7_Hmeres_Kathimerini_-____________________.pdf

A

Tο νησί του Aπ λλωνα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA Tο νησί του Aπ λλωνα. H Δήλος απ τους προϊστορικούς χρ νους έως την οριστική ερήμωσή της το 69 π.X. Tου Kωνσταντίνου Tσάκου  Aνεξάντλητοι θησαυροί. Oι ανασκαφές της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών στη Δήλο. Tου Roland Etienne  Iερά και λατρείες. Tο ιερ του Aπ λλωνα και οι θε τητες, ελληνικές και ξένες, που λατρεύονταν στη Δήλο. Tου Philippe Bruneau  H δηλιακή κοινωνία. H π λη, τα σπίτια, οι θεοί και η καθημερινή ζωή στους ύστερους ελληνιστικούς χρ νους. Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη  Tα ψηφιδωτά δάπεδα. Aνθεκτικά, εντυπωσιακά και με θέματα κυρίως θαλασσινά, αποτελούν μοναδικά έργα τέχνης. Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη  Tο Mουσείο της Δήλου. Mοναδικά ευρήματα αφηγούνται την ιστορία του ιερού και οικονομικά ανθηρού νησιού. Tης Φωτεινής Zαφειροπούλου  Aνασκαφές και εργασίες συντήρησης της Eλληνικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας.  Διεθνές λιμάνι. O ανθηρ ς οικονομικ ς βίος της Δήλου και η εξέλιξή της σε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου. Tου Παντελή M. Nίγδελη  Δήλος, η άλλη ψη. Aνεπαρκή κονδύλια, φύλαξη και συντήρηση απειλούν με καταστροφή το νησί–μνημείο. Tης Aλεξάνδρας Aγγελετάκη

H Δήλος απ τους προϊστορικούς χρ νους έως την οριστική ερήμωσή της το 69 π.X.



Eξώφυλλο: Tο άνδηρον (ταράτσα) των λεντων στη Δήλο (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY

ΦIEPΩMA

O «Oίκος των Nαξίων», το πρώτο μαρμάρινο μνημείο της Δήλου, μαζί με τους Λέοντες της Λίμνης και τον Kολοσσ αποδεικνύουν τον κύριο ρλο που παίζει η Nάξος στη Δήλο, κατά τα τέλη του 7ου και τις αρχές του 6ου αι. π.X. (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). Tου Kωνσταντίνου Tσάκου Eπίτ. Eφρου Aρχαιοτήτων

ΣTO KENTPO του Aιγαίου βρίσκεται η Δήλος· ένας ξερβραχος απ γρανίτη που τον δέρνει αλύπητα, τις περισστερες μέρες του χρνου, η θάλασσα ξεσηκωμένη απ τα μελτέμια. Oλγυρά της, σαν σε μαγικ κύκλο, ξεφυτρώνουν απ τα νερά τα άλλα νησιά· οι Kυκλάδες. Aν εξαιρέσει κανείς τη μοναδική γεωγραφική θέση του νησιού ανάμεσα στην Hπειρωτική Eλλάδα και τη Mικρά Aσία, πάνω στους δρμους που ενώνουν το Bορρά με το Nτο και τη Δύση με την Aνατολή, τίποτα δεν θα δικαιολογούσε τη λαμπρή Mοίρα που της επιφύλαξε η Iστορία. Tίποτα, εκτς απ την εύνοια του Mεγάλου Θεού, του Aπλλωνα που την διάλεξε για γενέθλια γη του. Kυνηγημένη απ την άγρια ζήλια της Hρας η κρυφή ερωμένη του Δία, η άμοιρη Λητώ, μά-

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

ταια αναζητεί έναν τπο για να γεννήσει τα δίδυμα παιδιά που της χάρισε η ένωση της με τον Πατέρα των Θεών. Nησιά και πλεις αρνούνται να την δεχτούν τρέμοντας την οργή της Hρας. Mνο η Δήλος, ένας ασήμαντος ύφαλος, θα τολμήσει να της Eπιμέλεια αφιερώματος:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY προσφέρει καταφύγιο αφού πάρει την υπσχεση της Λητώς τι θα έχει την εύνοια του γιού της. Eννιά μερνυχτα κρατούν οι πνοι και η γέννα αργεί γιατί η οργή της Hρας κρατάει απληροφρητη στον Oλυμπο την Eιλειθυία, τη θεά του τοκετού, που μνο με πονηριά και δωροδοκία θα καταφέρει να την φέρει στη Δήλο η Iρις, η αγγελιοφρος των θεών. «Aγκάλιασε τον φοίνικα (η Λητώ) και στήριξε τα γνατα

στο τρυφερ λιβάδι, και η γη απ κάτω μειδίασε· και σαν Aυτς ήρθε στο φως, λες μαζί αλαλάξαν οι θεές». Eτσι τραγούδησε τη θαυμαστή γέννηση ο Oμηρικς Yμνος στον Aπλλωνα, δημιούργημα του Oμήρου, λένε απ τα τέλη του 8ου αι. Kαι πιο κάτω: «Θαμπώθηκαν οι αθάνατες θεές και με χρυσάφι η Δήλος λη εγέμισε καθώς του Δία και της Λητώς τον γνο εθώρει, απ χαρά....» H παλιά μικρή Aστερία, η πετρωμένη απ το φβο αδελφή της Λητώς που παράδερνε στα κύματα, με την εύνοια του θεού γίνεται Δήλος (φανερή) και στερεώνεται σε γερές κολώνες στο βυθ της θάλασσας.

Πρώτοι κάτοικοι Πολλοί είναι οι μύθοι, ατελείωτες οι παραδσεις που σχετίζονται με το Συνέχεια στην 4η σελίδα

Aναπαράσταση της πλης και του λιμανιού στα τέλη του 2ου αι. π.X. Kατά την περίοδο της Δηλιακής Aνεξαρτησίας (314 – 166 π.X.) το νησί θα γνωρίσει ραγδαία οικονομική ανάπτυξη που θα ενταθεί την επμενη περίοδο, μετά το 166 π.X., ταν η Δήλος θα εξελιχθεί στο μεγαλύτερο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου στο Aιγαίο. (Ph. Collet, P. Fraisse, F. Baleler – Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

Aποψη του Iερού του Aπλλωνα απ ανατολικά. Σε πρώτο πλάνο η αγορά των Δηλίων, η λεγμενη λγω του σχήματς της και Tετράγωνη Aγορά. (Aεροφωτογραφία: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

H θήκη της Aργης και της Ωπης, των δύο απ τις Yπερβρειες Παρθένες που συνδέθηκαν με τη λατρεία του Aπλλωνα στη Δήλο. O τάφος τους, στην πραγματικτητα ένας μυκηναϊκς τάφος, είναι απ τους ελάχιστους που γλύτωσαν απ την κάθαρση του 426/5 π.X. επειδή θεωρήθηκε ιερς (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). Συνέχεια απ την 2η σελίδα

Eνας Mυκονιάτης φωτογραφίζεται πλάι στο άγαλμα ενς Pωμαίου. Δεξιά, αντίγραφο του Διαδούμενου του Πολυκλείτου. Oλοι οι άνδρες, ακμα και οι ηλικιωμένοι, παριστάνονται με αρμονικά γυμνασμένα σώματα (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

νησί. Kάρες και Φοίνικες αναφέρονται ως πρώτοι κάτοικοί του. Σε Kάρες αποδίδει ο ιστορικς Θουκυδίδης τους νεκρούς με τα σιδερένια πλα που βρέθηκαν στους τάφους της Δήλου κατά την Kάθαρση του 426/5 π.X. Tα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν τι στο νησί υπάρχει ζωή τουλάχιστον απ την τρίτη προχριστιανική χιλιετία. Σε αυτή την εποχή αποδθηκαν οι κυκλικές καλύβες που τα θεμέλιά τους βρέθηκαν στην κορυφή του Kύνθου, του μεγαλύτερου υψώματος του νησιού (ύψ. 112 μ.), οι κάτοικοί τους θαλασσινοί, λίγο ψαράδες και λίγο πειρατές. Tο νησί με την καίρια θέση δεν θα έμεινε άγνωστο στους ναυτικούς της Mινωϊκής Kρήτης· αυτ, λένε, υποδηλώνουν οι μύθοι για τις σχέσεις του μυθικού Aρχηγέτη των Δηλίων, του Aνιου, με τον Pαδάμανθυ καθώς και κάποια στοιχεία, πως το νομα της Kρήνης Mινώα στην περιοχή του ιερού. Σίγουρη είναι η παρουσία των Mυκηναίων (1600–1200 π.X.). Λείψανα απ μια εγκατάσταση, με κάποιο ίσως πιο επίσημο συγκρτημα, έχουν εντοπισθεί στο πλάτωμα που δημιούργησαν οι επιχώσεις του μικρού ποταμού, του Iνωπού, ανάμεσα στο λιμάνι και στην Iερή Λίμνη, την

«τροχοειδή». Tάφοι και λείψανα της εγκατάστασης συνδέθηκαν απ την παράδοση με τις Yπερβρειες Παρθένες, την Λαοδίκη και την Yπερχη, την Aργη και την Ωπη, που έφτασαν απ τις μυθικές Yπερβρειες χώρες τους στη Δήλο για χάρη του Aπλλωνα. Mετά τα 1100 π.X. φτάνουν στις Kυκλάδες οι Iωνες· ίχνη τους μως στη Δήλο βρίσκονται κυρίως απ τη γεωμετρική εποχή. Στα τέλη της εποχής αυτής, γύρω στα 700 π.X., το Iερ μνημονεύεται ως πανσέβαστο θρησκευτικ κέντρο, που συγκεντρώνονταν οι Iωνες «συν γυναιξί και τέκνοις», για να τιμήσουν τον Φοίβο Aπλλωνα με χορούς, ύμνους και θυσίες σε μια λαμπρή πανήγυρη. H μεγάλη ανάπτυξη και η δημοτικτητα του Iερού προκαλούν την ευγενική άμιλλα ανάμεσα στις ευημερούσες ιωνικές πλεις, που λαμπρύνουν το νησί με τα αμέτρητα αναθήματά τους. Στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αι. τα μνημεία που στήθηκαν –οι περήφανοι μαρμάρινοι λέοντες, ο λαμπρς Kολοσσς του Aπλλωνα, ο Oίκος και η Στοά των Nαξίων, το ανάθημα της Nικάνδρης, οι κούροι– δίνουν το προβάδισμα στην αριστοκρατική Nάξο. Aπ κοντά ακολουθεί η Πάρος, στον 6ο κυρίως αιώνα, με τα πολυάριθμα αναθήματα, αλλά και οι πλεις της Iωνίας. O αλαζονικς τύραννος της Σάμου, ο Πολυκράτης, γύρω στα 530 π.X. αφιερώνει στον Aπλλωνα τη γειτονική Pήνεια, δένοντας την μάλιστα με το ιερ νησί για λγους εντυπώσεων, με μια αλυσίδα.

Aθηναϊκή κηδεμονία H υποδούλωση της Iωνίας στους Πέρσες, θα αλλάξει τη μοίρα της Δήλου. Eπωφελούμενη απ τις συνθήκες η Aθήνα θα διεκδικήσει αποκλειστικτητα στην προστασία του Iερού, ανασύροντας μάλιστα στην επιφάνεια παλιούς μύθους: Στον Zωστήρα της Aττικής έλυσε η Λητώ τη ζώνη της κατά την απελπισμένη φυγή της, στη Δήλο πρώτος ο Θησέας, γύρω στον πανσέβαστο Kεράτινο Bωμ –εκεί που το είχαν τάμα να αυτομαστιγώνονται οι ναυτικοί που γλίτωναν απ τη μανία της θάλασσας, κατά πανάρχαια συνήθεια– χρεψε τον Γέρανο, ξακουστ απ ττε χορ, για τη σωτηρία του στην Kρήτη μετά το φνο του Mινώταυρου. O Eρυσίχθων, άλλωστε, μυθικς βασιλιάς της Aθήνας, ήταν ο πρώτος που οδήγησε «Θεωρία» στο Iερ νησί, που είχε χτίσει να και αφιερώσει άγαλμα στον Aπλλωνα. Στην πραγματικτητα το ενδιαφέρον των Aθηναίων για το νησί αυξήθηκε με την εφαρμογή του προγράμματος για την ναυτική εξάπλωση που αρχίζει ήδη στα χρνια του Σλωνα. O Πεισίστρατος (540 π.X.) και πιο παλιά ο Eπιμενίδης απ την Kρήτη είχαν κάνει Kαθαρμ στο νησί, απομακρύνοντας τους τάφους απ την περιοχή του Iερού, αφού ο θες του Φωτς αποστρέφεται το θάνατο. Oι περσικοί πλεμοι με την νικηφρα κατάληξή τους και η ίδρυση της Δηλιακής Συμμαχίας (478 π.X.)

Xάρτης της Δήλου. Aπ τον 17ο αι. πυκνώνουν οι επισκέψεις περιηγητών στη Δήλο, που μελετούν τα ερείπια και δίνουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες. (Xαλκογραφία του Choiseul Gouffier, 1782, απ το λεύκωμα «Xάρτες και Xαρτογράφοι του Aιγαίου Πελάγους», εκδ. «Oλκς», Aθήνα 1985).

για την προστασία των πλεων γίνονται παγίδα για τη Δήλο. Στην αρχή ορίζεται το Iερ του Aπλλωνα ως έδρα της Συμμαχίας· τα χρήματα φυλάγονται στο να του θεού. Aρχίζει μάλιστα η οικοδμηση του μεγάλου ναού των Δηλίων που θα τελειώσει μως πολύ αργτερα. Γρήγορα η Συμμαχία μετατρέπεται σε Hγεμονία των Aθηναίων. O θησαυρς μεταφέρεται στην αθηναϊκή Aκρπολη (454 π.X.). H αυταρχική διάθεση των Aθηναίων θα έχει δραματικά επακλουθα. O λοιμς που ξέσπασε στην Aθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου αποδθηκε σκπιμα στην οργή του Aπλλωνα και αποφασίστηκε μια νέα, ριζική πια, Kάθαρση του νησιού (426–5 π.X.). Oι τάφοι –ακμα και οι πιο πρσφατοι– ξερριζώνονται· τα οστά μαζί με τα νεκρικά κτερίσματα μεταφέρονται στη γειτονική Pήνεια και θάβονται σε ομαδικ τάφο, τον λεγμενο Bθρο της Kαθάρσεως που βρέθηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα (τα ευρήματα του αποτέλεσαν το υλικ για το Mουσείο Mυκνου). Στο εξής απαγορεύεται στη Δήλο χι μνο η τα-

φή, αλλά και ο τοκετς, αφού και αυτς μολύνει το Iερ νησί και ορίζεται «μήτε εναποθνήσκειν εν τη νήσω μήτε εντίκτειν, αλλ’ ες την Pήνειαν διακομίζεσθαι», πως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θουκυδίδης. Mε τον τρπο αυτ, αφού δεν γεννιούνται, ούτε πεθαίνουν στη Δήλο, οι Δήλιοι δεν έχουν το δικαίωμα να τη θεωρούν πατρίδα τους· εύκολα λοιπν οι Aθηναίοι και χωρίς αντιδράσεις τους εξορίζουν στο Aδραμύτιο της M. Aσίας (422 π.X.), που θα εξολοθρευτούν απ τους Πέρσες. Aπ την αθηναϊκή κηδεμονία θα απαλλαγεί η Δήλος μνο μετά την εμφάνιση στο προσκήνιο της Iστορίας των Mακεδνων με τον Φίλιππο και τον Aλέξανδρο. Kατά την περίοδο αυτή της Δηλιακής Aνεξαρτησίας (314–166 π.X.) το νησί θα απολαύσει περισστερη ελευθερία και θα γνωρίσει ραγδαία οικονομική ανάπτυξη. Στην ίδια περίοδο θα οικοδομηθούν μερικά απ τα σημαντικτερα μνημεία της Δήλου: Tο μεγάλο θέατρο, η μεγάλη και ενδιαφέρουσα Yπστυλος Aίθουσα, το Στάδιο, η Παλαίστρα της Λίμνης και πολλά άλλα. Tον ίδιο καιρ, θα αποπερατωθεί ο μοναδι-

κς περίπτερος νας της Δήλου, ο νας των Δηλίων. H πολιτική κατάσταση με τους ατελείωτους αγώνες των διαδχων του Mεγάλου Aλεξάνδρου απεικονίζονται εντυπωσιακά στα μνημεία της Δήλου· η Στοά του Aντιγνου με την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική της στη B. πλευρά του Iερού (250 π.X.), το Mνημείο των Tαύρων που στέγασε μια τριήρη του Δημητρίου Πολιορκητή σε ανάμνηση της νίκης του στη Σαλαμίνα της Kύπρου (305 π.X.), η Στοά του Φιλίππου E΄ (205 π.X.), η Στοά του βασιλιά της Περγάμου Aττάλου A΄ (μέσα 3ου π.X. αι.) είναι οι απηχοι των πολεμικών γεγοντων που αναδείκνυαν για κάποιες στιγμές νέους ισχυρούς, οι οποίοι απαθανάτιζαν την εφήμερη επιτυχία τους με μνημεία και αναθήματα. H οικονομική άνθηση που συνεχίζεται στο 2ο π.X. αι. φέρνει στο νησί εμπρους απ την Aνατολή και τη Δύση. Pωμαίοι και Kατωϊταλιώτες, Φοίνικες, Σύριοι και Παλαιστίνιοι εγκαθίστανται στο νησί και επηρεάζουν τη θρησκευτική ζωή και τις συνήθειες του τπου. Oι Aθηναίοι που ποτέ δεν έπαψαν να ενδιαφέρονται για το νησί, καταφέρνουν να τους παραχωρηθεί και πάλι η Δήλος απ τους Pωμαίους στα 166 π.X. Oι παλιοί Δήλιοι εξορίζονται στην Aχαΐα· στο νησί εγκαθίστανται Aθηναίοι έποικοι. Για να τιμωρήσουν μάλιστα τους Pδιους που είχαν δείξει συμπάθεια στο βασιλιά της Mακεδονίας Περσέα, οι Pωμαίοι ανακηρύσσουν τη Δήλο ελεύθερο λιμένα. H ενέργεια αυτή και η καταστροφή της Kορίνθου (146 π.X.) είχαν ως αποτέλεσμα να εξελιχτεί η Δήλος στο μεγαλύτερο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου στο Aιγαίο. O παλις θρησκευτικς χαρακτήρας του νησιού ξεθωριάζει μπροστά στη λατρεία του χρήματος. Aθηναίοι έποικοι και ξένοι έμποροι, εφοπλιστές και πράκτορες, τραπεζίτες και μεταπράτες, δίνουν ένα κοσμοπολίτικο τνο στη ζωή του νησιού, εφαρμζοντας επιδεικτικούς τρπους διαβίωσης, πρωτγνωρους στον ελληνικ κσμο. Στο πιο ψηλ σημείο ακμής φτάνει η πλη γύρω στα 100 π.X., με πληθυσμ πάνω απ 25.000 κατοίκους. Oυσιαστικοί ρυθμιστές των πραγμάτων πίσω απ τους Aθηναίους είναι οι Pωμαίοι, το ξένο στοιχείο μως, Aνατολίτες και Iταλιώτες, με τις συνήθειες και τις θρησκείες τους δίνουν τον τνο στην καθημερινή ζωή.

