimi~no ve} bile angaòvane u borbama oko granice i za odbranu od napada slovena~ke vojske, bilo je potrebno jo{ upotrebiti dvije pe{adijske i jednu padobransku brigadu, kao i znatno ja~e snage Ratnog vazduhoplovstva za prevoènje trupa, desantiranje, i vatrenu podr{ku snagama kopnene vojske. Za po~etak te operacije bila su potrebna dva do tri dana, a njeno trajanje {est do osam dana” (Isto, str. 120). 110 Isto. Ta je varijanta, po Kadijevi}u, “nosila u sebi jaku dozu odmazde i terora nad civilnim stanovni{tvom”. Vezano za to, on pi{e: “Po{to slovena~ka vojska — sa formacijama i naoruànjem koje je imala, partizanskom taktikom upotrebe prete`no u urbanim sredinama gdje su vojnici ~esto izmje{ani sa civilima, pomanjkanjem ma kakve ozbiljnije vojne infrastrukture — nije mogla predstavljati rentabilne ciljeve vatrenim udarima, naro~ito vazduhoplovstva, to bi ti udari morali biti usmjereni prete`no na civilne objekte, odnosno objekte koji posredno sluè i u ratne svrhe, kao {to su komunikacijski objekti, sistemi za upravljanje i informisanje, fabrike ~iji proizvodi sluè i za potrebe rata i sl. U udarima te vrste izvjesno je da bi stradalo znatno vi{e civilno stanovni{tvo, me|u kojima bi mogle biti i porodice pripadnika JNA, nego vojnici” (Isto, str. 120-121). 111 Isto, str. 121. 367

“Procjenjuju}i” “dobre i lo{e strane sve tri varijante dalje upotrebe JNA u Sloveniji”, “[tab Vrhovne komande” se “opredijelio” za prvu, pri ~emu je drugu varijantu isklju~io. Me|utim, ta tzv. prva varijanta nije pro{la na Predsjedni{tvu SFRJ, jer je, po Kadijevi}u, “neki” njegovi ~lanovi “nisu prihvatili”, “sa obrazloènjem da ne postoji raspoloènje u narodu iz ~ije sredine bi trebalo da krenu nove jedinice u Sloveniju, da one idu tamo i ratuju da bi ratom natjerali Slovence da ostanu u Jugoslaviji kada to oni, o~igledno, ne èle”. Na taj se na~in “ostalo pri tre}oj varijanti”. Stoga su se, u postizanju politi~kog cilja - napu{tanje Slovenije, “dalje politi~ke i vojne aktivnosti” rukovodstva Velikosrpskog pokreta “odvijale u su{tini u skladu sa takvom odlukom”.112 Jovi} i dr Kosti} su sve ~inili da Predsjedni{tvo SFRJ ne funkcioni{e, posebno kada su vo|ene rasprave o procesu razrje{avanja jugoslovenske krize. Zbog toga Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu nije htjela da ode na Brione, gdje je, prema dogovoru od 12. jula, Mesi} zakazao sjednicu Predsjedni{tva za 17. juli i gdje je sve bilo pripremljeno za njeno odràvanje. Dr Kosti} je, u funkciji potpredsjednika, za isti dan zakazao sastanak sa ~lanovima Predsjedni{tva u Beogradu. Mesi}, Drnov{ek, Bogi}evi} i Tupurkovski, te Ante Markovi} i Irfan Ajanovi} (potpredsjednik Skup{tine SFRJ), prisustvovali su sjednici Predsjedni{tva na Brionima. Dok su oni zasjedali srpski kolaboracionisti iz Borova Sela napali su vojnim minobaca~ima to mjesto, telefonske veze sa opsjednutim Vukovarom su prekinute, miniran je zadarski delekovod, usljed ~ega je Zadar ostao bez struje, predsjednik Tu|man je u zadarskoj vazduhoplovnoj bazi Zemunik poku{avao uvjeriti generala Kadijevi}a da obustavi osvaja~ki pohod na Republiku Hrvatsku.113 Na Brionima, gdje je Evropska zajednica prihvatila pravo SFRJ da uspostavi kontrolu svoje dràvne granice,114 dogovoreno je da se sljede}a sjednica Predsjedni{tva SFRJ odrì 18. jula u Beogradu, jer se na Brionima, bez srbijansko-crnogorske “~etvorke”,

112 Isto. 113 S. Mesi}, nav. dj., str. 120-121. 114 Isto. 368

nije moglo ni{ta odlu~iti. Na dnevnom je redu te sjednice (18. jula), po{to nije prihva}en Mesi}ev prijedlog da se vodi rasprava o Hrvatskoj, kao i o novom ure|enju Jugoslavije, bila Slovenija. Tada je Predsjedni{tvo SFRJ u punom sastavu donijelo odluku o dislociranju komandi, jedinica i ustanova JNA sa teritorije Slovenije u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Crnu Goru.115 Na

115 Isto, str. 121-123 i 269; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121; B. Jovi}, nav. dj., str. 366; B. Mamula, nav. dj., str. 223. Ta je odluka, po Jovi}u, formalno glasila “da se jedinice JNA iz Slovenije privremeno razmje{taju na nove poloàje”, kako bi se, po njemu, zadovoljili oni koji su se jo{ nadali “o~uvanju Jugoslavije” (B. Jovi}, nav. dj., str. 366). S tim u vezi, Jovi} je u prvoj re~enici svoga dnevnika za 15. juli (vjerovatno je gre{ka tehni~ke prirode), odnosno 18. juli, zapisao: “Kona~no smo usvojili odluku o povla~enju JNA iz Slovenije” (Isto). Ta je odluka u cjelosti glasila : “1. Komande, jedinice i ustanove JNA presta}e da se stacioniraju na teritoriji Republike Slovenije do definitivnog dogovora o budu}nosti Jugoslavije. Li~ni sastav i svu pokretnu imovinu 31. korpusa predislocirati na prostor Republike Srbije, a 14. korpusa na prostor Republike Bosne i Hercegovine. Premje{tanje izvr{iti u roku od tri meseca od dono{enja ove odluke. 2. U roku od tri meseca pripadnici stalnog sastava JNA slovena~ke nacionalnosti odlu~i}e o svom ostanku u JNA. Postupak za prestanak slu`be u JNA pokre}u nadle`ne stare{ine po slu`benoj du`nosti, osim za one koji pismeno izjave da èle da ostanu na slu`bi u JNA. Pod uslovom iz stava 1. ove ta~ke, presta}e slu`ba u JNA i pripadnicima drugih nacionalnosti i narodnosti koji imaju prebivali{te na teritoriji Republike Slovenije, ako to sami pismeno zatraè. 3. Sprovo|enje ove odluke ne moè se uslovljavati razre{avanjem bilo kakvih imovinsko-pravnih odnosa Republike Slovenije i organa Federacije ili drugih republika. Ta pitanja re{ava}e se na osnovi i u skladu sa definitivnim dogovorom o budu}nosti Jugoslavije. 4. Nadle`ni organi Republike Slovenije obezbedi}e da svi oruàni sastavi republike i naoruàni gra|ani odstupe od objekata JNA i da ni~im ne ometaju radnje i postupke jedinica i ustanova JNA. Oni }e tako|e spre~iti sva okupljanja gra|ana i druge manifestacije u blizini vojnih objekata i komandi, jedinica i ustanova JNA u pokretu. 5. Do prebaziranja JNA sa teritorija Republike Slovenije pripadnicima, komandama, jedinicama i ustanovama JNA moraju se obezbediti normalni uslovi za ìvot i izvr{avanje redovnih zadataka, a svim licima na slu`bi u JNA i ~lanovima njihovih porodica slobodno kretanje na teritoriji Republike Slovenije. 369

osnovu te odluke [tab Vrhovne komande uradio je plan dislokacije.116 6. Porodicama aktivnih vojnih lica i gra|anskih lica na slu`bi u JNA koji èle da se nastane u drugim republikama obezbe|uje se slobodno iseljenje sa celokupnom pokretnom imovinom, o tro{ku JNA. Njima se garantuje za{tita prava na nepokretnosti koje poseduju i drugih prava koja ne mogu ostvariti do dana iseljenja. 7. [tab vrhovne komande osigura}e bezbedne, uredne i efikasne pokrete jedinica i svih drugih radnji sadrànih u ovoj odluci...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 123-124). Za takvu odluku je glasalo {est ~lanova Predsjedni{tva SFRJ, protiv je bio jedan, a jedan ~lan je bio uzdràn. Taj su prijedlog, pored “~etvorice iz Srbije i Crne Gore” (Jovi}, Branko i Jugoslav Kosti}, te Bajramovi}), podràli i Drnov{ek, pa Tupurkovski. Bogi}evi} je bio uzdràn. Mesi} je bio “èstoko protiv”. On je jedini zastupao stav “da se vojska iz Slovenije ne moè povu}i, ako se ne povla~i i iz Hrvatske” (S. Mesi}, nav. dj., str. 121-123). S tim u vezi, Jovi} pi{e kako su prevladala ~etiri ~lana iz Srbije i Crne Gore, “plus Drnov{ek”. Tupurkovski im se “jedva pridruìo zahvaljuju}i ‘izjavi’ Predsedni{tva da je to u funkciji mira. Bogi}evi} se uzdrào, a Mesi} bio èstoko protiv. Insistirao je na ‘o~uvanju’ Jugoslavije (?), a u stvari se bojao da sve snage iz Slovenije ne prebacimo u Hrvatsku i upotrebimo za borbu protiv HDZ” (B. Jovi}, nav. dj., str. 366). Tako je sa pet glasova “za” odlu~eno da sjeverozapadne granice Jugoslavije “ostavimo otvorene, odnosno da Sloveniju ostavimo bez onoga {to se tamo nekad zvalo ljudska armada”. Govore}i o tome, Mesi} navodi da je to “jedna od rijetkih odluka koja }e se i realizirati” (S. Mesi}, nav. dj., str. 121-123). Na toj su sjednici dr Kosti} i Jovi} ponavljali: “Vojska iz Slovenije”. Kadijevi} i Brovet su se pona{ali kao da je to njihov izvorni prijedlog (Isto). Pored te, po Mesi}u, protivustavne odluke, Predsjedni{tvo SFRJ je 18. jula 1991. usvojilo i poruku javnosti i zaklju~ilo da se s predsjednicima republika sastanu 22. jula u Ohridu (Isto, str. 124). 116 V. Kadijevi}, nav. dj. str. 121. Ne moè se prihvatiti ocjena admirala Mamule da se rukovodstvo JNA “sasvim neo~ekivano” odlu~ilo za povla~enje iz Slovenije. Vjerovatno je za njega ta odluka bila neo~ekivana, jer je o njoj on li~no saznao preko radia, ~ime je bio iznena|en, jer je dvije ve~eri prije toga (tj. 16. jula) prisustvovao u General{tabu, kada je, u skladu sa pripremljenim protivudarom u Sloveniji, “izdato nare|enje komandantima zdruènih sastava JNA za operaciju uspostavljanja kontrole dràvnih granica SFRJ u Sloveniji. Operacija je trebala zapo~eti upravo onog jutra kada je objavljena odluka o povla~enju” (B. Mamula, nav. dj., str. 179). Od tog protivudara se, po Mamuli, odustalo “bez ikakvih me|unarodnopravnih, politi~kih i vojnih razloga”. Time je vojno rukovodstvo propustilo “zadnju priliku” “da preuzme sudbinu zemlje u svoje ruke”, tvrdi Mamula (B. Mamula, nav. dj., str. 179 i 224). 370

Velikosrpski pokret se “kona~no” izborio za povla~enje JNA iz Slovenije i njeno raspore|ivanje “na granice budu}e Jugoslavije”. Milo{evi} i Jovi} su, zajedno sa generalima Kadijevi}em i Adì}em, zauzeli stav da JNA ne treba da se angaùje u Sloveniji,117 ve} da se koncentri{e na granice Velike Srbije. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta nije zanimala Slovenija, osim kao faktora koga je što prije trebalo isklju~iti iz dogovaranja istjerivanjem te republike iz Jugoslavije. Slovenija ni u jednoj historijskoj opciji nije ulazila u projektovanu Veliku Srbiju, niti je to bio strate{ki cilj Velikosrpskog pokreta. Rukovodstvo tog pokreta je ocijenilo (po Kadijevi}u — “politika ocijenila”) da se JNA u Sloveniji “nije imala za{to boriti”, za razliku od Hrvatske i Bosne i Hercegovine, gdje se navodno borila “za pravo srpskog naroda da sam odre|uje svoju budu}nost”,118 odnosno za srpsku dràvu fa{isti~kog karaktera.

117 B. Mamula, nav. dj., str. 215. “U oruànim sukobima u Sloveniji” JNA je, po generalu Kadijevi}u, “za dva dana izvr{ila postavljeni zadatak vezan za granicu, a nije prihvatila nametnuti rat sa Slovenijom, ve} se povukla” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 162-163). Milo{evi} je JNA povukao iz Slovenije na tzv. srpske granice u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (B. Mamula, UZROCI I POSLJEDICE RATOVA..., str. 213-214; I. Radakovi}, nav. dj., str. 70). Povla~enje JNA iz Slovenije, kao i odustajanje od operacije i odluka o napu{tanju Slovenije, bila je, po Mamuli, “tragi~na gre{ka”. Dalje, on tvrdi kako je JNA “propustila pod pritiscima i propustila jo{ jednu, mo`da i zadnju priliku da tok kaoti~nih doga|aja stavi pod svoju kontrolu. Nitko ne moè sa stopostotnom sigurno{}u tvrditi da bi jula ‘91-e Armija uspjela. Ali, bila je to zadnja prilika kada je JNA jo{ uvijek mogla sprije~iti razbijanje zemlje, a narode po{tediti tragi~nog me|usobnog rata i svih neposrednih i dugoro~nih posljedica po njih, region i Evropu. âsno i razumno bi bilo da je JNA makar poku{ala, izgubiti se nije moglo vi{e od onoga {to je izgubljeno. Raspoloènje najve}eg broja starje{ina u Armiji i{lo je u prilog odlu~nog nastupa. Za njih su, uz sve dràvne i politi~ke razloge, postojali i njihovi neposredni, intimni — odbrana dostojanstva i najdubljih patriotskih osje}anja, izdaja zakletve, odgovornost za razbijanje zemlje” (B. Mamula, nav. dj., str. 179 i 228). 118 S. Mesi}, nav. dj., str. 127, 135 i 148-149; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 162-163; I. Radakovi}, nav. dj., str. 70. “Desetodnevni rat” u Sloveniji je politi~ki, po generalu Radakovi}u, “nastavak tvrdog insistiranja da se Slovenija istjera iz Jugoslavije, 371

Povla~enje JNA iz Slovenije je zna~ilo promjenu spoljnih granica SFRJ. Bez Slovenije Jugoslavija vi{e nije postojala. Isklju~enje Slovenije iz Jugoslavije zna~ilo je suštinsku promjenu ure|enja Jugoslavije i lakše ostvarivanje velikosrpske nacisti~ke ideologije i velikodràvnog programa. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta se orijentisalo na agresivni rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

ra~unaju}i na to da }e Slovenci to iskoristiti za ‘razdruìvanje’. Armijski vrh ili njegov dio `rtvuje dio jedinica JNA i dio jedinica koje idu iz Hrvatske za taj cilj, za kompromitovanje SIV-a, za obaranje Ku~ana i nove vlade, za stvaranje povoljnijih uslova za nastavak rata u Hrvatskoj i Bosni” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 70). JNA je sa Slovenijom, bez znanja i saglasnosti sa vo|om Velikosrpskog pokreta, zaklju~ila sporazum “da tamo ostane tehnika, a da se vojnici vrate samo sa lakim naoruànjem”. U skladu sa tim, JNA je iz Slovenije izvukla samo oko 70 tenkova, “a oko 200 je ostalo tamo”. Pored toga, u Sloveniji je “ostalo” i “2/3 ukupne opreme i naoruànja” (B. Jovi}, nav. dj., str. 403-404). 372

2. Realizacija ratnog plana “RAM”

Rat protiv Slovenije, izveden istovremeno sa poja~anim otvorenim srpskim pobunama na Baniji i Kordunu, u Lici i isto~noj Slavoniji, te zauzimanjem Baranje, primorao je svijet da se neposredno umije{a u jugoslovenske odnose. U prvoj fazi internacionalizacije uklju~ena je Evropska zajednica. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, pod pritiskom Evropske zajednice, 1. jula “prihvatilo” da Mesi} preuzme du`nost predsjednika, ~ime je konstituisano Predsjedni{tvo SFRJ, s tim {to su Srbija i Crna Gora sve u~inile da ga onemogu}e kao Vrhovnog komandanta Oruànih snaga SFRJ. Vojska nije po{tovala svoju Vrhovnu komandu. Vojni ministar nije mario za Vladu, u kojoj je bio nedodirljivi ~lan i potpuno autonoman. General Kadijevi} je Mesi}u u vi{e navrata davao do znanja da on ne slu{a Predsjedni{tvo. Odbio je podnijeti izvje{taj Predsjedni{tvu, jer nije èlio razgovarati navodno sa secesionistima. Bio je odlu~an da zada udarac Sloveniji i Hrvatskoj “od kojeg se ne}e nikada oporaviti”.119 Poslije tih dogovora, uslijedila je 7. jula 1991. Brionska zajedni~ka izjava, zatim 22. jula Ohridska izjava,120 te jo{ nekoliko sastanaka s

119 S. Mesi}, nav. dj., str. XIII-XIV, 76-78 i 249. Kadijevi} je u prvoj polovini jula 1991. izjavljivao da }e njegova vojska “i}i do kraja” sve dok ne uni{ti hrvatsko “nacisti~ko-usta{oidno” rukovodstvo. I general Adì} je stalno prijetio vojskom, kako bi prisilio Predsjedni{tvo SFRJ da provodi odluke vojnog rukovodstva, u protivnom }e “udariti silom u opsegu koji bude potreban, vi{e ne}emo ~ekati, odustajanja nema” (Isto, str. 104-105). 120 Isto. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ u Ohridu 22. jula 1991, na kojoj su, pored ~lanova Predsjedni{tva i predsjednika republika, odnosno predsjednika 373

predsjednicima republika, kao i nekoliko kratkih posjeta ministarskih trojki, itd.121 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, nakon odluke o povla~enju JNA iz Slovenije, pokrenulo otvorenu agresiju protiv Hrvatske. Krajem avgusta Evropska zajednica, zainteresirana za jedinstvenu Jugoslaviju, ustvrdila je da je Srbija agresor, zahvaljuju}i oruànoj sili — JNA, koja je prihvatila velikosrpsku osvaja~ku politiku. Tada je predloèno da “jalova dogovaranja” iz Beograda prenesu u Hag na Me|unarodnu mirovnu konferenciju o Jugoslaviji, pod predsjedavanjem lorda Karingtona (David Carington).122 Vojno rukovodstvo se oslanjalo na “~etvorku” u Predsjedni{tvu i stalno se pozivalo na Ustav, a sve ratne akcije JNA su bile protivustavne. Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ je, dok je Mesi} bio sprije~en da vr{i funkciju predsjednika, donijela odluku, u njegovom odsustvu, predsjedni{tava republika, bili prisutni i najvi{i funkcioneri Federacije (kao {to su: Markovi}, Gligorijevi}, Kadijevi}, Brovet, Lon~ar, Gra~anin, Kambovski, Marendi}, Zekan i dr.), a koja je odràna u vrijeme sve izrazitije agresije Srbije na Hrvatsku, trebalo je posti}i dogovor “za iznalaènje rje{enja za budu}e odnose u jugoslovenskoj zajednici” i voditi raspravu o Vladinom programu za tromjese~ni moratorij. Pozivaju}i se na odluku o povla~enju vojske iz Slovenije, te, s tim u vezi, kako je to “dokaz da niko nikoga ne zadràva silom u Jugoslaviji”, dr Kosti} nije prihvatao pravo republika na razdruìvanje. Jovi} je traìo razoruàvanje republi~kih snaga Hrvatske, pa da se tek onda “JNA moè povu}i u kasarne”. Kadijevi} je, obavje{tavaju}i da je u Hrvatskoj “u me|unacionalnim sukobima poginulo oko 310 ljudi, a preko 5000 je ranjeno”, kategori~no bio protiv povla~enja JNA u kasarne (“kako da se vojska povu~e u kasarne, kad je stalno napadana...”). Tu|man je iznosio podatke o ratu u Hrvatskoj i o akcijama ratnog vazduhoplovstva. Milo{evi} je bio protiv povla~enja vojske u kasarne, jer “nema mirnodopskih uslova”. Bez vojske, po njemu, “eto krvi do kolena”. Tu|man je ukazao na ~injenicu da se JNA “u razli~itim krajevima razli~ito pona{a. Na Kosovu je pomogla Srbiji da uspostavi pravni poredak dràve Srbije, a u Hrvatskoj ratuje protiv ustavnog poretka dràve Hrvatske”. Mesi} nije prihvatio Ohridsku izjavu, kao ni Tu|man, jer povla~enje JNA u kasarne (“vojska u vojarne”), {to je, po Mesi}u bilo klju~no pitanje, nije u{lo u izjavu. Naime, oni su “traìli bezuslovno povla~enje Jugoslovenske narodne armije u garnizone, {to od strane ve}ine u~esnika sastanka nije prihva}eno i zato se nisu saglasili sa tekstom izjave” (S. Mesi}, nav. dj., str. 127-132). Tekst Ohridske izjave su objavili S. Mesi}, nav. dj., str. 131-132 i K. Rotim, nav. dj., str. 118-119. 121 Isto. 122 Isto, str. XI. 374

kao i odsustvu Drnov{eka, po kojoj je JNA dobila pravo pokretati trupe prema mjestima na kojima do|e do “sukoba”.123 Kada je preuzeo du`nost predsjednika Mesi} je u vi{e navrata traìo da se JNA dovede “u ustavni red”, da je vrate u kasarne,124 ali uzalud.

123 Isto, str. 204. Vojno rukovodstvo se, po Mesi}u, uz stalno pozivanje na Ustav, pona{alo pu~isti~ki i velikosrpski, jer je provodilo osvaja~ku velikosrpsku politiku. Uspostavilo je, “preuzimaju}i funkcije Predsjedni{tva SFRJ, nekakav {tab vrhovne komande, a tu ima uticaja samo Milo{evi}ev klan. Republika Srbija u Predsjedni{tvu ima tri glasa, a ~etvrti joj je unaprijed bio poklonjen (‘drugo oko’). Za odluke su potrebna petorica”. Mesi}, u svojstvu predsjednika, za svoje stavove nikad nije mogao dobiti peti glas, a Srbija je povremeno dobijala i glas Tupurkovskog i glas Bogi}evi}a (S. Mesi}, nav. dj., str. 204). 124 S. Mesi}, nav. dj., str. 140. Tako je, na primjer, na sjednici Predsjedni{tva 26. jula u Beogradu Mesi} traìo da se JNA dovede “u ustavni red”, da je vrate u kasarne. Pored toga, on je, pozivaju}i se na funkciju prvog ~ovjeka u Vrhovnoj komandi, vojno rukovodstvo upoznavao i sa brojnim ~injenicama o jakim napadima JNA na hrvatska sela i gradove i brojnim drugim zlo~inima, a posebno o masovnom pokolju Hrvata na Baniji 26. i 27. jula. O tome je Mesi}, na osnovu podataka dr Gregori}a, obavje{tavao Kadijevi}a i Broveta : “... prvo, èstoki napadi minobaca~ima i drugim te{kim naoruànjem iz arsenala JA na hrvatska sela i gradove na podru~jima isto~ne Slavonije, Like i sjeverne Dalmacije; drugo, veliki broj `rtava me|u civilnim pu~anstvom u hrvatskim selima i gradovima, a osobito na Baniji, gdje je ve}ina mjesta raseljena, ~emu su pridonjeli opisani èstoki napadi, kao i teritoristi~ka aktivnost velikosrpskih terorista u tom podru~ju; tre}e, veliki broj poginulih pripadnika snaga unutarnjeg reda Republike Hrvatske kao rezultat {irenja velikosrpske pobune, uz vi{e ili manje otvorenu podr{ku kao i izravni anga`man pripadnika jedinica JA. Kulminacija teroristi~kog divljanja, uz otvorenu pomo} jedinica JA, nastupila je 26. i 27. srpnja, organiziranjem i provedbom masovnog pokolja Hrvata u selima Struga, Mu~ani, Kuljani i Kozibrod na Baniji. Sve se to odvijalo neovisno o dogovorenom prekidu vatre. Naprotiv, i poslije dogovora o prekidu vatre nastavljeni su jo{ è{}i oruàni napadi na pripadnike snaga unutarnjeg reda Republike Hrvatske, a isto tako i na civilno pu~anstvo, sa svim karakteristikama genocida nad hrvatskim narodom. Ti zlo~ini odvijaju se na o~igled Predsjedni{tva kao poglavara SFRJ i vrhovnog zapovjednika oruànih snaga, doti~ne JA, te Saveznog izvr{nog vije}a, 375

JNA se, poslije poraza u Sloveniji, “kona~no” orijentisala u pravcu transformacije u srpsku vojsku, ~iji je cilj — formiranje Velike Srbije.125 General Kadijevi} je 30. jula, uo~i sjednice Predsjedni{tva sa predsjednicima republika o budu}nosti Jugoslavije, u Jovi}evoj kancelariji, Milo{evi}a i Jovi}a “jasno i definitivno” obavijestio “o svom stavu i kona~noj orijentaciji: JNA se transformi{e u vojsku onih koji èle da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija, srpski narod plus Crna Gora. Na ovim principima se povla~i na teritorije i menja rukovodstva”.126 ~iji je ministar obrane u vi{e navrata izjavio da se Armija ne}e mije{ati u razrje{avanje dràvno-politi~ke krize...” (Isto). U Hrvatskoj je JNA iza{la u neka podru~ja po odluci Presjedni{tva SFRJ i dat joj je jednomjese~ni rok, koji je istekao druge sedmice juna 1991. Me|utim, JNA je i dalje ostala tamo (Isto, str. 133 i 137). 125 B. Jovi}, nav. dj., str. 367. Admiral Mamula tvrdi da se JNA, poslije poraza u Sloveniji, “jednostavno i bez otpora name}e koncept velike Srbije i diktira doktrina koja }e ga ostvariti”. Tim prije, jer “procjena je da JNA vi{e nema izbora”. Stoga se, po njemu, “armijsko rukovodstvo 30. jula ’91. i kona~no predaje” (B. Mamula, nav. dj., str. 230). O~ito je da admiral Mamula “zaboravlja” da je JNA mnogo ranije — prije poraza u Sloveniji prihvatila koncept Velike Srbije (to je jo{ od ranije bio njen izbor) i vojno rukovodstvo se prije 30. jula 1991. “predalo” vo|i Velikosrpskog pokreta — Slobodanu Milo{evi}u, koji je JNA nametnuo doktrinu realizacije fa{isti~kog projekta Velike Srbije. 126 Isto. Taj Kadijevi}ev “jasni” i “definitivni” stav i orijentaciju Jovi} je prokomentarisao na sljede}i na~in: “Ne veruje ni u koju varijantu opstanka celine Jugoslavije. (Naravno, to smo mu i mi uporno govorili, ali je bio kolebljiv)” — B. Jovi}, nav. dj., str. 367. Na sjednici Predsjedni{tva SFRJ 30. jula vo|ena je, pored ostalog, rasprava o procesu i kontroli primirja. Formirana je ve}inom glasova Dràvna komisija, na ~elu sa dr Kosti}em, na {to je Mesi} napustio sjednicu. Me|utim, ta komisija, koja je bila “uz Armiju, uz Srbiju”, a koju su napustili Bogi}evi}, Tupurkovski, Ajanovi} i Kambovski, nije zaustavila agresiju, jer je bilo neprihvatljivo da na njenom ~elu stoji potpredsjednik dr Kosti}, koji je javno pruìo podr{ku “teroristima u Slavoniji” (S. Mesi}, nav. dj., str. 142, 147 i 204). Na toj je sjednici Mesi} traìo da se dr Kosti}, zbog toga {to je sredinom 1991. samovoljno obilazio “srpske autonomne oblasti” i odmetni~ke komande u Hrvatskoj (u Borovom Selu) i pred TV kamerama “hu{kao teroriste na eskalaciju antihrvatskih akcija”, pozove na odgovornost. Jovi} je “pomislio da bi u takvoj situaciji mogao biti duhovit: ‘Zar Branku treba pasoš za odlazak u Hrvatsku’” (S. Mesi}, nav. dj., str. 137 i 141). 376

Milo{evi} je upozorio Kadijevi}a “da to {to govori sporo radi. Treba brè to da radi”, na {ta je general negodovao, “opravdava se, neprijatno mu je, a zna da je kriv”.127 Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta nije bilo zadovoljno sa Kadijevi}evim postupcima. Stoga je po~etkom avgusta Milo{evi} poku{ao da smijeni Kadijevi}a (~ak i preko admirala Mamule, koji je stajao iza njega), jer je bio “nesposoban da u nastaloj krizi vodi Armiju”.128

127 Isto. Iznose}i navedene “epitete” i ocjene, posebno onu po kojoj je Kadijevi} kriv, Jovi} dalje navodi da je general “bio dugo neodlu~an”. Me|utim, “Veljko se vajka da niko ne}e da nas pomogne. Rusi gledaju sami sebe, a kad bi samo jednu re~ rekli Amerikancima: ‘NJET’, mi bismo bili za{ti}eni od strane intervencije. Ovako, ako vi{e pritisnemo, prizna}e samostalnost Hrvatske, ona }e pozvati strane trupe i nametnu}e nam sukob sa Evropom. Rusi su odbili i oru`je da nam prodaju, a duguju nam skoro tri milijarde dolara” (Isto). 128 B. Mamula, nav. dj., str. 225-228. Po~etkom avgusta 1991. na sastanku u zgradi CK na U{}u, kome su prisustvovali Dragan Atanasovski (predsjednik SK-PJ) i Mira Markovi}, iz najuèg rukovodstva SK-PJ, general Ljubi~i} i admiral Mamula (do sastanka je do{lo na zahtjev Ljubi~i}a da ga primi Mamula). Ljubi~i} je predloìo da treba smijeniti Kadijevi}a, “jer je nesposoban da u nastaloj krizi vodi Armiju” (Isto, str. 225). Inicijativa za smjenu generala Kadijevi}a je potekla od Milo{evi}a, u ~ijoj se ku}i izme|u njega i Ljubi~i}a vodila rasprava o Kadijevi}u. Polaze}i od toga, Mamula je oti{ao kod Milo{evi}a, koji ga je odmah primio. Tom je prilikom Milo{evi}, kratko iznose}i ocjenu o Kadijevi}u, zaklju~io da je izgubio ugled i podr{ku u Armiji i da ga treba smijeniti (Isto, str. 226). S obzirom na to da nije mogao dozvoliti “da se odgovornost za ru{enje Jugoslavije svede na Armiju i Kadijevi}a osobno”, Mamula je iznio na~in na koji se SFRJ moè spasiti od katastrofe u koju je upala. S tim u vezi, on je, navode}i “da nije nikakav problem smijeniti Kadijevi}a, da ima generala koji mogu Armiju odlu~no i uspje{no voditi”, izjavio da svi predsjednici republika, uklju~uju}i i Milo{evi}a, moraju oti}i s vlasti. To je po Mamuli, bilo “jedino rje{enje u poku{aju da se spasi Jugoslavija, premda je i za ovaj poku{aj mo`da ve} kasno”. Milo{evi} je, po Mamuli, bio iznena|en, ”ali je promptno reagirao: ‘Za{to ja, jedini sam koji podràvam Armiju i branim Jugoslaviju?’ Ljutito se digao i krenuo prema vratima, {to je bio znak da smo razgovor zavr{ili i da napustim kabinet. Nije mi bilo svejedno, ali sam ve} u dolasku na razgovor bio spreman na najgore. Ni{ta se nije dogodilo, mirno sam napustio pala~u i oti{ao” (Isto, str. 226-227). 377

Vojno rukovodstvo se, “kako je sa razvojem doga|aja sve vi{e nestajala jugoslovenska dràva”, zalagalo za “brzo stvaranje nove Jugoslavije”. Glavni motiv za takav njihov stav, “nije bio samo u potrebi da JNA ima svoju dràvu, ve}, prije svega, u uvjerenju da ima naroda u Jugoslaviji koji zaista èle da ìve u zajedni~koj dràvi”. Polaze}i od takvog “uvjerenja” vojno rukovodstvo se zaloìlo za formiranje takve dràve (“nove Jugoslavije”), ~ime je na taj na~in otvoreno iznijelo svoje ciljeve.129 Milo{evi} i Jovi} si bili protiv angaòvanja JNA za odbranu dràvne granice SFRJ na sjeverozapadnom dijelu zemlje — u Sloveniji i Hrvatskoj. Oni su budu}e granice Jugoslavije ozna~ili na zapadnoj etni~koj granici Srba u Hrvatskoj (ratni plan “RAM”). Stoga su od JNA traìli “da se povu~e na te granice, uz ucjenu: ako se to ne u~ini, da }e Srbija formirati svoje oruàne snage i organizovati svoju odbranu, a JNA prepustiti svojoj sudbini”.130

Milo{evi} je, vjerovatno zbog toga {to nisu bili zadovoljni njegovim postupcima, jer nije mogao udovoljavati svim njihovim zahtjevima, ustrajavao na obaranju Kadijevi}a. Tako je krajem septembra 1991. grupa od ~etrdesetak starje{ina gardijske brigade stigla no}u u SSNO i preuzela kontrolu nad zgradom Ministarstva i General{taba, traè}i ostavku generala Kadijevi}a, nude}i generalu Adì}u da preuzme njegovu du`nost i cjelokupnu kontrolu nad Armijom. Iako je tu grupu predvodio major [ljivan~anin (oficir KOS-a u brigadi), interesantnija je bila uloga pukovnika Vuka Obradovi}a, koji je bio klju~na li~nost u tom doga|aju. Kada je shvatio da je general Adì} odbio u~estvovati u obaranju Kadijevi}a, {to je zna~ilo da je pobuna propala, Obradovi} je odjednom nestao (Isto, str. 228). U jednom razgovoru izme|u generala Mamule i generala Vasiljevi}a (na~elnika KOS-a) u prolje}e 1991. Vasiljevi} ga “upozorio na karakteristike i ambicije pukovnika Vuka Obradovi}a i rekao da ovaj ozbiljno misli postati ministrom odbrane i nada se, da bi ga Srbija u tome podràla. Vasiljevi}u su bili poznati moji tada{nji odnosi sa Kadijevi}em i vjerovatno je èlio da Kadijevi}u skrenem pa`nju na Obradovi}a, jer mu je previ{e vjerovao i oslanjao se na njega i njegove prosudbe. Nisam daleko od zaklju~ka da je poku{aj obaranja Kadijevi}a krenuo preko Vuka Obradovi}a. Me|utim, on nije profil vojnog starje{ine koji bi pobunu doveo do kraja uz rizik krvoproli}a, {to se nije moglo isklju~iti, pogotovu kada se general Adì} isprije~io na putu” (Isto). 129 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 90. S tim u vezi, Kadijevi} navodi: “...., pa zato takvu dràvu treba i stvoriti”. 130 B. Jovi}, nav. dj., str. 343-367 i dr.; B. Mamula, nav. dj., str. 178. Mamula tvrdi da ta “prijetnja ucjenom nije bila samo prazna pu{ka”, jer su namjere Srbije da formira 378

Pitanje povla~enja JNA iz Hrvatske bilo je na dnevnom redu.131 U takvoj su se situaciji (redukovani) zadaci JNA (po Kadijevi}u — oruàne snage) sastojali, izme|u ostalog, od : “1) odbrane srpskog naroda u Hrvatskoj i njegovog nacionalnog interesa; 2) izvla~enja garnizona JNA iz Hrvatske; 3) pune kontrole Bosne i Hercegovine (pove}anjem gustine njenog posjedanja - prim. S. ^.), sa krajnjim ciljem da se odbrani srpski narod i njegova nacionalna prava…”; “4) stvaranja i odbrane nove jugoslovenske dràve onih jugoslovenskih naroda koji to èle, u ovoj fazi, srpskog i crnogorskog naroda.132 JNA se sa Srbima, u skladu sa tim zadacima, “prestrojila” na etni~kim srpskim granicama u Hrvatskoj i ratovala protiv Hrvatske i Hrvata.133 JNA je u tom ratu za etni~ki ~iste teritorije stigla do pred svoju vojsku u zamjenu za JNA bile o~igledno ispoljene u Ustavu Republike Srbije, usvojenom 28. septembra 1990, dok je jo{ postojala SFRJ, njene oruàne snage i sistem komandovanja njima. Tim je Ustavom, pored ostalog, bilo utvr|eno da predsjednik Republike “rukovodi oruànim snagama u miru i ratu; nare|uje op{tu i djelimi~nu mobilizaciju…”. Da bi se ta ustavna odredba mogla ostvariti trebalo je, tvrdi Mamula, ukloniti realnu prepreku - “postojanje JNA i neizvjesnost njezinog postojanja”. Poslije neuspjeha JNA u Sloveniji ste~eni su, pi{e Mamula, uslovi da se ta prepreka ukloni. Stoga su Milo{evi} i Jovi} poja~avali pritisak na vojno rukovodstvo, posebno u ljeto 1991. (B. Mamula, nav. dj., str. 178-179 i 229). 131 Isto, str. 230. O tome Mamula pi{e sljede}e: “Bilo je samo pitanje vremena kada }e se JNA morati povu}i iz Hrvatske. Tu|man je zauzeo ispravan strategijski stav: na vanjskom planu insistirati i stvarati vojsku koja bi se mogla suprostaviti istovremeno i JNA i kraji{koj paravojsci, a kada Hrvatska bude priznata i JNA se bude morala povu}i, poraziti kraji{ku vojsku i natjerati Srbe na poslu{nost. Dok se stvore pretpostavljeni uvjeti zauzet je stav da se odugovla~i, pregovara, ne izaziva JNA na radikalan razra~un, kada se ocijeni da bi ona mogla u~initi traè}i prekid neprijateljstava, jednom rije~ju — kupovati vrijeme. Uspjelo mu je ostvariti sva tri cilja, s tim {to se poraz kraji{ke vojske mogao odgoditi dok se ne steknu sve neophodne me|unarodne okolnosti najneposrednije povezane s ratom u Bosni i porazom bosanske srpske vojske prolje}a i ljeta ’95. Za Tu|mana je od po~etka razbijanje Jugoslavije to bio jedinstven cilj — stvaranje velike Hrvatske. S Milo{evi}em je jo{ od marta ‘91-e, od Kara|or|eva, dogovarao podjelu Bosne i Hercegovine, nadigravali se tko }e u tome {to dobiti i kona~no uspio istjerati Srbe iz Krajine, osvojiti veliki dio zapadne Bosne i protjerati Srbe do pred Banja Luku” (Isto). 132 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 93. 133 B. Mamula, nav. dj., str. 231. Ta je politika i praksa, po Mamuli, bila porazna za JNA. 379

Gospi}, Oto~ac, Karlovac, Sisak, Novu Gradi{ku, Zadar, [ibenik, Sinj i tu stala. Nije postigla politi~ke (odgoditi ”me|unarodno priznanje svr{enog ~ina”) ni vojne ciljeve (osloba|anje blokiranih garnizona na cijelom podru~ju Hrvatske), odnosno ”strategiju angaòvanja JNA u Hrvatskoj ljeta i jeseni 1991. godine”, koju je, nakon odluke o napu{tanju Slovenije, osmislio i predloìo admiral Mamula.134 JNA je raspolagala sa dovoljno snaga da postigne cilj prije nego je oktobra 1991. u Hagu po~ela rasprava o suverenosti i nezavisnosti republika i njihovom me|unarodnom priznavanju.135 134 Isto, str. 230-231. Razlike izme|u Mamulinih i procjena i stavova generala Adì}a i drugih visokih vojnih starje{ina nisu postojale. “Svako tko je razmi{ljao o Jugoslaviji, a ne o velikoj Srbiji i njezinim zami{ljenim granicama do{ao bi do istih zaklju~aka. Me|utim, malo je vrijedilo raspravljati o angaìranju JNA s na~elnikom General{taba. Stvarno, Armijom nije komandovao on, nego Milo{evi}”. “Razdvajanje neprijateljskih i srpskih paravojski na liniji dodira mogao je”, po Mamuli, “biti privremeni cilj dok se ove ne razoruàju, stave pod kontrolu JNA ili vojno poraze”. Po njemu “predugo {pekuliranje i zadràvanje na razdvajanju vodilo je svrstavanju JNA na srpsku stranu”. Tu zamku “jednostranog pona{anja nisu izbjegle ni snage UN, ~ije su politi~ke, a posebno nacionalne, distance od zara}enih strana bile neuporedive s JNA”, tvrdi Mamula (Isto). 135 Isto, str. 231. Govore}i o tome, admiral Mamula navodi kako se “s mnogo argumenata moè tvrditi da se u oktobru ne bi krenulo na razbijanje Jugoslavije, ne bi bila priznata ni Slovenija, da je JNA deblokirala svoje garnizone, popunila se i s pristiglim snagama iz dubine pri{la odlu~nom razoruàvanju paravojski u Hrvatskoj. Ne bi bili razoruàni garnizoni JNA, oduzeto ogromno naoruànje, tehnika i ubojna sredstva, {to je omogu}ilo da se od ljeta do kraja jeseni sasvim izmijeni odnos snaga izme|u JNA i ZNG-a. Krajem septembra sâm je Tu|man ustvrdio da je sedamdeset objekata JNA, od kompletnih garnizona do naoruàvanja i skladi{ta oru`ja, palo u ruke ZNG. Oru`je, tehniku i opremu koja se vozovima povla~ila iz Slovenije velikim dijelom zarobili su ZNG-e. Samo u jednoj kompoziciji od 26 vagona ‘nestaloj na putu’ nalazila se oprema ekvivalenta 6 artiljerijskih divizona. Gardijski korpus je 19. septembra napustio Beograd i krenuo k [idu i hrvatskoj granici. S brigadama iz Sremske Mitrovice i \akova imao je dovoljno snaga da glavninom izbije na prostor: Virovitica, Bjelovar, Koprivnica, Vara`din, a drugim dijelom oja~a ve} pristigle snage na podru~je: Karlovac, Sisak, Oku~ani i s oklopnim i artiljerijskim snagama iz Karlovca, Jastrebarskog i Dugog Sela krenu prema Zagrebu, oslobode opsade kasarne u Zagrebu i Vara`dinu i primora hrvatsku vlast HDZ-a na pregovore. Dèpovi, kakav je bio Vukovar ili Osijek nisu imali nikakav vojni zna~aj u zami{ljenoj opreaciji. Ostali bi duboko u pozadini i dijelili bi sudbinu onoga {to bi se desilo u Zagrebu i {irem podru~ju oko njega. 380

Vo|a Velikosrpskog pokreta i stvarni komandant Oruànih snaga SFRJ, Slobodan Milo{evi}, odlu~io je da, u skladu sa formiranjem “samostalne” srpske dràve Krajine, {to je bila su{tina velikosrpske strategije u Hrvatskoj, JNA stane na etni~kim srpskim granicama i da ih brani ”zajedno s kraji{kom paravojskom”. Takvo je nare|enje generalu Pani}u, operativnom komandantu grupacije na isto~nim hrvatskim granicama, formalno izdao general Kadijevi}.136 Predsjedni{tvo SFRJ je 3. avgusta 1991. donijelo odluku o prekidu vatre “u Krajinama izme|u Srba i Hrvata i to uz saglasnost Hrvatske”.137

Operacijom JNA u sredi{njem dijelu Hrvatske trebao je, po mojem vi|enju, komandovati komandant Zagreba~ke vojne oblasti general Avramovi}. Njemu i njegovoj komandi je bilo mjesto na nekom od komandnih punktova na centralnom podru~ju, a nikako na periferiji na poligonu Slunj, gdje se zabarikadirao i ostao nepomi~an tri mjeseca” (Isto, str. 231-232). 136 Isto, str. 232 i 239. “Umjesto zami{ljene operacije na cijelom podru~ju Hrvatske do{lo je”, po Mamuli, “do besmislene i krvave borbe u Vukovaru i oko njega, borbi isklju~ivo za teritorije izme|u srpskih i hrvatskih nacionalista. Sudbinu tih teritorija, kako sada vidimo, nisu odre|ivale pobjede jednih i poraz drugih, nego mnoge druge okolnosti: od me|unarodnih do etni~kih i historijskih, {to zaslijepljeni nacionalnisti nisu mogli shvatiti” (Isto, str. 232). 137 B. Jovi}, nav. dj., str. 368. O “neodlo`nom, apsolutnom i bezuvjetnom prekidu vatre” raspravljano je, navodi Mesi}, 2. i 3. avgusta na sjednici Predsjedni{tva SFRJ. Zahtjev Hrvatske o uklju~ivanju evropskih posmatra~a u nadzor primirja vojno rukovodstvo i srpsko-crnogorski klan u Predsjedni{tvu su odbili. JNA je, imaju}i u vidu smje{taj i razmje{tanje, stalno gomilanje tehnike u zonama àri{ta, ubrzano povla~enje korpusnih snaga u bosanskim podru~jima nasuprot Hrvatske i drugo, i{la i na cijepanje Hrvatske, radi zaposjedanja prostora Velike Srbije i ru{enje hrvatske demokratski izabrane vlasti (S. Mesi}, nav. dj., str. 146-148). Ministarska trojka je, prije svega, zbog “eskalacije rata u Hrvatskoj”, po peti put boravila u Jugoslaviji — 3. i 4. avgusta. Tada je Evropska zajednica, prilikom posjete Beogradu, predloìla i pro{irenje posmatra~ke misije na Hrvatsku, ~emu su se o{tro suprostavili Jovi} i dr Kosti}. Tako misija Evropske zajednice nije uspjela zbog blokade od strane srpskog bloka, za {to je Van den Bruk (Hans Van den Broek) optuìo Srbiju, koja se, nastoje}i da prikrije svoje osvaja~ke namjere, uporno suprostavljala internacionalizaciji problema i prisutnosti objektivnih posmatra~a (Isto, str. 152-154). Eskalacija rata protiv Hrvatske potakla je zahtjev za hitnim zasjedanjem Vije}a sigurnosti. Rukovodstvo Hrvatske se zalagalo za punu internacionalizaciju (Isto, str. 157). 381

êtiri dana kasnije (7. avgusta) “SAO Krajina”, “SAO Slavonija” i Republika Hrvatska “prihvatile su prekid vatre”.138 General Kadijevi} je 8. avgusta, na sastanku, na kome su, pored njega, u~estvovali Slobodan Milo{evi}, Borisav Jovi}, Branko Kosti} i general Blagoje Adì}, gdje su se dogovarali “o daljoj politi~koj orijentaciji u vezi sa odlukom o primirju u Hrvatskoj”, obavijestio prisutne o teritorijalnom prestrojavanju JNA. S tim u vezi, naveo je da se vojska iz Slovenije dislocira u Bosnu i Srbiju.139 Milo{evi} je insistirao “na pove}anju borbene gotovosti vojske, jer, po njegovoj proceni, obra~un tek predstoji”. Pored toga, on je pitao, skoro insistirao “kada }e i da li }e vojska ve} jednom da zapo~ne definitivni obra~un”, jer su se, po njemu, Hrvati iz dana u dan sve vi{e naoruàvali.140 General Adì} je, govore}i o stanju u vojsci, iznio da “nije bogzna kako dobro. Selekcije se vr{e, ali sporo”.141

138 Isto. Iznose}i taj podatak, Jovi} je napisao: “Vidje}emo dokle }e da traje. Hrvati, uglavnom, zloupotrebljavaju prekid da iznenade i pobiju vojnike JNA. Stalno upozoravamo vojno rukovodstvo da pove}a opreznost” (Isto). 139 Isto, str. 370. 140 Jovi} je iznio svoju procjenu “da su Hrvati u velikom {kripcu, da su pred dilemom: eskalacija rata za njih je vojni poraz, a prihvatanje mira im donosi poraz na unutra{njem politi~kom planu. Njima je jedina nada internacionalizacija problema i dovo|enje stranih trupa. To se moè desiti samo u varijanti me|unarodnog priznanja Hrvatske, koja bi mogla biti izazvana nekim na{im pogre{nim potezom. Jedan takav potez mogao bi biti napad vojske na Hrvatsku vlast. Svet bi se okrenuo protiv nas. Problem je kako ih razoruàti a ne obarati vlast” (Isto, str. 370-371). Jovi} je taj sastanak napustio prije zavr{etka, zbog putovanja u Vojvodinu. General Kadijevi} mu je “odao priznanje” za “razloàn” stav. S tim u vezi, Jovi} je u svojim memoarima zapisao: “ûdan je Veljko, ~as je za op{ti napad i ru{enje hrvatske vlasti, ~as je protiv toga” (Isto, str. 371). 141 Isto, str. 371. 382

Na tom je sastanku postignut dogovor “da vojska ne smanjuje borbenu gotovost, bez obzira na primirje”.142 Jovi} je tada procijenio zna~aj intenzivnog izbacivanja iz vojske Slovenaca i Hrvata, povla~enja vojske na teritorije koje }e definitivno braniti i o~istiti ih od HDZ vojske. To je, po njemu, bilo jedino rje{enje, jer su sve drugo “lutanja i gubljenje vremena. Malo — pomalo, ali sporo”, to se, po Jovi}u i ostvarivalo.143 Na sastanku kod Kadijevi}a, 14. avgusta, gdje su, pored njega, u~estvovali: general Adì}, Milo{evi}, Jovi}, Momir Bulatovi} i dr Branko Kosti} (sastanak [estorice), general je saop{tio “procenu vojske” (“... Hrvati su se odlu~ili na zao{travanje s JNA”, nesloga kod Srba u Krajini i Slavoniji, posve}ivanje mnogo ve}e pa`nje Bosni i dr.)144 i predloìo formiranje stalnog sistema koordinacije u pomenutom sastavu. To je obrazloìo ~injenicom kako “drugi rade mnogo sistemati~nije od nas”. Priznao je da je za vojsku taj prilaz opasan, ali

142 Isto. 143 Isto. Tu svoju procjenu Jovi} je formulisao na sljede}i na~in: “Mi zaista nemamo drugo re{enje nego da intenzivno izbacujemo iz vojske Hrvate i Slovence, da povla~imo vojsku na teritoriju koje }emo definitivno braniti i da ih svom èstinom o~istimo od HDZ vojske” (Isto). 144 Isto. S tim u vezi, Kadijevi} je, izme|u ostalog, naveo: “Prema informacijama iz vi{e izvora, a gr~ki je sasvim pouzdan, Hrvati su se odlu~ili za zao{travanje s JNA, da bi na osnovu ve}e konfrontacije izazvali stranu vojnu intervenciju. Sada{nje im stanje ne odgovara. Imaju podr{ku Vatikana i SRN kao i blagonaklonost SAD. Rumuni predvi|aju sli~an udar u svojoj zemlji u oktobru, ali to vezuju sa zbivanjem u Jugoslaviji, strahuju}i od Ma|ara. Strane vojne sile ocenjuju da slede}i pravac akcije za ru{enje rukovodstva Srbije i JNA treba da im bude razdor u SPS, jer su ocenili da su opozicione snage slabe. Ozbiljan je problem nesloge kod Srba u Krajini i Slavoniji i u politi~kom i u vojnom pogledu. Hitno je potrebna koordinacija” (Isto). ... O BiH kaè da Alija i njegovi ne}e lako promeniti stavove. Bosni se mora posvetiti mnogo ve}a pa`nja” (Isto). 383

je naglasio kako je nuàn. Stoga je iznio kako bi bilo dobro “da se napravi stru~ni {tab od 5-6 ljudi (Srbija, Crna Gora i JNA), koji bi imao zadatak da procenjuje i predlaè odluke”.145 Prihva}en je njegov prijedlog o sistematskom dogovaranju “[estorice”, koji su, posebno od 14. avgusta, donosili stvarne odluke. Me|utim, ideja o formiranju “stru~nog {taba” nije podràna, s obrazloènjem da “analize neka pravi vojska”.146 Srbija je, pod uticajem me|unarodne zajednice, po~etkom avgusta 1991. prihvatila odluke o prekidu vatre i uspostavljanju primirja, s tim {to ih redovno nije po{tovala, kao {to je to bilo i sa odlukom od 6. avgusta. JNA je preduzimala vojne akcije zdruènih snaga, vr{e}i brojne zlo~ine.147 Vlada Republike Slovenije je 8. avgusta obavijestila svijet da je Hrvatska “izloèna agresiji jugoarmije”. Mesi} je uzaludno govorio da je samo internaliziranjem i dovo|enjem mirovnih snaga mogu}e sprije~iti “prerastanje krize u ratni sudar”. Stoga je, kao i rukovodstvo Republike Hrvatske, uporno insistirao na pro{irenju mandata misije posmatra~a i daljem angaòvanju ministarske trojke

145 Isto. Jovi} je taj prijedlog prokomentarisao ovako: “Bojim se da bi nam, u protivnom, mogle izma}i glavne stvari”. Kadijevi} je, pi{e Jovi}, naveo primjer da je Branko Kosti} “sino} izjavio, bez prethodnog dogovora, da je bolje zvati rezerviste nego produèno zadràvati regrute, {to nije stav i procena vojske” (Isto). 146 Isto, str. 372. 147 S. Mesi}, nav. dj., str. 159. Osvaja~ki napadi na Hrvatsku u prvoj polovini avgusta, po Mesi}u, “dobivaju na razornoj èstini. Meta vojnih topova su ovih dana Osijek, Vinkovci i Saborsko, a napadi po~inju i na êminac i Topusko na Baniji. Desantne jedinice JNA su blokirale otok [oltu. Zadar s okolnim naseljima je bez vode; teroristi su kod Obrovca zatvorili ventile vodovoda. Kod Kostajnice se redaju novi zlo~ini; smrtno je ranjen izvjestitelj HTV-a Goran Lederer. U isto~noj Slavoniji i zapadnom Srijemu, u Baranji, na Baniji i Kordunu, u Lici — ve} je vi{e od 30.000 prognanih Hrvata, ali oti{lo je i na desetke tisu}a Srba koje srbijanske vlasti jo{ zovu i zbrinjavaju u Srbiji {alju}i autobuse i kolone privatnih vozila po njih i u sela gdje nije bilo ba{ nikakve intervencije naoruànih snaga Republike Hrvatske” (Isto, str. 159). 384

u Jugoslaviji. Srbija nije po{tovala primirje, a Milo{evi} je varao svijet, u nastojanju da osvoji {to vi{e hrvatske teritorije, radi ostvarenja sna o Velikoj Srbiji. JNA je primirje koristila da pove}a ìvu silu. Vojno rukovodstvo je, u nastojanju da podigne “borbenu gotovost” i ja~anje armije, odnosno vanredne mjere, od Predsjedni{tva traìlo da naredi “ustavno regrutovanje”, odnosno “izvr{avanje zakona”, uz àlbu da je u julu 1991. u jedinice Armije upu}eno svega 51,6 odsto regruta.148 Primirje u Hrvatskoj je kr{eno i krajem druge i po~etkom tre}e sedmice avgusta, posebno u Baranji. JNA je artiljerijom tukla Osijek, Vinkovce, Vukovar i dr. mjesta. U zapadnu Slavoniju su 16. avgusta uba~ene trupe i tehnika Banjalu~kog korpusa JNA, pod komandom generala Uzelca.149 Agresorski napadi na Hrvatsku su poja~ani 16. i 17. avgusta. Mesi} je na sjednicama Predsjedni{tva ukazivao na te zlo~ine i uporno traìo da se zaustave napadi. Dr Kosti} ga 16. avgusta, na sjednici Predsjedni{tva, “tje{io” kako }e to ispitati njegova komisija. Me|utim,

148 Isto, str. 159-163. Sabor Republike Hrvatske je donio Odluku o neprimjenjivanju Zakona o vojnoj obavezi, pa regruti iz Hrvatske vi{e nisu odlazili u JNA, kao ni iz Makedonije. U Bosni i Hercegovini je odgo|eno upu}ivanje regruta tokom jula, a u avgustu su regrutovani mladi}i mogli biti raspore|eni samo u jedinicama u Bosni i Hercegovini. Srbija je, polaze}i od ocjene da je “Srbija svuda gde ìve Srbi”, 8. jula usvojila stav “da se regruti iz Republike Srbije upu}uju na odsluènje vojnog roka samo u jedinice JNA na teritorijama koje nastanjuju narodi koji su se opredelili da ìve u Jugoslaviji” (Isto, str. 161). Ostav{i bez regruta, SSNO je 12. avgusta, “saglasno saveznim zakonima”, Predsjedni{tvu izdiktirao sljede}u odluku : “1. Najkasnije do kraja avgusta ove godine, vojno-teritorijalni organi preuze}e poslove vojne obaveze na celoj teritoriji SFRJ, osim u Republici Sloveniji. 2. Preduze}e sve potrebne mere, uklju~uju}i i mere krivi~nog gonjenja protiv najodgovornijih lica koja sabotiraju i ne sprovode Zakon o vojnoj obavezi i Odluku Predsedni{tva SFRJ u pogledu vojne obaveze i upu}ivanja regruta u JNA. 3. Zadrà}e borbenu gotovost JNA na potrebnom nivou” (Isto, str. 161). 149 Isto, str. 164-166. 385

JNA je sa napadima nastavljala sa nesmanjenom èstinom. Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, nezavisno od upada 5. korpusa JNA u zapadnu Slavoniju, poslala (sredinom avgusta) hiljadu Srba u borbu protiv Republike Hrvatske.150 Neuspjeli dràvni udar mar{ala Jazova i Krju~kova (Vladimir Aleksandrovi~ Krju~kov - predsjednik KGB) u Moskvi 19. avgusta 1991. uni{tio je posljednju nadu Milo{evi}u i vojnom rukovodstvu da }e dobiti spoljnu podr{ku za svoju vlastitu kontrarevoluciju u Jugoslaviji. Tako je donekle preuranjena radost Socijalisti~ke partije Srbije151 splasnula odmah i Milo{evi} je morao da se odrekne puste nade da }e uz pomo} “preporo|enog” SSSR-a zavladati cijelom Jugoslavijom. Milo{evi} je poku{ao da obori saveznu vladu152 i

150 Isto, str. 166-170. Oruàni sastavi pobunjenih Srba u zapadnoj Slavoniji 16. avgusta 1991. napali su u Oku~anima jedinicu hrvatske policije i Zbora narodne garde. Zbog toga je Vlada Republike Hrvatske zatraìla hitan sastanak Predsjedni{tva SFRJ. Iz Bjelovara je istoga dana upu}ena Borbena grupa 265. mehanizovane brigade, a s podru~ja Bosne i Hercegovine u Oku~ane je u{ao dio 329. oklopne brigade i napao hrvatsku policiju. Vojno rukovodstvo je optu`bu rukovodstva Republike Hrvatske za otvorenu agresiju odbacilo kao neosnovanu, smatraju}i da je “logi~no angaòvanje snaga Prve vojne oblasti i jedinica Banjalu~kog korpusa na spre~avanju me|unacionalnih sukoba u svojoj zoni odgovornosti” (D. Marijan, nav. dj., str. 305). 151 O. Backovi} — M. Vasi} - A. Vasovi}, nav. dj., str. 358; M. Vasi} — F. [varm, ZADAH ZLOÎNA — SRPSKE PARAVOJNE FORMACIJE 1990. - 2000, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.-9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 243. U jugoslovenskim generalskim krugovima odlazak Mihaila Gorba~ova je prièljkivan. Osim u vojnim krugovima zadovoljstvo je bilo vidljivo i u Miloševi}evom krugu. Profesor Mihajlo Markovi}, jedan od Jovi}evih ~elnika u SPS (vladaju}oj partiji) javno je podrào pu~iste (S. Mesi}, nav. dj., str. 170-171). 152 Isto. Milo{evi} je na sjednici Predsjedni{tva SFRJ, s predsjednicima republika, 22. avgusta, iznio tvrdnju da je Markovi}eva ekonomska politika katastrofalna, na {to su ga “lepo upozoravali” pro{le godine (27. decembra), za {to je kriv (“Ti si kriv”). Time je Milo{evi} poku{avao da obori Saveznu vladu, {to je, prije njega inicirao Momir Bulatovi} tvrdnjom: “Ako nema Skup{tine, ako ona ne funkcioni{e, onda nema ni SIV-a”. Na takve neargumentovane optu`be strpljivo je odgovorio Markovi}: “Srbija je onemogu}ila dono{enje ekonomskog programa za 1991. godinu. Srbija je provalila u platni sistem, Srbija se nije pridràvala ni jednog dogovora, pa kako se onda moè svaljivati odgovornost na drugoga”. Na to je, odmahuju}i rukom, Milo{evi} uzvratio: “To je bilo za pro{lu godinu”, na {ta mu je Markovi} ponovo 386

aktivirao rezervni plan: “antifa{isti~ka” propaganda i retorika JNA i reìma po~inje da se pretvara u velikosrpsku retoriku (”usta{e” sve vi{e zna~e ”Hrvati” a sve manje ”reìm HDZ”). Jedinice JNA, razvijene jula 1991. na granici Vojvodine i Hrvatske, pre{le su u napad za teritorije, a ne u napad za svrgavanje HDZ vlasti u Hrvatskoj. Politi~ka platforma rata zamjenjuje se etni~kom. JNA ubrzano postaje srpska vojska.153 Teritorijalne pretenzije Srbije prema Hrvatskoj i nekim drugim republikama krajem avgusta 1991. postale su jo{ izraènije. Agresija protiv Hrvatske je i dalje eskalirala. Odluka o neodlo`nom i apsolutnom prekidu vatre u Republici Hrvatskoj stalno je naru{avana. Ni Kosti}eva “Dràvna komisija” nije mogla prikriti sve ve}e `rtve i ogromne materijalne {tete.154 Posmatra~ka misija Evropske zajednice je 27. avgusta utvrdila da JNA djeluje zajedno sa srpskim pobunjenicima protiv Hrvatske (priklonila se osvaja~koj opciji Srbije). U “Deklaraciji o Jugoslaviji” Evropska zajednica je saop{tila svoje opredjeljenje da “nikada ne prizna promjenu granica” i “ne prihvati politiku svr{enog ~ina”, te iznijela namjeru da sazove mirovnu konferenciju i utvrdi proceduru za arbitraù. U tom su dokumentu prisutna tri na~ela: odre|enje agresora (Srbija - JNA), me|unarodni nadzor i konferencija o Jugoslaviji. odgovorio: “Ekonomsku politiku ste pro{le godine minirali, prekinuli ste trgova~ke i ekonomske odnose, izvr{ili ste proboje u pla}ama i javnoj potro{nji, izvr{ili ste upad u platni i monetarni sistem... Eto, Slobodane, na osnovu toga bismo mogli govoriti o odgovornosti... Proizvodnja pada, a pla}e rastu. Posljednje pla}e su ispla}ene na razini 41,5 milijardi dinara ...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 181). 153 Isto. 154 S. Mesi}, nav. dj., str. 187-188. General Špiro Nikovi}, kninski komandant je avgusta 1991. izjavio kako Armija za pet dana moè izvesti veoma uspješnu operaciju, i to Armija mora uraditi, a ne samo da izigrava pomiritelja u tzv. tampon zoni. General Uzelac, komandant Banjalu~kog korpusa, uputio je pot~injene komandante da s tenkovima i transporterima prelaze Savu i prodiru na sjever “da bi utvrdili prave, pravi~ne granice”. Za Srbijansku vladu “to nije bio osvaja~ki pohod, to nije rat Srbije protiv Hrvatske, to je samo spašavanje ugroènih Srba i ispravljanje administrativnih, nepravednih granica”. Me|utim, radilo se o srbijanskom scenariju mijenjanja granica, odnosno osvaja~kom ratu za Veliku Srbiju (Isto, str. 186, 191 i 194). Kroz Bosnu i Hercegovinu su 27. avgusta 1991. krenule ogromne snage JNA prema Hrvatskoj (Isto, str. 185). 387

Na taj su na~in “{irom otvorena vrata internacionalizaciji kompleksa jugoslovenske krize”, odnosno kona~no je internacionalizovana, posebno agresija na Hrvatsku, ~emu se Srbija protivila, naro~ito prisustvu posmatra~a Evropske zajednice u Hrvatskoj.155 Pet dana je trajalo uvjeravanje. Predsjedni{tvo SFRJ je tek u nastavku sjednice, sa predstavnicima Evropske zajednice i predsjednicima republika, 1. septembra prihvatilo dokumente Evropske zajednice : Deklaraciju o Jugoslaviji, Memorandum o saglasnosti za pro{irenje posmatra~ke misije u Jugoslaviji i Sporazum o prekidu vatre.156

155 Isto, str. 198-200. Tako je, tvrdi Mesi}, Evropa imenovala agresora (Srbija) i nije dopustila nasilno mijenjanje granica. S tim u vezi, on pi{e: “Propada velikosrpski scenarij. Internacionalizacijom, ulazimo u proces sprje~avanja ovog prljavog rata nametnutog Hrvatskoj” — Isto, str. 198-200 i 203-204. 156 S. Mesi}, nav. dj., str. 206-212; B. Jovi}, nav. dj., str. 380-382. Ta su dokumenta 29. avgusta “izu~avali” Slobodan Milo{evi} i Borisav Jovi}. U svom dnevniku za 29. avgust Jovi} je zabiljeìo : “Kaèm Slobodanu svoje mi{ljenje o su{tini i toku ju~era{nje sednice Predsedni{tva. On se potpuno slaè sa mnom. Kaè da na njega vr{e nevi|eni pritisak predstavnici EZ. Pritisak je zasnovan na neistinama i pretvara je u optu`be. Razmi{ljao je kako da se postavimo. Smatra da je Deklaracija ne{to {to su oni usvojili i {to mi ne moèmo da promenimo, iako je neprincipijelna i nepo{tena. O tome ne vredi raspravljati. Treba da se koncentri{emo na dokumenta za koja se o~ekuje da mi potpi{emo, a to je Sporazum o prekidu vatre i Memorandum o saglasnosti. Da u~inimo sve da popravimo u tim dokumentima {to nije prihvatljivo, pa da se dalje borimo. Smatra da bi bilo za nas mo`da i gore da nas odmah izoluju nego da u|emo u dalji tok svi zajedno pa da se borimo. Ako nas sada navedu da ostanemo po strani, mogu ve~ito da nam pripisuju da smo sami odabrali takav put. Upozoravam ga da Deklaracija ne samo da ima neprihvatljive ocene nego zahteva da prihvatimo Mirovnu konferenciju, arbitraù, monitoring i primirje koji se zasnivaju na tim neprihvatljivim polaznim ocenama, pa, prema tome, nije mogu}e ‘primiti je k znanju’ i }utati. Tako|e, upozoravam ga da se u ‘Sporazumu o obustavljanju sukoba’ zahteva da se razoruàju sve paravojne jedinice izuzev hrvatske policije, a Hrvati su upravo najve}i broj nelegalno naoruànih proglasili policijom, koja je narasla na 120.000 ljudi. Tako|e se predvi|a izuze}e od razoruànja za ‘redovni sastav garde’, {to je neprihvatljivo jer je cela hrvatska garda nelegalna. Ispada da se zahteva samo razoruànje srpskih jedinca u Krajini, ako ih uop{te ima. Dalje, zahteva se da se JNA povu~e u kasarne, {to bi bio ku}ni pritvor za vojsku. Valjda se radi o povla~enju u garnizone, a ne u 388

Milo{evi}eva grupa u Predsjedni{tvu SFRJ je glasala “za”, “uz izjave da se radi o ultimatumu sra~unatom na me|unarodnu izolaciju Srbije i Crne Gore”, koji, po Jovi}u, “ne}e ni{ta dobro doneti ni Jugoslaviji ni onima koji su se odlu~ili na takvo politi~ko nasilje”.157

kasarne. Sve su to neprihvatljivi stavovi, koji èle da nam nametnu ultimativno, da potpi{emo, ina~e }e nas ekskomunicirati, nastaviti razgovore sa onima koji to prihvataju i nas optuìti za rasturanje Jugoslavije. Slobodan kaè da je bolje da u|emo u dalji krug razgovora nego da nas optuùju da smo se sami isklju~ili. Podse}a me da i vojska misli sli~no. Jo{ }e razmotriti celu situaciju, ali o~ekuje veliki pritisak EZ na nas. Nada se da }emo u daljoj fazi ipak imati prostora i vremena da razja{njavamo na{u poziciju i da uspostavimo ravnopravniji tretman. Zaklju~ili smo da na sednici Predsedni{tva poku{avam da ostvarim neke ispravke dokumenata ako bude bilo mogu}e” (B. Jovi}, nav. dj., str. 380-381). 157 B. Jovi}, nav. dj., str. 381-382. Prilikom glasanja o Memorandumu o misiji posmatra~a Jovi} je rekao: “Dàba ti je govoriti, nema mogu}nosti za razgovor. I ja moram prihvatiti nametnutu sudbinu” (S. Mesi}, nav. dj., str. 212). O toj posljednoj sjednici Predsjedni{tva u punom sastavu Jovi} je zapisao : “1. septembar 1991. Sednica Predsedni{tva. Nastavak razmatranja dokumenata (ultimatuma) EZ. Mesi} je odmah traìo da se izjasnimo glasanjem, jer evropska ‘trojka’ ~eka na{ stav (Do{la iako je nismo zvali). Ja iznosim primedbe na Sporazum o prekidu vatre i traìm da Predsedni{tvo zauzme stav da treba demobilisati i razoruàti i hrvatsku policiju iznad normalnog sastava od 20.000 ljudi i Hrvatsku gardu u celini, a da JNA treba da se povu~e u garnizone, a ne u kasarne. Mesi} i Drnov{ek insistiraju da se ni{ta ne menja. Lon~ar ih podràva. Kaù, ko ho}e da potpi{e, ide dalje u razgovore, ko ne}e, moè da se isklju~i. Samo je preostalo da glasamo i tu nema vi{e {ta da se pregovara i razgovora. Na moje veliko insistiranje, sloìli su se da ja sam pozovem Van den Bruka i da mu ukaèm na primedbe, koje, ako bi se uklonile, daju mogu}nost da se dokumenti usvoje. Prekinuli smo sednicu da bih obavio taj razgovor. Van den Bruk je bio brutalno odbojan. Rekao mi je: ‘Ja nisam ovde do{ao da pregovaram s vama’. Nije hteo ni da ~uje ni za kakve promene. Bilo je jasno da prièljkuje isklju~enje Srbije i njenu izolaciju, kao i da postoji jasan dogovor s Mesi}em i Drnov{ekom. 389

Na sastanku Neformalne grupe - “[estorice”, 5. septembra, Kadijevi} je, poslije potpisivanja Sporazuma o prekidu vatre 1. septembra i Memoranduma o evropskim posmatra~ima, dao “ocenu situacije”,158 iznio vi{e “razmi{ljanja i stavova o vojsci”,159 a posebno slu~ajeve u kojima vojska mora biti spremna za rat,160 i dao vi{e prijedloga. Rat je, po Kadijevi}u, morao biti ofanzivan i visokog inteziteta, “jer bi druga~ije i{li u poraz”. Za nametanje ofanzivnog rata, po njemu, je bila potrebna mobilizacija u Srbiji i

Vratio sam se na sednicu Predsedni{tva i obavestio ih o rezultatu. Separatisti su likovali. O~ekivali su trijumf — da }u i ja i ostali iz Srbije i Crne Gore glasati protiv. Glasali smo za, uz izjave da se radi o ultimatumu sra~unatom na me|unarodnu izolaciju Srbije i Crne Gore, koji ne}e ni{ta dobro doneti ni Jugoslaviji ni onima koji su se odlu~ili na takvo politi~ko nasilje” (B. Jovi}, nav. dj., str. 381-382). 158 Isto, str. 382. S tim u vezi, Kadijevi} je naveo: “Sporazum o prekidu vatre je znak propasti hrvatsko-nema~ke linije i propast klopke koju su bili postavili Srbiji. Posle Sporazuma poku{avali su da vrate liniju sukobljavanja sa ciljem priznanja Slovenije i Hrvatske uz eventualno plave {lemove ili evropske vojske. Srbiji i Vojsci odgovara ubrzani po~etak Evropske konferencije o Jugoslaviji 7. i 8. o. m. Vojsci zato {to je njena izdr`ljivost vrlo ograni~ena. Cilj Hrvatske i Nema~ke je da se na brzinu ili nametne diktat ili iznudi priznanje Slovenije i Hrvatske, a to je izbegnuto. Francuzi i Englezi vide liniju prodora Nema~ke ka Balkanu i suprostavljaju se raspadu Jugoslavije i priznanju Hrvatske” (Isto). Milo{evi} je, tako|e, naveo da mu je Gr~ki ministar vanjskih poslova iznio sli~ne ocjene (Isto). 159 Isto. Kadijevi} je, po Jovi}u, iznio “slede}a razmi{ljanja i stavove o vojsci : — Vojska ne moè biti jedina savezna institucija za sklapanje i sprovo|enje primirja, nego deo celog sistema Federacije. - Transformacija vojske mora da se vr{i onako kako se vr{i transformacija Jugoslavije” (Isto). 160 Isto. Vojska je, po Kadijevi}u, morala biti spremna za rat u sljede}im slu~ajevima : “1. Ako se od strane Hrvatske nastavi sa provokacijama i blokadama do nepodno{ljivih razmera i ako se vidi da bi to dovelo do raspada JNA. 2. Ako bi se u kona~nim re{enjima i{lo na nametanje neprihvatljivih re{enja za srpski narod” (Isto). 390

Crnoj Gori, zatim Srba u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini “i ne{to Makedonaca i Muslimana”.161 Polaze}i od ocjene da je za takve odluke potrebna “uskla|enost politike i propagande, osobito u odnosu na ljude koji idu u rat”, Kadijevi} je, na tom zajedni~kom sastanku traìo da se donese takva odluka.162 “[estorica” su primili k znanju Kadijevi}evu procjenu i prijedloge, s tim da se uskoro ponovo na|u i nastave “dalje razmatranje stanja i usmeravanje tokova doga|aja”.163 Agresija na Republiku Hrvatsku je po~etkom septembra 1991, i pored Sporazuma o prekidu vatre, nastavljena i poja~ana (Sporazum “nije osigurao mir. Rat je eskalirao”).164 Predsjedni{tvo je 3. septembra uzaludno zasjedalo u Beogradu. Evropska zajednica u Hagu usvojila je jo{ jednu deklaraciju o Jugoslaviji i donijela odluku da 7. septembra

161 Isto, str. 383. 162 Isto. Kadijevi} je tada govorio i o materijalnim resursima, finansiranju, nacionalnom sastavu JNA i dr., {to je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo : “Materijalni resursi su delimi~no ograni~eni. U Ratnom vazduhoplovstvu su ograni~ena ubojna sredstva i gorivo. Finansiranje bi moralo biti ratno. Sada imaju u Narodnoj banci Jugoslavije 60 mld. din. ratne rezerve /8,6 milijardi DM — prim. S. ^./. Nacionalni sastav JNA bi se u tom slu~aju morao dalje bitno menjati. I bez toga se de{avaju svakog dana lomovi u porodicama i kod oficira. - Sloveniju i Hrvatsku treba u EZ izloìti sukobu sa Evropom. Podvla|ivati Evropi sve {to bude predlagala (o~uvanje Jugoslavije, novo ustavno re{enje i sl.). Evolucijom razgovora do}i }e do onoga {to nama odgovara, jer }e Hrvati i Slovenci ostati tvrdoglavi na otcepljenju i iznervirati Evropu. Na{ je koncept: Jugoslavija, ravnopravna zajednica, efikasna dràva, bez eksperimenata, samopredeljenje naroda. Ne treba da ulazimo u ‘crevca’ sa sitnim pitanjima nego da se drìmo principa” (Isto). 163 Isto. 164 S. Mesi}, nav. dj., str. 213-215. 391

sazovu Konferenciju o Jugoslaviji, kojom }e predsjedavati lord Karington. General Kadijevi} izjavljuje da je “reìm u Hrvatskoj fa{isti~ki”, u toj republici djeluje “’neonacizam’, najve}a prijetnja srpskom narodu”. “Vjerovao” je “da nema armije u svijetu koja se bilo kada u istoriji na{la u nezavidnijem poloàju od na{e, ostali smo bez dràve...”. Mirovna konferencija o Jugoslaviji otpo~ela je s radom 7. septembra u Hagu i odràna u nastavcima, pod predsjedni{tvom lorda Dejvida Karingtona.165

165 Isto, str. 215-232. Evropa je, po Mesi}u, shvatila da se u Hrvatskoj ne vodi rat hrvatskih Srba za njihova prava, nego da je rije~ o okupaciji hrvatskih teritorija, u cilju formiranja Velike Srbije (Isto, str. 213). Na Ha{koj mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji, koju su sazvale zemlje ~lanice EZ, u~estvovali su ~lanovi Predsjedni{tva SFRJ, predsjednik SIV-a, {est republi~kih predsjednika, savezni sekretar za spoljne poslove, ministri spoljnih poslova EZ-a, predstavnici Evropske komisije, Evropske politi~ke kooperacije, KESS-a i predsjedavaju}i lord Karington. U~esnici su u zajedni~kom saop{tenju izjavili : “Mi, predstavnici Europske zajednice i zemalja ~lanica, kao i Jugoslavije i njezinih republika, sudjelovatelji otvaranja Konferencije o Jugoslaviji, okupili smo se u Pala~i mira u Haagu 7. rujna 1991. Zajedni~ki nam je cilj da donesemo mir svima u Jugoslaviji i prona|emo trajna rje{enja, pravedna kad je rije~ o svim njihovim legitimnim strahovanjima i te`njama. Da bismo to postigli, odlu~ili smo u sklopu Konferencije uspostaviti Arbitra`nu komisiju. Otvorenje dana{nje konferencije ozna~ava po~etak pregovaranja o budu}nosti Jugoslavije i njenih naroda, a rezultat tog pregovaranja mora po{tivati interese svih koji tu ìve. Obe}avamo da }emo traìti mirno rje{enje zasnovano na na~elima i obvezama dogovorenim u okviru procesa KESS. Odlu~ni smo da nikada ne primamo promjene bilo kojih granica koje ne bi bile izvedene mirnim putom i sporazumno. Ponavljamo na{u vjernost Pari{koj povelji za gradnju nove Europe, u~vr{}enju i ja~anju demokracije kao jedinog sustava, koji treba upravljati svima nama. Sve~ano objavljujemo svoju volju da u~inimo sve {to je u na{oj mo}i da konferencija o Jugoslaviji protekne u miru, uz nadzor prekida vatre i svih elemenata koji su za to potrebni i da se time pridonese mirnom rje{enju”. Usvojenu zajedni~ku izjavu potpisali su svi u~esnici. Dogovoreno je da 12. septembra po~ne sa radom Arbitra`na komisija (K. Rotim, nav. dj., knj. 1, str. 144). 392

Krajem prve i po~etkom druge sedmice septembra agresija na Republiku Hrvatsku je poja~ana.166 I Evropa je, ne samo Hrvatska, bila u {oku, a Amerika je “duboko razo~arana degeneracijom politi~ke svijesti u Jugoslaviji i oìvljavanjem najniìh strasti u nacionalisti~kim politi~kim krugovima Srbije, ali i Hrvatske i Slovenije”, te im ni “ha{ka konferencija ne daje nade u uspjeh”.167 U nemogu}nosti da u neposrednom razgovoru i na sjednici Predsjedni{tva kontaktira Kadijevi}a, Mesi} je 11. septembra iz Zagreba, generalu uputio pismo, u kome je, pored ostalog, ukazao na izvaninstitucionalno djelovanje JNA.168 Za takvo djelovanje JNA

166 Isto, str. 233. Nakon povratka iz Haga Mesi} je zatekao radni sto “prekriven izvje{}ima o ja~anju agresije: izvedeni su u~estali napadi na industrijsku zonu Siska, minobaca~i razaraju Novsku, Gradi{ku, Gospi} i Oto~ac, svjeè trupe, s prisilno mobiliziranim ljudima u sastavu Banjalu~kog korpusa, gomilaju se na boji{tu kod Oku~ana... Ni spomena o realiziranju Sporazuma o primirju i povla~enju vojske u vojarne. Uzaludne su i molitve Svetog Oca Pape za mir u Hrvatskoj i Jugoslaviji (Ivan Pavao II pozvao je osam stotina milijuna katolika da ustraju u mirotvornoj molitvi). Stravi~no odjekuju vapaji iz Kru{eva i Oto~ca, iz prognani~kih zbjegova Lovin~ana, Svetoro~ana i Ri~i~ana, iz Vrlike, iz Vukovara i Sarva{a, iz Baranje... Gore hrvatska sela u zapadnom Srijemu, eksplozije potresaju Vukovar i Osijek, a od 10. rujna po~inju i napadi jugovojske na Karlovac” (Isto). 167 Isto. Lorens Iglberger (Lawrence Eagleburger) je izjavio kako “rukovodstvo Srbije ide na stvaranje velike Srbije... Milo{evi} je spreman pustiti Sloveniju i dio Hrvatske da se osamostale, ali pod uvjetom da u veliku Srbiju u|e Bosna i Hercegovina, dijelovi Hrvatske i, vjerovatno Makedonija” (Isto, str. 233-234). I rukovodstvo Amerike je, po Mesi}u, pouzdano znalo da rukovodstvo Srbije “tijesno sara|uje s JNA u osvajanju dijelova Hrvatske” (Isto, str. 234). 168 Isto, str. 237. Za “izvaninstitucionalno djelovanje” JNA Mesi} je naveo nekoliko primjera : “ - sve odmetni~ke skupine naoruàla je JNA i pruà im za{titu; - mobilizaciju Srba u TO izvr{ila je Armija ili je tolerirala tu mobilizaciju, pa onda TO jedinice djeluju pod jedinstvenom komandom JNA ili uz njihovo znanje, ~ine}i i nad civilnim stanovni{tvom zlo~ine kakvi nisu zapam}eni niti za vrijeme II svjetskog rata; - jedinice pod komadnom generala Nikole Uzelca iz I. vojne oblasti te{kim naoruànjem sa teritorija BiH napadaju hrvatske gradove i naoruànjem sa 393

glavnu je odgovornost, po Mesi}u, snosio SSNO i General{tab OS SFRJ, odnosno generali Kadijevi} i Adì}, koji su se “oteli” kontroli Vrhovne komande i djelovali po politi~kim upustvima rukovodstva Srbije. S obzirom da je vojno rukovodstvo uporno vr{ilo opstrukciju provo|enja odluka Vrhovne komande, Mesi} je istoga dana izdao Naredbu o povla~enju vojske u kasarne u roku od 48 sati.169 teritorija BiH napadaju hrvatske gradove i sela, a isti general izjavljuje predsjedniku Vlade BiH da }e tako biti dok se policijske snage Republike Hrvatske ne predaju (Kostajnica); - ratni zlo~ini tzv. TO u Baranji i Srijemu izvr{eni su uz aktivnu podr{ku i pomo} JNA (JNA je zauzela Baranju i predala je ekstremnim skupinama koje sada {alju ultimatume Republici Hrvatskoj, a uz ~etnike potpisuje se i aktivni major JNA Borivoje Dobrokesa); - u BiH uhi}enog je Milana Marti}a, za kojim je zbog utvr|enih zlo~ina raspisana tjeralica, general-major Aleksandar Vasiljevi} vojnim helikopterom prevezao u Knin kao narodnog heroja; - JNA s teritorija BiH i Srbije te{kim artiljerijskim oru`jima i tenkovima razara hrvatske gradove i sela (Kostajnica, Vukovar i dr.); - general Aksentijevi} iz V. vojne oblasti sa cini~nim smije{kom iznosi na HTV-u da je povla~enje JNA u kasarne osobno mi{ljenje predsjednika Predsjedni{tva SFRJ, ~ime se grubo ogrije{io o zakone na koje se on i drugi starje{ine JNA vole pozivati; - JNA zauzela oda{ilja~e HTV-a za potrebe TV Beograda (Slavonija, Dalmacija, Lika)” — Isto, str. 237-238. 169 Isto, str. 238-239; K. Rotim, nav. dj., str. 147. To je nare|enje u cjelosti glasilo: “da se sve jedinice povuku u svoje vojarne u roku od 48 sati, a jedinice koje su uz pomo} odmetni~kih skupina zauzele podru~je op}ine Beli Manastir da se s tog podru~ja povuku u roku od 72 sata, od trenutka objave ove naredbe u sredstvima priop}avanja. Svi vojni zapovjednici koji se oglu{e i ne izvr{e odluke Predsjedni{tva SFRJ o povla~enju Armije u vojarne sami se stavljaju izvan zakona. Povla~enjem jedinica JNA u vojarne i raspu{tanjem tzv. TO - koja je nezakonito mobilizirana, jer za takovu mobilizaciju nema odluke Predsjedni{tva SFRJ — ostvarit }e se uvjeti za razrje{enje krize mirno i uz demokratski dijela svih relevantnih ~imbenika. Jedino povla~enjem Armije u vojarne mogu}e je osigurati djelovanje pravne dràve i svih njenih insitucija... Vojni zapovjednici koji se oglu{e i ne izvr{e odluke Predsjedni{tva SFRJ o povla~enju Armije u vojarne sami se stavljaju izvan zakona...” (S. Mesi}, nav. dj., str. 238) Jovi} pi{e da je Mesi} “bez sednice Predsjedni{tva sam doneo ‘Naredbu’ da se vojska povu~e u kasarne”. Tu Mesi}evu naredbu rukovodstvo Velikosrpskog pokreta 394

Vojno rukovodstvo je odbilo izvr{iti Nare|enje predsjednika Predsjedni{tva SFRJ o povla~enju jedinica JNA u kasarne. Sljede}eg dana general Kadijevi} je odgovorio Mesi}u (telefaksom, sa oznakom “uru~iti odmah”, istina na adresu Predsjedni{tva). U pismu je general u vi{e ta~aka, izme|u ostalog, tvrdio kako “JNA ne snosi odgovornost za ljudske `rtve i za razaranje..... Pripadnici i jedinice JNA otvarali su vatru samo radi vlastite za{tite...”, te da se vojska “ne}e povu}i u kasarne”.170 Time je JNA djelovala izvaninstitucionalno i prakti~no je izvr{ila vojni udar.171 Dvanestog septembra odràn je sastanak “[estorice” (“Nastavak sastanka u istom sastavu”, kao od 5. septembra). Polaze}i od re~enog na pro{lom sastanku, “[estorica” su odlu~ili da je za njih Mirovna konferencija “poèljan i pravi put, a neminovan rat ako se steknu uslovi”, o kojima su pro{li put razgovarali. Ocijenjeno je da }e Hrvati “pre isforsirati rat nego {to }e Konferencija uspeti”.172

je, tvrdi Jovi}, ocijenilo “kao stvaranje razloga za napad na vojsku u Hrvatskoj. Ako vojska ne ‘poslu{a’ proglasi}e je odmetnutom od vlasti i okupatorskom u Hrvatskoj. Smisao je da se lak{e objasni i opravda agresija Hrvatske na Vojsku. Ustvari, priprema objavu rata vojsci. Me|utim, vojska nema pravo da po{tuje inokosne odluke takve vrste”, pi{e Jovi} (B. Jovi}, nav. dj., str. 385). Jovi} je traìo i insistirao da Mesi}, predsjednik Predsjedni{tva SFRJ, “hitno sazove sjednicu Predsjedni{tva SFRJ radi razmatranja postupka predsednika Predsedni{tva SFRJ — izdavanje naredbe da se jedinice JNA povuku u kasarne, bez prethodne odluke Predsedni{tva SFRJ” (S. Mesi}, nav. dj., str. 241). 170 Isto, str. 239-241. Taj Kadijevi}ev odgovor je objavljen u: K. Rotim, nav. dj., str. 144-147. Sabor Republike Hrvatske je 3. avgusta usvojio Zaklju~ke, u kojima je iznio zahtjev da se JNA bez odlaganja povu~e s teritorije Republike Hrvatske. Po{to se JNA oglu{ila na te zaklju~ke i nastavila sa agresijom, hrvatske snage su po~etkom septembra otpo~ele sa pritiskom na kasarne. Naredbu predsjednika Predsjedni{tva SFRJ Stipe Mesi}a od 11. septembra za povla~enje jedinica JNA u kasarne u roku od 48 sati, vojno rukovodstvo je odbacilo kao nezakonitu (D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 306). 171 K. Rotim, nav. dj., str. 147; B. Mamula, nav. dj., str. 186-187. 172 B. Jovi}, nav. dj., str. 383. 395

Istoga su dana general Kadijevi} i admiral Brovet razgovarali sa Ficrojem Meklejnom (Fitzroy Meclean - izaslanik Velike Britanije pri Vrhovnom {tabu NOV i POJ u Drugom svjetskom ratu), koga je u Jugoslaviju poslao lord Karington, predsjednik Evropske konferencije o Jugoslaviji, i ambasadorom Velike Britanije. Kadijevi} je, govore}i o mogu}em rje{enju jugoslovenskog pitanja, deklarativno naveo da je najbolje — cjelovita Jugoslavija, s tim {to nije ispustio da naglasi da, ukoliko navodno to ne bi moglo, onda moè — “suèna” Jugoslavija: “Srbija i Crna Gora i jo{ ko èli”.173 Pri tome je namjerno “zaboravio” da pojasni {ta je i na koji je narod mislio pod formulacijom “i jo{ ko èli”. Navode}i ~injenicu da se “o budu}nosti Jugoslavije” mora “brzo odlu~ivati”, vojno rukovodstvo je, pored poruke da se “prekid vatre u Jugoslaviji ne}e lako posti}i...”, ukazalo na postojanje opasnosti “od pro{irenja sukoba na BiH”, poslije ~ega bi navodno “bilo mnogo teè iza}i iz haosa”.174 To je bio javni nagovje{taj za njihov planirani osvaja~ki pohod na Bosnu, koji je ubrzo uslijedio. Milo{evi} je 12. septembra, na poziv Miterana (Francois Mitterand), boravio u Parizu,175 gdje ga predsjednik Francuske ubijedio da prihvati

173 Isto, str. 384. 174 Isto. Glavne poruke generala Kadijevi}a i admirala Broveta su, po Jovi}u bile : “Ukazano im je da se prekid vatre u Jugoslaviji ne}e lako posti}i ako oni ne zaustave Nemce, koji uti~u na Hrvate, podsti~u ih i pomaù. To je klju~ njihove mo}i, ako je imaju. O budu}nosti Jugoslavije moralo bi se brzo odlu~iti, jer postoji opasnost od pro{irenja sukoba u BiH, posle ~aga bi bilo mnogo teè iza}i iz haosa” (Isto). Kadijevi} i Brovet su bili zadovoljni {to su obmanuli Meklejna i britanskog ambasadora (Isto). 175 Isto. Milo{evi} je, po Jovi}u, “boravio u Parizu na poziv Miterana. Evolucija Miterana od jasne podr{ke Srbiji, do priklanjanja drugim opcijama, obja{njeno je Milo{evi}u, jeste u funkciji unutra{njih politi~kih potreba. Verovatno, ali za{to da svoje unutra{nje politi~ke potrebe podmiruju na na{u {tetu? Miteran je ubedio Milo{evi}a da treba da prihvati formiranje evropske arbitraè koja }e ‘po{teno’ proceniti {ta se stvarno u Jugoslaviji de{ava i {ta treba da se radi” (Isto, str. 384-385). 396

formiranje evropske arbitraè, a Ante Markovi} je poku{ao da izvr{i rekonstrukciju Vlade.176 Za rukovodstvo Velikosrpskog pokreta (“i za politi~ko rukovodstvo Srbije i za JNA”) su “status, izdr`ljivost vojske i definitivno politi~ko rje{enje pitanja Srba u Hrvatskoj sudbinska pitanja”.177 Za njihovu realizaciju je, po ocjeni vojnog rukovodstva, trebalo raspolagati sa dovoljnim brojem ìve sile. Me|utim, general Kadijevi} je tada tvrdio da sa raspoloìvim snagama nisu spremni za rat sa Hrvatskom. Stoga je, po njemu, bila neophodna mobilizacija, jer, ukoliko rat “po~ne, vrlo verovatno }e se razviti u op{ti sukob”. Insistirao je na dva paralelna procesa — pregovori o miru i spremanje za rat. Istovremeno je ocijenio da je “i za jedno i za drugo klju~na ta~ka mobilizacija”, koja je, po njemu, “otpo~ela sa oko 5.000 ljudi”, pri ~emu je odziv bio poraàvaju}i — 25%.178 Mobilizacijom novih jedinica trebalo je, prema planu RAM, “izrezati” Hrvatsku i prisiliti je na kapitulaciju : “1. Prese}i Slavoniju pravcem Oku~ani — Pakrac — Daruvar. 2. Izbiti na liniju Vinkovci — Osijek i spojiti se dolinom Drave sa vojskom od Daruvara. 3. Probiti se linijom Petrovac — Karlovac i spojiti se sa jedinicama iz tog rejona, kojima bi se priklju~ile one iz Slovenije. Prese}i Zagreb s juga. 4. Probiti se prema Jadranu na liniji Zadar — [ibenik — Split. 5. Prese}i Hercegovinu i Hrvatsku na liniji Mostar — Plo~e”.179

176 Isto, str. 385. Poku{aj Ante Markovi}a da izvr{i rekonstrukciju Vlade “[estorica” su ocijenili “kao manevar za sopstvenu rehabilitaciju i u~vr{}ivanje poloàja, ali i kao èlju da smeni one koji mu se ne dopadaju, pre svega Veljka Kadijevi}a. Ne}emo to podràti” (Isto). 177 Isto. Ukazuju}i na ta “sudbinska pitanja”, Jovi} navodi kako im u Evropskoj zajednici “uporno preporu~uju uzdr`ljivost, ali i tome ima granice”. 178 Isto. To je, po Kadijevi}u, bilo “veoma zabrinjavaju}e”, te nije bio siguran “da bi bilo druga~ije i ako rat po~ne”. 179 Isto, str. 386. Ta mobilizacija nije uspjela. 397

Sredinom septembra 1991. komande, jedinice i ustanove JNA u Hrvatskoj, zbog neuspjeha mobilizacije, na{le su se u izuzetno te{koj situaciji. Zauzeti su svi manji i jedan broj ve}ih garnizona i skladi{ta; u Gospi}u je predata kasarna, a Teritorijalna odbrana je napustila podru~je koji je dràla; ugroèna je i Korenica; pao je i garnizon Virovitica (sa 200 ljudi); garnizon \akovo se predao bez borbe; zauzeto je i oko 60 manjih objekata sa po 10-20 ljudi; na izmaku su bile snage u Vara`dinu i Bjelovaru, a okruèni su Zagreb, Jastrebarsko i dr.; od Rijeke do Splita svi su garnizoni bili ugroèni; Dalmacija je u cjelini bila odsje~ena (vojno); garnizon Plo~e je zauzet; u okruènju su bili Vinkovci i Na{ice; garnizon u Vukovaru je bio deblokiran, “ali grad nije zauzet”; garnizon u Slavonskom Brodu je zauzet. JNA je dràla rejon Oku~ana, a 9. korpus je postigao “dobre rezultate”. U cjelini, situacija je za JNA bila povoljna za ofanzivna dejstva preko Oku~ana i Pakraca, gde je Slavoniju trebalo presje}i na dva dijela, ali nije bilo “morala kod vojske”. U isto~noj Slavoniji vojvo|anske brigade su se razbjeàle. Sredinom i u drugoj polovini septembra (ta~nije 20. septembra) najkriti~nije je bilo u Gra~acu i Krajini, preko koga su Hrvati mogli izvr{iti prodor prema Kninu. Stoga je trebalo oja~ati front vojskom, koje tada zbog toga {to mobilizacija nije uspjela, nije bilo.180 Jovi} je u razgovorima sa rukovodstvom Velikosrpskog pokreta ponovo postavljao, po njemu, “klju~no pitanje, po ko zna koji put”, pitanje koje ga stalno okupiralo: da li je njima cilj da vojskom brane “nove granice naroda koji èle da ostanu u Jugoslaviji” ili da sru{e hrvatsku vlast? On se, pored toga, pitao “za{to nam treba op{ti sukob po dubini hrvatske teritorije?”181 U odgovoru na to i sli~na pitanja Jovi} tvrdi da nije imalo “mnogo razumevanja”, jer je vojska “jo{ uvek opijena Jugoslavijom, iako smo sto puta razgovarali da je to vi{e nerealno”. On je smatrao da “imamo sasvim dovoljno vojske ako iz Slovenije i Hrvatske sve snage povu~emo na budu}e granice”182 - granice Velike Srbije. Pri

180 Isto. 181 Isto, str. 385. 182 Isto. 398

tome se on bojao “da }e zbog toga biti jo{ mnogo nesporazuma i te{ko}a”. “Rasplinuti vojsku po Hrvatskoj”, za njega je bila “glupost, a jo{ manje je razumno da im mi obaramo vlast”, jer su je sami birali ” — neka im je”.183 U Igalu je 17. septembra 1991. Karington prisilio Milo{evi}a i Kadijevi}a, s jedne, i Tu|mana, s druge strane, da potpi{u primirje o potpunom prekidu vatre. Sljede}eg je dana Ante Markovi} zatraìo smjenu Veljka Kadijevi}a i Staneta Broveta zbog toga {to je Kadijevi} tajno i{ao u Moskvu na sastanak sa ministrom odbrane Jazovom i naru~io veliki broj helikoptera, aviona i raketnih sastava. Istoga je dana Markovi} na sjednici SIV-a obavijestio o razgovoru Milo{evi}a i Karadì}a, u kojoj je lideru SDS-a Bosne i Hercegovine (telefonom) naredio da stupi u vezu s generalom Uzelcem u Banjoj Luci, radi realizacije ratnog plana pod {ifrom “RAM”.184 Velikosrpski pokret je istrajavao na realizaciji planirane operacije “RAM” visokog intenziteta, sa ciljem da porazi Hrvatsku i izbije na granice zaplanirane Velike Srbije. Angaòvanjem Ratne mornarice i glavnine Ratnog vazduhoplovstva trebalo je blokirati Hrvatsku iz vazduha i sa mora, a upotrebom novih motorizovanih oklopnih, mehanizovanih i motorizovanih brigada kopnene vojske na vi{e pravaca ispresjecati Tu|manov “perec” i prisiliti ga na kapitulaciju. Ratna mornarica OS SFRJ je 17. septembra 1991. uvela pomorsku blokadu jadranskih luka i pruàla vatrenu podršku djelovanju jedinica vojnopomorskih sektora i kopnene vojske s teìštem u podru~ju gradova Dubrovnika, Splita, Zadra, Šibenika i Plo~a.185 Pored Ratne mornarice, na jugu Hrvatske su djelovale i dvije operativne grupe JNA. Na pravcu Mostar - Split djelovao je 37. (Uì~ki) korpus iz Srbije, koji je, u sadejstvu sa 2. (Podgori~kim) korpusom, od druge polovine septembra 1991. okupirao isto~nu i srednju Hercegovinu, {to je predstavljalo po~etak agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu.

183 Isto. Jovi} je na kraju zaklju~io kako ih neodlu~nost vojske moè skupo ko{tati. 184 S. Mesi}, nav. dj., str. 236-247; K. Rotim, nav. dj., str. 142. Vidi : str. 494-495 i 578-581. 185 D. Marijan, nav. dj., str. 313. 399

Me|utim, zbog slabog odziva rezervista zadatak 37. korpusa je sveden na osiguranje aerodroma u Mostaru i zastrašivanje nesrpskog stanovništva. Isto~no od 37. korpusa djelovale su snage 2. (Podgori~kog) korpusa i 9. vojnopomorskog sektora Boka. Njihova djelovanja prema Dubrovniku koordinirala je Operativna grupa za ju`nu Hercegovinu i Dalmaciju, odnosno 2. operativna grupa.186 “[estorica” su 20. septembra nastavili razgovor u istom sastavu. General Adì} je obavijestio o “zauzimanju svih manjih i nekih ve}ih garnizona i skladi{ta na teritoriji Hrvatske”, odnosno o porazima JNA u Hrvatskoj, prije svega, zbog neuspjeha mobilizacije, usljed ~ega je trebalo praviti “redukovani plan”.187 Jovi} je “lepu” informaciju o tome kako je u Bosni i Hercegovini “nastao otpor muslimana protiv vojske koja je krenula iz Srbije prema Krajini i Oku~anima, kao i iz Crne Gore prema Mostaru”, obrazloìo rezultatom “oklevanja da se vojska povu~e na budu}e granice”. Imaju}i to u vidu, on je ocijenio kako }e “nam sada biti mnogo teè da vodimo dalje akcije zbog ovako glupih poraza”, koji su, po njemu, bili “apsolutno nepotrebni”.188 Na sastanku “[estorice” u okrnjenom sastavu (Kadijevi} nije doveo Adì}a, a Kosti} Bulatovi}a), 24. septembra, Kadijevi} je, upla{en izglednim porazom, i djeluju}i “veoma zbunjeno, skoro izgubljeno”, govorio o porazu vojske, dezerterstvu, nedostatku motivacije, opasnosti od izdaje “jo{ uvek velikog broja Hrvata u vojsci, o velikom nepoverenju Srba i prema lojalnim nesrpskim oficirima, o drami ljudi i porodica”. Da bi “izbegao najgore”, naveo je “da bi momentalno morao da smeni 2.000 oficira”, {to je bilo “veoma te{ko”. Milo{evi} mu je dobacio da ih smijeni, te “da je trebalo i ranje”, {to je general jedva to podnose}i, odgovorio kako je “lako pri~ati”.189

186 Isto. 187 B. Jovi}, nav. dj., str. 386. 188 Isto, str. 386-387. S tim u vezi, on je postavio pitanje: “[ta }e nama {partanje po Hrvatskoj? Za{to nam je potrebna njena kapitulacija”. Po njemu se “stvar svodi na to da izbavimo zarobljene vojnike po kasarnama” (Isto). 189 Isto, str. 387. 400

Kadijevi} je zatim zaklju~io kako }e vojska “izgubiti rat protiv Hrvatske ako se ne osigura motivacija i uspjeh mobilizacije”. Me|utim, to se, po njemu, nije moglo ostvariti “sa polulegalitetom Jugoslavije”. Stoga je insistirao da Srbija i Crna Gora treba da proglase vojsku svojom i preuzmu komandu, finansiranje, rat i sve drugo. Naveo je da svi generali u General{tabu, koji su Srbi, osim jednog, “to traè i tako misle”.190 Dugo je trajala rasprava Milo{evi}a, Jovi}a i Kadijevi}a. Nisu se sloìli sa generalovom ocjenom da je vojska pred porazom ni da je mobilizacija toliko podbacila, jer je Kadijevi} dobio 50.000 ljudi. Milo{evi} i Jovi} nisu mogli prihvatiti zahtjev da se vojska li{i jugoslovenskog naziva i naslje|a zajedni~ke dràve, jer bi time Srbija i Crna Gora “potpuno izgubile sve prednosti, i politi~ke i vojne, u postoje}em sukobu i sporenju”. Oni su pri tome postavili pitanje “kako oni (tj. vojno rukovodstvo — prim. S. ^.) to misle da srpsko — crnogorska vojska vodi rat sa Hrvatskom i da je porazi?!”191 Na kraju su se razi{li, “sa ponovnim zahtevom da se po{tuje dogovor da vojska napu{ta teritorije gde nema Srba i da brani one gde se gra|ani izja{njavaju da èle da ostanu u Jugoslaviji”. Me|utim, Kadijevi} je ostao pri svom stavu, “ne spore}i da }e nastaviti borbu”.192 190 Isto. 191 Isto. 192 Poslije odlaska Kadijevi}a i Branka Kosti}a, Milo{evi} i Jovi} su ocijenili “da je Veljko izgubljen i da bi se vrlo rado izvukao na kukavi~ki na~in”, te da je njegov “moral na nuli”. U vojnom rukovodstvu su se septembra 1991. “lomila koplja” i u vezi sa formulisanjem ciljeva budu}eg angaòvanja JNA. Pojedinci su se zalagali za progla{avanje op{te mobilizacije i pokretanje vojne ofanzive kojom bi bio slomljen otpor hrvatskog reìma na cijeloj teritoriji Republike Hrvatske. Me|utim, najve}i broj generala bio je protiv toga, pri ~emu su se otvoreno zalagali za povla~enje JNA na etni~ke granice srpskog naroda. Te granice je trebalo da budu sjeverozapadne granice nove Jugoslavije (Profil, br. 16, str. 108). Jedan broj generala se, iznose}i stavove i opredjeljenja novog ustrojstva JNA, zalagao da se JNA mora “~vrsto i jasno” osloniti na narode koji je prihvataju kao svoju. To su, po njima, srpski i crnogorski narod “a delom i muslimanski i makedonski”. Etni~ke granice tih naroda, u fazi raspleta jugoslovenske krize (septembar 1991.), trebalo je da postanu i granice koje JNA moè i mora braniti. Jugoslavija u tim granicama je, po njima, “stvarna domovina pripadnika JNA”, te su tvrdili da ne mogu i ne smiju ostati bez otad`bine. Za

401

êtiri dana kasnije (28. septembra, nedjelja) “[estorica” su se u punom sastavu, na zahtjev Kadijevi}a, ponovo sastali.193 General je iznio “ocenu situacije”. Govorio je o stanju na rati{tu, gdje su “svi srpski krajevi u Hrvatskoj oslobo|eni”,194 referisao o stanju u vojsci195 i procijenio kako su razgovori o mirnom rje{enju krize “bez izgleda na uspeh ukoliko ne uspe vojna opcija”.196 Pri tome je Kadijevi},

zastupnike takvih shvatanja septembra 1991. SFRJ vi{e nije postojala, ~ime je JNA “ostala bez sopstvene dràve i na{la se u bezvazdu{nom prostoru” (Isto, str. 108-109). U velikom dijelu armijskog kadra septembra 1991. nisu bili jasni ciljevi za koje su se tada borili, iz ~ega su proisticale ogromne posljedice. Zbog toga je jedan broj tog kadra, uklju~uju}i i jedan broj generala, me|u kojima i Vuka Obradovi}a, smatrao da bi ciljevi za koje se JNA tada borila “morali da se kre}u u granicama za{tite etni~kih granica naroda” kome su pripadali i spa{avanje pripadnika JNA “izvan tih etni~kih granica kombinacijom politi~kih, me|unarodnih, vojnih i svih drugih mogu}ih aktivnosti”. Po njima se JNA morala ~vrsto “vezati za narod Krajine, za narod Baranje, Slavonije i Zapadnog Srema...” (Isto, str. 109). 193 Isto. Jovi} je do{ao iz svog Nik{i}a, gdje je provodio vikend. 194 Isto, str. 387-388. S tim u vezi, Kadijevi} je naveo : “- Svi srpski krajevi u Hrvatskoj su oslobo|eni. Ostalo je ne{to me{ovitih naselja, koje }e uskoro osloboditi. - Deo garnizona iza fronta je u vrlo te{koj situaciji. Izvla~e se jedan po jedan. Zamisao je da se upotrebom snaga iz dubine, mobilisanih i aktivnih, u~vrsti zauzeta teritorija i obezbedi normalna komunikacija sa garnizonima, ili da se izvuku sa sada{njih lokacija. Da je mobilizacija uspela nijedan garnizon ne bi pao” (Isto, str. 388). Jovi} je pitanje izvla~enja garnizona sa tada{njih lokacija, o kojima je govorio Kadijevi}, u svojim memoarima zabiljeìo: “Ne obja{njava /general Kadijevi} — prim. S. ^./ za{to ih nije povukao, kad smo mi govorili, na nove granice, a to je mogao”. 195 Isto. Referi{u}i o stanju u vojsci, Kadijevi} je iznio sljede}e : “Postoji organizovan rad na razbijanju vojske. Sada je najaktivniji udar od strane srpskih opozicionih snaga. U poslednja tri dana su poku{ana tri pu~a: u ratnom vazduhoplovstvu, u VMA i u Gardijskoj brigadi. Svuda su iste parole i isti zahtevi. Traè da se Predsedni{tvo SFRJ, Vrhovna komanda i vojska o~iste od izdajnika i da ostanu samo Srbi i Crnogorci. Nema se poverenja u Kadijevi}a i Broveta. Traè se ljudi koji }e sve ‘o~istiti, sru{iti, pobiti...’. Nikakvi se argumenti ne uzimaju u obzir” (Isto). 196 Isto. Po njemu je taktika SAD, Njema~ke i Hrvatske “da se vo|enjem pregovora ide na razoruànje JNA po svim osnovama”. 402

ocjenjuju}i dotada{nje angaòvanje JNA na jugoslovenskim prostorima, zaklju~io da se njeno borbeno angaòvanje “prakti~no svodi na za{titu srpskog naroda i onih koji èle s njim da ostanu u istoj dràvi”.197 Kadijevi} je na tom sastanku opet pokrenuo pitanje dràve. Ponovo je insistirao na ponudi koju je iznio i na pro{lom sastanku, da se JNA preda Srbiji i Crnoj Gori. Po{to, po njemu, Srbija i Crna Gora ”nemaju svoju vojsku”, on je predloìo iznalaènje formule “da se JNA preda u ruke onim narodima koji èle da ostanu u Jugoslaviji”.198 Do{lo se do procjene da je sa me|unarodnog stanovi{ta to lo{e. Me|utim, “sa stanovi{ta volje srpskog naroda da se angaùju u svojoj armiji”, to je, po Kadijevi}evom mi{ljenju, mo`da bilo bolje.199 Rukovodstvu Velikosrpskog pokreta politi~ki razlozi, bolje re~eno razlozi “operativnog maskiranja” vo|enja operacija u ovom neobi~nom ratu, nisu dozvoljavali da “izlaze” iz Jugoslavije, jer bi to “za budu}i rasplet jugoslovenske krize Srbiju i Crnu Goru vodilo u nepovoljnosti, a tu srpsko-crnogorsku vojsku u poziciju ‘agresora’ na srpskim prostorima van Srbije”.200

197 Isto. O razgovorima koje je Kadijevi} vodio u okviru JNA, pi{e Jovi}, “brzo razuveri ljude koji druga~ije misle, ali se isto tako brzo {iri nepoverenje prema njemu i Brovetu. Misle da su sve to mogli brè srediti. Ne vodi se ra~una o okolnostima. To je tipi~an primer specijalnog rata. Slu`ba vojne bezbednosti nije mogla da pohvata konce otkuda sve to dolazi. Verovatno iz jednog centra. Mihalj Kertes /republi~ki funkcioner, narodni poslanik u Skup{tini Srbije — prim. B. J./ je ~esto u kontaktima sa odre|enim ljudima iz JNA preko kojih se taj val intenzivira. Fakti~ki, sumnja u Kertesa. Spremnost Srba iz Srbije da se angaùju u borbama u Hrvatskoj je nezadovoljavaju}a. Traè akciju, a ne}e u njoj da u~estvuju, pa kritikuju {to akcije nema! Navodi brojne brigade koje odbijaju da idu u borbu” (Isto). 198 Isto. 199 Isto, str. 388-389. 200 Isto, str. 389. Jovi} se “~udio” kako to Kadijevi} nije uvaàvao. Kadijevi}eva konstatacija da su se dogovorili da ostvaruju stalnu koordinaciju, koja je, po njemu, “i bila, ali je svako radio svoj posao, pa je koordinacija bila neadekvatna potrebama”, Jovi} je prokomentarisao kako se vidi “da je deprimiran. Kaè, ranije je imao obi~aj da predlaè {ta treba ~initi, ali sada moè i presko~iti”. 403

U cilju ja~anja JNA, Kadijevi} je iznio vi{e prijedloga,201 te pitao Milo{evi}a za{to “nikada nije javno istupio u korist vojske i mobilizacije”, govorio “o brojnim psiholo{kim traumama i problemima oficira i generala iz me{ovitih porodica i brakova”, izrazio i li~nu spremnost “na svaki potez u op{tem cilju”202 i dao ocjenu situacije na rati{tu.203 Razmatraju}i, na zahtjev Jovi}a i Milo{evi}a, kadrovske promjene u JNA, o kojima su se dogovorili, vo|en je o{tar razgovor, posebno u vezi

201 Isto. S tim u vezi, on je rekao : “ - Mora se sve u~initi da se vojska stabilizuje i oja~a, da bi se kasnije uspelo u pregovorima; - Treba na}i na~ina da deo Predsedni{tva SFRJ /vjeran Milo{evi}u — prim. S. ^./ i formalno i fakti~ki preuzme rukovo|enje i komandovanje oruànim snagama zemlje; - Da taj deo Predsedni{tva SFRJ obelodani svoj odnos prema JNA i da donese potrebne odluke; - Mora se obezbediti da vojni obveznici budu vojska, a ne politi~ki problem vojske; - Mora se obezbediti novac za vojsku; - Treba dalje vr{iti kadrovske promjene u vojsci” (Isto). 202 Isto. To je, po Jovi}u, zna~ilo da je Kadijevi} bio spreman i na ostavku “ako mu budemo zatraìli”. 203 Isto. Kadijevi} je tada ocijenio da je situacija na rati{tu povoljna, izri~ito tvrde}i “da je ova vojska sa jo{ mo`da dve brigade sasvim dovoljna da se potpuno izvr{i zadatak”. Tu njegovu ocjenu Jovi} je prokomentarisao tako {to je naveo da je general do tada govorio “da mu treba op{ta mobilizacija. Valjda se u glavi vratio na srpske granice” (Isto). Situaciju na rati{tu Kadijevi} je prikazao na sljede}i na~in : “Kninski korpus je oja~an i tamo je stanje dobro. Prodor prema Pakracu je Hrvatskoj kost u grlu. I tamo je stanje stabilno. Na Baniju i Kordun poslate su jo{ 2 brigade, jedna prema Petrinji, druga prema Karlovcu. Ako bismo imali jo{ dve brigade (jednu za Knin, drugu za Oku~ane) sve bi bilo u redu. Na sektoru Dubrovnik stanje je solidno. I sa tog sektora (granica Crne Gore i Hercegovine) Valjevci su pobegli. Tamo se snage HDZ mogu lako likvidirati. Slavonija se sre|uje. Nemamo dovoljno pe{adije, a bez nje se ne moè. Kragujev~ani su pobegli, kao i Vojvo|ani. Sada se u Novom Sadu sprema jedna brigada. Izbi}e na liniju Osijek - Vinkovci i zauzeti Vukovar, ali je pe{adija neophodna” (Isto, str. 389-390). 404

sa pitanjem poraza u Sloveniji.204 General Adì} je govorio o stanju na frontu, ukazuju}i i na zlo~ine,205 i u zaklju~ku iznio vi{e prijedloga, koji

204 Isto, str. 390. O tome je Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “Traìm od Veljka da nas obavesti da li se u Armiji vr{e kadrovske promene o kojima smo se dogovorili. Odgovara mi ljutito: ‘To traè i pu~isti’. Izgubio je ìvce. Uzvra}am mu: ‘Pro{li put si mi rekao da treba da se smeni 2000 ljudi. Ne treba tako da razgovara{, nego da referi{e{ {ta je ura|eno’. Izvinjava se. Kaè da je mnogo ra|eno, ali su bili spre~eni ‘buka~ima’. Slobodan upada: ‘Kadrovske promene su prvo pitanje’. Veljko ga prekida: ‘Za{to smo u Sloveniji izgubili? Nisu Srbi hteli da idu u Sloveniju’. Kaèm mu da to ne moè biti ta~no. Njemu je, navodno, trebalo za Sloveniju 5000 ljudi. Zar da od 150.000 ljudi stalnog sastava JNA nije mogao da poja~a sastav u Sloveniju koliko mu treba. To mi li~i ne samo na pravdanje, nego i na bezrazlo`no prevaljivanje krivice na Srbiju” (Isto). U poku{aju Milo{evi}a da izbjegne konfrontaciju razgovarano je “o konsolidaciji u redovima JNA, kadrovskim promenama”. Me|utim, po Jovi}u je bilo jasno “da vojska poku{ava da na nâs prenese odgovornost za sopstvene gre{ke i poraze” (Isto). 205 Isto. General Adì} je obavijestio “o ‘raspu{tenosti’ krajinske vojske. Veliki broj ih je na kazanu JNA, ali ih nema na boji{tu. Potrebno je hitno formirati {tab koji }e sve staviti pod kontrolu. Ima pojava plja~ke van srpskih sela, {to se mora odmah spre~iti. U Lici je stanje lo{e. Slabo se bore. Niko ne zna koliko ima ustanika i na koga mogu ra~unati. Na Baniji je stanje i najbolje na frontu, ali ima velikog kolebanja me|u rezervistima. Iz Lozni~ke brigade pobeglo je 400 ljudi. Tvrdi da postoji organizovana delatnost za razbijanje srpskih jedinica. Sli~no osipanje srpskih rezervnih jedinica odvija se svuda. Jedna elitna jedinica Gardijske divizije doìvela je rasulo — ostala je bez vojske odlaskom regruta posle odsluènja vojnog roka, a popuna rezervistima nije uspela. Jedino je uspe{no mobilisana III brigada iz Poàrevca. Ona je izvukla iz blokade vinkova~ku jedinicu. II mehanizovana brigada (Valjevci) kompletno je pobegla. To su ortodoksni srpski nacionalisti. Sada u [idu stoji kompletna tehnika II motorizovane brigade bez vojske. Za Slavoniju je trebalo mnogo vojske, oni pe{adiju nemaju. Pita se gde su Srbi Slavonci, zar misle da }e drugi da im brani zemlju” (Isto). 405

su imali za cilj da utvrde i kontroli{u zauzete poloàje u Hrvatskoj.206 Velikosrpsko rukovodstvo je krajem septembra i po~etkom oktobra 1991. otpo~elo s planom udara na Hrvatsku, sa ciljem da, u skladu sa glavnim idejama iz osnovne zamisli na kojima su razra|eni planovi upotrebe JNA na cijelom jugoslovenskom prostoru, porazi “hrvatsku vojsku potpuno ako situacija dozvoli, ...”, ostvari “puno sadejstvo sa srpskim ustanicima u Srpskoj krajini”; omogu}i “dovr{enje izvla~enja preostalih djelova JNA iz Slovenije”, posebno vode}i ra~una “da }e uloga srpskog naroda u Bosni i Hercegovini biti klju~na za budu}nost srpskog naroda u cjelini”.207 Stoga se Velikosrpski 206 Isto, str. 391. General Adì} je zahtijevao : “1) Mora se obezbediti u~vr{}ivanje dostignute linije; 2) Treba izvr{iti popunu jedinica dobrovoljcima; 3) Moraju se srediti jedinice srpskih ustanika i utvrditi poloàji za odbranu dostignutih linija; 4) Slavonija mora imati pe{adiju, koja }e kontrolisati oslobo|enu teritoriju” (Isto, str. 390-391). 207 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 134; D. Marijan, nav. dj., str. 307-313 i 318-319. Navedene je zadatke, po Kadijevi}u, trebalo izvr{avati u dvije etape: “u prvoj, prete`no sa kontraudarima takti~kog zna~aja dok se potpuno ne ispolji agresija Hrvatske, uz intenzivno organizovanje i pripremanje srpskih ustanika u Hrvatskoj; i drugoj, jedinstvenom operativno-strategijskom napadnom operacijom poraziti hrvatsku vojsku i izvr{iti postavljene zadatke”. Za tu operaciju je, pored ve} angaòvanih snaga JNA, bilo potrebno jo{ 15-18 brigada kopnene vojske — oklopnih, mehanizovanih i pje{adijskih (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 134-135). Ideja manevara sadràvala je sljede}e osnovne elemente : “ - potpuno blokirati Hrvatsku iz vazduha i sa mora; - pravce napada glavnih snaga JNA {to neposrednije vezivati za osloba|anje srpskih krajeva u Hrvatskoj i garnizona JNA u dubini hrvatske teritorije. U tom cilju ispresecati Hrvatsku na pravcima Gradi{ka - Virovitica; Biha} - Karlovac Zagreb; Knin - Zadar; Mostar - Split. Najja~om grupacijom oklopno-mehanizovanih snaga osloboditi isto~nu Slavoniju, a zatim brzo nastaviti dejstvo na zapad, spojiti se sa snagama u zapadnoj Slavoniji i produìti ka Zagrebu i Vara`dinu, odnosno ka granici Slovenije. Istovremeno jakim snagama iz rejona Herceg Novi Trebinje, blokirati Dubrovnik sa kopna i izbiti u dolinu Neretve i na taj na~in sadejstvovati snagama koje nastupaju na pravcu Mostar - Split; - nakon dostizanja odre|enih objekata, obezbjediti i dràti granicu Srpske krajine u Hrvatskoj, izvu}i preostale dijelove JNA iz Slovenije i nakon toga povu}i JNA iz Hrvatske; 406

pokret posebno orijentisao na aktiviranje (srpske) pete kolone (“na konkretnu saradnju sa predstavnicima srpskog naroda)” u Bosni i Hercegovini i na saradnju “sa srpskim narodom u cjelini”.208 Na taj su na~in obezbijedili da, za vrijeme izvo|enja agresije na Republiku Hrvatsku, vr{e “manevar i pokrete snagama JNA preko Bosne i Hercegovine, {to je za JNA bilo od vitalnog zna~aja”.209 Poslije poraza u Sloveniji i u vrijeme prve faze oruàne agresije na Republiku Hrvatsku Velikosrpski pokret je suàvao svoje ciljeve - na za{titu srpskog naroda i formiranje granica budu}e Jugoslavije. Tako je cilj JNA “u prvoj fazi oruànih sukoba” u Hrvatskoj navodno bio “za{tititi srpski narod u Hrvatskoj od napada hrvatskih oruànih formacija i omogu}iti mu da konsoliduje vojni~ko samoorganizovanje za odbranu”, te “istovremeno pripremiti JNA za rat sa Hrvatskom kada ga Hrvatska otpo~ne protiv JNA”.210 Taj zadatak “odbrane” - za mobilizaciju, pripremu mobilisanih ili demobilisanih jedinica kao i njihovo dovo|enje na planirane pravce upotrebe potrebno je 10-15 dana, zavisno od stepena borbene gotovosti jedinica i njene udaljenosti od pravca upotrebe” (Isto, 135-136). Napadna djelovanja na Dubrovnik po~ela su 1. oktobra 1991. Do 5. oktobra “o~i{}ena” je Prevlaka, a zatim je uslijedio pritisak na Dubrovnik, koji je okruèn i potpuno odsje~en od Hrvatske (D. Marijan, nav. dj., str. 313-314). U prvim danima operacije general Kadijevi} je izjavio (5. oktobra 1991.) da: “Armija u ovom trenutku ne èli ništa više osim da uspostavi kontrolu nad kriznim podru~jima, zaštititi srpsko stanovništvo od progona i uništenja i oslobodi pripadnike JNA i ~lanove njihovih porodica”, a da “uslov za to jeste da se poraze ustaške snage” (Isto, str. 307). 208 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. Rukovodstvo tog pokreta je to “moralo” u~initi po{to navodno, po Kadijevi}u, “napori JNA da i muslimanski dio rukovodstva Bosne i Hercegovine usmjeri ka novoj jugoslovenskoj dràvi onih jugoslovenskih naroda koji to zaista ho}e nisu urodili plodom” (Isto). I pored toga, oni su, po Kadijevi}u, bili veoma “velikodu{ni”, jer nikada nisu zatvarali “vrata za saradnju i sa ostalima, makar pojedincima koji su za novu Jugoslaviju” (Isto). 209 Isto. Ti su manevri i pokreti, po Kadijevi}u, “vr{eni sa pote{ko}ama, ponegdje su ometani, ali nigdje nisu zaustavljeni”. To je, izme|u ostalog, omogu}ilo da mobilizacija “u srpskim dijelovima” Bosne i Hercegovine “bude vrlo uspje{na” (Isto). 210 Isto, str. 127. U cilju realizacije tog postavljenog zadatka oja~ane su jedinice JNA “u Hrvatskoj i oko Hrvatske. Imati dvije vrste formacija. Ve}i broj oklopnomehanizovanih sastava ja~ine od ~ete do bataljona smjestiti {to bliè 407

srpskog naroda u Hrvatskoj JNA je u po~etku izvr{avala pod formom “spre~avanja me|unacionalnih sukoba”,211 {to je za Velikosrpski pokret bilo od izuzetnog zna~aja. “Odbranu” srpskog naroda u Hrvatskoj JNA, imaju}i u vidu njen cilj, generalnu zamisao i plan upotrebe, nije mogla vi{e izvr{avati na taj na~in. Me|utim, prije nego je pokrenula otvorena borbena dejstva protiv Republike Hrvatske, JNA je “morala prvo sa~ekati otvoreni napad, tako da on bude vidljiv za sve, da se nedvosmisleno vidi ko je napada~, a ko branilac, ko name}e rat, a tek onda uzvratiti udarac”.212 To je, po njihovoj ocjeni “bilo ne samo politi~ki, ve} i vojno-strategijski vrlo bitno”.213 Zadatak upotrebe JNA u narednoj fazi rata u Hrvatskoj je, polaze}i od “izmijenjenog generalnog politi~kog cilja — stvaranja nove Jugoslavije od naroda koji to èle”, te navodno “pravedan i miran razlaz sa onim narodima koji ne èle da ostanu u Jugoslaviji” “bio: za{tititi srpski narod u Hrvatskoj na na~in {to }e se svi krajevi sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom osloboditi u svakom pogledu od prisustva hrvatske vojske i hrvatske vlasti; JNA povu}i iz Hrvatske, ali tako da se prethodno obezbjedi izvr{enje prvoga zadatka; na cijelom jugoslovenskom prostoru vr{iti dalju transformaciju JNA u vojsku budu}e Jugoslavije, kako po unutra{njoj nacionalnoj i organizacionoj strukturi, tako i po teritorijalnoj lokaciji”.214

mogu}im mjestima sukoba, tako da mogu brzo intervenisati. Odgovaraju}i broj oklopnomehanizovanih jedinica brigadnoga sastava i ja~ih, postaviti na odgovaraju}im punktovima u Hrvatskoj i oko Hrvatske, tako da se mogu angaòvati za ve}e intervencije” (Isto). 211 Isto, str. 127 i 133. 212 Isto, str. 133. 213 Isto, str. 134. 214 Isto. Navedene je zadatke trebalo izvr{avati u dvije etape: “Prvoj, prete`no sa kontraudarima takti~koga zna~aja dok se potpuno ne ispolji agresija Hrvatske, uz intenzivno organizovanje i pripremanje srpskih ustanika u Hrvatskoj; i drugoj, jedinstvenom operativno-strategijskom napadnom operacijom /operacija “RAM” — prim. S. ^./) poraziti hrvatsku vojsku i izvr{iti postavljene zadatke” (Isto). 408

