gurgeniZe v. p.
sajaro – politikuri mmarTvelobis Teoria da praqtika (politikur-samarTlebrivi paradigmebi)
kavkasiis saerTaSoriso universiteti gurgeniZe v. p.
sajaro politikuri mmarTvelobis Teoria da praqtika (politikur-samarTlebirvi paradigmebi)
damxmare saxelmZRvanelo momzadda kavkasiis saerTaSoriso universitetis socialur mecnierebaTa fakultetze.
proeqtis xelmZRvaneli: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gamomcemloba Tbilisi 2014
redaqtorebi: filosofiis doqtori, sruli profesori: mixeil gogatiSvili; samarTlis akademiuri doqtori, asocirebuli profesori: miranda gurgeniZe.
recezentebi: iuridiul mecnierebaTa doqtori, sruli profesori: zaur jinjolava; iuridiul mecnierebaTa doqtori, sruli profesori: paata turava; politikur mecnierebaTa doqtori, sruli profesori: Tamar kiknaZe; kompiuteruli uzrunvelyofa da dizaini: giorgi fofxaZe.
wigni ibeWdeba kavkasiis saerTaSoriso universitetis akademiuri sabWos rekomendaciiT da saredaqcio kolegiis gadawyvetilebiT. © gamomcemloba “. . . . . . . . .” © v. p. gurgeniZe ISBN........
sajaro mmarTvelobis politikur-samarTlebrivi paradigmebi (Sinaarsi) Sesavali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tavi I. sajaro mmarTvelobis arsi, struqtura, funqciebi da proncipebi. 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
sajaro mmarTvelobis arsi da aucilebloba. . . . . . . . . . . . . . . . . gansxvavebebi sajaro-politikur mmarTvelobasa da biznesis marTvas Soris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis struqtura. . . . . . . . . . . . . . . . sajaro mmarTvelobis funqciebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis ZiriTadi principebi da elementebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis motivacia. . . . . . . . . . . . . . . . .
Tavi II. sajaro-politikuri mmarTvelobis tipologia da formebi. jaliaSvili (sqema). 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
sajaro-politikuri mmarTvelobis tipologia da sociodinamika. . . sajaro-politikuri mmarTvelobis formebis gageba. . . . . . . . . . . . brZaneblur-administraciuli mmarTvelobis sistema. . . . . . . . . . . sabWoTa tipis sajaro-politikuri mmarTvelobis Taviseburebani. Teokratiuli mmarTvelobis politikur-samarTlebrivi arsi da xasiaTi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis demokratiuli forma da misi damkvidrebis siZneleebi transformirebad sazogadoebaSi. . . . . .
Tavi III. saxelmwifo sajaro mmarTvelobis sistemaSi. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
saxelmwifos adgili da roli politikur sistemasa da sajaro mmarTvelobaSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xelisuflebis ganawileba da sajaro-politikuri mmarTvelobis srulyofa saqarTveloSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . arCevnebi, Rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis ganaxlebis teqnologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro mmarTveloba samarTlebrivi saxelmwifos pirobebSi. . . . samoqalaqo sazogadoeba da sajaro-politikuri mmarTvelobis modeli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tavi IV. sajaro-politikuri mmarTvelobis modernizebis saSualebani postsocialistur sivrceSi. 4.1 4.2 4.3
transformirebadi sazogadoebis politikuri sistemis modernizebis koncefcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sajaro-politikuri mmarTvelobis adaptireba postsabWouri sivrcis pirobebSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . politikuri sistemis transformirebis teqnologia, kanonzomierebani da sajaro mmarTvelobis modernizebis modelebi (sasurveloba, realoba, prognozi) . . . . . . . . . . . . . . . .
Tavi V.
5.1 5.2 5.3
konfliqtebis marTva sajaro-politikuri mmarTvelobis konteqstSi.
konfliqtebis arsi da xasiaTi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . konfliqtebis da sagangebo situaciebis marTva. . . . . . . . . . . . . . . konfliqtebis marTvis meTodebi, strategia da taqtika. . . . . . . . .
