701-01-025.-Sanat ve Estetik Kuramları - Nejat Bozkurt.pdf

NEJAT BOZKURT

sarmal sarmal]

YAYINEVİ

S A R M A L Y A Y IN E V İ Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu-İstanbul Tel: (0212) 522 45 78 - 512 70 20 Fax: (0212) 522 45 78

Y azarı

: N ejat B ozkurt

B irin ci B askı

(A ra Y ay ın c ılık ) 1992

İk in c i B a s k ı

E k im 1995

T e k n ik H a zırlık

M. Selim T alay

Kapak

İnci B atuk

Di/.gi

Sevgi K ay ıha n

Itııskı

K ay h a n M atb aası

Cilt

Y alçın M ücellithancsi

NEJAT BOZKURT

SANAT ve ESTETİK KURAMLARI G enişletilm iş İkinci Basım

Prof. Dr. N eja t B ozkurt, 1945 yılında A n k a r a ’da d ü n y a y a geldi. 1964'de A n k a r a G azi L ise si’ni, 1970'de de A n k ara Ü niversitesi Dil ve T a rih -C o ğ ra fy a F a k ü lte si’nin F else fe B ö l ü m ü ’nü bitirdi. Y ü k ­ sek L isans çalışm alarını H a c ettep e Ü n iv ersitesi’nin F elsefe Böl ü m ü ’nde ta m am lad ık tan so nra (1973), İstanbul Ü niversitesi E d e ­ biyat

F akültesi

F elsefe

B ö l ü m ü ’nde

“H eg el

E ste tiğ in d e

Ş iir

K u ra m ı” k o n u sunda ki do k to ra tezini hazırladı (1980). 1983'de Y a r­ dım cı D oçent, 1987'de D o ç e n t ve 1995 yılında d a P ro fe sö r olan N eja t B ozkurt, aynı b ö lü m d e uzun yıllar S an at F elsefesi, Ç ağdaş D ü şü n c e akımları, T arih K uram ları gibi derslerin yanısıra M a r ­ m a ra Ü niversitesi G üzel S anatlar F ak ü lte si’n de de M itoloji, S anat S osyolojisi ve D ü şü n c e Tarihi derslerini lisans, y ü k se k lisans ve d okto ra d ü ze y in d e yaptı. Şu sırada K ocaeli Ü niv ersitesi FenE d eb iy at F a k ü lte si’n d e çalışm alarını sürdüren Prof. Dr. N eja t B o z ­ kurt bu Ü n iv e rsite ’de D ü ş ü n c e T arihi ve B ilim ler T arihi derslerini verm ektedir. Felsefe, S anat ve B i lim ’le ilgili çeşitli k o n u la rd a ç e ­ viri ve ö zg ü n o lm a k üzere kitap ve m akaleleri bulunan yazarın y a ­ yım lan m ış başlıca yapıtları şunlardır: Kant, S eçilm iş Y az ıla r (Çev., R em zi Kit., 1984), F. H egel, S eçilm iş P arçalar (Çev., R e m z i Kit., 1986), N ietzsche, T arih Ü stü n e (Çev., Say Yay., 1987), Ç a ğ d aş F e l­ sefelerden K esitler (Sosyal Yay., 1990), Eleştiri ve A y d ın la n m a (Say Yay., 1994), 20. Y üzyıl D ü şü n c e A kım ları (1995).

iç in d e k il e r

İkinci Basım a Ö n s ö z ........................................................................................... 7 S u n u ş ...................................................................................................................... 9 I. SAN A T VE ESTETİĞE T O PL U BİR B A K I Ş ....................................... 13 a- S anata İlişkin G enel D ü ş ü n c e le r ......................................................... 15 b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat T a r i h i

25

c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi Olarak E ste tik ........................................ 37 d- 20. Yüzyıl Sanatlarına Genel Bir B a k ı ş ...........................................57 II. S A N A T V E E ST E T İK K U R A M L A R I ................................................. 79 P la to n .................................................................................................................81 Aristoteles........................................................................................................ 97 P lo tinos........................................................................................................... 113 Immanuel K a n t ............................................................................................. 121 Georg Wilhelm Friedrich H e g e l.............................................................. 139 Friedrich Wilhelm N ietzsche....................................................................155 S igmund F r e u d ............................................................................................. 171 Henri B e rgson ............................................................................................... 189 Walter B e n j a m i n ......................................................................................... 197 George S a n t a y a n a ...................................................................................... 211 Benedetto C r o c e .......................................................................................... 219 Bertolt B r e c h t ...............................................................................................227 T heodor W isegrund A d o rn o .....................................................................239 R om an I n g a r d e n .......................................................................................... 255 György L u k á c s ............................................................................................ 265 Martin H eidegger.........................................................................................273 Jean-Paul S a r tre ........................................................................................... 283 Hans-Georg G a d a m e r ............................................................................... 293 Nelson Goodm an ........................................................................................303 Umberto E c o ................................................................................................ 309 Yararlanılan K ay naklar..................................................................................329 Adlar ve Kavramlar D izini............................................................................333

ik in ci Basım a Önsöz İlk basım ı kısa sürede tük e n en “S a n a t ve E ste tik K u ra m la rı”nın ikinci basım ını y apm ayı S arm al Y ayınevi yöneticisi ö nerdiğinde, bu fırsattan y ara rla n arak k itaba bazı ekle m e le rd e bulu n m a m ın uyg un olacağını d ü şü n d ü m . E linizdeki yapıtın birinci bö lü m ü n ü n son k ısm ın a ça ğd aş sanatların genel g ö r ü n ü m ü n e ilişkin bir bölüm e kledim . Filosofların sa n at y o rum la rının b u lu n d u ğ u ikinci bölü m e ise bu k e z aslında sanatçı ve bilim adam ı sa yıla bilec ek olanların sanal g örüşlerine yer verm eyi uy g u n buldum . İşte bu n ed e n le de B. B recht, S. Freud, W . B e n ja m in ve U. E co gibi çağ ım ızın önde gelen adlarının sanat üzerindeki düşüncelerini kitaba aldım. Yıllar geç tikç e yeni eklem e le rin yapılm ası da doğaldır. A m a yine de her yapıtın eksik k a lm ay a yargılı o lduğu k an ısındayım , tıpkı M alla rm e 'n in dediği gibi: “D ü n ya d a h e r şe y b ir kita b a ulaşm ak, b ir k i­ ta b ın için d e y e r a lm a k için vardır; a m a kita p h iç b ir za m a n bitm iş o lm a y a c a k tır”. K o n u y a ilgi du yan o k u rla ra yapıtın yararlı olm asını dilerken, bu fırsattan y ara rla n arak y ay ım y aşam ım b aşarıyla sür­ d üren ve b a n a k itabım ın ikinci basım ını y a p m a olanağı tanıyan e d itö r Işıtan G ü n d ü z ’e ve ça lışm a arkadaşlarına; ayrıca düzeltileri titizlik ve özv e riy le y apan d o k to ra öğrencileri E rdal Y ıldız ile M u s ta f a B a y k a ’y a b u r a d a teşekkü rlerim i sunarım . N e ja t B o z k u rt G ö zte p e, E k im 1995

Sunuş

San at etkinliği en g e n iş a n la m ıy la b en liğ in k işiliğ e d ö ­ n ü ştü rü lm e si e y le m i olup, d ışım ız d ak i d ü n y a la r a d u y u la n ilgi ve bilin m ey e n le rin çekiciliği de bu eylem im iz i besley e n ana d a ­ m arlardır. V aro la n la v aro lm a y a n ara sınd a bir y erle rde b u lu n a n sa­ natsal süreç, bu iki alanı bir ara y a g e tirm e y e çalışır. A ç ık b ir k a v ­ ram olan ve bu y ü z d e n de çeşitli ta n ım la m a la rla tü k e te m e d iğ im iz sa n at k av ra m ım ız , b ir tür “en ig m a ”, bir tür “g ize m c e ” olarak kar­ şım ız a çıkar. Y ine de o n u bazı tu ta m a k la rd a n y o la ç ık a r a k b e ­ tim lem ek te n bir türlü vaz geç em eyiz . Bu a n la m d a Malraux’n un da dediği gibi, "sanat, b ir k a r şı y a z g ıd ır " ( L ’art est un anti-destin); y a z g ın ın ü stünd edir, o nu aşar. H e r türlü d u y g u n u n d u y u m la n m a s ın ı ve iletilm esini a m a ç lay a n sanat, bu y ü z d e n n e g a tif k ao s a karşılık p o ­ zitif b ir kaos olarak algılanır. B u p o z itif kaos içinde insanın eli, y ü ­ reği ve kafası birlikte yol alır; yine bu yaratıcı etk inlik için d e sezgi, d u y g u , im g e le m ve d u y u o rganları bir ara d a çalışır. T abii bu et­ kin lik ler ö z g ü r bir o rta m d a g e rç e k le şm e k zoru n d a d ırlar; sanat ala­ n ında ki bu sonsu z ö z g ü rlü ğ ü n bedeli ise bir p a ra noy adır. P e k çok k im s e n in ürktüğü bu p a r a n o y a içinde, y aş am ın b ü y ü sü n ü , ö n em in i ve değerini y ansıta bilen kişi an c ak sanatçı olabilir. B u n u b a ­ şa ra b ilm e k için de sanatçı, g ö rü n m e y e n i a n la y a b ilm e k için g ö ­ r ü n e n e b a ş v u rm a k d u ru m u n d a d ır. Sanat, insanın k e n d isin e karşın yarattığı ikinci b ir d o ğ adır; her şe y d e n ö n c e in sa n ın v a r o la n a b ir karşı çıkışı, v a rlığ a b ir m e y d a n o k u m a s ıd ır . B a ş k a türlü d e n d ik te sanat, insanın g erç ek liğ i aşm ası y a da k e n d in e ö z g ü b a ş k a b ir gerç ek lik y aratm asıdır. D ü şle g e r ­ çek ara sınd a kurulan bir k ö prü olarak sanatsal etkinlik, ussal ile usdışı, d ü şle m ile g erç ek, im g e le r ile n e s n e le r ara sın d a b ir bağ

9

k u r m a ey lem idir. K ısa ca sanal, insanın kendisini tanım asının, d ö ­ n ü ştü r m e sin in ve y a ra tm a s ın ın bir d ışa v u ru m u y a da bir s e ­ rüvenidir. Bu serüvenin s o n u n d a insanın, başkaları ara cılığ ıy la k en d in i ta n ıd ığ ın ı, v arlığını k a n ıtla dığını, k endini a ş m a ça bası için de kendi bilincine vardığını gözleriz. Y arattığı bir “im g eler e k o lo jis i”yle sanatçı, g erçekliği ve kendisinin de içinde y e r aldığı kendi d ünyasını y en id en kurar. H e r ne k adar P a s c a l, “Iınge, y a ­ n ılg ın ın e fe n d is id ir " ( L ’im agination est une m aîtresse d ’erreur) dem iş o lsa da sanatçı, y a n ılm a y ı d a g ö z e alarak, b ir “im g e le r e k o ­ lo jisi” y aratır ve kendi d ünyasın ı bu ekoloji ü stüne kurar. Bu y ü z ­ den de g erç ek sanatçıların “iiçiincii b ir göz'e, sahip oldukları sö y ­ lenir; bu h em bir gönül g ö zü d ü r, h em de düşünsel bir göz. Ç ün kü sanatçı bu üçüncü gözüyle, B a u d e l a i r e ’in dediği gibi, “A slın d a iğ ­ ren ç o la n b ir şeyi, sa n a tsa l ifa d e g ü c ü y le g ü ze lliğ e d ö n ü ştü rü r; bu da sa n a tın -ya d a sa n a tç ın ın - şa şıla sı a y rıc a lık la r ın d a n b ir id ir " ( C ’est un des privilèges p ro digie ux de l’A rt que l’horrible, artistem ent exprim é, dev ien n e beauté). B ilindiği gibi g ü n ü m ü z d e etkin bir bakış açısı se çe re k sa n atla ya ş a m ı uzlaştırm ay ı a m a ç la y a n ö ğ retiy e sanat felsefesi y a d a e s ­ tetik diyoruz. G erçe k bir estetik, N ie t z s c h e ’nin deyişiy le, iki tem el ilkeyi g ö z ö n ü n d e tutar: B u n la rd a n ilkine göre sanat, bir eğ lenc e değil, y a ş a m a katlan m an ın en y ü k se k ve tek doğal biçim idir. Ç ü n k ü varo lu ş ve d ü n y a anc ak estetik bir o la y m ış gibi al­ gılandıkları ölçüde, ö n ce siz sonrasız olarak do ğrulanabilirler. İk in ­ ci ilkeye g ö re ise, olası tek estetiğin yalnız izleyici (alım layıcı) b a ­ kım ın d a n değil, am a aynı z a m a n d a yaratıcı, yani sanatçı ve sanat yapıtın ın birlikteliği b a k ım ın d a n ele alınıp k u ru lm a sı gerekir. Ö te y a n d a n g ü n ü m ü z estetiğine y ö n veren üç b ü y ü k eğilim den d e söz edilm ek tedir: B unlardan ilki, d o ğ a d a ve sanatta biçim lerin evrim ini ortay a k o y ar ve klasik felsefelerin, güzelin ö zü n ü ta n ım la m a y a ç a ­ lışan birleştirici k a ygısını pay laşır. İkinci e ğ ilim , iz le y ic in in b e ­ ğeni yargısı, sanatsal yaratı ve estetik hazzın b elirlen m işliğ i y a da belirlen m e m işliğ i gibi sorunlarla, yani fe n o m e n o lo jik estetikle, y a ­ ratm an ın estetiğiyle, ek o n o m i ya da libidoya ilişkin estetikle u ğ ­ r a ş ır . Ü çü n c ü eğilim ise, d en e y se l estetik, sanat bilimi, sanat psi­ kanalizi, sanat sosyolojisi, yazın ya da resim göstergcbilim i, endüstri estetiği gibi pek ç o k y ak laşım ı kapsar. 20. yy estetikçileri.

10

felsefi estetiğin, P l a t o n , A ris to te le s , P lo tin o s , A u g u s t i n u s , T h o m a s iu s , B a u m g a r t e n , L e i b n iz , K a n t , H eg e l, C o m t e , T a i n e , F e c h n e r ve W u n d t gibi filoz ofla rc a ele alınıp işlenen kuram sal so ­ runlarını bir yana bırakarak, çevre, piyasa, m ülti m edia, sanatsal biçim ile yaratıcı y a da izleyici arasındaki ilişkileri in c ele m e y e y ö ­ nelm işlerdir. Çeşitli estetik akım ları g ü n ü m ü z d e g en e llik le “O l­ g u cu e s te tik " (Sanat Sosyolojisi, Y apıların Ç ö z ü m le n m e s i, D e ­ neysel Estetik, S anat B ilim i-K u n tsw issen sc h aft-) ile “Ö zn elci e s te tik ” (S a nat Psikolojisi, F e n o m e n o lo jik E stetik, V aroluşç u E s ­ tetik) o lm a k üzere iki ana dala a yrılm ış b u lu n m a k ta d ır. Elinizdeki kitabın 1. B ö lü m ü 'n d e yu k arıd a sözü edilen sanat ve estetiğin başlıc a ko nu ve soru n ları ele alınm ıştır. B u r a d a verilen bilgiler ve serim lenen sorunlar, sanat felsefesi, estetik, sanat ele ş­ tirisi, sanat tarihi, sanat bilimi gibi k av ra m lar çerçev esinde, sanat o lg u su n u ird elem e k ve b a ş la n g ıc ın d a n g ü n ü m ü z e d ek o rtay a atı­ lan görüşleri özetleyici bir bak ışla gö zden g e ç ire re k bu k o n u d a k ü ç ü k bir dağarcığı o lu ş tu ra b ilm e k a m a c ıy la ele alınıp iş­ lenm iştir. S istem li ve te m atik bir y ak laşım söz k o n u s u d u r burada. II. B ö l ü m ’de ise, bir önceki b ö lü m d e y e r alan bilgilerin ışığında felsefe tarihindeki başlıca filozo fların sanat ve estetik hakkındaki görüşleri serim len m iştir. A y rın tıla ra g irilm e d e n ele alınan fi­ lozofların sanat felsefeleri, d a h a ç o k özetleyici bir bilgi e d in m e k istey e n ler için h azırlanm ıştır. Ç ü n k ü bazı filozofların sanat g ö ­ rüşleri başlı b a ş ın a b ir k ita p o lu ştu ra c a k y o ğ u n lu k ta d ır . Bu k o ­ n udaki bilgilerini daha fazla d erin leştirm ek isteye nler için de y e ­ terince k a y n a k g österilm iştir. E d e b iy a t F a k ü lte s i’n d e uzun yıllar verd iğim S an at Felsefesi derslerinin bir kesiti olan bu kitap, sanata v e estetiğe ça ğ daş bir g ö z le b akm ayı am a ç la m a k ta d ır. Bu k o ­ nu la ra ilgi d u yan her k e s im d e n k im senin y ararlanacağını u m u ­ yorum .

N ejat B o z k u rt G öztepe, 1992

I

SANATA VE ESTETİĞE TOPLU BİR BAKIŞ

a - Sanata İlişkin Genel Düşünceler “A rtist is t he b r ie f chro ııicle o fth e tim e ”(*) S h a ke sp e a re, H a m let

Y a ş a m ın iç inden çıkan bir insan etkinliği olarak sanatın in­ sa n lık la yaşıt o ld u ğ u n u sö yle yebiliriz. Y a ş a m la sa n at arasın daki bu sıkı e t k ile ş im e karşın y in e de s a n atın yapı ve işle y işin d e " e n ig ın a tik ” bir özelliğin b u lu n d u ğ u n u v u r g u la m a m ız gerekiyor; sanat bir “e n ig m a ” , bir “g ize m c e ” o la ra k k a r ş ım ız a çık ıy o r. G en el ola ra k h erhan gi bir etkin liğin ya d a b ir işin y a p ılm a sıy la ilgili y ö n ­ tem lerin, bilgilerin ve kuralların tü m ü n e birden sanat diyoruz. S a ­ natsal etk inliği, bazı d ü şü n c ele rin , am aç ların , d u y g u la rın , d u ­ rum ların y a da olayların, d en e y im le rd e n yararlanarak , beceri ve d ü şg ü c ü k u lla n ıla ra k ifade e d ilm e s in e y a d a b a ş k a la rın a ile­ tilm esine y ö n elik yaratıcı bir insan etkinliği d iye d e ta­ n ım layabiliriz. Eski çağ la rd a n g ü n ü m ü z e değin “s a n a t” (ars) sö z­ c ü ğ ü n ü n art ard a ed indiği anlam lar, in sa n o ğ lu n u n gerçekleştirdiği ürünlerin, doğanın ü rü nlerin e o ran la belirlenm esini sağlayan te k ­ nik u sta lık (tek h n e ) ile d u y u la r a ra cılığ ıy la alg ıla d ığ ım ız n es­ neleri, b ir beğeni y a rg ısın a göre seçip sıra la m a y a y önelen özel d u y g u ara sın daki a y rım la şm a n ın bir son u c u ola ra k o rta y a ç ık ­ m ışlardır. S a n a t ve san at ürünleri ç a ğ d a n ç a ğ a ve to p lu m d an top ­ lu m a ç o k farklı b iç im le rd e d eğ e rlen d irilm iş, a m a b u n a karşın b ü tü n insa n lık tarihi b o y u n c a var olm u ştur. S anat ürünlerinin doğal nesnelerden farkı, sanalın niteliğini de o rta y a koyar; doğal süreçler s o n u c u n d a ortay a çıkan n esn ele r (kris­

* "Sanatçı zamanının olaylarını yansılan kim sedir.”

15

taller, sarkıt ve dikitler, arı peteği y a d a ö r ü m c e k ağı, m e rc an la r gibi o lu şu m la r) ve d oğa m an za ra ları bir a n la m d a güzel sayılsalar da, sanat yapıtı olarak kabul ed ilm e zle r. B u n la r a güzel olarak al­ gılanan canlılar, h ay v a n ve bitkiler de girer. Ç ü n k ü sanatın asıl özelliği, belirli b ir nesne üretm eyi a m a ç lay a n ve bir tasarım y a da k u r m a c a so n u c u n d a o rtay a çıkan b ir etk in lik olm ası, insanın y a ­ ratıcı g ü c ü n e bağlı b ulu n m a sıd ır. Ö te y a n d a n olağan ve sıradan n e s n e le r g e n e llik le sa n at y ap ıtın ın karşıtı say ılm ışlard ır; ç ü n k ü sanat yapıtını, d oğal o lu şu m la rd a n farklı olarak, belirleyen belli başlı ö z e llik le r d e n biri ö zg ü n lü k (originalité), öbürü de o n u n tek, biricik (un iq u e) olm asıdır. E ğ e r bir S i n a n , bir M ic h a e l A n gello, bir D e d e E f e n d i, bir S h a k e s p e a r e , b ir B e e t h o v e n y e ry ü z ü n e gel­ m e m iş o lsa ydı, doğal o la ra k y ap ıtların ı a lım la y am ay ac ak tık . Ç ü n k ü h e r sa n at yapıtı o n u n y ara tıc ısın a ö z g ü le n m iştir ve o n d a n b a ş k asın a b ağ lan a m az . B u n a göre, ö m e ğ in seri o la ra k üretilen ço k sayıd a yapıtın sanatsal değeri, tek bir örn eğ i olan bir yap ıttan dah a d ü ş ü k tü r . S an atın bu özelliği, sa natç ının kişiliği ile y a k ın d a n ilişkisi olan “b iç e n i' (style) k a v ra m ıy la ö n em li b ir koşutluk gösterir. G enel an lam da , sanatçının ö z g ü n lü ğ ü n ü oluşturan, o n u n k endisin e ö zg ü biçem idir. B içe m bu anlam d a, sanatçının bütün ürün lerinde görülen b ir öze llik olarak, aynı z a m a n d a o sanatçının kendi dalın a getirdiği yeniliktir. Ö m e k s e , R e m b r a n d t ’ın g ö lg e ışık-te k n ik le ri y a d a v a n G o g h ’un fırça vuruşları, h e m bu san atçıların biçem lerini belirley en öğeler, hem de onların resim sanatına g e ­ tirdikleri yeniliklerdir. İşte b ütü n bu ö ğ e le r gö z ö n ü n d e tu­ tu ld u ğ u n d a sanatın ayırt edici ö ze lliklerin den en önem lisi “y a r a tıc ılık " (créativité) o rta y a çıkar. “Ö z g ü n lü k ” ve “b iç e m ” k av ra m larının birleştiği bu ö ze llik aynı z a m a n d a , doğal süreçlerin o lu şu m b iç im le rin in h ep aynı o lm a s ın a karşılık, sanatsal y a ­ ratının “tek o lın a " niteliğini de içerir. B u niteliği ortay a çıkaran da sanatçının yaratıcı kişiliğidir. S an atla ilgili öteki ö nem li öğe ise, bilindiği gibi, üretilen nesn en in tem elini o luştu ran “m a lze ın c”d h . S an at yapıtları ç o k çeşitli m a lz e m e le r in ç o k farklı b iç im le rd e iş­ lenm esiy le üretilebilir. A yrıca, her sanat dalında, kullanılan m a l­ zem enin farklı türleriyle ilgili tarihsel bir bilgi birikim i ve g e ­ le neklerin olu şm ası da söz. k o n u su d u r. B unlar, o sa n at dalının

16

te k n ik y anlarıyla ilgili, sanatçının etkinliğini bir m e sle k olarak be­ lirleyen öğelerdir. Ö rn e k se, resim sa n atın d a kullan ılan b oya tür­ leri, h ey ke lc ilikte farklı taşların y o n tu lm a özellikleri, se ra m ik le fı­ rın la m a gibi öğeler, belirli ve düzenli bilgiler içeren teknolojileri gerektirir. Sanatın bu yanları en eski ça ğ la rd a n bu y a n a usta-çırak ilişkisi iç in d e a ktarılm ış, çeşitli d ö n e m le r d e de s a n a t o k u lla r ın d a ve ak a d e m ile rd e öğretilm iştir. Bu özellik sa n a tın (ars), “z a n a a t" (le k h n e ) ile akrabalığını gösterir. Y u n a n c a “te k im e " söz cü ğ ü , ereği bir şey ortay a koy m a , y a ­ r a tm a olan ve doğ ru bir pla n a g ö re y ö n le n dirilm iş b ir beceri an­ la m ın a gelir. A n c a k “te k h n e ” sanatın yalnızca bir b ö lü m ü n ü k a r­ şılar. B a şla n g ıçta, bir h a m m a d d e n in elle işlen m esi ve bir y ara r a m ac ı g öze tilerek o n a biçim verilm esi anlam ında, sa n a t (ars) ile z a n a a t (lekhne) b irbirin e yakın, b en z er etkinlikler olarak b e ­ nim s en m iştir. S an at a n la m ın a gelen lalince a rs ile y u n a n c a tekhne, e tim o lo ji a ç ısın d a n şu aynı a n la m ı taşır: ‘‘p ra tik ku ra lla rla b e­ lir le n m iş b ir za n a a tı u y g u la m a ” P l a t o n ve A r i s to te le s gibi antik d ü şü n ü rler, sanat s ö z c ü ğ ü n ü bu a n la m d a ve g en işle terek k u l­ lan m ışlard ır. Sanatı bir te k nik ve bilgi-beceri o la ra k anlayan A r i s ­ to te le s, ‘‘S a n a t -b u ra d a za n a a t- (tekhne), doğ ru b ir a kılyiirü tm eye d a y a n a n ve in sa n ın b ir y a r a tış o rta y a ko y m a sın ı sa ğ la y a b ile n b ir y e te n e k tir ” der (E thika N ik o m a k h e ia , 6, 4). B u n d a n ölürü bu fi­ lozoflar, sanatı d ü şü n d ü k le rin d e , h e m d o k u m a c ıy ı, dülgeri ya da o k atanı v e y a balıkçıyı, yani za naatı; hem de r essa m ı, m im arı, hey k e lc iy i ve şairi, yani sanalı göz ö n ü n d e b u lu n d u rm u şla rd ır. D e m e k ki za n a a tk a r ile sa n a tç ı ara sınd a eski ç a ğ la rd a bir ayrım o lm a d ığ ı gibi, toplum sal üretim içinde, tekn ik n e s n e le r ile s a n a t n e s n e le ri arasında da bir ko p u k lu k yoktu. N e var ki. geleneksel to p lu m la r d a o ld u ğ u gibi, A n t i k ç a ğ ’da y aşay a n bazı y ara tıcılar da ( P h e i d i a s , A p elles, S o p h o k l e s , E u r i p i d e s ) , sanat yeteneğini bi­ liyor ve san at y a pıtla rının güzelliğini anlıyorlardı. Sanat, bu ilk anlam ınd a, zihinsel bir etkinliği, bir bilgiyi de b e ­ lirtir; sanatsal yaratış, d oğal y a ra tışta n farklıdır; ustalık esinin k a rşıtıd ır ve kural, k u r a m (thco ria), sanatı, a l ışk a n lık la ve el b e ­ c e r isiy le yapılan işlen k urtarır. S a n a t ile bilgi a ra sındaki bu iliş­ kiler, d ü şü n c e serbestliğine d a y a n a n ‘‘se rb e st s a n a tla r ” (artes li­ bérales) (trivium : gram e r, retorik, dialektik; q uadrivium : aritmetik, 17

g eom etri, astronom i, m ü z ik ) ile derin bilgiler gere k tirm ey e n “m e ­ ka n ik s a n a tla rın " yani el sanatlarının, O r t a ç a ğ 'd a ö zellik le el em eği y a d a m a k in a kullanım ını g ere k tiren sanatların birb irin d en ayırt ed il­ m esiyle, O rta ç a ğ b o y u n c a d a sü rm ü ştü r. Bu b a ğ d a ş tırm a Ren a is s a n c c ’d a d a b o z u l m a d ı ; L e o n a r d o d a V in c i v e D ü r e r sanatı, e v ­ rene ilişkin bir bilgi türü o la ra k gördüler. Ü stelik, 15. y y ’da, y u n a n lıla rın ve aristotelesç ile rin d oğay ı taklit a n lay ışının (m im e sis) o rta y a çık m a s ı ve p e r s p e k tif tek niklerinin de gelişm esi, y a r a tm a edim in in d ü ş ü n s e l y anını d a h a d a pek iştirm iş tir. E s k iç a ğ la rın b irç o k d ilin d e karşılaşılan bu sa n a t ile z a n a a t ö zd e şliği, d a h a so n ra ‘‘g ü ze l s a n a tla r" (beaux arts) k a v ra m ın ın o r­ tay a çık m as ıy la, yani bir y a r a r am acı taşıyan n es n ele rin ü re ­ tilm esiyle, kullanılm ak için değil d e ,hiç b ir çıkar g ö ze tm e k siz in y aln ızc a h o şla n m a k a m a c ıy la se y re d ilm e k için n e s n e le r üre­ tilm esinin a y rılm asıy la o rta d a n kalkm ıştır. 17. ve ö ze llik le de 18. ve 19. y y ’larda süregelen sa n a y i d e v rim i d o ğ a ld ır ki bu bağıntılar; değ işik liğ e uğratacaktı. N ite k im K a n t , 1790'lı y ılla rd a yazdığı ‘‘K ritik d e r U r te ilsk ra ft’dcı (Y argıgiiciiniin E le ştirisi) bir yan d a n s a n a t ile b ilg iy i, öte y a n d a n da s a n a t ile te kn iğ i birbirinden ayır­ m ıştır; o n a göre. “B ir in sa n b ec erisi o la ra k sanat, bilim den , p ra tik y e ti k u r a m s a l ye tid e n ne d e n li fa rk lıy sa , o d e n li fa r k lıd ır ... Sanat, za n a a tta n d a fa r k lıd ır ; ç ü n k ü sa n a tın özgür, za n a a tın p a ra y a b a ğ lı o ld u ğ u s ö y le n ir " H e g e l ise sanatı, d ü n y a d a d ışlaşa n “ T in "in ilk uğrağı ( m o m e n t) ola ra k ele alm ış ve sanat bilgisinin, d uyu sal bilgi ile tinsel bilgi a ra sın d a b u lu n d u ğ u n u ön e sürm üştür. R esm i, heykeli, m im arlığı, m üziği ve dansı k ap say a n “g ü z e l s a ­ n a tla r " (lin e arts) k avra m ı d a zaten bu d ö n e m d e o rta y a çıkm ıştır. N ietzsc h e, 1872’de y az dığ ı “D ie G eb u rt d e r T ra g ö d ie"d e (Trag c d y a ’nın D oğu şu) sanatın, do ğan ın k e n d isin e ö z g ü estetik et­ k inliğine. b iç im le r y ara tan y a ş a m a d ay a n d ığ ın ı ö n e sü rm ü ş, “s a ­ n a tın özii, b elli türden b ir y a la n d a d ır ” dem iştir. O n a göre, bu yalan, y a ş a m a kara ç a lm a y a y önelen idealist bir y u ttu r m a c a değil, y aşam ı iyiye do ğru d e ğ iştire re k y a ş a n ır d u r u m a getiren bir y a ­ landır. N ie tz s c h e ş ö y le der: “D o ğ ru la r y ü zü n d e n ö lm em e k için e li­ m izd e s a n a t va r..."; “...S a n a t n a sıl m ı d o ğ a r? B ilg iy e k a r şı b ir deva, b ilim e ka rşı b ir p a n z e h ir o la ra k doğ a r. Yaşam , a n c a k s a ­ n a tın ya n ıltm a la rı sa y e sin d e y a ş a n a b ilir h a le g e l ir ”

18

B ö y lc c e anlatım ve yargı aracı o la ra k sanal, zihinsel bir yaratış haline gelm iş, g enellikle to p lu m sal üretim den ve ö zellikle de tek­ nik n esn ele rd e n k o p m u ştu r. B elirli h a m m a d d e le rin işlenip biç im le n d irilm e siy le sanatsal n e s n e le r üretilen sanat dallarını (h e y ­ kel, seram ik, m im ari) n ite le m e k üzere “g ö rse l sa n a tla r" (ars o c c u lo r u m ; visual arts) terim i k u llanılm ış, farklı sanat dalları da, g en e l sanat k a v ra m ın ın a ltın d a g e n e llik le ikiye ayrılm ıştır: et­ kinliğin so n u n d a o rta y a çık an n esnenin, yani sanat yapıtının, fi­ ziksel a n la m d a bir cisim olm a sı ile dilsel (anfam sal) b ir nesne, yani bir m etin olm ası d u ru m u . Batı gelen e ğ in d e birinci türe giren fiziksel sanat y apıtlarına (resim , heykel, seram ik) “g ü ze l s a n a tla r ” d enirken, dilsel-anlam sal nitelikteki İkincilere “ö zg iir sa n a tla r" (ars liberales) adı verilm iştir. Bu terim , el işi ve b ed e n se l uğraş g e re k tire n etk in lik lere karşılık, “ö z g iir ”\c n n uğraştığı ve d a h a ço k zihinsel bir etkinlik g ere ktiren sanat türlerini a n latm ak için ku lla n ılm ıştır. Bu ikili a y rım iç in d e m ü z ik ve şiir, sınır d u ­ rum larıd ır; b u n a göre, belirli fiziksel özellikleri olan m ü z ik alet­ leriyle ça lınınca bir sanat nesnesi haline gelen bir beste, tem elde, .k o m p o z is y o n a ş a m a s ın d a y a z ılm ış b ir yapıttır. Ö te y a n d a n , dilsel ve y az ın sa l öze llik g ö ste re n b ir şiir, içindeki ses ilişkileriyle ve belirli b ir o k u n u ş b iç im iy le, fiziksel bir yapıt o lm a y a yaklaşır. Bu aç ıda n, tarihteki ilk m ü z ik yazım ı sayılan bazı besteler, d o ğ ru d an bir şiirin sözcükleri ü ze rin e yaz ıla n ve o k u n u ş biçim ini belirten notalardır.*0 Z ih in se l bir yaratış o la ra k to p lu m sal üretim den ve tek n ik n e s ­ nele rd e n k o p an sanat, artık to p lu m sal ilişkilerin ve im alat d ü n ­ y a s ın a ola n b ağ ıntının z a yıfladığını g ö steren bir belirti o lu p ç ık ­ m ıştır. B ö y le c e sanat, d u y g u (d u y u m d a n da beceriden de farklı), esin (bilim sel o lm a y a n bir bilgi türü), b e ğ e n i y a r g ısı (alım layıcıları, n esn ele rle işlevsel ya d a ç ık a r g ö z e tm e y e n b ir bağıntı k u r m a l a r ın a g ö re sınıfla nd ırır) ve a n la tım (san a t yap ıtının, h em eş y a n ın ne o ld u ğ u n u , h e m de sa n atç ın ın kişiliğini o rta y a çık aran özel b ir alan olm asını sağlar) gibi yeni kav ra m lar ortay a k o y ­ m uştur. K ültü rü n özel bir alanı o la ra k sanat, “sa n a t için s a n a t” ( l ’arl p o u r l’art), a k a d e m ik ve kuralcı geleneğe, ro m an tik ruha, iz(1) Jean Lacoste, L ’idée de Beau, Bordas, Paris, 1986, s. 19 vd.