Tο τέλος Aυτή η μοναδική ακμή θα έχει τραγικ τέλος ταν, στον πλεμο του εναντίον των Pωμαίων, ο βασιλιάς του Πντου Mιθριδάτης θα καταστρέψει τη Δήλο, σφάζοντας πολλές χιλιάδες απ τους κατοίκους της (88 π.X.). Tην καταστροφή αποτελειώνει στα 69 π.X. ο σύμμαχος του Mιθριδάτη Aθηνδωρος με τους πειρατές της Kιλικίας. Oι πλούσιοι κοσμοπολίτες θα αναζητήσουν νέες πατρίδες, ενώ στο νησί θα μείνουν κάποιοι φτωχοί μεροκαματιάρηδες, ώσπου να το εΣυνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Aποψη του αρχαιολογικού χώρου της Δήλου απ τα B.A. Στο κέντρο η Iερή Λίμνη με το φοίνικα που συνδέθηκε με τη γέννηση του Aπλλωνα. Στο βάθος η Pήνεια, η αρχαία Oρτυγία, που κατά μία εκδοχή είχε γεννηθεί η Aρτεμις. Tο νησί είχε αφιερώσει στο Iερ της Δήλου, γύρω στα 530 π.X., ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης, προσδένοντάς το στη Δήλο με εντυπωσιακή αλυσίδα. Mετά την κάθαρση του 426/5 π.X. στις ανατολικές πλαγιές της Pήνειας δημιουργήθηκαν τα νεκροταφεία των Δηλίων, αφού ορίσθηκε, πως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θουκυδίδης, «μήτε εναποθνήσκειν εν τη νήσω μήτε εντίκτειν, αλλ’ ες την Pήνειαν διακομίζεσθαι» (φωτ.: Π. Xατζηδάκης). Συνέχεια απ την 5η σελίδα

O νας των Aθηναίων· αναπαράσταση της κύριας ψης. O νας, ένα απ τα πιο κομψά δημιουργήματα της αττικής αρχιτεκτονικής, αφιερώθηκε στον Aπλλωνα μετά την Kάθαρση του 426/5 π.X. Kτίσθηκε απ πεντελικ μάρμαρο σε δωρικ ρυθμ, στον τύπο του αμφιπρστυλου ναού με εξάστυλες κιονοστοιχίες στις δύο προσψεις. Σε ένα ημικυκλικ βάθρο απ ελευσινιακ μάρμαρο στο βάθος του σηκού του είχαν στηθεί επτά αγάλματα θεών· γι’ αυτ ο νας είναι γνωστς και ως «ο οίκος εν ω τα επτά».

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

γκαταλείψουν και αυτοί, μην αντέχοντας τις δυσκολίες και τις εχθρικές επιθέσεις. H μικρή Δήλος θα πέσει στην αφάνεια και θα (ξανα)γίνει άδηλος, πως είχε προφητέψει ένας παλις χρησμς. Στους νετερους χρνους εγκαταστάθηκαν για λίγο στο νησί οι Iωαννίτες Iππτες της Mάλτας (1329), ενώ στους αιώνες της τουρκοκρατίας η έρημη Δήλος θα προσφέρει καταφύγιο στους πειρατές των θαλασσών και οικοδομικά υλικά στους κατοίκους των γύρω νησιών. Στον 15ο αι. την επισκέπτεται ο γνωστς Kυριακς ο Aγκωνίτης, απ τον 17ο αι. πυκνώνουν οι επισκέψεις περιηγητών που μελετούν τα ερείπια και δίνουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Στα 1873 θα αρχίσουν οι ανασκαφές της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής που θα ξαναφέρουν στο φως σιγά σιγά τα λείψανα μιας κάποτε ευτυχισμένης πλης, με τα ιερά και τα λιμάνια της, τις αγορές και τα επιβλητικά σπίτια των πλούσιων κατοίκων της, με τις αυλές και τους χώρους υποδοχής, με τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες μιας ολοζώντανης πλης που αφήνει στον επισκέπτη την εντύπωση τι μλις πριν απ λίγο την εγκατέλειψαν οι κάτοικοί της, αφήνοντας πίσω τους, μέσα στα ερείπια, μαζί με τα υπάρχοντά τους, τις ελπίδες και τα νειρά τους.

Aνεξάντλητοι θησαυροί Oι ανασκαφές της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών στη Δήλο

O κολοσσς των Nαξίων. Aιώνες τώρα την προσοχή των επισκεπτών ελκύει ο θαυμάσιος κούρος που προσέφεραν οι κάτοικοι της Nάξου στον Aπλλωνα, έργο του 600 π.X. περίπου (φωτ.: Π. Xατζηδάκης). Tου Roland Etienne Aρχαιολγου, Διευθυντή της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών

OI ΓAΛΛOI αγαπούν απ παλιά τη Δήλο: το 1675, ο γιατρς Σπον απ τη Λυών έδωσε, πρώτος, μια λεπτομερή περιγραφή του νησιού. Tον ακολούθησε ο βοτανολγος Zοζέφ Πιτν ντε Tουρνεφρ, σταλμένος απ τον Λουδοβίκο 14ο. O τελευταίος πραγματοποίησε τέσσερις επισκέψεις στη Δήλο απ τον Oκτώβριο του 1700 έως τον Φεβρουάριο του 1701, σχεδίασε τον καλύτερο χάρτη που υπήρχε για το νησί έως τις ανασκαφές στα τέλη του 19ου αι. και άφησε μια πολύ ακριβή περιγραφή για το είδος σαύρας που αποκαλούμε «κροκοδίλια». Tι έβλεπε ο επισκέπτης της Δήλου τον 18ο και 19ο αιώνα; Tο θέαμα ήταν εντυπωσιακ: παντού μάρμαρα, κολνες, αγάλματα κάθε τύπου. Tην προσοχή του έλκυε, πως άλλωστε και σήμερα, ο θαυμάσιος κούρος που

πρσφεραν οι κάτοικοι της Nάξου, έργο του 600 π.X. περίπου, πως γνωρίζουμε σήμερα. Tην εποχή εκείνη δεν ήταν δυνατν να χρονολογηθεί ένα τέτοιο αντικείμενο. Πριν απ τις ανασκαφές του 19ου αιώνα η αρχαϊκή ελληνική τέχνη ήταν άγνωστη. H συγκεκριμένη ανακάλυψη συνιστά ένα απ τα μεγαλύτερα κέρδη των μεγάλων ανασκαφών του 19ου αιώνα, με αντίστοιχα παραδείγματα στους Δελφούς και την Aκρπολη. Στις πλαγιές του Kύνθου, την προσοχή του επισκέπτη έλκυε ένα σπήλαιο με στέγη απ βράχους, το οποίο, πίστευαν ττε τι ήταν ένας πρωτγονος νας του Aπλλωνα (στην πραγματικτητα επρκειτο για ένα ιερ του Hρακλή, του 3ου π.X. αι.). Eύκολα αναγνωρίσιμο ήταν το θέατρο.

Λεηλασίες O ερειπιώνας αυτς προδιέθετε και ήταν απροστάτευτος σε κάθε λε-

ηλασία: την κεφαλή του κούρου των Nαξίων πρινισε ένας Iταλς, λίγο πριν απ το πέρασμα του Σπον. Eνα πδι του ίδιου αγάλματος μεταφέρθηκε στο Bρετανικ Mουσείο, που βρίσκεται έως σήμερα. Πολλά μουσεία και ιδιωτικές συλλογές περιλαμβάνουν στους θησαυρούς τους επιτύμβιες στήλες απ τη Pήνεια· μεταφέρθηκαν στην Eυρώπη με πλοία που αγκυροβολούσαν στο νησί, σε εποχές κατά τις οποίες αρκούσε να περπατήσει κάποιος στην ακτή για να κάνει πλούσια συλλογή. Για να προστατευθούν αυτοί οι θησαυροί, έπρεπε να γίνουν ανασκαφές και να υπάρχει παρουσία στο νησί. H Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών είναι ιδιαίτερα ευγνώμων στο ελληνικ κράτος που της εμπιστεύθηκε αυτ το κομμάτι της πολιτιστικής του κληρονομιάς. H Γαλλική Aρχαιολογικη Σχολή της Aθήνας ιδρύθηκε το 1846 και ενδιαφέρθηκε ενεργά για τη Δήλο απ το

1864: ένα μέλος της Σχολής, ο Λ. Tεριέ, εργάσθηκε ένα μήνα στο νησί (πραγματικς άθλος αν λάβουμε υπψη τι την εποχή εκείνη στη Δήλο δεν υπήρχε νερ ούτε τροφή, αλλά πολλά κουνούπια) και συνέταξε μια αξιλογη έκθεση. Tο 1873, ένα άλλο μέρος της Σχολής πραγματοποίησε τις πρώτες ανασκαφές: αναζητούσε το να του Aπλλωνα τον οποίο επέμενε να ταυτίζει με το σπήλαιο του Kύνθου. Eκτοτε οι Γάλλοι είναι παρντες στη Δήλο με λιγτερο ή περισστερο εντατικές περιδους ανασκαφών. Tις ανασκαφές του Θεφιλου Oμλ στο ιερ ακολούθησαν οι «μεγάλες ανασκαφές» του 1902-1912 που χρηματοδτησε ο Aμερικανς μαικήνας δούκας ντε Λουμπάρ. H δραστηριτητα μειώθηκε το διάστημα 1920-1960 για να ακολουθήσουν, έως το 1980 οι μεγάλες ανασκαφές στις συνοικίες των σπιτιών. Yπενθυμίζουμε τι ανασκαΣυνέχεια στην 8η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

Mέλη της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών στη Δήλο, το 1910 (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). Συνέχεια απ την 7η σελίδα

φές στη Δήλο πραγματοποιούν και οι Eλληνες συνάδελφοί μας. Ποια ήταν τα σημαντικτερα αποτελέσματα των ανασκαφών; Tα άρθρα αυτού του αφιερώματος δίνουν μια εικνα του πλούτου των ευρημάτων: τα σπίτια και τα μωσαϊκά τους, το λιμάνι, οι θεοί, έλληνες και ξένοι. Eπίσης χιλιάδες επιγραφές, εκατοντάδες αγάλματα, δεκάδες κτίρια μεγίστου ενδιαφέροντος για την αρχαία αρχιτεκτονική. Δεν είναι δυνατν να μιλήσουμε για λα. Aς δώσουμε λοιπν μερικά παραδείγματα.

Πρωττυπα μνημεία Oι αρχαιολγοι αναζητούσαν το να του Aπλλωνα. Aνακάλυψαν τρεις ναούς κλασικής αρχιτεκτονικής που τα πρτυπά της βρίσκονταν στην Aθήνα, κτισμένους απ τους Aθηναίους, στο τέλος του 6ου και στον 5ο αι. Στη Δήλο, μως, τα πιο πρωττυπα μνημεία ήταν έργα αρχιτεκτνων απ τις Kυκλάδες. Oι τελευταίοι δεν αγαπούσαν τους περίπτερους ναούς αλλά τους «οίκους» απ μάρμαρο. Διακοσμούσαν τους τοίχους των «οίκων» με κυψελωτά στοιχεία και ανάγλυφα και σχε-

δίαζαν παράθυρα σε σχήμα διπλού πέλεκυ. Eίχαν επίσης επινοήσει έναν τύπο μαρμάρινου βωμού με σχήμα θρνου. Tέλος, το άνδηρον (ταράτσα) των λεντων που πλαισιώνουν την Iερή Λίμνη στο Iερ της Λητούς αποτελεί μοναδικ παράδειγμα αυτού του είδους στην Eλλάδα και αποδεικνύει την πρωτοτυπία των Δηλίων δημιουργών, ακμα και εάν εμπνεύστηκαν πιθανν απ τις αλέες με τα ιερά ζώα της Aιγύπτου.

Λογαριασμοί Πληροφορίες, μως, σημαντικές και πρωττυπες δεν δίνουν μνο τα μνημεία και τα έργα τέχνης αλλά και οι επιγραφές. Στις μεγάλες μαρμάρινες στήλες που περιέβαλλαν τους ναούς του Aπλλωνα, οι Δήλιοι απ τον 5ο αι. π.X. συνήθιζαν να χαράζουν τις αποδσεις λογαριασμών και τις απογραφές του ιερού θησαυρού. Eτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε το σχηματισμ και την εξέλιξη της περιουσίας του θεού: γνωρίζουμε τι κατείχε έως 20 εκμισθούμενα αγροκτήματα και το ύψος της μίσθωσής τους για δύο περίπου αιώνες. Tο 337 π.X. τα χρηματικά αποθέματά της ανερχταν σε 1.277 κιλά. Mε τέτοιες πληροφορίες μπορούμε να α-

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

νασυνθέσουμε την οικονομική ιστορία μιας αρχαίας πλης. Mνο για την Aθήνα των κλασικών χρνων και την Aίγυπτο των Λαγιδών διαθέτουμε παρμοιο γκο πληροφοριών. Oι λογαριασμοί μας ενημερώνουν επίσης σχετικά με το τι περιλάμβαναν τα Iερά και τα δημσια κτίρια· γνωρίζουμε πσα αργυρά αγγεία διέθεταν οι άρχοντες στο Πρυτανείο και το βάρος των χρυσών και αργυρών αναθημάτων. Aνάμεσα στους γενναιδωρους δωρητές που αναφέρονται στις επιγραφές του 4ου αι. π.X., σημειώνουμε τον πυθαγρειο φιλσοφο Παρμενίσκο απ το Mεταπντιο, ο οποίος σύμφωνα με το θρύλο, ξαναβρήκε το γέλιο του στη Δήλο, παρατηρώντας το ξύλινο άγαλμα (ξανο) της Λητούς· αφιέρωσε εκεί έναν αργυρ κρατήρα. Δίπλα σε αυτν αναφέρονται ο Λύσανδρος, ο Σπαρτιάτης που νίκησε τους Aθηναίους, δωρητής ενς χρυσού στεφάνου μυρτιάς, και ο Eπαμεινώνδας, ο περίφημος Θηβαίος, που νίκησε τους Σπαρτιάτες, δωρητής ενς δάφνινου στεφάνου απ χρυσ. Oσον αφορά τους βασιλείς και τις οικογένειές τους, λες οι δυναστείες των ελληνιστικών χρνων, οι Λαγίδες, οι Mακεδνες, οι Σελευκίδες, οι Aτταλίδες, ανταγωνίζονται σε γεν-

ναιοδωρία απέναντι στους θεούς, ιδρύοντας γιορτές και προσφέροντας ανεκτίμητα δώρα. Στα μέσα του 3ου αι. η βασίλισσα Στρατονίκη, κρη του Δημητρίου του Πολιορκητή και σύζυγος δύο βασιλέων, αποδεικνύεται πολύ γενναιδωρη προς τον Aπλλωνα, προσφέροντας για το Iερ άγαλμα ένα χρυσ στεφάνι βάρους 2,8 κιλών, ένα περιδέραιο, δαχτυλίδια, αγγεία, κ.ά.

Προνομιούχος τπος Oλα αυτά κάνουν τη Δήλο έναν προνομιούχο τπο σον αφορά την έρευνα της κοινωνίας, της οικονομίας και της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Oχι μνο γνωρίζουμε τα πάντα για τα μνημεία της, αλλά και ,τι σχεδν αφορά τους κατοίκους της που έφθασαν τους 6.000 τον 3ο αι. π.X. και πιθανν τους 25.000 τον 2ο αι. Tι αντίθεση με τη σημερινή μοναξιά, αλλά και τι μάθημα! Tο να ζει κάποιος στη Δήλο του ττε μοιάζει με θαύμα: έπρεπε να ελέγχει τη φύση, το νερ και τον άνεμο, τους εμπορικούς κύκλους απ τους οποίους εξαρτιταν οι επισιτισμς του νησιού και να παράγει επί τπου ,τι δεν μπορούσε να εισαχθεί. Xρειαζταν οπωσδήποτε η βοήθεια του Aπλλωνα για να αντιμε-

Eργάτες σε ανασκαφή στους πρποδες του Kύνθου, το 1913 (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

τωπισθούν αυτά τα προβλήματα. Eχουμε πολλά ακμα να διδαχθούμε απ το δηλιακ αυτ θαύμα, εάν αγωνιούμε για το μέλλον των νησιών στους αιώνες που έρχονται. Pωτάνε συχνά τους αρχαιολγους: τι μένει ακμα να ανακαλύψετε και γιατί συνεχίζετε να εργάζεσθε στο νησί του Aπλλωνα; Eίναι βέβαιο τι δεν θα ανακαλυφθούν πολλά ακμη αγάλματα ή χιλιάδες επιγραφές, αλλά το επιστημονικ ενδιαφέρον δεν συμβαδίζει πάντα με το θεαματικ. Oι ανακαλύψεις των τελευταίων 15 ετών ήταν ιδιαίτερα πλούσιες, παρά το γεγονς τι δεν πραγματοποιήθηκαν μεγάλες ανασκαφές. Aναφέρουμε ενδεικτικά τους ταφικούς περιβλους της Pήνειας, τις έρευνες για το επίπεδο της θάλασσας, πολύ πιο χαμηλ στην αρχαιτητα απ ,τι σήμερα, την αξιοποίηση του συστήματος άρδευσης ενς αρχαίου αγροκτήματος με μεγάλες δεξαμενές ή, ακμη, τη φετινή ταύτιση ενς μυροπωλείου με τις εγκαταστάσεις του, ελαιοτριβείο και πύραυνο για την επεξεργασία των ελαίων και των αρωμάτων. Eάν το ελληνικ κράτος ανανεώσει την εμπιστοσύνη που μας δείχνει εδώ και έναν αιώνα, οι Γάλλοι δεν θα εγκαταλείψουν τη Δήλο γιατί γνωρίζουν τι οι θησαυροί της είναι ανεξάντλητοι και γιατί λοι ονειρεύονται μια βραδιά στην καρδιά του αρχιπελάγους.

Tο σπήλαιο του Kύνθου ήταν το πρώτο μνημείο που ανασκάφθηκε στη Δήλο (1875), διτι λγω της κυκλώπειας και μυστηριακής εμφάνισής του θεωρήθηκε αρχικά ο παλαιτατος και μνημονευμενος απ τον Oμηρικ Yμνο νας του Aπλλωνα. Oι έρευνες πιστοποίησαν τι πρκειται για ιερ του Hρακλή του 3ου π.X. αι. (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

KYPIAKH 25 MAΪOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

H Iερή Λίμνη με τον φοίνικα που φυτεύθηκε για να θυμίζει τη γέννηση του Aπλλωνα. «Aγκάλιασε τον φοίνικα (η Λητώ) και στήριξε τα γνατα στο τρυφερ λιβάδι, και η γη απ κάτω μειδίασε». Eτσι τραγουδάει τη γέννηση του μεγάλου θεού ο Oμηρικς Yμνος στον Aπλλωνα. Στο βάθος διακρίνεται η συνοικία του λφου με τις αναστηλωμένες κολνες της στοάς του Iδρύματος των Ποσειδωνιαστών (φωτ.: A. Aγγελετάκη).

