7_Hmeres_Kathimerini_-____________________________________.pdf
March 9, 2018 | Author: annavathi | Category: N/A
Short Description
Download 7_Hmeres_Kathimerini_-____________________________________.pdf...
Description
A KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
2-31 AΦIEPΩMA
O Nεολιθικ ς Πολιτισμ ς στην Eλλάδα. OI 917 νεολιθικές θέσεις βεβαιώνουν την πυκνή κατοίκηση κυρίως στις πεδιάδες και στα παράλια. Tου Γιώργου Παπαθανασ πουλου. Mακεδονία - Θράκη. Περιοχές αρκετά κατοικημένες κατά την Nεολιθική Eποχή επιδεικνύουν σήμερα την ύπαρξη διαφορετικού τύπου οικιών. Tου Δημήτρη Γραμμένου. Hπειρος και I νια νησιά. Mικρές ομάδες κτηνοτρ φων στην Hπειρο εξέλιξαν τη στιλβωμένη μαύρη κεραμική, ενώ στα I νια τη μον χρωμη. Tης Aγγέλικα Nτουζουγλή. Eλληνικά σπήλαια. O νεολιθικ ς άνθρωπος χρησιμοποιούσε τα σπήλαια για εποχιακή αλλά κυρίως για μ νιμη κατοικία. Tου Γιώργου Παπαθανασ πουλου. Σπήλαιο του Διρού. Oι δραστηρι τητες της νεολιθικής κοιν τητας αναπτύχθηκαν στη χερσαία, στη θαλάσσια περιοχή αλλά και στο ίδιο το σπήλαιο. Tου Γιώργου Παπαθανασ πουλου. Kεντρική και Δυτική Θεσσαλία. Περιοχή με πολλές και σημαντικές νεολιθικές θέσεις, χαρακτηρίζεται απ τις διαφορετικού τύπου κατοικίες. Tου Kωνσταντίνου Γαλλή. Σέσκλο και Διμήνι. Δύο νεολιθικές θέσεις στον Παγασητικ κ λπο αποτελούν το θεμέλιο της θεσσαλικής προϊστορίας. Tου Kώστα Kωτσάκη. Oικισμοί της Στερεάς Eλλάδας. Oι πρώτες κατοικίες πιστεύεται τι ήταν καλύβες πλεκτές απ κορμούς και κλαδιά... Tης Mαρίας Παντελίδου-Γκ φα. Tα κέντρα της Πελοποννήσου. O πλούτος των ευρημάτων αποδεικνύει την έντονη δραστηρι τητα των κατοίκων των οικισμών. Tης Eλισάβετ Xατζηπούλιου. H πολλαπλ τητα της Δωδεκανήσου. Mοναδικά ευρήματα μαρτυρούν την ύπαρξη τεχνολογίας μετάλλινων εργαλείων. Tου Aδαμαντίου Σάμψων. Kρήτης. H ύπαρξη μ νιμης αρχιτεκτονικής αλλά και εξελιγμένης κεραμικής, αποδεικνύουν τη μοναδικ τητα των οικισμών. Tου Kωστή Δαβάρα. H νεολιθική Kύπρος. Πρ σφατη ανακάλυψη αποδεικνύει την παρουσία ανθρώπων στο νησί κατά την 9η χιλιετία. Tης Φρ σως Pιζοπούλου-Hγουμενίδου. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Eξώφυλλο: Aριστερά: Πήλινο αγγείο. Nεώτερη Nεολιθική (περ. 5300-4500 π.X.). Mουσείο Φιλίππων. Kάτω: Πήλινη φιάλη. Nεώτερη Nεολιθική II (περ. 4800-4500 π.X.). Mουσείο Bλου. Δεξιά: Πήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Nεολιθική Eποχή. Mουσείο Λάρισας.
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
ΦIEPΩMA
O Nεολιθικς πολιτισμς στην Eλλάδα Oι 917 νεολιθικές θέσεις βεβαιώνουν την πυκνή κατοίκηση κυρίως στις πεδιάδες και στα παράλια Tου Γιώργου Παπαθανασπουλου Eπίτιμου Eφορου Aρχαιοτήτων
ΠEPIΣΣOTEPO απ 10.000 αιώνες διήνυσε στον πλανήτη το ανθρώπινο γένος, για να οδηγηθεί, πριν 10.000 χρ νια, απ το τροφοσυλλεκτικ -θηρευτικ στάδιο του μακραίωνα «Παλαιολιθικού» βίου του, στην αυγή της εξελιγμένης πολιτιστικής βαθμίδας που κατέκτησε με το νέο, επαναστατικ , «νεολιθικ », τρ πο ζωής. H γεωργία, η κτηνοτροφία, και η μ νιμη κατοικία είναι τα κύρια και βασικά χαρακτηριστικά του νεολιθικού παραγωγικού σταδίου του νεολιθικού τρ που ζωής, του Nεολιθικού Πολιτισμού. Tο χωράφι, το ποιμνιοστάσιο, και το ανθρώπινο μ νιμο ενδιαίτημα, είναι οι σταθεροί χώροι, οι «ριζωμένοι» τ ποι, οι ρίζες, οι πρωταρχικές «πατρίδες», που Eπιμέλεια αφιερώματος:
ΠEΓKY KOYNENAKH συσπειρώθηκε ο νεολιθικ ς άνθρωπος και σταδιακά και με συνέπεια νομοτελειακά ανέπτυξε τις παραπέρα κοσμογονικές του δραστηρι τητες που βαθμιαία άλλαξαν τη ζωή, την ιστορία και τη τύχη του. Tο πέρασμα στο νεολιθικ τρ πο ζωής δεν έγινε απ τομα. Aντίθετα συντελέστηκε βαθμιαία και με δραματικά αργ ρυθμ τον οποίο καθ ρισε (επέβαλε) η κατάσταση της «στασιμ τητας» στην εξέλιξη του πλάνητα παλαιολιθικού τροφοσυλλέκτη και κυνηγού. Kοιτίδες του νεολιθικού τρ που ζωής, ο οποίος βασίστηκε σε μιαν άλλη, νέα, επαναστατική σχέση μεταξύ των ζώων, των φυτών και του ανθρώπου, σχέση που τελικά τον οδήγησε στην κυριαρχία του στη φύση, έχουν εντοπιστεί σε περιοχές της Mέσης Aνατολής (8η χιλιετία π.X.) πως και σε τοποθεσίες της Eλλάδας, στην Θεσσαλία, την Aργολίδα, την Kρήτη και το B ρειο Aιγαίο που ανάγονται στο
πρώτο μισ της 7ης χιλιετίας (6.800 - 6.500 π.X.).
Aκεραμική περίοδος Στην πρώιμη αυτή περίοδο του νεολιθικού γεωργοκτηνοτροφικού παραγωγικού σταδίου δεν υπάρχει κεραμική (Aκεραμική περίοδος). H περίοδος έχει λα τα στοιχεία των νέων τρ πων της οικονομίας αλλά ακ μη δεν έχει περάσει στο προχωρημένο στάδιο της κατασκευής πήλινων αγγείων που παλαι τερα θεωρούσαν τι προσδι ριζε την έναρξη της Nεολιθικής Eποχής και αποτελούσε το κύριο γνώρισμά της μαζί με τα χαρακτηριστικά λίθινα εργαλεία. Tα στοιχεία της νέας οικονομίας που τεκμηριώνουν και χαρακτηρίζουν την Aκεραμική περίοδο στην Eλλάδα, είναι: σκελετικ υλικ εξημερωμένων ζώων, αιγοπροβάτων, βοοειδών και χοίρων (κτηνοτροφία) απανθρακωμένα δημητριακά και σπρια (γεωργία), ορύγματα και υποδοχές στη γη για
ξύλινα δοκάρια, εστίες και στρωμένα με χαλίκι δάπεδα και β θροι (οικιστική). Oι επ μενες τέσσερις περίοδοι της Nεολιθικής Eποχής στην Eλλάδα, που, χαρακτηρίζονται απ την παρουσία της Kεραμικής, είναι η Aρχαι τερη (6500-5800 π.X.), η Mέση (5800-5300 π.X.), η Nε τερη (5300-4500 π.X.) και η Tελική Nεολιθική (4500-3200 π.X.). O νεολιθικ ς άνθρωπος είναι ο εμπνευστής και επινοητής της χρήσης του πηλού για την εξυπηρέτηση των αναγκών της καθημερινής ζωής του, που καθ ρισαν και επέβαλαν οι νέοι τρ ποι οικονομίας. O πηλ ς είναι το υλικ που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος σαν πρώτη ύλη και που, με κατάλληλη επεξεργασία, αλλοιώνοντας την αρχική του σύσταση και μορφή, πλάθοντας και ψήνοντάς τον, του έδωσε σχήματα και γκους και κατασκεύασε μ’ αυτ ν ποικίλα είδη αγγείων και σκευών, ειδωλίων και
H κατοίκηση Στη Nεολιθική Eποχή συντελείται μια θεμελιώδης τομή, ταν στον ομαδικ τρπο ζωής διαδέχεται η μνιμη εγκατάσταση σε ένα συγκεκριμένο τπο. Kαθοριστικ ρλο στη ζωή των νεολιθικών ανθρώπων αποτελεί πλέον η καλλιέργεια της γης και η κτηνοτροφία. Eκτς απ τα σπίτια χρησιμοποιούσαν για μνιμη ή εποχική κατοικία τα σπήλαια που βρίσκονται διάσπαρτα σε λη την Eλλάδα. Tα ευρήματα μαρτυρούν τι τα σπήλαια εξυπηρετούσαν πολλαπλές ανάγκες των ανθρώπων· ακμα χρησιμοποιούνταν και ως φυσικές αποθήκες αγαθών και ως καταφύγια. Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την έκταση των οικισμών, την οργάνωσή τους ή τη μορφή της κατοικίας. Στην Aρχαιτερη Nεολιθική, οι εγκαταστάσεις των πρώτων γεωργοκτηνοτρφων βρίσκονταν κοντά σε ποτάμια, ρέματα, πηγές και ήταν μάλλον περιορισμένες σε έκταση. Oι κατοικίες ήσαν πασσαλπηκτες καλύβες, ενώ στην επμενη περίοδο, στη Mέση Nεολιθική, κατασκευάζονται και με λιθκτιστα θεμέλια και πλίνθινους τοίχους. Tο υλικ κατασκευής και η μορφή των κατοικιών εξαρτώνται απ τη θέση των οικισμών αλλά και απ τις ανάγκες των ανθρώπων. Συνήθως, τα σπίτια ήταν μονχρωμα με εστία. Eστίες, φούρνοι και άλλες βοηθητικές κατασκευές υπήρχαν και έξω απ τα σπίτια. Tους οικισμούς συχνά περιβάλλουν κτιστοί περίβολοι και τάφροι. Στη Nετερη Nεολιθική Eποχή παρατηρείται σημαντική αύξηση των οικισμών στα πεδινά, μάλλον γιατί αυξάνεται η καλλιέργεια της γης. Στην Tελική Nεολιθική παρατηρείται μετατπιση των οικισμών στα παράλια. Tο γεγονς αυτ υποδηλώνει σημαντική ανάπτυξη των σχέσεων και των ανταλλαγών μέσω θαλάσσιων οδών. Πήλινο αγγείο απ το Mουσείο του Bλου. Nεώτερη Nεολιθική II (περ. 4800-4500 π.X.).
ομοιωμάτων. Mε τις νέες συνθήκες παραγωγής και κυρίως, με τη μ νιμη εγκατάσταση και τις ανάγκες που αυτή δημιούργησε - αποθήκευση τροφών, νερού, παρασκευή φαγητού και νέα αντίληψη για τον ανετ τερο τρ πο ζωής που δίνουν τα κάθε είδους αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ο άνθρωπος απέκτησε την ικαν τητα και μπ ρεσε ν’ αντιληφθεί τι μπορούσε να του προσφέρει αυτ που για τ σες χιλιάδες χρ νια είχε τ σο κοντά του, το χώμα δηλαδή και το νερ . Tο τυχαίο αποτύπωμα της πατημασιάς του στη λάσπη, το σχήμα που άφηνε το ξύλο, η πέτρα, τα πεσμένα φύλλα στο βρεγμένο χώμα, του έδωσαν την έμπνευση πως σ’ αυτ το υλικ μπορούσε εύκολα να δώσει κι αυτ ς με τα χέρια του σχήματα και μορφές.
Tο εμπριο του οψιανού H Nεολιθική εποχή στην Eλλάδα καλύπτει μια μακρά πολιτιστική περίοδο τριών και πλέον χιλιετιών. Oι πολυάριθμες νεολιθικές τοποθεσίες (οικισμοί, εγκαταστάσεις, νεκροταφεία), έως σήμερα είναι γνωστές γύρω στις 917, βεβαιώνουν την πυκνή κατοίκηση απ την αρχή της 7ης έως το τέλος της 4ης π.X. χιλιετίας, κυρίως στις πεδιάδες και στα παράλια, ολ κληρου του ηπειρωτικού και νησιωτικού κορμού της Eλλάδας. Mε τη μ νιμη, σε συγκεκριμένες τοποθεσίες εγκατάσταση, την οποία προσδι ρισε το καλλιεργήσιμο κομμάτι γης και το ποιμνιοστάσιο, σταδιακά αυξάνεται η επινοητικ τητα και η προσαρμοστικ τητα του νεολιθικού ανθρώπου για την αντιμετώπιση των προκλητικών γεωγραφικών, φυσικών και κοινωνικών αναγκών του περιβάλλοντος που του επέβαλαν οι νέες
συνθήκες της ζωής του. H ανεύρεση λεπίδων απ οψιαν λίθο της Mήλου στους νεολιθικούς οικισμούς του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου μαρτυρεί για την ευρύτατη εξάπλωση της ναυτιλίας στο Aιγαίο ήδη απ την αυγή της Nεολιθικής Eποχής στην Eλλάδα. Tο εμπ ριο του οψιανού γιν ταν διά θαλάσσης, το υλικού μεταφερ ταν απ τον τ πο της εξ ρυξής του, τη Mήλο, στις ηπειρωτικές ακτές πως επίσης και με πλωτά μέσα, απ συνοικισμ σε συνοικισμ , κατά μήκος των ακτών. Xωρίς να είναι γνωστ το είδος, το σχήμα και το μέγεθος των πλωτών μέσων που χρησιμοποιούσε ο νεολιθικ ς άνθρωπος, είναι σίγουρη η ύπαρξη ναυτιλίας, γιατί την προϋποθέτει βασικά η παρουσία του οψιανού σε ηπειρωτικούς και νησιωτικούς συνοικισμούς αυτής της εποχής, υλικού που υπάρχει σε μεγάλη αφθονία στη νήσο Mήλο και σε μικρ τερες ποσ τητες στο νησάκι Γυαλί, στα Δωδεκάνησα. Eπίσης, στο Aιγαίο γιν ταν εμπ ριο και άλλων πρώτων υλών, σμύριδας, μαρμάρου και γενικά σκληρών πετρωμάτων, που δεν υπήρχαν στην ηπειρωτική Eλλάδα, αλλά μ νον στα νησιά, και ήταν απαραίτητα για την κατασκευή εργαλείων, μυλ λιθων, τριβείων και γουδιών. Oι ενδείξεις για την ύπαρξη ναυτιλίας στην Nεολιθική Eποχή στο Aιγαίο, που δεν αμφισβητούνται, γιατί το τεκμήριο οψιαν ς είναι αδιάψευστο, πάνε ακ μα πιο βαθιά στο παρελθ ν, μια και ήδη σε στρώματα της Mεσολιθικής Eποχής, γύρω στο 8.000 π.X., στο σπήλαιο Φράγχθι της Aργολίδας, βρέθηκε οψιαν ς, που, μετά απ επιστημονικές δοκιμασίες αποδείχτηκε τι προέρχεται απ τη Mήλο, γεγον ς που προκαλεί κατά-
πληξη, σαν ανθρώπινο επίτευγμα σε μια τ σο μακρινή εποχή, και είναι αυτ η πρώτη τεκμηριωμένη ένδειξη για την άσκηση της ναυτιλίας στον κ σμο.
Tεχνική εξειδίκευση H Nεολιθική Eποχή είναι κοσμογονική. Mεταξύ των εξαιρετικά σημαντικών κατακτήσεων του νεολιθικού ανθρώπου συγκαταλέγονται η τεχνική εξειδίκευση, κυρίως στην κτηνοτροφική παραγωγή και στη βελτίωση των τρ πων καλλιέργειας καθώς και στον εργαλειακ εξοπλισμ . O άνθρωπος δημιουργεί και αναπτύσσει την κατασκευαστική παραγωγή στη βάση της οικοτεχνίας για την απ κτηση και διάθεση ειδών κεραμικής, υφαντικής, ψαθοπλεκτικής, εργαλειοτεχνικής και ναυπηγικής, οι οποίες με τη μεταδιδ μενη απ τεχνίτη σε τεχνίτη και απ γενιά σε γενιά, παραδοσιακή εμπειρία οδηγούν στην επαγγελματική ειδίκευση. Eπί πλέον η πυροτεχνο-
λογία με τη χρήση του χαλκού για την κατασκευή εργαλείων και πλων, χαρακτηρίζει μία απ τις πιο κορυφαίες στιγμές του νεολιθικού πολιτισμού, κατά τη διάρκεια της τελευταίας περι δου, στην Tελική Nεολιθική. Mε τη μ νιμη εγκατάσταση και την ανάπτυξη των κοινοτήτων με κύτταρο το οικογενειακ νοικοκυρι , εδραιώνεται ο θεσμ ς της οικογένειας και δημιουργούνται οι κοινωνικοί και κοινοτικοί θεσμοί. Kαρπ ς των συνθηκών και των καταστάσεων που δημιούργησε ο νεολιθικ ς άνθρωπος είναι οι άγραφοι θεσμοί πως μεταξύ άλλων ο θεσμ ς της ατομικής ιδιοκτησίας και ο θεσμ ς της κοινοτικής ιδιοκτησίας, οι οποίοι απ τ τε κληροδοτήθηκαν στην ανθρωπ τητα και ισχύουν μέχρι σήμερα σχεδ ν αναλλοίωτοι. Περιορισμένης χρήσης υλικά αγαθά, πως εργαλεία, πλα, αγγεία, σκεύη, ενδύματα, είδη στολισμού, διατηΣυνέχεια στην 4η σελίδα
Πήλινη φιάλη απ το Mουσείο των Φιλίππων. Nεώτερη Nεολιθική περίοδος 53004500 π.X. KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
3
Συνέχεια απ την 3η σελίδα
ρημένες τροφές, πιθάρια, οικήματα και οικ σιτα ζώα, ασφαλώς ήσαν ιδι κτητα περιουσιακά στοιχεία. Eυρύτερης σημασίας και ομαδικ τερης εξυπηρέτησης αγαθά, χωράφια, ποιμνιοστάσια και κοπάδια παραγωγικών ζώων, αποθήκες σοδειάς, πλωτά μέσα και οι οχυρώσεις των οικισμών, τα σπήλαια, προφανώς ελέγχονταν απ την κοιν τητα στην οποία και θεσμικά θα ανήκαν. Tο μεγαλείο και η αίγλη του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού και ιδιαίτερα η ακτινοβολία, η γοητεία και οι αξίες των υψίστων επιτευγμάτων του πνεύματος και της τέχνης των κλασικών κυρίως χρ νων που μοιραία προσήλκυσαν το παγκ σμιο ενδιαφέρον είχαν ως αποτέλεσμα να παραμεριστούν ή να αγνοηθούν τα δημιουργήματα και οι αξίες του Nεολιθικού Πολιτισμού στην Eλλάδα.
Mία αντιπροσωπευτική έκθεση O Nεολιθικ ς Πολιτισμ ς στην Eλλάδα, γνωστ ς μ νο σε ένα στεν κύκλο Eλλήνων και ξένων ειδικών είναι άγνωστος σε εμάς τους Eλληνες. Στ χος της εκθεσης «O Nεολιθικ ς Πολιτισμ ς στην Eλλάδα» που πραγματοποιήθηκε στο Mουσείο Kυκλαδικής Tέχνης, που το Iδρυμα N. Π. Γουλανδρή, με πρωτοβουλία της Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου του Iδρύματος κυρίας Nτ λλης Γουλανδρή, είναι να παρουσιαστεί στο ευρύ κοιν ένα παν ραμα των Nεολιθικών κ σμων που γεωγραφικά καλύπτει τη Mακεδονία, τη Θράκη, την Hπειρο, τη Θεσσαλία, τη Στε-
Γενική άποψη της έκθεσης που φιλοξενείται στο Mουσείο Kυκλαδικής Tέχνης - Iδρυμα N.Π. Γουλανδρή.
ρεά Eλλάδα, την Eύβοια, την Πελοπ ννησο, τα νησιά του Iονίου και του Aιγαίου και την Kρήτη. Aντιπροσωπευτικά δείγματα απ λες τις περι δους της νεολιθικής κεραμικής, αγγεία για τις ανάγκες της καθημερινής ζωής αλλά και αγγεία ειδικών χρήσεων τα περισσ τερα απ τα οποία είναι γραπτά, έχουν τοποθετηθεί στην
Eκθεση κατά γεωγραφικές εν τητες ώστε να σχηματίζει ο επισκέπτης πληρέστερη εικ να για τις ιδιαιτερ τητες που επικρατούσαν στα διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας. Tα κεραμικά δημιουργήματα των νεολιθικών αγγειοπλαστών,
λα καμωμένα χωρίς τη χρήση τροχού, εντυπωσιάζουν με την ποικιλία, το σχήμα και την τελει τητα της κατασκευής τους, πως και με τη φαντασία και την άψογη τεχνική των διακοσμητικών συνθέσεων που καλύπτουν τις επιφάνειές τους. Tα γραπτά νεολιθικά αγγεία δεν είναι σκεύη της καθημερινής χρήσης. Eίναι εκλεκτά δημιουργήματα και καλύπτουν πνευματικές και ψυχικές ανάγκες, ιδιαίτερα εκλεπτισμένων αντιλήψεων του νεολιθικού ανθρώπου.
Aνθρωπμορφα ειδώλια
Tαφή ενηλίκου της αρχαιτερης Nεολιθικής Eποχής.
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Στην έκθεση κυριαρχούν επίσης τα πήλινα και λίθινα ανθρωπ μορφα ειδώλια, τα περισσ τερα απ τα οποία προέρχονται απ τη Mακεδονία, τη Θράκη, τη Θεσσαλία (μερικά απ τα ειδώλια της έκθεσης προέρχονται απ πρώην ιδιωτικές συλλογές των Hλία Tσ λκα, Eμμανουήλ Kαραμανώλη, Tάκης Tλούπα και Kων/νου Xουλιάρα, τα οποία ανήκουν πλέον στο μουσείο της Λάρισας) και την Πελοπ ννησο. Tα ανθρωπ μορφα νεολιθικά ειδώλια ως καλλιτεχνήματα και ως έκφραση της ψυχής και του πνεύ-
ματος των νεολιθικών δημιουργών τους, «μικρές εικ νες» της πραγματικ τητας, πως εύστοχα έχουν αποκληθεί και ανεξάρτητα απ τον ποιο συμβολισμ και τον
ποιο προορισμ τους, αποτελούν ίσως τα πιο θελκτικά αντικείμενα της έκθεσης. Tα ποικίλα μικροαντικείμενα που συμπληρώνουν και πλουτίζουν την έκθεση πως τα εργαλεία, τα σύνεργα και τα πλα απ πυριτ λιθο, οψιαν , πέτρα, οστ και χαλκ , τα πήλινα ομοιώματα των σπιτιών και των επίπλων, οι πήλινες σφραγίδες και τα κοσμήματα απ πέτρα, στρεο, οστ , άργυρο και χρυσ , εκφράσεις λα της ιδεολογίας του νεολιθικού ανθρώπου υπήρξαν κατά περίπτωση αντικείμενα γοήτρου, δύναμης και πλούτου των νεολιθικών κατ χων τους. H σημασία της Eκθεσης είναι πολύ μεγάλη, ιδιαίτερα για εμάς τους Eλληνες γιατί παρουσιάζει και μάλιστα για πρώτη φορά διεθνώς, το Nεολιθικ Πολιτισμ στην Eλλάδα, τον οποίο κυρίως εμείς οι Eλληνες αγνοούμε. Στ χος της Eκθεσης είναι να προβάλει το Nεολιθικ K σμο που με υψηλ πολιτιστικ επίπεδο, κυριάρχησε στο Aιγαίο για 3.500 χρ νια και αποτέλεσε την υποδομή και το βάθρο των μετέπειτα κοσμογονικών εξελίξεων στην Eλλάδα. Eξελίξεων που τις βλέπουμε στον Kυκλαδικ , τον Mινωϊκ και τον Mυκηναϊκ Πολιτισμ , για να περιοριστούμε μ νο στην περίοδο της Xαλκοκρατίας που ακολούθησε.
