7_Hmeres_Kathimerini_-__________________.____________________________________.pdf

A KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

2-31 AΦIEPΩMA  Δαιμονικές πτήσεις.

Δοξασίες για πτερμορφες μορφές στο προϊστορικ Aιγαίο. Tου Xρ. Mπουλώτη  Φτερωτές μορφές. Στο μύθο και την τέχνη της αρχαίας Eλλάδας.

Tης Aθανασίας Γιαλούρη  H πρώτη πτήση. Aπ τα φτερά των μυθικών μορφών στα φτερά του Δαιδάλου.

Tου N. Γιαλούρη 

Δαίδαλος, Aρχύτας, Kλεοίτας. H αρχαιοελληνική αντίληψη και τεχνογνωσία για την πτήση.

Tου Δ. Kαλλιγερπουλου  Γενοίμαν αιετς υψιπέτας.

Πανάρχαιες και οικουμενικές δοξασίες για το πέταγμα της ψυχής. Tου Γ. Δημητροκάλλη  Aγγελοι: μια οικουμενική ιδέα. Mια αρχετυπική σύλληψη κοινή σε λους τους λαούς.

ΦIEPΩMA

Aπ τον Iκαρο στον Aρμστρονγκ ΣTIΣ 21 Iουλίου 1969 ο Aμερικανς αστροναύτης Nιλ Aρμστροντην πτήση. Tεχνογνωσία που συνεχιστή της είχε, αιώνες αργτεγκ πάτησε στο έδαφος της Σελήνης, κάνοντας πραγματικτητα έρα, τον Λεονάρντο ντα Bίντσι· τον μεγάλο οραματιστή της Aνανα απ τα παλαιτερα και πιο επίμονα νειρα της ανθρωπτητας: γέννησης που σχεδίασε τις πτητικές μηχανές του βασιζμενος και είχαν προηγηθεί κατά ένα αιώνα άλλες «αποστολές», λογοτεχνιαυτς στην παρατήρηση των πουλιών. Tο παράδειγμά του ακοκές αυτές, που οργάνωσε ο Iούλιος Bερν με τα έργα του «Aπ τη λούθησαν πολλοί τολμηροί εφευρέτες, με ανεπιτυχείς ή ελάχιστες Γη στη Σελήνη» και «Γύρω απ τη Σελήνη». Ωστσο, δύο αιώνες επιτυχίες, και ενίοτε, με τίμημα τη ζωή τους, μέχρι να επιτευχθεί, νωρίτερα και απ αυτν τον μεγαλοφυή στις 17 Δεκεμβρίου, η πρώτη πτήση με αεροπροάγγελο της αστροναυτικής, πτήσεις στις πλάνο, και συγκεκριμένα το «Kίττυ Xωκ» Eπιμέλεια αφιερώματος: αυτοκρατορίες του Hλιου και της Σελήνης των αδελφών Pάιτ. Πριν, μως, απ την ιεπιχείρησε μέσα απ τα έργα του, με φανταστορική αυτή πτήση, μετά την οποία η εξέλιEΛEYΘEPIA TPAΪOY στικές αυτοσχέδιες διαστημομηχανές, ο Σιξη της αεροναυτικής είναι ραγδαία, ο άνραν ντε Mπερζεράκ. Tα πρώτα, εντούτοις, θρωπος υψώθηκε στα ουράνια με αερσταφεγγαροτάξιδα χρονολογούνται ακμα παλαιτερα, τον 2ο αιώτο. Πρώτα με το αερστατο θερμού αέρα των αδελφών Mονγκολνα, και είναι αυτά που έκανε με τη γραφίδα του ο Λουκιανς. Δηφιέ, με το οποίο στις 21 Nοεμβρίου 1783 πραγματοποιήθηκε η λώνοντας απ την αρχή πως σα γράφει είναι ψέματα, ο Λουκιαπρώτη επανδρωμένη πτήση, και, στη συνέχεια, με το αερστατο νς μας παρασύρει με αστείρευτο κέφι στον γεμάτο παράδοξα υδρογνου του Z. A. Σαρλ, που ταξίδεψε με τους πρώτους του εφεγγαρκοσμ του, με δύο έργα: την «Aληθινή ιστορία» και τον πιβάτες, στο Παρίσι και αυτ, την 1η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. «Iκαρομένιππο ή Yπερνέφελο». H επιθυμία, βέβαια, του ανθρώAπ τον αγώνα του ανθρώπου για την κατάκτηση των αιθέρων, που να πετάξει είναι ακμη παλιτερη, πως μαρτυρεί ο μύθος οι «Eπτά Hμέρες» παρουσιάζουν σήμερα τις πρώτες πτήσεις, με του Δαίδαλου και του Iκαρου. Στα χνάρια του Δαίδαλου, του ευενδιάμεσους σταθμούς τις φτερωτές θετητες και τα δαιμονικά φυή τεχνουργού της πτήσης, βάδισαν τον 4ο αι. π.X. ο Aρχύτας ντα των αρχαίων, τις πανάρχαιες και οικουμενικές δοξασίες για και τον 2ο αι. μ.X. ο Kλεοίτας, με κατασκευές που αποκαλύπτουν το πέταγμα της ψυχής και την αρχετυπική ιδέα, κοινή σε λους την εμμονή, αλλά και την τεχνογνωσία των αρχαίων Eλλήνων για τους λαούς, για τους αγγέλους.

Δαιμονικές πτήσεις

Tου Γ. Δημητροκάλλη  Mηχανές για φεγγαροτάξιδα: Λογοτεχνικές «αποστολές» στη Σελήνη.

Tου Xρήστου Mπουλώτη  Λεονάρντο ντα Bίντσι.

Oι πτητικές μηχανές του μεγάλου οραματιστή. Tου Δημ. Kαλλιγερπουλου  H κατάκτηση των αιθέρων. Πρώτες πτήσεις με αερστατο.

Tου Tάκη Aσημάκη  Aερστατο υδρογνου. Eφεύρεση του Z. A. Σαρλ.

Tου Tάκη Aσημάκη  Στρατιωτικές εφαρμογές

Tου Tάκη Aσημάκη  Tο μοιραίο Zέπελιν. H κατάρριψή του απ τους Συμμάχους στη Θεσσαλονίκη

Tου Γιάννη Mέγα  Kίττυ Xωκ: το πρώτο αεροπλάνο. Aπ τον Nτα Bίντσι στους αδελφούς Pάιτ.

Tων Γεωργίου – Φωτίου Δασκαλάκη, Xρήστου Tσατσαρώνη  Mοντέρνοι Iκαροι.

Aιωροπτερισμς Tης Δώρας Aντωνίου Eξώφυλλο: Tο αερστατο των αδελφών Mονγκολφιέ, με το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 21 Nοεμβρίου 1783, στο Παρίσι, η πρώτη επανδρωμένη πτήση. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Δοξασίες για πτερμορφες μορφές στο προϊστορικ Aιγαίο Tου Xρήστου Mπουλώτη Aρχαιολγου στο Kέντρο Eρεύνης της Aρχαιτητος της Aκαδημίας Aθηνών

«NA ’χα φτερά να πέταγα, να πήγαινα τ’ αψήλου...». Πσοι αιώνες αρχέγονης, βασανιστικής επιθυμίας δεν συνωστίζονται επιγραμματικά στο στίχο αυτ του δημοτικού μας τραγουδιού! Nοσταλγς ο άνθρωπος και οραματιστής της ανοίκειας πτήσης πέρα απ τους φυσικούς νμους πρωτοέδωσε διέξοδο στη θαυμαστή υπέρβαση –πώς αλλιώς;– μέσα απ’ τη μυθική–συμβολική σκέψη που, σο κι αν λογίζεται πρωιμτερη της ορθολογικής, δομείται εν πολλοίς με υλικά εκείνης. H δυναμική της φτερωμένης φαντασίας αντλώντας απ τη δημιουργική παρατήρηση της φύσης, απ’ τα σοφά διδάγματά της, προσάρτησε απ νωρίς φτερά σε λογής ντα και τα ξαμλησε να πετάξουν σε μια σφαίρα υπερβατική. Συνώνυμα του υπερκσμιου τα φτερά, του υπεράνθρωπου, άρα του θεϊκού και του δαιμονιώδους. Eτσι, απ σεβαστικ δέος και λογικ πειθαναγκασμ, το επίζηλο προνμιο της πτεροφορίας, μια και απάδει στη θνητή του υπσταση, το προέβαλλε ο άνθρωπος επίμονα στους χώρους της μυθολογίας καταρχάς και των θρησκευτικών δοξασιών: πτερεντες δαίμονες, ημιθεϊκές και σπανιτερα θεϊκές μορφές φτεροποκούν στην αρχαία ελληνική σκέψη, με πολλές εδώ κι εκεί τις οφειλές στον κσμο

Γυναίκες – πουλιά και άνδρας – πουλί σε μινωικές σφραγίδες της Kρήτης.

της Aνατολής, που είχε αποδεδειγμένα το προβάδισμα σε τέτοιου είδους συλλήψεις. Δεν θ’ άφηνε μως η αιγαιακή επινοητικτητα τον άνθρωπο δεσμώτη εσαεί των φυσικών ορίων του, άβουλο κι άπραγο μπροστά στην προαιώνια πρκληση. Kι εδώ ακριβώς, ανάμεσα στο δαιμονιώδες και το παράδοξο, υψώνεται μνημειωμένο ορσημο ο Δαίδαλος, ο μέγας τεχνίτης, ο ευφυής ευρετής, το αρχετυπικ σύμβολο του Hommo Faber, που συνεχίζει επάξια την τεχνική παράδοση του Προμηθέα και του Hφαίστου. Tα τεχνητά φτερά που κατασκεύασε για την πολυθρύλητη απδρασή του με τον Ίκαρο απ την Kρήτη, χωρίς παράλληλο στις μυθοπλασίες των άλλων λαών της Aρχαιτητας, αποκα-

θήλωσαν αποφασιστικά το μύθο απ το ανθρωπίνως αδύνατο προβάλλοντάς τον τώρα στο επίπεδο της τεχνικής πραγματικτητας και των αναζητήσεών της.

Γρύπας και Σφίγγα Πσο βαθιά μως στους χρνους του προϊστορικού Aιγαίου μπορούν να ιχνηλατηθούν πίστεις και δοξασίες σχετικά με πτεροφρες μορφές; Mε τον προφορικ λγο ανεπίστρεπτα χαμένο και το γραπτ των μινωικών και των μυκηναϊκών κειμένων να σιωπά, μοναδικ χημα σε μια τέτοια ιχνηλασία ο κσμος των εικνων, που είναι κι αυτς με τον τρπο του λγος γραπτς κι αντικα-

Γρύπας σε χρυσή χάνδρα περιδεραίου απ μυκηναϊκ θολωτ τάφο της Πύλου. Γύρω στο 1400 π.X. Aθήνα (Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο).

θρέφτισμα δοξασιών, φορέας –συχνά εύγλωττος– κωδικοποιημένων μηνυμάτων και σημάτων. Eνώ η εικονογραφία της Mεσοποταμίας έχει να επιδείξει φτερωτές υπερκσμιες μορφές ήδη απ την 4η χιλιετία, και η αιγυπτιακή απ την 3η, στο Aιγαίο η αντίστοιχη αυλαία αίρεται για πρώτη φορά κατά την αρχμενη 2η χιλιετία π.X. Tπος η μινωική Kρήτη. Πλαίσιο τα παλαιά ανάκτορα, που επιμελούνται, κυρίως απ το 18ο αι. π.X. και εξής, να αρθρώσουν λο και πιο συντονισμένα μέσα απ ποικίλες μορφές τέχνης ένα εικονιστικ πολύπτυχο, απτοκο και υπηρετικ της ανάγκης να εκφραστεί η επίσημη ιδεολογία, το θρησκευτικ αίσθημα, οι λογής δοξασίες. Tτε κάνουν δειλά το εναυσματικ τους πέταγμα τα πρώτα φτερωτά ντα, ο Γρύπας και η Σφίγγα – ντα φανταστικά, υπερκσμια στο υβριδικ τους αρμολγημα απ ετερκλητα στοιχεία της Γης και των αιθέρων. Eικονογραφικά δάνεια και τα δύο απ’ την Aνατολή, και ειδικτερα απ’ τη φαραωνική Aίγυπτο, που πέρασαν στο Aιγαίο, ως φαίνεται, μέσω Συρίας, αφομοιώθηκαν γρήγορα απ’ τις ντπιες δοξασίες, προσαρμστηκαν στην ντπια εικονιστική έκφραση, για να διαδοθούν στη συνέχεια πλατειά στους κλπους προπαντς των ανακτορικών κοινωνιών της Kρήτης, της μυκηναϊκής Eλλάδας, στις Kυκλάδες και σε σους αιγαιακούς τπους εξακτινώθηκε ευεργετικά η Συνέχεια στην 4η σελίδα

Aντωπές Σφίγγες σε μυκηναϊκή ελεφάντινη πυξίδα απ τη Θήβα, 14ος-13ος αι. π.X. (Aρχαιολογικ Mουσείο Θήβας). KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

Kαλλιτεχνική Kοινή της εποχής. Ως συνοδοί θεοτήτων απ’ τη μια, κι απ’ την άλλη ως φυλακτήριοι δαίμονες και εκφραστές βασιλικής και ιερατικής εξουσίας, ενεπλάκησαν ο Γρύπας και η Σφίγγα ποικιλοτρπως στην επίσημη θεματική της εποχής – απ σκηνές εμβληματικές μέχρι λατρευτικές κι αφηγηματικές, που μας αφήνουν κάπου κάπου να διαβλέψουμε έναν υποκείμενο μυθολογικ καμβά. Για τη βαθύτερη μως διείσδυση στις συμβολικές ιδιτητές τους και τις τυχν σημασιολογικές τους αποκλίσεις απ περίοδο σε περίοδο και απ τπο σε τπο, δεν διαθέτουμε πια τα εργαλεία. Kι ούτε η κατ’ αναλογίαν κρίση προς τα κρατούντα στους κσμους της καταγωγής τους, στην Aνατολή δηλαδή και την Aίγυπτο, νομιμοποιεί αυτοδίκαια ένα τέτοιο εγχείρημα, αφού σύμβολα και εικνες, ως γνωστν, ταξιδεύουν πολύ πιο μακριά απ’ το περιεχμεν τους. Πάντως, λα δείχνουν πως τα δύο αυτά δαιμονικά ντα, διαρρηγνύοντας τα στεγανά της επίσημης ιδεολογίας, βρήκαν μεγάλη απήχηση και σε λαϊκτερα στρώματα, που συνέχισαν να φτεροκοπούν κι ταν ακμη οι ανακτορικές κοινωνίες που τα γέννησαν, κατέρρευσαν και αφανίστηκαν σιγά σιγά. Kαι τούτο ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση της Σφίγγας, λγω της σημασίας που προσέλαβε πρσθετα στον κύκλο των μεταθανάτιων δοξασιών. H ασυνέχεια που διαπιστώνει κανείς στην εικονογραφία του Γρύπα και της Σφίγγας κατά τους λεγμενους «σκοτεινούς αιώνες», στη στροφή δηλαδή απ τη 2η στην 1η χιλιετία π.X., δεν σημαίνει με τίποτα λήθη, ξερίζωμα απ’ τη λαϊκή ψυχή. Γιατί πώς θα γινταν έτσι αβίαστη, πλατιά και δυναμική η επανεμφάνισή τους τον 7ο αι. π.X., με ορμητήριο ξανά την τέχνη της Aνατολής, αν δεν υπήρχαν οι καταβολές, η ζώσα μαγιά απ’ το προϊστορικ Aιγαίο;

Γυναίκες και άντρες–πουλιά Στους παλαιοανακτορικούς πάλι χρνους, παράλληλα με τους ξενφερτους Γρύπα και Σφίγγα, ξεπήδησε απ’ το φαντασιακ απθεμα των Mινωιτών μια τρίτη φτερωτή μορφή, η γυναίκα–πουλί, που αν και δεν αξιώθηκε να περάσει στην επίσημη ανακτορική εικονογραφία, πως συνέβη με τα δύο φανταστικά εκείνα ντα, και ούτε να έχει τη χρονική και διατοπική εμβέλειά τους, διεκδικεί επίλεκτη θέση στους κλπους της κρητικής σφραγιδογλυφίας στους ορίζοντες γύρω στο 1500 π.X. Oι αναπεπταμένες φτερούγες στη θέση των χεριών και η κεφαλή πτηνού δηλωτικά της υπερκσμιας φύσης της. Ωστσο, το γυναικείο σώμα που πάνω του αρμολογήθηκαν τούτα τα στοιχεία – γυμν ή ντυμένο στις ποικίλες στάσεις του, και με τα στήθη συχνά χυμώδη– της προσδίδει έναν έκδηλα εξανθρωπισμένο χαρακτήρα, γήινα οικείο, που στερείται η Σφίγγα παρά το ανθρώπινο κεφάλι της. Πάνω στις ίδιες εν πολλοίς εικονιστικές αρχές πλάστηκε το αρσενικ της πάρισο, ο άνδρας–πουλί, με λίγα μνον παραδείγματα μαρτυρημένος,

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Δαιμονικές φτερωτές μορφές σε μινωικά πήλινα σφραγίσματα της Zάκρου, 1500-1450 π.X. (Hράκλειο Kρήτης, Aρχαιολογικ Mουσείο).

καθώς και μερικές εκπληκτικής κινητικτητας παραστάσεις φτερωτών ανδρών με κεφάλι αιγοειδούς. Eχοντας αποδοθεί αυτοί οι τελευταίοι σε ευρύ, σχεδν ιπτάμενο διασκελισμ, σε ένα δηλαδή εκφραστικ σχήμα ξέφρενης ταχύτητας, που είναι γνωστ στους ιστορικούς χρνους ως «εν γούνασι δρμος», δίνουν την αίσθηση, έτσι πως έχουν τις τεράστιες φτερούγες τους διάπλατα ανοιγμένες, πως περισστερο πετούν παρά πως τρέχουν ή πως τρέχοντας πετούν. Aνάλογη εντύπωση προξενεί κι ο Γρύπας σε σα εικονιστικά στιγμιτυπα τον δείχνουν στο σχήμα του λεγμενου ιπτάμενου καλπασμού να εφορμά σαν βέλος.

H πυρακτωμένη φαντασία ενς σφραγιδογλύφου H χορεία των φανταστικών φτερωτών μορφών δεν είναι μακροτενής, πως θα νμιζε κανείς, παρασυρμένος ενδεχομένως απ’ την πληθώρα των παραστάσεων της Σφίγγας και κυρίως του Γρύπα σε λες τις μορφές της τέχνης. Eτσι κι αλλιώς, γενικτερα η επίσημη αιγαιακή εικονογραφία της εποχής δεν άφησε περιθώρια να ευδοκιμήσουν πολυάριθμοι τύποι υβριδικών φανταστικών ντων. Σποραδικά μνο, πλάι στις φτερωτές μορφές που ήδη ανέφερα, εμφανίζεται λγου χάρη ο τύπος του φτερωτού αιγοειδούς και λιονταριού, κι ακμη ίσως του φτερωτού αλγου, προδρομικς του Πηγάσου των ιστορικών χρνων. Στις λαϊκές μως δοξασίες, πιθανν να φύσαγε άλλος αέρας, πιο ευνοϊκς για ευφάνταστες νέες συλλήψεις. Mπορεί πράγματι να κυοφορήθηκαν εκεί κι άλλα φτερωτά ντα που δεν αποτυπώθηκαν λα σε εικνα. Λαβή σε μια τέτοια υπθεση μάς δίνει προπαντς ο μικρκοσμος της

κρητικής σφραγιδογλυφίας, και συγκεκριμένα το σχεδν ανάδελφο έργο κάποιου ρηξικέλευθου Mινωίτη σφραγιδογλύφου που έδρασε, ως φαίνεται, στη Zάκρο της ανατολικής Kρήτης μεταξύ 1500 και 1450 π.X. Kι είναι αλήθεια πως ξαφνιάζει τούτος ο ανώνυμος καλλιτέχνης με τη σχεδν ιδεοληπτική μανία του για φτερωτές μορφές. Oμως ακμη μεγαλύτερο είναι το ξάφνιασμα απ’ τα ξεστρατίσματα της αχαλίνωτης φαντασίας του, συγκρίσιμης, τηρουμένων των αναλογιών, με αυτή του Iερώνυμου Mπος. Ξεκινώντας συνήθως απ’ το προσφιλές του θέμα της γυναίκας–πουλιού, επιδθηκε ασυγκράτητος σε κάθε δυνατή παραλλαγή, φθάνοντας ακμη και σε ακραίες συντμήσεις, που μοιάζουν διαμελισμοί, και σε μιξογενή, σχεδν τερατογενή παντρολογήματα ανθρώπινων και ποικίλων ζωικών στοιχείων. Στη γλυφίδα του οφείλουμε ακμη το φτερωτ άνδρα–αίγαγρο που είδαμε πιο πάνω, δική του μια πρωττυπη επινηση της Σφίγγας με φτερά πεταλούδας, δικά του δημιουργήματα οι φτερωτοί μαστοί, το φτερωτ γυναικείο κορμί με στάση τοκετού κ.ά. Aμήχανοι μπροστά στο έργο του, οι μελετητές του προϊστορικού Aιγαίου έφθασαν μέχρι του σημείου να μιλούν για ταραγμένο ψυχισμ και σαλεμένες φρένες, για σχιζοφρένεια ή για εικαστικές αυθαιρεσίες υπ την επήρεια παραισθησιογνων ουσιών. Aν μως η υπερβολική έμφαση σε φανταστικές φτερωτές μορφές και στις μιξογενείς τους αλχημείες ήταν αμετακίνητη επιλογή του, ο ίδιος πάντως ήταν πέρα για πέρα δημιούργημα της εποχής του. Mπορεί το έργο του να μένει στο σύνολ του, πως είπαμε, σχεδν ανάδελφο, μια επισταμένη μως εικονογραφική αναζήτηση φέρνει σιγά σιγά στο φως τις θεματικές ρίζες του και κάποια σύγχρονά του εικονιστικά παρακλάδια, απλούμενα ίσως μερικά μέχρι

Φτερωτοί άνδρες - αίγαγροι, σε μινωικά πήλινα σφραγίσματα της Zάκρου, 1500-1450 π.X. (Hράκλειο Kρήτης, Aρχαιολογικ Mουσείο).

την Aίγυπτο, στη φτερωτή μορφή του θεού Mπες. Aλλωστε, τι νημα θα είχαν οι δαιμονικές μορφές του, αν έμεναν ερμητικά κλειστές και ακατανητες για τους κατχους των σφραγίδων που ήταν και οι παραγγελιοδτες τους; Tη δική μας ερμηνευτική αμηχανία μπροστά στα φτερωτά ντα του σφραγιδογλύφου της Zάκρου, δεν θα την συμμερίζονταν, πιστεύω, οι Mινωίτες σύγχρονοί του. Tι να αναγνώριζαν μως σ’ αυτά; Ποιο το σημαινμεν τους; Nα τα θεωρούσαν άραγε φορείς μιας δύναμης μαγικής, αποτροπαϊκής, που πήγαζε απ’ τη δαιμονική τους ψη; Aπ’ λες τις υποθέσεις, τούτη μοιάζει, αλήθεια, να είναι η πιο βάσιμη, καθώς μάλιστα οι αιγαιακές σφραγίδες ως προσωπικά αντικείμενα είχαν, πως πιστεύεται, σύμφυτη και μια λειτουργία φυλακτήρια. Yπέρμετρο μέγεθος φτερών και διάπλατο άνοιγμά τους χαρακτηρίζουν λα σχεδν τα φτερωτά φανταστικά ντα του προϊστορικού Aιγαίου, εμφαίνοντας απ λες τις υπερβατικές τους ιδιτητες αυτήν ακριβώς που οραματιζταν διακαώς για τον εαυτ του ο άνθρωπος: την ανοίκεια πτήση. Kαι το ραμα της πτήσης το αγγίζει ο Mινωίτης ψευδαισθησιακά μέσα απ εκείνες τις δαιμονικές μορφές που έχουν τα φτερά τους μπολιασμένα σε ανθρώπινο κορμί, ίδιο κι απαράλλακτο με τις απεικονίσεις των κοινών θνητών. Aπ εδώ μέχρι την επινηση των τεχνητών φτερών του Δαιδάλου η απσταση δεν είναι πια μεγάλη. Φαίνεται μάλιστα εύλογο να πλάστηκε ο σχετικς μύθος στο φυσικ του σκηνικ χώρο, την Kρήτη, ήδη κατά τους μινωικούς χρνους, στους κλπους του λαμπρού ανακτορικού πολιτισμού που έχει να επιδείξει ένα σωρ τεχνολογικά επιτεύγματα κι αναζητήσεις. Kι η άποψη αυτή κερδίζει θεαματικά έδαφος μέσα απ’ τις πινακίδες Γραμμικής B γραφής του ανακτρου της Kνωσού, οι οποίες ανάμεσα σε άλλους ιερούς τπους μάς παραδίδουν το da–da–re–jo, δηλαδή το Δαιδαλείον, παράγωγο αναμφίβολα του ονματος του Δαιδάλου. Eτσι λοιπν, είτε ως μυθικς τεχνίτης, άξιος λατρείας, είτε ως υπαρκτς ευφυής κατασκευαστής, που η ανάμνηση των έργων του έμεινε ζωντανή μέχρι την Yστερη Aρχαιτητα, ο Δαίδαλος επιμένει να μας γνέφει απ’ την Kνωσ της 2ης χιλιετίας π.X. Kαι τούτο ακμη, κλείνοντας: να είναι τυχαίο τι ο λαβύρινθος, το πιο κοσμολάλητο απ’ τα αρχιτεκτονήματά του, μαρτυρείται κι αυτς πάλι σε πινακίδες Γραμμικής B της Kνωσού;

Φτερωτές μορφές Θετητες και δαιμονικά ντα στον μύθο και την τέχνη της αρχαίας Eλλάδας συνοδοί και αυτοί της Aφροδίτης.

Tης Aθανασίας Γιαλούρη Aρχαιολγου

ΠΛHΘOΣ οι φτερωτές μορφές στην ελληνική μυθολογία. Kαι πώς να ’ναι παράξενο αφού τα φτερά στη φαντασία των θνητών έπαιρναν χαρακτήρα υπερβατικ" και η ταχύτητα που χάριζαν έμοιαζε το ίδιο υπεράνθρωπη. Eίναι οι φτερωτές μορφές θε"τητες με ανθρώπινη ειδή, "πως η Iρις, δαιμονικά "ντα που είναι μισά άνθρωπος μισά ζώο, "πως οι Σειρήνες, ζώα φανταστικά, "πως ο Πήγασος – καμιά φορά μιξογενή, "πως οι Γρύπες. Yπάρξεις αγλαές ή αποτρ"παιες, καλ"γνωμες με τους ανθρώπους ή καταστροφικές, κατακλύζουν το πνεύμα και την ψυχή των αρχαίων Eλλήνων, αφού οι πιο πολλές απ" αυτές υλοποιούν τους φ"βους τους για τα στοιχεία της φύσης που τους απειλούν, για τον θάνατο που τους παραμονεύει στο κάθε τους βήμα, αλλά και τον θαυμασμ" τους στις ανεξιχνίαστες δυνάμεις που παρέχουν ευγονία στις γυναίκες, τα ζώα και τη γη. Tα αστέρια στον ουραν", ο ήλιος και η σελήνη, οι άνεμοι, η νύχτα, η αυγή, το ουράνιο τ"ξο, οι σεισμοί και τα ηφαίστεια, το φαιν"μενο της γέννησης και του θανάτου στον επίγειο κ"σμο τους, "λα δυσεξήγητα και τρομακτικά, απασχολούν τη σκέψη τους, κι "σοι απ" εκείνους τύχαινε κι"λας να ’χουν το χάρισμα του λ"γου ή της τέχνης έδιναν σε στοιχεία και "ντα της φύσης σχήμα, τις πιο πολλές φορές ανθρώπινο, ωραίο ή ειδεχθές και έπλαθαν μύθους για το βίο και τις πράξεις τους. Eτσι, άλλοτε αγαλλιούσαν οι θνητοί για την ευνοϊκή παρουσία των θεοτήτων αυτών, και άλλοτε περιδεείς για τη δυσμένειά τους ξ"ρκιζαν το φ"βο τους για τον κακν μρον, που θα μπορούσαν να τους προκαλέσουν, με λατρείες και ίδρυση ιερών. Πρώτος ο Hσίοδος (γύρω στο 700 π.X.), εμπνευσμένος ποιητής, ιστ"ρησε στη Θεογονία του το πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν απ" το χάος και πώς φανερώθηκε πρώτη η Γη που γέννησε τον Oυραν", τα Oρη και τον Π"ντο και ύστερα οι θε"τητες και τα δεινά πέλωρα – αλληγορίες φυσικών δυνάμεων που πήραν να κυβερνήσουν την κτίση πολύ πριν εδραιωθεί η κυριαρχία των Oλύμπιων θεών. Στα χρ"νια του Hσι"δου είχαν επικρατήσει πια οι νέοι, αγαθοποιοί θεοί, οι δωτήρες εάων, οι οποίοι ωστ"σο παρέλαβαν πολλές λειτουργίες παμπάλαιων τοπικών θεοτήτων. Στα πρώτα στοιχεία του κ"σμου, μαζί με το Xάος και τη Γη, καταλέγεται ο λυσιμελής Eρως. O Eρως "μως στη Θεογονία δεν είναι ο παι-

Aνεμοι

O Bορέας απάγει την Ωρείθυια. Oι Aθηναίοι πίστευαν τι ο «γαμπρς» τους, ο Bορέας, κατέστρεψε το στλο των Περσών στον Aθω και το Aρτεμίσιο. Eρυθρμορφη πελίκη. Γύρω στο 470 π.X. Pώμη (Museo Nazionale Etrusco di Villa Gioulia).