Iερά και λατρείες Tο Iερ του Aπλλωνα και οι θετητες, ελληνικές και ξένες, που λατρεύονταν στη Δήλο Tου Philippe Bruneau Kαθηγητή της Eλληνικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβννης

Γυμνς νέγρος σκλάβος προετοιμάζει τραπέζι με γυάλινα αγγεία. Tοιχογραφία απ εξωτερικ ρωμαϊκού σπιτιού (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

ΣTH ΘPHΣKEYTIKH ιστορία της αρχαίας Eλλάδας η Δήλος κατέχει μια εξέχουσα θέση, για δύο λγους. Πρώτα πρώτα λγω του πλήθους των λατρειών που ετελούντο εκεί. Δεν ήταν μνο το ιερ νησί που ο μύθος τοποθετούσε τη γέννηση του Aπλλωνα· οι περισστερες ελληνικές θετητες λατρεύονταν στη Δήλο και επιπλέον, απ τον 3ο και ιδίως απ το 2ο αιώνα, στο νησί εισέβαλε μια μεγάλη ποικιλία, μοναδική σχεδν για την εποχή, Aνατολικών Θεοτήτων. H σπουδαιτητα της Δήλου οφείλεται επίσης στον πλούτο των πληροφοριών που διαθέτουμε γι’ αυτήν. Παρ’ λο που η απώτερη καταγωγή του Iερού της Δήλου δεν είναι ακμα πλήρως γνωστή, η τεκμηρίωση για την ελληνιστική περίοδο είναι εξαίρετη. Oι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως πολλές δεκάδες ιερών, αγαλμά-

των και αναγλύφων – και κυρίως επιγραφές: αφιερώσεις στις θετητες και «κατάστιχα» που οι υπεύθυνοι των Iερών φρντιζαν κάθε χρνο να γράφονται σε μάρμαρο, «απογραφές» των πολύτιμων προσφορών στους ναούς και λογαριασμοί των εσδων και των εξδων για τη συντήρηση των Iερών και τη διοργάνωση των εορτών.

Tο Iερ του Aπλλωνα Tο κύριο Iερ ήταν φυσικά εκείνο του Aπλλωνα, το οποίο σήμερα είναι πολύ ερειπωμένο. Περιέχει μια πλειάδα απ αφιερώματα, κινητά και ακίνητα. Στα δεύτερα περιλαμβάνονται κτίρια ή γλυπτά. Oπως, για παράδειγμα, απ την αρχαϊκή εποχή, η Στοά και ο κολοσσς του Aπλλωνα, αφιερωμένα απ τους Nαξιώτες· απ την κλασική εποχή, ο χάλκινος φοίνικας που προσέφερε ο Aθηναίος στρατηγς Nικίας, το 417· απ την ελληνιστική εποχή, πολλές στοές, προσφορές βασιλέων, καθώς και το «Mνημείο των Tαύρων» το οποίο μάλλον περιείχε ένα πολεμικ πλοίο, προσφορά κάποιου νικηφρου μονάρχη. Oσο για τις κινητές προσφορές, είναι τα εκατοντάδες χρυσά αντικείμενα για τα οποία οι απογραφές δίνουν τον κατάλογο και καμιά φορά ολιγλογες περιγραφές. Ωστσο, η πιο μεγάλη πρωτοτυπία του Iερού του Aπλλωνα είναι τι περιείχε και λείψανα: η «Θήκη» και το «Σήμα», τάφοι των «Yπερβορείων Παρθένων» που ήλθαν στη Δήλο «τον ίδιο καιρ με τους θεούς», είναι στην πραγματικτητα τάφοι υστεροελλαδικής εποχής που συνδέθηκαν με τον απολλώνειο μύθο· επιπλέον δύο ιερά κειμήλια απ την παιδική ηλικία του Aπλλωνα, που υπήρχαν ακμη κατά την ελληνιστική εποχή: ο φοίνικας που, σύμφωνα με το μύθο, είχε στηριχθεί η Λητώ για να γεννήσει, και ο Kεράτινος Bωμς, που ενίοτε τον περιλάμβαναν στα επτά θαύματα του κσμου και ο οποίος θεωρείτο τι φτιάχτηκε απ το θε με τα κέρατα των αιγών που είχε κυνηγήσει η Aρτεμις στον Kύνθο. O Kεράτινος Bωμς, που χρησίμευε επίσης για τις θυσίες στον Aπλλωνα, κατείχε την κεντρική θέση μέσα στο Iερ. Για καιρ πιστευταν τι τα κύρια οικοδομήματα ήταν οι τρεις ναοί, ένας απ τους οποίους περιείχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού· μως η ιδέα μας για τη χωροταξική οργάνωση του τεμένους του Aπλλωνα έχει σήμερα αλλάξει: ο καθηγητής Georges Roux απέδειξε τι οι ναοί δεν ήσαν παρά προσφορές· και εγώ, αργτερα, έχοντας ταυτίσει το Bωμ με το Aψιδωτ Mνημείο, θεώρησα τι η μεγάλη πλακστρωση με μπλε μάρμαρο που εκτείνεται στα δυτικά και στα ντια μέχρι τα προπύλαια, προσδιορίζει το τμήμα αυτ ως το κέντρο του Iερού του Aπλλωνα. H λατρεία του Aπλλωνα περιλάμβανε, πως παντού, μια ετήσια γιορτή με θυσία· κατά την αρχαϊκή εποχή ο Oμηρικς Yμνος στον Aπλλωνα φέρνει στο νου τις Iωνικές πανηγύρεις. Aλλά σ’ αυτή τη συνήθη λει-

H αναστηλωμένη κύρια ψη του ναού της Iσιδος στο ιερ των Aιγυπτίων θεών. Στα χρνια της ακμής της, η Δήλος, με τη συγκέντρωση πολλών εμπρων απ την Aνατολή και την Aίγυπτο, δέχθηκε και πλήθος ξένων θεών. Tα ιερά των Aιγυπτίων θεών στη δυτική πλαγιά του Kύνθου ήταν απ τα μεγαλύτερα και τα πιο εντυπωσιακά (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

τουργία είχαν προστεθεί και τοπικά τελετουργικά: οι «θεωρίες» που στέλνονταν απ τις πλεις, πως ήταν τα αθηναϊκά Δήλια, τα οποία οργανώθηκαν εκ νέου το 426· οι μυ-

στηριώδεις «υπερβρειες προσφορές» που έρχονταν απ τη Bρειο Eλλάδα, ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο δρομολγιο· ο χορς του «Γέρανου», έθιμο που θεωρείτο τι

κατάγεται απ το Θησέα. Kαι, βέβαια, το απολλώνιο τελετουργικ που, απ το 426, απαγρευε στους Δηλίους να γεννιώνται και να πεθαίΣυνέχεια στην 12η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

Mακέτα του Iερού του Aπλλωνα, με τους τρεις ναούς του θεού στο κέντρο και τις στοές (δεξιά) που πλαισιώνουν την «Iερά Oδ». Σε πρώτο πλάνο το Iερ της Aρτέμιδος, της δίδυμης αδελφής του θεού. Mπροστά στη Στοά των Nαξίων (σε σχήμα Γ) διακρίνεται ο χάλκινος φοίνικας, αφιέρωμα του Aθηναίου στρατηγού Nικία, το 417 π.X. (φωτ.: Ph. – Collet – Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). Συνέχεια απ την 11η σελίδα

νουν στο νησί τους, πράγμα που επιβεβαιώνει η αποκάλυψη μιας μεγάλης νεκροπλεως στο γειτονικ νησί Pήνεια.

Iερά ελληνικών θεοτήτων H Aρτεμις είχε το δικ της Iερ στα βρεια του ιερού του αδελφού της. H μητέρα τους, Λητώ, είχε κατά την αρχαϊκή εποχή ένα μεγάλο τέμενος που περιλάμβανε ένα να, στον οποίο υπήρχε το άγαλμά της (το οποίο τα αρχεία μας κάνουν να φανταζμαστε σαν ένα ξύλο ντυμένο με λιν χιτώνα, επενδύτη απ πορφύρα, στέμμα και υποδήματα), το περίφημο άνδηρο (ταράτσα) των

λεντων και η Tροχοειδής Λίμνη (σήμερα χωρίς νερ). Mε τον καιρ μως το τέμενος αυτ περιορίστηκε. H Hρα, την οποία είχε πολύ ενοχλήσει το τι η Λητώ γέννησε τα τέκνα του Δία, είχε το να και το βωμ της σε μεγάλη απσταση, στον Kύνθο. Γνωρίζουμε μως, απ επιτπου αναγνωρίσεις ή επειδή αναφέρονται στις επιγραφές, τι υπήρχαν Iερά των περισστερων ελληνικών θεοτήτων και συχνά γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες για τα τελετουργικά τους. Eτσι, στους λογαριασμούς περιλαμβάνεται πλήρης κατάλογος των προμηθειών που αγοράζονταν για τα λαϊκά συμπσια κατά τις εορτές της Eιλειθυίας (θεάς του τοκετού) και του Ποσειδώνα. Kατά τις εορτές του Διονύσου με-

ταφερταν ένας πτερωτς φαλλς, του οποίου ένα αναθηματικ ανάγλυφο διατηρεί την εικνα. Tο ιερ του Aνίου, αρχηγέτη της Δήλου, ήταν άβατο για τους ξένους.

Ξένοι θεοί Tέλος, κατά την ελληνιστική εποχή, η Δήλος υποδέχθηκε πολλές ξένες θετητες εξαιτίας της γενικτερης αλλαγής της θρησκευτικής νοοτροπίας στην Eλλάδα και ταυτχρονα επειδή είχαν αρχίσει να συρρέουν οι εμπορευμενοι απ την Aνατολή που έφερναν και τους θεούς τους μαζί τους. Στη Δήλο, πως και αλλού, ήλθαν πρώτες οι αιγυπτιακές θετητες, Σάραπις, Iσις, Aνουβις και λίγο αργτερα ο Aρποκράτης, οι οποίες α-

Aφιερωματική επιγραφή απ το επιστύλιο του Iδρύματος των Ποσειδωνιαστών (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

πέκτησαν τουλάχιστον τρία Iερά. Tο πιο σημαντικ, αυτ που αποκαλούμε «Σαραπιείον Γ» έγινε επίσημο ιερ διοικούμενο απ τις δημσιες αρχές του νησιού. Στα βρεια του νησιού, οι συριακές θετητες διέθεταν ένα ιερ 120 μέτρων μήκους, με αίθουσες συμποσίων και θέατρο για τις τελετές, το οποίο επίσης έγινε επίσημο ιερ. Διάφορες άλλες ανατολικές θετητες, φοινικικές ή αραβικές, ήλθαν αργτερα να εγκατασταθούν στις πλαγιές της Kύνθου, σε δεκαπέντε τουλάχιστον Iερά. Ωστσο, το Iδρυμα των Bυρητίων Ποσειδωνιαστών, ένα είδος λέσχης εμπορευομένων που προέρχονταν απ αυτή την πλη, το οποίο διέθετε τρεις ιδιωτικούς ναούς, δείχνει τι οι ξένες θετητες δεν λατρεύονταν λες σε καθεαυτού ιερά. Aνάμεσα στις Aνατολικές Θετητες που εγκαταστάθηκαν στη Δήλο ήταν και ο θες του Iσραήλ. H παρουσία Eβραίων στο νησί είναι τεκμηριωμένη απ πολλά αρχαία κείμενα, πως το Πρώτο Bιβλίο των Mακκαβαίων, και πράγματι, στην ανατολική ακτή βρίσκεται η πιο αρχαία συναγωγή στην Eλλάδα. Eκατ περίπου μέτρα βορειτερα, σ’ ένα τομέα που δεν έχει ακμη ανασκαφεί, πρέπει να βρισκταν το κτίριο μιας ένωσης Σαμαρειτών πως δείχνει η ανακάλυψη σ’ αυτ το μέρος δύο θεσπισμάτων που καλούν τους «Iσραηλίτες» της Δήλου να προσφέρουν συνδρομή στο άγιο Γκαριζίμ (βουν που υπήρχε ο νας των Σαμαρειτών, σε αντιπαλτητα με τον να της Iερουσαλήμ). Oσο για τους Iταλιώτες, που απ τον 2ο αιώνα αποτελούσαν το ένα τρίτο του πληθυσμού της Δήλου, η πολιτιστική τους ζωή δεν μας αποκαλύπτεται παρά μέσα απ τις δραστηριτητες των ενώσεων - Eρμαϊστές, Aπολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές και Kομπεταλιαστές, οι οποίοι ήσαν δούλοι και απελεύθεροι που ζωγράφιζαν στους δρμους, στους βωμούς και στους τοίχους των σπιτιών σκηνές που αναπαριστούσαν τους θεούς τους ή σκηνές απ τις εορτές προς τιμήν τους.

Tα περισστερα σπίτια της Δήλου είχαν έναν ακμη ροφο, αλλά υπάρχουν και σπίτια που αναπτύσσονται κλιμακωτά σε τρία ή τέσσερα επίπεδα, πως η Oικία των Eρμών.

H δηλιακή κοινωνία H πλη, τα σπίτια, οι θεοί και η καθημερινή ζωή στους ύστερους ελληνιστικούς χρνους Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη Aρχαιολγου στον Alex Ver

H ΠOΛH που σήμερα αντικρίζει ο επισκέπτης στη Δήλο αναπτύχθηκε στις πλαγιές των τεσσάρων χαμηλών λφων που περιβάλλουν τη μικρή κοιλάδα του Iερού μέσα σε λίγες δεκαετίες, μετά το 166 π.X., ταν οι Pωμαίοι που ρυθμίζουν πλέον τις τύχες του Aιγαίου, κήρυξαν ατέλεια για το λιμάνι του νησιού. Aποτέλεσμα της γρήγορης αυτής ανάπτυξης ήταν η άναρχη οικοδμηση, χωρίς πολεοδομικ σχέδιο και χωρίς κανονικ ρυμοτομικ σύστημα, πράγμα που είναι περισστερο φανερ στη συνοικία του Θεάτρου, την παλιτερη συνοικία της πλης. Στη συνοικία του Θεάτρου κατοικούν κυρίως οι απγονοι των Aθηναίων κληρούχων, μικρογαιοκτήμονες που αποτελούν μια υποτυπώδη «αριστοκρατική» τάξη. Aσχολούνται με το εμπριο και παράλληλα καλλιεργούν σιτηρά και α-

μπέλια στα κτήματά τους, στα ντια του νησιού. H συνοικία αυτή είναι η πιο ακριβή περιοχή της πλης και γι’ αυτ σοι καταφέρνουν να μείνουν εκεί προσπαθούν να επιτύχουν τη μεγαλύτερη δυνατή εκμετάλλευση των οικοπέδων, με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις κατψεις των σπιτιών και οι δρμοι να είναι στενοί και ακαννιστοι. Στη νετερη συνοικία του Σκαρδανά, στην οποία κατοικούν κυρίως πλούσιοι Pωμαίοι και άλλοι ξένοι που εμπορεύονται στη Δήλο, υπάρχει κάποια προσπάθεια οικοδμησης σε τετράγωνα που δεν τηρείται μως πάντα. Σε λη την πλη πάντως υπάρχει πλήρες αποχετευτικ σύστημα. Oι αγωγοί των σπιτιών ενώνονται με τους κεντρικούς αγωγούς που διασχίζουν κατά μήκος λους τους δρμους. Tα λύματα χύνονται στη θάλασσα. Eξαιτίας της μορφολογίας του εδάφους οι στενοί, πλακοστρωμένοι δρμοι της Συνοικίας του Θεάτρου και οι χωματδρομοι των άλλων συνοικιών είναι ανηφορικοί και έχουν

κατά διαστήματα σκαλοπάτια. Στους δρμους αυτούς δεν μπορούσαν βέβαια να κινηθούν άμαξες, αλλά ούτε και ζώα επειδή και στις δύο πλευρές των δρμων υπάρχουν συνήθως καταστήματα και θα πρέπει να υπήρχε έντονη κίνηση σε λη τη διάρκεια της ημέρας. Σε κανένα απ τα καταστήματα δεν υπάρχει αποχωρητήριο –ακμη σήμερα πολλά μαγαζιά της Eρμού δεν έχουν– κι ούτε υπάρχουν δημσια αποχωρητήρια σε κάποια απ τις τέσσερις μεγάλες αγορές ή στο Iερ. Oι γυναίκες που κυκλοφορούσαν σε αυτές τις περιοχές ήταν πολύ λίγες και οι άνδρες, αν θυμηθούμε τον Bλέπυρο και τον Φειδιππίδη απ τις κωμωδίες του Aριστοφάνη, δεν φαίνεται να είχαν πολλές αναστολές. Eίναι χαρακτηριστικ τι η περιοχή στην οποία κτίστηκε το πρώτο Σαραπίειον περιγράφεται ως «τπος κπρου μεστς», ενώ στους οικονομικούς απολογισμούς του Iερού αναφέρονται ποσά που δθηκαν για καθαρισμ του Iερού και απομάκρυνση

της κπρου. Για τον καθαρισμ της πλης δεν φαίνεται να υπήρχε καμιά μέριμνα πως δεν υπήρχε πρβλεψη για τα απορρίμματα.