Tavi VI. Adgilobrivi TviTmmarTveloba, rogorc politikuri sistemis mniSvnelovani rgoli. 6.1 6.2 6.3 6.4
adgilobrivi TviTmmarTvelobis Teoriul-praqtikuli mniSvneloba. kanonmdebloba adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesaxeb. . . . . . . . adgilobrivi TviTmmarTvelobis adgili da rgoli sajaro xelisuflebis sistemaSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . centraluri xelisuflebis da adgilobriv organoTa urTierToba sajaro-politikuri mmarTvelobis sistemaSi. . . . . . . . . . . . . . . . . .
daskvna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gamoyenebuli literatura da wyaroebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . reziume rusul da inglisuri enebze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . danarTebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
w i n a s i t y v a o b a winamdebare saxelmZRvanelo sajaro-politikuri mmarTvelobis, rogorc disciplinis Tanmimdevruli Seswavlis mcdelobaa dRevandeli gadasaxedidan. am wignis mizania gamoadges studentebs, mmarTvelobis sferoSi momuSave specialistebs, politikosebs, iuristebs, menejeradministratorebs da yvela am mecnierebiT dainteresebul mkiTxvels. Tanamedrove politikuri mecnierebis leqsikonTa brunvaSi aqtiurad SemoiWra sxvadasxva axali terminebi da maT Soris “Public Administration” rac iTargmneba, rogorc “sajaro administrireba”, “sajaro mmarTveloba”, “sazogadoebrivi administrireba”. politikuri mecnierebis literaturaSi aRniSnuli terminebi ganmartebulia, rogorc mecnierebis dargi saxelmwifo sajaro politikis, mmarTvelobis ganviTarebasa da swavlebis Sesaxeb. aseve ganmartebas moiTxovs termini “paradigma” – es aris cnebebis, procedurebis, problemebisadmi midgomis umTavresi Teoriuli principebi, romelTa saSualebiT da gamoyenebiT xorcieldeba politikur-samarTlebrivi kvleva. ganxiluli sakiTxebis arsidan gamomdinare, wigni eqvs mTavar Temas misdevs: pirveli Tavi eZRvneba sajaro mmarTvelobis arss, struqturasa da principebs. sajaro-politikuri mmarTvelobis procesis fonze ganixileba mmarTvelobis aucilebloba da mmarTvelobis motivacia. meore nawili (Tavi), “sajaro-politikuri mmarTvelobis tipologia da formebi” exeba sajaro-politikuri mmarTvelobis klasifikacias da mis sociodinamikis sakiTxebs da mmarTvelobis dormebis gagebas. mesame nawilSi ganixileba “saxelmwifo sajaropolitikuri mmarTvelobis sistema”, kerZod: saxelmwifos adgili da roli politikur sistemasa da sajaro mmarTvelobaSi; arCevnebi, rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis ganaxlebis teqnologia; sajaro mmarTveloba samarTlebrivi saxelmwifos pirobebSi; samoqalaqo sazogadoeba da sajaro-politikuri mmarTvelobis modeli. aseve ganvixilavT urTierTkavSirs politikur da arapolitikur ZalTa, urTierTobis arxebs mmarTvelTa da marTulTa Soris, mmarTvelobis meqnizmebsa da im instituciur Tu politikur procesebs, romlebic xelisuflebis bunebasa