7_Hmeres_Kathimerini_-_______.pdf

A

ΦIEPΩMA

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA  Tο μινωικ θαύμα. H Kνωσς του μύθου και της πραγματικτητας. Tης Πέγκυ Kουνενάκη

Mύθοι και παραδ σεις. H δράση πολλών αρχαίων ελληνικών μύθων τοποθετείται στην Kνωσ με κεντρικ ήρωα το βασιλιά της Mίνωα. Tου Aντώνη Bασιλάκη



Oι πρώτες ανασκαφές. O Mίνως A. Kαλοκαιρινς υπήρξε ο πρώτος ανασκαφέας της Kνωσού. Tης Kατερίνας K πακα 

 H π λη και τα νεκροταφεία. Σωστικές ανασκαφές στη μινωική, ελληνιστική και ρωμαϊκή Kνωσ. Tης Eύας Γραμματικάκη

100 χρ νια απ την πρώτη ανασκαφή. Tου David Blackman



 O Eβανς και η Aγγλική Σχολή. H αρχαιολογία, το περιβάλλον και το μέλλον της διάσημης περιοχής. Tου Colin F. Macdonald  Aριστουργήματα της Kνωσού. Tα μοναδικά έργα τέχνης βοηθούν να κατανοήσουμε και να αναπλάσουμε τον μινωικ πολιτισμ. Tης Πέγκυ Kουνενάκη  Tο ανάκτορο μετά τον Evans. Aναστηλωτικές κακοτεχνίες και κάποια αδιαφορία των αρχών δημιουργούν προβλήματα στη διάσωση του μνημείου. Tης Aλεξάνδρας Kαρέτσου

H αρχειακή έρευνα. H κατάσταση των ερειπίων πως τα αποκάλυψε η σκαπάνη του Evans. Tης Bασιλικής Φώτου



 H πορεία των επισκεπτών. H ραγδαία αύξηση των επισκεπτών επιβάλλει άμεσα μέτρα για την προστασία του χώρου. Tης Kλαίρης Παλυβού

H ρωμαϊκή π λη της Kνωσού. O Iούλιος Kαίσαρ φαίνεται να ίδρυσε εκεί μια ακμάζουσα ρωμαϊκή αποικία... Tου K. A Wardle



H έπαυλη «Δι νυσος». Eνα λαμπρ κτίσμα με εξαιρετικά μωσαϊκά και προσεκτικά μελετημένη διακσμηση. Tης Sara Paton



Πρ γραμμα Kνωσ ς 2000. Mε τη χρήση σύγχρονων μεθδων αρχίζει μια νέα ανασκαφή απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή. Tου K. A. Wardle 

Eξώφυλλο: «O πρίγκιπας με τα κρίνα», τμήμα τοιχογραφίας, π. 1550 π.X. Hράκλειο, Aρχαιολογικ Mουσείο.

2

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

H βρεια είσοδος του ανακτρου της Kνωσού και ο χώρος του «Tελωνείου».

Tο μινωικ θαύμα H Kνωσς του μύθου και της πραγματικτητας ΣE MEΓAΛH έκταση, πέντε χιλιμετρα έξω απ την πλη του Hρακλείου, βρίσκεται το ανάκτορο της Kνωσού, ένα απ τα μοναδικά και αρχαιτερα τεκμήρια του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στο νησί της Kρήτης και ονομάστηκε Mινωϊκς. O μύθος θέλει το βασιλιά Mίνωα ως το σοφτερο των κατοίκων της πλης-κράτους της Kνωσού, πρώτο να νομοθετεί καννες διαβίωσης των πολιτών, οι οποίοι αργτερα θα περάσουν και στην υπλοιπη Eλλάδα. O Mινώταυρος και ο λαβύρινθος (περίπλοκο κτίριο που είχε κατασκευάσει ο Δαίδαλος), οι επτά νέες και οι επτά νέοι που έφταναν απ την Aθήνα-φρος υποτέλειας στο Mίνωα, ο Aθηναίος Θησέας που με τη βοήθεια της Aριάδνης απαλλάσσει την πλη του απ αυτν το φρο αίματος, αποτελούν πάντα σημαντικ κεφάλαιο της Eλληνικής μυθολογίας. Πέρα απ τη μυθολογία, μως, το ανάκτορο της Kνωσού αποτελεί αδιάψευστο τεκμήριο του πολιτισμού που άκμασε εκεί και αποδεικνύει τη συνεχή ανθρώπινη παρουσία στο χώρο επί οκτώ χιλιάδες χρνια, απ το 6000 π. X. έως τις ημέρες μας. Σ’ αυτ το διάστημα αναπτύχθηκε ένας μοναδικς για την εποχή πολιτισμς, με εξαιρετικής ποιτητας οικήματα, πρωτγνωρο δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης, ίση συμμετοχή ανδρών και γυναικών στη θρησκευτική και κοινωνική ζωή, έργα ύψιστης αισθη-

τικής και καλλιτεχνικής αξίας. Oι περίοδοι των Mινωϊκού Πολιτισμού κατά το σύστημα του μελετητή του N. Πλάτωνος, είναι: Προανακτορική (2800-1900 π.X), Παλαιοανακτορική (1900-1700 π.X.), Nεοανακτορική (1700-1400 π.X) και Mετανακτορική (1400-1100 π.X.). Σ’ αυτ το διάστημα ήκμασε ο λεγμενος Mινωϊκς Πολιτισμς που θεωρείται απ πολλούς και ως ο πρώτος ευρωπαϊκς. H πρώτη ερασιτεχνική ανασκαφή επιχειρήθηκε απ τον Mίνωα KαλοEπιμέλεια αφιερώματος:

ΠEΓKY KOYNENAKH καιριν, λίγο πριν απ το τέλος του προηγούμενου αιώνα. H πρώτη συστηματική ανασκαφή έγινε απ τον Aγγλο Arthur Evans, στις αρχές του αιώνα, ο οποίος είχε αγοράσει τμήμα της γύρω περιοχής για να διευκολυνθεί το ανασκαφικ έργο. Σιγά σιγά, το ένα αριστούργημα αποκαλύπτεται μετά το άλλο. Aργτερα, οι ανασκαφές θα συνεχιστούν απ την KΓ’ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων με τη συνεργασία της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής. Mοναδικά αριστουργήματα ήρθαν στο φως, ενώ τα αρχιτεκτονικά μέρη του ανακτρου που διασώθηκαν της μεγάλης καταστροφής που σήμανε και το τέλος του Mινωϊκού πολιτισμού, προκαλούν ακμη

και σήμερα το θαυμασμ. Eπισκέπτες απ λο τον κσμο συρρέουν στην Kνωσ καθ’ λη τη διάρκεια του χρνου για να γνωρίσουν τα αδιάψευστα τεκμήρια του πανάρχαιου μεγαλείου. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο αυτ που είπε απ τηλεοράσεως ο υπουργς Πολιτισμού Eυάγγελος Bενιζέλος: Tα έσοδα απ τα εισιτήρια ανέαρχονται σε 2,5 δισ. το χρνο. Mε τέτοια έσοδα θα υπολγιζε κανείς τι θα είχαν εξασφαλιστεί, ως ένα βαθμ, η αναστήλωση και η διάσωση του μνημείου. Ωστσο, είναι κοινά παραδεκτ τι το μνημείο καταρρέει, οι μνες αναστηλώσεις που έχουν γίνει και υφίστανται ακμη είναι αυτές του Evans, οι οποίες, δυστυχώς, είχαν γίνει απ μπετν! Πριν απ λίγες ημέρες αναγγέλθηκε ένα πργραμμα αναστήλωσης και διάσωσης του μνημείου. Aς ελπίσουμε τι θα επισπευσθούν οι εργασίες, έτσι, ώστε, να διασωθεί το κέντρο ενς απ τους πιο λαμπρούς πολιτισμούς της ελληνικής και της ευρωπαϊκής προϊστορίας. Σ’ αυτ το αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» εξειδικευμένοι επιστήμονες, Eλληνες και Aγγλοι, φωτίζουν λες τις πλευρές του Mινωϊκού πολιτισμού, μιλούν για τις ανασκαφές και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το μνημείο. Mε γλαφυρτητα αναπτύσσουν τις απψεις τους για την Mινωϊκή Kνωσ, την Pωμαϊκή αλλά και ,τι απέμεινε μετά την καταστροφή του ανακτρου.

H μεγαλοπρεπής αίθουσα του θρνου, με τις περίφημες τοιχογραφίες που απεικονίζουν φυτά και ζώα ιδιαίτερα αγαπητά στους Mινωίτες.

Mύθοι και παραδσεις H δράση πολλών αρχαίων ελληνικών μύθων τοποθετείται στην Kνωσ με κεντρικ ήρωα το βασιλιά της, Mίνωα Tου Aντώνη Bασιλάκη

θάλασσα. O Mίνωας εντυπωσιάστηκε τσο πολύ απ την ομορφιά του λευκού ταύρου που αναδύθηκε, ώστε αθέτησε την υπσχεσή του και θυσίασε άλλον ταύρο στη θέση του. Tτε ο Ποσειδώνας για να τον εκδικηθεί εμφύσησε έρωτα στην Πασιφάη για τον λευκ ταύρο. Aυτή εμπιστεύτηκε το πάθος της στον Δαίδαλο, τον φημισμένο τεχνίτη απ την Aθήνα, που κατασκεύασε για χάρη της ένα ξύλινο ομοίωμα αγελάδας ντυμένο με αληθιν δέρμα, μέσα στο οποίο κρύφτηκε η βασίλισσα και ζευγάρωσε έτσι με τον θεϊκ ταύρο. Aπ την ένωσή τους γεννήθηκε ο Mινώταυρος, άνθρωπος με κεφάλι ταύρου, που είχε και το νομα Aστέριος. Tον έκλεισαν μέσα στο περίπλοκο κτίριο που κατασκεύασε ο Δαίδαλος, τον Λαβύρινθο.

Eφρου Aρχαιοτήτων

Στην Kρήτη τοποθετείται η πλοκή και δράση πολλών αρχαίων ελληνικών μύθων με κεντρικ ήρωα το βασιλιά της Kνωσού, Mίνωα, που ήταν γιος του Δία και της Eυρώπης, νύμφης απ τη Φοινίκη. O Mίνωας γεννήθηκε, μαζί με τους αδελφούς του, Pαδάμανθυ και Σαρπηδνα, στην Kρήτη, σύμφωνα με μια παράδοση στην περιοχή της Γρτυνας. H Eυρώπη, ταν την άφησε ο Zευς, παντρεύτηκε τον Aστέριο, το βασιλιά της Kρήτης που υιοθέτησε τους γιους της. Tον Aστέριο διαδέχθηκε στο θρνο ο Mίνωας. O Mίνωας νυμφεύθηκε την Πασιφάη, κρη του Hλιου και της νύμφης Kρήτης και απ τον γάμο τους γεννήθηκαν τέσσερις γιοι και τέσσερις κρες, Kατρέας, Ξενοδίκη, Aριάδνη, Aνδργεως, Γλαύκος, Δευκαλίων, Φαίδρα και Aκάλλη (ή Aκακκαλίς). Στο ανάκτορο της Kνωσού εξελίχθηκαν δραματικά γεγοντα. O Mίνωας αφιέρωσε βωμ στον Ποσειδώνα και αφού έκανε λες τις προετοιμασίες για τη θυσία, ζήτησε απ το θε να ξεπεταχθεί ταύρος απ τη

Φρος αίματος Θησέας και Mινώταυρος, παράσταση σε μελανμορφο αγγείο.

Aπ τους γιους του Mίνωα, ο Aνδργεως φονεύθηκε στην Aθήνα, αφού προηγουμένως είχε νικήσει στους αγώνες και ο φνος του στάθηκε η αφορμή για να επιβάλλει ο Mίνωας στους Aθηναίους την υποΣυνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

χρέωση να στέλνουν νέους και νέες ως βορά για τον Mινώταυρο. Eδώ εμπλέκεται στο μύθο και ο ήρωας της αθήνας Θησέας που ήταν, κατά μία παράδοση, γιος του Ποσειδώνα. O Θησέας προσφέρθηκε να συμμετάσχει στην Aποστολή των νέων στην Kρήτη. Tον ερωτεύθηκε η Aριάδνη, που μαζί με τον Δαίδαλο τον βοήθησαν να μπει στο Λαβύρινθο και να φονεύσει τον Mινώταυρο, δίνοντας έτσι τέλος στο φρο αίματος. O Θησέας έφυγε απ την Kρήτη με τους συντρφους του και την Aριάδνη, αλλά σύμφωνα με θεϊκή βούληση την εγκατέλειψε στη Nάξο για χάρη του Διονύσου. Aπ την ένωση Διονύσου και Aριάδνης γεννήθηκαν ο Στάφυλος, ο Θας και ο Oινοπίων. Γλαφυρς και ενδιαφέρων είναι και ο μύθος του πρίγκιπα Γλαύκου. O Γλαύκος διδασκταν τη μαντική απ τον αργίτη μάντη Πολύιδο. Παίζοντας μέσα στο ανάκτορο πνίγηκε σε ένα πιθάρι με μέλι. O Mίνωας ζήτησε απ τον Πολύιδο να τον αναστήσει και τους έκλεισε σε ένα υπγειο θάλαμο. O μάντης κατάφερε να τον αναστήσει με κάποιο βτανο που του έφερε ένα φίδι. Yστερα απ αυτ δίδαξε στον Γλαύκο τη μαντική, αλλά ταν έφευγε για την πατρίδα του, το Aργος, στο λιμάνι ζήτησε απ τον Γλαύκο να φτύσει μέσα στο στμα του, χάνοντας έτσι τη μαντική ικαντητα.

Tο μεγαλπρεπο και εκτεταμένο ανάκτορο της Kνωσού απ αεροφωτογραφία.

πτουν ιστορικά γεγοντα. H γνώση τους βοηθά στη μελέτη και την κατανηση πολλών ζητημάτων του μινωικού πολιτισμού. Eτσι η Aριάδνη, η Kνώσια ηρωίδα που πεθαίνει στη νήσο Δία (Nάξο) είναι η ενσάρκωση της νεαρής θεάς της βλάστησης που πεθαίνει και ξαναγεννιέται κάθε χρνο, ακολουθώντας τον κύκλο της βλάστησης. O μυθικς Λαβύρινθος είναι το ίδιο το ανάκτορο της Kνωσού, με τη μοναδική πολυπλοκτητά του. Στην προσωπικτητα του Δαιδάλου συμπυκώνεται η τεχνολογική εξέλιξη και προδος των Mινωιτών. H διήγηση για τους Aθηναίους νέους, που δίδονταν βορά στον Mινώταυρο απηχεί τα περίφημα «ταυροκαθάψια», θρησκευτικά μάλλον αγωνίσματα με ταύρους, στα οποία συμμετείχαν άνδρες και γυναίκες, αλλά σημαίνει και την επιρροή της Kνωσού στη ντια Eλλάδα, μέχρι την Aθήνα. H Eυρώπη που έδωσε το νομά της στην ήπειρ μας, ήταν η μητέρα του θεϊκού Mίνωα, που έδωσε με τη σειρά του νομα στον πρώτο ευρωπαϊκ πολιτισμ. Mίνωας ίσως ήταν τίτλος του βασιλιά της Kνωσού, ανάλογος με του Φαραώ στην Aίγυπτο. ΄H μπορεί να υπήρξαν ένας ή και περισστεροι βασιλιάδες με το νομα αυτ. Tο σημαντικ είναι τι στο πρσωπο του Mίνωα οι αρχαίοι Eλληνες έβλεπαν τον ισχυρ κυβερνήτη, τον εμπνευσμένο νομοθέτη, τον δίκαιο δικαστή, τον κυρίαρχο του μεγαλύτερου μέρους του ελληνικού κσμου, της ντιας και κεντροανατολικής Eλλάδας και του Aιγαίου, στα χρνια της μέγιστης ακμής του μινωικού πολιτισμού.

Δαίδαλος και Iκαρος O μυθικς κύκλος κλείνει με την δραματική απδραση του Δαιδάλου και του γιου του Iκάρου απ την Kρήτη με φτερούγες που κατασκεύασε ο Δαίδαλος. O Iκαρος έπεσε στη θάλασσα (Iκάριο πέλαγος) και πνίγηκε, ενώ ο Δαίδαλος κατέφυγε στη Σικελία, που τον κατεδίωξε ο βασιλιάς Mίνωας. Oμως με την βοήθεια μιας Σικελής πριγκίπισσας και του βασιλιά Kώκαλου κατάφερε να ξεφύγει και με τέχνασμά του να δολοφονήσει τον Mίνωα. Oι οπαδοί του Mίνωα τον έθαψαν με μεγαλοπρέπεια στη Σικελία, που ιδρύθηκε προς τιμήν του η πλη Mινώα. Yστερα απ τον θάνατ του αποθεώθηκε μαζί με τον αδελφ του Pαδάμανθυ και έγιναν θεϊκοί δικαστές και κριτές των ψυχών στον Aδη μαζί με τον Aτακ, τον παππού του Aχιλλέα. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Δαίδαλος έφυγε απ την Kρήτη με τον Iκαρο, χι πετώντας αλλά με καράβι. Πλέοντας ανατολικά απ τις Kυκλάδες ο Iκαρος παραπάτησε, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. O πατέρας του τον έθαψε στο πλησιέστερο νησί, που ονομάσθηκε Iκαρία. Στη συνέχεια, έπλευσε προς τα δυτικά έως την Σικελία. Aλλος ξακουστς βασιλιάς της Kρήτης υπήρξεν ο Iδομενέας, εγγονς του Mίνωα, γιος του Δευκαλίωνα. Πήρε μέρος στον Tρωικ πλεμο, που διέπρεψε και ήταν ο τρίτος σε δύναμη και ανδρεία αρχηγς των Eλλήνων. O Iδομενέας εκπροσωπεί τον δυναμισμ της Kρήτης στα μυκηναϊκά χρνια. Oπως λοι οι μύθοι, έτσι και οι κνωσιακοί δεν αποτελούν ιστορία αλλά στον πυρήνα τους αποκρύ-

4

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

Θησέας και Aριάδνη, παράσταση σε αγγείο απ τους Aρκάδες.

Σημείωση: Tο άρθρο είναι απσπασμα απ το έργο «Kνωσς – Mυθολογία – Iστορία – Oδηγς του Aρχαιολογικού Xώρου». Eκδσεις AΔAM, Aθήνα.

Oι πρώτες ανασκαφές O Mίνως A. Kαλοκαιριν ς υπήρξε ο πρώτος ανασκαφέας της Kνωσού Tης Kατερίνας K πακα Kαθηγήτριας Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Kρήτης

«Πέποιθα τι επέτυχον διά των ανασκαφών μου να ανεύρω το Bασιλικν Aνάκτορον... του Πρώτου της Kρήτης Bασιλέως, Mίνωος του A΄,... περί ου ο Oμηρος βεβαιοί την ύπαρξιν αυτού εν Kνωσσώ»

THN ΠEΠOIΘHΣH αυτή διατύπωνε, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, ο Mίνως Aνδρέου Kαλοκαιρινς, ο πρώτος ανασκαφέας του «ανακτρου του Mίνωος». O άνθρωπος που συνέβαλε αποφασιστικά στην αποκάλυψη των προϊστορικών αρχαιοτήτων της Kνωσού και, μέσα απ’ αυτές, στη διαμρφωση της φυσιογνωμίας της αρχαιολογικής έρευνας στην Kρήτη. Oι διατυπώσεις που ακολουθούν στηρίζονται στην υπάρχουσα, ισχνή, βιβλιογραφία για τον Kαλοκαιριν – βασίζονται μως, κυρίως, σε ανέκδοτες μαρτυρίες απ το προσωπικ του αρχείο, το οποίο εθεωρείτο, ως πρσφατα, οριστικά χαμένο. H προσέγγιση της προσωπικτητας και του έργου του M. Kαλοκαιρινού εγγράφεται στο πλαίσιο ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου Kρήτης, με αντικείμενο τις απαρχές της Aρχαιολογικής έρευνας στο νησί, το 19ο αιώνα. Tην περίοδο, δηλαδή, που οι τοπικές αρχαιτητες αποτέλεσαν βασικ υλικ συγκρτησης εθνικής συνείδησης των Kρητών λογίων, που, πως ο Kαλοκαιρινς, αναζήτησαν και προέβαλαν στο παρελθν τα τεκμήρια της εθνικής τους ταυττητας.

O Mίνως Kαλοκαιριν ς με τη γυναίκα του Σκεύω Eμ. Kριεζή και τα δύο μεγαλύτερα παιδιά τους, τη Mαρία και τον Aνδρέα. (Oικογενειακ Aρχείο Mαριέλλης και Mηνά Σφακιανάκη)

Tο πορτρέτο του Kαλοκαιρινού O Kαλοκαιρινς γεννήθηκε στο Hράκλειο, το 1843. Hταν το υστερτοκο παιδί του αυτοδημιούργητου άρχοντα του 19ου αιώνα Aνδρέα Kαλοκαιρινού και της Mαργιρας Kρασάκη, κρης εύπορης και σεβαστής φραγκοκρητικής οικογένειας. Mε τους τρεις αδελφούς του, Λυσίμαχο, Θρασύβουλο, Mύρωνα και την αδελφή του, την Πηνελπη, ο Mίνως ανήκει στην τέταρτη γενιά των Kαλοκαιρινών. O πατέρας του, ο Aνδρέας, μετοίκησε στην Kρήτη απ τα Kύθηρα και εγκαταστάθηκε, το 1830, στο Hράκλειο. Yπήρξε εξέχουσα φυσιογνωμία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του τπου, με έντονη δραστηριτητα, στο ευρύτερο γεωγραφικ πλαίσιο της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας και της Mεσογείου. Στα δύο απ τα πέντε παιδιά που επέζησαν, στον πρωττοκο Λυσίμαχο και τον υστερτοκο Mίνωα, κληροδτησε εκτεταμένες αστικές περιουσίες, αγροτικά κτήματα, καθώς και τις εξαιρετικά ανθηρές εμπορικές του επιχειρήσεις. Mε το θάνατο του πατέρα του, ο Mίνως βρίσκεται στα 21 του χρνια,

O Mίνως Kαλοκαιριν ς, την περίοδο ίσως της ανασκαφής του στην Kνωσ . (Oικογενειακ Aρχείο Mαριέλλης και Mηνά Σφακιανάκη)

κληρονμος μεγάλου οικογενειακού κύρους και, συγχρνως, πολλαπλών οικονομικών και διοικητικών ευθυνών που σχετίζονται, κυρίως, με το εμπριο, τη σαπωνοποιία, τις αμπελοκαλλιέργειες και την οινοποιία. Στις υποχρεώσεις του αυτές θα ανταπεξέλθει με φιλοπονία, τλμη και επιχειρηματικ πνεύμα αντάξιο εκείνου του πατέρα του. Eπιδεικνύει, συγχρνως, μια πολύ ενδιαφέρουσα έφεση προς τις κλασικές σπουδές. Tελειφοιτος του Γυμνασίου της Σύρου, ξεκίνησε σπουδές στη Nομική Σχολή Aθηνών, τις οποίες χρειάστηκε να διακψει με την ασθένεια του πατέρα του. Aπ την επιθυμία του να σπουδάσει δεν παραιτήθηκε ώς το τέλος της ζωής του. Tα σημαντικτερα, μάλιστα, απ τα οικογενειακά του κειμήλια, υπήρξαν, ακριβώς, τα βιβλία του Aδαμαντίου Kοραή, με τις πολύτιμες για τους Eλληνες, πρώτες μεταφράσεις των αρχαίων συγγραφέων: «Kατά τας ώρας της σχολής μου, εμελέτων τους αρχαίους Eλληνας συγγραφείς και ιδίως τους εν τη βιβλιοθήκη του σοφού Kοραή υπαρχντων... διακαιώμενος υπ του πθου να αντλήσω τα προς διαφώτισιν της αρχαίας ιστορίας της Kρήτης, δι’ αν ανασκαφήν (εποιησάμην) της ιδίας της καθ’ Oμηρον μεγάλης πλεως Kνωσσού, βασιλείου του Mίνωος...». Aυτή η πτυχή του διανοούμενου Kαλοκαιρινού έχει αρκετά παραγνωριστεί στην υπάρχουσα βιβλιογραφία.

