Abecedario en Quiche...

January 23, 2021 | Author: Anonymous | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

Download Abecedario en Quiche......

Description

El alfabeto k'iche' El alfabeto consta de 27 grafemas a, b' ch, ch', e, i, j, k, k', l, m, n, o, p, q, q', r, s, t, t' tz, tz', u, w, x, y, ' Sonidos propios del k'iche' b', ch', k', q, q', t, tz, ' A 1. Ab’aj = piedra 2. Achi = hombre 3. Achijab’ = hombres 4. Achixinik = acción de celar 5. Achixom = celoso 6. Achi’lam = acompañado de 7. Aj = habitante de – prefijo que indica el lugar de procedencia y profesión 8. Ajanel; josol che’; ajtz’alam = carpintero 9. Ajaw = dueño 10. Ajawxel = Señor 11. Ajawib’al; ajawarem = reino B’ 1. B’antajinaq = participio cuarta voz de kub’ano 2. B’aq; akuxa = aguja 3. B’aqil = cuerpo 4. B’aq’atim = enrollado 5. B’atz’ = hilo 6. B’enaq = en camino 7. B’im = está dicho 8. B’inb’al = lugar de camino 9. B’ininaq = caminado 10. B’irb’item = temblor del cuerpo Ch 1. Chab’al triko = bieldo 2. Chaj = ceniza 3. Chäj = luz; ocote 4. Chäjb’al = candelabro 5. Chajinel = cuidador 6. Chaji’onisaj = ponle oleo 7. Chakaqan = se fueron a pie 8. Chako’tz’i’jinoq = florezca (kotz’i’j = flor) 9. Chakub’isaj uk’u’x = consuélale 10. Chak’yaqa’ = tírale

Ch’ 1. Ch’ab’ ala = novio 2. Ch’ab’ ali = novia 3. Ch’ajch’ob’enik = purificación 4. Ch’ajch’oj = limpio; puro 5. Ch’akanik = triunfo 6. Ch’akanikalaj = victoria (superlativo) 7. Ch’aqap; uxarik’ = pedazo; migajas 8. Ch’at = cama 9. Ch’a’k = llaga; grano 10. Ch’ayinem = acción de pegar E 1. E = indica el plural de los vivientes delante de una palabra 2. E’ajch’o’jab’ = los guerreros 3. E’ajpajak’olib’al = la familia 4. Echa’b’al; wa’b’al = pesebre; lugar donde comen los animales 5. Echb’anel = heredero 6. Echikop uwokaj = aves del cielo 7. Ech’analik = están desnudos 8. Ech’awel = platicadores 9. Ech’oko; etakma’yib’ = cojos 10. Ejachnel = los entregadores E’ E’are’ = ellos; ellas E’ukulja; e’uk’ulb’a’t = los vecinos de él; ella E’intaqom = he enviado a ellos I 1. Ichoq’ab’; ichuq’ab’ = vuestra fuerza 2. Ich’ami’y = vuestro bastón 3. Ija’ = semilla 4. Ija’lil = generación 5. Ikim = abajo (adverbio) 6. Ikyaj; ikyej; Ikaj, ikej = hacha 7. Ik’ = luna; mes 8. Ilb’al = muestra 9. Ilb’al k’utb’al b’anoj = testimonio 10. Ilitajinaq = se le ha visto (tercera voz del verbo krilo)

J 1. Ja = casa 2. Ja’amlaj = muy regado 3. Jab’ij; ja’ab’ij = vas a decir 4. Jacha = como 5. Jachike = ¿Cuál? 6. Jachin = ¿quién? 7. Jachinchike = ¿Cuál es? 8. Jak’utu’ awib’ = ve a mostrarte 9. Jalajoj = diferente 10. Jamalik = vacío Ka 1. Kab’; uwa’lche’; rax kab’ = miel 2. Kab’lajuj = doce 3. Kachet ujolom; kakut ujolom; kaket ujolom = decapitas 4. Kachkatik = envidia; cólera; enojo 5. Kach’upu = cortas (una fruta) 6. Kaj = cielo 7. Kajawax(ik) = es necesario 8. Kajawinik = reina 9. Kajb’al = hoja 10. Kajininib’al = lugar del ruido del viento Kb’ 1. Kb’anik = está hecho 2. Kb’anow(ik) = hace 3. Kb’antaj(ik) = llega a ser hecho 4. Kb’ejeb’(ik) = se hunde 5. Kb’ejejik = se derrama; está llenísimo (cosas sólidas) 6. Kb’e(k) = se va 7. Kb’etaj(ik) = ido 8. Kb’eytaj(ik) = se tarda; se retrasa 9. Kb’in(ik) = anda; camina 10. Kb’ixon(ik) = canta