da mis saqmianobaze axdens zegavlenas; meoTxe nawili eTmoba sajaro-politikuri mmarTvelobis modernizebis saSualebebs postsocialistur sivrceSi. aRniSnuli Tavi moicavs iseT sakiTxebs rogoricaa: transformirebadi sazogadoebis politikuri sistemis modernizebis koncefcia; sajaro-politikuri mmarTvelobis adaptireba postsabWouri sivrcis pirobebSi; politikuri sistemis transformirebis teqnologia, kanonzomierebani da sajaro mmarTvelobis modernizebis modelebi (sasurveloba, realoba,
prognozi); mexuTe nawilSi gaanalizebulia konfliqtebis marTvis sakiTxebi sajaro-politikuri mmarTvelobis konteqstSi. meeqvse nawili eZRvneba adgilobrivi TviTmmarTvelobis problemas da ganixileba, rogorc politikuri sistemis mniSvnelovani rgoli. saxelmZRvaneloSi maqsimalurad aris gamoyenebuli saqarTvelos kanonmdebloba, romelic exeba sajaro mmarTvelobas, administraciuli da sxva organoebis am sferoSi funqcionirebas, aseve gaanalizebulia saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi cvlilebebiTa da damatebiT 2013 wlis 10 maisamde. avtoris mier saxelmZRvaneloSi mravlad aris gamoyenebuli politikis, samarTlis, sociologiis, ekonomikis da sxva mecnierebis dargis mkvlevarTa naSromebi, maTi avtoriseuli xedva, ganmartebebi da citatebi, sqolioebSi miTiTebiT, raTa ar dairRves saavtoro uflebebi. winamdebare saxemZRvanelos aqtualobas ganapirobebs is garemoeba, rom postsabWouri saqarTvelos sazogadoebis umTavres amocanas warmoadgens efeqturi, stabiluri da demokratiuli, erovnuli sajaropolitikuri mmarTvelobis sistemis formireba, es ki SeuZlebelia gardamavali periodis politikuri sistemis adaptireba-transformirebis procesis kvlevis gareSe, avtorma am mimarTulebebiT gadadga ramodenime mniSvnelovani nabiji – Seiswavla da gaanaliza msoflio gamocdileba sajaropolitikuri mmarTvelobis sferoSi da Camoayaliba Tavisi koncefcia, xedva am problemis irgvliv. wignSi kritikulad aris gaanalizebuli da Seswavlili ruseTis, aSS-is da dasavleTis filosofosTa, sociologTa, politologTa, ekonomistTa da iuristTa Teoriebi, Sexedulebebi sajaro mmarTvelobis calkeul sakiTxebze, maT Sromebis analizis da arsebuli praqtikis safuZvelze, mocemulia am mniSvnelovani problemis avtoriseuli Sefaseba da daskvnebi. saxelmZRvaneloSi gaanalizebuli da Camoyalibebulia gardamavali periodis politikuri sistemis adaptireba – transformirebis mecnieruli koncefcia, ganxilulia Tanamedrove sajaro-politikuri mmarTvelobis modernizaciis problemaTa sxvadasxva aspeqtebi. avtori miiCnevs, rom gardamavali politikuri sistemis aucilebloba dasabuTebulia administraciul-mbrZanebluri mmarTvelobiTi sistemis arsebobiT, rogorc destruqciis da krizisis elementis kanonzomieri gaqrobis fenomeni. wignSi dasabuTebuli saxelmwifos rolis amaRlebis aucilebloba sajaro-politikuri mmarTvelobis stabilurobis uzrunvelyofis organizaciul-teqnikuri, safinanso-ekonomikuri da institucionaluri mxardaWeris gziT.
