7_Hmeres_Kathimerini_-______________________.pdf

A

Περί βιβλιοδεσίας

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA  Περί βιβλιοδεσίας.

Tου Kωστή Λιντη 

H βιβλιοδεσία στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Aπ τη στάχωση στην alla greca.

Tου Kων. Xούλη  Bιβλιοδετική διακοσμητική. Στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειργραφα.

Tου Aγαμέμνονος Tσελίκα 

Συντήρηση παλαιών βιβλιοδεσιών. Mε σεβασμ στην ιστορικτητα και πολυτιμτητα του αντικειμένου.

Tου Kων. Xούλη  Aργυρά καλύμματα ευαγγελίων. Eικονογραφικά θέματα, τεχνικές, επιδράσεις και εξέλιξη.

Tης Aννας Mπαλλιάν  Mοναστηριακή βιβλιοδεσία. Tα εργαστήρια της Mονής Δουσίκου, Aγίου Oρους και Πατριαρχείου Iεροσολύμων.

Tου Mπάμπη Λέγγα 

H βιβλιοδεσία στη Δ. Eυρώπη. Tεχνική εξέλιξη απ τον 12ο έως τον 19ο αιώνα.

Tης Φρσως Γανιάρη-Bασιάδη  Στα χρνια του Oθωνα. H βιβλιοδεσία προσανατολίζεται πλέον προς την Eυρώπη.

ΦIEPΩMA

H ιστορία και διαδρομή της βιβλιοδεσίας είναι παράλληλη με μος, εγχειρίδιο για το Eργαστήριο Bιβλιοδεσίας του EOMMEX, την εξέλιξη του γραπτού λγου. Hρθε ως επινηση ενάντια στη που έγραψε απ κοινού με την κρη του, Φρσω Γανιάρη. Mια φθορά και ανήκει στη γενεαλογία του βιβλίου, αφού το συντροσυναγωγή κειμένων με τίτλο «Περί βιβλιοδεσίας» εξέδωσε το φεύει απ’ τα σπάργανα ακμη. Oταν τα πρώτα βιβλία, γραμμένα 1995 ο Σύλλογος Eκδοτών - Bιβλιοπωλών Aθηνών και, τέλος, το σε πάπυρο και λίγο αργτερα σε περγαμηνή, είχαν κυλινδρικ ολιγοσέλιδο «Περί δεσιμάτων απολογία» (έκδ. του Eργαστηρίου σχήμα, τη βιβλιοδεσία τους αποτελούσαν δερμάτινες θήκες ή μιBιβλιοδεσιών Mπάμπη Λέγγα, 1997). H βιβλιογραφική φτώχεια κρά ξύλινα κιβώτια. Πρκειται για τους νάρθηκες, πως τους αδεν είναι εντελώς άσχετη απ’ την ίδια τη βιβλιοδεσία. Yπάρχει ποκαλούσαν οι αρχαίοι. H κυρίως βιβλιοδεσία, η γνωστή έως σήδιαμοιρασμς στην αντιμετώπισή της ως αντικειμένου μελέτης: η μερα, εμφανίζεται ταν το βιβλίο παίρνει βυζαντινή και μεταβυζαντινή βιβλιοδεσία, ορθογώνιο σχήμα. Mάλιστα, σε σχέση με στάχωση κατά τους Bυζαντινούς, εμπίπτει Eπιμέλεια αφιερώματος: την τυπογραφία, η βιβλιοδεσία ελάχιστα έστους παλαιογράφους, και μάλιστα μνο σ’ K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ χει μεταβληθεί απ’ την αρχική της μορφή. εκείνους που έχουν τις σχετικές με βιβλιοΓια το τι ακριβώς είναι βιβλιοδεσία, δανειδεσία γνώσεις· οι πολυτελείς με μεταλλικά ζμαστε τον ορισμ απ’ τη Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια: καλύμματα βιβλιοδεσίες ευαγγελίων εμπίπτουν στους μελετητές Eίναι «η συναρμογή ωρισμένου αριθμού φύλλων χάρτου, χειροτης αργυροχοΐας και του κοσμήματος. Aυτή η αποσπασματικγράφων ή εντύπων, και η ένωσις αυτών εις τμον διά της ραφής τητα δημιουργεί ανεξάρτητες νησίδες, χωρίς μεταξύ τους επικοιυπ περικάλυμμα στερεν, κατά τρπον διευκολύνοντα την χρήνωνία. Πσο, μάλιστα, ταν προστεθεί και η σύγχρονη εκδοχή σιν και την ανάγνωσιν και προστατεύοντα τα φύλλα ταύτα απ της: η Bιβλιοδεσία Tέχνης, που γυρεύει θέση ανάμεσα στις εικαφθοράς ή βλάβης». στικές τέχνες. Iσχύουν δεν ισχύουν οι διαπιστώσεις, η βιβλιοδεH ελληνική βιβλιογραφία γύρω απ’ τη βιβλιοδεσία εμφανίζεσία έχει αφετηρία το βιβλίο και νομίζουμε πως ορθ είναι ν’ αται μάλλον ισχνή. Πάντα εθεωρείτο φτωχς συγγενής της τυποντιμετωπίζεται ως ενιαίο άθροισμα. Aυτή ακριβώς η αντίληψη γραφίας. Πρώτη ενδιαφέρουσα δημοσίευση είναι το κεφάλαιο ρισε και το χαρακτήρα στο σημεριν αφιέρωμα, το οποίο δεν εί«Tεχνική της βιβλιοδεσίας» στο βιβλίο του Δημ. Mάργαρη «Bιναι τυχαίο. Aμεσα ή έμμεσα συνδέεται και συμπληρώνει δύο αβλιολογία» (Aθήνα, 1939). Aκολουθούν σκρπιες δημοσιεύσεις, φιερώματα των EΠTA HMEPΩN που έχουν προηγηθεί: «Eλλημως αβιβλιογράφητες, του Aνδρέα Γανιάρη, καθώς και ένας τνική Tυπογραφία» και «H βιβλιοθήκη διαμέσου των αιώνων».

H βιβλιοδεσία στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο Aπ τη βυζαντινή στάχωση έως τη βιβλιοδεσία alla greca

Tου Mπάμπη Λέγγα  Pωμιοί βιβλιοδέτες της Πλης.

Παρουσία και δραστηριτητα.

Tου Kων. Xούλη

Tου Στρατή Δ. Tαρίνα

Eπίκουρου καθηγητή Tμήματος Συντήρησης Aρχαιοτήτων και Eργων Tέχνης, TEI Aθήνας

Bιβλιοδετεία της Aθήνας. Aπ

το 1880 έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρνια.

H BYZANTINH βιβλιοδεσία, η στάχωση (απ το σταχώνω > σταχώ = δένω στάχυ, που πήρε τη σημασία «δένω» γενικά), αποτελεί ξεχωριστ κεφάλαιο στην ιστορία της βιβλιοδεσίας, κυρίως για τα ιδιμορφα εξωτερικά γνωρίσματα και για τα πρωττυπα διακοσμητικά θέματα του καλύμματος. Oι βυζαντινές βιβλιοδεσίες χαρακτηρίζονται απ τη λεία ράχη, εξογκωμένα κεφαλάρια και ένθετα μεταλλικά στοιχεία πως τα κλείστρα και οι γμφοι (κεφαλκαρφα). Στη διακσμηση των δερμάτινων καλυμμάτων, μέσα σε αυστηρά γεωμετρική σύνθεση, επικρατούν φυτομορφικά θέματα, ο δικέφαλος αετς και μεγάλη ποικιλία απ φανταστικά και μυθολογικά ζώα.

Tου Δημήτρη Παυλπουλου Bιβλιοδεσία

Tέχνης. Iδιμορφη αλλά καθιερωμένη πλέον εικαστική έκφραση.

Tου Aνδρέα Γανιάρη  Mια οικογενειακή υπθεση. H

προσφορά της Eυθυμίας Γανιάρη στην ανάπτυξη της βιβλιοδεσίας τέχνης. Tου Nίκου Bατπουλου 

Tέχνη και καλλιτεχνία. Tο πνεύμα του συγγραφέα με εικαστική γλώσσα.

Tου Γιώργη Bαρλάμου  Eκμάθηση βιβλιοδεσίας. Δίπλα σε μαστρους, στις σχολές, στα εργαστήρια.

Tου Διονύση Bαλάση  Tο πρβλημα της ορολογίας.

H καταγωγή

Tου Θοδ. Θεοδώρου 

H βιβλιοδετική τέχνη. Tο ελληνικ τμήμα της ARA. Tης Kικής Δούση Eξώφυλλο: Xρύσωμα ράχης βιβλίου (φωτ.: «Kαθημερινή» - Γιάννης Mπαρδπουλος).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2

Kατασκευαστικ σχέδιο βυζαντινής βιβλιοδεσίας με τη σχετική ορολογία. Διακρίνονται τα εξογκωμένα κεφαλάρια, ο τρ πος σύνδεσης των πινακίδων, τα κλείστρα και οι γ μφοι καθώς και οι αύλακες των πινακίδων. Oι διαστάσεις των τευχών (τετραδίων) είναι ίδιες με αυτές των πινακίδων (Σχέδιο Kων. Xούλη).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Tο βιβλίο με τη μορφή του «κώδικα» θα επικρατήσει τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, ενώ ο κύλινδρος απ πάπυρο, η επίσημη μορφή του βιβλίου στην κλασική και ύστερη αρχαιτητα σταδιακά θα εξαφανιστεί. H μορφή του κυλίνδρου θα παραμείνει μως στα λειτουργικά «ειλητάρια».

Πολύτιμη βυζαντινή στάχωση του 10ου αιώνα που προέρχεται απ το Θησαυρ του Aγίου Mάρκου και βρίσκεται στη Mαρκιανή Bιβλιοθήκη της Bενετίας (CI. I, 101=2260). H βιβλιοδεσία φυλάσσεται σήμερα σαν κειμήλιο ξεχωριστά απ το κείμενο. Πέντε συνολικά βυζαντινές σταχώσεις στην ίδια βιβλιοθήκη (11ου–15ου αιώνα) διακοσμούνται με σμάλτα, μαργαριτάρια και πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους.

H εύκολη σχετικά χρήση του κώδικα σε σύγκριση με το δύσχρηστο ξετύλιγμα του κυλίνδρου ήταν και η βασική αιτία της επικράτησης του ενς σε βάρος του άλλου. Σπαράγματα κωδίκων και βιβλιοδεσιών ελληνιστικής και πρώιμης βυζαντινής περιδου που βρέθηκαν σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Aίγυπτο και στη Mέση Aνατολή επιβεβαιώνουν τη συνέχεια της υστερορωμαϊκής παράδοσης στη βυζαντινή βιβλιοδεσία ως προς τα κατασκευαστικά και διακοσμητικά στοιχεία. Στη βυζαντινή εποχή, την αντιγραφή και τη διακίνηση των βιβλίων είχαν αναλάβει εξ ολοκλήρου τα μοναστήρια. Oι μοναχοί φρντιζαν και για την προετοιμασία των υλικών της βιβλιοδεσίας (πινακίδες, περγαμηνή, δέρμα). Aργτερα, στην περίοδο του ουμανισμού, τις εργασίες αυτές θα τις αναλάβουν και ιδιωτικά εργαστήρια.

Tο κάλυμμα των βιβλιοδεσιών Στη βυζαντινή εικονογραφία ο Παντοκράτωρ παριστάνεται να κρατεί Eυαγγέλιο, ανοιχτ ή κλειστ, με τη μορφή πάντα ενς κώδικα πλούσια βιβλιοδετημένου με χρυσ και πολύτιμους λίθους. Oι απεικονίσεις αυτές αποτελούν τις πρώτες μαρτυρίες για

Bιβλιοδεσία απ το κρητικ εργαστήριο του Mιχαήλ Aποστ λη (1490). Διακρίνεται η χαρακτηριστική τριγωνική σφραγίδα με το δράκοντα. O κώδικας περιέχει λ γους του Δημοσθένη και του Aισχίνη. Bατικανή Bιβλιοθήκη (Vat. gr. 1585).

βλιοδεσίες για κείμενα θεολογικού ή ουμανιστικού χαρακτήρα. Tα βιβλία αυτά, με προορισμ τις μοναστικές βιβλιοθήκες ή λγιους της εποχής, δεν έφεραν βιβλιοδεσία με πολύτιμα υλικά αλλά το κάλυμμά τους ήταν απ δέρμα. Πρκειται για ένα υλικ πολύ ανθεκτικ που προσφέρεται για τη βιβλιοδεσία εξαιτίας της ελαστικτητάς του, της μεγάλης αντοχής και της δυναττητας διακσμησης.

H τεχνική

Λεπτομέρεια βυζαντινής βιβλιοδεσίας με κεντημένο το μον γραμμα των Παλαιολ γων (ΠAΛΓ). O κώδικας φυλάσσεται στη Bιβλιοθήκη της Kρυπτοφέρρης (Grottaferratta) στη Pώμη και περιέχει έργα του Mανουήλ II Παλαιολ γου (†1425). O κώδικας προσφέρθηκε απ τον αυτοκράτορα Iωάννη VIII, στον Bησσαρίωνα κατά τη διάρκεια της Συν δου στη Φερράρα – Φλωρεντία (1438–39).

τη μορφή των βιβλιοδεσιών στους μεσαιωνικούς χρνους. H σπουδαιτητα του Eυαγγελίου, φειλε να γίνει εμφανής και στη βιβλιοδεσία του με τη χρήση πολυτίμων μετάλλων και λίθων. Για το κάλυμμα των Eυαγγελίων σε περιοχές ή εποχές με περιορισμένες οικονομικές δυναττητες χρησιμο-

ποιήθηκε μονχρωμο βελούδο ή κεντημένο με χρυσοκλωστές. Σε σπάνιες περιπτώσεις οι δύο ψεις του βιβλίου αντιμετωπίσθηκαν σαν εικνες. Eχουμε δηλαδή καλύμματα βιβλιοδεσιών ζωγραφισμένα σαν φορητές εικνες. Eκτς μως απ τις πολύτιμες σταχώσεις υπήρχαν και απλές βι-

Oι κατασκευαστικές ιδιαιτερτητες των βυζαντινών βιβλιοδεσιών πως η ραφή των τευχών, η σύνδεση των πινακίδων, τα κεφαλάρια και τα κλείστρα παρέμειναν αναλλοίωτες καθ’ λη τη βυζαντινή περίοδο. Oι ιδιοτυπίες αυτές μαζί με τη διακσμηση του καλύμματος, χαρακτηρίζουν έντονα την εξωτερική μορφή του βιβλίου και ενισχύουν την ένταξή τους σε ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της μεσαιωνικής βιβλιοδεσίας. Σήμερα τα τεύχη ράβονται πάνω σε σπάγγους που τεντώνονται πάνω σε ένα ειδικ εργαλείο που μοιάζει με μικρ αργαλει και ονομάζεται τεζάκι (απ το ιταλικ tesare = τεντώνω ή απ το επίσης ιταλικ tessere=υφαίνω). Aυτ έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται στη Συνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

3

εποχής. O Aποστλης κατέφυγε απ την Kωνσταντινούπολη στην Kρήτη και συνέχισε εκεί τη δραστηριτητά του ως αντιγραφέας και βιβλιοπώλης. Mέχρι τώρα είναι γνωστά πέντε διαφορετικά βιβλιοδετεία ή φάσεις του ιδίου εργαστηρίου που συνεχίζει τη δράση του μέχρι το τέλος σχεδν του 16ου αιώνα. Πρκειται για βιβλιοδεσίες εξαιρετικής τέχνης με δέρμα καστανού ή κοκκινοκάστανου χρώματος. Kοιν διακοσμητικ θέμα των κρητικών βιβλιοδεσιών είναι ο δράκοντας σε τριγωνικ πλαίσιο. Oρισμένα χειργραφα της Mονής Σινά που προέρχονται απ το Mετχι της στην Kρήτη βιβλιοδετήθηκαν στο εργαστήριο του Aποστλη.

Eργαστήρια της κυρίως Eλλάδος, του Aγίου Oρους και της Kάτω Iταλίας Aριστερά: Kωνσταντινουπολίτικη βιβλιοδεσία του 15ου αιώνα. O κώδικας περιέχει κείμενο του 11ου αιώνα (Bασιλική Σύνοψη). Mεταξύ των σφραγίδων διακρίνονται δικέφαλοι αετοί, κρίνοι και γρύπες. Bατικανή Bιβλιοθήκη (Vat. gr. 854). Δεξιά: Bιβλιοδεσία alla greca (1555 περίπου) για τον συλλέκτη Mάρκο Fugger. Συνέχεια απ την 3η σελίδα

ράχη του βιβλίου χαρακτηριστικά εξογκώματα, τα νεύρα. H χρήση των νεύρων και του τεζακιού είναι καθαρά ευρωπαϊκή επινηση και χρονολογείται απ τον 8ο αιώνα. Oι βυζαντινοί δεν χρησιμοποιούσαν ούτε νεύρα ούτε τεζάκι για τη ραφή των τευχών. Mε μια καμπύλη βελνη και με τις κατάλληλες κινήσεις έραβαν κάθε τεύχος στο αμέσως προηγούμενο. Δημιουργείται έτσι στη ράχη του βιβλίου και στα σημεία που περνά η κλωστή ένα είδος αλυσίδας με μικρ πάχος που δεν προκαλεί κανένα εξγκωμα. Aλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικ των βυζαντινών βιβλιοδεσιών είναι τα κεφαλάρια. Πρκειται για μια ιδιάζουσα πλέξη που γίνεται με μονχρωμες ή χρωματιστές κλωστές στις δύο άκρες της ράχης του βιβλίου. H πλέξη αυτή στερεώνεται στο εσωτερικ κάθε τεύχους, δίνοντας εξαιρετική αντοχή στο βιβλίο. Πρκειται για ουσιαστικ κατασκευαστικ στοιχείο απ το οποίο εξαρτάται η αντοχή και η ομοιομορφία του πάχους της ράχης. Στα βυζαντινά βιβλία τα κεφαλάρια πλέκονται πάνω σε μια βάση απ διπλ σπάγγο κι απλώνονται σαν πέταλο στις δύο άκρες της ράχης. Eτσι η παραλληλεπίπεδη μορφή του βιβλίου διακπτεται στο ύψος της ράχης απ τα εξογκώματα των κεφαλαριών. Για το λγο αυτ οι βυζαντινοί τοποθετούσαν τα βιβλία οριζντια στα ράφια και χι κάθετα. Eξαιρετικά πολύπλοκη παρουσιάζεται η στερέωση των ξύλινων πινακίδων του καλύμματος με την ίδια κλωστή που χρησιμοποιήθηκε για τη ραφή των τευχών και η οποία δημιουργεί ένα είδος ζιγκ – ζαγκ στην επιφάνεια της πινακίδας. Mερικά βυζαντινά βιβλία εμφανίζονται να έχουν ραφτεί σε δύο ξεχωριστά μέρη. Tο ένα μαζί με την μπροστική πινακίδα και το άλλο μισ με τη δεύτερη.

4

Tα κλείστρα και οι γμφοι είχαν καθαρά λειτουργικ χαρακτήρα. Tα κλείστρα πίεζαν το σύνολο των φύλλων ανάμεσα στις πινακίδες ενώ οι γμφοι, ένθετα μεταλλικά κεφαλκαρφα, ετοποθετούντο στην εξωτερική επιφάνεια των πινακίδων περιορίζοντας τη φθορά του δέρματος και της διακσμησης απ την τριβή.

H διακ σμηση των καλυμμάτων Oι βυζαντινοί παρά το γεγονς τι γνώριζαν το φύλλο χρυσού απ τις εικνες ή τις μικρογραφίες των χειρογράφων δεν το χρησιμοποίησαν ποτέ για τη διακσμηση των δερμάτινων βιβλιοδεσιών πως στη Δύση. Mε την τεχνική των εμπίεστων σφραγίδων πέτυχαν δημιουργίες εκπληκτικής ακρίβειας και δεξιοτεχνίας. Oι μεταλλικές σφραγίδες, με ανάγλυφο το θέμα, θερμαίνονται και πιέζονται πάνω στο κάλυμμα αφήνοντας έτσι το θετικ αποτύπωμα στην επιφάνεια του δέρματος. H εμπίεστη αυτή τεχνική, γνωστή απ παλιά, εξελίχθηκε ιδιαίτερα απ τους βυζαντινούς μοναχούς. O διακοσμητικς κάμπος διαιρείται με ευθείες γραμμές σε παραλληλγραμμους ομκεντρους χώρους και με τις διαγώνιες δημιουργούνται τρίγωνα και ρμβοι. Στους χώρους αυτούς «τυπώνονται» οι μεμονωμένες σφραγίδες η μία δίπλα στην άλλη ή ξεχωριστά. Yπάρχει μια μεγάλη ποικιλία σφραγίδων με φυτομορφικά θέματα, πλοχμούς ή ανθέμια και πλήθος φανταστικών ή μυθολογικών ζώων. Aνάμεσά τους ο δικέφαλος αετς, το έμβλημα της αυτοκρατορίας, τρίτωνες, γρύπες και δράκοντες, θέματα συνήθη στη μεσαιωνική εικονογραφία. H μελέτη και η καταγραφή των διακοσμητικών σφραγίδων καθώς και η εναλλαγή των συνδυασμών

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

τους, μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα διαφορετικά βιβλιοδετικά εργαστήρια.

Tα εργαστήρια της Kωνσταντινούπολης Bιβλιογραφικά/βιβλιοδετικά εργαστήρια λειτουργούσαν στα περισστερα μοναστήρια της Πλης. Mέχρι τώρα έχουν εξακριβωθεί δύο κωνσταντινουπολίτικα βιβλιοδετεία. Tοποθετούνται μεταξύ 14ου και του πρώτου μισού του 15ου αιώνα χωρίς να αποκλείεται η δραστηριτητά τους και παλαιτερα. Tο πρώτο σχετίζεται άμεσα με το ίδιο το παλάτι αφού μεταξύ των σφραγίδων που κοσμούν το κάλυμμα εμφανίζεται το μονγραμμα των Παλαιολγων (ΠAΛΓ) σε κυκλικ ή ορθογώνιο πλαίσιο. Oι κώδικες οι οποίοι φέρουν στο κάλυμμα το μονγραμμα αυτ ανήκαν προφανώς στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη ή σε μέλη της οικογενείας. Δεν αποκλείεται ορισμένα απ αυτά τα βιβλία να απετέλεσαν δώρα του αυτοκράτορα σε ναούς ή σημαντικά πρσωπα της εποχής. Tο άλλο γνωστ κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο συνδέεται με το νομα του Γεωργίου Bαϊοφρου, γνωστού αντιγραφέα του πρώτου τετάρτου του 15ου αιώνα στη Mονή Προδρμου τη λεγμενη Πέτρα. Tελευταίες έρευνες δημιούργησαν την υποψία τι τα δύο αυτά εργαστήρια συνδέονται και δεν αποκλείεται το παλάτι να χρησιμοποιούσε το εργαστήριο της Mονής και για τις δικές του ανάγκες. Xαρακτηριστικ των βιβλιοδεσιών που προέρχονται απ αυτ το εργαστήριο είναι τα έντονα χρώματα και η λιτή διακσμηση των καλυμμάτων.

Tο κρητικ εργαστήριο H δράση του εντοπίζεται αμέσως μετά την άλωση και συνδέεται με το νομα του Mιχαήλ Aποστλη, γνωστού αντιγραφέα και συγγραφέα της

H βιβλιοδετική δράση σε περιοχές πως αυτές της κυρίως Eλλάδος, της Kύπρου, του Aγίου Oρους και της Kάτω Iταλίας δεν είναι ιδιαίτερα μελετημένη. Σκρπια παραδείγματα μαρτυρούν έντονη δραστηριτητα στις περιοχές αυτές αλλά η έρευνα δεν έχει προχωρήσει ακμη στον προσδιορισμ συγκεκριμένων εργαστηρίων και την εποχή της δράσης τους. Oι γνώσεις μας περιορίζονται στη δράση ενς εργαστηρίου στο Mυστρά, ενς άλλου στη Mονή της Aγίας Aναστασίας της Φαρμακολύτριας στη Xαλκιδική, και στη Mονή Προδρμου στις Σέρρες. Στο Aγιον Oρος, παρά το γεγονς τι η βιβλιοδετική δραστηριτητα θεωρείται βέβαιη, οι πληροφορίες που έχουμε αναφέρονται κυρίως στη μεταβυζαντινή περίοδο. Tα ιστορικά γεγοντα αντανακλώνται και στη βιβλιοδετική τέχνη της εποχής. H τεχνική της βυζαντινής βιβλιοδεσίας σταδιακά θα εξαφανισθεί. Mε την ανακάλυψη της τυπογραφίας και τη διάδοση των εντύπων βιβλίων θα αλλάξουν και οι τεχνικές βιβλιοδεσίας. Oι ανάγκες των Eλλήνων θα καλύπτονται πλέον απ βιβλία που τυπώνονται στα τυπογραφεία της Eυρώπης. Πολλά απ’ αυτά θα φτάνουν στην Eλλάδα βιβλιοδετημένα και διακοσμημένα κατά τον δυτικ τρπο. Παράλληλη και το ίδιο καταλυτική θα είναι και η επαφή με τον ισλαμικ κσμο. Λατινικές βιβλιοδεσίες απ τη μια, ισλαμικές απ την άλλη, θα καθορίσουν την πορεία της βιβλιοδεσίας στον ελληνικ χώρο για μεγάλο διάστημα της μεταβυζαντινής εποχής. Eν τούτοις η βυζαντινή βιβλιοδεσία θα επιζήσει στη Δύση μέχρι τον 17ο αιώνα. Tην εποχή του ουμανισμού και της αναγέννησης το ελληνικ χειργραφο θα γίνει συλλεκτικ αντικείμενο για λγιους και ηγεμνες. Tα περισστερα χειργραφα μως έφταναν στους συλλέκτες με ταλαιπωρημένες βιβλιοδεσίες που έπρεπε να αντικατασταθούν. Δημιουργήθηκε ττε η μδα της βιβλιοδεσίας alla greca με τη μίμηση ορισμένων εξωτερικών χαρακτηριστικών των βυζαντινών σταχώσεων αλλά η διακσμησή τους ήταν εντελώς δυτική.

Bιβλιοδετική διακοσμητική Διακσμηση και θέματα στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειργραφα βιβλία στη δική του ανάσταση και αθανασία. Aυτ πιστεύω είναι το πιο χαρακτηριστικ παράδειγμα της νοηματικής σύνδεσης περιεχομένου και εξωτερικής εμφάνισης ενς βιβλίου στον βυζαντιν και μεταβυζαντιν κσμο.

Tου Aγαμέμνονος Tσελίκα Φιλολγου, Παλαιογράφου, Προϊστάμενου του Iστορικού και Παλαιογραφικού Aρχείου του Mορφωτικού Iδρύματος της Eθνικής Tραπέζης

OΠΩΣ ένας βυζαντινς άρχοντας ήθελε να βλέπει το παλάτι του απ’ έξω κοσμημένο με μάρμαρα πολύχρωμα, καμάρες και κολώνες και τη θύρα του ποικιλμένη, ώστε να επιδεικνύει την περίβλεπτη αρχοντιά του, έτσι και οι κτήτορες των βιβλίων, άνθρωποι σημαντικοί μέσα στη βυζαντινή κοινωνία, καυχινταν για τα πολύτιμα αποκτήματά τους και φρντιζαν ώστε η κατασκευή και η εξωτερική τους εμφάνιση να είναι αντάξια και του περιεχομένου και της προσωπικτητάς τους.

Δύο κλάδοι H ιστορία της βιβλιοδεσίας ελληνικών χειρογράφων και παλαιών εντύπων τα τελευταία χρνια έχει σημειώσει σημαντική προδο ταυτχρονα με την προδο των παλαιογραφικών ερευνών. H επιστημονική έρευνα στον χώρο αυτν αναφέρεται σε δύο κλάδους. O πρώτος είναι ο καθαρά τεχνικς, δηλαδή η μελέτη του τρπου με τον οποίον συνδέονται μεταξύ τους τα τεύχη του κώδικα (η στάχωση), ώστε αυτά ν’ αποτελέσουν ενιαίο σώμα, του τρπου με τον οποίον συγκρατούνται οι προστατευτικές πινακίδες απ το σώμα αυτ, τα υλικά που χρησιμοποιούνται και η τελική εξωτερική μορφή που παίρνει το βιβλίο. O δεύτερος αναφέρεται στην διακσμηση του καλύμματος σε σχέση με το υλικ απ το οποίο αυτ συνίσταται (δέρμα ή ύφασμα), στα θέματα που επιλέγονται γι’ αυτήν και τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την πραγματοποίησή της.

Θύρες εισδου O κώδικας, το χειργραφο βιβλίο πως αναφέρεται απ τους παλαιογράφους, με το παραλληλγραμμο σχήμα του και τον γκο του πάντα έδινε την εικνα ενς μικρού κιβωτίου, που έκλεινε μέσα του κάτι πολύτιμο. Aλλά και ο τρπος κατασκευής του, δηλαδή η συρραφή πολλών φύλλων παπύρου αρχικά και αργτερα περγαμηνής ή χαρτιού στη μια τους πλευρά και με τη δυναττητα που αυτά είχαν να γυρίζουν μισ κύκλο γύρω απ αυτήν, δημιούργησε την αίσθηση του ανοίγματος και της εισδου σε ένα χώρο που κρύβει σπάνιο θησαυρ. Aυτς άλλωστε είναι και ο λγος που έκανε τους γραφείς των Eυαγγελίων στα πρώτα φύλλα τους να σχεδιάζουν πύλες με ζωγραφιστές καμάρες και κολώνες και μέσα στο κεν χώρο τους να αναγράφουν τους καννες του Eυσεβίου, σαν να θέλουν να οδηγήσουν μέσα απ αυτές τον αναγνώστη στα δώματα του λαμπρού παλατιού της θείας γνώσης. Oι θύρες μως που ανοίγονται για να περάσει κανείς το κατώφλι αυτού του παλατιού δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι παχιές πινακίδες απ ξύλο, οι καλυμμένες απ δέρμα ή ακριβ ύφασμα, που πρακτικά προφυλάσσουν το σώμα του βιβλίου απ εξωτερικές προσβολές και αισθητικά με τη διακσμησή τους προδιαθέτουν τον αναγνώστη για την ιερτητα και την αξία του. Oσο λοιπν πιο πολύτιμος είναι ο θησαυρς που κλείνει μέσα του το βιβλίο και σο πιο πλούσιος είναι ο κάτοχς του, άλλο τσο και η θύρα που ανοίγει ο αναγνώστης για να μπει σ’ αυτ είναι λαμπρά κοσμημένη με λίθους πολύτιμους, χρυσάφι και ασήμι και παραστάσεις συμβολικές. Για παράδειγμα, στα Eυαγγέλια πάντα η πρώτη πινακίδα εικονίζει τη Σταύρωση και η πίσω την Aνάσταση του Xριστού, δείχνοντας και με αυτν τον τρπο τι ο πιστς που το προσκυνάει και το πιστεύει πρέπει να γνωρίσει πρώτα το πάθος και τον θάνατο του Xριστού, για να φτάσει

Διακσμηση κατά περιδους Διακοσμημένη πύλη με τον πίνακα αντιστοιχίας των Eυαγγελίων του Eυσεβίου. (Eυαγγέλιο, 11ος αι., Eθν. Bιβλ. Eλλάδος, αρ. 57).

H Aνάσταση του Xριστού. (Mουσικ, 18ος αι., εμπρς ψη. Mονή Σκαφιδιάς Hλείας).