Kch 1. Kchajix(ik); klaq’ab’ex(ik) = es cuidado 2. Kchakun(ik) = trabaja 3. Kchapale’xik = es comenzado 4. Kchapik = es agarrado 5. Kchapow(ik) = agarra (cuarta voz del verbo kuchapo) 6. Kchaqijir(ik) = se seca 7. Kchaq’ij; kpachq’ij = tropieza 8. Kchi’x(ik) = es ofrecido 9. Kchojojik = ruido que hace el agua al caer 10. Kchupataj(ik) = se apaga Ke 1. Ke’animaj(ik) = ellos huyen 2. Keb’ekib’ij = van a decirlo 3. Keb’irb’itik = tiemblan 4. Kechajinik = ellos cuidan 5. Kechb’an(ik) = hereda 6. Kechupchat(ik); kechub’lin(ik) = brillan 7. Ke’incha’(o) = les eligió 8. Ke’inkub’a’ = yo los siento 9. Ke’insok(o) = yo les heriré 10. Ke’into’tajisaj = les libero Ke’ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Ke’uch’ajch’ob’el = les purifica Ke’uch’uqu = les cubre Ke’uniokej = el alumbra a ellos Ke’usuk’irisaj = él les justificará Ke’uxn(ik) = ellos descansan Kexulq’ab’an(ik) = silban Keye’n(ik) = espera Ke’qawa’lisaj = les levantaremos Ke’t’uyul(ik) = van a sentarse

Ki 1. Kichukub’al = sus instrumentos de trabajo 2. Kijeb’ = cuatro 3. Kijeqeb’am kib’ = ellos mismos se han establecido 4. Kijuluwem = sus sufrimientos 5. Kikoloxik = son salvados 6. Kik’ = sangre 7. Kik’ajisaj uwach = ellos le castigan 8. Kik’ak’alem = le están espiando 9. Kik’amom = los que han recibido 10. Kik’at = su red (de ellos) Ki’ 1. Ki’kotemal = alegría Kj 1. Kjanin(ik) = sopla (sonido del viento) 2. Kjaqe’ chu santil = el permanece en el vientre 3. Kjaqi’k = habita; permanece; establecerse 4. Kjaqowik = lo abre 5. Kja’jat(ik), ktze’nik = ríe 6. Kja’anik = riega 7. Kjeqe’ik = permanece; se establece 8. Kjeqi’k = permanece 9. Kjikib’ax(ik) = es asegurado 10. Kjiq’ijat(ik) = se lamenta llorando Kk 1. Kkamisataj(ik) = ya asesinado 2. Kkamisax(ik) = es asesinado 3. Kkanaj(ik) = se queda 4. Kkajmex(ik); kkajmaxik = puesto a prueba 5. Kka’y(ik) = mira; ve 6. Kka’yb’l(ik) = miran de un lado a otro 7. Kka’y che = lo mira 8. Kketaj kib’ = ellos se miden 9. Kketkob’ik = hace círculos 10. Kkettaj(ik), kchoytaj(ik) = es cortado

Kk’ 1. Kk’amow(ik) = recibe 2. Kk’asi’(k) = vive 3. Kk’asleman(ik) = vive 4. Kk’astaj(ik) = se despierta; resucita 5. Kk’at(ik) = se quema 6. Kk’extaj(ik) = es cambiado 7. Kk’is(ik) = se acaba 8. Kk’istaj kik’ux = se aburren 9. Kk’iy(ik) = crece 10. Kk’oji’k = esta en un lugar Kl 1. Kloq’ow(ik) = compra Km 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Kmajtaj(ik) = empieza Kmaqmat(ik) =está húmedo Kmemer(ik) = enmudece Kmewaj(ik) = ayuna Kme’lal = bondad Kmuq(ik) = es enterado Kmuxin(ik) = nada Kmu’mat(ik) = empapado

Kn 1. Knajar(ik); knajtaj(ik) = él se aleja 2. Knajinaq = se ha quedado 3. Knaqajqob’ik = se acerca 4. Kna’taj che = se recuerda 5. Kniman(ik) = obedece 6. Knimax(ik) = es obedecido 7. Knitz’ar(ik) = empequeñece 8. Knoj(ik) = se llena 9. Knojisax(ik) = es llenado 10. Kno’jin(ik) = piensa