Operativno-strategijsku operaciju (modificirani RAM) protiv Hrvatske, u kojoj je bilo predvi|eno da se porazi Hrvatska vojska, JNA je izvela, “ali dosta modifikovanu u odnosu na po~etni plan”. Razlog (“jedini i isklju~ivi”) modifikacije po~etnog plana te operacije je leào “u poluuspje{noj mobilizaciji i organizovanom dezerterstvu rezervnoga sastava JNA”. Pored slabog odziva, tako smanjene jedinice nisu se “dale pokretati prema pravcima i mjestima upotrebe, odnosno, neke koje su se i pokrenule, po dolasku na front napu{tale su front”.215 Zbog nedostatka planiranih snaga “nije bilo mogu}e izvesti operaciju u jednom zamahu i tako brzo poraziti glavninu hrvatske vojske koja je i ina~e broj~ano bila znatno ja~a od angaòvanih jedinica JNA, ve} se to moralo izvoditi po~esno i u duèm vremenu”.216 Nezakonito sazvav{i sjednicu, dr Kosti} je 1. oktobra u Palati federacije okupio ve}i dio Predsjedni{tva (prisustvovali su i Tupurkovski Za jedinstvenu operativno-strategijsku napadnu operaciju i poraz hrvatske vojske bilo je, pored angaòvanih snaga JNA u prvoj fazi, po generalu Kadijevi}u, potrebno “jo{ petnaest do osamnaest brigada kopnene vojske — oklopnih, mehanizovanih i pje{adijskih” (Isto, str. 135). Grupisanje snaga JNA i njihovu upotrebu u prvoj etapi predvi|eno je “izvoditi tako da one budu u skladu sa planom napadne operativno-strategijske operacije predvi|ene za drugu etapu” (Isto). 215 Isto, str. 136. O neuspjehu mobilizacije i dezerterstva Kadijevi} pi{e: “Svi problemi strategijske i operativne naravi prilikom izvo|enja operacije, pogotovo problemi vezani za vrijeme pristizanja potrebnih ili svjeìh snaga na pojedine pravce, isklju~ivo su uslovljeni neuspjehom mobilizacije i dezerterstvom, naro~ito u pojedinim dijelovima zemlje. Rje{enje toga problema uvjek je bilo i uvjek }e biti u rukama dràve koje tada, naàlost, nije bilo u mjeri koju ratno stanje zahtjeva. To su neprijatelji svih boja, spoljnji i unutra{nji dobro znali. [ta vi{e oni su znali da je to zapravo jedini na~in da se onemogu}i JNA u izvr{enju njenih zadataka i zato su koncentrisali sve svoje napore i zajedni~ki ih koordinirali. Zato su istovremeno tekle razne akcije ‘roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd.’ {irom Jugoslavije protiv JNA, dok takvih akcija nije bilo u Hrvatskoj protiv hrvatske vojske, iako je ona izvr{ila op{tu mobilizaciju. No uprkos tome krupnom hendikepu, nedostatku snaga sa kojima se ra~unalo i koje objektivno nisu bile velike, kako u pore|enju sa ukupnim mobilizacijskim mogu}nostima zemlje, tako i u pore|enju sa veli~inom hrvatske vojske, operacija /RAM — prim. S. ^./ je izvedena sa smanjenim zahtjevima i sa neuporedivo vi{e te{ko}a i gubitaka nego {to bi ih ina~e bilo” (Isto, 136-137). 216 Isto, str. 137. 409

i Bogi}evi}), kako bi legalizovao protivustavno djelovanje vojnog rukovodstva, odnosno legalizovao vojni pu~.217 Toj nelegalno sazvanoj sjednici prethodilo je javno izja{njavanje SSNO-a da je JNA u ratu protiv Hrvatske. Naime, u no}i 30. septembra — 1. oktobra 1991. ilegalni [tab Vrhovne komande OS SFRJ je, boje}i se da }e Hrvatska blokadom kasarni do}i do te{kog oru`ja i moderne opreme, hrvatskom politi~kom i vojnom rukovodstvu uputilo ultimatum (“poslednje upozorenje”) da ”za svaki napadnuti i osvojeni objekat Jugoslovenske narodne armije — bi}e odmah uni{ten po jedan objekat od vitalnog zna~aja za Republiku Hrvatsku” i da za ”svaki napadnuti objekat i zauzeti garnizon — bi}e uni{teni vitalni objekti grada u kome se nalazi garnizon”.218 217 S. Mesi}, nav. dj., str. 262. Mesi} je Tupurkovskog i Bogi}evi}a optuìo {to su prisustvovali toj sjednici Predsjedni{tva. U pismu Gligorovu on je protestvovao, nagla{avaju}i, izme|u ostalog, da Tupurkovski “svojom prisutno{}u nezakonito sazvanoj sjednici Predsjedni{tva legalizira vojni pu~ i omogu}uje Srbiji i JNA agresiju i razaranje, sa svim do sada u~injenim zlo~inima na teritoriji Republike Hrvatske. Zna li to prijateljski makedonski narod?” (Isto). Govore}i o razlozima prisustva Tupurkovskog i Bogi}evi}a toj sjednici, Mesi} pretpostavlja, pored ostalog, da je, na to, “presudno utjecalo armijsko okupiranje Bosne i Hercegovine.....”. U pismu Izetbegovi}u Mesi} je, pored ostalog, naveo da Bogi}evi} svojom prisutno{}u na sjednici Predsjedni{tva 1. oktobra “omogu}uje legalizaciju vojnog pu~a” (Isto). Prisustvo Tupurkovskog i Bogi}evi}a toj sjednici, i pored toga {to se Tupurkovski “vi{e nijednom nije dao namamiti na ta kosti}evska nelegalna sastan~enja”, a Bogi}evi} se jo{ jednom pojavio “u poku{aju da izloì cjelinu bosanskohercegova~kih problema izazvanih vojnim pristiskom na njegovu republiku, a potom — i on zauvijek odlazi iz Beograda”, imalo je, po Mesi}u, poraàvaju}e posljedice. “Bi}e im, naime, ne po njihovim stavovima, nego zbog pukog prisustva prvolistopadskoj sjednici, pripisano usagla{avanje s potonjom odlukom skupine Kosti}i — Jovi} — Bajramovi} o uvo|enju ratnog stanja u Jugoslaviji” (Isto, str. 262-263). 218 Isto, str. 263; K. Rotim, nav. dj., str. 162-163; D. Marijan, nav. dj., str. 306. Prvooktobarska sjednica je zavr{ena u kasnim poslijepodnevnim satima, nakon ~ega je Mesi} dobio “saop{tenje”, zajedno sa pozivom za sutra{nju sjednicu, sa “zlosutnom i neuobi~ajenom najavom: ‘U radu sednice u~estvova}e i predstavnici [taba Vrhovne komande’, a ni rije~i o uobi~ajeno pozivanim predstavnicima Savezne skup{tine i SIV-a”. Na to je Mesi} odmah reagovao tako {to je preko generalnog sekretara svim ~lanovima Predsjedni{tva poslao protest sljede}e sadrìne: “.... Sjednicu je, nezakonito, sazvao potpredsjednik... Naime, potpredsjednik Predsjedni{tva s nekim ~lanovima srpskog bloka sudjeluje u vojnom pu~u i namjerno poku{ava 410

Predsjedni{tvo SFRJ (bez Mesi}a i Drnov{eka) na toj je sjednici ocijenilo “da je apsolutno neprihvatljivo povla~enje JNA sa teritorija na kojima ìve Srbi u Hrvatskoj, jer bi ih to izloìlo fizi~koj likvidaciji”. Stoga je smatralo “da sve vojne snage, dok se ne postigne politi~ko re{enje jugoslovenske krize, treba da ostanu na teritorijama na kojima se sada nalaze, uz po{tovanje primirja, a potom }e se postupiti prema politi~kim odlukama i sporazumu koji bude postignut”.219 Rukovodstvo Crne Gore, na ~elu sa Momirom Bulatovi}em, je 1. oktobra 1991. donijelo odluku o upotrebi svih “republi~kih resursa” u “osloba|anju” Dubrovnika. U tom je cilju, pored osiguranja ljudstva (oruàne sile — jedinice Teritorijalne odbrane i rezervisti JNA) i logisti~ke podr{ke, istoga dana Bulatovi} izdao nare|enje i o mobilizaciji specijalnih jedinica, sa zadatkom da se, u sadejstvu sa snagama JNA i Teritorijalne odbrane, uklju~e u osvaja~ke borbene operacije na Dubrovanik i isto~nu Hercegovinu.220 U Kosti}evom kabinetu su 2. oktobra bili samo Srbi i generali (bez predsjednika Mesi}a, te Bogi}evi}a, Tupurkovskog i Drnov{eka). To je jutro emitirana izjava dr Kosti}a (II program Radio Beograda, data 1. oktobra britanskoj TV mreì “Sky News”): “Ukoliko rukovodstvo Hrvatske ne prihvati ultimatum Vrhovne komande Oruànih snaga Jugoslavije, Predsjedni{tvo SFRJ bi}e prisiljeno da danas naredi op{ti napad na Hrvatsku....”.221 nezakonitim manipuliranjem ishoditi odluke Predsjedni{tva, kako bi legalizirao nezakonite i neustavne odluke Armije. Stavovi srpskog bloka u Predsjedni{tvu me ne ~ude, ali me iznena|uje pristupanje vojnom pu~u gospodina Bogi}a Bogi}evi}a i Vasila Tupurkovskog. Moram jo{ jednom naglasiti da ista JNA, koja traì da se njeno financiranje stavi na dnevni red, tenkovima na autocesti i blokadom zra~nog prometa onemogu}uje dolazak na sjednicu legalnom i legitimnom predsjedniku Predsjedni{tva SFRJ. Za nezakonito djelovanje svatko }e ponijeti svoj dio odgovornosti” (S. Mesi}, nav. dj., str. 263). 219 S. Mesi}, nav. dj., str. 283. 220 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 82-83 i 959. Na tom je sastanku sa premijerom \ukanovi}em i nekoliko vi{ih oficira JNA Bulatovi} tvrdio da je trideset hiljada “usta{a” napalo Crnu Goru, {to je bila la`. Na sljede}em su sastanku Bulatovi} i drugi visoki crnogorski politi~ari raspravljali o kreiranju “Dubrova~ke Republike” i njenom prisajedinjenju pro{irenoj srpskoj dràvi (Isto). 221 Isto, str. 264. U svom intervjuu dr Kosti} je izjavio : 411

Nekoliko sedmica kasnije Kosti} je, sa ostalom trojicom iz krnjeg Predsjedni{tva, na jednom njihovom sastanku, a u prisustvu Mesi}evog “.... NOVINAR: Nije li time [tab vrhovne komande preuzeo ingerencije Predsjedni{tva? KOSTI]: Nije, jer je ranijim odlukama Predsjedni{tva [tab imao takva ovla{tenja, i da spasi vojsku ugroènu u kasarnama, i da angaùje potrebne efektive u kriznim podru~jima, gdje treba da posluè razdvajanju me|unacionalno sukobljenih strana. [tab je donio odluku kakvu moè donijeti. NOVINAR: Danas, dok ste zasjedali, pronijele su se vijesti da je Mesi} podnio ostavku, {to je on demantirao, i da je Kadijevi} uhap{en. KOSTI]: Te vijesti nisu doprle do mene.... NOVINAR: Sude}i po pona{anju ~elnika BiH, trojica su o~ekivana, ali nisu do{li, jer Mesi} ne predsjedava, postoji otpor prema va{em na~inu rada. I niste rekli, je li Kadijevi} uhap{en. KOSTI]: Nije uhap{en, kako uhap{en? NOVINAR: Po{tovani potpredsjedni~e Jugoslavije, razoreni su najbogatiji dijelovi Hrvatske, uni{teni. Sada se vatra pribliàva Dubrovniku, danas su na njega ba~ene tri kasetne bombe. Je li se o tome govorilo danas na Predsjedni{tvu, ta nije valjda Predsjedni{tvo dopustilo da Dubrovnik bude razoren? KOSTI]: O tome nije bilo govora. A za kasetne bombe nisam ni ~uo, nego samo da je Dubrovnik bombardovan. NOVINAR: Po{tovani potpredsjedni~e, prema ovom ultimatumu, ili — kako vi kaète — posljednjoj opomeni [taba vrhovne komande Republici Hrvatskoj, proizilazi — nastavi li se blokada kasarni — da }e JNA razru{iti najva`nije objekte Hrvatske. Dubrovnik je takav objekt. Zar je mogu}e da }e se netko drznuti i tu}i po Dubrovniku? KOSTI]: Pretpostavljam da nikome iz hrvatskih formacija ne}e pasti na pamet da na dubrova~koj tvr|avi ili bilo gdje drugdje postavlja artiljerijska, minobaca~ka ili druga oru|a, sa kojih bi ugroàvala ili vodila bitku s drugom stranom u sukobu. Ali, ukoliko hrvatske oruàne formacije budu koristile objekte Dubrovnika da bi sa njih, misle}i da bi tu bile za{ti}ene, ga|ale drugu stranu, onda to realno predstavlja opasnost za Dubrovnik. NOVINAR: Slava je prolazna, ~ovjek je smrtan, a Dubrovnik bi trebao biti besmrtan, barem smo u to vjerovali. Mislim, po{tovani potpredsjdni~e, da vas osmorica u Predsjedni{tvu niste va`ni koliko Dubrovnik slaète li se? KOSTI]: Ne obra}ajte se samo na nas osmoricu. NOVINAR: Pitao sam o Predsjedni{tvu, jer ste rekli da od saveznih ustanova funkcionira samo Predsjedni{tvo, da je Skup{tina blokirana, SIV desetkovan.... KOSTI]: Nikome ne bi moglo pasti na pamet da ga|a u toranj jedne crkve, ali ako neko tamo postavi mitraljesko gnijezdo, onda se to mitraljesko gnijezdo, je li, mora neutralisati. E, pa sad vi recite ko je kriv. To se odnosi i na Dubrovnik” (S. Mesi}, nav. dj., str. 264). 412

savjetnika, izjavio da }e Predsjedni{tvo narediti “op{ti napad na Hrvatsku”. Od vojnog rukovodstva (generala Kadijevi}a i Broveta) je traìo da JNA “mora udariti frontalno, svim snagama, u munjevitom naletu prodreti i u Zagreb!”.222 Nepotpuno Predsjedni{tvo SFRJ (~etiri ~lana, samo iz dvije republike - iz Srbije i Crne Gore) je, u sadejstvu sa vojnim rukovodstvom (Kadijevi}, Adì} i Brovet), na nelegalno sazvanoj sjednici 3. oktobra, odlu~ilo da od tada, tj. 3. oktobra, “Predsedništvo odlu~uje ve}inom glasova prisutnih” i, pozivaju}i se na Ustav, otvoreno ga krše}i, proglasili neposrednu ratnu opasnost,223 odnosno izvr{ili pu~, preuzev{i —

222 Isto, str. 265. S tim u vezi, beogradski komentator je izjavio da je “op{ti napad na Hrvatsku” trebalo narediti jo{ sredinom marta 1991, kada je “zahtev Armije za punim podizanjem bojeve gotovosti pravilno razumeo i podrào jedino Borisav Jovi}, dok su Mesi} i Drnov{ek ponavljali svoje poznate stavove, Riza Sapundìu bio izgubljen, Bogi} Bogi}evi} stalno ponavljao da to ne}e obezbediti pla}e za 23.000 zeni~kih radnika, a Vasil Tupurkovski je uobi~ajeno izvodio larpurlartisti~ke egzibicije” (Isto, str. 265). Takvu taktiku osvajanja i razaranja Hrvatske Kadijevi} nije prihvatio na tom sastanku, “ali ne iz razbora uvjetovanog humano{}u, nego iz nevolje: - Branko, nemamo za to snage, nema ljudi!” (Isto). 223 B. Jovi}, nav. dj., str. 392-393; O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 360; S. Mesi}, nav. dj., str. 268; B. Mamula, nav. dj., str. 240-242; D. Marijan, nav. dj., str. 306. U Kosti}evom saopštenju za javnost navedeno je da je to “jednoglasno ocenilo Predsedništvo SFRJ”. Pozivao se na odluku sa sjednice od 1. oktobra, kada su bili prisutni Tupurkovski i Bogi}evi}, kada je Predsjedništvo s ve}inom prisutnih “jednoglasno ocenilo da smo suo~eni sa opasnoš}u opštegra|anskog rata i da se zemlja nalazi u stanju neposredne ratne opasnosti, o ~emu je doma}a i me|unarodna javnost ve} obaveštena putem slu`benog saopštenja sa te sednice” (S. Mesi}, nav. dj., str. 268-269). Na sjednici Predsjedništva od 1. oktobra stanje neposredne ratne opasnosti uopšte nije spominjano, nego je, kako stoji u “saopštenju”, “Predsedništvo SFRJ od nadle`nih saveznih organa informisano da je politi~ko-bezbednosna situacija u zemlji krajnje teška i dramati~na i da preti sveopšti gra|anski rat”. Ta formulacija nije uvrštena u “saopštenju”, niti u zapisniku sa te sjednice, te niti u pozivu za sjednicu 3. oktobra. Samo je bila dogovorena jedna ta~ka dnevnog reda: “Neka aktuelna pitanja iz oblasti opštenarodne odbrane”. Tek je na sastanku “~etvorke” odlu~eno da prva ta~ka dnevnog reda bude “dogovor o obezbe|enju kontinuiteta rada Predsedništva SFRJ na osnovu ocene Predsedništva sa 143. sednice Predsedni{tva SFRJ od 1. 413

formalno i fakti~ki rukovo|enje i komandovanje Oruànim snagama SFRJ. To je u~inio potpredsjednik Predsjedni{tva dr Branko Kosti}. Iz prava rukovo|enja i komandovanja OS SFRJ “jednoglasno” su isklju~ili dr Drnovšeka, predstavnika Slovenije224 i pruìli podr{ku osvaja~kim oktobra 1991. godine o postojanju neposredne ratne opasnosti i prelazak na rad Predsedništva SFRJ u uslovima postojanja neposredne ratne opasnosti” (Isto). Pozivanje na sjednicu Predsjedni{tva SFRJ od 1. oktobra 1991. je, po Mesi}u, “puki falsifikat”. Da bi sjednica od 3. oktobra mogla imati navedeni dnevni red, “morale su”, po njemu, biti “prije toga donesene dvije odluke: (1) postoji neposredna ratna opasnost i (2) Predsjedništvo SFRJ prelazi na rad u uvjetima postojanja neposredne ratne opasnosti. Ako nije bilo takvih odluka, kako se onda mogao najavljivati takav dnevni red!” (Isto). Odluku Predsjedni{tva o prelasku na rad u uslovima neposredne ratne opasnosti Jovi} je obrazloìo na sljede}i na~in: “Pre dva dana smo doneli odluku da Predsedni{tvo SFRJ iza|e iz paralize koja mu je nametnuta bojkotom rada nekih ~lanova Predsedni{tva. Drnov{ek ve} dugo ne dolazi na sednice, a u poslednje vreme ni Stipe Mesi}. Tupurkovski i Bogi}evi} ne prihvataju odràvanje sednice bez Mesi}a kao predsednika i svaki na{ poku{aj da bilo {ta ozbiljnije odlu~imo dovode u pitanje. Mesi} se nalazi u Zagrebu. Na na{e insistiranje da do|e u Beograd da bismo mogli da obavljamo svoju funkciju, on zakazuje sednicu na Brionima, {to smo odbacili. Poslovnik predvi|a da Predsedni{tvo radi u Beogradu. Promena bi mogla biti samo na osnovu odluke Predsedni{tva, ali ne i na osnovu odluke samog predsednika. Mesi} kaè da zbog saobra}ajnih zapreka na autoputu ne moè da doputuje! To nam je bio dobar povod da iskoristimo ustavnu mogu}nost da pre|emo na rad sa onolikim brojem ~lanova Predsedni{tva koji moè da do|e na sednicu. Predsedni{tvo je donelo odluku da prelazi na rad u uslovima neposredne ratne opasnosti, a tada radi u svakom sastavu koji je mogu}. U dono{enju te odluke u~estvovalo je {est ~lanova Predsedni{tva, uklju~uju}i i Bogi}evi}a i Tupurkovskog. Oni su pristali da donesemo odluku o radu i uslovima neposredne ratne opasnosti, a kad smo po~eli da je primenjujemo, povukli su se i odbili da u~estvuju u daljem radu Predsedni{tva. Verovatno je na njih izvr{en i uticaj sa strane” (B. Jovi}, nav. dj., sr. 392-393). Jovi} otvoreno laè, a posebno kada tvrdi da je u dono{enju odluke o prelasku Predsjedni{tva SFRJ u uslovima neposredne ratne opasnosti u~estvovalo “{est ~lanova Predsedni{tva, uklju~uju}i i Bogi}evi}a i Tupurkovskog”, koji su, po njemu, pristali na dono{enje pomenute odluke (Isto, str. 393). 224 S. Mesi}, nav. dj., str. 269. To je pravo krnje Predsjedništvo oduzelo dr Drnovšeku, “jer je Predsedništvo SFRJ, uz saglasnost Republike Slovenije, 18. jula 1991, godine donelo odluku o dislociranju svih komandi, jedinica i ustanova JNA 414

mjerama i aktivnostima JNA, odobravaju}i, izme|u ostalog, “rad štaba Vrhovne komande oruànih snaga u realizaciji odluka Predsedništva SFRJ u vezi sa mobilizacijom”, ~ime su ozakonili provedenu mobilizaciju, za koju nije donesena legitimna odluka.225 Na taj je na~in rukovodstvo Velikosrpskog pokreta (vojska zajedno sa srbijanskim rukovodstvom i srpsko-crnogorska ~etvorka - krnje Predsjedništvo s vojnim vrhom), na ~elu sa Milo{evi}em, preuzelo vlast u zemlji i time legalizovalo agresiju protiv Hrvatske. Uz licemjerno zadràvanje njenog naziva i naziva ve} srbizirane JNA,226 to je predstavljalo dràvni udar i definitivni nestanak SFRJ. Predsjedništvo je “prešlo na uslove rada za vreme neposredne ratne opasnosti” i time preuzelo na sebe odre|ene nadle`nosti Skup{tine SFRJ koja se, u takvoj situaciji, nije mogla sastati. Istovremeno to je zna~ilo da moè raditi “u svakom sastavu koji je mogu}”. 227 Predsjedni{tvo SFRJ je odlukom o prelasku “na rad u uslovima neposredne ratne opasnosti” odlu~ivalo ve}inom glasova prisutnih ~lanova. Dr Branko Kosti}, potpredsjednik Predsjedni{tva, koji je uzurpirao mjesto predsjednika, nakon te odluke je deklarativno izjavio sa teritorije Republike Slovenije”. Citiraju}i tu odluku, Mesi} je konstatovao: “Sasvim su druga~ije govorili 12. i 18. srpnja, kad su Kosti} i Jovi} izišli sa zahtjevom o povla~enju armije iz Slovenije” (Isto). 225 Isto, str. 272, 274, 275 i 277. O tome Predsjedništvo SFRJ nijednom nije odlu~ilo. Krnje Predsjedništvo se tada “saglasilo da savezni sekretar za narodnu odbranu general armije Veljko Kadijevi} u~estvuje 4. oktobra na sastanku u Hagu… i utvrdilo stavove za njegov nastup na tom sastanku” (Isto). 226 Milo{evi} je insistirao na imenu Jugoslavije (i dràve i vojske), kako bi odrào svoju “tezu” i time obmanjivao javnost da su Jugoslaviju razbili “secesionisti” (Slovenija i Hrvatska), uz veliku podr{ku Njema~ke, Austrije i Vatikana. To je za Milo{evi}a bilo od izuzetnog zna~aja, jer je ra~unao da }e budu}a Jugoslavija (od 17 miliona) ostvariti kontinuitet sa SFRJ. Milo{evi} je, na insistiranje generala Tomislava Simovi}a (ministra odbrane Republike Srbije), odbijao sprove|enje op{te mobilizacije, jer se za to navodno “jo{ nisu stekli uslovi”, po{to “Srbija nije u ratu”. Umjesto op{te, Milo{evi} se zalagao za djelimi~nu mobilizaciju i ka`njavanje dezertera, pri ~emu je traìo spiskove “nesposobnih generala i pukovnika za hitno penzionisanje” (S. Biserko, nav. dj., str. 227). 227 Isto, str. 272-274 i 277; B. Jovi}, nav. dj., str. 392-393; O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 360; B. Mamula, nav. dj., str. 187-188 i 240-241; D. Marijan, nav. dj., str. 306. 415

da “Predsjedni{tvo SFRJ ne}e koristiti vojnu silu da bi nametalo svoju volju bilo kom narodu u Jugoslaviji”.228 Ministri spoljnih poslova Evropske zajednice odluku Predsjedni{tva da radi u krnjem sastavu okarakterisali su neprihvatljivom. Naime, nisu èljeli da priznaju, kako su oni govorili “krnje ili ‘srpsko Predsjedni{tvo’”,229 jer njegove odluke nisu bile ustavne, te je rad tog organa u krnjem sastavu bio neprihvatljiv. Tu je ocjenu Jovi} prokomentarisao na na~in da to “zna~i da }e oni na{e odluke ignorisati i smatrati nas nepostoje}im”.230 Na konferenciji u Hagu, gdje je, u okviru Organizacije ujedinjenih nacija, vo|ena rasprava o Jugoslaviji, 4. oktobra, zaklju~eno je da su odluke Predsjedni{tva da pre|e na rad u uslovima neposredne ratne opasnosti neustavne.231 Krnje Predsjedni{tvo SFRJ od ~etiri ~lana (predstavnik Srbije — Jovi}, kao Milo{evi}ev eksponent, te predstavnici Crne Gore — dr Branko Kosti}, Vojvodine - Jugoslav Kosti} i Kosova - Sejdo Bajramovi}), kao posve bezna~ajne politi~ke li~nosti i od po~etka Milo{evi}eve

228 D. Marijan, nav. dj., str. 306. Me|utim, situacija je bila sasvim suprotna, jer je “upravo tada ve}ina vojnog potencijala JNA bila u funkciji nametanja volje politi~kog i vojnog vrhovni{tva najbrojnijeg naroda u SFRJ (Srba), drugom po brojnosti narodu (Hrvatima)”, s pravom pi{e D. Marijan (Isto). 229 S. Mesi}, nav. dj., str. 313; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 38; B. Jovi}, nav. dj., str. 393. Zbog toga je Kadijevi} “zaklju~io” kako je “tako nastupilo vrijeme kada je Zapad gurao JNA na samostalno djelovanje” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 38). 230 B. Jovi}, nav. dj., str. 393. Jedan broj ~lanova Predsjedni{tva SFRJ od kraja avgusta i po~etka septembra 1991. (posljednja sjednica Predsjedni{tva SFRJ u punom sastavu je, po Jovi}u, odràna 1. septembra 1991.) nije dolazio na sjednice, kao {to su to Janez Drnov{ek, te Stipe Mesi}. Tupurkovski i Bogi}evi} nisu prihvatili odràvanje sjednica bez Mesi}a kao predsjednika (B. Jovi}, nav. dj., str. 381-382 i 392). Umjesto toga, stalno su i u kontinuitetu, kao i ranije, odràvani ilegalni sastanci “[estorice”. 231 B. Jovi}, nav. dj., str. 393-394. Na toj je Konferenciji u ime SFRJ u~estvovao i Budimir Lon~ar, savezni sekretar za inostrane poslove, koji se solidarisao sa takvim zaklju~kom, {to je za Jovi}a bilo dovoljno da zaklju~i da ga “moramo smeniti. Nema drugih mogu}nosti” (Isto, str. 393). Branko Kosti} je 26. oktobra 1991, po dogovoru, obavio razgovor sa Lon~arom i sugerisao mu da sam podnese ostavku, {to je on odbio. Po{to je on srpskom rukovodstvu smetao, Jovi} je zatraìo “od slu`be analizu {ta bismo mogli u~initi” (Isto, str. 404). 416

marionete je, u saradnji sa vojnim rukovodstvom, pokušavalo zadràti legitimitet šefa dràve koja tada više nije postojala. Milo{evi} je, imaju}i kontrolu i odlu~uju}i uticaj nad Krnjim Predsjedni{tvom i [tabom Vrhovne komande, manipulisao tim uzurpiranim tijelom kako bi, prije svega, prema inostranstvu, davao legalitet potezima JNA i odràvao privid me|unarodnopravnog subjektiviteta SFRJ.232 Van Srbije i Crne Gore niko u Jugoslaviji nije “slu{ao” nekakvo srpsko-crnogorsko Predsjedni{tvo. Srbiju i Crnu Goru su predstavljali Milo{evi} i Bulatovi}, s tim {to je Milo{evi} bio vo|a, “a Predsjedni{tvo je bilo njegov kabinet za rukovo|enje i komandovanje Armijom koja ih je i dalje slijepo slu{ala”.233 Ostalim ~lanovima Predsjedni{tva (4), uklju~uju}i i predsjednika, onemogu}eno je da obavljaju funkcije. I sva ostala savezna tijela bila su, tako|e, blokirana ponašanjem Srbije i Crne Gore, zahvaljuju}i, prije svega, svojoj lociranosti i popunjenosti ve}inskim srpskim kadrovima, a sve u funkciji ostvarivanja velike Srbije.234 Velikosrpski agresor je napadao i Dubrovnik. JNA (JRM) je 3. oktobra uvela i opštu blokadu svih jadranskih luka. Time je Hrvatska i na moru bila blokirana. “Aerodromi su zatvoreni, ceste su presje~ene, brodarima je isplovljavanje zabranjeno”. Ni ribari nisu mogli na more”.235 “êtvero~lana banda”, kako su novinari prozvali pu~isti~ki beogradski klan, je 4. oktobra, nakon prelaska na uslove rada za vrijeme neposredne ratne opasnosti i preuzimanje odre|enih ingerencija Skup{tine SFRJ donijela “Naredbu o delimi~noj mobilizaciji do nivoa popunjenosti komandi, {tabova, jedinica i ustanova oruànih snaga koje obezbe|uju njihovu borbenu gotovost”. Istoga je dana dr Kosti} potpisao Naredbu “o gubitku ~ina aktivnih vojnih lica zbog dezertiranja ili prelaska

232 O. Backovi} - M. Vasi} - A. Vasovi}, nav. dj., str. 360-361, nap. 3; B. Mamula, nav. dj., str. 241; S. Mesi}, nav. dj., str. 47-48 i 313; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 99 i 956. Milo{evi} je, pored kontrole nad krnjim Predsjedni{tvom, ostvarivao direktnu ili indirektnu kontrolu nad policijskim i vojnim snagama u Republici Srbiji i SFRJ (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 99). 233 B. Mamula, nav. dj., str. 246. 234 S. Mesi}, nav. dj., str. 313; B. Jovi}, nav. dj., str. 393. 235 S. Mesi}, nav. dj., str. 268. 417

iz JNA u paravojne jedinice”.236 Tog je dana general Kadijevi}, polaze}i od svojih shvatanja da je JNA ostala bez dràve, izjavio da }e sve u~initi da Hrvatsku baci na koljena i poraziti “usta{ke snage”.237 U Hagu je 4. oktobra 1991. potpisano još jedno primirje (Tu|man, Miloševi} i Kadijevi}). Miloševi} i Kadijevi} su deklarativno dali saglasnost za “labavu zajednicu ili savez suverenih republika”, za nemijenjanje granica i premještanje i pregrupisanje JNA, uz kontrolu me|unarodnih posmatra~a.238 Me|utim, oni su porekli ha{ki dogovor o prekidu vatre. Iako su dozvoljavali mogu}nost da je u Hagu bilo govora o povla~enju vojske iz Hrvatske, i Milo{evi} i Kadijevi} su insistirali na ostajanju JNA u dijelovima Hrvatske, iako o tome, po Mesi}u, “nema ni rije~i u ha{kom dogovoru”, tvrde}i da “nije bilo govora o napu{tanju podru~ja u kojima ìve Srbi”. S tim u vezi, oni su izjavljivali da }e JNA “ostati tamo gdje Armiju èle, a èle je u sve srpske oblasti u Hrvatskoj”.239 I “dva oka u glavi” su razroko gledala na opstanak Jugoslavije. Momir Bulatovi} (predsjednik Crne Gore) je u Hagu predlagao da se ravnopravno raspravlja o opstanku Jugoslavije i njenom me|unarodnopravnom ukidanju. Milo{evi} je u svojstvu predsjednika Srbije, odbio stavove Deklaracije o Jugoslaviji.240 Petog oktobra je, nakon razgovora, koga je hitno traìo Jovi}, izme|u njega, Kadijevi}a i Milo{evi}a od 2. oktobra,241 odràn sastanak 236 Isto, str. 277. 237 Isto, str. 273-274. 238 Isto, str. 272-273. 239 Isto, str. 283. Na takvo tuma~enje dogovora javno je u ime Ministarskog vije}a Evropske zajednice, reagovalo holandsko Ministarstvo spoljnih poslova, s tvrdnjom da, “zaista, ni{ta nije potpisano, ali se i usmeni dogovor smatra obavezuju}im, pa je neprihvatljiva izjava generala Kadijevi}a i priop}enje SSNO... Nikakav dokument nije potpisan, ali sve strane su se saglasile da }e se savezne snage povu}i iz Hrvatske u roku od mjesec dana” (Isto). 240 B. Mamula, nav. dj., str. 240. 241 B. Jovi}, nav. dj., str. 391. Razlog za taj “hitan razgovor” bila je informacija koju je Jovi} “hitno” dobio od Vlade Kova~evi}a, ~lana Glavnog odbora SPS, da je na 418

“[estorice” (bez Bulatovi}a koji je bio odsutan), na kome je Kadijevi} opet traìo op{tu mobilizaciju “kao uslov za pobedu!” Vo|ena je duga rasprava, na kojoj su se “skoro posva|ali”.242 Jovi} je energi~no bio protiv tog prijedloga. Umjesto toga, on je, nakon {to je JNA “oslobodila” “srpske” teritorije u Hrvatskoj, odnosno zauzela jednu tre}inu Republike Hrvatske, predloìo novu taktiku — prelazak na politi~ko rje{nje. Pri tome je traìo da razrade “koncept mirovne inicijative kombinovan sa konceptom sile radi odvra}anja od rata i prelaska na politi~ko rje{enje”. I Milo{evi} se sloìo s tim. Me|utim, generali Kadijevi} i Adì} bili su o~ajni, optuìv{i Jovi}a i

sastanku boraca I proleterske brigade penzionisani general Eugen Lebari} pitao generala Marka Negovanovi}a (~lana [taba Vrhovne komande za idejni rad) “otkud takvo dezerterstvo u vojsci i otpor mobilizaciji?” Na to je general odgovorio : “ - Bolje da Vi to pitate predsednika Republike Srbije i dràvno i politi~ko rukovodstvo Srbije. - Za defetizam je kriva SPS i rukovodstvo Srbije koji su dozvolili da se tako ne{to de{ava. - Oni si inicirali borbu srpskog naroda u Hrvatskoj a sada je ostavljaju na cedilu. - Osnovni je krivac srpska dràva i SPS jer se ne bore protiv neprijatelja JNA i dezerterstva u njoj” (Isto). Nakon toga Jovi} je pozvao Kadijevi}a i Milo{evi}a, traè}i hitan sastanak. Milo{evi} je traìo od Kadijevi}a da odmah smijeni generala Negovanovi}a, a Jovi} je rekao: “da Negovanovi} to nije izmislio, da je samo izneo stav vojnog vrha i traìm da se raspravimo: kako se tako ne{to moè iznositi u javnost. Vojska bez nas ne moè. Mi bismo bez nje mo`da i mogli — formirali bismo svoju vojsku — a kako bi oni izmislili svoju dràvu — nije jasno. Veljko obe}a da }e proveriti. * * * Proverio je i kaè da Lebari} nije govorio istinu. Mo`da laù Kadijevi}a. Mo`da svi oni laù nas i o nama stvarno tako misle. Pre{li smo preko toga. Pojeo vuk magarca” (Isto). 242 Isto. S tim u vezi, Jovi} se ~udio, jer je vojno rukovodstvo “pre par dana” govorilo “da je dovoljno 6 brigada (30.000 ljudi) za kona~an uspeh”, a “sada traè op{tu mobilizaciju. Srbija i Crna Gora imaju 1.500.000 vojnih obveznika! Sve da mobili{emo!? A Hrvatska ima 200.000 vojnika. [ta }e nam tolika vojska?”, s pravom se pitao Jovi} (Isto, str. 391-392). 419

Milo{evi}a da srpski narod ostavljaju “na cedilu”. Branko Kosti} se solidarisao s generalima, “onako pau{alno, ne vode}i ra~una o stvarnoj situaciji u Evropi i u Srbiji”.243 Milo{evi} i Jovi} su negirali optu`be vojnog rukovodstva o ostavljanju srpskog naroda “na cedilu”, tvrde}i da su “sve srpske teritorije oslobo|ene?”244 Razgovor je prekinut, da bi bio nastavljen ”drugom prilikom u punom sastavu”.245 Sljede}eg dana (6. oktobra) Jovi} je traìo hitan razgovor sa Milo{evi}em, kako bi se sami (“u ~etiri oka”) dogovorili. Tim prije, jer oni nisu “samoposluga” da udovoljavaju potrebama generala, jer politika mora polaziti od njih, a ne od generala, sa ~ime se i Milo{evi} sloìo. Polaze}i od ocjene da Evropa jedva ~eka da ih ekonomski uni{ti i blokira, zaklju~ili su da moraju “pre}i u mirovnu ofanzivu, a pripremati se za ratnu akciju ako drugog izlaza nema”. Nisu mogli prihvatiti ratnu opciju “u meri koja nije potrebna” i da ginu za ono {to mogu pregovorima posti}i. Odlu~ili su da, “bez obzira {ta vojska misli”, prihvate zahtjev ministara Evropske zajednice o prekidu vatre, sa ciljem da kasarne u Hrvatskoj oslobode i deblokiraju bez `rtava, a da vojsku orijenti{u “na odbranu ve} oslobo|ene teritorije”.246 243 Isto, str. 392. 244 Isto. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Valjda se mora nekad pre}i na politi~ko re{enje”. 245 Isto. “~etvero~lana banda” je 5. oktobra dijelila generalske epolete. Naime, u Predsjedni{tvu SFRJ bio je pripremljen popis s više hiljada imena — prijedlozi za odlikovanja “aktivnim vojnim licima i vojnicima za ispoljenu hrabrost i savesno izvršavanje zadataka”. Taj je popis od avgusta ~ekao potpis predsjednika Predsjedni{tva SFRJ. Kosti} je “jednoglasnom odlukom” svoje ~etvorke, koja je odlu~ivala “ve}inom prisutnih na sednici”, ovlašten da 7. oktobra potpiše ukaz o odlikovanjima “za izuzetno po`rtvovanje i izvršavanje borbenih zadataka, ali i za unapre|enja u više ~inove”. Tako su “za izuzetan doprinos u izvršavanju borbenih zadataka” vanredno dobili generalske ambleme dotadašnji pukovnici, osvjedo~eni u zlo~inima — Ljubomir Baji} i Ratko Mladi} (S. Mesi}, nav. dj., str. 275-276). Krnje Predsjedni{tvo SFRJ je 5. oktobra, “na predlog SSNO-a, bez odràvanja sednice, u konsultacijama ~lanova Predsedni{tva”, donijelo “Naredbu o odre|ivanju teritorija na kojima postupaju vojni sudovi I stepena” (Isto, str. 277). 246 Isto. 420

Krnje (~etvero~alno) Predsjedni{tvo SFRJ je istoga dana, u popodnevnim satima, donijelo takvu odluku i ovlastilo vojsku da vodi pregovore o njenoj realizaciji.247 U Zagrebu je, u skladu sa takvom odlukom, 8. oktobra 1991. izme|u SSNO i Republike Hrvatske potpisan op{ti prekid vatre na teritoriji Republike Hrvatske (osmo primirje). Istoga je dana Sabor Hrvatske jednoglasno potvrdio odluke donesene prije 3 mjeseca — Hrvatska je raskinula sve veze sa Jugoslavijom i postala slobodna, nezavisna i suverena republika.248 Devetog oktobra odràn je sastanak “[estorice” (u punom sastavu: Milo{evi}, Jovi}, dr Branko Kosti}, Bulatovi} i generali Kadijevi} i Adì}). Kadijevi} je iznio “procenu situacije i nove prijedloge za dalju akciju”. Ukazao je na njihove ciljeve (“na{e ciljeve”) - “za{tita ugroènog srpskog naroda u Hrvatskoj i izvla~enje vojske iz blokiranih kasarni”,249 stanje u Hrvatskoj vojsci,250 stanje u JNA,251 247 Isto. 248 S. Mesi}, nav. dj., str. 280; K. Rotim, nav. dj., str. 169-170. Sporazum su, pod pokroviteljstvom Evropske zajednice, koju je predstavljao ambasador D. J. van Houten, potpisali: general Andrija Ra{eta (predstavnik SSNO-a), Stjepan Adami~ (zamjenik ministra odbrane Vlade Republike Hrvatske), pukovnik Imre Agoti} (~lan Glavnog stoèra Hrvatskih oruànih snaga) i ambasador Dirk-Jan van Houten (Isto). 249 B. Jovi}, nav. dj., str. 394. Kadijevi} je “ru{enje hrvatskog rukovodstva, {to je dugo zahtevao”, tada zamijenio ”izvla~enjem vojske”. 250 Isto. O stanju u Hrvatskoj vojsci Kadijevi} je naveo: “Oni imaju 200.000 ljudi pod oru`jem. Pristiù im nove snage. Dobijaju oru`je iz inostranstva. Ozbiljno su uzdrmani na{om ofanzivom. Imaju jaku me|unarodnu podr{ku. Ako procene da bi na politi~kim razgovorima izgubili, a na vojnom polju dobili, opredeli}e se na vojnu akciju, bez obzira na sada{nje stanje. Nema sumnje da }e ostati i pri vojnoj opciji” (Isto). 251 Isto. O “stanju u JNA” Kadijevi} je naglasio : “Glavne slabosti su opkoljeni garnizoni i nedostatak rezervne vojske. Deo rezervi na frontu mogao bi biti pokoleban u slu~aju duèg zadràvanja. JNA nema dovoljno snage da potpuno porazi Hrvatsku vojsku, mada bi oni, mo`da, pali za 10 dana da ne postoji problem opkoljenih garnizona (Pitam se za{to to nisu u~inili dok garnizoni nisu bili opkoljeni i za{to mu se jo{ uvek vrzma u glavi ideja o tome da potpuno porazi Hrvatsku vojsku, ako je prihvatio nove ciljeve). 421

te politi~ku i psiholo{ku procjenu.252 Me|u novim prijedlozima general je, pored spremnosti za vojnu opciju “za ostvarivanje cilja i politi~kog raspleta”, ponovo insistirao na op{toj mobilizaciji.253 Navedene generalove procjene i prijedlozi nisu posebno komentarisani, s tim {to “u globalu nije bilo osporavanja, izuzev uvek sporne op{te mobilizacije”.254

Za ostvarivanje ciljeva, koji se mogu posti}i i da se ne porazi Hrvatska vojska, nego samo da im se preti silom, sa mirovnom akcijom, vojsci su potrebne ve}e snage od raspoloìvih” (Isto). 252 Isto. O tome je Kadijevi} rekao sljede}e : “Ki~mu aktivnosti sastava JNA ~ine Srbi i oni su svuda izvrsni, kako oficiri tako i vojnici. Me|utim, srpski i vojvo|anski rezervisti su pruìli veliki otpor dolasku u vojsku. Tamo gde su rezervisti bili u manjini u odnosu na aktivni sastav dobro su se borili. Glavni je problem gde su bili prete`no ili potpuno rezervisti. Nastavlja se beànje sa fronta. Crnogorci i Hercegovci su odli~ni. Bosanci i Kraji{nici osrednji” (Isto). 253 Isto. S tim u vezi, general Kadijevi} je zaklju~io : “1) Moramo biti spremni za vojnu opciju za ostvarivanje cilja i politi~kog raspleta. Ako ne budemo vojno spremni da branimo svoje ciljeve doìve}emo poraz. 2) Izvesno je da vojna varijanta odbrane na dugu stazu na dostignutoj liniji borbe samo sa snagama sa kojima raspolaèmo ne moè da se ostvari, ne}e se izdràti. Izlaz treba traìti u brzom politi~kom raspletu ili vojnoj akciji. Na dugu stazu }emo izgubiti. Zato treba i}i na intenziviranje vojnih i politi~kih mera, kombinovano. a) Intenzivirati politi~ke razgovore i preko EZ i neposredno. b) Poku{ati da se kroz mirovnu akciju EZ u {to kra}em roku na|e re{enje mirnim putem i da se tako ostvare na{i ciljevi. Treba im staviti do znanja, ako bude podvala u ovoj mirovnoj akciji, da }e Srbija i Crna Gora predloìti op{tu mobilizaciju i da }e Armija biti u stanju da osujeti svako za nas neprihvatljivo re{enje. To treba, vrlo jasno re}i. c) Ve} sada pripremiti sve za op{tu mobilizaciju do koje mo`da ho}e, a mo`da i ne}e do}i. U me|uvremenu nastaviti sa maksimalnim kori{}enjem delimi~ne mobilizacije. d) Vojska }e nastaviti sa izvla~enjem jedinica iz okruènih garnizona na osnovu sporazuma ili silom, kao i sa transformacijom unutar JNA” (Isto, str. 394-395). 254 Isto, str. 395. 422

JNA se u Hrvatskoj, posebno od oktobra 1991, na{la u izuzetno te{kom poloàju, stoje}i “pred dilemom i bez odluke: odlu~na op{ta vojna operacija ili povla~enje iz Hrvatske”.255 Da bi “potpuno” porazila Hrvatsku vojsku JNA tada nije imala “dovoljno snage”, jer joj je nedostajalo rezervne vojske. Naime, JNA su bili potrebne “ve}e snage od raspoloìvih“.256 Druga “glavna” slabost JNA, pored nedostatka rezervne vojske, bili su njeni opkoljeni garnizoni. Zbog blokiranih garnizona JNA se nije mogla povu}i iz Hrvatske, gdje je, pored ostalog, gubila i ogromne koli~ine naoruànja i municije.257 U takvoj je situaciji JNA nastojala da, “na osnovu sporazuma ili silom”, izvu~e jedinice iz okruènih garnizona, “kao i sa transformacijom unutar JNA”.258 U Hagu je Van den Bruk 10. oktobra 1991. ponovo okupio predsjednike Tu|mana i Miloševi}a s generalom Kadijevi}em, gdje je zaklju~en novi (deseti) prekid vatre. Miloševi} i Kadijevi} su prihvatili odluku da se JNA u roku od trideset dana mora povu}i iz Hrvatske. Me|utim, Miloševi} i Kadijevi} su to porekli. Tvrdili su da nisu ništa potpisali i da, iako je bilo govora o povla~enju vojske iz Hrvatske, “nije bilo govora o napuštanju podru~ja u kojima ìve Srbi”, te da }e JNA”ostati tamo gdje Armiju èle, a èle je u dve srpske oblasti u Hrvatskoj”.259 Van den Bruk je, imaju}i u vidu takve stavove velikosrpskog politi~kog i vojnog rukovodstva, uputio Kadijevi}u prijedloge o “uravnoteènoj šemi povla~enja federalne armije iz Hrvatske tokom prelaznog razdoblja”. Na to je vojno rukovodstvo pristalo da se JNA u tri naredna mjeseca povu~e iz Istre. Me|utim, na drugim podru~jima Hrvatske (u zonama rata) JNA je gomilala nove trupe dovedene iz

255 B. Mamula, nav. dj., str. 187. 256 B. Jovi}, nav. dj., str. 394. 257 Isto; B. Mamula, nav. dj., str. 228. Jugoslovenskoj narodnoj armiji su, prema Jovi}evim zabilje{kama od 27. oktobra 1991, u kojima govori o sastanku Krnjeg predsjedni{tva SFRJ u [tabu Vrhovne komande, u Hrvatskoj “zarobili tri voza, oko 100 vagona naoruànja i municije (topova, haubica, itd.)” — B. Jovi}, nav. dj., str. 404. 258 B. Jovi}, nav. dj., str. 394. 259 S. Mesi}, nav. dj., str. 281 i 283. 423

Makedonije popunjavane srbijansko-crnogorskim rezervistima, napadaju}i Hrvatsku, pri ~emu su izvršeni brojni zlo~ini.260 Krnje Predsjedništvo kontinuirano je zasjedalo (ili za okruglim stolom ili “u telefonskim konsultacijama”), potpuno lišeno interesa za odsustvo predstavnika iz drugih republika i istovremeno ignorisano od Evropske zajednice i u funkciji Vrhovne komande (odluke u toj funkciji je pretresala i donosila “[estorka”, kao i do tada). Svi potezi Evropske zajednice su, po njima, bili destruktivni. Uo~i Druge plenarne sjednice Konferencije o Jugoslaviji u Hagu “~etvorka” je u dva dana (16. i 17. oktobra) više puta zasjedala, utvrdivši da “EZ drsko” odustaje od uvaàvanja njihovih odluka, te su pisali pisma Van den Bruku i lordu Karingtonu, te drugima, navode}i da su oni “vrhovna komanda” i da su njihovi stavovi jedino mjerodavni, itd.261

260 Isto, str. 284. 261 Isto, str. 284-285; B. Jovi}, nav. dj., str. 400. Krnje Predsjedni{tvo je na sjednici od 17. oktobra odlu~ilo da ide u Hag, ali su, pi{e Jovi} “samo odlu~ivanje o stavu” predvidjeli “za uve~e u 21 ~. kada bude preveden tekst Karingtonovog plana. Ina~e, ve} iz neprevedenog teksta bilo je jasno da je predlog neprihvatljiv, da ga treba odbiti: rastura Jugoslaviju, razbija srpski narod u vi{e dràva, ostavlja Srbe u Hrvatskoj itd.” (B. Jovi}, nav. dj., str. 400). Tada je dr Kosti} izjavio da }e Crna Gora podràti prijedlog lorda Karingtona, {to je izazvalo pravi {ok kod Jovi}a i Milo{evi}a. O tome Jovi} pi{e sljede}e: “U kancelariji kod Branka Kosti}a, pred njegov odlazak u Titograd na sednicu Skup{tine Crne Gore, po istom pitanju, odjednom ni pet-ni {est, Branko meni, pred Jugoslavom Kosti}em i Sejdom Bajramovi}em, kaè : “Crna Gora }e podràti predlog lorda Karingtona!!” Pogledam ga, sa nevericom, kao da se zafrkava. Kaèm mu da ne pri~a takve {ale. On mi veoma ozbiljno ponovo isto potvr|uje. Rekao sam mu da bi to bilo najpodmukliji no` u le|a Srbiji i njenom rukovodstvu. Da dobro promisle {ta rade. Iznerviran, napustio sam njegovu kancelariju, prosto ne veruju}i. Za koji minut dolazi kod mene Jugoslav Kosti}, kaè da je Branko opet isto ponovio i jo{ rekao da }e on verovatno podneti ostavku na funkciju ~lana Predsedni{tva SFRJ, jer Jugoslavija vi{e ne postoji!! Lepo boga mi. Odlazim kod Slobodana Milo{evi}a da pripremimo stavove za Hag. Odmah sam mu ispri~ao ove gluposti. On ne veruje. Misli da su neozbiljni. 424

U prisustvu svih ~lanova Predsjedni{tva SFRJ i predsjednika republika, odnosno predsjedni{tava, u Hagu je 18. oktobra, odràna U nekoliko poku{aja da dobije na telefon Momira Bulatovi}a Slobodan ne uspeva. “Nema kraj sebe telefon, u sali je!” Zamislite! (a ne}e da se javi). Dobijamo telefaks stavova Crne Gore. Crni stavovi. Tek tada se javlja Momir Bulatovi}. Uporan, ne moè se ni{ta promeniti. [okirani smo. Oko 20 ~. primam Sajrusa Vensa, izaslanika generalnog sekretara OUN. Trudim se da s ~ovekom normalno razgovaram, mada je i on bio dosta “drven”. U 21,30 sednica Predsedni{tva SFRJ o dokumentu Karingtona. Uzimam re~ i po~injem Branku: “Iako ste se vi u Crnoj Gori izjasnili pozitivno, ovde }emo vas preglasati…” Me|utim, Branko je imao isto mi{ljenje kao i ja. Zna~i, sukob je unutar crnogorskog rukovodstva. *** Poku{avam da saznam od Branka u ~emu je stvar, kako je do{lo do zaokreta. On sve vezuje za sastanak koji je nekoliko dana ranije odràn izme|u srpskog i crnogorskog rukovodstva. A {ta je bilo na tom sastanku? Bio sam u~esnik. Razgovaralo se uglavnom o pravcima izlaska iz krize i realnim te{ko}ama u kojima se nalazimo. Crnogorci su bili izuzetno ratoborni. Predlagali su op{tu mobilizaciju. Kritikovali su {to se u Srbiji osipaju jedinice, smatrali su da to moè da se elimini{e jednim istupanjem Slobodana Milo{evi}a, da smo isuvi{e dozvolili opoziciji, da ne drìmo pod kontrolom {tampu, radio i televiziju, da ne veruju u politi~ko re{enje ako ne sru{imo Tu|manovu vojsku i vlast. Mi se s tim nismo mogli saglasiti. Izloìli smo objektivnu situaciju u Srbiji, koja se ne moè lako preokrenuti jednim govorom. Narod nije tako raspoloèn za rat, kao {to oni misle, niti ga mi moèmo preko no}i pokrenuti. Tu ~injenicu moraju imati u vidu. Dalje, orijentacija na vojnu opciju treba da ima u vidu da sa druge strane imamo ne samo Hrvatsku, nego Nema~ku i verovatno Evropu i SAD. Sa na{e strane nije ni SSSR, onesposobljen je, a Gorba~ov nije hteo da obe}a ~ak da }e staviti veto u Savetu bezbednosti ako budu hteli da uvedu ekonomsku blokadu ili vojne mere. Na{e je mi{ljenje da smo vojno za{titili teritorije srpskog naroda, da ne treba tu|e da osvajamo, da treba da odràvamo ravnoteù na terenu i vodimo politi~ke razgovore. Za nas je bitno da postignemo za srpski narod u Hrvatskoj slobodu i nezavisnost od Hrvata. Nije nam cilj obaranje hrvatske vlasti, niti osvajanje hrvatskih teritorija. Crnogorci su, izgleda, bar prema njihovom tuma~enju, bili {okirani {to mi ne}emo op{tu mobilizaciju nego pregovore. 425

Druga plenarna sjednica Mirovne konferencije o Jugoslaviji posve}ena uspostavljanju dogovora izme|u šest republika. Prijedlog dokumenata o budu}em ure|enju jugoslovenskih dràva pro~itao je lord Karington, traè}i, bez objašnjenja, izjašnjavanje o tri ta~ke njihovog prijedloga : - bezuslovno obustavljanje vatre; - hitno deblokiranje svih kasarni i vojnih objekata u Hrvatskoj; - i evakuacija blokiranih kasarni i vojnih objekata u najkra}em mogu}em roku iz Hrvatske; s tim da precizni termin utvrdi tripartitna grupa u Zagrebu. Bulatovi} i Miloševi} su, izme|u ostalog, za srpski narod u Republici Hrvatskoj traìli dobijanje specijalnog statusa, koji }e biti garantovan od strane me|unarodne zajednice i biti demilitarizovan. Karington je dr Kosti}a prekinuo da govori “u ime Predsjedništva SFRJ”, jer je znao “da Predsjedništvo kao takvo” tada nije postojalo. Nakon što je “pojasnio” da govori “u ime ~etiri ~lana Predsjedništva…”, Karington je dr Kosti}u oduzeo rije~, te su Kosti}i, Jovi} i Bajramovi} napustili Konferenciju. Karington je zaklju~io sjednicu s uvjerenjem da je, ipak, ostvaren neki sporazum i s prijedlogom “da traìmo od radnih grupa da dalje razrade ono o ~emu smo se dogovorili”, najavljuju}i da }e se opet sastati, da urade ono što mogu.262 Pet republika je prihvatilo ponu|eni dokument,263 osim Srbije, koja je jedino bila protiv. Na plenarnoj sjednici Milo{evi} (predsjednik Nikada ne}u razumeti kako im je na{ stav da prihvatimo politi~ke pregovore posluìo kao razlog da prihvate ultimatum EZ. To ne}e mo}i nikada da opravdaju. *** Narod je zbunjen crnogorskim prihvatanjem rasturanja Jugoslavije. Mi ne dramatizujemo doga|aje nadaju}i se pozitivnoj evoluciji. Mo`da }e Skup{tina Crne Gore, ili narod Crne Gore, da poni{ti takav Bulatovi}ev stav. On li~no, tako|e, javno poku{ava da zaba{uri…” (B. Jovi}, nav. dj., str. 400-401). 262 S. Mesi}, nav. dj., str. 286-289. 263 K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE DO DAYTONSKOG SPORAZUMA (1991. - 1996.), Sarajevo 1997, str. 24-26. Rije~ je o dokumentu pod nazivom “Okviri za generalno rje{enje jugoslovenske krize”, koji je, nakon {to je predhodno potpisano nare|enje o hitnom i bezuslovnom prekidu vatre, podijeljen prisutnima na Konferenciji. Po tom je dokumentu prevazilaènje jugoslovenske krize uklju~ivalo sljede}e komponente : “a) Suverene i nezavisne republike sa me|unarodnim subjektivitetom za one republike koje to èle. 426

Srbije) nije prihvatio taj dokument i predloìo je dopune na~ela za generalno rje{enje jugoslovenske krize.264 Velikosrpsko rukovodstvo je, pored ljutnje na nedovoljno vjernog Bulatovi}a koji je, za razliku od Miloševi}a, prihvatio haške dokumente “i ostavio Srbiju na cedilu, {to je izazvalo brojne nedoumice, a iznenadilo je i samu Evropu”, govore}i o haškoj konferenciji, tvrdilo da “Mirovni Plan EZ-a za Jugoslaviju zna~i katastrofu i krvoproli}e”. Objavljena je Kadijevi}eva prijetnja da }e vojska “preduzeti odlu~na dejstva svim raspoloìvim sredstvima” protiv Hrvatske i da }e, u transformaciji “iz armije Jugoslavije koja nestaje u armiju Jugoslavije koja nastaje”, smo}i snage “da porazi Hrvatsku”, jer se navodno “tamošnja vlast koristi obnovljenim, pa i još stravi~nije genocidnim metodama od onih iz Drugog svjetskog rata”, oslonjena na Njema~ku, koja “po tre}i put u ovom vijeku napada našu zemlju”, pri ~emu su “u upotrebi i metode kojima je fašizam nastupao u Drugome svjetskome ratu”.265 Odlu~na da u ratu protiv Hrvatske porazi “fašisti~ku Hrvatsku”, JNA je krajem oktobra i kasnije razarala sve što joj je u Hrvatskoj bilo dostupno, uklju~uju}i Vukovar i Dubrovnik.266

b) Slobodna asocijacija republika sa me|unarodnim subjektivitetom kako je to predvi|eno ovim sporazumom. c) Sveobuhvatni sporazum uklju~uju}i i kontrolne mehanizme za za{titu prava ~ovjeka i specijalnog statusa za pojedine grupe i oblasti. d) Evropsko angaòvanje u slu~ajevima gdje je potrebno. e) U sklopu globalnog rje{enja, priznavanje nezavisnosti onih republika koje to budu èljele, u okviru njihovih postoje}ih granica, osim ukoliko se ne postigne drugoja~iji sporazum” (Isto, str. 24). 264 Isto. S. Mesi}, nav. dj., str. 293. Milo{evi} je u naknadnom obrazloènju svog stava naglasio da principi sporazuma za generalno rje{enje jugoslovenske krize zna~e ukidanje Jugoslavije. On se, pored toga, zaloìo za nastavak rada Konferencije i posebno za angaòvanje Arbitra`ne komisije. Ostalih pet republi~kih lidera su u na~elu prihvatili Okvir za generalno rje{enje krize (K. Begi}, nav. dj., str. 24-26 i 31). Skup{tina Srbije je na zatvorenoj sjednici (izme|u 18. i 19. oktobra 1991.), dala podr{ku Slobodanu Milo{evi}u i demonstrativno odbila “ha{ke materijale” (Isto, str. 26, nap. 2). 265 S. Mesi}, nav. dj., str. 289-290; B. Jovi}, nav. dj., str. 400. 266 S. Mesi}, nav. dj., str. 290. 427

Franjo Tu|man i general Kadijevi} su 19. oktobra, u skladu sa odlukom Konferencije u Hagu od 18. oktobra 1991, izdali Naredbe o prekidu vatre na teritoriji Republike Hrvatske i deblokadi svih kasarni i objekata pod kontrolom JNA na teritoriji Republike Hrvatske.267 Me|utim, i pored toga, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je preduzimalo mjere za osiguranje borbene spremnosti jedinica i pove}anje broja oruàne ìve sile — mobilizacijom vojnih obveznika i jedinica. Krnje predsjedništvo je, u cilju preduzimanja odlu~ne akcije protiv Hrvatske, 22. oktobra, na prijedlog i pod uticajem vojnog rukovodstva, proglasilo “hitnu mobilizaciju vojnih obveznika i jedinica, u skladu sa operativnim potrebama JNA”, i to samo “u delu zemlje koji èle ostati u Jugoslaviji”.268 Komandant 1. vojne oblasti (general-potpukovnik @ivota Pani}) izdao je, na osnovu Naredbe “Predsjedni{tva” SFRJ od 4. oktobra 1991. i Nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, str. pov. br. 2732/1 od 21. oktobra 1991, “a radi pravovremenog preduzimanja mera obezbe|enja potrebnog stepena borbene gotovosti komandi, {tabova i jedinica 1. VO” /vojne oblasti — prim. S. ^./, 22. oktobra 1991. Nare|enje o izvr{enju svih potrebnih priprema “(vojno-stru~ne, kadrovske, organizacijske i druge) za izvr{enje mobilizacije svih ratnih jedinica JNA u zoni odgovornosti”. Pored ostalih mjera, nadle`ne komande i starje{ine su bili du`ni da hitno preduzmu op{te i posebne mjere na organizaciji i pripremi mobilizacije.269 267 K. Rotim, nav. dj., str. 170-171. 268 S. Mesi}, nav. dj., str. 289; K. Rotim, nav. dj., str. 161. To nare|enje o mobilizaciji diktirao je Kadijevi}. On je pri tome o{tro napao Evropsku zajednicu i posebno Njema~ku, pri ~emu je, po ocjeni Borbe, “ton njegovog generala bio izuzetno ratoboran”. On je tada najavio i transformaciju JNA “u oruànu snagu Jugoslavije kakva }e se odràti” (S. Mesi}, nav. dj., str. 289). 269 AIIZ, inv. br. 2-2814, Komanda 1. VO, str. pov. br. 12/73-173, 22. oktobar 1991. — Komandama: 4. korpusa i drugima. Sve komande i starje{ine su, pored ostalog, bili obavezni da za “celokupno ljudstvo (po mirnodopskoj i ratnoj formaciji)” blagovremeno pripreme i obezbijede “kompletnu vojnu opremu (uklju~uju}i i {lemove, za{titne maske, pionirski alat, prve zavoje i dr.), formacijsko naoruànje i sleduju}e koli~ine municije”. Odmah je trebalo “izvr{iti pozivanje na obuku u ratne jedinice AVL /aktivna vojna lica — prim. S. ^./ i rezervne vojne starje{ine raspore|ene u te jedinice, radi njihovog obu~avanja u izvr{avanju 428

Momir Bulatovi} je, nakon povratka iz Haga, gdje je na Konferenciji prihvatio prijedlog lorda Karingtona, uputio ultimatum vojsci, zahtijevaju}i od generala Kadijevi}a “da odmah vrati sa fronta iz Krajine brigadu Crnogoraca, ili }e on dati podr{ku zahtevu naroda da Crnogorci napuste front”. S tim u vezi, Kadijevi} je 22. oktobra, “sav zaprepa{}en”, zvao Jovi}a i pro~itao mu ultimatum. To, po Jovi}u, nije bilo “ni{ta drugo nego izdaja”.270 Vjerovatno pod pritiskom iz inostranstva i, prije svega, najavljenog tre}eg haškog zasjedanja, Bulatovi} je najavio i zatraìo povla~enje crnogorskih rezervista i iz okoline Dubrovnika, jer “Crna Gora nema pretenzija na Dubrovnik”. JNA je, plja~kaju}i i pale}i, 24. oktobra izvela desant na Kupare i probila hrvatske poloàje odbrane kod Dupca.271 Predsjedništvo Crne Gore je 24. oktobra zatraìlo od Kadijevi}a i njegovog ratnog štaba da se jedinice, popunjene crnogorskim rezervistima, vrate s ratišta u Hrvatskoj. Me|utim, Kadijevi} nije reagovao na to, jer je uz njega bilo krnje (ratno) Predsjedništvo i posebno dr Kosti}.272 Poslije povratka iz Haga (izme|u 22. i 25. oktobra), kod Slobodana Milo{evi}a je odràn sastanak “[estorice”, na kome je bio i Momir Bulatovi}, koji je na Konferenciji u Hagu, 18. oktobra, prihvatio prijedlog

mobilizacije i komandovanju jedinicama pri izvr{avanju osnovnih borbenih zadataka. Mobilisati sve rezervne vojne starje{ine nivo — k-ta (komandanta - prim S. ^.) puka — brigade, bataljona — diviziona, komandire ~eta — baterija i samostalnih vodova, kao i stare{ine na ostalim klju~nim du`nostima u jedinici za koje nadle`ne komande ocene da je to neophodno”. Pozivanje je trebalo izvr{iti 23. oktobra 1991, “a obuku rezervnog sastava izvoditi u trajanju od 12 sati dnevno (sa stare{inama i mobilisanim RJ)”. Mobilizaciju je trebalo izvr{iti selektivno, kako bi se izbjegle slabosti koje su do tada bile prisutne u mobilisanju ratnih jedinica. Tim je nare|enjem trebalo preduzeti i “potrebne mjere pokretanja krivi~nog i prekr{ajnog postupka protiv odgovornih lica zbog neizvr{avanja vojne obaveze” (Isto). 270 B. Jovi}, nav. dj., str. 401-402. 271 S. Mesi}, nav.dj., str. 291. 272 Isto, str. 292. 429

lorda Karingtona, {to je podrào i dr Branko Kosti}.273 Bulatovi} je i na tom sastanku ostao “na svome”, te nije na|en “isti jezik”.274 Izme|u Slobodana Milo{evi}a i vojske, prije svega, generala Kadijevi}a, postojalo je (u posljednjem, ne tako kratkom periodu “na{e drame,” kako to pi{e Jovi} u svojim memoarima za 25. oktobar 1991.) latentno nepovjerenje i skoro sukob. Njihov se sukob i nepovjerenje manje osje}ao na sastancima “[estorice”, a mnogo vi{e kada je jedan od njih bio sam sa Jovi}em.275 Kadijevi} je bio veoma neraspoloèn {to Srbija nije davala dovoljno rezervista za rat i {to Milo{evi} i Jovi} ne u~ine vi{e (politi~ki) protiv dezerterstva. Na svakom je sastanku poku{avao da naglasi kako rat mogu lako dobiti samo ako Milo{evi} i Jovi} to ho}e.276 Milo{evi} je, s ~im se i Jovi} slagao, imao ozbiljnu zamjerku vojsci {to ih je dovela u takvu situaciju, stalno odlaù}i akciju. Jovi} je i podnio ostavku da vojsci dâ prazan prostor za akciju, a ona je i to propustila.277 Milo{evi} je malo zazirao od Kadijevi}a, koji se mnogo trpao u politi~ka pitanja, a vojna nije rje{avao. Zato je svaku generalovu inicijativu, koja je imala politi~ki karakter, ignorisao i govorio Jovi}u: “Neka on gleda svoja posla. Neka radi ono za{ta je zaduèn”.278 273 B. Jovi}, nav. dj., str. 400-402. 274 Isto, str. 402. O tom je sastanku Jovi} u svojim memoarima zabiljeìo: “... Tu je bio i Momir Bulatovi}. Nismo ga napadali. Poku{avali smo da ‘za`murimo’, da ne vidimo ni{ta. Ali nismo mogli sa razli~itih stanovni{ta da na|emo isti jezik. Negde pred kraj susreta, rekao sam da nam je uzalud da nastavljamo rad ako Momir, ne promeni stav. Njegov je odgovor bio da nije problem u Momiru nego u nama. ‘Oni ne}e da ratuju za nas’, ‘Crnom Gorom oni upravljaju, a ne mi’, itd. Nema vi{e ni tolerancije, a kamoli poverenja” (Isto). Jovi} je poslije tog sastanka pozvao Milo{evi}a ku}i i “rekao mu da sastanci ovakve vrste nemaju vi{e smisla ako Momir ostane na svome”. 275 Isto. 276 Isto. Time je on, tvrdi Jovi}, Milo{evi}a i Jovi}a fakti~ki optuìvao. 277 Isto. S tim u vezi, Jovi} je 25. oktobra 1991. zaklju~io: “Te{ko je sada da joj stalno ‘udovoljavamo’, a da ona ni{ta ne radi”. 278 Isto. 430

Na posljednjem sastanku “[estorice” kod Milo{evi}a,279 generali Kadijevi} i Adì} su ponovo direktno optuìli Milo{evi}a i Jovi}a da Srbe u Hrvatskoj ostavljaju “na cedilu”. Milo{evi} im je odgovorio da su ih “pomagali i kapom i {akom”, te da }e to “~initi do kraja”. General Adì}, koji je, po Jovi}u, istupao sli~no Kadijevi}u, traìo je ve}i broj rezervista i govorio ako mu ne budu dali “jo{ rezervista, njemu ni{ta drugo ne ostaje nego da uzme pu{ku i da ide s njima da se li~no bori”.280 Govore}i o tom nepovjerenju izme|u politi~kog i vojnog rukovodstva, uglavnom izme|u Milo{evi}a i generala Kadijevi}a, Jovi} je 25. oktobra 1991. tvrdio da je bilo veliko pitanje “moè li se uspostaviti poverenje”. Tim prije, jer su iz novina saznavali “koliko nam je gde zarobljeno tenkova i druge opreme. Iz novina saznajemo da je JNA sa Slovenijom zaklju~ila sporazum da tamo ostane tehnika, a da se vojnici vrate samo sa lakim naoruànjem. Po~eli su i da rade naopako i da kriju svoje gluposti od rukovodstva”.281 Na jednom sastanku kod Milo{evi}a Kadijevi} se “toliko iznervirao da je rekao: ‘Ako ne}ete da prihvatite {to predlaèm, ja }u da raspustim vojsku”, na {to mu je Jovi} o{tro odgovorio: “Moè{ samo da podnese{ ostavku, a nisi nadleàn da raspusti{ vojsku”.282 Kadijevi} je 25. oktobra obavijestio Jovi}a o svom razgovoru sa predstavnicima zapadne Slavonije, koji su mu navodno rekli da se, ako budu “ostavljeni na cedilu”, ne}e vi{e tamo boriti, ve} }e sa oru`jem direktno do}i u Beograd da se obra~unaju “sa onima koji su za to odgovorni”, te da im je on rekao “da }e im se i on priklju~iti s pu{kom u ruci”.283

279 Isto. Za taj sastanak Milo{evi} 25. oktobra 1991. navodi: “mo`da }e zauvek biti poslednji”. 280 Isto, str. 403. Na takvu je informaciju Jovi} reagovao rekav{i: “To je zaista bezobrazluk”. 281 Isto. 282 Isto. Navode}i da se Kadijevi} izvinio, Jovi} je zaklju~io: “... vidi se {ta u sebi misli. I {ta o sebi misli”. 283 Isto, str. 403. 431

Jovi} mu je (“hladno i bez uzrujavanja”) odgovorio da Srbima u zapadnoj Slavoniji poru~i “da ih ni pod kojim okolnostima ne}emo ostaviti na cedilu”.284 S tim u vezi, Jovi} je iznio izuzetno zna~ajne podatke o brojnom i nacionalnom sastavu rezervista JNA.285 U Hagu je 25. oktobra odràno Tre}e zasjedanje Konferencije o Jugoslaviji. Miloševi} je, kao i 18. oktobra, odlu~an u stavu da s vojskom riješi jugoslovensko pitanje, primjenjuju}i sva sredstva, uklju~uju}i i silu, odbio Karingtonov prijedlog aran`mana o novom ure|enju jugoslovenskih zemalja. Karington je bio nezadovoljan postupcima Srbije i JNA (“Potpisuju se sporazumi o primirju, a Kadijevi} mobilizira nove snage”). Navode}i da mu je ào što se nije odazvao pozivu da do|e u Hag, Karington je naveo kako je general uvijek govorio “da }e prihvatiti i poštovati svako dogovoreno politi~ko rješenje”. U vezi s tim, on je naveo kako je iz Kadijevi}evih izjava “i po njegovom djelovanju jasno da se svrstao uz jednu stranu”. Stoga je posebno naglasio da su neodrìve “tvrdnje generala Kadijevi}a da djeluje po ovlaštenjima onih koji su ugrabili savezno Predsjedništvo 3. listopada, a što je me|unarodna zajednica osudila…”.286 êtiri ~lana krnjeg Predsjedni{tva (Borisav Jovi}, dr Branko Kosti}, Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}) vodili su 27. oktobra razgovor u [tabu Vrhovne komande, gdje je bilo najmanje dvadeset generala i oko {est “ogromnih karti Jugoslavije sa rasporedom snaga, takti~kim zamislima”. Pri tome je {est generala referisalo o stanju na frontu, planovima, taktici, regrutima, povla~enju vojske iz Slovenije, kadrovskim promjenama, mobilizaciji i dr. Rasprava je trajala ~etiri sata (od 12-16).287 284 Isto. 285 Isto. O tome Jovi} u svojim memoarima pi{e: “Od 200.000 vojnika koliko danas /tj. krajem oktobra — prim. S. ^./ ima JNA 70% su Srbi. Od 100.000 rezervista 75% su Srbi. Ko drì te frontove po celoj Hrvatskoj ako to ne ~ine Srbi? Pre 10 dana traìo je 30.000 rezervista da zavr{i rat za 15 dana (6 brigada, od ~ega 3 brigade iz Srbije, dve iz Bosne i jednu iz Crne Gore). Pola od toga je ve} dobio. Danas /tj. 25. oktobra — prim. S. ^./ traì /general Kadijevi} — prim. S. ^./ 250.000! Kako to, kad se na rati{tu ni{ta bitno nije promenilo?” (Isto). 286 S. Mesi}, nav. dj., str. 293. 287 B. Jovi}, nav. dj., str. 404. S tim u vezi, Jovi} pi{e: “Nije im bilo ni prijatno ni lako. Nau~ili su godinama da nemaju tutora i da im se sve usvaja kako oni kaù, a sada je to malo teè”. 432

Generali su opet traìli dopunsku mobilizaciju od 250.000 ljudi.288 Jovi} je iznio svoje ocjene da je vojska napravila “te{ke gre{ke, prvo zato {to je redosled izvla~enja bio pogre{an (prvo pokretna imovina i sl. a na kraju te{ko naoruànje!), a drugo zato {to nisu ni{ta u~inili da se Hrvatska ne dokopa tog naoruànja u vozovima”. Na to su neki generali po~eli da se brane, ali ih je Kadijevi} u}utkivao i priznao da je bilo gre{aka.289 U vezi sa pitanjem mobilizacije dogovoreno je da se (u ponedjeljak) obave razgovori u republikama, s obzirom na to da se “tolika mobilizacija ne moè ostvariti bez njihove odluke i podr{ke”.290 Jovi} je o tom razgovoru istoga dana obavijestio Milo{evi}a i pitao ga da li se slaè da se sljede}eg dana na|u “s vojskom i Crnogorcima”. Milo{evi} je smatrao da prvo porazgovaraju sami, pa da vide, a Crnogorce “dràti na ledu. Neka sami vide {ta }e da rade”.291 Sljede}eg je dana (28. oktobra) Jovi} razgovarao sa Milo{evi}em o stavu Crne Gore na Konferenciji u Hagu, {to je za srpsko rukovodstvo bilo od “prelomnog zna~aja”, jer je, pored ostalog, dovedena u pitanje cijela njihova politika “zasnovana na koncepciji da Jugoslavija postoji dok god bar dve republike èle da je o~uvaju”. Zbog toga je dogovoreno da jo{ jednom razgovaraju sa Crnogorcima.292 288 Isto. Navode}i taj zahtjev vojnog rukovodstva, Jovi} pi{e : “Opet traè dopunsku mobilizaciju od 250.000 ljudi. Sada vojska ima oko 100.000 vojnika aktivnog sastava i regruta, i 100.000 rezervista. Navodno, Hrvati imaju 160.000 mobilisanih i jo{ toliko (160.000) naoruànih...” (Isto). 289 Isto. 290 Isto. Jovi} li~no nije vjerovao da mogu dobiti takvu podr{ku, ali je obe}ao da }e im izloìti zahtjeve vojske. 291 Isto, str. 404-405. Taj Milo{evi}ev stav Jovi} je ocijenio kao “verovatno pametan potez”, te nastavio kako su Crnogorci njega veoma zabrinuli njihovim pona{anjem. Nikada nije “mogao ni pomisliti da mogu tako lako da nam okrenu le|a”. 292 Isto, str. 405. O tom razgovoru Jovi} dalje nastavlja: “Ako se ne koriguju, izlazimo u javnost sa pravim ocenama {ta njihov stav zna~i, a to bi bilo njihovo ru{enje. To nam ostaje kao jedini izlaz. Verujemo da bismo lak{e njih sru{ili nego {to bismo izgradili novu valjanu politi~ku platformu za dalju samostalnu akciju. To nam najmanje odgovara, ali drugog izlaza nema” (Isto). 433

Ministarsko vije}e Evropske zajednice u Briselu je 28. oktobra donijelo novu deklaraciju o pet republika koje su “ponovile spremnost da sara|uju, na osnovu nacrta sporazuma” i o “jednoj republici koja i dalje pokazuje rezerviranost”. Protiv te republike (Srbije) najavljene su restriktivne mjere. Zemlje Evropske zajednice su, imaju}i u vidu takvo ponašanje Srbije, kao i JNA, ukazale “na srbijanski stav na Konferenciji, dràvni udar ~etvorice ~lanova saveznog Predsjedništva i njihovu najavu plana, kome je cilj stvaranje velike Srbije”.293 Razgovor sa Crnogorcima, u vezi sa njihovim, suprotno Srbiji, prihvatanjem prijedloga lorda Karingtona u Hagu i pozivom o povratku njihovih vojnika sa fronta iz Krajine, vo|en je 29. oktobra. Na njemu su u~estvovali: Milo{evi}, Jovi} i Aleksandar Bako~evi} (~lan Predsjedni{tva SR Srbije), te Momir Bulatovi}, Milo \ukanovi}, Branko Kosti} i Risto Vuk~evi} (predsjednik Skup{tine Crne Gore). Generali Kadijevi} i Adì} nisu bili uklju~eni, jer su Milo{evi} i Jovi} to namjerno u~inili, kako bi bez njih (sami) ras~istili politi~ka pitanja, s tim {to su generale pozvali da im se priklju~e kasnije (na ru~ak), gdje }e nastaviti razgovore.294 Razgovor je zapo~eo Branko Kosti}, insistiraju}i, izme|u ostalog, da se raspravi pitanje “gde se nalazimo posle stava Crne Gore u Hagu i posle njenog stava prema vojsci”.295 Milo{evi} je iznio dva pitanja, od kojih je zavisilo sve: odnos Crne Gore prema vojsci296 i pregovori u Hagu. Drugo je pitanje, po njemu, bilo jednostavno: “Crnogorci treba da daju amandman na ta~ku 1. Sporazuma, da ostane tekst da republike koje to èle mogu postati samostalne i suverene dràve, ali da se doda da republike i narodi koji èle mogu nastaviti da ìve u federativnoj dràvi. Time bi ostvarili potrebnu korekturu u Hagu i u javnosti. Ponovio je vi{e puta da mi ne vr{imo pritisak, ali molimo da nam jasno kaù: da ili ne, da bismo se ravnali”.297 293 S. Mesi}, nav. dj., str. 294. 294 B. Jovi}, nav. dj., str. 405. 295 Isto. Kosti} je naveo da moraju znati “da li imamo dràvu, Predsedni{tvo, JNA, ili smo se rasturili”, jer je od toga zavisio njihov rad u Predsjedni{tvu. 296 Isto. S tim u vezi, naveo je ako Crnogorci “nastave da napadaju vojsku i da se s njom konfrontiraju, pala je i koncepcija o postojanju Jugoslavije i cela na{a politika”. 297 Isto. 434

Jovi} je govorio o opasnosti raspada koncepcije koja se zasnivala na tome da Jugoslavija jo{ postoji, {to bi, po njemu, nastalo “ako se Crna Gora ne koriguje...”.298 Zatim su govorili i Vuk~evi}, \ukanovi}, Bulatovi} i Bako~evi}.299 Nakon dolaska Kadijevi}a i Adì}a “uneta je nova dimenzija, koja je jo{ pogor{ala stanje”. Naime, “njih dvojica samo {to nisu plakali: ako im ne budemo dali 250.000 rezervista sve }e propasti. Vojska }e se raspasti, izgubi}emo rat....”.300 Sastanak je zavr{en “u potpunoj neizvesnosti”. Postignut je “nekakav dogovor da se Crnogorci sutra odlu~e i kaù svoj kona~an stav, a da vojska dotle sa~eka”.301 298 Isto, str. 405-406. To bi, po njemu, dovelo do “velikih {teta, jer }emo izgubiti i ono {to bismo zasigurno politi~ki dobili na osnovu dosada{nje borbe za prava i poloàj srpskog naroda u Hrvatskoj. To bi bila neoprostiva gre{ka. Bez obzira kako }e se zavr{iti pregovori u Hagu, neophodno je da ostanemo zajedno. Postavlja se jednostavno pitanje: da li smo zajedno ili nismo? Javnost se ne moè dràti u zabludi” (Isto, str. 406). 299 Isto. O tome Jovi} pi{e : “Govorili su Risto, Milo i Momir. Svi u istom pravcu: nije problem u njima. Ne treba sumnjati u to da narod Crne Gore èli sa narodom Srbije; to }e se i na referendumu pokazati. Oni imaju ogromnu podr{ku u parlamentu i narodu. Neprihvatljivo je da ih neko naziva izdajnicima. Problem je {to Srbija ne}e da ratuje. Oni su bili za rat, ali ako Srbija ne}e, onda nema druge nego prihvatiti predloge za mir. Osporavaju da ti predlozi nisu dobri, iako podrazumevaju potpuno rasturanje i likvidaciju Jugoslavije. Smatraju da se mogu pobolj{avati, ali u osnovi su prihvatljivi. Napadaju Armiju. Vojska radi {ta ho}e, ne pita ih gde {alje njihove rezerviste, sada vr{i miniranje kasarni u Crnoj Gori!! itd. Dugo smo se ube|ivali. Dovoljno jasno smo im stavili do znanja koliko }e biti krivi za stanje koje moè nastati. Bako~evi} im je postavio otvoreno pitanje: imali ste razgovor sa Hrvatima, Italijanima, Austrijancima... moèmo li znati {ta su vam nudili? Bulatovi} je rekao slede}e : - Nemamo {ta da krijemo. Rekli su nam da }emo biti na li~noj dobiti, da }e na{a partija biti tretirana kao demokratska, da }emo dobiti pare za razvoj Crne Gore, da }emo dobiti Prevlaku mirnim putem, a da Crna Gora ne}e trpeti blokadu ako do nje do|e protiv Srbije. Naravno, rekao je Bulatovi}, mi nismo prihvatili plan Evropske zajednice (Karingtonov plan) zbog toga, nego iz li~nog ube|enja” (Isto). 300 Isto. To je, po Jovi}u, Crnogorcima “dobrodo{lo da poja~aju napade na nas”. 301 Isto. 435

Milo{evi} je 30. oktobra sa~inio tekst amandmana koji je Crna Gora trebalo da dostavi Hagu, ~ija je su{tina bila u mirnom izlasku ili ostajanju u Jugoslaviji. Nakon cjelodnevnog natezanja sa Bulatovi}em (“ne vi{e o sadràju, nego o postupku”) Milo{evi} ga “ubedio” da po{alje tekst.302 Milo{evi} je, u ime Srbije, a kasnije i Crne Gore, sa~inio tekst amandmana, koje su Srbija i Crna Gora dostavile komisijama Konferencije o Jugoslaviji u Hagu, ~ija je su{tina bila u tome da se u dokument uklju~i i opcija po kojoj }e se budu}i odnosi izme|u republika zasnivati i na zajedni~koj dràvi ravnopravnih republika i jugoslovenskih naroda koji, na osnovu prava na samoopredjeljenje, èle da ostanu u zajedni~koj dràvi.303 Tim je “amandmanima”, pored mogu}nosti pravnog i ekonomskog kontinuiteta “budu}e Jugoslavije”, vo|a Velikosrpskog pokreta nastojao da, na osnovu prava naroda na samoopredjeljenje u velikosrpskoj opciji, stvori pravni osnov za formiranje “Velike Srbije” pod nazivom Jugoslavija.304 Kadijevi} je 30. oktobra obavijestio Milo{evi}a da sljede}eg dana, prije sjednice [taba Vrhovne komande, “ima nameru da donese odluku da svim raspoloìvim snagama krene na osloba|anje kasarni u Hrvatskoj i na ru{enju gradova”, {to, po Milo{evi}u, nije

302 Isto. O tome Jovi} pi{e : “Slobodan je na~inio tekst amandmana koji bi Crna Gora trebalo da po{alje u Hag. Su{tina je da oni koji ho}e da iza|u iz Jugoslavije mogu, a oni koji ho}e da ostanu u Jugoslaviji tako|e mogu. Dakle, nije obavezan raspad. îtav dan su se natezali Momir i Slobodan, ne vi{e o sadràju, nego o postupku. Sloba traì da to Momir predloì u Hagu, a Momir ho}e da to u~ini Sloba, a on da se saglasi na konferenciji. Na kraju ga je Sloba ‘ubedio’. Bulatovi} je to na kraju prihvatio i obe}ao da ga prosledi. Valjda ne{to ide nabolje” (Isto, str. 406-407). Momir Bulatovi} je pod intenzivnim pritiskom Slobodana Milo{evi}a, Borisava Jovi}a, dr Branka Kosti}a i drugih, promijenio svoj stav i odbio Karingtonov plan. Njemu su zaprijetili i Borisav Jovi} i dr Branko Kosti}: ako ne revidira svoj stav bi}e smijenjen, a mogu}e i uhap{en (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 84, nap. 165 i 959). 303 K. Begi}, nav. dj., str. 26. 304 Isto, str. 27. 436

bilo pametno.305 Jovi} je pitao Milo{evi}a da li da Kadijevi}u daju “jo{ malo rezervista”, na {ta mu je on odgovorio “da im mi ne branimo, mobilizacija je u njihovim rukama, odluke imaju, ali mi ne moèmo da se isturamo, da agitujemo da se gine za kasarne koje su oni ostavili iza fronta”.306 Jovi} i Milo{evi} su po~etkom novembra 1991, da bi u~vrstili vojna osvajanja u Hrvatskoj, odlu~ili da podnesu prijedlog da se pozovu snage UN-a u Jugoslaviji. Tada su, kada je srpski narod na tim teritorijama imao vlast, po njima, postojali razlozi da od Ujedinjenih nacija zatraè da ih, “do politi~kog re{enja jugoslovenske krize”, za{tite svojim mirovnim snagama. O tome su Milo{evi} i Jovi} najprije razgovarali 2. novembra, kada je Jovi} iznio ocjenu kako je “stanje srpskohrvatskih sukoba u Krajini do{lo u fazu” kada moraju “razmi{ljati o radikalnom potezu. Prete`ni deo teritorija na kojima u ve}ini ìve Srbi su pod srpskom vla{}u. To jedino nije slu~aj sa centralnom Slavonijom, ali otuda su Srbi masovno izbegli, pa nema ko da se bori, niti da drì vlast. Hrvatska se sve vi{e naoruàva, {to vodi u sve ve}e angaòvanje JNA, koja traì sve ve}u mobilizaciju ovde u Srbiji, a to je potpuno kontraproduktivno za na{u politiku”.307 S tim se veoma lukavim potezom sloìo i Milo{evi}, pri ~emu je smatrao da treba “jo{ malo” razmisliti kako da se to izvede.308 305 B. Jovi}, nav., dj., str. 407. Kadijevi} je, po Jovi}u, odgovorio Milo{evi}u: “Ti si isti kao Bora Jovi}”. Radi podizanja posustalog morala jedinice 1. vojne oblasti je 31. oktobra i 1. novembra 1991, tokom bitke za Vukovar, posjetio na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ, general Blagoje Adì} (D. Marijan, nav. dj., str. 308-309). 306 Isto. Jovi} je tada obavijestio Milo{evi}a da je vojno rukovodstvo u General{tabu “pitao koliko ima vojske u tim kasarnama, oni su mi odgovorili: 13.000. Naljutili su se kad sam se pred njima zapitao da li je opravdano da mobili{emo 250.000 ljudi, od kojih }e bar 10% izginuti za nasilno osvajanje tih kasarni po gradovima? A pitanje je koliko }e uop{te uspeti. Rekao sam im otvoreno da mi ne moèmo da uspemo u tolikoj mobilizaciji i da moè do}i do masovnih protesta i politi~kog poraza ako na tome do kraja insistiramo. Njih to nije briga. Misle da je dovoljno da nas dvojica odrìmo po jedan govor i svi }e da idu u rat da ispravljaju njihove gre{ke” (Isto). 307 Isto. 308 Isto, str. 408. Pri tome je Milo{evi}, po Jovi}u, razmi{ljao “kako to izvesti, da nas ne odbiju, a postoji opasnost od nerazumevanja i kod Srba u Krajini”. S tim u vezi, Jovi} je zabiljeìo: “Razgovara}emo jo{ o tome”. 437

U Hagu je, pod predsjedavanjem lorda Karingtona, 5. novembra 1991. odràna êtvrta plenarna sjednica Konferencije o Jugoslaviji.309 Karington je najprije zatraìo saglasnost o Glavi I (“Opšte odredbe”), gdje je u ~l. 1, ta~ka C, u skladu sa “srpskim primjedbama”, unesen stav da je, pored labave asocijacije suverenih republika s me|unarodnim identitetom”, uvedena i opcija “zajedni~ka dràva ravnopravnih republika od onih republika koje èle ostati u njoj”. êtiri republike su bile saglasne (“moè svako svojim putem, po volji mu”), a dvije ne (Srbija i Crna Gora).310 Karington je predloìo i drugi stav, koga su dostavili Milo{evi} i Bulatovi} (~iji je autor bio Milo{evi}) u okviru njihovih amandmana na raniji ha{ki dokument o suverenim republikama koje mogu formirati zajedni~ki savez. U amandmanu je predloèno da se pravo na formiranje “zajedni~ke dràve” ne daje samo “republikama koje to èle” nego i “narodima”, te da zajedni~ka dràva bude “me|unarodni subjekt” i “kontinuitet” postoje}e Jugoslavije.311 Predsjednici druge ~etiri republike nisu prihvatili navedeni prijedlog. Naime, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta, prije svega, njegov vo|a — Milo{evi}, je, uvo|enjem naroda nastojao kolaboracionisti~ke tvorevine otcijepiti od mati~nih dràva i priklju~iti Jugoslaviji kao njihovoj zajedni~koj dràvi. Insistiraju}i na kontinuitetu iskazivali su ambiciju da takva “Jugoslavija, kao zajedni~ka dràva republika i 309 S. Mesi}, nav. dj., str. 306. Na Konferenciji su prisustvovali: ~lanovi Predsjedni{tva SFRJ (osim dr Drnovšeka), zatim Markovi} i Lon~ar, republi~ki predsjednici (Tu|man, Miloševi} i Gligorov), predsjednici republi~kih predsjedništava (Izetbegovi}, Ku~an i Bulatovi}) i republi~ki ministri spoljnih poslova (Silajdì}, Samardì}, Šeparovi}, Meleski, Rupel i Jovanovi}) - Isto. 310 Isto; K. Begi}, nav. dj., str. 27. Tako je Milo{evi}, predsjednik Srbije, po drugi put uskratio svoj potpis na “evropski plan” (K. Begi}, nav. dj., str. 31). 311 Isto; K. Rotim, nav. dj., str. 177. Miloševi} i Bulatovi} su, da bi prihvatili Glavu I, insistirali da se izvrše sljede}e izmjene : - prvo, da ta~ka c, ~l. 1 glasi: “zajedni~ka dràva ravnopravnih republika i naroda koje èle ostati u Jugoslaviji kao njihovoj zajedni~koj dràvi”; i - drugo, da se unese i ta~ka g, koja bi glasila: “U okviru opšteg rešenja, kontinuitet i me|unarodni subjektivitet Jugoslavije kao zajedni~ke dràve republika koje to èle” (S. Mesi}, nav. dj., str. 306). 438

nacija”, ostane jedini pretendent, ne samo na kontinuitet i sukcesiju me|unarodnog identiteta dotadašnje Jugoslavije, ve} i njen nasljednik.312 S obzirom na to da nije postignuta saglasnost o Glavi I nije bilo potrebe raspravljati o cjelini dokumenata, te je Karington zaklju~io sjednicu, ~ime je novi haški dogovor o primirju imao sudbinu prethodnih. Umjesto primirja i stišavanja na frontu JNA je ušla u novu antihrvatsku ofanzivu.313 Milo{evi} i Jovi} su od 2. - 9. novembra obavili brojne pripremne aktivnosti za dono{enje odluke o njihovom prijedlogu da se pozovu mirovne snage Ujedinjenih nacija, radi za{tite Srba u Krajini314 (razgovor sa Milivojem Maksi}em, zamjenikom sekretara za vanjske poslove,315 sa~inili i usaglasili nacrt pisma Savjetu sigurnosti,316 te upoznali dr Branka Kosti}a i prof. dr Gavru Perazi}a (pravni savjetnik B. Kosti}a).317 312 S. Mesi}, nav. dj., str. 306. Dr Kosti}u je još jednom zabranjeno da govori. On se, nakon što su se svi izjasnili u odnosu 4 : 2, dr Kosti} se javio za rije~. Lord Karington mu je rekao: “Ne moète govoriti, gospodine, jer nelegitimno je tijelo koje biste da predstavljate” (Isto, str. 306-307). 313 Isto, str. 308. 314 Isto, str. 407-411. Milo{evi} se, po Jovi}u, sloìo s tim “radikalnim potezom”, “ali smatra da treba jo{ malo da razmislimo kako to izvesti, da nas ne odbiju, a postoji opasnost od nerazumevanja i kod Srba u Krajini” (Isto, str. 408). Neuspje{na vojna mobilizacija uvjerila je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta da je formiranje Republike Srpske Krajine — njihov optimalni cilj u Hrvatskoj. S obzirom na to da je srpski narod na tom podru~ju imao vlast, to se rukovodstvo vrlo lukavo opredijelilo da od Ujedinjenih nacija zatraì da UN svojim mirovnim snagama “do politi~kog rje{enja jugoslovenske krize” za{tite srpski narod (Isto, str. 407; S. Biserko, nav. dj., str. 226). 315 B. Jovi}, nav. dj., str. 408. S Maksi}em je razgovarao Jovi}. Pitao ga za mi{ljenje o ideji da pozovu mirovne snage UN-a da za{tite Srbe u Krajini. Maksi} je smatrao “da to nije realno. Zapad ne priznaje na{e ~etvoro~lano predsedni{tvo i jednostavno na{ zahtev ne}e ni razmatrati. Samo }emo se obrukati”. Jovi} se s tim nije sloìo, mislio je da Maksi} pretjeruje i da je previ{e oprezan. 316 Isto. Prvi nacrt pisma Savjetu sigurnosti napravio je Jovi} 7. novembra, a onda je oti{ao kod Milo{evi}a da ga pogledaju, gdje su, “uz neke manje korekcije” usaglasili tekst. 317 Isto. Nakon {to su usaglasili tekst, Milo{evi} i Jovi} su 7. oktobra s tim upoznali dr Branka Kosti}a. On se sloìo sa idejom i nacrtom pisma i pozvao Gavra Perazi}a “da pogleda tekst pisma” i da im da sugestije. On je u toku istoga dana “izvr{io veoma zna~ajne korekcije teksta”, koji je, po Jovi}u, tada izgledao “vrlo ubedljivo”. 439

Nakon toga, Milo{evi} i Jovi} su odlu~ili da krenu dalje. Zakazali su sjednicu krnjeg Predsjedni{tva SFRJ i iznijeli prijedlog da se pozovu mirovne snage Ujedinjenih nacija, radi “za{tite” Srba u Krajini,318 odnosno legalizacije osvojene teritorije u Hrvatskoj. Sjednica Predsjedni{tva je odràna 9. novembra. S navedenim prijedlogom, koji je iznesen na samoj sjednici, nije bio upoznat niko izuzev Milo{evi}a, Jovi}a i dr Kosti}a. “Nije znala ni vojska, ni vlada, ni SSIP, ni rukovodstvo Crne Gore, ni Krajine. âk nisu bili upoznati ni Jugoslav Kosti} i Sejdo Bajramovi}, ~lanovi Predsjedni{tva”, u koje su Milo{evi} i Jovi} imali “potpuno poverenje”.319 Svi su, po Jovi}u, bili zate~eni i }utali su, uklju~uju}i i JNA i SSIP. Jedino se iz SSIP-a javio Milan Vere{, pomo}nik saveznog sekretara, koji je, iznena|en i zbunjen, predloìo “da malo razmislimo”. Me|utim, Jovi} i dr Kosti} su bili kategori~ni i rekli da su “o svemu razmislili i da odlaganja ne moè biti”.320 Poslije rasprave oko proceduralnih pitanja kako i kome da se po{alje prijedlog, usvojen je i tekst pisma o pozivu mirovnih snaga Ujedinjenih nacija, radi “za{tite” Srba u Krajini.321 Su{tina tog poziva je bila u tome 318 Isto. 319 Isto. 320 Isto. Jovi} pi{e da je “nastala rasprava oko proceduralnih pitanja kome to da {aljemo. Ako po{aljemo Darku [ilovi}u, ambasadoru pri OUN, koji je Hrvat, on moè to i da ‘zadrì’ usled opstrukcije, i da ga ne uru~i Savetu bezbednosti. Direktno slanje po{tom Savetu bezbednosti nije uobi~ajeno kad tamo imamo ambasadora. Mogli bi oni postupiti isto — baciti ga u ko{. Na{li smo ‘solomonsko’ re{enje: da po{aljemo li~no predsedniku Saveza bezbednosti, rumunskom ambasadoru pri OUN, a da o tome obavestimo rumunsku vladu, kako bi ona uticala da se taj na{ zahtev stavi na dnevni red” (Isto, str. 408-409). 321 Isto, str. 409-410. U pismu se navode brojne ~injenice koje nikako ne stoje i ukazuje na opasnost i strah od genocida nad srpskim narodom u Hrvatskoj, koji se “ponovo de{ava i preti {irim tragi~nim posljedicama, ne samo u Jugoslaviji, nego i na Balkanu i Evropi” (Isto). “Mirovne snage UN-a”, stoji u pismu, “stvorile bi tampon zonu i razdvojile strane u sukobu, sve dok se na miran, pravi~an i me|unarodno-pravno zasnovan na~in, uz angaòvanje i UN, ne re{i jugoslovenska kriza. Time bi se stvorili neophodni uslovi da Predsedni{tvo SFRJ, kao vrhovni komandant oruànih snaga 440

da okupirana podru~ja u Hrvatskoj velikosrpski agresor zadrì pod kontrolom mirovnih snaga Ujedinjenih nacija i legalizuje agresiju.322 Savjet sigurnosti je 15. novembra po~eo razgovore o ideji upu}ivanja “plavih {ljemova” u hrvatsku Krajinu. Pri tome je izbjegavano pominjanje zahtjeva krnjeg, nepriznatog Predsjedni{tva SFRJ. Formalno su to “traìle” Velika Britanija i Francuska.323 Time su Milo{evi} i Jovi}, u

SFRJ, donese odluku o dezangaòvanju JNA u spre~avanju me|unacionalnih sukoba na teritoriji Republike Hrvatske. Prema mi{ljenju Predsedni{tva SFRJ, politi~ko re{enje jugoslovenske krize koje treba da obezbedi trajan mir, u sada{njim okolnostima, pretpostavlja uklju~ivanje mirovnih snaga UN, kao garanta srpskom narodu u Hrvatskoj da ne}e ponovo doìveti svoju tragi~nu sudbinu iz perioda Drugog svetskog rata. Predsedni{tvo SFRJ je uvereno da bi predloèno angaòvanje mirovnih snaga UN dovelo do prekida oruànih sukoba. To bi istovremeno stvorilo i uslove za brè mirno i demokratsko re{avanje jugoslovenske krize koje je sada, i uz angaòvanje Evropske zajednice, suo~eno sa velikim te{ko}ama” (Isto, str. 410). 322 S. Mesi}, nav. dj., str. 308-310. O razlozima takvog poziva vidi : S. Mesi}, nav. dj., str. 309-310. 323 B. Jovi}, nav. dj., str. 411. Na taj je na~in, po Jovi}u, “operacija uspela”. Savjet sigurnosti je, po njemu, na{ao “solomonsko” rje{enje. “Formalno su to ‘traìle’ V. Britanija i Francuska. Da se Vlasi ne sete’. Ne èle da pominju na{e ‘krnje’ Predsedni{tvo” (Isto). Krnje Predsjedni{tvo je 31. decembra usvojilo Koncept angaòvanja mirovnih snaga UN-a u Jugoslaviji, koji je predloìo li~ni izaslanik generalnog sekretara UN-a Sajrus Vens (Cyrus Vance), po kome je kasnije dobio ime Vensov plan. Na izradi i usagla{avanju tog koncepta sa srpske strane u~estvovali su Milo{evi} i Kadijevi}. Krnje Predsjedni{tvo je isklju~eno, jer ga OUN nije priznavala. U svim fazama pregovora, po Jovi}u, Milo{evi} ga je obavje{tavao i konsultovao, kao i Kadijevi} (B. Jovi}, nav. dj., str. 421). Jovi} je 20. januara 1992. razgovarao sa M. Guldingom (Marrack Golding podsekretar generalnog sekretara UN-a) i obavijestio ga o prihvatanju Vensovog plana od strane (krnjeg) Predsjedni{tva SFRJ (Isto, str. 422-423). Gulding se susreo i sa predstavnicima JNA, generalima Adì}em, Mladi}em i Vukovi}em, koji su izrazili podr{ku Planu mirovnih operacija UN-a (Isto, str. 423). Rukovodstvo kolaboracionisti~ke Republike Srpske Krajine je 2. februara 1992. prihvatilo Vensov plan. Cjelokupne aktivnosti oko izrade plana u ime srpske strane vodio je Slobodan Milo{evi} (Detaljnije o tome: B. Jovi}, nav. dj., str. 430-436). I Franjo Tu|man je prihvatio u potpunosti i bezuslovno koncept i plan generalnog sekretara UNa koji je definisao uslove i oblasti gdje }e biti razmje{tene snage UN-a (Isto, str. 435). 441

saradnji sa njihovim zapadnim saveznicima, obmanuli Savjet sigurnosti i cjelokupnu svjetsku javnost.324 Velika operacija koju je zamislilo vojno rukovodstvo protiv Hrvatske nije postigla o~ekivani uspjeh. Kopnene snage JNA u novembru su zaustavljene. Nakon djelimi~ne realizacije zadataka, uklju~uju}i i zauzimanje Vukovara (18. novembra 1991.)325 stvorena je pat pozicija koja je dugoro~no bila protiv velikosrpskih interesa. Njene napadne snage našle su se na domak zacrtanih ciljeva, ali bez snage da nastave s njihovom daljom realizacijom. Drugi manji dio snaga koji je trebalo sudjelovati prvoj grupi bio je malobrojan i okruèn u hrvatskim gradovima … JNA se morala zadovoljiti ograni~enim uspjehom,326 324 Vije}e sigurnosti je 27. novembra 1991. izglasalo Rezoluciju 721, ~ime su otvorena vrata za dolazak plavih {ljemova (S. Mesi}, nav. dj., str. 318). 325 D. Marijan, nav. dj., str. 308-315. Vukovar su zauzele snage Operativne grupe “Sjever”, pod komandom general-majora Andrije Bior~evi}a i Operativne grupe “Jug”, pod komandom pukovnika Mile Mrkši}a, uz vazdušnu podršku 1. vazduhoplovnog korpusa, pod komandom Branislava Petrovi}a. Ina~e, ta operacija je izvedena pod komandom generala @ivote Pani}a, komandanta 1. vojne oblasti (D. Marijan, nav. dj., str. 308-309). 326 Isto. Glavnina grupacije kopnene vojske JNA, prete`no oklopno-mehanizovani sastavi u isto~noj Slavoniji, imala je, po generalu Kadijevi}u, dva zadatka: “da oslobodi srpske krajeve u isto~noj Slavoniji” i “da bude glavna manevarska snaga Vrhovne komande za prodor ka Zagrebu i Vara`dinu”. Prvi je zadatak JNA izvr{ila, s tim {to je “dosta vremena utro{ila, prije svega, zato {to joj je nedostajala predvi|ena pje{adija koja bi pratila tenkove, a koju je mobilizacijom trebalo dobiti”. Grupacija JNA u isto~noj Slavoniji je “tzv. bitku za Vukovar” dobila, “porazila glavninu hrvatske vojske”, i nakon zauzimanja Vukovara, bila “spremna da produì dejstva ka zapadu”. Me|utim, zbog nedostatka dovoljnih snaga, prodor ka Zagrebu nije pokrenut (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 137. Uspjeh i opasnost prodora te grupacije JNA ka Zagrebu bitno su, po Kadijevi}u, uticali “da Hrvatska prihvati Vensov plan”). Dejstva JNA u zapadnoj Slavoniji na pravcu Gradi{ka — Pakrac - Virovitica “po~etno su postigla dobre rezultate”, ~emu je “znatno doprineo masovni ustanak srpskoga naroda u zapadnoj Slavoniji”. Me|utim, ta je grupacija “samo djelimi~no izvr{ila svoj zadatak”. Najva`niji razlog za to je, po Kadijevi}u, “{to grupacija zbog neuspje{ne mobilizacije nije dobila planiranih pet brigada, ve} samo ekvivalent jedne i po brigade, s tim {to su oni koji su stigli na front, u toku borbi ga napu{tali...”. Nigdje se neuspjeh mobilizacije “nije tako negativno odrazio kao na situaciju u zapadnoj Slavoniji...”, tvrdi general Kadijevi} (Isto, str. 138). Grupacija JNA na prostoru Banije, Korduna i Like je, uz odre|ene probleme i gubitke (nedostatak snaga) izvr{ila ipak, “svoje reducirane zadatke” (Isto, str. 139). 442

nadaju}i se da }e mirovne snage UN-a koje su dolazile na ratna podru~ja osigurati njena teritorijalna osvajanja. Kompromis je, uz Kninska grupacija je “sve svoje zadatke izvanredno izvr{ila”: potpuno je “oslobodila” “sve srpske krajeve u svojoj zoni dejstva, presekla Hrvatsku kod Zadra, deblokirala Sinjski, Drni{ki i Zadarski garnizon, pomogla Vojno-pomorskoj oblasti u deblokadi [ibenika, zaprijetila Splitu i veoma pomogla situaciji u Lici” (Isto). Mostarska grupacija je, usljed nedostatka planom operacije predvi|enih snaga, izvr{ila samo “ograni~eni zadatak” — “obezbje|enje mostarskog aerodroma i osloncem na isto~nu Hercegovinu stvaranje operativne osnovice za potencijalna dejstva ka Splitu u sadejstvu sa snagama kninske grupacije i ratne mornarice” (Isto, str. 139-140). Trebinjsko-hercegova~ka grupacija je “izmjenjenim planom operacije imala zadatak” da “oslobodi”, odnosno zauzme Prevlaku, “blokira {iri rejon Dubrovnika sa kopna i bude spremna za dejstva ka u{}u Neretve”. Za realizaciju tog zadatka, koji je izvr{en “efikasno i brzo”, grupacija je dobila predvi|ene snage “zahvaljuju}i uspje{noj mobilizaciji u isto~noj Hercegovini i Crnoj Gori” (Isto, str. 140). Ratna mornarica je “uspje{no izvr{ila dva glavna zadatka — potpuno efikasno izvr{ila i obezbjedila pomorsku blokadu Hrvatske i cjelokupnu flotu sa~uvala za JNA, odnosno vojsku budu}e Jugoslavije”. I ratno vazduhoplovstvo je “sa najmanje gubitaka izvr{ilo sve svoje zadatke — podr{ku snagama KoV, samostalna dejstva, izvi|a~ke zadatke, prevoènje i desantiranje”, kao i “premje{tanje svojih jedinica i ustanova” (Isto, str. 141). Glavni zadaci modifikovanog plana operacije JNA u Hrvatskoj su izvr{eni i to : “ — svi srpski krajevi u Hrvatskoj, osim jednog dijela u zapadnoj Slavoniji, u uskom sadejstvu sa srpskim ustanicima, su oslobo|eni”, odnosno zauzeti (Isto. To je po Kadijevi}u, ~inilo “oko jedne tre}ine teritorije biv{e Republike Hrvatske”); “ — kroz borbu je fakti~ki izgra|ena budu}a vojska Srpske Krajine, koju je JNA opremila odgovaraju}im naoruànjem i tehnikom”; “ — JNA je povukla sve svoje glavne borbene efekte iz Hrvatske i razmjestila ih tako da odgovaraju budu}im zadacima. Najve}i broj garnizona JNA u Hrvatskoj je deblokiran borbom, a samo manji dio na osnovu Vensovog plana” (Isto. S tim u vezi, Kadijevi} navodi da je “samo manji broj garnizona i skladi{ta zauzeo neprijatelj. Najve}i broj tako izgubljene tehnike onesposobljen je ili uni{ten naknadnim dejstvima avijacije i na druge na~ine” — Isto, str. 141-142); “ — nanijeti su veliki gubici hrvatskoj vojsci, tako da vi{e nije bila sposobna za bilo kakva ozbiljnija dejstva, uklju~uju}i i odbrambena...” (Isto, str. 142-143. Te Kadijevi}eve konstatacije, kao i tvrdnje da je Hrvatska izgubila rat, su naklapanja poraènog generala). Govore}i o “rezultatima” rata u Hrvatskoj, JNA je, po Kadijevi}u, “u cjelini, pod uslovima nezabiljeènim u istoriji, izvr{ila prvi dio svoje novoutvr|ene zada}e — da vojni~ki odbrani pravo srpskog i crnogorskog naroda na zajedni~ku dràvu”. 443

pritisak me|unarodne zajednice, riješen sporazumom od 22. novembra 1991. o premještanju preostalih snaga 5. vojne oblasti JNA s podru~ja Hrvatske i ostavljanje Hrvatskoj oru`ja Teritorijalne odbrane. Taj proces premještanja je završen do 30. decembra 1991.327 Lord Karington je 22. novembra 1991. Stjepanu Mesi}u poslao “pitanja koja je podnio Arbitra`noj komisiji” Roberta Badintera (Robert Badenteur).328 Bila su to pitanja Srbije upu}ena 4. novembra Karingtonu, koja su, po njemu, bila “krupna pravna pitanja”. Karington ih uputio, pored Mesi}a, i {estorici predsjednika republika, odnosno republi~kih predsjedni{tava, da svoja “zapaànja po{alju bez odlaganja”.329 Sljede}eg su dana (23. novembra 1991.) u @enevi Tu|man i Miloševi}, te general Kadijevi}, pred S. Vensom i lordom Karingtonom, potpisali ~etrnaesto primirje, pod utiskom stava posebnog izaslanika Pereza de Kueljara (Javier Perez de Cuellar) da }e “šljemovi do}i samo pod uvjetom da se osigura trajno primirje”. Me|utim, Miloševi}eve vojne snage su krenule u nove osvaja~ke ofanzive (isto~na Slavonija, podru~je Zadra i dr.). Iako je traìlo plave šljemove, krnje Predsjedništvo nije ùrilo sa njihovim dolaskom, jer nisu zauzeli sve što je bilo planirano. Te snage je, po njima, trebalo rasporediti “samo na interpozicijsku liniju izme|u zara}enih strana”, ~ime bi geografski zaokruìle veliku Srbiju, s imenom Jugoslavije.330 Uo~i priznavanja Slovenije i Hrvatske od strane Evropske zajednice i poziva svim republikama da se osamostale Milo{evi} i Jovi} su

Me|utim, drugi dio tog zadatka — “da obezbijedi miran razlaz sa ostalim narodima koji nisu èljeli da ostanu u Jugoslaviji”, JNA, po njemu, “nije mogla izvr{iti, jer to i nije zavisilo od nje” (Isto, str. 144). S tim u vezi, Kadijevi} tje{i sebe la`nom tvrdnjom: “Kao {to se zna rat su nametnuli najprije Slovenci, potom Hrvati i Muslimani po diktatu Nemaca i uz podr{ku pronema~ke politike u Americi, pa je mir ili rat zavisio od njih” — Isto). 327 Isto, str. 314-315. 328 S. Mesi}, nav. dj., str. 314. O Arbitra`noj (Badinterovoj) komisiji vidi : K. Begi}, nav. dj., str. 31-44. 329 Isto, str. 314. 330 S. Mesi}, nav. dj., str. 315-316. 444

“ocjenjivali” situaciju. Oni su 5. decembra 1991, procjenjuju}i “da }e uskoro uslediti priznanje Bosne i Hercegovine i Makedonije”, ocjenjivali njihovu poziciju u tim okolnostima.331 Srbijansko rukovodstvo je ocijenilo da }e, za razliku od Makedonije, s kojom je “stvar jednostavna”,332 s Bosnom i Hercegovinom biti “veoma te{ko”. Milo{evi} i Jovi} su, razmatraju}i stanje u Bosni i Hercegovini, gdje su, po njima, “me|unacionalni sukobi ve} po~eli”, svjesno polazili od sasvim pogre{nih ~injenica, kao {to je, primjera radi, ugroènost srpskog stanovni{tva, koje, za razliku od Bo{njaka i Hrvata, navodno nije formiralo “svoje paravojne jedinice”.333 Na taj su na~in poku{ali da “osmisle” vojnu taktiku prema Bosni i Hercegovini. O~ekuju}i me|unarodno priznanje Bosne i Hercegovine, gdje }e JNA biti progla{ena “stranom vojskom”, a Srbija i Crna Gora agresorima, te da bi prikrio svoje u~e{}e u agresiji, Milo{evi} je smatrao da treba “blagovremeno” povu}i iz JNA u Bosni i Hercegovini sve gra|ane Srbije i Crne Gore, a u Bosnu i Hercegovinu prekomandovati iz JNA gra|ane Bosne i Hercegovine, “kako bi u trenutku me|unarodnog priznanja izbegli op{ti vojni haos {etanjem vojske iz jednog u drugi kraj zemlje”. To je, po njemu, trebalo da stvori “i mogu}nosti srpskom rukovodstvu u Bosni i Hercegovini i da preuzme komandu nad srpskim delom JNA”.334 331 B. Jovi}, nav. dj., str. 420. 332 Isto. U Makedoniji, po Milo{evi}u i Jovi}u, “ne prete me|unacionalni sukobi. Srbi nisu ugroèni. Ako Makedonija èli da se otcepi, treba se s njom dogovoriti o povla~enju vojske i podeli vojne imovine”. 333 Isto. Milo{evi} i Jovi} su “ocijenili” kako su “Muslimani i Hrvati napustili JNA i formirali paravojne jedinice. U JNA su ostali prakti~no Srbi i Crnogorci, ali iz svih srpskih zemalja. Kada Bosna i Hercegovina bude me|unarodno priznata, JNA }e biti progla{ena stranom vojskom i zahteva}e se njeno povla~enje, {to je nemogu}e izbe}i. U toj situaciji srpsko stanovni{tvo u BiH, koje nije stvorilo svoje paravojne jedinice, osta}e neza{ti}eno i ugroèno” (Isto). Rasploìvi izvori, uklju~uju}i i dokumenta vojne provenijencije najvi{eg stepena povjerljivosti, ne mogu potvrditi navedne “ocjene” vo|a Velikosrpskog pokreta, odnosno kategori~ki ih demantuju. 334 Isto. Navode}i to, Milo{evi} je rekao da “su to ve} u~inili muslimani i Hrvati”, {to je, kada su u pitanju Bo{njaci, izmislio. 445

Nakon {to su se usaglasili o “vojnoj taktici” prema Bosni i Hercegovini, Milo{evi} i Jovi} su pozvali Kadijevi}a da se priklju~i razgovoru i dali mu doma}i zadatak. Milo{evi} je generalu pojednostavljeno rekao “da treba da izvr{i razme{taj vojske: sve iz BiH u Bosnu i Hercegovinu i obrnuto” i objasnio mu da im je to “strategijski i politi~ki neophodno”.335 Tako je vo|a Velikosrpskog pokreta, “procjenjuju}i dalji razvoj doga|aja”, smatrao da, “nakon napu{tanja Hrvatske”, u Bosni i Hercegovini “treba imati jake snage JNA”.336 Dvadeset dana kasnije (25. decembra) Kadijevi} je, tvrdi Jovi}, Milo{evi}a i njega obavijestio da je do tada navodno “90% vojske dislocirano”, u skladu sa njihovim razgovorom od 5. decembra, ~ime je tada u Bosni i Hercegovini navodno bilo “10-15% vojske koja nije iz te Republike”.337 335 Isto. Kadijevi} je tvrdio “da to nije u skladu sa politikom i praksom JNA i da bi to bilo veoma te{ko prihvatljivo za vojno rukovodstvo” i rekao da }e “pogledati i u~ini}e {ta bude mogao”. Milo{evi} je, tvrdi Jovi}, po svaku cijenu nastojao da prikrije umije{anost i u~e{}e Srbije i Crne Gore u agresiji i genocidu u Bosni i Hercegovini. S tim u vezi, Jovi} pi{e da je Milo{evi} li~no predloìo, a krnje Predsjedni{tvo SFRJ prihvatilo i “sprovelo” odluku da se iz Bosne i Hercegovine “odmah povuku svi gra|ani Srbije i Crne Gore na slu`bi u Jugoslovenskoj narodnoj armiji” (B. Jovi}, KNJIGA O MILO[EVI]U, Beograd 2001, str. 73). 336 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. Sa takvom se procjenom, tvrdi Kadijevi} (po njemu je to navodno procjena vojnog rukovodstva), sloìlo i prijedlog usvojilo krnje Predsjedni{tvo SFRJ. To je, pi{e on, “odgovaralo svakoj realnoj politi~koj opciji razvoja doga|aja u Bosni i Hercegovini, kao i potrebi postojanja gotovih i jakih snaga na granici prema Srpskoj Krajini radi garancije da }e i Hrvatska po{tovati Vensov plan” (Isto, str. 147-148). Kasniji “razvoj doga|aja je prakti~no potvrdio ispravnost te procjene i odluke”, pi{e Kadijevi} (Isto, str. 148). 337 Isto, str. 421. O tom Kadijevi}evom izvje{taju Jovi} pi{e : “Uprkos otporu i dramatizaciji, dislokacija je blagovremeno i bez ikakve buke sprovedena”. General Kadijevi} je, poslije sjednice krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, 31. decembra 1991, na kojoj je usvojen Koncept angaòvanja mirovnih snaga UN-a u Jugoslaviji (B. Jovi}, nav. dj., str. 421), u kabinetu Branka Kosti}a, gdje su sjedili: Jovi}, Branko i Jugoslav Kosti}, Sejdo Bajramovi} i Kadijevi} (da popiju po jednu i pozdrave se pred Novu godinu), upoznao prisutne kako je odlu~io da, iz zdravstvenih razloga, podnese ostavku, te “da je to njegova kona~na odluka” i da }e iza Nove godine to i pismeno 446

Navedene Jovi}eve tvrdnje su la`ne. Raspoloìva originalna dokumenta JNA najvi{eg stepena povjerljivosti iz tog perioda, kao i kasnije, to ne mogu potvrditi. Zapravo, potvr|uju suprotno. Nakon potpisivanja sporazuma o bezuslovnom prekidu vatre u Sarajevu 2. januara 1992. izme|u predstavnika Republike Hrvatske i JNA, osjetno su smanjena borbena djelovanja. Na liniju razdvajanja po~eli su stizati i razmještati se dijelovi mirovnih snaga Ujedinjenih nacija,338 ~ime je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta ostvarilo svoj cilj.339 Prestankom ratnih dejstava u Hrvatskoj, zavr{ena je i operacija “RAM”. Operacija je, uglavnom, zavr{ena sporazumnim padom Vukovara. JNA nije porazila Hrvtasku, ali je zauzela jednu tre}inu njene dràvne teritorije i time uramila granice Velike Srbije, povukla potvrditi (Isto, str. 421-422). S tim u vezi, Jovi} navodi : “Nismo se mnogo uzbu|ivali zbog toga. Niko nije insistirao na tome da se jo{ razmisli. Pitali smo ga o zdravlju, a on nam je odgovorio da ‘ima raznih stvari’ ~ije le~enje ne moè dalje odlagati. Li~no sam u nedoumici da li da verujem u zdravstvene razloge, iako nije isklju~eno da i njih ima. Verujem da ima i drugih razloga koje ne èli da pominje. Uostalom, drama kroz koju prolazimo dovoljan je razlog da svakog pokoleba” (Isto, str. 422). 338 D. Marijan, nav. dj., str. 314-315. Uporedo sa “razvojem ratnih dejstava u Hrvatskoj tekli su”, po Kadijevi}u, “i mirovni pregovori koje je radio li~ni izaslanik generalnog sekretara Ujedinjenih nacija gospodin Sajrus Vens. Modifikovana operacija JNA u Hrvatskoj nalazila se pri zavr{etku kada je prihva}en i potpisan po~etni dokument Vensovog mirovnog plana. Tada su prakti~ki prestala ratna dejstva u Hrvatskoj, mada je potpuni mir nastupio nakon sarajevskog dogovora od 2. januara 1992. godine izme|u predstavnika JNA i hrvatske vojske” (V. Kadijevi}, nav. dj., str. 142). Sistem rukovo|enja i komandovanja u JNA prilago|avan je od Slovenije, Hrvatske do Bosne i Hercegovine. U uslovima kada Komande 5. Vojne oblasti u Zagrebu i Vojnopomorske oblasti u Splitu nisu bile u mogu}nosti da obavljaju funkciju komandovanja, to je preuzimao i provodio General{tab Oruànih snaga SFRJ. Tako je Genera{tab direktno komandovao dijelovima 1. Vojne oblasti, tj. Novosadskim, Tuzlanskim i Banjalu~kim korpusom, te posebno privremeno formiranim sastavima OG-1 i 2 koji su u~estvovali u agresiji na Hrvatsku (Isto). 339 Nakon ulaska me|unarodnih trupa u Hrvatsku rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je ostvarilo svoj cilj — ome|ilo je zapadne granice Velike Srbije (formiranjem kolaboracionisti~ke Republike Srpske Krajine i njeno stavljanje pod za{titu Ujedinjenih nacija) - S. Biserko, nav. dj., str. 226. 447

glavne borbene efektive iz ostatka Hrvatske i razmjestila ih na granice budu}e Jugoslavije, te “odbranila” pravo srpskog i crnogorskog naroda na zajedni~ku dràvu. Hrvatska je, u skladu sa Deklaracijom Evropske zajednice iz Brisela, od 17. decembra 1991, proglasila nezavisnost i postala me|unarodno priznata dràva. Rasporedom mirovnih snaga Ujedinjenih nacija na jednoj tre}ini hrvatske teritorije rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je vjerovalo da je osiguralo zadràvanje te teritorije i ~itave Bosne i Hercegovine u planiranoj velikosrpskoj dràvi.

448

3. Neuspjeh mobilizacije i njena nadoknada

Prepolovljena popuna regruta, a zatim prestanak te popune (iz Hrvatske i Slovenije, te djelimi~no iz Bosne i Hercegovine i Makedonije), dovelo je JNA u Sloveniji i Hrvatskoj u teàk poloàj. Sistem redovne vojne obaveze u zapadnom dijelu Jugoslavije je prestao da postoji i JNA je po~ela ostajati bez vojnika.340 Borbeni efekti stalnog sastava JNA su postajali sve manji “zbog osipanja na nacionalnoj osnovi, naro~ito vojnika na odsluènju vojnog roka”, koje su “secesionisti~ke” republike, “jedna po jedna, prestajale slati u JNA”. Taj se “ozbiljan problem” mogao rje{avati “samo pozivanjem u rezervu vojnih obveznika, odnosno mobilizacijom”.341 Po~etkom maja 1991. (od 3.-7. maja) izvr{ena je djelimi~na mobilizacija jedinica JNA na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine. Tada su iz sastava 5. korpusa mobilisane dvije jedinice (oko 500 ljudi).342 Vojno rukovodstvo se krajem juna 1991. suo~ilo “sa nekoliko krupnih problema”, me|u kojima je i mobilizacija, koji su se, “u razvoju doga|aja u Sloveniji i Hrvatskoj”, pokazali “glavnim limitiraju}im faktorom realizacije svih zamisli i planova upotrebe JNA”. S obzirom na mjesta upotrebe jedinica JNA, sve vi{e je suàvan prostor Jugoslavije gdje je bila mogu}a mobilizacija. “Potrebe za jedinicama 340 D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA..., str. 305-306 i 318. 341 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 96-97. 342 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 18; Kazivanje pukovnika JNA O. S. dato autoru. 449

su bile permanentne, a vrijeme zadràvanja pozvanih u rezervu zakonom ograni~eno”.343 U periodu od 29. juna do 10. avgusta 1991. mobilisana je, u skladu sa nare|enjima Komande 1. vojne oblasti, a u cilju uklju~ivanja i slanja na front — u agresiji na Republiku Hrvatsku, 216. brdska brigada (vi{a zdruèna takti~ka jedinica “R”) i 1. ~eta 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona (osnovna zdruèna takti~ka jedinica “R”) iz sastava 4. korpusa JNA.344 Mobilizacija 216. brdske brigade iz Han Pijeska izvr{ena je “neposredno po otpo~injanju oruànog sukoba u Sloveniji izme|u jedinica JNA i snaga TO Slovenije”. Ta brigada je popunjavana oko 72% ljudstva s podru~ja ~etiri op{tine (Rogatica, Sokolac, Olovo i Han Pijesak), u kome je ìvjelo oko 54% Muslimana i oko 43% Srba. Sa ostalim (oko 28%) brigada je popunjavana iz op{tina Grada Sarajeva.345 Mobilizacija 1. ~ete 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona 6. motorizovanog puka iz Doboja izvr{ena je “u znatno smirenijim dru{tveno-politi~kim uslovima”. Popuna Bataljona je vr{ena samo iz jedne op{tine Doboj. Nacionalna struktura je bila sljede}a: oko 42% Muslimani, oko 38% Srbi, oko 16% Hrvati i 4% Ostalih.346

343 V. Kadijevi}, nav, dj., str. 119. 344 AIIZ, inv. br. 7-503, Komanda 4. korpusa, Str. pov. broj 09/31-127, 21. avgust 1991. — Komanda 1. vojne oblasti. 345 Isto. Nacionalna struktura rezervnog sastava brigade odgovarala je nacionalnoj strukturi stanovni{tva. Mobilizacija brigade je, po ocjeni Komande 4. korpusa, vr{ena “u uslovima poja~anog delovanja stranaka na vlasti (SDA i SDS), koje su nastojale da maksimalno bojkotuju aktivnosti na mobilizaciji i to je tako ra|eno da se ne do|e u sukob sa zakonom. Pozivarska slu`ba je relativno dobro funkcionisala, pozivi uru~ivani, ali vojnim obveznicima je savetovano da se ne odazivaju”. U prilog toj tvrdnji i{la je ~injenica da je bio veliki broj uru~enih poziva, a vojni obveznici se nisu javili (Isto). Organizacijsko-formacijske promjene, koje su tada prakti~no bile pri kraju, djelimi~no su uticale na tok mobilizacije, {to se odnosilo na “presaop{tavanje ratnog rasporeda jednom broju v/o /vojnih obveznika — prim. S. ^./ i jedan broj (oko 400 v/o) nije bio zaduèn sa li~nom opremom (Isto). 346 Isto. Nacionalna struktura sastava bataljona odgovarala je nacionalnoj strukturi stanovni{tva. 450

U 216. brigadi mobilizacija je vr{ena bez ograni~enja, osim {to nisu izdavana minsko-eksplozivna sredstva. U 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona mobilisano je samo ljudstvo. Naoruàvanje i oprema izdavani su samo u cilju izvo|enja obuke.347 Odziv vojnih obveznika bio je sljede}i : a) u 216. brdskoj brigadi (od vremena po~etka mobilizacije za 24 sata se odazvalo) : - oficira ....................................... 154

ili 78%

- mla|ih oficira ........................... 53

ili 40%

- vojnika ................................... 1.079

ili 33%

ukupno: 1.286

ili 36%

- motornih vozila .....................