Eπιχειρηματίας και διανοούμενος Tο 1869, ο Mίνως παντρεύτηκε τη Σκεύω Kριεζή, κρη του Yδραίου Eμμανουήλ Kριεζή. Mαζί απέκτησαν τέσσερα παιδιά, τη Mαρία, τον Aνδρέα, τον Λέοντα και τον Oδυσσέα. Λίγα χρνια μετά τον γάμο του, διαλύθηκε η εταιρεία με τον αδελφ του Λυσίμαχο και ο Mίνως ίδρυσε δικ του εμπορικ οίκο, με την επωνυμία M. A. Calocherinos. Γύρω στο 1.800, τα σαπωνοποιεία του συγκαταλέγονταν μεταξύ των τριών σπουδαιοτέρων του Hρακλείου. O ίδιος βελτίωνε συνεχώς τις ποιτητες, κέρδιζε βραβεία σε παγκσμιες εκθέσεις και υπήρξε επίσημος προμηθευτής των βασιλικών Aυλών των Aθηνών και της Kωνσταντινουπλεως. Διετέλεσε, συγχρνως, Eφορος και Tαμίας των Σχολείων του Hρακλείου, μεταφραστής στο Yποπροξενείο της Aγγλίας και απ το 1879, επίσημος Πρξενος της Iσπανίας στο Hράκλειο. Tο πορτρέτο αυτ του ακμαίου, δυναμικού και επιτυχημένου Kαλοκαιρινού συμπληρώνει, στα 36 του χρνια, το ανασκαφικ του εγχείρημα στην Kνωσ. Tο ίδιο, ωστσο, πορτρέτο έρχεται να ανατρέψει η εικνα του ίδιου, σε Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Σκαρίφημα της ανασκαφής του Aνακτ ρου της Kνωσού απ τον M. Kαλοκαιριν . Συνέχεια απ την 5η σελίδα

προχωρημένη ηλικία: Kύκλοι που μοιάζουν να κλείνουν σφραγίζοντας τους οραματισμούς μιας ζωής χι απ τις πλέον ανώδυνες... Mερικά χρνια μετά την ανασκαφή του, ο Kαλοκαιρινς καταστράφηκε οικονομικά και το 1895 κηρύχθηκε οριστικά σε πτώχευση. Περιέσωσε τμήματα, μνο, της ακίνητης περιουσίας του, την οποία κληροδτησε στα παιδιά του. Mετά απ τρεις προσπάθειες να τελειώσει την Nομική, υποστήριξε, τελικά, το 1901, τη διδακτορική του διατριβή, με τίτλο «Nομοθεσία του Bασιλέως της Kρήτης Mίνωος. Περί ακοσμίας εν τω Συντάγματι». Hταν ττε 58 ετών. Πολύ αργά, για να κατοχυρώσει τη θέση του ανάμεσα στους διανοούμενους της εποχής. Για την κοινή γνώμη και για την αρχαιολογική βιβλιογραφία, ο Kαλοκαιρινς παρέμεινε ο έμπορος, ο επιχειρηματίας και φιλάρχαιος. Tα τελευταία χρνια της ζωής του, άσκησε, στο Hράκλειο, το επάγγελμα του δικηγρου. Kατρθωσε, επίσης, να πραγματοποιήσει, μλις, τη χρονιά πριν το θάνατ του, ένα του μεγάλο νειρο: εξέδωσε το περιοδικ «Kρητική Aρχαιολογική Eφημερίς», το μεγαλύτερο μέρος της οποίας είναι αφιερωμένο στις έρευνες για την Kνωσ. O Mίνως Kαλοκαιρινς πέθανε το

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

1907, στο Hράκλειο, σε ηλικία 64 ετών. Aπ τις στιγμές της έντονης προσωπικής του ακμής και παρακμής, απέμεινε ένα έργο ζωής: η ανασκαφή στην Kεφάλα του Tσελεβή. H πρώτη οργανωμένη –αν και ακμη χι συστηματική– ανασκαφή, σε κρητικ έδαφος.

Στην Kνωσ «Λαμβάνω την τιμήν να εκθέσω του λγους οίτινες με ωδήγησαν να ποιήσωμαι ανασκαφάς εν Kνωσσώ, προ πολλών ετών, εν εποχή, καθ’ ήν ουδεμία ετέρα ανασκαφή εν Kρήτη είχε γίνει. Mελετών διαρκώς τους αρχαίους Eλληνας συγγραφείς, Oμηρον, Hρδοτον, Στράβωνα... έλαβον μέγα ενδιαφέρον ν’ αποκαλύψω τον προϊστορικν πολιτισμν της νήσου Kρήτης, ήτις καθ’ Oμηρον είχεν εκατν ή εννενήκοντα πλεις. Aλλ εκ των πλεων ούτων ή πλέον ονομαστή ην η Kνωσσς». Mε τα λγια αυτά έλυσε πρσφατα ο M. Kαλοκαιρινς μια σιωπή εκατν δέκα και πλέον χρνων. Σταθερά έρχονται, σήμερα, στο φως ανέκδοτα χειργραφά του. Aνάμεσά τους, δεν έχει ώς τώρα, δυστυχώς, εντοπιστεί τίποτε που να είναι σύγχρονο της ανασκαφής της Kνωσού. Διακρίνονται, ωστσο, τα κείμενά τους σε εκείνα που προηγούνται και εκείνα που έπονται του 1900, της έναρξης, δηλαδή, των ανασκαφικών εργασιών του Arthur J. Evans, στην

Σκαρίφημα αρχαίου κυκλικού κτίσματος στην Kνωσ , απ τον M. Kαλοκαιριν .

Kνωσ. Στα πρώτα γραπτά, που έχουν αξία πρωτοτύπων, συγκαταλέγονται τμήματα του προσωπικού του αρχείου. Στη σειρά αυτή ανήκει χειργραφο σχέδιο έκθεσης στα γαλλικά, με τίτλο «Fouilles à Cnossos faites par M. Calocairinos» αριθμεί 29 σελίδες, περιλαμβάνει 4 σκαριφήματα του συγγραφέα και πρέπει να συντάχθηκε λίγο μετά το 1896. Στα μεταγενέστερά του γραπτά υπάγεται το δυσεύρετο έντυπο «Kρητική Aρχαιολογική Eφημερίς», δεκατρία τεύχη του οποίου εξέδωσε τους τελευταίους μήνες της ζωής του (Σεπτέμβριος 1906 - Mάιος 1907). Oι ανασκαφικές εργασίες του Evans στην Kνωσ είχαν ττε σχεδν ολοκληρωθεί. Tα νέα αρχαιολογικά δεδομένα δεν φαίνεται να επηρεάζουν τις θέσεις του Kαλοκαιρινού, που μοιάζει, αντίθετα, να ξαναζεί, να «θυμάται» τη δική του, προσωπική, κνωσιακή εμπειρία.

H Kνωσ ς του Kαλοκαιρινού O Kαλοκαιρινς δεν αντιμετώπισε ποτέ την Kωνσ σαν ένας απλς «καντιώτης gentleman» ή κάποιος «native antiquarian», πως συχνά χαρακτηρίζεται στη βιβλιογραφία. Στην Kνωσ ο Kαλοκαιρινς μοιάζει να κινείται με την οικειτητα, τη γνώση και την αγάπη που του παρέχουν η ε-

ντοπιτητα και η εκεί αναγνώρισή του ως προεστού. Πραγματικά, μεγάλο μέρος της μητρικής του περιουσίας εκτεινταν απ το Σκαλάνι ώς την Kνωσ. Eνας ελαιώνας του, μάλιστα, βρισκταν στη θέση «Eλληνικά», στην περιφέρεια του χωριού Mακρύ Tείχος, της σημερινής, δηλαδή, Kνωσού. Eχοντας, λοιπν, καλή γνώση των τοπικών αρχαιοτήτων, ο Kαλοκαιρινς επέλεξε συνειδητά την προϊστορική Kεφάλα, επειδή διέκρινε τι τα μνημεία της ήταν «διαφορετικά» απ τα γειτονικά, των ελληνικών και ρωμαϊκών χρνων. H επισύναψη συμβολαίου με τον οθωμαν ιδιοκτήτη του λφου δηλώνει εξάλλου, φανερά, τη φιλοδοξία να προσδώσει στη διερεύνησή του το χαρακτήρα επίσημης ανασκαφής και να τη διαχωρίσει, ακριβώς, απ ποια αρχαιοφιλική ή συλλεκτική παρρμηση. Στον Mίνωα Kαλοκαιριν οφείλουμε, νομίζω, τρία πράγματα, λα πολύ σημαντικά για την ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην Kρήτη: Tην επιλογή του λφου της Kεφάλας. Tην ταύτιση των εκεί αρχαιοτήτων με το «ανάκτορο του Mίνωος». Tην δε διεθνή κλίμακα ανάδειξη των προϊστορικών αρχαιοτήτων της Kνωσού. Eπειδή, πριν απ τον Kαλοκαιριν, τα λιγοστά ορατά, μνημεία της προϊστορικής Kεφάλας του Tσελεβή δεν

ενδιέφεραν –παρά μνο τους ντπιους, ως δομικ υλικ. Δεν είχαν καθλου συγκινήσει την «αγορά των αρχαιοτήτων», που ήταν, ώς ττε, σαφώς προσανατολισμένη προς τα μεταγενέστερα κνωσιακά μνημεία. Aντίθετα, λίγους μλις μήνες μετά τη λήξη των εργασιών του Kαλοκαιρινού, άρχισε να εκδηλώνεται ένα πρωτοφανές ενδιαφέρον για την Kεφάλα που κλιμακώθηκε, τις δύο τελευταίες δεκαετίες του αιώνα, στην έκρηξη που σωστά χαρακτηρίστηκε «la bataille de Cnossos». H Kνωσς του Kαλοκαιρινού περιλαμβάνεται, πλέον στη διεθνή βιβλιογραφία. Γνωστοί πνευματικοί άνδρες της εποχής πως οι A. Evans, F. Halbherr, I. Xατζιδάκις, H. Schliemann, και, μαζί τους, διπλωμάτες, πολιτικοί και ξένες αρχαιολογικές Σχολές εμπλέκονται σε ένα σύνθετο παιχνίδι διεκδικήσεων και συμφερντων που επικεντρώνεται στο μέλλον της ανασκαφής. Πρκειται για τη θυελλώδη αναγνώριση της προϊστορικής Kνωσσού, αναγνώριση, για την οποία ο Kαλοκαιρινς είχε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια επί δύο περίπου δεκαετίες.

καιρινών, στο Hράκλειο, και αποτέλεσαν μέρος της συλλογής του ανασκαφέα. Tην Kεφάλα και τη συλλογή Kαλοκαιρινού επισκέφθηκαν, τα επμενα χρνια, περισστεροι ξένοι αρχαιολγοι, μεταξύ των οποίων ο ίδιος ο Evans. Mερικοί απ αυτούς δημοσίευσαν τις παρατηρήσεις τους και σχεδίασαν κάποια ευρήματα. Στη διάρκεια των βιαιοτήτων της 25ης Aυγούστου του 1898, ολκληρη η συλλογή λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε. Διασώθηκαν, μνο, τα λιγοστά εκείνα αντικείμενα που, στην προσπάθειά του να κινήσει το ενδιαφέρον για την Kνωσ, ο Kαλοκαιρινς είχε δωρίσει σε μουσεία της Kρήτης, της Eλλάδας και της Eυρώπης. Aνάμεσά τους, πιθάρια απ τη Δυτική Πτέρυγα του Aνακτρου, τα διασημτερα, ίσως, ευρήματα της ανασκαφής. «Θα επιθυμούσα», έγραφε, απ την Aθήνα, το Δεκέμβριο του 1888, ο H. Schliemann, «να τελειώσω το έργο της ζωής μου με ένα μεγάλο εγχείρημα... την ανασκαφή του προϊστορικού ανακτρου των βασιλέων της Kνωσού, στην Kρήτη».

H ανασκαφή

H Kνωσς, μως, επρκειτο να αποτελέσει το έργο ζωής δύο ανθρώπων, του οραματιστή Mίνωα Kαλοκαιρινού και του χαρισματικού Arthur Evans. Eάν ο Kαλοκαιρινς δεν είχε επιχειρήσει την ανασκαφή του; H κρητική αρχαιολογία θα είχε, φυσικά, ακολουθήσει τη ρτα της. Eκείνη που χάραξαν με την ευφυΐα, την καλλιέργεια και τον δυναμισμ τους οι ισχυρές προσωπικτητες των Eλλήνων και ξένων διανοουμένων που την καθρισαν. Πολύ πιθανν, μως, η ελάχιστα εντυπωσιακή Kεφάλα δεν θα είχε κινήσει –ή δε θα είχε κινήσει πρώτη– το ενδιαφέρον των μελετητών, ούτε καν εκείνο του Evans. Kαι, στην περίπτωση αυτή, οι ισορροπίες στη μετέπειτα αρχαιολογική έρευνα στο νησί μπορεί να ήταν εντελώς διαφορετικές. Aντίθετα, με την ανεξαρτησία της Kρήτης, η μινωική Kνωσς σηματοδτησε μια λαμπερή περίοδο για τα προϊστορικά μνημεία. Oι «γυψολιθικές» αρχαιτητες της Kεφάλας του Tσελεβή επισκίασαν και, σε μεγάλο βαθμ, εξακολουθούν να επισκιάζουν τις «μαρμάρινες» αρχαιτητες των ελληνικών και ρωμαϊκών κνωσιακών λφων. Tο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, η «σκαφή» του Kαλοκαιρινού ξεχάστηκε. Tα γραπτά του επανακαλύπτονται στις μέρες μας, ταν το έργο του έχει, ήδη, αρχίσει να ανασύρεται απ τη λήθη και να μνημονεύεται στις επιστημονικές εργασίες τις συναφείς με το «Bασίλειον Aνάκτορον ή Mέγαρον του Mίνωος του A».

Eίναι πιθανν τι, απ το 1877 ώς το 1879, ο Kαλοκαιρινς επανήλθε περισστερες φορές στην ευρύτερη περιοχή της Kεφάλας. Tο κύριο, μως, μέρος της διερεύνησης του Aνακτρου ξεκίνησε, φαίνεται, το 1878, και σταμάτησε, πριν ολοκληρωθεί, το 1879. H ανασκαφή πραγματοποιήθηκε με δυναμικ 20 εργατών, υπ την επιστασία του δασκάλου Παπαουλάκη, διήρκεσε τρεις εβδομάδες και κστισε στον ανασκαφέα 750 φράγκα. Tις εργασίες διέκοψε με απφαση της Kρητικής Bουλής, ο Γενικς Διοικητής Kρήτης, Iωάννης Φωτιάδης πασάς. Tην ίδια δεκαετία, ο H. Schliemann αποκάλυπτε την Tροία, τις Mυκήνες και την Tίρυνθα. Eίχαν, επίσης, προηγηθεί μερικές μικρής κλίμακας διερευνήσεις προϊστορικών θέσεων

Mοναδικές αρχαι τητες

Σχέδιο έκθεσης του M. Kαλοκαιρινού, στα γαλλικά, για την ανασκαφή της Kνωσού. (Δωρεά Mαριέλλης Σφακιανάκη στο Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου)

–στις Mυκήνες, στη Θήρα, την Iαλυσ της Pδου, τα Σπάτα... Tίποτε άλλο δεν ήταν ακμη γνωστ για την Eποχή του Xαλκού στον Aιγαιακ χώρο. Mε την έννοια αυτή, το εγχείρημα του Kαλοκαιρινού μπορεί να χαρακτηριστεί πρωτοποριακ και κινείται στο ίδιο μήκος κύματος με τις

πνευματικές αναζητήσεις των σύγχρονών του Eυρωπαίων λογίων. Στο επιτπιο έργο, ο Kαλοκαιρινς παρέμεινε ερασιτέχνης. Tο γεγονς αυτ δεν πρέπει να αντιμετωπισθεί αποκομμένο απ την πρώιμη εποχή στην οποία εγγράφεται. Oι καννες της ανασκαφικής μεθδου είναι, ακμη, τον 19ο αιώνα, αδύναμοι και χαλαροί. Kαι ο Kαλοκαιρινς, λοιπν, οδηγήθηκε στην ανασκαφή του απ γραμμές τοίχων και απ περιγράμματα αντικειμένων. Παρέβλεψε ή δεν αναγνώρισε ανασκαφικά δυσδιάκριτα αλλά πολύ σημαντικά ευρήματα, πως, ίσως, πήλινα σφραγίσματα και κομμάτια απ ενεπίγραφες πινακίδες. Δεν φαίνεται, τέλος, να κατέγραψε έγκαιρα, να σχεδίασε και να φωτογράφισε τις ανακαλύψεις του...

Προσωπική συλλογή

Eνα απ τα μεγάλα νειρα του M. Kαλοκαιρινού ήταν η έκδοση του περιοδικού «Kρητική Aρχαιολογική Eφημερίς», το οποίο πραγματοποίησε μ λις μια χρονιά πριν απ το θάνατ του. Tο μεγαλύτερο μέρος αυτού του περιοδικού ήταν αφιερωμένο στις ανασκαφές στην Kνωσ .

Παρ’ λα αυτά, είμαστε σε θέση, σήμερα, να παρακολουθήσουμε, με διαφορετικ βαθμ βεβαιτητας, τους τομείς που διερεύνησε: τμήματα δηλαδή, της Nτιας Πτέρυγας του Aνακτρου, το περίγραμμα της Kεντρικής Aυλής και ικαν κομμάτι της Δυτικής Πτέρυγας, ώς το συγκρτημα της Aίθουσας του θρνου, που και υποχρεώθηκε να διακψει την ανασκαφή – πριν αποκαλυφθεί ο ίδιος ο θρνος. Tα ευρήματα απ την Kεφάλα φιλοξενήθηκαν στο Mέγαρο των Kαλο-

Σημείωση: Tις ειλικρινείς μου ευχαριστίες εκφράζω στους απογνους της οικογένειας του M. Kαλοκαιρινού, Mαριέλλη και Mηνά Σφακιανάκη, Aντώνη Θ. Mητσοτάκη, Kώστα Kριμπά και Bικτωρία Παπαδάτου, για τη θερμή σο και γενναιδωρη συμβολή τους στην παρούσα έρευνα. Tμήματα του αρχείου του M. Kαλοκαιρινού βρίσκονται, σήμερα, στο E.Λ.I.A., στο Iστορικ Aρχείο Kρήτης και τη Bικελαία Bιβλιοθήκη, στο Hράκλειο. KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

H πλη και τα νεκροταφεία Σωστικές ανασκαφές στη μινωική, ελληνιστική και ρωμαϊκή Kνωσ Tης Eύας Γραμματικάκη Aρχαιολγου της KΓ΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων

H ΛEΞH Kνωσ ς είναι σήμερα σχεδ ν ταυτ σημη με το αναστηλωμένο, δαιδαλώδες, μινωικ ανάκτορο. Oι επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου, στη σύντομη περιήγησή τους, αγνοούν τον μινωικ οικισμ με τα πλούσια νεκροταφεία στους γύρω λ φους, την ελληνορωμαϊκή π λη, το εκτεταμένο και σημαντικ «B ρειο νεκροταφείο» των ιστορικών χρ νων. H ευρύτερη περιοχή της Kνωσού που τα περιλαμβάνει, αποτελεί αντικείμενο αρχαιολογικής έρευνας, με εκατοντάδες σωστικών ανασκαφών, παλαι τερα κυρίως απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή, την τελευταία δεκαπενταετία απ την KΓ΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων. Mε τις πολυάριθμες σωστικές ανασκαφές σε αγρούς ή οικ πεδα των μικρών οικισμών Mακρύς Tοίχος και Mπουγάδα Mετ χι, συντίθεται απ ψηφίδες η –αναπ φευκτα αποσπασματική– διαχρονική εικ να της αρχαίας Kνωσού.

Iστορία Eίναι γνωστ τι μετά την παρακμή της μινωϊκής Kνωσού και την εγκατάσταση δωρικών φύλων τον 11ο αι. π.X. η Kνωσ ς αποτελεί εξέχουσα κοιν τητα, με σχέσεις με Aιγαιακά κέντρα, στη β ρεια Συρία και την Kύπρο, σχέσεις που αντικατοπτρίζονται στα πολυάριθμα έργα τέχνης αυτής της εποχής. Ως π λη, τον 5ο αι. π.X., με μινωικές μάλιστα μνήμες, καθώς χαρακτηριστικά τα πρώτα της νομίσματα απεικ νιζαν τον Mινώταυρο και τον Λαβύρινθο, είναι σχεδ ν άγνωστη ανασκαφικά. Iσχυρ τατη στην ελληνιστική περίοδο, σε πλέγματα συμμαχιών και καταστροφικών πολέμων που μάστιζαν τ τε τις Kρητικές π λεις είναι γνωστή απ αρχαίες πηγές, επιγραφές αλλά και ανασκαφικές μαρτυρίες. Mετά το 31 π.X. μετατρέπεται σε ρωμαϊκή αποικία, στην Colonia Julia Nobilis Cnossus, παραχωρημένη στην Kαπύη –η μ νη κρητική π λη που έγινε αποικία των Pωμαίων ίσως σαν τιμωρία για την αντίστασή της. Aπ τον 2ο αι. μ.X. είναι έδρα επισκ που και επιβιώνει, ισχνή, στην Aραβοκρατία και τη B΄ Bυζαντινή περίοδο. Oν ματα Kνωσίων πως του γλύπτη Aμφίωνα, του αθλητή Eργοτέλη που υμνήθηκε απ τον Πίνδαρο, του Xερσίφρονος και του Mεταγένη που έχτισαν το να της Aρτέμιδος στην Eφεσο, μαρτυρούνται απ αρχαίες πηγές.

H μινωική Kνωσς H εικ να του μινωικού οικισμού, ν τια απ το ανάκτορο στην περιοχή της Bλυχιάς, δυτικά μέχρι τους πρ -

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

Πήλινα υφαντικά βάρη και τριπτήρας στα ελληνιστικά σπίτια. Bρέθηκαν στην περιοχή του Bενιζέλειου Nοσοκομείου Hρακλείου.

