7 ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - ΘΗΣΑΥΡΟΙ-ΣΤΑ-ΕΠΤΑΝΗΣΑ

A KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA  Θησαυροί απ τα Eπτάνησα. Oι ανασκαφές σε Kέρκυρα, Λευκάδα, Iθάκη, Kεφαλονιά, Zάκυνθο και Kύθηρα. Tης Πέγκυ Kουνενάκη.  Παλαι πολη – Aρχαιολογικ Πάρκο. Eκτεταμένες ανασκαφές στην αρχαία πλη της Kέρκυρας φέρνουν στο φως μοναδικά ευρήματα. Tης Kαλλι πης Πρέκα – Aλεξανδρή.  Nεκρ πολη στην αρχαία Kέρκυρα. Aποκαλύφθηκε ένα μεγάλο σύνολο ενεπιγράφων επιτυμβίων στηλών στο ελληνιστικ νεκροταφείο. Tου Γεωργίου E. Pήγινου.  Aνασκαφή στον Aνεμ μυλο. Nέα στοιχεία απ τις ανασκαφές απαιτούν την επανεξέταση της θέσης του Kερκυραϊκού Hραίου. Tου Γεωργίου E. Pήγινου.  Tο Φρούριο της Zακύνθου. Kτίστηκε απ Eνετούς, με ανθεκτικά υλικά και στον περίβολ του υπάρχουν εκκλησίες μοναδικής ομορφιάς. Tης Zωής A. Mυλωνά.  Aσύλητο Mινωϊκ Iερ Kορυφής. H πρσφατη ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο Kυθήρων έφερε στο φως εντυπωσιακά ευρήματα. Tου Γιάννη Σακελλαράκη.  Tο τέλος του περίπλου εν ς καραβιού. Nαυάγιο του 16ου αιώνα στο λιμάνι της Zακύνθου, πρκληση για την υποβρύχια αρχαιολογία. Tης Kατερίνης Π. Δελαπ ρτα.  H Παλαιολιθική Λευκάδα. Eργαλεία της Mέσης Παλαιολιθικής εποχής θεωρούνται τι ανήκουν στον άνθρωπο του Nεάντερταλ. Tης δρος Aγγελικής Nτούζουγλη – Zάχου.  Tα νεκροταφεία της Λευκάδας. Tο νησί κρατεί επτασφράγιστες τις μυκηναϊκές του μαρτυρίες. Tης δρος Aγγελικής Nτούζουγλη – Zάχου.  Aνασκαφές στην Kεφαλονιά. Nέα στοιχεία απ τον Προ και το Φισκάρδο, βοηθούν στην επίλυση άλυτων αρχαιολογικών προβλημάτων. Tου Λάζαρου Kολώνα.  Aναζητώντας την Oμηρική Iθάκη. Oι μαρτυρίες των αρχαίων και οι απψεις των νεωτέρων μελετητών διίστανται. Tου Θανάση I. Παπαδ πουλου.

Eξώφυλλο: Xάλκινο ειδώλιο γυναίκας, απ την ανασκαφή του Iερού Kορυφής των Kυθήρων.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2

ΦIEPΩMA

Θησαυροί απ τα Eπτάνησα Oι ανασκαφές στην Kέρκυρα, Λευκάδα, Iθάκη, Kεφαλονιά, Zάκυνθο και Kύθηρα EΠTANHΣA: Προπύργια της Eλλάδας στο Iνιο πέλαγος, η Kέρκυρα· η Λευκάδα· η Kεφαλονιά· η Iθάκη· οι Παξοί και τα Kύθηρα. Nησιά πανέμορφα, φορτωμένα με μνήμες απ την αρχαιτητα έως τις ημέρες μας, παραμένουν ακμη νωπά επάνω τους τα σημάδια των κατακτητών που κατά καιρούς τα πάτησαν: Σικελοί, Iλλυροί, Pωμαίοι, Bενετοί, Pώσοι, Γάλλοι και Aγγλοι. Aυτά ακριβώς τα ιστορικά, ανά τους αιώEπιμέλεια αφιερώματος:

ΠEΓKY KOYNENAKH νες, σημάδια επιδιώκουμε να ανιχνεύσουμε, μέσα απ τις ανασκαφές που γίνονται τώρα ή κάποιες παλιτερες. Tα καινούργια ευρήματα, συνδυαζμενα, οδηγούν τους επιστήμονες σε νέα, ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Mε την αρχοντιά της παλιάς ευρωπαϊκής πρωτεύουσας η Kέρκυρα, κατοικημένη απ την πρώιμη αρχαιτητα απ την αρχή της νεολιθικής εποχής μετά τις ανακαλύψεις που έγιναν στο Σιδάρι, προσφέρει στοιχεία για τις σχέσεις μεταξύ των βαλκανικών και ιταλικών πολιτισμών. H αρχαία πλη χρονολογείται στις αρχές του 5ου π. X. αιώνα. Eκτς απ το εργαστήριο μοναδικών αμφορέων που αποκαλύφθηκε στην Kέρκυρα, τα πρσφατα ανακαλυφθέντα ίχνη της πλης των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρνων, δίνουν ελπίδες για νέα και ενδιαφέροντα ευρήματα. H ενετική κυριαρχία στο νησί διήρκεσε τέσσερις και πλέον αιώνες (η Bενετία χρησιμοποίησε την Kέρκυρα ως προπύργιο εναντίον της τουρκικής εξάπλωσης προς την Eυρώπη) με αποτέλεσμα να επηρεάσει κατά πολύ τη ζωή του. H Λευκάδα δραστηριοποιείται απ τη Nεολιθική εποχή μέχρι και τη Pωμαιοκρατία. Aπ το Γερμαν αρχαιολγο W. Dörpfeld το νησί είχε ταυτιστεί με την Oμηρική Iθάκη, γεγονς, βέβαια, που δεν επαληθεύτηκε ποτέ. Oι πρσφατες ανασκαφικές έρευνες στα νεκροταφεία της Aρχαίας Λευκάδας έφεραν στο φως ποικίλων ειδών τάφους, λίχνους, αγγεία και ειδώλια, στλεγγίδες, χάλκινα κάτοπτρα, νομίσματα κι ένα χρυσ στεφάνι απ λεπτά φύλλα δρυς. Kι ανάμεσα στα άλλα, ένα σπάνιο εύρημα τριών τουλάχιστον ζευγών χάλκινων κλειδιών πνευστού μουσικού οργάνου, κατά πάσα πιθαντητα αυλού. H Zάκυνθος η «υλίεσσα» (δασώ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

Aνδρική μορφή λατρευτή, με τη χαρακτηριστική προς τα πίσω κλίση. Aπ το Iερ Kορυφής των Kυθήρων.

δης) πως την αποκαλούσε ο Oμηρος, θεωρείται απ γεωλογική άποψη νησί σχετικά πρσφατο, χωρίς να αποκλείεται η κατοίκησή του πριν απ ένα εκατομμύριο χρνια, με την εμφάνιση του Homo Habillis. Στη θέση που βρίσκεται σήμερα το ενετικ φρούριο υπάρχουν σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες περιηγητών τα τείχη της αρχαίας Aκρπολης (Ψωφίδος), τα οποία περιέβαλλαν την κορυφή του λφου. Eυρήματα που αποκαλύφθηκαν απ την προϊστορική έως και την κλασική εποχή αποδεικνύουν, τι, η θεμελίωση των ενετικών κτιρίων έχει καταστρέψει, σε μεγάλο βαθμ, τις επιχώσεις των ιστορικών και προϊστορικών χρνων. Tο ενδιαφέρον στοιχείο μως, είναι, τι τα ορατά μνημεία που προέκυψαν ύστερα απ τις τελευταίες ανασκαφές, χρονολογούνται απ τη βυζαντινή εποχή έως και την περίοδο της αγγλοκρατίας. H Kεφαλονιά, με τα μοναδικά γεωμορφολογικά γνωρίσματα και τη στρατηγική θέση για τον έλεγχο της θαλάσσιας επικοινωνίας Aνατολής–Δύσης, κατοικήθηκε αδιάκοπα απ την εποχή του λίθου. Πρσφατα, η ανακάλυψη ενς θολωτού τάφου στα Tζαννάτα του Πρου έδωσε μια νέα διάσταση για την προϊστορική Kεφαλονιά, η οποία, πιστεύεται, τι σε συνδυασμ

με άλλα δεδομένα αυτής της περιδου για το νησί, θα βοηθήσει τα επμενα χρνια στην επίλυση άλυτων αρχαιολογικών προβλημάτων. Kι ακμη, η ολοκλήρωση της ανασκαφής ρωμαϊκού νεκροταφείου στο Φισκάρδο, πιστεύεται τι θα φωτίσει τη ρωμαϊκή περίοδο της Kεφαλονιάς. H Iθάκη προκάλεσε το ενδιαφέρον περιηγητών και αρχαιολγων απ πολύ νωρίς αφού το νομά της συνδέθηκε με τον Oμηρο και την Oδύσσεια. Στο νησί διενεργούνται ανασκαφικές έρευνες στις θέσεις Σταυρς, Πηλικάτα, Tρεις λαγκάδες και Aγιο Aθανάσιο – Σχολή Oμήρου, που έχουν αποφέρει πήλινα, χάλκινα και ασημένια αγγεία, νομίσματα, κοσμήματα καθώς επίσης κεραμικά και λίθινα εργαλεία. Oι πρσφατες αρχαιολογικές έρευνες ενισχύουν τα συμπεράσματα τι η βρεια Iθάκη είχε κατοικηθεί απ την προϊστορική εποχή. Aκμη, αποδεικνύεται η δραστηριτητα των Mυκηναίων στο νησί, ενώ, οι συγκεκριμένες ανασκαφές ενθαρρύνουν τις προσδοκίες και την προσπάθεια για την αναζήτηση και τον εντοπισμ της Oμηρικής Iθάκης. Tα Kύθηρα τέλος, ανάμεσα στην Πελοπνησο και την Kρήτη, αποτελούν ένα βραχώδες δυναμικ στίγμα που δεσπζει του Aγαίου και της Δύσης. Eκεί αποκαλύφθηκε πρσφατα ένα Mινωϊκ Iερ Kορυφής (στον Aγιο Γεώργιο) ασύλητο. Iερά κορυφής ονομάζονται στην κρητική αρχαιολογία σα ιδρύθηκαν στα ψηλτερα σημεία των βουνών και φαίνονται απ τα παλάτια ή τους μινωϊκούς οικισμούς. O πλούτος του Iερού των Kυθήρων είναι ιδιαίτερος γιατί και το νησί είναι ξεχωριστ. Tα αφιερώματα που βρέθηκαν εκεί δεν είναι λαϊκά αλλά προέρχονταν απ πλούσιους εμπρους και ναυτικούς. Σ’ αυτή την ανασκαφή, λοιπν, βρέθηκαν πήλινα σκεύη που είχαν καθαρά λατρευτική χρήση. Tα πολυτελέστερα σκεύη ήταν λίθινα. Mερικά απ τα λιθοτεχνήματα κατασκευάστηκαν απ λακωνικές πέτρες, πορφυρίτη και σπαρτιατικ βασάλτη, πέτρες που ήταν περιζήτητες, αφού γινταν και εξαγωγή τους στην μινωϊκή Kρήτη. Kι ακμη, βρέθηκαν κάποια πήλινα ειδώλια ζώων, κυρίως ταύρων, μερικά σε μεγάλο μέγεθος καθώς κι ένα ειδώλιο πουλιού. Tα μοναδικά χάλκινα ειδώλια, είναι πρώϊμα αριστουργήματα μικροπλαστικής...

Παλαιπολη – Aρχαιολογικ Πάρκο Eκτεταμένες ανασκαφές στην αρχαία πλη της Kέρκυρας φέρνουν στο φως μοναδικά ευρήματα Tης Kαλλιπης Πρέκα–Aλεξανδρή Aρχαιολγου, Προϊσταμένης της H΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασσικών Aρχαιοτήτων

ME TO ONOMA Παλαιπολη έγινε γνωστ ήδη απ τον 17ο αι. ένα απ τα σημαντικ τερα μνημεία της Kέρκυρας, η ερειπωμένη Bασιλική του Kανονιού. H Bασιλική αναφέρεται στις Πράξεις των Aγίων Aποστ λων «Iάσονος και Σωσιπάτρου», ως η Mεγάλη Eκκλησία. Tο κείμενο γραμμένο απ τον Eπίσκοπο Kέρκυρας Aρσένιο, τον 9ο αι. δημοσιεύτηκε απ τον Mουστοξύδη, απ Kώδικα της βιβλιοθήκης των Παρισίων τον 12ον αι. μ.X. Σύμφωνα με τις «Πράξεις» ο βασιλεύς «ωκοδ μησε» τον να ν του Aγ. Aνδρέου του Aποστ λου, ομοίως και τη «Mεγάλη Eκκλησίαν». O ιστορικ ς Mάρμορα τον 17ο αι. μ.X. ταύτισε τη Mεγάλη Eκκλησία του κειμένου με την Παλαι πολη της λαϊκής παράδοσης. Σύμφωνα με την παράδοση η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Aγία Kέρκυρα, την κ ρη του βασιλιά Kερκυλλίνου, που προσηλυτίστηκε στον Xριστιανισμ και εμαρτύρησε. H Aγία Kέρκυρα είναι θεματοφύλακας πλούσιων θησαυρών κρυμμένων στις κατακ μβες ή σε σπήλαιο κάτω απ την εκκλησία. O λαϊκ ς μύθος, περί της Aγίας Kέρκυρας γεννήθηκε μετά την καταστροφή χι μ νο της Eκκλησίας, αλλά και λης της αρχαίας π λης στους βυζαντινούς χρ νους. H λαϊκή παράδοση διατήρησε την ανάμνησή της, ταυτίζοντας την Παλαι πολη με τη Mεγάλη Eκκλησία αποδίδοντας συγχρ νως το νομα της αρχαίας π λης στη μυθική Aγία.

Eυρήματα απ την ανασκαφή στον Kεραμεικ της αρχαίας Kέρκυρας. Προέρχονται απ το χώρο του αποθέτη που περιείχε αγγεία, ειδώλια και εργαλεία.

Σημαντικές αρχαιτητες Στα νε τερα χρ νια με το νομα Παλαι πολη αποκαλείται η περιοχή γύρω απ το πάρκο Mον Pεπ . H κατασκευή διάφορων δημ σιων έργων πως η διάνοιξη της τάφρου για τη σύνδεση του κ λπου της Γαρίτσας (λιμάνι Aλκιν ου) με τη λιμνοθάλασσα του Xαλικι πουλου (Yλλαϊκ λιμάνι) απ τους Γάλλους και η στερέωση των πρανών στο Mον Pεπ απ τους Aγγλους έφεραν στο φως σημαντικές αρχαι τητες στην ευρύτερη περιοχή της Bασιλικής ήδη απ τον 19ο αι. μεταξύ των οποίων και τον δωρικ να του Kαρδακίου. Tο πρώτο ήμισυ του 20ού αι. ερευνάται η Bασιλική και η περιοχή γύρω σ’ αυτήν, ενώ κατά τις αρχές του δευτέρου αποκαλύπτεται το ρωμαϊκ βαλανείο στο Iνστιτούτο Eλέας, το τέμενος του Kερκυραίου Aπ λλωνα και το Hραίο στο Mον Pεπ . H αποκάλυψη σημαντικών αρχαιοτήτων στο κέντρο της χερσονήσου του Kανονίου, το οποίο με τις ανασκαφές της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας ταυτίστηκε εν τω μεταξύ με τη Συνέχεια στην 4η σελίδα

Kεραμεικς της Aρχαίας Kέρκυρας. Aποψη του Eργαστηρίου με έναν απ τους κλιβάνους. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

Tο κύριο προϊ ν του εργαστηρίου ήταν οι αμφορείς μέσα στους οποίους εξήγοντο τα εκλεκτά κερκυραϊκά προϊ ντα και κυρίως ο οίνος που αναφέρεται στις πηγές. Tο εργαστήριο για το σκοπ αυτ δημιούργησε ένα νέο τύπο αμφορέα, ο οποίος μέχρι την εποχή της ανασκαφής ήταν γνωστ ς ως «κερκυραϊκ ς B΄ τύπος». T σο μέσα στους κλιβάνους, σο και γύρω απ αυτούς αποκαλύφθηκαν πάνω απ δεκαέξι χιλιάδες θραύσματα διαφορετικών αμφορέων του πρώην κορινθιακού B΄. Tα θραύσματα μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του τύπου του αμφορέα απ το τέλος του 6ου αι. μέχρι και το τέλος του 3ου αι. π.X.

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

θέση της αρχαίας π λεως, δημιούργησε την ανάγκη της απαλλοτρίωσης ορισμένων οικοπέδων γύρω απ το Mον Pεπ , τα οποία ανήκαν σε ιδιώτες πως οι Kασφίκης Aρταβάνης, Kατέχης Πιέρης και Kοκοτ ς, με σκοπ την ενοποίησή τους και τη δημιουργία εν ς επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου.

Eνοποίηση αρχαιολογικών χώρων Tο 1987 στο πλαίσιο μιας συστηματικής συνανασκαφής υπ τη διεύθυνσή μου, άρχισε η υλοποίηση της ενοποίησης των απαλλοτριωμένων αρχαιολογικών χώρων. Στη συστηματική συνανασκαφή συμμετέχουν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Louvain La Neuve του Bελγίου κ. Tony Hackans και ο καθηγητής του Broun University των H.Π.A. κ. Rolf Winkens με ομάδα φοιτητών. Tο πρ γραμμα εκτ ς απ τη συνέχιση των ανασκαφών έχει σκοπ : α) Tη συμπλήρωση του πολεοδομικού σχεδίου της π λης και την επίλυση διαφ ρων προβλημάτων. β) Tην έρευνα της αρχαίας οικολογίας, γεωλογίας, ζωολογίας, παλινολογίας, τη στρωματογραφία λιμνών, λιμανιών, λατομείων πηλού και λίθου. γ) Tην ανάπλαση του αρχαιολογικού χώρου. δ) Tην έκθεση των κινητών ευρημάτων του χώρου και την ενημέρωση του κοινού με πρ γραμμα πολυμέσων, κ.ά. H μετατροπή της θερινής έπαυλης που υπάρχει μέσα στο Mον Pεπ σε μουσείο των ανασκαφών της παλαι πολης και η ένταξη των αρχαιοτήτων (Nα ς του Kαρδακίου Hραίου κ.λπ.) στα υπ ενοποίηση απαλλοτριωμένα απ το YΠΠO οικ πεδα θα δημιουργήσει έναν επισκέψιμο χώρο 259 στρεμμάτων, ο οποίος εκτ ς απ τις αρχαι τητες, το μουσείο και διάφορες άλλες δραστηρι τητες που μπορεί να φιλοξενήσει, είναι ένας χώρος αναψυχής απείρου κάλλους.

Aλλες ανασκαφές Eκτ ς απ τις αρχαι τητες που ήδη αναφέρθηκαν, ο Nα ς Hραίου Kαρδακίου, Tέμενος Kορκυραίου Aπ λλωνα, Bαλανείο Bασιλικής τα τελευταία χρ νια ανασκάφηκαν: α) Στα β ρεια της Bασιλικής, στο απαλλοτριωμένο οικ πεδο Kοκοτού τμήμα λιμενικού έργου που σχετίζεται με το λιμάνι του Aλκιν ου με φάσεις χρήσης απ την αρχαϊκή μέχρι και τη Pωμαϊκή εποχή κτιρίου που σχετίζεται με αυτά, εκτεταμένο πλακ στρωτο δάπεδο και το αποχετευτικ σύστημα του χώρου. β) Προς τα ανατολικά της Bασιλικής, στο απαλλοτριωμένο οικ πεδο Kασφίκη, ένα συγκρ τημα λουτρών κατασκευάζεται την υστερορωμαϊκή εποχή, αποτελούμενο απ είκοσι χώρους, σε πέντε απ τους οποίους σώζονται υπ καυστα (calidaria), ένα δωμάτιο λειτουργεί ως frigidarium και σε τέσσερα δωμάτια σώζονται praifurnia. Oι χώροι έφεραν ψηφιδωτά δάπεδα μεταξύ των οποίων και ένα που έχει ως κύριο θέμα παράσταση Ωκεανού. Aπ τα πιο σημαντικά

4

Eιδώλια και μήτρες

Tο Nεκροταφείο Aλμυρού, στα Περίθεια της βρειας Kέρκυρας.

κινητά ευρήματα του χώρου είναι τρία αγάλματα Aφροδίτης (τύπου Kνιδίας και τύπου Arles) θησαυρ ς 510 αργυρών νομισμάτων του τέλους του 4ου και 3ου αι. π.X. γ) Δυτικά του οικοπέδου Kασφίκη, στα απαλλοτριωμένα οικ πεδα Aραβάνη, Kατέχη, Πιέρη απεκαλύφθη σε μεγάλη έκταση το ίδιο πλακ στρωτο δάπεδο που βρέθηκε τ σο κάτω απ τη θεμελίωση της Bασιλικής σο και στο οικ πεδο Kοκοτού, τμήμα μιας μεγαλοπρεπούς στοάς και ημικυκλικ κτίριο με ενεπίγραφα βάθρα μπροστά απ’ αυτά. Eκατοντάδες νομίσματα, θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών και λίθινων αγαλμάτων, εκτ ς απ την κεραμική, συγκαταλέγονται μεταξύ των κινητών ευρημάτων. Eκτ ς απ την ανασκαφική έρευνα ολοκληρώθηκε ήδη η επισκευή, συντήρηση, στερέωση, μερική αποκατάσταση των ρωμαϊκών λουτρών του οικοπέδου Kασφίκη με την επίβλεψη της Aναστήλωσης και άρχισε η υλοποίηση της μελέτης ενοποίησης των οικοπέδων, η οποία εγκρίθηκε απ το Kεντρικ Aρχαιολογικ Συμβούλιο. Παράλληλα προχωρούν με γοργ ρυθμ οι εργασίες επισκευής και μετατροπής της θερινής έπαυλης στο Mον Pεπ σε Mουσείο των ευρημάτων της Παλαι πολης.

O κερκυραϊκς Kεραμεικς Προς τα ν τια της Παλαι πολης, στη δυτική παρ χθια προς το Yλλαϊ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

κ λιμάνι πλευρά της αρχαίας π λης, τη σημερινή συνοικία Φιγαρέτο, ερευνάται και συγχρ νως διαμορφώνεται μια απαλλοτριωμένη απ το YΠΠO έκταση (οικ πεδο Mικάλεφ) προκειμένου να γίνει επισκέψιμη, μέσα στην οποία εντοπίστηκε ο Kεραμεικ ς της αρχαίας Kέρκυρας. Στη δυτική πλευρά μιας πρ χειρης εργαστηριακής εγκατάστασης έχουν ήδη ανασκαφεί έντεκα κεραμικοί κλίβανοι, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν την ύστερη αρχαϊκή και κλασική εποχή μέχρι και το τέλος των ελληνιστικών χρ νων. Eπίσης επισημάνθηκαν λεκάνες για την επεξεργασία και τον καθαρισμ του πηλού, φρέατα για την άντληση του νερού που ήταν απαραίτητο για το εργαστήριο, αγωγοί διοχέτευσης του νερού και μεγάλος αριθμ ς εργαλείων για την κατασκευή και επεξεργασία των προϊ ντων που παρήγαγε το εργαστήριο. Tο εργαστήριο είναι εγκατεστημένο κοντά σε περιοχή στην οποία υπάρχει ντ πιος πηλ ς (καγιάς) τον οποίο χρησιμοποιούσαν τεχνίτες του εργαστηρίου για την κατασκευή των προϊ ντων τους, γεγον ς που δεν τους εμπ διζε να χρησιμοποιούν και πηλ απ άλλες περιοχές. H γειτνίαση του εργαστηρίου στα δύο λιμάνια της Kέρκυρας, το Yλλαϊκ και του Aλκιν ου, διευκ λυνε την εξαγωγή των προϊ ντων του, τα οποία πως φαίνεται διέθετε στις περισσ τερες απ τις αγορές του αρχαίου κ σμου.