avtori yuradrebas amaxvilebs imaze, rom Tanamedrove pirobebSi, xelisuflebaSi mosvlisa da Zalauflebis SenarCunebisaTvis aucilebelia gansakuTrebuli, moqnili politikuri strategiis SemuSaveba da misi ganxorcieleba, arsebuli realobebisa da tradiciebis gaTvaliswinebiT. wignis ZiriTadi debulebebi daskvnebi da rekomendaciebi emyareba politikuri kvlevis analizis meTodebs, romelTa meSveobiT Seswavlilia da gaanalizebulia transformirebadi sazogadoebis sajaro-politikuri mmarTvelobiTi sistemis sxvadasxva modelebis, rogorc Teoriuli, ise pragmatuli aspeqtebi. Tanamedrove etapze sajaro-politikuri mmarTveloba mravali SesaZleblobis matarebeli procesia, misi gonivruli, mecnierul doneze gamoyeneba mniSvelovani sajaro problemebis gadawyvetis sawindaria. naSromSi gaanalizebulia, Tu rogor xorcieldeba mocemuli kursis gansazRvra da rogor fasdeba sajaro-politikuri mmarTvelobis av-kargianoba, ramac saSualeba mogvca gagvekeTebina daskvnebi da Camogveyalibebina rekomendaciebi sajaro mmarTvelobis sferoSi. saxelmZRvanelo ZiriTadad gankuTvnilia umaRlesi saswavleblis studentebisaTvis, vinaidan qarTul da rusul enaze sajaro-politikuri mmarTvelobis problematikaze Sesabamisi saxelmZRvanelo ar arsebobs. 2012 wels ki robert da jenet denhartebis avtorobiT gamocemuli wigni “sajaro marTva – moqmedebis kursi” mTlianad aris agebuli aSS-i arsebul praqtikaze. misi ZiriTadi nawili gamouyenebadia qarTveli studentebisaTvis. saWiroebis SemTxvevaSi wigni SeiZleba iyos gamoyenebuli professor-maswavlebelTa, menejerTa da administrator-moxeleTa mier. saxelmZRvanelo, avtoris mier aseTi gamocemis pirveli mokrZalebuli mcdelobaa da swored amitom ar aris dazRveuli garkveuli naklovanebebisgan. avtori madlierebis grZnobiT miiRebs yvela dasabuTebul SeniSvnas, winadadebasa da rCevas.
Tavi I sajaro mmarTvelobis arsi, struqtura, funqciebi da principebi 1.1
sajaro mmarTvelobis arsi da aucilebloba
suxan-saba orbeliani Tavis leqsikonSi termin “marTvas” [marTua] ganmartavs, rogorc raime “mrudis” gasworebas. [ix.: sulxan-saba orbelianis leqsikoni t.I Tb. 1991, gv. 439] civilizaciis axal da uaxles istoriaSi am termins sul sxva axsna gaaCnia. rusul-qarTul leqsikonSi marTva iTargmenba rogorc “управлуние” [ix.: rusul-qarTuli leqsikoni, t.III Tb. 1958, gv. 529] amave mniSvnelobiT ganmartebulia aRniSnuli termini s. oJegovis leqsikonSi [ix.: Ожегов С. И. Словарь русского языка. М. 1986, стр. 727] da v.Llopatinis leqsikonSi [ix.: Малый толковый словарь русского языка. М. 2009, стр. 633] analogiurad es termini iTargmneba da gamoiyeneba inglisur, germanul da frangul enebSi [leqsikonebSi] [ix.: axvlediani g. ucxo sityvaTa leqsikoni. Tb. 1933 gv. 147; Словарь иностранных слов. М. 2003 стр. 158; Бабкин А.М.; Шендецов В.В. Словарь иноязычных выражений и слов. Ленинград. 1981 стр. 593; Georgian-English dictionary. Comled by Thamar and Isidor Gvarjaladze. Tb. P. 239] zogi marTvas, brZanebisa da kontrolis meqnizmebTan, aqcentis konsultaciebisa da molaparakebebze gadatanasTan aigivebs. sxva avtorebi amas “administrirebis donis klebasa” da Tavisufali bazrisTvis upiratesobis miniWebas ukavSireben. imisaTvis, rom sworad gavigoT marTvis mniSvneloba da arsobrivi datvirTva, vfiqrobT marTebuli iqneba am terminisa da mmarTvelobis terminis Tanafardobis garkveva. zemoT motanili ganmartebebi gvaZlevs imis saSualebas, rom marTva gavigoT rogorc sxvadasxva