7_Hmeres_Kathimerini_-______.___________________________________.pdf

A KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

2-31 AΦIEPΩMA Tα αρχαιολογικά μνη

μεία. Tα ευρήματα καταδεικνύουν μια συνεχή ιστορική διαδρομή 6.000 χρνων. Tου Πέτρου Kαλλιγά.  Aρχιτεκτονικς χαρακτήρας της Πλάκας. Tα κτίρια του πυρήνα του ιστορικού αθηναϊκού κέντρου. Tων: Mαργαρίτας Γραφάκου – Eλένης Mαΐστρου.  Oι εκκλησίες της Πλάκας. Oι σημαντικτεροι σωζμενοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της περιοχής. Tου Nίκου Xαρκιολάκη.  Eπέμβαση για την αναβίωση... Mε σειρά μέτρων απ το 1974 η Πλάκα άλλαξε πρσωπο και διασώζει την ιστορική της συνέχεια. Tου Διονύση Zήβα.  Aισθητική διά μέσου των αιώνων. H ομορφιά της σημερινής Πλάκας ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πλης. Tου Γιάννη Mιχαήλ.  Πνευματικοί άνθρωποι της Πλάκας. Mορφές του πνεύματος και της τέχνης που έζησαν και αγάπησαν τη «συνοικία των Θεών». Tου Δημητρίου Γέροντα.  «Στης Πλάκας τις ανηφοριές...». Tα ιδιαίτερα έθιμα, οι γραφικοί τύποι, οι παραδοσιακές ταβέρνες στη γειτονιά του κεφιού και της διασκέδασης. Tου Kώστα Xατζιώτη.  Πλάκα: Πριν να είναι ααργά... H αναζήτηση των πολλαπλών λύσεων απαιτεί σοβαρ σχεδιασμ και ειλικρινή συνεργασία. Tου Θύμιου Παπαγιάννη.  Tα μουσεία της Πλάκας. Mε σύγχρονη εκθεσιακή και εκπαιδευτική αντίληψη διασώζουν την πολιτιστική μας κληρονομιά. Tης Mαρίας Aυγούλη. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eξώφυλλο: Aποψη τμήματος της Πλάκας απ τον Bράχο της Aκροπλεως (φωτ.: «Tο Mάτι», Nίκος Kαπίρης).

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

ΦIEPΩMA

Tα αρχαιολογικά μνημεία Tα ευρήματα καταδεικνύουν μια συνεχή ιστορική διαδρομή 6.000 χρνων

Tο πρπυλον του Πομπείου (4ος π.X. αι.) Δημσιο οικοδμημα που φυλάσσονταν τα ιερά σκεύη, τα «πομπιεία» και απ εδώ ξεκινούσαν λες οι πομπές και ιδίως των Παναθηναίων. Tου Πέτρου Γ. Kαλλιγά Eφρου των Aρχαιοτήτων Διευθυντού της Aκροπλεως

ΣTO KENTPO του ανοικτού λεκανοπεδίου της Aθήνας, που περιβάλλεται απ ρη και διαβρέχεται στα ντια απ τον Σαρωνικ κλπο, υψώνονται δυο λφοι: ο κωνικς γκος του Λυκαβηττού και ο χαμηλτερος και επίπεδος λφος της Aκρπολης. O πρσφορος για οίκηση πάνω χώρος της Aκρπολης, η φυσική της οχύρωση και η ύπαρξη νερού (πηγή της Kλεψύδρας, του Aσκληπιείου) ήσαν οι βασικές αιτίες που ο λφος αυτς κατοικήθηκε πολύ νωρίς, σε αντίθεση με τον αφιλξενο λφο του Λυκαβηττού. Hδη απ την 4η χιλιετία π.X., επισημάνθηκε με τις αρχαιολογικές ανασκαφές η ύπαρξη λειψάνων κατοίκησης της νεολιθικής εποχής στην Aκρπολη, πάνω και γύρω απ αυτήν, ιδίως στην ντια πλαγιά καθώς και στην

βορειο-δυτική πλευρά του λφου. H αλληλουχία της κατοίκησης συνεχίσθηκε μέχρι τις μέρες μας. Mέχρι σήμερα, δηλαδή για μια συνεχή ιστορική διαδρομή 6.000 περίπου χρνων, ο βράχος της Aκρπολης και οι πλαγιές της κατοικήθηκαν απ κοινωνίες ανθρώπων που άφησαν πίσω τους κατάEπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ AΓΓEΛIKH KINTH λοιπα της παρουσίας και των δραστηριοτήτων τους με την μορφή κατοικιών, τπων και μνημείων λατρείας, δημσιων έργων, κ.α. H κατοίκηση του ίδιου χώρου για ένα τσο μακρύ χρονικ διάστημα, που τα κατάλοιπα της προηγούμενης, δημιούργησε σταδιακά ένα μοναδικ ιστορικ και καλλιτεχνικ

πλούτο. H πολιτιστική αυτή κληρονομιά, σημαντική και αξιοζήλευτη, απαιτεί μως θυσίες για τη διαφύλαξη και διατήρησή της, ιδίως μάλιστα αφού η περιοχή, κυρίως της βρειας πλαγιάς, συνεχίζει να κατοικείται και σήμερα.

H αρχαία χάραξη H σημερινή αθηναϊκή συνοικία της Πλάκας, στα βρεια και στα ανατολικά του λφου της Aκρπολης, είναι η τελευταία μορφή μιας μακραίωνης οικιστικής ιστορίας. Oροθετημένη απ τους σημερινούς δρμους Διονυσίου Aρεοπαγίτου, Aμαλίας, Nίκης και Mητροπλεως, με τα χαμηλά σπίτια του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα και με την πολύπλοκη ρυμοτομία, που ορισμένες φορές ακολουθεί την αρχαία χάραξη, αντιδιαστέλλεται έντονα απ τη σημερινή πολιτεία που εκτείνεται γύρω της.

Oργανωμένη κατοίκηση της περιοχής διαπιστώνεται για πρώτη φορά στα προϊστορικά χρνια και ασφαλώς στην μυκηναϊκή εποχή, ταν ο οχυρωμένος βράχος της Aκρπολης ήταν η έδρα του άνακτος, κυριάρχου του βασιλείου της Aθήνας. Tα κυκλώπεια τείχη, που προστάτευαν την Aκρπολη της Aθήνας στα μυκηναϊκά χρνια (13ος αι. π.X.), άφηναν εισδους, στα ντια και τα βρεια, εκτς απ την κύρια πύλη που βρισκταν στα δυτικά. Oι προσβάσεις αυτές επέτρεπαν την επικοινωνία του οχυρού με τις κατοικημένες περιοχές της κάτω πλης, που οι Mυκηναίοι κάτοικοι ήσαν συγκεντρωμένοι, σε ανοχύρωτες κώμες, πως μαρτυρούν οι συστάδες των τάφων και τα αρχαία πηγάδια που έχουν βρεθεί. Παρμοια οικιστική εικνα, μως πιο περιορισμένη, μαρτυρείται απ τα ευρήματα των ανασκαφικών ερευνών και την πρώιμη Eποχή του Σιδήρου (10ος-9ος αι. π.X.), αν και πια δεν ήσαν σε χρήση τα τείχη της Aκρπολης και η οίκηση επικεντρωνταν στους μεμονωμένους και διάσπαρτους ανοχύρωτους πατριαρχικούς «οίκους». H ίδρυση, γύρω στα 800 π.X., νέου οργανωμένου και οχυρωμένου οικισμού πάνω στην Aκρπολη, φαινμενο που παρατηρείται συγχρνως σε πολλές νησιωτικές και ηπειρωτικές περιοχές της Eλλάδος, υπήρξε η αρχή μιας νέας εποχής. Tο γεγονς του συνοικισμού της πλης γιρταζαν αργτερα οι αρχαίοι Aθηναίοι με ιδιαίτερη γιορτή, τα Συνοίκια (ή Mετοίκια), και εμπνευστή θεωρούσαν τον μυθικ ήρωά τους Θησέα.

H Aγορά Σταδιακά ο οικισμς της μικρής πλης εξαπλώθηκε και στις πλαγιές του οχυρωμένου λφου, δημιουργώντας την κάτω πλη, το Aστυ, σε αντιδιαστολή με την Aκρπολη. H σταθερή αύξηση του πληθυσμού, που παρατηρείται απ τα μέσα του 8ου αι. π.X. (υστερογεωμετρική περίοδος), δημιούργησε νέες ανάγκες στη νέα πλη, πως τον τειχισμ αλλά κυρίως τη δημιουργία της Aγοράς, τπου συγκέντρωσης των πολιτικών και εμπορικών συναλλαγών των κατοίκων. H Aγορά υπήρξε ο πυρήνας των αρχαίων ελληνικών πλεων. H αθηναϊκή Aγορά των Aρχαϊκών χρνων (του 7ου και 6ου αι. π.X.), δεν έχει ακμη επισημανθεί και ερευνηθεί ανασκαφικά, αλλά υπολογίζεται τι βρισκταν στην κάτω πλη στα βρεια και ανατολικά του βράχου της Aκρπολης. Aπ τις φιλολογικές πηγές γνωρίζουμε τι περιστοιχιζταν απ κτίρια με διοικητικές και θρησκευτικές λειτουργίες πως το Θεσμοθετείο, το Θησείο, το Bουκολείο, το Eπιλύκειο και το Πρυτανείο, που επίσης δυστυχώς δεν έχουν ακμη επισημανθεί. O οχυρωμένος περίβολος των αρχών του 6ου αι. π.X. περιέβαλε για πρώτη φορά το Aστυ, (την κάτω πλη), και την Aκρπολη, σε μια ελλειπτική διαδρομή με βρειο ριο τον μικρ ποταμ του Hριδανού

H πύλη της Aρχηγέτιδος Aθηνάς απ το οικοδμημα της Pωμαϊκής Aγοράς. (Aγορά του Kαίσαρα και του Aυγούστου) γνωστ ως Πρτα της Aγοράς, πως ήταν το 1846. Eργο του Th. Du Moncel. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

(σημ. οδς Πανδρσου περίπου). Mεγάλο δημσιο έργο της εποχής που αποδίδεται στον τύραννο Πεισίστρατο (β΄ μισ του 6ου αι. π.X.) ήταν η εξασφάλιση της πλης με πσιμο νερ. Στα τέλη του 6ου αι. π.X., πιθαντατα ως επακλουθο των διοικητικών αλλαγών που επέφεραν οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη (508 π.X.) και της περαιτέρω αύξησης του πληθυσμού, ο χώρος της Aρχαϊκής Aγοράς φαίνεται τι δεν επαρκούσε και οι Aθηναίοι αποφάσισαν τη μεταφορά της σε νέα θέση. Ως κατάλληλη επέλεξαν την μικρή κοιλάδα που εκτεινταν στους πρποδες των λφων του Kολωνού και του Aρείου Πάγου και έφθανε μέχρι τον μικρ ποταμ του Hριδανού στα βρεια. Tην κοιλάδα διέσχιζε η παλαιά Παναθηναϊκή οδς, που απ το Πομπιείο στον Kεραμεικ οδηγούσε στο ιερ της Aθηνάς στην Aκρπολη. H νέα Aγορά των Kλασικών Xρνων, η γνωστή μας ως Aρχαία Aγορά απ τις ανασκαφές της αμερικανικής σχολής Kλασικών Σπουδών

στην Aθήνα, έμελλε να έχει ζωή σχεδν 1.000 χρνων και ήταν το κέντρο της πλης των Aθηνών στα δημιουργικά χρνια που ακολούθησαν την καταστροφή απ τους Πέρσες (στα 480 π.X.). Tον λφο του Kολωνού στα δυτικά έστεφε ο καλά σωζμενος ακμη δωρικς νας του Hφαίστου και της Aθηνάς, έργο του 449-444 π.X. O νας είναι γνωστς λανθασμένα και ως «Θησείο», ονομασία που έχει δοθεί σήμερα και σε ολκληρη την παρακείμενη συνοικία.

Aνάπτυξη και καταστροφή O νέος ευρύς τειχισμς της πλης του 479 π.X., έργο του Θεμιστοκλή, έδωσε ασφάλεια στην πολιτεία της Aθήνας και επέτρεψε την μεγίστη ανάπτυξή της στα κλασικά και ελληνιστικά χρνια. Oδοί διέτρεχαν το Aστυ και γνωσττερη είναι η οδς των Tριπδων που ξεκινούσε απ το θέατρο του Διονύσου και αντιστοιχεί με την σημερινή οδ Tριπδων. Oι κατοικίες στα κλασικά και τα

O δωρικού ρυθμού νας του Hφαίστου και της Aθηνάς που λανθασμένα αποκαλείται και «Θησείο». (Yδατογραφία του U.J.J. Warren, 1828. Mουσείον της Πλεως των Aθηνών).

ελληνιστικά χρνια ήσαν σχετικά μικρές, χτισμένες με ευτελή γενικά υλικά, και δεν μπορούν να συγκριθούν με την τέχνη και την μεγαλοπρέπεια των θρησκευτικών και δημσιων κτισμάτων. Aνατολικά απ την Aγορά και στο κέντρο της αρχαίας πλης (και της σημερινής συνοικίας της Πλάκας) υπήρχε ακμη το γυμνάσιο του Πτολεμαίου, καθώς και το γυμνάσιο (ή παλαίστρα) του Διογένη, Mακεδνα αξιωματούχου του 2ου π.X., το Διογένειο. Tα σημαντικά αυτά κτίρια, που είχαν σχέση με την ανατροφή και την εκγύμναση των Aθηναίων εφήβων, μας είναι γνωστά απ πλήθος επιγραφών, αγαλμάτων και προτομών που έχουν βρεθεί, αλλά τα θεμέλια των ίδιων των κτισμάτων δεν έχουν ακμη επισημανθεί. H πολιορκία των Pωμαίων υπ τον Σύλλα (το 86 π.X.) ήταν καταστροφική για την πλη της Aθήνας. Γνωρίζουμε τι ττε κατακάηκε το Ωδείο του Περικλή, κοντά στο θέατρο του Διονύσου, αλλά και άλλα κτίρια πρέπει να υπέστησαν μεγάλες ζημιές, καθώς επίσης και τα τείχη, που γκρεμίστηκαν και αχρηστεύθηκαν. H ανασυγκρτηση απ την καταστροφή ήταν αργή, και σε αυτή τη φάση πρέπει να αποδώσουμε τη νέα μεταφορά της Aγοράς. Στο β΄ μισ του 1ου π.X. χρονολογείται η ανέγερση της μεγάλης τετράπλευρης εμπορικής Aγοράς στα ανατολικά εκείνης των κλασικών χρνων. Tο νέο οικοδμημα γνωστ ως Aγορά του Kαίσαρα και του Aυγούστου (σήμερα ως Pωμαϊκή Aγορά) περιεβάλλετο απ εσωτερική κιονοστοιχία και καταστήματα, ενώ είχε δύο πρτυπα, ένα στα δυτικά, της Aρχηγέτιδος Aθηνάς (γνωστ στα χρνια της τουρκοκρατίας ως Πρτα της Aγοράς) και το άλλο στα Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

ανατολικά. Oι δύο Aγορές συνδέονταν με πλακστρωτη οδ, που κατέληγε με κλιμακοστάσιο στο πρπυλο της Aρχηγέτιδος Aθηνάς και πλαισιωνταν απ κιονοστοιχίες και καταστήματα.

Eργα του Aδριανού Στα ανατολικά της Pωμαϊκής Aγοράς σώζεται το γνωστ οκταγωνικ μαρμάρινο κτίριο, το Ωρολγιο του Aνδρονίκου του Kυρρήστου έργο του τέλους του 2ου ή των αρχών του 1ου αι. π.X. Προορισμένο να στεγάσει μηχανισμούς μέτρησης του χρνου, εξωτερικά είχε λαξευμένες ανάγλυφα τις προσωποποιήσεις των ανέμων, ως φτερωτές ανδρικές μορφές (σημερινοί Aέρηδες, Πύργος των Aνέμων). Aπ τους Pωμαίους αυτοκράτοτες εκείνος που ιδιαίτερα αγάπησε την πλη της Aθήνας ήταν ο Aδριανς (2ος αι. μ.X.) και το απέδειξε με την εκτέλεση μεγάλων έργων. Σε αυτν οφείλεται η αύξηση της πλης στα ανατολικά, η ολοκλήρωση του μεγάλου ναού του Oλυμπίου Δις και η εξασφάλιση της ύδρευσης της πλης (Aδριάνειο υδραγωγείο). Για να τον τιμήσουν οι Aθηναίοι ανήγειραν τη γνωστή πύλη του Aδριανού, απ λευκ πεντελικ μάρμαρο. Aνατολικά της Aγοράς των κλασικών χρνων και παράλληλα στα βρεια με τη Pωμαϊκή Aγορά ο Aδριανς ανήγειρε (132 μ.X.) ένα μεγάλο τετράπλευρο δημσιο οικοδμημα, τη γνωστή ως βιβλιοθήκη του Aδριανού. Στ’ ανατολικά της Bιβλιοθήκης ο Aδριανς ανήγειρε ένα ακμη μεγαλπρεπο κτίριο σε μορφή βασιλικής. Tου κτιρίου σώζονται μνο μεγάλα τμήματα του βρειου τοίχου του, κοντά στη σημερινή οδ Aδριανού και ίσως είναι δυνατν να ταυτισθεί με το «Πάνθεον».

Bαρβαρική επιδρομή O αυτοκράτορας Bαλεριανς στα μέσα του 3ου αι. μ.X. θέλοντας να προστατεύσει την πολιτεία και τη νέα επέκταση του Aδριανού ανήγειρε εκτεταμένο τείχος στα ίχνη του

Tο ρολι του Aνδρονίκου Kυρρήστου, ωραία λιθογραφία 27,5x35 εκ. του Th. Du Moncel. (Φωτ.: Louis Dupré, Tαξίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντινούπολη. Eκδ. Oλκς).

παλαιού τειχίζοντας έτσι ξανά την πλη μετά τρεις αιώνες. Oμως ο τειχισμς δεν εμπδισε την κατάληψη και ολοκληρωτική καταστροφή της πλης το 267 μ.X. απ το βαρβαρικ φύλο των Eρούλων. H καταστροφή ήταν τέτοιας έκτασης ώστε προκάλεσε μετά την αποχώρηση των επιδρομέων, την συρρίκνωση της πλης και την εγκατάλειψη των ερειπωμένων πια μνημείων. Tο βαλεριάνειο τείχος εγκαταλείφθηκε και νέο τείχος, το λεγμενο υστερο-ρωμαϊκ, που ανεγέρθηκε στις αρχές του 4ου αι. μ.X. μαρτυρεί την μικρή πια έκταση της κάτω πλης. Στο νέο τείχος στην περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκαν ενσωματώνοντας τα λείψανα του πίσω τοίχου της Στοάς του Aττά-

Aποψη της στοάς του Aττάλου, η οποία αναστηλώθηκε πλήρως το 1956. Διώροφο εντυπωσιακ κτίριο στέγαζε 43 καταστήματα που το κράτος νοίκιαζε σε ιδιώτες.

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

λου, του δυτικού, βρειου και ανατολικού τοίχου της βιβλιοθήκης του Aδριανού, και του βορείου τοίχου του «Πανθέου». Tμήματα του τείχους σώζονται επίσης σε διάφορα άλλα σημεία της αρχαίας πλης καθώς αυτ περιτρέχει την Aκρπολη ενσωματώνοντας στα ντιά της τους τοίχους της Στοάς του Eυμένους και του Ωδείου του Hρώδου Aττικού. Mαζί με την συρρίκνωση της αρχαίας πλης, η επικράτηση του χριστιανισμού σύντομα έδωσε νέα μορφή στην μικρή πολιτεία. H ανέγερση χριστιανικών βασιλικών ιδιαίτερα στους πολυσύχναστους τπους και στους χώρους της αρχαίας λατρείας είναι χαρακτηριστική και διαπιστώνεται μεταξύ των άλλων και στην εσωτερική αυλή της βιβλιοθήκης του Aδριανού και στο κέντρο της ρωμαϊκής Aγοράς. Mία τελευταία αναλαμπή στην οικιστική ιστορία της αρχαίας πολιτείας είναι οι μεγάλες και πλούσιες επαύλεις του 4ου, 5ου και 6ου αι. μ.X. που χτίστηκαν έξω απ το υστερο-ρωμαϊκ τείχος, στην περιοχή της Aρχαίας Aγοράς στα ντια της Aκρπολης (στη τωρινή Aγ. Διονυσίου Aρεοπαγίτου) και στα ανατολικά της (στη σημερινή οδ Aδριανού και ανατολικτερα). Eφοδιασμένες με λουτρά, υπκαυστα και δεξαμενές και διακοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα, ορθομαρμαρώσεις και έργα γλυπτικής, ορισμένες απ αυτές τις επαύλεις των πλούσιων Aθηναίων στέγασαν και φιλοσοφικές σχολές, μέχρι το τελικ κλείσιμ τους απ τον Xριστιαν αυτοκράτορα Iουστιανιαν, το 529 μ.X. H σταδιακή μως φθορά της μικρής

πολιτείας ήταν πια φανερή απ εκεί και μετά, έως του αυτή μετατράπηκε σε μία άσημη επαρχιακή πλη της Bυζαντινής αυτοκρατορίας και τα αρχαία μνημεία της σκεπάστηκαν απ τα χώματα και την λησμονιά. Oι μικρές βυζαντινές εκκλησίες του 11ου και 12ου αι. που σώθηκαν, μας δείχνουν την διασπορά της κατοίκησης γύρω απ τον οχυρωμένο βράχο της Aκρπολης στα χρνια αυτά.

Aνοχύρωτη πολιτεία Στα χρνια αυτά μπορούμε να αποδώσουμε τη νέα μορφή του οικισμού, που αν και ανοχύρωτος συνέχισε να αναπτύσσεται σταδιακά καθ’ λη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας και της Tουρκοκρατίας (13ος-19ος αι.). Kαθώς η ξένη επικυρίαρχη τάξη κατείχε το φρούριο της Aκρπολης, ο ελληνικς πληθυσμς αναπτύσσονταν στις βρειες και τις ανατολικές πλαγιές του λφου. Στα χρνια μως του πολέμου της Aνεξαρτησίας και ιδιαίτερα στη μεγάλη πολιορκία των Tούρκων του 1827 προξενήθηκαν στον οικισμ οι πιο μεγάλες καταστροφές. Oταν το 1833 το φρούριο παραδθηκε πια απ τους Tούρκους στα ελληνικά χέρια, η μικρή πλη ήταν σχεδν εντελώς κατεστραμμένη και λίγα σπίτια και εκκλησίες είχαν διασωθεί. O ορισμς της Aθήνας ως πρωτεύουσας του νέου κράτους, το 1834, σήμανε την αρχή μιας νέας επιτακτικής οικοδομικής δραστηριτητας που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. H περιοχή της Πλάκας ήταν και πάλι ο πυρήνας της νέας πολιτείας.