Eνα δεύτερο είδος παραγωγής του εργαστηρίου είναι τα ειδώλια και τα πήλινα αγάλματα. Πάμπολλες μήτρες αγαλμάτων, προτομών και ειδωλίων ανευρέθησαν πεταγμένες μετά τη χρήση τους, μέσα σε αποθέτες κοντά στους κλιβάνους 10 και 11. T σο τα ειδώλια, σο και οι μήτρες είναι πολύτιμα γιατί δείχνουν αφεν ς μεν τον τρ πο κατασκευής αυτών των μορφών, που χρησιμοποιήθηκαν ως προσφορές σε δημ σια και ιδιωτικά ιερά, αφετέρου δε την τυπολογία και τεχνοτροπία την οποία χρησιμοποίησαν οι Kερκυραίοι στην πηλοπλαστική. Aλλα είδη παραγωγής του εργαστηρίου είναι οι κέραμοι, τα αγγεία λων σχεδ ν των τύπων και τα υφαντικά και αλιευτικά βάρη. Tην εξαγωγική δραστηρι τητα και οικονομική ευρωστία του εργαστηρίου δείχνουν τα κερκυραϊκά και λων σχεδ ν των γνωστών αρχαίων π λεων νομίσματα που βρέθηκαν κατά εκατοντάδες στο χώρο.

Nεώρια Yλλαϊκού λιμένα Nοτι τερα του Kεραμεικού της αρχαίας Kέρκυρας, στην ίδια περιοχή κατά τη διάρκεια εκσκαφής θεμελίων που έγινε στο οικ πεδο Γιούργα διαπιστώθηκε, πως αναμεν ταν, η ύπαρξη αρχαιοτήτων. Kατά την ανασκαφή που άρχισε στις 14.8.91 αποκαλύφθηκε τμήμα διπλής πεσσοστοιχίας, η οποία στήριζε τους κίους πιθανώς υποστέγου νεωσοίκων.

Nεκροταφείο αρχαίας πλεως (Γαρίτσα) Tο νεκροταφείο της αρχαίας π λης της Kέρκυρας, εκτείνεται στην περιοχή της σημερινής συνοικίας Γαρίτσα, στις ανατολικές υπώρειες του λ φου του Σωτήρος. Στην αρχαι τητα βρισκ ταν στην εκτεταμένη αμμώδη παραλία, έξω απ τα τείχη της αρχαίας π λης και κοντά στον πολεμικ λιμένα του Aλκιν ου. H ανασκαφική του έρευνα άρχισε το 1843, εποχή αγγλοκρατίας για την Kέρκυρα, ταν κατά τη διάρκεια δημοσίων έργων, βρέθηκαν το περίφημο μνημείο του Mενεκράτη, το αρχαϊκ λιοντάρι, το κιον κρανο του Ξενβάρους και η επιτύμβια στήλη του Aρνιάδα. H έρευνα του νεκροταφείου πα-

ρουσιάζει εξαιρετική δυσκολία λ γω του υψηλού υδροφ ρου ορίζοντα της περιοχής, των συχνών βροχοπτώσεων και της πυκνής δ μησης της συνοικίας. Oι συνθήκες αυτές έγιναν η αιτία να χαθούν πολλά επιστημονικά στοιχεία, απαραίτητα για την ανασύσταση της εικ νας του νεκροταφείου, αλλά και για την επιστημονική ερμηνεία των ευρημάτων. Στις δυσμενείς αυτές συνθήκες πρέπει να προστεθεί και η καταστροφή που έκαναν οι Bενετοί σε λα τα αρχαία μνημεία της π λης και τα έργα οδοποιίας στη συνοικία του περασμένου αιώνα, που κατέστρεψαν τα υψηλ τερα στρώματα. Στους λ γους αυτούς μάλλον οφείλεται τι τα στοιχεία που έχουμε για τη χρήση του νεκροταφείου απ την κλασική εποχή και ύστερα είναι λίγα, ενώ είναι περισσ τερο ικανοποιητικά για το δεύτερο μισ του 7ου και 6ο π.X. αιώνα. Tα νε τερα χρ νια το νεκροταφείο ερευνάται με το σύστημα των σωστικών ανασκαφών που γίνονται σε οικ πεδα ιδιωτών, ταν κατά τη διάρκεια του ελέγχου της εκσκαφής θεμελίων επισημανθούν αρχαι τητες. Tο επικρατέστερο είδος τάφου είναι η εναπ θεση του νεκρού στο έδαφος, ακολουθεί ο εγχυτρισμ ς των ενηλίκων σε μεγάλους λίθους, ενώ των παιδιών σε αγγεία διαφ ρων τύπων, οι καύσεις, οι κεραμοσκεπείς τάφοι σε κιβωτι σχημους ή σε πυραμοειδούς τύπου τάφους, οι λίθινοι σαρκοφάγοι και τέλος τα λίθινα ταφικά μνημεία. Oι περισσ τερες απ τις ταφές ήταν πλούσια κτερισμένες κυρίως με αγγεία αλλά και άλλα αντικείμενα. Oι ταφικές πρακτικές που εφαρμ στηκαν στα νεκροταφεία της Γαρίτσας αντανακλούν την ύπαρξη αναπτυγμένης πολυπληθούς κοινωνίας με βιοτεχνική υποδομή και εξαγωγικ εμπ ριο.

Tμήμα νεωρίου στο λιμάνι του «Aλκινου», στην Παλαιπολη της Kέρκυρας.

Στην παραθαλάσσια περιοχή του Aλμυρού στα βορειοδυτικά της Kέρκυρας ερευνάται ένα νεκροταφείο το οποίο ανήκει σε ένα αγροτικού χαρακτήρα οικισμ , ο οποίος υπήρχε στην περιοχή απ το τέλος της αρχαϊκής μέχρι και την Eλληνιστική εποχή. Tο νεκροταφείο έχει δημιουργηθεί κάτω απ τύμβους άμμου, εξαιτίας των οποίων η περιοχή ονομάζεται Aμμοκούλουμα. Mέχρι σήμερα ανασκάφηκαν 57 ταφές απευθείας στο έδαφος, 4 κεραμοσκεπείς τάφοι

Παλαιπολη της Kέρκυρας: Διακρίνονται τα υποκαυστά των ρωμαϊκών λουτρών.

κιβωτι σχημοι και πυραμοειδής, 47 πυρές εναγισμών, 1 παιδικ ς εγχυτρισμ ς (ταφή μέσα σε πιθάρι), 3 κιβωτι σχημοι ξύλινοι (ξύλινα φέρετρα), 1 πυρά (τεφροδ χος κάλπη ανάμεσα σε εκτεταμένη καύση). Tα αγγεία που είχαν χρησιμοποιηθεί ως κτερίσματα μέσα στους τάφους ή περιείχαν προσφορές για τους νεκρούς και μετά το τέλος των ιεροτελεστειών είχαν θραυστεί, είναι κύανθοι, πρ χοι, θήλαστρα, σκύφοι, πυξίδες, λπες.

Tους σκελετούς και τους τάφους κάλυπτε στρώμα προσφορών. Oι προσφορές διαγράφονταν ευκρινώς πάνω στην άμμο, είτε σε μορφή καφεκίτρινων κηλίδων, ή ως συμπαγής εκτεταμένη μάζα πάλι στο ίδιο χώμα. Aνάμεσα στις προσφορές βρέθηκαν καρποί μυρτιάς, σιτάρι και φασ λια. Σε υψηλ τερο απ τους τάφους και τις προσφορές επίπεδο βρέθηκαν έντονα ίχνη απ πυρές εναγισμών. Oι πυρές είχαν τη μορφή μικρών κυκλικών εστιών διαμέτρου 0.30 μ. (βρέθηκαν σε αυτές αποτυπώματα απ μικρά κλαδιά) ή κατελάμβαναν μεγαλύτερο χώρο. Σε μερικές είχαν καεί, σύμφωνα με γνωμάτευση του Iδρύματος Δασικών Eρευνών, ξύλα καρυδιάς. Aνάμεσα στις πυρές βρέθηκαν σπασμένα αγγεία μερικά απ τα οποία είχαν τρυπημένο πυθμένα. Tην ύπαρξη πυρών πολλές φορές υπεδείκνυαν μικρές ακατέργαστες αμυγδαλ πετρες ή μεγαλύτερες πέτρες που είχαν υποστεί κάποια κατεργασία στις πλευρές. Oι πέτρες αυτές επειδή δεν είχαν καμιά σχέση με το περιβάλλον θεωρήθηκαν ως είδος σήματος. T σο τα αρχαιολογικά ευρήματα σο και η εξέταση του σκελετικού υλικού απέδειξαν τι το νεκροταφείο ανήκει σε γεωργικ οικισμ με κλειστή οικονομία, του οποίου τα μέλη διατρέφονταν με οστρακοειδή και βολβούς και είχαν μεταξύ τους αυξημένες ενδογαμικές τάσεις. Eκτ ς απ τις προαναφερθείσες ανασκαφές, οι οποίες είναι σημαντικές, χι μ νον για τα ευρήματα που έδωσαν, αλλά κυρίως γιατί άλλαξαν πολλές απ τις θεωρίες που υπήρχαν για την αρχαία Kέρκυρα, μια σειρά σωστικών ανασκαφών έγιναν τ σο στο χώρο της αρχαίας – π λης κράτους (σημεριν Kαν νι), σο και σε ολ κληρο το νησί.

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Tοίχος 4,5 μ. B–N προσανατολισμού, με εντοιχισμένα θραύσματα ασβεστολιθικών επιτύμβιων στηλών.

Nεκρπολη στην αρχαία Kέρκυρα Aποκαλύφθηκε ένα μεγάλο σύνολο ενεπιγράφων επιτυμβίων στηλών απ το ελληνιστικ νεκροταφείο Σωτήρος ή λφου των Φυλακών –που και οι φυλακές υψίστης ασφαλείας της Kέρκυρας– και έχει ελαφρά κλίση προς την πλευρά του Yλλαϊκού λιμανιού. O λφος του Σωτήρος, σύμφωνα με παλαιτερους ερευνητές της τοπογραφίας της αρχαίας Kέρκυρας, έχει ταυτιστεί με την περιοχή του υστεροκλασικού και ελληνιστικού νεκροταφείου της αρχαίας πλης1.

Tου Γεωργίου E. Pήγινου Aρχαιολγου της H΄ Eφορείας Aρχαιοτήτων

TO ΦΘINOΠΩPO του 1990, κατά τη διάρκεια παρακολούθησης εκσκαφικών εργασιών για την ανέγερση οικοδομής στο οικπεδο ιδιοκτησίας Σπύρου Aνδριώτη στις παρυφές της σύγχρονης πλης, αποκαλύφθηκε ένα αρκετά μεγάλο σύνολο ενεπιγράφων επιτυμβίων στηλών που προερχταν απ τάφους του ευρισκομένου στην περιοχή αυτή ελληνιστικού νεκροταφείου της αρχαίας Kέρκυρας. Tο οικπεδο Σπύρου Aνδριώτη βρίσκεται στη συνοικία Παγκρατέικα της σύγχρονης πλης, στη δεξιά πλευρά του δρμου, ο οποίος απ τη συνοικία της Γαρίτσας, μέσω αεροδρομίου, οδηγεί προς τη ντια έξοδ της, τη λεωφρο Eθνική Λευκίμμης. Tο οικπεδο βρίσκεται στη βρεια εσωτερική πλευρά της λιμνοθάλασσας Xαλικιπουλου, του άλλοτε Yλλαϊκού λιμανιού της αρχαίας Kέρκυρας, ακριβώς απέναντι απ το κτίριο του παλιού αερολιμένα και νυν αερολέσχης Kέρκυρας. Tο εν λγω οικπεδο βρίσκεται στις ντιες παρυφές του λφου του

6

H ανασκαφή

Aποσπασματικά σωζμενη ναϊσκμορφη στήλη με το αέτωμα ανάγλυφο πάνω σε βάθος τριγωνικής απληξης. Διακρίνονται ίχνη κκκινου χρώματος στα ανθέμια – ακρωτήρια, στο καταέτιο γείσο και στο επίκρανο της παραστάδας (ιωνικά κυμάτια) καθώς και στην επιτύμβια επιγραφή.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

Kατά την εκσκαφή θεμελίων στο προαναφερθέν οικπεδο βρέθηκε ανεστραμμένο το επάνω μέρος ασβεστολιθικής επιτύμβιας στήλης, στο επιστύλιο της οποίας σωζταν η επιγραφή ΣTPATONIKA ΔAMAPETOY / XAIPE. H στήλη αυτή υπήρξε η αφορμή για την επακολουθείσασα ανασκαφική έρευνα διάρκειας τριών εβδομάδων που πραγματοποιήθηκε τον Oκτώβριο του 19902. H ανασκαφική έρευνα στο οικπεδο Aνδριώτη μπορεί να μην έφερε στο φως σημαντικά ερείπια κτιρίων ή άλλων κατασκευών, μας χάρισε μως έναν αρκετά μεγάλο αριθμ θραυσμάτων και ακεραίων επιτυμβίων στηλών. Kατά τη διάρκεια της έρευνας α-

Eπιτύμβια στήλη με οριζντια επίστεψη. Kάτω απ την επιγραφή ΣΩTEΛHΣ/XAIPE, διακρίνονται αμυδρά τα ίχνη γραπτής (κκκινης) ταινίας.

ποκαλύφθηκαν δύο τοίχοι σε μικρή απσταση μεταξύ τους. O πρώτος, με κατεύθυνση απ Bρεια προς Nτια είναι χτισμένος απ γωνιασμένους λίθους μεσαίου μεγέθους, αργούς λίθους και τεμάχια κεραμιδιών στέγης. Στον τοίχο αυτ –σωζμενου μήκους 4,50 μ., σωζμενου ύψους 80 εκ. και πλάτους 63 εκ.– βρέθηκαν εντοιχισμένα αρκετά θραύσματα ασβεστολιθικών επιτυμβίων στηλών. Aρκετά θραύσματα επιτυμβίων στηλών αποκαλύφθηκαν επίσης στα δυτικά και ανατολικά του ίδιου τοίχου σε μικρή ή μεγαλύτρη απσταση απ αυτν. Δυτικά του πρώτου και σε απσταση 2 μ. αποκαλύφθηκε και δεύτερος τοίχος, ο οποίος έχει πλάτος 60 εκ. και σωζμενο μήκος 2 μ. και έφερε επίσης εντοιχισμένα θραύσματα επιτυμβίων στηλών. Πληθώρα παρομοίων στηλών αποκαλύφθηκε επίσης σε μεγάλης έκτασης λιθοσωρ στα δυτικά του δευτέρου αυτού τοίχου. Eκεί βρέθηκαν και αρκετοί αδρά επεξεργασμένοι γωνιλιθοι που πρέπει να προέρχονται απ κάποια κατασκευή. Kατά την έρευνα του οικοπέδου Aνδριώτη βρέθηκαν περίπου εκατ

ακέραιες ή αποσπασματικά σωζμενες ασβεστολιθικές επιτύμβιες στήλες. Eίναι λες κατασκευασμένες απ ντπιο ασβεστλιθο, πιθαντατα απ την περιοχή των Σινιών της Bρειας Kέρκυρας, γεγονς που αποδεικνύει την ύπαρξη ενς δραστήριου ντπιου εργαστηρίου. Στην παραγωγή του κερκυραϊκού αυτού εργαστηρίου, πως εκπροσωπείται απ τα ευρήματα της ανασκαφής στο οικπεδο Aνδριώτη –στην έκθεση και τις αποθήκες του Aρχαιολογικού Mουσείου της Kέρκυρας υπάρχουν είκοσι περίπου ακέραιες ή αποσπασματικά σωζμενες παρμοιες στήλες, στην πλειοψηφία τους τυχαία ευρήματα απ τη συνοικία της Γαρίτσας– αντιπροσωπεύονται λοι σχεδν οι γνωστοί τύποι των επιτυμβίων στηλών των ελληνιστικών χρνων, με εξαίρεση αυτν με ανάγλυφη παράσταση. Aπ το οικπεδο Σπυρ. Aνδριώτη προέρχονται3: 1. Aπλά πεσσμορφα ή τριγωνικής απληξης επιτύμβια σήματα. Tέτοια απλά ακμητα σήματα βρέθηκαν ολιγάριθμα. 2. Aπλές ορθογώνιες ενεπίγραφες πλάκες, στο πάνω μέρος της μπροστινής πλευράς των οποίων σώζεται

Nαϊσκοφική στήλη με το αέτωμα ανάγλυφο πάνω σε βάθος τριγωνικής απληξης. Στον «πίνακα» ίσως υπήρχε αρχικά γραπτή διακσμηση. Στο επιστήλιο, η επιτύμβια επιγραφή MYPTA/XAIPE.

η επιτύμβια επιγραφή. Mία στήλη του τύπου αυτού με την επιγραφή ΛAPYNAΣ ΔAMONIKAΣ / ΣAΛΛHNOΣ, φέρει τα ονματα σε πλατιά ταινία στο επάνω μέρος της στήλης. Aπ παρμοια στήλη, με διακσμηση ανάγλυφων ασταγάλων στο πάνω μέρος, προέρχεται το μικρ θραύσμα με την αρχή του ονματος του νεκρού/ης: ΣΩ. 3. Oρθογώνιες λεπτές πλάκες με οριζντια επίστεψη. Συχνά κάτω απ το νομα του νεκρού / –ης υπήρχε γραπτή ταινία κκκινου χρώματος, της οποίας τα δύο άκρα πέφτουν προς τα κάτω μετά το δέσιμο στο μέσον της μπροστινής πλευράς. Oπου δε σώζονται ίχνη του κκκινου χρώματος, διακρίνεται αμυδρά η θέση της ταινίας απ τη διαφορετική κατεργασία στο τμήμα που υπήρχε το χρώμα, πως συμβαίνει λ.χ. στη στήλη του ΣΩTEΛH. Παρμοια ίχνη σώζονται και στην επίστεψη, που αποδιδταν με χρώμα ιωνικά κυμάτια4.

Aετωματική απληξη 4. Στήλες με αετωματική απληξη με κεντρικ και γωνιακά ακρωτήρια ανθέμια. H επιτύμβια επιγραφή βρί-

σκεται στο υψηλτερο σημείο του κορμού της στήλης. Συχνά υπάρχει γραπτή διακσμηση τσο στα ακρωτήρια ή στα κυμάτια της αετωματικής απληξης, σο και στον κορμ της στήλης, με ταινία παρμοια με του προηγούμενου τύπου. H αετωματική απληξη είναι δυνατν να διαγράφεται ελεύθερα, πως λ.χ. στην αποσπασματικά σωζμενη στήλη του APIΣTOMENH ή να είναι ανάγλυφη πάνω σε τριγωνική απληξη, πως στη στήλη της APIΣTHΣ. Συχνά, μεταξύ ονματος και αετώματος μεσολαβεί ταινία με διακσμηση αντιθετικά τοποθετημένων φύλλων ενς στεφανιού, πως λ.χ. στη στήλη της MEΛIΣΣHΣ, η οποία ανήκει στην πρώτη παραλλαγή. 5. Στήλες με «πίνακα» και αετωματική απληξη. O εν λγω πίνακας βρίσκεται μερικά εκατοστά βαθύτερα απ την υπλοιπη επιφάνεια της στήλης. Στις κερκυραϊκές στήλες απ τον οικ. Aνδριώτη στον πίνακα αυτ υπήρχε πιθανν γραπτή διακσμηση, πως στις καλύτερα σωζμενες στήλες απ τη Δημητριάδα, σήμερα στο Mουσείο του Bλου5. Aλλωστε, η γραπτή διακμηση στον Συνέχεια στην 8η σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

δου Aνδριώτη μεταφέρθηκαν στο χώρο, τον οποίο βρέθηκαν, έπειτα απ κάποια εκτεταμένη καταστροφή του νεκροταφείου ήδη κατά την αρχαιτητα. H συγκέντρωση αυτή έγινε, για να χρησιμοποιηθούν οι στήλες ως οικοδομικ υλικ, πως δείχνει η ύπαρξη αρκετών απ αυτές στους δυο προχειροφτιαγμένους τοίχους. Oι τοίχοι αυτοί ίσως δεν είναι άσχετοι με κάποιες πρχειρες κατασκευές στην πλευρά αυτή του Yλλαϊκού λιμανιού της αρχαίας Kέρκυρας. H διαμρφωση άλλωστε του χώρου στην απέναντι πλευρά του ασφαλτοστρωμένου δρμου, στη θέση του κτιρίου της Aερολέσχης, σε συνδυασμ με τη μελέτη των γεωφυσικών χαρτών της περιοχής καθιστούν σαφές τι οι χθες του λιμανιού της αρχαίας Kέρκυρας έχουν επιχωθεί σε μεγάλη έκταση. Oι χθες αυτές στην αρχαιτητα θα πρέπει να βρίσκονταν περίπου στο σημείο, που σήμερα βρίσκεται ο ασφαλτοστρωμένος δρμος. Kαθώς μάλιστα απ τα πρώτα συμπεράσματα απ τη μελέτη των επιτυμβίων στηλών του οικοπέδου Aνδριώτη φαίνεται τι οι στήλες χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο και μάλιστα στον 3ο και 2ο αι. π.X., ίσως δεν είναι ιδιαίτερα τολμηρ να συσχετίσουμε την καταστροφή του ελληνιστικού νεκροταφείου, το οποίο θα πρέπει να βρισκταν στις ντιες παρειές του λφου Σωτήρος και στη γύρω περιοχή και χι στο αεροδρμιο, με ένα ιστορικ γεγονς. Kαι αυτ δεν θα μπορούσε να είναι άλλο απ την ολοκληρωτική καταστροφή της πλης το 31 π.X., απ τους λεγεωνάριους του γαμβρού του Oκταβιανού Aγρίππα, λίγο πριν απ τη ναυμαχία στο Aκτιο.

Συνέχεια απ την 7η σελίδα

πίνακα θεωρείται δεδομένη για αρκετές στήλες προερχμενες απ την περιοχή της Bορειοδυτικής Eλλάδος. Σε στήλη απ το οικ. Aνδριώτη διακρίνονται ίχνη κκκινου χρώματος στα ακρωτήρια της αετωματικής απληξης. Mε γραπτή διακσμηση αποδιδταν και το κυμάτιο πάνω απ την επιτύμβια επιγραφή6. Στα κατακρυφα πλαίσια του «πίνακα» μπορεί να αποδίδονται γραπτά παραστάδες ή ημικίονες και η στήλη να αποκτά ναϊσκμορφη πρσοψη. 6. Nαϊσκμορφες στήλες. Συχνά βάσεις και επίκρανα παραστάδων που πλαισιώνουν τον κορμ της στήλης, αποδίδονται ανάγλυφα χι μνο στην μπροστινή, αλλά και στις στενές πλαϊνές πλευρές της. Πολύ συχνά επίσης, πέραν των ακρωτηρίων και των κυματίων, με χρώμα τονίζονται και τα επίκρανα των παραστάδων. H επιτύμβια επιγραφή λαξεύεται πάνω στο επιστύλιο. Kαι στον τύπο αυτ διακρίνονται περισστερες της μιας παραλλαγές, δηλαδή: α. Mε αετωματική απληξη ελεύθερη, πως στη στήλη με την επιγραφή ΛAMIΣKA / XAIPE. β. Mε αετωματική απληξη ανάγλυφη πάνω σε βάθος τριγωνικής απληξης, πως στην ακέραια στήλη με την επιγραφή MYPTA XAIPE. γ. Mε το τριγωνικ αέτωμα ανάγλυφο πάνω σε βάθος οριζντιας απληξης, πως συμβαίνει λ.χ. με την απ δύο θραύσματα συγκολλημένη στήλη με την επιγραφή ΦYΣAΛA ΠYΘOΔΩPOY / XAIPE.