Tα σπίτια Tα σπίτια της Δήλου παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία κατψεων. Kοιν χαρακτηριστικ είναι τι λα είναι στραμμένα προς τα μέσα: τα διάφορα δωμάτια αναπτύσσονται γύρω απ μια κεντρική τετράγωνη αυλή απ την οποία δέχονται φως και αέρα και δεν υπάρχουν εξωτερικά παράθυρα στο ισγειο. Eτσι τα κτίρια ήταν περισστερο ασφαλή, δροσερά και ήσυχα, προφυλαγμένα απ το θρυβο της πλης, ενώ η ιδιωτική ζωή των ενοίκων προστατευταν απ την αδιάκοπη κίνηση που υπήρχε στους πολυσύχναστους δρμους. Tα περισστερα είναι αρκετά ευρύχωρα και άνετα. Λίγα σπίτια έχουν στο ισγειο εμβαδν μικρτερο απ 120 τετραγωνικά μέτρα, ενώ υπάρχουν αρΣυνέχεια στην 14η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Συνέχεια απ την 13η σελίδα

Aναπαράσταση της Nησίδας της Oικίας των Kωμωδών που αποτελείται απ τρεις κατοικίες (σχέδιο Peter Fister – Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

Kάτοψη του ισογείου της Oικίας της Λίμνης, η οποία αποτελεί αντιπροσωπευτικ δείγμα μιας μέτριας κατοικίας της Δήλου (πηγή: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

κετά με εμβαδν μεγαλύτερο απ 500 τετραγωνικά μέτρα, έκταση που θα πρέπει να διπλασιαστεί επειδή τα περισστερα έχουν έναν ακμη ροφο, ενώ υπάρχουν σπίτια που αναπτύσονται κλιμακωτά σε τρία ή τέσσερα επίπεδα. Aντιπροσωπευτικ δείγμα μιας μέτριας κατοικίας της Δήλου αποτελεί η «Oικία της Λίμνης». Oπως βλέπουμε στην κάτοψή της μια επιβλητική δίφυλλη πρτα ανοίγει σε ένα μικρ τετράγωνο χώρο, το κλείσιον ή προαύλειον δεξιά του οποίου είναι το θυρωρείο d, δωμάτιο στο οποίο μένει ο θυρωρς, έμπιστος υπηρέτης έργο του οποίου είναι χι μνο να ανοίγει τη θύρα αλλά και να ελέγχει τα εισερχμενα και τα εξερχμενα απ την οικία. Aπέναντι απ την εξωτερική πρτα, μια δεύτερη πρτα, που παραμένει κλειστή, οδηγεί στην αυλή, τον κεντρικ υπαίθριο χώρο του σπιτιού, η οποία περιβάλλεται απ στοές, το περίστυλον ή περίστωον. Kάτω απ το κεντρικ τμήμα της αυλής υπάρχει μεγάλη τετράγωνη δεξαμενή στην οποία συγκεντρώνεται το νερ της βροχής απ τη στέγη. H οροφή της δεξαμενής στηρίζεται σε τξα απ πωρλιθο και καλύπτεται με ψηφιδωτ δάπεδο που είναι χαμηλτερα απ το δάπεδο του περιστώου. Πιθανν ο χώρος αυτς γεμιζταν τους καλοκαιρινούς μήνες με νερ που αφενς μεν αναδείκνυε τα χρώματα του ψηφιδωτού, αφετέρου με την εξάτμιση δημιουργούσε μια αίσθηση δροσιάς γύρω. Γύρω απ την αυλή είναι οι βοηθητικοί χώροι του σπιτιού, τα δωμάτια υποδοχής, τα δωμάτια των σκλάβων και οι αποθηκευτικοί χώροι. Στα ανατολικά υπάρχει μια δευτερεύουσα είσοδος, δεξιά της οποίας είναι το αποχωρητήριον και αριστερά το μαγειρείον, απομονωμένα απ την αυλή, ώστε να μην ενοχλούνται οι ένοικοι απ δυσάρεστες μυρωδιές. O χώρος e είναι μια εξέδρα, καλοκαιριν, ανοικτ δωμάτιο, ενώ το δωμάτιο f είναι ο ανδρών ή οίκος, το επίσημο δωμάτιο υποδοχής του σπιτιού, που γίνονται τα συμπσια των ανδρών, στα οποία φυσικά δεν συμμετέχουν οι γυναίκες. Tα δωμάτια g, i, j, είναι υπνοδωμάτια. Συνήθως τα υπνοδωμάτια βρίσκονται στο βάθος του σπιτιού, ώστε να μην φτάνει ως εκεί το έντονο φως και οι θρυβοι και είναι μικρά για να θερμαίνονται εύκολα το χειμώνα. Eνα μικρ διαμέρισμα (δωμάτια k, p) με δική του αυλή, δεξαμενή και ανεξάρτητη είσοδο απ το δρμο, είναι ο ξενών για τους φιλοξενούμενους. Aπ το ισγειο μια ξύλινη ή λίθινη σκάλα οδηγούσε στο υπερώον, που δεν είχαν πρσβαση οι επισκέπτες. Eκεί συνήθως ήταν τα δωμάτια των γυναικών και των παιδιών, ο ιστεών (το δωμάτιο με τον αργαλει), και άλλα ιδιαίτερα δωμάτια, πλούσια διακοσμημένα και επιπλωμένα. Σε μερικές περιπτώσεις το υπερώον αποτελεί ανεξάρτητο διαμέρισμα που ενοικιάζεται και ττε η πρσβαση σ’ αυτ γίνεται απ εξωτερική σκάλα. Oι λίθινοι και χι ιδιαίτερα επιμελημένης κατασκευής, τοίχοι των σπιτιών καλύπτονται εξωτερικά και εσω-

τερικά με κονίαμα. Tα εξωτερικά κονιάματα ήταν αμελέστερα κατασκευασμένα, χωρίς υπστρωμα και γι’ αυτ ελάχιστα τμήματα έχουν σωθεί. Eσωτερικά μως οι τοίχοι καλύπτονται με δύο ή τρία υποστρώματα που περιέχουν κομμάτια απ αμφορείς ή τριμμένο κεραμίδι και πάνω απ αυτά απλώνονται λεπττερα στρώματα λευκού κονιάματος που με χάραξη, ανάγλυφο και ζωγραφική μιμούνται τη μαρμάρινη τοιχοδομία ή τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη των πολυτελέστερων κτιρίων. Στους δευτερεύοντες χώρους οι τοίχοι είναι λευκοί, στα κύρια δωμάτια μως είναι χρωματισμένοι με θερμά, γαιώδη χρώματα (ώχρα ή κκκινο) και έχουν μια στενή ζωφρο διακοσμημένη συνήθως με γραπτά γεωμετρικά ή σχηματοποιημένα φυτικά κοσμήματα και σπανιτερα με ανθρώπινες μορφές. Eξωτερικά της κύριας εισδου υπάρχουν επίσης συχνά πρχειρα και βιαστικά σχεδιασμένες εικνες των θεοτήτων που προστατεύουν το σπίτι, κυρίως του Hρακλή ή των Λαρήτων.

Oι κάτοικοι Oι Aθηναίοι που εγκαταστάθηκαν στη Δήλο ήταν πτωχοί ακτήμονες ή τυχοδιώκτες, χωρίς καμιά ιδιαίτερη παιδεία, που δέχτηκαν να μείνουν στο απομονωμένο νησί μη έχοντας καλύτερη εναλλακτική λύση. Eκεί ζούσαν καλλιεργώντας τον μικρ τους κλήρο και πλουτίζοντας απ τα πλήθη των προσκυνητών. Σύμφωνα με τον Aθήναιο (2ος αι. μ.X.) οι περισστεροι Δήλιοι ήταν μάγειροι και σερβιτροι: «Mερικοί απ αυτούς ονομάζονται ακμη και μέχρι σήμερα Xοίρακοι, Aμνοί, Aρτυσίλαοι, Σήσαμοι, Aρτυσίτραγοι, Nεωκροι και Iχθυβλοι, πολλές γυναίκες ονομάζονται Kυμινάνθαι, ενώ λοι γενικώς οι Δήλιοι ονομάζονται Eλε-

Tο περίστυλον της Oικίας της Λίμνης. Aποτελείται απ δώδεκα μονλιθους κίονες απ γκρι–μπλε τηνιακ μάρμαρο με ιδιαίτερα κομψά ιωνικά κιονκρανα.

Tο αποχωρητήριο της Oικίας των Eρμών. Tα αποχωρητήρια ήταν μικρά δωμάτια με έναν ανοιχτ αγωγ που συνδεταν με το κεντρικ αποχετευτικ σύστημα. Πάνω απ τον αγωγ υπήρχε ξύλινος θρνος με οπές.

οδύται, επειδή ταν υπηρετούν στα δημσια συμπσια περνούν κάτω απ τα τραπέζια (ελεούς)». Tο πλήθος των συμποσίων που ακολουθούσαν τις θυσίες έκαναν τη Δήλο ιδανικ τπο για τους παρασίτους και οι ίδιοι οι Δήλιοι ονομάζονταν παράσιτοι του θεού. «Στο λιμάνι έπεισα έναν πλούσιο κι άπειρο Φοίνικα καπετάνιο ν’ αφίση το αραξοβλι και να ρίξει στη θάλασσα δύο καράβια γιατί ήθελα να πάω απ τον Πειραιά στη Δήλο, επειδή απ λους άκουα πως αυτς ο τπος έχει για ένα παράσιτο τρία καλά που κανένας άλλος τπος δεν τα έχει: αγορά μ’ λα τα καλά, πλήθος ανθρώπων απ’ λα τα μέρη και τους Δηλιανούς που είναι οι ίδιοι παράσιτοι του θεού» (Kρίτων 2ος αι. π.X.). Σταδιακά εγκαταστάθηκαν στο νησί έμποροι απ διάφορους τπους, ενώ μετά την κήρυξη της ατέλειας, ταν συγκεντρώθηκε στο νησί λο το διαμετακομιστικ εμπριο της ανατολικής Mεσογείου, ένα πλήθος αρχιτεκτνων, εργολάβων, οικοδμων, τεχνιτών και εργατών συνέρρευσε στο νησί για να υπηρετήσει τους πλούσιους εμπρους, τραπεζίτες και εφοπλιστές. Yπολογίζεται τι την περίοδο της ακμής, γύρω στο 90 π.X., κατοικούσαν στη Δήλο περίπου 30.000 άνθρωποι. Eκτς απ τους μνιμους κατοίκους του νησιού υπήρχε πάντα ένα πλήθος διερχομένων εμπρων και ναυτικών και μεγάλος αριθμς επισκεπτών στην περίοδο των εορτών. Aπ τα ταφικά μνημεία της Pήνειας φαίνεται τι εκτς απ τους Aθηναίους και τους Pωμαίους, που αποτελούσαν την πλειοντητα του πληθυσμού, στη Δήλο κατοικούν άνθρωποι απ την Eλλάδα, τον Eύξεινο Πντο, την Tαυρική Xερσνησο, την Iωνία και τη λοιπή M. Aσία, τη Συρία, τη Mηδία, την Kύπρο, την Aίγυπτο, την Kυρήνη, την Aραβία. Oλοι αυτοί συνυΣυνέχεια στην 16η σελίδα

Πολλά σπίτια της Δήλου είχαν ιδιαίτερο λουτρ, πως το εικονιζμενο στην Oικία των Eρμών. Πλάι στον πήλινο λουτήρα υπάρχει θρανίο στο οποίο ακουμπούσαν τα ρούχα τους. KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Aγαλμα του Aπλλωνα, ελληνιστικής περιδου. Aρμονικ σώμα και σχεδν γυναικεία κμμωση κεφαλής. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

πάρχουν ειρηνικά, μιλούν και γράφουν ελληνικά, υιοθετούν τον ελληνικ τρπο ζωής και λατρεύουν τους θεούς τους χωρίς κανένα ιδιαίτερο πρβλημα. Tα ρεαλιστικά πορτρέτα που βρέθηκαν στα σπίτια, δείχνουν μια σειρά προσώπων της εποχής. Tα «πορτρέτα» Eλλήνων παρουσιάζουν πρσωπα εξιδανικευμένα, με μια διάχυτη μελαγχολία. Oι πλούσιοι απελεύθεροι Pωμαίοι, οι ανατολίτες και Aφρικανοί έμποροι παρουσιάζονται

αγέλαστοι, σοβαροί και βλοσυροί. Στα σπίτια της εποχής είναι φανερή η κακογουστιά νεπλουτων, που πιεσμένοι κάτω απ το «sine nobilitatis», προσπαθούν να καταξιωθούν και να επιβληθούν κοινωνικά με μια επιδεικτική σπατάλη. Kύριο χαρακτηριστικ του κοσμοπολίτικου πληθυσμού που συγκεντρώθηκε στη Δήλο στα τέλη του 2ου αι. π.X. είναι η μίμηση και η αντιγραφή, η μαζική παραγωγή φτηνών απομιμήσεων. Σε περίβλεπτο σημείο του σπιτιού τοποθε-

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Στη Συνοικία του Θεάτρου βρίσκεται το σπίτι της Kλεοπάτρας και του Διοσκουρίδη απ τη θετημένα απέναντι απ την κύρια είσοδο του σπιτιού.

Σύμπλεγμα Aφροδίτης και Πανς, περίπου 100 π.X. O Πάνας αιφνιδιάζει την Aφροδίτη στο λουτρ της. O Eρωτας προσπαθεί να τον απομακρύνει, η Aφροδίτη ετοιμάζεται να τον κτυπήσει με το σανδάλι της, αλλά και οι δύο χαμογελούν (Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο – φωτ.: «Eλληνική Tέχνη – Aρχαία γλυπτά», εκδ. «Eκδοτική Aθηνών», 1995).

ην Aθήνα. Tα αγάλματα των ιδιοκτητών είναι τοπο-

τούν αντίγραφα γνωστών αγαλμάτων ή τα πορτραίτα τους. H Aθηναία Kλεοπάτρα στήνει το δικ της άγαλμα και το άγαλμα του συζύγου της ακριβώς απέναντι στην κύρια είσοδο του σπιτιού και τονίζει στην επιγραφή: «H Kλεοπάτρα, η κρη του Aδράστου απ τον Mυρρινούντα (κάπου κοντά στο Mαρκπουλο) αφιερώνει...». Στα αγάλματα, τις τοιχογραφίες και τα ειδώλια, οι γυναίκες παριστάνονται με τα μαλλιά πάντα μαζεμένα

στο πίσω μέρος του κεφαλιού –τα μαλλιά είναι έντονα ερωτικ στοιχείο και μνο ο σύζυγος μπορεί να τα δει λυμένα–, ντυμένες με μακρείς, πολύπτυχους χιτώνες και λεπτά ιμάτια. Oι άνδρες εμφανίζονται πάντα ξυρισμένοι, με κοντά μαλλιά, ντυμένοι επίσης με χιτώνα και ιμάτιο. Aνδρες και γυναίκες φορούν περίτεχνα σανδάλια, με χάλκινα κοσμήματα ή εφαρμοστές μπτες απ μαλακ δέρμα. Tα γυμνά αγάλματα της

Aφροδίτης δείχνουν το ιδανικ γυναικείο σώμα: πλούσιες καμπύλες, μικρ στήθος και καλοσχηματισμένοι γλουτοί –το σημείο εκείνο της γυναικείας, αλλά συχνά και της ανδρικής ανατομίας που, πως φαίνεται απ τη λογοτεχνία και τη γλυπτική, προσέχουν περισστερο. Oλοι οι άνδρες, ακμη και οι ηλικιωμένοι παριστάνονται με αρμονικά γυμνασμένα σώματα. Tα αγάλματα Συνέχεια στην 18η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

Tα πορτρέτα των Eλλήνων που βρέθηκαν σε σπίτια της Δήλου παρουσιάζουν πρσωπα εξιδανικευμένα με μια διάχυτη μελαγχολία. Συνέχεια απ την 17η σελίδα

του Hρακλή δείχνουν το ιδανικ ανδρικ σώμα, ενώ στα αγάλματα του Aπλλωνα και του Διονύσου διαφαίνεται η αγάπη για τα τρυφερά αγρια της Iωνίας που εξυμνούνται στην ποίηση της εποχής και τα συναντούμε πάλι, αιώνες αργτερα, στην ποίηση του Kαβάφη. Στο Γυμνάσιο, πλάι στον μυώδη Hρακλή και τον ιδανικά ωραίο Eρμή λατρεύεται ο λυσιμελής, γλυκύπικρος Eρωτας. Tα μαρμάρινα θρανία του Γυμνασίου είναι γεμάτα –πως και τα σημερινά ξύλινα θρανία– με εγχάρακτες επιγραφές των εφήβων, επιγραφές που διαλαλούν τις μεταξύ τους φιλίες και χι μνο (ανάμεσα στα δεκάδες χαραγμένα ονματα μνο ένα είναι γυναικείο). Σε λη την πλη, στους δρμους και τα σπίτια, υπάρχει ένας διάχυτος ερωτισμς με μια έντονα παιχνιδιάρικη διάθεση. Oι ανάγλυφοι φαλλοί που υπάρχουν σε τοίχους σπιτιών δεν έχουν πάντα ερωτικ περιεχμενο, αλλά παριστάνονται ως μέσον τιμωρίας και επιβολής, μια απειλή που γίνεται σαφέστερη ταν ο φαλλς συνδυάζεται με ρπαλο. Στο Iερ μως, υπάρχουν μεγάλοι αναθηματικοί φαλλοί σε στύση, ενώ σε ανάγλυφα που διακοσμούν τοίχους σπιτιών και παριστάνουν δύο φαλλούς υπάρχει η επιγραφή TOYTO ΣOI KAI TOYTO MOI (αυτ για σένα κι αυτ για μένα). Σε ένα άλλο ανάγλυφο, μια γυμνή ανδρική μορφή προφυλάσσει με το χέρι τα οπίσθιά της απ ένα φτερωτ φαλλ που κατευθύνεται ακριβώς προς εκείνο το σημείο. Aλλού, μια ανδρική μορφή με δύο φαλλούς κρατά υψωμένο ένα φτερωτ φαλλ. Πολλοί λύχνοι και κύπελλα για κρασί διακοσμούνται με ερωτικά συμπλέγ-

ματα, γυμνές Aφροδίτες ή Δινυσους, ενώ σε άλλα Σάτυροι κρατούν πανέρια γεμάτα φαλλούς.

Θεοί και άνθρωποι Mια «σφυγμομέτρηση» της πριν απ 2.100 χρνια περίπου «κοινής γνώμης» δείχνει ξεκάθαρα –μλο που δεν έχουμε ολοκληρώσει την καταμέτρηση– ποιοι είναι οι δημοφιλείς θεοί και φανερώνει τις προτιμήσεις, τις ανάγκες, τις ανησυχίες, τους φβους και γενικτερα την ψυχολογία των κατοίκων της Δήλου στους ύστερους ελληνιστικούς χρνους. Δημοφιλέστερη με ποσοστ 39,7% είναι η τρυφερή Aφροδίτη, η θεά «των άκρως αισθητών». Aκολουθεί με πολύ μεγάλη διαφορά ο Hρακλής (ποσοστ δημοτικτητας 10,5%), που αφού έζησε μια δύσκολη ζωή, γεμάτη μχθους και βάσανα, κέρδισε την αθανασία. O Δινυσος και οι χαρούμενοι γλεντοκποι του δείχνουν την αγάπη για τη διασκέδαση, ενώ η έντονη παρουσία της Iσιδας φανερώνει την ανάγκη για παρηγοριά και ελπίδα. O «Mεγάλος και Πανωραίος» αλλά ψυχρς και εγκεφαλικς Aπλλωνας δεν μπορεί να καθησυχάσει ή να ναρκώσει τους φβους των ανθρώπων και έχει ήδη περάσει στην 9η θέση (ποσοστ μλις 2,1%). Tο τι οι περισστερες θετητες είναι γυναίκες (59,3%) και η δυναμική Aρτεμις βρίσκεται στην 4η θέση, δείχνει τι η κοινωνική θέση των γυναικών έχει βελτιωθεί, πράγμα που γίνεται φανερ και απ τις αναθηματικές επιγραφές. Aπ τη μελέτη του πίνακα προκύπτουν πολλά ενδιαφέροντα συμπεράσματα που δεν είναι δυνατν να αναλυθούν εδώ.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Στα ρεαλιστικά πορτρέτα τους, οι πλούσιοι Pωμαίοι και Aνατολίτες παρουσιάζονται αγέλαστοι, σοβαροί.

Tα σπίτια των Δηλίων φωτίζονταν με χάλκινους ή πήλινους λύχνους, που συχνά είχαν σχήμα πλοίων.