Aρχιτεκτονικ ς χαρακτήρας της Πλάκας Tα κτίρια του πυρήνα του ιστορικού Aθηναϊκού Kέντρου Tων: Mαργαρίτας Γραφάκου και Eλένης Mαΐστρου Aρχιτεκτ νων – Eπικ. καθηγητριών στο Eθνικ Mετσβιο Πολυτεχνείο

H ΠAΣIΓNΩΣTH γειτονιά που περιβάλλει τις ανατολικές και βρειες υπώρειες του βράχου της Aκρπολης, η Πλάκα, είναι το κομμάτι εκείνο της Aθήνας που περισστερο απ οποιοδήποτε άλλο, διατηρεί τον ιστορικ αρχιτεκτονικ του χαρακτήρα. H φυσιογνωμία του χώρου που δημιουργεί την κυρίαρχη εντύπωση στον επισκέπτη, προκύπτει απ:  Tη διατηρημένη μορφή του δικτύου των δρμων (ρυμοτομικ σχέδιο) απλυτα προσαρμοσμένων στο φυσικ χώρο ανάπτυξής τους.  Tην παρουσία των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων λων των εποχών (κλασικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά, οθωμανικά) ενταγμένων στον ιστ της πλης.  Eνα σύνολο κτιρίων ιστορικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα που συνυπάρχουν αρμονικά. Tα κτίρια, κυρίως κατοικίες με τα ειδικτερα χαρακτηριστικά τους μαρτυρούν την ηλικία τους και την αρχιτεκτονική της εποχής που τα δημιούργησε. Σπίτια λαϊκά και οθωνικά που χρονολογούνται απ το 1832 μέχρι το 1864 κυρίως, αλλά και νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά, καθώς και αρκετά νεώτερα συνθέτουν ένα οικιστικ σύνολο που παρουσιάζει μεγαλύτερη ομοιογένεια σο πλησιάζει προς το βράχο της Aκρπολης και περισστερες αλλοιώσεις στις παρυφές της περιοχής.

Yαλφρακτο χαγιάτι στην αυλή λαϊκού σπιτιού, απ λίγα δείγματα που απμειναν (φωτ.: M. Γραφάκου).

Tα λαϊκά σπίτια Tα λαϊκά σπίτια της Πλάκας, τα κτισμένα κατά την προ-νεοκλασική εποχή, αποτελούν δείγματα της εξέλιξης της τοπικής αθηναϊκής αρχιτεκτονικής χωρίς έντονες εξωτερικές επιδράσεις, ενώ τα μεταγενέστερα είτε ακολουθούν τις παραδοσιακές απλές αρχιτεκτονικές μορφές, είτε δανείζονται ρυθμολογικά στοιχεία του νεοκλασικισμού, διατηρώντας μως πάντα ένα γενικ λαϊκ ύφος στην λη σύνθεση. Oρισμένα απ αυτά έχουν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική σημασία, δεδομένου τι μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας τον τύπο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, που χαρακτηρίζεται απ μια κεντρικά τοποθετημένη αυλή –το αίθριο– με τους κύριους και τους βοηθητικούς της χώρους διατεταγμένους γύρω απ αυτήν. Aπ τα σπίτια αυτής της περιδου, σώζονται αρκεΣυνέχεια στην 8η σελίδα

Σπίτι της εποχής πριν απ το νεοκλασικισμ στην οδ Θρασυβούλου (φωτ.: M. Γραφάκου). KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

5

Aξιλογο δείγμα νεοκλασικού κτιρίου (φωτ.: E. Mαΐστρου).

Kτίριο οθωνικής εποχής (φωτ.: E. Mαΐστρου).

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

Xαρακτηριστικ δείγμα κτιρίου με τις πρώτες νεοκλασικές επιδράσεις (φωτ.: E. Mαΐστρου).

Δρομσκαλα που ξεκινά απ την πλατεία Λυσικράτους (φωτ.: E. Mαΐστρου).

Στην Πλάκα, λες οι εποχές συνυπάρχουν αρμονικά (φωτ.: E. Mαΐστρου). KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

7

H οικία Church. Πυργσπιτο λαϊκού ύφους απ τα παλαιτερα του είδους στην Πλάκα (φωτ.: M. Γραφάκου). Συνέχεια απ την 5η σελίδα

τά αξιλογα παραδείγματα σε λη την πάνω απ την οδ Aδριανού περιοχή. Bασικά χαρακτηριστικά τους παραμένουν η αυλή, οι ανοικτές στοές στο ισγειο και τα υαλφρακτα χαγιάτια στον ροφο αλλά και η διευθέτηση των χώρων με τρπο τέτοιο που η αυλή παίζει κυρίαρχο ρλο στην λη αρχιτεκτονική σύνθεση και στη ζωή της οικογένειας. H μορφή τους εξωτερικά είναι απλή. Λιθκτιστα, με στέγη απ κεραμίδια, σχετικά μικρά ανοίγματα και κομμένες καμιά φορά γωνίες.

Eποχή του Oθωνα Tα σπίτια που κτίζονται τα πρώτα χρνια της βασιλείας του Oθωνα, πως είναι φυσικ, ακολουθούν ώς ένα σημείο τουλάχιστον, τις ίδιες αρχές, ενώ ταυτχρονα οι νέες απαιτήσεις και οι νέες επιρροές, οδηγούν σταδιακά προς τη μεταβολή της μορφής τους. Xωρίς να απομακρύνονται απ την ιδέα της αυλής και της αρχικής τους εσωστρέφειας, αποκτούν ψεις με μεγαλύτερες αξιώσεις, ωραίες αναλογίες και

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα. Xαρακτηριστικά τέτοια σπίτια υπάρχουν γύρω απ τους Aέρηδες (οικία Λασάνη και οικία Xατζηκυριάκου), καθώς και άλλα, σκορπισμένα σ’ ολκληρη την Πλάκα. Πρκειται για σπίτια, μεγάλα, λιθκτιστα, κεραμοσκεπή, με δύο ή τρεις ορφους. Oι κατψεις τους είναι αρκετά απλές, με κάποιον άξονα συμμετρίας συνήθως, αν και στην κατασκευή έχουν γίνει αρκετές παρεκκλίσεις απ την αυστηρή συμμετρία. Oι κύριες ψεις τους είναι βασικά επίπεδες με ρυθμικά τοποθετημένα ανοίγματα. Tα κουφώματα είναι του γνωστού παλαιού αθηναϊκού Tύπου, με περσιδωτά εξώφυλλα που έχουν συχνά κινητές περσίδες. Στις περιπτώσεις που εμφανίζονται εξώστες είναι είτε μαρμάρινοι που στηρίζονται σε απλής μορφής μαρμάρινα φουρούσια, είτε έχουν ξύλινο δάπεδο στηριγμένο σε σιδερένια φουρούσια. Σημαντικ στοιχείο και των σπιτιών αυτών, είναι η αυλή, προς την οποία κυρίως ανοίγεται η κατοικία, ενώ προς τον δρμο, το κτίριο είναι πιο κλειστ. Στις εσωτερικές τους ψεις η ε-

Tο αρχοντικ Λασάνη στους Aέρηδες. Aξιλογο δείγμα της περιοχής πριν απ το νεοκλασικισμ χωρίς διακοσμητικά στοιχεία αλλά με αρμονία αναλογιών (φωτ.: M. Γραφάκου).

πιβίωση της παράδοσης εκδηλώνεται κυρίως με την εμφάνιση της ανοικτής στοάς στο ισγειο και του υαλφρακτου χαγιατιού στον ροφο. Tα κουφώματα εδώ αποτελούνται μνον απ υαλοστάσια ανασυρμενα, χωρίς εξώφυλλα. Tο χαγιάτι και η στοά του ισογείου είναι ξύλινα, με τα πλήρη τους τμήματα κατασκευασμένα απ μπαγδατί. Xωρίς αμφιβολία, τα σπίτια αυτά, αποτελούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές μορφές, και εκφράζουν τη φυσιολογική εξέλιξη της αθηναϊκής κατοικίας, κάτω απ τις νέες συνθήκες, ενώ διατηρούν και πολλά απ τα γνωρίσματα των παλαιτερων κτιρίων.

Eπώνυμα παλαιά σπίτια Aπ τα σημαντικτερα δείγματα κτιρίων της τουρκοκρατίας –ίσως τα παλαιτερα που σώζονται στην περιοχή– είναι και το σπίτι των Mπενιζέλων στον αριθμ 91 της οδού Aδριανού καθώς και το σπίτι που βρίσκεται στην οδ Σχολείου κοντά στο Γυμνάσιο, γνωστ σαν οικία Church, με διαφορετικά μως χαρακτηριστικά το καθένα. Tο

πρώτο είναι ένα πραγματικ αρχοντσπιτο –που εδώ και πολλά χρνια περιμένει, ατυχώς, την αποκατάσταση και ανάδειξή του– ενώ το δεύτερο είναι περισστερο ένα λαϊκ πυργσπιτο. Aλλο ένα επώνυμο ιστορικ κτίριο στην Πλάκα, είναι και το σπίτι που έκτισε το 1832 ο Kλεάνθης επεκτείνοντας και επιδιορθώνοντας μια ερειπωμένη παλαιτερη κατοικία. Tο σπίτι κατοικήθηκε απ τον Kλεάνθη για λίγα μνον χρνια ενώ απ το 1837 μέχρι το 1842 στεγάστηκε εκεί το «πρώτο ελληνικ Πανεπιστήμιο» καθιστώντας έτσι το κτίριο, σημαντικ μνημείο του νεώτερου πολιτισμού. Σήμερα στεγάζει ένα πολιτιστικ κέντρο του Πανεπιστημίου Aθηνών.

Nεοκλασικά σπίτια O νεοκλασικς ρυθμς απ τα μεγάλα και επίσημα κτίρια της νέας πρωτεύουσας επεκτάθηκε σύντομα σ’ ολκληρη την Aθήνα, και, φυσικά, και στην περιοχή της Πλάκας. Tα σπίτια απκτησαν σιγά - σιγά, λα τα ρυθμολογικά γνωρίσματα του νεοκλασικισμού που αντι-

κατέστησε το ύφος των παλιών απλών σπιτιών. H επικράτηση του νεοκλασικισμού στην Eλλάδα ακολουθήθηκε απ τη δημιουργία μιας τοπικής παραλλαγής του ρυθμού, που παράλληλα με την επίσημη, μας έχει δώσει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Kαι είναι γεγονς τι στην Πλάκα, μια τέτοια μάλλον αντίληψη υπάρχει, σε αντίθεση προς την αρχιτεκτονική των μεγάλων επίσημων κτιρίων της εποχής, με τα πολυτελή υλικά και την άψογη εκτέλεση. Oι κατψεις των νεοκλασικών σπιτιών της Πλάκας είναι ουσιαστικά παρμοιες προς τις κατψεις των μεγάλων προ-νεοκλασικών σπιτιών της περιοχής. Kατά καννα, έχουν έναν άξονα συμμετρίας, με τις γνωστές μως παρεκκλίσεις στην κατασκευή. Oι εξωτερικές –προς τον δρμο– ψεις τους ακολουθούν τη ρυθμολογία του νεοκλασικισμού (παραστάδες, κυμάτια, ακροκέραμοι, κ.λπ.) άλλοτε πλήρη, άλλοτε απλοποιημένη, ανάλογα με τη σημασία της κατασκευής. Tα ανοίγματα εξακολουθούν να τοποθετούνται ρυθμικά, οι δε εξώστες γίνονται πια απαραίτητοι στη σύνθεση της ψης. Eνδιαφέρουσα είναι η μορφή των μαρμάρινων εξωστών και των διακοσμημένων φουρουσιών. Tο ίδιο συμβαίνει με τα κιγκλιδώματα των εξωστών που είναι κατά καννα χυτοσιδηρά με διακοσμητικά στοιχεία, που ορισμένες φορές συναντώνται πανομοιτυπα σε περισστερα κτίρια. Eίναι ενδιαφέρον, τέλος, να παρατηρήσει κανείς τι πολλά απ τα νεοκλασικά σπίτια οι ψεις τους προς την αυλή διατηρούν τα χαρακτηριστικά των προνεοκλασικών σπιτιών, με τα ξύλινα υαλφρακτα χαγιάτια και τα ανασυρμενα υαλοστάσια, παράλληλα με την εφαρμογή στην πρσοψη της καινούργιας ρυθμολογίας. Tο γεγονς αυτ δείχνει πσο η λαϊκή παράδοση εξακολουθεί να επιβιώνει ακμα και μέσα απ τις κατασκευές του νεοκλασικισμού.

Δρμος στα Aναφιώτικα απ έξοχη φωτογραφία του Boissonnas (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Kτίρια εκλεκτικιστικά Eνώ ο νεοκλασικισμς εξακολουθεί να επηρεάζει την αθηναϊκή αρχιτεκτονική μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, την ίδια εποχή, ένα πλήθος μορφολογικών στοιχείων, κυρίως ρωμαϊκών, που θα μπορούσαμε να τα ονομάσουμε νεομπαρκ, αρχίζει να εμφανίζεται στις ψεις των σπιτιών και να μεταβάλλει το ύφος τους. Προς το τέλος του αιώνα κτίζονται κτίρια με περισστερους ορφους, που διακοσμημένα μ’ αυτν τον τρπο, αποκτούν ύφος ξένο προς το διαμορφωμένο μέχρι ττε χαρακτήρα. Πρκειται για τα κτίρια της τελευταίας φάσης του νεοκλασικισμού, που χαρακτηρίζονται ως εκλεκτικιστικά που τυπικά θα σταματήσουν γύρω στο 1920, με τις πρώτες κατασκευές α-

Nεοκλασικ σπίτι στην οδ Tριπδων (φωτ.: M. Γραφάκου).

π μπετν αρμέ, που εξελισσμενες με τη σειρά τους εμφανίζουν ορισμένα δείγματα αξιλογης αρχιτεκτονικής - της λεγμενης αρχιτεκτονικής του ’30.

Tα Aναφιώτικα Eναν ιδιαίτερο και ιδιτυπο τελείως χαρακτήρα παρουσιάζει η οικιστική εντητα των Aναφιώτικων στις BA υπώρειες του βράχου της Aκρπολης. Oι πιεστικές ανάγκες στέγασης Aναφιωτών μαστρων που δούλευαν στο κτίσιμο της πρωτεύουσας, κατά το τέλος της βασιλείας του Oθωνα, οδήγησαν στη δημιουργία του πρώτου εκείνου «αυθαίρετου» οικισμού που αναπτύχθηκε με απαράμιλλη φαντασία και πλαστικτητα, στο φυσικ ανάγλυφο του βράχου. Δύο μεσαιωνικές εκκλησίες που βρέθηκαν στο χώρο, αναστηλώθηκαν απ τους οικιστές με ιδιαίτερη φροντίδα. O Aγιος Γεώργιος, που θυμίζει νησιώτικη εκκλησία με το λευκ του χρώμα και την πλαστικτητα της μορφής του και ο Aγιος Συμεών που μιμείται με το χρωματισμ της ψης του τη Mητρπολη της πρωτεύουσας θυμίζοντας στους οικιστές τη νέα τους πατρίδα. Aυτ που έχει σημασία να τονισθεί είναι πως λα αυτά τα αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους κτίρια, χάρη στην κλίμακά τους, κυρίως και την ένταξή τους σ’ ένα ιδιάζον ρυμοτομικ σχέδιο, κατορθώνουν να δημιουργήσουν μια μοναδική εντητα που περνάει πάνω απ τις στυλιστικές ή άλλες διαφορές τους και συντίθεται σ’ ένα μοναδικ σύνολο. Σήμερα η γειτονιά της Πλάκας, παρά τις πολλαπλές της αλλοιώσεις και την παρεμβολή πολλών σύγχρονων κτιρίων στον ιστ της, διατηρεί ακμη αρκετά συμπαγή την αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία. Oπως σχετική μελέτη έδειξε τα 2/3 των κτιρίων της διατηρούν την αρχική τους μορφή ή είναι κτίρια νεώτερα που μως εντάσσονται απλυτα στον ιδιαίτερ της χαρακτήρα. Oι καταστρεπτικές συνέπειες της φθοράς του χρνου αλλά και οι επιπτώσεις της λειτουργικής αλλοίωσης της περιοχής που έμειναν ανεξέλεγκτες μέχρι το 1979 –ημερομηνία κατά την οποία ξεκίνησαν οι επεμβάσεις «ανάπλασης» της περιοχής– είναι ακμη εμφανείς σε αρκετά κτίρια. Παρ’ λα αυτά ένας σημαντικς αριθμς κτιρίων επισκευάζονται και διατηρούνται κάθε χρνο, συμβάλλοντας στην επανακατοίκησή της αλλά και στη γενικτερη αναβάθμιση της φυσιογνωμίας της. Πηγές: 1) Δ.A. Zήβας και συνεργάτες: «Mελέτη Παλαιάς Πλεως Aθηνών. 2) I. Tραυλού, «Πολεοδομική εξέλιξη των Aθηνών». 3) A. Kωνσταντινίδη, «Tα παλιά Aθηναϊκά Σπίτια». KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

9

Oι εκκλησίες της Πλάκας Oι σημαντικ τεροι σωζ μενοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί της περιοχής λιά», την Πυργιώτισσα, τον Xριστ, τον Προφ. Hλία κ.λπ.

Tου Nικ. Σ. Xαρκιολάκη Aρχιτέκτονος της Διευθύνσεως Aναστηλώσεως Bυζαντινών και Mεταβυζαντινών Mνημείων του υπουργείου Πολιτισμού.

ΣYMΦΩNA με τις υπάρχουσες μαρτυρίες, ο αριθμς των εκκλησιών της Aθήνας έφθασε στο απγει του κατά τη Mεταβυζαντινή περίοδο, και ειδικτερα κατά την πρώτη περίοδο της Tουρκοκρατίας (1456-1687). Eτσι, τον 17ο αιώνα, απ τον Γάλλο Iησουίτη Babin αναφέρονται περί τις 300 εκκλησίες και απ τον, επίσης Γάλλο αρχαιολγο Spon περί τις 200. Παρά τη σημαντική διαφορά, που οφείλεται μάλλον στην ασάφεια των ορίων μεταξύ της πλης και της υπαίθρου κατά την περίοδο εκείνη, εντύπωση προκαλεί το μεγάλο πλήθος των εκκλησιών της Aθήνας, σε σχέση μάλιστα με τη μικρή ττε έκτασή της. H Eπανάσταση του 1821, αντίθετα με ,τι θα πίστευε κανείς, παρά τις μεγάλης κλίμακας τοπικές πολεμικές επιχειρήσεις, τις διαδοχικές πολιορκίες της Aκρπολης, τις βίαιες οδομαχίες και την επί 4ετία εγκατάλειψη της πλης απ τους Aθηναίους (1826-1830), δεν προκάλεσε γενική και ανεπανρθωτη καταστροφή των εκκλησιών της Aθήνας. Eτσι, κατά το 1832, απ τον Γερμαν αρχαιολγο Ross καταγράφονται περί τις 130 εκκλησίες. Bέβαια, αρκετές απ αυτές ήταν σε μορφή ερειπίων, χωρίς στέγες, κουφώματα κ.λπ., είναι μως βέβαιο τι λες επιδέχονταν συμπληρώσεις και επισκευές. Oμως, ελάχιστες –γύρω στις 15 απ τις διασωθείσες αυτές εκκλησίες– επισκευάστηκαν ττε, και μάλιστα με τρπο αρκετά ελεύθερο, απ λαϊκούς μαστρους της εποχής, χωρίς την παρέμβαση ούτε αρχαιολγων ούτε αρχιτεκτνων. Για τη μεγάλη μως πλειοψηφία των εκκλησιών της Aθήνας τα πράγματα εξελίχθηκαν, δυστυχώς εντελώς τραγικά. Eτσι, απ τις 150 συνολικά Παλαιοχριστιανικές, Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες της Aθήνας, που κατρθωσε να εντοπίσει ο αρχιτέκτονας Γιάννης Tραυλς, μνο 24 σώθηκαν μέχρι σήμερα σχεδν ακέραιες. 20 παρέμειναν σε μορφή ερειπίων. 11 παραμορφώθηκαν με μεταγενέστερες επεμβάσεις. 10 αντικαταστάθηκαν με νέες και τέλος, 85 εκκλησίες κατεδαφίστηκαν και χάθηκαν για πάντα.

Kατεδαφίσεις των εκκλησιών H μοιραία περίοδος για την τύχη της πλειοψηφίας των εκκλησιών

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

Mνημειώδες έργο

O να ς της Aγίας Aικατερίνης, ο οποίος χρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα.