19

le nim c ile rde ki el d e ğ m e m iş bak ış in a n cın a k a y n a k lık ettiği gibi; 19. y y ’ın b aş ın d a sanat yap ıtın ın özerkliğini o rta y a k o y an biçim sel ar a ş tır m a la r a d a ze m in h azırlam ıştır. B ilindiği gibi, “s a n a t için sa n a t", B e n j a m i n C o n s t a n t tarafından ilk kez “J o u r n a l" inde (1804) k ulla n ılm ış, so n ra V i c t o r C o u s in bu a n la y ış ı b e ­ n im s e m iştir (C ours d ’histoire de la philosophie, 1828). Y azın ta­ rihçileri tarafından “ö n p a rn a sç ı" hareketi nite le n d irm ek için kul­ lanılan “sa n a t için s a n a t" d ey im i şu d ü şü n c ey i ö ze tle r: “Sanat, s a n a t iç in d ir ve h iç b ir a m a cı yo k tu r; h e r a m a ç sa n a tı s o y ­ s u z la ş tır ır " (B. C o n sta n t). “Ö n p a rn a sç ı” hareket, ideolojik ve top lu m sal bir ro m an tizm e , do la y ısıy la tarihe ve y a z ın m - y a z a n n bağ ım lılığ ın a , ay rıc a d a bir özelliğ in a n la tılm a sın a ve kişinin kendi ken d isin d e n söz e tm e s in e karşı olan bir akım dı. B u r a d a n h a ­ reket e d e rek sanatta, erişilm e z b ir m utlak olarak g ö rü len biçim in v u r g u la n m a sın a ö nce lik tanıdı ve aynı nede nle de estetik bir m o del ve ken d in e hakim iy e t örneği o larak klasik A n tik ç a ğ ’ı seçti.. Bu a n la y ış a g ö re şairin artık am ac ı esin ve h a y k ırışla r değildir; d ışa d ö n ü k bir yaratıcı o la ra k o, “tüm ye tile rin i k u s u rsu z k u l­ la n m a yı b ile c e k " ve bu sayede de “c ü re tli ve sa b ırla işle n m iş im ­ g e le r le " düşlerini o rta y a k o y a c a k tır ( M a l l a r m é , l’Art, 1865). Ç ü n k ü yazı y a z m a k kendi d ışında bir am acı o lm a y a n bir ed im dir; şiir de kapalı bir nesne, bir biblo, eş siz bir ustalığın ü rü n ü d ü r; d e ­ ğ işm e z biçimli şiirlerin (sone) ve b ü y ü k sö y le n ce lerin en b a s ­ m ak alıp b iç im d e kullanılm ası ( L e c o n t e d e Lisle) bu a n la y ış ta n k a y n a k la n m ış tır. “S a n a t için s a n a t” anlayışının, n es n e ile istenci, içerik ile formu ayıran bu estetikleştirici ve figü ra tif y o ru m u b u g ü n de g e ­ çerli o lm a k la birlikte, iki b ü y ü k sa n at akım ı k a rşıs ın d a g erilem e k zo ru n d a kaldı. B un lardan birincisi, güzel ile yararlı, sanat ile bilgi, kültürlü seçkinler ile y ığınlar ara sında ilintiler y ara tarak “sa n a t n e s n e s i" ile “sa n a y i n e s n e s i” a ra sın d a k i k o p u ş a karşı çık an akım dır. S anatlardan ve za naatlardan (Arts and C rafts) çizim e, sa­ nayi estetiğinden B a u h a u s ’a kadar, m odern kentlerim izde olduğu gibi sanayinin ürettiği n e s n ele rd e de san at ile yaşam ı b irle ştirm ek söz konusuydu artık. S an at bu y o ldan genel m ü b a d e le sistem inin içine doğrudan do ğ ru y a girdi; estetik artı-değer, nicelendirilcbilir hale geldi. Artık sanatı, p iy a sad a n ay ırm ak o la naksızdı. A lgısal ve

20

to p lu m sal m e k a n ım ız d a k i b iç im se l ve resim sel k uru cu öğe, sa­ natçının elin d en kaçtı a m a za n a a tk a rın ve hatta işçinin değil; bu a y rıc a lık artık, ta sarım c ın ın , yani rek la m cın ın , ren k uzm an ın ın , ç i z im d a n ışm a n ın ın , şehirc in in e lin e geçti. İkinci akım ise, 19. y y ’d a b e n im s e n m iş b aşlıca te m el ilkeleri yıktı. S o y u t sa n atla fi­ g ü r ü b o zd u , g e rç e k ü stü c ü s a n a tla k o n u y u b a ş k a la ş ım a uğrattı, p o p art'la n esnele ri p arç ala d ı, k in e tik sa n a lla ışığı ayrıştırdı, si­ y asal sanatla d a top lum sal an lam ları eleştiriden geçirdi. B u n a k o ş u t o la ra k ç a ğ d a ş ö n c ü sanatçılar, y e m m a d d ele r, yeni gereçler, yeni fırçalar aradı; k av ra m , s a p tam a, je s t ve san atçın ın kendi b e ­ deni bile bu tür resim araçları oldu. Bu durum , sanat sö zcü ğ ü n ü n a n la m ı n d a b ü y ü k değ işik lik lere yol açtı: d u y g u la n ım (affection) ve istek, d u y g u n u n ve anlatım ın yerini aldı, o lu m s u z la n a n y a da ö te sin e geçilen toplum sal hay a lg ü c ü ürünü, esini kapladı. D o ğ ad a n b a ş k a bir şey ola n sanat, g ü n ü m ü z d e ç o ğ u n lu k la , kültü rü n karşılı, tersi olarak, “k a rşı k ü ltü r " (A n tic u ltu re ) o la ra k k a r ş ım ız a ç ık tı.1!> G erçe k çi bir y a k la ş ım la sa n at dallarını ve yapıtlarını, b ir u c u n ­ d a y a ln ız c a bir yararın s a ğ la n m a sın a y ö nelik ürünler, öteki u cu n d a d a y a ln ız c a estetik haz y a d a g üze llik u y a n d ırm a y a y ö n elik ürünler b u lu n a n bir süreklilik çizgisi içinde ele alm ak uyg u n görünüyor. H e m e n bütün sanat dalları bu iki uç arasında, bu iki özellikten al­ dıkları p a y a göre b ir yere o turm a k tala r. B öy lec e bu iki yönelim , aynı sanat y a p ıtın d a k a rş ım ız a ç ık ab ilm ek te. Ö rn e k se , içinde y e m e k y e n m e si için yap ılm ış bir ç ö m le k ya d a yere serilm ek ü z e r e d o k u n m u ş b ir halı gü zel bir sa n at yapıtı o lm a özelliğini de içerebilir. D o ğ a d a k i güzel ko k u la rd a n esinlenerek y ap a y b içim de üretilen “p a r fü m le r ' de k oku sanayii ile estetiğin işbirliği so n u c u o lu ştu ru labilirler. B u iki y ö n e lim in içiçe o lm a sının belki de en iyi ö rneği m im arlıktır. M im a r lık ta a m a ç olarak n ere d ey se tüm ü yle bazı ge re k sin m e le ri k a rşıla m a k için ortay a konan ürün aynı z a ­ m a n d a , bazı biçim ler, oranlar, b iç e m le r yoluyla bir sanat yapıtı h a ­ line gelebilir; bir kilisede, bir ca m id e , bir k o nutta işlevsel ve e s ­ tetik ö ğeler bir ara d a b ulunabilirler. B u bağ lam d a za n a a t (tekhne). s a n a tın y a ln ız c a bir b ö lü m ü n ü karşılam a k ta d ır. En gen iş a n ­ la m ıy la sanat, belli bir k o n u d a belli bir yetk in liğ e erişilm iş ol(1) O .Revault D ’A llonnes, La Création Artistique et Les Prom esses de la Li­ berté, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 261 vd.

21

mayı içerir; y e m e k pişirm e, ç o e u k y etiştirm e, dev let y ö n e tm e s a ­ natları bu anlam la ilintilidir. B ir şeyi kendi iç y asala rın a göre ö z ­ gü rce biç im le n d irm e yetisi olarak sanattan da bütün güzel sanatları anlıyoruz. A y rıca insanın, yarattığı y ap ıtlarla kendisini y ü celten ve ö lü m s ü z le ştire n yaratıcı yeteneği de sanatla içiçedir. Bu b a ğ ­ la m da, sanal sorunu ve sanatçının yaratm aları üzerine felsefe ta­ rih in d e çok çeşitli a ç ık la m a la r yap ılm ıştır, b u n la r ara sın d a; s a ­ natın bir ö y k ü n m e , bir y a n s ıla m a (m im e sis) olduğ u kuram ını ( P l a t o n , A risto te le s ); sanatın bir fanteziden kaynakla n d ığ ın ı s a ­ vunan rom an tik filozofların kuram ını ( V i c to r C o u s in , B e n j a m i n C o n s t a n t ) ; sanatın oyun türü nden bir b iç im le n d irm e atılım ı ol­ d u ğ u n u öne süren kuram ı (S c h ille r, H u iz in g a ) ; sanalı, s im ­ geleştirilm iş bir y a r a tm a atılım ı o la ra k an layan fo rm a list alm an idealizm in in kuram ını ( K a n t , S c h e llin g , H egel); sanatı insanı, to p lu m u ve doğayı yansıtan bir etkin lik olarak gören m arksist (toplum c u -g erçe k çi) sanat kuram ını ( L u k â c s , B r e c h t , A d o r n o , P le k h a n o v ) ve b una ek olarak da çeşitli ç a ğ d aş sanat k u ram ların ı (K lee , G o o d m a n , H e i d e g g e r , C a s s i r e r ) sayabiliriz. S an atlar ve san at yapıtları ço k farklı b iç im le rd e sı­ n ıf la n d ırm a la ra tabi tutu lm u şla rd ır; ö rn e ğ in bir s ın ıfla n d ırm a bi­ çim i, sanat nesnelerini içinde b ulunduk ları ortam lara g ö re (zam ansal, m ekansal ve h em m e k ansa l hem zam ansal olarak) ayırm aktadır. Bu ay ırım a gö re tem elde seyirlik ya da g ö z için olan “g ö rse l sa n a tla r” , resim , heykel, m im arlık gibi sanatlardır. Z a ­ m ansal y a da kulak için “işitse l sa n a tla r ”da şiir, m ü z ik ve söz sa­ natlarını kapsar. Ü rünleri hem m e k an , hem de za m a n içinde yer alan sanatlar da tiyatro, dans ve o peradır. B u n lar ara sın da sin e m a sanatı b ü tü n sanatları birleştiren b ir sa n at o la ra k anlaşılır. S a ­ natları sınıflan dırm anın g eleneksel bir biçimi de, gen e bir sü ­ reklilik içinde, yazın sanatları (şiir, ö y k ü , rom an), görsel sanallar (resim, heykel), sahne sanatları (tiyatro, dans, bale, opera, pand o m im ), m üzik ve m im arlık o lm a k üzere yapılan sıralam adır. A m a böyle bir sıralam aya da tam ve eksiksiz gö zü y le bakılm am alıdır. B irçok sanal türü, bu sınıfların birden fazla olan öğelerini içerebilir ya da bunların d ışın d a kalan bir özellik ta­ şıyabilir. Bu b a k ım d an sanatları s ın ıfla n d ırm a n ın p e k ço k ve ç e ­ şitli ta rz larıy la k a r ş ıla ş m a k o lasıdır. Ö r n e k s e op era , h e m yazın,

22

h e m ıtıüzik, hem de tiyatro gibi farklı d allar ait öğ eler içerebilir ya d a ö rneğin ciltçilik, çiçekçilik, ca m c ılık (vitrail) y a da b eb e k vc m a n k e n y apım ı gibi u ğraşla r tü rü n d e ço k özel san at biçim leri o la ­ bilir. Ö te yan d a n , ça ğ ım ızı sim g e le y e n ve y ü z y ılım ız d a gelişen si­ n e m a sanatı, önceki sanat d alların d a n birço k ö ğ e içerdiği halde, başlı b a ş ın a bir sa n at dalı sa y ılm a k ta d ır. Y in e bu c ü m le d e r o lm a k üzere artistik b u z pateni ve laser ışın larıyla yapılan süsle m c - b e z e m e le r de g elec eğ in b a ğ ım sız bir sanat dalı o lm a y a aday g ö rü n m ek ted irle r. Ö ze llikle bilg isay a r katılımlı sanatsal g örüntüler g e r ç e k le g erç ek ü stü arasındak i k o p u k lu ğ u g id e rm ek te , d ü ş ­ lem le rim izi g e r ç ek le ştirm e k ted irle r. B ilg isa y a rla gerçekleştirilen a n im a s y o n teknikleri ile n e re d ey se düşlere g erç eklik ka­ zan d ırılm a k ta d ır. Bu ara d a holografiyi de 21. y y ’ın bir sanatı o la ­ rak d ü şü n e b iliriz .

23

b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat Tarihi “H e w ho d esp ises p a in tin g lo v es n e ith e r p h ilo so p h y n o r n a tu re L eo n a rd o da Vinci, N o teb o o k s

Sanat felsefesi, sanatın, sanatsal y ara tm aların ve beğenilerin özü ve anlam ını konu o larak ele alan bir felsefe dalıdır. S anat fel­ sefesinin “e s te tik " ten ayrıldığı n o k ta y a gelince; san at felsefesi, e s ­ tetik dışındaki etkenleri ve bağ lam ları (dinsel, ahlaksal, to p ­ lum sal) da g ö z ö n ü n d e b u lu n d u rd u ğ u n d a n es tetikten daha geniş, a m a öte yan d a n d o ğada ki güzeli değil de, y a ln ız c a sanat yapısı g ü ­ zeli konü ola ra k aldığından o n d an d a h a dardır. D u y u m b ilim i y a da d u y u lu r algılar öğretisi a n la m ın a gelen “estetik” , K a n t ’da “ tra n ssen d eııta l estetik” başlığı altın d a g e ç e r ve du y arlığ ın (Sinnlichkeit) a priori ilkelerinin bilimidir. B a u m g a r t e n ’ın “d u ­ y u s a lın y e tk in liğ i” öğretisini geliştirdiği “A e sth e tic a ” (1750) adlı y ap ılın d a n bu y a n a estetik, güzeli araştıran bir bilim dalı olarak, “ G ü zelin b ilim i” o la ra k an laşılm ıştır. E ste tik y a ln ız c a san attak i güzeli, do la y ısıy la yalnız sanat felsefesini değil, doğadak i güzeli de kapsar; bu b a k ım d an sanat felsefesi, estetiğin ancak bir b ö ­ lü m üdür; estetiğin öteki bölüm leri ise, sanat sosyolojisi, sanat p si­ kolojisi gibi disiplinlerdir. Öte yan d a n yalnız güzel nesneyi değil, aynı z a m a n d a g ü z e lin özn e l ve tinsel y aşan ışın ı ve y a ra tılışını d a içine alır. G erçe k ten de güzel ve sanal, P l a t o n ’dan beri felsefi d ü ­ şün c en in kon u su olm u ştur. A m a ilkin a y d ın la n m a filozofu B a u m g a r t e n ’dan bu yan a estetik, felsefenin ayrı b ir dalı olarak

* “Resmi hor gören, ne felsefeyi ne de doğayı sever.”

25

g e lişm iştir, ü s te liğ i g e liş tire n le r ise K a n t , H e g e l ve ro m an tik fi­ lo z o fla r o l m u ş t u r / 0 S analın y apısını, farklı kü ltü r alanları içindeki yerini, insan a ç ısın d a n işlevini ve an lam ını araştıran ve felsefenin bir dalı olan sa n at felsefesi, bir bilgi dalı o la ra k tarihsel gelişim i içinde za m a n z a m a n estetik ile eşanlam lı da tutulm uştur. G ü ze lin ve güzel sa­ n a tla rın d o ğ a s ın ı, y ap ısın ı, işleyişini in c eley en estetik ten ayrı tu ­ tulan san at felsefesi, belirli sanat yapıtlarını ç ö z ü m le y e n ve ta­ rihsel koşulları içinde d eğ e rlen d ire n “san ııt eleştirisi"r\dcr\ de farklıdır. S a n a t y ap ıtlarının an lam ın ın her türlü psikolojik, so s­ y o lo jik ya da tarihsel öğ ed e n bağ ım sız olarak ele alınm ası, sanat felsefesinin sınırlarını belirler. Sanatın, g erç ek lik ve hakikat ile ilişkisini ve bu ilişki içinde sanat yapıtlarının g erçekliği ve h a ­ kikati ne ö lç ü d e tem sil elliği ve yansıttığı, sanal yapıtının içeriği gibi so ru n lar sanat felsefesinin temel konularım oluşturur. S anat felsefesinin k a p s a m ın a giren sorunların bir b ö lü m ü etiğin so ­ r u n larıy la d a k o şu tlu k gösterebilir, dahası örtüşebilir. S an at ile ah la k ara sınd aki ilişkiler d a h a çok yazınsal y ap ıtla rd a ortay a çıkar. Y azınsal bir yap ıtta ahlaksal so ru n lar ve d u ru m la r ele alı­ nabilir ve öteki sanat d allarında olduğ u gibi bu yapıtların ahlaksal y a d a p sikolojik etkileri olabilir. Bu tür bir sanat yapıtı üretm enin ahlaksal o la ra k te m ellendirilm csi, etiğin k a p s a m ın a girer. O ysa, sa n at felsefesi açısınd an, bir sanat y a pıtının ahlaksal y a d a p si­ k o lojik içeriğinin sanatsal d eğ e rin e uygun o lu p o lm adığı ta r­ tış ıla b ilir . V a l e r y ’nin de dediği gibi, “A h la k a h izm e t k a y g ısı s a ­ n a ta za ra r verir" S a n a t yap ıtla rın ın ta n ım la n m a sı, y o r u m la n m a s ı ve d e ­ ğerlendirilm esi gibi görevleri bulu n a n “sa n a t e le ştirisi” yapıtla rın önceden b e n im s e n m iş estetik d e ğ e r ö lçü tlerine g öre d e ­ ğe rle ndirilm e sini iç erdiğin den estetik k uram ın ın bir u y g u la m a alanı o la ra k görülebilir. S a n a t eleştirisi etkinlikleri dah a ç o k g a ­ zete ve dergi yazıları ile kitap yayınları b iç im in d e ortay a çıkar, am a b u nla rda n d a h a örtük biçim leri de vardır. Ö rn ekse, koru nacak sa natç ıla rın se çilm esi, yap ıtla rın ın özel ve k a m u y a ait k o l­ e k s i y o n l a r d a to p la n m a sı, h atta ç a lış m ala rın ın o n a rım ve k o ­ I - Doıninique Jameux, Sanat ve Estetik, M ÜG SFY, İstanbul, 1990, s. 28 vd.

26

runm ası, bazen de y o k edilm e si, dolaylı y o ld a n sanat eleştirisi k a p s am ın a girm ekledir. “S a n a l e le ştirisi” (critique d ’arl), felsefi temelli estetik ölçütlere d a y a n an katı m antıkçı de­ ğ e r le n d irm elerd en . san at yapıtın ın e le ş tirm e n d e u yandırdığı d u y ­ guları alım layıcıya iletm eyi a m a ç la y a n öznel y o ru m la ra değin ç e ­ şitli y aklaşım ları dile getirebilir. Bu b a k ı m d a n san at eleştirisinin sanal felsefesiyle yakın, bir ilişki içinde o ld u ğ u n u biliyoruz. Y ine biliyoruz ki uzun z a m a n sanatçıların y a ş a m ö y k ü le riy le sınırlı k a l­ m ış o la n “sa n a t ta rih i” , yö nte m se l tem elleri, 18. y y ’daki ar­ keolojik kazı ve b u luntulard an so n ra ortaya çık an yeni bir bilim dalı kimliği kaz an m ıştır. 19. y y ’da ö n e sürü len ve eleştirel d ü ­ şüncenin e v rim iy le p ekişen m ü z e ve k ü ltü r kalıtı k avram ları, sanat yapıtını, kültürel, tarihsel ve dilsel d e ğ e r d üzeyine y ü k ­ seltmiştir. B u n u n la birlikte, “sa n a t e le ş tir is i” , her za m a n aynı ni­ teliği ta şım a y a n bir y az ın uğraşı o la ra k g ö r ü lm e k te d ir . Bu e l e ş ­ tiri, dar anlam da , bir d e ğ e r y a rg ısıd ır ve bu y arg ın ın , a n lay ışsızlık y a d a çık ar g ö z e tm e y ü z ü n d e n ne ö lç ü d e y o z la ştırılm ış o ld u ğ u n u d a u n u tm a m a k gerekir. “S a lo n ” g a z e te c iliğ in d e n d e v ra lın m ış olan bu d a r g ö rü şü n karşısın a, b u g ü n b ü tü n se l bir eleştiri fikrini ç ı­ k arm a k d a h a doğru olacaktır. İtalyan kü ltür g ele n e ğ in e yakın olan bu anlayışın görevi, felsefi, estetik y a da tarihsel özellik taşıyan sanatsal bilginin çeşitli d ö nem lerini ö z ü m l e m e k t i r / 1’ Y u n a n - R o m a A nlik çağ ı o la ra k adlan dırılan d ö n e m d e sanat, in­ sa n a ö z g ü d ü r ve bu açıdan da, y u n an felsefesi, sanatı evrensel bir k u ra m içine y e rle ştirm e k için eleştirinin ilk ilkelerini ö n e sü rm ü ş ve bir te m e lle n d irm e ç a b a s ın a girişm iştir. K s e n o k r a t e s ’in resim ve heykel üzerine inc ele m e lerind e (İÖ 3. yy.) g ö rü ld ü ğ ü gibi bu k o n u y a y a k la şım , b a ş la n g ıç ta te k n ik b ir ö ze llik ta şım a k tay d ı. S a n a t kişiliği k o n u su n d a k i ço k yeni bir aç ık la m a d a n b aşk a yazar, sanatların tarihini kendi ça ğ ın d a elde edilen y etk inliğe yönelen uzun bir ilerlem e olarak görm ek tey d i. T em eli b ak ım ın d a n betim leyici olan bu eleştirin in karşısına, P l a t o n ve A ris to te le s , fel­ sefi bir a ç ık la m a çıkardılar. P l a t o n , ilk kez 19. y y ’a değin eg e m e n o la c a k bir d ü şü n c ey e , yani “b e n ze rlik ” (an a lo g o n ) d ü şü n c esin e

1- Tahsin Y ücel, Eleştirinin A B C ’si, Simavi Yay., İstanbul, 1991, s. 41 vd.; Jean C. Filloux, Eleştiri Kuramları, G elişim Yay., İstanbul, 1975, s. 39 vd.

27

d a y a n a n b ir yargı fikrini o rta y a attı. G erçe k ten de P l a t o n , ide­ a lle ş tir m e n i n ulaştığı ta n rısallığ ın , yüce liğ in ifadesi ola n “k e n ­ d in d e g ü ze llik " kav ra m ın ı a ç ık la m a k ta titizlik g ö ste rm e sin e k a r­ şın, s a n a tç ın ın y a p tığ ı işin ta k litten ( m im e s is ) b a ş k a bir şey o lm a d ığ ın ı ö n e sürdü. A r i s t o t e l e s ’e gelince, o da P o e t i k a ’sında, san atsa l etkinliği, ussal açıdan inceledi ve dünyan ın doğal düzeni ile sa n a t yap ıtın ın, h e m oranları h e m de birliği b a k ım ın d a n bir k u ­ rala u y m a sı zoru n lu lu ğ u ara sınd aki bağıntı üzerinde d urd u. A r i s ­ t o te le s b ö y le c e , A n tik ç a ğ s a n a t g ö r ü ş ü n ü n ağır basan y an ların d an biri o la n b ir k u ra lla r to p lu lu ğ u n u dizg ele ştirm iş oldu. Batı O r t a ç a ğ ’ında sa n at eleştirisi ise ideolojik bir öze llik ta­ şım a k ta y d ı. B ö y lec e, sa n atç ın ın y o r u m u n d a k i nitelikten çok, d in ­ sel d o g m a bilgisine ve ik o n o g rafisin e gösterilen sayg ıya ö n e m ve­ riliy o rd u . E n ateşli d ü şü n c e le rin ö n e s ü rü lm e sin e yol a ç m a sın a k a r ş ın ik o n o g r a f i, sim g e s e l işlev in in dışın d a, her şe y d e n ö n c e betim ley ici bir bilim o la ra k kaldı. Ö rn e k se, V i n c e n t d e B e a u v a r i s 'i n 13. y y 'd a o rta y a çıkardığ ı “L e G ra n d M iro ir" adlı y apıtıdır. R e ­ n a is s a n c e d ö n e m in d e ise, İtalyan "q u a ttro c e n to "su (14. yy.) sı­ r asın da , y e n ip la to n c u lu ğ u n c a n la n m ası, sanatların, A n tik ç a ğ ’dan ö d ü n ç alın an bir ü slu b u n u n a r a ştırılm a sın a d a y a n an yen i bir ta­ n ı m l a n m a s ı n a yol aç m ıştır. M i m a r L .B . A l b e r t i , “A r c h ite ttu ra ” adlı in c e le m e sin d e (1537), S e r l i o ve d a h a sonra da “R e g o la d elli c in q u e o rd in i d ’a rc h ite ttu ra " ( M im a rlığ ın B e ş D ü z e n in in K u ­ ralları) (1 5 6 2 ) adlı y a p ıtın d a V ig n o la , m u tla k b ir b aş v u ru k ayn ağı o lm u ş la r ve y u n a n - r o m a d ü ş ü n c e s in i n son aşam a sı ola n V itr i v i u s ’u y o ru m la m ışla rd ır. A m a bu aç ık la m a lar, bir öğ retin in o r ­ ta y a k o n u lm a s ın a k atk ıd a b u lu n m a k ta n ç o k bu yaz arla rın kişisel te rcihlerini y an s ıtm a k ta y d ı. 1550 y ılın d a “Vite d e ’p iü ecce lle n ti a re h ite tti, scultori, p itto r i” (En B ü y ü k M im ar, H eykelci ve R e s­ s a m la rın Y a ş a m ı) adlı yapıtı y a y ı m la y a n re s s a m V a s a r i ile, sanat y a p ıtla rın ın in c e le n m e s in d e n çok , sa natç ıla rın y a ş a m ö y k ü le rin e d a y a n a n tarihsel eleştirinin bir ilk b iç im i o rta y a çık m ış oldu . V a ­ s a r i ayrıca, ilkellerden ç a ğ d aş biç im in yetk in liğ in e değin, sanatsal y ara tışın e v r im in d e y e r alan te k n ik ve kültürel g elişm e y i d e aç ık ­ l a m a y a ç a lış m ış tır. 1593 y ılı n d a C e s a r e R i p a ’nın y a y ı m l a m ı ş o l ­ d u ğ u “Ic o n o lo g ia " sın d a ö rn e k le n d iğ i gibi, Karşı R e fo rm , T re nto K o n s ili’n d e belirlenen ve ik o n o g ra fiy e y eniden verilen ö n em le