H ανασφάλεια που νιώθουν οι άνθρωποι αυτή την εποχή τους σπρώχνει να αποζητούν τη βοήθεια χι μνο των θεών αλλά και σκοτεινών δυνάμεων, κυρίως σε θέματα εκδίκησης ή έρωτα. Oι Iσραηλίτες –στη Δήλο υπάρχει η αρχαιτερη Συναγωγή της Διασποράς– επικαλούνται τη βοήθεια του Yψίστου Θεού και των αγγέλων για να τιμωρήσει αυτούς που δηλητηρίασαν την Hράκλεια και τη Mαρθίνη: «επικαλούμαι και αξιώ τον Θε τον ύψιστον, τον κύριον των πνευμάτων και πάσης σαρκς, επί τους δλω φονεύσαντας ή φαρμακεύσαντας την ταλαίπωρον άωρον Hράκλεαν, εγχέαντας αυτής το αναίτιον αίμα αδίκως…». Aλλοι μως καταφεύγουν στη μαγεία. Kάποια χαράζει σε ένα φύλλο μολύβδου που βρέθηκε στο πηγάδι ενς σπιτιού, μια κατάρα γι’ αυτν που της έκλεψε το βραχιλι, ένας άλλος χάραξε με λατινικά γράμματα τα ονματα των εχθρών του σε ένα φύλλο μολύβδου και το κάρφωσε με πέντε καρφιά σε έναν τάφο της Pήνειας. Tα χάλκινα ομοιώματα ανδρών δεμένων χειροπδαρα είναι ίσως προσπάθεια «να δέσουν» κάποιον άστατο εραστή, ενώ με την περιστροφή των μολύβδινων τροχών (ίυγγες) προσπαθούσαν να ξαναφέρουν κοντά τους κάποιον άπιστο αγαπημένο (Θεκριτος, Φαρμακεύτριαι). H ονειροκρίτις Mίνδια αποκτά τσα χρήματα απ το επάγγελμά της, ώστε να συνεισφέρει στο Iερ των Aιγυπτίων Θεών.

σίους εμπρους εγκατέλειψαν τη Δήλο –οι πρτες κάποιων σπιτιών βρέθηκαν κλεισμένες με τοίχους. Προτού ακμη συνέλθει η πλη και

Γυναικείο κσμημα στο Mουσείο της Δήλου.

επισκευαστούν τα κτίρια ήλθε η δεύτερη, μεγαλύτερη καταστροφή. Oι πειρατές του Aθηνδωρου που αποβιβάστηκαν κάποια χειμωνιάτικη

«... πομφλυγες ήσαν και διερράγησαν...» (Iωαν. Xρυσ.) H πλη αναπτύχθηκε ως παράρτημα του λιμανιού, άνθιζε σο στο λιμάνι συγκεντρωνταν το διαμετακομιστικ εμπριο της ανατολής και έπαψε να υπάρχει ταν το λιμάνι έγινε ανασφαλές και το εμπριο μεταφέρθηκε στα λιμάνια της Δύσης. Hδη μετά την πρώτη καταστροφή του 88 π.X. αρκετοί απ τους πλου-

Eπιτύμβιο ανάγλυφο με παράσταση νεκρού που αποχαιρετά τη γυναίκα και τα παιδιά του (οι φωτογραφίες του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη).

νύχτα στο λιμάνι του Σκαρδανά βρήκαν τους κατοίκους εντελώς απροετοίμαστους. Oι περισστεροι πιάστηκαν και κατέληξαν σε κάποιο σκλαβοπάζαρο της ανατολής. Tα ίχνη της καταστροφής είναι ιδιαίτερα εμφανή ακμη και σήμερα, κυρίως στη βρεια συνοικία της πλης, που τυλίχτηκε στις φλγες. Στο «σπίτι της Λίμνης» ένας αμφορέας με κρασί που είχαν κατεβάσει στο πηγάδι, για να κρατηθεί δροσερ το περιεχμεν του μέχρι το βραδιν συμπσιο, δεν πρλαβε να καταναλωθεί. Δύο τετράγωνα πιο πέρα μια γυναίκα έθαψε βιαστικά τα κοσμήματά της, χωρίς ποτέ να μπορέσει να γυρίσει να τα πάρει. Oι πελάτες που έπιναν σε μια ταβέρνα κοντά στο Iερ πέταξαν τις κούπες του κρασιού στο δάπεδο κι έφυγαν πανικβλητοι, ενώ η πρνη που εργαζταν πάνω απ την ταβέρνα άφησε πίσω της χι μονάχα τα φθηνά κοσμήματά της και τα καλλυντικά της, αλλά και τις οικονομίες «που λη τη μέρα εμάζευεν απ’ την αισχρήν δουλειά της» (Kαββαδίας). Στο σπίτι, πίσω απ την ταβέρνα, βρέθηκε η χύτρα με το τελευταίο φαγητ ακμη πάνω στην εστία. Oι λιθοξοι που δούλευαν κοντά στη στοά του Φιλίππου, φτιάχνοντας μαζικά αγαλματάκια της Aφροδίτης και του Hρακλή τα άφησαν μισοτελειωμένα, πως μισοτελειωμένα έμειναν κολοσσικά αγάλματα, και μαρμάρινα τραπέζια. Σε ένα απ τα σπίτι που καταστράφηκαν το 88 και μετατράπηκε σε εργαστήριο λιθοξων έμεινε η παραγγελία των εταίρων του Kέρδωνος που πνίγηκε σε ναυάγιο, και δεν μεταφέρθηκε ποτέ στη νεκρπολη της Pήνειας. Δυ χρνια αργτερα ο Pωμαίος στρατηγς Γάιος Tριάριος προσπάθησε να επισκευάσει «τα λελωβημένα της πλεως» και να την προστατέψει με ένα τείχος. Aλλά ήταν ήδη αργά. H πλη σιγά–σιγά συρρικνώθηκε, εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε για να πληρωθεί ο Σιβυλικς χρησμς «και Σάμος άμμος έσειται και Δήλος άδηλος».

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

KYPIAKH 25 MAΪOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Ψηφιδωτ δάπεδο απ τη Συνοικία Σκαρδανά στο Mουσείο της Δήλου. Στο κέντρο παριστάνεται η Aθηνά, ο Eρμής και Nύμφη. Στο πλαίσιο κεφάλια ταύρων και θεατρικά προσωπεία.

Λεπτομέρειες απ το ψηφιδωτ των Δελφινιών. Xάρη στην παράθεση ψηφίδων διαφορετικού χρώματος αποδίδεται το βάθος ακ μη και στα γεωμετρικά θέματα.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Tα ψηφιδωτά δάπεδα Aνθεκτικά, εντυπωσιακά και με θέματα κυρίως θαλασσινά αποτελούν μοναδικά έργα τέχνης Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη Aρχαιολγου

ΣTH ΔHΛO τα δάπεδα των ναών και κάποιων δημοσίων κτιρίων είναι συνήθως στρωμένα με ακριβές πλάκες μαρμάρου. Στα σπίτια μως πολλά δωμάτια είχαν δάπεδο απ πηλχωμα ανακατεμένο συχνά με θραύσματα θαλασσινών οστράκων, απ τα εργαστήρια παραγωγής πορφύρας. Kάποιοι υπαίθριοι χώροι είναι στρωμένοι με πλάκες γνευσίου, πως και οι δρμοι, ενώ υπάρχουν λίγα δάπεδα απ πήλινες πλάκες. O συνήθης τρπος κάλυψης των δαπέδων, κυρίως των σπιτιών, αλλά και κάποιων δημσιων κτιρίων, ήταν με ψηφιδωτά απ μια ποικιλία λίθων συνδεδεμένων με ένα ισχυρ κονίαμα πάνω σε ειδικά προετοιμασμένο υπστρωμα. Tα ψηφιδωτά δάπεδα είναι ανθεκτικά, εντυπωσιακά και παράλληλα πρακτικά, μια και εύκολα μπορούσαν να καθαριστούν και να πλυθούν γι’ αυτ πάντα έχουν κλίση προς μια γωνία του δωματίου απ’ που με ένα μολύβδινο σωλήνα τα νερά διοχετεύονται στον αγωγ. Για την κάλυψη των δαπέδων σε υπαίθριους χώρους ή δευτερεύοντα δωμάτια χρησιμοποιούσαν θραύσματα μαρμάρου –απορρίμματα απ τις οικοδομές και τα εργαστήρια των λιθοξων– ή κομμάτια απ αμφορείς. Στα δάπεδα των αιθρίων και τα κύρια δωμάτια τα ψηφιδωτά δάπεδα είναι πολυτελέστερα, κατασκευασμένα με ειδικά κομμένες κυβικές ψηφίδες πλευράς 0,08 μ. (opus tessellatum). Στο κέντρο κάποιων δωματίων υπάρχει ένα έμβλημα κατασκευασμένο με πολύ μικρτερες ψηφίδες (0,003–0,001 μ.) που κβονται σε διαφορετικά σχήματα, ανάλογα με την επιφάνεια που πρέπει να καλύψουν (opus vermiculatum) και συνδέονται με ομοιχρωμο κονίαμα, ώστε να μειωθούν τα ελάχιστα κενά μεταξύ των ψηφίδων, σε μια προσπάθεια να φανεί η παράσταση ως ζωγραφικς πίνακας. Σε αυτά τα δάπεδα είναι φανερή η προσπάθεια να μιμηθούν πολύχρωμα χαλιά που «απλώνονται» στο κέντρο του δωματίου, αίσθηση που γίνεται πιο έντονη επειδή το τμήμα ανάμεσα στα ρια του «χαλιού» και τον τοίχο καλύπτεται με απλούστερο ψηφιδωτ απ θραύσματα μαρμάρου (opus segmentatum). Mπροστά στην είσοδο του δωματίου κατασκευάζεται ένα μικρτερο «χαλάκι». Για την κατασκευή των ψηφιδωτών αυτών χρησιμοποιείται μια ποικιλία υλικών: βτσαλα, μάρμαρα διαφορετικών χρωμάτων, ημιπολύτιμοι λίθοι, υαλμαζα, κεραμικά. Φαίνεται τι υπήρχε ένα συγκεκριμένο θεματολγιο απ το οποίο διάλεγε ο πελάτης, επειδή τα ίδια διακοΣυνέχεια στην 22η σελίδα

Ψηφιδωτ δάπεδο με παράσταση Tριτωνίδας και Eρωτα (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

Tα ψηφιδωτά μιμούνται πολύχρωμα χαλιά που «απλώνονται» στο κέντρο του δωματίου, ενώ ένα μικρ τερο «χαλάκι» τοποθετείται μπροστά στην είσοδο. Ψηφιδωτ δάπεδο απ τη Συνοικία του Θεάτρου. KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

O Δι νυσος πάνω σε αιλουροειδές. Ψηφιδωτ δάπεδο απ την Oικία των Προσωπείων. O Δι νυσος και οι ακ λουθοί του παριστάνονται συχνά στα ψηφιδωτά της Δήλου και δείχνουν την αγάπη των κατοίκων για τη διασκέδαση. (Oι φωτογραφίες του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη). Συνέχεια απ την 21η σελίδα

σμητικά θέματα απαντούν χι μνο σε πολλά ψηφιδωτά δάπεδα της Δήλου αλλά και σε άλλες αρχαίες θέσεις. Tα διακοσμητικά θέματα είναι περιορισμένα, συνήθως γεωμετρικά ή σχηματοποιημένα φυτικά, ενώ υπάρχει μια σαφής προτίμηση για θέ-

ματα θαλασσινά (δελφίνια, άγκυρες, τρίαινες, Tρίτωνες, ψάρια), πράγμα φυσικ, αφού οι ιδιοκτήτες των σπιτιών ζουν απ το θαλασσιν εμπριο. Θεατρικές μάσκες και θέματα απ τον Διονυσιακ κύκλο είναι επίσης ιδιαίτερα αγαπητά. Tα σχέδια χαράσσονται συνήθως απ’ ευθείας πάνω

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

στο κονίαμα με τη βοήθεια περίτμητων μολύβδινων πλακιδίων, ώστε να είναι ομοιμορφα, ενώ με φύλλα μολύβδου που τοποθετούν μεταξύ των διακοσμητικών θεμάτων οριοθετούν το χώρο για ψηφοθέτηση και κάνουν πιο καθαρ το περίγραμμα του σχεδίου. Tα εμβλήματα, που απαιτούν μα-

κρχρονη και πιο προσεκτική εργασία, κατασκευάζονται στα εργαστήρια και τοποθετούνται στο δάπεδο έτσι που να μπορούν να αφαιρεθούν και να μεταφερθούν. Tα ψηφιδωτά δάπεδα της Δήλου χρονολογούνται στις τελευταίες δεκαετίες του 2ου και στις αρχές του 1ου π.X. αιώνα.

Tο Mουσείο της Δήλου Mοναδικά ευρήματα αφηγούνται την ιστορία του ιερού και οικονομικά ανθηρού νησιού

Aρχαϊκά αγγεία στο Mουσείο της Δήλου. Tης Φωτεινής Zαφειροπούλου Eπιτ. Eφρου των Aρχαιοτήτων

H ΔHΛOΣ αποτελεί ένα χώρο, ο οποίος προσφέρει τις περισστερες πληροφορίες για την αρχαία τέχνη, ιδιαίτερα τη γλυπτική της ελληνιστικής εποχής, χωρίς να υστερεί και στην πλαστική των αρχαϊκών χρνων αλλά και του 5ου αι. π.X. Tα έργα πλαστικής των 7ου–5ου αι. προέρχονται απ δημσια κτίρια, ιερά κυρίως, ενώ τα περισστερα απ τα νεώτερα απ ιδιωτικές κατοικίες. Kαι αυτ γιατί η Δήλος είναι ο μοναδικς χώρος της ελληνικής αρχαιτητας με διπλ χαρακτήρα: ιερ και πλη. Kαι στα δυο, το κύριο χαρακτηριστικ είναι ο κοσμοπολιτισμς, σχετικά περιορισμένος στην αρχαϊκή Δήλο, ιερ τπο συνάθροισης των «ελκεχιτώνων» Iώνων. Aυτν τον ιερ για τους Iωνες χώρο, που κυριαρχούσε ο νέος θες του Oλυμπιακού πανθέου, ο ξανθς Φοίβος προσπάθησαν κατά καιρούς να θέσουν στην άμεση πολιτιστική αλλά και πολιτική επιρροή τους ορισμένοι απ τους Iωνες ώστε να εξασφαλίσουν και την αποδοχή της υπεροχής τους απ τους υπλοιπους. Aυτ επιτυγχάνεται σε ένα δημσιο χώρο πως είναι το Iερ, με την ίδρυση επιβλητικών σε μέγεθος και μορφή κτιρίων και μνημείων που ατενίζουν την Iερή Λίμνη και την Aνατολή, το κολοσσικ κούρο, αφιέρωμα στον Aπλλωνα εμπρς στον Oίκο των Nαξίων, αλλά και τα αγάλματα μικρτερων κούρων (γυμνών νέων έτοιμων να περπατήσουν) κάνει αισθητή την παρουσία της καθώς και την καλλιτεχνική της παραγωγή (αν κρίνει μάλιστα κανείς τι ήδη απ το τέλος του 7ου αι. σε μια ενεπίγραφη βάση αγάλματος σώζεται και το νομα του καλλιτέχνη Eυθυκαρτίδης μ’ εποίησεν). Eδώ αξίζει να σημειωθεί τι το αρχαιτερο άγαλμα της λεγμενης μεγάλης πλαστικής είναι το

έργο Nάξιου γλύπτη. Πρκειται για την περίφημη Nικάνδρα (σήμερα στο Eθνικ Aρχ/κ Mουσείο) τη Nαξία γυναίκα, που αφιέρωσε το άγαλμα στην Aρτεμη, αδελφή του Aπλλωνα. Aν οι ναξιακοί κούροι χαρακτηρίζονται απ ραδινά σώματα με σχετικά μαλακές καμπύλες, οι παριανοί που τους διαδέχτηκαν στο ιερ, στον 6ο αι. διακρίνονται για τα σχεδν αθλητικά τους σώματα και τον τονισμ των μυώνων. Mε το τέλος του 6ου αι. η ανερχμενη δύναμη στην περιοχή και γενικτερα στον ελληνικ χώρο είναι των Aθηναίων που απ παλιά εποφθαλμιούσαν την υπεροχή στη Δήλο. Παρλη μως την πολιτική και πολιτιστική τους επικράτηση στο μεγάλο νησιωτικ ιερ, για τα σπουδαία έργα τέχνης οι παραγγελίες δίνονταν σε πάριους καλλιτέχνες που εξακολουθούσαν σε λη την κλασική εποχή (5ος – 4ος) να έχουν μεγάλη φήμη (ενδεικτικά αναφέρεται τι ένας απ τους σημαντικτερους γλύπτες της ελληνικής αρχαιτητας στον 4ο αι. είναι ο πάριος Σκπας).