της Aθήνας ήταν η πρώτη φάση της ανοικοδμησης της νέας πρωτεύουσας (1835-1850). Πολλές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν ττε χάριν της ρυμοτομίας για τη διάνοιξη, δηλαδή, νέων οδών και τη δημιουργία νέων πλατειών και νέων οικοδομικών τετραγώνων. Eπιπλέον, κατά διαταγή της ττε κυβερνήσεως και τα οικπεδα, ή μάλλον εκκλησιπεδα, πολλών εκκλησιών πωλήθηκαν, έτσι ώστε τα μεν χρήματα των πωλήσεων να διατεθούν για την ανέγερση του νέου κτιρίου του Πανεπιστημίυ τα δε υλικά τους να χρησιμοποιηθούν στην απ το 1842 κ.ε., ανέγερση του νέου Mητροπολιτικού ναού και απ τον 1846, του νέου ναού της Aγ. Eιρήνης (Aιλου). Aς θυμηθούμε εδώ τι η εκκλησία της Kαπνικαρέας, γλίτωσε απ τη σχεδιαζμενη κατεδάφισή της, για τη διεύ-

ρυνση της οδού Eρμού, μλις την τελευταία στιγμή, κι αυτ χάρις σε δυναμική παρέμβαση του φιλτεχνου βασιλιά Λουδοβίκου της Bαυαρίας, πατέρα του Oθωνα. Yπολογίζεται τι 70 περίπου Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν ττε χάριν της ρυμοτομίας. Oμως, το κακ δεν σταμάτησε εκεί. Nέες περιπέτειες περίμεναν και τις υπλοιπες 60 σχεδν ακέραιες εκκλησίες που είχαν διασωθεί. H ευθύς αμέσως επακολουθήσασα φάση των αρχαιολογικών ανασκαφών απέβη μοιραία για τις μισές απ αυτές. 30 Bυζαντινές και Mεταβυζαντινές εκκλησίες κατεδαφίστηκαν ττε χάριν ανευρέσεως αρχαίων ή ακμη και με την απλή υποψία ανευρέσεως αρχαίων. Aναφέρουμε, μεταξύ άλλων, τη Mεγάλη Παναγία, τον Aγ. Aσώματο «στα σκα-

O αρχιτέκτονας και επί 40 συνεχή χρνια Διευθυντής του σχεδίου Πλεως του Δήμου Aθηναίων Kώστας Mπίρης, στο μνημειώδες έργο του για την Aθήνα, σχολιάζει και κρίνει ως εξής τις γενμενες ττε κατεδαφίσεις των μεσαιωνικών εκκλησιών της πλης: «Oι πρώτοι Eλληνες αρχαιολγοι, ενδιαφερμενοι αποκλειστικώς δια τα μνημεία της αρχαιτητος, επέδειξαν πλήρη αδιαφορία και αστοργίαν δια τας εκκλησίας της παλαιάς πλεως, τας οποίας δεν εδίσταζον να κατεδαφίζουν, ως άνευ αξίας κτίσματα, οσάκις η θέσις των τους ενδιέφερε δια κάποιαν αρχαιολογικήν έρευναν». O κατάλογος και η περιγραφή των εκκλησιών της Aθήνας που εξαφανίστηκαν έκτοτε δια παντς δημοσιεύτηκε, συστηματικά, το έτος 1929, απ τον ττε Eφορο Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Aνδρέα Ξυγγπουλο, ενώ η θέση τους στον πολεοδομικ ιστ της πλης, κατά τη δεύτερη Tουρκοκρατία, δημοσιεύτηκε απ τον αείμνηστο αρχιτέκτονα και αρχαιολγο Γιάννη Tραυλ, στη διδακτορική του διατριβή, το έτος 1960. Aναφέρουμε, ενδεικτικά, μερικά ακμη ονματα εκκλησιών που, δυστυχώς, δεν θα συναντήσουμε ποτέ πια στους δρμους της Aθήνας: Παναγία η Kυρά του Kαντήλη, Aγιος Παντελεήμων (η μεσαιωνική Mητρπολη της Aθήνας), Aγιος Iωάννης του Mαγκούτη, Aγιος Kωνσταντίνος του Σαΐτα, Aγιος Δημήτριος του Kατηφρη, Παναγία του Aγγέλου (Mπενιζέλου), Σωτείρα της Παζαρπορτας, Παναγία η Kιμινιάτισσα, Παναγία η Pοδακιώτισσα, Παναγία του Mπάμπαρη, Παναγία του Σαρρή, Aγιος Nικλαος του Kαλογριώνη, Aγία Mαύρα, Aγιος Φράγκος, Aγιος Iωάννης στις Kολώνες, Παναγία στην Πέτρα, κ.λπ., κ.λπ. Σε ,τι αφορά, τώρα, την συνοικία της Πλάκας, που μας ενδιαφέρει κυρίως εδώ, σημειώνουμε τι με το νομα αυτ εκαλείτο μνο η νοτιοανατολική περιοχή της τειχισμένης πλης της Tουρκοκρατίας, που περικλείεται σήμερα μεταξύ των οδών Nικοδήμου, Aμαλίας και Διονυσίου Aρεοπαγίτου, με κέντρο την πλατεία Λυσικράτους, και χι ολκληρη η περιοχή του ιστορικού κέντρου της Aθήνας, πως επικράτησε σήμερα.

Oι εκκλησίες Aγία Aικατερίνη. Bρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία στο άκρο της ο-

ποίας σώζεται, σε χαμηλτερο επίπεδο, τμήμα ρωμαϊκού περιστυλίου. O κυρίως νας χρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα και ετιμάτο αρχικά επ’ ονματι του Aγίου Θεοδώρου. Kατά την Tουρκοκρατία, παραχωρήθηκε στη Mονή του Σινά και γι’ αυτ, μετονομάστηκε σε Aγία Aικατερίνη. Kατά το 1839, ταν επισκέφθηκε την Aθήνα ο Didron, το μνημείο ήταν ημιερειπωμένο. Tο 1882 μετατράπηκε σε ενοριακ να κατ’ απαίτηση των κατοίκων της περιοχής. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής νας με τρούλλο αλλά παραμορφωμένος στις αρχές του αιώνα μας, με ακαλαίσθητη κλειστή στοά που περιβάλλει το παλαι κτίσμα. O ψηλς και κομψς αθηναϊκού τύπου τρούλλος του μνημείου βρίσκεται σήμερα υπ συντήρηση. Σωτείρα του Λυκοδήμου (Pωσική εκκλησία). Bρίσκεται στο μέσον της οδού Φιλελλήνων. O νας χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Kατά την Tουρκοκρατία αποτελούσε καθολικ Mονής, τα κελλιά της οποίας καταστράφηκαν εν μέρει απ σεισμ, το 1701 και εξ ολοκλήρου απ τον Tούρκο Φρούραρχο της Aθήνας Aλή Xασεκή, το 1780, προκειμένου να χτιστεί το τείχος της πλης στην περιοχή αυτή. Eκτοτε, ο νας προσαρτήθηκε ως μετχι στην Mονή Kαισαριανής. Kατά την Eπανάσταση υπέστη σοβαρές βλάβες ενώ το 1847 αγοράστηκε απ την Pωσική Kυβέρνηση, χάριν της ρωσικής παροικίας της Aθήνας και αφιερώθηκε στην Aγ. Tριάδα. Tτε επισκευάστηκε ο νας, χι χωρίς ουσιώδεις μεταβολές και προστέθηκε το προ αυτού ψηλ κωδωνοστάσιο, βάσει σχεδίου του ταγματάρχη του Mηχανικού Γ. Bλασπουλου. Eίναι επιβλητικς οκταγωνικς νας με ευρύ τρούλλο, στον τύπο δηλαδή των καθολικών της Mονής Δαφνίου, της Mονής του Oσίου Λουκά Bοιωτίας, κ.λπ. και η τοιχοποιία του κοσμείται με κουφικά (αραβικά) κεραμοπλαστικά γράμματα, αστέρες, κ.λπ. Tο σημεριν ψηλ, ρωσικού ρυθμού, τέμπλο αντικατέστησε το χαμηλ μαρμάρινο Bυζαντιν και οι τοιχογραφίες του Λουδοβίκου Θείρσιου (1847) τις σωζμενες μέχρι ττε Bυζαντινές. Στα υπγεια του ναού υπάρχουν και οι λεγμενες «κατακμβες» που, κατά προφορική παράδοση, κατέληγε υπγεια σήραγγα που άρχιζε απ τον βράχο της Aκρπολης. Σωτείρα του Kοττάκη. Bρίσκεται στην αρχή της οδού Kυδαθηναίων. O κυρίως νας χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα και είναι αφιερωμένος στη Mεταμρφωση του Σωτήρος. Kατά το 1847 χρησίμευσε, προσωρινά, ως εκκλησία της ρωσικής παροικίας της Aθήνας. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής νας με τρούλο αλλά παραμορφωμένος, απ το 1908, με ακαλαίσθητες προσθήκες που περιβάλλουν το μνημείο απ τη δυτική και ντια πλευρά. Aγιος Nικλαος Pαγκαβάς. Bρί-

H Σωτείρα του Λυκοδήμου (ρωσική εκκλησία). Eπιβλητικ ς οκταγωνικ ς να ς με ευρύ τρούλλο που χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Aγοράστηκε το 1847 απ την ρωσική κυβέρνηση και αφιερώθηκε στην Aγία Tριάδα.

H Σωτείρα του Kοττάκη στην αρχή της οδού Kυδαθηναίων. Xρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα. (Φωτ.: Γ. Mπαρδ πουλος)

σκεται στη γωνία των οδών Πρυτανείου και Eπιχάρμου. O κυρίως νας χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής νας με τρούλλο, στη βρεια πλευρά του οποίου προστέθηκε μεταγενέστερα παρεκκλήσιο της Aγίας Παρασκευής. Σε ακμη νεώτερα χρνια το μνημείο προε-

κτάθηκε προς δυσμάς και παραμορφώθηκε η αψίδα του ιερού και οι ψεις του. Tο 1978, κατά τη διάρκεια εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου απ την 1η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων, αποκαλύφθηκε η πλινθοπερίκλειστος βυζαντινή τοιχοποιία της βρειας ψης.

Aγιος Iωάννης Θεολγος. Bρίσκεται στη γωνία των οδών Eρεχθέως και Eρωτοκρίτου. Xρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής νας με τρούλο και διατηρείται χωρίς σημαντικές αλλοιώσεις. Kατά την παράδοση, κοντά στο να αυτ είΣυνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ την 11η σελίδα

χαν στηθεί τα δύο ολμοβλα που κατέστρεψαν τον Παρθενώνα, κατά την πολιορκία της Aκρπολης, απ τον Bενετ ναύαρχο Mοροζίνι (1687). Aγγλικανική εκκλησία (Aγιος Παύλος). Bρίσκεται στο τέρμα της οδού Φιλελλήνων και χρησιμεύει ως νας της παροικίας των Διαμαρτυρομένων Aγγλων και Aμερικανών της Aθήνας. Kτίσθηκε στα 1838 - 43 βάσει σχεδίων του Eλληνα αρχιτέκτονα Σταμάτη Kλεάνθη. O νας έχει σχήμα ελεύθερου σταυρού και χρησιμοποιεί μεν στοιχεία του γοτθικού ρυθμού, για να αποδώσει τις διαφορές του δγματος και της παράδοσης, αλλά απλοποιημένα, ώστε να προσαρμζονται στον χαρακτήρα του αττικού περιβάλλοντος.

Oι εκκλησίες του Iστορικού Kέντρου Tο αφιέρωμα στις εκκλησίες της Πλάκας, με τα ιστορικά ρια που περιγράψαμε προηγουμένως, θα έπρεπε να τελειώνει στο σημείο αυτ. Eν τούτοις, μια και, πως αναφέρθηκε, το νομα Πλάκα επεκράτησε πλέον να περιλαμβάνει, τσο για τους Eλληνες κατοίκους σο και για τους ξένους επισκέπτες, ολκληρη την περιοχή του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας, κρίνεται σκπιμη η συνέχιση της παρουσίασης και των άλλων εκκλησιών της παλιάς Aθήνας. Συνεχίζοντας, έτσι, την περιγραφή και άλλων σωζμενων Bυζαντι-

H εκκλησία του Aγίου Nικολάου Pαγκαβά. Xρονολογείται στον 11ο - 12ο αιώνα και βρίσκεται στη γωνία των οδών Πρυτανείου και Eπιχάρμου.

νών και Mεταβυζαντινών εκκλησιών της περιοχής, αναφέρουμε και τις ακλουθες: Mεταμρφωση του Σωτήρος. Bρίσκεται στους βρειους πρποδες της Aκρπολης, επί της οδού Θεωρίας και λειτουργεί ως ενοριακ παρεκκλήσιο του Aγίου Nικολάοου Pαγκαβά. Xρονολογείται στον 14ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμ-

O να ς του Aγίου Iωάννη του Θεολ γου στη συμβολή των οδών Eρεχθέως και Eρωτοκρίτου απ ωραία παλαιά φωτογραφία. (Φωτ.: Mουσείο Mπενάκη)

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

μένος σταυροειδής νας με τρούλλο, με ψηλ τύμπανο και κομψές αναλογίες. Σε μεταγενέστερα χρνια φαίνεται πως προεκτάθηκε προς ανατολάς και δυσμάς ενώ στη ντια πλευρά του υπάρχει μικρ παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στην Aγία Παρασκευή, αποτελούμενο εν μέρει απ κοίλωμα του φυσικού βράχου της Aκρπολης. Στη θέση αυτή φαίνεται πως υπήρχε παλαι ασκητήριο ενώ για την ιστορία του ναού τίποτε δεν μας είναι γνωστ. Aγιοι Aπστολοι του Σολάκη. Bρίσκεται στα ανατολικά ρια του σημερινού αρχαιολογικού χώρου της Aγοράς, που υπήρχε η συνοικία Bρυσάκι, στο τέρμα της οδού Πολυγνώτου, ανάμεσα σε ερείπια κλασικών και ρωμαϊκών μνημείων (ναών, Kρηνών, στοών κ.λπ. δημοσίων κτιρίων). Xρονολογείται στις αρχές του 11ου αιώνα. Eίναι σταυροειδής νας με τρούλλο και με πλάγιους χορούς του λεγμενου «αγιορειτικού» τύπου, επειδή κατά τον τύπο αυτ είναι κτισμένα λα σχεδν τα καθολικά των Mονών του Aγίου Oρους, αποτελώντας μοναδικ παράδειγμα του τύπου αυτού στην Aθήνα. H εξωτερική τοιχοποιΐα του ωραίου αυτού μνημείου, κτισμένη κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, κοσμείται με επάλληλες οδοντωτές ταινίες και κουφικά κεραμοπλαστικά γράμματα. Kατά την Tουρκοκρατία ήταν ενοριακή εκκλησία και το νομά της προέρχεται πιθανώς απ την οικογένεια στην οποία ανήκε. Kατά τη διάρκεια των εννέα αιώνων της ζωής του το μνημείο υπέστη διάφορες καταστροφές, τροποποιήσεις και αλλοιώσεις, ενώ κατά το 1877 προεκτάθηκε προς δυσμάς με ευμεγέθη κεραμοσκεπή νάρθηκα. Kατά

τα έτη 1954-56, η αρχική του μορφή αποκαταστάθηκε, με την αφαίρεση λων των νεώτερων επεμβάσεων, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονος και αρχαιολγου Γιάννη Tραυλού και με την οικονομική βοήθεια του αμερικανικού ιδρύματος S.H. Kress. Aγία Δύναμις. Bρίσκεται κάτω ακριβώς απ το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, επί της οδού Mητροπλεως. Eίναι μονχωρος καμαρωτς ναΐσκος, χρονολογούμενος στους χρνους της Tουρκοκρατίας. Aποτελεί μετχι της Mονής Πεντέλης, γι’ αυτ και εκαλείτο «του Mεντελιώτη» ή «του Pοδακιού» απ το νομα της συνοικίας. Tα υπλοιπα κτίρια του μετοχίου κατεδαφίστηκαν είτε κατά τη διάνοιξη της οδού Mητροπλεως, είτε κατά την ανέγερση του υπερκείμενου κτιρίου του υπουργείου. Tο μνημείο βρίσκεται σήμερα υπ μελέτη για συντήρηση με φροντίδα της Δ/νσεως Aναστηλώσεως του υπουργείου Πολιτισμού και της Mονής Πεντέλης. Παναγία Γοργοεπήκοος ή Aγιος Eλευθέριος ή Mικρή Mητρπολις. Bρίσκεται στη ντια πλευρά του σημερινού Mητροπολιτικού ναού. Xρονολογείται στον 12ο αιώνα. Eίναι εγγεγραμμένος σταυροειδής νας με τρούλλο και διατηρείται σε καλή σχετικά κατάσταση. Tα πολυάριθμα αρχαία, ρωμαϊκά και βυζαντινά ανάγλυφα που έχουν εντοιχισθεί στην εξωτερική τοιχοποιΐα, προερχμενα απ παλαιτερα μνημεία και οι ωραίες αναλογίες του σχεδίου δίνουν ιδιαίτερη χάρη στο να αυτ. Aν και απ την ιστορία της Γοργοεπηκου προ της Aλώσεως τίποτε δεν μας είναι γνωστ, θα μπορούσε να συνδεθεί με τον λγιο Mητροπολίτη της Aθήνας Mιχαήλ Aκομινάτο (11821216). Eπί Tουρκοκρατίας, και μάλιστα απ τον 17ο αιώνα, αποτελούσε τμήμα της κατοικίας των Mητροπολιτών της Aθήνας. Mετά την Eπανάσταση χρησιμοποιήθηκε ως δημσια Bιβλιοθήκη. Aφιερώθηκε στον Aγ. Eλευθέριο κατά την έξωση του Oθωνα, το 1862. Mετά την ανέγερση του σημερινού Mητροπολιτικού ναού λειτουργεί ως παρεκκλήσιο. Παντάνασσα ή Mοναστηράκι. Bρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Aθηνάς και Mητροπλεως απέναντι στον σταθμ του Hλεκτρικού. Xρονολογείται στον 10ο (;) αιώνα. Eίναι τρίκλιτη βασιλική καλυπτμενη με μια κεντρική χαμηλή καμάρα και δυο πλευρικές σειρές σταυροθολίων. Tο 1890 και το 1911 υπέστη επισκευές κατά τις οποίες αλλοιώθηκε σε μεγάλο βαθμ η δυτική κύρια ψη και προστέθηκε το ψηλ κωδωνοστάσιο με τα κλασικιστικά στοιχεία. O νας φαίνεται πως ανήκε κάποτε σε γυναικεία Mονή που, στη συνέχεια, διετέλεσε μετχι της Mονής Kαισαριανής. Eίναι το νομα «Mεγάλο Mοναστήρι της Yπεραγίας Θεοτκου της Παντανάσσης» και λειτουργούσε ως κέντρο υφαντικής, που τροφοδοτού-

λυτεχνείου Γ. Φυτάλης. O νας είναι τύπου τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο και συνδυάζει νεοβυζαντινά και νεοκλασικά στοιχεία, τσο στη γενική του διάταξη σο και στις κατασκευαστικές και διακοσμητικές του λεπτομέρειες. Πάντως, παρά τις μεγάλες και προφανείς φιλοδοξίες των ιδρυτών του να αποτελέσει συμβολικ συνδετικ κρίκο μεταξύ της βυζαντινής και μεταβυζαντινής παράδοσης του τπου και των επικρατούντων στα μέσα του 19ου αι. νεοελληνικών ιδεολογικών ρευμάτων, ο Mητροπολιτικς νας της Aθήνας δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει την πρκληση του καιρού του και κατέληξε σε ένα άχαρο και αμήχανο αποτέλεσμα. Tο αρχικ αδιέξοδο επιδεινώθηκε, δυστυχώς, και με τη συνεχιζμενη, μέχρι σήμερα, ακατάσχετη μανία αλλαγών τσο στην εξωτερική σο και στην εσωτερική εμφάνιση του ναού και του περιβάλλοντος χώρου. Tο χειρτερο είναι τι τα αρχιτεκτονικά και καλλιτεχνικά στοιχεία του ναού αυτού λειτούργησαν ως υπδειγμα σε σωρεία άλλων ναών και μητροπλεων της χώρας, δημιουργώντας ένα αρχιτεκτονικ πρβλημα που, μέχρι σήμερα, δεν έχει βρει τη λύση του.

σε το παρακείμενο παζάρι. Aπ το 1690 έγινε ενοριακή μονή και μετά την Eπανάσταση μια απ τις δέκα πρώτες ενοριακές εκκλησίες της Aθήνας.

Mητρ πολις Mητρπολις (Mητροπολιτικς ή Kαθεδρικς νας Aθηνών). Bρίσκεται στο μέσον της ομώνυμης οδού. O θεμέλιος λίθος τέθηκε το 1842 και τα εγκαίνια του ναού, που αφιερώθηκε στον Eυαγγελισμ της Θεοτκου, έγιναν, 20 χρνια μετά, τον Mάιο του 1862. H δαπάνη της κατασκευής καλύφθηκε κατά το ένα ήμισυ απ την εκποίηση εκκλησιοπέδων, πως προαναφέραμε, και κατά το άλλο απ το ταμείο του Δήμου Aθηναίων, απ το ποσ του εράνου για τον Nα του Σωτήρος και απ δωρεές χορηγών, μεταξύ των οποίων του Oθωνος, του Γεωργίου και του Σίμωνα Σίνα κ.ά. Tα αρχικά σχέδια του ναού εκπονήθηκαν απ τον Δαν αρχιτέκτονα Θεφιλο Xάνσεν σε ρυθμ ρομαντικ (σύνθεση Pωμανικού και Γοθικού ρυθμού αλλά και με στοιχεία του Bυζαντινού και της Aναγέννησης...). Tο έργο άρχισε με βάση τα σχέδια αυτά και ορισμένες τροποποιήσεις τους και προχώρησε μέχρι τα παράθυρα της πρώτης σειράς που και διακπηκε, το 1843, λγω εξαντλήσεως των διαθεσίμων πρων. Tο 1846, προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικς διαγωνισμς για τη μετατροπή του ρυθμού του ναού σε «Eλληνοβυζαντινν». Eγκρίθηκε το σχέδιο του αρχιτέκτονα Δημ. Zέζου, που διαδέχθηκε τον αποχωρήσαντα Θ. Xάνσεν και οι εργασίες συνεχίστηκαν αργά και με διακοπές. Tο 1857, μετά το θάνατο του Δ. Zέζου, ο Δήμος Aθηναίων ανέθεσε τη συνέχιση του έργου στον Γάλλο αρχιτέκτονα Φ. Mπουλανζέ, για το αρχιτεκτονικ μέρος, και στον Παν. Kάλκο για τη διεύθυνση της εκτελέσεως. H εσωτερική διαμρφωση του ναού έγινε,

Aγιοι Aνάργυροι, μετ χι του Παναγίου Tάφου

H Mεταμ ρφωσις του Σωτήρος επί της οδού Θεωρίας. Xρονολογείται στον 14ο αιώνα.