Mακεδονία – Θράκη Περιοχές αρκετά κατοικημένες κατά τη Nεολιθική Eποχή επιδεικνύουν σήμερα την ύπαρξη διαφορετικού τύπου οικιών Tου Δημήτρη Γραμμένου Προϊσταμένου της IΣT΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων
Mε βάση τις νεώτερες επιφανειακές έρευνες, η Nεολιθική Eποχή αντιπροσωπεύεται στην Aνατολική Mακεδονία σε 41 οικισμούς (σύνολο 72), στην Kεντρική σε 51 (σύνολο 220), ενώ η ίδια αναλογία παρατηρείται στο σύνολο των 92 οικισμών της Δυτικής Mακεδονίας, και των 16 (δύο σπήλαια) της Θράκης, αριθμ ς που βέβαια έχει αυξηθεί απ την εποχή του Θεοχάρη, σύμφωνα με τις πληροφορίες που δίδονται στα Xρονικά του Aρχαιολογικού Δελτίου, στο Aρχαιολογικ Eργο στη Mακεδονία και τη Θράκη και σε διάφορες δημοσιεύσεις. Bλέπουμε, λοιπ ν, τι η Mακεδονία και η Θράκη κατά τη Nεολιθική Eποχή (απ τα μέσα της Mέσης Nεολιθικής και κατά τη Nεώτερη Nεολιθική) δεν ήταν έρημη χώρα, αλλά μια αρκετά κατοικημένη, με εξαίρεση την Aρχαι τερη Nεολιθική και τις πρώτες φάσεις της Mέσης Nεολιθικής. Aν εξαιρέσουμε δηλαδή την περιοχή των Γιαννιτσών, της Kίτρινης Λίμνης Πτολεμαΐδας και κάποιους άλλους οικισμούς (την Tούμπα Σερρών της , ΔEΘ πλάι στο Aρχαιολογικ Mουσείο Θεσσαλονίκης, τη Mεσημεριανή Tούμπα Tριλ φου Θεσσαλονίκης), οι εποχές αυτές είναι άγνωστες στην περιοχή, τ σο στην ανασκαφική σο και στην επιφανειακή έρευνα. H παρατήρηση αυτή δεν θα ήταν δυνατ να εξηγηθεί με την ισχύουσα, πράγματι, γενικευμένη διαπίστωση τι λίγο μετά τις περι δους αυτές η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε, με αποτέλεσμα την άνοδο και των χερσαίων υδάτων και συνεπώς την επικάλυψη των επιχώσεων των οικισμών της Aρχαι τερης Nεολιθικής, αφού τέτοιο φαιν μενο δεν παρατηρείται στη Θεσσαλία π.χ., που είναι γεμάτη απ οικισμούς της Aρχαι τερης Nεολιθικής. Tο φαιν μενο δηλαδή των αλλουβιακών αποθέσεων πρέπει να εξετάζεται κατά κατά περίπτωση, δηλαδή κατά οικισμ . Παρά την εντατικοποίηση της επιφανειακής έρευνας το κεν της Aρχαι τερης Nεολιθικής (βλ. κυρίως Aσλάνης 1992), ιδιαίτερα στην Kεντρική και στην Aνατολική Mακεδονία, παραμένει.
Tύποι σπιτιών Mέχρι πριν απ λίγα χρ νια πιστευ ταν τι ο «τύπος» των οικισμών ήταν η τούμπα, ένας λοφίσκος δηλαδή που δίνει την εντύπωση αρχαίου ταφικού τύμβου και που δημιουργήθηκε απ τα κάθε είδους υλικά που άφηναν οι άν-
Eιδώλιο γυναικείας μορφής (περ. 65005800 π.X.), απ κασταν πηλ. Eίναι ολκληρο, συγκολλημένο απ πολλλά κομμάτια. Bρέθηκε στη Nέα Nικομήδεια Hμαθίας και φιλοξενείται στο Mουσείου Bέροιας.
θρωποι στον ίδιο χώρο (οικοδομικά, υπολείμματα τροφών, σπασμένα αγγεία, κ.τ.λ.) κατά τη διάρκεια της κατοίκησης αιώνων. H σημερινή μως έρευνα, τ σο στο βορειοελλαδικ χώρο σο και στη Bαλκανική, αλλά και στην Eγγύς και στη Mέση Aνατολή, έδειξε τι ο κυρίαρχος ή ο μοναδικ ς «τύπος» οικισμού είναι ο λεγ μενος επίπεδος, ο αναπεπταμένος δηλαδή στο χώρο, πολλές φορές σε απίστευτα μεγάλες εκτάσεις, που έχει μικρή ή αδι ρατη υψομετρική διαφορά απ τη γύρω περιοχή και βέβαια χι το ύψος των επιχώσεων που έχει μια τούμπα. Στη Bαλκανική μάλιστα εντοπίστηκαν τεράστιοι σε έκταση επίπεδοι οικισμοί που αντιπροσωπεύουν μια φάση, έχουν δηλαδή ύψος επιχώσεων 2-3 μ. το πολύ. Aν συμβαίνει νεολιθικοί οικισμοί να έχουν τη μορφή τούμπας, αυτ θα πρέπει να συνέβαινε και μετά την εγκατάλειψή τους, αλλά χι τ σο έντονα. O οικισμ ς, δηλαδή, θα εμφάνιζε (π.χ. η περίπτωση της Δήμητρας Σερρών, βλ. Γραμμένος, Nεολιθική Mακεδονία) την ψη λοφίσκου με σαφέστατη υψομετρική διαφορά απ τη γύρω πεδιάδα, της τάξης των 10–15 μ., αλλά με πολύ ομαλές κλιτύες. Tη μορφή της τούμπας (μαγούλας για τη Θεσσαλία) την απέκτησε εκ των υστέρων λ γω της φυσικής διάβρωσης (νερά, αέρας) και της ανθρωπογενούς διάβρωσης, που προέρχεται απ τη συρρικνωμένη κατοίκηση ή την κατασκευή περιβ λου κατά την Yστερη Eποχή του Xαλκού, ιδίως κατά τους ιστορι-
Φιάλη απ ερυθρ καθαρ πηλ. (περ. 5800-5300 π.X.) H επιφάνειά του είναι καλυμμένη με ερυθρ επίχρυσμα και στιλβωμένη. Bρέθηκε στα Σέρβια της Kοζάνης και έχει μεταφερθεί στο Mουσείο Θεσσαλονίκη.
κούς χρ νους, στο κέντρο του εγκαταλειμμένου οικισμού.
Oι «τούμπες» H νεολιθική κατοίκηση σε μη αναπεπταμένο χώρο, που είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά απ νεολιθικές θέσεις να εμφανίζονται στις ημέρες μας ως τούμπες, θα πρέπει να συνέβη για τους εξής λ γους: 1) Για λ γους γεωφυσικούς ο προσφερ μενος κατοικήσιμος χώρος ήταν περιορισμένος. 2) Λ γω υπερπληθυσμού και μεγάλης πυκν τητας οικισμών υπήρ-
χε έλλειψη μεγάλων εκτάσεων πεδινών για την ίδρυση οικισμών. 3) Aποφεύγεται εγκατάσταση σε περιοχές με χαμηλή ή μηδαμινή υψομετρική διαφορά απ την επιφάνεια της θάλασσας, άρα γειτνίαση με χερσαία νερά (πλημμύρες, αρρώστιες) και επιλογή χαμηλών σχετικά λ φων. Σίγουρα θα πρέπει να θεωρηθούν τα εξής δεδομένα: 1) Oι επίπεδοι οικισμοί είναι ο καν νας. 2) Tο τι στη δυτική Bαλκανική εντοπίζεται αποκλειστικά σχεδ ν ο Συνέχεια στην 8η σελίδα
Kεραμική O πηλς, μια φυσική πρώτη ύλη, μετασχηματίζεται με τη βοήθεια της φωτιάς για πρώτη φορά στη Nεολιθική Eποχή, σε σκληρ, ανθεκτικ υλικ. Oι νεολιθικοί κεραμείς γνώριζαν πολύ καλά να επιλέγουν τον κατάλληλο πηλ και να τον καθαρίζουν ή να τον εμπλουτίζουν με άλλα υλικά (χαλικάκια, άμμο, κοπανισμένα στρεα, κτλ.) για να αποκτήσει τις επιθυμητές ιδιτητες, απαραίτητες στην κατασκευή των πρώτων πήλινων σκευών. Tα αγγεία «κτίζονται» με τα χέρια, αφού ο κεραμικς τροχς χρησιμοποιείται πολύ αργτερα. H επιφάνεια συχνά επιχρίεται με αραι πηλ και ταν το αγγείο στεγνώσει αρκετά, στιλβώνεται με βτσαλο. Eτσι κλείνουν οι προι του αγγείου και το αισθητικ αποτέλεσμα είναι καλύτερο. H γραπτή διακσμηση των αγγεί-
ων γίνεται με διαλύματα πηλών πλούσιων σε οξείδια. Aνάλογα με τη σύστασή τους παράγεται το ερυθρ-κασταν ή το μαύρο χρώμα κατά τη διαδικασία της πτησης. Mερικά αγγεία διακοσμούνται με εγχαράξεις που γίνονται στη νωπή επιφάνεια με αιχμηρ εργαλείο. Tα πήλινα σκεύη μαρτυρούν τι οι αγγειοπλάστες γνώριζαν πολύ καλά να ελέγχουν τη φωτιά στην πτηση, μολοντι, δεν έχομε ενδείξεις για την ύπαρξη κεραμικών κλιβάνων. O έλεγχος της ατμσφαιρας, οξειδωτικής ή αναγωγικής, επηρέαζε τη σκληρτητα, το χρώμα και τη διακσμηση των αγγείων. Tα νεολιθικά αγγεία δεν είναι τυποποιημένα προϊντα. Γι’ αυτ εκτς απ χρηστικά, είναι και αντικείμενα ιδιαίτερης αξίας για τους κατχους τους.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
5
Συνέχεια απ την 5η σελίδα
«τύπος» του επίπεδου οικισμού, σε αντίθεση με την ανατολική που επικρατεί ο «τύπος» της τούμπας (Chapman 1989), αποτελεί μάλλον σχηματοποιημένη άποψη που θα πρέπει, πως είπαμε, να αναλυθεί γεωαρχαιολογικά και δεν θα μπορούσε να συσχετισθεί με θέματα οργάνωσης του χώρου. 3) Tάση για συρρίκνωση και χι άπλωμα στο χώρο δεν παρατηρείται στη Nεολιθική Eποχή, αλλά απ την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού και εξής (Aνδρέου - Kωτσάκης 1987). Στην περίπτωση που νεολιθικές επιχώσεις οικισμού δίνουν την εντύπωση συρρίκνωσης - διαμ ρφωσης τούμπας, αυτ οφείλεται στους λ γους που αναφέραμε. Tο φαιν μενο αυτ εμφανίζεται και στη Θεσσαλία, που μερικών οικισμών οι συρρικνωμένες επιχώσεις της Eποχής του Xαλκού και διαβρωμένες μετά την εγκατάλειψη του οικισμού, απ κακή εκτίμηση, ήδη απ την εποχή του Tσούντα, έχουν θεωρηθεί ως ταφικοί τύμβοι ιστορικών χρ νων. Aυτ δεν σημαίνει τι αποκλείεται η ύπαρξη ταφικού τύμβου ή η χρησιμοποίηση των επιχώσεων της Eποχής του Xαλκού για τύμβο, πως στην περίπτωση του μακεδονικού τάφου της Aγγίστης Σερρών.
Πασσαλπηκτα και πηλκτιστα σπίτια Tα οικιστικά λείψανα του τέλους της Mέσης Nεολιθικής και της Nεώτερης Nεολιθικής (εκτ ς απ τον οικισμ των Σερβίων που κατοικείται σε λη τη διάρκεια της Mέσης Nεολιθικής και της Nεώτερης Nεολιθικής) είναι περισσ τερα, χωρίς βέβαια μέχρι σήμερα να έχει ανασκαφεί οικισμ ς στο σύνολ του. Tα σπίτια εξακολουθούν να είναι
Kλειστ αμφοροειδές αγγείο (περ. 5800-5300 π.X.). Eίναι κατασκευασμένο απ κασταν πηλ και η επιφάνειά του είναι ελαφρά λειασμένη. Bρέθηκε στο Nτικιλί Tας Kαβάλας και παρουσιάζεται στο Mουσείου Φιλίππων.
ορθογώνια ή έστω με τραπεζ σχημη κάτοψη και να κτίζονται με τον πασσαλ πηκτο τρ πο που περιγράψαμε, αλλά και με υποδομή απ μία ή δύο σειρές απ αργολιθοδομή και ανωδομή απ πηλ με «κολυμπητές» σε πηλ πλίνθους ξεραμένες στον ήλιο. Στη Nεώτερη Nεολιθική το ελάχιστο οι δύο τρ ποι συνυπάρχουν. Tα σπίτια θα πρέπει να ήταν μον χωρα (το μέγαρο είναι άγνωστο μάλλον στη Mακεδονία και τη Θράκη), τα δάπεδά τους στρωμένα με πηλ ή πατημένο χώμα και με εστία στην άκρη. Eστίες, ωστ σο, υπήρχαν κυρίως στο ύπαιθρο. Στη νεώτερη ανασκαφή των Σερ-
Tετραποδική φιάλη, πηλς καστανμαυρος, αδρς. Oπτηση ατελής. (Περ. 58005300 π.X.) Bρέθηκε στην Παραδημή Pοδπης και ανήκει στο Mουσείο Kομοτηνής.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Kλειστ μνωτο αγγείο απ ωχρέρυθρο καθαρ πηλ. (Περ. 5800-4500 π.X.) H επιφάνειά του είναι επιχρισμένη και λειασμένη. Bρέθηκε στο Nτικιλί Tας Kαβάλας και εκτίθεται στο Mουσείο Φιλίππων.
βίων εξακριβώθηκε η χρήση υπογείων αλλά και παταριών. Στην ανασκαφή του Heurtley στον ίδιο οικισμ , αλλά κατά τη Mέση Nεολιθική μ νο, διαπιστώθηκε η χρήση τάφρου, που χαρακτηρίστηκε ως οχυρωματική αλλά, πως φαίνεται, ,τι θεωρείται ως οχύρωση (π.χ. για τη Bουλγαρία: Todorova 1982, τη Σλοβακία: Pavuk 1991) –λίθινοι περίβολοι (Διμήνι), τάφροι, φράχτες με πασσάλους βορει τερα– θα πρέπει να θεωρηθεί μάλλον ως ορισμ ς ζωτικού χώρου, εμπ διο για τα άγρια ζώα ή την ανεξέλεγκτη διαφυγή των κατοικιδίων ή ως οροθετήσεις με συμβολικ χαρακτήρα. Iδιαίτερη μάλιστα ανάλυση για τον μη οχυρωματικ χαρακτήρα των περιβ λων του Διμηνίου έχει κάνει ο Xουρμουζιάδης. Tην οχύρωση δεν θα μπορούσε να την αποκλείσει κανείς, ταν θεωρήθηκε γνωστή ήδη απ την ακεραμική Iεριχώ (πρ σφατα έχει έντονα αμφισβητηθεί, Hachmann 1989), αλλά το σύνολο των συμφραζομένων για την περίοδο αυτή δεν θα υπαγ ρευε κάτι τέτοιο. H πασσαλ πηξη στην Aνατολική Mακεδονία είναι ελάχιστα γνωστή, χι μως και στη Θράκη, αν κρίνει κανείς απ τις ελάχιστες ενδείξεις απ την ανασκαφή της Παραδημής και τις εντελώς πρ σφατες απ τη μεγάλη ανασκαφή στον οικισμ της Mάκρης Aλεξανδρούπολης (Efstratiou 1993). Nέα επίσης ενδιαφέροντα στοιχεία αποκάλυψε η ανασκαφή στη Θέρμη Θεσσαλονίκης (Γραμμένος κ.ά. 1989-1990 και 1991-1992) που, εκτ ς απ τη συνύπαρξη πασσαλ πηκτων και πηλ κτιστων με αραιές πλίνθους και υποδομή απ αργολιθοδομή οικιών, υπήρχαν κοιν χρηστοι χώροι λιθ στρωτοι, που χρησίμευαν για την απ κοινού κατεργασία των οστών των ζώ-
ων, του πυριτ λιθου, αλλά ίσως και για άλλες δραστηρι τητες.
O οικισμς του Mακρύγιαλου Eντελώς πρ σφατα, με αφορμή τη διέλευση του νέου κλάδου της Eθνικής Oδού και της νέας γραμμής του OΣE, ανασκάφηκαν 60 στρέμματα απ τον ήδη γνωστ επίπεδο οικισμ του Mακρύγιαλου της Πιερίας, του οποίου το συνολικ μήκος της προδιμηνιακής και της διμηνιακής φάσης, που αναπτύχθηκαν οικιστικά η μία δίπλα και χι πάνω στην άλλη, φθάνει τα 500 στρέμματα, που περίπου μοιράζονται στις δύο φάσεις. Πρ κειται δηλαδή για τη μεγαλύτερη σε έκταση ανασκαφή νεολιθικού οικισμού στην Eλλάδα (Mπέσιος - Παππά, υπ έκδοση). O προδιμηνιακ ς οικισμ ς παρουσιάζει αραιοκατοίκηση σε σχέση με τον παρακείμενο διμηνιακ και περιβάλλεται απ δύο τάφρους, η συντήρηση των οποίων θα απαιτούσε κοινοτική φροντίδα. Tα μ να οικιστικά λείψανα της φάσης είναι μεγάλοι λάκκοι, διαμέτρου μερικών μέτρων, που είναι τα υπ γεια πασσαλ πηκτων οικιών, των οποίων το δάπεδο του ισογείου θα πρέπει να ήταν απ κορμούς δένδρων. Tμήμα τάφρου και ανάλογες οικίες ανασκάφηκαν και στο διμηνιακ οικισμ , σε μια απ τις οποίες, στο λάκκουπ γειο, βρέθηκαν αποθηκευτικά αγγεία. Oι εστίες βρίσκονταν έξω απ τις οικίες, σε μια περίπτωση πάνω σε βοτσαλωτ δάπεδο. Σε καλή κατάσταση διατήρησης βρέθηκε και ένα αψιδωτ μέγαρο μήκος 15 μ. Oπως γίνεται αντιληπτ , η ανασκαφή στον οικισμ του Mακρύγιαλου είναι σημαντική απ πολλές απ ψεις και αναβαθμίζει τις δυνατ τητες για πληρέστερη προσέγγιση των προβλημάτων που
Eιδωλοπλαστική
Kλειστ αγγείο (περ. 5300-4500 π.X.). Πηλς ερυθρς, καθαρς. Oπτηση πολύ καλή. Eπιφάνεια στιλβωμένη. Bρέθηκε στο Nτικιλί Tας Kαβάλας και ανήκει στο Mουσείο Φιλίππων.
Aπ τις πλέον εκφραστικές δημιουργίες του νεολιθικού ανθρώπου είναι τα πλασμένα με πηλ ή λαξευμένα στην πέτρα ομοιώματα ανθρώπων και ζώων. Aνεξάρτητα απ την ερμηνεία και τον προορισμ τους, ιδιαίτερα τα ανθρωπμορφα νεολιθικά ειδώλια, αναμφισβήτητα ικανοποιούν πνευματικές ανάγκες. Mε τις δημιουργίες αυτές, σε λες τις περιδους της Nεολιθικής Eποχής, γίνεται φανερή η προσπάθεια να αποδοθούν οι μορφές και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις σε ασυνήθιστη σμύκρινση. H γυναικεία μορφή συχνά με τονισμένα τα στοιχεία της γονιμτητας, κυριαρχεί στη νεολιθική ειδωλοπλαστική. Kαι οι δύο αντιλήψεις απδοσης, η φυσιοκρατική και η αφαιρετική, συνυπάρχουν. Tα νεολιθικά ειδώλια δεν είναι τυποποιημένα έργα. H ποικιλία στη στάση και στον τρπο απδοσης των θέτει σήμερα η νεολιθική έρευνα. Tο ανασκαμμένο τμήμα του οικισμού καταστράφηκε μετά την έρευνα για να διέλθουν τα δίκτυα που αναφέραμε.
Xαλκς, χρυσς, ιδεογράμματα
Kορμς ειδωλίου γυναικείας μορφής (περ. 5300-4500 π.X.), απ ανοικτ καστανοπρασινωπ πηλ. Bρέθηκε στους Σιταγρούς Δράμας και φιλοξενείται στο Mουσείο Δράμας.
Eιδώλιο γυναικείας μορφής (περ. 48004500/3200 π.X.), απ πορτοκαλχρωμο - υποκίτρινο πηλ. Aπ το Mουσείο Δράμας.
Kλειστ μνωτο αγγείο, (περ. 5800-5300 π.X.). Πηλς μελαντεφρος, σχετικά καθαρς. Oπτηση αναγωγική. Eπιφάνεια λειασμένη. Bρέθηκε στην Παραδημή Pοδπης και έχει μεταφερθεί στο Mουσείο Kομοτηνής.
Oι ανταλλαγές στη Nεολιθική Eποχή βασικά θα πρέπει να είχαν χαρακτήρα αμοιβαι τητας. Bέβαια, δεν θα πρέπει να ξεχνούμε τα ευρήματα του νεκροταφείου της Bάρνας στη Bουλγαρία, του τέλους της Nεώτερης Nεολιθικής, τα οποία αποτελούν ασφαλείς μαρτυρίες για ιεραρχική οργάνωση, την πρώτη γνωστή σε ευρωπαϊκ έδαφος. Aλλά το φαιν μενο της Bάρνας είναι προς το παρ ν μεμονωμένο ή προαναγγέλλει τις νεώτερες εξελίξεις. Aντίθετα, μια σειρά απ πολιτιστικά στοιχεία εμφανίζονται κατά τη Nεώτερη Nεολιθική, τα οποία τελευταία διαπιστώνουν πολλοί ερευνητές της Nεολιθικής στη Bαλκανική και έχουν κατά κάποιο τρ πο «πρωτοουρμπανιστικ » χαρακτήρα: η έναρξη μεταλλουργικών δραστηριοτήτων (χαλκ ς, χρυσ ς), τα πρώτα δείγματα γραφής (ιδεογράμματα), η εξειδίκευση στις κατασκευές και, τέλος, μεγάλες, ως φαίνεται, πληθυσμιακές συγκεντρώσεις σε οικισμούς με μεγάλες εκτάσεις. Oι οικισμοί αυτοί, ακ μη και αν ήταν αραιοκατοικημένοι ή οι μεταξύ των σπιτιών χώροι χρησίμευαν για καλλιέργειες –ιδίως κηπευτικών, αφού θα είχαν την καλύτερη δυνατή λίπανση και άλλα πλεονεκτήματα– ή δεν κατοικούνταν ταυτ χρονα σε λη τους την έκταση –επισημάνσεις που, τουλάχιστον με βάση τα δεδομένα απ τις ανασκαφές στα Bασιλικά και στη Θέρμη, για πολλούς λ γους είναι δύσκολο να δεχθεί κανείς– θα πρέπει να ήταν πο-
χαρακτηριστικών, η προσπάθεια να αποδοθούν στοιχεία που σχετίζονται με την ηλικία, το φύλο, με συγκεκριμένες φάσεις της ζωής (εγκυμοσύνη, τοκετς κ.λπ.), στιγμιτυπα ή ακμη σωματικά ελαττώματα ή παθήσεις, καθιστούν μοναδικές τις δημιουργίες των νεολιθικών ανθρώπων. Πέρα απ το πλάσιμο, το χρώμα και η χάραξη χρησιμοποιούνται για τη δήλωση ανατομικών λεπτομερειών, του στολισμού και της ένδυσης. Tα ειδώλια έχουν βρεθεί κυρίως σε οικισμούς μαζί με αντικείμενα της καθημερινής ζωής και χι σε τάφους, πως στο διάδοχο πολιτισμικ στάδιο, στην Πρώιμη Eποχή του Xαλκού. Kατά τη διάρκεια της Tελικής Nεολιθικής περιδου χρησιμοποιείται συχνά το λευκ μάρμαρο για την κατασκευή ανθρώπινων μορφών, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως πρδρομοι των κυκλαδικών ειδωλίων. λυάνθρωποι. Tο συμπέρασμα αυτ εξάγεται ήδη απ την ανασκαφή των Bασιλικών και της Δήμητρας με βάση τις ποσοτικές μεθ δους για την ανάλυση της κεραμικής, θετικιστικές βέβαια και βασισμένες σε ανθρωπολογικά παράλληλα, τις οποίες έχει προτείνει η δημογραφική αρχαιολογία (Γραμμένος, Nεολιθική Mακεδονία).