χνιδιάρης γιος και ακ"λουθος της Aφροδίτης, αλλά είναι η φυσική δύναμη, η ορμή προς δημιουργία.

Συγγενείς μορφές με τον Eρωτα είναι ο Πθος, που θεωρείται απ" μερικούς και γιος του, και ο Iμερος,

Φτερωτούς (και πώς αλλιώς;) φαντάζονταν οι Eλληνες τους Aνέμους. O Bορέας, ο γιος του Aστραίου και της Hούς, που κατεβαίνει με τις φτερούγες του βίαιος απ" το βορρά, ξεσηκώνει τα κύματα και φέρνει το χαλάζι και το χι"νι, ενώ ο αδελφ"ς του Zέφυρος, που πετάει απ" τη Δύση, άλλοτε είναι ορμητικ"ς και επικίνδυνος και άλλοτε δροσερ"ς και καρποφ"ρος. Γιοι του Bορέα, απ" τον γάμο του με την Ωρείθυια, τη θυγατέρα του Eρεχθέα, του βασιλιά της Aθήνας, οι Bορεάδες, ο Zήτης και ο Kάλαϊς, πήραν μέρος στην Aργοναυτική Eκστρατεία και κυνήγησαν λένε τ"τε της Aρπυιες, την Aελλώ και την Ωκυπέτη, άλλους δαίμονες αρπακτικούς με τη σφοδρ"τητα της θύελλας. Aυτές ήταν θυγατέρες του Θαύμαντα και της Hλέκτρας και είχαν αδελφή την πδας ωκέα, τη γοργοπ"δαρη Iριδα. H ονομασία της Iριδας παραπέμπει στο ουράνιο τ"ξο και ο μύθος της την παρουσιάζει και ως θε"τητα του υγρού στοιχείου. H Iρις ήταν και αγγελιαφ"ρος. Mετέφερε μηνύματα μεταξύ των θεών, αλλά και απ" τους θεούς στους ανθρώπους και αντίθετα, ενώνοντας, κατά την αντίληψη των πρώτων ανθρώπων, τη γη με τον ουραν" "πως ακριβώς το ουράνιο τ"ξο.

Hώς – Nυξ Mητέρα του Bορέα και του Zέφυρου απ" τον Aστραίο ήταν η φαεινή Hώς, η αυγή. H κοσμολογική σημασία Συνέχεια στην 6η σελίδα

O Yπνος και ο Θάνατος σαν πολεμιστές σηκώνουν απ το πεδίο της μάχης τον νεκρ Σαρπηδνα. Στη μέση ο Eρμής με φτερωτ πίλο και υποδήματα. Δεξιά και αριστερά οπλίτες. Eρυθρμορφος κρατήρας. Γύρω στο 510 π.X. (Nέα Yρκη. Metropolitan Museum of Art). KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

της θε"τητας διαφαίνεται στη γενεαλογία της. Eίναι θυγατέρα του Yπερίωνα και της Θείας, των Tιτάνων, "πως ο Hλιος και η Σελήνη. O Hλιος και η Σελήνη ταξιδεύουν στους αιθέρες "χι με φτερά δικά τους, "πως η λευκπτερος αδελφή τους, αλλά με τα φτερά των αλ"γων που σέρνουν τα άρματά τους. M"λις αναδυθεί η Hώς απ" τον Ωκεαν", με προπομπ" το γιο της το Φωσφρο, τον αυγεριν", που είναι το ίδιο αστέρι με τον Eσπερο, τον αποσπερίτη, εξαφανίζεται η μέλαινα Nυξ, η νύχτα, φτερουγίζοντας κατά τη Δύση· σβήνουν και τα άστρα βουτώντας στο νερ" και ανοίγει ο δρ"μος για τον Hλιο, τον Hλιο τον μέγαν. Kοσμολογική αρχή είναι και η Nυξ. Aυτή και το Eρεβος γεννήθηκαν απ" το Xάος, ενώ με το Eρεβος η Nυξ γέννησε τον Aιθέρα και την Hμέρα. H Nυξ μ"νη της, χωρίς ταίρι, γέννησε τον Θάνατο και τον Yπνο και το πλήθος των Oνείρων, που πλησιάζουν αέρινοι και ανεπαίσθητοι τους ανθρώπους. O Yπνος είναι ήσυχος και μείλιχος με τους ανθρώπους, ο Θάνατος "μως έχει σιδηρέη κραδίη, και άσπλαχνη χάλκινη ψυχή στα στήθη του. Kαι οι δυο μαζί μεταφέρουν τους νεκρούς στον Aδη. Φτερωτά είναι και τα Eίδωλα, τα απεικάσματα του ζώντος ανθρώπου. Mετά την αποδέσμευσή τους απ" το θνητ" περίβλημα εισέρχονται στο βασίλειο των νεκρών. Tη Nύκτα έχουν μητέρα και άλλοι δαίμονες, ο Mώμος, κακ"βουλος, χαιρέκακος και φθονερ"ς μηχανορράφος, και η στυγερή Eρις, η διχ"νοια, αυτή που έσπειρε ακ"μη και σε θεές ανάμεσα τη διαμάχη. Kαι ήταν αυτά τα δυο αδέλφια, σύμβουλος ο ένας και η άλλη "ργανο του Δία στο σχέδι" του να ανακουφίσει τη Γη απ" το πλήθος των ανθρώπων που βάραιναν το στήθος της και έγινε έτσι ο Tρωικ"ς Π"λεμος, "που χάθηκαν μυριάδες ψυχές.

H Hώς τρέχει πίσω απ τον Kέφαλο, ένα απ τα παλικάρια που αγάπησε. O σύντροφος του Kέφαλου απομακρύνεται αναστατωμένος απ την παρουσία της θεάς. Eρυθρμορφη στάμνος, 480-470 π.X. (Rouen, Musée des Antiquités).

νας, το ’βαλε ύστερα η Aθηνά στην αιγίδα της και αφάνιζε τους αντιπάλους της. Γιος αυτού του Xρυσάορα απ" την Ωκεανίδα Kαλλιρρ"η ήταν ο τρισώματος ή τρικέφαλος Γηρυνης, που κατοικούσε στα πέρατα της Δύσης με ένα κοπάδι β"δια θαυμαστά· αυτά του τ’ άπαρξε ο Hρακλής επιτελώντας έτσι τον δέκατο άθλο

του. Oλα τα στοιχεία που συνθέτουν το μύθο του Γηρυ"νη συγκλίνουν προς την αναγνώρισή του ως δαίμονα του Kάτω K"σμου. Φτερωτ"ς εικονίζεται μ"νο στην ιωνική τέχνη και έτσι τον μνημονεύει και ο Στησίχορος, ο ποιητής απ" τη Σικελία (7ος6ος αι. π.X.). Oι Eρινύες ήταν μαύρες και ζοφε-

Aλλες προολυμπιακές δυνάμεις Aλλες σκοτεινές προολυμπιακές δυνάμεις είναι οι Γοργνες, η Σθενώ, η Eυρυάλη και η Mέδουσα, θυγατέρες του Φ"ρκυ και της Kητώς, και οι Eρινύες, η Aληκτώ, η Mέγαιρα και η Tισιφ"νη, γεννημένες απ" το αίμα του Oυρανού που στάλαξε στη γη "ταν του απέκοψε τα γεννητικά "ργανα ο Kρ"νος. Aπ" τις τρεις Γοργ"νες μ"νο η Mέδουσα ήταν θνητή. Oποιος την αντίκριζε, αποκρουστική στην "ψη, με γουρλωτά μάτια, φίδια στα μαλλιά, τεράστιο στ"μα απ" "που ξεπετάγονταν δ"ντια κάπρου και η γλώσσα, πέτρωνε. Tη Mέδουσα αποκεφάλισε ο γιος του Δία και της βασιλοκ"ρης Δανάης, ο Περσέας, μα την ίδια εκείνη ώρα ξεπετάχθηκε απ" αυτήν το φτερωτ" άλογο, ο Πήγασος και ο Xρυσάωρ, παιδιά της απ" την ένωσή της με τον Ποσειδώνα. O Περσέας ξέφυγε απ" την καταδίωξη της Σθενώς και της Eυρυάλης, χάρη στα φτερωτά πέδιλα και το μαγικ" σκουφί, που τον έκανε α"ρατο. Tο γοργ"νειο, το κεφάλι της Γοργ"-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

ρές, φίδια περίζωναν το κορμί τους, αλλά δεν είχαν πάντα φτερά. Hταν οι θεές της κατάρας και της εκδίκησης ειδικά των νεκρών και οι θεές τιμωροί "σων καταπατούσαν το δίκαιο της συγγένειας. Aλλά οι Eρινύες, ως χθ"νιες θε"τητες, είχαν αμφίσημο χαρακτήρα. Ως Eυμενίδες, συντελούσαν στη βλάστηση και την καρποφορία της γης, πηγή πλούτου στους ανθρώπους. Mε μικρές φτερούγες στο κεφάλι εικονίζεται σε ύστερα έργα και η αρατεινή, η εράσμια, Tηθύς, η θυγατέρα του Oυρανού και της Γης που νυμφεύθηκε τον αδελφ" της τον Ωκεαν" και προσωποποιεί τη γονιμ"τητα της θάλασσας.

Γίγαντες

H Eρις, πως βεβαιώνει και η επιγραφή, σπεύδει να βρεθεί ανάμεσα στους ανθρώπους. Eσωτερικ μελανμορφης μικρογραφικής κύλικος. 550-540 π.X. Bερολίνο. (Antikenmuseum, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz).

Φτερωτ"ς εικονίζεται στο βωμ" της Περγάμου και ο Aλκυονεύς ένας απ" τους κρατερούς Γίγαντες, θνητά παιδιά της Γης και του Oυρανού. Για τους Γίγαντες διηγούνται "τι εκτίνασσαν κατά του ουρανού βράχους και δέντρα διάπυρα. Στη Γιγαντομαχία, στη νικηφ"ρα αναμέτρηση Γιγάντων και Oλύμπιων θεών, η Aθηνά εκτοξεύει κατά του Eγκέλαδου τη Σικελία, ενώ ο Ποσειδώνας τη Nίσυρο κατά του Πολυβώτη, που την απέκοψε απ" την Kω. Aλλος δαίμονας, ο Tυφών, παιδί της Γαίας και του Tάρταρου, αντιπροσωπεύει τις αρχέγονες δυνάμεις των ολέθριων ανέμων και της καταστροφικής φωτιάς. Tελευταίος αντίπαλος του Δία ο Tυφών και η διαπάλη τους παίρνει κοσμογονική διάσταση. O Δίας τον κατανικά και τον κατακρημνίζει στα Tάρταρα.

Mάλιστα έλεγαν μερικοί πως ο Δίας του εκσφενδ"νισε την Aίτνα, γι’ αυτ" στο μέρος αυτ" βγαίνουν φωτιές, απ" τους πολλούς κεραυνούς του θεού. Δεν είναι βέβαια δυσδιάκριτη στην αναμέτρηση αυτή των Γιγάντων και των Oλύμπιων θεών η εμπειρία των πρώτων ανθρώπων απ" θύελλες και τυφώνες, σεισμούς, ηφαιστειακή δραστηρι"τητα κ.λπ. που εξήπτε τη φαντασία τους και γιν"ταν ερέθισμα για τη δημιουργία του αντιπάλου δέους προς τις χαοτικές δυνάμεις, δηλ. των Oλύμπιων θεών, εκπροσώπων του μέτρου και της αρμονίας στη φύση.

του Δία, ο Aγών και η Nίκη. O Aγών προσωποποιεί τον "ποιο αγώνα, σώματος, πνεύματος και ψυχής, ιερή, κατά τους Eλληνες, παρακαταθήκη των ίδιων των θεών, αφού και εκείνοι διακρίθηκαν σε άθλους παντ"ς είδους. H Nίκη, προσωποποίηση της ευτυχούς έκβασης του αγώνα, οφείλει τη δημοτικ"τητά της περισσ"τερο στην τέχνη, παρά στο μύθο. O Hσίοδος, που την αναφέρει ως θυγατέρα του Tιτάνα Πάλλαντα και της Στύγας, λέει γι’ αυτήν πως βοήθησε μαζί με τα αδέλφια της την παράταξη των Oλύμπιων θεών στον αγώνα τους κατά των Tιτάνων.

Φτερωτά άλογα και μιξογενή ζώα

Θετητες της φύσης Aνώνυμες θε"τητες της φύσης, και αυτές φτερωτές, είναι ο Πσις ή Δεσπτης Θηρών, καθώς και η Πτνια Θηρών, που τις λειτουργίες της πήρε αργ"τερα η Aρτεμις, η θυγατέρα του Δία και της Λητώς και αδελφή του Aπ"λλωνα. Θεά της φύσης η Aρτεμη και κυρίως της άγριας φύσης, οπλισμένη με τ"ξο και κρατώντας συχνά δάδα, δεν συγκαλύπτει τον χθ"νιο χαρακτήρα της. Προστατεύει τα νεογνά των ζώων, αλλά και των ανθρώπων, γι’ αυτ" και συγγενεύει με την Eιλείθυια, τη θυγατέρα του Δία και της Hρας. Θεά του τοκετού ήταν η Eιλείθυια· κι αυτή φτερωτή στις πρώιμες παραστάσεις της. H Aθηνά, θυγατέρα του Δία και της Mήτιδας, μεγάλη θεά, πολυδιάστατης υπ"στασης, πρ"μαχος, εργάνη, δέσποινα της φύσης κ.λπ., εικονίζεται ενίοτε φτερωτή· είναι μάλιστα ενδεικτικ" "τι στο ομηρικ" έπος δεν είναι λίγες οι φορές που μεταμορφώνεται σε πουλί. Φτερά στα π"δια και στον πίλο του είχε και ο Eρμής. Γιος του Δία και της Mαίας και κήρυξ αθανάτων "πως η Iρις, υπήρξε και αυτ"ς θε"ς της αφθονίας, αρχικά της ποιμενικής, "μως, τουλάχιστον στην Kρήτη συνδέεται και με τα δέντρα και τα φυτά. Aλλος αγροτικ"ς δαίμονας φτερωτ"ς ήταν ο δωροφρος Aρισταίος, ο γιος του Aπ"λλωνα και της Kυρήνης. O Aρισταίος ήταν και πρώτος ευρετής του λαδιού και του μελιού. Hταν και κυνηγ"ς και μάντης και γιατρ"ς. Oταν κάποτε στην Kέα, το νησί, έπεσε ξηρασία, ο Aρισταίος θυσίασε στο Δία και το Σείριο ή Kύνα, το αστέρι που ανατέλλει στην περίοδο του καύσωνα (κυνικά καύματα) και τ"τε φύσηξαν οι ετησίαι, τα μελτέμια και δρ"σισε η χώρα.

O Oδυσσέας δεμένος στο κατάρτι του καραβιού του προσπερνάει το νησί των Σειρήνων, μαγεμένος απ τη μουσική και το τραγούδι τους. Mελανμορφη λήκυθος, γύρω στο 500 π.χ. (Aθήνα, Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο).

Προσωποποιήσεις αφηρημένων εννοιών Προσωποποιήσεις αφηρημένων εννοιών που εικονίζονται, συχνά ή σπανι"τερα, φτερωτές είναι η Ποινή, που τιμωρεί "χι μ"νο τους ζωντανούς, αλλά και τις ψυχές των νεκρών στον Aδη, η Λύσσα, αγαπητή σκηνική μορφή στις ελληνικές τραγωδίες, ο Kαιρς, η ευνοϊκή στιγμή, που, αν δεν την αδράξεις έγκαιρα, σε προσπερνά αστραπιαία, ως θε"τητα μάλιστα θεωρείται γιος

O Oιδίπους λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας και λυτρώνει τη Θήβα απ την απειλή της. Eσωτερικ ερυθρμορφης κύλικος. 470-460 π.X. (Pώμη, Musei Vaticani).

Eκτ"ς "μως απ" τις φτερωτές θε"τητες παραδίδονται και φτερωτά ζώα. Eίδαμε παραπάνω "τι ορισμένες θε"τητες ουρανοδρ"μοι χρησιμοποιούσαν φτερωτά άλογα στα ταξίδια τους. Aπ" την πληθώρα των φτερωτών αλ"γων ξεχωρίζουν ο Aρείων, καρπ"ς ένωσης της Δήμητρας και του Ποσειδώνα μεταμορφωμένων σε άλογα, και ο Πήγασος, γιος του ίδιου θεού και της Mέδουσας, άλογο αθλοφ"ρο του Bελλεροφ"ντη και φύλακας της αστραπής και της βροντής του Δία. Παράλληλα με τα φτερωτά άλογα μαρτυρούνται και άλλα ζώα μιξογενή, "πως ο Iππαλεκτρυών, άλογο εμπρ"ς και πετειν"ς πίσω, που παραδίδεται μ"νο στην τέχνη, και οι Σειρήνες, οι «Mούσες του Yπερπέραν», μισές γυναίκες, μισές πουλιά. H μουσική και το τραγούδι τους ήταν τ"σο μαγευτικά που "ταν το ’φερνε η κακή τους μοίρα και κάποιοι ταξιδιώτες της θάλασσας περνούσαν απ" τα μέρη τους έχαναν το μυαλ" τους και χάνονταν απ" τη ζωή, και ήταν μ"νο ο Oδυσσέας που κατ"ρθωσε με έξυπνο τέχνασμα να χαρεί τη μουσική τους και ταυτ"χρονα να ξεφύγει απ" τη γοητεία τους. Iδιαίτερα συχνά εμφανίζονται ήδη στην κρητομυκηναϊκή τέχνη οι Γρύπες και οι Σφίγγες. Oι Γρύπες είχαν κορμί λιονταριού και κεφάλι αετού. Kατοικούσαν, έλεγε ο μύθος, πέρα, στο μακριν" βορρά και φύλαγαν το χρυσάφι που έβγαζε αμέτρητο η γη εκεί· γι’ αυτ" και οι Γρύπες ήταν σε π"λεμο αδιάκοπο με τους μον"φθαλμους Aριμασπούς που προσπαθούσαν να τους το αρπάξουν. H Σφίγγα πάλι, άλλο τέρας με σώμα λιονταριού και κεφάλι γυναίκας, ήταν γ"νος της Eχιδνας και του Oρθρου κατά τον Hσίοδο και "λεθρος για τους Kαδμείους που γλίτωσαν απ" αυτήν χάρη στον Oιδίποδα. Eτσι λοιπ"ν η μυθολογούσα συνείδηση των πρώτων ανθρώπων έπλασε τον κ"σμο των φτερωτών μορφών. Kαι αυτ"ς ο κ"σμος, παρά τις πρωτεϊκές μεταλλάξεις του στις γενιές που έρχονται και φεύγουν, δεν παύει να υπάρχει ώς τις μέρες μας γιατί σ’ αυτ"ν εναποθέτουν οι άνθρωποι το δέος τους απέναντι στο άγνωστο, που αέναα επεκτείνεται, και τον π"θο τους να ξεπερνούν τον θάνατο δημιουργώντας αθάνατα "ντα. KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

7

O Περσέας, ευνοούμενος της Aθηνάς, αποκεφαλίζει με τη συμπαράστασή της τη Mέδουσα. Eρυθρμορφη πελίκη. Γύρω στα 450–440 π.X. (Nέα Yρκη, Metropolitan Museum of Art).

O Δαίδαλος κατασκευάζει τα δύο ζεύγη φτερών, για τον εαυτ του και για τον Iκαρο, ο οποίος τον βοηθάει στο έργο του. Pωμαϊκ ανάγλυφο 2ου αι. μ.X. (Pώμη, Villa Albani).

H πρώτη πτήση Aπ τα φτερά των μυθικών μορφών της Aνατολής στα φτερά του Δαιδάλου Tου N. Γιαλούρη Aρχαιολγου

H EΞOΔOΣ των ελληνικών φύλων προς το Aνατολικ Aιγαίο, τη Mεσγειο και τη Mαύρη θάλασσα κατά τη μυκηναϊκή εποχή συνεχίζεται στους επμενους αιώνες και κορυφώνεται στον 7ο αι. π.X., περίοδος που χαρακτηρίζεται ως ανατολίζουσα ή εποχή του μεγάλου αποικισμού. Tτε, τον 7ο αι. π.X. συντελούνται βαθιές αλλαγές στη σκέψη και στις αναζητήσεις των Eλλήνων, χι άσχετες με τα διδάγματα που είχαν ήδη δεχθεί απ τη σοφή Aνατολή. Για να περιορισθούμε στον τομέα της μυθολογίας, μυθικές μορφές του ανατολικού κσμου, πολλές απ τις οποίες ήταν φτερωτές απετέλεσαν πρτυπα που οι Eλληνες αφομοίωσαν, αλλά και μετουσίωσαν, σύμφωνα με τη δική τους ιδιοσυγκρασία. Xαρακτηριστικ παράδειγμα, ενυπάρχει στο μύθο του Περσέα. O ήρωας, γιος του Δία και της Δανάης αποκεφαλίζει τη Mέδουσα, σύμφωνα με τις αρχαιτερες γραπτές πηγές, τον Oμηρο και τον Hσίοδο (8ος και πρώιμος 7ος αι. π.X. αντίστοιχα), απλώς χάρις στην ανδρεία του. Σύμφωνα, μως, με άλλη παραλλαγή που θα πρέπει να χρονολογηθεί μετά τα μέσα του 7ου αι. π.X., πως δείχνουν οι σχετικές παραστάσεις και η μαρτυ-

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

ρία στην Aσπίδα του Ψευδο–Hσιδου, ο Περσέας εξοντώνει τη Γοργώ χάρις στα δώρα των Nυμφών, τα πτερεντα πέδιλα και τη κυνέη, το μαγικ σκούφο που τον έκανε αρατο, αλλά βέβαια και χάρις στη συμπαράσταση της Aθηνάς και του Eρμή. Mε φτερωτά υποδήματα και κυνέη εικονίζεται έκτοτε ο ήρωας έως την ύστερη αρχαιτητα να αποκπτει το θανατερ κεφάλι της Γοργνας ή να απολιθώνει με αυτ τέρατα και εχθρούς. Aναμφίβολα οι Eλληνες δεν στάθηκαν αδιάφοροι στη μαγεία του μύθου, αλλά κινούμενοι απ την τάση τους για λογική ερμηνεία των πάντων, αφ’ ενς απορρίπτουν την ιδέα ενς ήρωα που απ τη φύση του είναι φτερωτς και αφ’ ετέρου αναγνωρίζουν και στον άνθρωπο μερίδιο ευθύνης και συμμετοχής στα πεπρωμένα της ζωής του. Γι’ αυτ και συμβιβάζονται με τα φτερωτά πέδιλα, που βοηθούν τον Περσέα να πετάξει, αλλά μετά το πέρας των άθλων του επιστρέφονται απ’ αυτν, μαζί με το μαγικ σκούφο στους φυσικούς κατχους τους, δηλαδή στα πνεύματα του χώρου του μύθου, στις Nύμφες και τον Eρμή. Στην Aθηνά προσφέρει ο Περσέας τη γοργίη κεφαλή, που έκτοτε υπάρχει σταθερά στην αιγίδα της. Nοητική διεργασία, αλλά πιο ορθολογιστική προϋποθέτει ο μύθος του

Δαιδάλου. O Δαίδαλος, αθηναίος απγονος του Eρεχθέα, συνδέεται με την Kρήτη της εποχής του Mίνωα, άλλες μως πηγές παραδίδουν τι έζησε τον 7ο αι. π.X., αιώνα μεγάλων ανακαλύψεων και επινοήσεων. O Δαίδαλος εγκωμιάζεται ως εξαίρετος αρχιτέκτονας, ως κατασκευαστής του λαβυρίνθου και πολλών άλλων έργων, ως επινοητής των μηχανικών αυτομάτων (robots) και της αεροναυτικής. Σύμφωνα με τη διήγηση που αφορά στην τελευταία επίδοσή του, ταν ο Mίνωας απαγρευσε στον Δαίδαλο να εγκαταλείψει την Kρήτη, είτε για να μη στερηθεί τις πολύτιμες εφευρέσεις του σοφού τεχνίτη, είτε για άλλες αιτίες, ο Δαίδαλος μη έχοντας τρπο διαφυγής απ την ξηρά ή απ τη θάλασσα, προσβλέπει προς τον ουραν. Mε τη σκέψη αυτή επιδίδεται στη μελέτη της άγνωστης, έως ττε, τέχνης της αεροναυτικής, σπουδάζει την κίνηση των πτηνών και δοκιμάζει την πιστή αντιγραφή των φτερών τους. Eτσι κατασκευάζει δύο ζεύγη φτερών, ένα γι’ αυτν κι ένα για το γιο του τον Iκαρο. H ιδέα αποδείχθηκε αποτελεσματική, αφού μπρεσαν πατέρας και γιος να πετάξουν ελεύθεροι στους αιθέρες. Aυτ βέβαια δεν ίσχυσε απλυτα για τον Iκαρο, πνίγηκε στο πέλαγος που πήρε το νομά του, το Iκάριο, αφού στη νεανική ορμή του, δεν τήρησε τις ο-

δηγίες του πατέρα του, να μην πετά ούτε πολύ ψηλά στον ουραν, ούτε χαμηλά πάνω απ’ τα κύματα της θάλασσας. Tο μοναδικ αυτ επίτευγμα του ανθρωπίνου νου σηματοδοτεί την αρχή της χειραφέτησής του απ τις θεοκρατικές δοξασίες και τις φανταστικές μορφές που επί αιώνες παρέμεναν ριζωμένες στους ανατολικούς λαούς. Eίναι χαρακτηριστικ τι ούτε στην τέχνη, αλλά ούτε και στις γραπτές πηγές της Aνατολής, υπάρχει ανάλογο των τεχνητών φτερών του Δαιδάλου ή των φτερωτών πεδίλων. Tο επίτευγμα του Δαιδάλου ακολούθησαν και άλλες ανακαλύψεις πρώτων ευρετών κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή, καρποί παρατήρησης και διανοητικής εργασίας. Παράλληλα, είναι γνωστ τι οι Eλληνες σοφοί των χρνων εκείνων, σοφοί στην τέχνη και τα γράμματα, ήταν ευσεβέστατοι. Aν και είχαν επίγνωση της μηδαμιντητας του ανθρώπινου ντος μέσα στο απέραντο σύμπαν, πάσχιζαν παρά ταύτα επίμονα να συλλάβουν με το νου τους την εικνα της δημιουργίας του κσμου και να ανιχνεύσουν τα μυστικά του, να συλλάβουν τέλος τη βαθύτερη ουσία της θετητας και τις δυναττητες του ανθρώπου που εκείνη έπλασε και προικοδτησε με θεϊκ πυρ.

Δαίδαλος, Aρχύτας, Kλεοίτας H αρχαιοελληνική αντίληψη και η τεχνογνωσία για την πτήση φαίνεται τι ο Aρχύτας προμήθευε τον Πλάτωνα με δυσεύρετα συγγράμματα και αντίστροφα ο Πλάτων έστελνε στον Aρχύτα τα δικά του χειργραφα έργα προς μελέτη και διαφύλαξη. O Aρχύτας θεωρείται ιδρυτής της επιστημονικής μηχανικής (Διογ. Λαερτ. 8,83). Στα μαθηματικά ξεχώρισε την αριθμητική αναλογία (1, 2, 3) απ τη γεωμετρική (2, 4, 8) και την αρμονική (6, 8, 12). Eλυσε το πρβλημα του διπλασιασμού του κύβου με τη βοήθεια κωνικών τομών. Συμμετείχε ενεργητικά στις πυθαγρειες έρευνες για την αρμονική θεωρία και τις σχέσεις των τνων. Aνακάλυψε τι οι υψηλτεροι τνοι οφείλονται σε ταχύτερες παλμικές κινήσεις των χορδών και επιχείρησε τη μαθηματική μελέτη των αρμονικών κλιμάκων. Στηριγμένος λοιπν στη γνώση της γεωμετρίας και της αρμονίας, της φυσικής και της μηχανικής, κατασκεύασε, κατά τα γραφμενα του Pωμαίου Aύλου Γέλλιου, ένα ιπτάμενο περιστέρι.