Tα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας αναφορικά με την εξωτερική διακσμηση του βυζαντινού βιβλίου Συνέχεια στην 6η σελίδα

Tο έμβλημα του Oικουμενικού Πατριαρχείου Kωνσταντινουπλεως. (Mουσικ, 18ος αι., πίσω ψη. Mονή Σκαφιδιάς Hλείας). KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

5

Bιβλιοδεσία Eυαγγελίου του 12ου αιώνος με βελούδινο πορφυρ κάλυμμα και ένθετα μεταλλικά πλακίδια με ανάγλυφες παραστάσεις. (Mονή Zερμπίτσης Λακωνίας). Συνέχεια απ την 5η σελίδα

για την περίοδο μέχρι και τον 13ον αιώνα απ πλευράς σύγχρονων βιβλιοδεσιών προς την χρονολογία των κωδίκων είναι πολύ λίγα. Kαι τούτο γιατί σε ελάχιστα απ αυτά μας έχει διασωθεί η αρχική βιβλιοδεσία. Για τις επμενες περιδους τα στοιχεία ολοένα και πληθαίνουν, ώστε σήμερα να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε κάποια βιβλιοδετικά εργαστήρια στον ελληνικ χώρο και να παρακολουθούμε τις αισθητικές νοοτροπίες των βιβλιοδετών. Για την πρώτη περίοδο που αναφέραμε πολύτιμη πηγή, έστω και στερετυπα επαναλαμβανμενη, είναι η εικονογραφία κυρίως του Xριστού ως Παντοκράτορος σε τοιχογραφίες και φορητές εικνες, που κρατεί στο αριστερ του χέρι το Eυαγγέλιο ή των Πατέρων της Eκκλησίας, που κρατούν τα βιβλία με τα θεπνευστα έργα τους. Eδώ παρατηρούμε τι οι πινακίδες που καλύπτονται συνήθως με ανοιχτχρωμο δέρμα κοσμούνται με ένθετους πολύτιμους λίθους διατεταγμένους συμμετρικά στην επιφάνεια των πινακίδων, ώστε να σχηματίζεται ταυτχρονα το σημείο του Σταυρού και το μονγραμμα IX (Iησούς Xριστς). Πολλαπλές επίσης σειρές απ μικρτερους πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια διατρέχουν την περίμετρο των πινακίδων περικλείοντας το αρχικ σχέδιο και δημιουργώντας έτσι ένα γεωμετρικ σύνολο εναλλασσμενων χρωματικών

6

Δερμάτινο κάλυμμα του 14ου αιώνος με αμυγδαλωτούς γμφους και πρστυπες παραστάσεις δρακντων, δικεφάλου αετού, άνθινων ταινιών (Eυαγγέλιο, 12ος αι., Mουσείο Mπενάκη).

στιγμών. Aπ τα παλαιτερα δείγματα έξοχης βιβλιοδετικής διακσμησης με αγιολογικές παραστάσεις κατασκευασμένες με σμάλτο πάνω σε επιχρυσωμένο ασήμι είναι δύο που σώζονται στη Mαρκιανή Bιβλιοθήκη της Bενετίας και χρονολογούνται στον 10ο αιώνα. H πρώτη, στο κέντρο των πινακίδων, μέσα σε σταυρικά πλαίσια εικονίζει τον Eσταυρωμέ-

νο εμπρς και τη Θεοτκο πίσω και η δεύτερη τον Xριστ και τη Θεοτκο αντίστοιχα. Kαι στις δύο αυτές βιβλιοδεσίες, οι κεντρικές παραστάσεις περιβάλλονται απ μορφές αποστλων και αγίων σε κυκλικά πλαίσια, ενώ η περίμετρος των πινακίδων καθώς και τα περιγράμματα των παραστάσεων κοσμούνται με σειρές απ πολύτιμους λίθους. Mνο στα ύ-

στερα βυζαντινά χρνια και ως προς τα Eυαγγέλια συναντούμε πάνω στις ξύλινες πινακίδες που καλύπτονται απ μεταξωτ και δαμασκην ύφασμα με πορφυρ ή βαθύ γαλαν χρώμα, καρφωμένα μεταλλικά ελάσματα με ανάγλυφες παραστάσεις της Σταύρωσης εμπρς και της Aνάστασης πίσω συνοδευμενες και απ τις παραστάσεις των τεσσάρων Eυαγγελιστών.

Oι γμφοι

Γραμματική του Mοσχοπούλου. Tίτλος χειρογράφου στο ξάκρισμα των φύλλων (Mονή Iβήρων, 15ος αι.).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Nμος M(α)τθ(αίου) [Bλαστάρεως]. Tίτλος χειρογράφου στο ξάκρισμα των φύλλων (μονή Iβήρων, 14ος αι.).

Σε άλλα βιβλία, τα οποία προορίζονταν για καθημερινή χρήση, είτε λειτουργικά ήταν αυτά, είτε γενικτερα φιλολογικά, η διακσμηση είναι απλή με γεωμετρικά σχήματα που σχεδιάζονταν με τη χρήση τροχού, ενώ στο κέντρο και στις τέσσερις γωνίες υπάρχουν καρφιά με εξογκωμένη κεφαλή σε σχήμα ημισφαιρίου, αστεριού ή αμυγδάλου. H χρήση αυτών των καρφιών είχε και άλλη πρακτική σημασία. Tα βιβλία στις βυζαντινές βιβλιοθήκες δεν τοποθετούνταν ρθια με τη ράχη προς τα έξω, πως σήμερα, αλλά τοποθετούνταν οριζντια και πολλές φορές ο τίτλος τους γραφταν με παχιά γράμματα στην επιφάνεια που δημιουργούσε το ξάκρισμα των φύλλων στις στενές πλευρές του σώματος. Eτσι τα καρφιά αυτά (οι γμφοι) προστάτευαν το κάλυμμα απ τις τριβές με την επιφάνεια των ραφιών.

Aπ τις αρχές του 14ου αιώνα στις βιβλιοδεσίες συμβατικών βιβλίων συναντούμε ένα πλήθος διακοσμητικών θεμάτων που δημιουργούνται πάνω στο δέρμα με την πίεση πυρακτωμένων μεταλλικών σφραγίδων. Tα θέματα αυτά μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Σφραγίδες με ζωμορφες ή φυτμορφες παραστάσεις (σπανιτατα ανθρωπμορφες), σφραγίδες με γεωμετρικά σχέδια, τροχίσκους, αστέρες και άνθινα πέταλα και τέλος άνθινους έλικες ή πλεκτά γραμμικά σχέδια επαναλαμβανμενα ώστε να συνιστούν ταινία. Oι διαστάσεις των σφραγίδων αυτών γενικά δεν ξεπερνούν τα δύο εκατοστά και συνήθως περικλείονται σε ρομβοειδή ή κυκλικά πλαίσια. Aπ τα συχντερα απαντώμενα θέματα της πρώτης κατηγορίας σε διάφορες παραλλαγές είναι ο δικέφαλος αετς, ο γαλλικς κρίνος, ο φτερωτς δράκος και ο πελαργς. Oι μικρές διαστάσεις των διακοσμητικών σφραγίδων και η θεματική τους ποικιλία παρείχε τη δυναττητα στον βιβλιοδέτη να σχηματίζει με την πολλαπλή χρήση τους συμμετρικά γεωμετρικά σχέδια καλύπτοντας λη την επιφάνεια της πινακίδας. Για παράδειγμα συνδυάζοντας τις σφραγίδες με τα άνθινα ή τα πλεκτά σχέδια δημιουργούσε επάλληλα παραλληλγραμμα και τοποθετούσε στο κέντρο είτε και στα ενδιάμεσα εναλλακτικά φυτμορφα και ζωμορφα θέματα μαζί με τροχίσκους, αστέρες και άνθινα πέταλα. Eπίσης σύροντας απλές γραμμές απ τις τέσσερις γωνίες και τα μέσα των πλευρών δημιουργούσε ένα πλέγμα απ ρομβοειδή πλαίσια στα κενά των οποίων τοποθετούσε τα ίδια πάλι θέματα συμμετρικά διατεταγμένα.

Δερμάτινο κάλυμμα με πρστυπες παραστάσεις κρίνων και άνθινων ταινιών και ένθετο μεταλλικ πλακίδιο (Πατέρες της Eκκλησίας, 15ος αι., μονή Iβήρων).

Δερμάτινο κάλυμμα με πρστυπες παραστάσεις ανθέων και ταινιών με προστατευτικούς γμφους (Πατέρες της Eκκλησίας, 15ος αι., μονή Iβήρων).

Δερμάτικο κάλυμμα με πρστυπη και επιχρυσωμένη παράσταση της Σταύρωσης (μονή Iβήρων, 17ος αι.).

Bιβλιοδεσία με διακοσμητικ θέμα ανατολικού τύπου. (λειτουργία, μονή Iβήρων, 16ος-17ος αι.).

Eρωτήματα Aπ τη συγκριτική μελέτη των διακοσμητικών αυτών θεμάτων ανακύπτουν δύο βασικά ερωτήματα. Πρώτον, ποια είναι η πηγή έμπνευσής τους, και δεύτερον πσο εκτεταμένη ήταν η χρήση τους γεωγραφικά και χρονικά. Ως προς το πρώτο ερώτημα πιστεύω τι η παρουσία των θεμάτων αυτών δεν είναι άσχετη με την Φραγκοκρατία και κάποιες νέες αισθητικές αντιλήψεις που αυτή εισήγαγε στον ελληνικ χώρο, αν λάβουμε υπψη μας την εκτεταμένη χρήση του γαλλικού κρίνου, πως επίσης δεν είναι άσχετη και με την παλαιολγεια ιδεολογική αναγέννηση, κρίνοντας απ την ταυτχρονη χρήση του δικέφαλου αετού. Ως προς το δεύτερο ερώτημα, απ σχετικές έρευνες έχει διαπιστωθεί τι οι σφραγίδες αυτές ήταν ευρύτατα διαδεδομένες σε λον τον ελληνικ χώρο απ την Kωνσταντινούπολη ώς την Kύπρο και την Kρήτη, στο Aγιον Oρος και στην Kεντρική Eλλάδα, που χρησιμοποιούνταν μέχρι και τα μέσα του 16ου αιώνα. Tα τελευταία χρνια του 16ου και οι αρχές του 17ου αιώνα αποτελούν πραγματικά μια τομή στην ελληνική βιβλιοδετική διακοσμητική. Aπ την εποχή αυτή και μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα χρησιμοποιούνται θέ-

ματα και παραστάσεις που προέρχονται απ το Aγιον Oρος, τη Mολδοβλαχία αλλά και τον ισλαμικ κσμο. Στα εκκλησιαστικά βιβλία χειργραφα ή έντυπα συναντούμε στο κέντρο των πινακίδων μέσα σε ρομβοειδή ή ωοειδή πλαίσια παραστάσεις χι μνο της Σταύρωσης, της Aνάστασης και της Θεοτκου, αλλά και του Δαβίδ με το ψαλτήριο, του Eυαγγελισμού, της Πεντηκοστής μαζί με τους τέσσερις Eυαγγελιστές στις γωνίες. Σε άλλα βιβλία συναντούμε αποκλειστικά φυτμορφα θέματα με κληματίδες και έλικες και μερικές φορές ιδιάζουσες παραστάσεις, πως ενς αετού που πετάει πάνω απ μια πλη και του

εμβλήματος του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπλεως με τον χιαστ σταυρ του Aγίου Aνδρέα, τον δικέφαλο αετ και την πατριαρχική μίτρα. Φυσικά και στη δεύτερη αυτή περίοδο δεν λείπουν και οι βιβλιοδεσίες με ανάγλυφες παραστάσεις πάνω σε μεταλλικές πλάκες απ ασήμι. Hγεμνες, πλούσιοι άρχοντες, αλλά και ολκληρες συντεχνίες εκφράζοντας τα ευσεβή αισθήματά τους απέναντι στα ορθδοξα πατριαρχεία και σε μεγάλα μοναστήρια αναλάμβαναν τη δαπάνη και αφιέρωναν χειργραφα ή και έντυπα Eυαγγέλια με λαμπρές και ακριβές διακοσμήσεις. Στον τομέα αυτν πράγματι η νεοελληνική με-

ταλλοτεχνία έχει να επιδείξει έργα εξαιρετικής τέχνης και πλούτου. H μελέτη της βιβλιοδετικής διακοσμητικής κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο έχει ακμη μπροστά της ένα ευρύτατο και σε πολλές περιπτώσεις ανεξιχνίαστο πεδίο έρευνας, που ξεπερνάει τα καθαρά ελληνικά ρια και επεκτείνεται με αλληλεπιδράσεις σε λες της περιοχές της ανατολικής Mεσογείου, των Bαλκανίων και του Πντου. H πλήρης και λεπτομερής καταγραφή των διακοσμητικών θεμάτων σε σχέση με τα χρονολογικά και γεωγραφικά δεδομένα είναι ένα απ τα ζητούμενα της έρευνας αυτής.

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

7

Eπίχρυσα αργυρά βυζαντινά ελάσματα 11ου-13ου αι. ενσωματωμένα έπειτα απ εργασίες συντήρησης σε νέα βιβλιοδεσία δυτικού τύπου με εξογκώματα 18ου αιώνα και χρυσοτυπία. Aσυμβίβαστη η συνύπαρξη διαφορετικών στιλ βιβλιοδεσίας.

Aντικατάσταση φθαρμένης δερμάτινης βυζαντινής βιβλιοδεσίας με νέα. Διατηρήθηκαν λα τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά της εποχής.

Συντήρηση παλαιών βιβλιοδεσιών Tου Kων. Xούλη Eπίκουρου Kαθηγητή Tμήματος Συντήρησης Aρχαιοτήτων και Eργων Tέχνης, TEI Aθήνας

H BIBΛIOΔEΣIA ανήκει στην κατηγορία των πιο σύνθετων πολιτιστικών αγαθών, αφενς μεν για την κατασκευή της που συνδυάζει περισστερα του ενς υλικά, αφετέρου δε για το προνμιο να αποτελεί χρηστικ και χι μουσειακ αντικείμενο. Eίναι γνωστ, επίσης, τι οι τεχνικές κατασκευής ενς βιβλίου εξελίσσονταν διαρκώς στο πέρασμα των αιώνων και μεταβάλλονταν ανάλογα με τη γεωγραφική θέση και το πολιτισμικ περιβάλλον. H συμπεριφορά των υλικών μιας βιβλιοδεσίας, οι μηχανισμοί φθοράς τους και οι διαφορετικές τεχνικές κατασκευής, είναι μερικά απ τα ζητήματα τα οποία οφείλει να γνωρίζει ο συντηρητής των βιβλιοδεσιών και του βιβλιακού υλικού γενικτερα. Eίναι ο ειδικς επιστήμονας στον οποίο θα εμπιστευθούμε την αποκατάσταση των φθορών που προκαλεί ο χρνος και ο άνθρωπος στα βιβλία. O συντηρητής του βιβλιακού υλικού δεν είναι ούτε βιβλιοδέτης, ενίοτε δημιουργς και καλλιτέχνης, ούτε χημικς–μικροβιολγος που μπορεί να κάνει άριστες αναλύσεις, αλλά δεν παρευρίσκεται σε κανένα χειρουργείο του κσμου. O συντηρητής επεμβαίνει εφσον γνωρίζει πολύ καλά την ηλικία του ασθενή του, το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε και έζησε μέχρι τώρα και φυσικά τις ανάλογες τεχνικές–θεραπείες για κάθε περίπτωση. H έλλειψη προσοχής στη χρήση και πρνοιας στον τρπο φύλαξης του ίδιου του βιβλίου απ τον άνθρωπο είναι απ τους βασικούς παράγοντες φθορών των βιβλιοδεσιών. Δεν αναφέρομαι αναγκαστικά σε βανδαλισμούς, αλλά κυρίως στην άγνοια, στην πλημμελή πληροφρηση και στην αδιαφορία απέναντι στο αντικείμενο. Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις σημαντικών φθορών με κύρια αιτία την έλλειψη γνώσης και πείρας.

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Aρκεί μια επιπλαιη τοποθέτηση κοντά σε μια πηγή θέρμανσης ή μια λανθασμένη θέση σε εκθεσιακ χώρο για να προξενήσει σοβαρές φθορές. Yπάρχουν βιβλιοδεσίες που πρέπει να φυλάσσονται σε οριζντια θέση είτε εξαιτίας ιδιαίτερων κατασκευαστικών χαρακτηριστικών, πως είναι οι βυζαντινές βιβλιοδεσίες, είτε εξαιτίας του μεγάλου μεγέθους των βιβλίων. H λανθασμένη τοποθέτηση ενς βιβλίου προκαλεί παραμρφωση της βιβλιοδεσίας. H απρσεκτη χρήση, πως ένα απτομο άνοιγμα του καλύμματος, η έντονη τριβή ή πίεση πάνω στο επίπεδο ανάγνωσης πιθανν να προκαλέσει σημαντικές ζημιές στον ίδιο το μηχανισμ της βιβλιοδεσίας και να επιταχύνει την επιφανειακή φθορά του καλύμματος και της διακσμησής του. Hπιες χειρονομίες και προσεκτικές κινήσεις είναι απαραίτητη προϋπθεση για τους χρήστες βιβλίων με αξιλογες βιβλιοδεσίες που «δυστυχώς» ακμα διαβάζονται. O έλεγχος των κλιματολογικών συνθηκών των χώρων στους οποίους φυλάσσονται τα βιβλία επιβάλλεται. Oλα τα συστατικά υλικά ενς βιβλίου (και της βιβλιοδεσίας του) είναι οργανικά υλικά, ιδιαίτερα ευαίσθητα στις απτομες μεταβολές της θερμοκρασίας και της υγρασίας. H συνεχής διαστολή και συστολή τα φθείρει και η παρατεταμένη παραμονή σε υψηλή σχετική υγρασία μπορεί να προκαλέσει ανάπτυξη μικροοργανισμών, με αποτέλεσμα την ολοκληρωτική αποδυνάμωσή τους. H υψηλή θερμοκρασία προκαλεί αφυδάτωση των υλικών και ιδιαίτερα του δέρματος του καλύμματος το οποίο σκληραίνει, χάνει την ελαστικτητά του με συνέπεια το εύκολο σπάσιμο και την απολέπιση της επιφάνειάς του. H βεβαρημένη ατμσφαιρα των μεγαλουπλεων απ σκνη και επικίνδυνα αέρια, καθώς και η παρουσία υψηλής σχετικής υγρασίας προκαλούν απρβλεπτες χημικές αντιδράσεις, μοιραίες χι μνο για την αισθητική, αλλά και για τη λειτουργική αρτιτητα μιας βιβλιοδεσίας. O

καλύτερος σύμβουλος που εξασφαλίζει μια υγιή και μακράς διάρκειας ζωή στα βιβλία είναι η συνεχής φροντίδα και μέριμνα. O «ασθενής» βγαίνοντας απ το «χειρουργείο» δεν πρέπει να είναι διαφορετικς απ’ αυτν που μπήκε, απλά μνον υγιέστερος. Tα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν για να συμπληρώσουν ή να αντικαταστήσουν ενδεχομένως τα αρχικά πρέπει να είναι εγγυημένα με σταθερή και αμετάβλητη συμπεριφορά στον χρνο και λες οι επεμβάσεις να είναι αντιστρεπτές. Eπιπλέον ο «χειρουργς» συντηρητής, σεβμενος την ιστορικτητα του αντικειμένου, καλείται να διασώσει ακμα και περιορισμένης έκτασης τμήματα απ την παλιά βιβλιοδεσία και να τα ενσωματώσει σε έναν νέο οργανισμ με πλήρη μηχανική αρτιτητα και λειτουργικτητα. Eίναι πολύ εύκολο να αλλάξει ένδυμα ένα παλι βιβλίο αλλά θα πρέπει να έχουμε την επίγνωση τι σο φθαρμένο και ταλαιπωρημένο κι αν είναι αυτ το ένδυμα είναι πιο αληθιν απο ένα καινούργιο, ωραίο μεν αλλά ψεύτικο. H λύση της ολοκληρωτικής αντικατάστασης μιας βιβλιοδεσίας, είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη περίπτωση και προτείνειται μνον ταν συντρέχουν σοβαροί λγοι. Προκειμένου να υιοθετηθεί ένας συγκεκριμένος τύπος βιβλιοδεσίας ο συντηρητής θα πρέπει να σταθμίσει πολλούς παράγοντες, εκ των οποίων ο σημαντικτερος καθορίζεται απ τη χρονολγηση και τη γεωγραφική προέλευση του βιβλίου. Γίνεται έτσι φανερ τι η συντήρηση ή αντικατάσταση μιας βιβλιοδεσίας δεν είναι εύκολη υπθεση. Iδιαίτερες επιστημονικές και καλλιτεχνικές γνώσεις, ιστορίας του βιβλίου, τεχνικές βιβλιοδεσίας περασμένων εποχών, εργαστηριακές αναλύσεις για τον καθορισμ της κατάστασης, αλλά και της ταυττητας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, εμπλέκονται προκειμένου ο συντηρητής να παραδώσει ένα αντικείμενο με απλυτη λειτουργικτητα και σεβασμ στον χαρακτήρα της εποχής του.

Aργυρά καλύμματα Eυαγγελίων Eικονογραφικά θέματα, τεχνικές, επιδράσεις και εξέλιξη στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο Tης Aννας Mπαλλιάν Eπιμελήτριας Mεταβυζαντινής Συλλογής στο Mουσείο Mπενάκη

TO EKKΛHΣIAΣTIKO βιβλίο της Oρθδοξης Eκκλησίας, που απ τη βυζαντινή περίοδο έως σήμερα κοσμείται και επενδύεται με στοιχεία ή καλύμματα απ πολύτιμο υλικ, είναι το ευαγγέλιο. Aπ ζωγραφικές κυρίως αναπαραστάσεις γνωρίζουμε τι την πρώιμη και μέση βυζαντινή περίοδο οι δερμάτινες σταχώσεις των ευαγγελίων κοσμούνται με ημισφαιρικά στοιχεία, που συχνά ήταν διάλιθα, και κεντρικ επίχρυσο σταυρ. O σταυρς σηματοδοτούσε το περιεχμενο του βιβλίου και ουσιαστικά επαναλάμβανε τη ζωγραφική απεικνισή του στην πρώτη σελίδα του χειρογράφου, την προμετωπίδα. Tα μοναστηριακά τυπικά και οι απογραφές των σκευοφυλακίων απ τον 11ο αιώνα και εξής διασώζουν τις περιγραφές και τη βυζαντινή ορολογία. Oι χειργραφοι κώδικες κοσμούνται με κεντρικούς «σταυρούς», «γάμματα», δηλαδή γωνίες σε σχήμα γάμμα, καθώς και «καρφία», «βούλες» και «αμυγδάλια», δηλαδή προεξέχοντα στοιχεία διαφρων σχημάτων που, επειδή τα βιβλία φυλάσσονταν σε οριζντια θέση, χρησίμευαν και ως στήριγμα ή προστασία απ την τριβή. Στα παλαιτερα γνωστά βυζαντινά καλύμματα ευαγγελίων συγκαταλέγονται οι επενδύσεις απ ελεφαντοκκαλο, που σώζονται στα σκευοφυλάκια της Δυτικής Eυρώπης. Tα πλέον γνωστά, ωστσο, είναι τα καλύμματα απ χρυσ, ασήμι, πολύτιμες πέτρες και περίκλειστο σμάλτο που βρίσκονται στο να του Aγίου Mάρκου στη Bενετία. Kεντρικ εικονογραφικ θέμα είναι η Σταύρωση, που εικονίζεται στην ψη, ενώ απτον 14ο αιώνα και εξής επικρατεί να παριστάνεται στην πίσω ψη η Aνάσταση, με τη βυζαντινή μορφή της «Eις Aδην Kαθδου». Mε αυτ τον τρπο ουσιαστικά συμπυκνώνεται στις ψεις του ευαγγελίου το δογματικ του περιεχμενο, η Σωτηρία δηλαδή μέσω της Eνσαρκώσεως και της υπέρτατης Θυσίας. Oι κεντρικές παραστάσεις περιβάλλονται απ προτομές αποστλων, αγίων, προφητών και ευαγγελιστών ή απ μικρά εικονίδια με σκηνές του Δωδεκαρτου, που έχουν τη θέση μαρτυρίας, διήγησης και διδασκαλίας του δγματος. Παρμοιο εικονογραφικ σχήμα μας είναι γνωστ απ τις εικνες αγίων με σκηνές του βίου τους. Oι βασικές αυτές εικονογραφικές επιλογές συνεχίζονται τη μεταβυζαντινή περίοδο. Tα παραδείγματα που μπορούν να αποδοθούν στον 15ο αιώνα και στο πρώτο μισ του 16ου αιώνα είναι λιγοστά, πως άλλωστε συμβαίνει γενικτερα με τα αργυρά μεταβυζαντινά έργα και σκεύη. Aπ τα μέσα του ίδιου αιώνα, αλλά ιδιαίτερα τον 17ο αιώνα, τα παραδείγματα που έχουν σωθεί πληθαίνουν και

Aσημένιο επίχρυσο κάλυμμα Eυαγγελίου απ την Aδριανούπολη με αφιερωτική επιγραφή του 1676. (Mουσείο Mπενάκη)

Σελίδα τίτλου του βιβλίου «Παράδεισος». Tυπογραφείο I. Πινέλλι, Bενετία 1656.

μας επιτρέπουν μια πρώτη τυπολογική κατάταξη. Aπ την πλευρά της τεχνικής κατασκευής μπορούμε να διακρίνουμε μια κατηγορία καλυμμάτων που είναι χυτά, κυρίως πλακίδια διαφρων σχημάτων και μεγεθών, τα οποία προσηλώνονται στις ψεις των ευαγγελίων. Στην πλειοντητά τους μως τα καλύμματα κατασκευάζονται απ σφυρήλατα ελάσματα που είτε καλύπτουν λη την επιφάνεια των ψεων, είτε σχηματίζουν κεντρικ μετάλλιο και γωνίες, αφήνοντας ακάλυπτο το ύφασμα της επένδυσης. H μικρή ομάδα των καλυμμάτων με χυτά πλακίδια φαίνεται τι είχε ιδιαίτερη διάδοση στα τέλη του 16ου και τον 17ο αιώνα στις κεντρικές βαλκανικές περιοχές της Σερβίας και Eρζεγοβίνης και στον ηπειρωτικ ελλαδικ χώρο της Θεσσαλίας, με επίκεντρο τα Tρίκαλα και τα Mετέωρα. H γεωγραφική αυτή κατανομή πιθανν προσδιορίζει το χώρο στον οποίο εντοπίζεται αυτς ο τύπος, η έλλειψη στοιχείων, ωστσο, δεν σημαίνει απαραίτητα τι δεν κατασκευαζταν και σε άλλες περιοχές. Xαρακτηριστικά των καλυμμάτων αυτών είναι η αναπαραγωγή μοιων πλακιδίων –με τη βοήθεια μήτρας– με αποτέλεσμα τη σταδιακά φθίνουσα ποιτητα, καθώς και η παρουσία διακσμου οθωμανικού τύπου που συμπληρώνει συνήθως το πλαίσιο των πινακίδων. Σε μία παραλλαγή τους τα καλύμματα με χυτά πλακίδια κοσμούνται με χρωματιστ συρματερ σμάλτο, που μετά τα μέσα του 17ου αιώνα επικρατεί στην εκκλησιαστική αργυροχοΐα, και με αυτήν τη μορφή επιβιώνουν έως και τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα. Mε τα έως τώρα δεδομένα, τα παλαιτερα γνωστά καλύμματα ευαγγελίων με σφυρήλατα ελάσματα χρονολογούνται στο δεύτερο μισ του 17ου αιώνα και προέρχονται απ μεγάλα μοναστικά κέντρα, πως το Aγιον Oρος, ή απ σημαντικά αστικά κέντρα, πως η Aδριανούπολη. Kύριο γνώρισμά τους είναι τι με έμμεσο ή άμεσο τρπο φανερώνουν την επίδραση ευρωπαϊκών προτύπων, που εισάγονται απ τα δύο μεγάλα κέντρα της περιφέρειας του τουρκοκρατούμενου Eλληνισμού, τη Bενετία και τις Oρθδοξες ηγεμονίες της Bλαχίας και Mολδαβίας. Στο χώρο των παραδουνάβιων ηγεμονιών, που παραδοσιακά χαρακτηρίζεται ως «Bυζάντιο μετά το Bυζάντιο», οι Pουμάνοι ηγεμνες και άρχοντες με τις παραγγελίες και δωρεές τους προωθούν τα τοπικά αργυροχοϊκά εργαστήρια που μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα παράγουν έργα με λίγο ως πολύ βυζαντιντροπα χαρακτηριστικά. Ως γνήσιοι κληρονμοι της βυζαντινής αυτοκρατορικής ιδέας, οι βοεβδες και πρίγκιπες του Iασίου και του Bουκουρεστίου προστατεύουν και συνδράμουν τα υΣυνέχεια στην 10η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

9

Στην περίπτωση των καλυμμάτων ευαγγελίων η επίδραση της Bενετίας είναι ιδιαίτερα αισθητή στη χρήση εικονογραφικών προτύπων που παρέχονται απ τις σελίδες τίτλου των ελληνικών βιβλίων. Tυπωμένα στη Bενετία για την ελληνική αγορά, τα εκκλησιαστικά βιβλία περιέχουν σελίδες τίτλου, έργα Eνετών χαρακτών, που ανατυπώνονται για μεγάλο χρονικ διάστημα και προσφέρουν στους αργυροχους έτοιμο υλικ εικονογράφησης. Σε ένα απ τα παλαιτερα παραδείγματα απ την Aδριανούπολη παριστάνεται, γύρω απ τη Σταύρωση, ο Iησούς με τους Aποστλους ανάμεσα σε βλαστούς αμπέλου, που έχει ως πρτυπο τη σελίδα τίτλου του βιβλίου «Παράδεισος», το οποίο τυπώθηκε στη Bενετία το 1641 και το 1656. Σε σύγκριση με άλλα παρεμφερή έργα που ακολουθούν μοια πρτυπα, το κάλυμμα ευαγγελίου απ την Aδριανούπολη παρουσιάζει μία γνήσια μανιεριστική προσέγγιση και φανερώνει τεχνίτη με ευρωπαϊκά παιδεία, ίσως εκπαιδευμένο στη Bενετία. Bυζαντιν κάλυμμα Eυαγγελίου απ επίχρυσο ασήμι και περίκλειστο σμάλτο. 14ος αιώνας. (Mαρκιανή Bιβλιοθήκη, Bενετία)

Kάλυμμα Eυαγγελίου με επίχρυσα ασημένια στοιχεία απ την Aδριανούπολη. Aφιερώθηκε το 1799 και ανακαινίστηκε το 1821. (Mουσείο Mπενάκη). Συνέχεια απ την 9η σελίδα

πδουλα Πατριαρχεία και τα μεγάλα μοναστικά κέντρα της Aνατολής και του Aγίου Oρους, στα οποία αφιερώνουν πολυτελή ευαγγέλια. Tα βλαχικά και μολδαβικά πρτυπα, ωστσο, φαίνεται τι είχαν περιορισμένη απήχηση στην εξέλιξη των καλυμμάτων ευαγγελίου, ίσως διτι γύρω στα μέσα του 17ου αιώνα οι Pουμάνοι ηγεμνες και η αυλή τους στρέφονται προς τους φημισμένους χρυσοχους της Tρανσυλβανίας. H τέχνη των σαξονικής καταγωγής χρυσοχων του Brasov και του Sibiu θεωρείται τι είναι ένα παρακλάδι της κεντροευρωπαϊκής αργυροχοΐας της Nυ-

10

Kάλυμμα Eυαγγελίου με επίχρυσα ασημένια στοιχεία προσηλωμένα στη βελούδινη στάχωση. Γύρω στα μέσα του 17ου αιώνα (Iερά Mονή Mεταμορφώσεως, Mετέωρα).

Kάλυμμα Eυαγγελίου απ ασήμι με επιχρυσώσεις κατασκευασμένο στη Σμύρνη το 1816 κατά παραγγελία του Mητροπολίτη Aδριανουπλεως Δωρθεου Πρώιου. (Mουσείο Mπενάκη)

ρεμβέργης και του Augsburg. Στα καλύμματα ευαγγελίων μως που απευθύνονται στην ορθδοξη πελατεία τους, η εικονογραφία είναι προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις του ορθδοξου δγματος. Tα τρανσυλβανικά πρτυπα του 17ου αιώνα είχαν άμεση και διαρκή επίδραση στην εκκλησιαστική αργυροχοΐα του τουρκοκρατούμενου Eλληνισμού και επαναλαμβάνονται σε διάφορες παραλλαγές έως και τις αρχές του 19ου αιώνα. H επίδραση της βενετσιάνικης αργυροχοΐας στην ενετοκρατούμενη Kρήτη και το χώρο ακτινοβολίας της μαρτυρείται απ τις πηγές, αλλά

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

προς το παρν δεν υποστηρίζεται απ σημαντικ αριθμ έργων. Oι συχνές ρευστοποιήσεις του ασημιού είναι ίσως μία απ τις κύριες αιτίες. Tα παλαιτερα βενετσιάνικα έργα που έχουν διασωθεί σε σκευοφυλάκια ελληνικών μοναστηριών χρονολογούνται στο δεύτερο μισ του 17ου αιώνα. Aπ την ίδια εποχή έχουμε και έργα Eλλήνων τεχνιτών, ένας μάλιστα απ αυτούς Hπειρώτης, κατασκευασμένα στη Bενετία για την ελληνική αγορά. Tα παραδείγματα είναι λιγοστά αλλά φανερώνουν το στίγμα της διαδρομής που ακολούθησαν οι ευρωπαϊκές μορφές τέχνης στον ελληνικ χώρο.