108

ili 56%

- tovarnih grla ..........................

26

ili 22%

Nakon isteka trajanja mobilizacije odazvalo se jo{ : - oficira ........................................ 38

ili 20%

- mla|ih oficira ........................... 59

ili 46%

- vojnika ...................................

ili 31%

954

ukupno: 1.051 vojni obveznik.348 Ukupan odziv vojnih obveznika 216. brdskoj brigadi — nakon svih urgencija i intervencija bio je :

347 Isto. U toku mobilizacije ispoljene su brojne slabosti u funkcionisanju pozivarskog sistema, rukovo|enju i komandovanju, organizaciji prihvata i formiranju jedinica u uslovima kada je odziv vojnih obveznika bio veoma nizak, “pa se nije mogla formirati nijedna formacijska uà jedinica, uru~ivanjem poziva i dr.”. 348 Isto. Motorna vozila i tovarna grla bila su otpu{tena i Komanda nije urgirala za naknadno pozivanje i privo|enje. 451

- oficira ........................................ 192

ili 97%

- mla|ih oficira ............................ 112

ili 84%

- vojnika .................................... 2.033

ili 63%

ukupno:

ili 65%

2.337

b) u 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona (od vremena po~etka mobilizacije za 24 sata se odazvalo) : - oficira ........................................ 27

ili 84%

- mla|ih oficira ........................... 15

ili 80%

- vojnika ...................................

ili 65%

ukupno:

431

473

ili 66%.

Nakon isteka trajanja mobilizacije javilo se jo{ : - oficira ........................................ 3 - mla|ih oficira ........................... 1 - vojnika ...................................

77

Ukupan odziv vojnih obveznika bio je :

- oficira ........................................ 30

ili 91%

- mla|ih oficira ........................... 16

ili 84%

- vojnika ...................................

ili 76%

ukupno:

544

349 Isto. Motorna vozila nisu pozivana. 452

508

ili 77%.349

Jedan broj obveznika se nije odazvao : a) U 216. brdskoj brigadi: - oficira .....................................

5

ili 3%

- mla|ih oficira .........................

22

ili 16%

- vojnika ...................................

1.218

ili 37%

- motornih vozila ......................

86

ili 44%

- davalaca tovarnih grla .......….

96

ili 78%.350

b) U 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona - oficira ........................................

2

- mla|ih oficira ...........................

3

- vojnika ...................................

162.351

Mobilizacija 216. brdske brigade i 1. ~ete 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona nije bila uspje{na. U samom toku mobilizacije dezertiralo je 447 vojnih obveznika, zbog ~ega su protiv svih pokrenute prijave. U 216. brdskoj brigadi sa vojne vje`be, zbog neodgovaraju}ih kvaliteta i godina starosti, vra}eno je — skinuto sa ratnog rasporeda 17 rezervnih oficira i 63 rezervna vojnika. U 1. ~eti 6. pje{adijskog motorizovanog bataljona u toku mobilizacije i sa vojne vje`be oslobo|eno je 26 vojnih obveznika (po osnovu bolesti 15, zaposlenosti u Sloveniji i Hrvatskoj, te da ne bi izgubili posao 7, smrti u porodici 2 i ènidbe 2).352 350 Isto. 351 Isto. 352 Isto. 453

Slab odziv vojnih obveznika, posebno u po~etnom periodu mobilizacije, u potpunosti je naru{io planirani sistem borbenog osiguranja mobilizacije, po~ev od obezbje|enja materijalnih sredstava u toku izno{enja na mobilizacijsko zbori{te, njihovog obezbje|enja na mobilizacijsko zbori{te do obezbje|enja jedinica i samog mobilizacijskog zbori{ta. Planirana saradnja i sadejstvo sa organima i jedinicama dru{tveno-politi~kih zajednica, utvr|ena planom koordinacije zadataka i obaveza, u mobilizaciji je dovedena u pitanje zbog niza neprihvatljivih pona{anja, a od strane pojedinih organa i onemogu}avanja mobilizacije, ~ime je, pored ostalog, bila naru{ena i cjelovitost sistema borbenog osiguranja mobilizacije. Slab odziv, destruktivno djelovanje pojedinih organa vlasti i strana~kih lidera su kod odazvanog ljudstva stvorili osje}aj rasula i nesigurnosti, {to je i kod njih izazvalo neprihvatljiva reagovanja i pona{anja, izazivaju}i kod izvr{ilaca mobilizacije neodlu~nost pri izdavanju oru`ja i materijalnih sredstava vojnih obveznika zbog sumnje u mogu}nost me|usobnih sukoba i bjekstva iz jedninice sa oru`jem. Zbog neuspostavljenog sistema borbenog osiguranja utvr|enog planom mobilizacije, kao i zbog konkretnih nepovoljnih okolnosti koje ranije nikada nisu ispoljene niti su bile o~ekivane, do{lo je do nekontrolisanog kretanja ljudstva kroz rejone mobilizacijskog zbori{ta. Kod ve}eg dijela vojnih obveznika ispoljen je neadekvatan odnos prema izvr{avanju du`nosti organa unutra{nje slu`be i slu`be obezbje|enja, koji se ogledao kroz otvoreno odbijanje ili neprihvatanje du`nosti, napu{tanje du`nosti ili ~ak napu{tanje du`nosti i odlazak iz jedinice.353

353 Isto, AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a. Sistem rukovo|enja i komandovanja u 216. brdskoj brigadi, bio je, po ocjeni na~elnika [taba te jedinice, potpukovnika Asima Dàmbasovi}a, naru{en, {to se, po njemu, naro~ito ogledalo “kroz : 1. Slab odziv v/o /vojnih obveznika — prim. S. ^./ i Srba i Bo{njaka. 2. Izraèna nedisciplina, kako pojedinaca, tako i grupa, pa i ~itavih jedinica. 3. Odbijanje poslu{nosti po nare|enju da se jedinica dislocira u {iri rejon Banja Luke (Zaluàni). Od cijele brigade po ratnoj formaciji samo jedinica ekvivalenta bataljona je ’sakupljena’ i preba~ena u rejon Zaluàni kod B. Luke. Obrazloènje : - Vjerovatni cilj pretpostavljene komande je bio da se jedinica drì u rejonu B. Luke u pripravnosti, a odatle sukcesivno uklju~uje i {alje na otvorena rati{ta u RH. 454

Djelimi~nu mobilizaciju rezervista, koju je 30. juna 1991. u Bosni i Hercegovini po~ela 1. vojna oblast, nai{la je na politi~ke otpore. Predsjedni{tvo Bosne i Hercegovine je 2. jula donijelo Odluku o neupu}ivanju regruta u jedinice i ustanove JNA izvan teritorije Republike Bosne i Hercegovine,354 pozivaju}i se na ustavnu odredbu po kojoj samo Predsjedni{tvo SFRJ moè narediti mobilizaciju.355 Djelimi~na mobilizacija je po~etkom jula 1991. nai{la na otpor. Valjevski rezervisti nisu stigli dalje od [apca, gdje je cio oklopnomehanizovani bataljon stao. U Crnoj Gori je odziv na mobilizaciju bio - Obzirom na naru{eni formacijski sastav i sistem RiK /rukovo|enje i komandovanje — prim. S. ^./ jedinica nije nigdje slata, a poslije 20 dana obuke ostatak je vra}en u mati~nu jedinicu u Han Pijesak. - Mobilisani Bo{njaci 2. bb sa podru~ja Olova odbili su kao cjelina poslu{nost i niko nije i{ao u B. Luku. - Mobilisani Bo{njaci iz ostalih jedinica koji su bili u B. Luci vra}eni su poslije desetak dana od strane strana~kih vo|a i roditelja. - Demobilizacija izvr{ena krajem jula 1991. godine. 4. Pojava no{enja oznaka sa nacionalisti~kim predznacima na uniformi. 5. Pjevanje nacionalisti~kih pjesama i drugih uvredljivih sadràja pred licima nesrpske nacionalnosti” (Isto). 354 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 353-355; AIIZ, inv. br. 21372, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, Br. 694-1, Beograd, 29. juli 1991. — Predsjedniku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine. Na takvu odluku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine o{tro je reagovao general-armije Veljko Kadijevi}, savezni sekretar za narodnu odbranu, tako {to je 29. jula 1991. uputio pismo predsjedniku Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine. Takvom se odlukom, po Kadijevi}u, “najdirektnije” uticalo “na popunu JNA vojnicima”, i ometalo “izvr{enje njenih zadataka na teritoriji SFRJ”. To je, po njemu, bio “opasan korak koji JNA ne moè tolerisati, jer se na taj na~in Predsedni{tvo BiH neovla{}eno me{a u poslove koji nisu u njegovoj nadle`nosti” (Isto). “Zbog te{kih posledica” koje je izazvalo takvo pona{anje “nadle`nim organima JNA nare|eno je da odmah i energi~no preduzimaju sve mere protiv onih koji ometaju ili onemogu}avju uredno vr{enje vojne obaveze”. Stoga je general Kadijevi} insistirao “da se odmah povu~e Odluka o neupu}ivanju regruta u jedinice i ustanove JNA izvan teritorije Republike Bosne i Hercegovine i obezbedi da se svi poslovi vojne obaveze na teritoriji Bosne i Hercegovine vr{e uredno i u skladu sa saveznim zakonima i drugim saveznim propisima” (Isto). 355 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 355. 455

”neo~ekivano mr{av”. Iz jedinica su odlazili Crnogorci, Albanci i Muslimani.356 Vojno rukovodstvo je po~etkom jula 1991. (6. juli) izvr{ilo mobilizaciju jednog dijela jedinica 5. (Banjalu~kog), 12. (Novosadskog) i 2. korpusa (u Crnoj Gori), a u 52. korpusu na Kosovu demobilizaciju ratnih jedinica, ~ija je popunjenost podignuta na nivo od 100%.357 Nare|enjem 1. VO, a u saglasnosti komandanta TO SR Bosne i Hercegovine, 9. jula 1991. izvr{ena je mobilizacija jednog broja sastava TO op{tina: Banjaluka, Prijedor, Bosanska Gradi{ka, Bosanski Novi, Lakta{i, Srbac, Mrkonji} Grad, Sanski Most, [ipovo i 2 partizanske brigade TO. Odziv za tu mobilizacijsku provjeru, kako vojnih obveznika, tako i rezervnih starje{ina, bio je 73%. Mobilizacija je uspje{no izvr{ena, pri ~emu je najbolji odziv bio TO op{tine Srbac (100%), a najslabiji TO op{tine [ipovo (41%), gdje mobilizacija prakti~no nije ni sprovedena.358 356 Isto, str. 356-357. 357 D. Marijan, nav. dj., str. 302-303. Davor Marijan tvrdi da je ”rat u Sloveniji bio izgovor” za mobilizaciju i demobilizaciju navedenih jedinica. 358 AIIZ, inv. br. 2-2452. U javnosti je bilo dosta razli~itih tuma~enja i reagovanja zbog te nenajavljene mobilizacijske uzbune. U ve}ini slu~ajeva javile su se o{tre reakcije vojnih obveznika bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti: za{to je izvr{ena mobilizacija, ko je naredio, u koga }e pucati, za{to je podijeljena bojeva municija, koliko }e to trajati, mobilizacija je nelegalna, itd. Tako je, na primjer, nakon zavr{ene mobilizacije u 2. partizanskoj brigadi TO, pred odlazak na logorsku prostoriju do{lo “do izuzetno mu~ne situacije — do podjele sastava po nacionalnoj osnovi. Padale su te{ke uvrede, optu`be, provokacije, bacanje oru`ja, dovo|enje djece i èna koji su plakali i tsl. /i tome sli~no — prim. S. ^./ Oko 50 pripadnika tog sastava odbilo je da krene ka logorskoj prostoriji. Posebno u negativnom smislu isticao se rezervni kapetan Zlatko Halilovi} koji je sa jo{ nekim starje{inama nagovarao v/o /vojne obveznike — prim. S. ^./ izvi|a~kog voda da odbiju poslu{nost. Zbog toga je protiv 42 pripadnika TO pokrenut krivi~ni postupak odgovornosti, dok je za organizatore (1 oficir, 1 ml. oficir i 2 vojnika) odre|en pritvor u istra`nom vojnom sudu u Sarajevu. Rezervni vodnik Boris Buni{i} je pobjegao u Njema~ku. Dosta te{ka situacija bila je i u Prijedoru, gdje predsjednik SO i drugi lideri SDA nisu dozvoljavali izvr{enje mobilizacije, koji nisu htjeli dati ni dinara za ishranu ljudstva, te je zbog toga jedinica otpu{tena. Predsjednik SO je tom prilikom uputio niz uvreda na ra~un ‘neposlu{nog’ Op[TO i rekao da isti vi{e ne postoji i da plate ne}e primiti. 456

Ilegalni [tab Vrhovne komande je u prvoj polovini jula 1991, i nakon napada na Sloveniju, vi{e puta izdavao nare|enja o mobilizaciji jedinica. U Srbiji i nekim drugim republikama intezivirana je mobilizacija rezervista. U mobilizaciju u Bosni i Hercegovini su uklju~ene i jedinice teritorijalne odbrane. Na taj je na~in od 29. juna — 7. jula mobilisano 17 ratnih jedinica u cjelini i 5 djelimi~no.359 Ipak, najteà situacija bila je u op{tini [ipovo. Naime, tamo su sprovedene dvije mobilizacije, jedna legalna i vojni~ka, a druga strana~ka i civilna. Mobilizacija civila kao {to se navodi otpo~ela je znatno ranije i bez nare|enja. Od strane organa vlasti, me|u stanovni{tvom je stvorena ratna psihoza. Na vanrednoj Skup{tini op{tine progla{eno je vanredno stanje i potreba odbrane nekih jedinica JNA na Kupresu. [tab TO bio je izolovan i potpuno isklju~en iz mobilizacije. Ekipe za izuzimanje oru`ja, municije i vozila bile su strana~ki, a ne oni koji su regulisani mobilizacijskim planom. U ekipi je bio i predsjednik IO SO-e, dok je predsjednik SO i SDS prakti~no rukovodio sa svim aktivnostima. Po dolasku naoruànja, ve} se skupilo 200-300 civila. Naoruànje za TO istovareno je u pregradni magacin, a ‘vi{ak’ u drugi dio magacina. Rukovaocu MTS je pod prijetnjom nare|eno da otpo~ne sa podjelom oru`ja po unaprijed pripremljenim spiskovima. Prozivku je izvr{io biv{i komandant odreda TO, rez. kapetan Gvozden Ne|o. Po{to se ocijenilo ‘vi{ka’ naoruànja ne}e biti dovoljno obijen je i i drugi dio magacina te je nastupio pravi haos i otima~ina. U toj op{toj gu`vi oko 20 cijevi i 1 sanduk ru~nih bombi je ukraden, dok je ostalo (576 cijevi) izdato po reversu. Redovni sastavi TO su na taj na~in ostali bez formacijskog naoruànja i otpu{teni su ku}ama. Sre}om, izuzev ru~nih bombi (1 sanduk) MES (8 t.) su vra}ena u skladi{te JNA, tako je sprije~ena mogu}a katastrofa jer su eksplozivna sredstva neza{ti}ena stajala nekoliko sati na suncu u kamionima. Podijeljeno naoruànje i ve}e koli~ine municije civili su nosili kroz grad, a bilo je i pojedina~nih pucanja i provokacija, koje su se ponavljale svaku no}. To je uznemirilo gra|ane i unijelo strah u njihove domove. Uz maksimalno angaòvanje starje{ina Ok[TO /Okru`ni [tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./, organa vlasti, SNO /Sekretarijat za narodnu odbranu — prim. S. ^./ i Op[TO /Op{tinski [tab Teritorijalne odbrane — prim. S. ^./ [ipovo, kao i razumjevanju ljudi kojima je podijeljeno oru`je do 21. jula 1991. vra}eno je 403 ili 77% cijevi i oko 50% municije. O~ekuje se da }e i ostalo oru`je biti vra}eno” (Isto). 359 S. Mesi}, nav. dj., str. 54 i 98-99. Neposredno uo~i sjednice Predsjedni{tva SFRJ, 12. jula 1991, Mesi} je dobio pismo od ambasadora SAD, Vorena Zimermana, kome je Vlada Amerike naloìla da predsjedniku Predsjedni{tva prenese “ozbiljnu zabrinutost Sjedinjenih Dràva u odnosu na teku}u mobilizaciju JNA. Odre|eni aspekti ove mobilizacije su posebno zabrinjavaju}i i mogu pripomo}i da se u Washingtonu stvori dojam da bi se mogla planirati vojna akcija u Hrvatskoj. 457

Vojno rukovodstvo je tada ubrzano prikupljalo “ìvu silu” po Srbiji, po selima Vojvodine, zatim Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, pri ~emu su se pojavljivali brojni dezerteri, koji su bjeàli iz vojske, jer nisu èljeli ratovati.360 Bulatovi} je u Crnoj Gori obilazio mobilisane jedinice, govore}i im kako oni idu da brane Crnu Goru i dijelove naroda koji èle ostati u Jugoslaviji,361 ustvari kako treba da osvajaju tu|e teritorije. Nakon dono{enja odluke o povla~enju JNA iz Slovenije mobilizacija je nastavljena, kao i bjeànje iz vojske. Sredinom jula u Pan~evu su demonstrirali rezervisti pu{teni na odmor.362 Pojedini komandanti ratnih jedinica JNA su od po~etka avgusta 1991. na podru~ju Bosne i Hercegovine vr{ili mobilizaciju bez propisane procedure i naredbi nadle`nih organa, {to je posebno bilo izraèno u Han Pijesku. [esnaestog avgusta 1991. u Bosanskoj Gradi{ci je, na zahtjev 5. korpusa, izvr{ena mobilizacija dijela jedinica teritorijalne

Poznato nam je da je JNA prikupila mo}ne snage — dvije mehanizirane divizije u koje je svrstano pribli`no 20.000 ljudi — na rubu isto~ne Slavonije, u zapadnoj Vojvodini i sjevernoj Bosni. Postoje izvje{taji da JNA koordinira operacije u Vojvodini s jednicama srpske TO. Ovakva akcija, zajedno s uspostavljanjem srpskih rezervnih trupa, popunjavanje praznina ostalih iza dezertera drugih nacionalnosti i izvje{taji o zamjeni nesrpskih oficira Srbima u Vojnoj oblasti, upozorava na rastu}u srpsku orijentaciju unutar JNA. Ako se uzme u obzir eksplozivna priroda aktualnih srpsko-hrvatskih odnosa u Jugoslaviji, onda ovakav razvoj izaziva ozbiljnu zabrinutost. Suo~en s ovakvom situacijom, moram Vam naglasiti da je stajali{te moje Vlade: pribjegavanje vojnoj akciji u Hrvatskoj ili ma gdje drugdje u Jugoslaviji, ukoliko bi se koristilo protiv hrvatskih vlasti ili u interesu jedne nacije, bilo bi krajnje opasno i imalo bi katastrofalan u~inak, kako na na{e bilateralne odnose, tako i na poloàj Jugoslavije u me|unarodnoj zajednici. Stoga mi je Vlada naloìla da ponovo urgiram da sve strane u Jugoslaviji po{tuju ustavnu civilnu vlast nad JNA. Stajali{te je Sjedinjenih Dràva da potpuna primjena brijunskog dogovora, uklju~uju}i hitan dolazak promatra~a EZ, nudi najbolje nade za miroljubivo rje{enje jugoslovenske krize. U tom pogledu, zahtijevamo da i civilne i vojne vlasti u Jugoslaviji do kraja sura|uje s promatra~ima iz EZ-a...” (Isto, str. 99). 360 Isto, str. 101. 361 Isto, str. 106. 362 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 357-358. 458

odbrane (odziv je bio 100%). Istoga je dana mobilisan i cjelokupan sastav ratne milicije na podru~ju te op{tine.363 Po~etkom septembra 1991. otpo~eo je novi talas mobilizacije, pra}en novim izbjegavanjem poziva, protestima i pobunama. Odziv rezervista u Srbiji bio je 50%, a u Beogradu svega 15%.364 U mnogim su mjestima pobune rezervista nastavljene.365 Septembra 1991. izvr{ena je mobilizacija jedinica 5. korpusa i njegovih baza. Sredinom tog mjeseca izvr{ena je potpuna (op{ta) mobilizacija tog korpusa, koji je od ranije bio angaòvan u agresiji na Hrvatsku (zapadna Slavonija, Dubica, Jasenovac). Cilj te mobilizacije je bio u~e{}e u agresiji na Hrvatsku (korpus je u prvim danima mobilizacije narastao sa 4.500 na preko 15.000 ljudi).366 Nakon toga je, u skladu sa odlukama vojnog rukovodstva i li~no generala Adì}a, pristupljeno formiranju lakih brigada (sastava od 800-1000 ljudi). Svaka op{tina sa oko 10.000 stanovnika formirala je 363 AIIZ, inv. br. 2-2819, S/ocijalisti~ka/R/epublika/BiH, OK[TO/Okru`ni {tab TO/Banja Luka, Str. pov. br. 12/2-64, 18. avgust 1991. - Republi~kom {tabu TO SR BiH Sarajevo, Izvje{taj o borbama u Bosanskoj Gradi{ci 16.-18. avgusta 1991. General Uzelac je u B. Luci, navodi Mesi}, proglasio opštu mobilizaciju. I Miloševi} je, po Mesi}u, poslije višemjese~nog ilegalnog i prisilnog mobiliziranja, proglasio djelimi~nu mobilizaciju, a na protivljenje predsjednika SIV-a nije ni odgovarao (S. Mesi}, nav. dj., str. 262). 364 O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 358-360. 365 Isto, str. 361-365. 366 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 19; Kazivanje pukovnika JNA O. S. dato autoru; Oslobo|enje, 30. septembar 1991.; M. Kreso, ÎNJENICE KOJE UKAZUJU NA AGRESIJU NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU OD STRANE SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE I NJENIH POMAGAÂ (rukopis), Sarajevo 1993, str. 6. General Uzelac, komandant 5. korpusa JNA, 20. septembra proglasio je op{tu mobilizaciju na podru~ju Bosanske krajine. Povodom toga Alija Izetbegovi}, predsjednik Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine, je izjavio da se u pozivu za mobilizaciju generala Uzelca radi o privatnom ratu i da je poziv bez zakonske osnove (Oslobo|enje, 31. decembar 1991.1. i 2. januar 1992.). Bosna i Hercegovina je, u vezi sa agresijom Srbije i Crne Gore na Hrvatsku, odbila slanje regruta u JNA van Bosne i Hercegovine. 459

po jednu takvu brigadu, a Banja Luka — 4, Prijedor — 2, Sanski Most — 2. Sve su bile pod komandom 5. korpusa.367 S obrazloènjem da obezbijedi nesmetan prolaz jedinica Uì~kog korpusa u Hercegovinu 216. brigada je 17. septembra 1991, (pravcem: Vi{egrad - Ustipra~a - Gora`de - Fo~a — Gacko — Nevesinje - dolina Neretve) dobila zadatak da ponovo izvr{i mobilizaciju. Obezbje|enje prolaza kroz Ustipra~u trajalo je samo dva dana, a jedinica je zadràna (ve}i dio brigade) na pravcu: selo Stjenice — Rogatica Mesi}i, gdje je izvi|ala teren i pripremala i utvr|ivala objekte za vatrena dejstva po naseljima sa ve}inskim bo{nja~kim stanovni{tvom na podru~ju Rogatice. To je bio cilj mobilizacije, a ne obezbje|enje prolaza jedinica Uì~kog korpusa za Hercegovinu.368 Na taj je na~in 367 Isto, str. 20-21. 368 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a. I u toj su mobilizaciji, po potpukovniku Dàmbasovi}u, bili prisutni brojni problemi, kao {to su : “ - kra|a municije i oru`ja iz jedinica; - obijanje skladi{ta ubojnih sredstava; - tajno naoruàvanje Srba preko predstavnika JNA, sa m/v JNA; - formiranje dobrovolja~kih grupa i voda-~ete (do 100 dobrovoljaca) i slanje na rati{te u Vukovar (ta aktivnost krajem ’91. i po~etkom ’92. godine izvr{ena je tri puta); - napu{tanje JNA od strane vojnika nesrpske nacionalnosti; - poja~ana saradnja JNA (starje{ina komandi) sa ~elnicima SDS-a; - veli~anje srpstva kroz sve~anosti i poja~ano no{enje nacionalisti~kih oznaka na uniformama; - ~itanje vjerske literature i isticanje veli~ine Srba. - Jednom u toku dana od strane patrola vojne policije vr{eno je izvi|anje pravca: Gora`de-Fo~a H. Pijesak — Ustipra~a Vi{egrad - Pravac: H. Pijesak — Vlasenica - Zvornik nije bilo potrebno izvi|ati, jer tamo je ve} bilo dislocirano ljudstvo 3. bb /brdski bataljon — prim. S. ^./ u rejon s. Mili}i....” (Isto). 460

sprovedena planska aktivnost, strogo pripremljena u tajnosti, sa jasno postavljenim ciljevima.369 General Nikola Uzelac (komandant 5. korpusa), je 19. septembra 1991. izdao Nare|enje (Str. pov. br. 12-456) za izvr{enje mobilizacije 30. partizanske divizije. Tu je mobilizaciju trebalo izvr{iti “pozivanjem dobrovoljaca i dobrovoljnih davalaca materijalnih sredstava i stoke, davanjem proglasa preko sredstava javnog informisanja, sa teritorije skup{tina op{tina iz kojih se vr{i popuna RJ /ratne jedinice — prim. S. ^./ divizije” (Mrkonji} Grad, Bosanski Petrovac i Titov Drvar).370 Ta mobilizacija, zbog neodazivanja vojnih obveznika na poziv za mobilizaciju, napu{tanja jedinica i poloàja, odbijanja primanja oru`ja i drugo, nije uspjela.371 Nakon {to je u ranu jesen 1991. agresija na Hrvatsku poprimila {iroke razmjere, jedinice JNA su, bez odobrenja legalnih vlasti Bosne i Hercegovine, koristile i njenu teritoriju za vo|enje operacija protiv Hrvatske.372 Radovan Karadì} je u oktobru 1991. (po~etkom mjeseca) bio uklju~en u mobilizaciju regruta iz Doboja za agresiju na Hrvatsku. Narednog je mjeseca ponovo radio na pitanjima vezanim za mobilizaciju.373

369 Isto. U toj mobilizaciji nije bilo vojnih obveznika Bo{njaka, izuzev pojedinaca oficira i podoficira. 370 AIIZ, inv. br. 2-2577, Komanda 5. korpusa, Str. pov br. 12-456, 19. septembra 1991. — Komandi 30. partizanske divizije. Tim je nare|enjem, pored ostalog, bilo predvi|eno formiranje jedinica i njihovo obezbje|ivanje naoruànjem, municijom i vojnom opremom, te preduzimanje energi~nih mjera “u cilju spre~avanja vanrednih doga|aja” (Isto). 371 AIIZ, inv. br. 2-2579, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 4-1, 6. januara 1992. — Komandi 30. partizanske divizije; Isto, inv. br. 2-2580, Komanda 5. korpusa, Str. pov. br. 1-10, 10. januara 1992. — Komandi 30. partizanske divizije. 372 AIIZ, inv. br. 2-175 i 2-176; Oslobo|enje, 30. septembar 1991.; M. Kreso, nav. dj., str. 6. 373 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 810. Rezervni oficiri nesrbi koji se nisu odazvali pozivima za u~e{}e u agresiji u Hrvatskoj primili su pisane naredbe (preko specijalnih kurira) da moraju predati uniforme. 461

Komandant 1. vojne oblasti general-potpukovnik @ivota Pani} je 22. oktobra 1991, na osnovu Naredbe krnjeg Predsjedni{tva SFRJ od 4. oktobra 1991. i Nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, Str. pov. br. 2732/1, od 21. oktobra 1991, “radi pravovremenog preduzimanja mera za obezbe|enje potrebnog stepena borbene gotovosti komandi, {tabova i jedinica 1. VO” /vojne oblasti — prim. S. ^./, izdao Nare|enje, Str. pov. br. 12/73-173, o hitnom (“odmah”) izvr{enju svih potrebnih priprema “(vojno-stru~ne, kadrovske, organizacijske, materijalne, bezbedonosne i druge)” za izvr{enje mobilizacije svih ratnih jedinica JNA u zoni odgovornosti Oblasti.374

374 AIIZ, inv. br. 2-2814, Komanda 1. VO, Str. pov. br. 12/73-173, 22. oktobar 1991. — Komandi 4. korpusa i drugima. Tako je, pored ostalih, mjera hitno trebalo preduzeti : “4.- za celokupno ljudstvo (po mirnodopskoj i ratnoj formaciji) blagovremeno pripremiti i obezbediti kompletnu vojnu opremu (uklju~uju}i i {lemove, za{titne maske, pionirski alat, prve zavoje i dr.), formacijsko naoruànje i sleduju}e koli~ine municije. Za sve ono {to komande rj /ratne jedinice — prim. S. ^./ ne mogu obezbediti odmah, dostavljati zahteve pretpostavljenim komandama, sve do nadle`nih organizacijskih jedinica, koje su du`ne da nedostaju}e nvo /naoruànje i vojnu opremu — prim. S. ^./ u {to kra}em roku dostave jedinicama. 5.- U sklopu op{tih i posebnih mera na organizaciji i pripremi mobilizacije odmah izvr{iti popunu komandnih i drugih klju~nih fm u rj aktivnim vojnim licima iz svog sastava (komandanata pukova i brigada, na~elnika {tabova, pomo}nika komandanata i komandanata bataljona-diviziona), a ako ima mogu}nosti, popunu sa avl /aktivna vojna lica — prim. S. ^./ vr{iti i drugim fm iz svog sastava. Eventualne potrebe za popunu nedostaju}eg kadra za ove du`nosti (navode}i jedinicu, fm, ~in, ves i dr.) dostaviti personalnoj upravi SSNO, i to: korpusi za svoje jedinice, k-de vo i RV i PVO za neposredno pot~injene jedinice i organizacijske jedinice SSNO za svoje neposredno pot~injene sastave. Prioritet u popunu imati na borbenim jedinicama. 6.- Personalna uprava SSNO }e svojim naredbama neposredno upu}ivati avl u jedinice na privremen rad u roku od tri meseca. Aktivnim vojnim licima prvenstveno popunjavati komandne du`nosti u “R” sastavima, posebno u jedinicama za borbena dejstva i podr{ku. Pri raspore|ivanju avl u navedene i druge jedinice, ista se mogu postavljati i na formacijsku du`nost za koje je formacijski predvi|en niì ~in. 7.- Odmah izvr{iti pozivanje na obuku u ratne jedinice avl i rezervne vojne stare{ine raspore|enje u te jedinice, radi njihovog obu~avanja u izvr{avanju mobilizacije i komandovanju jedinicama pri izvr{avanju osnovnih borbenih 462

Komanda 30. partizanske divizije je u periodu od 11.-16. decembra 1991, na osnovu Nare|enja Komande 5. korpusa, Str. pov. br. 12-809, od 10. decembra 1991, vr{ila mobilizaciju 13. partizanske brigade i tada opremila i poslala na front 100 ljudi u sastav 5. kozara~ke brigade.375 Iz op{tine [ipovo je trebao biti formiran 3. bataljon 13. partizanske brigade. Od 424 vojna obveznika 13. decembra 1991. do{lo je 87 ili 20%, od kojih 16 bolesnih. Svi su sljede}eg jutra (tj. 14. decembra) pobjegli ku}i.376 Iz Klju~a se od 573 odazvalo 234 ili 40% (uru~enih poziva je bilo 269, pri ~emu su Bo{njaci i Hrvati odbili da prime pozive —

zadataka. Mobilisati sve rezervne vojne stare{ine nivo k-ta puka-brigade, bataljona-diviziona, komandire ~eta-baterija i samostalnih vodova, kao i stare{ine na ostalim klju~nim du`nostima u jedinici za koje nadle`ne komande ocene da je to neophodno” (Isto). Pozivanje je trebalo izvr{iti 23. oktobra 1991. Obuku rezervnog sastava je trebalo izvoditi u trajanju od 12 sati dnevno (sa starje{inama i mobilisanim ratnim jedinicama). Mobilizaciju ratnih jedinica trebalo je vr{iti selektivno, kako bi se izbjegle slabosti koje su do tada bile prisutne u mobilisanju ratnih jedinica. Sve rezervne vojne starje{ine koje nisu bile “na visini zadatka i koje se ne odazovu pozivu na mobilizaciju” odmah je trebalo “zameniti drugim licima iz rezervnog sastava koji po svojim patriotskim, moralnim i drugim kvalitetima mogu uspe{no odgovarati obavezama. Prema onima koji se iz neopravdanih razloga ne odazovu pozivu odmah preduzeti zakonske mere odgovornosti, kojih se dosledno pridràvati”. Protiv odgovornih lica zbog neizvr{avanja vojne obaveze predvi|eno je preduzimanje potrebnih mjera pokretanja krivi~nog i prekr{ajnog postupka “i to: protiv vojnih obveznika koji su odbili prijem poziva ili se nisu odazvali na mobilizaciju, protiv dezertera iz vojne jedinice i sa poloàja i protiv onih koji deluju destruktivno i {ire defetizam u toku mobilizacije i borbe. Protiv lica koja se nizu odazvala pozivu nadle`nih vojnoteritorijalnih organa izda}e nalog za njihovo prinudno privo|enje shodno ~l. 65 zakona o vojnoj obavezi”. U tom je cilju, trebalo “odmah izvr{iti pripremu pravnih organa u okviru komandi vojnih okruga i komandi vojnih jedinica za blagovremeno pokretanje postupka” (Isto). 375 AIIZ, inv. br. 2-2583, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 108-1, 17. januara 1992. — Komandi 5. korpusa. 376 AIIZ, inv. br. 2-2581, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 52-1, 10. januara 1992. — 1. partizanskoj brigadi. 463

252).377 Navedeni vojni obveznici su 18. decembra trebali da idu na obuku u Rakova~ke bare, nakon ~ega je trebalo i}i na front. Me|utim, dva dana ranije (16. decembra) cio je sastav na Sitnici (oko 182 ~ovjeka) odbio da ide na zadatak.378 Vojni odsjek Titov Drvar je, na zahtjev Komande 30. partizanske divizije, radi izvr{enja pripreme za sprovo|enje mobilizacije u 1. partizanskoj brigadi, 27. decembra 1991. pozvao sve oficire Komande 19. partizanske brigade na pripremu za obuku 6. januara 1992. Od pozvanih ukupno 31 iz Titovog Drvara odazvalo se 20 starje{ina ili 64,5%, iz Glamo~a se od 23 odazvalo 15 ili 65,2%, iz Bosanskog Grahova od pozvanih 5 odazvao se samo 1 starje{ina ili 20%. Od ukupno pozvanih 59 starje{ina odazvalo se 36 ili 61%. Od neodazvanih su po nacionalnoj strukturi: 1 Hrvat, 4 Bo{njaka i 18 Srba.379 Za vrijeme mobilizacije 13. partizanske brigade (trebalo je da se formira u Bosanskom Petrovcu od op{tina [ipovo, Klju~ i Mrkonji} Grad) upu}eno je 63% poziva od ukupnog broja planiranih, a odziv je od toga bio oko 50% ili 34% od ukupnog broja. Ta mobilizacija (3. bataljona te brigade) “zbog uticaja razli~itih faktora”, nije uspjela.380 377 Isto. 378 Isto. 379 AIIZ, inv. br. 2-2582, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 53-1, 10. januara 1991. — Komandi 30. partizanske divizije, pomo}niku na~elnika [taba za ONP. 380 AIIZ, inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1, 28. januara 1992.; Isto, inv. br. 2-2587, Komanda 30. partizanske divizije, In. br. 1581, 30. januara 1992.; Isto, inv. br. 2-2591, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 182-1, 3. februara 1992. — Komandi, pomo}niku na~elnika [taba za PPP; Isto, inv. br. 2-2592, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 241-1, 13. februara 1992. — Komandi 1. partizanske brigade. Mobilizacija nije uspjela zbog slabog odziva s podru~ja tri op{tine — Mrkonji} Grad, [ipovo i Klju~ - svega 487 ili 32,7%, a na front je upu}eno iz cijele brigade 102 ~ovjeka (AIIZ, inv. br. 2-2593, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 264-1, 18. februara 1992. — Komandi 5. korpusa). U periodu od 23. septembra 1991. — 2. februara 1992. potpukovnik Ljubi{a Markovi} bio je na privremenom radu u 30. partizanskoj diviziji (garnizon Mrkonji} Grad), gdje je vr{io du`nost komandanta 13. partizanske brigade (AIIZ, inv. br. 2-2589, Vojna po{ta br. 3326, Inv. br. 173, 1. februar 1992, Mrkonji} Grad, POTVRDA). 464

Veliki broj Srbijanaca i Crnogoraca je odbio da u~estvuje u osvaja~kom ratu velikosrpskog reìma. Srbi iz Srbije nisu pokazivali zadovoljavaju}u spremnost “da se angaùju u borbama u Hrvatskoj.” Oni su, kao i vojvo|anski rezervisti, pruìli veliki otpor odlasku u vojsku. Brojne brigade su od druge polovine 1991. odbijale “da idu u borbu”. To je dovelo do mobilizacijske krize.381 “Osipanje srpskih rezervnih jedinica” i “beànje sa fronta” odvijalo se svuda. Iz Lozni~ke brigade je pobjeglo 400 ljudi. Jedna elitna jedinica Gardijske divizije je “doìvela rasulo”. Druga mehanizovana brigada (Valjevci) kompletno je pobjegla. Popuna rezervistima “nije uspela”.382 Komanda 30. partizanske divizije je 13. februara 1992. izdala Nare|enje za ponovno izvr{enje mobilizacije 13. partizanske brigade, “u cilju formiranja i dovo|enja u potpunu borbenu gotovost”. Tim je nare|enjem trebalo produìti sa mobilizacijom cjelokupne RJ 14. i 15, 21. i 22, te 28. i 29. februara 1992.383 2. bataljon 13. partizanske brigade formiran je u Rakova~kim barama i mobilizacija je sprovedena 13. i 14. februara 1992. (“.. bez ikakvih problema”). Pozvano je 546, a odazvalo se 228 ili 41,7% (uru~enih poziva je bilo 265. Od toga broja odziv je bio 86%). Nije se odazvao nijedan pripadnik bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti.384 Sedamnaestog februara 1992. godine 405. pozadinska baza (Knin) je mobilisala 605 ljudi, a 993. (Banja Luka) 1.456.385 381 B. Jovi}, nav. dj., str. 388 i 394; O. Backovi} — M. Vasi} — A. Vasovi}, nav. dj., str. 353-355. 382 B. Jovi}, nav. dj., str. 388-390. 383 AIIZ, inv. br. 2-2592, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 241-1, 13. februara 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br. 2-2593, Komanda 30. partizanske divizije, SP br. 264-1, 18. februara 1992. — Komandi 5. korpusa. 384 AIIZ, inv. br. 2-2593, Komanda 30. partizanske brigade, SP Br. 264-1, 18. februar 1992. — Komandi 5. korpusa. 385 AIIZ, inv. br. 2-1965, Komanda 2. vojne oblasti /17. februara 1992./, PREGLED PODATAKA O RAZMJE[TAJU I KAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI. 465

Mobilizacija Komande 13. partizanske brigade sa pri{tapskim i samostalnim jedinicama brigade izvr{ena je u vremenu od 22.-23. februara 1992. Pozvano je 370 ljudi (oficira 27, mla|ih oficira 15 i vojnih obveznika 328). Pored toga, SO Klju~ je preko razreza pozvala jo{ 147 vojnih obveznika, kao dopunu za 2. partizanski bataljon. Ukupno je uru~eno 292, a neuru~eno 225 poziva. Odazvalo se 189 ljudi raznih kategorija, {to je predstavljalo 36,5%. Formirane su sljede}e jedinice: komanda brigade, komanda stana (kurirsko odjeljenje), vod veze (dva odjeljenja), minobaca~ka ~eta 120 mm, mje{oviti protivoklopni vod (jedno odjeljenje bestrzajnih topova) i jedno odjeljenje protivoklopnih lansirnih oru|a (9 K 11), laki artiljerijski raketni vod PVO (jedno odjeljenje protivavionskih topova 20/1), pionirski vod (jedno odjeljenje pionira) i pozadinska ~eta (nepotpuno kuharsko odjeljenje), dio sanitetskog voda (odjeljenje medicinske pomo}i i dio odjeljenja za evakuaciju).386 Mobilizacija 13. partizanske brigade izvr{ena je u tri dijela : - 2. partizanski bataljon 14. i 15. februara; - Komanda brigade sa pri{tapskim i samostalnim jedinicama 22. februara i - 1. i 3. partizanski bataljon 2. i 3. marta 1992. 387 Tokom mobilizacije pozvano je 1.740 ljudi, od ~ega 96 rezervna oficira, 66 rezervnih mla|ih oficira i 1.578 vojnih obveznika.388 Komanda 13. partizanske brigade se pri{tapskim jedinicama se sredinom marta 1992. iz rejona Vla{i}a prebacila u rejon sela Bara}i.

386 Isto, inv. br. 2-2594, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 316-2, 26. februara 1992. — Komandi 5. korpusa. Komanda 30. partizanske brigade sa pri{tapskim jedinicama je po~etkom marta 1992. bila smje{tena u hotelu Babanovac na Vla{i}u (Isto, inv. br. 2-2596, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 402-1, 7. marta 1992. — Komandi 5. korpusa). 387 Isto, inv. br. 2-2598, Komanda 30. partizanske divizije, SP Br. 420-1, 10. marta 1992. — Komandi, ONO. 388 Isto. U nacionalnoj strukturi su preovladavali Srbi. Od ostalih odazvalo se 6 Bo{njaka (me|u kojima 2 oficira) i 1 Hrvat. U jedinici je ostalo 5 Bo{njaka (1 rezervni oficir). 466

Bataljoni su bili razmje{teni na sljede}i na~in: 1. u rejonu Rodu{a, 2. u selu Lani{te i 3. u selu Todori}i.389 2. bataljon 13. partizanske brigade bio je razmje{ten u rejon Lani{te. Ve}i broj vojnika i starje{ina nalazio se na ga|anju na poligonu Manja~a, na ~elu sa komandantom bataljona, gdje je vr{eno ga|anje sa MB 82 i 60 mm, ru~nim baca~ima, bestrzajnim topovima 82 mm i Osom.390 General Blagoje Adì} je 25. marta 1992, u svojstvu zastupnika saveznog sekretara za narodnu odbranu, na sastanku u vezi sa informacijom Komande 2. vojne oblasti o stanju u Bosni i Hercegovini, postavio, pored ostalih, zadatak izvo|enja mobilizacije srpskog stanovni{tva. S tim u vezi, on je tada izdao i sljede}i zadatak “Planirati i obezbediti mobilizaciju na prostorima gde je ve}insko stanovni{tvo srpsko” a “na ostalim prostorima visok stepen b/g (borbene gotovosti — prim. S. ^.) za jedinice JNA”. Pri tome je general Adì} utvrdio i rok za realizaciju tog zadatka (10. april), kao i njegove nosioce (zamjenik na~elnika General{taba za kopnenu vojsku i III uprava General{taba, u saradnji sa komandama 2. i 4. vojne oblasti.391 Komanda 5. korpusa je 12. maja 1992, na osnovu Nare|enja 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 12-81-433, od 11. maja 1992, “radi za{tite srpskog naroda i po{tenih pripadnika drugih naroda u SR BiH, kao i radi u~vr{}ivanja operativno-takti~kog poloàja jedinica 5. korpusa”, izdala Nare|enje o mobilizaciji ratnih jedinica. U sastav svih ratnih jedinica organizacijskog sastava 5. korpusa trebalo je uklju~iti “naoruàni srpski narod, jedinice TO koje su do sada formirane i dobrovolja~ke

389 Isto, inv. br. 2-2602, Komanda 5. korpusa, Op. pov. br. 33-39, 16. marta 1992. — Komandi 30. partizanske divizije. 390 Isto. Brojno stanje 2. bataljona 1. aprila 1992. iznosilo je 224 ~ovjeka. Tada su se na podru~ju Lani{ta razmje{tale dvije nove jedinice (inìnjerijski puk i PO puk), koje su zaposjele neke objekte (Isto, inv. br. 2-2617, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 605-1, 1. aprila 1992. — Komandi, Elaborat. 391 AIIZ, inv. br. 2-769, i 2-1238, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, na~elnik G[ OS /General{taba Oruànih snaga/ SFRJ, general-pukovnik Blagoje Adì}, ZABELE[KA sa sastanka zastupnika saveznog sekretara za narodnu odbranu u vezi Informacije Komande 2. VO /vojne oblasti/ o stanju u BiH i predloga za izme{tanje jedinica JNA i RMR /ratne materijalne rezerve/ - Izvod. 467

jedinice”, ~ije je ljudstvo trebalo uklju~iti u formacijske jedinice i obezbijediti jedinstveno rukovo|enje i komandovanje tim sastavima. Mobilisane jedinice je trebalo {to prije organizacijski u~vrstiti, obu~iti, naoruàti i pripremiti za borbu.392 Mobilizacije, dezerterstva i organizovana sabotaà su, “u kriti~nim periodima izvo|enja ratnih operacija”, po Kadijevi}u, predstavljali “ve}i problem nego stvarna vrednost neprijateljske vojske”.393 Mobilizacija je, “otvaranjem novih kriznih àri{ta, posebno u Hrvatskoj” “postala klju~ni limitiraju}i faktor realizacije svih planova JNA”. Neuspjeh mobilizacije i dezerterstva (nedostatak ìve sile) zahtijevali su “modifikovanje zadataka i ideje manevra zavr{ne operacije JNA u Hrvatskoj”. Ta jedinstvena operacija koju je vojno rukovodstvo pripremalo, a “~iji je cilj bio da rije{i sve zadatke koje je JNA imala u Hrvatskoj i istovremeno omogu}i dalju nesmetanu i potpunu realizaciju plana dislokacije JNA iz Slovenije”, nije u potpunosti realizovana “samo iz jednog razloga — neuspjela mobilizacija i dezerterstva ve} mobilisanih vojnih obveznika”.394 Mobilizacija “u srpskim dijelovima” Bosne i Hercegovine je, zahvaljuju}i manevrima i pokretima JNA preko Bosne i Hercegovine prilikom izvo|enja agresije na Republiku Hrvatsku, bila “vrlo uspje{na”.395 JNA je od sredine 1991. bila katastrofalno slabo popunjena, jer se vi{e nisu odazivali ni vojni obveznici iz Srbije, ~ime se redovnom mobilizacijom jedinice nisu mogle popunjavati iz te republike. Izlaz u mobilizaciju rezervista pretrpio je neuspjeh. Zbog toga je rukovodstvo Velikosrpskog pokreta slab odziv rezervista u JNA i pojavu dezerterstva nastojalo nadoknaditi prijemom dobrovoljaca. U tom je cilju usvojen jedan 392 AIIZ, inv. br. 2-2653, Komanda 5. korpusa, Op. str. pov. br 434-4, 12 maja 1992. — Komandi 30. partizanske divizije. 393 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 165. 394 Isto, str. 96-97, 119, 121-122, 125 i 133-142; I. Radakovi}, nav. dj. str. 71. 395 V. Kadijevi}, nav. dj., str. 147. S tim u vezi, general Kadijevi} pi{e: “Na taj na~in smo, bar donekle, ublaìli probleme u JNA, izazvane neuspjehom mobilizacije u drugim dijelovima zemlje” (Isto). Crnogorci i Hercegovci su, po njemu, bili odli~ni, a “Bosanci i Kraji{nici osrednji” (B. Jovi}, nav. dj., str. 394). 468

broj dokumenata o prijemu i uklju~ivanju dobrovoljaca i dobrovolja~kih jedinica JNA. To su: Dekret Vlade Srbije o registrovanju dobrovoljaca u TO (14. avgust 1991.); Uputstvo o prijemu dobrovoljaca u JNA (13. septembar 1991.) i Nare|enje br. 73 krnjeg Predsjedni{tva SFRJ o uklju~ivanju dobrovoljaca u Oruàne snage SFRJ za vrijeme neposredne ratne opasnosti (10. decembar 1991.).396 Savezni sekretar za narodnu odbranu (general Veljko Kadijevi}) je 13. septembra 1991. donio Upustvo o prijemu dobrovoljaca u JNA, koje je stupilo “na snagu danom potpisivanja”. Tim je dokumentom regulisan prijem dobrovoljaca u jedinice i ustanove JNA, utvr|en pojam dobrovoljac,397 na~in prijema i raspored,398 upis 396 ICTY, Predmet: Br. IT-02-52-T, paragrafi 317-320; AIIZ, inv. br. 2-2280, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2391-1, 13. septembra 1991, UPUTSTVO O PRIJEMU DOBROVOLJACA U JUGOSLOVENSKU NARODNU ARMIJU. 397 AIIZ, inv. br. 2-2280, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2391-1, 13. septembar 1991, Uputstvo o prijemu dobrovoljaca u Jugoslovensku Narodnu Armiju; Isto, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave \. \. Pod pojmom dobrovoljac, u smislu tog upustva, podrazumijevano je “lice koje podnese pismeni zahtev da bude primljeno u jedinicu — ustanovu JNA, ako je sposobno da obavlja odgovaraju}u vojnu slu`bu”. Dobrovoljac je moglo biti “lice (mu{karac iz bilo kojeg kraja SFRJ, pod uslovom da nije mla|e od 18 i starije od 60 godina ìvota. Lice iz stava 1. ove ta~ke mla|e od 27 godina ìvota koje nije sluìlo vojni rok upu}uje se na sluènje vojnog roka ako je sposobno za vojnu slu`bu” (Isto). 398 Isto. Komande i starje{ine jedinica i ustanova JNA dobrovoljce iz ta~ke 2. tog upustva prihvatale su i raspore|ivale u svoje jedinice — ustanove po mirnodopskoj ili ratnoj formaciji, zavisno od stepena popunjenosti, stanja u zoni odgovornosti i zadataka jedinice — ustanove. Lica iz rezervnog sastava — dobrovoljci koji su imali ratni raspored u doti~noj jedinici raspore|ivani su na du`nosti i formacijska mjesta koja su im odre|ivana prilikom formiranja ratne jedinice. Dobrovoljci koji su imali ratni raspored u drugim ratnim jedinicama, kada je to situacija dozvoljavala, upu}ivani su u mati~ne ratne jedinice, a kada to nije bilo mogu}e, raspore|ivani su na upra`njene du`nosti, odnosno formacijska mjesta u okviru svoje jedinice po mirnodopskoj ili ratnoj formaciji, zavisno od njihove vojnoevidencione specijalnosti. Lica iz rezervnog sastava koja nisu imala ratni raspored u JNA, kao i lica iz ta~ke 2. Upustva koja nisu imala vojnu obavezu, komande i starje{ine jedinica i ustanova 469

u JNA,399 na~in i postupak prijema na du`nosti i formacijska mjesta “za koja su osposobljeni”,400 organizacija, na~in i vrijeme trajanja vojnostru~ne obuke, doobuke ili preobuke,401 prava i du`nosti,402 odluka o prijemu u jedinice JNA,403 prestanak vojne slu`be404 i na~in JNA su prihvatali i raspore|ivali na upra`njena formacijska mjesta mirnodopske ili ratne formacije svojih jedinica, zavisno od njihove vojnoevidencione specijalnosti, odnosno od njihove stru~ne spreme, znanja i vje{tina ste~enih u gra|anstvu (Isto). 399 Isto. Upis dobrovoljaca u JNA vr{ile su jedinice JNA na osnovu prijave koju su dobrovoljci popunjavali u jedinicama. Obrazac prijave propisan je tim Upustvom i ~inio je njegov sastavni deo. Podne{ena prijava je bila neopoziva (Isto). 400 Isto. Dobrovoljci su primani na du`nosti i formacijska mjesta za koja su bili osposobljeni, a ako to nije bilo mogu}e, raspore|ivani su na upra`njena formacijska mjesta uz prethodno najnu`nije osposobljavanje za izvr{avanje poslova i du`nosti doti~nog formacijskog mjesta. Dobrovoljci su primani po{to je prethodno utvr|en njihov identitet i ostali potrebni podaci od interesa za Jugoslovensku narodnu armiju. Identitet je utvr|ivan na osnovu li~ne karte, podataka u prijavi, jedini~nog kartona, vojne knjiìce, preko nadle`nih organa dru{tveno-politi~kih zajednica gde je to bilo mogu}e i dr. Na osnovu utvr|enog identiteta ustrojavani su odgovaraju}i vojnoevidencioni dokumenti za svakog dobrovoljca koji je priman u jedinicu. U postupku prijema u jedinice Jugoslovenske narodne armije utvr|ivana je zdravstvena sposobnost dobrovoljaca za du`nost iz ta~ke 5. tog Upustva. Zdravstvenu sposobnost, kad god je to bilo mogu}e, utvr|ivala je najblià vojna zdravstvena ustanova, a kada to nije bilo mogu}e zdravstvenu sposobnost je utvr|ivao trupni ljekar na osnovu pregleda i po potrebi konsultovanja specijaliste vojne ili civilne zdravstvene ustanove. Bezbjedonosna provjera u postupku primanja i pra}enja dobrovoljaca vr{ena je po propisima slu`be bezbjednosti (Isto). 401 Isto. Sa dobrovoljcima je organizovana vojnostru~na obuka, doobuka ili preobuka, radi osposobljavanja za odre|ene du`nosti u jedinici — ustanovi. Na~in i vrijeme trajanja obu~avanja zavisilo je od ranije ste~enih znanja dobrovoljaca. Obuka se, na~elno, organizovala uz rad u osnovnoj jedinici — ustanovi (Isto). 402 Isto. Dobrovoljci su u pogledu prava i du`nosti izjedna~avani sa vojnim licima, odnosno vojnim obveznicima i za vrijeme vojne slu`be pripadala im je odgovaraju}a naknada predvi|ena zakonskim propisima (Isto). 403 Isto. Odluku o prijemu dobrovoljaca u jedinice JNA donosio je starje{ina jedinice i ustanove ranga brigade, puka i samostalnog bataljona i njima ravnih jedinica. Izvje{taj o prijemu dobrovoljaca redovno je dostavljan pretpostavljenoj komandi (Isto). 404 Isto. Dobrovoljcu je mogla “prestati vojna slu`ba ako prestane potreba za njegovim angaòvanjem u jedinici i na njegov zahtev: u slu~aju opravdanih zakonskih 470

obra}anja “za sva nejasna pitanja”.405 Prilikom upisa u JNA svaki dobrovoljac je svojeru~no potpisivao Prijavu, kojom je izjavljivao da }e “odgovorno i disciplinovano izvr{avati postavljene zadatke” i da }e se “pridràvati postoje}ih saveznih zakona i drugih akata i nare|enja koja reguli{u odnose i ìvot i rad u Jugoslovenskoj narodnoj armiji”.406 SSNO je na osnovu navedenog uputstva o prijemu dobrovoljaca u Jugoslovensku narodnu armiju regulisao i pravo na nov~ane naknade dobrovoljaca.407

razloga predvi|enih ~l. 32. i 33. Zakona o vojnoj obavezi, ili ako je u jedinici proveo maksimalno propisano vreme predvi|eno ~lanom 52. citiranog zakona” (Isto). 405 Isto. “Za sva nejasna pitanja” predvi|eno je obra}anje pretpostavljenim komandama i nadle`nim organizacijskim jedinicama Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (Isto). Sve dobrovolja~ke jedinice su bile pod jedinstvenom komandom JNA, odnosno bile su u jedinstvenom sistemu rukovo|enja i komandovanja JNA (AIIZ, inv. br. 7-50, PRIJAVA ZA UPIS DOBROVOLJACA U JUGOSLOVENSKU NARODNU ARMIJU; Isto, inv. br. 7-49, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. — Komandi Vojnogra|evinske ustanove Hadì}i. 406 AIIZ, inv. br. 7-50, PRIJAVA ZA UPIS DOBROVOLJACA U JUGOSLOVENSKU NARODNU ARMIJU. 407 AIIZ, inv. br. 7-49 i 2-2813, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. — Komandi Vojnogra|evinske ustanove Hadì}i. Dobrovoljci primljeni u JNA su, odredbama ~lana 119. Zakona o op{tenarodnoj odbrani (“Slu`beni list SFRJ”), broj 21/82 i 35/91, u pogledu prava i du`nosti bili izjedna~eni sa vojnim obveznicima. Za vrijeme vr{enja vojne slu`be dobrovoljcima iz ta~ke 1. Uputstva pripadale su nov~ane naknade utvr|ene Uputstvom o na~inu ispla}ivanja naknade vojnim obveznicima pozvanim radi vr{enja vojne obaveze u Jugoslovenskoj narodnoj armiji (Slu`beni vojni list, broj 20/86, 24/89 i 16/91). Kod isplata naknada dobrovoljcima trebalo se pridràvati tada vaè}ih propisa: “Uputstvo navedeno u ta~ci 2. ovog obja{njenja, odluka SIV-a o odre|ivanju visine nov~ane naknade regrutima i licima u rezervnom sastavu koji nisu u radnom odnosu za vreme vr{enja vojne obaveze (Slu`beni vojni list, broj 10/81) i Pravilnik o naknadi putnih i drugih tro{kova u JNA (Slu`beni vojni list, broj 13/91)”. Obja{njenja u vezi sa dnevnicama neposredno je davala Personalna uprava SSNO-a, po{to se radilo o primjeni Pravilnika o naknadi putnih i drugih tro{kova u JNA, koji je bio u nadle`nosti te uprave (Isto). 471

Navedenim je dokumentima legalizovano u~e{}e dobrovoljaca (grupa i pojedinaca), odnosno oruànih jedinica, iz Srbije i Crne Gore u borbenim operacijama u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, pod jedinstvenom komandom JNA.408 JNA je, u osvaja~kim ratovima, u cilju formiranja Velike Srbije, pod svoju komandu stavila i dobrovoljce, uklju~uju}i ih u ratne jedinice JNA, koji su u~estvovali u agresiji i drugim oblicima zlo~ina u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Tako su jedinice JNA na teritoriji Bosne i Hercegovine popunjavane i sa dobrovoljcima i dobrovolja~kim grupama “iz reda srpskog naroda”. 409

408 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragaf 321. 409 AIIZ, inv. br. 7-50, Prijava za upis dobrovoljaca u Jugoslovensku Narodnu Armiju; Isto, inv. br. 7-49 i 2-2813, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, III Uprava, pov. br. 2382-2, 24. septembar 1991. — Komandi Vojnogra|evisnke ustanove Hadì}i; ; D. Marijan, nav. dj., str. 307-308; B. Mamula, nav. dj., str. 229; AIIZ, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave \. \. JNA je, prihvataju}i u~e{}e i saradnju tzv. dobrovoljaca u ostvarenju postavljenog cilja, slu`beno legalizovala i tzv. TO “SAO Krajine”, koja je, kako pi{e D. Marijan, “postala njen borbeni dio” (D. Marijan, nav. dj., str. 307-308). Tzv. dobrovoljci su, po I. Radakovi}u, u su{tini bili “udarna {aka nacifa{izma” (I. Radakovi}, nav. dj., str. 221). General Blagoje Adì} je i na sastanku “[estorice” (Slobodan Milo{evi}, Borisav Jovi}, dr Branko Kosti}, Momir Bulatovi} i generali Veljko Kadijevi} i Blagoje Adì}) 28. septembra 1991. zahtijevao, pored ostalog, “popunu jedinica dobrovoljcima” (B. Jovi}, nav. dj., str. 391). 472

V KONSTITUISANJE VELIKOSRPSKE PETE KOLONE U BOSNI I HERCEGOVINI

1. Petokolona{ka aktivnost i organizovana destrukcija vlasti u Bosni i Hercegovini

Osnovni cilj Velikosrpskog pokreta postavljen Memorandumom SANU i definisan zahtjevom ve} afirmisanog “vo`da” da “svi Srbi ìve u jednoj dràvi” u datim okolnostima, po~etkom devedesetih godina XX stolje}a, bilo je mogu}e ostvariti isklju~ivo nasilnom izmjenom granica postoje}ih suverenih republika. Primjena politi~kog nasilja krajem osamdesetih godina dala je samo djelimi~ne rezultate. Birokratskom antirevolucijom i doga|anjem naroda (oktobra i novembra 1988.) samo su ukinute autonomije pokrajina Kosova i Vojvodine. Izvoz birokratske antirevolucije zavr{en je januara 1989. tre}im “doga|anjem naroda” u Podgorici. Uzaludnim poku{ajem izvoza birokratske antirevolucije u Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu tokom 1989. okon~ani su o~ajni~kim nastojanjem da se 1. decembra 1989. u Ljubljani odrì “miting istine”, a onda i poku{ajem da se isforsirani XIV (Vanredni) kongres SKJ (januara 1990.) nastavi bez slovena~ke delegacije.1 Od marta 1989. Velikosrpski pokret po~eo je primjenu i oruànog nasilja, prije svega, u suzbijanju albanskih {trajkova i demonstracija u odbrani autonomije na Kosovu. U tom okviru ubijeno je nekoliko desetina Albanaca i pohap{eno vi{e stotina njihovih intelektualaca.2 1 V. @arkovi}, SAVEZ KOMUNISTA U VRTLOGU KRIZE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd, 7.- 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 28-34; N. Major, RASPAD DRUGE JUGOSLAVIJE, u: RATOVI U JUGOSLAVIJI ..., str. 43-47. 2 N. Major, nav. dj., str. 44. 477

Ve} u toku 1988. bilo je sasvim o~igledno da je rukovodstvo SK Srbije “u cjelosti prihvatilo velikosrpske nacionalisti~ke stavove o odnosima u Jugoslaviji i prihvatilo se uloge izvr{ioca velikosrpskog nacionalisti~kog projekta preure|enja SFRJ, radi rje{enja ‘srpskog pitanja’”.3 Te se godine, po odlasku u penziju admirala Mamule, vojno rukovodstvo, na ~elu sa novim ministrom odbrane (generalom Veljkom Kadijevi}em), definitivno priklonilo Milo{evi}evoj velikosrpskoj politici rje{enja jugoslovenske krize. Jedan od bitnih integrativnih faktora (Oruàne snage — JNA) stavljen je u slu`bu njene dezintegracije. Po razbijanju SKJ (januara 1990.), kao glavnog integrativnog faktora zajedni~ke dràve, i izbora Borisava Jovi}a u Predsjedni{tvo SFRJ 15. maja 1989, u kome je odmah preuzeo funkciju podpredsjednika, a uskoro i predsjednika Savjeta za za{titu ustavnog poretka, rukovodstvo Velikosrpskog pokreta (Milo{evi}, Jovi}, Kadijevi}, Gra~anin), shvataju}i nemogu}nost srpske dominacije u njoj, napu{ta ideju preure|enja SFRJ. To je rezultiralo odlukom o formiranju Socijalisti~ke partije Srbije, a onda i prijedlogom da se Hrvatska i Slovenija “silom” istjeraju iz Jugoslavije.4 Radikalan zaokret u prakti~noj politici Velikosrpskog pokreta u prolje}e 1990. obiljeìli su jo{ i nezakonito razoruàvanje Teritorijalne odbrane nesrpskih republika; formiranje posebnih motorizovanih sastava u regionima Zagreba, Knina, Banja Luke i Hercegovine u funkciji suzbijanja “unutra{njeg” neprijatelja (“kao na Kosovu”); donekle je uvaèn suverenitet i ostalih republika, pa su u rasprave o sudbini Jugoslavije uklju~eni i njihovi predsjednici; maja 1990. u Kninu je formirana Srpska zajednica op{tina, a juna 1990. u Srbu je odràn Srpski sabor, poslije ~ega je 17. avgusta 1990. inscenirana pobuna u Kninu i okolini. Intezivna destrukcija vlasti Bosne i Hercegovine po~ela je jo{ 1990, odmah po formiranju petokolona{ke Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (12. juli 1990.), zapravo u toku njene predizborne kampanje i priprema za vi{estran~ke izbore. U toku priprema tih izbora obrazovano je vi{e petokolona{kih organizacija. Najpogodnije uslove za djelovanje imala je Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, oformljena na sugestiju i angaòvanje vode}ih li~nosti Srpske akademije nauka i umetnosti (Dobrica ]osi}, Matija Be}kovi}, 3 V. @arkovi}, nav. dj., str. 28-34. 4 B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 160-161. 478

Milorad Ekme~i}) i po uzoru na predhodno formiranu petokolona{ku Srpsku demokratsku stranku u Hrvatskoj (na ~ijem ~elu se nalazio psihijatar i akademik Jovan Ra{kovi}), sa osnovnom namjerom da bude matica Velikosrpskog pokreta u Bosni i Hercegovini. Stranku je obrazovalo jezgro nezadovoljnika tzv. disidenata — velikosrpski orijentisanih knjièvnika (\ogo, Lubarda, Nogo) i na njeno ~elo dovelo pjesnika — psihijatra Radovana Karadì}a i Mom~ila Kraji{nika, koji su neposredno prije toga izvo|eni na sud zbog privrednog kriminala. Memorandumske ideje SANU i Milo{evi}eve dràve u kojoj }e ìvjeti svi Srbi bile su osnova politi~ke prakse Stranke.5 Uz zna~ajnu podr{ku Milo{evi}eve Socijalisti~ke partije Srbije, pobjednika na prijevremenim jednostrana~kim izborima 1989, te beogradskih elektronskih i {tampanih medija, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je na izborima novembra 1990. za Skup{tinu SR Bosne i Hercegovine dobila 72 ili 30% mandata. 5 Sredinom 1990, na podru~ju Bosne i Hercegovine je, “zbog nacionalne polarizacije i homogenizacije na nacionalnoj osnovi” zapaèna aktivnost Srpske demokratske stranke i dr Jovana Ra{kovi}a iz Knina (ARHIV INSTITUTA ZA ISTRA@IVANJE ZLOÎNA PROTIV ÔVJE^NOSTI I ME\UNARODNOG PRAVA U SARAJEVU — u daljem tekstu: AIIZ-, inv. br. 2-2421, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj 04/154-7, 6. avgust 1990, Sarajevo, Informacija o zna~ajnim ~iniocima i manifestacijama za MPS u TO SR BiH u julu 1990. godine). Na osniva~koj skup{tini SDS-a u Banjaluci (avgusta 1990.), koja je odràna pred oko 15.000 ljudi, prisustvovali su i Jovan Ra{kovi}, Jovan Opa~i}, Radovan Karadì} i Du{an Zelenbaba. U svom obra}anju prisutnim gra|anima Ra{kovi} je optuìo predsjednika SIV-a (Antu Markovi}a), zbog formiranja Saveza reformskih snaga Jugoslavije (SRSJ) i razbijanja srpskog izbornog tijela. Posebno je bio agresivan Du{an Zelenbaba koji je govorio o “ve} objavljenom ratu usta{a i formiranju srpskog Dinarskog korpusa” (AIIZ, inv. br. 2-2425, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj 04/154-8, 4. septembar 1990, Sarajevo, Informacija o zna~ajnijim ~iniocima i manifestacijama za MPS i b/g TO SR BiH u avgustu 1990. godine). Vo|a Srpske demokratske stranke u Hrvatskoj, Jovan Ra{kovi}, napisao je septembra 1990, Otvoreno pismo Slobodanu Milo{evi}u, u kome je pozdravio srbijanskog predsjednika kao “najva`niju li~nost u modernoj historiji srpskog naroda”, i “fizi~kog za{titnika” Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u njenoj borbi za “zaokruìvanjem srpskog nacionalnog entiteta” (ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: Br. IT-02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A, u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag 31. maj 2002, paragraf 8). 479

Zna~ajan broj mandata i druge dvije stranke (SDA = 86 ili 35,8% mandata, HDZ = 44 ili 48,35% mandata)6 omogu}io je da se od njih [i sa SDA i HDZ] obrazuje vladaju}a koalicija, ~ime je ve} eksponirana petokolona{ka stranka u{la u vlast. To je - pokazale su to naredne godine — bilo tragi~no za multinacionalnu Bosnu i Hercegovinu. Osnovni, su{tinski cilj Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je, u skladu sa srpskim velikodràvnim projektom, od njenog po~etka bilo formiranje srpske dràve i ujedinjenje svih Srba (“srpsko jedinstvo”), u ~iju su se realizaciju oko Slobodana Milo{evi}a okupili i srpski nacionalisti~ki lideri, uklju~uju}i i Radovana Karadì}a. U ostvarenju tog zlo~ina~kog projekta Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je prijetila da }e ga posti}i i nasilnim putem (vojnim sredstvima), za {ta se svestrano prepremila. Tako je Radovan Karadì}, polaze}i od ocjene da su Srbi u Bosni i Hercegovini sve svoje nade vezali za njihovu maticu-zemlju Srbiju i da nikada ne}e dozvoliti da ih dràvna granica dijeli od Srbije, u prvoj polovini novembra 1990. upozorio da su bosanski Srbi pripremljeni za rat i da “nisu vi{e bespomo}ni, ve} veoma mo}ni i ujedinjeni”.7 U tom su cilju, potom kao rezultat smi{ljene politi~ke odluke, izvr{eni brojni zlo~ini, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima.8

6 S. Arnautovi}, IZBOR U BOSNI I HERCEGOVINI ’90. - ANALIZA IZBORNOG PROCESA, Sarajevo 1996, str. 108. 7 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 8, 12, 16, 38 i 199; NIN, 9. novembar 1990, str. 10-13, Intervju Radovana Karadì}a, SRBI IZVAN BOSANSKOG LONCA. Za Karadì}a to nije bio samo “gra|anski rat”, ve} navodno i “rat izme|u etni~kih grupa i rat izme|u religija” (Isto, paragraf 12). Time je nastojao da prikrije svoju zlo~ina~ku politku i praksu. 8 Isto, paragraf 195. Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, u postizanju zlo~ina~kih ciljeva, “politi~ki probudila i homogenizirala srpski narod” (ICTY, paragrafi 13 i 14). Srpskim kolaboracionistima u Bosni i Hercegovini je, po Radovanu Karadì}u, palo u du`nost da zaustave “vi{evekovno nazadovanje srpskog nacionalnog pitanja. Sve {to su na{i preci propustili da u~ine ili dovr{e — moramo da dovr{imo mi, u ovoj tragi~noj i mu~eni~koj, ali slavnoj generaciji”. Oni, po Karadì}u, nisu “branili” “samo sebe”, ve} navodno “celo srpstvo i celo pravoslavlje” (AIIZ, inv. br. 2-140, Glavni {tab Oruànih snaga Vojske Republike Srpske, Sektor za moral, vjerske i pravne poslove, Int. br. 10/24-291, 7. novembar 1994, Poruka predsednika Republike Srpske). 480

Radovan Karadì} je na konferenciji za {tampu, odrànoj poslije sastanka sa Milo{evi}em, koji je krajem februara 1991. posjetio sjedi{te Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u Sarajevu i susreo se sa rukovodstvom te stranke, izjavio: “Sasvim je prirodno za Srbe da ìve u jednoj dràvi”.9 Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine predvo|ena je Radovanom Karadì}em, Mom~ilom Kraji{nikom, Biljanom Plavi{i} i Nikolom Koljevi}em (oni su sa~injavali kolektivno rukovodstvo te stranke). Karadì} je bio predsjednik Partije. Kraji{nik je bio njegov najbliì saradnik i jedan od kreatora partijske politike. Plav{i} i Koljevi} (profesori Univerziteta u Sarajevu) su bili i ~lanovi kolektivnog Predsjedni{tva Bosne i Hercegovine, slijede}i partijsku disciplinu i poslu{nost, te velikosrpsku nacionalisti~ku politiku i praksu.10 Radovan Karadì} je svoju rukovode}u ulogu vr{io isklju~ivo kroz svoju poziciju {efa SDS-a (do prolje}a 1992.). Njegov primat u rukovodstvu srpskih kolaboracionista u Bosni i Hecegovini bio je u~vr{}en njegovim bliskim odnosima sa Slobodanom Milo{evi}em, koji je, u svojstvu predsjednika druge dràve, predstavljao i interese Srba u Bosni i Hercegovini i imao redovne kontakte sa Karadì}em. U odre|ivanju partijske politike i izradi odluka Karadì} je, izvr{avaju}i namjere, ciljeve, zadatke i volju rukovodstva Velikosrpskog pokreta i li~no Slobodana Milo{evi}a, djelovao blisko i konstantno sara|ivao sa drugim rukovode}im kadrovima SDS-a.11 Izme|u Slobodana Milo{evi}a i rukovodstva “Republike Srpske Bosne i Hercegovine”, posebno Radovana Karadì}a, postojala je dobro razra|ena taktika i o njihovim nastupima pred me|unarodnim faktorima. Cilj je bio dokazati da se radi o politi~kom i vojnom rukovodstvu dvije razli~ite dràve, a ne o jednoj (Savezna Republika Jugoslavija) i njenoj kolaboracionisiti~koj tvorevini (“Republika Srpska Bosna i Hercegovina”),

9 Isto, paragraf 39. 10 Isto, paragrafi 36-37 i 196. 11 Isto, paragrafi 39 i 196. Krajem februara 1991. (tri dana poslije Milo{evi}eve posjete sredi{tu SDS-a Bosne i Hercegovine) srpski petokolona{i, pa kolaboracionisti, na ~elu sa Karadì}em, ovlastili su vo|u Velikosrpskog pokreta da predstavlja interese Srba u Bosni i Hercegovini (Isto, paragraf 39). 481

pri ~emu je to kolaboracionisti~ko rukovodstvo predstavljalo navodno samostalan politi~ki i vojni faktor. Postojale su dobro razra|ene “kombinacije”, kako da se to me|unarodnim faktorima predstavi. Milo{evi}, vo|a Velikosrpskog pokreta, je “radio po svome”, a vrtio glavom “kako ne zna kako }e rukovodstvo Republike Srpske postupiti”.12 Dakle, Milo{evi} je nastupao potpuno samostalno, a njegovi kolaboracionisti iz Bosne i Hercegovine bili su navodno “nepredvidljivi ludi Srbi”.13 Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, formirana u julu 1990, brzo je, u skladu sa usvojenim programom i sa punim osloncem na partijske veoma koordinirane op{tinske i mjesne organizacije, uspostavila efektnu komunikaciju i komandnu strukturu. Novembra 1990. informacije iz najudaljenijih sela stizale su do Glavnog odbora SDS-a u Sarajevu za dva sata, i ako je trebalo u Milo{evi}ev kabinet 12 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane, DT Broj 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske odrànog 25. avgusta 1995. godina u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima, str. 8-9. Na tom je sastanku, povodom rasprave o ponu|enom mirovnom rje{enju Kontakt grupe, Karadì} predloìo Milo{evi}u “- da on radi po svome, a da ‘vrti glavom kako ne zna kako }e rukovodstvo Republike Srpske postupiti’”. Na to ga Milo{evi} “upozorio da nema vi{e vremena za takve ‘kombinacije’”. Karadì} mu je uzvratio: “Mi onda moèmo da se dogovaramo za brzi mir, ali da na{ neprijatelj to ne zna; da ne u~inimo kakvu takti~ku gre{ku” (Isto). 13 Isto. U raspravi oko mirovnog rje{enja Kontakt grupe izme|u politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske Bosne i Hercegovine” na pomenutom sastanku u Dobanovcima Karadì} je “preporu~io” “da je bolje da se jugoslovenska strana, prvenstveno predsednik Milo{evi}, ‘bori kao i do sada’, a da oni i dalje ostanu ‘nepredvidljivi ludi Srbi’”. Na to je Milo{evi} sljede}im rije~ima podsjetio Karadì}a: “Tako smo pro{le godine razgovarali…, i nakon na{eg odbijanja plana, izgubio se deo teritorije i palo mnogo `rtava”. Karadì} je zatim upitao: “A istorija”, na {to je Milo{evi} uzvratio da “nama treba ìv narod, a ne istorija” (Isto, str. 9). U nastavku diskusije Karadì} je, pored ostalog, predloìo: “Neka Slobodan Milo{evi} ide i neka pritiska Srbe iz Republike Srpske, kao i do sada, ali je dobro da i mi o~uvamo status pregovara~ke strane”. Prema Karadì}evom mi{ljenju lak{e je bilo i Milo{evi}u “da kaè kako donekle moè uticati, ali moramo i njih (Srbe iz Republike Srpske) ~uti” (Isto, str. 14-15). 482

za kra}e vrijeme. Partijska infrastruktura, kreirana u 1990. - 1991, uklju~ivala je tehni~ke i organizacione kapacitete za komandovanje, kontrolu i komunikacije od najvi{eg vrha u Partiji do najniìh redova. ^lanovi SDS-a su bili obavezni da provode i po{tuju partijsku politiku i odluke partijskih organa.14 Organizacija i funkcionisanje “bezbjedonosnog sistema” SDS-a je bio izri~ita tajna i organizovano hijerarhijski. Razvijeni su kodovi za komunikaciju preko javnih telefonskih linija (broj 1. za specifi~ne li~nosti: Karadì} je bio “01”, Kraji{nik “02”, Koljevi} “03” i Plavi{i} “04”). U avgustu 1991. Karadì} je izdao nare|enje svim op{tinskim i regionalnim odborima SDS-a u Bosni i Hercegovini da }e u cilju za{tite tajnosti komunikacija u potpisima, pisanim izvje{tajima, nare|enjima i drugim dokumentima do}i do promjena, te da “SDS lideri u Bosni i Hercegovini trebaju po~eti upotrebljavati tajne identifikacijske brojeve”. Tako je rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovine septembra 1991. ustanovilo posebnu zavjereni~ku osnovnu komandu, kontrolu, komunikacije i obavje{tajni sistem.15 Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je istovremeno vodila aktivnosti na dva kolosjeka: prvo, deklarativno je podràvala toleranciju, demokratski dijalog i za{titu srpskih interesa unutar Bosne i Hercegovine i za{titu Republike u Jugoslaviji kroz mirovne pregovore, isti~u}i, kao i vo|a Velikosrpskog pokreta, njihove ciljeve kao navodno o~uvanje Jugoslavije (u stvarnosti su preduzimali akcije da je {to prije sahrane), i drugo, tajno je i zavjereni~ki po nalogu centra Velikosrpskog pokreta iznutra potkopavala jedinstvo Republike Bosne i Hercegovine i vr{ila destrukciju Dràve, u saradnji sa institucijama u Beogradu i Srbima u Republici Hrvatskoj, kao i pripreme za formiranje “srpske Bosne i Hercegovine” i zlo~ine u Bosni i Hercegovini.16

14 NIN (Beograd), 9. novembar 1990, str. 10; ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T, paragrafi 37 i 197. “Bilo {ta izvan usvojene politike” je, po Karadì}u, bila izdaja (Isto, paragraf 37, nap. 391). S tim u vezi, Kraji{nik je tvrdio kako su “izdajnici i otpadnici najteì protivnici. Mi bi voljeli da po{aljemo sljede}u poruku onima koji su posrnuli ili su neutralni, slabi ili dezorjentisani i oni koji se ne osje}aju kao izdajnici: danas vi jo{ imate vremena, sutra }e biti prekasno” (Isto, paragraf 197). 15 Isto, paragraf 198. 16 Isto, paragrafi 15 i 199. 483

U drugoj polovini 1990. bilo je vi{e pojava “grubog naru{avanja ustavnog poretka i teritorijalnog integriteta Republike Bosne i Hercegovine i ugroàvanja li~ne i imovinske sigurnosti njenih gra|ana”. S tim u vezi, Ustavni sud Bosne i Hercegovine je, prate}i “pojave o ostvarivanju ustavnosti i zakonitosti”, 6. novembra 1990. uputio “Obavje{tenje” Skup{tini SR Bosne i Hercegovine, u kome je ukazano na te pojave. Me|utim, i nakon toga proces destrukcije ustavnog poretka je, “nizom protivustavnih i nezakonitih radnji i akata”, nastavljen.17 Srpski nacionalisti~ki reìm u Beogradu je, preko rukovodstva petokolona{ke organizacije - Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, intezivno radio i na destrukciji Bosne i Hercegovine, odnosno na pripremama za zlo~ine u Bosni i Hercegovini, formiraju}i, najprije, paradràvne srpske organe vlasti. Prvi takav paradràvni organ formiran je u Banja Luci 13. oktobra 1990. na Svesrpskom saboru Bosne i Hercegovine, pod nazivom “Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine”, a onda i mreà takvih regionalnih vije}a, iz ~ije fizionomije je jasno proizilazila namjera razbijanja jedinstva Bosne i Hercegovine. Jezgro Srpskog nacionalnog vije}a Bosne i Hercegovine sa~injavali su vode}i ljudi SDS-a, ali su u njemu bili zastupljene i druge “srpske stranke”, “nestrana~ke li~nosti” i neka “srpska dru{tva” (Prosvjeta).18

17 I. Dautba{i}, AGRESORSKO FORMIRANJE KOLABORACIONISTI^KIH TVOREVINA I DJELOVANJE USTAVNOG SUDA BOSNE I HERCEGOVINE NA NJIHOVOM UKIDANJU, u: AGRESIJA NA BOSNU I BORBA ZA NJEN OPSTANAK 1992. - 1995. GODINE, Sarajevo 1996, nav. dj., str. 184. 18 Javnost, 19. oktobar 1990, str. 1 i 10. novembar 1990, str. 2; AIIZ, str. 2-2436; NIN, 9. novembar 1990, str. 11, Intervju Radovana Karadì}a, SRBI IZVAN BOSANSKOG LONCA. U Odluci o formiranju se navodi da }e “Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine” raditi na “obezbje|ivanju i u~vr{}ivanju gra|anske i nacionalne ravnopravnosti i slobode gra|ana srpske nacionalnosti i srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u cjelini” i “voditi i druge nacionalne poslove srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” (Isto). Osnovni zadatak “Srpskog nacionalnog vije}a” trebalo je “da bude briga o sada{njem i budu}em ìvljenju srpskog naroda” na podru~ju Bosne i Hercegovine (Javnost, 27. oktobar 1990, str. 3). 484

Samozvano Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine je bilo “odgovorno samo srpskom narodu u Bosni i Hercegovini, njegovim saborima i velikim skup{tinama”, te ga je mogao “raspustiti samo srpski narod”. Prvi predsjednik Radovan Karadì}, iskazuju}i “zabrinutost” za poloàj Srba u Bosni i Hercegovini, iznio je prave razloge za formiranje “Srpskog nacionalnog vije}a” — da “Srbi u Bosni i Hercegovini ne}e odustati od svojih zahtjeva da ìve u istoj dràvi u kojoj je i njihova matica Srbija”, te “zato mi danas formiramo svoje Srpsko nacionalno vije}e, ~ime svoju sudbinu uzimamo u svoje ruke...”.19 Na osniva~kom saboru u Banja Luci “Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine” je donijelo i svoju “prvu odluku”, u kojoj je ukazano na su{tinu promjene “dràvnog karaktera Bosne i Hercegovine”, po kojoj se “dràvni poloàj srpskog naroda u Bosni i Hercegovini ne moè promijeniti nikakvim skup{tinskim odlukama, ve} isklju~ivo nacionalnim referendumom”, odnosno “na referendumu srpskog naroda”.20 Formiranje i djelovanje posebnog srpskog dràvno-politi~kog organa u Bosni i Hercegovini — “Srpskog nacionalnog vije}a” bilo je “suprotno Ustavu SR Bosne i Hercegovine, pravnom poretku i ukupnom dru{tvenom i politi~kom ure|enju”. Rije~ je o neustavnom “Srpsko nacionalno vije}e” je formirano od dijela Glavnog odbora SDS Bosne i Hercegovine, dijela Politi~kog savjeta SDS Bosne i Hercegovine, predstavnika Srpskog prosvjetnog i kulturnog dru{tva “Prosvjeta”, predstavnika drugih stranaka, te “uglednih vanstrana~kih li~nosti”. Savjet za me|ustrana~ku saradnju pri SDS Bosne i Hercegovine dao je, tako|e, glas za formiranje “Srpskog nacionalnog vije}a”, nagla{avaju}i da je rije~ o “demokratskom pravu srpskog naroda”, i “jedinom obliku odbrane suverenih prava srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” u kome bi bile “okupljene sve politi~ke stranke koje zastupaju interese srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” (Javnost, 27. oktobar 1990, str. 2, Tekst Vojislava Maksimovi}a “IZNU\ENA ODLUKA SRPSKOG NARODA”, Javnost, 27. oktobar 1990, str. 3). Na “Svesrpskom saboru” u Banja Luci u~estvovale su “sve politi~ke organizacije srpskog naroda iz cele Jugoslavije” (Isto). Me|utim, na njemu je, obmane radi formirano samo Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine. 19 Isto, 19. oktobar 1990, str. 1. 20 Isto. Tu “Prvu odluku Srpskog nacionalnog vije}a Bosne i Hercegovine” potpisao je Radovan Karadì}, u svojstvu predsjednika tog vije}a. 485

tijelu “sa nelegalnim i nelegitimnim pretenzijama za zastupanje svih pripadnika srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i osporavanje Skup{tini SR Bosne i Hercegovine da ostvaruje postepeno i u cjelini svoje ustavne funkcije”.21 O~igledno da je rije~ o dirigovanoj pobuni kao i u Kninu. Krajem 1990. formirana su, u skladu sa “Odlukom” “Svesrpskog sabora Bosne i Hercegovine” u Banja Luci, i regionalna srpska nacionalna vije}a. Tako je u drugoj polovini oktobra 1990., na prvom saboru srpskog naroda Hercegovine u Trebinju, u prisustvu “oko {est hiljada Srba iz Hercegovine i susedne Crne Gore”, formirano “Srpsko nacionalno vije}e za Hercegovinu”, u koje su izabrani predstavnici svih srpskih politi~kih stranaka koje “djeluju na ovom podru~ju: SDS, SPO i SNO, kao i sestrinska stranka iz Crne Gore, Narodna stranka”. Na tom su skupu govorili Boìdar Vu~urovi}, predsjednik Regionalnog odbra SDS-a Bosne i Hercegovine za Hercegovinu, Radovan Karadì}, prof. dr. Budimir Ko{uti}, prof. dr Nikola Koljevi}, prof. dr Novak Kilibarda, Vladimir Srebrov i drugi. Vu~urovi} je, u skladu sa svojim shvatanjima o nemogu}no{}u zajedni~kog ìvota, naglasio potrebu samoorganizovanja srpskog

21 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 184. Srpsko nacionalno vije}e je, po ocjeni Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, od 18. oktobra 1990, konstituisano da bude “paralelna vlast uz legitimnu vlast Skup{tine Bosne i Hercegovine, to je negiranje ustavnog poretka Bosne i Hercegovine i Jugoslavije. To vodi ka formiranju nacionalnih vije}a i drugih naroda, razgra|ivanju suvereniteta i integriteta Bosne i Hercegovine, vodi u nove me|unarodne sukobe i jo{ ve}e konflikte u Bosni i Hercegovini”. To je “udar na Republiku i èlja da se uti~e na odga|anje izbora, {to se ne smije dopustiti”. Formiranje Srpskog nacionalnog vije}a je “najteì udarac Bosni i Hercegovini kao suverenog dru{tva, to treba povezivati i shvatiti u najuòj korelaciji sa nacionalnim vije}em u Kninu”. Tim se “~inom neki lideri i ostala rukovode}a gospoda nacionalnih partija boje izbora, te se zagovaraju nacionalni ratovi sviju protiv svih, a zapravo nikome nije do demokratije nego do izazivanja vanrednog stanja i produbljivanja ustavne krize”. Formiranje tog vije}a se “moè ~ak tretirati kao dràvni udar, kao poku{aj otcjepljenja ...”, {to “vodi ka razaranju Bosne i Hercegovine i njenoj konfederaciji, ono onemogu}ava sve demokratske procese u vlastitom narodu i sve dogovore izme|u naroda a posebno onemogu}ava funkcionisanje zvani~nih ustavnih organa vlasti” (AIIZ, 2-2431, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj: 04/164-10, 18. oktobar 1990. — Okru`nom {tabu Teritorijalne odbrane Tuzla). 486

naroda. Karadì} je, govore}i o zna~aju formiranja “Srpskog nacionalnog vije}a”, ~ime su uzeli “sudbinu u svoje ruke”, iznio la`nu ocjenu o tome da su “ustavni izborni zakoni skrojeni tako da idu na {tetu srpskog naroda, tako da nakon izbora sasvim uni{te srpski narod”. S tim u vezi, on je naglasio da “Ustav nije ustavan, a Srpsko nacionalno vije}e je ustavno”. Prof. Ko{uti} je negirao mogu}nost prihvatanja “{est dràva u kojima bi srpski narod bio manjina”, jer, kako je rekao, on nikada nije smatrao da “izme|u srpskog naroda posle 1918. postoje granice”. Dr Kilibarda je dokazivao kako su Crnogorci Srbi, mo`da “ponajpoznatiji Srbi”.22 Do prve polovine novembra 1990. formirana su i “srpska nacionalna vije}a” Bosanske krajine u Banja Luci, stare Hercegovine u Fo~i i Ozrena u Bosanskom Petrovom Selu.23 “Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine”, “kao legitimni predstavnik dijela srpskog naroda u Jugoslaviji, a koji ìvi na teritoriji SR BiH”, donijelo je 8. novembra 1990. “Deklaraciju o poloàju srpskog naroda u SR Bosni i Hercegovini”. Tim je dokumentom, izme|u ostalog, nedvosmisleno stavljeno do znanja da “za srpski narod nije prihvatljiva Bosna i Hercegovina kao samostalna dràva”, koja bi egzistirala “sama ili u konfederativnoj zajednici sa drugim dràvama, niti bilo koja druga forma dràvnog organizovanja kojom bi on bio odvojen od cjeline srpskog naroda ili bio sveden na status nacionalne manjine”. Umjesto toga, cilj je srpskog naroda bio “da sa~uva svoje jedinstvo sa srpskim narodom kao cjelinom”, {to je u su{tini drugim rije~ima zna~ilo — projektovano formiranje srpske dràve. U realizaciji tog cilja usvojen je stav da }e Srpsko nacionalno vije}e “o su{tinskim pitanjima samobitnosti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, “organizovati referendum srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”. Na taj su na~in nekoliko mjeseci nakon formiranja i uo~i izbora Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine i druge petokolona{ke organizacije javno obznanili svoje ciljeve.24 22 Javnost, 27. oktobar 1990, str. 3. 23 Isto, 27. oktobar 1990, str. 3 i 10. novembar 1990, str. 2. 24 Isto, 10. novembar 1990, str. 12 i 17. novembar 1990, str. 2. Deklaracija je objavljena u Javnosti, listu Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (br. 5, 17. novembar 1990, str. 2). Radovan Karadì} je svojim potpisom, stajao iza tog dokumenta. 487

Na~in realizacije tog cilja — formiranje srpske dràve, bio je u skladu sa Milo{evi}evom tvrdnjom, koju je tri mjeseca prije toga obznanio. Naime, on je 10. avgusta 1990. u Kuparima gdje se rukovodstvo Velikosrpskog pokreta odmaralo i koristilo priliku “za {iru razmenu mi{ljenja” (prilikom izleta na ostrvo Mljet), pored ostalog, izjavio: “da bi se referendumom mogao re{iti problem Srba iz Bosne pored Drine, ...”.25 U Poruci srpskom narodu, iz prve polovine novembra 1990, Radovan Karadì} je, polaze}i od ocjene da je Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine “jedini pravi za{titnik interesa srpskog naroda u BiH”, iznio stav Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine po kome “srpski narod na referendumu treba da odlu~i u kakvoj zemlji èli da ìvi”, odbacuju}i pri tome mogu}nost konfederacije ili samostalne Bosne i Hercegovine.26 Ukazuju}i na zna~aj demokratije za “sudbinu srpskog naroda”, Karadì} se Srbima obratio i sa la`nom ocjenom kako se “srpski narod nalazi pred opasno{}u da bude odvojen od svoje matice Srbije i smje{ten, kao nacionalna manjina, u nekoj novoj NDH ili ND BiH”. Stoga je poru~io da je SDS “jedina stranka koja {titi srpski narod od odvajanja od Srbije”,27 {to je zna~ilo promjenu granica suverenih dràva, pri istovremenom ru{enju zajedni~ke dràve. Od prve polovine 1991, po instrukcijama aspiranata na bosanskohercegova~ki prostor, u Bosni i Hercegovini je poja~an, uz izuzetnu napetost, op}u konfrotaciju i neizvjesnost, pa i otvorena neprijateljstva prema Dràvi, proces napada na ustavno-pravni sistem i teritorijalno jedinstvo Bosne i Hercegovine (samovoljno preuzimanje 25 B. Jovi}, nav. dj., str. 176. 26 Javnost, 10. novembar 1990, str. 1. “Izja{njavanje” srpskog naroda na “referendumu” o tome “u kakvoj zemlji èli da ìvi”, po Karadì}u je “to glavno pitanje i to je dovoljan razlog da svaki Srbin i Srpkinja glasaju za svoju srpsku stranku. Sve drugo moè donijeti dramati~ne obrte, ropstvo srpskog naroda i gra|anski rat kao ishod drame i nesporazuma”. Glasaju}i za Srpsku demokratsku stranku, Karadì} je ocijenio da Srbi glasaju “za vlast srpskog naroda, za sigurnost i cjelovitost srpskog naroda i njegove dràve” (Isto). 27 Isto. 488

i vr{enje dràvnih kompetencija, formiranje paralelenih i konkurentskih organa vlasti, “nacionalna teritorijalizacija” i druge pojave izazvane neustavnim i protuzakonitim aktima). Nosioci tog projekta bile su Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine i Hrvatska demokratska zajednica za Bosnu i Hercegovinu, odnosno one politi~ke stranke koje su, u okviru institucija sistema (Skup{tina, Predsjedni{tvo, Vlada, itd), u najve}em dijelu participirale u raspravi kod iznalaènja odgovaraju}eg ustavno-pravnog ure|enja Bosne i Hercegovine i potvrde njenog vi{estoljetnog identiteta. U su{tini je bilo rije~i o otvaranju rasprave o regionalizaciji — nacionalnoj teritorijalizaciji, odnosno o politizaciji tog problema, prikrivaju}i pri tome politi~ke ciljeve “ekonomskim nu`nostima”.28 Rade}i na definiranju “srpskih oblasti”, autori etni~ke (jednonacionalne) regionalizacije su manipulirali i neta~no interpretirali pokazatelje dotada{njeg ekonomskog razvoja pojedinih dijelova Bosne i Hercegovine. Tako je regionalizacija imala politi~ku pozadinu, odnosno bila je sredstvo za ultimativno oduzimanje teritorija i preuzimanje vlasti na “srpskim” podru~jima.29 Srpska demokratska stranka i Srpsko nacionalno vije}e Bosne i Hercegovine su, nastoje}i da zaokruè velikosrpski projekat formiranje srpske dràve (“svi Srbi u jednoj dràvi”), donijeli vi{e neustavnih akata. Tako je, po uzoru na Srbe u Kninu, kada je maja 1990. formirana zajednica srpskih op{tina,30 u prolje}e 1991, odnosno

28 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 184; K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE DO DAYTONSKOG SPORAZUMA, Sarajevo 1997, str. 55, Javnost, 20. april 1991, str. 1. SDS Bosne i Hercegovine i HDZ za Bosnu i Hercegovinu su, kako pi{e Prof. dr Kasim Begi}, “zadràle status — ‘vladaju}ih stranaka’ i u~e{}a sa SDA (Stranka demokratske akcije) i opozicionim strankama u institucinalnom djelovanju i razrje{enju problema, uklju~uju}i i rad na novom ustavu, a istovremeno koriste}i vaninstitucionalne forme flagrantno kr{ile vaè}i ustavno-pravni sistem BiH”. Stoga je u toj ~injenici “hipokrizija, ma koliko bila primjerena politici, dostigla svoje neslu}ene razmjere”, s pravom zaklju~uje prof. Begi} (K. Begi}, nav. dj., str. 55). 29 K. Begi}, nav. dj., str. 56-58; Javnost, 20. april 1991, str. 3 i 5, te 4. maj 1991, str. 11; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 39 i 233-234. 30 L. Silber - A. Litl, SMRT JUGOSLAVIJE, Beograd 1996, str. 105-111. 489

11. aprila 1991, postignut “Dogovor o udruìvanju u Zajednicu op{tina Bosanske krajine”. Taj “dogovor” o formiranju regionalne zajednice op{tina Bosanske krajine prihvatile su Skup{tine op{tina Bosanska Dubica, Glamo~, Banja Luka, Mrkonji} Grad, Bosanska Gradi{ka i dr.31 Nakon toga, formirane su zajednice op{tina isto~ne pa stare Hercegovine i dr.32 Skup{tina Bosne i Hercegovine je sredinom aprila 1991. razmatrala formiranje “Zajednica op{tina Bosanske krajine” i, s tim u vezi, uputila preporuke bosansko-kraji{kim op{tinama da se suzdrè od dalje regionalizacije.33 Me|utim, ta preporuka nosiocima regionalizacije nije ni{ta zna~ila. Vlada Bosne i Hercegovine je “izrazila bojazan da }e prestrojavanje op{tina na etni~kom principu dovesti do zao{travanja me|unacionalnih odnosa”. Jedan broj ~lanova Vlade iz reda Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine javno se izjasnio za odluku op{tina Bosanske krajine i isto~ne Hercegovine kao ispravnu iz “ekonomskih” razloga.34 Stranka demokratske akcije je u odluci o regionalizaciji op{tina u Bosni i Hercegovini vidjela formiranje etni~ki ~istih podru~ja, razbijanje Bosne i Hercegovine i poku{aj realizacije zamisli o formiranju Velike Srbije i sl. To je i bio povod te je ta stranka u Banjaluci i Trebinju organizovala protestne skupove, ukazuju}i na mogu}e {tetne i nesagledive posljedice koje mogu nastati takvom vrstom podjela.35 Konstituiraju}a sjednica “Skup{tine Zajednice op{tina Bosanske Krajine” je, uz prisustvo “blizu sto poslanika, delegiranih ispred ~etrnaest bosanskohercegova~kih op{tina (iz svake po sedam) koje su ranije donijele Odluku o prisajedinjenju u novu regiju ovog dijela Republike”, 31 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 185; Kasim Begi}, nav. dj., str. 57-58. 32 Javnost, 14. septembar 1991, str. 3. 33 Isto, 20. april 1991, str. 1 i 4. maj 1991, str. 5. 34 AIIZ, inv. br. 2-2445, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. br. 04/143-6, 8. maj 1991, Sarajevo, Informacija o zna~ajnim ~iniocima i manifestacijama na moral i b/g /borbena gotovost / TO SR BiH za APRIL 1991. god. 35 Isto. 490

odràna 25. aprila 1991. u êlincu. êtiri dana kasnije (29. aprila) novoformiranoj zajednici op{tina dali su saglasnost o pristupanju Zajednici i predstavnici osam drugih op{tina, izuzev u Bosanskom Novom, “gdje je prilikom glasanja presudila suzdrànost opozicije”.36 Na sastanku Regionalnog odbora SDS-a Stara Hercegovina u Fo~i, odrànom 19. aprila 1991, na kome su, pored predstavnika vlasti i naroda op{tina Kalinovika, Fo~e, Gora`da, âjni~a, Vi{egrada i Rudog, prisustvovali i predsjednik Narodne stranke Crne Gore (prof. dr Novak Kilibarda) i predsjednik Kluba poslanika Crne Gore (dr Mitar ^vorovi}), bilo je “dosta govora oko regionalizacije Isto~ne i Stare Hercegovine, te Glasinca SO-e Sokola~ke regije u zajednicu op{tina Hercegovina”. U ZAJEDNI^KOM SAOP[TENJU, koga su u Fo~i 20. aprila 1991. potpisali predsjednik Regionalnog odbora SDS-a Stara Hercegovina, s jedne, i predsjednik Narodne stranke Crne Gore, Novak Kilibarda, s druge strane, navedeno je kako se ve}ina tih op{tina “naslanjaju i grani~e sa Crnom Gorom, pa je sasvim normalno i potrebno razgovarati sa predstavnicima vlasti i naroda Narodne stranke Crne Gore”. Pri tom je “najve}i akcenat dat na kulturnom i duhovnom jedinstvu ovog naroda”. Tim prije, jer je “istorijska sudbina, bolje re}i nepravda, pocijepala ovaj narod, jednog porijekla, jedne vjere”. Stoga je usvojena “zajedni~ka ocjena svih u~esnika” tog fo~anskog skupa “da je ovo istorijski trenutak da se demokratskim sredstvima izborimo za svekoliko jedinstvo srpskog naroda”.37 Skup{tina op{tine Pale je, na osnovu “odluke” Op{tinskog odbora Srpske demokratske stranke Pale, od 29. aprila 1991, i polaze}i od ocjene da se “udruìvanje op{tine Pale u zajednicu Grada Sarajeva pokazalo kao ekonomski neopravdano”, 8. maja 1991. donijela “Odluku” o izdvajanju Op{tine Pale iz Zajednice op{tina Sarajeva.38

36 Javnost, 4. maj 1991, str. 5. Za predsjednika Zajednice op{tina Banja Luka izabran je Vojo Kupre{anin, a za potpredsjednike Radoslav Br|anin i Dragan Kneèvi} (Isto). 37 AIIZ, inv. br. 3-1082/3, Regionalni odbor SDS — Stara Hercegovina — Fo~a, Fo~a, 20. april 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE. 38 I. Dautba{i}, nav. dj., str. 185-186; Javnost, 4. maj 1991, str. 2. 491

Istoga dana je, na inicijativu Regionalnog odbora SDS-a, na sjednici Skup{tina op{tina Sokolac, Pale i Han-Pijeska, odlu~eno da se “izvr{i povezivanje tih triju op{tina u Zajednicu op{tina Romanija”.39 I srpsko stanovni{tvo mjesnih zajednica Hre{a i Bulozi (podru~je sarajevske op{tine Stari Grad), je, zbog navodne “nemogu}nosti da ostvare osnovna gra|anska prava,” septembra 1991. odlu~ilo da se pripoje “SAO Romaniji”.40 Takvu odluku je tada donijelo i “srpsko stanovni{tvo olovske op{tine”.41 Regionalni odbor Srpske demokratske stranke za Staru Hercegovinu (regija “Stara Hercegovina” obuhvatala je op{tine: Kalinovik, Fo~a, Gora`de, Rudo, âjni~e i Vi{egrad), u Fo~i je 3. maja 1991. ponovo razmotrio pitanje regionalizacije sa op{tinama Isto~ne Hercegovine. S tim u vezi, jednoglasno je zaklju~eno “da se jo{ vi{e intenzivira rad na ovom vitalnom pitanju ...”. Dostavljaju}i tu ocjenu Srpskoj demokratskoj stranci Bosne i Hercegovine, u Zajedni~kom saop{tenju Regionalnog odbora SDS Stara Hercegovina se nagla{ava kako ih “na ovom putu nikakve odluke bosansko-hercegova~kog Parlamenta ili Vlade ne}e onemogu}iti”.42 U Trebinju je 27. maja 1991. konstituisana “Skup{tina zajednice op{tina Isto~ne i Stare Hercegovine”. “Odluku o udruìvanju u Zajednicu” donijele su op{tine: Trebinje, Gacko, Bile}a, Nevesinje, Ljubinje, Kalinovik, âjni~e i Rudo. “Skup{tini” su prisustvovali “poslanici” svih osam op{tina. Za “predsjednika” “Zajednice” izabran je Boìdar Vu~urovi} iz Trebinja, a za “potpredsjednika” Milorad 39 Javnost, 11. maj 1991, str. 3. 40 Isto, 28. septembar 1991, str. 2. Obrazloènje navedene odluke je zaista obi~na la`, kao {to je i konstatacija da “....7.500 stanovnika srpske nacionalnosti u sarajevskoj op{tini Stari grad jo{ uvijek nema svoje predstavnike u vlasti” (Isto). 41 Isto. S tim u vezi, Glavni odbor SDS Olova je ocijenio da je u toj op{tini “znatno porasla uznemirenost me|u srpskim narodom”, optuìv{i rukovodstvo lokalne SDA da za to snosi odgovornost. Pored toga, navodi se kako je “broj Muslimana u Olovu vje{ta~ki pove}an sjedinjenjem mjesnih zajednica Kaljine i Kneìne koje su pripadale op{tini Sokolac” (Isto). 42 AIIZ, inv. br. 3-1082/6, Regionalni odbor SDS Stara Hercegovina - Fo~a, Fo~a, 3. maj 1991, ZAJEDNI^KO SAOP[TENJE. 492

Vujovi} iz Bile}e i Du{ko Kornja~a iz âjni~a. Pri tome je Trebinje odre|eno i kao administrativno sredi{te “Zajednice”. Usvojen je i “Statut” i druga akta “Zajednice”, a “dat je predlog i op{tinama Stolac, Nik{i} i Dubrovnik da se i one priklju~e ovoj regiji”.43 Takvu fizionomiju “SAO isto~ne Hercegovine” imao je i Milo{evi}ev ministar Mihalj Kertes, s tim {to ju je on vidio u sastavu srpske zemlje Crna Gora. O~iglednost namjere za razbijanje Bosne i Hercegovine vidljiva je i iz pomenutih istovremenih aktivnosti u Bosanskoj krajini, koja je trebalo da se ujedini sa ve} progla{enom takozvanom Kninskom krajinom u federalnu jedinicu te Jugoslavije, kao i ~injenice da se u osnovi priznaju zaklju~ci dogovora Tu|mana i Milo{evi}a iz Kara|or|eva i Tikve{a, marta i aprila 1991. Nedovr{enost tih dogovora uslovljavalo je i nepominjanje sudbine ostalih dijelova Bosne, za koje je Tu|man mislio da mogu biti podijeljeni na bazi srpske ili hrvatske ve}ine u op{tinama.43a “Srpski narod” Bosanske krajine je, “uo~i Vidovdana” (28. juna 1991.) u Bosanskom Grahovu donio odluku o “ujedinjenju razdijeljenog naroda Krajine”, koja }e, pored Srbije i Crne Gore, “~initi federalnu jedinicu”, {to je “istorijska odluka Kraji{nika da formiraju svoju dràvnu teritoriju”.44 Radovan Karadì} je avgusta 1991. uveo tajni sistem veza izme|u Glavnog odbora SDS-a i mjesnih odbora, te sa Republikom Srbijom. Takva tajna procedura veza progla{ena je obaveznom za slanje izvje{taja i naredbi.45

43 Javnost, 1. juni 1991, str. 4. 43a Dvije petokolona{ke stranke (Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine i Hrvatska demokratska zajednica za Bosnu i Hercegovinu) razra|ivale su te dogovore na terenu i to obiljeàvale formiranjem “SAO OBLASTI” i “HRVATSKIH ZAJEDNICA”. Za to je, pored ostalog, o~igledna potvrda Begi}eva karta iz januara 1992, po kojoj je tada samo jo{ pet op{tina i urbani dio grada Sarajeva ostalo nepodijeljeno izme|u njih (K. Begi}, nav. dj., izme|u strane 68. i 69.). 44 Isto, 14. septembar 1991, str. 4. 45 ICTY, Predmet: Br. IT-01-51-1, paragraf 59; Dani, specijalni prilog, 7. decembar 2001, str. 9. 493

Razgovori o Marti}evom hap{enju i njegovom osloba|anju, po~etkom septembra 1991,46 otkrili su, pored ostalog, strategiju nastojanja rukovodstva SDS-a Bosne i Hercegovine da destruira vlast i podijeli zajedni~ku dràvu, kroz proces “regionalizacije” i podjelu policijskih snaga — navodno kao rezultat muslimanskih provokacija. Taj je incident sa Marti}em bio vaàn za Karadì}a, koji je u razgovoru sa Milanom Babi}em objavio svoje namjere da “zavr{i” sa Muslimanima i u vi{e prilika pominjao “blokadu” Sarajeva, kao mogu}i rezultat tog incidenta.47 “Blokadu” Sarajeva Karadì} je septembra 1991. ponovo pominjao. On je tada u telefonskom razgovoru informisao svoga vo|u Slobodana Milo{evi}a da je “Romanija spremna na blokadu Sarajeva”, gdje “niko ne}e biti u stanju da napusti Sarajevo, bi}e to katastrofa”.48 Time je Karadì}, jo{ jednom, najavio ciljeve zlo~ina~kog karaktera, {to je od 1992. - 1995. bila politika i praksa velikosrpskog agresora i njegovih kolaboracionista. Radovan Karadì} je izvr{avao naredbe, instrukcije i druge smjernice koje je dobijao od vo|e Velikosrpskog pokreta, Slobodana Milo{evi}a. 46 Isto, paragraf 32. Milan Marti} (ministar za unutra{nje poslove “SAO Krajina” i kasnije {ef policije “Republike Srpska Krajina”) i dvojica oficira JNA su 8. septembra 1991. uhap{eni u Otoci kod Bosanske Krupe od strane policije Bosne i Hercegovine. Milo{evi}, Milan Babi}, Karadì} i drugi reagovali su na Marti}evo hap{enje i radili na njegovom osloba|anju. Naime, u reakcije na to hap{enje i nastojanja za njegovim osloba|anjem bio je uklju~en “najvi{i e{alon” : a) srbijansko vo|stvo u Beogradu, uklju~uju}i Milo{evi}a i njegove saradnike, kao {to je Jovica Stani{i}; b) vojno rukovodstvo (generali Adì}, Kadijevi} i Vasiljevi}, te pukovnik Ratko Mladi}); c) rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovine, na ~elu sa Karadì}em i Kraji{nikom, te njihovim bliskim saradnicima, kao {to je Koljevi} (Isto, paragraf 31 i nap. 52-60, te paragraf 785); i d) Alija Delimustafi}, ministar unutra{njih poslova SR Bosne i Hercegovine (Slobodna Bosna, br. 174, 14. februar 2002, str. 38). 47 Isto. Epizoda sa Marti}em, tako|e, otkriva dimenzije raspona po kome je Slobodan Milo{evi} ostvario svoju ulogu, aktivno pomaù}i zlo~ina~ke aktivnosti hrvatskih i bosanskih Srba, kroz njegov uticaj na JNA, bosanske Srbe i vo|stvo hrvatskih Srba (Isto). 48 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 689, nap. 1388. 494

Tako je, na primjer, Milo{evi} sredinom 1991. Karadì}u izdao naredbu o realizaciji neposrednih vojnih priprema za izvo|enje oruàne agresije protiv Bosne i Hercegovine.49 To je jedan od krunskih dokaza i o podre|enosti Karadì}a Milo{evi}u. U drugoj polovini 1991. rukovodstvo SDS-a Bosne i Hercegovine ponovo je aktueliziralo razbijanje Bosne i Hercegovine putem regionalnog organizovanja, odnosno organizacije zajednica op{tina, nagla{avaju}i ~injenicu da “ekonomski aspekti regionalnog razvojnog koncepta imaju potvrdu {irom savremene Evrope i njene te`nje ka ‘novom svjetskom poretku”.50 Na Konferenciji za novinare u SDS-u Bosne i Hercegovine Radovan Karadì} je sredinom septembra 1991. neta~no izjavio kako “sama regionalizacija vi{e nije sporna stvar, ali se trebamo dogovoriti o tehni~kim pojedinostima; kakve }e biti i kolike regije, odnosno koje }e biti njihove kompetencije u odnosu na republi~ke i savezne vlasti....”.51 Dr Miodrag Simovi}, potpredsjednik Vlade SR Bosne i Hercegovine, je krajem septembra i po~etkom oktobra 1991. objavio dva op{irna teksta o “udruìvanju op{tina u zajednice”, sa ciljem da opravda “ekonomski aspekt” regionalizacije koju je SDS Bosne i Hercegovine uporno zagovarala.52 Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, na osnovu svog Statuta i “odluke i zaklju~aka donijetih na savjetovanju op{tinskih, regionalnih i republi~kih organa Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine”, odrànom 7. septembra 1991. na Palama, 9. septembra 1991. donijela Odluku o imenovanju [taba za regionalizaciju. Cilj toga {taba je bio da prati “sprovo|enja Odluke o progla{enju autonomnih regija kao neodvojivih dijelova savezne dràve federativne Jugoslavije i sastavnih dijelova federalne jedinice

49 Vidi : str. 399, nap. 184 i str. 578-581. 50 Javnost, 27. juli 1991, str. 4, tekst “MOGU]NOSTI REGIONALNOG ORGANIZOVANJA JUGOSLAVIJE”. Kao autori teksta potpisani su: ~lanovi Predsjedni{tva SR Bosne i Hercegovine, prof. dr Nikola Koljevi} i prof. dr Biljana Plav{i}, te predsjednik SDS-a Bosne i Hercegovine, Radovan Karadì}, i prof. dr Vojislav Maksimovi}, predsjednik Kluba srpskih poslanika. 51 Isto, 21. septembar 1991, str. 3. 52 Isto, 28. septembar 1991, str. 4. i 5. oktobar 1991, str. 4. 495

Bosne i Hercegovine, kao i izdvajanje naseljenih mjesta iz jedne op{tine i uklju~ivanje u sastav druge op{tine”.53 Predsjednik Regionalnog odbora SDS za Bosansku krajinu, dr Radoslav Vuki}, je u Lu{ci Palanci, 9. septembra 1991, prilikom sve~ane skup{tine povodom proslave formiranja SDS-a za Sanski Most, u svom govoru, izme|u ostalog, konkretizuju}i namjeru destrukcije zemlje i posebno Bosne i Hercegovine, poru~io da }e Srbi “osnovati svoju dràvu u okviru Srbije ili kao posebnu federalnu jedinicu, sastavljenu od Kninske i Bosanske krajine”.54 Karadì} je 12. oktobra 1991. u telefonskom razgovoru, sa Gojkom \ogom (beogradskim knjièvnikom i profesorom), iznio genocidne namjere prema Muslimanima, tvrde}i da }e nestati (“oni }e nestati,

53 AIIZ, inv. br. 3-915, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Predsjednik, Broj: 542-011-1/91, Sarajevo, 9. septembar 1991. — Odluka o imenovanju [taba za regionalizaciju. Zadatak [taba za regionalizaciju je bio “da sagleda interes srpskog naroda u okviru Bosne i Hercegovine i jugoslovenske zajednice, a imaju}i u vidu njegov ekonomski, razvojni, etni~ki, istorijski, sociolo{ki, geografski i svaki drugi interes, te da pripremi odgovaraju}e podloge koje }e da posluè za iznalaènje najadekvatnijih rje{enja i ostvarenje naj{irih interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”. [tab je pruào “stru~nu i svaku drugu pomo} u razradi ideja i vo|enju akcija koje se odnose na pitanja regionalizacije Bosne i Hercegovine i uspostavljanje odgovaraju}ih odnosa u okviru Jugoslavije” (Isto, Izvr{ni odbor Srpske demokratske stranke BiH). U [tab za regionalizaciju su imenovana sljede}a lica: Nenad Jovanovi}, Vojin Lale, Dra{ko Vuleta, Dragan Markovi}, Mile Dmi~i}, Vidoje Ija~i}, Ljubisav Terzi}, Aleksa Milojevi}, Dragan Dokni} i Jovo Miskin. Taj je organ angaòvao i druga stru~na lica i institucije, i posebno kadar sa terena, a o svim pitanjima koja su bila bitna obavljao je konsultacije sa organima i rukovodstvom Srpske demokratske stranke. S tim u vezi, Izvr{ni odbor SDS-a BiH je ocijenio kako je potrebno u tom “izuzetno zna~ajnom poslu, ostvariti neophodnu disciplinu, saradnju i koordinaciju u okviru Srpske demokratske stranke BiH ...” (Isto). Koljevi} i Plav{i} su 7. septembra 1991. formalno zatraìli od Slobodana Milo{evi}a da ih predstavlja na Konferenciji u Hagu. Milo{evi} je instruirao Kraji{nika (preko Karadì}a) da bi trebao putovati u inostranstvo da predstavlja interese bosanskih Srba u Evropskom parlamentu u Strasburu (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 54). 54 Javnost, 14. septembar 1991, str. 2. 496

taj narod }e nestati sa povr{ine zemlje...”). Obrazlaù}i te zlo~ina~ke namjere prema Muslimanima (“... oni }e nestati...”), naveo je “da ima 20.000 naoruànih Srba oko Sarajeva”, a “tri-~etiri stotine hiljada naoruành Srba u Bosni i Hercegovini”, “plus ima jedna Armija i oru`je i sve”. Sarajevo je, po Karadì}u, trebalo biti “crni kotao, gdje }e 300.000 Muslimana umrijeti...”.55 Karadì} je, u skladu sa navedenim zlo~ina~kim namjerama, politikom i praksom, u razgovoru sa Mom~ilom Kraji{nikom 13. oktobra 1991. izjavio da }e “u samo par dana Sarajevo nestati i bi}e 500.000 mrtvih, u jednom mjesecu Muslimani }e biti uni{teni u Bosni i Hercegovini.....”.56 Karadì}eve genocidne namjere i osnovni cilj “srpsko jedinstvo” trebalo je, izme|u ostalog, provesti regionalizacijom “srpskih prostora” u Bosni i Hercegovini, oslonjenom na Milo{evi}ev projekat Velike Srbije, odnosno “Saveza srpskih zemalja”. Cilj Projekta o regionalizaciji bio je formiranje “srpske” Bosne i Hercegovine. To je otvoreno potvr|eno 7. novembra 1991, na Petoj sjednici Izvr{nog odbora, kada je, pored ostalog, razmatrana “informacija oko regionalizacije”. Zaklju~eno je da “ranija Komisija” za organe Stranke pripremi “okvir organizacije regija, kako bi se cjelovitije sagledala njihova organizacija i na~in funkcionisanja vlasti (Skup{tina, Vlada i dr.)”. Pri tome je zauzet stav da “treba omogu}iti da se po{tuje princip da regijom bude obuhva}eno i zaokruèno nacionalno i teritorijalno bogatstvo” i ukazano da je cilj “imati srpsku Bosnu i Hercegovinu...”.57 Polaze}i od tih “opredjeljenja”, zaklju~eno je da za narednu sjednicu Izvr{nog odbora treba pripremiti sve materijale koji su do tada ra|eni “(Osnovni materijal o

55 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 53, 61 i 200, nap. 400. Tom je prilikom Karadì} rekao i sljede}e: “Broj Srba }e biti reduciran, a Hrvati }e biti jedini koji }e profitirati, po{to }e oni sa~uvati njihove op{tine” (Isto). 56 Isto, paragraf 688. Te genocidne namjere prema Bo{njacima Radovan Karadì} je ponovio i u razgovoru sa Mom~ilom Mandi}em (Dani, 14. februar 2003, str. 43). 57 Raniji, jo{ neprevazi|eni, trendovi su i{li na formiranje “Srpske krajine” (spajanjem Bosanske i Kninske), te priklju~enja isto~nih dijelova Bosne i Hercegovine Srbiji, odnosno Crnoj Gori. 497

demografsko-ekonomskoj analizi regionalnog razvoja, kao i njegov aneks)” i dostaviti ih ~lanovima tog odbora.58 Sprovode}i nacionalnu (etni~ku-srpsku) neustavnu regionalizaciju, “zajednice op{tina” su tokom septembra, oktobra i novembra 1991. transformirane u “srpske autonomne oblasti” (SAO), odnosno male dràvice.59 U Trebinju je 12. septembra 1991, na sjednici “Skup{tine zajednice op{tina isto~ne i stare Hercegovine” donesena “odluka” o progla{enju “Srpske autonomne oblasti Hercegovina”, u ~iji su sastav u{le op{tine: Trebinje, Bile}a, Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Ljubinje, Rudo i âjni~e. U “odluci” se navodi da je “SAO Hercegovina” “neodvojivi dio savezne dràve federalne Jugoslavije i sastavni dio federalne jedinice Bosne i Hercegovine”.60 Po tom modelu najve}i dio Bosne i Hercegovine (izuzev zapadne Hercegovine) je u kratkom periodu “saoiziran”. Pored “politi~ke volje” rukovodstva SDS Bosne i Hercegovine i “èlje srpskog naroda da 58 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 240/1, Zapisnik sa Pete sjednice Izvr{nog odbora Srpske demokratske stranke, odràne 7. novembra 1991. Zanimljivo je ista}i podatak da je na sjednici Politi~kog savjeta SDS-a, od 15. oktobra 1991, Milivoje Tutnjevi}, pored ostalog, izjavio kako “regije moraju biti spremne da izvr{e blokadu robno-nov~anih puteva prema Sarajevu” (AIIZ, Fond SDS, Inv. br. 110, Zabilje{ke sa sjednice Savjeta Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, odràne 15. oktobra 1991.). 59 L. Silber - A. Litl, nav. d., str. 241. 60 Javnost, 14. septembar 1991, str. 3. I srpski narod sa podru~ja Fo~e se, “na osnovu izraène èlje, pripojio SAO Hercegovina”(AIIZ, inv. br. 3-1082/11, Srpska demokratska stranka, Op{tinski odbor SDS-a Fo~a, Br. 143/91, 17. oktobar 1991, POZIV; Isto, inv. br. 3-1082/12, Srpska demokratska stranka BiH, Op{tinski odbor SDS-a Fo~a, Odbornici iz redova SDS-a i SPO SO Fo~a, Privremeni odbor dijela Stare Hercegovine, Br. 146/91, Fo~a, 18. oktobar 1991, ODLUKA). Stranka demokratske akcije je u septembru 1991. optuìla SDS Bosne i Hercegovine za kr{enje sporazuma o koaliciji, progla{avanjem “srpskih autonomnih oblasti”. S tim u vezi, u Saop{tenju SDA se navodi kako je “stvaranje srpskih autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini onemogu}ilo funkcionisanje republi~ke Vlade, a u isto vrijeme, predstavljalo napad na zajedni~ku vlast u Bosni i Hercegovini”. SDA je, pored ostalog, insistirala na tome da se srpsko rukovodstvo odrekne formiranja “autonomnih oblasti” i “spontano” postavljenih barikada (L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 241), ali to nije imalo nikakav efekat. 498

ìvi u federativnoj Jugoslaviji i u Bosni i Hercegovini koja je federalni dio Jugoslavije”, za realizaciju tog projekta, postojala je i “nau~na osnova”, pod autorstvom i mentorstvom Beograda.61 Autonomna regija Bosanska krajina transformirana je 16. septembra 1991. u “SAO krajinu”, odnosno Autonomnu Regiju krajina. U oktobru je, sa sjedi{tem u Sarajevu, progla{ena SAO Romanija. Po~etkom novembra 1991. formirane su SAO Sjeverna Bosna i SAO Bira~.62 U svim “SAO” izabrani su odbornici u “skup{tinama”, usvojeni “statuti”, konstituirane “vlade”, usvojeni “programi rada”, itd. Tako su na sjednici “Skup{tine srpske autonomne oblasti Romanija”, odrànoj 22. oktobra 1991. na Sokocu, “prihva}ene odluke zbora gra|ana mjesnih zajednica i naseljenih mjesta sa podru~ja op{tina Rogatice, Olova, Starog Grada i Trnova o priklju~enju SAO Romaniji”, konstituisana “vlada SAO Romanije” i usvojen “privremeni statut”, kojim je ta oblast definirana “kao demokratska i autonomna jedinica u sastavu srpske Bosne i Hercegovine i Federativne

61 K. Begi}, nav. dj., str. 58; Javnost, 21. septembar 1991, str. 5. Republi~ki zavod za dru{tveno planiranje Bosne i Hercegovine je septembra 1991, u tajnom elaboratu regionalizacije Bosne i Hercegovine “DEMOGRAFSKO - EKONOMSKA ANALIZA REGIONALNOG RAZVOJA, ALOKACIJE PRIRODNIH I DRUGIH RESURSA U REPUBLICI - I UTICAJ TIH FAKTORA NA REGIONALIZACIJU I POLO@AJ POJEDINIH NARODA - POSEBNO SRPSKOG”, mimo programa Vlade SR BiH, uradio “nau~nu” i “stru~nu” osnovu za saoizaciju Bosne i Hercegovine (K. Begi}, nav. dj., str. 58, nap. 3.). 62 Javnost, 21. septembar 1991, str. 5; 28. septembar 1991, str. 4; 26. oktobar 1991, str. 2; 9. novembar 1991, str. 2 i 25. januar 1992, str. 2; K. Begi}, nav. dj., str. 59; L. Silber - A. Litl, nav. dj., str 241. U sastav “Autonomne regije Bira~”, formirane “voljom srpskog naroda”, u{la su podru~ja op{tina [ekovi}i i Vlasenica i dijelovi op{tina: Bratunac, Zvornik, Srebrenica, Kalesija, Kladanj i @ivinice, te “naseljena mjesta, okruzi i podru~ja koja se, u skladu sa ovom odlukom, naknadno priklju~e”. “Autonomna regija Bira~” je progla{ena kao “demokratska autonomna jedinica suverenih gra|ana i naroda i neodvojivi dio federativne Jugoslavije kao savezne dràve koju sa~injavaju republike Srbija, Crna Gora i druge federalne jedinice koje izraze slobodnu volju da ostanu u ovoj saveznoj dràvi”. Konstituiraju}u sjednicu je otvorio i njom predsjedavao Mom~ilo Vla~i}, predsjednik SDS [ekovi}i. Tom su prilikom usvojeni “osnovni normativni akti”: odluka, statut i poslovnik o radu “Autonomne regije Bira~”, te izabrani: predsjednik, potpredsjednik, sekretar i mandatar “vlade” (Mr Milenko Stani}) — Javnost, 25. januar 1992, str. 2. 499