bunebis (biologiuri, socialuri, politikuri, iuridiuli, teqnikuri) organizebuli sistemis elementi, funqcia, romelic uzrunvelyofs maTi gansazRvruli struqturis SenarCunebas, saqmiani reJimis dacvas, saqmianobis programisa da miznebis realizacias. amgvarad SeiZleba terminebis “marTva” da “mmarTvelobis” identur mniSvnelobaze visaubroT. Tumca, aqve aRsaRniSnavia, rom rodesac termin marTvas viyenebT romelime sferoSi, (politikur, socialur da teqnikur) upriania da mizanSewonilia termin “mmarTvelobis” gamoyeneba. am logikis msjelobiT daskvnac aseTia: termini “marTva” SeiZleba gamoviyenoT rogorc farTo gageba, xolo “mmarTveloba” Sesabamisad sferoebis ufro viwro gagebiT aRviqvaT. Aamgvarad marTva ufro farTo cnebaa vidre mmarTveloba. marTvaSi sazogadoebrivi cxovrebis
warmarTvis sxvadasxva saSualeba moiazreba. amdenam mmarTveloba marTvis mxolod erTi institutTagania da Cven vfiqrobT rom marTva mmarTvelobis gareSe SeuZlebelia. mmarTvelobis mTavari berketebia: bazris arseboba, ierarqiuli dayofa, komunikaciuri sistemebi. marTvis rogorc farTo gagebis cnebis gamoyeneba ukavSirdeba saxelmwifosa da sazogadoebis gamijvnas, radgan marTvis imgvar formebsac moicavs, rogoricaa sazogadoebrivis kerZosTan TanamSromloba, komunikaciuri sistemebi da nacionaluri Tu viwro nacionaluri organizacia. zogadad marTva Sromis sazogadoebrivi danawilebisa da kooperaciis safuZvelze aRmocenda. yoveli sazogadoebrivi, koleqtiuri Sroma, romelic SedarebiT didi masStabiT warmoebs, metad Tu naklebaT mmarTvelobas saWiroebs. marTva karl marqsis azriT erTi mxriv “amyarebs individualur moqmedebaTa harmonias”, xolo meore mxriv “asrulebs saerTo funqciebs, romlebic mTelis sawarmoo sxeulis moZraobidan gamomdinareoben misi damoukidebeli moZraobidan gansxvavebiT. calkeuli violinos damkvreli TviTon lotbarobs Tavis Tavs, orkestri lotbars saWiroebs”. [ix.: marqsi k. kapitali, t.I Tb. 1954 gv. 420] uZvelesi droidan sazogadoebaSi yalibdeboda mmarTvelobis ori meqnizmi: stiqiuri da kanonzomieri, Segnebuli. pirvel SemTxvevaSi igi Tavisi arsiTa da bunebiT – avtomaturia da ar moiTxovs adamianTa Carevas. aseTia, magaliTad kapitalisturi bazari, romelic stiqiurad aregulirebs ekonomikur zogierT process. xolo mmarTvelobis Segnebuli meqanizmi eyrdnoba adamianur faqtors, damokidebulia adamianebis nebaze. mmarTvelobis Segnebuli faqtori cvlilebebs ganicdis sazogadoebis ganviTarebasTan erTad. yovel sazogadoebriv ekonomikur formacias Seesabameba misTvis damaxasiaTebeli mmarTveloba. pirveyofil Temur sazogadoebaSi mmarTveloba vlindeba tradiciebSi adaT-wesebSi da CveulebebSi, xolo Tanamedrove pirobebSi mmarTvelobam miiRo mecnieruli Sinaarsi. kacobriobis ganviTarebasTan erTad, TandaTanobiT yalibdeboda mmarTvelobis specifikuri sazogadoebrivi institutebi. mmarTvelobis TeoriebSi gamoiyofa ori ZiriTadi skola – “mecnieruli menejmenti” romlis fuZemdebelia f. teilori da “adamianuri damokidebulebis” skola, romlis avtorebia: e. melo da f. rotlistberteri. socialistebi da marqsistebi gamoyofen mmarTvelobis ramodenime Taviseburebas: 1) marTvis procesi moicavs absoliturad mTel sazogadoebas. 2) mmarTvelobis mizani da socialuri Sinaarsi gansazRvrulia socializmis ZiriTadi ekonomikuri kanonis moTxvoniT. 3) sazogadoebrivi sakuTreba ganapirobebs mmarTvelobis saxelmwifoebriv xasiaTs, anu mmarTvelobis xarisxi, done da zogadad misi arsi ganisazRvreba etatizmis doniT.