Bαλκανικές διαφοροποιήσεις Eιδικ τερα, ως προς το θέμα της αραιής κατοίκησης, τουλάχιστον για τη Mακεδονία, δεν υπάρχει διαφορά επίπεδου οικισμού και τούμπας, φαίνεται τι δεν υπάρχει και αραιοκατοίκηση, π.χ. στα Bασιλικά σε σχέση με τη Δήμητρα (250 και 30 στρέμματα αντίστοιχα), αλλά τι σε λων των μεγεθών τους οικισμούς η κατοίκηση θα πρέπει να ήταν πυκνή, ιδιαίτερα στις διμηνιακές φάσεις, πως πυκνή ήταν στη Bουλγαρία, πράγμα που και οι μετά τις συνθέσεις της H. Todorova ανασκαφές δείχνουν. Kάτι ανάλογο δεν φαίνεται να συμβαίνει μως στους μεγάλους και επίπεδους οικισμούς της πρώην Γιουγκοσλαβίας, στους οποίους ένα τμήμα του οικισμού ήταν διαθέσιμο ανά οικογένεια για καλλιέργειες ή βοσκή, τμήμα που ασφαλώς δεν είναι καθ λου βέβαιο τι κάλυπτε λες τις ανάγκες, ιδιαίτερα σον αφορά τα δημητρικά, και τι οι καλλιέργειες δεν επεκτείνονταν και εκτ ς των οικισμών. Eνα είναι βέβαιο, πάντως, τι μια μελλοντική συνθετική μελέτη του παραγωγικού χώρου των οικισμών αυτών σε σχέση με τον οικιστικ και τα ανασκαφικά δεδομένα που προκύπτουν για τις παραγωγικές και πληθυσμιακές επομένως δυνατ τητες των οικισμών, θα δώσει απαντήσεις για βασικά ζητήματα της ανθρώπινης εξέλιξης στο χώρο αυτ . KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
7
Hπειρος και I νια Nησιά Mικρές ομάδες κτηνοτρφων στην Hπειρο εξέλιξαν τη στιλβωμένη μαύρη κεραμική, ενώ στα Iνια τη μονχρωμη Tης Aγγέλικας Nτουζουγλή Προϊσταμένης της IΔ΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Iωαννίνων
O ENTOΠIΣMOΣ στην ηπειρωτική ενδοχώρα και στην παράκτια ζώνη δεκάδων θέσεων με λείψανα της δραστηρι τητας των κυνηγών της Aνώτερης και της Mέσης Παλαιολιθικής έχει καταδείξει τι έως τη 10η π.X. χιλιετία υπήρχαν στην Hπειρο πολλές διάσπαρτες ομάδες που επιβίωναν θηρεύοντας τις αγέλες άγριων ψυχρ βιων ζώων, που βοσκούσαν στα δάση κωνοφ ρων, στις στέπες και στα χλοερά έλη της τελευταίας παγετώδους περι δου. Mετά τη σταδιακή άνοδο της θερμοκρασίας και την επικράτηση θερμ φιλης χλωρίδας ήταν φυσικ τι κατά το μεταβατικ στάδιο, που συμβατικά ορίζεται ως Mεσολιθική Eποχή, η ανθρώπινη επινοητικ τητα ανέπτυξε νέες στρατηγικές επιβίωσης, προσαρμοσμένες στα νέα δεδομένα του βι τοπου. Πρ σφατα ευρήματα απ την παράκτια περιοχή της κοιλάδας του Aχέροντα επιβεβαιώνουν την ύπαρξη προνεολιθικών πληθυσμών στην Hπειρο.
Kυκλική-ορθογώνια καλύβα H πρωιμ τερη γνωστή εγκατάσταση νεολιθικών γεωργοκτηνοτρ φων ανιχνεύεται στη θεση Aσφάκα, στις βορειοανατολικές παρυφές του λεκανοπεδίου των Iωαννίνων: στα πρανή της κοίτης εν ς ρέματος αποκαλύφθηκαν κακοψημένα στρακα και απανθρακωμένα κλαδιά, η ραδιοχρονολ γηση των οποίων τοποθετεί την ανθρωπογενή στρώση στο διάστημα 7380±240 απ σήμερα, στην Aρχαι τερη Nεολιθική. Oι παρυφές της λίμνης και των ελών του λεκανοπεδίου ήταν ασφαλώς κατάλληλος χώρος για άσκηση μικτών γεωργοκτηνοτροφικών και θηρευτικών δραστηριοτήτων και φαίνεται εύλογο να υπήρξαν εκεί εγκαταστάσεις μ νιμου ή εποχικού χαρακτήρα, θαμμένες σήμερα κάτω απ παχιές αλλουβιακές αποθέσεις. H σημαντικ τερη απ τις ελάχιστες ερευνημένες νεολιθικές θέσεις στην Hπειρο είναι η υπαίθρια μικρή εγκατάσταση που ανασκάφηκε πρ σφατα στην κοιλάδα Kαλπακίου - Δολιανών, κοντά στο αποξηραμένο έλος Γραμμούστι (υψ μ. 285 μ.). Δίπλα σε πλούσια φλέβα νερού αποκαλύφθηκαν λείψανα δαπέδου μιας καλύβας, που ήταν προφανώς κατασκευασμένη απ κλαδιά, καλάμια και ξερά χ ρτα κατά το διατηρούμενο επί χιλιετίες
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Aμφικωνικ σκεύος, απ καστανέρυθρο πηλ, (περ. 4500 - 3200 π.X.). H επιφάνειά του είναι εσωτερικά αδρή, εξωτερικά κηλιδωτή σε σκοτεινές αποχρώσεις, αμελώς στιλβωμένη. Bρέθηκε στο σπήλαιο Kαστρίτσας Iωαννίνων.
στην Hπειρο πρ τυπο της κυκλικής ή ορθογώνιας καλύβας των κτηνοτρ φων. Tο δάπεδο, του οποίου διακρίθηκαν δύο διαδοχικές φάσεις χρήσης, είχε διαστάσεις 4,50x3,50μ. και κατά τη νεώτερη επισκευή του είχε επιστρωθεί προσεκτικά με μεγάλα θραύσματα αγγείων και μικρές πέτρες, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν εστίες. Στη μεγάλη ποσ τητα οστών ζώων που συλλέχθηκαν αναγνωρίζονται οστά μεγαλ σωμων βοοειδών, αιγοπροβάτων, λίγων χοίρων και ελάφων, στα οποία σώζονται ίχνη του εργαλείου τεμαχισμού. Στους λιγοστούς απανθρακωμένους σπ ρους περιλαμβάνεται μον κοκκο σιτάρι, ενώ απ τα πυριτολιθικά εργαλεία άξια μνείας είναι μια λεπίδα με πατίνια απ την κοπή φυτικών ινών. Διάτρητες οστέινες χάνδρες και
λίγα πήλινα σφονδύλια συμπληρώνουν την –αρκετά αινιγματική μέχρι την ολοκλήρωση της μελέτης των ευρημάτων– εικ να μιας ολιγάνθρωπης ομάδας. Σκοπ ς της εγκατάστασης πρέπει να ήταν η εκτέλεση κάποιων εξειδικευμένων εργασιών, που σχετίζονται κυρίως με την κτηνοτροφία και, σε μικρ τερο βαθμ , με τη γεωργική εκμετάλλευση των χέρσων ξέφωτων της χαμηλής κοιλάδας, που ανοίγεται ανάμεσα στους ορεινούς γκους. H χρήση της καλύβας χρονολογήθηκε με τη μέθοδο του C14 στους τελευταίους αιώνες της 4ης χιλιετίας, στην Tελική Nεολιθική ή Xαλκολιθική περίοδο.
Στιλβωμένη κεραμική Στις υπώρειες του λ φου της Kαστρίτσας, μέσα σε στεν σπηλαιώδες ρυγμα, που ανοίγεται 20 μ.
πάνω απ την αποστραγγισμένη σήμερα πεδιάδα του λεκανοπεδίου των Iωαννίνων, εντοπίστηκαν προϊστορικά μον χρωμα χειροποίητα αγγεία τοποθετημένα κοντά στην είσοδο. Aν αποκλειστεί η χρήση του σπηλαίου ως προσωρινού καταυλισμού λ γω ανεπάρκειας του διαθέσιμου χώρου, πιθαν τερη φαίνεται η εξήγηση τι στο χώρο εναποτέθηκαν τροφές για συντήρηση σε συνθήκες ψύχους και υγρασίας απ τα μέλη μιας κοιν τητας, η οποία ασκούσε μικτή γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή, εκμεταλλευ μενη τα ανανεούμενα (με την εποχική άνοδο και υποχώρηση των νερών) χορτολίβαδα του λεκανοπεδίου. H τεχνική κατασκευής και τα σχήματα των αγγείων χρονολογούν τη χρήση του σπηλαίου της Kαστρίτσας στην Tελική Nεολιθική.
Στην ίδια περίοδο φαίνεται να ανήκει και η κεραμική απ τη θέση Γούβες, που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του T μαρου, σε υψ μετρο περίπου 1.500 μ., σε μια γυμνή, επικλινή και δύσβατη πλαγιά με διαβρωμένα ασβεστολιθικά πετρώματα. Στην παράκτια ζώνη της Θεσπρωτίας, κοντά στη Σκάλα Φιλιατών, ανοίγεται το σπήλαιο της Σίδερης απ που σε πρ χειρη έρευνα συλλέχθηκαν μια ακέραιη στιλβωμένη φιάλη και μερικά μον χρωμα στρακα κλειστών αγγείων με κηλιδωτή επιφάνεια, που προσιδιάζουν στην κεραμική παραγωγή της Tελικής Nεολιθικής.
Λίθινα εργαλεία Aτρητες αξίνες και πελέκεις απ λειασμένο λίθο έχουν περισυλλεγεί στις ορεινές περιοχές γύρω απ τη Λάκκα Σουλίου και την περιοχή Mετσ βου. Tα εργαλεία αυτά χρησιμοποιούνταν για κοπή και ξέση του ξύλου με σκοπ τον πορισμ καύσιμης ύλης ή την κατασκευή φθαρτών καλυβών ή ξύλινων σκευών, ή για την εκχέρσωση και την προετοιμασία του εδάφους για καλλιέργεια. Iσως δεν είναι τυχαίο τι οι περιοχές, που σημειώνεται η μεγαλύτερη πυκν τητα τέτοιων εργαλείων, βρίσκονται στα παραδοσιακά περάσματα απ το λεκανοπέδιο των Iωαννίνων προς τον Aμβρακικ και προς τις πεδιάδες των Tρικάλων διά μέσου του Δρίσκου και των στενών του Zυγού στην Πίνδο.
Eπτάνησα Aντίθετα με την Hπειρο, το ηπι τερο κλίμα των νήσων του Iονίου με την αντίστοιχη χαμηλή βλάστηση της μακίας, η ποι τητα των εδαφών στις αλλουβιακές κοιλάδες ανάμεσα σε βουνά, που σπάνια ξεπερνούν τα 1.200 μ., και οι θαλάσσιες οδοί επικοινωνίας με τις απέναντι ακτές της Aλβανίας και της Δαλματίας προς B. της Λιγουρίας προς B.Δ. και της Kεντρικής και N τιας Eλλάδας προς N. διαμ ρφωσαν απ την προϊστορική εποχή ένα διαφορετικ πλέγμα παραγ ντων, που καθ ρισαν την ανάπτυξη και το οικονομικ υπ βαθρο των νεολιθικών πληθυσμών στα νησιά αυτά. Στα μεγάλα νησιά της Kέρκυρας, της Λευκάδας και της Kεφαλληνίας σώζονται άφθονα λείψανα της παρουσίας κυνηγών και τροφοσυλλεκτών του προνεολιθικού παραγωγικού σταδίου. Στο Σιδάρι, στη β ρεια ακτή της Kέρκυρας, διαπιστώθηκε η ύπαρξη επιχώσεων με κεραμική μον χρωμη και διακοσμημένη με νυχιές, που εντάσσεται στον ευρύτερο ορίζοντα της προχωρημένης Aρχαι τερης Nεολιθικής στη νοτιοδυτική Bαλκανική. H εύρεση παρ μοιας εμπίεστης κεραμικής στο σπήλαιο Xοιροσπηλιά στη ν τια ακτή της Λευκάδας, 100 μ. περίπου πάνω απ την εύ-
Yφαντική καλαθοπλεκτική
Λεκανίδα απ καστανέρυθρο πηλ (περ. 4500 - 3200 π.X.). H επιφάνειά της είναι σκοτεινχρωμη, κηλιδωτή, λειασμένη και στις δυο ψεις. Aπ τα Δολιανά Iωαννίνων.
Για την υφαντική και την καλαθοπλεκτική, δραστηρι τητες ιδιαίτερα σημαντικές στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, υπάρχουν μ νον έμμεσες μαρτυρίες. Yφάσματα με ποικίλες χρήσεις, καλάθια για αποθήκευση ή για μεταφορά αγαθών, ψάθες για στρωσίδια ή χωρίσματα, δίχτυα για το κυνήγι και την αλιεία, σχοινιά κ.λπ., δεν έχουν σωθεί γιατί ήταν απ φθαρτά υλικά. Kύριες υφαντικές ύλες ήταν το λινάρι και το μαλλί. Aπ την πρ σληψη της πρώτης ύλης μέχρι το τελικ προϊ ν τα στάδια είναι πολλά και χρονοβ ρα. Mαρτυρίες για το γνέσιμο παρέχουν τα πήλινα σφονδύλια αδραχτιών. Tα υφαντικά βάρη και τα αποτυπώματα υφασμάτων και ψάθας σε βάσεις αγγείων που τα τοποθετούσαν πριν απ το ψήσιμο, δείχνουν έμμεσα τους τρ πους ύφανσης. H διακ σμηση πήλινων αγγείων εμπνευσμένη απ την υφαντική αποτελεί μαρτυρία για τα υφαντικά σχέδια. Oι οστέινες βελ νες προορίζονταν για τη ραφή χονδρών ή λεπτών υφασμάτων, καθώς και δερμάτων.
Eπαφές με την Aιτωλοακαρνανία Φιάλη απ ερυθρ πηλ (περ. 4500 - 3200 π.X.). H φωτεινή επιφάνεια, στην οποία έχουν δημιουργηθεί κατά την πτηση μελαντεφρες κηλίδες, είναι και στις δυο ψεις επιχρισμένη με πορτοκαλέρυθρο επίχρισμα, επιμελώς στιλβωμένο, εξίτηλο σε πολλά σημεία. Aπ τα Δολιανά Iωαννίνων.
Φιάλη απ καστανέρυθρο πηλ (περ. 4500 - 3200 μ.X.). Eπιφάνεια καστανφαιη, με μαύρες κηλίδες πτησης· ελαφρώς στιλβωμένη και στις δυο ψεις. Aπ τα Δολιανά Iωαννίνων.
φορη υγρή κοιλάδα του Mαραντοχωρίου, και σε αρκετά σημεία της πεδιάδας του Nυδρίου, οδηγεί στην υπ θεση τι οι πρώτοι νεολιθικοί εποικιστές έφθασαν κατά μικρές ομάδες διά θαλάσσης, προερχ μενοι απ τη νοτιοβαλκανική ενδοχώρα κατά τα τέλη της 6ης π.X. χιλιετίας, μεταφέροντας ενδεχομένως τη γνώση της καλλιέργειας άγριων δημητριακών και της εξημέρωσης ενδημικών ζώων. Παρά
την περιστασιακή εύρεση νεολιθικών οστράκων και λίθινων εργαλείων απ πυριτ λιθο σε πολλές θέσεις της Kέρκυρας, της Λευκάδας και της Kεφαλληνίας, η έλλειψη ανασκαμμένων υπαίθριων οικισμών σε λα τα νησιά δεν διευκολύνει τη συναγωγή συμπερασμάτων ως προς την εξέλιξη των οικιστικών διατάξεων και των διαδικασιών παραγωγής κατά τη μακρά Nεολιθική Eποχή.
Tα σπήλαια με ανθρωπογενείς επιχώσεις παραμένουν προς το παρ ν η μ νη πηγή πληροφοριών, άμεσων και έμμεσων, για τη δημογραφική κατανομή των νεολιθικών πληθυσμών και τις πρακτικές επιβίωσης. Tα άφθονα κεραμικά και εργαλειακά κατάλοιπα της Nεώτερης Nεολιθικής απ τη Xοιροσπηλιά προδίδουν την ύπαρξη μιας κοιν τητας εγκατεστημένης στην κοντινή εύφορη πεδιάδα, που μέσα στα πλαίσια των δραστηριοτήτων της είχε εντάξει και τη χρησιμοποίηση του μικρού σπηλαίου για κάλυψη ενδεχομένως χι μ νο παραγωγικών αλλά και λατρευτικών αναγκών, πως υποδεικνύει η εύρεση λεπτ τοιχων, περίτεχνα διακοσμημένων αγγείων και θραυσμάτων ειδωλίων. Aπ την περίοδο αυτή και εξής στην κεραμική του Iονίου διαπιστώνεται η ανάπτυξη και διατήρηση ζωηρών επαφών με την απέναντι ακτή της Aιτωλοακαρνανίας και με τη N τια Eλλάδα στο πλαίσιο αλιευτικών και ανταλλακτικών διαδικασιών, που φαίνεται τι συμπλήρωναν τις γεωργοκτηνοτροφικές ασχολίες των νησιωτικών πληθυσμών. H μεγάλη δημογραφική διασπορά παρατηρείται στα I νια, πως ακριβώς και στη N τια Eλλάδα, κατά την Tελική Nεολιθική, οπ τε τα μικρά σπήλαια των νησιών εντάσσονται στον κύκλο των κτηνοτροφικών μάλλον δραστηριοτήτων των κατοίκων, πως προδίδουν τα λείψανα της εποχής αυτής στα σπήλαια Xοιροσπηλιά, Φρύνι, Xοιρ τρυπα και Kάβαλο της Λευκάδας. KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
9
Eλληνικά σπήλαια O νεολιθικ ς άνθρωπος χρησιμοποιούσε τα σπήλαια για εποχική αλλά κυρίως για μ νιμη κατοικία Tου Γιώργου Παπαθανασπουλου Eπίτιμου Eφ ρου Aρχαιοτήτων
H EΛΛAΔA είναι μία απ τις πλουσι τερες σε σπήλαια περιοχές του κ σμου, χάρη στο πλήθος των ασβεστολιθικών πετρωμάτων του εδάφους της, και στο μακραίωνα βίο της δεν υπάρχει περίοδος που να μη χρησιμοποιήθηκαν απ τον άνθρωπο. Hδη, κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής Eποχής ο αρχαι τερος γνωστ ς ελλαδικ ς, παλαιολιθικ ς, πλάνητας άνθρωπος αφήνει τα ίχνη του στο σπήλαιο Πετραλώνων της Xαλκιδικής (700000-250000 π.X.), στα σπήλαια της Hπείρου Aσπροχάλικο (γύρω στο 38000 π.X.) και Kαστρίτσα (20000-10000 π.X.), στο σπήλαιο Σεϊντί της Kωπαΐδας (12000 π.X.), στα σπήλαια της Eύβοιας Σκοτεινή Θαρρουνίων και Kοίλωσι Kαρύστου, καθώς και το Φράγχθι της Aργολίδας, στο οποίο μάλιστα αντιπροσωπεύεται και η Mεσολιθική Eποχή (10000-80000 π.X.), γνωστή στην Eλλάδα και απ το σπήλαιο αυτ . Πολλά σπήλαια στην Eλλάδα, απ την αρχή των νεολιθικών χρ νων (6800 π.X.), χρησιμοποιούνται για εποχική αλλά κυρίως μ νιμη, για μεγάλα χρονικά διαστήματα, κατοίκηση, πως επίσης και για την ταφή των νεκρών και λατρεία, χρήσεις δηλαδή βασικές, που διατηρήθηκαν έως το τέλος της περι δου και, ακ μη, έως το τέλος των πρώιμων φάσεων της Xαλκοκρατίας.
Σπήλαια της ενδοχώρας Στις κοιν τητες των σπηλαίων της ενδοχώρας, που κατά καν να βρίσκονται σε άξονες χερσαίων εμπορικών οδών, διατηρείται ο παραδοσιακ ς γεωργοκτηνοτροφικ ς χαρακτήρας της οικονομίας. Oι κοιν τητες των σπηλαίων της παραθαλάσσιας ζώνης, και ειδικ τερα αυτές που βρίσκονται στην ακτογραμμή και τις περισσ τερες φορές στην είσοδο ή σε μυχούς κ λπων, έχουν βαθμιαία αναπτύξει εμποροναυτικές μεταπρατικές οικονομικές σχέσεις, οι οποίες, με την πάροδο του χρ νου, κυριαρχούν χωρίς φυσικά να εγκαταλειφθεί ο γεωργοκτηνοτροφικ ς τρ πος παραγωγής που ασκείται παράλληλα. Aπ τα πιο χαρακτηριστικά σπήλαια της μακεδονικής ενδοχώρας με αμιγή γεωργοκτηνοτροφικ χαρακτήρα της Nεώτερης Nεολιθικής (5300-4500 π.X.) είναι το σπήλαιο Pοδοχώρι Hμαθίας στην
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Σπήλαιο Aλεπτρυπα Διρού. Σταλαγμικοί σχηματισμοί στα τοιχώματα.
περιοχή της Nάουσας. Σημαντικ σπήλαιο της ενδοχώρας είναι επίσης το σπήλαιο Kαστρίτσα Iωαννίνων, που χρησιμοποιήθηκε κατά την Tελική Nεολιθική (4500-3200 π.X), σχεδ ν αποκλειστικά για φύλαξη και συντήρηση τροφών απ γειτονική του νεολιθική κοιν τητα. Aντιπροσωπευτικ δείγμα κοιν τητας της ενδοχώρας με αμιγή γεωργοκτηνοτροφικ χαρακτήρα, με συνεχή παρουσία του ανθρώπου ήδη απ την Παλαιολιθική Eποχή (41000 π.X.) και με ευρήματα που βεβαιώνουν χρήση του
σπηλαίου σε λες τις περι δους της Nεολιθικής Eποχής (6800-3200 π.X.) είναι το σπήλαιο Θε πετρα της Kαλαμπάκας στα δυτικά λοφώδη ρια του θεσσαλικού κάμπου. Xρήση σπηλαίων της ορεινής ενδοχώρας, με αμιγή επίσης γεωργοκτηνοτροφικ χαρακτήρα της οικονομίας τους, συναντούμε και σε μεγάλα νησιά ανεξάρτητα απ την ύπαρξη κοινοτήτων σε σπήλαια και οικισμούς της ακτογραμμής ή της παραθαλάσσιας ζώνης τους. Στην κατηγορία αυτή των σπηλαίων της ενδοχώρας μπορεί
να ενταχθεί και το νεολιθικ σπήλαιο Zα στη Nάξο, που βρίσκεται σε πλαγιά του ομώνυμου ρους, με κατοίκηση και πλούσια ευρήματα στη Nεώτερη Nεολιθική και στην Tελική Nεολιθική (5300-3200 π.X.), πως και πολλά σπήλαια της ορεινής ενδοχώρας της Kρήτης, που χρησιμοποιήθηκαν στη διάρκεια της Nεολιθικής Eποχής. Σπουδαι τερα απ αυτά είναι το σπήλαιο της Tραπέζας στο οροπέδιο του Λασιθίου με πρώιμη κατοίκηση και το σπήλαιο Πελεκητών στο ρος Tρα σταλος. Σημαντικές νεολιθικές κοιν τη-
τες σπηλαίων και οικισμών της ενδοχώρας βρίσκονται σε άξονες χερσαίων εμπορικών οδών, πως το Kεφαλάρι, η Πρ συμνα, οι Mυκήνες, οι Kλένιες, το σπήλαιο Tσούγκιζα Nεμέας, ο Φλιούς, πάνω στην πανάρχαιη ορεινή εμπορική αρτηρία που ένωνε τους νεολιθικούς οικισμούς του μυχού του Aργολικού K λπου –σπήλαιο Φράγχθι, Tίρυνθα, Λέρνα– με τους οικισμούς του μυχού του Kορινθιακού - K ρινθο, Γωνιά, Aγιο Γεράσιμο και Περαχώρα.
Kοσμήματα
Παραθαλάσσια ζώνη Aπ τα πιο ενδιαφέροντα και πλούσια σε ευρήματα σπήλαια της παραθαλάσσιας ζώνης στην Πελοπ ννησο και μάλιστα δίπλα στην ακτογραμμή είναι το σπήλαιο Φράγχθι στην είσοδο του Aργολικού και το σπήλαιο Aλεπ τρυπα του Διρού στην είσοδο του Mεσσηνιακού K λπου. Tο σπήλαιο Φράγχθι, με νεολιθική κατοίκηση απ το 7000 π.X., απ τα πρωιμ τερα παραδείγματα μετεξέλιξης του χαρακτήρα της οικονομίας απ γεωργοκτηνοτροφικ σε εμποροναυτικ , βρίσκεται στην αφετηρία της αρχαι τερης στο Aιγαίο θαλάσσιας εμπορικής οδού του οψιανού, στον άξονα Φράγχθι-Σπέτσες-Bελοπούλα (Παραπ λα)-Φαλκονέρα-AντίμηλοςMήλος. Tο σπήλαιο Aλεπ τρυπα τοου Διρού στη Mάνη, δυναμικ νεολιθικ κέντρο στις ν τιες απολήξεις του ηπειρωτικού κορμού της Eλλάδας, με αμιγή εμποροναυτικ χαρακτήρα απ την ίδρυσή του, βρίσκεται σε καίριο σημείο της θαλάσσιας εμπορικής οδού του ο-
Oστά ιχθύων (περ. 6500 - 5800 και 5300 - 4500 π.X.) απ τα σπήλαια: Kύκλωπα Γιούρων, Bρειων Σποράδων, Aλεπτρυπα Διρού Λακωνίας και Σάλιαγκος Kυκλάδων.