Oι επιγραφές Στις προερχμενες απ το οικ. Aνδριώτη στήλες οι επιτύμβιες επιγραφές βρίσκονται χαραγμένες πάντα στο υψηλτερο μέρος του κορμού της στήλης ή ακριβώς πάνω απ τον «πίνακα». Στις ναϊσκμορφες στήλες η επιγραφή λαξεύεται στο επιστύλιο της αετωματικής απληξης. H επιτύμβια επιγραφή στην απλούστερή της μορφή περιλαμβάνει το νομα του νεκρού ή της νεκρής και τον χαιρετισμ XAIPE, πως λ.χ. στην προαναφερθείσα στήλη με την επιγραφή ΛAMIΣKA / XAIPE. Στην αμέσως πιο σύνθετη μορφή, πλην των παραπάνω, αναγράφεται και το πατρωνυμικ, πως στη στήλη με την επιγραφή ΦYΣAΛA ΠYΘOΔΩPOY / XAIPE. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η στήλη του ΦIΛΩNA, υιού του MHΛOΦΩNOΣ, η μοναδική στην οποία τα γράμματα είναι ανάγλυφα και χι λαξευμένα· ανάγλυφα αποδίδεται και λη η διακσμηση στην μπροστινή πλευρά της στήλης. Mια και μοναδική φορά απαντάται και το εθνικ του νεκρού: σε αποτελούμενη απ δύο συνανήκοντα θραύσματα σχεδν ακέραια σωζμενη στήλη υπάρχει η επιγραφή ΔIONYΣOΣ APTEMIΔΩPOY / AITΩΛOΣ XAIPE.7 Mεταξύ των θραυσμάτων επιτυμβίων στηλών, που βρέθηκαν στην ανασκαφή του οικοπέδου Aνδριώτη, υπάρχει και ένα θραύσμα (AE 14853), το οποίο διασώζει κατά το ήμισι περίπου του συνολικού μήκους έξι στίχους ενς επιτυμβίου επιγράμματος αμέσως κάτω απ την αετωματική επίστεψη του σωζομένου δεξιού ημί-

8

Προχειροφτιαγμένος τοίχος στην ανασκαφή της Nεκρπολης και στο βάθος ο λιθοσωρς.

σεως τμήματος ασβεστολιθικής στήλης. Tο εν λγω επίγραμμα αρχικά αποτελούνταν, πιθαντατα, απ περισστερους στίχους. Tο θραύσμα αυτ με το επίγραμμα μας φέρνει στο νου την επιτύμβια στήλη στο κεφαλσκαλο του Aρχαιολογικού Mουσείου Kέρκυρας, με το επιτύμβιο επίγραμμα για τη ΦIΛIΣTION, του 3ου αι. π.X.

Eκτεταμένη καταστροφή Yποστηρίχθηκε τι οι επιτύμβιες στήλες του οικοπέδου Aνδριώτη προέρχονται απ καταστροφή του αρχαίου νεκροταφείου, που βρισκταν στην περιοχή του αεροδρομίου της Kέρκυρας, κατά τη διάρκεια των εργασιών επέκτασης του αεροδρομίου πριν απ μερικές δεκαετίες8. H αρχαιολογικά και επιστημονικά αστήρικτη αυτή άποψη καταρρίπτεται ολωσδιλου απ τα ανασκαφικά δεδομένα, τα οποία σκοπίμως αποσιωπήθηκαν κατά τη διατύπωσή της. Aπ τη στρωματογραφία της ανασκαφής είναι εντελώς ξεκάθαρο τι δεν πρκειται για σύγχρονο μπάζω-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

μα, αλλά για επιμελημένη συγκέντρωση των επιτυμβίων στηλών ήδη κατά την αρχαιτητα, για να χρησιμοποιηθούν εκ νέου για κάποιο άλλο σκοπ (β΄ χρήση), έπειτα απ εκτεταμένη καταστροφή του ελληνιστικού νεκροταφείου. Oτι δεν πρκειται για σύγχρονη επέμβαση, τεκμηριώνεται αφ’ ενς μεν απ τον τρπο τοποθέτησής τους, καθώς οι στήλες δεν ήταν ατάκτως ερριμμένες, αλλά σε μια φροντισμένη σχετικά διάταξη, και αφ’ ετέρου και κατά κύριο λγο απ το γεγονς τι ένας μεγάλος αριθμς στηλών βρέθηκε εντοιχισμένος στους δυο αποκαλυφθέντες κατά την ανασκαφή τοίχους, οι οποίοι βεβαιωμένα ήταν αρχαίοι. Oσες στήλες βρέθηκαν πολύ κοντά στους προαναφερθέντες τοίχους, προέρχονται πιθαντατα απ αυτούς τους ίδιους μετά την εγκατάλειψή τους. Oταν οι στήλες εγκαταλείφθηκαν για δεύτερη φορά στο οικπεδο Aνδριώτη, ο χώρος καλύφθηκε σιγά σιγά απ τις επιχώσεις του λφου των Παγρατέικων, γι’ αυτ και η επίχωση είναι ενιαία. Oι επιτύμβιες στήλες του οικοπέ-

Σημειώσεις: 1) I. Pωμανς, Eπιτυμβίδιος Kερκυραϊκή Eπιγραφή, Kερκυραϊκά Xρονικά 1959, σελ. 361-364 Γ. Δοντάς, Aρχαιολογικ Δελτίο 19, 1964, Xρονικά, σελ. 317 – Π.Kαλλιγάς, Aρχαιολογικ Δελτίο 24, 1969, Xρονικά, σελ. 260. 2) Aρχαιολογικ Δελτίο 45, 1990 (1995), Xρονικά, σελ. 293. 3) Για τις επιτύμβιες στήλες της BΔ Eλλάδας, δεν υπάρχει διεξοδική μονογραφία, με εξαίρεση την πρσφατη δημοσίευση απ τον καθηγητή κ. I. Παπαποστλου, Achaean Grave Stelai (1993) , που γίνεται διαπραγμάτευση των προερχομένων απ την Aχαΐα και που βρίσκεται συγκεντρωμένη λη η παλαιτερη βιβλιογραφία. Bασικ ως εκ τούτου παραμένει το βιβλίο των P.M. Fraser – T. Ronne, Boeotian and West Greek Tombstones (1957) που μεταξύ των άλλων γίνεται μνεία και τεσσάρων στηλών, γνωστών ήδη την περίοδο εκείνη, απ την Kέρκυρα – Πρβλ. επίσης H. Aνδρέου, δύο στήλες απ την Hπειρο – X. Tζουβάρα – Σούλη, Aμβρακία (19) σελ. 98-105. 4) Eπιτύμβια στήλη απ τη Bεργίνα, σήμερα στο Mουσείο Θεσσαλονίκης, αλλά και άλλες απ αλλού δείχνει πως πρέπει να ήταν αρχικά η επίστεψη των στηλών της Kέρκυρας. 5) Aρβανιτπουλος «Γραπταί στήλαι Δημητριάδος – Πηγασών (1928). 6) Tο τι δεν διακρίνονται ευκρινώς τα χρώματα, οφείλεται πέραν της διατήρησης και στο γεγονς τι οι στήλες του οικ. Aνδριώτη δεν έχουν ακμα συντηρηθεί. 7) Tο γεγονς τι δεν μνημονεύεται το εθνικ στις υπλοιπες στήλες σημαίνει, πιθαντατα τι οι αναφερμενοι σε αυτές νεκροί ήταν κερκυραϊκής καταγωγής. 8) Aρχαιολογικ Δελτίο 45, 1990 (1995), Xρονικά, σελ. 293.

Aνασκαφή στον Aνεμμυλο Nέα σημαντικά στοιχεία απαιτούν την επανεξέταση της θέσης του κερκυραϊκού Hραίου Tου Γεωργίου E. Pήγινου Aρχαιολγου της H΄ Eφορείας Aρχαιοτήτων

KATA τη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας σε δύο απ τις ανασκαφές, τις πραγματοποιηθείσες στην ευρύτερη περιοχή της Kέρκυρας, τα ανευρεθέντα, κινητά κυρίως, ευρήματα υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικά, σον αφορά στην ιστορία της αρχαίας πλης. H αρχαία Kέρκυρα (ή Kρκυρα), πως είναι γνωστ, κατελάμβανε ολκληρη την έκταση της χερσονήσου της Παλαιπολης μέχρι το ακρωτήριο Kαννι, στα ντια της σημερινής πλης. Σε άμεση γειτνίαση με την πλη βρισκταν η νεκρπολη, που κατελάμβανε μέρος της σύγχρονης συνοικίας της Γαρίτσας και την ανατολική πλαγιά του λφου του Σωτήρος ή λφου των φυλακών. Tο ένα απ τα προαναφερθέντα δύο οικπεδα, ιδιοκτησίας Γεωργίου Πιέρρη, βρίσκεται στη βορειοανατολική παρυφή της αρχαίας πλης, στη σημερινή συνοικία του Aνεμμυλου, και συγκεκριμένα στην αριστερή πλευρά του δρμου, ο οποίος απ την περιοχή της Παλαιπολης και της κεντρικής εισδου του κτήματος Mον Pεπ οδηγεί στην περιοχή των ομώνυμων θαλασσίων λουτρών, έχοντας δεξιά του τους περιβλους της I.M. της Aγίας Eυφημίας και εν συνεχεία του ίδιου του κτήματος Mον Pεπ1. Στο έκτασης 240 περίπου στρεμμάτων κτήμα Mον Pεπ, που η θερινή κατοικία των Aγγλων αρμοστών και εν συνεχεία της ελληνικής βασιλικής οικογένειας μέχρι και το 1967, έχουν αποκαλυφθεί ο νας του Kαρδακίου –υστεροαρχαϊκς δωρικς περίπτερος νας αφιερωμένος σε αταύτιστη μέχρι σήμερα θετητα– και η θέση ενς άλλου μεγάλου ιερού. Aπ το ιερ αυτ σώζονται ο αρχαϊκών και κλασικών χρνων περίβολς του, πήλινα αρχιτεκτονικά μέλη απ την ανωδομή αρχαϊκού ναού (τέλη 7ου αι. π.X.), τμήμα θεμελίωσης νετερου ναού (τέλος 5ου αι. π.X.) και πλήθος αναθημάτων προς τη λατρευμενη θετητα, η οποία απ τους ανασκαφείς του ιερού –τους κ. Γ. Δοντά και Π. Kαλλιγά– έχει ταυτιστεί με την Hρα.

Πήλινο λυχνάρι υστεροαρχαϊκών - πρώιμων κλασικών χρνων, απ την ανασκαφή στον Aνεμμυλο.

H ανασκαφή Mε την ανασκαφή του οικοπέδου Πιέρρη –πραγματοποιηθείσα το 1991 και 1992– αποκαλύφθηκε τμήμα της δυτικής πλευράς ενς αρχαίου κτιρίου2. Tο κτίριο αυτ αρχικά επεκτεινταν προς N, κάτω δηλαδή απ τον ασφαλτοστρωμένο δρμο, που χωρίζει το οικπεδο απ τον περίβολο της I.M. Aγίας Eυφημίας και του κτήματος Mον Pεπ, και κυρίως προς A, εκεί δηλαδή που προ εικοσιπενταετίας ανεγέρθηκε το ξενοδοχείο «Aρίων»3. Aπ το αρχαίο αυτ κτίριο ήρθαν στο φως τμήματα μνο τριών εσωτερικών χώρων της δυτικής του

Bάσεις πήλινων αρχαϊκών καλαθίσκων, διακοσμημένες εσωτερικά και εξωτερικά με σκουρχρωμες ταινίες.

πλευράς. O καλύτερα διατηρημένος απ τους τρεις εν μέρει αποκαλυφθέντες χώρους του κτιρίου, με το σωζμενο ύψος των τοίχων του να ξεπερνά το 1,85 μ., πάνω απ το επίπεδο του μωσαϊκού δαπέδου του, είναι λουτρ, αποκαλυφθέντων διαστάσεων 2,00X2,30 μ. Aνατολικά απ το πλάτους 0,65 μ. θυραίο άνοιγμα του λουτρού και σε επαφή με το βρειο τοίχο του βρέθηκε διπλς κτιστς λουτήρας. Δεν αποκλείεται συνεχμενοι στην ίδια πλευρά ή κατά μήκος των μη αποκαλυφθέντων κατά την ανασκαφή δύο άλλων πλευρών του λουτρού να υπήρχαν και άλλοι παρμοιοι λουτήρες. Aυτ δεν κατέστη δυνατ να επαληθευθεί ανασκαφικά, καθώς αφενς μεν το λουτρ επεκτεινταν εντς οικοπέδου, αφετέρου δε η αποκάλυψη του διπλού λουτήρα κατέστη δυνατή μνο μετά την πρχειρη υποστήλωση του εδάφους, λγω της ύπαρξης ενς μεγάλου φοινικδενδρου. Bοηθητικοί φαίνεται τι είναι και οι παρακείμενοι, τμηματικά σωζμενοι χώροι του κτιρίου. Bρεια του λουτρού αποκαλύφθηκε τμήμα ενς χώρου που συμβατικά ονομάστηκε Δωμάτιο 1. O μη σωζμενος σήμερα βρειος τοίχος του χώρου αυτού πρέπει να απείχε 3,90 μ. απ τον τοίχο του λουτρού και να βρισκταν Συνέχεια στην 10η σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

βαθύτερα, ούτως ώστε το πηγάδι να παρουσιάζει μορφή κλουρου κώνου. Eξωτερικά της B.Δ. γωνίας του κτιρίου εντοπίστηκε και δεύτερο πηγάδι (Πηγάδι 1), το στμιο του οποίου βρισκταν 1,50 μ. τουλάχιστον υψηλτερα απ αυτ του πρώτου. H μικρή αυλή και ο συνεχμενς της μεγαλύτερος υπαίθριος χώρος περιορίζονται Δυτικά και Nτια αντίστοιχα απ αναλημματικ τοίχο, θεμελιωμένο απευθείας στο μαλακ ημίβραχο των πρανών ενς λοφίσκου. Kαμπτμενος σε αμβλεία γωνία σε απσταση 5 μ. απ το ντιο ριο της ανασκαφής και χτισμένος κυρίως με μικρούς, τετράγωνους, λαξευμένους, σκουρχρωμους λίθους, ο αναλημματικς αυτς τοίχος είναι έργο δύο διαφορετικών περιδων: η επιφάνεια του κατευθυνμενου προς Bορειοδυτικά σκέλους του, που έχει αποκαλυφθεί σε μήκος τουλάχιστον 5 μ. μέχρι το βρειο ριο της ανασκαφής, καλύφθηκε σε μεταγενέστερη περίοδο απ γωνιασμένες, μεγάλες λευκές, ασβεστολιθικές πέτρες. O αναλημματικς τοίχος κατασκευάστηκε για να προστατεύσει την αυλή, και το οικοδμημα εν γένει, συγκρατώντας τα χώματα, που κυλούσαν απ την κορυφή και τις πλαγιές παρακείμενου λοφίσκου. O κύριος γκος του εν λγω λοφίσκου βρίσκεται σήμερα εντς του ευρισκομένου σε άμεση γειτνίαση με το οικπεδο Πιέρρη κτήματος της I.M. της Aγίας Eυφημίας, στην απέναντι ακριβώς πλευρά του σύγχρονου ασφαλτοστρωμένου δρμου.

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

στο σημείο ακριβώς που διακπτεται σε ευθεία γραμμή το αποτελούμενο απ ασβεστοκονίαμα δάπεδ του. Tο δάπεδο αυτ έχει ελαφρά κλίση προς την εξωτερική θύρα του κτιρίου· την ίδια κλίση έχουν και οι επικολλημένες στο ασβεστοκονίαμα τετράγωνες πήλινες πλάκες, κοντά στην είσοδο προς το λουτρ. Oι πλάκες αυτές προέρχονται, πιθαντατα, απ φάση επισκευής ή μεταγέστερης χρήσης του χώρου, χωρίς μως, λγω της εν γένει κακής διατήρησης του δαπέδου, να αποκλείεται το ενδεχμενο να αποτελούν μέρος της διατηρηθείσης αρχικής επικάλυψης του ασβεστοκονιάματος.

Mωσαϊκ δάπεδο Aκολουθώντας την κλίση του εδάφους το βρειο άκρο του κτιρίου ήταν θεμελιωμένο σε μεγαλύτερο βάθος. Xαμηλτερα κατά 0,20 μ. του λουτρού και του Δωματίου 1 φαίνεται τι βρισκταν το δάπεδο του επίσης μερικώς αποκαλυφθέντος βορειτερου χώρου του κτιρίου, που συμβατικά ονομάστηκε Δωμάτιο 2· τμήμα μωσαϊκού δαπέδου –μικρά βτσαλα σε παχύ στρώμα ερυθρωπού κονιάματος– βρέθηκε in situ στο κέντρο του χώρου. O εξωτερικς τοίχος του Δωματίου 1 έχει θυραίο άνοιγμα πλάτους 0,80 μ., το οποίο καταλαμβάνεται εξ ολοκλήρου απ μονολιθικ κατώφλι. Tο θυραίο αυτ άνοιγμα –δευτερεύουσα πιθαντατα εξωτερική θύρα του κτιρίου– οδηγεί απ τον κεντρικ χώρο της Δυτικής πλευράς σε μικρή αυλή και εν συνεχεία, μέσω διαδρμου, σε ένα μεγαλύτερο υπαίθριο χώρο. Στον τελευταίο αποκαλύφθηκε το καλοδιατηρημένο στμιο πηγαδιού (Πηγάδι 2), διαμέτρου 1 μ., η οποία μεγαλώνει σο προχωρούμε

Xρονολγηση Γενική άποψη της ανασκαφής στο οικπεδο Πιερρή. Aριστερά, η αποκαλυφθείσα δυτική πλευρά του κτιρίου και το άσκαπτο τμήμα μεταξύ ανασκαφής και ξενοδοχείου. Στο βάθος, η θύρα του λουτρού, ο δρμος και ο λφος της Aγ. Eυφημίας. Σε πρώτο πλάνο τα πηγάδια και ο αναλημματικς τοίχος.

H κύρια οικοδομική φάση του κτιρίου, του οποίου αποκαλύφθηκε τμήμα μνο της δυτικής πλευράς, χρονολογείται στην ύστερη ελληνιστική περίοδο. Eίναι πιθανν το χαμηλτερο τμήμα των σωζομένων εξωτερικών τοίχων του κτιρίου, καθώς επίσης και το Πηγάδι 2, να ανήκουν σε προγενέστερη εποχή και να επαναχρησιμοποιήθηκαν. Mεταγενέστεροι της κύριας περιδου χρήσης είναι ο λασπτοιχος, ο οποίος αχρήστεψε το διάδρομο, που απ τη μικρή αυλή οδηγούσε στο Πηγάδι 2, κάποιοι άλλοι λασπτοιχοι και το Πηγάδι 1. O αναλημματικς τοίχος είναι το αρχαιτερο οικοδομικ λείψανο στο οικπεδο Πιέρρη· χρονολογικά μπορεί να συσχετισθεί με τους εκατοντάδες πήλινους καλαθίσκους αρχαϊκών χρνων και τη λοιπή σύγχρονή τους ή λίγο μεταγενέστερη κεραμική, που βρέθηκε στα κενά των βραχωδών πρανών του λοφίσκου, πίσω ακριβώς απ τον αναλληματικ τοίχο.

Προτάσεις

Mερικές απ τις εκατοντάδες βάσεις πήλινων αρχαϊκών καλαθίσκων, προερχομένων απ τα χώματα που κύλησαν απ το λφο της Aγ. Eυφημίας.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

H πλούσια αρχαϊκών χρνων κεραμική, που βρέθηκε στο οικπεδο Πιέρρη έχοντας κυλήσει, πως προκύπτει απ τα ανασκαφικά στοιχεία, απ το λφο της Aγίας Eυφημίας, θεωρούμε τι πρέπει να οδηγήσει σε επανεκτίμηση των δεδομένων, σον αφορά στη θέση του γνωστού απ τις γραπτές πηγές κερκυραϊκού ιερού της θεάς Hρας. H θέση άλλωστε της I.M. Aγ. Eυφημίας εθεωρείτο μέ-

χρι προ τριακονταετίας απ την πλειοψηφία των μελετητών ως η πλέον βέβαιη για τη θέση του Hραίου4. Σ’ αυτ είχε συντελέσει τα μέγιστα ο γνωστς, ήδη απ τον προηγούμενο αιώνα, λίθινος κυλινδρικς ρος ιερού, που βρέθηκε στους βρειους πρποδες του λφου της Aγ. Eυφημίας5. H σωζμενη στο λίθο επιγραφή του β΄ μισού του 5ου αι. π.X. –Oρφος Hiapo / Tασ Aκρίας– συνδέθηκε με την Hρα, της οποίας ήταν γνωστή απ την Πελοπννησο η προσωνυμία Aκρία, ουδέποτε μως πραγματοποιήθηκε οποιαδήποτε ανασκαφική έρευνα, ώστε να επιβεβαιωθεί ή να αναιρεθεί η υπθεση αυτή. Oι ανασκαφείς του, θεωρούμενου ως Hραίου, ιερού εντς του Mον Pεπ υπέθεσαν τι η επιγραφή του λίθινου ρου μπορεί να σχετίζεται με άλλη θετητα λ.χ. την Aθηνά, που αναφέρεται επίσης ως Aκρία, ή τι ο λίθος μεταφέρθηκε σε μεταγενέστερη εποχή απ το ιερ του Mον Pεπ στην περιοχή της Aγίας Eυφημίας, κοντά στην αρχαία Aγορά (πρβλ. σημ. 4). H ταύτιση του ιερού εντς του Mον Pεπ με το Hραίο δεν έχει επιβεβαιωθεί μέχρι και σήμερα επιγραφικά. H ταύτιση αυτή εκτς των άλλων βασίστηκε και στην ανεύρεση –σε αποθέτη;– πήλινων καλαθίσκων των αρχαϊκών χρνων, γνωστών αναθημάτων απ ιερά της θεάς στην Πελοπννησο. Eκατοντάδες βάσεις τέτοιων καλαθίσκων καθώς και χιλιάδες μικρά, λεπτά, εύθριπτα θραύσματα απ το σώμα παρμοιων αγγείων βρέθηκαν μως τώρα και στο ντιο τμήμα της ανασκαφής στο οικπεδο Πιέρρη, στα χώματα που έχουν κυλήσει απ το λφο της Aγίας Eυφημίας. O απ παλαιτερα γνωστς λίθινος ρος της Aκρίας και η ύπαρξη αρχαίου λιμανιού στην περιοχή του Aνεμμυλου, στο σημεριν μικρ ρμο των θαλασσίων λουτρών του Mον Pεπ6, σε συνδυασμ με την εύρεση αφενς μεν αρχαϊκών καλαθίσκων στο οικπεδο Πιέρρη, αφετέρου δε πήλινου ενεπίγραφου θραύσματος κεράμου δημσιου κτίριου σε λοφίσκο της βρειας πλευράς του Mον Pεπ, ευρισκμενο δίπλα σε αυτν της Aγίας Eυφημίας, αποτελούν κατά τη γνώμη μας επαρκή στοιχεία για την επανεξέταση του θέματος, σον αφορά τη θέση του Kερκυραϊκού Hραίου. Σημειώσεις: 1) Στο επί της Eμ. Θεοτκη 4 οικπεδο, μεταξύ της παλαιάς βίλας της οικογένειας Πιέρρη και του ξενοδοχείου Aρίων, διαπιστώθηκε το 1987, κατά τη διάρκεια δοκιμαστικών τομών, η ύπαρξη στρώματος με κεραμική, που κοντά στο ξενοδοχείο ξεπερνούσε τα 3,5 μ. Tτε είχε χορηγηθεί απ την Eφορεία η άδεια ανέγερσης οικοδομής. Tο 1990 η H΄ EΠKA ανακάλεσε την άδεια, μέχρι να διενεργηθεί ανασκαφή στο οικπεδο της κ. M. Πιέρρη, στο οποίο εντοπίστηκε τμήμα αρχαίου τοίχου, σε απσταση σαράντα περίπου μέτρων απ το κοιν ριο των δύο οικοπέδων. 2) Aνοιξη 1991 – κατά τη διάρκεια νέων δοκιμαστικών τομών, εντοπίστηκαν στο ανατολικ. τμήμα του οικοπέδου τοίχοι και αγωγς. Tην ανασκαφική έρευνα συγχρηματοδτησε ο ιδιοκτήτης. 3) Tης κατασκευής του ξενοδοχείου (1968–1970) φαίνεται τι δεν προηγήθηκε ανασκαφή ή κάποια επισταμένη έρευνα

O βρειος τοίχος του λουτρού με το θυραίο άνοιγμα και τον κτιστ λουτήρα.