ποδες του λ φου των Γυψάδων και ανατολικά στις χθες του ποταμού Kαιράτου, είναι σήμερα αρκετά ευκρινής. Eχουν ανασκαφεί καλοκτισμένα σπίτια, με πολλά δωμάτια, με χρωματιστά κονιάματα, φωταγωγούς και πλακ στρωτα, σε έκταση που υπολογίζεται γύρω στα 300.000 τ.μ. σε απ σταση μεταξύ τους, χωρίς συνεχή πολεοδομικ ιστ . H εικ να διαρκώς συμπληρώνεται με σωστικές ανασκαφές σε οικ πεδα του οικισμού Mπουγάδα Mετ χι δυτικά του ανακτ ρου, που μως μεταγενέστερες φάσεις κατοίκησης, στη γεωμετρική ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο έχουν αλλοιώσει τα μινωικά κατάλοιπα. Aξίζει εδώ να αναφερθεί η πρ σφατη ημιτελής ανασκαφή μινωικής οικίας στην Bλυχιά με 5 έως τώρα δωμάτια, δίθυρο, υπ στηλη αίθουσα και υπ γεια δεξαμενή καθαρμών. Aλλά και τα στοιχεία για τα μινωικά νεκροταφεία εμπλουτίζονται συνεχώς, καθώς απ το 1994 άρχισε η ανασκαφή, πλούσιου Yστερομινωικού νεκροταφείου στην θέση Aνω Γυψάδες με θαλαμοειδείς τάφους συλημένους αλλά και ασύλητους. H Kνωσς των Iστορικών χρνων. H πλη: Στους ιστορικούς χρ νους, απ τον 10αι. π.X., κατοίκηση έχει εντοπισθεί β ρεια και δυτικά απ το ανάκτορο. Aπ την αρχαϊκή και κλασική περίοδο οι μαρτυρίες για την κατοίκηση είναι σκ ρπιες, στήλες, θραύσματα επιγραφών και κεραμεική. Tο ίδιο ισχύει και για την ελληνιστική περίοδο, που η εικ να είναι α-

ποσπασματική, τμήματα κτιρίων και αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς ήδη απ τον 1ο αι. π.X. η ρωμαϊκή π λη άρχισε να κτίζεται εκεί καλύπτοντας και καταστρέφοντας προγενέστερα κτίσματα. Tα δημ σια κτίρια της ρωμαϊκής περι δου, πιθαν ν μως και τα προγενέστερα, βρίσκονταν στην θέση Eλληνικά, β ρεια απ το μηνωικ ανάκτορο και μέχρι το σημεριν Bενιζέλειο Nοσοκομείο, ενώ η π λη, εξίσου μεγάλη στην ελληνιστική και την ρωμαϊκή περίοδο απλων ταν δυτικά μέχρι τα Mοναστηριακά, ανατολικά μέχρι την κοιλάδα του Kαίρατου και ν τια, αραι τερη, μέχρι τους Kάτω Γυψάδες. Mαρτυρίες για το δημ σιο κέντρο της ρωμαϊκής Kνωσσού με σημαντικά ορατά κτίρια στην θέση Eλληνικά μας παραδίδουν περιηγητές του 15ου και 16ου αι. ο Buodelmonti και ο Onorio Belli. Eνα ρωμαϊκ κτίσμα με ψηφιδωτά που αναφέρεται, σήμερα κατεστραμμένο, πέρασε στην σύγχρονη παράδοση ως «O τάφος του Kαϊάφα». Tο ρωμαϊκ θέατρο που αναφέρεται καταστράφηκε τον προηγούμενο αιώνα, ταν κατασκευαζ ταν η επαρχιακή οδ ς. H ρωμαϊκή δημ σια βασιλική καταστράφηκε στην Tουρκοκρατία για να κτιστούν οι στρατώνες του Hρακλείου. H περιοχή που και σήμερα υπάρχουν ορατά μη ανεσκαμμένα αρχαία κτίρια κυριολεκτικά λεηλατήθηκε στο πέρασμα των αιώνων, καθώς παρείχε εύκολα εξαιρετικής ποι τητας δομικ υλικ . Oι ανασκαφές στο β ρειο τμήμα

της ελληνορωμαϊκής π λης, σε αντίθεση με το ν τιο, είναι περιορισμένες. Eτσι, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνεχιζ μενη συστηματική ανασκαφή μιας ρωμαϊκής συνοικίας απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή στην έκταση της γνωστής βίλας Aριάδνη του Eβανς. N τια, στον οικισμ Mπουγάδα Mετ χι, οι σωστικές ανασκαφές εξακολουθούν να αποκαλύπτουν τμήματα κτιρίων, πολλές φορές εντυπωσιακών αλλά και το σημαντικ σύστημα ύδρευσης με κτιστούς αγωγούς και δεξαμενές που έφερναν το νερ στην ρωμαϊκή π λη απ τον μεγάλο υδαταγωγ που ξεκινούσε απ την θέση Σπήλια νοτιώτερα. Tο Bρειο νεκροταφείο: Kαθώς οι ανασκαφές στην αρχαία π λη της Kνωσού είναι περιορισμένες, ιδιαίτερο βάρος αποδίδεται στις σωστικές ανασκαφές στο αποκαλούμενο «B ρειο νεκροταφείο» της Kωνσού. Aξίζει μάλιστα να σημειωθεί, τι πέρα απ τις ανασκαφές σε οικ πεδα, δύο μεγάλα δημ σια έργα η ανέγερση του Bενιζέλειου Nοσοκομείου το 1951 και οι επεκτάσεις του (δεκαετία του ’80 και 1995 έως σήμερα) και η ανέγερση των προσωρινών κτιρίων του Πανεπιστημίου Kρήτης το 1977 με συμπληρωματικά έργα την δεκαετία του ’80 και το 1990, έγιναν η αφορμή για εκτεταμένες σωστικές ανασκαφές στο χώρο του B ρειου νεκροταφείου. Tο νεκροταφείο αυτ αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την κοινωνική δομή, την τέχνη και τις εξωτερικές σχέσεις της

και είσοδο με λαξευτές παραστάδες, του οποίου η χρήση χρονολογείται απ τον 1ο αι. π.X. μέχρι τον 2ο αι. μ.X. Aνάμεσα σε αναμοχλευμένα οστά και κρανία βρέθηκαν θραύσματα μεγάλων μολύβδινων αγγείων, γυάλινα και πήλινα αγγεία, λύχνοι, φύλλα χρυσού απ στεφάνι, ρ δακες και χρυσοί αστερίσκοι απ την διακ σμηση ενδυμάτων και ασημένια πυξίδα με ανάγλυφη παράσταση κυνηγιού ελαφιών και σκύλων. Tα κρανία ήταν καλυμμένα απ ύφασμα με χρυσοκλωστές.

Kνωσού των ιστορικών χρ νων. Mέσα στο τεράστιο περίγραμμά του, που εκτείνεται απ το Bενιζέλειο νοσοκομείο β ρεια στον Tεκέ μέχρι τις παρυφές του Aη Γιάννη, δυτικά στην περιοχή Φορτέτσα και τις Mεσαμπελιές περικλείονται πυκνά νεκροταφεία αλλά και διεσπαρμένες ταφές.

Tο έθιμο της καύσης Σποραδικοί τάφοι των ύστερων μινωικών χρ νων πολλές φορές, ωστ σο, με πλουσιώτατα ευρήματα έχουν ανασκαφεί στο B ρειο νεκροταφείο. Aπ την πρώιμη γεωμετρική περίοδο, οργανώνονται νεκροταφεία με τάφους κυρίως θαλαμοειδείς, συχνά τους ίδιους τους μινωικούς που χρησιμοποιούνται επί γενεές. Eκεί, βαθμιαία επικρατεί το έθιμο της καύσης και η εναπ θεση των οστών σε κάλπες, μεγάλους αμφορείς ή πίθους. Tρεις πυρήνες νεκροταφείων αυτής της περι δου έχουν ανασκαφεί: στην Φορτέτσα και στο χώρο του Πανεπιστημίου απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή και σε οικ πεδα του Tεκέ (Aμπελ κηποι) κυρίως απ Eλληνες αρχαιολ γους. Aπ τα νεκροταφεία αυτά προέρχονται η εξαίρετη σο και ιδιάζουσα γεωμετρική κεραμεική της Kνωσού με απερι ριστη φαντασία ως προς τις διακοσμητικές και χρωματικές συνθέσεις, αλλά και εντυπωσιακά δείγματα μεταλλοτεχνίας. Aπ τα ευρήματα των γεωμετρικών νεκροταφείων είναι φανερές οι σχέσεις της Kνωσού με την Aττική, την Kύπρο, τη P δο, την K ρινθο, την Φοινίκη, τη B ρεια Συρία και την Aίγυπτο, σχέσεις που αντικατοπτρίζονται είτε σε τεχνοτροπικές επιδράσεις είτε στην εισαγωγή αντικειμένων απ τις περιοχές αυτές. Aπ την ελληνιστική περίοδο έχουν ανασκαφεί δύο πυρήνες νεκροταφείων, το 1978 απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή και το 1990 απ την KΓ΄ Eφορεία Aρχαιοτήτων και οι δύο σε μικρή απ σταση, μεταξύ τους, στο χώρο του Πανεπιστημίου Kρήτης. Oργανωμένοι χωροταξικά με δρ μους και ανά συστάδες, οι τάφοι είναι τώρα ορθογώνιοι λαξευτοί ή κτιστοί κιβωτι σχημοι για μεμονωμένες ταφές. Πλην ολίγων λαμπρών εξαιρέσεων επικρατεί λιτ της κτερισμάτων, ενώ η κινητικ τητα της εποχής είναι εμφανής στα νομίσματα που βρίσκονται στους τάφους και προέρχονται απ νομισματοκοπεία π λεων της κυρίως Eλλάδας, της P δου, της Mικράς Aσίας και της Aιγύπτου.

Tάφοι – μαυσωλεία H χρήση του ελληνιστικού νεκροταφείου που ανασκάφηκε το 1990’91 απ την KΓ΄ Eφορεία Aρχαιοτήτων συνεχίστηκε και στα ρωμαϊκά χρ νια με τάφους λακκοειδείς, ορθογώνιους λαξευτούς, κεραμοσκεπείς ή κτιστούς κιβωτι σχημους. Στη β ρεια πλευρά ήταν συγκεντρωμένοι κτιστοί με ισοδομικούς λίθους και αψιδωτές στέγες, ημιυπέργειοι τάφοι –Mαυσωλεία– σε χρήση επί πολλές γενεές. Tα κτερίσματα απ αυτ το νεκροταφείο ήταν πλούσια, χάλκινα σκεύη, δακτυλι λιθοι, χρυσά κοσμήματα, γυάλινα αγγεία και πουλιά, πήλινες μάσκες ακ μα και μινωι-

Hρώα της εποχής

Eσωτερικ και είσοδος κτιστού ρωμαϊκού τάφου. Bενιζέλειο Nοσοκομείο.

κές σφραγίδες που πέρασαν σε μεταγενέστερες εποχές ως φυλακτά. Oι μινωικές μνήμες και πάλι επιζούν, καθώς το τοπικ εργαστήριο κατασκευής καλυπτήριων κεραμίδων για τους τάφους, έχει ως έμβλημά του τον Λαβύρινθο. Γύρω απ τους κύριους πυρήνες των νεκροταφείων ανασκάπτονται συνεχώς διεσπαρμένοι τάφοι ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί.

Aνασκαφές στο Bενιζέλειο Nοσοκομείο Tο 1950 μια μεγάλη έκταση (περίπου 111.000 τ.μ.) β ρεια απ το μινωικ ανάκτορο, επελέγη για την ανέγερση του Bενιζέλειου Nοσοκομείου. O χώρος αποκαλύφθηκε καίριος αρχαιολογικά, καθώς αποτελούσε το ριο ανάμεσα στην ελληνορωμαϊκή π λη και το B ρειο Nεκροταφειο της Kνωσού. Tην δεκαετία του ’50, σε σωστικ έργο που ακολούθησε τις εκσκαφές, η Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή ανέσκαψε τάφους της υστερομινωϊκής περι δου –τους περίφημους τάφους των πολεμιστών του Σανατορίου– ένα τεράστιο ρωμαϊκ νεκροταφείο με απλούς αλλά και μνημειώδεις τάφους, ρωμαϊκές κατοικίες με ψηφιδωτά, παλαιοχριστιανική βασιλική και νεκροταφείο των πρώτων χριστιανών. Tην δεκαετία του ’80, πολύμηνες ανασκαφές της KΓ΄ Eφορείας Aρχαι-

οτήτων συμπλήρωσαν την εικ να του ρωμαϊκού νεκροταφείου. Aπ το 1995 έως σήμερα, συνεχίζονται οι σωστικές ανασκαφές συνδεδεμένες με το έργο της επέκτασης του Nοσοκομείου, με σημαντικά αποτελέσματα. H ανθρώπινη επί αιώνες παρουσία είναι ορατή, σε αλλεπάλληλες και πολλές φορές επικαλυπτ μενες φάσεις. Tα ευρήματα των νεώτερων ανασκαφών ξεκινούν απ την μινωική και υπομινωική περίοδο με ίχνη κατοίκησης –πιθαν τατα κάποια κατεστραμμένη μινωική αγροικία– και τάφους απ τους οποίους ο σημαντικ τερος ανήκει στην ομάδα των παλαιών τάφων των πολεμιστών. Στο εκτεταμένο, γνωστ απ παλιά ρωμαϊκ νεκροταφείο ανασκάφηκαν πρ σφατα 90 τάφοι, ορθογώνιοι λαξευτοί, κτιστοί κιβωτι σχημοι και κεραμοσκεπείς, άλλοτε συλημένοι, άλλοτε με φτωχικά ή πλούσια κτερίσματα, ταφές παιδιών, ταφές αθλητών με στλεγγίδες και χάλκινους αρύβαλλους και μαρμάρινη σαρκοφάγος, με ταφή του 2ου αι. μ.X. Σε ορισμένους τομείς οι τάφοι είναι σε μεγάλη πυκν τητα, υπερκαλύπτοντας παλαι τερους, ενώ πάνω απ το νεκροταφείο υπάρχουν και κτίρια των ψιμων ρωμαϊκών χρ νων. Eνας εντυπωσιακ ς λιθ στρωτος δρ μος πλ. 4 μ. πιθανώτατα οδηγούσε στην ανατολική πλευρά του νεκροταφείου. Aπ το νεκροταφείο, ξεχωρίζει ένας μεγάλος, κτιστ ς απ λαξευτούς κυβ λιθους τάφος με τοξωτή στέγη

Aξίζει να αναφερθούν και δύο μοναδικά μνημεία –ηρώα– της ίδιας εποχής, κτισμένα πάνω απ ορθογώνιους λαξευτούς τάφους. Tο πρώτο, πάνω απ δύο τάφους, ήταν κτισμένο απ μεγάλες πλάκες σε πυραμιδική προς τα πάνω διάταξη. Tο δεύτερο, σε μορφή τετράγωνου ναΐσκου, κτισμένο απ μεγάλους κυβ λιθους κάλυπτε 2 λαξευτούς τάφους. Στο ανώτερο επίπεδο υπήρχε κτιστ λίθινο κρεβάτι για ταφές, ενώ στο πλακ στρωτο δάπεδ του η κεντρική κυκλική πέτρα ήταν κινητή και έδινε πρ βαση πάνω απ τους λαξευτούς τάφους σε κρύπτη για χοές. Aρχιτεκτονικά μέλη απ παλαι τερα κτίρια, ακ μα και επιγραφές είχαν ενσωματωθεί στα ταφικά αυτά μνημεία. Παρ τι οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι, κατάλοιπα, πως χάλκινα αντικείμενα, ασημένια νομίσματα, φύλλα χρυσού και χρυσ δακτυλίδι με παράσταση πολεμιστή, μαρτυρούν την σπουδαι τητα των νεκρών. Tα μοναδικά αυτά μνημεία, καθώς δεν ήταν δυνατ ν να διατηρηθούν στο χώρο της ανασκαφής, μεταφέρθηκαν και ξαναχτίζονται σε άλλο χώρο, έργο επίπονο σο και ουσιαστικ . N τια στην περιοχή της π λης, ανασκάφηκαν αποσπασματικά σπίτια της ελληνικής περι δου, με μεταγενέστερη ρωμαϊκή φάση. Xαρακτηριστικά είναι τα δάπεδα απ πηλ χωμα και τα πεσμένα απ την οροφή κονιάματα που διατηρούσαν ακ μα τα σημάδια των ξύλινων υποστηριγμάτων της στέγης. Στην ίδια περίοδο (αρχές 2ου-1ο αι. π.X.), ανήκει και χώρος λατρείας που ανασκάφηκε βορει τερα έξω απ τα ρια της π λης, που βρέθηκε ωραι τατη κεραμεική κνωσιακού εργαστηρίου και πολυάριθμα ειδώλια της Δήμητρας – Kυβέλης. Συνυφασμένη με τη λειτουργία των νεκροταφείων ήταν στην αρχαι τητα και η λειτουργία των εργαστηρίων κεραμεικής είτε για την παραγωγή ταφικών αγγείων είτε ως οχλούσες βιοτεχνίες που χωροθετούνται εκτ ς κατοικημένων περιοχών. Στη β ρεια πλευρά του χώρου ανασκάφηκε εργαστήριο κεραμεικής του 4ου αι. μ.X. που αποτελείται απ 4 αψιδωτά κτίσματα με τον κεραμεικ κλίβανο στο νοτι τερο. Tα τοιχώματα και το δάπεδο ήταν επιχρισμένα με πηλ χρωμα. Στάχτες, κάρβουνα, β λοι πηλού θραύσματα καμμμένων αγγείων αλλά και στο εξωτερικ διάχωρο που αποτελούσαν την πρ σβαση στο καμίνι οστά μικρών ζώων και κουκούτσια ελιάς, ασφαλώς υποΣυνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

Πρωτογεωμετρικς αμφορέας απ τάφο. Πανεπιστήμιο Kρήτης.

Γυάλινο αγγείο απ ελληνιστικ τάφο στο Πανεπιστήμιο Kρήτης. Συνέχεια απ την 9η σελίδα

Xρυσά φύλλα στεφανιού, χρυσά επίρραπτα και χρυσ σκουλαρίκι των πρώιμων ρωμαϊκών χρνων. Aπ τάφο στο Bενιζέλειο Nοσοκομείο.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

λείμματα της παρουσίας των κεραμεών που έτρωγαν περιμένοντας το ψήσιμο των αγγείων. Στην είσοδο του κλιβάνου βρέθηκε πεσμένο ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο παιδιού που μεταφέρει υδρία. Tάφοι – οστεοφυλάκια είχαν καταλάβει το χώρο του εργαστηρίου στην παλαιοχριστιανική περίοδο. Πέρα απ την ανασκαφή των συγκεκριμένων μνημείων, ενδείξεις για την επί αιώνες ανθρώπινη παρουσία στο χώρο προέρχονται καθημερινά είτε απ τυχαία ευρήματα και επιγραφές είτε απ τα ίδια τα απορρίμματα των αρχαίων σε πηγάδια λαξευμένα ή κτιστά. Aπ πηγάδια ανασύρθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη ακ μη και γλυπτά. Στα πηγάδια της ν τιας πλευράς, δηλ., της περιοχής της π λης (είχαν ανασκαφεί 13 το 1951 και 2 ανασκάφηκαν πρ σφατα) η κεραμεική αποδεικνύει συνεχή κατοίκηση με χάσμα μ νον στον 6ο αι. απ τα γεωμετρικά χρ νια μέχρι την βυζαντινή περίοδο. Oι σωστικές ανασκαφές στην Kνωσ , πως και παρ μοιες ανασκαφές σε ολ κληρο τον ελληνικ χώρο για οικοδομές ή μετά απ αυθαίρετες εργασίες –που δυστυχώς δεν λείπουν– είτε για τα δημ σια έργα, ενέχουν την αποσπασματικ τητα. Oμως η πολύχρονη έρευνα και η αποτίμηση των αποτελεσμάτων τους συνθέτει την εικ να της αρχαίας Kνωσού, εικ να που ασφαλώς δεν είναι δυνατ ν να ολοκληρωθεί χωρίς περισσ τερες απαλλοτριώσεις και συστηματικές ανασκαφές.

100 χρνια απ την πρώτη ανασκαφή Tου David Blackman Διευθυντή της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής

H Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή εργάζεται στην Kνωσ επί 100 περίπου έτη, απ ττε που ο Sir Arthur Evans άρχισε συστηματικές ανασκαφές στο λφο Kεφάλα στις 23 Mαρτίου 1900. H σχολή έχει επίγνωση του προνομίου της να εργάζεται με συναδέλφους της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας της Eλλάδος στην πλέον σημαντική προϊστορική τοποθεσία της Mεσογείου. Aρχίζουμε τις ετοιμα-

σίες του εορτασμού της εκατονταετηρίδας αυτής το έτος 2000 μ.X. μαζί με την έφορο και διευθύντρια του Mουσείου Hρακλείου, Aλεξάνδρα Kαρέτσου. O εορτασμς δεν θα είναι μια απλή αναδρομή. Θα χρησιμοποιήσουμε την ευκαιρία αυτή για να επανεξετάσουμε τις γνώσεις μας πάνω στην τοποθεσία αυτή και να εξαγάγουμε συμπεράσματα για τις μελλοντικές μας προτεραιτητες. Γνωρίζουμε τις ανησυχίες των υπευθύνων Eλλήνων συναδέλφων μας

για την προστασία της τοποθεσίας απ την απειλή της περιβαλλοντικής φθοράς και το προφανές πρβλημα του τεράστιου αριθμού των τουριστών που ελκύει αυτς ο μαγευτικς χώρος. Eχουν την πλήρη υποστήριξή μας και θα συνεργαστούμε στην παροχή περισσοτέρων ψυχαγωγικών ευκαιριών για τους τουρίστες τσο πριν σο και μετά την επίσκεψή τους στο Aνάκτορο. Eυελπιστούμε τι η μεγάλη αυτή προσπάθεια θα τύχει χρηματοδτησης απ την Eυρωπαϊκή Eνωση.

Eίναι εύκολο να συγκεντρώσει κανείς το ενδιαφέρον του στη σημασία της Mινωικής Kνωσού και να λησμονήσει τι η Pωμαϊκή Kνωσς ήταν μια σημαντική πλη, που τα μνημεία της αξίζουν επίσης μελέτης, αναστήλωσης και παρουσίασης. Στα κείμενα που ακολουθούν οι συνεργάτες μου στην Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή θα παρουσιάσουν με λεπτομέρεια τα μνημεία και των δύο αυτών περιδων. Συγχαίρουμε την «Kαθημερινή» για την επίκαιρη έκδοση του ένθετου αυτού.

O Eβανς και η Aγγλική Σχολή H αρχαιολογία, το περιβάλλον και... το μέλλον της διάσημης περιοχής θύντρια του Mουσείου Hρακλείου δρα Aλεξάνδρα Kαρέτσου και τους συνεργάτες της. Tο πργραμμα συγκεντρώνει τις προσπάθειές του στην προστασία των μνημείων απ τους κινδύνους του τουρισμού και των καιρικών συνθηκών, αλλά και στη συντήρηση των αναστηλώσεων του Evans. Στο προσεχές μέλλον θα είναι ευκολτερο να επισκεφθεί κανείς το Aνάκτορο και τις γύρω αρχαιτητες και να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στη διαφώτιση και πληροφρηση του επισκέπτη. Kαι αυτ δεν είναι λίγο.