Ko 1. Ko = fuerte 2. Koch’onik = paciencia 3. Kojom = puesto; nombrado; usado 4. Kojonik; kojob’al = fe 5. Kok(ik) = entra 6. Kokisax(ik) = está puesto 7. Kok’ow(ik) = pasa 8. Kolonel = salvador 9. Kolonem; kolon(ik) = salvación 10. Kolotajem = salvación Kp 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Kpaqchi’x(ik) = desprecia Kpaqi’k = sube Kpatanij(ik) = es servido (segunda voz de kupatanij) Kpe(tik) = viene (kinpetisaj = yo le hago venir) Kpil(ik); kch’ol(ik) = es destazado Kpolex(ik) = es golpeado Kpoq’i’k = estalla; crece Kporon(ik) = quema con llama Kpusuw(ik) = parte

Kq 1. Kqaj(ik) = baja 2. Kqajikib’a’ = aseguramos 3. Kqaj uwach ri q’ij = se oculta el sol 4. Kqak’owisaj = lo que pasamos 5. Kqasax(ik) = es bajado 6. Kqasub’u = lo engañamos 7. Kqatz’yaqij = nos vestimos 8. Kqawuqxa’nij = lo recomendamos 9. Kqet(ik); kqib’(ik); kqob’ = se acerca 10. Kqib’(ik) = se arrima Kq’ 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Kq’ab’ar(ik) = se emborracha Kq’alajin(ik), kq’alajan(ik) = se ve; revela Kq’an(ik) = sube Kq’anisax(ik) = es subido Kq’atan(ik); kok’owe(ik), kq’ax(ik) = él pasa (de paso) Kq’axik; kok’owik = pasa

7. Kq’ay(ik) = se pudre 8. Kq’ejej(ik); kb’ejej(ik); kchojej(ik) = derrama 9. Kq’equ’mar(ik) = se obscurece 10. Kq’ijilan(ik) = glorifica Kr 1. Krab’ab’it = lo que es muy largo 2. Krachixomaj = lo cela 3. Krachi’laj = lo acompaña 4. Kraj = lo quiere 5. Kraj na = falta 6. Kraj uwach = lo quiere 7. Kralaj, kuloq’oj = da a luz un niño 8. Kralk’uwa’laj = lo engendra 9. Krapap(ik) = vuela 10. Kraqan = se quiebra Ks 1. Ksach(ik) = se pierde 2. Ksachitajik umak = es perdonado 3. Ksach uk’ux = está perplejo; desconcertado; sorprendido 4. Ksaqarisa’n uwach ulew = al amanecer 5. Ksaqar(ik) = amanece 6. Ksaqarsan(ik) = al amanecer 7. Ksik’in(ik) = llama 8. Ksilob’(ik) = se mueve 9. Ksilob’isan(ik) = mueve 10. Ksilob’isax(ik) = es movido Kt 1. Ktak’i’(k) = se para 2. Ktanik = entiende 3. Ktani’k = termina 4. Ktaqan(ik) = manda 5. Ktaqow(ik) = manda 6. Ktataj(ik) = se oye 7. Kteri’k = sigue 8. Ktijon(ik) = él enseña 9. Ktijow(ik) = enseña 10. Ktikonij(ik) = siembra

Kt’ Kt’iqitajik = llega a ser sellado (tercera voz de kut’iqo) Kt’uyi’(k) = se sienta Ktz Ktzaq(ik) = se cae Ktzelij(ik); ktzalej(ik) = regresa Ktzijon(ik) = habla Ktzoqopitaj(ik)= es liberado Ktz’ Ktz’apin(ik) = cierra Ktz’apitaj(ik) = llegara a ser cerrado Ktz’apix(ik) = es cerrado Ku 1. Kub’alka’t rib’ = revolcarse 2. Kub’alkatij rib’ ri polow; kusalkapik rib’ ri polow = tempestad en el mar 3. Kub’al k’u’x = consuelo; confianza 4. Kub’alq’atij = lo enrolla 5. Kub’an(o) = lo hace 6. Kub’ij = lo dice 7. Kub’inisaj = lo hace caminar 8. Kub’isib’al k’u’x = consuelo 9. Kub’ixoj = lo canta 10. Kub’oq(o) = lo arranca Ku’ Ku’jik’amowoq = vendrá a traernos Kw Kwachin(ik) = da fruto Kwar(ik) = duerme Kwa’(ik) = come Kwa’kat(ik) = pasea Kwa’lij(ik); kwa’laj(ik) = se levanta Kwilin(ik) = se destruye Kwixwat(ik) = murmura Kwonon(ik) = se humilla Kwonwot(ik) = está solo