28

som ut hale gelen katı dinsel ideolojinin e tk isin d e kalan sanatsal üretim i k ö k le ştirm iş ve sa n a ta b ir iv m e k a z a n d ırm ıştır; y in e de O r t a ç a ğ ’da sanat eleştirisi çeşitlilik ten uzak k alm ış, tek yönlü ve katı o lm u ş tu r; her şeye din se l d o g m a la r a ç ısın d a n bakıldığı için de konu ve ifade ze n g inliğine pek rastlanm az. Sanatsal y aratıda “o to n o m i” değil, “m o n o to n i” ege m e ndir. B ü y ü k yüzyıl olarak bilinen 17. y y . ’da “K a rşı R e fo r m ”dan k a y ­ naklanan ve am acı her türlü sa n at ça lış m a sın ın u y m a sı gere k en yasaları sa p ta m a k olan k u ru m la r, yani a k a d e m ile r gelişti. Bu d ö n em için A ntikçağ ve R a f a e l l o iki tem el örnekti; eleştirm enlerin bir çoğu d a bu gö rü şü n sınırları içinde kaldı. “B ü y ü k b e ğ e n i” diy e ad landırılan bu anlayışın ünlü tem silcileri İtalyan B e llo ri, “Vite d e p itto ri, sc u lto ri ed a rc h ite tti m o d e rn i” (M o d ern R e ssa m , H eykelci ve M im a r la r ın Y aşa m ı) (1672) ve P o u s s i n ’e hay ra n lık d u y an ve 1676’da ‘‘P rin c ip es d e l ’a rch itectu re, de la sculp tu re, de la p e in tu re e t d e s a rts q u i en d é p e n d e n t" ı (M im a rlığ ın , H eykelin, R e sm in ve O n la ra Bağlı S an atların İlkeleri) y a y ım la y an fransız F e l i b i e n ’dir. Sanatçının m u tlak ödevi, b en z erlik ve güzelliğe, yani estetik yasalara ve yine “e s k ile r ’"'m öğretisinde belirtildiği gibi oranlara, yani m a tem atik y as ala ra uym aktı. A k a d e m i’nin d ik ­ tatörce gücü, L e B r u n ö lü n c e (1690) ortadan kalktı ve yerini, r e n ­ gin önem i üzerinde duran, R u b e n s ’i savunan “m o d e r n " le re b ı­ raktı. R o g e r d e Piles, “D ia lo g u e s u r le co lo ris”de (R en k Sanatı Ü ze rin e K o n u şm a ) (1672), d u y d u ğ u h e l e c a n a ve d u y arlığ ın a gö re değerlendirdiği resme, yeni bir gözle baktı ve klasisizmi sa­ v u n an ların dü şü n se l k atılığ ının ö te sin e geçti. A y d ın la n m a ç a ğ m a gelince, bu g ü n kabul edildiği haliyle sanat eleştirisinin kaynağı, 18. y y ’d a sürekli “S a lo n " \a n n o rta y a ç ı k ­ ması o la ra k gösterilmiştir. A m a bu k o n u d a d a h a belirleyici olan, hiç k u şkusuz , hem e k o n o m ik hem de toplum sal b a k ım d a n evrim gösteren b ir toplum un m e yvesi olan felsefi dü şü n c en in c a n ­ la nmasıdır. B u b a ğ la m d a en yay g ın olan ve hem edebiyat, hem tar­ tışm a, h em de ders v e rm e ö ze llikleri taşıyan “e le ş tir i”, bu dah a ço k “ö zn e l e le ştiri” diye nitelenir-, 1747'den b aş lay a ra k P a r is ’de yıllık o la ra k dü ze n le n en “5 a / o « ” larla ilişkiliydi ve eleştiri y a ­ zılarının y a y ı m la n m a s ıy la k endini gösterdi. Bu yazıların am acı, okurları a ydınlatm ak, se ç im le rin e yardım cı o lm a k ve y argılarına 29

yol g ö ste rm e k ti. B u alan ın en başarılı k işilerind e n biri olan Did e r o t ’nun b e t im le m e le rin d e k i ve sanat eleştirilerindeki ustalık, 19. yy. sanat g az etec iliğ in i de etkilem iştir. D i d e r o t ayrıca, sanat y a p ıtla rın d a a h lak sa l b ir d eğ e r de aram ıştır. B u n d a n ötürü de. erd e m i sevim li, k ötü lü ğ ü iğrenç gösterm eyi beceren ressam G r e u z e ’ü g ö k le re çık arm ıştır. B u n a p aralel olarak , P om pei ve H e r c u l a n u m ’daki a rk e o lo jik k azılar so nucu o rta y a çıkarılan b u ­ luntu lara hay ra n kalan alm an M e n g s ve V V in cke lm a nn, yunanr o m a s a n a tın a yeni bir y o r u m u n ışığ ıyla y a k la şm a y ı denediler. “G e sc h ic h te d e r K u n s t d es A lt er t um f (A ntik Sanatın Tarihi) (1764) adlı y a p ıtın d a W i n c k e l m a n n . farklı tarihsel d ön em lerin ta­ nıklığını y a p a n estetik k a teg o rile re denk düşen ü slu p lar fikrini o r ­ ta y a atmıştır. Ö le y a n d a n A rkeoloji bilim i, kolle k siy o n ların ve ha­ rabelerin m eraklıları olan sa natse verle rin hoşça vakit geçirm elerini sağlay an “tu rizm in " g e liş m e s in e de k atk ıd a b u ­ lu n m u ş ve bu sa n a tse v e rle re bir y arg ıy a v a rm a la rın d a ve b e ­ ğ e n ile r in d e y a rd ım c ı o la ca k bir kü ltü r dağ a rcığ ı sağlam ıştır. 18.yy’ın felsefi d ü şü n c e si, gelen e k sel eleştirinin tem eli olan a k a­ d e m ik güzel ta n ım ın a son veren “K ritik d e r U rteilskraft" (Yarg ıg ü c ü n ü n E le ştirisi) (1790) adlı y a p ıtıy la K a n t ’ın estetik d ü n ­ y a s ın d a b en liğ in i b u lm u ş ve yeni bir açılım k az an m ıştır. K a n t ’a g ö re G üzel, d o g m a tik b ir form ül o lm adığı gibi bir reçele de de­ ğildir; am a saltık bir y argının nesnesidir: “K a v ra m a d a ya n m a d a n e v re n se l o la ra k h o şa g id e n şe y g ü z e ld ir ” Bilindiği gibi 19. yy. ö n c e s in d e B a tı’d a sa n at eleştirisi ço ğ u .k ez sanatın ahlaksal am aç ları ve y ü ce idealleri (gerçeklik, güzellik) üzerine kab a g e n e lle m e le rle yetiniyor, her yap ıtın titizlikle y a ­ k ından inc ele n m e sin i ö n g ö r m ü y o rd u . 19. y y ’da ise b ü y ü y en orta sı­ nıfa seslenen ve o n u n la birlikle gelişen sanat pazarını besleye ce k ticari sanat galerileri o rta y a çıktı; b u n a paralel bir g elişm e olan y ü k se k tirajlı g a z e te le r de sanat eleştirisinin bu kitlelere u la ­ şab ilm e sin i sağladı. B ö y lc c e türeye n alıcılar için b eğe n i o lu ş ­ tu r m a g ö revini üstlenen sa n at eleştirm enleri dikkatlerini belirli sa­ natçılar ve yapıtları ü z e rin d e y o ğ u n la ştıra ra k bu nların göreli üstünlük ve değerlerini b e lirle m e ç a b a s ın a giriştiler. Ö te yan dan sanat tarihçileri ile sa n at eleştirisi a ra sın d a g ö rü le n b ir ayrılık da ilk kez bu y ü z y ıld a su y ü z ü n e çıktı. S anat tarihinin ilk bilim sel te­ in

melleri, alm an C a r l F r i e d r i c h v o n R u m o h r ' u n “Ita lien isch e F o rsc h u n g en ” (İta ly a A ra ştırm a la rı) (1827-31) ve yurttaşı J o h a n n D a v id P a s s a v a n t ’in R a f a e l l o ’n un y a p ıtla rın ın “a ç ık la m a lı kata lo ğ u ”nu y a y ı m la m a s ı y la (1839) atılm ıştır. Y a ş a m ö y k ü s e l a r a ş ­ tırm alara, k a r şıla ştırm a la ra d a y a n a n d en e y se l y ö n te m le re , 20. y y . ’da örnek olarak alm an d aly an la rd a n , G .B . C a v a l c a s e l l e ’nin “S to ria d ella p ittu ra itcıliana" (İtalyan R e sim T arih i) (1864-71) ve G . M o r e l l i ’nin “S tu d i d i critica d 'a r te sıtlla p ittu ra italiarıa" (İtal­ yan R e sm i Ü zerine S an at Eleştirisi İnce lem e le ri) (1890-93) adlı ç a lış m a la rı d a e k le n m iştir. Ç a ğ d a ş sanatsal ü retim k o n u s u n d a ise ço k farklı fikirler b u ­ lunm a kla ydı. T h é o p h i l e G a u t i e r , 1855-56 y ılların d a y a z m ış o l­ duğu “L es B e a u x A rts en E u ro p e ” ( A v r u p a ’da G üzel S anatlar) adlı yapıtındaki parlak üslubuyla dikkatleri çekti; ne var ki yar­ gılarınd a ço ğ u n lu k la ön g ö rü yoktu. B u yüzyıl b o y u n ca art ard a gelen sanat hareketleri, ken d ilerin e sa v u n u c u la r ya da y asak la y ıcılar b u l­ dular. Q u a t r i è m e d e Q u i n c y ’nin ak adem ik yeniklasikciliğine, S t e n d h a l ve A u g u s t i n J a l ’ııi sa v u n d u ğ u ro m a n tiz m karşı çıktı. C h a m p f l e u r y ve T h é o p h i l e T h o r é ise gerçekçilikten yan a ol­ duklarını açıkladılar. A m a çağın ın sanatı üzerine en derin a ç ık ­ lam alarından birini yapan kim se, rom antizm in keskin savunucusu C h a r l e s B a u d e l a i r e ’di. Bu arada, “C o rresp o n d a n c es” ı ( Y a ­ zışm a lar) ile s ö z d e sa n at k u ra lla rın a karşı açtığı s a v a ş ta b e ­ nim sediği estetik ilkelerini açıklayan D e la c r o ix ve seçm eciliğini “L e s M a ître s d ’a u tr e fo is ”d a (Eski Z a m a n U staları) (1876) ortay a koy an F r o m e n t i n gibi sanatçıların yazılarını, k atkılarını u n u t­ m a m a k gerekir. Y in e bu b a ğ la m d a 1835-38 yılları ara sın d a y a z m ış o lduğ u “ V o rlesu n g en ü b e r die A e sth e tik ” (Estetik Ü ze rin e D ersler) adlı k ita bında serim lediği estetik öğretisiyle H eg e l, s a n a t yap ıtın ın tarihsel yanının ve linin uğrağı o la ra k bu yapıtlardaki dilin ta­ şıdığı ö z g ü n lü ğ ü n an laşılm as ı ve k abul ed ilm e si k o n u la rın d a b ü y ü k b ir k atk ıd a bulu n d u . 1882’de y az m ış o lduğu “P h ilo so p h ie d e F a rt” (S a nat F else fe si) adlı y apıtıy la H i p p o l y t e T a i n e , sanatsal yaratışı, tarihe bağ ım lı olm ası b a k ım ın d a n , hayli d a r bir ç e v re-zam an belirlenim inin ifadesi olarak gördü. J a c o b B u r c k h a r d t d a 1860’d a yazdığı “K u ltu r d e r R en a issa n ce in Ita ­ lie n ” (İta ly a’da R ö n e sa n s K ültürü) adlı yapıtınd a sanatları, k ü l­ li

türel e t k e n le re b a ğ la d ı ve çağ la rın bir a ş a m a sırası o ld u ğ u n u öne süren g e le n e k se l g ö r ü ş ü b ir y a n a b ıra k a ra k ilkel sanatların, O r ­ ta ç a ğ ve B a r o k sa n atın ın yen id en sa ygın lık k a z a n m a s ın a zem in h az ırlad ı. H e i n r i c h W ö l f f lin ise “R en a issa n ce u n d B a ro ck " (1888) adlı y apıtında , B a ro k sanat k o n u su n d a b ir stilistik g r a m e r k u rm ay a çalıştı. B u n d a n so n ra , sa n at y apıtını, biç im se l açıdan inceleyen g e n i ş b ir eleştiri a k ım ı o rta y a çıktı. C . F i e d le r , “ Ü b er d en U rsp ru n g d e r k ü n s tle risc h e n T ätig keit" (Sanatsal Etkinliğin K a y ­ nağı Ü ze rin e) (1 8 9 6 ) adlı kita b ın d a ilk k ez salt görülebilirlik k u ­ ram ın ın te m e lle rin i attı. Bu k u ram ın sonuçları K a n d i n s k y ’nin a r a ş tır m a l a r ın d a “ Ü b er d a s G eistig e in d e r K unst" (Sanatta T in ­ sellik Ü stü ne) (1912) ve d a h a so n ra B e r e n s o n 'u n d o k u n m a y a iliş­ kin k u r a m ın d a k en d in i gösterdi. Ç a ğ d a ş d ö n e m o la r a k a d l a n d ır d ığ ım ız 20. y y ’ın b a ş ın d a ise İtalyan filo z o f B e n e d e t t o C r o c e ’nin etkisi büy ü k olm u ştu r; “E s ­ té tic a co m e sc ie n za d e l l ’esp ressio n e e lin g ü istic a g en e ra le " (İfade B ilim i ve G en e l L e n g ü istik O larak Estetik) (1902)'de C r o c e , bi­ ç im in , içerikten a y rıla m a y a c a ğ ın ı öne sü rerek eleştiri ile sanat ta­ rihini k a y n a ş tıra n b ir sentezi gerç ek le ştirm iş tir. 1924 yılın d a “D ie K u n s tlite ra tu r" u ( S a n a t Y az ını) y a y ım la y a n J . v o n S c h o le s s e r , L . V e n t u r i ü z e r in d e d erin bir etki yap m ış, aynı d u ru m P a n o f s k y 'n i n a ra ştırm aları için d e geç erli olm u ştu r: “Stıtd ies in ic o n o lö g y” (İkonoloji İn ce lem e le ri) (1939). Y ü z y ıl ım ız d a “s a n a t e le ştirisi" sanatçı ile alım layıcı a ra sın d a b a ğ lan tı k u r m a r o lü n ü k o r u m a y a ça lış m ış, a n c a k ç a ğ d a ş sanat, b e n z e tle m e (Sim ulation) ö lç ü lü n d e n sıyrılarak halktan kopm u ştur. S a n a l a k ım la rın ın h ız la art ard a o rta y a ç ık m a s ı, halk k arşısın d a h er g u ru b u n sö z c ü sü rolünü o y n a y a n sanatçı ya da y a z a r aracıların o rta y a ç ı k m a s ın a n ed e n olm u ştu r. N a b ile r için M a u r i c e D enis, k ü b iz m için A p o l l i n a i r e ve gerçekiistücü ler için de B r e t o n bu rolü ü stlen m işlerd ir. M a rk s ç ı d ü ş ü n c e ve fre udcu p sik o a n a liz de, yeni b ir eleştiri ç a b a s ın a k a tk ıd a b u lu n m u ş la r d ır . M a c a r asıllı İngiliz A r n o l d H a u s e r ’in m a rk s ç ılığ a d a y a n a n to p lu m b ilim s e l y aklaşım ı “T h e S o c ia l H isto r y o f A rt" , (Sanatın T o p lu m sa l T arihi) (1953) ve deneysel r u h b ilim e d a y a n a n E .H . G o m b r i c h ’in ç a lış m a la r ı “A rt a n d Illu sio n " ( S a n at ve Y an ılsam a) (1959) bu nun örnekleridir. San at sosyolojisinin k u ru cu la rın d an P i e r r e F r a n c a s t e l ’in araş32

tıfm a la rm d a da sanat tarihi, sa n at eleştirisi, to p lu m b ilim ve ruhbilim yol gösterici o lm u ştur: “l ’E sp a c e fig u r a tif de R en a issa n ce a u C u b ism e" (R ö nesanstan K ü b i z n v e F ig u ra tif M e k a n ) (1951) İtalyan C e s a r e B r a n d i ise, y ap ısalcı çö z ü m le m e y i sanat y a ­ p ıtla rın a u y g u la m ıştır. E lie F a u r e ve A n d r é M a l r a u x ’nun k u r ­ dukları ideolojik dü n y an ın yanı sıra, sanat tarihini ele alan d i­ d a k tik yap ıtla r o rta y a k o y m a eğ ilim i de ağır b a s m ıştır 2 0 . y y ’da. Sanatsal anlatım ile top lu m ara sın d a bağlantı k u r m a eğilim in e ö rnek olarak A n d r é M ic h e l y ö n e tim in d e y a y ım la n an k o le ksiyonu (“ l’H istöire de l’art” , S anat T arihi) (1 905-29) ve R e n é H u y g h e 'ü n yönettiği “ 1’Art et l’H o m m e ” u (S a nat ve İnsan) (1957-61) g ö s ­ terebiliriz. A n d r é C h a s te l'd e de aynı eğilim g ö z e çarpar. M o r e l l i ’nin çö z ü m le m e c i yön te m i ve açıklam alı katalogların d ü ­ z enlenm esi, eski sanat üzerine yeni b ir d ü şü n m e n in k ayn ağı o lm u ş tu r. M . J . F r i e d l ä n d e r “D ie A ltn ie d e rlä n d isc h e M a le r e i’, (Eski H o lla n d a R e sm i) (1 924-27), R o b e r t o L o n g h i ve J o h n P o p e - H e n n e s s y gibi y a z a r ve sanatçıların yapıtları bun u n ö r ­ nekleridirler*1’. 20. y y ’d a görsel sanatların a n la m ın a ilişkin yerle şik k a v ­ ram ların çö z ü lm e si ve çok çeşitli b iç em lerin h ızla yay ılm a sı bazı yetenekli eleştirm enlerin yeni sa n a t akım la rın ın sö z cü lü ğ ü n ü üst­ le n m e s i n e yo l açm ıştır. İn giliz e le ş tirm e n R o g e r F r y adını k en di k o ydu ğu “izle n im c ilik S o n ra sı" (Post Im p re ssio n ism )'e halkın d u y ­ duğ u y ab a ncılığı giderirken, C l e m e n t G r e e n b e r g ve H a r o l d R o ­ s e n b e r g gibi am erik alı m e sle k ta şla r ı d a aynı şeyi “S o y u t D ı­ şa v u ru m c u lu k " (A bstract E x p re ssio n ism ) için yaptılar. 20. y y ’ın s o n la rın d a sanat eleştirisi, halkın görsel san atlara karşı g ittikçe artan ilgisini yönlendiren, bir ö lç ü d e de belirleyen alabildiğine geniş, a m a o ö lç ü d e de k u r u m s a lla ş m ış b ir alan o lm u ş tu r. N e var ki eski san al tarihçileri ile ç a ğ d a ş sanat eleştirm enleri ya da k u ­ ram cıları ara sında bir u ç u r u m u n açıldığı da b ir gerçektir. İ n ­ celedikleri k o n u la r kadar, y ön te m le ri, şemaları ve ölçütleri de, şim dilik, bir sentezin ge rç e k le şe m e y e c e ğ in i gösteriyor. Bu b a ğ ­ lam da avang ard sanat tem silcilerinin ç o ğunu n “k iiltiir k a r ş ıtı” y a

(1) Dom inique Jameux; Art, Esthétique et Critique d ’Art, Encyclopoche La­ rousse, Librairie Larousse, Paris, 1977, s. 70 vd.

33

d a “s a n a t k a r ş ıtı" tutu m ların ı d a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ız g e ­ r e k m e k te d i r (D adacılık). O y s a sanat tarihçileri ile sanat k u ­ r a m c ıla rı a r a s ın d a g e r ç ek le ştirile b ile ce k böyle bir sentezin, hem y a ş a y a n sa natç ıla ra , h e m d e g ittik ç e g e n işle y e n m eraklı seyirci k itle sin e yararı o la bile ce ği a ç ıktır.(1) B u g e n e l a ç ık la m a la r d a n d a anlaşılacağı ü ze re inhanın belli tü rd en e tk inliğinin ürünleri olan sanat yapıtlarını, yine belli bir d ö ­ n e m d e e g e m e n olan g ö r ü ş b a k ım ın d a n , bu y apıtların b iç e m ve öteki ö z e llik lerin d e n hare k et e d e rek onları türlerine, d ö n em lerin e ay ıra ra k in c eleyen ve ta sn if ede n “s a n a t ta rih i” , nasıl hare ket e d e r­ se etsin, sanat denilen varlık alanını bü tünse lliğ in d en u z a k ­ la ştıra ra k p a r ç a la m a k ta d ır . S a n a l y a pıtla rının form , üslup, iç ve dış ö ze llikleri y a n ın d a b az en o n lardak i ifadenin bir fikir tarihi çe r­ çevesi içinde ele alın arak psikolojik, sosy olojik ya da pozitivist a ç ıd a n ç ö z ü m le m e le r in i y a p a n san at tarihi, bu n ed e n le çeşitli sanat dalları ara sın d ak i ilintileri g ö z d e n kaçırır. S anata ilişkin tem el so ­ ru la r b ir y a n a bırakılır; bazı d e ğ e r ve yarg ıların ışığında, ilke ve y ö n te m le rin dikte ettiği k ronolojik kataloglar ya da kategoriler o lu ş t u r u l m a y a çalışılır. O y s a s a n a t felsefesi ya d a s a n a t e le ş ­ tirisinin görevi, g ü n ü m ü z d e sa n a tç ıy a ya da sanata ilkeler, y ö n ­ te m le r d ik te e tm e k değil; sa n at d en e n varlık alanını b ü tü nlü ğü iç in d e a n l a m a y a ç a lış m a k , bu alanın in sa nın v arlık y a p ıs ın d a k i yerini g ö ste rm ek tir. Ç a ğ ım ı z d a artık bir sanat m etodolo jisi değil, insa n b aş arıla rın d a n biri ola n sanatı ve ürünlerini d o ğ ru d a n ve bir b ü tü n lü k için d e in c ele m e k söz k o n u su d u r. İşte bunu sanat felsefesi y a d a s a n a t eleştirisi g e r ç e k le ş tir e b ile c e k tir; b a ş k a dey işle , fen o m e n o lo jik -o n to lo jik bir estetik b ize sanat k o n u su n d a d o y u ru cu bir bilgi s a ğ lay a b ile ce k ; sanatların , b ilim lerin y a r d ım ıy la ç ö ­ z ü m le n m e s i g e rç ekle ştirile ce k tir. Bu a m aç d o ğ ru ltu su n d a 2 0 . y y ’d a o r ta y a çıkan “S a n a t B ilim le ri" (Kuntsvvissenschaften), sa­ natları bilim sel y ö n te m le rle in c ele m e y i dener. “S a n a t b ilim i" te­ rim i, te k n ik bir estetik te rim ola ra k , y ü zyılın b aşlarında , som ut sa n at nesn esi incelem esini g ü z e l felsefesinden a y ırm ak isteyen a lm a n s a n a t k u ra m c ıla rın ın y a p ı tla r ın d a o rta y a a tılm ıştır (M.

( I ) I.A. Richards, Principles o f Literary Criticism , Routledge and Kegan Paul, London, 1976, s. 12 vd.

D e ss o ir, E . U titz). Ç a ğ d a ş e s te tik a ra ştırm a la rın ın büy ü k b ö ­ lüm ü nün bu dey im çerçev e sin e girdiğini söyleyebiliriz. Ö te yandan “sa n a t b ilim le ri” adlandırm ası b ilim sel p sikolojiden kaynaklanan ve 1870-1880'e doğru F e c h n e r ve W u n d t tarafından kurulan “d e ­ n ey se l e ste tik ” a d la n d ır m a s ın ın y erini a lm a y a b aşlam ıştır. F e c h ­ n e r ve W u n d t ilk a r a ştırm a la rın d a en uy g u n oranları ve d e n ­ geleri, çizgilerin, biçim lerin ve renklerin duygusal değerini deneysel olarak inc ele m e y e yöneldiler. B öy lec e F e c h n e r , istatistik test v e in c ele m e lerd en başlay arak, altın sayı gibi evrensel olarak y e ğ le n e n estetik b içim lerin var o ld uk la rın ı g ö ste rm e y e çalıştı. B ug ü n deneysel estetik, algıyı inceleyen ruhbilim cilerin olduğu kadar, fizyologların, toplu m b ilim cilerin , bilişim cilerin de g ö ­ r ü şlerin e b a ş v u rm a k ta d ır. G ü n ü m ü z d e sanat bilim leri başlıca iki alanı kapsıyor. B u n la rd a n biri estetik yargının çoc u k lu k ta n e r ­ ginliğe kadarki evrim ini inceliyor ve estetik tercihlerim izin kişisel ve toplum sal b e lirlenim lerini ara ştırıy o r ( R o b e r t F r a n c é s ) ; ö b ü ­ rüyse, bir sanal y a p ılıy la k arşılaşa n ö z n e n in araştırıcı etk inliğini inc eliy or ve estetik d u y g u la n ım ı u y an d ıra n algısal öğeleri ara ş­ tırıy o r (D .E . B e r l y n e , F a r k a s M o l n â r ) . ' 1’

(1) Raymond Bayer, Histoire de L ’Esthélique, Armand Colin, Paris, 1961, s. 350 vd.

35

c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi Olarak Estetik “M a n w e ic h t d e r W elt n ich t sic h e re r a u s a ls d u rch die K unst, u n d m a n v e rk n ü p ft sic h n ic h t sic h e re r m it ih r a ls durch d ie Kunst. G oethe, M a xim e n u n d R eflexio n en

Y u n a n c a “cıisthetikos” , “a isth a n e sth a i” , “d u y m a k ” , “a lg ıla m a k ” sö z cü k le rin d en k a y n a k la n a n , güzel d uy g u su y la , güzelin al­ g ıla n m a s ıy la ilgili şey a n la m ın a g e le n “a isth e tik e” (d u y u m ) ya da E stetik, güze lin ve güze l sanatların yapısını in celeyen b ir felsefe dalıdır. T erim i b u g ü n k ü a n la m ıy la ilk k u llanan ve estetiğin ayrı bir felsefe dalı o la ra k y e rle şm e sini sa ğ lay a n A l e x a n d e r B a u m g a r t e n ’dir. B a u m g a r t e n , “M e d ita tio n e s P h ilo so p h ica e de N o n n u llis a d P o em a P ertin en tib u s" (Kalıcı B irka ç Şiir Ü zerine F elsefi D ü şü n c e le r) (1735) adlı yap ıtın da, an lam içeriklerinin d u ­ yusal bir biçim iç in d e iletildiği s o m u t bir bilgi alanını belirtm ek için e s te tik sö z c ü ğ ü n e b a ş v u rm u ş ve g ü z e lliğ e ilişkin y argılarda d u y u la rın b elirleyici b ir rol o y n a d ık la rın ı söy lem iştir. K a n t ’da “e s te tik y a r g ı” , şey lerin biçim lerini, onlardan bir haz d u y g u su elde e d e c e k ta rz d a ele alan yargı olup; estetik y argın ın eleştirisi ise, güze l ve y ü c e ü ze rine kantçı kuram dır. E stetik, K a n t ’a göre, g e ­ nellikle in sa n d a b ir şeyin güzel old u ğ u d u y g u su n u neyin u y a n ­ dırdığını b e lir le m e y e ça lışan felsefi bir teoridir. B u b a ğ la m d a “T ra rıssen d en ta l e s te tik ” , K a n t ’da, “tiim a p r io r i d u y a rlılık ilk eleri b ili m r m o lu ştu ra n tran ss en d e n tal felsefenin ilk b ö lü m ü n ü o lu ş ­ tu ru r (K iritik d e r reinen V ernunft, 1, 1). 19. y y ’da H e g e l ’in et(* ) “Dünyadan kaçmanın en güvenilir yolu sanattan geçer, dünyaya sıkıca bağlanmak da sanatla gerçekleşir.”

37

kişiyle, estetik d ah a ç o k sanatsal güzelliği ve sanatın anlam ını araştıran bir disiplin halin e gelm iştir. E ste tik öğreti, N ie t z s c h e 'y e göre, etkin bir bakış açısı se çe re k s a n a tla y aşam ı u z la ş tırm a y a çalışan bir öğretidir; on a göre, g erç ek bir estetik iki tem el ilkeyi g ö z ö n ü n d e tutm alıdır: 1) S a n a t bir eğ le n c e değil, y a ş a m a k at­ lan m an ın en yüksek ve tek doğal biçimidir: “V a ro lu ş ve diin ya a n ca k estetik b ir o la y o ld u k la rı ö lç ü d e ö n c e siz-so n ra sız o la ra k d o ğ r u la n a b ilir le r ' 2) O lası tek estetiğin, alım layıcı b ak ım ın d a n değil, yaratıcı b ak ım ın d a n kurulm ası g e re k ir {D ie P h ilo so p h ie in tra g iseh en z.eitalter d e r G riech en ) (Y u n a nlıların T ra g e d y a Ç a ­ ğın d a Felsefe). V a lé r y b ir k o n u ş m a s ın d a , “E stetik, filo zo fu n b eğ e n isin in ve d ik ka tin in ç e k ild iğ i gün d o ğ d u ’ ( L ’E sthé tique naquit un jo u r d ’une rem a rq u e et d ’un appétit de P hilosophe) der. D e m e k filozofun bir şe y d en h oşla n d ığ ı, b ir şe y e ilgi d u y d u ğ u y a da b ir şeyi b eğ e n d iğ i gün estetik d oğm uştur. N o rm a tiv yani kural ko yucu b ilim le r o la ­ rak k a r ş ım ız a ç ık a n E tik (ey le m ve d av ra n ışla rla ilgili ahlak), M a n tık -(doğruluk ve akıly ü rü tm ey le ilgili) ve E stetik (G üzellikle ilgili d u y u m sa m a ) gibi üç disiplinden Estetik, kendi içinde b ö ­ lüm lere ayrılır: 1) sanatın kuralları, 2) g üze lin yasaları, 3) b e ­ ğeninin ilkeleri ya da kurucu öğeleri o larak konularına g ö re b ö ­ lüm lenen bilim sel estetikten (18. yy.) ilkç ağda h e n ü z söz ed ilm e m ek tey d i. E stetiğin k on u su ve yön te m i d o ğaldır ki sanatın ta n ım la n m a biç im in e bağlı kalacaktır. S anatın tanım ı ise İlkç a ğ ’d an bu y a n a çeşitli sanat felsefelerinin d o ğ m a s ın a n ed e n o l­ m u ş tu r. H e g e l ’e göre, “S a n a t fe lse fe si, fe ls e fe n in b ü tü n lü ğ ü için d e zo ru n lu b ir halka o lu ştu ru r" , ve bu n u n y a n ın d a “E ste tik , s a n a t üzerin e ya p ıla n h e r türlii fe ls e fi refleks iy o n d u r” V a l é r y ise ç a ğ ­ daş b ir ta n ım la m a y ı d e n e y e r e k şöyle der: “E stetik, E s te z ik ’d ir” * B a şk a dey işle du y arlılık la estetik aynı şeydir. O y s a sa n at fel­ sefesi, estetiğin üzerinde d u rd u ğ u duyarlılık (aisthesis), algı (p er­ ception), duygu la n ım (affectivité) ve d u y u m (sensation) gibi k a v ­ ram larla pek ilgilenm ez. S an at felsefesinden d a h a k apsam lı olm a sa vında bulu n a n estetik, g ü n ü m ü z d e sanatları ve teknikleri, iliş­ * (L ’esthétique, c ’est L ’ESTH ÉSIQ UE), Esthésie, eylem e karşıt olan tutku, duyarlık; aisthesis ile aynı kökten olup, duyum, duyarlık anlamındadır. Eslhésique, duyarlıkla ilgili olan demektir.

38

kileri içinde ele alır; uyg u la m alı estetik, endüstriel estetik, reklam estetiği gibi d allara ayrılır. B u b a ğ la m d a en düstriel estetik ya da sanayi estetiği, bir şirketin hazırladığı ürünleri, kulla n ım u y ­ g u n lu ğ u , gü zellik , üretim kolaylığı ve m a liy e t fiyatlarının d ü ­ şürülm esi ölçü tle rin e g ö re inc ele m e y i am a ç la y a n bir te knik olarak k a r ş ım ız a çıkar. 1930'lu y ılla r d a J a c q u e s V ie n o t, bir uluslararası sanayi estetiği birliği ku rm u ştu r; g ü n ü m ü z d e sanayi estetiği yerine “ T a s a rım ” (D e sig n ) k a v ra m ı ku lla n ılm ak ta d ır. Ç a ğ ım ı z d a sanatları b elirle y e n y a ln ız “g ü ze llik ” kategorisi d e ­ ğ ild ir aftık; bu k a te g o riy e “ko ın ik”, “tra jik ”, “y ü c e ”, “çirkin ”, “g r o ­ t e s k ”, “iğ n e le y ic i” (piqu ant), “d e h ş e t v e r ic i”, “h o ş o lm a y a n ” “p i t ­ to r e s k " vb. gibi kategorileri de katıyoruz. Ç ü n k ü , artık güzel kada r çirk in de, hoş olan k a d a r hoş o lm a y a n da, a rm o n ik ola n k ad a r disa rm o n ik ola n da b ir estetik kategorisi olm uş, deyiş y erin d e y se, n e ­ g a t if ve p o z itif estetik d e ğ e r le r bütünleştirilm iştir. E stetiğin tarihine b a k tığ ım ız d a on un ilkin sp e k ü la tif ve d o g m a tik bir d ö n e m e sahip o l­ d u ğ u n u gö rü y o ru z ; bu d ö n e m S o k r a t e s 'd e n B a u m g a r t e n ’a değin sü rm ü ştü r. D a h a so n ra eleştirel y a da bilim sel d iy e b ile c e ğ im iz K a n t ve sonrası filozofların o lu ş tu rd u ğ u b ir d ö n e m e tanık lık e d i ­ y o r u z (1750-1850 yılları arası). T e k n o lo jin in d e v re y e girdiği pozitiv ist d ö n e m d e ise g ittik ç e artan bir krizle karşılaşıy o ru z ; bu d ö n e m , sanatların değerleri üze rine düşü n se l p la n d a yapılan ta r­ tışm aların, p ra g m a tik h e s a p la rla p iy a sa e k o n o m isin in elin d e o y u n ­ ca k old u ğ u bir dö n em d ir. S a n a t felsefesinin ve estetiğin b ir bi­ re ş im i o la n ‘fe ls e fi e ste tik ” ise gen e ld e , estetik g erç eklik alanını k o n u edinir. B ir varlık alanı olarak estetik f e n o m e n le r alanı da, 1) E ste tik haz d u y an süje (estetik tav rın ve estetik algıla m anın söz k o n u su o lduğu, sübjek tivisl estetik), 2) Estetik obje (sanat y a ­ p ıtın d a n y o la çık ıla n o b je k tiv is t estetik), 3) E stetik d e ğ e rle r alanı (güzel, değer, idea, eidos, orantı, sim etri, düzen vb. gibi değerlerin incelendiği a k s iy olojist estetik), ve n ih a y et 4) Estetik beğeni ve yargı o lm a k üzere d ö rt alan a ayrılır ve bu dört b ö lü m le m e ç e r ­ ç e v e s in d e incelenir. A y rıc a “fe ls e fi e s te tik ” , estetik d u y g u la r p si­ kolojisi, sanat felsefesi, g ü ze llik felsefesi ve estetik yargılar m a n ­ tığını d a iç erir.(1)

(1) A. Giannarâs,

sthetik heute, Francke Verlag, M ünchen, 1974, s. 9 vd., 29 vd.