Tου Colin F. Macdonald Eπιμελητή της Aρχαιολογικής Σχολής, Kνωσς

TO ONOMA του Sir Arthur Evans συνδέεται με το Aνάκτορο της Kνωσού πάνω απ ένα αιώνα, αν και οι πρώτες ανασκαφές του άρχισαν το Mάρτιο του 1900. Πρώτος ανέσκαψε την τοποθεσία ο Mίνως Kαλοκαιρνς απ το Hράκλειο, ο οποίος το 1878 και το 1879 είχε ανοίξει δοκιμαστικές τομές στη δυτική και τη ντια πλευρά της θέσης που έμελλε να γίνει γνωστή σαν το Aνάκτορο του Mίνωα. Kαι άλλοι αρχαιολγοι, και ιδιαίτερα ο Schliemann, έδειξαν ενδιαφέρον, αλλά ο Evans πρλαβε να αγοράσει έκταση γης, που τώρα αποτελεί το μέγιστο τμήμα της κοιλάδας, ιδιοκτησία πλέον του ελληνικού κράτους, το οποίο παραχωρήθηκε απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή το 1955. O Sir Arthur Evans άρχισε συστηματικές ανασκαφές του λφου Kεφάλα την 23η Mαρτίου 1900 με βοηθ του τον Duncan Mackenzie, που είχε πείρα στην επιστημονική αρχαιολογία απ τις ανασκαφές στη Φυλακωπή της Mήλου. Σχεδν ολκληρο το Aνάκτορο ήλθε στο φως σε διάστημα λίγων ετών. Πέρα μως απ αυτή τη δραστηριτητα, ο Evans και οι συνεργάτες του αρχιτέκτονες αντιμετώπισαν τη συντήρηση αυτού του σπουδαιτατου μνημείου. H Aίθουσα του Θρνου γνώρισε αρκετές επεμβάσεις προστασίας και συντήρησης μέχρι την τελική της αναστήλωση στη δεκαετία του 1920. Tο μεγαλύτερο αναστηλωτικ έργο ήταν η αντικατάσταση των τριών τμημάτων της Mεγάλης Kλίμακος, η οποία είναι τώρα κλειστή στους επισκέπτες για να διασωθούν τα απ μαλακ γύψο σκαλοπάτια της. Aντάξιες του ενδιαφέροντος του Evans για το μοναδικ αυτ μνημείο ήταν οι εργασίες που εξετέλεσε ο Nικλαος Πλάτων τη δεκαετία του ’50 και το σημεριν πργραμμα συντήρησης υπ την αιγίδα της KΓ΄ Eφορείας Aρχαιοτήτων, με την έφορο και διευ-

H Bίλα Aριάδνη Tο 1906 ο Evans έκτισε τη Bίλα Aριάδνη, διάσημη χι μνο γιατί αποτέλεσε τη βάση του κατά την τριακονταπενταετή εργασία του στη Kνωσ, αλλά και επειδή κατά τον 2ο Παγκσμιο Πλεμο ήταν η κατοικία του Γερμανού διοικητή και το μέρος που παίχτηκε η τελευταία πράξη του πολέμου στη Δυτική Eυρώπη, δηλαδή η υπογραφή της παράδοσης των δυνάμεων του Aξονα στην Kρήτη στους Συμμάχους. Σήμερα πρέπει να συντηρηθεί σαν αυτοτελές ιστορικ μνημείο και με σκοπ τη μελλοντική χρήση της. Περικλείεται απ τον μνο υπάρχοντα ελληνικ εδουαρδιαν κήπο, μεγάλη αση κρητικής και άλλης χλωρίδας και θάμνων σε συγκεκριμένους σχηματισμούς. O κήπος έγινε αντιμείμενο πλήρους μελέτης απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή με τη συμμετοχή ειδικών αρχιτεκτνων και γεωπνων απ το Hράκλειο. Eυρίσκεται στο κέντρο μιας έκτασης στα δυτικά του Aνάκτορου, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει το κέντρο ενς αρχαιολογικού πάρκου. Προς τα ντια υπάρχει το Mικρ Aνάκτορο και η Aνεξερεύνητη Oικία, υψηλής ποιτητας υστερομινωικά κτίσματα και τα δύο, συνδεμενα με τη ζώνη του Aνακτρου με τη λεγO Sir Arthur Evans. Προσωπογραφία του με μινωικά αγγεία και τοιχογραφίες.

Συνέχεια στην 12η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

Iδιωτική κατοικία στην ανατολική περιοχή της Kνωσού. Mλις πρσφατα ανακαλύφθηκε η εγκατάσταση ενς μεγάλου μπάνιου που ανήκε αποκλειστικά στην κατοικία. Συνέχεια απ την 11η σελίδα

μενη Bασιλική Oδ. Στα ντια είναι το Στρωματογραφικ Mουσείο της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής, που φυλάσσονται λα τα μικρά στρακα, τσο σημαντικά για τη χρονολγηση των ευρημάτων απ τις ανασκαφές του Evans μέχρι σήμερα. Πίσω του και δίπλα στον κήπο είναι ο χώρος των ανασκαφών της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής των ετών 1978-82, που ο καθηγητής P. M. Warren ανακάλυψε σημαντικά μινωικά ευρήματα, πως κεραμικούς κλιβάνους, μοναδικές κυκλικές κοιτοστρώσεις, πως αυτές που σύμφωνα με το μύθο χτίστηκαν για να χορέψει επάνω τους η Aριάδνη, και μια οικία γεμάτη τελετουργικά αγγεία και τα οστά νεαρών ατμων απ τη μινωική περίοδο με εμφανή σημάδια κατακρεούργησης. H Σχολή, σε συνεργασία με την Eφορεία, υποβάλλει επίσημες προτάσεις για τη συντήρηση και στέγαση του αρχαιολογικού χώρου, έτσι ώστε να είναι ορατς απ απσταση, εικονίζοντας μια γωνία της αστικής μινωικής Kνωσού.

Pωμαϊκά ερείπια Bρεια της Bίλας Aριάδνη εκτείνεται μια περιοχή που ρωμαϊκά ερείπια υπέρκεινται των παλαιτερων μινωικών. H περιοχή αυτή ανασκάπτεται τώρα απ τον δρα K. Wardle και τη σύζυγ του Diana, με βάση πργραμμα της Σχολής και του Πανεπιστημίου Mπέρμιγχαμ. H έρευνά τους βρίσκεται ακμη στα πρώτα στάδια· εν τούτοις σημαντικά κτίσματα έρχονται κιλας στο φως. Tο σημαντικτερο ρωμαϊκ κτίσμα που ανασκάφηκε στην περιοχή αυτή είχε ανακαλυφθεί κατά την τελευταία επίσκεψη του Arthur Evans στην Kνωσ το 1935. H τυχαία ανακάλυψη ενς αγάλματος του αυτοκράτορα Aδριανού οδήγησε στην αποκάλυψη υπέροχων έγχρωμων μωσαϊκών σε σειρά

12

Προσεκτικς καθαρισμς ψηφιδωτού πατώματος, το οποίο ανήκει στη Pωμαϊκή περίοδο και ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1993.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

αιθουσών κτισμένων περιμετρικά μιας αυλής με εντυπωσιακ περιστύλιο με δωρικούς κίονες. Tα μωσαϊκά ανήκουν στον 2ο αιώνα μ.X. (εποχή των Aντωνίνων) και αποτελούν μερικά απ τα πλέον ωραία και σημαντικά, απ καλλιτεχνική άποψη, σε λη τη Mεσγειο, έναν ελλείποντα σύνδεσμο μεταξύ των μωσαϊκών της δυτικής και της ανατολικής Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας και αυτών των επαρχιών της Bρειας Aφρικής. Πολλά απ τα μωσαϊκά αυτά αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια συμπληρωματικών ανασκαφών της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής υπ τη διεύθυνση του Michael Gough τα έτη 1957, ’58, ’61 και ’71. Tα μωσαϊκά δάπεδα απεικονίζουν σκηνές με τον Δινυσο και τους ακολούθους του, πτηνά, τις εποχές και κυνηγετικούς σκύλους να καταδιώκουν αγριοκάτσικα. Kυνηγοί θησαυρών είχαν καταστρέψει το κεντρικ στρογγυλ μωσαϊκ που απεικνιζε τη Mέδουσα, πολύ πριν ανακαλυφθεί η Bίλα απ τους Bρετανούς αρχαιολγους. H δημοσίευση των εργασιών στο θαυμάσιο αυτ κτίσμα έχει ανατεθεί στη Sara Paton, η οποία θα διευθύνει φέτος το πρώτο στάδιο ενς προγράμματος διάσωσης της αρχιτεκτονικής της Bίλας και των μωσαϊκών, με την πρακτική συμπαράσταση και συνεργασία της Eφορείας Aρχαιοτήτων. Eχουν υποβληθεί σχέδια κατασκευής νέων στεγάστρων και αποκατάστασης των μωσαϊκών, ώστε να παρουσιαστούν στο κοιν. Eιδικοί απ την Iταλία και την Kύπρο εκλήθησαν να δώσουν συμβουλές για τις καλύτερες μεθδους συντήρησης και να βοηθήσουν την δρα Paton και τους Eλληνες συναδέλφους της σε αυτή την «ευρωπαϊκή» προσπάθεια. Oι πρώτες εργασίες θα εκτελεστούν με τη βοήθεια του Iδρύματος Λεβέντη της Kύπρου, της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής και της KΓ΄ Eφορείας.

H βίλα Aριάδνη, κατοικία και βάση για τις τριακονταπενταετείς ανασκαφές του Arthur Evans. Oμως δεν είναι διάσημη μνο γι’ αυτ. Στη διάρκεια του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε κατοικία του Γερμανού διοικητή και μέρος που παίχτηκε η τελευταία πράξη του πολέμου στη Δυτική Eυρώπη, δηλαδή η υπογραφή της παράδοσης των δυνάμεων του Aξονα στην Kρήτη, στους Συμμάχους.

H Σχολή σχεδιάζει και άλλα προγράμματα συνεργασίας με την Eφορεία, τα οποία θα βοηθήσουν στον έλεγχο του περιβάλλοντος μίας απ τις πλέον κινδυνεύουσες κοιλάδες της Eλλάδας. O μεγάλος Bρετανς αρχαιολγος Sinclair Hood έχει ήδη δημοσιεύσει δύο εκδσεις των εκτεταμένων εργασιών επιφανειακής μελέτης της κοιλάδας της Kνωσού με τη βοήθεια Eλλήνων και Bρετανών συναδέλφων του. H περιοχή έχει ήδη καθοριστεί σαν Aρχαιολογική Zώνη Aλφα, και δεν επιτρέπεται η ανέγερση κτισμάτων πέρα απ ένα ορισμένο γκο. Mέσα στα τρία επμενα χρνια και με συνεργασία της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής και της Eφορείας Aρχαιοτήτων θα ετοιμαστεί 3η έκδοση με τα πλέον πρσφατα στοιχεία απ λες τις πηγές στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα. H έκδοση αυτή θα αποτελέσει βοήθημα μοναδικής αξίας για τη συντήρηση χι μνο των αρχαιολογικών χώρων της κοιλάδας, αλλά και του ίδιου του περιβάλλοντς της. Kείμενη στα άκρα αναπτυσσμενων αστικών και βιομηχανικών περιοχών, είναι μία πράσινη αση που προστατεύει χι μνο το μινωικ Aνάκτορο και τα ρωμαϊκά ερείπια αλλά και τον αρχαιτερο οικισμ σε λη την Kρήτη (περ. 7000 π.X.), η έρευνα και διατήρηση των οποίων μπορεί να επιτευχθεί μνο με διεθνή, εθνική και τοπική ενημέρωση και συνεργασία.

Eξαιρετικής ποιτητας βάζα απ γυαλί που βρέθηκαν σε διάφορους τάφους. KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Aριστουργήματα της Kνωσού Tα μοναδικά έργα τέχνης βοηθούν να κατανοήσουμε και να αναπλάσουμε τον μινωικ πολιτισμ Tης Πέγκυ Kουνενάκη

στην κεραμική, ανεξίτηλα χρώματα ορυκτής προέλευσης ή οξείδια μετάλλων, απλά και καθαρά, κ κκινο, λευκ , μαύρο, γαλάζιο και πράσινο. H τεχνική δεν ήταν καθαρά νωπογραφική, αν και φαίνεται τι γιν ταν μια προπαρασκευή, πως, π.χ. χαρακώσεις του πεδίου με λεπτ σχοινί, ταν το επίχρισμα ήταν ακ μη νωπ . Tα θέματα των τοιχογραφιών είναι συνήθως λαβύρινθοι, διαγώνιοι, ζώνες απ ρ δακες ή σπείρες. Oι οροφές διακοσμούνται κυρίως απ συνεχή πλέγματα σπειρών απ ανάγλυφο κονίαμα. Oι παραστατικές τοιχογραφίες απεικονίζουν ποικίλα θέματα και με διαφορετικές τεχνοτροπίες. Xαρακτηριστικ είναι το παράδειγμα στο μινωϊκ ανάκτορο, που υπάρχει ένας διάδρομος που ονομάστηκε «Διάδρομος των λιτανειών». Σ’ αυτ ν υπάρχει ζωγραφισμένη μια εύθυμη παρέλαση νέων, που κρατάει δέσμες απ στάχυα. Πρ κειται για ένα σύνολο με περισσ τερες απ 350 παραστάσεις, οι οποίες, παρ’ λη τη φθορά τους απ το χρ νο, αποκαλύπτουν έναν εξαιρετικ πλούτο σχημάτων και χρωμάτων και καταπληκτική γνώση της προοπτικής. Σύμφωνα με τον Aγγλο αρχαιολ γο Eβανς, οι περισσ τερες απ τις ανάγλυφες τοιχογραφίες χρονολογούνται αμέσως μετά το 1600 π. X.

TA EPEIΠIA του μεγαλ πρεπου ανακτ ρου της Kνωσού, απ τις αρχές του αιώνα απετέλεσαν ένα πραγματικ αρχείο πληροφοριών, οι οποίες, σήμερα, δίνουν τη δυνατ τητα να κατανοήσουμε τον Kρητικ ή Mινωικ Πολιτισμ , πως αυτ ς ονομάστηκε. O βασιλιάς Mίνωας είχε φήμη σοφού ανθρώπου, έτσι ώστε μετά το θάνατ του, πως λέει ο μύθος, οι υπήκοοί του να φαντάζονται τι είχε γίνει κριτής στον κάτω κ σμο. Σ’ αυτ ν αποδίδεται η τιμή τι συνέταξε τους αρχαι τερους ν μους, τους οποίους, πως έλεγαν, είχε πάρει κατευθείαν απ το Δία. Πρ κειται, βέβαια, για καν νες διαβίωσης των πολιτών, οι οποίοι απ την Kρήτη πέρασαν στην υπ λοιπη Eλλάδα. Aς σημειωθεί, εδώ, τι η μινωική κοινωνία ήταν ιδιαίτερα προωθημένη και συμμετείχαν σ’ αυτήν άνδρες και γυναίκες. Eκτ ς απ τη νομοθεσία, ο Mίνωας φημιζ ταν και για το μεγάλο του στ λο, με τον οποίο είχε απελευθερώσει τις θάλασσες απ τους πειρατές, εξασφαλίζοντας στους κατοίκους της Kνωσού ευζωία και ειρήνη. Στην εποχή του υπολογίζεται τι η Kνωσ ς αριθμούσε 100.000 κατοίκους που ζούσαν σε ξύλινα, λίθινα και μαρμάρινα σπίτια εξαιρετικής πολυτέλειας, των οποίων το ύψος έφτανε και τα τρία πατώματα. Παράλληλα με την οικοδομική δραστηρι τητα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της αρχαιολογικής έρευνας, παρατηρείται και μια τεχνολογική εξέλιξη, πρωτοφανής για την εποχή, που κατατάσσει τον μινωικ πολιτισμ ως τον πρώτο ευρωπαϊκ .

O πρίγκιπας με τα κρίνα

Kτιστοί αγωγοί Mεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης της Kνωσού. Tο υδραγωγείο, με σωληνωτούς αγωγούς έφερνε το νερ απ πολύ μακριά (περιοχές των Kουνάβων και των Aρχανών), διακλαδίζονταν μέσα στην π λη και το ανάκτορο, που έχουν βρεθεί κάποια απ τα τμήματά του. Aκ μη, δύο κτιστοί αγωγοί αποχέτευσης και συγκέντρωσης των ομβρίων διέσχιζαν το ανάκτορο και έφερναν έξω απ αυτ τα νερά. Tαυτ χρονα, τα μεγαλοπρεπή ανάκτορα διακοσμημένα με έργα μεγάλης καλλιτεχνικής και αισθητικής αξίας, μαρτυρούν χι μ νο το υψηλ βιοτικ επίπεδο αλλά και το εκλεπτισμένο καλλιτεχνικ αίσθημα των Kρητών. H εποχή αυτή συμπίπτει και με την άνθηση της μινωικής τέχνης.

H μοναδική κεφαλή ταύρου απ μαύρο στεατίτη με πρσθετους οφθαλμούς απ ορεία κρύσταλλο και ρύγχος απ μάρμαρο. 1550 – 1500 π.X.

Mοναδικές τοιχογραφίες Tα ανάκτορα είχαν διακοσμηθεί χι μ νο με έγχρωμα επιχρίσματα αλλά και με παραστατικές τοιχογραφίες. Xρησιμοποιούνται, πως και

14

Aνάγλυφο πλακίδιο απ φαγεντιανή με παράσταση αιγάγρου που θηλάζει το νεογν της, π. 1600 π.X.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

Aυτ που παρατηρεί κανείς είναι τι η μινωική τέχνη δεν αγαπά το λίθινο άγαλμα ή το λίθινο ανάγλυφο. Προτιμά να πλάθει μορφές με κονίαμα που είναι ένα μίγμα ασβέστη και άμμου, οι οποίες επικολλούνται στον τοίχο και στη συνέχεια επιχρωματίζονται. Mε αυτή την τεχνική δημιουργήθηκε στην ο θαυμάσιος ταύρος της β ρειας εισ δου της Kνωσού, οι παραστάσεις ταυρομαχίας της ανατολικής πτέρυγας και ο «βασιλεύς–ιερεύς» ή «Πρίγκιπας με τα κρίνα». Tην ίδια εποχή συνηθίζονται στην Kνωσ οι «μικρογραφικές» τοιχογραφίες, στις οποίες οι ανθρώπινες μορφές απεικονίζονται σε πολύ μικρή κλίμακα. Oι παραστάσεις αυτές λειτουργούν ως ζώνες σε ορισμένο ύψος του τοίχου, πάνω απ την ορθομαρμάρωση και αντλούν τη θεματογραφία τους απ τις θρησκευτικές γιορτές. Γύρω απ ένα «τριμερές ιερ » με κίονες και επίστεψη κεράτων, δεξιά και αριστερά, κάθονται κυρίες ή ιέρειες με πολυτελή και εντυπωσιακά φορέματα, ενώ γύρω τους έχει συγκεντρωθεί πλήθος ανδρών και γυναικών. Σε άλλη τοιχογραφία απεικονίζεται άλσος ιερών ελαίων, μέσα στο οποίο εκτελείται λατρευτικ ς χορ ς. Iέρειες καθήμενες παρακολουθούν την τελετή, ενώ γύρω τους απεικονίζεται πλήθος ανδρών και γυναικών. Oι άνδρες τινάσσουν με ενθουσιασμ τα

χέρια τους προς τα πάνω. Λίγο αργ τερα χρονικά, μεταξύ του 1600 και 1500 π.X. στις τοιχογραφίες μπαίνουν σκηνές απ τη φυσική ζωή. Iδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλούν οι εικ νες αυτής της περι δου απ την «οικία των τοιχογραφιών» της Kνωσού. Σε τοπία φλεβωτών βράχων, μεταξύ των οποίων βλαστάνουν κρίνα, ίριδες, κρ κοι, άγρια ρ δα και κισσοί, κυκλοφορούν πουλιά, πίθηκοι και πέρδικες. Mια παράσταση αξιωματικού και μαύρων «μισθοφ ρων» προέρχεται επίσης απ την «οικία των τοιχογραφιών», ενώ εντυπωσιακές είναι και οι παραστάσεις των αρμάτων που υπάρχουν στο ανάκτορο. Πίθηκο, πως αποδείχτηκε τελικά, απεικονίζει και η τοιχογραφία του «κροκοσυλλέκτη» απ το ανάκτορο της Kνωσού, την οποία ο Eβανς είχε ερμηνεύσει ως παράσταση ανθρώπου. Tης ίδιας εποχής είναι και οι τοιχογραφία στο «Mέγαρο της βασίλισσας»: Δελφίνια και άλλα ψάρια, μικρά και μεγάλα που κολυμπούν ανάμεσα σε φύκια, βράχια και αχινούς απεικονίζουν ανάγλυφα τη σχέση των Mινωιτών με τη θάλασσα. Σταδιακά, μως, οι ανθρώπινες μορφές μεγαλώνουν. Στις τοιχογραφίες της ταυρομαχίας που βρίσκονται στην ανατολική πτέρυγα της Kνωσού, άνδρες και γυναίκες αρπάζουν τα κέρατα ταύρων και πηδούν επάνω στη ράχη τους. Στα περίφημα «ταυτοκαθάψια», διαδοχικές φάσεις του αγώνα αποδίδονται με στιγμιαία τολμηρή σύλληψη. Λίγο αργ τερα χρονολογημένη (1500– 1450 π.X.) η τοιχογραφία της βορειοδυτικής πτέρυγας του ανακτ ρου της Kνωσού, απεικονίζει πιστούς που προσφέρουν σπονδές σε καθήμενη θε τητα και σε μορφή άνδρα, ο οποίος, πιθαν ν να είναι ο Nέος Θε ς. Γύρω στα 1450 π.X. υπολογίζεται τι έχει ζωγραφιστεί και η μεγαλοπρεπής και μεγάλης κλίμακας τοιχογραφία των πολυάριθμων δωροφ ρων της μεγάλης Πομπής, η οποία διακοσμεί τον ομώνυμο διάδρομο: απεικονίζει νέους που προσκομίζουν ρυτά και άλλα πολύτιμα αγγεία κατά τη διάρκεια τελετής προς τιμήν της βασίλισσας θεάς.

Γλυπτά απ φαγεντιανή Tην ίδια εποχή ακμάζει η πλαστική. Oι Kρήτες γλύπτες προτιμούν να κατασκευάζουν μικρά ειδώλια απ φαγεντιανή, χρυσ , ελεφαντοστούν, χαλκ και σπανι τατα λίθο. Yπάρχουν, επίσης, πήλινα ειδώλια ανδρών και γυναικών σε λατρευτικές στάσεις και με περίτεχνες κομμώσεις. Tην εποχή αυτή, τελειοποιείται η τεχνική της φαγεντιανής και της υαλ μαζας που ήταν γνωστή απ τη δεύτερη προανακτορική φάση. Tα αντικείμενα γίνονται σε καλούπια, στα οποία πιέζεται μίγμα άμμου και ρητινώδους ύλης. Στη συνέχεια χρωματίζονταν με μίγμα οξειδίου του χαλκού, σ δας ή ποτάσας, με το οποίο επιτύγχαναν την υάλωση της επιφάνειας και τη θαλασσιά ή πράσινη απ χρωση. Mε τη μέθοδο αυτή έχουν κατασκευαστεί οι περίφημες «Θεές των φεων» απ το ανάκτορο της Kνωσού, που δείχνουν τη διάθεση

H «μικρή θεά των φεων»: ειδώλιο απ φαγεντιανή, π. 1600 π.X. Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου.

του καλλιτέχνη των νεοανακτορικών χρ νων να μελετήσει το αντικείμεν του και να το αποδώσει σο το δυνατ ν πιο φυσικά. Tο σώμα δεν παραμορφώνεται πια, πως γίνεται στις προηγούμενες περι δους. H μινωική τέχνη των νεοανακτορικών χρ νων είναι νατουραλιστική. Παράλληλα, αποφεύγεται ο τονισμ ς των λεπτομερειών, δημιουργείται η εντύπωση της ευλυγισίας και της νεανικής απλ τητας.

Περίτεχνες αμφιέσεις Kι ακ μη, οι «Θεές των φεων» δίνουν μιαν ιδέα της πολυτελούς, εξε-

ζητημένης και περίτεχνης γυναικείας αμφίεσης που επικρατεί στη μινωϊκή αυλή περί το 1600 π.X., με τις πλούσιες εσθήτες, την ποδιά, τα στενά περικ ρμια που αφήνουν γυμνά μ νο τα στήθη τα οποία προβάλλονται έντονα. Aργ τερα, η ανδρική ενδυμασία των νεοανακτορικών χρ νων πλουτίζεται με κεντητ περίζωμα και προστατευτικ δικτυωτ με βαρίδια. Mερικές φορές, οι άνδρες μουσικοί και ιερείς φέρουν μακριές γυναικείες εσθήτες. Aνάμεσα στα αριστουργήματα της εποχής συγκαταλέγεται και ο «ταυροκαθάπτης» απ την Kνωσ , αγαλ-

ματίδιο απ ελεφαντ δοντο, το οποίο παριστάνει νέο που εκτελεί ακροβατικ άλμα πάνω απ ταύρο. Tο έργο αυτ θεωρείται μέγα πνευματικ και καλλιτεχνικ επίτευγμα, αφού για πρώτη φορά εμφανίζεται μια μορφή που κινείται ελεύθερα στο χώρο. Tο νεανικ σώμα, τεταμένο με έναν τρ πο μοναδικ , βρίσκεται μετέωρο στο κεν στη διάρκεια της μεγαλειώδους στιγμής του άλματος. Eξαιρετικά, επίσης, είναι και τα λίθινα σπονδικά αγγεία των νεοανακτορικών χρ νων. Mερικά απ αυτά απεικονίζουν κεφάλια ιερών ζώων, Συνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Συνέχεια απ την 15η σελίδα

πως η περίφημη κεφαλή ταύρου απ στεατίτη με πρ σθετους οφθαλμούς απ ορεία κρύσταλλο και ρύγχος απ μάρμαρο. Aνάλογη είναι και η κεφαλή λέαινας απ το ανάκτορο της Kνωσού. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε ακ μη σειρά διαφορετικών λίθινων σκευών που μιμούνται κεραμικά σχήματα, αμφορείς, πρ χους, λεκάνες, κύπελλα, μικρούς πίθους κ.α. Tα αγγεία αυτά είχαν κατασκευαστεί κυρίως απ οφείτη, τιταν λιθο, χλωρίτη, αιγυπτιακ αλάβαστρο, πορφυρίτη και κροκαλοπαγή λίθο.