H έκθεση H έκθεση αυτής της σημαντικτατης αρχαϊκής και κλασικής πλαστικής οργανώθηκε απ το Nίκο Zαφειρπουλο, δημιουργ του Mουσείου της Δήλου με χρονολογική σειρά αλλά και σε εντητες κατά τοπικά εργαστήρια (ναξιακ, παριαν), πως περίπου και η αντίστοιχη της ελληνιστικής πλαστικής. H πρώτη εντητα αφορά αντίγραφα διάσημων έργων της κλασικής εποχής (5ου–4ου αι.), αντίγραφα που έγιναν κυρίως στην ώριμη ελληνιστική εποχή, τον 2ο αι. π.X. Mια άλλη εντητα περιλαμβάνει πρωττυπες δημιουργίες των ελληνιστικών χρνων, πως είναι μια σειρά αγαλμάτων του Συνέχεια στην 24η σελίδα

H Aρτεμις της Nικάνδρας. Bρέθηκε στη Δήλο, κοντά στο να της Aρτέμιδος και είναι το αρχαιτερο άγαλμα της λεγμενης μεγάλης πλαστικής. Eργο Nάξιου γλύπτη, αφιερώθηκε στην Aρτέμιδα απ τη Nαξία Nικάνδρα. Σήμερα βρίσκεται στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο (φωτ.: «Tο Aιγαίο», εκδ. «Mέλισσα», 1992). KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

Στα ντια της Δήλου, σε ειδικά διαμορφωμένα άνδηρα, οι κάτοικοί της καλλιεργούσαν αμπέλια, λίγα σιτηρά και είχαν κυψέλες με μελίσσια. Σε πολλά σπίτια της συνοικίας του θεάτρου, που κατοικούσαν οι Aθηναίοι γαιοκτήμονες, βρέθηκαν πολλά πατητήρια και πιεστήρια σταφυλιών. Στην εικνα μαρμάρινο πιεστήριο σταφυλιών (φωτ.: Δημοσθένη Πίππα, 1910). Συνέχεια απ την 23η σελίδα

Aπλλωνα, της Λητούς, της Aρτεμης κ.α. Πολλά απ τα έργα αυτά προέρχονται απ γνωστούς ή λιγτερο γνωστούς καλλιτέχνες, τα ονματα πολλών απ τους οποίους (πλησιάζουν τους 50) σώθηκαν σε ενεπίγραφες βάσεις αγαλμάτων απ το τέλος του 4ου έως τα μέσα του 1ου αι. π.X. Mια τρίτη εντητα περιλαμβάνει έργα της λεγμενης Aλεξανδρινής Σχολής, με ιδιαίτερη αγάπη σε ρωπογραφικά θέματα και σκηνές «ειδυλλιακές», που εικονίζονται στοιχεία της φύσης π.χ. βράχοι, δέντρα κ.λπ. Eνας ένθρονος Δινυσος, με αγάλματα σατύρων σε διάφορες στάσεις, ένας ψαράς, ένας σάτυρος ή βοσκς με βάτραχο στα πδια του, είναι έργα γεμάτα δροσιά και νεανικ σφρίγος. Σπουδαίο σύνολο γλυπτών αποτελεί μια σειρά αγαλμάτων στρατηγών και ελληνιστικών ηγεμνων, πως το περίφημο άγαλμα του Γαΐου Oφελλίου, απ τους σημαντικτερους ανδριάντες σε υπερφυσικ μέγεθος που σώθηκε έως τις μέρες μας. Δεν έλειπαν και οι ανδριάντες πλουσίων ιδιωτών, πως π.χ. του ζεύγους Kλεοπάτρας και Διοσκουρίδη των οποίων τα αγάλματα σε φυσικ μέγεθος

υποδέχονταν τον επισκέπτη ακριβώς απέναντι απ την είσοδο του σπιτιού τους. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι εικονιστικές κεφαλές, κυρίως απ ανδριάντες που τώρα κοσμούν μια απ τις αίθουσες του Mουσείου. Προέρχονται απ τις ιδιωτικές κατοικίες και είχαν τη θέση των σημερινών φωτογραφιών, μάρτυρες της οικονομικής ευμάρειας και της κοινωνικής θέσης των απεικονιζομένων, πως π.χ. δύο προτομές αδελφών, των ιδιοκτητών ίσως της οικίας με τα σφραγίσματα. Tα χαρακτηριστικά στις δύο προτομές αποδίδονται με ιδιαίτερα πραγματιστικ τρπο. Eκτς μως απ τις εικονιστικές προτομές και τους ανδριάντες οι κάτοικοι της Δήλου, πλούσιοι έμποροι και τραπεζίτες οι περισστεροι, είχαν πλούσια διακοσμημένα σπίτια με πλήθος αντικειμένων κάθε είδους που ήταν κατασκευασμένα με ποικίλα υλικά: μάρμαρο, λάβα, κκκαλο, ελεφαντοκκκαλο, χαλκ (ο δηλιακς χαλκς ήταν πολύ γνωστς στην αρχαιτητα), μολύβι, σίδερο, ξύλο, γυαλί, πηλ. Tα αντικείμενα που αποτελούσαν την οικοσκευή ήταν τραπέζια με κατάκοσμα μέλη, καθίσματα, ηλιακά ρολ-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Oι κάτοικοι της Δήλου για τη θέρμανση χρησιμοποιούσαν άνθρακες σε περίκοσμες εσχάρες ή εσχάρια.

Aνασκαφές και εργασίες συντήρησης της Eλληνικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας OI ΠPΩTEΣ ανασκαφικές έρευνες στη Δήλο έγιναν το 1872 απ τους αρχαιολγους Παν. Σταματάκη και Albert Lebègue, κυρίως στην περιοχή του Kύνθου. Tον επμενο χρνο άρχισαν οι συστηματικές ανασκαφές της Γαλλικής Σχολής, κατά κύριο λγο, αλλά και της Eλληνικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας, που έφεραν στο φως το Iερ του Aπλλωνα, τα διάφορα μικρτερα ιερά και ένα μεγάλο τμήμα της περίφημης ελληνιστικής πλης που καταστράφηκε το 88 π.X. απ τον Mιθριδάτη και λίγο αργτερα, το 69 π.X. απ τον Aθηνδωρο. Eως τα μέσα του 20ού αι. οι ανασκαφές αποκάλυπταν νέα κτίσματα, αλλά είχε αρχίσει να διαφαίνεται η ανάγκη στερέωσης και συντήρησης των ερειπίων. H Eλληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία ήδη απ τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. αντιμετώπισε το πρβλημα σε μνιμη βάση. Aπ τον έφορο των αρχαιοτήτων Δ. Σταυρπουλο αρχικά, και λους τους άλλους που τον διαδέχθηκαν στη διεύθυνση της αρμδιας Eφορείας των Aρχαιοτήτων, έως το Nίκο Zαφειρπουλο στις αρχές του ’60, έγινε σημαντικ έργο συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης έστω και μερικής των μνημείων, επέμβαση σε τμήματα επικίνδυνα για τη στατική ασφάλεια των κτιρίων, καθαρισμς, συντήρηση και μερική συμπλήρωση ψηφιδωτών δαπέδων αλλά και ασβεστοκονιαμάτων στους τοίχους κ.λπ. Για παράδειγμα, ένας πρχειρος καθαρισμς το 1960 σε δύο εξωτερικές παραστάδες ενς κτίσματος απέναντι απ την Oικία του Λφου έφερε στο φως σημαντικ αριθμ τοιχογραφιών με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα εικονογραφικά θέματα. Oι εργασίες συντήρησης σταμάτησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’60 για να ξαναρχίσουν το 1982 με ειδική χρηματοδτηση και στχο την αποτελεσματικτερη προστασία των μνημείων.

Kούρος απ παριαν μάρμαρο, περί τα 550–540 π.X.

Σε ένα μαγειρείο της Δήλου βρέθηκε μεγάλος αριθμς διαφορετικών μαγειρικών σκευών, που φανερώνουν μια κοινωνία με εκλεπτυσμένες διατροφικές συνήθειες που το φαγητ δεν ήταν μονάχα ανάγκη, αλλά κυρίως απλαυση.

Oμοιώματα ανδρών δεμένων χειροπδαρα και μολύβδινοι τροχοί. Xρησιμοποιούνταν σε μαγικές τελετές για να «δέσουν» ή να ξαναφέρουν πίσω άστατους εραστές.

για, λεκάνες, λιοτρίβια, μέτρα βάρους (τα γνωστά σηκώματα), μέτρα υγρών, σκεύη μαγειρικά και επιτραπέζια, αντικείμενα για τον καλλωπισμ και την ενδυμασία, φωτιστικά, είδη διακσμησης εσωτερικού χώρου ή οικιακής λατρείας διαφρων θεοτήτων, πως τα αγαλμάτια απ μάρμαρο, πηλ ή λίθο, η χρήση πολλών απ τα οποία ήταν αντίστοιχη με τις σημερινές εικνες στα εικονοστάσια των σπιτιών.

Σφραγίσματα H Δήλος είναι ο τπος στον οποίο έχει σωθεί πολύ υλικ απ την καθημερινή ζωή των κατοίκων της, στον ιδιωτικ τομέα πως είχε διαμορφωθεί στην ελληνιστική εποχή με την εισροή και εγκατάσταση μεγάλου α-

ριθμού ατμων απ λη σχεδν τη λεκάνη της Mεσογείου. Aπ το πλήθος αυτ των ευρημάτων έγινε προσπάθεια να εκτεθούν τα πιο αντιπροσωπευτικά σε μια αίθουσα, ώστε να έχει κανείς κατά το δυνατ ολοκληρωμένη εικνα του βιοτικού επιπέδου της πολυάνθρωπης αυτής πλης. Eκτίθενται, επίσης, λίγα απ τα 15.000 περίπου σφραγίσματα (ρύποι με την αρχαία ορολογία). Πρκειται για μακρστενα, συνήθως, μικρά κομμάτια πηλού που έχει στην κύρια ψη απ ένα ως πολλά αποτυπώματα σφραγίδων. Oι ρύποι αυτοί χρησιμοποιούνται για να εξασφαλίζουν τα κλειστά έγγραφα ή τις επιστολές, ώστε να μην ανοίγονται απ αναρμδια πρσωπα πως περίπου το σημεριν βουλοκέρι. Tα περισστερα Συνέχεια στην 26η σελίδα

Tο μαγείρεμα γινταν σε εστίες με ξύλα ή σε εσχάρες με άνθρακες. H εικονιζμενη εσχάρα έχει διαφορετικές θέσεις στις οποίες τοποθετούνταν οι χύτρες αναλγως αν το φαγητ έπρεπε να ψηθεί σε χαμηλή ή δυνατή φωτιά. KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

O στρατηγς Γάιος Oφέλλιος. Aπ τους σημαντικτερους ανδριάντες σε υπερφυσικ μέγεθος που σώθηκε έως τις μέρες μας.

Γυναικείο ειδώλιο. Oι γυναίκες φορούσαν κομψούς πολύπτυχους χιτώνες και λεπτά ιμάτια.

Συνέχεια απ την 25η σελίδα

σφραγίσματα χρονολογούνται στο β΄ μισ του 2ου και στις αρχές του 1ου αι., αλλά έχει και μερικά απ το τέλος του 3ου αι. π.X. Tο εύρημα αυτ των σφραγισμάτων είναι πολύτιμο, επειδή διασώζει στις παραστάσεις του λο σχεδν το θεματολγιο της ελληνιστικής εποχής και αποδίδει αρκετά πιστά τα ενδιαφέροντα και τις τάσεις, θρησκευτικές και καλλιτεχνικές της δηλιακής κοινωνίας.

Kεραμική

Xρυσά κοσμήματα. Eκτς απ χρυσά και ασημένια υπήρχαν και φθηντερα γυναικεία κοσμήματα απ υαλμαζα ή επιχρυσωμένο χαλκ (οι φωτογραφίες του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

H έκθεση του Mουσείου συμπληρώνεται με δύο ακμη αίθουσες που περιλαμβάνουν θαυμάσια κεραμική, κυρίως του 8ου αι. π.X. έως το τέλος του 6ου αι. π.X., καθώς και λίγα μικροαντικείμενα απ ένα σύνολο που βρέθηκε στα θεμέλια του παλιού γεωμετρικού Aρτεμισίου. Tα πλακίδια απ ελεφαντοστ με τις εγχάρακτες και ανάγλυφες παραστάσεις πάλης θηρίων, αλλά και του πολεμιστή με

πλήρη πολεμική εξάρτηση αποτελούν εξαίρετα δείγματα της μυκηναϊκής μικροτεχνίας (13ου αι. π.X.). Σε ένα δεύτερο μεγάλο σύνολο που βρέθηκε στα θεμέλια του αρχαϊκού Hραίου ανήκει και η κεραμική, η οποία περιλαμβάνει ωραιτατα δείγματα αγγειογραφίας τοπικών εργαστηρίων και λίγα αττικά της ύστερης γεωμετρικής εποχής· μεγάλο, επίσης, αριθμ ωραίων κορινθιακών αγγείων του τέλους 8ου–7ου αι., κυκλαδικών του 7ου, καθώς και κορινθιακών και αττικών του 6ου αι. Oλα αυτά αποτελούσαν προσφορά στη μεγάλη θεά, την Hρα και δείχνουν πσο σεβάσμιο θεωρείτο το νησιώτικο αυτ ιερ, ήδη απ τα πρώιμα ιστορικά χρνια, ώστε να υπάρχουν τσο πολύτιμα αντικείμενα, απ ,τι κυκλοφορούσε στην ττε γνωστή αγορά, ως αναθήματα χι μνο στην κύρια θετητα, αλλά και σε άλλες περιφερειακές θα ’λεγε κανείς, για την περίπτωση αυτή, έστω και μεγάλες θετητες.

H Aγορά των Iταλών. Mία απ τις σημαντικτερες παροικίες ξένων που έδρασαν στη Δήλο ήταν εκείνη των Iταλών, οι οποίοι ήταν οργανωμένοι σε διάφορους επαγγελματικούς συλλγους: Eρμαϊστές, Aπολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές κ.ά. (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

Διεθνές λιμάνι O ανθηρς οικονομικς βίος της Δήλου και η εξέλιξή της σε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου Tου Παντελή M. Nίγδελη Eπικ. καθηγητή Tμήματος Iστορίας και Aρχαιολογίας του AΠΘ

OTAN το 315 π.X. ο Aντίγονος Mον φθαλμος ίδρυε το Kοιν των Nησιωτών (ένα είδος ομοσπονδίας των π λεων του κεντρικού Aιγαίου) ορίζοντας ως έδρα τη Δήλο, άρχιζε μια νέα φάση της ιστορίας του νησιού. H Δήλος απαλλασσ ταν απ μακρ χρονη αθηναϊκή κατοχή και αποκτούσε την πολιτική της ανεξαρτησία, καθεστώς που διήρκεσε έως το 167 π.X. Για την οικονομική ιστορία της μικρής π λης (που κατά μια θεωρία αριθμούσε μ λις περί τους 1.200 κατοίκους) διαθέτουμε ικανοποιητική τεκμηρίωση χάρη κυρίως στα οικονομικά στοιχεία που περιέχει το αρχείο των Iεροποιών, των αρχ ντων δηλαδή που διαχειρίζονταν την περιουσία του περίφημου Iερού του Aπ λλωνα. Mέσα απ τις εγγραφές του παρακολουθούμε και το ύψος και το είδος των εσ δων και εξ δων του για περισσ τερο απ ενάμιση αιώνα. Tα έσοδά του προέρχονταν απ

τις μισθώσεις των είκοσι μεγάλων αγροκτημάτων του (τεμένη) και των πολυάριθμων κατοικιών του (ιεραί οικίαι), καθώς επίσης και απ τους τ κους των δανείων που παραχωρούσαν οι αξιωματούχοι στην π λη ή

σε ιδιώτες. Tα έξοδά του αφορούσαν στις αμοιβές εργολάβων που επισκεύαζαν ή έκτιζαν νέα κτίρια στο Iερ , αλλά και στις δαπάνες για την προμήθεια πληθώρας αναγκαίων αγαθών. Στοιχεία για την οικονομική ιστορία της π λης, περιέχουν επίσης ορισμένα απ τα τριακ σια περίπου προξενικά της ψηφίσματα με τα οποία παραχωρούνται σε ξένους απ

διάφορες περιοχές του ελληνικού κ σμου ποικίλα προν μια, μεταξύ άλλων και οικονομικού ενδιαφέροντος, πως λ.χ. το δικαίωμα απ κτησης έγγειας περιουσίας στη Δήλο (έγκτησις) ή απαλλαγής απ δασμούς (ατέλεια). Oικονομικού ενδιαφέροντος είναι επίσης ο ν μος που ρύθμιζε τη διαχείριση των κτημάτων του Iερού (ιερά συγγραφή), καθώς επίσης και ορισμένα συμβ λαια των ιεροποιών με εργολάβους κατασκευαστικών ιερών. Tα βασικά χαρακτηριστικά που προκύπτουν απ την ανάλυση των στοιχείων των παραπάνω πηγών μας επιτρέπουν να διακρίνουμε την οικονομική ιστορία της ανεξάρτητης Δήλου σε δύο υποπερι δους: την πρώτη, απ το 314 έως τα μέσα περίπου του 3ου αι. π.X. κατά την οποία το νησί εξελίσσεται σε κέντρο της τοπικής οικονομίας των Kυκλάδων, και τη δεύτερη, απ τα μέσα του 3ου αι.

π.X. έως το 167 π.X. που συμπίπτει με τη «διεύρυνση» θα λέγαμε της δηλιακής οικονομίας. H αποχώρηση των Aθηναίων, που έως το 316 σχεδ ν μονοπωλούσαν ως μισθωτές τα κτήματα του Iερού, ήταν φυσικ να προκαλέσει προσωρινή αστάθεια στην οικονομία της π λης και ειδικ τερα στον τομέα της γεωργίας. Mεταξύ των Δηλίων αναπτύχθηκε επί δεκαπέντε περίπου χρ νια έντονος ανταγωνισμ ς με αντικείμενο την απ κτηση του δικαιώματος μίσθωσης για μικρά χρονικά διαστήματα (εν ς, δύο ή και τριών ετών). Παράλληλα με την αύξηση των εσ δων του Iερού σημειώθηκαν πολλές περιπτώσεις, που μεσαίοι ή και μικροί μισθωτές παραβίαζαν τις υποχρεώσεις τους. Για την ομαλοποίηση της κατάστασης οι Δήλιοι ψηφίζουν το 299 π.X. την «ιερά συγγραφή», με την οποία χι μ νο επανεισάγουν τη δεκαετή μίσθωση των κτημάτων που ίσχυε πριν απ το 315, αλλά καθορίζουν αυστηρ τατες διατάξεις στις οποίες προβλέπονται μέχρι και αφαίρεση μέρους ή του συν λου της ακίνητης και κινητής περιουσίας του μισθωτή ή των εγγυητών σε περίπτωση που δεν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους. Tο μέτρο αυτ είχε ως αποτέλεσμα να περιορισθεί ο αριθμ ς των ενδιαφερομένων ενοικιαστών μεταξύ των πλουσι τερων μελών

της δηλιακής κοινωνίας για τους οποίους η γη του Iερού αποτελούσε – σύμφωνα και με την ιδεολογία της τάξης τους– επιθυμητή συμπληρωματική πηγή πλούτου. Tο αποτέλεσμα αντανακλάται μεταξύ των άλλων στα πρ σωπα των ενοικιαστών, που σύμφωνα με τους καταλ γους των επομένων ετών είναι τα ίδια ή προέρχονται απ τις ίδιες σημαντικές οικογένειες της π λης.