39

Ç a ğ ım ız d a estetiğe yön veren üç b ü y ü k eğ ilim d e n söz e d e ­ biliriz: İlk eğilim , d o ğ a d a ve sanatta biçim lerin evrim in i ortaya k o y a r ve klasik felsefelerin, güze lin ö zü n ü ta n ım la m a y a çalışan, birleştirici kaygısın ı paylaşır; ikinci e ğilim , iz ley icin in ze v k , b e ­ ğeni yargısı, sanatsal yaratı ve estetik hazzın b e lirlen m işliği y a da be lirlen m e m işliği gibi sorunlarla, yani estetik fen o m e n o lo jiy le, y a ­ ratm an ın estetiğiyle, ekon om i y a d a libido ya ilişkin estetikle u ğ ­ raşır; ü çü n c ü eğilim ise, d eney sel estetik, sanat p sik oa nalizi, sanat toplum bilim i, yazın ya da resim göstergebilim i, endü stri estetiği gibi p ek çok y ak laşım ı kapsar. Bilindiği gibi “E s te tik ” terimi ilk kez, hem d uyusal h e m de d ü ­ şünsel bir d ü n y a g ö rü şü n ü a d la n d ır m a k üzere, 18. y y . ’daki a n ­ la m ın d a n farklı olarak, klasik y u n an y az arla rının y a p ıtla rın d a o r­ ta y a çıkm ıştır. Bu y az arla ra göre, estetik algı d ü z e y in e erişenler, seyrettikleri n esnelerin u y u m lu lu ğ u ve ö lç ü lü lü ğ ü n d e n (altın sayı) k ay n a k la n an özel bir haz d u y g u s u n a varıyorlardı. Ö rn e ğ in P l a ­ t o n ’da, estetiğin konu su olan “g ü ze l” nesne, felsefi bilginin k o ­ nusu olan “d o ğ ru ” ve ahlaksal bilginin konusu o la n ’Vy/” ile birlikte incelen ecek; sanatsal nesne, d u y u lu r d ü n y a ile kavra n ab ilir düny a a ra sında aracılık ede ce ktir ( K a lo k a g a th ia öğretisi). P l a t o n ve A r i s t o t e l e s ’in ö n e m verdiği k o nuların b a ş ın d a gelen “ç ste tik ” çer­ çevesi içinde her iki filo z o f da m üzik, şiir, heykel, m im a r lık ve ti­ y atroy u top lu m u n tem el k u r u m la n o la ra k g ö rm ü şle rd ir. P l a t o n şairlerin ve ressam ların ideal dev letin e girm elerini y asaklarken , taklit etm en in (m im e sis) hem ah lak kurallarını, h e m de d ü n y a ile ilgili ussal bilgiyi zedelediğini sa v u n m u ştu r. A r i s t o t e l e s ’e g öreyse taklit (ö y k ü n m e), ahlaksal eğ itim in te m eli, a r ın d ırm a n ın (katharsis) kay n a ğ ı ve m ü zik, dan s ve şiir aracılığ ıy la kişilik b i­ ç im le n m e sin in gerekli aracıdır. P l a t o n ’un daha m istik içerikli di­ y a lo g la rın d a p y th a g o ra sçı k o s m o s k u ra m ın ın iz lerini taşıyan ve yen ip lato n cu la rı e tkile yen farklı b ir estetik yaklaşım görülür. A ristotelesçi ö y k ü n m e kuram ı ise ancak 17. y y ’dan so n ra etkili ola­ bilm iştir. 13. y y ’da A q u i n o ’lu T o m a s s o , “S u m m a T h e o lo g ic a ” nın (1265-73) (İlahiyat İçin T o p lu Y apıt) bazı bölüm lerini güzelliğin i n c e le n m e s in e ayırm ıştır. T o m a s s o ’y a göre güzel, A r i s t o t e l e s ’de olduğu gibi, seyri (co n te m p la tio ) ho şa giden şe y d ir ve üç ö n ­ k o şu la sahiptir: “K u su rsu zlu k” (perfectio), “o r a n lılık ” (proportio),

40

“a ç ık lık ” (purgatio). A q u i n o ’lu T o m a s s o ’n u n görüşleri, skolastik d ü ş ü n c e n in e s te tiğ e y a k l a ş ı m ın a b ir ö r n e k o lu ştu rm u ş tu r. A m a y e n ip la to n c u k u ra m c ıla r, O rta ç a ğ dü şü n ü rleri ara sın d a d a h a çok y a n d a ş b u lm u ş tu r. G ü z e li, m a te m a tik y a s a la ra u y u m lu kutsal bir d ü z e n ola ra k g ören yen ip lato n cu k uram , S a n c t u s (aziz) A u ­ g u s t i n u s ve B o e t h i u s ’un y a z ıla r ı n d a g e liştirilm iş, D a n t e ’nin de “/ / c o n v iv io ” (Z iy afet, 3 0 4 -0 7 1 ) adlı y a p ıtın a y an sım ıştır. S a ­ yıları ve u y u m u v u rg u la y a n bu k u ra m la r erke n R e n a issa n c e ’ta da b elirley ici olm u ş lard ır. 16. y y ’ın so n la rın d a g ü ze llik ve b içim sizlik ü z e rin e d e n e m e le r y a z a n B a c o n , y aln ızc a insan figürü üzerinde d u r m u ş tu r . R e n é D c s c a r t e s ’ın m ü z ik y azıları d a ç a ğ d a ş a n la m d a e s te tik ile ilgili g ö r ü le m e z . Ç a ğ d a ş estetiğin te m el k a y g ıla n anc ak 17. y y ’ın s o n la rın a d o ğ ru o rta y a çık m ıştır. İ n g ilte re ’de S h a f ­ t e s b u r y ile o n u n y e tiştirdiği F r a n c i s H u t c h e s o n ve J o s e p h A d ­ d i s o n estetik k o n u s u n d a k i en etkili ve ö n e m li kişiler o la ra k ta­ n ı n m ı ş l a r d ı r . H u t c h e s o n ilk kez, estetik yargı so runu nu bilgi k u r a m ın ın tem el soruları ara sın d a ele alarak bir nesn en in güzel o l­ d u ğ u n u n nasıl b ilin e b ile c e ğ in i so rg u lam ıştır. H u t c h e s o n 'ı n bu so­ r u y a verdiğ i yanıt ise d e n e y c i-d u y u m c u b ir e ğ ilim taşım a k tay d ı ve o n a gö re estetik y a rg ıla rım ız , zihinsel ya d a d ü şü n se l herhangi bir ö ğ e iç e rm e y e n , a n c a k algı ile ilişkili ola n yargılardı. H u t c ­ h e s o n ’ ın ç a ğ d a ş ı o la n B a u m g a r t e n bu tür b ir savı y ad s ıy arak ç a ğ d a ş e s te tiğ in ö n c ü l ü ğ ü n ü yap m ıştır. A .G . B a u m g a r t e n , 1750 yılında, insanın m an tık sa l usdan fark ­ lı b ir yetisini b e lir g in le ş tir m e k üzere, y u n a n c a a isth e tik o s” k av ­ r a m ın d a n türettiği “A e s th e tic a ” sö z c ü ğ ü n ü ortay a attı ve ki­ ta p la r ın d a n birin e de b u adı verdi. 17. y y ’da estetik belli başlı dört in c e le m e alanını k ap s ıy o rd u : 1) D u y u la r için de, zihin için de ç e ­ kici ola n a, iyi d ü z e n le n m iş bir n esnenin, yani güzel nesnenin in­ ce le n m e s i; 2) G ü z e l n es n e le r üretim inin, yani sanatın ve güzel sa­ n atların in c ele n m e si; 3) E stetik duyu, eğitim ve kültürün; yani ze vk, sağbeğeni y a da s a ğ d u y u n u n in celen m esi; 4) G ü z e l ' n e s ­ n e le r in u y a n d ırd ığ ı y a r a r g ö z e tm e z h o şlu ğ u n incelenm esi. Bununla birlikte, sa n at k o n u su n d a k i m o d e rn d ü şü n c en in B a u m g a r t e n ’d an ç o k ö n c e başladığını söy le y eb iliriz. 15.yy'dan b a ş la y a r a k sa n a tç ıla r, P l a t o n ’a özgü ve sanatı b ir ö y k ü n m e olarak b e lirg in le ş tire n ö r n e k k aygıların ı da, O r t a ç a ğ ’ın dinsel sim ­

41

geciliğini dc b ir y a n a bıraktılar. L e o n a r d o d a V in ci, L e o n B a t ­ tis ta A l b e r t i , A l b r e c h t D ü r e r , doğal ve y ap a y perspektif k onu sund aki ve insan bedeninin anatom isi üze rin d ek i araş­ tırm alarıyla b ir ‘'sa n a t b ilim i” k u r m a y o lu n d a ilk adım ları attılar. Bir biçim sel ö ğ e le r m a trisinde n b aşlayarak d o ğ a d a var olan güzel ve çirkinin nasıl y en id e n y ara tıla ca ğ ını araştırdılar. L e o n a r d o , n o tla rın d a şö y le der: “F elsefe yi ve d o ğ a yı ta n ım a k iç in resm i b il­ m ek g erekir; re sm i se vm ey en ne d o ğ a yı sever, ne d e insanı. ( ...) R essam , n es n ele rin u za k lık la rın ı ölçer; m ü zik çi ise se sle rin m e ­ safelerin i. ( ...) H eykel, resim den d a h a a z zih in se ld ir ve d o ğ a n ın p e k ço k ö ze llik lerin d en y o k s u n d u r ' R e sim için de şöyle der: "La p ittu ra e co sa m en ta le" (R esim zihinden kaynaklanır). 17. ve 19. y y ’lar arasında, “fe ls e fi estetik", önce öznelliği, so n ra da tarihi k eş fe tti; L e i b n i z , B a u m g a r t e n ve İngiliz d en eycilerine göre e s ­ tetik, bir duyarlılık, bir d u y u m s a m a bilimiydi. K a n t ' d a ise e s ­ tetikçi, sanat eleştirm en in d e n ve bilgind en ayrılıyordu; on un g ö ­ revi güzel y a d a çirkin olanı veya kurallara g ö re doğ ru olanı g ö ste rm e k değil, y a ln ız c a bir h o ş la n m a yargısını olanaklı kılan ku ram sa l koşulları o rta y a k o y m a k tı. H e g e l ’de ise estetik, sa­ natçının yarattığı d u y u lu r biçim ile bu biçimi ca n la n d ıra n tin ara­ sındaki ilişkilerin tarihi d u r u m u n a gelm iştir. Bu y ö n e lim le re k a r­ şıt olarak 19. y y ’ın ikinci yarısın d a ortay a çıkan o lg uc u-e ste tikle r, sanat yap ıtlarının y ara tılm a sında ki ruhbilim sel ( F e c h n e r ) ve to p ­ lum bilim sel ( T a in e , C o m t e ) b elirlen im cilik le ri ara ştırm ışlard ır. 18.yy’da K a n t ’ııı, 19. y y ’da H e g e l ’in ve 20. y y ’ın b a ş la rın d a C r o c e 'n in katk ıla rıy la gelişen estetik kuram ı, y in e aynı çağın b a ­ şında m a rk s iz m d e de ifadesini b ulm u ştu r. B u b ağ lam d a , m arksizm in tarih ve to p lu m anlayışını b u rju v a id e o lo jisinin eleştirisiyle birleştirm eye, tarihi ve evreni ç ö z ü m le m e ve d e ğ e rle n d irm e il­ kelerini saptayarak, devrim in teori ve pratiği içinde sanatın yerini gö ste rm ey e y ö nelik k u ram lar öne sürülm üştür. İn g ilte re ’de W illia m M o r i s ve R u s y a ’d a G e o r g y V. P le k h a n o v , m a rk sist to p lu m e le ş ­ tirisini sanatsal e m e k kav ra m ıy la birlikte y ü rütm e yi dene yen ler arasındadırlar. D ah a sonraki d ö n e m le rd e W a l t e r B e n j a m i n ve G y ö r g y L u k á c s , m a rk sist sanat k u ra m ın ın tem el k avram larını oluşturdular. M a rk sist h ü m a n ist a nlay ışın bu iki ö n c ü s ü ile b ir­ likte B. B r e c h t ve T h e o d o r A d o r n o , ç a lış m a k o ş u ll a r ın ın çö-

42

z iim le nm e sini ve kap italizm in insan b ilin cinde yol açtığı y a ­ b a n c ıla ş m a n ın eleştirisini m a rk s is t k u r a m ın estetiğ e katkısı o l a ­ rak gördüler. Ö te y a n d a n 20. yy. estetikçileri, felsefi estetiğin b ü y ü k so­ runlarını b ir y a n a b ırak a ra k , “ç e v r e ” , “sa n a tsa l biçim ve “y a ­ ra tıcı y a d a a lın ıla y ım ö z n e ” ara sın d ak i ilişkileri in c e le m e y e y ö ­ n e lm işle rd i. Çeşitli estetik ak ım la rı bu d ö n e m d e g e n e llik le “o lg u c u e s te tik ” (sanat to p lu m b ilim i, yapıların ç ö z ü m le n m e si, d e ­ neysel estetik vb.) ile “ö zn e lc i e ste tik ” (sanat psikolojisi fen o m e n o fo jik estetik y a d a sanat fenom e nolojisi) olm a k üze re ikiye ayrılm ıştır. G e r ç e k te bu y ö n e lim le rin her biri, ç ö z ü m le m e n in b a ş k a b o y u tla r a verdiği ö n e m e g ö re b irço k ç e şitle n m e (variation) iç e rm e k te y d i; ö rn ek se , sa n at y ap ıtın ın tem el öğelerini, yapılarını y a d a p s ik o lo jik y a r a tm a koşullarını bir y a n a bırak arak, m arksçı bir estetik yapılabildiği gibi, bir sanat toplum bilim i de k u ­ ru la b ilm e k te y d i. A y rıc a L u c i e n G o l d m a n n 'ı n y az ın ve P i e r r e F r a n c a s t e l ’in plastik sa natlar k o n u s u n d a yaptığı gibi, b içim sel ç ö ­ z ü m le m e y le to p lu m b ilim se l ç ö z ü m le m e y i birleştirm ek, y a da J e a n D u v i g n a u d ’nun tiyatro y a d a şenlik k o n u s u n d a y aptığı gibi, estetik d e n e y i top lu m sal d ü şse lliğ e b a ğ la m a k olanaklıy dı. B u n la r a k o şu t o la r a k O l i v i e r R e v a u l t d 'A l lo n n e s , ya ra tm a psikolojisini d a h a to p lu m sal bir tab an a o tu r tm a y a y ö n elm ek tey d i; o n a gö re “e s­ tetik, m a d d i s a n a t ü rü n le rin in in c e le n m e si d e ğ ild ir y a ln ızc a ; bu m a d d i ü rü n le r a ra sın d a ve bu m a d d i ü rü n le r konusunda, “ö z n e l” d e n ile n g e r ç e k lik le r in a r a ş tır ılm a s ıd ır ".(l) Y a r a tm a n ın ve sanatsal y arg ın ın estetiği, g ü n ü m ü z d e d u ­ y a rlılığ ın tarihi y ö n ü n d e g e liş m e k te . O y s a bu an lay ış y ü z y ılın b a ş la rın d a , estetik iletişim in özü ü z e rin e a r a ştırm a la rla y e n id e n sanat y ap ıtın ın kendisini in c e le m e y e y ö n e lm e k gerektiğini sa­ v unan g ö r ü ş le r ara sında b ö lü n m e k te y d i. G erçe k ten de bir y a n d a n İ ta ly a ’da B e n e d e t t o C r o c e , “s e z g i" k avra m ıyla , A lm a n y a 'd a J . I . V o lk e l t ve T . L i p p s “E in fiih lım g ” ( d u y u lu r sezgi, ö z d e ş le y im ) k a v ra m ıy la , öte y a n d a n F r a n s a ’da M e r l e a u - P o n t y “y a r g ı ö n c e si b ilg i” k a v ra m ıy la , farklı yo lla rd an estetik den e y im in öznesi ile

(1) O. Revault D ’A llonnes, La Création Artistique et Les Prom esses de la L i­ berté, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 100 vd.

43

nesn esi a ra sın d a ayrıcalıklı b i r ' iletişim o rtam ı b e lirle m e y e ç a ­ lışm ışlardır. O y sa d iğ e r taraftan da, b iç im le r tarihi ve b iç im le r psikolojisi, F o c i l l o n ’dan M a l r a u x ’ya, R . H u y g h e ’den R u d o l p h A r n h e i m ’a değin, b ireyselliklerde takılıp k alm ay arak, kültürel bir ö b eğ e ö zg ü üslup özelliklerini ve alg ıla m a güçlük lerini aşan bir b iç im le r evreni ve biçim yasaları h az ırlam akta ydıla r; son o la ra k da T . W . A d o r n o ile P . B o u r d i e u , kültürel tüketim in sorunları ü ze­ rinde durdular. 20. y y ’d a estetik ile g ö s te rg e b ilim ’in (sém io logie ) y akın iş­ birliğine de tan ık o lm a kta yız. Bu d ö n e m d e sanat yapıtlarının b i­ çim sel aç ıdan incelenm esi girişim i, bir mim ari bü tün lü ğ ü , bir m ü z ik parçasını, bir ta bloy u o luştura n öğelerin yapısal ç ö ­ z ü m le m e s in e de yönelm iştir. A . R ie g l ve H . W ô l f f l i n ’in ya d a d a h a y akın d ö n e m le rd e E . P a n o f s k y ve P. F r a n c a s t e l ’in yapıtları b u n a ö rnek gösterilebilir. B u n u n la birlikte, nasıl “sa n a t to p ­ lu m b ilim i", s a n a t y apıtın ın d ış ın d a kalan b irtakım ç ö z ü m le m e le r e dalarak (iktidasi, ideolojik, tek nik) yapıttan u za k la şm a tehlikesiyle karşı k a r ş ıy a k a lıy o rsa ; nasıl p sik o lo ji, y a p ıtla r a ra sın d a dış b e n ­ zerlikler b u ld u ğ u n d a bir lakım “s o y o lu şsa l, g e n e tik ” y as ala r sa p ­ ta m a k isteğine kapılıyorsa, yapısalcı ç ö z ü m le m e de sanat y a ­ pıtının anlam bo y u tu n u g ö lg e d e bırakm ak tadır. Bu y ü z d e n görsel sanatlar estetiği, yazın g ö ste rge bilim inin etkisiyle’ ( V l a d im ir P r o p p , C l a u d e B r e m o n d , T z v e t a n T o d o r o v ) , sanat ürünlerinin ya p ıla rıy la anlam ları ara sın daki ilişkileri a y d ın la tm a y a y ö ­ nelm iştir. G örsel sanatlar gö ste rg e b ilim i, bir sa n at yapıtının y a l­ n ız c a g erç ek lik içinde d o ğ ru d a n d o ğ r u y a belirttiği şeyle, “öz a n ­ la m la ” y a d a bu gösterilenin, “y a n a n la m ın ” o rta y a çıka dığı g erç ek y a d a düşsel nitelikteki uza k ilişkilerle değil, ay rıc a f e n d i d u y u lu r ve biçim sel yap ısıy la d a anlam lı o ld u ğ u n u g österm iştir. Ö y ley s e bir ta blonun konusu, bir filmin ö yküsü, tek bir a n l a r d ü ­ zeyi o lu ştu rm a k ta n çıkm ıştır. B iz bir tabloda, bir anıtta, y .rarlı bir nesnede, çizgilerin y ataylık ya da dikeylik oranına, biçim sel öğelerin y o ğ u n lu ğ u n a , b içim lerin açıklık y a d a kapalılığına, d o ğ ­ ruların y a da eğrilerin d a ğ ılım ın a ve b u n a b en z er ay rın tılara karşı da d u y a rlıy ız d ır ( J e a n - L u i s S c h e f e r ) . A ynı şekilde, b ir f ilm d e ç e ­ kim lerin ve çe rçev e le m ele rin (ca d ra g e) biçim sel sıralanışı da e s ­ tetik b ilginin ta şıy ıc ısıd ırla r ( C h r i s t i a n M e tz ). Y apısal y a d a söz44

diz im se l (sentaktik) ç ö z ü m le m e de b ö y lece resim y a da m ü z iğ e y ö ­ nelik estetik bir a n la m b ilim le (sem a n tik ) derin lik k az a n m ış ol­ m a k ta d ı r ( M ic h e l I m b e r t y ) . (l) E ste tik g en e llik le, in sa nın dış d ü n y a y a ilişkin, “g iize l” ve “ç ir ­ k in ” sö z cü k le riy le dile getirdiği tepkileriyle ilgilidir. A ncak “g ü z e l” ve “ç irk in ” te rim lerinin kapsam ları belirsiz, anlam ları da öznel ve görelidir. Ü stelik, etkileyici b ir d o ğ a g ö rü n ü m ü y le ilgili g ö z le m le r d e y a da sa n at e leştirilerin de ku llanılan n ite le m e le r y a l­ n ız c a “g iiz e l” ve “ç irk in ”\q sınırlı d a değildir; “a n la m lı”, “d e n ­ g e li”, “u y u m lu ”, “ü rp e rtic i", “y ü c e ” vb. gibi bir dizi b aş k a k a v ­ ra m la r y a da k ategorile r de bu d e ğ e rle n d irm e y e girerler. Estetik k u ra m ı, bir y an d a n güze lin y a ln ız c a öznel o lm a y a n , nesnel bir içe­ rik de ta şıya n bir ta n ım ın ı y a p m a y a , ö te y a n d a n d a bu d eğ işik te­ r im le r a ra sın d a k i b ağın tıla rı b e lir le m e y e çalışır. T e m e l sorunları ise estetiğ in ö znesin e, estetiğ in nesnesine, estetik yaşantıya, e s ­ te tik d ü ş le m le m e y e , estetik haz za ve a n la m a ilişkindir. Şim di e s ­ te tiğe ilişkin bu ilkeleri, tem el sorunları ya da ku ru cu öğeleri sı­ ra sıy la görelim : E s t e t i k a l ı m l a y ı c ı ( ö z n e ) : E ste tik alım layıcı sa n at yap ıtın d a n y a d a bir d o ğ a g ö r ü n ü m ü n d e n haz d uyan, estetik tat alan varlıktır. E ste tik tat alm ak , sanat yapıtı ü retm ek ve d eğ e rle n d irm e k , güzel ve çirkin gibi y a rg ıla rd a b u lu n m a k a n c ak belirli varlık lara ö zgü bir yetidir. Ç a ğ d a ş es tetiğin ilk sistemli yapıtı ola n I m m a n u e l K a n t ' ı n “K ritik d e r U rte ilsk ra ft”\ (1790) estetik a lım la y ıc ın ın ve e s te tik tat a lm a yetisinin in c e le n m e s in e ayrılm ıştır. K a n t ’a g ö re, estetik y a ş a n tın ın tem el öğesi b eğ e n i yarg ılarıd ır v e yargı yetisi a n c ak ussal, d ü şü n e n v arlıklarda bulunabilir. Ü s ­ telik, e s te tik yargı için k u lla n ılm a m ış b ir ussallık d a eksiktir. V a r ­ lıkları b ir araç o la ra k g ö r m e k y e rin e b a ş lıb a şın a bir d e ğ e r diye kab u l e t m e k K a n t ’a göre, u sun önem li yetilerinden biridir. Bu yeti y a l n ız c a in sa n la r arasındaki p ra tik ilişkilerde yan i ahlak alan ın d a değil, insan ın d o ğ a y a karşı tu tu m u n d a da k en dini gösterir. İn ­ sa n la r h iç b ir pratik a m aç g ö z e tm e d e n , y aln ızc a h ayra nlık d u y ­ g u s u y la d o ğ ay ı seyrederler; p ratik çık arlarla birlikte ahlaki y a r ­ gıları ve k u ra m sa l ç ö z ü m le m e y i de d ışa rd a b ırak a n bu uza k ta n (1) D eniş Huismann, L ’Esthetique, PUF, Paris, 1971, s. 46 vd.

45

s e y re tm e ilişkisi, K a n t ’a göre, estetik y a ş an tın ın öziinü olu şturur. Estetik yargı, ahlaki yargıdan da, k u ram sa l ya da bilim sel d ü ­ şü n c e d e n de farklıdır; a m a usun k u ram sa l, pratik (ahlaki), estetik biçim leri arasınd a bir yakınlık da vardır; bu da nesneleri birer araç ola ra k değil, am aç olarak g örm ektir. E stetik yaşantı, pratik ahlaki yargı ile kuram sal us ara sınd a bir bağlantı kurar ve y aln ızc a ussal varlıklara ö zgüd ür. Estetik yeti o lm a d a n insanın öteki yetileri g ü d ü k kalır.

E s t e t i k n e s n e ( s a n a t y a p ı tı) : Bazı ku ram c ıla r estetik y a ­ şantının öznesi yerin e nesn esin in in c e le n m e sin e öncelik tanır. B u ­ rada nesne terim ine iki farklı anlam verilebilir: M ad di nesne ve ereksel nesne. E reksel nesne, nesneye insanın yüklediği anlam dır; zihnin içindedir. O y sa maddi nesne öznenin zihnind en b a ­ ğ ım s ızd ır. Bu ay rım estetik k u r a m ın d a tartışına yara tm ıştır. E s ­ tetik nesne, ereksel anlam ıy la tanım lanırsa, o za m a n estetik k u ­ ra m ın ın asıl konu su da estetik yaşantı olur. O y s a K a n t felsefesinin özn e lliğ in e karşı ç ık anla rın am acı, estetiği, d u y g u la r ve öznel y aş an tılar alanından çıkararak, estetik n e s n e n in kendi özellikleri üzerinde tem ellendirm eklir. B u n u n la birlikte, K a n t ’tan so n ra Batı felsefesinin genel yönelişi, H e g e l ’in nesnelci m ü ­ d a h a le sin e karşın, ö z n e lle ş m e d o ğ r u ltu s u n d a o lm u ş tu r. Bıi, e s ­ tetik ve sanat felsefesinde de etkisini gösterm iş, fen om e no loji ve dil felsefesi gibi akım lar, ara ştırm a alanını tü m ü y le insan zihninin içine, ö zne llik p la n ın a kay d ırm ışla rd ır. R o m a n I n g a r d e n ’ın "D a s litera risch e K u n stw erk" (1931) ve M ik e l D u f r e n n e ’in "La P h én o m é n o lo g ie de l ’exp érien c e esth é tiq u e " (1953) adlı yapıtları bu y ak la şım ın sistem li ö rnekleridir. K o n u y akından incelendiğ inde, bu iki y ak laşım d an birinin k o ­ şulsuz olarak b e n im s e n m e s i d u r u m u n d a aşıla m a y a c a k g erç ek bir ç e lişkinin ortay a çıktığı görülür. Ö znel y a k la şım estetik n esnenin ta n ım la n m a sın a , a y rışlırılm a sın a elverişli değildir. O y s a k a p ­ samlı bir estetik k uram ı, her şeyd en önce kendi nesn esini ta­ nım lam alı, d o ğ a ile sanat yapıtı arasındaki b en z erlik ve fark­ lılıkları ortaya ko y m a lı, bu n u n da ötesind e, farklı sanat türlerinin farklılıklarının hakkını verebilm elidir. Belirli bir n o k ta d an b a ­ kıldığ ında hem en her şey güzel görüneb ilir. A m a güzelliği y a ­ 40

ş a y a b ilm e k için, güzelliğin g ö r ü ld ü ğ ü n esn en in ne o ld u ğ u n u bil­ m e k gerekir. K a n t , “ K ritik d e r U rteilskra ft" ta, “G iize! olan, b ir k a v r a m ın y a r d ım ı o lm a d a n b ize h a z veren ş e y d ir ” derken, öznelci e s tetiğ in z a y ıf tarafını d a o rta y a koyar. G ü z e llik yargısı her z a m a n belirli b ir k avra m sal b o y u t içerir; bir nesneyi güzel olarak ta­ n ım la y a b ilm e k için hangi sınıfa girdiğini b ilm e k gerekir. Ö rneğin, bir atın v ü c u t y a p ısın d a gü ze l bulu n a n özellikler, bir insanda ç ir­ kin kaçar. R o m a n d a şiirsellik, g enellik le bir z a a f olarak görülür. B ir m im a rlık yapıtı, h ey k e ld e k i ifade g ü c ü n ü k a z a n m a y a ç a ­ lış tığ ın d a aşırı süslü ve b a y a ğ ı b u lu n a b ilir. A n c a k “n esn el b ir e s­ te tik " , farklı türlerin b içim yasalarını ve tek tek örneklerin bu y a ­ sa la ra u y u p uym a d ığ ın ı o rta y a koyabilir. B ir yap ıtın genel kurallar d ış ı n d a kalan kendi özel b iç im y asası da a n c ak “n esn elc i b ir e s ­ te tik le " ara ştırıla b ilir. B u n a karşılık, estetik n e s n e b ü tü n ü y le m addi, insan zihninden b a ğ ı m s ız d a değildir; ya sa n at y a p ıtla rın d a o ld u ğ u gibi b ütünü yle insan ü r ü n ü d ü r y a da d o ğ a d a old u ğ u gibi insan ta rafından anla m la n d ırılm a k ta d ır. B a ş k a bir dey işle, estetik o lg u n u n her z a m a n ö z n e l bir boy utu vardır. Ö te yan d a n , tek tek sanat yapıtlarından ayrı, genel bir sanat k a v r a m ın d a n da b ü sbütün v az geç ile m ez ; sanat ü r ü n ü s a n a l dışı ü rü n le rd e n a n c ak b ö y le gen e l bir kav ra m ın y a r ­ d ım ıy la ayrılabilir. G en e l bir sanat y a da genel bir güzellik k a v ­ ram ı ise g e n e başlan g ıç nok ta sın a , in sa nın güzeli g ö rm e, b e ğ e n m e ve e s te tik tat alm a yetisin e d ö n m ü ş olur.