Aκμή της κεραμικής Aκμή γνωρίζει κατά τους χρ νους των νέων ανακτ ρων και η κεραμική. Kαι σ’ αυτ τον τομέα επιβεβαιώνεται η τάση της μινωικής τέχνης για γρήγορη εξέλιξη. Eτσι, πολύ σύντομα ξεπερνιούνται οι κατακτημένες μορφές και επιδιώκεται η δημιουργία νέων, χωρίς μως να διασπάται ή να ανατρέπεται ο γενικ ς χαρακτήρας του πολιτισμού. Tα διακοσμητικά θέματα είναι λευκά και κ κκινα πάνω σε βραχ χρωμη επιφάνεια. Συνηθίζονται μοτίβα με λευκές σπείρες, ταινίες και στίξη, συνδυαζ μενα μερικές φορές με ανάγλυφη διακ σμηση. Tα σχήματα γίνονται λεπτ τερα, επιμικέστερα, στενώτερα προς τα κάτω. Oι πύθοι διακοσμούνται με κυματοειδή ανάγλυφα σχοινιά και με στρογγυλά «μετάλλια». Παράλληλα με τα παλι τερα σχήματα δημιουργούνται και νέα αγγεία, χαρακτηριστικ τερο των οποίων είναι ο «ψευδ στομος αμφορεύς», που έχει ένα στ μιο πραγματικ και ένα άλλο ψευδές, κλειστ . Tην ίδια εποχή αναπτύσσεται η μεταλλοτεχνία, η οποία δίνει διαφορετικών ειδών χάλκινα σκεύη, με ανάγλυφη διακ σμηση, υδρίες, τριποδικούς λέβητες, λεκάνες, προχούς, αμφορείς. Παράγονται ακ μη ποικίλα χάλκινα εργαλεία καθημερινής χρήσης, διπλούς πέλεκεις, αξίνες, σφύρες, μεγάλα πρι νια για την κοπή των δέντρων και αγκίστρια για το ψάρεμα. Tαυτ χρονα δημιουργούνται εξαιρετικά κοσμήματα απ χρυσ , ενώτια σε σχήμα ταυροκεφαλής, ψήφοι περιδεραίων, δακτυλίδια– σφραγιδ λιθοι με θρησκευτικές παραστάσεις, πανέμορφα μικροτεχνήματα με ομοιώματα ζώων και περίαπτα.

Σφραγιδογλυφία Tέλος, κατά τους νεοανακτορικούς χρ νους ακμάζει και η σφραγιδογλυφία. Kυριαρχούν τα αμυγδαλοειδή και φακοειδή σχήματα και χρησιμοποιούνται οι σκληροί ημιπολύτιμοι λίθοι, πως: σάρδιος, νυχας, σαρδ νυχας, αχάτης, ίασπης, αιματίτης, ορεία κρύσταλλος, αμέθυστος, χαλκηδ νιος κ.λπ. H θεματολογία αντλείται απ τη φύση: σουπιές, ψάρια, πουλιά, κλαδιά δέντρων, ταύροι, λέοντες που κατασπαράσσουν ταύρους παριστάνονται πάνω στους σφραγιδ λιθους... Bιβλιογραφία: Στυλιαν ς Aλεξίου: «Mινωικ ς Πολιτισμ ς», Eκδ σεις «Yιοί Σπ. Aλεξίου», Hράκλειον. Aντώνης Bασιλάκης: «Kνωσ ς», Eκδ σεις «AΔAM».

16

H εξαιρετικής κομψτητας «Παριζιάνα», πως την αποκάλεσαν οι αρχαιολγοι. Tοιχογραφία π. 1450 π.X. απ το ανάκτορο της Kνωσ

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

ωσού.

Tα μοναδικής καλλιτεχνικής σύλληψης «Tαυροκαθάψια» τοιχογραφία απ το ανάκτορο της Kνωσού.

Πολλές απ τις τοιχογραφίες του ανακτρου της Kνωσού ήταν εμπνευσμένες απ το φυσικ περιβάλλον. Aνάμεσά τους κι αυτή με τα δελφίνια, η οποία βρίσκεται στο μέγαρο της βασίλισσας. KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

Tο ανάκτορο μετά τον Evans Προβλήματα στη διάσωση του μνημείου απ αναστηλωτικές κακοτεχνίες και αδιαφορία των αρχών Tης Aλεξάνδρας Kαρέτσου Προϊσταμένης της KΓ΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων (Kεντρικής Kρήτης)

TO ANAKTOPO της Kνωσού, το μεγαλύτερο στη σειρά των μινωικών ανακτρων, μετά τις αναστηλωτικές εργασίες του Evans, δίνει τη συνολικτερη εικνα δομής και λειτουργίας ανακτρου. Aρκεί, ωστσο, μια επίσκεψη για να διαπιστώσει κανείς τι η αρχική εικνα των αναστηλώσεων έχει χαθεί σε μεγάλη έκταση. H φθορά δεν είναι μνο σοβαρή, λειτουργεί αθροιστικά με υπερθετικ βαθμ. Eίναι ανάγκη να ληφθούν άμεσα μέτρα για να μειωθεί η ταχύτητα της φθοράς, αφού αυτή η ίδια είναι αδύνατο να παρεμποδιστεί. H ανάγκη διενέργειας έργων συντήρησης και αποκατάστασης του ανακτρου της Kνωσού καταφάνηκε απ τα πρώτα έτη της ανασκαφής (1901–1902, εικον. 1). O Evans, εκφράζοντας το πνεύμα της εποχής του, προσπάθησε αμέσως μετά την αποπεράτωση της ανασκαφής (που έγινε σχεδν σε μια διετία, γεγονς απίστευτο για τα σημερινά δεδομένα) να αποδώσει στο κοιν ένα «αναγνώσιμο», προπάντων, μνημείο. Συνειδητοποίησε, επίσης πολύ νωρίς, τι ο ευπαθής γυψλιθος, απ τον οποίο είχαν κατασκευασθεί δάπεδα, βάσεις κινων, παραστάδες θυρών, προσψεις τοίχων και ορθομαρμαρώσεις, ήταν πολύ εκτεθειμένος στις καιρικές συνθήκες και έπρεπε να στεγασθεί. Για τον σκοπ αυτ στην πρώτη διστακτική αναστηλωτική του προσπάθεια χρησιμοποίησε πρχειρα ξύλινα υποστηρίγματα τα οποία πολύ σύντομα έγινε φανερ τι δεν άντεχαν στις απτομες κλιματολογικές εναλλαγές της κοιλάδας του Kαίρατου ποταμού. Δεν υπάρχει αμφιβολία τι τα περιορισμένα τεχνικά μέσα της εποχής (1905–1907) υπαγρευσαν στον Evans αυτή την επιλογή αποκατάστασης, η οποία, μεταξύ άλλων, επέφερε διαφοροποιήσεις και στο τελικ ύψος των ορφων. Tα αρχιτεκτονικά μέλη επανατοποθετήθηκαν επάνω σε ξύλινα και αργτερα λίθινα ικριώματα και ξύλινα δάπεδα. Oι πρώτες του προστατευτικές στέγες, προσωρινές, απ ξύλο αντικαταστάθηκαν στα σπουδαιτερα τμήματα της Kνωσού απ αποκαταστάσεις ολκληρων τομέων (τριμερές ιερ, θησαυροφυλάκια, αίθουσα θρνου, piano Nobile, βασιλικά διαμερίσματα).

Aναστηλωτικές εργασίες Mετά τον A΄ Παγκσμιο Πλεμο οι εργασίες ξανάρχισαν, κυρίως μετά το 1925, και συνεχίστηκαν πιο τολμηρά και πιο εκτεταμένα. Aυτή τη φορά ο Evans είχε στη διάθεσή του τη νέα τεχνική του beton–arme. Προχώρησε έτσι στην αποκατάσταση ολκληρων

18

Tο πρώτο στάδιο αναστηλωτικών εργασιών στο Mεγάλο Kλιμακοστάσιο (Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου).

ορφων και υλοποίησε κατά κάποιο τρπο αρχιτεκτονικές εικνες που είχε συλλάβει έπειτα απ 20ετή σχεδν μελέτη των δεδομένων, αλλά και απ την πολύ ενεργ φαντασία του. Eνώ κατά την α΄ του αναστηλωτική προσπάθεια, στις αρχές του αιώνα, χρησιμοποίησε υλικά ανάλογα με εκείνα που χρησιμοποίησαν οι Mινωίτες (πωρλιθο, γυψλιθο, ξύλο), τώρα μιμείται απλώς τα αρχαία υλικά, τα οποία συμβατικά χρωματίζει. Aναμφίβολα ο ευφυής αυτς αρχαιολγος είχε μια σπάνια ικαντητα να συλλαμβάνει απ το μέρος το λον με τέτοια αναπλαστική δύναμη που ήταν φυσικ, για τον καιρ του, να φιλοδοξήσει «να κάμει χειροποιαστή για τον καθένα την αλήθεια των ολοζώντανων συλλήψεών του». Oι παραπάνω αναστηλωτικές εργασίες επικρίθηκαν απ πολλούς και ττε και αργτερα και συνεχίζουν να επικρίνονται. Eίναι γεγονς τι ο Evans δεν απέβλεπε μνο στη στέγαση για προστασία των διαφρων χώρων του ανακτρου, αποπειράθηκε μία μάλλον «επιδεικτική αποκατάσταση του αρχικού συνλου». Oπως υπογραμμίζει ο καθηγητής Στ. Aλεξίου, η εργασία αυτή έγινε «χωρίς επαρκή αίσθηση του πρωτοτύπου, αλλοίωσε τον χαρακτήρα των ερειπίων του ανακτρου και επέφερε τη διάσπασή του», δεδομένου τι άλλα τμήματα παρέμειναν στην κατάσταση της τελικής καταστροφής τους και άλλα απέκτησαν το ύψος των κα-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

τασκευών της εποχής μας, με χρήση μάλιστα ζωηρών χρωμάτων. Tαυτχρονα, πρέπει να σημειωθεί τι η επέμβαση αυτή, που σε μεγάλο βαθμ είναι μη αναστρέψιμη, είναι συνυφασμένη με το μνημείο και την ιστορία του και υπεύθυνη για τη δημοτικτητά του διτι, πως προαναφέρθηκε, ο μη ειδικς επισκέπτης αποκομίζει μια συνολική εικνα της μινωικής αρχιτεκτονικής. Mετά το τέλος του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Eλληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία της Kρήτης σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Aναστήλωσης απ τον καθ. Oλάνδο και με την οικονομική βοήθεια κυρίως του σχεδίου Marchal παίρνει μέτρα προστασίας και διάσωσης των σημαντικτερων αρχαιολογικών χώρων. Σε συνεργασία με το Iνστιτούτο Συντήρησης της Pώμης που πραγματοποίησε εκτεταμένες εργασίες στερέωσης στο ανάκτορο της Φαιστού –σε συνεργασία με την Iταλική Aρχαιολογική Σχολή– γίνεται προσπάθεια βελτίωσης των συντηρημένων τμημάτων των ανακτρων. Mελετώνται τα προβλήματα των συνδετικών υλικών, των τοιχοδομιών, η διάβρωση του γυψλιθου, τα προβλήματα της βλάστησης. Eιδικτερα για την προστασία του γυψλιθου –που είναι το κυρίαρχο δομικ και διακοσμητικ υλικ στα μινωικά ανάκτορα– δοκιμάζονται για πρώτη φορά διαφανείς στρώσεις χημικών ουσιών (αναφέρεται η ιδρύαλλος), χωρίς ικανοποιητικά αποτελέσματα.

Tο χρώμα του γυψλιθου άλλαζε αισθητά, γινταν ολισθηρς στις βαθμίδες του κλιμακοστασίου και τα πλακστρωτα. O διαβρωμένος γυψλιθος εξάλλου δεν ήταν δυνατν να επικαλυφθεί, το στρώμα προστασίας έπρεπε συνεχώς να ανανεώνεται διτι οξειδωνταν και απολεπιζταν. Mε αυτά τα δεδομένα αποφασίζεται απ τον αείμνηστο έφορο N. Πλάτωνα η αντικατάσταση των φθαρμένων πλακών απ άλλες, ίδιων διαστάσεων και ποιτητος απ τα ίδια αρχαία Λατομεία των Γυψάδων ή της Φοινικιάς, Aγ. Σύλλα κ.λπ. Tαυτχρονα, συμπληρώθηκαν και στερεώθηκαν με λευκ τσιμέντο οι πλάκες που σώζονταν εν μέρει. Mε τον ίδιο τρπο αντικαταστάθηκαν οι βάσεις των πεσσών των θυρών και των κινων, μερικές πλάκες επένδυσης των τοίχων. Aλλά ακμη και αυτή η λύση αποδείχθηκε τι είχε χαρακτήρα προσωριν. H διάλυση του γύψου στο νερ, τα κλιματολογικά αίτια διάβρωσης, τα ανθρωπογενή αίτια της φθοράς περιγράφονται διεξοδικά απ το N. Πλάτωνα στη λεπτομερή έκθεση εργασιών που παρουσίασε στο 7ο Συνέδριο Kλασικής Aρχαιολογίας της Pώμης (1961). Γενικά οι εργασίες αποκαταστάσεως του Πλάτωνος και αργτερα του εφρου Στυλ. Aλεξίου απέβλεψαν ορθά χι στην περαιτέρω αναστήλωση, αλλά απλώς στη στερέωση και συντήρηση των πηλκτιστων τοίχων, επίσης δε στη συμπλήρωση κατεστραμμένων τμημάτων,

των δαπέδων και στην κατασκευή ορισμένων στεγάστρων, τα οποία φαίνεται τι αποτελούν τη μνη λύση, διτι αφαιρούνται με την ίδια ευκολία που κατασκευάζονται.

Nέες μελέτες Tα τελευταία 12 χρνια έχουν εκπονηθεί απ τη Διεύθυνση Aναστήλωσης Mνημείων σε συνεργασία με KΓ΄ EΠKA οι παρακάτω μελέτες: 1. H γεωτεχνική μελέτη του χώρου. 2. H τοπογράφηση και κτηματογράφηση της ευρύτερης περιοχής του ανακτρου. 3. H λεπτομερειακή αποτύπωση του ανακτρου σε κ. 1:20, που συμπληρώνει το έργο των Hood - Taylor, τα σχέδια των οποίων έχουν γίνει σε κλίμακα 1:100. 4. Mε βάση την ίδια αποτύπωση έγινε και η χαρτογράφηση του γυψλιθου και των φθορών που προαναφέρθηκαν. 5. Eκπονήθηκε επίσης και εγκρίθηκε η στατική μελέτη του ανακτρου. H έναρξη των εργασιών το 1992-93 έδειξε τι το μέρος που αφορά στη συντήρηση ή μάλλον στην αντικατάσταση των παλαιών σιδηροδοκών της αναστήλωσης των αρχών του αιώνα πρέπει να τροποποιηθεί και εδώ πλέον η δυσκολία δεν είναι με τι υλικά θα αντικατασταθούν, αλλά πώς θα αφαιρεθούν οι σιδηροδοκοί, χωρίς να προκληθούν νέες βλάβες. Kατά τα έτη 1992-93 ανετέθη σε ιδιωτική εταιρία η αποκατάσταση του σκυροδέματος της Nτιας Oικίας που συγκεντρώνει σε μικροκλίμακα λα τα προβλήματα του ανακτρου. Στη συνέχεια ακολούθησε η αποκατάσταση του μπετν στο μέγαρο του Bασιλέως και την αποθήκη των μεταλλίων των πίθων. Tα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν απαριθμούνται πολύ επιγραμματικά: Pηγματώσεις οπλισμένου σκυροδέματος, εκτινάξεις οξειδωμένων οπλισμών, διάβρωση οπλισμών, έντονη υγρασία, αποκολλήσεις απ υποκείμενα φέροντα στοιχεία, ρήγματα απ καθιζήσεις, φθορές στα σενάζ (τα περισστερα είναι άοπλα), σοβαρτατα προβλήματα λιθοδομών, ρηγματώσεις και στροφή τοίχων, έκκεντρη φρτιση τοίχων, αποθέσεις εντμων κ.λπ. Aλλά το πρβλημα του γυψλιθου, πως λοι πλέον γνωρίζουμε, είναι το σοβαρτερο που αντιμετωπίζει το ανάκτορο της Kνωσού.

Δείγμα της φθοράς του σιδηρού οπλισμού των πλακών, απ το ανάκτορο της Kνωσού.

στροφή των δαπέδων κυρίως λγω της –μέχρι σήμερα– απρογραμμάτιστης διέλευσης των επισκεπτών. γ. Διάβρωση, διάλυση του γύψου απ τα νερά της βροχής και τους ατμοσφαιρικούς παράγοντες. Tα αποτελέσματα της πειραματικής διαδικασίας στερέωσης του γύψου που εδώ και έτη εκπονείται απ το Iνστιτούτο Λίθου οδήγησαν κατ’ αρχήν στο συμπέρασμα τι τα καλύτερα πιθανν αποτελέσματα θα επιφέρει η στερέωση με υδροξείδιο του βαρίου εν θερμώ (περίπου 40 βαθμοί C). Θεωρείται μως απαραίτητο απ λους η έρευνα να συνεχισθεί και ολοκληρωθεί το ταχύτερο δυνατν, διτι η καταστροφή του γυψλιθου στην Kνωσ είναι τσο σοβαρή που δεν αφήνει περιθώρια ούτε αναμονής. Oπως είναι γνωστ, μέχρι σήμερα τα έργα αποκατάστασης των αρχαίων μνημείων γίνονται υποχρεωτικά με αυτεπιστασία απ τις αρμδιες υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού, ενώ οι μελέτες μπορεί να εκπονούνται απ δημσιους ή ιδιωτικούς φορείς. Aξεπέραστα γραφειοκρατικά εμπδια, ο φρτος των υπηρεσιακών υποχρεώσεων, οι αποστάσεις, οι δεσμεύσεις των οδοιπορικών εξδων και προπάντων ο μικρς αριθμς των επιτελικών στελεχών της Kεντρικής Yπηρεσίας του YΠΠO, αλλά και η σοβαρή έλλειψη τεχνικής υποδομής των περιφερειακών υπηρεσιών, οδήγησαν το YΠΠO να προωθήσει ορισμένα σημαντικά έργα αποκατάστασης μέσα απ ειδικές τεχνικές υπηρεσίες και ειδικούς φορείς οικονομικής διαχείρισης (λ.χ. τα βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ή το ανάκτορο Kνωσού). Σημαντικές μελέτες αποκατάστασης μνημείων ανατέθηκαν σε ιδιωτικά γραφεία μελετών. Πολύ συχνά μάλιστα αναθέΣυνέχεια στην 20η σελίδα

Σημαντικές φθορές Στο πλαίσιο της στατικής μελέτης του ανακτρου της Kνωσού έγινε πλήρης χαρτογράφηση και του γυψλιθου. H πρσφατη γεωλογική μελέτη του N. Mουρτζά έδειξε τι εκτς απ τις μεταβολές της θερμοκρασίας, την υγρασία του περιβάλλοντος, τον παγετ, οι ισχυροί βρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι του Kρητικού Πελάγους φαίνεται τι ευθύνονται σημαντικά, περισστερο ίσως και απ τις παραπάνω αιτίες φθοράς. Tαξινομώντας λοιπν τα αίτια που έχουν προκαλέσει τη φθορά του γύψου στο ανάκτορο της Kνωσού μπορούμε να τα κατατάξουμε στις εξής βασικές κατηγορίες: α. Φθορά που οφείλεται σε παλαιτερες αναστηλωτικές επεμβάσεις. β. Διάβρωση, καταπνηση και κατα-

«Oικία ιερέως», με φθορές στα σενάζ και το γυψλιθο. KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

σεις αυτού του είδους οδηγούν σε μελέτες τρομακτικού κστους, ενίοτε ανεφάρμοστες ή με αμφισβητούμενο αποτέλεσμα.

Iδιωτική πρωτοβουλία Mε την προσφυγή στην «ιδιωτική πρωτοβουλία» επιχειρείται στην πραγματικτητα η προσπάθεια να ξεπεραστούν τα προβλήματα του δημσιου τομέα, αφού ο στχος να δημιουργηθεί ένας ευλύγιστος δημσιος φορέας παραμένει άπιαστο νειρο! Aλλά τα προβλήματα των μνημείων, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν λύνονται με τη συνδρομή εξωτερικών μελετητών ή κατασκευαστών, διτι το αρχαίο κατά καννα αντιμετωπίζεται ως τεχνικ έργο και χι με την ιδεολογία των αναστηλώσεων. Kάθε μνημείο αποτελεί μία ξεχωριστή περίπτωση, έχει το δικ του ιστορικ και απαιτεί ιδιαίτερη αντιμετώπιση. H Kνωσς, η Φαιστς, τα Mάλια, η Zάκρος κ.λπ., δεν είναι η Aκρπολη των Aθηνών, ούτε τα μνημεία της Δήλου ή της Eπιδαύρου, θεωρητικά χρειάζονται και μικρτερες ίσως πιστώσεις (1). Παρά τις ενέργειες του YΠΠO και της Eφορείας Aρχαιοτήτων Hρακλείου το ανάκτορο της Kνωσού –αλλά ούτε και κανένα άλλο απ τα προαναφερθέντα μνημεία– δεν εντάχθηκε σε κανένα ευρωπαϊκ ή περιφερειακ πργραμμα. Mένει λοιπν μετέωρο το ερώτημα εάν μνημεία που δέχονται ένα και πλέον εκατομμύριο επισκέπτες ετήσια θα αντιμετωπίζονται μνο ως χρυσοτκος ρνις. Eργα πως η πυρασφάλεια, η ευπρεπέστερη περίφραξη, ο περιφερειακς φωτισμς, η βελτίωση του πωλητηρίου της Kνωσού και η πορεία των επισκεπτών τα οποία ολοκληρώθηκαν την τελευταία επταετία

Tμήμα των δυτικών αποθηκών απ το ανάκτορο της Kνωσού.

–πλην του τελευταίου που βρίσκεται σε εξέλιξη– αποτελούν την αναγκαία υποδομή για τη διαχείρηση ενς αρχαιολογικού χώρου με διεθνή προβολή. H Kνωσς, η Φαιστς θα διασωθούν μνο με την παρουσία ενς μνιμου τεχνικού προσωπικού που θα εργάζεται σε ετήσια βάση –επιτπου χι εξ Aθηνών– και θα έχει την οικονομική και θεσμική δυναττητα,

σε συνεργασία πάντα με τη Διεύθυνση Aναστήλωσης, να επιλύσει κατ’ αρχήν τα προβλήματα της προστασίας των δομικών υλικών. H KΓ Eφορεία Aρχαιοτήτων, που έχει σοβαρές ελλείψεις στην τεχνική υποδομή της (πως και οι περισστερες Eφορείες Aρχαιοτήτων), καλείται καθημερινά να αντιμετωπίσει λες τις συνέπειες μιας οικονομικά εύρωστης περιοχής

με πανελλήνιο ρυθμ αυθαιρέτων κτισμάτων με συνέπεια να συναγωνίζεται μνο την Eφορεία Kυκλάδων σε εκκρεμτητες σωστικών ανασκαφών σε τουριστικές, κατ’ εξοχήν, περιοχές. Oφείλει επίσης να ρυθμίζει τα πολλαπλά ζητήματα ενς μεγάλου Mουσείου, με πολλούς μελετητές, εκθεσιακά ζητήματα κ.ά.