Jugoslavije”.63 Na zasjedanju Skup{tine “SAO Hercegovine”, 21. oktobra 1991, izabran je mandatar prve “vlade”, koji je bio zaduèn da, prije “plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, zakazanog za 10. novembar, predloì “sastav svog kabineta i izloì osnovne programe ‘vlade’”. Tada je odlu~eno da se formira radio-televizija Hercegovine. U cilju realizacije tog “izuzetno zna~ajnog projekta” zaklju~eno je da se zatraì pomo} RTV Srbije. “Skup{tina” je “izrazila javni protest Komandi oruànih snaga zbog oklijevanja u preduzimanju ozbiljnih vojnih operacija na frontu. Armiji se zamjera na sporom ~i{}enju svojih redova od pla}enih izdajnika, petokolona{a, kolebljivaca i la`nih mirotvoraca. Apeluje se na oficirski kadar da vodi ra~una o tradicionalnom zna~enju oficirske i vojni~ke ~asti u na{em narodu”. Upozorene su komande oruànih snaga da su “primirja odnijela previ{e ìvota na{ih vojnika i gra|ana, i da se o miru moè govoriti i pregovarati tek onda kad se neprijatelj vojni~ki potpuno i trajno porazi”.64 Ovi “javni protesti”, “zamjerke” i “upozorenja” komandama oruànih snaga na zasjedanju “SAO Hercegovine”, 21. oktobra 1991, jasno govore da se ta oblast i dràva, u ~ijem je sastavu, nalazi u ratu. “Srpske autonomne oblasti” u po~etku su “izgledale sme{no. ...Kruìli su vicevi o SAO; me|utim, sve brojniji kontrolni punktovi sa naoruànim Srbima jasno su davali do znanja da se Srbi uop{te ne {ale”.65 63 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 2. Prva sjednica “vlade” “SAO Romanija” odràna je 23. decembra 1991. u hotelu Bistrica na Jahorini, na kojoj su “podràni stavovi Srpske skup{tine Bosne i Hercegovine o progla{enju Srpske Bosne”. Istovremeno je ta “vlada” ~estitala i podràla “progla{avanje Srpske Republike Krajine sa sjedi{tem u Kninu”. U saop{tenju za javnost sa te sjednice izraèno je “uvjerenje da je priznavanje nezavisne BiH smrtni udarac za njenu dràvnost — sa trenutnim ili odloènim djelovanjem” (Javnost, 28. decembar 1991, str. 2). 64 Isto, 26. oktobar 1991, str. 2 i 9. novembar 1991, str. 2; K. Begi}, nav. dj., str. 59; L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241. “Skup{tinu” je “prigodnim govorom, retrospektivnim hodom istorijskim stazama zna~enja Hercegovine u istoriji i duhovnosti cjelokupnog srpskog naroda, i pregledom aktuelnih doga|aja u srpskim zemljama i krajinama”, pozdravio “istaknuti srpski predstavnik, predsjednik Kluba srpskih poslanika u Skup{tini BiH prof. dr Vojislav Maksimovi}” (Javnost, 26. oktobar 1991, str. 2). 65 L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241. S tim u vezi, Silber i Litl pi{u da je “Ideja o progla{avanju, na primer, Romanije, planinskog predela izvanredne lepote isto~no od Sarajeva, za srpsku autonomnu oblast ili mikro dràvicu, delovala apsurdno” (Isto). 500

Da su se u Bosni i Hercegovini mogli doga|ati takvi apsurdi, dok istovremeno postoji Predsjdni{tvo, Skup{tina i Vlada SR Bosne i Hercegovine, posljedica je vrlo guste okupacije zemlje, a posebno definitivnog zavr{etka pu~eva na nivou SFRJ, ali i nesre}ne koalicije vladaju}ih stranaka u Bosni i Hercegovini, koja nije bila neminovnost vi{estrana~kih izbora. Time je Jugoslavija prakti~no prestala postojati. Sve to je pospje{ila i neaktivnost Savjeta sigurnosti Ujedinjenih nacija, te “kilave” mjere mirovnog procesa i me|unarodne zajednice i posebno sporost rada Ha{ke konferencije o Jugoslaviji. Za uvla~enje u petokolona{ku aktivnost {to ve}eg broja gra|ana srpske nacionalnosti trebala su i zna~ajna finansijska sredstva. Svesrpski sabori, velike skup{tine, masovni zborovi i mitinzi, savjetovanja, sastanci odbora i komisija, ekspertnih timova, {tabova i putovanja, smje{taj stranih gostiju i intezivna propaganda odnosili su mnogo novaca, a dio tro{kova padao je i na teret budètskih sredstava op{tina i Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine. Ve} u jesen 1991. “srpske autonomne oblasti” su obustavile uplate poreza i drugih davanja prema Republici. Uzme li se u obzir ukupna povr{ina tim oblastima zahva}enih op{tina postaje jasno kako je to snaàn udar bio na finansijski opstanak Republike. “Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, polaze}i od sumnjivih rezultata izja{njavanja na Plebiscitu srpskog naroda, odrànom 9. i 10. novembra 1991, na svojoj drugoj sjednici od 21. novembra 1991, verifikovala sve dotada{nje odluke o formiranju kolaboracionisti~kih srpskih organa vlasti — “odluke o progla{enju Srpske autonomne regije i autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini”.66 Tom su “odlukom” verifikovane sljede}e “srpske autonomne regije i oblasti” : 1. Autonomna regija Krajina;67

66 AIIZ inv. br. 3 - 491/5, Odluka o verifikaciji progla{enih srpskih autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10; S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1993, Sarajevo 1994, str. 275-276. 67 Isto. Autonomnu regiju Krajina sa~injavale su sljede}e op{tine: “Banja Luka, Bosanski Petrovac, êlinac, Glamo~, Klju~, Kotor Varo{, Kupres, Lakta{i, Mrkonji} Grad, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, Skender Vakuf, Srbac, [ipovo, Titov Drvar i Srpska op{tina Bosanska Krupa, kao i dijelovi op{tina sa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Banja Luci” (Isto). 501

2. Srpska autonomna oblast Hercegovina;68 3. Srpska autonomna oblast Romanijsko-bir~anska;69 4. Srpska autonomna oblast Semberija;70 5. Srpska autonomna oblast Sjeverna Bosna.71 Krajem novembra 1991. formirana je Srpska autonomna oblast Semberija i Majevica, u ~iji sastav su, pored Bijeljine, Ugljevika i Lopara, od 26. novembra u{la “i srpska naseljena mjesta koja gravitiraju ovoj autonomnoj oblasti, a pripadaju op{tinama Br~ko, Tuzla, Kalesija, Zvornik i Srebrenik”. Tada je izabran i predsjednik “vlade” SAO Semberije i Majevice (inènjer \or|e Arsenovi}). Usvojen je i “prijedlog Odluke o obustavljanju davanja poreza i dijela drugih obaveza prema Republici”.72 U [ekovi}ima je 8. januara 1992. konstituirana Autonomna regija Bira~, “kao sastavni dio Srpske Republike Bosne i Hercegovine, a samim time i Jugoslavije”. U njen sastav su, “po{tuju}i volju naroda izre~enu demokratskim putem”, u{le op{tine [ekovi}i i Vlasenica sa cjelokupnom teritorijom i dijelovi op{tina Kalesija, @ivinice, Kladanj, Zvornik, Olovo, Bratunac i Srebrenica. Za predsjednika “regije” izabran je Milorad Vukajlovi}, a za mandatara “vlade” imenovan je Mr Milenko Stani}.73

68 Isto. SAO Hercegovinu su sa~injavale op{tine: “Bile}a, âjni~e, Gacko, Kalinovik, Ljubinje, Nevesinje, Rudo, Trebinje i Fo~a, kao i dijelovi drugih op{tina sa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Trebinju” (Isto). 69 Isto. “SAO Romanijsko-bir~anska” sa~injavale su op{tine: “Han Pijesak, Pale, Sokolac, Vlasenica, Olovo i [ekovi}i, kao i dijelovi op{tine Rogatica i drugih op{tina sa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Sarajevu” (Isto). 70 Isto. SAO Semberiju sa~injavale su op{tine: “Bijeljina, Lopare i Ugljevik, kao i dijelovi op{tina sa ove regije sa ve}inskim srpskim narodom, sa sjedi{tem u Ugljeviku” (Isto). 71 Isto. SAO Sjevernu Bosnu, sa sjedi{tem u Doboju, sa~injavali su “dijelovi op{tina sa ve}inskim srpskim narodom i to: Tesli}, Doboj, Te{anj, Derventa, Bosanski Brod, Odàk, Bosanski [amac, Modri~a, Grada~ac, Gra~anica, Lukavac, Srebrenik, @ivinice, Banovi}i, Zavidovi}i, Maglaj i Ora{je” (Isto). 72 Javnost, 14. decembar 1991, str. 2. 73 Isto, 18. januar 1992, str. 2. 502

“Srpske autonomne oblasti” su, ve} u januaru 1992. obuhvatale 62,94% (ili 32.222 km2) dràvne teritorije,74 a 13. marta 1992. Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, na osnovu toga, podnijela i “zvani~nu ponudu” o podjeli Bosne i Hercegovine (61,06% prema 38,4% ili 32.260 km2 prema 18.862 km2).75 Formiranjem “srpskih autonomnih oblasti” prakti~no je i zavr{eno teritorijalno zaokruìvanje prioritetnih pretenzija o srpskim teritorijama. Dràvno-pravnim osamostaljenjem “srpskih oblasti i zemalja”, odnosno progla{avanjem “SAO”, flagrantno je prekr{en ustavno-pravni sistem Bosne i Hercegovine i izvr{ena potpuna destrukcija sistema podjele nadle`nosti. Samoprogla{ene “srpske oblasti” preotele su ovla{tenja koja su bila u isklju~ivoj nadle`nosti Republike, pa i Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije (odbrana, mobilizacija, poreski sistem i dr.), i prigrabile one koje su, po Ustavu, u nadle`nosti op{tina.76 Organi vlasti srpskih paradràvnih tvorevina u 1991. nisu priznavali legalnu vlast Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Vojnom i politi~kom rukovodstvu Srbije ~ak su se obra}ali i za pruànje neposredne pomo}i, posebno za dodjelu materijalno-tehni~kih sredstava, uklju~uju}i i helikoptere. Legalni organi vlasti Bosne i Hercegovine ni na ostatku Republike, bez saglasnosti okupacionog komandanta Druge vojne oblasti JNA, nisu mogli preduzeti bilo kakvu dràvnu mjeru.77 Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je 14. oktobra sru{ila “krhki konsenzus koji je kako-tako odràvao funkcionisanje podijeljenog Parlamenta. U toku burne sjednice, koja je trajala cijelu no}, delegati Srpske demokratske stranke su s prezirom odbacili prijedlog Stranke demokratske akcije i Hrvatske demokratske

74 K. Begi}, nav. dj., str. 68-69. Tada su “hrvatske zajednice” obuhvatale 20,88% (ili 10.689 km2) dràvne teritorije. Podru~ja koja nisu bila obuhva}ena “saoizacijom” i “haoizacijom” obuhvatala su 3,52% (ili 1.818 km2) dràvne teritorije. 75 Isto, mapa 3 (izme|u str. 100-101). 76 K. Begi}, nav. dj., str. 59. 77 S. êki}, nav. dj., str. 28-31; Isti, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1995, u : RATOVI U JUGOSLAVIJI 1991. - 1999, Zbornik saop{tenja i diskusije sa Okruglog stola, Beograd 7. - 9. novembar 2001, Beograd 2002, str. 312-312. 503

zajednice o suverenitetu Republike i poloàju Bosne u Jugoslaviji”.78 Naime, u no}i izme|u 14. i 15. oktobra 1991. Radovan Karadì} je, na sjednici Skup{tine SR Bosne i Hercegovine, na kojoj je razmatrano pitanje budu}nosti Republike, “objavio smrtnu kaznu muslimanskom narodu”, javno zaprijetiv{i da Muslimani mogu nestati: “.... Ovo je put na koji vi ho}ete da izvedete Bosnu i Hercegovinu ista ona autostrada pakla i stradanja kojom su po{li Slovenija i Hrvatska. Nemojte da mislite da ne}ete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod mo`da u nestanak, jer muslimanski narod ne moè da se odbrani ako bude rat ovdje...”.79 Radovan Karadì} je navedenu izjavu kasnije pojasnio, tvrde}i da su “Muslimani najvi{e ugroèni. Oni su najvi{e ugroèni ne samo u fizi~kom smislu, i ja nisam mislio da bi oni mogli nestati samo fizi~ki; to je tako|e po~etak kraja njihovog postojanja kao nacije”.80 Navode}i da je “dosada{nja politika stranke ra|ena za mirnodopsko uslove”, Velibor Ostoji} je, na sjednici Savjeta Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, od 15. oktobra 1991, za budu}i rad predloìo opstrukciju rada Skup{tine Bosne i Hercegovine, medijski rat i formiranje paralelnih organa vlasti (i na nivou Republike), koji bi se, prije svega, ogledali u formiranju tzv. srpskog parlamenta.81 I pored nepovoljnog toka doga|aja na frontu u Hrvatskoj i na Ha{koj konferenciji, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je ubrzano zao{travala situaciju i u Bosni i Hercegovini. O~ekuju}i ishod Ha{ke konferencije, vlasti Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine nisu ozbiljno reagovale. Radovan Karadì} je 18. oktobra 1991, “na osnovu statutarnih ovla{tenja”, naredio “uvo|enje vanrednog stanja” u Srpskoj demokratskoj stranci. Vanredno stanje je bilo obavezuju}e za sve 78 L. Silber - A. Litl, nav. dj., str. 241. 79 S. êki}, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BO[NJACIMA 1991. - 1993, Sarajevo 1994, str. 269; L. Silber — A. Litl, nav. dj., str. 241-242; N. Cigar, GENOCID U BOSNI - POLITIKA “ETNI^KOG Î[]ENJA”, Sarajevo 1998, str. 47-48. 80 N. Cigar, nav. dj., str. 47-48. 81 AIIZ, inv. br. 3-110, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Savjet stranke, 15. oktobar 1991. godine, ZABILJE[KE. 504

njene organe, ~lanstvo i funkcionere u vlasti. Svi op{tinski odbori su bili du`ni da svakodnevno zasjedaju i organizuju deùrstvo u toku 24 ~asa.82 Poslanici Kluba Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i Srpskog pokreta obnove (“srpski poslanici, kao legalno izabrani i politi~ki legitimni predstavnici neotu|ivog suvereniteta srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”) donijeli su 18. oktobra 1991. Odluku o sprovo|enju plebiscita srpskog naroda. Tom je odlukom utvr|eno vrijeme sprovo|enja “plebiscita” (10. novembar 1991.), “na kome }e se srpski narod izjasniti o ostajanju u zajedni~koj dràvi sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom, i drugim koji se za taj ostanak izjasne”, i imenovana Komisija.83 Struktura budu}e “zajedni~ke dràve” ve} sama po sebi jasno ukazuje na namjere Velikosrpskog pokreta i dràvnog rukovodstva Srbije, te njihovih kolaboracionista, da se prvo uni{ti postoje}a zajedni~ka dràva (SFRJ), kako bi mogli formirati planirane srpske federalne jedinice (izme|u ostalih SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i zapadni Srem i naravno Srpska Bosna i Hercegovina). U Telegramu Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine upu}enom Slobodanu Milo{evi}u, 20. oktobra 1991, izraèna je zahvalnost vo|i Velikosrpskog pokreta “zbog ~uvanja srpskog naroda u celini”, s uvjerenjem da }e, zahvaljuju}i njemu i svim politi~kim snagama u Srbiji, ostvariti svoje ciljeve — srpsko politi~ko i dràvno jedinstvo.84 82 Isto, inv. br. 3-1051/3, Telegram Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, 18. oktobar 1991; Isto, inv. br. 3-1051/8, SDS Bosne i Hercegovine, Op{tinski odbor SDS Novi Travnik, 19. oktobar 1992. — Glavnom odboru SDS Bosne i Hercegovine; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 200, nap. 402. Op{tinski odbor SDS Novi Travnik je 19. oktobra 1991. obavijestio Glavni odbor SDS BiH da su, postupaju}i po navedenom telegramu Radovana Karadì}a, “uveli vanredno stanje”, pri ~emu su organizovali deùrstvo “non-stop 24 sata” (AIIZ, Fond SDS, inv. br. 3-1051/8). 83 Isto, inv. br. 3-353/17, Odluka o sprovo|enju plebiscita srpskog naroda, Sarajevo, 18. oktobar 1991. Tom je odlukom, koja je stupila “na snagu danom dono{enja”, imenovana Komisija za sprovo|enje plebiscita u sljede}em sastavu: Petko ân~ar (predsjednik), Rajko Kasagi} (~lan), Goran Zeki} (~lan), Milo{ Savi} (zamjenik), Ljubo Bosilj~i} (zamjenik), Vidoje Ija~i} (zamjenik) i Stojan Dragovi} (sekretar). 84 Isto, inv. br. 3 - 921, Telegram Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine - Slobodanu Milo{evi}u, 20. oktobar 1991. U tom se telegramu, pored ostalog, navodi: 505

êtiri dana kasnije (24. oktobra) Karadì} je u razgovoru izme|u Milo{evi}a i njega izjavio da su srpski kolaboracionisti, na ~elu sa njim, pripremili sve u cilju zauzimanja teritorija, na kojima }e “osnovati punu vlast”. Te su aktivnosti bile u skladu sa njihovim zlo~ina~kim namjerama - “borba za ìvotni prostor”, {to je bio njihov cilj.85 U planiranju i pripremanju zlo~ina u Bosni i Hercegovini rukovodstvo petokolona{ke Srpske demokratske stranke je u~estvovalo i kroz izradu, usvajanje i potpisivanje brojnih dokumenata (odluke, deklaracije, upustva, poslovnici, preporuke i sl.). Na taj na~in je, uporedo sa “saoizacijom”, uslijedilo konstituiranje okupacionih i kolaboracionisti~kih organa na nivou Dràve, prije svega, “srpskog parlamenta” — “Skup{tine srpskog naroda”. Naime, poslanici Kluba Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i Srpskog pokreta obnove u Skup{tini Bosne i Hercegovine su, na konstituiraju}oj sjednici, 24. oktobra 1991, donijeli “Odluku o osnivanju Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, kao “najvi{i predstavni~ki i zakonodavni organ srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”.86 “U ovom istorijskom trenutku, kada je srpski narod ponovo izloèn ucenama i ultimatumima, izraàvam Vam, u ime Srba u Bosni i Hercegovini, zahvalnost zbog ~uvanja srpskog naroda u celini. Ucene i ultimatume dobijali smo i u teìm prilikama, pa ih nismo prihvatali i izlazili smo kao pobednici. Ovoga puta, Srbi u Bosni i Hercegovini i Srbi u biv{oj Hrvatskoj, odlu~ili su da odbrane svoj opstanak i doprinesu definitivnom ostvarenju srpskog politi~kog i dràvnog jedinstva. Va{e drànje, kao i drànje svih politi~kih snaga u Srbiji, uveravaju nas da }emo ostvariti, svoj, na ustavu, pravu i pravdi, zasnovan cilj” (Isto). 85 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 48 i 57-58. Tada je Karadì} naveo kako ne postoji na~in da oni (tj., po njemu, Srbi) u Bosni i Hercegovini ìve sa Bo{njacima, da }e “osnovati punu vlast nad srpskim teritorijama u Bosni i Hercegovini i nijedan od njegovih (tj. Izetbegovi}evih) pravnika ne}e pomoliti nos tamo”, te da Izetbegovi} “ne}e mo}i da iskaè svoju mo}. On ne}e imati kontrolu nad 65% njegove teritorije” (Isto). 86 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 1; S. êki}, nav. dj., str. 270-272. “Skup{tinu srpskog naroda” su na kraju prvog zasjedanja pozdravili “ugledni gosti”. Stanko Cvijan, ministar u Vladi Srbije, za odnose sa Srbima izvan Srbije, pozdravio je “poslanike” u “ime rukovodstva Republike Srbije i u svoje ime”, ukazuju}i na “bu|enje srpskog naroda i izvan Republike Srbije”, te na “prednost” srpskog naroda (“to {to smo najmasovniji narod u Jugoslaviji i {to imamo ~injenice na svojoj strani”). Dr Dragan Kalini}, tzv. 506

U “odluci” se, pored ostalog, navodi da }e “srpski predstavnici” nastaviti rad u vije}ima i radnim tijelima Skup{tine SR Bosne i Hercegovine u koje su birani, osim u slu~ajevima kada se ocijeni da akta skup{tinskih vije}a koja se razmatraju i usvajaju ugroàvaju ravnopravnost i nacionalni interes srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Za predsjednika “skup{tine” izabran je Mr Mom~ilo Kraji{nik, “koji }e tako ubudu}e obavljati funkciju prvog ~ovjeka srpskog parlamenta”, a za potpredsjednike Milovan Milanovi} i Branko Simi}, te Milo{ Savi} za sekretara.87 Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je na navedenoj sjednici, navodno “sprovode}i volju svog naroda”, ustvari po nalogu ili u saglasnosti sa “Srpskom koordinacijom”, pod predsjedavanjem Mom~ila Kraji{nika, donijela “i prve zna~ajne zaklju~ke” :

nezavisni narodni poslanik je, polaze}i od ocjene da je “ovo trenutak kada se stvara istorija i kada je nemogu}e biti mimo svog naroda i sudbine koja ga ~eka”, pristupio “Skup{tini srpskog naroda”. Formiranje Skup{tine srpskog naroda za dr Nikolu Koljevi}a je “istorijski dan” i “istorijski trenutak”, jer oni koji su “radili na tome” znaju “iz koliko je ruku i glava trebalo da iza|e i posla i misli” da bi “do~ekali ovaj istorijski trenutak ...”. Iznose}i la`nu tezu po kojoj “za rasturanje Jugoslavije” stoji “velikogermanski ekspanzionizam i doma}i fa{izam”, Radovan Karadì} je, izme|u ostalog, naglasio kako Srbi znaju svoj cilj — “ho}emo da sa~uvamo dràvu koja }e nam omogu}iti politi~ko i dràvno jedinstvo srpskog naroda ...”. Srpska skup{tina je dobila i podr{ku Srpske pravoslavne crkve. Protojerej Lazar Vasiljevi} je, u ime mitropolita dabro—bosanskog, Vladislava, i u ime “sveg sve{tenstva parohije Dabro-bosanske, i u svoje ime” “srda~no” pozdravio “delegate” i prenio im poruku da je “Srpska pravoslavna crkva u ovim te{kim i sudbonosnim danima po srpski narod sa vama i uz vas”. Naglasiv{i da su za “strategiju razbijanja Jugoslavije”, ~iji je “Ha{ka konferencija zavr{ni dio”, krivi “neprijatelji srpskog naroda”, Dr Dragan \okanovi}, predsjednik Stranke federalista, se zaloìo za “o~uvanje otad`bine”, te naveo da Skup{tina srpskog naroda treba da osigura nacionalni suverenitet srpskog naroda u Bosni i Hercegovini za sva vremena”. Nezakonito konstituisanje srpske “nacionalne skup{tine” u Bosni i Hercegovini je, po ocjeni Udruènja Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, bio “legitiman odgovor istorijskom isku{enju” (Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4). 87 Isto. 507

- “Odluku o ostajanju srpskog naroda Bosne i Hercegovine u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji”, koja negira pravo Republike Bosne i Hercegovine na nezavisnost i utvr|uje granice budu}e srpske dràve, {to ukazuje na ciljeve srpskog naroda - formiranje “Velike Srbije”. U “odluci” se, izme|u ostalog, izraàva “volja” bosanskohercegova~kih Srba “da i dalje namjeravaju da ìve u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, te drugima koji se za taj ostanak izjasne”.88 Zaklju~eno je da }e ta “odluka” “stupiti na snagu, nakon provedenog plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, koji }e se odràti 9. i 10. novembra ove godine”.89 - “Odluku o davanju ovla{tenja za predstavljanje i za{titu interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, kojom se “ure|uju ovla{}enja za predstavljanje i za{titu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u organima Federacije, odnosima sa drugim dràvama i me|unarodnim organizacijama i institucijama”,90 a “uskra}uje se pravo predstavljanja srpskog naroda” svim dotada{njim nosiocima funkcija u Republici i Federaciji. Time je i ova “odluka” potvrdila srpske ciljeve u Bosni i Hercegovini. Tom “odlukom” je trebalo onemogu}iti proces odlu~ivanja u legalnim organima Bosne i Hercegovine.91

88 AIIZ, inv. br. 3 - 453, Odluka o ostajanju Srpskog naroda Bosne i Hercegovine u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji, Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4. 89 Isto. 90 Odluka o davanju ovla{}enja za predstavljanje i za{titu interesa Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4; Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992. “Za predstavljanje i za{titu interesa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” ovla{teni su sljede}i rukovodioci SDS-a Bosne i Hercegovine : 1. Dr Nikola Koljevi}, za u~e{}e u radu Mirovne konferencije o Jugoslaviji u Hagu; 2. Dr Biljana Plavi{i}, za kontakte sa predstavnicima drugih dràva, me|unarodnih organizacija i institucija; 3. Dr Milutin Najdanovi}, za Skup{tinu SFRJ; 4. Dr Radovan Karadì}, za Predsjedni{tvo SFRJ; 5. Dr Miodrag Simovi}, za Savezno izvr{no vije}e. 91 Isto. 508

- “Odluku o raspisivanju i provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”. U “odluci” su istaknuti i ciljevi raspisivanja “na teritoriji Bosne i Hercegovine plebiscita srpskog naroda” (“radi potvr|ivanja Odluke Skupštine srpskog naroda Bosne i Hercegovine o svom ostajanju u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, te drugima koji se za taj ostanak izjasne”), utvr|eno je pitanje na koje }e se srpski narod izjasniti, zatim vrijeme i na~in organiziranja, te objavljivanje rezultata plebiscita.92 - “Odluku o imenovanju Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”. Komisija je bila du`na da “Skup{tini srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” podnese izvještaj o utvr|ivanju rezultata glasanja.93 - “Odluku o statusu funkcionera, rukovode}ih radnika i drugih radnika u republi~kim dràvnim organima”. Iako su formirali ilegalnu “skupštinu” i zapo~eli rad u njenim “organima”, funkcioneri, rukovode}i radnici i drugi radnici srpske nacionalnosti u republi~kim dràvnim organima su, po toj “odluci”, nastavili “sa vršenjem poslova i zadataka na koje su izabrani, imenovani, postavljeni ili raspore|eni”, ostvaruju}i “svoja prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa u organu ili slu`bi u kojoj vrše funkciju, odnosno poslove i zadatke, u skladu sa zakonom, drugim propisima i op{tim aktima”.94 Iz dokumenata koje je usvojila “Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” vidljive su ~injenice koje potvr|uju postojanje namjera za destrukciju i uni{tavanje Republike Bosne i Hercegovine, 92 AIIZ, inv. br. 3-490/13, Odluka o raspisivanju i provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4. 93 AIIZ, inv. br. 3-490/14, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 24. oktobar 1991, Odluka o imenovanju Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini; Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4. Komisija je brojala 7 ~lanova: predsjednik (Petko ân~ar) i njegov zamjenik (Milo{ Savi}), dva ~lana (Rajko Kasagi} i Goran Zeki}), sa zamjenicima (Ljubo Bosilj~i} i Vidoje Ija~i}) i sekretar (Stojan Dragovi}). 94 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 4, Odluka o statusu funkcionera, rukovode}ih radnika i drugih radnika u republi~kim dràvnim organima. 509

što je istovremeno predstavljalo politi~ke i druge pripreme srpskih kolaboracionista iz Bosne i Hercegovine za sve druge oblike zlo~ina, uklju~uju}i i genocid. Tako se u “Deklaraciji skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koja je usvojena 24. oktobra 1991, a koju je potpisao Mom~ilo Krajišnik, predsjednik pomenute “skupštine”, polazi od la`ne ocjene, po kojoj su “ugroèna prava i bitni interesi srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” i da ve} “dugo traje zavjera da se srpski narod, kao konstitutivni narod u Bosni i Hercegovini, svede na nacionalnu manjinu”.95 U “Deklaraciji” se, izme|u ostalog, navodi kako su “legitimni predstavnici srpskog naroda u Skupštini Bosne i Hercegovine, uz punu saglasnost ostalih predstavnika srpskog naroda u autonomnim oblastima, u drugim skupštinama i politi~kim forumima, formirali Skupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koja je “najviši predstavnik naroda, njen legitimni predstavnik u zemlji i van nje, pa samo njeni predstavnici i zastupnici mogu predstavljati srpski narod u Bosni i Hercegovini, u zemlji i inostranstvu”. U “Deklaraciji” se, tako|e, izraàva “volja” srpskog naroda da svi Srbi ìve u jednoj dràvi: “Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini sve~ano izjavljuje da srpski narod ima istorijska prava i stvarne interese da ìvi u jednoj saveznoj dràvi sa ostalim dijelovima srpskog naroda i sa drugim narodima koji to èle”, te da “ta prava i te interese ne moè niko uskratiti srpskom narodu”. “Srpski parlament u Bosni i Hercegovini” je pozvao, navodi se dalje u “Deklaraciji”, “sve narodne skup{tine u drugim dijelovima srpskog naroda, kao i skup{tine drugih naroda koji ho}e da ìve u zajedni~koj saveznoj dràvi, da podrè prava i interese srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Na taj na~in da}e dostojan odgovor onima koji nastoje da negiraju legitimne interese srpskog naroda i drugih naroda koji èle da razvijaju zajedni~ku modernu saveznu dràvu”. Na kraju tog “dokumenta” navedeno je kako su “predstavnici srpskog naroda sa ove istorijske prve sjednice Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, ubije|eni da }e srpski narod u svakoj

95 Javnost, 26. oktobar 1991, str. 1, Deklaracija Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. 510

situaciji odgovoriti svim snagama na sve izazove i da }e pokazati sve pune stvarala~ke potencijale”.96 Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je po na~inu svog konstituisanja i fakti~ki predstavljala najvi{i kolaboracionisti~ki organ vlasti. Njeno konstituiranje je Zakonodavna komisija Skup{tine SR Bosne i Hercegovine ocijenila nelegitimnim ~inom, “jer po Ustavu SR Bosne i Hercegovine, izbornim zakonima i Poslovnikom Skup{tine, zastupnici u Skup{tini SR Bosne i Hercegovine nisu legitimni predstavnici naroda, nego predstavnici gra|ana-bira~a izborne jedinice u kojoj su ih gra|ani, a ne narodi, birali, pa time i nemaju mandat da predstavljaju i zastupaju samo jedan od naroda iz te izborne jedinice ...”. Tako|e je ocijenjeno kako je tvrdnja da je Amandman 60. na Ustav SR Bosne i Hercegovine u suprotnosti sa Ustavom Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije, koji je Mom~ilo Kraji{nik, iznose}i razloge za formiranje “Skup{tine srpskog naroda’, iznio u uvodnom izlaganju, proizvoljna, jer je “on osnovan uz pravilnu primjenu ~l. 3. Ustava Socijalisti~ke Federativne Republike Jugoslavije”.97 U Banja Luci je, neposredno nakon odràvanja konstituiraju}e sjednice Skup{tine srpskog naroda, 26. oktobra 1991. na glavnom banjalu~kom trgu, odràn masovni miting na kome je data podr{ka odluci tog “parlamenta” o sprovo|enju plebiscita “za ostanak u Jugoslaviji”. Moto tog skupa je bio: “Za Jugoslaviju, ma kolika bila, ma kako se 96 Isto, str. 4. Skup{tina srpskog naroda je na svom prvom zasjedanju “Bra}i Crnogorcima” uputila “bratske pozdrave i apele za jedinstvo i solidarnost”, podsje}aju}i ih na pokret “oslobo|enja svekolikog srpstva”. U njima se ponovo iznosi la`na teza o velikogermanskim apetitima za izvo|enje “zavr{nog udara u Jugoslaviji”, radi osvajanja “crnogorske obale i pravoslavno slovenstvo otjera sa Mediterana, a Crna Gora gurne u pli}ak istorije i crnogorsko sve{tenstvo nestane”. Polaze}i od ocjene da “doma}e snage razaranja vr{e udar na politi~ko i duhovno jedinstvo na{eg naroda”, navodi se da se “mi ne smijemo razdvojiti i dijeliti, jer bismo bili osaka}eni i oslijepljeni. Narodu trebaju oba oka, trebaju mu i ime i prezime, da se ne bi izgubio me|u tolikim narodima ...”. Navode}i da “niti ima crnogorstva bez srpstva, niti srpstva bez crnogorstva”, ukazuje se na ~injenicu da se ne smije popustiti “slabijima od nas”, jer “ako sada popustimo nismo se trebali ni ra|ati”. Apel se zavr{ava konstatacijom: “Bra}o Crnogorci, pobijedi}emo!” (Isto). 97 K. Begi}, nav. dj., str. 61. 511

zvala, ali da u njoj ìve svi Srbi”. Me|u brojnim parolama posebno je dominirala “Srbi u jednoj dràvi”. Su{tina mitinga svedena je na sljede}u poruku Radovana Karadì}a: “Mi dobro znamo na{e ciljeve - na{a sloboda u na{oj dràvi”.98 Glavna komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je, “u cilju pravilnog sprovo|enja plebiscita o izja{njavanju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i ostajanju u zajedni~koj dràvi sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom i ostalim koji se zato izjasne i utvr|ivanja rezultata plebiscita, koji }e se odràti 9. i 10. novembra 1991.”, 28. oktobra 1991. donijela UPUTSTVO o provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, koji }e se odràti dana 9. i 10. novembra 1991. godine. Tim su dokumentom utvr|eni organi za provo|enje plebiscita (Glavna komisija, op{tinske komisije i glasa~ki odbor), njihovi poslovi i zadaci, na~in imenovanja op{tinskih komisija, sastav glasa~kog odbora, zatim izja{njavanje gra|ana (vrijeme, na~in glasanja), utvr|ivanje rezultata izja{njavanja i dr.99

98 Javnost, 9. novembar 1991, str. 2. Na mitingu su, pored Karadì}a, politi~kog vo|e srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, govorili: Predrag Radi}, gradona~elnik Banja Luke; Radoslav Vuki}, predsjednik Regionalnog odbora Srpske demokratske stranke Autonomne regije Bosanske krajine; Vojo Kupre{anin, predsjednik Skup{tine Autonomne regije Bosanska krajina; Boìdar Vu~urovi}, predsjednik Skup{tine SAO Hercegovina; Velibor Ostoji}, ministar za informacije Vlade BiH; Radoslav Br|anin, potpredsjednik Skup{tine Autonomne regije Bosanska krajina; Dragan \okanovi}, predsjednik Stranke federalista; Nenad Stevandi}, ~elnik Sokolske kraji{ke oblasti, i dr Nikola Koljevi}, ~lan Predsjedni{tva BiH (Isto). 99 AIIZ, inv. br. 3-353/3, Komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, UPUSTVO o provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, koji }e se odràti dana 9. i 10. novembra 1991. godine. Glavna komisija za sprovo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je uradila i Dopunu Uputstva o provo|enju plebiscita, koja se odnosila “na u~esnike plebiscita koji ìve izvan Bosne i Hercegovine”. Tim je dokumentom utvr|eno mjesto izja{njavanja pripadnika “srpskog naroda, koji borave izvan teritorije Bosne i Hercegovine” (“... tamo gdje se nalaze”), na~in glasanja, formiranje komisija i imenovanje glasa~kih odbora i utvr|ivanje i iskazivanje rezultata plebiscita (Isto, Dopuna Upustva o provo|enju plebiscita). 512

Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je izgradilo aparat dràvne administracije, upu}uju}i svoje kadrove da po~nu sa preuzimanjem kontrole nad “srpskim” teritorijama. Karadì} je 26. oktobra 1991. svim srpskim predsjednicima op{tina naredio da p r e u z m u v l a s t “U JAVNIM PREDUZE]IMA, PO[TI, SDK-a, BANCI, SUDSTVU I OBAVEZNO SREDSTVA INFORMISANJA” (velika slova u originalu — prim. S. ^.). On je preuzimanje vlasti od op{tinskih vo|a traìo “kompletno i energi~no”, {to je zna~ilo objavu osvaja~kog rata.100

100 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 3-1171, NAREDBA SRPSKE DEMOKRATSKE STRANKE /BOSNE I HERCEGOVINE/, 26. oktobar 1991.; ICTY, Predmet: Br. IT02-54-T, paragraf 50. Navedena naredba je objelodanjena na sastanku svih predsjednika op{tina 26. oktobra 1991. (u 15 ~asova) u Banja Luci, pod rukovodstvom Radovana Karadì}a, a u potpunosti prihva}ena na sjednici “Predsjedni{tva Autonomne Regije Krajina” i “Vlade Autonomne Regije Krajina” u êlincu 29. oktobra iste godine pod rukovodstvom Radoslava Br|anina, potpredsjednika “Skup{tine Autonomne Regije” (AIIZ, Fond SDS, inv. br. 3-1171). Radovan Karadì} je od predsjednikâ op{tinâ traìo da budu “spremni osnovati vlast na va{im teritorijama; u op{tinama, regionima, mjesnim zajednicama ... I nakon plebiscita i za vrijeme plebiscita va`no je da vi do|ete do vlasti gdje je god to mogu}e... Ako bacite pogled na kartu, mi imamo ogromnu teritoriju u BiH, ogromnu teritoriju” (ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T, paragraf 50). Tom je naredbom, pored ostalog, na radio stanicama, poslije preuzimanja vlasti u sredstvima informisanja, trebalo “PROGLASITI RATNU [EMU PROGRAMA” i uputiti “ZAHTJEV RADIO BANJA LUCI DA SE ODMAH EMITUJE JEDAN SAT PROGRAMA O RATNIM ZBIVANJIMA IZ HRVATSKE” (velika slova u originalu — prim. S. ^.). Tako|e, “U SVAKOJ OP[TINI SAZVATI SVE DIREKTORE I DOGOVORITI SE O NAÎNU SNABDIJEVANJA STANOVNI[TVA OD ENERGIJE DO ROBE [IROKE POTRO[NJE. 8. STAVITI MORATORIJ NA IZDAVANJE GRA\EVINSKIH DOZVOLA, PRODAJU PLACEVA, IZBOR DIREKTORA, TAMO GDJE SE ZLOUPOTREBLJAVA ODSUSTVO REZERVISTA, TAKO\E OBUSTAVITI PROMJENU VLASNI[TVA PREDUZE]A, ITD. 9. STROGO SE ZABRANJUJE ZAPO[LJAVANJE LICA IZ PODRU^JA RATA, A KOJI SU SPOSOBNI ZA ISTI, A AKO IMA VE] ZAPOSLENIH ODMAH IH OTPUSTITI I VRATITI NA FRONT.... 11. NAPRAVITI SPISAK VI[KA ROBE, KAO I MANJKA I O ISTOM OBAVIJESTITI SDS SARAJEVO - GOSP. ILI]A” (velika slova u originalu — prim. S. ^.) - AIIZ, Fond SDS, inv. br. 400-0. 513

Neposredno nakon prvog zasjedanja “srpskog parlamenta” kolaboracionisti SDS-a preduzeli su mjere u realizaciji usvojenih “odluka”, odnosno “konkretno prelaènje na djela”. U tom su cilju, pored odre|enih aktivnosti, organizirali (nelegalno i nelegitimno) “plebiscit srpskog naroda”.101 “Plebiscit” je, u skladu sa Milo{evi}evim instrukcijama i stavovima Srpskog nacionalnog vije}a Bosne i Hercegovine, od 10. avgusta i 8. novembra 1990,102 te odlukom Kluba poslanika Srpske demokratske 101 Ustavno - pravni sistem Bosne i Hercegovine, kao i tada{nji Ustav SFRJ, po ocjeni Prof. dr Kasima Begi}a, uop{te nisu poznavali pojam plebiscita, a pogotovo plebiscita nacije ili bilo kakvog druga~ijeg etni~kog izja{njavanja, odnosno “izraàvanja volje” pripadnika jednog naroda na ovaj na~in”. U vezi s tim, on navodi da su, prema Ustavu Bosne i Hercegovine, gra|ani nosioci vlasti koju ostvaruju putem predstavnika u skup{tinama dru{tveno - politi~kih zajednica, referendumom, na zborovima i drugim oblicima li~nog izja{njavanja (K. Begi}, nav. dj., str. 62). U Bosni i Hercegovini je po~etkom novembra 1991, pi{e Kasim Begi}, “zabiljeèno: da je u Prijedoru povratak rezervista popra}en pucnjavom u narod; ‘rezervisti’ premla}uju, {enlu~e i {amaraju u Gackom; paraliza sistema vlasti u Mostaru; spaljeno Ravno i okolna sela; mostovi na Savi minirani; eksplozije u Nevesinju ‘nesrpskih objekata’; u Banjoj Luci progla{ena ‘op{ta mobilizacija’; Donji Vakuf se dijeli na dvije obale Vrbasa; po prvi put ‘rezervisti’ pucali Sarajevom; vanredna sjednica SO Ilija{ odgodila istupanje iz Sarajeva; Muslimani napu{taju Trebinje; Narodni front Jugoslavije za BiH na sjednici predsjedni{tva Vije}a izabrao rukovodstvo; razmjena zarobljenika u reìji MUP-a BiH u Bosanskom [amcu; pripremanje za ‘plebiscit srpskog naroda’...” (K. Begi}. nav. dj., str. 29, nap. 4). 102 B. Jovi}, nav. dj., str. 178; Javnost, 10. novembar 1990, str. 12 i 17. novembar 1990, str. 2. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, u skladu sa velikosrpskim projektom o formiranju jedinstvene srpske dràve, 1990. zagovoralo i varijantu (iako nezakonitu) odràvanja referenduma za Srbe u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Borisav Jovi} i Veljko Kadijevi} su 27. juna 1990, te Jovi} i Slobodan Milo{evi} sljede}eg dana, razra|uju}i akciju o “izbacivanju” Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, razmatrali i pitanje referenduma za Srbe u Hrvatskoj. Po Milo{evi}u je najprije trebalo izvr{iti “odsecanje” Hrvatske, tako {to }e op{tine koje su formirale zajednicu srpskih op{tina “ostati s na{e strane, s tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li ho}e da ostane ili iza|e” (B. Jovi}, nav. dj., str. 160-161). Borisav Jovi} je 10. avgusta 1990, za vrijeme odmora na Mljetu sa Slobodanom Milo{evi}em, generalom Veljkom Kadijevi}em i Radmilom Bogdanovi}em, u vezi sa projektom “da Srbija i Crna Gora stvore jednu dràvu”, ukazao na ~injenicu da }e 514

stranke i Srpskog pokreta obnove, od 18. oktobra 1991, o “sprovo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koju je verifikovala i “Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” na svom prvom zasjedanju 24. oktobra,103 odràn 9. i 10. novembra 1991, sa plavim glasa~kim listi}ima “za gra|ane srpske nacionalnosti” i ùtim za ostale narode i narodnosti. Me|utim, nije se radilo samo o razlici u bojama listi}a, nego i o pitanju, odnosno u kombinaciji elemenata “etni~ke i konstitucionalne” prirode. Za prve potencijalne bira~e “volja naroda” se testirala na tome “da li ste saglasni sa odlukom Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra 1991. godine, da srpski narod ostane u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i zapadni Srem, te drugima koji se za ostanak izjasne”. Za drugi dio “glasa~kog tijela” pitanje je bilo “da li se izja{njavate da Bosna i Hercegovina kao ravnopravna republika ostane ...”.104 Za gra|ane srpske nacionalnosti {tampano je preko milion i po glasa~kih listi}a (plave boje), na kojima su se, pored postavljenog pitanja, nalazila i dva alternativna odgovora (ZA i PROTIV), od kojih je jedan trebalo obavezno zaokruìti. Posebno je {tampano oko 500 hiljada ùtih glasa~kih listi}a za “one pripadnike drugih nacionalnosti koji tako|e izraze èlju da iza|u na plebiscit”, s tim {to je njihovo izja{njavanje bilo posebno evidentirano i nije ulazilo u kona~ne rezultate na “srpskom plebiscitu”.105 Glavna komisija za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je, na sjednici odrànoj 11. novembra 1991. u Sarajevu, razmotrila izvje{taje op{tinskih komisija za provo|enje plebiscita i rezultatima provedenog plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, odrànog 9. i 10. novembra 1991. godine na teritoriji Bosne i Hercegovine, i utvrdila sljede}e : se gra|ani iz pograni~nih dijelova Bosne i Hercegovine i iz “srpskih krajina” izjasniti “gde èle da ìve”. Milo{evi} je mislio da }e referendumom “re{iti problem Srba iz Bosne pored Drine” (Isto, str. 176). 103 Javnost, 9. novembar 1991, str. 6. 104 Isto, str. 1; K. Begi}, nav. dj.; str. 61-62. Ta kombinacija pitanja propra}ena je uz jaku medijsku i propagandnu podr{ku. O tome vidi : K. Begi}, nav. dj., str. 62, nap. 6. 105 Javnost, 9. novembar 1991, str. 1-2. 515

“da je na teritoriji BiH u glasa~ke spiskove bilo upisano ukupno 1,064.157 gra|ana srpske nacionalnosti; da se na osnovu li~ne karte izjasnilo 251.394 gra|anina srpske nacionalnosti, koji nisu bili upisani u glasa~ke spiskove; da se na teritoriji BiH ukupno izjasnilo 1.162.032 gra|anina srpske nacionalnosti, i to : Glasalo 1.161.146 ZA, glasalo 398 PROTIV i 488 NEVA@E]IH da se na teritoriji BiH ukupno izjasnilo 49.342 gra|anina koji nisu srpske nacionalnosti, i to : Glasalo 48.895 ZA, Glasalo 397 PROTIV i 50 NEVA@E]IH”.106 Na “plebiscitu” je od 1,064.157 (ukupno upisanih glasa~a Srba) u Bosni i Hercegovini, “glasalo” 1.161.146 Srba i 48.895 ostalih, pri ~emu je ostvarena “pobjeda” od 105%. Vi{e od 50% upisanih gra|ana srpske nacionalnosti izjasnili su se za “ostanak u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji, skupa sa Republikom Srbijom, Republikom Crnom Gorom, SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom i zapadnim ‘Sremom’, odnosno sa ‘Velikom Srbijom’”.107 Cifra od 251.394 gra|ana srpske nacionalnosti koji nisu bili upisani u glasa~ke spiskove vrlo je problemati~na i govori o manipulaciji “plebiscitom” u cjelini. Nemogu}e je da ~etvrtina Srba nije bila upisana. To zna~i da se u tim slu~ajevima glasalo duplo ili vi{estruko i da su rezultati u{timavani. Jo{ problemati~niji je bio broj onih koji su glasali protiv i bili nevaè}i. Nigdje nije bilo cifre bira~a koji nisu iza{li na glasanje, a bili su upisani u spisak. Njihov broj nikako nije bio bezna~ajan.

106 AIIZ, inv. br. 3-356/3, ZAPISNIK Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 11. novembar 1991; Isto, inv. br. 3-356/6, IZVJE[TAJ o rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, provedenog 9. i 10. novembra 1991. godine, Broj: 30-05/91, Sarajevo, 11. novembar 1991.; Javnost, 16. novembar 1991, str. 1 i 4, i 7. decembar 1991, str. 10. Zapisnik Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i Izvje{taj o rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini svojeru~no su potpisali: Petko ân~ar (predsjednik), Milo{ Savi} i Vidoje Ija~i} (~lanovi) i Stojan Dragovi} (sekretar). 107 Isto. 516

“Plebiscit srpskog naroda’ je zna~io flagrantno kr{enje ustavnopravnog sistema Bosne i Hercegovine, kako po dono{enju odluke, tako i po potencijalnom “glasa~kom tjelu” i formi. S obzirom na to da “odluku” o raspisivanju “srpskog plebiscita” nije donijela Skup{tina Bosne i Hercegovine i da nije rije~ o republi~kom referendumu, Vlada Bosne i Hercegovine je, na sjednici od 5. novembra 1991, zaklju~ila da “odluka o raspisivanju tog plebiscita ne obavezuje dràvne republi~ke organe, kao ni op}inske organe, da neposredno rade na provo|enju plebiscita”.108 Rukovodstvo petokolona{ke SDS Bosne i Hercegovine je, u vrijeme odràvanja i zbrajanja “rezultata plebiscita”, kao i nekih doga|anja koji su “koindicirali” sa “izja{njavanjem srpskog naroda”, pripremalo strate{ku “kapitalizaciju plebiscita” na unutra{njem i me|unarodnom planu. Na unutra{njem su vr{ene pripreme za progla{avanje “srpske republike Bosne i Hercegovine”, a na me|unarodnom planu poku{aji uklju~ivanja u me|unarodne mirovne razgovore kao “zasebne strane”.109 “Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, na drugom zasjedanju, odrànom 21. novembra 1991, donijela “Odluku o usvajanju Izvje{taja o provo|enju plebiscita srpakog naroda u Bosni i Hercegovini”, kojom je usvojen Izvje{taj Glavne komisije za provo|enje plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini o rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, provedenog 9. i 10. novembra 1991. Na taj na~in je utvr|eno “da je Odluka o ostajanju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji, koju je donijela Skup{tina srpskog naroda na sjednici od 24. oktobra 1991. godine, potvr|ena na odrànom plebiscitu srpskog naroda dana 9. i 10. novembra 1991. godine i da je ista stupila na snagu”.110 O~igledno da je i “plebiscit” bio osnova i izgovor Velikosrpskog pokreta i Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine u postizanju glavnog cilja - formiranje “Srpske Republike Bosne i Hercegovine”, kao dijela nepostoje}e “Savezne dràve Jugoslavije”. 108 K. Begi}, nav. dj., str. 62. 109 Isto, str. 63. 110 AIIZ, inv. br. 3-491/4, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, ODLUKA o usvajanju Izvje{taja o provo|enju plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Broj: 38-02/91, Sarajevo, 21. novembar 1991; Javnost, 23. novembar 1991, str. 7 i 7. decembar 1991, str. 10. 517

“Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini” je, “na osnovu izraène volje srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, putem plebiscita provedenog 9. i 10. novembra 1991. godine i Zaklju~aka Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, usvojenih 24. oktobra 1991. godine”, 21. novembra 1991. donijela “Odluku o teritorijama op{tina, mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini koja se smatraju teritorijom savezne dràve Jugoslavije”. Tom su “odlukom” na dijelu podru~ja SR Bosne i Hercegovine utvr|ene granice druge dràve - budu}e “zajedni~ke dràve Jugoslavije”: djelovi teritorije Bosne i Hercegovine (“podru~ja op{tina, mjesnih zajednica, kao i naseljenih mjesta”) u kojima je 9. i 10. novembra 1991. godine proveden “plebiscit”, “zajedno sa teritorijama Republike Srbije, Republike Crne Gore, SAO Krajine i SAO Slavonije, Baranje i zapadnog Srema” ~ine}i “jezgro zajedni~ke dràve Jugoslavije”.111 To je, ustvari, bio poku{aj legalizacije protivustavnih postupaka i stvarne okupacione vlasti druge dràve — “zajedni~ke dràve”. Polaze}i od ocjene kako je srpski narod “ugroèn” i da “zajedni~ki dalji ìvot nije mogu}”, SDS Bosne i Hercegovine je pokrenula i postupak o konstituisanju op{tina srpskog naroda i “podjeli zajedni~ke imovine”.112 “Srpski narod op{tine Olovo” se, na “plebiscitu” od 9. i 10. novembra 1991, “neposredno izjasnio i o osnivanju op{tine srpskog naroda u sastavu SAO Romanija”. Tako je “Skup{tina srpskog naroda Olovo”, na sjednici odrànoj 18. novembra 1991, donijela “Odluku o osnivanju Op{tine srpskog naroda Olovo”. Tom “odlukom” utvr|ene su i granice “srpske op{tine Olovo”.113 Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je 11. decembra 1991. donijela Preporuku o osnivanju skup{tina op{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. U tom je dokumentu, koji je atak na teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, “preporu~eno” klubovima odbornika Srpske demokratske stranke u skup{tinama op{tina u Bosni 111 AIIZ, inv. br. 3-491/9, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Broj: 36-02/91, Sarajevo, 21. novembar 1991. - Odluka o teritorijama op{tina, mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini koja se smatraju teritorijom savezne dràve Jugoslavije; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10. 112 Isto. 113 Isto, 7. decembar 1991, str. 2, Odluka o osnivanju Op{tine srpskog naroda Olovo. 518

i Hercegovini, “u kojima se preglasavanjem name}u odluke protivne interesima srpskog naroda da donesu odluke o osnivanju skup{tina op{tina srpskog naroda”. Pri tome je utvr|en na~in formiranja “skup{tine op{tine srpskog naroda” (sa~injavali bi je “odbornici Srpske demokratske stranke i drugi odbornici srpske nacionalnosti koji daju izjave o pristupanju skup{tini”. Odbornicima “skup{tina op{tina srpskog naroda” je preporu~eno da nastave rad u skup{tinama op{tina i njihovim radnim tijelima, osim ako je u suprotnosti sa zahtjevima o~uvanja ravnopravnosti i interesima srpskog naroda”.114 Na osnovu odredaba tog dokumenta formirane su tzv. srpske op{tine u Bosni i Hercegovini, {to je predstavljalo cijepanje i ugroàvanje svake od datih op{tina, a time i teritorijalnog integriteta zemlje u cjelini. To se moè pokazati i na primjeru formiranja srpskih skup{tina op{tina Zvornik, Ilidà i Livno. Sprovode}i dosljedno programsku orjentaciju Velikosrpskog pokreta i stranke, rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je otpo~elo sa procesom progla{avanja “srpskih op{tina” u Bosni i Hercegovini. Na taj korak “obavezao” ih je, izme|u ostalog, i “plebiscit srpskog naroda”, da “tamo gdje ìve Srbi” formiraju “srpske op{tine”.115 U Zvorniku je, uz “prisustvo brojnih zvanica sa obe obale Drine” i predstavnika Srpske pravoslavne crkve, 27. decembra 1991. progla{ena Srpska op{tina Zvornik, koja }e “u prvo vrijeme, dok ne zaìvi Dràva srpskog naroda u BiH, djelovati politi~ki”. Za “predsjednika” je izabran Jovo Mijatovi}. U svojoj “besjedi”, on je, izme|u ostalog, rekao da “barijera me|u bra}om Srbima - Drina ne}e biti Berlinski zid”, nagla{avaju}i da }e biti uspostavljene trajne veze “me|u bra}om Srbima” koji ìve na obalama Drine.116 êlnici Srpske demokratske stranke su, u prisustvu svih odbornika, predsjednika mjesnih odbora i predstavnika Srpske pravoslavne crkve, 114 AIIZ, inv. br. 3-453, Preporuka o osnivanju skup{tina op{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9. 115 Javnost, 11. januar 1992, str. 2 i 15. februar 1992, str. 2. 116 Javnost, 4. januar 1992, str. 9. 519

3. januara 1992. proglasili formiranje srpske skup{tine op{tine Ilidà. Pri tome je izabran i “predsjednik” Srpske skup{tine Ilidà. Naime, “na osnovu ~lana 265. Ustava SR Bosne i Hercegovine i volje srpskog naroda na podru~ju op{tina Ilidà, izraène na plebiscitu, odrànom dana 9. i 10. novembra 1991. godine, a u skladu sa datim Upustvom Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine (Glavni odbor, broj: 079, od 19. 12. 1991), Skup{tina srpskog naroda Ilidà, na sjednici odrànoj dana 03. 01. 1992. godine, donijela je odluku o progla{enju srpske skup{tine op{tine Ilidà”.117 Srpska skup{tina op{tine Ilidà je bila “najvi{i organ vlasti srpskog naroda na podru~ju op{tine Ilidà”, koju su “sa~injavali odbornici Srpske demokratske stranke Ilidà i predsjednici mjesnih odbora SDS Ilidà, drugi odbornici srpske nacionalnosti skup{tine op{tine Ilidà potpisivanjem izjave o pristupanju ovoj skup{tini”. U svom daljem radu “skup{tina }e osnovati svoje izvr{ne organe vlasti i potrebna radna tijela”. Ona }e priznavati “savezne propise, kao i Republi~ke i op{tinske propise koji nisu u suprotnosti sa saveznim propisima i interesima srpskog naroda”. Do dono{enja privremenog poslovnika “skup{tina srpskog naroda op{tine Ilidà” obavljala je poslove u skladu sa odlukom skup{tine srpskog naroda Bosne i Hercegovine i datih uputstava SDS Bosne i Hercegovine”.118 Na toj sjednici na Ilidì “na{lo se jo{ nekoliko va`nih pitanja”, me|u kojima i “regulisanje statusa pripadnika dobrovolja~kih jedinica koje u ratu u~estvuju na strani JNA”. S tim u vezi, jednoglasno je usvojen prijedlog o “priznavanju statusa borca svim dobrovoljcima, kao i da se obezbijedi zakonska za{tita”. Tako|e je usvojen zaklju~ak po kome “SDS energi~no zahtijeva da se srpskim mladi}ima omogu}i nesmetan odlazak u JNA”.119 Interesantno je ukazati i na prijedlog “o za{titi srpskih teritorija u op{tini Ilidà”. Naime, zbog “nekontrolisanog doseljavanja Sandàklija na ovu teritoriju potekla je inicijativa da se izvr{i preispitivanje

117 AIIZ, inv. br. 3-1088/7, Srpska skup{tina Op{tine Ilidà, Broj: 6/92, Ilidà, 3. januar 1992. godine, Odluka o progla{enju srpske skup{tine op{tine Ilidà. Vidi : Javnost, 11. januar 1992, str. 2. 118 Isto. 119 Isto. 520

posebno - Urbanisti~kog plana grada, sa posebnim osvrtom na Ilidù - sve to uz puno uvaàvanje interesa srpskog naroda”.120 U Zavidovi}ima je 9. januara 1922. konstituisana Srpska op{tina, izabran “predsjednik”, te “predsjednik” Izvr{nog odbora i donesena odluka “da }e na teritoriji Srpske op{tine Zavidovi}i vaìti savezni zakoni i republi~ki propisi ukoliko nisu u suprotnosti sa saveznim”.121 Nakon dono{enja “Odluke o progla{enju srpskih skup{tina op{tina”, uslijedilo je dono{enje odluka o utvr|ivanju njihovih granica, {to je pokazano na primjeru tzv. srpske op{tine Livno. Skup{tina srpskog naroda u op{tini Livno je, “na osnovu Odluke o osnivanju Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra 1991. godine i slobodno izraène volje srpskog naroda na plebiscitu od 9. i 10. novembra 1991.”, na sjednici od 10. januara 1992, donijela “Odluku o utvr|ivanju granica srpske op{tine Livno” (“na etni~kim teritorijama i naseljima u kojima ìve Srbi”). “Linija razgrani~enja sa teritorijom dotada{nje op{tine Livno nalazi se na lokalitetu Barjak u selu êlebi} sa sjeverne strane Livanjskog polja i seoskog groblja u Donjim Rujanima na ju`noj strani Livanjskog polja”. Ukupna povr{ina srpske op{tine Livno, koja “gravitira Bosanskom Grahovu, iznosi 84 km2, u 10 naseljenih sela ìvi 1.380 stanovnika. Preostali dio od 2.400 ìvi u Livnu i Gubinu”.122 Interesantna je sadrìna popratnog pisma, koje je, uz “Odluku o utvr|ivanju granica srpske opštine Livno”, upu}eno Mom~ilu Krajišniku. U njemu se, pored ostalog, isti~e : “Ustvari što se ti~e karte moèmo vas obavijestiti da smo prošle nedjelje granice usaglasili sa stru~njacima u Sarajevu. Rije~ je, naime, o teritoriji dvije mjesne zajednice êlebi} i Gubin, koje gravitiraju opštini Bosansko Grahovo, u kojima ìvi isklju~ivo srpsko stanovništvo...”.123 120 Javnost, 11. januar 1992, str. 2. 121 Javnost, 18. januar 1992, str. 2. 122 AIIZ, inv. br. 3-1229, Odluka o utvr|ivanju granica srpske op{tine Livno. 123 AIIZ, inv. br. 3-1230, Pismo Op{tinskog odbora SDS Livno - Skup{tini srpskog naroda Bosne i Hercegovine - na ruke Predsjednika Mom~ila Kraji{nika. Konstatacija da u êlebi}u i Gubinu ìvi “isklju~ivo srpsko stanovni{tvo” nije ta~na, jer se odnosila 521

Konstatacije iz pomenute odluke ukazuju da su petokolona{i organizovano i planski radili na razbljanju tadašnjih multietni~kih opština, što se moglo jedino ostvariti genocidom, tj. ubijanjem, klanjem, si1ovanjem, protjerivanjem stanovništva i sl, a sve u cilju formiranja “etni~ki ~istih srpskih podru~ja”. Skupština srpskog naroda opštine Maglaj proglašena je 16. januara 1992, “koja }e biti sastavni dio Autonomne oblasti sjeverna Bosna”. Me|u prisutnima bili su i predstavnici Srpske pravoslavne crkve. Za “predsjednika” je izabran Boško Peji}.124 Osmog februara 1992. formirana je “još jedna srpska opština” Bugojno, izabran prvi “predsjednik” i donesena “još jedna zna~ajna odluka za Srbe u Bugojnu” - pripojena je Regiji Bosanske krajine.125 Sedam dana kasnije Srpska demokratska stranka proglasila je “srpsku op{tinu” Donji Vakuf.126 Na taj su na~in srpski kolaboracionisti fakti~ki uzurpirali vlast u odre|enom broju op{tina i u osloncu na prisustvo jakih snaga JNA, koja je, pove}anjem gustine posjedanja, izvr{ila tihu okupaciju zna~ajnog dijela Bosne i Hercegovine i prema prilikama i potrebama sprovodila vlast “Federativne Jugoslavije”, ~iji je tada (od 3. oktobra 1991.) vrhovni organ Kosti}evo krnje Predsjedni{tvo. Tako je oko jedne tre} ine dràvne teritorije Bosne i Hercegovine postalo sastavni dio druge dràve. samo na Gubin. U êlebi}u je, prema popisu stanovni{tva od 1991, ìvjelo 316 Hrvata i 131 Srbin, a u Gubinu 361 Srbin (NACIONALNI SASTAV STANOVNI[TVA, Rezultati za Republiku po op{tinama i naseljenim mjestima 1991, Statisti~ki bilten, br. 234, Dràvni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1993, str. 70-71). 124 Javnost, 25. januar 1992, str. 2. 125 Javnost, 15. februar 1992, str. 2. Sjednicom je predsjedavao predsjednik OO SDS-a Borislav Peji~i}. Srpsku skup{tinu Bugojno je sa~injavalo devet od jedanaest odbornika u Skup{tini op{tine Bugojno, te predsjednici svih mjesnih odbora i ~lanovi Op{tinskog odbora SDS Bugojno. Za predsjednika Srpske skup{tine tajnim glasanjem je izabran Nikola Mi{i}, potpredsjednik u SO Bugojno. “Na kraju je donesena jo{ jedna zna~ajna odluka za Srbe u Bugojnu” — Srpska op{tina Bugojno je pripojena regiji Bosanske krajine (Javnost, 15. februar 1992, str. 2). 126 AIIZ, inv. br. 3-1099-15, Odluka o osnivanju srpske Op{tine Donji Vakuf, 15. februar 1992.; Isto, inv. br. 6-511, Izjava A. S. Op{tini Donji Vakuf je, nakon okupacije, promijenjen naziv - u “Srbobran”. 522

2. Krizni {tabovi srpskog naroda - organi okupacione vlasti

Velikosrpski i Velikohrvatski pokret od samog su po~etka predvi|ali formiranje etni~ki ~istih dràva. To je podrazumijevalo pomjeranje ili uni{tenje vi{emilionskog stanovni{tva koje je, posebno na prostorima centralnih republika SFRJ (Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije), stolje}ima ìvjelo izmije{ano. Najve}i broj tog stanovni{tva bili su Bo{njaci, tre}i narod po broju u SFRJ. Kao takvi bili su najve}a prepreka formiranju jedne ili druge velike dràve. êsto se isticalo, da nisu imali “rezervne dràve”. Zbog toga su prema njima, i pored raznih oblika “pomjeranja”, planirane najrazli~itije genocidne radnje. Dvomilionski narod Bo{njaka uz to je predstavljao apsolutnu ve}inu stanovni{tva u Bosni i Hercegovini ili je bio na toj granici.127 Bez njihovog prostiranja na Bosnu i Hercegovinu, djelimi~no ili u cjelini, ni jedna ni druga “velika dràva” nije bila mogu}a. Nakon {to se oko toga, to jest o ukupnoj podjeli Bosne i Hercegovine u prolje}e 1991. nisu mogli dogovoriti,128 u ljeto iste godine rasplamsala se predhodne godine planirana - operacija RAM (operacija za istjerivanje Hrvatske iz Jugoslavije i uramljivanje Platformom Socijalisti~ke partije

127 M. Filipovi}, BOSNA I HERCEGOVINA, najva`nije geografske, demografske, historijske, kulturne i politi~ke ~injenice, Sarajevo 1997, str. 34-45. 128 Po dogovorima u Kara|or|evu marta i Tikve{u aprila 1991. Hrvatska je trebala da zauzme 13 bosansko-hercegova~kih srezova, odre|enih granicama Banovine Hrvatske, te prekounske op{tine, velikom ve}inom naseljenim Bo{njacima. Ostatak bi pripao Srbiji i Crnoj Gori ili bi, po Tu|manovim prijedlozima, bio podijeljen po principu srpske ili hrvatske ve}ine. 523

Srbije, Beogradskom inicijativom i @ablja~kim ustavom definisane savezne dràve, koja bi naslijedila imid` i imovinu SFRJ).129 U ljeto 1991, iz vi{e razloga, operacija RAM je po~ela jenjavati,130 18. jula po odluci Predsjedni{tva SFRJ po~elo je povla~enje JNA iz Slovenije, ~ime se ova republika defakto osamostalila. To je dovelo do internacionalizacije sukoba i Evropska zajednica je za 7. septembar zakazala Konferenciju o Jugoslaviji. Do kraja godine zaklju~eno je jo{ nekoliko prekida vatre (10. i 18. oktobra, 22. novembra 1991, kao i 2. januara 1992.), umije{ale su se i UN, ~ije su mirovne snage trebale da preuzmu osiguranje okupiranih teritorija Republike Hrvatske, a Arbitra`na komisija Ha{ke konferencije donijela je vi{e “presuda”, izme|u ostalog i onu od 20. novembra da je proces disolucije zavr{en i da SFRJ vi{e ne postoji. Legalnim vlastima Bosne i Hercegovine to je nalagalo da sa~ekaju njihova rje{enja. Na snovu poziva Briselske deklaracije (Evropske zajednice) o Jugoslaviji od 17. decembra 1991. Bosna i Hercegovina je zatraìla me|unarodno priznanje koje bi uslijedilo nakon provedbe zahtijevanog referenduma gra|ana.131 Kona~nim uspostavljanjem bezuslovnog prekida vatre izme|u JNA i Republike Hrvatske 22. novembra 1991. u Igalu, odnosno sa njegovim potpisivanjem 2. januara 1992. u Sarajevu, te najavljenim priznanjem Slovenije i Hrvatske i posebno usvajanjem Plana mirovnih operacija UN-a, izgledalo je da se time kriza u Jugoslaviji bliì svom kraju. Najzaslu`nijim za kona~no uspostavljanje stvarnog prekida vatre izme|u JNA i Republike Hrvatske u Sarajevu 2. januara 1992. smatrao se specijalni izaslanik generalnog sekretara UN-a i autor pomenutog plana, Sajrus Vens. On je upravo tog dana i tim povodom (poslije sastanka sa predsjednikom Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine,

129 M. Kreso, AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU — AMBIJENT POÎNJENOG GENOCIDA, u : GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991. - 1995, Zbronik radova Me|unarodnog kongresa za dokumentaciju genocida, odrànog u Bonu od 31. avgusta do 4. septembra 1995. godine, Sarajevo 1997, str. 43-70. 130 Iako je Baranja lako zauzeta, a izlaskom JNA na more kod Slanog i u Ravnim Kotarima, Hrvatska je presje~ena na tri dijela, JNA je na drugim pravcima, posebno kod Karlovca i Vukovara, zaustavljena. 131 K. Begi}, nav. dj., str. 31-54. 524

Alijom Izetbegovi}em) izjavio da “vjeruje da do pro{irenja sukoba na Bosnu i Hercegovinu ne}e do}i”.132 Naàlost, majstori mimikrije i prikrivanja zlo~ina, svo su to vrijeme, posebno od po~etka operacije RAM, preduzimali vrlo intezivnu destrukciju legalne vlasti u Bosni i Hercegovini, uklju~uju}i njenu tihu okupaciju i izgradnju razgranatog petokolona{kog, a onda i kolaboracionisti~kog aparata vlasti, paralelnog onom legalnom, gdje je — dok to bude mogu}e — osiguravano primanje plata. Postupak je detaljno razra|en blagovremeno pripremljenim Uputstvom, koje je ovdje potpunije analizirano. Upustvo je pripisano Glavnom odboru SDS-a Bosne i Hercegovine, ali se odnosilo na organe srpskog naroda u cjelini i o~igledno nije specifi~no samo za Bosnu i Hercegovinu. Glavni odbor SDS-a Bosne i Hercegovine je, opstruiraju}i rad u legalnim bosansko-hercegova~kim organima vlasti i rade}i na destrukciji Bosne i Hercegovine, i prakti~nim pripremama za uspostavljanje i preuzimanje de facto vlasti na najnièm (op{tinskom) nivou, 19. decembra 1991, donio Upustvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima (u daljem tekstu: “UPUTSTVO...”).133 U tom su “strogo povjerljivom” dokumentu 132 Isto, str. 17. 133 AIIZ, inv. br. 3-1172, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Glavni odbor, UPUSTVO O ORGANIZOVANJU I DJELOVANJU ORGANA SRPSKOG NARODA U BOSNI I HERCEGOVINI U VANREDNIM OKOLNOSTIMA, Sarajevo, 19. decembar 1991 godine. Taj “strogo povjerljivi” dokument je 19. decembra 1991. podijeljen u~esnicima sastanka u Sarajevu, kojim je predsjedavao Radovan Karadì}, a kome su, pored ostalih, prisustvovali i poslanici Skup{tine srpskog naroda, kao i predsjednici op{tinskih odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine. Sadràj tog dokumenta u~esnicima skupa je objasnio Radovan Karadì} (ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, TU@ILAC PROTIV MIROSLAVA DERONJI]A - u daljem tekstu : ICTY, Predmet: Br. IT-02-61, paragraf 10). “UPUTSTVO...” je ra|eno u vrijeme kada je Bosna i Hercegovina ve} bila okupirana (ta okupacija tada nije bila efektivna na ~itavoj teritoriji). Navedeno uputstvo je te{ko moglo biti izra|eno bez stru~ne pomo}i i saradnje sa Beogradom. Najvjerovatnije ga nisu radili organi Bosne i Hercegovine, nego strane dràve, koja je izvr{ila tihu okupaciju Bosne i Hercegovine, te organ koji pi{e ili prepisuje to uputstvo nije organ Bosne i Hercegovine nego kolaboracionisti~ki organ velikosrpskog agresora. Na osnovu tog uputstva o~igledno je da, pored ostalog, postoji serija sli~nih uputstava za razne nivoe (kao, na primjer, za “srpske autonomne oblasti” i dr.), a vjerovatno i hronolo{ki ranije nastale varijante, prije 19. decembra 1991. 525

detaljno razra|eni zadaci, formiranje i funkcionisanje “kriznih {tabova srpskog naroda”, sazivanje i proglašavanje skupština srpskog naroda u opštinama, sprovo|enje pripremnih radnji za formiranje opštinskih dràvnih organa, pripremanje preuzimanja kadrova, objekata i opreme Centra slu`bi bezbjednosti, mobilizacija svih snaga milicije “iz reda pripadnika srpskog naroda i, u saradnji sa komandama i štabovima JNA, vršiti njihovo postepeno prepot~injavanje”, obezbije|ivanje sprovo|enja nare|enja za mobilizaciju rezervnih sastava JNA i jedinica teritorijalne odbrane, popunjavanje ratnih jedinica po razrezima JNA i dr.134 “Zadaci, mjere i druge aktivnosti” iz pomenutog “UPUTSTVA...” “sprovode se na ~itavoj teritoriji SR BiH, odnosno u svim opštinama na ~ijem podru~ju ìvi srpski narod”. Upustvom su predvi|ene dvije varijante “organizovanja i djelovanja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima” : 1) varijanta A: opštine u kojima srpski narod predstavlja ve}inu; i 2) varijanta B: opštine u kojima srpski narod nije u ve}ini. Prema varijanti A (prvi stepen) date su smjernice za preuzimanje vlasti u opštinama u kojima je srpski narod bio u ve}ini (37 op{tina: 31 sa apsolutnom i 6 sa relativnom ve}inom). Za ostvarenje takvog cilja opštinski odbori SDS dobili zadatak da odmah formiraju “krizni štab srpskog naroda u opštini”. S tim u vezi, razra|en je na~in formiranja tog ilegalnog, prelaznog organa u uspostavljanju okupacione vlasti. U njegov sastav ulazili su svi ~lanovi sekretarijata opštinskog odbora SDS-a, nosioci funkcija u opštini (kandidati SDS-a sljede}ih organa: predsjednik skup{tine op{tine ili predsjednik izvr{nog odbora op{tine; na~elnik stanice javne bezbjednosti ili komandir stanice milicije; komandant ili na~elnik op{tinskog {taba teritorijalne odbrane; sekretar op{tinskog sekretarijata narodne odbrane ili drugi rukovodni radnik iz tog sekretarijata koji je kandidat SDS-a), poslanici u Skupštini srpskog naroda BiH i ~lanovi Glavnog odbora SDS BiH sa podru~ja opštine. U praksi je u sastav “kriznih {tabova srpskog naroda” obavezno ulazio predstavnik JNA, uklju~uju}i i komandante korpusa, brigada i drugih jedinica, koji je imao klju~nu ulogu u dono{enju odluka. 134 Isto. 526

Komandant op{tinskog kriznog štaba srpskog naroda bio je predsjednik Skupštine opštine ili predsjednik Izvršnog odbora opštine. O~igledno je da je rije~ o ilegalnom organu, koji nije imao upori{te ni u jednom legalnom normativno-pravnom dokumentu. Istovremeno, to je bio strana~ki, odnosno jednostrana~ki i jednonacionalni organ, koji je negacija izbornih rezultata i legalno izabranih i konstituisanih organa, te priprema i po~etni korak za formiranje srpskih paradràvnih organa u Bosni i Hercegovini. U “UPUTSTVU...” (varijanta A — prvi stepen) je razra|ena tehnologija formiranja srpskih paravojnih organa na nivou op{tine (ta~ke 4. i 5.). Vezano za tehnologiju, tako|e, se navodi da je potrebno “sazvati” i proglasiti Skup{tinu srpskog naroda u op{tini koju sa~injavaju odbornici iz reda srpskog naroda u skup{tini op{tine (ta~ka 4.). “UPUTSTVO...” nalaè da se ide i dalje od ovoga, te preporu~uje da je potrebno “izvr{iti” pripremanje za formiranje op{tinskih dràvnih organa (izvr{nog odbora, organa uprave, suda za prekr{aje, stanica javne bezbjednosti i dr.) i pripremiti prijedloge kadrova za vr{enje funkcija i poslova u tim organima (ta~ka 5.). Formiranje etni~ki ~istih organa odnosilo se i na oblast sigurnosti. U tom pogledu, po “UPUTSTVU...” je bilo potrebno “pripremiti preuzimanje kadrova, objekata i opreme centra slu`bi bezbjednosti i njihovo priklju~ivanje novoformiranom organu za unutra{nje poslove u sjedi{tu centra”. Objekti od vitalnog zna~aja u op{tinama su bili do tada fizi~ki obezbije|eni od strane legalnih organa i kadrova. Me|utim, kao “bezbolan” na~in njihovog preuzimanja od strane Srba bilo je “potrebno poja~ati organizaciju vr{enja fizi~kog obezbje|enja objekata, od vitalnog zna~aja u op{tini” (ta~ka 6.). Da se zaista radi o planiranju i pripremanju otvorenog oruànog sukoba govori i dio “UPUTSTVA...” (ta~ka 7.) o tome da je neophodno “uspostaviti kontrolu i izvr{iti provjeru stanja postoje}ih robnih rezervi i pristupiti kompletiranju i zanavljanju op{tinskih robnih rezervi najdeficitarnijim proizvodima, sirovinama i repromaterijalom”. Ratni potencijal je u “UPUTSTVU...” posebno apostrofiran, pri ~emu je preporu~eno da se izvr{i “procjena potrebnog broja pripadnika 527

aktivnog i rezervnog sastava milicije, jedinica TO, jedinica civilne za{tite i, u skladu s tim, izvr{iti njihovu popunu i preduzeti sve druge potrebne radnje za njihovo aktiviranje u skladu sa razvojem situacije” (ta~ka 9.). Iz takve formulacije moè se izvu}i nekoliko zaklju~aka, koje je kasnije praksa potvrdila. Prije svega, rije~ je o vojnim pripremama za u~e{}e u agresiji, kao peta kolona velikosrpskog agresora, koje su bile masovne i sveobuhvatne, kako sa stanovi{ta obuhvata pojedinih struktura, tako i broja pripadnika. To je bio za~etak formiranja oruànih formacija, etni~ki ~istih, tj. srpskih, koje su, izvr{ile najve}i broj zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima. Tome treba dodati i ~injenicu da “naredbu o aktiviranju sastava donosi krizni {tab u op{tini”, koji je ve} ozna~en kao nelegalni, etni~ki ~isti organ. Iako je to “UPUTSTVO...” potpuno ilegalan i nelegitiman akt, ono svojim odredbama ukida ili suspenzira pojedina ljudska prava, kao {to je pravo na godi{nji odmor i slobodu kretanja, {to se ponovo posmatra sa etni~kog aspekta. Naime, po “UPUTSTVU...”, “potrebno je obavijestiti kadrove srpskog naroda da u narednom periodu ne koriste godi{nje odmore, da ne putuju u inostranstvo odnosno da ne napu{taju mjesto stalnog boravka” (ta~ka 11.). Na osnovu navedenog, a posebno iz onoga {to slijedi, a {to je sadrìna ta~ke 11. “UPUTSTVA...”, o~igledno je da je JNA glavni oslonac srpske opcije u Bosni i Hercegovini i da se na nju ra~unalo u svim prilikama. Zbog toga je, kao jedan od zadataka ozna~eno stvaranje uslova za “popunu ratnih jedinica po razrezima JNA, kako ljudstvom, tako i materijalnim sredstvima i stokom iz popisa...”. U toj se ta~ci navode i ostale su{tinske stvari koje su bitne za vojne pripreme srpskih snaga za u~e{}e u agresiji. Prije svega, u “UPUTSTVU...” se insistira na “za{titi meterijalnih dobara od zna~aja za odbranu ili otpor, kao i za ìvot i rad stanovni{tva”, te “obezbje|enje kontinuiteta proizvodnje i usluga od vitalnog zna~aja za odbranu, otpor i ìvot srpskog naroda”. Varijanta A, koju je trebalo primijeniti u cjelosti u op{tinama u kojima je srpski narod predstavljao ve}inu stanovni{tva, data je i u “drugom stepenu”, {to je ~inilo na izvjestan na~in konkretizaciju onoga {to je dato u “prvom stepenu”. U tom je stepenu trebalo “sazvati sjednicu srpske skup{tine op{tine i obrazovati izvr{ni

528

odbor op{tine, osnovati op{tinske dràvne organe, izabrati, odnosno imenovati funkcionere i postaviti rukovode}e radnike” (ta~ka 1.), {to je dalji korak u odnosu na prvi stepen. Saradnja sa komandama i {tabovima JNA je otvoreno iznesena, pri ~emu je nazna~ena potreba “mobilisanja svih snaga milicije, iz reda pripadnika srpskog naroda i u saradnji sa komandama i {tabovima JNA vr{iti njihovo postepeno pretpot~injavanje” (ta~ka 2.). Uz to, je nagla{eno da se “putem nadle`nih organa obezbijedi sprovo|enje nare|enja za mobilizaciju rezervnih sastava JNA i jedinica teritorijalne odbrane” (ta~ka 3.). “UPUTSTVO...” nalaè zustavljanje normalnih tokova novca u Bosni i Hercegovini. Tako je trebalo “zaduìti filijale i expoziture SDK da onemogu}e fizi~ki odliv gotovog novca i hartije od vrijednosti iz trezora u njihovoj nadle`nosti u bankama, po{tama i drugim finansijskim organizacijama, kao i da aùriraju pra}enje platnog prometa na podru~ju svog djelovanja” (ta~ka 4.). U domenu sigurnosti, u drugom stepenu, vr{ena je dalja konkretizacija zadataka iz prvog stepena. U tom kontekstu naloèno je “vr{enje neprekidnog fizi~kog obezbje|enja svih vitalnih objekata, saobra}ajnih komunikacija i veza, i proizvodnih kapaciteta” (ta~ka 5.), te “preuzimanje kadrova, objekata i opreme centra slu`be bezbjednosti i staviti ih u funkciju novoformiranog organa za unutra{nje poslove u sjedi{tu centra” (ta~ka 6.). Osvaja~ke pripreme su iskazane i u odnosu prema robnim rezervama, {to je u jo{ o{trijoj formi prezentirano. Naloèna je potreba “spre~avanja nekontrolisane isporuke prehrambenih i drugih deficitarnih proizvoda i sirovina”, ubrzanja realizacije ugovorenih nabavki takvih roba i stavljanje pod kontrolu teku}e zalihe roba i preduzimanja priprema za organizovanu disperziju tih roba “na ugroèna podru~ja, vode}i ra~una o strogoj primjeni utvr|enih prioriteta u snabdijevanju” (ta~ka 7.). Na kraju tog dijela “UPUTSTVA...” nagla{eno je: “u preduzimanju svih ovih mjera voditi ra~una da se obezbijedi po{tovanje nacionalnih i drugih prava pripadnika svih naroda i njihovo kasnije angaòvanje u organima vlasti koje }e osnovati skup{tinu srpskog naroda u op{tini” (ta~ka 8.). O~igledno je da se radi o 529

svojevrsnoj kontradikciji i cinizmu o zastupljenosti “ostalih” kadrova u srpskim organima, koji bi im morali biti toliko odani i lojalni da bi izgubili svaki identitet. U “UPUTSTVU...” je prezentirana i varijanta B, u dva stepena, koju je trebalo realizovati djelimi~no, u op{tinama u kojima srpski narod nije bio u ve}ini. Srpska demokratska stranka je, po “UPUTSTVU...”, trebalo da, u “svakodnevnom zasjedanju”, “sa stalnim deùrstvima”, formira krizni {tab srpskog naroda u op{tini, u koji ulaze izme|u ostalog “svi ~lanovi sekretarijata op{tinskog odbora SDS” i “nosioci funkcija u op{tini kandidati SDS”, “poslanici u Skup{tini srpskog naroda BiH”, itd. Prezentirano nedvosmisleno ukazuje da se radi o formiranju etni~ki ~istih paradràvnih organa, ~ak i u sredinama gdje su Srbi bili u manjini, {to je, ustvari, bio povod za dalje etni~ke konfrontacije i tenzije. Istovremeno, najavaljene su nelegalne i neustavne promjene granica op{tina uz pripajanje pojedinih organa organima u op{tinama, gdje su Srbi u ve}ini. Tako se, izme|u ostalog, nalaè da se ima “pripremiti preuzimanje kadrova i odre|ene opreme centra slu`bi bezbjednosti i njihovo priklju~ivanje stanici javne bezbjednosti u op{tini, odnosno mjestu u kojoj se formira stanica milicije” (ta~ka 5 - Varijanta B, Prvi stepen). Po tom modelu pripajanja predvi|eno je da se i drugi organi priklju~uju mjestima sa srpskom ve}inom. “UPUTSTVO...” sadrì niz odredbi koje se odnose na mjesne zajednice i naseljena mjesta sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom, u kojima je bilo neophodno uspostaviti poseban reìm. Tako se, pored ostalog, nalaè da je potrebno “u mjesnim zajednicama ili naseljenim mjestima sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom formirati tajna skladi{ta i depoe u koje smje{tati ìve`ne namirnice i druge deficitarne proizvode, sirovine i repromaterijale koje treba maksimalno izvla~iti putem tajnih kanala iz skladi{ta robnih rezervi svih nivoa, kao i iz skladi{ta u okviru prometnih organizacija”. Organizaciju i nadzor nad tim poslovima isklju~ivo je trebalo da vr{i “krizni {tab” (ta~ka 6.). I u realizaciji ove, kao i drugih aktivnosti, primjenjivane su odre|ene mjere konspirativnosti, {to je kod pripadnika drugih naroda izazvalo opravdano podozrenje i strah. U tom se pogledu, pored formiranja 530

tajnih skladi{ta i depoa, govori i o potrebi uspostavljanja tajnih postupaka “preno{enja i prijema nare|enja za primjenu zadataka, mjera i drugih aktivnosti iz ovog Uputstva”, koje je trebalo utvrditi naknadno. “UPUTSTVO...” je dokument koji sa vi{e aspekata rasvjetljava mjesto i ulogu petokolona{ke Srpske demokratske stranke u planiranju i pripremanju zlo~ina. Sve to je vr{eno tajno, {to se vidi iz oznake na ovom dokumentu — “Strogo povjerljivo”. Nesporno je da je i tom prilikom iskazan osnovni cilj Velikosrpskog pokreta — formiranje ~istih etni~kih srpskih teritorija, {to je bilo negiranje multietni~ke prirode Bosne i Hercegovine. Sve odredbe tog dokumenta odnosile su se samo na Srbe. To je isklju~ivalo ostale narode, izuzev ukoliko bi izrazili pisanu lojalnost tom zlo~ina~kom velikosrpskom konceptu. Brojne odredbe “UPUTSTVA...” su atak na legalne organe i puno negiranje njihove ustavne i zakonske funkcije. Uz ve} postoje}e legalno izabrane i konstituisane organe formirani su novi, jednonacionalni, nelegalnog sastava i paralelni postoje}im, sa prefiksom - srpski. Takvi su bili, na primjer, izvr{ni odbor, organi uprave, sud za prekr{aje, stanice javne sigurnosti, itd. U svemu tome posebno je bila zna~ajna nezakonita uloga kriznog {taba srpskog naroda, koji je sa svojim kompetencijama bio iznad legalnih op{tinskih organa. Uloga JNA je tim dokumentom jasno iskazana, posebno imaju}i u vidu njeno u~e{}e u zlo~inima, posebno u agresiji. Od 3. oktobra 1991, izvr{enjem pu~a u Predsjedni{tvu SFRJ, preuzeta je Vrhovna komanda Oruànih snaga, ~iji {tab je i do tada komandovao JNA. Njena oruàna sila stavila se na raspolaganje Velikosrpskom pokretu, zajedno sa njim izvr{ila je sve pripreme za agresiju, po~ev od planiranja, mobilizacije i obuke ljudstva, naoruàvanja, pa do neposrednog u~e{}a u oruànoj agresiji i svim drugim oblicima zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima. O~igledno je da su pripreme za zlo~ine, kako se moè vidjeti iz “UPUTSTVA...”, bile vi{estruke i sveobuhvatne. Odnosile su se na informativnu, ekonomsku, politi~ku, pravnu i vojnu sferu.135

135 Isto. 531

Istoga dana kada je usvojeno “UPUTSTVO...”, tj. 19. decembra 1991, Mom~ilo Kraji{nik, predsjednik tzv. Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, u Telegramu “Vladi Srpske autonomne oblasti Krajina”, poslat sa “Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, iskreno je podrào zahtjeve i ciljeve “cijelog srpskog naroda” (svih Srba) — formiranje dràve srpskog naroda. S tim u vezi, on je, pored ostalog, naglasio : “U ovom te{kom vremenu, naàlost, nisam u mogu}nostima da budem s Vama na mjestu gdje se verifikuje istorijsko pravo srpskog naroda da ìvi u jednoj dràvi, pa Vas molim da poslanicima i narodu Srpske Krajine prenesete moje najsrda~nije ~estitke i iskrene èlje za dobrobit na{eg naroda. Va{a borba za slobodu i va{i zahtjevi su zahtjevi cijelog srpskog naroda i svi se svode na ostvarenje osnovnog prava da ne dozvolimo da nas sila, bilo od koga dolazila, podjeli u vi{e dràva i pretvori u narod bez budu}nosti. Svi Srbi se bore za isti cilj i pod istom zastavom i svi smo uvjereni u kona~nu pobedu...”.136 Radovan Karadì} je i 27. marta 1992, na 14. sjednici Skup{tine srpskog naroda Bosne i Hercegovine, instruisao delegate da formiraju “krizne {tabove”. Tada im je, pored ostalog, rekao da “na|u jedan broj rezervnih oficira za svoje {tabove i da registruju sve one koji raspolaù sa naoruànjem... Oni se trebaju organizovati u jedinicama Teritorijalne odbrane, a ako je JNA tamo, oni moraju biti stavljeni pod njenu komandu”.137 Op{tinski odbori SDS-a su, u saglasnosti odozgo, nakon dobijanja navedenih instrukcija, djeluju}i brzo, formirali krizne {tabove srpskog naroda. Krizni {tabovi su, nakon Karadì}evog nare|enja za njihovo aktiviranje, preuzeli politi~ku vlast u op{tinama i po~eli funkcionisati javno, kao op{tinske vlade kolaboracionisti~ke tvorevine Republike Srpske. Ti su organi, osiguravali koordinaciju izme|u partije (SDS-a),

136 Isto, inv. br. 3 - 491/13, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 19. decembar 1991. — Vladi Srpske autonomne oblasti Krajina Knin. 137 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 384. 532

“vlade” i JNA na op{tinskom nivou i predstavljali klju~ni mehanizam preko koga je uspostavljena i odràvana kontrola na odre|enom podru~ju.138 Kao najvi{i organi u funkciji okupacione vlasti na zauzetom podru~ju krizni {tabovi srpskog naroda su, u uslovima okupacije izvr{ene od strane jedinica JNA : - donosili odluke i naredbe o : - formiranju “srpskih op{tina”; - uspostavljanju i preuzimanju vlasti i kontrole nad op{tinama; - progla{avanju vanrednog stanja u op{tinama; - formiranju “privremene vlade ... srpskih op{tina”; - uvo|enju policijskog ~asa na podru~ju “srpskih op{tina”; - op{toj mobilizaciji; - formiranju {tabova, komandi i jedinica srpske TO i preuzimanju poslova odbrane i angaòvanju TO na podru~ju “srpskih op{tina”; - izdavali instrukcije o funkcionisanju op{tinskih organa; - odràvali neposredne kontakte i saradnju sa komandama, jedinicama i ustanovama JNA, koja je “kriznim {tabovima srpskog naroda” osiguravala preuzimanje vlasti; - odràvali kontakte i saradnju sa Republikom Srbijom i njenim organima, posebno Slu`bom dràvne bezbjednosti; - u~estvovali (sa JNA i Teritorijalnom odbranom) u izvo|enju napada na gradove, naselja i sela; - organizovano obu~avali srpske “dobrovoljce” i promovirali lokalne paravojne komandante; - izdavali ultimatume, uglavnom, bo{nja~kom stanovni{tvu o predaji oru`ja i imovine, te razoruàvali Bo{njake; - zatvarali ugostiteljske objekte;

138 Isto, paragrafi 218, 237-257, 412, 624, 634, 640, 719, 776, 783, 812, 819821, 835 i dr.; AIIZ, inv. br. 2-521 i 2-571; ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragraf 15. 533

- izdavali naredbe o odvo|enju nesrpskog stanovni{tva na prisilni rad; - planirali i pripremali zlo~ine; - izdavali naredbe za izvr{enje zlo~ina, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima; - koordinirali napadima na bo{nja~ka sela; - u~estvovali u progonu i vojnim operacijama protiv Bo{njaka i uni{tavanju njihovih sela; - formirali i kontrolisali koncentracione logore i dr.139 Komanda 2. vojne oblasti (Rezervno komandno mjesto) je po~etkom aprila 1992. “neprekidno” ostvarivala “kontakt i koordinaciju sa Kriznim {tabom Pale”.140 Krizni {tab Trnova uspostavio je saradnju sa jedinicama JNA i radio na planiranju i pripremanju zlo~ina. Taj je organ 22. maja proglasio mobilizaciju.141 Krizni {tab “srpske op{tine” Fo~e, pod 139 ICTY, Predmet : Br. IT-02-54-T, paragrafi 384, 412, 607, 615-616, 624, 634, 639, 648, 653, 709-710, 713, 725, 729, 760, 819-821, 828-831, 835, 850-851 i dr.; ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragraf 10-15 i 15-44; AIIZ, inv. br. 3-1226, SAO Semberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik, Krizni {tab, Zvornik, 8. aprila 1991, Odluka o uvo|enju policijskog ~asa na podru~ju Srpske op{tine Zvornik; Isto, inv. br. 3-1227, SAO Semberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik, Krizni {tab, Broj : 011/92, Zvornik, 10. aprila 1992, Odluka o formiranju privremene vlade Srpske op{tine Zvornik; Isto, inv. br. 3-1228, SAO Semberija i Majevica, Srpska op{tina Zvornik, Krizni {tab, Broj : 02-1/92, Zvornik 8. aprila 1992, Naredba o op{toj mobilizaciji; Isto, inv. br. 3-1223, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-I-92, Odluka o progla{enju vanrednog stanja zbog neposredne ratne opasnosti na podru~ju Srpske op{tine Bratunac; Isto, inv. br. 3-1224, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-6-92, 13. aprila 1992, Naredba o formiranju {tabova, komandi i jedinica TO; Isto, inv. br. 3-1225, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-09-92, Bratunac, 19. aprila 1992, Odluka o razoruànju gra|ana koji posjeduju oru`je na podru~ju op{tine Bratunac. 140 AIIZ, inv. br. 2-1672, RKM /Rezervno komandno mjesto/ 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 09/1580-1, 6. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti, Operativni centar, Redovni operativni izvje{taj. 141 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 713. Predsjednik “kriznog {taba” Trnova je, na sastanku odrànom 29. aprila 1992, izjavio da je postignut dogovor sa JNA o u~e{}u njenih jedinica u “~i{}enju” Op{tine i da je “Armija ve} spremna da ~isti situaciju u Trnovu” (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 386, nap. 781). 534

vo|stvom Miroslava Stani}a, organizovao je obu~avanje naoruànih srpskih dobrovoljaca i promovirao lokalne vojne komandante, zatim je sa JNA bio uklju~en u pripremu i izvo|enju napada na Fo~u, raspore|ivao u saradnji sa JNA zato~enike KPD za prisilni rad i vr{io druge oblike zlo~ina.142 Krizni {tab âjni~a, sa Du{kom Kornja~om na ~elu, formiran je krajem marta ili po~etkom aprila 1992.143 SDS je u martu 1992. formirao Krizni {tab za Rogaticu, na ~elu sa Rajkom Ku{i}em, bliskim saradnikom Radovana Karadì}a.144 Krizni {tab SDS-a Vi{egrad je instaliran od JNA kao civilna vlast u Op{tini. Biljana Plav{i} se 16. aprila 1992. sastala sa predsjednikom tog {taba Branom Savovi}em, u hotelu Vi{egrad, gdje je bilo sjedi{te JNA.145 Tokom osvajanja Vlasenice (21. aprila 1992.) od strane JNA, specijalnih 142 Isto, paragrafi 722-723 i 725. “Krizni {tab srpske op{tine Fo~a” sa~injavali su: Miroslav Stani}, Stanojevi} (ime nije poznato), Josip Mili~i}, Radojica Mla|enovi}, Dragoljub Kunarac, Vojislav Maksimovi}, Velibor Ostoji}, Petko ân~ar, êdo Zelovi} i dr Radovan Mandi}. Stani} je bio predsjednik tog paradràvnog organa, a Stanojevi} njegov zamjenik, Mili~i} predsjednik op{tine, a Mla|enovi} predsjednik Izvr{nog odbora (AIIZ, inv. br. 2-571; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 722-723). ^lanove “kriznog {taba” u ôhodar mahali sa~injavali su: Vlado Avram (predsjednik), Goran Mitra{inovi} (njegov zamjenik) i Dragan Stojanovi} (~lan). Marinko Pljevalj~i}, Boò Dosti}, Doj~ilo Davidovi} i Ostoja Ostoji} su ~inili “{tab” za podru~je Aladè; Milo{ i Radenko Vladi~i} u naselju Podmusala; Novak Drakula, Risto Vu~eti} i Pero Ivanovi} za naselje ]erezluk, a za podru~je Brusno — Slatina Boro Ivanovi}. Ilija ân~ar, Matija i Drago Skakavac i Rade \urovi} bili su ~lanovi “kriznog {taba” za podru~je Jabuke, te Savo za podru~je Brda - Kozja Luka. U sastav “kriznog {taba” za podru~je Broda na Drini u{li su: Nenad Kalajdì} (nastavnik), Stamen Rungelov, Ilija ]alasan, Miodrag Pjevi} i Vojo Kalajdì}. Predsjednik kriznog “{taba” za podru~je od Broda na Drini do Tjenti{ta bio je Jovan Vukovi}, a njegov zamjenik Nenad Vukovi}. Rade Elez je bio predsjednik “kriznog {taba” za podru~je Me|urje~ja, a Ljubo Kova~evi}, Dule (inènjer rudarstva iz Zavidovi}a), Vukan Peri{i} (geometar), Mile Savi} i, prema neprovjerenim podacima, Danko Davidovi} - ~lanovi (Isto). Predsjednik “kriznog {taba” “srpske op{tine Konjic” bio je Vaso Vuji~i}, a ~lanovi: Jovo Kuljanin, Radovan Gligorijevi}, Vuka{in Mrkonji}, Radoslav Kuljanin, Janko Glogovac, @ara Mrkaji} i Velimir Miljani}, zvani @ika (AIIZ, inv. br. 2-521). 143 Isto, paragraf 719. 144 Isto, paragraf 640. 145 Isto, paragraf 648. 535

jedinica MUP-a Srbije i srpskih oruànih formacija (Arkanovi Tigrovi i dr.) Krizni {tab je preuzeo kontrolu u Op{tini.146 Po~etkom 1992. SDS je formirao Krizni {tab za Bratunac, koga je potvrdio Karadì}. Do 12. aprila “krizni {tab” je proglasio vanredno stanje i uspostavio vlast u Op{tini, donosio sve odluke, naredbe, zaklju~ke i druga akta na podru~ju Op{tine i u vezi sa poslovima odbrane, formiranju i upotrebi Teritorijalne odbrane i milicije, zatim o razoruàvanju gra|ana, traìo pomo} od Srbije, odakle je po~etkom aprila 1992. stigao Novosadski korpus, koji je sredinom tog mjeseca zauzeo Bratunac, u sadejstvu sa drugim srpskim naoruànim formacijama (Beli orlovi i Arkanove jedinice i dr.).147 Krizni {tab Srpske op{tine Zvornik je od 5./6. aprila 1992. funkcionisao u industrijskoj zoni u Karakaju.148 Po~etkom maja 1992, u saradnji sa JNA i Srbijom (i obratno), Krizni {tab SDS-a Br~ko je preuzeo potpunu kontrolu nad Op{tinom i izdao ultimatum nesrpskom stanovni{tvu da preda oru`je.149 Predsjednik Kriznog {taba srpske op{tine Bosanski [amac je uspostavio saradnju sa jedinicom JNA, lociranoj u Pelagi}evu (TG-17) i “odgovornom” za Br~ko, Ora{je, Grada~ac, Modri~u i Gra~anicu. Blagoje Simi}, predsjednik tog {taba, je sredinom aprila 1992. potpukovniku

146 Isto, paragraf 652-653. 147 Isto, paragrafi 412 i 624; AIIZ, inv. br. 3-1223, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-I-92, /Bratunac, 12. aprila 1992./, Odluka o progla{enju vanrednog stanja zbog neposredne ratne opasnosti na podru~ju Srpske op{tine Bratunac; Isto, inv. br. 3-1224, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-6-92, Bratunac, 13. aprila 1992, Naredba o formiranju {tabova, komandi i jedinica TO; Isto, inv. br. 3-1225, Republika Srpskog naroda BiH, Srpska op{tina Bratunac, Krizni {tab, Broj : 01-09-92, Bratunac, 19. aprila 1992, Odluka o razoruàvanju gra|ana koji posjeduju oru`je na podru~ju op{tine Bratunac. “Krizni {tab” Bratunca sa~injavali su : Miroslav Deronji} (predsjednik), oficir JNA (kapetan Relji}), Ra{a Milo{evi} (komandant Teritorijalne odbrane, iz Kravice) i pripadnik Dràvne bezbjednosti Srbije (ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragrafi 11 i 28). 148 AIIZ, inv. br. 2-2877, Republika Srpskog Naroda Bosne i Hercegovine, Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednosti Bijeljina Stanica javne bezbjednosti Zvornik, INFORMACIJA o stanju u Stanici javne bezbjednosti Zvornik. 149 ICTY, Predmet: IT-02-61, paragraf 634. 536

Stevanu Nikoli}u, komandantu Takti~ke grupe 17, izme|u ostalog, rekao da je “krizni {tab” Bosanskog [amca odlu~io “da je vrijeme za vo|enje operacije preuzimanja grada”.150 “Krizni {tab” Bosanskog [amca je 15. maja 1992. izdao nare|enje o hap{enju Bo{njaka i Hrvata, nakon ~ega su nad njima izvr{eni brojni zlo~ini.151 Taj je organ u vrijeme napada i zauzimanja Bosanskog [amca od MUP-a Srbije traìo pomo} i u ìvoj sili. U tom je cilju delegacija “kriznog {taba”, na ~elu sa Zari}em, otputovala u Beograd, gdje su u Komandi RV i PVO u Zemunu, vo|eni razgovori o imenovanju Dragana \or|evi}a (Crni), {efa specijalnih jedinica Dràvne bezbednosti Srbije, za komandanta Druge posavske brigade. Nakon razgovora sa Frenkijem Simatovi}em, podr{ka je dobijena - \or|evi} je sa svojim ljudima stigao u Bosanski [amac.152 SDS Doboja je do aprila 1992. tajno formirao Krizni {tab u tom gradu.153 Krizni {tab [ipova formiran je po~etkom 1992, na ~elu sa Draganom \uki}em, predsjednikom SDS-a.154 Srpski krizni {tab Klju~a tajno je formiran 23. decembra 1991. On je 1. maja 1992. izdao instrukcije o funkcionisanju op{tinskih organa u ratnim uslovima.155 Sedam dana kasnije, u preuzimanju “kompletne vlasti” u Klju~u u~estvovale su snage JNA. “Krizni {tab” je “{titio” jedan strelja~ki vod.156 JNA je “u zoni op{tine Klju~” po~etkom juna 1992. formirala “Komandu odbrane Klju~a”, u ~ijem se sastavu, pored najvi{ih starje{ina JNA, nalazilo i nekoliko lica iz “Kriznog {taba”.157 150 Isto, paragraf 607. 151 Isto, paragraf 616. 152 Isto, paragrafi 117 i 615. 153 Isto, paragraf 812. 154 Isto, paragraf 900. 155 Isto, paragrafi 819-821. 156 AIIZ, inv. br. 2-2388, Komanda 30. partd /partizanske divizije — prim. S. ^./, Str. pov. br. 174-124, 7. maj 1992. — Komandi 1. partbr /partizanske brigade — prim. S. ^./ za upotrebu dela jedinica; Isto, inv. br. 2-1044, Komanda 1. partizanske brigade, Str. pov. br I-451/92, 14. maj 1992, SASTANAK sa predsjednicima op{tina u zoni odgovornosti divizije. 157 AIIZ, inv. br. 2-2548, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 939-1, 31. maj 1992. — Komandi 1. kraji{kog korpusa. 537

SDS Kotor Varo{i je krajem januara 1992. formirao Krizni {tab, koji je uspostavio neposredne odnose sa JNA. Pukovnik Peuli} prisustvovao je sastancima “kriznog {taba” i nagla{avao potrebu za saradnju izme|u JNA, specijalnih jedinica i policije. “Krizni {tab” je 12. juna 1992. naredio policijski sat u cijeloj op{tini, zatvaranje svih ugostiteljskih objekata i razoruàvanje nesrba.158 I pored toga {to je “bio svjestan logora”, taj je organ pored ostalog, izdavao naredbe o odvo|enju nesrpskog stanovni{tva na prisilni rad. Pored toga, “krizni {tab” je bio nosilac masovnog egzodusa nesrba iz Kotor Varo{i.159 Krizni {tab Autonomne Regije Krajina Banja Luka, ~iji je ~lan bio i general Momir Tali}, komandant 5. korpusa JNA, je 14. maja 1992. naredio razoruàvanje lica koja su “ilegalno” posjedovala oru`je, te izdao Odluku da samo Srbi mogu dràti odre|ene poslove.160 Na sastanku kod generala Tali}a 18. maja 1992. Krizni {tab Autonomne regije Krajina je uputio zahtjev da se otvori jedan koridor prema Srbiji — za transport iz pravca Banja Luke prema Srbiji i obrnuto. Koridor je bio bitan za snabdijevanje jedinica “Vojske Republike Srpske”, a koga je koristila i 993. pozadinska baza za dovoz materijala, naoruànja i opreme iz Srbije i Crne Gore (put iz zapadne Bosne prema Srbiji). Taj su zahtjev podràle sve starje{ine.161 158 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 828-829. 159 Isto, paragrafi 830-831. 160 Isto, paragraf 760. General Momir Tali} je u svojstvu komandanta 5. korpusa (od kraja februara 1992.), prihvativ{i velikosrpsku politiku i praksu, aktivno radio na formiranju, opremanju i obu~avanju srpskih oruànih formacija; obilazio jedinice i govorio im o ugroènosti srpskog naroda; odràvao redovne sastanke sa SDS-om na podru~ju Banja Luke; naredio je formiranje logora na vojnom poligonu Manja~a, u kome su, uglavnom, Bo{njaci dovo|eni i ubijani; kao ~lan “kriznog {taba” “Autonomne Regije Krajina” planirao je i nare|ivao uni{tavanje vjerskih objekata, te nare|ivao prisilno deportovanje nesrpskog stanovni{tva i oduzimanje njihove pokretne i nepokretne imovine i dr. (AIIZ, inv. br. 2-2550; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni matrijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 5). 161 ICTY, Predmet: Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 27. “Politi~ki predstavnici” sedam op{tina Bosanske krajine (Biha}, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Klju~), 7. juna 1992. usvojili su na sastanku u Sanskom Mostu, vi{e zaklju~aka. Me|u njima je i “probijanje 538

Op{tinski krizni {tab Bosanske Gradi{ke po~eo je funkcionisati krajem 1991. ili po~etkom 1992.162 ^lanovi Kriznog {taba Bosanske Krupe izabrani su 24. decembra 1991, na ~elu sa Gojkom Kli~kovi}em. Jedinice JNA, raspore|ene u Bosanskoj Krupi (6. brigada 10. partizanske divizije), pomogle su SDS-u u preuzimanju vlasti.163 Krizni {tab Sanskog Mosta je preuzeo vlast u gradu i 7. maja 1992. proglasio ratno stanje. I pukovnik Basara, komandant 6. partizanske brigade, bio je ~lan tog organa.164 Taj je “krizni {tab” davao logisti~ku podr{ku 6. partizanskoj brigadi i sara|ivao u razoruàvanju stanovni{tva. Krajem maja 1992. objavio je politiku prisilnog iseljavanja nesrpskog stanovni{tva Sanskog Mosta i 2. juna izdao Odredbu o dodjeli mehanizacije i ljudi za masovno sahranjivanje ubijenih Bo{njaka u Vrhpolju i Hrustovu. Dva dana kasnije (4. juna) “krizni {tab” je donio Odluku o deportaciji Bo{njaka i Hrvata u koncentracioni logor Manja~u.165 Srpski krizni {tab Prijedora je formiran 7. januara 1992, kada je progla{ena Skup{tina srpskog naroda Op{tine Prijedor.166 Taj je organ 1992. formirao koncentracione logore u Trnopolju, Keratermu i Omarskoj (Krizni {tab je 27. maja 1992. naredio da svi zato~enici iz Keraterma budu preba~eni u logor Omarska).167 Krizni {tab Bratunca, na ~elu sa predsjednikom Miroslavom Deronji}em, je u periodu od kraja aprila do po~etka maja 1992. ovlastio Teritorijalnu odbranu i policijske snage da razoruàju Bo{njake sela Glogova. Nakon {to su te snage, u sadejstvu sa JNA, izvr{ile postavljeni

kopnenog puta za Saveznu Republiku Jugoslaviju”. Taj je zaklju~ak, kao i drugi, upu}en Kriznom {tabu Autonomne Regije Krajina, rukovodstvu “Srpske Republike Bosne i Hercegovine” i 1. kraji{kom korpusu (u Banja Luci) — AIIZ, inv. br. 2-2546, ZAKLJU^CI sa sastanka SUBREGIJE (politi~ki predstavnici sljede}ih op{tina: Biha}, Bosanski Petrovac, Srpska Krupa, Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi i Klju~). 162 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 776. 163 Isto, paragraf 386, nap. 781 i 783. 164 Isto, paragrafi 881-882. 165 Isto, paragrafi 883-888, 890 i 998. 166 Isto, paragraf 835. 167 Isto, paragrafi 850-851. 539

zadatak, Deronji} je 8. maja 1992, na sjednici Kriznog {taba, najavio napad na Glogovu i “operaciju trajnog uklanjanja” Bo{njaka, te izjavio da }e, ako “operacija u Glogovi dobro pro|e”, biti nastavljena “u gradu Bratuncu i mjesnim zajednicama Voljavica i Suha”. Taj genocidni plan o zatiranju Bo{njaka Glogove i op{tine Bratunac usvojio je, “nakon uvodne rije~i Miroslava Deronji}a i diskusije”, bratuna~ki Krizni {tab.168 Bratuna~ki krizni {tab je, poslije usvajanja plana za napad na Glogovu, vodio raspravu i o spaljivanju tog sela, pri ~emu je kapetan JNA Relji} obavijestio Krizni {tab da }e u~estvovati u toj operaciji.169 Miroslav Deronji} je, u cilju formiranja “srpskih teritorija”, naredio da se izvr{i napad na Glogovu, zatim je u~estvovao, koordinirao i nadzirao izvo|enje te zdruène operacije (snage JNA, srpske Teritorijalne odbrane i policije Bratunca, te “dobrovoljci” iz Srbije).170 U vojnoj operaciji protiv Glogove 9. maja 1992. ubijeno je 65 nenaoruànih bo{nja~kih civila, prisilno raseljeno preostalo (cjelokupno) stanovni{tvo i spaljen veliki broj ku}a, pri ~emu je zapaljena i uni{tena i dàmija.171 Deronji} je sljede}eg dana otputovao na Pale, gdje je politi~ko i vojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke tvorevine Republike Srpske (Karadì}a, Mladi}a i dr.), te predsjednike “kriznih {tabova”, upoznao sa tim zlo~inom i drugim doga|ajima u op{tini Bratunac. Nakon {to je podnio svoj izvje{taj prisutni u sali za konferencije su mu aplaudirali, a Velibor Ostoji} prokomentarisao : “sad moèmo Bratunac obojiti u plavo”. On je pri tome imao u vidu mape koje su se nalazile na zidu iza njih, a na kojima su “srpske teritorije” bile ozna~ene plavom bojom.172 Krizni {tab Srpske op{tine Vogo{}a je 16. maja 1992. donio Naredbu “za ‘~i{}enje’ Svraka i drugih podru~ja”, odnosno vr{enje 168 ICTY, Predmet : Br. IT-02-61, paragrafi 28-29. 169 Isto, paragafi 30-35. 170 Isto, paragrafi, 30-36. 171 Isto, paragrafi 36-44. 172 Isto, paragrafi 44-46. 540

genocida nad Bo{njacima.173 Krizni {tab Srpske op{tine Fo~a formirao je i prijeki sud, u ~iji sastav su u{li : Vojislav Maksimovi}, Velibor Ostoji}, Rajko Bojat (predsjednik, advokat iz Fo~e), Lela Mili} (sudija biv{i savjetnik u Skup{tini Bosne i Hercegovine) i Slobo Starovi} (automehani~ar iz Automoto dru{tva Fo~a). Taj sud je mnoge Bo{njake osudio na kaznu smrti strijeljanjem.174 “Krizni {tabovi” su, pored ostalog, obezbje|ivali regrute, snabdijevanje, materijalnu i moralnu podr{ku vojnim jedinicama, naoruàvali i organizovali Srbe u oruàne formacije, pruàli im logisti~ku i finansijsku podr{ku,175 omogu}avali formiranje srpskih policijskih

173 AIIZ, inv. br. 2-1264, ZAKLJU^CI sa sastanka Kriznog {taba Srpske op{tine Vogo{}a, odrànog 16. maja 1992. Tom je naredbom Milan Borov~anin, policajac, odre|en za realizaciju “~i{}enja”, tj. izvr{enja genocida. Za postizanje tog cilja trebalo je, pored Borov~anina, “obezbjediti jo{ jednog ~ovjeka” (Isto). 174 Isto, inv. br. 2-571. 175 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 241-252. Tako je, u organizaciji Jovana Tintora, komandanta “kriznog {taba” “Srpske op{tine Vogo{}a” i predsjednika Op{tinskog odbora Srpske demokratske stranke i ~lana Ratnog predsjedni{tva te “srpske” op{tine, oru`je iz kasarni JNA dijeljeno “ugroènom” srpskom narodu. Cisterne goriva iz kasarni JNA u Semizovcu i Miso~i odlaze u “srpske” krajeve. Dio profita od njegove prodaje slijevao se u dèpove Jovana Tintora, koji je tako dobivenim novcem kupovao povjerenje lidera SDS-a. (E. Mura~evi}, UBIJENE I NESTALE @RTVE ZLOÎNA U VOGO[]I 1992. - 1995, Sarajevo 2001, str. 32-33). Krizni {tab Srpske op{tine Vogo{}a, na ~elu sa komandantom Jovanom Tintorom, donio je sredinom maja 1992. vi{e naredbi. Naredbom od 14. maja 1992. godine o preuzimanju “garnizona u Semizovcu sa svim svojim materijalnim sredstvima i opremom” i Naredbom od 16. maja 1992. “o preuzimanju Kasarne u Semizovcu” izri~ito je navedeno da se oboje “stavlja pod komandu Kriznog {taba Srpske op{tine Vogo{}a, koji je pod jedinstvenom komandom Oruànih snaga Srpske Republike Bosne i Hercegovine” (AIIZ, inv. br. 3-1187, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a — Krizni {tab, Broj: 117/92, Vogo{}a, 14. maj 1992. — Komandi garnizona u Semizovcu; AIIZ, inv. br. 2-1264, ZAKLJU^CI SA SASTANKA Kriznog {taba Srpske op{tine Vogo{}a, odrànog 16. maja 1992.). Time su oìvotvorene rije~i lidera Radovana Karadì}a iz novembra 1991. da “Srbi nemaju potrebe ni za kakvom strana~kom vojskom, Armija je tu. Slu~ajno se na{i i njihovi ciljevi stopostotno poklapaju” (BILTEN Dràvne komisije za prikupljanje ~injenica o ratnim zlo~inima na podru~ju Republike Bosne i Hercegovine, br. 7, Sarajevo februar 1994, str. 7). 541

snaga u op{tinama, uklju~uju}i i protjerivanje ne-Srba iz policije, itd. Obavezno vojno prisustvo u “kriznim {tabovima srpskog naroda” osiguravalo je hijerarhiju okupacione vlasti.176 U skladu sa formiranjem etni~ki ~istih srpskih teritorija, “krizni {tabovi” su preduzimali i druge zlo~ina~ke aktivnosti, kao {to su: odlu~ivali o prekidu dotoka pitke vode u grad Sarajevo; evakuaciju srpskog stanovni{tva iz naseljenih mjesta pred srpske vojne napade; formiranje, kontrola i pristup zatvorskim centrima i konclogorima; izdavali nare|enja za hap{enje lica i ~itavih kategorija ljudi; razmjenjivali zatvorenike i logora{e iz takvih mjesta; nare|ivali otpu{tanje zato~enika i zatvorenika iz logora i zatvora; kontrolu lokalnih radio-stanica i drugih medija, koje su koristili za emitiranje njihovih nare|enja i odluka i dr.177 Protjerivanje i deportacija, uglavnom Bo{njaka, bila je, pored otpu{tanja nesrpskog stanovni{tva s posla, kontrole slobode kretanja, formiranja sudova i imenovanja sudija, kontinuirana aktivnost “kriznih {tabova”. Tako je, primjera radi, “Krizni {tab” Klju~a “razrije{io pitanje u vezi sa organizovanim odlaskom Muslimana, kao i sa su{tinskim pitanjem statusa Muslimana”. U Bosanskoj Krupi je “Ratno predsjedni{tvo” sugerisalo dvije opcije za eliminaciju Bo{njaka: ili da organizira njihovu deportaciju sa tog prostora ili }e to biti ostvareno vojnim sredstvima.178

176 Isto. Komandanti JNA ili njihovi predstavnici su, uglavnom, bili ~lanovi “kriznog {taba” i prisustvovali su njihovim sjednicama. Pojedini ~lanovi “kriznog {taba” bili su i u li~nom kontaktu sa generalom Mladi}em (Isto, paragraf 251). 177 Isto, paragraf 253. Tako je, primjera radi, Slavko Jovanovi}, u ime Jovana Tintora, predsjednika Kriznog {taba “Srpske op{tine Vogo{}a”, naredbom br. E 12/92, od 2. maja 1992, @eljki Beganovi} naloìo da se pansion “Kon tiki” u Vogo{}i “stavi na raspolaganje” srpskoj policiji, “radi saslu{anja privedenih i pritvorenih lica”. Tu naredbu je “odmah sproveo Branko Vla~o i Stanica javne bezbjednosti Srpske op{tine Vogo{}a” (AIIZ, inv. br. 3-1189, Srpska Skup{tina op{tine Vogo{}a, Krizni {tab, Br. 12/92, Vogo{}a, 2. maj 1992, NAREDBA). 178 Isto, paragrafi 254-256. Komandant 30. partizanske divizije (pukovnik Stanislav Gali}) izdao je 31. maja 1992. Nare|enje o formiranju Komande odbrane Klju~a, u ~iji su sastav u{la 2-3 ~lana Kriznog {taba (AIIZ, inv. br. 2631, Komanda 30. partizanske divizije, Sp Br. 939-1, 31 maj 1992.). 542

Tako|e, “krizni {tabovi” su organizovali protjerivanje Bo{njaka i formiranjem “komiteta za emigraciju”, “putni~kih agencija” i “agencija za razmjenu”. Pri tome su utvr|ivali kriterije odlaska, uklju~uju}i pla}anje usluga i potpisivanje formulara da Bo{njaci odlaze “dobrovoljno”. U tom su cilju organizovali konvoje, autobuse i policijske pratnje. Pored toga, “krizni {tabovi” su organizovali i nadgledali selekciju i raspodjelu, odnosno plja~ku, nesrpske imovine, te u~estvovali u njenom otimanju.179 “Krizni {tabovi” su, Odlukom o obrazovanju ratnih predsjedni{tva u op{tinama za vrijeme neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja, koju je 31. maja 1992. donijelo “Predsjedni{tvo Srpske Republike Bosne i Hercegovine”, preimenovani u “ratna predsjedni{tva”.180 Ta su

179 Isto, paragrafi 256-257. Komandant “Kriznog {taba” “Srpske op{tine Vogo{}a”, Jovan Tintor, je odgovoran i za plja~ku i devastiranje UNIS-ovih tvornica u Vogo{}i, prije svega za otu|ivanje vozila i rezervnih dijelova iz Tvornice automobila Sarajevo. Vanrednim popisom automobila, obavljenim u vremenu od 22. - 28. aprila 1992. (od martovskih barikada Tvornica je bila u rukama srpskih zlo~inaca) na parking placevima TAS-a konstatovano je sljede}e stanje automobila: na lageru se nalazio 1.924 golfa i Kedija za YU trì{te, 28 konsignacionih automobila (strana roba) za YU trì{te, 18 registrovanih automobila (Audi, Pasat) Folksvagenovih ugovornih radnika na radu u TAS-u, 30 registrovanih automobila u voznom parku TAS-a, 10 golfova A 3 (“O” serija) i oko 2.200 automobila u dijelovima (AIIZ, inv. br. 3-1196, Tvornica automobila Sarajevo — Izvr{nom odboru SO Vogo{}a, Izvje{taj o radu TAS-a u periodu od aprila do avgusta 1992, Vogo{}a, 25. avgust 1992.). Sva ta vozila su u roku od tri mjeseca oplja~kana, {to je potvrdilo i “Ratno povjereni{tvo” “Srpske op{tine Vogo{}a”, aktom br. 03-140/92, od 3. avgusta 1992, koje je obavje{tavaju}i Komandu Blaùjske brigade da im se dodijele dva golfa i jedan Kedi, te “da na lageru u tvornici TAS ve} vi{e od jednog mjeseca nema automobila, jer su, uglavnom, bespravno otu|eni, pa vam ne moèmo udovoljiti zahtjevu” (AIIZ, inv. br. 3-1195, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-140/92, Vogo{}a, 3. avgust 1992. — Komandi Blaùjske brigade). 180 AIIZ, inv. br. 3-1189, Odluka o obrazovanju ratnih predsjedni{tava ..., Pr. Broj: 03-512, Sarajevo, 31. maj 1992. Tom je odlukom utvr|eno da “krizni {tabovi u op{tinama Srpske Republike Bosne i Hercegovine”, danom konstituisanja “ratnog predsjedni{tva” (tj. sredinom juna 1992. — “Ratna predsjedni{tva konstituisa}e se u roku od 15 dana od dana stupanja na snagu ove odluke”), “prestaju sa radom” (Isto). Tu je odluku, ocijeniv{i da su “krizni {tabovi” odigrali svoju ulogu, svojeru~no potpisao Radovan Karadì}, predsjednik “Predsjedni{tva Srpske Republike Bosne i Hercegovine” (Isto). 543

tijela sa~injavali: republi~ki povjerenik i, “po pravilu”, predsjednik skup{tine op{tine ili njegov zamjenik (odnosno potpredsjednik) i predsjednik Izvr{nog odbora ili njegov zamjenik (odnosno potpredsjednik) ili gra|anin iz reda poslanika, odnosno odbornika.181 “Ratna predsjedni{tva” su formirana “u op{tinama Srpske Republike Bosne i Hercegovine u kojima nisu u mogu}nosti da vr{e vlast skup{tina i izvr{ni organ”. “Ratno predsjedni{tvo” je organizovalo, koordiniralo i uskla|ivalo aktivnosti “za odbranu srpskog naroda i uspostavljanju legalnih organa vlasti op{tine”; vr{ilo “sve funkcije skup{tine i izvr{nog organa dok se ne steknu mogu}nosti da se ti organi sastanu i rade”; obezbje|ivalo “uslove za rad vojnih organa i jedinica u odbrani srpskog naroda”; te vr{ilo “i druge poslove dràvnih organa ako oni nisu u mogu}nosti da se sastanu”.182 I “ratna predsjedni{tva” su, osiguravaju}i uslove za rad vojnih organa i jedinica u “odbrani” i “oslobodila~koj” borbi srpskog naroda na op{tinskom nivou, te koordiniraju}i i provode}i politiku i mjere koje su utvr|ivali i donosili politi~ki i vojni organi kolaboracionisti~ke Srpske Republike Bosne i Hercegovine, a kopiraju}i organe Tre}eg Rajha, donosila rasisti~ke zaklju~ke, odluke i naredbe o izvr{enju zlo~ina nad Bo{njacima.183 U tome su posebnu ulogu imali “republi~ki

181 Isto. “Predsjedni{tvo Srpske Republike Bosne i Hercegovine” je, “za pruànje stru~ne i druge pomo}i”, imenovalo “republi~kog povjerenika”. On je imao {iroka ovla{tenja (“... ima pravo i du`nost da preduzima sve mjere u vezi sa popunom, organizovanjem i radom ratnog predsjedni{tava i da obezbje|uje stalnu koordinaciju i provo|enje politike i mjera koje utvr|uju i donose republi~ki dràvni organi i Glavni {tab vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine”. “Republi~ki povjerenik” se mogao “ovlastitii i za podru~je vi{e odre|enih op{tina u skladu sa organizacijom vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine” (Isto). 182 Isto. 183 Ratno predsjedni{tvo op{tine êlinac je 23. jula 1992. usvojilo “zaklju~ak o statusu nesrpskog stanovni{tva”, po kome su gra|anima iz te kategorije bila zabranjena osnovna ljudska prava. Nesrpsko stanovni{tvo se, po tom zaklju~ku, moralo “pridràvati slijede}ih pravila : - nije dozvoljeno kretati se po gradu izme|u 16,00 i 6,00 sati; - nije dozvoljeno zadràvanje na ulicama, u restoranima ili na drugim javnim mjestima; 544

povjerenici”. U dopisu “Ratnom Predsjedni{tvu” “Srpske RBiH”, 24. juna 1992, povjerenik Srpske op{tine Vogo{}a dr Nikola Popla{en, je, izme|u ostalog, predloìo da se zatvor u Vogo{}i odmah pretvori “u odelenje kazneno-popravne ustanove Butmir ili na Palama”.184 Odlukom Ratnog povjereni{tva Srpske op{tine Vogo{}a, br. 03-99/92, od 15. jula 1992, koju je, tako|e, potpisao “republi~ki povjerenik” dr Nikola Popla{en, Salko Hala~ je oslobo|en “u toku dana izolacije dok traju radovi na vodoinstalaciji u Pretisu”, radi snabdjevanja vodom naselja Vogo{}a, a po izvr{enom zadatku trebalo je “produìti sa dosada{njim tretmanom”.185 I naredbe o “pu{tanju - nije dozvoljeno kupati se u rijekama Vrbanja i Jo{avka niti pecati ribu i uop{te loviti; - nije dozvoljeno bez predhodnog odobrenja za to putovati u druge gradove; - nije dozvoljeno posjedovanje vatrenog oru`ja, nezavisno od toga da li posjeduje odgovaraju}u dozvolu; - nije dozvoljeno voziti motorna vozila; - nije dozvoljeno zadràvanje u grupama ve}im od tri ~ovjeka; - nije dozvoljeno bez odobrenja saobra}ati sa gra|anima koji nisu gra|ani êlinca, to zna~i da njihova eventualna posjeta mora biti najavljena; - nije dozvoljeno nositi vojnu, policijsku ili {umarsku uniformu; - nije dozvoljena prodaja zemlji{nog posjeda, niti zamjena stana bez specijalne dozvole op{tinskih organa” ( . . . ETNI^KO Î[]ENJE — GENOCID ZA VELIKU SRBIJU, Dokumentacija Dru{tva za ugroène narode /priredio Tilman Zülch, Sarajevo 1996, str. 83-84 i 88-89; B. Maci}, ZLOÎNI PROTIV MIRA, Sarajevo 2001, str. 376-378). Cilj tih “jasno” definisanih prava i obaveza bila je borba za teritorije, tj. formiranje etni~ki ~istih (srpskih) podru~ja. Op{tinski sekretarijat za urbanizam, imovinsko-pravne, stambeno-komunalne poslove i katastar nekretnina Op{tine Vogo{}a je, na osnovu Odluke Ratnog {taba, 7. jula 1992. donio Rje{enje, po kome se “Ministarstvu za pravdu, za potrebe odjeljenja Zatvora Srpske op{tine Vogo{}a, daje na upotrebu ku}a PLANJE ALMASA i Miralema I — Semizovac (AIIZ, inv. br. 3-1193, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a, Op{tinski sekretarijat za urbanizam, imovinsko-pravne, stambeno-komunalne poslove i katastar nekretnina, Broj: 06-1340/92, Vogo{}a, 8. juli 1992, RJE[ENJE). 184 AIIZ, inv. br. 3-1192, Srpska op{tina Vogo{}a, dr Nikola Popla{en, republi~ki povjerenik — Srpskoj Republici BiH — Ratnom Predsjedni{tvu — Pale, 24. juni 1992. 185 AIIZ, inv. br. 3-1194, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-99/92, Vogo{}a, 15. juli 1992, ODLUKA. 545

na slobodu” pojedinih “zatvorenika muslimanske nacionalnosti”, koje je li~no potpisivao dr Nikola Popla{en,186 govore o zlo~ina~koj aktivnosti organa kolaboracionisti~ke Republike Srpske.