ψιανού, στη διαδρομή δυτικές ακτές Πελοποννήσου-Πύλος-Mεθώνη-ακρωτήριο Aκρίτας-Διρ ςΓερολιμένας-ακρωτήριο TαίναροEλαφ νησος-ακρωτήριο Mαλέαςνήσος Kαράβι-Mήλος. Στα Γιούρα της Aλοννήσου η νεολιθική κοιν τητα στο σπήλαιο του Kύκλωπα, με πλούσια κατάλοιπα απ το τέλος της Aρχαι τερης Nεολιθικής και της Nεώτερης Nεολιθικής και με σαφή ναυτικ χαρακτήρα της οικονομίας, έπαιξε σημαντικ ρ λο στο εμπ ριο και στις επικοινωνίες κατά μήκος της θαλάσσιας εμπορικής οδού Eυβοϊ-
Oι βραχώδεις ακτές στα Γιούρα, που βρίσκεται το σπήλαιο του Kύκλωπα.
κού – Παγασητικού – B ρειων Σποράδων – Λήμνου – Tενέδου, που φθάνει έως τον Eλλήσποντο, τις δυτικές ακτές της Mαύρης Θάλασσας και το Δέλτα του Δούναβη (εμπ ριο οστρέου Spondylus gaederopus). Kατά τη Nεώτερη Nεολιθική και την Tελική Nεολιθική αναπτύσσονται ιδιαίτερα το εμπ ριο και η ναυτιλία. Oι ανταλλαγές, τα ταξίδια και οι επαφές των νεολιθικών πυκνώνουν στο Aιγαίο, ενώ παράλληλα εξελίσσονται η γεωργία, η κτηνοτροφία, η αλιεία και το κυνήγι.
Bραχι λια, περιδέραια, χάνδρες, περίαπτα, σκουλαρίκια, δαχτυλίδια, πλακίδια και ταινίες που ράβονταν στα ενδύματα ήταν τα στολίδια των νεολιθικών ανθρώπων. Ως υλικά χρησιμοποιήθηκαν ο πηλ ς, τα μέταλλα, οι πέτρες, τα στρεα, το κ καλο, ακ μη και τα δ ντια ζώων, ίσως και φθαρτά υλικά. Aπ τα στρεα, ιδιαίτερη σημασία για την κατασκευή κοσμημάτων είχε το δέος Spondylus gaederopus που ενδημεί στο Aιγαίο. Φαίνεται τι αποτελούσε πολύτιμο είδος ανταλλαγής, πως δείχνει το πλήθος των οστρέων αυτών που βρέθηκαν έως και την Kεντρική Eυρώπη. Mεγάλη διάδοση σε λο το Aιγαίο έχουν τα δακτυλι σχημα ειδώλια - περίαπτα («ring - idols») κατασκευασμένα απ ποικίλα υλικά. Iδιαίτερα πολύτιμα και σπάνια φαίνεται να είναι τα κοσμήματα απ άργυρο ή χρυσ .
Aποθηκευτικοί χώροι H ανάγκη αποθήκευσης μεγάλων για την εποχή ποσοτήτων γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊ ντων, καθώς και θηραμάτων και αλιευμάτων, οδήγησε στην επιλογή των σπηλαίων ως των πιο κατάλληλων χώρων κυρίως για τη φύλαξη και συντήρηση αγαθών του καθημερινού βίου για χρήση και εμπ ριο. H χρήση των σπηλαίων, και μάλιστα της παραθαλάσσιας ζώνης, στη Nεώτερη Nεολιθική και στην Tελική Nεολιθική ταυτίζεται με τη δυναμική ανάπτυξη της τάξης των ναυτικών, η οποία σταδιακά δημιούργησε συνθήκες ζωής καταναλωτικής κοινωνίας. Tα πλεονεκτήματα που παρείχαν τα σπήλαια για την κάλυψη των αποθηκευτικών αναγκών, δηλαδή φυσικοί, μεγάλοι, έτοιμοι για χρήση αποθηκευτικοί χώροι, με χαμηλή και σταθερή κατά καν να θερμοκρασία και εύκολα ελεγχ μενη και διασφαλιζ μενη είσοδο, οπωσδήποτε δεν τα προσέφεραν οι περιορισμένων διαστάσεων και δυνατοτήτων αποθηκευτικοί χώροι, που θα έπρεπε να κατασκευαστούν στους εκτ ς σπηλαίων νεολιθικούς οικισμούς. Στα σπήλαια επίσης οι κάτοικοι μπορούσαν να προστατευθούν αποτελεσματικ τερα απ τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, τα άγρια θηρία και τις εχθρικές επιδρομές. H πυκν τερη κατοίκηση και χρήση των σπηλαίων στη Nεώτερη Nεολιθική και ιδιαίτερα στην Tελική Nεολιθική δεν σημαίνει επιστροφή του ανθρώπου στα σπήλαια ούτε πρέπει να εκληφθεί ως παρακμιακ φαιν μενο ή ομαδική κίνηση οπισθοδρ μησης, αλλά, αντίθετα, πρέπει να θεωρηθεί ως αναβάθμιση της διαδικασίας παραγωγής.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
11
Σπήλαιο του Διρού H νεολιθική κοιν τητα αναπτύχθηκε στη χερσαία, στη θαλάσσια περιοχή αλλά και στο ίδιο το σπήλαιο κής κοιν τητας του Διρού πραγματοποιούνταν σε τρεις χώρους: • Στη χερσαία, γύρω απ τον κ λπο αμφιθεατρική περιοχή, που αναπτύσσονται οι γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες, και στο γύρω απ αυτή ευρύτερο χώρο, που οι Nεολιθικοί θηρεύουν. • O άλλος χώρος δραστηρι τητας του νεολιθικού ανθρώπου είναι ο κ λπος του Διρού. O σημαντικ ς αριθμ ς σπονδύλων απ μικρά και μεγάλα ψάρια, που βρέθηκαν στις ανθρωπογενείς επιχώσεις της Aλεπ τρυπας, αποδεικνύει την αλιευτική δειν τητα των ψαράδων της νεολιθικής κοιν τητας και, παράλληλα, το πλήθος των πεταλίδων που μάζευαν απ τα βράχια του κ λπου και βρέθηκαν στις επιχώσεις φανερώνει τι ο πληθυσμ ς εκτ ς απ τα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊ ντα κατανάλωνε και σημαντικές ποσ τητες αλιευμάτων. O απάνεμος κ λπος του Διρού έπαιξε σημαντικ και αποφασιστικ ρ λο στην ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου, των ανταλλαγών και της επικοινωνίας με τα άλλα παράκτια κέντρα, με τα οποία ο νεολιθικ ς άνθρωπος ερχ ταν σε επαφή.
Tου Γιώργου Παπαθανασπουλου Eπίτιμου Eφ ρου Aρχαιοτήτων
H AΛEΠOTPYΠA, με αερισμ και σταθερή θερμοκρασία 18° C είναι ένα μεγάλο επίμηκες σπήλαιο στον άξονα Aνατολή - Δύση. Tο σπήλαιο έχει ευρύχωρες επίπεδες αίθουσες που διαδέχονται η μία την άλλη, με ελάχιστη υψομετρική διαφορά μεταξύ τους, πράγμα που διευκολύνει τις μετακινήσεις των αγαθών και εξασφαλίζει τη σχετικά απρ σκοπτη επικοινωνία των μελών της κοιν τητας. Tα φυσικά αυτά χαρακτηριστικά του Διρού τον καθιστούν μία απ τις πιο ευνοημένες και ιδανικές τοποθεσίες που βρήκαν πρ σφορο έδαφος ανάπτυξης η ναυσιπλοΐα και το εμπ ριο, η ανώτερη δηλαδή βαθμίδα παραγωγικών σχέσεων της οικονομίας πέρα απ τη γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή. Tο σπήλαιο εντοπίστηκε το 1958 απ το ζεύγος των σπηλαιολ γων Nίκο και Aννα Πετροχείλου. H αρχαιολογική αξία του σπηλαίου έγινε αντιληπτή απ την αρχή, ένα πρ γραμμα μως εργασιών επέμβασης για την τουριστική εκμετάλλευσή του, που πραγματοποιήθηκε στη δεκαετία του ’60 με την κατασκευή τσιμεντένιων δαπέδων και διαδρ μων, τσιμεντένιων και σιδερένιων κλιμάκων και με εκβραχισμούς και εκσκαφές για τη διευθέτηση του χώρου και την τοποθέτηση ηλεκτρολογικής εγκατάστασης, είχε δυστυχώς αποτέλεσμα την καταστροφή και απώλεια σε μεγάλη έκταση σημαντικών ανθρωπογενών επιχώσεων μεγάλου πάχους.
T πος λατρείας
Nεολιθική δραστηρι τητα H αρχαιολογική ανασκαφική έρευνα στην Aλεπ τρυπα άρχισε το καλοκαίρι του 1970. Tο εσωτερικ του σπηλαίου, παρά τις καταστροφές και τις εκτεταμένες αποχρωματώσεις, διατηρεί μεγάλου πάχους ανθρωπογενείς επιχώσεις, οι οποίες καλύπτονται ως επί το πλείστον απ στρώμα διάχυτου σταλαγμιτικού υλικού και σταλαγμίτες. H εικ να του σπηλαίου συμπληρώνεται με τους γκους και τα συντρίμματα των βράχων που κατακρημνίστηκαν σε μεγάλη έκταση απ τις οροφές και τα πλευρικά τοιχώματα, πράγμα που οφείλεται σε σεισμική δ νηση τρομακτικής έντασης. Tο γεωλογικ αυτ φαιν μενο, που τοποθετείται στο τέλος της Tελικής Nεολιθικής (3200 π.X.) έφραξε και την είσοδο του σπηλαίου και έτσι, σοι κάτοικοι επέζησαν, πέθαναν λίγοι αργ τερα απ πείνα.
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Eιδώλιο γυναικείας μορφής απ μάρμαρο, (περ. 4500 - 3200 π.X.). Λείπει το κεφάλι απ τη βάση του λαιμού. Bρέθηκε στο σπήλαιο Aλεπτρυπα Διρού Λακωνίας, απ σπηλαιολγους στη διάρκεια των εργασιών για τη διαμρφωση του εσωτερικού της σπηλιάς, πριν απ την έναρξη των ανασκαφών.
Hταν η ύστατη στιγμή της ζωής στο σπήλαιο. M νον έτσι είναι δυνατ να ερμηνευθεί και η εικ να την οποία παρουσίασε το σπήλαιο, ταν μπήκαν για πρώτη φορά απ την «αλεπ τρυπα» οι σπηλαιολ γοι και
αντίκρισαν στο δάπεδο των επιχώσεων τους διάσπαρτους σκελετούς των άταφων νεκρών. Mετά την καταστροφή του το σπήλαιο δεν χρησιμοποιήθηκε πάλι. Oι δραστηρι τητες της νεολιθι-
O τρίτος χώρος, αιτία της δημιουργίας των δυο προηγουμένων, ήταν το ίδιο το σπήλαιο, η Aλεπ τρυπα. Tα ευρήματα των ανασκαφών μαρτυρούν τι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία αποθήκη αγαθών, εργαστήριο οικοτεχνικής δραστηρι τητας, νεκροταφείο και τ πος λατρείας. H χωροοργάνωση στην Aλεπ τρυπα προσαρμ στηκε σταδιακά με τις ανάγκες του καθημερινού βίου. Στις πολλές μικρές και μεγαλύτερες φυσικές κ γχες, που βρίσκονται η μία δίπλα στην άλλη και απ τις δυο πλευρές του κεντρικού διαδρ μου του σπηλαίου που οδηγεί στην αίθουσα των Λιμνών, επικεντρώνονται λες σχεδ ν οι οικοτεχνικές δραστηρι τητες των ενοίκων της σπηλιάς. O μεγάλος αριθμ ς λίθινων και οστέινων εργαλείων, πως και άλλα σχετικά ευρήματα που εντοπίστηκαν σε λα τα στρώματα στο εσωτερικ της Aλεπ τρυπας, βεβαιώνουν για τη συστηματική άσκηση μιας σειράς εργασιών και δραστηριοτήτων του καθημερινού βίου, πως της υφαντικής, της κεντητικής, της κοσμητικής, της καλαθοπλεκτικής, της κατασκευής λίθινων πλων και εργαλείων και της μεταλλοτεχνίας, δραστηρι τητες της χειροτεχνικής εξειδίκευσης που θα μπορούσαν να γίνονται και στον εκτ ς της σπηλιάς χώρο, στο φως της ημέρας, που αποκλειστικά ερ-
Tα εργαλεία Tα νεολιθικά εργαλεία κατασκευάζονταν απ διάφορα υλικά, πως πετρώματα και οστά, αλλά και απ φθαρτά υλικά, που δεν έχουν διατηρηθεί, πως το ξύλο. Mια μεγάλη ποικιλία εργαλείων απ λίθο αποκρουσμένο και λειασμένο, οστ και ελαφ κερας χρησιμοποιούνταν στις καθημερινές ή στις εποχικές δραστηρι τητες των νεολιθικών κοινοτήτων. Tα εργαλεία επιτρέπουν να κατανοήσουμε τις νεολιθικές τεχνικές πρ σκτησης, κατασκευής και χρήσης. Tο θέρισμα, η εκδορά και ο τεμαχισμ ς των οικ σιτων ζώων, η κοπή και η κατεργασία του ξύλου, η επεξεργασία των δερμάτων και των φυτικών ή ζωικών ινών, η κατασκευή μικροαντικειμένων απ λίθο, κ καλο ή πηλ , γιν ταν με εξειδικευμένα και μερικές φορές τυποποιημένα εργαλεία. Πολύπλοκα τεχνικά συστήματα αναπτύσσονται για την πρ σκτηση και κατεργασία του οψιανού και του πυριτ λιθου, που διακινούνται μέσω ανταλλαγών σε μεγάλες αποστάσεις απ τις φυσικές τους πηγές. Mε έμμεση κρούση ή πίεση, αποσπώνται απ τον Πρχους (περ. 4500 - 3200 π.X.). Eίναι κατασκευασμένο απ πορτοκαλέρυθρο πηλ, λεπτκοκκο, με τεφρχρωμο πυρήνα, καλά οπτημένο. Eρυθροκίτρινο επίχρισμα καλύπτει την επιφάνεια του αγγείου. Aπ το Nεολιθικ Mουσείο του Διρού.
γάζονταν οι αγγειοπλάστες και αγγειογράφοι του Διρού.
Iσχυρή κοινωνική τάξη Tο κύτταρο της νεολιθικής κοινωνίας, η οικογένεια, επέλεξε ως
Γραπτ αγγείο, «η κορώνα του Διρού», (περ. 4500 - 3200 π.X.). Eίναι κατασκευασμένο απ ροδχρωμο, λεπτκοκκο πηλ, πολύ καλά οπτημένο. Bρέθηκε σχεδν ολκληρο στο Σπήλαιο Aλεπτρυπας Διρού Λακωνίας.
ενδιαίτημά της τις μικρές πλευρικές κ γχες, τους «κευθμούς» του σπηλαίου για παραμονή, απομ νωση και προστασία. Eδώ ο νεολιθικ ς άνθρωπος κάλυπτε το χωμάτινο ή λιθ στρωτο δάπεδο με ψάθες και δέρματα για τον ύπνο του έχοντας κοντά του αγγεία με τροφές
και νερ . Θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη τι στα ενδιαιτήματα αυτά αναγνωρίζουμε αποκλειστικ τητα χρήσης, ένα είδος ιδιοκτησίας για ση περίοδο χρησιμοποιούνται απ την ίδια οικογένεια, σε αντίθεση με τους μεγάλους, βαθείς ευρύστομους, πηλεπένδυτους και λιθοπερίκλειστους λάκκους - αποθηκευτικούς β θρους, τις μεγάλες κυκλοτερείς, επίσης λιθοπερί-
πυρήνα του πετρώματος μακρ στενες κοφτερές λεπίδες που χρησιμοποιούνται για κοπτικές εργασίες. Tα αποκρούσματα και οι λεπίδες διαμορφώνονται με επεξεργασία σε πλήθος εξειδικευμένων εργαλείων, πως π.χ. τα ξέστρα, τα τρυπάνια και οι αιχμές βελών και δοράτων. H λείανση των κρυσταλλικών μεταμορφικών πετρωμάτων δίνει ισχυρά κοπτικά λειασμένα εργαλεία, τους πελέκεις, τις αξίνες και τις σμίλες για υλοτομικές και ξυλουργικές εργασίες. Mε λείανση και διάτρηση κατασκευάζονται και ορισμένα λίθινα αντικείμενα «γοήτρου», πως τα ρ παλα. Mε τη διαμ ρφωση και επεξεργασία των μακρών οστών των αιγοπροβάτων ή των πλευρών των βοοειδών και των διακλαδώσεων του ελαφοκέρατος κατασκευάζονται οστέινα εργαλεία αιχμηρά ή κοφτερά για την κατεργασία των δερμάτων, την καλαθοπλεκτική, την υφαντική, τις αγροτικές εργασίες, καθώς και λαβές απ ελαφ κερας για τις στειλεώσεις των λειασμένων λίθινων εργαλείων. κλειστες, εστίες και τους τρεις μικρούς ιπνούς, που πρέπει να ήταν κατασκευές για κοινή χρήση. Πλευρικές κ γχες της σπηλιάς επελέγησαν επίσης για καύση νεκρών και για δευτερογενείς ταφές. Aπ το είδος και το πλήθος των ευρημάτων προκύπτει τι στον Διρ ήδη απ τα μέσα της Nε τερης Nεολιθικής και κατά τη διάρκεια της Tελικής Nεολιθικής έχει διαμορφωθεί μια οικονομικά και πολιτικά ισχυρή κοινωνική τάξη. Eίναι οι ναυτικοί που ναυπηγούν και κατέχουν τα πλοία και οι οποίοι ταξιδεύοντας και στα ανοιχτά πελάγη, πραγματοποιούν και πρέπει να ελέγχουν τις θαλάσσιες μεταφορές και κυρίως το εμπ ριο του οψιδιανού της Mήλου στη ν τια Πελοπ ννησο. H προνομιούχος αυτή τάξη των ναυτικών του Διρού πρέπει να δεχθούμε τι είχε στην κυρι τητά της τα εκατοντάδες μεγάλα στολισμένα με ανάγλυφες διακοσμήσεις αποθηκευτικά πιθάρια (αριθ. κατ. 27-28), πως και το πλήθος των μεγάλων σφαιρικών τετράωτων αμφορέων για τη φύλαξη, τη χρήση και μεταφορά υγρών και συντηρημένων τροφών. Θα πρέπει να δεχθούμε ακ μη τι άτομα αυτής της τάξης της κοιν τητας ήταν κάτοχοι των πανάκριβων για την εποχή, μη χρηστικών, γραπτών αγγείων της Aλεπ τρυπας, τα οποία πρ σφεραν σε μεγάλες ποσ τητες σε τιμώμενους προσφιλείς νεκρούς. Σε άτομα της ίδιας τάξης ανήκαν προφανώς και τα αργυρά κοσμήματα τα βραχι λια απ στρεο Spondylus gaederopus και το «σκήπτρο» απ το ίδιο στρεο, δείγματα λα πλούτου και κοινωνικού γοήτρου, ασφαλή τεκμήρια συγχρ νως ναυτικών εμπορικών ανταλλαγών.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
13
Kεντρική και Δυτική Θεσσαλία Περιοχή με πολλές και σημαντικές νεολιθικές θέσεις, χαρακτηρίζεται απ τις διαφορετικού τύπου κατοικίες των ορεινών γκων του Kισσάβου, του Mαυροβουνίου και του Πηλίου φαίνεται τι ήταν απαγορευτική. Mέχρι στιγμής δεν έχει εντοπιστεί νεολιθικ ς οικισμ ς στην ανατολική, την προς το Aιγαίο πλευρά των βουνών αυτών και καθ’ λο το μήκος των ακτών μέχρι τις εκβολές του Πηνειού. Στην ανατολική θεσσαλική πεδιάδα και στις γύρω πλαγιές, απ μια πρώτη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων, φαίνεται τι περισσ τερο απ το 35% των οικισμών της Aρχαι τερης Nεολιθικής βρίσκονται σε λοφώδη ή ορεινή περιοχή.
Tου Kωνσταντίνου Γαλλή Kαθηγητή Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θράκης
ME TON OPO Kεντρική και Δυτική Θεσσαλία εννοούμε τη θεσσαλική πεδιάδα, τη μεγαλύτερη πεδιάδα της Eλλάδας, με τις πλαγιές των ορεινών γκων που την περιβάλλουν. Πρ κειται για μια κλειστή γεωγραφική εν τητα που περιβάλλεται παντού απ βουνά και της οποίας την υδάτινη αρτηρία αποτελεί ο Πηνει ς με τους παραποτάμους του. H Θεσσαλία είναι η πρώτη περιοχή της Eλλάδας, που ερευνήθηκε συστηματικά η Nεολιθική Eποχή στη χώρα μας. Στη Θεσσαλία επίσης έγιναν για πρώτη φορά στην Eλλάδα εκτεταμένες έρευνες και για την Παλαιολιθική Eποχή. Mε τις έρευνες του V.I. Milojcic στη δεκαετία του ’50 βρέθηκε στις χθες του Πηνειού λιθοτεχνία της Mέσης και της Aνώτερης Παλαιολιθικής, περίπου 50.000-32.000 χρ νια πριν απ σήμερα. Oι χρονολογήσεις αυτές διασταυρώνονται και με χρονολογήσεις απ το σπήλαιο Θε πετρα στη Δυτική Θεσσαλία. Mέχρι πρ σφατα υπήρχε ένα κεν , περίπου απ το 30000 έως το 7000 π.X., κατά το οποίο δεν ανιχνεύονταν στη Θεσσαλία στοιχεία ανθρώπινης δραστηρι τητας, η οποία επανεμφανιζ ταν με την αρχή της Nεολιθικής Eποχής στην 7η π.X. χιλιετία. Tο κεν αυτ φαίνεται τι καλύπτει η ανασκαφή στη Θε πετρα, που μεταξύ των στρωμάτων της Aνώτερης Παλαιολιθικής και της Nεολιθικής υπάρχει επίχωση που έχει δώσει ηλικίες της Mεσολιθικής Eποχής, ακ μη και αδιατάρακτη ταφή της περι δου αυτής. Eτσι, έχουμε πλέον και στη Θεσσαλία, στη Θε πετρα, πως και στο Φράγχθι της Aργολίδας, ενδείξεις για συνεχή κατοίκηση απ τον Παλαιολοθική Eποχή έως τη Nεολιθική. Bέβαια, εφ’ σον δεν έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη στην περιοχή του άγριας μορφής προβάτου και του δίκοκκου σιταριού, παραμένει ανοιχτ το θέμα της προέλευσης του παραγωγικού τρ που ζωής στη Θεσσαλία, πως και στην Eλλάδα γενικ τερα. H μακρά περίοδος της εξέλιξης στην Eγγύς Aνατολή, απ τη Mεσολιθική Eποχή στον παραγωγικ τρ πο ζωής, είναι η λεγ μενη Aκεραμική περίοδος. Στρώματα κατοίκησης που αποδίδονται στην περίοδο αυτή αναφέρθηκαν και στη Θεσσαλία και συγκεκριμένα αναφέρθηκαν στην Aργισσα, στο Σέσκλο, στη Σουφλί Mαγούλα, στο Γεντίκι και στο Aχίλλειο Φαρσάλων. Tην εποχή της ανασκαφής στην Aργισσα (1956), η θέση θεωρήθηκε ως η πρώτη θέση της Aκεραμικής περι δου επί ευρωπαϊκού εδάφους.
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Kατασκευαστικές ιδιομορφίες
Γνέσιμο μαλλιού με ρκα, στην περιοχή του Oλύμπου (φωτ.: Δημ. Tλούπας).
Aπ τις παραπάνω θέσεις μ νο στο Σέσκλο και στην Aργισσα ερευνήθηκε σε κάποια έκταση το ακεραμικ στρώμα, ενώ στις άλλες θέσεις οι στρωματογραφικές τομές ήταν πολύ περιορισμένες.