O ρμος των θαλασσίων λουτρών του Mον Pεπ και στο βάθος οι λφοι της B και BA πλευράς του ομώνυμου κτήματος. για την ύπαρξη ή μη αρχαιοτήτων. Tο οικπεδο Παδοβά – AΔ 28, 1973, Xρον., σελ. 420, σχ. 2, πιν. 383α–, στην καρτέλα του οποίου στο αρχείο της Eφορείας σημειώνεται χειργραφα «στο οικπεδο αυτ χτίστηκε το ξενοδοχείο Aρίων», βρίσκεται ανατολικτερα, στο χώρο που κατασκευάστηκε αργτερα η πισίνα και τα διώροφα προσκτίσματα του ξενοδοχείου. 4) O Riemann, Corfou (1879), σελ. 14 – B. Schmidt, Kερκυραϊκαί μελέται (μτφρ. Σ. Παπαγεωργίου), 1891, σελ. 37 κ.ε. – J. Partsch, H νήσος Kέρκυρα (μτφρ. Π. Bέγια), 1892, σελ. 198 κ.ε. – I. Mπουνιάς, Kερκυραϊκά, A΄ (1954), σελ. 19. Για το θεωρούμενο ως Hραίο ιερ εντς του κτήμα-

τος Mον Pεπ μπορεί κανείς να ανατρέξει στα Xρονικά του Aρχαιολογικού Δελτίου (1962–1968), που δημοσιεύονται οι εκθέσεις των ανασκαφών. Συγκεντρωμένη η βιβλιογραφία καθώς και η μέχρι ττε επιχειρηματολογία για τη θέση του Hραίου εν γένει, αλλά και για την ταύτιση του ναού στο Mον Pεπ με το να της Hρας υπάρχει στα: G. Dontas, Denkmaler und Geschichte eines kerkyräischen Heiligtums, in: Neue Forschungen in griechieschen Heiligtumern, σελ. 121–133–Π. Kαλλιγάς, Tο εν Kερκύρα Iερν της Aκραίας Hρας, AΔ 24 (1969), Mελέτες, σ. 51 κ.ε. – Γ. Δοντάς, Oδηγς Aρχαιολογικού Mουσείου Kερκύρας (1970), σ. 12, 46–47.

5) Aριθμς Eυρετηρίου Aρχαιολογικού Mουσείου Kέρκυρας: 7 – IG, IX, I, 698. 6) H ύπαρξη αρχαίου λιμανιού ή χώρου προσρμισης πλοίων στην περιοχή του Aνεμμυλου δεν έχει αμφισβητηθεί ούτε απ τους υποστηρικτές της άποψης για την ταύτιση του Kερκυραϊκού Hραίου με το αρχαϊκ ιερ του Mον Pεπ, ενισχύθηκε δε απ πρσφατες έρευνες στην περιοχή, που κατέδειξαν, πως άλλωστε είχε υποστηριχθεί και παλιτερα απ τον κ. Δοντά, Tοπογραφικά θέματα της πολιορκίας της Kερκύρας του έτους 373 π.X., AE 1965, σ. 143, σημ. 5, τι ο σημερινς ρμος των θαλασσίων λουτρών Mον Pεπ ήταν κατά την αρχαιτητα βαθύτερος.

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

Tο φρούριο της Zακύνθου Kτίστηκε απ Eνετούς με ανθεκτικά υλικά και στον περίβολ του υπάρχουν εκκλησίες μοναδικής ομορφιάς Tης Zωής A. Mυλωνά Aρχαιολγου στο Mουσείο Zακύνθου

O βυζαντιν ς να ς του Σωτήρα βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του φρουρίου της Zακύνθου και χρησιμοποιήθηκε ως μητροπολιτικ ς να ς των Λατίνων.

ΣTH ΘEΣH που βρίσκεται σήμερα το Eνετικ Φρούριο Zακύνθου υπήρχαν, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες περιηγητών, τα τείχη της αρχαίας Aκρπολης (Ψωφίδος), που περιέβαλλαν την κορυφή του λφου. Oι επαναλαμβανμενοι μεγάλοι σεισμοί που έπλητταν το νησί κατέστρεφαν και τα οχυρωματικά έργα με συνέπεια να ανακατασκευάζονται συχνά. H κατασκευή των τειχών και των οχυρώσεων του Φρουρίου που έχουν διασωθεί έως τις ημέρες μας ολοκληρώθηκαν το 1646, ταν proveditor da mar ήταν ο Io. Bapt. Grimani, απ Eνετούς μηχανικούς, με ντπιους μαστρους, με μεγάλη επιμέλεια και ανθεκτικά υλικά. Tτε κατασκευάστηκε και ο κύριος λιθστρωτος δρμος που έφτανε μέχρι τον αιγιαλ, η περίφημη Strada Giustiniana, η Σαρτζάδα, πως καθιερώθηκε τα νετερα χρνια. Σημαντική επέμβαση για τη συντήρηση και επισκευή των τειχών αλλά και των κτιρίων του Φρουρίου με παράλληλη φροντίδα για το σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης έγινε απ τους Aγγλους το 1812, ταν ήταν κυρίαρχοι στο νησί και εγκατέστησαν εκεί τη φρουρά τους. Eξαίρεση απ τη φροντίδα τους αυτή αποτέλεσαν οι εκκλησίες, πολλές απ τις οποίες μετέτρεψαν σε αποθήκες. Tο 1970–’71, η Aρχαιολογική Yπηρεσία πραγματοποίησε στερεωτικές εργασίες σε τμήματα των τειχών και πυλών του Φρουρίου που κινδύνευαν να καταρρεύσουν.

Tο αρχαιολογικ υλικ

O Aγιος Iωάννης ο Πρ δρομος, στο φρούριο της Zακύνθου. Σήμερα έχουν αποκαλυφθεί λοι οι τοίχοι του ναού, σε ύψος που κυμαίνεται απ μισ μέχρι και δύο μέτρα, μεγάλο μέρος της πλακ στρωσης εσωτερικά και τα πρώτα σκαλοπάτια που οδηγούσαν πιθανώς στο γυναικωνίτη.

12

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

Aπ λη την προϊστορική περίοδο βρέθηκε μνο ένα εργαλείο απ πυριτλιθο, το οποίο χρονολογείται στην νετερη χρονολογική περίοδο (4.500-3.000π. X.). Πρκειται για ένα ξέστρο απ μελί πυριτλιθο, με αρκετά υψηλ βαθμ κρυστάλλωσης. Tο εργαλείο αυτ βρέθηκε αστρωματογράφητο στις επιχώσεις του ναού του Σωτήρα. Προφανώς, η θεμελίωση των ενετικών κτιρίων έχει καταστρέψει τις επιχώσεις των ιστορικών και προϊστορικών χρνων σε πολύ μεγάλο βαθμ. Aν μως, σε επιλεγμένο μέρος γίνονταν δοκιμαστικές τομές, οι οποίες θα έφταναν μέχρι το παρθένο έδαφος, δεν θα μπορούσε να αποκλεισθεί και η ανεύρεση τέτοιων επιχώσεων. Aπ τα τέλη της κλασικής εποχής προέρχεται στρακο απ λήκυθο. Bρέθηκε αστρωματογράφητο κατά τις ανασκαφικές εργασίες στο να του Σωτήρα. Aπ την ελ-

ληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο έχει περισυλλεγεί, επίσης αστρωματογράφητη ελληνιστική και ρωμαϊκή κεραμική και μικροαντικείμενα. Aπ αυτά ξεχωρίζει ειδώλιο του Σάραπι, απ το οποίο διατηρείται το μεγαλύτερο μέρος του κεφαλιού και του modium. Tο ειδώλιο δείχνει τι κατά την ελληνιστική περίοδο είχαν εισαχθεί και στη Zάκυνθο αιγυπτιακές λατρείες, ένα φαινμενο διαδεδομένο σε λη τη μεσγειο. Bέβαιο είναι, τι οι διάφορες ιστορικές φάσεις του Φρουρίου δεν εξαντλούνται με τα ευρήματα που αναφέρονται.Tα ορατά μνημεία που προέκυψαν ύστερα απ τη διενέργεια των τελευταίων ανασκαφών, χρονολογούνται απ τη βυζαντινή εποχή έως και την περίοδο της Aγγλοκρατίας.

Σωτήρας ή Παντοκράτορας Bυζαντινς νας στη Bορειοδυτική πλευρά του Φρουρίου, που χρησιμοποιήθηκε αργτερα ως μητροπολιτικς νας των Λατίνων. Mε βάση την τοιχοδομία και τις τοιχογραφίες, η μία οικοδομική φάση του μνημείου, μάλλον η δεύτερη, χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Mετά τη διενέργεια μικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα, κυρίως στο χώρο του ιερού, διαπιστώθηκε η ύπαρξη και τρίτης, παλαιτερη αυτή τη φορά, οικοδομικής φάσης του ναού. Aποκαλύφθηκαν: ανατολικά, η γένεση της κεντρικής ημικυκλικής κγχης του ιερού με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, οι βαθμίδες του ιερού βήματος, μικρά τμήματα ψηφιδωτού δαπέδου in situ, μικρ ρυγμα μέσα στο οποίο υπήρχαν υπολείμματα ξύλινου κιβωτίου με οστά, που πιθαντατα χρησίμευσε ως εγκαίνιο του αρχαιτερου ναού. O νας σύμφωνα με τα νέα ανασκαφικά δεδομένα, στην πρώτη πιθαντατα οικοδομική φάση του, φαίνεται τι είχε το ρυθμ του σταυροειδούς εγγεγραμμένου μετά χορών, εκτς δηλαδή απ την ανατολική κγχη υπήρχαν ακμη δύο, η βρεια και η ντια, η οποία και σώζεται. Aριστερά και δεξιά απ τον ιερ υπήρχαν η πρθεση και το διακονικ, το οποίο επίσης σώζεται. O τύπος αυτς, που θυμίζει καθολικ μοναστηριών του Aγίου Oρους, μας υπαγορεύει να θεωρήσουμε τι ο νας ίσως να ήταν το καθολικ μονής. Oι νεώτερες αυτές διαπιστώσεις διευκρινίζουν παλιτερες προανασκαφικές παρατηρήσεις του Bοκοτπουλου (1970).

Aγιος Φραγκίσκος Tρίκλιτη βασιλική, που χρονολογείται απ τον 14ο αιώνα. Oι ανασκαφές έφεραν στο φως το χώρο του ιερού και ένα τμήμα του κυρίως ναού, που σώζονται ελάχιστα πάνω απ τη στάθμη της θεμελίωσης. Tο υπλοιπο τμήμα του ναού, αν δεν είχε καταστραφεί ολοσχερώς, βρίσκεται κάτω απ μεταγενέστερες κατασκευές της περιδου της Aγγλοκρατίας. Στον μεγά-

H είσοδος του Eνετικού Kάστρου. Στη θέση που βρίσκεται σήμερα το κάστρο υπήρχαν, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες περιηγητών, τα τείχη της αρχαίας Aκρ πολης (Ψηφίδος), που περιέβαλλαν την κορυφή του λ φου (φωτ.: Στάθης Πισκαρδέλης).

λο να του Aγίου Φραγκίσκου, έναν απ τους καθολικούς ναούς του Φρουρίου, βρέθηκαν τάφοι κάτω απ το επίπεδο του δαπέδου, που δυστυχώς δεν σώζεται. Eτσι επιβεβαιώνεται η πληροφορία τι στον Aγ. Φραγκίσκο είχαν ταφεί διακεκριμένοι καθολικοί. O νας είχε υποβαθμιστεί κατά τον 15ο αιώνα σε παρεκκλήσι, αργτερα έγινε αποθήκη τροφίμων και spelunca latronum, δηλαδή ενδιαίτημα μισθοφρων και χι «σπήλαιο ληστών», πως εσφαλμένα μεταφραζταν μέχρι σήμερα (Kονμος, 1967).

Aγία Bαρβάρα Bρίσκεται πολύ κοντά στις γνωστές σήμερα ως φυλακές και ήταν καθολικς νας, αφιερωμένος στην Aγία Bαρβάρα, προστάτιδα του πυροβολικού. Mετά την ανασκαφική έρευνα αποκαλύφθηκε μικρή μονκλιτη βασιλική, με αβαθή κγχη του ιερού, προσανατολισμένη ντια, με πλακστρωτο δάπεδο, που σώζεται κατά το ήμισυ περίπου. Στην εξωτερική πλευρά του ανατολικού τοίχου της αποκαλύφθηκε κατασκευή για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων. Πιστεύουμε, τι η αναφερμενη ως εκκλησία της Aγίας Bαρβάρας απ τους Zωή και Kονμο, είναι η εκκλησία των Πυροβολητών, κοντά στη μεγάλη πυριτιδαποθήκη, η οποία και σημειώνεται στο χάρτη του Coronelli του 1687. H εκκλησία της Aγίας Bαρβάρας, η οποία επίσης σημειώνεται στον προαναφερμενο χάρτη, ταυτίζεται με αυτήν που έχουμε ανασκάψει. Πριν απ την ανασκαφική έρευνα μνο τμήματα του βρειου και

του ντιου τοίχου ήταν ορατά. Σήμερα έχουν αποκαλυφθεί λοι οι τοίχοι του ναού, σε ύψος που κυμαίνεται απ μισ μέχρι και δύο μέτρα, μεγάλο μέρος της πλακστρωσης, εσωτερικά, και τα πρώτα σκαλοπάτια που οδηγούσαν πιθανώς στο γυναικωνίτη. Στη βρεια πλευρά βρέθηκαν πολλές ταφές, στη ντια ίχνη απ κτίσματα και απ την εξωτερική σκάλα που οδηγούσε στο να. Aποκαταστάθηκαν εν μέρει τα θυρώματα και συλλέχθηκαν λα τα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού, κάποια απ τα οποία αποτελούσαν και τον γλυπτικ του διάκοσμο. Xαρακτηρίζονται απ την άριστη και εντυπωσιακή επεξεργασία της πέτρας, γεγονς που αποδεικνύει και τη σπουδαιτητα που είχε δοθεί στο μνημείο.Tα αρχιτεκτονικά αυτά μέλη αποτελούν ένα θαυμάσιο σύνολο για τη μελέτη του γλυπτικού διάκοσμου των ναών κατά την περίοδο της Eνετοκρατίας.

Λαουρένταινας Περιώνυμη εκκλησία στη Bορειοδυτική πλευρά του Φρουρίου, που υπήρχε ήδη απ το 1478, σύμφωνα με το ζακυνθιν κτηματολγιο αυτής της χρονιάς. H μονκλινη βασιλική της Θεοτκου Λαουρένταινας αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά μετά τις ανασκαφές. Στην εξωτερική πλευρά του Nοτιοδυτικού τοίχου της υπάρχει πλακστρωτος διάδρομος που συγκλίνει προς το εσωτερικ. H κατασκευή αυτή, πως και εκείνη της Aγίας Bαρβάρας, αποτελούν θαυμάσια δείγματα κατασκευής απορροής των ομβρίων υδάτων.

Tο έτος 1665 η ενετική γερουσία παραχώρησε την εκκλησία στον Kρητικ αγιογράφο Φιλθεο Σκούφο, ο οποίος τη διακσμησε με τοιχογραφίες. Σπαράγματα των τοιχογραφιών αυτών βρέθηκαν κατά τη διενέργεια της ανασκαφής.

Aγιος Iωάννης ο Θεολ γος Mε την ανασκαφική έρευνα του φετινού καλοκαιριού αποκαλύφθηκε ο νας του Aγίου Iωάννη του Θεολγου, στο μέσο περίπου της βρειας πλευράς του Φρουρίου, μετά την τρίτη Πύλη. Eίχε πρωτοκτιστεί το 1468, αλλά επειδή ήταν ετοιμρροπος, ανακατασκευάστηκε απ τα θεμέλια το 1663. Tο γεγονς επιβεβαιώθηκε απ την ανασκαφική έρευνα: στην Bορειοδυτική γωνιά του ναού και στην αρχή του βρειου τοίχου, πάνω απ την αρχική θεμελίωση, υπάρχουν ίχνη τσο του τοίχου της πρώτης κατασκευής, σο και εκείνου της ανακατασκευής. Oι τοίχοι αυτοί έχουν διαφορετική κατασκευή, με συνέπεια τον εύκολο εντοπισμ τους. Eξω απ τον βρειο τοίχο βρέθηκε μια μαρμάρινη λεκάνη με ανάγλυφο λατινικ (ανισοσκελή) σταυρ, πιθανώς acquasantiera. H ανασκαφική έρευνα συνεχίζεται.

Eνετικές φυλακές Στο χώρο των ενετικών φυλακών, μετά τις αποχωματώσεις που έγιναν και την ανάδειξη των δύο κτισμάτων που τις αποτελούν, διαπιστώθηκε τι πιθαντατα αυτά ήΣυνέχεια στην 14η σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Συνέχεια απ την 13η σελίδα

ταν ενωμένα με κοιν διάδρομο και είχαν κοινή είσοδο σε μία τουλάχιστον απ τις οικοδομικές φάσεις. Aκμα, στην ανατολική πλευρά, αποκαλύφθηκε λίθινη κρηπίδα που πιθανώς στήριζε σιδερένιο κιγκλίδωμα. Kαθαρίστηκαν οι στέγες των δύο κτιριακών συγκροτημάτων απ γκο χωμάτων που τις σκέπαζαν και έτσι είναι δυνατή η μελέτη του απ αρχαιολογική και αρχιτεκτονική άποψη. Aποκαλύφθηκε επίσης ο περίβολος των φυλακών.

Eνετική πυριτιδαποθήκη Mε τους καθαρισμούς που πραγματοποιήθηκαν στο χώρο αποκαλύφθηκε η πλακστρωση του περιβλου, μπροστά απ την εξωτερική έξοδο. Eπίσης, βρέθηκε λίθινο πλακστρωτο αυλάκι για την αποστράγγιση των ομβρίων υδάτων της αυλής και ίχνη βοτσαλωτού διαδρμου για τη συλλογή των υδάτων της στέγης, τα οποία διαπιστώθηκε τι διοχετεύονταν σε δεξαμενή που αποκαλύφθηκε τυχαία μέσα στον περίβολο της αποθήκης. Aναδείχτηκε γενικά το κτίριο με τη διαμρφωση του εξωτερικού του περίγυρου μετά την απομάκρυνση των μπάζων απ τον γκρεμισμένο μαντρτοιχο της αποθήκης. Aνακατασκευάστηκε η στέγη και συντηρήθηκε η τοιχοποιία της. O σεισμς του Oκτωβρίου του 1988 επέφερε νέες ζημιές στο κτίριο, με συνέπεια να σταματήσουν οι εργασίες στερέωσης και συντήρησης, προκειμένου να συσταθεί διεπιστημονική επιτροπή για τη συνολική αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Γήπεδο Aγγλων αξιωματικών Aποκαλύφθηκε στη Bορειοδυτική πλευρά του Φρουρίου, ανάμεσα στα τείχη και στο να του Σωτήρα. Eχει τρεις μνο πλευρές σε σχήμα Π και η κατασκευή είναι ιδιαίτερα επιμελημένη. Tο γήπεδο δεν πρέπει να είχε στέγη, και αυτ συνάγεται απ το γεγονς τι αποκαλύφθηκε εσωτερικά, στην BΔ. πλευρά του, θαυμάσιο δουλεμένο μαρμάρινο κανάλι απ τη συλλογή των υδάτων, τα οποία διοχετεύονταν στο εξωτερικ του κτιρίου με άλλο πλινθκτιστο κανάλι. O Salvator είχε εντοπίσει και αυτ το κτίσμα, που βέβαια είχε επιχωθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Tο Διοικητήριο, το οποίο βρίσκεται στο Φρούριο της Zακύνθου, που ανάγεται στην εποχή της αγγλικής κυριαρχίας. Tο Διοικητήριο μαζί με τον στρατώνα σχηματίζουν ορθή γωνία, χωρίς να εφάπτονται μεταξύ τους και είναι χωρισμένα με εσωτερικούς τοίχους και διαμερίσματα.

σεις εξωτερικά περίπου 55 μέτρα μήκος και 35 πλάτος. Eχει πολλούς εσωτερικούς τοίχους με κατασκευές διαφρων εποχών. Xαρακτηριστικ γνώρισμά του είναι ο περιφερειακς βοτσαλωτς διάδρομος που επίσης χρησίμευε για τη συλλογή των υδάτων της στέγης, που διοχετεύονταν τελικά στους μεγάλους κτιστούς αγωγούς. Bρέθηκε επίσης υπγεια θολωτή κατασκευή, μάλλον της περιδου της Eνετοκρατίας, την οποία οι Aγγλοι χρησιμοποίησαν ως λάκκο απορριμάτων.

Διοικητήριο στρατώνας Πρκειται για δύο μεγάλα επιμήκη κτίρια, τα οποία σχηματίζουν ορθή γωνία χωρίς να εφάπτονται μεταξύ τους και είναι χωρισμένα με εσωτερικούς τοίχους σε διαμερίσματα. Tο ένα, που βρίσκεται απέναντι απ την ενετική πυριτιδαποθήκη, έχει διαστάσεις 70X10 μ. περίπου, και το δεύτερο, που η μια πλευρά του κατασκευάστηκε πάνω απ την εκκλησία του Aγ. Φραγκίσκου, έχει διαστάσεις 42X7 μ.

Aγγλικ ς στρατώνας Στη Bορειοανατολική πλευρά του Φρουρίου, κοντά στον Aγιο Iωάννη τον Πρδρομο, σώζονται και ήταν ορατά τμήματα μνο των τοιχών του ισογείου του οικοδομήματος, που πιθαντατα ήταν ο αγγλικς στρατώνας, πως τον περιγράφει ο Salvator. Mετά την ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε, αποκαλύφθηκε ένα πολύ μεγάλο κτίριο, που είχε διαστά-

14

H μεγάλη ενετική πυριτιδαποθήκη στο Φρούριο της Zακύνθου. Mε τους καθαρισμούς που πραγματοποιήθηκαν, αποκαλύφθηκε η πλακ στρωση του περίβολου, μπροστά απ την εξωτερική έξοδο.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

περίπου. Bοτσαλωτς διάδρομος υπάρχει και στο μεγαλύτερο κτίριο με πέτρινες πλάκες, αγωγ, και στη N.Δ. σε πλινθκτιστο, κυκλικής διατομής, αγωγ. H μνημειακή αντίληψη που επικράτησε στο Φρούριο κατά τη διάρκεια της αγγλικής κυριαρχίας ήταν καθαρά στρατοκρατική και ξένη με την κλίμακα των μέχρι ττε κατασκευών. Bασικς στχος των Aγγλων ήταν η συλλογή του νερού για τις ανάγκες των στρατευμάτων (Kονμος 1979-’80). Tο γεγονς αυτ εξηγεί την ύπαρξη των τσο επιμελημένων κατασκευών για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων. Πριν απ την ολοκλήρωση της ποιας ανασκαφικής έρευνας για την πλήρη αποκάλυψη των κτιρίων λων των φάσεων, αλλά και την ανεύρεση επιχώσεων των ιστορικών και προϊστορικών χρνων, δεν είναι δυνατή η διατύπωση των συγκεκριμένων προτάσεων για την ανάδειξη και τη λειτουργία του αρχαιολογικού αυτού χώρου. Ωστσο, αρχικά ο χώρος της πυριτιδαποθήκης, ο οποίος είναι στεγασμένος, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως γλυπτοθήκη, με την ευρεία σημασία της λέξης και ίσως αργτερα ως μουσείο της πλης της Zακύνθου. H ιδιαιτερτητα του χώρου αυτού, δηλαδή του Φρουρίου, έγκειται στο γεγονς τι παρουσιάζει μια πολιτιστική εντητα συνεχή με ένα μνο «κεν» κατά την παλαιοχριστιανική, πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή περίοδο.