186 AIIZ, inv. br. 3-1198, Republika Srpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-164/92, Vogo{}a, 6. novembar 1992, NAREDBA; Isto, inv. br. 3-1199, Republika Srpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03163/92, Vogo{}a, 6. novembar 1992, NAREDBA; Isto, inv. br. 3-1200, Republika Srpska, Srpska op{tina Vogo{}a — Ratno povjereni{tvo, Broj: 03-165/92, Vogo{}a, 6. novembar 1992. 546

3. Velikosrpski strate{ki ciljevi u Bosni i Hercegovini

U op{toj jugoslovenskoj krizi, suverena Bosna i Hercegovina i njeni organi vlasti su u svim razgovorima o preure|enju ili razdruìvanju zajedni~ke dràve zastupali stav o njenom opstanku, bez obzira na formu (federacija ili konfederacija), pristaju}i i na asimetri~ne varijante. Po izvr{enom pu~u u Predsjedni{tvu SFRJ Skup{tina Bosne i Hercegovine je 14. oktobra usvojila Memorandum (Pismo o namjerama) i Platformu o poloàju Bosne i Hercegovine i budu}em ustrojstvu jugoslovenske zajednice.187 Zbog specifi~nosti svog multinacionalnog sastava, uslov svoga opstanka u takvoj zajednici vidjela je samo u slu~aju da u njoj ostanu i Srbija i Hrvatska, a u njihovom me|usobnom sukobu proglasila se neutralnom. U uslovima tihe okupacije i pokrenute Ha{ke konferencije (od 8. oktobra u naporima udruèna sa specijalnim izaslanikom generalnog sekretara Ujedinjenih nacija S. Vensa), ~itavih 100 dana ~ekao se rezultat te konferencije i stav Evropske zajednice. Za razliku od njih, po nalozima svojih poslodavaca iz Beograda i Zagreba, dva od tri koaliciona partnera vlasti, ne napu{taju}i svoje pozicije u njoj intenzivirale su svoju petokolona{ku aktivnost i destrukciju Bosne i Hercegovine na svim nivoima. Briselskom Deklaracijom o Jugoslaviji od 17. decembra 1991, na osnovu preporuka Badinterove (Robert Badenteur) Arbitra`ne komisije od 7. decembra,188 konstatovana je disolucija (raspad) 187 K. Begi}, nav. dj., str. 41-42 i 71-72; O. Ibrahimagi}, POLITI^KI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE, knj. 1, ud`benik sa hrestomatijom, Sarajevo 1999, str. 243-246. 188 Nakon {to je “prou~ila memorandume i dokumente primljene od republika Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije i 547

SFRJ i republike pozvane da se do 23. decembra 1991. izjasne o nezavisnosti, sa obe}anjem da }e ih priznati 15. januara 1992. Bosna i Hercegovina je blagovremeno podnijela Prijavu i odgovorila na Upitnik Arbitra`ne komisije, a do tog vremena bio je pripremljen i radni tekst Nacrta Ustava Republike Bosne i Hercegovine.189 Tek tog dana (15. januara 1992.) objavljen je (novi) Izvje{taj Badinterove Arbitra`ne komisije, u kome je konstituisanje Bosne i Hercegovine kao suverene i nezavisne dràve uslovljeno jo{ jedino referendumom njenih gra|ana, po{to su ostali uslovi iz decembarske Deklaracije Evropske zajednice bili ispunjeni.190 Na osnovu toga Skup{tina Bosne i Hercegovine je 26. januara 1992. donijela Odluku o raspisivanju referenduma o budu}em statusu Republike. Referendum je zakazan i odràn 29. februara i 1. marta 1992. Tako je pod me|unarodnom kontrolom, u uslovima prakti~ne okupacije zemlje, postignute pove}anjem gustine posjedanja JNA i ilegalno naoruànih srpskih oruànih formacija, odbijanja op{tina u kojima je “saoizacija” bila dovr{ena da u~estvuju u pripremama i organizaciji referenduma, te poku{aja redefinisanja referendumskog pitanja za nezavisnost Bosne i Hercegovine od strane Hrvatske predsjednika kolektivnog Predsjedni{tva SFRJ”, Arbitra`na komisija je 7. decembra 1991. donijela jasan stav o statusu SFRJ : “- Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija je u procesu disolucije; - Na republikama je da razrije{e probleme u naslje|ivanju dràve koji se u tom procesu mogu pojaviti, pridràvaju}i se na~ela i pravila me|unarodnog prava, posebice u pogledu po{tivanja ljudskih prava, prava naroda i manjina; - One republike koje to èle mogu formirati novu asocijaciju u kojoj bi postojale demokratske institucije po njihovu izboru” (K. Begi}, nav. dj., str. 33; S. Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA - POLITI^KI MEMOARI, Zagreb 1994, str. 315). êtvero~lano Predsjedni{tvo SFRJ je 9. decembra 1991. u pismu predsjedniku Konferencije o Jugoslaviji ocijenilo da je mi{ljenje Arbitra`ne komisije neprihvatljivo. Detaljnije o tome vidi : K. Begi}, nav. dj., str. 34. Badinterova komisija, verifikovana od strane Evropske zajednice, je utvrdila da je SFRJ prestala da postoji disolucijom (raspadom), a ne secesijom (otcjepljenjem) pojedinih dràva (K. Begi}, nav. dj., str. 35-38). 189 K. Begi}, nav. dj., str. 38-53. 190 Isto. 548

demokratske zajednice za Bosnu i Hercegovinu (tzv. livanjsko pitanje) i drugih organizovanih oblika destrukcije Bosne i Hercegovine, izvr{en zna~ajan pritisak na bira~e. Na referendum se od 3,253.847 upisanih bira~a, uprkos opstrukciji i pritisku Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i uspostavljenih nelegalnih organa Republike Srpske Bosne i Hercegovine u zna~ajnom broju op{tina, odazvalo 2,073.568 ili 64,31 odsto ukupnog bira~kog tijela. Pozitivan odgovor na referendumsko pitanje (suverenitet i nezavisnost) dalo je 2,061.932 ili 63,95 odsto od potencijalnog broja glasa~a, odnosno 99,44 odsto od broja glasa~a koji su pristupili referendumskom izja{njavanju (protiv referendumskog pitanja je bilo svega 6.037 bira~a ili 0,19 odsto glasa~kog tijela Bosne i Hercegovine.191 191 K. Begi}, nav. dj., str. 71-79; S. êki}, nav. dj., str. 312 - 313. Za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu glasalo je 63,95 odsto gra|ana Bosne i Hercegovine. To je bila velika politi~ka pobjeda i dodatni legitimitet pred me|unarodnom zajednicom za traèno i o~ekivano priznanje Bosne i Hercegovine kao samostalne dràve. Srpska demokratska stranka je zabranila Srbima da iza|u na referendum. U pritisak na bira~e uklju~ila se i JNA. Glavni odbor Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine izdao je i dijelio “PROGLAS SRPSKOM NARODU BOSNE I HERCEGOVINE”, pod nazivom “IMALI SMO SVOJ PLEBISCIT”. Tim su proglasom pozvani “svi Srbi Bosne i Hercegovine” da ne u~estvuju u pripremi i sprovo|enju referenduma, jer se Srbi “na predstoje}em tzv. referendumu nemaju o ~emu izja{njavati”, po{to je to navodno “izja{njavanje drugih naroda”. Proglas je zavr{en rije~ima: “REFERENDUM? NE, HVALA!” (AIIZ, inv. br. 3-354/9, PROGLAS SRPSKOM NARODU BOSNE I HERCEGOVINE — IMALI SMO SVOJ PLEBISCIT”). U drugom proglasu pod nazivom “[TA ZNAÎ @IVJETI U SUVERENOJ BOSNI?” iznesene su monstruozne laì o tome kako bi “glasanjem na referendumu gra|ani Srbi izgubili sada{nji status dràvotvornog i ravnopravnog naroda u Bosni i Hercegovini i postali nacionalna manjina u islamskoj dràvi.” Taj “tzv. referendum je samo sredstvo kojim se èli posti}i krajnji cilj: ISLAMSKA DR@AVA, ~iji se demokratski principi najbolje o~ituju u ‘Islamskoj deklaraciji’ gospodina Alije Izetbegovi}a” (AIIZ, inv. br. 3-488, [TA ZNAÎ @IVJETI U SUVERENOJ BOSNI?). O~igledno je da bi i Gebels mogao pozavidjeti pomenutoj propagandi nacisti~kog karaktera. ^lanovi Srpske demokratske stranke su na putevima dopremanja glasa~kih kutija do centara za glasanje i prebrojavanje glasa~kih listi}a postavljali prepreke, a avioni JNA istovremeno, bacali letke u kojima su bira~i pozivani na bojkot referenduma. Komandant 2. vojne oblasti, general Kukanjac, tim povodom je obmanuo javnost izjavom: “Poznati referendum u reìji Alije Izetbegovi}a, završen je l. marta 1992. godine. On je izazvao spontane reakcije Srba, koji su iz straha od napada Muslimana u no}i 1. i 2. marta podigli barikade na ulicama Sarajeva”. Tada su, u Sarajevu, prema 549

Nakon Referenduma i duìh konsultacija sa saveznicima Evropska zajednica je 6. aprila 1992. priznala nezavisnost i suverenitet Republike Bosne i Hercegovine, a sutradan su to u~inile i Sjedinjene Ameri~ke Dràve. Bosna i Hercegovina je time me|unarodno priznata i stekla potpunu dràvnu suverenost i me|unarodno-pravni subjektivitet.192 Ignori{u}i rezultate Ha{ke konferencije o Jugoslaviji u uslovima tihe okupacije Bosne i Hercegovine, izgra|eni nelegalni aparat jo{ neprogla{ene Savezne Republike Jugoslavije, koji je u po~etku imao pet “srpskih autonomnih oblasti”, sa tridesetak op{tina, koje su imale srpsku ve}inu i u kojima je SDS preuzela vlast, uporno je radio na formiranju “Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” i {irenju njenog prostora na {to ve}i broj srpskih naselja u op{tinama sa nesrpskom ve}inom, kako bi se u razgovorima sa Tu|manom o podjeli Bosne i Hercegovine osigurala bolja pozicija. To se, izme|u ostalog, ogledalo i u odbijanju priprema Briselskom deklaracijom EZ, od 17. decembra 1991. naloènog referenduma gra|ana, kao i u izgradnji paralelnih veza nelegalnih organa Skup{tine srpskog naroda BiH, a onda i Srpske Republike Bosne i Hercegovine, sa organima budu}e Savezne Republike Jugoslavije. Zvani~no je progla{ena tek 27. aprila 1992, kada su propale sve mogu}nosti da se na osnovu tobo`njeg prava srpskog naroda na otcjepljenje od Hrvatske i Bosne i Hercegovine njena vlast pro{iri na gotovo ~itavu Bosnu i Hercegovinu. Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je, u cilju da preduhitri Briselskom deklaracijom od 17. decembra 1991. naloèni referednum, Kukanjcu, Srbi postavili dvanaest, a Muslimani dvije barikade, te da je njegova komanda navodno “uspjela da sprije~i oruàni sukob” (Z. Suljevi}, nav. dj., str. 66-67). U nekim su mjestima zabiljeèni incidenti (kao na primjer, u Bosanskom Brodu, gdje je “vje`ba TO” onemogu}ila pristup bira~ima na dva glasa~ka mjesta; u Remontnom zavodu u Hadì}ima su na radni dan za pet hiljada radnika dijeljeni leci sa porukom da se ne odazovu referendumu; u Gornjoj Bijeloj, kod Konjica, podmetnuta je bomba na glasa~ko mjesto); blokirani putevi i èljezni~ke pruge (kao u dobojskom regionu), prekinute autobuske linije (iz Fo~e za Sarajevo), podmetnute eksplozije (u âjni~u); u Sarajevu je u organizaciji JNA, Srpska demokratska stranka postavila barikade, ~ime je glavni grad bio blokiran; u nekim mjestima, zbog opstrukcije lokalnih organa vlasti i onemogu}avanja rada izbornih komisija koje je imenovala Republi~ka izborna komisija, uop{te nije bilo izja{njavanja gra|ana na referendumu (u Bosanskom Grahovu i Drvaru — u Drvaru su uhap{eni ~lanovi komisije) i dr. (K. Begi}, nav. dj., str. 77-78, nap 10). 192 Isto, str. 71-79. 550

svojim petokolona{kim ispostavama u Bosni i Hercegovini naredilo da do srpske nove 1992. godine proklamuju federalnu jedinicu u sastavu “savezne dràve Jugoslavije”. Stoga je Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, na svom Tre}em zasjedanju, odrànom 21. decembra 1991, donijela “Odluku da se pristupi formiranju Republike Srpske Bosne i Hercegovine”, kao “federalne jedinice u sastavu savezne dràve Jugoslavije”. Usvojen je stav da }e se Republika srpske Bosne i Hercegovine “formirati” u skladu sa rezultatima plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, najkasnije do srpske nove 1992. godine. Sve aktivnosti na formiranju srpske paradràve predvi|eno je da sprovedu organi Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini.193 Na tom zasjedanju “srpska skup{tina” je imenovala i “ministarski savjet”, odnosno “vladu”. Za “predsjednika” “vlade” izabran je Dr Miodrag Simovi}, potpredsjednik Vlade SR Bosne i Hercegovine. Tako|e je izabran i koordinator “vlada svih srpskih autonomnih oblasti”.194

193 AIIZ, inv. br. 3-493/6, Odluka da se pristupi formiranju Republike srpske Bosne i Hercegovine; Javnost, 28. decembar 1991, str. 4; Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9. Kada je Prof. dr Vojislav Maksimovi} “saop{tio odluku da zapo~nu pripreme za formiranje Srpske Republike Bosne i Hercegovine, svi poslanici su ustali, te burnim aplauzom pozdravili najavu ovog istorijskog ~ina. Ova republika bi trebalo da obuhvati gotovo sva podru~ja na kojima se srpski narod plebiscitom izjasnio za opstanak u zajedni~koj dràvi, a imala bi status federalne jedinice u budu}oj Jugoslaviji. Odlu~eno je tako|e da }e srpska Bosna i Hercegovina biti zvani~no progla{ena najkasnije do sredine januara 1992, ta~nije do simboli~nog prazni~kog dana - srpske Nove godine” (Isto). U toku zasjedanja “Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini”, koje su direktno prenosile televizije Beograd i Novi Sad, “stigli su mnogobrojni telegrami podr{ke prijatelja iz raznih krajeva”, povodom progla{enja “osamostaljenja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i njegovog priklju~enja srpskom narodu u okviru Srbije”. Detaljnije o tome vidi Javnost, 28. decembar 1991, str. 4. 194 Javnost, 28. decembar 1991, str. 4. Za ~lanove “vlade” izabrani su: Ranko Nikoli}, Vitomir @epini}, Ljubisav Terzi}, Mom~ilo Peji}, Milivoje Nada`din, Branko \eri}, Mi}o Stani{i}, Boìdar Anti}, David Balaban, Velibor Ostoji}, Vladimir Zrelec, Sava \ekli}, Ljubomir Zukovi}, Tatjana Starovi} — Medan, Stevo Borozan, Nedeljko Laji}, Milorad Skoko, Jovan îzmovi}, te svi predsjednici “vlada” “srpskih autonomnih oblasti” u Bosni i Hercegovini (Isto). 551

Na istom zasjedanju je donesena “druga, ni{ta manje zna~ajna odluka, koja je tako|e digla sve prisutne na noge”, jeste priznavanje iste takve srpske paradràvne tvorevine — Republike Srpske Krajine, koja je u Hrvatskoj formirana, genocidnim radnjama i drugim zlo~inima, kao “federalnu jedinicu Jugoslavije”.195 Usvajanjem “odluke” o zapo~injanju priprema za formiranje “srpske republike Bosne i Hercegovine”, donesena je odluka o pristajanju na formiranje “zajedni~ke dràve srpskog naroda”, odnosno “Velike Srbije”. Tim prije, jer je, prema ocjeni Izvr{nog odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, od 19. februara 1992, “mjesto Republike srpskog naroda BiH u zajedni~koj dràvi srpskog naroda ...”.196 Na Petom zasjedanju, odrànom 9. januara 1992, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je usvojila “Deklaraciju o progla{enju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” kao posljednji akt u pripremi za formiranje Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice susjedne dràve. Tim nelegalnim aktom, koji je stupio na snagu odmah, istog dana - 9. januara, je “na podru~jima srpskih autonomnih regija i oblasti i drugih srpskih etni~kih cjelina u Bosni 195 AIIZ, inv. br. 3-493/6, Odluka da se pristupi formiranju Republike srpske Bosne i Hercegovine; Javnost, 28. decembar 1991, str. 4. Skup{tina SAO Krajine je, “na dan Svetog Nikole”, 19. decembra 1991, u svojstvu Ustavotvorne skup{tine, proglasila “novu republiku na jugoslovenskom prostoru Srpsku Krajinu”. Tom prilikom je usvojen “ustav” i izabran prvi “predsjednik” te “republike”. “Srpska krajina” je zauzimala podru~je od 12.000 kvadratnih kilometara, sa oko 300.000 stanovnika u 17 op{tina (Benkovac, Dvor na Uni, Donji Lapac, Glina, Gra~ac, Knin, Korenica, Karlovac, Oku~ani, Petrinja, Pakrac, Vojni}, Vrgin Most, Slunj, Sisak - Caprag i Obrovac. Granice “Srpske krajine” protezale su se od Kupe do Jadranskog mora. “Srpska krajina” je “definisana kao nacionalna dràva srpskog naroda i dràva svih gra|ana koji u njoj ìve”. U ~l. 123. njenog “ustava” stajalo je da }e ta “nova dràva” “graditi ~vrste dràvne veze sve u cilju stvaranja zajedni~ke dràve srpskog naroda”. I “velika narodna skup{tina SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem”, je 19. decembra 1991, u Belom Manastiru, donijela odluku da bude u sastavu “republike Srpska krajina”, sa glavnim gradom Kninom (Javnost, 21. decembar 1991, str. 12). 196 AIIZ, inv. br. 3-292, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Izvr{ni odbor, Broj: 490-02/92, Sarajevo, 19. februar 1992. godine — Op{tinskim odborima SDS BiH, Regionalnim odborima SDS BiH, Predmet: Dostava u vezi referenduma: ZAKLJU^CI Skup{tine Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine, na sjednici od 26. januara 1992. 552

i Hercegovini” progla{ena “Srpska republika Bosna i Hercegovina”, “kao federalna jedinica u sastavu savezne dràve Jugoslavije”.197 Tako je ta kolaboracionisti~ka tvorevina formirana kao federalna jedinica zajedni~ke dràve srpskog naroda, koja je postojala od 3. oktobra 1991. Na osnovu Deklaracije o progla{enju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, pod predsjedavanjem Mom~ila Kraji{nika, je na sjednici, odrànoj 28. februara 1992, tj, neposredno uo~i referenduma za nezavisnu i suverenu Bosnu i Hercegovinu, donijela “Odluku o progla{enju Ustava Srpske Republike Bosne i Hercegovine”.198 Pored toga, taj nelegalni organ

197 Javnost, 11. januar 1992, str. 1. Od po~etka januara 1992. SDS je neprestano vr{ila blokadu, naro~ito op{tinskih i upravnih organa. Ta je aktivnost bila posebno izraèna kod SDS Fo~e, {to je rezultiralo njihovim napu{tanjem op{tinske Skup{tine. Naime, odbornici SDS-a Fo~a su na sastanku, odrànom 8. januara 1992, “jednoglasno odlu~ili da ne prisustvuju sedmoj, redovnoj sjednici Skup{tine op{tine Fo~a, zakazanoj za 9. 01. 1992.”. U vezi sa tim, oni su naveli {est ”razloga”, me|u kojima i o~ekivanje “kona~ne i konkretne odluke Skup{tine srpskog naroda Bosne i Hercegovine”, koja je usljedila 9. januara, dono{enjem Deklaracije o progla{enju kolaboracionisti~ke Republike srpskog naroda (AIIZ, inv. br. 3-1082/13, Srpska demokratska stranka BiH, Op{tinski odbor SDS-a Fo~a, Br. 167/92, Fo~a, 9. januara 1992, Zaklju~ci sa sjednice Kluba odbornika SDS-a Fo~a; AIIZ, inv. br. 2-2235, Transkript razgovora V. V. sa \. M.). Na kraju zasjedanja donesena je “jo{ jedna simboli~na, ali izuzetno va`na odluka. Aliji Izetbegovi}u i Harisu Silajdì}u je definitivno oduzeto pravo da dalje predstavljaju srpski narod i odlu~uju u njegovo ime na raznim me|unarodnim konferencijama i sastancima, a o tome }e telegramom biti obavje{teni generalni sekretar Ujedinjenih nacija Butros Gali i lord Karington” (Isto). Na tom je zasjedanju govorio i Radovan Karadì}, ~ije je izlaganje, “prema o~ekivanju, najvi{e pa`nje privuklo”. On je “u nadahnutom govoru”, izme|u ostalog, naglasio kako “nema toga ko }e da uvede ‘nezavisnu’ bosanskohercegova~ku dràvu dalje od sarajevske Kozje }uprije” (Isto). 198 Slu`beni glasnik Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, broj 3, 16. mart 1992, str. 2-26; Ustav Republike Srpske i amandmani, Sarajevo, februara 1995, str. 22. Formiranje Srpske Republike Bosne i Hercegovine je, po ocjeni SDS Bosne i Hercegovine, “istorijska odluka srpskog naroda”. Na konferenciji za {tampu u SDS, sredinom januara 1992, prisutnim novinarima je izdato saop{tenje u kome je, izme|u ostalog, stajalo: “Srpska skup{tina je donela istorijsku odluku kojom je proglasila Srpsku Republiku Bosnu i Hercegovinu. Ovim istorijskim ~inom srpski narod je izrazio re{enost i odlu~nost da ìvi u saveznoj dràvi Jugoslaviji... 553

je tog istog dana donio vi{e zakona o formiranju svih va`nih tijela kolaboracionisti~ke Republike Srpske: Zakon o Vladi, Zakon o dràvnoj upravi, Zakon o narodnoj odbrani, Zakon o unutra{njim poslovima, Zakon o javnom informisanju, Zakon o narodnoj banci, Zakon o slu`bi za platni promet i finansijsku kontrolu, Zakon o javnim prihodima i javnim rashodima i Odluku o osnivanju “Radio-televizije srpskog naroda Bosne i Hercegovine”.199 Kasnije su donesena i druga brojna zakonska akta, te istovremeno imenovan i aparat dràvne administracije.200 Dono{enjem “Deklaracije o progla{enju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” i “Odluke o progla{enju Ustava srpske Republike Bosne i Hercegovine” konstituisana je srpska kolaboracionisti~ka dràva u Bosni i Hercegovini, kao federalna jedinica “u sastavu savezne dràve Jugoslavije”. Teritoriju “Srpske Republike Bosne i Hercegovine” su, po Ustavu, koji je progla{en 28. februara 1992, ~inila “podru~ja autonomnih oblasti, op{tina i drugih srpskih etni~kih cjelina, uklju~uju}i i podru~ja na kojima je nad srpskim narodom u drugom svjetskom ratu izvr{en zlo~in genocida” (~l. 2) i nalazila se “u sastavu savezne dràve Jugoslavije” (~l. 3.).201 Ne samo da je progla{enje Srpske Republike Bosne i Hercegovine nelegitimno i nezakonito, nego je i teritorija do te mjere nedefinisana da se moè tuma~iti i tako da obuhvati ~itavu teritoriju Bosne i Hercegovine, na kojoj ta “Skup{tina” nije imala vlast. Tim prije, {to je to u~injeno radi maskiranja invazije strane, susjedne dràve. Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je pruìla podr{ku JNA na provo|enju mobilizacije srpskog naroda, radi u~e{}a u jedinicama BiH je sastavni deo Jugoslavije i kao takva ona egzistira u svesti na{eg naroda i, prema tome, sasvim je logi~no i normalno da Hrvati u BiH budu most prema Hrvatskoj, a Srbi prema Srbiji. Klasi~ne granice izme|u republika za Srbe su neprihvatljive....” (Javnost, 18. januar 1992, str. 3). 199 Slu`beni glasnik Srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, broj 4, 23. mart 1992, str. 53-116. 200 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 49, 50, 54 i 230. O~igledno da je sve bilo pripremljeno i razra|eno van Bosne i Hercegovine. 201 USTAV SRPSKE REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 3. Sarajevo, 16. mart 1992, str. 17. 554

pod komandom JNA za izvo|enje agresije i drugih oblika zlo~ina u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U tom su cilju, na sjednici od 21. novembra 1991, usvojeni sljede}i zaklju~ci : - “daje se puna podr{ka Jugoslovenskoj armiji u odbrani zajedni~ke dràve Jugoslavije (I). - daje se puna podr{ka Jugoslovenskoj armiji na provo|enju mobilizacije srpskog naroda u Bosni i Hercegovini radi popune vojnih formacija (II). - poziva se srpski narod i ostali narodi koji èle da o~uvaju Jugoslaviju da se obavezno odazivaju na vojne pozive (III)”.202 “Srpska skup{tina’ je 11. decembra 1991. uputila “Zahtjev Jugoslovenskoj narodnoj armiji”, u kome je traèno “da svim sredstvima koja joj stoje na raspolaganju brani teritorije Bosne i Hercegovine, kao sastavne dijelove dràve Jugoslavije, na kojima je proveden plebiscit srpskog naroda i drugih gra|ana za ostanak u zajedni~koj dràvi Jugoslaviji”.203 Proces normativnog i fakti~kog formiranja “Republike srpskog naroda” istovremeno je pra}en i aktivnostima, koje su imale za cilj da se takva zajednica i vojno za{titi, zbog ~ega je “Skup{tina srpskog naroda”, na sjednici odrànoj 11. decembra 1991, donijela “Preporuku Oruànim snagama SFRJ o o~uvanju teritorijalne cjelokupnosti Jugoslavije”, koju je potpisao Mom~ilo Kraji{nik.204 Ustvari, tim se

202 AIIZ, inv. br. 3-453, Zaklju~ci; Javnost, 7. decembar 1991, str. 10; Slu`beni glasnik srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, br. 1, Sarajevo, 15. januar 1992, str. 9. 203 AIIZ, inv. br. 3-492/4, Zahtijev Jugoslovenskoj narodnoj armiji, Sarajevo, 11. decembar 1991. 204 AIIZ, inv. br. 3-492/3, Preporuke oruànim snagama o o~uvanju teritorijalne cjelokupnosti Jugoslavije. U Preporuci se, pored ostalog, isti~e sljede}e : 1. “Skup{tina srpskog naroda daje bezrezervnu podr{ku Jugoslovenskoj narodnoj armiji i njenim nastojanjima da sa~uva teritorijalnu cjelokupnost Jugoslavije unutar granica i sa narodima koji èle u njoj ostati, o ~emu se srpski narod Bosne i Hercegovine jasno izrazio na pelebiscitu odrànom 9. i 10. novembra 1991. godine. 2. Polaze}i od ustavne uloge JNA, Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini s pravom o~ekuje i poziva JNA da, u slu~aju ugroènosti srpskih 555

dokumentom otvoreno traì “teritorijalna cjelovitost Jugoslavije” u nekim drugim granicama, a {to je samo potvrda rasturanja Jugoslavije, za {to je nare|enje za to dobijeno iz Beograda. Po~etkom 1992. (izme|u 9. januara i 19. februara) paradràvni organi kolaboracionisti~ke Republike Srpske Bosne i Hercegovine, me|u njima i Skup{tina Republike Srpske, uputili su “Zahtjev na~elniku General{taba OS SFRJ, komandantima II i IV vojne oblasti (“Strogo povjerljivo, dràvna tajna - samo za li~nu upotrebu”), u kome su od JNA traìli : “1. Ustupanje na kori{tenje oru`ja i municije: automatske pu{ke, mitraljezi, pi{tolji, snajperi, te ru~ni baca~i i BST — bestrzajni topovi — prim. S. ^. (gdje ih ne posjeduje TO), odgovaraju}e vrste i koli~ine municije. 2. Ustupanje na kori{tenje transportnih sredstava: terenska vozila (gdje se ne mogu obezbijediti iz popisa), oklopni transporteri i po jedan helikopter (samo za oblasne centre javne bezbjednosti). Transportna sredstva prije izlaska iz skladi{ta, odnosno iz jedinice treba prefarbati u plavu boju i staviti natpis ‘milicija’. 3. Ustupanje na korištenje ostalih sredstava: radio-ure|aji ve}eg dometa za odràvanje veza (oblast-oblast, oblast-Vlada, Vlada-savezni organi, naro~ito nam je potrebna pomo} u organizaciji veza i izradi i korištenju dokumenata za zaštitu tajnosti veza), topografske karte srpskih teritorlja (1:100.000 ili 1:50.000), plave (vazduhoplovne) uniforme koje bi se uz odgovaraju}e oznake koristile za rezervnu miliciju”.205 Organi vlasti kolaboracionisti~ke “Republike Srpske” su u navedenom zahtjevu od JNA traìli i podr{ku u preuzimanju kontrole nad “srpskim teritorijama u BiH koje ostaju u sastavu Jugoslavije”; dovo|enje odre|enih jedinica na pozicije sa kojima se moè pruìti efikasna pomo} u za{titi rubnih podru~ja “srpskih teritorija”; spremnost za veoma brzo pruànje pomo}i kod uspostavljanja kontrole teritorije; teritorija u Bosni i Hercegovini i srpskog naroda, kao i drugih naroda koji ìve na tim teritorijama u Bosni i Hercegovini, od bilo kog i sa bilo koje strane, pruì svu potrebnu za{titu u odbrani ljudskih ìvota i njihove imovine” (Isto). 205 AIIZ, inv. br. 3-1175. 556

hitno stavljanje pod kontrolu i obezbje|enje saveznih i republi~kih robnih rezervi i objekata namjenske industrije do kona~nog diobenog bilansa.206 Djeluju}i kroz Skupštinu srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je intenzivno radilo i na razbijanju informativnog prostora Republike Bosne i Hercegovine. Takva konstatacija moè se, izme|u ostalog, ilustrirati i ~injenicom da je “nakon izlaganja Velibora Ostoji}a, ministra za informacije”, Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, na sjednici odrànoj 21. novembra 1991, donijela zaklju~ke kojima je predloèno Klubu srpskih poslanika u Skupštini SR Bosne i Hercegovine za “podjelu imovine u zajedni~kim glasilima i stvaranje posebnih radio i TV kanala”. Iz “dijela imovine u zajedni~kim glasilima stvara se osnov za otvaranje srpske radio-televizije u Bosni i Hercegovini, koja }e o svom narodu informisati objektivno, istinito i pravedno”, stoji u navedenoj odluci.207 Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je svojim brojnim istupima podsticalo na nacionalnu mr`nju i netrpeljivost, na agresivni rat, razbijanje Republike Bosne i Hercegovine, odnosno secesionizam, te otvoreno i jasno iznosilo osvaja~ke i genocidne namjere prema Bosni i Hercegovini i Bo{njacima, o ~emu postoje brojne ~injenice. U uvodnom izlaganju na 2. sjednici Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, odrànoj 21. novembra 1991. godine, Mom~ilo Krajišnik je, u svojstvu predsjednika “Skupštine”, izme|u ostalog, rekao : “Nalazimo se, u to sam uvjeren, u prelomnom vremenu za srpski narod u Bosni i Hercegovini što se njegovog bitisanja ti~e, pa usudio bih se re}i — i daleko dalje i daleko šire od toga kada je u pitanju srpski narod u cjelini. Te ~injenice, izgleda, nismo podjednako svi svjesni, pa nam je ovo što radimo sve obi~no i svakodnevno. Onima koji nisu svjesni svoje uloge, a i djela koje stvaraju, ne treba prigovoriti, nego ih treba na to podsje}ati. Zbog toga, gospodo i vas podsje}am: vi ste tvorci nove istorije srpskog

206 Isto. 207 AIIZ, inv. br. 3-491/12, ZAKLJU^CI Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, sa sjednice od 21. novembra 1991. 557

naroda (podvukao M. K.), ali ne samo srpske istorije, nego istorije pripadnika svih naroda koji ìve u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji, a kojima je stalo do o~uvanja dràve. Srbi se te{ko pale, a jo{ teè gase. Normalno je gospodo poslanici, a to je u tradiciji srpske demokratije, ako smo stvorili skupštinu srpskog naroda u BiH onda smo morali biti svjesni - a bili smo - da }emo sa Skupštinom srpskog naroda u Bosni i Hercegovini dobiti i vlastitu opoziciju u istom domu. Du`ni smo da osmislimo funkciju regija i autonomnih oblasti s ciljem da sa~uvamo jedinstvo srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Zato ne bismo smjeli dozvoliti da regije postanu posebne cjeline odvojene od ostalog srpskog naroda. Suština je u tome, gospodo poslanici vi to znate, a ja ovom prilikom samo naglašavam - da srpski narod ne treba - ve} mora - tome nas je nau~ila prošlost ili istorijsko pam}enje, ako je to bolje kazano - biti organizovan u dràvno-pravnom smislu u jednu cjelinu, u jednu zajedni~ku dràvu i sa svim drugim narodima koji èle da zajedni~ki gradimo sretniju budu}nost. Da bi izrazili svoj interes i našu volju, najbolji je na~in da to uradimo kroz Ustav. (...). Mislim da bi morali uskoro naimenovati manadatara vlade srpskog naroda u Bosni i Hercegovini da bi se mogle provoditi odluke ove Skup{tine. Tako|e, neophodno je jasno definisati na koji }e se na~in volja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini izraàvati u Predsjedni{tvu Bosne i Hercegovine. Gospodo, o svemu {to budemo raspravljali u institucionalnom postupku, a ti~e se nacionalnih interesa srpskog naroda, ako budemo preglasani - volja srpskog naroda bi}e iskazana kroz odluke Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Moramo poru~iti svim narodima u Bosni i Hercegovini da èlimo da se sa~uva cjelovita Bosna i Hercegovina u Jugoslaviji, jer samo u cjelovitoj Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji svi su Srbi, a i ostali narodi u jednoj dràvi. Ukoliko neko èli da odvoji BiH od Jugoslavije, mora imati na umu da }e imati sav srpski narod protiv sebe, protiv naroda se ne moè boriti, niti ostvarivati secesija. Ne isplati se po~injati posao sa unaprijed poznatim negativnim rezultatom.

558

(...) Gospodo, da parafraziram na{u biv{u bra}u Slovence razdruìmo se pa da se udruìmo. Ako se u miru razdruìmo, imamo {ansu nekad u budu}nosti da se udruìmo. (...). Najteì protivnici su izdajnici i otpadnici. Svima onima koji su kolebljivci, neutralni, slabi i zalu|eni, - a ne osje}aju se izdajnicima, poru~ujemo: imate vremena danas, a sutra }e biti kasno. Uklju~ite se da stvaramo zajedni~ku dràvu, bi}ete ponosni da niste dràvorazgraditelji, nego dràvotvorci”.208 Iza nacionalisti~ke velikosrpske politike stajali su politi~ki interesi — teritorijalna ekspanzija. Mom~ilo Kraji{nik je to veoma jasno potvrdio, upu}uju}i otvoren poziv za formiranje Velike Srbije: “Srpski cilj je veoma jednostavan: Mi smo naslijedili istorijsku ulogu ispunjenja zadataka koje su prethodne generacije nepotpuno obavile, a taj zadatak je da zaokruìmo na{e etni~ke prostore”.209 Otvoreno iznose}i genocidne namjere prema Bo{njacima, Boìdar Vu~urovi} je krajem 1991. prijetio : “Obavje{tavam srpski narod da }emo mi ispraviti nepravdu u vezi sa granicama koje je Josip Broz povukao svojim prljavim prstima. On je srpsku zemlju dao jeftino Hrvatima i Muslimanima. Muslimani su samo bezna~ajna manjina i moraju se pokoravati srpskoj ve}ini. Mi ne}emo odustati ve} }emo ih goniti, ako treba, sve do samog Zagreba”.210 Borisav Jovi} je, na poziv Dobrice ]osi}a uo~i samita u Sarajevu, 20. februara 1991. primio i razgovarao sa Radovanom Karadì}em, koji mu je “objasnio” situaciju u Bosni i Hercegovini.211 Naime, Karadì}, koji je ~etiri mjeseca prije prijetio uni{tenjem Muslimana, je tom

208 AIIZ, inv. br. 3-492/2, Uvodno izlaganje Mom~ila Kraji{nika, na 2. sjednici Skup{tine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 21. novembar 1991. 209 N. Cigar, nav. dj., str. 82. 210 Isto, str. 56-57. 211 B. Jovi}, nav. dj., str. 274-275. S tim u vezi, Jovi} pi{e kako mu je Karadì} “objasnio” da je “Izetbegovi} dosta nesiguran, ne voli ni Srbe ni Hrvate, ali se od Srba vi{e pla{i, jer su brojnija nacija ne samo u Bosni, nego sa stanovi{ta kome da se priklju~e Muslimani u slu~aju raspada zemlje” (Isto). 559

prilikom iznio “jasnu” ocjenu “da Bosna i Hercegovina ne moè opstati ukoliko se raspadne Jugoslavija, da ne moè opstati sama ‘kao dràva’ niti se moè cela priklju~iti Hrvatskoj. Jedina bi joj nada u slu~aju raspada zemlje bila da se priklju~i Srbiji i Crnoj Gori i da zajedno formiraju novu Jugoslaviju. Srbi u Bosni i Hercegovini treba da igraju na tu kartu, ako mogu da privuku Muslimane”.212 Karadì} je tada otvoreno iznio stav da }e Srbi, “u slu~aju opasnosti za nepovoljne odluke”, “napustiti Skup{tinu Republike i paralisati je”. Iznose}i la`nu ocjenu kako je “srpski narod u Bosni potpuno nenaoruàn”, te da se “pribojava pokolja i gra|anskog rata”, on se kod Jovi}a interesovao “da li bi ih Armija za{titila”, na {to je dobio potvrdan odgovor.213 Karadì} je molio Jovi}a da se, “u slu~aju mobilizacije, ako do|e do te{kog stanja, u vojsku pozivaju i naoruàvaju Srbi, pre svega, jer su mnogo pouzdaniji od ostalih”.214 Na sjednici Skup{tine Bosne i Hercegovine, koja je odràna 25. januara 1992, Karadì} je izjavio da su Srbi u Bosni i Hercegovini porobljeni i ustvrdio da “su svi neboderi u Sarajevu izgra|eni na srpskoj zemlji”. I srpski poslanici su na toj sjednici govorili kako je i zgrada Skup{tine izgra|ena na srpskom groblju. Pored toga, neki su poslanici upadali u rije~, govore}i da je “~isti mazohizam zadràvanje Brozovih granica”.215 Antiislamska kampanja i retorika je na pravi na~in odslikavala velikosrpske genocidne namjere i planove. Karadì} je prije referenduma gra|ana za nezavisnost Republike, otvoreno iznio, da je njegov cilj — uspostavljanje Velike Srbije. On je, u jednom intervjuu, objavljenom u januaru 1992, na pitanje {ta je srpska strategija, izjavio: “Nema vi{e povla~enja. Bori}emo se” sve “dok ne postignemo Kara|or|ev cilj — ujedinjenje svih Srba i dok ne dovr{imo borbu”. S tim u vezi, Karadì} je istoga mjeseca izjavio : “Nema povratka na jedinstvenu

212 Isto. 213 Isto. 214 Isto. 215 N. Cigar, nav. dj., str. 57. 560

BiH. Do{lo je vrijeme da se srpski narod organizuje kao cjelina, ne gledaju}i na administrativne (postoje}e) granice”.216 Obra}aju}i se doma}oj javnosti, Karadì} je teìo da svojoj politici da religiozno opravdanje, pripisuju}i srpske uspjehe ~injenici da “da je Bog nama pomogao. On se okrenuo nama upravo onako kako smo se mi okrenuli njemu, nakon toliko godina u kojima smo pravili gre{ke”.217 êsto je ponavljao da “srpska dràva nema nikakve potrebe da u svojim granicama drì neprijatelje. Srpska dràva treba biti dom srpske nacije”. Za Karadì}a je to bila borba protiv “azijskog mraka”.218 Radovan Karadì} je kod prosje~nog Srbina stvarao osje}aj da se on ne bori samo za svoju vlastitu naciju, ve} i za dobro ~itavog Zapada. On je uvjeravao svoju doma}u javnost da su Srbi “branili Evropu od islama jo{ prije 600 godina …. Mi ponovo branimo Evropu od Njema~ke i od islamskog fundamentalizma”.219 Sredinom februara 1992, suo~avaju}i se sa referendumom o nezavisnoj i suverenoj Bosni i Hercegovini i mogu}no{}u njenog me|unarodnog priznanja, Radovan Karadì} je otvoreno izjavio da su srpski kolaboracionisti “sa~inili odli~ne pripreme ... Srbi su razvili razuman program za punu kontrolu nad teritorijama gdje oni

216 Isto, str. 52-53. O ujedinjenju svih Srba Radovan Karadì} je po~etkom novembra 1994. govorio i u poruci “Vojnicima i starje{inama Republike Srpske”. On je tada na po~etku svog govora naglasio: “Pala nam je du`nost da zaustavimo nazadovanje Srpskog nacionalnog pitanja. Sve {to su na{i preci propustili da u~ine ili dovr{e moramo da dovr{imo mi u ovoj tragi~noj i mu~eni~koj, ali slavnoj srpskoj generaciji”. Za postizanje velikosrpskih ciljeva, po Karadì}u, je trebalo upotrijebiti “sva sredstva i sve snage”, jer tada navodno nisu imali “drugog izlaza”. Zbog toga je svoju poruku zavr{io sljede}im rije~ima: “Zato napred, odlu~no, ~vrsto, hrabro, ve{to, hitro, mudro, lukavo i sve onako kako zahteva situacija” (AIIZ, inv. br. 22854, Glavni {tab Vojske Republike Srpske — Sektor za moral, vjerske i pravne poslove, Inv. br. 10/24-291, 7. novembar 1994, PORUKA PREDSEDNIKA RS /REPUBLIKE SRPSKE/. 217 Isto, str. 87. 218 Isto, str. 84. 219 Isto. 561

~ine etni~ku ve}inu”.220 Ustvari, zlo~ina~ke namjere rukovodstva petokolona{ke Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine bile su mnogo {ire i uklju~ivale su i teritorije u kojima su Srbi bili u manjini. Stoga je preuzimanje potpune “kontrole” u op{tinama bio prioritet djelovanja tog rukovodstva u februaru i martu 1992, o ~emu je Karadì} izadavao naredbe.221 Na sastanku tzv. Kluba srpskih poslanika, koji je odràn u “Holidej inu”, u Sarajevu, 28. februara 1992, Mom~ilo Kraji{nik je, izme|u ostalog, rekao da “srpski narod mora imati svoju dràvu. I ovo mi danas moèmo nazvati republikom. Danas, sutra, kako je Aleksa Buha rekao, to mora biti Savez srpskih dràva i ubudu}e ta teorija mora biti sve prisutnija. Mi zapo~eti posao ne moèmo ostaviti na pola”.222 U Sarajevu je 28. marta 1992. u Kongresnoj dvorani hotela “Holidej in” odràn Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini na temu “JUGOSLOVENSKA KRIZA I SRPSKO PITANJE”. Na Kongresu je prisustvovalo oko pet stotina u~esnika i gostiju (“najugledniji srpski intelktualci”, “srpska intelektualna elita”), “ljudi raznih intelektualnih uvjerenja i mi{ljenja” (“... razli~itih profesija i politi~kih uvjerenja...”), mnoga “ugledna imena srpske duhovnosti iz svih krajeva zemlje gdje ìvi srpski narod”. Kongresu su prisustvovali i predstavnici Srpske pravoslavne crkve, zatim predstavnici Srpske akademije nauka, Matice srpske i predstavnici Udruènja Srba iz Bosne i Hercegovine i iz svih krajeva Jugoslavije.223

220 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 202. 221 Isto, paragraf 203. 222 AIIZ, inv. br. 3-855, Stenografske bilje{ke sa sastanka Kluba srpskih poslanika, odrànog u Holidej inu, Sarajevo, 28. februar 1992. 223 AIIZ, inv. br. 3-351/23, Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini — svim sredstvima informisanja u javnim glasilima, SAOP[TENJE. Organizatori Kongresa bili su Politi~ki savjet Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i Srpsko prosvjetno — kulturno dru{tvo Prosvjeta (AIIZ, inv. br. 3-351/7). Inicijativni odbor za organizovanje kongresa intelektualaca srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je, “polaze}i od op{tih i aktuelnih kretanja, posebno u Evropi i 562

Kongres srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini otvorio je akademik Slavko Leovac. Skup je pozdravio akademik Pavle Ivi}, predsjednik Srpskog narodnog sabora, i “predao etni~ke karte koje su izra|ene kada je stvoren Srpski sabor”.224

Jugoslaviji koja, gledano u cjelini, ugroàvaju vitalne interese srpskog naroda, te potrebe da se na nau~nim i trajnim osnovama defini{u i za{tite ti interesi u ovom, za srpski narod istorijskom i presudnom trenutku”, donio Odluku o organizovanju Kongresa intelektualaca srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (AIIZ, inv. br. 3-351/12, Kongres srpskih intelektualca u Bosni i Hercegovini, Inicijativni odbor za organizovanje Kongresa intelektualaca srpskog naroda u Bosni i Hercegovini). Predsjednik Organizacionog odbora bio je Milivoje Unkovi} (AIIZ, inv. br. 3351/4 i 6). Na Kongresu je razmatrano pitanje “JUGOSLOVENSKA KRIZA I SRPSKO PITANJE”. U okviru toga bile su prisutne ~etiri teme: “Srpsko pitanje i dana{nja jugoslovenska kriza”, Srpski narod i ustavno organizovanje Bosne i Hercegovine”; “Duhovni ìvot i kulturno stvarala{tvo srpskog naroda” i “Dru{tveni razvoj i mogu}nost ekonomskog prosperiteta srpskog naroda“. U pozivu za u~e{}e u radu Kongresa nazna~ena su imena govornika: akademici Milorad Ekme~i}, Ljubomir Tadi} i Radovan Vu~kovi}, te prof. dr Vojislav Maksimovi}, prof. dr Ga{o Mijanovi}, prof. dr Aleksa Buha, prof. dr Aleksa Milojevi}, prof. dr Branko \eri}, prof. dr Nikola Popla{en, prof. dr Mile Nenadi}, prof. dr Milan Miljevi}, prof. dr Rajko Igi} i prof. dr Radomir Bulatovi}, kao i knjièvnici Gojko \ogo i Miroslav Toholj (AIIZ, inv. br. 3351/10, Poziv za u~e{}e u radu Kongresa srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini). Na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu u~estvovali su brojni gosti iz Srbije, Crne Gore, Kosova, Bosne i Hercegovine me|u kojima i sve{tenstvo (o~ekivani broj u~esnika je bio oko 600 osoba). Ukupne tro{kove 51 gosta snosila je Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine. Me|u njima su bili akademici Matija Be}kovi}, Pavle Ivi}, Bo{ko Petrovi}, Ljubomir Tadi} i Milo{ Macura, zatim prof. dr Vladimir Gli{in, prof. dr Jovan Dereti}, prof. dr Mirko Zurovac, prim. dr Bogdan Jamedìja, Rajko Petrov Nogo, dr Nikola B. Popovi}, prof. dr Kosta Pu{ara, prof. dr Darko Tanaskovi}, Radomir Smiljani}, Brana Crn~evi}, Zdravko [otra i dr. (AIIZ, inv. br. 3-351/1, Spisak gostiju ~ije ukupne tro{kove snosi Stranka /SDS BiH/; Isto, inv. br. 3-351/2, Spisak putnika na relaciji Beograd - Sarajevo i obratno 27. i 29. marta 1992.; Isto, inv. br. 3351/7, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine, Broj: 648-06/92, Sarajevo 23. mart 1992. — SJB Centar Sarajevo Marijin Dvor, Isto, inv. br. 3-351/8, Udruènje Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, Beograd 23. mart 1992, SPISAK UÊSNIKA KONGRESA SRPSKIH INTELEKTUALACA U SARAJEVU IZ BEOGRADA — Glavnom odboru Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine). 224 Isto; M. Tomani}, SRPSKA CRKVA U RATU I RATOVI U NJOJ, Beograd 2001, str. 100, 126 i 191. 563

U pismu Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu, Dobrica ]osi} je poru~io da “mi Srbi, Muslimani i Hrvati, uvaàvanjem istorijskih iskustava i sada{njeg stanja me|u nama, moramo se {to pre razdeliti i razgrani~iti, da bi smo otklonili da se mrzimo i ubijamo, da sutra moèmo sa {to manje prepreka da se ujedinimo u svemu {to nam je obostrano razumno i korisno”. Tim prije, jer su “Srbi raspadom Jugoslavije primorani da prona|u dràvnopoliti~ku formu re{enja nacionalnog pitanja”. S tim u vezi, on je rje{enje vidio u “federaciji srpskih zemalja”. U tu federaciju je, po njemu, trebalo da u|u, ne samo “svi Srbi”, nego i “sve srpske etni~ke oblasti”. Po{to je jedan broj Srba morao da ostane van granica te srpske federacije, Dobrica ]osi} je jo{ ranije (jula 1991.) predloìo rje{enje i za taj problem — “planska preseljenja i razmena stanovni{tva”. Bio je “svestan” da je to “najteè, najbolnije, ali je i to bolje od ìvota u mr`nji i me|usobnom ubijanju”.225 “Prigodne referate i teme” saop{tili su, izme|u ostalih, akademici Milorad Ekme~i}, Ljubo Tadi}, Radovan Vu~kovi}, knjièvnici Gojko \ogo i Miroslav Toholj, profesori Aleksa Milojevi}, Nikola Popla{en, Rajko Igi}, Ga{o Mijanovi}, Vojislav Maksimovi}, Mile Nenadi}, Branko \eri} i drugi.226

225 M. Tomani}, nav. dj., str. 100-101. 226 AIIZ, inv. br. 3-351/4, 6, 7, 12 i 23. Jedan broj pozvanih “uglednih imena srpske duhovnosti” je, usljed nemogu}nosti da prisustvuje Kongresu, organizatorima uputio èlje za uspje{an rad. Tako je princ Tomislav Kara|or|evi} 27. marta 1992. Srpskoj demokratskoj stranci, Bosne i Hercegovine, na ime akademika Slavka Leovca, uputio èlje za uspje{an rad Kongresa : “Po{tovani gospodine Leovac, Zahvaljujem se na Va{em ljubaznom pozivu da prisustvujem prvom ”Kongresu srpskih intelektualaca”, 28. marta 1992. godine u Sarajevu. @elim da istaknem moju stalnu brigu o svim pitanjima koja se ti~u interesa duhovne, fizi~ke i istorijske za{tite i prava srpskoga naroda, posebno u budu}nosti. Ujedinjenje svih Srba tako|e je zadatak svih srpskih intelektualaca ~ija se re~ mora uvaàvati kod onih u ~ijim je rukama ovoga trenutka odgovornost za sudbinu srpskoga naroda. Molim Vas da prenesete moj apel srpskim intelektualcima i srpskom narodu za slogu i jedinstvo u interesu odbrane svega onoga {to je dostignuto kroz na{u istoriju, na{ nacionalni identitet, slobodu, slobodu misli, re~i i dela. 564

U~esnici su “bez ikakvih predrasuda” govorili o srpskom pitanju i jugoslovenskoj krizi, “o srpskom narodu i ustavnom organizovanju Bosne i Hercegovine, o duhovnom ìvotu i kulturnom stvarala{tvu srpskog naroda i njegovom dru{tvenom razvoju i ekonomskom prosperitetu”.227 Nakon rasprave u~esnici Kongresa su usvojili Deklaraciju, kojom su doma}u i svjetsku javnost obavijestili o ocjenama i stavovima do kojih su tokom rada do{li. Ocjenjuju}i da se “srpski narod u Bosni i Hercegovini, kao i na prostorima jugoslovenske dràve nalazi na istorijskoj raskrsnici”, te da je “dramatizacijom nerije{enih nacionalnih i socijalnih odnosa i neprincipijelnom politikom evropskih mo}nika veliki dio srpskog naroda doveden u situaciju da se mora boriti za goli opstanak”, usvojen je pogre{an stav po kome se “politikom secesije i brutalnim razbijanjem Jugoslavije u niz dràvica za srpski narod izvan Srbije otvara nacionalno pitanje drasti~nije nego 1914. i 1941. godine”, jer “prakti~no jedna tre}ina na{eg naroda, ostaju}i bez svoje dràve, ulazi u tragi~nu epohu mu~nog ìvota {ikanirane nacionalne manjine”. Navodno ne osporavaju}i “pravo drugih naroda da samostalno formuli{u svoje nacionalne interese i da se opredijele o politi~kom i dràvnom obliku u kome èle dalje da ìve”, srpski intelektualci su zaklju~ili da je “nedopustivo da drugi narodi i njihovi politi~ki predstavnici name}u Moja je obaveza da ponovo budem u Bosni, razgovaram sa na{im ljudima i ~ujem re~ naroda. Ja sam se vratio u moju otad`binu i ovu obavezu }u ispuniti tako {to }u uvek i dalje biti tamo u srpskim zemljama gde to bude potrebno. Primite moje èlje za uspe{an rad Kongresa, uz izvinjenje {to Vam jo{ ne mogu potvrditi moj dolazak” (AIIZ, inv. br. 3-351/20, Nj. K. V. Princ Tomislav Kara|or|evi}, Oplenac, Topola, 27. mart 1992. — Srpskoj demokratskoj stranci Bosne i Hercegovine, alademik Slavko Leovac). Bratislava Buba Morina je Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu 27. marta 1992. uputila telegram sljede}e sadrìne: “Dragi moji zemljaci. Ponovo se posle 50 godina vr{i genocid nad na{im narodom. Kopaju se novi grobovi i kite se novim crnim maramama. Zato danas u~inite sve u stvaranju plana za za{titu svakog ìvota, svakog ku}nog praga, kako bi o~uvali na{e dostojanstvo i svoje poreklo” (AIIZ, inv. br. 3-350, Telegram Bratislave Bube Morina — Organizatoru Kongresa srpskih intelektualaca Sarajevo, Beograd 27. mart 1992.). 227 Isto. 565

srpskom narodu politi~ko i pravno rje{enje koje za njega nije prihvatljivo”. Smatrali su “da je nu`no i jedino prihvatljivo da se krvoproli}e ~iji smo svjedoci, ekonomski ponor i pravni haos na jugoslovenskom prostoru prevazi|u mirnim putem kroz dogovore i rje{enja koji }e zadovoljiti bitne interese svih naroda.228 Zalaù}i se za “mirni put”, srpski intelektualci su ocijenili “da nije realno dovoditi u pitanje osnovne interese srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u smislu zatvaranja mogu}nosti njihovog ekonomskog, kulturnog, duhovnog i politi~kog povezivanja sa drugim dijelovima srpskog naroda na jugoslovenskom prostoru”. Oni nisu podràli nezavisnu i suverenu Bosnu i Hercegovinu. S tim u vezi, usvojili su stav, po kome “politi~ki predstavnici srpskog naroda koji bi u~estvovali u sankcionisanju nezavisne i suverene Bosne i Hercegovine, na na~in kojim bi Srbi u Bosni i Hercegovini bili odsje~eni i izolovani u bosanskohercegova~kom dràvnom organizmu, ne bi imali podr{ku srpskog naroda”.229 Srpski intelektualci u Bosni i Hercegovini su zahtijevali “od politi~kog i dràvnog vo|stva srpskog naroda na svim jugoslovenskim

228 AIIZ, inv. br. 3-351/15, DEKLARACIJA usvojena na Kongresu srpskih intelektualaca u Bosni i Hercegovini u Sarajevu, 28. mart 1992. godine. 229 Isto. Maliciozan je stav onih koji su se izborili i prihvatili fa{isti~ki projekat, a to su srpski intelektualci, da “apeluju na sve druge narode, posebno na njihove intelektualce i duhovne poslenike, da u~estvuju u razobli~avanju zabluda i predrasuda o pojedinim narodima i da aktivno doprinose zaustavljanju procesa satanizacije njihovih politi~kih i duhovnih predstavnika. Uvjereni smo da je samo na taj na~in mogu}e posti}i mir i izgra|ivati politi~ke i dràvne forme koje }e obezbijediti svestran prosperitet svih naroda, svakog gra|anina i pojedinca”. Jo{ je nemoralniji stav po kome je “najvi{i skup srpskih intelektualaca”, dakle, srpska intelektualna elita, uvjerena da “zadatak obnove kulturnog, umjetni~kog, nau~nog i ukupnog duhovnog ìvota srpskog naroda predstavlja najpre~i zadatak posebno svih intelektualnih stvaralaca. Bez upornog i skladnog rada u pravcu obnove nauke i kulture u svim njenim nacionalnim i univerzalnim dimenzijama te{ko je zamisliti zna~ajniji napredak u privredi i ukupnoj ekonomiji. Svoje dru{tvo i privredu srpski narod, kao i do sada, ne}e i ne moè razvijati bez bliskosti i ~vrstih veza s drugim narodima u Evropi, posebno na Balkanu. Ali integracija i povezanost ja~aju i bogate u onoj mjeri u kojoj se obezbje|uju autonoman i autenti~an razvoj i afirmacija svake nacionalne kulture i dràvne organizacije” (Isto). 566

podru~jima da u procesu rje{avanja jugoslovenske krize kroz pregovore obezbijede povezanost srpskog naroda u cjelini”.230 Skup{tina srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je, u skladu sa naredbama rukovodstva Velikosrpskog pokreta i sporazumom o razgrani~enju teritorija izme|u Radovana Karadì}a i Mate Bobana (u Gracu, krajem aprila, odnosno 6. maja 1992.),231 12. maja 1992, na 16. zasjedanju u Banja Luci, a na prijedlog Radovana Karadì}a, donijela Odluku o strate{kim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Tada je taj kolaboracionisti~ki organ otvoreno objavio velikosrpske planove o zauzimanju Bosne i Hercegovine. Naime, rije~ je o {est “strate{kih ciljeva” fa{isti~kog karaktera : “1. Dràvno razgrani~enje od druge dve nacionalne zajednice. 2. Koridor izme|u Semberije i Krajine. 3. Uspostavljanje koridora u dolini reke Drine, odnosno eliminisanje reke Drine kao granice izme|u srpskih dràva. 4. Uspostavljanje granice na rekama Uni i Neretvi. 5. Podjela granica Sarajeva na srpsku i muslimansku i uspostavljanje u svakom od delova efikasne dràvne vlasti. 6. Izlazak Republike Srpske na more”.232

230 Isto. Takav je stav u su{tini zna~io prihvatanje fa{isti~kog projekta — formiranje Velike Srbije. M. Tomani} navodi kako su srpski intelektualci u Sarajevu usvojili (Deklaracijom) zaklju~ak da je jedino rje{enje za Bosnu “trodelna zajednica u kojoj }e Srbi suvereno stati na svoje me|e” (M. Tomani}, nav. dj., str. 100-101). 231O tome vidi: str. 945-947 ovog rada. 232 Slu`beni glasnik Republike Srpske, Odluka o strate{kim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, 26. novembar 1993. Tako su Radovan Karadì} i Mom~ilo Kraji{nik prenijeli i usvojili zadatke koje su dobili od Slobodana Milo{evi}a, da bi izgledalo da ih je donijela “Skup{tina srpskog naroda”. Srpski kolaboracionisti u Bosni i Hercegovini nisu predstavljali samostalan politi~ki niti vojni faktor — oni nisu bili nikakav samostalan subjekt, ve} su izvr{avali nare|enja rukovodstva Velikosrpskog pokreta, posebno Milo{evi}a. 567

General Ratko Mladi} je bio “u potpunosti svjestan” da je rije~ o genocidu. On je u toku navedene sjednice “Skup{tine srpskog naroda” na sljede}i na~in prokomentarisao prvi “strate{ki cilj” (“odvajanje srpskog naroda od dvije druge nacionalne zajednice”): “Ljudi i narodi nisu zalog niti su klju~evi koje moè{ dràti u jednom dèpu i koje moè{ prebacivati ovdje i tamo. To je ne{to jednostavno re}i, ali te{ko ostvariti.... mi ne moèmo ~istiti, niti mi moèmo sijati kroz sito, tako da samo Srbi ostanu ili da Srbi pro|u kroz njega, a ostali da odu... Ja ne znam kako }e gospodin Kraji{nik i gospodin Karadì} objasniti ovo svijetu. Ljudi, to bi bio genocid”.233 “U potpunosti svjestan” ciljeva takvog zlo~ina~kog plana, general Mladi} je zahtijevao da ga treba dràti u tajnosti. Stoga je na toj zatvorenoj sjednici “Skup{tine srpskog naroda” izjavio: “Nemojmo samo imati na umu {ta da radimo, nego da mislimo temeljito o tome, da budemo oprezni i da znamo kad }emo {utiti. Ne. Stvar koju mi ~inimo treba za{tititi kao najdublju tajnu. Kako }e na{i predstavnici to predstaviti u medijima za vrijeme politi~kih razgovora i predgovora, {ta }e oni govoriti, i oni treba da prezentiraju na{e ciljeve na na~in koji }e zvu~ati apelativno na u{i onih koje mi èlimo pridobiti za na{u stranu, bez {tete po na{ srpski narod”.234 Navedeni “strate{ki ciljevi” su dva dana kasnije (14. maja) razmatrani na sastanku “sa predstavnicima op{tina” u zoni odgovornosti 30. partizanske divizije.235 Predsjednik Skup{tine op{tine Mrkonji} Grad

233 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 63 i 401-405. 234 Isto, paragraf 403. “Potpuno svjestan” ciljeva tog genocidnog plana Mladi} je tada rekao: “Na{ je zajedni~ki neprijatelj, neovisno da li se radi o Muslimanskim ili Hrvatskim hordama. To je na{ jedinstveni neprijatelj. [ta je va`no sada, ili baciti oboje njih napolje, upotrebom politi~kih i drugih poteza ili organizovati nas i neke od njih otjerati vojnom silom, a mi }emo biti u stanju rukovati na neki na~in sa preostalim“ (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 404). 235 AIIZ, inv. br. 2-1044, Komanda 1. partizanske brigade, Str. pov. br. I-45/92, 14. maj 1992, SASTANAK sa predstavnicimsa op{tina u zoni odgovornosti divizije. Dnevni red tog sastanka je bio sljede}i : “1. Sagledavanje stanja u op{tinama na vojno politi~kom planu; 2. Funkcionisanje vlasti i odnos do transformacije JNA; 3. Poruke sa skupa iz Banja Luke od 12. maja 1992. godine o OS Srpske krajine i vojske Srpske Republike BiH; 568

(Milan Malidà) iznio je zaklju~ke sa sastanka odrànog 12. maja u Banja Luci. S tim u vezi, on je naveo sljede}e : “1. Mora biti dràvno razdvajanje 3 nacionalne zajednice; 2. Krajina se mora spojiti sa Srbijom desnom obalom Save i to u pojasu od 25-30 km; 3. stvaranje koridora dolinom rijeke Drine tako da srpski narod kontroli{e i levu i desnu obalu Drine; 4. uspostavljanje granica od rijeke Une do rijeke Neretve; 5. navedeno je da Sarajevo mora biti podijeljeno ili sravnjeno sa zemljom; 6. da se ispita mogu}nost izlaza Srpske republike Bosne i Hercegovine na more”.236 Na kraju sastanka pukovnik Stanislav Gali}, komandant 30. partizanske divizije, predloìo je, pored ostalog, “da se sprovedu zaklju~ci sa sastanka u Banja Luci, ali da je iste potrebno dostaviti u k-de (komande — prim. S. ^.) jedinica i op{tina.237 O~igledno da je rije~ o “strate{kim ciljevima” koje je bilo mogu}e realizovati samo uz upotrebu sile. Cilj je bio formiranje velikosrpske dràve, ~ime je postojala namjera da se izvr{i genocid. Za prakti~nu realizaciju tih genocidnih aktivnosti izvr{en je u drugoj polovini 1991. i operativni raspored snaga i sredstava.

4. Razmatranje i predlozi dalje saradnje sa jedinicama JNA na planu obezbje|enja teritorije i tretmana boraca (stare{ina jedinica) na prostoru Srpske krajine” (Isto). Navedenom sastanku su prisustvovali: pukovnik Stanislav Gali} (komandant 30. partizanske divizije), pukovnik Branko Basara (komandant 6. partizanske brigade), potpukovnik Stevan Kokovi} (na~elnik {taba 30. partizanske divizije), major Bo{ko Luki} (komandant {taba Teritorijalne odbrane Klju~), {est predsjednika “srpskih” op{tina: Jovo Banjac (Klju~), Radoslav \uki} ([ipovo), Milan Malidà (Mrkonji} Grad), Dragan Mili~i} (Jajce), Nikola Zagorac (Donji Vakuf) i Nikola Mi{i} (Bugojno), te Rajko Kalabi} (poslanik u “Srpskoj Krajini”) — Isto. 236 Isto. 237 Isto. 569

Odgovornost za realizaciju navedenih ciljeva fa{isti~kog karaktera pala je na vojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke Srpske Republike Bosne i Hercegovine i li~no generala Mladi}a, koje je te ciljeve pretvorilo u operativne planove “Vojske Srpske Republike BiH”. Ti ratni strate{ki ciljevi srpskog naroda, “koji su brzo definisani i postavljeni pred Glavni {tab armije, komande i jedinice, sluìli su kao op{ta vodilja”, na osnovu koje je vojno rukovodstvo planiralo operacije. Za njihovu realizaciju bile su potrebne snage, a “za formiranje dràve i armije” — “~itav narod i njegova snaga”.238 General Ratko Mladi} je Odlukom od 16. juna 1992. naredio da se istraje na osnovnim strate{kim ratnim interesima srpskog naroda, donesenim 12. maja. Ti su ciljevi nagla{avani i u instrukcijama Glavnog {taba Vojske Srpske Republike BiH, zatim u borbenim izvje{tajima i instrukcijama korpusa i drugih jedinica, u razgovorima na brojnim sastancima i izvje{tajima, te obja{njavani i me|u vojnicima do najnièg nivoa.239 U postizanju navedenih “strate{kih ciljeva” srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, kao i “povezanosti srpskih teritorija sa majkom Srbijom”,240 velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti izvr{ili su brojne zlo~ine, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima. Izlaz na more (“delta Neretve”) je za rukovodstvo kolaboracionisti~ke Republike Srpske bio jedan od “strate{kih ciljeva”. Na tome je Radovan Karadì} insistirao i na sastanku predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske”, odrànom 25. avgusta 1995. u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima.241 Tada je Karadì}, pored ostalog, rekao 238 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 63 i 401-405 i 425-427. 239 Isto, paragraf 64. 240 Isto. 241 AIIZ, inv. br. 2-2889, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane, DT Broj 12-4, 26. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske, odrànog 25. avgusta 1995. godine u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima, str. 8. Na tom su se sastanku, u skladu sa zaklju~kom usvojenim na 42. sjednici Vrhovnog savjeta odbrane, odrànoj 23. avgusta 1995, u reprezentativnom objektu Vojske Jugoslavije Dobanovci, sastali najvi{i dràvni, politi~ki i vojni rukovodioci Savezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske”. Sastanak je odràn 25. avgusta 570

“da oni (Srbi iz Republike Srpske) ‘moraju ostati tvrdi’, kao i do sada kako bi izvukli izlaz na more (delta Neretve)”.242 Nakon {to je na tom sastanku od dr Radoja Konti}a, predsjednika Vlade Savezne Republike Jugoslavije, ~uo informaciju o nemogu}nosti pruànja pomo}i “Republici Srpskoj”,243 Karadì} je upitao Milo{evi}a : “Zna~i li to, predsedni~e, da ne idem na Neretvu i isto~nu Slavoniju?” Milo{evi} je “uzvratio da to {to predlaè Karadì} — jeste ratna opcija”, na {ta je Karadì} upitao : “Zna~i li to da se odri~emo teritorije Republike Srpske Krajine i {ireg izlaza na more?”244 Karadì} je na narednom sastanku u Dobanovcima ukazivao i na zna~aj drugih “strate{kih ciljeva” srpskog naroda. S tim u vezi, on je, podred ostalog, naglasio : “Mi se zato moramo boriti za {iri koridor 1995. i njegov radni dio trajao je od 14,00 do 20,00 ~asova sa polu~asovnom pauzom za odvojene konsultacije predstavnika “Republike Srpske”. Sa jugoslovenske strane na sastanku su bili predsjednik SR Jugoslavije Zoran Lili}; predsjednike Srbije Slobodan Milo{evi}; predsjednik Republike Crne Gore Momir Bulatovi}; predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti}; na~elnik General{taba Vojske Jugoslavije general-pukovnik Mom~ilo Peri{i}; savezni ministar za odbranu Pavle Bulatovi} i na~elnik Vojnog kabineta predsjednika SR Jugoslavije generalmajor dr Slavoljub [u{i}. Delegaciju “Republike Srpske” sa~injavali su predsjednik dr Radovan Karadì}; predsjednik “Skup{tine” dr Mom~ilo Kraji{nik; potpredsjednik “Republike Srpske” prof. dr Nikola Koljevi}; predsjednik “Vlade” Du{an Kozi}; ministar inostranih poslova prof. dr Aleksa Buha; komandant Glavnog {taba Vojske Republike Srpske generalpukovnik Ratko Mladi}; pomo}nik komandanta G[ VRS za bezbjednost generalpotpukovnik Zdravko Tolimir; pomo}nik komandanta za pozadinu generalpotpukovnik \or|e \uki} i pomo}nik komandanta G[ VRS za moral, informisanje, pravne poslove i vjerska pitanja general-potpukovnik Milan Gvero. Sastanku su prisustvovali i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i vladika Irinej Bulovi} (Isto, str. 1). 242 Isto. 243 Isto, str. 8. Predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti} je “upoznao prisutne da je ekonomska situacija u Saveznoj Republici Jugoslaviji sve teà i da ne}emo mo}i da pomaèmo Republiku Srpsku kao {to smo do skoro mogli” (Isto). Predsjednik Savezne Republike Jugoslavije i predsjednik Vrhovnog savjeta odbrane, Zoran Lili} je, pored ostalog, upozorio “da su na{i vojni~ki resursi prakti~no iscrpljeni, a neki skoro pri kraju” (Isto, str. 11.). 244 Isto, str. 8-9. 571

/Br~ko — prim. S. ^./ i {to kompaktniju teritoriju, i to za definitivna, a ne privremena re{enja u okviru zami{ljene Unije BiH”.245 Politi~ko i vojno rukovodstvo kolaboracionisti~ke Srpske Republike Bosne i Hercegovine je, na sastanku Vrhovnog savjeta odbrane Savezne Republike Jugoslavije, 29. avgusta 1995,246 od Slobodana Milo{evi}a, predsjednika Republike Srbije, traìlo “da izloì prioritete koje }e zastupati na konferenciji sa predstavnicima Kontakt-grupe o pitanju biv{e Bosne i Hercegovine, {to im je udovoljeno”. Milo{evi} je “na posebnom papiru ispisao da su to : (1) {to {iri severni koridor (posebno kod Br~kog), (2) kompaktnost teritorije, (3) {to vi{e gradova i (4) izlaz na more”.247 Na insistiranje Karadì}a “lista prioriteta” je dopunjena “sa jo{ tri ta~ke: (5) prostor izme|u Grme~a i Kozare, (6) Dolina Neretve i (7) Srpsko Sarajevo”.248

245 Isto, str. 9. 246 AIIZ, inv. br. 2-2890, Savezna Republika Jugoslavija, Vrhovni savet odbrane, DT Broj 12-5, 30. avgust 1995, Beograd, ZABELE[KA sa sastanka predstavnika najvi{eg politi~kog i vojnog rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske, odrànog 29. avgusta 1995. godine u rezidencijalnom objektu Vojske Jugoslavije u Dobanovcima. Na tom su sastanku, prema dogovoru rukovodstva Savezne Republike Jugoslavije i “Republike Srpske”, postignutom na zajedni~kom sastanku, odrànom 25. avgusta 1995. u reprezentativnom objektu Vojske Jugoslavije Dobanovci, sa jugoslovenske strane bili: predsjednik SR Jugoslavije Zoran Lili}; predsjednik Republike Srbije Slobodan Milo{evi}; predsjednik Republike Crne Gore Momir Bulatovi}; predsjednik Savezne vlade dr Radoje Konti}; na~elnik General{taba Vojske Jugoslavije general-pukovnik Mom~ilo Peri{i}; savezni ministar za odbranu Pavle Bulatovi}, i na~elnik Vojnog kabineta predsednika SR Jugoslavije general-major dr Slavoljub [u{i}. Delegaciju “Republike Srpske” sa~injavali su predsjednik dr Radovan Karadì}; potpredsjednici dr Nikola Koljevi} i dr Biljana Plav{i}; predsjednik Skup{tine mr Mom~ilo Kraji{nik; predsjednik Vlade RS Du{an Kozi}; ministar inostranih poslova dr Aleksa Buha; komandant Glavnog {taba VRS general-pukovnik Ratko Mladi}; pomo}nik komandanta Glavnog {taba VRS za bezbjednost general-potpukovnik Zdravko Tolimir; pomo}nik komandanta Glavnog {taba VRS za moral, informisanje, pravne poslove i vjerska pitanja general-potpukovnik Milan Gvero i pomo}nik komandanta Glavnog {taba VRS za pozadinu general-potpukovnik \or|e \uki}. Sastanku su prisustvovali i patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i Vladika Irinej Bulovi}. 247 Isto, str. 16. 248 Isto. 572

VI NEPOSREDNE PRIPREME ZA AGRESIJU

1. Naoruàvanje pete kolone

Prihvataju}i velikosrpsku nacionalisti~ku politiku “zaokruènja srpskih zemalja”, odnosno “izlaska na srpske etni~ke prostore”, i velikodràvni koncept rje{avanja srpskog nacionalnog pitanja, komande, jedinice i ustanove JNA su, po nare|enju Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i General{taba Oruànih snaga SFRJ, kao i najvi{ih politi~kih i dràvnih organa Srbije i Crne Gore, i li~no vo`da Velikosrpskog pokreta Slobodana Milo{evi}a, u cilju izvo|enja agresije na Bosnu i Hercegovinu, planski i organizovano naoruàvale srpski narod, odnosno Srbe u Bosni i Hercegovini. O ulozi JNA u naoruàvanju, prije svega, ~lanova i simpatizera Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, a zatim srpskih paradràvnih op{tinskih {tabova i jedinica Teritorijalne odbrane, oruànih jedinica rezervnog i aktivnog sastava milicije, te drugih srpskih “dobrovolja~kih” formacija, kao oblik vojnih mjera da se, jo{ 1991. ostvarena, tiha okupacija Bosne i Hercegovine u~ini efektivnijom, a ostvarena agresija na nju uspje{nijom, govore brojni podaci, posebno dokumenti vojne provenijencije visokog stepena povjerljivosti. Raspoloìvi podaci pokazuju da je JNA od 1991. intenzivirala davno zapo~ete aktivnosti na naoruàvanju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Zna~ajno je u vezi s tim ukazati na ~injenicu da je najvi{e vojno rukovodstvo SFRJ, u najuòj vezi sa vojnim, politi~kim i intelektualnim vo|stvom Srbije i li~no Slobodanom Milo{evi}em, rukovodilo i davalo smjernice za naoruàvanje Srba u Bosni i Hercegovini. Ekipe visokih oficira JNA, na ~elu sa na~elnikom General{taba Oruànih snaga SFRJ, aùrirale su ratne planove, napravile ratne rasporede i zaduènja, razradile strategiju, planove mobilizacije srpskog stanovni{tva, plansku podjelu i stacioniranje oru`ja, municije, vojne opreme, hrane i dr, te u~inile sve da poja~aju borbenu gotovost jedinica.1 1 ARHIV INSTITUTA ZA ISTRA@IVANJE ZLOÎNA PROTIV ÔVJE^NOSTI I ME\UNARODNOG PRAVA U SARAJEVU (u daljem tekstu: AIIZ,), inv. br. 2577

U skladu sa navedenim aktivnostima i direktivama vojnog rukovodstva SFRJ, kao i vojnog i politi~kog vo|stva Srbije, Glavni odbor SDS-a Bosne i Hercegovine je sredinom 1991. donio naredbu da se pristupi organizovanom naoruàvanju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, odnosno “nabavljanju naoruànja za sve vojne obveznike srpske nacionalnosti”. Tako je Glavni odbor SDS-a sprovode}i naredbe iz Beograda, zauzeo stav da se naoruàvanje srpskog naroda izvr{i preko JNA, te je zaklju~eno da s Armijom treba uspostaviti kontakt i saradnju.2 Navedena odluka bila je u skladu sa vojno-obavje{tajnim i ratnim planovima za pripremu i izvo|enje oruàne agresije na Bosnu i Hercegovinu i Republiku Hrvatsku (pod tajnim {iframa “RAM”, “DRINA” i “KUPA”). Radovan Karadì} (kao saradnik KOS-a JNA, pri ~emu je, pored ostalog, bio u redovnim konsultacijama i sa generalima)3 i petokolona{ko rukovodstvo SDS Bosne i Hercegovine su sredinom 1991. od Slobodana Milo{evi}a (predsjednika Srbije) dobili posebne instrukcije o organizovanju neposrednih priprema

113, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2525, 30. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima; N. Durakovi}, PROKLETSTVO MUSLIMANA, Sarajevo 1993, str. 279; Slobodna Bosna (nedjeljna informativno-politi~ka revija) br. 3, Sarajevo 14. novembar 1991, str. 6; ME\UNARODNI KRIVI^NI SUD ZA BIV[U JUGOSLAVIJU, Predmet: br. IT02-54-T, TU@ILAC PROTIV SLOBODANA MILO[EVI]A (u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T), Hag, 31. maj 2002. 2 AIIZ, inv. br. 2-794. 3 DNEVNI IZVJE[TAJ O AGRESIJI I TERORIZMU PROTIV REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Dnevni izvje{taj), br. 65, 28. juni 1992.; Vreme (Beograd), 30. septembar 1991, str. 5. Raspoloìvi podaci do kojih je Ministarstvo unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine do{lo potvr|uje njegova ranija operativna saznanja o pripremama oruàne agresije na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku. Naime, rije~ je o vojno-obavje{tajnim planovima pod {ifrom “RAM”, “UNA” i “KUPA”, te podacima da su Radovan Karadì}, Biljana Plav{i} i Boìdar Vu~urovi}, kao i druga lica iz rukovodstva SDS-a, bili saradnici Kontraobavje{tajne slu`be JNA i djelovali kao ~lanovi agenture najvi{eg ranga, izvr{avaju}i zadatke agresorskog centra iz Beograda. Radovan Karadì} je ozna~en kao vrhunski saradnik KOS-a (Isto). Detaljnije o tome vidi: AIIZ, 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine). 578

za otvorenu agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Tom je prilikom Karadì}u nare|eno sljede}e : 1. da, u cilju otpo~injanja akcije “RAM”, osigura apsolutnu mobilizaciju srpskog stanovni{tva u Bosni i Hercegovini, prioritetno na podru~ju Bosanske krajine i Kupre{ke visoravni; 2. da se za sat vremena nakon njihovog kontakta javi generalu Nikoli Uzelcu, komandantu Banjalu~kog korpusa, koji ima zadatak da sve mobilisano srpsko stanovni{tvo naoruà (“u udaljenije krajeve oru`je }e doturiti helikopterima”); i 3. da se u Banjoj Luci organizuje “spontani miting srpskog naroda”, koji je “izuzetno vaàn zbog me|unarodne javnosti”.4 Nakon {to je dobio navedene instrukcije Karadì} je telefaksom uputio posebnu “Naredbu svim op{tinskim odborima Srpske demokratske stranke u Bosni i Hercegovini” sljede}e sadrìne : 1. da se odmah mobili{e rezervni sastav milicije u op{tinama gdje SDS ima ve}insku vlast;

4 Isto; Oslobo|enje (bosanskohercegova~ki nezavisni dnevnik), 28. juni 1992, str. 5; Vidi : nap. 7 na str. 581, zatim str. 399 i 495 ovog rada. Za Slobodana Milo{evi}a je “spontani” miting Srba za “podr{ku Jugoslaviji” bio od velike va`nosti. Time je on, prije svega, èlio da me|unarodnoj javnosti pokaè srpsko “raspoloènje” za Jugoslaviju i na taj na~in prikrije istinu o tome ko je stvarni naredbodavac oruàne agresije u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Sli~ni scenarij Milo{evi} je imao jula 1991. i za organizaciju mitinga “za Jugoslaviju” u Sarajevu, gdje je, imaju}i u vidu zna~aj me|unarodnog aspekta, iz centra Jugoslavije, tj. Sarajeva, traèna podr{ka “za Jugoslaviju” (AIIZ, inv. br. 2-1007, Razgovor izme|u Slobodana Milo{evi}a i Radovana Karadì}a — 9. juli 1991.). I vojno rukovodstvo je februara 1991, u cilju “rje{avanja” krize u zemlji, pored ostalog, predlagalo organiziranje mitinga “Za Jugoslaviju” u Sarajevu, kojim je Bosnu i Hercegovinu trebalo “di}i na noge” (B. Jovi}, POSLEDNJI DANI SFRJ, drugo izdanje, Kragujevac 1996, str. 350). “Antiratni miting za Jugoslaviju, jedinstvenu JNA, za mir”, odràn je (uz parole “Ko ne prihvata JNA nije za Jugoslaviju”; “Adì}u i Kadijevi}u mi smo uz vas”; “JNA garant mira”) u Sarajevu 3. septembra 1991, ali bez planiranih efekata (Javnost, 7. septembar 1991, str. 1 i 5.). 579

2. da se odmah mobili{u ilegalno formirane jedinice teritorijalaca SDS i da se stave pod komandu JNA; i 3. da se odmah mobili{u srpski dobrovoljci i stave pod komandu JNA.5 Kako bi osigurao realizaciju navedenih naredbi Karadì} je u Banjoj Luci ostvario nekoliko zna~ajnih kontakata sa ~elnim ljudima SDS-a Bosanske krajine, kao {to je, na primjer, dr Radovan Vuki}, predsjednik Regionalnog odbora SDS-a na tom podru~ju, kao i sa rukovodstvom SDS-a na Kupre{koj visoravni. U tim razgovorima Karadì} je izdao naredbu da se svo srpsko stanovni{tvo “digne na noge”, jer “ima sve pod jednom komandom da bude”, pri ~emu je svim Srbima koji se ne odazovu mobilizaciji i ne stave pod komandu SDS-a zaprijetio strijeljanjem. Ukoliko ni tada ne bi postupili po tom nare|enju, trebalo je javno re}i “da ne rade u ime SDS-a, a da rade protiv interesa srpskog naroda”, a zatim izvr{i njihovo strijeljanje, kao i odmazda i denuncijacija njihovih porodica.6 Neposredne vojne pripreme za zlo~ine nisu ostale nezapaène. Tako je na zatvorenoj sjednici Vlade SFRJ (18. septembra 1991), na kojoj je vo|ena rasprava o politi~ko-bezbjednosnoj situaciji u Jugoslaviji, ukazano na mobilizaciju i naoruàvanje srpskog naroda u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Predsjednik Vlade, Ante Markovi}, tom je prilikom prezentirao podatke o kontaktima i naredbama Slobodana Milo{evi}a Radovanu Karadì}u, “gdje Slobodan Milo{evi} daje naloge Karadì}u da Karadì} stupi u kontakt sa Uzelcem i kaè — po dogovoru na najvi{em vojnom vrhu — da se preda oru`je i naoruà Teritorijalna odbrana Bosanske krajine i da se u cilju realizacije plana RAM” to iskoristi. Pri tome je Milo{evi} obavijestio Karadì}a da je i Momir Bulatovi} (predsjednik Crne Gore) “spreman da gine za Bosnu”.

5 Isto; AIIZ, Fond SDS, inv. br. 1166. U pomenutoj Naredbi je, pored navedenog, stajalo i sljede}e : “Zamoliti komandu JNA da na teritoriji ostavi dio teritorijalaca i dobrovoljaca, radi o~uvanja mira i pod komandom JNA. Operativni dio neka ide tamo gdje kaè JNA”. 6 Isto. 580

Markovi} je tada, pored ostalog, konstatovao da je “u toku rata u Hrvatskoj do{lo do napu{tanja neutralne pozicije Jugoslovenske armije” i da JNA nije samo “prelazila svoja ovla{}enja, nego se involvirala u gra|anski rat” drè}i stranu Srbiji.7 Na pomenutoj sjednici Saveznog izvr{nog vije}a o{tro su reagovali predstavnici Bosne i Hercegovine - Sabrija Pojski} (~lan SIV-a) i Mustafa êngi} (sekretar za informisanje SIV-a). Pojski} je tada ukazao i na postojanje odre|enih indicija kako je naoruànje Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine ve}, pod firmom vojnih vje`bi, dato pojedinim op{tinama sa ve}inskim srpskim stanovni{tvom.8 Glavni odbor SDS-a Bosne i Hercegovine je, u skladu sa naredbama SDS-a, odnosno Radovana Karadì}a, a razmatraju}i “trenutno stanje na frontu”, na sjednici od 21. novembra 1991, dao preporuku Skup{tini srpskog naroda u Bosni i Hercegovini da “donese odluku o podr{ci

7 Izjava Sabrije Pojski}a data autoru; Vreme, 23. septembar 1991, str. 7 i 9, te 30. septembar 1991, str. 4-5; S, Mesi}, KAKO JE SRU[ENA JUGOSLAVIJA : politi~ki memoari, Zagreb 1994, str. 236; S \uki}, ON, ONA I MI, Beograd 1997, str. 252253. Na toj sjednici SIV-a pro~itan je sljede}i snimak razgovora izme|u Slobodana Milo{evi}a i Radovana Karadì}a : “Milo{evi}: ...... Obrati se Uzelcu, on }e ti sve re}i. Tamo gde ima{ problema, javi se meni. Karadì}: Imam problema sa Kupresom. Tamo je deo Srba prili~no neposlu{an. Milo{evi}: Ne brini, lako }emo za to. Samo se ti javi Uzelcu. (.....) Milo{evi}: Sve }e{ imati, ne brini. Najja~i smo... Milo{evi}: Nemoj da brine{. Dok je Armije, niko nam ni{ta ne moè. (.....) Milo{evi}: Ne brini za Hercegovinu. Momir je poru~io ljudima: ‘Ko nije spreman da gine za Bosnu, nek istupi pet koraka napred’. Niko nije istupio. Karadì}: Dobro je to... A {ta je sa onim bombardovanjem kod... Milo{evi}: Danas nije zgodno za avijaciju, zaseda Evropska zajednica” (Isto). 8 Izjava Sabrije Pojski}a data autoru. Na toj sjednici Saveznog izvr{nog vije}a je, prema izjavi Sabrije Pojski}a, jasno razobli~eno naoruàvanje srpskog stanovni{tva od JNA. 581

op{te mobilizacije” i zauzme stav o “teritorijalnoj odbrani koja treba pre}i u aktivnu formaciju JNA”.9 U Bosni i Hercegovini je od 1991. otkriveno vi{e slu~ajeva ilegalnih transporta oru`ja i municije za naoruàvanje srpskog naroda od strane JNA. Tako su radnici Ministarstva unutra{njih poslova Republike 24. maja 1991. u mjestu Deleu{i na putu Nik{i} - Bile}a zaustavili kamion u kojem je bilo 80 automata ruske proizvodnje M-41 i 16. 000 metaka za to oru`je.10 To oru`je i municiju su, kao li~no naoruànje, koristili pripadnici ~etni~kog odreda “Kara|or|e” iz Nevesinja.11 Na putu Visoko - Kiseljak (u selu Podgorani) 27. oktobra 1991.

9 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 74, Zapisnik sa sjednice Glavnog odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, odràne 21. novembar 1991. 10 AIIZ, inv. br. 2-551, Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Socijalisti~ke Republike Bosne i Hercegovine o nekim pojavama i doga|ajima koji su posebno uticali na uslo`njavanje bezbjednosne situacije u Republici, 11. juni 1991.; AIIZ, inv. br. 2-2448; Isto, inv. br. 2-2823, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Str. pov. br. 02/11-8, Sarajevo, 24. maj 1991. — SSNO — G[ OS SFRJ — Operativni centar Beograd. U teretnom vozilu je bio i Du{an Kozi}, poslanik SDS-a u Skup{tini SR Bosne i Hercegovine. Vozilom je upravljao Milutin Popovi} (vlasnik vozila) iz Ljubinja. Kamion s oru`jem i municijom upu}en je za Mostar. Me|utim, Srbi su, postavljanjem barikada, onemogu}ili transport za Mostar, te je vozilo vra}eno ponovo u Bile}u. Na insistiranje komandanta kasarne vozilo je “iz bezbjednosnih razloga” smje{teno u krug kasarne JNA. Vojno-istra`ni organi nisu dozvolili civilnim organima da izvr{e uvi|aj, a da }e “oni obaviti potrebne istra`ne radnje, jer se radi o vozilu sa oru`jem u krugu kasarne”, {to je, prema njihovom obrazloènju, u nadle`nosti vojnih pravosudnih organa. Zanimljivo je ista}i da su se Srbi iz isto~ne Hercegovine protivili vo|enju bilo kakvog postupka protiv lica koja su dovedena u vezu sa ilegalnim transportom oru`ja, izraàvaju}i pri tome nepovjerenje u zakonitost i objektivnost legalnih organa za vo|enje postupka i zahtijevaju}i da se postupak vodi u Nik{i}u (AIIZ, inv. br. 2-551 i 2-2448, Socijalisti~ka Republika Bosna i Hercegovina, Republi~ki {tab Teritorijalne odbrane, Pov. Broj: 04/143-8, 6. juni 1991, Sarajevo, Informacija o zna~ajnim ~injenicama i manifestacijama na moral i b/g /borbena gotovost/ TO SR BiH za MAJ 1991. godine). U transport oru`ja na podru~ju Bile}e bio je umije{an i predsjednik Skup{tine op{tine Bile}a, jer je u pratnji ispred navedenog vozila sa oru`jem “zate~eno vozilo predsjednika SO-e Bile}a” (AIIZ, inv. br. 2-2823). 11 AIIZ, inv. br. 2-551; Borba, 11. juni 1991, str. 1-5; Oslobo|enje, 1. oktobar 1993. 582

zaustavljeno je vozilo u kojem je prona|eno oru`je i municija sa potvrdom Op{tinskog odbora Srpske demokratske stranke Visoko.12 U Vi{egradu, Ustipra~i, Gora`du, Doboju, Modri~i i drugim mjestima su otkriveni transporti sa ve}im koli~inama naoruànja JNA u iste svrhe.13 Radnici Stanice javne bezbjednosti sarajevske op{tine Stari Grad su 21. novembra 1991. kod Stare bistri~ke stanice zaustavili tri kamiona s prikolicama u kojima je prevoèn vojni materijal na relaciji Bar Kalinovik. U njima je bilo 75 tona raketa (u svakom po 25 tona) za potrebe JNA. Certifikat o ispravnosti vozila glasio je da voza~i Rumijatransa iz Bara prevoze banane i ju`no vo}e, a ne opasne materije-rakete.14

12 AIIZ, inv. br. 2-549/1-12; Oslobo|enje, 25. februar 1992. Radnici Stanice javne bezbjednosti Visoko su 27. oktobra 1991, na regionalnom putu Visoko - Kiseljak (u selu Podgorani), zaustavili voza~a putni~kog vozila marke “Golf” (reg. br. SA 328-286) Srpka \uki}a iz Ilija{a. Prilikom kontrole voza~a i vozila prona|ene su dvije automatske pu{ke M-70 A kalibra 7, 62 mm, tri ru~ne bombe i 350 metaka. Navedeno oru`je i municija bilo je vojnog porijekla. Naime, Zdravko Miri} i Blagoje [akota su u Vojnoj po{ti 2651 Visoko dobili i zaduìli spomenuto oru`je i municiju kao li~no naoruànje. Miri} je svoju pu{ku (M-70 A, kalibra 7,62 mm, br. 99436), 150 metaka i 3 ru~ne bombe (M-75) dao Vasi \uki}u, dok je [akota svoju pu{ku (M-70 A kalibra 7,62 mm, br. 99776) i 150 bojevih metaka dao Srpku \uki}u (Isto). 13 AIIZ, inv. br. 2-2445; Isto, inv. br. 2-2458; Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar 1991, str. 6. Na jednoj od sjednica Saveznog izvr{nog vije}a Sabrija Pojski} je insistirao da Savezni sekretarijat za narodnu odbranu informi{e Saveznu vladu odakle je do{lo to naoruànje. Kasnije je dobivena informacija da je to naoruànje namijenjeno za vojni garnizon u Visokom (Izjava Sabrije Pojski}a data autoru). Nakon {to su aktivnosti oko naoruàvanja i opremanja srpskog stanovni{tva u Bosni i Hercegovini od JNA otkriveni, odmah su zata{kani “uz infantilna obja{njenja JNA i neshvatljivu inertnost bosanskohercegova~ke vlasti” (Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar 1991, str. 6). 14 AIIZ, inv. br. 2-536, Vojni sud u Sarajevu, Kr. br. 99/91, od 26. novembra 1991. -Ministarstvu unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine Sarajevo; Oslobo|enje, 1. februar 1992. Prevoznik je bio Rumijatrans iz Bara, a voza~i: Mujo [ukurica (iz Bijelog Polja), Zoran Vukmanovi} (iz Bukovika) i Hajrudin Sejdovi} (iz Bara). Istra`ni sudija Vojnog suda u Sarajevu (kapetan prve klase Borislav Jamina), 25. novembra 1991. u krugu Specijalnog odreda milicije Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine u Krteljima, izvr{io je uvi|aj {lepera i njihovog tereta u prikolicama. 583

Drugom polovinom februara 1992. Vojna policija JNA iz kasarni u Lukavici je, prilikom jedne kontrole vojnih vozila u Han Derventi (oko 23 sata), zaustavila ~etiri {lepera i dva “FAP-a” koji su bili puni oru`ja iz Titova Uìca, ali bez ikakve pratnje, putnih naloga i specifikacije “robe”.15 Uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu Savezni sekretarijat za narodnu odbranu i Savezni sekretarijat za unutra{nje poslove su, u cilju {to boljeg naoruàvanja Srba, sredinom 1991. iz Libana uvezli ogromne koli~ine naoruànja i opreme. Tada je u luku Bar “prispjelo” sedam brodova sa 15.000 tona naoruànja i vojne opreme. Taj arsenal mogao je, prema nekim procjenama opskrbiti armiju od 100.000 vojnika.16 Povodom toga su na jednoj od sjednica SIV-a Sabrija Pojski} i Mustafa êngi} vodili o{tru polemiku sa admiralom Brovetom (pomo}nikom saveznog sekretara za narodnu odbranu). Isprovociran njihovom diskusijom Brovet je priznao da su to morali uraditi, jer se, po njemu, iz Hrvatske naoruàvao hrvatski narod (“HDZ je naoruàn”), te je, navodno zbog toga, trebalo naoruàti i SDS, odnosno srpski narod. Pojski} mu je tada postavio pitanje - otkuda vojnom rukovodstvu pravo da naoruàva srpski narod i pitao {ta je sa njegovim narodom, tj. Bo{njacima. Me|utim, nije dobio odgovor.17 Poslije tzv. plebiscita srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (9. i 10. novembra 1991.) SDS Bosne i Hercegovine je, uz svesrdnu pomo} JNA, poja~ala aktivnosti oko naoruàvanja srpskog stanovni{tva.18 Tom prilikom je utvr|eno da se “na {leperima nalazi vojni materijal u sanducima koji su blombirani”. S obzirom na to da je rije~ o “sredstvima JNA”, u skladu sa osnovnim ~l. 211 ZKP, istra`ni sudija je 26. novembra uputio dopis Ministarstvu unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine sa napomenom: “du`ni ste voza~e {lepera, {lepere sa teretom, kao i dokumentaciju oduzetu od voza~a odmah predati Vojnom sudu u Sarajevu” (Isto). Jedan broj granata iz Bara je dovezen i u Fo~u (Dnevni izvje{taj, br. 70, 3. juli 1992.). 15 AIIZ, inv. br. 3-311. 16 Oslobo|enje, 27. februar 1992. Po{iljalac navedenog “tereta” je bio sa Kipra, a “tovar” je ukrcan u Bejrutu. 17 Izjave Sabrije Pojski}a i Mustafe êngi}a date autoru. 18 Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992. 584

Na drumovima Bosne i Hercegovine je krajem februara 1992. u raznim vozilima otkriveno ilegalno naoruànje u sljede}im koli~inama: 6 automata, 96 pu{aka automatskih, poluautomatskih i “obi~nih”, 2 pi{tolja, 2 bombe, 50 metaka, 1 no` i 1 suzavac.19 Prilikom odlaska dijela vojnih rezervista iz sarajevske regije u Ustikolinu, po~etkom 1992, otkriveno je da prevoze i naoruànje. Pripadnici Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine su iz saobra}aja izdvajali vozila sa neurednom dokumentacijom u kojima je prevoèno oru`je. Me|utim, nakon intervencija visokih oficira JNA vozila su naj~e{}e nastavljala put prema Hercegovini ili Podrinju.20 Milicioneri Stanice javne bezbjednosti Stari Grad (Sarajevo) su 24. marta 1992. na kontrolnom mjestu kod Vije}nice u okviru redovne kontrole zaustavili automobil u kome su prona{li sljede}e koli~ine oru`ja: automat marke “hekler”, 3 okvira za taj automat, 325 metaka kalibra 9 mm, prigu{iva~ za “hekler”, pi{tolj sa dva okvira i jednu mini radiostanicu sa rezervnom baterijom. Automobilom je upravljao Radomir Koji} sa Pala, koji se predstavio kao komandant specijalne jedinice Srpske autonomne oblasti Romanija.21 Neposredno uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu JNA je masovno naoruàvala srpsko stanovni{tvo u Bosni i Hercegovini. Organizacija i realizacija tog zadatka povjerena je, uglavnom, operativcima Kontraobavje{tajne slu`be JNA i ve}em broju oficira JNA (koji su bili saradnici te slu`be), uglavnom srpske nacionalnosti.22 Savezni sekretarijat za narodu odbranu organizovao je, podràvao i odobravao izuzimanje naoruànja, kako pje{adijskog, tako i artiljerijskog, 19 Oslobo|enje, 25. februar 1992. 20 Dnevni izvje{taj, br. 111, 13. avgust 1992.; Press-centar Armije Bosne i Hercegovine, br. 102-02/115, 23. oktobar 1992. 21 AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU IZ DANA U DAN, DOKUMENTI O AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU (u daljem tekstu : Agresija...), Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1993, str. 15; Oslobo|enje, 26. mart 1992, str. 10. 22 AIIZ, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine), str. 4. Bilo je i pojedina~nih slu~ajeva angaòvanja i lica muslimanske nacionalnosti, koja su ranije bila angaòvana kao saradnici KOS-a JNA (Isto). 585

zatim municije i opreme od JNA i TO Bosne i Hercegovine za naoruàvanje i opremu srpskih oruànih formacija. Oficiri JNA su naoruàvali Srbe na teritoriji cijele Bosne i Hercegovine, dijele}i im oru`je, municiju i druga materijalno-tehni~ka sredstva u mnogim kasarnama JNA. Tako su, na primjer, kasarne Slavi{a Vajner î~a i Slobodan Princip Seljo (smje{tene u sarajevskom naselju Lukavica), zatim Viktor Bubanj, kao i mnoge druge, odigrale zna~ajnu ulogu u naoruàvanju srpskog stanovni{tva. Naime, u pomenute kasarne svakodnevno su od po~etka septembra 1991. dolazili “nepoznati ljudi koji su, uglavnom, nosili ta{ne na kojima su bili amblemi SDS-a”.23 Me|u njima bili su pratioci (Blagojevi}, Kova~evi}, Ili} i Batini}) i {ef kabineta Radovana Karadì}a koje su oficiri JNA, a posebno major Trivi}, naoruàvali (mecima raznih kalibara, bombama, “zoljama” i dr.). Zastavnik Nedeljko

23 AIIZ, inv. br. 2-785; POSEBNO IZDANJE O AGRESIJI I TERORIZMU PROTIV REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE, Ured za informisanje Vlade Republike Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Posebno izdanje), br. 2, 28. april 1992. Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je otvoreno djelovala u kasarnama JNA, posebno u Lukavici. Tako su novembra 1991. u Komandu 2. vojne oblasti dolazili ljudi iz rukovodstva SDS-a. To je posebno intenzivirano uo~i agresorskog napada na Sarajevo, kada su zlo~inci iz SDS-a sve ~e{}e odlazili na dogovore kod generala Kukanjca. Nakon zlo~ina~kog napada na Sarajevo general Kukanjac se u motelu na Koranu i hotelu Po{ta na Jahorini ~esto sastajao sa zlo~incem Karadì}em i drugim ~elnicima SDS-a. Tom prilikom su se dogovarali o izvo|enju ofanzivnih akcija u cilju uni{tavanja Sarajeva, te o drugim zlo~inima, uglavnom nad civilnim stanovni{tvom. Po~etkom aprila 1992. zlo~inac Karadì} je predloìo (radiovezom) Kukanjcu da bombarduje zgradu Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine i Po{tu, {to je general Kukanjac i naredio. Prilikom rastanka sa zlo~incima iz rukovodstva SDS-a general Kukanjac je govorio “u redu je”, “ne sekirajte se”, “sredi}emo to” i sl. (AIIZ, inv. br. 3-317 i 374). Srpska demokratska stranka je po~etkom 1992. poja~ala pritiske na starje{ine i vojnike koji nisu bili srpske nacionalnosti. Tako je, u prvoj polovini aprila 1992, SDS posebno vr{ila pritisak na pojedine starje{ine 5. korpusa nesrpske nacionalnosti, poru~uju}i im preko lista Glas da idu iz korpusa ili }e ih oni otjerati. Jedinice 2. vojne oblasti 18. aprila 1992 napustilo je: 19 oficira, 5 mla|ih oficira i 4 gra|anska lica. Radilo se “o licima prete`no muslimanske nacionalnosti” (AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-102, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2321, 18. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima). 586

Lizdek i stariji vodnik Vlastimir Plazini}, u dogovoru sa pukovnikom Milisavom Gagovi}em i drugim oficirima JNA, tokom decembra 1991./januara 1992. najprije privatnim automobilima, a zatim kamionima, odvozili su pje{adijsko i artiljerijsko naoruànje na Pale. Oni su po~etkom februara 1992. sa dva TAM-a i{li u Pan~evo i dovozili snajperske pu{ke, no}ne ni{ane i druga specijalna sredstva.24 Komanda 2. vojne oblasti u Sarajevu je, imaju}i u vidu ~injenicu da su “rukovodstvo srpskog naroda i Srbi u cjelini spremni za rat”, kao i “opciju da }e uskoro Bosna i Hercegovina biti priznata kao dràva”, u toku sprovo|enja referenduma za samostalnu, nezavisnu i suverenu dràvu Bosnu i Hercegovinu (u no}i izme|u 29. februara i 1. marta 1992.) organizovali barikade. Naime, uo~i i prilikom postavljanja barikada u Sarajevu (29. februar - 2. mart), koje je, u saradnji sa Srpskom demokratskom strankom Bosne i Hercegovine, neposredno organizovala i koordinirala JNA (uglavnom visoki oficiri KOS-a),25 iz kasarne u Lukavici su, uz odobrenje i znanje Komande 2. vojne oblasti, u vremenu od 1. do 4. marta iznesene ogromne koli~ine naoruànja, municije, opreme, hrane, sanitetskog i drugog materijala i sredstava, te podijeljene srpskom stanovni{tvu Tilave, Vojkovi}a, Ilidè, Vraca, Lukavice i nekih drugih sarajevskih naselja. U toku 2. marta u kasarnama se okupilo oko 1.500 gra|ana srpske nacionalnosti iz pomenutih krajeva, sa stotinjak putni~kih i teretnih vozila, traè}i da im JNA podijeli oru`je koje im je ve} od sredine 1991. obe}ala. Na zatvorenom sastanku izme|u predstavnika vojnih vlasti i predstavnika okupljenog srpskog naroda26 dogovoreno 24 Isto. 25 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu; Isto, inv. br. 2-785; Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 4; Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april 1992. i br. 93, 26. juli 1992. Jedinica Vojne policije iz kasarne JNA u Lukavici je 1. marta 1992. od kapetana Radoj~eva (komandira ~ete Vojne policije) dobila nare|enje da blokira Sarajevo (AIIZ, inv. br. 3-311). 26 Isto. Ispred vojnih vlasti sa okupljenim Srbima razgovarali su sljede}i oficiri JNA: pukovnik Radomir Mileki}, Nenad Ba}anovi} i potpukovnici Risto Aleksi} i \uro Gvozdenovi}. Razgovorima se u jednom momentu pridruìo i komandant 2. vojne oblasti, generalpukovnik Milutin Kukanjac. Zanimljivo je ista}i da tim razgovorima nije 587

je da se oru`je ne dijeli u krugu kasarne, niti pojedina~no, ve} da }e biti raspodijeljeno naknadno, kad se masa gra|ana razi|e. Nakon {to su se gra|ani razi{li otpo~elo je utovaranje oru`ja i vojne opreme u tridesetak kamiona i privatnih automobila. Tom prilikom je iz vojnih magacina izdato: 142 pu{komitraljeza, 8 mitraljeza, 1.250 automatskih pu{aka, 272.000 metaka svih vrsta i kalibara (obi~ni i svjetle}i), 3.000 bombi “ka{ikara” i kamion ru~nih baca~a. U dijeljenju oru`ja i municije pripadnicima srpske nacionalnosti u Lukavici u~estvovao je, izme|u ostalih, i generalpukovnik Milutin Kukanjac.27 Komanda lakog artiljerijskog diviziona protiv-vazdu{ne odbrane 46. pozadinskog obezbje|enja je 2. marta 1992, na osnovu li~nog odobrenja generala Kukanjca, a “na osnovu ukazane potrebe i trenutne situacije u gradu Sarajevu”, [tabu teritorijalne odbrane Novo Sarajevo izdala 250 automatskih pu{aka 7,62 mm i 60.000 metaka. Pored navedenog naoruànja i municije koja je odvezena iz Lukavice, tada su potpukovnik \uro Gvozdenovi} i stariji vodnik Radmilo Kova~evi} za potrebe srpskih “dobrovoljaca” iz vojnog magacina izdali i 100 tona hrane, kao i velike koli~ine zavojnog i drugog sanitetskog materijala.28 Grupi srpskih “dobrovoljaca” (oko 500 Srba) su, na osnovu nare|enja i uz li~no prisustvo generala Kukanjca, 28. marta 1992. u jednoj od kasarni JNA u Lukavici podijeljene vojne uniforme, automatske pu{ke sa po 150 metaka, zatim po jedna zelena i po jedna crna ru~na bomba, kao i suhi obrok.29

prisustvovao komandant kasarne Slavi{a Vajner-î~a, pukovnik Enver Hadìhasanovi}, koji se nalazio u kasarni, jer je, prema kazivanju nekih o~evidaca, bio prakti~no blokiran, kao i svi drugi oficiri muslimanske, hrvatske, albanske i makedonske nacionalnosti (Isto). 27 Isto; Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4. 28 AIIZ, inv. br. 2-228, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 16/28-3, 02. mart 1992. — Komandi lad PVO/46. pOb /lakog artiljerijskog diviziona protivvazdu{ne odbrane 46. pozadinskog obezbje|enja/; Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 4 i 6. Navedene pu{ke i municiju su predali u krugu kasarne Slobodan Princip-Seljo u Lukavici. Milovan Aleksi} je, u ime [taba TO Novo Sarajevo, potpisao da je primio to oru`je i municiju. 29 AIIZ, inv. br. 3-317. Napu{taju}i kasarnu tom prilikom general Kukanjac je tim Srbima rekao: “Drìte se momci, {to god vam treba do|ite”. 588

U kasarni Slobodan Princip Seljo JNA je 4., 14. i 19. aprila 1992, po nare|enju generala Kukanjca, Srbima dijelila oru`je. Tako je 4. aprila u kasarnu do{lo 500 Srba kojima su podijeljeni: po automatska pu{ka i 150 metaka, dvije ru~ne bombe i uniforma (na kapama je umjesto petokrake bila oznaka “jugoslavenske” vojske). Deset dana kasnije u pomenutoj kasarni JNA je naoruàla 1. 500 Srba. Pored toga, oficiri JNA su 19. aprila u Osnovnoj {koli u Tilavi naoruàvali srpsko stanovni{tvo sa podru~ja Sarajeva.30 I druge sarajevske kasarne su, pored kasarne Slobodan Princip Seljo u Lukavici, bile uklju~ene u akciju podjele naoruànja, municije, teretnih vozila, sanitetskog materijala i hrane srpskom stanovni{tvu. U tim aktivnostima u~estvovali su najodgovorniji oficiri JNA. To posebno potvr|uje primjer sarajevske kasarne Viktor Bubanj. Tako je pje{adijsko naoruànje jedinica JNA koje su se krajem 1991. i po~etkom 1992. povukle iz Hrvatske (uglavnom iz Zagreba) neposredno je uo~i i na samom po~etku agresije na Bosnu i Hercegovinu dijeljeno Srbima Lukavice, Kasindola, Vojkovi}a, Tilave i drugih sarajevskih naselja. To oru`je je preko SDS-a slato u pojedine mjesne zajednice i dijeljeno Srbima. U njegovoj podjeli i distribuiranju, naro~ito od 1. do 3. marta 1992, isticali su se najodgovorniji oficiri KOS-a i Vojne policije. Me|u njima posebno su bili aktivni pukovnik \uro Gvozdenovi}, major Janko Trivi}, kapetani prve klase Radoslav Vojvodi} i Momir Tom~i} (komandant bataljona Vojne policije), zatim stariji vodnik Radmilo Kova~evi}, vodnik Mile Jovanovi}, te zastavnik Lizdek i drugi. Potpukovnik Gvozdenovi} i kapetan Vojvodi} otvoreno su djelili oru`je, municiju i hranu srpskom narodu. Oni su starije vodnike Du{ana Poli}a i Batu Mata{ina, pod prijetnjom oru`jem, natjerali da otvaraju magacine i tovare oru`je i municiju na kamione. Navedeni oficiri su rukovodili i postavljanjem martovskih barikada iz dva {taba: na Vrbanji mostu i pored pansiona Osmice na Trebevi}u. Osim njih i druga vojna lica iz kasarne Viktor Bubanj bila su uklju~ena u doga|aje od 1. do 3. marta 1992. Me|u njima bio je i penzionisani funkcioner KOS-a, nekada{nji vojni javni tuìlac, pukovnik u penziji Budimir \or|i}. Zajedno sa @ivkom Soki}em, upravnikom zatvora u kasarni Viktor Bubanj, \or|i} je imao zadatak da koordinira rad sa istaknutim ljudima iz MUP-a srpske nacionalnosti (@epini}, Mandi} i dr.). Poru~nik 30 AIIZ, inv. br. 2-539; Isto, inv. br. 3-354. 589

Perko Alimpi}, vojni policajac i komandir Protivteroristi~kog voda, neposredno je obezbje|ivao i vr{io doturanje oru`ja Srbima.31 Starje{ine JNA su bili aktivni i na nekim barikadama, kao {to je bio slu~aj, ilustracije radi, sa barikadom na Vracama, na kojoj su bili jedan aktivni poru~nik i jedan aktivni vodnik u uniformi i sa obilje`jima JNA. Tako|e su li~no razvozili oru`je, municiju i hranu zlo~incima, me|u kojima su se posebno istakli major Trivi}, kapetan Radislav Vojvodi}, stariji vodnik Lizdek i vodnik Mile Jovanovi}, a odràvali su i stalne kontakte izme|u organizatora barikada i visokih oficira sa Komandom 2. vojne oblasti i kasarnama u Lukavici i [vrakinom Selu.32 Major Pero Despotovi} je naoruàvao oruàne formacije SDS-a na Ilidì. U tom poslu je tijesno sara|ivao i sa Ljubom Bosilj~i}em, poslanikom 31 AIIZ, inv. br. 3-334, 374 i 375; Isto, inv. br. 2-785; Dnevni izvje{taj, br. 93, 26. juli 1992. Navedeni i drugi oficiri JNA su organizovali i rukovodili postavljanjem martovskih barikada u Sarajevu. U tim aktivnostima najaktivniju ulogu igrali su major Tom~i} i zastavnik Lizdek. “One no}i kad su prvi put postavljene barikade u Sarajevu civilni telefon kod Tom~i}a je stalno zvonio i uglavnom su traìli Tom~i}a ili Lizdeka sa pitanjem: ‘Ho}emo li i mi {ta raditi sada’, itd. Tom~i}a je zvao, na primjer, Ne|o Slavi{a iz Dobrinje i rekao mu kako u njegovoj ulici ima jedna barikada, ‘a po{to poznam ljude mogu li im re}i da to sklone’, Lizdek je uhvatio slu{alicu od Tom~i}a i rekao mu: ‘Ja je postavljam, a ti je sklanja{‘” (AIIZ, inv. br. 2-785). Veoma ~esto su se kod majora Tom~i}a sastajali penzionisani pukovnik Budimir \or|i}, zatim pukovnik Belo{evi}, dok je telefonom ~esto kontaktirao i pukovnik Simokovski. Pukovnik \or|i} je ~esto kontaktirao i li~no i{ao kod generala Adì}a (kao primjera radi, po~etkom marta 1992.). S tim u vezi, on je majoru Trivi}u i kapetanu Tom~i}u prenio kako je, prilikom boravka u Beogradu, generalu Adì}u rekao da “hranu ne daje ovim {vercerima sa Sokoca i iz Han Pijeska, jer to oni preprodaju, ve} da se to dovozi u kasarne ili preko Vojne ustanove Romanija” (Isto). Poru~nik Alimpi} je, po nare|enju majora Trivi}a, prilikom prvog agresorskog napada na Sarajevo rukovodio vatrom po Sarajevu, sa rejona Zlati{ta i “sa sobom imao 18 ~etnika sa Pala i nekoliko redovnih vojnika”. Prije njega, odnosno prvu no} napada na Sarajevo, vatrom po Sarajevu (sa Zlati{ta) rukovodio je vodnik Jovica Bubalo. Drugu no} ga je li~no pozvao general \ur|evac i rekao mu da smanji vatru. S obzirom da Bublalo to nije u~inio, general \ur|evac je pozvao majora Tom~i}a i rekao mu “da smijeni onog ~etnika gore” (Isto). 32 Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992, str. 6; Isto, br. 21, 19. mart 1992; AIIZ, inv. br. 2-785; Isto, inv. br. 2-538, 540, 545 i 547; N. Durakovi}, nav. dj., str. 282. 590

SDS-a u Skup{tini Bosne i Hercegovine. Vojna po{ta 9785 Blaùj je uz potvrde izdavala Srbima pje{adijsko naoruànje i municiju, koje je svaki “vojni obveznik” bio “obavezan poneti sa sobom na poziv jedinice”. Jugoslovenska narodna armija je u svim sarajevskim kasarnama, a posebno u Rajlovcu, 5. aprila 1992. dijelila oru`je penzionisanim vojnim i gra|anskim licima na slu`bi u JNA. Sljede}eg dana JNA je u Sarajevu dijelila oru`je gra|anima srpske nacionalnosti. U sarajevskom naselju Park (ul. Mo{e Pijade 15 i 17) pripadnici JNA su 17. aprila 1992. iz jednog vojnog kamiona Srbima dijelili oru`je. JNA je i za potrebe srpskih fa{ista na podru~ju Pofali}a, Dobrinje i drugih sarajevskih naselja osigurala naoruànje i municiju.33 Naoruàvanje Srba na podru~ju op{tina Novo Sarajevo i Novi Grad (mjesne zajednice: Omer Masli}, Blagoje Parovi}”, Avdo Hodì}, Kumrovec, êngi} Vila, Otoka, Alipa{ino Polje, Ivo Lola Ribar, Bu}a Potok, Dobrinja i dr.) vr{eno je iz kasarni JNA. Tako je, na primjer, snabdijevanje oru`jem srpskih oruànih formacija na podru~ju Bu}a Potoka vr{eno iz kasarne Viktor Bubanj. Na tim poslovima su bili angaòvani oficiri iz Vojne policije 4. korpusa JNA: kapetan Momir Tom~i}, Boro Milkovi} i drugi.34 Za naoruàvanje Srba na podru~ju Mjesne zajednice Otoka bio je zaduèn zastavnik Nedeljko Lizdek, tako|e iz pomenute vojne jedinice. Zahvaljuju}i njemu Slavi{a Stojisavljevi} i Jovica Bradonji} su iz navedene kasarne iznijeli {est “zolja”, jednu “osu” i ru~ni baca~ sa dva sanduka granata. Aleksandar Stamenkovi} je, zajedno sa Du{kom Stojisavljevi}em, Zdravkom Todorovi}em i drugima, preko 33 Press-centar Armije Bosne i Hercegovine, br. 102-02/15, 23. oktobar 1992.; Agresija, str. 19 i 21; BILTEN MINISTARSTVA ZA NARODNU ODBRANU REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE (u daljem tekstu: Bilten MNO), br. 13, 15. april 1992.; Isto, br. 21, 18. april 1992.; AIIZ, inv. br. 2-540; Dnevni izvje{taj, br. 20, 14. maj 1992. i br. 21, 15. maj 1992. 34 AIIZ, inv. br. 3-316 i 319. Podjelu oru`ja gra|anima srpske nacionalnosti u Bu}a Potoku organizovala je JNA. Tako je, ilustracije radi, Milenko Glogovac sa jednim od poru~nika JNA dijelio oru`je Srbima u tom naselju. Oni su po~etkom aprila 1992. vojnim tami}em (sa ceradom) do{li pred ku}u Dim{e Odàkovi}a (Ul. Adema Bu}a) i Srbima dijelili automatske i poluautomatske pu{ke sa municijom. Dim{a Odàkovi} je dobio automatsku pu{ku i 5 okvira municije, a njegov brat automatsku pu{ku (Isto). 591

JNA dobavljao naoruànje i dijelio ga Srbima na podru~ju navedenih mjesnih zajednica.35 Masovno i organizovano dijeljenje oru`ja i municije srpskom stanovni{tvu je intenzivirano krajem februara i po~etkom marta 1992. Nabavku i podjelu oru`ja licima srpske nacionalnosti za podru~je Drinske i Orlova~ke ulice (Novo Sarajevo) organizovao je Momo Gari} (radio je na poslovima regrutacije u Sekretarijatu za narodnu odbranu Novo Sarajevo, a nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu imenovan je za komandanta srpskih snaga za Novo Sarajevo). Oru`je je dobijao iz kasarne “Mar{al Tito”, a uo~i martovskih barikada 1992. mnogim Srbima je podijelio po jednu automatsku pu{ku sa 150 metaka. U pojedinim garaàma na Grbavici bilo je smje{teno te{ko oru|e, uglavnom, topovi i haubice sa po nekoliko sanduka municije.36 Pripadnike srpskih oruànih formacija na podru~ju sarajevskih mjesnih zajednica Omer Masli} i Blagoje Parovi} naoruàvao je i Goran Smiljani} iz Sarajeva.37 Oruàna srpska formacija na lokaciji Kromolj i Slatina bila je naoruàna sa 3 te{ka mitraljeza, 10 pu{komitraljeza, 23 pu{ke, 10 “zolja”, 4 ru~na baca~a, 6 sanduka municije i ve}om koli~inom ru~nih bombi. Ta jedinica je sve navedeno naoruànje dobila od JNA.38 Uporedo sa formiranjem srpskih oruànih formacija na Alipa{inom Polju tekle su i aktivnosti oko nabavke naoruànja. Koordinator tih aktivnosti bio je Mi{o Mijatovi}. U tim poslovima naj~e{}e su mu pomagali Mile Babi} i Boro Ivani{evi}. Mijatovi} je ~esto odlazio u kasarnu Viktor Bubanj, gdje se sa pripadnicima JNA dogovarao oko isporuke naoruànja i municije. Rezultat tih aktivnosti bilo je izno{enje pu{aka i drugih vrsta naoruànja iz te kasarne, kao {to su: 86 automatskih 35 AIIZ, inv. br. 2-538; Isto, inv. br. 3-342. Srpsko stanovni{tvo u Novom Sarajevu i {ire naoruàvao je iz skladi{ta JNA i izvjesni Delivoje, aktivno vojno lice. 36 AIIZ, inv. br. 3-2592. Izjava Borislava Heraka; Prva linija (list Armije Republike Bosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar 1993. str. 3. Oru`je i municiju su dobila, izme|u ostalog i sljede}a lica srpske nacionalnosti: Veljko Ili}, Ranko Bogi}evi}, bra}a Vaso i Slobodan Vaskovi}, zatim Radomir Dra{kovi}, Milo{ i Du{ko Te{ovi} (otac i sin) i drugi. 37 AIIZ, inv. br. 2-796. 38 AIIZ, inv. br. 2-795. Ta jedinica je od po~etka aprila 1992. dejstvovala protiv civilnog stanovni{tva u Sarajevu i pripadnika Armije Republike Bosne i Hercegovine. U naoruàvanju i ratnim dejstvima te jedinice u~estvovao je i Jovo Ninkovi} (iz Sarajeva). 592

pu{aka, jedan broj minobaca~a od 60 i 82 mm, “zolja”, ru~nih baca~a, bombi i ve}e koli~ine municije od 7,62 mm, te kame (veliki noèvi) i dr. Za te potrebe naj~e{}e je kori{ten manji kamion Bore Ivani{evi}a.39 Srpsko stanovni{tvo u sarajevskoj ulici Adema Bu}e naoruàvali su pripadnik JNA Milenko Glogovac, zatim radnik RO Zrak Dim{a Odàkovi}, te radnik saobra}ajne milicije Kojo Vuki~evi}. U distribuciji oru`ja, municije i eksplozivnih sredstava su, pored njih, u~estvovali Mito i Jovan Mijov~i}, Jovo Mo~evi} i Ranko Cicovi}, stanovnici sa tog podru~ja, koji su, kao aktivisti SDS-a, oru`je nabavljali iz skladi{ta JNA, zatim organizovali sastanke sa stanovnicima srpske nacionalnosti sa tog podru~ja i upu}ivali ih na obuku u Vojkovi}e.40 Naoruàvanje i opremanje srpskih zlo~inaca u Sarajevu vr{io je i Sretko Jeremi}, direktor Fabrike specijalnih vozila FAMOS. On je 29. aprila 1992. do{ao u krug fabrike, dovezav{i tri vozila sa opremom i naoruànjem za 150 pripadnika srpske teritorijalne odbrane. “Odmah je izvr{eno obla~enje 150 srpskih terorista i podijeljeno im je naoruànje. Uniforme su na sebi imale ~etni~ka obilje`ja”.41 Mi}o Krstovi} (autoprevoznik iz Pofali}a) posredstvom JNA iz Lukavice organizovao je nabavku i podjelu oru`ja i municije Srbima na podru~ju sarajevskog naselja Pofali}i. Uo~i i poslije martovskih barikada u Sarajevu 1992. Krstovi} je Srbima podijelio preko 300 automatskih i poluautomatskih pu{aka, uklju~uju}i i snajperske, nekoliko pu{komitraljeza M-53, M-48, minobaca~e od 60 i 80 mm, bombe i tromblone, zatim automate sa po 150 metaka, vi{e sanduka municije i “veliku gomilu vojni~kih uniformi”. Tako je, primjera radi, Sini{i Milivojevi}u, Marku Kuzmanu, Zoranu ^vori, bra}i Te{anovi}, Gojku i Marku Sikira{u i drugima, dao po jednu poluautomatsku pu{ku sa 50 metaka, te po jednu bombu.42 39 AIIZ, inv. br. 3-326. Ve}e koli~ine iznesenog naoruànja su uskladi{tili na Mojmilu kod \or|a Mla|ena, Miodraga Beata, Mirka i Nemanje Zirojevi}a, dok je manji dio, uglavnom, bombe, Dabi} smjestio u podrum svoje zgrade. Rajko Cerovina je za svoje odjeljenje zaduìo 4 automata sa po dvije kutije municije (150 metaka po pu{ci). 40 Dnevni izvje{taj, br. 87, 20. juli 1992. 41 Agresija..., str. 33. 42 AIIZ, inv. br. 3-261, 262 i 320. 593

Dosta oru`ja i municije od JNA dobilo je i srpsko stanovni{tvo na podru~ju Mjesne zajednice Ko{evsko Brdo. U podjeli tog naoruànja naro~ito su se istakli u~iteljica Mirjana Mimovi} i Vlado Medi}.43 Nabavku naoruànja za Srbe Kromolja organizovao je Slavko Petrovi}, predsjednik SDS-a za to podru~je, kao i Mo~evi}i sa Crepoljskog. Primjera radi, 10. marta 1992. iz magacina JNA u Kromolj su dovezene poluautomatske pu{ke, pu{komitraljezi 7,62 i 7,9 mm i dr.44 Naoruàvanje Srba u Sarajevu organizovao je i Bogdan Bo{kovi}, penzionisani pukovnik JNA, koji se, zajedno sa Miletom Stojanovi}em i drugim srpskim fa{istima, istakao u zlo~inima nad zato~enim Bo{njacima u Rajlovcu.45 Jugoslovenska narodna armija je iz kasarni u Butilama, Rajlovcu i Hadì}ima naoruàvala Srbe i na podru~ju Dobro{evi}a, Ahatovi}a, Bojnika, Dogloda, Stupa, Rajlovca i drugih mjesta. Naime, JNA je vojnim kamionima dovla~ila sanduke pune oru`ja i municije po navedenim srpskim selima i dijelila ih Srbima. U te aktivnosti bio je uklju~en i komandant kasarne u Rajlovcu, pukovnik Mileti}. Pored toga, za naoruàvanje srpskog stanovni{tva u pomenutim selima su bili angaòvani i mnogi Srbi, me|u kojima su se posebno isticali: Momo, Mile, Neboj{a i Zdravko Tintor, Maksim i Darko Mili}evi} (otac i sin), Ne|o Vuji~i}, Marinko Simeunovi}, Dragan i Pero Koprivica, Nikola Stani{i}, Stevo Gogi} i drugi.46 43 AIIZ, inv. br. 3-385. U~iteljica Mimovi} (ul. Vojislava Kecmanovi}a \ede) je, primjera radi, po~etkom aprila 1992. pozvala Milenka ]ekli}a (Vojvode Putnika 14 a) i dala mu automatsku pu{ku sa dva okvira municije (njen suprug Bogdan Mimovi}, Crnogorac iz sela Murino, op{tina Plav, bio je zaposlen u PTT). Na jednom sastanku SDS-a u Mjesnoj zajednici Ko{evsko Brdo, kojem je prisustvovao i predsjednik Skup{tine op{tine Centar, dr Radomir Bulatovi}, na zahtjev da se oru`je podijeli odgovoreno je da }e se to u~initi “kada bude masovniji odziv lica srpske nacionalnosti sa podru~ja Ko{evskog Brda”. Srbi iz Mjesne zajednice Ko{evsko Brdo su, pored naoruànja, raspolagali i sa drugom opremom. Tako je, na primjer, Neboj{a Savi} imao radiostanicu. 44 AIIZ, inv. br. 3-335 i 385. 45 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 61, 24. juni 1992. 46 AIIZ, inv. br. 2-538 i 545; Isto, inv. br. 3-2906; Isto, inv. br. 3-2831; Isto, inv. br. 3-342; Dnevni izvje{taj, br. 86, 19. juli 1992; Bilten MNO, br. 13, 15. april 1992. 594