Tου Δημητρίου Kαλλιγερπουλου Δρος Tεχνικών Eπιστημών, Kαθηγητή Tμήματος Aυτοματισμού TEI Πειραιά, γλύπτη

H ΠOΛITIKH ιστορία των αρχαίων ελληνικών χρνων εκτυλίσσεται παράλληλα με μιαν άλλην ιστορία: εκείνη της αρχαίας ελληνικής τεχνικής σκέψης και δημιουργίας. Oι δύο αυτές ιστορίες συμπλέκονται, αλληλοσυμπληρώνονται και επενεργούν η μια στην άλλη, πλάθοντας μαζί τη συνολική ιστορία του ελληνικού κσμου. Δείγμα μικρ της εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής τεχνικής σκέψης είναι και η εξέλιξη των ιδεών και των προσπαθειών που αφορούν την κατασκευή μηχανών ικανών να πετάξουν. Tρία σημεία της εξέλιξης αυτής ίσως να αρκούν εδώ για να τη σκιαγραφήσουν.

Δαίδαλος O Δαίδαλος είναι η μορφή που ορθώνεται ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικ, ιδιαίτερα τον κρητικ μύθο, και την ιστορία. O θνητς Δαίδαλος συνεχίζει την τεχνική παράδοση του Προμηθέα και του Hφαίστου και γίνεται ο ίδιος πανάρχαιος εκπρσωπος της τέχνης και της τεχνικής, της ξυλογλυπτικής, της αγαλματοποιίας, της αρχιτεκτονικής, πρωτοποριακς και φημισμένος καλλιτέχνης, ξυλοτέχνης, γλύπτης, δάσκαλος, μηχανικς και εφευρέτης. Σύμβολο της εφευρετικτητάς του αυτής είναι και η κατασκευή φτερών, που του επέτρεψαν να πετάξει μαζί με το γιο του Iκαρο, πάνω απ το Aιγαίο πέλαγος. «O Δαίδαλος έφτιαξε φτερά γι’ αυτν και το παιδί του, που το συμβούλεψε ούτε πολύ ψηλά να πετάει, για να μη λιώσει η κλλα απ τον ήλιο(μη τακείσης της κλλης υπ του ηλίου) και πέσουν τα φτερά, ούτε κοντά στη θάλασσα, για να μη χαλάσουν πάλι τα φτερά απ την υγρασία» (Aπολλδωρος, Eπιτομή Bιβλιοθήκης, 1,12). Στην ποιτητα της κλλας, στο τεχνικ πρβλημα της προσαρμογής και της αντοχής των φτερών, εντοπίζει ο μυθογράφος Aπολλδωρος τη δυσκολία της πρώτης πτήσης. Aντίστοιχα και ο λίγο παλαιτερς του Διδωρος ο Σικελς (1ος π.X. αιώνας) αναφέρεται στη θαυμάσια κατασκευή των κέρινων φτερών, που ο Δαίδαλος με τέχνη προσάρμοσε στο σώμα του γιου του. «Mε τρπο παράδοξο (παραδξως) και με μεγάλη τέχνη κατασκεύασε ο Δαίδαλος φτερά, αξιοθαύμαστα δουλεμένα με κερί. Kαι τα τοποθέτησε, τα ’δεσε (επιθέντα) πάνω στο σώμα του γιου του και στο δικ του. Eτσι πέταξε απίστευτα (παραδξως επετασθήναι) πά-

Tο ιπτάμενο περιστέρι του Aρχύτα

Tο ιπτάμενο περιστέρι που κατασκεύασε ο Aρχύτας, αξιοποιώντας την ώθηση που προκαλεί η εκτνωση του πεπιεσμένου αέρα. AB: Kοίλος κορμς του περιστεριού πληρωμένος με πεπιεσμένο αέρα. ΓΔ, EZ: Zυγιασμένα φτερά του περιστεριού. ΣT: Σύριγγα εξδου του πεπιεσμένου αέρα ασφαλισμένη με περνη K. H: Oπή και βαλβίδα εισδου του πεπιεσμένου αέρα με τη βοήθεια φυσερού (Πρωττυπο σχέδιο Δ. Kαλλιγερπουλου).

νω απ το Kρητικ πέλαγος» (Διδωρος, Iστορική Bιβλιοθήκη, 4, 77,7). Aυτή είναι η πρώτη, η φυσιολατρική και ανθρωποκεντρική μυθική τεχνική αντίληψη. O μηχανικς Δαίδαλος παρατηρεί μέσα απ το κρησφύγετ του τα πουλιά και σχεδιάζει να δραπετεύσει, να γλιτώσει απ την οργή του Mίνωα, μιμούμενος τη φύση. Tο εγχείρημά του εκφράζει την πρθεση του ανθρώπου να πετάξει: πως δηλαδή μπορεί παρατηρώντας τη φύση να μάθει απ’ αυτήν κι αναγνωρίζοντας την ανωτερτητά της να την αντιγράψει, πως μπορεί ακμα και να τα καταφέρει να φτιάξει μοια με τη φύση δημιουργήματα υστερώντας μνο στην ποιτητα των υλικών του. Σαν ενέργεια ο Δαίδαλος δεν μπορεί να φανταστεί άλλη απ εκείνη της ανθρώπινης δύναμης. Στο δεύτερο βήμα της τεχνικής σκέψης, ταν αρχίζει η φυσική ερμηνεία του κσμου απ τους προσωκρατικούς

φιλοσφους, αρχίζει να αναζητεί και ο άνθρωπος πηγές ενέργειας έξω απ τον εαυτ του.

Aρχύτας O Aρχύτας, γιος του Mνησαγρα ή του Eστιαίου απ τον Tάραντα, έγινε γνωστς σαν πολιτικς και στρατιωτικς άνδρας αλλά και σαν πυθαγρειος φιλσοφος, μαθηματικς και μηχανικς. O Aριστοτέλης και ο Aριστξενος έγραψαν έργα δικά τους για τη ζωή και τα συγγράμματα του Aρχύτα, που δυστυχώς δεν διασώθηκαν. Mια σύντομη βιογραφία του περιέχεται στο έργο του Διογένη του Λαέρτιου (8,7α). O Aρχύτας έζησε το πρώτο μισ του 4ου π.X. αιώνα. Hταν 7 φορές στρατηγς του Tάραντα και δεν νικήθηκε ποτέ. Eίχε μιαν ιδιαίτερη σχέση με τον Πλάτωνα, που τον γνώρισε ταν ο Aθηναίος φιλσοφος επισκέφθηκε τη ντια Iταλία. Oι δύο άνδρες αντάλλαξαν επιστολές, απ τις οποίες

O Aύλος Γέλλιος ή Aγέλλιος πιθανν γεννήθηκε στη Pώμη, σίγουρα μως έζησε στην αιώνια πλη κατά την εφηβική του ηλικία. Eμεινε και σπούδασε για μακρύ χρονικ διάστημα στην Aθήνα την περίοδο του Hρώδη του Aττικού (γύρω στο 143 μ.X.). Aσχολήθηκε κυρίως με τον Πλάτωνα και τον Aριστοτέλη, θαύμαζε δε ιδιαίτερα τον ιστορικ και φιλσοφο Φαβωρίνο και το έργο του «Παντοδαπή Iστορία». Eπηρεασμένος απ το έργο αυτ έγραψε τις «Aττικές Nύκτες» (Noctes Attica), που περιέχουν σημαντικά ιστορικά, πολιτιστικά και τεχνολογικά στοιχεία, καθώς και αποσπάσματα, αναφορές και σχλια που αφορούν το έργο πολλών (275 τουλάχιστον) Pωμαίων και Eλλήνων αρχαίων συγγραφέων. Πέθανε πιθανν περί το 170 μ.X. Tο κεφάλαιο 12 του 10ου βιβλίου των Aττικών Nυκτών επιγράφεται: «Περί των απίθανων (portentis) μύθων που ο Πλίνιος ο δεύτερος με μεγάλη απρέπεια (indignissime) αποδίδει στο φιλσοφο Δημκριτο. Kαι επιπλέον περί του ιπτάμενου ομοιώματος περιστεριού (de simulacro volucri columbae)». Eνώ λοιπν στην αρχή του κεφαλαίου αυτού ο Γέλλιος κατηγορεί τον Πλίνιο τι στο βιβλίο του «Φυσική Iστορία» (Naturalis Historiae) αναφέρεται ψευδώς σε ένα ανύπαρκτο βιβλίο του μεγάλου Eλληνα φιλοσφου Δημκριτου «Περί την ισχύν και την φύσιν του Xαμαιλέοντος» (De Vi et Natura Chamaeleondis) και γράφει Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

9

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

παράδοξα τερατουργήματα που δεν αρμζουν στο νομα του Δημκριτου, καταλήγει: Πολλές απψεις του είδους αυτού συνδέθηκαν με το νομα του Δημκριτου απ ανθρώπους άγνωστους, που αναζητούσαν καταφύγιο κάτω απ τη φήμη και την αυθεντία του. Aλλά αυτ που ο Aρχύτας ο Πυθαγρειος λέγεται τι επινησε και κατασκεύασε, μολοντι δεν προκαλεί λιγτερο θαυμασμ, δεν είναι και τελείως παράλογο. Oχι μνο πλήθος αξιλογων Eλλήνων αλλά ακμα και ο φιλσοφος Φαβωρίνος, σπουδαιτατος μελετητής των αρχαίων πραγμάτων, με απλυτη βεβαιτητα κατέθεσαν γραπτά τι ο Aρχύτας κατασκεύασε ξύλινο ομοίωμα περιστεριού με τέτοια ευφυΐα και τέχνη μηχανική που το έκανε να πετάει. Kαι αυτ είχε, φαντάσου, τσο καλά ζυγιασμένα τα βάρη του, που πετούσε εξ αιτίας ενς ρεύματος αέρα που περιείχε και έκρυβε μέσα του. Γι’ αυτ το απίστευτο κατασκεύασμα προτιμώ να παραθέσω τα λγια του ίδιου του Φαβωρίνου: O Aρχύτας απ τον Tάραντα, που ήταν εκτς των άλλων και μηχανικς (γράφει ο Φαβωρίνος), κατασκεύασε ξύλινο περιστέρι που πετούσε (περιστεράν ξυλίνην πετομένην). Oταν (μετά την πτήση του) προσγειωνταν δεν μπορούσε να ξανασηκωθεί: Γιατί μέχρις εκεί...» (Aύλος Γέλλιος, Aττικαί Nύκται, 10,12,α). Mε σχετική βεβαιτητα, λοιπν, μπορούμε να πούμε τι ο Aρχύτας κατασκεύασε το ιπτάμενο περιστέρι του, αξιοποιώντας την ώθηση που προκαλεί η εκτνωση του πεπιεσμένου αέρα. O Aρχύτας δεν αρκείται εδώ στην παρατήρηση και την αντιγραφή της φύσης. Mελετά τις φυσικές ιδιτητες των αερίων και τις χρησιμοποιεί για να παράξει μια νέα κινητήρια δύναμη. Στο πειραματικ στάδιο που βρίσκεται δεν του χρειάζεται καμιά ιδιαίτερα πολύπλοκη μηχανή. Tου αρκεί μια «φύσα», ένα φυσερ με βαλβίδα αντεπιστροφής, για να πληρώσει τον εσωτερικ θάλαμο του ομοι-

O Δαίδαλος δένει τα φτερά του Iκάρου (Πρωττυπο σχέδιο Δ. Kαλλιγερπουλου).

ώματς του με πεπιεσμένο αέρα, και μια βαλβίδα εξδου. Tη φυσική αυτή τεχνική αντίληψη ακολουθούσε μια νέα: εκείνη που οδήγησε στην κατασκευή μηχανών, πνευματικών και υδραυλικών συστημάτων και αυτομάτων, κατά τα ελληνιστικά και μεταελληνιστικά χρνια.

Kλεοίτας Στον μηχανικ Kλεοίτα αναφέρε-

ται ο γνωστς περιηγητής και ιστορικς συγγραφέας Παυσανίας. O Παυσανίας υπήρξε Eλληνας και ταυτχρονα πιστς πολίτης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Eζησε απ το 110 μ.X. μέχρι το 180 μ.X. Σπούδασε αρχαία ελληνική ποίηση και ιστορία και συνψισε στο έργο του «Eλλάδος περιήγησις» στοιχεία της μυθικής παράδοσης, της ιστορίας, του πολιτισμού και της τεχνολογίας διάφορων περιοχών του ελληνικού χώρου.

Iπτάμενος αετς στην αφετηρία του Oλυμπιακού Iπποδρμου. AB: Eδρα της αφετηρίας σε σχήμα πλώρης. Γ: Eμβολο της πλώρης. Δ: Xάλκινο δελφίνι. EZ: Ξύλινο δοκάρι (κανών). KΛ: Bωμς απ πλίνθους. M: Mηχάνημα, αποτελούμενο απ αντλία για τη συμπίεση του αέρα. N: Bαλβίδα εξδου. ΣT: Aετς. Θ: Σύστρεμμα νεύρων (ύσπληγξ) (Πρωττυπο σχέδιο Δ. Kαλλιγερπουλου).

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Στο έκτο βιβλίο του έργου αυτού, τα «Hλιακά B», ο Παυσανίας ασχολείται ιδιαίτερα με την περιγραφή της Oλυμπίας και των Oλυμπιακών αγώνων που διεξάγονταν σε αυτήν. Στο κεφάλαιο 20 του βιβλίου ο Παυσανίας περιγράφει το Oλυμπιακ στάδιο και τον ιππδρομο, για τον οποίο αναφέρει: «Περνώντας το στάδιο που κάθονται οι ελλανοδίκες, υπάρχει ο χώρος του ιπποδρμου και η αφετηρία των αλγων. H αφετηρία αυτή έχει το σχήμα της πλώρης ενς πλοίου, με το έμβολο στραμμένο προς το διάδρομο (που τρέχουν τα άλογα)... Στην άκρη του εμβλου βρίσκεται ένα δελφίνι φτιαγμένο απ χαλκ και προσαρμοσμένο πάνω σε ξύλινο δοκάρι (επί καννος)... Σε κάθε ολυμπιάδα κατασκευάζεται απ άψητους πλίνθους ένας βωμς, επιχρισμένος εξωτερικά με κονίαμα, τοποθετημένος περίπου στο μέσο της πλώρης. Πάνω στο βωμ βρίσκεται χάλκινος αετς, με απλωμένα σ’ λο τους το μήκος τα φτερά τους. O αφέτης, ο υπεύθυνος για την εκκίνηση των αλγων, βάζει σε κίνηση (ανακινεί) το μηχάνημα που βρίσκεται μέσα στο βωμ. Kαι είναι φτιαγμένο αυτ με τέτοιο τρπο, ώστε να κάνει τον αετ να αναπηδά και να πετάγεται τσο ψηλά, που να γίνεται ορατς απ τους θεατές, ενώ (ταυτχρονα) το δελφίνι πέφτει στο έδαφος» (Παυσανίας, Eλλάδος Περιήγηση, 6, 20, 10). O Παυσανίας αναφέρει ρητά πως: «O Kλεοίτας, γιος του Aριστοκλέους, ήταν ο πρώτος που σκέφθηκε, εφεύρε και κατασκεύασε τους μηχανισμούς της αφετηρίας του ολυμπιακού ιπποδρμου («εξ αρχής άφεσιν μηχανησάμενος και εφρνησεν γε επί τω ευρήματι)». Aναφέρει μάλιστα και έναν δεύτερο μηχανικ, τον Aριστείδην, που βελτίωσε το ίδιο μηχάνημα με δικές του καινοτομίες: «Aριστείδην σοφίαν τινά και αυτν ες το μηχάνημα εσενέγκασθαι». (6, 20, 14) Mέσα σε ένα πολύπλοκο σύστημα συγχρονισμένης εκκίνησης των αλγων, στο οποίο δεν θα αναφερθούμε εδώ, ο μηχανικς Kλεοίτας (δεν γνωρίζουμε ακριβώς πτε) δημιουργεί μία μηχανή για να κάνει έναν χάλκινο αετ να πετάξει. H απαιτούμενη ενέργεια εδώ πρέπει να είναι μηχανική, να προκαλείται απ την πτώση του χάλκινου δελφινιού, γεμάτου ίσως με μολύβι, να μεταβιβάζεται με τον καννα και να ενισχύεται απ την ύσπληγγα, ένα σύστρεμμα νεύρων μοιο με αυτ που είχαν οι καταπέλτες και οι αφετηρίες των δρομέων. H απαιτούμενη πίεση για την εκτξευση του αετού πρέπει να παράγονταν μέσα σε έναν τορνευμένο θάλαμο συμπίεσης, μια καταθλιπτική αντλία, εφοδιασμένη με μια κατάλληλα ρυθμισμένη βαλβίδα εξδου – αυτ που συνολικά ο Παυσανίας ονομάζει «μηχάνημα». Aυτή είναι η τρίτη, η μηχανική τεχνική αντίληψη, που το νήμα της ξαναβρίσκουμε στις βυζαντινές βαλλιστικές μηχανές και στις αλλεπάλληλες προσπάθειες κατασκευής πτητικών μηχανών απ τον 17ο αιώνα μέχρι και την τελικά επιτυχημένη πτήση των αδελφών Pάιτ μλις στις αρχές του αιώνα μας.

Γενοίμαν αιετ ς υψιπέτας Oι πανάρχαιες και οικουμενικές δοξασίες για το πέταγμα της ψυχής Tου Γεωργίου Δημητροκάλλη Aν. καθηγητή Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

IΣΩΣ φανεί παράξενο μα σίγουρα βέβαιο είναι τι ο πρωτγονος ένιωθε πως έμοιαζε του πουλιού ή, αντίστροφα, πως τα πουλιά του μοιάζαν. Eίναι και κείνα δίποδα, που σαν κι αυτν τραγουδούν και χορεύουν, και που κάποια τους είδη μπορούν και να σφυρίζουν ή και να μιλούν. Mα πάνω απ’ λα, ο άνθρωπος ζήλεψε το πουλί που κατάφερνε να πετά. Tο ζήλεψε ταν ήθελε ένα γι’ αυτν ανυπέρβλητο εμπδιο να ξεπεράσει· ποτάμι ή θάλασσα, χαράδρα ή δάσος που λαμπαδιάζοντας τον απειλούσε. Kάποτε ήθελε και στη γρηγοράδα να του μοιάσει· «Πετάξου σαν πουλί», ή «Nα πας και να ’ρθεις σαν το πουλί», λέει ο λας μας. Kι αν κάποτε, απ ντροπή, άγχος ή κατάθλιψη, ήθελε απ τους συνανθρώπους του να κρυφθεί κι «απ τον κσμο να χαθεί», πάλι πουλιού ήθελε να μοιάσει· «Θεέ μου και κάνε με πουλί» ακούμε σε στίχους δημοτικούς, ενώ στον χαμένο «Oινμαο» του Σοφοκλή βρίσκουμε την ευχή «γενοίμαν αιετς υψιπέτας». Mα τα πουλιά είχαν και ιδιτητες προφητικές, που φυσικά δεν είναι αυτές που νμιζαν ή ήθελαν οι αρχαίοι οιωνοσκποι. Tο πέταγμά τους δείχνει άλλαγμα του καιρού και το κορακομάζωμα θέση νωπού νεκρού, χαμένου αγαπημένου, ενώ πρωτγονοι ναυτικοί, καταμεσής πελάγου θαλασσοχαμένοι, άφηναν λεύτερα πουλιά που σκίζοντας τον ουραν θε να ’δειχναν το καταπούθε της στεριάς· κάτι που έκανε και ο Nώε. Πάμπολλοι μύθοι για των ανθρώπων το πέταγμα μιλούν. Πασίγνωστη του Iκαρου η περίπτωση, ενώ χριστιανικ αντίγραφ της ο «Oλιγοχρνιος Πασίφιλος» στης Δομιτίλλας την Kατακμβη. Στου πεθαμένου αγορακιού τις πλάτες πρσθεσαν φτερά που του τα στέριωσαν με ιμάντες στο στήθος χιαστί, μα σύγχρονα του παραστέκονται και δυο πουλιά, στο διάβα του Aλλου Kσμου βοηθοί του. Mα του ανθρώπινου κορμιού το πέταγμα δεν ήταν εύκολο, δεν ήταν μπορετ, κι έτσι ο άνθρωπος έδωσε φτερά στην καρδιά του ή τα νειρά του, τη φαντασία του ή την ψυχή του. H ζωντανή του η ψυχή συχνά φτεροκοπά, και η νεκροψυχή του πάντα. Kάποτε γίνεται πουλί, κάποτε πεταλούδα ή ανθρωπάκι φτερωτ· για τους ειδωλολάτρες είδωλο, που οι χριστιανοί βαφτίζουν «αγγελάκι». Σε ένα πρωτοχριστιανικ κείμενο, και στ’ αναρώτημα, σαν τι να μοιάζει η ψυχή, έχουμε την απάντηση: «Eχει εικνα και μορφήν ομοιάζουσαν τω αγγέλω». H απάντηση δεν έρχεται σε αντίθεση με της Aγίας Γραφής τα κείμενα, μια και στο κατά Mατθαίον ανα-

Tοιχογραφία στην Kατακ%μβη των Aγίων Mαρκελλίνου και Πέτρου στη Pώμη. H Ψυχή του Aπουλήιου εκχριστιανισμένη και γι’ αυτ% ντυμένη, με φτερά πεταλούδας, πεταρίζει ή περπατά στον Παράδεισο.

φέρεται τι οι άνθρωποι «εν γαρ τη αναστάσει... ως άγγελοι Θεού εισί».

Tο πέταγμα της ψυχής

Tοιχογραφία αιγυπτιακού τάφου στις Θήβες (IΓ΄/IB΄ αι. π.X.) με παράσταση «μπα». Δίπλα, «μαύρος ίσκιος», για τους αρχαίους Aιγύπτιους άλλη ιδέα και μορφή της ανθρώπινης ψυχής. Πίσω, ψεύτικη π%ρτα του Aλλου K%σμου.

H προσωποποίηση της ανθρώπινης ψυχής, η Ψυχή του Aπουλήιου, έδωσε έμπνευση σε ζωγράφους, γλύπτες και λογοτέχνες απ% την εποχή του Pαφαήλ μέχρι σχεδ%ν τις μέρες μας. Eνας απ% τους παθιασμένους με το θέμα είναι ο Canova, ο μεγαλύτερος γλύπτης του νεοκλασικισμού. Στην εικ%να λεπτομέρεια απ% το «Eρως και Ψυχή» που βρίσκεται στο Λούβρο.

Ξεκινώντας απ τις φιλολογικές μας ρίζες, δηλαδή τον Oμηρο, παρατηρούμε τι ο ίδιος στίχος ψυχή δ’ εκ ρεθέων πταμένη Aϊδσδε βεβήκει επαναλαμβάνεται τσο στον θάνατο του Πάτροκλου σο και του Eκτορα. Mα και των ζώων οι ψυχές (θυμς) πετούν εγκαταλείποντας το σώμα. Tο «απ δ’ έπτατο θυμς» στερετυπα επαναλαμβάνεται για τον απ τον Σαρπηδώνα σκοτωμένο Πήδασο, του Πάτροκλου τ’ άλογο, τον κάπρο του Παρνασσού, καθώς κι ένα ελάφι, που και τα δύο σε κυνήγι σκτωσε ο Oδυσσέας. Tην πίστη για της νεκροψυχής ή και της ζωντανής ψυχής το πέταγμα, τη βρίσκουμε σε πλήθος αρχαιοελληνικά αλλά και λατινικά κείμενα, με αποκορύφωμα του Πλάτωνα τα φιλοσοφικά στον «Φαίδρο» και του Aπουλήιου τη μαγγανεία τη συμβολική, σ’ εκείνο το περιλάλητο «Eρως και Ψυχή». Mα η δοξασία για της ψυχής το πέταγμα, ντας πανάρχαια και οικουμενική, ήταν φυσικ να περάσει και σε χριστιανικά κείμενα. Hδη τον Δ΄ αιώνα ο Aγιος Γρηγριος ο Θεολγος, σε επίγραμμα για τη μητέρα του την Aγία Nννα (εορτ. Aυγούστου ε΄), γράφει: «ψυχή μεν πτερεσσα/προς ουρανν ήλυθε Nννης», ιδέα που και σε άλλα του κείμενα ξαναδιατυπώνει. H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, που στηρίζεται σε ελληνικές και χριστιανικές παραδσεις, αλλά και του λαού μας τις δοξασίες, ξέρει κι αυτή το πέταγμα της ψυχής ή τα φτερά της. Oι πιο χαΣυνέχεια στην 12η σελίδα

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ% την 11η σελίδα

ρακτηριστικοί ίσως στίχοι, εκείνοι του Kωστή Παλαμά απ τον Προφητικ του «Δωδεκάλογου του Γύφτου». «Ω Ψυχή, παραδαρμένοι απ το κρίμα... τα φτερά, τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα». H γενική δοξασία, οικουμενική και πανάρχαια επαναλαμβάνω, για το πέταγμα των νεκροψυχών, γρήγορα τις μορφοποίησε και τους έδωσε μορφή νυχτερίδων (σπάνια), πουλιών ή εντμων, των φτερωτών δηλαδή πλασμάτων που απ τη φύση τη γύρω του ο άνθρωπος ήξερε. Στην τελευταία περίπτωση συνήθως είναι (νυχτο)πεταλούδες, και εδώ πρέπει να θυμηθούμε πως στην αρχαία μας γλωσσα την πεταλούδα την έλεγαν ψυχή, σύμπτωση και ταύτιση λεκτική που ξέρουμε και απ τη Bιρμανία, και τη Mαδαγασκάρη, και τη Nτιο Aφρική.

Ψυχή – πουλί Tις πρώτες ενδείξεις για της ψυχής την ταύτιση με πουλί ανιχνεύουμε στην προδυναστική Aίγυπτο, το 3100 π.X. Aργτερα, στην πυραμίδα του Oυνάς, τελευταίου φαραώ της E΄ Δυναστείας, που βασίλεψε γύρω στο 2350 π.X., και που τα πρώτα «πυραμιδικά κείμενα», η ψυχή του φαραώ στον Aλλο Kσμο που πετά παίρνει μορφή λογής λογής πουλιών, για να καταλήξει σε γεράκι, θεϊκ γεράκι, γεράκι των γερακιών. Σε άλλα «πυραμιδικά κείμενα» ο πελαργς και η ίβις ταυτίστηκαν με ψυχές πεθαμένων ή αυτές πετούν σαν χήνες. Σε ένα κείμενο φερέτρου η ψυχή γίνεται «μπενού», παράδοξο ιερ πουλί, που ορισμένοι ταυτίζουν με τον μυθικ φοίνικα, συνδέοντας ακμη και γλωσσικά τα ονματά τους. Eξω -

Πάνω: Kατακ%μβη της Δομιτίλλας στη Pώμη. O Eρως και η Ψυχή μαζεύοντας λουλούδια. Δεξιά: Mωσαϊκ% απ% την Πομπηία, σήμερα στο Mουσείο της Nεαπ%λεως, με ανθρώπινης ύπαρξης συμβολισμούς συμπυκνωμένους. Oλάκερη η ζωή σαν μια θεατρική παράσταση, %πως φαίνεται να δηλώνουν αριστερά και δεξιά οι κουρτίνες. Kάτω της Zωής ο Tροχ%ς και πάνω του ο Θάνατος, με ανάμεσά τους την ψυχή ή την αιωνι%τητά της, που συμβολίζεται με πεταλούδας φτερά. Πιο πάνω ένα «αλφάδι», ένα αλφάδι δικαιοσύνης, ένας «Zυγ%ς Δικαιοσύνης», που κρίνει τα κρίματα της ψυχής και της αθανασίας το πέρασμα.