Aπ’ τα μέσα του 18ου αι. H στροφή του ελληνικού κσμου, ιδεολογική και καλλιτεχνική, στα δυτικά πρτυπα είναι σχεδν ολοκληρωτική μετά τα μέσα του 18ου αιώνα. Στον τομέα της πνευματικής ζωής είναι η περίοδος του Διαφωτισμού, στον τομέα της τέχνης είναι η περίοδος του ανατολίτικου ροκοκ. Tο κάλυμμα ευαγγελίου που κατασκευάστηκε στη Σμύρνη το 1816 είναι ένα χαρακτηριστικ παράδειγμα: πληθωρική διακσμηση με ελικωτά μετάλλια, πυκνές γιρλάντες, ρδα και αχιβάδες γύρω απ τις κεντρικές παραστάσεις της Σταύρωσης και της Aνάστασης. Tα καλύμματα ευαγγελίων της περιδου αυτής μπορούν να ταξινομηθούν σε ομάδες με βάση τα μοια ή παρεμφερή εικονογραφικά στοιχεία ή θέματα που χρησιμοποιούν. Σε μία περίπτωση η προέλευση των ευαγγελίων καλύπτει σχεδν λο το γεωγραφικ φάσμα της Oρθδοξης Aνατολής, απ την Kαππαδοκία στη Mεσσηνία και απ την παροικία της Tριέστης στη Bουλγαρία. Σε άλλες περιπτώσεις η προέλευση εντοπίζεται σε συγκεκριμένο χώρο, πως η ηπειρωτική Eλλάδα, η κεντρική Mικρά Aσία ή ο Πντος. Για την ηπειρωτική Eλλάδα γνωρίζουμε τον τεχνίτη - δημιουργ του τύπου, τον Hπειρώτη Tζιμούρη, και σε ποιές περιοχές εργάστηκε. Για τη Mικρά Aσία και τον Πντο, η πιθανή συμβολή των εργαστηρίων της Kωνσταντινουπλεως στη διάδοση των συγκεκριμένων τύπων παραμένει ένα ανοικτ ακμη ερώτημα. H αναπαραγωγή παρμοιων εικονογραφικών προτύπων γινταν με τη βοήθεια τετραδίου σχεδίων ή μεταλλικής μήτρας. Tο κοιν ύφος, ωστσο, πήγαζε απ τα θρησκευτικά χαρακτικά. Oι χάρτινες εικνες, τα μονφυλλα δηλαδή, με θρησκευτικά θέματα που τυπώνονταν στη Bιέννη, τη Bενετία, της Kωνσταντινούπολη και το Aγιο Oρος, συνέβαλαν στη διάδοση και παγίωση ένος ύφους το οποίο συντηρήθηκε έως και το 20 αιώνα.

Mοναστηριακή βιβλιοδεσία Tα βιβλιοδετικά εργαστήρια Mονής Δουσίκου, Aγίου Oρους και Πατριαρχείου Iεροσολύμων τον 19ο και 20 αι. Bιβλιοδεσία του «Iερού Kώδικα» της μονής Δουσίκου που έδεσε ο Xατζη–Γεράσιμος. Πολλά απ τα διακοσμητικά σίδερα που είχε χρησιμοποιήσει, φυλάσσονται σήμερα στο σκευοφυλάκιο της μονής.

Tου Mπάμπη Λέγγα Bιβλιοδέτη

H ΠAPAΘEΣH των περιπτώσεων του Xατζη–Γεράσιμου Δουσκιώτη και των μοναχών του βιβλιοδετείου «O Aθως», είναι μικρή κατάθεση στοιχείων για την ελληνική ιστορία της βιβλιοδεσίας, με επίκεντρο !μως, το μοντέλο του βιβλιοδέτη – τεχνίτη !πως εκφράζεται στη ζωή και το έργο τους.

Xατζη–Γεράσιμος Δουσκιώτης O ιερομ!ναχος Xατζη–Γεράσιμος (1790 – 1865)1 γεννήθηκε στο Mακρυχώρι του νομού Kαρδίτσας και εικοσάχρονος πήγε υποτακτικ!ς στο γέροντα Iωσήφ στη μονή Δουσίκου. Tρία χρ!νια αργ!τερα άρχισε να μαθαίνει τη βιβλιοδετική τέχνη απ! τους δύο βιβλιοδέτες της μονής, τους μοναχούς Zωσιμά και Δοσίθεο, αφού τον προηγούμενο χρ!νο είχε πάρει το μοναχικ! σχήμα. Tο 1825 επέστρεψε στη μονή οριστικά, μετά απ! απουσία πέντε ετών. Aπ! τις αρχές της δεκαετίας του 1830 έκανε ταξίδια στη Φθία, στην Oυγγροβλαχία, στη Θεσ/νίκη και στις Σέρρες για ανάγκες της μονής. Tο 1844 θα φθάσει στους Aγίους T!πους προσκυνητής και αφού βαπτισθεί στον Iορδάνη, θα προσθέσει στο !νομά του το «Xατζής». Tο 1847 μέσω Θεσ/νίκης και Kων/νούπολης έφθασε στη Bλαχία !που έγινε ηγούμενος για πέντε χρ!νια σε δύο μοναστήρια, μετ!χια της Δουσίκου. Oταν επανήλθε στη μονή έγινε σκευοφύλαξ κι απ! αυτή τη θέση το 1858 έγραψε τον «Iερ! Kώδικα» της μονής. Eκεί αντέγραψε !λα τα ελληνικά έγγραφα και ορισμένα βλάχικα και τούρκικα σε μετάφραση, !πως και κάθε άλλο υλικ! που είχε σχέση με την ιστορία της μονής. Mετά απ! επτά χρ!νια πεθαίνει σε ηλικία εβδομήντα πέντε χρ!νων. O Xατζη–Γεράσιμος «...με την ακαταπ!νητη δραστηρι!τητά του και πολυπραγμοσύνη, τη φιλοπονία και φιλομάθειά του, παρά τα λίγα “κολλυβογράμματα” που έμαθε, άφησε πολύ έντονα και ζωηρά τα ίχνη του περάσματ!ς του, και νιώθει κανείς ζωντανή την παρουσία του και σήμερα ακ!μη στο μοναστήρι, αφού αρκετούς κώδικες έχει γράψει ο ίδιος, ενώ τους περισσ!τερους απ! αυτούς καθώς και πολλά απ! τα έντυπα της μονής έχει ο ίδιος επίσης καλλιτεχνικά βιβλιοδετήσει (...)».

Ως βιβλιοδέτης O Xατζη–Γεράσιμος ως βιβλιοδέτης ανήκει στις τελευταίες γενιές Eλλήνων βιβλιοδετών που γνώρι-

ζαν και εφάρμοζαν τη «μοναστηριακή βιβλιοδεσία». Tο πλήθος των ταξιδιών του, έφεραν σε επαφή το φιλομαθή ιερομ!ναχο με τεχνικές επιλογές απ! την άσκηση της βιβλιοδεσίας με δημ!σιο χαρακτήρα στα μεγάλα αστικά κέντρα. Tο αποτέλεσμα είναι οι βιβλιοδεσίες του να έχουν γίνει με μια «μικτή» τεχνική, μοναδική ίσως στην ιστορία της ελληνικής βιβλιοδεσίας. (Eκείνη την εποχή ή λίγο πριν, διάφορες «μικτές» τεχνικές εφαρμ!ζονταν και απ! βιβλιοδέτες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους). O «Iερ!ς Kώδικας» της μονής που έχει δεθεί απ! τον ίδιο, είναι ένα χαρακτηριστικ! παράδειγμα. Tα κεφαλάρια τα έραψε πάνω στις πινακίδες του κώδικα !πως απ! αιώνες γιν!ταν στην Aνατολή. Στην κατασκευή της ράχης μάλλον για ευκολία ακολουθεί τη γαλλική τεχνική. Eπιπλέον, αφού πρ!σθεσε και «ψεύτικα» νεύρα (εξογκώματα), διακ!σμησε το βιβλίο ακολουθώντας μοναστηριακά πρ!τυπα προηγούμενων αιώνων. Πρέπει να σημειώσουμε !τι οι συντηρήσεις που έκανε πάνω σε κώδικες της βιβλιοθήκης –αυτούς που βρίσκονται σήμερα στη μονή– είναι χονδροειδείς. Eχει δώσει υπερβολική σημασία στην αντοχή του υλικού που χρησιμοποιεί. Tη βιβλιοδετική παράδοση της μονής Δουσίκου συνέχισε ο μοναχ!ς Eυγένιος στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα, συντηρώντας και δένοντας βιβλία με την ίδια τεχνική που ασκούσαν οι βιβλιοδέτες στην Aθήνα εκείνη την εποχή. Yπέγραφε την εργασία του, τυπώνοντας με σφραγίδα στα εσώφυλλα των βιβλίων: «Eδέθη παρά Eυγενίου μοναχού

εξορίστου Bαρνακ!βης. Eύχεσθε υπέρ αυτού».

Bιβλιοδετείον «O Aθως» (1892–1992) Tο κελί του Aγίου Eυθυμίου, στην καταπράσινη πλαγιά λίγο έξω απ! τις Kαρυές2, αναφέρεται απ! το έτος 860 ως κοιμητήριο της μονής Aλυπίου. Aπ! το 1821, !ταν κτίστηκε νέος να!ς, είναι γνωστ! με το σημεριν! του !νομα. H ιστορία της «αδελφ!τητας των Nηφαίων» ξεκινά το 1886, !ταν το κελί περιέρχεται στον παπα–Nήφωνα, τον πνευματικ! της Iεράς Kοιν!τητος και ηγούμενο της Mονής Eσφιγμένου κατά την περίοδο 1903–1909. Tο 1890 εισέρχεται στη συνοδεία ο ιερομ!ναχος Eυθύμιος και μετά δύο χρ!νια αρχίζει η βιβλιοδετική ιστορία του κελιού. Mαζί με τον Nήφωνα τον νε!τερο, που έρχεται στο Oρος το 1897, οργανώνουν το βιβλιοδετείο σε τέτοιο βαθμ!, που το 1901 αποκτά επαγγελματικ! χαρακτήρα, αφού αγοράζουν μηχανή «KRAUSE» πενήντα π!ντων και πολλά διακοσμητικά σίδερα. Mε το πέρασμα του χρ!νου το βιβλιοδετείο αναπτύσσει μεγάλη δραστηρι!τητα, με αποτέλεσμα να επιφέρει «τον μαρασμ! στα πάρα πολλά μικρά βιβλιοδετεία των Kαρυών, υπερτερώντας με την έντεχνη καλλιτεχνική ποι!τητα της βιβλιοδεσίας του»3. O Eυθύμιος ήταν Kαλαβρυτιν!ς, !πως Kαλαβρυτινή θα παραμείνει η ιστορία του κελιού για έναν αιώνα. Tο 19114, !ταν απεβίωσε ο Nήφων, αναλαμβάνει αυτ!ς γέροντας του κελιού. Δεν γνωρίζουμε πού έμαθε ο Eυθύμιος τη βιβλιοδετική τέχνη. Πάντως, εκείνη την εποχή, τέλη του δέκατου ένατου και αρχές του εικο-

στού αιώνα, επιβίωναν στο Oρος ακ!μη οι παλαιές τεχνικές, παράλληλα με τη σημαντική ρωσική επίδραση και την άνθιση της τέχνης στον ελλαδικ! χώρο. O Eυθύμιος πρέπει να πέθανε το 1920, γιατί μετά απ! αυτή τη χρονολογία γέροντας του κελιού αναφέρεται ο Nήφων.

Iερομναχος Nήφων O Nήφων (Λαμπίρης) 1877 – 1953 γεννήθηκε στο χωρι! Kλείτωρ Kαλαβρύτων. Eικοσαετής φθάνει στο Aγιον Oρος, έχοντας τελειώσει μ!νο το δημοτικ! σχολείο. Mετά απ! έναν χρ!νο, το 1898, γίνεται μοναχ!ς με το !νομα του γέροντά του. Eμαθε τη βιβλιοδετική απ! τον ιερομ!ναχο Eυθύμιο και μαζί δημιούργησαν το βιβλιοδετείο, το οποίο έμελλε να αποκτήσει μεγάλη φήμη. «Eίχε μεγάλο πάθος για τη δουλειά. Hταν άνθρωπος μεγάλης αρετής», διηγούνται γι’ αυτ!ν στο Oρος ακ!μη και σήμερα. Oι βιβλιοδεσίες του εργαστηρίου του είναι λιτές και, χωρίς να υπάρχει απ!ηχος «μοναστηριακού δεσίματος» τεχνικά άρτιες. Tο 1927, πενηντάχρονο, τον γνώρισε ο ποιητής T.K. Παπατσώνης σε ταξίδι του στο Aγιον Oρος. Στο βιβλίο του «Aσκηση στον Aθω»5 περιγράφει τη συνάντησή τους. «Σε !λον αυτ! το σάλο, πάμε και λίγην ώρα στον περίπατο. Πάμε κατά τα Mωραΐτικα κελιά. O πάτερ Nήφων και ο πάτερ Mεθ!διος απ! τον Πύργο. O Nήφων του Mωριά είναι βιβλιοδέτης ρασοφ!ρος και άγιος. Mεγάλος τεχνίτης και δεν του αρέζει η ανθρωποπαρέα. Δεν θέλει ούτε να φωτογραφιστεί. Γιατί λέει ο Θε!ς, !ποιος κάνει φωτογραφία στη ζωή, δεν τον κάνουν εικ!να στο θάνατο, δηλον!τι Συνέχεια στη 12η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ την 11η σελίδα

δεν αγιάζει». Tο 1934 εξέδωσε το βιβλίο «Συλλογή Aποφθεγμάτων περιλαμβάνουσα Γνωμικά και Aποφθέγματα διαφ!ρων ποιητών, σοφών και φιλοσ!φων της Aρχαίας Eλλάδας» απ! χειρ!γραφα που βρέθηκαν στο κελί του. Eίχε την τύχη η συνοδεία του να αποτελείται απ! δύο καλούς τεχνίτες. Tον ανεψι! του Nήφωνα – για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω, εφ!σον αναλαμβάνει το κελί μετά το θάνατο του γέροντά του – και το μοναχ! Θε!κτιστο (Θε!δωρο Θεοδωρ!πουλο). O Θε!κτιστος απ! το χωρι! Πύργος της κοιν!τητας Λετρίνου, του νομού Aχαΐας, γεννήθηκε το 1900. Στο Aγιον Oρος έφθασε στις 15–9–1927 και η κουρά του έγινε τον επ!μενο χρ!νο. Πέθανε απ! φυματίωση τρία χρ!νια μετά το θάνατο του γέροντά του, το Φεβρουάριο του 1956. Hταν άνθρωπος «ευλαβής, ασκητής και εγκρατής» και υπήρξε ίσως ο καλύτερος βιβλιοδέτης της πολύχρονης ιστορίας του βιβλιοδετείου. Eίχε αναλάβει το εργαστήριο ενώ ζούσε ακ!μη και δούλευε ο Nήφων. Στη συνοδεία επίσης ανήκε και ο Eυθύμιος (Γιώργος Kουτρουμπής) 1916 – 1939, αδελφ!ς του Nήφωνα του νε!τερου, που ήταν τεχνίτης ρολογιών. Στο !ρος πήγε το 1933 και δύο χρ!νια αργ!τερα πήρε το μοναχικ! σχήμα. (Δεν έχουμε εξακριβώσει αν ο πατήρ Mεθ!διος που αναφέρει ο Παπατσώνης ανήκε και αυτ!ς στη συνοδεία του Nήφωνα). O ιερομ!ναχος Nήφων πέθανε 76 χρ!νων, το 1953, αφήνοντας έργο χιλιάδων βιβλιοδετημένων τ!μων σ’ !λες τις βιβλιοθήκες του Aγίου Oρους.

ντως ταξινομημένα, τα κυριώτερα αποφθέγματα...». Tο 1986 εκδίδει, !πως είχε προαναγγείλει το 1977, τον «Bίο και μοναχικ! Kαν!να του Aγίου Bενέδικτου, απ! χειρ!γραφο που διασωζ!ταν στο κελί. Γράφει σε ενθύμηση στο ημερολ!γι! του: «Σημείωσις. Tο 1986 Σεπτέμβριος, βγάλαμε το βιβλίον Aγίου Bενεδίκτου. Σώματα 3.000 χιλ. επί 250 δρχ. το καθέν κ!στος. Πωλείται δρχ. 700. Πήρεν η I. Kοιν!της σώματα 25X700. Aι Mοναί !λαι απ! 5X700. Σκήτες κελιά !χι και πολλά. Φιλάργυροι και !χι καταν!ησις. Διαλύονται εν προς ένα. Aθήναι πήραν 300 βιβλιοπωλεία. Θεσ/λονίκη έως τώρα 200 βιβλιοπωλεία». H πρ!σχαρη διάθεση του Nήφωνα προς τη ζωή αντικατοπτρίζεται και στα βιβλία που έδενε. Δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «άριστος τεχνίτης», !μως τα δεσίματά του έχουν μια ζωηράδα που εκφράζεται με τους συνδυασμούς των χρωμάτων, με τη νευρική και απ!τομη εργασία πάνω στο δέρμα, με τον !γκο των νεύρων (εξογκώματα). Aτέλειες που παρατηρούνται δε στερούν το ανάλαφρο ύφος στις βιβλιοδεσίες του. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1954, εννέα μήνες μετά το θάνατο του γέροντά του, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «MAKEΔONIA» στη «Mακρά σειρά σημειωμάτων του κ. Iωαννίδη», για το «τί απέμεινεν εις το Aγιον Oρος», ένα ρεπορτάζ για το βιβλιοδετείο «O Aθως». O Nήφων πέθανε το 1987, σε ηλικία 75 ετών, με αγωνία για το μέλλον του βιβλιοδετείου. Στο ημερολ!γι! του, με άλλες αφορμές, βρίσκει την ευκαιρία να κατηγορήσει τον εξάδελφ! του Iερομ!ναχο Nήφωνα –ν!μιμο συνεχιστή του κελιού– για την αδιαφορία του προς τη βιβλιοδεσία. «Λάχανα δεν είχαμε εφέτος καθ!λου δεν φύτευσεν ο παπάς. Aγοράσαμε (...) δρχ. το κιλ!ν. Oύτε πράσα. M!νο ολίγα αντίδια ούτε φασ!λια φύτευσε ούτε πατάτες. Nτεμπέλιασεν. Eγώ φύτεβα απ! !λα είχαμε έως Mάρτιον λάχανα και κουνουπίδια πέρσι 50–70 κιλά κουνουπίδι».

Mπρούτζινη πλάκα του βιβλιοδετείου «O Aθως». Eίναι ένα απ τα διακοσμητικά σίδερα που χρησιμοποίησε ο Nήφων για το βιβλίο που είχε δέσει για τον T.K. Παπατσώνη, ταν είχε επισκεφθεί το Aγιον Oρος το 1927. «Oύτως εχντων των πραγμάτων καταπλέει και ο Πάτερ–Nήφων ο μωραΐτης με δείγμα τα δεσίματα των βιβλίων, και του δίνω, για την ανάμνηση, να μου τυλίξει με πετσί κοκκινωπ και με τ’ αγινορείτικα χρυσοστλιδα το Tραγούδι του Kορνέτου Xριστφ Pίλκε, να μου βάνει και σταυρ, για να ’ναι πιο τίμια η μνήμη της συγκίνησης που μου ’χει δομένα εδώ στο βουν». Yστερα απ διάστημα ενς μήνα συνεχίζει με ενθουσιασμ ο Παπατσώνης: «...γύρισα κι ήβρα το ιπποτικ βιβλίο του Kορνέτου Eδουάρδου Pίλκε, δεμένο απ τον Πάτερ–Nήφωνα σαν τετραβάγγελο με το πετσί το κκκινο και τα χρυσάφια και τα εικονίδια του Oρους, που να γράφουνε με γράμματα χρυσά ελληνικά και φράγκικα Mout Athos και Aγ. Oρος Aθω». (Σήμερα ανήκει στο Iερ Kελί του Eυαγγελισμού στις Kαρυές).

Iεροδιάκονος Nήφων Mετά το θάνατο του ιερομονάχου Nήφωνα γέροντας του κελιού αναλαμβάνει ο ανεψι!ς του Nήφων (Iωάννης Kουτρουμπής) (1912 – 1987) απ! τα Kαλάβρυτα, ο οποίος είχε έρθει στο Oρος τον Oκτώβριο του 1932 και τον επ!μενο χρ!νο ακολούθησε το μοναχικ! βίο. Παράλληλα ανέλαβε και το βιβλιοδετείο και συνέχισε επαξίως την πάνω απ! πενήντα χρ!νια παράδοσή του. O θάνατος του Θε!κτιστου, τρία χρ!νια αργ!τερα, υπήρξε μεγάλη απώλεια για το βιβλιοδετείο και τον Nήφωνα, που έμεινε μ!νος με τον δεκατριάχρονο εξάδελφ! του. «O Nήφων έβαζε τη βιβλιοδεσία μετά το Θε!», λένε γι’ αυτ!ν στο Oρος. Tα άριστα προσ!ντα που διέθετε ως «τυπικάρχης» (οι μονές επισήμως τον καλούσαν κάθε χρ!νο στις ιερές πανηγύρεις τους) και η θέση του στην Aθωνική Πολιτεία ως βιβλιοδέτης, δημιούργησαν μια ξεχωριστή προσωπικ!τητα μοναχού – τεχνίτη. Aπ! το ημερολ!γιο που κρατούσε για μερικούς μήνες κατά τα έτη 1979 και 1986 γνωρίζουμε τι τον απασχολούσε και καταδεικνύεται το πώς αντιλαμβαν!ταν τον εαυτ! του ως βιβλιοδέτη. Aπ! την ανάγνωση διαπιστώνουμε και την ανοικτ!καρδη διάθεσή του, που τη «συναντάμε» σήμερα εκφρασμένη στους χιλιάδες τ!μους που είχε βιβλιοδέσει αυτ!ς

12

Iερομναχος Nήφων O ιεροδιάκονος Nήφων (1912–1987) στην αυλή του κελιού του. Tο καλοκαίρι του 1987 τον επισκέφθηκε ο συγγραφέας Γιάννης Γκίκας και απ την επίσκεψή του αυτή, προέρχεται η φωτογραφία. «Mας υποδέχτηκε» γράφει στη «Mακεδονική Zωή» το 1988, «μ’ ανοικτκαρδη διάθεση. Mας κέρασε τα κεκανονισμένα –καφέ, λουκούμι, τσίπουρο– και μας ξενάγησε στο εργαστήρι του, που καταλαμβάνει ένα δωμάτιο του κονακιού του... Πληθωρικς ο πάτερ Nήφων, μας μίλησε με πάθος κι αγάπη για το επάγγελμα που ασκεί δεκαετίες τώρα».

και η συνοδεία του. «16.2.1979. O καιρ!ς βαίνει προς Nοτιά. Πέμπτη. Λειτουργία. Kαφέ. K!λυβα. Eγώ ράβω τη “Δομή” του Π. Kύριλλου Xαλκιάδων. Mεσημέρι φαγητ!ν Bακαλάο περίσσευμα και γιαούρτι. O παπάς καθαρίζει τις καστανιές στο δρ!μο και ελιές εν συνεχεία. Bράδυ σουπιές με ρύζι και ρέγκα. Hτο και ο K. Θασίτης. O Kώστας ήφερεν σουπιές 2 μικρές, ένα οκταπ!δι μικρ!, και ψάργια 1½ κιλ! μελάνουρα. Eπί τέλους βελτιώθηκε ο καιρ!ς». Tο 1977 «εκδίδεται [νυν] το δεύτερον υπ! Nήφωνος Iεροδιακ!νου (βιβλιοδέτου) και της συνοδείας αυτού», η «Συλλογή Aποφθεγμάτων που είχε εκδώσει το 1934 ο γέρο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

ντάς του. Aν και είχε τελειώσει μ!νο το δημοτικ! σχολείο, μετείχε εν!ς ευρύτερου, πνευματικού κύκλου ανθρώπων. O συγγραφέας Γιάννης Γκίκας που τον συναντά το 1987, τον χαρακτηρίζει «εραστή της λ!γιας παράδοσης και των γραμμάτων»6. Στον πρ!λογο της παραπάνω έκδοσης, υπογράφοντας «Iεροδιάκονος Nήφων Bιβλιοδέτης», αναφέρει: «Mονάζων εν Aγίω Oρει επί τεσσαρακονταπενταετίαν ήδη και εργαζ!μενος ως βιβλιοδέτης έτυχε πολλάκις, εις συζητήσεις μετά βιβλιοφίλων οπού βιβλιοδετούν τα βιβλία των παρ’ ημίν, να διαπιστώσω !τι υπάρχει ουσιαστική ανάγκη και ζήτησις βιβλίου περιέχοντος, δε!-

O Nήφων (Aθανάσιος Mαρώσης 1942–1992), ο τελευταίος της μεγάλης βιβλιοδετικής παράδοσης του κελιού, γεννήθηκε κι αυτ!ς στα Kαλάβρυτα. Oταν ήταν δώδεκα χρ!νων, η πολυμελής οικογένειά του τον έστειλε στο Aγιον Oρος κοντά στον τ!τε σαρανταδυάχρονο εξάδελφ! του Nήφωνα, ένα χρ!νο ακριβώς μετά το θάνατο του γέροντα Nήφωνα. Tέσσερα χρ!νια αργ!τερα πήρε το μοναχικ! σχήμα. Oι βιβλιοδεσίες του έχουν ύφος πομπώδες. Xρησιμοποιεί συχνά λαδομπογιά αντί σμάλτου για να στολίσει τις εκτυπώσεις πάνω στο δέρμα. Aυτοκτ!νησε το 1992, εξαιτίας μιας, εν μέρει άδικης, κατηγορίας που του απηγγέλθηκε. Aνάμεσα στις εναπομείνασες ξύλινες πρέσες και στις «ένδοξες» μνήμες του κελιού, ο μοναχ!ς Σωφρ!νιος σήμερα, ν!μιμος «κληρον!μος» του κελιού, ασχολείται με την αγιογράφηση εικ!νων.

Σημειώσεις: 1. Tο κείμενο αυτ στηρίζεται στα ιστορικά στοιχεία που περιέχονται στο βιβλίο του Δημ. Z. Σοφιανού «Iστορικά σχλια σε επιγραφές, επιγράμματα, χαράγματα και ενθυμήσεις της μονής Δουσίκου» εκδ. Aκαδημίας Aθηνών, 1984, και στις επισκέψεις μου στη Mονή Δουσίκου που πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια της Aδελφτητος, και ιδιαιτέρως του Πανοσ. Kαθηγουμένου κ. Iγνατίου και των μοναχών π. Nεοφύτου και π. Aρσενίου, στον οποίο ανήκει και η συνέχιση της βιβλιοδετικής παράδοσης της Mονής. 2. Δεν θα ήταν δυνατν να γραφεί το κείμενο αυτ χωρίς την πολύπλευρη βοήθεια των μοναχών στις Kαρυές του Aγίου Oρους: Σωφρονίου του I. Kελιού του Aγίου Eυθυμίου, Iερθεου γέροντος του I. Kελιού του Aγίου Nικολάου Xαλκάδων και της συνοδείας του, Γαβριήλ και της συνοδείας του γέροντος Xρυσοστμου του I. Kελιού του Eυαγγελισμού, Iουστίνου Σιμωνοπετρίτη και του συγγραφέα Γιάννη Γκίκα. 3. Aπ το έντυπο φύλλο – σημείωμα του Kέντρου Διαφύλαξης Aγιορείτικης Kληρονομιάς (KE.Δ.A.K.) για το έργο ενίσχυσης, θεμελίωσης και συντήρησης του κελιού. 4. Oι χρονολογίες που αναφέρονται στο κείμενο, προέρχονται απ τα αρχεία της μονής Kοντλουμουσίου που ανήκει το κελί, μετά απ έρευνα του π. Σωφρονίου. 5. T.K. Παπατσώνης: «Aσκηση στον Aθω», εκδ. Iκαρος, Aθήνα 1963. 6. Γιάννης Γκίκας: «Eνας μάστορας βιβλιοδέτης στο Aγιον Oρος», περ. Mακεδονική Zωή, 1988.

Tο συνθετήριο έχει ακμη συνθεμένες με μπρούτζινα γράμματα τις λέξεις Aγ. Oρος.

H Aνάσταση του Xριστού. Mπρούτζινη πλάκα του βιβλιοδετείου «O Aθως». (Σήμερα στο Iερ Kελί του Eυαγγελισμού).

Tο Bιβλιοδετείο του Πατριαρχείου Iεροσολύμων ΩΣ ΦYΣIKH συνέχεια της ίδρυσης Tυπογραφείου στο Πατριαρχείο Iεροσολύμων απ! τον μεγάλο πατριάρχη Kύριλλο B΄ και της λειτουργίας του απ! το έτος 1853 ήταν και η οργάνωση Bιβλιοδετείου για τα βιβλία που τυπώνονταν εκεί. Oπως συνέβη με τον τυπογράφο Iωάννη Λαζαρίδη, ο οποίος μετεκλήθη απ! την Kωνσταντινούπολη, το ίδιο έγινε και με τον δ!κιμο βιβλιοδέτη Δημήτριο Kωνσταντινίδη, ο οποίος καταγ!ταν απ! τη Σάμο και εγκαταστάθηκε στα Iεροσ!λυμα το έτος 1855. O πατριάρχης Kύριλλος, !πως φαίνεται απ! τη σχετική αλληλογραφία, φρ!ντισε επίσης και για την αποστολή των απαραιτήτων εργαλείων, που καταγράφονται σε ειδικ! κατάστιχο ως εξής: 2 τροχοί χρυσώματος, 4 ημικύκλια ωσαύτως, 9 σφραγίδες επίσης, 1 συνθετήριον, 1 γραμμή, 1 στιλβωτήριον, 136 ψηφία με πνεύματα και 55 διαστήματα, 3 μηχαναί (πιεστήρια) ξύλινα και 3 έτεραι μικραί (κοπίδια), 3 σίδηρα με βίδαν εξ ορειχάλκου διά κοπίδια, 3 σμίλαι διπλαί ωσαύτως, 3 ψαλίδια μεγάλα αγγλικά, 1 ψαλίδιον λεπτ!ν, 1 τζεκίτζι και 1 διαβήτης, 18 λαβίδες των εργαλείων και 3 τεφέδες μάλαγμα. Tο κ!στος αγοράς !λων αυτών ανερχ!ταν σε 2.942 γρ!σια ενώ ο μισθ!ς του βιβλιοδέτη 350 γρ!σια τον μήνα. Tα εργαλεία αυτά σε πρ!σφατη έρευνα της επιστημονικής αποστολής του Iστορικού και Παλαιογραφικού Aρχείου βρέθηκαν σε άριστη κατάσταση, καταγράφηκαν και ταξινομήθηκαν με σκοπ! τη δημιουργία Tυπογραφικού Mουσείου στο Πατριαρχείο.

Πάνω: Tο τμήμα του βιβλιοδετείου του Πατριαρχικού Tυπογραφείου των Iεροσολύμων τη δεκαετία του ’30. Δεξιά: Διακοσμητικά σίδερα του βιβλιοδετείου.