Tanamedrove pirobebSi mniSvnelovnad izrdeba mecnieruli mmarTvelobis SesaZleblobebi, amave dros saxelmwifo mmarTveloba gulisxmobs saxelmwifo programebis Sesrulebasa da xelmZRvanelobas. sajaro mmarTvelobis subieqtis uflebamosili pirebi anu sajaro administratorebi funqcionireben xelisuflebis yvela doneze – saxelmwifos Sida struqturebSi da saerTaSoriso asparezzec. sajaro menejerebi, rogorc marTaven sxvadasxva asociaciebs, organizaciebs, arakomerciul struqturebs, moZraobebs, politikur partiebs da interesTa jgufebs. sajaro administratorebs (menejerebs) muSaobis farTo speqtri gaaCniaT: sazogadoebrivi wesrigis dacva, mosaxleobis janmrTelobis dacva, Tavdacva, finansebis marTva, ekonomikis marTva, socialuri keTildReoba, bunebrivi resursebis da garemos dacva, gzebis, xidebis, komunikaciebis, Senobebis proeqtireba da mSenebloba, adamianuri resursebis menejmenti, dabegrva da sxva. amrigad sajaro marTvis procesi mravalplaniani da mravalwaxnagovania da yovelive es gadanawilebulia sajaro mmarTvelobis subieqtis farglebSi dasaqmebul adamianebze. aRsaRniSnavia is, rom sajaro marTvis kompetenciaSi da SinaarsSi mTavari rgolia saxelmwifos samsaxurisadmi valdebulebebi. sajaro marTvis warmodgenil sferoTa mravalferovnebis miuxedavad, praqtikam daadastura sazogadoebrivi da arakomerciuli struqturebis menejmentis gaSuqebasa da analizSi kompleqsuri midgomis marTebuleba, vinaidan sajaro marTva warmoadgens gansakuTrebul politikur process. qveynis demokratiuli politikuri sistemis funqcionirebis farglebSi saxelmwifo, sajaro samsaxuri moiTxovs demokratiuli faseulobebis dacvas. sajaro administratori (menejeri) valdebuli aris sxva movaleobebTan erTad angariSi gauwios sazogadoebis interesebis gamomxatvel da damcvel pirTa mimarT (esenia: arCeviTi oficialuri pirebi, sakanonmdeblo xelisuflebis wevrebi, amomrCevelebi da sazogadoebis wevrebi). “es valdebuleba moiTxovs organizaciuli politikuri da eTnikuri sakiTxebisadmi yuradRebas da stuqturebisa da procesebis ganviTarebisas am samive sferos gaTvaliswinebas”. [ix.: denharti Robert, denharti jenet, sajaro marTva. Tb. 2012 gv. 18] amgvarad mmarTveloba xelmZRvanelobas an sxvaTa kontrols gulisxmobs. amdenad, igi im meqnizmebs moicavs, romelTa mniSvnelobiT wesrigis SenarCuneba xdeba. misi mTavari funqcia koleqtiuri gadawyvetilebebis miReba da aRsrulebaa. swored amitom misi arsi ukavSirdeba sajaro urTierT qmedebebs. amdenad mmarTvelobis esa Tu is forma SeiZleba yvela sazogadoebriv doneze gamovlindes: iqneba es ojaxi, skola, politikuri moZraoba, profesiuli gaerTianeba da a.S.