Aσύλητο Mινωικ Iερ Kορυφής H πρσφατη ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο Kυθήρων έφερε στο φως εντυπωσιακά ευρήματα Tου Γιάννη Σακελλαράκη Aρχαιολγου, καθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών, Eφρου Aρχαιοτήτων στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο της Aθήνας

ΛIΓOI θυμούνται πως τα Kύθηρα ανήκουν στα Eπτάνησα, κατάλοιπο ίσως χι μνο και της πολιτικής οργάνωσης των Δυτικών κατακτητών, της Eνετοκρατίας και της σχετικά πιο πρσφατης Aγγλοκρατίας στην Eλλάδα του 19ου αι., αλλά το σημαντικτερο, υπμνηση της πανάρχαιας ελληνικής ρτας, που οδηγούσε απ το Aιγαίο στη Δύση. Tα Kύθηρα μοιάζουν σαν ένα δυναμικ στίγμα του Θεού ανάμεσα στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, πως το είχαν αναγνωρίσει βέβαια οι παμπάλαιοι μύθοι για τον ουραν και τη γέννηση της Oυράνιας Aφροδίτης. Aκμη και σήμερα φαίνονται ξεχασμένα, μυθικά. Oσο κι αν βρέχονται και απ το Aιγαίο, τα Kύθηρα, προσιτά τώρα και με το αεροπλάνο, μως μοιάζουν δυσπρσιτα, χι μνο για το πλοίο, που γεφυρώνει την απσταση με την απέναντι λακωνική ακτή, αλλά και για το άλλο, της άγονης γραμμής, ανάμεσα στη Mονεμβασία στο βορρά και Aντικύθηρα και Kαστέλλι της Kρήτης, στο ντο. Aκμη και για την Aρχαιολογική Yπηρεσία που εδρεύει στον Πειραιά, τα Kύθηρα είναι και πάλι μακριά. Λίγες, ελάχιστες είναι οι ανασκαφές που έγιναν στα Kύθηρα. Mλις το 1963–1965 έγινε μια ανασκαφή στο Kαστρί απ την αγγλική αρχαιολογική σχολή με τους N. Coldstream και G. Huxley. Kαι πρσφατα, το 1993–1994, η ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν.

Aνασκαφή στον Aγ. Γεώργιο H αγγλική ανασκαφή στο Kαστρί στα Kύθηρα είχε καταδείξει στον επιστημονικ κσμο την ίδρυση μιας μινωικής αποικίας στο νησί ήδη την τρίτη χιλιετία π.X., που λειτούργησε σαν ένα προκεχωρημένο φυλάκιο της πρώτης, κατά Θουκυδίδη, θαλασσοκρατίας, της μινωικής. Aκμη και στο μεγαλύτερο τμήμα της δεύτερης χιλιετίας π.X., μέχρι και τον πρώιμο 15ο αι. π.X., την κατάρρευση δηλαδή της μινωνικής Kρήτης και την εξάπλωση της μυκηναϊκής δύναμης. H ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν βεβαίωσε τι εκεί λειτουργούσε αυτήν την εποχή ένα ιερ κορυφής, το λατρευτικ κέντρο της μινωικής εγκατάστασης, με λα τα τυπικά χαρακτηριστικά της μινωικής λατρείας, διπλούς πελέκεις και κέρατα καθιέρωσης. Kαι είναι σημαντικ το γεγονς τι το ιερ στα Kύθηρα ήλθε στο φως ασύλητο, σε αντίθεση με τα ιερά κορυφής της Kρήτης. Iερά κορυφής ονομάζονται στην κρητική αρχαιολογία τα ιερά που ιδρύθηκαν στα ψηλτερα σημεία των

Πήλινα αγγεία απ την ανασκαφή του Iερού Kορυφής των Kυθήρων.

βουνών, που φαίνονται απ τα παλάτια ή και τους μινωικούς οικισμούς. Kαι πως έχει καταδειχθεί, τα ιερά κορυφής είναι ιδρυμένα πάντοτε κοντά, ακριβώς πως και ο Aγιος Γεώργιος στο Bουν σε σχέση με το Kαστρί και σε σημεία με μεγάλη οραττητα και ακμη, βαττητα για την προσπέλαση των προσκυνητών. Aπ την μινωική εικονογραφία και μάλιστα την κατηγορία των περίφημων λίθινων ανάγλυφων αγγείων έχουμε ήδη κάποια στοιχεία για τη μορφή αυτού του τύπου των ιερών, που έχουν καμιά φορά περίβολο και τριμερή κτίσματα με διάφορους βωμούς. Kαι σε άλλες παραστάσεις εικονίζονται οι λατρευτές να οδοιπορούν σε πομπή, κρατώντας τις προσφορές τους ή και γονατιστοί να τις εναποθέτουν σε κάνιστρα πάνω στα βράχια.

Πλήθος ευρημάτων Στο ψηλτερο σημείο του Aγίου Γεωργίου στο Bουν ακμη κι αν υπήρχαν κάποιες κατασκευές στη μινωική εποχή, αυτές καταστράφηκαν. H μεταγενέστερη οικοδομική δραστηριτητα εξαφάνισε κάθε ίχνος, πως διαπιστώνει κι ο σημερινς προσκυνητής των δύο εκκλησιών, του Aγίου Γεωργίου και της Παναγίας, που ιδρύθηκαν στο ψηλτερο, τεχνητ, φυσικά, άνδηρο. Aσφαλώς σε άνδηρα θα ήταν διαμορφωμένη και για τη μινωική λατρεία και η πλαγιά,

που βλέπει το Kαστρί, πως και σήμερα. Aκριβώς στην κορυφή και στα ντια άνδηρα έγινε και η πρσφατη ανασκαφή με τα εντυπωσιακά αποτελέσματα, αφού ήλθαν στο φως πάμπολλα ευρήματα, που κατρακύλησαν απ ψηλά. Tα ευρήματα υποδηλώνουν τη διάρκεια, την πυκντητα κι ακμη τον τρπο της λατρείας. Φυσικά τα κεραμικά ήταν συχντατα θρυμματισμένα, η μελέτη τους μως δείχνει πως ανήκουν σε ποικίλα σχήματα, απ μικρά προχοΐδια και κύπελλα, που προορίστηκαν για να περιλάβουν ταπεινές, υγρές και στερεές προσφορές των πιστών, μέχρι μεγάλα, γραπτά πιθάρια, που το ιερατείο θα συγκέντρωνε τα αγαθά. Πολλά πήλινα σκεύη είχαν καθαρά λατρευτική χρήση, πως τα ρυτά, αγγεία με μια τρύπα για να χύνονται οι σπονδές, ή και τα πύραυνα, τα θυμιατήρια. Kι ακμη οι τράπεζες προσφορών και οι κέρνοι, τα αγγεία με τις πολλαπλές κοιλτητες, που χρησιμοποιήθηκαν αργτερα και στην ελευσιανιακή λατρεία, για να περιλάβουν τις απαρχές, τους πρώτους καρπούς της γης. Tα πολυτελέστερα σκεύη ήταν λίθινα. Eίναι χαρακτηριστικ τι μερικά απ τα λιθοτεχνήματα κατασκευάστηκαν απ λακωνικές πέτρες, πορφυρίτη και σπαρτιατικ βασάλτι, πέτρες που ήταν περιζήτητες, αφού γινταν και εξαγωγή τους στη μινωϊκή Kρήτη. Aπ πορφυρίτη κατασκευάσθηκε

και ένας λύχνος, που προδίδει άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία για τη λατρεία, πως θα υπήρχαν δηλαδή και κάποιες νυχτερινές τελετές, παννυχίδες, για τις οποίες χρειάζονταν μεγαλύτερες και μονιμτερες εστίες φωτς. Oπως έχει άλλωστε υποστηριχθεί και απ τους θρησκειολγους τελετουργικές φωτιές ανάβονταν συχνά σε διάφορες υπαίθριες λατρείες και πιθαντατα σ’ αυτές ρίχνονταν και διάφορα αφιερώματα, που βρίσκονται καμένα, ανάμεσα σε στάχτες. Aλλωστε ίσως οι φωτιές έπαιζαν κάποιο ρλο και στη ναυσιπλοΐα.

Aναθηματική επιγραφή Ξεχωριστή είναι η κατηγορία των ιδιμορφων, καρδισχημων, λίθινων αγγείων, που ονομάσθηκαν κοχλιάρια, γιατί μοιάζουν με κουτάλια χωρίς λαβή. Eνα απ’ αυτά, μικροτεχνικ, κατασκευασμένο απ μαύρο στεατίτη, ίσως το σημαντικτερο εύρημα της ανασκαφής, που δημοσιεύθηκε ήδη πέρυσι στο περιοδικ της γαλλικής αρχαιολογικής σχολής, έχει μιαν επιγραφή στην Γραμμική A Γραφή, την πρώτη μινωική επιγραφή που γίνεται γνωστή απ τα Kύθηρα. Tα τρία εγχάρακτα σημεία της επιγραφής διαβάζονται δα-μα-τε, που φέρνει φυσικά στο νου το νομα της Συνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Πήλινο σκεύος, καθαρά λατρευτικής χρήσης, το οποίο φέρει τρύπα στο κάτω μέρος για να χύνονται οι σπονδές. Aπ το Iερ Kορυφής των Kυθήρων. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

Δήμητρας. Iσως είναι μια αναθηματική επιγραφή στη θετητα που λατρεύτηκε στο ιερ κορυφής. Eίναι πιθαν τι μια γυναικεία θετητα λατρεύτηκε και στα άλλα μινωικά ιερά κορυφής, πως δείχνουν ακμη και εικονογραφικές παραστάσεις. Π.χ. η παράσταση σε ένα πήλινο αποτύπωμα σφραγιστικού δαχτυλιδιού απ την Kνωσσ, με μια γυναίκα να στέκεται αγέρωχη στην κορφή ενς βουνού κι έναν λατρευτή χαμηλά, με την χαρακτηριστική χειρονομία της ύψωσης του δεξιού χεριού, που θα δούμε αμέσως. Oι άνθρωποι

τις στιγμές των φβων και των ελπίδων τους για το άγνωστο ατενίζουν ψηλά, εκεί που φαντάζονται πως βρίσκεται η θετητα, που σκέπει και επισκοπεί τα πάντα. Kι είναι αξιοσημείωτο τι απ το ύψος των 350 μ. του Aγ. Γεωργίου στο Bουν εποπτεύει κανείς χι μνο τις ακτές της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου, απ τον Kάβο-Mαληά μέχρι τον Tαΰγετο στο βάθος, αλλά και μεγάλο τμήμα του Aιγαίου. Σε καθαρή μέρα φαίνονται στο ντο χι μνο τα Aντικύθηρα αλλά και τα βουνά της Kρήτης, τα Λευκά Oρη ακμη κι ο Ψηλορείτης, στοιχείο ε-

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

ξαιρετικά σημαντικ και για την πρώιμη ναυσιπλοΐα.

Eιδώλια ζώων Στα μινωικά ιερά κορυφής, είναι τεράστιος ο αριθμς των πήλινων ειδωλίων ζώων και ανθρώπων. Eίναι λοιπν αξιοσημείωτος ο περιορισμς αριθμς τους στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν. Λίγα μνο πήλινα ειδώλια ζώων, κυρίως ταύρων, μερικά σε μεγάλο μέγεθος, ήλθαν στο φως, καθώς και ένα ειδώλιο πουλιού. Δεν είναι βέβαιο αν αποδίδεται ένα περιστέρι, Συνέχεια στην 18η σελίδα

Xάλκινο έλασμα –τάμα– σε σχήμα γυναίκας απ το

ο Iερ του Aγίου Γεωργίου, στα Kύθηρα.

Διπλούς πέλεκυς, χαρακτηριστικ σημάδι της σχέσης των Kυθήρων με τη Mινωική Kρήτη. Aπ την ανασκαφή του Iερού Kορυφής των Kυθήρων.

Xάλκινο ειδώλιο σκορπιού, απ το Iερ Kορυφής στα Kύθηρα.

Kαρδισχημο λίθινο αγγείο, της ομάδας που ονομάστηκαν κοχλιάρια, γιατί μοιάζουν με κουτάλια χωρίς λαβή. Tο συγκεκριμένο, θεωρείται το σημαντικτερο εύρημα της ανασκαφής του Iερού Kορυφής στα Kύθηρα. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

Aρχαιολγοι και τεχνίτες στην ανασκαφή του Iερού Kορυφής του Aγίου Γεωργίου στα Kύθηρα. Στο βάθος διακρίνεται το χωρι Aβλέμονας. Σύμφωνα με την κρητική αρχαιολογία, το Iερ Kορυφής έπρεπε να είναι ορατ απ τα παλάτια ή απ κοντιν οικισμ. Συνέχεια απ την 16η σελίδα

πράγμα που θα το συσχέτιζε με την Aφροδίτη, που ήδη ο Oμηρος αποκαλεί Kυθέρεια. Eλάχιστα είναι και τα πήλινα ειδώλια λατρευτών. Eνα κεφάλι πήλινου ειδωλίου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, γιατί αποδίδεται και το τυπικ μέχρι και σήμερα κεφαλομάντηλο. Aντίθετα μως είναι πολλά χάλκινα ειδώλια λατρευτών, συνολικά 83. Kαι ο αριθμς αυτς είναι στατιστικά τεράστιος, αν σκεφθεί κανείς πως στην τελευταία γερμανική μονογραφία της Eφης Σακελλαράκη για τα χάλκινα ειδώλια στο Aιγαίο, αριθμούνται συνολικά 170 παραδείγματα, κυρίως στο Mουσείο Hρακλείου, αλλά και σε διάφορα ξένα μουσεία και συλλογές. Eίναι, φυσικά, εξαιρετική η σημασία αυτού του ευρήματος, γιατί τα χάλκινα ειδώλια, λγω της επιδεξιτητας των δημιουργών τους, είναι πρώιμα αριστουργήματα μικροπλαστικής. Γι’ αυτ και εκτιμώνται ιδιαίτερα, χι μνο απ τους αρχαιολγους και τους ιστορικούς της τέχνης, αλλά και τους διευθυντές των ξένων μουσείων και τους συλλέκτες. Tα περισστερα χάλκινα μινωικά ειδώλια των Kυθήρων ανήκουν σε ανδρες. Eίναι χαρακτηριστικές οι χειρονομίες τους, συχντατα επαναλαμβανμενες, γι’ αυτ και φαίνονται τυπικά λατρευτικές. Aλλοτε μνο το δεξί χέρι φέρεται στο στήθος και άλλοτε και τα δύο. Aλλοτε πάλι και τα δύο χέρια ακουμπούν στο κεφάλι. Tα περισστερα ειδώλια λατρευτών των

18

Kυθήρων ανήκουν, πως είναι επμενο, στον κοιντερο τύπο, αυτν με το δεξί χέρι στο μέτωπο, τσο τα ανδρικά, σο και τα γυναικεία. Oι άνθρωποι σκιάζουν τα μάτια απ τον ήλιο, τη λάμψη της θετητας, το φως, τη λεγμενη χειρονομία του αποσκοπείν. Eυθυτενείς, με λεπτή μέση και έντονη κάμψη του κορμού προς τα πίσω, οι άνδρες, με κατάκοσμα, μακριά φορέματα και περίτεχνες κομμώσεις οι γυναίκες, σεβίζουν, δέονται στη θετητα.

Aφιερώματα εμπρων και ναυτικών Tα επιστημονικά πορίσματα της ανασκαφής στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν αναπτύχθηκαν πριν απ δύο χρνια σε ένα συμπσιο που έγινε στην Oξφρδη και δημοσιεύθηκαν φέτος στο περιοδικ της αγγλικής αρχαιολογικής σχολής. Eκεί καταδεικνύεται και η μινωική θρησκευτική επίδραση στο Aιγαίο, δεδομένου τι βεβαιώθηκε και με άλλα ευρήματα, που δεν είχαν μέχρι τώρα προσεχθεί, η ύπαρξη και άλλων μινωικών ιερών κορυφής στο Aιγαίο, την Kέα, τη Nάξο και τη Pδο. Στις τοιχογραφίες της Θήρας απεικονίζεται άλλωστε η λατρεία σ’ ένα ιερ κορυφής. Iσως άλλοι ερευνητές θα επισημάνουν και άλλα ιερά κορυφής και σε άλλα αιγαιακά νησιά που δείχνουν έντονα τα ίχνη της μινωικής επίδρασης. O πλούτος του ιερού κορυφής των Kυθήρων είναι μως ιδιαίτερος γιατί και το νησί ήταν ξεχωριστ.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

Oπως οι μεταγενέστεροι θαλασσοκράτες, Eνετοί και Aγγλοι, έτσι κι οι μινωίτες, είχαν αναγνωρίσει πρωιμτατα τη σημασία των Kυθήρων για τους θαλασσινούς δρμους. H πλούσια και σε μέταλλα Λακωνία και η αφθονία της πορφύρας στο νησί, μοναδικής για την κατασκευή του περιζήτητου πορφυρού χρώματος, ήταν πρσθετοι παράγοντες εκτς απ τον κύριο στρατηγικ στχο. H ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν, καταδεικνύει λοιπν πως η μινωική αποικία ήταν πολύ σημαντικτερη απ’ σο είχαμε υποπτευθεί απ την ανασκαφή στο Kαστρί, αφού τα αφιερώματα στο ιερ δεν είναι λαϊκά αφιερώματα πιστών που αποζούν απ γεωργο–κτηνοτροφική οικονομία, αλλά πλούσιων εμπρων και ναυτικών.

Xρυσά κοσμήματα Tα ξεχασμένα σήμερα Kύθηρα ήταν γνωστά στην τρίτη και δεύτερη χιλιετία π.X., μέχρι τα πέρατα του ττε κσμου. Πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνευθεί η ανεύρεση στα Kύθηρα ενς λίθινου αγγείου με την επιγραφή του Φαραώ Oυζερκάφ, ήδη του 25ου αι. π.X. Kαι τι σημαίνει η ανεύρεση στα Kύθηρα ήδη το 1852 μιας χαμένης, δυστυχώς, σήμερα επιγραφής, που αναφέρει έναν βασιλιά της Bαβυλώνας του 19ου αι. π.X. Tα Kύθηρα αναφέρονται ακμη σε μιαν αιγυπτιακή επιγραφή του 14ου αι. π.X. των χρνων του Aμένοφι του Γ’. Kάθε ανασκαφή είναι βέβαια μια καταβύθιση στο παρελθν, άλλο ένα

παιχνίδι του νου, ανάμεσα στην ασυνέχεια και τη συνέχεια του ανθρώπου, του χώρου και του χρνου. Eχω υποστήριξει και αλλού, στο προτελευταίο βιβλίο μου, το «Aνασκάπτοντας το Παρελθν» την πεποίθησή μου πως ο αρχαιολγος στην ανασκαφή είναι ένα εργαλείο του χρνου, γι’ αυτ και βεβαιώνει την άδηλη συνέχεια. Oπως φαίνεται και με την ανασκαφή στον Aγιο Γεώργιο Kυθήρων. Mερικές χάνδρες απ ημιπολύτιμες πέτρες και λίγα χρυσά κοσμήματα, που βρέθηκαν, θυμίζουν ακμη και τα σημερινά αφιερώματα πιστών. Kαι περισστερο μερικά μοναδικά για το προϊστορικ Aιγαίο χάλκινα ελάσματα, ένα σε σχήμα ανδρικής μορφής και ένα άλλο γυναικείο, ένα ημίτομο ανθρώπινο σώματος και ξεχωριστά χέρια και πδια, με τρύπες μάλιστα για την ανάρτηση. Σαν τα πήλινα και μαρμάρινα αφιερώματα των μεταγενέστερων ελληνικών και ρωμαϊκών Aσκληπιείων. Iδια ακριβώς και με σημερινά πάλι τάματα των πιστών. Iσως, πιο ανεξήγητο για την άδηλη συνέχεια είναι το γεγονς πως ο παπάς που ιερουργεί και στον Aγιο Γεώργιο στο Bουν, απ τον γειτονικ Aυλαίμονα είναι μισς μινωίτης αφού είναι Kρητικς απ τη Mεσσαρά. O χρνος λοιπν αναποδογυρίζεται. Kι ο τυχερς αρχαιολγος κάνει άλλο ένα απρσμενο ταξίδι στα Kύθηρα, ακμη και στην εποχή του γαλλικού ρομαντισμού που μαγεύτηκε επίσης απ το νησί.

Tο τέλος του περίπλου εν ς καραβιού Nαυάγιο του 16ου αιώνα στο λιμάνι της Zακύνθου, πρκληση για την υποβρύχια αρχαιολογία το ναυάγιο και φθάνει σε βάθος τα 8 μέτρα περίπου κάτω απ τον πυθμένα. Oπως διαπιστώθηκε κατά τις υποβρύχιες δραστηριτητές μας, ο ύφαλος υπήρξε μοιραίος και για άλλα αρχαιτερα ναυάγια (Pωμαϊκής εποχής) αλλά και νεώτερα που χρονολογούνται στον 19ο αιώνα. Tο πσο επικίνδυνος ήταν ο ύφαλος αυτς ήταν βέβαια γνωστ και γι’ αυτ παλαιτερα είχε ανατιναχθεί με δυναμίτιδα το υψηλτερο μέρος του, έτσι που να καταστεί ακίνδυνος για τη ναυσιπλοΐα. O ύφαλος μως μας επεφύλασε και άλλες λιγτερο ευχάριστες και μάλιστα περισστερο επικίνδυνες εκπλήξεις: Aμέσως μλις ξεκίνησε η ηλεκτρονική αποτύπωση του βυθού απ τον αρχιτέκτονα B. Kονιρδο και το συνεργείο του Iνστιτούτου MARE της Oξφρδης, ανακαλύψαμε τέσσερις βμβες απ την εποχή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, που εξουδετερώθηκαν απ τις Eιδικές Mονάδες του Πολεμικού Nαυτικού.

Tης Kατερίνης Π. Δελαπρτα Aρχαιολγου στο υπουργείο Πολιτισμού

… Zacinto mia, che te specchi nell’ onde Del greco mar da cui vergine nacque Venere, e fea quell’ isole feconde Col suo primo sorriso… UGO FOSCOLO, A Zacinto, (1803)

ΠOΛΛEΣ εκατοντάδες είναι τα ναυάγια, άλλα μικρά και άλλα μεγαλύτερα, που κρύβουν επί αιώνες οι ελληνικοί βυθοί: απ τη μια τεκμήρια της παρουσίας και της κυριαρχίας της φυλής μας σ’ αυτ το χώρο, απ την άλλη δείγματα της τλμης του Eλληνα ναυτικού μα επίσης της εμπνευσμένης τέχνης και της ευφυούς τεχνικής που ανέπτυξε στην κατασκευή κάθε λογής πλεούμενου, πως και του εμπορικού του δαιμνιου. O έρωτας του Eλληνα με τη θάλασσα είναι μια σχέση ακατάλυτη που του δίνει ζωή με κάποιο τρπο που μνο μεταφυσικά ερμηνεύεται. Aυτά τα ναυάγια, που απέτυχαν να ολοκληρώσουν την αποστολή τους, προσφέρουν τώρα στην αρχαιολογική και μέσω αυτής στην ιστορική έρευνα πολύτιμες πληροφορίες γύρω απ τη ναυπηγική και την ιστορία των θαλάσσιων δρμων, τσο την οικονομική σο και στρατιωτική. Πολλές φορές έρχονται οι ανακαλύψεις της υποβρύχιας αρχαιολογίας να συμπληρώσουν κενά στον παγκσμιο ιστορικ χάρτη. O κσμος της σιωπής απ μνος του ασκεί ξεχωριστή γοητεία στο ευρύ κοιν, η φαντασία του οποίου οργιάζει αχαλίνωτη στην ιδέα ενς ναυαγίου οποιασδήποτε εποχής, συνδυάζοντάς το με κυνήγι θησαυρού πως θεωρούν δυστυχώς την υποβρύχιο αρχαιολογία οι περισστεροι. Παρακάτω θα σας εξιστορήσω μια υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα με την ελπίδα να καταφέρω να σας δώσω να συνειδητοποιήσετε το αντικείμεν της και τα προβλήματα που συνδέονται μ’ αυτήν.

Mεσαιωνικ ναυάγιο Tο 1980 μια παρέα Zακυνθινών, ο Διονύσης Mαρώττης, ο Πέτρος Σκαραμαγκάς, ο Aλέξανδρος Παπάς και ο Δ. Γιατράς βούτηξαν στη θέση «Σινιάλο», έξω απ το λιμάνι της Zακύνθου, για να κυνηγήσουν με ψαροτούφεκο και εκεί ανακάλυψαν τυχαία το ναυάγιο ενς ξύλινου πλοίου. Xωρίς να διστάσει ο Δ. Mαρώττης το δήλωσε αμέσως, πως ορίζει ο Aρχαιολογικς Nμος στην Eφορεία Eναλίων Aρχαιοτήτων, χωρίς μάλιστα να ζητήσει τη νμιμη αμοιβή των ευρέτρων. Oταν το 1990 το Iνστιτούτο MARE του Πανεπιστημίου της Oξφρδης μου ζήτησε σνεργασία για μία κοινή υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα, σκέφθηκα τι το ξεχασμένο αυτ

Nέες επιστημονικές μέθοδοι Tο λιμάνι της Zακύνθου, περίπου την εποχή που χρονολογείται το ναυάγιο. (Λεπτομέρεια απ πίνακα της Aγ. Iουστίνης, Bενετία).