ύστερα απ καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς που προκήρυξε ο Δήμος, η μεν αγιογράφηση «κατά τον Bυζαντινν ρυθμν» απ τον εγκατεστημένο στη Bιέννη ζωγράφο Σ. Γιαλινά, σε συνεργασία με τον Bαυαρ ζωγράφο Aλέξανδρο Mαξιμιλιαν Zάιτς, η δε κοσμημα-

Oι Aγιοι Aπ στολοι του Σολάκη, εκκλησία που βρίσκεται στον αρχαιολογικ χώρο της αγοράς, εκεί που άλλοτε υπήρχε η συνοικία Bρυσάκι στο τέλος της οδού Πολυγνώτου. (Φωτ.: απ το βιβλίο «Aθήνα» της A. Σκουμπουρδή, εκδ. Tοπίο)

τογραφία, κατά τον «Eλληνοβυζαντινν ρυθμν», απ τον Σμυρναίο ζωγράφο Kων. Φανέλλη. Tα γλυπτά αρχιτεκτονικά στοιχεία, κιονκρανα και άμβωνα, καθώς και τη λάρνακα του πατριάρχη Γρηγορίου E΄, φιλοτέχνησε ο Tήνιος γλύπτης και καθηγητής του E.M. Πο-

Bρίσκεται στη γωνία των οδών Eρεχθέως και Πρυτανείου μέσα σε περίβολο που, σε ένα διώροφο νεοκλασικ οίκημα, στεγάζεται και η Eξαρχία του Παναγίου Tάφου του Πατριαρχείου Iεροσολύμων. Στην ωραία και γραφική αυλή της εκκλησίας, που είναι συγκεντρωμένα αρκετά αρχαία κατάλοιπα της περιοχής, σώζονται μια σειρά κελιών της παλαιάς μονής και ένα πηγάδι, που λέγεται τι διαθέτει υπγεια σήραγγα με την οποία συΣυνέχεια στην 14η σελίδα

H Παναγία Γοργοεπήκοος ή Aγιος Eλευθέριος. Bρίσκεται στη ν τια πλευρά της Mητροπ λεως και χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Kατά την Tουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία των Mητροπολιτών των Aθηνών. (Φωτ.: N. Xαρκιολάκης) KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

13

Συνέχεια απ την 13η σελίδα

γκοινωνούσε με τα πηγάδια και τις σήραγγες και άλλων σπιτιών της περιοχής. Στον αυλγυρο της εκκλησίας διατηρείται ακμη και το τελευταίο ίσως απ τα παλαιά δημοτικά φανάρια του γκαζιού, που φώτιζαν άλλοτε τους αθηναϊκούς δρμους. O κυρίως νας, σύμφωνα με πρσφατες έρευνες του αρχιτέκτονα A. Tανούλα, χρονολογείται στο δεύτερο μισ του 16ου αιώνα. Kατά το 1651, ο νας και η περιοχή του ανήκε στον ιερέα Δημήτριο Kολοκύνθη, ο οποίος ίδρυσε εκεί γυναικεία κοινοβιακή Mονή. Γύρω στα 1700 το κοινβιο μετατράπηκε σε ανδρικ, ενώ στο δεύτερο μισ του 18ου αιώνα το μοναστηριακ συγκρτημα αγοράστηκε απ τον Eξαρχο του Πατριαρχείου Iεροσολύμων στην Aθήνα, ως μετχι του Παναγίου Tάφου. Eίναι μονχωρος δρομικς νας, καλυπτμενος με χαμηλωμένη καμάρα, και με προστώο, με γυναικωνίτη στο υπερώο, που χρονολογείται στα 1858. Στη βρεια πλευρά της στέγης υψώνεται το μεταγενέστερο κωδωνοστάσιο, απ λευκ μάρμαρο, με έντονα κλασικιστικά στοιχεία. H στέγη και το κωδωνοστάσιο του ναού βρίσκονται σήμερα υπ συντήρηση.

O Aγιος Eλισσαίος Tα ερείπιά του βρίσκονται επί της οδού Aρεως, απέναντι απ τον αρχαιολογικ χώρο της Bιβλιοθήκης του Aδριανού και δίπλα στα ερείπια του παρακείμενου αρχοντικού του άλλοτε προξένου της Aγγλίας Xωματιανού Λογοθέτη, στον οποίο και ανήκε. Hταν μικρς μονχωρος ξυλστεγος νας χρονολογούμενος στους χρνους της Tουρκοκρατίας. Στον να αυτ έψαλλε ο Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης μαζί με τον εξάδελφ του Aλέξανδρο Mωραϊτίδη και λειτουργούσε ο Παπα-Nικλας Πλανάς, για τον οποίο η Eκκλησία μας έχει υποβάλει αίτηση αγιοποίησης. Tο μνημείο κατεδαφίστηκε αυθαίρετα το 1943 απ τον ττε ιδιοκτήτη του, παρά την επέμβαση της Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων, με αποτέλεσμα σήμερα να σώζεται μνο η θεμελίωση και ένα μέρος του ντιου τοίχου. Λγω της ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας του μνημείου αυτού, αλλά και της σχέσης του με τον Aλέξανδρο Παπαδιαμάντη, η αποκατάστασή του μελετάται ήδη απ την Διεύθυνση Aναστηλώσεως του υπουργείου Πολιτισμού και ομάδα φίλων του έργου και της τέχνης του Παπαδιαμάντη. Oι αρχαιολογικές ανασκαφές του 1885 και η κατασκευή του σταθμού του Hλεκτρικού το 1895 στέρησαν την Παντάνασσα απ τα υπλοιπα μοναστηριακά κτίσματα που υποβαθμίστηκε πλέον σε «Mοναστηράκι» O κατάλογος μως των σωζμενων εκκλησιών του ιστορικού κέντρου της Aθήνας δεν σταματά ε-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

H Mητρ πολις. Tα εγκαίνια του ναού έγιναν το 1862 και ο να ς, με αρχικά σχέδια του Δανού Θ. Xάνσεν, είναι αφιερωμένος στον Eυαγγελισμ της Θεοτ κου. (Φωτ.: Γ. Mπαρδ πουλος)

δώ. Λγω ελλείψεως χώρου, περιοριζμαστε να αναφέρουμε, έστω επιγραμματικά, και τις ακλουθες: Παναγία Xρυσοκαστριώτισσα, Παναγία Kρυσταλιώτισσα, Aγ. Γεώργιος του Bράχου και Aγ. Συμεών (Aναφιώτικων), Aγ. Aννα, Aγ. Παρασκευή, Aγ. Φίλιππος (Γιουσουρούμ), Aγ. Σπυρίδων και Aγ. Zώνη, Aγ. Nικλαος, Aγ. Δημήτριος και Aγ. Eιρήνη

Kατάνυξη Σήμερα, με τη σταδιακή εγκατάλειψη του ιστορικού κέντρου της Aθήνας απ τους κατοίκους του, μπορεί οι εκκλησίες που περιγράψαμε παραπάνω να έχασαν λίγο ή πολύ τον ενοριακ τους χαρακτήρα. Mπορεί ακμη, ορισμένες τουλάχιστο απ αυτές, να περνούν λίγο - πολύ απαρατήρητες απ τα βιαστικά πλήθη των καθημερινών διαβατών του εμπορικού κέντρου

της πλης. Παρλα αυτά, υπάρχουν ώρες που οι εκκλησίες αυτές ζωντανεύουν, σχεδν ακτινοβολούν και μεταδίδουν, και σήμερα, στοιχεία απ την παλιά τους αίγλη. Ποις μπορεί, επί παραδείγματι, να μείνει ασυγκίνητος απ τις κατανυκτικές ακολουθίες των Xαιρετισμών στο Mετχι του Παναγίου Tάφου, χωρίς ηλεκτρικ φωτισμ και χωρίς μεγάφωνα, στο ημίφως των κανδηλιών, και την αυστηρή ψαλμωδία του Aρχοντα πρωτοψάλτη... ή απ την περιφορά του Eπιταφίου της Σωτείρας του Kοττάκη ή του Aγ. Nικολάου Pαγκαβά στα μυροβλα στενά της Πλάκας... ή απ τις σεμνής μεγαλοπρέπειας κυριακάτικες λειτουργίες με την ρωσική πολυφωνική μικτή χορωδία της Σωτείρας του Λυκοδήμου... ή απ τους απκοσμους εσπερινούς της Kαπνικαρέας και της Aγίας Eιρήνης στα έρημα απο-

γεύματα της Δευτέρας, της Tετάρτης ή του Σαββάτου... Σημειώσεις: 1. A. Ξυγγπουλου, «Tα βυζαντινά και τουρκικά μνημεία των Aθηνών», στο Eυρετήριον των Mεσαιωνικών Mνημείων της Eλλάδος, Tεύχος B΄, Aθήναι, 1929 σ. 60 κ.ε. 2. K. Mπίρη, «Aι Aθήναι», (B΄ έκδοση), εκδοτικς οίκος Mέλισσα, Aθήνα, 1995, σ.σ. 50 - 52. 3. I. Tραυλού, «Πολεοδομική εξέλιξις των Aθηνών», Aθήναι 1960, σ.σ. 259-60 και Πίναξ XII. 4. A. Tανούλα «Oι Aγιοι Aνάργυροι Kολοκύνθη στην Aθήνα», στο Eκκλησίες στην Eλλάδα μετά την Aλωση, τμος 2, E.M. Πολυτεχνείο, Aθήνα, 1982, σ.σ. 179-190. 5. Π. Mιχελή, «Aισθητική θεώρηση της Bυζαντινής Tέχνης», (B΄ έκδοση), Aθήνα 1972, σ.σ. 231-4, που επαναλαμβάνεται στον πρλογο της έκδοσης «Bυζαντινά Mνημεία», (Eθνικ Mετσβιο Πολυτεχνείο, Aθήνα, 1970), που περιέχει σπουδαστικές αποτυπώσεις βυζαντινών εκκλησιών του ιστορικού κέντρου της Aθήνας κ.λπ.

Eπέμβαση για την αναβίωση... Mε σειρά μέτρων απ το 1974 η Πλάκα άλλαξε πρ σωπο και διέσωσε την ιστορική της συνέχεια Tου Διονύση A. Zήβα Kαθηγητή E. M. Πολυτεχνείου

O ΣHMEPINOΣ επισκέπτης της Πλάκας είναι πολύ δύσκολο, αν χι αδύνατο, να συνειδητοποιήσει την αλλαγή που έχει γίνει στην περιοχή, τα τελευταία 18 χρνια, ιδίως αν είναι ξένος ή μικρής ηλικίας. Kαι μως, στη δεκαετία του ’70, στη χειρτερη περίοδο της μεταπολεμικής της ιστορίας, η Πλάκα δεν ήταν παρά μια περιοχή της Aθήνας εγκαταλελειμμένη απ τους περισστερους κατοίκους της, παραδομένη στην πιο απροσχημάτιστη και ανεξέλεγκτη τουριστική κερδοσκοπία, μια γειτονιά με γηρασμένα και καταρρέοντα κτίρια, μια γειτονιά πολύ μεν σημαντική για την Aθήνα και για το ιστορικ της παρελθν, αλλά, την ίδια στιγμή, μια γειτονιά αποκομμένη απ την πλη της οποίας αποτελεί τον πιο πυκν ιστορικ πυρήνα. Oι απρσμενες αλλά και καταλυτικές συνάμα αλλαγές της μεταπολεμικής περιδου, απ τα 1950 μέχρι το 1975, είχαν για την Πλάκα βαρύτατες συνέπειες. Στην Πλάκα ωστσο μπορούσε κανείς πάντοτε και μπορεί και σήμερα να συναντήσει τα μνημεία μάρτυρες λων των εποχών της αθηναϊκής ιστορίας, μπορεί να χαρεί μια τελείως διαφορετική πολεοδομική και αρχιτεκτονική κλίμακα, μπορεί ακμη να συνειδητοποιήσει τη διαδικασία της ιστορικής εξέλιξης της πλης και την έκφρασή της στο χώρο.

Πρώτες διαμαρτυρίες O προβληματισμς για την τύχη αυτής της μοναδικής γειτονιάς, της άμεσα συνδεδεμένης με το εξίσου μοναδικ μνημειακ σύνολο της Aκρπολης, άρχισε να εκφράζεται ήδη απ τις αρχές της δεκαετίας του ’60, ταν τα σημάδια των σων επρκειτο να επακολουθήσουν άρχισαν να γίνονται φανερά. Oι ασφυκτικές πιέσεις του τουρισμού, η ανοικοδμηση, η ανεξέλεγκτη αύξηση της κυκλοφορίας, ήσαν οι κύριοι παράγοντες της παραμρφωσης του ιστορικού, πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα της περιοχής αλλά και της παραμρφωσης της λειτουργικής και κοινωνικής της δομής. Oι διαμαρτυρίες του τύπου εκείνης της εποχής, για σα συνέβαιναν στην Πλάκα, ήταν συχνές, πως και των αρχιτεκτνων και των καλλιτεχνών. Aκμη και φωνές απ το εξωτερικ επεσήμαιναν τον κίνδυνο καταστροφής της ιστορικής αυτής γειτονιάς. Ωστσο, μλις το 1973 άρχισε η συστηματική μελέτη των πολλαΣυνέχεια στην 16η σελίδα

H νέα ψη της οδού Mνησικλέους.

Διατηρητέο κτίριο στην οδ Διογένους πριν και μετά την επισκευή του απ το υπ. Πολιτισμού. KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

15

H εικνα που παρουσίαζε η οδς Λυσίου το 1974 με τις επιγραφές φωτεινές και μη, που τραυμάτιζαν απαράδεκτα την εικνα και το ύφος της Πλάκας. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

πλών προβλημάτων της Πλάκας και η διατύπωση του θεωρητικού αλλά και του πρακτικού πλαισίου των μέτρων και της μεθδου που θα μπορούσαν, εφαρμοζμενα, να οδηγήσουν στην προστασία και την αναβίωση της περιοχής.1 Aλλά και πάλι και παρά την συνεχιζμενη και εντεινμενη παραμρφωση, μλις το φθινπωρο του 1978 αποφασίστηκε να προχωρήσει το υπουργείο Δημ. Eργων στην επέμβαση, εφαρμζοντας ένα πολύσκοπο πργραμμα προστασίας και αναβίωσης της Πλάκας.2 Tο πργραμμα αυτ ήταν και το πρώτο στην Eλλάδα που, ακολουθώντας τις αρχές της απ το 1975 διεθνώς - με την διακήρυξη του Aμστερνταμ - υιοθετημένης «ενεργού προστασίας» (integrated conservation) εφαρμστηκε, με πρωτοφανή για τα ελληνική πράγματα συνέπεια και γνώρισε την γενική επιδοκιμασία.

Στενή συνεργασία H στρατηγική της εφαρμογής του πολύπλευρου αυτού προγράμματος αποσκοπούσε, πως είναι ευνητο, στην ευρύτερη δυνατή αποδοχή, στην πρκληση των λιγτερων δυνατών αναστατώσεων και στην, με συγκεκριμένα διαδοχικά και αλληλοσυσχετιζμενα βήματα, επίτευξη του τελικού στχου: στην αποκατάσταση του ιστορικού της

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

χαρακτήρα, στην απαλλαγή της απ τις ασύμβατες και εντατικές χρήσεις, στην ανάδειξη διοικητικού – που θα επέτρεπε την επανακατοίκηση της περιοχής και την επανασύνδεσή της με την υπλοιπη Aθήνα, της οποίας αποτελεί, πως ήδη σημειώσαμε, ένα πολύ σημαντικ σημείο αναφοράς. H συναίνεση και η συνεργασία των κατοίκων της Πλάκας, η υποστήριξη του Tύπου και λων των πολιτικών, η επιδοκιμασία των πνευματικών και επιστημονικών οργανώσεων, υπήρξαν σημαντικοί παράγοντες στην επιτυχία του προγράμματος της παρέμβασης. Mια ολκληρη σειρά διαδοχικών μέτρων, πως η εφαρμογή ενς νέου συστήματος κυκλοφορίας πεζών και οχημάτων στην περιοχή, η σταδιακή ανακατασκευή λων των δικτύων (ύδρευση, αποχέτευση, αέριο πλης, ηλεκτρικ, τηλέφωνα, υπγειο δίκτυο κεραίας τηλερασης) η αναμρφωση του δικτύου των πεζοδρμων και των ελεύθερων γενικά χώρων της Πλάκας, η αφαίρεση των κραυγαλέων και ασύμβατων με το ύφος της περιοχής επιγραφών και διαφημίσεων, η κήρυξη ως διατηρητέων των μισών περίπου κτιρίων, η θέσπιση ρων και περιορισμών στις χρήσεις γης, η θέσπιση ειδικών ρων δμησης, η παροχή οικονομικών κινήτρων και η ίδρυση και λειτουργία ειδικού οργάνου –του Γρα-

Xαρακτηριστική αλλαγή σε κτίριο στην πλατεία της Aγίας Aικατε

φείου Πλάκας του YΠEXΩΔE– για την παρακολούθηση της εφαρμογής του προγράμματος, αποτέλεσαν τη δέσμη των μέτρων και των έργων που αναπτύχθηκαν στην περιοχή και επέτυχαν τη μεγάλη αλλαγή. Aλλαγή που πολλά οφείλει, φυσικά, στη θέληση της πολιτικής ηγεσίας να εφαρμσει ένα τέτοιο φιλδοξο –αλλά, τελικά, εφικτ– πργραμμα. Ξεκινώντας απ τον Στέφανο Mάνο που πήρε την αρχική απφαση, λοι οι μετέπειτα υπουργοί ή υφυπουργοί Δημ. Eργων (Γ. Πλυτάς, A. Tρίτσης, E. Kουλουμπής, M. Παπαστεφανάκης, K. Λιάσκας, Σ. Kούβελας, Στ. Mάνος, X. Kατσιγιάννης και, τώρα, K. Λαλιώτης) συνέχισαν την προσπάθεια και υπεστήριξαν την εφαρμογή του αρχικού προγράμματος.

Nέα εικ να Eτσι σήμερα η Πλάκα έχει ένα νέο πρσωπο που δεν έχει καμιά σχέση με την εικνα του 1975 ή του ’78. Eνα πλήθος κτιρίων έχουν επισκευασθεί και λειτουργούν και πάλι, ξαναδίνοντας στην περιοχή την ιδιάζουσα ιστορική της εικνα. Σημαντικές πολιτιστικές λειτουργίες βρήκαν θέση στην Πλάκα, πως το Mουσείο Λαϊκών Mουσικών Oργάνων, στους Aέρηδες, το Eλληνικ Λογοτεχνικ και Iστορικ Aρχείο (E.Λ.I.A.) στην οδ Aγ. Aνδρέου, η Eλληνική Eταιρία στην οδ Tριπδων. Nέοι

H αφαίρεση των αντιαισθητικών επιγραφών απ την ο ρη εμφάνιση της περιοχής.

τερίνης.

H οδς Eπιμενίδου μετά την επέμβαση.

οδ Φλέσσα απετέλεσε σημαντικ βήμα στην καλύτε-

κάτοικοι ήλθαν στην περιοχή για να κατοικήσουν στα επισκευασμένα παλιά πλακιώτικα σπίτια και τα πλακστρωτα υποδέχονται τώρα περιπατητές που δεν κινδυνεύουν απ την ανεξέλεγκτη κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Σε αρκετούς δρμους τα παλιά φωτιστικά σώματα της εποχής του γκαζιού εμφανίστηκαν και πάλι. H Πλάκα, που έχει ήδη περάσει, ως παράδειγμα, στη διεθνή βιβλιογραφία είναι και πάλι μια γειτονιά της Aθήνας, εντεταγμένη στο κέντρο της μεγάλης σύγχρονης πρωτεύουσας, με μια καινούργια δύναμη ζωής και εξέλιξης. H παρέμβαση στην Πλάκα απέδειξε μερικά πολύ σημαντικά πράγματα. Aπέδειξε κατ’ αρχήν πως ταν υπάρχει πργραμμα και θέληση για την εφαρμογή του, μπορεί να υπάρξει και συντονισμς. H ταυτχρονη ανακατασκευή των υπογείων δικτύων της Πλάκας απ πέντε διαφορετικούς οργανισμούς (OAΠ, EEY, OTE, ΔEH, ΔEΦA), πραγματοποιήθηκε παρ’ λες τις δυσκολίες που προέκυψαν. H πρβλεψη για την τοποθέτηση υπογείου δικτύου κεραίας τηλερασης –που τοποθετήθηκε πέντε χρνια αργτερα– πέρα απ την καινοτομία –για την εποχή– αποδείχθηκε εφαρμσιμη. H κα-

τασκευή υπγειας βατής σήραγγας, για την τοποθέτηση λων των υπογείων δικτύων, στην οδ Aδριανού, μπρεσε επίσης να πραγματοποιηθεί. H κινητοποίηση της κοινής γνώμης υπέρ του προγράμματος και η συμμετοχή των ιδιωτών που πίστεψαν σ’ αυτ, είναι άλλη μια σημαντική διαπίστωση. Tέλος, ίσως το κυριώτερο, αποδείχθηκε πως μπορούν και στην Eλλάδα έργα μακρπνοα και αρκετά πολύπλοκα, με σημαντικές συνέπειες στη ζωή της πλης και των κατοίκων της, εδραιωμένα σε εξαντλητικές μελέτες και στρατηγική εφαρμογής, να πραγματοποιηθούν απ πολύ διαφορετικές και διαδοχικές πολιτικές ηγεσίες.

Aνάγκη επαγρύπνησης Φυσικά και σήμερα, παρ’ λες τις αλλαγές που έγιναν στην Πλάκα, τα προβλήματα δεν λείπουν. H κερδοσκοπία, αυθάδης και απροκάλυπτη, παραμονεύει πάντα, οι πιέσεις εξακολουθούν να ασκούνται, η ίδια η ζωή θέτει καθημερινά νέα προβλήματα, πως συμβαίνει σε κάθε ζωνταν οργανισμ, πως συμβαίνει σε κάθε πλη. H τελική –που είναι, στην ουσία, η

καθημερινή– επιτυχία εξαρτάται απ τη θέληση λων μας –των πολιτικών, των πολιτών, των επιστημνων και των πνευματικών ανθρώπων– να προστατεύσουν και να συντηρήσουν αυτ που κατορθώθηκε μέχρι σήμερα (και που, στο κάτωκάτω, έχει στοιχίσει πολλά χρήματα) και μπορούμε να το χαιρμαστε και μπορούμε ακμη, εξαιτίας της εμπειρίας –της καθαράς ελληνικής– που αποκτήσαμε, να το χρησιμοποιήσουμε –ευτυχώς το χρησιμοποιούμε ήδη– και σε πολλές γειτονιές των πλεων μας που αξίζουν καλύτερη μεταχείριση απ αυτήν που τους επιφυλάξαμε στις περασμένες δεκαετίες. Σημειώσεις: 1. «Mελέτη Παλαιάς Πλεως Aθηνών». Δ. A. Zήβας, I. Tραυλς, I. Λαμπίρη - Δημάκη, A. Tζίκα - Xατζοπούλου, Π. Mάνδικας, Π. Παππάς, I. Bιριράκης, M. Γραφάκου, E. Mαΐστρου, E. Σπαθάρη, A. Kκκου (για λογαριασμ του υπ. Δημ. Eργων, Δ/νση Pυθμιστικού Σχεδίου Aθηνών, 1973-75). 2. «Mελέτη αντιμετώπισης προβλημάτων Πλάκας», Δ.A. Zήβας, I. Mιχαήλ, Kαίτη Iωάννου, M. Γραφάκου, E. Mαΐστρου, A. Παρασκευοπούλου. Π. Kρεμέζης, Γ. Kοντορούπης, E. Mεθενίτου, Γ. Γιαννπουλος, K. Zέκος (για λογαριασμ του υφ. Δ. Eργων, 1978-81). KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

17

Aισθητική διά μέσου των αιώνων H ομορφιά της σημερινής Πλάκας ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πλης Tου Γιάννη M. Mιχαήλ Διδ. Aρχιτέκτονα - Πολεοδμου

H APXAIOEΛΛHNIKH πλη, η POLIS πως έχει επικρατήσει να ονομάζεται σε λες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, αποτελεί το σπουδαιτερο επίτευγμα του αρχαιοελληνικού κσμου. Aπ την πλη παράγονται βασικές έννοιες της ανθρώπινης εξέλιξης, πως πολιτισμς, πολιτεία, πολιτική (τέχνη). H πλη βρίσκει την χωρική της έκφραση στον πολεοδομικ της ιστ και στα αρχιτεκτονικά της δημιουργήματα. Eνώ μως τα κτίρια υπκεινται στην ακαταμάχητη φθορά του χρνου, ο πολεοδομικς ιστς μπορεί, έστω και σε ελάχιστες περιπτώσεις, να ξεπεράσει το χθες και να φθάσει στο σήμερα ζυμωμένος με την ιστορία των αιώνων. Eνα τέτοιο παράδειγμα, απ τα σπανιτατα διεθνώς, αποτελεί ο πολεοδομικς ιστς της Πλάκας, ο οποίος, πως έχουν αποδείξει οι αρχαιολογικές ανασκαφές, παραμένει εν πολλοίς αμετάβλητος για περισστερο απ τρεις χιλιετίες.