E s t e t i k y a ş a n t ı : K a n t ’a göre, estetik y a ş an tın ın ayırt edici özelliği “ç ık a r s ız ” o lu ş u d u r . Ç a ğ d a ş e s te tiğ in çık ış noktası olan bu ö n e rm e , estetiği ah lakta n da b ilim den de ayırır. A hlaki d a v ­ r a n ış la r d a (iyi-kötfi) bir " ç ık a r " öğesi vardır; ev rensel sayılan bir d a v r a n ış ö lç ü sü b ütün in sa n la ra b e n im s e tilm e k istenir. Bilim de ( d o ğ r u - y a n l ış ) n e s n e le rin iç y apıların ı, işleyişlerini ve ncd e n sonııç ilişkilerini araştırır; nesn ele ri d e n e tim altın a alm ak, insanın h iz m e tin e so k m a k ister. O y s a estetik yaşan tın ın öznesi, estetik n e s n e y le bir m erakını g id e rm e k için ilg ilenm ez; estetik nesneyi bir b a ş k a a m a c a h iz m e t e d e n bir araç o la ra k d a g örm ez . Estetik y a ­ şa n tıd a in san, k arşıs ın d ak i estetik n esneyi hep belli bir u zaklıktan se yre der: “E ste tik ya şa n tı, ku lla n m a , s a h ip olm a, tiiketnıe ve a h ­ 47

la k i a çıd a n y a r g ıla m a g ib i d a v r a n ışla rı d ışa rd a b ıra k ır" K a n t ’ı iz leyen A r t h u r S c h o p e n h a u e r de, “D ie W elt a ls W ille u n d V or­ ste llu n g " (İstenç ve T asa rım O lara k D ü n y a ) (1819) adlı yapıtında, insanın iradesin den bağ ım sız olarak ilgilendiği, herhangi bir a m a ­ cına hiz m et e d e c e k bir araç o la ra k g ö rm ed iğ i her şeyin estetik y a ­ şantıya konu olab ileceğini söyler. E stetik bir nesn ey e bö y le y a k ­ laşan in san o n e s n en in y ansıttığı id e a 'yı görebilir. Estetik y aşan tın ın ö zü de, insanın her türlü m a d d i ve pratik ilişkisinin ötesinde, /¿fea’larla y ü z yü ze gelm esid ir, sanat yapıtındaki k a v ­ ram sal, ideal yapıyı d u y u m sa m a sıd ır. S anatı bir "oyun" olarak gören F r i e d r i c h S c h ill e r de b u n a y ak ın bir d ü şü n c ey i sa­ v unm u ştur. O y u n d a , insanın y a r a tm a ve b e ğ e n m e yetilerinin y a ­ şam ın g ü n lü k b ask ısın d a n k u rtu ld u ğ u n u ileri süren S ch iller, “B riefe ü b e r d ie a esth etisch e E rzie h u n g d e s M en sc h en " d e (İnsanın Estetik E ğitim i Ü stü n e M e k tu p la r) (1795), "iyi olanı, k u su rsu z o la n ı in sa n ya ln ızc a cid d iye alır; o ysa g iizel o la n la o yn a r" der. E stetik y aşantı, birbirini ta m a m la y a n iki ö n e rm e y le ta­ nım lanabilir: 1) E stetik n esne d u yusaldır; g örülür, işitilir ya d a d u ­ yusal b içim iyle zihin de canlandırılır; insana bu duyusal özellikleri n e d e n iy le h az verir; 2) E stetik nesne aynı z a m a n d a düşü nülen, seyrine dalınan bir nesnedir; y aln ızc a d u y u la ra hoş geldiği için değil, bir an lam içerdiği, bir d e ğ e r taşıdığı için de insanı il­ gilendirir. Bu ö n e rm e lerd e n ilki, estetik sö z cü ğ ü n ü n k ay n a ğ ın a (duyu m ) işaret eder; ikinci ö n e r m e ise, beğeni y a rgılarının tem elini o lu ş ­ turur. S ey re tm e y e değ e r bulun an nesnelerin değersiz b u ­ lunanlardan ussal olarak ayırt edildiğini gösterir. K a n t sonrası ide­ alist estetik, bu iki ö n erm e y i te m ele alm ış ve estetik y aşantının (ya da estetik yargının), duyusal ve zihinsel öğelerin birliğinden o lu ş tu ğ u n u sa v u n m u ş tu r . H e g e l ’in sanatı, “G e is t’iıı y a da ‘I d e e ’ııin d u y u sa l biçinıF ’ olarak tanım lam ası da bu sentez d ü ­ ş ü n c esin e d ay a n ır: "Sanat, tin selliğ in d u yu m a la n ın d a g ö ­ rünm esidir. ” Bu y a k la ş ım ın b a rındırdığı a y k ırılık la rd a n en ö n e m lis in e K a n t "b e ğ en i a n tin o ın isi” adını verir. K a n t ’a gö re estetik yaşantı, duyusal bir deneyd ir; am a bir yan d a n da, usun bir yetisi olarak, mantıklı bir seçim , bir beğeni yargısı b iç im in d e dile getirilm e k z o ­ 48

rundadır. B e ğ e n in in aynı an d a h e m estetik (duyusal), hem de bir yargı ( d ü şü n se l) o lm a sı b ir an tin o m id ir. K a n t ’a göre, insanlar bir .nesneden, hem h erh a n g i bir k av ra m ın d o la y ım s ız h ğ ıy la bağlantı k u r m a y a n , yani k a v r a m a b a ş v u rm a y a n , n esn en in iç yapısını, n ed e n ve so nu ç larını h esab a k a tm a y a n bir tat alır; hem de bunu bir yargı b iç im in d e dile getirirler. G ü zellik sanki nesnenin bir ö ze l­ liğ iy m iş gibi k o n u ş u r la r ve aldıkları tadın herkes için geçerli o l­ d u ğ u n u d ü şü n ü r le r : “G iizel, k a v ra m sız o la ra k h erke sin h o şu n a g id e n ş e y d i r S e ı ı s ı ı s c o m n n m is aesth eticu s. E ste tik y a ş a n tıd a d u y u sa l ile zih insel arasındaki bu gerilim y a l­ n ız c a K a n t ’ın felse fesin e ö z g ü değildir. D e ğ iş ik b iç im le rd e b ütün estetik ve sanat k u r a m la r ın d a o rta y a çıkar. H egel. “ V orlesııngen iib e r d ie sth e tik ” (E stetik Ü z e rin e D ersle r) (1832) adlı yap ıtın d a aynı ç e liş k in in b ir b a ş k a y ö n ü n e işaret eder. H e g e l ’e göre sanatta insanı ç e k e n , “g ö riin iiş ” ya da du yusal “h iç ü n 'd n . H e r sanat y a ­ p ıtın a ö zelliğ ini k az an d ıra n , o nu öte k ile rd e n ayıran da budur. S a n a t yapıtı, in sa nın d u y u la rın a seslendiği için som uttur; akıl y ü ­ rü tm e ( m a n tık ) y o lu y la değil, du y u sa l algı y o lu y la kavranır. A m a sa n a t y a p ılın ın k a v r a n ış ın d a zih in se l bir b o y u t da vardır; insan aynı z a m a n d a yap ıtta ka v ra m sa l, tinsel bir iç erik arar. Eleştiri ve y o r u m u n bir am acı da bu içeriği o rta y a çık a rm a k , sanalın içeriğini, sanatsal ve du y u sa l o lm a y a n m antıklı bir dille anlatm aktır. A m a eleştiri bu a m a c ın a hiç b ir za m a n la m o la ra k u la şam az; ç ü n k ü y a ­ pıtın içeriği (özü ), d u y u sa l b iç im d e n ayrıldığı an d a yapılın ö z ­ g ü n lü ğ ü , b ireyselliği de y o k olur; eleştirinin su ndu ğu içerik, o sa n a t y a p ıtın ın içeriği o lm a k ta n çıkar. G en e l bir k a v r a m a b a ğ ­ la narak bireyselliğini yitiren içerik, estetik gerçekliğini de yitirir. H e g e l'in k u ra m ın ın ön em i, bu aç m azı en kesin b iç im iyle ifade et­ m e s in d e n k ay n a k la n ır. İçerik ile biçim birbirinden hem ayırt e d il­ m eli, h e m de ayırt e d ilm e m e lid ir. B a ş k a d e y işle du y u sa l ve tin­ selin birlikte ele alınm ası gerekir. Ç ü n k ü sanat yapıtı du yusal bir tinsellik tir y a da tinsel b ir duyusallıktır. A y n ı çe lişk i b a ş k a bir b iç im d e d e a n latılabilir. Ç o ğ u e l e ş ­ tirm e n bir sa n at y apıtının, örn eğ in bir şiirin ö z e tle n e m e y e c e ğ in i, b a ş k a s ö z c ü k le re ç e v rile m e y e c e ğ in i savu nur. B e n e d e t t o C r o c e 'y e gö re, b ir şiirin an lam ı, b a ş k a bir dile ç e v rilm e si o la n a k sız ö z e l­ lik lerin d e gizlidir. A n la m , se çilm iş ve belli b ir d ü z e n e gö re sı­ 49

rala n m ış sö z cü k le rd e , şiirin ritm in de, k ısa c a du y u sa l ö z e l­ liklerinde yatm ak tad ır. B u n la r ö z e tle n m e y e k alk ıld ığ ın d a ise şiir u ç u p gider. Ö te y a n d a n bir e leştirm en de o k u r la r a şiir h ak k ın d a bir şe y ler sö y le y e b ilm e k , o şiirin n e d e n .g ü z e l ve ilgiye d e ğ e r o l­ d u ğ u n u , b a ş k a şiirlerle farklılığ ın ın nere d en k a y n a k la n d ığ ın ı anlatabilm elidir. B u ise hem çöz üm le yic i, hem de bireşim ci bir y ö n ­ tem in k u llanım ı gerektirir.

H a y a l g ü c i i ( D ü ş l e m l e m e ) : B irçok yaz ar estetik nesnenin ta­ n ım la n m a s ın d a “z ih in se l ö ğ e ” ile “d u y u sa l ö ğ e ” arasındaki k a r ­ şıtlığı a ş p ıa k iç in “h a y a lg ü c ii” (Im a gin a tion) kav ra m ın d an y a ­ r arlan m ay ı den e m iş tir. D a v id H u m e ’a göre hayalgücü, duyusal ve d u y g u sa l y aş a n tıla rla d ü şü n c e le ri birleştirici b ir rol oynar. K a n t ve H e g e l içinse, hayal g ü c ü n ü n yalnızc a birleştirici değil, o lu ş ­ tu rucu bir işlevi de vardır. H a y a lg ü cü , başın dan beri du y u sa l y a ­ şantının içinde y e r alır ve o nu belirler; estetik yaşantı gibi k a v ­ ram lardan b a ğ ım sız bir alana, k av ra m ların d ü zenleyici gücü n ü getirerek duyusal nesneyi tanım la n ab ilir kılar. H a y a lg ü c ü n ü n rolü k o n u su n d a bug üne değin yeterli bir felsefi te m e lle n d irm e y a p ılm a m ış s a da on un, insanların g e rç e k te var o l­ m a y an bir şeyi zih in le rin d e ca n la n d ırm ala rın ı sağ lay a n bir y a ­ ratm a yetisi ya da bir d ü ş le m le m e edim i o lduğu kesindir.İnsanın resim de bir insan yüzü görm esin i sağlayan da b udur; çü n k ü orad a bir insan yüzü değil, boyalı b ir tuval du rm ak tad ır. J e a n - P a u l S a r t r e , “L ’im a g in a ire : P syc h o lo g ie p h é n o m é n o lo g iq u e de l'im a ­ g in a tio n " (D ü ş le m s e k D ü ş le m lc m e n in F e n o m e n o lo jik Psikolojisi) (1940) adlı y ap ıtın d a h ay a lg ü c ü n ü , o lm a y a n d a olanı g ö r m e k b i­ ç im d e tanım lar. B ir m ü z ik yapıtının belirli d u y g u la rın anlatım ı o larak a lg ıla n m a sın d a da h a y a lg ü c ü n ü n payı vardır. Ö ze llik le şiir ve m ü zikte d ü ş le m le m e ya d a im gelerle k u r m a edim i do ru ğ a çıkar, y o ğ u n lu k kazanır. D u y g u l a r ve e s te t ik h a z : E ste tik k u r a m ın ın ta rtışm a lı k o ­ n ularınd an biri de d u y g u la rın estetik y a ş an tıd a ve beğeni y a r­ gılarınd a oynad ığ ı roldür. A n tik ç a ğ d ü şü n ü rle rin e g ö re san at yap ıtla rın ın en ö nem li özelliği, insanı etkilem eleri, d u y ­ g u la n d ırm ala rıd ır. A r i s t o t e l e s ’e göre tragedya, ürkütücü ve üzücü

50

k o n u su y la seyircide korku ve a c ım a d u y g u la n uyandırır. A m a s e ­ yirci sah nedeki olayları belirli b ir uzak lıktan izlediği, k a r­ şıs ın d a k in in g erç ek değil o y u n o ld u ğ u n u bildiği için, o y u n u n so ­ n u n d a bu d u y g u la rd a n arınm ış o lu r (katharsis). T ra g e d y a n ın biçim sel özellikleri ve d ram a tik yapısı ile seyircinin sah neden uzaklığı, seyircide uy an a n d u y g u la rın da uzaklık kaz a n m a sın a , in­ c e lm e sin e , kısaca “e s te tik le şın e sin e ” yol açar. A m a b u rad a bir ç e ­ lişki vardır: İnsan d o ğ ru o lm a d ığ ın ı bildiği, in a n m ad ığ ı bir o la y ­ dan nasıl duyg u la n ab ilir ve etkileneb ilir? R o m a n tik şiirin ö n c ü le r in d e n C o l e r i d g e bir oy un seyreden in­ sanın, “k e n d in i in a n m a ya zo rla d ığ ın ı, iç in d e k i in a n ç sızlığ ı ira d i o la ra k b a s tır d ığ ım ” öne sürer. A m a sorun gen e ortadadır, çünkü inanç irad e y e bağlı değildir; insan isterse bir şeyi h aya linde c a n ­ landırabilir, am a kendini bu n u n gerç ek liğ in e inan dıram az. Bu soru n e s te tik yaşantı ile g ü n lü k yaşantı a ra sın d ak i ilişki so ­ ru n u n u n b ir parçasıdır. B ir g ö rü şe göre, sanat ve d o ğ a g ö ­ rü n ü m le ri gibi, estetik n esn ele r ö nce likle insanların d u y g u la rın a seslenir; insanlarda, sevgi, ö z d e ş le ş m e (E in fü hlung), e v re n le b ü ­ tü n le şm e gibi d u y g u la ra yol açarlar. Bu d u y g u la r insana hem haz verir, hem de ruhsal y ö n d e n gelişm esin i sağlar. S h a f t e s b u r y , H u m e ve E d m u n d B u r k e gibi d e n e y c i-d u y u m c u g e len e ğ e bağlı İngiliz d ü ş ü n ü r le r bu g ö r ü ş ü sa v u n m u ş la rd ır. S anatın bir d u y ­ gusal eğitim yolu o ld u ğ u n a inanan M a t t h e w A r n o l d ve F .R . L e a v i s gibi İngiliz şair ve e leştirm en le ri de aynı öznelci y a k ­ la ş ım ı p a y l a ş ı r la r . C r o c e ve R . G . C o l lin g w o o d gibi H egelci d ü şü n ü rle re göreyse, estetik k u ra m ın ın asıl ilgi alanı, o k u ru n y a d a izleyicinin duyguları değil, estetik nesn en in kendi özellikleridir. S an at yapıtını insanda belirli d u y g u la r uyan d ıra n bir o lgu olarak g örm ek, o nu bir araç o la ra k g ö r m e k d em ektir; bu da estetik bir yak laşım değildir. C r o c e ’ye g ö re estetik yaşan tı, g ü n d e lik d u y g u la rın dışınd a, ö z e rk b ir alandır. S an at yapıtı d a g ü n d e lik y a ş a m ın d ışınd a, k e n d in e ö z g ü nitelikleri olan ve a n c ak k atıksız d ü şü n c e y a d a katıksız sezgi y o lu y la kav ra n ab ilc n bir gerçekliktir. A ynı m üzik yapıtı, farklı in sa n la rd a farklı d u y g u la r uyandırabilir. E stetikçinin görevi bu farklı d u yguları in c e le m e k değil, o m ü z ik yapıtının kendisini, biçim sel özelliklerini ve dile getirdiği nesnel anlamı incelem ektir. 51

E s t e t i k D e ğ e r O l a r a k A n l a m : E stetiğin ilgi alanının d oğad a n sanata k a y m a sı, sanal y a p ıtla rın ın anlaşılm ası, y o r u m la n m a s ı ve de ğ e rle n d irilm e sin e ilişkin sorunları da g ü n d e m e getirir. İnsan, T o l s t o y ’un “A n n a K arerıina”sini (1875-77), B e c k e t t ’in “E n a t­ te n d a n t G o d o t" sunu ( G o d o ’yu B e k le rke n) (1952) y a d a S t r a v i n s k y ’nin “B a h a r A y in i”ni (1913) anlayabilir ya da anlam ayabilir. O y s a E rc iye s D a ğ ı ’nı y a da N o rv e ç fiyortlarını an la m a k y a d a a n ­ lam am ak sö z k o n u su olam az. Bu d o ğ a g ö rü nüm le ri çirkin y a d a güzel bulunabilir, am a bir sa n at yapıtı gibi anlaşılıp y o ­ r u m la n m a la rı d ü şü n ü le m e z . İnsan g ü n e ş in batışına y a d a m e h ta b a bir a n la m y ü k le y e b ilir ve b u n d a n d u y g u la n a b ilir ( E in fü h lu n g ); a m a bu yak ıştırılm ış an lam h e r z a m a n g ü n e ş in ve ayın k en d isin in d ışın d a kalacaktır. O y sa sanat yapıtındak i anlam , yalnızc a o k u ru n ya da seyircinin o n a yüklediği bir an lam değildir. S an at yapıtının kendisi a n ­ lam lıdır; bir insan ürünü old u ğ u için, belirli bir am a ç lılık taşıdığı için anlam lıdır. B ir dağ g ö rü n tü sü n d e n farklı olarak, bir d ağ resm i için her za m a n “bu resim şu n u ifa d e e d iy o r” denebilir; resm in d ü ­ zenlenişi, renk le rin ve p e rspe k tifin seçilişi, kısa ca insan m ü ­ dahalesi ve katkısı resm e belirli bir anlam k a z a n d ırm a k ta d ır.A m a resim , “şu n u ifa d e e d iy o r ' den d iğ in d e onu n g e n e de dile g e ­ tirilem e yen, d ışa rıd a kalan, y o r u m la n a m a y a n bir yani vardır. S a ­ natın doğayı andıran, söze gelm ey e n , dilsiz yanıdır bu. S anatta y o ­ ru m lanabilir o la n la y o ru m la n a m a y a n arasındaki bu ayrım , d a h a ön ce değinilen “k a v ra ın sa l-d u y u sa l” ayrım ın bir türevidir. B u ­ n u n la birlikte, eleştiride sanatın an laşılab ilir yanı zo ru n lu o la ra k öne çıkar. S anat hem bir gerçeği temsil eder, canlan dırır, h e m de insan d uy gularını dile getirir, dışavurur. B u n la rd a n han gisinin d a h a ö n em li o ld u ğ u ise ta rtışm a konu sud ur. S anatın asıl işlevinin tem sil (re pré sentation) o ld u ğ u n u s a ­ vunan lar, sanatın tıpkı dil gibi, belirli b ir şeyi anlattığına, bir şey “h a k k ın d a ” o ld u ğ u n a dikkati çekerler. Bu. ede biya t için doğrudur, resim için de geçerli olabilir; örneğin, bir portre, m odelini temsil eder. A m a m ü z ik ve m im arlık , so ru n u karm a şık la ştırır. B ir se n ­ foni, bir ev, bir okul binası neyi tem sil etm ek ted ir? K arşı g ö r ü ş ü s a v u n a n C r o c e gibi estetikçilere göre sanatın asıl işlevi d ışa v u ru m y a d a an latım dır. T e m s il k av ra m ı, m o d e lle sa n at

s->

yapıtı ara sın d a kesin bir ayrım b u lu n d u ğ u n u , m odelin (ya da ko n u n u n ) yapıttan b a ğ ım s ız o ld u ğ u n u varsayar. O y sa bir müzik y a ­ p ıtın d a b ö y le bir ayrım y oktur, m im a rlık la da yoktur. H er ikisinde d e anlatılan ile anlatan, m o d e lle yapıt, iç içedir. B ir m üzik yapıtı (sözleri bir y a n a bırak ılırsa) y a ln ız c a kendini anlatır, kendini dile getirir. S o y u t resim ve m o d e rn e d e b iy a tta da genellikle dış g e r­ ç e k liğ e g ö n d e r m e yap ılm a z; anlatılan, daha çok, resim y a p m a ya d a yazı y a z m a se rüve ninin kendisidir. Bu yü zden estetikle ger­ ç e k çi k u ram d a k i biç im iy le temsil y a da resim lem e k a v ra m ın a yer yoktur. B u n u n la birlikle, “d ış a v u r u m ” (expression) k av ra m ın ın da so­ runları, z a y ıf nokta ları vardır. B ir yapıt neyi ifade etm ek ted ir, sa­ n a tç ın ın d u y g u la rın ı mı, e v re n sel b ir i d e a ’yı mı, y o k s a yalnızca k endini m i? K a n t ’tan ve ro m antiklerd e n C r o c e ‘ye değin uzanan gelen e k sel estetik k u r a m ın a göre, sanat evrensel bir i d e a ’yı ifade e t m e k te , a m a b u n u sa n atç ının özn e l duyarlığı aracılığ ıy la g e r ­ ç e k le ştir m e k te d ir . G ü n ü m ü z d e ise Y ap ısalcılıktan e tkile n en R ol a n t B a r t h e s , J a c q u e s D e r r i d a ve J u l i a K r i s t e v a gibi e l e ş ­ tir m e n le r yapıtın, sa natç ının d u y g u la rın d a n çok, genel bir anlam üretm e sistem ini ifade etliğini s a v u n m a k ta d ırla r1!). “T e m sil” ve “d ış a v u r u m ” g ib i içerik ö ğ ele rin d e n b aşka sa­ n atın an la şılm a y ı, y o r u m la n m a y ı b ek ley e n bir de biçim i vardır. B ir sanat yapıtını, ö tek ile rd e n ayırt edileb ilecek bir duyusal y a ­ şantı nesnesi haline getiren, o n a ö zg ü n lü ğ ü n ü , bireyselliğini, iç b ü tü n lü ğ ü n ü k az an dıra n bütün ö ğ e le r biçim seldir. S anatta k av ­ ra n m a sı gü ç olan da çoğu za m a n biçim dir. Ö rn e ğ in bir m ü z ik y a ­ pıtını a n la m a d ığ ın ı söy le y en insan, yapıtın ifade ettiği duygusal içerikten söz etm iy o rd u r; o yapıtın kendisi için tutarlı bir bütünlük o lu ş t u rm a d ığ ın ı, parç ala rı ile b ü tü n ü arasın daki ilişkiyi som ut o la ra k k a v ra y a m a d ığ ın ı ve so n u ç la onu d uyusal olarak al­ g ıla y a m a d ığ ın ı, iz ley e m e d iğ in i s ö y le m e k istiyordur. B ir yapıtı a n la m a ve o n d an tat alm a, yapıtta belirli birimlerin y a d a “b ü tü n lü k le rin ” a lg ıla n m a sın a ve bu nların birbirini izleme (1) Jacques Dcrrida, D e La G ram niatologie, Les Editions de Minuit, Paris. 1967; s. 379 vd.; Roland Barlhes, G ôstergebiliin llkeleri, Sôz.ce Yay., Is­ tanbul, 1986, s. 4 4 vd.

53

sırasının so m u l olarak k a v r a n m a s ın a bağlıdır. Ö rn e ğ in m üzikte, yapıtı ortay a çıkaran birim ler notalar, bunların b irle şm esiy le o lu ­ şan te m alar ve bu nota larla te m aların yin e len m esi ve d e ­ ğ iştirilm esidir. S anal y a pıtının estetik olarak k av ra m asın ı s a ğ ­ layan etken, biçim dir. Y apıtta her birim ötekilerle ve yapıtın b ü tü n ü y le belirli bir ilişki içindedir. Y apıtın estetik ilgi u y a n ­ d ır m a s ın a da bu ilişkiler yol açar. Y a y g ın bir d ü şü n c e y e göre b iç im in algılanm asını sağlay an, belli b ir yapılın te m elinde yatan “g izli y a p ı”dır. A vusturyalI m ü ­ zik o lo g H e i n r i c h S c h e n k e r , m üziksel b içim in m üziksel “h ü c ­ re le rd e n ” d o ğ d uğ unu, bu hücrelerin ya da b irim lerin genişlem esi, yin e len m esi ve birle şm esiy le m üz iğ in d u y u lu r y ü zeyini o luşturan bir anlam lı ilişkiler d o k u su n u n o rta y a çıktığını söyler. E d eb iy at e le ştirisin d e de V l a d i m i r P r o p p , R o m a n J a k o b s o n ve T z v e t a n T o dorov gibi rus biçim cileri ile onları izleyen f'ransız y a ­ pısalcıları, edebi m etnin bazı tem el birim lerden, kodlardan ya da te m alard an türediğini savu n m u şla rd ır. Bu temel anlam ve biçim birim lerinin çe şitlen dirilm esi, d ö n ü ştü rü lm e si ve yerlerinin d e ­ ğ iştirilm esiyle yeni ve anlamlı b ü tü n lü k le r ortay a çıkar. H er metin, bu türden temel birim lerin ilişkisine indirgenebilir. Bu y a k ­ laşım , estetik y a ş an tın ın b ü tü n lü ğ ü n ü ve d o la y ım s ız lığ ım g ö z ardı ettiği için eleştirilm iştir. E stetik y aş antıda, ö z n e ile n esnenin , a lım la yıc ı ile yapılın d o la y m ış ız ilişkisi te m eldir; yapıtın ç ö ­ zü m len m esi ikinci planda gelir.1" G erçe klen de " Y a p ısa lc ılık " estetik haz ve beğeni etkenlerini sanat kuram ın ın d ışında b ıra k m a k la d ır. Y apısalcı yaz arla r, belirli bir yapıtı neden ilgiye değ e r bulduklarını belirten bir ölçüt ö n e r ­ m ezler. B ir sp o r yazısını, eski bir masalı ya da 19. yü zy ıld an bir ro m an ı aynı y a k la şım la in c eleyebilirler. O y sa estetik y aşantı, isler sanatla ilgili olsun, isler d o ğa güzelliğiyle, bir beğeni yargısı içerir. İnsan esıetik y aşan tısın a konu o la ca k nesneyi bilerek ve is­ te y erek seçer, onu b aş k a la rın d a n ayırır. Bu nedenle, ç a ğ d a ş e s ­ tetik. b eğ e n id e n çok. eleştiri k o n u s u n a e ğ ilm iş tir.O y sa eleştirinin bir yanı b etim le m e k ve ç ö z ü m le m e k s e ö b ü r yanı da d e ­ ğ erle n d irm ek ve yargılam aktır. 1 1) Vladimir Propp, Masalın Biçim biliıni. B/F/S. İstanbul. 1985 s. 88 vd.

D e ğ e rle n d ir m e n in ölçütleri ve k av ra m ları eleştirinin öteki alan ­ ları k a d a r g e lişm e m iştir. B u n u n l a birlik te, E d m u n d B u r k e ’ün güzel ve y ü c e a ra sın d a yaptığı a yırım , es tetik te uzun süre etkili o l ­ m u ş t u r . B u r k e ’e göre, g ü z e llik yarg ısın ın k ay n a ğ ın d a insanın to p lu m s a l d u y g u la rı, ö ze llik le de karşı c in se d u y d u ğ u aşk ve arzu vardır. B u n l a r y u m u ş a k , u z la şm a c ı d u y g u la rd ır. Y üce lik yargısı ise in sa n ın d o ğ a ile ilişkisind en k a y n a k la n ır. İnsan b o m b o ş bir açık d e n iz k a rşıs ın d a , hem d o ğ a n ın b ü y ü k lü ğ ü n ü n , h em de kendi k ü ç ü k l ü ğ ü n ü n , ve zayıflığının f a r k ın a varır; korkuyla, k ed e rle dolu bir h a y ra n lık d uy ar, ürperir. Y ü c e lik yargısını g üze llik y a r ­ g ısın d a n ayıra n da bu ürküntü ve ked erdir. Y ücelik d u y g u su g ü ­ z e llik d u y g u s u n u içeren, am a o n u aşan bir duygudur. K a n t ’ın te rim le riy le b u n la r iki ayrı estetik yaşantı türüdür. İn san b az en, d o ğ a ile kendi yetileri arasındaki u y u m u n farkına v a r­ dığı a n lard a, ç e v re sin d e k i h er şeyin am açlılığın ı ve a n ­ la şılabilirliğini sezer; bu, “g ü ze llik ” duyg u su d u r. B azen de ev re n in başı ve so n u o lm a y a n b ü y ü k lü ğ ü y le y ü z y ü ze gelir ve o n u anlam a, d e n e tim altına alm a ç a b a s ın d a n vaz g eç er; bu da “yü c elik'' d u y ­ g u s u d u r . Y ü c e o la n la karşı k a r şıy a kalan insan d ü şü n c e si, d ü n ­ yayı usla k a v r a m a çabasını bir y a n a bırakır ve d u y u la r ötesi bir d ü z e n in v a r o ld u ğ u n u ve insanların da bu d üzenin bir parçası o l­ d u ğ u n u kab u l eder. G ü zellik , d u y u lu r ve anlaşılır olanla; y ü ce lik ise, y a ln ız c a inanç y o lu y la kav ra n ab ile n le rle ilgilidir. K a n t ’ın e s ­ tetik yargı ç ö z ü m le m e le r in d e n çık a n ve a n la m la n d ır m a y a ilişkin so n u ç la r bunlardır. R o m a n tiz m in etkisini yitirm esiy le birlikte, g ü ze l-y ü ce ayrım ı da estetik ve eleştiri ku ram ların d ak i yerini d a h a teknik, d a h a b e ­ tim sel k a v r a m la r a b ırakm ıştır. Ç a ğ d a ş e s iş tik bir y a n d a n tarih, sosyoloji, psikoloji gibi so m u t ve d eney sel disiplinlerin; öte y a n ­ dan da M a r k s i z m . Y apısalcılık ve F e n o m e n o lo ji gibi farklı d ü ­ ş ü n c e a k ım la rın ın etkisi altınd a, fe lse fe y e olan b a ğ ım lılığ ın d a n k u r tu lm u ş g ö r ü n m e k te d ir . G e n iş b ir özetini verm eyi d e n e d iğ im san at ve es tetiğe ilişkin a ra ştırm a ve y o r u m la r son b u lm u ş değil. B ilin m e y e n in çekiciliği ve d ışım ız d a k i d ü n y a y a d u y u la n ilgi, o n u bilm e ö zlem i, insan e t ­ kinliğinin te m e lin d e yatan dürtülerdir. G ö rü n m e y e n i an lay a b ilm e k için g ö r ü n e n e b a ş v u r m a k z o ru n d a kalan sanatçı da bu dürtülerin 55

etkisi altındadır. K endi d o ğ a s ın a karşı yarattığı ikinci bir d oğ a o la ra k sanat, her şeyden ö n ce in sa nın varo la n a bir karşı çıkışı, varlığ a bir m e y d a n o k u m a sıd ır. G erçe k liğ i a ş m a ya da b aş k a bir g erç eklik y a r a tm a d e m e k olan sanat, düşle g erç ek arasın da k u ­ rulan bir k öprüdür; ussal ile usdışı, d ü şle m ile gerç ek , im g e le r ile n e s n e le r a ra sın d a bir b ağ k u r m a etkinliğidir. B a şk a bir deyişle sanal, insanın kendini ta n ım a sın ın serü venid ir; sanatçı da y a ş a m ın ve insanın gizini, büyüsünü, ö n e m ve değerini y ansıtabilen k im ­ sedir. A m a bu y aratm a ö z g ü rlü ğ ü n ü n bedeli de sonsuz bir p a ­ r a n o y a o la ra k k arşım ıza çıkar. İnsanın kendini ta n ım a g ereksinim i sü rdü kçe sanat da sürecektir.