Aκεραμική περίοδος Για μεγάλο διάστημα η ύπαρξη της Aκεραμικής περι δου στη Θεσσαλία θεωρούνταν δεδομένη. Πρ σφατες μως έρευνες, κατά τη δεκαετία του ’80, δημιουργούν προβληματισμούς κατά π σον η ύπαρξη της περι δου αυτής είναι τεκμηριωμένη. Στα ανώτερα επίπεδα του ακεραμικού στρώματος στην Aργισσα έχουν βρεθεί και στρακα, τα λίθινα δε εργαλεία δεν παρουσιάζουν διαφοροποίηση απ τα αντίστοιχα της Aρχαι τερης Nεολιθικής. Eπίσης στο Aχίλλειο, κατά τη συστηματική ανασκαφή του 1973-74, που η έρευνα έφθασε μέχρι το στερε , δεν διαπιστώθηκε ύπαρξη
ακεραμικών στρωμάτων αλλά στρωμάτων με καλής ποι τητας κεραμική μέχρι τα βαθύτερα επίπεδα. Oπωσδήποτε, απ την Aρχαι τερη Nεολιθική (6500-5800 π.X.) απαντούν πλέον θέσεις κατοίκησης σε λη τη Θεσσαλία, τ σο στις πεδινές περιοχές σο και σε λοφώδεις και ορεινές περιοχές. Θέσεις κοντά σε πηγές, αλλά και στον Πηνει και στους παραποτάμους του προσφέρονταν για την ίδρυση των πρώτων αυτών γεωργοκτηνοτροφικών κοινωνιών, ενώ μικρές κοιλάδες και περιοχές στην κοίτη πλημμυρών του ποταμού προσφέρονταν για καλλιέργεια. Oι πρώτοι γεωργοκτηνοτρ φοι σε πολλές περιοχές θα έπρεπε να εκχερσώσουν την περιοχή απ την πυκνή βλάστηση, προκειμένου να επεκτείνουν τα καλλιεργήσιμα εδάφη. Mεγάλα τμήματα της Θεσσαλίας ήταν καλυμμένα απ δάση δρυ ς στα χαμηλ τερα μέρη, κωνοφ ρων στις πλαγιές. Iδιαίτερα η βλάστηση
Tα στοιχεία για την κατοίκηση κατά την Aρχαι τερη Nεολιθική στην Kεντρική και στη Δυτική Θεσσαλία προέρχονται απ τις ανασκαφές τ σο στις προμνημονευθείσες θέσεις, απ που αναφέρθηκε η Aκεραμική, σο και απ τις θέσεις Oτζάκι, Nεσσωνίς 1, Mαγουλίτσα, Πρ δρομος, Aγία Aννα (Bρύση) Tυρνάβου και Aχίλλειο. Tις πιο σημαντικές πληροφορίες για τις κατοικίες της περι δου αυτής έχουν δώσει οι ανασκαφές στον Πρ δρομο και στο Aχίλλειο. Στον Πρ δρομο (θέση Πρ δρομος II) οι οπές πασσάλων που έχουν αποκαλυφθεί δείχνουν την ύπαρξη πασσαλ πηκτων οικιών, ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις για τη χρήση λίθων ή πλίνθων για την κατασκευή τους. Aλλά το πιο σημαντικ εύρημα απ τον Πρ δρομο είναι η αποκάλυψη, σε βάθος 3,50 μ., μιας ξύλινης στέγης, η οποία λ γω των συνθηκών υγρασίας του εδάφους στην περιοχή είχε διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση, πως κατέπεσε ταν κρημνίσθηκαν οι πλάγιοι τοίχοι. Φαίνεται τι κάλυπτε μια έκταση τουλάχιστον 10X10 μ. H στέγη ήταν κατασκευασμένη απ κορμούς και κλαδιά δένδρων, μερικά απ τα οποία είχαν υποστεί επεξεργασία. Xαρακτηριστικ ς είναι και ο τρ πος σύνδεσης των κλάδων με ξύλινα καρφιά, που είχαν κατασκευαστεί για το σκοπο αυτ . Eπίσης βρέθηκαν και σανίδες απ κορμούς δένδρων, διαμέτρου 0,30 μ., που είχαν κοπεί για την κατασκευή τους. Eνας μεγάλος κορμ ς, με τη φυσική του διχάλα, κατά πάσα πιθαν τητα αποτελούσε κεντρικ στήριγμα της οριζ ντιας δοκού της στέγης. Στον χώρο της κατοικίας αυτής βρέθηκαν μερικές οπές πασσάλων, τέσσερις απ τις οποίες, στην ίδια σειρά, πιθανώς ανήκαν σε εσωτερικά στηρίγματα της στέγης. Φαιν ταν καθαρά τι οι πάσσαλοι είχαν στερεωθεί με λάσπη στις οπές
Aγγείο με λαβή (περ. 5800-5300 π.X.). Eίναι κατασκευασμένο απ καστανέρυθρο πηλ με λίγη άμμο. Bρέθηκε στο Oτζάκι της Λάρισας και έχει μεταφερθεί στο Mουσείο της Πλης.
Mεταλλουργία Mολοντι η ευρεία χρήση των μετάλλων χαρακτηρίζει την επμενη πολιτισμική βαθμίδα, την πρώιμη εποχή του Xαλκού, ενδείξεις για άσκηση της μεταλλουργίας έχουμε ήδη απ τη Nετερη Nεολιθική περίοδο (περίπου απ την 5η π.χ. χιλιετία). Oι νεολιθικοί άνθρωποι διέκριναν τα μέταλλα απ το έντονο χρώμα και τη λάμψη τους. H διαδικασία λήψης καθαρών μετάλλων απ τα μεταλλεύματα και η κατασκευή αντικειμένων προϋποθέτουν υψηλή τεχνογνωσία. H κατεργασία του χρυσού, του αργύρου και κυρίως του χαλκού απαιτούν πυροτεχνουργική επιδεξιτητα αφού τήκονται σε θερμοκρασίες πολύ υψηλές. Eνδείξεις για την επί τπου κατεργασία των μετάλλων παρέχουν οι δύο μεταλλευτικές χοάνες απ το Γυαλί της Nισύρου. Tο ακροφύσιο απ τον Aγιο Δημήτριο Tριφυλίας χρονολογείται στην πρώιμη εποχή του Xαλκού. Δεν γνωρίζουμε απ πού προμηθεύονταν τα μέταλλα ή πώς έμαθαν να τα δουλεύουν. Πιθαντατα ιδέες, τεχνογνωσία και μέταλλα ταξίδευαν στο χώρο της Nοτιοανατολικής Eυρώπης και του Aιγαίου. Aπ χρυσ και άργυρο κατασκευάζονται κοσμήματα (περιδέραια, χάνδρες, βραχιλια, περίαπτα, ενώτια, ταινίες), ενώ απ χαλκ, που υπερτερεί σε ποσοστ χρήσης, εργαλεία και πλα, πως μαχαίρια, σουβλιά, πελέκεις, σπάτουλες. Oρισμένα αντιγράφουν οστέινα ή λίθινα, ενώ επινοούνται και νέοι τύποι. Tα μετάλλινα αντικείμενα εκτς απ τις πρακτικές χρήσεις τους ήταν και σύμβολα κύρους για τους κατχους τους. τους. Σε πολλές περιπτώσεις, λ γω της υγρασίας του εδάφους, είχαν διατηρηθεί πολύ καλά και τα κατώτερα τμήματα των πασσάλων μέσα στις οπές. H ανασκαφή του Προδρ μου έδωσε πολλά στοιχεία για το ανώτερο τμήμα των πασσαλ πηκτων οικιών της Aρχαι τερης Nεολιθικής, απ τις οποίες συνήθως μ νο τα δάπεδα και το περίγραμμά τους μπορούν να εντοπιστούν απ τις οπές των πασσάλων.
Πασσαλπηκτες οικίες Διαδοχικές φάσεις κατοίκησης της Aρχαι τερης Nεολιθικής ερευνήθηκαν και στο Aχίλλειο, που λ γω της σχετικής έκτασης της ανασκαφής ήρθαν στο φως πολλά στοιχεία για την έκταση και τη διάταξη των κατοικιών. Hδη, απ την Aρχαι τερη Nεολιθική II (ραδιοχρονολ γηση 6300±200 π.X.) ήρθε στο φως τμήμα οικίας, που οι τοίχοι είχαν λίθινα θεμέλια, πάνω στα οποία στηριζ ταν τοίχος απ ξύλα και πηλ (τεχνική pisé). H πυκνή σειρά ραδιοχρονολογήσεων απ την ανασκαφή αυτή βοήθησε να εκτιμηθεί και η κατά προσέγγιση διάρκεια ζωής των οικιών αυτών, που φαίνεται να είναι Θερισμς με δρεπάνια. Θεσσαλικς κάμπος (φωτ.: Δημ. Tλούπας).
Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
15
Πήλινο κεφάλι ειδωλίου απ τη Nεολιθική Eποχή. Bρίσκεται στο Mουσείο Λάρισας. Συνέχεια απ την 15η σελίδα
κατά μέσο ρο 25 χρ νια. Στην αμέσως ανώτερη φάση, την Aρχαι τερη Nεολιθική III, ανήκουν πασσαλ πηκτες οικίες, κατασκευής μοιας με του Προδρ μου, και εστίες τ σο στο εσωτερικ των οικιών σο και σε ανοιχτούς χώρους, ανάμεσά τους. Σε υπαίθριο χώρο βρέθηκε και φούρνος που πρέπει να ήταν θολωτ ς, και, συνεχ μενος με αυτ ν, υπερυψωμένος ορθογώνιος χώρος πηλ κτιστος. H λη μορφή δεν πρέπει να διέφερε πολύ απ τους φούρνους σε αγροτικά σπίτια που χρησιμοποιούνται και σήμερα ακ μη, πως άλλωστε και οι πασσαλ πηκτες καλύβες των Σαρακατσάνων. Περιορισμένα λείψανα κατοικιών
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
της Aρχαι τερης Nεολιθικής αποκαλύφθηκαν και σε άλλες θέσεις, πως στην Aργισσα, τη Nεσσωνίδα, τη Mεγάλη Bρύση Tυρνάβου, την Πλατιά Mαγούλα Zάρκου, την Oτζάκι. Στην τελευταία βρέθηκαν πλινθ κτιστοι τοίχοι της Aρχαι τερης Nεολιθικής II και III που εδράζονταν απευθείας στο έδαφος χωρίς λίθινα θεμέλια.
Προπλάσματα οικιών Aπ τη σύνθεση των διαφ ρων στοιχείων μπορεί να υποστηρίξει κανείς τι στη Θεσσαλία ήταν σε χρήση κατά την Aρχαι τερη Nεολιθική οικίες πασσαλ πηκτες και πλινθ -
κτιστες, κυρίως στα πεδινά μέρη που σπάνιζαν οι λίθοι, πως στον Πρ δρομο, την Πλατιά Mαγούλα Zάρκου, την Aργισσα, την Oτζάκι, αλλά και οικίες με λιθ κτιστα θεμέλια σε λοφώδεις περιοχές πως στο Γεντίκι ή στο Aχίλλειο. Oι πληροφορίες για την κατοίκηση κατά τη Mέση Nεολιθική (5800-5300 π.X.) προέρχονται χι μ νο απ ανασκαφές, αλλά και απ ένα μικρ αριθμ πήλινων ομοιωμάτων κτισμάτων, που μας δίνουν πληροφορίες για τη μορφή των οικιών της περι δου. Bέβαια έχει υποστηριχθεί και η άποψη τι πρ κειται για προπλάσματα ιερών, αλλά η πιθαν τερη εκδοχή είναι τι πρ κειται για προπλάσματα συνήθων οικιών ανεξάρτητα του γε-
Mαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής απ τη Nεώτερ Mουσείο Bλου.
Kτηνοτροφία Kυνήγι - Aλιεία
Διαφορετικού είδους πελέκεις απ την περιοχή Διμήνι της Mαγνησίας. Aνήκουν στο Mουσείο Bλου.
ερη Nεολιθική Eποχή (περ. 5300-4500 π.X.). Aνήκει στο Πήλινο κεφάλι ειδωλίου απ τη Nεολιθική Eποχή. Aνήκει στο Mουσείο της Λάρισας.
H μετάβαση απ το τροφοσυλλεκτικ – θηρευτικ στάδιο στο παραγωγικ (γεωργία, κτηνοτροφία) συντελείται κατά τη διάρκεια της 7ης π.X. χιλιετίας. Tα εξημερωμένα ζώα είναι τα πρβατα, οι αίγες, οι χοίροι, τα βοοειδή και οι κύνες. Στοιχεία για την εξημέρωση των αγριοχοίρων και των άγριων ταύρων σώζονται στους οικισμούς της ηπειρωτικής Eλλάδας, που απαντούν ταυτχρονα σε άγρια, ήμερη και μεταβατική μορφή. H μελέτη του οστεολογικού υλικού υποδηλώνει τι η οικονομία ήταν προσανατολισμένη πρωτίστως στην εκτροφή για την παραγωγή κρέατος και γάλακτος και δευτερευντως στη μεταποίηση των πρώτων υλών (εργαλεία απ οστά, δέρματα, κ.τ.λ.). H άγρια πανίδα αντιπροσωπεύεται στους μεν οικισμούς της ενδοχώρας κυρίως απ τα θηλαστικά, ενώ στα νησιά του Aιγαίου, που η πλειοντητα των θηλαστικών, ιδιαίτερα των σαρκοφάγων, εκλείπει, απ τα πτηνά, τους ιχθύς και τα στρεα. H συνθετική παρουσίαση των δεδομένων συμβάλλει στην κατανηση της κλειστής κατά κύριον λγο οικονομίας των νεολιθικών οικισμών.
γον τος τι υπάρχουν στοιχεία που υποδεικνύουν τι μοια προπλάσματα είχαν χρησιμοποιηθεί σε ιεροτελεστίες. Στρώματα κατοίκησης της Mέσης Nεολιθικής έχουν ανασκαφεί στους οικισμούς Tσαγγλί (Eρέτρια Φαρσάλων), Oτζάκι, Aχίλλειο, Mεγάλο Παζαράκι, Σουφλί Mαγούλα, Mαγούλα Xατζημισιώτικη, Πλατιά Mαγούλα Zάρκου. Στις τρεις πρώτες θέσεις έχουν έρθει στο φως λείψανα κατοικιών της περι δου αυτής σε σημαντική έκταση και σε αλλεπάλληλες οικιστικές φάσεις. Στο Tσαγγλί τέσσερις οικίες, οι οποίες ανήκουν στις τελευταίες φάσεις της Mέσης Nεολιθικής, έχουν στην εσωτερική πλευρά των τοίχων παραστάδες. Tο ιδιαίτερο χαρακτηριστικ των οικιών στο Tσαγγλί είναι η ύπαρξη οκτώ αντηρίδων, οι οποίες ανά δύο προεξέχουν απ τους τοίχους προς το εσωτερικ του σπιτιού. Δεν είναι βέβαιο εάν οι αντηρίδες αυτές χρησίμευαν γα τον καθορισμ ιδιαίτερων χώρων κατά μήκος των τοίχων για διάφορες δραστηρι τητες ή για την ενίσχυση των τοίχων, καθ σον είναι απ τις μεγαλύτερες οικίες της περι δου αυτής. Oι ανασκαφείς υποθέτουν τι οι αντηρίδες χρησίμευαν για τη στήριξη της στέγης. O χαρακτηριστικ ς αυτ ς τύπος οικίας με τις εσωτερικές παραστάδες ονομάστηκε «οικία Tσαγγλίου», αλλά η μ νη άλλη θέση που έχει βρεθεί μέχρι στιγμής είναι η Oτζάκι Mαγούλα.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
17
Σέσκλο και Διμήνι Δύο νεολιθικές θέσεις στον Παγασητικ Kλπο αποτελούν το θεμέλιο της θεσσαλικής προϊστορίας Tου Kώστα Kωτσάκη Kαθηγητή Προϊστορικής στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
ΣXEΔON εκατ χρ νια αρχαιολογικής έρευνας έχουν συμπληρωθεί στην ευρύτερη περιοχή του Παγασητικού κ λπου απ την εποχή των πρώτων, υποδειγματικών για την εποχή τους, ανασκαφών του Xρήστου Tσούντα στο Σέσκλο και στο Διμήνι. Στις δεκαετίες που μεσολάβησαν, η εντατική έρευνα, τ σο στις δυο θέσεις σο και σε άλλες γειτονικές, έχει σε μεγάλο βαθμ
συμπληρώσει την εικ να των προϊστορικών εγκαταστάσεων της περιοχής. Σχεδ ν στο σύνολ τους αντιπροσωπεύονται απ θέσεις με τη χαρακτηριστική μορφή του γηλ φου (μαγούλες), στις οποίες η εγκατοίκηση αναπτύσσεται σε ορισμένο χώρο και διαμορφώνει το χαρακτηριστικ χαμηλ λ φο, γνώριμο στοιχείο του θεσσαλικού τοπίου και της παραλιακής ζώνης της Aνατολικής Θεσσαλίας. Ωστ σο, το Σέσκλο και το Διμήνι παραμένουν και σήμερα οι οικισμοί που γνωρίζουμε καλύτερα σε έκταση και αποτελούν ακ μη το θεμέλιο της θεσσαλικής προϊστορίας και τις επώνυμες θέσεις μεγάλων περι δων της.
Tο Σέσκλο O οικισμ ς του Σέσκλου επανεξετάστηκε ανασκαφικά απ τον Δ.P. Θεοχάρη, στην περίοδο 1956-1977. O οικισμ ς βρίσκεται πάνω σε αναβαθμίδα του Tριτογενούς, που καταλήγει στη μικρή παραλιακή πεδιάδα του B λου, σε μια περιοχή που τέμνεται βαθιά απ ένα δίκτυο εποχικών ρεμάτων. O ίδιος ο οικισμ ς βρίσκεται σήμερα μεταξύ δυο τέτοιων ρεμάτων, τα οποία σε μεγάλο βαθμ έχουν διαβρώσει τη θέση και έχουν παρασύρει σημαντικ
μέρος της. H τοποθεσία του νεολιθικού οικισμού του Σέσκλου αντιπροσωπεύει ένα καλ παράδειγμα των φυσιογραφικών χαρακτηριστικών που θα πρέπει να αποτελούσαν την πρώτη επιλογή των οικιστών: απαλοί λ φοι που στραγγίζουν καλά, με εδάφη «ελαφρά» στην καλλιέργεια, αφθονία νερού και κυρίως πρ σβαση σε διαφορετικά μικροπεριβάλλοντα, πως οι ψηλοί λ φοι, που περιβάλλουν τον οικισμ , οι επίπεδες εκτάσεις βορειοδυτικά του νεολιθικού οικισμού και, τέλος, η μικρή παραλιακή πεδιάδα του B λου, το Πήλιο και η γειτονία με τη θάλασσα σε απ σταση μικρ τερη της μιας ώρας πορείας. Πολλοί απ τους μακροβι τερους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας βρίσκονται σε περιβάλλοντα με ανάλογα χαρακτηριστικά.
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Eιδώλιο καθιστής γυνακείας μορφής με παιδί («Kουροτρφος») (περ. 4800 - 4500 π.X.), απ κασταν ανοιχτ πηλ. Bρέθηκε στην Aκρπολη Σέσκλου Mαγνησίας και φιλοξενείται στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο.
H επιτυχημένη επιλογή της αρχικής εγκατάστασης αποδεικνύεται πράγματι απ τη διάρκειά της. Oι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν εδώ περίπου στα μέσα της 7ης π.X. χιλιετίας, ιδρύοντας ένα μικρ οικισμ που στηριζ ταν στη γεωργοκτηνοτροφική οικονομία. Tα στοιχεία γι’ αυτή την αρχική εγκατάσταση, που ο Θεοχάρης χαρακτήρισε «ακεραμική», είναι ιδιαίτερα λίγα και ο χαρακτήρας τους αμφιλεγ μενος. Mε κάποια διαλείμματα, η ζωή του οικισμού συνεχίστηκε μέχρι τη 2η χιλιετία, στα μέσα της οποίας φαίνεται τι εγκαταλείφθηκε. O οικισμ ς της Aρχαι τερης Nεολιθικής I-III εκτειν ταν σε μεγαλύτε-
ρη έκταση, αν και πάλι ο χαρακτήρας του δεν είναι καλά γνωστ ς. Φαίνεται μως τι ήταν ανεπτυγμένος στην ευρύτερη περιοχή (Σέσκλο B και Σέσκλο Γ), που κατοικήθηκε συστηματικ τερα κατά τη Mέση Nεολιθική (5800-5300 π.X.). Kρίνοντας απ τα λίγα αρχιτεκτονικά λείψανα της Aρχαι τερης Nεολιθικής που έχουν εντοπιστεί εκεί, δεν φαίνεται τι η εγκατάσταση αντιπροσώπευε μια πυκνή εγκατοίκηση που κάλυπτε το σύνολο της έκτασης, πράγμα άλλωστε που δεν συμβαίνει και στην επ μενη, τη Mέση Nεολιθική περίοδο. Kατά την Aρχαι τερη Nεολιθική τα κτίσματα ήταν τετράπλευρα, κτι-
σμένα με πηλ δομους τοίχους (pisé) και ξύλα, ενώ δεν έλειπαν και τα κτίσματα με λίθινα θεμέλια. Eκτ ς μως απ γενικές πληροφορίες αυτού του τύπου, δεν γνωρίζουμε κάτι περισσ τερο για τη διάταξη των κτισμάτων, τη μορφή και τη διάταξη των εσωτερικών τους και την αναλογία ανοιχτών και στεγασμένων χώρων. Kρίνοντας πάντως απ άλλες θεσσαλικές θέσεις της Aρχαι τερης Nεολιθικής, πως για παράδειγμα το Aχίλλειο, που έχουν ανασκαφεί σε μεγαλύτερη έκταση, θα πρέπει και για το Σέσκλο να υποθέσουμε τι τα οικήματα βρίσκονταν σε αραιές αποστάσεις, ενώ οι ενδιάμεσοι ανοιχτοί χώροι χρησιμοποιούνταν για τις καθημερινές εργασίες των κατοίκων, την προετοιμασία της τροφής και βέβαια άλλες οικοτεχνικές δραστηρι τητες. H πρακτική αυτή στο Σέσκλο ακολουθείται σε μεγάλο βαθμ και στην επ μενη περίοδο, τη Mέση Nεολιθική. H κύρια φάση της οικιστικής ακμής του οικισμού είναι εκείνη που ονομάζουμε «Mέση Nεολιθική». Στη φάση αυτή καλύπτει και την επίπεδη πλαγιά (Σέσκλο B) που εκτείνεται στα δυτικά του αρχικού λ φου (Σέσκλο A), με πυκν τερη διάταξη απ εκείνη της Aρχαι τερης Nεολιθικής. Mάλιστα, οι πρώτες εκτιμήσεις για το συγκεκριμένο τμήμα του οικισμού του απέδιδαν έκταση μεγαλύτερη απ 130 στρέμματα και πληθυσμ που πλησίαζε τους 3.000. H τελική μελέτη μως των αρχιτεκτονικών καταλοίπων έχει δείξει τι η πυκν τητα των οικημάτων στην περιοχή αυτή και ο χαρακτήρας των κατασκευών είναι τέτοιος που δεν πρέπει να αντιστοιχεί σε πληθυσμ μεγαλύτερο απ
το μέσο ρο των άλλων νεολιθικών θέσεων, μερικές δηλαδή εκατοντάδες κατοίκους. Oι χαρακτηρισμοί επομένως «π λη» για το εκτεταμένο, επίπεδο μέρος του οικισμού και «ακρ πολη» για τον αρχικ γήλοφο Kαστράκι, που είχαν αναπτυχθεί οι ανασκαφές του Tσούντα, έχουν σήμερα μάλλον συμβατικ χαρακτήρα και δεν πρέπει να παραπέμπουν στο γνωστ απ μεταγενέστερες περι δους της προϊστορίας και της αρχαι τητας σύστημα πολεοδομικής και κατ’ επέκτασιν, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης.
Tο Διμήνι Tο Διμήνι εξακολουθεί να αποτελεί την περισσ τερο γνωστή θέση της Nε τερης Nεολιθικής της περιοχής και μια απ τις πλέον γνωστές νεολιθικές θέσεις της Eλλάδας. Tο σύνολο σχεδ ν του οικισμού, εμβαδού περίπου 8 στρεμμάτων, είχε, πως και το Σέσκλο,
Γεωργία H νεολιθική οικονομία στηρίζεται σε τρία είδη εξημερωμένων δημητριακών: στο σιτάρι, μον κοκκο και δίκοκκο, και στο κριθάρι. Aπ τα ψυχανθή, κυρίως η φακή, αλλά και τα μπιζέλια συμπλήρωναν σημαντικά τη διατροφή σε φυτικές πρωτεΐνες. Mολον τι η μηδική, το λαθούρι και το ρ βι ήταν σπρια κυρίως για ζωοτροφή, δεν αποκλείεται να χρησιμοποιήθηκαν και για τη διατροφή των ανθρώπων. Tο ίδιο ισχύει βέβαια και για τα δημητριακά –κεχρί, βρώμη και σίκαλη–, που βρέθηκαν σε μικρές ποσ τητες. Aλλά και οι διάφοροι καρποί που βρίσκονται απανθρακωμένοι αποτελούσαν μέρος της διατροφής ανθρώπων και εξημερωμένων ζώων.
Δίωτο σφαιρικ αγγείο (περ. 5300 - 4800 π.X.), κατασκευασμένο απ καστανέρυθρο πηλ. Bρέθηκε στο Διμήνι Mαγνησίας και μεταφέρθηκε στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο της Aθήνας.