Tο λιμάνι Στις οικονομικές δραστηρι τητες του πληθυσμού του νησιού θα πρέπει φυσικά να προστεθούν και άλλες, πως η αλιεία και η βιοτεχνία, καθώς και εκείνες που εξελίσσονταν γύρω απ το λιμάνι της π λης, με άλλα λ για το εμπ ριο και η είσπραξη των μισθωμένων λιμενικών δασμών. O καθορισμ ς της σημασίας αυτών των τελευταίων δραστηριοτήτων για την οικονομία της Δήλου προϋποθέτει την απάντηση στο καίριο για την οικονομική φυσιογνωμία της π λης ερώτημα, αν ήδη απ τις αρχές του 3ου αι. π.X. η Δήλος εξελίσσεται σε ένα διεθνές λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου. Στη διεθνή έρευνα έχουν διατυπωθεί ως προς το ερώτημα αυτ διαμετρικά αντίθετες απ ψεις. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

Συνέχεια απ την 27η σελίδα

που στηρίζονται κυρίως στο μεγάλο αριθμ και την καταγωγή των προξένων του 3ου αι. π.X., η Δήλος υπήρξε κατά τον 3ο αι. π.X. το κύριο λιμάνι μέσω του οποίου διεξήγετο το εμπ ριο των σιτηρών της Mαύρης Θάλασσας, ενώ στις αρχές του 2ου αι. π.X. η P δος ως ηγεμονική δύναμη του Kοινού των Nησιωτών της αφαίρεσε τον έλεγχο αυτού του εμπορίου. H διαμετρικά αντίθετη άποψη θεωρεί τι το εμπ ριο της Δήλου έως το 167 π.X. ουδέποτε κάλυψε ανάγκες μεγαλύτερες απ αυτές που είχε η π λη και τα γειτονικά νησιά. Tα δασμολογικά έσοδα της Δήλου σε σύγκριση με τα αντίστοιχα ποσά που γνωρίζουμε π.χ. για τη P δο απ

τον 2ο αι. π.X. δείχνουν τι η αξία των διαμετακομιζ μενων εμπορευμάτων στο λιμάνι της Δήλου υπήρξε έως το 250 π.X. εξαιρετικά χαμηλή, για να υποστηρίξει κανείς την πρώτη απ τις προαναφερθείσες απ ψεις. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, η αξία τους ανερχ ταν σε 236.000 δρχ. το 279 π.X., 297.000 δρχ. το 278 π.X. και 247.000 δρχ. το 250 π.X. Tα ποσά αυτά συγκριν μενα με το ποσ των 25.000.000 δρχ. που γίνεται δεκτ για την αξία των διακινούμενων εμπορευμάτων μέσω του λιμανιού της P δου πριν απ το 167 π.X. δείχνουν τι ο γκος των εισαγομένων και εξαγομένων προϊ ντων στο λιμάνι της Δήλου ως τα μέσα περίπου του 3ου αι. π.X. ήταν περιορισμένος. Aν μάλιστα τα δεδομένα αυτά συνδυαστούν με ορισμένες αποσπασματικές πληροφορίες για τη δράση εμπ ρων σιταριού στο νησί, καθιστούν πιθαν τερη την άποψη τι την περίοδο αυτή το εμπ ριο της Δήλου αφορούσε κυρίως στην εισαγωγή και διανομή σιτηρών με τα οποία καλύπτονταν οι επισιτιστικές ανάγκες της π λης και των γειτονικών νησιών. H γενική εικ να που μεταδίδουν οι πηγές μας σε σχέση με την οικονομική φυσιογνωμία της Δήλου ως τα μέσα 3 αι. π.X. είναι τελικά η εικ να του κέντρου μιας περιφερειακής οικονομικής εν τητας την οποία συναπαρτίζουν κυρίως οι Kυκλάδες. Δεν χωρεί αμφιβολία τι στη δημιουργία αυτής της περιφέρειας συνέβαλε η επιλογή του νησιού ως διοικητικού κέντρου του Kοινού των Nησιωτών. Παράλληλα μως δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί και η συμβολή του Iερού του Aπ λλωνα. Kαι αυτ γιατί το περίφημο Iερ προσήλκυε τους νησιώτες χι μ νο ως θρησκευτικ κέντρο, αλλά και ως οικονομικ ς παράγοντας, εφ σον πλούσιοι Kυκλαδίτες μίσθωναν τα κτήματα και τις οικίες του ή ανελάμβαναν ως εργολάβοι τις επισκευές ή τις νέες κατασκευές του.

Διαμετακομιστικ εμπριο H εικ να αυτή αρχίζει να μεταβάλλεται ποσοτικά και ποιοτικά απ τα μέσα του 3ου αι. π.X. Mολον τι δεν είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε τον γκο του διαμετακομιστικού εμπορίου της Δήλου την περίοδο αυτή, τα οικονομικά στοιχεία και οι υπ λοιπες πληροφορίες των επιγρα-

Eπιγραφή Iεροποιών, απ τις παλαιτερες της Δήλου, περί το 310 π.X. Oι Iεροποιοί –άρχοντες που διαχειρίζονταν την περιουσία του Iερού του Aπλλωνα– ανέγραφαν τους λογαριασμούς του Iερού σε επιγραφές οι οποίες αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών για την οικονομική κατάσταση της αρχαίας Δήλου (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).

φών της δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας τι τούτο γνωρίζει σημαντική αύξηση. Eτσι θα πρέπει να εξηγηθεί λ.χ. το γεγον ς τι η π λη συνάπτει το 217 π.X. δάνειο 10.000 δραχμών με το Iερ για τη βελτίωση των λιμενικών εγκαταστάσεών της ή τι στα τέλη του 3ου και τις αρχές του 2ου αι. π.X. τα ενοίκια των ιερών οικιών –ιδιαίτερα εκείνων που βρίσκονταν στο λιμάνι και χρησιμοποιούνταν για εμπορικούς σκοπούς– αυξάνονται σημαντικά σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο, προφανώς λ γω της μεγάλης ζήτησης απ

ξένους εμπ ρους. Oτι στο λιμάνι της Δήλου διεκπεραιώνεται πλέον ένα σημαντικ μέρος του διεθνούς εμπορίου του Aιγαίου συνάγεται έμμεσα και απ την παρουσία σε αυτήν ξένων τραπεζιτών στους οποίους μετά το 200 π.X. προστίθενται τραπεζίτες απ τη Σικελία και την Kάτω Iταλία. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί άλλωστε το γεγον ς τι μεταξύ του

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

239 και 229 π.X. ο Mακεδονας μονάρχης Δημήτριος B΄ αποστέλλει στο νησί αξιωματούχο του (σιτώνη) για την αγορά σιταριού. Tην ποιοτική διεύρυνση του εμπορίου της Δήλου εξάλλου αποδεικνύει το γεγον ς τι μεταξύ των προξένων που αρχίζει να τιμά η π λη ήδη απ τις αρχές του 2ου αι. π.X. περιλαμβάνονται μεμονωμένα πρ σωπα απ σημαντικές εμπορικές π λεις της Συρίας, πως την Aραδο, την Σιδώνα και την Tύρο, ενώ μεταξύ των ετών 185 και 175 π.X. οι αποθηκευτές εμπορευμάτων και πλειοκτήτες της Λαοδικείας στη Φοινίκη, δηλ. της Bηρυτού (οι εν Λα[οδικείαι] τη εν Φοικίκηι εγδοχείς και να[ύκληροι]) ανεγείρουν άγαλμα προς τιμή αξιωματούχου του βασιλιά της Συρίας Σελεύκου του Δ΄. Tο εμπ ριο που διεξήγαγαν τα πρ σωπα αυτά αφορούσε είδη πολυτελείας, κυρίως αρώματα, τα οποία εισήγαγαν απ την Aνατολή και πουλούσαν στο νησί α-

σφαλώς σε πολύ μικρ τερη κλίμακα απ ,τι οι συμπατριώτες τους που θα αρχίσουν να κατακλύζουν τη Δήλο μετά το 167 π.X. Mέτριας κλίμακας θα πρέπει να ήταν και το δουλεμπ ριο που αρχίζει να αναπτύσσεται στο νησί απ τα τελευταία χρ νια του 3ου αι. π.X. Oτι αυτού του είδους η διεύρυνση της δηλιακής οικονομίας είχε επιπτώσεις στις οικονομικές δραστηρι τητες των Δηλίων που ζούσαν απ το εμπ ριο, και κυρίως απ την ενοικίαση των λιμενικών δασμών της π λης, είναι προφανές. Aντίθετα, απ τα στοιχεία που διαθέτουμε, οι νέες οικονομικές συνθήκες δεν φαίνεται να μετέβαλαν ουσιαστικά την οικονομική συμπεριφορά του υπ λοιπου πληθυσμού της μικρής π λης και να επηρέασαν τις οικονομικές δομές της δηλιακής κοινωνίας. Oσον αφορά τους λ γους που οδήγησαν στην ανάδειξη της Δήλου σε σημαντικ λιμάνι του διαμετακομιστικού εμπορίου του Aιγαίου είναι σαφές τι η εξέλιξη αυτή οφειλ ταν στην εύνοια των μεγάλων δυνάμεων που ασκούσαν επιρροή στην περιοχή. Kαι ήταν ακριβώς οι ηγετικοί κύκλοι μιας απ αυτές, δηλαδή της Pώμης, που το 167 π.X. αποφάσισαν να μετατρέψουν την Δήλο σε ελεύθερη ζώνη εμπορίου. Προηγουμένως είχαν φροντίσει να εκτοπίσουν τον πληθυσμ της και να παραχωρήσουν το νησί εν είδει δωρεά στους Aθηναίους, επιφορτίζοντάς τους απλά με τη διοίκηση του, πως φαίνεται απ το γεγον ς τι ο διοικητής του (επιμελητής) ήταν Aθηναίος. H απ φαση των Pωμαίων να ανακηρύξουν το λιμάνι της Δήλου σε ελεύθερη (αδασμολ γητη) εμπορική ζώνη υπήρξε πολιτικ μέτρο που υπαγορεύθηκε απ τη βούλησή τους να περιορίσουν τη δύναμη της P δου, η οποία ως γνωστ

στηριζ ταν στα έσοδα του λιμανιού και τον εμπορικ της στ λο. Mέσα σε λίγες δεκαετίες –ιδιαίτερα μετά την καταστροφή της Kορίνθου (146 π.X.)– το ελεύθερο λιμάνι της Δήλου εξελίχθηκε στον κύριο μηχανισμ μέσω του οποίου διεκπεραιων ταν το εμπ ριο μεταξύ Aνατολής και Δύσης. Mε τον τρ πο αυτ εξυπηρετούνταν οι ανάγκες της ανανεωμένης (λ γω των πρ σφατων κατακτήσεων στην Aνατολή) ρωμαϊκής κοινωνίας σε είδη πολυτελείας, αλλά και της αναπτυσσ μενης ρωμαϊκής οικονομίας –ιδιαίτερα του αγροτικού και βιοτεχνικού της τομέα– σε έμπειρα χέρια σκλάβων. Tο αποτέλεσμα των νέων εξελίξεων ήταν η δημιουργία εν ς διεθνούς λιμένα στην καρδιά του Aιγαίου, φαιν μενο που μοι του δεν είχε γνωρίσει ποτέ η περιοχή.

Kοσμοπολίτικος χαρακτήρας Tον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της Δήλου αποδεικνύουν οι πληροφορίες που διαθέτουμε σχετικά με τη σύνθεση του πληθυσμού της, ο οποίος σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς έφτανε τις 20.000 με 30.000, προσέγγιζε δηλαδή μεγέθη μεγάλων ελληνικών π λεων. Kύρια πηγή πλη-

ροφ ρησης και για την οικονομική ιστορία αυτής της περι δου αποτελούν οι επιγραφές (αφιερώσεις, αναθήματα, κατάλογοι, κ.λπ.), ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τη δράση των διαφ ρων ξένων που εργάζονταν στο νησί και ζούσαν σε αυτ σο διαρκούσε η εργασίας τους. Mια απ τις σημαντικ τερες, αν χι η σημαντικ τερη, παροικία ξένων που έδρασαν στη Δήλο ήταν εκείνη των Iταλών (Italici / Iταλικοί). Tα μέλη της ήσαν οργανωμένα σε διάφορους επαγγελματικούς συλλ γους που συνήθως ονομάζονται με βάση μια προστάτιδα θε τητα λ.χ. Eρμαϊσταί, Aπολλωνιασταί, Ποσειδωνιασταί, ή παίρνουν το νομά τους απ το είδος του εμπορίου που διεξάγουν π.χ. olearii / ελαιοπώλαι, κατάγονται δε απ λα σχεδ ν τα μέρη της ιταλικής χερσονήσου. Περί τα τέλη του 2ου αι. π.X., προφανώς κατά το παράδειγμα των εμπ ρων της Bηρυτού, οι Iταλοί κτίζουν τη λεγ μενη ιταλική παστάδα που αποτέλεσε το κοινωνικ , θρησκευτικ εθνικ και εμπορικ

κέντρο τους. Eντυπωσιακή είναι η παρουσία των ξένων που κατάγονταν απ τη Συρία και ειδικ τερα απ τις δυο μεγάλες εμπορικές π λεις της Φοινίκης, την Tύρο και τη Bηρυτ . Oι έμποροι (έμποροι), οι πλοιοκτήτες (ναύκληροι) και οι αποθηκευτές εμπορευμάτων (εγδοχείς) των π λεων αυτών ήταν οργανωμένοι σε δυο συλλ γους, «το κοιν των Tυρίων Hρακλειστών εμπ ρων και ναυκλήρων» και «το κοιν ν των Bηρυτίων Ποσειδωνιαστών εμπ ρων, ναυκλήρων και εγδοχέων» αντίστοιχα. O σύλλογος των Bηρυτίων θεωρείται μάλιστα ο αρχαι τερος του νησιού, καθώς ήδη απ τα μέσα του 2ου αι. π.X., διέθετε το δικ

του θρησκευτικ , εμπορικ και εθνικ κέντρο που αρχιτεκτονικά παρουσίαζε τη δομή εν ς funduq, δηλαδή εν ς κτιρίου που συνδύαζε να , ιδιωτικούς και εμπορικούς χώρους,

πως παρ μοια κτίρια που βρέθηκαν σε άλλες περιοχές που δρούσαν Aνατολίτες έμποροι, λ.χ. στη Δούρα–Eυρωπ (στον ποταμ Eυφράτη). Παράλληλα προς τους εμπ ρους των δύο μεγάλων π λεων της Φοινίκης, στις (επιγραφικές) μαρτυρίες αποτυπώνεται η δράση εμπ ρων προερχ μενων απ ακ μη πιο απομακρυσμένες περιοχές της Aνατολής,

πως λ.χ. απ την Aραβία, τη Bακτριανή κ.ά. Aξιοσημείωτη είναι επίσης η παρουσία εμπ ρων απ την Aίγυπτο, οι οποίοι φαίνεται τι δεν δρούσαν μεμονωμένα αλλά τι συνεργάζονταν ως σύλλογος με την κυβέρνηση της Aλεξάνδρειας, αν κρίνουμε απ την ονομασία «σύλλογος των εν Aλεξανδρεία πρεσβυτέρων εγδοχέων» με την οποία μας είναι γνωστοί. Σε αντίθεση με τις παραπάνω παροικίες, οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τις εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες περιοχές της M. Aσίας και τη Δήλο είναι συνήθως έμμεσες και στηρίζονται κυρίως σε αφιερώσεις του συν λου των κατοίκων της κοιν τητας προς τιμήν προσώπων με πολιτική επιρροή, πως λ.χ. των ηγεμ νων των ελληνιστικών

Aμφορείς στο Mουσείο της Δήλου. Kρασί, λάδι, μέλι, αλίπαστα, σπρια, ξηροί καρποί μεταφέρονταν στο λιμάνι της Δήλου απ λο τον γνωστ κσμο, μέσα σε πήλινους αμφορείς (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

βασιλείων του Π ντου και της Kαππαδοκίας. Πάντως, η μ νη επιγραφή με την οποία έμποροι και ναύκληροι της Δήλου (οι καταπλέοντες εις Bυθινίαν έμποροι και ναύκληροι) τιμούν κάτοικο της Nίκαιας, προφανώς εξαιτίας των εξυπηρετήσεων που τους έκαμε εκεί, δεν αφήνει καμιά αμφιβολία τι οι έμποροι του νησιού είχαν αναπτύξει σημαντικές εμπορικές επαφές και προς αυτή τη γεωγραφική κατεύθυνση. Aντίθετα, ο ρ λος εμπ ρων άλλων εθνικοτήτων, πως λ.χ. εξελληνισμένων Σημιτών ή των γειτονικών ελληνικών π λεων, υπήρξε περιορισμένος. Tα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα τι το λιμάνι της Δήλου αποτέλεσε π λο έλξης κατά κύριο λ γο για τους εμπ ρους που καταγ ταν απ την Iταλία, τη Συρία, την Aίγυπτο και τη M. Aσία.

Δουλεμπριο – προϊντα H καταγωγή αυτών ακριβώς των εμπ ρων σε συνδυασμ με άλλες πληροφορίες που μας δίνουν αρχαίοι συγγραφείς, επιγραφές και αρχαιολογικά ευρήματα μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μια ικανοποιητική εικ να για την ποικιλία των προϊ ντων που διαμετακομίζονταν στη Δήλο. Xαρακτηριστική είναι λ.χ. η πληροφορία του Στράβωνα (XIV, 5, 2)

τι «η Δήλος μπορούσε σε μια ημέρα να δεχθεί και να πουλήσει δέκα χι-

λιάδες δούλους, εξ ου και η παροιμία “έμπορα, πλεύσε, ξεφ ρτωσε, τα πάντα έχουν πουληθεί”» (... η Δήλος δυναμένη μυριάδας ανδραπδων αυθημερν και δέξασθαι και αποπέμψαι ώστε και παροιμίαν γενέσθαι δια τούτο· έμπορο, κατάπλευσον, εξελού, πάντα πέπραται), που βέβαια η λέξη «μυριάδας» δε θα πρέπει να εκληφθεί κατά γράμμα αλλά απλά ως δηλωτική του μεγάλου αριθμού των δούλων που πουλούνταν εκεί. Tο γεγον ς τι το δουλεμπ ριο αποτελούσε ένα απ

τα σημαντικ τερα, αν χι το σημαντικ τερο είδος εμπορίου της Δήλου, επιβεβαιώνει έμμεσα και η καταγωγή εμπ ρων απ τη Συρία, τη Bιθυνία, την Kαππαδοκία και τον Π ντο: οι περιοχές αυτές, πως είναι γνωστ , συγκαταλέγονταν μεταξύ των κυρι τερων τροφοδοτών του αρχαίου κ σμου σε δουλική εργασία. H Δήλος χαρακτηρίζεται επίσης ως κέντρο συμψηφισμού (clearing house) της αξίας των εξωτικών εμπορευμάτων (κυρίως αρωμάτων) που μέσα απ τους δρ μους των καραβανιών έφθαναν απ την Aραβία, την Iνδία, τη Bακτρία και ίσως την Kίνα στα λιμάνια της Συρίας. Mαζί με τα προϊ ντα αυτά οι έμποροι της Aνατολής μετέφεραν και άλλα προϊ ντα πολυτελείας που παρήγαγαν παραδοσιακά οι παλαιές βιοτεχνίες της Aνατολής, πως υφαντά, γυαλί, πορφύρα. Tα εξωτικά εμπορεύματα απ τις ακτές της αντολικής Aφρικής και την Aραβία φαίνεται τι αποτελούσαν σημαντικ μέρος των εμπορευμάτων

που μετέφεραν στη Δήλο και οι Aιγύπτιοι έμποροι ύστερα απ την αναδιοργάνωση που γνώρισε το εμπ ριο των Πτολεμαίων τον 2ο αι. π.X. Tούτο δεν σημαίνει μως τι οι Aιγύπτιοι δεν χρησιμοποίησαν τη Δήλο ως αποθήκη των σιτηρών που η χώρα τους παρήγαγε σε μεγάλη αφθονία. M νο που σον αφορά το προϊ ν αυτ θα πρέπει να γίνει δεκτ τι διακινούνταν και απ άλλα μεγάλα λιμάνια πως του Πειραιά και της P δου. Oσο για τους Iταλούς, ενώ αρχικά περιορίζονταν σε ρ λο αγοραστού των προϊ ντων που ζητούσαν οι αγορές της Iταλίας, με την πάροδο του χρ νου άρχισαν να ισοσκελίζουν (εννοείται εν μέρει) το αρνητικ για αυτούς ισοζύγιο των συναλλαγών με την Aνατολή διαθέτοντας στην τοπική αγορά της Δήλου και των άλλων ελληνικών π λεων τα φημισμένα κρασιά και λάδια της ιταλικής χερσονήσου. O τομέας τον οποίο μονοπωλούσαν ήταν εκείνος των τραπεζικών συναλλαγών, πως συνέβαινε άλλωσε σε ολ κληρη την Eλλάδα και την Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου. Tιμητική επιγραφή με την οποία οι Ποσειδωνιαστές της Bηρυτού τιμούν Pωμαίο τραπεζίτη για το δάνειο που τους παρέσχε δείχνει το διεθνή χαρακτήρα των εργασιών που ασκούσαν οι «εν Δήλω τραπεζίται», οι οποίοι στην πλειον τητά τους κατάγονταν απ

την ιταλική χερσ νησο. Tο φαιν μενο δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη, εφ σον οι τραπεζίτες της περι δου αυτής συνέχισαν την παράδοση που είχε δημιουργηθεί στη Δήλο στο τέλος της περι δου της ανεξαρτησίας.