Aντιφατικές καταστάσεις

Tμήμα της δυτικής αυλής και του «διαδρμου πομπής», με φθορές στα δάπεδα.

20

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

O Θωμάς Φανουράκης, ο έξοχος Kρητικς ζωγράφος που δούλεψε χρνια στο Mουσείο Hρακλείου, στον προβληματισμ του για τις αποκαταστάσεις των αρχαίων λειψάνων προτείνει με τη γνωστή του δεικτική διάθεση «να πάρουμε ένα πρωί τη σκαπάνη και να γκρεμίσομε λες τις αναστηλώσεις του ανακτρου της Kνωσού, δίνοντας ξανά στα ερείπια τη μορφή των δίχως θεαματικές αποκαταστάσεις αρχαιοτήτων, πως των Mαλίων ή των Γουρνιών!». Aμέσως μετά αναγνωρίζει, ωστσο, τι «αυτ είναι τσο ανεδαφικ, σο αβασάνιστη πράξη θα ήταν η καθαίρεση στο Mουσείο Hρακλείου της σε υπερθετικ βαθμ αναπαράστασης των κυανών κυριών». Yπάρχουν πράγματα που ο χρνος τα επιβάλλει. H καθημερινή ζωή δημιουργεί καμιά φορά γύρω απ αντιφατικές καταστάσεις μια αληθινή ιστορία, που δεν παραγράφεται εύκολα. Eτσι, για μια εργασία αποκατάστασης, που αποτελεί πια ένα status quo, που ο χρνος την έχει επιβάλει de facto, η απρριψη είναι μάλλον εύκολη, η βελτίωση και η ανάδειξη του αρχαίου αλλά και του σοβαρά υποβαθμισμένου περιβάλλοντος του ανακτρου είναι το ζητούμενο!

H αρχειακή έρευνα H κατάσταση των ερειπίων πως τα αποκάλυψε η σκαπάνη του A. Evans Παραστατικές σημειώσεις του Evans για την ανασκαφή και την αναστήλωση του ανακτρου της Kνωσού. (Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου).

Tης Bασιλικής Φώτου Aρχιτέκτονος – Aρχαιολ γου

TO MAKPOΠPOΘEΣMO πρ γραμμα συντήρησης και στερέωσης των αρχιτεκτονικών λειψάνων της Kνωσού, που έχει αναλάβει η KΓ΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων (Kεντρικής Kρήτης) σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Aναστήλωσης Aρχαίων Mνημείων του YΠΠO, προϋποθέτει, σύμφωνα και με τις διεθνείς προδιαγραφές, την ακριβή τεκμηρίωση της κατάστασης των ερειπίων. Στο διάστημα των 97 περίπου χρ νων που τα αρχιτεκτονικά λείψανα του ανακτ ρου της Kνωσού ήλθαν στο φως, τ σο η φυσική φθορά που προξενεί ο χρ νος αλλά και η επιβάρυνσή του απ τις χιλιάδες των επισκεπτών, προπάντων μως οι αλλεπάλληλες αναστηλωτικές ή στερεωτικές εργασίες είχαν αποφασιστική επίδραση στο μνημείο. Kρίθηκε κατά συνέπεια απολύτως αναγκαίο να εξασφαλισθεί η κατά το δυνατ ν σαφέστατη εικ να της κατάστασης των ερειπίων, πως ακριβώς τα αποκάλυψε η σκαπάνη του A. Evans. Tα δημοσιεύματα του A. Evans, πως άλλωστε λες οι δημοσιεύσεις δίνουν μ νο τα ουσιωδέστερα ανασκαφικά στοιχεία. Για λεπτομερέστερη έκθεση των ανασκαφικών δεδομένων ο μελετητής οφείλει να ανατρέξει στα αρχεία της ανασκαφής. Προκειμένου λοιπ ν η KΓ΄ Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων να επιτύχει έναν αποτελεσματικ προγραμματισμ των νέων εργασιών,αλλά και για να κάνει σωστές επιλογές στις εκάστοτε επεμβάσεις ανέθεσε στην υπογράφουσα την αρχειακή έρευνα της ανασκαφής του ανακτ ρου, κατ’ αρχήν της N τιας Oικίας και στη συνέχεια της Aνατολικής Πτέρυγας.

σημειώσεις και σκίτσα απ τον ίδιο τον Evans, τέσσερα μπλοκ με σκαριφήματα των αρχιτεκτονικών λειψάνων απ τον αρχιτέκτονα Th. Eyfe και πληθώρα σχεδίων απ τον ίδιο αρχιτέκτονα και τον συνάδελφ του Chr. Doll. Tέλος περίπου 700 φωτογραφίες των ερειπίων συμπληρώνουν το αρχείο. H πρωταρχική σημασία αυτού του αρχειακού υλικού για την έρευνα της μινωικής αρχαιολογίας, αλλά και γενικ τερα για την προϊστορία του Aιγαίου, έχει αναγνωριστεί απ λους τους ερευνητές. Oμως, η δυσκολία πρ σβασης του αρχείου και διερεύνησης στοιχείων σε αυτ , θέτουν ουσιαστικ πρ βλημα στη χρήση του απ τους μελετητές. Aπ καιρ έχει γίνει φανερή η αναγκαι τητα για μια συνολική επεξεργασία του αρχείου προκειμένου να είναι εύχρηστο και να γίνει προσιτ σε λους. Aυτή η ανάγκη και η σημασία εν ς τέτοιου έργου για τις νέες εργασίες στερέωσης και συντήρησης που απαιτούνται στην Kνωσ , οδήγησαν την Eφορεία να αναλάβει την πρωτοβουλία αυτού του έργου. Eκ μέρους της Eφορείας και του τ. προϊσταμένου κ. X. Kριτζά συνεργάτης ορίσθηκε η κ. Aλεξ. Kαρέτσου, αρχαιολ γος (προϊσταμένη σήμερα της ιδίας Eφορείας) στην οποία ανήκει και η ιδέα του εγχειρήματος, αλλά και η ευθύνη της οικονομικής και διοικητικής στήριξης αυτής της προσπάθειας.

Σημειώσεις και ημερολγια Oπως είναι γνωστ , τα αρχεία της ανασκαφής της Kνωσού φυλάγονται στο μουσείο Ashmolean της Oξφ ρδης και είναι απ τα πλουσι τερα ανασκαφικά αρχεία της εποχής τους. O Evans και το επιτελείο του χρησιμοποίησαν λα τα μέσα της τ τε επικρατούσης πρακτικής καταγραφής της πορείας της ανασκαφής: ημερολ για και σημειώσεις, σκαριφήματα και σχέδια και τέλος φωτογραφίες. Yπάρχουν 26 τ μοι ημερολογίων στα οποία ο εξαίρετος βοηθ ς του Evans, D. Mackenzie, κατέγραψε με λεπτομερείς (για την εποχή του) περιγραφές και σκίτσα την πορεία των εργασιών, δίνοντας παράλληλα και τις πρώτες εκτιμήσεις για τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και τα ευρήματα που έρχονταν στο φως. Σε αυτή τη βασική, πρωτογενή πηγή πληροφοριών προστίθενται 25 τετράδια με

Eπεξεργασία στοιχείων

O Bρετανς αρχαιολγος A. Evans σε ώριμη ηλικία. (Φωτογραφικ αρχείο του Mουσείου Ashmoleam – Oξφρδη).

H καθ’ λα πρωτ τυπη αυτή εργασία ξεκίνησε το 1992 με τη θερμή συμπαράσταση του μουσείου Ashmolean, ιδιαίτερα του καθηγητού R. Moorey και της Dr. Ann Brown και της καθηγήτριας E. French, τ. διευΣυνέχεια στην 22η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

Oι πρώτες αναστηλωτικές προσπάθειες του A. Evans, με τη συμμετοχή του ντπιου πληθυσμού. Συνέχεια απ την 21η σελίδα

θύντριας της Aγγλικής Σχολής Aθηνών και είχε δύο σκοπούς: πρώτο να κάνει προσιτά λα τα στοιχεία του αρχείου και δεύτερο να διευκολύνει την αναζήτηση των δεδομένων και πληροφοριών. H διαφορετική φύση των ντοκουμέντων του αρχείου (χειρ γραφα κείμενα, σχέδια, φωτογραφίες) υπαγ ρευσε τον τρ πο επεξεργασίας, συλλογής και παρουσίασης του υλικού με την παραγωγή αντιγράφων των φωτογραφιών, τη φωτοτύπηση λων των άλλων ντοκουμέντων και τη μεταγραφή σε ηλεκτρικ υπολογιστή λων των κει-

μένων. H πληθώρα των ντοκουμέντων αλλά και οι ανάγκες των εργασιών στερέωσης και συντήρησης των ερειπίων υπαγ ρευσαν το χωρισμ της επεξεργασίας του αρχείου σύμφωνα με τα διάφορα τμήματα του μνημείου. Aυτή τη στιγμή το Aρχαιολογικ Mουσείο Hρακλείου διαθέτει υποδειγματικά ταξινομημένο λο το αρχειακ υλικ που αναφέρεται στη N τια Oικία και την Aνατολική πτέρυγα του ανακτ ρου (ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη η επεξεργασία του αρχειακού υλικού της Δυτικής πτέρυγας του ανακτ ρου). Συγκεκριμένα υ-

Oι δυτικές αποθήκες του ανακτρου της Kνωσού.

22

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

πάρχουν: 1) Φωτοτυπίες λων των σχετικών σελίδων απ τα ημερολ για του Mackenzie και τις σημειώσεις του Evans συνοδευ μενες απ τη μεταγραφή των κειμένων με σχ λια, έτσι ώστε να διευκολύνεται η μελέτη. 2) Φωτοτυπίες με προσθήκη σχολίων λων των σκαριφημάτων του Mackenzie και του Fyfe καθώς και των σχεδίων των Fyfe και Doll. 3) Aντίγραφα λων των φωτογραφιών του Evans και του συνεργάτη της ανασκαφής N. Heaton ταξινομημένες σε άλμπουμ με προσθήκη σχολίων. Παράλληλα, για την εύκολη αναζήτηση και συγκέντρωση των δεδομέ-

νων, έχει καταρτιστεί για κάθε χώρο (δωμάτιο, διάδρομο, κλιμακοστάσιο) της ανατολικής πτέρυγας ένα ευρετήριο λων των αναφορών που υπάρχουν για το συγκεκριμένο χώρο σε λες τις πηγές του αρχείου συμπεριλαμβανομένων των σχεδίων και των φωτογραφιών. Eπιπλέον, για κάθε αναφορά σημειώνεται η φύση των πληροφοριών δηλ. αν το σχετικ κείμενο π.χ. αναφέρεται σε στρωματογραφικά ή αρχιτεκτονικά στοιχεία του χώρου, σε ευρήματα και τι είδους ευρήματα π.χ. τοιχογραφίες κ.λπ.

Πληθώρα δεδομένων Aυτ το ευρετήριο που με την πρ οδο της εργασίας θα καλύψει ολ κληρο το ανάκτορο και τα δορυφορικά κτίσματα προορίζεται για δημοσίευση. Eίναι ένα εργαλείο που θα βοηθά τον κάθε ερευνητή του Προϊστορικού Aιγαίου να εντοπίζει εύκολα και γρήγορα τα στοιχεία που χρειάζεται μέσα στην πληθώρα των δεδομένων. Aπ το δείγμα του ευρετηρίου που παραθέτουμε εδώ και που αφορά το μεγάλο κλιμακοστάσιο, φαίνεται ο πλούτος των πληροφοριών που περιέχει το αρχείο και που μπορεί να έχει στη διάθεσή του ο κάθε ερευνητής, χωρίς τη χρονοβ ρα αναζήτηση εν ς απέραντου ανασκαφικού αρχείου. Mετά απ πενταετή εμπειρία είναι φανερ τι η ολοκλήρωση αυτού του έργου υπερβαίνει τις περιορισμένες οικονομικές δυνατ τητες της Eφορείας (η εργασία έχει χρηματοδοτηθεί εξ ολοκλήρου απ τις πιστώσεις Λ ττο της KΓ΄ EΠKA). Oπως προαναφέρθηκε πρ κειται για έργο βασικ για τη μελέτη του ανακτ ρου και της ευρύτερης περιοχής της Kνωσού που θα συμβάλει αποτελεσματικά στην τρέχουσα αλλά και μελλοντική έρευνα του Προϊστορικού Aιγαίου.

H νέα πορεία επισκεπτών, η οποία οργανώθηκε για να βελτιωθεί η κυκλοφορία και η προστασία του μνημείου. Mε κκκινο χρώμα σημειώνεται η κύρια διαδρομή.

H πορεία των επισκεπτών H ραγδαία αύξηση των επισκεπτών επιβάλλει άμεσα μέτρα για την προστασία του χώρου Tης Kλαίρης Παλυβού Δρ Aρχιτέκτονος

OTAN η σκαπάνη του αρχαιολγου ολοκληρώσει το έργο της, ο χώρος της «ανασκαφής» μετατρέπεται σε «αρχαιολογικ χώρο» και ο καθαρά επιστημονικς χαρακτήρας του «ευρήματος» αποκτά πλέον την κοινωνική του διάσταση. Tο εύρημα, ωστσο, συνήθως διαμελίζεται: τα κινητά ευρήματα θα βρουν τη θέση τους σε κάποιο μουσείο και θα γίνουν «εκθέματα» –συντροφιά με εκθέματα πολλών άλλων ανασκαφών– ενώ στον ίδιο το χώρο θα μείνουν απογυμνωμένα τα κτιριακά λείψανα και ίσως λίγα μεγαλύτερα αντικείμενα που δεν κινδυνεύουν. H τύχη των εκθεμάτων στα μουσεία, ο κοινωνικς τους ρλος και η μακριά παράδοση της «ιστορίας της τέχνης» που διέπει τον τρπο παρουσίασής τους, έχουν απασχολήσει επανειλημμένα τους ειδικούς. H τύχη του ίδιου του αρχαιολογικού χώρου, ωστσο, δεν είχε ώς τώρα ανάλογη μεταχείριση: το βάρος έχει δοθεί –πολύ σωστά– στη συντήρηση και στερέωση, ενώ η σχέση του μνημείου με το κοιν αναφέρεται σπανιτερα στη βιβλιογραφία.

Στην πραγματικτητα, επιβιώνει κι εδώ η ίδια ξεπερασμένη αντίληψη μουσειακής έκθεσης αντικειμένων που είναι τσο σπουδαία σο να μιλάνε απ μνα τους»: πινακίδες που να ενημερώνουν το κοιν για το μνημείο είναι σπάνιες και ο χώρος παραδίδεται στον επισκέπτη χωρίς καμιά καθοδήγηση ως προς την κυκλοφορία και την κατανησή του. Tο πρβλημα εδώ μως είναι πολύ σοβαρ, γιατί αν ορισμένα εκθέματα μπορούν, έστω, να σταθούν μνα τους ως έργα τέχνης, ένα ερειπωμένο συγκρτημα κτιρίων με πολλές επάλληλες οικοδομικές φάσεις μπορεί να μην είναι τίποτα παραπάνω απ ένας ερειπιώνας για τον μη ειδικ και, στην καλύτερη περίπτωση, θα εκτιμηθεί για τη γραφικτητα που αποπνέει ως τέτοιος.

Eπισκέψιμος χώρος Oι σκέψεις αυτές θα πρέπει να απασχλησαν σοβαρά τον ανασκαφέα της Kνωσού, Sir Arthur Evans, γι’ αυτ και ένας απ τους κύριους στίχους των εργασιών του ήταν η αποκατάσταση τμημάτων του μνηΣυνέχεια στην 24η σελίδα

Tο μεγάλο κλιμακοστάσιο, η κατάσταση του οποίου, σ’ λες τις επιφάνειες, θεωρείται και είναι τραγική, λγω των φθορών που έχει υποστεί είτε απ τις επισκέψεις τουριστών είτε απ τις φυσικές συνθήκες. KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

μείου, έτσι, ώστε, να διευκολύνεται η κατανησή του και απ μη ειδικούς. Aνάλογη ήταν και η αντιμετώπιση του περιβάλλοντος χώρου, με δενδροφυτεύσεις και διαμορφώσεις που αποσκοπούσαν στην ανάδειξη του μνημείου και στη δημιουργία αυτού που σήμερα ονομάζουμε «αρχαιολογικ πάρκο». O Evans παρέδωσε το μνημείο ανοικτ και ελεύθερο στην κυκλοφορία, και ώς τα πρώτα μεταπολεμικά χρνια πολύ λίγες αλλαγές είχαν γίνει, με σημαντικτερες την περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου και τον αποκλεισμ ελάχιστων σκοτεινών χώρων, κυρίως επειδή θεωρήθηκαν ασήμαντοι. Mε τη ραγδαία αύξηση του αριθμού των επισκεπτών απ τα μέσα της δεκαετίας του ’50 και ύστερα, άρχισε και η συσσώρευση των προβλημάτων. Λίγα χρνια μετά, χρειάστηκε να ληφθούν τα πρώτα μέτρα για τον περιορισμ της κυκλοφορίας των επισκεπτών, με στχο πλέον την προστασία του μνημείου. Eτσι, αποκλείστηκαν η Aίθουσα του Θρνου, οι Kρύπτες των Πεσσών, οι Δυτικές Aποθήκες, το Mέγαρο του Bασιλιά και άλλα. Tην πρωτοβουλία των μέτρων αυτών είχε ο αείμνηστος Nικλαος Πλάτων και το κλείσιμο χώρων συνεχίστηκε κατά τη δεκαετία του ’70 απ τον Στυλιαν Aλεξίου. Στη διορατικτητα και τη μέριμνα των δύο διακεκριμένων αυτών αρχαιολγων οφείλουμε την καλή διατήρηση μερικών, έστω, τμημάτων του μνημείου. Oι αριθμοί μως συνέχισαν την ανοδική τους πορεία και, πως δείχνουν τα στατιστικά στοιχεία, οι επισκέπτες υπερβαίνουν πλέον το ένα εκατομμύριο το χρνο – αριθμ που ασφαλώς δεν θα είχε φανταστεί ο Evans. Aν μάλιστα λάβει κανείς υπψη την εξαιρετικά άνιση κατανομή τους μέσα στο χρνο, οι αριθμοί γίνονται ακμη πιο απειλητικοί, αφού σε περίοδο αιχμής οι επισκέπτες φτάνουν τους 15.000 την ημέρα. H φθορά που παρουσιάζει σήμερα το μνημείο είναι απερίγραπτα τραγική. Φθορά που οφείλεται τσο στη φυσική γήρανση των δομικών υλικών σο και στη μηχανική καταπνηση απ τη διακίνηση των χιλιάδων επισκεπτών. Tο βαρύ φορτίο της ευθύνης για την προστασία του μνημείου αλλά και την προστασία και εξυπηρέτηση του κοινού φέρει κατά κύριο λγο η τοπική Eφορεία Aρχαιοτήτων. Kαι την αγωνία της για το μέλλον της Kνωσού μπορεί να την παρακολουθήσει κανείς μέσα απ πληθώρα εγγράφων, με διαπιστώσεις αλλά και προτάσεις, που έχουν συνταχθεί στη δεκαετία του ’80 και που φέρουν τις υπογραφές των Γ. Tζεδάκι, Γ. Σακελλαράκη, K. Λεμπέση, X. Kριτζά και A. Kαρέτσου.

Mακρπνοο πργραμμα Tο 1983 το υπουργείο Πολιτισμού ξεκίνησε ένα μακρπνοο πργραμμα για την προστασία και ανάδειξη του μνημείου, στο πλαίσιο του ο-

24

H σημερινή πορεία περιλαμβάνει αναρρίχηση στους τοίχους, αφού η έξοδος απ το λαβύρινθο δεν είναι πια φανερή...

ποίου εντάχθηκε και η μελέτη της διαμρφωσης μιας οργανωμένης πορείας επισκεπτών. Tη γενική εποπτεία της μελέτης είχε ο ττε προϊστάμενος της KΓ΄ Eφορείας, κ. X. Kριτζάς και οι προτάσεις διαμορφώθηκαν με τη συνεργασία λων σοι ενέχονται στη διαχείριση και λειτουργία του χώρου. Iδιαίτερα, μως, θα πρέπει να μνημονευθεί η πολύτιμη καθοδήγηση της αρχαιολγου και σημερινής προϊσταμένης της KΓ΄ Eφορείας, κ. Aλεξάνδρας Kαρέτσου, η οποία χρνια τώρα ζει απ κοντά τα προβλήματα και τις ανάγκες της Kνωσού. Oι γενικές κατευθύνσεις της μελέτης συζητήθηκαν απ την αρχή με αρκετούς ειδικούς στα θέματα της Kνωσού –τους κ.κ. Στυλιαν Aλεξίου, Iωάννη Σακελλαράκη, Sinclair Hood και την κ. Aγγελική Λεμπέση– οι κρίσεις των οποίων βοήθησαν σημαντικά στη διαμρφωση των οριστικών προτάσεων. Δυστυχώς, η προγραμματισμένη επίσκεψη στον αείμνηστο καθηγητή Nικλαο Πλάτωνα δεν πρλαβε να γίνει. Στενή ήταν και η συνεργασία με τη Διεύθυνση Aναστηλώσεων Aρχαίων Mνημείων του υπουργείου Πολιτισμού, το διευθυντή κ. Iορδάνη Δημακπουλο και τον επιβλέποντα τη μελέτη συνάδελφο Nτίνο Kυριακπουλο. Στη μελέτη συνεργάστηκαν η αρχαιολγος κ. Aναστασία Aγγελοπούλου και οι συνάδελφοι αρχιτέκτονες κ. Bασίλης Γκανιάτσας και Xρυσή Σταυροπούλου, στην ουσιαστική συμβολή των οποίων οφείλεται η τελευταία, επίπονη φάση της μελέτης εφαρμογής.

Tο μνημείο Aπ τα πρώτα χρνια της ανασκαφής της Kνωσού η έκταση των ερειπίων, οι περίπλοκοι χώροι, οι πολλοί διάδρομοι και τα κλιμακοστάσια, εντυπωσίασαν τους μελετητές τσο,

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

ώστε, ορισμένοι να ταυτίσουν το μνημείο με το θρυλικ λαβύρινθο των μινωικών χρνων και να χαρακτηρίσουν τη μινωική αρχιτεκτονική ως «παράλογη, πρωτγονη, άτακτη, απρογραμμάτιστη και γραφική». Σήμερα, η μελέτη του μινωικού πολιτισμού έχει προχωρήσει σημαντικά και η αρχιτεκτονική της εποχής αναγνωρίζεται πλέον ως προϊν σύνθετου σχεδιασμού που ακολουθεί τους δικούς του καννες οργάνωσης του χώρου. Kύριο χαρακτηριστικ της αρχιτεκτονικής αυτής είναι το σύνθετο σύστημα κυκλοφορίας, το οποίο προσφέρει μεγάλο αριθμ εναλλακτικών διαδρομών ανάμεσα σε χώρους κατανεμημένους σε τρεις ή περισστερες στάθμες. H πολλαπλτητα των κινήσεων –και χι πολυπλοκτητα– εξασφαλίζεται με τον μεγάλο αριθμ των στοιχείων επικοινωνίας (πρτες, διάδρομοι, κλιμακοστάσια) και τους σύνθετους συνδυασμούς τους. Tο βασικ αυτ στοιχείο της αρχιτεκτονικής του χώρου, σε συνδυασμ με τις αποσπασματικές αποκαταστάσεις του μνημείου απ τον Evans, καθιστούν το χώρο σήμερα «δαιδαλώδη» και το πρβλημα της κίνησης μεγάλου αριθμού επισκεπτών δυσεπίλυτο. Στην πραγματικτητα –και αυτ θα πρέπει να το τονίσουμε– το είδος της κυκλοφορίας που επιθυμούμε σήμερα να επιβάλλουμε αντιβαίνει προς τον ίδιο το χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής του μνημείου.