AΓAMEMNΩN TΣEΛIKAΣ

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

13

H βιβλιοδεσία στη Δ. Eυρώπη Aπ τα πρώτα σπάνια και ανεκτίμητα βιβλία του 12ου έως τα τολμηρά δεσίματα του 19ου αιώνα Tης Φρσως Γανιάρη – Bασιάδη Bιβλιοδέτριας

TO BIBΛIO, χειρ γραφο πρώτα και τυπωμένο ύστερα, υπήρξε το κύριο μέσο διάδοσης της ανθρώπινης σκέψης. Tο γεγον ς τι αρχαι τατα χειρ γραφα διασώθηκαν μέχρι σήμερα και πολλά αριστουργήματα της εικονογράφησης και της χαρακτικής έφτασαν στα χέρια μας σχεδ ν ανέπαφα παρά το πέρασμά τους μέσα απ τους αιώνες, οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος στους απλούς εκείνους χειροτέχνες, που σε κάθε εποχή και για κάθε είδος κειμένου ήξεραν να δώσουν στο βιβλίο το «δέσιμο» που του άρμοζε. Aπ την αρχαι τητα ήδη, η σκέψη να προφυλαχθούν τα γραμμένα ή χαραγμένα κείμενα οδήγησε τους Bαβυλώνιους στην αρίθμηση των «κεραμιδιών», τα οποία και ταξινομούσαν, σε σειρές με τον τίτλο γραμμένο σε κάθε ένα απ τα κομμάτια–μέρη του ίδιου έργου. Oταν επιτεύχθηκε η γραφή πάνω σε κάποιο υλικ που εύκολα τυλιγ ταν σε ρολ (μετάξι, πάπυρος ή περγαμηνή) το πρ βλημα της σελιδοποίησης και φύλαξης λυν ταν ευκολ τερα. Πολλοί «κύλινδροι» μαζί, δεμένοι και κρυμμένοι σε κουτιά απ αρωματικ ξύλο για μεγαλύτερη προστασία, βρέθηκαν μέσα στη γη έχοντας διασωθεί απ κάθε αγρι τητα της εποχής τους. Eνώ τα καμωμένα σε φύλλα φοινίκων ή μπαμπού «βιβλία» άλλων νοτιοανατολικών πολιτισμών, διατηρούνται σε θήκες απ κορμούς δέντρων και άλλες ξύλινες κατασκευές. Kατά ένα μύθο –και τις περισσ τερες φορές, οι μύθοι λίγο απέχουν απ την πραγματικ τητα– η Kλεοπάτρα ξεναγούσε τον Kαίσαρα στα εργαστήρια της Aλεξάνδρειας, που δοκιμαζ ταν μια νέα τεχνική παρουσίασης των εγγράφων· οι Aιγύπτιοι είχαν την ιδέα να διπλώνουν πολλά φύλλα του ίδιου μεγέθους στη μέση, οπ τε με κάποιον τρ πο ραφής στη ράχη έδιναν το παραλληλεπίπεδο σχήμα που ονομάστηκε «κώδικας» (codex). Yπάρχουν ενδείξεις τι το σχήμα αυτ ήταν ήδη γνωστ στους Aσύριους απ το 722 π.X. αλλά το συναντάμε πια τελειοποιημένο απ τους K πτες Mοναχούς πάνω σε περγαμηνή που αντικατέστησε τον πάπυρο μέσα στον πρώτο αιώνα αυτής της χιλιετηρίδας. H διακ σμηση των πρώτων αυτών βιβλίων είναι εμπνευσμένη απ την αιγυπτιακή τέχνη: δέρμα χαραγμένο, πρεσαρισμένο, χρωματισμένο με ένθετα ανάγλυφα ή επίπεδα. Tα σχέδια σχεδ ν πάντα γεωμετρικά, ευθείες γραμμές που σχηματίζουν ορθογώνια, τετράγωνα ή ρ μβους και περικλείουν κύ-

14

Γεωμετρικ σύμπλεγμα χρωματισμένο με βερνίκι και πλαισιωμένο με χρυσές γραμμές και μικρές τελείες, μέσα απ το οποίο ξεχωρίζουμε διακοσμητικά στοιχεία δανεισμένα απ τη φύση. Lyon, 16ος αι.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Tο περίτεχνο στιλ «à la fanfare» του 16ου αιώνα, με τις φυλλωσιές και τις περικοκλάδες σε λη την επιφάνεια, απ το οποίο έχουν διασωθεί πολλά δείγματα.

κλους, σταυρούς και άλλα σχήματα, λα δουλεμένα με μικρά εργαλεία πάνω σε υγρ δέρμα. Φαίνεται, πως οι Mουσουλμάνοι οι οποίοι παρέλαβαν την τεχνική αυτή απ τους K πτες, με την προσθήκη των δικών τους αραβουργημάτων, ήδη απ τον 13ο αιώνα ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν υγρ χρυσ πάνω στο δέρμα.

Eυρώπη

Tα χαραγμένα φύλλα γύρω–γύρω συμπληρώνουν την εξωτερική διακσμηση ενς βιβλίου του 16ου αιώνα.

Στην Eυρώπη μέχρι το 12ο αιώνα τα πρώτα βιβλία είναι σπάνια και ανεκτίμητα. Oχι μ νον επειδή τη συγγραφή τους έχουν αναλάβει οι «αντιγραφείς» στις βιβλιοθήκες των μοναστηριών αλλά κυρίως επειδή η βιβλιοδεσία τους είναι έργο αργυροχρυσοχ ων. H ραφή στηρίζεται πάνω σε έντερα ζώων το δέρμα των οποίων χρησιμεύει στο ντύσιμο χωρίς μως να είναι κολλημένο πάνω στα ξύλινα καπάκια. Eπιβάλλεται η χρήση μεταλλικών «κλείστρων» για να συγκρατηθεί η περγαμηνή, ακ μα και καρφιών για την ενίσχυση των άκρων. Oι δερμάτινες βιβλιοδεσίες, πρέπει να σημειωθεί ήταν και οι απλούστερες, δεδομένου τι οι τεράστιες πλάκες σκαλισμένο ελεφαντ δοντο ή οι ένθετες πολύτιμες πέτρες είχαν προκαλέσει έντονη δυσφορία και αντίδραση για

την ανισ τητα στην κατανομή του πλούτου. Mε την οικονομική άνθιση του 12ου αιώνα δημιουργείται μια πολιτιστική αναγέννηση. Oι βιβλιοδέτες δεν εργάζονται πια μ νο στα μοναστήρια αλλά εγκαθίστανται δίπλα στα πανεπιστήμια και κάτω απ τον οικονομικ έλεγχο αυτών. Tο αναγνωστικ κοιν μεγαλώνει και απαιτούνται πλέον βιβλία μικρ τερα σε σχήμα, περισσ τερο εύχρηστα αλλά και πολύ πιο ανθεκτικά. Tα ξύλινα καπάκια λεπταίνουν αισθητά ώσπου να αντικατασταθούν απ το χαρτ νι στο τέλος του 13ου αιώνα. Ως προς τη διακ σμηση, η χάραξη των δερμάτων με τα μικρά εργαλεία, δίνει τη θέση της σε μεγάλες στάμπες που προβάλουν ανάγλυφο ή εσώγλυφο το κυρίως θέμα (πάντα θρησκευτικ ) σκούρο καφέ πάνω στο φυσικ άβαφο δέρμα. Tα εργαστήρια πληθαίνουν και παρ’ λη τη θεαματική μονοτονία δεν λείπουν οι καινοτομίες πως ο χρωματισμ ς και η διακ σμηση των φύλλων γύρω – γύρω στα βιβλία, της διακ σμησης με χρυσ μετά το 13ο αιώνα και την εμφάνιση χρωματισμένων δερμάτων σε τ νους του κ κκινου και πράσινου μετά το 14ο. Tα «μοναστικά», διακοσμητική που χρησιμοποιούνται μέχρι τ -

H οικογένεια Le Monnier μέσα στο 18ο αιώνα ξεπερνά τα ρια της μέχρι ττε διακσμησης, απελευθερώνοντας το σχέδιο.

τες, περνούν και στον επ μενο αιώνα, τον 15ο, οπ τε το χαρτί αντικαθιστά πλήρως την περγαμηνή. Kαι παρ’ λα που ο Γουτεμβέργιος τύπωσε την πρώτη του «Bίβλο» και σε περγαμηνή και σε χαρτί, χρειάστηκαν 70 χρ νια (1450–1520) ως την πλήρη αποδοχή και καθιέρωση του τυπωμένου βιβλίου αντί του χειρ γραφου. Πρέπει λοιπ ν η βιβλιοδεσία να προλάβει τη μαζική παραγωγή των βιβλίων που αριθμεί περίπου 20 εκατομμύρια τ μους απ το 1450 ως το 1500 μ νο στην Eυρώπη. Tο μεγάλο βήμα της προ δου αυτή τη φορά θα κάνουν οι Eλληνες βυζαντινοί βιβλιοδέτες πολλοί απ τους οποίους μετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης οδηγήθηκαν σε εργαστήρια της Δύσης. Eπιν ησαν ένα καινούργιο τρ πο ραφής που οι κάθετοι σπάγγοι στήριξης δεν εξέχουν απ τη ράχη του βιβλίου πως παλαι τερα τα έντερα που χρησιμοποιούνταν, αλλά ενσωματώνονται μέσα σε εγκοπές που γίνονται με πρι νι (greques). Eπίσημα, ο τρ πος αυτ ς της ραφής επιτράπηκε στη Γαλλία μ νο το 1750 αν και τα περισσ τερα βιβλία ράβονταν έτσι απ πολύ νωρίτερα.

H διακσμηση H τεχνική της διακ σμησης με το φύλλο χρυσού που απ τους Aραβες μεταδ θηκε στους Iταλούς και πέρασε στη Γαλλία, εξαπλώνεται λο και περισσ τερο. Kαινούργια εργαλεία με παραστάσεις χι θρησκευτικές αλλά δανεισμένες απ τη φύση, η επιν ηση της ρουλέτας που περιστρεφ μενη επιτρέπει την επανάληψη του χαραγμένου σχεδίου σε ευθεία, οδηγούν στην «αναγέννηση» της βιβλιοδεσίας: 16ος αιώνας. Bρισκ μαστε μπροστά σε πλήθος νέων χαρακτηριστικών που αφορούν την εξωτερική εμφάνιση των βιβλίων. Διακοσμήσεις απλές καυτές με εργαλεία ή σφραγίδες, σε ι-

Bιβλιοδεσία του 1640, δείγμα της διακσμησης «à la Duseuil», μία απ τις πιο λιτές λων των εποχών.

Bιβλιοδεσία του 1742, μία απ τις περίφημες «δαντέλες» σε κκκινο δέρμα.

ταλικ ύφος με χρυσά ανθέμια ή Xαρακτηριστικές μορφές διακοεμβλήματα, γεωμετρικά σχήματα σμήσεων εκτ ς απ τις «fanfares» που περικλείουν θυρεούς, πολλές είναι ακ μη η «a l’ eventail» που φορές εμπλουτισμένα με συμπλέγ- σαν βεντάλια απλώνεται απ ένα ματα απ μικρ τερα κοσμήματα. κεντρικ στοιχείο προς τις τέσσεAλλα, γεωμετρικά με την προσθήκη ρις γωνίες, ενώ σαν πιο λιτές εμφαχρωματιστών βερνικιών ή ακ μα νίζονται η «a la Duseuil» με ένα εκαι ένθετων χρωματιστών δερμά- σωτερικ πλαίσιο και τέσσερα κοτων (mosaique) για να φτάσουμε σμήματα στις γωνίες και στο τέλος στην περίτεχνη «fanfare» (φανφά- του αιώνα οι λεγ μενες «jaueρα) που ανάμεσα απ φυλλωσιές nistes» που είναι άρτιες τεχνικά βικαι περικοκλάδες αφήνει κεν μ - βλιοδεσίες χωρίς μως εξωτερική νο ένα οβάλ διακ σμηση με στο κέντρο μ να χρυσωτου εμπρ ς μένα τα γυρίκαπακιού. Kαι σματα του δέρμερικά σημαματος στο εντικά ον ματα: σωτερικ του Pierre Roffet, καπακιού. βιβλιοδέτης O Eve που της Aυλής επί διαδέχθηκε Λουδοβίκου IB΄ τον πατέρα και Φραγκίτου ως βιβλιοσκου I, ο γιος δέτης της Aυτου Etienne λής, ο Mace Roffet που Ruette και ο δούλεψε για γιος του Antoτον μεγάλο βιine Ruette, ο β λ ι ο γ ρ ά φ ο Πλούσια σε έμπνευση είναι τα πρώτα βιο- Florimond BaGrolier, Claude μηχανικά δείγματα βιβλιοδεσιών, πως dier, ο Luc Ande Piques, Nic- αυτή του 14ου αιώνα με την υπογραφή toine Boyet και olas Eve. Tην του Georges Canape. ο Le Gascon, περίοδο αυτή λοι πέρασαν βλέπουμε για πρώτη φορά χρύσω- στην ιστορία ως άριστοι τεχνίτες μα φύλλων στα βιβλία ενώ αντίθε- της βιβλιοδεσίας και κάθε ένας ξετα υπάρχει μια τάση επανάληψης χωριστά είχε να προσθέσει το δικ της ράχης με τα εξογκώματα κα- του ύφος ή στίγμα μ’ ένα νέο κ θώς και η προσθήκη καρφιών για σμημα, με νέα πιο πολύπλοκα σχέκαθαρά διακοσμητικούς μως λ - δια. γους. Διστακτικά, εμφανίζεται ο Παρ λα αυτά, το μεγάλο τ λμητίτλος στη ράχη. μα να μπει ο τίτλος σε ξεχωριστ O 17ος αιώνας σημαδεύεται απ δέρμα στη ράχη δεν έγινε παρά τον τη μεγάλη ανάπτυξη στον εκδοτικ 18ο αιώνα ταν πια οι βιβλιοδεσίες τομέα. Tα περισσ τερα βιβλία δέ- που απευθύνονται σε βασιλείς είνονται με δέρμα μέτριας ποι τητας χαν περιοριστεί σε ημερολ για με και μ νο σε σημαντικά βιβλία η δια- μ νη διακ σμηση τα εμβλήματα. κ σμηση απλώνεται στα καπάκια εH συνένωση των επαγγελμάτων νώ αντίθετα οι ράχες είναι φορτω- του βιβλιοδέτη και του χρυσωτή γίμένες με χρυσ σε συμμετρική διά- νεται την ίδια ακριβώς χρονιά που ταξη με τη βοήθεια των αντίστοι- διαχωρίζονται οι τυπογράφοι απ χων εργαλείων. Tο νέο στοιχείο ει- τους βιβλιοπώλες, το 1686. Mποσάγει τώρα ο Mace Ruette χρωματί- ρούμε να πούμε τι πέφτει κάπως ζοντας τα εσώφυλλα με την τεχνι- το επίπεδο της δημιουργίας και κή της μαρμαρ κολλας. πολλοί βιβλι φιλοι απευθύνονται

στα εργαστήρια του Λονδίνου για να πλουτίσουν τις συλλογές τους. Tο παράξενο είναι τι μέσα στην φαινομενική παρακμή, η Γαλλία αναδεικνύει τρεις οικογένειες βιβλιοδετών που με την υπογραφή τους σημαδεύουν τη λαμπρή εξέλιξη της βιβλιοδεσίας στην Eυρώπη. Mέχρι τη Γαλλική Eπανάσταση οι πιο ονομαστοί τεχνίτες είναι μέλη των τριών αυτών δυναστειών: Padeloup, La Monnier, Derome. H μαζικ τερη παραγωγή στη βιβλιοδεσία έρχεται απ τη Γερμανία. Bρισκ μαστε στο τέλος του 18ου αιώνα και ο Bradel υιοθετεί μια μορφή καλύμματος για να ντύσει τα βιβλία διαχωρίζοντας μ’ αυτ ν τον τρ πο την απλή βιβλιοδεσία απ τη βιβλιοδεσία υψηλών προδιαγραφών. Aπ δω και μπρος παρακολουθούμε μια επανάληψη λων των διακοσμήσεων των προηγούμενων αιώνων χωρίς φαντασία αλλά με τεχνική αρτι τητα στην κάθε λεπτομέρεια. Tο κύμα του ρομαντισμού μ νο μας δίνει καινούργια διακοσμητικά σύμβολα ενώ παράλληλα η βιομηχανοποίηση της βιβλιοδεσίας θα μας προσφέρει αρκετ πλούτο σε ιδέες και τεχνικές μέσα στον 19ο αιώνα. Kαι σο το απλ βιομηχανικ δέσιμο γίνεται προσιτ στον απλ αναγνώστη, τ σο η τέχνη της βιβλιοδεσίας ψάχνει τη θέση της πάνω στο ίδιο το βιβλίο. O Henri Marius Michel το 1878 παίρνει την πρώτη του αναγνώριση σε έκθεση βιβλιοδεσίας. Oι τολμηρές συνθέσεις του απ λουλούδια και φυλλώματα σε πλήρη αρμονία και με απ λυτο σεβασμ των καν νων της διακ σμησης των βιβλίων δεν είναι παρά η αρχή. Tο αντικείμενο της διακ σμησης εν ς βιβλίου θα πρέπει να έχει άμεση σχέση με το περιεχ μεν του. Aυτ ακριβώς είναι το επ μενο βήμα που έγινε μέσα στον τελευταίο αιώνα και που τοποθέτησε τη βιβλιοδεσία πολύ σωστά δίπλα στις εικαστικές τέχνες.

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

15

Στα χρνια του Oθωνα H βιβλιοδεσία προσανατολίζεται προς την Eυρώπη Tου Mπάμπη Λέγγα Bιβλιοδέτη

META την κατάλυση του ανατολικού χριστιανικού κράτους τον 15ο αιώνα, τα βιβλιογραφικά εργαστήρια στη βενετοκρατούμενη Kρήτη και στα απανταχού ορθδοξα μοναστήρια, διατήρησαν την παράδοση της βυζαντινής τέχνης στη βιβλιοδεσία, που είχε ήδη αιώνες ακμάσει παράλληλα με την ουμανιστική και χριστιανική παιδεία. Tην ίδια εποχή, η οθωμανική άρχουσα τάξη άρχισε να αναπτύσσει σε μεγάλο βαθμ τη βιβλιοδεσία χειρογράφων αραβικής γραφής, με διαφορετικά αισθητικά και τεχνικά χαρακτηριστικά και με σαφείς επιρροές απ την περσική τέχνη. H μοναστηριακή βιβλιοδεσία –πως ονομάζεται η εξέλιξη της βυζαντινής στάχωσης– ασκήθηκε συνεχώς έως το 19ο αιώνα σε χειργραφα και βιβλία των Oρθοδξων της Aνατολής, με εξαίρεση την «περαστική ιδιοτροπία» της αυλής των Γάλλων βασιλέων του 16ου αιώνα. H απδοση σεβασμού απ τους μοναχούς στο λγο του Θεού μέσω της τέχνης της βιβλιοδεσίας, με λιτά μέσα και συμβολικ χαρακτήρα, σμίλεψε μια παράδοση ήθους λα αυτά τα χρνια σον αφορά το δεμένο βιβλίο· «Eστάχοθεν διά χειρς εμού του αμαρτωλού Xατζη ΠαπαΠαναγιώτου – ιερέως απ ενορίαν της Aκαταμαχήτου», γράφει ο βιβλιοδέτης χειρογράφου σε ενθύμηση το 17731. Tην ίδια περίπου εποχή, η κίνηση του νεοελληνικού διαφωτισμού διαμρφωσε τη σχέση της απέναντι στο δεμένο βιβλίο, χι τσο εξαιτίας της οικονομικής ένδειας του ελληνικού αναγνωστικού κοιν, σο λγω της λειτουργίας του βιβλίου «που συνίστατο ακριβώς την εκπλήρωση μιας άμεσης, πρακτικής και πολιτιστικής ανάγκης2. H αντιμετώπιση του βιβλίου ως πνευματικού αγαθού δημιούργησε, απ διαφορετικούς δρμους, παρμοιες αντιλήψεις για το βιβλίο μ’ εκείνες της μοναστηριακής βιβλιοδεσίας. Hταν χαρακτηριστικ αυτ που ανέφερε ο Iωάννης Πρίγκος (1725–1789), ο Eλληνας μεγαλέμπορος στο Aμστερνταμ, τι «τα βιβλία ήταν για να τα διαβάζουν και χι για να μένουν στα ράφια και να θαυμάζουν το ωραίο τους δέσιμο».

Στροφή στην Eυρώπη Tο 1816 ο Aδαμάντιος Kοραής γράφει με αγωνία στο Nεφυτο Bάμβα στη Xίο για τη μεγάλη «χρεία» να βρεθεί για τις ανάγκες

16

της Σχολής της Xίου ένας έμπειρος τεχνίτης που θα ήταν επάξιος ενς ευρωπαίου συναδέλφου του «χι μνον τυπογράφου, αλλά στιχωτού χρείαν έχετε μεγάλην (...). Tον άρτον, στις έμελλε δικαίως να τρέφη τους Eλληνας, τον ασωτεύομεν εις τους τυπογράφους, εις τους στιχωτάς, εις τους χαρτοποιούς (...) και παντς είδους τεχνίτας των Eυρωπαίων»3. Oταν λοιπν κατέστη αναγκαία η οργάνωση βιβλιοθηκών στην τουρκοκρατούμενη Eλλάδα, ήταν φυσικ επακλουθο, λγω του ευρωπαϊκού προσανατολισμού των εκφραστών του διαφωτισμού, να στραφούν προς αναζήτηση τεχνιτών στην Eυρώπη. Διτι η Γαλλική Eπανάσταση είχε «γκρεμίσει» την επικρατούσα αισθητική στην τέχνη. Tα οικσημα είχαν αφαιρεθεί βίαια απ πολύτιμα βιβλία που εξέφραζαν τον παλαι κσμο, και η νέα τέχνη που ξεπήδησε, ήταν ταυτισμένη με τα νέα ιδανικά. Eπιπλέον, η μοναστηριακή βιβλιοδεσία, εκφράζοντας με συνέπεια το πνευματικ κλίμα των Oρθοδξων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν ταυτισμένη με τον παλαι κσμο. Oμως, δεν ήταν μνο αυτά. Yπήρχαν και άλλοι σοβαροί λγοι που οδήγησαν αναγκαστικά τον προσανατολισμ της βιβλιοδεσίας στην ευρωπαϊκή εκδοχή της, ειδικά μετά την Eλληνική Eπανάσταση. H μοναστηριακή βιβλιοδεσία εφαρμστηκε κυρίως σε χειργραφα ή έντυπα βιβλία, σε χώρους χι κάποιου μεγάλου τυπογραφείου, μιας βασιλικής βιβλιοθήκης ή κάποιου πανεπιστημίου αντίθετα με τη δυτική τέχνη που είχε εξελιχθεί ήδη προκειμένου να εξυπηρετήσει τη μαζική πια παραγωγή βιβλίων και τις πνευματικές επιλογές της νέας άρχουσας τάξης. Eνώ πολλοί απηχοι της δυτικής τέχνης αφομοιώθηκαν στη μοναστηριακή βιβλιοδεσία, η τελευταία δεν μπρεσε ή δεν επιδίωξε να φθάσει στο σημείο εκείνο ώστε να ανταποκριθεί σε απαιτήσεις που η σύσταση του κράτους επέβαλλε με αποτέλεσμα να μην εξελιχθεί ανάλογα με τη δυτική τέχνη, η οποία είχε ήδη μακραίωνη παράδοση. Στα τυπογραφεία του αγώνα, ως τις αρχές της δεκαετίας του 1830 στο Nαύπλιο και αλλού δεν υπάρχουν ούτε καν έμπειροι τεχνίτες για να δέσουν χαρτδετα βιβλία. H τέχνη των τσαγκάρηδων και των σαμαράδων4 με το σουβλί, τη βελνα και την κλωστή έδινε πολλές φορές πρακτικές λύσεις στις ανάγκες των τυπογραφείων για την κυκλοφορία των βιβλίων τους.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Eπαγγελματικ σήμα του Σαμψωνίδη, βιβλιοδέτη στη Σύρο. Πολύ πιθαν να πρκειται για διαφημιστικ καταχώρηση στον Tύπο της εποχής. Aναφέρει βρά στα πρώτα «Oλύμπια», θε καλλιτεχνικών εκθέσεων που ξεκίνησε το 1859, μακ απγονος των «Πανελλην στον αιώνα μας. Mέχρι τη του Mεσοπολέμου συχνές οι βραβεύσεις βιβλιοδετώ σε καλλιτεχνικές εκθέσει απδειξη πως η βιβλιοδεσ αντιμετωπιζταν ως καλλ κή δημιουργία. «Bιβλιοδέ λαιοί ήσαν –ανάμεσα στου άλλους– οι εκ Tεργέστης ελθντες Σπυρίδων και Π Σαμψωνίδης…, διδαχθέντ παρά τω βασιλικώ βιβλιοδ μας πληροφορεί ο Aνδρέα Xούμης στην πραγματεία «Περί της τυπογραφίας εν Σύρω» (1901). Tα δύο α εμφανίζονται ως επαγγελ βιβλιοδέτες στη δεκαετία 1830-40. Tο πτε ακριβώς ο ένας αδελφς, ο Πέτρο εγκαταστάθηκε με βιβλιο στην Eρμούπολη της Σύρο δεν μπορέσαμε να το εξα σουμε. Δεν αποκλείεται, εγκατεστημένοι και οι δύ στη Σύρο, ο ένας, δηλαδή ο Σπυρίδων, να απεβίωσε αφού η διαφημιστική κατα ση έγινε σίγουρα μετά το (φωτ.: αρχείο Διον. Bαλάσ

Γνωρίζουμε, ωστσο, τι η βιβλιοδεσία, με την παράδοση που κρατούσε απ αιώνες –και κατά τη διάρκεια της επανάστασης– ασκήθηκε σε μοναστήρια και σε μεγάλα κέντρα που υπήρχαν ελληνικές κοιντητες.

Πρώτη σχολή Eίναι συγκινητική η επιστολή που έστειλε απ το Nαύπλιο στις 22 Oκτωβρίου 1829 ο κυβερνήτης Iωάννης Kαποδίστριας στο Γάλλο φιλέλληνα και μεγάλο τυπογράφο Φιρμίνο Διδτο, στην οποία με αγωνία ζητούσε κάποιον Eυρωπαίο βιβλιοδέτη για

να εκπαιδεύσει νέους που τους προριζε σαν ειδικευμένο προσωπικ για τις ανάγκες του νεοσύστατου κράτους· «Nα έλθη προς ημάς», γράφει, «και βιβλιοδέτης μετά της αναγκαίας ύλης. Tτε τον βάλλω πλησίον του ορφανοτροφείου και σοι των μαθητών δεν κλίνουσιν εις τα γράμματα, μανθάνουσι την τέχνην, καθώς ευδοκιμούσιν ήδη τινες εργαζμενοι εις το τυπογραφείον». Hδη τον Aπρίλιο του ίδιου έτους, είχε εγκαινιασθεί το ορφανοτροφείο της Aίγινας, που είχαν εγκατασταθεί τα πρώτα ορφανά παιδιά. Στο ορφανοτροφείο λειτουργούσαν και

Bιβλιοδεσία χειρογράφου του έτους 1823. Tο χειργραφο περιλαμβάνει μουσικά εκκλησιαστικά κείμενα μεταγραμμένα κατά τη μεταρρύθμιση του 1814. «Mετεγράφη το παρν παρ’ εμού του Mουσικογραφέος Δημητρίου Παπαδπουλου Xίου κατά το αωκβ΄ έτος Σεπτεμβρίου 5 εν Iσμαΐλο, 1822». (Πλη της Pουμανίας με πολυπληθή παροικία Eλλήνων. «Mετά της Oδησσού και του Iασίου υπήρξεν εκ των κυρίων κέντρων, εν οίς εξεδηλώθη κατά πρώτον η δράσις της Φιλικής Eταιρείας). Tο επμενο έτος δέθηκε μάλλον στον τπο αντιγραφής του. Προφανώς, ο κάτοχος του «X.A.A.Γ.» το προριζε για τη βιβλιοθήκη του, αφού η ράχη είναι υπερβολικά διακοσμημένη για βιβλίο χρήσης. Eνδιαφέρον προκαλεί ο πλούσιος διάκοσμς της με σαφείς επιρροές απ την ευρωπαϊκή αισθητική της εποχής, με επιμονή στην ανάδειξη του φοίνικα, σύμβολο της αναγέννησης και της νίκης. Στις πινακίδες του βιβλίου, με ποικίλα διακοσμητικά σίδερα της βιβλιοδετικής τέχνης, έχουν συνδεθεί σύμβολα, των οποίων η προσεκτικτερη μελέτη –ιδίως αυτών της εμπρσθιας πινακίδας– μας παραπέμπει σε σφραγίδες ή σύμβολα της Eλληνικής Eπανάστασης, ειδικτερα της Σάμου. Στη βιβλιοθήκη της Iεράς Mητροπλεως Σάμου σώζεται ακμη ένα χειργραφο του ιδίου αντιγραφέα, του ιδίου έτους, του οποίου δεν κατέστη δυνατή η εξέταση της βιβλιοδεσίας. Tα σύμβολα, ο φοίνικας και η επαναστατική σφραγίδα της Σάμου, μας οδηγούν στη διαπίστωση τι πρκειται για την πρώτη εξακριβωμένη ελληνική «επαναστατική» βιβλιοδεσία, αντίστοιχης των «επαναστατικών» βιβλιοδεσιών που έγιναν στη Γαλλία κατά την επανάσταση του 1789. (Aνήκει στη συλλογή του Πέτρου Bέργου).

υ Πέτρου

να κή

πολλά «χειροτεχνεία», εργαστήρια, στα οποία τα παιδιά μάθαιναν απ ειδικευμένους δασκάλους ανάμεσα σε άλλες τέχνες και τη βιβλιοδετική. Σύμφωνα με το διάταγμα της 23ης Oκτωβρίου (4 Nοεμβρίου) 1833 που δημοσιεύθηκε στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως, οι μαθητές δούλευαν διπλά σε τεχνίτες και το ένα τρίτο του καθαρού εισοδήματος «αφαιρεθέντων των εξδων της ακατεργάστου ύλης, και των διά το κατάστημα αναγκαίων εργαλείων», προοριζταν «ως αμοιβή των διαπρεπντων μαθητών, διδομένη μως εις αυτούς μνο μετά την εκ του καταστήματος εξοδν των διά την περαιτέρω μρφωσιν, ή διά την αποκατάστασίν των». Δεν γνωρίζουμε αν μέσω του Διδτου ήρθε Eυρωπαίος δάσκαλος ή χρησιμοποιήθηκε, πως στο βασιλικ βιβλιοδετείο, κάποιος Eλληνας βιβλιοδέτης. Πάντως λίγο αργτερα, βρίσκουμε νέους να σπουδάζουν την τέχνη στη Δύση. Tα αδέλφια Σπυρίδων και Πέτρος Σαμψωνίδης έρχονται απ την Tεργέστη και ασκούν το επάγγελμα στην ακμάζουσα Σύρο. Hδη ο Θεσσαλς ιερομναχος Συμεών είχε εγκατασταθεί στο νησί και εργαζταν εκεί απ το 1830.

Bασιλικ βιβλιοδετείο

ράβευση εσμς ν ακρινς ηνίων» ην αρχή ές είναι ών εις. Aπτή εσία λιτεχνιέται παους ς Πέτρος ντες δετείω», έας α του αδέλφια λματίες α ς ος, οδετείο ρου, ακριβώ-

ύο ή ε, ταχώρηο 1859 άση).

H είσοδος του ορφανοτροφείου της Aίγινας σήμερα. Eδώ στεγάστηκαν τα πρώτα παιδιά «λείψανα της σκληρής αιχμαλωσίας» των Tούρκων, που είχαν εξαγοραστεί στην Aλεξάνδρεια με χρήματα του φιλέλληνα βασιλιά της Γαλλίας Kαρλου I ύστερα απ παρακίνηση του Kαποδίστρια, το 1829. Mερικά απ’ αυτά τα παιδιά ήταν οι πρώτοι βιβλιοδέτες που αποφοίτησαν απ δημσια σχολή. Eξω απ το ορφανοτροφείο λειτουργούσαν εργαστήρια με έμπειρους τεχνίτες, που οι μαθητές εξασκούσαν τη βιβλιοδετική τέχνη. Tο ένα τρίτο του καθαρού εισοδήματος του εργαστηρίου προοριζταν για τους μαθητές, προκειμένου να ξεκινήσουν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία ταν αποφοιτήσουν. Tο κτίριο χρησιμοποιήθηκε αργτερα ως φυλακή. Σήμερα στεγάζει προσωρινά τραυματισμένα πουλιά, θύματα της «σκληρής συμπεριφοράς» των ανθρώπων (φωτ.: K. Λιντης).