Aκαννιστη δμηση Θαυμάσιο δείγμα αρχοντικού της οθωνικής εποχής, 1842. (Φωτ.: Eθνικ Iστορικ Mουσείο)

Στους πρποδες του Iερού Bράχου ο οικισμς είχε ήδη αρχίσει απ την κλασική εποχή να αναπτύσσεται και μάλιστα «ακαννιστα λγω της απ αιώνων δημιουργηθείσης καταστάσεως και των υπαρχουσών αρχαιοτάτων οδών», πως αναφέρει ο βαθύς γνώστης της αθηναϊκής πολεοδομίας Γ. Tραυλς. Aλλωστε, ήδη στην αρχαιτητα έκανε εντύπωση το ακαννιστο σχήμα του πολεοδομικού ιστού: «Φασίν δ’ ως αττάκτως τε και Aττικώς των στενωπών τέτμηται», διαπιστώνει τον 3ο αιώνα μ.X. ο συγγραφέας Φιλστρατος. O πολεοδομικς ιστς της Πλάκας, φορτωμένος με μνημεία και μνήμες απ λες τις ιστορικές εποχές αποτελεί σήμερα το κατεξοχήν διατηρητέο παλίμψηστο, και χι μνο στον ελληνικ χώρο, που διατηρεί ζωντανή την εικνα της αρχαιτητας: «ταν στέκεται κανείς πάνω στην Aκρπολη της Aθήνας» γράφει ο μεγάλος ιστορικς της πολεοδομίας Λιούις Mάμφορντ, «ανακαλύπτει να ξαπλώνεται στους πρποδές της ένα τέτοιο συνονθύλευμα απ μονώροφα σπίτια, πως θα έπρεπε να υπήρχε εκεί στους χρνους τους Σλωνος και του Περικλή».

H πίεση του κέντρου Ωραία φωτογραφία της Nέλλης του 1928. Διακρίνεται η οικία Kωλέττη (πρσοψη επί της οδού Πολυγνώτου) και έμπροσθεν ο χώρος της ανασκαφής του Eλευσινείου. Aριστερά, η οδς Παναθηναίων, ττε Bουλευτηρίου. (Φωτογραφία απ το λεύκωμα που σύντομα πρκειται να εκδοθεί: «Nelly’s, H παλαιά πλις των Aθηνών». Mετά εισαγωγικών και ερμηνευτικών σημειώσεων Δ. Γρ. Kαμπούρογλου. Συνέκδοση Mουσείου Mπενάκη - Eκδσεων «Γνώση», επιμέλεια Φανής Kωνσταντίνου)

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

Aυτ το κατεξοχήν διατηρητέο μνημείο καλείται να προστατεύσει απ διάφορους κινδύνους και να αναδείξει η επέμβαση του YΠEXΩΔE, η οποία –σπανιτατο ή μοναδικ παράδειγμα στα νεώτερα

ελληνικά πράγματα– διενεργείται με αδιάκοπη συνέχεια και συνέπεια για 18 χρνια. Σήμερα η Πλάκα με τα 350 στρέμματα της έκτασής της αποτελεί ένα ελάχιστο τμήμα του μεγάλο πολεοδομικού συγκροτήματος της ελληνικής πρωτεύουσας, ενώ βρίσκεται σε άμεση επαφή με το Eμπορικ Tρίγωνο της Aθήνας, και, γενικτερα, με το κέντρο της, του οποίου η πίεση πάνω στις ευαίσθητες και μικρές κλίμακες της πλάκας είναι ασφυκτική. Στην πίεση αυτή έρχεται να προστεθεί το βάρος των χιλιάδων τουριστών, που θα περπατήσουν στα στενά δρομάκια της. Iδιαίτερα κατά την περίοδο της δικτατορίας, στις αρχές της δεκαετίας 1970-80, η πίεση απ το αθηναϊκ κέντρο και οι άλλοι εξωγενείς παράγοντες ήταν τσο παραμορφωτικοί, που η Πλάκα κινδύνευε στο νομα της Πλάκας να διαλύσει την Πλάκα.

τον εμπλουτισμ του πολεοδομικού ιστού με τη διαρκή ανανέωση του κτιριακού πλούτου, και μάλιστα με αρχιτεκτονικές λύσεις αξιλογου ποιοτικού επιπέδου. Tα ανακαινισθέντα διατηρητέα κτίρια ή οι νέες αρχιτεκτονικές δημιουργίες σχηματίζουν ήδη μεγάλα σύνολα, εφσον το 1/3 περίπου των κτιρίων της Πλάκας έχει ανακαινιστεί ή ανοικοδομηθεί. H εξέλιξη αυτή δεν αναζωογονεί μνο τον πολεοδομικ ιστ. Eρχεται να αναδείξει και τα σημαντικτατα και πολυαριθμτατα μνημεία της Πλάκας, πως το λαμπρ παράδειγμα της περιοχής της Pωμαϊκής Aγοράς, που τα αναπλασθέντα κτίρια, παλαιά και νέα, βρίσκονται σε διάλογο με τους αιώνες, που είναι συγκεντρωμένοι στη σκιά της Aκρπολης με τα κλασικά της μνημεία: το Eλληνιστικ Ωρολγιο του Kυρρήστου, τη Pωμαϊκή Aγορά με την πύλη της Aρχηγέτιδας Aθηνάς, το υστερορωμαϊκ τείχος που περνάει πίσω απ τα κτίρια του Mεντρεσέ και του Mουσείου των Mουσικών Oργάνων, τον Bυζαντιν Iερ Nα των Tαξιαρχών, το ισλαμικ Φετιχιέ Tζαμί, το λαμπρ νεοκλασικ κτίριο στην οδ Aιλου 1. Λίγο πιο πέρα, στην Aγία Aικατερίνη ο διαβάτης έχει την ευκαιρία να ακούσει και εδώ τους αιώνες να ψιθυρίζουν: με μια ματιά παρακολουθεί την διαστρωμάτωση του πολεοδομικού ιστού των τελευταίων δύο ή τριών χιλιετιών. Oταν στέκεται στο σημεριν επίπεδο του πεζδρομου, που κατασκευάστηκε πριν μια δεκαετία στο πλαίσιο της επέμβασης, βλέπει την αυλή της

Γενικτερη επέμβαση H συνειδητοποίηση απ τους κατοίκους και τους επαγγελματίες της Πλάκας, αλλά και απ ευρύτερους κύκλους στην Eλλάδα και στο εξωτερικ, της συνεχιζμενης λειτουργικής και αισθητικής υποβάθμισης της περιοχής προκάλεσε το 1978 την αντίδραση της Πολιτείας και την επέμβαση του YΠEXΩΔE. Mε την αποφυγή της μεθδου της ριζικής ανάπλασης, η οποία ακμα και στα τέλη της δεκαετίας 1970-80 εφαρμοζταν διεθνώς αλλά και με την επιλογή της στρατηγικής των μικρών βημάτων, η επέμβαση στην Πλάκα στηρίχθηκε στο τρίπτυχο Eνεργς συμμετοχή των πολιτών Xρησιμοποίηση του υφισταμένου νομοθετικού πλαισίου - Πρβλεψη της κατάλληλης οργανωτικής δομής με την ίδρυση του γραφείου Πλάκας του YΠEXΩΔE. H επιτυχία της επέμβασης αποδεικνύεται, απ τη φανερή σε λους ραγδαία αναβάθμιση της ποιτητας ζωής, δηλαδή κατά κύριο λγο στην προστασία και στην ανάδειξη του πολεοδομικού της ιστού. Ως το σπουδαιτερο μέτρο, που εφαρμστηκε στην Πλάκα, δύναται να χαρακτηριστεί ο καθορισμς και ο έλεγχος των χρήσεων γης, οι οποίες για πρώτη φορά εισήχθησαν στην Eλλάδα, για να γνωρίσουν μέχρι σήμερα μεγάλη διάδοση στις πολεοδομικές μελέτες των ελληνικών πλεων. Mε τις χρήσεις γης και, κυρίως, με τον αδιάλειπτο έλεγχ τους η κατάσταση στην Πλάκα άρχισε να αλλάζει αποφασιστικά. Aπ τη μία μεριά αποβλήθηκαν διάφορες ανεπιθύμητες και οχλούσες χρήσεις, πως τα νυκτερινά κέντρα, που δεν ταίριαζαν στην Πλάκα. Aπ την άλλη, ενισχύθηκε συστηματική η επάνοδος της κατοικίας, που αποτελεί τον κύριο στχο της επέμβασης.

Tα Aναφιώτικα επιμένουν να ζουν... (Φωτ.: Nίκ. Kαπίρης)

Συνέχεια στην 20η σελίδα

Aισθητική αναβάθμιση H αύξηση της κατοικίας και, γενικτερα η εξισορρπηση των λειτουργιών της Πλάκας, ευνησαν

Eιδικευμένος μάστορας ανασκευάζει με πηλειορίτικη πέτρα τα σκαλιά της οδού Mνησικλέους. (Φωτ.: Nικ. Kαπίρης) KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

19

H αναβίωση της Πλάκας διασώζει την ομορφιά με μία συνεπή επέμβαση. (Φωτ.: Nίκ. Kαπίρης) Συνέχεια απ την 19η σελίδα

Kίονες στην πλατεία Aγίας Aικατερίνης, υπλοιπα ρωμαϊκού περιστυλίου, που εξείχαν απ το έδαφος και απεκαλύφθησαν πλήρως μετά την επέμβαση για την αναβίωση της Πλάκας.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

εκκλησίας, που βρίσκεται 1,20 μ. πιο χαμηλά. O Iερς Nας, εξέχον δείγμα της αθηναϊκής τέχνης του 10ου αιώνα, έχει κτιστεί στη θέση ενς παλαιτερου πρωτοχριστιανικού ναού και αυτς έχει κτιστεί στον άξονα μιας μεγάλης ρωμαϊκής βίλας. Kατά τη διάρκεια της επέμβασης, η αρχαιολογική υπηρεσία απεκάλυψε στο επίπεδο της ρωμαϊκής εποχής (2 μ. πιο κάτω) τα θεμέλια του περιστυλίου της με τους δύο ωραίους κίονες, που μέχρι την επέμβαση εξείχαν απλώς απ το έδαφος. Aυτές τις ως κρη οφθαλμού πολύτιμες μνήμες του παρελθντος έρχεται να συμπληρώσει μια πρσφατη επιγραφή, που κάποιος έγραψε σε ένα πλακιώτικο στεν: «H ομορφιά είναι εφήμερη, γι’ αυτ είναι ομορφιά». Tο μοναδικ ιστορικ σύνολο της Πλάκας οφείλει την αναβίωσή του στη συνέχεια και στη συνέπεια της μακρχρονης επέμβασης. H ομορφιά της σημερινής Πλάκας, ως συνέχεια της αρχαιοελληνικής πλης, πως αυτή προστατεύεται και αναδεικνύεται, εύκολα μπορεί να γίνει εφήμερη αν χαλαρώσει η Πολιτεία την επιμονή της στην επέμβαση, οπτε γρήγορα η Πλάκα θα ξαναγλιστρήσει σε ένα ανεπιθύμητο παρελθν.

Πνευματικοί άνθρωποι της Πλάκας Mορφές του πνεύματος και της τέχνης που έζησαν και αγάπησαν τη «συνοικία των Θεών» Kωστής Παλαμάς (1859-1943) ο μεγάλος μας ποιητής και επίσης θεατρικς συγγραφέας, διηγηματογράφος, κριτικς, δημοσιογράφος. O Παλαμάς είναι ο σπουδαιτερος εκπρσωπος της «γενιάς του 1880». O Παλαμάς διετέλεσε πρεδρος της Aκαδημίας Aθηνών και ήταν απ τα ιδρυτικά μέλη της το 1926. Yμνησε στο έργο του την Eλλάδα και ο θάνατος στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής απετέλεσε ένα σάλπισμα ελευθερίας. Tο έργο του Παλαμά μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες.

Tου Δημητρίου Aλ. Γέροντα Προέδρου του «Συλλγου των Aθηναίων» και της «Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος»

ΠENTE κυρίως είναι οι υμνητές της Πλάκας. Πρώτος ο Δημήτριος Kαμπούρογλου, δεύτερος ο Θ. N. Φιλαδελφεύς, τρίτος ο Δημ. Pδιος –αυτς την ετραγούδησε ακμα– ο Tίμος Mωραϊτίνης και ο γράφων το παρν άρθρον. O Kαμπούρογλου είχε μια ιδιτυπη αντίληψη για την ιστορίαν των Aθηνών. Eλεγε συχνά πυκνά, με θρησκευτική προσήλωση γι’ αυτ το παρελθν της Aθήνας, που δεν ήταν άλλο απ τον πνο που ένιωθε για τον Πλακιώτη Aθηναίο. «Mε την αρχαία Eλλάδα», έλεγε «μας συνδέει ο θαυμασμς ενώ με την Aθήνα της Tουρκοκρατίας ο πνος». Kι αυτς προτίμησε τον πνο! Oι άνθρωποι σήμερα έχουν καταντήσει να είναι στεγνοί και σ’ αυτ τους το στέγνωμα μας στέρησαν απ τον πλούσιο πλούτο που διέθεταν οι παλαιτεροι. Πρώτος και πιο τεκμηριωμένος, αληθινς της εραστής της Πλάκας, υπήρξε και παραμένει ο Δημήτριος Γρ. Kαμπούρογλου.

Kουκουβάγια! Σε κάθε του σχεδν μελέτη, είναι αδύνατον να μην ασχοληθεί με το θέμα της Πλάκας. Στενς συγγενής μου απ την μητέρα του Mαριάννα, κρη του Δημογέροντα των Aθηνών Aγγέλου Γέροντα, απ τα νεανικά μου ακμη χρνια τον συναντούσα συχνά πτε επισκέπτη του σπιτιού μας και πτε πάλι οικοδεσπτη στο δικ του σπίτι. Eτσι η γνωριμία έγινε πιο στενή και θυμάμαι τις συζητήσεις που είχε με τον πατέρα μου γύρω απ το παρελθν και την ιστορίαν της πλεως των Aθηνών. O χαρακτηρισμς του Δημητρίου Kαμπούρογλου ως «Διανοουμένης κουκουβάγιας» ιδιαίτερα τον ευχαΠροσωπογραφία (κάρβουνο, 1823) του Nίκου Bέλμου απ τον Φώτη Kντογλου. Στο κάτω μέρος ιδιχειρη αφιέρωση: Tου κυρίου E. Xαλκιπουλου μ’ εκτίμηση στην τέχνη του 8.2.24, Bέλμος. O Eυάγγ. Xαλκιπουλος ήταν ο τσιγκογράφος που δούλευε τις εικνες του περιοδικού του Bέλμου, Φραγγέλιο.

ριστούσε, αλλά και η «Kαπνικαρέα» που του είχαν αποδώσει, τον απεγοήτευε. H τελευταία αυτή προσωνυμία είναι διατυπωμένη σε ένα παλι τετράστιχο του αδελφικού του φίλου Iωάννη Zυγομαλά ταν σε ένα κύκλο διανοουμένων, εορτάσθηκαν τα πενήντα χρνια της πνευματικής του εργασίας. Kαι να το τετράστιχο ποιηματάκι: «Σπιτάκι του Pιζκαστρου μ’ εθύμησες γεμάτο Για σένα το ποτήρι μου αδειάζω ίσαμε κάτω, Συ που με νιάτα και δροσιά γεμίζεις την παρέα

Γεια σου εληά της Aττικής, γεια σου Kαπνικαρέα!» Aλλά και ο Δημήτριος Kαμπούρογλου δεν το ’βαλε κάτω και απάντησε με το παρακάτω τετράστιχο: «Πενήντα χρνια δούλεψα και έγραψα και γράφω Xωρίς ποτέ να φοβηθώ γεράματα και τάφο ακολουθώντας την παληά της γενεάς μου λξα. Δστε μου τα πενήντα μου και πάρτε μου τη δξα.»

Mαρμάρινη προτομή Kάποιο καλοκαίρι του έτους 1935 ο Δημ. Kαμπούρογλου καθταν στο

O NIKOΣ Bέλμος γεννήθηκε το 1890 στην Aθήνα. Hταν ηθοποις, ζωγράφος, λογοτέχνης και δημοσιογράφος. Xωρίς ιδιαίτερες σπουδές αλλά με ανήσυχη καλλιτεχνική φύση, σε ηλικία 16 μλις χρνων εμφανίστηκε στη σκηνή δίπλα στη Mαρίκα Kοτοπούλη και το 1916 δημιούργησε το «Στρατιωτικ Θέατρο». Aπ το 1922 έως το 1925 συνεργάστηκε στο λαϊκ θεατρικ περιοδικ «Παρασκήνιο» που έβγαζε ο Δημήτρης Pοντήρης, ενώ στην περίοδο 1927-29 εξέδωσε ο ίδιος το περιοδικ «Φραγγέλιο» και, παράλληλα, τα Φύλλα Tέχνης, που, ανάμεσα στα άλλα, παρουσίασε (1927) σε δική του διασκευή το έργο «Aντώνιος και Kλεοπάτρα» του Σαίξπηρ, μονογραφίες για τους Mπετβεν, Γαλάνη, Θεοτοκπουλο και Xαλεπά, καθώς και σατιρικά πορτρέτα. Στο σπίτι του, το οποίο είχε μετατρέψει σε αίθουσα εκθέσεων ζωγραφικής με την ονομασία «Aσυλο της Tέχνης», εξέθεσαν έργα

μπαλκνι του σπιτιού του, που βρισκταν Aχαρνών και Mακεδονίας. Ξαφνικά κτύπησε το κουδούνι και η υπηρεσία ανήγγειλε τον Δημητράκη Σκουζέ και τον Γιαννάκη Bεζανή, προέδρους ττε των δύο τοπικών συλλγων. Σκοπς της επίσκεψης αυτής ήταν τι του εγνωστοποιούσαν τι ομφωνα και τα δύο σωματεία είχαν αποφασίσει να του στήσουν την προτομή στην καρδιά της Πλάκας. O Δημ. Kαμπούρογλου δεν μπρεσε να κρύψει τη συγκίνησή του στο αναπάντεχο και τσο τιμητικ γι’ αυτν νέο, και είπε: «Σας ευχαριστώ απ τα βάθη της ψυχής μου, θα επιθυμούσα μως η προτομή ν’ ανεγερθεί μετά το θάνατ μου». Oταν μως διαπίστωσε τον νεανικν μας ενθουσιασμ, σαν τελευταίο επιχείρημα, μας είπε; «Φοβάμαι πως ταν κανείς μαρμαρώσει, δεν έχει θέση πια στη ζωή». O φβος του μως αυτς δεν επαληθεύθηκε για την εποχή εκείνη –ευτυχώς– και σ’ ένα του γράμμα, που μου έστειλε στο Aλβανικ μέτωπο μου έγραψε: «Kτυπάτε τους βαρβάρους, ο Eλληνισμς και πάλιν θα νικήσει... Λυπούμαι τι η ηλικία μου δεν μου επιτρέπει να μετάσχω κι’ εγώ, του νέου αυτού θριάμβου μας». Στα χρνια της κατοχής διατηρούσε άσβεστη την ελπίδα πως γρήγορα η Eλλάδα θα ελευθερωνταν. Kρίμα που δεν έζησε για να ξαναδεί το φως της ελεύθερης πατρίδας. Eσβησε ήσυχα-ήσυχα στις 22 Iανουαρίου 1942, ένα χειμωνιάτικο πρωιν, στα χρνια της καταραμένης κατοχής απ Γερμανούς, Iταλούς και Bουλγάρους.

Σημαντικά βιβλία Δεύτερο βιβλίο που έχει ασχοληθεί με την Aθήνα της Tουρκοκρατίας είναι οι δυο τμοι του Θ. N. ΦιλαδελΣυνέχεια στην 22η σελίδα

τους πολλοί απ τους σημαντικτερους ζωγράφους της εποχής. Mε την πολύπλευρη αυτή δραστηριτητά του ο Bέλμος καταξιώθηκε ως ένας απ τους πρώτους που συνέβαλαν στο συνταίριασμα του λαϊκού μας πολιτισμού με τις σύγχρονες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. O Nίκος Bέλμος εξέδωσε τα εξής βιβλία: Tο πεζογράφημα «Eρωτπαθος τραγουδιστής» (1914), «Πιστς της απελπισίας (απ τη ζωή ενς αφορισμένου)», που αποτελεί μυθιστορηματική βιογραφία του Eμμανουήλ Pοΐδη (1915), «Δημήτριου Παπαρρηγπουλου, τραγούδια μεταφρασμένα στη δημοτική» (1916), «Σεβντάς» (1916) και «Δύο αγάπες» (1923). Mετά το θάνατ του (Aθήνα 1930) εκδθηκε το εικονογραφημένο απ τον ίδιο λεύκωμά του Παλιά Aθήνα (1931), με επιμέλεια του φίλου του Στρατή Δούκα καθώς και το βιβλίο «Iστορία του παιδιού» (1936).

KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

21

O Δημήτριος Γρηγορίου Kαμπούρογλου (1852-1942). Λογοτέχνης με ευρύτατο δημιουργικ έργο σε πολλούς τομείς, απ την ποίηση και το θέατρο έως την ιστοριογραφία και λαογραφία αλλά και τη δημοσιογραφία. Eίναι ο γνωσττερος «Aθηναιογράφος» και επιστέγασμα της πνευματικής προσφοράς του στάθηκε η εκλογή του ως μέλους της Aκαδημίας το 1927. Συνέχεια απ την 21η σελίδα

φέως, το οποίον έχει επανεκδοθεί εις δευτέραν έκδοσιν απ τον Διονύσιον Nτη Kαραβίαν. Πρκειται για την «Iστορία των Aθηνών επί Tουρκοκρατίας». Tα τρία βιβλία του Kώστα Δημητριάδη, είναι των μεταγενεστέρων Aθηνών, αναγμενα, κυρίως στας Aθήνας του 19ου αιώνα. Tέλος, ο Tίμος Mωραϊτίνης, με το βιβλίο του «Pομαντικά χρνια της Aθήνας» (Eθνικν Aριστείον Γραμμάτων), που το περιεχμενον του αρχίζει απ τις «βεγγέρες» για να καταλήξη στις εκλογές και τα εκλογικά «σαλνια», ανατρέχει ακμη στους πρώτους Oλυμπιακούς αγώνες, στις διασκεδάσεις, στην οδν των θαυμάτων και σε άλλα φαιδρά που συνέβαιναν στην πιο παλιά Aθήνα. O γράφων το παρν άρθρον με τις δύο του βιογραφίες του, την μίαν για τον Aθηναιογράφον Δημήτριον Γρηγορίου Kαμπούρογλου (η οποία αξιώθηκε και δεύτερης εκδσεως) και με το βιβλίον του για τον Kώστα Δημητριάδη, τον Aθηναιογράφον, και για τη ζωή και το έργο του, νομίζει τι επλήρωσε το κοινν χρέος προς τους δύο αυτούς υμνητές της Aθήνας.

Aτελείωτος αριθμς Φυσικά εκτς απ τους προαναφερθέντες λάτρεις της Πλάκας, θα μπορούσαμε να θυμηθούμε και δεκάδες άλλους, χωρίς ο πίνακας των ανθρώπων του Πνεύματος και της Tέχνης που έζησαν στην συνοικία των Θεών, να εξαντλείται. Aς αναφερθούμε, λοιπν, σε μερικούς απ αυτούς: Eνας απ τους πρώτους «φερτούς» (έτσι ονμαζαν οι γκάγκαροι

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

O Aλέξανδρος Pίζος Pαγκαβής (1809-1892) ποιητής, λγιος και καθηγητής της Aρχαιολογίας. Πολύπλευρη προσωπικτητα διετέλεσε αξιωματικς του πεζικού, διπλωμάτης, Διευθυντής του Tυπογραφείου ενώ εξέδωσε το περιοδικ «Πανδώρα» μαζί με τους K. Παπαρρηγπουλο και N. Δραγούμη. Yπεστήριξε τη βυζαντινή παράδοση και την αττική διάλεκτο.

Aθηναίοι τους Φαναριώτες και τους άλλους Eλληνες των αλύτρωτων περιοχών, που μετά την Aπελευθέρωση έσπευσαν να έλθουν στην ελεύθερη πατρίδα), που έγινε Πλακιώτης, ήταν ο Aλέξανδρος Pαγκαβής (1809-1892) με την οικογένειά του. Πολύπλευρη και πληθωρική προσωπικτητα (ποιητής, θεατρικς συγγραφέας, εκδτης του περιοδικού «ΠANΔΩPA», πρεσβευτής και, τέλος υπουργς των Eξωτερικών), ο Aλέξανδρος Pαγκαβής περιγράφει στα Aπομνημονεύματά του το πλακιώτικο σπίτι, που αγρασε και ανακαίνισε ο πατέρας του, ταν η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην Aθήνα.

Eμμανουήλ Pοΐδης (1836-1904) απ τους μεγαλύτερους συγγραφείς μας του 19ου αιώνα. Σατιρίζοντας χι μνον το δυτικ Kλήρο αλλά και τα ελληνικά πράγματα με το περίφημο βιβλίο του «Πάπισσα Iωάννα» δέχθηκε σφοδρές επιθέσεις με αποκορύφωμα τον αφορισμ του απ την Iερά Σύνοδο. Tο 1876 ίδρυσε τη σατιρική και πολιτική εφημερίδα «Aσμοδαίος».

Aλλά και ο κοσμαγάπητος ποιητής μας, ο Γεώργιος Δροσίνης, γεννήθηκε και έζησε τα πρώτα πέντε νηπιακά χρνια του στην Πλάκα, στο σπίτι που βρίσκεται στην γωνία των οδών Aδριανού και Θέσπιδος, πριν η οικογένειά του μετακομίσει στη νεδμητη οικοδομή της οδού Παρθεναγωγείου (σημερινή Πεσμαζγλου), που αργτερα ο ποιητής εμπνεύσθηκε την πολυτραγουδισμένη «Aνθισμένη αμυγδαλιά». O Kωστής Παλαμάς δεν υπήρξε, βέβαια, Πλακιώτης, αφού λοι γνωρίζουμε τι ο εθνικς ποιητής κατοικούσε στην οδ Aσκληπιού αρ. 3. Oμως, πως αναφέρει και η υπέρθυ-

O Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης (18511911) ο μεγάλος Σκιαθίτης πεζογράφος του οποίου τα διηγήματα παραμένουν ανθεκτικά στο χρνο. Aνήκε και αυτς σε εκείνους που αγάπησαν την Πλάκα. Στη φωτογραφία ο Παπαδιαμάντης απ έργο του N. Eγγονπουλου.

ρη μαρμάρινη πλάκα, που συναντάμε στην οικοδομή της οδού Περιάνδρου εκεί έζησε τα τελευταία χρνια της ζωής του. Aλλά και ο Δημήτριος K#κκος, ο άτυχος αυτς λογοτέχνης μας, που χάθηκε τσο άδικα και πρωρα, κατοικούσε στην γωνία των οδών Nικοδήμου και Nίκης. Πλακιώτης ήταν και ο ζωγράφος Περικλής Bυζάντιος, που κατά την περίοδο του Mεσοπολέμου κατοικούσε στην οδ Διογένους 4. Στην καρδιά της Πλάκας, στην οδ Nικοδήμου, γεννήθηκε και έζησε την σύντομη ζωή του ο ποιητής Nίκος Bέλμος (1891–1930). Aσφαλώς μως, η πιο γνωστή Πλακιώτικη οικογένεια, μέλη της οποίας απέκτησαν παγκσμια φήμη και ακτινοβολία, ήταν η οικογένεια Σεφεριάδη, που κατοικούσε στην οδν Kυδαθηναίων αρ. 9. O Στυλιαν#ς Σεφεριάδης, σοφς καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου, ο νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης. H κυρία Iωάννα Tσάτσου, κρη του καθηγητού και αδελφή του ποιητή, με την πλούσια κοινωνική αλλά και λογοτεχνική δραστηριτητα και ο Kωνσταντίνος Tσάτσος, πρεδρος της Δημοκρατίας και καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου, που έγινε κι αυτς μέλος της οικογενείας Σεφεριάδη, αφού παντρεύτηκε την κυρία Iωάννα Tσάτσου, το γένος Σεφεριάδη. O K. Tσάτσος έζησε για πολλά χρνια στο σπίτι της οδού Kυδαθηναίων. Nα τελειώσουμε μως με δύο ακμη μεγάλους των Eλληνικών Γραμμάτων που αγάπησαν την Πλάκα, τον Aλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Eμμανουήλ Pοΐδη. H αδυναμία τους στη «συνοικία των Θεών» αποτελεί την ένδειξη της γοητείας που ασκεί η Πλάκα.

H πλατεία της Φιλομούσου Eταιρείας. (Φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος)

Xαρακτηριστική πλακιώτικη ταβέρνα στην οδ Θέσπιδος. (Φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος)

«Στης Πλάκας τις ανηφοριές...» Tα ιδιαίτερα έθιμα, οι γραφικοί τύποι, οι παραδοσιακές ταβέρνες στη γειτονιά του κεφιού και της διασκέδασης

δημοσίευσε ενδιαφέρουσες ταξιδιωτικές εντυπώσεις, που μεταξύ πολλών άλλων, περιγράφει και μια δεξίωση στην οικία Kατακάζη.

μα του τριωδίου οι Πλακιώτες ξεχύνονταν στους δρμους της γειτονιάς τους, για να διασκεδάσουν με το γαϊτανάκι, την γκαμήλα, τον ξυλοπδαρο και τον Πασχάλη. Kι αν η αφετηρία λων αυτών των αποκριάτικων εκδηλώσεων ήταν συνήθως η συνοικία του Ψυρρή, η κατάληξη, εκεί δηλαδή που γινταν το ξεφάντωμα, ήταν η πλακιώτικη πλατεία της Φιλομούσου Eταιρίας. Πρέπει να σημειωθεί πως η αθηναϊκή Aποκριά, ταν πρωτοεμφανίσθηκε στα μέσα περίπου του περασμένου αιώνα, ήταν μια γνήσια λαϊκή γιορτή χωρίς προγραμματισμένες εκδηλώσεις και παρελάσεις αρμάτων. Eτσι, οι μασκοφροι και τα ρπαλα είχαν τον πρώτο και κύριο λγο στα πλακιώτικα στενά. Aργτερα, και συγκεκριμένα απ τα μέσα της δεκαετίας του 1880, δημιουργήθηκε το Kομιτάτο για την καλύτερη οργάνωση της αθηναϊκής Aποκριάς. Tτε άρχισαν και οι παρελάσεις των αρμάτων, οι βραβεύσεις των εξωστών με την ωραιτερη διακσμηση, οι φωταψίες των κεντρικών δρμων. Eτσι σιγά σιγά, το επίκετρο των αποκριάτικων εκδηλώσεων μετατέθηκε απ την Πλάκα προς την περιοχή της πλατείας Συντάγματος της οδού Σταδίου και της πλατείας Oμονοίας. Oμως, η πλατεία της Φιλομούσου Eταιρίας κράτησε, παρ’ λη τη νέα αυτή εξέλιξη, την αποκριάτικη παράδοση, μέχρι τον B΄ Παγκσμιο Πλεμο.

Aποκριάτικες εορτές

Πλακιώτικες ταβέρνες

Aν η κοσμική κοινωνία διασκέδαζε με τις δεξιώσεις και τους χορούς, που οργανώνονταν στα αρχοντικά της Πλάκας, οι λαϊκές τάξεις είχαν κι αυτές τις δικές τους διασκεδάσεις. H περίοδος της Aποκριάς ήταν, βέβαια, η καλύτερη ευκαιρία, και η συμμετοχή στις εορταστικές εκδηλώσεις ήταν καθολική. Mε το άνοιγ-

Eνα άλλο χαρακτηριστικ γνώρισμα της Πλάκας ήταν οι πολυάριθμες ταβέρνες που απ πολύ νωρίς –απ τα μέσα περίπου του περασμένου αιώνα– έδωσαν στη συνοικία το ιδιαίτερο χρώμα, που συνεχίζει να την χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα. Aναρίθμητες, πραγματικά, είναι οι τα-

Tου Kώστα Xατζιώτη Iστορικού, ερευνητή τ. αντιπροέδρου του Συλλγου των Aθηναίων

H ΠΛAKA, η «συνοικία των θεών», πως αποκαλούσαν παλαιτερα τη γειτονιά που απλώνεται γύρω απ τον Iερ Bράχο της Aκρπολης, ξεχώρισε πάντα για το κέφι και τη ζωντανή ατμσφαιρά της. Aπ τα πρώτα μλις χρνια, που η Aθήνα ανακηρύχθηκε «καθέδρα του Bασιλείου», η Πλάκα βρέθηκε στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής της νεογέννητης πρωτεύουσας, αφού στη γειτονιά αυτή συγκεντρώθηκε η εκλεκττερη μερίδα της αθηναϊκής κοινωνίας. Kαι μερικές δεκαετίες αργτερα, στην Πλάκα γεννήθηκε η αθηναϊκή καντάδα· κι εδώ «στης Πλάκας τις ανηφοριές», πρωτοτραγουδήθηκαν οι ρομαντικές μελωδίες, που συντρφεψαν και συγκίνησαν γενιές ολκληρες.

Kοινωνική ζωή Kεντρικς πυρήνας της κοσμικής Πλάκας στα πρώτα οθωνικά χρνια, ήταν το αρχονικ του ελληνικής καταγωγής πρέσβη της Pωσίας Kατακάζη, που βρισκταν στην οδ Kυδαθηναίων, απέναντι απ την εκκλησία της Mεταμρφωσης. Hταν ένα μεγάλο σπίτι, που παλαιτερα κατοικούσε ο πρξενος της Pωσίας I. Παπαρρηγπουλος και στο οποίο είχε φιλοξενηθεί ο Oθων τον Aύγουστο του 1834, ταν επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Aθήνα. Στο αρχοντικ του Kατακάζη, λοιπν, οργανώθηκε τον χειμώνα του 1835 ο πρώτος αθηναϊκς χορς «μεταμφιεσμένων». H οικοδέσποινα εμφανίσθηκε ως Δήμητρα, ενώ ο Aλέξανδρος Pαγκαβής υποχρεώθηκε να φορέσει δύο υπερμεγέθεις... φτερούγες υποδυμενος τον Zέφυρο! Tελικά, πως διηγείται με πολύ χιούμορ στα απομνημονεύματά του

H Aθηναϊκή Aποκριά είχε πάντοτε ως επίκεντρο των εορταστικών εκδηλώσεων τη συνοικία της Πλάκας. Hδη, απ τον 19ο αιώνα ιδρύθηκε και το αρμδιο Kομιτάτο για την καλύτερη διοργάνωσή της! (Φωτ.: «Tο Mάτι»)

ο Pαγκαβής, απηλλάγη των επαχθών φτερών του, χάρις στον Σκαρλάτο Σούτσο, ο οποίος τον... εμάδησε! Στις βεγγέρες στο αρχοντικ του Kατακάζη ερχταν συχνά και ο Oθων, γεγονς που τους έδινε ιδιαίτερη αίγλη, αλλά δημιουργούσε και πολλούς πονοκεφάλους στους οικοδεσπτες, που έπρεπε να προσέχουν ιδιαίτερα να μη λησμονούν στις προσκλήσεις τους χι μνο τους Eλληνες αλλά και τους ξένους περιηγητές που ετύγχανε να είναι στην Aθήνα! Eνας απ αυτούς, ήταν ο Pώσος Bλαδίμηρος Nταφιντφ, που ταν επέστρεψε στην πατρίδα του, ε-

Συνέχεια στην 24η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

23

H οδς Aδριανού μεταξύ των οδών Nικοδήμου και Kέκροπος το 1919. Tην λη ειδυλλιακή ατμσφαιρα τονίζουν ο φουστανελοφρος Aθηναίος και το κάρο των απορριμμάτων. (Φωτ.: Borel - Boissouas)

H ονομαστή πηγή της Kλεψύδρας (παλαιτερη ονομασία Eμπεδώ) ευρισκμενη στο σπήλαιο της Aγλαύρου. (Φωτογραφία της Nέλλης απ το προς έκδοση λεύκωμά της «H παλαιά πλις των Aθηνών, μετά εισαγωγικών και ερμηνευτικών σημειώσεων Δ. Γρ. Kαμπούρογλου». Συνέκδοση Mουσείου Mπενάκη - Eκδ. Γνώση, επιμέλεια Φανής Kωνσταντίνου)

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

βέρνες, που με την ανθευτη κεχριμπαρένια ρετσίνα τους και τον μοναδικ φυσικ διάκοσμ τους αναδείχθηκαν σε αστείρευτη πηγή εμπνεύσεως των ποιητών μας και γενικτερα των ανθρώπων της τέχνης και του πνεύματος. Aξίζει, σίγουρα, να θυμηθούμε μερικές απ τις ταβέρνες αυτές: H πιο ιστορική ταβέρνα της Πλάκας, η θρυλική ταβέρνα του Tζουτζούρη, «Tο Kέφι», στην οδ Kυδαθηναίων 19, αν είχε την καλή τύχη να βρίσκεται σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή μεγαλούπολη και χι στην Aθήνα, θα αποτελούσε σήμερα πραγματικ μουσείο μουσικής και λαϊκής παράδοσης, αφού εδώ επί δεκαετίες, γεννιντουσαν χορωδίες και αναδεικνύονταν φωνές μοναδικές κάτω απ την έμπνευση του μεγάλου τροβαδούρου της Aθήνας, του Δημ. Pοδίου. Kι εδώ, ο Tίμος Mωραϊτίνης, ο πιο γλυκς υμνητής της μενεξεδένιας πολιτείας, εμπνεύστηκε μερικά απ τα ωραιτερα ποιήματά του, που μελοποιήθηκαν και γίνηκαν τραγούδια αγαπημένα και αξέχαστα. Στου Tζουτζούρη την ταβέρνα ακουγταν συχνά και η βελουδένια φωνή του Πλακιώτη τενρου και συνθέτη Στέλιου Mίνωα, που πέθανε με την κιθάρα αγκαλιά, τραγουδώντας σε κάποια ταβέρνα της αγαπημένης του γειτονιάς. Oταν ο Tζουτζούρης εγέρασε η

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

Eνας παλις πλακιώτικος δρμος που δεν υπάρχει πια. H οδς Aρείου Πάγου. Tα σπίτια κατεδαφίστηκαν και εδώ ανεκαλύφθη η αρχαία οδς των Παναθηναίων ενώ πλησιέστατα ορθώθηκε και πάλι η στοά του Aττάλου.

πασίγνωστη ταβέρνα του πέρασε στη διεύθυνση του μπαρμπα-Γιάννη του Kανάκη, που συνέχισε επάξια την παράδοση του προκατχου του. Aργτερα, μως, γύρω στα 1925, ο Kανάκης αντιμετώπισε μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Eκλεισε, λοιπν, την ταβέρνα του και διορίστηκε φύλακας στο A΄ Nεκροταφείο, που πως έλεγε, ήταν πολύ ευτυχής γιατί είχε την ευκαιρία να συναντάει καθημερινά παλιούς αγαπημένους φίλους, που αναπαύονταν στα γύρω

μνήματα! Mια άλλη γνωστή πλακιώτικη ταβέρνα στα πρώτα χρνια του 20ού αιώνα, ήταν η «Παλιά Aθήνα», που γειτνευε με το μνημείο του Λυσικράτους. Δημιουργς της ήταν ένας... τυπογράφος, ο Γιώργος Γάκης, που αφού επί χρνια ανέπνευσε το αντιμώνιο στα διάφορα υπγεια τυπογραφεία που εργαζταν αποφάσισε κάποτε να αλλάξει ζωή! Kαι, φυσικά, η ταβέρνα του έγινε το αγαπημένο στέκι των παλαιών συντρφων του και γε-

νικτερα των ανθρώπων του πνεύματος... Mέχρι πριν απ λίγα χρνια, στην οδ Θέσπιδος αρ. 4, υπήρχε μια άλλη ιστορική ταβέρνα, που με πολλή νοσταλγία τη θυμούνται ακμη οι Aθηναίοι: «O Zαφείρης» του Γυφτογιάννη. Στην παλλαϊκή αυτή ταβέρνα, που για τους αμύητους ήταν ένα απλ καπηλι, εσύχναζε η εκλεκττερη αθηναϊκή κοινωνία. Kαι ήταν συνηθισμένο θέαμα, τα τέσσερα ή πέντε απ τα δέκα συνολικά τραπέζια που διέθετε το κατάστημα, να είναι κατειλημμένα απ παρέες ξένων διπλωματών. Γι’ αυτ, άλλωστε, ο «Zαφείρης» είχε και το παρατσούκλι του: «Παράρτημα του υπουργείου των Eξωτερικών»! H μεγάλη ειδικτητα του καταστήματος ήταν το κυνήγι. Kαι η επιλογές του μενού απ τον πελάτη, γινταν με έναν πρωττυπο τρπο: αντί για τον συνηθισμένο τιμοκατάλογο, που έχουν τα εστιατρια, ο «Zαφείρης» είχε μια σειρά απ έγχρωμες φωτογραφίες των θηραμάτων. Kαι ο πελάτης έκανε την επιλογή του απ αυτές! Kαθώς ανηφορίζουμε την οδ Φλέσσα αντικρίζοντας τον Iερ Bράχο, στη γωνία των οδών Λυσίου και Tριπδων, συναντάμε την ταβέρνα του Σταματπουλου. Eίναι σίγουρα η αρχαιτερη ταβέρνα της Πλάκας (αλλά και της Aθήνας γενικτερα), που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Πρωτολειτούργησε το

1882, δηλαδή πριν απ 114 χρνια, και οι πολυάριθμοι πιστοί θαμώνες της, εύχονται να συνεχίσουν να προσφέρει τη ζεστή ατμσφαιρά της για πολλά πολλά χρνια. Ποια, μως, απ τις τσες και τσες πλακιώτικες ταβέρνες να πρωτοθυμηθεί κανείς; Eίναι τσες, που σίγουρα κάποιες θα μας διαφύγουν. Aς προσπαθήσουμε, λοιπν, να αναφέρουμε τις παλαιτερες ή και τις πιο γνωστές, πως λ.χ. τη «Mουριά» του K. Γριζά στην οδ Bύρωνος, του Θ. Tριφύλλη στη γωνία των οδών Kυρηκείου και Bραχνά 4, του Aθ. Λουκά στην οδ Tριπδων που αργτερα μεταφέρθηκε στην οδν Aδριανού 152, των Aρβανιτπουλου και Σεϊμένη πίσω απ την εκκλησία του Aγίου Φιλίππου, του Aθ. Φάντη στην οδ Λυσίου 12, του Mούρμουρα (που αργτερα την ανέλαβε ο Eμμ. Kαβαλλάρης) στην οδ Aδριανού 13, των Γ. Mουστάκα και N. Mαρκαντώνη στην οδ Aγίου Φιλίππου, του Γ. Σταμούλη στην οδ Aδριανού 6... Oλες αυτές οι ταβέρνες λειτουργούσαν ήδη τουλάχιστον απ τα τελευταία χρνια του περασμένου αιώνα, ττε που η Aθήνα είχε μλις 120.000 κατοίκους και οι Aμπελκηποι ήσαν μια μακρινή εξοχή. Λίγα χρνια αργτερα, κατά την περίοδο των βαλκανικών πολέμων και του μεσοπολέμου, αναδείχθηκαν και πολλές άλλες ταβέρνες, που ασφαλώς κάποιοι απ τους παλαιτερους Aθηναίους θα τις θυμούνται ακμη και σήμερα με δικαιολογημένη νοσταλγία. Mεταξύ αυτών, διακρίνονταν «ο Aσσος» του Παπαχειμώνα στην οδ Mνησικλέους 8, η ταβέρνα του Xρήστου Aνούση στην οδν Yπερείδου 39, «ο Παράδεισος» του Δ. Kοτζαμάνη στην οδν Aγγέλου Bλάχου E, η ταβέρνα των I. Σαΐτη στην οδ Kυδαθηναίων 17, «ο Bράχος» του Nτούτσουλη κάτω ακριβώς απ την Aκρπολη... Mια ζωντανή γειτονιά, πως η Πλάκα, ήταν φυσικ να έχει και τους γραφικούς τύπους της, που ήταν πολύ δημοφιλείς γιατί σκορπούσαν άφθονο γέλιο με το καλοσυνάτο χιούμορ τους. Oι τύποι αυτοί ήταν κυρίως πλανδιοι έμποροι, που φρτωναν την πραμάτεια τους σ’ ένα γαϊ-

Πλακιώτικη «λεπτομέρεια» στην οδ Θέσπιδος. (Φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος)

δουράκι και γύριζαν στις γειτονιές. Eνας τέτοιος γραφικς τύπος ήταν ο Γεώργιος Bλαχοθανάσης, γνωστς στις γειτονιές ως «κοντοδιάβολος», που ήταν καστανάς. Mλις εισέπραττε δύο δραχμές σταματούσε την πούληση, γιατί, πως έλεγε, ένα δίφραγκο του χρειαζταν για να ικανοποιεί τις ημερήσιες ανάγκες του. O Bλαχοθανάσης είχε μια θαυμάσια φωνή, και στις πλακιώτικες ταβέρνες, που εσύχναζε τα βραδάκια, τον αποκαλούσαν «το αηδνι της γειτονιάς». Oταν πέθανε, στις 17 Mαρτίου 1886, η κηδεία του έγινε μεγαλπρεπα: Eπιτροπή απ πέντε γνωστούς Aθηναίους με επικεφαλής τον Kατσίμπαλη, συγκέντρωσε 300 δραχμές, που υπερκάλυψαν τη σχετική δαπάνη. Eτσι, χοροστατούντος του επισκπου Θαμακού και προπεμπμενος απ 5.000 Aθηναίους, ο ταπεινς «κοντοδιάβολος» ανεχώρησε για το μεγάλο ταξίδι...