Mελέτη ανάδειξης H μελέτη είχε βασικ στχο την προστασία και ανάδειξη του μνημείου και την προστασία και εξυπηρέτηση του κοινού. Oι ανάγκες που είχε να καλύψει ο σχεδιασμς ήταν συχνά αντικρουμενες και η επιλογή της λύσης ήταν πολλές φορές επιλογή σε επίπεδο δεοντολογίας.

Ποια πρέπει να είναι, για παράδειγμα, η στάση –και επομένως η απσταση– του παρατηρητή απέναντι στο σημείο; Oσο πιο στενή η σχέση τσο μεγαλύτερη η ανάγκη προστασίας του μνημείου, αλλά μια αποτελεσματική προστασία μπορεί να καταλήξει σε πλήρη κάλυψη της αυθεντικής επιφάνειας, να αναιρέσει δηλαδή τον αρχικ στχο. Aυτ ήταν το βασικ δίλημμα στην περίπτωση του Mεγάλου Kλιμακοστασίου: οποιαδήποτε προσπάθεια προστασίας του κλιμακοστασίου (και δεν υποφέρουν μνο οι αρχαίες βαθμίδες αλλά και οι πλευρικοί τοίχοι) θα είχε αναπφευκτα ως αποτέλεσμα να καλυφθεί μεγάλο μέρος της αυθεντικής επιφάνειας και να αλλοιωθεί η αισθητική του χώρου. Θα θυσιαζταν δηλαδή η πραγματική εικνα του μεγαλείου και της μαγείας αυτού του κλιμακοστασίου χάρη στην εμπειρία της χρήσης. Mα είναι, άραγε, προτιμτερο να συνεχίσουν οι επισκέπτες να ανεβοκατεβαίνουν το Mεγάλο Kλιμακοστάσιο αλλά να μη βλέπουν πια παρά μνο επενδύσεις με σύγχρονα υλικά; Kαι μάλιστα τη στιγμή που, χάρη στο φωταγωγ που πλαισιώνει το κλιμακοστάσιο, μπορούν να το πλησιάσουν σε απσταση αναπνοής κυριολεκτικά, σε κάθε ένα απ τα τρία επίπεδα που συνδέει. Oι επιλογές αυτού του είδους δεν είναι καθλου εύκολες και, πως είναι φυσικ, είναι άκρως εξειδικευμένες χι μνο για κάθε μνημείο, αλλά ακμα και για κάθε τμήμα του ίδιου μνημείου.

Xωροταξικά προβλήματα Tα σοβαρτατα χωροταξικά και κυκλοφοριακά προβλήματα που παρουσιάζει η ευρύτερη περιοχή Kνωσού αποτελούν ξεχωριστ αντικείμενο μελέτης. H πορεία επισκε-

πτών αφορά τον εντς της περίφραξης αρχαιολογικ χώρο. O χώρος αυτς αποτελείται απ τρεις διακεκριμένες ζώνες:  Tη ζώνη υποδοχής και εξυπηρέτησης του κοινού.  Tη ζώνη πρασίνου που περιβάλλει το μνημείο.  Tη ζώνη των αρχαίων. Oι τρεις αυτές ζώνες αποτέλεσαν βασικ άξονα οργάνωσης της πορείας των επισκεπτών, γιατί αντιπροσωπεύουν παραστατικά τα τρία βασικά στοιχεία του χώρου: το σύγχρονο κσμο, τη φύση και την ιστορία. Στο σχεδιασμ της περιήγησης τέθηκε ως βασική αρχή ο σεβασμς του αρχιτεκτονικού ύφους του μνημείου. Σεβασμς, που αντανακλάται και στους επισκέπτες, αφού βασικς στχος ως προς τη δική τους επαφή με το χώρο είναι η δυναττητα απλαυσης του μνημείου στην αυθεντική του μορφή με σο το δυνατν λιγτερες επικαλύψεις και επεμβάσεις. Mε το σκεπτικ αυτ ως βασικ οδηγ, σχεδιάστηκαν συγκεκριμένες διαδρομές και περιοχές στάσης για ξενάγηση. Oι διαδρομές είναι «τριών ταχυτήτων»:  H κύρια διαδρομή καλύπτει τα πιο βασικά τμήματα του χώρου και διαρκεί περίπου μιάμιση ώρα. Aκολουθεί, σε γενικές γραμμές, την ήδη καθιερωμένη πορεία των οργανωμένων ομάδων επισκεπτών.  Oι δευτερέουσες διαδρομές διακλαδίζονται απ την κύρια και έχουν μορφή «θηλειάς» – οι επισκέπτες γυρίζουν στο σημείο διακλάδωσης και συνεχίζουν πάνω στην κύρια πορεία. Kάθε μια απ αυτές αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη εντητα του ανακτρου και της γύρω πλης, ώστε να διευκολύνεται η κατανηση του χώρου. Διτι, το μνημείο δεν είναι μνο το ανάκτορο, είναι και οι κατοικίες που το περιβάλλουν και οι ελεύθεροι χώροι –πλατείες, δρμοι, το «θέατρο»– και είναι σημαντικ ο επισκέπτης να αποκομίσει σωστά την αίθηση της πλης, στον ιστ της οποίας είναι εντεταγμένο το ανάκτορο.  H τρίτη διαδρομή έχει τη μορφή περιπάτου μέσα στην πυκνή ζώνη πρασίνου που περιβάλλει το μνημείο, με θέσεις ανάπαυσης και θέας χι μνο προς το μνημείο αλλά και τον περιβάλλοντα χώρο. H πυκνή βλάστηση θα πρέπει βέβαια να ελέγχεται με τακτική περιποίηση των δένδρων, έτσι ώστε οι οπτικές φυγές να μένουν ελεύθερες.

Tο θέατρο και ένας απ τους βασιλικούς δρμους που οδηγούν στην πλη. Θεωρείται μια απ τις ωραιτερες διαμορφώσεις αρχιτεκτονικής. Σ’ αυτ το σημείο θα καταλήγει η πορεία των επισκεπτών.  Aποκλείονται τμήματα του μνημείου στα οποία η κυκλοφορία των επισκεπτών προκαλεί σοβαρές φθορές σε αρχαίες επιφάνειες ή είναι επικίνδυνη για τους ίδιους. Mε ελάχιστες εξαιρέσεις, οι χώροι αυτοί είναι ορατοί απ την γύρω περιοχή, συχνά απ κάποιο ψηλτερο επίπεδο, πως το Piano Nobile (ο αναστηλωμένος απ τον Evans άνω ροφος της δυτικής πτέρυγας).  Tοποθετούνται προστατευτικά στηθαία και κιγκλιδώματα στα δώματα και τις σκάλες.  Tοποθετούνται διακριτικές πινακίδες που ενημερώνουν το κοιν τσο για τις διαδρομές που μπο-

ρούν να ακολουθήσουν σο και για την ιστορία του μνημείου. Iδιαίτερα σημαντικ θέμα για τη σωστή λειτουργία του χώρου είναι η ελεγχμενη κατανομή και ροή κυκλοφορίας του μεγάλου αριθμού επισκεπτών μέσα στο χώρο. Σ’ αυτ θα πρέπει να συμβάλουν και τα γραφεία τουρισμού, ώστε να αποφεύγονται οι συνωστισμοί που παρουσιάζονται ορισμένες μέρες της εβδομάδας και ορισμένες ώρες της ημέρας. Tο υπουργείο Πολιτισμού θα μπορούσε ακμη και να θεσπίσει κίνητρα για την επίσκεψη σε ώρες άλλες απ εκείνες της αιχμής. Στη νέα ρύθμιση της πορείας επισκε-

Bασικά μέτρα Mερικά απ τα βασικά μέτρα που προβλέπονται είναι τα παρακάτω:  Διευρύνεται και οργανώνεται η περιοχή υποδομής του κοινού.  Δημιουργείται ενιαία πορεία επίσκεψης με περίπου 15 επιλεγμένες θέσεις ξενάγησης.  Δημιουργείται νέα διαδρομή εξδου – σήμερα είναι ίδια με της εισδου.  Aποκαθίστανται ορισμένες βασικές αρχαίες διαδρομές που διευκολύνουν την κυκλοφορία και την κατανηση του χώρου – π.χ. ο ντιος Πομπικς Διάδρομος.

Δυτική Aυλή: Oι επισκέπτες συνωστίζονται δίπλα και επάνω στους ευαίσθητους τοίχους της δυτικής πρσοψης. Aτομα με ειδικές ανάγκες δεν μπορούν να προχωρήσουν πέρα απ αυτ το σημείο.

πτών προβλέπεται ειδική διαμρφωση και έλεγχος σε δύο σημεία της κύριας διαδρομής έτσι ώστε να ξεκινά μια ομάδα επισκεπτών μνο ταν έχει ελευθερωθεί η επμενη στάση ξενάγησης.

Συνειδητές επεμβάσεις Mέσα απ την εμπειρία της μελέτης αυτής φάνηκε τι τσο στην Eλλάδα σο και διεθνώς η διαχείριση και ανάδειξη των αρχαιολογικών χώρων ως τπων μάθησης και αναψυχής έχει αρχίσει να απασχολεί πλέον συστηματικά το κοινωνικ σύνολο και τείνει να γίνει αντικείμενο ειδικού σχεδιασμού. Φάνηκε ακμη τι θα πρέπει ο ίδιος ο ανασκαφέας παράλληλα με την επιστημονική έρευνα, να προβλέπει και να προσχεδιάζει την μετέπειτα τύχη του μνημείου. H στάση του Evans απέναντι στον αρχαιολογικ χώρο της Kνωσού ήταν πολύ κοντά στο πνεύμα αυτ και οι επεμβάσεις του ήταν συνειδητές και συνεπείς με την ιδεολογία που είχε υιοθετήσει για τον τρπο παράδοσης του μνημείου στο κοιν, άσχετα αν εμείς σήμερα κρίνουμε διαφορετικά ορισμένα σημεία της ιδεολογίας αυτής. H εμπειρία έχει ήδη περάσει στο στάδιο της εκτέλεσης του έργου και υλοποιούνται πλέον, έστω με καθυστέρηση σχέδια και προτάσεις που στηρίχθηκαν στους οραματισμούς λων σοι χρνια τώρα, νοιάζονται για την τύχη της Kνωσού. Kάθε αλλαγή θέλει χρνο για να αφομοιωθεί απ το περιβάλλον και τους χρήστες της. Eτσι, αν στην αρχή δυσαρεστήσει κάποιους η αναγκαστική απσταση απ το μνημείο που τα νέα μέτρα επιβάλλουν, σύντομα θα γίνει αντιληπτ πιστεύω τι είναι η απσταση σεβασμού που η ίδια η ιστορία μας επιβάλλει.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

H ρωμαϊκή π λη της Kνωσού O Iούλιος Kαίσαρ φαίνεται να ίδρυσε εκεί μια ακμάζουσα αποικία Tου Δρος K. A. Wardle Aρχαιολγου

H KNΩΣOΣ υπήρξε η ξακουστή πλη της μυθολογίας για πάνω απ δύο χιλιετίες. H ανακάλυψη του μεγάλου ανακτρου της εποχής του χαλκού είναι πασίγνωστη, η πλήρης μως ιστορία της τοποθεσίας αυτής είναι γνωστή μνο στους μελετητές της αρχαιολογίας. Πράγματι, η Kνωσς κάνει την εμφάνισή της σαν ένα απ τα πρώτα χωριά αγροκαλλιεργητών στην Eυρώπη, πριν απ οκτώ χιλιάδες χρνια και ακμάζει επί έξι χιλιάδες χρνια, μέχρι την καταστροφή της απ τους Aραβες. H ακμάζουσα ρωμαϊκή αποικία ιδρύθηκε απ τον Iούλιο Kαίσαρα ή απ τον αυτοκράτορα Aύγουστο. H φήμη του μυθικού λαβύρινθου προσέλκυε επισκέπτες, αποίκους και εμπρους αποφασισμένους να εκμεταλλευτούν τη γονιμτητα και τον πλούτο της περιοχής και το γητρο της ονομασίας της, τσο γνωστής σο της Tροίας και των Mυκηνών. Πειστικές ενδείξεις του πλούτου της ρωμαϊκής Kνωσού αποτελούν τα τυχαία ευρήματα και οι μικρής κλίμακας ανασκαφές. Tο πλέον εντυπωσιακ εύρημα είναι ίσως ένα θαυμάσιο άγαλμα του αυτοκράτορα Aδριανού, φέροντας πλήρη πανοπλία – ένα απ τα ωραιτερα δείγματα του τύπου αυτού των γλυπτών της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Tο εξαίρετο αυτ άγαλμα ανακαλύφθηκε στην άκρη μιας αυλής με κιονοστοιχίες πολυτελούς έπαυλης, της βίλας «Δινυσος». Σε πολλές απ τις αίθουσες υπάρχουν εντυπωσιακά μωσαϊκά που παριστάνουν τον θε Δινυσο, που έσωσε την Aριάδνη μετά την εγκατάλειψή της απ τον Θησέα στη νήσο Nάξο.

Aκμάζουσα κοινωνία Oι τάφοι της ίδιας περιδου, λαξευμένοι σε βράχο, με κτερίσματα λύχνων, κοσμημάτων και υάλινων δοχείων, φανερώνουν τον πλούτο και τις προτιμήσεις των κατοίκων της ακμάζουσας αυτής κοινωνίας. Φανερώνουν επίσης το μέγεθος της ρωμαϊκής πλης, που είναι περίπου 1.000 μέτρα σε διάμετρο με το κέντρο της 500 μ. βρεια του ανακτρου. Φαίνεται τι απ το τέλος της μινωικής περίοδου και κατπιν οι κάτοικοι απέφευγαν την περιοχή του Aνακτρου, πως υποδεικνύει το γεγονς της έλλειψης μεταγενέστερων κτισμάτων στο σημείο αυτ. Σήμερα, δεν σώζεται σχεδν τίποτα στην επιφάνεια του εδάφους. Yπεύθυνοι γι’ αυτ ήταν μάλλον οι Eνετοί που αφαίρεσαν μεγάλες ποστητες οικοδομικού υλικού για την κατασκευή των συμπαγών τειχών του Hρακλείου, της μεσαιωνικής πλης που αναπτύχθηκε στη θέση του επινείου της Kνωσού μετά την αραβική κατοχή.

26

Πορτρέτο του Διονύσου απ μωσαϊκ της βίλας «Δινυσος».

Eκτς απ την τοποθεσία του Aνακτρου, ο Sir Arthur Evans αγρασε και μία μεγάλη έκταση γης στην Kνωσ, βρεια της βίλας «Aριάδνη», που εκτείνεται μέχρι το κέντρο της μεταγενέστερης πλης. H έκταση αυτή είναι διαθέσιμη για ανασκαφή και έγινε η πρώτη έρευνα με τη χρήση ηλεκτρμετρου, μαγνητμετρου και εδαφοδιαπεραστικού ραντάρ. Tο πργραμμα αυτ έρευνας οργανώθηκε απ τον Dr Colin Shell του Πανεπιστημίου του Cambridge, σε συνεργασία με το προσωπικ του Eργαστηρίου Fitch της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής και του καθηγητού κ. Παπαμαρινπουλου του Πανεπιστημίου Πατρών. Oι μετρήσεις έδωσαν σαφή αποτελέσματα. Kτίσματα σημαντικής έκτασης ιχνηλατήθηκαν σε μικρ βάθος απ την επιφάνεια. O προσανατολισμς των δο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

μών υποδεικνύει τη θέση των οδών της πλης –ένα πρώτο βήμα για την κατανηση του σχεδίου δμησής της.

Πήλινα διαχωριστικά H νέα ανασκαφική προσπάθεια άρχισε απ το 1993 υπ τη διεύθυνση των K.A. και Diana Wardle και θα συνεχισθεί μέχρι και το 2000. Tο πιο εντυπωσιακ εύρημα ώς τώρα είναι ένας τοίχος μήκους 30 μ.+, με συμπαγή χυτή τοιχοποιία και λίθινη επένδυση στην ψη. Διατηρείται σε ύψος σχεδν 6μ. Διατηρείται, επίσης, μέρος του μωσαϊκού δαπέδου που είναι διακοσμημένο με κυματοειδές μοτίβο, καθώς και κομμάτια της μαρμάρινης επένδυσής του. H κλίμακα της κατασκευής και η εξαιρετική ποιτητα της σωζμενης

ψηφιδωτής και μαρμάρινης διακσμησης δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας τι ο τοίχος αυτς ανήκε σε κάποιο μεγάλο δημσιο κτίριο, ίσως λουτρά, με την πρσοψή του στραμμένη στον κεντρικ δρμο, που βρίσκεται 30 μ. ανατολικτερα. Eνα ενδιαφέρον εύρημα είναι τρία σιδηρά πέδη που ανοιγοκλείνουν για την πρσδεση των ποδιών, τα οποία βρέθηκαν σε κγχη του τοίχου. H μεγαλύτερη περιοχή ανασκαφής και η μικρή επίχωση επέτρεψαν την αποκάλυψη κάτοψης τμημάτων δωματίων και μιας αυλής, που αποτελούν ένα συνεχές κτιριακ συγκρτημα (νησίδα) στα τέλη του 2ου π.X. αιώνα. Στα δωμάτια αυτά περιλαμβάνεται και ένα μεγάλο τετράγωνο δωμάτιο, το οποίο διατηρεί ένα ωραίο μωσαϊκ δάπεδο κατά μήκος της δυτικής πλευράς. Aρκετά απ αυτά τα

ευρήματα πιστοποιούν τι το κτίριο περιλάμβανε ένα συγκρτημα δωματίων λουτρού, η κλίμακα του οποίου υποδηλώνει ιδιωτική –ή τουλάχιστον περιορισμένη– παρά δημσια χρήση. Tο λο συγκρτημα είναι κτισμένο κλιμακωτά στην πλαγιά απ δυτικά προς ανατολικά και καταλαμβάνει έκταση 250 τετραγωνικών μέτρων. Σε ένα δωμάτιο με υπκαυστο βρέθηκαν πολλά δείγματα πήλινων διαχωριστικών που χρησίμευαν να συγκρατούν στη θέση τους τις προσψεις των τοίχων με έναν αεραγωγ μεταξύ αυτών και του τοίχου. Στα βορειοδυτικά του δωματίου με τον υπκαυστο υπήρχε ένα λουτρ καταδύσεως περίπου τριών τετραγωνικών μέτρων, αρχικά με μαρμάρινη επένδυση. Eνα ασυνήθιστο, και ίσως μοναδικ, εύρημα πάνω στο πάτωμα σε απταση 50 cm, είναι ένα πέτρινο βούλωμα λουτρού με τα υπολείμματα σιδερένιων προσαρτήσεων για αλυσίδα και χερούλι. Eνας λεπτοδουλεμένος δακτυλιδλιθος που απεικνιζε την Eφέσια Aρτέμιδα βρέθηκε στον ίδιο χώρο.

Mωσαϊκ δάπεδο Στο μεγάλο συνεχμενο δωμάτιο προς τα ανατολικά, διαστάσεων περίπου 5 τετραγωνικών μέτρων, είχε διασωθεί, αν και σε άσχημη κατάσταση, τμήμα μωσαϊκού δαπέδου με μπλε σε λευκ φντο με την επιγραφή ...KΛOΣ ΣATOPNIΛOΣ στα ελληνκά, πάνω απ τα κεφάλια δύο αντικριστών ανδρών με εκτεταμένα χέρια, πιθανν αθλητών ή πυγμάχων. Tο νομα αναφέρεται ίσως στον Oλυμπιονίκη ΣATOPNINO ΓOPTYNIOΣ KPHTIKOΣ, η νίκη του οποίου καταγράφηκε το 206 μ.X. H φιγούρα στα αριστερά (προς τα ντια) ήταν καλύτερα διατηρημένη και οι λεπτομέρειες των χαρακτηριστικών και της ενδυμασίας ήταν αποδοσμένες με γαλάζιες ψηφίδες διαφορετικών αποχρώσεων. Στα βρεια του κτήματος, 50 μέτρα απ τη Bίλα «Δινυσος», η ανασκαφή έφτασε στο φυσικ βραχώδες έδαφος. Eδώ εξερευνήθηκαν τμήματα τριών δωματίων τα οποία φαίνονται τι χρονολογούνται στην ίδια περίοδο κατασκευής πως η βίλα «Δινυσος» (δηλ. στα μέσα του 2ου μ.X. αιώνα). Eνας μεγάλος τοίχος χυτής τοιχοποιίας με καλά σοβατισμένη πρσοψη, φαίνεται να είναι η γωνία ενς στοιχειώδους ιδιωτικού σπιτιού που εκτείνεται στα βορειοδυτικά. Παρλο τι οι τοίχοι ήταν πολύ ογκώδεις και έφερναν επίχρισμα, είχαν δάπεδα μνο απ πατημένο χώμα. Eίχαμε την ευκαιρία να προχωρήσουμε την ανασκαφή σε βάθος κάτω απ τα δάπεδα των ρωμαϊκών δωματίων που έχουν αποκαλυφθεί ώς τώρα και ερευνήσαμε περί τα 40 τετραγωνικά μέτρα των μεσομινωικών αποθεμάτων, κάτω απ περίπου 2 μέτρα ρωμαϊκών στρωμάτων.

Mολύβδινη σφραγίδα Tμήματα των πλινθκτιστων τοίχων πιθανν να ανήκουν στον 6ο αιώνα – δείγμα ίσως της φύσεως των κτιρίων στην πλη της Kνωσού, σε μια περίοδο που κατασκευάζονταν οι βασιλικές και μια ερμηνεία του γεγοντος τι δεν είχαν αναγνωριστεί

Tο πλέον εντυπωσιακ εύρημα της ρωμαϊκής ανασκαφής είναι το άγαλμα του αυτοκράτορα Aδριανού, που φέρει πλήρη πανοπλία – ένα απ τα ωραιτερα δείγματα του τύπου αυτού των γλυπτών της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας.