56

d- 20. Yüzyıl Sanatlarına Genel Bir Bakış

Ç a ğ ın ilk y a r ıs ın d a iki b ü y ü k sa v aş g ören d ü n y a m ız insanları, sanallarla d a ilg ilen m ey e za m a n ayırabildi. O ld u k ç a hareketli ve y o ğ u n sa n at o la y ların a tanık o ld u ğ u m u z 20. yy., resim , müzik, şiir, tiyatro, heykel ve dans gibi altı tem el sa n ata ek o la ra k yedinci b ir sa n a t olm a k üze re sin e m a n ın d o ğ u şu n u gördü. Bu sa n al dalı g e n e ld e öteki sanat türlerinin, gelen e k sel sanalların, dilin ve hatta d ü ş ü n c e n in te m e l y apıların ı sarstı. Y in e bu çağ, çeşitli ülkelerin yazın, resim , m üzik , heykel gibi sa n at dalları üzerindeki felsefenin etk ilerini d e yaşad ı; bu sanatların m e tafiz ik le a ra larında b ağlar k uran filozoflar çıkı ( B e r g s o n , S a r t r e , H e id e g g e r , H a r t m a n n ) . B u filozofların e tk isin d e kalan ve s a f şiir, sa f rom an, s a f resim gibi ö zü araştıran ve derin liğ e y ö n e le n sanatlar, O r t a ç a ğ ’ın H ı­ ris tiy a n lık a n la y ış ın d a n R ö n e s a n s ’ın H ü m a n iz m in e , D e s c a r t e s ’ın U s ç u l u ğ u n d a n ç a ğ d a ş Batı u y g arlığ ın ın insanı tehdit ve tedirgin e d e n d ö n e m in e , a to m ç a ğ ın d a n b ilgilerim izin sonsuz çeşitlilikler g ö ste rdiği b ilg isa y a r ç a ğ ın a değin insanlığın tüm d eğerlerini ye niden sorguladılar. D o ğ a ld ır ki top lum sal, siyasal ve e k o n o m ik y a ­ ş a m d a k i bu hızlı ve y o ğ u n te m p o d a k i değ işim ler, insanları ür­ kü ttü ğ ü gibi, sa n a tla rd a da sürekli bir dev rim in y aşanm a sını sağladı. A slın d a her alandaki hızlı d e ğ işim insanlara ko rku sa l­ m a k ta ve g ü v e n s iz lik de v erm e k ley d i. Ç o ğ u n lu k bu hızın azal­ tılm a s ın d a n y anaydı am a, artan n ü fu sla bilikte g ere k sin im le r de a rtm a k la y d ı; üretim ile tüketim deki d eng esizlik sorun olm ayı sür­ d ü rm e k te y d i. B u n a bir tepki o lm a k üzere çağın ikinci yarısında y e r y e r p a tla k veren te röriz m hare k etle rin e karşın; g elenek ile d e v ­ rim, eski ile yeni, birey ile toplum , ulus ile uluslar topluluğu bir ara d a varo lm ay ı ve y ara tm ay ı ö ğ r e n m e y i sürdürdüler. I. D ü n y a S avaşı (1914) sıralarında F ra n sa 'd a Kilise ile Dcvlcl'iıı

57

g örev ve so ru m lu lu k alanları ayrılınca, top lu m d ak i an la şm a z lık la r ve ç a lış m a la r gide re k a z alm ış, tinsel ve d ü şü n se l so ru n la r ile y a ş a m ve d ü n y a sorunları kendi y ata k la rın d a akış y ö n le rin i aray ıp b u lm a y a ça lış ırk e n bu d ö n ü ş ü m le r in sa n a tla ra d a y a n sıdıkla rı g ö z le n m iştir. I. D ü n y a S avaşı ideolojik yanı ağır basan bir savaş o lm u ş tu r; bu savaş, u lu sların d o ğ u şu n u , bir tür “k u r tu lu ş ve b a ­ ğ ım s ız lık ” savaşın ı, k ısa c a im p a rato rlu k la rın p a rç a la n m a s ın ı sim ­ ge le m e k te y d i. D inden gü ç alan im pa rato rlu k la rın dağılışı, pek çok ulusun e k o n o m ik ve siyasal bağım sızlığın ı k a z a n m a s ın a n eden oldu. A y d ın la n m a ça ğ ın d a g ökten y ere indirilerek T a n r ı ’nın te m ­ silcileri olan im paratorlara, çarlara, p ad işah lara verilen yön etim erki, bu d ö n e m d e d o ğrudan, p arla m e n to la r aracılığıyla, halk a d e v ­ rediliyordu. Bu ideolojik savaş sonuc un da, 1917'de R u s y a 'd a çarlık im paratorluğu yerine m arksist-leninisl S ovy et Y ön etim i geçti. T a ­ rihle ilk kez planlı ve sistemli bir d evrim g erç ek le şm e k ley d i; kendi ek o n o m i politikası ve rejim ilkeleri olan ilk loplum cudevletçi u y g u la m a y d ı bu. E şitlik ve özg ü rlü k söylem leri geniş y a n k ıla r bulm a k la y d ı. II. D ü n y a Savaşı so n u n d a ise atom b o m ­ basının g ücü ortay a çıktı (1944); totaliter ve liberal rejim ler Batı dü n y a s ın d a yerlerini aldılar. U zu n bir za m a n alacak olan soğuk sa v aş d ö n em i sürerken (1945-1989), bölgesel sıcak ça tış m a la r da son bulm adı (Kore, V ietnam , C ezayir, K udüs, M acaristan, Ç e ­ ko slov akya, B osna). 1989 yılından sonra S o v y etle r Birliği u zun za­ m a n d ır y aşadığı rejim b u n a lım ın ı atlatam adı ve çö ktü; d ü n y a si­ yasal dengesi yeniden bozu ldu. S o ğuk savaş bitti, a m a yerine neyin geçeceği belirsizlik içinde. T erörizm tırm anm akla, m ikro milliyetçi ak ım la r boy g öste rm ekle , ve y erel-bölgesel sav aşlar artm a eğ ilim ine girm ekte; etnik huzu rsu z lu k la ra dayalı bo zulan dengelerin yeniden kurulm ası za m a n alacağ a benzem ekted ir.

20. y y 'd a k i bilim sel g e liş m e le r sanatları da etkilem işlerdir E v re n e ve z a m a n a ilişkin g ö rü şle rim iz in d ö n ü ş ü m e uğradığı G ö ­ relilik K uram ı, A l b e r t E i n s t e i n (1879-1955) tarafından teiticIlendiriImişlir. M a k r o k o s m o s ’dan M ik r o k o s m o s ’a g eç erek bi­ linçaltım ızı P sik a n a liz K ııra m ı'y \a g ün ışığına ç ık aran bilim adam ı S i g m u n d F r e u d ’lur (1856-1939). Bu k u ram geleneksel psi­ kolojiyi altüst etm ek le k alm ad ı; yazın dallarını etkilediği gibi ahlak alan ında da yeni soruların g ü n d e m e g elm es in e ned en oldu. SK

F e lse fe ala n ın d a F c n o m e n o lo jr nin k u ru cu su H u s s e r l, O n to lo jiy i iş l e y e n H e i d e g g e r . V a r o lu ş ç u felsefeyi geniş kitlelere yayan J e a n - P a u l S a r t r e gibi filozoflar san atlar üzerinde de önem li izler bırak tılar. Y in e ça ğ ın ilk y a r ıs ın d a bazı sa natç ıla r yeni a n ­ la y ışla rla o r ta y a çık tıla r; “A b s ü r d e ” (saçm a) sanata ö rnek olarak F r a n z K a f k a (1883-1924) ile iç m o n o lo g y ö n te m ini geliştiren J a m e s J o y c e (1882-1941) 20. yy. ro m a n sanatını d erinden e tk ile yen ö n cü lerd en d ir. “A b sıır d e ” ro m an sa n atın a katkılarda bulu n a n Alb e r t C a m u s ’den b a ş k a bu türün tiy a tro d a k i ustaları da şunlardır: E . I o n e s c o , A d a m o v , B e c k e tt. V a ro la n ın (insanın) birliğinin li­ r izm ini y a z a r a k ç a ğ d a ş şiirin felsefesini S a i n t - J o h n P e r s e y a p ­ m ıştır. V e r g i l - R o m a n ’ı ile de H e r m a n n B r o c h ’un ayrı b ir yeri vardır. 20. yy. tiy a tro su n u n g e len e k sel anlayışını sarsarak epik ti­ y a tro k u ram ın ı u y g u la m a y a sokan B e r t o l t B r e c h t ve onun k u r­ d u ğ u o y u n c u topluluğ u B e rliner E n se m b le , to plum cu-gerçc kçi s a n a t a n lay ışını o y u n la r ı n d a se rg ilem işlerd ir. S o y u t resim ise ö n ­ ce lik le K a n d i n s k y ’ye ve P a u l K l e e ’ye, so nra da salt gerçekçilik k u ra m ın ı sa v u n a n M o n d r i a n ’a ve m obil h eyke lle r a lan ın d a da C a l d e r ’c ç o k şey b o r ç lu d u r . Ç a ğ d a ş m ü z iğ in en çarpıcı ö r ­ neklerini I g o r S t r a v i n s k y , S c h o e n b e r g . A l b a n B e r g ve H in d e m i t h verm işlerd ir. Batı sa n a tın d a zenci m üziği ile resim ve h eyke l sa natının etkilerini de gözardı e d e m e y iz. Ö zellik le p rim itif sa n a tç ıla rın in sa n lığın ilk ç ağ ların a d e k uza n an bilinçaltının ü rü n ­ leri k e n d ile rin e uzun g eç m iş in an ım sa m ala rı o la ra k g ö ­ r ü n m ü ş le r d i r . 1900'lerdcn bu y a n a bilim sel b u lu ş la r gide re k artm ış, b il­ g ile r im iz d e k i bu şaşırtıcı ç o ğ a lm a aynı z a m a n d a e k o n o m ik bir z e ng inliği d e d o ğ u r m u ştu r . A n c a k bu bolluk, yan ın d a bir y o k ­ s u llu ğ u da g elirm iş; bu a c ım a sız k arşıtlık bir y a n d a z e n g in bir k e ­ sim i o lu ştu ru rk en , öte y a n d a da d ü n y a nü fu su n u n büyük bir kıs­ m ın ın g e liş m e sancıları ç e k m e s in e ve yetersiz b e s le n m e sin e n e d e n o lm u ş tu r. A y rıc a nailleşmiş o ac em i b ü y ü c ü k a r ş ım ız a tr a ­ jik bir m a n z a ra da d ik m iştir. A tom çe k ird eğ in in p a r ç ala n m as ıy la insan, m a d d e n in en k ü ç ü k yapısı ü ze rindek i g ü cü n ü n üstü nlüğünü k a n ıtla m ış ve d oğay ı istediği b iç im e d ö n ü ştü re b ile c e ğ in i g ö s ­ term iştir. A m a aynı z a m a n d a aynı insan kendi y o k o lu şu n u n k o ­ ş u lların ı h a z ır la m a riskini de ü stle n m iş b u lu n m a k ta d ır. B öylec e

v;

tam bir k arm a şık lığ ın vc a ç m a z ın o rta sın d a kendini bulan insan, bu tür kaotik bir ortam d a kendi psikolojik, moral ve m etafizik kav ­ ram larını ve eğilim lerini sürekli so rgulaya n ve d u rm ad a n sarsan bilim ve tek n iğ e yeniden e g e m e n o lm a yollarını a r a m ay a k o ­ y ulm uştur. A c a b a onları tekrar ele geç irip istediği biç im d e y ö n ­ lendirebilecek mi? Bilimleri etik açıdan tem ellendirebilecek mi? D en genin yitirildiği bir o rtam d a bilg e ce bir d ü zen nasıl k u ­ rulabilecek ve uygarlık nasıl sü rd ürülebilecektir? Sürekli ve yo ğun d eğ işim lerin o ld u ğ u bir yerd e v erim li bir d ü ş ü n m e de g e r ­ çe k le ştirile m ez . Y arattığı uygarlığı h em bü yü te n hem de yıkan bir insanlık için g elecek pek de üm it verici olam az; P a u l V a l é r y bu k o n u d a şöyle bir u yarıda b u lu n m a k ta : “B iz ö te ki uyga rlıkla r, şim d i b iliy o ru z k i a rtık b izle r de ö liiın liiy ü z’ (N ou s autres ci­ vilisations, n ous savons m aintenant qu e nous so m m e s m o rte lle s’). Bilinçli y a d a değil artık h ep im iz böyle bir tedirginliğin (angoisse) içine d ü ş m ü ş b u lu n u y o ru z . Ç a ğ ım ız ın dehşet vere n görü n tü le ri; kitlesel k ıy ım lar, zorunlu göçler, işkenceler, soy kırım lar, kısaca tüm insan hakları ihlalleri, hiç az alm ad a n süren bir olu m su zlu k lar dizisi olarak, gö zler önündeki uygarlığın içinde filizlenen bir bar­ barlığı sim g ele m ektedir. A to m çağı ac a b a yeni bir m a ğ ara ç a ğ m a başlan g ıç mı o la ca ktır? V ahşi k a p ita liz m in tüm insan değerlerini yıkışın a ne z a m a n son verileb ile ce k tir? A tm osferde ki o zon d e ­ liğinin g enişle m esi s o n u c u n d a d ü n y a ça p ın d a do ğ ab ilec ek y ı­ k ım ların yan ın d a, A I D S ’in g id e re k y a y g ın la ş m a sı (2 0 0 0 yılında yak laşık 5 0 .0 0 0 .0 0 0 k işinin A ID S virüsü taşıyacağı ta h m in e d i­ liyor), nüfu su n aritm etik bir b iç im d e hızla artm asın a karşılık y e r­ yüzü kay n a k la rın ın sınırlı oluşu hiç de y ü z g ü ldürücü sa p lam ala r değiller ve g eleceğe olan gü venim izi sarsm aktalar. Sanki bir A pokalipsi, dü n y an ın sonunu y aşıyoruz; bu ifadeyi iki a n la m d a kul­ la nıyorum : zorlu görü n en gizem li işlerin ortay a ko n u lm a sı ve z a ­ m anın so n u n u n geldiğini ilan etm e. A m a her türlü ça tışm ad a n uzak d u rm a k ve y ıkım lardan k a ç ın m a k bilinçliliğini g ö ste rm ek su­ retiyle beklen en bu sonu hep birlikte geciktirebiliriz. D oğayı a n ­ la m ay a çalışırken aynı z a m a n d a sanatları d a d e ğ e rlen d irm e k ; o n ­ ların yapılarını, dinam ik lerini tanım ak bizler için bir görev olm aktadır. V arlık ile yo k lu k a ra sın d a yaptığı y o ru m la rla bizleri biçim lendiren sanatlar, insan varlığının tem el belirleyiçişidirler.

M)

1914’ten önceki yıllar A v ru p a , ö zellikle de F ra n sa için, yazın ve öteki san al dalları a ç ısın d a n o ld u k ç a verim li y ıllar olm uştur. “B e lle é p o q u e ” (G üz el d ö n e m ) d iy e adlandırılan bu d ö n em g e r­ ç e k le n de tüm sa n atlar için g ö rk em li bir d önem sayılır. 1919-1939 yılları ara sında, P r o u s t ’un ö lü m ü n d e n sonra (1922) “ Y itirilm iş Z a ­ m a n ın A r a ııış ı” y a y ım la n m ış ; bu y apıtla y e n id e n b u lu n a n z a ­ m a n ın gizi k e ş fe d ilm iş ve ö y k ü n ü le m e y e n b e n z e r siz cüm lelerin s ır a l a n ış ıy la eş siz ta b lo la r se rg ile n m iş tir . K o s m ik bir y a p ıt d ü ş ­ ley en P a u l C l a u d e l, d r a m ve lirizmi ca n la n d ırm ıştır. S ürekli k e n ­ disini sorgulayan A . G i d e , “ Y eryüzü N im e tle ri” ve “ V atikan M a h z.enleri’'n d e n güçlü b ir so lu ğ u b iz lere u staca d u y u m sa tm ıştır. P. V a l é r y p e k ç o k k o n u y a ilişkin ara ştırm aları s o n u n d a şiire d ö ­ n e r e k b a ş a rısın ı k u tla m ış , sa n a tın sın ırla r ın a u la ş m a y ı a m a ç ­ lam ıştır. İzleyenlerin i z a m a n gibi dö rd ü n cü bir b o y u tla z e n ­ g in le ş m iş bir p sik o lo jiy e d o ğ ru sü rü k le y e n P r o u s t , y azın sal y aratıcılığı sa y e sin d e o r ta y a k o y d u ğ u o b e k le n m e d ik d e ­ n e y im le riy le , z a m a n d ışın d a, “n esn ele rin ö zıT n e varm ayı d e ­ n e m iş ti r. G i d e ile V a l é r y ’ye gelince, birbirlerinden ço k farklı s a n a t anlay ışların a sa h ip olan bu iki sanatçı d a y a ra tm a e d im in in o ç o k du yarlı ç ö z ü m le n m e s in e k e n dilerini adam ışlardır. B ö y le c e y a ­ r a tm a sorunu, kendi ü ze rin d e bir refleksiyon konu su o lm akta; k e n ­ d in e ö z g ü k o şulların y a s a la rın ın ve rastlantılarının bilin cin e v a r m a o la ra k iki açıdan ird elen m e k tey d i. Y a r a tm a so ru n u n a bu iki a ç ıd a n y a k l a ş ı m a M a l l a r m é ’nin katkısını d a e k l e m e m iz gerekir. Ç ü n k ü o k u ş k u su z m o d e rn sa natların ve yazın ın en b ü y ü k k u ­ r a m c ıla rın d a n biridir. Bu a r a d a yeni k u şa k b a ş k a ld ı r m a y a h a z ırla n m a k ta y d ı; o n la ra g ö r e a rd ın d a n savaşı ve o n u n h e r alan da ki y ık ım ların ı getiren o “ç ılg ın y ı l l a r 'm (a n n é e s folles) eğ ilim lerin in ö n ce lik le aşılm ası y a d a sa rsılm ası g e re k m e k te y d i: A şırıy a k aç an fantezi, kolaycı k o z m o p o litlik , tu h a f ve hiç g ö r ü lm e m iş bir beğeni. A n c a k k ısa bir z a m a n içinde, p e k de hoş o l m a y a n k ışk ırtm a la r ara sın d a D ad a cı ve G e rç e k ü stü c ü hare k etle r derin bir hu zu rsu z lu k ile güçlü bir tu t­ k u y u g ö z l e r ö n ü n e serdi. A lış ılm a m ış ın ve tu h a f o la n ın a r a ş ­ tırılm ası b ir oyu n değil, a m a bir y ö n te m , belki de bir m etafizik o la ra k b e n i m s e n m e k te y d i; dilin ve d ü şü n c e n in yapıları, bazı uzla şım la r ve m e k a n iz m a la r altında, otan tik bir gerç ek liğ e v arm a k

61

a m a c ıy la bir tür p a rç ala n m ay a (désintégration) tabi tutulm aktaydı. D ad a cılık ve G erçe k ü stü c ü lü k (S urré alism e ) g ö rü lm e y e d e ğ e r ve g e rç e k te n de tipik sanal anlay ışlarıydı. I. D ü n y a Savaşı ve so n ­ rasının acılarını çe ken gen ç kuşak ve onları iz ley e n le r yeni a ra ­ y ışla r iç in deydi. Philippe Soupault, Paul E luard, Benjam in Péret gibi gen ç şairler, 19. y y 'ın R o m a n tiz m , Realizm , S e m b o liz m gibi k u ru m la ş m ış akım la rın ın sanatsal etkilerini silm ek, k a ­ lıp laşm ış tu tuc u d ü ş ü n c e yapısın ı y ık m a k , to p lu m c a kabul ed ilen ahlaksal, sosyal ve estetik değ e rlere karşı çık m ak istiyorlardı. Bu, kişisel bilincin bir isyanıydı adeta. G erçi A rthur Rim baud, G uillaum e A pollinaire gibi d ü şü n c e n in şiirselliğini ve im genin g ü cü n ü s a v u n an şairlere saygı d u y u yo rlardı; am a kurulu d üzen adına, sanatsal biçim ve üslup adına herhangi bir baskı altına g ir­ meyi de k abul etm iyorlardı. İşte bu g ö rü şler sistem li bir biç im d e D a d a c ılık a k ı m ın d a dile getirilm iş, Tristian T z a r a ’nın b a ş ın ı çektiği bu akım 1916'da Z ü r i h ’te doğarak, kısa bir süre son ra A ndré B reton ve ark a d a şla rın ın , Eluard. A ragon, S oupault’un d e s te ğ iy le P aris yaz ın çe v rele rin d e y a n d a ş bulm uştu: ‘We ressam ta n ıy o ru z n e edebiyatçı, ne m iizikçi, ne yontucu, ne din, n e d in ­ sizlik, n e cu m h u riye tçi, ne kralcı, ne anarşist, ne so sya list, n e d e ­ m o k ra t... hiç, h iç b ir şe y tanım ıyoruz." diyen D ad a cıların bu katı tutu m u y an ın d a André B reton ve G e rç e k ü slü c ü akım d a h a yapıcı gö rü şlere sahipli. G erçi d in d e n ya d a to p lu m d an u m d u k la rı bir şey y o k tu am a, kişisel bilinçlerini üst d üze y de yan sıta ra k ö z ­ g ü rle ş m e n in yollarını arıyorlardı. B ir sandt ya d a ed e b iy a t yapıtı y a r a tm a k o n la r için ikinci d ere ce bir uğraştı; y a ş a m a karşı bir tav ır a lm a k d a h a ağır basm ak tay d ı. Şiirsel eylem i ise yitirilm iş ö z ­ gürlüğü y en id en k az an m an ın yollarından biri o larak g ö r ­ m ekteydiler. T a h ta d a n y apılm ış o y u n c a k d e ğ n e k at a n la m ın a gelen ve bir s a n a l a n l a y ış ın a y a k ış tır ıla n " D a d a ”cılık hareketi, sa natlarda ide­ olojik ve estetik sın ırla m a n ın y a d s ın m a sı olarak o ld u k ç a karışık ve zor anlatılan bir d ö n e m in ürünlerini kapsar. A n la d ığ ım ız an­ lam da sanatsal bir akım o la m a y a n D adacılık, “n e re d e y se b ir sa v a ş tiibi ü lken in ü ze rin e çö ken b ir fır tın a y d ı”; 1915-1920 ara sın da aynı anda Ziirih ve N e w Y o r k ’ta ortaya çıkan ve dah a so n ra Paris, B e r­ lin, H annover. Köln gibi kentlerin iz lem iş oldukları D a d a hareketi,

ö.1

ş a i r H ugo B a ll’ın Z ü r i h ’te ünlü “C a b a ret V o lta ire” adlı hem en tü m sa n a tla rın s e rg ile n d iğ i g e c e k u lü b ü n ü k u r m a s ıy la başlam ıştır. D a d a c ılığ ın sürekli o la ra k in s a n la ra sataşan, sanatın yitirilm esini ö n e r e n , b u r ju v a to p lu m u n u n ü stü n e k ışk ırtıcılık y ap a ra k ç e ­ k in m e d e n g ide n bir tu tu m u v ardı; bir y a n d a n alışılm ış sanatsal d e ğ e r le r e ina tla ve n efretle saldırırken, ö b ü r y a n d a n da sanatta şa n s ın v arlığ ın ı a r a y a n ve b u la n , s k a n d a lla r p e ş in d e k o şa n ve sü ­ rekli y a y ı n la r çık aran ; kendi iç lerin d e bile a n la ş a m a y ıp k av ga et­ m eyi ilkelerine aykırı g ö r m e y e n b ir topluluk g ö rü n ü m ü n d e y d i D a ­ d a c ıla r ; H ans R ichter, “D a d a : A r t a n d A n ti A r t” adlı yapıtında, “T ıp kı b a k te rile rle a n tib iy o tik le r a ra sın d a k i ilişkid e o ld u ğ u gibi, to p lu m ve rd iğ im iz b ir m e sa ja y a d a y a p tığ ım ız b ir p ro v o k a sy o n a a lış tığ ı za m a n , o nu h e m e n te rk e d ip y e n is in i a r ıy o r d u k ’’ der. Zaten D a d a h a r e k e tin in k endi m a n if e s to s u n a ve ilkelerine karşı çıkm ası. “en iistiin D a d a c ılık ” o la ra k an la şılm a k ta y d ı. N e w Y o r k ’d a D ad a h a r e k e tin in ö n c ü le rin d e n say ılan M arcel D ucham p, M an R ay ve F rancis P icabia bu s a n a t a k ı m ın a d a m g a la rın ı v u r m u ş k im ­ se le rd ir; s a n a ta karşı giriştiği en sert “s a v a ş ım ” d ö n e m le rin d e bile P icabia, şa şk ın lık v erici sa n atsa l y a p ıtla r üretm iştir. R e s s a m , y a ­ yın c ı ve “y a p ı ş tır ı c ı” (colagiste) olan H a n n o v e r ’li K urt Schw it­ ters y a p ıtla rın d a iç g ü d ü sü n ü ; K ö l n ’lü D a d a ist M ax Ernst ise bilgi ve ze kasını k u lla n m a k ta y d ı. M arcel D u ch am p ’a göre, “H erş e y i h e s a b a k a ta ra k y a r a tıc ı ed im tek b a şın a s a n a tç ı ta ra fın d a n y ü r ü tü le m e z; izleyici, y a p ıtın iç se l n ite lik le rin i ç ö z e re k ve y o ­ ru m la y a ra k o n u d ış d ü n y a ile ilişk iy e g e ç ir ir .” D ü z e n li b ir y a p ıtla r birliği o lm a y a n D ad a cılık , b ir tavır alışla, bir b a ş k a ld ırıy la p arla y a n ve sa n ata b en z e y e n ile b e n z e m e y e n , bir a n l a m ta ş ıy a n ile ta ş ım a y a n , b ir y ığ ın kağıt, m a lz e m e ve afişi o r ­ ta y a d ö k ü v e r e n bir hareketti. H ans A r p ’a göre D ada, “cen n etle c e ­ h e n n e m a ra sın d a b ir d e n g e a ra m a k ta y d ı ve a n la m sız lığ ı değil, ‘a n la m sız s a n a t’ı sim g e le m e k te y d i.” D a d a ’nın g e tirm iş old u ğ u ö z ­ g ü r l ü k a n la y ış ı, y a ş a m ı n k e n d i liğ in d e n liğ i y le ö z d e ş le ş e n b ir d ü n ­ y ad a n , bizi 2x2'nin 5 ettiği yeni bir d ü n y a y a gö tü rm e k tey d i. Ç ünkü y a ş a m ı n o ld u ğ u gibi s a n atın d a bir m an tığı, yani h e r za m a n g e ­ çerli k u ralları, yoktu. B u d ü n y a n ın tek bilinen p ro g ra m ı, hiçbir p r o g r a m ın ın o la m a y a c a ğ ıy d ı. S im ü lta n e şiir o k u m a seansları d ü ­ z e n le y e n , a n la m s ız sö z c ü k le rle “S o y u t Ş iir ”1er y az an gürültülü ma-

kinaları icai ede n bu akım ın üyelerinden J o h a n n e s B a a d e r , k e n ­ disini ö n c e A l m a n y a ’nın, so n ra da d ü n y an ın C u m h u rb a şk a n ı ilan etm işti. A n c a k b ö y le sin e bir o rta m d a , sa v aşla rın ve z a m a n ın a ş ın ­ d ırm a sın a ve y ık ım ın a u ğ ra m a d a n aya k ta kalan yapıtlar da b u ­ lunm aktadır. D adacılık, o ana değin süregelen “d u v a r re sim leri”ni bir yan a bırakarak, kendisini bir “y a p ış tır m a ” (C olage) ve “b ir­ le ş tir m e ” (A s se m b la g e ) dü n y asın d a; kutular, nesneler, çeşitli m a lz e m e le r o rtasınd a, g ü n lü k y aş am ın sanatla birleştiği n o k ta d a b u lm u ş tu r. “S a n a tç ın ın zih in se l etkin liğ i, y a n i d ü şü n se l a n la tım giicii, y a ­ ra tıla n n e sn ed e n d a h a ö n e m lid ir” diyen M a r c e l D u c h a m p bu k o ­ n u d a şunu da ekler: “B ilim in belirliliğini, k e sin liğ in i su n m a kla il­ g ile n iy o rd u m am a bu, b ilim aşkı için değil, tam tersine, onu k ib a rc a g ö zd e n d ü şü rm e k içindi. Y akla şım ım iro n ik ti.” R e sm in fi­ ziksel y a n ın a y ö n e ltilm iş aşırı b ir karşı çıkış, m e ta f iz ik b ir y a k ­ laşım olan D adacılığ ın bu ünlü tem silcisi aslın d a g ö rselliğe bir baş k a ld ırm a tu lu m u n u be n im se m iştir. G ö rs e llik le anlıksallığ ın b irleştirilm esini g e r ç e k le ş tir m e uğraşısı içinde b u lu n a n o n a göre, d ü şü n ü le n , g ö r se lle ştirm e d e n d a h a ö nem lidir. D u c h a m p ' n ı n ç a ­ lışm asının te m eli k a v ra m la rın s u n u lm a sın a d a ya nır; ve sanatın duy usal yanını y ap ıtlarından uzak tutar. S an atın elle y a p m a k d e m e k o ld u ğ u n a inanan D u c h a m p ’nın y a p ıtla rın d a us sınırlarını zorlayan ta n ım la r bulu ruz. Y üce ltilm iş olanın değerini d o ğ r u la m a ölç ütle rin in irdelenm esi anlayışı D u c h a m p ’nın s a n atın d a her za m a n varolm uştur. O aynı z a m a n d a sanatı diri tutan toplum d i­ n a m iz m in e d ü şünc eyi bir tepki şoku olarak veren bir d a v ra n ışla r için de b u lu n m u ş tu r hep. M a r c e l D u c h a m p ’nın sanat seçeneği “K a rtezia ııizm S o n r a s ı’tu n K a lıtım sa l E vrenF ’ne uy gundur. A. D ü r e r ’in p e rs p e k tif m e k a n iz m a s ıy la b irbirinden ayrılm ış sanatçı ve model im gesi kartezyen bilgi kuramı için ö rn ek kabul ediliyorsa eğ e r D u c h a m p ’nınki “K a rteziya n izm so n ra st”dır. Verileri bilinçli b iç im d e belirsizlik taşıy an D u c h a m p ’nın P ost K a r le z ia n iz m ’inin öze ilişkin iç görüsü ise A n lam b ilim ci A lf r e d K o r z y b s k i'n in “H a ­ rita a ra zi d e ğ ild ir” söz üyle en iyi biç im d e açıklanabilir. S anal y a ­ p ıtıyla karşı k a rşıy a g e lm e k , bu k a tılm a gere k liliğ i D u c h a m p ’nın stratejisinde açık ve tem el o la ra k görülür. S a n a t yapıtı ve sanatsal etkinlik hiçbir zam an aynı o lm ayacaktır. Yer, za m a n ve h atta ana göre değişebilen, y o ru m la n a b ile n bir ev re n d ir sanat. M