μως απ τις σε διάφορα πραγματικά ή φανταστικά πουλιά μεταμορφώσεις της ψυχής, πεθαίνοντας, η ίδια η ψυχή του ανθρώπου, για την ακρίβεια μια απ τις ψυχές που για τους Aιγύπτιους είχε ο άνθρωπος, είχε μορφή πουλιού. Eίναι το πασίγνωστο «μπα», ανθρωποπρσωπο πουλί, κάποτε και με χέρια, που ανάλογα έχει ανδρικά ή γυναικεία χαρακτηριστικά, αλλά και κμμωση. Oι παραστάσεις του που ξεκινούν απ τα μέσα της δεύτερης χιλιετίας είναι χιλιάδες, σε ολγλυφα και ανάγλυφα και τοιχογραφημένους τάφους, και ακμη πιο συχνά σε ζωγραφισμένους παπύρους της «Bίβλου των Nεκρών», αλλά και έργα μικροτεχνίας. Στην αρχαία Eλλάδα τη με μορφή

πουλιού ανθρώπινη ψυχή ανιχνεύουμε πάλι στον Oμηρο. Στη Nέκυια (λ΄) της Oδύσσειας, που πολλοί θεωρούν μεταγενέστερη προσθήκη, ο κατεβασμένος στον Aδη Oδυσσέας ακούει γύρω του συναγμένες τις νεκροψυχές να κάνουν θρυβο σαν πουλιά που φτεροκοπούν τρομαγμένα Aμφί δε μιν κλαγγή νεκύων ην οιωνών ως, πάντοσ’ ατυζομένων. Στον τάφο του Πλάτωνα στεκταν ένας αετς και, σε ρωμαϊκών ίσως χρνων επίγραμμα που τον ρωτούσε γιατί βρίσκεται εκεί, αποκρινταν· «Ψυχής ειμί Πλάτωνος αποπταμένης ες Oλυμπον / εικών». Eνα άλλο κείμενο, του Aντωνίνου Λιβεράλι (B΄ αι.

μ.X.), είναι ίσως σαφέστερο. Oταν σε νησάκι της Aδριατικής βάρβαροι Iλλυριοί έσφαξαν τους συντρφους του Διομήδη, με του Δία τη θέληση «τα σώματα μεν ηφανίσθη των Eλλήνων, αι ψυχαί δε μετέβαλον εις ρνιθας». Παράλληλα και ανάλογα βρίσκουμε και σε άλλα αρχαία κείμενα, αλλά σαφείς παραστάσεις με νεκροψυχές που να ’χουν μορφή πουλιού, δεν ξέρουμε πολλές· ίσως χι περισστερες απ δέκα και ορισμένες αμφισβητούνται με πείσμα. Στις νεκροψυχές τους οι αρχαίοι έδιναν κυρίως μορφή ειδώλων, που ήταν μικρά ανθρωπάκια συνήθως φτερωτά, κάποτε και οπλισμένα. Aυτά απ την ψιμη αρχαϊκή εποχή μέχρι τους ελληνιστικούς χρνους. Tτε εμφανίστη-

Aνάληψις Mεγάλου Aλεξάνδρου H «ANAΛHΨIΣ του Mεγάλου Aλεξάνδρου», πως έχει επικρατήσει να λέγεται, βασίζεται σε διάφορες παραλλαγές της μυθιστορηματικής βιογραφίας που φέρεται επ’ ονματι του Kαλλισθένους του Oλυνθίου (Δ΄ αι. π.X.), με τίτλο «Bίος Aλεξάνδρου του Mακεδνος», αλλά φαίνεται να είναι έργο μεταγενέστερο του B΄ μ.X. αιώνα· τον Δ΄ πάντως αιώνα το έργο είχε ολοκληρωθεί, μια κι έγινε η πρώτη του μετάφραση στα λατινικά. Σύμφωνα με τις παραλλαγές του έργου, ο Mέγας Aλέξανδρος, θέλοντας να μάθει τι υπήρχε στους ουρανούς, μπήκε μέσα σ’ ένα μεγάλο κάνιστρο (ή κλουβί, άρμα ή και απλώς καθισμένος στον θρνο του), έδεσε σ’ αυτ δύο (ή τέσσερις) γρύπες πεινασμένους, βάζοντας ταυτχρονα μεγάλα κομμάτια κρέας στα άκρα δοράτων. Oι πεινασμένοι γρύπες θέλοντας να φτάσουν το κρέας πετούσαν για να το φτάσουν, αλλ’ ντας δεμένοι δεν το έφταναν ποτέ, ενώ το κάνιστρο πετούσε συνέχεια μαζί τους προς τα πάνω. Tο έργο του Ψευδο–Kαλλισθένους για τον Mεγαλέξανδρο παρά

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Bυζαντιν% ανάγλυφο του IA΄ αιώνα εντειχισμένο στη β%ρεια πρ%σοψη του Aγίου Mάρκου της Bενετίας με την Aνάληψη του Mεγάλου Aλεξάνδρου. Kάποτε πίστευαν πως παριστάνει τη Δήμητρα, που κρατώντας πυρσούς τρέχει αναζητώντας την κ%ρη της Περσεφ%νη.

τη μικρή λογοτεχνική και ιστορική του αξία, γνώρισε καταπληκτική διάδοση σε Δύση και σ’ Aνατολή, με πλήθος μεταφράσεων, παραφράσεων και διασκευών, πεζών και έμμετρων, σε δεκάδες γλώσσες απ τη Δυτική Eυρώπη μέχρι την Περσία.

Aυτ γιατί δεν είναι παρά ένα μεγάλο γοητευτικ παραμύθι, που βασίζεται σ’ ένα ιστορικ πρσωπο, βασιλιά και μεγάλο κατακτητή, που οι λαοί της Aνατολής τον θεώρησαν περίπου σαν προφήτη. Aνάμεσα στα πιο συχνά θέματα του μυθιστο-

ρήματος που εικονογραφούνται είναι και αυτ της «Aναλήψεως», που ήδη ξέρουμε κυρίως απ τη Bυζαντινή και τη Δυτική Mεσαιωνική Tέχνη, αλλά έχει επισημανθεί και στη Pωσία, τη Γεωργία, καθώς επίσης και ανάμεσα στους Mουσουλμάνους. Tις παραστάσεις τις ξέρουμε κυρίως απ γλυπτά και χειργραφα, αλλά και απ μωσαϊκά, έργα μικροτεχνίας και υφάσματα. Oλες αυτές οι «Aναλήψεις» δεν ήταν εύκολο να ερμηνευθούν απ σους δεν ήξεραν τα κείμενα, κι έτσι ένα πλήθος ερμηνειών, καμιά φορά μέχρι και τα ρια του αστείου, είχαν διατυπωθεί, ακμα και απ σοβαρούς μελετητές. Tο γνωστ π.χ. ανάγλυφο του Aγίου Mάρκου της Bενετίας είχε θεωρηθεί σαν παράσταση της Δήμητρας που ανεβασμένη στο άρμα της και κρατώντας πυρσούς, αναζητούσε την Περσεφνη. Παραστάσεις του θέματος εξακολουθούν να ανακαλύπτονται συνέχεια, κι η πιο πρσφατη είναι αυτή που βρήκε στη Bρειο Hπειρο ο καθηγητής X. Mπούρας – για την ακρίβεια ορθά την ερμήνευσε, γιατί κι αυτή είχε παρερμηνευθεί. Γ.Δ.

καν οι ψυχές – πεταλούδες, κυρίως σε παραστάσεις συμβολικές, κάποτε εξεζητημένες, αλλά συνήθως συναρπαστικές. Παράλληλα εμφανίζεται και η πεντάμορφη Ψυχή, η προσωποποίηση της ανθρώπινης ψυχής, που ’χει σχεδν πάντα φτερά πεταλούδας, αυτή που αργτερα είναι η ηρωίδα στο «Eρως και Ψυχή» του Aπουλήιου, της αρχαιτητας το πιο μορφο παραμύθι. H Ψυχή δοκιμάζεται και πάσχει, πάσχει και αγωνίζεται, αλλά ξεπερνώντας εμπδια και δοκιμασίες, τελικά στον Oλυμπο ανεβαίνει, που και δίκαια ο Δίας δώρο της κάνει την αθανασία.

Eκχριστιανισμς Oι Xριστιανοί που εκ των έσω και εκ των κάτω κατέκτησαν τη Pώμη, δεν είχαν ουσιαστικά δικιά τους φιλολογική και εικαστική παράδοση για να δημιουργήσουν –τα λίγα στοιχεία τα ιουδαϊκά δεν έφθαναν. Oι Xριστιανοί ,τι βρήκαν έτοιμο το μετασχημάτισαν, αφού το εκχριστιάνισαν και το υιοθέτησαν· έτσι μνον μπρεσαν νέα μεγάλη τέχνη να κάνουν. H παγανιστική ψυχή – πουλί εκχριστιανίστηκε· στις κατακμβες αφθονούν οι ψυχές – πουλιά, μα και στα συναξάρια το ίδιο, σχεδν πάντα μορφή περιστεριού έχοντας. Aκμα και τον Eρωτα και την Ψυχή του Aπουλήιου υιοθέτησαν· ένα ρουχαλάκι κρύβει τη γύμνια της Ψυχής, ενώ ο Eρωτας, θείος Eρωτας πια, δείχνεται μαζί της να μαζεύει λουλούδια του Παραδείσου. Mα κι αργτερα τα ψυχοπούλια δεν λείπουν απ μωσαϊκά και γλυπτά, ορθδοξες εικνες φορητές και δυτικά χειργραφα. Σε μια περίπτωση, στον «Σταυρ των Eπιγραφών» της Kεντρικής Iρλανδίας που χρονολογείται γύρω στο 913, δεν δίστασαν την ίδια του Θεανθρώπου την ψυχή να τη σκαλίσουν σαν πουλί. Σαν πουλί που με το ράμφος προσπαθεί τα χείλη Mεγάλου Nεκρού να μισανοίξει, μέσα Tου να χωθεί, ψυχή για να του δώσει και να τον αναστήσει. Παράλληλα με τα πουλιά δεν λείπουν και οι ψυχές – είδωλα, που απ τους Xριστιανούς άγγελοι βαφτιστήκαν. Oταν δεν έχουν μορφή αγγέλου δείχνονται νεογέννητα βρεφούλια φασκιωμένα. Aκμη και την ψυχή του Θεού τους, ταν κατέβηκε στον Aδη –σε μια μως μονάχα περίπτωση– την παραστήσανε έτσι. Eτσι και την ψυχή της μητέρας του Θεού τους. Σαν νεογέννητο βρεφούλι ή σαν κοριτσάκι μικρ, που ο Xριστς κατεβαίνει απ τους Oυρανούς στα χέρια Tου για να την πάρει. Tούτο της Παναγίας το είδωλο σε μια δυο περιπτώσεις δείχνεται βγαίνοντας απ το στμα Tης, ενώ σε καμιά δεκαριά άλλες, λες ορθδοξες, δείχνεται φτερωτ· φτερωτ με φτερά πουλιού. Σε μια μεμονωμένη περίπτωση, το χριστιανικ είδωλο έχει φτερά πεταλούδας· σε ένα απ τα μωσαϊκά του Aγίου Mάρκου της Bενετίας, τον IΓ΄ αιώνα, που δείχνεται η δημιουργία του Aδάμ. O Xριστιανς Θες στέκεται μπροστά στον πήλινο και άψυχο ακμη Aδάμ και ετοιμάζεται για να τον εμψυχώσει. Kαι τον εμ–ψυχώνει πάνω του ακουμπώ-

Στην Παναγία την Περίβλεπτο της Aχρίδας, στην Kοίμηση της Θεοτ%κου που το 1294/95 ζωγράφισαν οι Θεσσαλονικείς Mιχαήλ Aστραπάς και Eυτύχιος, η ψυχή της Παναγίας δεν δείχνεται %πως συνήθως σαν νιογέννητο σπαργανωμένο βρέφος. Δείχνεται σαν κοριτσάκι ντυμένο, που ’χει και φτερά πουλιού.

ντας ένα μικρ ανθρωπάκι που ’χει φτερά ψυχής, δηλαδή πεταλούδας. Tην ίδια πάνω κάτω εποχή την ψυχή–πεταλούδα την ξέρει και ο Nτάντε. Γνωστοί και πολυσυζητημένοι, με βασανιστική μαγγανεία καθοριστική, δύο στίχοι του απ το «Kαθαρτήριο» της «Θείας Kωμωδίας»· Non v’ accorgete voi che noi siam vermi/nati a formar l’ angelica farfalla (Mα δεν καταλαβαίνετε πως είμαστε σκουλήκια (=κάμπιες)/ προορισμένα να σχη-

ματίσουμε πεταλούδα αγγελική;). Oι στίχοι εμπνέουν τον Λορέντζο Mαβίλη που γράφει το σονέτο του «Angelica Farfalla» (1898), και βασανίζουν τον Nίκο Kαζαντζάκη, ενώ ένας άλλος μεγάλος ποιητής, ο Γκαίτε, τους αντιστρέφει. Στο δεύτερο μέρος του Φάουστ, αντίθετη με την αγγελική έξαρση των στίχων του Nτάντε, έχουμε την με σατανική αντίληψη περιγραφή της ψυχής απ τον Mεφιστοφελή. Das is das

Eικονίδιο, σε μεγαλύτερη εικ%να του Eμμανουήλ Σκορδίλη στην Πάτμο (IZ΄ αι.), με παράσταση της Kοιμήσεως του Aγίου Oνουφρίου. H ψυχή του αγίου βγαίνει απ% το στ%μα του σαν περιστέρι και ο Xριστ%ς ετοιμάζεται να την πάρει στα χέρια Tου.

Seelchen, Psyche mit den flügeln, / die rupft ihr aus, so ist’s ein garstiger Wurm. (Aυτή είναι η ψυχούλα, η ψυχή με τα φτερά, τη μαδώ και γίνεται βρώμικο σκουλήκι). Παραλείποντας δεκάδες σελίδες που σύγχρονοί μας, ξένοι και Eλληνες, εμπνεύσθηκαν απ την ιδέα της ψυχής – πεταλούδας, που φθάνουν μέχρι και τον Eλύτη και το μυθιστρημα «Z(ήτα)» του Bασίλη Bασιλικού (1966), θα αναφέρω του Διονύσιου Σολωμού κάτι το συγκινητικ. Στα «Δυο Aδέλφια» μια πεταλούδα κάθεται σε μνήμα παιδούλας μικρής, μ’ απ κάτω «Ψυχή μου την κράζει / το ανήλικο στμα· / δεν ξέρει το σώμα / πως είναι νεκρ». Δεκαετίες αργτερα μια σχεδν μοια εικνα εμπνέει τον Oυγκ στο ποίημα του «Ce que dit la bouche d’ ombre» της Συλλογής «Contemplations» (1872). Στη γέννηση της ιδέας της ψυχής–πεταλούδας φαίνεται να συνέβαλε και η ύπαρξη μιας νυχτοπεταλούδας που το επιστημονικ της νομα είναι Aχεροντία ή Aτροπος. Tο μέγεθς της, που φθάνει μέχρι και τα 13 εκατοστά, το μέλι που ρουφά, η κλαψιάρικη φωνή της και η πάνω στη ράχη της μακάβρια εικνα μιας ιμπρεσιονιστικά σχεδιασμένης νεκροκεφαλής, παγκσμια τη βάφτισαν νεκροκεφαλή. Mνον οι Iρλανδοί τη λένε «πεταλούδα της μάσκας». Φαίνεται πως η φαντασία του απλού ανθρώπου, που τσο κοντά ζούσε στο δάσος και το λιβάδι, δεν χρειάστηκε πολύ κπο για να την πιστέψει ανθρώπινη νεκροψυχή. Περίπου μοια είναι και η αδελφή της, η Aχεροντία η Στυξ, που ζει στη Mαλαισία και που με τη σειρά της ενέπνευσε τον Thomas Harris που έγραψε το σενάριο του κινηματογραφικού έργου «H Σιωπή των Aμνών» (1992–5 βραβεία Oσκαρ).

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

13

Aγγελοι: μια οικουμενική ιδέα Mια αρχετυπική σύλληψη κοινή σε λους τους λαούς Tου Γεωργίου Δημητροκάλλη Aν. καθηγητή Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

ΓIA μας τους χριστιανούς, Aγγελος είναι ο άγγελος του Θεού, του δικού μας Θεού. Φαίνεται μως τι η ιδέα για την ύπαρξη αγγελικών πλασμάτων, περίπου σαν τους αγγέλους τους δικούς μας, είναι πανάρχαιη και παγκσμια. Hδη για δύο στίχους του Hσιδου απ το «Eργα και Hμέραι» (στ. 253-254), πιστεύεται τι υπονοούν φύλακες αγγέλους· «Tρις γαρ μύριοί εισιν επί χθονί πουλυβοτείρη/αθάνατοι Zηνς φύλακες θνητών ανθρώπων». Φύλακες μως αγγέλους ήξεραν και οι Iουδαίοι («Ψαλμοί», 90 (91), 11), ενώ η Eκκλησία μας εύχεται για φύλακες αγγέλους «των ψυχών και των σωμάτων ημών», κι οι αγιογράφοι της τους βάζουν να στέκονται δίπλα στις πρτες των εκκλησιών. Φύλακες αγγέλους ξέρουμε και απ τους μουσουλμάνους, τους Mογγλους, τους Eσκιμώους, τους Eρυθρδερμους της Bρειας Aμερικής, τους Mασάις της Aφρικής κ.ο.κ. Στους τελευταίους ο φύλακας-άγγελος στο τέλος γίνεται και ψυχοπομπς. Tο ίδιο αναφέρεται και στον «Φαίδωνα» του Πλάτωνα· «Λέγεται δε ούτως, ως άρα τελευτήσαντα έκαστον ο εκάστου δαίμων, σπερ ζώντα ειλήχει, ούτος άγων επιχειρεί εις δη τινα τπον».

Mεσοποταμιακς κύλινδρος με παράσταση ανθρώπου που πετά εφιππεύοντας ένα μεγάλο πουλί.

Σαμάνος που πετά (Σχέδιον Eσκιμώου).

σε ορισμένες τακτές τελετουργίες. Oταν το ανέβασμα στους ουρανούς δεν γινταν με «πέταγμα», γινταν με σκάλα, κι άλλοτε, σε χρνους πανάρχαιους, ταν δεν υπήρχε ακμα ο Θάνατος, μια σκάλα ένωνε τον Oυραν με τη Γη και οι άνθρωποι την ανεβοκατέβαιναν εύκολα. Oι σαμάνοι τη σκάλα αυτή σήμερα τη

φτιάχνουν, και ο αριθμς των βαθμίδων τους είναι μυστικς και η φύση τους φοβερή· κάποτε απ σπαθιά και μαχαίρια. Mια σκάλα συμβολική με σκαλοπάτια εφτά χρησιμοποιούσαν και στα Mυστήρια του Mίθρα, ενώ πρωτγονες φυλές βάνουν στους τάφους των πεθαμένων τους ραβδιά με σκαλοπατάκια που η

Παγκοσμι τητα H παγκοσμιτητα της ιδέας των αγγέλων ίσως οφείλεται στην παγκοσμιτητα των σαμάνων, αυτών των μάγων και γητευτών που με τεχνικές έκστασης «πετούν» στους ουρανούς ή σε άλλους τπους μακρινούς, κι είναι κάτι ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. Tο πέταγμα μως στους ουρανούς δεν ήταν μνο δουλειά των σαμάνων, αλλά και ανάγκη εσώτερη του ανθρώπου που ήθελε του πουλιού να μοιάσει, που ήθελε να ανέβει «στα ουράνια». Eτσι άλλοτε σχεδιάζει πτητικές μηχανές, πως ο Λεονάρντο Nτα Bίντσι, ή φτιάχνει τεχνητά φτερά πως στην περίπτωση του Iκαρου και του Πασίφιλου. Aλλοτε πάλι εφιππεύει άλογα φτερωτά, πως στην αρχαία μας μυθολογία, ή διάφορα πραγματικά ή φανταστικά πουλιά, πως σε προϊστορικούς μεσοποταμιακούς κυλίνδρους ή ελληνιστικά μωσαϊκά. Eτσι, κλεισμένος μέσα σε μεγάλο καλάθι ή κλουβί που το σήκωναν ψηλά γύπες φτερωτοί ανέβηκε κι ο Mεγαλέξαντρος στους ουρανούς, έτσι και ο Mωάμεθ, καβάλα στο ανθρωποπρσωπο άλογ του, το Mπαράκ, έχοντας για οδηγ του τον Aρχάγγελο Γαβριήλ. Σε μικρές τέλος πρωτγονες κοινωνίες η για ουράνια ταξίδια επιθυμία ικανοποιείται με χορούς πουλιών ή σε πουλιά μασκαρέματα

ψυχή θα τα ανεβεί στον ουραν να πάει. Mακρινς απηχος λων αυτών η ιουδαϊκή «Kλίμαξ του Iακώβ» (Γένεσις, κη΄, 12), «H Kλίμαξ του Παραδείσου» (Oυρανοδρμος Kλίμαξ, Πνευματική Kλίμαξ) του Aγίου Iωάννου της Kλίμακος (ΣT΄ αι.), η σκάλα που βλέπει ο Mωάμεθ και που απ την Iερουσαλήμ ανεβαίνει στους ουρανούς, ενώ ο Nτάντε στον «Παράδεισο» της «Θείας Kωμωδίας» του μιλάει για μια σκάλα χρυσή ορθστητη, που η ματιά του δεν έφτανε στην κορυφή της.

Oι άγγελοι των χριστιανών

O Aγγελος ο ψυχοπομπς, «της ύστατης πορείας ημών ξεναγς», πως θα ’λεγε ο Παπαδιαμάντης, εμπνέει ακμα και σήμερα τους γλύπτες μας. Σύγχρονο έργο στο A΄ Nεκροταφείο των Aθηνών με τον άγγελο που στα χέρια του κρατάει του πεθαμένου την ψυχή· μικρ τρεμάμενο πουλί του Παραδείσου, έτοιμο για τον Θρνο του Θεού.

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Oι άγγελοι των χριστιανών είναι δημιουργήματα του Θεού, αλλά άυλοι και ασώματοι, ανήκουν στην «αρατο κτίσι». Σύμφωνα με τις επικρατέστερες απψεις των πατέρων, αλλά και το απκρυφο «Διήγησις και Πολιτεία Aδάμ και Eύας», δημιουργήθηκαν και αυτοί κατ’ εικνα και καθ’ ομοίωσιν, πως δηλαδή και οι άνθρωποι, γι’ αυτ και δύο φορές στην Aποκάλυψη του Iωάννου αναφέρονται σαν σύνδουλοι των ανθρώπων. Aν και η υπστασή τους δεν προσδιορίζεται πουθενά με σαφήνεια, είναι οπωσδήποτε ντα πνευματικά, αθάνατα, χωρίς φύλο, χωρίς ανάγκη τροφής (εκτς εάν τρέφονται με αρατη πνευματική τροφή), κι ταν για λγους θείας οικονομίας τρώνε μαζί με τους ανθρώπους, αυτ γίνεται φαινομενικά, πως ρητά διευκρινίζεται στο βιβλίο του Tωβίτ. Oτι έχουν ελευθερία βουλήσεως αποδεικνύεται απ το τι ορισμένοι παρέβησαν τη θέληση του Θεού κι αμάρτησαν (Γένεσις, στ΄, 1–4), ενώ άλλοι, σύμφωνα μως με απκρυφα κείμενα, τον αντιστρατεύτηκαν. Oι δεύτεροι, ο Σατανάς και οι άγγελοί του, παίρνουν συχνά μορφή αγαθών

Σε χρνους πανάρχαιους, ταν δεν υπήρχε ακμα ο θάνατος, μια σκάλα ένωνε τον ουραν με τη γη και οι άνθρωποι την ανεβοκατέβαιναν εύκολα. Tη συμβολική αυτή σκάλα τη χρησιμοποιούσαν στα Mυστήρια του Mίθρα, οι σαμάνοι την φτιάχνουν έως σήμερα, ενώ πρωτγονες φυλές βάζουν στους τάφους ραβδιά με σκαλοπατάκια για να ανεβεί η ψυχή στον ουραν. Mακρινς απηχος λων αυτών είναι, μεταξύ άλλων, η «Oυρανοδρμος Kλίμαξ» του Aγίου Iωάννου της Kλίμακος, απ την οποία είναι εμπνευσμένη η εικνα της φωτογραφίας. Προϋπθεση για την ηθική βελτίωση των μοναχών είναι η κατάκτηση τριάντα αρετών που έχουν πάρει τη μεταφορική μορφή ισάριθμων σκαλοπατιών. Tέμπερα σε ξύλο, τέλος 12ου αι. (Iερά Mονή Aγίας Aικατερίνης Σινά).

αγγέλων για να ταλανίσουν αγίους και ανθρώπους (κυρίως σε συναξάρια). Tο τι αισθάνονται και συναισθάνονται, αν χι σύμφωνα με τα κείμενα τουλάχιστον σύμφωνα με τους καλλιτέχνες που τους απεικονίζουν και την υμνογραφία, αποδεικνύεται απ το θρήνο τους κατά τα πάθη του Kυρίου. O αριθμς τους δεν είναι καθορισμένος. Aν και στο βιβλίο του Tωβίτ ο Pαφαήλ λέει τι είναι «εις εκ των επτά αγίων αγγέλων» του Θεού, φαίνεται τι ο αριθμς τους είναι πολύ μεγαλύτερος· στο κατά Mατθαίον Eυαγγέλιον ο Σωτήρας αναφέρεται σε λεγεώνες αγγέλων (κστ΄ 53). Oι άγγελοι, για την ακρίβεια οι ουράνιες δυνάμεις, και σύμφωνα με το «Περί Oυρανίας Iεραρχίας» του (Ψευδο)Διονυσίου του Aρεοπαγίτου, που ανεπισήμως γίνεται δεκτ, χωρίζονται σε τρεις τάξεις: α) Xερουβίμ, Σεραφείμ, Θρνοι (Tροχοί), β) Eξουσίες, Kυριτητες, Δυνάμεις, γ) Aγγελοι, Aρχάγγελοι, Aρχαί. Oνματα έχουν μνον οι Aρχάγγελοι και ορισμένοι άγγελοι. Στην Aγία Γραφή α-

ναφέρονται μνον οι Aρχάγγελοι Mιχαήλ, Γαβριήλ και Pαφαήλ, αλλά απ την ιουδαϊκή και χριστιανική παράδοση ξέρουμε πολύ περισστερους, πως Zωτιήλ, Oυριήλ, Pαγουήλ, Σαριήλ, Φανουήλ (Aπρκυφα Παλαιάς Διαθήκης), Aζαήλ, Iχθύς, Pενέλ (έργα μικροτεχνίας), Aγαθουήλ, Aθαναήλ, Aφαμαήλ, Kαλουήλ (μεταβυζαντινές τοιχογραφίες). Σε σολωμονικές και μαγικά βιβλία βιβλία βρίσκουμε κι άλλους, που δεν ξέρουμε αν υπηρετούν και εξυπηρετούν τον Θε μας ή τον Aρχοντα του Kακού ή αν είναι υβριδικές πνευματικές υπάρξεις, που δεν ανήκουν πουθενά παρά μνον στους μάγους και στις μάγισσες ή τους αλχημιστές και τους αποκρυφιστές, που τους πιστεύουν. O αρχάγγελος Σαμμαήλ που αναφέρεται στο απκρυφο «Mαρτύριον του Hσαΐου», απ τους σύμφωνα με τα απκρυφα αρχηγούς των κατά του Θεού επαναστατών αγγέλων, είναι αυτς που παρτρυνε το φίδι να ξεγελάσει την Eύα, ενώ στο απκρυφο του «Eνώχ» αναφέρονται ονομαΣυνέχεια στην 16η σελίδα

Tο θέμα των αγγέλων που πετώντας οδηγούν δικαίων ψυχές στους Oυρανούς, στους «Kλπους του Aβραάμ», είναι κοιντατο για τους Xριστιανούς. Στην ισλαμική μικρογραφία το θέμα είναι απλυτα ίδιο, παρά τις διαφορές στο λο ύφος και στα εξωτερικά μορφολογικά στοιχεία (Mουσείο Tοπ–Kαπί Kωνσταντινουπλεως).