Στις προσπάθειες για την οργάνωση του κράτους μετά την έλευση του Oθωνα, συμπεριέλαβαν την κατάρτιση ειδικευμένων βιβλιοδετών για τις επείγουσες ανάγκες της έκδοσης βιβλίων και εντύπων. Eτσι, συστάθηκε το Bασιλικ Bιβλιοδετείο «υπ του βασιλέως Oθωνος χάριν ορφανών παίδων και (...) διετηρήθη έτη λα, οι δε μαθηταί του έδινον δημοσία εξετάσεις εις ας, κατά τας εφημερίδας της εποχής, παρίσταντο και υπουργοί, εις τας δοθείσας μάλιστα τη 8η Iουλίου 1838 διεκρίθη ο εκ Σύρου Aγαμέμνων Δαλέζιος». Aπ την ίδια πηγή μας παραδίδονται και τα ονματα δύο ακμη μαθητών του Bασιλικού Bιβλιοδετείου, του Aθανάσιου Πολυμέρη και Kωνσταντίνου Λαζαρίδη. Eνα μήνα περίπου μετά απ το παραπάνω γεγονς, στο άρθρο 29 του Bασιλικού Διατάγματος «Περί του οργανισμού της B. Tυπογραφίας και Λιθογραφίας» στις 26 Aυγούστου (& Σεπτεμβρίου) 1838, αναφέρεται τι «αι μέχρι τούδε γενομένοι εν τω καταστήματι (του βασιλικού Tυπογραφείου) βιβλιοδετικαί εργασίαι παύουσιν εις το εξής». Περίπου τέσσερα χρνια πριν, στο διάταγμα της 10 (22) Δεκεμβρίου 1833, για το ίδιο θέμα, το οποίο είναι λεπτομερέστατα διατυπωμένο ακμη και ως προς το μισθ των τεχνιτών, δεν αναφέρεται ειδικευμένος τεχνίτης για τις βιβλιοδετικές εργασίες. Tο Bασιλικ Bιβλιοδετείο, του οποίου η σύσταση δεν παραδίδεται στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως εκείνης της εποχής, διηύθυναν σύμφωνα με τη μαρτυρία του A. Xούμη «δύο έμπειροι τεχνίτες», ο Aθανάσιος Zωσιμάς Hπειρώτης και ο ιερομναχος Παρθένιος εκ Σάμου. Eνδιαφέρον ωστσο προκαλεί τι δεν αναφέρονται Bαυαροί τεχνίτες, αν και απ τα λίγα βιβλία της βιβλιο-

θήκης του Oθωνα, που έχουμε εμείς υπψη μας, δεν προκύπτει τι αυτά έχουν δεθεί απ Eλληνες βιβλιοδέτες.

Nέα αντίληψη Tην ίδια εποχή μως παρατηρείται μια έντονη δραστηριοποίηση στο χώρο της βιβλιοδεσίας. Mαθητές δημοσίων σχολείων, σπουδαστές απ την Eυρώπη, μοναχοί μακριά απ το χώρο της μετανοίας τους, ενδεχομένως και ξένοι, ασκούν τη βιβλιοδεσία στον τπο μας. O ενθουσιασμς για το δημσιο και πρακτικ χαρακτήρα της βιβλιοδεσίας δημιούργησε κλίμα αισιοδοξίας. Mε τη ζωντάνια των απψεων του νεοελληνικού διαφωτισμού για το βιβλίο, τα δεσίματα, αν και «πρωτγονα» σε σχέση με τα ευρωπαϊκά εκείνης της περιδου, στχευαν με επιτυχία στην ανάδειξη του βιβλίου ως πνευματικού προϊντος. Eτσι, και κάτω απ τη βαριά παράδοση της μοναστηριακής βιβλιοδεσίας, διαμορφώθηκε μια νέα αντίληψη για το δεμένο βιβλίο, αντίληψη που σχετιζταν με τις άλλες πνευματικές εκδηλώσεις της πρώιμης περιδου του Eλληνικού κράτους. Aν και είναι σαφής ο ευρωπαϊκς προσανατολισμς της σε σχέση με τη ντπια παράδοση, ο τρπος δεσίματος των βιβλίων προέρχεται απ την ανάμιξη παραδοσιακών τεχνικών και αισθητικών επιλογών με τις νέες μεθδους. Mε το τέλος της δεκαετίας του 1840 παγιώνεται η επαγγελματική αντίληψη στο χώρο της ελληνικής βιβλιοδεσίας με αποτέλεσμα με την πάροδο του χρνου να εμφανισθούν λαμπρά δείγματα βιβλιοδετικής τέχνης απ Eλληνες βιβλιοδέτες. Συνοψίζοντας αυτή η πρώτη αππειρα προσέγγισης – γραφής της ιστορίας της ελληνικής βιβλιοδεσίας στο α΄ μισ του 19ου αιώνα5, αποσκοπεί στην ανασύσταση της ευρύτερης ελληνικής ιστορίας της βιβλιοδεσίας, που φιλοδοξούμε να προβάλλει τη μακραίωνη παράδοση και παράλληλα να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τους σύγχρονους βιβλιοδέτες. Σημειώσεις 1) Mοναχού Πορφυρίου, «H βιβλιοδεσία εν Bερροία – Περί δεσιμάτων και σταχωτών», στην Eφημ. Oι καιροί, 19 Δεκεμβρίου 1997. 2) Γιώργος Bελούδης, Tο Eλληνικ Tυπογραφείο των Γλυκήδων στη Bενετία (1670 – 1854), Aθήνα 1987, σελ. 93. 3) Tα ιστορικά αρχεία που δημοσιεύονται στο παρν κείμενο, βασίζονται στις πηγές που περιέχονται στην εκτς εμπορίου έκδοση, Περί δεσιμάτων Aπολογία – Eργαστήριο Bιβλιοδεσιών Mπάμπη Λέγγα, Aθήνα 1997. 4) Kατά την προφορική μαρτυρία του Kύπριου βιβλιοδέτη Λέλου Kωνσταντινίδη, στην Kύπρο μέχρι τον πλεμο, οι σαμαράδες παράλληλα με το κυρίως επάγγελμά τους ασκούσαν και τη βιβλιοδεσία με εντελώς πρωτγονα μέσα. 5) Tα ελάχιστα στοιχεία που αφορούν την ιστορία της ελληνικής βιβλιοδεσίας στο α΄ μισ του 19ου αιώνα, προήλθαν απ επισκέψεις στις βιβλιοθήκες των K. Στάικου, Γ. Λαγανά, Θ. Xατζηθεοδώρου, Στ. Tαρίνα, Δ. Θάνα και Σίμωνος Πέτρας στο Aγιον Oρος, και απ πληροφορίες που με προθυμία μου παρείχαν εκτς των ανωτέρω και οι Θ. Θεοδώρου, I. Σαμαρτζής, οι μοναχοί της Σίμωνος Πέτρας Iουστίνος και Πορφύριος, καθώς και ο μ. Iερθεος Kαρυώτης. Θα ήθελα και απ τη θέση αυτή να τους εκφράσω τις ευχαριστίες μου.

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

17

Pωμιοί βιβλιοδέτες της Πλης O μεγάλος αριθμ ς βιβλιοδετικών εργαστηρίων μαρτυρεί έντονη παρουσία και δραστηρι τητα Tου Στρατή Δ. Tαρίνα

ΓIA τους Pωμιούς τεχνίτες–βιβλιοδέτες της Πλης δεν συναντήσαμε σχετική μελέτη. Για τον λγο αυτ, η προσπάθειά μου στην εξεύρεση υλικού βασίσθηκε σε εμπορικούς οδηγούς της εποχής, σε διαφημίσεις, σε διάφορα τοπικά περιοδικά και σε τιμολγια που υπάρχουν στη συλλογή μου1. Ως Pωμιούς βιβλιοδέτες βρίσκουμε στον «Oδηγ Kωνσταντινουπλεως–Eμπορικ Hμερολγιο» του 18682, τους Πέτρο Bοδιν, Bασίλειο Λάγγα και Γεώργιο Xριστοδούλου, οι οποίοι διατηρούσαν εργαστήρια στο Γαλατά. Aπ διαφημίσεις σε περιοδικά και επαγγελματικές ετικέτες μέσα σε βιβλία εντοπίζουμε δύο ακμη βιβλιοδέτες, που εργάζονταν την ίδια εποχή στην ίδια περιοχή της Πλης, τοN Γαλατά. Eίναι ο Kων/νος Γεράρδος (C. Gèrard) και ο E.Σ. Nοτάρης. Mεγάλοι εκδοτικοί οίκοι που εμφανίζονται απ τα μέσα του 19ου αιώνα παρουσιάζουν ολοκληρωμένη εργασία, καθώς διέθεταν δικ τους τυπογραφείο, καταστιχοποιείο, γραμματογραφείο και βιβλιοδετείο, πως π.χ. ο δαλματικής καταγωγής Aντουάν Zέλιτς3, εκ των πρωτοπρων της λιθογραφίας. Aυτού του είδους ρωμέικα εργαστήρια συναντώνται πολλά στα τέλη του 19ου αιώνα. Oνομαστ ήταν των Aδελφών Γεράρδων4 (χρυσούν μετάλλιον εν τη διεθνή εκθέσει Aθηνών, 1904). O πατέρας τους Kωνσταντίνος, που προαναφέραμε, ήταν βιβλιοδέτης στο Γαλατά απ το 1848 και ησχολείτο επίσης με τη γραμματογραφία και την καταστιχοποιία, ενώ κατασκεύαζε χαρτοφύλακες και κουτιά για κοσμήματα. Aπ διαφήμιση των αδελφών Γεράρδων, το 1902, πληροφορούμαστε τι το βιβλιοδετείο τους λειτουργεί «επί πλέον συμπληρωθέν διά νεωτάτων και τελειοτάτων ευρωπαϊκής προελεύσεως μηχανημάτων κοπτικής, στιλβώσεως, λειάνσεως, χρυσώσεως και ποικιλτικής». Aλλα τυπο–λιθογραφεία που διέθεταν και εργαστήριο βιβλιοδεσίας στον Γαλατά ήταν του Aριστβουλου και Aναστασιάδου, το «Kεντρικ Xαρτοπωλείο» του K.I. Θεοχάρη, του Mακρίδη και του Aλευρπουλου και της A.E. ΦOINIΞ. Στο Πέρα υπήρχαν το τυπογραφικ κατάστημα «H ANATOΛH», καθώς επίσης το «Γαλλικ τυπογραφείο, χαρτοπωλείο» του Λέανδρου Mουρκίδη (Léandre Mourkidès) στην πλατεία του Tούνελ. O Mουρκίδης ήταν αποκλειστικς βιβλιοδέτης της γαλλικής πρεσβείας και του προξενείου. Tριάντα ονματα βιβλιοδετών υπάρχουν καταχωρημένα στο «Annuaire Oriental» του 1907, εκ των οποίων 14 είναι Pωμιών, 7 Aρμενίων, 6 Tούρκων και 3 απροσδιορίστου ε-

18

Tιμολ γιο των Aδελφών Γεράρδων στην Kωνσταντινούπολη. Tο περίτεχνο και κομψ κεφαλάρι, τυπωμένο σε χρώμα, μας δίνει λα τα στοιχεία. Πλήρη ταυτ τητα: Παρεχ μενες εργασίες (τυπογραφείον, βιβλιοδετείον, καταστιχοποιείον, γραμματογραφείον), διεύθυνση (Γαλατά, Πεμπτοπαζάρω 17–19), τηλέφωνο (607), χρονολογία ίδρυσης (1848) και πάνω αριστερά, διάκριση (χρυσ μετάλλιο σε διεθνή έκθεση της Aθήνας το 1904). Tο τιμολ γιο κ πηκε στις 8 Nοεμβρίου 1924 στο νομα Tομάζος Σγουρδαίος, (γνωστ ς γιατρ ς στην Π λη), για βιβλιοδεσία 297 τ μων, με συνολικ κ στος εργασίας 17.545 γρ σια. Aπ το σύνολο των τ μων, μ νο οι 53 είναι δερματ δετοι. Mε βάση τη λεπτομερή ανάλυση του τιμολογίου, αντίστοιχη βιβλιοδετική εργασία σε σημεριν βιβλιοδετείο της Aθήνας, θα έφτανε τα τρία εκατομμύρια δραχμές.

θνικτητας, χωρίς να αποκλείεται κάποιοι απ αυτούς ή και λοι να αποτελούσαν μέλη της ελληνικής κοιντητας. Eνας εκ των τριών είναι ο Aύγουστος Tαρνάβσκη, που είχε το εργαστήρι του στη Mεγάλη Oδ του Πέραν. Δείγμα της εξαιρετικής δουλειάς του βρέθηκε σε ελληνικ βιβλίο του 18875. Oι 14 Pωμιοί βιβλιοδέτες ήσαν οι εξής: Στην Πλη οι Δημ. Aναγνωστίου και Iωάννης Mαρμαρίδης, στον Γαλατά οι Aδελφοί Γεράρδοι, ο Θεδωρος Kαψιμάλης, οι Π. Nικολαΐδης και N. Mπανανς, ο Γεώργιος Xριστοδούλου και ο Σπυρίδων Xριστοδούλου, ενώ στο Πέρα ήσαν οι Γεώργιος Aθανασπουλος και I. Φυλίδης, ο K. Δασκαλπουλος, ο Eμμανουήλ Xορν, ο Στυλιανς Pιγπουλος και ο Aλέξανδρος Σαμουρπουλος. Bιβλιοδέτες της ίδιας χρονιάς, που δεν είναι καταχωρημένα τα ονματά τους στο «Annuaire Oriental» αλλά έχουν εντοπισθεί σε τιμολγια της συλλογής μου, είναι στο Πέρα ο Γ. Aθανασπουλος εντς του Citè dè Pera και ο A. Xρηστίδης στον Γαλατά, που ήταν παράλληλα και εκδτης ιατροφαρμακευτικού περιοδικού απ το 1887. Aπ διαφημιστική καταχώρηση στο περιοδικ «Aπ’ λα» το 1913 πληροφορούμαστε τι το βιβλιοδετείο «H ΠPOOΔOΣ», του Δημοσθένους Nάτσου, στον Γαλατά, διακρί-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

νεται διά την «φιλοκαλία, στερετητα και ευθηνία». Xαρακτηριστική και πολύ ενδιαφέρουσα είναι η διαφημιστική καταχώρηση του βιβλιοδέτη Eμμανουήλ Xορν, στο περιοδικ «Παιδικς Kσμος» του 1908. O Xορν διατηρούσε εργαστήριο και χαρτοπωλείο στο Πέρα επί της οδού Mνηματάκια απέναντι απ τον κήπο της Δημαρχίας. Nεώτεροι βιβλιοδέτες, της μετά το 1923 εποχής, ήταν στην Πλη ο Eπαμεινώνδας K. Bασιλειάδης, ο Nίκος Ξανθπουλος, ο Aθανάσιος Σιμώτας και τα αδέλφια Mανώλης και Δημήτριος Kουκάκης. Στον Γαλατά εντο-

Xαρακτηριστική και ενδιαφέρουσα διαφημιστική καταχώρηση του βιβλιοδέτη Eμμανουήλ Xορν στο περιοδικ «Παιδικ ς κ σμος» του 1906.

πίζουμε τους Eυταξιάδη και Xαράλαμπο Σ. Σγουρίδη. Eπίσης, στο Mικρ Bαλουκλή Xαν του Γαλατά ήταν εγκατεστημένοι οι Λεωνίδας Kαρυστηνς και Θεοδσιος Zαχαριάδης6. Tο έργο τους κσμησε τις πλούσιες βιβλιοθήκες των Pωμιών της Kων/πολης (Πατριαρχείο, Θεολογική Σχολή της Xάλκης, Φιλολογικς Σύλλογος, μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, εκκλησίες, συλλγους, λέσχες, φιλανθρωπικά ιδρύματα, ιδιωτικές βιβλιοθήκες κ.ά.) αλλά και χι μνο. Γνωρίζοντας τις δυσκολίες αυτού του εγχειρήματος, ελπίζω στο μέλλον να βρεθούν στοιχεία που θα καλύψουν τις ελλείψεις και ατέλειες αυτής της δραστηριτητας των Pωμιών στην Πλη. Σημειώσεις: 1) Oλο το υλικ προέρχεται απ τη συλλογή μου, εκτς απ το «Annuaire Oriental» του 1907, που ανήκει στη συλλογή του φίλου μου Nικ. Zαχαριάδη, που πρθυμα μου το παραχώρησε και τον ευχαριστώ θερμά απ τη θέση αυτή. 2) Eκδτες, Π. Σερβάτης και K.N. Σαργολγος. Kων/πολη 1868. 3) Eίχε εκδώσει πλήθος ελληνικών βιβλίων. Mέρος της οικογένειας Zέλιτς, αφομοιώθηκε απ τη ρωμέικη κοιντητα της Kων/πολης. 4) Eτος ίδρυσης 1899, διευθ. Πέρα, οδς Kιουτσούκ Xενδέκ 29–31. 5) «Eπιστολαί διδασκάλου προς μαθητήν...» υπ Aντ. Σικελιανού. Tύποις «Nεολγου». Eν Kων/πλει 1887. 6) Kώστα M. Σταματπουλου «H Tελευταία Aναλαμπή» σ. 96. Aθήνα. 1996.

Bιβλιοδετεία της Aθήνας Oργανωμένες βιβλιοδετικές μονάδες και βιβλιοδέτες απ το 1880 έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρνια Tιμολγιο του ιδρυμένου το 1840 βιβλιοδετείου, γραμμο γραφείου και χρυσωτηρίου Πέτρου Δ. Πεντεφρή, απ το 1897. Kπηκε την 1 Φεβρουαρίου 1897 και το υπογράφει ο ίδιος (φωτ.: Aρχείο Eταιρείας EΛIA).

Tου Δημήτρη Παυλπουλου Iστορικού της Tέχνης

ΣYMΦΩNA με άρθρο του καλού παλιού δημοσιογράφου Δημητρίου (Mήτσου) Xατζπουλου (1872–1936), ο οποίος υπέγραφε με το ενδεικτικ του χαρακτήρα του ψευδώνυμο «Mποέμ» στην εφημερίδα Tο Aστυ το 1894, τα βιβλιοδετεία της Aθήνας τελειοποιούνται απ το 1882 και μετά, ενώ το 1889 τα εκδοτικά καταστήματα του γνωστού μεγάλου εκδτη της εποχής, «ανθρώπου της καρδίας» που «δεν εννοεί ποσώς να ταραχθή ή αλλοιωθή χάριν ή εις το πείσμα ουδενς προσώπου ή πράγματος και δι’ αυτ διατηρείται πάντοτε ακμαιτατος» (Φραγκίσκου Πρίντεζη, Hμερολ γιον της «Φύσεως» του έτους 1899. Φιλολογικ ν, διασκεδαστικ ν και διδακτικ ν [μετά πολλών εικ νων], Aθήνα 1899, σ. 36), του Aνέστη Kωνσταντινίδη (1846–1901) –ο οποίος ήδη το 1884 είχε αγοράσει το τυπογραφικ – εκδοτικ κατάστημα του πρωτοπρου της ελληνικής τυπογραφίας Aνδρέα Kορομηλά (1811–1858) που ττε το διηύθυνε ο γιος του Λάμπρος Kορομηλάς (1854 –1923)–, αυτά τα καταστήματα λοιπν που τα διηύθυνε ο ρέκτης και φιλπονος Aνέστης Kωνσταντινίδης μαζί με τους δυο γιους του, τον Kωνσταντίνο, διευθυντή των γραφείων, και τον Θησέα, διευθυντή των εργοστασίων, παίρνουν το πρώτο βραβείο βιβλιοδεσίας στη Διεθνή Eκθεση Παρισίων. Tο 1899 διευθυντής του βιβλιοδετείου των καταστημάτων Aνέστη Kωνσταντινίδου ήταν ο Eυάγγελος Παναγιωτπουλος (Φραγκίσκου Πρίντεζη, .π., σ. 40). Aς σημειωθεί κιλας πως τα περισστερα τυπογραφικά–εκδοτικά καταστήματα στην Eλλάδα απ το β΄ μισ του 19ου αιώνα και μετά, περισστερο στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, για λγους οικονομίας ενσωματώνουν χωριστ τμήμα βιβλιοδεσίας στις εγκαταστάσεις τους. Eτσι το 1900–1901 τα βιβλιοεκδοτικά καταστήματα Aναστασίου Δ. Φέξη στην Aθήνα έχουν, πέρα απ το βιβλιοπωλείο και το τυπογραφείο τους, και βιβλιοδετείο (Tιμοκατάλογος των εκδοθέντων και ευρισκομένων παρ’ ημίν βιβλίων)· κατά το 1923 ο μεγάλος εκδοτικς οίκος Δημητράκου, που είχε ιδρύσει ο λγιος εκδτης Δημήτριος Δημητράκος (1875–1966) και στεγαζταν στην οδ Σταδίου 4, διατηρούσε εκτς απ δικ του τυπογραφείο και ιδικτητο βιβλιοδετείο στις οδούς Φράττι και P. Γαριβάλδη, στη Γαργαρέττα. Aλλά και βιομηχανίες τυπογραφικών στοιχείων, πως εκείνη της «Aυγής Aθηνών» των Bίκτορος Kαρύδη και Aντωνίου B. Kαρτση (1886–;) στη στοά της οδού Eυριπίδου 6, διαθέτουν το 1923 κοπτικές μηχανές βιβλιοδετικής (Iωάννου Xρ. Xατζηιωάννου, Πανελλήνιον Λεύκωμα Eθνικής Eκατονταετηρίδος 1821–1921. H

Διαφήμιση του παλιού βιβλιοδετείου N. Λάρδη (φωτ.: Aρχείο Eταιρείας EΛIA).

Xρυσή Bίβλος του Eλληνισμού, τ. B΄ 1: Bιομηχανία–Eμπ ριον, Aθήνα 1923, σ. 272). O επί 47 ολκληρα χρνια βιβλιοθηκονμος της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Eλλάδος Δημήτριος K. Mάργαρης (1880–1963) γράφει στο λήμμα του «βιβλιοδεσία» της Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλοπαιδείας τι γύρω στο 1880 «εξετελούντο εις τας Aθήνας λαμπρά δεσίματα απ αρίστους τεχνίτας διά τας βιβλιοθήκας διαφρων βιβλιοφίλων, ιδιαιτέραν δε ώθησιν εις την τέχνην [της βιβλιοδεσίας] έδωκεν η υπ του ττε Eφρου της Bιβλιοθήκης της Bουλής Iω. Φιλήμονος [διάβαζε: Tιμ. Φιλήμονος] επιδειχθείσα επιμέλεια και καλαισθησία διά την βιβλιοδέτησιν των βιβλίων της ανωτέρω βιβλιοθήκης». Πρώτος βιβλιοδέτης στην πλη, σύμφωνα πάντα με το πολύτιμο για τις πληροφορίες του άρθρου του

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου του Σταμ. N. Aγά το 1901 (φωτ.: Aρχείο Eταιρείας EΛIA).

Mποέμ, εμφανίζεται κάποιος Bλάχος – παλιτερος μως λων ο Πέτρος Δ. Πεντεφρής, του οποίου το βιβλιοδετείο, στην οδ Eυριπίδου 2, «ήτο πραγματικν σχολείον της βιβλιοδετικής τέχνης», πως σημειώνει στο παραπάνω λήμμα ο Δ. Mάργαρης. O Πεντεφρής είχε λάβει μέρος στην έκθεση των «Oλυμπίων» του 1859, στην 20ή Kλάση, με δερματδετα βιβλία του και είχε τιμηθεί με χάλκινο μετάλλιο (Oλύμπια του 1859, Aθήνα 1860, σ. 3 αρ. 1118). Δώδεκα χρνια μετά, το 1870, επίσης σε έκθεση των «Oλυμπίων», στην Z΄ Kλάση, του απονέμεται πάλι χάλκινο μετάλλιο, αυτή τη φορά «ως καταφαίνοντα πραγματικήν προδον της βιβλιοδετικής εν Eλλάδι απ της τελευταίας ολυμπιακής περιδου» (Oλύμπια του 1870. Περίοδος δευτέρα, Aθήνα 1872, σ. 15, 224 αρ. 5). Tο 1894, που γράφει το χρονικ

του ο Mποέμ, στην Aθήνα λειτουργούν οργανωμένα τα βιβλιοδετεία–γραμμογραφεία των Π.Δ. Πεντεφρή, I. Oρεσίτροφου (ο οποίος συμμετέχει και στις δύο εκθέσεις των «Oλυμπίων», του 1859 και του 1870), N. Σ. Λάρδη (στην οδ Kολοκοτρώνη 11), M. Aρνιώτη (στην οδ Kοραή 5), Mαταρά, Aθανασπουλου, M. Nικολαΐδη, K. Xαζ, Δ. Mιχαήλ, K. Xρηστίδη, Bούρλη, A. Kωνσταντινίδη (στην οδ Pμβης 2), Σ. K. Bλαστού (στις οδούς Eρμού 63 και Nίκης 14), E. Φρυδά, γραμματέα το 1884 του Διοικητικού Συμβουλίου της Λαϊκής Eταιρείας Tυπογράφων και Bιβλιοδετών «Γουτεμβέργιος», Mαστραποστλη, Kεφάλα, χήρας Nικολάου κ.ά. Λίγο αργτερα, στις αρχές του 20ού αιώνα, προστίθενται εκείνα των B. Kρητικού, Γεωργίου Mίνωος (απέναντι απ το Φρουραρχείο, αρ. 2), A. Συνέχεια στην 21η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

19

Bιβλιοδεσία του Γιώργου Aβαγιανού. O Aβαγιανς, γεννημένος το 1924, μαθήτευσε σε μικρή ηλικία κοντά στον Mικρασιάτη βιβλιοδέτη K. Kουντουριώτη. Aργτερα εργάστηκε στον εκδοτικ οίκο «Eλευθερουδάκης» με προϊστάμενο τον Kωνσταντινουπολίτη Kυρ. Σκαζίκη και μάστορη τον K. Aρνιώτη. Tο 1959, η γνωριμία του με τον Aνδρέα Γανιάρη του άνοιξε νέους δρμους. Eργάστηκε μαζί του μέχρι το 1964 και στη συνέχεια έκανε δική του δουλειά. Kάνοντας μια πρχειρη καταγραφή, άλλοι παλιοί βιβλιοδέτες γνωστοί στους βιβλιφιλους της Aθήνας, είναι ο Aλεξανδρινς Aχιλλέας B. Δημητρπουλος, ασχολούμενος με την καλλιτεχνική βιβλιοδεσία απ το 1935, ο Bασίλης Eλληνας, ο Nικλαος Kολοβούρης με βιβλιοδετείο απ το 1935, ο Nίκος Kαραμέτος, ο Nικλας Mαντζάκος, γιος παλαιού βιβλιοδέτη, ο Xρήστος Mπίκος, ο Γεώργιος Δ. Oικονμου, μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του, παλι βιβλιοδέτη και πρεδρο των Eπαγγελματιών Bιβλιοδετών, ο Bασίλης Pάδος, μαθήτευσε στο βιβλιοδετείο M. Kουκουρή, ο Eμμ. Pεβένθης, μαθήτευσε κοντά στον παλαι βιβλιοδέτη Γεώργιο Pαζή και συνέχισε την παράδοση του βιβλιοδετείου, ο Aντώνης N. Pοδιτάκης, ο Γεώργιος Φ. Φώσκολος, ο Θεδωρος Xασαπάκης κ.α.

Δείγματα βιβλιοδεσίας του Φίλιππα Γελαδπουλου. Eκτς απ βιβλιοδέτης, ο Γελαδπουλος είναι και γνωστς συγγραφέας. «Aσχολούμαι με τη βιβλιοδεσία απ το 1934 και θα την εξασκώ εφ’ ρου ζωής γιατί με τη βιβλιοδεσία είμαι ερωτευμένος... Ως συγγραφέας, πιστεύω πως το βιβλίο συντελεί στην πνευματική άνοδο του ανθρώπου και ως βιβλιοδέτης, πιστεύω πως η καλαίσθητη παρουσίαση ενς βιβλίου προδιαθέτει καλύτερα τον αναγνώστη», εξομολογείται στο αυτοβιογραφικ σημείωμα του καταλγου για την «Eκθεση Kαλλιτεχνικής Bιβλιοδεσίας» που οργάνωσε ο Δήμος Θεσσαλονίκης το 1985 (ΔHMHTPIA K).

Aριστερά: Eπαγγελματικ σήμα του Γεωργίου Mίνωος. Προστέθηκε στα μεγάλα βιβλιοδετεία της Aθήνας στις αρχές του αιώνα μας. Oι εγκαταστάσεις του βρίσκονταν στου Ψυρρή, απέναντι απ το Φρουραρχείο. Aδελφς του Γ. Mίνωος υπήρξε ο συνθέτης καντάδων Στέλιος (Στελάκης) Mίνως. Kέντρο και δεξιά: Eπαγγελματικ σήμα του βιβλιοδετείου K.Δ. Kαραγιαννπουλου, Πραξιτέλους και Xαβρίου 9 και Πέτρου Δ. Πεντεφρή, Eυριπίδου 2. Παλαιτερα, τα μεγάλα βιβλιοδετεία της Aθήνας, πως και της επαρχίας, κολλούσαν διακριτικά στις γωνίες των εσωφύλλων τα επαγγελματικά τους σήματα. Σήμερα, οι υποψιασμένοι βιβλιοδέτες, δένοντας παλαιές χαρτδετες εκδσεις συλλέγουν, ταν συναντούν, αντίστοιχα επαγγελματικά σήματα.

20

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

O καλλιτέχνης βιβλιοδέτης Φαίδων Ψάλλης στο βιβλιοδετείο του της οδού Σίνα 44, που οι ρυθμοί της πάντα καλαίσθητης και προσεγμένης εργασίας παραμένουν αναλλοίωτοι. Mπαίνοντας απ οικογενειακή παράδοση στο επάγγελμα κατά το τέλος της δεκαετίας του ’40, μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του, Kωνσταντινουπολίτη την καταγωγή, που είχε κάνει σπουδές βιβλιοδεσίας στη Γαλλία και είχε ανοίξει το κατάστημά του το 1925 στην Aθήνα, στην οδ Iπποκράτους. Tα πρώτα χρνια της σταδιοδρομίας του ο Φ. Ψάλλης βιβλιοδέτησε και ορισμένα βιβλία του Kωστή Παλαμά, ενώ ανέλαβε τη βιβλιοδέτηση βιβλίων επιφανών λογίων, πως ο Kωνσταντίνος Tσάτσος και ο Παναγιώτης Kανελλπουλος.

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

Kατσουρπουλου, Σπυρίδωνος Aμπατζπουλου (στην οδ Kολοκοτρώνη 7, με «εργασίαν καλλιτεχνικήν, υλικά α΄ τάξεως και τιμάς συγκαταβατικάς»), Kωνσταντίνου N. Φλωριανού (ο οποίος διαφημίζει επιπλέον το χρυσωτήριο και το τυπογραφείο του, στην οδ Kολοκοτρώνη 54), K.Δ. Kαραγιαννπουλου (που και αυτς διαφημίζει το χρυσωτήρι του στην οδ Πραξιτέλους 7) κ.ά. Aριστοτέχνης χρυσωτής υπήρξε ο Eυάγγελος Bαρβερπουλος, σπουδαγμένος στο Παρίσι, που έμαθε την τέχνη του σε ονομαστά βιβλιοδετεία, μέλος το 1884 του Διοικητικού Συμβουλίου της Λαϊκής Eταιρείας Tυπογράφων και Bιβλιοδετών «Γουτεμβέργιος». Πανιά, χαρτνια, δέρματα και λοιπές ύλες προμηθεύουν τους βιβλιοδέτες της Aθήνας οι δερματοπώλες Περπινιάς, Xαρ. Mατθιπουλος, Mπαβέας, N. Mατθιπουλος κ.ά. Στα βιβλιοδετεία αυτά δουλεύουν 10–15 εργάτες με ημερομίσθιο 1,5–8 δρχ. επί 10 ώρες ημερησίως. Kαι, πως συνεχίζει ο Mποέμ, «αι πληρωμαί των εργατών τούτων, οίτινες ζουν μέσα σε βουνά βιβλίων και μηχανών γίνονται κατά Σάββατον, η ζωή των δε δεν διαφέρει απ την ζωήν των συναδέλφων των εις άλλας τέχνας». Σε κάθε αθηναϊκ βιβλιοδετείο δένονταν 2.000–3.000 βιβλία ετησίως· το μικρτερο δέσιμο κστιζε 50 λεπτά και το μεγαλύτερο 100 δρχ. – συνηθέστερη τιμή, μεταξύ 2 και 4 δρχ. O μηχανολογικς εξοπλισμς των αθηναϊκών βιβλιοδετείων είναι πλούσιος, εισαγμενος απ το εξωτερικ. Tο 1894, πως μας πληροφορεί διαφήμιση στο περιοδικ Eικονογραφημένη Eστία, η επιχείρηση του «Tυπογραφείου της “Eστίας”», των Kαρλου Mάισνερ (1864–1948) και Nικολάου Kαργαδούρη (1862–1935), η οποία στεγάζεται στην οικία Aφθονίδου (στη σημερινή οδ Παπαρρηγοπούλου, στην πλατεία Kλαυθμώνος), φέρνει στην Eλλάδα μηχανές κοπτικές, περφοραρίσματος και ραπτικές, αντιπροσωπεύοντας τον τυπογραφικ οίκο Franz Franke του Bερολίνου. Tο 1928, στο περιοδικ Mπουκέτο, δημοσιεύεται ολοσέλιδη διαφήμιση του τεχνικού γραφείου A. A. Tσιφλάκου, που βρισκταν στην οδ Πετράκη 20–22, στην οποία σημειώνεται τι πουλάει χαρακοκοπτικές και βιβλιοδετικές μηχανές. Oι ραπτικές μηχανές των αθηναϊκών βιβλιοδετείων αναπληρώνουν 10 εργάτες, οι κυλινδρικές καμπυλώνουν τις ράχες 500–600 βιβλίων ημερησίως, οι κοπτικές, οι χαρακωτικές και οι χρυσωτικές εργάζονται ακατάπαυστα, το ίδιο και τα πιεστήριά τους. Mερικοί απ τους βιβλιοδέτες, δαιμνιοι Eλληνες, επινοούν δικές τους μηχανές: ο Mιχαήλ Aρνιώτης διατηρούσε το 1894 στο υπγειο του καταστήματς του δύο μεγάλες χαρακωτικές μηχανές δικής του ευρεσιτεχνίας, τις οποίες επεξεργαζταν απ το 1862. O ίδιος βιβλιοδέτης είχε δημιουργήσει και μικρή μηχανή για την κατασκευή πενών γραμμογραφίας, χωρίς να ακολουθεί τους συναδέλφους του που τις εισήγαγαν απ την Eυρώπη. Tο 1932 στο κάτω μέρος του πανδετου οπισθφυλ-

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου και γραμμογραφείου Σπυρίδωνος Aμπατζπολου (περ. Παναθήναια, 1902).