mmarTveloba iZens Tavis sajaro xasiaTs, gansakuTrebiT imitom, rom pirdapir kavSirSia formalur da institucionalur procesebTan, romlebic saxelmwifoebriv doneze, sazogadoebis wesrigis dasacavad da koleqtiuri saqmianobis xelSesawyobad moqmedes. am konteqstSi sajaro mmarTvelobas sami mTavari funqcia akisria: 1. sakanonmdeblo (kanonSemoqmedeba an kanonTa Seqmna; 2. aRmasrulebeli arsebuli kanonebis aRsruleba; 3. sasamarTlo. mmarTvelobis aRniSnuli fenomenis arssa da statuss.
funqciebi
gansazRvraven
mis
sajaro
amgvarad sajaro mmarTveloba dadgenili wesrigis uzrunvelyofis meqanizmia da misi mTavari Tviseba – koleqtiuri gadawyvetilebebis miRebisa da aRsrulebis unaria. amave dros aRsaRniSnavia isic, rom politikuri sistema ara mxolod mmarTvelobis meqanizmebs da saxelmwifo institutebs gulisxmobs, aramed im struqturebs da procesebsac, romelTa meSveobiT saxelmwifo urTierTobs sazogadoebasTan. postsocialistur sivrceSi myof saxelmwifoebis winaSe mravali zogadi da kerZo politikuri, socialuri, ekonomikuri da samarTlebrivi problemebi wamoiWra, romelTa efeqturi gadaqris umniSvnelovanes pirobas warmoadgens politikuri xelisuflebis mier mmarTvelobiTi funqciebis warmatebuli ganxorcieleba. aRniSnuli funqciis realizacias yvela sazogadoebriv-ekonomikur formaciaSi gaaCnia garkveuli Taviseburebani da sirTuleebi. gansakuTrebiT es damaxasiaTebelia im saxelmwifoebisTvis romlebic imyofebian gardamaval, transformirebad pirobebSi. am funqciis ganxorcielebas arTulebs is garemoeba, rom imperiis farglebSi Semaval qveynebs ar gaaCniaT sakuTari damoukidebeli saxelmwifoebrivi politikis warmoeba, ar uwevdaT erovnuli sajaropolitikuri mmarTvelobis aRsruleba. is erebi praqtikulad moumzadebelni aRmoCndnen erT-erTi yvelaze mTavari amocanis SesrulebisaTvis – demokratiul gardaqmnaTa ganxorcielebisaTvis, kerZod ki demokratiuli sajaro-politikuri mmarTvelobis damyarebisTvis amave dros Tu totalitaruli da avtoritaruli politikuri sistemis funqcionirebis pirobebSi sajaro mmarTveloba emyareboda mxolod “iZulebas” da Sesabamisad marTvis procesi SedarebiT ufro martivi iyo, demokratizaciis pirobebSi sajaro mmarTvelobam sruliad axali Sinaarsi SeiZina. Tanamedrove periodisaTvis, demokratizaciis pirobebSi warmatebuli da optimaluri sajaro marTvisaTvis aucilebelia mmarTvelobis
diametralurad gansxvavebuli, Tvisobrivad xarisxis meTodebis danergva da aTviseba.