Πιάτο με παράσταση του αρχαγγέλου Mιχαήλ που απ τα μαλλιά κρατάει την ψυχή–είδωλο ενς «αμετανητου», που μλις βγήκε απ το στμα του. Θέμα εικονογραφικ ορθδοξο, φτιαγμένο απ τούρκικα χέρια στην Kιουτάχεια, ύστερα απ παραγγελία Aρμενίων (Mουσείο Bικτωρίας και Aλβέρτου στο Λονδίνο – 1719). KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

15

χαήλ και Γαβριήλ) οι συνθέσεις με (αρχ)αγγελικά εικονογραφικά θέματα είναι αναλογικά περισστερες. O πιο γνωστς αρχάγγελος για τους χριστιανούς είναι ο Mιχαήλ, που ο ίδιος δηλώνει τι είναι «αρχιστράτηγος (της αγγελικής) δυνάμεως Kυρίου», ταν εμφανίζεται στον Iησού του Nαυή μπροστά στα τείχη της Iεριχούς. O ίδιος είναι και ψυχοπομπς. Tην ιδιτητα των αγγέλων ως ψυχοπομπών για πρώτη φορά ανιχνεύουμε στο βιβλίο του Iώβ, ενώ ρητά αναφέρεται στην παραβολή του φτωχού Λαζάρου στο κατά Λουκάν Eυαγγέλιον· «εγένετο δε αποθανείν τον πτωχν και απενεχθήναι υπ των αγγέλων εις κλπον Aβραάμ». Mε την ιδιτητα του ψυχοπομπού ο Mιχαήλ και οι άγγελοι αναφέρονται στις απκρυφες αποκαλύψεις του Mωυσέως και του Παύλου, στην ιουδαϊκής προελεύσεως επίσης απκρυφη Διαθήκη του Aβραάμ, καθώς και σε απκρυφη λατινική περιγραφή της Kοιμήσεως της Θεοτκου. Γι’ αυτήν του την ιδιτητα ο λας μας προσονομάζει τον Mιχαήλ Ψυχάρη, Φοβερ, Kαϊλιώτη κ.ο.κ. Kάποτε ταυτίζεται με τον ίδιο τον Θάνατο ή και τον Xάρο. Tούτη η τελευταία ταύτιση ερμηνεύει και το άλλως ακατανητο «Aη Xάρε μου», που βρίσκουμε σε παραλλαγή του γνωστού ποιήματος «Aκρίτας Kάστρον έχτισε», απ τη Σινασσ· Kαλώς ήρτες, Aη Xάρε μου, έλα ας φάμ’ κι ας πιούμε.

Συνέχεια απ την 15η σελίδα

στί είκοσι τέσσερις επαναστάτες άγγελοι. H ασαφής φύσις και υπστασις των αγγέλων δημιούργησε μερικές ακραίες θέσεις. Eτσι οι Σαδδουκαίοι δεν πίστευαν στην ύπαρξη αγγέλων (Πράξεις των Aποστλων, κγ΄, 8) ενώ αλλού δημιούργησε κάποιο είδος αγγελολατρείας, που ο Aπστολος Παύλος κατακρίνει στην «Προς Kολασσαείς» επιστολή του (β΄, 18). Tην προς τους αγγέλους τιμή καθρισε η Oικουμενική Σύνοδος της Nικαίας (325), που προκαλώντας ίσως κάποια νέα αγγελολατρεία (ή έξαρση;), είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη της απ τη Σύνοδο της Λαοδικείας (343) και τον με προσοχή επαναπροσδιορισμ τής προς τους αγγέλους τιμής απ την Eβδμη Oικουμενική Σύνοδο (787). Aυτή η ασαφής φύσις και υπστασις των αγγέλων είχε και ως αποτέλεσμα οι άγγελοι της Aγίας Γραφής, οι άγγελοι των λαϊκών μας δοξασιών και οι άγγελοι της χριστιανικής εικαστικής θεματογραφίας και υμνογραφίας να μην ταυτίζονται ούτε πάντοτε ούτε σε λα. Kατ’ αρχήν, σύμφωνα με την Aγία Γραφή, εκτς των Xερουβείμ και των Σεραφείμ, οι άγγελοι δεν έχουν φτερά. Πρκειται για κάτι που, για κάθε Xριστιαν σ’ ποιο δγμα και αν ανήκει, είναι χι μνον εξωπραγματικ αλλά και αδιανητο. Γι’ αυτ και οι χωρίς φτερά παραστάσεις των αγγέλων είναι σπανιτατες, πως π.χ. στη Φιλοξενία του Aβραάμ στον Aγιο Bιτάλιο της Pαβέννας (ΣT΄ αι.).

Στη χριστιανική τέχνη Oι άγγελοι και οι αρχάγγελοι σπάνια λείπουν απ τις συνθέσεις της χριστιανικής τέχνης. Eνας κατάλογος των εικονογραφικών θεμάτων στα οποία είναι απαραίτητη ή απλώς έχει επισημανθεί η παρουσία τους, θα ξεπερνούσε κάτα πολύ την εκατοντάδα. Tα θέματα βασίζονται κατ’ αρχήν στην Aγία Γραφή, αλλά εμπλουτίζονται στις λεπτομέρειές

Pουμανική εικνα πάνω σε γυαλί του IΘ΄ αιώνα με παράσταση των αρχαγγέλων Mιχαήλ και Γαβριήλ. Στον Zυγ της Δικαιοσύνης που ο Mιχαήλ κρατάει δεν βρίσκονται πως συνήθως ψυχές–είδωλα, ψυχές–ανθρωπάκια, μα ένα ζευγάρι φτερά για να μας θυμίσουν την ψυχή–πουλί.

τους απ απκρυφα ιουδαϊκά και χριστιανικά κείμενα, αλλά και την Iερή Παράδοση. Eνας κύκλος παραστάσεων στηρίζεται μνο στην Iερή Παράδοση (κυρίως τα συναξάρια), πως π..χ «Tο εν Xώναις Θαύμα του Aρχαγγέλου Mιχαήλ», ή η «Bύθιση

των Πλοίων των Σαρακηνών στην Kωνσταντινούπολη» απ τον ίδιο αρχάγγελο, ενώ για άλλες παραστάσεις δεν ξέρουμε ποια ακριβώς κείμενα εικονογραφούν. Σε ναούς αφιερωμένους στους Aσωμάτους ή τους Tαξιάρχες (= Aρχαγγέλους Mι-

O Mωάμεθ πάνω στο Mπαράκ, το ανθρωποπρσωπο άλογ του, ακολουθεί τον Tζιμπραήλ (=Γαβριήλ), που τον οδηγεί στους Oυρανούς (Iσλαμικ χειργραφο, γραμμένο σε μανιχαϊκή γλώσσα).

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Mουσουλμανική θρησκεία O Γαβριήλ, λγω του Eυαγγελισμού, θεωρείται απ το λα μας γενικά άγγελος χαροποις, αν και, σύμφωνα με τα απκρυφα, είναι επιφορτισμένος με το θλιβερ καθήκον να αναγγείλει στη Θεομήτορα την επικείμενη Kοίμησή Tης. Kάποτε, σπάνια μως, είναι και ψυχοπομπς, αλλά συνήθως παίρνει των καλών ανθρώπων τις ψυχές. H μουσουλμανική θρησκεία τού δίνει εκτεταμένα καθήκοντα, αν και είναι τρίτος τη τάξει αρχάγγελος· αυτς π.χ. υπαγρευσε στον Mωάμεθ το Kοράνιο και αυτς ήταν ο οδηγς του στους Oυρανούς. Για τους μουσουλμάνους πρώτος αρχάγγελος είναι ο Iσραφήλ, ο Aρχάγγελος της Hμέρας της Kρίσεως, δεύτερος ο Mικα’ήλ (=Mιχαήλ), τρίτος ο Tζιμπρα’ήλ (=Γαβριήλ) και τέταρτος ο Aζραήλ, ο Aρχάγγελος του Θανάτου. Στους μουσουλμάνους υπάρχουν κι άλλοι αρχάγγελοι, απ τους οποίους πρέπει ν’ αναφέρουμε τον Eβλίς. Oταν ο Aλλάχ έφτιαξε απ πηλ τον πρωτπλαστο, ζήτησε απ τους αγγέλους του που τους είχε φτιάξει πιο πριν απ καθαρή φωτιά, να τον προσκυνήσουν. Oλοι τον προσκύνησαν, εκτς απ τον Eβλίς που αρνήθηκε δηλώνοντας τι αρνείται να γονατίσει μπροστά σ’ ένα πλάσμα φτιαγμένο απ πηλ. Πρκειται για τη μουσουλμανική αγγελική ανταρσία (Kοράνιον, XV, 26-42), που προγενέστερα, βρίσκουμε σε μια απ τις παραλλαγές του αποκρύφου «Διήγησις και Πολιτεία Aδάμ και Eύας».

Hergé, Aποστολή στη Σελήνη, 1953.

Hergé, Bήματα στη Σελήνη, 1954

Mηχανές για φεγγαροτάξιδα Λουκιανς, Σιραν ντε Mπερζεράκ, Iούλιος Bερν: λογοτεχνικές «αποστολές» στη Σελήνη Tου Xρήστου Mπουλώτη Aρχαιολγου στο Kέντρο Eρεύνης της Aρχαιτητος της Aκαδημίας Aθηνών

ΔEN είναι το πιθαν και εφικτ , αλλά το απίθανο και άπιαστο που μέσα απ την ένθεη μανία, το ραμα και τη διαίσθηση χαράσσει ρηξικέλευθα νέα μονοπάτια στο μέλλον. Σαν τέτοιο, το ταξίδι στο φεγγάρι πυράκτωνε αρχαι θεν τα πιο ξέφρενα και «αναιδή» μυαλά ως το κατ’ εξοχήν παράδοξο αρχικά και για αιώνες, ώσπου να γίνει επιστημονικ ς στ χος κι ύστερα μυθική πραγματικ τητα. Aνάμεσα στους «πρωτο–αστροναύτες» ο σοφιστής Λουκιαν ς απ τα Σαμ σατα της Συρίας, αυτ ς ο πολυγραφ τατος σκωπτικ ς αμφισβητίας των καιρών του, διεκδικεί επίζηλα τον κ τινο, αν χι της απ λυτης πρωτιάς, σίγουρα πάντως του πιο ευφάνταστου, διεξοδικού

σο και περιπετειώδους ταξιδιού στην ουτοπία. Aυτοεκτοξευθείς θεαματικά τον 2ο αιώνα μ.X. στην υπεροπτική μοναξιά της θεοποιημένης Σελήνης, εκεί που μέχρι τ τε

ενδημούσαν μύθοι μ νο και δοξασίες θρησκευτικές, το διασκέδασε πολύ, του ’δωσε και κατάλαβε, περιγράφοντας με αστείρευτο ανατρεπτικ κέφι τα σα απερίγραπτα αντίκρισε, έπαθε κι έμαθε εκεί ψηλά –και το εγχείρημά του, πως θα δούμε παρακάτω, δις: μια με φτερά, την άλλη με ιστιοφ ρο!

O Σιραν ντε Mπερζεράκ στο φεγγάρι Mέχρι τα προανακρούσματα της διαστημικής μας εποχής θα βρει το ουτοπικ ταξίδι του Λουκιανού κι άλλους παραδοξολ γους μιμητές. Kανένας μως δεν θα παραβγεί το αιρετικ , ανήσυχο πνεύμα που υπήρξε –εκτ ς απ ρομαντικ ς ποιητής και ξιφομάχος, κατά την εξεικ νιση του Eντμ ντ Pοστάν– ο λίαν συμπαθής μας Σιραν ντε Mπερζεράκ. Mε κίνητρο κι αυτ ς τη σκωπτική κριτική των καιρών του, κυρίως δε των δογμάτων της Bίβλου και της συμβατικής ηθικής, θα επιχειρήσει

το περιώνυμο «Tαξίδι στη Σελήνη» που εκδ θηκε με τις δέουσες περικοπές το 1657, δυο χρ νια δηλαδή μετά το θάνατ του, και γνώρισε τεράστια επιτυχία επιδρώντας μάλιστα στο έργο εξεχ ντων διανοητών και συγγραφέων πως του Φοντενέλ και του Bολταίρου, του Σουίφτ και του Bερν. Λίγο πρωτύτερα (1649) είχε κυκλοφορήσει ένα ανάλογο μαχητικ παραδοξολ γημα του Zαν Mποντουάν με τον χαρακτηριστικ τίτλο «Tαξίδι στον κ σμο της Σελήνης απ τον Nτομινίκ Γκονθάλεθ, Iσπαν τυχοδιώκτη», έργο μικρής συγκριτικά εμβέλειας, μως αποκαλυπτικ κι αυτ απ’ την πλευρά του των προσανατολισμών και τάσεων της γαλλικής διαν ησης μεσούντος του 17ου αι. H αρχική αυτοσχέδια διαστημομηχανή του Σιραν ντε Mπερζεράκ δεν ήταν παρά ένα ευφυές παράδοξο ανάμεσα στα τ σα άλλα της αφήγησής του: «Eδεσα», λέει, «γύρω μου κάμποσα μπουκαλάκια γεμάτα δροσοσταλίδες, και η θέρμη του ήλιου που τις έλκυε με σήκωσε τ σο ψηλά, ώστε στο τέλος βρέθηκα πάνω κι απ’

τα πιο ψηλά σύννεφα». Aντί για το φεγγάρι μως, αυτή η πρώτη μηχανή του τον ταξίδεψε απ’ τη Γαλλία ως έξω απ την Eυρώπη, συγκεκριμένα ώς τη Nέα Γαλλία, απ που τελικά θα εκτοξευθεί στο διάστημα με μια άλλη φανταστική μηχανή, πυροκίνητη τούτη τη φορά, περισσ τερο περίπλοκη, που έμοιαζε με «φλογισμένο δράκο». Aξίζει να σημειωθεί πως αλλού, μεταξύ των τρ πων που συστήνει για την πτήση στις αυτοκρατορίες του ήλιου ή του φεγγαριού, είναι και τούτος: «να γεμίσεις μια λεπτεπίλεπτη άδεια σφαίρα με αέρα πολύ αραι ή με καπν που το βάρος του να είναι ελαφρύτερο απ’ την ατμ σφαιρα». Oσο για την επιστροφή στη γη, –αφού ξεσπάθωσε κει πάνω στον φεγγαρίσιο παράδεισο επί μακρ ν, ευφυώς, με τ λμη και παρρησία– δεν ξαναμπήκε στον κ πο να επινοήσει μια τρίτη μηχανή αλλά με παραμυθική αυθαιρεσία και χιούμορ προτίμησε να εμπιστευθεί το έργο σε κάποιον απ μηχανής αράπη, θε ρατο αιθεροδρ μο, ο οποίος τον Συνέχεια στην 18η σελίδα

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

17

Συνέχεια απ την 17η σελίδα

κουβάλησε για μέρες διατρυπώντας τους ουρανούς, ώσπου τον άφησε τελικά να πέσει ελεύθερα σε μια λοφοπλαγιά, κάπου στην Iταλία. Aπ εκεί, μετά τις αναγκαίες προσευχές των θεοσεβούμενων ιερέων, σαστισμένων απ’ την ουράνια πτώση του, και τα αλυχτίσματα των εξαγριωμένων σκύλων γιατί μύριζε, λέει, ακ μη φεγγαρίλα, μπάρκαρε για τη Γαλλία, με το μυαλ του κολλημένο στα θαυμαστά και τα παράξενα του φεγγαρίσιου ταξιδιού του. Aνάμεσα στη λ για ασέβεια και την παράτολμη φαντασία ξεδίπλωσε ο Σιραν ντε Mπερζεράκ με μαεστρία περισσή φιλοσοφικές ιδέες υψηλής μορφής, δίνοντας συνάμα μέσα απ την κριτική αμφισβήτηση το στίγμα μιας υπαρξιακής αγωνίας που δεν ήταν δική του μ νο. Eτσι, το «Tαξίδι στη Σελήνη» π ρρω απέχει απ μια απλά φανταστική, ευτράπελη περιπλάνηση στην ουτοπία. Eίναι και πτήση στην αθέατη, τη σκοτεινή πλευρά μιας άλλης σελήνης, εσωτερικής, χι λιγ τερο προκλητικής και δισερεύνητης. Aκ μη και τα ευφυή παράδοξά του προδίδουν ορθολογισμ , βαθιά γνώση των θετικών επιστημών και δη της αεροναυτικής τέχνης των καιρών του. Mάλιστα ο Θε φιλος Γκοτιέ απονέμει κατηγορηματικά σ’ αυτ ν το εύσημο της πρώτης επιν ησης του αερ στατου και

χι στους αδελφούς Mονγκολφιέ, εκτιμώντας τη λεπτή σφαίρα του που,

πως είδαμε, είναι μια απ’ τις προτειν μενες πτητικές μηχανές για το ταξίδι στο διάστημα: «ο αληθιν ς επινοητής του αερ στατου είναι, κατά τη γνώμη μου, ο Σιραν ντε Mπερζεράκ και χι άλλος!». Mε το «Tαξίδι στη Σελήνη» δεν εξαντλήθηκε βέβαια το ασίγαστο ενδιαφέρον του Σιραν ντε Mπερζεράκ για διαστημικά ταξίδια. Aνάλογα κίνητρα τον οδήγησαν να συγγράψει με το ίδιο ύφος «Tα κράτη και οι αυτοκρατορίες της Σελήνης και του Ήλιου» κι ακ μη την «Iστορία της σπίθας», έργο χαμένο σήμερα, στο οποίο βάλθηκε να αποδείξει τάχα πως η Σελήνη είναι κατοικήσιμη.

O Tεντέν πριν απ’ τον Aρμστρονγκ στο φεγγάρι Kι λα αυτά ώσπου η φαντασία εξορίστηκε απ’ το φεγγάρι. Mε το που βγήκε ο Aρμστρονγκ απ’ τη σεληνάκατο για τον περίπατο στη «Θάλασσα της Γαλήνης», καταπατήθηκαν δοξαστικά και τελεσίδικα αιώνες μύθων, παραμυθιών και ποίησης –τέρμα στις παραδοξολογίες! Δέκα χρ νια πρωτύτερα μως είχε προλάβει ο Bέλγος Eρζέ, με ένα έξυπνο παραλογοτεχνικ «ματ» αρχομένης της δεκαετίας του 1950, να επανδρώσει μέσα απ δύο κ μιξ δικ του πύραυλο και να στείλει τον Tεντέν και την τρελοπαρέα του για τα πρώτα βήματα στη Σελήνη, φροντίζοντας βέβαια και για την επάνοδ τους στη Γη. Eκείνη μως η ευτράπελη αποστολή του Eρζέ, που έγινε με δάνεια

των τριών αστροναυτών του. Διαβάζουμε εκεί, στις ακροτελεύτιες αράδες: «Aλλωστε, τους ξέρω, είναι πολυμήχανοι. Oι τρεις τους μ νο έχουν συμμάχους στο διάστημα λες τις γνώσεις της τέχνης, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Mε τ σες γνώσεις κάνεις ,τι θέλεις, και θα δείτε τι θα τα καταφέρουν τελικά!»

Tα δυο φεγγαροτάξιδα του Λουκιανού

H διαστημική βολίδα του Bερν, απ το βιβλίο του «Aπ τη Γη στη Σελήνη» (χαλκογραφία του 1865).

επιστημονικά υλικά και με τη σιγουριά της οσονούπω επερχ μενης πια διαστημικής κατάκτησης, είχε πίσω της ένα σχεδ ν εκατ χρονο ταξίδι, θαυμαστά απίστευτο, απίστευτα προφητικ , το ταξίδι του Iουλίου Bερν «Aπ τη Γη στη Σελήνη».

H διαστημική βολίδα του Bερν H γ νιμη, δαιμονιώσα φαντασία του ανθρώπου που συνέλαβε τις πτητικές μηχανές, τα μηχανοκίνητα οχήματα, το υποβρύχιο και τ σα άλλα τεχνολογικά επιτεύγματα του 20ού αιώνα δεν θα άφηνε μετέωρη την πανάρχαια φιλοδοξία για μια καθ’ υπέρβαση των φυσικών ν μων ανύψωση στο διάστημα. Σχεδίασε λοιπ ν επιμελώς το πρώτο αληθοφανές διαστημικ χημα, τη βολίδα, επινοώντας συνάμα για την εκτ ξευσή της απ’ το Στ ουνς Xιλ της Φλ ριντα το θρυλικ πια εκείνο γιγάντιο καν νι, το Kολούμπιαντ. Kαι την επάνδρωσε με τους πρώτους ριψοκίνδυνους σταυροφ ρους του διαστήματος, την ηρωική τριανδρία των Mπάρμπικεϊν, Aρντάν και Nίκολ –σύμβολα και οι τρεις της αυτ βουλης ανάλωσης χάριν της επιστήμης. Για τα δεδομένα του καιρού του, το διαστημικ ταξίδι του Bερν, α-

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

σύλληπτο ακ μη και απ’ τα πιο προοδευτικά μυαλά, είχε δικαίωμα ύπαρξης μ νον ως συναρπαστικ ανάγνωσμα επιστημονικής φαντασίας. Ξαφνιάζει, ωστ σο, το σημεριν αναγνώστη η διορατική προσέγγιση μιας επιστημονικής αλήθειας σκοτεινής και απροσπέλαστης μεσούντος του 19ου αιώνα. Kαι ναι μεν η εκτ ξευση της βολίδας, εκείνο το «πιο περίεργο πείραμα των μοντέρνων καιρών», πως λέει ο Bερν, στέφθηκε με λαμπρή επιτυχία, παρέμενε μως βασανιστικά άλυτο το πρ βλημα της επιστροφής στη Γη. Eτσι, τον καλπάζοντα ενθουσιασμ που διατρέχει ολ κληρη την αφήγηση σκιάζουν βαριά, στο τέλος, ο σκεπτικισμ ς, ο φ βος και η αγωνία για την τύχη της ηρωικής διαστημικής τριανδρίας: «Ήταν άραγε δυνατ να στείλουν βοήθεια σ’ αυτούς τους τολμηρούς κατοίκους της Γης; Oχι, βέβαια, γιατί εκείνοι είχαν ξεφύγει απ την ανθρωπ τητα υπερβαίνοντας τα ρια που ο Θε ς έχει επιβάλλει στα γήινα πλάσματα». H κατ’ επίφασιν μ νον ύβρις του ανθρώπου δεν αιτιολογούσε μως μια εσαεί καταδίκη, μια αέναη μετεώρηση στο διάστημα. Στην επιστημονική αμηχανία σπεύδει να δώσει ο Bερν ελπιδοφ ρα διέξοδο μέσα απ τη σταθερή πίστη στις δυνατ τητες

H αγωνία του Bερν δεν είχε βέβαια ταλανίσει ποσώς τους ευρηματικούς παραδοξολ γους που σο εύκολα έλυσαν τον πηγαιμ στο φεγγάρι, άλλο τ σο τα β λεψαν περίφημα με την επιστροφή. Για κείνους τα φεγγαροτάξιδα δεν ήταν παρά μια ευτράπελη νοητική ακροβασία, το πρ σχημα για να ασκήσουν μαχητικά κριτική διασκεδάζοντας, –ενδεχομένως και προβληματίζοντας– ακροατές και αναγνώστες των καιρών τους, πως έδειξε με το διπλ εγχείρημά του ο πρώτος διδάξας, ο Λουκιαν ς. Ποιο άλλο βήμα θα ήταν θεαματικά προσφορ τερο απ’ το φεγγάρι για να τα ψάλλει εξ ασφαλούς αποστάσεως σε φυσικούς φιλοσ φους, ιστορικούς, γεωγράφους και ποιητές, αρχής γενομένης με τον Oμηρο, να αμφισβητήσει και να σατιρίσει τυχ ν υπερβολές τους ή ,τι, τέλος πάντων, θεωρούσε εκείνος υπερβολικ , ανακριβές ή μύθευμα; Στο παράδοξο, για να το αναιρέσει αποτελεσματικά, αντιστρατεύει με μαεστρία έτι μεγαλύτερα παραδοξολογήματα. H μια απ’ τις διαστημικές του εκτινάξεις είναι μέρος μ νο μιας περιπετειώδους φανταστικής περιπλάνησης, μιας χορταστικά μπαρ κ μυθιστορίας, με τίτλο «Aληθών διηγημάτων A και B». Tίτλος νοούμενος κατ’ ευφημισμ ν, γιατί, καθώς δηλώνει κι ο ίδιος, εισαγωγικά, αποφάσισε να το ρίξει στο ψέμα, να εκμεταλλευθεί, πως τ σοι άλλοι πριν απ’ αυτ ν, το δικαίωμα να γράφει ,τι του κατέβει έχοντας μως την ευθύτητα, σε αντίθεση με εκείνους, να ομολογήσει

τι η μ νη αλήθεια που θα πει είναι πως λέει ψέματα. Tο φεγγαροτάξιδο αυτ δήθεν έξω απ’ τις προθέσεις του. Συμβάν απρ βλεπτο, ολ τελα τυχαίο. Eτσι πως αρμένιζε ωραία και καλά με το τσούρμο του, ενέσκυψε τυφώνας ξαφνικά, άρπαξε το πλεούμενο και το μετεώριζε με φουσκωμένα τα πανιά, κι αφού «αεροδρ μησαν» για επτά ολ κληρα μερ νυχτα, σε ύψος τριακοσίων σταδίων, προσσεληνώθηκαν ομαλά. Σκ πιμα χωρίς ίχνος τεχνικού προβληματισμού, το ιστιοφ ρο του μεταμορφώνεται εδώ ως διά μαγείας σε διαστημική μηχανή, αεροκίνητη, ιδεωδώς απογειώσιμη και προσσεληνώσιμη που κατά την επιστροφή στη Γη θα προσθαλασσωθεί το ίδιο ομαλά. Για κακή του τύχη, φτάνοντας στο φεγγάρι στρατολογείται πάραυτα αυτ ς και το τσούρμο του απ τον εκεί βασιλιά, τον Eνδυμίωνα, για να πάρει μέρος σε έναν ανελέητο π λεμο των άστρων. Aντίπαλος ο βασιλιάς του Hλιου, ο Φαέθοντας. Aιτία

Iππλυτος του στρατού των Σεληνιτών. Eικνα του Δ. Kαλοκύρη (Λουκιανού, Aληθινή Iστορία, εκδ. «ύψιλον», 1982).

του κακού ο επίμαχος εποικισμ ς του Aυγερινού. Mε ακατάσχετα ευρηματική διάθεση, ξεπερνώντας κάθε ριο κωμικής παραδοξολογίας, περιγράφει ο Λουκιαν ς απ πρώτο χέρι, ντας μάχιμος, τις δυνάμεις των αντίπαλων παρατάξεων. Tα περισσ τερα εκεί πάνω έπρεπε να πετούν, καθώς η έκβαση του αγώνα θα κριν ταν πρώτιστα στις αερομαχίες. Eτσι, οι ένοπλες δυνάμεις του φεγγαριού, ανάμεσα στα άλλα αστεία σώματα, περιλαμβάνουν τους Iππγυπους, άντρες δηλαδή καβάλα σε γύπες με τεράστια φτερά, τα Λαχανπτερα, ένα είδος γιγάντιων πουλιών που αντί για πούπουλα έχουν λάχανα και μαρουλ φυλλα στη θέση των φτερών, κι ακ μη τους Aνεμοδρμους –ιπτάμενοι αυτοί χι με τη βοήθεια φτερών αλλά χάρη στους ποδήρεις χιτώνες τους «που τους φουσκώνει ο άνεμος κι έτσι ταξιδεύουν σαν καράβια». Aπ’ την άλλη, στις αεροπορικές δυνάμεις των Hλιωτών: οι Nεφελοκένταυροι, μισοί άνθρωποι, μισοί άλογα φτερωτά, που «το μέγεθος των ανθρώπων απ’ τη μέση και πάνω ήταν σο και του Kολοσσού της P δου και των αλ γων σο ένα μεγάλο φορτηγ πλοίο»· και επιπλέον, οι Aεροκώνωπες, τοξ τες δηλαδή πάνω σε μεγάλα κουνούπια, οι Kυνοβάλανοι, άντρες σκυλομούρηδες καβάλα σε φτερωτά βελανίδια, και, τέλος, οι Iππομύρμηκες, κάτι φτερωτά θεριά που μοιάζουν με τεράστια μυρμήγκια. Δεν είναι εδώ ο χώρος να περιγράψουμε τα εξωφρενικά καθέστατα της μάχης, ούτε τα ανατρεπτικά ήθη και έθιμα και τα σα άλλα παράδοξα του φεγγαρ κοσμου είδε ο Λουκιαν ς. Nα πούμε μ νο πως του έμελλε

Λαχανπτερο του στρατού των Σεληνιτών. Eικνα Δ. Kαλοκύρη (Λουκιανού, Aληθινή Iστορία, εκδ. «ύψιλον», 1982).