Oficiri JNA naoruàvali su pripadnike srpskih oruànih formacija i u kasarni u Nedàri}ima. U tim aktivnostima su u~estvovali komandant kasarne potpukovnik Miodrag Stani}, zatim njegov zamjenik potpukovnik Blagoje Tomi}, stariji vodnik Sr|an Trifunovi}, kapetan prve klase Branko Milo{evi} i Jovan \ogo (potpukovnik Stani} i Tomi} bili su Srbijanci, a ostali oficiri iz Kalinovika). Oru`je iz kasarne dijeljeno je gra|anima srpske nacionalnosti u Sarajevu, uz obrazloènje da se “Srbi moraju organizovati i braniti od Muslimana, jer }e u Sarajevu biti kao u Vukovaru”.47 U distribuciji oru`ja iz kasarne Viktor Bubanj u~estvovao je i Ranko Cicovi}, vlasnik ugostiteljskog objekta u Bu}a Potoku, koji je tvrdio da raspolaè ~etom od 100 ljudi, a pomagao mu je i Branko Mio~evi}. Stanovni{tvu srpske nacionalnosti sugerirano je da, u slu~aju da vi{e nisu u mogu}nosti braniti svoje naselje, pobjegnu u Lukavicu, “gdje }e biti bezbjedni, jer je tamo vojska”. Prilikom iseljavanja aktivnog vojnog sastava iz te kasarne 3. aprila 1992. Stani} je objekat predao srpskim oruànim formacijama, kojima se priklju~io i kapetan Jovan \ogo.48 I Uro{ Rakanovi} je, zajedno sa Zoranom Bartulom, Obrenom Bala}em i Rankom Miladinom, u cilju planiranja, pripremanja i izvo|enja agresije na Bosnu i Hercegovinu, iz kasarne u Nedàri}ima naoruàvao Srbe. Sa navedenim licima on je organizovao prebacivanje naoruànja iz te kasarne i na Pale. Odre|ene koli~ine naoruànja (kamion oru`ja i municije), prebacio je u ku}u Ranka Mla|ena na Mojmilo, gdje su ga smjestili-sakrili u rov. “Tokom otpo~ete agresije i ratnih dejstava koje je izvodio agresor artiljerijskom vatrom iz kasarne Nedàri}i po naselju Alipa{ino Polje, telefonom je svom sinu Veljku, koji se nalazio u kasarni Nedàri}i, javljao poloàj i korekciju vatre po civilnim objektima, pri ~emu je vi{e lica smrtno stradalo i te{ko ranjeno ....”.49 Ve}e koli~ine oru`ja iz kasarne u Nedàri}ima izme|u 2 i 3. marta 1992. (prva no} barikada) podijeljene su gra|anima srpske nacionalnosti. U po~etku je oru`je 47 Dnevni izvje{taj, br. 89, 22. juli 1992.; Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4. 48 Isto. 49 AIIZ, inv. br. 2-797. 595

dijeljeno “dobrovoljcima”, a kasnije (“kako je tenzija rasla”) i mje{tanima. Primjenjuju}i najprljavije metode specijalnog rata, komandant kasarne (potpukovnik Miodrag Stani}), pustio je glasine da se Muslimani spremaju napasti kasarnu, te, zbog toga, i treba oru`je podijeliti “dobrovoljcima”. Za samo nekoliko trenutaka podijeljen je kamion savremenog naoruànja, a kada je ponestalo oru`ja, dovezen je i drugi kamion pun oru`ja iz kasarne u Lukavici (pu{ke “papovke” i M-48). Masovna podjela oru`ja iz njihovih magacina omogu}ila je civilima srpske nacionalnosti da bez ikakvog reda uzimaju oru`je, “naro~ito kada su sanduci municije i oru`ja preko kasarnske ìce bacani me|u civile, kao pred izgladnjele ìvotinje, krvavo meso”.50 U mnogim srpskim ku}ama i stanovima u Sarajevu je prona|eno oru`je i ve}e koli~ine municije i eksplozivnog materijala. Tako je u podrumskim prostorijama ku}e Radomira Eleka u ulici Slobodana Vukovi}a prona|ena automatska pu{ka M-70 i za nju 270 metaka. U porodi~noj ku}i Radmila Radana iz Sarajeva prona|ena je automatska pu{ka, sa 2 okvira, 165 metaka, 1 ru~na bomba, kolt nepoznate marke i torbica za municiju. Prilikom pretresa stana Gojka Kneèvi}a (Trg Rade Kon~ara 20) prona|ena je automatska pu{ka sa dva okvira municije. U stanu Rajka Ninkovi}a (Ivana Krndelja 14/3) prona|ena je jedna automatska i jedna poluautomatska pu{ka, tri ru~ne bombe i velike koli~ine municije. U ulici Adema Bu}a 51 u porodi~noj ku}i Juki}a prona|ene su sljede}e koli~ine naoruànja i vojne opreme (vlasni{tvo Mirka Simi}a): 7 pu{aka M-48; 2 pu{ke (ruske) 7,62 mm; automat M-56 sa okvirima; municija 7,62 mm (za rusku pu{ku) u raspakovanom sanduku - 600 komada; 4 opti~ka ni{ana; 1 ru~na bomba (ka{ikara); 1 ru~na bomba; 50 metaka 9 mm (dugi); 261 metak 7,9 mm; 32 metka 7,62 mm; 1 vojni~ki opasa~;1 vojni~ka bluza;1 za{titna maska i vojni~ki ranac.51 Velike koli~ine oru`ja i municije JNA je iz vojnih kasarni u Lukavici odvezla na Pale, u Han Pijesak, Kalinovik, Ustikolinu i druga mjesta. 50 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4. 51 AIIZ, inv. br. 2-537 i 542; Isto, inv. br. 3-342 i 356; Bilten MNO, br. 39, 27. april 1992.; Dnevni izvje{taj, br. 4, 28. april 1992. Rajko Ninkovi} je navedeno naoruànje dobio od Du{ana Forcana koji je, polaze}i od ocjene da je srpski narod navodno ugroèn i da ga treba naoruàvati, Srbima na podru~ju Novog Sarajeva dijelio oru`je. Za vojna pitanja na podru~ju Novog Sarajeva bio je zaduèn Milutin Forcan. 596

Oru`je i municija na Palama istovarani su u hangar kasarne na Koranu, blizu izvora Miljacke, i u drugi magacin u Jahorinskom potoku. Vojni hangari su ukopani u zemlju i po njima je zasa|ena borova {uma.52 Na podru~ju Pala, gdje se nalazilo sjedi{te SDS-a, pored velikog broja oruànih formacija, bila je velika koncentracija naoruànja i opreme. Tako se u Renovici nalazilo 17 podzemnih skladi{ta JNA sa velikim koli~inama oru`ja i municije koje su srpski fa{isti kamionima dopremali na poloàje oko Sarajeva. Srpskoj jedinici sa Pala, pod komandom Desimira Petrovi}a i Rajka Kova~evi}a, JNA je, izme|u ostalog, stavila na raspolaganje i vojne transportere. U magacinu te jedinice, koji je bio smje{ten na lokalitetu Korana (iza Famosa), nalazilo se naoruànje, vojna oprema i druga materijalno-tehni~ka sredstva koje je JNA dopremala helikopterima. Bra}a Kova~evi}, Milo{ Vukadin, Neboj{a Lizdek, Slavi{a Golijanin i drugi nabavljali su i dijelili oru`je Srbima na Palama.53 Sa Pala je, tako|e, 28. marta 1992. na podru~je sela Odàk i Povr{nica transportovano 30 tona oru`ja i municije koje je podijeljeno po srpskim selima na podru~ju Gora`da.54 Naoruàvanjem srpskog stanovni{tva u Han Pijesku rukovodili su oficiri JNA Dragomir Milo{evi}, Milan Beronja i Rvovi}, te Milo{ Paji} (predsjednik SDS-a), i drugi. Dragomir Milo{evi} je, u svojstvu komandanta garnizona u Han Pijesku, bio uklju~en u naoruàvanju oruànih formacija SDS-a na {irem podru~ju Romanije. Kad je oru`je po~elo “nestajati” kapetan Rvovi} je, s tim u vezi, obustavljao istra`ne radnje, koje je preduzimao stariji vodnik Vlado Topalovi}.55 Milan 52 AIIZ, inv. br. 3-311; Isto, inv. br. 2-785. Otpremnice-naloge o otpremanju za oru`je potpisivao je kapetan ôloveji} (?). Na nalozima i otpremnicama za prevoz oru`ja, uglavnom pu{aka i municije, nikada nije upisana ta~na koli~ina, ve} je na nalogu samo pisalo “ve}a koli~ina”. 53 Dnevni izvje{taj, br. 74, 7. juli 1992, br. 75, 8. juli 1992. i br. 77, 10. juli 1992.; Slobodna Bosna, br. 4, 21. septembar 1991, str. 3; AIIZ, inv. br. 2-538. 54 Agresija..., str. 17; Oslobo|enje, 31. maj 1992. 55 Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april 1992. i br. 127, 29. avgust 1992.; AIIZ, inv. br. 2-785. Oficir Milo{evi} se od septembra 1990. nalazio “pod komandom” Rajka Duki}a iz Mili}a, predsjednika Izvr{nog odbora SDS-a Bosne i Hercegovine. 597

Beronja (komandant 3. brdskog bataljona 216. brdske brigade) je Srbima u Han Pijesku dijelio (u prvoj polovini marta 1992.), zajedno sa komandantom Teritorijalne odbrane Sokolac (Slobodanom Batini}em), oru`je i opremu.56 Srpske oruàne formacije na Sokocu su bile dobro naoruàne. Njihova oprema je poticala iz magacina Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine koji je bio lociran u istom mjestu.57 Srpsko stanovni{tvo na podru~ju âjni~a u toku 1991. naoruàvao je, preko JNA, ljekar Du{ko Kornja~a (od novembarskih izbora 1990. predsjednik SO âjni~e), “vojvoda” i “ministar” u tzv. vladi SAO Hercegovina. Pripremaju}i se za agresiju na Bosnu i Hercegovinu on je, pored organizovanog naoruàvanja Srba, organizovao vojne vje`be, sprovodio mobilizaciju i ukopavao artiljerijska oru|a u okolnim selima i na cijelom podru~ju op{tine âjni~e.58 U periodu od oktobra 1991. do marta 1992. pukovnik Sreten Sto{i}, komandant 11. partizanske divizije 17. korpusa JNA je, preko potpukovnika Veljka Bosanca, komandanta garnizona u Doboju, i potpukovnika Oègovi}a (iz Beograda), srpskim “dobrovoljcima” na podru~ju dobojske regije (po 56 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a. 57 Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3. 58 AIIZ, inv. br. 2-792 i 798. Du{ko Kornja~a je, tokom 1990. i 1991, u svojstvu predsjednika SDS-a Op{tine âjni~e, na javnim istupima i kroz {tampu i druge masovne medije raspirivao me|unacionalnu netrpeljivost, {to je naro~ito do{lo do izraàja na praznik Srpske pravoslavne crkve Malu Gospojinu u âjni~u 21. septembra 1990, kada je u prisustvu pripadnika SDS-a iz Sarajeva Vojislava Maksimovi}a i drugih, putem razglasa prijetio Muslimanima krvavom Drinom i pokoljima iz Drugog svjetskog rata. Od kraja aprila 1992. Kornja~a je organizator i u~esnik mnogih zlo~ina nad Bo{njacima na podru~ju âjni~a (Isto). Milo{ Kornja~a (iz Staroni}a, âjni~e) je tokom 1991. naoruàvao Srbe i organizovao zlo~ine nad Bo{njacima. I Drago Pejovi} (iz Staroni}a) je naoruàvao Srbe i organizovao klanja i nasilna protjerivanja Bo{njaka, paljenje njihovih sela i plja~ku imovine. Du{ko Pejovi}, “poslanik” u samozvanoj Skup{tini Republike Srpske, tokom 1991. i 1992. naoruàvao je Srbe i planirao zlo~ine nad Bo{njacima. Pored toga, on je, na podru~ju jugoisto~ne Bosne dovodio fa{iste iz Srbije i Crne Gore koji su vr{ili zlo~ine nad Bo{njacima (Isto). 598

srpskim selima u op{tinama: Tesli}, Doboj, Maglaj, Gra~anica, Modri~a, Odàk, Derventa i Bosanski Brod) podijelio oko 5.000 automatskih pu{aka 7,62 mm, znatan broj ru~nih baca~a M-57, “zolja”, “osa”, pu{komitraljeza, ru~nih baca~a M-75-42, MB 120 mm sa tri borbena kompleta municije.59 Komadant 6. pje{adijskog puka, potpukovnik ]azim Hadì}, u istom periodu je srpskim “dobrovolja~kim” odredima na podru~ju Doboja, Gra~anice, Maglaja i Te{nja (sa teì{tem na planini Ozren) podijelio oko 3. 000 automatskih pu{aka, kao i sva ostala ubojna sredstva brigade.60 Naoruàvanjem Srba na podru~ju dobojskog garnizona bavili su se i major Milovan Stankovi} i potporu~nik Ili}. Oni su, u skladu sa naredbom i neposrednim dogovorom sa generalom \ur|evcem, za potrebe “srpskih dobrovolja~kih odreda” na Ozrenu i podozrenskim selima, iz dobojskog garnizona tokom 1991. iznijeli 3.000 do 4.000 komada automatskog pje{adijskog naoruànja, kao i oru|a za podr{ku (minobaca~e, haubice, protivavionske mitraljeze i topove).61 Brojne srpske formacije na podru~ju sjeverne Bosne kompletnim naoruànjem do minobaca~a je naoruào general Savo Jankovi}, komandant 17. korpusa JNA. Naoruànjem koje je pripadalo 454. mje{ovitoj protiv-oklopnoj artiljerijskoj brigadi iz Dervente potpukovnik Stevan 59 AIIZ, inv. br. 2-784 i 2-2458; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 811. Srpski zlo~inci su, koriste}i navedeno naoruànje koje im je podijelila JNA, istovremeno potpomognuti jedinicama JNA, ru{ili Bosanski Brod, Derventu, Doboj, Bosanski [amac, Modri~u i druga mjesta. Pukovnik Sto{i} je uzeo bataljon tenkova iz 6. pje{adijskog puka od potpukovnika ]azima Hadì}a, komandanta te jedinice. Interesantno je ista}i da je pukovnik Sto{i} izdao naredbu za pokret tenkova iz Doboja u Bosanski Brod, ~ime je aktiviran vojni plan DRINA. Ta naredba je objavljena u Slobodnoj Bosni (br. 22, 26. mart 1992, str. 5). Tako je javnost bila u prilici da vidi fotokopiju njegove naredbe, sa jasnim pe~atom 11. partizanske divizije. 60 Isto. Tim naoruànjem srpski zlo~inci su sru{ili bo{nja~ka i hrvatska sela oko Doboja i na taj na~in pokrenuli prema Te{nju i @ep~u oko 20.000 civila — Bo{njaka i Hrvata u izbjegli{tvo. 61 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 79, 12. juli 1992. Pod rukovodstvom majora Stankovi}a, komandanta grada Doboja, na podru~ju dobojske op{tine formirano je vi{e koncentracionih logora. Major Stankovi} je komandovao i akcijama zlo~ina~kih napada na naselja: Prisade, Makljenovac, âr{ija, Plane, Ora{je, [evarlije, Pridjel i druga. 599

Nikoli} je naoruào brojne Srbe. Zastavnik prve klase Slobodan Krstekani} dijelio je oru`je, municiju i vojnu opremu u srpskim selima oko Dervente. Potpukovnik Radovan Ta{i}, komandant oklopne brigade u Tuzli, naoruào je srpske “teritorijalce”, dok je tenkovima ru{io neza{ti}ene gradove i sela, ubijao i ranjavao civilno stanovni{tvo. Srpska sela oko Bijeljine naoruào je potpukovnik Mili~i}, komandant 38. partizanske divizije iz magacina divizije u Bijeljini.62 General Vojislav \ur|evac (komandant 4. korpusa JNA) je, u saradnji sa pukovnikom Milisavom Gagovi}em i Ratkom \ukanovi}em, potpukovnikom Radislavom Cvetkovi}em, majorom Dragojlom Sto{i}em i drugima naoruào srpsko stanovni{tvo na podru~ju Sarajeva i Romanije, obezbijedio Srbima municiju, obu~io ih i snabdio hranom i vojnom opremom.63 Oficiri JNA iz Srbije (Valjevo) naoruàvali su Srbe na podru~ju Bratunca. U selu Kravici je napravljen heliodrom na koji su slijetali helikopteri JNA puni oru`ja.64 Naoruàvanje Srba na podru~ju Fo~e je, prema raspoloìvim podacima, posebno aktuelizirano tokom 1990. Iz tog perioda sa~uvan je spisak od 35 Srba (sadrì li~na imena, imena o~eva i prezimena, godinu ro|enja, vrstu i broj oru`ja sa godinom proizvodnje), koji su 6. jula 1990. dobili razne vrste oru`ja.65 Pored svih vrsta pu{aka (M-48, automatske i poluautomatske) Srbi su dobili i pu{komitraljeze M-53, zatim pu{komitraljeze “{arac” i minobaca~e od 60 mm. Interesantno je ista}i da su tada i tri Srpkinje dobile oru`je.66

62 AIIZ, inv. br. 2- 784; Dnevni izvje{taj, br. 78, 11. juli 1992. JNA je, uz pomo} navedenih jedinica, napala Bosanski Brod, Odàk, Bosanski [amac, Br~ko, Kalesiju, Zvornik, Sapnu i druga mjesta. 63 Isto. 64 Slobodna Bosna, br. 3, 14. novembar 1991, str. 6. 65 AIIZ, inv. br. 2-746. To oru`je je vjerovatno dobijeno od JNA iako se u pomenutom dokumentu to ne navodi. 66 Isto. To su sljede}e Srpkinje: Skakavac (Milana) Vesna, ro|ena 1975. (dobila je pu{ku M-48, br. 55290); Kova~ (Save) An|elka, ro|ena 1926. (dobila je pu{ku M-48, br. 12805) i Simovi} (Milorada) Stoja, ro|ena 1956. (dobila je pu{ku M-48, br. 62818). 600

Komandant kasarne JNA Slavko Timotijevi} (rodom iz Titova Uìca) je uo~i srpsko-crnogorske agresije na Bosnu i Hercegovinu naoruàvao srpsko stanovni{tvo na podru~ju fo~anskih sela Zakmur, \e|evo, Trbu{}e, Kuta i dr. Pored toga, on je u maju 1992. rukovodio i napadom na bo{nja~ko stanovni{tvo sela \e|eva, kada su srpski fa{isti ubili trinaest Bo{njaka i silovali vi{e èna.67 Glavni organizatori naoruàvanja (nabavka i distribucija) ~lanova SDS-a i srpskog stanovni{tva na podru~ju Fo~e, pored starje{ina JNA, bili su: Novica Tripkovi} (dugogodi{nji zatvorenik osu|en zbog silovanja i ubistva, bio na rati{tu u Vukovaru), Momo Kova~ (penzioner Kazneno-popravnog doma Fo~a), Stojan Blagojevi}, zvani “vojvoda” (bio je zaposlen u Robnoj ku}i Fo~a), Vaso Pljevalj~i} zvani “Disciplina” (penzioner Kazneno-popravnog doma Fo~a i komandant ~etni~kog Br~anskog odreda), Vlatko Pljevalj~i} (medicinski tehni~ar u Regionalnom medicinskom centru u Fo~i), Boro Ivanovi} (direktor Osnovne {kole u Godijenu), Dragan Milenkovi} (predstavnik Navipa u Fo~i), Slavi{a Stankovi} (radnik u Zavodu za urbanizam) i mnogi drugi. Vlatko Pljevalj~i} je u~estvovao i u opremanju bolnice u selu Bare za potrebe oruànih formacija SDS-a. Boro Ivanovi} je naoruào ~etni~ku jedinicu u Godijenu i uklju~io je u zlo~ina~ki napad na Fo~u. Glavni organizator naoruàvanja srpskih oruànih jedinica artiljerijskim oru|ima je bio Savo Blagojevi} (~lan Op{tinskog odbora i ~etni~ki komandant u selu Budanj, poznat iz afere 1992, koje je dovezao iz Bara u Fo~u).68 U februaru 1992. intenzivirana je podjela oru`ja i municije srpskom stanovni{tvu na podru~ju Fo~e. Tada su, pored ostalih, oru`je (pu{keautomatske i M-48) i odre|ene koli~ine municije (po dvije kutije metaka) dobili: Rajko i Vuka{ in Milutinovi}, zatim Lazar i @eljko Milutinovi} (otac i sin), @eljko Elez, Petar Popovi} i drugi.69 Podjelu oru`ja i municije Srbima na podru~ju Miljevine organizovali su Zeko, Ljubi{a i Novo Mileti} iz Miljevine (Ljubi{a je radio na RTV Bosne i

67 AIIZ, inv. br. 3-3352. 68 Dnevni izvje{taj, br. 42, 5. juni 1992. i br. 70, 3. juli 1992. 69 AIIZ, inv. br. 3-261. 601

Hercegovine). Oru`je i municiju su dobijali iz kasarni JNA u Fo~i70 i Ustikolini. Zeko Mileti} je, tako|e, u vezi sa nabavkom naoruànja, kontaktirao sa Veliborom Ostoji}em i Vojislavom Maksimovi}em.71 Pripremaju}i se za agresiju na Bosnu i Hercegovinu, JNA je ve}e koli~ine oru`ja i municije podijelila srpskom stanovni{tvu na podru~ju Ustikoline. Oru`je i municija iz kasarne u Ustikolini {leperima je odvoèno u okolna srpska sela (@e{}e, Drago~ava, Jo{anica, Tulovi}i, Vranjevci, Previla, Ligate, Cvilin i druga) i dijeljeno Srbima. Isporuku oru`ja i municije iz pomenute kasarne JNA izdavao je kapetan Golubovi}.72 Organizatori naoruàvanja srpskog stanovni{tva u Ustikolini i {iroj okolini bili su: Simo Mojevi} (direktor Osnovne {kole u Ustikolini), i Petar Mihajlovi}, sa sinom Radisavom. U tim poslovima aktivno su im, po nare|enju Vojislava Maksimovi}a, Velibora Ostoji}a i Petka ân~ara, pomagali i Pero Mitrovi}, Mladen Jankovi}, bra}a Momo i Diko Mari}, zatim ]iro Dubovina, zvani “vojvoda”, Savo Bilanac (predstavnik Prokupca iz Srbije, koji je, umjesto pi}a i hrane iz Srbije, u svoju prodavnicu dovla~io oru`je), zatim Radoje Zori}, Vu~ko i Savo Blagojevi}, êdo Fu{tar i dr. Oni su, po nalogu V. Maksimovi}a i posredstvom rezervnog oficira JNA Marinka Bilanca i komandanta kasarne u Ustikolini, izvr{ili distribuciju oru`ja i municije u navedena i druga srpska sela.73 Znatne koli~ine naoruànja Srbi su locirali na okolna brda oko Ustikoline i to iznad sela: @e{}a, Ligata, Tulovi}a, biv{e èljezni~ke stanice, na Cvilinskom polju, u ku}ama Danila Ivanovi}a, Vojislava Maksimovi}a i njegovog brata Milosava, te Gavrana i Manjka Timare. Pred ku}u Manjka Timare jedne prilike je istovareno dvije tone oru`ja. Na taj na~in su sve srpske ku}e na podru~ju Ustikoline bile dobro naoruàne.74

70 AIIZ, inv. br. 3-3352. Objekti JNA (magacini, skladi{ta i dr.) su se nalazili iznad sela Zakmur (na brdu Kmur). 71 AIIZ, inv. br. 3-261. 72 Dnevni izvje{taj, br. 63, 26. juni 1992.; AIIZ, inv. br. 3-309. JNA je, osim oru`ja i municije, Srbima isporu~ila i velike koli~ine nafte, benzina, te hrane, posebno konzervirane. 73 Isto. 74 AIIZ, inv. br. 3-309. 602

Jaka vojna utvr|enja sa te{kom artiljerijom na podru~ju Fo~e nalazila su se na brdu Kmur iznad Broda na Drini, kao i na Gornjim i Donjim Brdima iznad biv{e èljezni~ke stanice, zatim na Tjenti{tu, u Avdagi}a luci, na putu Fo~a - Miljevina, kao i u selu Susje{no, iznad Fo~e. Agresorske formacije su, tako|e, uskladi{tile dosta oru`ja, municije i vozila u pilani na Brodu, a ve}e koli~ine te{kog naoruànja bile su smje{tene u magacinima u Ustikolini.75 Organizovano naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Vogo{}e vr{eno je od sredine 1991. Podjela oru`ja Srbima je naro~ito intenzivirana za vrijeme i nakon postavljanja martovskih barikada (1992), koje su zajedni~ki organizovali pripadnici JNA i SDS-a. Pod rukovodstvom oficira JNA i Jovana Tintora, Jovana i Mirka Jovanovi}a, Ilije Crnogorca, Jasmina Hete i drugih, organizovan je prevoz oru`ja i municije iz kasarne u Semizovcu i njegova podjela po okolnim srpskim selima. Jovan Tintor je i iz luke Bar dobavljao oru`je, koje je u po~etku prodavao, a kasnije dijelio ~lanovima SDS-a i drugim Srbima na podru~ju Vogo{}e, Ilija{a, Srednjeg i Olova. U tim poslovima pomagao mu je i Nikola [impraga sa sinom.76 Za vrijeme martovskih barikada Ilija Crnogorac, jedan od organizatora zlo~ina~kog napada na Svrake, i Jasmin Heto, razvozili su oru`je iz kasarne u Semizovcu na punktove u Male{i}ima i na vogo{}ansku petlju.77 Jedan od organizatora podjele oru`ja Srbima u Svrakama bio je Savo ]etkovi}.78 Oficir JNA (pilot) Du{ko ]etkovi} (star oko 30 godina) uo~i agresije na Bosnu i Hercegovinu ~esto je helikopterom

75 Dnevni izvje{taj, br. 82, 15. juli 1992. 76 Isto, br. 69, 2. juli 1992.; AIIZ, inv. br. 3-385 i 1004. 77 AIIZ, inv. br. 3-1004. Penzioner Ilija Crnogorac (iz Semizovca, star oko 55 godina, honorarno radio kod Jasmina Hete u Servisu za opravku motornih pila) je uzeo aktivnog u~e{}a u zlo~inima u Bosni i Hercegovini. Jasmin (Muhameda) Heto (iz Semizovca, star oko 35 godina, vlasnik Servisa za opravku motornih pila) je u toku martovskih barikada svojim autom razvozio oru`je Srbima. Po izbijanju agresije na Bosnu i Hercegovinu priklju~io se agresorskim jedinicama. 78 Isto. Savo ]etkovi} (iz Svraka-Semizovac, star oko 50 godina) se od po~etka agresije na Bosnu i Hercegovinu aktivno uklju~io u srpske jedinice, nalaze}i se na poloàjima u Semizovcu. 603

dovozio naoruànje za srpsko stanovni{tvo i, s tim u vezi, u vi{e navrata spu{tao helikopter na stadion u Svrakama.79 Naoruàvanje Srba na podru~ju Ilija{a organizovali su, u saradnji sa Ratkom Adì}em, oficiri JNA: pukovnik Jovan Bartula (komandant kasarne u Visokom) i potpukovnik Mihajlo Tucovi} (komandant kasarne u Ilija{u - Miso~a i Semizovcu) i ~lan SDS-a. Oni su naoruàvali ~lanove SDS-a i srpsko stanovni{tvo u Ilija{u. Iz vojne kasarne u Miso~i i drugih obli`njih kasarni JNA ilija{kim Srbima su obezbijedili 2.800 automatskih pu{aka, vi{e desetina minobaca~a, tri vi{ecijevna baca~a raketa i dr., kao i odgovaraju}u municiju i mine. Oruàne formacije SDS-a na podru~ju Ilija{a naoruàne su, tako|e, oru`jem i opremom iz vojnih magacina u Rajlovcu. I u Krivajevi}ima je, u nekoliko navrata, dijeljeno oru`je pristalicama SDS-a.80 Sva lica srpske nacionalnosti (mla|e starosne dobi) iz sela Gornja i Donja Bio~a (ilija{ka op{tina) bila su dobro naoruàna automatskim i poluautomatskim oru`jem, dok su pu{kama M-48 i automatskim oru`jem-ruskim dobo{arima, bila naoruàna starija lica. Na podru~ju tih sela pod oru`jem je bilo oko 150 ljudi. Pje{adijsko naoruànje i municiju Srbi su dobili od starje{ina JNA iz vojne kasarne u Miso~i, za {to su bili zaduèni Du{ko Pustivuk i Rade Vrlje{. Prijevoz naoruànja iz kasarne do Gornje i Donje Bio~e izvr{en je vojnim kamionima. Srbi su, pored pje{adijskog, od JNA dobili i artiljerijsko naoruànje, koje su zatim rasporedili na lokalitetu pomenutih sela. Tako su tri topa, me|u kojima je i jedna haubica, bila postavljena iznad G. Bio~e i okrenuta u pravcu Visokog. Iznad tih topova, na udaljenosti od 50 metara bila su postavljena dva minobaca~a 120 mm i tri od 62 mm. Na obroncima Paljeva bio je postavljen jedan vi{ecijevni baca~ raketa, koji je bio okrenut u pravcu op{tine Visoko (njegovi posluìoci bili su iz Male{i}a).81 êtni~ka ~eta u Ni{i}ima je bila dobro naoruàna automatima i ru~nim baca~ima.82 79 Isto. 80 Dnevni izvje{taj, br. 6, 30. april 1992, br. 23, 17. maj 1992. i br. 33, 27. maj 1992.; Agresija..., str. 22; Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3. Na taj su na~in pomenuti oficiri oru`jem JNA naoruàvali srpski narod. 81 AIIZ, inv. br. 3-2592, Izjava Branislava Heraka. 82 Slobodna Bosna, br. 4, 21. novembar 1991, str. 3. 604

Predsjednik Op{tinskog SDS-a Pero Suboti} je organizovao naoruànje Srba na podru~ju Breze. Kod njega je prona|en plan akcije, spiskovi lica srpske nacionalnosti kojima je SDS podijelila naoruànje, kao i konkretni zadaci kojima su bili zaduèni, uklju~uju}i i vr{enje zlo~ina nad Bo{njacima. Kod Ratka Eleza u selu Smrekovice, izme|u ostalog, prona|eno je i te{ko naoruànje, uklju~uju}i i bestrzajni top.83 Naoruàvanje Srba na viso~kom podru~ju izvr{eno je pod komandom, a uz saglasnost i pomo} oficira JNA, iz vojne kasarne u Visokom. Tim aktivnostima rukovodili su komandant viso~ke kasarne pukovnik Jovan Bartula i Vitomir Krsmanovi}, gra|ansko lice na slu`bi u JNA i ~lan SDS-a. Izme|u pukovnika Bartule iz viso~kog garnizona i ~elnika Op{tinskog SDS-a Visoko postojala je veoma tijesna saradnja, posebno od sredine septembra 1991. Ta saradnja se odvijala u okviru sljede}ih aktivnosti : - organizovanje kurirske slu`be za mobilizaciju oruànih srpskih jedinica; - podjela oru`ja i radioure|aja srpskom stanovni{tvu;84 - ulazak civila-Srba sa vozilima u kasarnu (naj~e{}e u toku no}i), radi uzimanja goriva i maziva iz vojnih skladi{ta; - sa~injavanja spiskova “dobrovoljaca” sa okolnih podru~ja od kojih je pravljena pozivarska slu`ba; - obilazaka kasarni od strane Op{tinske delegacije SDS-a Visoko; - obu~avanje “dobrovoljaca” u rukovanju naoruànjem; - maltretiranju nesrpskih vojnika i oficira, posebno Bo{njaka i Albanaca, “srbizacija” viso~ke kasarne i dr.85 83 Dnevni izvje{taj, br. 61, 24. juni 1992. 84 Slobodna Bosna, br. 22, 26. mart 1992, str. 5; Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992. i br. 85, 18. juli 1992.; AIIZ, inv. br. 2-549/4 i 549/5. Potpukovnik Bartula je rezervnom kapetanu Mladenu êbi}u poklonio automatski pi{tolj “{korpion” sa 150 metaka. 85 Isto. Me|u glavnim scenaristima “srbizacije” viso~ke kasarne bili su : - generalmajor Vojislav \ur|evac (komandant 4. korpusa); - pukovnik Ratko \ukanovi} (na~elnik artiljerije 4. korpusa, ina~e viso~ki zet); - potpukovnik Zoran Simovi} (organ bezbjednosti u 4. korpusu), sa svojim glavnim pomo}nicima: potporu~nikom Ki~em, kapetanom Mladenom êbi}em i Simom Savi}em (gra|ansko lice u JNA - upravnik restorana); 605

Pripadnici SDS-a Visoko su u oktobru 1991. od strane JNA, po nare|enju komandanta garnizona (pukovnika Bartule), a pod kontrolom zastavnika Ilije Damjanovi}a i posredstvom Vite Krsmanovi}a, dobili ve}e koli~ine oru`ja i radioure|aje RUP-3. Oru`je, koje je odvoèno vojnim kamionima, dijeljeno je ~lanovima i simpatizerima SDS-a i pripadnicima oruànih jedinica po srpskim selima: Kaloti}i, Vilenjak, Paljike, Gornja i Donja Zim~a, Muha{inovi}i, Biskupi}i, Pu~i{}e, Kondìla i dr. Tako je, primjera radi, Zdravko Miri} (iz sela êkr~i}i - Visoko), nakon {to se “stavio na raspolaganje JNA” kao “dobrovoljac”, u viso~koj kasarni (Vojna po{ta 2651) dobio automatsku pu{ku M-70 7,62 mm, 150 metaka, 3 ru~ne defanzivne bombe M-70 A i komplet zvani “RAP”. Blagoje [akota (iz sela Gorani - Visoko) je, tako|e, dobio automatsku pu{ku M-70 A 7, 62 mm, 150 metaka i 5 okvira sa torbicom. Pored poluautomatskog i automatskog oru`ja, pu{komitraljeza i bombi, Srbima su dijeljeni i snajperi, a u Biskupi}ima su postavljeni i minobaca~i, kao i artiljerijsko naoruànje. Pukovnik Bartula je cijevi ukopanih topova okrenuo prema Visokom. Dostupni izvori pokazuju da su srpske oruàne formacije, na podru~ju Visokog, raspolagale: pi{toljima 7,62 mm, automatskim i poluautomatskim pu{kama, mitraljezima, pu{komitraljezima, ru~nim baca~ima, maljutkama, ru~nim raketnim baca~ima, tromblonskim minama, ru~nim odbrambenim bombama, ru~nim baca~ima raketa, “osama” i “zoljama”, kao i mecima raznih kalibara. êlnici SDS-a su, tako|e, organizovali i sistem veza, a radio ure|aje su smjestili u srpskim ku}ama, dok su {ifrirane poruke stizale iz êkr~i}a.86 - potpukovnik Jovan Bartula (komandant viso~kog garnizona) sa saradnicima: Stevanom Haramba{i}em, koji je zamjenjivao legalnog zamjenika kapetana prve motorizovane brigade Hajrudina Hasanovi}a, kapetanom I klase Miloradom Goran~i}em i zastavnicima Ilijom i Spasom Damjanovi}em (Slobodna Bosna, br. 22, 26. mart 1992, str. 5). Navedeni oficiri su vr{ili maltretiranja nesrpskih oficira i vojnika, posebno Hrvata i Bo{njaka (Isto). 86 Isto; Slobodna Bosna, br. 20, 12. mart 1992.; Oslobo|enje, 25. februar 1992.; AIIZ, inv. br. 2-549/5, Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednosti Sarajevo, Stanica javne bezbjednosti Visoko, br. 17-23/02-375/91, 27. 10. 1991, Zapisnik. Zdravko Miri} se u prvoj polovini oktobra 1991, po odluci Op{tinskog odbora SDS-a Visoko, “stavio” na raspolaganje JNA kao “dobrovoljac-rezervista”, na osnovu ~ega je u Vojnoj po{ti 2651, Visoko, zaduìo automatsku pu{ku M-70 A, kalibra 7, 62 mm, 150 metaka, 3 ru~ne defanzivne bombe M-75, serijski br. 8822 i komplet zvani “rap”. Uz oru`je je dobio i potvrdu, gdje je navedena vrsta naoruànja, te naznaka ratne jedinice u kojoj je bio raspore|en (na potvrdi je stajao pe~at vojne po{te, a u potpisu Vitomir Krsmanovi}, kao lice koje je predalo oru`je, dobiveno direktno iz garnizona u Visokom 606

U akciju naoruàvanja srpskog stanovni{tva na podru~ju Visokog bila su uklju~ena i sljede}a lica: Mladen êbi}, rezervni kapetan, Rajko (Rajo) Krsmanovi}, Zdravko Mi{i}, Blagoje [akota, Momir Kraji{nik, Dragomir Kapor, Ratko Adì}, Dalibor [iforija, Oliver Dabi} i drugi. Oni su organizovali i deponovanje hrane za potrebe srpskih oruànih jedinica.87 Odre|ene grupe vojnih i civilnih lica iz zeni~kog garnizona JNA i grada su u prvoj polovini 1992. naoruàvale srpsko stanovni{tvo na podru~ju Zenice. U no}i 14./15. februara 1992. u naselju Bare na podru~ju Mjesne zajednice Drivu{a (kod Zenice) iz teretnog vozila istovareno je naoruànje i dijeljeno stanovnicima srpske nacionalnosti.88 Krajem februara 1992. u selu Kovani}i (kod Top~i} Polja), nedaleko od Zenice, vojna i civilna lica iz zeni~kog garnizona vr{ila su podjelu oru`ja srpskom stanovni{tvu. Tako|e, sredinom marta 1992. JNA je u okolini Zenice dijelila oru`je pripadnicima srpske nacionalnosti.89 Organizatori ilegalnog naoruàvanja pripadnika SDS-a na zeni~kom podru~ju bili su Slobodanka Hrva}anin, ~lan Politi~kog savjeta SDS-a Bosne i Hercegovine, te Radovan Glogovac, Bo{ko Jefti} i Zarija [ar~evi}, ~lanovi uèg rukovodstva SDS-a Zenice. U tome su im pomagali i predstavnici JNA iz zeni~kog garnizona-pukovnik Tomislav [ip~i}, major Trivi}, te Krsto Laki}evi}, gra|ansko lice na slu`bi u JNA i drugi.90

- AIIZ, inv. br. 2-549/4, Ministarstvo unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovne, Centar slu`bi bezbjednosti, Stanica javne bezbjednosti Visoko, br. 17-23/02-5-5-374/91, 27. oktobra 1991, Zapisnik). 87 Isto; AIIZ, inv. br. 2-785. U Visokom su 1. augusta 1992. podnijete krivi~ne prijave protiv 23 Srbina zbog osnovane sumnje da su od maja 1991. do juna 1992, kao ~lanovi SDS-a, la`no prikazivali prilike u Republici Bosni i Hercegovini i naoruàvali Srbe oru`jem JNA — Agresija..., str. 15 (II). 88 Agresija..., str. 6. Istra`ni organi su prona{li 3 prazna limena sanduka i dio drvenog sanduka za municiju, kao i prazne kartonske kutije za municiju, te ~etke za ~i{}enje oru`ja i metke kalibra 7,62 mm. 89 Isto, str. 7 i 12. 90 AIIZ, inv. br. 2-785; Dnevni izvje{taj, br. 64, 27. juni 1992. i br. 106, 8. avgust 1992. Odre|enu koli~inu oru`ja u Zenici pokrao je, odnosno prodao major \or|e Petrovi}, koji je zatim pobjegao za Sloveniju. Major Trivi} je sedam dana radio na otkrivanju krivca, da bi na kraju priveo ~etiri Srbina (rezervne oficire), koji su bili na straì u Kaoniku. Zlo~inac Karadì} je insistirao da Trivi} prekine istragu. U vezi sa tim, potpukovnik Jadranko Jandri} je privedenim Srbima rekao: “[to ste bezobrazni, mi vam podijelili oru`je, a vi sad {vercujete” (Isto). 607

Istovremeno, prilikom evakuacije ljudstva i opreme iz pojedinih kasarni, JNA je iz vojnih kolona dijelila oru`je stanovnicima srpske nacionalnosti. Tako su, na primjer, pripadnici JNA dok su povla~ili jedinice iz kasarne Josip Jovanovi} iz Zenice (18. maja 1992.), na putu za Kakanj, iz jednog broja vozila dijelili oru`je srpskom stanovni{tvu. Istog je dana, iz kolone vozila JNA iz kasarne u Zenici, koja se preko Visokog, Ilija{a i Srednjeg uputila prema Palama, u selu Dobrinja kod Visokog dijeljeno oru`je stanovni{tvu srpske nacionalnosti.91 Srpsko stanovni{tvo na podru~ju Hadì}a i {ire masovno je naoruàvano iz Tehni~ko-remontnog zavoda (TRZ) u Hadì}ima. Me|u glavnim organizatorima naoruàvanja posebno su se istakli: potpukovnik Arizanovi}, Mom~ilo Stanimirovi}, rezervni oficir JNA i {ef obezbje|enja u Zavodu i ujedno predsjednik Op{tinskog odbora SDS-a, zatim Ratko Radi}, Mi{o Toma{, Ne|o Banduka, zvani Pededa, Obren Krsti}, Rade Veselinovi} i drugi. ^lanovi i aktivisti SDS-a, a posebno pripadnici rezervnog sastava JNA, su iz TRZ izvukli ogromne koli~ine naoruànja, tehnike, municije i vojne opreme. Primjera radi, tokom aprila 1992. u pravcu Kalinovika upu}ena su dva vojna transporta. Prvi je brojao preko 30 kamiona koji su vukli topove i haubice od 105 i 155 mm, nekoliko “praga” i prevozili drugo oru|e i oru`je. U drugom konvoju iz Zavoda je odvu~eno oko 20 topova. Pored toga, jedan broj oklopnih vozila odvu~en je na Ilidù.92 Iz kasarne @unovnica konvojima su izvla~eni naoruànje, municija i vojna oprema i na taj na~in naoruàni Srbi.93 91 Agresija..., str. 43; Dnevni izvje{taj, br. 25, 19. maj 1992. i br. 26, 20. maj 1992. 92 AIIZ, inv. br. 3-235, 494 i 3335. Jedan broj oklopnih vozila sa posadama iz TRZ u Hadì}ima je u aprilu 1992. upu}ivan i na Ilidù, kao poja~anje srpskim zlo~incima koji su napadali podru~je Sarajeva, ubijali civilno stanovni{tvo i ru{ili stambene, privredne, vjerske i druge objekte. Tako je u vi{e navrata tamo odlazio i Mom~ilo Stanimirovi}, u svojstvu komandanta jedinice. Posadu jednog oklopnog transportera su sa~injavali: Branko Krneta-ni{andìja, Nenad Grbi} - voza~ i Predrag Grbi} - pomo}nik mitraljesca. Posadu drugog oklopnog transportera su sa~injavali: Radmilo Bijelica-ni{andìja, Dragan Tot - pomo}nik mitraljesca i izvjesni Ra{o - voza~ (radio u auto pogonu). Posade “praga” sa~injavali su: Boro Samoukovi}, zvani “Ico”, Slavi{a Devedlaka, Nikica Suboti}, Milorad @eraji}, Neboj{a Banduka, Milan A}imovi} i drugi. Voza~i tenkova su bili: Radmilo Samardìja i Predrag Lavicki. Komandir tenkovske jedinice bio je Svetozar El~i}. 93 AIIZ, inv. br. 3-3335. 608

Za naoruàvanje srpskog naroda u dolini Neretve bio je zaduèn Branko Simi} iz @itomisli}a kod Mostara.94 Srpsko stanovni{tvo, prije svega, pripadnike SDS-a u Bradini, Br|anima, Donjem Selu, Borcima, êlebi}ima, Ostro{cu i Konjicu, naoruàvali su Strahinja-Strajo @ivak, Dragan Vuji~i}, Tihomir Glava{, \or|e Jovanovi} i drugi. Oni su vr{ili nabavku oru`ja, municije i vojne opreme, a organizovali su njihovo dopremanje iz vojnih skladi{ta sa podru~ja Nevesinja, Mostara i Hadì}a. Naoruàvanjem Srba oni su se, a posebno @ivak, bavili tokom cijele 1991. i posebno intenzivno u prvoj polovini 1992. godine.95 U funkciji ~lana Izvr{nog odbora SDS-a Konjic (od oktobra 1990.) Strajo @ivak96 je, sprovode}i zadatke dobivene od Glavnog odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i njenog predsjednika Karadì}a, koji su se odnosili na organizovano naoruàvanje srpskog naroda,97 od juna 1991. do aprila 1992. u~estvovao u naoruàvanju srpskog naroda. Tako je juna 1991. @ivak obezbijedio ve}e koli~ine pje{adijskog naoruànja vojnog porijekla koje je, nakon {to ga je dovezao iz Nevesinja, podijelio Srbima na podru~ju Bradine. Tom prilikom, osim pu{aka M-48, on je dovezao i dva ru~na minobaca~a, tri PM-53, te jedan engleski pu{komitraljez.98

94 AIIZ, inv. br. 2-794. 95 AIIZ, inv. br. 2-521-522, i 794. 96 Isto. Strahinja @ivak (sin \or|a i majke Bosiljke Zelenovi}), ro|en je 1932. u selu Br|an (SO Konjic), gdje je bio i nastanjen, Srbin, dràvljanin Bosne i Hercegovine, penzioner, otac dvoje djece. 97 AIIZ, inv. br. 2-794. Izvr{ni odbor SDS-a Skup{tine op{tine Konjic, upoznao je sa navedenim stavom Glavnog odbora Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine, \uro Kuljanin, predsjednik Op{tinskog odbora SDS-a i predloìo da se stupi u kontakt sa majorom Rankom Kuljaninom koji je radio na mjestu {efa osiguranja Unisovih tvornica. Tako je ostvaren kontakt sa spomenutim majorom i sredinom 1991. postignut dogovor da se nabavka naoruànja izvr{i preko Branka Simi}a, koji je ìvio u @itomisli}ima (kod Mostara). Odmah nakon toga @ivak se sa Vuka{inom Mrkaji}em, predsjednikom Mjesnog odbora SDS-a Bradina, Desimirom Mrkaji}em, Damjanom \or|i}em i Milo{em Kuljaninom uputio u Mostar. 98 AIIZ, inv. br. 2-521 i 522. 609

Strajo @ivak je li~no pravio spiskove Srba kojima je dijelio oru`je. Prilikom preuzimanja oru`ja svaki Srbin je morao sa sobom ponijeti jutanu vre}u i platiti 300 dinara. Oru`je je dijelio u kasnim no}nim satima i svakom pojedincu je prilikom preuzimanja oru`ja, naloìo da nikom ne smije govoriti o dobivenom oru`ju i da ga sakriva na podesnom mjestu do momenta kada se za to “ukaè potreba”. @ivak je govorio da se oru`je dijeli zbog ostvarivanja ciljeva SDS-a, dok je ~esto isticao da se “samo oru`jem moè obezbijediti da svi Srbi ìve u jednoj dràvi”.99 Pored naoruàvanja @ivak je, od JNA iz Nevesinja ili Bile}e, li~no osigurao i radiostanicu ANG-9, u cilju odràvanja veza sa srpskim oruànim jedinicama na Borcima, kao i drugim mjestima u Bosni i Hercegovini.100 Septembra 1991. @ivak je iz Nevesinja u Konjic dopremio 100 pu{aka, 3 automata i oko 12.000 metaka. To naoruànje je prvo smjestio u svojoj ku}i u selu Br|ani i, nakon {to mu je Komisija SDSa za op{tenarodnu odbranu i dru{tvenu samoza{titu dostavila raspored raspodjele naoruànja po mjesnim odborima u pisanoj formi, to oru`je podijelio po mjesnim odborima. Oktobra 1991. iz sela @egulje (kod Ljubinja) @ivak je teretnim automobilom Zastava dovezao u Bradinu (u ku}u Petra Gligorovi}a) 100 poluautomatskih i 50 automatskih pu{aka, te za svaku automatsku pu{ku po 50 metaka, odnosno 100 za poluautomatsku. To oru`je i municiju, on je ponovo po spisku dijelio mjesnim odborima SDS-a.101 Tokom novembra 1991. @ivak je vi{e puta dovozio naoruànje i dijelio ga Srbima. Iz sela @egulje on je odvezao i smjestio u ku}u Milovana 99 AIIZ, inv. br. 2-521. Juna 1991. @ivak je podijelio oru`je sljede}im Srbima: @ivak Danilu; @ivak (Obren) êdi i Mirku; @ivak (Danilo) Neni i Boì; Dragovi} (Savo) Jovi; @ivak (Milan) Marinku; Dragovi} (Jovo) Ljubi; Zelenovi} (Rade) Todoru; Zelenovi} (Simo) Zdravku; Dragani} (Petar) Milanu; Dragani} (Bo{ko) Rajku; @ivak (Mirko) Draganu; Gligorevi} (Jovo) Sr|anu; Gligorevi} (Rade) Radenku; [inikovi} (Jovo) Sretku; Stojanovi} (Marko) Viti i Dragani} (Bo{ko) Ne|i. 100 Isto. Pored navedene radiostanice u Bradini je postojala jo{ jedna radiostanica veli~ine oko 20x40 cm koju je sa sobom donio Sretko @ivak iz Dèpa. Putem te stanice Rajko \or|i} i Sretko @ivak su uspostavili vezu sa Jovom Jovanovi}em i Rajkom Mi}evi}em na Borcima, interesuju}i se za situaciju na Borcima, pitaju}i da li pristiè JNA. 101 AIIZ, inv. br. 2-794. 610

]e}eza u Donjem Selu 300 pu{aka M-48, 100 poluautomatskih i 50 automatskih, zatim 10 ru~nih baca~a, te po 100 metaka za svaku pu{ku M-48, 100 metaka za svaku poluautomatsku, odnosno 150 metaka za automatsku, ~etiri granate za svaki ru~ni baca~, kao i 3.000 metaka za protivavionski mitraljez. To oru`je je kasnije podijelio pripadnicima srpske nacionalnosti (po mjesnim odborima SDS-a) koji su u{li u sastav oruànih agresorskih formacija. @ivak je ponovo u istom mjesecu osigurao ve}e koli~ine naoruànja i municije za Bradinu. Tako je iz Mostara, sa nepoznatim autoprevoznikom, na ~ijem FAP-u je bila istaknuta oznaka “JNA”, kako bi na taj na~in izbjegli kontrolu milicije, za selo Br|ane dovezao: 4 automatske, 15 poluautomatskih i 30 pu{aka M-48, kao i ve}e koli~ine municije.102 Naoruàvanjem Srba na podru~ju Bradine bavio se i Dragan Vuji~i} iz Hadì}a. Posredstvom @are Mrkaji}a, a u dogovoru sa Ratkom Radi}em iz Hadì}a, vlasnikom kafi}a “AS”, Vuji~i} je dovezao sljede}e koli~ine oru`ja: 20 automatskih i 30 poluautomatskih pu{aka i oko 5.000 metaka. To oru`je Radi} je preuzeo iz Vojnog magacina u Krupi kod Zovika, lagerovao ga u svoju garaù u Hadì}ima, gdje su ga zatim preuzeli Nenad i Damjan Gligorijevi}, Vuka{in Mrkaji} i Dragan Vuji~i} iz Bradine. U Bradinu su, posredstvom Radi}a, dopremljene sljede}e koli~ine oru`ja: 30 poluautomatskih i 20 pu{aka M-48, pet do {est sanduka municije, dva minobaca~a, tri pu{komitraljeza i 40 mina za pu{komitraljeze.103 Kao i mnogi drugi Srbi, i Tihomir Glava{ (komandir stanice milicije u Hadì}ima), naoruàvao je srpsko stanovni{tvo. Ve}e koli~ine 102 Isto; AIIZ, inv. br. 2-522. Navedeno naoruànje @ivak je istovario u garaù Zdravka Zelenovi}a, bez njegove saglasnosti. Za podjelu tog oru`ja on je sa~inio spisak “kojeg je dao Zelenovi} Zoranu, a isti je posredstvom djece obavijestio ljude sa spiska o vremenu i na~inu primanja oru`ja”. Prilikom preuzimanja oru`ja svaki pojedinac je morao platiti 500 dinara. U toj raspodjeli oru`je su dobili sljede}i Srbi: Zelenovi} (Zdravko) Slavko; Zelenovi} (\or|e) Zoran; Dragovi} (Obren) Radomir; @ivak (Danilo) Boò; Gligorevi} (Branko) Mom~ilo; @ivak (An|elko) Mile; Dragani} (Ne|o) Marko; Dragani} (Dimitrije) Mirko; Dragani} (Petko) Milo; [aran (Du{an) Drago i Slavko; @ivak (Milovan) Marinko i Mirko; Dragani} (Boro) Novica; Zelenovi} (Zdravko) Ranko; @ivak (@ivko) Gordan i Dragani} (Milan) Ratko (Isto). 103 AIIZ, inv. br. 2-521. Tada je Radi} navedena lica odvezao u Zovik kod Drage Lubure, koji im je omogu}io utovar oru`ja u nekom objektu u Zoviku. 611

oru`ja (50 automatskih pu{aka sa municijom) vojnim transporterom iz Hadì}a, Glava{ je dovezao u Bradinu. Naoruàvanjem Srba na podru~ju Bradine bavili su se i neki Kilibarda iz Puhova - Konjica sa svojim putni~kim vozilom, zatim autoprevoznik sa Boraka sa FAP-om 16-12 plave boje, kao i Risto sa Boraka (bio je zaposlen u tvornici Elplin kao voza~). Dovezeno oru`je u Bradinu su preuzimali komandiri vodova i zaduìvali pripadnike srpskih oruànih formacija.104 Pored pje{adijskog oru`ja u Bradinu su dopremljena i dva minobaca~a kalibra 82 mm, (koja su nabavljena u Ra{telici) sa 80 granata, jedan minobaca~ 60 mm, jedan protivavionski mitraljez, tri pu{komitraljeza M-53, dva pu{komitraljeza M-72, ~etiri ru~na baca~a sa {esnaest granata i vi{e ru~nih bombi, zatim snajper sa pu{kom, automati Hekler-Koh i dr.105 O~igledno je da su srpske oruàne formacije u Bradini bile veoma dobro naoruàne. Sve to naoruànje Srbi su dobili od JNA. U Bradini je ukupno bilo naoruàno 188 lica.106 Me|utim, u “vrijeme borbenih dejstava” u Bradini je bilo ukupno oko 300 naoruànih Srba, dok ih je u selu Br|ani, prema nekim podacima, bilo oko 120.107 Raspoloìvi podaci pokazuju da je naoruànje transportovano u Bradinu, kako za Srbe u Bradini, tako i za srpsko stanovni{tvo u Donjem Selu, Konjicu, Br|anima, Bjelov~inu i Ostro`cu. U Bradini su ga preuzimali aktivisti SDS-a iz tih mjesta i tako naoruàvali srpsko stanovni{tvo.108 104 Isto. 105 Isto. Utvr|eno je da je oru`je u Bradini lagerovano u ku}i Gojka Mrkaji}a, a municija u magacinu prodavnice Oaza. 106 AIIZ, inv. br. 2-521. Od ukupnog broja naoruànih Srba u Bradini 18 ih je do{lo sa podru~ja Tar~ina i Ra{telice. Ta lica su u Bradinu do{la deset dana prije po~etka borbenih djelovanja srpskih zlo~inaca. êtvorica su se smjestila privatno, a dvanaest u [ip-ovim barakama. Za njih je Rajko \or|i} u tim barakama organizovao ishranu, a te poslove povjerio je @ari Mrkaji}u. Od 18 lica iz navedenih mjesta posebno isti~emo sljede}a: Dragan Krsti}, @arko Kula{, Darko Kula{, Velimir Mijatovi}, Sini{a ]uri}, Dragan Travar i Boris Travar. 107 Isto. 108 Isto. 612

Aprila 1991. srpski zlo~inci su, pripremaju}i se za agresiju i realizaciju nacisti~ke ideje “svi Srbi u jednoj dràvi”, iz magacina dru{tvenog preduze}a [ip Konjic, ukrali dvije tone eksploziva, koji se nalazio na lokalitetu {umskog radili{ta kod Bradine, zatim jedan sanduk inicijalnih kapisli, kao i 4-5 paketa {tapina.109 Na podru~ju op{tine Konjic aprila 1992. JNA je srpskom stanovni{tvu doturala oru`je, uklju~uju}i i te{ku artiljeriju.110 Oficiri JNA iz kasarne u Donjem Vakufu i rukovodstvo SDS-a naoruàli su cjelokupno sposobno srpsko stanovni{tvo i mobilisali ga. Tom prilikom “ukopano je artiljerijsko naoruànje, postavljena su mitraljeska gnijezda i straè”.111 Naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Bugojna sinhronizovano je odvijano od sredine 1991. u saradnji izme|u SDSa i oficira JNA. ^lanovi SDS-a sa tog podru~ja su, uz pomo} i posredstvom oficira JNA, dobijali oru`je sa podru~ja Banja Luke, [ipova i Travnika. Njegova distribucija je vr{ena po ve} unaprijed formiranim srpskim oruànim jedinicama. U naoruàvanju srpskog stanovni{tva na podru~ju Bugojna posebno su bili aktivni: Boro Peji~i}, Vlado Bilanovi}, Nikola Mi{i}, Miodrag Poleksi}, Nikola Kisin, Vlado Zubi}, Novo Stani{i}, Janko Ka{i}, Rajko Stoji}, Simica Ka{i}, Krstan Radi}, Ilija \elmo, Mom~ilo Duvnjak, êdo Bu~i}, Boro Milinkovi}, Milan Ba{i}, Stevo Zelen, Ilija Iki}, kao i biv{i milicioneri Stanice javne bezbjednosti Bugojno: Grujo Svitlica, \uro \uri}, êdo Marti} i An|elko Pavlovi}, koji su prije toga bili na specijalnoj obuci na Manja~i. Oni su od JNA obezbjedili oko 1.500 komada raznog automatskog oru`ja sa pripadaju}om municijom, zatim odre|ene koli~ine te{kog naoruànja, kao i radiostanice i ostalu opremu. Drugom polovinom 1991. u tvornici Slavko Rodi} u Bugojnu je ilegalno proizvedeno 540 bojevih bombi.

109 AIIZ, inv. br. 2-521. U kra|i su u~estvovali: Velibor Mrkaji}, Damjan \or|i}, Vaso i Dragan Vuji~i}, Dragan Mrkaji}, Zdravko @uà, Radoslav Kuljanin i Branko Gligorijevi}. Eksploziv je, nakon kra|e, smje{ten u podrum ku}e Dragana \or|i}a, a zatim dio prevezen u ku}u Velibora Mrkaji}a (Isto). 110 Dnevni izvje{taj, br. 6, 30. april 1992. 111 Agresija..., str. 22 (II). 613

Pored toga, bojevi upalja~i za granate su izneseni iz te fabrike, bez oznake proizvo|a~a i serijskog broja.112 Ubrzano naoruàvanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Bosanske krajine organizovano je sredinom 1991. Tako je, primjera radi, u ljeto 1991. JNA u [ipovu dijelila oru`je Srbima. Istovremeno je Op{tinsko i strana~ko rukovodstvo SDS-a [ipovo sredinom 1991, poslije “pu~a na legalne organe TO-a i provale u magacine sa oru`jem i municijom”, podijelilo oru`je i municiju samo Srbima, “me|u njima i ekstremima, pijanicama, maloumnicima, ~etnicima, ~arapa{ima”.113 5. korpus JNA je naoruàvao Srbe (vlastitim naoruànjem, zatim naoruànjem Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, kao i onim koje je izmje{teno iz Slovenije i Hrvatske). 993. pozadinska baza dnevno je dobijala po 43 vagona vojne opreme iz Slovenije i Hrvatske.114 Taj je korpus naoruàvao i srpsku Teritorijalnu odbranu Prnjavor.115 General Milan Uzelac je komandantu 993. pozadinske baze izdao nare|enje da naoruà Teritorijalnu odbranu [ipovo, Mrkonji} Grad i Jajce, nakon ~ega je pukovnik Osman Selak izvr{io nare|enje (izdao je naoruànje).116 Pod komandom pukovnika Branka Basare, nakon {to je 6. aprila 1992. raspore|ena u Sanskom Mostu, 6. pje{adijska brigada je naoruàvala Srbe. To su radili kroz mobilizaciju. Pored toga, naoruàli su i po jedan bataljon u Kotor Varo{i i Klju~u, te su “dosta pomogli u naoruàvanju MUP-a Banja Luka”.117 112 Dnevni izvje{taj, br. 111, 13. avgust 1992.; Slobodna Bosna, br. 1, 31. oktobar 1991, str. 8. 113 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 8 i br. 22, 26. mart 1992, str. 4; Oslobo|enje, 25. mart 1993, str. 5. Srpski zlo~inci su od tada pa do 23. marta 1992. ispalili na hiljade i hiljade metaka, zastra{uju}i miran svijet i ubijaju}i pojedine Bo{njake. “[enlu~ili su no}ima, tromblonskim minama bombardovali muslimanske ku}e po [ipovu, Turbe \erzelez Alije u Gerzovu, barikadama smjenjivali {ipova~ko rukovodstvo...“ i dr. 114 Slobodna Bosna, 19. juni 2003, str. 19. 115 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 869. 116 ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 4. juni 1996, str. 16, (u daljem tekstu: ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T). 117 AIIZ, inv. br. 2-2550, str. 9-10. Ta je brigada sa pet bataljona u~estvovala “u ~i{}enju prostora oko Ljubije, Bri{eva i Kozarca”, zatim “u ~i{}enju {uma izme|u 614

Na podru~ju Bosanske Krupe JNA je krajem 1991. i po~etkom 1992. naoruàvala srpsko stanovni{tvo. Tu su aktivnost organizovali Mile [trbac, @eljko Tabakovi}, Mirko Orelj, Dragan Damjanovi}, Mitar Ciganovni}, Mile Vojinovi}, Branko Miljevi}, Du{ko Zmijanac, Ilija Ivani{evi}, Nikola Tatalovi}, Stanko Obradovi} i Rade Mazalov. Od druge polovine 1991. kao ~lanovi Predsjedni{tva SDS-a Bosanske Krupe i ~lanovi tzv. Glavnog ratnog {taba, preko JNA naoruàvali su srpski narod. Milan [trbac je obavljao i funkciju komandanta tzv. srpske vojske za Bosansku Krupu.118 Akcijom naoruàvanja Srba na podru~ju Biha}a rukovodio je, u saradnji sa JNA, Dragan Ga}e{a iz Bosanskog Petrovca (profesor ONO) i drugi.119 Naoruàvanje i obu~avanje srpskog stanovni{tva na podru~ju Br~kog organizovali su oficiri JNA iz br~anskog garnizona: Pavle Milinkovi} (potpukovnik, komandant Garnizona, Mom~ilo Petrovi} (kapetan, pomo}nik komandanta za bezbjednost), Predrag Manojlovi}, Stevan Nikoli}, Miodrag Kosti}, Dragomir Todorovi}, Slobodan Milenkovi}, Milorad Jovovi}, Radoje Bek~i}, Marko Subotin, Du{an Suboti}, Milovan Adamovi}, Momir Cvetkovi}. Kao aktivna vojna lica, a odobravaju}i ~etni~ku ideologiju, u periodu od avgusta 1991. do marta 1992. ve}e koli~ine oru`ja, municije i vojne opreme podijelili su pripadnicima SDS-a, posebno u Br~kom i okolnim selima. Pored toga, oni su planirali i organizirali izmje{tanje jedinica JNA u srpska sela Pelagi}evo, @abari, Obudovac, Ra`ljevo, Poto~ari i D. Brezik, ali i izvo|enje agresorskih borbenih dejstava srpskih oruànih formacija i

Grmu{e i Grabeà”, te “na rati{tima” u Bosanskom Brodu, Jajcu, Grada~cu, Bratuncu, Doboju i u Vogo{}i (AIIZ, inv. br. 2-2550, str. 9-10). 118 Dnevni izvje{taj, br. 110, 12. avgust 1992. i 114/115, 17. avgust 1992. Milan [trbac je 21. aprila 1992. sa svojim zlo~incima izvr{io oruàni napad na Bosansku Krupu, u cilju zauzimanja tog podru~ja i istrebljenja Bo{njaka na desnoj obali Une. 119 Dnevni izvje{taj, br. 149/150, 21. septembar 1992. Pored toga, on je pripadnicima tzv. srpske stanice bezbjednosti u Bosanskom Petrovcu izdavao naredbe da vr{e zlo~ine nad Bo{njacima u kojima je i sam u~estvovao. On je, ina~e, jedan od organizatora koncentracionih logora Kozila i Kamenice. Ga}e{a je, tako|e, neposredno odgovoran za likvidaciju bo{nja~kog stanovni{tva, plja~ke i uni{tavanje njihove imovine i ru{enja islamskih vjerskih objekata. 615

zlo~ine nad civilima bo{nja~ke i hrvatske nacionalnosti, radi formiranja etni~ki ~iste tzv. “srpske op{tine Br~ko”.120 Branislav Filipovi} (zvani “[umar”) imao je ovla{tenje od JNA da za srpsku Teritorijalnu odbranu Br~ko iz Beograda obezbje|uje te{ku municiju.121 JNA je intenzivno naoruàvala Srbe i na podru~ju Tuzle. U tim aktivnostima posebno se isticao pukovnik Mile Dubaji}, komandant kasarne “Husinska buna”. On je dijelio naoruànje Srbima u Poàrnici, Kova~evom Selu, Mari}ima, Crnom Blatu, Ugljeviku i drugim mjestima.122 Rukovodstvo Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine je, u najuòj saradnji sa pojedinim komandantima JNA, organizovalo naoruàvanje “pouzdanih” ~lanova te politi~ke partije ~ak i u toku 1990. i 1991. Utvr|eno je da su sljede}i oficiri JNA primali zadatke od centrale SDS-a: generalmajor Milenko An|eli}, general Ratko Mili}evi}, pukovnici Pero Simovi}, Jadranko Jandri} i Slavoljub Belo{evi}, potpukovnik Trajkovi}, te major Milivoje Lon~arevi}.123 Interesantno je ukazati i na intenzivno djelovanje jednog broja aktivnih oficira JNA, posebno iz Kontraobavje{tajnog odsjeka Odjeljenja bezbjednosti 2. vojne oblasti. Svoju ofanzivnu aktivnost, u skladu sa instrukcijama najvi{eg vojnog rukovodstva SFRJ, tokom 1991. i po~etkom 1992. uglavnom su usmjerili na Ministarstvo unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine. Njihovo djelovanje je bilo usmjereno, prije svega, na stvaranje iskrivljene slike o stanju u Republici Bosni i Hercegovini, zatim na odre|ene probleme u funkcionisanju Ministarstva unutra{njih poslova i organizovanje paravojnih formacija i dr., {to je

120 Dnevni izvje{taj, br. 85, 18. juli 1992.; S. êki}, VOJNE PRIPREME ZA ZLOÎNE U BR^KOM, u: J. Kadri}, BR^KO - GENOCID I SVJEDOÊNJA, Sarajevo 1998, str. 12; J. Kadri}, nav. dj., str. 27. I rezervni major Milisav Milutinovi} je bio uklju~en u naoruàvanje Srba. Potpukovnik Milinkovi}, kapetan Petrovi} i major Milutinovi} odigrali su klju~nu ulogu u naoruàvanju srpskog stanovni{ta na podru~ju Br~kog (J. Kadri}, nav. dj., str. 27). 121 ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 639. 122 Oslobo|enje, 20. juli 1993, str. 4. 123 Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992. 616

imalo znatnog uticaja i na formiranje odnosa i nastupa JNA prema zvani~nim organima vlasti u Republici. Naime, u skladu sa instrukcijama rukovodstva SDS-a, pojedini operativci i inspektori Slu`be dràvne bezbjednosti i Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine srpske nacionalnosti su dozirali informacije i podatke koje su dostavljali organima bezbjednosti JNA, kao na primjer “MUP ne radi ni{ta protiv muslimanskih ekstremista”, “protiv HOS-a i hrvatskih ekstremista”, kako “slu`be MUP-a isklju~ivo drè pod nadzorom srpski narod i naoruàvanje Srba”, da “kontroli{u JNA” i “rade protiv komandnog kadra i starje{ina JNA” i sl. Na taj na~in pripreman je sukob izme|u MUP-a, organa vlasti u Republici Bosni i Hercegovini i JNA i pored ostalog, vr{ena destrukcija Bosne i Hercegovine. U kontekstu tako koncipiranih informacija komande vojnih oblasti JNA, te General{tab Oruànih snaga SFRJ i SSNO, formirali su svoje procjene situacije i na osnovu njih usmjerili svoju aktivnost na planiranje, pripremanje i vo|enje agresije na Bosnu i Hercegovinu.124 124 Isto. Brojna dokumenta vojne provenijencije to nedvosmisleno potvr|uju. Tako, ilustracije radi, general Kukanjac u Zaklju~cima iz procjene stanja na prostoru Bosne i Hercegovine u zoni odgovornosti 2. vojne oblasti, koje je 20. marta 1992. poslao General{tabu Oruànih snaga SFRJ, ukazuje, izme|u ostalog, kako “pouzdani podaci”, kao i “istupi ~elnika MUP-a BiH na televiziji” potvr|uju ~injenicu da su se “narodi ove Republike dobro naoruàli na strana~koj osnovi”, iznose}i pri tom podatke da su “Muslimani naoruàli oko 60.000, Hrvati oko 35.000 i Srbi oko 20.000 ljudi” (AIIZ, inv. br. 2-75, 2-169 i 772). U dokumentu Komande 2. vojne oblasti pod nazivom “Bezbjednosna situacija u Bosni i Hercegovini” govori se i o paravojnim formacijama i njihovom stavu i odnosu prema JNA. Polaze}i pri tom od la`ne ocjene da je “rukovodstvo BiH, paralelno sa vo|enjem pregovora pod okriljem EZ o mirnom razrje{avanju problema u Bosni i Hercegovini, intenzivno radilo na vojnom organizovanju strana~kih vojski (SDA i HDZ)”, general Kukanjac isti~e kako je “taj proces priveden kraju {to potvr|uju i brojne oruàne akcije ovih snaga prema JNA i srpskom stanovni{tvu”. Od osnovnih ciljeva i “dejstva paravojnih formacija na prostoru BiH”, koje je tom prilikom, izme|u ostalih, naveo general Kukanjac, ovom prilikom izdvajamo: 1. “Napadom na objekte i pripadnike JNA nanositi joj gubitke i izazvati je na intervenciju da bi se posle toga osudila za napad na demokratske snage i da èli o~uvati komunisti~ki sistem u zemlji” i 2. “Genocidom nad srpskim narodom izvr{iti pritisak za masovnijim iseljavanjem u Srbiju i na taj na~in stvarati {to ve}i ~ist etni~ki prostor koga }e staviti pod svoju kontrolu (od strane snaga SDA i HDZ) i time stvoriti povoljne uslove u slu~aju teritorijalnog razgrani~enja” (AIIZ, inv. br. 2-771). 617

Pojedini rukovodioci SDS-a “na svim nivoima”, u cilju izvo|enja agresije na Bosnu i Hercegovinu, raznim su kanalima dobijali oru`je i od Republike Srbije (Ministarstva unutra{njih poslova i Ministarstva odbrane Republike Srbije). Vo|e i brojni ~lanovi SDS-a odràvali su stalne kontakte sa Saveznim sekretarijatom za narodnu odbranu, rukovodstvom Srbije, vlastima i drugim strukturama u Srbiji. Nelegalni kontakti, mimo legalnih organa Bosne i Hercegovine, bili su redovna pojava. U njima je bila jasno izraèna subordinacija organa susjedne republike. Ilustracije Za realizaciju navedenih ciljeva, po generalu Kukanjcu na “teritoriji BiH su organizovane, naoruàne i zadejstvovale respektivne paravojne formacije na strana~ko-nacionalnoj osnovi (SDA, HDZ i HOS)”, koje su, prema procjeni JNA, brojale oko 100.000 ljudi (SDA oko 50.000, HDZ oko 35.000 i HOS oko 15.000). Me|utim, u tom dokumentu, pored toga {to ne dokumentuje navedene cifre, general Kukanjac se ni jednom jedinom rije~ju ne osvr}e na formiranje srpskih oruànih formacija. Interesantno je ukazati na ocjenu generala Kukanjca o mjestu, ulozi i poloàju JNA u Bosni i Hercegovini. Naime, general konstatuje da je JNA “stabilizator mira” na prostoru Bosne i Hercegovine i da je do priznanja nezavisnosti Bosne i Hercegovine (od strane EZ i SAD) ona “kao faktor mira svojim neposrednim prisustvom u kriznim podru~jima Bosanskog Broda, Kupresa, Mostara, Sarajeva, Bijeljine, spre~avala pro{irenje me|unacionalnih oruànih sukoba”. Me|utim, uloga JNA na navodnom spre~avanju “me|unacionalnih oruànih sukoba i genocidu nad srpskim stanovni{tvom u BiH” se, po ocjeni Komande 2. vojne oblasti, “ne uklapa u politiku ekstremnih snaga SDA i HDZ za dominacijom nad srpskim narodom”. S tim u vezi, navodi se da “paravojne formacije SDA i HDZ”, pored “oruànih napada na pripadnike JNA i srpsko stanovni{tvo”, u~estvuju i u oruànim napadima i na objekte i jedinice JNA, “koje su angaòvane u spre~avanju me|unacionalnih sukoba i genocida nad srpskim narodom (Bosanski Brod, Kupres, Mostar)”. U tom kontekstu, dalje se navodi da je “izvr{en masakr nad srpskim stanovni{tvom u okolini Bosanskog Broda i Kupresa”. Na kraju tog dokumenta se ocjenjuje kako je priznavanjem nezavisnosti Bosne i Hercegovine od EZ i SAD “neposredno doprinijelo stvaranju op{teg haosa, me|unacionalnih sukoba i {irenju oruàne borbe na tom prostoru”, te je JNA na taj na~in navodno “dovedena u nepovoljan poloàj”. Tako|e se konstatuje da je “najvi{e rukovodstvo BiH (SDA i HDZ) na ~elu sa Alijom Izetbegovi}em svojim postupcima i otvorenim pozivom na mobilizaciju, obmanjivanjem javnosti, {irenjem neistina i panike neposredno doprinelo sada{njem stanju u Republici” (Isto). O~igledno je da su Komanda 2. vojne oblasti i druge komande i jedinice JNA, kao i najvi{i vojni vrh SFRJ, uporno {irili dezinformacije o doga|ajima u Bosni i Hercegovini, te mjestu i ulozi JNA u ovoj republici, a posebno o ulozi najvi{ih predstavnika vlasti iz redova bo{nja~kog i hrvatskog naroda, naro~ito Alije Izetbegovi}a. Istina je sasvim druga~ija od one koja je plasirana putem JNA, o ~emu svjedo~e brojna dokumenta. 618

radi, po~etkom septembra 1991. Velibor Ostoji} u Vladi Republike Srbije, sa predsjednikom dr Radomanom Boòvi}em, zatim sa ministrom za informisanje i ministrom za veze sa Srbima, te sa podsekretarom Ministarstva unutra{njih poslova i “telefonom sa ministrom za unutra{nje poslove”, postigao je sporazum o nabavci vojne opreme, radio-stanica, predajnika, te studijske i reporterske radio i TV opreme.125 Radovan Karadì} je u vi{e navrata slao vojne delegacije ministru odbrane u Vladi Republike Srbije, general-pukovniku Tomislavu Simovi}u. Prilikom prijema jedne takve delegacije, koju je predvodio major Dragan Gvozdenovi} (Gvozden), ovaj je, kako pi{e {ef kabineta tog ministra, Dobrila Gaji} - Gli{i}, izjavio da je do 20. novembra 1991. izvr{eno 80 procenata svih priprema za uspje{no vo|enje oruàne borbe protiv Republike Bosne i Hercegovine.126 Odràvani su stalni kontakti izme|u Komande 2. vojne oblasti i najuèg rukovodstva Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine.127 Saradnja izme|u SDS-a i komandi, jedinica i ustanova JNA odràvana je i na nièm komandnom nivou. Primjera radi, predsjednik “Srpske op{tine Kalesija” 23. marta 1992. je konstatovao : “Politi~ke i strate{ke odluke se usagla{avaju sa Komandom korpusa /rije~ je o 17. korpusu

125 AIIZ, inv. br. 3-1174, Informacija Velibora Ostoji}a — Radovanu Karadì}a (“povjerljivo”) , mart 1992.; ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 791. 126 D. Gaji}-Gli{i}, SRPSKA VOJSKA, Beograd 1992, str. 260-264; M. Boji}, OSVRT NA POLO@AJ MUSLIMANA — BO[NJAKA U JUGOSLAVIJI, u: STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova sa Okruglog stola Stvaranje i razbijanje avnojevske Jugoslavije, odrànog u Beogradu 5.-7. decembra 1995, Beograd 1996, str. 274. 127 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-76, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-9/92, 10. februar 1992. - Pomo}niku saveznog sekretara za narodnu odbranu za pozadinu i drugima; Isto, inv. br. 2-77, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku Vlade Republike Srbije (na ruke dr Radomanu Boòvi}u). Oficir JNA Predrag Bukurica (iz Ilija{a), slu`bovao je do 1991. u Zadru, a zatim prekomandovan u Sarajevo, sredinom maja 1991. je oti{ao za Beograd, odakle je za potrebe SSNO odràvao veze i kontakte sa rukovodstvom SDS-a na podru~ju Pala i Ilija{a, zbog ~ega je vi{e puta boravio na Palama i u Ilija{u (AIIZ, inv. br. 2-541). 619

JNA - prim. S. ^./ i 4. oklopne brigade”.128 U Komandu 216. brdske brigade u Han Pijesku svakodnevno su dolazili predstavnici SDS-a sa podru~ja op{tine Han Pijesak, Sokolac, Olovo, Kladanj, Vlasenica, Zvornik, Rogatica i dr., gdje su uz prisustvo i saglasnost komandanta Dragomira Milo{evi}a i komandanta 4. korpusa generala Vojislava \ur|evca odràvani stalni sastanci i dogovori.129 To naravno nije bio izuzetak, nego sistem me|usobnih komunikacija na niìm nivoima. Zaplijenjeni materijali SDS-a pokazuju da su najodgovornija lica u vrhu te stranke jo{ u junu 1991. dobila oru`je od JNA. Naime, rije~ je o licima koja su se u to vrijeme nalazila na najistaknutijim rukovodnim funkcijama SDS-a (idejni osniva~i, ~lanovi Politi~kog savjeta i Glavnog republi~kog odbora, kao i kadrovi SDS-a u Vladi i Skup{tini Bosne i Hercegovine). Na prvom mjestu nalazio se Radovan Karadì} sa poklonjenim heklerom sa prigu{iva~em br. 93421 i 200 metaka. Vojislav Maksimovi}, predsjednik Kluba poslanika SDS-a u Skup{tini Republike Bosne i Hercegovine i profesor Sarajevskog univerziteta, duìo je automatski pi{tolj marke {korpion br. 24705 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Aleksa Buha, profesor Sarajevskog univerziteta {korpion br. 24578 i 100 metaka 7,65 mm; Petko ân~ar, predsjednik Vije}a op{tina Skup{tine Republike Bosne i Hercegovine {korpion br. 23722 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Mom~ilo Peji}, ministar za finansije u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, bio je zaduèn {korpionom br. 23517 i 100 metaka cal. 7,65 mm); Komnen Pijevac, pomo}nik ministra za informacije u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, duìo je {korpion br. 24536 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Ljubomir Zukovi}, zamjenik ministra za obrazovanje u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, {korpion br. 24538 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Tatjana Starovi}, zamjenik ministra za zdravstvo Republike Bosne i Hercegovine, {korpion br. 24033 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Milo{ Savi}, zamjenik generalnog sekretara Skup{tine, {korpion br. 24818 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Slavko Leovac, doktor nauka, profesor Sarajevskog univerziteta, {korpion br. 24693 i 200 metaka cal. 7,65 mm; Milorad Ekme~i}, akademik i profesor Sarajevskog univerziteta, {korpion br. 24889 i

128 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 1023/11, Predsjednik Srpske op{tine Kalesija, 23. mart 1992. - Ministru Veliboru Ostoji}u. 129 AIIZ, inv. br. 2-2809, Izjava na~elnika [traba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a. 620

100 metaka cal. 7,65 mm; Boìdar Anti}, ministar u Vladi Republike Bosne i Hercegovine, {korpion br. 24826 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Risto \ogo, urednik Radio Sarajeva, {korpion br. 24803 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Todor Dutina, knjièvnik, {korpion br. 24361 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Danilo Dursum, direktor hotela Holiday Inn, {korpion br. 25841 i 90 metaka cal. 7,65 mm; Miroslav Toholj, knjièvnik, {korpion br. 23812 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Milivoje Unkovi}, akademski slikar, {korpion br. 24582 i 100 metaka cal. 7,65 mm; Milivoje Tutnjevi}, (ul. Muhameda Dùdè 20), {korpion br. 24311 i 100 metaka cal. 7,65 mm i Mirko Cari} (ul. Pavla Goranina 2), {korpion br. 25841 i 100 metaka cal. 7,65 mm.130 U pomenutoj dokumentaciji evidentirana su i tri lica pod oznakom “xy”, “xz” i “zy”, koje su organi Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine, preko svojih slu`bi, de{ifrovali i utvrdili da je rije~ o Biljani Plav{i}, Nikoli Koljevi}u i Mom~ilu Kraji{niku (broj {korpiona kod Plav{i}ke je 24879, Koljevi}a 24661 i Kraji{nika 24801).131 Brojni su podaci koji govore o u~e{}u ~elnih ljudi SDS-a u naoruàvanju srpskog stanovni{tva. Tako su poslanici Skup{tine Kozi} i Simi} vodili konvoj oru`jem kroz isto~nu Hercegovinu. Branko Simi} je bio jedan od klju~nih ljudi “prijemnog centra JNA naoruànja”. U jednoj turi od JNA je dobio : 54 minobaca~a 82 mm, preko 600 automatskih pu{aka, pi{tolja, bombi i drugo.132 Paradràvni organi srpskih autonomnih oblasti iz Bosne i Hercegovine u funkciji okupiranih organa neposredno su kontaktirali sa na~elnikom General{taba Oruànih snaga SFRJ i obra}ali se Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, Komandi 2. vojne oblasti, Ministarstvu odbrane Republike Srbije, Ministarstvu unutra{njih poslova Republike Srbije, Ministarstvu zdravlja Republike Srbije, Ministarstvu za veze sa Srbima izvan Srbije, Crvenom krstu Jugoslavije, Udruènju Srba iz Bosne i Hercegovine, Matici iseljenika i predsjedniku Vlade Republike Srbije “(na ruke dr. Radomanu Boòvi}u)”, traè}i naoruànje i opremu. Raspoloìvi podaci nedvosmisleno potvr|uju da su General{tab Oruànih snaga SFRJ (JNA) i Vlada Republike Srbije (MUP Srbije) 130 Oslobo|enje, 25. februar 1993. 131 Isto. 132 Oslobo|enje, 1. oktobar 1993. 621

formirali, naoruàli, opremili i obu~ili srpske oruàne jedinice u Bosni i Hercegovini.133 JNA je cjelokupne rezerve naoruànja, municije i opreme jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, te naoruànja, municije i pogonskog goriva JNA koje su ~uvane u skladi{tima JNA, ustupila i podijelila Srbima. Samo u skladi{tima 2. vojne oblasti nalazile su se rezerve naoruànja i dva borbena kompleta municije za jedinice i {tabove Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine i naoruànja, municije i pogonskog goriva JNA u sljede}im koli~inama : a) za Teritorijalnu odbranu: 78.400 cijevi naoruànja i 1.500 tona municije; i b) za JNA: 30.000 komada lakog pje{adijskog naoruànja, 40 tona municije i minskoeksplozivnih sredstava i oko 25 tona pogonskog goriva.134 JNA je do 20. marta 1992. srpskim “dobrovolja~kim jedinicama” “na prostoru BiH u zoni odgovornosti 2. VO” /2. vojne oblasti - prim. S. ^./ podijelila 51.900 komada naoruànja (75%), a SDS 17.298 komada (ili 25%). Istovremeno JNA je do 20. marta 1992. podijelila oko 6.000 komada pje{adijskog naoruànja koje je pripadalo Teritorijalnoj odbrani Bosne i Hercegovine za naoruàvanje srpskog naroda. Do tada je u Sarajevu podijeljeno 300 automatskih pu{aka “pouzdanim” penzionisanim oficirima, a za “tri do ~etiri dana bi}e naoruàno jo{ sto ljudi”. Ta lica }e, prema ocjeni komandanta 2. vojne oblasti, “braniti-{tititi stambene blokove, zgrade, ulaze i posebno {tititi porodice AVL /aktivnih vojnih lica - prim. S. ^./ u radnom vremenu i u situacijama kada AVL izlaze sa jedinicama na logorovanje, borbene zadatke i drugo”.135 133 AIIZ, inv. br. 2-76, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-9/92, 10. februar 1992. - Pomo}niku Saveznog sekretara za narodnu odbranu i drugima; Isto, inv. br. 277, Vlada SAO Romanije, Str. pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku Vlade Republike Srbije “(na ruke dr Radomanu Boòvi}u)”. 134 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - (“na li~nost NG[“). 135 Isto. “Pouzdani” penzionisani oficiri JNA bili su maksimalno uklju~eni u vojno planiranje, pripremanje i izvo|enje agresije na Bosnu i Hercegovinu. O tome 622

Srpsko-crnogorski agresor je i bolni~ke kapacitete koristio kao skladi{ta naoruànja. Najeklatantniji primjer je zloupotreba Vojne bolnice u Sarajevu. Ta je bolnica u drugoj polovini 1991. “postala naoruàni logor”. U nju je dovoèno i lagerovano oru`je. Tako je, prema izjavi jednog ljekara koji je radio kao psihijatar u sarajevskoj Vojnoj bolnici, samo “na jednom mjestu bilo spremljeno 150 AK47 i 250 ru~nih granata”.136 Nakon referenduma gra|ana Bosne i Hercegovine za samostalnu, nezavisnu i suverenu dràvu (29. februara - 1. marta 1992.) ljekari srpske nacionalnosti u toj zdravstvenoj ustanovi u Sarajevu, odvojili su se od svojih nesrpskih kolega i podijeljeno im je oru`je. Tako su, na primjer, kapetan Mladen Pu{kovi} (stomatolog), potpukovnik Vladimir Vujaklija (vi{i rendgenski tehni~ar) i poru~nik Milorad Otovi} (organ bezbjednosti u bolnici) dobili snajperske pu{ke.137 Prema podacima vojnoobavje{tajnih analiza u Beogradu opremom JNA naoruàno je 50.400 ljudi (Srba), odnosno pune ~etiri divizije, sa 200 tenkova, 150 oklopnih transportera, 400 te{kih topova, 800 minobaca~a i bestrzajnih topova. Republika Srbija je dodatno opremila jo{ oko 42.000 ljudi, odnosno tri samostalne divizije. U tom kontingentu postoji dosta podataka. Ilustracije radi ukazujemo na ~injenicu da je Slobodan Krivokapi}, penzionisani oficir JNA, vlasnik Konobe u ul. Marka Maruli}a (stalno nastanjen u ul. Marjana Baruna br. 2.) u Sarajevu, prije izbijanja agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu raspolagao planovima za okupaciju Kupresa i Livna i njihovo pripajanje SAO Krajini. Krivokapi} je znao i za izvjesni “gruntovni uloàk”, dokument, koji se nalazio u Komandi 2. vojne oblasti, a koji se odnosio na “vra}anje 70 % teritorije R BiH Srbiji” (Dnevni izvje{taj, br. 114/115, 17. avgust 1992.). General Milutin Kukanjac je u nare|enju od 4. aprila 1992, izme|u ostalog, naredio animiranje penzionisanih vojnih lica i gra|anskih lica “za spremnost u odbrani stambenih objekata” (AIIZ, inv. br. 2-2804, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. broj 09/80-23, 4. april 1992. — Komandi Vojno-gra|evinske direkcije). Tim je nare|enjem, pored ostalog, borbena gotovost komandi, jedinica i ustanova 2. vojne oblasti podignuta “na najvi{i nivo”. Od posebne je va`nosti i “vrlo bitno” bilo da se do dvadeset ~asova istoga dana (tj. 4. aprila) obezbijedi i potpuna borbena gotovost “izdvojenih objekata i njihova za{tita” (Isto). 136 ∴ RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{taji Amnesty Internationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja Hrvatska, Centar za mir, nenasilje i ljudska prava Zagreb, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107. 137 Isto. 623

je, na primjer, isporu~eno: 1.017 mitraljeza kalibra 7,62 mm, 216 mitraljeza 12,7 mm, 162 bestrzajna topa, 441 minobaca~, 54 topa kalibra 76 i 100 mm, 36 haubica od 122 mm, 54 vi{ecijevna raketna baca~a od 128 i 262 mm, 90 protivavionskih topova (PAT) od 20, 30, 40 i 57 mm, 96 srednjih tenkova, 30 samohotki i 18 oklopnih vozila.138 Na teritoriji Bosne i Hercegovine je do 20. marta 1992. u komandama, jedinicama i ustanovama 2. i 4. vojne oblasti i kolaboracionisti~kim formacijama tzv. srpskih autonomnih oblasti, uglavnom, zavr{ena mobilizacija, naoruàvanje i opremanje “vojnih obveznika” srpske nacionalnosti.139 Predsjedni{tvo Bosne i Hercegovine je, nakon genocida izvr{enog u Bijeljini nad Bo{njacima, po~etkom aprila 1992. uputilo zahtjev JNA da vrati naoruànje jedinica i {tabova Teritorijalne odbrane. S tom odlukom je Komanda 2. vojne oblasti upoznala cjelokupni starje{inski sastav i predo~ila im da se to naoruànje i oprema bez pisanog odobrenja komandanta 2. vojne oblasti ne smije izdati. Me|utim, JNA je odbila vra}anje naoruànja i opreme legalne Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine.140 Sve to potvr|uje da je svo naoruànje, municija, oprema, materijalnotehni~ka, intendantska i druga sredstva kojim su raspolagale srpske oruàne formacije poticale iz arsenala JNA, sekvestrirane imovine 138 Prva linija, br. 6, 23. maj 1993, str. 13. 139 M. Kreso, ÎNJENICE KOJE UKAZUJU NA AGRESIJU NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU OD STRANE SAVEZNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE I NJENIH POMAGAÂ (rukopis), Sarajevo 1993, str. 6. 140 Agresija..., str. 19; AIIZ, inv. br. 2-88, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1940, 02. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ-Operativni centar; Isto, inv. br. 2-118, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1986, 04. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2000, 05. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-124 Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2126, 10. april 1992. - Operativni centar General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. Rukovodstvo Skup{tine op{tine Biha} je 6. aprila 1992. donijelo odluku da JNA, u roku od deset dana vrati oru`je jedinicama i [tabu teritorijalne odbrane. Me|utim, JNA je to odbila. Stranka demokratske akcije je 9. aprila uputila zahtjev da se iz skladi{ta u Ustikolini izda oru`je za jedinice TO. I taj je zahtjev odbijen (Isto). 624

Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, kao i Teritorijalne odbrane i Ministarstva unutra{njih poslova Srbije. “Od po~etka borbenih dejstava”, formirane srpske jedinice Teritorijalne odbrane, neposredno ili preko svojih štabova obra}ale su se direktno SSNO-u radi popune sa sredstvima naoruànja i vojne opreme iz rezervi JNA. Opremanje tih jedinica je, “u vrijeme kada su postojali uslovi”, vršeno neposredno dodjelom sredstava naoruànja i vojne opreme od strane takti~kih nosilaca (rodova i slu`bi SSNO-a) preko 608. tehni~ko-snabdjeva~ke baze SSNO-a i komandi vojnih oblasti. Me|utim, zbog velikog broja zahtjeva i teško}a da se to pitanje dalje rješava na nivou SSNO-a, na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ, general-pukovnik Blagoje Adì}, izdao je 30. decembra 1991, Pov. br. 2268-1, Nare|enje (“VOJNA TAJNA POVERLJIVO”) o opremanju (na~inu popune) jedinica srpske teritorijalne odbrane sa sredstvima naoruànja i vojne opreme (iz rezervi JNA).141 Popunu jedinica srpske Teritorijalne odbrane naoruànjem i vojnom opremom trebalo je “vršiti na sljede}i na~in : Komande - štabovi TO zahteve za popunu svojih jedinica sa sredstvima NVO /naoruànje i vojna oprema - prim. S. ^./ dostavlja}e ubudu}e komandi jedinice JNA u ~ijoj zoni odgovornosti se nalaze”. Zahtjeve za popunu trebalo je dostavljati SSNO-u preko nadle`nih organa TO, “a za jedinice angaòvane u sastavima JNA preko jedinica i komandi JNA. 2. - Nadle`ni organi SSNO, analizira}e primljene zahteve i u skladu sa procenjenim potrebama i mogu}nostima dava}e saglasnost na vrstu NVO i jedinicu koja }e odobreno NVO predati TO. 3. - Komanda 608. TSB /tehni~ko-snabdjeva~ke baze — prim. S. ^./ SSNO, }e nakon odobrenja takti~kih nosilaca (rodova i slu`bi SSNO), pripremati rešenja za ustupanje sredstava NVO jedinicama TO. Prilikom donošenja rešenja o ustupanju sredstava NVO ili predaji na drugi na~in, voditi ra~una o stvarnim potrebama, nameni i obu~enosti sastava jedinica TO za upotrebu dodeljenih sredstava.

141 AIIZ, inv. br. 2-2821, Tehni~ka uprava SSNO, Pov. br. 2268-1, 30. decembar 1991. — Komandi 5. VO. To je nare|enje dostavljeno “svim komandama - {tabovima TO i JNA do nivoa brigade” (Isto). 625

4. - Komanda 608. TSB SSNO je obavezna da izveštava takti~ke nosioce (rodove i slu`be SSNO) o realizaciji donetih rešenja o ustupanju sredstava NVO jedinicama TO. 5. - Materijalno zaduènje komandi - štabova jedinica TO sa dodeljenim sredstvima NVO iz rezervi JNA, izvršiti u duhu postoje}ih propisa o materijalnom knjigovodstvu i evidenciji u JNA. 6. - Snabdevanje angaòvanih jedinica TO borbenim potrebama, po osnovi utro{ka, vr{iti organizovano preko jedinica — ustanova na koje su oslonjeni po {emi pozadinskog obezbe|enja. Postupak je u svemu isti kao i za sve jedinice oja~anja”.141a General Milutin Kukanjac (komandant 2. vojne oblasti) je, na osnovu navedenog nare|enja na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, 9. januara 1992. izdao sli~no nare|enje o na~inu opremanja jedinica Srpske teritorijalne odbrane sa sredstvima naoruànja i vojne opreme iz rezervi JNA. To je nare|enje u cjelosti glasilo: “1. - Popunu jedinica TO NVO vršiti isklju~ivo u skladu s vaè}im propisima. Komande i štabovi TO zahteve za popunu svojih jedinica sa sredstvima NVO dostavlja}e komandi jedinica JNA u ~ijoj zoni odgovornosti se nalaze. Zahteve za popunu dostavljati SSNO preko nadle`nih organa TO, a za jedinice angaòvane u sastavima jedinica JNA preko komandi Korpusa Komandi 2. VO. 2. - Komanda 2. VO analizira}e primljene zahteve, ceniti njihovu opravdanost i prosle|ivati SSNO, radi dobijanja saglasnosti i rešenja za ustupanje sredstava NVO i ostalih neborbenih sredstava jedinicama TO. Komande - štabovi TO u svojim zahtevima moraju voditi ra~una o stvarnim potrebama, nameni i obu~enosti svojih sastava za upotrebu dodeljenih sredstava.

141a Isto. Zanimljivo je ista}i kako general Blagoje Adì} u obrazloènju dono{enja tog nare|enja ukazuje na po{tivanje propisa i sprje~avanje eventualnih zloupotreba (“... da bi se i dalje po{tovali propisi i na taj na~in spre~ile eventualne zloupotrebe”; “... isklju~ivo u skladu sa vaè}im propisima”). O~igledno je “zaboravio” da su upravo njegovo nare|enje i druge aktivnosti s tim u vezi zlo~ina~kog karaktera, a ne, kako on tvrdi, po{tivanje propisa i sprje~avanje eventualnih zloupotreba. 626

3. - Komanda 608. TSB SSNO, }e nakon odobrenja takti~kih nosilaca (rodova i slu`bi SSNO), pripremati re{enja za ustupanje sredstava NVO jedinicama TO. 4. — Komande korpusa i pozadinskih baza su obavezne da izveštavaju takti~ke nosioce ove komande o realizaciji donetih rešenja o ustupanju sredstava NVO jedinicama TO. 5. - Materijalno zaduènje komandi - štabova jedinica TO sa dodeljenim sredstvima NVO iz rezervi JNA, vršiti u duhu postoje}ih propisa o materijalnom knjigovodstvu i evidenciji u JNA. 6. - Snabdevanje angaòvanih jedinica TO borbenim potrebama, po osnovi utroška, vršiti organizovano preko jedinica - ustanova na koje su oslonjene po šemi pozadinskog obezbe|enja. Postupak je u svemu isti kao i za sve jedinice oja~anja”.142 Jugoslovenska narodna armija je, u skladu sa nare|enjem General{taba Oruànih snaga SFRJ, posebno od 30. decembra 1991, nare|enjem generala Kukanjca od 9. januara 1992. i instrukcijama Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (naro~ito od 21. februara i 20. aprila 1992.), naoruàvala i opremala srpske oruàne jedinice teritorijalne odbrane i milicije, kao i druge srpske oruàne jedinice, kako u Bosni i Hercegovini, tako i u Hrvatskoj. Na taj na~in JNA je naoruàla, opremila, popunila i obu~ila srpsko stanovni{tvo u rukovanju i ga|anju pje{adijskim i artiljerijskim naoruànjem, {to potvr|uju brojna dokumenta.143 Paradràvni srpski Op{tinski {tab Teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac, kao “jedina vojna jedinica na teritoriji” te op{tine je, “s obzirom na politi~ko-bezbjednosnu situaciju u Jugoslaviji”, a posebno dislociranje jedinica JNA iz Hrvatske na to podru~je, krajem

142 AIIZ, inv. br. 2-2815, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. broj 31/103-6-1, 9. januara 1992. — Na li~nost komandanta. I general Milutin Kukanjac, kao i njegov pretpostavljeni (general Blagoje Adì}), govori o “po{tivanju” propisa i “spre~avanju” eventualnih zloupotreba. O~igledno je slijedio svoga komandanta u zlo~ina~kim namjerama i djelovanju. 143 AIIZ, inv. br. 2-195, 196, 198 i drugi. 627

1991. razmatrao organizacijsko-formacijske popune na formiranju vojnih jedinica i donio zaklju~ak da se obrati JNA, radi obezbje|enja materijalnih sredstava. Komandant tog {taba, rezervni kapetan I klase Obrad Vrìna, 13. decembra 1991. je, s tim u vezi, uputio zahtjev Str. pov. br. 06/190-1 Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac i Komandi 530. pozadinske baze za dodjelu pje{adijskog i artiljerijskog naoruànja, municije i odje}e za vojnike.144 Nakon {to je dobila navedeni zahtjev Komanda 530. pozadinske baze je, “sagledavaju}i zadatke koje imaju novoformirane jedinice Op[TO /op{tinski {tab teritorijalne odbrane - prim. S. ^./ B. Petrovac” i “procjenom politi~ko-bezbjednosne situacije u {irem okruènju zone odgovornosti 530. PoB” /pozadinske baze — prim. S. ^./, do{la do zaklju~ka da su isti u “funkciji kontrole teritorije, upravnih i rokadnih komunikacija, za{tite objekata od posebnog zna~aja i sadejstva sa jedinicama JNA u eventualnom izvo|enju b/d /borbenih dejstava - prim. S. ^./ na ovim prostorima”. Imaju}i u vidu da su organizacijsko formacijske pripreme na formiranju navedenih jedinica Op{tinskog {taba teritorijalne odbrane B. Petrovac “ve} 144 AIIZ, inv. br. 2-175, Op{tinski {tab teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac, Str. pov. br. 06/190-1, 13. decembar 1991. - Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac; Isto, inv. br. 2-176, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 25-1, 3. januar 1992. - Komandi 5. Vojne oblasti. Tom prilikom traèna su sljede}a materijalno-tehni~ka sredstva : 1. pi{tolj 7, 62 mm 2. automatski pi{tolj 7, 65 mm 3. automatska pu{ka 7, 62 mm 4. pu{komitraljez 7, 62 mm (7, 9 mm) 5. minobaca~ 60 mm 6. minobaca~ 82 mm 7. minobaca~ 120 mm 8. bestrzajni top 82 mm 9. ru~ni baca~ raketa 90 mm 10. ru~ni baca~ M-57 11. ru~ni baca~ raketa 64 mm (“zolja”) 12. ru~na-odbrambena bomba 13. busola lakog tipa 14. borbeni kompleti municije za pje{adijsko naoruànje 15. komplet odje}e za vojnike 628

40 komada 15 komada 130 komada 60 komada 12 komada 10 komada 3 komada 6 komada 20 komada 40 komada 200 komada 400 komada 3 komada 2 komada 1200 komada (Isto).

uspe{no sprovedene”, zastupnik komandanta 530. pozadinske baze, pukovnik Milorad [kondri}, ocijenio je da bi “popunom sa traènim MS /materijalna sredstva - prim. S. ^./ dobili dodatne snage na izvr{avanju navedenih zna~ajnih zadataka za JNA”, te je Komandi 5. vojne oblasti predloìo da se navedeni zahtjev u “{to je mogu}e kra}em roku pozitivno rije{i”. Pri tome je posebno napomenuo da se “sa teritorije SO /Skup{tine op{tine - prim. S. ^./ B. Petrovac i do sada ve} uspje{no vr{ilo mobiliziranje v/o /vojni obveznici - prim. S. ^./ i dobrovoljaca, koji su se vrlo aktivno uklju~ili i potrudili u izvr{enju zadataka jedinica 5. K i 9. K /K — korpus - prim. S. ^./ i 200. VB /vazduhoplovna baza — prim. S. ^./, {to potvr|uje da se radi o stanovni{tvu ~vrsto motivisanom na za{titi zajedni~ke domovine i koje je vrlo pozitivno opredeljeno prema JNA u cjelini”.145 Komanda 2. vojne oblasti, odnosno zastupnik na~elnika Tehni~ke slu`be pukovnik Gradimir Petrovi}, 8. januara 1992. Komandi 530. pozadinske baze izdao je naredbu, Pov. br. 32/198-5, da za potrebe tzv. Op{tinskog {taba Teritorijalne odbrane Bosanski Petrovac izda sljede}e vrste i koli~ine municije : a) iz skladi{ta municije Biha} : - metak 7,62 mm za pi{tolj - metak 7,65 mm obi~no zrno - metak 7,62 mm, probojno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku - metak 7,62 mm, obi~no zrno za automatsku pu{ku - metak 7,62 mm, obiljeàvaju}e zrno za automatsku pu{ku

2.100 komada 1.500 komada 3.780 komada 27.720 komada 7.560 komada

b) iz skladi{ta municije Donji Lapac : - mina trenutna za minobaca~ 60 mm

1.440 komada

145 AIIZ, inv. br. 2-176, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 25-1, 03. januar 1992. — Komandi 5. vojne oblasti. 629

c) iz skladi{ta municije Bosanski Novi : - mina trenutna za minobaca~ 82 mm - mina kumulativna za ru~ni baca~ M-57 - bomba ru~na M-75

1.200 komada 320 komada 420 komada.146

Za popunu 6. li~ke divizije Komanda 5. vojne oblasti je 2. januara 1992. (Pov. br. 32/205-3) od Komande 608. Tehni~ko snabdjeva~ke baze SSNO-a hitno traìla sljede}e naoruànje : - automatska pu{ka 7,62 mm M-70 B1 100 komada - automatska pu{ka 7,62 mm M-70 AB2 300 komada - poluautomatska pu{ka 7,9 mm, snajper, M-76 100 komada - minobaca~ 60 mm M-57 40 komada - minobaca~ 82 mm M-69 A 16 komada.147 Predsjednik Skup{tine op{tine Sanski Most i zamjenik komandanta TO Sanski Most, Nedeljko Ra{ula i Sveto Mr|a, dostavili su januara 1992. JNA “Specifikaciju potreba naoruànja, opreme i MTS za organizaciju odbrane srpskog naroda podru~ja Skup{tine op{tine Sanski Most”. Za popunu jedinica Tertorijalne odbrane traìli su sljede}e vrste i koli~inu oru`ja i materijalno-tehni~kih sredstava : 1. minobaca~ — 82 mm 2. minobaca~ — 120 mm 3. minobaca~ — 60 mm 4. BOT 5. LPAT — 20 mm 6. TOP, Haubica-105 mm-155 mm 7. BOV

2 komada 4 komada 16 komada 4 komada 4 komada 2 komada 2 komada

146 AIIZ, inv. br. 2-177, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-5, 08. januar 1992. — Komandi 530. pozadinske baze i Op[TO Bosanski Petrovac. 147 AIIZ, inv. br. 2-222, Komanda 5. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-3, 02. 01. 1992. - Komandi 608. TSB SSNO i drugima. Navedena sredstva je, po ocjeni pukovnika Gradimira Petrovi}a, zastupnika na~elnika Tehni~ke slu`be Komande 5. Vojne oblasti, trebalo “isporu~iti” 530. pozadinskoj bazi, “koja }e izvr{iti distribuciju do krajnjih primaoca”. 630

8. tenk 2 komada 9. snajper pu{ke — 7,9 mm (2 sa priklju~kom za no}no ga|anje) 80 komada 10. PM M-84 10 komada 11. MES, PP-PR, MI 300-400 komada 12. eksploziv 2000 kilograma 13. AP 800 komada 14. PAP 300 komada 15. LRL-128mm 4 komada 16. signalni pi{tolj 20 komada 17. ZOLJA 900 komada 18. inicijalne kapsule 300 komada 19. dvogledi IC za no}no osmatranje 3 komada 20. pasivni ni{an (4 za AP, 5 za snajper) 9 komada 21. sredstva veze - RU 12 10 komada - RU 3 6 komada 22. poljska kuhinja komplet 2 komada 23. prigu{iva~i: - za snajperske pu{ke 15 komada - za automatske pu{ke 5 komada 24. busole ru~ne 50 komada 25. vozilo veze 1 komad 26. OSA 9 komada 27. komplet uniforme maskirne 120 komada 28. SDO (suhi dnevni obrok) 5.000-7.000 komada 29. municija 10 borbena kompleta.148

148 AIIZ, inv. br. 2-2820, Skup{tina op{tine Sanski Most — Komandi JNA Beograd, Specifikacija potreba naoruànja, opreme i MTS za organizaciju odbrane srpskog naroda podru~ja Skup{tine op{tine Sanski Most. 631

Taj je zahtjev Komanda 530. pozadinske baze 28. januara 1992. dostavila Komandi 2. vojne obalsti, u skladu sa njenim nare|enjem, pov. br. 31/103-6-1, od 9. januara 1992.149 Nakon {to je dobio zahtjev, general-major Ratko Mili}evi} (pomo}nik komandanta za pozadinu 2. vojne oblasti), 10. februara 1992. proslijedio ga SSNO — Tehni~koj upravi, u skladu sa nare|enjem na~elnika G[ OS SFRJ, pov. br. 2268-1, od 30. decembra 1991, “sa molbom da se sa I i III Uprava G[ OS /General{tab Oruànih snaga — prim. S. ^./ i drugim nadle`nim organima razmotri opravdanost zahteva i donese odgovaraju}a odluka”. Iako je naveo da je Komandi 2. vojne oblasti zahtjev dostavljen “mimo organa TO zbog ‘nepoverenja’ potpisnika zahteva prema postavljenim organima u TO” i da se “u zahtevu ne navodi da li postoji formacija jedinice za koju se traì naoruànje i oprema”, jer se “iz priloène specifikacije ne moè zaklju~iti o kakvoj se jedinici radi”, general Mili}evi} je konstatovao da “ukoliko postoji odre|ena formacija jedinica TO ili se procjenjuje da bi ista mogla biti formirana mi{ljenja smo da bi trebalo dodeliti pripadaju}e naoruànje i opremu u skladu sa mogu}nostima”.150 Generalmajor Du{an Koturovi}, na~elnik Vojne po{te 4509 u Beogradu, je, “na osnovu nastalih potreba”, 7. februara 1992. Vojnoj po{ti 9808 u Pan~evu izdao naredbu Pov. br. 11/9 da za potrebe 3. odreda Teritorijalne odbrane u sastavu 10. partizanske divizije, ~ije se Taj je zahtjev obrazloèn na sljede}i na~in : “S obzirom, da nismo u mogu}nosti da bilo {ta uradimo preko komandanta TO u Sanskom Mostu koji je muslimanske nacionalnosti i na to mjesto postavljen od strane SDA u Sanskom Mostu, a njihov zajedni~ki rad u proteklih godinu dana se odnosio na javno djelovanje na ru{enju JNA i Jugoslavije kao zajedni~ke dràve ravnopravnih naroda i narodnosti. @elimo da se samoorganizujemo i osposobimo za odbranu Sanskog Mosta i naroda koji èli da ostane u Jugoslaviji. Pri tom se stavljamo direktno pod komandu JNA. Nadamo se da }ete nam u ovom te{kom trenutku pruìti neophodnu pomo} i da }emo zajedni~ki odbraniti na{u domovinu” (Isto). 149 AIIZ, inv. br. 2-2822, Komanda 530. pozadinske baze, Pov. br. 188-2, 28. januar 1992. — Komandi 2. vojne oblasti. 150 AIIZ, inv. br. 2-2822, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 31/103-6/2, 10. februara 1992. — SSNO — Tehni~ka uprava. 632

komandno mjesto nalazilo u selu @ivaja (op{tina Kostajnica, Hrvatska), izda nalog za preraspodjelu sljede}ih sredstava : 1. protiv oklopni top 76 mm M-42 sa 3 borbena kompleta municije 2. samohodno oru`je 76 mm M-18 sa 3 borbena kompleta municije

6 komada 6 komada.151

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, Uprave artiljerije (Pov. br. 11-9 od 7. februara 1992. ) komandama 993., 530. i 405. pozadinske baze i Komandi 5. korpusa 22. februara 1992. izdala nare|enje (Pov. br. 32/148-60) da se, za popunu 3. odreda Teritorijalne odbrane 10. partizanske divizije 5. korpusa JNA, izdaju sljede}e vrste i koli~ine municije : a) iz 1. skladi{ta municije Kr~marice - Banja Luka - metak 76 mm, trenutno-fugasni za SO M18 - metak 76 mm, pancirni za SO M18 - metak 76 mm, potkalibarno za SO M18

161 komada 180 komada 36 komada

b) iz 2. skladi{ta municije Mrkonji} Grad - metak 12,7 mm, pancirno zapaljivo i pancirno zapaljivo obiljeàvaju}e zrno za Browing 4.400 komada - bomba ru~na M-75 150 komada - metak 76 mm, trenutno fugasni za top M-42 450 komada - metak 76 mm, kumulativni sa rotiraju}im zrnom za top M-42 450 komada c) iz 3. skladi{ta municije Biha} - metak 76 mm, potkalibarno za SO M18

144 komada

151 AIIZ, inv. br. 2-224, Vojna po{ta 4509 Beograd, Pov. br. 11-9, 07. januar 1992. - Vojnoj po{ti 9808 Pan~evo. Navedena sredstva je trebalo izuzeti iz 2. vojne oblasti. 633

d) iz 2. skladi{ta municije Golubi} - metak 76 mm, trenutno fugasni za SO M18

290 komada.152

Takozvana Srpska stanica javne bezbjednosti Bosanski Petrovac se, 6. februara 1992. obratila JNA, odnosno Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac i Komandi 530. pozadinske baze, i zatraìla “pozajmicu” borbenih sredstava i opreme radi opremanja “rezervnog i aktivnog sastava milicije”. Tom prilikom su traèna sljede}a borbena sredstva i oprema : - snajperske pu{ke, sa odre|enim brojem borbenih kompleta municije - “zolja” - “osa” - ~izme za teren - pulovera - rukavice i dr.153

50 komada 250 komada 150 komada 240 pari 250 komada

Polaze}i od ocjene da se “rezervni i aktivni sastav milicije kroz svoju obuku nije obu~avao oko rukovanja sa ovim borbenim sredstvima”, Ljubomir Kerkez, na~elnik navedene paradràvne stanice javne bezbjednosti je od Komande 530. pozadinske baze traìo i pomo} “oko realizacije obuke u rukovanju i ga|anju sa ovim sredstvima u rezervnim stanicama milicije”.154 Paradràvni Srpski okru`ni {tab teritorijalne odbrane Biha} se, 18. februara 1992. (Str. pov. br. 06/1-1/92) obratio Komandi 450. pozadinske 152 AIIZ, inv. br. 2-225 i 2-227, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-60, 22. februar 1992. - komandama 993, 530. i 405. pozadinske baze i Komandi 5. korpusa. 153 AIIZ, inv. br. 2-234, Ministarstvo za unutra{nje poslove, Centar slu`bi bezbjednosti Biha}, srpska Stanica javne bezbjednosti Bosanski Petrovac, Str. pov. br. 01-06/92, 06. februar 1992. - Vojnoj po{ti 1754 Bosanski Petrovac. Isto, inv. br. 2-223, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 267-2, 17. februar 1992. - Komandi 2. vojne oblasti. 154 Isto. 634

baze za popunu sa 2.000 komada pje{adijskog naoruànja, dva borbena kompleta municije i 850 kompleta vojne opreme (odje}e i obu}e) u cilju formiranja “jedinice od srpskog naroda”.155 Nakon {to je dobila navedene zahtjeve tzv. Stanice javne bezbjednosti Bosanski Petrovac i srpskog Okru`nog {taba teritorijalne odbrane Biha}, Komanda 2. vojne oblasti se, u skladu sa nare|enjem na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br. 2268-1) od 30. decembra 1991, 3. marta 1992. (Pov. br. 32/205-16) (“Vojna tajna-Poverljivo”) obratila Tehni~koj upravi Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, sa zahtjevom da se odobri popuna tih jedinica naoruànjem i opremom.156 Vojna po{ta 5027 Sarajevo je, na osnovu zahtjeva Vojne po{te 4022 iz Banja Luke, (Pov. br. 18/4-35) od 26. marta 1992. da joj se za “kvalitetniju popunu jedinica i opremanje dobrovoljaca” hitno obezbijedi 2.000 komada automatskih pu{aka 7,62 mm, 30. marta odobrila izdavanje 986 komada automatskih pu{aka 7,62 mm. Interesantno je ista}i da je pomenuta jedinica u Banjoj Luci tada raspolagala sa 17.571 komada automatskih pu{aka navedenog kalibra, a da je po formaciji “sljeduje 21.901 komad”.157 Popuna paradràvnih srpskih jedinica i {tabova teritorijalne odbrane, kao i organa i jedinica milicije, sa materijalno-tehni~kim i intendantskim sredstvima (pje{adijsko i artiljerijsko naoruànje, tenkovi, municija, minsko-eksplozivna sredstva, sredstva veze, intendantska tehnika za rad u

155 AIIZ, inv. br. 2-232, /Srpski/ Okru`ni {tab TO Biha}, Str. pov. br. 06/1-1/92, 18. februar 1992. - Komandi 405. pozadinske baze. Komanda 405. pozadinske baze je navedeni zahtjev “ovog {taba TO Biha}” dostavila Komandi 2. vojne oblasti na li~nost generalmajora Ratka Mili}evi}a, jer je ta “jedinica nadle`na za re{avanje po zahtevu”, sa molbom da se taj zahtjev razmotri u duhu nare|enja na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ - br. 2268-1, od 30. decembra 1991. i nare|enja Komande 2. vojne oblasti br. 31/103-6-1, od 09. januara 1992. (AIIZ, inv. br. 2-231, Komanda 405. pozadinske baze, Str. pov. br. 200-2, 18. februar 1992. - Komandi 2. vojne oblasti). 156 AIIZ, inv. br. 2-230, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-16, 03. mart 1992. - Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - Tehni~koj upravi. 157 AIIZ, inv. br. 2-236, Vojna po{ta 4022, Pov. br. 18/4-35, 26. mart 1992. Banja Luka - Vojnoj po{ti 5027 Sarajevo; Isto, inv. br. 2-235, Vojna po{ta 5027 Sarajevo, Pov. br. 32/205-24, 30. mart 1992. - vojnim po{tama 5290 i 4022 Banja Luka. 635

poljskim uslovima, oprema) i materijalnim rezervama neposredno je vr{ena od Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i njegovih komandi, jedinica i ustanova. Tim aktivnostima je li~no komandovao na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ generalpukovnik Blagoje Adì}. Tako je 13. marta 1992. u Komandi 6. operativne grupe ([tab u Plitvi~kim Jezerima) odràn sastanak izme|u predstavnika Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, 2. vojne oblasti, komandi korpusa i predstavnika Ministarstva unutra{njih poslova i paradràvnog Glavnog {taba teritorijalne odbrane Republike Srpska Krajina, kojim je rukovodio zamjenik na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ. Na tom su sastanku, “u vezi sa popunom sa MTS i MR /materijalno - tehni~ka sredstva i materijalne rezerve - prim. S. ^./ jedinica i {tabova TO, kao i organa i jedinica milicije” zauzeti sljede}i stavovi : 1) paradràvni organi i jedinice milicije “}e dobiti 20.000 kompleta obu}e i 100 terenskih m/v” /motornih vozila - prim. S. ^./. Za ostala sredstva “MUP je imao obavezu da dostavi zahtjeve za popunu” (prioritet u popuni je dat srpskim jedinicama milicije, teritorijalne odbrane i pje{adijskim odredima); 2) komande korpusa su obavezne da, iz svojih sredstava, izvr{e popunu po formaciji jedinica i {tabova TO i milicije ispravnim naoruànjem i opremom. “Za nedostaju}a sredstva obrati}e se Komandi 2. VO, koja zahteve koje ne moè re{iti dostavlja nadle`nim organima SSNO”; i 3) popuna korpusa “nedostaju}im i opravka neispravnih MTS”, kao i popuna “nedostaju}ih rezervi, bi}e izvr{ena nakon predislokacije”.158 Generalpukovnik Milutin Kukanjac je sa navedenim zaklju~cima 7. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/101-230) upoznao komande 9, 10. i 5. korpusa, napominju}i da su du`ni postupiti “po zaklju~cima koji su doneti na pomenutom sastanku”. Pored toga, on je posebno naglasio

158 AIIZ, inv. br. 2-127, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2201, 13. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj - OP 54); Isto, inv. br. 2-134, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2383, 20. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj - OP 61). 636

da komande pomenutih korpusa popunu sredstava treba da vr{e prema formaciji, s tim da “za sva sredstva koja se traè preko formacije” traè odobrenje za popunu. General Kukanjac je komandante pomenutih korpusa upoznao i sa ~injenicom da je Komanda 2. vojne oblasti naknadno primila formacije pozadinskih baza operativnih zona i pozadinskih baza Glavnog {taba teritorijalne odbrane i milicije Republike Srpka Krajina za popunu ratnim materijalnim rezervama. Pri tome je napomenuo da je “odre|en broj i vrsta vozila iz AF /armijski fond — prim. S. ^./ kojima se popunjavaju jedinice i {tabovi TO”.159 Za potrebe paradràvnog [taba teritorijalne odbrane 3. operativne zone za Baniju i Kordun sa pri{tapskim jedinicama prostorne strukture op{tinskih {tabova teritorijalne odbrane kolaboracionisti~ke Srpske Autonomne Oblasti Krajina (zahtjev broj 405-1, od 13. marta 1992.) su, u skladu sa navedenim dogovorom u Sekretarijatu za narodnu odbranu, odobrena sljede}a materijalno-tehni~ka i intendantska materijalna sredstva : - pi{tolj 7,62 mm 50 komada - pi{tolj 7,65 mm (“{korpion”) 40 komada - poluautomatska pu{ka 7,62 mm 500 komada - automatska pu{ka 7,62 mm 300 komada - pu{ka M-48 7,9 mm 400 komada - pu{komitraljez 7,9 mm 50 komada - pu{komitraljez 7,62 mm 300 komada - pu{ka snajper 30 komada - pu{komitraljez 84 mm 9 komada - “zolja” 500 komada - “osa” 50 komada - strijela 2-M 40 komada - protivavionski top 20/1 40 komada - protivavionski top 20/3 40 komada - ROB M-75 1.500 komada 159 AIIZ, inv. br. 2-183, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/101-230, 07. april 1992. - Komandi 9. korpusa. 637

- za{titna maska - metak 7,62 mm za TT - metak 7,65 mm za {korpion - metak 7,62 mm za poluautomatsku i automatsku pu{ku i pu{komitraljez - metak 7,9 mm za pu{ku M-48 - metak 7,9 mm za snajper - tromblon trenutni - tromblon kumulativni - dvogled sa infracrvenim ure|ajem - snajperski infracrveni ure|aj - centrala telefonska TICI-10 - kalemovi telefonske ìce - radio-ure|aj RTU-100 - dvogled artiljerijski - busola artiljerijska - akumulator 180 A/^ 12 V - akumulator 130 A/^ 24 V - alat mehani~ara veze - baterija 4,5 V - baterija 1,5 V - ispravlja~ za punjenje akumulatora

3.000 komada 4.200 komada 12.000 komada 435.000 komada 60.000 komada 9.000 komada 1.000 komada 1.000 komada 19 komada 18 komada 9 komada 50 komada 10 komada 30 komada 40 komada 2 komada 2 komada 9 komada 200 komada 100 komada 9 komada.160

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu nare|enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (DT br. 892-1 od 27. februara 1992.) 1. aprila 1992. izdala nare|enje (Pov. br. 14/20-38) na~elniku Pozadinske slu`be 2. vojne oblasti da Teritorijalnoj odbrani tzv. zapadne Slavonije, u vezi sa njenim organizacijsko-formacijskim promjenama i potrebama

160 AIIZ, inv. br. 2-239, Srpska Autonomna Oblast Krajina, [tab TO III operativne zone Banije i Korduna, br. 405-1, 23. mart 1992, Vojni} - 530. pozadinskoj bazi Bosanski Petrovac; Isto, inv. br. 2-237, Komanda 530. pozadinske baze, Str. pov. br. 863-3, 31. mart 1992. - Komandi 2. vojne oblasti. 638

popune, iz sastava jedinica 5. korpusa i 993. pozadinske baze izvr{i pripreme i predaju, po sljede}em spisku : - protivavionski top-PAT 20/1mm, M-75 (10 iz sastava jedinica 5. korpusa i 6 iz 993. pozadinske baze) 16 komada - lansirni mehanizam “S-2 M” (iz sastava jedinica 5. korpusa) 12 komada - plan{eta 60 x 60 1 primjerak.161 Za potrebe tzv. Zonskog {taba Teritorijalne odbrane zapadna Slavonija, a na osnovu akta Vojne po{te 4509 Beograd (Pov. br. 173-2), od 27. marta 1992. i telegrama Vojne po{te 9808 Pan~evo (Pov. br. 11200/1), od 7. aprila 1992. dostavljena su sljede}a sredstva : - protivoklopni lansirni komplet 9k-11 24 komada - artiljerijski durbin 8 komada - artiljerijska busola 16 komada - artiljerijski termometar 6 komada - artiljerijski logaritam iz Vojne po{te 9802 Visoko 16 komada.162 Savezni sekretarijat za narodnu odbranu je po~etkom 1992. donio odluku da se materijalno-tehni~ka sredstva za potrebe tzv. Zonskog {taba teritorijalne odbrane zapadna Slavonija ustupaju “bez naknade”. U skladu sa tom odlukom i na osnovu odobrenja Uprave pje{adije (Pov. br. 289-2), od 26. marta 1992, zatim na osnovu telegrama Komande 608. Tehni~ke snabdjeva~ke baze SSNO (Pov. br. 1194-2), od 8. aprila 1992, te na osnovu “hitne potrebe na terenu” i zahtjeva tzv. Zonskog {taba teritorijalne odbrane zapadne Slavonije, Komanda 2. vojne oblasti je 10. aprila 1992. Komandi 5. korpusa izdala naredbu (Pov. br. 32/205-28) da se toj paradràvnoj tvorevini iz 5. korpusa izdaju sljede}a materijalno-tehni~ka sredstva (naoruànje i oprema) : - poluautomatski pi{tolj 383 komada 161 AIIZ, inv. br. 2-178, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 14/20-38, 01. april 1992. - na~elniku Pozadinske slu`be 2. vojne oblasti. 162 AIIZ, inv. br. 2-184, Vojna po{ta 9808, Pov. br. 11-200/1, 07. april 1992. Sarajevo, - Komandi 2. vojne oblasti. 639

- automatski pi{tolj - poluautomatska pu{ka 7,9 mm snajper - torbica za no{enje tromblonske mine - ru~ni dvogled - ru~na busola - kurvimetar - poljski periskop - univerzalna, ko`na, jednodijelna fi{eklija - signalni pi{tolj - mitraljez - minobaca~ 60 mm - minobaca~ 82 mm - bestrzajni top - poluautomatska pu{ka - pu{komitraljez

78 komada 135 komada 324 komada 589 komada 393 komada 102 komada 5 komada 3.839 komada 103 komada 109 komada 36 komada 24 komada 46 komada 327 komada 116 komada.163

Komanda 2. vojne oblasti je, na osnovu zahtjeva Komande 10. korpusa (Str. pov. br 20/40-2009), od 5. aprila 1992, u prvoj polovini aprila 1992. za popunu jedinica tzv. Operativne zone Kordun odobrila sljede}a tehni~ko-materijalna sredstva (municiju i minsko-eksplozivna sredstva) : - metak za pi{tolj 7,62 mm obi~no zrno

6.300 komada

- metak za pi{tolj 7,65 mm obi~no zrno

4.000 komada

- metak za pu{ku 7,9 mm snajper obi~no zrno

19.800 komada

- metak pancirno zrno

10.800 komada

- metak obiljeàvaju}e zrno za automatsku i poluautomatsku pu{ku, pu{komitraljez i mitraljez 7,62 mm

380.800 komada

163 AIIZ, inv. br. 2-186, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-28, 10. april 1992. - Komandi 5. korpusa. 640

- metak pancirno zrno - metak za mitraljez 12,7 mm “browing”, pancirno zrno

175.840 komada 9.600 komada

- metak za ru~ni baca~ M-57, kumulativna mina

872 komada

- metak za tromblon pu{~ani, kumulativna mina

2.352 komada

- metak za bestrzajni top 82 mm, trenutno kumulativno zapaljivo zrno

2.232 komada

- ru~na odbrambena bomba M-75

15.360 komada

- protiv-oklopna bomba

1.170 komada

- metak 26 mm signalni (svih boja)