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου Nικολάου Kαργιωτάκη (φωτ.: Aρχείο Eταιρείας EΛIA). Στο βιβλιοδετείο αυτ εργάστηκε ένα διάστημα ο παλις καλλιτέχνης βιβλιοδέτης N.K. Ψάλλης, πατέρας του μάστορα βιβλιοδέτη Φαίδωνος Ψάλλη.

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου Mιχαήλ Aρνιώτη (περ. Πινακοθήκη, 1903).

λου του Hμερολογίου της Mεγάλης Eλλάδος, που εξέδιδε ο Iωάννης N. Σιδέρης (1871–1948) με ιδρυτή και διευθυντή τον Γεώργιο Δροσίνη (1859–1951), διακρίνεται σε βαθυτυπία η φίρμα του βιβλιοδετείου Aρνιώτη. Mέσα στις δραστηριτητες των αθηναϊκών βιβλιοδετείων του τέλους του 19ου αιώνα πρέπει να υπολογίζεται και η συστηματική βιβλιοδέτηση καταστίχων διαφρων μεγεθών για υπουργεία, εμπορικά γραφεία κ.τ.τ. Tο ύψος της παραγωγής τέτοιων καταστίχων δείχνει ο ετήσιος αριθμς τους που προέρχεται απ τα βιβλιοδετεία M. Aρνιώτη και Σ. K. Bλαστού μνον: 5.000–6.000 οκάδες! Συναφείς εργασίες των αθηναϊκών βιβλιοδετείων της εποχής ήσαν οι ποικίλες χαρακώσεις εντύπων. Tο παράπον τους; η φορολγηση των ειδών τους, μολοντι η εισαγωγή δεμένων βιβλίων απ την Eυρώπη γινταν ατελώς...

Eμπορική βιβλιοδεσία Πολλά οργανωμένα αθηναϊκά βιβλιοδετεία του Mεσοπολέμου αναλάμβαναν και τη μαζική βιβλιοδέτηση συγκεκριμένων «εμπορικών» βιβλίων. Eτσι το 1924 ο εκδοτικς οίκος Mιχαήλ Zηκάκη (1883–;) δένει τα βιβλία του στο βιβλιοδετείο Γ. Ψωμά, στην οδ Σωκράτους 8, ενώ σε διαφημιστική καταχώριση του βιβλιοδετικού οίκου E. Mπλαζουδάκη, γύρω στο 1934, διαβάζουμε τα εξής: «O γνωστς βιβλιοδετικς οίκος Mπλαζουδάκη, στις βιβλιοδέτησε τα συγγράματα του Bασιλέως Kωνσταντίνου και των αειμνήστων εξ, αναλαμβάνει και την χρυσδετον, καλλιτεχνικήν και στερεάν βιβλιοδέτησιν του EΠITOMOY EΓKYKΛOΠAIΔIKOY ΛEΞIKOY THΣ ΠPΩΪAΣ αντί δραχμών μνον είκοσι (20). »Παραδίδοντες το άδετον, το α-

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου Δημ. Nικολάου το 1907. (Eυγενική παραχώρηση του βιβλιοδέτη Φαίδωνος Ψάλλη).

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου K. Xαζ και Σίας (φωτ.: Aρχείο Eταιρείας EΛIA).

νταλλάσσετε αμέσως με δεμένον εις την οικίαν Mπλαζουδάκη, οδς Kαλλιδρομίου 34, ή εις το τυπογραφείον X. Bασιλοπούλου, Στοά Φέξη, είσοδος εκ της οδού Πατησίων. »Δεν επιθυμούμεν να εξάρωμεν την καλλιτεχνικήν βιβλιοδέτησιν διά λέξεων, διτι είμεθα γνωστοί εκ των ανωτέρω συγγραμμάτων, τα οποία σας βιβλιοδετήσαμεν. »Προτιμήσατε το λεξικν σας δεμένον εις τμους, διά την ευχρηστίαν και περισσοτέραν διατήρησιν αυτού». Oρισμένοι βιβλιοδέτες αναλαμβάνουν τη βιβλιοδέτηση των εντύπων ολκληρων βιβλιοθηκών, πως οι βραβευμένοι το 1937, στην Z΄ Eκθεση Eλληνικού Bιβλίου της «Eταιρείας των Φιλοτέχνων» (περ. Nεοελληνικά Γράμματα, τχ. 57, 1 Iανουαρίου 1938, σ. 15), Σωτ. Kουκουδάκης και Στ. Kουερίνης, που διαφημίζονται ως επίσημοι «βιβλιοδέται της Eθνικής Bιβλιοθήκης». Aλλα βιβλιοδετεία βρίσκονται για ευνητους λγους

κοντά σε δημσιες βιβλιοθήκες, πως το βιβλιοδετείο Bασιλείου Σ. Kοντομανώλη (απέναντι απ την Eθνική Bιβλιοθήκη, στην οδ Iπποκράτους 3). Eξάλλου, με τον καιρ, τα οργανωμένα βιβλιοδετεία του Mεσοπολέμου επεκτείνουν τις εργασίες τους – παράδειγμα: το 1938, στην εφημερίδα εικαστικών τεχνών Tέχνη, διαφημίζεται το βιβλιοδετείο της «Aνωνύμου Eταιρείας Eκδσεων και Γραφικών Tεχνών “Πυρσς”», θυγατρικής της εμποροβιομηχανικής εταιρείας «Π.Γ. Mακρής και Σια», στην οποία οφείλεται η έκδοση απ το 1926 έως το 1934 της 24τομης Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλοπαιδείας του «Πυρσού», αναντικατάστατης μέχρι σήμερα, με προϊσταμένους του βιβλιοδετείου την εποχή της εκδσεώς της τους Γ. Tζέκο και Aντ. Kλήμη (Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαιδεία, τ. I΄, 1934, σ. 1045β), στην οδ Bουκουρεστίου 6β, τι αναλαμβάνει πια «πολυτελείς και πρωτοτύπους βιβλιοδεσίας παντς είδους».

Διαφήμιση του βιβλιοδετείου και καλού χρυσωτηρίου K.N. Φλωριανού (φωτ.: Aρχείο EΛIA). Σύζυγος της κρης του Φλωριανού ήταν ο πρωταθλητής Eλλάδος στους δρμους μετ’ εμποδίων Xρήστος Mάντικας.

Bιβλιογραφία 1. Δημητρίου K. Mάργαρη, λ. «βιβλιοδεσία», Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαιδεία, τ. Z΄, 1929, σ. 215γ (=Tου ίδιου, Bιβλιολογία και βιβλιοθηκονομία [Γενικν Συμβούλιον Bιβλιοθηκών της Eλλάδος, 16]. Πρλογος Γ. Xαριτάκη, Aθήνα 1939, σ. 102–103). 2. Nίκου E. Σκιαδά, Xρονικ της Eλληνικής Tυπογραφίας. Mαχμενη Tυπογραφία. Σύμμικτα, τ. Γ΄ (1863–1909), Aθήνα 1982, σ. 285–286. 3. Bιοτεχνική Eνωση Kλάδων Bιβλιοδεσίας Aττικής (εκδ.), Kατάλογος B΄ Πανελλήνιας Eκθεσης Bιβλιοδεσίας (1–20 Δεκεμβρίου 1884), Aθήνα 1984. 4. Aνδρέα Γανιάρη, Bιβλιοδεσία. Tέχνη και τεχνική, Aθήνα 1985. 5. Mπάμπη Λέγγα (επιμ.), Περί βιβλιοδεσίας. Kείμενα για την ιστορία και την τεχνική, Aθήνα 1995. 6. Aνδρέα Γανιάρη, Δώδεκα βιβλία δεμένα, Aθήνα 1996. 7. Eργαστήριο Bιβλιοδεσιών Mπάμπη Λέγγα (εκδ.), Περί δεσιμάτων απολογία, Aθήνα 1997.

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

21

Bιβλιοδεσία Tέχνης Iδιμορφη, αλλά καθιερωμένη πλέον εικαστική έκφραση, ανέδειξε μεγάλους καλλιτέχνες συνδυασμούς διακοσμητικών μοτίβων που χρησιμοποιούν, μως σο αυτή η διακσμηση –φτωχή, πλούσια ή με εξαίσια δεξιοτεχνία εκτελεσμένη– παραμένει ξένη προς το περιεχμενο, πάντα κάτι θα της λείπει. Θα παραμένει ένα τέλειο αντικείμενο που δεν θα έχει μως ψυχή. Oπως το έργο του ατάλαντου ζωγράφου που απεικονίζει με αυτ το ποιο θέμα του, χωρίς να μας μεταδίδει και την επιθυμητή συγκίνηση. Kι ταν ένα έργο δεν συνεγείρει τα αισθήματά μας, δεν μιλάει στην ψυχή μας, δεν απογειώνει το πνεύμα μας, ττε το έργο αυτ μπορεί να είναι ένα δεξιοτεχνικ επίτευγμα δεν είναι μως τέχνη. Aκριβώς αυτή η υποψία θα πρέπει να πέρασε απ το νου του Henri – Marius Michel το 1880. Tτε κυκλοφρησε ένα βιβλίο του στο οποίο ζητούσε να σταματήσει η άσκοπη χρησιμοποίηση διακοσμητικών στοιχείων και «να φροντίσουμε να εκτελούμε διακσμηση ανάλογη με το περιεχμενο του βιβλίου που βιβλιοδετούμε», έγραφε. Tτε μπορούμε να πούμε τι γεννήθηκε η «Bιβλιοδεσία Tέχνης».

Tου Aνδρέα Γανιάρη Bιβλιοδέτη

ΠAPATHPΩNTAΣ μερικά παλιά δεσίματα του 15ου – 16ου αιώνα που η διακσμησή τους δεν έχει τον πλούτο των κατοπινών, αλλά μένει σαν μια δευτερεύουσα διακοσμητική παρουσία, σε μια στοιχειώδη θα λέγαμε πλήρωση του ορθογώνιου σχήματος που προσέφερε το βιβλίο, με κάποια διακοσμητικά στοιχεία ώστε να γίνει πιο μορφο, ακμη και ττε δεν πρέπει να μας διαφύγει η προσπάθεια των βιβλιοδετών αυτών να μεταφέρουν κάτι απ την παράδοσή τους, την εποχή τους, τον τπο τους. Oι βιβλιοδεσίες της εποχής αυτής χρησιμοποιώντας τα γεωμετρικά σχήματα, τα οικσημα ή τις γιρλάντες, θέλοντας και μη εκφράζουν χι μνο την εποχή και τον τπο τους αλλά και κάτι απ’ το δικ τους προσωπικ γούστο. Kαι αργτερα, ταν τα βιβλία πληθαίνουν και σχεδν γίνεται μδα η προσεγμένη βιβλιοδεσία, μπορεί η διακσμηση των βιβλίων αυτών να ποικίλλει απ τπο σε τπο ή απ βιβλιοδέτη σε βιβλιοδέτη αλλά η βασική συλλογιστική της διακσμησης αυτής δεν αλλάζει. Aλλάζουν τα διακοσμητικά στοιχεία, οι γιρλάντες γίνονται πιο πολύπλοκες και πιο βαρετές, χρησιμοποιούνται καινούργιες τεχνικές (μωσαϊκ) αλλά αναφορά στο περιεχμενο του βιβλίου δεν γίνεται καμία. Eτσι πολλά βιβλία με μοια ή σχεδν μοια διακσμηση μπορεί να περιέχουν ένα κείμενο τελείως διαφορετικ. Σήμερα –πως και ττε– μπορεί να θαυμάζουμε την εφευρετικτητα των βιβλιοδετών αυτών, την ακρίβεια στην εκτέλεση τσο του βιβλιοδετικού σο και του διακοσμητικού έργου τους ή τους άπειρους

H εξέλιξη

Tο μυθιστρημα «Tης τύχης τα γραμμένα» του Δ. Kαμπούρογλου, βιβλιοδετημένο απ την Eυφημία Γανιάρη. H ζωγραφική παράσταση πάνω στο πανί της βιβλιοδεσίας έγινε απ τον Bάσο Γερμενή (1896-1955), γνωστ ζωγράφο, χαράκτη και γλύπτη. H Eυφημία Γανιάρη, αυτοδίδακτη στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, ξεκίνησε στο Mεσοπλεμο. Συμμετείχε σε καλλιτεχνικές εκθέσεις του «Παρνασσού» και σε διεθνείς με βραβεύσεις, πως της N. Yρκης, 1936 (χρυσ μετάλλιο) και Παρισιού, 1938 (αργυρ μετάλλιο) (φωτ.: «Kαθημερινή», Γιάννης Mπαρδπουλος).

Πολύ σύντομα αναγνωρίστηκε σαν μια καινούργια και ενδιαφέρουσα μορφή της Διακοσμητικής Tέχνης και απλώθηκε εξαιρετικά γρήγορα σε λη την Eυρώπη ώστε μέσα στον εικοστ αιώνα οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Bιβλιοδεσίας Tέχνης να είναι εκατοντάδες και χιλιάδες οι ασχολούμενοι (ερασιτέχνες ή επαγγελματίες) με την βιβλιοδεσία. Aνανεώνονται τα υλικά διαρκώς και πλουτίζονται τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Oργανώνονται τα πρώτα συνδικάτα του επαγγέλματος και ευ-

Zαχαρίας Παπαντωνίου «Tο Παγώνι». Eικονογράφηση με χαρακτικά του Γιάννη Kεφαλληνού (εκδ. MIET, 1989). Bιβλιοδεσία της Φρσως Γανιάρη-Bασιάδη, συμμετοχή στην πρσφατη «Eκθεση Bιβλιοδεσίας» στη Στοά του Bιβλίου. Γαλλική βιβλιοδεσία, λη δέρμα oasis, φέρει διακσμηση με φύλλα χρυσού και μεταλλικ φιλμ (1991). H Φρσω Γανιάρη, υπτροφος της γαλλικής κυβέρνησης, σπούδασε βιβλιοδεσία τέχνης στη σχολή UCAD του Παρισιού για τέσσερα χρνια. Tο 1986 ίδρυσε με τον πατέρα της και τον Γιώργη Bαρλάμο το Eργαστήρι Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX, το οποίο εντάχθηκε πρσφατα και λειτουργεί στο Eλληνικ Kέντρο Δέρματος. Eργαζμενη ταυτχρονα στο εργαστήρι του πατέρα της, συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση πάνω στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία.

22

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Oδυσσέα Eλύτη «Hλιος ο Πρώτος». Bιβλιοδεσία του Διονύση Bαλάση (1969). O Bαλάσης, καθηγητής Γραφικών Tεχνών στα TEI Aθήνας, έχει λάβει μέρος σε αρκετές εκθέσεις στην Eλλάδα και το εξωτερικ. «Στη δουλειά μου είμαι ένας ανυποχώρητος ρομαντικς. Xρησιμοποιώ ελάχιστα εργαλεία δικής μου κατασκευής και δέρματα κυρίως ελληνικά. Παίζοντας με την υφή του δέρματος αξιοποιώ τις φυσικές του ιδιτητες προσπαθώντας να διατηρήσω την αμεστητα των υλικών μου. Πολύ συχνά, για να πετύχω το αποτέλεσμα που θέλω, τα φτιάχνω λα μνος μου: το χαρτί, τη χαρακτική, το δέρμα, το τύπωμα, το χρυσ και τα μικροεργαλεία του χρυσώματος», εξομολογείται στο αυτοβιογραφικ σημείωμα του καταλγου για την «Eκθεση Kαλλιτεχνικής Bιβλιοδεσίας» που οργανώθηκε απ τον Δήμο Θεσσαλονίκης το 1985 (Δημήτρια K΄).

ρύνεται ο αριθμς αυτών που συμμετέχουν στις διεθνείς εκθέσεις. Παράλληλα πληθαίνουν και οι ατομικές εκθέσεις των μεγάλων βιρτουζων της βιβλιοδεσίας, κυρίως στην Γαλλία. Aλλά και σε λη την κεντρική Eυρώπη η βιβλιοδεσία αναγνωρίζεται σαν μια εξαίρετη διακοσμητική τέχνη και διδάσκεται στα γυμνάσια ή στα λύκεια σαν μάθημα πρακτικής εξάσκησης μαζί με την κεραμική, την τυπογραφία, το κσμημα, την ξυλουργική και άλλα. Στο διάστημα του μεσοπολέμου η Bιβλιοδεσία Tέχνης είναι πλέον καθιερωμένη. Oι συχνές εκθέσεις ατομικές η ομαδικές είναι πάντοτε ένα καλλιτεχνικ γεγονς μεγάλο και δεν υπάρχει σχεδν τεύχος του πολύ σημαντικού περιοδικού DECORATION που να μην αναφέρεται σε κάποιο καλλιτέχνη της βιβλιοδεσίας. Στην μεγάλη άνοδο και εξάπλωση της βιβλιοδετικής τέχνης σημαντικά συνέβαλε και η συνεχής αναζήτηση νέων τρπων έκφρασης, που πέρασαν στη διακοσμητική τέχνη κύρια απ τα ρεύματα έκφρασης της ζωγραφικής και της γλυπτικής. H Bιβλιοδεσία Tέχνης σαν τέχνη εικαστική επηρεάστηκε άμεσα απ τα ρεύματα αυτά προσαρμζοντάς τα στα δικά της υλικά και την δική της τεχνοτροπία, στον τρπο έκφρασης της ιδιμορφης αυτής τέχνης και πάντοτε πάνω στο ορθογώνιο σχήμα του βιβλίου. Aυτ το μικρ ορθογώνιο μπρεσε να συγκεντρώσει το ενδιαφέρον και πολύ συχνά τον θαυμασμ του κσμου και ανέδειξε τσο μεγάλους καλλιτέχνες που τα ονματά τους και το έργο τους έχει καταγραφεί για να υπάρχουν στους αιώνες. Kυκλοφορούν σ’ λη την Eυρώπη πολλά περιοδικά τέχνης απ τα οποία δεν λείπουν και οι πληροφορίες σχετικά

με την Bιβλιοδεσία Tέχνης, ενώ παράλληλα κυκλοφορούν και περιοδικά αποκλειστικά για βιβλιοδέτες, βιβλιφιλους, φιλτεχνους. Aποκορύφωμα της καταπληκτικής αυτής ανδου της Bιβλιοδεσίας Tέχνης οι δημιουργίες συλλγων απ φίλους της Tέχνης αυτής πως η Reliure Originale και η ARA (Amis de la reluire d’ Art) ενώ προκηρύσσονται Συνέχεια στην 24η σελίδα

Bιβλιοδεσία της Aνθούλας Γανιάρη για τον «Kαπετάν Mιχάλη» του Nίκου Kαζαντζάκη. Mε την τεχνική του cuir repousse αναπαράγει πάνω στο δέρμα την εικονογράφηση του Γιώργη Bαρλάμου. H Aνθούλα Γανιάρη, σταθερά προσηλωμένη στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία, συνέχισε το έργο της μητέρας της και, μετέχοντας σε πολλές εκθέσεις, απέσπασε σειρά βραβείων. Eίναι απ τα πρσωπα που εδραίωσαν την καλλιτεχνική βιβλιοδεσία στην Eλλάδα.

K.Π. Kαβάφη «Ποιήματα» (εκδ. «Iκαρος»). Aριστερά, μακέτα του N. Xατζηκυριάκου-Γκίκα για τη διακσμηση της βιβλιοδεσίας. Δεξιά, εκτέλεση της μακέτας και βιβλιοδεσία της Kικής Δούση (1974). Συνεύρεση και ιδανικς διάλογος δύο καλλιτεχνών με αφετηρία την καβαφική ποίηση. H Δούση ολοκλήρωσε τετράχρονες σπουδές βιβλιοδεσίας στην Ecole de L’Union Centrale des Arts Decoratifs του Παρισιού, μία απ τις καλύτερες και δυσκολτερες σχολές καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας. Mε σπουδές στη Pώμη και πάλι στο Παρίσι, ειδικεύτηκε στη συντήρηση βυζαντινών και άλλων ιστορικών βιβλιοδεσιών. H καλλιτεχνική της αναγνώριση στο εξωτερικ, ιδίως στη Γαλλία που και είναι μέλος του Συνδέσμου Bιβλιοδετών, στάθηκε κίνητρο, ώστε ο πρεδρος της διεθνούς APA να της εμπιστευθεί την ίδρυση ελληνικού τμήματος. H Δούση ασχολείται με τη βιβλιοδεσία γύρω στις τρεις δεκαετίες και διατηρεί βιβλιοδετικ εργαστήριο στο Mαρούσι. KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

διεθνείς εκθέσεις και διαγωνισμοί Bιβλιοδεσίας Tέχνης χι μνο στην Eυρώπη (Centrodel bel Libro – Eλβετία) (Biennale de Ciboure – Γαλλία) αλλά και στον Kαναδά και τις HΠA, το Bέλγιο, τη Γερμανία και αλλού.

Στην Eλλάδα H Eλλάδα θα γνωρίσει τη Bιβλιοδεσία Tέχνης στη δεκαετία του 1930 κυρίως απ τρεις γυναίκες. Tην Aριάδνη Λεκκού, την Eυτέρπη Kλλα που την διδάχτηκαν στην Eλβετία και τη Γαλλία και την ασκούν ερασιτεχνικά και την αυτοδίδακτη αλλά εξαιρετικά ευαίσθητη Eυφημία Γανιάρη που γίνεται και η πρώτη επαγγελματίας βιβλιοδέτης. Oι βιβλιοδεσίες της δεν λείπουν απ καμιά έκθεση Eλληνίδων καλλιτεχνών που συνήθως γίνονται στον «Παρνασσ», ενώ συμμετέχει και στη διεθνή έκθεση της N. Yρκης του 1936 (χρυσ μετάλλιο) και στη διεθνή έκθεση του Παρισιού το 1938 (αργυρ μετάλλιο). Mετά το θάνατο της Eυφημίας Γανιάρη συνεχίζει το έργο της η κρη της Aνθούλα Γανιάρη μετέχοντας και αποσπώντας σειρά βραβείων απ τις εκθέσεις του Συλλγου Φιλοτέχνων που γίνονται σχεδν κάθε χρνο. H πιο σημαντική αναγνώριση της εργασίας της Aνθούλας Γανιάρη στάθηκε η πανηγυρική υποδοχή των βιβλιοδεσιών της στην Πανελλήνιο Kαλλιτεχνική Eκθεση του 1948. Aποτέλεσμα των συνεχών αυτών επιτυχιών ήταν η επανασύσταση της «Bιβλιοφιλικής Γωνιάς» (τίτλος της βιβλιοδετικής επιχείρησης της Eυφημίας Γανιάρη) με τη συνεργασία του αδελφού της Aνδρέα Γανιάρη τον Δεκέμβρη του 1954. Eίναι μια περίοδος δοκιμασίας των δυο αδελφών. Συνεχείς προσπάθειες ανανέωσης των υλικών και βελτίωσης της τεχνικής οδηγούν σε ένα ουσιαστικ αποτέλεσμα. Tην εκφορά ενς διαφορετικού λγου, μιας νέας αισθητικής του δεμένου βιβλίου που γίνεται με ενθουσιασμ δεκτή και αναγνωρίζεται σαν «σημαντική προσφορά» στις εκθέσεις που οργανώνουν το 1956 στην γκαλερί «ZYΓOΣ», το 1957 στην Πανελλήνιο Kαλλιτεχνική Eκθεση στο «ZAΠΠEIO», το 1957 στην γκαλερί «TEXNHΣ» και μετά την Πανελλήνιο του 1959 και πάλι στη γκαλερί «ZYΓOΣ» το 1961. H συνεχής αυτή εξέλιξη θα κορυφωθεί το 1971 με τη βράβευση της βιβλιοδεσίας του Aνδρέα Γανιάρη στον διεθνή διαγωνισμ «PRIX PAUL BONET» στην Ascona της Eλβετίας με ένα δεύτερο βραβείο και αργυρ μετάλλιο. O δρμος ήδη έχει ανοίξει για να υπάρξουν και άλλοι δουλευτές της μορφης αυτής τέχνης και μαζί να δημιουργήσουν ένα πλατύτερο κοιν που θ’ αγκαλιάσει το βιβλίο και τη βιβλιοδεσία σαν τέχνη. Θα ξεχωρίσουμε την εποχή αυτή τον Διονύση Bαλάσση, ενώ λίγο αργτερα θα τελειώσει τις σπουδές της στην UNION CENTRALE DES ARTS DECORATIFS του Παρισιού η Bασιλική Δούση –ττε Aθανασοπούλου– αποφοιτώντας απ μια απ τις καλύτερες και δυσκολτερες σχολές που διδάσκουν την Bιβλιοδεσία Tέχνης ύστερα απ

24

Bιβλιοδεσία της Eυαγγελίας Mπίζα για το «Sierpapier» των J.F. Heijbroek και T.C. Greven Amsterdam (Eκδ. Uitgeverij De Duiten Kant, 1995). Eύκαμπτη βιβλιοδεσία, δουλεμένη με ξύλο και δέρμα. Pάψιμο σε τρεις εξωτερικούς σπάγγους. H Mπίζα είναι μία απ τις μαθήτριες του Eργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX, με υποτροφία, αργτερα, στο Centro Del Bel Libro στην Aσκνα της Eλβετίας. Aπ το ’92 συμμετείχε σε εκθέσεις και διαγωνισμούς του εξωτερικού. H συμμετοχή της διακρίθηκε με βραβεία και επαίνους. H δημοσιευμένη εδώ βιβλιοδεσία ήταν συμμετοχή στην πρσφατη (20-30 Nοεμ. ’97) «Eκθεση Bιβλιοδεσίας» που οργάνωσε η ARA Eλλάδος στη Στοά του Bιβλίου.

τετραετή φοίτηση. Tα βήματα, πως και τις πολύτιμες συμβουλές της Bασιλικής Δούση θα ακολουθήσει και η Φρσω Γανιάρη το 1978 και με την επιστροφή της απ το Παρίσι θα προσπαθήσει να ξεκινήσει μία σχολή της Bιβλιοδεσίας Tέχνης στην Eλλάδα. Θα το καταφέρει το 1985 με την βοήθεια του πατέρα της Aνδρέα Γανιάρη και του ζωγράφου Γιώργη Bαρλάμου. H ίδρυση του «ελεύθερου εργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX» με την υπογραφή της προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου Bάσως Παπανδρέου είναι γεγονς. Tο πσο σημαντικ γεγονς είναι θα το διαπιστώσουμε μλις τώρα. Συγκεκριμένα το Nοέμβρη του 1997, ταν εγκαινιάστηκε η πρώτη πανελλήνια έκθεση Bιβλιοδεσίας Tέχνης της ελληνικής ARA στην αίθουσα της Φιλεκπαιδευτικής Eταιρίας (Στοά του Bιβλίου). Eκεί εξέθεσαν τη δουλειά τους 36 καλλιτέχνες βιβλιοδέτες, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν μαθητές του εργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX, που αποτελούν και τον κύριο κορμ της νεοσύστατης ελληνικής ARA. (Πρκειται για την διεθνή οργάνωση των φίλων της Bιβλιοδεσίας Tέχνης στην οποία εντάχθηκε και η ελληνική οργάνωση σαν το 5ο μέλος της ύστερα απ επίμονες προσπάθειες της προέδρου της οργάνωσης Bασιλικής Δούση). Yστερα απ διακοπή λειτουργίας του εργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX για δύο χρνια ξαναλειτουργεί απ το 1996 στην Kαλλιθέα (Aραπάκη 6, Xαροκπου) και έχει ενταχθεί στο Eλληνικ Kέντρο Δέρματος (EΛKEΔE). H φοίτηση είναι διετής και τα δίδακτρα απολύτως λογικά. Πιστεύουμε τι το εργαστήρι της Bιβλιοδεσίας Tέχνης πρέπει να αναβαθμιστεί και να συμπληρωθεί για να μπορέσει να γίνει ανταγωνιστικ των αντιστοίχων ευ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

ρωπαϊκών εργαστηρίων – σχολών. Kάθε αντικείμενο που το διαπερνά η πνοή της Tέχνης, μπορούμε να πούμε τι είναι ένα ευπρσδεκτο πολιτιστικ αγαθ. Eάν δεν είχαμε σκεφθεί νωρίτερα το βιβλίο, που απ μνο του είναι ένα πολιτιστικ αγαθ, να το ανυψώσουμε σε ένα αυτούσιο κομμάτι έκφρασης καθαρής Tέχνης ίσως φταίει η αντίληψη τι το βιβλίο το έχουμε ανάγκη για τη γνώση που μας μεταδίδει και τίποτα παραπάνω. Nα μως που η ανάγκη η εσωτερική του ανθρώπου για το αισθητικ του κάθε αντικειμένου ωρίμασε σιγά–σιγά την τυπογραφική αισθητική και την έκαμε Tέχνη του Bιβλίου και να που η απαραίτητη για τη συγκρτηση του βιβλίου Bιβλιοδεσία εξελίχθηκε –απ αισθητική ανάγκη και αυτή– στην Bιβλιοδεσία Tέχνης. Aλλά τι είναι αυτ που μας προσφέρει, πιο πολύ απ την κοινή βιβλιοδεσία η Bιβλιοδεσία Tέχνης; 1. Kύρια, το ήδη αγαπητ μας βιβλίο το κάνει ακμα πιο αγαπητ ενδύοντάς το με ένα ωραίο αποκλειστικά δικ του ρούχο. 2. Σαν εργαλείο της γνώσης το βιβλίο είναι απαραίτητο στη ζωή μας, στο σπίτι μας, στη βιβλιοθήκη μας. Aλλά δεν εκτιμούμε το ίδιο την «αποθήκη βιβλίων» πως πολλές βιβλιοθήκες καταντούν και την φροντισμένη, τακτική, με ωραία δεσίματα βιβλιοθήκη. 3. Bέβαια μια ολκληρη βιβλιοθήκη καλά βιβλιοδετημένη στοιχίζει μια περιουσία αλλά δεν χρειάζεται να δεθούν λα τα βιβλία της, ίσως – δεν το αξίζουν. Eκείνα μως που το αξίζουν δεν είναι πιο μορφα, πιο ολοκληρωμένα μέσα σε ένα ωραίο δέσιμο; 4. Ποια είναι τα βιβλία που αξίζουν να τα δέσουμε με μια Bιβλιοδεσία Tέχνης; Πρώτ’ απ’ λα, τα πιο αγαπημένα μας. Aυτά που μας συγκίνησαν και έχουν μια ιδιαίτερη σημασία για

μας. Aκμα, Bιβλιοδεσία Tέχνης απαιτούν τα μεγάλης αξίας, τα σπάνια, οι πολυτελείς εκδσεις, εικονογραφημένες ή χι, αριθμημένες ή χι. 5. Mια ακμα προσφορά της Bιβλιοδεσίας Tέχνης είναι η αναβάθμιση του χώρου μας με την προβολή των έργων της χι πως συνήθως βάζομε τα βιβλία με την ράχη προς τα έξω αλλά παρουσιάζοντας λο το δουλεμένο εμπρς μέρος του βιβλίου που ακτινοβολεί το περιεχμεν του, την ευαισθησία του καλλιτέχνη που το δημιούργησε και ομορφαίνει τη ζωή μας ακριβώς πως ένας ζωγραφικς πίνακας ή ένα χαρακτικ. 6. H Bιβλιοδεσία Tέχνης μπορεί να αναδείξει μεγάλους καλλιτέχνες που θα συμβάλουν με το έργο τους στην πολιτιστική προδο της πατρίδας μας. Hδη πολλοί μαθητές του εργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης έχουν αποσπάσει πολλές φορές επαίνους και βραβεία σε διεθνείς διαγωνισμούς. 7. Eίναι μια τέχνη που ταιριάζει στην ευαισθησία του Eλληνα και στην ικαντητα των χεριών του. Eνας συνδυασμς που σίγουρα μπορεί να αποδώσει ταν αφομοιώσει την πλούσια, σο σε καμια άλλη χώρα, παράδοση σε λες τις μορφές της Tέχνης απ παλιά αλλά και μέχρι σήμερα. 8. H Bιβλιοδεσία Tέχνης γίνεται αφορμή να αναβαθμίσουμε και το πολιτιστικ επίπεδο των γύρω μας, που δεν την έχουν γνωρίσει. Xαρίζοντας ένα ωραίο δεμένο τμο δεν βοηθούμε μνο την αύξηση των γνώσεων αλλά βελτιώνουμε και την αισθητική των φίλων μας. Θα έλεγα τι για τους γνωρίζοντες την αξία και την ομορφιά που δίνει η Bιβλιοδεσία Tέχνης το ωραία δεμένο βιβλίο είναι ένα πραγματικ απκτημα ενώ για τους αμύητους είναι μια καλή πρώτη ευκαιρία να γνωρίσουν τον κσμο της Tέχνης.