προηγουμένως. Mια μολύβδινη σφραγίδα που βρέθηκε στο επάνω στρώμα δείχνει την παρουσία στην Kνωσ ενς υψηλού αξιωματούχου του αυτοκρατορικού ταμείου του Bυζαντίου, λίγο πριν απ την αραβική κατάκτηση το 827 μ.X. H εργασία υπαίθρου του αρχαιολ-

γου είναι γεμάτη υψηλφρονες ελπίδες και μεγάλες προσδοκίες, αλλά χωρίς καμιά βεβαιτητα. Eλπίζουμε τι θα καταστεί δυνατν να προχωρήσουμε σε τσο μεγάλη κλίμακα εργασιών, ώστε να επιτύχουμε σημαντικά αποτελέσματα σε μικρ χρονικ διάστημα. H αρχαιολογική έρευ-

να μως στηρίζεται στην εθελοντική εργασία και στην ιδιωτική μάλλον παρά την κρατική γενναιοδωρία. Σημείωση: Oι φωτογραφίες που παρατίθενται στο παρν κείμενο είναι του φωτογράφου της Aρχαιολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Birmingham, Graham Norrie

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

H έπαυλη «Δι νυσος» Eνα λαμπρ κτίσμα με εξαιρετικά μωσαϊκά και προσεκτικά μελετημένη διακσμηση Tης Sara Paton Aρχαιολγου

TA ANAΣKAΦENTA ερείπια της χρονολογούμενης απ την Aντωνινική περίοδο Eπαυλης Δινυσος, αποτελούνται απ σειρά πλούσια διακοσμημένων αιθουσών με υπέροχα μωσαϊκά δάπεδα, κτισμένων στις τρεις πλευρές της περιμέτρου μιας αυλής με περιστύλιο. H Eπαυλη ανακαλύφθηκε τον Aπρίλιο 1935, κατά την τελευταία επίσκεψη του Sir Arthur Evans στην Kρήτη, ταν μέσα σε ένα λάκκο τέμνοντα ένα μωσαϊκ δάπεδο βρέθηκε ένα αυτοκρατορικ άγαλμα. Ψάχνοντας για την κεφαλή του αγάλματος, ο R.W. Hutchinson βρήκε άλλο ένα μωσαϊκ, δυτικά του πρώτου. Kατά τους επμενους δύο μήνες ο Hutchinson αποκάλυψε την αυλή με το περιστύλιο, με τους δεκαεπτά πεσμένους κίονες και τις τρεις αίθουσες της βρειας πλευράς. Δύο απ τις αίθουσες αυτές, οι N1 και N2, διαθέτουν πολύχρωμα μωσαϊκά δάπεδα: η N1 (6x7μ. περίπου) διαθέτει μωσαϊκ που απεικονίζει προτομές ακολούθων του Διονύσου σε εξαγωνικά πλαίσια. Tο μωσαϊκ της N2 (αρκετά μικρτερο) απεικονίζει μεγάλη προτομή του Διονύσου στο κεντρικ κυκλικ πλαίσιο, περιτριγυρισμένη απ πτηνά και τις Eποχές και συνοδευμενη απ πλαίσια απεικονίζοντα κυνηγητικούς σκύλους να καταδιώκουν αγριοκάτσικα. Mία μικρτερη αίθουσα στα NA της αυλής, η S1, είχε επίσης ένα πολύ ωραίο μωσαϊκ, μως το κεντρικ κυκλικ πλαίσι του, που απεικονίζει την κεφαλή της Mέδουσας, είχε καταστραφεί απ κυνηγούς θησαυρών, πολύ πριν απ την ανακάλυψη της Eπαυλης. O Hutchinson έσκαψε επίσης μία στενμακρη τάφρο με διεύθυνση απ A προς Δ κατά μήκος της μεγάλης αίθουσας (περ. 9 τ.μ.) στο δυτικ άκρο της αυλής (W1, γνωστή σαν οίκος), απ την οποία έφερε στο φως μία μωσαϊκή κεφαλή Πανς, προφανώς τμήμα πολύ μεγαλύτερης πολύχρωμης παράστασης. Eκείνη την περίοδο αναγέρθηκαν στέγαστρα πάνω απ τις αίθουσες N1, N2 και S1.

Προσωπογραφία του Δινυσου Tο 1937 έγινε πρταση στην Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή της Pώμης να συνεχίσει την ανασκαφή και ο υποδιευθυντής της Σχολής, C.A. Ralegh–Radford, επισκέφθηκε την Kνωσ και έκανε ένα σχεδιάγραμμα της Eπαυλης Δινυσος. Aκολούθησε μως ο πλεμος, και κατά τη γερμανική κατοχή χάθηκαν τα περισστερα ευρήματα και αρχεία της Eπαυλης. Oι εργασίες στην Eπαυλη συνεχίστηκαν απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών με επικεφαλής τον Michael Gough (ττε λέκτορα

28

Φαύνος: λεπτομέρεια μωσαϊκού της βίλας «Δινυσος».

Kλασικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Eδιμβούργου, και κατπιν διευθυντή της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής της Aγκυρας). Mέσα σε τέσσερις περιδους (1957, 1958, 1961 και 1971) καθάρισε τον «οίκο» και αποκάλυψε το μωσαϊκ του δάπεδο. Tούτο απεικνιζε προσωπογραφία του Διονύσου περιστοιχιζμενο απ κεφαλές των ακολούθων του μέσα σε περίπλοκα περιθώρια. O Gough ανέσκαψε επίσης τη νοτιοδυτική αίθουσα (S3) που διαθέτει πολύχρωμο μωσαϊκ δάπεδο με γεωμετρικά σχήματα σε δύο μέρη, συνδεμενα με ένα περιθώριο απ φύλλα κισσού. Tο 1971 τοποθετήθηκαν προστατευτικά καλύμματα στα δάπεδα αυτά. O Michael Gough απεβίωσε το 1973 χωρίς να δημοσιεύσει

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

τα αποτελέσματα των ανασκαφών. Πέρασαν σχεδν είκοσι χρνια μέχρι να διατεθούν για μελέτη οι σημειώσεις του και το υλικ που είχε συλλέξει, αν και τα κεραμεικά ευρήματα της Eπαυλης είχαν δημοσιευθεί απ τον John Hayes το 1983. Oι ρωμαϊκού δωρικού ρυθμού κίονες του περιστυλίου της αυλής αναστηλώθηκαν το 1975. H πλήρης επιστημονική δημοσίευση του κτίσματος ετοιμάζεται τώρα και η πρώτη φάση ενς προγράμματος συντήρησης των μωσαϊκών θα γίνει τον Aπρίλιο 1997.

Λαμπρ κτίσμα H Eπαυλη Δινυσος ήταν ένα κτίσμα σημαντικού μεγέθους και λαμπρτητας. Για τη μεγαλοπρεπή κιο-

νστοιχη είσοδο του «οίκου» χρησιμοποιήθηκε εισαγμενο μάρμαρο, πως επίσης και σαν επικάλυψη των τοίχων λων των κυρίων αιθουσών, οι οποίες ήταν επίσης διακοσμημένες με νωπογραφίες και περίτεχνα αρχιτεκτονικά κοσμήματα απ γύψο. Tα μωσαϊκά είναι υψηλής ποιτητας, τσο απ πλευράς σχεδίασης, σο και εκτέλεσης. Aπ την άποψη της τεχνοτροπίας, τα δάπεδα της Eπαυλης Δινυσος αποτελούν τον μέχρι τώρα ελείποντα σύνδεσμο μεταξύ των μωσαϊκών του 2ου αιώνα στο ανατολικ και το δυτικ τμήμα της Aυτοκρατορίας και αυτών των επαρχιών της Bορείου Aφρικής. Eίναι επίσης ασυνήθιστα, διτι είναι σχεδιασμένα με βάση μία προσεκτικά μελετημένη διακοσμητική διάταξη.

Πργραμμα «Kνωσς 2000» Mε τη χρήση σύγχρονων τεχνικών μεθδων αρχίζει μια νέα ανασκαφή απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή Tου Δρος K. A. Wardle καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Birmingham

H KNΩΣOΣ υπήρξε η ξακουστή πλη της μυθολογίας για πάνω απ δυο χιλιετίες. Tα τελευταία εκατ περίπου χρνια είναι μεταξύ των πιο γνωστών αρχαιολογικών τοποθεσιών στην Eλλάδα. H πρωτοποριακή εργασία του Sir Arthur Evans, η ανακάλυψη του μεγάλου ανακτρου της Eποχής του Xαλκού απ τον ίδιο, καθώς και το μνημειώδες σύγγραμά του «Tο ανάκτορο του Mίνωα», είναι πασίγνωστα, η πλήρης μως ιστορία της τοποθεσίας αυτής –απ πιο πολύχρονες κατοικήσεις ανθρώπων με κοινωνική δομή σε λο τον κσμο– είναι γνωστή μνο στους μελετητές της αρχαιολογίας. Πράγματι, η Kνωσς κάνει την εμφάνισή της σαν ένα απ τα πρώτα χωριά αγροκαλλιεργητών στην Eυρώπη πριν απ οκτώ χιλιάδες χρνια και ακμάζει επί έξι χιλιάδες χρνια, μέχρι τη καταστροφή της απ τους Aραβες το 827 μ.X. Tο πργραμμα «Kνωσς 2000», δημιουργήθηκε απ το Πανεπιστήμιο του Birmingham, σε συνεργασία με την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή υπ την αιγίδα της A.B.Y. του Πρίγκηπα της Oυαλλίας. Mε αυτ παρέχεται η ευκαιρία της έναρξης της συστηματικής εξερεύνησης της πλης αυτής που η ζωή της μετριέται με χιλιετίες. Tο πλησιέστερο στην επιφάνεια στρώμα ανήκει στην πλούσια ρωμαϊκή αποικία που ίδρυσε ο Iούλιος Kαίσαρ ή ο υιοθετημένος γιος του Aυτοκράτορος Aύγουστος. Tτε, πως και τώρα, η φήμη του μυθικού λαβύρινθου προσέλκυε επισκέπτες, άποικους και εμπρους, αποφασισμένους να εκμεταλλευτούν τη γονιμτητα και τον πλούτο της περιοχής και το γητρο της ονομασίας της, τσο γνωστής σο της Tροίας και των Mυκηνών. Tο ενδιαφέρον που επέδειξε ο Aδριανς, ένας απ τους κατοπινούς Pωμαίους αυτοκράτορες, για την ιστορία και τα μνημεία της Eλλάδας, υποκίνησε την πραγματοποίηση ενς προγράμματος δημοσίων έργων σε κάθε πλη που διεκδικούσε τον τίτλο της «ιστορικής». H Kνωσς δεν αποτέλεσε εξαίρεση.

Mοναδικά ψηφιδωτά Σήμερα δεν σώζεται σχεδν τίποτα στην επιφάνεια του εδάφους. Yπεύθυνοι γι’ αυτ ήταν μάλλον οι Eνετοί που αφαίρεσαν μεγάλες ποστητες οικοδομικού υλικού για τη κατασκευή των συμπαγών τειχών του Hρακλείου, της μεσαιωνικής πλης που ανεπτύχθη στη θέση του επίνειου της Kνωσού μετά την αραβική κατοχή. O Onorio Belli, ταξιδιώτης στη Kρήτη τον 16ο αιώνα, αναφέρει την ύπαρξη ερειπίων ενς θεάτρου και μιας βασιλικής –δημαρχείου– τα οποία έχουν έκτοτε εξαφανιστεί. Tην εποχή εκείνη η Kνωσς ή-

Προς τα νοτιοδυτικά της ανασκαφής, σε πρώτο πλάνο διακρίνεται συγκρτημα δωματίων με δεξαμενή και υπκαυστο.

ταν γνωσττατη πηγή αρπαγής αρχαίων γλυπτών, που ήταν πολύ της μδας στη Bενετία. Πειστικές ενδείξεις του πλούτου της Pωμαϊκής πλης αποτελούν τα τυχαία ευρήματα και οι μικρής κλίμακας ανασκαφές. Tο πλέον εντυπωσιακ εύρημα είναι ίσως ένα άγαλμα του Aυτοκράτορα Aδριανού φέροντος πλήρη πανοπλία – ένα απ τα ωραιτερα δείγματα του τύπου αυτού των γλυπτών της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Aνακαλύφθηκε κατά την τελευταία επίσκεψη του Sir Arthur Evans στην Kνωσ το 1935 απ εργάτες που καλλιεργούσαν τον αμπελώνα του. H παρουσία του αγάλματος υποδηλώνει τι η Kνωσς ήταν υπ την υψηλή προστασία του αυτοκράτορα. Tο θαυμάσιο αυτ άγαλμα βρέθηκε στην άκρη μιας αυλής με κιονοστοιχίες πολυτελούς έπαυλης –της Bίλας Δινυσος– η ανασκαφή της οποίας άρχισε με προτροπή του Evans και συνεχίστηκε κατά διαστήματα μέχρι το 1971. H έπαυλη κτίστηκε στα χρνια της βασιλείας του Aδριανού ή του διαδχου του Aντωνίου

Πίου. Πολλές απ τις αίθουσες έχουν θαυμάσια μωσαϊκά που παριστούν το θε Δινυσο, που έσωσε την Aριάδνη μετά την εγκατάλειψή της απ τον Θησέα στη νήσο Nάξο κατά το ταξίδι της επιστροφής τους στην Aθήνα. Δευτερεύοντα μωσαϊκά εικονίζουν μαινάδες και σάτυρους, τους συντρφους του Διονύσου στα μυθικά ργια, ενώ παγώνια και άλλα πτηνά χρησιμεύουν σαν συμπληρωματικά των παραστάσεων σχέδια. Oι ψηφίδες απ μπλε λαζουρίτη που χρησιμοποιήθηκαν σε μέρη των μωσαϊκών και οι μαρμάρινες επιστρώσεις των τοίχων δείχνουν τον πλούτον του ιδιοκτήτη.

O νας Σε μικρή απσταση απ την έπαυλη διακοσμημένοι μαρμάρινοι κυβλιθοι που ανήκαν σε ένα μικρ να βρέθηκαν να έχουν επαναχρησιμοποιηθεί σε ένα μεταγενέστερο τάφο. Mετά απ προσεκτική μελέτη των αρχιτεκτονικών αυτών ευρημάτων, η Sara Paton επέτυχε να ανασυγκροτήσει τη μορφή ολκληρου του κτί-

σματος (βλέπε: Annual of the British School, τομ. 86, 1991). H Kορινθιακού ρυθμού διακσμηση των κιονοκράνων και του αετώματος δεν έχει να ζηλέψει τίποτα σε επιδεξιτητα και λεπττητα απ οποιοδήποτε παρμοιο έργων των μέσων του 2ου αιώνα μ.X. O νας ήταν κτισμένος με πεντελικ μάρμαρο απ την περιοχή των Aθηνών και είχε ίσως εισαχθεί στην Kρήτη σε προκατασκευασμένη μορφή, πως φαίνεται απ τις ακριβείς οδηγίες συναρμολγησης που βρίσκονται χαραγμένες στην πίσω πλευρά των κυβολίθων. H Sara έχει τώρα αναλάβει να οργανώσει την τελική επιστημονική δημοσίευση για τη Bίλα Δινυσος. H ανασκαφή των επιπέδων που υπέρκεινται του Aνεξερεύνητου Mινωϊκού Mεγάρου αποκάλυψε τμήματα διαφρων Pωμαϊκών κτισμάτων. Aυτά περιγράφονται στην εργασία «Kνωσς, απ Eλληνική Πλη σε Pωμαϊκή Aποικία» των Hugh Sacket κ.ά., που εκδθηκε πρστατα στη σειρά σαν συμπληρωματικς τμος της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής. Συνέχεια στην 30η σελίδα

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

Δακτυλίδι που φέρει τη μορφή της Aρτέμιδος της Eφέσιας. Συνέχεια απ την 29η σελίδα

Aνάμεσα στα πιο εντυπωσιακά ευρήματα είναι μια σειρά πήλινων ανδρικών και γυναικείων κεφαλών που βρέθηκαν στην «Oικία με Tοιχογραφίες σχήματος Pμβου». Tο κτίσμα αυτ ανακαλύφθηκε απ τον Sir Arthur Evans κατά την ανασκαφή του

Mολύβδινη σφραγίδα του 800 μ.X. περίπου. Aπ προκαταρκτική μελέτη φαίνεται τι η επιγραφή σχετίζεται με αξιωματούχου του αυτοκρατορικού ταμείου του Bυζαντίου –ένδειξη της συνεχούς σημασίας της Kνωσού στη μεσαιωνική εποχή, πριν απ την αραβική κατάκτηση το 827 μ.X.

Mικρού Aνατρου και πήρε το νομά του απ τις εντυπωσιακές κκκινες και κίτρινες διακοσμήσεις που καλύπτουν τους τοίχους του. Λαξευμένοι στο βράχο, με κτερίσματα λύχνους, κοσμήματα και υάλινα δοχεία, τάφοι της ίδιας περιδου φανερώνουν τον πλούτο και τις προ-

τιμήσεις των κατοίκων της ακμάζουσας αυτής κοινωνίας. H θέση τους στην παρυφή της πλης μας παρέχει κάποια ένδειξη του μεγέθους της – ίσως πλάτους ενς χιλιομέτρου, με το κεντρικ της πηγάδι προς βορράν του Aνακτρου. Φαίνεται τι απ το τέλος της μινωικής περιδου και κα-

τπιν οι κάτοικοι απέφευγαν την περιοχή του Aνακτρου, πως υποδεικνύει το γεγονς της έλλειψης μεταγενέστερων κτισμάτων στο σημείο αυτ. Tα πρώτα αναφερμενα ίχνη του μινωικού πολιτισμού –πινακίδες με άγνωστη γραφή– ήλθαν στο φως κατά τη βασιλεία του Aυτοκράτορα Nέρωνα, πιθανώς στην περιοχή αυτή, ίσως μετά απ κάποιο σεισμ. Προκάλεσαν ττε ισχυρ ενδιαφέρον και «ερμηνεύθηκαν» σαν η χαμένη εξιστρηση της ζωής του Kρητικού ήρωα Iδομενέα απ το μυθογράφο Δίκτυ τον Kρήτα. (Evans «Tο ανάκτορο του Mίνωα», IV, 672). Eπιπλέον της τοποθεσίας του ανακτρου, ο Sir Arthur Evans αγρασε μία μεγάλη έκταση γης στην Kνωσ βρεια της βίλας Aριάδνη, που εκτείνεται μέχρι το κέντρο της μεταγενέστερης πλης. H έκταση αυτή είναι διαθέσιμη για ανασκαφή και έχει ήδη γίνει αντικείμενο εντατικής γεωφυσικής μελέτης, με τη χρήση ηλεκτρμετρου, μαγνητμετρου και εδαφοδιαπεραστικού ραντάρ, σε ένα πργραμμα, την ευθύνη του οποίου έχει ο Dr. Colin Shell του Πανεπιστημίου Cambridge, σε συνεργασία με το προσωπικού του εργαστηρίου Fitch της αγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών και του καθηγητή κ. Παπαμαρινπουλου, του Πανεπιστημίου Πατρών. Tο πργραμμα έχει ήδη διανύσει δύο ερευνητικές περιδους κατά την άνοιξη του 1991 και του 1992.

Nέες μέθοδοι

Mαινάδες και σάτυροι σε μωσαϊκ της Bίλας Δινυσος.

30

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997

Kάθε μία απ τις γεωφυσικές αυτές μεθδους μετρά, απ την επιφάνεια του εδάφους, διαφορετικά χαρακτηριστικά των υποκείμενων γήινων στρωμάτων και οικοδομημάτων. H τεχνική μέτρησης της ειδικής ηλεκτρικής αγωγιμτητας χρησιμοποιεί μεταλλικές ράβδους τοποθετημένες σε αποστάσεις ενς ή δύο μέτρων μεταξύ τους. Mεταξύ των ρά-

βδων διέρχεται ηλεκτρικ ρεύμα και καταγράφεται η αντίσταση του εδάφους. Oι τοίχοι παρουσιάζουν διαφορετικές τιμές αντίστασης απ τη γη ή απ λάκκους που περιέχουν μαλακ χώμα. H τεχνική αυτή αποδίδει καλύτερα αποτελέσματα την άνοιξη ταν η γη είναι ακμη νοτισμένη. H μαγνητομετρία αντιθέτως εφαρμζεται σε κάθε εποχή του χρνου και μετρά μικρές διαφορές στην ένταση του υποκείμενου μαγνητικού πεδίου, που αποκαλύπτουν την ύπαρξη παρμοιων μορφολογικών χαρακτηριστικών. Oμως κάθε σιδηρούχο μέταλλο ή σκωρία φούρνου μετάλλων δίδει τσο δυνατ σήμα ώστε οι ενδείξεις απ μορφολογικά χαρακτηριστικά να συγκαλύπτονται. Tο εδαφοδιαπεραστικ ραντάρ άρχισε μλις πρσφατα να χρησιμοποιείται στην Eλλάδα, ειδικά στην αρχαιολογική διερεύνηση του υπεδάφους πριν απ την έναρξη των εργασιών του Mετρ της Aθήνας και είναι ακμη μια τεχνική σε πειραματικ στάδιο. Tο σήμα εκπέμπεται απ το ραντάρ κάθετα προς το εσωτερικ του εδάφους και ανακλάται σε στερέα μορφολογικά χαρακτηριστικά, πως δάπεδα ή τοίχοι. H τεράστια ποστητα ενδείξεων που κάθε τεχνική παράγει εισάγονται σε ηλεκτρονικ υπολογιστή και απεικονίζονται σε χαρτί με σκοπ τη δημιουργία σχεδίων. Aκολούθως τα δεδομένα υφίστανται σταδιακή προσαρμογή ώστε να αποπαρασιτιστούν οι ενδείξεις και να βελτιωθεί η ποιτητα της ευκρίνειας. Oι μετρήσεις με το ηλεκτρμετρο και το μαγνητμετρο έδωσαν σαφή αποτελέσματα και γενικά, τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται και με τους δύο τρπους μελέτης. Kτίσματα σημαντικής έκτασης ιχνηλατήθηκαν σε μικρ βάθος απ την επιφάνεια, σε κλίμακα που δείχνει τι η χρήση τους ήταν δημσια παρά ιδιωτική. Eνα απ τα κτίσματα έχει μήκος πάνω απ 150μέτρα, ενώ ένα άλλο, έχει ακριβώς τις διαστάσεις του δαπέδου νες ναού –ή μιας δεξαμενής του δεκάτου ενάτου αιώνα. Oι προσανατολισμς των δομών υποδεικνύει τη θέση των οδών της πλης –πρώτο βήμα για την κατανηση του σχεδίου δμησής της.

Στα νοτιοδυτικά της ανασκαφής αποκαλύφθηκε ισχυρς τοίχος με κατεργασμένη επιφάνεια. Yπολογίζεται τι πρκειται για διώροφο κτίριο, το οποίο σώζεται ακμα, μέχρι το ύψος των 6 μέτρων.

Kαινούργια ανασκαφή H ανασκαφή θα αρχίσει τον ερχμενο Aύγουστο και πρώτο της μέλημα θα είναι η εξέταση των πιθανών αυτών κτισμάτων, σαν πρώτο βήμα της επιλογής δύο ή τριών που θα υποστούν εκτενή εξερεύνηση. H αρχαιολογία έχει αλλάξει απ την εποχή του Evans. Kαινούργια ερωτήματα τίθενται και εφαρμζονται νέες τεχνικές. H λεπτομέρεια έχει τώρα μεγαλύτερη σημασία απ την ταχύτητα. H μελέτη των ευρημάτων είναι πολύ πιο χρονοβρα απ την ανασκαφή, αλλά ένας απ τους αντικειμενικούς σκοπούς των προγραμμάτων είναι η γρήγορη δημοσίευση. H διεργασία αυτή θα αρχίσει παράλληλα με την ανασκαφή με την πλύση, το διαχωρισμ και την καταγραφή των ευρημάτων στα εργαστήρια του Στρωματογραφικού Mουσεί-

Eπιγραφή σε πάτωμα ιδιωτικής ρωμαϊκής οικίας, που διακρίνεται μέρος ονματος ...KΛOΣ ΣATOPNIΛOΣ.

ου στη Kνωσ, που έχει σχεδιαστεί για τον σκοπ αυτ απ την Aγγλική Aρχαιολογική Σχολή. H εργασία υπαίθρου του αρχαιολγου είναι γεμάτη υψηλφρονες ελπίδες και μεγάλες προσδοκίες αλλά χωρίς καμιά βεβαιτητα. Eλπίζουμε

τι θα καταστεί δυνατ να προχωρήσουμε σε τσο μεγάλη κλίμακα εργασιών ώστε να επιτύχουμε σημαντικά αποτελέσματα σε μικρ διάστημα. H αρχαιολογική έρευνα, μως, στηρίζεται στην εθελοντική εργασία και την ιδιωτική μάλλον παρά κρατική

γενναιοδωρία. Στις επμενες ανασκαφικές περιδους το πργραμμα αυτ θα συνεισφέρει τα μέγιστα στις γνώσεις μας για την αρχαία αυτή πλη που περιτριγύριζε το ανάκτορο του Mίνωα και συνέχισε να υπάρχει για πολλούς αιώνες μετά.

KYPIAKH 20 AΠPIΛIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31