Γεύση απ την παλιά Aθήνα. (Φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος)

Kαι ο κινηματογράφος της γειτονιάς. Tο «ΣINE-ΠAPI» στην οδ Kυδαθηναίων. (Φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος)

Oμως ο πιο γνωστς αλλά και πιο... μυστηριώδης τύπος, που διασκέδασε τους Πλακιώτες (και λους τους Aθηναίους) επί δύο και πλέον δεκαετίες, ήταν ο Mπάρμπα-Γιάννης ο Kανατάς. Kανείς ποτέ δεν έμαθε το επώνυμ του, ούτε και απ πού ήρθε. Tο μνο βέβαιο ήταν πως κάποιο πρωιν, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1860, ο Mπάρμπα-Γιάννης εμφανίσθηκε ξαφνικά στην Πλάκα κι εγκαταστάθηκε σ’ ένα μίζερο δωματιάκι, στο βάθος μιας αυλής, στην οδν Yπερείδου. Kουρελής αλλά καλακάγαθος, ο περίεργος αυτς τύπος, είχε κι ένα σύντροφο: ένα πυρξανθο υπομονετικ γαϊδουράκι, που το εφρτωνε με αιγινήτικα κανάτια και κυριολεκτικά ργωνε τις αθηναϊκές γειτονιές. Tις Kυριακές μως, ο Mπάρμπα-Γιάννης κυριολεκτικά μεταμορφωνταν σε άψογο Aγγλο αριστοκράτη! Φορούσε ψηλ καπέλο, ρεδιγκτα με λευκ γιλέκο (εσωκάρδιον το έλεγαν ττε!) απ το οποίο κρεμταν χρυσή αλυσίδα, παντελνι ριγωτ και μπαστούνι με ασημένια λαβή. Mε την άψογη αυτή αμφίεση κατευθυνταν προς τα δύο κέντρα πολυτελείας, την «Ωραία Eλλάδα» και το «Σολωνείον» που απολάμβανε τον «ερατειν» του. Yστερα, αργά αργά υπ τις επευφημίες των περαστικών επήγαινε στην πλατεία Συντάγματος, που έπαιζε η ορχήστρα της Φρουράς. Mλις έφθανε εκεί η μουσική σταματούσε και ο μαέστρος, ο αρχιμουσικς Σάιλερ, έδινε το σήμα για να ανακρουστεί το κοσμαγάπητο τραγουδι του Mπαρμπαγιάννη ενώ εκείνος χαιρετούσε ευγενικά. Eνα πρωί, κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 1880, ο Mπαρμπαγιάννης δεν βγήκε στις γειτονιές για να πουλήσει τα κανάτια του. Eξαφανί-

σθηκε το ίδιο μυστηριωδώς πως είχε εμφανισθεί. Kαι πως ήταν φυσικ οι φήμες οργίασαν... Mέχρι που τον χαρακτήρισαν... Bούλγαρο κατάσκοπο! Tην αλήθεια μως δεν την έμαθε ποτέ κανείς...  Tα χρνια επέρασαν. H Aθήνα άλλαξε, πως άλλαξε και η ζωή μας. Aλλά η Πλάκα συνεχίζει πάντα να προσφέρει άφθονο πηγαίο κέφι σε Eλληνες και ξένους... H ΠΛAKA είχε και το θέατρ της το «Aθηναϊκν» (αργτερα γύρω στο 1915 μετονομάσθηκε σε «Πύλη του Aδριανού») που βρισκταν στη γωνία της λεωφρου Aμαλίας και της οδού Διονυσίου Aρεοπαγίτου. Hταν ένα κομψ καλοκαιριν θεατράκι, στο οποίο έπαιζαν συνήθως θίασοι, που δεν είχαν στις τάξεις τους κάποιο απ τα λαμπερά αστέρια της εποχής. Eτσι, οι εφημερίδες σπάνια αναφέρονταν σε αυτ. Kαι φυσικά, οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτ είναι ελάχιστες. Σήμερα, απ το παλι εκείνο θεατράκι σώζεται μνο η ερειπωμένη σκηνή του. Στην πλατεία, που είναι το μνημείο του Λυσικράτους,σε μια μάντρα προς την πλευρά της Aκρπολης, είχε εγκατασταθεί απ τα πρώτα χρνια του Mεσοπολέμου, θέατρο σκιών, δηλαδή ο γνωστς μας Kαραγκιζης. Oλοι σχεδν οι μεγάλοι καραγκιοζοπαίκτες, με πρώτο τον Xαρίδημο, επέρασαν απ τη μάντρα αυτήν, που αντιστάθηκε με πείσμα στις επιθέσεις «εκσυγχρονισμού» μέχρι πρσφατα. Tέλος, για να ολοκληρωθεί το τρίπτυχο των χώρων δημοσίων θεαμάτων της Πλάκας, στην πλατεία της Φιλομούσου Eταιρίας λειτουργούσε επίσης απ την εποχή του Mεσοπολέμου, ο κινηματογράφος «Σινέ-Παρί» που επιβιώνει μέχρι σήμερα, πτε ως θέατρο και πτε ως κινηματογράφος. KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

25

«Στης Πλάκας τις ανηφοριές...» Tα ιδιαίτερα έθιμα, οι γραφικοί τύποι, οι παραδοσιακές ταβέρνες στη γειτονιά του κεφιού και της διασκέδασης

Oι καλύτεροι ροι διαβίωσης που προσφέρει η Πλάκα επέφεραν άνοδο των τιμών γης και κτισμάτων, πως και έντονη κερδοσκοπία (φωτ.: «Tο Mάτι»).

Πλάκα: πριν να είναι αργά... H αναζήτηση των πολλαπλών λύσεων απαιτεί σοβαρ σχεδιασμ και ειλικρινή συνεργασία Tου Θύμιου Παπαγιάννη Aρχιτέκτονα

Pύπανση, έντονοι θρυβοι, ύποπτα κυκλώματα που κάνουν πάλι την εμφάνισή τους στην Πλάκα, προκαλούν την ανησυχία και την αντίδραση των κατοίκων της. Oμως χρειάζεται καλή θέληση και πνεύμα συνεργασίας με τους καταστηματάρχες και επιχειρηματίες που εργάζονται με τιμιτητα στην περιοχή τους, γιατί τα συμφέροντα της καλής διαβίωσης είναι κοινά. H στωικτητα της καλής κυρίας στη φωτογραφία είναι ήδη μία ελπίδα (φωτ.: «Tο Mάτι»).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

ΓKPINIAZOYME μνιμα, ατομικά ή εν χορώ, για λα αυτά που το Kράτος δεν κάνει, για την εκπαίδευση, την υγεία, το περιβάλλον, τις πλεις και άλλους καίριους τομείς. Για την Πλάκα μως, την ιστορική αυτή γειτονιά της πρωτεύουσας, το Kράτος έχει κάνει πολλά. Iσως για καμιάν άλλη αστική περιοχή της χώρας δεν έχουν δαπανηθεί απ τον δημσιο τομέα την τελευταία 15ετία τσα χρήματα σε έργα αναμρφωσης και εξωραϊσμού. Για ορισμένα απ αυτά, κυρίως για τις πρσφατες διαμορφώσεις πεζοδρμων και κλιμάκων, έχουν διατυπωθεί έντονες αισθητικές αμφισβητήσεις. Δεν είναι μως μνο τα έργα. H Πλάκα έχει ιδιαίτερα αυστηρ και εξειδικευμένο νομικ καθεστώς, με ειδικά διατάγματα για τη δμηση και τις χρήσεις γης. Kαθορίζεται δηλαδή επακριβώς ποιες δραστηριτητες επιτρέπονται σε κάθε σημείο της περιοχής και με τι ρους επιτρέπεται να διεξάγονται. Tο ειδι-

κ αυτ νομικ πλαίσιο ευνοεί ιδιαίτερα τις χρήσεις που έχουν σχέση με τις ανάγκες των κατοίκων και με τον παραδοσιακ χαρακτήρα της Πλάκας, ως χώρου πολιτισμού και ήπιας ψυχαγωγίας. Για την καλύτερη εφαρμογή των διατάξεων αυτών, υπάρχουν επί τπου (στην οδ Kυρρήστου) δύο πολεοδομικές υπηρεσίες, μία του YΠEXΩΔE και μία του Δήμου Aθηναίων, ενώ καθοριστικ λγο έχουν και οι αρμδιες υπηρεσίες αρχαιολογίας και οι Eπιτροπές Aρχιτεκτονικού Eλέγχου (EΠAE). Παράλληλα υφίσταται απ πολλών ετών Oμάδα Παρακολούθησης Προβλημάτων Πλάκας στο YΠEXΩΔE, στην οποία μετέχουν διακεκριμένοι επιστήμονες. Eνώ διατηρείται πάντα ζωηρ το ενδιαφέρον της πολιτικής ηγεσίας, τσο του YΠEXΩΔE σο και του Δήμου Aθηναίων.

Πολλαπλές παραβάσεις Παρ’ λα αυτά τα θετικά, η κατάσταση στην Πλάκα, για λους σοι

κατοικούν εκεί, παραμένει κάπως άγρια. Aισθάνεται κανείς τι ζει σε πλη της Aμερικανικής Δύσης στις Hνωμένες Πολιτείες του περασμένου αιώνα, που ο νμος ήταν αδύναμος και επικρατούσε το δίκαιο του ισχυροτέρου. Πράγματα περίεργα συμβαίνουν. Oι νμιμα κατοχυρωμένες χρήσεις γης παραβιάζονται και εμπορικά καταστήματα αλλάζουν μορφή και περιεχμενο ανεξέλεγκτα, κάποτε με «άνωθεν» κάλυψη, ως λέγεται. Eκδιώκονται έτσι οι χρήσεις που έχουν σχέση με την κατοικία και αντικαθίστανται απ ιδιμορφα «τουριστικά» καταστήματα, των οποίων οι δραστηριτητες και η οικονομική τους βάση παραμένουν συγκεχυμένες. Oι δε μετατροπές αυτές συχνά συνοδεύονται απ τον πλήρη βιασμ του παραδοσιακού κτιρίου. Aκμη και η παραδοσιακή ταβέρνα του Zαφείρη, αναμφισβήτητα η καλύτερη της Aθήνας, εκδιώχθηκε με βίαιο τρπο απ την οδ Θέσπιδος που υπήρχε επί γενεές. Oι πεζδρομοι, αλλά και τα πεζοδρμια, καταλαμβάνονται απ τραπέζια, ομπρέλες, στέγαστρα, γλάστρες και πάσης μορφής κατασκευές για την εξυπηρέτηση των πελατών των εστιατορίων, ταβερνών και καφετεριών. H υπλοιπη έκταση των πεζοδρμων αποτελεί υπαίθριο σταθμ αυτοκινήτων σε μνιμη βάση. (Aκμα και το Πάντειο Πανεπιστήμιο, που ίδρυσε παράρτημα στην οδ Xιλλ, χρησιμοποιεί τον πεζδρομο για τη στάθμευση των αυτοκινήτων των υπαλλήλων του, ενώ η πλατεία Mητροπλεως φιλοξενεί πληθώρα αυτοκινήτων, που λέγεται τι προέρχονται απ τα παρακείμενα γραφεία της Πολιτικής Aνοιξης, αλλά και απ το εκεί κατάστημα της Eθνικής Tράπεζας). Eτσι οι πεζοί αναγκάζονται να κινούνται στο οδστρωμα (πως στις οδούς Tριπδων και τμήμα της Aδριανού), μεταξύ των κινουμένων οχημάτων. Mετά την πεζοδρμηση του Eμπορικού Tριγώνου της Aθήνας, η Πλάκα πνίγεται κυκλοφοριακά απ τα ιδιωτικά αυτοκίνητα, που τη χρησιμοποιούν είτε για στάθμευση, είτε για διέλευση. Iδιαίτερα, η οδς Nαυάρχου Nικοδήμου έχει μεταβληθεί σε κύρια έξοδο του κέντρου και έτσι στις ώρες αιχμής είναι εντελώς αδιάβατη. Φυσικά οι χώροι στάθμευσης που έχουν διαφυλαχθεί για τους κατοίκους της γειτονιάς είναι μνιμα κατειλημμένοι απ άλλα αυτοκίνητα. Tερατμορφα χαλάσματα, πως τα κλειστά πλέον κέντρα Eρωτκριτος και Bράχος, ασχημαίνουν την περιοχή και αποτελούν συχνά εστίες χρήσης και διακίνησης ναρκωτικών. Xαρακτηριστική είναι η περίπτωση του κτιρίου στην οδ Πανς 16, για την οποία έχει ενημερωθεί το Yπουργείο Πολιτισμού. H ρυπαρτητα των δημοσίων χώρων είναι απερίγραπτη, αποτέλεσμα της αδιάφορης απρριψης των σκουπιδιών απ ορισμέ-

Tο χορηγικ μνημείο του Λυσικράτους, γνωστ σήμερα ως Φανάρι του Διογένους. Γύρω του νεοκλασικά σπίτια και πλακιώτικοι δρμοι. Oλα μαζί στη σκιά της Aκρπολης και της σημαίας (φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος).

να κέντρα και της ελλιπούς καθαριτητας απ τις αρμδιες υπηρεσίες του Δήμου. Yπάρχουν μως επίσημες υποσχέσεις απ την ηγεσία του Δήμου Aθηναίων. (Προς την Oμάδα Πρωτοβουλίας Kατοίκων Πλάκας της Eλληνικής Eταιρείας), τι η κατάσταση στον τομέα αυτν θα βελτιωθεί στο άμεσο μέλλον, με νέους κάδους και μικρά απορριμματοφρα. Πρσφατα, ο εμπρησμς σειράς κτισμάτων που ανήκουν στο υπουργείο Πολιτισμού, (το Iδρυμα Mελίνας Mερκούρη, στην οδ Πολυγνώτου, στην οδ Θαλού 3, στην οδ Mουσαίου 4), αλλά και ορισμένα κρούσματα βίας, έχουν προκαλέσει ζωηρή ανησυχία τους κατοίκους της περιοχής. H Πλάκα δέχεται έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμ τουριστών αφού είναι πασίγνωστη στο εξωτερικ, αλλά και γιατί οι ξένοι επισκέπτες μας δεν έχουν πολλά περιθώρια επιλογής για ψυχαγωγία. Oλοι οι εμπλεκμενοι κρατικοί φορείς, πως και οι παντς είδους επιχειρηματίες της περιοχής, πρέπει να αναστρέψουν τα χαμηλά επίπεδα εξυπηρετήσεως (φωτ.: «Tο Mάτι»).

Tαβέρνες και εστιατρια που διατηρούν καλή ποιτητα αλλά και χρώμα παραδοσιακ είναι γεμάτα σε αντίθεση με εκείνα που διαθέτουν ένα ύποπτο «μενού» και είναι συνήθως άδεια (φωτ.: «Tο Mάτι»).

Σύνθετες λειτουργίες Kάποια εξήγηση πρέπει να υπάρχει για την αντίφαση αυτή ανάμεσα στις θετικές προσπάθειες του Kράτους και του Δήμου απ τη μια και την κακή κατάσταση της Πλάκας απ την άλλη. Yπάρχει ίσως μία βαθύτατη παρανηση. Eπικρατεί δηλαδή η αντίληψη τι τα προβλήματα στις αστικές περιοχές είναι στενά πολεοδομικά (ή συγκοινωνιακά ή τεχνικά) και τι μπορεί επομένως να επιλυθούν με πολεοδομικές και μνον ρυθμίσεις. Oι πλεις μως είναι ζώντες οργανισμοί, με σημαντικές κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες, που διαπλάθονται μέσα απ τη σύγκρουση των συμφερντων τα οποία διεκδικούν τη χρήση του αστικού και περιαστικού χώρου. O δημσιος τομέας επομένως, για να καλύψει αποτελεσματικά τον εκ του Συντάγματος ρυθμιστικ Συνέχεια στην 28η σελίδα KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

27

Aριστερά: H πεζοδρμηση του Eμπορικού Tριγώνου της Aθήνας δημιούργησε ανυπφορο κλίμα στους δρμους της Πλάκας (παράδειγμα η εικονιζμενη οδς Nικοδήμου) που επιτείνεται απ την παράνομη στάθμευση. Δεξιά: Oι υπηρεσίες καθαριτητας του Δήμου Aθηναίων πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για την αποκομιδή των σκουπιδιών που δημιουργούν εντονΣυνέχεια απ την 27η σελίδα

του ρλο, πρέπει να παρέμβει με σύνθεο τρπο. Aς δούμε πώς εξειδικεύονται τα παραπάνω στην περίπτωση της Πλάκας. H σύγκρουση των συμφερντων στην περιοχή εμφανίστηκε έντονα κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο,στις αρχές της δεκαετίας του ’60, πως είχε σημειωθεί εύστοχα απ τον Kώστα Mπίρη. (Bλέπε Kώστα H. Mπίρη, 19966, Aι Aθήναι, Eκδοτικς Oίκος MEΛIΣΣA, 1995, Aθήνα, σελ. 416419. Iδιαίτερα ενδιαφέρουσα η πρταση της Yπηρεσίας Oικισμού του 1963 για την άρση του αρχαιολογικού χαρακτηρισμού της Πλάκας, ώστε να κτιστούν εκεί «μερικές ωραίες βίλλες πλουσίων»). H γειτνίαση μιας εξαιρετικά υποβαθμισμένης περιοχής, με χαμηλές τιμές γης, με το κέντρο της πλης έδινε τη δυναττητα και ένα ισχυρ κίνητρο για την επέκτα-

Eίναι σημαντικ να συνυπάρξουν αρμονικά στην Πλάκα η αναψυχή, ο τουρισμς, το εμπριο, η μικροβιοτεχνία και η κατοικία. Kαι πρέπει να διαφυλαχθεί η περιοχή απ κάθε είδους ακρτητες ή ανεξέλεγκτες δραστηριτητες (φωτ.: Γ. Mπαρδπουλος).

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

ση του κέντρου προς τα εκεί. Πράγμα που έγινε στις παρυφές της Πλάκας, με την ανέγερση πολυώροφων κτιρίων γραφείων και καταστημάτων, καθώς και ξενοδοχείων, ιδιαίτερα στις οδούς Mητροπλεως και Φιλελλήνων και απ εκεί προς τα ενδτερα. Παράλληλα αναπτύχθηκαν κέντρα ύποπτης «ψυχαγωγίας» και τουρισμού, κυρίως κατά την περίοδο της δικτατορίας, που συνδέθηκαν με παράνομα και ανεξέλεγκτα κυκλώματα. Aποτέλεσμα ήταν η φυγή μεγάλου τμήματος των κατοίκων της περιοχής και η οριστική ρήξη των κοινωνικών δομών στην περιοχή. H αναβάθμιση της Πλάκας που επιχειρήθηκε τη δεκαετία του ’80 και τα περιοριστικά μέτρα που θεσμοθετήθηκαν εκδίωξαν τις ύποπτες δραστηριτητες και σταμάτησαν την επέκταση των κεντρικών λειτουργιών. Eίχε επέλθει άλλω-

τατο πρβλημα. Eικνες πως της φωτογραφίας είναι πλέον θέαμα συνηθισμένο. Mικρά απορριμματοφρα και νέοι κάδοι είναι απαραίτητα αλλά πρέπει να προσεχθούν και τα σημεία τοποθετήσεως των κάδων που συχνά δημιουργούν αντιαισθητικ πρβλημα ταν είναι κοντά σε αρχαιολογικούς χώρους και εκκλησίες.

στε η πτώση της οικονομικής δυναμικής του κέντρου της Aθήνας. Aλλες οικονομικές χρήσεις μως άρχισαν να αναπτύσσονται στην Πλάκα.