A n tic ste lik, an arşist ve n ih ilist bir sanal an lay ış la ortay a çıkan D a d a c ılığ ın ku llandığı ra stla n tıy a d aya nan te k n ik le r d a h a sonra G e r ç e k ü s lü c ü le r ve S o y u l D ış a v u r u m c u la r ta ra fın d a n k u lla nılm ış; K a v r a m s a l S a n a t da köklerini D a d a c ıl ık ’la bu lm u ş tu r. 20. yy'ın ilk yarısın ın hiç k u ş k u su z en zeki ve ç oğu insan için de en sıkıcı ki­ şisi o la n Ducham p, tu tu m u ve sanat karşıtı d a v ra n ışla rıy la ö n em li b ir e tk ile m e d e b u lu n m u ş ; ve bu etk ile m e g erçekten de D a ­ dac ılık ve G e r ç e k ü s tü c ü lü ğ ü n ötesind e, ç a ğ d aş yenilikçi sanal h a ­ rek e tin in önem li ak ım la rın a , H ap p e n n ig , P op Art, O p Art. M i­ n im a l' S a n a t ve “A n ti-fo r m ” ile K av ram sal S a n a t’a değin u z a n m ış tır. O n u P o s t m o d e m i z m ’in ö n c ü lerin d en biri olarak ra­ h atlıkla anabiliriz. Bu ara d a D ucham p, im geyi, bilinen resim sel ö z e llik le rin d e n a r ın d ırm a k d ü şü n c esin i so n u n a d eğin zorlay an tual dışı bir tu tu m la, n e s n e n in kendisini se rg ile y e re k ilk 'h a z ırn e s n e le r 'i (R e a d y - m a d e ) ge rç e k le ştirm iş tir. T ü m D adacı sa­ na tç ıla ra göre, “savaş, m a d d e c i d e ğ e r le r iistiine te m e lle n d irilm iş B a tı to p la m la r ın ın ö lü m sa n c ıla rın ın b ir b elirtisid ir, yo k o lıışla rın ın b ir s e m p to m u d u r ' S anatçı, to p lu m d a y e r le ş m iş d e ­ ğ e r le re g ö r e y ap ıt ürettiği sü re c e , bu y o z la ş m ış ve k o k u ş m u ş d ü ­ z e n e p a r a karşılığı h iz m e t v e re n b asit bir ara çta n b a ş k a b ir şey d e ğ ild ir.Ö rn e ğ in şairler b ö y le bir k o n u m d a g e r ç e k birer şair değil, a n c a k sırada n birer “u ya k b a n k a s T d ırh r. Bu n eden le top lum sal d e ğ e r le r e ters düşen ve g e l e n e k s e l sanat k a v ra m ı d ışın d a kalan he r türlü e y le m y a da işlem , yeni bir sanat ve toplu m biçim inin y a ­ r a tılm a s ın d a tem el bir rol o y n a y a c a k tır. D ad acılığı bu g ö ­ rü ş le r in d e n ö türü “e ste tik b ir h iste ri'' ya da “k a rşı s a n a t” olarak d e ğ e r le n d ir e n ç e v r e le r de o lm u ş tu r. D a d a c ılık h areketinin bir d e v a m ı sayılan G erçe k ü stü c ü lü k , a m a ç la d ığ ı üst d ü ze y d e k i id eallerin uluslararası y a y gınlığı, y arım yüzyıl k a d a r süren etkinlikleri ve kendini izleyen sanat hareketleri üstü n d e k i etkileri n e d e n iy le 20. y y ’ın en b ü y ü k sanat ak ım la rın d a n biri o la ra k anlaşılm ıştır. Ö te k i sa n at h a re k e tle rin d e n , içinde b a ­ rınd ırd ığ ı y etk in sa n a tç ıla rın sa y ıc a ç o k lu ğ u ve sanatçıların ilgi a la n la rın ın çeşitliliği d o la y ıs ıy la d a ay rılan G e r ç e k ü s tü c ü lü k ; K ü ­ biz m . E k p re sy o ııizm , F ü lü riz m gibi sanat a kım la rının y aln ızc a e s ­ tetik b ir b o y u tla sınırlı biç im se l dev rim cilik lerin in ötesinde, lam a n la m ıy la yeni bir d ü n y a ve y a ş a m biçimi y a r a tm a y a y ö nelik bir

65

a nlay ışın ü rü n ü o lm u ş tu r. Bu n e d e n le de salt sanatsal alan la sı­ nırlı k a lm a m ış; R o m a n tiz m gibi felsefesini ve eylem in i g ü n lü k y a ­ şamı b elirle y e c e k b ir b iç im d e u y g u la m a a lan ın a k o y a n G e r ­ ç e k ü stü c ü lü k , I. D ü n y a S a v a ş ı’nı b u rju v a ahlak ve d eğ e rlerin in iflası ola ra k algılayan ve bu d eğe rlerin sanatsal alandaki u z a n ­ tıların a bir tepki o la ra k d o ğ a n D a d a c ı ak ım ın o lu m s u z ve yıkıcı b a k ış açısını o lu m lu b ir e y l e m b iç im in e d ö n ü ş tü r m ü ş tü r. A n c a k D ad a cılık 'ın isyancı ruh u n u s ü rd ü re n G e r ç e k ü stü c ü lü k , ç a ğ d aş d ü n y a y a , ö zellikle de bu d ü n y a n ın u y u m ve ahlak ö lç ü tle rin e karşı a m a n s ız bir savaş açm ıştır. G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’e g ö re akıl ve m a n ­ tık y o lu y la bilinebilirlik kaz an a n salt gerç ek lik (h a k ik at) kav ra m ı, y a ln ız c a b asil bir y a n ıls a m a ve k an d ırm aca d ır. G e le n e k s e l m a n tık ve d ü ş ü n c e b iç im in in karşı se ç e n e ğ i ise g e r ç e k lik dışı b ir id e ­ alizm y a d a belirsiz bir k arm a şa, sto k a stik f e n o m e n le r d e n o luşa n bir k ao s değildir. T a m tersine d a h a üstün ve so m u t bir gerçeklik a n layışıdır bu. B ö y le bir G e rç e k ü s tü c ü lü k d o ğ a y a değil, o nu y o ­ ru m la y a n insanın d ü ş g ü c ü n e d a y a n m a k ta y d ı. Bu tü r bir d ü şg ü c ü ç o c u k o y u n la rın d a, delilerin a m a ç s ız d a v ra n ışla rınd a , ilksel k a ­ bilelerin tö ren lerinde ve u y g ar insanın dü şle rin d e b e lirm ekte yd i. İşte b u rad a n h are ketle G e r ç e k ü s t ü c ü l ü ğ ü n k u ram c ısı sayılan A ndré Breton sanatçıları, iç g ü d ü y e alabildiğine serbestlik tanıyan bir d ü n y a k u r m a y a ç a ğ ır m a k ta ve şöyle bir ta n ım la m a y a p ­ m ak taydı: “G e rç ek ü stü c ü lü k; sözle, ya zıy la y a da b a şk a b ir b i­ çim d e, d ü şü n c e n in g e r ç e k işle y işin i o rta y a k o y m a k için k u lla n ıla n ka tıksız ru h sa l b ir o to m a tizm d ir (A u to m a stism e p sy c h iq u e p u re ); ve u su n h iç b ir den etlem esi, h iç b ir etik ve estetik tasa o lm a d a n d ü ­ şü n c e n in k e n d in i o rta y a k o y m a s ıd ır .” Çeşitli m a n ifesto lard a genel çizgileri b ö y le c e dile getirilen G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’ün hareket noktası F r e u d ’un psikoanalitik ku­ ramı o lm uştu r. S ü rr e a liz m ’in d o ğ d u ğ u y ıllard a F r e u d ve p si­ kanalistlerin dü şü n c ele ri yeteri k a d a r geçerlilik k az a n m ış değildi. A n c a k I. D ü n y a S a v a ş ı’nın ard ın d a n gelen m oral ç ö k ü n tü o r ­ tam ını yaşay a n G erçe küstiicüle r, F r e u d ’un 19. yy burjuvazisinin ah lak ve g erç e k lik anlayışını sa rsa n d ü şünc ele rini yeni g e r ­ çekçiliğin temeli olarak benim sediler. F r e u d ’dan ö n c e d ü şü n c e , yalnızca bilinç d ü ze y in d e bir olgu olarak b ilinm ekley di; oysa p si­ k analistler baskı altın da tutulan b ir bilinçaltı d ü n y a s ın ın varlığını

66

keşfettiler. B u bilinçaltı d ü n y a s ın ı su y ü z ü n e ç ık a r m a k ise Gerç c k ü s tü c ü lü k ’ün n e re d e y se resm i p rog ra m ı haline geldi. Bu sanat a k ım ın ın t a n ım ın d a m a n tık d e n e tim in d e n b a ğ ım s ız bir yön te m ola ra k ö n e rile n “o to m a tiz m ” ve “o to m a tik y az ı” , h erhangi bir m a n ­ tık zinciri iz le n m e k s iz in a k la g e le n her şeyin kağıt ü stüne d ö ­ kü lm e si a n l a m ı n a g e lm e k te y d i. R e s im d e ise aynı şey çizgi ve ren k le s a ğ la n m a k ta y d ı. B ö y le c e G erç e k ü stü c ü lü k hareketi, bu a n la m ve te m el d ü şü n c e le ri iç e re n “M a n ife ste d u S u rré a lism e " adlı b ild irin in 1924 y ılın d a A n d r é B r e t o n tarafından y a ­ y ım l a n m a s ı ile b a ş la m ış o ld u . B u ilk M a n i f e s t o ’d a A. B r e t o n şö y le d iy o r d u : “M a n tığ ın e g e m e n liğ in d e n k u r tu la m a d ık henüz. S ö z ü b u ra y a g e tirm e k istiyo rd u m . A m a g ü n ü m ü zd e m a n tık y ö n ­ te m le ri ik in c i d e r e c e d e ö n e m li so ru n la rd a n b a şk a sın a u y ­ g u la n m ıy o r artık. M o d a o la ra k sü rü p g id e n sa lt usçu lu k, d e ­ n e y im ize s ık ı s ık ıy a b a ğ lı o la y la rd a n b a şk a sın ı ele a lm a y a izin verm iyo r. Ö te y a n d a n m a n tığ ın a m a ç la rın ı g ö zd e n ka ç ırıyo ru z. D e n e y in k e n d is in e s ın ırla r ç izd iğ in i h ep im iz biliyo ru z. D e n e y b ir k a fe sin iç in d e d ö n ü p d u ru y o r. O n u k a fe ste n ç ık a rm a k g ittik ç e g ü ç ­ le şiy o r. D e n e y b ile d o la y s ız y a r a r lılığ ı g ö ze tiy o r; o n a d a ya n ıyo r. S a ğ d u y u o n u n b ek ç iliğ in i y a p ıy o r. U ygarlık ve ile rle m e uğruna, k u ru n tu ve b a tıl d e n e b ile c e k n e varsa, haklı ya d a h aksız, h ep si z i­ h in d e n d ışa r ı a tıld ı. K u lla n ım a u y g u n o lm a ya n h e r a ra ştırın a b i­ ç im i a fo ro z ed ild i. G ö rü n ü şe b a k ıla c a k o lu rsa d ü şü n se l d ü n ya n ın en ö n e m li p a r ç a la r ın d a n b ir i so n y ılla rd a ra stg e le a y d ın lığ a ç ı­ ka rıld ı. K im s e n in ilg ile n iy o rm u ş g ib i g ö rü n m e d iğ i bu p a rç a b en c e ç o k ö n e m lid ir. B u lu şla r ı için F r e u d ’a te şe k k ü r etm eliyiz. B u b u ­ lu şla ra b a ğ la n a n b ir d ü ş ü n c e a k ım ı b e lirm e y e ba şla d ı. İn sa n a ilişk in a r a ş tır m a la r y a p a n biri, bu a k ım ın ya ra rın a , a r a ş ­ tır m a la rın ı g ittik ç e ile rle teb ilir. Y alnız k ısa c ık g e rç e k le ri g ö z ö n ü n d e tu tm a k zo ru n d a d e ğ ild ir artık, im g e le m h a kla rın ı ye n id e n ele g e ç ir m e k ü ze re d ir belki. R u h u m u zu n d erin lik lerin d e, yü zü n d e k i g ü ç le r i a r tır a c a k y a d a o n la rla b a şa rılı b ir şe k ild e sa v a şa c a k g ü ç le r varsa, b u g ü ç le ri ö n ce ya k a la m a m ız, so n ra d a g erek irse a k lım ızın d e n e tim in e so k m a m ız ço k y a ra rlı olur. Ç ö zü m leyicilerin k e n d ile ri d e k a z a n ç lı ç ık a rla r b u n d a n . A m a bu işin y ü rü tü lm e sin i s a ğ la y a c a k a ra ç la rd a n b ir te kin in b ile d e n e y -ö n c e si b elirle n m em iş o ld u ğ u n u u n u tm a m a lıy ız. ”

67

Ö nceleri dah a çok şiirle ilgili olan hu ilk m a n ifesto n u n dile g e ­ tirdiği p ro g ra m çeşitli sanal alanlarını da aynı an d a kap say a cak denli genişli. G erçe k ü stü c ü lü k bir akım olarak ortay a çıktıktan sonra çeşitli sanat dalların d a n ö nd e gelen sanatçılar kendilerini bu adla tanım ladılar. Bu sanatçılar arasında.- bazılarını y u k a rıd a a n ­ d ığ ım ız gibi, L o u is A r a g o n , P h ilip p e S o u p a u l t , B e n j a m i n P é r e t, R o b e r t D esn o s . R e n é C r e v e l. J a c q u e s P r é v e r t . R e n é C h a r . P i­ e r r e N av ille ve R a y m o n d Q u e n a u gibi şair ve y azarlar; A n to n i n A r t a u d gibi tiyatrocular; M a x E r n s t , J e a n A r p , S a l v a d o r Dali. J o a n M ir o . Y v es T a n g u y , A l b e r t o G i a c o m e t t i ve R e n é M a g r i t t e gibi ressam ve yontucular: M a n R a y gibi fo to ğ ra f sanatçıları ve L o u is B u n u e l gibi sinem a yö netm enleri b ulunm aktaydı. K u ­ ram cısı o lduğu akım ın biiLün ilkelerini so n u n a k ad a r büyük bir ti­ tizlikle savunan B r e t o n , bu katı tutum u yü zü n d e n so nunda yalnız k a lm a s ın a karşın, sanatsal y aratıcılığı hiçbir siyasal ak ım ın ya da partinin hizm etine so k m a m a y a ve G e r ç e k ü s tü e ü lü k 'ü n ö z ­ g ü r lü ğ ü n ü yaşam ı b o y u n c a k o r u m a y a ç a lış m ıştır. U z la ş m a z ki­ şiliği n e d e n iy le a r k a d a şla rın ın B r e t o n ’u yalnız, bırakm ası ve II. Dünya S avaşı sonrasına V a ro lu şç u lu ğ u n etk isiy le G er­ çekü stü c ü lü k giderek eski etkinliğini yitirmiştir. G e rç e k le n de k en ­ dine ö zgü bir sanal anlayışı olan G e r ç e k ü s tü e ü lü k ’ün y aln ızc a iki sa v aş arası d ö n e m in bir özelliği o ld u ğ u n u s a n m a k yanlıştır. 1920’den 1940’a değin özellikle tiyatro sanatında, “tra g e d ya n ın rön e s a n s ı” ya da “g elen e kle rin ko m e d y a sı" diye adlan d ırab ilec eğ im iz türde ve içerikte başarılı ö r n e k le r verilm iştir. B u a k ı m a çok sıkı bağlı o lm a m a k la birlikle G i r a u d o u x . S a l a c r o u , A n o u ilh gibi o y u n yazarları kom ik ve trajik öğeleri insanlık d u ru m u içinde ö zg ü n örn eklerle serim lem işlerdir. A n d r é M a l r a u x , zengin ve farklı bir ro m an anlay ışıyla, M a u r i a c ve B e r n a n o s ise H ıristiyan değerlerini kullanarak kurtuluşun ya da c e h e n n e m azab ının gi­ zem li yollarına kendilerini vuran yaratıkları resm elm işlerdir. N eh ir romanı türüyle R . M a r t i n D u G a r d ile D u h a m e l m odern hüm anizm i anlatm ayı denediler. J u l e s R o m a i n s , “ortak d u ­ y u m c u lu k " (U n a n im ism e) adını verdiği bir anlatım tekniği ile çok say ıd a izleyici buldu; G io n o . d oğa tem asını y en id en ele alıp g e ­ liştirdi; M o n t h e r l a n t , S a i n t - E x u p é r y ve M a l r a u x aydın latıcı büy ük rom an türüne ö rnekle r verdiler.

OK

1 9 4 0 'lı y ıllard an s o n r a II. D ü n y a S a v a ş ı’nın yol açlığı insanlık d u r u m u n u n acil prob lem lerin in ç ö z ü m ü n e dönülm esi zorunluluğu kendini hissettirdi. Bu arada bir y a n d a n "sa ç m a ” (absurdc)'nm fel­ sefesi y ay ılm a k ta y k e n , ö b ü r yan dan da ‘'sorum lu, yiikiim lii” ( e n g a g é ) yaz ın g ü n d e m e g ir m e y e b aşlam ıştı. A r a g o n ve E l u a r d gibi g e ç m iş te G c rç c k ü slü c ii, savaş sıraların d a direnişçi ve daha so n r a d a lirizm in usta la rın ın y o lu n a düşen o/.anlar kalıcı yapıtlar verdiler. 1940’lı y ıllar aynı z a m a n d a V arolu şç u (Existentialiste) te zlerin de gen iş bir k e s im e y a y ılm ış o ld u ğ u yıllardır. Ö zellikle J e a n - P a u l S a r t r e ’ ın rom anları, oyunları ve d e n e m e leriy le bu g e n i ş y a y ı lım g e r ç e k l e ş m i ş old u . A .C a m u s , ‘‘sa ç m a ”y \ “b a ş ­ k a ld ır ı” (ré v o lte ) ile aşm ay ı d e n e y e re k , insan kişiliğini yık ım a u ğ ra ta b ile c e k her türlü tehdide karşı onu savundu . G e r ­ ç e k ü s tü c ü lü k bu sırad a b iraz d u ru lm u ş o lm a k la birlikle pek çok sa y ıd ak i şair ve r o m a n c ıy ı e tk ile m ey i sü rd ü rm ü ştü r. G e r ­ ç e k ü stü c ü lü ğ ü n verim liliği ve ço k y ö n lü lü ğ ü yeni akım ların d o ğ ­ m a s ın a n ed e n o lm u ş tu r. T iy a tro d a B e c k e tt ve Io n esc o . "Y en i R o m a ıı” a n l a y ış ın d a ise R o b b e - G r ill e t. B u t o r , C l a u d e S im o n , N a t a l i e S a r r a u t e ö z g ü n y ap ıtla r verm işlerd ir. T em el eğilim leri, tüm y a p ıla rın eleştirisini en uç n o k ta y a değin g ö tü rm e k olan bu s a n a tç ıla r; şair, r o m an c ı ya d a d r a m a tu rg olarak, yaratıcının y a ­ r atm a s ıra s ın d a kendisin i g ö z le m le m e sin in bile yeterli o lm adığ ını d ü ş ü n e re k , kendi yap ıtla rı a ra cılığ ıy la yaratıcı e d im in o l a ­ n ak ların ı ve anlam ın ı s o rg u la m ışla rd ır. S a n a lla y a ra tm a n ın b o ­ yutları ve sınırları ü z e r in d e d uran bu sanatçılar b ö ylece “ş i i r d ı ş ı ” ( a p o è m e s), “k a r ş ıtiy a tr o ” (antilhéâlre). “k a r şı r o m a n ” (antirom an) gibi k a v ra m la rı o rta y a a tm ışla rd ır ki bu k a v r a m la r da varlığın hiç­ liği y a d a yoklu ğ u g ere k sin d iğ i gibi felsefi bir d ü şüncenin yazın ü z e r in d e y a n s ım a s ın a n e d e n olm u ştur. 20. yy sanat tarihinin en belirgin özelliklerinden birisi de. ge­ neld e resim alanındaki so y u l sanalın do ğ u şu d u r. "A rt a b str a it” g erç ek nesneleri ya d a varlıkları; onları farklı b içim lerde y o ­ ru m la y a r a k da o lsa y e n id e n üretm eyi bir y a n a bırakır*ve kendi ‘'o/7/c'” lerini y a r a tm a y o lu n u seçer. B ö yle anlaşılan ve kavranan sanat artık bir "y e n id e n ta s a r ım ” (représenlatilon) olm a y ac ak , ama bir "stıııu m ” (présentation ), y a da bu terimin tam an lam ın d a "y a ­ ra tm a ” (création) o lacaktır. İmdi ressa m la r ve yontu ustaları billi­

on

dan böyle figüratif gelen e k ile no n -fig ü ra tif serüv enden birini b e ­ n im s e m e k z o r u n d a k a lm ışla rd ır artık. K u ş k u s u z m im a r id e b u n a b enz er bir k o p u şta n sö z ed e m ey iz ; çü n k ü bu sanat alanı zaten d o ­ ğası, ken d in e ö zgü yapısı gereği n o n - f ig ü r a tif tir; yani iş­ levselliğinin önceliği n edeniyle k u ru lu şu n d a figürlerin yeri yoktur. A m a hâlâ da ö rneğ in bir sütun, sanki bir ağaç k ütü ğ ü n ü n kızk a r d e ş iy m iş gibi d ü şü n ü lü r. A n c a k L e C o r b u s i e r ’nin tekniğiyle k a r ş ım ız a ç ık a n bir “iş le v se lc ilik ”'ı (fonctionalism e) yine de gözü pek atılganlığı ned e n iy le soyut sanalla ilişkisiz s a y am a y az ; onun ürünlerinin so yut biç im le n d irm e ile gizli bir akrabalığı var­ dır. M im a r L o u i s H . S u l l i v a n ’ın yapıtları ile W a l t h e r G r o p i u s ’un d oğa ile tekniği uzlaştırm aya çalışan Baııhaus E k olü, bu k o n u n u n daha y u m u ş a k , dengeli ve sıcak örneklerini verm işlerdir. T e k ­ noloji ile d o ğa arasında uy um lu bir dengen in kurulabilm esi bugün de yaygın bir ö zlem o lm a kta n ö te y e g idem em iştir. 20. yy m üzikte klasik arm oninin temeli olan tüm geleneksel lonal işlevleri y adsıy an atonal bir y az ım sistem inin ortaya çıktığı; böylece k ro m atik gam ı oniki sesin ö z g ü rc e k u llanım ıyla bir tür oniki seslilik (d o d é c a p h o n ism e ) düze n eğ in in oluşturulduğ u bir çağ o lm u ş tu r. V a l é r y ’ye göre. “D o yu m olmaz, işk e n c e le r” (gênes e x ­ quises) sunan bu d üze nek o lm aksızın g erç ek ve bütünsel bir sa­ nattan sö zed e m ey iz ; işle bu n ed enle oniki seslilik, dizisel (sérielle) bir m ü zik o la ra k kurulm uştur. N e var ki 1948'den bu y a n a çok daha köktenci başka bir d e v rim sesler dünyasını altüst etm iştir. "S o m u t m iizik” (M u siqu e conc rète ) olarak adlandırılan bu sanat türü, ad ın a karşın so y u l resim ve heykel sanatlarının sanki kız kardeşi gibidir. Bu som u t sanal dah a ö n c e hiç “d u y u lm a m ış ” ses ve ritmleri la boratu varda elde etm ekte, ve sesli kayıt bantlarının m a n ip ü la sy o n u y la birbirlerine e k l e m le n e re k oluştu ru lm akladır. G erçekliğ in ressamı olarak niteley eb ilece ğ im iz C ézanne’ ın 1906'da ö lü m ü n d e n bir yıl önce, 1905 S o n b a h a r Sergisi ile Yeni Y üzyıl F o p v is te ’leri tanıdı. D u y u ları co ş tu ra n “F a u v e "\zr (Çiğrenkçiler), hem iz lenim cilerin üstüste koydukları renk lekelerine karşı, hem de ak a d em isy en lerin öze nle süsleyip püsledikleri d e ­ senlere karşı bir tepki o lm a k üzere kulam sı, p asa çalan rengi k u l­ landılar; ayrıntıyı ihmal e d e rek k on turla r ü zerin de durdular. A r a ­ klım dan bazıları çağ ım ızın en büyük ressa m la rı o la ra k anılırlar; 70

b u n la r a ra sın d a h a y ra n lık u y a n d ıra n bir re n k ustası olan M a tis s e (1869-1954); b ilg e lik ve atılg a n lık ru h u n u u zlaştıran D u fy (18771953)'nin yanı sıra V l a m i n c k (1876-1958), M a rq u e t( 1 8 7 5 -I 9 4 7 ) ve D e r a i n ’¡(1880-1954) sayabiliriz. H e m e n aynı z a m a n la rd a “g ü m ­ rü k ç ü ” ta k m a adlı R o u s s e a u ’n un artan ü n ü y le birlikte sahneye n a if sanatın ve “p r im itiv is m e ”\x\ d a l g a la n y a y ı lm a y a başlar. G e r ­ ç e k len d e “n a i f ' bir ressam olan Rousseau(1844-1910). tek­ n iğindeki b o şlu kları im g e le m g ü c ü ve iç tenliğiy le giderm eyi b a ­ ş a r m ı ş t ı r . U t r i l l o ’ya(1883-1955) g elin ce o, sanatın gizlerini bilen birinin g ö rü şle rin in tazeliğ iy le y a ln ız c a prim itiv bir sanatçı olarak k alm ıştır. D ış a v u r u m c u (E x p r e s s io n is te ) R ouault (1871-1958)’ya göre, “s a n a t b ir itir a ftır ” Dinsel y a da gerçekçi k o n u la n trajiğin derin a n lam ı iç in d e işlem iş olan bu sa natç ın ın üslu bu, eski bir c a m u sta sın ın d o ğ a llığ ın d a b u lu n a n vitray sanatını a n ı m ­ sa tm a k ta d ır. D ış a v u r u m c u lu k (E x p r e s s io n is m e ) akım ı içinde ve “P a ris E k o lü ”n den olan iki sanatçı d a h a vardır, bunlar: S o u tin c (1893-1943) ve M o d i g l i a n i ’dir(1884-1920). 1907'den itibaren “ F a u v ism e ” ile “E x p r e s s io n is m e 'e karşı çık an yeni bir eğilim g ö ­ rüyoruz; bu yeni ve ilgi ç e k e c e k ola n sanat akım ı, objeleri, zihinsel ç e rçev e le rin k alıp la rın a y a da gerç ek liğ in e u y g u la y arak geom etrik o y lu m la r içinde ele alan “C u b ism e ”d\x. Pablo P icasso(I88I1973)'nun, B r a q u e ( l8 8 2 - I 9 6 3 ) 'ın , Léger(I881-1955)'nin, sonra da L a F r e s n a y e ( 1 8 8 5 - I 9 2 5 ) 'n in a r a ştırm a c ı ç a lış m a la rı bu akım ı b e s ­ lem iştir. A y n ı d ö n e m d e şiir de b ir a ra “kiib ist” o lm a y a ö ze n m iş , G uillaum e A p ollin aire bu eğ ilim d e k i o z a n la rın başını çe km iştir. A n c a k oza n V lam inck, sanatın so y u t s p e k ü la sy o n la rc a işgal e d il­ m e s in e karşı ç ık ın c a , d ö n e m in s a n a t e le ştirm e n le ri de onu haklı b u la ra k k a y g ıla r ın a k atılm ışlard ır. S ü re içindeki a rd a rd a gelen im ­ gelerin y a n y a n a k o n u lm a s ıy la d e v in im y a n ılsa m a sın ı (illusion) ve olu şu r e s im le m e k istey e n “G e le c e k ç ile r 'ı (Fu turistes), geom etrik f o rm la rd a n k o m p o z is y o n la r o lu ştu rm a y ı a m a ç la y a n k übisl sanat a n lay ış ı ta tm in e tm e d i. P icasso’nun yeni y o ru m la rın d a n da et­ k ile nen “e ş z a m a n lılık ” ( s im u lta n é ism e ) akım ı ile kuram cı F .T .M arin etti’nin k a l e m e alm ış o ld u ğ u “G e le c e k ç i M a n ife sto " (M a n ife ste futuriste) (1909)'nun sa v u n d u ğ u G e le c c k ç ilik ’i bir­ b irinde n a y ırm a k o ld u k ç a güçtür. G . A p ollin aire’ in “o rfik " küb istler a ra sın d a sa ydığı R o b e r t D elaunay (1885-1941)'nin de sö y ­

71

lediği gibi bu farklı eğilim leri birbirlerinden yalıtla m a k o la­ naksızdır. Şurası d a bir gerçektir ki G ele ce k çilik (F u tu rism e), her açıdan soyul sanata g ide n yollardan biri olm uştur. 1914'ten sonra resim de “K la sisizm " a k ı m ın a da y ö n e liş le r o lm u ş ( D e r a i n ) , ancak bu tulu m fazla y an d a ş b u la m a m ıştır. M a tis s e . D u f y ve P ic a s s o gibi ressa m la r kendi kişisel dehalarının gösterdiği y old a y ü ­ r ü m ü ş le r ve g e lişim lerin i sürdürerek ö z g ü n yap ıtlarını v e r­ m işlerdir. A n c a k yeni bir ressam kuşağı, şiirde o ld u ğ u gibi re­ sim d e de. G e r ç e k ü s tü c ü lü k ’ü b enim se m işle rdir. B u g e n ç kuşak P i c a s s o y u . P i c a b i a ’yı. C h a g a l l ’i olduğu gibi, C h i r i c o ’nun “M e ­ ta fizik r e s in f'm bile kendilerine örnek alm ışlardır. M e tafizik ola n a resim le y ö n elen le r arasında F r a n z M a r c ile P a u l K l e e ’yi de a n m ak gerekir. Ö te y a n d a n y u karıda da d eğ in d iğ im iz gibi T a n g u y , kendi yolunu özellikle halı desenleri alanında bulacak olan L u r ç a t , fo to ğ ra f sanatçısı M a n R a y , deyim yerin d e y se “/rra sy o n a list” S a l ­ v a d o r Dali. J o a n M i r o ve M a x E r n s t gibi sanatçılar G e rçe küslüc ü A n d r é B r e t o n ’un d ü şü n c e le rin i p a y la ş m ış la r ve d ü şse l ev re n in keşfine u za n an yola hep birlikte ç ıkm ışlardır. Bu y o ld a b az en d o ­ ğaüstü tu h a f nesn ele rin kuraldışı b ağıntılarının garip b iç im d e bir a r a y a to p la n m a s ın d a n o lu şa n alışılm a m ış iz lenim le ri v e r ilm e y e çalışıldığı gibi, aynı z a m a n d a bir k ara b asa n ın dile g e tirile m e y e n atm osferinin resm e y an sıtılm asıy la tıim bir tedirginliğin y a ­ ratıldığı da olm uştur. Ü s tb e n ’in (S u p e re g o ) d e n e tim in d e n k u r ­ tularak biliııçallım ızın k ara n lık dehlizlerin d e k a rşım ız a çık a n o gerçekliğin sıkı y a s a la rın a u y m a y a n g ö r ü n ü şle r san atsal y a ­ ratıcılık ara cılığıyla san ki ussa lla ştırılm ış gibi b ilin c im iz e (E go ) taşınm ıştır. Bilinçaltı y a da b ilinçdışı (Id), b ilincin beslen d iğ i bir kaynaktır; tıpkı ağacın köklerinin topraktan çek ip aldığı besleyici ve geliştirici nitelikteki su gibi. Öte y a n d a n G e rç e k ü stü c ü sa­ natçılar d ü şü n ü le m e y e n biçim ler, lual üzerine k o n d u r u lm u ş c a ­ navarlar, us ve g e rç e k d ışı ö ğ e le r aracılığ ıyla, “sa ç m a ” (absurde) bir ev re n d e k i insanın şa şk ın lığ ın ı da y a n s ıtm ış la r d ır . B ö y le c e ta ­ şım a k la zorlandığı g e r ç e k liğ in y ük ü, in sa nın, k u ralların d ışındak i gerçeklik ötesine u za n m a sıy la biraz olsun hafiflem ektedir. İnsan hep b u lun duğu yerin ötesini m erak etm iş, elin d e o la n lard an b aş­ kasını istemiştir. Bu a n la m d a y aşam a k da elin d e b u lu n m a y a n ı, in­ sanın sahip o lm adığın ı istem esi dem ektir; b ilinm eye nin , özlem lerin

/’