Kx Kxuki’(k) = se postra Kxuli’(k) = baja Kxutun(ik) = desprecia Ky 1. Kyab’in(ik) = se enferma 2. Kyakataj(ik) = llega a ser levantado 3. Kyakow(ik) = construye (cuarta voz de kuyako) 4. Kyaqiq’; kaqiq’ = viento 5. Kya’ow(ik) = da (cuarta voz de kuya’o) 6. Kya’taj(ik) = es dado; se puede; es posible 7. Kyeb’; keb’ = dos 8. Kyeb’ oxib’ = algunos; cuantos 9. Kyeb’ upalaj = hipócrita (dos caras) 10. Kyeqsaq = maldición K’ 1. K’a = hasta (lugar) 2. K’aj; k’yaj = harina 3. K’ak’ = nuevo 4. K’amab’al no’j = ejemplo 5. K’amab’al tzij; tzijob’elil = parábola 6. K’amal b’e = guia 7. K’amatajinaq = llevando 8. K’amom = recibido 9. K’amom b’ik = llevado de aquí para allá 10. K’amom uloq = traído de allá para aca L 1. Lab’ajin(ik) = admirarse 2. Laj; alaj = pequeño 3. Laq’ab’atalik = vigilado 4. Latz’ = ocupado 5. Lawe, torib’al, lawib’al; tz’apib’al = llave 6. Lik’inik; lik’ilik = extendido 7. Li’anik; taq’aj = plano 8. Lme’t = frasco 9. Loq’ = amado 10. Loq’alaj = amadísimo 11. Loq’oq’eb’al uk’u’x = su amor 12. Lowlu = muy grave

M 1. Ma…taj = negación 2. Mach’u’jarisaj = no le molestes 3. Mach’u’jisaj awib’ = no te molestes 4. Ma ixya’l ta latz’ = no estorban 5. Maja’ = todavía no 6. Majo’q; maja’; k’amajo’q; chuxe’ kan = antes (tiempo) 7. Mak; makaj = pecado 8. Malka’n; melka’n = viuda; viudo 9. Mam ek’; k’ojol ek’; ama’ ek’; toro’y = gallo 10. Maqab’anaq; maqmaq, maqamatik = húmedo N 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Nab’e = primero Naj = lejos Najnob’inaq = alejado Nan = madre Naqaj = cerca Naq’atal(ik) = lo acostumbrado Naq’atalik chech = está acostumbrado Nawal = espíritu (bueno) del lugar; uxlab’al = espíritu de la persona; ruxlab’ = xel ruxlab’; 9. xel ruxlab’ = expiró 10. Na’tisab’al = recuerdo O 1. Ojer tzij = en los tiempos antiguos 2. Okem = entrado 3. Okinaq = entrada 4. Okisam = ha sido entrado 5. Okisa’n kiq’ab’ = imponer sus manos 6. Ok’al = cien 7. Ok’owinaq = ya pasado 8. Opanem = llegado 9. Opaninaq = llegado 10. Oqatalik = perseguido

O’ 1. O’lajuj; ju’lajuj = quince P 1. Pa = en 2. Pach’um = trenzada 3. Pajib’al amaja’; qumub’al amaja’ = copa; cáliz 4. Palomax = paloma 5. Panib’al = lugar donde se puede defender 6. Panik’aj; panik’yaj = en medio de 7. Patanajik = servicio 8. Pataninel; patanijel; kajmanel; ajpataninel; ajpatan = servidor 9. Patet = uso 10. Petinaq = venido Q 1. Qajinaq = bajado 2. Qajinaq pa ch’at = está en cama por enfermedad 3. Qajinaq uloq = ha bajado de allá para acá 4. Qajinaq uwach = calmado 5. Qanimal = nuestro mayor; nuestro guía 6. Qas = seguro 7. Qasana’; qasen ja’ = bautismo 8. Qastzij = verdadero 9. Qataqem = nosotros continuamos 10. Qatoq’ob’isaxik = se compadece de nosotros Q’ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Q’ab’arel = borracho Q’alajisab’al = lugar de revelación Q’alajisanik = revelación Q’alu’n = manojo (únicamente lo que cabe entre los brazos) Q’apoj = virgen Q’aq’ = fuego; fiebre Q’atb’al tzij = gobernador; alcalde; toda persona que ejerce una autoridad 8. Q’axal utzij ri Dyos = profeta 9. Q’axeltzij = mediador 10. Q’axinaq = ha pasado R 1. 2. 3. 4. 5.