Tάσεις κερδοσκοπίας Kάποιος ρομαντισμς, αλλά και τα αντικειμενικά πλεονεκτήματα διαβίωσης υπ ανεκτές συνθήκες πολύ κοντά στο κέντρο της πλης, τράβηξαν στην Πλάκα νέους εποίκους, με σημαντική οικονομική επιφάνεια. Aποτέλεσμα υπήρξε η κατακρυφη άνοδος των τιμών γης και κτισμάτων και μια εντοντατη κερδοσκοπία που συνεχίζεται ακάθεκτη. Aρκετά παλαιά οικήματα επισκευάστηκαν (κατά τον καλύτερο ή χειρτερο τρπο) και κατοικήθηκαν. Mερικά απ αυτά αντικατέστησαν παλιά κέντρα διασκέδασης. Aυτ το γεγονς, μαζί με τις διαμαρτυρίες των κατοίκων για έντονο θρυβο και ρύπανση,

που, αν και εύλογες, εκφράζονται κάποτε με υπερβολικ τρπο, προκάλεσαν τις ανησυχίες, αλλά και τις αντιδράσεις των καταστηματαρχών της περιοχής. Σήμερα, οι δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης που αναφέραμε, αλλά και ορισμένοι άλλοι παράγοντες αποθάρρυνσης, αρχίζουν να ωθούν κάποιους απ τους νέους ή επίδοξους κατοίκους να εγκαταλείψουν την Πλάκα. Oπτε τα εμπορικά κυκλώματα στην περιοχή θα πρέπει να είναι ηρεμτερα, μια και φαίνεται να κερδίζουν τη μάχη. Tο ίδιο αυτ διάστημα, εξαφανίστηκε σχεδν πλήρως η μικροβιοτεχνία, κυρίως σε είδη χειροτεχνίας, που εμπλούτιζε μάλλον, παρά ενοχλούσε, την Πλάκα. O τουριστικς τομέας εξελίχθηκε σε εξαιρετικά σημαντικ βαθμ στην περιοχή. Aπ το Δημσιο υποτιμήθηκε ίσως το γεγονς τι η Πλάκα αποτελεί τη μοναδική διέξοδο ψυχαγωγίας των ξένων επισκεπτών αυτής της αφιλξενης πλης, χώρο με κάποια –σκηνική έστω– γραφικτητα, και φυσιολογική μετάβαση απ το κέντρο προς την Aκρπολη, την Πνύκα, το θέατρο Hρώδου του Aττικού και τα άλλα μνημεία. Πράγμα που διέβλεψε και εκμεταλλεύθηκε η ιδιωτική πρωτοβουλία. Συγκεντρώθηκαν έτσι στην περιοχή άπειρες τουριστικές δραστηριτητες, ένα μείγμα περίεργο, σε στενή γειτνίαση: περιθωριακά τουριστικά γραφεία, πολυτελέστατα καταστήματα πώλησης κοσμημάτων, εικνων και γουναρικών, γραφικά μαγαζάκια με τσάντες, μπλουζάκια και ξηροί καρποί εκτεθειμένα στα πεζοδρμια, θλιβερά εστιατρια με ανηρτημένο «μενού» των 1.200 δραχμών, συνήθως άδεια, ενώ οι τουρίστες κυκλοφορούν σε ομάδες με μπουκάλια νερ ή άλλα ποτά στο χέρι. Aντίθετα οι ταβέρνες και τα μεζεδοπωλεία που αποτείνονται σε Eλληνες είναι συνήθως γεμάτα,

γιατί άλλωστε ορισμένα διατηρούν και χρώμα παραδοσιακ και καλή ποιτητα. (Oπως οι ταβέρνες του Ξυνού, ο Πλάτανος, το Bυζαντινν πρώην Kωστή). Yπάρχει φαίνεται ένα σημαντικ ποσοστ νέων που δεν έλκονται απ τη διεθνή ψυχαγωγία που προσφέρει η πλατεία Kολωνακίου, αλλά αναζητούν ένα χώρο πιο αυθεντικ, που να συνδέεται κάπως με την παράδοση αυτής της πλης. Aυτοί συρρέουν στην Πλάκα σε μεγάλους αριθμούς, μαζί με γονείς, παιδιά και ηλικιωμένους τις Kυριακές και εορτές, γεγονς χαρμσυνο και αισιδοξο. Aπ την αρνητική πλευρά, αρχίζουν να επανεμφανίζονται, δειλά και συγκαλυμμένα, τα παλαιά κυκλώματα ύποπτης «διασκέδασης», που ποτέ δεν συγχώρησαν την εκδίωξή τους απ την περιοχή.

H συνύπαρξη Tι πρέπει μως να γίνει; Πρέπει μήπως η Πλάκα να «καθαριστεί» απ τις οχλούσες χρήσεις και να μεταβληθεί σε ειδυλλιακή περιοχή κατοικίας για κάποιους προνομιούχους; H μήπως πρέπει να αφεθούν ελεύθεροι οι μηχανισμοί της αγοράς (με τους ιδιμορφους τρπους που λειτουργούν στην Eλλάδα) να καθορίσουν το μέλλον της περιοχής; Kατά τη γνώμη μου, η Πλάκα πρέπει να διαφυλάξει το δικ της ιδιαίτερο ιστορικ χαρακτήρα που σχεδν ποτέ δεν έχασε ολοκληρωτικά. Nα παραμείνει δηλαδή ένας χώρος με μεικτές χρήσεις, που κατοικία και αναψυχή και πολιτισμς, εμπριο και τουρισμς και μικροβιοτεχνία συνυπάρχουν σε αρμονία. Eνας χώρος γεμάτος ζωή τις περισστερες ώρες του 24ωρου μια αση για τον πεζ πολίτη, απαλλαγμένος απ τη διαμπερή κυκλοφορία των οχημάτων. Xρειάζεται μως και μια βαθύτατη ποιοτική αναβάθμιση σε λους τους τομείς, λγω της μοναδικτητάς της. Kαι αυτ μπορεί να γίνει μνο με την ενεργ ανάμειξη λων των υπεύθυνων φορέων και χι μνον του YΠEXΩΔE και του Δήμου. O EOT, για παράδειγμα, πρέπει να βοηθήσει με εκπαίδευση και κίνητρα για την αναβάθμιση των παρεχομένων υπηρεσιών εστίασης και αναψυχής, που είναι σήμερα απαράδεκτα χαμηλές (με ελάχιστες εξαιρέσεις), ώστε να φθάσουν σε ένα ανεκτ επίπεδο που δεν σημαίνει υποχρεωτικά να γίνουν δαπανηρές και «πολυτελείς». Eνα τέτοιο μείγμα υπηρεσιών βρίσκει κανείς σε αναπτυγμένες τουριστικές περιοχές, πως στη Mύκονο ή στην Yδρα.

Aνάγκη σεβασμού Tο υπουργείο Πολιτισμού πρέπει να μεριμνήσει για τη διαμρφωση των θλιβερών σκουπιδτοπων στους οποίους έχουν μεταβληθεί αρχαιολογικοί χώροι, πως αυτς γύρω απ το μνημείο του

Eπιτακτική είναι η ανάγκη να αποκατασταθούν σημαντικά κτίσματα πως η εικονιζμενη οικία του Mπενιζέλου Παλαιολγου. Eπίσης, το υπ. Πολιτισμού να ελέγξει αν τα παραδοσιακά οικήματα που παραχωρεί σε ιδιώτες ή συλλγους χρησιμοποιούνται πράγματι για πολιτιστικούς λγους (φωτ.: N. Kαπίρη).

Kαι μία φωτογραφία χωρίς σχλια. Tα προβλήματα της Πλάκας χρειάζονται τον έλεγχο των αρμοδίων, θάρρος και... λίγο μεράκι (φωτ.: «Tο Mάτι»).

Λυσικράτους. Θα πρέπει να αποκαταστήσει τα ερειπωμένα κτίσματα που κατέχει, πως την κατοικία του Mπενιζέλου Παλαιολγου στην οδν Aδριανού. Θα πρέπει να εξασφαλίσει τι τα παραδοσιακά οικήματα που παραχωρεί σε διάφορους συλλγους και ιδιώτες χρησιμοποιούνται πραγματικά για πολιτιστικούς σκοπούς. Θα πρέπει να τονώσει με διάφορες εκδηλώσεις και προγράμματα την πολιτιστική ζωή της Πλάκας. Tο υπουργείο Aνάπτυξης θα πρέπει να μελετήσει το ιδιαίτερο μείγμα δραστηριοτήτων στην περιοχή και να φροντίσει μαζί με το Eμπορικ και Bιομηχανικ Eπιμελητήριο και άλλους παραγωγικούς φορείς για την εξυγίανσή του. Iδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στη διατήρηση των παραδοσιακών οικονομικών χρήσεων στην περιοχή. O Δήμος Aθηναίων πρέπει να αντιληφθεί τι η Πλάκα δεν είναι μια κάποια γειτονιά της πρωτεύουσας, αλλά σημαντικ τμήμα του «προσώπου» της προς τα έξω, καθώς και χώρος εξαιρετικά παραγωγικς, απαραίτητος για την τουριστική δραστηριτητα στην Aθήνα και πολύτιμο εν δυνάμει πλεονέκτημα στο επίπεδο του ανταγωνισμού των ευρωπαϊκών μητροπολιτικών κέντρων. Mακάρι στο μέλλον και άλλες γειτονιές, το Mεταξουργείο, του Ψυρρή, το Θησείο, να αποκτήσουν αντίστοιχη αίγλη. Σήμερα μως είναι η Πλάκα που απαιτεί ιδιαίτερη μέριμνα. Oι κάτοικοι της Πλάκας, παλαιοί και νετεροι, πρέπει να αποδεχθούν τον πολυλειτουργικ χαρακτήρα της περιοχής και να συνειδητοποιήσουν τις επιπτώσεις της επιλογής ζωής που έχουν κάνει. Bεβαίως πρέπει να αγωνίζονται για να αποκτήσει η Πλάκα ανεκτές συνθήκες διαβίωσης, χωρίς μως ακρτητες και υπερβολές. Aλλωστε οι καλύτεροί τους σύμμαχοι είναι σοι εξακολουθούν να εργάζονται με τιμιτητα και ευπρέπεια στο χώρο της Πλάκας. Για να γίνουν λα αυτά χρειάζεται συντονισμς και συνεργασία. Oχι μως μνο των αρχιτεκτνων, των πολεοδμων, των συγκοινωνιολγων και άλλων τεχνικών. Aλλά των πολιτικών, των εκπροσώπων των παραγωγικών τάξεων και των πολιτών. H νέα Eπιτροπή για την Aναβάθμιση της Πλάκας θα ’πρεπε να αποτελεσθεί απ τους γενικούς γραμματείς του YΠEXΩΔE, των υπουργείων Πολιτισμού και Aνάπτυξης, απ εκπροσώπους του EBEA, του Eμπορικού Συλλγου και του Ξενοδοχειακού Eπιμελητηρίου, αλλά και των εργαζομένων και των κατοίκων της περιοχής. Mνον έτσι υπάρχει ελπίδα οι αποφάσεις που θα ληφθούν να αντιμετωπίσουν τα αληθινά προβλήματα της περιοχής, ώστε να τη μετατρέψουν, απ κακοστημένο και φθαρμένο σκηνικ, σε ζωνταν τπο εργασίας, κατοίκησης και πολιτισμού, πως της αρμζει. KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

29

Tα μουσεία της Πλάκας Mε σύγχρονη εκθεσιακή και εκπαιδευτική αντίληψη διασώζουν την πολιτιστική μας κληρονομιά Tης Mαρίας Aυγούλη Eπιμελήτριας του Mουσείου Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης

Tο «Παλη Πανεπιστήμιο» που στεγάζεται το Mουσείο Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών.

H «αίθουσα Θεφιλου» στο Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης.

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996

AΠO TO 1978, ταν αρχίζει η εφαρμογή της «Mελέτης Παλαιάς Πλεως Aθηνών» (μελέτη Δ. Zήβα), η Πλάκα αλλάζει πρσωπο και ουσιαστικά διασώζει την ιστορική της συνέχεια. Eνας μεγάλος αριθμς πολιτιστικών ιδρυμάτων αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή. Nέα μουσεία «γεννιούνται» και στεγάζονται εδώ –με εξαίρεση το Mουσείο Eλλ. Λαϊκής Tέχνης και το Mουσείο Kανελλοπούλου που υπάρχουν στην Πλάκα απ το 1918 και 1976 αντίστοιχα– μουσεία κυρίως θεματικά, με σύγχρονη εκθετική και εκπαιδευτική αντίληψη, φιλικά και ελκυστικά για τον επισκέπτη. Mουσεία, που, εν τέλει, ανταποκρίνονται στον ορισμ του Oργανισμού του Διεθνούς Συμβουλίου Mουσείων (KOM): «Tο Mουσείο είναι ένα ίδρυμα μνιμο, μη κερδοσκοπικ, στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοικτ στο κοιν· το Mουσείο κάνει έρευνες σχετικές με τα υλικά τεκμήρια του ανθρώπου και του περιβάλλοντς του, τα συλλέγει, τα διατηρεί, τα κοινοποιεί και ιδίως τα εκθέτει για μελέτη, παιδεία και ψυχαγωγία». Στο συνοπτικ μως αυτ σημείωμα παρουσιάζονται τα μουσεία της περιοχής χρονολογικά, σύμφωνα δηλ. με το έτος της ίδρυσής τους και της ένταξής τους στη ζωή της Πλάκας. Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης: Yπάγεται στο Yπ. Πολιτισμού. Iδρύθηκε το 1918 ως «Mουσείο Eλλ. Xειροτεχνημάτων» και το 1959 πήρε τη σημερινή του ονομασία. Eως το 1973 στεγαζταν στο τζαμί της πλατείας Mοναστηρακίου και το έτος αυτ μεταφέρθηκε στο σημεριν του κτίριο. Διαθέτει συλλογές παραδοσιακές κεντητικής, υφαντικής, ενδυμασιών, μεταμφιέσεων, Θεάτρου Σκιών, αργυροχοΐας, μεταλλοτεχνίας, κεραμεικής, ξυλογλυπτικής, λιθογλυπτικής και λαϊκής ζωγραφικής (έργα Θεφιλου). Παράρτημα του μουσείου είναι το τζαμί. (Aρεως 1, τηλ. 32.42.066) που στεγάζεται η «Συλλογή Λαϊκής Kεραμεικής B. Kυριαζπουλου». Mουσείο Kανελλοπούλου: Tο Mουσείο Παύλου και Aλεξάνδρας Kανελλοπούλου οφείλει την ίδρυσή του στις συλλογές που δώρησε το 1972 στο υπουργείο Πολιτισμού ο συλλέκτης Π. Kανελλπουλος. Eνα κτίριο του τέλους του 19ου αι., στη βρεια πλαγιά της Aκρπολης, παραχωρήθηκε για τη στέγαση της συλλογής, που εγκαινιάστηκε το 1976. Oι συλλογές περιλαμβάνουν εκ-

Aπ την έκθεση λαϊκής κεραμικής στο Tζαμί της πλατείας Mοναστηρακίου (παράρτημα του Mουσείου Eλλ. Λαϊκής Tέχνης).

θέματα που χρονολογούνται απ την προϊστορική εποχή έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Kέντρο Λαϊκής Tέχνης και Παράδοσης: Iδρύθηκε το 1980 απ τον Δήμο Aθηναίων και λειτουργεί στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Πνευματικού Kέντρου. Στεγάζεται στο σπίτι της μεγάλης λαογράφου Aγγ. Xατζημιχάλη, μνημείο της νεώτερης ελληνικής αρχιτεκτονικής, έργο του αρχιτέκτονα Aριστοτέλη Zάχου. Σκοπς του Kέντρου είναι η διάσωση, διατήρηση, μελέτη και προβολή των στοιχείων του ελλ. λαϊκού πολιτισμού. Tα εκθέματα προέρχονται απ τις συλλογές της Eλλ. Λαογραφικής Eταιρείας και της Eταιρείας Λαογραφικών Mελετών. Tο Kέντρο φιλοξενεί περιοδικές θεματικές εκθέσεις, οργανώσεις, διαλέξεις, σεμινάρια και εργαστήρια κεντητικής, υφαντικής, ξυλογλυπτικής κ.λπ. Διαθέτει λαογραφική βιβλιοθήκη. Mουσείο Kατίνας Παξινού: Aνήκει στο Mορφωτικ Iδρυμα της Eθνικής Tράπεζας και λειτουργεί απ το

1986. Στεγάζεται σε ένα σημαντικ κτίριο, σπάνιο δείγμα της εποχής της Tουρκοκρατίας. Tο Mουσείο περιλαμβάνει το Aρχείο Παξινού (φωτογραφίες, αλληλογραφία, καταλγους παραστάσεων, σπάνιες ηχογραφήσεις), καθώς και έπιπλα, πίνακες, βιβλία, μακέτες, και προσωπικά αντικείμενα και ενθυμήματα της μεγάλης καλλιτέχνιδος. Mουσείο Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών: Iδρύθηκε το 1987 και στεγάζεται σε ένα απ τα ιστορικά κτίρια της Aθήνας, την «οικία Kλεάνθους», γνωσττερη ως «το Παλη Πανεπιστήμιο» που και στεγάστηκε το πρώτο Πανεπιστήμιο του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους τα τέσσερα πρώτα χρνια της λειτουργίας του 1837-1841. Tο Mουσείο περιέχει ποικίλα ενθυμήματα, πως έγγραφα, διπλώματα, σπάνιες εκδσεις και επιστημονικά συγγράμματα, μετάλλια, χάρτες, μεγάλη σειρά προσωπογραφιών των παλαιών καθηγητών απ μεγάλους Eλληνες ζωγράφους του 19ου αι., προσωπικά αντικείμενα, παλαιά ργανα διδα-

Oι διευθύνσεις των μουσείων Oι διευθύνσεις και τα τηλέφωνα των μουσείων της Πλάκας είναι τα παρακάτω:  Mουσείο Eλληνικής Λαϊκής Tέχνης: Kυδαθηναίων 17, τηλ. 32.13.018, 32.29.031.  Mουσείο Kανελλοπούλου: Θεωρίας και Πανς, τηλ. 32.12.313.  Kέντρο Λαϊκής Tέχνης και Παράδοσης: Aγγ. Xατζημιχάλη 6, τηλ. 32.43.987.  Mουσείο Kατίνας Παξινού: Θουκυδίδου 13, τηλ. 32.30.841, 32.21.335.  Mουσείο Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών, Θλου 5, τηλ. 32.40.861, 32.18.420.  Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμεικής: Hπίτου 8, τηλ. 32.50.678.  Mουσείο Eλληνικών Λαϊκών Oργάνων Φοίβου Aνωγειανάκη: Διογένους 1-3, τηλ. 32.54.119, 32.54.129.  Eλληνικ" Παιδικ" Mουσείο: Kυδαθηναίων 14, τηλ. 33.12.995-6.  Mουσείο Eλληνικής Παιδικής Tέχνης: Kδρου 9, τηλ. 33.12.621, 33.13.734.  Kέντρο Eκπαιδευτικών Προγραμμάτων Yπ. Πολιτισμού: Πρυτανείου 9, τηλ. 32.51.787.

Aποψη του κήπου του Mουσείου Eλλ. Λαϊκών Oργάνων Φ. Aνωγειανάκη που οργανώνονται συναυλίες παραδοσιακής μουσικής.

σκαλίας της ιατρικής οδοντιατρικής, χημείας, φυσικής και φαρμακολογίας, καθώς και πλούσιο φωτογραφικ υλικ. Στο Mουσείο οργανώνονται εκθέσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, συνέδρια και συμπσια, ενώ στην αυλή δίνονται θεατρικές παραστάσεις και μουσικές εκδηλώσεις. Kέντρο Mελέτης Nεώτερης Kεραμεικής, Iδρυμα οικογενείας Γεωργ. Ψαροπούλου: Iδρύθηκε το 1988 και είναι ένα μουσείο-πυρήνας πολλαπλών δραστηριοτήτων σχετικά με τη διάσωση, την έρευνα και την προβολή της παραδοσιακής Eλληνικής Kεραμεικής Tέχνης (κυρίως χρηστικής). Σήμερα βρίσκονται συγκεντρωμένα στην έκθεσή του κεραμεικά δημιουργήματα απ λη την Eλλάδα. Oι εκδσεις, εκθέσεις, διαλέξεις, εκπαιδευτικά προγράμματα (μεταξύ των οποίων και κύκλοι μαθημάτων κεραμεικής και φωτογραφίας για σπουδαστές και καλλιτέχνες), καθώς και η συνεργασία με αντίστοιχα διεθνή κέντρα και με τα ελληνικά Πανεπιστήμια, είναι οι κύριες δραστηριτητες του Kέντρου. Mουσείο Eλληνικών Λαϊκών Mουσικών Oργάνων Φοίβου Aνωγειανάκη - Kέντρο Eθνομουσικολογίας: Iδρύθηκε το 1991 και εποπτεύεται απ το υπ. Πολιτισμού. Στεγάζεται σε ένα παλι αρχοντικ κτισμένο το 1842 απ τον οπλαρχηγ Γ. Λασσάνη. Περιλαμβάνει τη συλλογή του μουσικολγου Φοίβου Aνωγειανάκη απ 1.200 ελληνικά λαϊκά μουσικά ργανα, απ τον 18ο αι. ώς τις μέρες μας. Στχοι του Mουσείου είναι η συλλογή, συντήρηση και έκθεση λαϊκών οργάνων, η προώθηση της έρευνας σε θέματα εθνομουσικολογίας και παραδοσιακής μουσικής, η δημιουργία ειδικής βιβλιοθήκης και οπτικοακουστικού αρχείου. Διοργανώνονται σεμινάρια, θεματικές εκδηλώσεις, εκπαιδ. προγράμματα,

και στον κήπο του Mουσείου συναυλίες παραδοσιακής μουσικής. Tα δύο τελευταία χρνια άρχισαν να «ζουν» στην Πλάκα δύο εκπαιδευτικά - πολιτιστικά σωματεία που προσφέρουν εκπαιδευτικές δραστηριτητες για παιδιά, συναφείς με αυτές της μουσικοπαιδαγωγικής πρακτικής. Tο Eλληνικ$ Παιδικ$ Mουσείο: Iδρύθηκε το 1987 και στεγάστηκε σε κτίριο της Πλάκας το 1995. Προσφέρει ένα ευρύ θεματικ φάσμα εκπαιδ. προγραμμάτων που τα παιδιά μαθαίνουν παίζοντας με εκθέματα σχεδιασμένα ειδικά για να παρέχουν ερεθίσματα, πληροφρηση και ψυχαγωγία. Tο «Mουσείο Eλληνικής Παιδικής Tέχνης»: Iδρύθηκε το 1994 με κύριο μέλημα την ευαισθητοποίηση, την αισθητική καλλιέργεια και τη συναισθηματική εκτνωση των Παιδιών, μέσα απ αντίστοιχα εκπαιδ. προγράμματα. Tέλος, θα ήταν παράλειψη να μη γίνει αναφορά στο Kέντρο Eκπαιδ. Προγραμμάτων του υπουργείου Πολιτισμού. Tο «Mουσείο της Γραφής» πως αδκιμα αλλά πολύ γλαφυρά το αποκαλούν τα παιδιά που το επισκέπτονται καθημερινά. Tο Kέντρο –που λειτουργεί απ το 1985– επιτελεί σημαντικ έργο στον τομέα της μουσειοπαιδαγωγικής με την εκπνηση και υλοποίηση εκπαιδ. προγραμμάτων και εκθέσεων σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους σε λη την Eλλάδα. Bασικς στχος του Kέντρου είναι η ευαισθητοποίηση των νέων σε θέματα ερμηνείας, κατανησης και, συνεπώς, προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Eυχαριστούμε θερμά το Eθνικ Iστορικ Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, το Mουσείο της Πλεως των Aθηνών, τις εκδσεις «Oλκς», «Γνώση» και «Tοπίο» για το φωτογραφικ υλικ που μας προσέφεραν.

KYPIAKH 23 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH

31