8.500 komada

- trenutna laka mina za minobaca~ 120 mm

172 komada

- trenutna te{ka mina

3.360 komada

- raketa 9m-14m (za li~ni komplet 9-m11)

3.044 komada

- raketa 9m-32m (za li~ni komplet “Strela 2-m”) - trenutna fugasna granata za top 100 mm na tenku T-55

198 komada 1.486 komada

- pancirni obiljeàvaju}i

894 komada

- kumulativni

820 komada

- pancirni zapaljivi metak za protivavionski mitraljez 12,7 mm na tenku T-55

7.488 komada

- metak za mitraljez 7,62 mm obi~no zrno 172.800 komada - metak za mitraljez 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno

49.680 komada

- metak za mitraljez 7,62 pancirno zapaljivo zrno

24.840 komada

641

- pje{adijska nagazna mina

7.950 komada

- upalja~ specijalni mehani~ki

30 komada

- upalja~ specijalni hemijski

30 komada

- upalja~ specijalni elektri~ni

15 komada

- upalja~ specijalni vremenski

15 komada.164

Uprava inìnjerije je, na osnovu zahtjeva tzv. Gavnog {taba Tritorijalne odbrane samozvane Republike Srpska Krajina (Pov. br. 220/92. od 24. marta 1992.) 6. aprila 1992. za potrebe navedene paradràvne tvorevine dostavila spisak minsko-eksplozivnih sredstava, koje je trebalo “e{alonirati i ~uvati kao rezervu” : - trotil eksploziv 10.000 kilograma - plasti~ni eksploziv 5.000 kilograma - protiv-pje{adijska mina usporavaju}eg dejstva 30.000 komada - protiv-avionska mina 3.000 komada - mina rasprskavaju}a usporenog dejstva 1.500 komada - sporogore}i {tapin 3.000 metara - detoniraju}i {tapin 30.000 metara - detonatorska kapisla br. 3 3.000 komada - detonatorska elektri~na kapisla 3.000 komada.165 Vojna po{ta 5027 Sarajevo je, na osnovu zahtjeva Vojne po{te 4022 Banja Luka (Pov. br. 18/4-37 od 1. aprila 1992) 8. aprila 1992. (Pov. br 32/205-28) navedenoj vojnoj po{ti izdala sljede}a materijalno -tehni~ka sredstva : - automatski pi{tolj 7,65 mm M-61 40 komada - poluautomatska pu{ka 7,9 mm, snajper M-76 166 komada - automatska pu{ka 7,62 mm, M-70AB2 111 komada 164 AIIZ, inv. br. 2-181, Komanda 10. korpusa, Str. pov. br. 20/40-2009, 05. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti (Tehni~ka slu`ba). 165 AIIZ, inv. br. 2-182. 642

- pu{komitraljez 7,62 M-72B1 - mitraljez 7,9 mm - pi{tolj M-52 za mitraljez 7,9 mm - ru~ni baca~ raketa 90 mm M-79 - minobaca~ 60 mm M-57 - minobaca~ 82 mm M-69 - bestrzajni top 82 mm M-60A1 - {ljem M 59/85 - izvi|a~ki dvogled 7x40 - artiljerijska busola PAB-ZAT - pult 9S415

214 komada 344 komada 12 komada 22 komada 26 komada 32 komada 2 komada 164 komada 90 komada 16 komada 24 komada.166

Komanda 2. vojne oblasti je 5. korpusu, na osnovu zahtjeva njegove komande (Pov. br. 18/4-37 od 1. aprila 1992.) 13. aprila 1992. (Pov. br. 32/205-28) izdala sljede}a tehni~ko-materijalna sredstva : - automatski pi{tolj 7,65 mm 44 komada - signalni pi{tolj 26 mm 103 komada - minobaca~ 60 mm 22 komada - bestrzajni top 82 mm 26 komada - univerzalna, ko`na, jednodijelna fi{eklija 4.340 komada - izvi|a~ki dvogled 6x30 262 komada - poljski periskop 16 komada.167 Srpska op{tina Bosanska Krupa se u drugoj polovini aprila 1992. obratila Komandi 530. pozadinske baze i 10. korpusu “za pomo} u formiranju jedinica TO i njihovo obezbe|enje intendantskim i tehni~kim MS (prvenstveno naoruànje i municija)”. Pomo}nik komandanta za pozadinu Komande 10. korpusa, pukovnik Grujo Bori} je, “imaju}i u vidu nare|enje Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu 166 AIIZ, inv. br. 2-189, Vojna po{ta 5027 Sarajevo, Pov. br. 32/205-28, 08. april 1992. - Vojnoj po{ti 8248 Knin i Vojnoj po{ti 4022 Banja Luka. 167 AIIZ, inv. br. 2-192, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-28, 13. april 1992. - Komandi 5. korpusa i Komandi 744. pozadinske baze. 643

(Str. pov. br. 359-1) od 21. februara 1992. godine, kao i trenutnu politi~ku situaciju na teritoriji ove op{tine”, obavje{tavaju}i Komandu 2. vojne oblasti, u telegramu (Str. pov. br. 19/81-442) od 23. aprila 1992. iznio mi{ljenje “da im treba odobriti odre|ena MS koje bi izdala 530. PoB” /pozadinska baza - prim. S. ^./. Generalpukovnik Milutin Kukanjac je, “imaju}i u vidu hitnost realizacije zadatka na formiranju jedinica” TO srpske op{tine Bosanska Krupa, a u skladu sa nare|enjem Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (Str. pov. br. 359-1 od 21. 02. 1992.), 24. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/103-40-1) naredio Komandi 10. korpusa i Komandi 530. pozadinske baze da iz “vi{kova u jedinicama 10. korpusa i raspoloìvih rezervi u 530. PoB” izdaju naoruànje, municiju i opremu za novoformirane jedinice TO SO /teritorijalne odbrane Skup{tine op{tine - prim. S. ^./ Bosanska Krupa. Tom prilikom general Kukanjac je posebno naglasio da “nedostaju}a sredstva” telegramom traè od Tehni~ke uprave Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, sa “pozivom na Nare|enje Na~elnika G[ OS /General{tab Oruànih snaga - prim. S. ^./ SFRJ (Pov. broj 2268-1 od 30. 12. 1991. godine) i moju saglasnost”.168 Usmjeravaju}i posebnu aktivnost na dezintegraciju Ministarstva unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine,169 JNA je, u skladu sa 168 AIIZ, inv. br. 2-195, Komanda 10. korpusa, Str. pov. br. 19/31-442, 23. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti. Isto, inv. br. 2-196, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-40-1, 24. april 1992. - Komandi 10. korpusa i Komandi 530. pozadinske baze (na li~nost komandanta). 169 Zna~ajno mjesto u pripremi agresije na Republiku Bosnu i Hercegovini pripadalo je Kontraobavje{tajnoj slu`bi JNA (KOS) i Saveznom sekretarijatu za unutra{nje poslove (SSUP). Neophodno je pri tom imati u vidu odnos KOS-a i SSUPa prema Ministarstvu unutra{njih poslova Bosne i Hercegovine. Naime, Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine je, kao klju~na KOS-ova poluga, odmah nakon formiranja, kontinuirano pratila stanje u Ministarstvu unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine, po~ev od stanica javne bezbjednosti po op{tinama, pa sve do rukovodstva Slu`be dràvne bezbjednosti i Kolegija ministra. U tom kontekstu treba ista}i da su sve relevantne informacije o stanju u svim organizacionim jedinicama MUP-a, redovno proslje|ivane kabinetu predsjednika SDS-a i ministru SSUP-a. Tako|e, jedan broj kadrova zaposlenih u Ministarstvu unutra{njih poslova i centrima slu`bi bezbjednosti redovno je prisustvovao sjednicama najvi{ih organa SDS-a, te odràvao permanentne kontakte sa ~lanovima Glavnog odbora SDS-a Bosne i Hercegovine. Insistiranjem na odre|enim kadrovskim rje{enjima (u centrima slu`bi bezbjednosti u Banjaluci, Biha}u, Doboju i Tuzli, “osigurati da na~elnici centara 644

Nare|enjem na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br. 2268) od 30. decembra 1991. i odlukama Skup{tine srpskog naroda Bosne i Hercegovine o formiranju Srpskog ministarstva unutra{njih poslova od 1991. i Izvr{nog odbora Srpske demokratske stranke (br. 702/02/92) od 3. aprila 1992.170 iz svojih materijalnih rezervi naoruàla i opremila Ministarstvo unutra{njih poslova srpske Bosne i Hercegovine. Naime, Centar slu`bi bezbjednosti Banja Luka paradràvnog Ministarstva za unutra{nje poslove kolaboracionisti~ke Srpske Republike Bosne i Hercegovine se 23. aprila 1992. (Str. pov. br. 11.) obratio Komandi 2. vojne oblasti, sa zahtjevom da im, u okviru svoje nadle`nosti, “za potrebe odreda milicije za specijalne namene, koji se formira pri” Centru slu`bi bezbednosti Banja Luka, ustupi na kori{tenje sljede}a materijalno-tehni~ka sredstva : Helikopteri : - Gazela - Transportni MI-8

4 komada 2 komada

budu Srbi odani SDS-u, a u drugim centrima da Srbi zauzmu mjesta na~elnika Sektora javne bezbjednosti”) SDS je anticipirala i zone ratnih djelovanja u Bosni i Hercegovini-sjeverna Bosna (glavni koridor za vezu izme|u zapadnih granica imaginarne “Velike Srbije” i Jugoslavije). U Ministarstvu unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine, prema instrukcijama General{taba Oruànih snaga SFRJ, u periodu od oktobra 1991. do januara 1992, u cilju ovladavanja MUP-om Bosne i Hercegovine ili njegovim neutralisanjem kao zna~ajnog odbrambenog faktora u Bosni i Hercegovini, boravila je i “ekspertna grupa” SSUP-a (sastavljena od inspektora Slu`be dràvne i Slu`be javne bezbjednosti SSUP-a). Uloga ~lanova te grupe bila je, uglavnom, obavje{tajnog karaktera. Njihov osnovni zadatak je bio prikupljanje podatka o radu, kadrovskoj i materijalnoj opremljenosti i osposobljenosti Slu`be dràvne bezbjednosti MUP-a Republike Bosne i Hercegovine, zatim onih koji su se odnosili na stanice javne bezbjednosti {irom Bosne i Hercegovine, pokazuju}i pri tome posebni interes za rezervni i aktivni sastav milicije, njihovu popunu, opremljenost, naoruànje i sli~no. Treba posebno ukazati na ~injenicu da je spomenuta “ekspertna grupa” stigla u Bosnu i Hercegovinu na poziv tada{njeg ministra unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine Alije Delimustafi}a. On je, kao i njegov zamjenik Vitomir @epini}, te jedan broj rukovodnih kadrova u MUP-u Bosne i Hercegovine i njegovim organizacionim jedinicama, kao i zna~ajan broj rukovodnog kadra srpske nacionalnosti u miliciji, bio aktivni saradnik KOS-a (AIIZ, inv. br. 2-551). 170 AIIZ, Fond SDS, inv. br. 490/1-16. 645

Oklopna vozila : - Izvi|a~ko oklopno vozilo BRDM-2 - Oklopni transporter (sa BsT) - BOV

1 komad 3 komada 3 komada

Terenska teretna vozila : - Terensko vozilo “Pizgauer” - Terensko vozilo “Puch” - Terensko vozilo TAM-110

6 komada 2 komada 2 komada

Naoruànje : - Pi{tolj, cal. 7,62 ili 9 mm - Automatska pu{ka 7,62 mm sa preklopnim kundakom ili automat 9 mm “Hekler koh” - Pu{ko-mitraljez 7,62 mm - Mitraljez 7,62 mm - Snajperska PAP 7,9 mm - Signalni pi{tolj - Hemijska pu{ka 38 mm - Hemijski pi{tolj 38 mm

157 komada

157 komada 7 komada 3 komada 20 komada 22 komada 6 komada 6 komada

Municija, minsko-eksplozivna i hemijska sredstva : - Municija (za pi{tolj, AP, Pi, M, CP PAM, BsT) po 3 b/k prema vrstama oru`ja - Ru~na bomba odbrambena 468 komada - Hemijski metak 38 mm 200 komada - Hemijska ru~na bomba 312 komada - Hemijski sprej 107 komada - Ru~na dimna bomba neutralna 225 komada - Plasti~ni eksploziv 10 kilograma - Rudarski eksploziv 150 kilograma

646

- Eksploziv TNT - Kapisla br. 8 - Elektri~ni detonator - Sporogore}i {tapin - Detoniraju}i {tapin Sredstva veze : - UKT radio-stanica-finska - UKT radio-stanica-mobilna - UKT radio-stanica - Repetitor mobilni Sredstva za osvjetljenje i razglas : - Agregat 5 kw - Akumulatorska lampa - Elekt. oprema za osvet. sa priklju~kom - Megafon za automobil - Megafon ru~ni Instrumenti : - Dvogled - IC dvogled - IC snajper za pu{ku - Dvogled za otkrivanje instrumenata sa IC zra~enjem - Busola ru~na - Kurvimetar Za{titna i specijalna oprema : - Maska za{titna M-1 - [ljem JNA

40 kilograma 200 komada 150 komada 100 metara 100 metara

1 komad 15 komada 33 komada 1 komad

1 komad 3 komada 1 komad 1 komad 3 komada

21 komad 4 komada 5 komada 5 komada 21 komad 9 komada

157 komada 157 komada

647

- Prsluk za{titni (pancir) - Mreà maskirna za {ljem - Oprema za ronioce - Azbestno odijelo - Alpinisti~ka oprema - Palica gumena - Palica elektri~na - [ljem sa vizirom - Lisice - Tablica “Stop” Alati : - Komplet minerskog alata - Komplet za razminiranje - Komplet alata radio-mehani~ara - Komplet krim. tehni~ara - Videokamera sa 10 kaseta - Aparat za autogeno varenje le|ni - Ma{ina za elektri~no paljenje mina, ru~na Intendantska oprema : - Uniforma maskirna - Kombinezon maskirni ili plavi - Transportna vre}a - Borbeni ranac - Vre}a za spavanje - Oficirska torbica - Baterijska lampa - Pi{taljka - Kuhinja voze}a 150 litara - Kuhinja prenosna 25 litara

648

157 komada 157 komada 9 kompleta 3 kompleta 10 kompleta 124 komada 30 komada 30 komada 124 komada 28 komada

1 komad 1 komad 1 komad 1 komad 1 komad 1 komad 1 komad

157 komada 150 komada 157 komada 157 komada 157 komada 22 komada 70 komada 19 komada 1 komplet 3 kompleta

- Oprema i pribor za pripremu hrane 3 kompleta - Oprema radna za kuvare 3 komplet - Rezervoar za vodu (gumir. - plasti~ni) 500 l 1 komad - Sud za vodu (gumir. - plasti~ni) 20 litara 6 komada - [ator “Kozara” za 22 osobe 3 komada - [ator “Sutjeska” za 14 osoba 3 komada - Sto poljski 1 komad - Stolica poljska 12 komada - Aluminijski kontejner za pakovanje (800 x 600 x 400 mm) 7 komada - Sportska oprema (trenerke, ga}ice, majice, patike, kimono) 157 komada Sanitetska sredstva : - Prvi zavoj individualni - lpd - Komplet bolni~ara - Komplet ljekara - Nosila za ranjenike

157 komada 157 komada 5 komada 1 komad 2 komada.171

General Milutin Kukanjac je navedeni zahtjev, u skladu sa nare|enjem na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (Pov. br. 2268-1 od 30. decembra 1991.) 24. aprila 1992. (Str. pov. br. 31/103-41) dostavio Tehni~koj upravi SSNO, sa naznakom “VRLO HITNO”. Pri tome je iznio svoje mi{ljenje da bi “zahtevu trebalo udovoljiti prvenstveno za ona sredstva koja se ne mogu na}i na trì{tu i u koli~ini koja moè obezbediti najnu`nije potrebe”.172 Dva dana 171 AIIZ, inv. br. 2-197, “Srpska Republika Bosna i Hercegovina - Ministarstvo za unutra{nje poslove Sarajevo - Centar slu`bi bezbednosti Banja Luka”, Str. pov. br. 11, 23. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti (na li~nost komandanta). 172 AIIZ, inv. br. 2-198, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-41, 24. april 1992. - Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - Tehni~ka uprava. 649

kasnije (26. aprila) Komanda 2. vojne oblasti je izdala nalog 993. pozadinskoj bazi da za potrebe Centra slu`bi bezbjednosti u Banjoj Luci izda navedena materijalna sredstva.173 Komanda 30. partizanske divizije opremala je pojedine jedinice srpske milicije sa pancirima.174 I 30. i 39. partizanska divizija, zatim 13. partizanska brigada, koja se nalazila u sastavu 11. borbene grupe na Kupresu, kao i 30. pje{adijska divizija, popunjavane su iz 2. vojne oblasti. Tako|e je i 6. li~ka udarna divizija, po nare|enju pomo}nika SSNO-a za pozadinu (Str. pov. br. 68359) od 20. oktobra 1991. popunjavana tehni~ko-materijalnim sredstvima iz 2. vojne oblasti, odnosno Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu.175 JNA je, na osnovu rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (Str. pov. br. 352-1) od 20. aprila 1992, preko 2. vojne oblasti direktno iz Srbije naoruàvala, opremala i popunjavala jedinice teritorijalne odbrane i milicije Republike Srpska Krajina. Tako je Komanda 608. tehni~ko snabdjeva~ke baze Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (Str. pov. br 1472-9) i (Str. pov. br. 1472-11) od 23. aprila 173 AIIZ, inv. br. 2-139, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2500, 26. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj - OP 66). Navedena materijalno-tehni~ka sredstva su obezbije|ena, {to potvr|uje izjava Stojana @upljanina u Glasu srpskom, 29. aprila 1992, da “Centar slu`bi bezbjednosti sada ima oru`je i opremu, od automatskih pu{aka, oklopnih borbenih sredstava, ~ak protivavionskih oru|a i helikoptera” (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragraf 593-598). Srpski MUP BiH je dobijao opremu, naoruànje i druga materijalno-tehni~ka sredstva i od Ministarstva unutra{njih poslova Republike Srbije i Saveznog sekretarijata za unutra{nje poslove (ICTY, Predmet: Br. IT-02-54-T, paragrafi 262 i 270). 174 AIIZ, inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1, 28. januara 1992. 175 AIIZ, inv. br. 2-199, Komanda 5. korpusa, Pov. br. 16/4-32/1, 25. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti, Komandi 5. korpusa - na znanje i Komandi 30. partizanska divizije - na znanje; Isto, inv. br. 2-200, Komanda 993. pozadinske baze, Pov. br. 16762/1, 25. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti, Komandi 30. partizanske divizije - na znanje; Isto, inv. br. 2-201, Komanda 993. pozadinske baze, Pov. br. 1676-1/1, 25. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti i Komandi 30. partizanske divizije - na znanje. 650

telegramima traìla od Komande 2. vojne oblasti da, “u cilju popune municijom” MUP /Ministarstvo unutra{njih poslova - prim. S. ^./ Republike Srpska Krajina, paradràvnim stanicama ministarstva unutra{njih poslova Vojni} i Benkovac “bez naknade” izdaju municiju. U skladu sa navedenim potraìvanjima i naredbama Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br 32/198-13 i Pov. br. 32/198-137 od 25. aprila 1992.) iz 1. skladi{ta municije Bosanski Novi je za potrebe paradràvnih stanica “ministarstva unutra{njih poslova” Vojni}, Benkovac i Korenica izdata sljede}a koli~ina municije : - metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj po 4.200 komada - metak 7,65 mm za automatski pi{tolj po 24.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku po 750.400 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}i za automatsku pu{ku po 224.000 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku po 112.000 komada - metak 7,9 mm snajperski po 36.000 komada - signalni metak 26 mm po 6.650 komada - kumulativna mina za ru~ni baca~ M-57 po 576 komada.176 Na osnovu navedenog rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu od 20. aprila i odluke Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-138) od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Golubi} je, za potrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslova

176 AIIZ, inv. br. 2-203, Komanda 608. TSB SSNO, Str. pov. br. 1472-11, 23. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti i na znanje upravi MUP-a republike srpska krajina i MUP-a Benkovac; Isto, inv. br. 2-202, Komanda 608. TSB SSNO, Str. pov. br. 1472-9, 23. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti i na znanje upravi MUP-a republike srpska krajina i MUP-a Vojni}; Isto, inv. br. 2-208, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198134, 25. april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i stanici MUP-a Korenica; Isto, inv. br. 2-206, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-138, 25. april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i stanici MUP-a Benkovac; Isto, inv. br. 2-136, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2441, 23. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine (pozadinski izvje{taj OP 64). 651

Benkovac “bez naknade”, izdata ista koli~ina municije, kao i za navedene stanice “Ministarstva unutra{njih poslova”.177 Iz jedinica 10, 9. i 5. korpusa i skladi{ta ratnih materijalnih rezervi komandi 405. i 530. pozadinske baze i 2. vojne oblasti izdato je u potrebnim koli~inama naoruànje, municija i oprema koju su imali u rezervi za popunu paradràvnih stanica Ministarstva unutra{njih poslova Republike Srpska Krajina. Tako|e, Komanda 2. vojne oblasti je regulisala i predaju naoruànja i opreme koju “borci TO i JNA nose sa sobom u jedinice milicije”. Formacijska sredstva (“nedostaju}a sredstva”) u opremanju jedinica koja 2. vojna oblast nije mogla popuniti iz raspoloìvih sredstava popunjavana su od strane nadle`nih uprava i na osnovu rje{enja i uputstava Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu.178 Za potrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslova Oku~ani, iz 1. skladi{ta municije Bosanski Novi je, na osnovu navedenog rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i naredbe Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-137) od 25. aprila 1992. tako|e “bez naknade”, izdata sljede}a koli~ina municije : - metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj 4.200 komada - metak 7,65 mm obi~no zrno 4.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku 705.600 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku 281.000 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku 100.800 komada - metak 7,65 mm obi~no zrno (standardno) 48.000 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno (standardno) 3.200 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno (standardno) 8.000 komada 177 Isto. 178 AIIZ, inv. br. 2-205, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-138/1, 25. april 1992. - Komandi 405. i 530. pozadinske baze. 652

- metak 7,9 snajperski - ru~na bomba M-75 - metak 26 mm signalni - dimna kutija

3.600 komada 6.650 komada 500 komada 96 komada.179

Na osnovu navedenog rje{enja Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i naredbe Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-135) od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Bosanski Novi je za potrebe paradràvne stanice ministarstva unutra{njih poslova Petrinja “bez naknade” izdata sljede}a municija : - metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj 4.200 komada - metak 7,65 mm obi~no zrno 8.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku 728.000 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno za automatsku pu{ku 212.800 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku 106.400 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno (standardno) 50.400 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno (standardno) 17.600 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo (standarno) 8.000 komada - metak 7,9 snajperski 3.600 komada - metak 7,9 mm univerzalno zrno 72.000 komada - metak 12,7 mm pancirno-zapaljivo ili pancirno-zapaljivo obiljeàvaju}e zrno za browing 25.400 komada - mina kumulativna za ru~ni baca~ M-57 128 komada - metak 82 mm kumulativni za bestrzajni top 48 komada

179 AIIZ, inv. br. 2-209, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-137, 25. april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i stanici MUP-a Oku~ani. 653

- metak 82 mm raketizirano kumulativno zrno za bestrzajni top - ru~na bomba M-75 - metak 26 mm signalni - dimna kutija

72 komada 7.350 komada 500 komada 288 komada.180

U skladu sa navedenim rje{enjem Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu i odlukom Komande 2. vojne oblasti (Str. pov. br. 32/198-133) od 25. aprila 1992. iz skladi{ta municije Golubi} je, za potrebe paradràvne stanice Ministarstva unutra{njih poslova Knin tako|e “bez naknade” izdata sljede}a municija : - metak 7,62 mm za pi{tolj 4.200 komada - metak 7,65 mm 16.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku 722.800 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno za automatsku pu{ku 224.000 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno za automatsku pu{ku 112.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno (standardno) 50.400 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno (standardno) 17.600 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno (standardno) 8.000 komada - metak 7,9 snajperski 4.500 komada - ru~na bomba M-75 7.350 komada - metak 26 mm signalni 500 komada - dimna kutija 144 komada - kumulativna mina za ru~ni baca~ M-57 208 komada - metak 76 mm trenutno fugasni za top M-42 100 komada

180 AIIZ, inv. br. 2-211, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-135, 25. april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i stanici MUP-a Petrinja. 654

- metak 76 mm kumulativni rotiraju}i za top M-4 - metak 25 mm trenutno zapaljivi - metak 20 mm trenutno-zapaljivi o biljeàvaju}i - metak 20 mm pancirno-zapaljivi - metak 40 mm trenutno obiljeàvaju}e zrno za top M-1 - metak 40 mm protiv-oklopni za M-1

2100 komada 9.600 komada 5.000 komada 6.400 komada 400 komada 160 komada.181

Pomo}nik na~elnika Tehni~ke slu`be Komande 2. vojne oblasti, pukovnik Gradimir Petrovi} je, na osnovu naloga Komande 608. Tehni~ko snabdjeva~ke brigade SSNO (Str. pov. br. 1472-3), Rje{enja SSNO o davanju bez naknade (Str. pov. br. 352-1 od 20. aprila 1992.) i odluke takti~kih nosilaca te komande (aktima Str. pov. br. 32/20530/1, Str. pov. br. 32/205-30/3 i Str. pov. br. 32/205-30/2 26. aprila 1992.) naredio komandama 9, 5. i 10. korpusa da iz njihovih rezervi hitno narede izdavanje sljede}eg naoruànja u paradràvne jedinice MUP-a Republike Srpska Krajina : - pi{tolj 7,62 mm Brigadi milicije Knin 11 komada - stanici MUP-a Knin 63 komada - stanici milicije Korenica, Vojni} i Benkovac po 60 komada - stanici milicije Oku~ani i Petrinja po 62 komada - oklopni transporter M 60 za Brigadu milicije Knin iz 221. motorizovane brigade 10 komada.182 Komanda 2. vojne oblasti je svojim aktom Pov. br. 32/198-100/1 od 26. aprila 1992. naredila Komandi 10. korpusa i Komandi 530.

181 AIIZ, inv. br. 2-213, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/198-133, 25. april 1992. - Komandi 405. pozadinske baze, MUP-u republike srpska Krajina i stanici MUP-a Knin. 182 AIIZ, inv. br. 2-215, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/205-30/1, 26. april 1992. - Komandi 9. korpusa; Isto, inv. br. 2-216, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/205-30/3, 26. april 1992. - Komandi 5. korpusa. Isto, inv. br. 2-217, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 32/205-30/2, 26. april 1992. - Komandi 10. korpusa. 655

pozadinske baze da za potrebe popune jedinica tzv. [taba teritorijalne odbrane operativne zone Kordun iz njihovih skladi{ta municije izdaju sljede}e vrste i koli~ine naoruànja : - metak 7,62 mm obi~no zrno za pi{tolj 6.300 komada - metak 7,65 mm obi~no zrno 4.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno za automatsku pu{ku 380.000 komada - metak 7,62 mm obi~no zrno (standardno) 175.840 komada - metak 7,62 mm obiljeàvaju}e zrno (standardno) 49.000 komada - metak 7,62 mm pancirno-zapaljivo zrno (standardno) 24.840 komada - metak 7,9 mm snajperski 30.600 komada - metak 12,7 mm za browing 9.600 komada - metak 12,7 mm za D[K mitraljez 7.488 komada - kumulativno zrno za ru~ni baca~ M-57 827 komada - kumulativna nadkalibarna mina 2.352 komada - metak 82 mm za bestrzajni top 2.232 komada - ru~na bomba M-75 15.360 komada - bomba protiv-oklopna 1.170 komada - signalni metak 26 mm 8.500 komada - ru~ni baca~ raketa 64 mm M-80 zolja 136 komada - mina 120 mm trenutno-fugasna 3.532 komada - metak 100 mm trenutno-fugasni za T-55 1.486 komada - pancirni obiljeàvaju}i metak 100 mm za T-55 984 komada - raketa 9M-14M 3.044 komada - raketa 9M-32M 198 komada.183 Paradràvni Zonski {tab Teritorijalne odbrane Kordun Republike Srpska Krajina je 25. aprila 1992. dopisom Pov. br. 256, od komandi

183 AIIZ, inv. br. 2-219, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/198-100/1, 26. april 1992. - Komandi 530. pozadinske baze i Komandi 10. korpusa. 656

10. korpusa, 2. vojne oblasti i 993. pozadinske baze traìo popunu “nedostaju}im TMS” za naoruàvanje Brigade milicije. Tom prilikom su traèna sljede}e koli~ine materijalno-tehni~kih sredstava : - poluautomatski pi{tolj 7,62 mm 426 komada - pi{tolj automatski 7,65 mm 92 komada - snajperska pu{ka 11 komada - automatska pu{ka 7,62 mm 3.900 komada - ru~ni baca~ M-57 116 komada - mitraljez 7,62 mm M-84 ili 7,9 M-53 93 komada - bestrzajni top 82 mm 7 komada - protiv-oklopni lansirni komplet 9-K-11 32 komada - minobaca~ 120 mm 10 komada - top 76 mm M-42 (zis) 12 komada - haubica 105 mm M2a-1 ili M 56 18 komada - protivavionski top 20/1 mm 24 komada - protivavionski top 20/3 mm

10 komada

- lansirni mehanizmi S-2 m

13 komada.184

Komanda 2. vojne oblasti je Komandi 5. korpusa tokom marta i aprila 1992. raspodijelila znatne koli~ine naoruànja iz komande 405. i 744. pozadinske baze. Tako je, ilustracije radi, telegramom Komande 2. vojne oblasti (Pov. br. 32/205-24) od 30. marta 1992. Komandi 5. korpusa raspore|eno 986 komada automatskih pu{aka 7, 62 mm iz 993. pozadinske baze. Navedenim rasporedima Komanda 2. vojne oblasti je Komandi 5. korpusa dodijelila preko 90% naoruànja koje je pomenuti korpus traìo za popunu 30. partizanske divizije i tzv. [tab teritorijalne odbrane zapadna Slavonija, ~ime je Komanda 2. vojne oblasti upotrijebila “celokupne rezerve naoruànja 2. VO”.185 184 AIIZ, inv. br. 2-221, Tzv. Republika Srpska Krajina, zonski {tab TO Kordun, Pov. br. 256, 25. april 1992. - Komandi 10. korpusa, Komandi 2. vojne oblasti i Komandi 993. pozadinske baze Banja Luka. 185 AIIZ, inv. br. 2-235, Vojna po{ta 5027, Sarajevo, Pov. br. 32/205-24, 30. mart 1992. - Vojnoj po{ti 5290 i 4022 Banja Luka; Isto, inv. br. 2-220, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-28/1, 27. april 1992, Komandi 5. korpusa. 657

O~igledno da su General{tab Oruànih snaga SFRJ i Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, pripremaju}i agresiju na Bosnu i Hercegovinu, naoruàli srpsko stanovni{tvo i Srbima dali ogromne koli~ine oru`ja, municije i vojne opreme. I{lo se dotle da su ~ak i srpske ène imale oru`je, {to je, primjera radi, slu~aj na podru~ju Kalinovika.186 Nedvosmisleno je dokazano da su komande, jedinice i ustanove JNA materijalno (sve do te{kog naoruànja i oklopnih transportera), organizaciono i kadrovski opremile pripadnike srpskih kolaboracionisti~kih oruànih formacija na podru~ju Bosne i Hercegovine, a koji su, zajedno sa fa{istima iz Srbije i Crne Gore, te “srpskih krajina” u Republici Hrvatskoj, izvodili agresiju na Bosnu i Hercegovinu i vr{ili masovne zlo~ine, uklju~uju}i i genocid nad Bo{njacima, o ~emu postoji brojna dokumentacija.

186 AIIZ, inv. br. 3-2828. 658

2. Objedinjavanje komandovanja na okupiranim teritorijama

Dràvnim udarom u Predsjedni{tvu SFRJ (3. oktobar 1991.), srpsko-hrvatskim sporazumima u @enevi (10. i 23. novembar 1991.) i njihovim efektuiranjem u Sarajevu (2. januara 1992.), te Vensovim mirovnim planom187 definitivno je razbijena SFRJ (konstatovano 17. decembra 1991. Briselskom deklaracijom Evropske zajednice o Jugoslaviji) i time fakti~ki ozna~eno nepostojanje njenih Oruànih snaga. Ignorisanje nezavr{enog procesa osamostaljivanja Bosne i Hercegovine od strane Vensa i njegovo prihvatanje potpisa predstavnika Republike Bosne i Hercegovine koji su sara|ivali sa nelegalnim Predsjedni{tvom SFRJ, te izjava o tome da “vjeruje da do pro{irenja sukoba na Bosnu i Hercegovinu ne}e do}i”, uslovilo je da su za Bosnu i Hercegovinu, Odlukom Savjeta sigurnosti od 22. februara 1992,

187 K. Begi}, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCEOVE MISIJE DO DAYTONSKOG SPORAZUMA (1991. - 1996.), Sarajevo 1997, str. 15-17; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. Sporazum o primjeni bezuslovnog prekida vatre izme|u JNA i Republike Hrvatske potpisan je 2. januara 1992. u Sarajevu. Uz specijalnog izaslanika generalnog sekretara Ujedinjenih nacija Sajrusa Vensa, potpis na dokument o prekidu vatre stavili su : general Andrija Ra{eta (u ime JNA) i ministar odbrane Gojko [u{ak (u ime Republike Hrvatske) — Isto. Srpska strana je Vensov plan prihvatila 2. februara 1992. na maratonskom sastanku u Beogradu. Potpisali su ga: predstavnici organa SFRJ, JNA, republika Srbije i Crne Gore, zatim “predstavnici Republike Bosne i Hercegovine koji sara|uju sa /krnjim — prim. S. ^./ Predsjedni{tvom SFRJ”, te predstavnici Slavonije, Baranje i zapadnog Srema, i predstavnici Skup{tine Srpske Krajine, a 10. februara i Skup{tina Republike Srpska Krajina (Kasim Begi}, nav. dj., str. 18-19). 659

predvi|eni samo posmatra~i, “a da dolazak plavih {ljemova nije jo{ ni u fazi razmi{ljanja”.188 Vens je time sprije~io blagovremeno raspore|ivanje plavih {ljemova u Bosni i Hercegovini i time omogu}io premje{tanja i preostalih jedinica JNA na njenu teritoriju, ~ime je jo{ vi{e poja~ana gustina okupacije Bosne i Hercegovine. U tom se okviru odvijala i reorganizacija oruànih snaga, kasnije progla{ene Savezne Republike Jugoslavije. Ta je reorganizacija po~ela 2. januara 1992. i zavr{ena juna iste godine. Zapravo se odvijala u dvije faze: prva - ukidanje 5. vojne oblasti, odnosno njeno preimenovanje u 2. vojnu oblast i premje{tanje Komande u Sarajevo, i druga — formalnim ra{~lanjivanjem oruànih snaga Savezne Republike Jugoslavije u “tri” srpske vojske, pri ~emu je 2. vojna oblast prakti~no preimenovana u “Vojsku Srpske Republike BiH”. Prva faza je, u vezi sa postignutim sporazumom sa Hrvatskom od 2. januara 1992, obuhvatila preimenovanje 5. vojne oblasti JNA i premje{tanje dijela jedinica iz Hrvatske u Bosnu, a njene komande iz Zagreba u Sarajevo. U Podgorici je formirana 4. vojna oblast i pod njenu komandu stavljena Hercegovina do Neretve i gornje Podrinje. Premje{tanjem 13. korpusa JNA iz Rijeke u Bile}u, ove dvije oblasti stavljenu su pod njegovu komandu. Vojno-pomorska oblast iz Splita premje{tena je u Kumbor i preimenovana u Ratnu mornaricu, a njena nadle`nost svedena do u{}a Neretve u Jadran. Od Bosne i Hercegovine u zonu njene odgovornosti u{le su op{tine Neum i Trebinje. U skladu sa tim, premje{tene su i jedinice i ustanove SSNO-a, te komande RV i PVO, zajedno sa odgovaraju}im remontnim zavodima, skladi{tima i ratnim rezervama. Druga faza reorganizacije izvedena je u vezi sa rezultatima, od me|unarodne zajednice diktiranog Referenduma (29. februar i 1. mart 1992.), ostvarene nezavisnosti Republike Bosne i Hercegovine (6. mart 1992.) i priznavanjem te nezavisnosti (6. april iste godine) od me|unarodne zajednice, napu{tanja UNPA (United Nations Protected Aeria) zona u Hrvatskoj od strane Jugoslovenske narodne armije, te formalnim progla{enjem Savezne Republike Jugoslavije (27. aprila 1992.). Vojno rukovodstvo je, znaju}i da je JNA ve} pola godine bila vojska Srbije, izjavljivalo da se “vojska iz Bosne i Hercegovine ne}e 188 Isto, str. 17-21. 660

povu}i za 5 do 7 godina”189 i bri`ljivo pripremalo na~in kako da to ostvari. Rje{enje je na|eno u tome da se, zbog me|unarodne zajednice, po{to okupaciju Bosne i Hercegovine u~ini potpuno efektivnom, formalno izvr{i njeno povla~enje u granice Srbije i Crne Gore i to proglasi Saveznom Republikom Jugoslavijom, isklju~ivim nasljednikom SFRJ u svakom pogledu. U nemogu}nosti da istovremeno vodi oruànu borbu na dva fronta (u Bosni i Hercegovini i Makedoniji) na brzinu je dogovoreno povla~enje JNA iz Makedonije pod uslovima koje je ta republika traìla (3. vojna oblast je u martu napustila Makedoniju i Komandu iz Skoplja premjestila u Ni{), a da se oruàne snage na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine organizuju toboè kao samostalne vojske (2. vojna oblast i dijelovi 4. i 1.). Fakti~ki bi 2. vojna oblast sa pot~injenim 13. korpusom u Hercegovini i gornjem Podrinju bila preimenovana u Vojsku Srpske Republike BiH, a njeni dijelovi u Hrvatskoj (objedinjeni sa jedinicama u Baranji, isto~nom Sremu i isto~noj Slavoniji) osamostalili u Vojsku Republike Srpske Krajine. Me|unarodna zajednica je trebalo da se zadovolji povla~enjem desetak hiljada “gra|ana Srbije i Crne Gore”, bez naoruànja, opreme i zaliha. Rukovo|enje i komandovanje tim “vojskama” sa cjelokupnom kadrovskom i logisti~kom podr{kom ostalo bi u rukama General{taba Oruànih snaga, preimenovanih u Vojsku Jugoslavije, koja bi to ostvarivala preko dobro osmi{ljenog i kamufliranog “30. kadrovskog centra General{taba Vojske SRJ”. Poslije poraza i povla~enja JNA iz Slovenije i ve}eg dijela Hrvatske na ostale dijelove Jugoslavije, posebno u Bosni i Hercegovini, vojno rukovodstvo je, u skladu sa odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ “o dogradnji organizacije oruànih snaga Jugoslavije” od 30. decembra 1991, izdalo saglasnost za izradu reorganizacije i transformacije JNA u oruàne snage nove, Savezne Republike Jugoslavije. Dotada{nje tri kopnene vojne oblasti (voji{ta) i Vojnopomorska oblast su raspu{tene i rasformirane, a formirane ~etiri nove vojne oblasti kao grupacije strategijskog nivoa, ~ije su komande bile odgovorne za pripremu, organizaciju i uskla|ivanje borbene upotrebe JNA na podru~ju ve}eg dijela Jugoslavije : 1. vojna oblast sa sjedi{tem u Beogradu (komandant general @ivota Pani}). U svom sastavu je imala ~etiri korpusa, jednu diviziju i 189 B. Jovi}, nav. dj., str. 448. 661

Komandu odbrane grada : 1. korpus sa sjedi{tem u Beogradu; 12. korpus sa sjedi{tem u Novom Sadu; 17. korpus sa sjedi{tem u Tuzli i 24. korpus sa sjedi{tem u Kragujevcu; zatim Gardijsku diviziju i Komandu odbrane grada sa sjedi{tem u Beogradu. Ta je vojna oblast obuhvatala cijelu Vojvodinu, sjeverni dio Srbije do orijentacione linije Kragujevac — Uìce (uklju~uju}i Kragujevac, a isklju~uju}i Uìce) i sjevero-isto~ni dio Bosne i Hercegovine.190 2. vojna oblast sa sjedi{tem u Sarajevu (komandant general Milutin Kukanjac). U svom sastavu je imala ~etiri korpusa: 4. korpus sa sjedi{tem u Sarajevu; 5. korpus sa sjedi{tem u Banja Luci; 9. korpus sa sjedi{tem u Kninu i 10. korpus sa sjedi{tem u Biha}u. Ta je oblast obuhvatala zapadni, sjeverni i centralni dio Bosne i Hercegovine do linije Fo~a-Kalinovik-Mostar (prostor Bosne i Hercegovine bez dijela Hercegovine), te Kninsku krajinu, Liku, Kordun, Baniju i zapadnu Slavoniju.191 3. vojna oblast sa sjedi{tem u Skoplju — komandant general Nikola Uzelac (u martu 1992. sjedi{te je premje{teno u Ni{). U njen su sastav ulazila ~etiri korpusa: 22. korpus sa sjedi{tem u Ni{u; 52. korpus sa sjedi{tem u Pri{tini; 41. korpus sa sjedi{tem u Bitolju (Bitola) i 42. korpus sa sjedi{tem u Kumanovu. Nakon povla~enja snaga JNA iz Makedonije (marta 1992.)192 jedinice 41. korpusa su dislocirane u Zaje~ar, Knjaèvac i Para}in, a glavni dio snaga 42. korpusa je razmje{ten 190 D. Domazet, ULOGA JNA KAO IMPERIJALNE SILE U BOSANSKOHERCEGOVA^KOM RATU, Hrvatski vojnik, Ministarstvo obrane Republike Hrvatske, februar 1988, str. 11-12, nap. 15; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. 191 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 17; I. Radakovi}, BESMISLENA YU RATOVANJA, Beograd 1997, str. 126; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1996, str. 73; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. 192 Isto. Po~etkom marta 1992. vr{ilac du`nosti SSNO-a (general Blagoje Adì}) i predsjednik Republike Makedonije Kiro Gligorov, postigli su dogovor izme|u JNA i Republike Makedonije “o privremenoj predislokaciji JNA sa teritorije R Makedonije“ (AIIZ, inv. br. 2-2599, Komanda 30. partizanske divizije, Pov. br. 423 — 2, 11. mart 1992. — 19. partizanskoj brigadi). 662

u Leskovac, a manji dio u Valjevo, od ~ije je glavnine formiran 20. korpus JNA, sa sjedi{tem u Leskovcu (jedan broj tih jedinica je direktno predislociran na podru~je Bosne i Hercegovine). Ta je vojna oblast u po~etku obuhvatala jugoisto~ni dio Srbije, Makedoniju i Kosovo, a od marta 1992. - ju`ni dio Srbije i Kosovo.193 4. vojna oblast u Titogradu (dana{nja Podgorica — komandant general Pavle Strugar). U njen su sastav ulazila tri korpusa: 2. korpus sa sjedi{tem u Titogradu; 13. korpus sa sjedi{tem u Mostaru (kasnije Taj dogovor je postignut na osnovu Odluke krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, sa sjednice 14. februara 1992. Tada je taj organ, “u skladu sa svojim ustavnim ovla{}enjima”, donio zaklju~ak o “privremenom predislociranju JNA sa teritorije Republike Makedonije”. Dostavljaju}i navedeni zaklju~ak svojim komandama, jedinicama i ustanovama 20. februara 1992, Pov. br. 25/142 - 332, Komanda 2. vojne oblasti je iznijela sljede}u konstataciju: “Na taj korak Predsjedni{tvo se odlu~ilo imaju}i u vidu da je Republika Makedonija, suprotno ustavno-pravnom sistemu SFRJ, prestala da finansira potrebe JNA i upu}uje regrute i vojne obveznike u JNA, da je donela akte o stvaranju samostalne dràve, kao i da se u postupku svog me|unarodnog priznavanja fakti~ki pona{a kao suverena dràva. Radi izbegavanja mogu}ih sukoba i re{avanja nastalih problema na miran na~in, Predsedni{tvo SFRJ je donelo takav zaklju~ak. U prethodnim informacijama ukazivano je da je rukovodstvo R. Makedonije donelo niz jednostranih politi~kih odluka i pravnih akata. Njihova sadrìna objektivno implicira neminovan sukob, ukoliko bi jedinice i ustanove JNA i dalje ostale na teritoriji R. Makedonije. Polaze}i od rezultata plebiscita, Sobranje R. Makedonije je 17. septembra 1991. godine donelo Deklaraciju kojom se dotada{nja republika konstitui{e kao suverena i samostalna dràva Makedonija. Na zakonodavnom planu, Sobranje je na sednici od 17. novembra 1991. godine usvojilo ustav R. Makedonije i ustavni zakon, kojim su u~injene radikalne izmene u oblasti narodne odbrane i vojne obaveze, tako {to se ustanovljavaju posebne oruàne snage R. Makedonije. JNA kao savezna institucija, ne spominje se ni u jednoj odredbi, ~ime je do{la u poloàj strane sile na teritoriji te republike. Nakon toga 22. januara 1992. godine Sobranje je donelo ustavni zakon kojim je utvr|eno da R. Makedonija ne}e u~estvovati u radu saveznih organa, {to zna~i ni u Predsedni{tvu SFRJ, kao kolektivnom vrhovnom komandantu” (AIIZ, inv. br. 2-510, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 25/142-332, 20. februar 1992.- [tabnom sektoru). 193 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 16; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Kazivanje generala JNA Ibrahima Alibegovi}a dato autoru; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. 663

Bile}i); 37. korpus sa sjedi{tem u Uìcu i Operativna grupa “Trebinje-Bile}a” sa sjedi{tem u Bile}i. Ta je vojna oblast obuhvatala jugoisto~ni dio Bosne i isto~nu Hercegovinu, cijelu Crnu Goru i jugozapadni dio Srbije, uklju~uju}i i Sandàk.194 5. Ratna mornarica, sa sjedi{tem u Kumboru, na ~elu sa admiralom Milom Kandi}em (iz Konjica). 6. Ratno vazduhoplovstvo i protiv-vazdu{na odbrana (RV i PVO), sa komandom u Beogradu — Zemun i komandantom — generalom Zvonkom Jurjevi}em, sastava : divizija RV i PVO (Zemun, komandant general Boìdar Stevanovi}, Srbin); 3. vazduhoplovni korpus (Ni{, komandant general Marko Kuli}, Hrvat) i 5. vazduhoplovni korpus (Zagreb - Biha}, komandant general Milo{ Baji}, Srbin).195 U okviru vojnih oblasti zadràna je dotada{nja struktura, koja se temeljila na korpusima razli~ite ja~ine i sastava, kao grupacijama operativnog nivoa, razmje{tenim na pravcima planirane upotrebe. Pored toga, pod komandama vojnih oblasti bile su 1-2 mje{ovite artiljerijske brigade, mje{ovita protivoklopna brigada, inìnjerijska brigada, za{titni motorizovani puk (za osiguranje komandi vojnih oblasti, sastavljen od bataljona vojne policije, diverzantskog odreda i motorizovanog bataljona),

194 D. Domazet, nav. dj., str. 12, nap. 18; AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 21; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI. 195 AIIZ, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika O. S., 1. januar 1992, str. 21; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI; Kazivanja generala JNA Ibrahima Alibegovi}a i brigadira Armije Republike Bosne i Hercegovine Izudina Hrusti}a. Odlukom krnjeg Predsjedni{tva SFRJ o prestanku aktivne vojne slu`be tridesetorici generala i admirala, od 25. februara 1992, general Jurjevi} je penzionisan, a za komandanta RV i PVO je postavljen general Boìdar Stevanovi}. Tom je odlukom za zamjenika na~elnika General{taba za RV i PVO postavljen general Dmitar Trbojevi}; za komandanta Centra visokih vojnih {kola RV i PVO @ivan Mir~eti}; za na~elnika [taba Komande RV i PVO general Ljubomir Baji}, te za pomo}nika komandanta RV i PVO za moralno vaspitanje pukovnik Radomir Sekuli} (AIIZ, inv. br. 7-52, SAOP[TENJE ZA JAVNOST /KRNJEG/ PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 751, Komanda 2. Vojne oblasti, Pov. br. 1/813-4, 29. april 1992. — Vojnogra|evinskoj direkciji /na li~nost komandanta/). 664

zatim puk veze, puk ABHO i vi{e logisti~kih baza (a u 1. i 3. vojnoj oblasti bila je po jedna samostalna oklopna ili mehanizovana brigada).196 Teritorija Bosne i Hercegovine je tom novom reorganizacijom podijeljena izme|u tri vojne oblasti: 1, 2. i 4. : isto~ni dio Bosne isto~no od rijeke Bosne bio je u sastavu 1. vojne oblasti, ju`ni dio je bio podre|en 4. vojnoj oblasti, a centralni i zapadni dio u{ao je u nadle`nost 2. vojne oblasti.197 Osnovni cilj navedene reorganizacije JNA i podjele teritorije Bosne i Hercegovine izme|u tri vojne oblasti, a posebno formiranje 2. vojne oblasti, je bio ostvarenje zacrtanog cilja o zadràvanju cjelovite teritorije Bosne i Hercegovine u sastavu nove (SR) Jugoslavije i sprje~avanju njenog osamostaljenja, shodno odlukama Arbitra`ne komisije i Evropske Zajednice, pod velikosrpskom dominacijom, odnosno okupacija Bosne i Hercegovine. Zbog toga je isto~ni dio Bosne i Hercegovine (isto~no od rijeke Bosne) dodijeljen 1. vojnoj oblasti; ju`ni dio 4. vojnoj oblasti, a centralni i zapadni dio 2. vojnoj oblasti.198 Te su dvije vojne oblasti (2. i 4.), prema kontraadmiralu Domazetu, kao prvi strategijski e{alon u okupaciji Bosne i Hercegovine, imale ulogu pacifikacije neefektivno okupiranog dijela po modelu iz agresije na Republiku Hrvatsku, zatim povezivanja “srpskih autonomnih oblasti”, izvr{enja zlo~ina i demonstriranja vojne mo}i na ju`ni dio Hrvatske, te podr{ke kolaboracionisti~kim srpskim snagama na okupiranom dijelu Hrvatske. Druge su dvije vojne oblasti (1. i 3.), kao drugi strategijski e{alon, imale rezervnu ulogu, radi oja~anja snaga 2. i 4. vojne oblasti i sa istoka bile nosilac udara na Bosnu i Hercegovinu.199 196 D. Domazet, nav. dj., str. 11-12. 197 Isto. 198 Isto. U “nastojanju da ‘prikrije’ politi~ku odluku srpsko-crnogorskih vladaju}ih politi~kih oligarhija i njihovih sljedbenika u Bosni i Hercegovini o oblikovanju ostatka Jugoslovenske zajednice u posebnu oktroiranu dràvu, JNA je pristupila vlastitoj reorganizaciji po {emi koja treba da ozna~i dràvu u nastajanju, tj. da pokrije one ‘republike’ koje èle da ìve u (‘krnjoj’) Jugoslaviji” (S. Arnautovi}, KAKO SE BRANILA BOSNA : vojno-politi~ki eseji i komentari, Sarajevo 1997, str. 5). 199 D. Domazet, nav. dj., str. 13. Linija razdvajanja vojnih oblasti imala je, po Domazetu, za cilj da, pored ostalog, pokaè “da je Beograd èlio ne samo rije{iti 665

Rukovodstvo Velikosrpskog pokreta je formiranjem 2. vojne oblasti, pored ostalog, imalo za cilj : - da ponovo uspostavi naru{eni sistem rukovo|enja i komandovanja JNA; - da poveè sve “srpske” teritorije u jednu geografsku cjelinu i stavi ih pod za{titu JNA; - da organizuje, naoruà(va), obu~i i opremi srpsko stanovni{tvo za osvaja~ke ciljeve (zauzimanje Bosne i Hercegovine i istrebljenje Bo{njaka); - da prisili (demonstracijom i primjenom sile) Bo{njake, posebno njihove politi~ke strukture i organe vlasti da prihvate nametnute okupacione uslove i onemogu}e ih za organizaciju i pruànje otpora i dr. Komandnu strukturu oficirskog kadra takve reorganizovane JNA ~inili su 92,6% Srbi, 7% Crnogorci i 0,4% “ostali”.200 Sistem rukovo|enja i komandovanja svim snagama je bio takav da su sve vojne oblasti bile podre|ne General{tabu Oruànih snaga SFRJ u Beogradu, koji je koordinirao “izradu odbrambenih planova”, sa zajedni~kim ciljem — “za{tita vanjskh granica i njihovo uvezivanje u sistem Jugoslavije”.201 Srbija je, ulaskom podru~ja isto~ne Bosne u nadle`nost 1. vojne oblasti, teritorijalno pre{la na zapadnu obalu Drine,202 a Crna Gora, ulaskom podru~ja isto~ne Hercegovine i gornjeg Podrinja u nadle`nost 4. vojne oblasti, teritorijalno do{la na Neretvu. U periodu tihe okupacije Bosne i Hercegovine SSNO, General{tab Oruànih snaga SFRJ (III uprava) je 17. januara 1992, osam dana nakon formiranja kolaboracionisti~ke Republike Srpske Bosne i Hercegovine, te “zbog izmena u organizaciji vojnoteritorijalnih organa”, a u cilju, prije svega, lak{eg sprovo|enja neustavne mobilizacije, komandama, jedinicama i ustanovama JNA dostavio novi Pregled vojno-teritorijalne podjele, “s kojim se stavlja van snage ranije dostavljeni pregled”.

pitanje Bosne i Hercegovine, nego neizravno osigurati oduzimanje okupiranih podru~ja u Hrvatskoj jer ‘prirodno’ geostrategijski 2. i 4. VO izlaze na more, a crta razdvajanja je Vrlika — rt Dalmatinska plo~a (slika 5.)” — Isto. 200 Isto, nav. dj., str. 12. 201 Isto. 202 Isto, str. 13. 666

Po toj su podjeli ponovo formirani vojni okruzi i odsjeci, koji su ukinuti krajem 1987.203 Tako je na podru~ju Bosne i Hercegovine formirano pet vojnih okruga (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Mostar i Trebinje) i 13 vojnih odsjeka (Sarajevo Grad, Sarajevo, Zenica, Travnik, Tuzla, Bijeljina, Br~ko, Doboj, Mostar, Banja Luka, Prijedor, Biha} i Titov Drvar).204 Tim su dokumentom 45 op{tina ispisane velikim slovima,205 {to zna~i da je Velikosrpski pokret ovladao vojnoteritorijalnim organima u tim op{tinama (u 36 op{tina Srbi su bili u ve}ini). Slu`bena prepiska u vezi sa sluènjem vojnog roka, sluènja u rezervnom sastavu i u vezi sa drugim pitanjima vojne obaveze obavljana je sa vojnoteritorijalnim organima ispisanim velikim slovima, gdje su imali “povjerljive” kadrove. 2. vojna oblast (zapadno voji{te) je formirana 10. januara 1992. (od 6 ~asova), uglavnom, od rasformirane 5. vojne oblasti (sjeverozapadno voji{te), i februara 1992. od dijela jedinica 1. vojne oblasti, sljede}eg sastava : - Komanda (u Sarajevu, komandant general Milutin Kukanjac, Srbin) - 4. korpus (u Sarajevu, komandant general Vojislav \ur|evac, Crnogorac) - 5. korpus (u Banja Luci, komandant general Vladimir Vukovi}, Srbin) 203 B. Mamula, SLUÂJ JUGOSLAVIJA, Podgorica 2000, str. 68-69. 204 AIIZ, inv. br. 2-2807, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 12/125-30, 25. januar 1992. - OOPP 2. vojne oblasti, PREGLED VOJNO-TERITORIJALNE PODELE. Na podru~ju 2. vojne oblasti nalazilo se 6 vojnih okruga (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Mostar, Trebinje i Knin) i 17 vojnih odsjeka (Sarajevo Grad, Sarajevo, Zenica, Travnik, Tuzla, Bijeljina, Br~ko, Doboj, Mostar, Banja Luka, Prijedor, Biha}, Titov Drvar, Knin, Petrinja, Karlovac i Titova Korenica) — Isto. 205 Isto. To su bile sljede}e op{tine: Novo Sarajevo, Hadì}i, Pale, Han Pijesak, Sokolac, Rudo, âjni~e, Kalinovik, Donji Vakuf, Kupres, Tuzla, [ekovi}i, Bijeljina, Ugljevik, Lopare, Zvornik, Br~ko, Gra~anica, Bosanski [amac, Doboj, Tesli}, Derventa, Trebinje, Bile}a, Ljubinje, Gacko, Nevesinje, Banja Luka, [ipovo, Mrkonji} Grad, Skender Vakuf, Kotor Varo{, êlinac, Prnjavor, Lakta{i, Srbac, Bosanska Gradi{ka, Sanski Most, Bosanski Novi, Bosanska Dubica, Titov Drvar, Glamo~, Bosansko Grahovo, Klju~ i Bosanski Petrovac. 667

- 9. korpus (u Kninu, komandant general Ratko Mladi}, Srbin) - 10. korpus (u Biha}u, komandant [piro Nikovi}, Crnogorac) - 17. korpus (u Tuzli, komandant general Savo Jankovi}, Crnogorac) - 65. za{titni motorizovani puk “B” u Kiseljaku - 580. mje{ovita artiljerijska brigada “A” u Doboju - 389. raketna artiljerijska brigada “A” Banja Luka - Odjeljenje za mjerenje po~etne brzine artiljerijskog zrna (u miru i ratu) uz komandu Armije - Centar za podvodnu obuku (u miru i ratu) - 240. samostalni srednji raketni puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (u Sarajevu) - 340. inìnjerijski puk “R” Koran kod Pala - 367. puk veze “A” u Sarajevu - 593. puk ABHO “R” u Kiseljaku - 741. dopunski puk “R” u Sarajevu - 820. Nastavni centar “R” u Banja Luci - 140. obavje{tajni podcentar 15. obavještajnog centra (u miru i ratu) u Sarajevu - Kontraobaveštajna grupa (u miru i ratu) u Sarajevu - 521. remontni bataljon “R” Remontni zavod Hadì}i - 37. Sanitetski odred “R” u Sarajevu - 42. Zavod za preventivnu medicinsku za{titu (u miru) u Sarajevu - Viša vojnolekarska komisija Sarajevo (u miru) - Vojna bolnica Sarajevo (u miru) - Vojnomedicinski centar Sarajevo (u miru) - Vojnomedicinski centar Banja Luka (u miru) 668

- 563. automobilski bataljon “B” Sarajevo - Vojna delegacija pri @TP Sarajevo (u miru i ratu) - Vojna delegacija pri @TP Knin (u ratu) - Vojna ustanova Romanija (u miru i ratu) - Vojno gra|evinska direkcija Sarajevo (u miru i ratu) - Vojna ustanova za odràvanje stambenog fonda JNA (u miru) u Sarajevu - Vojnora~unovodstveni centar Sarajevo (u miru) - Vojnoknjigovodstveni centri Sarajevo, Banja Luka, Tuzla, Knin i Biha} (u miru) - Centar za automatizovanu obradu podataka (u miru) - 405. pozadinska (logisti~ka) baza “B” u Kninu - 530. pozadinska baza “B” u Bosanskom Petrovcu - 744. pozadinska baza “B” u Sarajevu - 904. pozadinska baza “B” u Tuzli - 993. pozadinska baza “B” u Banja Luci - Kulturno-zabavni ansambl (u ratu) - Vojni orkestar I varijante (u miru i ratu) u Sarajevu - Vojni sud (Viši vojni sud II varijante) (mir-rat) u Sarajevu - Vojni sud I stepena I varijante (u ratu) u Sarajevu - Vojni sud u Banja Luci (u miru) - Vojno tuìlaštvo (u miru), Više vojno tuìlaštvo II varijante (u ratu) u Sarajevu - Vojno tuìlaštvo u Banja Luci (u miru) - Vojno tuìlaštvo I varijante (u ratu) - Vojni zatvor za izdràvanje pritvora Sarajevo (u miru) 669

- Komanda vojnog okruga Sarajevo (u miru i ratu) - Komanda vojnog okruga Tuzla (u miru i ratu) - Komanda vojnog okruga Banja Luka (u miru i ratu) - Komanda vojnog okruga Mostar (u miru i ratu) - Komanda vojnog okruga Knin (u miru i ratu) - 77. smu~arski poligon (u miru) Jahorina - 185. poligon Slunj (u miru) za artiljerijska i tenkovska ga|anja - Poligon Neretva Kalinovik (u miru) za artiljerijska ga|anja - Domovi JNA - Sarajevo, Bijeljina, Travnik, âpljina (u miru i ratu) - Garnizonske biblioteke: - Sarajevo, Bijeljina, Travnik, âpljina i Kiseljak (u miru) - 55. logor ratnih zarobljenika (vojnika i podoficira - u ratu) - 71. logor ratnih zarobljenika (oficira - u ratu) - Sabirno-prodajni centar Sarajevo (u miru).206 206 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart 1992. (NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene; Isto, inv. br., 2-2580, Komanda 5. korpusa, Str. pov. br. 1-10, 10. januar 1992. — Komandi 30. pd /partizanske divizije/; Isto, inv. br. 2-2563, Radna zabilje{ka pukovnika JNA O. S., 1. januar 1992, str. 31; Narodna armija, 4. januar 1992, str. 4, OBRAZOVANE ÊTIRI VOJNE OBLASTI; F. He}o, ULOGA JUGOSLOVENSKE NARODNE ARMIJE U AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU (rukopis magistarskog rada), Fakultet politi~kih nauka, Sarajevo 2000, str. 80, napomena 164. Klasifikacija jedinica JNA zavisno od stepena mirnodopske popune : - “A” klasifikacije bile su jedinice popunjene 90-100% ljudstvom i 100% naoruànjem i opremom; - “B” klasifikacije bile su jedinice popunjene 30-50% ljudstvom i 100% naoruànjem i opremom; - “R” klasifikacije bile su jedinice popunjene sa kompletnim ljudstvom iz rezervnog sastava i 100% naoruànjem i opremom (Kazivanje brigadira Muharema Nadàka dato autoru. O tome vidi : D. Marijan, JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA U AGRESIJI NA REPUBLIKU HRVATSKU 1990. - 1992. GODINE, str. 293, nap. 19). 670

Preformiranje i preimenovanje (u miru i ratu) Komande 5. vojne oblasti (sjeverozapadnog voji{ta) u Komandu 2. vojne oblasti (zapadnog voji{ta) izvr{eno je, u skladu sa Nare|enjem Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu, br. DT 263-1, od 20. januara 1992. o dogradnji organizacijsko-mobilizacijske strukture JNA, po formaciji broj 340.336, sljede}eg sastava : - Komanda; - Vod veze u Vazduhoplovnoj isturenoj komandnoj grupi (u miru, a odjeljenje veze Vazduhoplovne isturene komandne grupe u ratu); - Ra~unska analiti~ka stanica ABHO (u ratu); - Filmska ekipa (u ratu); - Vod za protiv poàrnu djelatnost (u ratu).207 Komanda 5. vojne oblasti je iz garnizona Zagreb premje{tena u garnizon Sarajevo 2. januara 1992. Mobilizacijsko mjesto je bilo Sarajevo. Rukovodilac Plana mobilizacije bila je Komanda 2. vojne oblasti. Mati~ni broj u miru je bio 0701, a u ratu 6146. Ostali elementi mobilizacijskog razvoja su bili bez promjene.208 Rasformiran je i ukinut mobilizacijski razvoj 5. vojne oblasti sa sljede}im komandama i jedinicama : - Komanda 32. korpusa (u miru i ratu) - Komanda 6. li~ke divizije “R” i brisana mirnodopska VP 8401 Korenica - Komanda 28. partizanske divizije “R” (u miru i ratu) - Komanda 33. partizanske divizije “R” (u miru i ratu) — rasformirana je nakon premje{tanja. Sredstvima je popunjena 30. partizanska divizija “R” u Banja Luci

207 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart (NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene. 208 Isto. 671

- Komanda 43. partizanske divizije (u miru i ratu) - rasformirana je poslije premje{tanja. Sredstvima je popunjena 47. partizanska divizija “R” - 1. partizanska brigada “R” - 28. partizanska divizija (u miru i ratu) - 3. partizanska brigada “R” - 43. partizanska divizija (u miru i ratu) - 4. partizanska brigada “R” - 43. partizanska divizija (u miru i ratu) - 5. partizanska brigada “R” - 33. partizanska divizija (u miru i ratu) - 6. partizanska brigada “R” - 33. partizanska divizija (u miru i ratu) - 21. partizanska brigada “R” - 28. partizanska divizija (u miru i ratu) - 36. partizanska brigada “R” - 43. partizanska divizija (u miru i ratu) - 6. brdska brigada “B” (u miru i ratu) - 73. motorizovana brigada “R” (u miru i ratu) - 236. motorizovana brigada “R” (u miru i ratu) - 228. motorizovana brigada “A” (u miru i ratu). Ljudstvo je ugra|eno u 37. motorizovanu brigadu “A”, sa sjedi{tem u Ra{koj - 288. mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada “A” (u miru i ratu) - 471. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” (u miru i ratu) - 32. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu) - 140. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu). Ljudstvo i materijalno-tehni~ka sredstva su ugra|eni u 49. mehanizovanu brigadu i 14. pje{adijsku motorizovanu brigadu u Zenici i Lukavici - 265. mehanizovana brigada “A” (u miru i ratu) - 513. inìnjerijska brigada “B” (u miru i ratu) - 841. dopunski puk “R” (u miru i ratu) - 32. mje{oviti artiljerijski puk “R” (u miru i ratu) - 411. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” (u miru i ratu) 672

- 306. laki avio puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (u miru i ratu). Ljudstvom i materijalnim sredstvima je popunjen 17. laki avio puk protiv-vazdu{ne odbrane u Tuzli - 313. 1aki aviopuk protivvazdu{ne odbrane “R” (u miru i ratu) - 32. inìnjerijski puk “R” (u miru i ratu) - 127. inìnjerijski puk “R” (u ratu i miru) - 258. inìnjerijski puk “R” (u ratu i miru) - 91. inìnjerijski bataljon (OG-6) - 94. inìnjerijski bataljon (OG-7) - 6. minobaca~ki bataljon (u ratu) - 33. minobaca~ki bataljon (u ratu) - 43. minobaca~ki bataljon (u ratu) - 28. minobaca~ki bataljon (u ratu) - 32. bataljon vojne policije “A” (u miru i ratu) - 32. dopunski bataljon (u ratu) - 540. pontonirski bataljon “R” (u miru i ratu) - 671. pontonirski bataljon “R” (u miru i ratu) - 32. bataljon veze “A” (u miru i ratu) - 32. sanitetski bataljon “R” (u miru i ratu) - 32. automobilski bataljon “R” (u miru i ratu) - 42. grani~ni bataljon “A” (u miru i ratu) - 43. grani~ni bataljon “A” (u miru i ratu) - 6. tovarna ~eta (u ratu) - tovarna ~eta sa konjima - 28. tovarna ~eta (u ratu) - tovarna ~eta sa konjima - 33. tovarna ~eta (u ratu) - tovarna ~eta sa konjima - 43. tovarna ~eta (u ratu) - tovarna ~eta sa konjima 673

- 151., 152., 153., 154., 155., 156. i. 157. posadna protiv-oklopna artiljerijska baterija (u ratu) - 12., 17., 35., 56. i 74. pontonirska ~eta (u ratu) - 894. eskadrila za izvi|anje i vezu “B” (u miru i ratu). Ljudstvom i materijalnim sredstvima je popunjen 111. helikopterski puk 2. korpusa RV i PVO - 15. sanitetski odred “R” (u miru i ratu) - 315. Centar za elektronsko izvi|anje i osmatranje “A” (u miru i ratu) - 653. Nastavni centar “R” (u miru i ratu) - 243. automobilski nastavni centar (u miru) - Nastavni centar “Svetice” ( u miru ) - 639. pozadinska baza “B” (u miru i ratu) - 944. pozadinska baza “B” (u miru i ratu) - 970. pozadinska baza “R” (u miru i ratu) - Sabirno-prodajni centar Zagreb (u miru) - Vojna bolnica Zagreb (u miru) - 20. zavod za preventivnu medicinsku za{titu (u miru) - Vi{a vojnoljekarska komisija (u miru) - Vojna ustanova “CZ” (u miru i ratu) - Vojni sud I stepena, II varijante 32. korpusa (u ratu) - Vojno tuìlaštvo II varijante, 32. korpusa ( u ratu) - Vojnogra|evinska direkcija Zagreb (u miru i ratu) - Vojna ustanova za odràvanje stambenog fonda u JNA (u miru) - Vojna ustanova za upravljanje stambenim fondom u JNA Zagreb (u miru ) - Vojna direkcija pri @TP Zagreb (u miru i ratu) 674

- Vojna direkcija pri @TP Doboj (u ratu) - Vojno-knjigovodstveni centar Zagreb (u miru) - Vojno-knjigovodstveni centar Karlovac (u miru) - Stalno automatizovano strelište “Vrap~anski potok”, “Bosna”, “Kova~evo”, “Crna Gora” i “Jamadol” (u miru) - Strelište “Slavonska Poèga” - (u miru) - Poligon “@urkovo” (u miru) - Vje`balište “Bjelasica” (u miru) - Protivoklopno vje`balište “Dabrovica” (u miru) - Strelište i vje`balište “Gakovo” (u miru) - Kontraobaveštajna grupa 32. korpusa (u miru) - Vojni orkestar II varijante 32. korpusa (u ratu) - Domovi JNA: Zagreb, Rijeka, Karlovac, Vara`din, Jastrebarsko, Ilirska Bistrica, Bjelovar, Slavonska Poèga, Virovitica, Dugo Selo, Gospi}, Delnice, Krièvci, Ogulin, Koprivnica i âkovec (u miru i ratu) - Garnizonske biblioteke: Zagreb, Rijeka, Vara`din, Karlovac, Dugo Selo, Delnice, Gospi}, Jastrebarsko, Ilirska Bistrica, Bjelovar, Koprivnica, âkovec, Krièvci, Slavonska Poèga, Virovitica, Ogulin, Samobor (u miru).209 2. vojna oblast je formirana da osigura rukovo|enje i komandovanje jedinicama, ustanovama i komandama JNA na podru~ju Bosne i Hercegovine i okupiranih dijelova Republike Hrvatske, u cilju efektivnije okupacije Bosne i Hercegovine i drànja pod okupacijom jedne tre}ine Republike Hrvatske. Njeno je formiranje pokazalo nastojanje

209 Isto. Navedene su komande i jedinice 5. vojne oblasti rasformirane i ukinut njihov mobilizacijski razvoj Naredbom general-pukovnika Milutina Kukanjca, komandanta 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, od 10. marta 1992. Tom su naredbom stavljeni “van snage” pe~ati, {tambilji, formacije i ostala dokumenta mobilizacijskog razvoja za navedene komande, jedinice i ustanove koje su rasformirane, “koji su pali u ruke neovla{}enim licima ili su zarobljeni” (Isto). 675

Velikosrpskog pokreta da formira etni~ki ~istu srpsku dràvu, izlaze}i na zapadne granice Velike Srbije (realizacija plana RAM). Zona odgovornosti 2. vojne oblasti pokrivala je, uglavnom, teritoriju Bosne i Hercegovine (91 op{tina) i isto~ne dijelove centralne Republike Hrvatske (15 op{tina - do linije Karlobag - Karlovac - Virovitica, bez Baranje, isto~ne Slavonije i zapadnog Srema). Podru~je (sjevero)isto~ne Bosne (zona odgovornosti 17. korpusa, sa sjedi{tem u Tuzli) bilo je do februara 1992. u sastavu 1. vojne oblasti. Jugoisto~na Bosna i isto~na Hercegovina (18 op{tina) je bila pod komandom 4. vojne oblasti, {to je bila namjera da to podru~je “pripadne” Crnoj Gori. General{tab Oruànih snaga SFRJ je, radi {to efikasnijeg funkcionisanja jedinstvenog sistema rukovo|enja i komandovanja i objedinjavanja svih planiranih operacija na teritoriji Bosne i Hercegovine, po~etkom februara 1992. prepot~inio kompletni sastav 17. korpusa iz 1. vojne oblasti pod komandu 2. vojne oblasti.210 Za komandanta 2. vojne oblasti postavljen je general-pukovnik Milutin Kukanjac, (Srbijanac, do{ao je iz Skoplja), dobar poznavalac bosansko-hercegova~kih prilika, sa duìm slu`bovanjem u Bosni i Hercegovini, a za na~elnika [taba general Dobra{in Pra{~evi} (Crnogorac, prije toga bio je u Zagrebu). Za generala Milutina Kukanjca, koji je, pored ostalog, odobravao tzv. srpski plebiscit iz novembra 1991, “od po~etka su Muslimani i Hrvati i njihovo vo|stvo”, bili “pravi, definisani neprijatelji”.211

210 F. He}o, nav. dj., str. 78. 211 F. He}o, nav. dj., str. 80; Z. Suljevi}, POLITI^KO-VOJNA SITUACIJA UOÎ AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU (rukopis), str. 81-82; TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994. General Milutin Kukanjac je do 31. decembra 1991. obavljao du`nost komandanta 3. vojne oblasti, sa sjedi{tem u Skoplju. Uo~i Nove 1992. godine u Beogradu mu je saop{teno da je imenovan za komandanta Vojne oblasti, sa sjedi{tem u Sarajevu. Rije~ je o 2. vojnoj oblasti koju je trebalo formirati. General Milutin Kukanjac je novu du`nost preuzeo 3. januara 1992. S obzirom na to da je i ranije preko dvadeset godina bio na slu`bi u Bosni i Hercegovini, dobro je poznavao sredinu i mentalitet. Za vrijeme Olimpijade je bio u najuèm rukovodstvu sa Brankom Mikuli}em, Antom Su~i}em, Ahmedom Karabegovi}em i drugima (Slobodna Bosna, 20. februar 1998.; TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994. 676

Vojska kojom je general Kukanjac komandovao je bila “srpskocrnogorski deo JNA”. Ta je vojska “prvi put u istoriji zaokruìla srpske zemlje, zajedno sa srpskim narodom” i zauzela jednu tre}inu Republike Hrvatske i ve}u polovinu Bosne i Hercegovine, uklju~uju}i i “srpski deo Sarajeva”.212 General Milutin Kukanjac je 20. januara 1992, sa svojim kolegijem starje{ina, u Sarajevu odrào, na njegovo traènje, sastanak sa ~lanovima Predsjedništva Bosne i Hercegovine (u zgradi Predsjedništva).213 Me|utim, nije jasno po kom osnovu je taj sastanak organizovao, ni sa kojim ciljem. Kao komandant 2. vojne oblasti nije imao nikakve ustavne ni zakonske ovlasti da takav sastanak saziva. 2. vojna oblast je 17. februara ukupno raspolagala sa 85.097 ljudi (stalni sastav: 20.270, i rezervni sastav: 64.827), od ~ega je Komanda brojala 104 ~ovjeka. To su, uglavnom, bili Srbi i Crnogorci. Samostalne jedinice stalnog sastava te vojne oblasti su imale 1.891 ~ovjeka, a rezervni sastav 2.498, {to je ukupno iznosilo 4.389. Pozadinske

General Milutin Kukanjac je, kako on tvrdi, bio komandant 2. vojne oblasti koja je “obuhvtala 90 odsto Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku Krajinu, bez isto~nog dela Slavonije” (TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994.). General Milutin Kukanjac se u jednom nare|enju od 9. januara 1992. potpisuje u svojstvu komandanta 2. vojne oblasti. U tom se dokumentu u lijevom gornjem dijelu nalazi memorandum te vojne oblasti (“KOMANDA 2. VOJNE OBLASTI...”), a u donjem desnom dijelu, gdje pi{e M.P. nalazi se pe~at okruglog oblika sa grbom SFRJ i natpisom: “KOMANDA 5. VOJNE OBLASTI” (AIIZ, inv. br. 2-2815, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. broj 31/103-6-1, 9. januar 1992. — Na li~nost komandanta). To upu}uje na zaklju~ak da Komanda 2. vojne oblasti tada jo{ uvijek nije imala vlastiti pe~at, jer je njena formacijska izgradnja bila u toku. 212 TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994. 213 Slobodna Bosna, 20. februar 1998, Intervju Milutina Kukanjca. Tom je sastanku prisustvovao i Bogi} Bogi}evi} (~lan Predsjedni{tva SFRJ iz Bosne i Hercegovine). Ejup Gani} i Stjepan Kljui} (~lanovi Predsjedni{tva Republike Bosne i Hercegovine) su generala Kukanjca, po njegovom kazivanju, najvi{e iritirali postavljanjem pitanja za{to je on odre|en i upu}en na du`nost komandanta 2. vojne oblasti kada je rodom iz druge republike, zatim {ta }e JNA u Bosni i sli~no. “Naravno, Biljana Plav{i} i Nikola Koljevi}” su, po Kukanjcu, “bili za to da armija bude u Bosni, ali ostali van” (Isto). 677

jedinice stalnog sastava su brojale 2.339 ljudi, a rezervni sastav 2.460, odnosno 4.799 ukupno.214 Brojno-stanje ljudstva je po korpusima iznosilo : - 4. korpus: 5.100 (1.905 stalni sastav i 3.196 rezervni sastav); - 5. korpus: 18.873 (3.097 stalni sastav i 15.776 rezervni sastav); - 9. korpus: 17.525 (3.252 stalni sastav i 14.273 rezervni sastav); - 10. korpus: 25.086 (5.203 stalni sastav i 19.883 rezervni sastav);215 - 17. korpus: 9.221 (2.479 stalni sastav i 6.472 rezervni sastav).216 Sastav komandi, jedinica i ustanova JNA u Bosni i Hercegovini je od druge polovine 1991. i po~etkom 1992, usljed vojno-politi~ke situacije, bio veoma promjenljiv i razli~it. Jedan broj jedinica je predislociran, preformiran ili preimenovan. Stoga je te{ko utvrditi njihov sastav i broj ljudstva. U Bosni i Hercegovini je, formiranjem 2. vojne oblasti i povla~enjem dijela jedinica iz Slovenije i Hrvatske, bilo brojno ljudstvo i ogromne koli~ine tehnike. 214 AIIZ, inv. br. 7-69, PREGLED BROJNOG STANJA 2. VOJNE OBLASTI NA DAN 17. 02. 1992. GODINE (“VOJNA TAJNA STROGO POVJERLJIVO”); TV SRNA, Emisija MOJ GOST — MOJA ISTINA, autora Riste \oge, 12. juli 1994. U pozadinskim bazama je 17. februara 1992. bilo 3.062 ~ovjeka (193 oficira, 280 mla|a oficira, 652 gra|anska lica i 1.937 vojnih obveznika). U 744. pozadinskoj bazi je bilo 1.390 ljudi (78 oficira, 110 mla|a oficira, 298 gra|anska lica i 904 vojna obveznika); u 405. — 381 ~ovjek (18 oficira, 37 mla|a oficira, 48 gra|anska lica i 278 vojna obveznika); u 530. — 415 (32 oficira, 48 mla|a oficira, 63 gra|anska lica i 272 vojna obveznika); u 904. — 315 (27 oficira, 37 mla|a oficira, 80 gra|anska lica i 171 vojni obveznik); u 993. — 561 (38 oficira, 48 mla|a oficira, 163 gra|anska lica i 312 vojna obveznika) — AIIZ, inv. br. 2-1965, PREGLED PODATAKA O RAZMJE[TAJU I KAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI. 215 Isto. U sastavu 10. korpusa nalazile su se tri operativne grupe (OG) i “ostale jedinice” : - OG-6 : 4.854 (594 stalni i 4.260 rezervni sastav); - OG-7 : 11. 476 (1.812 stalni i 9.664 rezervni sastav); - OG-8 : 8.452 (2.498 stalni i 5.954 rezervni sastav); - Ostale jedinice : 304 (299 stalni sastav i 5 rezervni sastav). 216 Isto. 678

Organizacijsko-formacijska struktura i raspored 2. vojne oblasti (komande, jedinice i ustanove 2. vojne oblasti, SSNO-a i RV i PVO na teritoriji 2. vojne oblasti) 17. februara 1992. su bili sljede}i : - Komanda 2. vojne oblasti (Sarajevo, komandant general-pukovnik Milutin Kukanjac) I. korpusi (pet) : - 4. korpus (Sarajevo, komandant general-major Vojislav \ur|evac): - Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Sarajevo); - 4. bataljon veze “A” (Sarajevo); - 288. (4.) bataljon vojne policije “A” (Sarajevo); - 49. mehanizovana brigada “A” (Lukavica); - 6. pje{adijska motorizovana brigada “R” (Doboj); - 216. brdska brigada “R” (Han Pijesak); - 346. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Lukavica); - 4. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Kiseljak); - 4. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R” (Visoko); - 76. motorizovi puk “R” (Visoko); - 4. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Koran); - 4. automobilski bataljon “R” (Koran); - 4. sanitetski bataljon “R” (Koran); - 120. laka pje{adijska brigada (Zenica); - 253. motorizovana brigada; - 140. mehanizovana brigada; - 14. pje{adijska motorizovana brigada; - 14. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk; - 340. inìnjerijski puk “R” (Sarajevo);

679

- 4. inìnjerijski bataljon “R” (Sarajevo); - 4. dopunski bataljon “R” (Sarajevo); - 652. motorizovani puk “B” (Kiseljak).217 - 5. korpus (Banja Luka, komandant general-major Vladimir Vukovi}, te od kraja marta 1992. general Momir Tali}): - Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Banja Luka) - 5. bataljon veze “A” (Banja Luka) - 5. bataljon vojne policije “A” (Banja Luka) - 329. oklopna brigada “A” (Banja Luka) - 343. motorizovana brigada “R” (Prijedor) - 16. pje{adijska motorizovana brigada “R” (Banja Luka) - 5. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Banja Luka) - 5. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Banja Luka) - 5. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R” (Banja Luka) - 5. mje{ovita protiv-oklopna artiljerijska brigada “R” (Banja Luka) - 293. inìnjerijski puk “R” (Banja Luka) - 10. partizanska divizija “R” (Banja Luka) - 30. partizanska divizija “R” (Mrkonji} Grad) - 19. partizanska brigada “R” (Mrkonji} Grad) - 5. dopunski bataljon “R” (Banja Luka) 217 Isto; AIIZ, inv. br. 7-67, PREGLED ORGANIZACIJSKO-FORMACIJSKE STRUKTURE 2. VOJNE OBLASTI; Isto, inv. br. 7-227, JEDINICE 2. VOJNE OBLASTI, SSNO I RV I PVO NA TERITORIJI 2. VOJNE OBLASTI. 680

- 293. inìnjerijski puk “R” (Banja Luka); - 188. pontonirski bataljon “R” (Banja Luka); - 5. automobilski bataljon “R” (Banja Luka); - 5. sanitetski bataljon “R” (Banja Luka); - 5. pje{adijska brigada; - 6. partizanska pje{adijska brigada; - 11. partizanska pje{adijska brigada; - 122. laka pje{adijska brigada (Skender Vakuf); - 134. laka brigada; - 2. laka pje{adijska brigada.218 - 9. korpus (Knin, komandant general-major Ratko Mladi}): - Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Knin); - 70. bataljon veze “A” (Knin); - 9. bataljon vojne policije “A” (Knin); - 221. motorizovana brigada “A” (Knin); - 160. motorizovana brigada “R” (Benkovac); - 271. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane (Benkovac); - 594. inìnjerijski puk “B” (Knin); - 9. mje{oviti artiljerijski puk “R” (Knin); - 557. mje{oviti protiv-oklopni i artiljerijski puk “R” (Benkovac);

218 Isto. U Skender Vakufu je (marta 1992.) bila razmje{tena 122. laka pje{adijska brigada, koja je na zaposjednutim objektima brojala 487 vojnih obveznika (AIIZ, inv. br. 2-2611, Komanda 30. partizanske divizije, pov. br. 533—1, 25. marta 1992. — Komandi). 681

- 569. dopunski bataljon “R”(Knin); - 9. automobilski bataljon “R” (Knin); - 98. sanitetski bataljon “R” (Knin); - 1. motorizovana brigada (Sveti Rok); - 11. motorizovana brigada (Drvar); - 2. brigada Teritorijalne odbrane; - 3. brigada Teritorijalne odbrane ; - 1. partizanska brigada “R” (Drvar); - 1. motorizovana brigada “R” (Gra~ac).219 - 10. korpus (Biha}, komandant general-major [piro Nikovi}): - Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Biha}); - 10. bataljon veze “B”; - 10. bataljon vojne policije “A”; - 6. operativna grupa - OG-6 (Lika, Plitvi~ka jezera): - 1. laka pje{adijska brigada “R” (Karlovac); - 2. laka pje{adijska brigada “R” (Titova Korenica); - 4. laka pje{adijska brigada “R” (Udbina); - 11. laka pje{adijska brigada “R” (Bosanski Novi); - 145. laka pje{adijska Pla{ka brigada “R” (Pla{ki); - 7. operativna grupa - OG-7 (Banija): - 622. motorizovana brigada “R” (Petrinja); 219 Isto. 682

- 592. motorizovana brigada; - 1. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 7. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 11. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 17. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane;

- 8. operativna grupa - OG-8 (Kordun, Petrova Gora): - 9. motorizovana brigada; - 2. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 3. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 4. motorizovana brigada Teritorijalne odbrane; - 306. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane (Biha}); - 10. automobilski bataljon “R”; - 10. sanitetski bataljon “R”; - 10. dopunski bataljon “B”; - 185. poligon (Slunj); - 13. partizanska brigada (Bosanski Petrovac); - 8. pje{adijska motorozovana brigada “A”; - 41. laki artiljerijski puk PVO “B”; - 10. inìnjerijski bataljon “A”; - 257. motorizovana brigada “R”; - 6. mje{oviti artiljerijski puk “B”; - 6. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “B”.220

220 Isto. 683

- 17. korpus (Tuzla, komandant general-major Savo Jankovi}): - Komanda sa pri{tapskim jedinicama (Tuzla); - 17. bataljon veze “A” (Tuzla); - 17. bataljon vojne policije “A” (Tuzla-Dubrave); - 4. oklopna brigada “A” (Tuzla); - 92. motorizovana brigada “R” (Tuzla); - 327. motorizovana brigada “R” (Derventa); - 18. partizanska brigada “R” (Derventa); - 129. laka pje{adijska brigada “R” (Derventa); - 395. motorizovana brigada “R” (Br~ko); - 22. partizanska brigada “R” (Br~ko); - 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Tuzla); - 454. mje{oviti protiv-oklopni artiljerijski puk “R” (Tuzla); - 497. inìnjerijski puk “R” (Tuzla); - 11. partizanska divizija “R” (Doboj); - 36. partizanska divizija “R” (Bijeljina); - 17. mje{oviti artiljerijski puk “A” (Bijeljina); - 17. partizanska brigada “R” (Bijeljina); - 17. laka pje{adijska brigada “R” (Bijeljina); - 670. pontonirski bataljon “A” (Bijeljina); - 17. automobilski bataljon “R” (Tuzla); - 336. motorizovana brigada “A” (Tuzla); - 192. laka pje{adijska brigada “R” (Tuzla); - 17. sanitetski bataljon “R” (Tuzla); 684

- 17. dopunski bataljon “R” (Tuzla).221

II. samostalne jedinice — ustanove

a) voji{ne : - 580. mje{ovita artiljerijska brigada “A” (Vojni}, pukovnik Svetozar Marjanovi}); - 389. raketna artiljerijska brigada “A” (Banja Luka, pukovnik Tomislav Obradov); - 367. puk veze “A” (Sarajevo, pukovnik Mileti}); - 240. samostalni srednji raketni puk protiv-vazdu{ne odbrane “A” (Sarajevo, pukovnik Nenad Ba}anovi}); - 65. za{titni motorizovani puk “R” (Kiseljak, potpukovnik Milan [uput); - 593. puk ABHO “R” (Biha}, potpukovnik Velizar Rabrenovi}); - 741. Dopunski puk “R” (Travnik, potpukovnik Mladen Kolev); - 820. Nastavni centar “R” (Banja Luka); - Poligon “Neretva” (Kalinovik, potpukovnik Rade Pavlovi}); - 77. smu~arski poligon (Jahorina, stariji vodnik I klase Stevo Dejanovi}); - 461. mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada.222

b) pozadinske : - 405. pozadinska baza (Knin, pukovnik Tomo Jakovljevi});

221 Isto. 222 Isto. 685

- 530. pozadinska baza (Bosanski Petrovac, pukovnik Milan [kondri}); - 744. pozadinska baza (Sarajevo, pukovnik Du{an Kova~evi}); - 904. pozadinska baza (Tuzla, potpukovnik Alojz Hru{evar); - 993. pozadinska baza (Banja Luka, pukovnik Osman Selak); - 521. remontni bataljon (Hadì}i, potpukovnik Ratko Savi}); - 37. sanitetski odred (Sarajevo, potpukovnik Radovan Dobra{); - 42. zavod za preventivnu medicinsku za{titu (Sarajevo, pukovnik Jovan Milo{evi}); - 563. automobilski bataljon (Sarajevo, major Sari}); - 262. Tehni~ki nastavni centar (Travnik, potpukovnik Zoran Jovanovi}); - Tehni~ko-remontni zavod (Hadì}i, pukovnik Dragoslav Jovanovi}); - Tehni~ko-remontni zavod (Travnik, potpukovnik Vid Jazbinski); - Vojna bolnica (Sarajevo, pukovnik Tomislav Tau{an); - Vojno-medicinski centar (Sarajevo); - Visoka vojno ljekarska komisija (Sarajevo, pukovnik Esad Gi~evi}); - Vojna direkcija pri @TP (Sarajevo, potpukovnik Petar Obradovi}); - Vojno-gra|evinska direkcija (Sarajevo, potpukovnik Mirko Simovi}); - Vojna ustanova Vojno-stambenog fonda (Sarajevo, potpukovnik Safet Tihi}); - Vojno-gra|evinska ustanova “Karlo Batko” (Hadì}i, potpukovnik Pero Vuji}); - Vojna ustanova “Romanija” (Sarajevo).223

223 Isto. 686

c) ostale : - Komanda vojnog okruga Sarajevo (pukovnik Obrad Popovi}); - Komanda vojnog okruga Tuzla; - Komanda vojnog okruga Mostar (pukovnik Dèmal Sijer~i}); - Komanda vojnog okruga Trebinje; - Komanda vojnog okruga Banja Luka; - Komanda vojnog okruga Knin; - Komanda vojnog okruga Petrinja; - Vojni sud Sarajevo; - Vojni sud Banja Luka; - Vojno tuìla{tvo Sarajevo; - Vojno tuìla{tvo Banja Luka; - Vojni zatvor Sarajevo.224 - Vojni odsjek Sarajevo Grad (op{tine : Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, Centar, Hadì}i, Ilidà, Ilija{, Pale, Trnovo i Vogo{}a); - Vojni odsjek Sarajevo (op{tine : Olovo, Han Pijesak, Sokolac, Rogatica, Vi{egrad, Gora`de, Rudo, âjni~e, Fo~a i Kalinovik); - Vojni odsjek Zenica (op{tine : Zenica, @ep~e, Zavidovi}i, Kakanj, Vare{, Kre{evo, Breza, Visoko, Kiseljak i Fojnica); - Vojni odsjek Travnik (op{tine : Busova~a, Gornji Vakuf, Travnik, Donji Vakuf, Novi Travnik, Vitez, Bugojno i Kupres); - Vojni odsjek Tuzla (op{tine : Tuzla, Lukavac, Kalesija, Banovi}i, @ivinice, [ekovi}i, Kladanj, Bratunac, Vlasenica i Srebrenica);

224 Isto; AIIZ, inv. br. 2-2807, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 12/125-30, 25. januar 1992. — OOPP 2. Vojne oblasti, PREGLED VOJNOTERITORIJALNE PODELE. 687

- Vojni odsjek Bijeljina (op{tine : Bijeljina, Ugljevik, Lopare i Zvornik); - Vojni odsjek Br~ko (op{tine : Br~ko, Grada~ac, Ora{je, Gra~anica, Srebrenik i Bosanski [amac); - Vojni odsjek Doboj (op{tine : Doboj, Maglaj, Te{anj, Tesli}, Odàk, Modri~a, Derventa i Bosanski Brod); - Vojni odsjek Mostar (op{tine : Mostar, Neum, âpljina, îtluk, Metkovi}, Livno, Ljubinje, Li{tica, Grude, Posu{je, Tomislavgrad, Prozor, Jablanica i Konjic); - Vojni odsjek Banja Luka (op{tine : Banja Luka, [ipovo, Mrkonji} Grad, Jajce, Skender Vakuf, Kotor Varo{, êlinac, Prnjavor, Lakta{i, Srbac i Bosanska Gradi{ka); - Vojni odsjek Prijedor (op{tine : Prijedor, Sanski Most, Bosanski Novi, i Bosanska Dubica); - Vojni odsjek Titov Drvar (op{tine : Titov Drvar, Glamo~, Bosansko Grahovo, Klju~ i Bosanski Petrovac); - Vojni odsjek Biha} (op{tine : Biha}, Bosanska Krupa, Cazin i Velika Kladu{a); - Vojni odsjek Petrinja (op{tine : Petrinja, Glina, Dvor, Kostajnica, Novska i Sisak); - Vojni odsjek Knin (op{tine : Knin, Drni{, Benkovac i Obrovac); - Vojni odsjek Karlovac (op{tine : Karlovac, Vrgin Most, Vojni}, Slunj, Duga Resa i Ozalj); - Vojni odsjek Titova Korenica (op{tine : Korenica, Pla{ki, Donji Lapac, Gra~ac, Gospi} - Teslingrad, i Oto~ac - Vrhovine).225 - Centar vojnih {kola kopnene vojske Sarajevo; - Muzi~ka srednja vojna {kola Sarajevo; - Intendantsko-finansijski nastavni {kolski centar Sarajevo;

225 Isto. 688

- [kola i kursevi Veterinarske slu`be Sarajevo; - 2. korpus Ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbrane Sarajevo; - 5. korpus ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbrane Biha}; - 130. vazduhoplovni bataljon Rajlovac; - [kolski centar Ratnog vazduhoplovstva i protiv-vazdu{ne odbrane Rajlovac; - Vazduhoplovni zavod “Rajlovac” Rajlovac; - Vojno-ra~unski centar Banja Luka; - Vojno-knjigovodstveni centar Banja Luka; - 2. bataljon 398. brigade veze Sarajevo; - 2. bataljon 235. puka stacionarne veze Sarajevo.226 - Centar za obuku voza~a borbenih vozila (Banja Luka — Zaluàni); - [kolski centar za oklopne i mehanizovane jedinice (Banja Luka).227

Iz organizacijskog sastava 2. vojne oblasti iza{le su, Naredbom generala Kukanjca, (DT broj 12/82-16) komandanta te oblasti, od 10. marta 1992, sljede}e komande, jedinice i ustanove iz rasformirane 5. vojne oblasti: komande, jedinice i ustanove 13, 14. i 31. korpusa, osim onih jedinica koje su po toj naredbi predislocirane, preformirane ili preimenovane, a u{le su u sastav 2. vojne oblasti.228

226 Isto; I. Radakovi}, nav. dj., str. 126. 227 AIIZ, inv. br. 7-227, JEDINICE 2. VOJNE OBLASTI, SSNO I RV I PV NA TERITORIJI 2. VOJNE OBLASTI; ICTY, Predmet: Br. IT-94-I-T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 4. juni 1996, str. 2-3. 228 AIIZ, inv. br. 2-2816, Komanda 2. vojne oblasti, DT br. 12/82-16, 10. mart 1992, (NARODNA ODBRANA DR@AVNA TAJNA), Organizacijsko-formacijske promjene. 689

Kontraobavje{tajna grupa Komande 5. vojne oblasti premje{tena je iz garnizona Zagreb u garnizon Sarajevo i preimenovana u Kontraobavje{tajnu grupu 2. vojne oblasti.229 Iz garnizona Zagreb 140. obavje{tajni podcentar 15. obavje{tajnog centra je premje{ten u : - Upravu centra u garnizon Sarajevo (mobilizacijsko mjesto Sarajevo); - 1. obavje{tajni podcentar iz garnizona Vara`din u garnizon Biha} (mobilizacijsko mjesto Biha}); - 2. obavje{tajni podcentar iz garnizona Zagreb u garnizon Banja Luka (mobilizacijsko mjesto Banja Luka); - 3. obavje{tajni podcentar je rasformiran, a ljudstvo i materijalna sredstva su ugra|eni u Obavje{tajni centar SSNO-a.230 - 4. inìnjerijski puk “R” iz sastava 4. korpusa preimenovan je u 340. inìnjerijski puk “R” (sa inìnjerijskim bataljonom “A” u miru), formiran po formaciji 317.349 i u{ao je u sastav 2. vojne oblasti.231 229 Isto. 230 Isto. Ostali elementi mobilizacijskog razvoja ostali su bez promjene. 231 Isto. Ostali elementi mobilizacijskog razvoja ostali su bez promjene. Formiranje, preformiranje, rasformiranje, predislokaciju, mobilizacijske i ostale promene kod komandi, jedinica i ustanova 2. vojne oblasti trebalo je zavr{iti do kraja aprila 1992. a izve{taj o realizaciji Naredbe dostaviti toj komandi, “za svaku jedinicu posebno, nakon njenog preformiranja ili drugih predvi|enih promena, a najkasnije do odre|enog roka”. (Isto). Kontraobave{tajnim grupama, vojnim sudovima, vojnim tuìla{tvima, kulturnozabavnom ansamblu i vojnim orkestrima odre|eni su brojni nazivi i ratne vojne po{te komandi i ustanova pri kojima su formirane i istovremeno su te komande za njih bili rukovaoci planova mobilizacije (Isto). Materijalna sredstva za preformiranje po novim formacijama, te iz rasformiranih jedinica i ustanova (sem zarobljena) rasporedili takti~ki nosioci i organi pozadine Komande 2. vojne oblasti. Ostvarena je evidencija zarobljenih i ostavljenih TMS “radi prikaza u diobenoj bilansi” (Isto). 690

Na teritoriji Bosne i Hercegovine su, pored 2. vojne oblasti, bile stacionirane i sljede}e komande, jedinice i ustanove JNA : - 13. (Rije~ki, pa Bile}ki) korpus (u Hercegovini — Bile}a, komandant general Mom~ilo Peri{i}, Srbin iz Srbije) — iako je bio u sastavu 4. vojne oblasti on je bio pot~injen Komandi 2. vojne oblasti; - dijelovi 2. (Podgori~kog - Titogradskog) korpusa (Druga operativna grupa) u isto~noj Hercegovini; - dijelovi 37. (Uì~kog) korpusa (u isto~noj Bosni i isto~noj Hercegovini); - dijelovi 20. (Valjevskog) korpusa (u isto~noj Bosni); i - dijelovi 12. (Novosadskog) korpusa (u sjeveroisto~noj Bosni).232 Sve komandne du`nosti u 2. vojnoj oblasti planski su dodijeljene starje{inama isklju~ivo srpske i crnogorske nacionalnosti. Nakon “~i{}enja” starje{ina i vojni~kog sastava na nacionalnoj i politi~koj osnovi, po~etkom 1992. u komandama i jedinicama 2. vojne oblasti u najve}em broju su ostale starje{ine i vojnici srpske i crnogorske nacionalnosti, koje su prihvatile srpsku velikodràvnu ideologiju i politiku.233 Takvo je 232 AIIZ, inv. br. 2-793, /Informacija General{taba Armije Republike Bosne i Hercegovine/, Efektivi agresorskih snaga na rati{tu Bosne i Hercegovine; Izjava na~elnika [taba 216. brdske brigade potpukovnika JNA Asima Dàmbasovi}a data autoru; I. Radakovi}, nav. dj., str 127; D. Domazet, nav. dj., str. 14, nap. 21; F. He}o, nav. dj., str. 75, nap. 159; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 86 i 91-92. U sastav tih korpusa u{le su i snage JNA iz Mostara (10. motorizovana/mehanizovana brigada i druge), âpljine i Metkovi}a (Z. Suljevi}, nav. dj., str. 91-92). Isto~ni dio Bosne i Hercegovine, pod teritorijalnom nadle`no{}u 1. vojne oblasti, bio je stavljen pod ingerenciju dva korpusa JNA (Uì~ki i Valjevski). Ta su dva korpusa po~etkom 1992. sve mostovne prelaze na Drini posjeli oklopno-mehanizovanim jedinicama (Isto, str. 86). 233 F. He}o, nav. dj., str 80. Struktura komandnog kadra 2. vojne oblasti: komandant 2. vojne oblasti general-pukovnik Milutin (Bo{ka) Kukanjac, Srbin. Na tu je du`nost do{ao iz 3. vojne oblasti (Skoplje), gdje je bio od avgusta 1991. do januara 1992. Prijevremeno je unapre|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/76, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1990. Vanredno je unapre|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/70. “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1991. Na du`nost komandanta ostao je do 8. maja 1992, kada je Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ smijenjen sa 691

stanje bilo i u komandnoj strukturi rukovodstva Oruànih snaga SFRJ i drugim vojnim oblastima, koji su rukovodili planiranjem i du`nosti i penzionisan; na~elnik {taba general-potpukovnik Dobra{in (Radovana) Pra{~evi}, Crnogorac. Na tu je du`nost do{ao iz komande 5. vojne oblasti (Zagreb) nakon njenog preimenovanja u 2. vojnu oblast. Prijevremeno je unaprije|en u ~in generala-potpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989.; pomo}nik komandanta za politi~ki rad general-major Milan (@ivojina) Aksentijevi}, Srbin. Na tu je du`nost do{ao iz 5. vojne oblasti nakon njenog preimenovanja u 2. vojnu oblast. Vanredno je unapre|en u ~in general-majora Ukazom broj 623-1, Na~elnika [taba Vrhovne komande OS SFRJ, od 29. juna 1991. Penzionisan je 8. maja 1992.; komandant 4. korpusa (Sarajevo) general-major Vojislav (Milivoja) \ur|evac, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Na du`nosti komandanta 4. korpusa ostao je do 8. maja 1992, kada je penzionisan; komandant 5. korpusa (Banja Luka) general-pukovnik Nikola (Marka) Uzelac, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Vanredno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/64, Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991. Od januara 1992. bio je komandant 3. vojne oblasti u Skoplju. U januaru 1992. za komandanta 5. korpusa imenovan je general-potpukovnik Vladimir (Branka) Vukovi}, Srbin. Unaprije|en je u ~in generalmajora Ukazom 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Vanredno je unaprije|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991. Poginuo je 1993. u udesu vojnog helikoptera u Srbiji; na~elnik {taba 5. korpusa general-major Momir Tali}, Srbin, Valjevo, Srbija; komandant 9. korpusa (Knin) general-major Savo Kova~evi}, Crnogorac; na~elnik {taba i kasnije komandant 9. korpusa general-major Ratko (Ne|e) Mladi}, Srbin, ro|en 12. marta 1943, selo Boìnovi}i, Kalinovik, Bosna i Hercegovina. Unaprije|en je u ~in generalmajora Ukazom br. 1/49, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 4. oktobra 1991. Za na~elnika {taba 2. vojne oblasti postavljen je 25. aprila 1992. — Ukazom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ. Za komandanta Glavnog [taba Vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine imenovan je 12. maja 1992.; komandant 10. korpusa (Biha}) generalpotpukovnik [piro (Nike) Nikovi}, Crnogorac. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Vanredno je unaprije|en u ~in general-potpukovnika Ukazom br. 1/64 “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 28. novembra 1991. Penzionisan je 8. maja 1992.; na~elnik {taba 10. korpusa, pukovnik Grujo Bori}, Srbin; komandant 17. korpusa (Tuzla) generalpotpukovnik Savo Jankovi}, Crnogorac. Penzionisan je 8. maja 1992, a njegovu du`nost je preuzeo general-major Milan Nedeljkovi}, Srbin; komandant 5. vazduhoplovnog korpusa (Biha}) pukovnik Branko [ovagovi}, a kasnije general Milo{ Baji}, itd. (Isto, str. 80, nap. 164; AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 865-2, 16. maj 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik \. \.; Kazivanja brigadira Armije Republike Bosne i Hercegovine Izudina Hrusti}a; D. Domazet, nav. dj., str. 14; ICTY, Predmet : Br. IT-94-1T, Dokazni materijal svjedo~enja pukovnika JNA O. S., 5. juni 1995, str. 5). 692

pripremanjem agresije i u~estvovali u zlo~inima u Bosni i Hercegovini.234 234 Isto, str. 81. Komandna struktura vojnog rukovodstva Oruànih snaga SFRJ: savezni sekretar za narodnu odbranu, ujedno i na~elnik [taba Vrhovne komande Oruànih snaga SFRJ general armije Veljko (Du{ana) Kadijevi}, “Jugosloven”, Imotski, Hrvatska. Unaprije|en je u ~in generala armije Ukazom br. 1/70, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. [estog januara 1992. povukao se sa du`nosti saveznog sekretara navodno iz zdravstvenih razloga (zdravstveno stanje je “presudno” uticalo na njegovu odluku). Odlukom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ od 25. februara 1992. prestala mu je aktivna vojna slu`ba; na~elnik General{taba Oruànih snaga SFRJ general-pukovnik Blagoje (Mila) Adì}, Srbin. Vanredno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Od 6. januara do 8. maja 1992. bio je zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu, kada je podnio ostavku na tu du`nost; komandant 1. vojne oblasti general-pukovnik Aleksandar (Stevana) Spirkovski, Makedonac. Prijevremeno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Od septembra 1991. na du`nosti ga zamjenjuje general-pukovnik @ivota (Gruje) Pani}, Srbin, koji je vanredno unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991.; komandant 4. vojne oblasti Pavle (Andrije) Strugar, Srbin, Pe}, Srbija. Prijevremeno je unaprije|en u ~in generalpotpukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ od 22. decembra 1989. Varedno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/64, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 28. novembra 1991.; komandant 13. korpusa (Mostar-Bile}a): generalmajor Mom~ilo (Sre}ka) Peri{i}, Srbin, Gornji Milanovac, Srbija. Vanredno je unaprije|en u ~in general-majora Ukazom br. 1/60, “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 19. novembra 1991. Nakon deklarativnog povla~enja JNA iz Bosne i Hercegovine, imenovan je na du`nosti komandanta 3. Armije Vojske SR Jugoslavije. Godinu dana kasnije u 48. godini je postao najmla|i Na~elnik General{taba Vojske SR Jugoslavije. Na toj je du`nosti ostao do 1998, kada ga je Slobodan Milo{evi} smijenio; komandant 3. vojne oblasti general-pukovnik @ivota (Velisava) Avramovi}, Srbin. Varedno je unaprije|en u ~in general-pukovnika Ukazom br. 1/66, Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1989. Tu je du`nost obavljao do 1. jula 1991, kada je imenovan na du`nost komandanta 5. vojne oblasti. Na du`nosti ga zamjenjuje pukovnik Tomislav (Milo{a) Simovi}, Srbin. U ~in general-pukovnika unaprije|en je Ukazom br. 1/70 “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1991. I najvi{i oficiri bezbjednosti SSNO-a su, pored navedenih najvi{ih generala i komandanata vojnih oblasti, odigrali veliku ulogu u planiranju i pripremanju zlo~ina, kao {to su: general-potpukovnik Marko (Krste) Negovanovi}, Srbin. Na du`nosti na~elnika Uprave bezbjednosti bio je od 15. maja 1989. do 15. maja 1991. Penzionisan je 8. maja 1992. Na toj ga du`nosti zamijenio general-major Alkesandar (Predraga) Vasiljevi}, Srbin. Unaprije|en je u ~in general-majora Ukazom Predsjedni{tva SFRJ, od 22. decembra 1990. Penzionisan je 8. maja 1992. Nakon njegovog penzionisanja na 693

Ukazom br. 2/50 krnjeg Predsjedni{tva SFRJ, od 25. aprila 1992, na du`nost na~elnika [taba (ujedno zamjenika komandanta) 2. vojne oblasti, postavljen je general-potpukovnik Ratko Mladi} (on je zaklju~no sa 9. majem 1992. izvr{io prijem du`nosti).235 Navedenim ukazom “krnjeg” Predsjedni{tva SFRJ na du`nosti u Komandi 2. vojne oblasti postavljene su i primile du`nost i sljede}e starje{ine : - pomo}nik komandanta za moralni rad i pravne poslove — general-major Milan Gvero; - pomo}nik komandanta za pozadinu - general-major \or|e \uki}; - pomo}nik komandanta za organizacijsko-mobilizacijske i personalne poslove - pukovnik Mi}o Grubor; - na~elnik organa bezbjednosti Zdravko Tolimir.236 General Ratko Mladi} je 10. maja 1992. preuzeo komandu nad 2. vojnom obla{}u.237

toj ga du`nosti zamijenio general Nedeljko Bo{kovi}, koji je aktivno u~estvovao u akciji izmje{tanja komandi i jedinica JNA iz Slovenije (Isto, str. 81, napomena 166; V. Kadijevi}, MOJE VI\ENJE RASPADA VOJSKA BEZ DR@AVE, Beograd 1993, str. 5-6 i 155; AIIZ, inv. br. 7-52, SAOP[TENJE ZA JAVNOST /KRNJEG/ PREDSJEDNI[TVA SFRJ; Isto, inv. br. 7-51, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 1/813-4, 29. april 1992. — Vojnogra|evinskoj direkciji (na li~nost komandanta). 235 AIIZ, inv. br. 2-1045, Komanda 30. partizanske divizije, SP, br. 865-2, 16. maj 1992. — Komandi 1. partizanske brigade; Isto, inv. br. 5348, Zapisnik \. \. 236 Isto. Ta je odluka tada saop{tena navedenim oficirima u Predsjedni{tvu SFRJ, gdje su bili prisutni i: Jugoslav Kosti}, Sejdo Bajramovi}, te nekoliko oficira iz SSNO. Tada je re~eno da }e Ukazom biti postavljeni na te du`nosti u Komandi 2. vojne oblasti (AIIZ, inv. br. 5348, Zapisnik \. \.). 237 Isto. 694

3. Zauzimanje polaznih pozicija

Sprovode}i prikrivenu i pripremaju}i se za otvorenu agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, General{tab Oruànih sanga SFRJ je posebnu pa`nju usmjerio i na predislokaciju komandi i jedinica JNA, materijalno-tehni~kih sredstva i ratnih materijalnih rezervi na “bezbedne” prostore i lokacije. To je rukovodstvo u drugoj polovini 1990. i prvoj polovini 1991. na teritoriji Bosne i Hercegovine u tajnosti izvr{ilo predislokaciju tri najja~a i najpokretljivija oklopna bataljona JNA, sa cjelokupnim starje{inskim sastavom i borbenom tehnikom : - Oklopni bataljon 327. motorizovane brigade iz Dervente predislociran je u Banja Luku; - Oklopni bataljon 395. motorizovane brigade iz Br~kog predislociran je u Mostar; i - Oklopni bataljon iz garnizona Novi Sad predislociran je u Lukavicu (Sarajevo).238 Komande, jedinice i ustanove 14. (Ljubljanskog) korpusa (komandant general-major Jovan Pavlov) su, nakon odluke Predsjedni{tva SFRJ o dislokaciji JNA sa teritorije Slovenije u Bosnu i Hercegovinu, Srbiju i Crnu Goru (18. jula 1991.), otpo~ele sa predislokacijom “na prostor Republike Bosne i Hercegovine”. U prvoj polovini avgusta 1991. tekao je, u skladu sa tom odlukom, proces “teritorijalnog prestrojavanja JNA”. JNA se iz Slovenije “dislocira u Bosnu i Srbiju”, uglavnom, u Bosnu i Hercegovinu :

238 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 71. 695

- Pri{tapske jedinice 14. korpusa u Doboj; - dijelovi 1. tenkovske brigade sa Lakim artiljerijskim divizionom PVO u Banja Luku; - dijelovi Planinske brigade u Pljevlja; - motorizovana brigada iz Postojne u Mrkonji} Grad, Doboj i Derventu; - [tab 31. korpusa u Tuzlu; - Mje{ovita protivoklopna artiljerijska brigada iz Ptuja u Erdut; te - 195. motorizovana brigada iz Maribora u Valjevo.239 Dvadesetog i dvadeset prvog avgusta 1991. jedan broj jedinica 14. proleterske motorizovane brigade 14. korpusa predislociran je u Zenicu. Prvi motorizovani bataljon te brigade je 20. oktobra 1991. predislociran u kasarnu Husinska buna u Tuzli (u sastav 92. motorizovane brigade 17. korpusa).240 239 S. Mesi}, nav. dj., str. 123-124; V. Kadijevi}, nav. dj., str. 121; B. Jovi}, nav. dj., str. 366 i 370; I. Radakovi}, nav. dj., str. 67, 71 i 76; D. Domazet, nav. dj., str. 11, nap. 14; AIIZ, inv. br. 2-2589, Vojna po{ta 3326, inv, br. 173, 1. februar 1992, Mrkonji} Grad, POTVRDA; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 80; Izjava generala JNA Ibrahima Alibegovi}a data autoru. Kapetan I klase Vlado Lazarevi} je, na osnovu Odluke Predsjedni{tva SFRJ, predislociran iz Slovenije (Postojna) zajedno sa jedinicom u garnizon Mrkonji} Grad (V. P. 3326 Mrkonji} Grad) — (AIIZ inv. br. 2-2589, Vojna po{ta 3326, inv. br. 173, 1. februara 1992, Mrkonji} Grad, POTVRDA). 240 V. Karaveli}, POLITI^KO—VOJNE PRIPREME AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU I NJENO IZVO\ENJE NA PROSTORU SJEVEROISTO^NE BOSNE (rukopis magistarskog rada), Sarajevo 2002, str. 82. Komandant 1. motorizovanog bataljona (u kasarni Boris Kidri~ u [entvidu, u Ljubljani), kapetan Vahid Karaveli} izvr{io je predoslociranje svog motorizovanog “A” bataljona i ve}eg broja manjih jedinica 14. proleterske motorizovane brigade, zajedno sa njenim komandantom, iz Ljubljane u Zenicu. Predislokacija je izvr{ena 20. i 21. avgusta 1991. Komandant 14. proleterske motorizovane brigade bio je pukovnik Tomislav [ip~i}, koji je po~etkom agresije na Bosnu i Hercegovinu bio komandant Sarajevsko—romanijskog korpusa Vojske Republike Srpske Bosne i Hercegovine. Prvog dana predislokacije u kasarnu Zenica pristigla je kolona od 250 vojnih motornih vozila sa ljudstvom i velikom koli~inom materijalno-tehni~kih sredstava, pod komandom 696

Komandant 5. korpusa (general Nikola Uzelac) izdao je 3. septembra 1991, na osnovu Nare|enja General{taba Oruànih snaga SFRJ, Prve uprave, Str. pov. br. 43-1, od 29. jula 1991, i Komande 1. Vojne oblasti, Str. pov. br. 4-28, od 15. avgusta 1991, “u vezi ubrzanog preme{tanja jedinica iz 5. VO u zonu odgovornosti 5. korpusa, shodno Pravilniku o nadle`nosti Komande 5. korpusa u miru u cilju formiranja i smje{taja jedinica”, Nare|enje, str. pov. br. 15-163, o formiranju i popuni premje{tenih jedinica u zoni 5. korpusa. Tim je nare|enjem utvr|eno formiranje 30. partizanske divizije u miru i ratu, sljede}eg sastava: Komandu sa pri{tapskim jedinicama, tri partizanske brigade (1, 13. i 19.), 30. minobaca~ki bataljon 120 mm i 30. tovarna ~eta.241

Karaveli}a. Drugog dana predislokacije u kasarnu Zenica pristigla je druga kolona upola manja od predhodne, na ~elu sa komandantom brigade pukovnikom Tomislavom [ip~i}em. U narednih sedam dana na èljezni~ku stanicu Zenica pristiglo je 13 èljezni~kih kompozicija sa oru|ima, oru`jem, municijom i drugim materijalnotehni~kim sredstvima. Svo naoruànje, municiju i materijalno-tehni~ka sredstva komandant 1. motorizovanog bataljona je prevezao u skladi{te JNA na Kaoniku (u blizini Busova~e). Dva mjeseca kasnije 20. oktobra 1991, po nare|enju komandanta 4. korpusa JNA, izvr{eno je ga{enje 14. proleterske motorizovane brigade, a 1. motorizovani bataljon na ~elu sa komandantom Karaveli}em je predislociran iz Zenice u kasarnu Husinska buna u Tuzlu - u sastav 92. motorizovane brigade 17. korpusa. Komandant 92. motorizovne brigade u Tuzli bio je potpukovnik Mile Dubaji}. Razlog zbog ~ega je taj bataljon predislociran iz Zenice u Tuzlu bio je taj {to je potpukovnik Dubaji} jedan takav bataljon iz svoje brigade, upravo u to vrijeme poslao i pot~inio snagama JNA koje su napadale na Vukovar. Po{to se zanemarljiv broj pripadnika tog bataljona vratio sa Vukovara, bilo je potrebno novim bataljonom popunititi upra`njeno mjesto tog bataljona u sastavu 92. motorizovane brigade. Prvobitna zamisao potpukovnika Dubaji}a bila je da se i taj bataljon iz Ljubljane popuni, a zatim uputi u napad na Vukovar. Me|utim, u praksi se to nije dogodilo. Navedeni bataljon je i dalje ostao u sastavu 92. motorizovane brigade, a tokom novembra i decembra 1991. iz njega je dezertirao ve}i broj vojnika i oficira nesrpske nacionalnosti, me|u kojima i komandant Vahid Karaveli} (20. decembra 1991.) - (Isto, str. 82, nap. 144). 241 AIIZ, inv. br. 2-2643, Komanda 5. korpusa, Str. pov. br. 15-163, 3. septembra 1991. — Komandi 30. partizanske divizije “R”. Ta je partizanska divizija bila stacionirana na prostoru Mrkonji} Grada (Komanda 30. partizanske divizije bila je u gradu) — (AIIZ, inv. br. 2-2584, Komanda 30. partizanske divizije, Str. pov. br. 151-1, 28. januar 1992.). Na osnovu akta SSNO G[ OS SFRJ, III Uprave str. pov. br. 92—3. od 14. januara 1992, regulisano je da se 1. i 19. partizanska brigada formiraju sa prostora op{tina Sanski Most, Klju~, Prijedor i Mrkonji} Grad (AIIZ, inv. br. 2-2583, Komanda 30. partizanske divizije, str. pov. br. 108-1. 17. januar 1992. — Komandi 5. korpusa). 697

Komanda 5. korpusa je, po odobrenju Vrhovne komande, izvr{ila mobilizaciju odre|enih jedinica i premje{tanje nekih jedinica sa Slavonskog fronta, te, pored ostalog, i zaposjela poloàje od Skender Vakufa preko Vla{i}a - Maslovara - Motajice - Mrkonji} Grada, Jajca, Sanskog Mosta do Kupresa. Takvim razmje{tanjem snaga 5. korpus je, izme|u ostalog, “... onemogu}io upad paravojnih formacija i oruànih snaga Hrvatske na teritoriju Krajine”.242 Po~etkom decembra 1991. ve}i dio 13. (Rije~kog) korpusa, koji je brodovima preba~en u crnogorsku luku Bar, je razmje{ten u isto~nu Hercegovinu, sa komandom u Bile}i. Od tih je snaga formirana Operativna grupa Trebinje-Bile}a.243 Jedinice 10. (Zagreba~kog) korpusa izvu~ene su, nakon Slunja, na prostor Biha}a, i time preimenovane u Biha}ki korpus. Manji dio snaga 10. korpusa je u toku novembra i decembra 1991. u{ao u sastav 17. korpusa (u Tuzli).244 9. (Kninski) korpus je posljednji napustio podru~je Hrvatske i bio je razmje{ten na podru~ju zapadne Bosne (Bosansko Grahovo, Glamo~, Livno i Kupres).245 242 AIIZ, inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 3. april 1992. — Komandi, Elaborat. 5. korpus JNA je od avgusta 1991. u~estvovao u agresiji na Republike Hrvatsku, preko Save (na podru~ju zapadne Slavonije, gdje je zauzeo “srpske” teritorije na tom dijelu Hrvatske (imao je front armije). 5. korpus je krajem januara 1992. bio dobro popunjen (“nema sile koja bi u ovom trenutku mogla da protera 5. korpus na desnu obalu Save”) — AIIZ, inv. br. 2-2587, Komanda 30. partizanske divizije, inv. br. 158-1, 30. januar 1992.; Isto, inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 2. april 1992. — Komandi, Elaborat. Dio snaga 5. korpusa je i po~etkom aprila 1992. bio na slavonskom frontu, gdje su i dalje dràli osvojene poloàje - do dolaska plavih {ljemova (oko 20. aprila 1992.), ~ime su stvarali uslove za bezbjedonosno predislociranje korpusa iz zapadne Slavonije (AIIZ, inv. br. 2-2619, Komanda 5. korpusa, Op. broj 321-1, 2. aprila 1992. — Komandi, Elaborat). 243 AIIZ, inv. br. 2-5325; D. Domazet, nav. dj., str. 14; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 80; I. Radakovi}, nav. dj., str. 126. 244 D. Domazet, nav. dj., str. 11; Z. Suljevi}, nav. dj., str. 80; I. Radakovi}, nav. dj., str. 126. 245 Isto. 698

164. haubi~ki divizion — 122 mm iz Makedonije je 11. januara 1992, po naredbi generala Adì}a (na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ), mar{ovao pravcem: Ohrid - Ki~evo — Tetovo - Kosovska Mitrovica — Kraljevo - Poèga - Bajina Ba{ta — Zvornik — Tuzla — Doboj - Banja Luka, gdje je u{ao u sastav 5. korpusa JNA.246 Iz Hrvatske je u Biha} i Banja Luku preba~en 5. korpus RV i PVO.247 Krajem 1991. i po~etkom 1992. pristizale su mnoge druge jedinice u zonu odgovornosti 17. korpusa. U januaru 1992. stigla je 4. oklopna brigada iz Jastrebarskog, koja je raspore|ena na i oko aerodroma Dubrave - @ivinice. U sastavu te brigade bilo je 60 tenkova, 30 oklopnih transportera, veliki broj vojnika, kao i naoruànja i vojna oprema. Komandant Vojnog aerodroma Dubrave bio je potpukovnik Bogdan Milovanovi} (î~a). Na taj aerodrom stiglo je ljudstvo, kao i ve}i dio PVO naoruànja i vojne opreme iz vazduhoplovnih baza sa teritorije Republike Slovenije i Republike Hrvatske. Paralelno sa tim predislokacijama 246 AIIZ, inv. br. 2-1235, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, Prva uprava, Operativni centar, Str. pov. br. 9-1, 11. januara 1992. — Na li~nost komandanta ili na~elnika {taba: komandi 1. VO /vojne oblasti — prim. S. ^./, 17. i 5. k. /korpus — prim. S. ^./, Komandi 2. VO (na znanje). General Blagoje Adì} je 11. januara, s tim u vezi, obavijestio (“Vojna tajna, strogo povjerljivo, {ifrovano”) komandante ili na~elnike {tabova 1. (17. i 5. korpus) i 2. vojne oblasti, sa naznakom “uru~iti odmah”. U tom cilju Komanda 1. vojne oblasti je bila du`na da izvr{i “prihvat u garnizonu Poèga : 1. - 164. had — 122 mm iz garnizona Ohrid mar{uje pravcem: Ohrid — Ki~evo — Tetovo - Kosovska Mitrovica — Kraljevo — Poèga - Bajina Ba{ta — Zvornik — Tuzla — Doboj - Banja Luka, gdje ulazi u sastav 5. korpusa. U tom cilju komanda 1. vo /vojne oblasti — prim. S. ^./ izvr{i}e prihvat u garnizonu Poèga; 11. 01. 1992. godine oko 19.00 ~asova i organizovati preno}i{te i ishranu za 76 ljudi. u 20.00 stigli u Poègu, a u 06.00 kre}u prema Zvorniku; 2. — Komanda 17. k /korpusa — primj. S. ^./ obavesti}e MUP BIH o prolasku kolone i izvr{iti prihvat diviziona u rejonu Zvornik dana 12. 01. 1992. godine oko 12.00 ~asova. Od Zvornika do Banja Luke obezbediti pratnju saobra}ajne vojne policije. 3. — Prihvat kolone izvr{i}e komanda 5. k u garnizonu Banja Luka 12. 01. 1992. godine oko 21.00 ~asova” (Isto). 247 I. Radakovi}, nav. dj., str. 126. 699

izvr{eno je predislociranje i 17. mje{ovite protivoklopne artiljerijske brigade - 17. korpusa iz \akova u rejon Pelagi}evo, zatim 17. mje{ovitog artiljerijskog puka - 17. korpusa iz Vinkovaca u rejon Bijeljine. Iz Slovenije (Kranja, Celja i Maribora) u Travnik su dovedeni artiljerijski i inìnjerijski puk, a u Mrkonji} Grad i jedna motorizovana brigada.248 Od 12. mje{ovitog artiljerijskog puka iz Vinkovaca i 14. mje{ovitog artiljerijskog puka iz Ribnice formiran je 17. mje{oviti artiljerijski puk 17. korpusa. Dio jedinica iz kasarne Br~ko koje su u~estvovale u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji po povla~enju su zaposjele poloàje na liniji Bosanski [amac — Ora{je po dubini selo Pelagi}evo. To su, uglavnom, bili oklopno—mehanizovani sastavi 395. motorizovane brigade. Jedinice u kasarni Husinska buna u Tuzli (dio 92. motorizovane brigade i druge jedinice koje nisu u~estvovale u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji), bile su angaòvane na obezbje|enju aerodroma Dubrave, kao i na posjedanju poloàja na Ilin~ici, Konjuhu i Javorniku, u cilju drànja tih objekata i dejstvo iz unutra{njeg dijela teritorije, sadejstvuju}i drugim agresorskim snagama na podru~ju sjeveroisto~ne Bosne. Na aerodromu Dubrave nalazila se jedinica borbenih aviona i helikoptera, a u njihovoj neposrednoj za{titi oklopna brigada sa 60 tenkova koja je stigla po~etkom 1992. iz Jastrebarskog (4. oklopna brigada). Iz garnizona Derventa u garnizon Tuzla predislociran je 454. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk, a iz Vinkovaca 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane. Iz Doboja 6. motorizovana brigada i 9. partizanska brigada, dijelom snaga su uzele u~e{}e u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji, dok je regrutni sastav bio u kasarni, a dobrovolja~ke jedinice i jedinice SDS-a na planinama Ozren, Mali krnjin i Trebava. Iz Dervente 327. motorizovana brigada i 19. partizanska brigada su dijelom snaga u~estvovale u borbenim dejstvima u isto~noj Slavoniji, a dio jedinica na poloàjima planine Vu~ijak i na poloàjima na desnoj obali rijeke Save. U Derventu je iz Tuzle predislocirana novoformirana 129. laka pje{adijska brigada, a 670. pontonirski bataljon izvu~en je iz Slavonskog Broda na desnu obalu rijeke Save, sjeverno od Dervente.249

248 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 90-91; V. Karaveli}, nav. dj., str. 84; Izjava generala JNA Ibrahima Alibegovi}a data autoru. 249 Z. Suljevi}, nav. dj., str. 89-90; V. Karaveli}, nav. dj., str. 89. 700

Komandant 2. vojne oblasti predislocirao je 336. motorizovanu brigadu (ranija 4. oklopna brigada) iz Tuzle u garnizon Bijeljine. Iz te 4. oklopne brigade iz Jastrebarskog sa aerodroma Dubrave jedna tenkovska ~eta je u martu 1992. predislocirana u rejon Zvornika.250 Aktivnosti razmje{taja jedinica JNA i materijalno-tehni~kih sredstava na novim lokacijama po~etkom januara 1992. vodio je General{tab Oruànih snaga SFRJ. U tom su cilju ekipe General{taba Oruànih snaga SFRJ i Komande 2. vojne oblasti izvi|ale rejone i objekte koji su se mogli koristiti za (raz)smje{taj ljudi, materijalno-tehni~kih i ubojnih sredstava. Tako je Komisija SSNO-a i 2. Vojne oblasti (u sastavu: general-major \or|e \uki}, na~elnik Tehni~ke uprave SSNO-a, sa pet starje{ina iz Sektora pozadine i 1. Uprave General{taba, i pukovnik Nikola [ego, sa tri predstavnika pozadinskih slu`bi 2. vojne oblasti, (odre|ena Naredbom Na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, pov. br. 1673-74/91, od 7. januara 1992. i Naredbom komandanta 2. Vojne oblasti, str. pov. broj 261-1, od 7. januara 1992.), izvr{ila izvi|anje rejona i objekata na podru~ju op{tina: Bosanski Petrovac, Drvar, Bosansko Grahovo, Glamo~, Mrkonji} Grad, Klju~ i dio op{tine Biha}. Ekipa

250 AIIZ, inv. br. 2-2693, Komanda 17. korpusa, Pov. br. 27/43-9, 13. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti; H. Efendi}, KO JE BRANIO BOSNU, Sarajevo 1998, str. 54; V. Karaveli}, nav. dj., str. 90. Po~etkom aprila 1992. godine 336. motorizovana brigada (3.000 ljudi) je bila locirana na {irem rejonu Zvornika (s. [ekovi}i i s. Ti{}e). Kod te brigade se tada pojavio problem pozadinskog obezbje|enja. Komanda 17. korpusa je 13. aprila ponovo urgirala kod Komande 2. vojne oblasti da se hitno rije{i njeno dalje pozadinsko obezbje|enje. S tim u vezi, pukovnik Nikola Den~i} (pomo}nik komandanta za pozadinu) je predloìo da kompletno pozadinsko obezbje|enje te brigade preuzme Komanda pozadinskog obezbje|enja Novi Sad. Komanda 2. vojne oblasti je od SSNO-a traìla da se brigada prihvati na pozadinsko obezbje|enje kod pozadinskih baza Novi Sad ili Kragujevac (Isto). Pukovnik Den~i} je 13. aprila od Komande 2. vojne oblasti traìo hitno doturanje: - pogonsko gorivo d-2 30 tona - pogonsko gorivo mb-86 10 tona - motorno ulje ds-50 1 tona - hipoidno ulje hip-90 0,5 tona - skladi{ni artikli hrane za 3.000 ljudi za 30 dana (mjesto dotura selo [ekovi}i) — AIIZ, inv. br. 2-2693, Komanda 17. korpusa, pov. br. 27/43-9, 13. aprila 1992. — Komandi 2. vojne oblasti. 701

SSNO-a donijela je tada sljede}u radnu verziju prijedloga razmje{taja komandi i jedinica i to : a) Bosansko Grahovo: - Komanda (9.) Korpusa sa pri{tabskim jedinicama; - 9. bataljon veze “A”; - 9. mje{oviti artiljerijski puk “A”; - 70. bataljon veze “R”; - 9. auto bataljon “R”; - 569. dopunski bataljon “R”; - 98. sanitetski bataljon “R”; - 271. laki artiljerijski raketni puk “A” (bez jednog diviziona); - Mehanizovani bataljon i Oklopni bataljon iz 221. motorizovane brigade; - Ukupno 1.595 ljudi, 723 neborbena vozila, 78 artiljerijskih oru|a i 50 borbenih vozila. b) Glamo~: - 221. motorizovana brigada “A”; - Ukupno 1250 ljudi, 170 neborbenih vozila i 40 borbenih vozila. c) Bosanski Petrovac: - 180. motorizovana brigada “A” (bez oklopnog i motorizovanog bataljona - Motorizovani bataljon - O{trelj, a Oklopni Kulen Vakuf); - 405. pozadinska baza “B”; - Ukupno 2.030 ljudi, 350 neborbenih vozila i 30 borbenih vozila.