ανασκαφεί απ τον Tσούντα στις αρχές του αιώνα. H επανεξέταση εδώ πραγματοποιήθηκε απ τον Γ. Xουρμουζιάδη στο διάστημα 1974 1976 και κάλυψε λο τον οικισμ . H θέση ιδρύθηκε στις πρώιμες φάσεις της Nε τερης Nεολιθικής (α΄ μισ της 5ης π.X. χιλιετίας) στην ακτή του Παγασητικού κ λπου, που,
πως οι σχετικές γεωμορφολογικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει, έχει σημαντικά μεταβληθεί απ
την εποχή εκείνη, εξαιτίας επεισοδίων προσχώσεων αλλά και της αν δου της στάθμης της θάλασσας. Eνα κεντρικ ζητούμενο της επανεξέτασης του νεολιθικού Διμηνίου ήταν ο χαρακτήρας και η λειτουργία των έξι ομ κεντρων κυκλικών περιβ λων, την ύπαρξη των οποίων είχε ήδη διαπιστώσει ο Tσούντας και αποδώσει, με βάση τα λιγοστά δεδομένα της εποχής εκείνης, σε ένα σύστημα αμυντικών τειχών που υποστήριζαν το χαρακτηρισμ της θέσης ως «ακρ πολης». Oι παρατηρήσεις του Xουρμουζιάδη έδειξαν τι οι περίβολοι του Διμηνίου είχαν καταρχήν μια χωροταξική λειτουργία και διαμ ρφωναν τον οικισμ σε τέσσερις περιοχές «οικοτεχνικής δραστηρι τητας» που βρίσκονταν διατεταγμένες γύρω απ την κεντρική αυλή, σε χαμηλ τερο επίπεδο. Oπως μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει, καθεμιά απ τις περιοχές αυτές περιείχε ένα οίκημα και σειρά απ αποθηκευτικές και βιοτεχνικές εγκαταστάσεις, καθώς και ε-
γκαταστάσεις προετοιμασίας της τροφής, αποτελούσε δηλαδή πιθαν τατα μια πλήρη παραγωγική μονάδα. H πρ σβαση μως στις μονάδες αυτές ρυθμιζ ταν αποτελεσματικά απ την παρουσία των περιβ λων και των ακτινωτά διατεταγμένων διαδρ μων προς την κεντρική αυλή. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Xουρμουζιάδη, οι περίβολοι αναπτύχθηκαν ακολουθώντας τις πρακτικές ανάγκες των κατοίκων και δεν υπακούουν σε ένα γενικ ,
προκαθορισμένο σχέδιο. Eίναι χρήσιμο να παραβάλει κανείς τη διάταξη αυτή με εκείνη που είδαμε στο Σέσκλο της Mέσης Nεολιθικής. Σε αντίθεση με τα ελεύθερα οικήματα του Σέσκλου, που περιβάλλονται απ ανοιχτούς κοιν χρηστους χώρους, τα οικήματα του Διμηνίου περιορίζονται μέσα σε περιβ λους, οι οποίοι αποκλείουν την ελεύθερη πρ σβαση. O χαρακτήρας της παραγωγικής δραστηρι τητας του οικισμού θα πρέπει επομένως να είχε εντον τερα «ιδιωτικ » χα-
Nεολιθικά εργαλεία σε οστά κνήμης αιγοπροβάτων, που βρέθηκαν στο Σέσκλο και Διμήνι Mαγνησίας. Eχουν μεταφερθεί στο Mουσείο Bλου.
ρακτήρα, ενώ η ελεύθερη αμοβαι τητα μεταξύ των «νοικοκυριών» θα πρέπει να ήταν περισσ τερο περιορισμένη ή υπ έλεγχον μέσω της κοινωνικής δομής. Oι παρατηρήσεις αυτές παραπέμπουν σε κοινωνική δομή με σαφέστερα στοιχεία ιεραρχικής οργάνωσης, η οποία συνήθως είναι σε θέση να ελέγχει τη θεσμοθετημένη αμοιβαι τητα. Eκφραση αυτής της κοινωνικής ιεραρχίας στο Διμήνι μπορεί να θεωρηθεί η κεντρική αυλή, το κεντρικ δηλαδή και μεγαλύτερο, αναλογικά, τμήμα του οικισμού, μέσα στην οποία βρίσκεται ένα «μεγαροειδές» κτίσμα, μοιο αλλά μικρ τερο απ εκείνο του Σέσκλου της Nε τερης Nεολιθικής. Aνάλογο κεντρικ κτίσμα με αυτ του Διμηνίου –η ηλικία του οποίου έχει ωστ σο αμφισβητηθεί απ τον Xουρμουζιάδη– εκτ ς απ το Σέσκλο, γνωρίζουμε και απ την Aγία Σοφία Mαγούλα στην περιοχή της Λάρισας και τη Mαγούλα Bισβίκη. Για τον οικισμ του Διμηνίου δεν διαθέτουμε ακ μη τα ανάλογα στοιχεία της κατανομής της κεραμικής μεταξύ των διαφορετικών μερών του οικισμού. Oρισμένες ειδικές κατηγορίες αρχαιολογικών ευρημάτων, πως τα ειδώλια και τα αντικείμενα απ στρεο Spondylus δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση σε συγκεκριμένα σημεία των περιοχών «οικοτεχνικής δραστηρι τητας», αν και η προτίμηση αυτή μπορεί να σχετίζεται με τη θέση κατασκευής τους, ιδιαίτερα για τη δεύτερη κατηγορία. Aντίθετα, τα ζωολογικά κατάλοιπα δεν δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση σε περιοχές ως προς τα είδη των ζώων, που αντιπροσωπεύονται με περίπου ανάλογα ποσοστά. Aν η κοινωνικη διαφοροποίηση που υπαινίσσεται η οργάνωση του χώρου είναι πραγματική, η ομοιομορφία της συγκεκριμένης κατανομής μπορεί να σημαίνει τι η ποικιλία της διατροφής των κατοίκων δεν αποτελεί στην περίπτωση αυτή χρήσιμο δείκτη.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
19
Kωδωνσχημος κύαθος (περ. 5800 - 5300 π.X.), είναι κατασκευασμένος απ κασταν πηλ. H επιφάνειά του φέρει κιτρινωπ αλείφωμα και διακσμηση με ερυθρή βαφή. Bρέθηκε στο Λειανοκλάδι Φθιώτιδας και έχει μεταφερθεί στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο.
Aμαυρχρωμη πρχους (περ. 5300 - 4500 π.X.). Eίναι κατασκευασμένο απ κασταν πηλ με λίγες προσμείξεις. H επιφάνειά του είναι καστανφαιη θαμπή. Bρέθηκε στο Σπήλαιο του Πανς στην Aττική και ανήκει στο Mουσείο Mαραθώνα.
Oικισμοί της Στερεάς Eλλάδας Oι πρώτες κατοικίες πιστεύεται τι ήταν καλύβες πλεκτές απ κορμούς και κλαδιά... Tης Mαρίας Παντελίδου - Γκφα Kαθηγήτριας Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών
Σφαιρικ πιθοειδές αγγείο (περ. 5800 - 5300 π.X.) απ καθαρ κασταν πηλ. H επιφάνειά του έχει κιτρινωπ λεπτ αλείφωμα και ερυθρή βαφή. Bρέθηκε στη Mαγούλα Mπαζωμένου Bοιωτίας και ανήκει στο Mουσείο Xαιρώνειας.
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
H ATTIKH, η Bοιωτία, η Φθιώτιδα και η Φωκίδα, με ιδιαίτερη φυσική διαμρφωση η κάθε περιοχή, σχηματίζουν το ανατολικ τμήμα της Στερεάς και το νοτιτερο άκρο του ηπειρωτικού κορμού της Eλλάδας. Δασωμένα βουνά, εύφορες σχετικά πεδιάδες, ποταμοί με λίγα νερά, κλίμα ήπιο και πολλές προστατευμένες ακτές είλκυσαν τους πρώτους κατοίκους της Aττικής, για να ζήσουν χι τσο απ τη γη, αλλά απ τη θάλασσα. Aντίθετα, η Bοιωτία, κυκλωμένη απ ψηλά βουνά, έχει νερά πολλά –τους ποταμούς Kηφισ, Mέλανα και τη λίμνη Kωπαΐδα–, πλούσιο χώμα στις πεδιάδες του Kηφισού, των Θηβών και της Oινης, που οδηγούν στη θάλασσα ή ευκολύνουν τη διέλευση απ την ακτή στην ενδοχώρα. H Φθιώτιδα και η Φωκίδα, γεμάτες βουνά και άξενους τπους, έχουν λίγη πεδινή γη, περιορισμένη στην κοιλά του Σπερχειού, που πλαταίνει προς τον Mαλιακ Kλπο. Aκμα δεν γνωρίζουμε ασφαλώς απ πού και πώς ήρθαν οι πρώτοι κάτοικοι στην Eλλάδα γύρω στο 6500 π.X. Συστηματικές ενασκα-
φές έχουν γίνει σε λίγες θέσεις, πέντε ή έξι το πολύ στη Bοιωτία, άλλες τσες σε ολκληρη την Aττική και λιγτερες στην κοιλάδα του Σπερχειού. Διάφορα μως ευρήματα, κυρίως κομμάτια κεραμικής, που αποκαλύπτονται συνήθως με το αλέτρι και σκορπίζονται στη γη, φανερώνουν τους χαμηλούς λφους, που προτιμούσαν να κατοικούν οι άνθρωποι της Στερεάς, πως και σε λη την Eλλάδα, κατά τη Nεολιθική Eποχή. Στη Bοιωτία, η Πολυγύρα, ο Oρχομενς, το Kαλάμι, οι Aλαλκομενές, η Aλίατρος με το σπήλαιο Σεϊντή, το Aκραίφνιο με τη σπηλιά του Σαρακηνού, η Mεγάλη Kαταβθρα, ο Γλας, το Kάστρο, το Στροβίκι, ο Πύργος σχηματίζουν στεφάνι γύρω απ τη λίμνη Kωπαΐδα. Στην ίδια περιοχή ανήκουν δυτικά η Xαιρώνεια με δυο οικισμούς και ακμη πιο ψηλά η Aγία Mαρίνα. Aπ την άλλη χθη του Kηφισού, στη σημερινή Λοκρίδα, η Eλάτεια και το Mάνεσι και νοτιτερα στη Bοιωτία, οι Θεσπιές, η Eύτρηση και η Θήβα. Πιο μακριά οι Πλαταιές και στο άλλο άκρο, στη Φωκίδα, το γνωστ Kωρύκειον Aντρον στους Δελφούς. Aνατολικά, μετά το Yπατο, το Σχηματάρι, τον Aγιο Θωμά, τα Oιν-
Tαφικά έθιμα
Σκύφος απ σκοτειν κασταν πηλ (περ. 4500 - 3200 π.X.) σχετικά χονδρ, με στιλβωμένη επιφάνεια. Bρέθηκε στα Πευκάκια Mαγνησίας και ανήκει στο Mουσείο Bλου.
φυτα, ξεχωρίζουμε βρεια, στην ακτή, τις Aλές και νοτιτερα, στην παραλία, τα Xάλια και το Δράμεσι, που πρέπει να κατοικήθηκαν ασφαλώς απ ομάδες με θαλασσινές ασχολίες. Oι επμενες εγκαταστάσεις βρίσκονται βορειτερα, στην κοιλάδα του Σπερχειού. Σε αυτή τη λωρίδα καλής γης, αρκετά υπολείμματα βρέθηκαν έως
τώρα κοντά στο Λιανοκλάδι, το Aμούρι και τη Mεγάλη Bρύση. Oι πρώτοι κάτοικοι της Aττικής εγκαθίστανται στις ακτές και τα παραθαλάσσια υψώματα Pαμνούς, Kάτω Σούλι, Πλάσι, Kαζάρμα Pαφήνας, Λούτσα, τρεις θέσεις γύρω απ τη Bραυρώνα, Θορικς, Mεγάλο Λιθάρι Aναβύσου και Λαγονήσι παρουσίασαν λίγα σημάδια της Nεολιθι-
Για τις δύο πρώτες περιδους της Nεολιθικής Eποχής, την Aρχαιτερη και τη Mέση, είναι σχετικά λίγα τα στοιχεία για τα ταφικά έθιμα. Mπορούμε να διακρίνουμε τρεις τρπους ταφής: τις πρωτογενείς ταφές, δηλαδή την ταφή των νεκρών σε λάκκους σε συνεσταλμένη στάση, τις δευτερογενείς ταφές, δηλαδή την ανακομιδή των οστών σε άλλη θέση απ την αρχική και τέλος τις καύσεις των νεκρών. Oι ταφές γίνονταν μέσα στους οικισμούς, συχνά κάτω απ τα δάπεδα κατοικιών και σε σπήλαια. Περισστερα στοιχεία έχουμε για τη Nετερη νεολιθική περίοδο (5300-4500 π.X.) κατά τη διάρκεια της οποίας συνυπάρχουν και οι τρεις τύποι ταφών. Σε αυτή την περίοδο ανήκουν και τα δύο μεγάλα νεκροταφεία της Θεσσαλίας στις θέσεις Σουφλί Mαγούλα και Πλατιά Mαγούλα Zάρκου. Eίναι και τα κής Eποχής, ενώ απ τα πολλά ευρήματα της ανασκαφής της Nέας Mάκρης γνωρίσαμε καλύτερα την καθημερινή ζωή της εποχής. Στα μεσγεια της Aττικής κατάλοιπα εντοπίζουμε μνο στην πεδιάδα των Aθηνών, μια θέση στα Πατήσια, άλλη στο λφο του Kολλεγίου στο Ψυχικ και κυρίως στις κλιτύς του βράχου της Aκρπολης.
Eιδώλιο γυναικείας μορφής (περ. 6500 - 5800 π.X.) απ λευκ μάρμαρο. Aπ το Mουσείο Aρχαίας Aγοράς.
δύο νεκροταφεία καύσεων που βρίσκονται μως σε απσταση απ τους οικισμούς. Mετά απ την καύση του νεκρού τοποθετούσαν συνήθως το κρανίο και τα μακρά οστά σε αγγεία, ρθια ή ανεστραμμένα, ενώ ένα άλλο αγγείο αποτελούσε προσφορά προς το νεκρ. Tο έθιμο ήταν γενικευμένο ακμα και για τις ταφές των παιδιών. Mια ανοικτή εστία στο χώρο του νεκροταφείου χρησίμευε για την καύση των νεκρών. Στην Tελική Nεολιθική περίοδο γίνονται ταφές και σε κτιστούς λάκκους με τους νεκρούς τοποθετημένους σε συνεσταλμένη στάση, πως φαίνεται απ τα νεκροταφεία στην Kεφάλα της Kέας και στα Θαρρούνια της Eύβοιας. Tα έθιμα ταφής των νεολιθικών ανθρώπων υποδηλώνουν σεβασμ στους νεκρούς και την πίστη στη συνέχεια της «ζωής» και μετά τον θάνατο. Σε αυτές τις θέσεις πρέπει να προσθέσουμε τα σπήλαια του Πανς στον Mαραθώνα και του Kίτσου στο Λαύριο, πάνω στα βουνά και πιθανώς δυο ακμη στο βράχο της Aκρπολης, που τοποθετούνται χρονικά στη Nεώτερη Nεολιθική και στην Tελική Nεολιθική. O σχηματισμς των οικισμών στους λφους και τις ακτές δεν έγινε παντού ταυτχρονα. Oι γνώσεις μας γύρω απ τη διάταξη, την οργάνωση και τη μορφή τους είναι λίγες, αποσπασματικές, με πάμπολλα κενά και μνον αν τις συνδυάσουμε μπορούμε να αποκτήσουμε μια εικνα για τον τρπο της ζωής τους. Oι πρώτες κατοικίες πιστεύουμε τι ήταν καλύβες πλεκτές απ κορμούς και κλαδιά. Aπ αυτές απομένει μνο το σκληρ κτυπημένο δάπεδο, οι οπές, που εισχωρούσαν οι πάσσαλοι του σκελετού στο χώμα, και ακμη κομμάτια απ τη λάσπη που άλειφαν στα κλαδιά. Λίγα τέτοια σημάδια βρέθηκαν στην Eλάτεια, χωρίς να δίνουν στοιχεία για τη γενικτερη μορφή της καλύβας. Oλκληρο το σχήμα των καλυβών διατηρήθηκε στη Nέα Mάκρη, σε στρώματα μως νεώτερα, μαζί με κτιστά σπίτια. Eκεί παρουσιάζονται στην αρχή της Mέσης Nεολιθικής και διατηρούνται μέχρι την τελική εγκατάλειψη του οικισμού, αλλά με μορφή απλουστευμένη. Oι παλαιτερες έχουν δάπεδο ελλειψοειδές, σκαμμένο 25-30 εκ. βαθύτερα απ την επιφάνεια του εδάφους και είσοδο στη στενή πλευρά, που σημαδεύεται απ βαθμίδα ή σταθερ κατώφλι. Eξωτερικά, ένα αυλάκι συλλέγει τα νερά, για να μην εισχωρήσουν και λιμνάσουν στο δάπεδο. Tα πλεκτά τοιχώματα γίνονται κατακρυφα, η στέγη δίριχτη και στη μια καλύβα υπήρχε πάνω απ την είσοδο χαμηλ στέγαστρο. Λίγες οπές στο έδαφος φανερώνουν τι οι πάσσαλοι του σκελετού έστεκαν Συνέχεια στην 22η σελίδα
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
21
ρθιοι, σαν τις κολνες των οικοδομών, και γι’ αυτ πρέπει να ήταν ενωμένοι στις κορυφές τους με άλλους, οριζντιους, που σχημάτιζαν τον τετράπλευρο σκελετ της στέγης. Mε τη μέθοδο αυτή καταργούνται τα εσωτερικά υποστυλώματα, ο χώρος μένει ελεύθερος και μπορεί μέσα να ανάψει πυρά.
κρη. Mέσα στο πάχος των τοίχων, στις γωνίες και κοντά στα ανοίγματα τοποθετούνται κατακρυφοι πάσσαλοι, που είναι πολύ πιθαν να ενώνονταν με άλλους οριζντιους. Oλοι μαζί σχημάτιζαν ισχυρ πλέγμα, που έδενε την πλινθοδομή και σήκωνε το βάρος της στέγης. Aυτ το απλ και στεν δωμάτιο ήταν το καταφύγιο των ανθρώπων σε κάθε εποχή. H εστία, για να ψήνεται το φαγητ και το ψωμί –σε πήλινες χύτρες, σε ανοιχτά ταψιά, στη σούβλα ή στη χβολη μέσα στη στάχτη– ήταν στημένη στον ανοιχτ χώρο, στο ύπαιθρο. Tις περισστερες φορές η πυρά άναβε ελεύθερη, σε ορισμένο σημείο, προφανώς απάνεμο ή μέσα σε ρηχ λάκκο. Aλλοτε η πυρά περιοριζταν μέσα σε κυκλικ χώρο σχηματισμένο απ μία σειρά μικρές ρθιες πέτρες, που δεν αποτελούσαν προστασία, αλλά μάλλον καθριζαν και επέβαλλαν τη συγκεκριμένη θέση. Λιγτερες ήταν, τέλος, οι κτιστές με μεγάλες πέτρες εστίες σε σχήμα Π. Πάνω τους ακουμπούσε η χύτρα, αλλά ο χώρος της φωτιάς έμενε μικρς, μνο για κάρβουνα ή για μικρά ξύλα. Φούρνους κτιστούς δεν φαίνεται να είχαν και, αν χρειαζταν κλειστή πυρά, ίσως έφτιαχναν μικρ πρσκαιρο πήλινο περίβλημα.
Kτιστ νεολιθικ σπίτι
Yπέργειες αποθήκες
Aργτερα, στα τελευταία χρνια ζωής του οικισμού, οι καλύβες απλοποιούνται, έχουν πάντα ελλειπτικ σχήμα, αλλά ο σκελετς τους σχηματίζεται απ περιμετρικά στηρίγματα που γέρνουν και στερεώνονται στην κορυφή ενς μεγάλου κεντρικού πασσάλου. Tο δάπεδο είναι οριζντιο, δεν έχει ανάγκη απ εξωτερικ αυλάκι και η θύρα ανοίγεται στη μακρά πλευρά, για να φωτίζεται καλύτερα ο χώρος. Tο κατώφλι παραλείπεται, αλλά η θέση της θύρας προδίδεται απ το στρώμα λάσπης που μετέφεραν εκεί με τα χρνια τα πατήματα των ενοίκων. Mέσα σε αυτ τον χώρο με τον κεντρικ πάσσαλο δεν υπάρχουν ίχνη πυράς, γιατί φαίνεται πως η φωτιά εδώ θα ήταν επικίνδυνη. Tο κτιστ νεολιθικ σπίτι είναι και αυτ καλύτερα γνωστ κατά τη Mέση Nεολιθική. Eίναι ένα μακρύ μονχωρο δωμάτιο, που μπορούσε κάποτε να χωριστεί σε δυο ή να «κολλήσει» πάνω του άλλο ένα. Oι τοίχοι του, ευθύγραμμοι και στενοί, πάχους γύρω στα 40 εκ., κτισμένοι στη βάση τους με απελέκητες πέτρες, υψώνονται συνήθως μνο με πλίνθους που έχουν στεγνώσει στον ήλιο. Tο πλάτος του σπιτιού δεν πρέπει να ξεπερνούσε τα 2,50-3 μ., σο γινταν να γεφυρωθεί απ τους κορμούς της στέγης. H θύρα στη στενή ή στην πλατιά πλευρά δεν ήταν τοποθετημένη αξονικά, αλλά στο πλάι, και απ αυτή πρέπει να φωτιζταν λος ο χώρος. Στα δάπεδα το χώμα ήταν κτυπημένο και πατημένο, χωρίς ιδιαίτερη επάλειψη, ενώ συχνά υπήρχε λεπτ χαλί-
Tις προμήθειες για το νοικοκυρι έκρυβαν μέσα σε λάκκους, βάθους και διαμέτρου 0,50-1 μ., ανοιγμένους χι μέσα στα σπίτια, αλλά έξω, στις αυλές. Eκεί, στο ύπαιθρο, πρέπει να τους κάλυπταν με δέρματα, ξύλα ή πλεκτή στέγη, πάντως με κάποια φθαρτά υλικά που δεν σώθηκαν. Aργτερα, ταν πια οι λάκκοι ήταν άχρηστοι, τους γέμιζαν με μπάζα και σκουπίδια που ήθελαν να απομακρύνουν απ τα σπίτια. Tελείως διαφορετική πρακτική εφαρμστηκε στη Nέα Mάκρη στην επμενη εποχή. Aπ την αρχή της Mέσης Nεολιθικής κατασκευάζονται υπέργειες αποθήκες, που αερίζονται και προστατεύονται απ την υγρασία με δάπεδο λιθστρωτο και αλειμμένο με λάσπη. Στις μικρές τα τοιχώματα ήταν πιθαντατα πλεκτά, υπήρχαν μως και μεγάλες, σε σχήμα μικρού δωματίου, με είσοδο και στέγη, κτισμένες με πλίνθους και με εντοιχισμένα ξύλινα υποστυλώματα, πως τα σπίτια. Tο νερ που χρειάζεται οπωσδήποτε κάθε οικισμς, ταν δεν ήταν τρεχούμενο, έπρεπε να το αναζητήσουν οι άνθρωποι σκάβοντας με πολύ κπο μέχρι το βράχο. Πολλά πηγάδια της Tελικής Nεολιθικής βρέθηκαν συγκεντρωμένα στη ρίζα του βράχου της Aκρπολης των Aθηνών, ένα μνο στη Nέα Mάκρη, ενώ στη Bοιωτία και στη Φθιώτιδα με τη λίμνη και τους ποταμούς δεν υπήρχε τέτοια ανάγκη. Tσο τα πηγάδια σο και άλλα έργα, πως ο λιθστρωτος κεντρικς δρμος της Nέας Mάκρης, μαρτυρούν πως οι κάτοικοι των οικισμών κατασκεύαζαν έργα για κοινή χρήση.
Πρχους (περ. 5300 - 4500 π.X.) κατασκευασμένο απ ροδχρωμο πηλ με λίγες προσμείξεις. Bρέθηκε στο Σπήλαιο Προφήτη Hλία, στη Pιζούπολη Aθηνών. Συνέχεια απ την 21η σελίδα
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Eιδώλιο γυναικείας μορφής (περ. 5800- 5300 π.X.) απ ανοιχτ κασταν πηλ. Aπ το Mουσείο Xαιρώνειας, Bοιωτίας.
κι, στρωμένο στους εσωτερικούς χώρους. Mνο σε ένα σπίτι κάτω απ την Aκρπολη των Aθηνών και ίσως σε άλλο ένα στη Nέα Mάκρη το δάπεδο φαίνεται να ήταν καλυμμένο με ξύλα στρωμένα πάνω σε πέτρες. Tέλος, η στέγη ήταν ελαφριά, πλεκτή απ κλαδιά και άχυρα, με ξύλινο σκελετ στηριγμένο στους
πλευρικούς τοίχους. Θα πρέπει να τη φανταστούμε με κλίση, για να κυλούν τα νερά, και μάλιστα μονριχτη, πως φαίνεται στα ελάχιστα σπίτια που γνωρίζουμε.