ναυάγιο ήταν ιδανικ αντικείμενο ενς τέτοιου εγχειρήματος γιατί η διερεύνηση ενς μεσαιωνικού ναυαγίου στα νερά της Zακύνθου, έξω απ το λιμάνι, είναι οπωσδήποτε μεγάλη πρκληση για τον υποβρύχιο αρχαιολγο. Eτσι, τον Iούλιο του 1990 ξεκίνησε απ την Eφορεία Eναλίων Aρχαιοτήτων και το Iνστιτούτο MARE – Oxford μια εκτεταμένη προκαταρκτική υποβρύχια αρχαιολογική επισκπηση στη θαλάσσια περιοχή του ναυαγίου. Tον επμενο χρνο άρχισε η συστηματική ανασκαφή: την βρετανική ομάδα διηύθυνε ο κ. Mensun Bound ενώ είχα επωμισθεί τη γενική διεύθυνση και συντονισμ. H ελληνοβρετανική συνεργασία διήρκεσε μέχρι το 1994, έκτοτε δε η ανασκαφή συνεχίζεται κάτω απ τη διεύθυνσή μου απ την Eφορεία Eναλίων κάθε καλοκαίρι συστηματικά αλλά δυστυχώς μνον για 20 περίπου ημέρες.

Σώζεται ο σκελετς H πρώτη φάση της ανασκαφής ήταν κατατοπιστική: Tο ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 10 μέτρων στον ύφαλο «Δημήτρης», ένα μλις χιλιμετρο έξω απ το λιμάνι της Zακύνθου. Προς μεγάλη μας αγαλλίαση ανακαλύψαμε πως ο ξύλινος σκελετς του σκάφους σώζεται σε ικανοποιητικ βαθμ. H αρχαιολογική σημασία του ναυαγίου έγκειται ακριβώς στο γεγονς τι ο ξύλινος σκελετς του

σκάφους σώζεται σχεδν ακέραιος κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Aυτ είναι σημαντικ, γιατί μας δείχνει τη ναυπηγική του σκάφους. Eάν λάβουμε επίσης υπ’ ψιν τι, σε αντίθεση με τις βρειες θάλασσες που οι Bρετανοί και Σουηδοί αρχαιολγοι έχουν ανελκύσει ναυάγια μεσαιωνικής εποχής, το θαλάσσιο περιβάλλον της Mεσογείου δεν ευνοεί τη διατήρηση του ξύλου με αποτέλεσμα ελάχιστα αντίστοιχα ναυάγια της ίδιας εποχής, δηλαδή του 15ου–16ου αιώνα, να σώζονται ακέραια, ττε το ναυάγιο έξω απ το λιμάνι στη Zάκυνθο αποκτά ακμη μεγαλύτερο αρχαιολογικ και ιστορικ ενδιαφέρον.

Παχύρρευστη λάσπη Aμέσως μως εμφανίστηκε και η πρώτη τεχνική δυσκολία: το σκάφος σκεπάζεται απ παχύ στρώμα λάσπης, που παρά το μικρ σχετικά βάθος κάνει το αρχαιολογικ έργο ακμη πιο δύσκολο. H λάσπη είναι προϊν των εκβολών του χειμάρρου του Aγίου Xαραλάμπους, το γνωστ «Ποτάμι» του νησιού. O ύφαλος λειτουργεί σαν φυσικ φράγμα μέσα στη θάλασσα εμποδίζοντας τα φερτά υλικά του χειμάρρου να διαχέονται στο πέλαγος, με αποτέλεσμα ο χώρος του ναυαγίου να μετατρέπεται κάθε χρνο σε ένα είδος χωματερής του βυθού. Eτσι η ανασκαφή γίνεται πολύ πιο απαιτητική και χρονοβρα λγω αυτής της παχύρρευστης λάσπης, που σκεπάζει

H υποβρύχια αρχαιολογία έχει και αυτή την ουσιώδη διαφορά απ τη χερσαία: Tο «περιβάλλον εργασίας», το υγρ στοιχείο μέσα στο οποίο κινούμεθα, επιβάλλει αυστηρούς καννες και ένα σωρ περιορισμούς. O βυθς δεν συγχωρεί την παραμικρή παρατυπία στους αυτκλητους φιλοξενουμένους του. Θα ήταν λάθος μως να θεωρήσουμε τι η υποβρύχια αρχαιολογία αποτελεί ξεχωριστή επιστήμη απ τη χερσαία, την «παραδοσιακή» αρχαιολογία. Yπάρχουν βέβαια ορισμένες ουσιώδεις διαφορές αλλά περιορίζονται στη μεθοδολογία της ανασκαφής, αποτύπωσης, φωτογράφησης και συντήρησης των ευρημάτων. Στον τομέα αυτ της μεθοδολογίας είναι που η υποβρύχια αρχαιολογία συνδυάζει περισστερο απ τους άλλους κλάδους τη συνεργασία με άλλες επιστήμες, που εκ πρώτης ψεως δεν εμφανίζουν κάποια σχέση με το στεν αντικείμενο της αρχαιολογίας. H υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα είναι σχεδν πάντα διεπιστημονική. Tο ευνοϊκ βάθος του ναυαγίου μας βοήθησε ώστε να δοκιμάσουμε για πρώτη φορά σε υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα και ορισμένες άλλες νέες επιστημονικές μεθδους που εφαρμζονται στην αρχιτεκτονική αποτύπωση και στη συντήρηση του έφυδρου ξύλου. Aναφέρω ενδεικτικά τι εφαρμστηκε (για πρώτη φορά στην Eλλάδα) μια μέθοδος φωτογραμμετρίας σε υποβρύχια ανασκαφή απ τον αρχιτέκτονα της 9ης Eφορείας Bυζαντινών Aρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης κ. Bασίλη Kονιρδο και τον κ. ΔημήΣυνέχεια στην 20ή σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

Tμήμα του σκάφους που βρίσκεται βυθισμένο έξω απ το λιμάνι της Zακύνθου.

οι Tούρκοι κατέλαβαν τις «Mεσσηνιακές» κτήσεις της Bενετίας, πως τη Mεθώνη και την Kορώνη, σημαντικά προγεφυρώματα στον ηπειρωτικ κορμ της Eλλάδας, η Zάκυνθος έγινε το νοτιτερο λιμάνι της στο Iνιο, πριν απ τα Kύθηρα. Tα πρώτα μως ευρήματα της ανασκαφής δεν υπήρξαν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά ώστε να ταυτίσουμε το ναυάγιο με την ένδοξη γαλέρα κάποιου Zακυνθινού Σοπρακμιτου, πως ο ήρωας του ομώνυμου βιβλίου του Διον. Pώμα, ούτε για να υποστηρίξουμε τι πρκειται για αυθεντικ βενετσιάνικο σκαρί: διασκορπισμένα στο βυθ, τσο στην επιφάνεια του πυθμένα σο και σε μεγαλύτερο βάθος μέσα στο παχύ στρώμα λάσπης, βρήκαμε χιλιάδες χυμένα φουντούκια σε άριστη κατάσταση διατήρησης, δείγματα των οποίων μαζί με δείγματα ξύλων στάλθηκαν για ανάλυση, στα εργαστήρια του Kέντρου Eρευνών «Δημκριτος» στον Δρα κ. Γ. Mανιάτη.

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

τρη Kαρανταΐδη τοπογράφο–μηχανικ του υπουργείου Mακεδονίας–Θράκης. Στην έρευνα ενς ναυαγίου τίθενται πάντοτε πολύπλευρα και αρκετές φορές δυσερμήνευτα ερωτήματα: Ποια ήταν άραγε η εθνικτητα του σκάφους; Hταν αμιγώς εμπορικ; Ποιο να ήταν το λιμάνι της προέλευσής του; Hταν άραγε η Zάκυνθος ο τελικς του προορισμς ή ήταν απλώς μια επισταθμία ανεφοδιασμού παραπλέονταος καθ’ οδν προς άλλη σκάλα του Iονίου πως η Kεφαλονιά; Kάτω απ ποιες συνθήκες ο ύφαλος απέσπασε απ την επιφάνεια το καράβι για να το κρατήσει για πάντα στον κσμο του βυθού; Πολλά απ αυτά τα ερωτήματα θα μείνουν δυστυχώς αναπάντητα: ναι μεν ο αρχαιολγος πρέπει να έχει φαντασία, κινδυνεύει, μως, να γίνει καταγέλαστος εάν αφεθεί να ξεφύγει απ το χαλινάρι της στεγνής ερμηνείας των δεδομένων. Bέβαια, ήταν απλυτα θεμιτ να ελπίζουμε τι θα είχαμε μπροστά μας κατά προτίμηση μια βενετσιάνικη γαλέρα, ένα πολεμικ πλοίο σαν εκείνα που οι ευγενείς, η στρατιωτική αριστοκρατία της Mεγαλοπρεπούς Kοιντητας της Zακύνθου (magnifica communita di Zante) παρείχαν στη Bενετία, πως η ένδοξη εκείνη γαλέρα «Iουδήθ» του Mαρίνου Σιγούρου, Σοπρακμιτου (= κυ-

20

Σχεδν ακέραιο Σωρς απ μπάλες κανονιού in Situ στο σκαρί του βυθισμένου σκάφους.

βερνήτη) και θείου του πολιούχου του νησιού Aγίου Διονυσίου, στη Nαυμαχία της Nαυπάκτου, που το ακρπρωρ της σώζεται στο Mουσείο Σολωμού και Eπιφανών Zακυνθίων στη Zάκυνθο.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

H Zάκυνθος, πως και τα άλλα νησιά του Iονίου, υπήρξε σε λη την Aναγεννησιακή περίοδο, σημαντικς εμπορικς κμβος αλλά και προπύργιο της άμυνας της Δύσεως έναντι των Tούρκων. Oταν μάλιστα

Tο φαινομενικά ταπειν, γιατί χι αστείο αυτ εύρημα, αποτελεί εν τούτοις ένα σημαντικ ενδεικτικ στοιχείο για τον προσδιορισμ της προέλευσης του σκάφους, αφού είναι γνωστ τι σε τρεις περιοχές καλλιεργείτο ττε η φουντουκιά: στην «καθ’ ημάς Aνατολή» στην Kασταμονή της M. Aσίας, στο Aγιον Oρος και στην Aγυιά. H καλλιέργεια

του καρπού αυτού ήταν ακμη άγνωστη στην Eυρώπη. Aρα το σκάφος προερχταν απ κάποιο αιγαιοπελαγίτικο λιμάνι και προοριζταν για κάποιο λιμάνι της Iταλίας ή της Mεσογειακής Γαλλίας. Iσως βέβαια και για την ίδια τη Zάκυνθο. Eτσι το φορτίο του σκάφους αποτελεί επίσης ένα στοιχείο για την έρευνα της οικονομικής ιστορίας της περιδου της Tουρκοκρατίας. Oι τομές που ανασκάφθηκαν απ το 1991 μέχρι και το 1996 (με διακοπή μνον το 1995, που έγιναν μνον υποβρύχιες εργασίες προστασίας του ναυαγίου), έφεραν στο φως σημαντικ μέρος της μιας πλευράς του ξύλινου σκελετού του πλοίου, που επιβεβαιώθηκε τι σώζεται σχεδν ακέραιο. Oι δοκιμαστικές τομές έφεραν στην επιφάνεια διάφορα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πως κοκάλινη χτένα μαλλιών, κομμάτια απ χονδρ γυαλί, ανάγλυφη πίπα καπνίσματος, βλια, ξύλινα εξαρτήματα του σκάφους πως τροχαλίες και άλλα μικροαντικείμενα. Aυτ που περιλαμβάνεται έτσι απλά σε λίγες γραμμές, αντιπροσωπεύει ώρες επίπονης δουλειάς λου του συνεργείου της ανασκαφής κάτω απ το βυθ, μέσα στη λάσπη. Kάθε ένα απ αυτά τα αντικείμενα έπρεπε να απομονωθεί σχολαστικά απ τον περίγυρ του με προσοχή ώστε να μην καταστραφεί ούτε αυτ ούτε τυχν άλλο, που θα μπορούσε να κρύβεται κολλημένο δίπλα του. Aποκαλύφηκε εξάλλου μεγάλος αριθμς θραυσμάτων λεπτής και χονδρής κεραμικής, η οποία κατά καννα είναι βασικ στοιχείο για τη χρονολγηση στην αρχαιολογική επιστήμη. Δυστυχώς μως μέχρι στιγμής δεν υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για να μας βοηθήσει στην ταύτιση του σκάφους. Bρέθηκαν ακμα πέτρινες μπάλες κανονιών, διαφορετικών διαμέτρων, είναι μως ακμη πρωρο και παρακινδυνευμένο να πούμε αν αυτές ήταν έρμα ή αν μαρτυρούν τι το καράβι ήταν εξοπλισμένο.

Iχνη πυρκαγιάς H ανασκαφή το φετιν καλοκαίρι αποκάλυψε το σημείο πρσκρουσης του σκάφους στον ύφαλο καθώς και έντονα ίχνη πυρκαγιάς, που συνήθως αποτελειώνει την καταστροφή. Tώρα μπορούμε να ανασυνθέσουμε με κάποια σαφήνεια τις τελευταίες στιγμές του καραβιού: με την πρσκρουση κάποια εστία πυρς (δεν θα μάθουμε ποτέ αν ήταν λάμπα ή πυροστιά), ανατράπηκε και το καράβι πήρε φωτιά, η οποία βέβαια σβήστηκε απ το θαλασσιν νερ, που κατέκλυσε και τελικά βύθισε το καράβι. Πολλά απ τα ευρήματα ήταν μεταλλικές σχεδν άμορφες μάζες (συσσωματώματα), που για το ανίδεο μάτι έμοιαζαν με ανάξια λγου απορρίμματα της θάλασσας, ανακατωμένα με σκουριά και πηγμένη λάσπη. Tα συσσωματώματα αυτά έκρυβαν πολλά απ τα σημαντικτερα μέχρι στιγμής ευρήματα της ανασκαφής. Oταν καθορίστηκαν με σχολαστική επιμέλεια απ τις συντηρήτριες κ. Pίτσα Παπαδήμα

Kάθε κομμάτι του σκάφους, αποτυπώνεται απ τον αρχιτέκτονα B. Kοκρδο.

και κ. Σ. Παπιδά αποκαλύφθηκε πως έκρυβαν μεγάλο αριθμ ασημένιων νομισμάτων του Φιλίππου II της Iσπανίας. Eξίσου σημαντικ εύρημα ήταν και τμήμα επεξεργασμένου ξύλου, που φέρει χαραγμένα κεφαλαία γράμματα του λατινικού αλφαβήτου (αρχικά του πλοιοκτήτη ή του ναυπηγού;) καθώς και σταυρ της Mάλτας (σημάδι πως το πλοίο ήταν χριστιανού καραβοκύρη;). H Iσπανία την εποχή αυτή είναι κοσμοκράτειρα: στο κράτος των Aψβούργων πάντα σε κάποιο κομμάτι είναι ημέρα, έτσι πως εκτείνεται ολγυρα στην υδργειο απ την Kεντρική Eυρώπη στο Nέο Kσμο και απ εκεί στην άλλη άκρη του Eιρηνικού, στις Φιλιππίνες. Oπως γράφει χαρακτηριστικά ο Braudel «το λευκ μέταλλο (ο άργυρος δηλ.), αρχίζει να παίρνει το

δρμο για την Iταλία απ το 1530 και ακολουθεί σχεδν αποκλειστικά το θαλάσσιο δρμο Bαρκελώνης, Γένοβας».

Eυρύ πεδίο έρευνας Eως του ολοκληρωθεί η ανασκαφική έρευνα και έλθουν στην επιφάνεια περισστερα στοιχεία γύρω απ τη ναυπηγική του σκάφους, τον εξοπλισμ και το φορτίο του, θα ήταν εξαιρετικά πρωρο, να διατυπώσουμε με ασφάλεια οιαδήποτε θεωρία, που θα μας οδηγούσε ενδεχομένως σε λανθασμένα συμπεράσματα θησαυροθηρικού χαρακτήρα, κάτι που δυστυχώς συνηθίζεται και χι μνον στο χώρο της υποβρύχιας αρχαιολογίας, απ ερασιτέχνες. Tο σίγουρο πάντως είναι τι το ναυάγιο στο «Σινιάλο» έξω απ το

Συσσωμάτωμα νομισμάτων με στρακα κεραμικής, πριν απ τη συντήρηση και τον καθαρισμ τους.

λιμάνι της Zακύνθου θέτει πλήθος ερωτημάτων και προσφέρει ευρύ πεδίο έρευνας, τσο στον τομέα της ιστορίας της ναυπηγικής σο και εκείνον της εν γένει πολιτικής και εμπορικο-οικονομικής ιστορίας και μάλιστα χι μνο του χώρου της Eπτανήσου κατά την ταραγμένη περίοδο του 16ου αιώνα. H υποβρύχια αρχαιολογία, περισστερο απ τους άλλους κλάδους της αρχαιολογικής επιστήμης, επιβάλλει τη συλλογική εργασία εξειδικευμένου προσωπικού σε διάφορους τομείς. Θέλω να ευχαριστήσω λους σοι κατά καιρούς δούλεψαν και βοήθησαν στην ανασκαφή και ιδιαίτερα τους Bασίλη Kονιρδο, αρχιτέκτονα στην 9η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων και τους συναδέλφους της Eφορείας Eναλίων Aρχαιοτήτων, Hλ. Σπονδύλη, αρχαιολγο, Hλ. Kυριακπουλο, μηχανικ, T. Mάγειρο, αρχιτέκτονα, τους αυτοδύτες Mανώλη Tζεφρώνη, Π. Xρονπουλο και Λ. Mερσενιέ, τον φωτογράφο Π. Bεζυρτζή και τη συντηρήτρια αρχαίων P. Παπαδήμα. H ανασκαφή αυτή δεν θα προχωρούσε χωρίς την ευσυνειδησία, το κέφι τους και την εθελοντική, πολλές φορές, προσφορά τους. Tέλος, επιθυμώ να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τις Λιμενικές αρχές Zακύνθου για τη συνεχή υποστήριξη, που παρέχουν στο συνεργείο της ανασκαφής, καθώς και τη ΔEH Zακύνθου, για τη φιλοξενία και προθυμία της. Bιβλιογραφία: 1) K. Delaporta, M. Bound, A. wreck beside the signalo reef outside the main port of Zakynthos (Zante), Greece, Preliminary report of 1991–1993, TROPIS V (υπ εκτύπωση). 2) C. Fitton M. Bound, V. Koniordos, D. Karadaidis, Underwater surveying in island of Zakynthos, Greece, TROPIS V (υπ εκτύπωση).

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

H παλαιολιθική Λευκάδα Eργαλεία της Mέσης Παλαιολιθικής εποχής, θεωρούνται τι ανήκαν στον Aνθρωπο του Nεάντερταλ Tης Δρος Aγγέλικας Nτούζουγλη–Zάχου Προϊσταμένης IB΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασσικών Aρχαιοτήτων

KATA την εκτέλεση εργασιών αρμοδιτητος της IB΄ EΠKA στη Λευκάδα (πως είναι περιοδείες για έλεγχο δημοσίων έργων, σωστικές ανασκαφές μετά απ αίτηση του ιδιοκτήτη, κήρυξη ζωνών προστασίας), μεταξύ των ετών 1990–1996 εντοπίστηκε μεγάλος αριθμς θέσεων με εργαλειακά λείψανα της Παλαιολιθικής εποχής (περίπου 600.000 – 10.000 χρνια π.X.), έτσι ώστε να μπορούμε να πούμε τι η έρευνα αυτής της εποχής μλις τώρα αρχίζει για τη Λευκάδα. Oλα τα πυριτολιθικά εργαλειακά κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν ώς τώρα ανήκουν στη Mέση Παλαιολιθική εποχή (περ. 100 ώς 35 χιλιάδες χρνια π.X., αν και υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη πρωιμτερης αλλά και νετερης φάσης) και θεωρούνται ως εργαλεία του Aνθρώπου του Nεάντερταλ. Tο ανθρώπινο αυτ είδος έζησε στην τελευταία παγετώδη περίοδο μέχρι το 35.000 περίπου π.X., οπτε αιφνιδίως εξαφανίζεται. Tον Aνθρωπο του Nεάντερταλ διαδέχθηκε γύρω στο 35–30 χιλιάδες χρνια π.X. ο Homo Sapiens (ο έμφρων άνθρωπος), ο σύγχρονος δηλαδή άνθρωπος. Πρέπει να ληφθεί υπψη τι την εποχή εκείνη η Λευκάδα ήταν ενωμένη με την απέναντι ξηρά, καθώς η θάλασσα ήταν περίπου 100 μ. χαμηλτερα και επομένως η επικοινωνία των ανθρώπινων ομάδων ήταν εφικτή. Στους Kαρυώτες, στην παράκτια ζώνη του Nτιου Nεκροταφείου της Aρχαίας Λευκάδος, αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή των τάφων του 6–2ου αι. π.X. σε διάφορα οικπεδα, μέσα σε σκληρ κιτρινέρυθρο στρώμα με αποτρίμματα ασβεστολίθου, άφθονα λείψανα λων των τεχνολογικών σταδίων της λάξευσης του πυριτολίθου: μεγάλες κροκάλες μελίχροου ώς καστανού πυριτολίθου, φολίδες φλοιού, φολίδες απλές ή προετοιμασμένες με την τεχνική Levallois, πυρήνες φολίδων Levallois και λεπίδων, αιχμές, ξέστρα. Tο μέσο μήκος των εργαλείων φθάνει τα 7 εκατοστά και σε αυτά αναγνωρίζεται μια τεχνολογία τυπική Levallois–Mουστέρια, με ίχνη ισχυρής άμεσης επίκρουσης με σκληρ εργαλείο. H εξαιρετική διατήρηση των λίθινων εργαλείων και απολεπισμάτων, πως αυτή φαίνεται στις οξείες ακμές και στην έλλειψη «πάτινας» που προκαλείται απ τη μακρχρονη παραμονή στην επιφάνεια του εδάφους, καθιστά απίθανη την υπθεση τι το αντίστοιχο στρώμα συσσωρεύθηκε με τη σταδιακή διάβρωση και μετακύληση επιχώσεων απ την αρχική μακρινή τους θέση. Φαίνεται πιθαντερο τι κατά τη συνεχή και έντονη τεκτονική δράση, που σημειώνεται ανέκαθεν στην περιοχή του Iο-

22

Παλαιολιθικά εργαλεία απ τη Λευκάδα. Aπ το ριπίδιο Kαρυωτών: (1) χελωνσχημος πυρήνας, (2) αιχμή Levallois. Aπ τον Λευκάτα: (3) λεπίδα, (4) ξέστρο, (5) Levallois/ξέστρο, (6) πλάγιο ξέστρο.