Rab’; uk’amal; uxe’ra’ = raíz Rachalal = su hermano; hermana Rachalaxik = sus parientes Rachi’l = su amigo(a) Rachoch = su casa (la casa = ri ja)

6. Rajaw = su señor 7. Rajawal ja = centro del techo de la casa 8. Rajawarem = su reino 9. Rajawaxik = necesario 10. Rajawib’al = su señorio; su reinado

S 1. Sachab’al makaj; kuyub’al makaj = el perdón de los pecados 2. Sachib’al = perdición 3. Sachib’al k’u’x = algo que sorprende 4. Sachinaq uk’u’x = está sorprendido 5. Sachom = olvidado (cualquier cosa) 6. Sachom umak = perdonado 7. Saqalajpujuj = demasiado blanco 8. Saqb’ach = granizo 9. Saqreq’ = manchas en la piel 10. Saq tew; chun tew = nieve; helado (también ¡q’eq’ tew) T 1. Tab’al toq’ob’ = ofrenda 2. Tajin = marca la progresión de la acción que indica el verbo siguiente; indica el gerundio 3. de los verbos 4. Takma’y; ch’oko’ = cojo 5. Tak’alik = parado 6. Taq = indica el plural de una cosa no viviente 7. Taqal…che = le va; le queda bien; lo merece 8. Taqal chrij = digno de algo 9. Taqan(ik) = orden 10. Taqkilal rij = mandadero

T’ T’iqb’al = sello T’ist’ik = puntiagudo T’ort’ik = nudo; quiste; abultado T’uyul(ik) = sentado T’uyuloq; ku’loq = que se siente

TZ 1. Tzalejem = acción de regresar 2. Tzalijib’al kitzij = respuesta a su palabra 3. Tzam = licor 4. Tza’m = nariz 5. Tzaqinaq = caído 6. Tza’n ja = afueras del pueblo; a finales del pueblo 7. Tzerinaq = rasgado, roto 8. Tzij = palabra 9. Tzij nak’ut = en verdad 10. Tzijob’elil = parábola TZ’ 1. Tz’ajnaq = manchado 2. Tz’ajtajinaq = manchado 3. Tz’alam = tabla 4. Tz’antz’oj (ujolom) = calvo 5. Tz’apatalik = cerrado 6. Tz’aqat = completo 7. Tz’aqatalaj = completísimo 8. Tz’aqatinaq = completo 9. Tz’ib’am chrij = es escrito sobre él 10. Tz’ib’an(ik) = escrito U 1. Ub’anom = lo ha hecho 2. Ub’antajik = su ser 3. Ub’aq’ = su pepita 4. Ub’e = su camino 5. Ub’e’al = significado 6. Ub’enam = acción de caminar 7. Ub’ixik = su anuncio 8. Ub’ixkal; su kel wi; ub’e’al = el significado de 9. Ub’ixkil; jewa’ kub’ij ri’ = lo que quiere decir 10. Ub’i’ = su nombre

W 1. Wa = comida 2. Wachaj = rostro 3. Wachib’al = imagen 4. Wajxaqib’ = ocho 5. Waqib’ = seis 6. Waram = sueño 7. Warinaq = dormido 8. Wa’ = éste; ésta; esto 9. Wa’im; ula’nik = banquete 10. Wa’lajinaq = se ha levantado X 1. Xa je ku wa’ = así 2. Xak’yarisaj = aumentaste el número 3. Xane = enfatiza las palabras que siguen 4. Xaq = solamente 5. Xaq b’i’ (wa’); xaq ri’ b’a’ = muy pronto 6. Xaro = jarro 7. Xa ta ne’; mine’; ni ta = ni (conjunción) 8. Xatb’anow(ik) = tu lo hiciste 9. Xatesan uloq = él te saco de allá para acá 10. Xatinjik’(o) = yo te jalé Y 1. Yab’il = enfermedad 2. Yajik = regaño 3. Yawab’ = enfermo 4. Yawab’ chik = embarazada 5. Ya’om = dado 6. ya’tal(ik); ya’om alaj; ya’om b’e = lícito; permitido 7. yoq’oj; k’yaqlaj = maltrato; maltratar 8. yuqul(ik) = amarrado (yuqul utzij = comprometido) 9. yutb’al = yugo 10. yut’ul(ik) = amarrado

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF