8301152 Stratiotiki Istoria Marathon as 490 Px

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΠΟΥ ΤΑΠΕΙΝΩΣΕ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΕΠΑΡΣΗ

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΥΠΗΡΞΕ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ

ΚΟΡΥΦΑΙΕΣ

ΣΤΙΓΜΕΣ

ΤΗΣΑΘΗΝΑΪΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑΣ. ΒΑΣΙΚΟΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΗΤΑΝ ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, ΑΠΟ

ΤΟ

ΟΠΟΙΟ

ΕΙΧΕ ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΘΕΙ

ΤΟΝ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΑΠΟ ΔΥΟ

ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ

ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ

ΤΟΥ 490 Π.Χ. 01 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥ

ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ

ΑΞΙΖΟΥΝ

ΙΔΙΑΙΤΕΡΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ

ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ

ΤΗΝ

ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ

ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΑΥΤΟ ΣΥΝΕΤΕΛΕΣΕ ΣΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΟΣ ΤΗ

ΤΗΣ

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ

ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΥ ΑΡΧΑΙΑΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ

ΕΛΛΑΔΑΣ, ΑΝΘΡΩΠΩΝ

ΟΠΩΣ 01 ΟΠΛΙΤΕΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ. Παράσταση

Η

Αθήνα, την εποχή της μάχης του Μαραθώνα, ζούσε ακόμα στον απόηχο σημαντικών πολιτικών αλλαγών, οι οποίες είχαν επηρεάσει την κοινωνική και στρατιω­ τική της οργάνωση και είχαν θέσει τις βάσεις για τη μελλο­ ντική αθηναϊκή κυριαρχία στην Ελλάδα. Κατά το δεύτερο μι­ σό του 6ου αιώνα π.Χ. στην πολιτική ζωή της Αθήνας κυριάρ­ χησε ο τύραννος Πεισίστρατος. Μετά τον θάνατο του, το 528 π.Χ., τον διαδέχθηκαν οι γιοι του Ιππίας και Ιππαρχος. Ηδη ό­ μως από τα πρώτα χρόνια της εξουσίας τους το τυραννικό καθεστώς μεταβλήθηκε. Ενώ ο Πεισίστρατος ζούσε ως απλός πολίτης, προσπαθώντας να μη θίγει τις ευαισθησίες των Αθη­ ναίων με προκλητική συμπεριφορά, οι γιοι του περιστοιχίστη­ καν από πλήθος προσώπων, κυρίως καλλιτέχνες και ποιητές. Το γεγονός αυτό βέβαια δεν δημιούργησε αρνητικό κλίμα, α­ φού ο καλλιτεχνικός κύκλος που περιέβαλλε τους Πεισιστρατίδες συνέβαλε στην προβολή της Αθήνας ως κέντρου του ελληνικού πολιτισμού. Παράλληλα, δόθηκε η δυνατότητα σε όσα μέλη παλαιών αριστοκρατικών οικογενειών της Αθήνας είχαν αναγκαστεί, με την επικράτηση του τυραννικού καθε­ στώτος του Πεισίστρατου, να εγκαταλείψουν την πόλη, να ε­ πιστρέψουν. Οι αριστοκράτες αυτοί αισθάνονταν πλέον α­ σφαλείς στην Αθήνα, ορισμένοι μάλιστα διεκδίκησαν διάφο­ ρα δημόσια αξιώματα, με τη συναίνεση ασφαλώς των τυράν­ νων, ωστόσο δεν απέκτησαν πραγματική εξουσία.

Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ

ΤΩΝ

ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΙΔΩΝ

Παρά τη δυσαρέσκεια των αριστοκρατικών οικογενειών, δεν έγινε καμία προσπάθεια ανατροπής της τυραννίας κατά τα πρώτα χρόνια της εξουσίας των γιων του Πεισίστρατου. Την αρχή για την ανατροπή της τυραννίας σήμανε ένα φαινο­ μενικά ασήμαντο γεγονός προσωπικής φύσης. Σύμφωνα με

αρχαιοελληνικού

κράνους

κορινθιακού

τύπου.

τις περιορισμένες πληροφορίες που διαθέτουμε, ο Ιππίας προσέγγισε ερωτικά τον ωραίο νεαρό Αρμόδιο, ο οποίος ό­ μως απέρριψε τις προτάσεις του. Προκειμένου να τον εκδι­ κηθεί, ο Ιππίας προσέβαλε την αδελφή του Αρμόδιου, που ζή­ τησε τότε από τον φίλο του Αρισταγόρα να τον βοηθήσει να τιμωρήσει τον τύραννο. Οι δύο φίλοι, σε συνεργασία με άλ­ λους Αθηναίους, αποφάσισαν να δολοφονήσουν τον Ιππία κατά τις εορτές των Παναθηναίων. Την ημέρα όμως που είχαν συμφωνήσει να εκτελέσουν τη δολοφονία, διαπίστωσαν ότι ο τύραννος περιστοιχιζόταν από ισχυρή φρουρά. Οι συνωμότες τότε κατάλαβαν ότι το σχέδιο τους είχε προδοθεί και η σύλ­ ληψη τους ήταν θέμα χρόνου. Επιθυμώντας ωστόσο να επι­ τύχουν κάτι προτού συλληφθούν, επιτέθηκαν στον ανυπο­ ψίαστο Ιππαρχο και τον δολοφόνησαν. Μετά τη δολοφονία του αδελφού του, ο Ιππίας εγκατέλειψε τη μετριοπαθή στάση που τηρούσε ως τότε. Εγινε εξαιρετικά σκληρός και υποχρέ­ ωσε τους αριστοκράτες που είχαν επιστρέψει να εγκαταλεί­ ψουν ξανά την Αθήνα. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτή τη διαδικασία αμφι­ σβήτησης της εξουσίας των Πεισιστρατιδών και στην καθιέ­ ρωση του αθηναϊκού πολιτεύματος, που ακολούθησε την α­ νατροπή της τυραννίας, είναι η ουδέτερη και αδιάφορη στά­ ση που κράτησε ο αθηναϊκός δήμος. Οι περισσότεροι άλλω­ στε από τους Αθηναίους των κατώτερων τάξεων ήταν παλαι­ οί οπαδοί του Πεισίστρατου. Εστω και αν αισθάνονταν ενο­ χλημένοι από το καθεστώς των γιων του, είναι αμφίβολο αν επιθυμούσαν την επιστροφή του παλαιού αριστοκρατικού πολιτεύματος. Αντίθετα, οι αριστοκρατικές οικογένειες κατέ­ φυγαν στον βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη και ζήτησαν την υποστήριξη του για να επιτύχουν την επάνοδο τους στην Αθήνα. Τελικά, χάρη στην παρέμβαση του σπαρτιατικού στρατού, ο Ιππίας εγκατέλειψε την Αθήνα το 510 π.Χ., τέσσε-

6

Η σημαντικότερη μεταβολή που έφερε ο Κλεισθένης ήταν η κατάργηση των παλαιότερων πολιτικών, κοινωνικών και στρατιωτικών δομών της Αθήνας.

ρα χρόνια μετά τη δολοφονία του Ιππαρχου. Η α­ πομάκρυνση του τυράννου αποτέλεσε επιτυχία της αθηναϊκής αριστοκρατίας, η οποία όμως δεν διατήρησε για πολύ την εξουσία. Η εξέλιξη αυτή έ­ θεσε και τις βάσεις για τη μελλοντική περσική εκ­ στρατεία στον Μαραθώνα. Ο Ιππίας κατέφυγε στην Περσία, όπου αξιοποιήθηκε ως σύμβουλος σε θέματα που αφορούσαν την Ελλάδα. Παράλλη­ λα, οι Πέρσες βρήκαν στο πρόσωπο του πρώην τυ­ ράννου έναν εξαιρετικό αποσταθεροποιητικό πα­ ράγοντα, ο οποίος μπορούσε να αναστατώνει την Αττική, και γενικότερα το κεντρικό Αιγαίο, όποτε αποφάσιζε ο Πέρσης βασιλιάς. Μετά την πτώση της τυραννίας, δύο εξέχο­ ντες Αθηναίοι συγκρούστηκαν για τον καθορισμό του μέλλοντος της πόλης. Ο ένας ήταν ο Ισαγόρας, γιος του Τείσανδρου, εκπρόσωπος της παλαι­ άς αριστοκρατίας, και ο άλλος ο Κλεισθένης, μέ­ λος της σημαντικής οικογένειας των Αλκμεωνιδών. Η οικογένεια του Κλεισθένη είχε συνδεθεί πολιτι­ κά με τους κατοίκους του άστεως, του ίδιου του οικισμού της Αθήνας. Πολλοί από τους κατοίκους της πόλης είχαν ασχοληθεί με το εμπόριο ή τη βιο­ τεχνία ή είχαν αποκτήσει εκτάσεις γης. Επιθυμία τους ήταν να αποκτήσουν περισσότερα πολιτικά δικαιώματα, αφού είχαν την ανάλογη οικονομική δύναμη, αντιδρούσαν όμως οι αριστοκράτες, που έβλεπαν την εξουσία τους να απειλείται από αυ­ τούς τους νεόπλουτους. Οι οπαδοί του Κλεισθένη ωστόσο ήταν αρκετοί και βρίσκονταν κοντά στο ά­ στυ, στο κέντρο εξουσίας του αθηναϊκού κράτους. Ανήσυχοι ο Ισαγόρας και οι οπαδοί του, κάλεσαν ξανά σε βοήθεια τον βασιλιά Κλεομένη, ο οποίος εμφανίσθηκε με σπαρτιατικό στρατό μπροστά στην Αθήνα και ίσως κατέλαβε την ίδια την Ακρό­ πολη. Ο λαός της Αθήνας όμως αντέδρασε και ο Κλεομένης αναγκάσθηκε να αποχωρήσει πιεζόμε­ νος από τις εξελίξεις. Ενδεχομένως, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς έκρινε ότι δεν θα μπορούσε να εξηγήσει στους συμπολίτες του μια μεγαλύτερη ανάμειξη του στις εσωτερικές υποθέσεις της Αθήνας και φοβόταν την πιθανότητα να βρεθεί αντιμέτωπος με κατηγορίες για άσκηση ιδιοτελούς πολιτικής. Ετσι, το 508 π.Χ. ο Κλεισθένης και οι οπαδοί του α­ πέκτησαν τον έλεγχο της πόλης και τη δυνατότη­ τα να διαμορφώσουν το πολίτευμα της, σύμφωνα με τις ιδέες και τα συμφέροντα τους.

ΟΙ ΔΕΚΑ ΦΥΛΕΣ ΚΑΙ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ Αρχικά, ο Κλεισθένης διατήρησε τη διάκριση των Αθηναίων σε κατηγορίες ανάλογα με το εισό­ δημα τους, όπως είχε οριστεί από τον Σόλωνα. Την ανώτερη τάξη αποτελούσαν οι πεντακοσιομέδιμνοι, με ελάχιστο ετήσιο εισόδημα πεντακόσιους μεδίμνους. Ο μέδιμνος ήταν μονάδα μέτρησης της αγροτικής παραγωγής. Η αμέσως κατώτερη τάξη ήταν αυτή των τριακοσιομέδιμνων ή ιππέων. Πεντακοσιομέδιμνοι και τριακοσιομέδιμνοι είχαν πε­ ρισσότερα πολιτικά δικαιώματα, λόγω του πλούτου τους. Κορμός της αθηναϊκής κοινωνίας ήταν η τρί­ τη τάξη των διακοσιομέδιμνων ή ζευγιτών. Η τάξη αυτή αποτελείτο από μικροκαλλιεργητές, οι οποίοι σε περίπτωση πολέμου επάνδρωναν την οπλιτική φάλαγγα, το ισχυρότερο σώμα του αθηναϊκού στρατού. Αντίθετα, οι ανώτερες τάξεις των πεντακοσιομέδιμνων και τριακοσιομέδιμνων μάχονταν

τείχε ένα από τα παλαιά αξιώματα της Αθήνας, τα οποία διατηρήθηκαν και μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Ο άρχων πολέμαρχος αποτελούσε μέλος του σώματος των εννέα αρχόντων. Τα υπό­ λοιπα μέλη του σώματος ήταν ο επώνυμος άρχων, ο άρχων βασιλεύς και οι έξι θεσμοθέτες. Οι εννέα άρχοντες επομένως και ο άρχων πολέμαρχος εκλέ­ γονταν μεταξύ των πολιτών που προέρχονταν από τις ανώτερες τάξεις των πεντακοσιομέδιμνων και τριακοσιομέδιμνων. Το στοιχείο αυτό προσέδιδε στην ανώτερη στρατιωτική διοίκηση της Αθήνας έ­ ναν φαινομενικά ολιγαρχικό χαρακτήρα. Σταδιακά, όμως, οι εξουσίες του άρχοντα πολέμαρχου περιο­ ρίστηκαν προς όφελος των στρατηγών. Κοινό στοι­ χείο της εξουσίας του άρχοντα πολέμαρχου και των στρατηγών ήταν η περιορισμένη διάρκεια της, αφού οι κάτοχοι αυτών των αξιωμάτων εκλέγονταν για έναν χρόνο. Ικανοί πολιτικοί όμως κατόρθωναν να επανεκλεγούν στο αξίωμα του στρατηγού, ακο­ λουθώντας έτσι μια επιτυχημένη πολιτική σταδιο­ δρομία.

Η ΒΟΥΛΗ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ Τα σημαντικότερα πολιτικά όργανα στο αθη­ ναϊκό πολίτευμα του Κλεισθένη ήταν η Βουλή των Πεντακοσίων και η Εκκλησία του Δήμου. Η Βουλή των Πεντακοσίων σχηματιζόταν για θητεία ενός έ­ τους. Καθεμία από τις δέκα φυλές αντιπροσωπευ­ όταν από 50 βουλευτές. Κάθε δήμος της φυλής α­ ντιπροσωπευόταν από ορισμένο αριθμό μελών. Οι βουλευτές ορίζονταν με κλήρωση. Αρμοδιότητα της βουλής ήταν ο έλεγχος της διοίκησης και της συμπεριφοράς των αρχόντων και η εποπτεία της οικονομικής διαχείρισης. Η βουλή επίσης ήταν υ­ πεύθυνη για θέματα εξωτερικής πολιτικής, ασφά­ λειας και άμυνας. Ωστόσο, η βουλή δεν είχε αρμο­ διότητα να κηρύττει πόλεμο ή να συνάπτει ειρήνη. Η απόφαση για τόσο σημαντικά ζητήματα μπορού­ σε να ληφθεί μόνο από την Εκκλησία του Δήμου. Κανένα θέμα όμως δεν ήταν δυνατό να συζητηθεί από την Εκκλησία του Δήμου, αν δεν είχε προη­ γουμένως προετοιμαστεί και εγκριθεί από τη Βου­ λή των Πεντακοσίων. Για την καλύτερη λειτουργία της βουλής, ειδι­ κά σε επείγοντα θέματα ελέγχου της διοίκησης και της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας, η ετή­ σια θητεία της βουλής χωρίστηκε σε δέκα περιό­ δους. Σε καθεμία από τις περιόδους αυτές οι βου­ λευτές μιας φυλής είχαν ιδιαίτερες αρμοδιότητες και αποκαλούντο πρυτάνεις, ενώ η φυλή τους πρυ­ τανεύουσα. Κάθε πρωί επιλεγόταν ένας από τους βουλευτές της πρυτανεύουσας φυλής ως επιστά­ της των πρυτάνεων. Η θητεία του επιστάτη των πρυτάνεων διαρκούσε μία ημέρα. Υποχρέωση του ήταν να παραμένει συνεχώς στο πρυτανείο, το ει­ δικό κτίριο στην αγορά της Αθήνας, όπου στεγάζο­ νταν οι πρυτάνεις. Μαζί του έμεναν και οι βουλευ­ τές από μια τριττύ της πρυτανεύουσας φυλής. Εάν προέκυπτε οποιοδήποτε έκτακτο γεγονός, ήταν σε κάθε στιγμή έτοιμοι να το αντιμετωπίσουν. Για τη διευκόλυνση του έργου τους οι πρυτάνεις δικαιούντο δωρεάν σίτιση από το αθηναϊκό κράτος. Ο ανώτατος άρχοντας στο αθηναϊκό κράτος ή­ ταν ουσιαστικά η Εκκλησία του Δήμου, η οποία α­ ποτελείτο από όλους τους ελεύθερους Αθηναίους πολίτες. Αυτό βέβαια ίσχυε εντελώς τυπικά, αφού

τα μέλη των κατώτερων τάξεων, την εποχή του Κλεισθένη αλλά και της μάχης του Μαραθώνα, δεν είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στις λαϊκές συνελεύσεις. Πολλοί από τους θύτες κατοικούσαν μακριά από το άστυ, όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου, και η μετακίνηση τους στην Αθήνα ή­ ταν εξαιρετικά κοπιαστική. Επίσης, δεν είχε ακόμα θεσμοθετηθεί αμοιβή για τη συμμετοχή των πολι­ τών στις λαϊκές συνελεύσεις, οπότε, προκειμένου να συμμετάσχουν και οι φτωχοί, θα έπρεπε να α­ πουσιάσουν από την εργασία τους και συνεπώς να χάσουν πολύτιμο εισόδημα. Επομένως, το αθηναϊ­ κό πολίτευμα την περίοδο της περσικής εισβολής δεν είχε ακόμα αποκρυσταλλωθεί στη δημοκρατία της εποχής του Περικλή. Παρότι υπήρχε μια θεσμι­ κή βάση ικανή να οδηγήσει τελικά σε δημοκρατι­ κότερες εξελίξεις, η διοίκηση του κράτους ασκείτο ακόμα από τις ανώτερες τάξεις των πεντακο­ σιομέδιμνων και τριακοσιομέδιμνων, οι οποίοι εί­ χαν την οικονομική δυνατότητα να αφιερώσουν τον χρόνο τους στην πολιτική. Χάρη στις μεταρ­ ρυθμίσεις του Κλεισθένη όμως, ενισχύθηκε η θέ­ ση και της μεσαίας τάξης των διακοσιομέδιμνων, των οπλιτών δηλαδή που έσωσαν την Αθήνα στην πεδιάδα του Μαραθώνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ. (2) Hermann Bengtson: GRIECHISCHE GESCHICHTE, Verlag C.H. Beck, Μόναχο 1994. (3) J.B. Bury & ft. Meiggs: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992. (4) N.G.L. Hammond: A HISTORY OF GREECE TO 322 B.C., Oxford University Press, 1986. (5) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972. (6) Παναγιώτης Κανελλόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Διον. Γιαλέλης, Αθήνα 1982. (7) H.D.F. Kitto: THE GREEKS, Penguin Books, Λονδίνο 1991. (8) Claude Mosse & Annie Schnapp-Gourbeillon: ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1996. (9) Claude Mosse: ΑΘΗΝΑ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1988. (10) Γΐώργιος Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2000.

Οι Αθηναίοι ψηφίζουν, ενώ η θεά Αθηνά τους παρακολουθεί. Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας του Κλεισθένη επέφερε σημαντικές μεταβολές και στη στρατιωτική οργάνωση της πόλης (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Η ΠΡΩΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΕΣ

Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ

ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΣΤΙΣ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΑΚΤΕΣ ΑΠΟ

ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΝΑ

ΑΠΑΛΛΑΓΟΥΝ

ΤΟΝ ΠΕΡΣΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ ΚΑΤΕΛΗΞΕ ΣΕ ΜΙΑ

ΣΚΛΗΡΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ, ΚΑΤΑ

ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ

ΔΟΚΙΜΑΣΤΗΚΑΝ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΚΑΙ ΣΕ ΤΟΣΟ ΜΕΓΑΛΟ ΒΑΘΜΟ

01 ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ

ΠΕΡΣΩΝ, ΣΕ ΜΙΑ

ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗ ΠΟΥ ΔΙΕΞΗΧΘΗ ΣΕ

ΞΗΡΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ. Η ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ, Η ΟΠΟΙΑ ΟΦΕΙΛΟΤΑΝ ΣΤΗΝ ΚΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΩΝ

ΤΗΝ ΕΛΛΙΠΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΩΝ

ΤΟΝ ΠΕΡΣΗ ΒΑΣΙΛΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΓΙΑ

ΟΔΗΓΗΣΕ

ΔΑΡΕΙΟ ΣΕ ΕΣΦΑΛΜΕΝΑ ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΜΙΑΣ

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ

ΠΕΡΣΙΚΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Σ.

ΜΠΕΛΕΖΟΣ

Ιστορικός

ΕΛΛΗΝΩΝ,

ΕΙΣΒΟΛΗΣ

ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ.

Παράσταση αρχαίου ελληνικού σκάφους σε ερυ&ρόμορφο αγγείο του 6ου αι. π.Χ. Οι Αθηναίοι έστειλαν 20 πλοία σε βοήθεια της Ιωνικής Επανάστασης και οι Ερετριείς άλλα πέντε (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Κ Οι Ελληνες της Ιωνίας είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με πολλές περιοχές της Μεσογείου και είχαν ιδρύσει περισσότερες αποικίες απ' όσες οι Ελληνες της ηπειρωτικής Ελλάδας.

ατά τον 6ο αιώνα π.Χ. οι ελληνικές πό­ λεις της Μικράς Ασίας αποτελούσαν το επίκεντρο του ελληνικού πολιτι­ σμού. Οι πόλεις αυτές ήταν χωρισμένες σε τρεις ομάδες. Στο βορειότερο τμήμα των α­ νατολικών ακτών του Αιγαίου βρίσκονταν οι αιολικοί οικισμοί. Στο κέντρο των ανατολικών ακτών του Αιγαίου, στη Χίο, στη Σάμο και στις απέναντι ακτές, βρίσκονταν οι πόλεις των Ιώ­ νων, οι οποίες συγκέντρωναν το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου και της πολιτιστικής δρα­ στηριότητας των Ελλήνων. Νοτιότερα, στη Ρόδο, στην Κω και στις κοντινές ακτές, βρί­ σκονταν οι πόλεις που είχαν ιδρυθεί από τους Δωριείς. Οι πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας δεν μπορούσαν να παραβληθούν με τις μικρασιατικές, καθώς ακόμα και η πλού­ σια Κόρινθος, η ισχυρή Σπάρτη και η Αθήνα φαίνονταν ασήμαντες σε σύγκριση με τη Μί­ λητο, την Εφεσο, αλλά και άλλες μικρότερες μικρασιατικές πόλεις. Οι Ελληνες της Ιωνίας είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με πολ­ λές περιοχές της Μεσογείου και είχαν ιδρύ­ σει περισσότερες αποικίες απ' όσες οι Ελλη­ νες της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η Μίλητος μό­ νο αποτελούσε μητρόπολη για δεκάδες αποι­ κίες. Το εμπόριο έφερνε στα μικρασιατικά πα­ ράλια πλούτο και πολιτιστική άνθηση. Οι ιωνι­ κές πόλεις έβριθαν από εντυπωσιακούς ναούς, οι οποίοι ξεχώριζαν για το μέγεθος και την ποιότητα της αρχιτεκτονικής τους διακό­ σμησης. Οι σοφοί της Ιωνίας είχαν ήδη αρχί­ σει να μελετούν τη φύση και να θ έ τ ο υ ν τα θεμέλια της σύγχρονης επιστημονικής σκέ­ ψης και φιλοσοφίας. Παρά όμως τα πολλά πλεονεκτήματα που προσέφερε η θ έ σ η τους, οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας είχαν ένα σημαντικό μειο­ νέκτημα, καθώς ήταν απροστάτευτες από τα ισχυρά βαρβαρικά βασίλεια που βρίσκονταν στα ανατολικά. Ο πρώτος βάρβαρος βασιλιάς που επέβαλε την εξουσία του στους Ελληνες της Μικράς Ασίας ήταν ο Κροίσος, ο ηγεμό­ νας των Λυδών. Το βασίλειο του απλωνόταν στο κεντρικό και δυτικό τμήμα της Μικράς

Ασίας και η πρωτεύουσα του, οι Σάρδεις, α­ ποτελούσε τη σημαντικότερη πόλη της πε­ ριοχής - μαζί βέβαια με τις ελληνικές στα πα­ ράλια. Μια από τις πρώτες ενέργειες του Κροίσου, ο οποίος ανέλαβε τη βασιλεία των Λυδών το 560 π.Χ., ήταν να πολιορκήσει την Εφεσο και να αναγκάσει τον τύρρανο Πίνδα­ ρο να απομακρυνθεί από την πόλη. Μ ε τ ά την επικράτηση του στην Εφεσο, ο Κροίσος επέ­ βαλε στις ελληνικές πόλεις να του καταβάλλουν ετήσιο φόρο υποτέλειας και να τον ενι­ σχύουν στρατιωτικά όποτε το ζητούσε. Τον έ­ λεγχο των Λυδών διέφυγαν η Μίλητος και οι αιολικές πόλεις, ίσως και οι δωρικές. Παρόλα αυτά, η εξουσία του Κροίσου δεν υπήρξε κα­ ταπιεστική, από τη στιγμή μάλιστα που επι­ τράπηκε στους Ελληνες να ρυθμίζουν μόνοι τους τις εσωτερικές τους υποθέσεις και να ε­ πιλέγουν το πολίτευμα κάθε πόλης. Υπό αυ­ τές τις συνθήκες, η Εφεσος μπόρεσε να απο­ κτήσει δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο δια­ τηρήθηκε ως την περσική κατάκτηση. Επι­ πλέον, ο Κροίσος, που θαύμαζε τον ελληνικό πολιτισμό, χρηματοδότησε την κατασκευή του ναού της Αρτέμιδος στην Εφεσο. Χάρη στην οικονομική αυτή προσφορά, ο ναός έγι­ νε τόσο μεγαλοπρεπής, ώστε χαρακτηρίστη­ κε ως ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ανάλογο σεβασμό επεδείκνυε και για τα ελληνικά μαντεία και συχνά προσέφερε σημαντικά δώρα στο ιερό των Δελφών. Είναι πολύ πιθανό ο Κροίσος να συνέβαλε και στην ανάπτυξη του εμπορίου των Ιώνων με την Αί­ γυπτο, καθότι σύμμαχος του φαραώ Αμασι. Η Αίγυπτος ήταν εξαιρετικά σημαντική για το ε­ μπόριο των Ιώνων, οι οποίοι μάλιστα είχαν ι­ δρύσει από κοινού στο δέλτα του Νείλου μια αποικία, τη Ναύκράτη.

Η

ΠΕΡΣΙΚΗ

ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

Το 550 π.Χ., δέκα χρόνια μετά την άνοδο του Κροίσου στον θρόνο, το λυδικό βασίλειο απειλήθηκε από τα ανατολικά. Ο Κύρος Β', ο βασιλιάς των Περσών, νίκησε τους Μ ή δ ο υ ς

Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΙΩΝΙΑ Το διάστημα που ο Κύρος απουσίαζε, ο Λυδός Πακτύης υποκίνησε την εξέγερση των ομοεθνών του κατά των Περσών. Το κίνημα του εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα στη Λυδία, α­ φού μόνο στις Σάρδεις υπήρχε κάποια περσι­ κή φρουρά. Σύντομα ο Πακτύης κατόρθωσε να κερδίσει και την εμπιστοσύνη των Ελλή­ νων, οι οποίοι τον υποστήριξαν, πιστεύοντας ότι με την ανασύσταση του λυδικού βασιλεί­ ου θα απέφευγαν την περσική απειλή. Ο Κύ­ ρος, όταν πληροφορήθηκε τη λυδική εξέγερ­ ση, έστειλε στη Μικρά Ασία τον Μαζάρη, που χωρίς δυσκολία κατόρθωσε να διαλύσει τον στρατό του Πακτύη. Αφού κατέστειλε την ε­ ξέγερση στη Λυδία, ο Μαζάρης στράφηκε κα­ τά των ελληνικών πόλεων. Κατέλαβε την Πριήνη και τη Μαγνησία του Μαιάνδρου, τις οποίες και λεηλάτησε, πέθανε όμως προτού προλάβει να συνεχίσει την εκστρατεία. Τον διαδέχθηκε ο Αρπαγος, ο οποίος άρχισε να πολιορκεί τη Φώκαια. Οι Φωκαείς προσπάθη­ σαν να αγοράσουν από τους Χίους τις Οινούσες, για να μεταφέρουν εκεί την πόλη τους, αλλά δεν το κατόρθωσαν. Ο μισός πληθυ­ σμός της πόλης τότε αποφάσισε να μεταφερ­ θ ε ί στην Αλαλία, αποικία που είχαν ιδρύσει στην Κορσική. Ο άλλος μισός προτίμησε να παραμείνει στη Μικρά Ασία, αποδεχόμενος την περσική κυριαρχία. Ανάλογη ήταν η τύχη και των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων της Μι­ κρός Ασίας. Πολλές επιχείρησαν να αντιστα­ θούν, χωρίς όμως οργάνωση και συνεννόηση μεταξύ τους. Ετσι, οι Πέρσες κατόρθωσαν μέσα σε λίγα χρόνια να υποτάξουν όλες τις ελληνικές πόλεις της ακτής. Οσοι δεν επιθυ­ μούσαν να υποταχθούν στους Πέρσες ανα­

παράσταση Ελληνα οπλίτη, ο οποίος καταβάλλει Πέρση αντίπαλο (ερυϋ-ρόμορφο αγγείο, Εδιμβούργο, Βασιλικό Μουσείο).

Οι ελληνικές πόλεις στις ανατολικές ακτές της Μικρός Ασίας. (Ιστορία του Ελληνικού Ε9νους).

Για να εξασφαλίσουν τον έλεγχο των ακτών της Μικρός Ασίας, οι Πέρσες επέβαλαν στις ελληνικές πόλεις τυράννους της αρεσκείας τους. Η συμπεριφορά των τυράννων ελεγχόταν από τον Πέρση σατράπη που έδρευε στις Σάρδεις και ήταν υπόλογος στον Πέρση βασιλιά.

τού που προσέφεραν οι ήδη υποταγμένοι Ιωνες και Αιολείς της Μικράς Ασίας. Για να εξασφαλίσουν τον έλεγχο των α­ κτών της Μικράς Ασίας, οι Πέρσες επέβαλαν στις ελληνικές πόλεις τυράννους της αρε­ σκείας τους. Η συμπεριφορά των τυράννων ελεγχόταν από τον Πέρση σατράπη που έ­ δρευε στις Σάρδεις και ήταν υπόλογος στον Πέρση βασιλιά. Η λειτουργία των συνελεύσε­ ων των ελεύθερων πολιτών διακόπηκε, ενώ περιεσταλη και η εμπορική δραστηριότητα με άλλες περιοχές της Μεσογείου. Ο περιορι­ σμός της εμπορικής δραστηριότητας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας οφειλόταν στο γε­ γονός ότι στο περσικό κράτος υπάγονταν και οι μεγάλοι εμπορικοί αντίπαλοι των Ελλήνων, οι Φοίνικες των ακτών του Λιβάνου. Το περσι­ κό βασίλειο επομένως δεν είχε ιδιαίτερους λόγους για να στηρίξει τις εμπορικές πρωτο­ βουλίες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, ό­ πως είχε πράξει το Βασίλειο των Λυδών. Επι­ πλέον, η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Πέρσες το 545 π.Χ. περιόρισε ακόμα περισσό­ τερο τις εμπορικές σχέσεις των Ιώνων με τη χώρα του Νείλου. Το 510 π.Χ. καταστράφηκε από τους Κροτωνιάτες η Σύβαρις στην κάτω Ιταλία, εμπορικός εταίρος της Μιλήτου. Η οι­ κονομική καταστροφή ήταν για τους Μιλήσιους τόσο σημαντική, ώστε η πόλη κήρυξε ε­ πίσημο πένθος. Το περσικό κράτος βέβαια δεν ευθυνόταν για την καταστροφή της ελ­ ληνικής πόλης στην Ιταλία, η οικονομική κρί­ ση όμως που ακολούθησε ενίσχυσε τη δυσα­ ρέσκεια κατά της περσικής εξουσίας.

ο

χωρούσαν για τις αποικίες της δυτικής Μεσο­ γείου. Ο Βίας ο Πριηνεύς μάλιστα, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, υ­ ποστήριξε ότι όλοι οι Ελληνες των ακτών της Μικράς Ασίας έπρεπε να αναχωρήσουν μαζι­ κά για τη Σαρδηνία και να ιδρύσουν εκεί νέες πόλεις, μακριά από την περσική απειλή, την οποία κατά τη γνώμη του δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν. Υποστήριξε επίσης ότι, ακό­ μα και αν οι ελληνικές πόλεις κατόρθωναν τότε να απωθήσουν τις περσικές επιθέσεις, θα παρέμεναν πάντα εκτεθειμένες σε νέες ε­ πιθέσεις στο μέλλον. Οι Ελληνες των μικρα­ σιατικών παραλίων όμως απέρριψαν αυτή την ιδέα και υποτάχθηκαν στους Πέρσες. Λίγο αργότερα υποχρεώθηκαν να υποταχθούν και οι πόλεις των κοντινών νησιών του ανατολι­ κού Αιγαίου. Τελευταίες αναγνώρισαν την περσική κυριαρχία οι δωρικές πόλεις στο νο­ τιοανατολικό Αιγαίο. Οι ελληνικές πόλεις υ­ ποτάχθηκαν με την υποχρέωση να παρέχουν στον Πέρση βασιλιά φόρο υποτέλειας και στρατιωτικές δυνάμεις. Οι δωρικές πόλεις μάλιστα κατακτήθηκαν με τη βοήθεια στρα­

ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΙΣΤΙΑΙΟΣ

Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. η πόλη της Μιλήτου διοικείτο από τον τύραννο Ιστιαίο, έ­ ναν εξαιρετικά φιλόδοξο δολοπλόκο, ο οποί­ ος είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη του Πέρση βασιλιά Δαρείου κατά την εκστρατεία που πραγματοποίησε στην περιοχή των Σκυθών, βόρεια του Δούναβη. Το 513 π.Χ. ο Δαρείος πέρασε στην Ευρώπη με πολυάριθμο στρατό και κατευθύνθηκε βόρεια, θέλοντας να υπο­ τάξει τους βάρβαρους Σκύθες. Πράγματι, ο περσικός στρατός έφθασε ως τον Δούναβη, κατασκεύασε γέφυρες και πέρασε στη βό­ ρεια όχθη. Τη φύλαξη των γεφυρών αυτών ο Δαρείος ανέθεσε στους τυράννους των ελ­ ληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας και στους Ελληνες οπλίτες που διοικούσαν Στο μεταξύ, οι Σκύθες είχαν παρασύρει τους Πέρσες σε έναν διαρκή πόλεμο φθοράς, με συνεχείς αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Οι αρχηγοί τους τότε πρότειναν στους Ελληνες τυράννους να καταστρέψουν τις γέφυρες και να παγιδεύ­ σουν τους Πέρσες βόρεια του Δούναβη, ό­ που οι πολεμοχαρείς Σκύθες θα μπορούσαν να τους εξοντώσουν. Οι περισσότεροι από τους τυράννους σκέφτηκαν ότι τους δινόταν μια πολύ καλή ευκαιρία να απαλλαγούν από την περσική κηδεμονία. Ο Αθηναίος Μιλτιά­ δης μάλιστα, ο μετέπειτα στρατηγός των δυ­ νάμεων της πόλης του στη μάχη του Μαρα­ θώνα, συμβούλευσε τους τυράννους να δε­ χθούν τις σκυθικές προτάσεις. Ας σημειωθεί

τέτοιο ενδεχόμενο δεν είναι απίθανο, εφό­ σον μάλιστα ο Ιστιαίος γνώριζε πολύ καλά την κατάσταση στην Ιωνία και βρισκόταν σε μυ­ στική επαφή με τον Αρισταγόρα.

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Πέρα από τα σχέδια και τις δολοπλοκίες του Ιστιαίου, αφορμή για την επανάσταση στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας στά­ θηκε η αποτυχημένη εκστρατεία των Περσών στη Νάξο. Στο νησί αυτό του Αιγαίου είχε ανα­ τραπεί η παράταξη των ολιγαρχικών από τους δημοκρατικούς, με αποτέλεσμα οι ηγέτες των πρώτων να αναγκαστούν να καταφύγουν στον Αρισταγόρα της Μιλήτου, από τον οποίο μάλι­ στα ζήτησαν βοήθεια για να ανακτήσουν την εξουσία τους. Ο Αρισταγόρας διείδε στην πρόταση τους μια μεγάλη ευκαιρία για να ε­ λέγξει το κεντρικό Αιγαίο και να επεκτείνει τη δύναμη του. Στην αρχή, λαμβάνοντας υ­ πόψη το μέγεθος και τον πλούτο της Νάξου, ήταν διστακτικός, τε­ λικά όμως αποφάσισε ότι η επι­ χείρηση μπορούσε

Παράσταση θνήσκοντος Ελληνα οπλίτη από το αέτωμα του ναού της Αφαίας στην Αίγινα. Αποδίδονται πιστά το κράνος και η ασπίδα, απουσιάζει όμως ο θώρακας, προκειμένου να προβληθεί η ηρωική γυμνότητα του πολεμιστή (Γλυπτοθήκη Μονάχου).

Οι Πέρσες εκτελούν στην πυρά τον βασιλιά της Λυδίας Κροίσο. Ο Κροίσος ήταν ο πρώτος που υπέταξε τις ελληνικές πόλεις της Μικρός Ασίας, οι οποίες, μετά την ήττα του, περιήλθαν στην εξουσία των Περσών (παράσταση από ελληνικό ερυθρόμορφο αγγείο, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου).

να στεφθεί με επιτυχία και ζήτησε από τον σατράπη Αρταφέρνη στις Σάρδεις να τον βοηθήσει. Ο Αρισταγόρας μάλιστα τον έπεισε ότι η επιχείρηση θα ήταν σχετι­ κά εύκολη και θα οδηγούσε στην επιβολή της περσικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Ο Αρταφέρνης δέχθηκε και διέ­ ταξε τη συγκρότηση ενός στόλου από 200 πλοία, τα ο­ ποία προήλθαν κυρίως από τις ελληνικές πόλεις της Μι­ κρός Ασίας. Αρχηγός του στόλου τοποθετήθηκε ο Αρισταγόρας, με υποδιοικητή τον Πέρση Μεγαβάτη. Η εκ­ στρατεία όμως δεν εξελίχθηκε σύμφωνα με τα σχέδια τους. Οι Νάξιοι ειδοποιήθηκαν για τον κίνδυνο που τους απειλούσε και πρόλαβαν να οργανώσουν την άμυνα τους. Ωστόσο, παραμένει άγνωστο ποιος τους προειδο­ ποίησε. Κατά τον αρχαίο ιστορικό Ηρόδοτο, υπεύθυνος γι' αυτό ήταν ο Μεγαβάτης, ο οποίος είχε έλθει σε σύ­ γκρουση με τον Αρισταγόρα και δεν επιθυμούσε την ε­ πιτυχία της εκστρατείας. Είναι όμως πολύ πιθανό η πλη­ ροφορία να μεταφέρθηκε στους Ναξίους από τα πληρώ­ ματα των πλοίων του στόλου που είχε συγκεντρώσει ο Αρισταγόρας. Υποστηρίχθηκε επίσης ότι ο Αρισταγόρας σχεδίασε την εκστρατεία όχι για να καταλάβει τη Νάξο, αλλά για να βρει μια πρόφαση να συγκεντρώσει τις δυ­ νάμεις των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, εν όψει της επα­ νάστασης που σχεδίαζε με τον Ιστιαίο, χωρίς να κινήσει τις υποψίες των Περσών. Εάν αυτή η υπόθεση αντιστοι­ χεί στην πραγματικότητα, δεν αποκλείεται να πληροφό­ ρησε ο ίδιος ο Ιστιαίος τους Ναξίους για την επικείμενη εισβολή στο νησί τους. Το βέβαιο όμως είναι ότι ο στό­ λος του Αρισταγόρα έφθασε στη Νάξο το καλοκαίρι του 499 π.Χ. και πολιόρκησε την πόλη για τέσσερις μήνες χωρίς επιτυχία. Ο Αρισταγόρας τότε φοβήθηκε ότι οι Πέρσες θα τον θεωρούσαν υπεύθυνο, αφού τους είχε παρασύρει σε αυτή την περιπέτεια, και πιθανώς να του ζητούσαν να τους αποζημιώσει για τα έξοδα που είχαν κάνει ή να του αφαιρούσαν το τυραννικό αξίωμα. Για τον λόγο αυτό έκρινε, σε συνεννόηση με τον Ιστιαίο, πως εί­ χε έλθει η ώρα να ξεσπάσει η Ιωνική Επανάσταση. Το 499 π.Χ. ο Αρισταγόρας συγκάλεσε συνέλευση των Ιώνων στη Μίλητο, στην οποία τους προέτρεψε να συμμετάσχουν σε μια εξέγερση κατά των Περσών. Ταυ­ τόχρονα, κατήργησε το τυραννικό καθεστώς της πόλης και επανέφερε τη δημοκρατία. Οι ενέργειες του παρέ­ συραν τόσο τους συμπολίτες του όσο και τους κατοί­ κους των υπόλοιπων πόλεων στις ακτές της Μικρός Ασίας και στα γειτονικά νησιά. Μόνο ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, ένας από τους σημαντικότερους σοφούς της επο­ χής, προσπάθησε να αποτρέψει τους Ελληνες από μια τόσο παράτολμη ενέργεια. Εμφάνισε στους συμπολίτες του έναν παγκόσμιο χάρτη, τον οποίο είχε ο ίδιος σχε­ διάσει και στον οποίο απεικονιζόταν το μέγεθος του περσικού κράτους. Οι Μιλήσιοι παρόλα αυτά δεν πτοή­ θηκαν. Τότε ο Εκαταίος τούς παρότρυνε να χρησιμοποι­ ήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυμαίου Απόλ­ λωνα, ενός από τους σημαντικότερους χώρους λατρεί­ ας των Ελλήνων, για την κατασκευή στόλου. Σύμφωνα με τον Εκαταίο, αν η επανάσταση επιτύχαινε, οι Μιλήσι­ οι θα μπορούσαν να επιστρέψουν στον Απόλλωνα πολύ περισσότερα από αυτά που θα αφαιρούσαν σε μια πε­ ρίοδο κρίσης. Εάν αντίθετα η επανάσταση αποτύγχανε, οι θησαυροί του ναού θα χάνονταν και πάλι, καθώς θα τους λεηλατούσαν οι Πέρσες. Οι συμβουλές του όμως δεν εισακούσθηκαν.

Αθηναίος οπλίτης. Η άριστη φυσική κατάσταση, η μεγάλη δύναμη, η εντατική εκπαίδευση και ο ισχυρός οπλισμός του τον καθιστούσαν τον πλέον επίφοβο αντίπαλο για οποιονδήποτε στρατό της Αρχαιότητας (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

Ο Αρισταγόρας απάντησε με ειλικρίνεια, λέ­ γοντας ότι χρειαζόταν πορεία τριών μηνών για να φθάσει κανείς από τη Μίλητο στην καρδιά της Περσίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδο­ το, στο άκουσμα αυτής της πληροφορίας ο Κλεομένης διέταξε τον Αρισταγόρα να εγκα­ ταλείψει αμέσως την πόλη του, διότι, κατά τη γνώμη του, οι Σπαρτιάτες δεν θα δέχονταν ποτέ να αναλάβουν μια τόσο μακρινή εκστρα­ τεία. Τότε ο Αρισταγόρας επισκέφθηκε τον Κλεομένη στο σπίτι του, όπου προσέφυγε ως ικέτης. Προσπάθησε μάλιστα να τον δωροδοκήσει, υποσχόμενος αρχικά δέκα τάλαντα, τα οποία αργότερα αύξησε σε 50. Επενέβη όμως η μικρή κόρη του Σπαρτιάτη βασιλιά, η Γοργώ, που ήταν τότε μόλις εννέα ετών, και προει­ δοποίησε τον πατέρα της ότι αυτός ο περίερ­ γος ξένος μπορούσε να τον διαφθείρει. Μετά την παρέμβαση της κόρης του, ο Κλεομένης διέκοψε κάθε συζήτηση και ο Αρισταγόρας α­ ναγκάσθηκε να αποχωρήσει από τη Σπάρτη χωρίς αποτέλεσμα. Η ιστορία αυτή είναι βέ­ βαια κάπως υπερβολική. Σε καμία περίπτωση ο Κλεομένης δεν θα μπορούσε να αποφασί­ σει μόνος του για την ανάμειξη ή μη της Σπάρτης σε μια τόσο επικίνδυνη εκστρατεία. Ακόμα και αν στήριζε την πρόταση του Αρι­ σταγόρα με το βασιλικό του κύρος, δεν ήταν σίγουρο ότι θα κατάφερνε να πείσει τον συμβασιλέα Δημάρατο και την Απέλλα, τη συνέ­ λευση των Σπαρτιατών. Οπως και να έχουν ό­ μως τα πράγματα, γεγονός είναι ότι ο Αρισταγόρας δεν κατόρθωσε να εξασφαλίσει την υ­ ποστήριξη των Σπαρτιατών. Μεγαλύτερη επιτυχία είχαν οι εκκλήσεις του Αρισταγόρα στην Αθήνα. Η Εκκλησία του Δήμου δέχθηκε να αποστείλει στην Ιωνία 20 τριήρεις με αρχηγό τον Μελάνθιο, μολονότι

Αναχώρηση Αθηναίου οπλίτη για τον πόλεμο. Οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς έστειλαν 2.000 οπλίτες για να ενισχύσουν την Ιωνική Επανάσταση (ερυθρόμορφο αγγείο, Μόναχο, Αρχαιολογικό Μουσείο).

στόλος κατόρθωσε να εξουδετερώσει τον φοινικικό στις ακτές της Παμφυλίας. Ο Αρισταγόρας κατάφερε επίσης να μεταφέρει με επιτυχία πίσω στην πατρίδα τους τον λαό των Παιάνων. Οι Παίονες κατοικούσαν στις όχθες του Στρυμόνα και οι Πέρσες τούς είχαν υπο­ χρεώσει να μετακινηθούν στο εσωτερικό της Φρυγίας. Οταν ξέσπασε η Ιωνική Επανάστα­ ση, οι Παίονες αναχώρησαν μυστικά από τη Φρυγία με τις οικογένειες τους και κατευ­ θύνθηκαν προς τις ακτές της Ιωνίας. Από ε­ κεί πέρασαν με τη βοήθεια των Ελλήνων στη Χίο και μετά επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Παρά την επιτυχία της όμως, αυτή η επιχεί­ ρηση δεν προσέφερε κάτι ουσιαστικό στην προστασία των ελληνικών πόλεων. Αντίθετα, θύμισε στους Πέρσες ότι το ζήτημα της Ιωνι­ κής Επανάστασης έπρεπε να επιλυθεί γρήγο­ ρα, προτού οι Ελληνες δημιουργήσουν μεγα­ λύτερα προβλήματα στη Μικρά Ασία. Οσο ε­ ξάλλου οι ελληνικές πόλεις των παραλίων έ­ μεναν ατιμώρητες, αυξανόταν η πιθανότητα να μιμηθούν το παράδειγμα τους και οι Λυδοί, οπότε όλη η Μικρά Ασία θα ξέφευγε από τον περσικό έλεγχο.

Ερείπια της Σαλαμίνας της Κύπρου, η οποία πρωτοστάτησε στην επανάσταση των Ελλήνων της Κύπρου κατά των Περσών.

οι δυνάμεις αυτές ήταν πολύ μικρές σε σύ­ γκριση με τον πληθυσμό και την έκταση της Αττικής. Πολύ περισσότερο από τη στιγμή που οι Αθηναίοι είχαν ειδικούς λόγους να επι­ θυμούν την ανάσχεση της περσικής επιθετι­ κότητας, αφού ο Ιππίας, πρώην τύραννος της πόλης τους και γιος του τυράννου Πεισίστρα­ του, μετά την ανατροπή του το 511 π.Χ., είχε καταφύγει στην περσική Αυλή και προσπα­ θούσε να επανέλθει στην εξουσία με την περσική υποστήριξη. Στα πλοία της Αθήνας προστέθηκαν και άλλα πέντε που προσέφερε η Ερέτρια, ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια που είχαν παράσχει στους Ερετριείς οι Μιλήσιοι, όταν είχαν συγκρουστεί με τους Χαλκιδείς. Τα 25 πλοία της βοήθειας από τη δυτική ακτή του Αιγαίου μετέφεραν 2.000 οπλίτες. Οι δυνάμεις αυτές ήταν ελάχιστες μπροστά σε αυτές του περσικού κράτους. Οι ενισχύ­ σεις από την Αθήνα και την Ερέτρια έφθασαν στη Μικρά Ασία το 498 π.Χ.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΣΑΡΔΕΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ Παρά την αναμενόμενη περσική επίθεση, οι Ελληνες της Μικράς Ασίας δεν φρόντισαν να οργανώσουν την άμυνα τους, ούτε να σχε­ διάσουν κάποιες κοινές ενέργειες. Περιορί­ στηκαν στην κοπή κοινού νομίσματος, ενώ το βάρος των πολεμικών προετοιμασιών ανέλα­ βε η Μίλητος. Σε αντίθεση με όσα ήλπιζαν οι Ελληνες, η εξέγερση δεν εξαπλώθηκε στη Λυδία, η οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιη­ θεί για την ανάσχεση της περσικής επίθεσης και την παροχή πολύτιμων συμμάχων στις ελ­ ληνικές πόλεις της ακτής. Ωστόσο, στην πρώ­ τη σύγκρουση της επανάστασης ο ελληνικός

Ισως η πιο τολμηρή επιχείρηση της Ιωνι­ κής Επανάστασης να οφειλόταν ακριβώς στην επιθυμία των Ελλήνων να παρασύρουν τους Λυδούς σε εξέγερση. Ο αδελφός του Αρισταγόρα Χαροπίνος ανέλαβε να οδηγήσει ένα σώμα Ιώνων και τους οπλίτες που έστει­ λαν οι Αθηναίοι στις Σάρδεις, την παλαιά πρωτεύουσα της Λυδίας και έδρα του Πέρση σατράπη της Μικράς Ασίας. Οι ελληνικές δυ­ νάμεις κατόρθωσαν να καταλάβουν την πό­ λη, η περσική φρουρά όμως οχυρώθηκε στην ακρόπολη με επικεφαλής τον σατράπη Αρτα­ φέρνη. Την ώρα που οι Ελληνες προσπαθού­ σαν να πολιορκήσουν την ακρόπολη των Σάρ­ δεων εκδηλώθηκε φωτιά στην κάτω πόλη και το μεγαλύτερο μέρος της καταστράφηκε. Η φωτιά εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα, ε­ πειδή τα περισσότερα σπίτια ήταν κατασκευ­ ασμένα από καλάμια. Μετά την καταστροφή των Σάρδεων, οι Ελληνες αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν προς την ακτή, επειδή πλησία­ ζε από την ανατολή ο περσικός στρατός. Ο Χαροπίνος προτίμησε να αναδιπλώσει τις δυ­ νάμεις του και να τις ενώσει με τον υπόλοιπο στρατό της Μιλήτου, ώστε να αντιμετωπί­ σουν από κοινού τον εχθρό. Οι δυνάμεις των επαναστατών και ο περσικός στρατός συνα­ ντήθηκαν το καλοκαίρι του 498 π.Χ. κοντά στην Εφεσο, όπου οι Ελληνες ηττήθηκαν. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε και ο Ευαλκίδης, ο στρατηγός των Ερετριέων. Μετά την αποτυ­ χία στην Εφεσο, οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς αποφάσισαν να επιστρέψουν στις πόλεις τους. Ο Αρισταγόρας προσπάθησε να τους α­ ποτρέψει, αλλά δεν τα κατάφερε. Οι Πέρσες από την άλλη πλευρά δεν ξέχασαν την ανά­ μειξη των Αθηναίων στην καταστροφή των Σάρδεων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν ο Ξέρξης πληροφορήθηκε ότι οι Αθηναίοι εί­ χαν βοηθήσει τους επαναστατημένους Ιωνες, έριξε ένα βέλος στον ουρανό και ζήτησε από τους θεούς να του επιτρέψουν να τους τιμω­ ρήσει. Διέταξε επίσης έναν δούλο του να του

Ερείπια της Εφέσου, μιας από τις σημαντικότερες πόλεις της Ιωνίας. Ο πλούτος και το μέγεθος των ιωνικών πόλεων δεν τις βοήθησε να αποφύγουν την υποταγή τους στους Πέρσες.

πόλεις του Λιβάνου. Ας σημειωθεί ότι οι Φοί­ νικες προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν την ευκαιρία που τους προσέφερε η Ιωνική Επα­ νάσταση για να πλήξουν τους Ελληνες και να προωθήσουν τα δικά τους εμπορικά συμφέ­ ροντα στη Μεσόγειο. Μετά την Κύπρο, θα α­ κολουθούσαν οι πόλεις του Ελλησπόντου και η περιοχή της Καριάς. Στη συνέχεια, οι επι­ χειρήσεις θα ολοκληρώνονταν με την υποτα­ γή των πόλεων στις δυτικές ακτές της Μι­ κρός Ασίας, οι οποίες αποτελούσαν τον αρχι­ κό πυρήνα της Ιωνικής Επανάστασης. Τελευ­ ταίος στόχος, σύμφωνα πάντα με το περσικό σχέδιο, θα ήταν η Μίλητος, το επίκεντρο της εξέγερσης και η πλουσιότερη και ισχυρότερη ελληνική πόλη του Αιγαίου. Οι Πέρσες ξεκίνησαν την εφαρμογή του σχεδίου τους με απόβαση στην Κύπρο. Μετά την άφιξη του στο νησί, ο περσικός στρατός συγκρούστηκε κοντά στη Σαλαμίνα με τις δυ­ νάμεις του Ονήσιλου και τελικά κατόρθωσε να επιβληθεί, χωρίς όμως αυτό να σημάνει και τη λήξη της εξέγερσης. Οι εξεγερμένοι Ελληνες της Κύπρου ωστόσο συνέχισαν την αντίσταση, ενώ οι Ελληνες της Ιωνίας έστει­ λαν στο νησί τον στόλο τους για ενίσχυση. Ο ιωνικός στόλος συνάντησε τα πλοία που εί­ χαν συγκεντρώσει οι Πέρσες, τα οποία ήταν κυρίως φοινικικά, στα ανοικτά της Σαλαμίνας και τα νίκησε. Παρά τις επιτυχίες στην Κύπρο η κατάσταση εξελίχθηκε αρνητικά στον Ελλήσποντο, όπου ο Πέρσης στρατηγός Δαυρίσης υπέταξε τις ελληνικές πόλεις. Πιο δύ­ σκολη αποδείχθηκε η επικράτηση των Περ­ σών στην Καρία, καθότι οι Κάρες ήταν ικανοί πολεμιστές και χρησιμοποιούσαν όπλα παρό­ μοια με αυτά των Ελλήνων. Οι Πέρσες χρειά­ σθηκαν δύο χρόνια και τρεις σκληρές μάχες για να κατορθώσουν τελικά να τους υποτά­ ξουν, το φθινόπωρο του 496 π.Χ., οπότε η Ιω­ νία απέμεινε μόνη, αντιμέτωπη με την περσι­ κή δύναμη. Ο σατράπης Αρταφέρνης άρχισε

Μετά την πτώση της Μιλήτου, η αντίσταση των υπόλοιπων ιωνικών και αιολικών πόλεων στις μικρασιατικές ακτές ή τα κοντινά νησιά ήταν μάταιη. Μέχρι το τέλος του 493 π.Χ. είχε τεθεί εκτός μάχης κάθε εστία αντίστασης, ενώ η περιοχή του Αιγαίου είχε επανέλθει στο καθεστώς που επικρατούσε πριν από την Ιωνική Επανάσταση.

την υποταγή της καταλαμβάνοντας κάθε πό­ λη ξεχωριστά. Στα τέλη του 496 π.Χ. οι Πέρ­ σες κατέλαβαν τις Κλαζομενές και την Κύμη. Ο Αρισταγόρας, βλέποντας την ήττα να πλησιάζει, έκρινε ότι είχε έλθει η ώρα να φροντίσει για την προσωπική του σωτηρία. Αναχώρησε λοιπόν με κάποιους οπαδούς του για τη Μύρκινο, στον Στρυμόνα, όπου οχυρώ­ θηκε στα τείχη που είχε κατασκευάσει ο Ιστι­ αίος παλαιότερα. Στο τέλος του 496 π.Χ. ό­ μως σκοτώθηκε από τους Θράκες ενώ πο­ λιορκούσε την πόλη Εννέα Οδοί. Στο μεταξύ, ο Δαρείος θεώρησε ότι μπορούσε πλέον να χρησιμοποιήσει τον Ιστιαίο. Ετσι, δικαίωσε τον παλαιό τύραννο της Μιλήτου, ο οποίος, αναγκάζοντας τους Πέρσες να τον στείλουν πίσω στην Ιωνία, επέτυχε τον στόχο του. Ο Ιστιαίος αρχικά βρέθηκε στις Σάρδεις, όμως ο σατράπης Αρταφέρνης υποψιάστηκε τον ύ­ ποπτο ρόλο του, με αποτέλεσμα να αναγκα­ στεί να εγκαταλείψει το περσικό στρατόπεδο και να προσχωρήσει στους επαναστάτες, χω­ ρίς ωστόσο να προσφέρει ουσιαστικές υπη­ ρεσίες. Συγκρότησε πειρατικό στόλο, με τον οποίο προκάλεσε αναστάτωση στο Αιγαίο, ενώ η δράση του έφθασε ως τη Σικελία, όπου πολέμησε για μικρό διάστημα εναντίον των Ετρούσκων και των Καρχηδονίων. Στο μετα­ ξύ, οι Πέρσες εκμεταλλεύθηκαν τη διάσπαση των Ελλήνων για να υποτάξουν σταδιακά πολλές πόλεις, ανάμεσα τους και την Εφεσο, τη σημαντικότερη ιωνική πόλη μετά τη Μίλη­ το, η οποία είχε πλέον απομονωθεί. Την άνοιξη του 494 π.Χ. οι περσικές δυνά­ μεις συγκεντρώθηκαν γύρω από τη Μίλητο για να την αποκλείσουν από ξηρά και θάλασ­ σα. Οι Ιωνες και οι Αιολείς, οι οποίοι εξακο­ λουθούσαν να αντιστέκονται, αποφάσισαν να μη διακινδυνεύσουν μια σύγκρουση με τους Πέρσες στην ξηρά, αλλά να εξασφαλίσουν τον θαλάσσιο εφοδιασμό της πόλης. Ο ιωνι­ κός στόλος, αποτελούμενος από 353 σκάφη, συγκεντρώθηκε στο νησάκι Λάδη, κοντά στην είσοδο του λιμανιού της Μιλήτου. Τα ιω­ νικά και αιολικά πληρώματα όμως αρνήθηκαν να υπακούσουν στις εντολές του ναυάρχου Διονυσίου από τη Φώκαια, επειδή ήταν πολύ αυστηρός σε θέματα επιβολής της πειθαρ­ χίας και απαιτούσε συνεχή άσκηση. Οι έριδες ανάμεσα στις διάφορες πόλεις και οι ραδι­ ουργίες των εξόριστων τυράννων συνέβαλαν στη χαλάρωση της πειθαρχίας και στη μείωση της μαχητικής ικανότητας του ελληνικού στόλου. Απέναντι από τους Ελληνες βρισκό­ ταν ο περσικός στόλος, ο οποίος αποτελείτο από 600 πλοία, κυρίως φοινικικά, αλλά και αι­ γυπτιακά, κιλικικά και κυπριακά. Το καλοκαίρι του 494 π.Χ. οι δύο στόλοι συγκρούστηκαν, ό­ ταν τα φοινικικά πλοία κινήθηκαν αιφνιδια­ στικά εναντίον των ιωνικών. Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης οι Σάμιοι τράπηκαν σε φυγή μαζί με τα περισσότερα πλοία από τη Λέσβο. Τελικά οι Ελληνες έχασαν τη ναυμαχία και ο ναύαρχος Διονύσιος αναγκάσθηκε να κατα­ φύγει αρχικά στην Κύπρο, όπου προσπάθησε να συνεχίσει τον αγώνα, και αργότερα στη Σι­ κελία. Την ήττα του ελληνικού στόλου ακολού­

θησε η πτώση της Μιλήτου. Η σημαντικότερη ως τότε ελληνική πόλη λεηλατήθηκε και κα­ ταστράφηκε. Πρωταρχικός στόχος της περσι­ κής λεηλασίας ήταν ο πλούσιος ναός του Διδυμαίου Απόλλωνα, όπως είχε προβλέψει ο Εκαταίος, όταν παρότρυνε τους Ιωνες να εκ­ μεταλλευτούν αυτά τα πλούτη για να εξα­ σφαλίσουν την άμυνα και την ελευθερία τους. Το μεγαλύτερο μέρος του ανδρικού πληθυσμού θανατώθηκε, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά υποδουλώθηκαν και μεταφέρθη­ καν στο εσωτερικό της Ασίας. Λίγα χρόνια αρ­ γότερα οι εκτοπισμένοι της Ιωνικής Επανά­ στασης χρησιμοποιήθηκαν για την κατα­ σκευή ενός βασιλικού ανακτόρου στα Σούσα. Παρότι η Μίλητος ανοικοδομήθηκε το 479 π.Χ., μετά την απελευθέρωση της Ιωνίας από τους Πέρσες, χρειάσθηκε να περάσουν αιώ­ νες μέχρι να αποκτήσει ξανά την παλαιά της αίγλη. Μετά την πτώση της Μιλήτου, η αντίστα­ ση των υπόλοιπων ιωνικών και αιολικών πόλε­ ων στις μικρασιατικές ακτές ή τα κοντινά νη­ σιά ήταν μάταιη. Μέχρι το τέλος του 493 π.Χ. είχε τεθεί εκτός μάχης κάθε εστία αντίστα­ σης, ενώ η περιοχή του Αιγαίου είχε επανέλ­ θει στο καθεστώς που επικρατούσε πριν από την Ιωνική Επανάσταση. Ο Μιλτιάδης αναγκά­ σθηκε να εγκαταλείψει την ηγεμονία του στη Χερσόνησο της Θράκης και να επιστρέψει στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της επανάστα­ σης είχε ταχθεί υπέρ των Ιώνων και είχε κα­ ταλάβει τη Λήμνο και την Ιμβρο, τις οποίες παραχώρησε στην Αθήνα, αυξάνοντας το μέ­ νος του Δαρείου για τους Αθηναίους. Τραγι­ κό υπήρξε το τέλος του πιθανού υποκινητή της εξέγερσης, του Ιστιαίου. Ο πρώην τύρρανος διέθετε ακόμα έναν μικρό στόλο και προ­ σπάθησε να πλήξει τα φοινικικά πλοία που βρίσκονταν στο Αιγαίο. Συνελήφθη όμως και οδηγήθηκε στον σατράπη Αρταφέρνη, ο ο­ ποίος, επειδή τον μισούσε, πίστευε ότι, αν έ­ στελνε τον Ιστιαίο ζωντανό στον Δαρείο, ο βασιλιάς της Περσίας ίσως να θυμόταν την ε­ κτίμηση που έτρεφε για τον παλαιό του σύμ­ βουλο και να του χάριζε τη ζωή. Γι' αυτό διέ­ ταξε να τον σκοτώσουν και να στείλουν το τα­ ριχευμένο του κεφάλι στον Δαρείο, ο οποίος πράγματι δυσαρεστήθηκε από αυτή την εξέ­ λιξη και διέταξε να ταφεί ο Ιστιαίος όπως ταί­ ριαζε σε έναν άνθρωπο που είχε προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες στον βασιλιά της Περ­ σίας. Οι Πέρσες από την πλευρά τους προσπά­ θησαν να μη προκαλέσουν περισσότερο τους κατοίκους των κατακτημένων ελληνικών πό­ λεων. Στις περισσότερες από αυτές παρέμει­ ναν τα δημοκρατικά πολιτεύματα που είχαν επικρατήσει κατά την Ιωνική Επανάσταση. Ο Δαρείος εξάλλου θεωρούσε ότι υπεύθυνοι για την επανάσταση ήταν οι τύραννοι των ιω­ νικών πόλεων με τις υπερβολές τους. Επί­ σης, απαγορεύθηκαν οι συγκρούσεις ανάμε­ σα στις ελληνικές πόλεις και ορίσθηκε ως υ­ πεύθυνος για την επίλυση των μεταξύ τους διαφορών ο Πέρσης σατράπης των Σάρδεων. Η φορολογική επιβάρυνση των Ελλήνων δεν αυξήθηκε. Οι Πέρσες όμως είχαν πλέον συ-

Η θεά Αθηνά στέκεται σκεπτική μπροστά από μια στήλη αφιερωμένη σε Αθηναίους που έπεσαν πολεμώντας για την πόλη τους. Η αποστολή βοήθειας στους επαναστατημένους Ελληνες της Μικρός Ασίας αποτέλεσε μία πρώτη προσπάθεια της Αθήνας να επεκτείνει την επιρροή της στο Αιγαίο (Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Ηρόδοτος: 1ΣΤΟΡΙΑΙ. (2) Hermann Bengtson: GRIECHISCHE GESCHICHTE, Verlag C.H. Beck, Μόναχο 1994. (3) J.B. Bury & R. Meiggs: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992. (4) N.G.L Hammond: A HISTORY OF GREECE TO 322 B.C., Oxford University Press, 1986. (5) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972. (6) Παναγιώτης Κανελλόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Διον. Γιαλέλης, Αθήνα 1982. (7) Claude Mosse & Annie Schnapp-Gourbeillon: ΕΠΙΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1996. (8) Γΐώργιος Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2000.

Η Α Θ Η Ν Α ΣΥΝΤΡΙΒΕΙ Τ Η Ν ΠΕΡΣΙΚΗ Υ Π Ε Ρ Ο Ψ Ι Α

Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΗΤΑΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ, 01 ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΘΑ ΑΜΥΝΟΝΤΑΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥΣ, ΠΡΟΣΔΟΚΩΝΤΑΣ ΟΤΙ ΣΥΝΤΟΜΑ ΘΑ ΚΑΤΕΦΘΑΝΕ Η ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ. ΕΤΣΙ, ΤΟ ΠΕΡΣΙΚΟ ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΤΙΚΟ ΣΩΜΑ ΑΠΟΒΙΒΑΣΤΗΚΕ ΣΤΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΑ ΚΑΙ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙ ΚΑΜΙΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, ΠΡΟΩΘΗΘΗΚΕ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΟΗΝΑ. ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ, ΤΑ ΣΤΙΦΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΥΠΕΡΚΕΡΑΣΑΝ ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΚΑΙ ΕΙΣΕΒΑΛΑΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΣΠΕΡΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΟΛΕΘΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ. Η ΑΘΗΝΑ ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΠΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΦΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΗΣ ΕΝΤΑΦΙΑΣΘΗΚΕ Ο ΝΗΠΙΑΚΟΣ, ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ, ΔΥΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Η ΠΟΛΗ ΔΕΝ ΕΖΗΣΕ ΠΟΤΕ ΤΟΝ ΧΡΥΣΟ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΗΤΩΝ ΤΗΣ ΕΣΒΗΣΕ ΠΡΟΤΟΥ ΠΡΟΛΑΒΕΙ ΝΑ ΦΩΤΙΣΕΙ ΤΙΣ ΕΣΧΑΤΙΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ. ΠΙΘΑΝΟΤΑΤΑ ΕΤΣΙ ΘΑ ΕΞΕΛΙΣΣΟΤΑΝ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΝ ΤΟ ΠΡΩΙΝΟ ΕΚΕΙΝΟ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΤΟΥ 490 π.Χ. 01 ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΟΠΛΙΤΕΣ ΔΕΝ ΕΣΠΕΥΔΑΝ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΑ. ΝΙΚΟΣ

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ιστορικός ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ή μάχη του Μαραθώνα". Πίνακας του Αλέξανδρου Βασιλόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ.

ΣΤΟΛΩΝ:

Προτομή του Ηροδότου. Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο. Ο "πατέρας της Ιστορίας " αποτελεί τη βασική πηγή για την περίοδο των Περσικών Πολέμων (Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο).

01 ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ-ΚΡΑΤΩΝ Δύο μόλις χρόνια μετά τις επιχειρήσεις του Μαρδόνιου στη βόρεια Ελλάδα (492 π.Χ.), ο Δαρείος ήταν έτοιμος να αποστείλει ένα εκ­ στρατευτικό σώμα εναντίον της Αθήνας και της Ερέτριας. Η δικαιολογία της "τιμωρίας" λόγω της συμμετοχής των δύο αυτών πόλεων στην Ιωνική Επανάσταση προσέφερε ένα έξυ­ πνο πρόσχημα στους Πέρσες και ταυτόχρονα διευκόλυνε όσους Ελληνες σκόπευαν να απο­ στασιοποιηθούν και να τηρήσουν ουδετερό­ τητα. Αλλωστε, πολλές πόλεις-κράτη θα πα­ ρακολουθούσαν με ικανοποίηση την κατα­ στροφή της φιλόδοξης Αθήνας.

Πέρσης φρουρός. Ο οπλισμός του αποτελείται από ακόντιο και τόξο (ανάγλυφο από το ανάκτορο της Περσέπολης).

Οι κυριότερες ελληνικές δυνάμεις στο διάστημα 510-490 π.Χ. ήταν η Σπάρτη με την Πελοποννησιακή Συμμαχία, που προέβαλλε ως η αδιαμφισβήτητη στρατιωτική δύναμη, η ραγδαία ανερχόμενη Αθήνα και η ισχυρή οι­ κονομικά Κόρινθος. Υπήρχαν βέβαια και άλ­ λες υπολογίσιμες δυνάμεις όπως η Θήβα, που όμως τη συγκεκριμένη περίοδο απείχε αρκε­ τά από τη φιλοδοξία της να ενοποιήσει υπό την ηγεσία της τη Βοιωτία. Η Νάξος που ήλεγ­ χε ένα μεγάλο τμήμα των Κυκλάδων. Η Αίγινα, που ως ναυτική δύναμη ενοχλείτο από την α­ ναπτυσσόμενη Αθήνα, και το Αργός, που αμ­ φισβητούσε τα σπαρτιατικά πρωτεία στην Πε­ λοπόννησο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια αναπτύ­ χθηκαν ορισμένοι ενδιαφέροντες συσχετι­ σμοί. Εν πρώτοις, είχε καλλιεργηθεί μια θερ­ μή φιλία μεταξύ Αθηναίων και Πλαταιέων, οι οποίοι φοβούντο ότι τυχόν αύξηση της θηβαϊ­ κής ισχύος στη Βοιωτία θα σηματοδοτούσε την απώλεια της ανεξαρτησίας τους. Από την άλλη πλευρά, ως αντίβαρο, είχε αναπτυχθεί

μια σταθερή συμμαχία ανάμεσα στη Θήβα και την Αίγινα, σε μια προσπάθεια να περιορίσουν τις αθηναϊκές φιλοδοξίες. Η Αίγινα βρισκόταν από το 507/06 π.Χ. σε πόλεμο με την Αθήνα για τον έλεγχο του Σα­ ρωνικού κόλπου και ο στόλος της πραγματο­ ποιούσε συχνά επιδρομές στα παράλια της Αττικής. Την ίδια περίοδο η Σπάρτη και το Αργός έριζαν για την περιοχή της Κυνουρίας, ενώ οι Ερετριείς και οι Χαλκιδείς ήταν εχθροί ήδη από την εποχή του Ληλάντιου πολέμου. Ετσι, δεν μοιάζει παράδοξο το γεγονός ότι η Θήβα, η Αίγινα και το Αργός τάχθηκαν φανε­ ρά υπέρ των Περσών, εξυπηρετώντας άμεσα ή έμμεσα την προσπάθεια τους να επιβλη­ θούν στην Ελλάδα. Παρόλο που οι σχέσεις της Αθήνας με τη Σπάρτη είχαν δοκιμαστεί έντονα μετά τις δη­ μοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, ωστόσο οι Σπαρτιάτες παρενέβαιναν συχνά στις διενέξεις της Αθήνας με την Αίγινα υπέρ της πρώτης. Με τη σειρά τους οι Θηβαίοι δεν δίστασαν να εισβάλουν στην Αθήνα στα πλαί­ σια της συμμαχίας τους με την Αίγινα κ.ο.κ. Η έκρηξη των Μηδικών Πολέμων βρήκε τελικά την Αίγινα, τη Χαλκίδα και το Αργός ητ­ τημένες και τη Θήβα να έχει προσχωρήσει στους εχθρούς. Απέμεναν λοιπόν η Αθήνα και η Σπάρτη για να επωμιστούν τα βάρη και να μοιραστούν τους κινδύνους της επερχόμενης σύγκρουσης.

Η ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ ΜΙΛΤΙΑΔΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Το άδοξο τέλος της Ιωνικής Επανάστασης και οι πληροφορίες για τις στρατιωτικές προ­ ετοιμασίες των Περσών προκάλεσαν μεγάλη αναστάτωση στην Αθήνα. Οι δημοκρατικοί θε­ ωρήθηκαν υπεύθυνοι για την εμπλοκή της πόλης στην Επανάσταση, ενώ η τάση να ανα­ ζητηθούν εξιλαστήρια θύματα φανερώνει το πόσο έκρυθμη ήταν η κατάσταση. Στις αρχές της άνοιξης του 493 π.Χ., ο τραγικός ποιητής Φρύνιχος ανέβασε μια θεατρική παράσταση με τίτλο "Μιλήτου Αλωσις", στην οποία περιέ­ γραφε με ζωντάνια την κατάρρευση της Ιωνι­ κής Επανάστασης. Λέγεται πως οι θεατές ξέ­ σπασαν σε θρήνους μέσα στο θέατρο. Πολύ ενοχλημένη η ολιγαρχική, και για πολλούς φιλοπερσική μερίδα (το συμπέρασμα αυτό όμως δεν προκύπτει από τα γεγονότα), ανέλαβε δράση και επέτυχε να τιμωρηθεί ο δημιουρ­ γός με πρόστιμο 1.000 δραχμών, διότι θύμισε στους Αθηναίους "οικεία κακά", και να απαγο­ ρευτεί στο εξής η διδασκαλία του δράματος. Η "Μιλήτου Αλωσις" δεν θύμιζε απλώς "οικεία κακά", αλλά συγχρόνως προέβαλλε ως σωστή και αναγκαία την ενίσχυση προς τους επανα­ στατημένους Ιωνες. Την περίοδο εκείνη όμως δεν ήταν πολλοί στην Αθήνα αυτοί που πί­ στευαν ότι η πόλη τους μπορούσε να υπερβεί τα στενά της όρια και να διαδραματίσει πρω­ ταγωνιστικό ρόλο στο Αιγαίο. Αντίθετα, πλέον διαπίστωναν πως η άφρονα πολιτική τους τους είχε καταστήσει άμεσο στόχο της Περ­ σίας. Πολύ γρήγορα, όμως, η πάντα ευμετά­ βλητη αθηναϊκή γνώμη πείσθηκε από τους

δημοκρατικούς ότι, εφόσον η περσική επίθε­ ση ήταν αναπόφευκτη, θα έπρεπε να προβλη­ θεί αντίσταση. Γι' αυτό τον σκοπό χρειαζόταν ένας ισχυρός και δημοφιλής ηγέτης. Ετσι, το 493 π.Χ. εξελέγη επώνυμος άρχοντας ένας ορμητικός νεαρός από τη Φρεαττύδα, ο οποί­ ος δεν προερχόταν από την τάξη των "επιφα­ νών πολιτών": ο Θεμιστοκλής του Νεοκλέους. Ο Θεμιστοκλής είχε προβλέψει πως η αναμέ­ τρηση με την Περσία ήταν αναπόφευκτη. Φαί­ νεται μάλιστα πως αρκετά νωρίς είχε συλλά­ βει το σχέδιο μιας αποφασιστικής σύγκρου­ σης με τους Πέρσες στη θάλασσα. Επρόκειτο για μια άποψη που αρχικά δεν υποστήριξε δη­ μόσια, δεδομένου ότι οι Αθηναίοι δεν επιθυ­ μούσαν να συγκρουστούν με τον μεγάλο βα­ σιλιά. Είχε κατορθώσει ωστόσο να πείσει τους συμπολίτες του να διαθέσουν τα έσοδα από τον άργυρο του Λαυρίου προκειμένου να ναυ­ πηγηθούν τριήρεις για τις ανάγκες του πολέ­ μου με την Αίγινα. Ο Θεμιστοκλής, υπέρμαχος της ναυπήγησης στόλου για την άμυνα της πόλης, υποστηρίχθηκε με θέρμη κυρίως από την εμποροναυτική τάξη, μια από τις κατεξο­ χήν δημοκρατικές δυνάμεις της Αθήνας. Τη δεδομένη στιγμή όμως η θ ε ά Αθηνά εί­ χε επιλέξει άλλον για να προστατέψει την πό­ λη της. Ο φιλόδοξος Θεμιστοκλής επρόκειτο να λάβει το χρίσμα του σωτήρα μετά από δέκα χρόνια. Το καλοκαίρι του 493 π.Χ. "με μια κάθε

άλλο παρά θεατρική αίσθηση του σωστού χρόνου" [P. Green: "Οι Ελληνοπερσικοί πόλε­ μοι"] έφθασε στην Αθήνα ο Μιλτιάδης, φέρνο­ ντας μαζί του όλους τους θησαυρούς του και πέντε τριήρεις. Είχε περιέλθει στη δυσμένεια του Δαρείου, αφενός λόγω της συμμετοχής του στην Ιωνική Επανάσταση και αφετέρου λόγω της κατάληψης της Λήμνου. Ο Θεμιστο­ κλής και αυτός δεν είχαν τίποτε κοινό, εκτός από την απόφαση να αγωνιστούν, προς το πα­ ρόν όμως αυτό αρκούσε. Ο Μιλτιάδης γνώρι­ ζε άριστα τα περσικά θέματα και οι συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη θρακική Χερσόνησο τον είχαν ωριμάσει ως πολέμαρχο, κάτι που έλει­ πε πολύ από την Αθήνα εκείνη την περίοδο. Ωστόσο, οι αντίπαλοι του (τους οποίους ο Ηρόδοτος αποφεύγει να κατονομάσει) προσήγαγαν τον νεοαφιχθέντα σε δίκη με την κατη­ γορία ότι στη Χερσόνησο είχε συμπεριφερθεί ως τύραννος. Η αριστοκρατική του καταγωγή, το γεγονός ότι όφειλε τον διορισμό του στη Χερσόνησο στον Πεισίστρατο και τον Ιππία, αλλά και η συνεργασία του με τους Πέρσες ή­ ταν στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Εν τούτοις, το κύ­ ρος του, η οικονομική του ευρωστία, η φήμη γύρω από την προσπάθεια καταστροφής της γέφυρας στον Δούναβη κατά την εκστρατεία του Δαρείου στη Σκυθία, όσο και το γεγονός ότι οι αντίπαλοι του χρησιμοποίησαν ασήμα­ ντα πρόσωπα για την υποστήριξη της κατηγο­ ρίας συνετέλεσαν στην πανηγυρική του αθώ­ ωση. Μάλιστα, κατά τις αρχαιρεσίες του 491 π.Χ., εξελέγη ως ένας από τους δέκα στρατη­ γούς μαζί με τον υποστηρικτή και φίλο του

Αριστείδη. "Μερικές φορές ο δήμος επέλεγε καλύτερα απ' όσο το συνειδητοποιούσε" [Ρ.

Green: "Οι Ελληνοπερσικοί πόλεμοι"]. Εν τω μεταξύ, οι όλο και περισσότερες α­ ναφορές περί των περσικών στρατιωτικών προετοιμασιών καθιστούσαν σαφές ότι η άμυ­ να της πόλης έπρεπε να οργανωθεί χωρίς κα­ θυστέρηση. Ο Θεμιστοκλής, πιστός στο δόγ­ μα μεταφοράς του επερχόμενου πολέμου στη θάλασσα, πρότεινε την οχύρωση του Πειραιά, την εγκατάλειψη της Αθήνας και την εναπό­ θεση όλων των ελπίδων σε μια αποφασιστική ναυτική σύγκρουση. Οπως ήταν αναμενόμε­ νο, η πρόταση αυτή συνάντησε τη σφοδρή α­ ντίθεση της αριστοκρατικής, ολιγαρχικής με­ ρίδας. Οι αριστοκρατικοί κύκλοι της πόλης στηρίζονταν στα έσοδα των γαιοκτησιών τους και μια ενδεχόμενη εγκατάλειψη της θα σή­ μαινε την οικονομική καταστροφή τους από τις λεηλασίες των εισβολέων. Μαζί τους συ­ μπαρατάχθηκαν οι αγρότες και όσοι είχαν α­ νεπτυγμένη την αίσθηση της τιμής σχετικά με την υπεράσπιση της πατρίδας, της οικογενει­ ακής εστίας και των προγόνων. Ο Θεμιστο­ κλής είχε να αντιμετωπίσει το μεγάλο βάρος της παράδοσης και μοιραία υποχώρησε. Το 492 π.Χ. (πιθανότατα) το ναυτικό του πρό­ γραμμα ματαιώθηκε, μολονότι η Εκκλησία του Δήμου είχε ψηφίσει υπέρ της οχύρωσης του Πειραιά. Οι Αθηναίοι αποφάσισαν να παραμεί­ νουν και να υπερασπίσουν τη γη των πατέρων τους. Το κλέος του Θεμιστοκλή δεν βρισκό­ ταν στον Μαραθώνα αλλά στη Σαλαμίνα. Προς το παρόν θα συμπαρατασσόταν στην οπλιτική φάλαγγα μαζί με τον Μιλτιάδη και τον Αρι­ στείδη. Απέναντι στην περσική απειλή δεν υ­ πήρχε χρόνος για περαιτέρω διαφωνίες. Οι δύο παρατάξεις ειρήνευσαν και προετοιμά­ σθηκαν για την άμυνα. Μόνο οι οπαδοί των Πεισιστρατιδών φαίνεται πως έμειναν έξω από την υπόθεση σωτηρίας της πόλης.

Τοξότης από το δυτικό αέτωμα του ναού της Αφαίας στην Αίγινα. Οι Αιγινίτες εξελίχθηκαν σε αδυσώπητους εχθρούς των Αθηναίων (Γλυπτοθήκη Μονάχου).

Ο Θεμιστοκλής είχε προβλέψει πως η αναμέτρηση με την Περσία ήταν αναπόφευκτη. Φαίνεται μάλιστα πως αρκετά νωρίς είχε συλλάβει το σχέδιο μιας αποφασιστικής σύγκρουσης με τους Πέρσες στη θάλασσα.

Α&ηναίος

πολέμαρχος,

490 π.Χ.

Οι σύνθετοι θώρακες των επιφανέστερων πολιτών της Αθήνας ήταν επενδεδυμένοι με αλληλοεπικαλυπτόμενες ορειχάλκινες φολίδες ποικίλων μεγεθών, ενώ οι παρυφές των διαφόρων τμημάτων διακοσμούντο με ζωηρόχρωμα μοτίβα. Η κορινθιακή περικεφαλαία του αξιωματικού είναι δίχρωμη με τον θόλο της να έχει αφεθεί στο χρώμα του ορείχαλκου και την προσωπίδα να έχει βαφτεί μαύρη για λόγους εντυπωσιασμού. Ο υπερυψωμένος λοφιοστάτης του κράνους προσδίδει μεγαλύτερο ανάστημα στον πολέμαρχο, ενώ η μεταλλική οθόνη της ασπίδας του είναι διακοσμημένη με τη λευκή ταυροκεφαλή, ένα από τα αγαπημένα εμβλήματα των Μαραθωνομάχων (ανακαλούσε στη μνήμη τους την πάλη του ήρωα Θησέα με τον γιγαντόσωμο λευκό ταύρο του Μαραθώνα) (ενδυματολογική έρευναεικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Α&ηναίος

οπλίτης,

490 π.Χ.

Ο συγκεκριμένος πολεμιστής αντιπροσωπεύει ενδυματολογικά τον μέσο όρο των Αθηναίων οπλιτών της κατώτερης οικονομικής τάξης που πολέμησαν στον Μαραθώνα. Φέρει λοψιοψορο κράνος αττικού τύπου, ελαφρύ λινοθώρακα με δερμάτινες πτέρυγες, ψηλές ορειχάλκινες περικνημίδες και ασπίδα τύπου «όπλον», στην οθόνη της οποίας έχει προσαρμοστεί μάλλινο παραπέτασμα για την προστασία των κάτω άκρων από τα περσικά βέλη. Τα επιθετικά του όπλα είναι το μακρύ νυκτικό δόρυ και το νυκτικό-θλαστικό ξίφος (δεν εικονίζεται εδώ) (ενδυματολογική έρευνα-εικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Αγαλμάτιο πολεμιστή, πι9ανώς Σπαρτιάτη, από τη Δωδώνη (530-510 π.Χ.). Τις παραμονές των Περσικών Πολέμων, η Σπάρτη δ/έθετε την πιο ισχυρή στρατιωτική δύναμη στον ελληνικό χώρο (Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων).

σμένοι άνδρες, "πεζόν στρατόν πολλόν τε και ευ εσκευασμένον". Η έλλειψη ακριβών πληρο­ φοριών από τον Ηρόδοτο άφησε ανοικτά τα περιθώρια υπολογισμού τόσο σε συγχρόνους του, όσο και σε νεώτερους μελετητές. Ο επιγραμματοποιός Σιμωνίδης υπολογίζει τους Πέρσες σε 200.000. Ο Πλάτων αναφέρει 500.000 και ο Ιουστίνος 600.000. Ο Παυσανίας, με συντηρητικούς υπολογισμούς, κάνει λόγο για 300.000 άνδρες. Οι παραπάνω αριθμοί φαί­ νονται υπερβολικοί (πιθανώς διότι οι αρχαίοι συγγραφείς συμπεριελάμβαναν στους αριθ­ μούς που παρέθεταν, εκτός από τους στρα­ τιώτες, τους κωπηλάτες, τους τεχνικούς, τους δούλους κ.ά.). Ανάμεσα στους νεώτε­ ρους ιστορικούς επικρατεί διχογνωμία. Οι Μπούσολτ και Γκλοτζ υπολογίζουν τον περσι­ κό στρατό σε 50.000, ενώ ο Χ. Μπένγκστον σε 20.000 (αριθμός πιθανότατα πολύ μικρός). Ο Ν. Χάμοντ μιλά για μια συνολική δύναμη 80.000 ανδρών, ανάμεσα στους οποίους οι 25.000 ήταν στρατιώτες. Κάποιοι άλλοι μελε­ τητές, βάσει του αριθμού των πλοίων (600), υ­ πολογίζουν την περσική δύναμη σε 130.000150.000 στρατιώτες και ναύτες. Μερικοί όμως μειώνουν τη συνολική δύναμη του εκστρα­ τευτικού σώματος σε 30.000-55.000 άνδρες. Λογική και πιθανή φαίνεται η πρόταση του Χάμοντ. Αν όμως υπολογίσουμε τον αριθμό των ανδρών με βάση τη χωρητικότητα κάθε πλοίου (αφού βέβαια συνυπολογίσουμε και τα τεράστια φορτία σε οπλισμό, τρόφιμα και πα­ ντός είδους υλικό που θα μετέφεραν) φαίνε­ ται λογικό οι Πέρσες να διέθεταν γύρω στους 30.000-50.000 στρατιώτες και 70.000-90.000 ναύτες. Με συντηρητικούς υπολογισμούς και λαμβάνοντας υπόψη τις πιθανές απώλειες κα­ τά την άλωση της Νάξου και της Ερέτριας και την εγκατάσταση φρουρών στα κατακτημένα νησιά του Αιγαίου μπορούμε να υποθέσουμε ότι απέναντι στους Αθηναίους στον Μαραθώ­ να παρατάχθηκαν 30.000-35.000 Πέρσες. Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, η δύναμη των ει­ σβολέων ήταν πολύ μεγαλύτερη από εκείνη των αμυνόμενων. Οσον αφορά τον αριθμό των πλοίων, ο Ηρόδοτος αναφέρει 600 τριήρεις. Σίγουρα, ό­ μως, τα περισσότερα ήταν μεταγωγικά. Είναι λογικό, αν δεχθούμε τον αριθμό που δίνει ο Ελληνας ιστορικός, να θεωρήσουμε ότι τα 400-450 από αυτά ήταν μεταγωγικά και τα υ­ πόλοιπα πολεμικά. Αρχηγοί του περσικού σώματος ορίσθη­ καν ο Μ ή δ ο ς ευγενής Δάτης, παλαίμαχος α­ ξιωματικός της γενιάς που είχε καταστρέψει τη Νινευή και ίσως είχε συμμετάσχει στην κα­ ταστολή της Ιωνικής Επανάστασης, και ο Πέρ­ σης Αρταφέρνης, ανιψιός του βασιλιά και γιος του ομώνυμου σατράπη των Σάρδεων. Στην εκστρατεία συμμετείχε, ως σύμβουλος, και ο γηραιός έκπτωτος τύραννος Ιππίας. Οι αρχηγοί των Περσών πίστευαν ότι η παρουσία του θα επέφερε την εξασθένιση της αθηναϊ­ κής άμυνας, εφόσον οι οπαδοί των Πεισιστρατιδών θα έπαιζαν τον ρόλο της πέμπτης φά­ λαγγας. Το καλοκαίρι του 490 π.Χ οι περσικές τριή­ ρεις άνοιξαν πανιά προς το Αιγαίο για να ε-

κτελέοουν τη διαταγή του μεγάλου βασιλιά, δηλαδή "να υποδουλώσουν την Αθήνα και την Ερέτρια και να του φέρουν ενώπιον του τους κατοίκους δούλους". Οι Πέρσες δεν ακολού­ θησαν το σχέδιο του Μαρδόνιου για την εκ­ στρατεία του 492 π.Χ., που προέβλεπε τη συ­ νεργασία και κοινή δράση στόλου και στρα­ τού. Η καταστροφή στον Αθω τούς είχε απο­ θαρρύνει σε τέτοιο βαθμό, ώστε αποφάσισαν να μη συνεχίσουν τη διείσδυση στην Ελλάδα από τον βορρά, αλλά να πλήξουν τους στό­ χους τους διασχίζοντας το Αιγαίο. Τα περσικά πλοία παρέπλευσαν την Ιωνία ως τη Σάμο. Από εκεί κατευθύνθηκαν προς τη Νάξο, πραγματοποιώντας αιφνιδιαστική επί­ θ ε σ η . Οι κάτοικοι δεν πρόλαβαν να οργανώ­ σουν την άμυνα και υπέκυψαν γρήγορα. Το νησί λεηλατήθηκε, οι ναοί και οι κατοικίες πυρπολήθηκαν και όσοι από τους Ναξίους δεν κατέφυγαν στα ορεινά σημεία εξανδραποδίσθηκαν. Οταν οι κάτοικοι της Δήλου πλη­ ροφορήθηκαν την καταστροφή της Νάξου, ε­ γκατέλειψαν το νησί τους και κατέφυγαν στην Τήνο. Ο Δάτης όμως τους κάλεσε να επι­ στρέψουν, υποσχόμενος πως δεν θα έβλαπτε ποτέ το νησί στο οποίο γεννήθηκαν ο Απόλ­ λων και η Αρτεμις. Μάλιστα, προέβη επιδει­ κτικά σε μια πλούσια θυσία στον Δήλιο Απόλ­ λωνα, καίγοντας επάνω στον βωμό του θ ε ο ύ 300 τάλαντα λιβάνι. Η περσική προπαγάνδα, με την κίνηση αυτή, προσπαθούσε να πείσει τους Ελληνες να μη προβάλουν αντίσταση στην εισβολή, εφόσον αυτή στόχευε στην τι­ μωρία της Ερέτριας και της Αθήνας. Κατά σα­ τανική σύμπτωση όμως - λες και η ίδια η φύση ή θ ε λ ε να καταρρίψει τα περσικά προσχήματα - λίγο μετά την αναχώρηση των Περσών ένας ισχυρός σεισμός κατέστρεψε τη Δήλο. Οι περ­ σικές τριήρεις κατευθύνθηκαν βορειοδυτικά, μέσω των Κυκλάδων, στρατολογώντας άν­ δρες και έφθασαν στην Κάρυστο, τη νοτιότε­ ρη πόλη της Εύβοιας. Εκεί οι Πέρσες ήλθαν αντιμέτωποι με την άρνηση των κατοίκων να παραδοθούν. Πολιόρκησαν λοιπόν την πόλη και άρχισαν να καίνε τις σοδειές στην ύπαι­ θ ρ ο που την περιέβαλλε. Τελικά οι Καρυστιοι παραδόθηκαν. Επόμενος στόχος ήταν η Ερέ­ τρια. Στην πόλη βασίλευαν η αμφιβολία και η σύγχυση. Μερικοί επιθυμούσαν να συνδιαλλαγούν με τους εισβολείς, ενώ άλλοι πρότει­ ναν να εγκαταλείψουν την πόλη, να καταφύ­ γουν στους κοντινούς λόφους και από εκεί να διενεργούν αιφνιδιαστικές επιθέσεις ενα­ ντίον των εχθρών. Οι Ερετριείς ζήτησαν βοή­ θεια από τους Αθηναίους, οι οποίοι τους διέ­ θεσαν 2.000 συμπατριώτες τους (σύμφωνα με πολλούς μελετητές 4.000), κληρούχους της Χαλκίδας. Ο Αισχύνης του Νόθωνος, επιφα­ νής πολίτης της Ερέτριας, τους πληροφόρη­ σε ότι η κατάσταση στην πόλη ήταν πλέον δραματική, εξαιτίας των εσωτερικών ερίδων, και τους συμβούλευσε να φύγουν. Πράγματι, αυτοί αποσύρθηκαν και διαπεραιώθηκαν στον Ωρωπό. Οι Ερετριείς, αν και στα πρόθυ­ ρα εμφυλίου πολέμου, αποφάσισαν τελικά να αμυνθούν εντός των τειχών. Μ ε τ ά από πο­ λιορκία έξι ημερών όμως η Ερέτρια αλώθηκε με προδοσία. Δύο εξέχοντες πολίτες, ο Εύ-

φορβος του Αλκιμάχου και ο Φίλαγρος του Ακαυνέα, παρέδωσαν την πόλη στους ε­ χθρούς, οι οποίοι την πυρπόλησαν από άκρο σε άκρο. Ο πληθυσμός της εξανδραποδίσθηκε και εκτοπίσθηκε στα Αρδέρρικα της Σουσιανής, ως αντίποινα για την καταστροφή των Σάρδεων. Λίγες ημέρες αργότερα, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, "κίνησαν με τα πλοία τους για τις ακτές της Αττικής, ασκώντας μεγάλη πίεση και πιστεύοντας πως τα όσα έκαναν στην Ερέτρια θα τα έκαναν και στους Αθηναί­ ους". Αυτές ακριβώς τις σκέψεις όμως είχαν και οι Αθηναίοι. Οι εισβολείς πιθανώς δεν θα ικανοποιούντο με μια δήλωση υποταγής, αλλά θα κατέστρεφαν την πόλη. Η βαρβαρότητα των Περσών στην Ερέτρια στέρησε κάθε λο­ γικό επιχείρημα από τους Αθηναίους που εξα­ κολουθούσαν να υποστηρίζουν τον συμβιβα­ σμό ως την καλύτερη λύση. Μ ε τ ά την κατα­ στροφή της ευβοϊκής πόλης, οι Αθηναίοι θεώ­ ρησαν πως είχε φθάσει η σειρά τους. Επομέ­ νως, έπρεπε να πολεμήσουν και να εξαντλή­ σουν τις λιγοστές πιθανότητες που είχαν για να σώσουν την πόλη και τον εαυτό τους. Τα περσικά πλοία διέσχισαν το στενό ανά­ μεσα στην Εύβοια και την Αττική. Αμεσος προορισμός τους ήταν η πεδιάδα του Μαρα­ θώνα, περίπου 42 χιλιόμετρα βορειοανατολι­ κά της Αθήνας, στην ακτή απέναντι από την Ερέτρια. Εκεί επρόκειτο να διεξαχθεί η απο­ φασιστική μάχη, από το αποτέλεσμα της οποί­ ας εξαρτάτο όχι μόνο η τύχη της Αθήνας αλλά και της μελλοντικής φυσιογνωμίας της Ευρώ­ πης, αν αναλογιστούμε ότι αυτό που ονομά­ ζουμε Δυτικό πολιτισμό γεννήθηκε μέσα στην αθηναϊκή πολιτεία.

Παράσταση Αθηναίου οπλίτη του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. Γραπτή πλάκα από την Ακρόπολη των Αθηνών (Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης).

Ρωμαϊκό αντίγραφο προτομής του Μιλτιάδη (450 π.Χ. περίπου). Παρότι η άφιξη του στην Αθήνα προκάλεσε διαμάχες μεταξύ των πολιτών, πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτό πως επρόκειτο για τον μόνο ίσως που μπορούσε να εξουδετερώσει τον περσικό κίνδυνο (Ραβέννα, Εθνικό Μουσείο).

Χάρτης της περιοχής του Μαραθώνα.

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

Η πεδιάδα του Μαραθώνα εκτείνεται κατά μήκος της γραμμής της παραλίας της Δακρίας, στο βορειοανατολικό τμήμα της οποί­ ας βρίσκεται η χερσόνησος Κυνόσουρα. Σχη­ ματίστηκε από προσχώσεις χειμάρρων και εί­ χε ανώτατο μήκος εννέα και πλάτος τριών χι­ λιομέτρων. Η πεδιάδα περιβάλλεται στις τρεις πλευρές (νότια, δυτική και βόρεια) από όρη που αποτελούν τη συνέχεια της Πεντέλης και στην τέταρτη, την ανατολική, από θάλασσα. Ειδικότερα, ο χώρος ορίζεται από τα εξής όρη: προς βορρά από το Σταυροκοράκι, δυτι­ κά από το Κοτρώνι και νότια από το Αγριελίκι. Την εποχή της μάχης το μεγαλύτερο τμήμα του βορειοανατολικού μέρους της πεδιάδας, μεταξύ του όρους Σταυροκοράκι και της Κυνόσουρας, καλυπτόταν από εκτεταμένο έλος, το Μεγάλο Ελος ['λίμνην τα πολλά ελώδη" (Παυσανίας, Αττικά, 32, 7)]. Ενα μικρότερο έ­ λος, το Μικρό Ελος, βρισκόταν νοτιοδυτικά, ανάμεσα στο Αγριελίκι και την παραλία (περιο­ χή Βαλαρίας). Στο κέντρο σχεδόν της πεδιά­ δας και νοτιοδυτικά του Μεγάλου Ελους βρι­ σκόταν ο χείμαρρος Χάραδρος, ενώ στο νο­ τιοδυτικό τμήμα του έλους μια πηγή, η λεγό­ μενη Μακαρία. Το τμήμα προς τον μυχό του κόλπου του Μεγάλου Ελους, η παραλιακή πε­ ριοχή του Σχοινιά, καλυπτόταν από δάσος. Δύο δρόμοι οδηγούν από την πεδιάδα του Μαραθώνα στην Αθήνα. Ο ένας, με ανατολική

κατεύθυνση, περνά μέσα από την Παλλήνη, α­ νάμεσα από τον Υμηττό και την Πεντέλη. Ενας δευτερεύων ημιορεινός δρόμος περνά από τον σημερινό δήμο Κηφισιάς και διχάζε­ ται οδηγώντας από το ένα μέρος προς τον ση­ μερινό Μαραθώνα και από το άλλο προς το σημερινό χωριό Βρανά. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Ιππίας ήταν αυτός που είχε υποδείξει τον Μαραθώνα ως προγεφύρωμα, διότι το μέρος ήταν κατάλλη­ λο για δράση ιππικού, "επιτηδεότατον χωρίον της Αττικής ενιππεύσαι". Δ ε ν αποκλείεται ό­ μως η κοντινή απόσταση από την Ερέτρια να έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εκλογή του τόπου απόβασης. Ισως, πάλι, ο Ιππίας να ήθε­ λε να επαναλάβει τη θριαμβευτική πορεία του πατέρα του Πεισίστρατου προς την Α θ ή ­ να και την εγκαθίδρυση της τυραννίας μέσω της Ερέτριας και του Μαραθώνα. Επιπλέον, οι φτωχοί χωρικοί της περιοχής ήταν πιστοί ο­ παδοί των Πεισιστρατιδων. Ισως, επίσης, οι Πέρσες αρχηγοί να υπολόγιζαν ότι, αν οι Α θ η ­ ναίοι έσπευδαν να τους αντιμετωπίσουν στον Μαραθώνα, η τυραννόφιλη μερίδα θα μπο­ ρούσε να κυριαρχήσει στην πόλη. Η συντρι­ πτική πλειοψηφία των μελετητών της μάχης υποστηρίζει ότι ο Μαραθώνας ήταν ιδανικός τόπος για την ανάπτυξη του ιππικού. Ενας από αυτούς, ο Π. Γκρην, υποστηρίζει πως ο Δάτης χρειαζόταν χώρο για να χρησιμοποιή­ σει τους ιππείς του και ο Μαραθώνας προσέ­ φερε τις κατάλληλες συνθήκες - μια μακριά επίπεδη λωρίδα γης μεταξύ των ορέων και

Πέρσης ή Μήδος ανώτατος αξιωματικός 5ος αιώνας π.Χ. Ο εικονιζόμενος πολέμαρχος φέρει πολυτελή αμυντική εξάρτυση, κατασκευασμένη από επιχρυσωμένες φολίδες και διακοσμημένη με χρυσούς ηλιακούς δίσκους, γεγονός που ανακαλεί στη μνήμη μας την έκφραση «χρυσοφόροι Μήδοι» της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το σύνολο της ενδυμασίας του (υφασμάτινη τιάρα που δένει γύρω από το σαγόνι, μακρυμάνικη τουνίκα, φαρδιά παντελόνια με πορφυρά σειρήτια, δερμάτινες μπότες και ογκώδης φαρέτρα που περιέχει το τόξο και τα βέλη) εντάσσεται καθαρά στη μηδική κουλτούρα, ενώ τα χρυσά κοσμήματα του (περιαυχένιο και περικάρπιο) δηλώνουν άνθρωπο ανώτερης κοινωνικής τάξης που ανήκε στο στενό περιβάλλον του μεγάλου βασιλιά. Τα επιθετικά του όπλα -εκτός από το τόξο-είναι το μακρύ θλαστικό ξίφος, ο κοντός ακινάκης και ο ιρανικός σφηνοειδής πέλεκυς (σάγαρις) (ενδυματολογική έρευναεικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

της θάλασσας, με εύκολη πρόσβαση προς την Αθήνα, μέσω του διάκενου Υμηττού-Πεντέλης. Αλλωστε και ο Ηρόδοτος γράφει ότι οι Πέρσες επέλεξαν τον Μαραθώνα, "δίότί το μέρος ήταν κατάλληλο για τους ελιγμούς του ιππικού". Αλλά υπάρχει και μια διαφορετική άποψη. Τα εκτεταμένα έλη στην περιοχή και ο χείμαρρος Χάραδρος που χώριζε την πεδιά­ δα στη μέση δεν αποτελούσαν τον καταλλη­ λότερο τόπο για ευχερή ανάπτυξη του ιππι­ κού. Η περιοχή ήταν "κακοτράχαλη, ακατάλ­ ληλη για άλογα, γεμάτη λάσπες, τενάγη και λίμνες" [Σχόλια εις Πλάτωνος, Μενέξενον, 240 c]. Πιθανότατα, λοιπόν, οι Πέρσες επέλε­ ξαν τον Μαραθώνα ως βάση των επιχειρήσε­ ων τους όχι για να χρησιμοποιήσουν το ιππι­ κό, αλλά για να παρασύρουν τους Αθηναίους και να μπορέσουν οι ίδιοι να επιτεθούν, με ένα μέρος των δυνάμεων τους, στην ανεπαρ­ κώς φρουρούμενη Αθήνα και να την κυριεύ­ σουν. Αν πράγματι είχε εκπονηθεί τέτοιο σχέ­ διο από τους Πέρσες διοικητές, τότε μπορεί να εξηγηθεί και η απουσία του περσικού ιππι­ κού απο τη μάχη - ίσως να έλειπε σε κάποια ά­ γνωστη αποστολή. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η επιλογή του Μαραθώνα α­ νήκε στον Ιππία.

Στις κορυφές της Πεντέλης άναψε η συνθηματική φωτιά, για να ειδοποιήσει τους Αθηναίους ότι οι εχθρικές δυνάμεις είχαν αποβιβαστεί. Ενας ημεροδρόμος, ίσως ο Φειδιπίδης, απεστάλη αμέσως στη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια.

Οι Πέρσες αποβιβάστηκαν στην αμμώδη παραλία του Σχοινιά, στον βορειοανατολικό μυχό του κόλπου του Μαραθώνα, ανάμεσα στο Μεγάλο Ελος και στο ακρωτήριο-χερσόνησο της Κυνόσουρας (όπως αναφέρθηκε προηγουμένως στην τοπογραφία). Σε αυτό το σημείο εξασφάλιζαν επαρκή προστασία από την πλευρά της ξηράς, εύκολη υποχώρηση μέσω θαλάσσης και άφθονη χορτονομή για τα άλογα. Το περσικό στρατόπεδο πιθανώς ε­ γκαταστάθηκε κοντά στην Τρικόρυνθο (στο σημερινό Κάτω Σούλι), μεταξύ του Χάραδρου και του Μεγάλου Ελους. Ο Δάτης και ο Αρτα­ φέρνης, έχοντας αποβιβαστεί την αυγή, ορ­ γάνωσαν χωρίς να χρονοτριβήσουν την προ­ στασία της οδού που οδηγεί βόρεια, προς τη Ραμνούντα. Παράλληλα, ανιχνευτές του ιππι­ κού κατόπτευσαν την πεδιάδα. Αναμφίβολα, οι Πέρσες είχαν επιλέξει μια ισχυρή θ έ σ η . Οι οιωνοί όμως δεν ήταν καλοί. Ενας θρύλος, από αυτούς που αρέσκονται να προοικονομούν το αποτέλεσμα, αναφέρει ότι ο Ιππίας, μόλις πάτησε το πόδι του στην ακτή του Μ α ­ ραθώνα, φτερνίστηκε τόσο δυνατά, ώστε του βγήκε ένα δόντι. Αφού έψαξε μάταια να το βρει μέσα στην άμμο, μονολόγησε "η γη αυτή δεν είναι δική μας και ούτε θα μπορέσουμε να την κατακτήσουμε. Κι αν είχα κάποιο μερί­ διο σ'αυτή, το κατέχει τώρα το δόντι μου".

ΟΙ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ Στις κορυφές της Πεντέλης άναψε η συν­ θηματική φωτιά, για να ειδοποιήσει τους Αθηναίους ότι οι εχθρικές δυνάμεις είχαν α­ ποβιβαστεί. Ενας ημεροδρόμος, ίσως ο Φειδιπίδης, απεστάλη αμέσως στη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια. Ο Ηρόδοτος μάς παραδίδει τα λόγια του προς τους Σπαρτιάτες εφόρους: "Λακεδαιμόνιοι, οι Αθηναίοι σάς παρακαλούν να τους στείλετε βοήθεια και να μην αφήσετε

να πέσει σκλαβωμένη στα χέρια των βαρβά­ ρων η αρχαιότερη πόλη της Ελλάδας. Διότι, να, τώρα η Ερέτρια είναι υπόδουλη και η Ελλάδα έχει γίνει ασθενέστερη αφού έχασε μια πόλη αξιόλογη". Οι Σπαρτιάτες εξέφρα­ σαν τη συμπαράσταση τους, αλλά προσέθε­ σαν ότι λυπούντο διότι δεν θα μπορούσαν να στείλουν στρατεύματα στη μάχη μέχρι την ε­ πόμενη πανσέληνο (άραγε θα έπρατταν το ί­ διο αν οι Πέρσες εμφανίζονταν στις όχθες του Ευρώτα;). Εξήγησαν επίσης πως, αν έ­ στελναν στρατεύματα, θα παραβίαζαν μια θρησκευτική απαγόρευση που πιθανώς συν­ δεόταν με τη γιορτή των Καρνείων, αφιερω­ μένων στον Απόλλωνα: "Διότι ήταν η ένατη η­ μέρα του μηνός και την ένατη απάντησαν ότι δεν θα κάνουν την εκστρατεία, όσο ο κύκλος της σελήνης δεν είναι γεμάτος". Προφανώς, όλα αυτά φαίνονται στον σημερινό αναγνώ­ στη απλοϊκές δικαιολογίες. Ο Γκρην περιγρά­ φει με λεπτή ειρωνεία τη "θρησκόληπτη" στάση των Σπαρτιατών: "Αναντίρρητα, οι Σπαρτιάτες ήταν ειλικρινά ευλαβείς και πα­ ρωχημένοι παραδοσιοκράτες. Δεν έχουμε το δικαίωμα, χωρίς ισχυρά αποδεικτικά στοι­ χεία, να τους κατηγορήσουμε ότι προέβαλαν θρησκευτική υποκρισία για πολιτικούς λό­ γους. Ωστόσο, αναμφίβολα, είναι περίεργο το πόσο συχνά συνέβαινε αυτά τα θρησκευτικά ταμπού να ταιριάζουν με τα πρακτικά τους σχέδια". Παρόλα αυτά, μια εκστρατευτική δύ­ ναμη τ έ θ η κ ε σε κατάσταση ετοιμότητας, για να κινηθεί μόλις το υπαγόρευε η σελήνη ή η έκβαση της μάχης. Σε αυτό το σημείο εύλογα αναρωτιέται κανείς για τα σπαρτιατικά κίνητρα, καθώς από τη μία πλευρά απέρριψαν τις περσικές α­ ξιώσεις με σκληρότατο τρόπο, αλλά από την άλλη δεν βοήθησαν την Αθήνα στις κρίσιμες εκείνες στιγμές. Στην περίεργη αυτή εξωτε­ ρική πολιτική των Λακεδαιμονίων αντικατο­ πτριζόταν η αντίθεση μεταξύ του θ ε σ μ ο ύ της βασιλείας, η οποία με αντιπρόσωπο της τον Κλεομένη Α' εφάρμοζε μια ηγεμονική και ε­ πεκτατική πολιτική, και των εφόρων, που προσπαθούσαν να περικόψουν τα βασιλικά προνόμια. Ο Κλεομένης, διαβλέποντας ότι μια ενδε­ χόμενη ενίσχυση της Αίγινας από τους Πέρ­ σες θα μετέβαλλε τις ισορροπίες όχι μόνο στον Σαρωνικό αλλά και στην Πελοπόννησο (δεν ήταν λίγες οι πόλεις που θα συμπαρα­ τάσσονταν μαζί της, άρα και με τους Πέρσες, μετά από πιθανή καταστροφή της Αθήνας), είχε εκστρατεύσει (το 491 π.Χ) εναντίον του νησιού. Ταυτόχρονα, το Αργός είχε στείλει 1.000 οπλίτες για να ενισχύσει την αντίσταση των Αιγινιτών. Οι τελευταίοι όμως, αντιλαμ­ βανόμενοι ότι δεν είχαν καμία ελπίδα να νική­ σουν τον σπαρτιατικό στρατό, είχαν συνθη­ κολογήσει. Το αποτέλεσμα ήταν οι Πέρσες να χάσουν ένα σημαντικό στρατηγικό προγεφύ­ ρωμα, όπως ήταν η Αίγινα, που θα μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν για την επίθεση που ετοίμαζαν εναντίον των Αθηναίων. Πράγματι, οι Αιγινίτες έμειναν εντελώς αδρανείς όταν, έναν χρόνο αργότερα, οι Αθηναίοι αντιμετώ­ πισαν τους Πέρσες εισβολείς στον Μαραθώ-

να. Τη σημασία της σπαρτιατικής επέμβασης στην Αίγινα αναγνωρίζει και ο Ηρόδοτος όταν αναφέρει πως,εκστρατεύοντας ο Κλεομένης εναντίον της, "εργαζόταν για το καλό της Ελλάδας". Στη Σπάρτη οι έφοροι, φοβούμενοι ότι η νέα αυτή νίκη του Κλεομένη (είχε προηγηθεί η συντριβή των Αργείων στη Σητεία το 494 π.Χ.) θα ενίσχυε το κύρος του, οργάνωσαν την εξουδετέρωση του. Με κατάλληλες με­ θοδεύσεις επέτυχαν τον εξορισμό του, όταν τον κατηγόρησαν ότι είχε δωροδοκήσει το μαντείο των Δελφών για να επιβεβαιώσει με χρησμό τη νόθο καταγωγή του Δημάρατου, γεγονός που οδήγησε στην απώλεια του α­ ξιώματος του. Ετσι, η Σπάρτη, χωρίς τον ικα­ νό Κλεομένη, δεν θα ανταποκρινόταν στην έκκληση για βοήθεια που της απηύθυνε η Αθήνα όταν οι Πέρσες έφθασαν στον Μαρα­ θώνα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως την ίδια πε­ ρίοδο οι Σπαρτιάτες αντιμετώπιζαν προβλή­ ματα λόγω μιας επανάστασης των ειλώτων. Η απροθυμία της Σπάρτης να ανταποκριθεί στις αθηναϊκές εκκλήσεις ενισχύθηκε σίγου­ ρα και από τις οχλήσεις των Αρκάδων, οι ο­ ποίοι είχαν ξεσηκωθεί από τον εξόριστο Κλε­ ο μ έ ν η . Δ ε ν λείπουν βέβαια οι γνώμες σύγ­ χρονων ιστορικών και μελετητών της περιό­ δου, οι οποίες συγκλίνουν στο γεγονός ότι η Σπάρτη παρέμεινε αδρανής για λόγους στρα­ τηγικής. Ενα σκληρό κτύπημα των Περσών στην Α θ ή ν α θα ανέκοπτε την ανοδική πορεία της. Στη συνέχεια, θα επενέβαιναν οι Ίδιοι ώ­ στε να εμποδίσουν την ολοκληρωτική κατα­ στροφή της και ταυτόχρονα να την καταστή­ σουν δέσμια της πολιτικής τους. Οι Σπαρτιά­ τες έφοροι πίστευαν πως ένας μικρός σε έ­ κταση πόλεμος ("περιορισμένος πόλεμος") α­ νάμεσα στους Αθηναίους και τους Πέρσες πι­ θανώς θα είχε το αποτέλεσμα που οι ίδιοι δεν είχαν καταφέρει σε βάρος της επικίνδυνης δημοκρατικής Αθήνας. Η άποψη αυτή ενι­ σχύεται από το γεγονός ότι το σπαρτιατικό σώμα ενίσχυσης προς την Αθήνα έφθασε στον Μαραθώνα μόλις τρεις (ή δύο) ημέρες μετά τη μάχη. Ο Ηρόδοτος μάλιστα επισημαί­ νει ότι "η βιασύνη τους να φ&άαουν έγκαιρα ήταν τόσο μεγάλη, που έκαναν τον δρόμο απ' τη Σπάρτη ως την Α&ήνα σε τρεις (;) ημέρες" συνεπώς είχαν ξεκινήσει την ημέρα διεξαγω­ γής της μάχης- με τη βεβαιότητα ότι το πε­ ριορισμένο πλήγμα κατά της Αθήνας είχε ήδη προκληθεί και αυτό που έπρεπε να αποφευ­ χθεί ήταν η πλήρης υποταγή της. Δ ε ν περίμε­ ναν όμως ότι τελικά θα νικούσαν οι Αθηναίοι. Από την άλλη πλευρά, ο μικρός αριθμός του σπαρτιατικού εκστρατευτικού σώματος (2.000 άνδρες) μοιάζει κατάλληλος να ενισχύ­ σει τους Αθηναίους και όχι να λύσει την πο­ λιορκία της πόλης, αν υποθέσουμε ότι η αθη­ ναϊκή φάλαγγα στον Μαραθώνα θα ηττάτο. Εδώ βέβαια μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η ολιγάνθρωπη Σπάρτη ποτέ δεν είχε τη δυνα­ τότητα αποστολής πολυάριθμου στρατού, ι­ διαίτερα τότε που αποδεδειγμένα αντιμετώ­ πιζε περιφερειακά προβλήματα. Ο Πλάτων μάλιστα στους "Νόμους" του, πέρα από την ε­ πανάσταση των ειλώτων, κάνει λόγο και για

πολεμικές συγκρούσεις με τους Μεσσήνιους, οι οποίες προφανώς καθήλωσαν τον σπαρτιατικό στρατό στην περιοχή. Το βέβαιο πάντως είναι πως, εφόσον οι αρχές της πό­ λης αποφάσισαν να στείλουν τους 2.000 οπλί­ τες, θα μπορούσαν να το είχαν κάνει νωρίτε­ ρα. Από τη στιγμή που έγινε γνωστή η πτώση της Ερέτριας, στην Α θ ή ν α σημειώνονταν έ­ ντονες διαμάχες. Οι δέκα στρατηγοί, επικε­ φαλής του αθηναϊκού στρατού, ήταν διχα­ σμένοι για τον τρόπο δράσης. Μερικοί από αυτούς υποστήριζαν ότι, αφού οι εχθρικές δυνάμεις ήταν υπέρτερες, ήταν καθαρή αυ­ τοκτονία να διεξαχθεί μάχη σε ανοικτό πεδίο και πρότειναν άμυνα στην πόλη. Αλλοι, με ε­ πικεφαλής τον Μιλτιάδη, επέμεναν να αντι­ μετωπίσουν τον εχθρό σε μάχη εκ παρατάξε­ ως στον Μαραθώνα. Τα επιχειρήματα τους ή­ ταν πράγματι πειστικά. Η πόλη δεν προστα­ τευόταν από ισχυρά τείχη (τα περίφημα Μ α ­ κρά Τείχη δεν είχαν κατασκευαστεί ακόμα), δεν συνδεόταν με το Φάληρο (όπου βρισκό­ ταν ακόμα το λιμάνι εκείνη την εποχή) και δεν διέθετε ικανό στόλο, ώστε να εξασφαλί­ σει τον ανεφοδιασμό και να αντιμετωπίσει μια πολιορκία διαρκείας. Επίσης, ήταν αμφί­ βολο αν το σπαρτιατικό σώμα θα κατάφερνε να διασπάσει τον εχθρικό κλοιό που θα δημιουργείτο γύρω από την πόλη και να ενισχύσει τους πολιορκημένους. Αλλωστε, κανείς δεν μπορούσε να εγγυηθεί ότι κάποιο προδοτικό χέρι δεν θα άνοιγε τις πύλες στους εχθρούς. Τα γεγονότα της Ερέτριας ήταν πολύ πρό­ σφατα για να αγνοηθούν. Επιπλέον, ο Μιλτιά­ δης έτρεφε μεγάλη εμπιστοσύνη στη μαχητι­ κότητα, την εκπαίδευση και τον ανώτερο ο­ πλισμό του Ελληνα οπλίτη. Το μοιραίο σφάλ­ μα των Ιώνων, οι οποίοι κλείνονταν στα τείχη και δεν έσπευδαν να αντιμετωπίσουν τον ε­ χ θ ρ ό σε ανοικτό πεδίο (τουλάχιστον όταν αυ­ τός δεν διέθετε επαρκές ιππικό), όπου η ελ­ ληνική φάλαγγα θα είχε αρκετές πιθανότη­ τες επιτυχίας, δεν έπρεπε να επαναληφθεί. Εξάλλου, είχε βάσιμους λόγους να πιστεύει

Παράσταση έφιππου τοξότη με σκυθική ενδυμασία. Η αιφνίδια απουσία των Περσών ιππέων από τον Μαραθώνα ήταν μεγάλη ευκαιρία για τον Μιλτιάδη που δεν μπορούσε να την αφήσει ανεκμετάλλευτη. Αττικό πινάκιο του 515 πΧ. (Οξφόρδη, Asmolean Museum).

Οπλίτης των Πλαταιών, 500-490 π.Χ. Η συγκεκριμένη αναπαράσταση στηρίζεται στις απεικονίσεις πολεμιστών από τα κεραμεικά σκεύη που ανακαλύφθηκαν στον τύμβο των Πλαταιέων στον Μαραθώνα. Φαίνεται πως οι περισσότεροι Πλαταιείς πολεμιστές ήταν ηλικίας 18-25 ετών και, κατά περίεργο τρόπο, απεικονίζονται να πολεμούν φορώντας τις μακριές χλαμύδες τους. Εφεραν κορινθιακά κράνη χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, ορειχάλκινες ψηλές περικνημίδες και ασπίδες τύπου «όπλον» ή βοιωτικούς θυρεούς (ακόμη και ορισμένοι Αθηναίοι οπλίτες της περιόδου απεικονίζονται με βοιωτικούς θυρεούς) (ενδυματολογική έρευνα-εικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Επίλεκτος Σάκας τοξότης, 500-480 π.Χ Οι Σάκες τοξότες αποτελούσαν επίλεκτο συμμαχικό σώμα του αυτοκρατορικού πεζικού (αντίστοιχο των ρωμαϊκών auxilia) ήταν, δε, ιδιαίτερα ικανοί ακόμα και ως πεζικό κρούσης. Εκτός από το τόξο χρησιμοποιούσαν ως επιθετικά όπλα την κυρτή μάχαιρα και τον σφηνοειδή πέλεκυ «σάγαρις», που ήταν σε θέση να διαπεράσει κάθε ελληνικό κράνος και κάθε ελληνικό θώρακα - μεταλλικής ή σύνθετης κατασκευής. Εθνοτικό γνώρισμα της στρατιωτικής ενδυμασίας τους είναι ο σκούφος από δέρμα λεοπάρδαλης με τη μυτερή απόληξη, στην οποία οφείλουν το όνομα τους ορισμένες φυλές τους: «Saka Tigrakhauda», για παράδειγμα, που σημαίνει «οι Σάκες με τα μυτερά καπέλα». Στον αρχαίο κόσμο επικρατούσαν έντονες φήμες ότι τα ρούχα τους και οι εφαπλωματοποιημένοι θώρακες τους κατασκευάζονταν από ανθρώπινο δέρμα (ενδυματολογική έρευνα-εικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Δύο σειρές οπλιτικής φάλαγγας επελαύνουν. Για να επιπέσει η φάλαγγα ταυτόχρονα και με τη μεγαλύτερη δύναμη επάνω στον εχθρό απαιτείτο άριστος συγχρονισμός. Μελανόμορφος αμφορέας των χρόνων της μάχης του Μαραθώνα (500-480 π.Χ.) (Μόναχο, Museum furAntike Kleinkunst).

ότι η αναβλητικότητα θα ευνοούσε ένα κλίμα ηττοπάθειας και θα κλόνιζε το φρόνημα των πολιτών. Σε μια τέτοια περίπτωση η φιλοπερσική ομάδα θα προσπαθούσε να εκμεταλλευ­ τεί το αρνητικό κλίμα και να παρουσιαστεί ως διαμεσολαβητής μεταξύ πολιορκημένων και πολιορκητών για τη σύναψη μιας "έ­ ντιμης" παράδοσης της πόλης. Αντίθετα, η διεξαγωγή μάχης με τον εχθρό θα εν­ θάρρυνε τους συμπατριώτες του. Τα στρατηγικά πλεονεκτήματα της ε­ ξόδου στον Μαραθώνα ήταν σημαντικά. Η πεδιάδα μπορεί να προσφερόταν (του­ λάχιστον ένα τμήμα της) για τη δράση του περσικού ιππικού, προσφερόταν ό­ μως και για τη δράση της αθηναϊκής φά­ λαγγας, για την επιβολή δηλαδή της οπλιτικής μορφής μάχης, που παρείχε αρκε­ ί τές πιθανότητες νίκης. Η έξοδος του W στρατού θα προστάτευε από την κατα­ στροφή την πολίχνη του Μαραθώνα και της Οινόης, καθώς και ολόκληρη την πε­ ριοχή μέχρι τις παρυφές της Αθήνας. Τέ­ λος, η εμφάνιση των Αθηναίων οπλιτών στον Μαραθώνα θα περιόριζε τις πιθανές φιλοπερσικές διαθέσεις των οπαδών του Ιππία.

Ανδρας με μηδική αμφίεση, οπλισμένος με ακινάκη (κοντό ξίφος). Χρυσή πλάκα του 4ου ή 5ου αιώνα π.Χ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Σε αυτές τις τόσο κρίσιμες στιγμές για το μέλλον της πόλης, η μεσολάβηση του Μιλτιά­ δη προς τον πολέμαρχο Καλλίμαχο ε,πηρέασε καθοριστικά την τελική απόφαση. Ο Ηρόδο­ τος μάς παραδίδει τα λεγόμενα του Μιλτιά­ δη: "Από σένα εξαρτάται σήμερα Καλλίμαχε ή να υποδουλώσεις την Αθήνα ή να τη διατηρή­ σεις ελεύθερη [...] διότι έχε υπόψη σου πως οι Αθηναίοι διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίν­ δυνο που αντιμετώπισαν ποτέ αφότου κτί­ σθηκε η Αθήνα και, εάν μεν υποκύψουν στους Μήδους, είναι καθορισμένο τι έχουν να πάθουν όταν παραδοθούν στον Ιππία. Αντιθέτως, αν σωθεί η πόλη, είναι ικανή να α­ ποβεί πρώτη πόλη της Ελλάδας. Πώς τώρα, θα πεις, μπορεί να γίνει αυτό και πώς ακρι­ βώς σε σένα εναπόκειται η αποφασιστική κρί­ ση για το ζήτημα, έρχομαι να σου το εξηγήσω. Σε μας τους στρατηγούς που είμαστε δέκα, οι γνώμες είναι διχασμένες, άλλοι επιμέ­ νουν να γίνει μάχη και άλλοι όχι. Αν λοι­ πόν δεν δώσουμε μάχη, φοβούμαι μή­ πως πέσει ανάμεσα μας καμιά μεγάλη διχό­ νοια και κλονίσει τα φρονήματα των Αθηναί­ ων και έτσι μηδίσουν. Αν όμως δώσουμε τη μάχη, πριν ακόμα γεννηθεί στον νου μερικών Αθηναίων καμία σαθρή σκέψη, τότε, αν οι θε­

οί σταθούν αμερόληπτοι, είμαστε σε θέση να υπερισχύσουμε κατά τη μάχη. Ολα λοιπόν αυτά τώρα εσένα αφορούν και από εσένα ε­ ξαρτώνται. Αν θέλω να πω, εσύ ταχθείς με τη δική μου γνώμη, τότε η πατρίδα σου μένει ε­ λεύθερη και η πρώτη πόλη στην Ελλάδα. Αν όμως προτιμήσεις τη γνώμη εκείνων που επι­ μένουν να μη δοθεί η μάχη, τότε θα έχεις α­ ποτελέσματα αντίθετα προς αυτά που σου α­ παρίθμησα" [Ηρόδοτος 6, 109]. Ο Καλλίμαχος τελικά συμφώνησε και οι Αθηναίοι, παρακινη­ μένοι από το κύρος του Μιλτιάδη, αποφάσι­ σαν να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στον Μαραθώνα, απόφαση στην οποία η παράδο­ ση υποστηρίζει ότι συνέβαλε θετικά και ο Αριστείδης. Στην αποστολή στον Μαραθώνα συμμε­ τείχαν, κατά πάσα πιθανότητα, 10.000 επίλε­ κτοι οπλίτες (1.000 από κάθε φυλή). Ο αριθ­ μός αυτός είναι μικρός σε σύγκριση με την α­ πειλή που αντιμετώπιζαν, πολύ περισσότερο αν υιοθετήσουμε τις απόψεις πολλών μελε­ τητών που υποστηρίζουν ότι η Α θ ή ν α την ε­ ποχή εκείνη ήταν σε θ έ σ η να παρατάξει 25.000-30.000 οπλίτες, ελαφρά οπλισμένους πεζούς και ιππείς. Θα πρέπει όμως να υποθέ­ σουμε ότι ένα - όχι αμελητέο - ποσοστό του πληθυσμού της πόλης (προφανώς από τα πιο φτωχά στρώματα) δεν επρόκειτο να συμμετά­ σχει στον αγώνα, καθότι επιθυμούσε την ε­ πάνοδο στην εξουσία του Ιππία. Επιπλέον, η φρούρηση της πόλης από πιθανή πολιορκία των Περσών και από μια λιγότερο πιθανή αλ­ λά πάντα υπαρκτή περίπτωση εξέγερσης της τυραννόφιλης μερίδας, απαιτούσε τουλάχι­ στον 6.000-8.000 οπλίτες. Δ ε ν αποκλείεται ε­ πίσης οι Αθηναίοι στρατηγοί να σκέφθηκαν πως, σε περίπτωση ήττας, ο αριθμός της φρουράς ήταν αρκετός ώστε να αντεπεξέλ­ θει, για ένα εύλογο χρονικό διάστημα, σε μια πολιορκία μέχρι να φθάσουν οι σπαρτιατικές ενισχύσεις. Ενδέχεται ακόμα ο Μιλτιάδης να υπέβαλε την πρόταση στην Εκκλησία του Δήμου με μορφή ψηφίσματος, το αυθεντικό όμως κεί­ μενο του οποίου δεν σώζεται. Από μεταγενέ­ στερες πηγές πληροφορούμαστε ότι τον 4ο αιώνα π.Χ. υπήρχε ένα "ψήφισμα" του Μιλτιά­ δη, εκφράσθηκαν όμως διαφωνίες για τη γνησιότητα του. Ο Ηρόδοτος πάντως δεν α­ ναφέρει κάτι σχετικό. Μερικές φορές όμως ο μύθος είναι πιο γοητευτικός από την ιστορι­ κή πραγματικότητα. Ας τον αφήσουμε λοιπόν να μας οδηγήσει ως την Πνύκα, όπου η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε τη διαταγή "λά­ βετε εφόδια και προελάστε". Οι Αθηναίοι φό­ ρεσαν τις πανοπλίες τους, αποχαιρέτησαν τις γυναίκες τους και έσπευσαν να συναντήσουν το πεπρωμένο τους.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ

Ενα από τα βασικά προβλήματα που συνα­ ντά ο μελετητής της μάχης του Μαραθώνα είναι ο ακριβής καθορισμός της ημερομηνίας διεξαγωγής της. Ο Ηρόδοτος, η βασική μας πηγή, γράφει ότι ο ημεροδρόμος που έστει­ λαν οι Αθηναίοι για να ζητήσει βοήθεια από

Πολεμιστής με πλήρη εξάρτυση (κράνος, θώρακας, περικνημίδες, ασπίδα, δόρυ) αποχαιρετά τη γυναίκα του. Παρόμοιες σκηνές θα εξελίχθηκαν και στην Αθήνα το καλοκαίρι του 490 π.Χ., κατά την αναχώρηση των οπλιτών για τον Μαραθώνα (Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης).

τη Σπάρτη έφθασε εκεί σε δύο ημέρες. Οι Σπαρτιάτες, όπως προαναφέρθηκε, δήλωσαν αδυναμία να στείλουν άμεσα ενισχύσεις, διό­ τι ήταν η ένατη ημέρα του μήνα (ο οποίος ό­ μως δεν προσδιορίζεται) και δεν μπορούσαν να εκστρατεύσουν πριν από την πανσέληνο (στις 15 του μήνα). Ο Πλούταρχος αναφέρει ως ημερομηνία της μάχης την 6η Οκτωβρίου, που συνέπιπτε με τη γιορτή της Αρτέμιδος στην Αθήνα. Προσθέτει μάλιστα ότι από τότε οι Αθηναίοι θυσίαζαν στην Α ρ τ ε μ η , ως ευχα­ ριστήρια θυσία, 500 ερίφια κάθε χρόνο. Οι σύγχρονοι ιστορικοί ωστόσο απορρίπτουν την ημερομηνία του Πλουτάρχου, θεωρώ­ ντας ότι ο Βοιωτός ιστορικός παρασύρθηκε από την ευχαριστήρια θυσία. Υποστηρίζουν αντίθετα ότι η μάχη διεξήχθη οπωσδήποτε πριν από τις 6 Οκτωβρίου. Επανερχόμενοι στον Ηρόδοτο, θα δούμε ότι ο αγγελιαφόρος διατάχθηκε να μεταβεί στη Σπάρτη αμέσως μόλις έγινε γνωστή η α­ πόβαση των Περσών στον Μαραθώνα και έ­ φθασε στη Λακωνία στις 9 του μήνα (ύστερα από πορεία δύο ημερών). Οι Σπαρτιάτες από την άλλη πλευρά ξεκίνησαν μετά την πανσέ­ ληνο, δηλαδή στις 15 ή 16 του μήνα (η πανσέ­ ληνος συνέπιπτε πάντα με τη 15η του μήνα, διότι οι μήνες ήταν σεληνιακοί). Στον Μαρα­ θώνα βρέθηκαν μετά από τρεις ημέρες, δη­ λαδή στις 18 ή 19 του μήνα, αλλά η μάχη είχε ήδη δοθεί. Οι Αθηναίοι με τη σειρά τους έφθασαν στον Μαραθώνα στις 8 ή 9 του μήνα (εφόσον ο ημεροδρόμος αναχώρησε για τη Σπάρτη α­ μέσως μόλις πληροφορήθηκαν την απόβαση και έφθασε ύστερα από πορεία δύο ημερών, τότε οι Πέρσες αποβιβάστηκαν στην ακτή στις 7 του μήνα). Αν τώρα λάβουμε υπόψη μας ότι ο κάθε στρατηγός της φυλής αναλάμ­ βανε την αρχιστρατηγία για μία ημέρα, τότε η

μάχη δόθηκε την έκτη ημέρα, δηλαδή στις 14 ή 15 του μήνα, γιατί ο Μιλτιάδης ήταν στρα­ τηγός της έκτης κατά σειρά φυλής (της Οινηίδος). Η ημερομηνία αυτή φαίνεται η πιθανό­ τερη, μολονότι προκύπτει ακόμα ένα πρόβλη­ μα. Οταν οι Σπαρτιάτες έφθασαν στην Α θ ή ν α (στις 18 ή 19 του μήνα), δηλαδή τέσσερις-πέντε ημέρες μετά τη μάχη, ζήτησαν να δουν τους νεκρούς Πέρσες: "...ζήτησαν να δουν τους Μήδους. Πράγματι τους οδήγησαν στον Μαραθώνα και εκεί τους είδαν". Φαίνεται ό­ μως εξαιρετικά παράδοξο οι Αθηναίοι να μην είχαν ήδη ενταφιάσει τους νεκρούς αντιπά­ λους τους, καθώς εξαιτίας των υψηλών θ ε ρ ­ μοκρασιών (η μάχη διεξήχθη τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο) ο κίνδυνος επιδημίας ήταν ορατός. Ο Πλάτων επιλύει έμμεσα το πρόβλη­ μα αυτό, αναφέροντας πως οι Σπαρτιάτες έ­ φθασαν στην Α θ ή ν α την επομένη της μάχης, η μαρτυρία όμως αυτή δεν μπορεί να επιβε­ βαιωθεί. Οι αρχαίες πηγές δεν κάνουν λόγο ούτε για τον μήνα διεξαγωγής της μάχης, με απο­ τέλεσμα οι νεώτεροι μελετητές να έχουν επι­ δοθεί σε ορισμένους ενδιαφέροντες υπολο­ γισμούς. Η ημερομηνία της μάχης σχετίζεται με την πανσέληνο είτε της 10ης Αυγούστου (15ης Εκατομβαιώνος) είτε της 9ης Σεπτεμ­ βρίου (15ης Μεταγειτνιώνος) είτε της 8ης Οκτωβρίου (15ης Βοηδρομιώνος). Μια λογική υπόθεση είναι η μάχη να διεξήχθη τον Σε­ πτέμβριο (Μεταγειτνιώνα), διότι ο μήνας αυ­ τός αντιστοιχεί με τον Κάρνειο στη Σπάρτη, που συμπίπτει με τη γιορτή των Καρνείων την οποία οι Σπαρτιάτες προέβαλαν ως δικαιολο­ γία για να μην ενισχύσουν άμεσα την Αθήνα. Ο Ηρόδοτος όμως δεν αναφέρει τίποτα για τη γιορτή των Καρνείων (αντίθετα, το πράτ­ τει στην εξιστόρηση της μάχης των Θερμο­ πυλών): "...δεν τους ήταν δυνατό να στείλουν αμέσως βοήθεια, για να μη παραβούν το έθι­ μο. Ηταν τότε η ένατη ημέρα του μήνα και εί­ παν ότι δεν μπορούσαν να ξεκινήσουν εκείνη την ημέρα την εκστρατεία, γιατί δεν ήταν πανσέληνος". Οσον αφορά τον μήνα Οκτώβριο (Βοηδρομιώνα), μάλλον αποκλείεται, γιατί δύσκο-

Σκηνή προετοιμασίας πολεμιστών πριν από τη μάχη. Στον Μαραθώνα οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς προετοιμάστηκαν ταχύτατα και παρατάχθηκαν για μάχη αιφνιδιάζοντας τους Πέρσες (λεπτομέρεια Wadsworth Museum Hartford, Conn).

νών όγκων του δυτικού τμήματος της πεδιά­ δας, και όχι μακριά από τον πιθανότερο χώρο διεξαγωγής της μάχης (στο αναπεπταμένο πεδίο ανάμεσα στα δύο έλη), μπορούσαν να διενεργήσουν άμεση επίθεση όταν θα έκρι­ ναν κατάλληλη τη στιγμή. Προς το τέλος της πρώτης ημέρας ή το πρωί της επομένης από την εγκατάσταση των Αθηναίων στο Ηρά­ κλειο, κραυγές χαράς ακούσθηκαν από το α­ θηναϊκό στρατόπεδο. Οι Πλαταιείς πανστρατιά (1.000 οπλίτες) - όπως γράφει ο Ηρόδοτος "πήγαν εκεί οι Πλαταιείς να τους βοηθήσουν με όλες τους τις δυνάμεις"- με επικεφαλής τον Αρίμνηστο ήλθαν να αγωνιστούν στο πλευρό των συμμάχων τους και να μοιρα­ στούν τη δόξα ή τον θάνατο.

Η παραλία του Σχοινιά. Εδώ αποβιβάστηκε το περσικό εκστρατευτικό σώμα (φωτ. Εκδοτική Α&ηνών).

ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΙΛΤΙΑΔΗ λα γίνεται παραδεκτό ότι ο περσικός στόλος, ο οποίος ξεκίνησε από την Κιλικία το καλο­ καίρι, χρειάσθηκε τέσσερις μήνες περίπου για να φθάσει στον Μαραθώνα, έστω και αν καθυστέρησε από τις μάχες στη Νάξο και την Ερέτρια. Ετσι, ως πιθανότερος μήνας για τη διεξαγωγή της μάχης θεωρείται ο Αύγουστος (Εκατομβαίων), χωρίς όμως να μπορούμε να αποκλείσουμε και τον Σεπτέμβριο.

ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΣΤΟΝ ΜΑΡΑΘΩΝΑ Σύμφωνα με την αττική μυθολογία, στον Μαραθώνα πραγματοποιήθηκε μια σφοδρή μάχη ανάμεσα στους Αργείους και τους Α θ η ­ ναίους, όταν οι δεύτεροι αρνήθηκαν να πα­ ραδώσουν στον βασιλιά Ε υ ρ υ σ θ έ α τα παιδιά του Ηρακλή, τα οποία είχαν ζητήσει άσυλο στον Μαραθώνα. Πριν από τη μάχη δόθηκε έ­ νας χρησμός που έλεγε ότι οι Αθηναίοι θα νι­ κούσαν αν θυσίαζαν μια γυναίκα από αρχοντι­ κό γένος. Για τον σκοπό αυτό προσφέρθηκε η Μακάρια, κόρη του Ηρακλή και της Δηιάνει­ ρας, από την οποία ονομάσθηκε και η παρα­ κείμενη πηγή. Οι Αθηναίοι και οι Ηρακλείδες νίκησαν τους Αργείους και σκότωσαν τον ίδιο τον Ευρυσθέα. Ευγνώμονες για την επιτυχή έκβαση της μάχης, κατασκεύασαν ναό προς τιμήν του Ηρακλή, το περίφημο Ηράκλειον. Οπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, κοντά στο Ηράκλειο στρατοπέδευσαν οι Αθηναίοι, οι οποίοι έφθασαν στην περιοχή ακολουθώ­ ντας τον ασφαλή δρόμο από την Κηφισιά. Η θ έ σ η του ιερού ορίζεται στην περιοχή της Βαλαρίας, βόρεια του Μικρού Ελους και κοντά στα ερείπια της εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων. Φαίνεται όμως πιθανό ότι τελικά την η μ έ ρ α της σύγκρουσης παρατάχθηκαν κοντά στις βορειοανατολικές υπώρειες του όρους Αγριελίκι, αφού από εκεί μπορούσαν να κατοπτεύουν τις κινήσεις των Περσών πε­ ζών και να προστατευτούν από πιθανή επίθε­ ση του εχθρικού ιππικού. Αντίθετα, αν παρέ­ μεναν στο Ηράκλειο, κινδύνευαν να υπερφαλαγγιστούν από τις περσικές δυνάμεις, που θα κινούντο από την περιοχή του Βρανά. Τέ­ λος, καθώς βρίσκονταν στο κέντρο των ορει­

Το επιτελικό όργανο του αθηναϊκού στρα­ τού ήταν "το πολεμικό συμβούλιο", το οποίο συγκροτούσαν ο πολέμαρχος Καλλίμαχος και οι δέκα στρατηγοί (ένας για κάθε φυλή). Οι στρατηγοί αναλάμβαναν τη διοίκηση των επι­ χειρήσεων εκ περιτροπής, ένας κάθε ημέρα, ως αρχιστράτηγος ή ως υποδιοικητής στο πλάι του πολεμάρχου, καθώς ο τελευταίος, σύμφωνα με το αρχαίο έ θ ο ς , είχε το γενικό πρόσταγμα. Στην πράξη όμως οι τέσσερις στρατηγοί που υποστήριξαν στην Εκκλησία του Δ ή μ ο υ τη μετάβαση στον Μαραθώνα πα­ ραχώρησαν τη σειρά τους στον Μιλτιάδη: "Οι στρατηγοί των οποίων η γνώμη ήταν υπέρ της μάχης, κάθε φορά που ερχόταν η σειρά της αρχηγίας της ημέρας για τον καθένα, την παραχωρούσαν στον Μιλτιάδη [Ηρόδοτος 6, 110]. Οπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Γκρην, "ήταν μια ευχάριστη στιγμή όπου οι δημοκρα­ τικοί θεσμοί υποχώρησαν μπροστά στην ανώ­ τερη τεχνογνωσία". Το παράδειγμα έδωσε πρώτος ο Αριστείδης, ο οποίος, κατά τον Πλούταρχο, "όταν ήλθε η σειρά του την πα­ ραχώρησε στον Μιλτιάδη, διδάσκοντας έτσι στους στρατηγούς ότι το να υπακούς και να α­ κολουθείς εκείνους που σκέφτονται σωστά δεν είναι ταπεινωτικό αλλά έντιμο και σωτή­ ριο. Ετσι, λοιπόν, αφού άμβλυνε τον ανταγω­ νισμό των στρατηγών και τους προέτρεψε να ασπάζονται μια γνώμη, την καλύτερη, ενίσχυ­ σε τον Μιλτιάδη, που έχοντας απερίσπαστος την εξουσία έγινε πανίσχυρος. Γιατί όλοι οι στρατηγοί, παραιτούμενοι από την ημερήσια στρατηγία, υπάκουαν στις εντολές του Μιλ­ τιάδη". Νεώτερες απόψεις (Βίλκεν) μιλούν για α­ νάθεση της αρχιστρατηγίας στον Μιλτιάδη ύ­ στερα από ψήφισμα της Εκκλησίας του Δ ή ­ μου. Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται απίθανο για την καχύποπτη αθηναϊκή δημοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, ο Ηρόδοτος αναφέ­ ρει ότι ο Μιλτιάδης δέχθηκε την προσφορά, αλλά περίμενε να πολεμήσει την ημέρα της δικής του αρχιστρατηγίας, θέλοντας ίσως να αναλάβει ολοκληρωτικά την ε υ θ ύ ν η του εγ­ χειρήματος. Η σύμφωνη γνώμη του πολεμάρ­ χου ήταν παρόλα αυτά απαραίτητη, γι' αυτό και ο Μιλτιάδης προσπάθησε να προσεταιρι-

Πέρσης ασπιδοφόρος στοιχιάρχης (σπαραμπάρα), 500-490 π.Χ. Οι σπαραμπάρα συγκροτούσαν τη θωρακισμένη πρώτη γραμμή κρούσης του περσικού πεζικού, που απέβλεπε στην προστασία των τοξοτών των πίσω σειρών την ώρα που αυτοί εξαπέλυαν μαζικές βολές κατά των επιτιθέμενων αντιπάλων. Τόσο η ενδυμασία του όσο και η σύνθετης κατασκευής (από καλάμια και δέρμα) ασπίδα του καλύπτονται από γραμμικά μοτίβα ευρασιατικής τεχνοτροπίας, δηλωτικό στοιχείο της μονάδας στην οποία υπηρετούσε ή της γεωγραφικής περιοχής απ' όπου είχε στρατολογηθεί. Ως επιθετικό όπλα φέρει ένα στιβαρό δόρυ με στρογγυλή μεταλλική βάση και το χαρακτηριστικό ιρανικό ξιφίδιο (ακινάκης). Το σώμα του προστατεύεται από εφαπλωματοποιημένο λινοθώρακα με ενσωματωμένες δερμάτινες πτέρυγες (ενδυματολογική έρευνα-εικονογράφηση του Χρήστου Γιαννόπουλου για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

Η Θυσία πριν από τη μάχη. Οπλίτης σφάζει ένα κριάρι. Οι Αθηναίοι προέβησαν σε θυσίες ζώων πριν από τη μάχη για να εξασφαλίσουν την εύνοια των θεών και να δουν κάποιο ευνοϊκό οιωνό (Cleveland Museum of Art).

στε'ι τον Καλλίμαχο. Ισως ο τελευταίος, έχο­ ντας το γενικό πρόσταγμα, αφού συμφώνησε με την άποψη του Μιλτιάδη για τη σύναψη μάχης στον Μαραθώνα, να τον άφησε να κα­ θορίσει τον χρόνο εκτέλεσης του σχεδίου. Ο Μιλτιάδης αντιμετώπιζε τρία σοβαρά προβλήματα που έπρεπε να λύσει: την αριθ­ μητική υπεροχή του αντιπάλου, την παρου­ σία του περσικού ιππικού και την παρουσία των τοξοτών. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της α­ ριθμητικής υπεροχής του εχθρού, έπρεπε να εξασφαλίσει ότι ο αγώνας θα διεξαγόταν εκ του συστάδην, με την οπλιτική φάλαγγα συ­ μπαγή και ανεπτυγμένη. Αν οι Αθηναίοι κατά­ φερναν να έλθουν σε επαφή με τους Πέρσες, τότε το σχέδιο μάχης, η υψηλής ποιότητας εκπαίδευση και ο ανώτερος οπλισμός τους θα τους έδιναν μεγάλες πιθανό­ τητες επιτυχίας. Αυτό όμως που εμπό­ διζε την άμεση επαφή τους, σε συνάρ­ τηση με την απόσταση που χώριζε τους δύο στρατούς (5-7 χιλιόμετρα) ή­ ταν το ιππικό και οι τοξότες, που μπορούσαν να διασπάσουν ή να δια­ ταράξουν σοβαρά τη συνοχή της οπλιτικής φάλαγγας, προτού αυ­ τή φθάσει στις γραμμές του περσικού πεζικού. Για την υ­ περνίκηση των δύο αυτών εμποδίων, ιδιαίτερη ση­ μασία είχε η όσο το δυ­ νατό μεγαλύτερη μείω­ ση του χρόνου προέ­ λασης της φάλαγγας προς τις γραμμές του εχθρικού πεζικού και, κατά συνέπεια, η μείω­ ση της απόστασης ανά­ μεσα στους δύο στρα­ τούς. Αυτό όμως δεν μπορούσε να πραγ­ ματοποιηθεί παρου­ σία των Περσών ιππέων. Ο Μιλτιάδης, άνδρας έμπειρος στη στρατιωτική τέχνη και έχοντας υπηρετήσει στο πλευρό του Δαρείου κατά τη διάρ­ κεια της σκυθικής εκστρατείας, γνώ­ ριζε άριστα τις περσικές δυνατότητες και αδυναμίες. Για τον λόγο αυτό διέταξε τους άνδρες του να κατασκευάσουν ξύλινα φορητά κωλύματα. Αυτά αποτελούντο από μια μεγάλη εγκάρσια δοκό, επί της οποίας το­ ποθετήθηκαν κάθετα αιχμηροί πάσσαλοι. Χρησιμοποιώντας αυτά τα κωλύματα, ο Μιλ­ τιάδης θα προστάτευε τα πλευρά της φάλαγ­ γας από το επίφοβο περσικό ιππικό. Την επομένη ή τη μ ε θ ε π ο μ έ ν η της εμφά­ νισης των Αθηναίων στον Μαραθώνα, οι Πέρ­ σες, αφού προέβησαν σε σποραδικούς ακροβολισμούς προκαλώντας τους αντιπάλους τους σε μάχη, κινήθηκαν καταλαμβάνοντας μια προωθημένη θ έ σ η κοντά στον χείμαρρο Χάραδρο. Οι Πέρσες παρατάχθηκαν, αναμέ­ νοντας την αθηναϊκή αντίδραση. Οι Αθηναίοι όμως, χωρίς ιππικό και τοξότες, ήταν απρό­ θυμοι να προκαλέσουν σύγκρουση. Εξάλλου,

και τον λεξικογράφο του 10ου αιώνα μ.Χ. Σουίδα. Ειδικά ο τελευταίος παραθέτει μια ανα­ φορά η οποία εξηγεί την απουσία του ιππικού από τη μάχη: "Οταν ο Δάτις εισέβαλε στην Αττική, λένε ότι οι Ιωνες, όταν αυτός έφυγε, ανέβηκαν στα δένδρα και έκαναν σήματα στους Αθηναίους πως οι ιππείς βρίσκονταν μακριά". Ισως, λοιπόν, εκείνο το βράδυ ο Δό­ της, έχοντας μαζί του το σώμα του ιππικού, να κατευθύνθηκε λάθρα με πλοία στο Φάλη­ ρο. Παρότι πρόκειται για υπόθεση που δεν ε­ πιβεβαιώνεται από τη διήγηση του Ηροδότου και μολονότι μια τέτοια ενέργεια θα ήταν α­ ντίθετη με την πάγια περσική τακτική που π ρ ο ϋ π έ θ ε τ ε συνεργασία πεζικού και ιππικού, εντούτοις ένα τέτοιο σενάριο δεν στερείται σοβαρότητας. Ο Χάμοντ εκθέτει μια άλλη λο­ γική άποψη, σύμφωνα με την οποία το ιππικό είχε προσωρινά μεταφερθεί στο περσικό στρατόπεδο για τη νύκτα, οπότε είναι πολύ δύσκολη η παραμονή και ο έλεγχος των ίπ­ πων σε ανοικτή πεδιάδα. Σύμφωνα πάντα με αυτή την άποψη, οι Πέρσες αιφνιδιάστηκαν από την πρόκληση των Αθηναίων σε μάχη και δεν πρόλαβαν να παρατάξουν το ιππικό τους. Οταν οι στρατοί αντιπαρατάχθηκαν, οι ιπ­ πείς, δεδομένου ότι χρειάζονταν περισσότε­ ρο χρόνο για να ετοιμαστούν, έλαβαν θ έ σ η πίσω από τους πεζούς αδυνατώντας να προ­ σφέρουν ουσιαστική βοήθεια. Αυτή η άποψη όμως δεν επιβεβαιώνεται από καμία άλλη πη­ γή. Αλλωστε, δεν πρέπει να υποτιμούμε το ε­ πίπεδο εκπαίδευσης των Περσών. Οι πεζοί μπορούσαν να ανοίξουν την παράταξη τους σε συγκεκριμένα σημεία και να επιτρέψουν στους ιππείς να περάσουν μπροστά. Επιπλέ­ ον, εφόσον τα άλογα αποσύρονταν κάθε νύ­ κτα από την πεδιάδα, γιατί οι Αθηναίοι δεν προκάλεσαν τη σύγκρουση τις προηγούμε­ νες ημέρες; Οποια και αν είναι η εξήγηση, τα νέα για την απουσία του ιππικού δεν θα ήχησαν παρά ευχάριστα στα αυτιά του Μιλτιάδη. Ο έμπει­ ρος στρατηγός συνειδητοποίησε πως του προσφερόταν μια μοναδική ευκαιρία για να αρπάξει στην κυριολεξία τη νίκη. Αναμφίβο­ λα, όμως, η είδηση αυτή θα προκάλεσε και προβληματισμό. Αν πράγματι μια σημαντική δύναμη υπό τον Δάτη είχε αναλάβει να πλή­ ξει, με απόβαση στο Φάληρο, την Αθήνα, ο χρόνος αναδεικνυόταν πλέον σε κυρίαρχο παράγοντα. Ακόμα και με ευνοϊκό άνεμο, ο Δάτης δεν θα μπορούσε να φθάσει στο Φά­ ληρο σε λιγότερο από εννιά-δέκα ώρες, ενώ ο συνολικός χρόνος της απόβασης πιθανότα­ τα θα υπερέβαινε τις 12 ώρες. Ο Αρταφέρνης από την άλλη πλευρά δ ι έ θ ε τ ε μόνο το σώμα των τοξοτών και προφανώς μικρότερη δύνα­ μη από την αρχική. Αν οι Αθηναίοι κατάφερ­ ναν να τον παρασύρουν σε μάχη και τον νι­ κούσαν, ίσως να μπορούσαν να επιστρέψουν εγκαίρως στην Α θ ή ν α και να αντιμετωπίσουν τον Δάτη. Οι καταπονημένοι όμως από τη μά­ χη οπλίτες δύσκολα θα μπορούσαν να διασχί­ σουν την απόσταση των 42 χιλιομέτρων από τον Μαραθώνα στην Α θ ή ν α σε λιγότερο από επτά-οκτώ ώρες. Ισως όλα να κρίνονταν σε μερικά λεπτά. Οι Αθηναίοι έπρεπε να κινη-

Πέρσες δορυφόροι. Ο οπλισμός τους αποτελείται από μεγάλη ασπίδα και δόρυ (ανάγλυφο από την Περσέπολη).

θ ο ύ ν με τη μέγιστη ταχύτητα. Ο Καλλίμαχος συμφώνησε με τον Μιλτιάδη και αποφάσισε να διακινδυνεύσει μια εμπλοκή. Χωρίς αμφιβολία, τις προηγούμενες ημέ­ ρες, ο Μιλτιάδης είχε καταστρώσει το σχέδιο δράσης, το οποίο παρουσίασε στους συστρατήγους του, που προφανώς το αποδέχθηκαν. Ποιο ήταν όμως αυτό το σχέδιο, το οποίο θα παρείχε στην αθηναϊκή φάλαγγα τη δυνατό­ τητα να εξανεμίσει την υπεροπλία του αντι­ πάλου και τελικά να τον νικήσει; Ο Μιλτιάδης, χωρίς να καταργήσει την παραδοσιακή πα­ ράλληλη διάταξη μάχης, καινοτόμησε εφαρ­ μόζοντας για πρώτη φορά στο πεδίο της μά­ χης τον τακτικό αιφνιδιασμό. Ολα ξεκίνησαν από τις γνώσεις που είχε για τον αντίπαλο. Κ ά θ ε στρατιά του μεγάλου βασιλιά περιελάμβανε περσικά και "συμμαχι­ κά" τμήματα, τα οποία προέρχονταν από τις υποταγμένες χώρες. Οι Πέρσες και οι Μ ή δ ο ι αποτελούσαν τα επίλεκτα σώματα του στρα­ τού και ήταν έτοιμοι να πολεμήσουν μέχρι θανάτου. Αντίθετα, οι υποτελείς στρατιώτες δεν έδειχναν την ίδια μαχητικότητα. Γι' αυτό τον λόγο οι Πέρσες διοικητές έτασσαν τα υ­ ποτελή στρατιωτικά σώματα στα πλευρά της παράταξης τους. Ακόμα και αν αυτά δεν ά­ ντεχαν την εχθρική πίεση και διαλύονταν, τα περσικά τμήματα στο κέντρο θα συνέχιζαν τη μάχη. Συνήθως οι περσικές στρατιές αποτε­ λούντο από τεράστιο αριθμό ανδρών, οπότε ακόμα και η διάλυση της μίας ή και των δύο πτερύγων δεν προκαλούσε την υπερφαλάγγισή τους, εφόσον το μέτωπο ήταν τόσο εκτε­ ταμένο, ώστε να καθίσταται απαγορευτική η υπερκέραση του. Στον Μαραθώνα όμως το περσικό σώμα δεν διέθετε τεράστιους αριθ­ μούς ανδρών, οπότε, αν διαλύονταν οι δύο πτέρυγες του, θα αντιμετώπιζε δυσεπίλυτα προβλήματα.

Οι Πέρσες και οι Μήδοι αποτελούσαν τα επίλεκτα σώματα του στρατού και ήταν έτοιμοι να πολεμήσουν μέχρι θανάτου. Αντίθετα, οι υποτελείς στρατιώτες δεν έδειχναν την ίδια μαχητικότητα.

Οι Πέρσες παρατάχθηκαν μεταξύ του ό­ ρους Σταυροκοράκι και της θάλασσας. Η δε­ ξιά τους πτέρυγα στηριζόταν στο όρος και η αριστερή στη θάλασσα. Πίσω από το μέτωπο των Περσών εκτεινόταν το Μεγάλο Ελος, γε­ γονός που σε περίπτωση διάσπασης θα οδη­ γούσε σε ολοκληρωτική καταστροφή κατά τη φάση της υποχώρησης. Σε περίπτωση μάλι­ στα ταυτόχρονης διάσπασης των δύο πτερύ­ γων της παράταξης, την κατάσταση δεν θα έ­ σωζαν ούτε οι επίλεκτοι μαχητές του κέ­ ντρου, γιατί θα υπερφαλαγγίζονταν και θα κατακόπτονταν. Ο Μιλτιάδης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι συμπατριώτες του έπρεπε να ταχθούν με τρόπο αντιστρόφως ανάλογο των Περσών,

J

δηλαδή με ισχυρές πλευρές και σχετικά αδύ­ ναμο κέντρο. Η σκέψη αυτή έκρυβε την ιδέα μιας διπλής υπερκέρασης. Ο Αθηναίος στρα­ τηγός εκτιμούσε ότι το κέντρο των Περσών θα προχωρούσε, τη στιγμή που τα τμήματα τους στις δύο πτέρυγες θα υποχωρούσαν κά­ τω από την πίεση των ισχυρών πτερύγων της δικής του παράταξης. Ετσι, το περσικό κέ­ ντρο τη στιγμή που θα είχε πιστέψει ότι λύγι­ σε τον αντίπαλο του θα βρισκόταν κυκλωμέ­ νο. Βέβαια αυτό το σχέδιο απαιτούσε δύσκο­ λους ελιγμούς της φάλαγγας, αλλά η εντατι­ κή και συνεχής εκπαίδευση των οπλιτών μπο­ ρούσε να εγγυηθεί ότι αυτοί θα εκτελούντο με την απαιτούμενη ακρίβεια.

Η ΜΑΧΗ Η ώρα ήταν 05.30 και οι Αθηναίοι είχαν ήδη παραταχθεί για μάχη. Βλέποντας τους, έπραξαν το ίδιο και οι Πέρσες, αν και κάπως αιφνιδιασμένοι, αφού η πολυήμερη αδράνεια των αντιπάλων τους τους είχε πείσει ότι δεν επρόκειτο να πολεμήσουν. Η φάλαγγα παρα­ τάχθηκε μεταξύ του όρους Κοτρώνικαι της θάλασσας και έλαβε την ακόλουθη μορφή: στη δεξιά τιμητική πτέρυγα (δεξιόν κέρας) παρατάχθηκαν οι φυλές Αιαντίδα, Ακαμαντίδα, Ιπποθοωντίδα και Οινηίδα, σε βάθος ο­ κτώ ζυγών (απλή φάλαγξ) και σε μήκος μετώ­ που 500 μέτρων (125 μέτρα για την κάθε φυ­ λή), με επικεφαλής τον Καλλίμαχο, "γιατί ε­ κείνη την εποχή ήταν κανονισμένο ο πολέ­ μαρχος να κατέχει το δεξιό κέρας" [Ηρόδο­ τος 6, 111]. Η Αντιοχίδα και η Λεοντίδα, με διοικητές τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη, τάχθηκαν στο κέντρο, με βάθος τεσσάρων ζυγών (μισή φάλαγξ) και μέτωπο διευρυμένο, ώστε να εκτείνονται και αυτές σε μήκος 500

μέτρων. Η Πανδιωνίδα, η Αιγηίδα, η Κεκροπίδα, η Ερεχθηίδα και οι Πλαταιείς παρατάχθη­ καν στην αριστερή πλευρά (ευώνυμον κέ­ ρας), με βάθος οκτώ ζυγών και μήκος μετώ­ που 625 μέτρων. Ολη η γραμμή του μετώπου έφθανε τα 1.625 μέτρα και ήταν ίση με την περσική. Δ ε ν διαθέτουμε πολλά στοιχεία για την παράταξη των Περσών, εκτός από το ότι στο κέντρο ήταν παρατεταγμένοι οι ανακτο­ ρικοί φρουροί και οι Σάκες, οι επίλεκτοι πο­ λεμιστές των ανατολικών συνόρων της αυτο­ κρατορίας. Οι λιγότερο αξιόπιστες μονάδες θα είχαν παραταχθεί στα άκρα. Επιπλέον, η περσική παράταξη υπολογίζεται ότι θα είχε το ίδιο μεγάλο βάθος (40-50 ζυγοί) σε όλο της το μήκος. Το περσικό σχέδιο μάχης ήταν πιθανώς το αντίθετο του αθηναϊκού. Οι τοξότες με μια βροχή βελών θα διατάρασσαν τη συνοχή της φάλαγγας. Στη συνέχεια, τα επίλεκτα τμήμα­ τα του κέντρου θα διασπούσαν το αντίστοιχο κέντρο των αντιπάλων τους. Σε μια τελευταία φάση το περσικό κέντρο θα περικύκλωνε

Χάλκινο περσικό κράνος ασσυριακού τύπου, λάφυρο από τη μάχη του Μαραθώνα, ανάθημα στον Δία της Ολυμπίας με την επιγραφή "Διί, Αθεναίοι, Μέδον λαβόντες" (Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας).

Ξίφος, αιχμές δοράτων και βελών, καθώς και ένας πεσσός σφενδόνης που ανακαλύφθηκαν στον χώρο μάχης του Μαραθώνα (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Οπλίτες επελαύνουν υπό τον καταιγισμό βελών. Ενας πέφτει πληγωμένος. Στον Μαραθώνα η οπλιτική φάλαγγα πέρασε από τον φραγμό των περσικών βελών με ελάχιστες απώλειες. Ερυθρόμορφος κύαθος (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

πρώτα τη μία και έπειτα την άλλη αθηναϊκή πτέρυγα, αν αυτές δεν είχαν ήδη υποχωρήσει μετά τη διάσπαση του κέντρου και κάτω από την πίεση των περσικών πτερύγων. Η απόσταση κάθε οπλίτη από τον παρα­ στάτη του ήταν ένα μέτρο, υπολογίζοντας και τα σώματα τους, ώστε οι ασπίδες που εί­ χαν διάμετρο 0,90 μ. και - όπως κρέμονταν από το αριστερό χέρι - κάλυπταν και το δεξί πλευρό του παραστάτη που βρισκόταν αρι­ στερά, να απέχουν ελάχιστα η μια από την άλ­ λη. Οι Πέρσες αντίθετα παρατάχθηκαν αραι­ ότερα από τους Αθηναίους, για να μπορούν να χειρίζονται με άνεση τα τόξα τους. Ετσι, α­ ντί του ενός μέτρου των Αθηναίων, αν υπο­ λογίσουμε ότι κάθε στρατιώτης κατελάμβανε χώρο 1,40 μ., τότε προκύπτει ότι σε κάθε ζυγό και για ολόκληρο το μέτωπο ήταν παρατεταγ­ μένοι τουλάχιστον 1.100 άνδρες. Αν πάλι θεω­ ρήσουμε ότι το βάθος της παράταξης αποτε­ λείτο από 40-50 ζυγούς, προκύπτει ότι ο αριθ­ μός των Περσών ανερχόταν σε 44.000-55.000 άνδρες. Ισως, όμως, η περσική δύναμη να ή­ ταν αρκετά μικρότερη, αν υποθέσουμε ότι

π ρ ό θ ε σ η ς του να ενισχύσει πολύ τα άκρα - η παράταξη του κέντρου να είναι αβαθής και α­ σ θ ε ν ή ς . Κατά συνέπεια, η αντοχή των δύο φυλών του αθηναϊκού κέντρου στην επίθεση του επίλεκτου περσικού πεζικού - μέχρι οι α­ θηναϊκές πτέρυγες να απωθήσουν τα απένα­ ντι τους τμήματα - ήταν ζωτικής σημασίας. Υπήρχαν ωστόσο πολλά άλλα πλεονεκτήματα που εγγυούντο τη βιωσιμότητα του αθηναϊ­ κού κέντρου. Πειθαρχία, τακτική, όπλα και πανοπλίες ήταν πολύ ανώτερα από τα αντί­ στοιχα των Περσών. Ιδιαίτερα ο οπλισμός του Ελληνα οπλίτη δεν μπορούσε να συγκριθεί με κανενός άλλου πολεμιστή του τότε γνω­ στού κόσμου. Στον Μαραθώνα αγωνίζονταν το δόρυ έναντι του ακοντίου, το σπαθί έναντι του ξιφιδίου, οι μεταλλικοί θώρακες έναντι των λινοθωράκων, οι επεδενδυμένες με χαλ­ κό ασπίδες έναντι των ξύλινων, οι περικεφα­ λαίες έναντι των φρυγικού τύπου κρανών. Οι Αθηναίοι, αφού παρατάχθηκαν, ολο­ κλήρωσαν τις καθιερωμένες θυσίες, οι οποί­ ες - σε μια ακόμα προοικονομία του αποτελέ­ σματος - φάνηκαν ευοίωνες, "τα σφάγια εγίνετο καλά' [Ηρόδοτος 6, 112]. Αμέσως μετά δόθηκε το σύνθημα της επίθεσης. Μια χαλκοφορεμένη μάζα 11.000 ανδρών κινήθηκε, σαν ένας άνθρωπος, γοργά και αθόρυβα. Η α­ πόσταση που χώριζε τους δύο αντιπάλους ή­ ταν περίπου 1.500 μέτρα (οκτώ στάδια σύμ­ φωνα με τον Ηρόδοτο). Συνεπώς, η άποψη του Ελληνα ιστορικού ότι οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς διέσχισαν τροχάδην αυτά τα μέτρα μάλλον δεν ευσταθεί. Λαμβάνοντας υπόψη τα 32 κιλά βάρους του οπλισμού κάθε άνδρα, τις υψηλές θερμοκρασίες της εποχής (αν και ήταν ακόμα πολύ πρωί) και την τρίωρη μάχη που ακολούθησε, θα πρέπει να θ ε ω ρ η θ ε ί βέ­ βαιο ότι οι οπλίτες θα είχαν εξαντληθεί, αν όχι πριν από το πέρας της μάχης, τουλάχι­ στον κατά την επιστροφή τους στην Αθήνα. Επιπλέον, έπρεπε να επιτεθούν στον εχθρό με τη μεγαλύτερη δύναμη και αυτό δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί αν προηγουμένως είχαν διανύσει τρέχοντας 1.500 μέτρα. Είναι λογικό λοιπόν να υ π ο θ έ σ ο υ μ ε πως πλησία­ σαν με ταχύ βήμα τους εχθρούς, χωρίς καν να τραγουδούν πολεμικούς παιάνες, καθώς

Ελληνας οπλίτης διαπερνά με δόρυ τον Πέρση αντίπαλο του, ενώ συγχρόνως προφυλάσσεται με την ασπίδα του. Είναι βέβαιο πως στον Μαραθώνα αυτή η σκηνή επαναλήφθηκε εκατοντάδες φορές. Ερυθρόμορφος αμφορέας του 5ου αιώνα π.Χ. (Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο).

δεν θα μπορούσαν να διαθέσουν για άλλο σκοπό ούτε μια ανάσα. Αλλωστε, αν διέσχιζαν τροχάδην όλη αυτή την απόσταση, υπήρχε μεγάλη πιθανότητα να χάσουν τον συγχρονι­ σμό και τη συμπαγή τάξη της φάλαγγας. Το βεληνεκές των περσικών τόξων έφθα­ νε τα 200 μέτρα. Στα 100-150 μέτρα, δε, οι έ­ μπειροι Πέρσες τοξότες ήταν θανάσιμα ακρι­ βείς. Ετσι, οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς στα τελευταία 200 μέτρα άλλαξαν το ταχύ βήμα τους σε "δρομέα έφοδο", ώστε να αποφύ­ γουν, όσο ήταν δυνατόν, τις απώλειες από τα πυκνά τοξεύματα. Οι Πέρσες στέκονταν αποσβολωμένοι κοιτάζοντας το μεγαλειώδες θ έ α μ α της οπλιτικής εφόδου. Χωρίς αμφιβολία, θα σκέφτη­ καν πως για να επιτίθενται έτσι, χωρίς ιππείς και τοξότες, κάποια τρέλα θα είχε καταλάβει τους Αθηναίους, οδηγώντας τους με μαθη­ ματική ακρίβεια στον θάνατο: "Καθώς έβλε­ παν τους Αθηναίους να τρέχουν χωρίς να έ­ χουν ούτε ιππικό ούτε τοξότες, νόμισαν ότι είχαν τρελα&εί και ότι όδευαν προς την κα­ ταστροφή, αφού ήταν πολύ λίγοι στον αριθ­ μό. Αυτές ήταν οι σκέψεις των βαρβάρων" [Ηρόδοτος 6, 112]. Μόλις οι Αθηναίοι εισήλ­ θαν εντός βεληνεκούς, οι Πέρσες τοξότες ε­ ξαπέλυσαν μια πραγματική καταιγίδα από βέ­ λη. Τόσο όμως η ταχύτητα κίνησης όσο και ο ισχυρός αμυντικός οπλισμός των Αθηναίων τούς επέτρεψαν να υπερπηδήσουν εύκολα και με αμελητέες απώλειες τον φραγμό των βελών. Τις επόμενες στιγμές οι παγωμένοι Πέρσες των πρώτων σειρών αντίκρισαν τα δόρατα της αθηναϊκής φάλαγγας να τους ση­ μαδεύουν. Για τους περισσότερους από αυ­ τούς ήταν η τελευταία εικόνα της ζωής τους. Με τρομερή σφοδρότητα οι οπλίτες έπεσαν επάνω στις περσικές γραμμές. Η φρικτή

κλαγγή από το σμίξιμο των ασπίδων σήμανε την έναρξη της μάχης. Οι τρεις πρώτες σει­ ρές της φάλαγγας με τα δόρατα προτεταμέ­ να σε οριζόντια θ έ σ η προχώρησαν καρφώνο­ ντας τις λόγχες τους στο εχθρικό μέτωπο. Οι υπόλοιπες σειρές άρχισαν να σπρώχνουν α­ σκώντας απίστευτη μηχανική πίεση. Η ώθηση που ασκούσαν οι οπλίτες ήταν τρομερή, κα­ θώς, ακουμπώντας την ασπίδα στον αριστε­ ρό τους ώμο, πίεζαν τους άνδρες των μπρο­ στινών σειρών. Η σφοδρότητα της σύγκρου­ σης και η αρχική πίεση είχαν ως αποτέλεσμα την ανατροπή των πρώτων περσικών σειρών. Μ ε τ ά το αρχικό σάστισμα όμως των Περσών άρχισε μια επίμονη μάχη σε όλο το μήκος του μετώπου. Ιδιαίτερα επιτυχής υπήρξε η επίθε­ ση των οπλιτών της δεξιάς πτέρυγας, που με επικεφαλής τον ηρωικό Καλλίμαχο, επέφε­ ραν μεγάλα πλήγματα στους εχθρούς. Η αρι­ στερή πτέρυγα γρήγορα σημείωσε ανάλογη επιτυχία: "Οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς νικού­ σαν στις δύο πτέρυγες και άφηναν τους βαρ­ βάρους να τρέπονται σε φυγή" [Ηρόδοτος 6,

Ρωμαϊκή σαρκοφάγος στην οποία θεωρείται πως εικονίζεται "η μάχη γύρω από τα πλοία" στον Μαραθώνα. Αριστερά ένας Πέρσης δαγκώνει στο πόδι έναν Αθηναίο οπλίτη, ενώ ένας συμπολεμιστής του ρίχνει έναν Πέρση ιππέα από το άλογο του. Στο κέντρο ο Αισχύλος κρατά τον ετοιμοθάνατο αδελφό του Κυναίγειρο και τον προστατεύει με την ασπίδα του από τον πέλεκυ του Πέρση. Δεξιά Πέρσες προσπαθούν να επιβιβαστούν στα πλοία τους (Μπρέσια, Αρχαιολογικό Μουσείο).

113]. Ειδικότερα εξασφάλισαν την κάμψη των πρώτων ζυγών, οι οποίοι ανεστράφησαν και πίεσαν τους πίσω ζυγούς, με αποτέλεσμα τη διάσπαση των γραμμών των τμημάτων των δύο πτερύγων σε όλο το βάθος και την τροπή τους σε άτακτη φυγή προς τη θάλασσα. Στο κέντρο αντίθετα "νικούσαν οι βάρβα­ ροι" [Ηρόδοτος 6, 113]. Στο σημείο αυτό οι δύο αθηναϊκές φυλές, με τον Αριστείδη και τον Θεμιστοκλή να μάχονται στην πρώτη σει­ ρά ως απλοί οπλίτες, δεχόμενες ασφυκτικές πιέσεις, άρχισαν, ύστερα από σκληρότατο α­ γώνα, σύμφωνα ωστόσο με το σχέδιο, να συ­ μπτύσσονται οργανωμένα. Ακολούθησε η κα­ ταδίωξη τους από το περσικό κέντρο, ενώ υ­ πέστησαν κάποιες απώλειες. Παρόλα αυτά, εκπλήρωσαν με επιτυχία την αποστολή τους, απασχολώντας τα επίλεκτα εχθρικά τμήματα για αρκετή ώρα, ώστε να επιτευχθεί στο με­ ταξύ η αθηναϊκή νίκη στα δύο άκρα. Εξακο­ λούθησαν, δε, να τα απασχολούν και κατά την υποχώρηση. Η κίνηση υποχώρησης του α­ θηναϊκού κέντρου φαίνεται πως πραγματο­ ποιήθηκε με υποδειγματική συνοχή, παρότι είχε εξασθενήσει ακόμα περισσότερο, λόγω

της αναγκαστικής αύξησης της απόστασης α­ νάμεσα στο κέντρο και τις δύο πτέρυγες, οι οποίες εκτελούσαν αντίθετη (επιθετική) κί­ νηση. Με τη γρήγορη αθηναϊκή νίκη στις δύο πτέρυγες και την υποχώρηση του κέντρου, α­ φού όμως προέβαλε χρονικά ικανοποιητική αντίσταση, έληξε η πρώτη φάση της μάχης με επίτευξη όλων των αντικειμενικών στόχων του Μιλτιάδη. Οι δύο περσικές πτέρυγες εί­ χαν εκμηδενιστεί ως παράγοντες που θα μπορούσαν να επέμβουν και πάλι στη μάχη. Ετσι, η αριθμητική δύναμη των Περσών είχε μειωθεί κάτω από το μισό της αρχικής, ενώ τα τμήματα του περσικού κέντρου είχαν απομο­ νωθεί. Οι πτέρυγες αντίθετα των Αθηναίων και των Πλαταιέων παρέμεναν ακέραιες και αξιόμαχες και επιπλέον βρίσκονταν στα με­ τόπισθεν των τμημάτων του περσικού κέ­ ντρου. Αλλά και το αθηναϊκό κέντρο, παρά τις απώλειες του, παρέμενε αρκετά αξιόμαχο και κατά συνέπεια διαθέσιμο για τη συνέχεια του αγώνα. Ο παράγοντας χρόνος αποδείχθηκε πολύ σημαντικός και στη δεύτερη φάση της μάχης.

Οι δύο πτέρυγες έπρεπε να ενωθούν προτού το ισχυρό περσικό κέντρο προλάβει να ανα­ στραφεί και να επιτεθεί πρώτο. Σε αυτό το κρίσιμο σημείο η ελληνική πειθαρχία και εκ­ παίδευση απέδειξε την αξία της. Σύμφωνα με τους κατέχοντες τη στρατιωτική τέχνη, ελά­ χιστα πράγματα ελέγχονται τόσο δύσκολα όσο η υποχώρηση και η καταδίωξη. Ωστόσο, οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς απεμπλάκησαν σύμφωνα με το σχέδιο. Μόλις επέτυχαν τη διάλυση των απέναντι τους εχθρικών τμημά­ των, απέφυγαν την καταδίωξη, όσο δελεαστι­ κή και αν ήταν, διότι κάτι τέτοιο θα είχε ως συνέπεια τη θυσία του σκληρά πιεζόμενου κέντρου. Ετσι, τα τμήματα των δύο πτερύγων παρέμειναν συντεταγμένα, με μεταξύ τους α­ πόσταση 500-600 μέτρων. Σύμφωνα πάντα με το σχέδιο, πραγματοποίησαν ελιγμό ανα­ στροφής και συνένωσης σε μια ενιαία φάλαγ­ γα. Για να καταδειχθεί το επίπεδο εκπαίδευ­ σης των οπλιτών, αρκεί να επισημάνουμε ότι οι ελιγμοί αυτοί πραγματοποιήθηκαν σε λιγό­ τερο από δύο λεπτά. Μια ισχυρότατη φάλαγ­ γα με κανονικό βάθος οκτώ ζυγών, συνολικής δύναμης 9.000 ανδρών, ήταν έτοιμη να επιτε­

θ ε ί κατά του περσικού κέντρου. Η νεοσχηματιζόμενη φάλαγγα ήταν ανεστραμμένη σε σύγκριση με την αρχική παράταξη, με την έν­ νοια ότι στην αριστερή πτέρυγα βρίσκονταν οι Αθηναίοι, με επικεφαλής τον Καλλίμαχο, και στη δεξιά οι Πλαταιείς. Αυτή τη φορά πρωτοστάτες σε όλους τους στοίχους έγιναν οι άνδρες της τελευταίας σειράς του προη­ γούμενου σχηματισμού (οι ουραγοί). Αυτή η αλλαγή δεν μείωνε στο ελάχιστο τη μαχητική αξία της φάλαγγας, γιατί, ακριβώς για τις πε­ ριπτώσεις επιβεβλημένης αναστροφής, προ­ βλεπόταν να είναι και οι ουραγοί έμπειροι μα­ χητές. Η αθηναϊκή φάλαγγα (μήκος μετώπου 1.100 μέτρων) κινήθηκε χωρίς καθυστέρηση προς την κατεύθυνση των τμημάτων του περσικού στρατού και σε λιγότερο από δύο λεπτά επέπεσε εναντίον τους (η απόσταση που χώριζε τώρα τους δύο στρατούς δεν ή­ ταν μεγαλύτερη από 500 μέτρα). Η μάχη που ακολούθησε υπήρξε πεισματώδης και φονικότατη. Οι άνδρες του περσικού κέντρου, ενθαρρυμένοι από την απώθηση του αντίστοι­ χου αθηναϊκού κέντρου, μάχονταν με εφά­ μιλλη των αντιπάλων τους γενναιότητα δικαι-

Οι Αθηναίοι τίμησαν με ανάθημα στην Ακρόπολη τον ηρωικό πολέμαρχο Καλλίμαχο. Επρόκειτο για ένα άγαλμα της Ιριδας, το οποίο στεφάνωνε έναν ιωνικό κίονα. Στις ραβδώσεις του κίονα χάραξαν ένα επίγραμμα, από το οποίο δυστυχώς σώζονται ελάχιστες λέξεις. Ωστόσο, ειδικοί επιγραφολόγοι κατάφεραν, στο μέτρο του δυνατού, να το "αποκρυπτογραφήσουν". Μια από τις υποθετικές συμπληρώσεις έχει ως εξής: [τένδε μέ δέμος] έθεκεν Αφιδναίο[ν]ταθεναίοι άν'γελον αθ]ανάτον, hoi 0[λύμπια δόματα] έχοσιν, [Καλλίμαχος πολέ]μαρχος Αθεναίον τον αγόνα τον Μα[ραθόνι πρό ίι]ελένον ον[ομαστόν έθεκεν] παισίν Αθεναίον μν[έμα λιπόν αρετές]. Αυτή εδώ ο δήμος των Αφιδναίων αφιέρωσε στην Αθηνά\την αγγελιαφόρο των αθανάτων θεών που κατοικούν στον Ολυμπο. Ο πολέμαρχος Καλλίμαχος τον αγώνα των Αθηναίων στον Μαραθώνα για τη σωτηρία των Ελλήνων έκανε ονομαστό\ και στα παιδιά των Αθηναίων άφησε μνημείο αρετής" (IGi 609, Αθήνα, Επιγραφικό Μουσείο).

ώνοντας τον τίτλο των επίλεκτων. Ηταν οι κα­ λύτεροι πολεμιστές των Περσών, άριστα εκ­ παιδευμένοι, και πολύ καλά εξοπλισμένοι. Παρά τη διάλυση των πτερύγων τους, διατη­ ρούσαν ελαφρά αριθμητική υπεροχή (15.000 άνδρες περίπου). Ο αιφνιδιασμός όμως που υπέστησαν - καθώς είχαν μόλις προβεί σε με­ ρικό ελιγμό αναστροφής για να αντιμετωπί­ σουν την επερχόμενη από τα νώτα τους απει­ λή (ίσως μάλιστα να αναγκάσθηκαν να επε­ κτείνουν εσπευσμένα το μέτωπο τους για να το εξισώσουν με των επιτιθέμενων) - η αντε­ πίθεση του ταχύτατα συμπτυσσόμενου α θ η ­ ναϊκού κέντρου και κυρίως η ορμητικότητα των οπλιτών χάρισαν τη νίκη στους Ελληνες. Στη δεξιά ελληνική πτέρυγα, οι Πλαταιείς που μάχονταν εκεί πιθανότατα αντιμετώπι­ σαν τμήμα εξαιρετικής μαχητικής αξίας, το ο­ ποίο δεν μπόρεσαν να κάμψουν. Στα αριστε­ ρά όμως, όπου βρισκόταν ο Καλλίμαχος, και σε όλη την υπόλοιπη παράταξη "νίκησαν τελι­ κά οι Αθηναίοι" [Ηρόδοτος 6, 113]. Παρά την απελπισμένη αντίσταση των Περσών, η γεν­ ναιότητα και η ορμή των Αθηναίων υπερίσχυ­ σε. Τα περσικά τμήματα της δεξιάς πλευράς και του κέντρου κατέρρευσαν. Στην απεγνω­ σμένη τους προσπάθεια να σωθούν, έπεσαν επάνω στην αριστερή τους πλευρά, παρασύ­ ροντας την και αυτή σε φυγή προς την ακτή του Σχοινιά. Ετσι, έληξε και η δεύτερη φάση της μάχης, με την εξουδετέρωση και την τρο­ πή σε φυγή των επίλεκτων τμημάτων του περσικού εκστρατευτικού σώματος.

Η ΜΑΧΗ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΑ ΠΛΟΙΑ Μολονότι η δεύτερη φάση του σχεδίου του Μιλτιάδη είχε στεφτεί με απόλυτη επιτυ­ χία, τα εχθρικά τμήματα που είχαν καταφέρει να αποσυρθούν στα πλοία ήταν ακόμα επικίν­ δυνα και ικανά για μια νέα επιθετική ενέργεια. Για τον λόγο αυτό Αθηναίοι και Πλαταιείς εξα­ πέλυσαν μια άγρια καταδίωξη των ηττημένων

εχθρών. Πολλοί από τους Πέρσες, μέσα στη σύγχυση της φυγής, έχασαν τον προσανατο­ λισμό τους και έπεσαν στο Μεγάλο Ελος υφι­ στάμενοι βαρύτατες απώλειες. Οσοι ήταν τυ­ χεροί σφαγιάσθηκαν αμέσως από τους ανελέ­ ητους διώκτες τους. Πολλοί όμως βίωσαν την αγωνία του αργού θανάτου, καθώς τους "ρου­ φούσαν" τα έλη. Οι περισσότεροι Πέρσες πά­ ντως υποχώρησαν προς τη στενή λωρίδα ανά­ μεσα στο Μεγάλο Ελος και τη θάλασσα (στην παραλία του Σχοινιά) για να επιβιβαστούν στα πλοία. Οι Αθηναίοι, ακολουθώντας κατά πό­ δας, εισχώρησαν στο ίδιο σημείο. Εκεί εξελί­ χθηκε η αγριότερη ίσως συμπλοκή της μάχης, καθώς οι Πέρσες από τη μια πλευρά προσπα­ θούσαν να επιβιβαστούν στα πλοία και οι Αθηναίοι από την άλλη να εμποδίσουν τον α­ πόπλου και να τα πυρπολήσουν. Οι Αθηναίοι στρατηγοί επεδίωκαν να εξουδετερώσουν πλήρως τους εισβολείς, ώστε να τους κατα­ στήσουν ακίνδυνους για μια νέα επιθετική ε­ νέργεια εναντίον της πόλης τους. Πολλοί σύγχρονοι μελετητές ισχυρίζονται πως, αν οι Πέρσες κατόρθωναν στο σημείο αυτό να ανασυνταχθούν, ίσως να άλλαζαν θεαματικά τις ι­ σορροπίες της μάχης, καθώς τη δ ε δ ο μ έ ν η στιγμή ο αγώνας δεν διεξαγόταν από τις συ­ μπαγείς και κλειστές γραμμές της φάλαγγας των οπλιτών, αλλά είχε εξελιχθεί σε μεμονω­ μένες συμπλοκές σώματος προς σώμα. Οταν οι μάχες "διεξάγονται" επί χάρτου, όλα τα ενδεχόμενα παραμένουν ανοιχτά. Η θεωρία όμως απέχει πολύ από την πράξη. Ηταν αδύνατο για τους πανικόβλητους Πέρ­ σες να ανασυνταχθούν μέσα σε ελάχιστα λε­ πτά και να αντεπιτεθούν. Αλλά ακόμα και αν αυτό συνέβαινε, είναι δεδομένο ότι οι οπλί­ τες, με ακαριαία ταχύτητα, θα μετατρέπο­ νταν πάλι σε μια φονική μεταλλική μάζα ή τουλάχιστον σε μικρές οργανωμένες ομάδες, αφού η πευκόφυτη περιοχή του Σχοινιά δεν επέτρεπε την πλήρη ανάπτυξη ενός στρατιω­ τικού σώματος. Η μάχη γύρω από τα πλοία αφορούσε φυ­ σικά τα τελευταία τμήματα του κέντρου των Περσών, γιατί εν τω μεταξύ είχαν επιβιβαστεί στα πλοία και απομακρύνονταν ήδη από την ακτή τόσο τα τμήματα των πτερύγων όσο και τα πρώτα τμήματα του κέντρου. Οι συμπλο­ κές ήταν εξαιρετικά βίαιες, καθώς οι Πέρσες μάχονταν για τη ζωή τους, ενώ οι Αθηναίοι καταλαμβανόμενοι από "διονυσιακή μανία" ε­ πιζητούσαν την πλήρη εξολόθρευση του ε­ χθρού. Πολλοί επιφανείς Πέρσες σκοτώθη­ καν, ενώ από αθηναϊκής πλευράς έπεσε ο Καλλίμαχος και ο στρατηγός Στησίλαος. Ξε­ χωριστή θ έ σ η στην ιστορία, σχεδόν μυθική, κατέχει η πάλη του Κυναίγειρου του Ευφορίωνος (αδελφού του τραγικού ποιητή Αισχύ­ λου που επίσης πολέμησε στον Μαραθώνα). Καθώς αγωνιζόταν να κρατήσει με τα χέρια ένα πλοίο από την πρύμνη, ώστε να εμποδί­ σει τον απόπλου του, ακρωτηριάστηκε από τον πέλεκυ κάποιου Πέρση. Αλλά και άλλοι ε­ πιφανείς Αθηναίοι βρήκαν τον θάνατο. Το εκ­ πληκτικό είναι πως θα μπορούσαν να μη λά­ βουν μέρος στην καταδίωξη και να μη διακιν­ δυνεύσουν τη ζωή τους, από τη στιγμή που η

νίκη είχε ήδη επιτευχθεί. Ομως αναφερόμα­ στε σε μια εποχή κατά την οποία ο ευγενής διατηρούσε τον τίτλο και την τιμή του μαχό­ μενος στην πρώτη γραμμή και όχι με οικόσημα κρεμασμένα στους τοίχους της οικίας του και με εξιστορήσεις των ηρωικών κατορθω­ μάτων των προγόνων του. Η ώρα ήταν 08.30 όταν οι Πέρσες κατόρ­ θωσαν επιτέλους να αποπλεύσουν (με απώ­ λειες επτά πλοίων) κάτω από τις νικητήριες ιαχές των Αθηναίων και των Πλαταιέων. Η πε­ διάδα του Μαραθώνα ήταν σπαρμένη με 6.400 νεκρούς εισβολείς. Ανάμεσα τους κεί­ τονταν 192 Αθηναίοι, φόρος αίματος για την ελευθερία της πόλης τους. Ηταν μια ένδοξη νίκη που οφειλόταν κατά κύριο λόγο: στη γενναιότητα και την αυτοθυ­ σία των Αθηναίων και των Πλαταιέων (αυτό α­ ποδεικνυόταν, εκτός των άλλων, και από τον θάνατο ενός πολεμάρχου και ενός στρατη­ γού), στο ιδιοφυές σχέδιο του Μιλτιάδη και στην εκπαίδευση και τον οπλισμό των Ελλή­ νων μαχητών.

ΑΓΩΝΑΣ

ΔΡΟΜΟΥ

Η ήττα των εισβολέων ήταν σοβαρή αλλά όχι ολοκληρωτική. Το περσικό εκστρατευτικό σώμα διατηρούσε το σύνολο σχεδόν του στό­ λου του άθικτο και ολόκληρο το ιππικό του. Επιπλέον, μεγάλο τμήμα του πεζικού του πα­ ρέμενε αξιόμαχο, αν και με σημαντική πτώση του ηθικού εξαιτίας της δεινής ήττας. Σύμ­ φωνα με τον Ηρόδοτο, τα περσικά πλοία απέ­ πλευσαν από τον Μαραθώνα και, αφού παρέ­ λαβαν τους αιχμάλωτους Ερετριείς από τη νησίδα Αιγιλία, κατευθύνθηκαν προς το Σού­ νιο. Ο Αρταφέρνης σχεδίαζε να φθάσει στο Φάληρο, να πραγματοποιήσει απόβαση και να κινηθεί εναντίον της Αθήνας προτού επι­ στρέψουν οι Αθηναίοι από τον Μαραθώνα. Ο Ελληνας ιστορικός πιθανολογεί μάλιστα ότι το περιβόητο σ ύ ν θ η μ α των συνωμοτών δό­ θηκε, πληροφορώντας τους Πέρσες ότι η πό­ λη φρουρείτο ανεπαρκώς: "Στην Αθήνα κατη­ γορούσαν τους Αλκμεωνίδες ότι το είχαν μη­ χανευτεί αυτό και το είχαν πει στους βαρβά­ ρους. Υπέθεταν ότι αυτοί είχαν συνεννοηθεί με τους Πέρσες να τους κάνουν σημάδι, ση­ κώνοντας ψηλά μια ασπίδα, όταν οι Πέρσες ό­ μως θα ήταν ήδη μέσα στα πλοία τους" [Ηρό­ δοτος 6, 115]. Μέχρι να φθάσουν όμως στο Φάληρο θα χρειαζόταν πολύς χρόνος. Αλλωστε, η στάση στην Αιγιλία δεν φανέρωνε ιδιαίτερη βιασύνη. Το πιθανότερο είναι πως ο Δάτης είχε πράγ­ ματι αποπλεύσει τη νύκτα με κατεύθυνση το Φάληρο και τώρα ο υπόλοιπος στόλος μετέ­ βαινε εκεί για να τον ενισχύσει. Λες και δεν ή­ ταν αρκετά όσα είχαν ήδη κάνει οι Αθηναίοι, έπρεπε να τρέξουν να σώσουν την πόλη τους. Ο Αριστείδης με τους οπλίτες της Αντιοχίδος φυλής παρέμεινε στον χώρο της μάχης για τη φύλαξη των λαφύρων και των τραυματιών, ενώ ο Μιλτιάδης με τις άλλες εννέα φυλές έ­ σπευσε προς την Αθήνα, από τον δρόμο της Κηφισιάς, για να προλάβει την περσική από­ βαση. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο το πώς οι

Αθηναίοι μετά από τρεις ώρες μάχης είχαν το κουράγιο όχι μόνο να ξεκινήσουν μια σύντο­ νη πορεία, αλλά να σύρουν έστω τα πόδια τους. Στην πόλη όμως βρίσκονταν οι οικογέ­ νειες τους, τις οποίες έπρεπε να σώσουν. Πα­ ρότι κατάκοποι, αποδύθηκαν, με όσες δυνά­ μεις τούς είχαν απομείνει, σε έναν σχεδόν α­ πίστευτο αγώνα δρόμου, "οι Αθηναίοι, όσο πιο γρήγορα μπορούσαν, έτρεξαν στην πόλη τους". Εφθασαν εγκαίρως, κατά τις 4.30-5.00, και στρατοπέδευσαν στο τέμενος του Ηρακλή στο Κυνόσαργες, "ξεκίνησαν έτσι από το ιερό του Ηρακλή στον Μαραθώνα και έφθασαν σε ένα άλλο ιερό του Ηρακλή στο Κυνόσαργες". Με τη δύση του ηλίου φάνηκαν τα περσικά πλοία στα ανοικτά του φαληρικού όρμου. Δ ε ν γνωρίζουμε αν περίμεναν να δουν ακόμα ένα ηλιακό σήμα με μια ασπίδα σηκωμένη από συ­ νωμοτικά χέρια, αυτό όμως που αντίκρισαν πρέπει να τους κλόνισε και να κατέστησε α­ παγορευτική κάθε σκέψη για απόβαση. Οι ακτίδες του ηλίου που έδυε αντανακλούσαν ε­ πάνω σε 9.000 ασπίδες και έστελναν το μήνυμα ότι, όσο η Α θ ή ν α βασιζόταν σε τέτοιους πολεμιστές, δεν ήταν δυνατόν να υποδου** % λωθεί. Οι Πέρσες έμειναν για λίγη ώρα με ανοικτά

Μ

ι '·* "

* ·»**

Προτομή του Αισχύλου. Ο επιφανής Αθηναίος θεωρούσε πως η δόξα που του χάρισε η συμμετοχή του στο "Μαραθώνιον άλσος" δεν μπορούσε να συγκριθεί ούτε με τις καλλιτεχνικές του δημιουργίες ούτε με τη συμμετοχή του στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας (Ρώμη, Istltuto Archeologico Germaniko).

τα πανιά και "ξεκίνησαν και πάλι πίσω για την Ασία" [Ηρόδοτος 6,116]. Η μάχη στον Μαραθώνα είχε λήξει. Οι Πέρσες προς το παρόν είχαν φύγει, αλλά δέ­ κα χρόνια αργότερα επρόκειτο να επιστρέ­ ψουν. Ο γηραιός Ιππίας έχασε και την τελευ­ ταία του ευκαιρία να παλινορθώσει τη δυνα­ στεία των Πεισιστρατιδών. Πέθανε απογοη­ τευμένος, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της επιστροφής, στο Σίγειο. Ανάλογη πρέπει να ή­ ταν και η απογοήτευση των συνωμοτών, ό­ πως μάλιστα αναφέρει ο Γκρην, "πολύς κό­ σμος στην Αθήνα πρέπει να άλλαξε πλευρά σιωπηρά και βιαστικά". Τρεις ημέρες μετά τη μάχη, σύμφωνα πά­ ντα με τον Ηρόδοτο, οι 2.000 Σπαρτιάτες ο­ πλίτες έφθασαν στην Αθήνα. " Μ ε τ ά την παν­ σέληνο, οι Λακεδαιμόνιοι έστειλαν 2.000 στρατό στην Αθήνα, ο οποίος έφθασε πολύ γρήγορα, αφού διέσχισε την απόσταση από τη Σπάρτη στην Αττική μέσα σε τρεις ημέ­

ρες" [Ηρόδοτος 6, 120]. Ο Πλάτων [Μενέξενος, 240 α] και ο Ισοκράτης αναφέρουν ότι έ­ φθασαν την επόμενη ημέρα της μάχης, δια­ νύοντας σε τρεις η μ έ ρ ε ς μια απόσταση 1.200 σταδίων (240 χιλιομέτρων). Μόλις πληροφο­ ρήθηκαν το αποτέλεσμα της μάχης, ζήτησαν να δουν τους νεκρούς Πέρσες. Πράγματι, με­ τέβησαν στον Μαραθώνα και, αφού συνεχάρησαν τους Αθηναίους, αποχώρησαν, ίσως με τη σκέψη ότι μια νέα ανταγωνιστική δύναμη αναδυόταν στην Ελλάδα. Στο πεδίο της μάχης οι Αθηναίοι ενταφία­ σαν με ιδιαίτερες τιμές τους νεκρούς τους. Ηταν η πρώτη φορά που οι νεκροί υπερασπι­ στές της πόλης δεν ενταφιάζονταν στον Κεραμεικό αλλά σε ιδιαίτερο κοινό τάφο, τον Τύμβο ή Σωρό. Ο Παυσανίας κάνει λόγο για έ­ ναν ακόμα τάφο για τους Πλαταιείς και τους δούλους (αν και είναι εξαιρετικά αμφίβολο ότι συμμετείχαν στη μάχη δούλοι, ακόμα και ως βοηθητικοί στρατιώτες). Δ ε ν υπάρχει πε-

ρίπτωση όμως οι πιστοί σύμμαχοι των Αθηναί­ ων να μην ενταφιάσθηκαν ξεχωριστά. Κατά τον καθηγητή Σπ. Μαρινάτο, υπήρχαν δύο ι­ διαίτεροι τάφοι, ένας για τους Πλαταιείς και ένας για τους δούλους. Ο Παυσανίας αναφέ­ ρει ότι οι Αθηναίοι, όπως ισχυρίζονταν και οι ίδιοι, έθαψαν τους Πέρσες όπως αρμόζει να ενταφιάζονται οι νεκροί. Προσθέτει όμως ότι δεν κατάφερε να Θρει κανένα τάφο και υπο­ θ έ τ ε ι ότι τους έριξαν σε κάποιο όρυγμα. Αλλωστε, ο αριθμός τους ήταν πολύ μεγάλος για να πραγματοποιηθεί ταφή με όλες τις α­ παιτούμενες διαδικασίες. Ο Σπαρτιάτης πε­ ριηγητής μάς δίνει επίσης και την ενδιαφέ­ ρουσα πληροφορία ότι, όταν πέθανε ο Μιλ­ τιάδης, ενταφιάσθηκε στον Μαραθώνα. Τριάντα χρόνια μετά τη μάχη οι Αθηναίοι έστησαν "ένα τρόπαιο από λευκό μάρμαρο" [Παυσανίας, Αττικά 32, 5], αποτελούμενο από έναν ραβδωτό ιωνικό κίονα, ύψους 10 μέ­ τρων, ενώ επάνω σε αυτόν πιθανώς στεκόταν ένα άγαλμα Νίκης. Από τα πλούσια λάφυρα της μάχης οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς προ­ σέφεραν στους θ ε ο ύ ς τη δεκάτη. Οι Αθηναί­ οι, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, κατασκεύα­ σαν στους Δελφούς τον θησαυρό τους από

τα περσικά λάφυρα και χάραξαν την ακόλου­ θη επιγραφή: "Α&εναίοι τ[ο]ι Απόλλον[ι από Μέδ]ον ακ[ροθ]ίνια τες Μαρα&[ό]νι μ[άχες}'. Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη, ο θησαυρός είχε κατασκευαστεί μετά την έξωση των Πεισιστρατιδών και απλώς τοποθετήθηκαν εκεί τα λάφυρα. Στην Ακρόπολη επίσης αφιέρω­ σαν ένα μεγάλο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου, έργο του Φειδία. Οι Πλαταιείς οι­ κοδόμησαν στην πόλη τους τον ναό της Α θ η ­ νάς Αρείας, τον οποίο κόσμησε ένα επίχρυσο άγαλμα της θ ε ά ς , έργο και αυτό του Φειδία. Οι Αθηναίοι δεν έπαψαν ποτέ να τιμούν τους ήρωες του Μαραθώνα με εκδηλώσεις στον τόπο της μάχης μέχρι και τις ημέρες του Πλουτάρχου (50-120 μ.Χ.)

ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ Η ελληνική νίκη στον Μαραθώνα ήταν ένα γεγονός με τεράστια πολιτική και στρατιωτι­ κή σημασία. Σύγχρονοι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι η μάχη δεν ήταν αποφασιστικής σημα­ σίας, εφόσον οι Πέρσες επανήλθαν δέκα χρόνια αργότερα. Δ ε ν έχουν σκεφτεί όμως

Κράνος κορινθιακού τύπου, το οποίο φέρει την επιγραφή "Μιλτιάδης ανέθεκεν τω Διί". Βρέθηκε στο ιερό του Δία στην Ολυμπία και σύμφωνα με μια άποψη πρόκειται για ανάθημα του Μιλτιάδη μετά τη νίκη του στον Μαραθώνα. Μια άλλη άποψη όμως προτείνει, τόσο από το σχήμα του κράνους όσο και από τον τύπο των γραμμάτων, τη χρονολόγηση του γύρω στο 520 π.Χ. Ισως λοιπόν να αφιερώθηκε από τον Αθηναίο στρατηγό επ' ευκαιρία ενός πολεμικού γεγονότος παλαιότερου του Μαραθώνα (Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας).

πως, ακόμα και αν οι Πέρσες αρκούντο στην υποδούλωση ή την καταστροφή της πόλης, ποιος θα μπορούσε να τους εμποδίσει να επι­ χειρήσουν μια νέα μεγαλύτερη εκστρατεία που θα είχε σκοπό την κατάκτηση ολόκληρης της Ελλάδας; Η μόνη αξιόλογη δύναμη θα ή­ ταν η Σπάρτη, αλλά είναι αμφίβολο αν θα κα­ τάφερνε μόνη της να ανακόψει την περσική λαίλαπα. Φυσικά η άποψη ότι η περσική εισβολή ή­ ταν μιας περιορισμένης εμβέλειας εκστρα­ τεία, η οποία διεξήχθη αποκλειστικά για την τιμωρία της Ερέτριας και της Αθήνας, δεν α­ ποδεικνύεται ιστορικά. Η περσική εισβολή ή­ ταν το πρελούδιο μιας ευρύτερης προσπά­ θειας της Περσίας να επεκταθεί στη Δύση. Τη μεγαλύτερη απόδειξη συνιστά η εκστρατεία του Ξέρξη (480-479 π.Χ.), που πραγματοποιή­ θ η κ ε με μια στρατιωτική δύναμη που όμοια της δεν είχε συγκεντρωθεί ποτέ ως τότε και ούτε επρόκειτο να συγκεντρωθεί για εκατο­ ντάδες χρόνια στην παγκόσμια ιστορία. Η Περσία ήταν μια πανίσχυρη αυτοκρατο­ ρία, εκτεινόμενη από την Ινδία μέχρι το Αι­ γαίο πέλαγος και από τον Εύξεινο πόντο μέ­ χρι την Αίγυπτο. Η ηπειρωτική Ελλάδα μπορεί να μην ήταν χώρα σημαντική σε έκταση, είχε όμως πολύ μεγάλη στρατηγική και οικονομι­ κή σημασία. Αφενός αποτελούσε την είσοδο για μια ενδεχόμενη επέκταση των Περσών στην Ευρώπη, αφετέρου ήλεγχε ένα υπολογί­ σιμο μέρος του θαλάσσιου εμπορίου. Η εκ­ στρατεία στη Σκυθία είναι ενδεικτική των ε­ πεκτατικών περσικών σχεδίων. Εχοντας κατα­ κτήσει τα παράλια της Ιωνίας, τη Θράκη και τη Μακεδονία, η κεντρική και νότια Ελλάδα φαίνονταν ως ο επόμενος στόχος των Περ­ σών. Αυτό τον στόχο ανέκοψαν, έστω και προ­ σωρινά, οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς στον Μ α ­ ραθώνα, δίνοντας πίστωση χρόνου δέκα ετών στους Ελληνες για να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο και να προετοιμαστούν για τον ε­ πόμενο αποφασιστικό αγώνα. Αλλά και το ηθικό κέρδος της μάχης του

Μαραθώνα αποδείχθηκε πρωταρχικής σημα­ σίας. Οι Μαραθωνομάχοι διέλυσαν τον μύθο του περσικού αήττητου και άνοιξαν τον δρό­ μο για τους θριάμβους της Σαλαμίνας και των Πλαταιών. Από περσικής πλευράς, η ήττα στον Μ α ­ ραθώνα επέβαλε σκληρή ανταπόδοση. Οι περσικές απώλειες ήταν ασήμαντες, ιδιαίτε­ ρα σε σχέση με τις τεράστιες δυνατότητες της αχανούς αυτοκρατορίας. Η επόμενη από­ πειρα θα πραγματοποιείτο σε ευρύτερη κλί­ μακα, με αρτιότερη οργάνωση και απείρως περισσότερο δυναμικό και μέσα. Η μάχη στον Μαραθώνα ανέδειξε επίσης την ανωτερότητα του οπλισμού και της πολε­ μικής τακτικής των Ελλήνων. Καταρχάς, απο­ δείχθηκε η βιωσιμότητα της φάλαγγας απέ­ ναντι σε καταιγισμό βελών, στον οποίο είχαν λυγίσει τόσοι ισχυροί στρατοί (Λύδοι, Κάρες, Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Αιγύπτιοι κ.ά.). Τα βέ­ λη όμως ήταν αναποτελεσματικά απέναντι στον πυκνό σχηματισμό της φάλαγγας. Στον Μαραθώνα οι οπλίτες επιτέθηκαν με επιταχυνόμενο βήμα κατά των Περσών τοξοτών, τα βέλη των οποίων δεν ήταν ικανά να διαπε­ ράσουν τις ελληνικές ασπίδες. Οι Αθηναίοι έ­ πρεπε, όπως προαναφέρθηκε, να διανύσουν μια απόσταση 1.500 μέτρων, προκειμένου να έ λ θ ο υ ν σε επαφή με τις περσικές γραμμές. Στα τελευταία 200 μέτρα πέρασαν τροχάδην μέσα από τον φραγμό των περσικών τοξευμάτων. Βρέθηκαν στο βεληνεκές των τοξο­ τών για λιγότερο από 40 δευτερόλεπτα, χρό­ νος που έ φ θ α σ ε μόνο για να τους προκαλέ­ σει αμελητέες απώλειες. Αρκετοί σύγχρονοι ε ρ ε υ ν η τ έ ς υποστήριξαν πως ήταν σχεδόν α­ δύνατο άνδρες τόσο βαριά οπλισμένοι, κάτω από υψηλές θερμοκρασίες, να διανύσουν τρέχοντας αυτή την απόσταση χωρίς να εξα­ ντληθούν. Αυτό που δεν εξηγούν όμως είναι πώς μπόρεσαν οι οπλίτες να πολεμήσουν α­ μέσως μετά για τρεις ολόκληρες ώρες, αφού δεν ήταν σε θ έ σ η να διανύσουν τρέχοντας 200 μέτρα. Ακόμα και σήμερα η διάβαση μιας

Βαλλόμενης ή παρατηρούμενης ακάλυπτης περιοχής γίνεται από όλο το τμήμα μαζί και τροχάδην. Αλλωστε, οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν συμπεριλάβει τυχαία το αγώνισμα του οπλίτη δρόμου στους Ολυμπιακούς και σε άλ­ λους αγώνες. Επίσης, δεν πρέπει να λησμο­ νούμε πως η σωματική διάπλαση και η φυσική κατάσταση των ανδρών εκείνων ήταν σαφώς καλύτερη από τη δική μας. Φθάνει μόνο μια ματιά στα αγάλματα της εποχής για να αντι­ ληφθούμε πως οι αρχαίοι Ελληνες γυμνάζο­ νταν εντατικά, ώστε να μπορούν να ανταπο­ κριθούν στις απαιτήσεις μιας μάχης εκ του συστάδην, στην οποία νικητής αναδεικνυό­ ταν ο καλύτερα γυμνασμένος και αρτιότερα εκπαιδευμένος μαχητής, εμποτισμένος με την ιδέα ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη ντροπή από την εγκατάλειψη του παραστάτη την ώρα της μάχης. Τέλος, δεν πρέπει να λησμο­ νούμε και τη φόρτιση της στιγμής, η οποία θα προσέδωσε μεγάλη δύναμη στους Αθηναίους πολεμιστές. Οι οπλίτες αποτελούσαν το τε­ λευταίο εμπόδιο μεταξύ των εισβολέων και των οικογενειών τους, των περιουσιών και των τάφων των προγόνων τους. Η συνείδηση για όσα διακυβεύονταν σε συνδυασμό με το πολεμικό μένος που κυριεύει τους αληθι­ νούς μαχητές λειτούργησαν ώστε να απελευ­ θ ε ρ ω θ ο ύ ν τεράστιες σωματικές και ψυχικές δυνάμεις. Οπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Χάνσον [Hanson 2003, 57], "ο οπλίτης της φά­ λαγγας έπρεπε να επικεντρώσει όλο του το θάρρος σ' ένα ολοκληρωτικό ξέσπασμα φρε­ νιασμένης δραστηριότητας. Για μια ή δύο ώ­

ρες ξεπερνούσε τα όρια της φυσικής και ψυ­ χολογικής του αντοχής". Οι Αθηναίοι πέρα­ σαν λοιπόν από τον φραγμό των βελών και έ­ πεσαν σαν "χιονοστιβάδα" στους Πέρσες. Η ταχύτητα που είχαν αναπτύξει κατέστησε πιο αποτελεσματική την πρόσκρουση. Στη συνέ­ χεια, τα γεγονότα εξελίχθηκαν όπως τα είχε προβλέψει ο Μιλτιάδης και οι Αθηναίοι κέρδι­ σαν μια μάχη σώζοντας όχι μόνο την Α θ ή ν α αλλά και τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Οπως γράφει ο Φούλερ, "ο Μαραθώνας ήταν το πρώτο κλάμα της Ευρώπης που γεννιόταν". Η νίκη στον Μαραθώνα χάρισε αιώνια δό­ ξα στον εμπνευστή του στρατηγικού και τα­ κτικού σχεδίου, στον Μιλτιάδη. Ενα στοιχείο που δίνει μεγαλύτερη αξία στην τακτική ικα­ νότητα του Μιλτιάδη είναι ο συγχρονισμός. Με τον όρο αυτό εννοούμε τον συνδυασμό των δραστηριοτήτων στο πεδίο της μάχης σε χρόνο, χώρο και στόχο για να επιτευχθεί υπε­ ροχή στο αποφασιστικό σημείο. Ο Χανς Ντελμπρού στο μνημειώδες έργο του "Πόλεμος στην Αρχαιότητα" δίνει ίσως τη σωστότερη ει­ κόνα της μάχης: "Η εικόνα του Μιλτιάδη φα­ ντάζει γιγάντια στα πρώιμα χρόνια της παγκό­ σμιας στρατιωτικής ιστορίας. Η πιο πλήρης και σπάνια μορφή ηγεσίας στη μάχη που έχει προκαλέσει η τέχνη του πολέμου μέχρι σήμε­ ρα, ο συνδυασμός άμυνας-επίθεσης, βρίσκε­ ται εδώ στις απλές γραμμές του κλασικού έρ­ γου τέχνης του πρώτου μεγάλου στρατιωτι­ κού γεγονότος της ιστορίας μας. Τι διορατικό­ τητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης, τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθε-

0 τύμβος των Αθηναίων πεσόντων στον Μαραθώνα (φωτ. Εκδοτική Αθηνών).

Η παράσταση από τον περίφημο κρατήρα του «ζωγράφου του Δαρείου» που τιτλοφορείται "Πέρσαι". Στο κέντρο εικονίζεται ο Δαρείος να προεδρεύει του αυτοκρατορικού συμβουλίου. Ο γενειοφόρος άνδρας που στέκεται μπροστά του είναι ένας αγγελιαφόρος, ο οποίος προφανώς αναγγέλλει την είδηση της ήττας στον Μαραθώνα (Εθνικό Μουσείο Νεάπολης).

σης, τι επιβολή στις μάζες, στον στρατό των υπερήφανων, δημοκρατικών πολιτών ώστε να τους κρατήσει στη Θέση που είχε επιλέξει και μετά να τους οδηγήσει στην επίθεση την απο­ φασιστική στιγμή! Ολα είχαν κανονιστεί για τη στιγμή αυτή: ούτε ένα λεπτό πιο νωρίς, γιατί οι Αθηναίοι θα έφθαναν ξέπνοοι στον εχθρό ούτε ένα λεπτό πιο αργά επειδή τότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει τον στόχο τους και οι άνδρες που θα έπεφταν ή θα δίσταζαν, θα επιβράδυναν και τελικά θα ε­ ξανέμιζαν την ορμή της εφόδου, που έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στον αντίπαλο για

μιας μάχης, σε κάθε εποχή. Ο Δαρείος Γ ο Κοδομανός προσπάθησε ανεπιτυχώς να τον εφαρμόσει στα Γαυγάμηλα εναντίον του Αλε­ ξάνδρου. Με απόλυτη επιτυχία τον εφάρμο­ σε ο Αννίβας στη μάχη των Καννών (216 π.Χ.). Στη νεώτερη εποχή τον εφάρμοσε ο Μπλύχερ στο Βατερλώ, ο Μόλτκε στο Σεντάν, ο Χίντεμπουργκ, σε βάρος του τσαρικού στρα­ τού, στη μάχη του Τάνενμπεργκ, κατορθώνο­ ντας να καταγάγει τη μεγαλύτερη νίκη που σημειώθηκε στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και ο Αϊζνεχάουερ στη μάχη της Γαλ­ λίας μετά την απόβαση στη Νορμανδία. Αυτοί

να φέρει τη νίκη. Θα έχουμε στο μέλλον την ευκαιρία να αναλύσουμε παρόμοιες περιστά­ σεις, ποτέ όμως μια μεγαλύτερη". Η μάχη του Μαραθώνα, εκτός από την κα­ τάρριψη του μύθου του περσικού αήττητου, εκτός από τη δημιουργία μαχητικού πνεύμα­ τος στους Ελληνες ώστε να αποκρούσουν την εισβολή του Ξέρξη, οδήγησε άνδρες ό­ πως ο Ξενοφών και ο Αγησίλαος να μεταφέ­ ρουν με μια δράκα οπλιτών τον πόλεμο στην Ασία και να καταδείξουν στον Αλέξανδρο τις περσικές στρατιωτικές αδυναμίες. Αν ε ρ ε υ ν ή σ ο υ μ ε την ιστορία των πολέ­ μων, θα δούμε ότι ο ευφυής ελιγμός του Μιλ­ τιάδη στον Μαραθώνα επαναλήφθηκε, στην κλίμακα που ίσχυε για τον τρόπο διεξαγωγής

όμως που αποδείχθηκαν πολύ προσεκτικοί στο μάθημα της ελληνικής ιστορίας ήταν οι Γερμανοί στρατηγοί κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η περίφημη τακτική "της σφύρας και του άκμονος" έχει ως πνευματικό της πατέρα τον Μιλτιάδη. Στην Πολωνία το 1939 η γραμ­ μική διάταξη των πολωνικών δυνάμεων δια­ σπάσθηκε από τις μηχανοκίνητες πτέρυγες των Γερμανών εισβολέων και ο όγκος του Πο­ λωνικού Στρατού περικυκλώθηκε με μια σει­ ρά "εγκλωβιστικών μαχών" και εκμηδενίστη­ κε. Κατά την εισβολή στη Γαλλία το 1940, οι δύο επιθετικές γερμανικές πτέρυγες είχαν ως αποστολή να διασπάσουν το εχθρικό μέ­ τωπο και να κινηθούν στο μέγιστο δυνατό βά­ θ ο ς της εχθρικής διάταξης, περικυκλώνο-

Ελληνας στρατηγός, 5ος αιώνας π.Χ. Το αξίωμα αυτό έφερε ο αρχηγός ή διοικητής στρατεύματος και ήταν Ίδιο σε όλες τις ελληνικές δημοκρατίες της αρχαίας Ελλάδας (Αθήνα, Τάραντα, Συρακούσες, Αργός κ.ά). Στην Αθήνα ήταν δέκα (ένας από κάθε φυλή) και εκλέγονταν κάθε χρόνο από τον λαό. Πριν να τους δοθεί η εξουσία αυτή, έπρεπε να εξεταστεί με δοκιμασία η διαγωγή και ο χαρακτήρας τους. Κανείς δεν μπορούσε να εκλεγεί στρατηγός αν δεν είχε γνήσια τέκνα και ακίνητη περιουσία. Καθήκοντα τους ήταν η διοίκηση του στρατού, η επιμέλεια όλων των πολεμικών παρασκευών, καθώς και η επίλυση όλων των πολεμικών προβλημάτων. Αυτοί στρατολογούσαν και κατέτασσαν τους στρατιώτες είτε άμεσα είτε με τη βοήθεια των ταξιαρχών. Επίσης, η Πολιτεία ανέθετε στους στρατηγούς τη συλλογή και διαχείριση των έκτακτων φόρων (εισφορών), που επιβάλλονταν στις περιουσίες των πολιτών για την κάλυψη των αναγκών του πολέμου. Το κυριότερο όμως καθήκον τους ήταν η διοίκηση του στρατού εν καιρώ πολέμου. 0 στόλος των Αθηναίων διοικε'πο επίσης από στρατηγούς, η δε ναυαρχίδα ονομαζόταν «στρατηγίς ναύς». Εδω εικονίζεται φιγούρα της ιταλικής εταιρίας Pegaso στα 90 mm (κωδ. 90-029, 16 κομμάτια) που έχει σκαλίσει ο γνωστός Andrea Jula, ενώ το βάψιμο έχει επιμεληθεί ο διεθνούς φήμης Ελληνας δημιουργός Κώστας Καριωτέλλης. Είναι βαμμένη με ακρυλικά χρώματα, ενώ για τα μεταλλικά τμήματα έχουν χρησιμοποιηθεί μελάνια τυπογραφίας. Φέρει κορινθιακού τύπου ορειχάλκινο κράνος με λοφίο από βαμμένες τρίχες αλόγου. 0 θώρακας του στήθους είναι φολιδωτός με το κάτω τμήμα να καταλήγει στις «φτερούγιες» (δερμάτινες λωρίδες ενισχυμένες εσωτερικά με μεταλλικές πλάκες). Κάτω από τον θώρακα φορά μανδύα μέχρι το γόνατο ενώ για την προστασία των κάτω άκρων φέρει ορειχάλκινες περικνημίδες. Τα σανδάλια ήταν κατασκευασμένα από δέρμα. Το ξίφος που βρίσκεται στη θήκη ήταν σχετικά μακρύ και αμφίστομο. Το δόρυ έφθανε τα 3 μέτρα με μεταλλικές και τις δύο αιχμές, ενώ το στέλεχος ήταν ξύλινο. Εν προκειμένω έχουμε κοντύτερο στέλεχος, πράγμα που υποδεικνύει διοικητή πεζικού. Η στρογγυλή ασπίδα (όπλον) ήταν κατασκευασμένη από ορείχαλκο και ξύλο και ήταν διακοσμημένη με διάφορες παραστάσεις (εδώ παρατηρούμε το μυθικό πτηνό γρύπα) (φωτ. Στέλιος Δεμηράς/''Model Expert").

ντας και κατατροπώνοντας τις γαλλικές δυ­ νάμεις που βρίσκονταν μεταξύ των δύο ση­ μείων διάσπασης, ακριβώς όπως οι αθηναϊ­ κές πτέρυγες στον Μαραθώνα, μετά την ε­ ξουδετέρωση των αντίστοιχων περσικών, πε­ ρικύκλωσαν με τη βοήθεια του κέντρου τους και συνέτριψαν το περσικό κέντρο. Η ίδια τα­ κτική ακολουθήθηκε και κατά την εισβολή στη Σοβιετική Ενωση το 1941. Χρειάσθηκαν τρεις μόνο μάχες "τύπου Μαραθώνα" για να φθάσουν οι γερμανικές μεραρχίες στις πύ­ λες της Μόσχας. Οι γερμανικές νίκες ήταν τόσο θεαματικές και οι απώλειες των Σοβιετι­ κών - σε έμψυχο και άψυχο υλικό - τόσο συ­ ντριπτικές, ώστε οδήγησαν τον Στάλιν στα πρόθυρα του πανικού.

Εκτός από το ιερό καθήκον για την προστασία της πατρίδας, οι Αθηναίοι οπλίτες, ευγενείς και πολίτες, παρατάχθηκαν στην πεδιάδα του Μαραθώνα, έτοιμοι να θυσιαστούν για χάρη της στρατιωτικής τους τιμής.

αδιανόητη για τη δυτική φιλοσοφία. Θα απου­ σίαζε το εύστοχο ενδιαφέρον του για μια λο­ γική ηθική φιλοσοφία, η πνευματική του επι­ δίωξη για την αληθινή διαβάθμιση της αρε­ τής, το όραμα του για την ψυχή, ολόκληρο το μεταφυσικό υπόβαθρο των θεωριών του που μπόλιασε τις μετέπειτα γενεές και ολόκληρο τον σύγχρονο πολιτισμό. Κι αν υποθέσουμε ακόμη ότι αν όχι αυτοί, αλλά πολλοί άλλοι ξε­ χωριστοί άνθρωποι, θα γεννιόντουσαν την ε­ ποχή εκείνη παρά την αλλαγή της κατάστα­ σης, είναι πάντως πολύ δύσκολο να αγνοή­ σουμε το γενικό κλίμα, την εκπληκτική άνοδο της κοινωνικής έμπνευσης που σημειώθηκε μετά την έκβαση της μάχης του Μαραθώνα".

Η ιστορική αυτή μάχη Πέρα όμως από την αποτέλεσε επίσης ένα ο­ προσφορά της μάχης ρόσημο για την αθηναϊ­ του Μαραθώνα στην πα­ κή δημοκρατία. Το νέο γκόσμια στρατιωτική ι­ πολίτευμα της πόλης α-' στορία, οι Αθηναίοι και πέδειξε την αντοχή του: οι Πλαταιείς εξασφάλι­ αποκάλυψε ότι μπορού­ σαν στην ανθρωπότητα σε να αναδείξει άξιους τον πνευματικό θησαυ­ στρατιωτικούς ηγέτες, ρό της Αθήνας και επι­ έστω μετά από παλινω­ πλέον, όπως αναφέρει ο δίες, να απομονώσει τον σερ Εντουαρντ Κρήζυ εσωτερικό ε χ θ ρ ό και να στο έργο του "Δεκαπέ­ εμψυχώσει τους πολίντε Αποφασιστικές Μά­ τες-οπλίτες ώστε να α­ χες του Κόσμου", "την α­ γωνιστούν υπέρ βωμών νάπτυξη των ελεύθερων και εστιών. Ωστόσο, δί­ θεσμών, τη φιλελεύθε­ πλα στην ισχυρή ανωνυ­ ρη διαφώτιση του δυτι­ μία της οπλιτικής φάλαγ­ κού κόσμου και τη στα­ γας η δύουσα αριστο­ διακή άνοδο για πολ­ κρατική εποχή έδινε λούς αιώνες των μεγά­ τους τελευταίους της ή­ λων αρχών του ευρωπαϊ­ ρωες, τον Καλλίμαχο, κού πολιτισμού". Το κα­ τον Στησίλαο και τον Κυλοκαίρι του 490 π.Χ. ο ναίγειρο. Εκτός από το πυρσός της καταστρο­ ιερό καθήκον για την φής απείχε μόνο 42 χι­ προστασία της πατρί­ Ο βασιλιάς των Περσών Δαρείος Α'. λιόμετρα από την Α θ ή ­ δας, οι Αθηναίοι οπλίτες, Ανάγλυφο από το ανάκτορο των να. Δ ε ν θα κατέκαιγε α­ ευγενείς και πολίτες, πα­ Απαδάνων στην Περσέπολη. πλώς την πόλη, αλλά θα ρατάχθηκαν στην πεδιά­ διέκοπτε και την κυοφο- . δα του Μαραθώνα, έτοι­ ρία του δυτικού πολιτι­ μοι να θυσιαστούν για σμού. Ο Αλαν Λόυντ στο έργο του "Η Μάχη χάρη της στρατιωτικής τους τιμής. Γι' αυτή του Μαραθώνα" μας δίνει την παραστατικότε­ δεν ανέβηκαν στα βουνά για να γλυτώσουν, ρη ίσως εικόνα για όσα διακυβεύονταν αυτές ούτε κλείστηκαν στα τείχη περιμένοντας τις τόσο κρίσιμες στιγμές της μάχης: "Η Αθή­ βοήθεια από τους Σπαρτιάτες ή τους θ ε ο ύ ς , να εκείνη την εποχή διακρινόταν για τους τα­ γι' αυτή δεν έσπευσαν να δώσουν "γη και ύ­ λαντούχους ανθρώπους που ανέθρεφε και δωρ", γι' αυτή έπεσε ο Καλλίμαχος. Η στρα­ για εκείνους που επρόκειτο να γεννηθούν. Ο τιωτική τιμή, ο φόβος για την απώλεια της πα­ Σοφοκλής τότε ήταν ακόμη παιδί. Ο Σωφρονί- τρίδας και η στρατηγική ιδιοφυία ενός ε­ σκος, ο Αθηναίος πολίτης, που θα γινόταν ο μπνευσμένου αρχηγού ήταν οι αιτίες που ο­ γεννήτορας του Σωκράτη ίσως ήταν ήδη πα­ δήγησαν τους Αθηναίους και τους γενναίους ντρεμένος με τη μητέρα του φιλοσόφου, τη συμμάχους τους, τους Πλαταιείς, να στήσουν Φαιναρέτη. Η αλυσιδωτή αντίδραση που θα τρόπαιο νίκης στον Μαραθώνα. Ηταν "το τρό­ προκαλούσε μια πιθανή απώλεια της πνευμα­ παιο του Μιλτιάδη που δεν άφηνε τον Θεμι­ τικής κληρονομιάς του ανθρώπου με την κα­ στοκλή να κοιμηθεί" [Πλούταρχος, Θεμιστο­ τάκτηση της Αθήνας εκείνο το καλοκαίρι, με κλής 3,4]. Ηταν η αιώνια δόξα των Μαραθωνο­ τις σφαγές που θα ακολουθούσαν και τον ε­ μάχων που ώθησε τον Αισχύλο να ζητήσει να κτοπισμό του πληθυσμού, είναι πέρα από κά­ τον θυμούνται όχι για τα αξεπέραστα ποιητι­ θε εκτίμηση. Χωρίς τον Σωκράτη, τι θα ήταν ο κά του έργα, αλλά για εκείνη την ημέρα που Πλάτων; Θα υπερηφανευόταν απλώς για τους τάχθηκε στη φάλαγγα για να πολεμήσει για προγόνους του που επέζησαν μιας περσικής την ελευθερία της πατρίδας του, "Αισχύλον νίκης; Και χωρίς τον Πλάτωνα τι θα ήταν ο Ευφορίωνος Αθήναιον τόδε κεύθει μνήμα Αριστοτέλης; Η απώλεια του Πλάτωνα θα ήταν καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας. Αλκήν δ'

Κράνος κορινθιακού τύπου (Κύπρος, Μουσείο Λευκωσίας).

ευδόκιμον Μαρα&ώνιον άλσον αν είποι και βα&υχαιτήεις Μήδος επισταμένος" (Αυτός εδώ ο τάφος σκεπάζει τον Αισχύλο του Ευφορίωνα από την Αθήνα. Τη φημισμένη του ανδρειοσύνη το άλσος του Μαραθώνα μπορεί να μαρτυρήσει και ο μακρυμάλλης Μ ή δ ο ς που τη γνώρισε καλά).

ε-

Για τη μάχη του Μαραθώνα γράφτηκαν πολλές ενδελεχείς μελέτες και θα γραφτούν ακόμη περισσότερες στο μέλλον. Υπάρχει ό­ μως κάτι άλλο που να την αποτυπώνει πιο εύ­ στοχα πέρα από το λιτό επίγραμμα του Σιμω­ νίδη του Κείου; "Ελλήνων προμαχούντες Α&ηναίοι Μαρα&ώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δίιναμιν" (Οι Α&ηναίοι, ως πρόμα­ χοι των Ελλήνων, στον Μαρα&ώνα κατέστρε­ ψαν τη δύναμη των χρυσοφόρων Μήδων).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Αισχύλος: ΠΕΡΣΑΙ, μτψ. Τάσσος Ρούσσος, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1991. (2) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, βιβλία 1-9, μτψ. Ευάγγελος Πανέτσος, Εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος/βιβλία V-IX, μτφ. Ηλίας Σπυρόπουλος, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1995. (3) Ξενοφών: ΚΥΡΟΥ ΑΝΑΒΑΣΙΣ, μτφ. Αχιλλεύς Τζάρτξανος, Εκδόσεις Πάπυρος. (4) Παυσανίας: ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, Ι-ΙΧ, μετάφραση-σχόλια-σημειώσεις Ν. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1982. (5) Πλούταρχος: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, μτφ. Μ.Γ. Μερακλής, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1991. (6) Πλούταρχος: ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ, μτφ. Γιώργος Καλόπουλος, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993. (7) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1995. (8)Σουίδας: ΛΕΞΙΚΟΝ, Εκδόσεις Γεωργιάδη. (9) Σιμωνίδης: ΑΠΑΝΤΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1992. (10) Στράβων: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ, μτφ. Π. Βαλάκης, Εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος. (11) Η. Bengtson: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΕΩΣ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1991. (12)A.R. Burn: PERSIA AND THE GREEKS: THE DEFENSE OF THE WEST, c. 546-478 BC, Λονδίνο 1962. (13) P. Connolly: GREECE AND ROME AT WAR, Greenhil Books, London, Stackpole Books, Pennsylvania. (14) N.G.L. Hammond: THE CAMPAIGN AND BATTLE OF MARATHON, JHS88, 13-57 (esp. 32-3), 1968. (15) V.D. Hanson: Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΛΕΜΟΥ, Η ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΜΑΧΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ, μτφ. Μάριος Μπλέτας, Εκδόσεις Κωνσταντίνου Τουρίκη, Αθήνα. (16) Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος Β', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1981. (17) Κ. Κολιόπουλος: Η ΥΨΗΛΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ (750-192 π.Χ.), Εκδόσεις Ποιότητα, 2001. (18) Γ. Κορρές: ΜΑΡΑΘΩΝ, Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 20. (19)Σπ. Μαρινάτος: ΑΝΑΣΚΑΦΑΙΜΑΡΑΘΩΝΟΣ, Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1970. (20)Σπ. Μαρινάτος: ΜΑΡΑΘΩΝ, Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1971. (21) Δ. Μαρωνίτης: ΗΡΟΔΟΤΟΣ: ΟΚΤΩ ΝΟΥΒΕΛΕΣ ΚΑΙ ΤΕΣΣΕΡΑ ΑΝΕΚΔΟΤΑ, Εκδόσεις Αγρα, Αθήνα. (22) Ι.Κ. Μερεντίτης: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟ ΤΩΝ

ΠΕΡΣΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ, Αθήναι. (23) Κ. Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. 1-2, Εκδόσεις Νίκας, Αθήνα 1930. (24) Β.Χ. Πετράκος: Ο ΜΑΡΑΘΩΝ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1995. (25) Η. Σπυρόπουλος: ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΙ, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 1995. (26) Γ. Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2000. (27) U. Wilcken: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1976. (28) P. Green: ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, μτφ. Αριάδνη Αλαβάνου, Εκδόσεις Κωνσταντίνου Τουρίκη, Αθήνα 1996. (29)Δημ. Ν. Γαρουφαλής: ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ, Ο ΤΙΤΑΝΙΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΠΟΥ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΕ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ, Εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2003. (30) Alan Lloyd: Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, Η ΚΡΙΣΙΜΗ ΜΑΧΗ ΠΟΥ ΘΕΜΕΛΙΩΣΕ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, μτφ. Βασιλική Κόκκινου, Εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα. (31) Π.Δ. Καράκας: ΜΑΡΑΘΩΝ 490 π.Χ., Η ΑΙΩΝΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΔΟΞΑ, Ελλήνων Ιστορία (διμηνιαία έκδοση του περιοδικού "Ελληνική Αγωγή "), Αθήνα, Μάιος-Ιούνιος 2004. (32) "Ηελληνική στρατηγική", άρθρο στον τόμο "ΕΛΛΑΣ" του Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού του Ηλίου. (33) Πολυαίνου: ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, Εκδόσεις Γεωργιάδης, Αθήνα 1995. (34) Λίντελ Χαρτ: Η ΕΜΜΕΣΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ, Εκδοση ΓΕΣ/7ο ΕΓ/Διεύθυνση Εκδόσεων, Αθήνα 1963 (ανατύπωση 2000). (35) J.F.C. Fuller: DECISIVE BATTLES OF THE WESTERN WORLD, SPA Books, Λονδίνο 1993. (36) Η. Delbruck: HISTORY OF THE ART OF WAR"WARFARE IN ANTIQUTY", Bison Books, University ofNebrasca 1990. (37)Δημ. Ν. Γαρουφαλής: Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, Η ΔΟΞΑ ΤΗΣ ΟΠΛΙΤΙΚΗΣ ΦΑΛΑΓΓΑΣ, περ. "Στρατιωτική Ιστορία", τχ. 13, Σεπτέμβριος 1997. (38) Δ. Γεδεών: ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ ΤΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, περ. "Στρατιωτική Ιστορία", τχ. 65, Ιανουάριος 2002. (39)Εφημερίδα "Ελευθεροτυπία",Ε-ΙΣΤΟΡΙΚΑ: Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ - 490 π.Χ., τχ. 232, 15 Απριλίου 2004.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ

ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΣΤΟΝ Μ Α Ρ Α Θ Ω Ν Α

Η

μάχη του Μαραθώνα δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική αναμέτρη­ ση δύο αντίπαλων σχηματισμών, αλλά μια καθοριστική αναμέ­ τρηση δύο διακριτών κόσμων και πολιτισμών, Η μάχη αυτή δεν ή­ ταν ούτε μια απλή συμπλοκή κάποιας περσικής εμπροσθοφυλακής ή μια εκστρατεία αντιποίνων με περιορισμένους στόχους, όπως υποστηρίχθη­ κε από ορισμένους ιστορικούς. Η εκστρατεία στην Αττική αποτελούσε τμήμα ενός σταθερού σχεδίου της περσικής γεωπολιτικής, διακηρυγμέ­ νοι σκοποί της οποίας ήταν η καθυπόταξη της Ελλάδας και ο πλήρης έ­ λεγχος του Αιγαίου πελάγους. Μαζί με τον Δάτη ο Δαρείος απέστειλε στο εκστρατευτικό σώμα και τον εξόριστο τύραννο Ιππία, που είχαν εκδιώξει οι Αθηναίοι το 510 π.Χ. Στόχος του ήταν να εγκαθιδρύσει ένα φιλοπερσικό καθεστώς, το οποίο θα μετέφερε την επίδραση της αυτοκρατορικής πολιτικής παράδοσης στον ελληνικό χώρο, καθιστώντας την Ελλάδα απλή περιφέρεια του περσικού κέντρου. Ενα τέτοιο καθεστώς, στην καρδιά της Ελλάδας, θα προετοίμαζε τη βαθμιαία απορρόφηση ολόκληρης της ελληνικής πατρί­ δας από την επεκτεινόμενη Περσική Αυτοκρατορία. Με αυτά τα δεδομένα για την Αθήνα η επιτυχία αποτέλεσε επιβε­ βαίωση της ορθότητας των μεταρρυθμίσεων που είχε εισαγάγει ο Κλει­ σθένης το 509 π.Χ. με την καθιέρωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Στη μάχη είχαν συμμετάσχει όχι μόνο οι αριστοκράτες, αλλά και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, οι ναυτικοί και οι μικροί γαιοκτή­ μονες. Η πολεμική αναμέτρηση με την Περσική Αυτοκρατορία σφυρηλάτησε μια νέα κοινωνική ενότητα. Ο πόλεμος, ως η κατε­ ξοχήν επαναστατική ιστορική διαδικασία, επιτάχυνε την ομοιογενοποίηση του αθηναϊκού πολιτικού σώματος μέσω της υποβολής σε κοινές θυσίες και της διατήρησης κοινών προσδοκιών. Τα φιλοτυραννικά στοιχεία, οι αριστοκράτες δηλαδή και τα αγροτικά στρώματα, προσανατολίσθηκαν σε μεγάλο ποσοστό στην υπερά­ σπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η μάχη ανέδειξε επίσης την αξία της συλλογικότητας έναντι του ατομικού αριστοκρατικού ηρωισμού. Με αυτό τον τρόπο προετοιμάσθηκε η ραγδαία άνοδος της αθηναϊκής δημοκρατίας και η σταδιακή μετατροπή της σε ι­ μπεριαλιστική δύναμη στον χώρο της Ελλάδας. Η νίκη των αθηναϊκών όπλων στον Μαραθώνα αντιμετωπίσθη­ κε ήδη από την αρχαιότητα ως μια μεγάλη επιτυχία όχι απλώς της Αθήνας, αλλά και ολόκληρου του ελληνικού κόσμου. Η αντίληψη αυτή είναι έκδηλη στο γνωστό επίγραμμα του Σιμωνίδη: «Ελλήνων προμαχούντες Α&ηναίοι Μαρα&ώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν», στο οποίο οι Αθηναίοι οπλίτες παρουσιάζονται ως υ­ πέρμαχοι όλων των Ελλήνων. Αλλά και ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος επέλεξε να αποτυπώσει στο ταφικό του επίγραμμα, ως το σημαντικότερο γεγονός της ζωής του, την απλή ανώνυμη συμ­ βολή του στην εθνική υπόθεση. Στην πόλη Γέλα της Ιταλίας, όπου ενταφιάσθηκε, αναγράφηκε στο μνήμα του το επίγραμμα «Αισχύλον Ευφορίωνος Α&ηναίον τόδε κεύ&ει μνήμα καταφ&ίμενον πυροφόροιο Γέλας. Αλκήν δ' ευδόκιμον Μαρα&ώνιον άλσος αν είποι και βα&υχαιτήεις Μήδος επισταμένος» ("Αυτός εδώ ο τάφος σκε­ πάζει τον Αισχύλο του Ευφορίωνος από την Α&ήνα. Τη φημισμένη του ανδρεία μπορεί να μαρτυρήσει το άλσος του Μαρα&ώνα και ο μακρυμάλλης Μήδος που τη γνώρισε καλά"). Οι Αθηναίοι αφιέρωσαν το ένα δέκατο από τα λάφυρα της μά­ χης στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Αυτά τοποθετήθη­ καν σε έναν μικρού μεγέθους δωρικό ναό, τον λεγόμενο Θησαυ­ ρό των Αθηναίων. Επίσης, όπως παραδίδει ο Παυσανίας (Αττικά, 10,1), 15έτη μετά τη μάχη οι Αθηναίοι αφιέρωσαν ένα ευμέγεθες σύνταγμα χάλκινων αγαλμάτων, τα οποία τοποθετήθηκαν στην αρχή της Ιεράς Οδού στους Δελφούς. Με αυτό τον τρόπο συνέ­ δεσαν τη νίκη στον Μαραθώνα με την υπεράσπιση των πανελλή­ νιων αξιών. Η μάχη εξακολούθησε να τιμάται από τους πολίτες της Αθήνας, με ειδικές εκδηλώσεις στον χώρο των γεγονότων, για μια μακρά περίοδο, ενώ έως και τον 1ο αιώνα μ.Χ. τουλάχιστον ε­ όρταζαν την επέτειο της, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος (Πότερον Αθηναίοι..., 349 Ε). Σε λαϊκό επίπεδο αναπτύχθηκε σε ορι­ σμένες περιπτώσεις και ένα είδος ηρωολατρείας. Ετσι, οι κάτοι­ κοι της περιοχής του Μαραθώνα άρχισαν να λατρεύουν τους νε­ κρούς της μάχης ως ήρωες, όπως αποδεικνύουν σχετικές επιγρα­ φές (Inscriptiones Graecae II, 471, 26, 69). To 460 π.Χ. περίπου οι Αθηναίοι ανήγειραν στην περιοχή της σύγκρουσης ένα λιτό τρό­ παιο, κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο. Επρόκειτο για έναν ιωνικό κίονα, ύψους 10 μ. περίπου. Στην κορυφή του κίονα είχε τοποθετηθεί το άγαλμα της Νίκης. Σχετικές είναι και οι παρατη­ ρήσεις του Πλάτωνα στο έργο του «Μενέξενος»: «[οι Μαραθωνο­ μάχοι] πρώτοι έστησαν τρόπαια για τις νίκες τους εναντίον των βαρβάρων και πρώτοι έδειξαν και δίδαξαν στους άλλους Ελληνες ότι δεν είναι ανίκητη η δύναμη των Περσών, αλλά ότι οσοδήποτε πλή&ος αν&ρώπων και οσοσδήποτε πλούτος υποτάσσεται στην ε­ νάρετη ανδρεία» (Μενέξενος 240d). Η επιτυχία απαθανατίσθηκε επίσης σε πολυάριθμα καλλιτεχνικά έργα. Στην Ποικίλη Στοά υ­ πήρχε μία μεγάλων διαστάσεων ζωγραφική απεικόνιση της μάχης, έργο των ζωγράφων Πάναινου, αδελφού του Φειδία, και Μίκωνα. Οι Αθηναίοι συνέχισαν να επικαλούνται τη συμβολή τους στον εθνικό αντιπερσικό αγώνα ως επιχείρημα της αγνότητας των προ­ θέσεων τους. Οταν στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. η Αθήνα εγκαινία­ σε το φιλόδοξο σχέδιο μιας πανελλήνιας πολιτικής, στην οποία αυ­ τή θα καθίστατο το κυρίαρχο κέντρο, η νίκη στον Μαραθώνα απο­ τέλεσε κομβικό σημείο αναφοράς, αφού λειτουργούσε ως σημείο επίκλησης και ως υπόσχεση μελλοντικής δράσης. Η εικόνα αυτή,

της αθηναϊκής συμβολής στην εθνική ελληνική υπόθεση, ήταν πράγματι τόσο ισχυρή στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο, αλλά και στον πολιτικό κόσμο, ώστε είχε την τελική ευεργετική της επί­ δραση μετά την αθηναϊκή ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (404 π.Χ.). Οι προτάσεις των Κορινθίων για καταστροφή της Αθήνας και εξανδραποδισμό των κατοίκων της απορρίφθηκε από τους Λακε­ δαιμόνιους με το σκεπτικό ότι η πόλη αυτή είχε προσφέρει σημα­ ντικές υπηρεσίες στον αγώνα των Ελλήνων κατά των βαρβά­ ρων, αρχικά στον Μαραθώνα και έπειτα στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές. Το γεγονός αυτό, επο­ μένως, καταδεικνύει την πρόσλη­ ψη της νίκης στον Μαραθώνα από τον ελληνικό λαό, καθώς και Ενεπίγραφη στήλη τη σαφή ύπαρξη ενιαίας εθνικής του 490\480 Π.Χ., στην οποία συνείδησης. Η μεγάλη επιτυχία ορίζεται ο τρόπος εκλογής διαιωνίστηκε και έγινε αποδεκτή των αρχόντων στους αγώνες και από τους Ρωμαίους, οι οποίοι των Ηρακλείων στον άλλωστε είχαν επηρεαστεί καθο­ Μαραθώνα, εορτή που ριστικά από τον αρχαιοελληνικό καθιερώθηκε μετά τη μάχη. πολιτισμό. Ο βιογράφος Κορ­ νήλιος Νέπως σχολιάζει j σχετικά: «Από αυτή τη μά­ χη τίποτε μέχρι σήμερα δεν έγινε ενδοξότερο, γιατί ποτέ τόσο μικρή δύναμη δεν νίκησε τό­ σο μεγάλες δυνάμεις» (Miltiades). Σε τακτικό επίπε­ δο η νίκη στον Μαραθώνα απέ­ Το ιωνικό κιονόκρανο του Τροπαίου δειξε την υπεροχή της ελληνι­ των Αθηναίων (Αρχαιολογικό κής οπλιτικής φάλαγγας έναντι Μουσείο Μαραθώνα). των Περσών τοξοτών και του λοιπού ελαφρού πεζικού. Σε ι­ δεολογικό επίπεδο, όμως, καταδεικνύει την ανωτερότητα του ελ­ ληνικού πολιτιστικού πλαισίου έναντι του πολυπολιτισμικού συ­ νονθυλεύματος που τότε αντιπροσώπευε η Περσική Αυτοκρατο­ ρία. Η ομοιογένεια του ελληνικού στρατού, αντικατοπτρισμός της οργανικής ενότητας όχι απλώς του θεσμού της πόλεως-κράτους αλλά και της αυτονομίας του ελληνικού έθνους, αντιπαρατέθηκε με την ποικιλία του κόσμου της Ανατολής, την πολιτιστική και φυ­ λετική πρόσμειξη. Οι Πέρσες επιστράτευαν τις πολυάριθμες αυ­ τές εθνότητες, όχι μόνο για την εξυπηρέτηση των αναγκών επάν­ δρωσης και λογιστικής υποστήριξης του στρατού τους, αλλά και για να δικαιώσουν τις διακηρύξεις και τις φιλοδοξίες τους για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας υπό τον μεγάλο βασι­ λιά. Ως εκ τούτου, η ελληνική νίκη στον Μαραθώνα υπήρξε όχι α­ πλώς μία περιορισμένη απόκρουση της περσικής στρατιωτικής ει­ σβολής, αλλά η διατήρηση του ίδιου του ελληνικού τρόπου ζωής και των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του ελληνικού έθνους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) A.R. Burn: PERSIA AND THE GREEKS: THE DEFENSE OF THE WEST, c. 546-478, Λονδίνο 1962. (2) Y.T. Cuyler: 480/479 BC: A PERSIAN PERSPECTIVE, Iranica Antiqua 15:1980, σσ. 213-39. (3) P. Green: THE GRECO-PERSIAN WARS, Εκδόσεις University of California Press, Μπέρκλεϋ 1998. (4) J.F. Lazenby: THE DEFENSE OF GREECE: 490-479 BC, 1993. (5) A. Olmstead: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΣΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2002.

ΝΙΚΟΣ

ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Ιστορικός

Ο; επτά παλαιότεροι άθλοι του Θησέα συγκεντρωμένοι σε αττική κύλικα του 5ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τον θρύλο ο ήρωας ξεπήδησε μέσα από τη γη και έλαβε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα, στο πλευρό των Αθηναίων (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο).

Οι επτά παλαιότεροι άθλοι του Θησέα συγκεντρωμένοι σε αττική κύλικα του 5ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τον θρύλο ο ήρωας ξεπήδησε μέσα από τη γη και έλαβε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα, στο πλευρό των Αθηναίων (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο). ταν ο ημεροδρόμος επέστρεψε από τη Σπάρτη (όπου είχε μεταβεί προς αναζήτηση Βοήθειας), διηγήθηκε στους Αθηναίους ότι, κατά τη διάβαση της Αρκαδίας, συνάντησε τον θεό Πάνα. 0 θεός τού παραπονέθηκε πως οι Αθηναίοι είχαν πα­ ραμελήσει τη λατρεία του, "τον διέταξε να ρωτήσει τους Αθηναίους εκ μέρους του γιατί δεν του δίνουν σημασία καθόλου" [Ηρόδοτος 6, 105], και τον διαβεβαίωσε για την εύνοια του προς την πόλη, "αφού αυτός θέλει το καλό των Αθηναίων και σε πολλές περιπτώσεις ως τώρα τους φάνηκε χρήσιμος και θα τους φανεί στο μέλλον" [Ηρό­ δοτος 6, 105]. Πράγματι, σύμφωνα με διηγήσεις των Μαραθωνομά­ χων, ο θεός με τις άγριες κραυγές του έσπειρε τον πανικό στους Πέρσες (η λέξη πανικός ετυμολογείται από τον Πάνα). Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του, οι Αθηναίοι ίδρυσαν ένα ιερό σε μια σπηλιά στη βορειοδυτική κλιτύ της Ακρόπολης. Στη σπηλιά αυτή υπήρχε άγαλμα του θεού με την παρακάτω επιγραφή, η οποία αποδίδεται στον Σιμωνίδη τον Κείο: "τον τραγόπουν εμέ Πάνα τον Αρκάδα, τον κατά Μήδων, τον μετ' Αθηναίων στήσατο Μιλτιάδης". Φαίνεται πως πίσω από τον θρύλο αυτό κρύβεται η καθυστερημένη εισαγωγή στην Αθήνα της λατρείας ενός θεού αποκλειστικά αρκα­ δικού και εκφραστή της ποιμενικής ζωής. Ο ίδιος ο τόπος της μάχης ταυτίσθηκε τόσο πολύ με τη μυθο-

Ο

λογική παράδοση, ώστε δίκαια θεωρήθηκε ως λίκνο της ελληνικής φυλής. Ο Μαραθώνας λοιπόν έλαβε το όνομα του από τον τοπικό ή­ ρωα Μάραθο (ή από τον αρκαδικό συνονόματο ήρωα). Ο βασιλιάς Κέκροπας συγκέντρωσε για πρώτη φορά στην περιοχή τον πληθυ­ σμό της Αττικής σε μια πόλη, τη Δωδεκάπολη. Ο Ξούθος, γιος του Ελληνα και εγγονός του Δευκαλίωνα, ο οποίος είχε εκδιωχθεί από τη Θεσσαλία εξαιτίας των αδελφών του κατέφυγε στην Αττική. Εκεί νυμφεύθηκε την Κρέουσα, κόρη του βασιλιά Ερεχθέα, και ίδρυσε την Τετράπολη, με τη συνένωση των τεσσάρων όμορων δήμων, του Μαραθώνα, της Οινόης, της Τρικορίνθου και της Προβαλίνθου. Οι γιοι του, Ιων και Αχαιός, θεωρούνται οι γενάρχες των Ιώνων και των Αχαιών αντίστοιχα. Στην πεδιάδα του Μαραθώνα διεξήχθη επίσης η μάχη μεταξύ Ηρακλείδων και Αθηναίων κατά των Αργείων. Ακόμη ε­ κεί ο Θησέας εκτέλεσε έναν από τους άθλους του, την αιχμαλωσία δηλαδή του άγριου Μαραθώνιου ταύρου. Σε αυτό τον ιερό τόπο λοιπόν ήταν φυσικό επακόλουθο οι θείες δυνάμεις να σπεύσουν να ενισχύσουν τους Αθηναίους και Πλαται­ είς οπλίτες. Ο Θησέας εμφανίσθηκε ξαφνικά μέσα από τη γη, έτοι­ μος να βοηθήσει τους απογόνους του, "ενόμισαν πολλοί ότι είδαν φάντασμα του Θησέως, ο οποίος βάδιζε μπροστά απ' αυτούς κατά των βαρβάρων" [Πλούταρχος, Θησεύς]. Ο ημίθεος Ηρακλής έσπευ-

Επιβλητική απεικόνιση του Ηρακλή. Ο μυθικός ήρωας τάχθηκε στο πλευρό των Μαραθωνομάχων σαν μια πράξη ανταπόδοσης για το άσυλο που είχαν προσφέρει οι Αθηναίοι στα παιδιά του. Αγγείο των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. (Βύρτσμπουργκ, Μουσείο Martin von" Wagner).

Αναπαράσταση (από "συρραφή"αγγείων) της ζωγραφικής σύνθεσης της μάχης του Μαραθώνα, η οποία κοσμούσε την Ποικίλη Στοά στην Αγορά της Αθήνας. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, τον πίνακα της μάχης φιλοτέχνησαν οι ζωγράφοι Πάναινος και Μίκων. Την κύρια πηγή για τη ζωγραφική παράσταση αποτελεί ο Παυσανίας [Αττικά, 15, 3]. Στο άνω μέρος του πίνακα παριστάνονται θεοί και ήρωες που είτε παρακολουθούν τη σύγκρουση είτε ενισχύουν ενεργά τους Αθηναίους: Η Σελήνη (1) επάνω σε άλογο, ο επιχώριος ήρωας Μαραθώνας (2), ο ημίθεος Ηρακλής (3) με το ρόπαλο στο δεξί χέρι και τη λεοντή ριγμένη στο αριστερό, ενώ κρατά τόξο, ο Θησέας (4) αναδύεται από τα έγκατα της γης για να λάβει μέρος στη μάχη, ο μυστηριώδης Εχετλαίος (5) φαίνεται να επιτίθεται με το "ραβδί" του, η θεά Αθηνά (6), πάνοπλη επάνω σε τέθριππο, καλπάζει προς τη μάχη, ο τραγόμορφος Παν (7), έτοιμος να σπείρει τον πανικό στους εισβολείς, η θεά Πειθώ (8) φαίνεται σκεπτική, η Αφροδίτη (9) παρακολουθεί την εξέλιξη της μάχης μαζί με τον Ερωτα (10), ο Ποσειδών (11) κρατώντας την τρίαινα του, η Ελλάς (12) εμφανίζεται ως γυναίκα καθήμενη με κλαδί δένδρου στο δεξί της χέρι, η Ηρα (13) με στέμμα και σκήπτρο, ο Δίας (14) καθήμενος και κρατώντας το σκήπτρο του, ο Απόλλων (15) με τη λύρα του, η Αρτεμη (16) με τόξο στο δεξί χέρι και πυρσό στο αριστερό, έτοιμη να ενισχύσει τους Αθηναίους, η Απάτη (17) κρατά στα χέρια της δύο πυρσούς (να υπονοεί άραγε το τέχνασμα του Μιλτιάδη;), η Ασία (18) καθισμένη σε περίτεχνο θρόνο κρατώντας σκήπτρο, η Εως (Ανατολή) (19) καλπάζει, ο Ηλιος (20) εικονίζεται επάνω στο άρμα του. Οι μορφές του Ηλίου και της Ανατολής (πρώτες από τα δεξιά προς τα αριστερά), καθώς και της Σελήνης (τελευταίας από τα δεξιά προς τα αριστερά) μάς οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα έπρεπε να "διαβάσουμε" τον πίνακα ξεκινώντας από τον Ηλιο που ανατέλλει (Ανατολή) και φθάνοντας στη Σελήνη που σηματοδοτεί τη νύκτα. Οι επόμενες δύο σειρές όμως, οι οποίες απεικονίζουν τη μάχη, "διαβάζονται"από δεξιά (εφόρμηση Αθηναίων και Πλαταιέων)προς αριστερά (μάχη γύρω από τα πλοία). Στο δεξί άκρο του πίνακα παριστάνονται οι Πλαταιείς (21α), οι οποίοι σπεύδουν σε βοήθεια των Αθηναίων (21β). Ξεχωρίζει η μορφή του Μιλτιάδη (22). Οι Πέρσες (23α, 23β, 23γ) προσπαθούν να αντισταθούν. Ο Αρταφέρνης (24) μάχεται ηρωικά. Ο Επίζηλος επιτίθεται (25) με ορμή εναντίον των αντιπάλων του. Εντύπωση προκαλεί η απεικόνιση του σκυλιού (26) που μαζί με τον κύριο του (27) καταβάλλει έναν Πέρση στρατιώτη (28). Πολλοί Πέρσες υποχωρούν (29) σπρώχνοντας ο ένας τον άλλο (30) και πέφτουν στο παρακείμενο έλος. Ο Καλλίμαχος (31) και ο Δάτης (32) μονομαχούν. Ο Αισχύλος (33) μάχεται ηρωικά, ενώ ο αδελφός του Κυναίγειρος (34) κρατά ένα πλοίο των Περσών στην προσπάθεια του να εμποδίσει τον απόπλου του. Αλλά ένας Πέρσης (35) υψώνει τον πέλεκύ του, έτοιμος να καταφέρει το θανάσιμο κτύπημα στον Αθηναίο ήρωα. Οι Πέρσες (37α, 37β) προσπαθούν να επιβιβαστούν στα πλοία τους καταδιωκόμενοι από τους Αθηναίους (38α, 38β).

σε οπλισμένος με το τρομερό του ρόπαλο να συ­ μπαραταχθεί με τους σωτήρες των παιδιών του, ενώ ο τραγοπόδαρος Παν, συνοδευόμενος από τους Πανίσκους του, διασκόρπισε τις περσικές φάλαγγες. Από το προσκλητήριο αυτό δεν θα μπορούσε φυσικά να λείψει η Αθηνά, η οποία πα­ ρουσιάστηκε στο πεδίο της μάχης (ή μάλλον στα μάτια των Μαραθωνομάχων) πάνοπλη και οδηγώ­ ντας τέθριππο άρμα, γεμάτη εκδικητική μανία γι' αυτούς που τόλμησαν να απειλήσουν την προστα­ τευόμενη της πόλη. Πολλοί άλλοι Μαραθωνομά­ χοι αναγνώρισαν στο πλευρό τους την Αρτεμη με τα φονικά της βέλη και τη φοβερή Εκάτη. Στη μάχη όμως δεν έλαβαν μέρος μόνο ήρω­ ες, θεοί και ημίθεοι, αλλά και κάποιες αδιευκρίνι­ στες μορφές, οι οποίες έδωσαν αφορμή για θεω­ ρίες που ίσως υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια της ουτοπίας. Σύμφωνα με τον Παυσανία [Παυσανίας, Αττικά 32, 5], την ώρα που μαινόταν η μάχη εμφα­ νίσθηκε ξαφνικά ένας άνδρας, με αμφίεση χωρι­ κού, ο οποίος κρατούσε στα χέρια του ένα επίμη­ κες όπλο που έμοιαζε με άροτρο. Ο συγκεκριμέ­ νος άνδρας εθεάθη να φονεύει πολλούς Πέρσες και μετά το πέρας της μάχης εξαφανίσθηκε, "Οταν οι Α&ηναίοι ρώτησαν σχετικά, ο θεός δεν χρησμοδότησε τίποτα γι' αυτόν περισσότερο από το ότι πρέπει να τιμούν τον ήρωα Εχετλαίο (εχέτλη=λαβή αρότρου)" [Παυσανίας, Αττικά 32, 5]. 0 Ηρόδοτος αναφέρει και ένα ακόμη ανεξήγη­ το γεγονός: "Κατά τη διάρκεια της μάχης συνέβη ένα ανεξήγητο περιστατικό. Κάποιος Α&ηναίος, ο Επίζηλος του Κουφαγόρα, ενώ πολεμούσε στη μά­ χη αυτή εκ του συστάδην και αγωνιζόταν γενναία, έχασε, λέει, το φως του χωρίς να κτυπη&εί σε κα­ νένα μέρος του σώματος ούτε από δόρυ ούτε από βέλος και από τότε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του έμεινε τυφλός. Ακουσα πως ο ίδιος για το πά&ημά του διηγείτο τα εξής: του φάνηκε, λέει, πως στά­ θηκε απέναντι του κάποιος υψηλόσωμος οπλίτης, που τα γένια του σκέπαζαν όλη του την ασπίδα και πως το φάντασμα εκείνο αυτόν μεν τον προσπέ­ ρασε, αλλά σκότωσε τον συμπολεμιστή του" [Ηρό­ δοτος 6,117].

Πιθανώς όλα τα παραπάνω να είναι απόρροια παραληρήματος πολλών πολεμιστών εξαιτίας της έντονης κόπωσης και του άγχους της μάχης. Επί­ σης είναι σίγουρο πως θα σημειώθηκαν πολλά πε­ ριστατικά θερμοπληξίας, η οποία δημιουργεί ψευ­ δαισθήσεις, αφού οι οπλίτες μάχονταν για πολλή ώρα, βαριά οπλισμένοι και κάτω από υψηλές θερ­ μοκρασίες. Πέρα όμως από αυτά δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε την ευσέβεια των Ελλήνων. Αυτή τους αυθυπόβαλε ότι ανάμεσα στις γραμμές τους βρίσκονταν συμπαραστάτες τους οι θεοί, τους ε­ νίσχυσε ψυχολογικά και συνετέλεσε στη νίκη τους. Η "θεοφάνεια" αποτελεί κοινό βίωμα για τους Ελληνες. Ο Οδυσσέας καθοδηγείτο από την Αθη­ νά, ενώ όλοι οι θεοί του Ολύμπου κατά τη διάρ­ κεια του Τρωικού Πολέμου έκαναν αρκετές φορές την εμφάνιση τους στο πεδίο των μαχών. Σε μια θαυμαστή συνέχεια οι υπερασπιστές της Κωνστα­ ντινούπολης έβλεπαν στα "θεοφύλακτα" τείχη την Παναγία να τους ενισχύει. Ο Κολοκοτρώνης είδε πως ο Θεός είχε υπογράψει για την ανεξαρ­ τησία της Ελλάδας, ενώ οι μαχητές του 1940 ορα­ ματίζονταν τη Θεοτόκο να τους οδηγεί στη νίκη, "Μια γυναικεία μορφή να προβαδίζει, ψιλόλιγνη, αλαφροπερπάτητη, με την καλύπτρα της αναρριγμένη από το κεφάλι στους ώμους. Την αναγνώρι­ ζε, την ήξερε από πάντα, του την είχαν τραγουδή­ σει σαν ήταν μικρός κι ονειρευότανε στην κούνια. Ηταν η μάνα η μεγαλόψυχη στον πόνο και τη δόξα, η λαβωμένη της Τήνου, η υπέρμαχος Στρατηγός" [Αγγελος Τερζάκης: Ελληνική Εποποιία 1940-1941]. Γεγονός είναι πως ο Ελληνας μαχητής, όπως και αν προσφωνούσε τους θεούς του, πάντα επιζη­ τούσε και αναγνώριζε τη βοήθεια τους στη νίκη. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην εποχή του, περίπου 700 χρόνια μετά τη μάχη, ακούγονταν στο πεδίο της σύγκρουσης κλαγγές όπλων, χρεμετίσματα αλόγων και κραυγές ανδρών. Υπερβο­ λές θα ισχυριστούν κάποιοι. Σίγουρα όμως θα βρεθούν και κάποιοι άλλοι που θα αντιτείνουν ότι ευρισκόμενοι στον Μαραθώνα άκουσαν τον αντί­ λαλο της μάχης να αντηχεί και στις ημέρες μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, βιβλία 1-9, μτφ. Ευάγγελος Πανέτσος, Εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος Iβιβλία V-IX, μτφ. Ηλίας Σπυρόπουλος, Εκδόσεις Γκοβόστη, 1995. (2) Παυσανίας: ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ, /-/Χ, μετάφραση-σχόλια-σημειώσεις Ν. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών, 1982. (3) Πλούταρχος: ΘΗΣΕΥΣ, μτφ. Μ.Γ. Μερακλής, Εκδόσεις Κάκτος 1991. (4) Εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος»: ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, περ. «Φαινόμενα», τχ. 13,28-8-2002. (5) Αγγελος Τερζάκης: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ 1940-1941.

Η

ιστορία αυτή του Φειδιππίδη είναι τό­ σο διαδεδομένη (ουσιαστικά με αυτή μεγάλωσαν όλες οι γενιές μαθητών από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και ε­ ξής), ώστε δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις, παρόλο που είναι εύκολο να διατυπωθούν. Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος διένυσε 440 χι­ λιόμετρα (προφανώς υπό συνθήκες ζέστης ε­ φόσον ήταν καλοκαίρι) μέσα σε τέσσερις η­ μέρες και πιθανότατα, μέχρι να λάβει απά­ ντηση από τους Σπαρτιάτες είχε στη διάθεση του για να αναπαυτεί μια ημέρα (ή και λιγότε­ ρο). Αμέσως μετά την άφιξη του στην Αθήνα, μετέβη στον Μαραθώνα, διένυσε δηλαδή άλ­ λα 42 ή 34 χιλιόμετρα αναλόγως με τη δια­ δρομή που θα επέλεγε. Την επόμενη ή μεθε­ πόμενη ημέρα πολέμησε μαζί με τους συμπο­ λίτες του για δύο ή τρεις ώρες (πάντα υπό συνθήκες ζέστης) φορώντας πανοπλία βά­ ρους 32 κιλών. Μόλις τελείωσε η μάχη, αν και τραυματισμένος, έτρεξε να ειδοποιήσει τους συμπολίτες του. Κάλυψε δηλαδή ακόμα 42 χι­ λιόμετρα (ή 34), πιθανώς αιμορραγώντας και

χωρίς να έχει απορρίψει την πανοπλία του (για ποιο λόγο άραγε;). Οι "επιδόσεις" του Φει­ διππίδη αγγίζουν τα όρια του εξωπραγματι­ κού. Σήμερα θεωρείται αδύνατο για έναν πρωταθλητή (αποστάσεων αντοχής ή δεκά­ θλου) να φθάσει σε τέτοια επίπεδα αντοχών (ακόμα και με τη βοήθεια φαρμακευτικών πα­ ρασκευασμάτων). Παρόλα αυτά, ακόμα και για τους σαφώς πιο σκληραγωγημένους και αθλητικούς προγόνους μας δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε τέτοιες επιδόσεις. Αλλω­ στε, για ποιο λόγο να επιλέχθηκε και για αυτή την αποστολή πάλι ο Φειδιππίδης, ο οποίος ή­ ταν τραυματισμένος και καταβεβλημένος και όχι ένας πιο ξεκούραστος δρομέας; Αν θεωρήσουμε τον Ηρόδοτο ως τη βασι­ κή μας πηγή για τη μάχη, τότε θα διαπιστώ­ σουμε ότι αναφέρεται μεν στην αποστολή του Φειδιππίδη στη Σπάρτη, αλλά δεν κάνει καμία απολύτως μνεία για το περιστατικό της αναγγελίας της νίκης στην Α θ ή ν α μετά το τέ­ λος της μάχης. Ο Πλούταρχος, αντλώντας πληροφορίες από το χαμένο σήμερα έργο

του Ηρακλείδη του Ποντικού, κάνει λόγο για το συγκεκριμένο περιστατικό, μολονότι οι πληροφορίες του χαρακτηρίζονται από σχετι­ κή ασάφεια, "την είδηση της νίκης στη μάχη του Μαραθώνα ανήγγειλε, όπως διηγείται ο Ηρακλείδης από τον Πόντο, ο Θέρσιππος ο Ερχιεύς, οι περισσότεροι ιστορικοί όμως λέ­ γουν ότι ο Ευκλής έτρεξε με την πανοπλία του κάθιδρος από τη μάχη και, καθώς έφθα­ νε στις πόρτες των αρχόντων της πόλης, τό­ σο μόνο μπόρεσε να πει, "χαίρετε, χαίρομεν", και ε υ θ ύ ς ξεψύχησε" [Πλούταρχος, Πότερον Αθηναίοι...37C]. Ο Λουκιανός παραδίδει πως "πρώτος ο Φι­ λιππίδης, που έτρεξε από τον Μαραθώνα για να αναγγείλει τη νίκη, είπε στους άρχοντες που συνεδρίαζαν ανήσυχοι για την έκβαση της μάχης, χαίρετε, νικώμεν, και λέγοντας το

να-Σπάρτη-Αθήνα. Κάποιοι άλλοι όμως θα α­ ντιτείνουν ότι, για να επιλεχθεί ο Φειδιππίδης για να μεταβεί στη Σπάρτη, θα ήταν ο καλύ­ τερος και ταχύτερος ημεροδρόμος, άρα αυ­ τός θα μετέφερε και το μήνυμα της νίκης από τον Μαραθώνα. Ο επίκουρος καθηγητής του Δ Π Θ Ευάγγελος Αλμπανίδης, ο οποίος έ­ χει ασχοληθεί διεξοδικά με το θ έ μ α , θ έ τ ε ι α­ κόμα ένα ερώτημα, "Γιατί όμως απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά από την ιστορία του Ηροδότου; ...Είναι γνωστό ότι ο Ηρόδοτος ε­ μπλούτισε το κείμενο της Ιστορίας του με ένα πλήθος πληροφοριών. Με την ακόρεστη πε­ ριέργεια του να δει και να μάθει τα πάντα, ο­ δηγήθηκε πολλές φορές στο σημείο να δια­ κόπτει την ιστορική του αφήγηση, να καταχω­ ρεί ποικίλο υλικό, με γεωγραφικές και εθνο­ λογικές πληροφορίες, αλλά και με καθαρά εΚαλλιτεχνική αναπαράσταση του 19ου αιώνα στην οποία απεικονίζεται ο θάνατος του μαραθωνοδρόμου αμέσως μετά την αναγγελία της νίκης.

Πολλοί μπορούν να ισχυριστούν ότι ο αγγελιαφόρος ήταν ο Θέρσιππος, εφόσον ο Φειδιππίδης θα ήταν ήδη καταβεβλημένος από το ταξίδι Αθήνα-ΣπάρτηΑθήνα.

νέο πέθανε, αφήνοντας την τελευταία του πνοή με το χαίρετε" [Λουκιανός, Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος, 3]. Το πρώτο πρόβλημα προκύπτει από το όνομα. Ηταν Φι­ λιππίδης όπως αναφέρει ο Λουκιανός ή Φει­ διππίδης; Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο ή μήπως για δύο διαφορετικά; Η ομοιότητα των ονομάτων μάς οδηγεί στη σκέψη ότι ο ιστορι­ κός από τα Σαμόσσατα παρέθεσε ένα όνομα το οποίο με την πάροδο των χρόνων είχε υ­ ποστεί μικρή παραφθορά. Το δεύτερο πρό­ βλημα είναι προφανές. Ποιος μετέφερε το μήνυμα; ο Φιλιππίδης ή ο Θέρσιππος; Η απά­ ντηση είναι αδύνατο να δοθεί. Πολλοί μπο­ ρούν να ισχυριστούν ότι ο αγγελιαφόρος ή­ ταν ο Θέρσιππος, εφόσον ο Φειδιππίδης θα ήταν ήδη καταβεβλημένος από το ταξίδι Α θ ή -

λεύθερες λογοτεχνικές δημιουργίες. Πώς εί­ ναι, λοιπόν, δυνατό να μην ασχολείται με το περιστατικό του μαραθωνοδρόμου;" [Ευάγγε­ λος Αλμπανίδης, Ο αγγελιαφόρος της νίκης και ο Μαραθώνιος]. Αυτό που καταρχάς μπορούμε να υποθέ­ σουμε είναι πως το συγκεκριμένο συμβάν εί­ ναι ένας θρύλος ο οποίος "προστέθηκε" με­ ταγενέστερα στη μάχη. ώστε να της προσδώ­ σει μια επιπλέον ηρωική διάσταση. Ωστόσο, δεν είναι δυνατό να μην έγινε αναγγελία της νίκης στην Αθήνα. Σύμφωνα με μαρτυρία του Φιλοστράτου, τις ειδήσεις και τα αποτελέ­ σματα πολεμικών αναμετρήσεων ανελάμβα­ ναν να μεταφέρουν ειδικά εκπαιδευμένοι δρομείς μεγάλων αποστάσεων. Το 668 π.Χ., για παράδειγμα, οι Ηλείοι είχαν εμπλακεί σε

Παράσταση του αγωνίσματος του οπλίτη δρόμου. Ουσιαστικά τέτοιου είδους αγωνίσματα αποτελούσαν πολεμικές ασκήσεις. Παράσταση αμφορέα του 5ου αιώνα π.Χ. (Μόναχο, Αρχαιολογικό Μουσείο).

Η ιστορία του αγγελιαφόρου, ανεξάρτητα από το αν αληθεύει ή όχι, προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στον Γάλλο ακαδημαϊκό και ένθερμο φιλέλληνα Μισέλ Μπρεάλ και τον ώθησε να προτείνει τη διοργάνωση αγώνα αντοχής από τον Μαραθώνα στην Αθήνα με αφορμή την τέλεση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 1896.

πόλεμο με τους Δυμαίους. Η κρίσιμη μάχη διεξήχθη την τελευταία ημέρα των αγώνων της Ολυμπίας. Οι Ηλείοι νίκησαν και ένας αγ­ γελιαφόρος έσπευσε να μεταφέρει το μήνυ­ μα της νίκης στο στάδιο της Ολυμπίας, όπου έφθασε τη στιγμή της απονομής των επά­ θλων. Ενα περιστατικό σχεδόν όμοιο με αυτό του Μαραθώνα συνέβη και μετά τη μάχη των Πλαταιών. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ένας ημεροδρόμος ονόματι Ευχίδας διέτρεξε την απόσταση Πλαταιές-Δελφοί-Πλαταίες (1.000 στάδια περίπου=185 χιλιόμετρα) για να μετα­ φέρει το ιερό πυρ από το Μαντείο και να πέ­ σει νεκρός με την επιστροφή του στις Πλα­ ταιές. Υπάρχουν δεκάδες άλλα παραδείγματα που οδηγούν στο συμπέρασμα πως η αναγγε­ λία της νίκης ήταν κάτι το σ ύ ν η θ ε ς στην αρ­ χαιότητα. Είναι πολύ πιθανόν, λοιπόν, ο Ηρό­ δοτος να το θεώρησε ανάξιο λόγου, εφόσον μάλιστα η απόσταση των 42 χιλιομέτρων που χωρίζει τον Μαραθώνα από την Αθήνα είναι αμελητέα, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα 440 χιλιόμετρα που διένυσε ο Φειδιππίδης. Ενα ακόμα ερώτημα που προκαλεί εντύ­ πωση είναι γιατί οι Αθηναίοι έστειλαν δρομέα να αναγγείλει τη νίκη και δεν χρησιμοποίη­ σαν ηλιακά σήματα (τα οποία ήταν σε χρήση εκείνη την περίοδο όπως άλλωστε αποδει­ κνύεται από το σήμα των άγνωστων συνωμο­ τών προς τους Πέρσες) ή γιατί δεν χρησιμο­ ποίησαν ιππείς εφόσον έπρεπε να επιστή­ σουν άμεσα την προσοχή στη φρουρά της πόλης για την πιθανότητα αποβατικής προ­ σπάθειας των Περσών. Το πρώτο ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί. Το δεύτερο όμως σχετίζεται με την ασφάλεια του μηνύματος. Οι ιππείς θα χρησιμοποιούσαν μια διαδρομή,

ως επί το πλείστον παραλιακή (Ραφήνα-Πικέρμι-Παλλήνη-Σταυρός Αγίας ΠαρασκευήςΧαλάνδρι-Αθήνα), όπου υπήρχε κίνδυνος να πέσουν σε ενέδρα, ιδιαίτερα εκείνες τις στιγ­ μές όταν κανείς δεν γνώριζε που βρίσκονταν οι Πέρσες ιππείς. Κατά συνέπεια, προτιμήθη­ κε ένας δρομέας ο οποίος θα ακολουθούσε την ημιορεινή και ασφαλέστερη διαδρομή (Βρανά-Εκάλη-Κηφισιά-Ψυχικό-Αθήνα). Η ιστορία του αγγελιαφόρου, ανεξάρτητα από το αν αληθεύει ή όχι, προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στον Γάλλο ακαδημαϊκό και ένθερ­ μο φιλέλληνα Μισέλ Μπρεάλ και τον ώθησε να προτείνει τη διοργάνωση αγώνα αντοχής από τον Μαραθώνα στην Α θ ή ν α με αφορμή την τέλεση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπια­ κών Αγώνων στην Α θ ή ν α το 1896.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, βιβλίο 6, εκδόσεις I. Ζαχαρόπουλος. 2) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1995. 3)Λουκιανός:ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΘΕΩΝ, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1994. 4) Ευάγγελος Αλμπανίδης: Ο ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Ε-ΙΣΤΟΡΙΚΑ: Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, τεύχος 232, 15 Απριλίου 2004. 5) I. Ιωαννίδης: Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΥ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ, Γυμναστική και Αθλητισμός, 5 (1976) 4-6. 6) Θ. Κατσωνόπουλος: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΥ ΔΡΟΜΟΥ, πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αθλητικής Ιστορίας και Φιλοσοφίας, Τρίκαλα 12-14 Οκτωβρίου 2001, (σελ. 207-220), Θεσσαλονίκη 2002.

ΑΓΝΩΣΤΕΣ

ΠΤΥΧΕΣ