Προηγμένη τεχνολογία Πολύ προηγμένη τεχνολογία μαρτυρεί το σύστημα ξυλοδεσιάς, που συναντάμε πάλι μνο στη Nέα Mά-
Tα κέντρα της Πελοποννήσου O πλούτος των ευρημάτων αποδεικνύει την έντονη δραστηριτητα των κατοίκων των οικισμών Tης Eλισάβετ Xατζηπούλιου Aρχαιολγου
ΣTH BOPEIOANATOΛIKH Πελοπ ννησο ανήκουν σημαντικ τατα κέντρα της Nεολιθικής Eποχής, πως το Φράγχθι, η K ρινθος και η Λέρνα. Oι θέσεις αυτές εντάσσονται σε ένα πλέγμα οικισμών με δραστηρι τητα απ την αρχή της Nεολιθικής Eποχής, ενώ στο σπήλαιο Φράγχθι και πριν απ αυτή. H επιλογή των θέσεων –είτε υπαίθριες είτε σπήλαια– γίνεται και εδώ, πως και σε άλλες περιοχές, με βάση το φυσικ περιβάλλον, την προσφορά πρώτων υλών, την προσπ ριση τροφής και τη δυνατ τητα μ νιμης κατοίκησης. O άνθρωπος εγκαθίσταται κοντά σε πηγές νερού, σε πεδινές εκτάσεις ή σε χαμηλά βραχώδη εξάρματα, χι μακριά απ τη θάλασσα. O οικισμ ς της Kορίνθου ιδρύθηκε την Aρχαι τερη Nεολιθική (6η π.X. χιλιετία) και διήρκεσε έως το τέλος της Nεολιθικής Eποχής. Kατάλοιπα αποκαλύφθηκαν στο χώρο του αρχαϊκού ναού του Aπ λλωνα, της δυτικής πλευράς της Pωμαϊκής Aγοράς και του μουσείου. Aρχιτεκτονικά κατάλοιπα δεν βρέθηκαν, παρά μ νον ενδείξεις λίθινων θεμελίων και οπών για την τοποθέτηση ξύλινων πασσάλων. Στις τελευταίες ανασκαφές, τα ευρήματα των οποίων χρονολογούνται στη Nεώτερη Nεολιθική, αποκαλύφθηκαν χώροι οικιακής δραστηρι τητας, ίσως προετοιμασίας τροφής, με καΣυνέχεια στην 24η σελίδα
Eιδώλιο καθιστής γυναικείας μορφής (περ. 5300-4500 π.X.), απ κασταν, ανοιχτ πηλ. Aπ το Mουσείο Nαυπλίου.
Kυλινδρική φιάλη (περ. 5800-5300 π.X.), απ ροδχρωμο πηλ. H επιφάνειά του είναι χρώματος ανοιχτού τεφρού με θαμπή στίλβωση. Bρέθηκε στην Aσέα Aρκαδίας και φιλοξενείται στο Mουσείο Tεγέας.
Σφαιρικ αγγείο με ρθιο λαιμ (περ. 5800-5300 π.X.), απ ερυθρ πηλ. H επιφάνειά του είναι στιλβωμένη. Bρέθηκε στη Λέρια Aργολίδας και έχει μεταφερθεί στο Mουσείο Aργους. KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
23
Kρατηρίσκος με ψηλ πδι (περ. 5800-5300 π.X.) απ ερυθρ πηλ και στιλβωμένη επιφάνεια. Bρέθηκε στο σπήλαιο Φράγχθι Aργολίδας και ανήκει στο Mουσείο Nαυπλίου.
Λοξτμητη πρχους (περ. 6500-5800 π.X.), απ υπλευκο-ερυθρ πηλ και λειασμένη επιφάνεια. Bρέθηκε στη Nεμέα Kορινθίας.
Kωνική φιάλη (περ. 5300-4500 π.X.) απ ανοιχτχρωμο πηλ με επιφάνεια υπλευκη, στιλβωμένη. Bρέθηκε στην Aρχαία Kρινθο και φιλοξενείται στο Mουσείο Kορίνθου.
Aμφικωνικ αγγείο (περ. 4500-3200 π.X.) απ ερυθρ πηλ. H κηλιδωτά οπτημένη λεία επιφάνεια κοσμείται με στιλβωτά θέματα. Bρέθηκε στη θέση Aρια Aργολίδας και φιλοξενείται στο Mουσείο Nαυπλίου.
Συνέχεια απ την 23η σελίδα
τασκευές επιφανείας απ χώμα και πηλ με πυκνές οπές, ίχνη φωτιάς, καθώς και «β θροι» αποθηκευτικοί με κατάλοιπα τροφών και αντικειμένων. Mολον τι τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Nεολιθικής Eποχής, σα μπ ρεσαν να διασωθούν απ την κατασκευή της υπερκείμενης Aγοράς των χρ νων της Pωμαιοκρατίας, δεν είναι πολλά και διαφωτιστικά, ο πλούτος των ευρημάτων, κυρίως της κεραμικής και η διάρκεια ζωής του οικισμού μαρτυρούν τι ήταν σημαντικ ς, οι δραστηρι τητες των κατοίκων έντονες, με α-
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
νάπτυξη της ναυσιπλοΐας, των ανταλλαγών και των επαφών τ σο με το Aιγαίο σο και με τη Δυτική Eλλάδα, ίσως και με την Aδριατική.
Tα λείψανα της Nεμέας Στη Nεμέα το 1925 αποκαλύφθηκαν λείψανα, κυρίως κεραμική της Aρχαι τερης Nεολιθικής, σε ένα σπήλαιο στη νοτιοανατολική πλαγιά του λ φου Tσούγκιζα, δυτικά του κλασικού ναού του Δία και του σημερινού χωριού Hράκλειο. H θέση, κοντά στον ποταμ Zαπάντη, επικοινωνεί προς B. με την Kορινθία και προς
N. με την Aργολίδα. Tο σπήλαιο, ταν αποκαλύφθηκε, είχε ήδη υποστεί καταρρεύσεις, ίσως απ σεισμ . Στη γύρω περιοχή δεν αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα τοίχων ή θεμελίων σπιτιών. Eκτ ς μως απ την κεραμική βρέθηκαν οστά ζώων, λίθινα και πήλινα αντικείμενα. Tο σπήλαιο ίσως αποτελούσε μέρος οικισμού και χρησίμευε ως βοηθητικ ς χώρος. O οικισμ ς δεν ανακαλύφθηκε τ τε, το 1974 μως, εκσκαφικές εργασίες σε αγρ 35 μ. νοτιοδυτικά του σπηλαίου, μέσα σε τέσσερα ορύγματα, αποκάλυψαν μεγάλη ποσ τητα κεραμικής της Aρχαι τερης Nεολιθικής μαζί με εργαλεία και άλ-
λα κατάλοιπα ανθρώπινης δραστηρι τητας, που ενισχύουν την άποψη ύπαρξης εν ς μεγάλου οικισμού, του οποίου μως η ακριβής θέση δεν εντοπίστηκε ακ μη. Kεραμική της Aρχαι τερης Nεολιθικής αποκαλύφθηκε σε δύο σημεία στην πεδιάδα του Φλιούντος, 500 μ. νοτιοδυτικά της αρχαίας ακρ πολης, δυτικά της Nεμέας, αρχιτεκτονικά μως λείψανα δεν αποκαλύφθηκαν. Σε απ σταση 1 χλμ. απ την K ρινθο, ανατολικά απ το δρ μο Kορίνθου-Aργους, βρίσκεται η Γωνιά, χαμηλ ς γήλοφος. Στις τομές που έγιναν δεν αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα, παρά μ νο κεραμική
της Nεώτερης Nεολιθικής, κυρίως της κατηγορίας της ποικιλ χρωμης κεραμικής.
Tα ευρήματα της Aργολίδας Σε σπήλαιο πάνω απ το χωρι Kλένιες, ανάμεσα στην Kορινθία και στην Aργολίδα, μια σύντομη ανασκαφή αποκάλυψε κεραμική διαφ ρων εποχών, συμπεριλαμβανομένων και οστράκων της Nεώτερης Nεολιθικής και της Tελικής Nεολιθικής. Στην Aργολίδα, στη ν τια πλευρά του Aργολικού κ λπου, σε ένα χαμηλ ύψωμα αναπτύχθηκε απ την αρχή της Nεολιθικής ο οικισμ ς της Λέρνας, αρχικά κοντά στην ομώνυμη και γνωστή απ τη μυθολογία πηγή. Oι πρώτοι κάτοικοι άφησαν ως μαρτυρία οικιστικά κατάλοιπα πάχους 2 μ., που αποτελούνται απ δάπεδα, οπές πασσάλων, ορύγματα πάνω στο στερε έδαφος και λείψανα τοίχων ευθύγραμμων σπιτιών. Oι κάτοικοι κατασκεύαζαν κεραμική, χρησιμοποιούσαν λίθινα και οστέινα εργαλεία και εξασκούσαν τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. H επ μενη, η Mέση Nεολιθική περίοδος, αντιπροσωπεύεται απ οκτώ οικιστικές φάσεις, συνολικού πάχους 2 μ. Tα σπίτια είναι λίθινα, ορθογώνια, με μικρά δωμάτια, χωρίς αρχικ σχέδιο, στα οποία σταδιακά προστίθενται άλλα και διαμορφώνονται ανάλογα με τις ανάγκες των κατοίκων. Σε ένα σπίτι, το οποίο είναι ορατ στον αρχαιολογικ χώρο, διακρίνονται και εσωτερικά χωρίσματα ίσως για στατικούς λ γους. Tο επίπεδο του οικισμού φαίνεται να εξελίσσεται, η κεραμική είναι καλής ποι τητας και η ειδωλοπλαστική έχει δώσει ωραι τατα δείγματα. Στη Nεώτερη Nεολιθική η κατοίκηση στη Λέρνα εμφανίζεται μειωμένη. Στο ν τιο τμήμα της Aργολίδας, στην επαρχία Eρμιονίδας, βρίσκεται το σπήλαιο Φράχθι, σπουδαι τατη θέση, που μαρτυρείται ανθρώπινη παρουσία εδώ και 25.000 χρ νια, δηλαδή απ την τελευταία φάση της Παλαιολιθικής έως και το τέλος της Nεολιθικής. Για κατοίκηση χρησιμοποιήθηκε το σπήλαιο αλλά και η Παραλία, υπαίθρια θέση μπροστά απ το σπήλαιο, που αποκαλύφθηκαν λίθινοι τοίχοι και τεχνητοί αναβαθμοί. Tα κατάλοιπα λων των περι δων είναι σημαντικά και καλύπτουν λες τις ανθρώπινες δραστηρι τητες. Στην ευρύτερη περιοχή του Hραίου του Aργους, στην Πρ συμνα, αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα νεολιθικής παρουσίας, ταφές και κεραμική, σε διαφορετικά σημεία, πως ένα σπήλαιο και δύο υπαίθριες θέσεις, το ανατολικ και δυτικ Γερογάλαρο. H κεραμική ανήκει κυρίως στη Nεώτερη Nεολιθική και στη Mέση Nεολιθική. Aρχιτεκτονικά κατάλοιπα δεν βρέθηκαν, τα ευρήματα μως δείχνουν τι υπήρχε μια μικρή κοιν τητα, ίσως κτηνοτρ φων, που μετακινούνταν μεταξύ ορεινών και
Πίθος (περ. 4500-3200 π.X.) απ καστανέρυθρο πηλ με προσμείξεις μικρών χαλικιών. Bρέθηκε στο Σφακοβούνι Aρκαδίας και φιλοξενείται στο Mουσείο Tριπλεως.
πεδινών περιοχών, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Στην Aργολίδα κατάλοιπα νεολιθικής κατοίκησης έχουν αποκαλυφθεί στις Mυκήνες, στο χώρο του προϊστορικού νεκροταφείου, στην τάφο του Aιγίσθου στα Δενδρά, στην Aρεια, στη Nαυπλία (περιοχή Πρ νοιας), στην Tίρυνθα, στο Aργος στο λ φο της Aσπίδας, στο σπήλαιο Kεφαλάρι, 8 χλμ. ν τια του Aργους, που βρέθηκε πλούσιο υλικ Παλαιολιθικής και Nεολιθικής Eποχής. Oι νεολιθικοί πληθυσμοί των οικισμών της Aργολίδας και της Kορινθίας είχαν μεταξύ τους επικοινωνία, πως φαίνεται απ τη σχέση του σπηλαίου Φράγχθι με την K ρινθο και τη Λέρνα, η οποία είχε επαφές και με την Aρκαδία. Mια περιοχή που μαρτυρεί τις οδούς επικοινωνίας, ιδιαίτερα στο τέλος της Nεολι-
θικής, είναι η κοιλάδα Mπερμπάτι, που επιφανειακές έρευνες εντ πισαν διάφορες θέσεις που δεν δείχνουν μ νιμη κατοίκηση αλλά χρήση κατά τη μετακίνηση ομάδων, προφανώς κτηνοτρ φων, απ πεδινές θέσεις σε ορεινές.
Kτιστές εστίες Στην Aρκαδία υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης σε πολλά σημεία στις πεδιάδες των Kαφυών, του Oρχομενού, της Mαντινείας, της Tεγέας, των Kαρυών και του Σαρανταπ ταμου, βασικές μως θέσεις έχουν εντοπιστεί στα Aγιωργίτικα, ανατολικά της Tρίπολης, που χρονολογούνται απ την κεραμική τους, στην Aρχαι τερη Nεολιθική και τη Mέση Nεολιθική, στην Aσέα, δεξιά του δρ μου Tρίπολης – Mεγαλ πολης.
Στα Aγιωργίτικα βρέθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα πλίνθινων τοίχων με λίθινα θεμέλια. Aποκαλύφθηκαν επίσης δάπεδα απ πατημένο πηλ και κτιστές εστίες. Στην Aσέα αποκαλύφθηκε μ νο μια τετράγωνη εστία που ορίζεται απ σχιστολιθικές πλάκες και χρονολογείται στη Nεώτερη Nεολιθική. Kαι οι δύο αυτές θέσεις είχαν επαφές με το Φράγχθι. Στη Λακωνία ενδείξεις νεολιθικής κατοίκησης υπάρχουν στις πεδιάδες της Σπάρτης, του Eλους και στην κοιλάδα του Eυρώτα, πως η Γορίτσα, ο Aη Στράτηγος και το Aστέρι (Kαραούσι). Σημαντική θέση είναι το Kουφ βουνο, χαμηλ ς γήλοφος 2 χλμ. νοτιοδυτικά της Σπάρτης. Oι ανασκαφές αποκάλυψαν κατάλοιπα σπιτιών, τάφους, εργαλεία και κεραμική της Aρχαι τερης Nεολιθικής και της Mέσης Nεολιθικής.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
25
H πολλαπλτητα της Δωδεκανήσου Mοναδικά ευρήματα μαρτυρούν την ύπαρξη τεχνολογίας μετάλλινων εργαλείων Tου Aδαμαντίου Σάμψων Προϊσταμένου της KA΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Kυκλάδων
H EPEYNA της Nεολιθικής Eποχής στα Δωδεκάνησα άρχισε πολύ αργά, στη δεκαετία του ’70. H ανασκαφική έρευνα περιορίστηκε σε δύο σπήλαια στη P δο και σε υπαίθριες θέσεις στη Λέρο, στο Γυαλί Nισύρου και στην Aλιμνιά. Tο σπήλαιο Kούμελο στον Aρχάγγελο της P δου βρίσκεται σε απ κρημνη θέση, χι μακριά απ τη θάλασσα, αλλά σε περιοχή άγονη, χωρίς χώρο για καλλιέργεια. H ανασκαφή του 1979 έφερε στο φως δάπεδα κατοίκησης που χρονολογούνται στις δύο τελευταίες φάσεις της Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής 3, 4 (περ. 42003800 π.X.). Oι εστίες και η κεραμική που βρέθηκαν δείχνουν μια μάλλον περιστασιακή και χι εντατική χρήση. Σε μικρή απ σταση εντοπίστηκαν και άλλα σπήλαια με νεολιθική κεραμική, καθώς και μια υπαίθρια θέση. Φαίνεται τι η ευρύτερη περιοχή είχε κατοικηθεί απ κτηνοτρ φους που προέρχονταν απ κάποιο οικιστικ κέντρο στην πεδιάδα του Aρχαγγέλου, το οποίο δεν εντοπίστηκε. Tο σπήλαιο Aγιος Γεώργιος, κοντά στο χωρι Kαλυθιές, απέχει 5 χλμ. απ τη θάλασσα και βρίσκεται κοντά σε εύφορη, καλλιεργημένη περιοχή. Oι επιχώσεις στο σπήλαιο ήταν παχύτερες και η κατοίκηση εντον τερη. Tα στρώματα απέδωσαν πλήθος κεραμικής και άλλων αντικειμένων (οστέινων εργαλείων) απ την αρχή της Nεώτερης Aιγαιακής έως και τη φάση 3 (5300-3800 π.X.). Pαδιοχρονολογήσεις απ το σπήλαιο έδωσαν ηλικίες απ 5600 έως 5300 π.X. για την παλαι τερη φάση Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής 1 που θεωρείται σχεδ ν σύγχρονη της Nεώτερης Nεολιθικής 1 της ηπειρωτικής Eλλάδας. Στα βαθύτερα στρώματα βρέθηκαν ελάχιστα γραπτά στρακα με διακ σμηση ερυθρού σε λευκ , που ανήκουν σε μια προγενέστερη φάση κατοίκησης, η οποία δεν έχει εντοπιστεί σε άλλο σημείο στο νησί μέχρι σήμερα. H κεραμική μπορεί να θεωρηθεί σύγχρονη με αυτή της φάσης Hacilar της Mικράς Aσίας. Πιθανώς η κατοίκηση στο σπήλαιο ήταν εποχική, αν κρίνουμε απ τα οργανικά κατάλοιπα. Συγκεκριμένα βρέθηκαν σπ ροι σύκων και οστά αποδημητικών πτηνών, που δείχνουν μια διαβίωση στο τέλος του καλοκαιριού και το φθιν πωρο. Συνολικά στη P δο εντοπίστηκαν είκοσι θέσεις της Nεολιθικής
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Φιάλη (4η π.X. χιλιετία) απ φαι πηλ, ακάθαρτο με τεφρ πυρήνα. H επιφάνειά του φέρει αραι τεφρ επίχρισμα και στίλβωση. Bρέθηκε στην Aλιμνιά Pδου και φιλοξενείται στο μουσείο της πλης.
Kλειστ αγγείο (4η π.X. χιλιετία) απ κασταν πηλ. H επιφάνειά του είναι λεία με ερυθρ επίχρισμα, απολεπισμένο κατά τπους. Bρέθηκε στο Γυαλί Δωδεκανήσου και φυλάσσεται στην Aρχαιολογική αποθήκη Nισύρου.
Eποχής, απ τις οποίες τέσσερις με επιφυλάξεις.
Aκέραια αγγεία H έρευνα στα άλλα νησιά εντ πισε πολλές θέσεις, απ τις οποίες είκοσι μία είναι με βεβαι τητα νεολιθικές, ενώ επτά με επιφυλάξεις. Στην Kω έξι θέσεις ανήκουν στη Nεολιθική αλλά και στην Πρωτοχαλκή Eποχή. H παλαιά ανασκαφή του D. Levi (1925-26) στο σπήλαιο Aσπρη Πέτρα στην Kέφαλο της Kω απέδωσε, εκτ ς απ μία μεγάλη συλλογή ακέραιων αγγείων της
Πρώιμης Xαλκοκρατίας, κεραμική της τελευταίας φάσης της Nεολιθικής (Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής-4). Eπίσης, απ τις παλαιές ανασκαφές στα σπήλαια της Kαλύμνου προήλθαν αρκετά ακέραια αγγεία που χρονολογούνται στο τέλος της Nεολιθικής Eποχής. Nεολιθικές θέσεις εντοπίστηκαν ακ μη στα νησιά Πάτμο, Λέρο, Σύμη, Xάλκη, Tήλο, Kάρπαθο, Kαστελλ ριζο και Aστυπάλαια. Eιδικά στην τελευταία έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμ ς νεολιθικών και πρωτοχαλκών θέσεων, αλλά ανα-
σκαφική έρευνα δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα. Mια μικρής έκτασης ανασκαφή που έγινε στο Παρθένι της Λέρου το 1980 αποκάλυψε εγκατάσταση του τέλους της Nεολιθικής (Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής - 4) με ασυνήθιστη αφθονία αγγείων του τύπου «cheese pot». H θέση βρίσκεται σε ακρωτήρι, μέσα σε ασφαλή ρμο και αναμφισβήτητα είχε ναυτικ χαρακτήρα.
Oι θέσεις της Nισύρου Σημαντική αποδείχθηκε η νεολιθική παρουσία στη νησίδα Γυαλί
Mνωτο κύπελλο (4η π.X. χιλιετία) απ ερυθρωπ, ακάθαρτο πηλ. Bρέθηκε στην Aλιμνιά Pδου και φιλοξενείται στο Mουσείο της πλης.
της Nισύρου, που απ το 1986 έως σήμερα διεξάγεται συστηματική ανασκαφική έρευνα. Σε επτά θέσεις στο νησί έχουν εντοπιστεί και ανασκαφεί εγκαταστάσεις του τέλους της Nεολιθικής Eποχής (Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής - 4). Eχουν βρεθεί πολλά λείψανα κτιρίων, μεταξύ των οποίων και ένα ακέραιο με τρία δωμάτια, που αποτελεί μοναδικ δείγμα στο Aιγαίο. Eπίσης ανασκάφηκε νεκροταφείο της ίδιας εποχής με 75 τάφους, που είχαν συληθεί στο παρελθ ν και δεν περιείχαν ευρήματα. O νεολιθικ ς πληθυσμ ς του Γυαλιού προφανώς δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με την εκμετάλλευση του ντ πιου οψιανού, που ήταν κατώτερης ποι τητας και ακατάλληλος για την κατασκευή λεπίδων. Aντίθετα, την ίδια εποχή οι κάτοικοι εισήγαγαν οψιαν απ τη Mήλο, ο οποίος βρέθηκε σε αφθονία. Eπιπλέον η ανακάλυψη δύο χυτηρίων χαλκού μαρτυρεί την ύπαρξη τεχνολογίας μετάλλινων εργαλείων, για τα οποία η πρώτη ύλη και η γνώση θα προέρχονταν απ τη Mικρά Aσία. H κατοίκηση στο Γυαλί πιθανώς ήταν εποχική, μ νο κατά τους χειμερινούς μήνες (Oκτώβριο - Mάιο), πως συνέβαινε και μέχρι πρ σφατα, σύμφωνα με τις εθνοαρχαιολογικές μαρτυρίες που έχουμε για το νησί.
H κεραμική της Xάλκης Σε ένα παρ μοιο μικρ και απομονωμένο νησί, την Aλιμνιά, που βρίσκεται κοντά στη Xάλκη, ανασκάφηκε το 1980 ένας μικρ ς οικισμ ς της ίδιας περι δου (Nεώτερης Aιγαιακής Nεολιθικής - 4) και αποκαλύφθηκε τμήμα αψιδωτού κτιρίου και καλής ποι τητας κεραμική. Aπ τα οργανικά κατάλοιπα φαίνεται τι η διατροφή του πληθυσμού βασιζ ταν στο ψάρεμα και στην κτηνοτροφία. Aνακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να πούμε τι ο νεολιθικ ς πολιτισμ ς του νοτιοανατολικού Aιγαίου, που αποτελεί έναν κλάδο του αιγαιακού νεολιθικού πολιτισμού, αν και έχει πολλές ομοι τητες με αυτ ν της Mικράς Aσίας, παρουσιάζει σημαντικές ιδιαιτερ τητες και προς το τέλος της Nεολιθικής
Eιδώλιο καθιστής γυναικείας μορφής απ λευκ ναξιακ μάρμαρο. Nετερη Nεολιθική (περ. 5300 - 4500 π.X.). Mουσείο Nάξου.
αποκτά τη δική του ταυτ τητα. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα τα Δωδεκάνησα κατοικήθηκαν εντον τερα κατά την τελευταία φάση της Nεολιθικής (περ. 3800 - 3300 π.X.). Kατά τη Nεώτερη Aιγαιακή Nεολιθική 1 παρατηρούνται πολλές σχέσεις με το μεγάλο οικιστικ κέντρο του Beycesultan της Mικράς Aσίας αλ-
λά και με το Aγιο Γάλας της Xίου. Yπάρχουν μως σχέσεις απ την αρχή της NN με τις Kυκλάδες (Σάλιαγκος) ενώ στη Nεώτερη Aιγαιακή Nεολιθική 2 και 3 η παρουσία άφθονης κεραμικής με διακ σμηση λευκού σε σκοτειν βάθος (white on dark) στην Eύβοια, που έχει ομοι τητες με την κεραμική της Δωδεκανήσου, μαρτυρεί τι
στις δυο πλευρές του Aιγαίου υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά που αποτελούν εκδηλώσεις του ιδίου πολιτισμού. Tα ιδι μορφα αγγεία τύπου «cheese pot» φαίνεται τι αποτελούν ένα δωδεκανησιακ δημιούργημα, η χρήση του οποίου διαδ θηκε και στα άλλα νησιά αλλά και στην ηπειρωτική Eλλάδα.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
27
Tα νεολιθικά κτίσματα της Kρήτης H ύπαρξη μνιμης αρχιτεκτονικής, αλλά και εξελιγμένης κεραμικής, αποδεικνύουν τη μοναδικτητα των οικισμών Tου Kωστή Δαβάρα Kαθηγητή Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών
TA παλαιτερα αρχιτεκτονικά λείψανα της Kρήτης, απ τις περίπου 80 γνωστές θέσεις της Nεολιθικής Eποχής, βρίσκονται στο κέντρο της μεγαλονήσου, στην Kνωσ. Eδώ, στον λφο Kεφάλα, που αργτερα επρκειτο να κτισθεί το περίφημο ανάκτορο, αναπτύχθηκε ένας πολύ εκτεταμένος και ιδιαίτερα σημαντικς νεολιθικς οικισμς, που οι ανασκαφές της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως τα ερείπια πολλών οικιών. Στο κατώτατο, ακεραμικ στρώμα, αμέσως πάνω απ το φυσικ βράχο, δεν εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα, διαπιστώθηκε μως η ύπαρξη στο έδαφος μικρών οπών για τοποθέτηση πασσάλων. Mάλιστα, σε μια περίπτωση ανακαλύφθηκαν τα υπολείμματα μιας δοκού απ δρυ, τα οποία με τη μέθοδο της ραδιοχρονολγησης (C14) χρονολογήθηκαν στο τέλος της 7ης π.X. χιλιετίας ή στην αρχή της επμενης (6341 ±180). Aπ το παλαιτερο στρώμα της Aρχαιτερης Nεολιθικής I παρατηρείται η ίδρυση ενς μνιμου οικισμού, η οποία, πως υποθέτουν, οφείλεται σε ένα κύμα εποίκων υψηλτερου πολιτιστικού επιπέδου. Eδώ δεν διαπιστώνεται μνον η ύπαρξη μνιμης αρχιτεκτονικής αλλά και κεραμικής, η οποία μως εμφανίζεται πλήρως ανεπτυγμένη και ίσως να προέρχεται απ τη δυτική Mικρά Aσία ή και τη συροπαλαιστινιακή ακτή. Oι μνιμες κατοικίες των παλαιτερων στρωμάτων αποτελούνται απ πολύ μικρούς ορθογώνιους χώρους, κατασκευασμένους απ οπτοπλίνθους –κάτι μοναδικ για την τσο πρώιμη αυτή εποχή–, που στερεώνονταν σε μια κρηπίδα απ αργολιθοδομή. Oι ανασκαφείς πιστεύουν τι αυτές οι οπτπλινθοι προέκυψαν απ την τοποθέτηση κλάδων και τη μεταγενέστερη καύση τους. Oμως, τα ανώτερα τμήματα των τοίχων αυτών, πρέπει να ήταν κατασκευασμένα απ πατητ πηλ με προσμείξεις και με λείες εξωτερικές επιφάνειες, δηλαδή με τη γνωστή τεχνική pisé. Oι τυπικά μεσογειακές στέγες ήταν επίππεδες, απ πλέγμα κλάδων με επίχρισμα πηλού, πως μαρτυρούν τα αποτυπώματά τους. Aυτή η τεχνική, που συνεχίζεται στην Kρήτη και κατά την Eποχή του Xαλκού, είναι η αρχαιτερη του ελλαδικού χώρου.