Aνταγωνισμς και παρακμή Aυτή η εικ να του διεθνούς εμπορίου και της ανθηρής οικονομικής ζωής άρχισε να φθίνει απ τις πρώτες δεκαετίες του 1ου αι. π.X., εξαιτίας ασφαλώς των αλλεπάλληλων πληγμάτων που δέχεται το νησί απ

τους συνεργαζ μενους με το Mιθριδάτη πειρατές. Σε διάστημα λιγ τερο απ είκοσι χρ νια η Δήλος λεηλατείται δύο φορές (το 88 και 69) και σημαντικ τμήμα του πληθυσμού της εξανδραποδίζεται. Kαι μολον τι το 54 π.X. αναφέρονται ακ μη Aθηναίοι, Pωμαίοι και Eλληνες «οικούντες την νήσον», η Δήλος στο δεύτερο μισ του 1ου αι. π.X. δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια άσημη αθηναϊκή κληρουχία. Aλλά για αυτήν την εξέλιξη δεν ήταν υπεύθυνες μ νο οι προαναφερθείσες συνθήκες αστάθειας που επικράτησαν στο Aιγαίο κατά τον 1ο αι. π.X. H παρακμή της Δήλου θα πρέπει να αποδοθεί κυρίως στον ανταγωνισμ των μεγάλων λιμανιών της Iταλίας (κυρίως των Πουτε λων) και στο γεγον ς τι ήδη απ τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα αρχίζουν να καθιερώνονται απευθείας εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στην Aνατολή και την Iταλία. Oι Pωμαίοι είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν τα δημιουργήματά τους και κανένας τοπικ ς παράγοντας δεν ήταν σε θέση να ανατρέψει αυτήν την πορεία της Δήλου προς την παρακμή.

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

KYPIAKH 25 MAΪOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Δήλος, η άλλη ψη Aνεπαρκή κονδύλια, φύλαξη και συντήρηση απειλούν με καταστροφή το νησί – μνημείο

Δωμάτιο στην αναστηλωμένη οικία των Προσωπείων (2ου π.X. αι.). Στην αριστερή γωνία τοιχογραφία θρυμματίζεται (φωτ.: Kαίτη Φούσκη). Tης Aλεξάνδρας Aγγελετάκη Ξεναγού–αρχαιολ γου

TON APXAIOΛOΓIKO χώρο της Δήλου επισκέπτονται σήμερα 10 με 15 χιλιάδες επισκέπτες το μήνα κατά μέσο ρο, το καλοκαίρι, που φτάνουν με σκάφη απ τα γύρω νησιά: τη Mύκονο κυρίως, αλλά και την Tήνο, τη Nάξο και την Πάρο. Λίγοι είναι μως πια αυτοί που γνωρίζουν την ιστορία της· οι περισστεροι αντικρίζουν ανυποψίαστοι τα ερείπιά της. Θα μπορούσε, άραγε, αυτ το μοναδικ νησί–μνημείο της πολιτισμικής μας κληρονομιάς να αναδειχθεί ποτέ και να αντιμετωπιστεί με τη σοβαρτητα που του πρέπει ή θα μείνει ένας ερειπιώνας στη μέση του Aιγαίου, ο οποίος κινδυνεύει να καταστραφεί ολοσχερώς; Mετά την καταστροφή του 88 και 69 π.X., η ακατοίκητη έκτοτε Δήλος παρέμεινε για αιώνες έρμαιο στους πειρατές που λυμαίνονταν την περιοχή

και στους περιηγητές αρχαιολάτρεις, που απογύμνωναν το Iερ απ τα γλυπτά του. Στα 1440 ο Φλωρεντινς Christophoro Buodelmonti περιγράφει το νησί σαν έναν κάμπο με ερείπια και αναφέρει τι προσπάθησε με τους συντρφους του να σηκώσει κομμάτια απ τον κολοσσιαίο Kούρο των Nαξίων. Aγγλοι και Γάλλοι διεκδικούν την κεφαλή του αγάλματος, το οποίο σύμφωνα με την επικρατέστερη πληροφορία που παραδίδει ο Γάλλος Jacob Spon (1675), κβει τελικά ο Bενετς διοικητής της Tήνου. Στα 1636, ο Γάλλος πρεσβευτής De La Haye αναφέρει τι είδε τους Aγγλους να πριονίζουν το άγαλμα στα δύο. Aπομένουν σήμερα τα μαρμάρινα λείψανα του στα δυτικά του Aρτεμισίου, μακριά απ τη βάση τους, ενώ μία παλάμη του βρίσκεται στο Mουσείο της Δήλου και τμήμα απ το πδι, που πήρε μαζί του Aγγλος περιηγητής το

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Δωμάτιο στην οικία του Eρμή (2ου π.X. αι.) με ζωγραφισμένο κονίαμα που το έχει καλύψει η υγρασία (φωτ. A. Aγγελετάκη).

1818, βρίσκεται στο Bρετανικ Mουσείο. Tα καράβια των Bενετών, Φλωρεντινών και Γενοβέζων, φορτώνουν μάρμαρα απ τα μνημεία της Δήλου επί αιώνες. Eνα απ τα λιοντάρια, αφιέρωμα των Nαξίων, στις αρχές του 6ου αι. π.X., αποσπάστηκε απ τον Bενετ Πιζάνι το 1716 και βρίσκεται σήμερα στην είσοδο του ναύσταθμου της Bενετίας Kολνες απ τη Δήλο στηρίζουν καμάρες και στολίζουν τις εκκλησιές της Mυκνου και της Tήνου, ενώ τα κιονκρανά τους χτίζονται στους τοίχους. Oι Kυκλαδίτες χρησιμοποιούν τα μάρμαρα της Δήλου για υπέρθυρα, κράσπεδα ή μαρμάρινες πορτωσίες, σε μια δεύτερη χρήση που μως εντάσσεται στην πορεία της ιστορίας. H αρπαγή σταματά το 1873, ταν αρχίζουν οι ανασκαφές των Γάλλων και Eλλήνων αρχαιολγων. Πολλά απ τα ευρήματα, που θεωρούσαν οι

ανασκαφείς άνευ αξίας, χάθηκαν στα μπάζα ή στο βυθ της θάλασσας. Aκμα και ο Eλληνας αρχαιολγος και έφορος Kυκλάδων Δ. Σταυρπουλος που έσκαψε το νεκροταφείο της Pήνειας απ το 1898 έως το 1900, αναφέρει στην έκθεση της ανασκαφής του τι αναγκάστηκε να πετάξει στη θάλασσα ,τι «ασήμαντο» δεν μπορούσε να μεταφερθεί. Δεν μπορεί βέβαια κανείς να κατηγορήσει αυτού του είδους τις ενέργειες γιατί η επιστήμη της αρχαιολογίας ήταν ττε στα πρώτα βήματά της.

Σήμερα Kαι φτάνουμε στο σήμερα, που οι ανάγκες των αρχαιολογικών χώρων στην Eλλάδα είναι αμέτρητες, με έναν κρατικ μηχανισμ που εξακολουθεί να παραμένει ανεπαρκής και δυσκίνητος. Tσο δυσκίνητος που δεν βρήκε τρπο να απορροφήσει τα

εκατομμύρια του Πακέτου Nτελρ για το θέατρο της Δήλου, του οποίου η δημοσίευση δεν έχει ακμα ολοκληρωθεί απ τη γαλλική πλευρά. Πρέπει δε να σημειωθεί τι οι ανασκαφές προχώρησαν με πολύ γοργ ρυθμ απ τους Γάλλους αρχαιολγους δημιουργώντας έτσι το μεγάλο πρβλημα συντήρησης, το οποίο καλείται τώρα η ελληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία να αντιμετωπίσει μνη της. Tα έργα αναστήλωσης και συντήρησης απαιτούν, βέβαια, ειδικευμένο προσωπικ, τεχνίτες, γλύπτες, συντηρητές, μηχανικούς και αρχαιολγους, που είναι μως αναγκασμένοι να μένουν μακριά απ τις ανέσεις και τις ευκολίες της εποχής τους, απομονωμένοι συχνά επί πολλές ημέρες λγω των ισχυρών ανέμων. Aπαιτούνται επίσης κονδύλια, τα οποία δεν είναι ποτέ αρκετά για τις ανάγκες του χώρου. Xρνο με το χρνο, ασεβεί η πραγματικτητα εις βάρος ενς μνημείου που περιλαμβάνεται, πως αναφέρει σκουριασμένη πινακίδα στην είσοδο του χώρου, στον κατάλογο προστασίας Παγκσμιας Kληρονομιάς της OYNEΣKO. Σκεπάζονται τα σπίτια της ελληνιστικής πλης, γκρεμίζονται οι τοίχοι τους, πέφτουν τα κονιάματά τους και χάνονται τα ψηφιδωτά των δαπέδων τους μπροστά στα μάτια των έκπληκτων επισκεπτών, ενώ η Eφορεία Kυκλάδων διαθέτει μνο τέσσερις εργάτες, δύο συντηρητές και ένα γλύπτη για να σώσουν ,τι έχει απομείνει. Oταν μάλιστα η έκταση του χώρου είναι τέτοια που αυτοί οι τέσσερεις εργάτες δεν φτάνουν ούτε για να καθαρίσουν το χώρο απ τα χρτα... Παράλληλα αυτοί οι λίγοι άνθρωποι προσπαθούν να κάνουν τις απαραίτητες επισκευές στο κτίριο του Mουσείου, που κτίστηκε το 1905 και κατεστρέφεται απ την υγρασία και την πολυκαιρία. Oι μνες περιοχές του Iερού και της πλης που διατηρούνται καλύτερα, είναι σες καλύφθηκαν στη δεκαετία του ’50 με μια στρώση τσιμέντου. Oι περιοχές μως των νετερων ανασκαφών σκεπάζονται λο και περισστερο απ πυκνή βλάστηση και υποκύπτουν στην καταστροφή που προκαλούν οι καιρικές συνθήκες. Στην Oικία των Προσωπείων, ένα απ τα πλουσιτερα σωζμενα σπίτια, η απλή γάζα που κάποτε κρατούσε την τοιχογραφία στη θέση της, έχει γίνει ένα με το κονίαμα και πέφτει κομμάτι κομμάτι πάνω στο ψηφιδωτ. Στην οικία του Eρμή τα κονιάματα καταστρέφονται απ την υγρασία και τα χρώματά τους χάνονται κάτω απ ένα πράσινο επίχρισμα. Mλις πέρυσι, ύστερα απ το 1985–87, μια ομάδα συντηρητών και φοιτητών κατέγραψε απλώς τις φθορές των κονιαμάτων. Πολλά απ τα ψηφιδωτά δαπεδα που δεν έχουν μεταφερθεί στο μουσείο μένουν ασυντήρητα λγω έλλειψης προσωπικού, άλλα χάνονται κάτω απ τα χρτα που φυτρώνουν πάνω τους ή κάθονται στοιβαγμένα σε σωρούς, στις συνοικίες των Δηλιανών σπιτιών και στην αυλή του Mουσείου, απ την εποχή των ανασκαφών, περιμένοντας τη συντήρησή τους.

Tην 9η Aπριλίου 1990, η KA΄ Eφορεία έφτασε στο σημείο, με σήμα της στο Λιμεναρχείο Mυκνου, να απαγορεύσει την προσέγγιση σκαφών στη Δήλο επ’ αριστον μολοντι που ττε οι φύλακες ήταν εννέα. Iδιαίτερα δύσκολη παραμένει και η διαβίωση των εργαζομένων στο νησί, που ας σημειωθεί τι ηλεκτροδοτήθηκε μλις το 1993. Oι αρχαιολογικοί υπάλληλοι της Δήλου μένουν ολοχρονίς σε μικρά σπίτια, που δεν συντηρούνται συχνά και αυτ δημιουργεί προβλήματα ειδικά το χειμώνα που οι καιρικές συνθήκες επιδεινώνονται. Σε περίπτωση ανάγκης, δεν έχουν καμιά δυναττητα αυτνομης μετάβασης στην κοντινή Mύκονο, αφού η υπηρεσία δεν διαθέτει καν σκάφος. Oύτε υπάρχει τρπος επικοινωνίας μεταξύ τους στη διάρκεια της βάρδιάς τους ή αργτερα, αφού οι δύο ασύρματοι που διαθέτουν χάλασαν και ο κεντρικς ασύρματος μαζί με το τηλέφωνο είναι κλεισμένα στο Mουσείο μετά τις 3 μ.μ. που φεύγουν οι επισκέπτες. Oι συνθήκες αυτές καθιστούν δύσκολη την πρσληψη του πολυάριθμου προσωπικού που απαιτείται για την αντιμετώπιση των αναγκών φύλαξης και συντήρησης του χώρου, παρτι έχει δοθεί και πρσθετο οικονομικ επίδομα για τους εργαζμενους εκεί.

Aναγκαιτητα λήψης μέτρων

Tο αρχαϊκ$ λιοντάρι της Δήλου στην είσοδο του ναύσταθμου της Bενετίας. Tο κεφάλι του δεν είναι το αυθεντικ$.

Tα λιοντάρια, έργα ναξιακά του 6ου αι., στέκονται δίπλα στην Iερή Λίμνη, ενώ το αλάτι και ο βοριάς κονιορτοποιούν τους κκκους του μαρμάρου τους. Eίναι άραγε ανέφικτο να προστατευτούν αυτές οι λίγες λεπτομέρειες που απέμειναν στα περίφημα λιοντάρια απ το χέρι του έμπειρου γλύπτη που τα κατασκεύασε; Tο ίδιο πρβλημα σταδιακής εξαφάνισης αντιμετωπίζουν και οι αμέτρητες επιγραφές που βρίσκονται διάσπαρτες στο χώρο. Oι επιγραφές αυτές μας δίνουν ανεκτίμητες πληροφορίες για τη διαχείριση του ιερού, την κίνηση στο εμπορικ λιμάνι και την καθημερινή ζωή των κατοίκων του νησιού. Mνο σες έχουν μεταφερθεί στο Mουσείο σώζονται. Eνα ακμα σημαντικ πρβλημα της Δήλου είναι ο ανεπαρκής αριθμς του φυλακτικού προσωπικού. Eνώ οι οργανικές θέσεις φυλάκων στο νησί είναι 27, έχουν φύγει με απσπαση οι περισστεροι, με αποτέλεσμα αυτή τη στιγμή το νησί να φυλάσσεται απ 6 μνιμους φύλακες και ένα νυχτοφύλακα. Tρεις απασχολούνται στο εκδοτήριο, ένας στο Mουσείο και υπάρχουν μνο δύο μέσα σε ολκληρο τον αρχαιολογικ χώρο. Tο γεγονς τι τα αρχαιολογικά λείψανα απλώνονται πάνω στο νησί

απ άκρη σε άκρη, δυσκολεύει περισστερο ακμα το έργο των φυλάκων. Oι επισκέπτες παραβαίνοντας τους περιορισμούς, μιας και δεν υπάρχει κανείς να επιβλέπει, σκαρφαλώνουν στις πρτες των σπιτιών που είναι κλειστά, περνούν τα σχοινιά που τους απαγορεύουν την είσοδο. Oσοι, δε, τολμηροι κινηθούν στις περιοχές έξω απ τον άμεσα ορατ χώρο, στις συνοικίες του Σταδίου ή του Σκαρδανά, μπορούν να επιλέξουν πρωττυπο ενθύμιο και απ την ποικιλία των ψηφιδωτών ή κεραμικών που κείτονται παντού... Aλλωστε οι καννες συμπεριφοράς επιβάλλονται απ ταμπέλες που βρίσκονται μνο στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, κι απ’ αυτές οι μισές είναι σβησμένες. H ιστορία επαναλαμβάνεται κάθε χρνο: το Mουσείο της Δήλου κλείνει απ έλλειψη φυλακτικού προσωπικού και φτάνουν Iούλιο μήνα οι έκτακτοι φύλακες που παραμένουν στο νησί μέχρι το φθινπωρο. O δε αριθμς των φυλάκων μειώνεται κάθε χρνο αντί να αυξάνεται. Kατά καιρούς υιοθετούνται διάφορα προσωρινά μέτρα, πως η καθημερινή μετάβαση στρατευσίμων απ τη βάση της Aεροπορίας στη Mύκονο, ή η επιστράτευση λιμενικών οργάνων που εκτελούν χρέη φυλάκων, χωρίς μως το πρβλημα να λύνεται ποτέ.

H Δήλος του 1997 περιμένει τη φροντίδα των αρμοδίων για να σταματήσει να είναι τπος εξορίας. H πολιτεία και λοι μας πρέπει να προστατεύσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά. Aλλωστε με τη σημερινή εγκατάλειψη χώρων πως η Δήλος, αποδυναμώνεται και αυτ που τσα χρνια θέλουμε να πουλάμε και να διαφημίζουμε: το τουριστικ μας προϊν, τα μνημεία που έφερναν και φέρνουν τσους επισκέπτες στη Eλλάδα. Aς μην ξεχνάμε τι το γειτονικ νησί, η Mυκονος, ένα απ τα πιο τουριστικά και ακριβά θέρετρα της Eλλαδας, οφείλει πολλά στη γειτονική Δήλο και θα έπρεπε οι ίδιοι οι Mυκονιάτες και ο δήμος να ενδιαφερθούν έμπρακτα. Δεν αρκεί ένα εσπευσμένο σήμα ή κάποια τηλέφωνα για προκήρυξη θέσεων έκτακτων φυλάκων, κάθε φορά που το Mουσείο ετοιμάζεται να κλείσει. Xρειάζεται οργάνωση και δημιουργία υποδομής τέτοιας που να καθιστά εφικτή την επάνδρωση της Δήλου με ικαν αριθμ φυλακτικού και εργατικού προσωπικού. Oλα αυτά μως έχουν μια βασική προϋπθεση, την ύπαρξη κονδυλίων. Διαφορετικά το πρβλημα θα παραμένει και θα διαιωνίζεται, μνο που τώρα τη Δήλο δεν θα την καταστρέφουν οι λρδοι περιηγητές ούτε οι Kυκλαδίτες μαρμαράδες, αλλά η αδιαφορία του ελληνικού κράτους. Eυχαριστούμε τον κ. Kωνσταντίνο Tσάκο για τη συμβολή του στην ολοκλήρωση του αφιερώματος. Eπίσης, τον κ. Παναγιώτη Xατζηδάκη για το πλούσιο φωτογραφικ υλικ που ευγενώς μας παραχώρησε.

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31