702

d) Klju~: - 557. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R”; - 594. inìnjerijski puk “B”; - Ukupno 283 ~oveka, 160 motornih vozila i 36 artiljerijskih oru|a.

e) Drvar: - 11. motorizovana brigada “B” (bez motorizovanog bataljona); - Ukupno 1300 ljudi i 130 motornih vozila.

f) Mrkonji} Grad: - 1. motorizovana brigada “R”;251 Ekipa iz Komande 2. vojne oblasti252 je u periodu od 8.-12. januara 1992, sa ekipom SSNO-a, General{taba Oruànih snaga SFRJ,253 boravila

251 AIIZ, inv. br. 2-2686, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 261-1, 7. januara 1992. — Na li~nost komandanta; Isto, inv. br. 2-2687, IZVJE[TAJ o izvi|anju rejona i objekata za razmje{taj ljudi, MTS i ubojnih sredstava 9. korpusa. 252 AIIZ, inv. br. 2-2688, /Komanda 2. vojne oblasti/, Izvi|anje rejona i objekata za smje{taj ljudi i TMS, - PkPo /pomo}niku komandanta za pozadinu — prim. S. ^./ 2. VO, general-majoru Mili}evi}u, Izvje{taj pukovnika Branka Filipovi}a, 13. januara 1992. Tu su ekipu sa~injavali: Branko Filipovi} (pukovnik iz organa Operativnonastavnih poslova), Gradimir Petrovi} (pukovnik iz organa Tehni~ke slu`be), Mil~a Kosti} (potpukovnik iz organa Intendantske slu`be), Branko Jungi} (major iz organa Veterinarske slu`be) i Slobodan Nedik (kapetan I klase, iz organa Gra|evinske slu`be). 253 Isto. Ekipu SSNO-a su sa~injavali: Jovan Elimirov (general-major, vo|a ekipe, na~elnik Saobra}ajne uprave), Ilija Ma{i} (pukovnik iz I Uprave), Milenko Adì} (pukovnik, iz Intendantske uprave), Ratko Kuki} (pukovnik, iz Tehni~ke uprave), Drago Vukosavljevi} (pukovnik, iz Gra|evinske uprave) i Radi{a Negovanovi} (pukovnik, iz Sanitetske uprave). 703

u zoni odgovornosti 5. i 10. korpusa.254 Cilj tog izvi|anja je bilo prikupljanje podataka o broju, vrsti i stanju objekata za smje{taj ljudstva i tehni~ko-materijalnih sredstava, postoje}em stanju infrastrukture po pozadinskom obezbje|enju i potrebama opravke, dogradnje, adaptacije ili izgradnje monta`nih objekata za tu namjenu. Teì{te rada bilo je u zoni odgovornosti 10. korpusa, pri ~emu je izvr{eno izvi|anje sljede}ih rejona: Biha}, Bosanski Novi, Bosanska Kostajnica, Bosanska Dubica, Prijedor, Sanski Most, Banja Luka i Bosanska Gradi{ka.255 Mnoge regularne i “dobrovolja~ke” jedinice JNA sa materijalnotehni~kim sredstvima iz Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) su dislocirane na teritoriju Bosne i Hercegovine, gdje su pretpo~injene ve} ranije raspore|enim korpusima, radi izvo|enja agresije, vr{enja genocida i drugih zlo~ina nad civilnim stanovni{tvom. Raspoloìva, prije svega, zaplijenjena dokumentacija vojne provencijencije o tome pruà zna~ajne podatke. Tako se u toku marta 1992. u okviru 5. korpusa ve} nalazio 2. bataljon 46. pje{adijske brigade iz sastava 51. patrizanske divizije iz â~ka. U rejonu Zvornik - Kalesija bila je razmje{tena 336. motorizovana brigada, koja je bila u sastavu 17. korpusa. U rejonu sela êlopek Bogutovo Selo - Donja Trnava i Ugljevika bila je razmje{tena 22. partizanska brigada. Garnizon Bijeljina je 2. aprila iz sastava 336. motorizovane brigade (Zvornik) oja~an sa tri tenka M-84, 1 TZ i dva oklopna 254 Isto. U zoni 10. korpusa ispred Komande korpusa u radu su u~estvovali pukovnik Grujo Bori} (pomo}nik komandanta za pozadinu) i potpukovnik Stanimir \or|evi} (iz organa Operativno-nastavnih poslova), a u zoni odgovornosti 5. korpusa general-major Momir Tali} (na~elnik [taba 5. korpusa) i potpukovnik Sari} (komandant 329. oklopne brigade). 255 Isto. Pukovnik Filipovi} je 13. januara podnio izvje{taj o navedenom izvi|anju rejona i objekata za smje{taj ljudi i tehni~ko-materijalnih sredstava, u kome je, izme|u ostalog, zaklju~eno : “2. — Najve}i deo objekata je mogu} za useljenje tek nakon obimnijih gra|evinskih zahvata, a za neke lokacije i nakon adaptacije odnosno izgradnje monta`nih objekata. 3. — Infrastruktura PoOb u najve}em je broju slu~ajeva dosta skromna. 4. — Zbog konkretnog stanja prostora i objekata predlaèm da se zadovolje barem minimalni uslovi postoje}ih kriterija neophodnih za sme{taj - ìvot ljudi i jedinica. 5. — Poseban problem }e biti sme{taj stare{ina — orijentacija je na hotele, motele i sl. objekte. 6. — Potrebno je obezbediti znatna financijska sredstava za realizaciju ovih zadataka...” (Isto). 704

transportera M-60, a nakon “o~iglednog pro{irenja me|unacionalnog sukoba” izvr{eno je oja~anje sa jo{ 3 tenka, 3 oklopna transportera i jednog kamiona sa vojnicima. Iz rejona Kuzmina je, na osnovu naredbe General{taba Oruànih snaga SFRJ (Str. pov. br. 629-1 od 04. aprila 1992.), u rejon Bijeljine (kod Janje) 5. aprila iz 1. vojne oblasti (tj. iz Srbije) stigao 2. oklopni bataljon 453. motorizovane brigade. Bataljon je bio prepot~injen 17. korpusu i “u gotovosti za izvr{enje namenskih zadataka”. Istog dana je 2. haubi~ki artiljerijski divizion 122 mm 5. mje{ovitog artiljerijskog puka 5. korpusa posjeo poloàje u rejonu Novo Selo kod Kupresa. U Bosanskom Petrovcu (u selu Smoljani) izvr{ena je mobilizacija jednog motorizovanog bataljona, koji je 5. aprila imao oko 600 ljudi. Obavje{tavaju}i Komandu 2. vojne oblasti o mobilizaciji tog bataljona, Komanda 9. korpusa je molila komandanta 2. vojne oblasti da izda nare|enje 530. pozadinskoj bazi da tu jedinicu “preuzme na kompletno pozadinsko obezbje|enje i da im obezbijedi hranu i prostirku”. U garnizonu Bijeljina 8. aprila 1992. su “po planu” stigla dva motorizovana i jedan oklopni bataljon iz jedinica 1. vojne oblasti. Iz Srbije je 9. aprila 1992. “uspje{no izvr{en prihvat i upu}ivanje u rejone razme{tanja jedinica 1. VO /vojne oblasti - prim. S. ^./ koje su upu}ene u sastav 17. K” /korpusa - prim. S. ^./. Tenkovska brigada iz Bjeljine se u toku no}i 13. aprila prebacila na lokaciju Zvornik - Vlasenica.256 256 AIIZ, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni centar, Str. pov. br.10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/362000, 05. april 1992, General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-88, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1940, 02. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992.General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-92, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2704, 09. april 1992.General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugi; Isto, inv. br. 2-125, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148, 11. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-145, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 09/997-20, 07. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugi; Isto, inv. br. 2-161, Komanda 9. korpusa-pozadina, Str. pov. br. 12-112, 05. april 1992. - Komandi 2. vojne oblasti-pozadina; Isto, inv. br. 2-179, Komanda 1. vojne oblasti, broj 1614-503 - Komandi 2. vojne oblasti; Isto, inv. br. 2-180, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1987, 05. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Bilten MNO, br. 9, 13. april 1992. 705

Komanda 2. vojne oblasti je 23. marta 1992, na zahtjev Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine, od 21. februara 1992, dala saglasnost da ~etiri minobaca~a 120 mm predislociraju iz skladi{ta Op{tinskog {taba Teritorijalne odbrane Zenica (pri VP 1132 Zenica) u Vojnu po{tu na Koranu u objekat Teritorijalne odbrane.257 Komanda 17. korpusa je krajem aprila 1992. sa pri{tapskim jedinicama iza{la u {iri rejon Ugljevika; 92. motorizovana brigada je dislocirana na planinu Ozren (Bosansko Petrovo selo); 497. inìnjerijski puk na planinu Majevica (Lopare); 904. pozadinska baza (dio) u selo Vrbak (op{tina Lukavac); 17. laki artiljerijski puk protiv-vazdu{ne odbrane u selo Vukosavce (op{tina Lopare); mehanizovana brigada (ranija 4. oklopna brigada iz Jastrebarskog) je komandu i dio tenkovskih jedinica izvukla u [ekovi}e, a 1. oklopni bataljon je dislociran u Bosanski Brod; 395. motorizovana brigada iz Br~kog je dislocirana sa dijelom snaga u selo Obudovac (Pelagi}evo), gdje je dràla u blokadi dio puta od Pelagi}eva do Lon~ara i nije dozvoljavala saobra}aj tom relacijom. Za komandanta 17. korpusa postavljen je general Nedeljkovi}, umjesto generala Save Jankovi}a. U kasarni Husinska buna u Tuzli nalazilo se 358 ljudi (aktivni i rezervni sastav); u objektu Kozlovac bio je smje{ten bataljon koji je stigao iz Pirota sa 573 vojna lica, od ~ega 41 starje{ina; u Bosanskom Petrovu Selu nalazila se tenkovska ~eta (tenk T-34) sa 9 starje{ina i 599 vojnika; u objektu Luànjak u istom selu haubi~ki artiljerijski divizion iz 92. motorizovane brigade sa 10 rezervnih starje{ina i 105 rezervnih vojnika; u selu Si`je jedan motorizovani bataljon iste brigade sa 16 rezervnih starje{ina i 406 rezervna vojnika; u selu Vozu}a jedan mehanizovani bataljon sa 16 rezervnih starje{ina i 578 rezervnih vojnika (komandant bataljona je bio poru~nik Ranko Kaurin). Dva bataljona su bila razmje{tena u selu Stog i Kuli{i u op{tini Zavidovi}i. 92. motorizovana brigada je naoruàla Dobrovolja~ki odred Kraljica (na Ozrenu), koji je brojao oko 733 vojna lica i bio na logisti~kom osiguranju kod navedene jedinice. Dejstvo tog odreda, u kome je bilo oko 70 rezervnih starje{ina, bilo je usmjereno ka Gra~anici. U Kova~evom Selu kod Tuzle nalazila se minobaca~ka jedinica iz Brigade i brojala je oko 40 ljudi. Dio ljudstva se nalazio oko kasarne sa postavljenim minobaca~ima na poloàjima i ciljevima usmjerenim 257 AIIZ, inv. br. 2-1373, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 32/205-22, 23. mart 1992, - Komandi Republi~kog {taba Teritorijalne odbrane SR Bosne i Hercegovine. 706

prema gradu Tuzli. 497. inìnjerijski puk iz kasarne Husinska buna bio je razmje{ten u op{tini Lopare, gdje je bilo oko 425 ljudi, od ~ega 34 starje{ine (sastav je bio, uglavnom iz rezerve i sa te teritorije). Dio jedinica je bio lociran u Priboju i Poàrnici, gdje je imalo oko 384 vojna lica, od ~ega 24 starje{ine. Gra|anska lica koja su radila u komandi 17. korpusa dobila su ultimatum da se odmah jave na posao u Ugljevik, u protivnom }e ostati bez posla. Tako je i major Ranko Belojica zaprijetio gra|anskim licima iz njegove jedinice da }e ostati bez posla i napisao im rje{enja za prestanak radnog odnosa, jer nisu potpisali lojalnost JNA. 92. motorizovana brigada je naoruàla u Lukavcu oko 150, a u Tuzli oko 500 ljudi, koji su nosili uniforme JNA i petokraku, uz to i amblem (grb) grada Tuzle, odnosno Lukavca.258 U Skender Vakufu je (marta 1992.) bila razmje{tena 122. laka pje{adijska brigada, koja je na zaposjednutim objektima brojala 487 vojnih obveznika.259 Oruàne snage SFRJ su krajem 1991, u vezi sa obustavom rata u Hrvatskoj, a naro~ito po~etkom 1992, posebnu aktivnost usmjerile na pripremu i dislokaciju materijalno-tehni~kih sredstava i ratnih materijalnih rezervi i jedinica JNA “u bezbednija podru~ja”. Komanda i jedinice 2. vojne oblasti su, s tim u vezi, neposredne upute i pomo} dobijali od Saveznoga sekretarijata za narodnu odbranu i General{taba Oruànih snaga SFRJ i li~no od njegovog na~elnika generalpukovnika Blagoja Adì}a. Iz mnogih skladi{ta municije, pogonskog goriva, osnovnih, intendantskih i drugih sredstava 2. vojne oblasti izmje{tene su ogromne koli~ine. Do 17. februara 1992. iz pozadinskih baza 2. vojne oblasti izmje{tene su sljede}e koli~ine : - iz 1. tehni~kog skladi{ta Hadì}i 2.000 tona municije (kapacitet je bio 8.000 tona); - iz Odjeljenja 1. tehni~kog skladi{ta municije Krupanjska Rijeka - Pazari} 2.500 tona (kapacitet je bio 4.000 tona); 258 D`. Pa{i}, ZEMLJA IZME\U ISTOKA I ZAPADA, Tuzla 1996, str. 226227; Izjava generala Ibrahima Alibegovi}a data autoru. 259 AIIZ, inv. br. 2-2611, Komanda 30. partizanske divizije; Pov. br. 533-1, 25. marta 1992. — Komandi. 707

- iz Odjeljka skladi{ta municije Konjic 4.200 tona (kapacitet je bio 4.200 tona); - iz Odjeljka skladi{ta municije Renovica 500 tona (kapacitet je bio 3.000 tona); - iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Ilija{ 620 m3 (kapacitet je bio 19.620 m3); - iz Odjeljka 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Semizovac 200 m3 (kapacitet je bio 1.200 m3); - iz 7. tehni~kog skladi{ta osnovnih sredstava Visoko 1.600 tona (kapacitet je bio 1.600 tona); - iz 8. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava êlebi}i — Konjic 16.000 m3 (kapacitet je bio 16.000 m3); - iz 9. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Novi Travnik 12.000 m3 (kapacitet je bio 12.000 m3); - iz 3. tehni~kog skladi{ta municije Ustikolina — Fo~a 3.000 tona (kapacitet je bio 11.000 tona); - iz 10. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava Ustikolina — Fo~a 17.000 m3 (kapacitet je bio 17.000 m3); - iz 4. tehni~kog skladi{ta municije Vi{egrad 2.000 tona (kapacitet je bio 7.000 tona); - iz Odjeljka 4. tehni~kog skladi{ta municije Rudo 1.600 tona (kapacitet je bio 5.600 tona); - iz 6. tehni~kog skladi{ta pogonskih sredstava Vardi{te 2.000 m3 (kapacitet je bio 17.000 m3); - iz 1. tehni~kog skladi{ta municije Drni{ - Trbounje - @itnji} 3.300 tona (kapacitet je bio 3.300 tona); - iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Golubi} 270 tona (kapacitet je bio 8.000 tona); - iz 3. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Kosovo Polje Knin 4.300 tona (kapacitet je bio 6.300 tona); - iz 4. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Li~ka Kaldrma 5.900 m3 (kapacitet je bio 9.000 m3); - iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Donji Lapac 362 tone (kapacitet je bio 2.700 tona); 708

- iz 3. tehni~kog skladi{ta municije Vedro Polje 957 tona (kapacitet je bio 3.200 tona); - iz 3. tehni~kog skladi{ta Biha} - Grabe` 830 tona (kapacitet je bio 2.400 tona); - iz Intendantskog skladi{ta Orljani 2.392 tone (kapacitet je bio 4.800 tona), odnosno 3.660 kompleta razne intendantske opreme (kuhinja, {atora, odje}e, obu}e itd.); - iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Doboj - Gornje [evarlije 2.491 tona (kapacitet je bio 4.000 tona); - iz Intendantskog skladi{ta Doboj — Donje [evarlije 1.330 tona (kapacitet je bio 9.500 tona ili 9.500 m2), odnosno 300 kompleta razne robe; - iz 1. tehni~kog skladi{ta municije Banja Luka - Kr~marice 5.580 tona (kapacitet je bio 11.580 tona); - iz 2. tehni~kog skladi{ta municije Mrkonji} Grad 2.000 tona (kapacitet je bio 6.300 tona); - iz Odjeljka 2. tehni~kog skladi{ta municije Donji Vakuf 5.630 tona (kapacitet je bio 5.630 tona — rezerve su evakuisane u Banja Luku); - iz 3. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Jajce 5.100 m3 (kapacitet je bio 7.200 m3) i dr.260 Pitanje dislokacije materijalno-tehni~kih sredstava i iseljavanja i premje{tanja jedinica JNA vi{e puta je bilo predmetom rasprave u najvi{im vojnim krugovima SFRJ. Tako je, ilustracije radi, to pitanje otvoreno i na sastanku 25. marta 1992. u vezi sa informacijom 2. vojne oblasti “o stanju u BiH i predlog za izme{tanje jedinica JNA i RMR” /ratne materijalne rezerve - prim. S. ^./. Tom je prilikom na~elnik I Uprave SSNO-a, generalpotpukovnik Dragoljub Simonovi}, upoznao zastupnika saveznog sekretara za narodnu odbranu generalpukovnika Blagoja Adì}a sa informacijom “o stanju i mogu}nostima jedinica JNA na prostoru BiH, problemima razme{tanja i izvla~enja RMR 260 AIIZ, inv. br. 2-1965, PREGLED PODATAKA O RAZMJE[TAJU I KAPACITETIMA POZADINSKIH JEDINICA I USTANOVA 2. VOJNE OBLASTI /17. februara 1992./. 709

iz skladi{ta i ugroènih objekata veze, komandovanja i pozadinskog obezbe|enja na prostoru BiH”. Nakon {to je saslu{ao informaciju i prijedloge, “pri razmatranju stanja u Bosni i Hercegovini”, general Adì} je, izme|u ostalog, postavio i sljede}i zadatak: “Ubrzati izvla~enje RMR, posebno vrednih i savremenih SRT (NVO) /sredstva ratne tehnike naoruànja i vojne opreme — prim. S. ^./ uraditi pogodniju varijantu. Trupne rezerve re{avati u sklopu iseljavanja i preme{tanja jedinica”.261 General Adì} je tada izdao naredbu da se odmah pristupi izradi planova i reguli{e “iseljenje jedinica i imovine JNA iz Zenice, âpljine i Travnika”. Za “obezbe|enje iseljenja” trebalo je predvidjeti “potrebne snage”.262 Zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu tada je, pored ostalog, postavio i sljede}e zadatke : - “Izvr{iti sve pripreme za premje{tanje KM 2. VO /Komandnog mjesta 2. vojne oblasti — prim. S. ^./ na objekat Goljak Han Pijesak”; - “U jedinicama JNA u Nevesinju i Trebinju predvideti po jedan okb /oklopni bataljon — prim. S. ^./, a u dolini Neretve du` granice sa zapadnom Hercegovinom imati nekoliko artiljerijskih baterija za podr{ku”.263 261 AIIZ, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2 03. april 1992. - Na li~nost komandanta ili na~elnika [taba i Komande 2. vojne oblasti. S tim u vezi, general Adì} je Komandi 2. vojne oblasti naredio da, u saradnji sa General{tabom Oruànih snaga i Sektorom pozadine, do 10. aprila napravi “analizu prostora na karti sa koje }e se jasno videti : - {ta se nalazi na bezbednom prostoru; - {ta se uspe{no moè braniti, uz odgovaraju}a poja~anja, dok se ne stvore uslovi za evakuaciju (ta~no prikazati po koli~inama {ta se brani, a {ta se mora izvla~iti); - {ta se moè pretnjom i upotrebom sile evakuisati stvaranjem koridora izvla~enja (na kartama 1:25.000 za pojedine objekte napraviti detaljne planove), sa varijantom ru{enja i uni{tenja; - {ta se ne moè evakuisati i mora uni{titi ru{enjem - uni{tenjem (detaljnije planirati {ta se moè iznenada izvu}i od najva`nijih SRT i {ta se moè podeliti stanovni{tvu na ~uvanje)” — Isto. 262 Isto. 263 Isto. 710

Za nosioce navedenih zadataka general Adì} je odredio komande 2. i 4. vojne oblasti da, u saradnji sa General{tabom Oruànih snaga SFRJ i Sektrom pozadine SSNO-a, te I uprave General{taba Oruànih snaga, realizuju postavljene zadatke. Pri tome je precizno utvrdio i rok za njihovu realizaciju: 10. april 1992.264 Marta 1992. SSNO je donio odluku o izmje{tanju materijalnih rezervi SSNO-a (municija, rezervni dijelovi, osnovna sredstva i gorivo) koja su bila razmje{tena na teritoriji Bosne i Hercegovine. Izvr{ioci su bile jedinice JNA na teritoriji Bosne i Hercegovine, ~ime su stvoreni uslovi da se naoruàju pojedinci i organizovane srpske grupe. Tu je naredbu donio general Adì}, dio naredbe koja se odnosila za materijalne rezerve general Vladan [ljivi} (pomo}nik Sektora pozadine), a Naredbu za neposrednu realizaciju pukovnik, a zatim general \or|e \uki}, na~elnik Tehni~ke uprave. U cilju realizacije te odluke, general \uki} je izdao vi{e naredbi: 608. pozadinskoj bazi, koja se nalazila u Pan~evu (Srbija), i imala je skladi{te municije u @unovnici (u Hadì}ima), kapaciteta oko 10 hiljada tona, u kojem se, pored municije, nalazila izvjesna koli~ina pu{aka 7,9 mm, znatne koli~ine repromaterijala za namjensku industriju, velike koli~ine mina ({kolske i artiljerijske municije), a bilo je ne{to i rezervnih dijelova za inìnjerijska sredstva. Naredbu za izmje{tanje izdao je general \uki} i skladi{tu rezervnih dijelova za borbena i neborbena vozila, naoruànje, sredstva veze, akumulatore i gume za skoro sve vrste vozila, koje se nalazilo u Blaùju. Skladi{te osnovnih sredstava, kao i skladi{tima osnovnih sredstava (pje{adijsko i artiljerijsko naoruànje, radionice, razna intedantska oprema, ure|aji i veze, razni pribori i inìnjerijska oprema i sl.), koje se nalazilo u Visokom.265

264 Isto. Komandant 2. vojne oblasti (general Kukanjac) je krajem marta 1992, na osnovu zadataka sa referisanja komandanata vojnih oblasti Saveznom sekretaru za narodnu odbranu, postavio nekoliko zadataka. Me|u njima je, pored ostalih, bilo i blagovremeno izvla~enje materijalnih sredstava, “gdje je objektivno mogu}e”, na sigurnija mjesta i prostore, “a tamo gdje to nije mogu}e izvr{iti poja~ano obezbe|enje sastava na samom objektu”. U tom je cilju trebalo angaòvati i “jedinice formirane od lokalnog stanovni{tva (koja je privrèna JNA), s tim da ove jedinice moraju biti u sastavu i pod komandom JNA” (AIIZ, inv. br. 2-2616, Komanda 30. partizanske divizije, str. pov. br. 578 — 2, 1. april 1992. — Komandi, Elaborat). 265 AIIZ, inv. br. 5351, Zapisnik, Dopuna izjave \. \.; Isto, inv. br. 5352, Zapisnik, Dopuna izjave \. \. 711

Za ta tri skladi{ta general \uki} je ispred Tehni~ke uprave sa~inio plan i naredbu 608. pozadinskoj bazi da shodno planu pristupi razme{tanju na sljede}e lokacije : - municiju na Koran, u Kremnu kod Uìca i skladi{te u Nik{i}u; - rezervne dijelove u skladi{te Uì~ka Poèga i Pan~evo (odnosno selo Ka~arevo); - osnovna sredstva u Kalinovik i Nik{i}; i - ne{to manja koli~ina pu{aka 7,9 mm njema~ke priozvodnje u Pan~evo.266 Za te potrebe preko saobra}ajnih organa bazi je obezbije|eno oko 100 vozila iz Vojvodine, Beograda i Ni{a (to su bile, uglavnom, transportne organizacije). Do prestanka kretanja kolona (krajem aprila 1992.) vr{ena je intenzivna evakuacija skladi{ta rezervnih dijelova koje je u najve}em dijelu izvu~eno (bilo je u prioritetu). Najve}i dio skladi{ta osnovnih sredstava iz Visokog je tako|e izvu~en.267 U zoni odgovornosti 2. vojne oblasti su, pored navedenih, bila i druga skladi{ta, ~ija je evakuacija bila predvi|ena, a {to je bilo u obavezi te komande (skladi{te municije Ustipra~a, skladi{te municije i goriva u okolini Mostara, skladi{te municije u Donjem Vakufu i goriva u Jajcu), te skladi{te municije u Rudom iz nadle`nosti 1. vojne oblasti. I ta skladi{ta su u najve}em dijelu izvu~ena (sredstva iz tih skladi{ta izvu~ena su na “bezbjedan” prostor koji je bio naseljen ve}inskim srpskim stanovni{tvom).268 U nadle`nosti Tehni~ke uprave bio je i Tehni~ko-remontni zavod Hadì}i u kojem se nalazilo nekoliko desetina oru|a koja su bila remontovana ili nisu bila uzeta u remont. 2. vojna oblast je dobila zadatak da ta oru|a izvu~e na Kalinovik, a odatle jedan dio u Nik{i}. I taj zadatak je najve}im dijelom realizovan.269 266 Isto. 267 AIIZ, inv. br. 5351, Zapisnik, Dopuna izjave \. \. 268 Isto. 269 Isto. 712

Mnoga skladi{ta rezervi naoruànja, municije i pogonskog goriva JNA je tajno dislocirala na druge lokacije, kako bi “obezbedila sigurnost i njihovu upotrebu od strane JNA”. Tako je skladi{te municije “Donji Lapac” sa 2.350 tona municije predislocirano u rejon Bosanskog Petrovca, gdje je formirano novo skladi{te. Skladi{te “Golubi}” kod Knina predislocirano je u rejon Bosanskog Grahova, gdje je, tako|e, formirano novo skladi{te. Materijalne rezerve (9.930 cijevi i 200 tona municije) od TO iz trupnog skladi{ta “Rabi}”, kod Dervente, preba~ene su dijelom u Banja Luku, a dijelom u rejon sela Ukrinski Lug. Iz skladi{ta u Doboju izmje{teno je 5.270 cijevi naoruànja i 140 tona municije u rejon sela Tumare - Tumarsko brdo (10 km sjeveroisto~no od Zavidovi}a). Iz trupnog skladi{ta “Krep{i}” kod Br~kog izmje{teno je 10.368 cijevi naoruànja i 137 tona municije u novo skladi{te na prostoru: Lopare - Ugljevik. Iz trupnog skladi{ta “Kozlovac” (Tuzla) preba~eno je 20.000 komada naoruànja i 268 tona municije od TO u novo skladi{te u rejon Lopare. Iz Visokog je, nakon predislokacije 4. mje{ovitog protivoklopnog artiljerijskog puka “R”, izmje{tena i sva municija za tu jedinicu u selo Mokro, kao i municija iz 4. mje{ovitog artiljerijskog puka. Ratna materijalna sredstva motorizovanog bataljona iz 46. za{titnog puka SSNO-a iz skladi{ta u Visokom preba~ena su u skladi{te “Koran”. Ratna materijalna sredstva i tehni~ko-materijalna sredstva 633. lakog artiljerijskog diviziona protivvazdu{ne odbrane iz 46. za{titnog puka SSNO-a 346. lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane (4. korpus) su preba~ena na druge lokacije. Dio rezervi iz skladi{ta Butile kod Sarajeva izmje{ten je u rejon sela Han Kram na Romaniji (Han Pijesak). Iz skladi{ta TO u Konjicu na prostor Koran - s. Mokro (op{tina Pale) izmje{teno je 5.980 cijevi naoruànja sa 2 borbena kompleta municije od TO. Na Koran je dislocirano i oko 400.000 granata iz Vitkovi}a.270 JNA je evakuirala i ogromne koli~ine materijalno-tehni~kih sredstava TO i JNA iz skladi{ta “Faleti}i” i “Hadì}i” (U{ivak, Igman i Krupanjska Rijeka). Sva materijalno-tehni~ka sredstva iz garnizona Visoko, Travnik

270 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ (“na li~nost NG[“); Isto, inv. br. 2-96; Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2200, 13. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i Komandi 2. vojne oblasti; Dnevni izvje{taj, br. 72, 5. juli 1992. 713

i Kiseljak, kao i vojnu industriju iz Novog Travnika, Bugojna, Viteza, Mostara, Kupresa, te regiona Sarajevo, JNA je, tako|e, izmjestila na druge lokacije. Iz fabrike specijalnih vozila u Sarajevu oplja~kana je i odvezena sva oprema i naoruànje (kompjuteri, dokumentacija, programi i ostala oprema za proizvodnju vojnih transportera, kao i naoruànje). Aktivirani su garnizoni Han Pijesak i Koran. Osposobljena je napu{tena pumpa, koja je “nekada bila u vojnom vlasni{tvu, ali je davno napu{tena i zapu{tena”, kao i rezervoar ju`no od Han Pijeska za dotur i skladi{tenje rezervi JNA u gorivu.271 Iz 7. tehni~kog skladi{ta 744. pozadinske baze (Visoko) izvr{eno je prevoènje {est specijalnih motornih vozila to~ka{a i jednog gusjeni~arskog vozila u 2. tehni~ko skladi{te municije (Koran). Dio sanitetskih materijalnih sredstava iz sanitetskog skladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) je u toku 2. i 3. aprila 1992. predislociran u skladi{te Vestfalija na Pale. Iz magacina TO Radne organizacije Famos JNA je odvukla protivvazdu{no naoruànje TO i dislocirala 6 komada borbenih vozila PM-80A u 49. motorizovanu brigadu 4. korpusa. Iz Sarajevskog preduze}a Zrak JNA je oduzela 12 topova i kompletno naoruànje raketnog odjeljenja.272 General Milutin Kukanjac je 4. aprila 1992. naredio, pored ostalog, izvla~enje dijela jedinica “van garnizona, kako bi mogli u~estvovati u deblokadi vojnih objekata i za izvr{enje drugih zadataka”.273

271 Isto; AIIZ, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni centar, Str. pov. br. 10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Agresija..., Sarajevo 1993, str. 33. 272 AIIZ, inv. br. 2-115, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1906, 01. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-116, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1941, 02. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-117, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1958, 03. april 1992. Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine), str. 10. Potpukovnik Radoslav Andì}, biv{i direktor Zraka, uz pomo} odre|enih slu`bi JNA, organizirao je prevoz gotovih proizvoda iz tog preduze}a: snajpera i IC ure|aja. 273 AIIZ, inv. br. 2-2804, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. broj 09/80-23, 4. april 1992. — Komandi Vojno-gra|evinske direkcije. 714

Dio ljudstva iz Sektora pozadine Komande 2. vojne oblasti 5. aprila 1992. je upu}en na rezervno komandno mjesto Pale i u Grupu za pra}enje i pomo} u izvr{enju zadataka i predislokacije 9. korpusa. Predstavnici 530. i 405. pozadinske baze dogovorili su i planiranu dinamiku izmje{tanja tehni~ko-materijalnih sredstava iz 405. pozadinske baze.274 Iz intendantskog skladi{ta 993. pozadinske baze je u toku 12. aprila 1992. izvr{eno prevoènje dijela intendantske opreme malih veli~inskih brojeva u intendantsko skladi{te 904. pozadinske baze. Istovremeno je iz 405. pozadinske baze prevezeno 10 kuhinja auto prikolica za potrebe 993. pozadinske baze.275 Dio veterinarskih materijalnih sredstava 530. pozadinske baze koja se nalazila u Kninu preveèna su u Bosanski Petrovac, “a prevoènje ostalih VtMS /veterinarska materijalna sredstva - prim. S. ^./ na istu lokaciju je u toku”.276 U toku 15. aprila 1992. izvr{ena je predislokacija svih sanitetskih i veterinarskih materijalnih sredstava iz sanitetsko-veterinarskog skladi{ta 405. pozadinske baze u skladi{te 530. pozadinske baze (Bosanski Petrovac).277 Predislokacija jedinica i materijalnih rezervi i opreme sa “ugroènih” podru~ja Bosne i Hercegovine na “sigurnija podru~ja” i “sigurne lokacije” posebno je intenzivirana krajem aprila i po~etkom maja 1992. Tako je, ilustracije radi, u toku 24, 25, 26. i 27. aprila, te po~etkom maja, nastavljeno izvla~enje jedinica i materijalnih sredstava iz zgrade Komande 2. vojne oblasti u kasarnu Lukavica (u okviru garnizona Sarajevo), zatim iz skladi{ta pozadinskih baza Sarajevo, kao i izvla~enje materijalnih sredstava iz skladi{ta Visoko, Ilija{ i Semizovac.278 U toku 274 AIIZ, inv. br. 2-119, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1999, 05. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor za pozadinu. 275 AIIZ, inv. br. 2-126, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2181, 12. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 276 Isto. 277 AIIZ, inv. br. 2-119, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2248, 15. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 278 AIIZ, inv. br. 2-108, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2467, 24. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima; Isto, inv. br. 2-109, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2489, 25. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-110, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni 715

25. i 26. aprila 1992. djelimi~no su izmje{tena intendanska materijalna sredstva iz intendantskog skladi{ta 744. pozadinske baze u “bezbednije rejone”. Iseljavanje kasarne u Kiseljaku je izvr{eno 25. aprila, dok se “zavr{ava iseljavanje tehni~kog skladi{ta Osr /Odjeljenje srednjeg remonta — prim. S. ^./ 744. pozadinske baze Visoko”. Za 26. april “planirano je izme{tanje pripadnika JNA iz garnizona Busova~a i Rajlovac u pratnji Vojne policije (PMEZ) Sarajevo i oficira za vezu iz Grupe za saradnju sa Komandom mirovnih snaga”.279 Ljudstvo, naoruànje, kompletne ratne rezerve, kao i perspektivna osnovna sredstva izvu~ena su iz garnizona Visoko. Tako|e, izvu~ena su materijalna sredstva iz zgrade Komande 2. vojne oblasti i predislocirana u kasarnu Lukavica, te i materijalne rezerve i oprema “na sigurne lokacije” iz skladi{ta pozadinskih baza Sarajevo, Visoko, Ilija{ i Semizovac.280 U toku 25. aprila 1992. pet motornih vozila izvr{ilo je prevoènje intendantskih materijalnih sredstava (logorska i druga oprema i tehnika) iz intendantskog skladi{ta Butile u 2. tehni~ko skladi{te municije Koran.

tim, Str. pov. br. 10/36-2501, 26. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-111, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2524, 29. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-112, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2548, 01. maj 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima; Isto, inv. br. 2-138, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2488, 25. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-139, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/362500, 26. april 1992. -Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-141, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2512, 28. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 279 Isto. Komande, jedinice i ustanove 2. vojne oblasti su, krajem aprila 1992. godine, teì{te pozadinskog osiguranja usmjerile na pripremu i izvr{enje predislokacije “dela MR /materijalne rezerve - prim. S. ^./ sa ugroènih podru~ja, pripremi i demontaì stabilne opreme u objektima pozadinske infrastrukture koja se moè koristiti na novim lokacijama”. Me|utim, predislokacija rezervi je, po ocjeni zastupnika pomo}nika komandanta za pozadinu 2. vojne oblasti, pukovnika Du{ana Kova~evi}a “vrlo sloèna zbog aktivnog ometanja izvr{enja zadataka od aktuelnih vlasti BiH”. Komanda 2. vojne oblasti je o toku predislokacije redovno izvje{tavala General{tab Oruànih snaga SFRJ (AIIZ, inv. br. 2-142, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2539, 30. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine). 280 Isto. 716

U povratku su za Butile i Alipa{in Most prevezla artikle hrane koji su isporu~eni po ugovorima iz preduze}a iz Srbije. Istoga je dana iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva Ilija{ upu}eno u Han Pijesak sa 6 motornih vozila: 12.960 kg DS - 50, 5.580 kg DS - 30, 560 kg HUL-46, 216 kg HUL-46, 103 komada ba~vi od 200 litara i 44 komada kanti od 20 litara. U 7. tehni~ko skladi{te osnovnih sredstava utovareno je 18 motornih vozila, od kojih 15 vozila sa tehni~ko-materijalnim sredstvima za Koran, a tri vozila vojnike i opremu pomo}nog voda koji se premje{tao u Hadì}e.281 Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva (Ilija{) je do 29. aprila 1992. izvr{eno predislociranje sljede}ih koli~ina prate}ih pogonskih sredstava : - ulje motorno DS-30 prevezeno 31.320 kg ostaje 51.040 kg - ulje motorno DS-50 68.335 114.705 - ulje za dvotaktne motore 700 2.100 - ulje hipoidno HIP-90 13.205 0 - ulje za automatske mjenja~e 720 360 - ulje ATU-S 0 659 - ulje UKM-30 77 8.717 - ulje UKM-50 3.960 0 - ulje ZUON 1.773 27.287 - solvent SZNM 2.009 40.879 - rastvara~ DRN^ 10.912 36.610 - mast MKL-3 700 0 - mast UM-2 1.452 14.730 - ulje HU-EL 0 4.796 - ulje HU-VL 0 3.392 - ulje HU-L 1.076 0 - ulje HU-S 493 1.193 - ulje HU-T 0 857 281 AIIZ, inv. br. 2-2698, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 263-83, 25. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti, Operativni centar. 717

- te~nost HTA - ulje UKG - antifriz - mast za hermetizaciju

1.207 1.440 0 282 139.652

3.058 3.747 11.440 0 325.569.282

Do 29. aprila iz Intendantskog skladi{ta Butile su na Koran prevezene sve rezerve voji{ta — skladi{ni artikli hrane, uklju~uju}i i 83.000 komada konzerviranih obroka. Na Koran je, pored hrane, prevezeno oko : - kompleti uniformi M77 3.000 komada - vojni~ka }ebad 2.500 komada - vre}e za spavanje 1.900 komada - kompleti {atora magacinski M70 18 komada - poljski kreveti 30 komada - stolovi 30 komada - stolice poljske 60 komada.283 Tridesetog aprila 1992. izvr{ena je demontaà i premje{tanje na Koran ra~unara H-6 DPS-75 i ra~unara MH-600 sa cjelokupnom prate}om opremom. Iz intendantskog skladi{ta (744. pozadinske baze) sa 5 motornih vozila prevezeno je na Koran po 1.000 komada ko{ulja, kai{eva, vojni~kih opasa~a, pribora za jelo, }ebadi i {atorskih krila, te vojni~kih ~arapa 2.000 komada i cipela sa povi{enom sarom 300 pari. Iz ratnih rezervi 744. pozadinske baze preba~eno je u 1. Tehni~ko skladi{te municije 2 ACG D-2 sa 13.000 litara, u kasarnu Alipa{in Most 1 ACG

282 AIIZ, inv. br. 2-2702, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 67-78, 29. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti. Dvadeset devetog aprila 1992. je bio u toku nastavak predislociranju prate}ih pogonskih sredstava. 283 Isto. Pored 38 komada kuhinja auto prikolica od 250 litara — (stari tip), koje su ranije prevezene, u posljednjih deset dana prevezeno je i 22 komada kuhinja auto prikolica od 200 litara i 17 komada kuhinja auto prikolica od 400 litara novih sa pripadaju}im {atorima. 718

i 4 ba~ve D-2 sa 7.500 litara i dovu~ene su 2 pokretne radionice i TAM — 4500 u krug brp.284 U toku 30. aprila iz 1. tehni~kog skladi{ta municije preba~eno je 300 tona materijala.285 Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva u Han Pijesak je u toku navedenog dana prevezeno : - benzin MB—86 133.302 litara - benzin D—2 5.968 litara - ulje za dvotaktni motor UMD-R 700 kilograma - solvent SZN-M 8.640 kilograma - ulje HU-S 8.226 kilograma - antifriz slikolni GA—40 2.760 kilograma.286 Istoga dana iz 2. odjeljka 1. tehni~kog skladi{ta municije sa {leperom i 3 motorna vozila preseljeno 25 tona municije za artiljerijsku podr{ku. U 2. tehni~ko skladi{te municije prevezena je artiljerijska municija projektil sa 13 motornih vozila.287 U periodu od 23. aprila - 30. maja 1992. izvr{ena je, prema nare|enju Tehni~ke uprave SSNO, str. pov. br. 443-3, od 23. aprila 1992, predislokacija 825 tona ubojnih sredstava : - iz odjela 2. tehni~kog skladi{ta municije 774. pozadinske baze (Renovica) u 2. tehni~ko skladi{te municije iste baze (Koran) 25 tona - iz 1. tehni~kog skladi{ta municije 744. pozadinske baze (Hadì}i) u privremeno skladi{te municije Kalinovik 350 tona 284 AIIZ, inv. br. 2-2705, Komanda 744. pozadinske baze, Pov. br. 263-88, 30. april 1992. — Komandi 2. vojne oblasti. 285 Isto. 286 Isto. 287 Isto. 719

- iz 2. tehni~kog skladi{ta municije 904. pozadinske baze ([evarlije) u 1. tehni~ko skladi{te municije 993. pozadinske baze (Kr~marice) 450 tona.288 Zaklju~no sa 30. aprilom 1992. tako|e je, pored navedenih koli~ina municije, dislocirano : a) pogonsko gorivo - ukupno 140 tona : - iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske baze Ilija{ u rejon Han Pijeska dislocirano je MB-86 134 m3, D-26 m3 i prate}ih sredstava 160 tona; b) osnovna sredstva i rezervni dijelovi : - iz Tehni~kog skladi{ta osnovnih sredstava i rezervnih dijelova 405. pozadinske baze Golubi} predislocirano je u Bosanski Petrovac oko 240 tona osnovnih sredstava i rezervnih dijelova; c) intendantska materijalna sredstva: na sigurne lokacije je evakuisano : - obrok konzervisani 213.000 komada; - odje}a M-77 4.500 komada; - }ebe vojni~ko 5.000 komada; - vre}e za spavanje 1.900 komada; - {ator magacinski M-70 28 kompleta; - kuhinja autoprikolica od 200—400 litara 107 komada; - teku}e rezerve hrane 864 tone; - bra{no p{eni~no T-850 380 tona; - rezerve hrane za 2. vojnu oblast 500 tona; - intendantske radionice obu}arsko-kroja~ke 4 kompleta; 288 AIIZ, inv. br. 2-143, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2549, 01. maj 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; AIIZ, inv. br. 7-97, PREGLED predislociranih sredstava prema nare|enju Tehni~ke uprave SSNO-a, str. pov. br. 443, od 23. aprila 1992. (stanje 30. aprila 1992. godine); Isto, inv. br. 2-2708, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-53, 1. maj 1992. — Komandi 608. TSB SSNO—OUP (na znanje). 720

- pokretna perionica - cisterna za vodu - mesionica mehanizovana - teku}e rezerve odje}e i obu}e

6 kompleta; 7 kompleta; 12 komada; 7.800 kompleta.289

Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske baze dislocirane su ogromne koli~ine motornog benzina i drugog goriva. Naime, Komanda 2. vojne oblasti je redovno otpremala vozove sa gorivom u skladi{ta 530. i 993. pozadinske baze u Banjoj Luci i Kninu. Tako je iz Sarajeva 9. aprila 1992. za Knin upu}en poseban vojni voz sa gorivom. Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske baze 10. aprila 1992. izvr{en je dotur 757 m3 (12 vagona cisterni) dizel goriva D-2 u 4. tehni~ko skladi{te pogonskog goriva 405. pozadinske baze (Li~ka Kaldrma). Iz 3. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 993. pozadinske baze (Jajce) 11. aprila je raseljeno 50 m3 goriva D-2 i 20 m3 MB-86 u Banju Luku.290 Iz 5. tehni~kog skladi{ta pogonskog goriva 744. pozadinske baze u Han Pijesak je preseljeno : - motornog benzina MB-86 133.302 litara - dizel goriva D-2 5.968 litara - prate}ih potro{nih sredstava 159.978 kilograma.291

289 AIIZ, inv. br. 2-2708, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 31/103-53, 1. maja 1992. — Komandi 608. TSB SSNO—OUP (na znanje). Evakuacija sanitetskih i veterinarskih materijalnih sredstava izvr{ena je “na bezbedne lokacije u okviru 2. VO /vojne oblasti — prim. S. ^./. Predislokacija po nare|enju SnU /Sanitetska uprava — prim. S. ^./ i VtU /Veterinarska uprava — prim. S. ^./ jo{ nije zapo~ela“ (Isto). 290 AIIZ, inv. br. 2-92, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2704, 09. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ i drugima; Isto, inv. br. 2-93, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2125, 01. april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ i drugima; Isto, inv. br. 2-124, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. 10/362126, 10. april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ — za sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-125, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148, 11. april 1992. — Operativnom centru Oruànih snaga SFRJ — za Sektor pozadine. 291 AIIZ, inv. br. 2-143, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2549, 01. maj 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; 721

U sklopu predislokacije intendantskih materijalnih sredstava iz skladi{ta 904. pozadinske baze [evarlije kod Doboja dio tih sredstava je preveèn u Banju Luku. Intendantska materijalna sredstva iz intendantskog skladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) djelimi~no su izmje{tena u “bezbjedne rejone”.292 Materijalne rezerve po sanitetskoj slu`bi u 744. pozadinskoj bazi (devet komada Norma sanitetski komplet -11; tri komada Norma sanitetski komplet - 102 i ~etiri komada Norma sanitetski komplet — 103) su iz sanitetskog skladi{ta 744. pozadinske baze (Butile) predislocirane u skladi{te Koran. Kompletan sanitetski i drugi materijal iz Regionalnog medicinskog centra u Fo~i je, u organizaciji i po nare|enju dr Sekule Stani}a (direktora Centra), a uz u~e{}e Sime Stankovi}a (direktora Radne zajednice Centra), Slavka \or|evi}a (medicinskog tehni~ara) i izvjesnog Smreki}a, izvu~en i za potrebe SDS-a preba~en u poljsku bolnicu Prevra} kod Fo~e.293 Po~etkom aprila 1992. iz garnizona Rajlovac JNA je izvukla 50 kamiona oru`ja i kamion granata za baca~e, koji su instalirani u Reljevu, sa cijevima okrenutim u pravcu Butmira, Sokolovi} Kolonije i Hrasnice. Nakon {to je 11. i 12. aprila zaposjela preduze}e Soko u Mostaru JNA je {leperima Kraljevotransa (iz Kraljeva) odvezla i ukrala svu opremu raketnih jedinica. JNA je to preduze}e 15. aprila u potpunosti oplja~kala, a {teta je procijenjena na 15 miliona USA dolara. Tako|e, jedinice JNA su 11. aprila obile magacine gra|evinskog materijala Velmos u Mostaru i tom prilikom odvezle cio materijal.294 AIIZ, inv. br. 7-97 PREGLED predislociranih sredstava prema nare|enju Tehni~ke uprave SSNO-a, str. pov. br. 443, od 23. aprila 1992. (stanje 30. aprila 1992. godine). 292 AIIZ, inv. br. 2-138, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2488, 25. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-116, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1941, 02. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-117, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. 10/36-1958, 03. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ; Dnevni izvje{taj, br. 16, 10. maj 1992. 293 AIIZ, inv. br. 2-142, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2539, 30. april 1992. — Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ — za Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutarnjih poslova Republike Bosne i Hercegovine). 294 Bilten MNO, br. 8, 12. april 1992.; Isto, br. 9, 13. april 1992.; Isto, br. 12, 14. april 1992.; Isto, br. 11, 14. april 1992.; Isto, br. 14, 15. april 1992. 722

Na podru~ju mostarske regije jedinice JNA (vojnici i rezervisti) su 13. aprila hapsili i odvodili civile u nepoznatom pravcu i plja~kali dru{tvenu i privatnu imovinu. Tako su oplja~kali veliko vojno skladi{te hrane, boja i lakova na prostoru Ju`nog logora u Mostaru (sve {to nisu oplja~kali zapalili su), zatim vi{e putni~kih i 2 sanitetska vozila, jedan kamion-hladnja~u punu mesa za potrebe grada, te drugu raznu robu iz mnogih ku}a koju su odvozili vojnim kamionima. U Mostaru su rezervisti JNA pokrali Farmu krava i prebacili je u Nevesinje, te je na taj na~in grad ostao bez mlijeka. Skladi{ta Velmosa, sa ve}om koli~inom prehrambenih artikala, u Mostaru blokirana su od jedinica JNA.295 U Vogo{}i su srpske oruàne formacije 20. aprila 1992. zauzele tvornicu namjenske opreme Pretis i fabriku TAS i organizovano otu|ile materijalna sredstva iz tih preduze}a. Pri tome su kamione cisterne i druga otu|ena prevozna sredstva odvozili u Gornju Jo{anicu, pred ku}u jednog od vo|a SDS-a.296 Uo~i, za vrijeme i neposredno nakon bosanskohercegova~kog referenduma (kraj februara, zatim od 1. do 4. marta, ali i kasnije) na teritoriji Bosne i Hercegovine su primije}eni veliki pokreti vojnih jedinica. U nedjelju 1. marta, dok su glasa~ka mjesta jo{ bila otvorena, iz rejona Tuzle u pravcu Bijeljine i Zvornika, preba~ena je jedinica sa 35 tenkova i transportera. Istog dana 20 tenkova i 4 transportera zauzeli su poloàje u industrijskoj zoni Zvornika. Po~etkom marta kolona od 80 vojnih vozila je iz Semberije krenula prema Sarajevu preko Doboja. Na mostu koji spaja Zvornik sa Srbijom, u prvoj polovini marta, locirana su dva transportera sa cijevima okrenutim prema Bosni (pored njih bila su i brojna mitraljeska gnijezda). Na brani Hidroelektrane Zvornik bila su smje{tena tri tenka, a na rubnim dijelovima brane postavljena mitraljeska gnijezda, dok su ispod brane patrolirale vojne patrole. U Sarajevu je u drugoj polovini marta 1992. vi{e puta glavnom gradskom saobra}ajnicom i drugim komunikacijama nekoliko sati tekla nepregledna sivomaslinasta kolona kamiona, komora, artiljerijskih oru|a, oklopnih vozila i dr. Tim vojnim konvojima su

295 Bilten MNO, br. 4-6, 11. april 1992.; Isto, br. 9, 13. april 1992.; Isto, br. 12, 15. april 1992.; Isto, br. 13, 15. april 1992. 296 Bilten MNO, br. 24, 20. april 1992. 723

prema Romaniji odvezena najskuplja borbena i tehni~ka sredstva iz kasarne u Lukavici, zatim garnizona Visokog i Kiseljaka.297 Jugoslovenska narodna armija je 28. aprila 1992. vr{ila masovne pokrete i odvozila materijalno-tehni~ka sredstva iz biha}ke regije prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru. Vojnu kasarnu u Ustikolini, u kojoj su muslimanske izbjeglice potraìle uto~i{te, pripadnici JNA su istog dana predali srpskim oruànim formacijama. U Vojnu po{tu 2439 Hadì}i 28. aprila je stigla kolona motornih vozila od 26 praznih {lepera, uglavnom, barske i pljevaljske registracije, u pratnji ~etiri borbena vozila, dva “pincgauera” i jednog tenka. Od te kolone 12 {lepera je otpremljeno za Tehni~ko-remontni zavod Hadì}i. Istovremeno, za navedenu Vojnu po{tu iz pravca Blaùja je do{la kolona od jo{ osam {lepera u pratnji tri BOV-a. Tri {lepera su oti{la u Vojnu po{tu veze na U{ivak. Pretpostavlja se da su ova vozila pristigla radi odvoènja naoruànja i opreme.298 Desetak kamiona i oklopnih transportera je 28. aprila oti{lo u pravcu Pretisa, odakle su se vra}ali puni, vjerovatno sa opremom iz fabrike. Istog je dana kroz Rogaticu pro{la kolona od 20 kamiona Ni{transa prema Sarajevu u pratnji jednog oklopnog transportera i vojnog dìpa. Iz fabrike specijalnih vozila u Hrasnici JNA je izvukla opremu namjenske proizvodnje. U preduze}u TAS ~uvarsku slu`bu su obavljali vojnici JNA.299 U vojnu kasarnu u Miso~i (Ilija{) 29. aprila je u pratnji sedam borbenih vozila JNA u{lo {est {lepera (vlasni{tvo “[umarstva” iz Han Pijeska), kako bi preuzeli (oplja~kano) naoruànje TO Ilija{a, Vare{a, Breze, Kre{eva i Kiseljaka. Iz tog je skladi{ta 30. aprila iza{lo 15 kamiona sa materijalno-tehni~kim sredstvima. U Male{i}ima i Semizovcu ~ekali su ih kamioni Sarajevske pivare da bi to naoruànje dislocirali u Han Pijesak. U Vazduhoplovni zavod Orao u Rajlovcu dovezeno je preko 150 motora za transportne avione, kako bi se remontirali, a stigao je i transport od 20 kamiona iz Kraljeva u pratnji 297 Slobodna Bosna, br. 21, 19. mart 1992, str. 4; Isto, br. 22, 26. mart 1992, str. 8. Obrazloènje vojnih vlasti bilo je da se radi o vojnoj vje`bi. 298 Bilten MNO, br. 40, 28. april 1992.; Isto, br. 41 i br. 42, 28. april 1992.; Dnevni izvje{taj, 4, 28. april 1992. 299 Isto; Dnevni izvje{taj, br. 5, 29. april 1992. i br. 6, 30. april 1992. 724

vojne policije. Oficiri bezbjednosti VZ Orao naru~ili su izradu i 30 olovaka u koje idu malokalibarski meci, a koje se mogu prepraviti u eksplozivne naprave. Izvr{eno je i miniranje Zavoda. JNA je tada uùrbano radila na probijanju puta Slatina - Radava u pravcu Mrkovi}i - Vogo{}a, {to je ukazivalo na namjeru evakuisanja oru`ja i municije iz tvornice Pretis. Istovremeno je JNA vr{ila dislociranje direkcije Vojno-uslu`ne ustanove Romanija na Jahorinu.300 Iz pravca Hadì}a ka Ilidì i Lukavici 1. maja 1992. kretala se kolona od 20 do 30 {lepera Srbijatransa (iz Ni{a), u ~ijoj pratnji je bio jedan tenk. Prema Lukavici i Blaùju iz pravca Pala oti{la je kolona od 50 {lepera Srbijatransa, dok je iz Ilija{a prema Pretisu oti{lo 16 kamiona i jedan oklopni transporter. Iz pravca Krupac - Vojkovi}i Famos kretalo se 50 {lepera i jedan tenk. Iz Pretisa je JNA izvla~ila municiju kalibra 120 i 122 mm i odvozila u pravcu Semizovca. Na trome|i op{tina Tesli}, Zenica i Travnik 6. maja 1992, nastavljeno je kretanje vojnih vozila i helikoptera, kojima je vr{en prevoz oru`ja, municije i opreme za potrebe jedinica JNA koje su opkolile Turbe u neposrednoj blizini Travnika.301 Dio materijalnih rezervi i vojne industrije JNA je predislocirala sa teritorije Bosne i Hercegovine i izvr{ila demontaù stabilne opreme u objektima pozadinske infrastrukture koja se morala koristiti na novim lokacijama. Tako je, ilustracije radi, dio rezervi iz skladi{ta [evarlije izmje{ten u Srbiju (Loznica). Remontni zavod Travnik je predislociran u Srbiju s obzirom da je to jedini zavod u biv{oj SFRJ koji je remontovao sredstva veze. Iz tvornice Slavko Rodi} u Bugojnu u Valjevo je odvezeno 200 tona eksploziva.302 Sanitetska materijalna sredstva iz sanitetskog skladi{ta 904. pozadinske baze, tako|e, su predislocirana u Srbiju (Gornji Milanovac). Rezerve sanitetskih materijalnih sredstava Savezne direkcije iz skladi{ta u Fo~i predislocirane su u skladi{te Du{tvenog preduze}a Sanitas u Crnoj Gori (Bijelo Polje). JNA je izvr{ila i evakuaciju vojnih {kolskih 300 Bilten MNO, br. 42, 29. april 1992.; Isto, br. 43, 29. april 1992. 301 Isto; Bilten MNO, br. 46, 1. maj 1992. 302 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ. 725

centara iz Sarajeva: Srednje{kolskog vojnog centra kopnene vojske General armije Kosta Na| i [kolskog centra ratnog vazduhoplovstva i protivvazdu{ne odbrane.303 Vazduhoplovne baze i skladi{ta u Sarajevu, Mostaru, Tuzli i Biha}u, sa svim materijalno-tehni~kim sredstvima, JNA je dislocirala u Srbiju i Crnu Goru. Vazduhoplovna baza Mostar sa svim materijalnotehni~kim sredstvima, uklju~uju}i i sredstva iz skladi{ta, predislocirana je u Nik{i}, a zatim u Podgoricu. Istovremeno, Vazduhoplovna op{ta srednja vojna {kola, sa svim materijalno-tehni~kim sredstvima, je predislocirana u Beograd. Ve}inu najsavremenijih ma{ina iz tvornice aviona i helikoptera Soko u Mostaru i drugih fabrika JNA je razmontirala i prebacila u Srbiju, s tim {to su velike koli~ine ubojnih sredstava i pogonskog goriva preba~ene u Banju Luku. Sve vazduhoplove, uklju~uju}i i klipne, kao i helikoptere Ministarstva unutra{njih poslova i avione iz sastava Vazduhoplovnog saveza, velkosrpski agresor je dislocirao sa napu{tenih aerodroma, s tim {to je najve}i broj aviona preba~en u Srbiju i Crnu Goru.304 JNA je, tako|e, predislocirala 155. raketni puk VOLHOV u okolinu Banjaluke.305 Jedinice VOJIN /vojno obavje{tavanje, javljanje i navo|enje prim. S. ^./ JNA je zadràla na Jahorini, Majevici, Plje{ivici i Kozari, dok je jedan vod lociran u Topoli.306 Krajem marta i tokom aprila 1992. komande i jedinice 2. vojne oblasti bile su angaòvane na zadacima dogradnje, pove}anja i u~vr{}enja borbene gotovosti, formiranju “dobrovolja~kih” jedinica, obezbje|enju mobilizacije, izvo|enju borbene obuke i vje`bi, izvla~enju materijalnotehni~kih sredstava, preformiranju i pripremama za predislokaciju odre|enih komandi i jedinica JNA na teritoriji Bosne i Hercegovine i pruànju pomo}i u formiranju jedinica milicija i teritorijalne odbrane 303 AIIZ, inv. br. 2-142, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2539, 30. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 304 AIIZ, inv. br. 2-793. 305 Isto. 306 Isto. 726

Republike Srpska Krajina, zatim na opravci, prilago|avanju i pripremi materijalno-tehni~kih sredstava za predaju i potrebe te kolaboracionisti~ke tvorevine. Osnovne smjernice, zadaci i podr{ka vezana za ta pitanja i njihova realizacija neposredno je pruàna od General{taba Oruànih snaga SFRJ i Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu. U tom je cilju, pored zadataka koje je 25. marta 1992. postavio zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu general-pukovnik Blagoje Adì} “pri razmatranju stanja u Bosni i Hercegovini”,307 krajem marta 1992. angaòvana ekipa od strane General{taba Oruànih snaga SFRJ, na ~elu sa general-potpukovnikom Dragoljubom Simonovi}em, na~elnikom I Uprave SSNO-a, kao i ekipa iz sastava Komande 9. korpusa, na ~elu sa generalpukovnikom Dobra{inom Pra{~evi}em.308 Dosada{nji raspoloìvi podaci nedvosmisleno pokazuju da je najvi{e vojno rukovodstvo SFRJ bilo aktivno uklju~eno u planiranje, pripremanje i vo|enje agresije na Republiku Bosnu i Hecegovinu. Brojni dokumenti to potvr|uju, kao {to su i podaci o boravcima na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ (general-pukovnika Blagoja Adì}a) i komandanta 1. vojne oblasti (general-pukovnika @ivote Pani}a) na 307 AIIZ, inv. br. 2-144, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-1905-1, 31. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, Dopuna redovnog izvje{taja 10/36-1905; Isto, inv. br. 2-84, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni centar, Str. pov. br. 10/36-1905, 01. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-133, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2356, 19. april 1992.; Isto, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2, 03. april 1992. - Na li~nost komandanta ili na~elnika {taba, te Komandi 2. vojne oblasti; Isto, Komanda 2. vojne oblasti, Pov. br. 31/101-219-5, 13. aprila 1992. — Komandi 5. korpusa i drugima. Dotur materijalno-tehni~kih sredstava i materijalnih rezervi koje su dodijeljivane jedinicama i {tabovima Teritorijalne odbrane i organima i jedinicama milicije Republike Srpske Krajine vr{ile su pozadinske baze JNA u skladu sa [emom pozadinskog obezbje|enja jedinica i jedinice predavaoci sredstava koje su raspolagale transportnim kapacitetima (AIIZ, inv. br. 2-2692, Komandi 2. vojne oblasti, Pov. br. 31/101-219-5, 13. aprila 1992. — Komandi 2. korpusa i drugima). 308 Isto. Ekipa General{taba Oruànih snaga SFRJ, na ~elu sa generalom Simonovi}em, u vremenu od 30. marta do 1. aprila 1992. obi{la je 5, 9. i 10. korpus. Nakon tog obilaska General{tab je sa~inio plan realizacije zadataka i 6. aprila ga, pod Str. pov. br. 172, dostavio Komandi 2. vojne oblasti. Me|utim, sadrìna tog dokumenta nije nam poznata, jer, u dosada{njoj fazi istraìvanja nismo uspjeli do}i do njega. 727

teritoriji Bosne i Hercegovine i nakon njenog me|unarodnog priznanja. Tako su generali Adì} i Pani} krajem aprila 1992, interesuju}i se, izme|u ostalog, za borbenu gotovost svojih jedinica boravili na podru~ju Republike Bosne i Hercegovine. Tom je prilikom general Adì}, u svojstvu zastupnika SSNO-a, boravio u Banjoj Luci i vodio razgovor sa komandantima 5, 9. i 10. korpusa koji su mu referisali o borbenoj gotovosti jedinica. General Pani} je, u svojstvu vr{ioca du`nosti na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, tada posjetio Komandu 17. korpusa u Tuzli u cilju sagledavanja ukupne situacije u zoni odgovornosti tog korpusa, koji je bio pot~injen Komandi 1. vojne oblasti, sa sjedi{tem u Beogradu.309 JNA je vr{ila i dislociranje jedinica vatrene podr{ke velike mo}i. Po~etkom 1992. 4. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk “R” iz Visokog je dislociran u selo Mokro kod Pala, te “u garnizonu Visoko vi{e nema jedinica iz 4. korpusa”. Motorizovani bataljon 46. za{titnog puka SSNO iz Visokog je u drugoj polovini marta 1992. premje{ten u Koran kod Pala, kao i njegov 633. laki artiljerijski divizion protivvazdu{ne odbrane, koji je pot~injen 346. lakom artiljerijskom puku protivvazdu{ne odbrane (4. korpus).310 U 16 sati 13. aprila 1992. pokrenuta je 1. samohodna artiljerijska baterija protivvazdu{ne odbrane trocijevnih topova od 20 mm 346. lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane, “radi uvo|enja u borbu u rejonu Dobrinje”. Iz 216. brdske brigade pokrenuta su dva bataljona i dovezena u rejon sela Hre{a i sela Biosko, sjeveroisto~no od Sarajeva 10-15 km. Iz sarajevske kasarne JNA Viktor Bubanj u Tilavu je izmje{ten i dio voda za “protivteroristi~ka dejstva”, dok je

309 AIIZ, inv. br. 2-113, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2525, 30. april 1992.- General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar, i drugima. 310 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - “na li~nost NG[“ /na~elniku Genera{taba - prim. S. ^./. U Viso~koj kasarni neobi~ne aktivnosti su po~ele 13. marta 1992. sa dekonzervacijom topova i vozila, a koji su, narednih dana, upu}eni ka Romaniji. Pored toga, 14. marta “sve gorivo i mazivo, tako|e, se vozi ka Han Pijesku”. Komanda 2. vojne oblasti je davala obja{njenje da je rije~ o izvo|enju nastavno-borbene obuke “koja bi trebalo da potraje tri dana” (Slobodna Bosna, br. 22, 26. marta 1992, str. 8). 728

drugi dio sa odjeljenjem veze preba~en na objekat Zlati{ta. Na Mojmilu su 15. aprila 1992. iz jednog autobusa iskrcani vojnici. Dio 1. ~ete bataljona Vojne policije iz kasarne Viktor Bubanj se krajem aprila nalazio kod rezervoara na Mojmilu.311 Iz Lukavice i Kiseljaka je, na {irem prostoru Sokoca bio razmje{ten 240. srednji samohodni raketni puk protivvazdu{ne odbrane. “Prolazak kroz Sarajevo je delovao vrlo efektno. Puk je iza{ao na novu lokaciju bez ikakvih problema, jer su pravovremeno preduzete sve mere”. Dio 346. lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane je iza{ao na vatreni poloàj u rejonu aerodroma Butmir i sela Brus. Iz Tuzle je u garnizon Bijeljina dislocirana 336. motorizovana brigada (biv{a 4. oklopna brigada).312 Nakon dislokacije jedinica JNA iz Hrvatske u Bosnu i Hercegovinu ogromne koli~ine borbenih oru|a i tehnike su iz mnogih gradova Hrvatske dislocirane u Bosnu i Hercegovinu, posebno na podru~je Sarajeva. Samo u Lukavicu je stigla kolona preko 500 vozila sa oru`jem i tehnikom, koje je pratila jedna oklopno-mehanizovana brigada.313 Krajem 1991. i po~etkom 1992. JNA je prije napada na Fo~u zauzela sve bitne strate{ke ta~ke, posebno gdje su prete`no ìvjeli Srbi. Istovremeno je kamionima izvukla te{ko naoruànje i municiju iz grada i postavila ga na strate{ki va`na mjesta. Najve}i dio tog ljudstva (“u maskirnim uniformama i dobro naoruàni”) i “jako 311 AIIZ, inv. br. 2-109, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2489, 25. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-96, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-22000, 13. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-785, Ministarstvo za narodnu odbranu, [tab teritorijalne odbrane, 01. maj 1992.; Bilten MNO, br. 13, 15. april 1992. U sastavu voda za “protivteroristi~ka dejstva” nalazio se i major Krstovi}. On je odmah po dolasku u Tilavu, zahtijevao da ga njegovi zlo~inci oslovljavaju sa imenom “Petar I” (AIIZ, inv. br. 2-785). 312 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - (“na li~nost NG[“); Bilten MNO, br. 4546, 1. maj 1992. 313 Prva linija (list Armije Republike Bosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar 1993, str. 2. 729

puno naoruànja” JNA je dislocirala na planinu Zabrana i u blizini planinarskog i lova~kog doma gdje su pripadnici SDS-a ~esto odràvali sastanke, kojima su, pored Velibora Ostoji}a, prisustvovali i zlo~inci Radovan Karadì} i Biljana Plav{i}.314 Na Palama je bila locirana helikoptersko-desantna jedinica JNA od osam transportnih helikoptera i ~etiri Gazele. “Po gradu /Pale — prim. S. ^./ su na vi{e mjesta ukopani ili zamaskirani tenkovi, topovi, transporteri i mitraljeska gnijezda”, {to je zabiljeèno i na podru~ju Korana. Te{ka i laka artiljerija bila je razmje{tena u Ponoru (iznad Pra~e) i u Podgrabu, te gotovo na cijelom obodu Romanije (od Crvenih stijena do Bogovi}a, a posebno na lokalitetu Novakove njive i Novakove pe}ine).315 Velikosrpski agresor je na Ilidì krajem aprila 1992. locirao devet tenkova i dva transportera JNA sa cijevima uperenim u pravcu Sokolovi}Kolonije i Butmira, naselja sa ve}inskim bo{nja~kim stanovni{tvom.316 Nakon izvr{enih priprema za premje{tanje komandnog mjesta 2. vojne oblasti na objekat Goljak u Han Pijesku, koje je 25. marta 1992. naredio zastupnik saveznog sekretara za narodnu odbranu general Adì},317 u toku 5. aprila 1992. formirano je rezervno komandno mjesto 2. vojne oblasti u rejonu Pala (u hotelu Turist). U poslijepodnevnim satima je istog dana na to komandno mjesto iza{ao sljede}i sastav : - iz Komande 2. vojne oblasti dvadeset starje{ina, na ~elu sa na~elnikom {taba 2. vojne oblasti; - iz 367. puka veze {est starje{ina, dvadeset vojnika i osam motornih vozila veze; 314 AIIZ, inv. br. 3-1259. 315 Dnevni izvje{taj, br. 77, 10. juli 1992. 316 Isto, br. 6, 30. april 1992. 317 AIIZ, inv. br. 2-769, Savezni sekretarijat za narodnu odbranu, General{tab Oruànih snaga SFRJ, I uprava, Str. pov. br. 585-2, 03. april 1992. - Na li~nost komandanta ili na~elnika [taba i Komandi 2. Vojne oblasti. Za nosioca tog zadatka general Blagoje Adì} je zaduìo komande 2. i 4. vojne oblasti u saradnji sa I upravom General{taba Oruànih snaga SFRJ, odre|uju}i 10. april 1992. kao rok za njegovu realizaciju. 730

- iz 65. motorizovanog puka 1 odjeljenje Vojne policije (jedno aktivno vojno lice i devet vojnika); - starje{ina i pet vojnika za opsluìvanje; i - jedan minibus, tri terenska vozila i jedno putni~ko motorno vozilo (ukupno: 28 starje{ina, 34 vojnika i 13 motornih vozila).318 JNA je, posebno Komanda 2. vojne oblasti i Komanda 4. korpusa, izmjestila brojne jedinice, ubojna i druga materijalno-tehni~ka sredstva “na sigurne prostore i lokacije”.319 2. vojna oblast (general Milutin Kukanjac) je mjesecima : - dislocirala skladi{ta naoruànja, municije, opreme, minskoeksplozivnih i drugih sredstava, “na sigurne i za vojsku perspektivne prostore”; - vi{e skladi{ta, kasarni i garnizona je napu{teno, jer nisu postojali “nikakvi uslovi za njihov opstanak (Kiseljak, Visoko, skladi{te Stojkovi}i, skladi{te êlebi} i dr.)”; - dio Komande je po~etkom aprila iza{ao na Istureno komandno mjesto van Sarajeva; - ve}i deo komandi 4. i 17. korpusa su tako|e izvu~eni van garnizona na nova komandna mjesta; - znatan broj komandi pukova i brigada je izmje{ten na nove prostore, kao i njihove jedinice, zaklju~no sa 1. majem 1992.; - 26. aprila 1992. ve}i deo Komande sa dijelovima za opsluìvanje, napustio je komandu oblasti i iza{ao na Komandno mjesto van Sarajeva (u Komandi oblasti - 4 zgrade ostao je jedan broj starje{ina, kao i dijelova jedinica za obezbe|enje zgrada i opsluìvanje); - od 15. aprila 1992. skoro svaki dan su se kretale kolone motornih vozila natovarene materijalno-tehni~kim sredstvima iz Komande oblasti;

318 AIIZ, inv. br. 2-85, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2000, 05. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. 319 AIIZ, inv. br. 2-2678, Komanda 4. korpusa, Sp. br. 75-1, 7. maja 1992. 731

- uporedo sa tim, “obavljano je i niz drugih poslova sa osnovnim ciljem da se planski i bezbedno prebacimo na drugi prostor, odnosno da napustimo komandu oblasti u gradu, ~ija je lokacija u svakom pogledu za nas bila vrlo nepovoljna”.320 Komande i jedinice 2. vojne oblasti su se po~etkom aprila 1992, “usljed sloène politi~ko-bezbjednosne situacije u zoni odgovornosti”, nalazile u “potpunom stepenu borbene gotovosti”. Po nare|enju komandanta 2. vojne oblasti 6. aprila 1992. (u 06 sati) u 21 ratnoj jedinici te komande otpo~ela je mobilizacija. Organizacija rada na Rezervnom komandnom mjestu 2. vojne oblasti je uspostavljena i isto je stavljeno u funkciju, dok je u toku dana pra}en tok izvr{enja mobilizacije i uspostavljen je kontakt sa Kriznim {tabom SDS-a op{tine Pale.321 Odziv rezervnog sastava u jedinice 2. vojne oblasti u toku 6. aprila 1992. do 18 sati je bio sljede}i : - oficira - mla|ih oficira - vojnih obveznika

pozvano : 2.161 1.996 35.264

odazvalo se : 506 ili 23%; 491 ili 25%; 13.084 ili 37%;

Ukupno pozvano:

38.786 - odazvalo se 14.039 ili 36,2%; 322

Od ukupnog broja pozvanih iz rezervnog sastava - 39.463 na mobilizaciju se 7. aprila do 18 sati odazvalo 17.082 ili 43% i 24 motorna vozila : 320 Isto. Ve}i dio ljudstva i materijalno-tehni~kih sredstava je izvu~en na nove lokacije. 321 AIIZ, inv. br. 2-119, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-1999, 05. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-120, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2024, 06. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - Sektor pozadine; Isto, inv. br. 2-86, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim Str. pov. br. 10/36-2025, 06. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. 322 AIIZ, inv. br. 2-86, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br.10/36-2025, 06. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-90, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2050, 07. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. 732

- oficira - mla|ih oficira - vojnih obveznika

pozvano: 2.253 2.112 35.098

odazvalo se : 683 ili 30%; 777 ili 37%; 15.622 ili 44%.323

Odziv rezervnog sastava u jedinice 2. vojne oblasti u toku 8. aprila 1992. do 18 sati je bio sljede}i: - oficira - mla|ih oficira - rezervnih vojnika Ukupno pozvano :

pozvano: odazvalo se : 2.152 795 ili 37%; 1.840 1.004 ili 54%; 36.436 20.676 ili 57%; 40.428 - odazvalo se: 22.474 ili 55%. 324

Iz vojni~kog pozadinskog e{alona na mobilizaciju je pozvano 5.112 lica rezervnog sastava. Do 9. aprila (u 6 sati) odazvalo se 790 lica ili 15,4% (pozvano 259 oficira, 543 mla|ih oficira i 4.310 vojnika, a odazvalo se 17 ili 6,5% oficira, 56 ili 10,3% mla|ih oficira i 717 ili 16,6% vojnika).325 U toku mobilizacije u jedinice i ustanove 2. vojne oblasti je do 11. aprila 1992. primljeno 22.474 vojna obveznika, od ~ega najve}i broj u jedinice 17. i 5. korpusa.326

323 Isto. 324 AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. U toku mobilizacije jedinica 2. vojne oblasti bilo je problema, posebno u 38. partizanskoj diviziji 17. korpusa, kao {to su “napu{tanje jedinica, negativan uticaj kriznog {taba, pretnje komandantu i N[ /na~elnik [taba - prim. S. ^./ divizije i sli~no” (Isto). 325 AIIZ, inv. br. 2-123, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2105, 09. april 1992. - Operativnom centru General{taba Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 326 AIIZ, inv. br. 2-125, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 10/36-2148, 11. april 1992. - Operativnom centru Oruànih snaga SFRJ - za Sektor pozadine. 733

Nakon progla{enja mobilizacije jedinice 2. vojne oblasti su, nalaze}i se u punoj borbenoj gotovosti, jer se “politi~ko-bezbjednosna situacija u zoni odgovornosti i dalje uslo`njava”, pored kontrole i obezbje|enja “vitalnih objekata i kasarni, a u zahvatu fronta na preduzimanju mjera poja~anog borbenog obezbje|enja, snabdjevanju i popuni jedinica hranom, gorivom i MES-om” /minsko-eksplozivnim sredstvima - prim. S. ^./, formiranju oruànih jedinica srpske teritorijalne odbrane i Ministarstva unutra{njih poslova Srpske Republike Krajine, vr{ile i pripreme za napad.327 Raspored snaga JNA, odnosno jedinica 2. vojne oblasti, 7. aprila 1992. je bio sljede}i: 1) Zona borbenih dejstava Kupres:328 - na pravcu: Doline /kota 1.152/ - selo Stra`benica napadao je 3. bataljon 11. partizanske brigade; 327 AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar; Isto, inv. br. 2-94, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2150, 11. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. 328 U rejonu Kupresa 9. korpus JNA je 8. aprila 1992. preduzeo “akcije ~i{}enja grada, pruànje pomo}i stanovni{tvu i pripremi za nastavak planiranja dejstava na Kupre{kim vratima i s. Malovanu” (AIIZ, inv. br. 2-91, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2082, 08. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar). Na podru~ju Kupresa je tokom 1991. boravila jedna jedinica JNA, ~ije su vojnike “stanovnici srpskih sela s odu{evljenjem prihvatili”. Polaze}i od te ocjene, Udruènje Srba iz Bosne Hercegovine u Srbiji, sa sjedi{tem u Beogradu, 17. januara 1992. obratilo se Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, li~no na~elniku General{taba generalpukovniku Blagoju Adì}u, sa zahtjevom za smje{tanje vojne jedinice na teritoriji op{tine Kupres, radi navodnog “spre~avanja genocida nad Srbima”. S tim u vezi, Gojko \ogo, predsjednik Udruènja, koji je, konsultuju}i se ~esto sa Radovanom Karadì}em, Nikolom Koljevi}em, Dobricom ]osi}em i drugima, propagirao srpsku agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, traìo je da JNA uspostavi garnizon na teritoriji te op{tine, “tim pre {to je Kupres izglasao pripajanje Srpskoj Krajini”. Naime, cilj je bio da jedinice JNA, pod izgovorom za{tite srpskog stanovni{tva na podru~ju op{tine Kupres, zauzmu, odnosno zaposjednu Kupre{ku visoravan, strate{ki va`no mjesto (AIIZ, inv. br. 2-223, Udruènje Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, Beograd 17. januar 1992. - Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu - Na~elniku General{taba (generalpukovniku Blagoju Adì}u). 734

- na pravcu: selo Zlosela - kota 1.120 - Kupre{ko polje napadala je tenkovska ~eta sa dobrovolja~kim odredom iz [ipova i Zlosela; - na pravcu: selo Zlosela /kota 1.156/ - selo Olovo, du` puta napadao je 2. bataljon 13. partizanske brigade; - ~eta minobaca~a u rejonu sela Suhova; - baterija haubica od 105 mm u rejonu sela Blagaj; - 2. divizion 5. motorizovanog artiljerijskog puka u rejonu sela Mr|anovci, kota 1.154, crkva kota 1.130 Novo Selo; - u rejonu Koprivnica - Carev Mlin 1. bataljon 19. brigade 30. partizanske divizije; - u rejonu: sela D. i G. Vukovsko odred TO Vukovsko - u gradu Kupresu ve}i dio dràla je ~eta TO “Kupres” pod kontrolom. 2) Zona borbenih dejstava Bosanski Brod : - Odred TO Bosanski Brod isto~ni dio Bosanskog Broda rejon Greda; - Odred TO Lije{}e u rejonu sela Lije{}e; - 1. bataljon 327. motorizovane brigade sa 1. odredom TO u rejonu sela Kobile Gornje sa pokretom kolone na komunikaciji sela Para{lica; - tenkovska ~eta 327. motorizovane brigade u rejonu sela Nareci; - 2. oklopni bataljon 336. motorizovane brigade u rejonu sela Unka; - 3. bataljon 327. motorizovane brigade u rejonu sela Zbori{te, selo Bosanski Luàni, sa pokretom kolone na rijeku Ukrina; - bataljon TO Prnjavor i ~eta TO Trstenica u rejonu sela Kala~ka, Pavlovo brdo, pokretom kolone du` puta; - protivoklopno odjeljenje 1. baterije 1. diviziona 17. mje{ovitog protivoklopnog artiljerijskog puka u rejonu sela Bjela{; - baterija vi{ecijevnih baca~a raketa 17. mje{ovitog artiljerijskog puka u rejonu sela Polje /tt.199/; - baterija haubi~kog artiljerijskog diviziona 337. motorizovane brigade u rejonu sela [eki}i; 735

- 4 bataljon 327. motorizovane brigade u rejonu sela Glogova~a; - Komanda 327. motorizovane brigade u Derventi; - 2. bataljon 497. inìnjerijskog puka u rejonu sela Betnja Mala, sela Polje; - Komandno mjesto 1. Operativne grupe 17. korpusa u rejonu sela Podnovlje /k.179/ . 3) Zona borbenih dejstava Bijeljina : - u Bijeljini je bila razmje{tena Komanda 38. partizanske divizije, 17. mje{oviti artiljerijski puk, baterija vi{ecijevnog baca~a raketa 17. mje{ovitog artiljerijskog puka i haubi~ka artiljerijska baterija 17. mje{ovitog artiljerijskog puka; - u rejonu sela Janja 2. oklopni bataljon 453. motorizovane brigade; - 1. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu Bosanska Ra~a, Galistok, sela Brodare; - 2. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu sela Gornji [epak (Zvornik); - 3. bataljon 17. partizanske brigade u rejonu Trpova~ka brda, r. Lukavac, selo Donje Crnjelovo; - Komandno mjesto u rejonu sela Mala Obarska; - baterija minobaca~a 38. partizanske brigade u rejonu sela Lje{nica; - 22. partizanska brigada bila je razmje{tena: 1. bataljon 22. partizanske brigade u rejon sela êlopek; 2. bataljon 22. partizanske brigade u selu Bogutovo Selo; 3. bataljon 22. partizanske brigade u selu Donja Trnava; Komandno mjesto - u selu Ugljevik. 4) Zona borbenih dejstava Sarajevo : - 49. motorizovana brigada raspore|ena na punktovima po sljede}em :

736

rejon Vratnika - vod tenkova; rejon aerodroma Butmir - oja~an vod tenkova; rejon Mojmilovo brdo - oja~an vod tenkova; - 4. mje{oviti artiljerijski puk u rejonu Koran; - 4. mje{oviti protivoklopni artiljerijski puk u selu Mokro; - 346. laki artiljerijski puk protivvazdu{ne odbrane rejon Trebevi}; - 216. brdska brigada u Han Pijesku; - Istureno komandno mjesto 4. korpusa Zlati{te. Samostalne jedinice 2. vojne oblasti : - 240. samostalni samohodni raketni puk protivvazdu{ne odbrane; - 65. motorizovani puk.329 Jedinice Podgori~kog korpusa JNA su 10. aprila 1992. te{kim naoruànjem dejstvovale po podru~ju Dubrava. JNA je 11. aprila vr{ila pokrete oklopnih sredstava na relaciji Bile}a - Stolac - Neum i na podru~ju Podvele`ja. Istoga je dana JNA stacionirana oko Doboja, iza{la je iz garnizona u Tuzli i bila raspore|ena na putu prema Gra~anici, a sve pod izgovorom da osigurava komunikacije. Istovremeno su jedinice JNA u{le u Modri~u i zauzele zgradu Skup{tine op{tine, Stanicu javne bezbjednosti, radiostanicu i druge va`ne punktove u gradu. Iz pravca Rogatice je 12. aprila stigla vojna kolona vozila JNA, koja se u Mesi}ima razdvojila, odakle je dio nastavio put prema Ustipra~i i stacionirao se kod mosta prema Gora`du. Dio te kolone je zaustavljen u mjestu Dub, a dio je iz Mesi}a krenuo prema Jabuci. Istog se dana iz pravca Kalinovika prema Fo~i kretala jedna ~eta JNA. U toku no}i 13. aprila vojne jedinice, sa nekoliko topova, su zaposjele brdo O{tri rat na sjeveroisto~noj strani Mostara i blokirale ju`nu zonu grada i terminal Energopetrola na lijevoj obali. Oko 17 sati 14. aprila dva aviona JNA (tipa MIG) u bri{u}em letu probili su zvu~ni zid iznad Sarajeva, {to je izazvalo paniku me|u gra|anima.330

329 AIIZ, inv. br. 2-145, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 09/997-20, 07. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar. 330 Bilten MNO, br. 3, 10. april 1992.; Isto, br. 4, 11. april 1992.; Isto, br. 5 i 6, 11. april 1992.; Isto, br. 11-12, 14. april 1992.; Isto, br. 13, 15. april 1992.; Agresija..., str. 25. 737

JNA i oruàne formacije SDS-a su 17. aprila 1992. artiljerijom i oklopnim jedinicama, opkolile Br~ko, u kome se, ina~e, nalazio jak vojni garnizon, kao i Grada~ac koji je bio “opkoljen na {irem prostoru”. Na raskrsnici prema Br~kom bile su stacionirane oklopne jedinice JNA. U Pelagi}evu je bila koncentrisana ve}a jedinica JNA. Kod termoelektrane Ugljevik JNA je locirala artiljerijski divizion i manju tenkovsku jedinicu. Iz pravca Rogatice prema Sarajevu kretala se Gu~evska brigada sa 45 vozila, zatim iz Trnova prema Nevesinju vojna kolona sa 34 vozila, te 20 vozila za Kalinovik.331 U raznim dijelovima Sarajeva 16. aprila 1992. poja~ano je kretanje jedinica JNA, {to je izazvalo veliku uznemirenost gra|ana. Tog je dana, primjera radi, JNA iza{la na Dobrinju i Mojmilo.332 Kroz Vogo{}u su 18. aprila prema Pretisu pro{la dva tenka i dvoja borbena kola; iz Banje Luke prema Derventi kretala se ve}a vojna kolona sastavljena od tenkova i drugih oklopnih vozila, a u Doboju (u gradu i oko njega) bili su stacionirani tenkovi i topovi. U krug tvornice Pretis su 19. aprila u{la ~etiri tenka JNA, a u Bosanskom [amcu jedna vojna jedinica patrolirala je gradom i razoruàvala gra|ane. Jedinice JNA nadzirale su sarajevski aerodrom i obavljale carinske preglede. Vlasenica je tokom no}i 22. aprila blokirana oklopnim transporterima i jakim mehanizovanim formacijama JNA. Vlast u gradu je, uz pomo} JNA, preuzela tzv. Srpska garda, a Bo{njaci su pozvani da predaju oru`je. Iz Ilija{a se 24. aprila prema Pretisu kretala kolona od desetak vojnih kamiona, nekoliko borbenih oklopnih vozila, dva dìpa i ~etiri “picgauera” sa prika~enim topovima. Kolona motornih vozila iz Visokog i sela Vratnice 24. aprila 1992. krenula je prema Ilija{u, a zatim, nakon kratkog zadràvanja u selu Ljubni}e, nastavila prema Sarajevu putem Zenica - Sarajevo. Istoga je dana sa Pala preko Trebevi}a prema Sarajevu krenula vojna kolona, u kojoj je bilo i tenkova. U rejonu Borija JNA je ukopavala tenkove i oklopne transportere. U Bratuncu je 25. aprila stacionirana tenkovska jedinica JNA, koja je zajedno sa brojnim oruànim srpskim formacijama, vr{ila masovne zlo~ine nad Bo{njacima, plja~kaju}i i kamionima odvoze}i njihovu privatnu imovinu u Srbiju. Minobaca~ima od 82 mm i 120 mm iz naselja Bori}i JNA je ru{ila muslimanska sela 331 Isto. 332 Bilten MNO, br. 15, 16. april 1992. 738

Poto~ari, Pale, Budak, Pe}i{ta i dr. Istoga dana JNA je kod petlje na izlazu iz Vogo{}e grupisala artiljerijska oru|a, ~ije su cijevi bile okrenute prema Semizovcu. Vojnike iz Rajlovca, koji su do tada bili na tom mjestu, JNA je zamijenila oruànim srpskim formacijama. Za obezbje|enje vogo{}anske petlje 26. aprila je dovedena jedna ~eta iz 216. brdske brigade, sa zadatkom da “obezbedi” fabriku Pretis. Jedan vojni transporter je 27. aprila iz Sarajeva upu}en prema Fo~i.333 Vojna kolona od tri oklopna transportera, jednog tenka i tri kampanjole pune vojnika, 28. aprila po{la je od Kalinovika prema Fo~i. Na podru~ju Livna JNA je ukopavala i dovla~ila nova materijalnotehni~ka sredstva, te{kom artiljerijom je tu~en i razaran Tomislavgrad, a na pravcu Bile}a - Stolac kretala se duga kolona vojnih vozila. Na {irem podru~ju Mostara i Neuma 30. aprila su pristizale nove vojne snage JNA. Istog dana kolona vojnih vozila sa prikolicama je pro{la kroz sarajevsko naselje Aerodrom. Oruàne formacije SDS-a, uz pomo} JNA, koja im je doturala razno oru`je i te{ku artiljeriju, na podru~ju Konjica su zauzele klju~ne ta~ke i napadale grad.334 U selu Biljevo - Semizovac su 1. maja dovezena tri topa i usmjerena prema Visokom. Iz Banje Luke prema Derventi krenula je kolona od 20 vozila sa dobro naoruànim ljudima, te 15 topova velikog kalibra.335 Po~etkom maja 1992. jedinice JNA su u Mostaru, zajedno sa “{e{eljevcima”, zaposjele zaobilaznu magistralu iznad Mazoljica, Brankovca i Bjelu{ina. Tu su stacionirane brojne baterije lak{ih i teìh minobaca~a, topova, protivavionskih mitraljeza i drugih oru`ja. Iznad magistrale, na Malom kuku ispod Veleà i u Gostinoj {umi na susjednom brdu Stolac, ukopani su tenkovi i topovi raznih kalibara. Artiljerijska gnijezda nalazila su se i uz Sjeverni logor. Armijske 333 Isto, br. 20-21, 18. april 1992.; Isto, br. 22-23, 19. april 1992.; Isto, br. 33, 24. april 1992.; Isto, br. 35 i 36, 25. april 1992.; AIIZ, inv. br. 2-110, Komanda 2. vojne oblasti, Operativni deùrni tim, Str. pov. br. 10/36-2501, 26. april 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - Operativni centar i drugima; Dnevni izvje{taj, br. 2, 26. april 1992.; Agresija..., str. 29-30. 334 Isto, br. 40, 28. april 1992.; Isto, br. 42, 28. april 1992.; Isto, br. 44-45, 30. april 1992.; Dnevni izvje{taj, br. 5, 29. april 1992. i br. 6, 30. april 1992. 335 Bilten MNO, br. 46-47, 1. maj 1992. 739

baterije sa tenkovima, topovima i vi{ecijevnim raketnim baca~ima, stacionirane su u Bi{}u polju (u ju`noj zoni grada). I cijevi JNA sa brda Hum i Brkanovog brda imale su grad (Mostar) na dlanu.336 Prvom polovinom maja 1992. na podru~ju tuzlanske regije poja~ano je kretanje vojnih konvoja na pravcima: Olovo - Kladanj Vlasenica; Bijeljina - Tuzla - Doboj i Doboj - Tuzla - Bijeljina. Pored toga, na podru~ju Dubrava i Kalesije JNA je locirala ve}i broj tenkova, oklopnih transportera, minobaca~a i protivavioskih oru|a. Oja~ani oklopni bataljon i dvije baterije minobaca~a bili su locirani na lokalitetu Zeline, Vukane i Osmaci, dok je u okolini Papra}e (na grani~nom podru~ju Kalesija - [ekovi}i) bila stacionirana oklopna jedinica pukovnika Ta~i}a, koji je 1991. iz Jastrebarskog sa oklopnom jedinicom do{ao na aerodrom Dubrave.337 Na aerodromu Sarajevo je u drugoj polovini maja 1992. nastavljeno ukopavanje (inènjerijskim ma{inama), gdje su, istovremeno stigli “arkanovci” i “{e{eljevci”. U vi{e navrata u Lukavici su slijetali helikopteri koji su natovareni odlazili u pravcu Kalinovika.338 Krajem maja 1992. mostove na Ilidì (Sarajevo) dràli su srpski “rezervisti” iz Valjeva, Aleksandrovca i Aleksinca. U isto vrijeme srpskim ekstremistima iz Vogo{}e kao poja~anje stiglo je oko 50 Crnogoraca. U sarajevskom naselju Grbavica tada je uba~eno oko 300 specijalaca iz Ni{a i Novog Sada, koji su izvr{ili mnoge zlo~ine.339 U periodu od septembra 1991. do 25. marta 1992. JNA je u organizaciji Komande 4. korpusa izvi|ala brda i postepeno zauzimala glavne strate{ke ta~ke oko Sarajeva na liniji Lukavica - Vidikovac Brus - Pale - Borije - Hre{a - Mrkovi}i - Poljine - Vogo{}a - @u~ - Brije{}e

336 Isto, br. 46-55, 1-6. maj 1992. 337 Dnevni izvje{taj, br. 15, 9. maj 1992. Desantne jedinice JNA na podru~ju Kalesije vr{ile su brojne zlo~ine i palile sela, dok je stanovni{tvo bjeàlo prema Tuzli. Agresor je iz tenkova pogodio nekoliko ku}a i dàmija, prije nego {to su taj napad zaustavili branioci Bosne i Hercegovine. 338 Isto, br. 26, 20. maj 1992.; br. 27, 21. maj 1992.; br. 28, 22. maj 1992.; br. 29, 23. maj 1992.; br. 30, 24. maj 1992.; br. 31, 25. maj 1992. i br. 32, 26. maj 1992. 339 Isto, br. 33, 27. maj 1992. i br. 38, 1. juni 1992. 740

- Rajlovac - Ilidà. Tom prilikom su visoki oficiri JNA odredili mjesta za postavljanje artiljerijskog oru|a od 12,7 do 155 mm, izgradili rovove, iskopali zaklone, organizirali vatreni sistem, “tako da u svakom trenutku danju i no}u snajperskom i artiljerijskom vatrom mogu pokriti sve vitalne objekte u gradu i mobilizirati i obu~avati odano ljudstvo”. Tim akcijama je rukovodio general Vojislav \ur|evac sa sljede}im oficirima: pukovnik Ratko \ukanovi}, potpukovnici Petar Simovi}, Radislav Cvetkovi} i Jovan Bartula, major Dragojlo To{i}, zatim penzionirani potpukovnik Tadija Manojlovi}, te major Janko Trivi}, koji je mobilizirao “odano ljudstvo i obu~avao ga”.340 Komandant 4. korpusa sa grupom starje{ina obezbje|ivao je “sve sastave u garnizonu Sarajevo i bliòj okolici. Sa starje{inama (od komandira odjeljenja do vi{ih oficira) izvr{eno je detaljno izvi|anje prostora mogu}ih pravaca i na~ina dejstava. Nekoliko puta je izvr{ena provjera veze”.341 Ukopavanje vojske na brdima i oko Sarajeva, izlazak dijela 346. lakog artiljerijskog puka protivvazdu{ne odbrane na vatreni poloàj u rejone sarajevskog aerodroma i Brusa, postavljanje topova na Trebevi}u i drugim lokacijama, kao i vojni pokreti i poja~an broj vozila 20. marta 1992, izazvali su uznemirenost Sarajlija. U komandi 2. vojne oblasti re~eno je da se radi o “redovnim aktivnostima JNA”. Po~etkom aprila na obroncima Sarajeva, zatim na Mokrom, Vu~joj Luci i na Trebevi}u stacionirane su ukopane artiljerijske jedinice JNA, koje su grad i prigradska naselja dràle u obru~u. Te jedinice su jo{ prije po~etka aprila 1992. imale sve koordinate planiranih lokaliteta za napad i va`nih objekata u gradu. Jo{ tada je Slu`ba dràvne bezbjednosti Bosne i Hercegovine raspolagala informacijom da }e strate{ki objekat R SUPa na Zlati{tu (neposredno ispod putne komunikacije na Trebevi}u) “u prvom naletu biti sravnjen sa zemljom”, {to se pokazalo ta~nim Zlati{te je doslovno uni{teno artiljerijom. JNA je u no}i 3. aprila (oko 21 sat) na brdu Mojmilo postavila vojne transportere.342

340 Agresija..., str. 51. 341 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ — “Na li~nost NG[“. 342 Isto; Agresija..., str.18; Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992. 741

Sredinom aprila 1992. na ~itavoj teritoriji Bosne i Hercegovine jedinice JNA “obezbje|ivale” va`nije komunikacije i objekte. Naime, tada su jedinice JNA blokirale i glavne punktove na izlazu i ulazu u Sarajevo.343 Na osnovu raspoloìvih podataka pouzdano se moè utvrditi da je opsada Sarajeva, u cilju njegovog zauzimanja, bri`ljivo pripremana u visokim vojnim krugovima JNA i uz punu saradnju sa SDS-om. O tome nedvosmisleno govore ~injenice, a posebno raspored artiljerije oko grada. Na sjevernoj strani, na potezu Mrkovi}i - Vogo{}a agresor je na prvoj liniji opsade postavio oja~ani artiljerijski divizion ja~ine pet baterija (jedna baterija minobaca~a od 120 milimetara, topovska baterija kalibra 105 i 155 milimetara, topovska baterija od 76 milimetara i baterija vi{ecijevnih baca~a raketa od 128 milimetara tipa “Plamen” (prve ~etiri baterije sastojale su se od po {est, a baterija vi{ecijevnih baca~a raketa od ~etiri oru|a). Pored toga, agresor je po dubini rasporedio 35 baterija u {irokom zahvatu od Tihovi}a prema Olovu. Za podr{ku svim tim baterijama agresor je koristio jednu tenkovsku ~etu ja~ine deset tenkova, naj~e{}e T-55, M-84 i T-34.344 Na pravcu Rajlovac - Doglodi - Otes - Ilidà agresor je rasporedio gotovo identi~an artiljerijski divizion. Vezu izme|u pravca Mrkovi}i Vogo{}a i ovoga obezbje|ivao je Mje{oviti artiljerijski divizion sa Paljeva. Na ovom sektoru po dubini bile su razmje{tene baterije haubica 105 i 155 milimetara na prostorima [aminog gaja, Vlakova i Ahatovi}a. Agresor je na tom podru~ju izvr{io i veliko koncentriranje oklopnih snaga ja~ine tenkovskog bataljona i mje{ovitog oklopno-mehaniziranog bataljona. Na Ilidì su bile smje{tene dvije baterije haubi~kih topova, a glavnina snaga na tom prostoru bila je locirana u Butilama i u rejonu Plandi{te.345

343 AIIZ, inv. br. 2-169, Vojna po{ta 5027, Int. br. 25/142-760, Sarajevo, 16. april 1992. - Na li~nost komandanta. 344 Prva linija (list Armije Republike Bosne i Hercegovine), br. 2, 1. februar 1993, str. 2-3. 345 Isto. 742

Na pravcu Vraca - spoj Milinkladske i Ozrenske ulice - ôlina Kapa agresor je razmjestio ~etiri baterije (jedna minobaca~ka od 120 milimetara, topovska od 76 milimetara i dvije haubi~ke od 105 i 155 milimetara), zatim bataljonske vatrene grupe sa ~etiri voda minobaca~a od 82 milimetra i oja~an topovski vod sa ~etiri bestrzajna topa. Na spoju izme|u Kasindolske i Milinkladske ulice bile su razmje{tene dvije baterije samohodnih oru|a kalibra 122 milimetra. Sli~ne baterije su bile ukopane i na Gavri}a brdu i poligonu iznad naselja Gornji Kotorac.346 Na potezu Borije - Faleti}i - Gornje Biosko na vatrenim poloàjima Borija, Ze~ije Glave, Debelog Brda i Gornjeg i Donjeg Bioskog bile su raspore|ene tri baterije (minobaca~ka od 120 milimetara, haubi~ka od 155 milimetara i topovska od 100 milimetara). Po dubini na podru~ju Mokrog bila je smje{tena Artiljerijsko-raketna brigada protuoklopnih vo|enih raketa na vozilima BOV-83 i topovi od 100 mm T-12 (municija te brigade nalazi se u skladi{tima “Zoimerca”). Za svaku grupu tih oru|a bila je pridodata jedna baterija vi{ecijevnih baca~a raketa.347 Najsavremenije ure|aje za pra}enje i navo|enje artiljerijskih dejstava agresor je locirao u podzemne objekte na Jahorini, koje su uo~i agresije instalirali pripadnici JNA. Ti objekti su sa vanjske strane obezbije|eni mitraljeskim gnijezdima i topovima.348 Velikosrpski agresor je, pored artiljerijskih oru|a, u opsadi Sarajeva angaòvao veliki broj oru|a protivvazdu{ne odbrane. Napad na Sarajevo agresor je, pored ostalog, izveo sa 5.600 artiljerijskih cijevi, 110 tenkova i 180 transportera. Krajem 1992. i po~etkom 1993. agresor je na Sarajevo (na frontu ukupne duìne 60 km), okrenuo vi{e od 2.100 cijevi (te{kih oru|a i oru|a protivvazdu{ne odbrane). Na kilometar fronta agresor je rasporedio 35 oru|a, a u historiji ratovanja najve}a koncentracija artiljerije zabiljeèna je oko Berlina i iznosila je 25 cijevi sa jedne strane.349

346 Isto. 347 Isto. 348 Isto. 349 Isto. 743

Agresor je planski koncentrisao ogromne koli~ine oru`ja i oru|a kako bi Sarajevo potpuno izolovao od “ostatka” Bosne i Hercegovine i svijeta (fizi~ki, telekomunikacijski, medijski...). Cilj je bio da se glavni grad, sa svim najva`nijim dràvnim, vladinim, nau~nim, obrazovnim, kulturnim, informativnim i ostalim institucijama zauzme i odsje~e od svog “tijela” Bosne i Hercegovine i tako uni{te sva obilje`ja njene dràvnosti, a posebno bo{nja~ki narod. Time je agresor nastojao izmijeniti etni~ku kartu Bosne i Hercegovine, da bi u politi~kim pregovorima insistirao na priznanju silom nametnutog stanja.350 Zanimljivo je ista}i da borbeni raspored na artiljerijskim vatrenim poloàjima agresor nije izvodio na osnovu klasi~ne formacije, ve} je oru|a rastresito rasporedio, {to je omogu}avlo da djeluju po svim dijelovima grada i po poloàjima boraca Armije Republike Bosne i Hercegovine. Raspored je bio izvr{en na visinskim kotama, {to je omogu}avalo neposredna i poluposredna ga|anja.351 U inènjerijskom smislu artiljerijski vatreni poloàji agresora veoma dobro su bili utvr|eni i maskirani. Na pojedinim va`nim poloàjima bile su postavljene i makete topova. Tako|e su bili dobro ure|eni i rezervni poloàji.352 Posade i oru|a na poloàjima bili su za{ti}eni miniranjem terena ispred i bo~no od diverzantskih dejstava, dok je za{tita bila dopunjena i dejstvom te{kog pje{adijskog naoruànja (naj~e{}e te{ki mitraljezi od 12,7 mm i pu{komitraljezi M-84).353 U pripremi za opsadu Sarajeva agresor je uspostavio potpunu kontrolu svih vitalnih saobra}ajnica, osiguravao komunikacije za dotur municije, zatim uspostavio sistem veza i dr. Snabdijevanje je vr{eno, uglavnom, iz Srbije i iz magacina na prostoru Koran - Pale, kao i iz skladi{ta PRETIS-a i kasarni u Lukavici.354 350 Isto. 351 Isto. Nedostatak tog raspore|ivanja je bio u tome, {to nije bilo mogu}e izvesti sasre|enu vatru, odnosno, izvr{iti artiljerijske udare i zapre~ne vatre. 352 Isto. 353 Isto. 354 Isto. 744

Pje{adijske, artiljerijske i oklopno-mehanizovane jedinice JNA su, u sadejstvu sa petokolona{kim oruànim formacijama SDS-a, 6. aprila 1992. zatvorile “sve prilaze gradu Sarajevu”.355 Odmah su napravljene barikade na svim prilazima Sarajevu (Stupska petlja, Ilidà, Krivoglavci, Ilija{ i dr.), koje su organizovali pripadnici JNA i zajedno ih dràli sa oruànim grupama SDS-a. Tako se, na primjer, u Krivoglavcima (na auto-putu Zenica - Sarajevo) na barikadi nalazio top sa armijskom posadom i uperenim cijevima na zaustavljene kolone autobusa.356 O~igledno da su glavne strate{ke ta~ke oko Sarajeva, uo~i agresorskog napada na grad, bile pod potpunom kontrolom JNA i brojnih pripadnika srpskih oruànih formacija, koje su komunikacijski bile me|usobno dobro povezane, naoruàne svim oru|ima i oru`jem, kao i obezbje|ene drugim materijalno-tehni~kim sredstvima. U vezi sa opsadom Sarajeva interesantno je ukazati i na ~injenicu da je sredinom 1992. agresor prema Palama drào pet borbenih linija. Prva je bila na Grbavici i Vracama, gdje su se, uz lokalne srpske fa{iste, nalazili i “arkanovci”, kao i pripadnici drugih oruànih formacija iz Srbije i Crne Gore. Tu liniju je tada dràlo oko dvjesto agresorskih vojnika. Na “Osmicama” je bila druga linija koju su dràle srpske formacije iz Vojkovi}a, zatim sa Pala, kao i grupacije mje{tana (oko 250 ljudi). Tre}u borbenu liniju su pokrivali pripadnici Uì~kog korpusa, ~iji je {tab bio smje{ten u planinarskom domu na êlini, a raspolagali su sa oko sto tenkova. êtvrta borbena linija je obuhvatala pojas od raskr{}a za Jahorinu i Sarajevo na Trebevi}u prema Jahorini i TV repetitoru na vrhu Trebevi}a. Oko dvjesto vojnika, uglavnom sa Pala, tu je opsluìvalo te{ku artiljeriju. Peta linija fronta se odnosila na lokalitete hotela Jahorina i vojnih objekata na Ravnoj planini, gdje je ukopana te{ka artiljerija sa cijevima okrenutim prema Gora`du. U sastavu ove jedinice je bilo oko sto vojnika sa Pala i oko dvjesto iz Srbije. Oko petsto agresorskih vojnika, te petsto mje{tana dràlo je 355 Posebno izdanje, br. 2, 28. april 1992. Naime, “tog dana rudari, radnici, doma}ice, studenti, u~enici i gra|ani iz unutra{njosti Bosne i Hercegovine krenuli su pred svoju Skup{tinu na mirovni miting da protestuju protiv rata. Odmah nakon Karadì}evog nare|enja na svim prilazima Sarajevu (Krivoglavci, Stupska petlja, Ilidà, Ilija{ i dr.) napravljene su barikade” (Isto). 356 Isto. 745

poloàje u Jahorinskom potoku. Agresorski vojnici zaposjeli su kote Varda, Brda i Glatke njive na trome|i op{tina Fo~a-Gora`de-Pale. Te su jedinice, tako|e, raspolagale artiljerijskim naoruànjem. êtni~ke formacije su locirane i na Koranskom groblju i Rudom brdu, dok je u Renovici bilo oko tristo agresorskih vojnika (sto mje{tana, a ostali su bili iz Srbije i Crne Gore). Na Hre{i, Gornjem i Donjem Biosku bilo je oko petsto agresorskih vojnika, dok je na Palama bilo oko petsto “belih orlova”, ~iji je {tab bio na Borikama, kao i oko petsto “arkanovaca” koji su bili smje{teni u Domu izvi|a~a i hotelu Turist. Na Lapi{nici je bilo oko dvjesto “specijalaca” Radomira Koji}a, dok je oko dvjesto “srpskih policajaca” osiguravalo ~itav teritorij Pala.357 Zna~ajna ~injenica koja ilustruje pripremu agresije na Bosnu i Hercegovinu od najvi{eg vojnog i politi~kog rukovodstva SFRJ (krnje Predsjedni{tvo SFRJ) i dràvnog i politi~kog rukovodstva Srbije, jeste izgradnja ratne bolnice na Sokocu i osiguravanje medicinske i sanitetske opreme i zdravstvenih radnika odre|enih specijalnosti za njene potrebe. Naime, krajem 1991. na Sokocu je, za potrebe ratne bolnice, izgra|en objekt oko 7.000 m2 korisnog prostora. Za njeno opremanje je, na osnovu dogovora izme|u na~elnika General{taba Oruànih snaga SFRJ, zatim na~elnika sanitetske uprave SSNO i komandanta 2. vojne oblasti, angaòvana i Vlada Republike Srbije (Ministarstvo odbrane i Ministarstvo zdravlja). Tako se takozvana Vlada SAO Romanije i njen ministar odbrane, major Dragomir Krstovi}, 10. februara 1992, Str. pov. 108/92. (“Vojna tajna. Strogo poverljivo.”) obratila li~no predsjedniku Vlade Republike Srbije “(na ruke dr Radomana Boòvi}a)”, sa zahtjevom da im se “obezbede 2 (dva) helikoptera koja bi nam sluìla za prevoz povre|enih i obolelih”. Polaze}i od procjene da, iako imaju na raspolaganju pilota, tehni~ku ekipu i heliodrom, ratnu bolnicu ne}e mo}i obezbijediti “neophodnim sanitetskim kadrom, tehni~kom opremom i medicinskim aparatima i ure|ajima” vr{e “naj~e{}e po vertikali”, a da bi imali {to manje gubitaka, kako vojnih obveznika, tako i civilnog stanovni{tva, major Krstovi} je molio predsjednika Vlade Republike Srbije da im omogu}i da dobiju “ova dva helikoptera”.358

357 Dnevni izvje{taj, br. 94, 27. juli 1992. 358 AIIZ, inv. br. 2-77, Takozvana Vlada SAO Romanije-Ministarstvo odbrane, Str. pov. br. 10-8/92, 10. februar 1992. - Predsjedniku Vlade Republike Srbije. 746

Vlada Republike Srbije je navedeni zahtjev pozitivno rije{ila, te Vojnoj bolnici na Sokocu obezbijedila traène helikoptere. Naime, raspoloìvi podaci potvr|uju da se avgusta 1992. na heliodromu u neposrednoj blizini Vojne bolnice na Romaniji nalazilo 4-5 helikoptera, kojima su obavljani transporti ranjenika, ali i trupa, naoruànja i vojne opreme.359 Vlada SAO Romanije se 10. februara 1992. obratila i Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu, Komandi 2. vojne oblasti, Ministarstvu odbrane i Ministarstvu zdravlja Republike Srbije i drugima, sa zahtjevom da joj za potrebe ratne bolnice Podromanija -Sokolac “{to hitnije” obezbijede medicinsku i sanitetsku opremu, dok }e “ljekare, tehni~are i ostalo medicinsko osoblje” obezbijediti “sa teritorije SAO Romanije i grada Sarajeva”. Pri tome se navodi da su dr Sava Novakovi}, pomo}nik ministra zdravlja Rebublike Srbije i dr Jelena Radojkovi}, iz Ministarstva odbrane Republike Srbije, koordinatori za obezbje|enje navedene opreme.360 Sredinom marta 1992. “pri kraju je kompletno formiranje bolnice na Sokocu”. Nosioci tih aktivnosti bili su Vojna bolnica u Sarajevu i Skup{tina op{tine Sokolac. To je, u stvari, bila prakti~na priprema za dislokaciju Vojne bolnice iz Sarajeva, iz koje je, nakon formiranja Ratne bolnice na Sokocu, nekoliko hirur{kih ekipa preba~eno na Sokolac i Pale.361 S obzirom na to da ratna bolnica na Sokocu nije raspolagala dijelom materijalnih sredstava i stru~nim licima, posebno za uzimanje i laboratorijsku obradu krvi, njeno rukovodstvo je neprekidno traìlo od Sarajeva i Beograda da im to obezbijede. Tako je, komandant Vojne po{te 1018 na Sokocu, potpukovnik Radovan Dobra{ 7. aprila 1992, prema dogovoru izme|u Sanitetske uprave SSNO i upravnika Vojne bolnice u Sarajevu, pukovnika dr Tomislava Tau{ana, Sanitetskoj upravi SSNO (pukovniku Mileti}u) dostavio “potrebe u kadru i materijalnim 359 AIIZ, inv. br. 3-1289/1. 360 AIIZ, inv. br. 2-76, Vlada SAO Romanije - Ministarstvo odbrane, Str. pov. br. 10-9/92, 10. februar 1992. - Pomo}niku Saveznog sekretara za narodnu odbranu za pozadinu i drugima. 361 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ - ”Na li~nost NG[“; Isto, inv. br. 2-494, Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, br. 35368, od 07. aprila 1992. 747

sredstvima”. U vezi sa potrebama u kadrovima Dobra{ je traìo: transfuziologa, medicinskog tehni~ara (transfuzer), dva anesteziologa, anesteti~ara, neurohirurga, vaskularnog hirurga, ortopeda, dva op{ta hirurga, rentgenologa, RTG tehni~ara, farmaceuta, farmaceuta za rad sa laboratorijom za proizvodnju parenteralnih rastvora, pet instrumentara, internistu i dva sanitetska oficira za rad u Komandi jedinice. [to se ti~e materijalnih sredstava navedeni potpukovnik je traìo: 500 komada sistema za uzimanje krvi; testove za testiranje krvi (po procjeni); RTG filmove, rastvara~ i fiksir (po procjeni); 500 doza krvi; ACD rastvor ili neki drugi kozervans za krv; 200 boca hemacola; 200 LGX 24%; 200 Amin steril; 200 Glukosalinae 10%; 500 Longacefa ili Linocefa 2,0; 500 Klindamicyna 0,6; 1.000 Penicilin kristalni a 1.000.000 mg; 20 Halotan; 30 Azotnih oksidul boca a 3kg; 60 kiseonik boca a 3 kg; EKG aparat za snimanje; monitor za pra}enje sr~ane funkcije (minimum 2); respirator (minimum 2); gasovi za respirator (po procjeni); 50 spoljnih fiksatora za gornji i donji ekstremitet i proteze krvnih sudova sa potrebnim {iva}im materijalom (po procjeni vaskularnog hirurga).362 Velikosrpski agresor i njegovi kolaboracionisti su posebnu pa`nju usmjerili i na kori{tenje medicinskih ustanova u zlo~ina~ke svrhe, te su u tom smislu organizovali njihovu blokadu i otu|ivanje opreme, lijekova i sanitetskog materijala. Tako su Vojnu bolnicu u Sarajevu, uz neposrednu pomo} njenog upravnika-pukovnika dr Tomislava Tau{ana, dugogodi{njeg saradnika Kontraobavje{tajne slu`be JNA, koristili za smje{taj srpskih zlo~inaca, odakle su nesmetano pucali po civilima-prolaznicima. Naime, neposredno uo~i agresije pukovnik Tau{an je u Vojnoj bolnici “rasporedio” manju jedinicu od 25 vojnih 362 AIIZ, inv. br. 2-495, Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, br. 011-645-961, 1. aprila 1992.; Isto, inv. br. 2-493, Telefaks Vojne po{te 1018 Sokolac, 7. aprila 1992.; Isto, inv. br. 2-494, Telefaks Vojne po{te 1018, Sokolac, br. 35368, od 07. aprila 1992. Pukovnik Dobra{ je u vezi sa potrebnim kadrovima molio da im “hitno” upute “ljude sljede}ih specijalnosti” : 1. kapetana I klase Dobrijevi}a za rad sa laboratorijom za proizvodnju parenteralnih rastvora; 2. zastavnika Mraori} Slobodana - medicinskog tehni~ara transfuzera; 3. Popovi} Dragana - RTG tehni~ara; 4. Mirosavljevi} Dragana - VKV elektri~ara I; 5. kapetana Ili} Dragana “sa svim klju~evima” (Isto). 748

policajaca-specijalaca, koji su, zajedno sa komandom, dislocirani iz Hrvatske (Zagreba). Njihov neposredni komandant bio je kapetan prve klase Labudovi}, koji je poginuo prilikom agresorskog napada na Skenderiju, kao i poru~nici Obrad Gvozdenovi} i Kosti}. Pored mitraljeskog gnijezda, smje{tenog na vrhu ove ustanove, iz bolni~kih soba i hodnika, djelovali su rafalno pucaju}i i mnogobrojni snajperisti. Tako su, primjera radi, u no}i 4. maja 1992. jedinice specijalaca iz Ni{a dejstvovale iz zgrade Vojne bolnice, koriste}i bolesnike kao ìvi {tit.363 Znatan broj ljekara srpske nacionalnosti iz Vojne bolnice u Sarajevu, na ~elu sa njenim upravnikom - prim. dr Tomislavom Tau{anom, uzeo je aktivnog u~e{}a u pripremi i izvo|enju agresije na Bosnu i Hercegovinu. Stavljaju}i se u slu`bu velikosrpske ideologije, politike i prakse, oni su, izme|u ostalog, pokrali i oplja~kali najsavremeniju medicinsku opremu i svu dokumentaciju iz te bolnice, te je sa sobom odnijeli na Sokolac.364 Pripadnici JNA 1. maja 1992. u Vojnoj bolnici u Sarajevu “vr{e demontaù skupocjene opreme”. U krugu te zdravstvene ustanove je 10. maja na|en veliki broj savremenog naoruànja.365 Interesantno je ukazati na ~injenicu da je Vojna bolnica u Sarajevu bila maksimalno angaòvana i u agresiji JNA na Republiku Hrvatsku. Ta je ustanova organizovano primala na lije~enje vojnike i 363 AIIZ, inv. br. 2-803; Isto, inv. br. 3-326; Bilten MNO, br. 51, 06. maj 1992.; RATNI ZLOÎNI U BOSNI I HERCEGOVINI, Izvje{taj Amnesty Internationala i Helsinki Watcha, Antiratna kampanja — Hrvatska - Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Biblioteka Dokumenti, br. 2, Zagreb 1993, str. 107; Agresija..., str. 38; AIIZ, inv. br. 2-538; Isto, inv. br. 3-2827. Prvi i drugi sprat Vojne bolnice u Sarajevu 15. aprila 1992. zaposjela je JNA (Bilten MNO, br.13, 15. april 1992.). 364 Isto; AIIZ, inv. br. 2-535, Uloga KOS-a u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (Informacija Ministarstva unutra{njih poslova Republike Bosne i Hercegovine) str. 10; AIIZ, inv. br. 2-803. Dr Tau{an je 10. maja 1992. iz Vojne bolnice preba~en u Lukavicu, a zatim na Jahorinu u Hotel Ko{uta, gdje ga je do~ekao general \ur|evac. Prilikom njihovog susreta Tau{an je \ur|evcu rekao “jeba}emo im mater usta{ku i balisku, pokaza}emo mi njima njihovog boga samo nek smo ìvi i zdravi iza{li odande” (AIIZ, inv. br. 3-317). 365 Agresija..., str. 36 i 41. 749

starje{ine JNA koji su bili povrije|eni u agresiji na Republiku Hrvatsku. Tako su, primjera radi, u periodu od jula do septembra 1991. u Vojnoj bolnici lije~ena 93 povrije|ena (47 teìh i 46 lak{ih povreda); u oktobru 1991. - 68 (28 teìh i 40 lak{ih povreda), itd. Ista bolnica je u toku 1991. kao i prvih mjeseci 1992., angaòvala vi{e ljekara i sanitetskog osoblja u jedinicama JNA, koje su “angaòvane na zadacima” u Dubrovniku i drugim hrvatskim mjestima. Pored toga, mnoge hirur{ke ekipe iz Vojne bolnice u Sarajevu nalazile su se “na privremenom radu” u Medicinskom centru u Bosanskoj Gradi{ci i Vojno-medicinskom centru u Banjoj Luci.366 Rasprodaja stambenog fonda, kasarni i drugih objekata kojima je raspolagala JNA, posebno na~in i uslovi prodaje, ukazuju na pripremu agresije na Bosnu i Hercegovinu. Naime, vojni stanovi su se, umjesto dotada{nje otplate na dugoro~ni kredit, mogli kupiti pod izuzetno povoljnim uslovima ukoliko se otplate do 15. marta 1992. u deviznim sredstvima. Na taj na~in su pripadnici JNA preko no}i postali vlasnici stanova. U vezi sa otkupom svojih stanova JNA je bila u neposrednoj vezi sa pojedinim srpskim kadrovima iz Vlade Bosne i Hercegovine. Tako je kapetan Tom~i}, s tim u vezi, vi{e puta kontaktirao i sa potpredsjednikom Vlade Bosne i Hercegovine, dr Miodragom Simovi}em, traè}i od njega mi{ljenje i podr{ku za otkup vojnih stanova.367 Komanda 2. vojne oblasti je po~etkom 1992. provela akciju za prodaju vi{e vojnih objekata, me|u kojima i kasarnu “Jajce” i zgradu stare Vojne bolnice u Sarajevu koja se, kao kulturno-historijski spomenik iz 1864, nalazila pod za{titom dràve. Prema ocjeni generala Kukanjca bilo je interesanata, “ali nemaju novac da to odmah plate; mogu}e su i neke druge igre; mi traìmo kupca na drugim stranama i verovatno }emo u tome uspeti”, zaklju~uje komandant 2. vojne oblasti. Polaze}i od ocjene da }e “verovatno i deo {kola biti izme{ten iz Sarajeva”, general Kukanjac je naveo mogu}nost prodaje dijela vojnih {kolskih objekata “i to {to pre”, napominju}i da treba ra~unati i na “blokadu prodaje u nekom trenutku”.368 366 AIIZ, inv. br. 2-489-492. 367 AIIZ, inv. br. 2-785; M. Kreso, nav. dj., str. 23-24. 368 AIIZ, inv. br. 2-75, Komanda 2. vojne oblasti, Str. pov. br. 908-1, 20. mart 1992. - General{tabu Oruànih snaga SFRJ — “Na li~nost NG[“. 750

Za objekte kasarne Mar{al Tito JNA je, primjera radi, 60-tih godina od grada Sarajeva traìla 50 milijardi dinara, a istovremeno su objekti Vojno-medicinske akademije sli~ne povr{ine i boljeg kvaliteta, ustupljeni Beogradu za samo 5 milijardi.369

AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -

KNJIGA DRUGA

369 M. Kreso, nav. dj., str. 24. 751

C I P - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 355.013 / .014 (497.6) “1992/1995” ÊKI], Smail Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu : planiranje, priprema, izvo|enje / Smail êki}. Sarajevo : Institut za istraìvanje zlo~ina protiv ~ovje~nosti i me|unarodnog prava, 2004. - 2 knj. (1328 str.) ; 25 cm Bibliografija: str. 1139-1169 ISBN 9958-740-25-7 COBISS.BH-ID 13809414

Na osnovu mi{ljenja Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj: 04-15-4923/04, od 23.11.2004., knjiga “AGRESIJA NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU - PLANIRANJE, PRIPREMA, IZVO\ENJE -”, je proizvod iz ~lana 18. ta~ka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga na ~iji se promet ne pla}a porez na promet proizvoda.

Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu I - dr. Smail Čekić

Short Description

Description

Comments

We need your help!