να ζήσει και τούτο το παράδοξο: αφού Σεληνίτες και Hλιώτες υπέγραψαν, εντέλει, ειρήνη, του ζήτησε ο Eνδυμίωνας να μείνει πλάι του για πάντα, να πάρει μέρος στον εποικισμ του Aυγερινού, προτείνοντάς του μάλιστα ως δέλεαρ να τον παντρέψει με τον γιο του, γιατί εκεί επάνω, πως διαπίστωσε, γυναίκες χι μ νο δεν υπήρχαν αλλά ούτε κατ’

νομα ήταν γνωστές. Eυγενικά μως ο Λουκιαν ς δεν ενέδωσε στο βασιλικ δέλεαρ. Nοσταλγ ς αθεράπευτος, επέμενε να μπαρκάρει για το διαστημικ ταξίδι της επιστροφής στη γη, που θα συνεχίσει τη φανταστική του περιπλάνηση με την ίδια αστείρευτη ευρηματικ τητα. Tο άλλο του ταξίδι στο φεγγάρι, ακολουθούμενο επί τη ευκαιρία και απ μια γρήγορη πτήση ως τα ουράνια δώματα του Δία, τιτλοφορείται χαρακτηριστικά «Iκαρομένιππος ή Yπερνέφελος» κι αρθρώνεται με την προσφιλή σ’ αυτ ν μορφή του σατιρικού διαλ γου, που ως λογοτεχνικ είδος υπήρξε στην ουσία δημιούργημά του, πάνω στη βάση του πλατωνικού διαλ γου. Φερέφωνο του Λουκιανού εδώ ο Kυνικ ς Mένιππος (3ος αι. π.X.), πού τ σο επηρέασε το έργο του, εκθέτει καταλεπτώς σε κάποιον αφελή εταίρο τα καθέκαστα του θαυμαστού ταξιδιού του. Aπογοητευμένος απ’ τα ανθρώπινα –γελοία, ευτελή κι αβέβαια, καταπώς τα κρίνει– στράφηκε φιλομαθής στη μελέτη του σύμπαντος, κι επειδή απελπίστηκε απ’ τη μωρία των φιλοσ φων, που χι μ νο δεν τον απάλλαξαν απ’ την παλιά του άγνοια αλλά τον μπέρδεψαν ακ μη πιο πολύ, σκέφτηκε: «διά μιας θα εύρισκα λύση λων των αποριών μου, εάν υπήρχε τρ πος ν’

Aερομαχία Σεληνιτών και Hλιωτών. Eικνα Δ. Kαλοκύρη (Λουκιανού, Aληθινή Iστορία, εκδ. «ύψιλον», 1982).

αποκτήσω φτερά και ν’ ανέβω στον ουραν ». Tο τεχνικ πρ τυπο παλι και δοκιμασμένο. «Eμηχανεύθηκα κι εγώ το πτέρωμα εκείνο του Δαιδάλου», εξηγεί ο Mένιππος, σε μια βελτιωμένη μως εκδοχή. Aντί να κολλήσει τα φτερά πάνω του με κερί, εύτηκτο στις αχτίνες του ήλιου, έκοψε τη δεξιά φτερούγα εν ς αετού και την αριστερή εν ς γύπα, «καθώς μ νον αυτές μπορούν να αντέξουν το βάρος του ανθρώπινου σώματος», και τις στερέωσε γερά στους ώμους του με λουριά κατασκευάζοντας στις άκρες τους χειρολαβές. Eτσι, άρχισε ασυγκράτητος τις πρώτες δοκιμαστικές του πτήσεις, βαθμιαία λο και τολμηρ τερες, λο και πιο μακρινές. Στην αρχή χαμηλοπετούσε, λέει, πως οι χήνες, ύστερα φτεροκ πησε απ’ την Aκρ πολη στο θέατρο του Διονύσου. Kι ταν πια διαπίστωσε πως η μηχανή του λειτουργούσε μια χαρά, αποτ λμησε πετάγματα απ Πάρνηθα και Yμηττ ως τα Γεράνεια Oρη, για να φθάσει μέχρι τον Tαΰγετο. Για το φιλ δοξο ταξίδι μως στη Σελήνη επέλεξε, ως έδει, τον πιο εντυπωσιακ τ πο απογείωσης, τον θεοφ ρο Oλυμπο! Διαφορετικά απ’ ,τι στην άλλη, την πολυτάραχη παραμονή του Λουκιανού στο φεγγάρι, σε τούτο το ταξίδι μοναδικ ς κάτοικος εκεί ψηλά ο φιλ σοφος Eμπεδοκλής, σωστ ξωτικ , μαύρος σαν το κάρβουνο, γεμάτος στάχτες και καμένος απ’ το αυτ βουλο ρίψιμ του στον κρατήρα της Aίτνας. Στη Σελήνη αυτ ς έφθασε τυχαία, με χημα τον καπν του ηφαιστείου, και έκτοτε –εξηγεί στον Mένιππο– κατοικεί εκεί, αεροβατώντας συνεχώς και τρεφ μενος με

δροσοσταλίδες. Aπ’ την απ σταση του φεγγαριού τα πάντα στη γη, λέει ο Mένιππος στον εταίρο, φαίνονται μικρά, ποταπά και ανούσια, μια κακ φωνη συναυλία, μια ξεχαρβαλωμένη

ρχηση: «Σ’ αυτ λοιπ ν το πολύμορφο και πολυπρ σωπο θέατρο λα σα γίνονταν ήταν οπωσδήποτε γελοία». Στο στ χαστρο πάνω απ’ λους οι φιλ σοφοι. Ψ γος και σκώμμα εναντίον τους συνοψίζονται, με τον καλύτερο τρ πο, στα παράπονα που παραγγέλνει η Σελήνη στον Δία με τον Mένιππο: «απ καμα πια, Mένιππε, να ακούω τ σες πολλές βρισιές απ’ τους φιλ σοφους που άλλη δουλειά δεν έχουν απ’ το να ασχολούνται διαρκώς με μένα... Mη λησμονήσεις, λοιπ ν, να πεις αυτά στο Δία και να προσθέσεις πως δεν μπορώ να μείνω πια στη θέση μου, παρά εκτ ς κι αν συντρίψει τους φυσικούς φιλ σοφους, αν κλείσει το στ μα των Διαλεκτικών, γκρεμίσει συθέμελα τη Στοά, κατακάψει την Aκαδημία και σταματήσει τις συζητήσεις των Περιπατητικών. Eτσι θα βρω την ησυχία μου και θα πάψουν να με μετρούν καθημερινά». H διαμονή του Mένιππου στα θεϊκά, ουράνια δώματα ανοίγει έναν δεύτερο κύκλο σκωπτικής κριτικής των φιλοσ φων. Oμως ο Δίας, βλοσυρ ς, μη συγχωρώντας στον Mένιππο την ύβρι να πετάξει ως εκεί, πρ σταξε να του αφαιρεθούν αμέσως τα φτερά και να τον οδηγήσει ο Eρμής πίσω στη γη. Eτσι, τέλειωσε άδοξα και επιτιμητικά εκείνο το φεγγαροτάξιδο, γιατί σε λη την επιστροφή επέμενε ο Eρμής να τον κρατάει απ’ το αφτί σαν άτακτο μαθητούδι, ώσπου τον προσγείωσε στον Kεραμεικ .

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

19

Πτητική μηχανή με οριζντια θέση του πιλτου.

Λεονάρντο ντα Bίντσι Oι πτητικές μηχανές του μεγάλου οραματιστή της Aναγέννησης Tου Δημητρίου Kαλλιγερπουλου Δρος Tεχνικών Eπιστημών, καθηγητή Tμήματος Aυτοματισμού TEI Πειραιά, γλύπτη

O ΛEONAPNTO ντα Bίντσι γεννήθηκε το 1452 στο χωρι Aνκιάνο κοντά στο Bίντσι της Φλωρεντίας και πέθανε το 1519 στη Γαλλία. H γέννησή του σηματοδοτεί την ανατολή της Aναγέννησης στην ευρωπαϊκή Δύση, σχεδν ταυτχρονα –τι ειρωνεία– με την επιβολή της οθωμανικής κυριαρχίας στην Aνατολή της. Tο πνεύμα και η ψυχή, η επιστημονική πολυπραγμοσύνη και η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα, η ερευνητική ανησυχία και η τεχνική ικαντητα ενς ανθρώπου έγινε ο υποκειμενικς παράγοντας για την ανατροπή μιας μακρχρονης θεοκρατικής μεσαιωνικής αντίληψης και την απαρχή μιας ανθρωποκεντρικής καλλιτεχνικής και επιστημονικής αναγέννησης. Tο πολύμορφο έργο του Iταλού αυτού ζωγράφου, γλύπτη, αρχιτέκτονα, ανατμου, φυσιολγου, βοτανολγου, ορνιθολγου, φυσικού, μουσικού, φιλοσφου και μηχανικού, στατικού, υδραυλικού, μηχανολγου, δημιουργού τεχνικών σχεδίων που αφορούν κατασκευές, πολεμι-

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

O Λεονάρντο ντα Bίντσι (1452–1519). Φλωρεντινς ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, ανατμος, μουσικς, στοχαστής και γενικά ερευνητής με ενδιαφέροντα «επί παντς του επιστητού». Yπήρξε ένα απ τα καθολικά πνεύματα της Aναγέννησης (αυτοπροσωπογραφία, Tορίνο, Biblioteca Reale).

κών μηχανών, εργαλειομηχανών, γερανών, ωρολογίων, γεφυρών, πλοίων και υποβρυχίων, χαρακτηρίζεται απ μια αντίληψη ανθρωποκεντρική. Mιαν αντίληψη που βάζει τον άνθρωπο στο κέντρο της ιστορίας και της δημιουργίας, μιαν αντίληψη που θεωρεί τη φύση μητέρα κάθε γνώσης. Eτσι, οι προσπάθειες του Λεονάρντο να σχεδιάζει πτητικές μηχανές χαρακτηρίστηκαν: α) απ την παρατήρηση της φύσης και την επιδίωξη αντιγραφής της και β) απ τη χρησιμοποίηση της ανθρώπινης δύναμης σαν αποκλειστική πηγή ενέργειας. Mε τις πτητικές του μηχανές ο Λεονάρντο γυρίζει πίσω στην αρχαία ελληνική μυθική τεχνική αντίληψη, την τεχνική αντίληψη του Δαιδάλου, υποστηρίζοντας τι: «O άνθρωπος, με τα τεχνικά του μέσα και με μεγάλα φτερά, υπερνικώντας την αντίσταση του αέρα, μπορεί να κυριαρχήσει πάνω του και να πετάξει». O Λεονάρντο με επιμονή επιδιώκει να κάνει τον άνθρωπο να πετάξει κι χι τη μηχανή. Θέλει ο άνθρωπος να κινεί το δημιούργημά του κι χι μνο να ελέγχει την πορεία του. Kαι αποτυχαίνει στον άμεσο αυτ στχο. Kα-

Mελέτη για την κατασκευή φτερού.

ταφέρνει μως να μελετήσει την αεροδυναμική, να σχεδιάσει φτερά και έλικες ικανούς να δεχτούν την άνωση, την ανυψωτική δύναμη που προκαλεί η ταχύτητα του αέρα στα αεροδυναμικά σώματα και να ανοίξει έτσι το δρμο στη σύγχρονη αεροναυπηγική.

Πρωττυπα σχέδια πτητικών μηχανών Tα σχέδια πτητικών μηχανών του μεγάλου εφευρέτη χωρίζονται, ως προς την τεχνική τους αντίληψη, σε δύο εντητες. H πρώτη βασίζεται στη μελέτη της ανατομίας του σκελετού και των φυσικών κινήσεων των πουλιών και περιέχει σχέδια μηχανών που αποσκοπούν στην πιστή εξομοίωση των κινήσεων αυτών. H δεύτερη είναι φτωχή σε αριθμ, περιέχει ένα μνο σχέδιο, τον αεροκοχλία, που αποτελεί πτητική μηχανή με τη μορφή έλικας. Mελέτη για την κατασκευή φτερού. O Λεονάρντο σπουδάζει τη φύση, την οποία θεωρεί αποκλειστικ του δάσκαλο, την αντιγράφει και σχεδιάζει φτερά μοια με εκείνα των πουλιών. Tο σχέδι του το συνοδεύει με κατασκευαστικές παρατηρήσεις: «Nα κατασκευαστεί απ ξύλο ελάτης

Mελέτη για την κίνηση αρθρωτού φτερού με πολλούς βραχίονες.

ενισχυμένο με φλαμούρι και να είναι ελαφρύ. Nα είναι φτιαγμένο απ πανί και πάνω του να έχει κολλημένα φτερά, ώστε να είναι κατάλληλο για τον αέρα. Tο ύφασμα πρέπει να είναι ενισχυμένο, αλλά κατά τη δοκιμή μπορεί να χρησιμοποιηθεί λεπτ χαρτί». Mελέτη του βραχίονα αρθρωτού φτερού. Eχοντας κατασκευασμένες αρθρώσεις το φτερ αυτ είναι δυνατν να κινείται με το χέρι και το πδι του πιλτου, ταν περιστρέφονται αντίστοιχα οι μοχλοί στα σημεία C και D του μηχανισμού. H κίνηση έχει πολλούς βαθμούς ελευθερίας και μεταδίδεται με τροχαλίες, ιμάντες και νήματα. Mελέτη για την κίνηση αρθρωτού φτερού με πολλούς βραχίονες. O μηχανισμς αυτς επιτρέπει την αυτματη επαναφορά του φτερού στην αρχική του θέση, ταν ολοκληρωθεί η κίνηση. Eίναι εφοδιασμένος με τροχαλίες και ελατήρια και επιδιώκει με έναν ιδιαίτερα περίπλοκο τρπο να εξομοιώσει τη φυσική κίνηση των φτερών των πουλιών κατά την απογείωση και την προσγείωση. Πτητική μηχανή με οριζντια θέση του πιλτου. Στο μηχανισμ αυτ ο πιλτος ξαπλωμένος μπρούμυτα, σε οριζντια θέση,κινεί με τα χέρια του τα φτερά «κωπηλατώντας» στον αέρα και ελέγχει την κίνηση της μηχα-

νής μέσω μοχλών που κινεί με τα χέρια του ή με τα πδια του. Στο σχέδιο σημειώνονται οι εντολές: C να κατέβει, D μοχλς για την ανύψωση, F και Gr μοχλοί ποδιών, ο ένας ανυψώνει, ο άλλος κατεβάζει τα φτερά. Πτητική μηχανή με ρθια θέση του πιλτου. Για να αυξήσει το μέγεθος των πτητικών μηχανών του και το εκτπισμα των φτερών ο Λεονάρντο επιδιώκει να χρησιμοποιήσει λη τη μυική δύναμη του ανθρώπου. O πιλτος πρέπει να κινήσει εδώ τη μηχανή του με τα πδια, τα χέρια και το κεφάλι «ασκώντας δύναμη 100 κιλών». Στο σχέδιο αναφέρονται οι διαστάσεις της θερατης αυτής μηχανής: ύψος βάσης: 12 μέτρα, άνοιγμα φτερών: 24 μέτρα, τξο διαδρομής φτερών: 4,80 μέτρα. O λος μηχανισμς αποτελείται απ πλήθος τροχαλιών, τυμπάνων και ιμάντων και διαθέτει δύο ζεύγη φτερών που κινούνται αντίθετα «σαν τον βηματισμ των αλγων». Πτητική μηχανή με εσωτερική βαλλίστρα. Aναγνωρίζοντας τελικά ο Λεονάρντο τι η ανθρώπινη μυική δύναμη δεν αρκεί για να υπερνικήσει τη βαρύτητα και την αντίσταση του αέρα προσθέτει στην πτητική μηχανή του μια εσωτερική βαλλίστρα, ένα τξο, η ελαστικτητα του οποίου θα

μπορούσε να αποδώσει ενέργεια ικανή να κινήσει τα φτερά. Γρήγορα αποδείχθηκε τι και η ενέργεια του τξου ούτε επαρκής ήταν ούτε διάρκεια είχε.

Aεροκοχλίας Eνα μικρ σχέδιο του Λεονάρντο, που θυμίζει σύγχρονο ελικπτερο, περιέχει μια νέα τεχνική αντίληψη. Eδώ εγκαταλείπεται η προσπάθεια εξομοίωσης των φτερών των πουλιών. H έλικα, ο κοχλίας, μια απ τις πέντε «απλές μηχανές», μπαίνει σε κίνηση, για να πετύχει με μηχανικ φυσικ τρπο την πολυπθητη άνωση. O κοχλίας, έχει ακτίνα 4,80 μέτρα. Aποτελείται απ μεταλλικ ελικοειδή σκελετ, και απ τεντωμένο λιν ύφασμα. H περιστροφική κίνηση του κοχλία γίνεται με την απελευθέρωση ενς εντατήρα, μιας μανιβέλλας, η οποία έχει προενταθεί με πολλές περιελίξεις σχοινιού απ τον άνθρωπο. Στο σχέδι του ο Λεονάρντο αναφέρει: «Nομίζω, τι αν ο μηχανισμς του κοχλία έχει κατασκευαστεί σωστά, δηλαδή απ λιν πανί, με καλά κλεισμένα τα ανοίγματα, και αν περιστραφεί ενεργητικά, ττε ο κοχλίας αυτς θα δημιουργήσει στον αέρα ένα είδος περικχλιου και θα ανέβει στα ύψη».

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

21

H κατάκτηση των αιθέρων Aδελφοί Mονγκολφιέ: οι πρώτες πτήσεις με αερστατο Tου Tάκη Aσημάκη Eκπαιδευτικού

H ANAKAΛYΨH του αερ στατου είναι το πιο σημαντικ βήμα στο ταξίδι του ανθρώπου στους ουρανούς. Oι μεταγενέστερες ανακαλύψεις χρησίμευσαν μ νο στην τελειοποίηση των μεθ δων αυτού του ταξιδιού. Tα πρώτα χρ νια της ιστορίας του αεροστατισμού καταπλήσσουν τ σο για την ταχύτητα με την οποία η νέα ανακάλυψη εξελίχθηκε σε αυτή την περίοδο σο και για το μέγεθος των αεροστάτων, τη συχνή επιτυχία των προσπαθειών και το απαράμιλλο κουράγιο αυτών που πρώτοι «άφηναν» τη γη. Oι γιατροί της εποχής είχαν αποφανθεί πως η πτήση μπορεί να ήταν μοιραία για τον ανθρώπινο οργανισμ ! Παρ’ λα αυτά οι θέσεις στο καλάθι του αερ στατου ήταν αντικείμενα μεγάλης διαμάχης μεταξύ των υποψήφιων αεροναυτών. Eπίσης, δεν είναι υπερβολή να λεχθεί τι κανένα γεγον ς στην ιστορία δεν προκάλεσε τέτοιο ενθουσιασμ στα πλήθη, σο οι πρώτες πτήσεις του 1783.

Oι Γάλλοι αδελφοί Mονγκολφιέ, εφευρέτες του πρώτου αερστατου με ζεστ αέρα. Aριστερά ο Zοζέφ Mισέλ (1740 1810) και δεξιά ο Zακ Eτιέν Mονγκολφιέ (1745 - 1799).

Aδελφοί Mονγκολφιέ H εφεύρεση του αερ στατου οφείλεται στους Γάλλους αδελφούς Zοζέφ - Mισέλ και Zακ - Eτιέν Mονγκολφιέ, και για την ακρίβεια ήταν ο Zοζέφ που έκανε την ανακάλυψη και μαζί οι δύο αδελφοί την τελειοποίησαν. Παιδιά εν ς χαρτοβιομήχανου στο Aνονέ, μία μικρή π λη στη ν τια Γαλλία, κοντά στη Λυών, απ νωρίς είχαν επιστημονικά ενδιαφέροντα και ταν ακ μη κληρον μησαν την επιχείρηση δεν έπαψαν να έχουν το

νειρο της δυνατ τητας της πτήσης. Tον Nοέμβριο του 1782, πιθαν ν στις 5 του μην ς, ο Zοζέφ είχε την έμπνευση να αξιοποιήσει το γεγον ς

τι ο καπν ς υψώνεται προς τα επάνω (χωρίς φανερή αιτία για τις τ τε γνώσεις). Tα πρώτα του πειράματα με ένα αερ στατο θερμού αέρος, περιγράφονται ως ακολούθως απ έναν βιογράφο του, τον βαρ νο του Γκεράντο: «Eμενε στην Aβινι ν εκείνη την περίοδο, που οι ενωμένες δυνάμεις της Γαλλίας και της Iσπανίας προσπαθούσαν να πολιορκήσουν το Γιβραλτάρ. Kαθισμένος μ νος κοντά στο τζάκι, ονειροπολώντας πως ήταν η συνήθειά του, κοίταζε μια γκραβούρα που απεικ νιζε τις ετοιμασίες της πολιορκίας. Tον απογοήτευσε το γεγον ς τι δεν υπήρχε τρ πος να πλησιάσει κανείς στο κέντρο αυτού του μέρους ούτε απ

στεριά, ούτε απ θάλασσα. Mήπως θα μπορούσε να γίνει αυτ απ τον αέρα; O καπν ς πηγαίνει προς τα επάνω, δεν θα ήταν δυνατ ν να βάλει κάποιος κάπου τον καπν και να τον χρησιμοποιήσει; Παρακάλεσε μια νε-

H πρώτη δημσια δοκιμή αερστατου στο Aνονέ της Γαλλίας, στις 5 Iουνίου 1783 (γκραβούρα εποχής).

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

αρή γυναίκα που έμενε μαζί να του φέρει κομμάτια απ παλιά υφάσματα, και με αυτά έφτιαξε ένα μικρ

μπαλ νι. Aναψε μια φωτιά κάτω απ

αυτ και το είδε να ανεβαίνει μέχρι το ταβάνι προς μεγάλη έκπληξη της κυρίας και απέραντη χαρά δική του. (Kατά μία άλλη εκδοχή, πως καθ ταν κοντά στο τζάκι, μια σακούλα που βρισκ ταν ανάποδα πάνω απ

αυτ , άρχισε να υψώνεται στον αέρα και αυτ οφειλ ταν στο τι ο ζεστ ς αέρας που παγιδευ ταν μέσα σε αυτήν ήταν πιο ελαφρ ς απ τον κρύο αέρα που υπήρχε στον άλλο χώρο – για τον ίδιο λ γο που και ο καπν ς απ μια φωτιά πηγαίνει προς τα επάνω). Aμέσως έγραψε στον αδελφ

του ο οποίος βρισκ ταν στο Aνονέ: « σο μπορείς πιο γρήγορα κάνε προμήθειες απ ύφασμα και σκοινιά και σίγουρα θα δεις τα πιο καταπληκτικά πράγματα στον κ σμο». Eπειτα απ

μερικές ιδιωτικές δοκιμές, στις 4 Iουνίου 1783, οι αδελφοί Mονγκολφιέ εκάλεσαν το συμβούλιο των αντιπροσώπων της Bιβαρέ να μαζευτεί σε μια πλατεία στο Aνονέ για να παρακολουθήσει την επ μενη ημέρα την απογείωση του καινούργιου τους αερ στατου. Aυτ , με διάμετρο 10,60 μέτρων και περιεκτικ τητα 800 κ.μ., ήταν φτιαγμένο με λουρίδες απ ύφασμα ενισχυμένες με χοντρ

χαρτί και απλώς κουμπωμένες μεταξύ τους! Στο κάτω μέρος τους, υπήρχε μια πυρά που έκαιγε σαν και μαλλί και πριν απογειωθεί ανέπτυξε τέτοια ανυψωτική δύναμη, ώστε δύσκολα το συγκρατούσαν 8 δυνατοί άνδρες... Tο αερ στατο σύντομα υψώθηκε, παρά τη βροχή, έφτασε σε ύψος 140 μέτρων περίπου και κατ -

Tο αερστατο που επιδείχτηκε στις Bερσαλλίες, στις 19 Σεπτεμβρίου 1783, παρουσία του Λουδοβίκου 16ου και πλήθος κσμου που χαιρέτισαν με μεγάλο ενθουσιασμ το γεγονς. Σε ένα καλάθι κρεμασμένο στο κάτω μέρος του μετέφερε τρία ζώα, που επέζησαν της δοκιμασίας (γκραβούρα εποχής).

πιν κατέβαινε πολύ αργά, δέκα λεπτά αργ τερα.

H επίδειξη στις Bερσαλλίες H πτήση αυτή έκανε τεράστια εντύπωση και λα τα συμβάντα καταγράφηκαν στα αρχεία του συμβουλίου των αντιπροσώπων της περιφέρειας της Bιβαρέ και μια αναφορά εστάλη στην Aκαδημία Eπιστημών στο Παρίσι που τα νέα είχαν άμεση και ενθουσιώδη υποδοχή. Kανένας δεν αμφισβήτησε τη σπουδαι τητα της ανακαλύψεως που χαιρετίστηκε με έναν ενθουσιασμ χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των εφευρέσεων. Σε έναν αιώνα γεμάτο επιστημονικές ανακαλύψεις, άνοιγε ένας καινούργιος κ σμος. H ακαδημία αμέσως ζήτησε να συνεχιστούν τα πειράματα και μάλιστα να γίνει μια επίδειξη στο Παρίσι. Eτσι, ο Eτιέν Mονγκολφιέ, που είχε πιο κοινωνικ χαρακτήρα απ τον πολυμαθή αλλά εκκεντρικ

Zοζέφ, έφυγε βιαστικά για το Παρίσι. Tα αδέλφια βοηθούσε ο φίλος και συνάδελφος χαρτοβιομήχανος Pεβιγι ν και μαζί έφτιαξαν ένα μεγάλο και ωραι τατα διακοσμημένο αερ στατο με 22,6 μ. ύψος και 13 μ. διά-

μετρο. Πριν απ την επίσημη παρουσίαση, έκαναν μια δοκιμή με αερ στατο δεμένο. H δοκιμαστική αυτή απογείωση πραγματοποιήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 1783, απ τον κήπο του Pεβιγι ν στην οδ Nτε Mοντρέιγ στο Σεν Aντουάν. Oλα πήγαιναν καλά μέχρι που ξέσπασε ξαφνική καταιγίδα και η δυνατή βροχή κατέστρεψε εντελώς το αερ στατο. H κατάσταση ήταν κρίσιμη για τους αδελφούς που είχαν δεσμευτεί να παρουσιάσουν το επίτευγμά τους στον βασιλιά Λουδοβίκο 16ο και την αυλή του στις Bερσαλλίες. Eργαζ μενοι 24 ώρες το 24ωρο, σύντομα κατασκεύασαν ένα πιο γερ αλλά και πιο απλ αερ στατο. Eίχε διαφορετικ μέγεθος απ το προηγούμενο: 17,4 μ. ύψος με 12,5 πλάτος και περιεκτικ τητα 1.000 κ.μ. Hταν και αυτ αριστοτεχνικά διακοσμημένο με μπλε και χρυσά. Eπειτα απ μια δέσμια δοκιμή στο εργοστάσιο του Pεβιγι ν 18 Σεπτεμβρίου, το αερ στατο μεταφέρθηκε στις Bερσαλλίες. Oι Mονγκολφιέ είχαν απ καιρ

την πρ θεση να επιχειρήσουν την πρώτη ελεύθερη πτήση με επιβάτες ανθρώπους, αλλά συνάντησαν την κατηγορηματική άρνηση του βασιλέως. Eτσι έβαλαν στο αερ στατο ένα

H απογείωση του πρώτου επανδρωμένου αερστατου, στις 21 Nοεμβρίου 1783, απ το δάσος του Bουλώνης με επιβάτες τον Zαν Φρανσουά Πιλάτρ ντε Pοζιέ και τον μαρκήσιο Φρανσουά Λοράν ντ’ Aρλάντ (λαϊκή εικνα εποχής).

πρ βατο, έναν κ κορα και μια πάπια, που έγιναν οι πρώτοι εναέριοι επιβάτες ( πως η Λάικα, η μικρή σκυλίτσα η πρώτη αστροναύτης). O κυρι τερος λ γος της αρνήσεως του Λουδοβίκου ήταν πως δεν ήξεραν τ τε αν η ατμ σφαιρα σε κάποια απ σταση απ το έδαφος ήταν επαρκής για να αναπνέει ο άνθρωπος. Tα ζώα τοποθετήθηκαν σε ένα καλάθι, κάτω απ το αερ στατο που βρισκ ταν σε μια εξέδρα μέσα στον ανακτορικ αυλ γυρο. O βασιλεύς μαζί με τη βασίλισσα Mαρία–Aντουανέτα παρατηρούσαν απ κοντά το γέμισμα του αερ στατου μέχρι που η δυνατή κακοσμία των καπνών, τους έκαναν να απομακρυνθούν. Tο γέμισμα κράτησε λιγ τερο απ 10 λεπτά, χρ νος πολύ μικρ τερος απ αυτ ν που απαιτούσε η παραγωγή ίσης ποσ τητας υδρογ νου. Mετά τρεις κανονιοβολισμούς, (αυτοί οι κανονιοβολισμοί έγιναν παράδοση εκείνη την περίοδο

ταν γιν ταν η απογείωση) το αερ στατο υψώθηκε μεγαλ πρεπα και άρχισε να γλιστράει στον ουραν συνοδευ μενο απ τις ενθουσιώδεις επευφημίες του πλήθους. Παρ ντες ήταν και αστρον μοι που υπολ γισαν με τα τηλεσκ πιά τους τι το αερ στατο ξεπέρασε τα 500 μέτρα ύ-

ψους πριν προσγειωθεί, ύστερα απ

8 λεπτά, στο δάσος της Bοκρεσ ν, 4 χιλι μετρα περίπου μακριά απ το σημείο απογείωσης. O πρώτος που έτρεξε στο μέρος της προσγείωσης ήταν ο Πιλάτρ Nτε Pοζιέ, αυτ ς που έμελλε να είναι και ο πρώτος αεροναύτης. Tα ζώα ήταν σώα, εκτ ς απ

τον κ κορα, που είχε χτυπημένη τη δεξιά φτερούγα απ μια κλωτσιά του πρ βατου πριν απ την πτήση. Tο πρ βατο το έβαλαν αργ τερα στους βασιλικούς σταύλους, τιμής ένεκεν. O Λουδοβίκος 16ος έδωσε τίτλο ευγενίας στον Πιέρ Mονγκολφιέ, πατέρα των δύο αδελφών, που έτσι κληρονομούσαν τον τίτλο και επίσης του απένειμε το μετάλλιο του Aγίου Mιχαήλ. H Γαλλική Aκαδημία Eπιστημών, απ την πλευρά της, τους έδωσε το δικαίωμα να παρακολουθούν τις συνεδριάσεις της και τους ον μασε μέλη της. Tέλος, κυκλοφ ρησε μετάλλιο με ένα θαυμάσιο προφίλ των αδελφών, φιλοτεχνημένο απ

τον διάσημο γλύπτη Xουντ ν, επειδή «κατέκτησαν» πως αναγραφ ταν πάνω του «τον αέρα πλωτ ». Oι Mονγκολφιέ και ο Zακ Aλεξάντρ Σεζάρ Σαρλ (ο άλλος μεγάλος του αερ στατου για τον οποίο μιλάμε στη συΣυνέχεια στην 24η σελίδα

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

νέχεια) είχαν μεγάλη επιτυχία με τις εφευρέσεις τους, ο κ σμος δεν μιλούσε για τίποτα άλλο παρά μ νο για τη νέα μέθοδο ταξιδιού. Eν τω μεταξύ, νικητές και ανταγωνιστές άρχισαν πυρετωδώς να εργάζονται για την κατασκευή εν ς αερ στατου που θα μπορούσε να μεταφέρει ανθρώπους.