«Στην κυρία Eυφημία Γανιάρη, ένα μικρ ενθύμιο», γράφει ο Φώτης Kντογλου, κανοντάς της το πορτρέτο το 1928. Tις δύο οικογένειες, Φώτη Kντογλου και Xρυσστομου Γανιάρη, συνέδεε φιλία. O εκδοτικς οίκος «X. Γανιάρη» στάθηκε εστία των δημοτικιστών στο Mεσοπλεμο. Eκεί έκανε τα πρώτα της βήματα στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία η Eυφημία Γανιάρη. Oι πειραματισμοί και οι αναζητήσεις της γύρω απ τη βιβλιοδεσία διακπηκαν τραγικά στα μαύρα χρνια της Kατοχής. Oμως, εμφύσησε στα δύο παιδιά της την αγάπη για το βιβλίο.

Aρχές δεκαετίας του ’60. O Aνδρέας Γανιάρης δουλεύοντας την Παλαιά Διαθήκη στη «Bιβλιοφιλική Γωνιά» της οδού Bουκουρεστίου. H Aνθούλα και ο Aνδρέας Γανιάρης, ιδρύοντας το 1954 τη «Bιβλιοφιλική Γωνιά», έπαιρναν τη σκυτάλη απ τη μητέρα τους και συνέχιζαν μία οικογενειακή υπθεση. Σήμερα, η βιβλιοδεσία τέχνης έχει σχεδν ταυτιστεί με την οικογένεια Γανιάρη. Σε λεύκωμα που εκδθηκε πρσφατα, «Bιβλιοδεσία Γανιάρη» (εκδ. AΔAM), παρουσιάζεται το καλλιτεχνικ έργο της οικογένειας, τρεις γενιές στη σειρά. Σε προηγούμενο βιβλίο, «Δώδεκα βιβλία δεμένα» (EΣTIA, 1996), ο Aνδρέας Γανιάρης ανασκαλίζει τη μνήμη του και εξιστορεί τις αναζητήσεις γύρω απ δώδεκα βιβλιοδεσίες. Στην ουσία πρκειται για αγωνιώδη εξομολγηση καλλιτέχνη, καθώς παλεύει με τα μέσα του, γυρεύοντας την ιδανική έκφραση.

Mια οικογενειακή υπ θεση H Eυφημία Γανιάρη έθεσε στο μεσοπλεμο τις βάσεις για την ανάπτυξη της βιβλιοδεσίας τέχνης στην Eλλάδα Tου Nίκου Bατπουλου

TPIA περίπου χρ νια πριν απ την Kαταστροφή της Σμύρνης, ο Xρυσ στομος Γανιάρης ιδρύει στην Aθήνα τον ομώνυμο εκδοτικ οίκο, που έμελλε να συσπειρώσει στη διάρκεια του μεσοπολέμου φλογερούς δημοτικιστές και προοδευτικές συνειδήσεις. Hταν αυτ το κλίμα που ενέπνευσε την Eυφημία Γανιάρη, τη νεαρή σύζυγ του, μορφωμένη αστή της Προύσας, να αρχίσει να πειραματίζεται με τις πρώτες βιβλιοδεσίες τέχνης. H Aθήνα της δεκαετίας του ’30 γνώριζε καλά τις βιβλιοδεσίες της Eυφημίας, ήταν ένα διαβατήριο ποι τητας, καλού γούστου και μεστής ζωής, ένα πάθος για το βιβλίο που μεταλαμπαδεύτηκε στα παιδιά της, την Aνθούλα και τον Aνδρέα Γανιάρη, οι οποίοι μετά τον π λεμο ξαναπιάνουν το νήμα και στεριώνουν την παράδοση της βιβλιοδεσίας τέχνης στην Eλλάδα. Σήμερα το νομα «Γανιάρης» είναι ταυτ σημο με τις υψηλού γούστου βιβλιοδεσίες τέχνης, μια παράδοση

που διατρέχει τον αιώνα μας και συνεχίζεται στην τρίτη γενιά μέσω του ταλέντου της Φρ σως Γανιάρη, μIας απ τις δύο κ ρες του Aνδρέα Γανιάρη. Ξαναπιάνοντας την ιστορία απ την αρχή μένει κανείς εκστατικ ς μπρος στο θαύμα της κινητικ τητας των παλαιών ελληνικών οικογενειών που ταξίδευαν, μορφώνονταν και ανέπτυσσαν δεσμούς με τα μάτια και τα αυτιά ανοιχτά στη Δύση και τις νέες εξελίξεις. Tέτοια είναι η περίπτωση του Xρυσ στομου Γανιάρη, απ την Kαλλιμασιά Xίου, δάσκαλου, ποιητή και μετέπειτα εκδ τη, και της Eυφημίας Δάνου, αργ τερα Γανιάρη, απ την Προύσα, κ ρη του τραπεζίτη Δάνου, που έμελλε να θεμελιώσει τη βιβλιοδεσία τέχνης στην Eλλάδα. O Xρυσ στομος είχε σπουδάσει στην Eυαγγελική Σχολή της Σμύρνης και ταν επέστρεψε στη Xίο διορίστηκε δάσκαλος σε ένα χωρι με επτά μαθητές. «Eίχε δυνάμεις να μάθει γράμματα λο τον ελληνικ λα », θυμάται για τον πατέρα του ο Aνδρέας Γανιάρης.

Mε την Eυφημία γνωρίστηκε στη Xίο, ταν εκείνη συν δευε σ’ ένα ταξίδι του τον μεγαλύτερο αδελφ της, Aνδρέα, τον εγκέφαλο της «δυναστείας» Δάνου, η οποία έλεγχε μεγάλο μέρος της οικονομίας της Προύσας. O Aνδρέας, ο Aγαμέμνων, ο Tηλέμαχος και η Eυφημία, τα τέσσερα αδέλφια, είχαν δεχθεί υψηλή μ ρφωση. Tα αγ ρια σπούδασαν στη Γαλλία, η Eυφημία δέχθηκε παιδεία κατ’ οίκον και απ νωρίς είχε δείξει π σο οξυμένη ήταν η κλίση της στα γράμματα και σε θέματα κοινωνικής ευαισθησίας. «Θα περίμενε κανείς απ ένα κορίτσι του καλού κ σμου εκείνης της εποχής να ζει στα σύννεφα», λέει για τη μητέρα του ο Aνδρέας Γανιάρης. «Oμως χι. H Eυφημία είχε δείξει αφάνταστη αγάπη για τον φτωχ , το γυμν , τον αμ ρφωτο».

Πρώτα βήματα O Xρυσ στομος και η Eυφημία ερωτεύθηκαν και παντρεύτηκαν και εγκαταστάθηκαν στην Aθήνα. Γύ-

ρω στο 1919 ιδρύεται ο εκδοτικ ς οίκος «X. Γανιάρης». Tο 1921 γεννιέται η Aνθούλα, το 1926 ο Aνδρέας. Tο ζεύγος Γανιάρη είναι αρκετά ρομαντικ ώστε να πιστεύει « τι ο εργάτης θέλει να διαβάσει». Διαδίδουν το φθην , καλ βιβλίο, σε σχήμα τέτοιο ώστε να μπαίνει στην τσέπη. Bγάζουν ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Γάλλους και ρώσους του 19ου αι. Λανσάρουν τον Δημοσθένη Bουτυρά και τον Φώτη K ντογλου. Aπ την οδ Σοφοκλέους 3, που ήταν το βιβλιοπωλείο, στήνεται ένας πυρήνας δημοτικιστών. O εκδοτικ ς οίκος αρχικά στέκεται στα π δια του αλλά σύντομα αρχίζει να υφίσταται το κυνήγι του επίσημου κράτους και λου του λογιωτατισμού. «Eκείνη την εποχή δεν τολμούσες να μιλήσεις καν στη δημοτική», σχολιάζει ο Aνδρέας Γανιάρης. H κατάσταση χειροτέρεψε ταν έκλεισε η παντιέρα του δημοτικισμού, ο «Nουμάς». Aν και στο χείλος της χρεοκοπίας, ο Xρυσ στοΣυνέχεια στην 26η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

25

Συνέχεια απ την 25η σελίδα

μος Γανιάρης αναλαμβάνει και την έκδοση του «Nουμά» σε μια εποχή που η αντίδραση στην επίσημη ιδεολογία ήταν πράξη επιλήψιμη, αν χι κολάσιμη. Στο βαρύ εκείνο κλίμα, η Eυφημία αναζητεί ξέφωτο. Tα τελευταία χρ νια έχει «κατέβει» στο βιβλιοπωλείο, ζει την αγωνία του Xρυσ στομου, τα χρέη πληθαίνουν (οι συνεργάτες μως πληρώνονται). Eκείνη την εποχή αρχίζει να διαλέγει αξι λογα βιβλία που αγαπάει εκείνη και τα δίνει στους καλύτερους τεχνίτες για βιβλιοδεσία, με υλικά μως δικά της. Eχει μεγάλη επινοητικ τητα. Xρησιμοποιεί υφαντά, παραγγέλνει σε ζωγράφους την κουβερτούρα, ζητάει απ τη φίλη Aγγελική Xατζημιχάλη να δώσει λίγο απ το ταλέντο της. Tο βιβλιοπωλείο έχει ήδη γίνει τ πος συνάντησης πνευματικών δημιουργών. H ίδια κάνει σκιτσάκια, συχνά «διορθώνει» τον βιβλιοδέτη, περνάει σταδιακά και στα δερματ δετα.

Kατοχή Tο 1935, ο Xρυσ στομος Γανιάρης χρεοκοπεί. Για να ζήσει η οικογένεια βρίσκει δουλειά στον εκδοτικ οίκο «Πυρσ ς», ως προϊστάμενος στο βιβλιοπωλείο της οδού Bουκουρεστίου, αλλά ήδη η Eυφημία έχει δημιουργήσει τη δική της πελατεία και το δικ της κατάστημα, τη «Bιβλιοφιλική Γωνιά», στη Στοά Mουτσοπούλου, Iπποκράτους 11. Στο γραφείο της με βιβλία ολ γυρα περνά ώρες πολλές. Tην επισκέπτονται οι φίλοι: Στρατής Δούκας, Nίκος Eγγον πουλος, Δημήτρης Λαγ ς, Φώτης K ντογλου, Eλλη Aλεξίου, Tατιάνα και Δημήτρης Σταύρου. Oι βιβλιοδεσίες της αποτελούν γεγον ς για την αθηναϊκή κοινωνία. O π λεμος και η Kατοχή διακ πτουν το ρυθμ της ζωής. H Eυφημία Γανιάρη υπήρξε θύμα των Γερμανών. Eκτελέστηκε το 1944 άδικα και αναίτια, ενώ επέστρεφε με ένα φιλικ ζευγάρι απ τον κινηματογράφο «Γρανάδα» της Aλεξάνδρας στο σπίτι της, στην οδ Διγενή Aκρίτα, τέρμα Iπποκράτους, που την περίμεναν τα παιδιά της. Oταν η Eυφημία εκτελέστηκε, ο Xρυσ στομος ήταν στη φυλακή. Eίχε συλληφθεί απ τους Γερμανούς για κατοχή παράνομου ραδι φωνου και μέσα στη φυλακή άρχισε να γράφει ποίηση. Eχουν βαθιά ευαισθησία τα ποιήματά του και μεγάλη αίσθηση μέτρου. Στη γυναίκα του αφιέρωσε τη συλλογή «Eυφημία» που μαζί με τα «Kαλλιμασιώτικα» αποτελούν το κύριο ποιητικ έργο του, αυτ που ο γιος του Aνδρέας σκέφεται σοβαρά να επανεκδώσει.

O Aνδρέας Γανιάρης και η αδελφή του Aνθούλα στη δεύτερη έκθεσή τους, στην Γκαλερί «Tέχνης» τον Δεκέμβριο του 1958.

νει νειρα. Oταν ο Xρυσ στομος έφυγε απ τη δουλειά, έδωσε την αποζημίωσή του (25.000 δρχ.) στην Aνθούλα και εκείνη πρ τεινε στον αδελφ της να ανοίξουν ένα βιβλιοδετείο. Hταν τα χρ νια που η Aθήνα επούλωνε τα τραύματα της

δεκαετίας του ’40 και ο κ σμος διψούσε για ζωή, για καλή ζωή. O Aνδρέας Γανιάρης ετοιμαζ ταν τ τε για παιδοδικαστής και δούλευε ήδη (αμισθί) με την Aννα Πιπινέλη (αργ τερα Ποταμιάνου) στο Δικαστήριο Aνηλίκων.

Nέο ξεκίνημα Στο βιβλιοπωλείο του «Aετού» (πρώην «Πυρσ ς»), που ο Xρυσ στομος εργαζ ταν έως τα μέσα της δεκαετίας του ’50 (συνέβαλε στη φημισμένη «Bασική Bιβλιοθήκη»), η μεγάλη κ ρη Aνθούλα είχε διατηρήσει τους δεσμούς με την πελατεία της Eυφημίας. Aρχισε και εκείνη να δένει μερικά βιβλία και να κά-

26

Bιβλιοδεσία του Aνδρέα Γανιάρη για το «Aγιον Oρος» του Zαχαρία Παπαντωνίου. Για την αποτύπωση έξι χιλιάδων περίπου ψηφίδων χρειάζεται προσήλωση και άπειρη υπομονή. Mνο έτσι κερδίζεται το πνεύμα του βιβλίου – του διαφορετικού βιβλίου κάθε φορά (φωτ.: «Bιβλιοδεσία Γανιάρη», εκδ. «AΔAM», 1997).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Στις 4 Δεκεμβρίου του 1954, στην οδ Bουκουρεστίου αριθμ ς 54, τα δύο αδέλφια Γανιάρη παίρνουν το ρίσκο να ανοίξουν το βιβλιοδετείο τους. H άνοδ ς τους υπήρξε θριαμβευτική. Tο 1955 ήταν μία δημιουργική χρονιά και το 1956 κάνουν την πρώτη τους έκθεση στην γκαλερί «Zυγ ς». H μία επιτυχία έφερνε την άλλη. Tο βιβλιοδετείο Γανιάρη έγινε πασίγνωστο σε λη την αθηναϊκή κοινωνία. H βιβλιοδεσία εισάγεται ως εικαστική τέχνη και η διεύρυνση της πελατείας, τους οδηγεί σε συχνά ταξίδια στην Eυρώπη, απ’ που προμηθεύονται διαρκώς νέα υλικά, υφάσματα, χαρτιά, δέρματα, κ λλες... H υποδομή, μως, στην Eλλάδα είναι ανύπαρκτη. Δεν υπάρχει ακ μη Σχολή Bιβλιοδεσίας, δεν υπάρχει πλατιά εκπαίδευση του κοινού. Oταν μως ο Aνδρέας Γανιάρης επιστρέφει απ διεθνείς διαγωνισμούς με βραβεία ( πως το Prix Paul Bonnet, 1971, στην Eλβετία) το σκηνικ αρχίζει και αλλάζει. Tα κατοπινά χρ νια βλέπουν την ίδρυση της Σχολής Bιβλιοδεσίας στον EOMMEX και την εμφάνιση της Φρ σως Γανιάρη, που ως νέο αίμα συνεχίζει τη μακρά οικογενειακή παράδοση. Πλέον, το βιβλιοδετείο της Bουκουρεστίου δεν υπάρχει. O Aνδρέας Γανιάρης, μως, μαζί με τη Φρ σω, συνεχίζουν απ την οδ Tριφυλλίας 73, στους Aμπελοκήπους, με πείσμα και κέφι, στο δημιουργικ πατάρι τους, που ως τεκμήριο παρελθ ντος, φιγουράρει το περίφημο παραβάν που είχε φτιάξει πριν απ χρ νια ο Mποστ: «Φαντασθήται, ήφασμα κλάρον κε ανθέων / δια το έργον του Oυάιλδ «εκ βανθέων» / ή κσμιμα, πεδίον κλέπτων νεραντζάκη / δια μνημιδης Oδύσεια του καζαντζάκη».

Tέχνη και καλλιτεχνία H καλλιτεχνική βιβλιοδεσία εκφράζει το πνεύμα του συγγραφέα με εικαστική γλώσσα Tου Γιώργη Bαρλάμου Zωγράφου – Xαράκτη Δασκάλου της διακσμησης στη βιβλιοδεσία.

TO XEIPOΓPAΦO παλαι τερα και μετά με την ανακάλυψη της τυπογραφίας το έντυπο ήταν και είναι το αρχείο της ανθρώπινης σοφίας. Aυτή «στριμωγμένη» σε μερικά τυπωμένα και διπλωμένα φύλλα χαρτί και περασμένα στο εξώφυλλ τους, συνθέτουν αυτ

που λέμε βιβλίο. H καλ γουστη ανθρωπ τητα πίστεψε πως σε ένα τέτοιο προϊ ν άξιζε κάθε περιποίηση και γι’ αυτ

βοήθησε να εξελιχθεί σε «ωραίο βιβλίο» χι μ νο σαν περιεχ μενο, μα και σαν εμφάνιση και να είναι πραγματικά έργο τέχνης, καύχημα της ανθρώπινης καλαισθησίας. Στα πρώτα χρ νια της τυπογραφίας, η δουλειά αυτή έπεσε σε χέρια ανθρώπων φωτισμένων, με πλήρη συναίσθηση πως πρ σφεραν τη μ ρφωση στο ευρύ κοιν , μέσα απ την καινούργια εφεύρεση και γι’ αυτ έδωσαν λο τους το σεβασμ στο έργο τους. Eτσι δίκαια θαυμάζουμε τις παλιές εκδ σεις, σαν πραγματικά έργα καλού γούστου, που αγγίζουν τα ρια του καλλιτεχνήματος. Tρία κυρίως πράγματα παίζουν ρ λο στο να γίνει ένα βιβλίο καλ γουστο κατασκεύασμα. 1ον. H σωστή τυπογραφία (καλοφτιαγμένα και κατάλληλα στοιχεία, σωστή αρχιτεκτονική κατανομή του έντυπου στο χώρο των σελίδων, κατάλληλο και καλ χαρτί, πλούσια περιθώρια, κ.τ.λ.). 2ον. H διακ σμηση του κειμένου, πολλές φορές απ σπουδαίους καλλιτέχνες, μνημεία τέχνης και 3ον. H βιβλιοδεσία, η οποία και είναι το θέμα μας.

Δύο σκέλη H βιβλιοδεσία έχει δύο βασικά σκέλη: 1ον. Tο δέσιμο των διπλωμένων χαρτιών, τα οποία αποτελούν ένα βιβλίο, των «τυπογραφικών» πως λέμε, τα οποία ραμμένα μεταξύ τους και κολλημένα στη ράχη, με τα κεφαλάρια τους πάνω κάτω κι λα μαζί περασμένα στο εξώφυλλο ν’ αποτελούν ένα σώμα. 2ον. Tη διακ σμηση των εξωφύλλων αυτού του σώματος, μαζί με τα εσώφυλλα, πολλές φορές το κουτί μέσα στο οποίο φυλλάσσεται αυτ το σύνολο και γενικά ,τι αφορά το αισθητικ μέρος του εντύπου. Aπ τη στιγμή που θα τεθεί θέμα για το τι χρώμα θα ’χει το εξώφυλλο του βιβλίου που δένουμε, μπαίνουμε στο καλλιτεχνικ μέρος της βιβλιοδεσίας. Eίναι λοιπ ν φανερ πως το

Σακελλαράκη Mαρία: Oδυσσέας Eλύτης, «Tο Φωτδενδρο και η Δέκατη τέταρτη Oμορφιά» (Aθήνα, εκδ. «Iκαρος», 1971). Γαλλική βιβλιοδεσία με chagrin και εσώφυλλα απ χαρτί. Διακσμηση με ένθετο δέρμα. 1994.

Γαλάτη Mαρία: Jules Verne, «De la Terre a la Lune». (Kίνα, εκδ. «J.C. Lattes», 1987). Γαλλική βιβλιοδεσία, λη δέρμα μποξ, εσώφυλλα απ μεταξωτ ύφασμα, χρυσή διακσμηση με φύλλο χρυσού.

πρώτο μέρος αυτής της διαδικασίας που λέμε βιβλιοδεσία είναι το καθαρά τεχνικ και το δεύτερο μέρος το καλλιτεχνικ που είναι και ο καθρέφτης της ικαν τητας του καλλιτέχνη βιβλιοδέτη. Σε παλαι τερες εποχές η διακ σμηση του εξωφύλλου περιοριζ ταν σε σχέδια με γραμμές, ευθείες και καμπύλες και πληθώρα διαφ ρων μοτίβων, που στολίζουν τις γωνίες των διακοσμητικών συνθέ-

σεων, σχέδια που έγιναν κάποτε ποιος ξέρει απ ποιους και για ποιο βιβλίο, πέρασαν απ γενιά σε γενιά στην παράδοση και στολίζουν ακ μα και σήμερα διάφορα βιβλία χωρία να έχουν σχέση απαραίτητα με το περιεχ μεν τους. Oσον αφορά τα θρησκευτικά βιβλία τα οποία έχουν ιδιαίτερη θέση στην παλιά βιβλιοδεσία έμειναν στην ιστορία σαν αριστουργήματα. Oλ κληρες θρησκευτικές

συνθέσεις μεγάλης τέχνης, πάνω σε δερματ δετα εξώφυλλα, με χρυσές γραμμές κι ακ μη ανάγλυφα σε μέταλλο απείρου κάλλους. Στον αιώνα μας με την πληθώρα παραγωγής βιβλίων, η βιβλιοδεσία προχώρησε παίρνοντας σοβαρά τον καλλιτεχνικ της ρ λο. Παρακολούθησε τα ρεύματα και τις τάσεις των εικαστικών τεχνών μέχρι τις πιο τολμηρές τους εξάρσεις, Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

27

Kρομμύδας Παντελής: Λάμπρος Πορφύρας, «Tα Ποιήματα 1894 – 1932» (Aθήνα, εκδ. «Iδρυμα Kώστα και Eλένης Oυράνη», 1993). Γαλλική βιβλιοδεσία, λη δέρμα oasis. Eσώφυλλα απ δέρμα. Διακσμηση με μωσαϊκ δερμάτων, 1996.

Συνέχεια απ την 27η σελίδα

άλλοτε με επικεφαλής μεγάλους καλλιτέχνες και άλλοτε σαν οπαδοί διαφ ρων «σχολών» που πάντοτε υπήρχαν και θα υπάρχουν. Aκ μη μια μεγάλη επίδραση ταλαιπώρησε και ταλαιπωρεί την καλλιτεχνική βιβλιοδεσία κυρίως σήμερα, η μίμηση του εικονογραφημένου εξωφύλλου, που διαθέτουν τα βιβλία των βιτρινών και θυμίζουν ζωγραφικούς πίνακες, αυτά που παίζουν το ρ λο αφίσας η οποία πρέπει να προκαλεί την προσοχή του περαστικού. Στην καλλιτεχνική βιβλιοδεσία

μως τα ωραία και ακριβά υλικά που δίνουν την αίσθηση του πολύτιμου στο βιβλίο, πως τα δέρματα και τα υφάσματα, κάθε άλλο παρά προσφέρονται για πίνακες ζωγραφικής. Eδώ χρειάζεται μια ιδιαίτερη μεταχείριση που να προσθέτει στην πολυτιμ τητά τους με τη διακριτική της παρουσία· κι αυτ είναι που ξεχωρίζει το έργο του καλλιτέχνη βιβλιοδέτη απ οποιονδήποτε άλλον εικαστικ

καλλιτέχνη.

Aνάμεσα στις εικαστικές τέχνες Πάντου Pούλα: Hλίας Bενέζης, «Aιολική Γη» (Aθήνα, εκδ. «Bιβλιοπωλείον της Eστίας», 1953). Γαλλική βιβλιοδεσία, λη δέρμα μαροκιν. Διακσμηση με μωσαϊκ δερμάτων, 1992.

Kαρυδομάτης Στάθης: Aγγελος Σικελιανς, «Le Serment sur le Styx». (εικονογράφηση: Σπύρος Bασιλείου. Mετάφραση, Oκτάβιος Mερλιέ, Aθήνα, 1946). Γαλλική βιβλιοδεσία, λη δέρμα oasis. Διακσμηση με μωσαϊκ δερμάτων, 1996.

28

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Σ’ λες αυτές τις χρονικές περι δους, πως είναι φυσικ , έγιναν και καλά και άσχημα πράγματα, που μως άφησαν την αίσθηση πως η βιβλιοδεσία στέκεται ανάμεσα στις εικαστικές τέχνες με αρκετ πείσμα και με δραστηρι τητες αξι λογες αυτ νομης τέχνης. Σήμερα βλέπουμε τη βιβλιοδεσία να παρακολουθεί και να εκφράζει το πνεύμα του συγγραφέα, με την εικαστική βέβαια γλώσσα, σε βαθμ που χι σπάνια συνοδοιπορεί μαζί του. H συνοδοιπορία δε αυτή είναι τ σο πετυχημένη πολλές φορές, που ο αναγνώστης στη θέα και μ νο του βιβλίου και πριν ακ μη διαβάσει τίποτε να μπαίνει στο συναισθηματικ κλίμα της συγγραφής. Aυτ αναμφισβήτητα είναι μια μεγάλη κατάκτηση στον τομέα της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας και το κυρι τερο προσ ν της σαν σύγχρονης τέχνης, άξιο κάθε επαίνου και σίγουρο διαβατήριο για τον χώρο των Kαλών Tεχνών. Eκτ ς λοιπ ν απ τέχνη η βιβλιοδεσία είναι και καλλιτεχνία ταν ο βιβλιοδέτης είναι καλλιτέχνης κι χι μ νο τεχνίτης. Oχι μ νο εργ χειρο η βιβλιοδεσία, μα και καλλιτεχνική έκφραση τ τε. Aκ μη πιο απλά θα πρέπει να συμπεράνουμε πως ο καλλιτέχνης είναι αυτ που έχει σημασία και η κάθε τέχνη στα χέρια του σίγουρα γίνεται καλλιτεχνία... Σημείωση των «EΠTA HMEPΩN». Oι δημοσιευμένες εδώ βιβλιοδεσίες συμμετείχαν στην «Eκθεση Bιβλιοδεσίας» που οργάνωσε το ελληνικ τμήμα της ARA σε συνεργασία με το EΛ.KE.BI. στη Στοά του Bιβλίου (20–30 Nοεμβρίου 1997). Πρκειται για εύγλωττα δείγματα καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας νέων στην ηλικία βιβλιοδετών, λων αποφοίτων του Eργαστηρίου Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX.

Σφυριστική πρέσα. Θεωρείται απαραίτητη στο μηχανικ εξοπλισμ. Eίναι το κύριο μηχάνημα για το σφύριγμα της ράχης του βιβλίου. Eπίσης σ’ αυτή γίνεται και το πρινισμα.

Eπίδειξη κολλήματος εσωφύλλου στο Eργαστήρι Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EΛ.KE.ΔE.

Eκμάθηση βιβλιοδεσίας Aπ τη μαθητεία δίπλα σε μαστρους, στις σχολές και τα εργαστήρια βιβλιοδεσίας σήμερα Tου Διονύση Bαλάση Kαθηγητή Eφαρμογών, Γραφικών Tεχνών και Oπτικοακουστικών Mέσων στο Tμήμα Bιβλιοθηκονομίας του TEI Aθήνας

H TEXNH της Bιβλιοδεσίας είναι πανάρχαια σο και η γραφή. Aυτ είναι αυτονητο, αφού ο κύριος σκοπς της βιβλιοδεσίας είναι να προστατεύσει και να διαφυλάξει το γραπτ ή τυπωμένο κείμενο, «εις χρνους απεράντους» πως έλεγαν στον κολοφώνα των χειρογράφων τους οι Bυζαντινοί γραφείς. Oπως κάθε εφαρμοσμένη τέχνη περιέχει δύο λειτουργίες, η πρώτη είναι μια καθαρά τεχνική διαδικασία, με στχο την προστασία που αναφέραμε πιο πάνω, η δεύτερη είναι η προσπάθεια του τεχνίτη, ταν αυτς είναι προικισμένος με το χάρισμα της τέχνης, να επιτύχει και ένα αισθητικ αποτέλεσμα που θα τον διαφοροποιεί απ τους συντεχνίτες του και θα του δίνει ενδεχομένως ένα προβάδισμα στην ιεραρχία της «μαστοριάς». Kαι τις δύο αυτές λειτουργίες, είναι δυνατν ο βιβλιοδέτης να τις ανακαλύψει λίγο λίγο μνος του στο εργαστήριο ή να τις διδαχθεί σε σχολή.

H μεγαλύτερη διακίνηση βιβλίων γίνεται απ τη βιβλιοθήκη της Eλληνιστικής Aλεξάνδρειας, που την ανταγωνίζεται η Πέργαμος, σε λη την προχριστιανική περίοδο μέχρι την πρωτοχριστιανική. H Aθήνα επίσης διαθέτει ένα απ τα σημαντικτερα βιβλιογραφικά εργαστήρια, αυτ του Tίτου Πομπνιου Aττικού, απ τον οποίο ο Kικέρωνας (106–43 π.X.) ζητάει να του στείλει στη Pώμη δύο «ligatores librorum», δηλαδή

δύο ικανούς βιβλιοδέτες. Σε αυτά τα εργαστήρια εφαρμζονται λες οι τεχνικές της βιβλιοδεσίας και της διακσμησης, το ράψιμο των τετραδίων, το κεφαλάρι, τα εσώφυλλα, το κάλυμμα με δέρμα, με ύφασμα, με περγαμηνή, η διακσμηση με απλές έκτυπες γραμμές ή με φύλλα χρυσού και πολύτιμους λίθους, οι οποίες διαμορφώνουν τα ειδικά χαρακτηριστικά του βιβλίου και της βιβλιοδεσίας και προσδιορίζουν τα

εργαστήρια απ τα οποία προέρχονται. Eτσι έχουμε τις φτωχές κοπτικές βιβλιοδεσίες της Aλεξάνδρειας, με ελάχιστη διακσμηση που μιμείται ελληνιστικά πρτυπα, και της εξαίρετης τέχνης βυζαντινές βιβλιοδεσίες των Eυαγγελίων απ τα εργαστήρια της Kαισαρείας και της Kωνσταντινούπολης, με χρυσ και σμάλτα, που αντικατοπτρίζουν τη μεγαλοπρέπεια του Θεού, του οποίΣυνέχεια στην 30η σελίδα

Στην αρχαιτητα Oι τέχνες απ την αρχαιτητα μαθαίνονταν στα εργαστήρια, έτσι και η τέχνη του βιβλίου άνθησε στα εργαστήρια βιβλιοπαραγωγής της Aθήνας, της Aλεξάνδρειας, της Περγάμου, της Pώμης, της Kωνσταντινούπολης. Σε αυτά τα εργαστήρια εφευρέθηκαν νέα υλικά και σχήματα για το βιβλίο και απ αυτά καθιερώθηκε η ορολογία για λες τις διαδικασίες παραγωγής του βιβλίου, ορολογία που χρησιμοποιείται και σήμερα (τμος, πινακίδα, τετραγώνιση, τετράδιο κ.λπ.).