çek ic iliğ i bu b a ğ l a m d a ö n e m taşır. İşte bu g e r e k s in im im iz e yanıl v e r m e y e ça lışan soy u t s a n a t ne v ar ki h e r za m a n aşkın bir ifadeye ve a n la m a sahip o lm a y a n bir ren k kontrastları ve g e om etrik çizgiler s u n m u ş ; in sa n ın d u y g u ve d ü şü n c e le rin i tü m ü y le y a n s ıla m a m ı ş ım A n c a k so y u t sanatın, yeni bir d e k o r a tif sanat an layışının b a ş ­ la ngıcının habercisi o ld u ğ u n u d a s ö y le m e m iz gerekir. Bu arada so y u t d e n e y im l e r in k ışk ırtm ış o ld u ğ u fig ü ra tif resim de bu ak ım a karşı bir sa ld ırıy a g e ç m iş ; ve bu k e s im in en yetkin tem silcilerinin yapıtları so y u tç u rakip lcrin in k ilerd en daha az otantik ol­ m am ışlard ır. 20. y y ’ın m o d e rn plastik sanatların d an biri olan heykel sa­ natının k e n d in e ö z g ü bir felsefesinin old u ğ u n u söyleyebiliriz. 1917'dc ölen R o d i n ’in e tk isin d e n kısa sürede kurtulan B o u r d e l le (1861-1929) ile M a i l l o t (1861-1944) güç ve y ü ce lik açısından bu y e t­ kinlik u sta sın ın d ü z e y in e u la şm ışlard ır. Y o n tu n u n yen ilen m esi k o n u s u n d a M a i l l o t ve m eslektaşı, bu iki g üneyli sanatçı, A k d e n iz p la stiğinin ve dolu form ların kü ltü rü n ü birlikte o luşturdular. B o ­ u r d e l l e ’in, seçtiği antik konuları ve büstleriyle belki çok farklı bir ç e şitlilik s e rim lc m iş o ld u ğ u s ö y le n eb ilir; M a i l l o t ’nun yapıtları ise k ad ın b e d e n in e ö z g ü le n m iş g ö rk em li ve coşkulu bir övgü gibidir. Y o n tu sa n a lın d a k i bu K la s is iz m e karşı bir du ru şu ise 20. yy h e y ­ k elind e “s o y u t k u r m a la r ’ı (con stru c tio n s abstraites) ile A n t o i n e P e v s n e r g e r ç e k le ş tir m iş tir . K a r d e ş i N a u m G a b o ile birlikle 1920 y ılın d a “K u r m a c ılığ ın M a n ife s to ” (M an ife ste conslructiviste) k a le m e a lm ış la r ve h ey k e l sanalını soyut form lara in d irge m eyi a m a ç la m ışla rd ır . D ad a cı ve G e rç e k ü s tü c ü a k ım la rd a n esin le n en y o n tu s a n a tç ıla rın d a n R i c h i e r , C o u t u r i e r ve G i a c o m e t t i (19011966), b a z e n doğ al fo rm la rın şaşırtıcı, n e r e d e y s e sanrı1 1 ç a r ­ p ıtılm a ları y o lu n a g itm işler; b az en de d e v in im ile d e v in im sizlik , do lu ile b o ş a ra sın d a k i b a ğ ın tıla rın salt şiirini dile getiren ö z e rk o y lu m l a r ın g eliştirilm esin i g e rç e k le ştirm iş le rd ir. S ıra d an soy u t bir heykel, m e rm e r ya da b ronz gibi "so ylu ” bir m a lz e m e y e her türlü b a ğ ım lılığ ı y a d s ır ve kendi o la n a k la rın ın alanını b ö ylecc y a y g ı n la ş tır m a y a yönelir. Bu b a ğ la m d a y o n tu d a spiritüalizm in tem silcisi ola ra k L e l ı m b r u c k ile m e tafiz ik bir y a k la şım la " d ü n ­ y a n ın b a ş la n k il i ”nı y o n tu y la ara ştıran B r a n c u s i ’yi a n m a m ız g e ­ rekir. 20. y y ’ın ikinci yarısında, b aş k a sa natlarda olduğu gibi h e y ­

kelde de K ü b iz m , K u rm ac ılık ya d a Y ap ım cılık (C o n stru ctiv ism e ), D ad acılık , G erç e k ü stü c ü lü k gibi “a va n t-g a rd e ” a k ım la r ortaya ç ı k m ı ş ; P i c a s s o ’y la birlikte heykelci artık, geleneksel heykel y ö n ­ tem lerini ve g ö rm e y a da d o k u n m a duyularını değil, güçlü bir kavr a m s a lla ş tır m a y ı te m el a l m a y a b a ş la m ıştır. P i c a s s o ’nun yanı sıra A l e x a n d e r A r c h i p e n k o , E r n s t N e iz v e s tn y , R a y m o n d D u c h a m p V illo n , J a c q u e s L i p s c h itz ve W i l h e l m L e h m b r u c k gibi h e y ­ k elciler h eyk e l sanatına yeni bir y ön veren y apıtlar ortay a k o y ­ m uşlardır. İlk örneklerini R us sanatçı V l a d i m i r T a t l i n ’in verdiği K u rm a c ılık y a d a Y a pım cılık ; o y m a , hac im len d irm e , d ö k m e y e ­ rine b ü k m e , kesm e, kayn a k la b irle ştirm e gibi y ö n te m le re y ö ­ nelm iştir. Ç a ğ d a ş m a lz e m e olarak m e r m e r ve tuncun yerini p la s ­ tik, cam , d e m ir ve çelik gibi sanayi ürünleri aldı. T a n ın m ış kon strü k liv isl hey kelciler arasın da G e o r g e s V a n t o n g e r l o o ile y u ­ k a r ıd a da a n d ığ ım ız N a u m G a b o y e r alır. 1920’lerde top lum un öteki alanların da olduğu gibi m o de rn sanatta da bir tepki dönem i b a ş la m ış, II. D ü n y a S avaşı s o n r a s ın ın d ü ze n ve g ü v e n l ik arayışı, birçok a va n t-g a rd e ” heyk elcinin ü s lu b u n d a önem li d eğişikliklere yol açm ıştır. Bu sanatç ıla rd a n ö rn e ğ in A l b e r t o G i a c o m e t t i , J e a n A r p , L ip s c h itz , H e n r y M o o r e , B a r b a r a H e p w o r t , P ic a s s o , J u l i o G o n z a l e s ve A l e x a n d e r C a l d e r fantezinin ağır bastığı bir a n ­ latım geliştirm işlerd ir. Bu y ıllard a metal, y a y g ın lık la kullan ılan m a lz e m e le rd e n biri haline gelm iştir. K e n d iliğ inde nliğ e ve rast­ la ntıya ö n e m veren P e t e r A g o s tin i, G e o r g e S p a v e n t a , P e t e r G r i p p e gibi yontu sanatçıları ise b a lm u m u ve kili y eğlem işlerdir. 20. yy heykel sanatı, hem teknik ve m alzem e, hem de konu ve ü slu p a ç ısın d a n ç o k b ü y ü k b ir çeşitlilik ka z a n m ıştır. Ç a ğ d a ş ak ım la rın en belli başlıları a ra sın d a A B D T i h ey k e lc i G e o r g e S e g a l ’in örneklerini verdiği Ç evresel Sanat ile G a b o , D u c h a m p ve A. C a l d e r ’in ö ncü lü k ettikleri K inetik Sanat sayılabilir. 20.yy b a ş la rın d a m ü z iğ in tanım la y ıc ı ö zelliğinin titre şim le rd e k i düzenlilik o lduğu, bu özelliğin m ü z iğ e kesin bir ses perdesi k a ­ za n d ırarak “g ü rü ltü ”den ayırt ed ilm esini sağladığı genel kabul gören bir görüşlü. A nca k g elen eksel m üz iğ in bu tür bir n ite le m ey e u y m a s ın a k arşılık , “g ü rü ltü ”nün bile k o m p o z isy o n d a bir m üzik öğesi o la ra k kullanıldığı 20. y y ’ın ikinci yarısınd a, bu d ü şü n c e geçerliliğini yitirm iştir. A y rıc a ton, m ü z iğin ritm, tınıfses rengi,

14

sound), dok u ve o rk e s tr a d ü ze n le m esi gibi temel ö ğelerinden y al­ nız ca biridir. E le k tro n ik aygıtlar da bazı bestecilere, y o ru m cu n u n g elen e k sel rolünü o rta d a n kaldıran yap ıtlar y aratm a, insanın iiretem ediği sesleri d o ğ ru d a n b a n d a k a y d e tm e gibi ola n ak la r sağ­ lam ıştır. M ü z iğ e a h la k ın b ir parç ası o la ra k bakan klasik anlayışa k arşılık, 19. yy filo z o fla rın d a n H eg e l, N ie tz s c h e ve S ch o p e n h a u c r ’e göre m ü z ik , ö b ü r sanatların tersine u za y d a b ağım sız bir y e r k a p la m a y a n , d o la y ıs ıy la d a nesnel o lm a y a n bir sanattır. S a n a t sürec in in iç d in a m iz m in e d a h a yakın olan m üzik, dolaysız an latım k o n u s u n d a d a h a az sa y ıd a teknik engel içerir. 20. yy, m ü ­ ziğ in y a y g ın la ş m a s ı a ç ıs ın d a n tarihle g ö r ü lm e m iş bir atılım a tanık o lm u ştu r. B u n u n en ön em li nedeni kitle iletişim ara ç­ larındaki baş d ö n d ü r ü c ü g elişm e d ir. R adyo, pikap, teyp, te­ le vizyon. video, k o m p a k t disk gibi araçların geliştirilm esi, bir y a n d a n m üziği o la ğ a n ü s tü ö lç ü d e y ay g ın laş tırırk e n , belli başlı m ü z ik türlerini de e v r e n se lle ştirm iştir. A y rıca “c a z ” ve “p o p ü l e r m ü z i k ” gibi yeni m ü z ik türleri b ütün d ü n y a d a gelişip y a y ­ g ın la şm ıştır. E le k tro n iğ in m ü z ik a la n ın a u y g u la n m a s ı, bu sanal d a lın d a akustik seslerin yanı sıra, ç o k değişik yeni e lektronik ses­ lerin de k u lla n ılm a sın ı sa ğ lam ıştır. Ö ze llik le son 15 y ılda g ö z ­ lenen g e lişm e le r s o n u c u n d a pek ço k yeni ses üretebilen ycııi elekt­ ro n ik m ü z ik aletleri o r ta y a çıkm ıştır. Bu d u ru m m ü z iğ in yalnızca d in le m e değil, y a r a tm a ve y o r u m la m a alanın da da y a y ­ g ın la ş m a s ın ı sa ğ la m ıştır . Ö te y a n d a n b ü tün bu g e liş m e le r m üziği b u g ü n sa n at d allarının en yaygını ve evrenseli d u r u m u n a g e ­ tirm iştir. Ç a ğ d a ş m ü z iğ in tem silcileri a ra sın d a d ion iz osç u m üziği ile G u s t a v M a h l e r ’in g ö rk e m li yapıtlarını a n m ad a n g eç em ey iz . D in ­ sel o la n ın m üziğin i y ap a n , m istik e sinle nm eyi ve g ön ül c o ş ­ ku n lu ğ u n u y o r u m la y a n ve bizlere J . S . B a c h ’ı a n ım sa tan O liv ie r M e s s i a e n ; m üziği ile z a m a n pro b lem in i işleyen S t r a v i n s k y ; ay­ rıc a Ş o s t a k o v i ç ile P r o k o f i e v m o d e rn m ü z iğ in çığ ır açan bestecileridir.l9 l8'de D e b u s s y ’nin, 1924'te de G . F a u r é ’nin ö lü m ­ lerinden so n ra M a u r i c e Ravel(1875-1937) izlenimci m üziğin önde g e le n tem silcisi s a y ılm ıştır. J u l e s R e n a r d ’ın “D oğa T a rih i” (H is­ toires N aturelles)(1906 ) adlı yapıtını m üzikal dehasının tinsel b a ­ şa rıla rıy la ve ze ng in se slerle resim ley e n sanatçı, 1925'te de Co-

75

l e tte ’in bir kitapçığı üzerine “Ç ocuk ve B ü y ü le r ' adlı fantezisini b e s te le m iş tir. O n u n k u ş a ğ ın d a n P a u l D u k a s (1865-1935), A l b e r t Roussel(1869-1937), E r i k S atie (l8 6 6 -I9 2 5 ) gibi bestecilerin süssüz ve ağırbaşlı bir ü slu p la in ce b ir alaycılığı k a y n a ştırd ık ları y a ­ pıtları gen ç “A ltıla r G ru b u ” sa n atçılarını başlan ç ık a r m a y a y e t­ m iştir. G e o r g e s A uric(1899- ). D a r i u s M ilh au d (1 8 9 2 - ), A r t h u r H on eg g e r(l8 9 9 -1 9 5 5 ), F r a n c i s P o u len c ( 1899-1963) gibi ü n ­ lülerden m e y d a n a gelen bu gen ç “A ltıla r ” bazen ortak olarak b es­ teler y a p m ış la r, b az en de ö z g ü n yapıtları dışında, A p o llin a ir e , C o c te a u , M a x J a c o b , E l u a r d . A r a g o n gibi o za n la rın şiirleri ü z e ­ rine b e s te le r y ap m ışlardır. 20. y y ’a d am g ala rın ı vuran öteki b es­ te ciler ise şunlardır: A n d r é Jo liv e t. J e a n F r a n ç a i s , P i e r r e B o u ­ lez, E. V a r è s e , J o h n C a g e . 1995 y ılı b o y u n c a k u ru lu şu n u n 100. yılı k u llanan s in e m a s a ­ nalı. L o u i s L u m i è r e ’in ku lla n m ış old u ğ u tekniğin (1895), G e ­ o r g e s M é liè s tarafından geliştirilm esiyle 1897’den itibaren ilk filim lerin ç e k ilm e sin e b aşlanm ıştır. 1914’ ten itibaren öteki y a p ım c ıla r a ra sın d a M a x L i n d e r . A bel G a n c e , L é o n c e P e r r e t , R e n é C l a i r gibi adları g ö rüyoruz . S onra C h a r l i e C h a p lin 'in b a ­ şarıları b ü tü n d ü n y a y ı sa rm ış, “Y e n i Z a m a n l a r ” onun g özüyle y a n s ıtıl m ış tı r . B u n u e l, D a li ve C o c t e a u gibi sanatçıların da k a ­ tılım larıy la sin e m a sanatı G e rç c k ü stü c ü ak ım a y ö nelm iştir. T i ­ yatro yapıtların ı film e ç e k m e çalışm aları, se sle n d irm e s o ru n u n u n ortay a çık m ası ned e n iy le birara d u r a k la m ış s a da bu sorun aşı­ lınca, im g e le r ile m ü z ik a ra sın d a canlı bir alışveriş d o ğ m u ştu r. Sessiz s in e m a d an sesli sin e m a y a geçiş aslında bu sanat için g erç ek bir d e v rim o lm u ş ve o lan akları birden ço ğ a lm ıştır. S essiz sin e m a yerini k o n u şm a la rın ve m üz iğ in y e r aldığı d a h a zengin bir içeriğe b ırak m ış, g ö r ü n tü artı ses s in e m a sa nalının g ü c ü n ü artırm ıştır. 1930'lardan so n ra yazın yapıtları film e a lın m a y a b aş la n m ış. M a r ­ cel P a g n o l. J a c q u e P r é v e r t , M a r c e l C a r n é , A n d r é M a l r a u x gibi sanatçıların yapıtları sin e m a sanalı aracılığıyla y en id en ü r e ­ tilmiştir. 7 S anat b ü ylece d a h a zengin bir içerik ve geniş m a lze m e o la n a k la rıy la d o n a n a ra k gelişim ini s ü r d ü rm ü ş ve y a ş a m ın her k a ­ resini b a ş a rıy la yan sitm ışlır. Y az ın alanın ın ön em li bir ta ­ m am layıcısı olan ve bü y ü k rom anları ça rp ıtm a d an , old u ğ u gibi h e y a / p erdeye aktaran; b ö y lece de izleyiciyi bu yapıtları o k u ­

maları için işleklen diren sin e m a sanalı rom an türü üzerinde eikili o lm u ş tu r. S in e m a to g r a f ik o la n a k la rıy la yazın sanalını h a / e n o lu m lu , a m a ç oğu kez de o lu m s u z b içim de etkileyen sin e m a sa­ natının 20. y y ’da kendi ö zerk ve ö zg ü n şiirini y ara tarak öteki sa­ natların ö n ü n e geçtiğini g ö rüyoruz . Y ü k se k teknolojinin de kat­ kıla rıy la öteki sanal dalların d a n (m üzik, resim , dans, spor, öykü ve r o m a n ) islediğiyle işbirliği y ap a b ilm esi sine m a nın g ü n ü m ü z d e başı ç e k m e s in in ö n em li n e d e n le rin d e n bazılarıdır. Ö te y a n d a n si­ n e m a sanalı adeta resim le de bir reka bete girm iştir; renkleri k u l­ la n m a d a k i başarısına , b ü y ü k re ssa m R e n o i r i n oğlu J e a n R e ­ n o i r ' ııı ç e k m iş o ld u ğ u “L e F le u ve" (N ehir) adlı filmi ö rnek olarak g ö sterebiliriz. T arih in d ö n ü m n ok ta ların a tanıklık e tm es in e bir ö r n e k de A y z e n ş t a y n ’m “P o te ın kin Z ır h lıs ı" adlı filmidir. Ç a ­ ğ ım ız ın ünlü film y ö n e tm e n le r i a ra sın d a şu adları g ö rüy oruz : L o u i s M a lle , C l a u d e C h a b r o l . F r a n ç o i s T r u f f a u t , J e a n - L u c G o d d a r d , C l a u d e L e l o u c h e , E r i c R o h m e r , A la in R e s n a is , I n g ­ m a r B e r g m a n , P a s o li n i, V isc o n ti. F ellini, A n to n io n i. A lf r e d H i c h k o c k , O r s o n W elles, R . R o sselin i, B. B e r to lu c c i, S ta n le y K u b r i c k . R o b e r t A l t m a n , M . S c o r s e s e , S te v e n S p ie lb e r g , A k i r a K u r o s a v a . T a v i a n i K a r d e ş l e r , R o m a n P o la n s k i , K r z y s z t o f K i ­ e s lo w sk i.

77

II SANAT VE ESTETİK KURAMLARI

PLATON (Atina, İ.Ö. 427 - Atina, İ.Ö. 347) “G iizel ş e y le r zo rd u r" P laton, Biiyiik H lp p ia s

P l a t o n felsefesi, felsefe tarihinde ilk sistemli felsefi d ü ­ şüncenin kaynağı ola ra k kabul edileg e lm iştir. O n un, hocası S o k r a t e s ’den, P ylhagorasçı filozoflar çe vresin de n ve O rfeu s in a n ç ­ larından etkilendiğini biliyoruz. M a tem atik , şiir, g ökbilim , tarih, mitoloji, politika k o n u la rın d a da sağlam bilgileri o lduğu h ak k ın d a elim iz d e güçlü kanıtlar var. F e lse fe tarihçileri onun g e liş m e e v ­ relerini y ap ıtla rın a d a y a n a ra k dört d ö n e m e ayırm ışlardır: Birinci d ö n em d e gençlik diyalogları y a d a S okratik diyaloglar, ikinci d ö ­ nem d e geçit yapıtları, üçü n c ü d ö n e m d e o lg u n lu k yapıtları ve d ö r ­ d ü n cü d ö n e m d e de yaşlılık yapıtları bulunur. P l a t o n ’un felsefesi hocası S o k r a t e s ’in b a k ış açısını d a h a ile­ riye götüren, geliştiren ve g en e ld e sofistlere karşı olan b ir fel­ sefedir. V arlığın tem elini o luşturan öğeleri bulm ayı a m a ç la y a n bir bilgi kuram ı olarak onun "Id ea " öğretisi, felsefi sistem inin m e r ­ kezind e y e r alır. O n a göre "Id ea " bütün genel g eç erlik taşıyan y a ­ saların, kuralların, varlık türlerini o luştura n ilkelerin d eğ işm e z, ö lü m s ü z ve hakiki karşılığıdır. V arlık türlerinin ve bireylerin s a ­ y ısın c a " Id e a ” vardır. Y ine on a göre "Id ea ", "B ilg i" "İyi" "G iizel” ve "D o ğ ru " aynı şeydirler, b irbirleriyle özdeştirler. G ö rü n tü le r ya da d u y u lu r varlıklara karşı olan tem el ilke ya da evren sel ö rn ek a n ­ lam ındaki " Id e a " lara (eidola) “p a ra d ig m a la r" gözü y le bakabiliriz. İnsan anlığı, bir y a n d a n aldatıcı, geçici ve yanıltıcı olan d u y u lu r nesnelerle, öle yandan da bu nesnelerin " Id e a " \arı ile ilişki iç in ­ dedir; nesnelerin " Id e a " lan d a en alttan en üste, “İyi Id e a " sına değin sıralı bir d üzen gösterirler. P l a t o n 'a göre H a kik a t (D oğruluk ve G erçeklik), sevgi (Eros) ve u sa v u rm a (N oesis) ile bilinebilir. 81

S evg i (A şk), ö n ce siz -s o ıırasız yani ö lü m s ü z e v re n d en d u y u lu r e v ­ rene yani d u y u la r e v r e n in e gelen ruhun k ay n a ğ ın a d ö n m e k için d u y ­ d u ğ u derin istektir. Bilgi de, ö n ce d en bilinen, g ö rü n en bir nesnenin y e n i d e n a n ım s a n m a s ıd ır. B u a n ım sa m a (ana m n esis) R u h ’d a olur ve b iz b u n a Bilgi deriz. D u y u lu rü stü ya d a d uyuların ü stünde yeralaıı evre n. Id c a T a r evreni olu p o nun bilgisi (epistem e) kesin bir bilg id ir ve sağlam b ir ilkeye (logos) dayanır. D u y u lu r evren ise d o ğ a ve n es n e le r alanını k ap s ar ve bu alanın bilgisi “d o ğ ru s a n ı” (ortlıe d o x a) n iteliğ in de olup, süreksizdir. P l a t o n ’a göre, d u y u la rla algılanan nesnelerin b ulu n d u ğ u d ü n ­ y a y a karşılık, n esn el o lm a y a n “Id ea "\a r d ünyası ( a so m a ta eide) vardır; uza y ya d a n es n e le r d ü n y a s ın d a b u lu n m a y a n bu I d e a ’lar, b a ğ ım s ız v a rlık la r o lu p , y a ln ız d ü şü n c e y le kav ra n ab ilirler (topos noelos). İşte felse feye ö z g ü e r d e m in k oşulu niteliğindeki bilginin kay n a ğ ı d a bu “I d e a ” lar dün y asıd ır. B ilg inin R u h ’da o rta y a ç ık ­ tığını s a v u n a n Platon, R u h ’u d a üç b ö lü m e ayırır; R u h ’un birinci b ö lü m ü "Iclea"lara y ö n e lik olup, gü d ü cü , usla ilintili (logistikon) ve yöneticidir. R u h ’un ikinci b ö lü m ü isteyen, dileyen, özley e n ve usa u y g u n d a v ra n a n bir etk inliğe sahiptir. R u h ’un üçü ncü b ö lü m ü ise, istençli e y le m e ve us ilk elerine karşı d iren e n ; tutkuya, geçici nesn ele re yö n elen b ö lü m d ü r. P l a t o n ’a göre, R e t o r i k ’de b a ş lıc a e re k ç e liş k id e n , y an lışla n ve k u ş k u d a n kurtu lm a k tır. B u d a o n u n tem el y ö n te m i olan dialeklikle sa ğ lan a b ilir. D ia le k tik ise k a v r a m la r ın an lam ların ı, d eğ işik ve ş a ­ şırtıcı y o r u m la r d a n d o ğ a n , b u la n ık lık ta n k u rtarır; d ü ş ü n c e n in açık seçik b ir b iç im d e s e rim le n m e sin e yarar. P oliteia ve N o m oi adlı e s e rle rin d e d e v le t k u ram ın ı ele alan P laton ’a göre devletin ereği bireysel değil, top lu m sal m utlu lu ğ u sa ğlam ak tır; devletin üç te m el gö rev i vardır: e ğ itim , sa v u n m a ve y ö n etim . T o p lu m u o lu ş ­ turan k e s im le r de üç ta b a k a d a n m e y d a n a gelir: en üst tab ak a d a y ö ­ neticiler vardır; bunlar, ö ğ rete n , bilen, d ü z e n le y e n bilge kişilerdir. O rta ta b a k a d a k o r u y u c u la r bu lu n u r; b u n la r da barış, güv en lik ve k o r u m a ile görevli olu p , savaşçı yiğit k im s e le rd e n oluşurlar. En altta b ulu n a n ta b a k a d a ise b esley icile r vardır ve bunlar da genel kurallara uyan ve ü retim d en so ru m lu olan kim selerdir. B ü tü n bu sınıfların üyeleri ö lç ü lü lü k ve adalete g ö re d a v r a n m a k z o ­ rundadırlar.

İnsan, P laton’a göre, bilgeliği, ünü ve varlıklılığı seven bir y a ­ ratıktır; b unlar da eğitim le dengeli bir b içim de sağlanabilir. G e n ç ­ ler, bilgelikten kayna k la n an e rd e m le re göre yetiştirilmelidirler. Onları ruhsal ve bedensel b a k ım d a n e ğ itm e k gerekir. Gençleri ru h ­ sal b a k ım d a n geliştirm e k için o n la ra m ü z ik ve şiir öğretm eli ve böylece o n la rd a güzel sevgisini yücellm elidir; kafaca gelişm elerini ise, m atem atik ve m antık sağlar. G ençlerin b eden ce g e ­ liştirilm eleri çeşitli sp or etk in lik leriy le sa ğlan m alıdır. Platon m a ­ tem atik ö ğ re tim in e ö n e m verm iştir; on a göre m a tem atik , kalıcı o lanın bilgisidir, o luşun ( g en e sis) bilgisi niteliğini taşıyan sanıdan (doxa) ayrılır. Ö z ü n bilgisi (o usia) ise d ü şü n c e d ir (nocsis). D u ­ yusal v arlıklara karşıt olan 'T d e a '’lar, m a tem atiğin öğeleridirler. Platon'da en üstün güç olarak D em iurgos, tanrısal erki temsil eder; bu erk, yaratıcı değil, düzenleyici ve uy u m sağlayıcıdır; d o ­ ğayı “/>/ Id e a ”sın a g ö re b iç im le n d irip d ü zen lem iştir. O n a gö re y a ­ r atm a (poiesis) bir yoktan vare tm e (creation) değil, elde bulunanı b iç im lendirm ed ir. “İyi Id ea ”sına göre düze n le n en d o ğ a d a y e t­ k inliğin en son aşam asıdır.

P laton’un sanat felsefesine g e ç m e d en önce İlkçağ sanat a n ­ lay ışın a gen el o la ra k bir b ak a lım . Platon ve hocası S ok rates’den önceki d ö n em dış dünyaya, d o ğ a y a (Physis) d ö n ü k bir d ö nem d ir; I o n y a yani Batı A n ad o lu b ö lg e sin d e y aş am ış olan bu filozoflara fizikçiler de denir. Ö zellikle doğa, kısm en insan (anthropos) ko­ nularının ele alındığı Ionyalı filozoflar d ö nem i, m e tafizik ve kosm olojik bir ö zellik gösterir. Bu d ö n em in (İ.Ö. V I ve V. yy) sanat y ön te m i de m ito lojik-poetik bir nitelik taşır. Ö rn e ğ in H esiodos’a göre bir kadın, “g iizel olan b ir kö tü lü ktü r” (kalon kakon ).K adın, deniz, su, güzellik, güzel olan k ö tü lü k olarak aynı şeylerdir. Y ine Hesiodos'a göre, g üzelliğ in kaynağı kadındır; H om eros'a göre ise g ü ze lliğin k aynağı doğadır. H esiodos’da bilgiye ağırlık verilir, g n o m ik bir ö zellik vardır; H om eros ise tam bir ep ik özellik taşır; o n d a yalın b ir ö y k ü le m e , bir fiksiyonun söylem i, kutsal bir şarkı buluruz. Sofokles, A n tig o n e ’sind e sanat anlayışım serim ler: o n a göre, “ö d ev i için ö lm ekten d a h a g iizel hiç b ir şe y y o k t u r ; A ishylos da E le k tra 'sın d a şöyle der: “T ek te selli y a p ılm a sı g e ­ reken için ö lm e k tir” P ythagorasçılara gelince onlara göre varolan her şeyi kuran say ıla rd ır ve bu sayılar arasın daki ilişkiler g ü ­ tn

zelliği yansıtırlar: “ U yum , uyum suz, şe y d e k i d e ğ işm e n in ve u y ­ g u n lu ğ u n b ir liğ id ir” Bu estetik kavrayışta, m atem atik ve m üziğin b irbirine b a ğ lan d ığ ı bir tür bilim sel mistik bir y ak laşım gözleriz. S o k r a t e s ise bize anli-fo ım alist bir güzelliğin ön cü sü gibi g ö ­ rü n m e k le d ir. O, içeriğin tutkunu, yararcı bir estetikçidir; yaptığı te stlerle ve istatistikle, onun n ere d ey se sosyolojik bir yön te m k u l­ landığını sö y le yebiliriz. İlkçağ estetiği genel olarak güzellik felsefesi ile sanat yapıtı ve genellik le sanalı içeren sanat felsefesinden m e y d a n a gelir. P l a t o n öncesi d ö n e m d o ğ a (physis) ve insan (anthropos) kon u la rın a ö n ­ celik v erm e k tey d i. P l a t o n d ö n e m in d e varlık (ontos) öne çıkar. P l a t o n felsefesinin ilk evresi olan Sokratik d ö n em d e “ld e a " n ın lojik bir k a v ra m o la ra k alındığını ve k av ra m b elirlem elerin in ağır­ lık k a z an dığ ını biliyoruz; erdem , cesaret, gü zellik gibi k avra m lar m a n tık sa l b a k ım la rd a n ele alın m ışlard ır. Ö rn e ğ in . “g iizel ka vra m o la ra k n a sıl b e lirle n e b ilir" ! sorusu ele alınm ış, kend iliğ in d e n g üze l ola n ile tek tek güzel o la n şe y ler b irbirlerind e n ayrılm ış ve güze l ile iyi aynı şey o la ra k a lg ıla n m ıştır ( B ü y ü k H ip p ia s). P la t o n ’un o lg u n lu k d ö n e m in d e ise on lo lo jik alan ö n e çıkm ış, d o ­ lay ısıy la d a “Id e a ”, ontolojik, sübslansiel bir varlık, b ir töz olarak belirlen m iştir. B u d ö n e m d e “Id ea " olu ş d ü n y a s ın d a k i nesnelerin tözsel p ro to tip i o la ra k k a v r a n m ış lır.’7ı b ü yü k iyilikleri, coşm a ye tisin e, ke n d in d e n g eç m e y e tis in e b o rç lu yu z. B u yeti, b ir T anrı vergisidir. E sk ile r k e n d in d e n g eç m e ye tisin in , b il­ g elikten d a h a g iizel b ir şe y o ld u ğ u n u sö y le m işle rd ir (D e m o krito s, P yth a g o ra s ve Sofistler)', çiinkii bu y e tin in ka y n a ğ ı T a n rı'd ır. K e n ­ din d en g eçm e y e tis i d ö rt b iç im d e g e rçe kle şir; b u n la rd a n üçiincüsii, ş iir p e r isin d e n g e le n co şm a d ır. B u coşku, te m iz b ir g ö n lü h a re k e te g eçirip, ç e şitli şiir b iç im le riy le a lıp g ö tü rü n c e, g e le c e k ku şa kla rı eğitir. Ş iir p e r isin in e sin in d e n yo k su n o la ra k şiire y a k ­ laşa n kişi, y a ln ız b e c e r ik liliğ in e g ü v e n ip iy i b ir ş a ir o lm a k isterse y a y a kalır. Ö lçü lü kişin in şiirin i, c o şk u iç in d e k e n d in d e n g e ç e r e k y a r a ta n kişin in şiiri g ö lg e le y e c e k tir" (Phaidros, 2 44a-245a). P l a t o n ’a göre san at bir taklittir; ö rneğin ressam , bir m asayı res­ mettiği zam an, bütün m asaların aslı olan o tek ve ö z gerçekliğin, m a sa “/i/