Πρώτη επανδρωμένη απογείωση Mετά την επίδειξη στις Bερσαλλίες, ο Eτιέν Mονγκολφιέ επισκεύασε το αερ στατο που είχε πάθει ζημιές, αύξησε το μέγεθος και προσάρμοσε στη βάση του μια μικρή εξέδρα σχεδιασμένη να μεταφέρει ανθρώπους. Tο αερ στατο ήταν φτιαγμένο απ λιν ύφασμα, επενδυμένο με στυπτήρια για να είναι λιγ τερο εύφλεκτο. Eίχε ύψος 23 μ., με διάμετρο 15,5 μ., και περιεκτικ τητα 1.600 κυβικά μέτρα. O καυστήρας, ένα είδος μεταλλικού καλαθιού, τοποθετήθηκε στο κάτω μέρος, στο ανοιχτ στ μιο, και ήταν στερεωμένος με αλυσίδες. Oσον αφορά τη διακ σμηση του αερ στατου, το επάνω μέρος ήταν στολισμένο με κρίνα, κάτω απ τα οποία υπήρχαν τα 12 ζωδιακά σύμβο-

Oι πρώτοι αεροναύτες του κσμου. Aριστερά ο φυσικς Zαν Φρανσουά Πιλάτρ ντε Pοζιέ (1754 - 1785) και δεξιά ο μαρκήσιος Φρανσουά Λοράν ντ’ Aρλάντ (1742 - 1809) ταγματάρχης του γαλλικού στρατού.

λα. Στο μέσο ήταν τα αρχικά του βασιλέως εναλλασσ μενα με εικ νες του ήλιου. Tο κάτω μέρος ήταν διακοσμημένο με κεφαλές λε ντων, γιρλάντες και αετούς με τα φτερά ανοιγμένα. Xάρη στις χρυσ χρωμες διακοσμήσεις πάνω στον μπλε φ ντο, η μορφη σφαίρα έμοιαζε κατασκευασμένη απ χρυσ και αζούρ. H κυκλική εξέδρα ήταν διακοσμημένη με κ κκινα υφάσματα και χρυσά κρ σσια.

Σύντομα άρχισαν να γίνονται δοκιμές με φούσκωμα του αερ στατου και ανύψωσή του λίγα μέτρα πάνω απ το έδαφος. Στις 15 Oκτωβρίου ο Φρανσουά Πιλάτρ ντε Pοζιέ πήρε τη θέση του στην εξέδρα και αφέθηκε να ανυψωθεί τ σο ψηλά σο επέτρεπαν τα σκοινιά που συγκρατούσαν το αερ στατο – περίπου 25 μέτρα. Eμεινε εκεί για 4’25” λεπτά. Tο πείραμα επαναλήφθηκε την επ μενη ημέρα εμπρ ς σε ένα διακεκριμένο πλήθος

θεατών. Στις 19 Oκτωβρίου, ο ντε Pοζιέ υψώθηκε σε ύψος 76 μέτ., προσγειώθηκε και ανέβηκε πάλι με τέλειο τρ πο σε ύψος 100 μ. ρυθμίζοντας τη φωτιά του καυστήρα, συνοδευ μενος αυτή τη φορά απ τον Zιρ ντε Bιλέτ. Στην τρίτη δέσμια πτήση, σύντροφ ς του ήταν ο μαρκήσιος Φρανσουά Λωράν ντ’ Aρλάντ. O Φρανσουά Πιλάτρ ντε Pοζιέ είχε γεννηθεί στο Mετζ το 1754 απ οικογένεια μέτριας οικονομικής καταστάσεως. Eπειτα απ μία αρκετά περιπετειώδη ζωή, πέτυχε να δημιουργήσει ένα νομα στο Παρίσι ως φυσικ ς και χημικ ς. Πήρε τη θέση του γραμματέα σε ένα υπουργείο και αργ τερα δημιούργησε το Mουσείο του Παρισιού κάτω απ την προστασία του K μη του Παρισιού. H φιλοδοξία του Πιλάτρ ήταν εφάμιλλη με το θάρρος του και απ την αρχή είχε φλογερ ενθουσιασμ για τη νέα ανακάλυψη, της οποίας ήταν πεπρωμένο να γίνει ο πρώτος ήρωας και μάρτυρας. O μαρκήσιος ντ’ Aρλάντ, γεννημένος στο Aνκρ ν κοντά στη Bαλάνς, ήταν ταγματάρχης του πεζικού με αφανή μάλλον σταδιοδρομία. Ωστ σο, το νομά του συνδέθηκε και πέρασε στην ιστορία, μαζί με αυτ του Pοζιέ, ως των πρώτων επιβατών σε εναέριο ταξίδι. Στην αρχή είχε αποφασιστεί να πετάξει με το αε-

H πρώτη μοιραία πτώση AΠO τα μέσα του 1784, ο Πιλάτρ ντε Pοζιέ είχε την έμμονη ιδέα να ταξιδέψει απ το Παρίσι στο Λονδίνο, με αερ στατο. Tο σχέδιο αυτ εγκρίθηκε απ τον υπουργ Kαλ ν και επιχορηγήθηκε με 42.000 φράγκα, ποσ σημαντικ για την εποχή. Mαζί με τον Πιέρ Aνζ Pομέν, ο οποίος ανακάλυψε έναν τρ πο να καθιστά το ύφασμα αδιαπέραστο, κατασκεύασε ένα αερ στατο αποτελούμενο απ

ένα σφαιρικ τμήμα για υδρογ νο και κάτω απ αυτ ένα μικρ κυλινδρικ για θερμ αέρα, μία εξέδρα επιβατών και ένα καυστήρα. H κατασκευή έμοιαζε με τεράστιο μανιτάρι και η αλήθεια ήταν πως δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη. O δημιουργ ς του δεν φαιν ταν να αντιλαμβάνεται τον επικίνδυνο συνδυασμ μιας εστίας φωτιάς και υδρογ νου. H προσοχή του ήταν στραμμένη μ νο στην αναζήτηση ευνοϊκού ανέμου (ένα ελεύθερο αερ στατο δεν είναι καθοδηγούμενο και επιπλέον οι άνεμοι πνέουν σε διαφορετικές διευθύνσεις στα διάφορα ύψη) και υπολ γιζε τι με το νέου τύπου αερ στατ του θα μπορούσε να διαλέξει έναν ευνοϊκ

άνεμο και να παραμείνει στο σωστ

ύψος γι’ αυτ ν. Oι ετοιμασίες εν ς άλλου Γάλλου, του Zαν Πιέρ Mπλανσάρ να διασχίσει και αυτ ς τη Mάγχη, ανησύχησαν τον Pοζιέ, ο οποίος ταξίδεψε στην Aγγλία, που διαπίστωσε την επιτυχία του ανταγωνιστή του και την καταστροφή που ο ίδιος υπέστη. Eπέστρεψε στο Παρίσι και προσπάθησε να ματαιώσει το εγχείρημα,

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

H πρώτη πτώση αερστατου στις 15 Iουνίου 1785. Tραγικά θύματα ο Φρανσουά Πιλάτρ ντε Pοζιέ, ο Πιέρ Aνζ Pομέν, αλλά και η Σούζαν Nτάιρ, μνηστή του πρώτου, της οποίας η καρδιά δεν άντεξε το θέαμα της ανάφλεξης και της πτώσης του αερστατου που παρέσυρε στο θάνατο τους δύο αεροναύτες.

πρ ταση που ο Kουλ ν δέχτηκε ψυχρά και με την προϋπ θεση τι ο Pοζιέ θα επέστρεφε την επιχορήγηση. H αδυναμία του να επιστρέψει τα χρήματα και το γεγον ς τι παιζ ταν η τιμή και η υπ ληψή του, ανάγκασαν τον Pοζιέ να τηρήσει τη συμφωνία. Στις 15 Iουνίου 1784, ύστερα απ μερικές ανεπιτυχείς δοκιμές και βλάβες που επισκευάστηκαν βιαστικά, ο Pοζιέ επιχείρησε μαζί με τον Πιέρ Pομέν τη μοιραία, πως εξελίχθηκε, πτήση. Eίκοσι επτά λεπτά μετά την απογείωση οι θεατές αντιλήφθηκαν κινήσεις συναγερμού απ τους δυο αεροναύτες, οι οποίοι προσπαθούσαν να κατεβάσουν τον καυστήρα, ενώ στην κορυφή του επάνω μέρους (δηλαδή του αερ στατου υδρογ νου) φάνηκε μια μεγάλη φλ γα. Kατά μια άλλη εκδοχή, ο Pοζιέ άφηνε να διαφεύγει μεγάλη ποσ τητα υδρογ νου απ

τη βαλβίδα και μια σπίθα απ τον καυστήρα ή απ στατικ ηλεκτρισμ , προκάλεσε την ανάφλεξη λου του υδρογ νου σε μια στιγμιαία έκρηξη. Oσοι έτρεξαν στο σημείο της πτώσης βρήκαν τον Πιλάτρ ντε Pοζιέ νεκρ και τον Πιέρ Pομέν να ψιθυρίζει «Ω Iησού», τα τελευταία του λ για. Aνάμεσα στους τρομοκρατημένους θεατές ήταν και η Σούζαν Nτάιρ, ένα νέο κορίτσι απ το Γιορκσάιρ που μ λις είχε αρραβωνιαστεί τον Pοζιέ. Tη στιγμή της πτώσης σωριάστηκε στο έδαφος και ύστρα απ λίγο ξεψύχησε και αυτή.

ρ στατο ένας βαρυποινίτης κατάδικος (και αν γλίτωνε να έπαιρνε χάρη). O Pοζιέ, μως, δήλωσε εθελοντής και κατάφερε να πείσει τον βασιλιά τι θα ήταν κρίμα για την ανθρωπ τητα να απολάμβανε ένας εγκληματίας την τιμή της πρώτης πτήσης. Tο αερ στατο μεταφέρθηκε στον πύργο Λα Mουέτ στο δάσος της Bουλώνης έξω απ το Παρίσι απ’ που θα γιν ταν η ιστορική απογείωση και πτήση. Tο πρωί της 21ης Nοεμβρίου, η ανυψωτική δύναμη του δεμένου αερ στατου δοκιμάστηκε και πάλι, και βρέθηκε να είναι περίπου 775 κιλά. H ατυχία χτύπησε και πάλι ταν το αερ στατο βρέθηκε στη δίνη εν ς δυνατού αέρα και έπαθε ζημιές. Mε τη βοήθεια πολλών εθελοντών και επιδέξιο ράψιμο το αερ στατο επισκευάστηκε σε 2 ώρες. Πολλοί απ τους παρευρισκ μενους αμφέβαλαν τι η απογείωση ήταν εφικτή. Ωστ σο, οι δυο αεροναύτες πήραν τη θέση τους στην πλατφ ρμα του αερ στατου, τα σχοινιά του λύθηκαν στη 1.54 μ.μ. και το αερ στατο άρχισε να ανεβαίνει προς τον ουραν . O δικηγ ρος Tιλοριέ έγραψε μερικά χρ νια αργ τερα: «Aυτ το σύντομο ταξίδι, που έγινε απ τους πρώτους αεροναύτες του κ σμου, θα μείνει για πάντα ένα εξαιρετικ γεγον ς στην ιστορία του ανθρώπινου θάρρους... Eίχαν γίνει ανοίγματα στις αντίθετες πλευρές του κυλίνδρου που περιέκλειε τη φλ γα. Kαθώς έπρεπε να ισορροπούν με το βάρος τους, ο Πιλάτρ και ο ντ’ Aρλάντ δεν μπορούσαν να δουν ο ένας τον άλλο, είχαν βγάλει τα επανωφ ρια τους, τα μπράτσα τους ήταν γυμνά και ήταν διαρκώς απασχολημένοι στο να κρατήσουν αναμμένη την φωτιά που έκανε το αερ στατο να πετάει. Mπορούσαμε να ακούμε τις κραυγές τους, καθώς ο ένας φώναζε στον άλλο και καθώς η απ σταση έκανε τις φωνές τους ασθενέστερες, το πλήθος αγωνιούσε

λο και περισσ τερο. Kαθώς το αερ στατο ταλαντευ ταν ψηλά, βγάζοντας σύννεφα απ καπν , οι δυο άνδρες, εφοδιασμένοι με ένα φτυάρι ο καθένας, τροφοδοτούσαν τη φωτιά με άχυρο για να την κρατούν συνέχεια αναμμένη και καθώς την ανασκάλευαν, βροχή απ μισοκαμένα άχυρα έπεφταν απ τον ουραν και στην πτώση τους άναβαν πάλι. Ποτέ δεν υπήρξε τέτοια σιγή στη γη. Θαυμασμ ς και φ βος ήταν ζωγραφισμένα στα πρ σωπα των θεατών. Oι αεροναύτες κινήθηκαν πιο μακριά, το ποτάμι (ο Σηκουάνας) δεν ήταν πια απ κάτω τους. Mπορέσαμε να τους δούμε να ξεκουράζονται για λίγο, το αερ στατο κατέβηκε, εξαφανίστηκε...». Tο ταξίδι διήρκεσε 25 λεπτά και κάλυψε απ σταση 10 χιλιομέτρων. Oι αεροναύτες ανέβηκαν σε ύψος μεγαλύτερο των 100 μέτρων και δεν αντιμετώπισαν καμιά δυσκολία ή δυσφορία σε αυτήν την πρώτη εξερεύνηση της ατμ σφαιρας. Tα 2/3 των προμηθειών απ άχυρο δεν χρησιμοποιήθηκαν δι τι η φρ νηση υπαγ ρευσε τι το ταξίδι δεν έπρεπε να συνεχιστεί λ γω της καταστάσεως του περιβλήματος του αερ στατου.

Στις 7 Iανουαρίου 1785, 14 μνο μήνες μετά την πρώτη απογείωση, ο Zαν Πιέρ Mπλανσάρ μαζί με τον Aμερικαν Tζον Tζέφρις διέσχισαν τη Mάγχη. Ξεκίνησαν απ το Nτβερ και έπειτα απ πτήση 2½ ωρών προσγειώθηκαν στο Kαλέ. O χαράκτης δεν απέδωσε σωστά τον τρπο που ήταν δεμένο το καλάθι, αλλά ούτε και τα κουπιά, διτι δεν γνώριζε ακριβώς τον τρπο λειτουργίας τους (εικνα εποχής).

Eπιπλέον, η πρώτη αυτή προσπάθεια έληξε αισίως και χι ως τραγωδία, χάρη στην προνοητικ τητα των αεροναυτών να εφοδιαστούν με δοχεία γεμάτα νερ και σφουγγάρια, με τα οποία έσβηναν συνεχώς τις μικρές φωτιές που άναβαν οι σπίθες του καυστήρα στο υφασμάτινο περίβλημα. Mε τον καιρ , πολλές απογειώσεις έγιναν με «Mοντκολφιέρες» πως ονομαζ ταν αυτ ς ο τύπος αερ στατου (δηλαδή θερμού αέρος). Kαι είναι θαύμα το τι δεν χάθηκαν ζωές με αυτά τα αερ στατα θερμού αέρος που έκαναν ανώμαλες προσγειώσεις έπειτα απ μεγάλες ή μικρές βλάβες απ φωτιά. Oι Mονγκολφιέ είναι αναμφισβήτητα οι πρωτοπ ροι στο πεδίο των αερ στατων που μεταφέρουν ανθρώπους (ακ μη και σήμερα, που ο αεροστατισμ ς έχει μεγάλη διάδοση και πρ οδο, η βασική του αρχή είναι ίδια με αυτή των αδελφών, δηλαδή ο ζεστ ς αέρας είναι εκείνος που υψώνει το αερ στατο). Oμως έπειτα απ κάποια παρ’ ολίγο δυστυχήματα με Mονγκολφιέρες, έγινε αντιληπτ

πως τα αερ στατα με υδρογ νο, οι «Σαρλιέρες», ήταν καλύτερα γιατί είχαν μεγαλύτερη ασφάλεια.

Πρώτες γυναίκες αεροναύτες ΣTA χρ νια των πρώτων πτήσεων με αερ στατο, τα ήθη και η νοοτροπία της εποχής καθιστούσαν δευτερευούσης ή και καμιάς σημασίας, τις γυναικείες προσπάθειες για πτήση. Παρ’ λα αυτά οι γυναίκες έδειξαν την ίδια τ λμη με τους άνδρες και ήταν αρκετές αυτές που πέταξαν. Πρώτη ήταν η μαρκησία ντε Mονταλεμπέρ που υψώθηκε με άλλες τρεις γυναίκες, με δεμένο αερ στατο τύπου Mοντγολφιέρ, στις 20 Mαΐου 1784 στο Φομπούργκ–Σεν–Aντουάν στο Παρίσι. Στις 4 Iουνίου του ιδίου έτους η κ. Θιμπλ πραγματοποίησε στη Λυών, παρουσία θεατών και με μεγάλο θάρρος, σε αντίθεση με το συνοδ της, το ζωγράφο Φλεράν, την πρώτη γυναικεία ελεύθερη πτήση. Στη διάρκεια της πτήσης τραγουδούσε αποσπάσματα απ την περα

Zεμιρέ και Aζορ: «Ω! να ταξιδεύεις μέσα απ τα σύννεφα», κ.ά. Tο βράδυ της ίδιας ημέρας βραβεύθηκε στην Kομεντί Φρανσέζ. Tο πρώτο γυναικείο θύμα ήταν η κ. Mπλανσάρ, σύζυγος του Zαν Πιερ Mπλανσάρ, που πρώτος διέσχισε τη Mάγχη με αερ στατο απ το Nτ βερ στο Kαλέ, στις 7.1.1785. H κ. Mπλανσάρ σκοτώθηκε στις 7 Iουλίου 1819 ταν το αερ στατο υδρογ νου με το οποίο πετούσε, έπιασε φωτιά κατά τη διάρκεια μιας γιορτής με πυροτεχνήματα στο Παρίσι. H Λετίτσια Σέιτζ ήταν η πρώτη Aγγλίδα που πέταξε με αερστατο, στις 20 Iουνίου 1785. Στον εικονιζμενο πίνακα του J.F. Rigand εικονίζονται λανθασμένα τρεις επιβάτες, ενώ ήταν μνο δύο: η Λ. Σέιτζ και ο Bίνσεντ Λουνάρτι (αυτς με τη στολή), ένας απ τους πρωτοπρους του αεροστατισμού.

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

25

Aερστατο υδρογνου Eφεύρεση του Z.A. Σαρλ, παραμένει ο επικρατέστερος τύπος αερστατου έως σήμερα H πρώτη πειραματική απογείωση αερστατου με υδρογνο στο Σαμπ ντε Mαρς, στις 27 Aυγούστου 1783. Παρά τη βροχή, η απογείωση έγινε με επιτυχία και την παρακολούθησε πλήθος κσμου με μεγάλο ενθουσιαμ (εικνα εποχής).

Tου Tάκη Aσημάκη

ΛIΓO πριν η Γαλλική Aκαδημία Eπιστημών καλέσει στο Παρίσι τους αδελφούς Mονγκολφιέ για μια επίδειξη, ένα απ τα νεώτερα και πολλά υποσχμενο μέλος της, ο φυσικς Zακ Aλεξάντρ Σεζάρ Σαρλ (1746 – 1823), πρτεινε να κατασκευάσει ένα αερστατο που σχεδίασε με τη συνεργασία δύο έμπειρων μηχανικών και σχεδιαστών, των αδελφών Pομπέρ. H πρτασή του έγινε δεκτή απ την Aκαδημία και συγκεντρώθηκαν χρήματα για την κατασκευή ενς σχετικά μικρού σφαιρικού αερστατου, με διάμετρο 4 μέτρων. Tο περίβλημά του ήταν φτιαγμένο με λαστιχοποιημένο μεταξωτ ύφασμα και θα πετούσε με χρήση ενς νεοανακαλυφθέντος αερίου, του υδρογνου. O Σαρλ ονμασε το αερστατ του Γκλομπ (Σφαίρα) και η απογείωση, την οποία παρακολούθησε λος σχεδν ο πληθυσμς του Παρισιού και τα μέλη της Aκαδημίας, ορίστηκε για τις 27 Aυγούστου 1783 απ το Σαμπ ντε Mαρς, εκεί που βρίσκεται σήμερα ο πύργος του Aϊφελ. H εκπυρσοκρτηση ενς κανονιού ανήγγειλε την απογείωση του αερστατου που υψώθηκε μέσα σε λεπτή βροχή και χάθηκε πίσω απ τις στέγες με βορειοανατολική κατεύθυνση. Tρία τέταρτα της ώρας αργτερα, το αερστατο προσεδαφίστηκε στο μικρ χωρι Γκονέζ, κάπου 9½ χιλιμετρα απ το Παρίσι και προκάλεσε μεγάλη ταραχή. Oι τρομοκρατημένοι αγρτες νμισαν πως το αερστατο ήταν κάποιο τέρας που έπεσε απ τον ουραν (!) και του επετέθησαν με τσουγκράνες, τσεκούρια και πυροβλα πλα... Mερικούς μήνες αργτερα, ο Σαρλ και οι αδελφοί Pομπέρ ήσαν έτοιμοι με ένα άλλο αερστατο που μπορούσε να μεταφέρει δύο ανθρώπους αλλά οι Pοζιέ και Aρλάντ είχαν ήδη πετάξει με το θερμού αέρος αερστατ τους. Oμως η κατασκευή της ομάδας του Σαρλ ήταν τσο καλή και είχαν κάνει τση προδο ώστε, εκτς απ μερικές βελτιώσεις, έχει παραμείνει ο στάνταρντ τύπος αερστατου έως σήμερα και δικαίως στο αερστατο υδρογνου δθηκε το νομα του εφευρέτη του (Σαρλιέρ). Tο νέο αερστατο είχε διάμετρο 8,15 μέτρα και, επιπλέον, διέθετε βαλβίδα ασφαλείας. Tο καλάθι των επιβατών είχε σχήμα γνδολας και ήταν διακοσμημένο σύμφωνα με την επικρατούσα μδα. H απογείωση του Σαρλ και του μεγαλύτερου απ τους αδελφούς Pομπέρ, του Mαρί–Nοέλ, έγινε απ τους κήπους Tιλερί, την 1η Δεκεμβρίου. Tην παρακολούθησαν 400.000 θεατές. O Σαρλ εγκαινίασε την έξυπνη πρακτική να αφήνει ένα μικρ

Zακ Aλεξάντρ Σεζάρ Σαρλ (1746 - 1823). O δημιουργς του αερστατου με υδρογνο τελειοποίησε τσο πολύ την εφεύρεσή του, ώστε ο συγκεκριμένος τύπος αερστατου να παραμένει ίδιος έως σήμερα, με ελάχιστες αλλαγές ή βελτιώσεις (προσωπογραφία εκ του φυσικού με παστέλ, απ τον J. Boze, Musee Jean Houdon, Bερσαλλίες).

Eπειτα απ πτήση 45 λεπτών περίπου, το αερστατο που πραγματοποίησε την πρώτη πειραματική πτήση στις 27.8.1783, προσεδαφίστηκε κοντά στο χωρι Γκομέζ, προκαλώντας πανικ στους χωρικούς. H πρωτγνωρη οσμή του υδρογνου μεγάλωσε τον φβο των χωρικών που νμισαν τι το αερστατο ήταν κάποιο τέρας που έπεσε απ τον ουραν και του επιτέθηκαν με ,τι είχαν, με αποτέλεσμα να το κομματιάσουν (ζωγραφικς πίνακας βασισμένος σε γκραβούρα εποχής).

μπαλνι πριν την κυρίως απογείωση, που θα του έδινε μια ιδέα για την κατεύθυνση και την ισχύ του ανέμου. Σαν μια πράξη καλής θελήσεως και τιμής ζήτησε απ τον Iωσήφ Mοντγκολφιέρ να αφήσει το μικρ μπαλνι–πιλτο. Mετά απ έναν κανονιοβολισμ το αερστατο υψώθηκε επιτυχώς στη 1.45 μ.μ. ταξίδεψε χωρίς κανένα πρβλημα επί 2 ώρες και 5 λεπτά, ανέβηκε στα 25 μέτρα και

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

προσγειώθηκε στη Nελ, περίπου 50 χλμ. νοτιοδυτικά του Παρισιού. Eίχε ομαλή προσεδάφιση και πολλοί κράτησαν πρθυμα το καλάθι στο έδαφος. O ήλιος είχε δύσει πια αλλά ο Σαρλ ενθουσιασμένος αποφάσισε να απογειωθεί άλλη μια φορά και μνος επειδή είχε χαθεί μια ποστητα υδρογνου. Παρά την απώλεια αυτή, η ανύψωση ήταν πολύ γρήγορη και το αερστατο ανέβηκε στα 3.000 μέ-

τρα. Eνας ξαφνικς και δυνατς πνος στη γνάθο και το δεξι αυτί που οφειλταν στη γρήγορη ανύψωση (εμπειρία που εξηγεί ενδεχομένως το γεγονς τι δεν επιχείρησε ποτέ άλλη πτήση) τον ανάγκασε να κατέβει, μετά απ 35 λεπτά, ανοίγοντας τη βαλβίδα που επέτρεπε τη διαφυγή του υδρογνου. Tην επμενη ημέρα το αερστατο μεταφέρθηκε θριαμβευτικά στο Παρίσι.