νίου, το παλαιολιθικ στρώμα με λο το περιεχμενο της «επιφάνειας επεξεργασίας» (working floor) μετατοπίσθηκε κάποτε –και πάντως πριν απ τους ιστορικούς χρνους– απ τα ασβεστολιθικά υψώματα, που εκτείνονται προς δυσμάς της παράκτιας ζώνης και καταβυθίστηκε δημιουργώντας ένα ριπίδιο, στο οποίο προστέθηκαν αργτερα αποθέσεις ιστορικής εποχής. H άγνωστης διάρκειας χρήση του χώρου απ τους παλαιολιθικούς κατασκευαστές εργαλείων πρέπει να υπαγορεύθηκε απ την ύπαρξη άφθονης και καλής ποιτητας πρώτης ύλης. Στην κάτω περιοχή του χωριού Tσουκαλάδες, σε αναβαθμίδα απ ερυθρογή, που βρίσκεται σήμερα περίπου 100 μέτρα πάνω απ τη στάθμη του Iονίου, συλλέχτηκαν απασβεστωμένες φολίδες, πυρήνες και λίγα

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

εργαλεία απ πυριτλιθο, μερικά απ τα οποία προδίδουν μουστέρια τεχνολογία. Στο οροπέδιο της Eγκλουβής (Λειβάδι), που συμπεραίνεται τι αποτελούσε κατά την Παλαιολιθική εποχή ένα κλειστ υδροβιτοπο (που στην ορολογία της έρευνας του παλαιοπεριβάλλοντος αποκαλείται polje), οι κάτοικοι συνεχίζουν επί αιώνες την παραδοσιακή καλλιέργεια μιας εξαιρετικής ποικιλίας λεπτφλουδης φακής. Tη σπέρνουν στη λεκάνη που σχηματίστηκε ανάμεσα σε ασβεστολιθικά, εντελώς γυμνά και διαβρωμένα σήμερα, πετρώματα μετά την αποξήρανση της προϊστορικής polje εξαιτίας τεκτονικών κινήσεων. Aπ τις στρώσεις ερυθρογής, που διατηρούνται στις παρυφές της πεδιάδας, συλλέχτηκαν απασβεστωμένα αποκρούσματα και άτυποι πυρήνες πυρι-

τολίθου, μεταξύ των οποίων αναγνωρίστηκε ένας χελωνσχημος Levallois πυρήνας. Eίναι, ωστσο, πιθαν, τι τα λείψανα της λιθοτεχνίας που άφησαν οι παλαιολιθικοί κυνηγοί / τροφοσυλλέκτες ξαναχρησιμοποιήθηκαν σε νετερες εποχές για την κατασκευή μικρών αιχμών για «δοκάνια», τα οποία χρησιμοποιούνταν ώς τις αρχές του αιώνα μας για το αλώνισμα της φακής. Σήμερα, για την ίδια δουλειά, που γίνεται σε δεκάδες αλώνια με τους λιθκτιστους «βλτους» απλωμένα βαθμιδωτά στην ανηφορική πλαγιά, χρησιμοποιούνται παρμοιες ξύλινες «σβάρνες», μνο που οι για πολλές χιλιετίες χρησιμοποιούμενοι αιχμηροί πυριτλιθοι έχουν αντικατασταθεί με πριονωτές σιδερένιες ταινίες. Kοντά στο ακρωτήριο Λευκάτας εκτείνεται λεκάνη με αποθέσεις ερυθρογής, πάχους τουλάχιστον 5 μ., που καλύπτεται απ χαμηλή θαμνώδη βλάστηση (πουρνάρια, σκίνα, κουμαριές) και διασχίζεται απ βαθειά χαραγμένα ρεύματα, που είναι αποτέλεσμα της συνεχούς βσκησης, των βροχών και της επιταχυνμενης διάβρωσης. H λεκάνη αποτελεί τυπικ δείγμα παλαιολιθικής polje, που κάποτε – χάρη στις ισχυρές δονήσεις που προκαλούνται απ τις εφαπτμενες ηπειρωτικές πλάκες κατά μήκος του Iονίου – εκτινάχθηκε 100–120 μ. πάνω απ τη θάλασσα, έχασε τις υδροφρες φλέβες της και αποξηράνθηκε. Tα λίθινα τέχνεργα, που ήσαν αρχικά διάσπαρτα στον «ορίζοντα άσκησης δραστηριτητας» των παλαιολιθικών κυνηγών / τροφοσυλλεκτών, έχουν κατρακυλίσει στις κοίτες των ρευμάτων. Aπ κει συλλέχτηκε πλήθος πυρήνων, φολίδων και εργαλείων (κυρίως μονστομων και αμφίστομων ξέστρων) απ ανοιχτγκριζο ή ρδινο πυριτλιθο με μετρίως ομοιογενή σύσταση και έντονη πάτινα, Levallois – μουστέριας τεχνολογίας. H χρήση του χώρου πρέπει να συνδέεται με την εκμετάλλευση της πλούσιας πανίδας του υδροβιτοπου. H χωρική κατανομή των Παλαιολιθικών «θέσεων» στην ορεινή και στην παράκτια ζώνη του νησιού, οι οποίες είναι για την ώρα άγνωστο πώς κατανέμονται χρονολογικά μέσα στα πλαίσια της μακράς αυτής περιδου, υποδηλώνει την εκμετάλλευση απ τον παλαιολιθικ άνθρωπο λων των διαθέσιμων πηγών και δυνατοτήτων του παλαιοπεριβάλλοντος σε συνάρτηση με τις παλινδρομικές μετακινήσεις του απ την ενδοχώρα της Hπείρου προς τις δυτικές ακτές και τανάπαλιν. Στην ερμηνεία της παρατηρούμενης σήμερα διατάξεως των Παλαιολιθικών θέσεων πρέπει να ληφθεί κατά κύριο λγο υπψη η έντονη σεισμική δραστηριτητα της περιοχής, που έχει προκαλέσει δραστική ανάπλαση του φυσικού αναγλύφου και των υδρολογικών δεδομένων.

Eγκλουβή: Στους μεσαιωνικούς της «βλτους» ακμη θερίζεται η λεπτφλουδη φακή, χι πια με αιχμηρ πυριτλιθο αλλά πριονωτές σιδερένιες ταινίες.

Περιοχή Λευκάτα της Λευκάδας: Oροπέδιο απ ερυθρογή. Στο βάθος των ρευμάτων του συλλέχτηκε πλήθος εργαλείων. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

Tα νεκροταφεία της Λευκάδας Tο νησί εξακολουθεί να κρατεί επτασφράγιστες τις μυκηναϊκές του μαρτυρίες Tης Δρος Aγγέλικα Nτούζουγλη – Zάχου Προϊσταμένης της IB΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων

OI ΠPΩTEΣ επιστημονικές αρχαιολογικές έρευνες στη Λευκάδα χρονολογούνται στις αρχές του αιώνα, ταν ο συνεργάτης του Σλίμαν στην Tροία και Tίρυνθα, Γερμανς αρχαιολγος W. Dorpfeld, ακολουθώντας τις αρχαιολογικές αντιλήψεις της εποχής, που αντιμετώπιζαν τα ομηρικά έπη ως ποιητική ιστοριογραφία, πραγματοποίησε εκτεταμένες ανασκαφές σε διάφορες θέσεις του νησιού (19061914), κυρίως στον κάμπο του Nυδρίου. Στχος του ήταν η επαλήθευση της θεωρίας του, σύμφωνα με την οποία η νήσος Λευκάδα ταυτίζεται με την ομηρική Iθάκη. Oι θεωρίες του ρομαντικού αρχαιολγου είχαν μεγάλη απήχηση και έγιναν αποδεκτές απ μερίδα του επιστημονικού κσμου, η πλειοντητα μως των ειδικών τις καταπολέμησε ή τις αντιμετώπισε με περιφρνηση. H μεθοδικτητα και η διεπιστημονική προσέγγιση των αρχαιολογικών ερευνών του Dorpfeld χαρακτηρίζονται ως πρωτοποριακές για την εποχή του. Aν και οι ανακαλύψεις του εξακολουθούν να παραμένουν εντυπωσιακές, στάθηκε άτυχος στον εντοπισμ αρχαιολογικών δεδομένων που θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις θεωρίες του, σύμφωνα με τις οποίες ταύτιζε διάφορες θέσεις του νησιού με τις περιγραφές του Oμήρου. Tα ευρήματα των ανασκαφών του απέχουν χρονολογικά κατά αιώνες απ την εποχή των ηρώων της ποίησης του Oμήρου, και κατά ειρωνικ τρπο, η γη της Λευκάδας εξακολουθεί να κρατά επτασφράγιστες τις μυκηναϊκές της μαρτυρίες. Mετά απ την εποχή του Dorpfeld, αρχαιολογικές έρευνες στο νησί πραγματοποίησαν διάφο-

Eυρήματα Γεωμετρικών Xρνων απ τις ανασκαφές του ιερού στα Xορτάτα. H φωτογραφία απεικονίζει τα αντικείμενα πως τα είχε εκθέσει ο Dörpfeld στον ξύλινο οικισμ πάνω στο λφο της Aγ. Kυριακής.

ροι Eφοροι και Eπιμελητές αρχαιοτήτων της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας μέσα στο πλαίσιο των καθηκντων τους για την προστασία των μνημείων. Oι έρευνες ομως αυτές είχαν περιορισμένο χαρακτήρα, εξαιτίας του μειωμένου αριθμού των λεγομένων σωστικών ανασκαφών. Eδώ μως και περίπου δεκαπέντε χρνια, που οι αλλοδαποί και ημεδαποί επισκέπτες ανακάλυψαν τις θαυμάσιες θάλασσες και το υπέροχο γαλήνιο τοπίο της Λευκά-

δας, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την οικονομική της ανάπτυξη. Oι οικοδομικές δραστηριτητες και τα δημσια έργα αυξήθηκαν στο κατακρυφο στην ύπαιθρο και στην πλη της Λευκάδας και μαζί τους ασφαλώς ο αριθμς των σωστικών αρχαιολογικών ερευνών. Xαρακτηριστικά αναφέρουμε πως ενώ κατά την περίοδο 1970–1988, στις περιοχές που εντοπίζονται τα νεκροταφεία της αρχαίας πλης, είχαν ανασκαφεί περίπου 82 αρχαί-

Δραχμές της Kορίνθου περί το 338 π.X. Bρέθηκαν στο βρειο νεκροταφείο της Λευκάδας.

24

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

οι τάφοι, κατά την περίοδο 1989–1996 ο αριθμς των τάφων που ερευνήθηκαν ανέρχεται στους 288. Σ’ αυτ ασφαλώς συνέβαλε και η έγκαιρη παρέμβασή μας με την επέκταση των ζωνών αρχαιολογικού ελέγχου προς τα βρεια της αρχαίας πλης.

Tα νεκροταφεία της αρχαίας Λευκάδας Tοπικές διενέξεις στάθηκαν ως αφορμή για τον αποικισμ της Λευκάδας απ τους Kορινθίους κατά το τελευταίο τέταρτο του 7ου αι. π.X., σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές (Ψευδο–Σκύλαξ, Περίπλους 34, Στράβων X, 452). Oι Kορίνθιοι οχύρωσαν την πλη με τείχη που στεφανώνουν το λφο Kούλμο και κατεβαίνουν χαμηλά προς τη θάλασσα, που κατασκεύασαν λιμάνι με μεγάλη προβλήτα, που άρχιζε απ τους πρποδες του λφου του Aγίου Γεωργίου στις απέναντι ακαρνανικές ακτές, αφήνοντας ένα άνοιγμα για το πέρασμα των πλοίων. Tο ντιο νεκροταφείο αρχίζει ακριβώς έξω απ το ντιο σκέλος του τείχους που κατεβαίνει απ τον Kούλμο έως τη θάλασσα. O πυρήνας του νεκροταφείου εντοπίζεται στις υπώρειες του Kούλμου, στη θέση Σπασμένη Bρύση (λ.χ. στον ελαιώνα Θειακού,

στο κτήμα των Aφών Στεφάνου και Δημητρίου Bλάχου, κ.α.), ενώ αραιτερες συστάδες τάφων ή οικογενειακοί ταφικοί περίβολοι υπάρχουν διάσπαρτοι και στην παραλιακή περιοχή καθώς και μέσα στον οικισμ των Kαρυωτών (λ.χ. οικπεδο Γεωργίας Mουστάκη). Oι τάφοι του ντιου νεκροταφείου, που χρονολογικά καλύπτουν μια μακρά περίοδο απ τα μέσα του 6ου π.X. αιώνα έως τον 2ο αι. π.X., τυπολογικά κατανέμονται στις εξής κατηγορίες: α) κιβωτισχημοι, β) κεραμοσκεπείς, γ) λίθινες σαρκοφάγοι, δ) λακκοειδείς απλοί, ε) λακκοειδείς με κτιστές πλευρές, στ) εγχυτρισμοί, ζ) πήλινες λάρνακες, η) λίθινες τεφροδχοι κάλπες, θ) ταφικς πίθος. Στα πολυάριθμα ευρήματα του νεκροταφείου συγκαταλέγονται επιτύμβιες στήλες με τα ονματα των νεκρών, πήλινα και γυάλινα αγγεία, λύχνοι, ειδώλια, στλεγγίδες, χάλκινα κάτοπτρα, νομίσματα, χρυσ στεφάνι απ λεπτά φύλλα δρυς κ.ά. Aξίζει να σημειωθεί εδώ και το σπάνιο εύρημα τριών τουλάχιστον ζευγών χάλκινων κλειδιών πνευστού μουσικού οργάνου κατά πάσα πιθαντητα αυλού. Eνα πανομοιτυπο σύνολο είχε βρεθεί και παλαιτερα (το 1972) σε έναν τάφο μέσα στο χωρι Kαρυώτες. Tο Bρειο Nεκροταφείο της αρχαίας Λευκάδας, η έκταση του οποίου περιλήφθηκε πρσφατα στη Zώνη προστασίας, εντοπίζεται στην περιοχή Tσεχλιμπού, την οποία διασχίζει η επαρχιακή οδς Λευκάδας – Nυδρίου. Mέχρι στιγμής στην περιοχή αυτή σε διάφορα οικπεδα ιδιωτών έχουν ανασκαφεί 120 τάφοι, οι οποίοι χρονολογικά καλύπτουν την περίοδο απ τα τέλη του 6ου π.X. έως και τον 3ο μ.X. αι. και τυπολογικά ανήκουν στις ίδιες κατηγορίες πως και αυτοί του ντιου νεκροταφείου. H διάρκεια χρήσης του βρειου νεκροταφείου και μετά τους χρνους που ακολούθησαν τη ναυμαχία του Aκτίου, ταν η Λευκάδα μαζί με άλλες πλεις πέριξ του Aμβρακικού κατέστησαν «περιοικίδες» της νεοϊδρυθείσης Nικοπλεως, τεκμηριώνει αρχαιολογικά πως η Λευκάδα δεν εγκαταλείπεται παντελώς.

Δειπνοσοφιστές (1.33. β) μερικούς αιώνες αργτερα (200 μ.X.) κατηγορεί το λευκαδίτικο κρασί πως φέρνει πονοκέφαλο: «Xαριέστατος δι’ οίνος εις παλαίωσιν ο Kερκυραίος, ο δε Zακύνθιος και ο Λευκάδιος, διά το γύψον λαβείν και κεφαλήν αδικούσιν». Σε ένα μεγάλο οικοδομικ συγκρτημα, λίγα μέτρα μλις έξω απ το ντιο τείχος της αρχαίας πλης, ανάμεσα στα άλλα βρέθηκε λίθινο πατητήρι κρασιού στη θέση του (οικπ. Xαλικιά, ανασκ. 1992) ενώ σε δύο άλλες περιπτώσεις, στον κάμπο χι μακριά απ την πλη, στις περιοχές των νεκροταφείων (οικπεδο Γ. Mουστάκη, στον οικισμ Kαρυωτών, ανασκ. 1992 και οικπεδο Xρ. Λογοθέτη, ανασκ. 1993) που θα υπήρχαν αμπελώνες στην αρχαιτητα, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως κτιστές δεξαμενές – υπολήνια, στα οποία έρρεε ο οίνος απ τα πατητήρια. Tα υπολήνια εσωτερικά ήταν επιχρισμένα με υδραυλικ κονίαμα και στον πυθμένα έφεραν βύθισμα καθαρισμού.

Eνα μοναδικ συγκρτημα

Mελαμβαφής τριποδική πυξίδα με διακσμηση τύπου «δυτικής κλιτύος» (3ος αι. π.X.) απ τάφο του βρειου νεκροταφείου.

Eνα μεγάλο οικοδομικ συγκρτημα ντια της πλης κοντά στη θάλασσα σχετίζεται με το διαμετακομιστικ εμπριο που ασκούσε η πλη – κράτος (οικ. Aρ. Φατούρου, 1993). Eκατοντάδες κομμάτια απ σπασμένους αμφορείς με ενσφράγιστες λαβές είναι αδιάψευστοι μάρτυρες πως απ εδώ έφευγαν τα προϊντα του νησιού και εδώ κατέληγαν εμπορεύματα απ ξένες αγορές. Σε ορισμένες κεραμίδες της στέγης του κτιρίου βρέθηκαν ενσφράγιστα μονογράμματα Δ A, που δηΣυνέχεια στην 26η σελίδα

Tα οικιστικά κατάλοιπα εκτς των τειχών Aνασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στη Λευκάδα τα τελευταία χρνια έφεραν στο φως κατάλοιπα οικοδομημάτων εκτς των τειχών της πλης που σχετίζονται με διάφορες οικονομικές δραστηριτητες, πως το εμπριο, την αμπελουργία και την ελαιοκομία. H Λευκάδα ήταν περίφημη για το κρασί της, ταν βέβαια δεν ήταν νοθευμένο με γύψο, οπτε γινταν κουτελίτης. O Πλίνιος αναφέρει πως ο γιατρς Aπολλδωρος, που συνιστούσε στο βασιλιά Πτολεμαίο ποια κρασιά να πίνει, μεταξύ άλλων ανέφερε και το Λευκαδίτικο (Plin. N.H. 14, 76), ενώ ο Aθηναίος στους

Eρυθρμορφη λήκυθος (4ος αι. π.X.) και κυλινδρική πυξίδα (6ος αι. π.X.) απ τάφους του βρειου νεκροταφείου. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

κάποια λεπτομέρεια την πολιορκία, ρητώς αναφέρει πως απ τη μεριά της θάλασσας η πλη ήταν ευκολπαρτη και η πεδιάδα διευκλυνε την προσέγγιση των πολιορκητικών μηχανών.

Oικιστικά σύνολα εντς των τοιχών

Mελανμορφη λήκυθος και μελαμβαφής κύλικα του α΄ μισού του 5ου αιώνα π.X. απ τάφους του βρειου νεκροταφείου.

Πήλινο ανάγλυφο πλακίδιο με παράσταση νεκρδειπνου απ το οικπεδο Aγγ. Σουλαϊδπουλου. Συνέχεια απ την 25η σελίδα

λώνουν πως το κτίριο ήταν δημσιο οικοδμημα. Aκμη και στο ακροκέραμο της στέγης απεικονίζονται ανάγλυφοι αμφορείς μέσα σε φύλλα ακάνθου. Aπ το ίδιο οικοδομικ συγκρτημα προέρχονται και ορισμένα ειδώλια θεοτήτων, που προστάτευαν τις εργασίες σ’ αυτή την εγκατάσταση. Tα αρχαιο-

26

λογικά δεδομένα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως το οικοδμημα που πρέπει να θεμελιώθηκε τον 4ο π.X. αι. επισκευάστηκε κατά καιρούς ώσπου στα τέλη του 3ου – αρχές του 2ου αι. π.X. κατέρρευσε με βίαιο τρπο. H πρώτη μας ερμηνεία για την καταστροφή του συγκροτήματος ήταν ο Eγκέλαδος που συχνά πλήττει τα Iνια Nησιά,

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

ταν μως πάνω στο στρώμα καταστροφής ανάμεσα στις κεραμίδες βρέθηκε ένα λίθινο σφαιρικ βλήμα, ξέραμε πως ανιχνεύαμε μια απ τις πιο δραματικές στιγμές της αρχαίας ιστορίας του νησιού, την πολιορκία και κατάληψη της Λευκάδας απ τα ρωμαϊκά στρατεύματα του Yπάτου Φλαμινίνου. O Tίτος Λίβος (33,17) που περιγράφει με

Στην πεδινή έκταση κοντά στη θάλασσα, εκεί που σμίγουν το ντιο με το ανατολικ (παράκτιο) σκέλος του τείχους, αποκαλύφθηκαν (στο οικπεδο Aγγέλου Σουλαϊδπουλου, ανασκαφή 1989–90), ερείπια κτιρίων και χώρων δημσιας χρήσης, πως διαπιστώνεται απ την αποκάλυψη ενς μεγάλου πλακστρωτου χώρου (μήκους τουλάχιστον 13 μ. και πλάτους 3 μ.) και την ανεύρεση πολυάριθμων θραυσμάτων οξυπύθμενων αμφορέων με ενσφράγιστες λαβές και άλλων αποθηκευτικών αγγείων. Kατά πάσα πιθαντητα τα αποκαλυφθέντα ερείπια αποτελούν τμήμα της αρχαίας Aγοράς, η οποία είναι φυσικ να αναμένεται κοντά στις αποβάθρες και τις λιμενικές εγκαταστάσεις, τμήματα των οποίων διακρίνονται καταβυθισμένα. H κεραμική και τα νομίσματα, καθώς και τα πολυάριθμα ειδώλια και πλακίδια με παράσταση νεκροδείπνων, χρονολογούν την οικοδομική δραστηριτητα στο χώρο αυτ απ τις αρχές του 4ου μέχρι τα τέλη του 2ου αι. π.X. Σημαντικά στοιχεία για την οικιστική και πολεοδομική οργάνωση της αρχαίας πλης αντλούμε και απ τις ανασκαφές ενς συγκροτήματος οικιών εντς των τειχών, σχεδν προς το κέντρο της πλης (οικπεδο Σπ. Λογοθέτη 1993–1995). Aποκαλύφθηκαν συνολικά η κάτοψη μίας οικίας και τμήματα άλλων τεσσάρων, στις οποίες διαπιστώθηκαν διαδοχικές οικοδομικές φάσεις που χρονολογούνται απ το τέλος του 6ου αι. π.X. έως τον 1ο αι. μ.X. Oι οικίες ήταν κτισμένες σε παράταξη ένθεν και ένθεν ενς μεγάλου αγωγού αποχέτευσης και σχημάτιζαν οικοδομικ τετράγωνο. H διαρρύθμιση της καλύτερα σωζμενης οικίας είναι τυπική για τη βορειοδυτική Eλλάδα κατά τους κλασικούς χρνους. Aποτελείται απ οκτώ χώρους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο ανδρώνας, που διατάσσονται τριγύρω απ ένα αίθριο. Στο αίθριο βρέθηκε ένα πηγάδι που χρησίμευε για την ύδρευση της οικίας. Στην ελληνιστική περίοδο η μορφή των οικιών παραμένει σχεδν ίδια με τη διαφορά τι κοντά στο πηγάδι προστίθεται ένα λουτρ. Σημαντικ στοιχείο για την οικονομία είναι η πιθανολογούμενη λειτουργία εργαστηρίων μέσα στις οικίες σε ειδικά διαμορφωμένους εργαστηριακούς χώρους. H συνέχιση της κατοίκησης, πιθανώς σε αραιτερη πυκντητα, κατά τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρνους αποδεικνύεται απ την εύρεση κεραμικής του 1ου αι. π.X., γεγονς που διαπιστώθηκε και απ τα ευρήματα του βρειου νεκροταφείου.

Aνασκαφές στην Kεφαλονιά Nέα στοιχεία απ τον Π ρο και το Φισκάρδο βοηθούν στην επίλυση άλυτων αρχαιολογικών προβλημάτων

Xρυσ περιδέραιο απ την κεντρική κτιστή θήκη του θολωτού τάφου, στα Tζαννάτα του Πρου της Kεφαλονιάς.

Xρυσς ρδακας απ την κεντρική θήκη του θολωτού τάφου, στα Tζαννάτα Πρου Kεφαλονιάς. Tου Λάζαρου Kολώνα Aρχαιολγου, Προϊσταμένου της ΣT΄ Eφορείας Aρχαιοτήτων Πατρών

THN ENTONH ανασκαφική δραστηριτητα που σημειώθηκε στην Kεφαλονιά κατά διάφορα χρονικά διαστήματα απ το τέλος του περασμένου αιώνα έως τις αρχές της δεκαετίας του ’70, διαδέχθηκε μια μεγάλη περίοδος είκοσι και πλέον χρνων, κατά την οποία, εκτς απ την καθιερωμένη άσκηση αρχαιολογικής προστασίας της μνημειακής κληρονομιάς του νησιού, άλλη σοβαρή αρχαιολογική παρέμβαση δεν έγινε εκεί.

Xρυσς τελετουργικς διπλς πέλεκυς απ την κεντρική κτιστή θήκη του θολωτού τάφου, στα Tζαννάτα Πρου Kεφαλονιάς.

Pωμαϊκή σαρκοφάγος απ το Φισκάρδο. Φέρει γλυπτική παράσταση με την αρπαγή της Περσεφνης.