«Προσθετική» αρχιτεκτονική O προσανατολισμς των οικημάτων στην Aρχαιτερη Nεολιθική II δεν είναι παντού ενιαίος. O σε γενικές γραμμές υποχρεωτικς προσα-
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Πρ χους (περ. 4500 - 3200 π.X.), απ σκοτειν τεφρ πηλ , με πολλές προσμίξεις. H επιφάνειά του είναι μαύρη και στιλβωμένη. Bρέθηκε στο Kαστέλλι Φούρνης Λασιθίου και φιλοξενείται στο Mουσείο Hρακλείου.
νατολισμς των κτισμάτων μαρτυρεί για έναν οργανωμένο πολεοδομικ σχεδιασμ. Παρατηρείται ο ίδιος προσανατολισμς με το μεταγενέστερο ανάκτορο, αν και το πραγματικ μέγεθος του οικισμού δεν είναι δυνατ να προσδιοριστεί. Kατά τη Mέση Nεολιθική ορισμένοι τοίχοι παρουσιάζουν εσωτερικά προεξέχουσες ενισχύσεις, ερμάρια και λίθινα θρανία, ενώ τα δάπεδα ήταν απ απλή πατημένη γη. Διαπιστώθηκε επίσης η άσκηση της υφαντουργίας, κυρίως με την ανακάλυψη υφαντικών βαρών. Tα οικήματα ήταν κτισμένα πυκνά μεταξύ τους. Eρευνήθηκε ένα σύμπλεγμα με πολλά μικρά ορθογώνια δωμάτια, του οποίου ο κεντρικς χώρος σωζταν σε λιθοδομή ύψους 1 μ., ενώ σε κάποιο σημείο αναγνωρίστηκε η αρχή ενς παράθυρου. Oρισμένες χαλικστρωτες περιοχές ανάμεσα στα οικήματα ερμηνεύθηκαν ως πιθανοί χώροι εργασίας για τις βροχερές ημέρες. Στον αρχικ πυρήνα απ δύο δωμάτια προσκολλήθηκαν αργτερα άλλα διαφρων σχημάτων και μεγεθών, ορισμένα προσιτά μνον απ το δρμο, που ερμηνεύθηκαν είτε ως καταστήματα είτε ως στάβλοι. H προσθήκη νέων δωματίων γινταν ίσως σύμφωνα με τις προκύπτουσες ανάγκες των ενοίκων: αυτή η δομή χαρακτηρίζει τη νεολιθική και τη μινωική αρχιτεκτονική ως «προσθετική» ή «συγκολλητική», προσδιορίζει με ακρίβεια τις πανάρχαιες κατασκευές της Eγγύς Aνατολής και θεωρείται ως εύστο-
χος ρος, καθοριστικς ενς τύπου κάτοψης και χι μιας αλληλοδιαδοχής κατασκευών. Iσως ορισμένα κτίσματα ήταν διώροφα ή και δημσιου χαρακτήρα. Σε μια οικία αποκαλύφθηκαν δύο μνιμες ορθογώνιες εστίες απ μικρούς λίθους και πηλ, με γωνιαίους λίθους μεγαλύτερους, απ τις οποίες η μια ακουμπούσε στον τοίχο ενώ η άλλη ήταν ελεύθερη.
O οικισμς της Σητείας O νεολιθικς οικισμς της Kνωσού κατά την Aρχαιτερη Nεολιθική δεν φαίνεται να είχα αρχική έκταση μεγαλύτερη απ 2,5 στρέμματα. Bαθμιαία μεγάλωσε για να φθάσει κατά το τέλος της περιδου τα 50 στρέμματα, στα οποία αντιστοιχούσε πληθυσμς τουλάχιστον 1.000 ατμων. H ακαννιστα ορθογώνια οικία με δύο μνο δωμάτια στον Mαγγασά Σητείας, πιθανώς της Nεώτερης Nεολιθικής, ίσως αποτελεί τμήμα ενς οικισμού. H οικία με κρηπίδωμα απ αργολιθοδομή, μήκους 13 μ. στη ντια πλευρά, είχε κτιστεί κοντά σε μια πηγή αλλά και σε ένα βραχοστέγασμα, που αποκαλύφθηκαν ίχνη κατοίκησης. Tέτοιες βραχοσκεπές ήταν αρκετά συνηθισμένες ως πρχειρες κατοικίες, ίσως κυνηγών και ποιμένων. H οικία του Mαγγασά με επίπεδη στέγη απ δοκούς, πλέγμα κλάδων και πολύ απλή κάτοψη, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. H κάτοψη, η ακρίβεια της οποίας μως αμφισβητείται, ανήκει σε έναν ιδιρ-
Aγγείο με ψηλ λαιμ (περ. 4500 - 3200 π.X.), απ ερυθρ πηλ , με μικρές προσμίξεις. H επιφάνειά του είναι ερυθρή, στιλβωμένη, βρέθηκε στη Φαιστ και φιλοξενείται στο Mουσείο Hρακλείου.
ρυθμο τύπο αποτελούμενο απ ένα ευρύχωρο, τελείως κλειστ κύριο δωμάτιο με προθάλαμο εμπρς. Πρκειται για έναν τύπο που εμφανίζεται και σε άλλα νεολιθικά κτίσματα της Kρήτης, πως στον Kατσαμπά, αλλά και σε κτίσμα ταφικού και θρησκευτικού χαρακτήρα μεταγενέστερων εποχών. Yποθέτουν τι στην οικία του Mαγγασά κατοικούσε κάποιος τεχνίτης εργαλείων διτι εδώ, εκτς απ τρεις μυλλιθους και 260 οστέινα εργαλεία, αποκαλύφθηκε ένας «θησαυρς» ή αποθέτης με δεκαεννέα πελέκεις κατασκευασμένους απ ντπιο λίθο. Iσως επρκειτο για κοινοτική αποθήκη εργαλείων, με χαρακτήρα αγροτικ και ποιμενικ. Aρκετά μοια αλλά με περισστερα δωμάτια και αρθρωμένη κάτοψη είναι η «αγροικία» στο λφο του Kατσαμπά, κοντά στο Hράκλειο, ανατολικά της οποίας εκτείνεται ένας νεολιθικς οικισμς. Σε επαφή με την οικία υπήρχε ένας τοίχος, ο οποίος ερμηνεύθηκε ως υπαίθριος περίβολος και που ίσως εχρησιμοποιείτο ως στάβλος γιατί βρέθηκε γεμάτος απορρίμματα, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν και οστά βοοειδών και αιγοπροβάτων.
H σπουδαιτητα της Φαιστού O νεολιθικς οικισμς της Φαιστού είναι ο δεύτερος σε μέγεθος και
Σχηματικ ειδώλιο (περ. 5300 - 4500 π.X.), απ τεφρ πηλ , με λεπτή άμμο. Eπιφάνεια στιλβωμένη. Bρέθηκε στην Kνωσ και φιλοξενείται στο Mουσείο Hρακλείου.
Eιδώλιο καθιστής ανδρικής μορφής (περ. 5300 4500 π.X.), απ τεφρ πηλ , καθαρ . Eπιφάνεια στιλβωμένη. Bρέθηκε στην Kνωσ και φιλοξενείται στο Mουσείο Hρακλείου.
σπουδαιτητα μετά την Kνωσ, με οικήματα ανεπτυγμένης μορφής. Aρχιτεκτονικ ενδιαφέρον παρουσιάζει μια στρογγυλή καλύβα, διαμέτρου 2,50 μ. περίπου, που αποκαλύφθηκε το 1964 στη Φαιστ κάτω απ τη νοτιοδυτική γωνία της κεντρικής αυλής του μεταγενέστερου ανακτρου, κτισμένη ασφαλώς με φθαρτά υλικά. Eνας χώρος, που ανακαλύφθηκε τεμάχιο μαγνητικού σιδήρου και πήλινο γυναικείο ειδώλιο στεατοπυγικής μορφής, μαζί με θαλάσσια στρεα, ήταν ίσως ιερς. Aξιοσημεί-
Γυναικείο ειδώλιο (περ. 5800 - 4800 π.X.), απ κασταν πορτοκαλ χρωμο πηλ . H επιφάνειά του είναι στιλβωμένη. Bρέθηκε στο Kάτω Xωρι Iεράπετρας και φιλοξενείται στο Mουσείο Hρακλείου (Συλ. Γιαμαλάκη).
ωτο είναι, τέλος, ένα σπάραγμα νεολιθικής τοιχογραφίας. Oι πρωιμτερες κατοικίες του ανθρώπου, τα σπήλαια, αφθονούν στην Kρήτη (2.000 περίπου) λγω του καρστικού υπεδάφους του νησιού. Aπ τα πιο γνωστά σπήλαια της Nεώτερης Nεολιθικής περιδου είναι το μικρ σπήλαιο της Mιαμούς Kαινουρίου, κοντά στη Φαιστ, που εντοπίστηκε ένας αριθμς εστιών, απλές οπές στο έδαφος σε διάφορα σημεία και επίπεδα, που φανερώνουν τη μακροχρνια χρήση του χώρου με πλή-
θος εργαλείων και αγγείων. Eπίσης, σημαντικ είναι το σπήλαιο της Tραπέζας, στο οροπέδιο του Λασιθίου, κοντά στο χωρι Tζερμιάδες. Aντίθετα, πιστεύεται τι το περίφημο ιερ σπήλαιο της Eιλειθυίας στην Aμνισ δεν χρησίμευε ως τπος μνιμης κατοίκησης κατά τους νεολιθικούς χρνους, αλλά ούτε καν ως ιερς χώρος. Σχετικά άγνωστο ακμη είναι το τελευταίο απ τα μεγάλα νεολιθικά σπήλαια που ερευνήθηκαν, το σπήλαιο Πελεκητών, που βρίσκεται στην
απκρημνη ανατολική πλαγιά του ρους Tροάσταλος, δίπλα στο φερώνυμο μινωικ λατομείο της Zάκρου, και άρχισε να ανασκάπτεται απ τον γράφοντα προ ετών. Tο βαθύτατο και ασφαλές σπήλαιο, μνιμη και ιδεώδης κατοικία πολλών γενεών νεολιθικών ανθρώπων, εφοδιασμένο και με νερ, απέδωσε άφθονη νεολιθική και μεταγενέστερη κεραμική και μια μεγάλη συλλογή οστέινων εργαλείων, πως και ένα ιδιτυπο λίθινο πεπλατυσμένο «φαλλσχημο» ειδώλιο μεγάλων διαστάσεων.
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
29
H νεολιθική Kύπρος Πρσφατη ανακάλυψη αποδεικνύει την παρουσία ανθρώπων στο νησί κατά την 9η χιλιετία Tης Φρσως Pιζοπούλου-Hγουμενίδου Kαθηγήτριας Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Kύπρου
O NEOΛIΘIKOΣ πολιτισμ ς της Kύπρου ήρθε στο φως με τις πρώτες ανασκαφικές έρευνες της Σουηδικής Aρχαιολογικής Aποστολής με επικεφαλής τον Einar Gjerstad απ το 1929 έως το 1931, κυρίως μως στις δεκαετίες του ’30 και του ’40 με τις ανασκαφές που έκανε ο Πορφύριος Δίκαιος στη Xοιροκοιτία, στη Σωτήρα, στο Tρουλλί και στην Kαλαβασ A. Mετά την ανεξαρτησία της Kύπρου το 1960 μεγάλωσε το ενδιαφέρον για την αρχαιολογική έρευνα και δ θηκε ιδιαίτερη έμφαση στην προϊστορική εποχή. Oι γνώσεις μας για τη Nεολιθική και τη Xαλκολιθική περίοδο επεκτάθηκαν με την ανασκαφή νέων οικισμών, ενώ σύγχρονες μέθοδοι χρονολ γησης διεύρυναν τα χρονικά ρια της κυπριακής προϊστορίας. H Nεολιθική Eποχή αποτελεί την αυγή της κυπριακής προϊστορίας, εφ’ σον δεν έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα σαφή παλαιολιθικά ή μεσολιθικά πολιτιστικά κατάλοιπα. Mπροστά σε αυτ το κεν αποκτά ιδιαίτερη σημασία η πρ σφατη ανακάλυψη σε σπήλαιο κοντά στη ν τια ακτή του Aκρωτηρίου, στην τοποθεσία Aετ κρεμνος, μαρτυριών παρουσίας ανθρώπων στο νησί κατά την 9η χιλιετία. Eδώ, πλήθος εργαλείων (πυριτ λιθων με ίχνη επεξεργασίας), βρέθηκαν μαζί με σωρούς οστών –πολλών μάλιστα καμένων– πυγμαίων ιπποποτάμων και ελεφάντων, ειδών ενδημικής πανίδας που έχει εκλείψει. Oι πρώτοι άνθρωποι-κυνηγοί θεωρήθηκαν, εν μέρει τουλάχιστον, υπεύθυνοι για την εξαφάνιση των ζώων αυτών που αποτελούν κατάλοιπα πανίδας του Πλειστοκαίνου και είχαν προσαρμοστεί στο περιβάλλον του νησιού μειώνοντας εξελικτικά το μέγεθ ς τους. Tα ευρήματα
Aγγείο με προχοή, Xαλκολιθική II περίοδος (περ. 3500-2800 π.X.), απ σαρκχρωμο πηλ. Aπ το επαρχιακ μουσείο της Πάφου.
του Aετ κρεμνου χρονολογήθηκαν γύρω στο 8.500 π.X. και αποδ θηκαν σε μια προνεολιθική περίοδο, στη φάση Aκρωτηρίου.
Mια χιλιετία αργ τερα μαρτυρείται η μ νιμη εγκατάσταση σε οικισμούς με σημαντική αρχιτεκτονική και άλλα κατάλοιπα που δείχνουν προηγμένο πολιτιστικ επίπεδο. Oικισμοί της Nεοελιθικής I περι δου έχουν ανασκαφεί στα ν τια (Xοιροκοιτία, Kαλαβασ ς - Tέντα κ.α.), στα ανατολικά (Aκρωτήριο Aποστ λου Aνδρέα Kάστρος) και στα β ρεια του νησιού (Tρουλλί, Πέτρα του Λημνίτη). Στα δυτικά άρχισε να ερευνάται πρ σφατα μεγάλος ακεραμικ ς οικισμ ς στην τοποθεσία Oρτος
του χωριού Xολέτρια στην Πάφο. Tην ασφάλεια των φύσει οχυρών θέσεων των οικισμών ενίσχυαν λιθ κτιστοι περίβολοι, κάποτε με τάφρο ( πως στην Kαλαβασ -Tέντα). H οικονομία βασιζ ταν στην καλλιέργεια δημητριακών και οσπρίων, στην εκτροφή εξημερωμένων προβάτων, αιγών, χοίρων και στο κυνήγι. Στο πρώτο στάδιο της ζωής του οικισμού στη Xοιροκοιτία σημαντική θέση είχαν τα ελάφια που μειώνονται αργ τερα – πως και στην Kαλαβασ -Tέντα– με την αύξηση των αιγοπροβάτων. Γενικά, μεταξύ σύγχρονων οικισμών παρατηρείται κάποια διαφοροποίηση στην αξιοποίηση των π ρων του περιβάλλοντος. Στον οικισμ του Aποστ λου Aνδρέα-Kάστρος ψαροκ καλα, στρεα και είδη ψαρικής, πως αγκίστρια, μαρτυρούν τι η αλιεία
Λίθινο αγγείο, Nεολιθική I (περ. 7500 - 5900 / 5600 π.X.). Aπ το Kυπριακ Mουσείο Λευκωσίας.
Λίθινο αγγείο, (περ. 7500 - 5900 / 5600 π.X.) με λεία επιφάνεια. Kυπριακ Mουσείο Λευκωσίας.
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996
Nεολιθική I περίοδος (7.500 - 5.900/5.600 π.X.)
Πρχους, Xαλκολιθική II περίοδος (περ. 3500 - 2800 π.X.). Πηλς φαις, ανοικτχρωμος. Aπ το Eπαρχιακ Mουσείο της Πάφου.
ήταν σημαντικ ς π ρος διατροφής παράλληλα με την εκτροφή ζώων, κυρίως αιγών.
Προέλευση των κατοίκων Για την προέλευση των κατοίκων της Nεολιθικής I έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις. Oρισμένα ταφικά έθιμα συνδέονται με το χώρο της Συρίας - Παλαιστίνης, το ίδιο και τα κυκλικά κτίσματα. O οψιαν ς και ο κορνήλιος λίθος μαρτυρούν κάποια σχέση με τη Mικρά Aσία, απ που πιστεύεται πως έφτασαν στην Kύπρο ως είδη εμπορίου ή απ τους πρώτους κατοίκους που διέκοψαν στη συνέχεια τις σχέσεις με τον τ πο προέλευσής τους. Oι αρχαι τερες τοιχογραφίες μπορούν να συγκριθούν με εκείνες του Catal Huyuk. Παρ’ λα αυτά οι οικισμοί της Nεολιθικής I, στο σύνολ τους, μαρτυρούν ένα ανεπτυγμένο πολιτισμ με τοπικ και συντηρητικ χαρακτήρα. Φυσική παρακμή, που αποδίδεται σε κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες, οδήγησε στην εξαφάνισή του κατά το α΄ μισ της 6ης χιλιετίας. Παρά τις νε τερες έρευνες, εξακολουθεί να παραμένει χωρίς αρχαιολογικές μαρτυρίες ένα κεν 1.000 περίπου ετών έως την έναρξη της Nεολιθικής II. Tο κεν αυτ είναι ιδιαίτερα αισθητ στη Xοιροκοιτία που κατοικήθηκε και
Kεφάλι ειδωλίου, Xαλκολιθική I / II (περ. 3900 - 2800 π.X.). Πηλς σαρκχρωμος με προσμείξεις. Kυπριακ Mουσείο της Λευκωσίας.
Περιδέραιο, Xαλκολιθική II / III περίοδος (περ. 3000 - 2500 π.X.). Πικρλιθος τεφροπράσινος και οστέα του είδους Dentalium. Aπ το Aρχαιολογικ Mουσείο της Πάφου.
πάλι μετά απ 1.500 χρ νια. Δεν αποκλείεται μως νέες ανακαλύψεις να αλλάξουν τη σημερινή άποψη τι το νησί παρέμεινε ακατοίκητο για μακρύ χρονικ διάστημα.
Nεολιθική II περίοδος (4600-3900 π.X.) Tην απαρχή της περι δου σήμανε η άφιξη νέου κύματος εποίκων, που εγκαταστάθηκαν σε φύσει οΓια την πραγματοποίηση του αφιερώματος «Nεολιθικς Πολιτισμς», ευχαριστούμε ιδιαίτερα το Mουσείο Kυκλαδικής Tέχνης - Iδρυμα N.Π. Γουλανδρή, τη Συντακτική Eπιτροπή του καταλγου που αποτελείται απ τις κ. Kαίτη Δημακοπούλου, Λίλα Mαραγκού και τον κ. Γιώργο A. Παπαθανασπουλο, καθώς και τους επιστημονικούς συνεργάτες του Mουσείου: K. Mπίρταχα, Θ. Pούμπου - Σαμαρά, M.Δ. Tλλη και Π. Φωτιάδη.
Aνθρωπμορφο περίαπτο, Xαλκολιθική περίοδος (περ. 3900 - 2500 π.X.), απ οστ. Aπ το Tοπικ Mουσείο της Παλαίπαφου (επαρχία Πάφου).
χυρές θέσεις κοντά στις ακτές αλλά και στο εσωτερικ . Oι κυρι τεροι οικισμοί είχαν περίβολο με ή χωρίς τάφρο, οι οχυρώσεις μως δεν ήταν απαραίτητο στοιχείο σε
λη τη διάρκεια των οικισμών. Στην αρχιτεκτονική εμφανίζονται νέα στοιχεία: στον αντιπροσωπευτικ τερο οικισμ , τη Σωτήρα, αποκαλύφθηκαν οικίες ελλειψοειδείς ή ορθογώνιας κάτοψης με στρογγυλεμένες γωνίες. Aλλες
αποτελούσαν συνδυασμ τετράγωνων με κυκλικούς ή ημικυκλικούς χώρους. Oι τοίχοι ήταν απ πλίνθους ή απ λάσπη με καλάμια πάνω σε λιθ κτιστη βάση. Eσωτερικά υπήρχαν κεντρικ ς στύλος για τη στήριξη της οροφής, πάσσαλοι, εστίες και λιθ κτιστα θρανία στους τοίχους. Kαινοτομίες και ιδιαιτερ τητες παρουσιάζονται σε άλλους χώρους: στο β ρειο παραλιακ οικισμ του Aγίου
Eπίκτητου - Bρυσί οι κατοικίες ήταν σχεδ ν υπ γειες, κτισμένες σε ορύγματα, βάθους μέχρι 7 μ. Oι λιθ κτιστοι τοίχοι είναι λεπτοί, ενισχυμένοι με ξύλινα αντιστηρίγματα και σώζονται μέχρι ύψος 4 μ., εφ σον με την άνοδο του επιπέδου νεώτεροι τοίχοι κτίζονταν πάνω σε αρχαι τερους. Eσωτερικά είχαν επίχρισμα. Στη ΦιλιάΔράκος A αποκαλύφθηκαν θάλαμοι και ολ κληρο δίκτυο απ συνδε μενα υπ γεια ρήγματα άγνωστης χρήσης, κάτω απ τις κατοικίες. Στην Kαλαβασ A οι κατοικίες ήταν ακαν νιστοι λάκκοι σκαμμένοι στο βράχο με στύλο στο κέντρο για στήριξη οροφής ελαφράς κατασκευής. H αρχιτεκτονική αυτή έχει παραβληθεί με εκείνη της Beersheba στη ν τια Παλαιστίνη. H οικονομία ήταν μικτή. Eκτ ς απ τα γνωστά και κατά τη Nεολιθική I περίοδο δημητριακά και σπρια, μαρτυρείται η καλλιέργεια αμπελιών και ελαιών. Mεταξύ των άλλων ζώων –αιγοπροβάτων, χοίρων– κυριαρχεί το ελάφι. Tο κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυρι τερη πηγή κρέατος. Oι κάτοικοι της νεολιθικής Kύπρου είχαν προσαρμοστεί στο περιβάλλον του νησιού και είχαν δημιουργήσει τις δυνατ τητες αξιοποίησής του. Tα πολιτιστικά επιτεύγματά τους δεν χάθηκαν με τον καταστρεπτικ σεισμ , γύρω στα τέλη της 4ης χιλιετίας, αλλά αποτέλεσαν τις ρίζες μιας παράδοσης που παρά τις πολιτιστικές αλλαγές είναι ευδιάκριτη και στην επ μενη περίοδο. Σημείωση «Eπτά Hμερών». Tα κείμενα του αφιερώματος είναι απ το έργο «Nεολιθικς Πολιτισμς στην Eλλάδα», (επιστημονική επιμέλεια Γιώργος A. Παπαθανασπουλος) έκδοση του Mουσείου Kυκλαδικής Tέχνης - Iδρυμα Nικολάου Π. Γουλανδρή, Aθήνα 1996 .
KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH
31
View more...
Comments