Στρατιωτικές εφαρμογές Tου Tάκη Aσημάκη

TO MEΓAΛO πρβλημα με τα αερστατα ήταν τι οι αεροναύτες δεν μπορούσαν να τα κατευθύνουν, ήταν έρμαια των ανέμων. Για το λγο αυτ οι κατασκευαστές αναζήτησαν σύντομα τρπους που θα εξασφάλιζαν το έλεγχο των κινήσεων. Aρχικά, τοποθέτησαν στο κάτω μέρος του αερστατου διάφορους κινητήρες, ατμομηχανές ή ηλεκτροκινητήρες, προσαρμοσμένους σε ένα μεγάλο έλικα και άρχισαν να αλλάζουν το σχήμα του αερστατου, απ σφαιρικ σε στενμακρο, περίπου σαν μπάλα του ράκμπι. O Γάλλος μηχανικς Aνρί Zιφάρ, θεωρείται ο πρώτος κατασκευαστής και αεροναύτης (στις 24–9–1852) κατευθυνμενου αερστατου, δηλαδή, «πηδαλιοχούμενου» ή «αερπλοιου» πως τα ονμαζαν πλέον. Aκολούθησαν άλλοι κατασκευαστές, με μικρή ή μεγαλύτερη επιτυχία, ενώ στις 2–7–1900 πέταξε το πρώτο αερπλοιο του κμη Φέρντινα-

ντ Aντολφ Xάινριχ Zέπελιν, το οποίο έκανε λα τα άλλα να φαίνονται ξεπερασμένα. Eτσι, δημιουργήθηκε ο θρύλος των Zέπελιν και, λανθασμένα, η ονομασία αυτή καθιερώθηκε για λα τα πηδαλιοχούμενα, τα οποία στην πραγματικτητα ήταν αερστατα με ή χωρίς σκελετ, σε αντίθεση με τα Zέπελιν που είχαν πάντα σκελετ, γεγονς που εξηγεί και το μεγάλο μέγεθς τους (έφθαναν έως και τα 237 μ. μήκος). Tο μεγάλο μέγεθος ήταν και η αχίλλειος πτέρνα λων σχεδν των πηδαλιοχούμενων ή αερπλοιων. Λγω του μήκους τους ήταν πολύ ευαίσθητα και εύθραστα, με αποτέλεσμα τα περισστερα απ αυτά να καταστραφούν απ φυσικά αίτια (καταιγίδες, κ.α). H στρατιωτική ηγεσία της Γαλλίας σύντομα έκρινε τι το αερστατο μπορούσε να προσφέρει υπηρεσίες στρατηγικής σημασίας στον στρατ, τον οποίο εφοδίασε με αερστατα, τα οποία ήταν δεμένα στη γη και κρυμμένα στα σύννεφα,

επιτρέποντας την παρατήρηση των κινήσεων του εχθρού. H πρώτη ομάδα αερστατων δημιουργήθηκε στις 2–4–1794, υπ την ηγεσία του Zαν Kουτέλ. Στην μάχη του Φλερύς εναντίον των Aυστριακών, που άρχισε στις 26 Iουνίου, η χρήση ενς αερστατου για τη μετάδοση σημάτων σχετικά με τις κινήσεις του εχθρού, συνέβαλε πολύ στη νίκη των Γάλλων. Oι ομάδες των αερστατων χρησιμοποιήθηκαν σε αρκετές ακμα μάχες, αλλά διαλύθηκαν απ τον Nαπολέοντα μετά το Aμπουκίρ, που χάθηκε λος σχεδν ο εξοπλισμς σε αερστατα. Kατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το αερστατο έπαιξε σημαντικ ρλο σαν μέσο παρατηρήσεως, αλλά είχε διαφορετική μορφή. Στον Δεύτερο Παγκσμιο Πλεμο χρησιμοποιήθηκε κυρίως απ τους Aγγλους, σαν ένα είδος φράγματος προστασίας απ τις αεροπορικές επιδρομές και αρκετά γερμανικά αεροπλάνα κατέπεσαν μπλεγμένα στα σχοινιά αερστατων.

Tο μοιραίο Zέπελιν H κατάρριψη του γερμανικού στρατιωτικού αερστατου απ τους Συμμάχους στη Θεσσαλονίκη το 1916 Στις 16 Mαΐου τα συντρίμμια του Zέπελιν μεταφέρθηκαν μπροστά στο Λευκ Πύργο, που συναρμολογήθηκε ολκληρος ο σκελετς μαζί με τη λέμβο και το μηχανοστάσιο. Για αρκετές εβδομάδες οι Θεσσαλονικείς και οι στρατιώτες των συμμαχικών στρατευμάτων μαζεύονταν για να θαυμάσουν το «τέρας» και να εξοικονομήσουν, ως αναμνηστικ, κάποιο κομματάκι αλουμινίου, μέταλλο άγνωστο εκείνα τα χρνια (κάρτα εποχής).

Tου Γιάννη Mέγα

TH NYXTA της 4ης προς την 5η Mαΐου 1916 (νέο ημερολγιο) καταρρίφθηκε απ τους συμμάχους στη Θεσσαλονίκη το γερμανικ στρατιωτικ Zέπελιν LZ–85. Tο γεγονς πήρε μεγάλη δημοσιτητα και φιγουράρισε σε λα σχεδν τα εικονογραφημένα ευρωπαϊκά περιοδικά της εποχής. Tα Zέπελιν πήραν το νομά τους απ τον εφευρέτη τους κμη Φερδινάνδο φον Zέπελιν. H σειρά «Z» αναφέρεται ως «συμπαγής τύπος με άκαμπτο σκελετ», διτι το μπλαννι του αερστατου, γεμάτο με υδρογνο, στηριζταν σε ένα σκελετ απ αλουμίνιο με σχήμα πούρου. Kάτω απ την άτρακτο υπήρχε η λέμβος με το πλήρωμα και το μηχανοστάσιο με τις μηχανές εσωτερικής καύσης και τα καύσιμα. Tο LZ–85 καθελκύστηκε στις 11 Aυγούστου 1915 στο Potsdam, έχει μήκος 171 μέτρα, μέγιστη διάμετρο 17 μέτρα, γκο 32.000 κυβικά μέτρα, τέσσερις εξακύλινδρες μηχανές των 210 ίππων η κάθε μία, μέγιστη ταχύτητα 70 χιλιμετρα την ώρα, και για οπλισμ πέντε έως εννέα μυδραλιοβλα και 1.350 κιλά βμβες. Tο κστος κατασκευής και εξοπλισμού ήταν περίπου δυμισι εκατομμύρια μάρκα. Mε βάση το Temesvar (= Tιμισοάρα) της Oυγγαρίας έπλεε προς τη Θεσσαλονίκη ακολουθώντας τις κοιλάδες του Mοράβα και του Aξιού, σε ένα ταξίδι διάρκειας 30 ωρών. Oι νυχτερινές επιδρομές εναντίον της Θεσσαλονίκης ξεκίνησαν την 1η Φεβρουαρίου και επαναλήφθηκαν την 19η Φεβρουαρίου και την 18η Mαρτίου 1916. Στην επιδρομή της 1ης Φεβρουαρίου σκοτώθηκαν 15

πολίτες, τραυματίστηκαν πάνω απ 30 και καταστράφηκαν αρκετά σπίτια, ένας τουρκικς τεκές και οι μεγάλες αποθήκες της Banque de Salonique στην οδ Kουντουριώτη στο λιμάνι.

H μοιραία νύχτα Tη μοιραία νύχτα της 4ης/5ης Mαΐου το Zέπελιν εντοπίστηκε απ το παρατηρητήριο στη Γευγελή. Aμέσως ειδοποιήθηκε η αντιαεροπορική άμυνα της Θεσσαλονίκης, σήμανε συναγερμς και δθηκε διαταγή να σβήσουν τα φώτα και οι γκαζλαμπες. Tην πορεία του Zέπελιν επιβεβαίωσαν διαδοχικά οι παρατηρη-

τές στο Kαρασούλι (Πολύκαστρο), στο Aμάτοβο (Aσπρος), στο Tπσιν (Γέφυρα) και στο Nτουντουλάρ (Διαβατά). Λίγο πριν τις τρεις, καθώς το αερστατο πλησίαζε στις εκβολές του Aξιού, άναψαν τα τροχιοδεικτικά και οι προβολείς που είχαν εγκατασταθεί στο Zέιτελνικ, στο Eπταπύργιο, στο Λευκ Πύργο και στα αγκυροβολημένα στο Θερμαϊκ κλπο πολεμικά πλοία. Oι πρώτοι κανονιοβολισμοί ανάγκασαν το Zέπελιν να λοξοδρομήσει με κατεύθυνση το Zέιτελνικ. Στο ύψος του Mπέχτσιναρ έριξε μερικές βμβες σε αγκυροβολημένα πλοία χωρίς μως να τα πετύχει. Προς στιγμήν χάθηκε και οι κανονιοβολι-

σμοί σταμάτησαν. Kαθώς μως έστριψε προς δυσμάς το συνέλαβαν οι δέσμες φωτς και ενώ υπεριπτταν του λιμανιού το εγγλέζικο καταδρομικ HMS «Agamemnon» κατρθωσε να το πετύχει με μια οβίδα 12 λιβρών. Tο Zέπελιν έχασε γρήγορα ύψος, το πλήρωμα πέταξε μέσα στη θάλασσα σες βμβες μπρεσε και τελικά στις 3.17 π.μ. έπεσε στους βάλτους των εκβολών της αριστερής χθης του Aξιού, στην περιοχή Kουλακιάς (Xαλάστρα). Tο πλήρωμα, τέσσερις αξιωματικοί και οκτώ στρατιώτες κάτω απ τις διαταγές του λοχαγού Schertzerg, έβαλε φωτιά στο σκάφος για να μην Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

27

Tο γερμανικ στρατιωτικ Zέπελιν LZ-85 κατασκευάστηκε στο Πτσνταμ τον Aύγουστο του 1915 και είχε βάση την Tιμισοάρα της Oυγγαρίας. Στον A΄ Παγκσμιο Πλεμο τα αερστατα αυτής της σειράς χρησιμοποιήθηκαν σε αναγνωριστικές πτήσεις και για βομβαρδισμούς, χωρίς μως ιδιαίτερη επιτυχία λγω του εύκολου στχου που παρουσίαζαν.

Συνέχεια απ την 27η σελίδα

πέσει τίποτε στα χέρια του εχθρού, χωρίστηκε σε δύο ομάδες και τράπηκε σε φυγή μέσα στη νύχτα ελπίζοντας να διαφύγει τη σύλληψη. Mε το πρώτο φως της ημέρας αγήματα Γάλλων και Σέρβων ιππέων ανίχνευσαν την περιοχή απ τη στεριά και γύρω στις έξι το πρωί τους συνέλαβαν λους καθώς προσπαθούσαν να στεγνώσουν τα ρούχα τους. Δεν έλειψαν και τα εξωφρενικά δημοσιεύματα πως αυτ της «Nέας Aλήθειας» που ανέφερε τι: «Aπηνθρακώθησαν 33 μέλη του πληρώματος εκ συνλου 34». Tα σχετικά περιέγραψε ο Aγγλος πολεμικς ανταποκριτής G. Ward Price στο βιβλίο του «The story of the Salonica Army». «... Eφθασα στο ναυάγιο νωρίς το πρωί. Hταν ένα εξαντλητικ ταξίδι. Tα άβαθα νερά των εκβολών του Bαρδάρη είναι τσο ρηχά που ούτε βάρκα δεν μπορούσε να πλησιάσει την ακτή κι αν κατρθωνες, υδροβατώντας να φθάσεις στην χθη είχες ακμη να περπατήσεις ένα μίλι μέσα σε νερ μέχρι το γνατο και με τα βούρλα να σκεπάζουν το κεφάλι σου. Eνας Kαναδς αξιωματικς του υγειονομικού πνίγηκε καθώς προσπαθούσε έφιππος να πλησιάσει το ναυάγιο... Oι φήμες, που σο πιο φρικιαστικές είναι τσο πιο δημοφιλείς γίνονται, οργίασαν. Eνας δκιμος, σκάβοντας στη λάσπη, βρήκε ένα «καμένο ανθρώπινο χέρι», που αμέσως τοποθετήθηκε σε οινπνευμα για να διατηρηθεί... Oταν μως ο γιατρς του πλοίου προσπάθησε να αποκψει, για ενθύμιο κι αυτς, ένα δάκτυλο προς έκπληξη λων το νυστέρι βρήκε αέρα. Eτσι αποκαλύφθηκε τι το χέρι δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα άδειο γάντι καψαλισμένο απ τη φωτιά και γεμάτο ψημένη λάσπη».

Aναμνηστικά

Tα συντρίμμια του γερμανικού πολεμικού Zέπελιν, που καταρρίφθηκε απ τους Συμμάχους τη νύχτα της 4ης/5ης Mαΐου 1916 και κατέπεσε στις εκβολές του Aξιού, δίνουν το μέτρο του τεράστιου μεγέθους του αερστατου (φωτ.: περ. «L’ Illustration», Σάββατο 20 Mαΐου 1916).

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

Tο πλήρωμα του Zέπελιν κρατήθηκε προσωρινά στη γερμανική σχολή, απέναντι απ το Tοπχανέ, στη σημερινή οδ Φράγκων. Tα συντρίμμια μεταφέρθηκαν στο αεροναυτικ πεδίο του Mικρού Kαραμπουρνού και απ εκεί, στις 16 Mαΐου, με φορτηγίδες μπροστά στο Λευκ Πύργο που συναρμολογήθηκε ολκληρος ο σκελετς μαζί με τη λέμβο και το μηχανοστάσιο. Για αρκετές εβδομάδες οι κάτοικοι της πλης και οι στρατιώτες των συμμαχικών στρατευμάτων μαζεύονταν για να θαυμάσουν το «τέρας» και να εξοικονομήσουν κάποιο κομματάκι αλουμινίου, ένα μετάλλο τελείως άγνωστο την εποχή εκείνη. Tα δακτυλίδια, οι δίσκοι, τα χίλια – δυο σουβενίρ και τα κομματάκια αλουμινίου πουλιούνταν για πολλούς μήνες απ τους γυρολγους. Tους Γερμανούς αιχμαλώτους περιέφεραν αρκετές φορές στην πλη για να τους δει ο κσμος και μετά τους έστειλαν με πλοίο στη Γαλλία. H σημαία του Zέπελιν εκτέθηκε στο μνημείο Les Invalides στο Παρίσι ως το έμβλημα του πρώτου Zέπελιν που έπεσε στα χέρια των Γάλλων, ενώ ο πλοίαρχος του «Agamemnon» κρέμασε στον τοίχο της καμπίνας του μια απ τις προπέλες του Zέπελιν.

Kίττυ Xωκ: Tο πρώτο αεροπλάνο Aπ τον ντα Bίντσι και άλλους εφευρέτες πτητικών μηχανών, στους αδελφούς Pάιτ

Tο 1678 ο Γάλλος ωρολογοποις Aλέξανδρος Mπεσνιέ κατάφερε να πραγματοποιήσει μερικές πτήσεις με φτερά. Mοντέλο πτητικής μηχανής του Oττο Λίλιενταλ, κατασκευασμένο με βάση τις παρατηρήσεις του απ την πτήση των πουλιών. Tων: Γεωργίου - Φωτίου Δασκαλάκη Xρήστου Tσατσαρώνη

Πολλαπλ μονοπλάνο του γαλλικής καταγωγής Oκτάβιου Σάνιουτ, ο οποίος έζησε και εργάστηκε στην Aμερική.

Tεχνολγων Mηχανικών Aυτοματισμού

TPEIΣ περίπου αιώνες μετά τον Λεονάρντο ντα Bίντσι, η ανθρωπτητα βίωνε επιτέλους το νειρο της πτήσης με μία νέα κατασκευή «ελαφρύτερη» του αέρος, λγω του περιεχομένου της σε ζεστ αέρα: το αερστατο των αδελφών Mονγκολφιέ. H επινοητικτητα των ερευνητών δεν σταμάτησε βέβαια εκεί. Aρκετοί ήταν εκείνοι που προχώρησαν στο σχεδιασμ πτητικών μηχανών βαρύτερων του αέρα, συνεχίζοντας τις προσπάθειες του ντα Bίντσι αλλά και άλλων ερευνητών προγενέστερων των Mονγκολφιέ. Aπ τους προγενέστερους των Mονγκολφιέ εφευρέτες ενδεικτικά αναφέρουμε τους Tζιοβάνι Mπατίστα Nτάντε και Aλέξανδρο Mπεσνιέ, οι οποίοι επιχείρησαν να πετάξουν με φτερά, ανεπιτυχώς ο πρώτος το 1503, με σχετική επιτυχία ο δεύτερος το 1678. H πρώτη πτητική μηχανή βαρύτερη του αέρα ήταν του Σερ Tζορτζ Kέιλι, ο οποίος το 1849 κατασκεύασε ένα τριπλάνο ανεμπτερο, με το οποίο πέταξε ένα δεκάχρονο παιδί για οικονομία βάρους. Tον ακολούθησε ο Zαν-Mαρί λε Mπρι, ο οποίος το 1856 πραγματοποίησε με ένα ανεμπτερο δύο συντομτατες πτήσεις. H δεύτερη κατέληξε σε πτώση και ο επίξοξος ανεμοπρος έσπασε το πδι του. Στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ο Γερμανς Oττο Λίλιενταλ κατασκεύασε μονοπλάνα και διπλάνα. Tα μοντέλα του δεν διέθεταν πηγή κίνησης. O χειριστής έπαιρνε φρα απ κάποιο ύψωμα και πετούσε εκμεταλλευμενος τα εναέρια ρεύματα. Tα φτερά παρέμεναν ακίνητα και ο πιλτος κατηύθυνε την πτητική μηχανή μέσω συστήματος πηδαλίων. O Oττο Λίλιενταλ, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί και ο πατέρας του αιωροπτερισμού, αφού πραγματοποίησε 2.000 πτήσεις, τραυματίστηκε στις 9-8-1896 κατά τη διάρκεια μιας δοκιμής και την επμενη

Πτητική μηχανή του Γάλλου Kλεμάν Aντέρ, σε σχήμα νυχτερίδας. Στις 14 Oκτωβρίου 1897 ο Aντέρ επιχείρησε μια δοκιμή με το πλέον βελτιωμένο μοντέλο του, το οποίο χωρίς να πετάξει προσέκρουσε στο έδαφος και καταστράφηκε. O πρωτοπρος κατασκευαστής βαθιά απογοητευμένος δεν ξαναασχολήθηκε με κατασκευές και πτήσεις.

ημέρα πέθανε. Σύγχρονοι του Λίλιενταλ ήταν ο Eλβετς Σαρντν και ο γαλλικής καταγωγής Oκτάβιος Σάνιουτ, που επιχείρησαν να πετάξουν με ανάλογους τρπους.

H ιστορία της κατάκτησης του αέρα αριθμεί αρκετούς ακμη πρωτοπρους που κατασκεύασαν πτητικές μηχανές με ελάχιστη ή καθλου επιτυχία. Aπ τους σημαντικτε-

ρους, ο Γάλλος Kλεμάν Aντέρ (1841-1925), ο οποίος κατασκεύασε δύο πτητικες μηχανές σε σχήμα νυχτερίδας και εφοδιασμένες αντιΣυνέχεια στην 30η σελίδα

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

29

O Iταλς Tζιοβάνι Mπατίστα Nτάντε σε μια απ τις προσπάθειές του να πετάξει με ακατάλληλα φτερά στην Περούτζια το 1503. Aπέτυχε, αλλά επέζησε των προσπαθειών (εικονογράφηση εποχής).

O θάνατος (1896) του Γερμανού Oττο Λίλιενταλ, κατασκευαστή μονοπλάνων και διπλάνων εξοπλισμένων με σύστημα πηδαλίων, έδωσε λαβή σε ποικίλες εικονογραφήσεις. Ωστσο, το δυστύχημα εκείνο δεν συνέβη σε κατοικημένη περιοχή, πως φαίνεται στην εικνα (απ έντυπο εποχής) αλλά σε μια πεδιάδα, κοντά στο Bερολίνο, ταν μια ριπή ανέμου έκανε τον Λίλιενταλ να χάσει τον έλεγχο.

Oι αδελφοί Pάιτ διαπίστωσαν τι το αεροπλάνο τους χρειαζταν ένα είδος μηχανισμού ελέγχου για να μην παραπαίει αριστερά – δεξιά. Eτσι το «Flyer», μεταγενέστερο του «Kίττυ Xωκ» κατά 5 χρνια, απέκτησε σύστημα καλωδίων ρύθμισης των πτερύγων εν κινήσει.

Mακέτα του «Kίττυ Xωκ», του ελικοφρου και εξοπλισμένου με βενζινοκινητήρα αεροπλάνου των αδελφών Pάιτ. Hταν το πρώτο αεροπλάνο που πέταξε, παγκοσμίως, στις 17 Δεκεμβρίου 1903, καλύπτοντας απσταση 250 μέτρων σε πτήση 59 δευτερολέπτων. Συνέχεια απ την 29η σελίδα

στοίχως με μονή και διπλή έλικα κινούμενη απ ατμοκινητήρα. Στις 14 Oκτωβρίου 1897 επιχείρησε μια δοκιμή με το πλέον βελτιωμένο μοντέλο του, το «Aίολος», στο οποίο στήριζε πολλές ελπίδες H μηχανή χωρίς να πετάξει προσέκρουσε στο έδαφος και καταστράφηκε. O Aντέρ απογοητευμένος διέλυσε το εργα-

στήρι του, έκαψε τις σημειώσεις του και δεν ξαναασχολήθηκε με το θέμα έως τον θάνατ του. Tι είχε συμβεί; O Aντέρ είχε μελετήσει συστηματικά τις εργασίες του Λεονάρντο. Συμφωνα, μως, με με μια εκδοχή, επιχείρησε να πετάξει τρέχοντας προς την κατεύθυνση του ανέμου, παραβλέποντας τι ο Nτα Bίντσι είχε εμφατικά επισημάνει: τι

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998

τα πουλιά πετούν πάντα αντίθετα προς τον άνεμο. Πτε επιτέλους επιτεύχθηκε η πρώτη ικανοποιητική πτήση; Mλις το 1903, απ τους Aμερικανούς αδελφούς Oυίλμπουρ και Oρβιλ Pάιτ (1867-1912 και 1871-1948 αντίστοιχα). Mε το ελικοφρο αεροπλάνο τους που ονομαζταν «Kίττυ Xωκ» και διέθετε βενζινοκινητήρα, δικής

τους επίσης κατασκευής, τα δύο αδέλφια πραγματοποίησαν στις 17 Δεκεμβρίου 1903, και παρουσία μαρτύρων, πτήση 59 δευτερολέπτων, καλύπτοντας απσταση 250 μέτρων. Aυτή ήταν η αρχή. Tο 1904, οι Pάιτ πέταξαν επί 5 λεπτά και 4 δευτερλεπτα. Aπ ’κεί και πέρα η εξέλιξη της αεροναυτικής είναι ραγδαία.

Mοντέρνοι Iκαροι Aιωροπτερισμ ς: το νειρο της αυτ νομης πτήσης γίνεται πραγματικ τητα Tης Δώρας Aντωνίου

ΣTH ΣYΓXPONH εποχή, οι αιθέρες γέμισαν απ παντς είδους ιπτάμενες μηχανές. Tο νειρο μως του ανθρώπου να πετάξει σαν πουλί, χωρίς τη βοήθεια μηχανής που θα δίνει την κίνηση, χωρίς ργανα πλοήγησης, απλά με την αξιοποίηση του ανέμου, με την εκμετάλευση των ρευμάτων και με τη δική του μυική δύναμη εξακολούθησε να συγκινεί πολλούς. Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, κάποιοι «τολμηροί», πως τους χαρακτήρισαν, άρχισαν να πηδούν απ τις πλαγιές των Aλπεων με τη βοήθεια των προδρμων των σημερινών αιωροπτέρων, τα λεγμενα «ρογκάλο», τρίγωνα πανιά δεμένα σε ελαφρούς σκελετούς, που πραγματοποίησαν το νειρο των πρώτων πτήσεων. Oι κατασκευές αυτές εξελίχθηκαν και με τη συνδρομή της αεροδυναμικής, την προσθήκη των κατάλληλων αεροτομών και την εξέλιξη των υλικών, έκαναν την εμφάνισή τους τα σύγχρονα αιωρπτερα στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Tην ίδια εποχή έκαναν την εμφάνισή τους και στην Eλλάδα, στην αρχή σαν ιδιοκατασκευές και στη συνέχεια με την εισαγωγή κανονικών αιωροπτέρων και αλεξιπτώτων πλαγιάς. Σήμερα, ο αιωροπτερισμς και ο αλεξιπτωτισμς πλαγιάς έχουν εξαπλωθεί σ’ ολκληρη τη χώρα. Σε διάφορες πλεις δραστηριοποιούνται περίπου 50 σωματεία με τον αριθμ των μελών τους να ξεπερνά τα 1.500 άτομα. Mπορεί πολλοί απ εμάς να αντιμετωπίζουν με δέος ή και φβο τον αιωροπτερισμ. Oσοι ασχολούνται μ’αυτν μως, διαβεβαιώνουν τι ελάχιστα διαφέρει απ οποιοδήποτε άλλο άθλημα. Oπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο κ. A. Παπαδπουλος, γενικς γραμματέας της Eθνικής Aερολέσχης Eλλάδος, είναι ένα άθλημα με το οποίο θα μπορούσαν λοι να ασχοληθούν. Δεν απαιτεί ιδιαίτερα προσντα, μεγάλη μυική δύναμη ή ιδιαίτερες γνώσεις, ούτε επιφυλάσσει κινδύνους ατυχημάτων σε μεγαλύτερο βαθμ απ άλλες αθλητικές ενασχολήσεις, αρκεί κανείς να έχει ολοκληρώσει την απαραίτητη εκπαίδευση και να ακολουθεί τους κανονισμούς ασφαλείας. Προσθέτει βέβαια, πως καλ θα είναι να είναι κανείς απ 16 ετών και πάνω, ώστε να έχει τη σωματική διάπλαση, αλλά και την ωριμτητα να αντιμετωπίσει τις έκτακτες καταστάσεις, που ενδέχεται να προκύψουν κυρίως απ την αλλαγή του καιρού.

Oι ουρανοί «κατακτήθηκαν» απ τα σύγχρονα αιωρπτερα σχετικά πρσφατα, καθώς ο αιωροπτερισμς μετρά μλις 30 χρνια ζωής.

H εκπαίδευση, για την οποία μπορεί κανείς να απευθυνθεί στις οργανωμένες λέσχες, που διαθέτουν εκπαιδευτές – πιλτους αλλά και τον αναγκαίο εξοπλισμ, αρχίζει με θεωρητικά μαθήματα. Σ’αυτά περιλαμβάνονται η θεωρία πτήσεως, μαθήματα μετεωρολογίας, τεχνική πτήσεως, καννες ασφαλείας και μαθήματα πρώτων βοηθειών. Στη συνέχεια, οι εκπαιδευμενοι κάνουν τις πρώτες πτήσεις με διπλούς αετούς ή αλεξίπτωτα πλαγιάς, με τη συνοδεία του εκπαιδευτή. Στο επμενο στάδιο αρχίζουν να πετούν μνοι τους

λαμβάνοντας οδηγίες απ τους εκπαιδευτές με σύστημα επικοινωνίας. Eπειτα απ την εξέτασή τους, τσο γραπτή σο και πρακτική τους απονέμονται διπλώματα, που πιστοποιούν την ικαντητά τους να πετάξουν με τα συγκεκριμένα «σκάφη». O εξοπλισμς για το αιωρπτερο περιλαμβάνει, εκτς απ το ίδιο το σκάφος, τον σάκο, στον οποίο μπαίνει το κάτω μέρος του σώματος στη διάρκεια της πτήσεως, τη ζώνη, με την οποία συνδέεται ο σάκος με το σκάφος, κράνος, φρμα, γάντια και κάποια ργανα μετρήσεων και επικοινω-

H προετοιμασία πριν απ την πτήση: αν ακολουθηθούν οι καννες ασφαλείας, ο αιωροπτερισμς δεν κρύβει κινδύνους (φωτ.: Δ. Γρίφσιας).

νίας, που χρησιμοποιούνται κυρίως για αγωνιστικούς σκοπούς. Στο αλεξίπτωτο πλαγιάς, στη θέση του σάκου έχουμε το ειδικ κάθισμα και ο υπλοιπος εξοπλισμς παραμένει ο ίδιος. Στις οργανωμένες λέσχες αιωροπτεριστών της χώρας υπάρχει εξοπλισμς, που διατίθεται σε σους επιθυμούν να πετάξουν. Oσοι μως ασχολούνται με το άθλημα τατικά προτιμούν να έχουν τον δικ τους εξοπλισμ. H αγορά του κυμαίνεται απ 250.000 έως 1.000.000 δρχ. ανάλογα με το εάν είναι καινούριος ή μεταχειρισμένος και εάν χρησιμοποιείται για απλή ενασχληση ή για αγωνιστικούς σκοπούς. Στην ευρύτερη περιοχή Aττικής λειτουργεί ένα μεγάλο οργανωμένο αεραθλητικ κέντρο στις Πλαταιές, στις πλαγιές του Kιθαιρώνα. Πρκειται για το μοναδικ οργανωμένο αεραθλητικ κέντρο στη χώρα μας, ενώ προχωρά με γοργούς ρυθμούς η δημιουργία ενς δεύτερου στις πλαγιές του Oλύμπου. Στην τοποθεσία Kαντήλι, στα Mέγαρα και στο Yπατο Θηβών υπάρχουν «εκπαιδευτικές» πλαγιές, που πολλές αερολέσχες χρησιμοποιούν. Kαταβάλλονται προσπάθειες για ένταξη του αθλήματος στην Oλυμπιάδα του 2004. Eάν τελικά αυτ γίνει, ο αιωροπτερισμς θα είναι το πρώτο αεράθλημα, που θα ενταχθεί στους Oλυμπιακούς. Kαθοριστική ήταν στο αφιέρωμα αυτ η συμβολή του κ. Tάκη Aσημάκη και του κ. Γεωργίου Δημητροκάλλη. Tους ευχαριστούμε.

KYPIAKH 15 MAPTIOY 1998 - H KAΘHMEPINH

31