Oι φημισμένες αρχαιολογικές έρευνες των Π. Kαββαδία, N. Kυπαρίσση, Σπ. Mαρινάτου και Π. Kαλλιγά που διενεργήθηκαν σε διάφορες περιοχές του νησιού, παρά την τεράστια συμβολή τους στην τεκμηρίωση του ιστορικού και πολιτιστικού παρελθντος της Kεφαλονιάς, δυστυχώς δεν συνεχίστηκαν και πολλά προβλήματα εξακολουθούν να παραμένουν άλυτα. Oύτε η υπ τον καθ. Συμεώνογλου έναρξη το έτος 1984 συστηματικής αρχαιολογικής ανασκαφής στον Πάνω Aετ Iθάκης κάλυψε το κεν, μολοντι η έρευνα εκείνη εγκαινιάστηκε ως αναβίωση του οράματος των

Dorpfeld, Goekoup, Benton κ.ά., για τον εντοπισμ της Oμηρικής Iθάκης. Kαθ’ λη τη διάρκεια αυτής της άγονης θα έλεγε κανείς περιδου 1973–1993, πως ήδη έχει επισημανθεί, η αρχαιολογική παρέμβαση στην Kεφαλονιά περιορίστηκε σε ανασκαφές σωστικού χαρακτήρα, για τη διάσωση δηλαδή αρχαίων που ήρθαν στο φως κατά τις εκσκαφικές εργασίες θεμελίωσης οικοδομών ή άλλων τεχνικών έργων σε διάφορες περιοχές του νησιού και ιδιαίτερα στη Σάμη που η σύγχρονη πολίχνη επανοικοδομείται στον ίδιο χώρο που υπήρχε η ομώνυμη

αρχαία πλη. Aλλά ένας τπος πως η Kεφαλονιά που, λγω των μοναδικών γεωμορφολογικών γνωρισμάτων της (ελατοσκέπαστος Aίνος) και των επίζηλων γεωπολιτικών πλεονεκτημάτων της (στρατηγική θέση για τον έλεγχο της θαλάσσιας επικοινωνίας Aνατολής–Δύσης) κατοικήθηκε αδιάκοπα απ την εποχή του λίθου, δεν ήταν δυνατν να εξακολουθήσει να αντιμετωπίζεται ως περιοχή περιστασιακών αρχαιολογικών ενδιαφερντων. H ελληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία με τις αρμδιες εφορείες αρχαιοτήτων, η Aρχαιολογική Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

Γενική άποψη του ρωμαϊκού νεκροταφείου στο Φισκάρδο. Συνέχεια απ την 27η σελίδα

Eταιρεία, ο τομέας αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων, το Aρχαιολογικ Iνστιτούτο της Δανίας, η Iταλική Aρχαιολογική Σχολή, μεμονωμένοι αρχαιολγοι απ τη Γερμανία, την Aγγλία και την Aμερική, έχουν αναλάβει απ το έτος 1993 μια νέα προσπάθεια για τον εντοπισμ, τη μελέτη και την προβολή της μνημειακής κληρονομιάς του νησιού. Aφορμή, μως, γι’ αυτ το νέο ερευνητικ σάλπισμα στο νησί αποτέλεσε η έρευνα ενς σημαντικού θολωτού τάφου που εντοπίστηκε το 1992 στα Tζαννάτα Πρου απ το Γερ. Mεταξά, νομάρχη σήμερα της Kεφαλονιάς.

Π ρος O τάφος είναι ο μεγαλύτερος απ’ λους σοι έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή και ο καλύτερα διατηρημένος. Eχει διάμετρο 6,80 μ. και είναι θεμελιωμένος σε βραχώδες πλάτωμα του λφου Mπρούζι. Aρχικά στη θέση του πρέπει να υπήρχε βραχοσπηλιά, στην οποία λατρευταν χθνια θετητα. H θλος, κτισμένη κατά το εκφορικ σύστημα απ πλακοειδείς πωρλιθους και ντπιους ψαμμιτλιθους, διατηρείται σε δεκατέσσερις σειρές λίθων ή σε ύψος 3,95 μ. O δρμος είναι κοντς και πλακοσκεπής,

έχει δε ύψος 1,83 μ. και πλάτος 0,80 μ. Στο σημείο που ο σημερινς τάφος, προϋπήρχε άλλος μικρτερος θολωτς κτισμένος με πλάκες πωρολίθου. O μικρς αυτς τάφος που για άγνωστη αιτία πρέπει να κατέρρευσε, ήταν μοιος με εκείνον που ερεύνησε ο Mαρινάτος στα Mαυράτα Kεφαλονιάς, περιοχή που γειτνιάζει με τα Tζαννάτα. Tο πωρολιθικ υλικ του παλιού μικρού τάφου είναι εκείνο που μαζί με το ψαμμιτολιθικ της περιοχής χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του σημερινού τάφου. Eντς του τάφου υπήρχαν πολλές ταφές, άλλες σε λάκκους κι άλλες σε κτιστές θήκες, μια δε σε πιθάρι. Oλες σχεδν βρέθηκαν συλημένες και αναμοχλευμένες, ενώ ορισμένες που βρέθηκαν στη θέση τους ήταν ακτέριστες. Oι παλιτερες ταφές οι οποίες πως φαίνεται συνοδεύονταν απ πλούσια κτερίσματα, συλήθηκαν απ τους ίδιους τους Mυκηναίους στα τελευταία χρνια της μυκηναϊκής περιδου, απ το 1200 π.X. και μετά. Πάντως, τα διασωθέντα κτερίσματα των ταφών χρονολογικά καλύπτουν μια μεγάλη περίοδο, απ το 1400 έως το 1000 π.X. περίπου. Aπ τις τρεις συνολικά κτιστές θήκες του τάφου, σύγχρονη της κατασκευής του θολωτού είναι η κεντρική, η οποία μάλιστα είναι και η σημαντικτερη αφού εδώ θάφτη-

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

κε ο άρχοντας της περιοχής. H θήκη, θεμελιωμένη σε βάθος 2.80 μ. απ το δάπεδο της θλου είναι κτισμένη κατά το ψευδοϊσδομο σύστημα απ ψαμμιτλιθους, έχει μήκος 2.20 μ., πλάτος 0,60 μ. και βάθος 1.40 μ. Mετά τη σύλησή της κατά τους ύστερους μυκηναϊκούς χρνους, φιλοξένησε και πάλι ταφές αρχντων. Πολύ μικρ αδιατάρακτο τμήμα της πρωιμτερης ταφής, που διασώθηκε στον πυθμένα της θήκης, μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για τον πλούτο του νεκρού. Bρέθηκαν εδώ χρυσά πλακίδια (στον τύπο φύλλου κισσού, ρδακα, κρίνου, ναυτίλου, αχηβάδας), πολλές χρυσές χάντρες περιδεραίων, χρυσά επιράμματα ενδυμασίας με ανάγλυφη διακσμηση σπειρών, δύο σφραγιδλιθοι με παραστάσεις αντίνωτων βουκράνων και λέοντος να κατασπαράζει ελάφι, δύο επίχρυσα κέρατα ταύρων, πιθανώς απ ρυτ και ένας χρυσς τελετουργικς διπλούς πέλεκυς.

Aγγεία και ειδώλια Kατά την τελευταία χρήση του τάφου κτίζονται δύο ακμα θήκες. H πρώτη απ αυτές που βρέθηκε ημικατεστραμμένη και σχεδν πλήρως συλημένη, είχε κτιστεί με ασβεστολιθικές πλάκες που προήλθαν απ την ξηρολιθιά του στομίου. H δεύτερη κτίστηκε με υλικ

της κεντρικής θήκης και περιείχε ακτέριστη ταφή σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση. H τελευταία ταφή του τάφου βρέθηκε σε μεγάλο πιθάρι και χρονολογείται στην υπομυκηναϊκή περίοδο (1000 π.X. περίπου). Eξωτερικά του τάφου υπάρχει περίβολος που διακπτεται ισομετρικά απ τέσσερις ογκλιθους. Στα νοτιοδυτικά εντοπίστηκε μικρή τετράπλευρη κατασκευή, διαστάσεων 3,70X1,65 μ. H κατασκευή αυτή έχει τη μορφή ασκεπούς ορθογωνίου τάφου με μικρ δρμο. Στο βοτσαλωμένο δάπεδ του είχαν μεταφερθεί και τοποθετηθεί ατάκτως τα οστά 72 νεκρών, γεγονς που ερμηνεύει τη χρήση του χώρου ως οστεοφυλάκιου. Mεταξύ των σκελετικών λειψάνων βρέθηκαν πολλά αγγεία, μερικά πήλινα ειδώλια, χάλκινα εργαλεία (μαχαίρι, ξυράφια), λίθινα ακντια, χάντρες απ χρυσ, υαλμαζα και κορναλίνη, καθώς και έξι φακσχημες σφραγίδες με διάφορα θέματα. Tα παραπάνω χρονολογούνται μεταξύ των χρνων 1400–1200 π.X. περίπου. H έρευνα και η μελέτη των στοιχείων του τάφου συνεχίζονται παράλληλα με μια άλλη επιφανειακή έρευνα που έχουμε αρχίσει στο λεκανοπέδιο των Tζαννάτων για τον εντοπισμ του οικισμού. H ύπαρξη ενς τσο σημαντικού θολωτού μνημείου στην περιοχή δεν είναι

Γενική άποψη του θολωτού τάφου στα Tζαννάτα Πρου Kεφαλονιάς.

τυχαία. H περιοχή των Tζαννάτων, περιστοιχισμένη απο τον ελατοσκέπαστο Aίνο, τα πρβουνα των Πρννων του Παχνιού και της Aτρου και αρδευμενη απ το ποτάμι Bχινα, είναι μια απ τις πλέον εύφορες πεδιάδες του νησιού που προσφέρονταν ανέκαθεν για τη δημιουργία εκεί οικισμών. H γειτνίασή της εξάλλου με τη θαλάσσια επικοινωνία Aνατολής–Δύσης και η δυναττητα άμεσου ελέγχου του στενού μεταξύ Πελοποννήσου και Kεφαλονιάς, πρέπει να συνέβαλαν αποφασιστικά στην ίδρυση και την άνθηση ενς σημαντικού μυκηναϊκού κέντρου που χρονολογείται απ την YEIIIA:2 περίοδο. Mε την ανακάλυψη και την έρευνα του θολωτού τάφου στα Tζαννάτα Πρου δημιουργείται μια νέα διάσταση για την προϊστορική Kεφαλονιά, η οποία, σε συνδυασμ και με άλλα δεδομένα αυτής της περιδου για το νησί θα μας βοηθήσει κατά τα επμενα χρνια στην επίλυση άλυτων αρχαιολογικών προβλημάτων.

Φισκάρδο Mια άλλη σημαντική ανασκαφή στην Kεφαλονιά είναι εκείνη που

διενεργεί στο βορειοανατολικ άκρο της, στο Φισκάρδο, ο συνάδελφος A. Σωτηρίου. Στην παραλία της παραδοσιακής πολίχνης εντοπίστηκε τμήμα νεκροταφείου της ρωμαϊκής εποχής (2ος–4ος αι. μ.X.). Mέχρι τώρα έχουν ερευνηθεί 43 τάφοι εκ των οποίων οι 14 σε δύο περιβλους. Aλλοι απ τους τάφους είναι κιβωτισχημοι, θεμελιωμένοι σε λαξευμένους λάκκους στο φυσικ βράχο, άλλοι καμαροσκεπείς και άλλοι κεραμοσκεπείς. Στο νεκροταφείο βρέθηκαν και τέσσερις σαρκοφάγοι με διάφορες σπουδαίες ανάγλυφες παραστάσεις εκ των οποίων μια ταυτίζεται με την αρπαγή της Περσεφνης. Oσοι απ τους τάφους βρέθηκαν ασύλητοι περιείχαν πλούσια κτερίσματα, πως λυχνάρια, πήλινα και γυάλινα αγγεία, νομίσματα, δανάκες, χρυσά και ασημένια κοσμήματα κ.ά. H ανασκαφή του νεκροταφείου συνεχίζεται και πιστεύουμε τι μετά την ολοκλήρωση της έρευνας και τη μελέτη του υλικού απ τον ανασκαφέα, θα διατυπωθούν νέες απψεις για την περιοχή αυτή της Kεφαλονιάς στη ρωμαϊκή περίοδο.

Γενική άποψη των κτιστών θηκών του τάφου στα Tζαννάτα Πρου της Kεφαλονιάς. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

Kυκλώπειο οχυρωματικ τείχος στην Iθάκη.

Aναζητώντας την ομηρική Iθάκη Oι μαρτυρίες των αρχαίων και οι απψεις των νεωτέρων μελετητών διίστανται Tου Θανάση I. Παπαδπουλου Kαθηγητή Προϊστορικής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Iωαννίνων

H IΘAKH τράβηξε απ πολύ νωρίς το ενδιαφέρον περιηγητών και αρχαιολγων, καθώς το νομά της συνδέθηκε με τον Oμηρο και την Oδύσσεια. Eτσι, αναζητώντας την ομηρική Iθάκη έφθασαν στο νησί και ερεύνησαν απ τις αρχές του περασμένου αιώνα ορισμένες θέσεις που υπήρχαν εμφανή κατάλοιπα αρχαίας κατοίκησης (Aετς – Παλικαστρο, Πηλικάτα, Σταυρς, Mαρμαροσπηλιά, «Σχολή Oμήρου» Mαραθιάς, σπήλαιο Λοΐζου κ.ά.), οι Aγγλοι περιηγητές Gell και Leake, οι Schliemann και Dörpfeld, ο Volgraff, ο Kυπαρίσσης, οι Heurtley και Benton, ο Συμεώνογλου και αρχαιολγοι της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας. Tα ευρήματα, που στεγάζονται και μερικά απ αυτά εκτίθενται στα δύο μουσεία του νησιού (Bαθύ και Σταυρς), είναι διαφρων ειδών (κεραμική, χάλκικα και σιδερένια αντικείμενα, νομίσματα, επιγραφές κ.ά.), πολύ ενδιαφέροντα και σημαντικά και καλύπτουν λες τις περιδους της αρχαιτητας (απ τα προϊστορικά ώς και τα βυζαντινά χρνια). Πρέπει, μως, να σημειωθεί τι, αν και τα περισστερα απ αυτά είναι δημοσιευμένα και ορισμένα απ αυ-

30

τά (επιγραφές και νομίσματα) επιβεβαιώνουν την άποψη τι το σημεριν Θιάκι ταυτίζεται με την Iθάκη των κλασικών και ρωμαϊκών χρνων, το πρβλημα της ταύτισης της προϊστορικής – ομηρικής Iθάκης παραμένει ακμη άλυτο, καθώς οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων διαφέρουν και οι απψεις των νεώτερων μελετητών διίστανται. Xαρακτηριστική είναι η αναφορά του Στράβωνος «ου γαρ ευκρινώς αποδίδωσιν ο ποιητής ούτε περί Kεφαλληνίας ούτε περί Iθάκης και των άλλων πλησίον

τπων ώστε και οι εξηγούμενοι διαφέρονται και οι ιστορούντες» (Στράβων, X, 2.10). Στο πλαίσιο μιας περαιτέρω προσπάθειας επίλυσης του παραπάνω προβλήματος και κυρίως μιας ευρύτερης και συστηματικής έρευνας και μελέτης των αρχαιοτήτων του νησιού, ο Tομέας Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Iωαννίνων εγκαινίασε το 1994, ύστερα απ πρσκληση του Δήμου Iθάκης και πρωτοβουλία του φιλάρχαιου τ. δημάρχου κ. Σ. Aρσένη, ένα πργραμμα αρχαιολογικών

Aργυρή φιάλη απ ελληνιστικ τάφο στον Σταυρ Iθάκης.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997

ανασκαφών στη βρεια Iθάκη, που η έρευνα είχε διακοπεί για 60 περίπου χρνια, μετά τις τελευταίες έρευνες της αγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής.

Tρεις ανασκαφικές περίοδοι Στο πργραμμα αυτ, που διευθύνεται απ μένα και την επίκουρο καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας, δρ Λ. Kοντορλή–Παπαδοπούλου, συνεργάζεται και συμμετέχει ομάδα πτυχιούχων αρχαιολογίας και φοιτητών των Πανεπιστημίων Iωαννίνων και Iονίου. H ανασκαφή επιχορηγείται απ τον Δήμο Iθάκης, το υπουργείο Πολιτισμού και το Πανεπιστήμιο Iωαννίνων. Kατά τη διάρκεια των τριών ανασκαφικών περιδων (1994–1996) έγινε έρευνα στις θέσεις Σταυρς, Πηλικάτα, Tρεις Λαγκάδες και Aγιος Aθανάσιος – Σχολή Oμήρου. Tα αποτελέσματα συνοπτικά είναι τα ακλουθα: Στη θέση Σταυρς, με τη διάνοιξη δοκιμαστικών τομών σε διάφορα οικπεδα εντοπίσθηκαν α) πλακστρωτο διαστάσεων π. 20 x 20 μ., οριζμενο ανατολικά απ αναλημματικ τοίχο μήκους 31,50 μ. και περιβαλλμενο απ αποστραγγιστικ λίθινο κτιστ αγωγ στα δυτικά και ντια. H ταύτιση και χρονολγησή του παρα-

Aγιος Aθανάσιος – Σχολή Oμήρου, χώρος της ανασκαφής στην Iθάκη.

μένει επισφαλής, καθώς απαιτείται περαιτέρω έρευνα στη θέση αυτή, β) δύο πύλες στο σωζμενο τμήμα του οχυρωματικού κυκλώπειου τείχους, δυτικά του σημερινού χωριού Σταυρς, με εξωτερική αναβάθρα, που οδηγούσαν πιθαντατα στον προϊστορικ οικισμ και την έδρα του τοπικού άρχοντα στην κορυφή του λφου, γ) ενδιαφέρουσα τέλος ήταν η ανεύρεση και έρευνα ασύλητου, επιμελημένης κατασκευής λιθκτιστου κιβωτισχημου ελληνιστικού τάφου που περιείχε ταφές κτερισμένες με πολύτιμα και σημαντικά αντικείμενα (πήλινα, χάλκινα και ασημένια αγγεία, νομίσματα και κοσμήματα). Στα Πηλικάτα, εκτς απ τον καθαρισμ και την επανεξέταση του τείχους της Πρώιμης Eποχής του Xαλκού, νέες τομές απέδωσαν πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα (θεμέλια Πρώιμης Eποχής οικιών, κεραμική, λίθινα εργαλεία κ.λπ.). Στις Tρεις Λαγκάδες, που η S. Benton είχε ανασκάψει και βρει κατά τη διάρκεια του 1930 κατάλοιπα δύο λιθκτιστων προϊστορικών οικιών και τριών μικρών λιθκτιστων καλυβών που είχαν καταστραφεί ίσως απ σεισμ και είχε περισυλλέξει ενδιαφέρουσα προϊστορική – μυκηναϊκή κεραμική, ανοίχτηκαν πέντε δοκιμαστικές τομές με στχο την επίλυση προβλημάτων στρωματογραφίας και κατοίκησης κατά την προϊστορική, ιδιαίτερα την μυκηναϊκή εποχή. Bρέθηκαν λείψανα και άλλων προϊστορικών οικιών και προϊστορική κεραμική, χρειάζεται μως περαιτέρω έρευνα στη σημαντική αυτή θέση για την επίλυση διαφρων προβλημά-

των. Σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα, μπορεί να υποστηριχθεί η ύπαρξη προϊστορικού οικισμού απ τον 14ο αι. π.X. Mυκηναίων εμπρων που συναλλάσσονταν με την Δύση. H γειτνίαση της θέσης με το «Σπήλαιο Λοΐζου» που η Benton βρήκε τους χάλκινους γεωμετρικούς τρίποδες και άλλα σημαντικά ευρήματα, καθώς και η δυναττητα ελέγχου ολκληρου του θαλάσσιου καναλιού προς Nτια ώς την Kεφαλληνιακή Σάμη, καθιστούν την θέση αυτή σημαντική και υποσχμενη ακμη ενδιαφέροντα ευρήματα και ενισχυτικά στοιχεία για την μυκηναϊκή κατοίκηση της βρειας Iθάκης. Eκτς απ την πλήρη αποκάλυψη του οικισμού, ελπίζεται τι με τη συνέχιση της ανασκαφής θα εντοπισθεί και το μυκηναϊκ νεκροταφείο του οικισμού των Tριών Λαγκάδων.

Oι πρσφατες αρχαιολογικές μας έρευνες ενισχύουν τα συμπεράσματα προηγούμενων μελετητών και πιστοποιούν την κατοίκηση της βρειας Iθάκης κατά την προϊστορική εποχή (π. 3000 – 1100 π.X.). Aν και τα ευρήματα της μυκηναϊκής εποχής είναι, σχετικά με υστερτερες εποχές, λίγα, πιστοποιούν μως με ασφάλεια την παρουσία και δραστηριτητα των

Mυκηναίων στο νησί και ενθαρρύνουν τις προσδοκίες και την προσπάθεια για την αναζήτηση και εντοπισμ της ομηρικής Iθάκης. Για τον σκοπ αυτ απαιτείται η συνέχιση του ανασκαφικού προγράμματς μας και η συμπαράσταση των τοπικών φορέων, του υπουργείου Πολιτισμού και των δύο πανεπιστημίων της Δυτικής Eλλάδας, Iωαννίνων και Iονίου.

Mυκηναϊκά λείψανα H περιορισμένης έκτασης συνεχιζμενη έρευνα στην τέταρτη θέση Aγιος Aθανάσιος – Σχολή Oμήρου έχει δώσει ώς τώρα σημαντικά ευρήματα, χρονολογούμενα απ την μυκηναϊκή εποχή ώς και την Pωμαϊκή περίοδο (λείψανα οχυρωματικού τείχους και πύργων, τοίχων οικιών, νομίσματα, μεταλλικά αντικείμενα, ρωμαϊκούς τάφους, κ.ά.). H θέση είναι στρατηγικής σημασίας και τα αποκαλυφθέντα ώς τώρα κτιριακά κατάλοιπα πιθανώς ανήκουν σε ένα ισχυρ και ακμαίο κέντρο της Bρειας Iθάκης, του οποίου η έκταση και σημασία θα είναι δυνατν να αξιολογηθεί σωστά μετά την ολοκλήρωση του ανασκαφικού προγράμματος.

Δίωτος αμφορέας απ ελληνιστικ τάφο στον Σταυρ Iθάκης. KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31

Tα Eπτάνησα αποκαλύπτουν... MONAΔIKA ευρήματα έρχονται στο φως τα τελευταία χρνια στα Eπτάνησα. Θησαυροί κρυμμένοι είτε στο έδαφος είτε στην παράλια ζώνη τους, αποδεικνύουν σταδιακά χι μνο τους πολιτισμούς που ήκμασαν εκεί αλλά και τα σημάδια των πολλών κατακτητών που κατά καιρούς επιβουλεύτηκαν την ελευθερία τους. Kαι δεν ήταν λίγοι: Σικελοί, Iλλυροί, Pωμαίοι, Bενετοί, Pώσοι, Γάλλοι και Aγγλοι. Oι ανασκαφές στα Eπτάνησα συνεχίζονται εδώ και πολλά χρνια. Tελευταία ήρθαν στο φως λίχνοι, αγγεία, χρυσά αντικείμενα, περίτεχνοι αμφορείς, πήλινα ειδώλια ζώων, κυρίως ταύρων, μοναδικά χάλκινα ειδώλια, πρώιμα αριστουργήματα μικροπλαστικής. Στα Kύθηκα αποκαλύφθηκε ένα μινωικ Iερ Kορυφής ασύλητο, με θησαυρούς ανεκτίμητης αξίας. Eυρήματα απ την προϊστορική εποχή, την κλασική ή και αργτερα. Kι ακμη, σταδιακά αποκαλύπτονται οι χώροι ενετικών φρουρίων, πως ακριβώς τους έχουν περιγράψει οι περιηγητές, αυτοί που πρώτοι γοητεύτηκαν απ την ομορφιά και την εκπληκτική φύση των νησιών του Iονίου... Aνάμεσά τους υπάρχουν και: Πάνω αριστερά: Πήλινο κεφάλι ανθρώπου, με κεφαλομάντιλο, απ την ανασκαφή στο Iερ Kορυφής των Kυθήρων. Πάνω δεξιά: Στήλη του Φίλωνος, γιου του Mηλφωνος, με ανάγλυφη διακσμηση και ανάγλυφα τα γράμματα της επιτύμβιας επιγραφής, απ το ελληνιστικ νεκροταφείο στην αρχαία Kέρκυρα. Aριστερά: O δρμος και η είσοδος του θολωτού τάφου στα Tζαννάτα Πρου Kεφαλονιάς.

32

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 26 IANOYAPIOY 1997