Eπαγγελματικ πτυχίο βιβλιοδέτη της Bαλλιανείου Eπαγγελματικής Σχολής Ληξουρίου στην Kεφαλλονιά. Aπονεμήθηκε στο μαθητή Δημήτριο Παρίση και φέρει ημερομηνία 6 Iουλίου 1934, (αρχείο Διον. Bαλάση). KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

29

Συνέχεια απ την 29η σελίδα

ου το λγο καλύπτουν και προστατεύουν. Tα βυζαντινά και τα δυτικά εργαστήρια βιβλιοπαραγωγής, κυρίως σε μοναστήρια (Kαλλιγραφεία, Scriptoria), είναι στην πραγματικτητα ένα είδος εκδοτικού οίκου, που έχει λη την ευθύνη της διαδικασίας για την παραγωγή του βιβλίου, απ το χειργραφο μέχρι τη βιβλιοδεσία και τη διακίνηση. Aκμα και μετά την εφεύρεση της Tυπογραφίας, το 1453, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, ο εκδτης είχε στη δικαιοδοσία του το σύνολο των εργαστηρίων για την παραγωγή του βιβλίου. Σε αυτά τα εργαστήρια οι τεχνίτες διδάσκονται βήμα βήμα την τεχνική και τη διακσμηση δουλεύοντας δίπλα στον αρχιμάστορα. Tο μεγάλο σχολει είναι ο πάγκος εργασίας και το αποτέλεσμα αυτής της μαθητείας είναι καλ ή κακ, «κατά τον Mαστρογιάννη και τα κοπέλια του» σύμφωνα με τη λαϊκή ρήση. Aλήθεια πσο έχει αλλάξει στις μέρες μας αυτή η μέθοδος μαθητείας; Eκτς απ τα εργαστήρια παραγωγής, τι σχολεία υπάρχουν και πσο δικαιολογούν αυτ το χαρακτηρισμ; Σε ποιο επίπεδο βρίσκεται σήμερα η ελληνική βιβλιοδεσία; H ένταξη μιας καθαρά χειροτεχνικής διαδικασίας, πως είναι η βιβλιοδεσία, στο πλαίσιο θεσμοθετημένης εκπαίδευσης, προϋποθέτει, πέραν της εκμάθησης των διαφρων τεχνικών, και βασική θεωρητική κατάρτιση πάνω στην τέχνη του βιβλίου συνολικά. Mε αυτ τον τρπο η τέχνη της βιβλιοδεσίας μπορεί πράγματι να οδηγηθεί σε αναβάθμιση και εξέλιξη. Στα πρώτα χρνια της ελευθερίας του νέου Eλληνικού Kράτους, ο Kαποδίστριας ίδρυσε το Oρφανοτροφείο της Aίγινας, που είναι και το πρώτο εκπαιδευτικ ίδρυμα. Στο

Pάψιμο κεφαλαριού. Φωτογραφία απ το σεμινάριο συντήρησης χειρογράφων του Eργαστηρίου Συντήρησης του Mορφωτικού Iδρύματος Eθνικής Tραπέζης.

πργραμμα του ιδρύματος, εκτς απ τη μάθηση των γραμμάτων, οι μαθητές προβλεπταν να στέλνονται για πρακτική άσκηση των τεχνών και των επαγγελμάτων σε κάποιο εργαστήρι παραγωγής (τυπογραφείο–βιβλιοδετείο). Oι καλύτεροι απ τους τεχνίτες, συχνά, έπαιρναν υποτροφία για να κάνουν περισστερες σπουδές στο εξωτερικ, κυρίως στη Γαλλία, απ που προμηθεύονταν και τα εργαλεία και υλικά της δουλειάς τους. Για τους Eλληνες τυπογράφους και βιβλιοδέτες, το εργαστήρι που τους δεχταν ευχαρίστως ήταν του Φιρμίνου Διδτου, φίλου του Kοραή και γνήσιου φιλέλληνα, ο οποίος και στη διάρκεια του Aγώνα είχε

βοηθήσει με τυπογραφικά στοιχεία και πιεστήρια τους αγωνιζμενους Eλληνες. Tο 1836, με Bασιλικ Διάταγμα, ιδρύεται στην Aθήνα, το Kυριακάτικο Σχολείο των Tεχνών, που φοιτούν και τυπογράφοι και βιβλιοδέτες που κάνουν την πρακτική τους άσκηση στο Bασιλικ τυπογραφείο. Eίναι σχολείο για τους «επαγγελλμενους διαφρους τέχνας», που, εκτς των άλλων, μαθαίνουν γραφή και ανάγνωση, αφού οι περισστεροι απ αυτούς είναι αναλφάβητοι, εξαιτίας των δεινών της δουλείας και στη συνέχεια των συνθηκών του Aγώνα για την ελευθερία. Aυτ το «Kυριακάτικο Σχολείο των Tεχνών» μετεξελίσ-

Eργαστήριο Bιβλιοδεσίας Tέχνης του EOMMEX. Ωρα πρακτικής εξάσκησης. Tο εργαστήριο ιδρύθηκε απ τη Φρσω Γανιάρη με τη βοήθεια του πατέρα της, Aνδρέα Γανιάρη και του ζωγράφου–χαράκτη Γιώργη Bαρλάμου. Για δύο χρνια διέκοψε και απ το Φεβρουάριο του ’97 τη λειτουργία του ανέλαβε το Eλληνικ Kέντρο Δέρματος, πάντα με τους ίδιους δασκάλους.

30

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

σεται στην Aνωτάτη Σχολών Kαλών Tεχνών. Kατά το διάστημα των ετών 1845-49 ο Nικλαος Mαντζουράνης, υποπρξενος της Eλλάδος στη Bιέννη, εδώρησε σε αυτ το σχολείο «...υποδείγματα και εργαλεία βιβλιοδετικής», τα οποία δεν είναι γνωστ αν ποτέ χρησιμοποιήθηκαν. Στη Σχολή Kαλών Tεχνών, το 1932, δημιουργείται απ το Γιάννη Kεφαλλην το εργαστήρι της Tέχνης του Bιβλίου. Σ’ αυτ το εργαστήρι διδάσκονται, εκτς απ τα θεωρητικά μαθήματα και οι μέθοδοι αναπαραγωγής του βιβλίου, αλλά χι και η βιβλιοδεσία, η οποία παραμένει πάντα μια τέχνη που ασκείται στα επαγγελματικά εργαστήρια. Aυτά τα εργαστήρια ήδη απ τα τέλη του προηγούμενου αιώνα έχουν γίνει ανεξάρτητα απ τον τυπογράφο-εκδτη και δεν ασχολούνται πλέον με τη μαζική παραγωγή, η οποία έχει βοηθηθεί και με μηχανές, αλλά με μεμονωμένα βιβλία ιδιωτών, κυρίως φοιτητών, διανοουμένων και συλλεκτών. Mερικά απ αυτά τα εργαστήρια πέρασαν απ τον πατέρα στο γιο ή απ τον μάστορα στον τεχνίτη και εξακολουθούν να είναι δημιουργικά έως τις μέρες μας. Aυτ το σχολείο του πάγκου ανέδειξε άριστους τεχνίτες και εξαίρετους καλλιτέχνες, τιμημένους με διακρίσεις στην Eλλάδα και το εξωτερικ. Aς συνεχίσουμε, μως, χρονολογικά με τα σχολεία που εκπαίδευσαν ή εκπαιδεύουν βιβλιοδέτες, απ τη σύσταση του Nεοελληνικού Kράτους μέχρι σήμερα.

Tελευταία χρνια Eκτς απ το Oρφανοτροφείο της Aίγινας και το Σχολείο των Ωραίων Tεχνών (AΣKT) στα οποία ήδη αναφερθήκαμε, λειτούργησε στην Kεφαλλονιά επαγγελματική σχολή στην οποία διδασκταν η βιβλιοδεσία. Eχω στα χέρια μου, απ ευγενική προσφορά συναδέλφου του TEI, ένα «Πτυχίον Tεχνίτου Bιβλιοδέτου», απ τη Bαλλιάνειο Eπαγγελματική Σχολή Ληξουρίου (1928), τριετούς φοιτήσεως, με χρονολογία 6 Iουλίου 1934. Tο 1973 ιδρύθηκαν τα Kέντρα Aνώτερης Tεχνικής Eκπαίδευσης (KATEE) μετά την υπογραφή σχετικής σύμβασης της δικτατορίας με τη Διεθνή Tράπεζα. Σ’ αυτά λειτούργησαν Tμήματα Γραφικών Tεχνών και Bιβλιοθηκονομίας, στα οποία διδάσκονταν για δύο εξάμηνα εργασίες αποπερατώσεως και μέθοδοι προστασίας του βιβλίου. O θεσμς δεν βρήκε την απαιτούμενη κοινωνική αποδοχή και καταργήθηκε το 1983. Mε το N. 1404/1983 ιδρύθηκαν τα Tεχνολογικά Eκπαιδευτικά Iδρύματα (TEI) «τα οποία ανήκουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση μαζί με τα AEI». Σε διάφορα τμήματα των TEI διδάσκεται η βιβλιοδεσία, σε συνάρτηση με την κύρια κατεύθυνση του τμήματος. Eτσι, έχουμε βιβλιοδεσία στο τμήμα Tεχνολογίας Γραφικών Tεχνών, στο τμήμα Συντήρησης Aρχαιοτήτων και Eργων Tέχνης και στο τμήμα Bιβλιοθηκονομίας. Kαι στα τρία τμήματα, η βιβλιοδεσία διδάσκεται για δύο ή τρία εξάμηνα, ταν η συνολική διάρκεια της φοίτησης είναι επτά εξάμηνα και ένα εξάμηνο

πρακτικής άσκησης στο επάγγελμα. Aπ το 1978, ο EOMMEX, σε συνεργασία με τη Bιοτεχνική Eνωση Kλάδων Bιβλιοδεσίας Aττικής (BEKBA), προσανατολίζεται στη δημιουργία σχολής βιβλιοδεσίας. Tελικά, το 1986, ιδρύεται το Eργαστήρι Bιβλιοδεσίας του EOMMEX υπ τη διεύθυνση ικαντατων στελεχών – δημιουργών. Δέκα χρνια αργτερα, και ενώ απ αυτ έχει αποφοιτήσει η νέα γενιά χαρισματικών καλλιτεχνών βιβλιοδετών, το εργαστήρι πέφτει θύμα οικονομικών περικοπών. Eυτυχώς, μως, το 1997 ένας άλλος φορέας, το Kλαδικ Iνστιτούτο Eλληνικ Kέντρο Δέρματος, αναλαμβάνει τη συνέχιση του αξιλογου έργου του εργαστηρίου με τα ίδια στελέχη. H εκπαίδευση είναι διετής και γίνονται δεκτοί απφοιτοι τουλάχιστον γυμνασίου. (Eργαστήρι Bιβλιοδεσίας Tέχνης) Παράλληλη εκπαίδευση υψηλού επιπέδου παρέχεται σήμερα στην Eλλάδα με σεμινάρια μεγάλης χρονικής διάρκειας, στα οποία διδάσκονται αναγνωρισμένοι Eλληνες και ξένοι ειδικοί. Tα σεμινάρια αυτά διοργανώνονται απ διάφορους φορείς συνήθως σε συνεργασία με τον OAEΔ και το EKT. Aπ τα περισστερο αξιλογα είναι αυτά του Mορφωτικού Iδρύματος της Eθνικής Tραπέζης (MIET), της Iεράς Mονής Iωάννου του Θεολγου Πάτμου, τα Προγράμματα Eπιμρφωσης Eνηλίκων του Eλληνοαμερικανικού Eκπαιδευτικού Iδρύματος Kολλέγιο Aθηνών, του Kέντρου Kαινοτομιών Aθήνας A.E. (KEKA), του Παραγωγικού Tμήματος του Δημοτικού Oργανισμού Yγείας και Kοινωνικών Θεμάτων του Δήμου Bλου, για άτομα με κινητικές δυσκολίες, της Kαϊρείου Bιβλιοθήκης Aνδρου και του TEI Aθήνας. Bιβλιογραφία — Aρχείο BEKBA, 1975-1997. — Iστορία του Eλληνικού Eθνους τομ. 1-15, Eκδοτική Aθηνών, Aθήνα 1978. — Kατάλογοι εκθέσεων BEKBA 1984, 1985. — Kουκουλές Φαίδων, Bυζαντινών βίος και πολιτισμ!ς, τομ. B΄ I, Collection de l’ Institut Francais d’ Athenes 12, Aθήνα 1949. — Mπίρη K., Iστορία του Eθνικού Mετσ!βιου Πολυτεχνείου 1836-1916, Aθήναι 1951. — Σκιαδάς N.E., Xρονικ! της Eλληνικής Tυπογραφίας. T!μος B΄, Gutenberg, Aθήνα 1981. T!μος Γ΄, 1982. — Tα Eκπαιδευτικά Προγράμματα των Σχολών και Oργανισμών που αναφέρθηκαν. — Tεχνολογικά Eκπαιδευτικά Iδρύματα, ένας χρ!νος μετά. OEΔB 1984. — Tεχνολογικ! Eκπαιδευτικ! Iδρυμα Aθήνας, Aθήνα 1997. — BARAS Elisabeth, Irigoin Jean, Vezin Jean, La reliure medievale, trois conferences d’ initiation, Presses de l’ Ecole Normale Superieure, Paris, 1978. — Diringer David, The book before printing, Dover, New York, 1982. — Mioni Elpidio, «Eισαγωγή στην Eλληνική Παλαιογραφία, μετ. N. Παναγιωτάκη, Miet, Aθήνα, 1979. Στο αφιέρωμα αυτ αποφασιστική ήταν η συμβολή του παλαιογράφου κ. Aγαμέμνωνα Tσελίκα, προϊσταμένου του Iστορικού και Παλαιογραφικού Aρχείου του M.I.E.T., της βιβλιοδέτριας κ. Bασιλικής Δούση, προέδρου του Eλληνικού Tμήματος της ARA και των βιβλιοδετών κ. Aνδρέα Γανιάρη και Mπάμπη Λέγγα.

Tο πρβλημα της ορολογίας Tου Θοδ. Θεοδώρου

ποιονδήποτε τρπο έρχονται σε επαφή με παλιές βιβλιοδεσίες (απ τον κωδικολγο μέχρι τον παλαιοβιβλιοπώλη). Στο πρβλημα της άγνοιας προστίθεται εδώ η ατολμία στην εισαγωγή και χρήση των σχετικών ρων, που εν μέρει τουλάχιστον είναι ίσως δικαιολογημένη. Πράγματι, ποιας υποδοχής θα τύχαινε η περιγραφή μιας βιβλιοδεσίας που θα περιοριζταν στις λέξεις «μισ μοσχάρι»; Kι μως, αυτές τις δυο λέξεις χρησιμοποιούν

π αυτές. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν π.χ. οι άκρες των φύλλων Yπεύθυνου Kαταλ!γου του βιβλίου και κατ’ επέκταση οι εσε Oίκο Δημοπρασιών Bιβλίων πιφάνειες που αυτές σχηματίζουν ταν το βιβλίο είναι κλειστ (αγγλ. EINAI αυτονητο τι δεν μπορούμε edges, γαλλ. tranches). Eχουμε λοινα ελπίζουμε πως η ελληνική βιπν: «άκρες των φύλλων», «κβλιογραφία θα πλουτιστεί ποτέ με ψεις», «τομές», «πλευρές», «το πάέργα αφιερωμένα στην ιστορία της χος των φύλλων», «γύρω–γύρω τα βιβλιοδεσίας, αν προηγουμένως φύλλα του βιβλίου», «ακμές» (ένας δεν έχει διαμορφωθεί σε ικανοποιρος που φαίνεται τελευταία να ητικ βαθμ η σχετική ορολογία. κερδίζει έδαφος). Aπ την άλλη μεOπως θα επιχειρήσουμε να δείξουριά, για πολυάριθμες άλλες έννοιες με στη συνέχεια, κάτι τέτοιο δεν δεν υπάρχει στη συμβαίνει, με αποτέλεγλώσσα μας κανένας σμα οποιαδήποτε σοβααπολύτως ρος (ιδίως ρή προσπάθεια σ’ αυτν σε ,τι έχει σχέση με τον τομέα να αντιμετωτις τεχνικές διακπίζει ανυπέρβλητα σχεσμησης και τους ρυθδν εμπδια. μούς της). Aς δώσουH σύγχυση και η παμε ένα απλ παράρανηση αρχίζουν δυδειγμα: Aν κάποιο βιστυχώς απ τα πιο βασιβλίο είχε δεθεί μαζί με κά στοιχεία της βιβλιοάλλα (ή μνο του) στο δεσίας. Δεν είναι λίγες παρελθν, αλλά κάοι φορές, για παράδειγποια στιγμή αποσπάμα, που συναντά κανείς στηκε απ τη βιβλιοσε περιγραφές βιβλιοδεσία του, πώς θα δεσιών φράσεις του τύπρέπει να λέγεται; που: «το δέρμα των εAδετο δεν είναι, γιατί ξωφύλλων φέρει χρυυπήρξε κάποτε δεμέστυπα κοσμήματα»1. νο, κι αυτ είναι εμφαΣτην περίπτωση αυτή νές για τον προσεκτιτα «εξώφυλλα» χρησικ παρατηρητή (διαμοποιούνται στη θέση κρίνονται ίχνη της πατων «καλυμμάτων» (αγλιάς βιβλιοδεσίας, γλ. covers, γαλλ. plats), πως πριονιές και ψατων ξύλινων σανίδων ή ρκολλα στη ράχη χαρτονιών που είναι, κ.ά.). Oι Aγγλοι το χαδηλαδή επενδυμένα με ρακτηρίζουν με τον δέρμα, πανί ή χαρτί και ρο disbound. Nομίζω έχουν σκοπ να προτι το πιο κατάλληλο στατεύσουν ανάμεσά ελληνικ αντίστοιχο τους το σώμα του βιβλίθα ήταν «απδετο». ου. Tα «εξώφυλλα», Δθηκε ελπίζω πιο μως, δεν μπορεί παρά πάνω μια ιδέα για την να είναι φύλλα χαρτιού. κατάσταση που επιΣυγκεκριμένα αποτεκρατεί σε ,τι αφορά λούν την απλούστερη τη σχετική με τη βιμορφή βιβλιοδεσίας, βλιοδεσία ορολογία. στην οποία το έντυπο Iσως είναι καιρς να περιβάλλεται απ δύο απ φύλλα (απλά, μαρμαρο- Bιβλιοδεσία απ τη βιβλιοθήκη του βασιλιά Oθωνα (περ. 1840). διαμορφωθεί ενδιαφερμεγραφημένα ή τυπωμέ- Mπορεί να περιγραφεί με κάθε λεπτομέρεια στα αγγλικά, γαλλι- τους να)2. Eμφανίστηκαν στα κά ή γερμανικά, χι μως και στα ελληνικά. H σχετική με τη βι- νους το ργανο συντέλη του 15ου αιώνα, βλιοδεσία ορολογία παραμένει στη γλώσσα μας αδιαμρφωτη. εννησής τους4, πράγμα που θα επιτρέψει άρχισαν να διαδίδονται ευρύτερα στα μέσα του 17ου και ε- εδώ και δύο σχεδν αιώνες οι και την καλύτερη μελέτη της νεοξελίχθηκαν στο δέσιμο που κυριαρ- Aγγλοι και οι Γάλλοι για να υποδη- ελληνικής βιβλιοδεσίας, μιας τέχεί σήμερα στις προθήκες και τα λώσουν ένα απ τα πιο κοινά είδη χνης που αναμφίβολα δεν έχει πάράφια των βιβλιοπωλείων (εύκα- βιβλιοδεσίας. Eκείνο στο οποίο τα ρει ακμη τη θέση που της αξίζει. καλύμματα είναι απ χαρτνι επενμπτα χαρτνια). Mια άλλη λέξη που μερικές φο- δυμένο με πανί ή χαρτί, ενώ στη Σημειώσεις ρές αντικαθιστά τα «καλύμματα» ράχη έχει τοποθετηθεί δέρμα μο- 1) Bλ. π.χ. Λ. Πολίτη, Kατάλογος χειρογράφων της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Eλλάκαι θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, σχαριού (αγγ. half calf, γαλλ. δος, αρ. 1857–2500, Aθήνα 1991, σ. ιη΄. επίσης να αποφεύγεται, είναι τα demi–veau). Oι ξένοι ειδικοί δεν αιτουρκικής προέλευσης «καπάκια»3. σθάνονται τι προσβάλλεται η 2) M’ αυτήν την έννοια άλλωστε χρησιμοποιήθηκε η λέξη για πρώτη φορά (τον Mια κανάτα μπορεί να έχει καπάκι, πνευματικτητα του χώρου του βι19ο αιώνα). Πρβ. A. Bλάχου, Λεξικ!ν ελένα βιβλίο μως; Eκτς αυτού, η εν βλίου, με το να κατονομάσουν το ληνογαλλικ!ν, Aθήνα 1872, σ. 202. λγω λέξη είναι μάλλον δύσκαμπτη είδος του τετραπδου που συνέβα- 3) Bλ. π.χ. Φ. K!ντογλου, Eκφρασις της ορθοδ!ξου εικονογραφίας, Aθήνα 1960, τ. και κακηχη στη γενική (θα πούμε λε στη δημιουργία της βιβλιοδεB΄, σ. ιδ΄. «τα κοσμήματα στο δέρμα του κα- σίας του. Θα μπορούσε, τέλος, να αναφέρει κανείς μια σειρά απ έν- 4) Eννοείται !τι κάθε προσπάθεια προς αυπακιού»;). τή την κατεύθυνση θα λάβει υπ!ψη της Tο είδος του δέρματος με το ο- νοιες που ενδιαφέρουν τον ιστοριτην πλούσια περί βιβλιοδεσίας ξεν!γλωσποίο είναι επενδυμένα τα καλύμμα- κ της βιβλιοδεσίας, για τις οποίες ση βιβλιογραφία, δεδομένου μάλιστα !τι τα, εξάλλου, αν και θεμελιώδες έχουν προταθεί κατά καιρούς πεστις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες η βασική ορολογία έχει αποκρυσταλλωθεί ήδη απ! στοιχείο της βιβλιοδεσίας, αφήνει ρισστερες απ μία ονομασίες, χωτον 19ο αιώνα. τελείως αδιάφορους σους με ο- ρίς τελικά να επικρατήσει κάποια α-

KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

31

H βιβλιοδετική τέχνη H σύγχρονη βιβλιοδεσία στη χώρα μας και τα πρώτα βήματα του ελληνικού τμήματος της ARA Tης Kικής Δούση Bιβλιοδέτριας – Προέδρου της ARA Eλλάδος

TO BIBΛIO είναι βασικ στοιχείο του πολιτισμού και η βιβλιοδεσία είναι η τέχνη που το ομορφαίνει, το συντηρεί και του προσδίδει μακρ χρονη διάρκεια. H βιβλιοδεσία είναι χειροτεχνία αλλά καλλιτεχνική. Eίναι ένας ολ κληρος κ σμος, ένας απέραντος ωκεαν ς, είναι η τέχνη που σε φέρνει σ’ επαφή με τον συγγραφέα, με τον τυπογράφο, τον εκδ τη, τον εικονογράφο, με λα τα υλικά που φτιάχνουν το βιβλίο. Eίναι εντέλει η τέχνη που σε κάνει να σκέφτεσαι, να ονειρεύεσαι και που συνήθως σε αισιοδοξεί. Tριάντα χρ νια τώρα η βιβλιοδεσία είναι μέρος της ζωής μου. Δεν είμαι επαγγελματίας αλλά είναι η κύρια απασχ λησή μου. Δεν είμαι καλλιτέχνις βιβλιοδέτρια αλλά τεχνίτρα. Σπούδασα βιβλιοδεσία στη Γαλλία κι είχα την τύχη να μάθω την τέχνη αυτή κοντά σε μεγάλους τεχνίτες και καλλιτέχνες. Oλοι αυτοί μου έλεγαν

τι σκοπ ς της βιβλιοδεσίας είναι να κρατήσεις το βιβλίο πως το έβγαλε ο εκδ της. Mέχρι σήμερα αυτ κάνω. Γιατί η βιβλιοδεσία είναι ερμηνευτική τέχνη, απ’ τη στιγμή που πριν απ τον βιβλιοδέτη έχουν δουλέψει άλλοι. Σπούδασα την παραδοσιακή και μοντέρνα βιβλιοδεσία. Tη σύγχρονη δεν την ξέρω, αλλά θεωρώ αξι λογα

λα τα ρεύματά της, πως συμβαίνει με κάθε τέχνη. Σε χώρες που η βιβλιοδεσία είναι παράδοση, παλαι τερα μάθαιναν την τέχνη σε μεγάλα εργαστήρια. Aπ’ τις αρχές μως του αιώνα μας άρχισαν να λειτουργούν εκεί σχολές βιβλιοδεσίας, γιατί τη βιβλιοδεσία πρέπει κανείς να την σπουδάζει. κι αυτ γιατί δεν υπάρχει μ νο ένας τρ πος δεσίματος. Kάθε χώρα έχει τη δική της παράδοση. Στη Γαλλία, που η τέχνη αυτή άνθισε για πολλούς αιώνες, οι σχολές διδάσκουν πολλών ειδών βιβλιοδεσίες: απ το απλ «Bradel» (κάλυμμα) και στη συνέχεια παν δετα, ημιδερματ δετα, δερματ δετα, κλασικά, ρομαντικά, περγαμινά, με διαφορετικά εξογκώματα (νεύρα), πολυτελείς θήκες για βιβλία που δεν δένονται, μέχρι κουτιά και λευκώματα. Kαι λα αυτά με λο τον πλούτο των υλικών που υπάρχουν στα ειδικά μαγαζιά: δέρματα λων των ειδών, υφάσματα, χειροποίητα και πολυτελή χαρτιά κ.λπ. Συγχρ νως μαθαίνει κανείς το χρύσωμα και τις εκτελέσεις διαφ ρων ένθετων διακοσμήσεων (mosaiques). Σπουδάζει επίσης τη διακ σμηση του βιβλίου. Tη βιβλιοδεσία και το χρύσωμα διδάσκουν τελει φοιτοι σχολών βιβλιοδεσίας. Eνώ τη διακ σμηση ή Iστορία της Tέχνης τη διδάσκουν τελει φοιτοι σχολών γραφικών τεχνών ή πανεπιστημιακοί. O κύκλος των σπουδών είναι

32

Aπ τα εγκαίνια της «Eκθεσης Bιβλιοδεσίας», που πραγματοποιήθηκαν στις 20 Nοεμβρίου ’97 στην Aίθουσα Λ γου και Tέχνης της Φιλεκπαιδευτικής Eταιρείας (Στοά του Bιβλίου). Aπ δεξιά, οι Eμίλ Bαν ντερ Bέκενε, πρ εδρος της διεθνούς ARA και Πασχάλ Φιλασέ, διευθυντής του έγκυρου περιοδικού «Art et Métiets du Livre» με το βιβλιοδέτη Στέφανο Kολοβούρη, έναν απ τους εκθέτες. Στο κέντρο διακρίνεται το έργο συμμετοχής του. Παρουσίασε το «Aσμα Aσμάτων του Σολομώντος». (Eλεύθερη απ δοση στα ελληνικά I. Iωάννου, εικονογράφηση Mυρτώ Bουνάτσου. Eνα αντίτυπο τυπωμένο σε μονοτυπία). Bιβλιοδεσία με δέρμα ελληνικ . Tο βιβλίο ράφτηκε σε 15 σπάγγους, σα και τα ποιήματα, με τη μορφή τρίπτυχου, λ γω των τριών γλωσσών, στις οποίες έχει τυπωθεί το κείμενο.

τέσσερα χρ νια. Oταν αποφοιτήσει κανείς, αποκτώντας βέβαια και κάποια εμπειρία, είναι έτοιμος για το επάγγελμα. Πάνω σ’ αυτή τη γραμμή ξεκίνησε το 1985 η πρώτη σχολή καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας στην Eλλάδα. Λειτούργησε στον EOMMEX, έχοντας τους πιο εκλεκτούς δασκάλους: Aνδρέα Γανιάρη για την ιστορία της βιβλιοδεσίας, Φρ σω Γανιάρη – Bασιάδη για τη γαλλική βιβλιοδεσία και Γιώργη Bαρλάμο για την αισθητική και τη διακ σμηση του βιβλίου. Σήμερα, η ίδια σχολή συνεχίζεται με ε-

πιτυχία στο EΛ.KE.ΔE. (Eλληνικ Kέντρο Δέρματος). Aπ τη σχολή αυτή βγήκαν αξι λογοι καλλιτέχνες βιβλιοδέτες που καλύπτουν λη τη γκάμα της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας: παραδοσιακή, μοντέρνα και σύγχρονη. Aρκετοί απ τους μαθητές, τελειώνοντας, συνέχισαν τις σπουδές τους στην Eλβετία, Aγγλία, Iταλία. Πολλοί δε, παίρνοντας μέρος σε διεθνείς διαγωνισμούς, έλαβαν και βραβεία. Eργα Eλλήνων βιβλιοδετών έχουν αγορασθεί απ τις εθνικές βιβλιοθήκες πολλών ευρωπαϊκών χωρών.

Aγγελου Σικελιανού «Mήτηρ Θεού». (Eπιμέλεια έκδοσης Σπ. Bασιλείου, εκδ. «Aλφα» I. Σκαζίκης, Aθήνα, 1944). Eλληνική παραδοσιακή βιβλιοδεσία με ανάγλυφη διακ σμηση της Eυαγγελίας Tζανετάτου. Συμμετοχή στην «Eκθεση Bιβλιοδεσίας», την πρώτη που οργάνωσε η ARA Eλλάδος, στη Στοά του Bιβλίου. H έκθεση έγινε σε συνεργασία με το Eθνικ Kέντρο Bιβλίου και έδειξαν έργα τους 36 καλλιτέχνες βιβλιοδέτες.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 ΦEBPOYAPIOY 1998

Iδρυση της ARA Mετά την άνθιση αυτή της βιβλιοδεσίας στην Eλλάδα και τις διακρίσεις Eλλήνων σε διεθνείς εκθέσεις κινήθηκε το ενδιαφέρον του διεθνούς σωματείου ARA. (Amis de la Reliure d’ Art: Φίλοι της Bιβλιοδετικής Tέχνης). Eπειδή ήμουν ήδη μέλος αυτού του διεθνούς σωματείου, ο ιδρυτής του κ. Marcel Garrigou, μου πρ τεινε να δημιουργήσουμε και στη χώρα μας παράρτημα. Eτσι, το Mάιο του 1996, ξεκίνησε η ελληνική ARA, με μέλη τελει φοιτους της σχολής και μερικούς φίλους της βιβλιοδεσίας. Bασικοί στ χοι του συλλ γου μας είναι η ευρύτερη γνωστοποίηση της βιβλιοδετικής τέχνης, η οργάνωση εκθέσεων καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας, διαλέξεων καθώς και συναντήσεων με προσωπικ τητες λων των τάσεων της βιβλιοδετικής τέχνης. H πρώτη μας έκθεση που έγινε το Nοέμβριο του ’97, στη Στοά του Bιβλίου με την υποστήριξη του Eθνικού Kέντρου Bιβλίου, είχε μεγάλη απήχηση και σημαντικά αποτελέσματα. Διπλασιάστηκαν οι φίλοι του συλλ γου μας, κι εύχομαι να γίνουν περισσ τεροι και πολλαπλασιάστηκαν οι μαθητές του EΛ.KE.ΔE. Tώρα η σχολή του EΛ.KE.ΔE. εκτ ς απ τα κανονικά μαθήματα, κάνει σεμινάρια με επισκέπτες καλλιτέχνες, βιβλιοδέτες έτσι ώστε οι εμπειρίες και οι γνώσεις να αυξάνονται συνεχώς. Oλα προοιωνίζονται τι στο μέλλον θα σημειωθούν ακ μη σπουδαι τερα βήματα. Oι προϋποθέσεις υπάρχουν και είναι ήδη αρκετά καλές. Oμως, χρειάζεται ακ μη δουλειά.