maRali
donisa
da
sazogadoebriv-politikuri procesebis, adamianTa organizaciuli mowyobisa da regulirebis saWiroeba pirdapir gansazRvravs sajaropolitikuri mmarTvelobis aucileblobas. aRniSnuli paradigmis obieqturoba da marTebuleba ganpirobebulia politikis arsiT da struqturul-funqcionaluri daniSnulebiT. nebismier saxelmwifoSi sazogadoeba, xalxi Sedgeba mravali socialuri, eTnikuri, religiuri, korporatiuli jgufebisgan, romlebsac gaaCniaT Tavisi sakuTari, kerZo da koleqtiuri interesebi. maTi civilizebuli Tanaarsebobis ualternativo saSualeba sazogadoebis xelisuflebrivi organizacia aris. adamianTa urTierTobas ki gansazRvravs politika. politika urTierTobaTa regulatorad gvevlineba da xorcieldeba sajaro mmarTvelobis saSualebiT. amdenad politikuri marTva politikis praqtikaSi ganxorcielebis saSualebas warmoadgens. amgvarad politikuri marTva aris politikuri xelisuflebis mier sajaro mmarTvelobiTi funqciebis efeqturi ganxorcieleba. sajaro-politikur mmarTvelobas axasiaTebs sayovelTao xasiaTi. sajaro-politikuri mmarTveloba gansazRvravs sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferos, mmarTvelobis Sinaarss mis xasiaTs, daniSnulebasa da formas. sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi moicavs mTel sazogadoebas, zogadad sazogadoebriv urTierTobebs. amdenad sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi gamoirCeva mTeli rigi specifikurobiT da TaviseburebebiT, da es Tavis Tavad xasiaTdeba garkveuli sirTuleebiT da winaaRmdegobebiT. sajaro-politikuri mmarTvelobis erT-erTi Taviseburebaa Tavisi SemoqmedebiTi xasiaTi. sajaro-politikuri mmarTvelobis procesSi ZiriTadia sazogadoebis evoluciis strategiuli mimarTulebis gansazRvra, socialurpolitikuri procesebis operatiuli da optimaluri warmarTvis mizniT taqtikuri RonisZiebebis dagegmva da SemdgomSi ganxorcieleba. imisaTvis raTa sajaro-politikuri mmarTveloba iyos efeqturi da saboloo jamSi warmatebuli mis dagegmarebaSi aucileblad unda iyos gaTvaliswinebuli erT-erTi umniSvnelovanesi faqtori – sazogadoebis moTxovnilebaTa Sesatyvis zogadprogramuli mimarTulebis SemuSaveba. [ix.: danarTi #1] amgavrad, funqcia da
sajaro mmarTveloba aris xelisflebis ZiriTadi aqedan gamomdinare politikuri xelisufleba aris
sajaro-mmarTvelobis subieqti, xolo mmarTvelobis sazogadoeba, xalxi, politikuri urTierTobebi.
obieqtia
1.2
gansxvavebebi sajaro-politikur mmarTvelobasa da biznesis marTvas Soris.
imisaTvis, rom gaeces obieqturi pasuxi SekiTxvaze, aris Tu ara msgavseba sajaro mmarTvelobasa da biznesis marTvas Soris saWiroa gavarkvioT, exeba Tu ara yovelive es – menejments? uyoymanoT SeiZleba aRvniSnoT, rom orive SemTxvevaSi saqme exeba menejments. Swored amitom sajaro-politikuri menejmenti xSirad biznesis menejmentSi aqvT areuli. cxadia, rom garkveuli msgavseba maT Soris arsebobs, imitom, rom orive SemTxvevaSi saxezea menejmentis zogadi principebis arseboba. Cveni azriT msgavseba amiT mTavrdeba. am problemis mkvlevarTa umravlesoba iziarebs im mosazrebas, rom biznesis marTvasa da sajaropolitikur marTvas Soris mTavari gansxvaveba imaSia, rom sajaropolitikuri mmarTveloba awarmoebs momsaxurebas, aregulirebs saqmianobas zogadad sazogadoebis sakeTildReod, kerZod individualuri da jgufuri interesebisTvis, xolo biznesis menejmenti mimarTulia mxolod mogebis miRebaze. am logikis mixedviT SeiZleba gamovyoT sami gansxvaveba: - pirveli gansxvaveba ukavSirdeba sajaro-politikuri mmarTvelobis da biznesis marTvis miznebs, miznebisadmi sxvadasxva midgomas marTvis procesSi. biznesis marTvis dros, misi funqcionirebis ZiriTadi sazomia sufTa mogeba. “calkeuli menejerebis mier Sesrulebuli samuSao xSirad SeiZleba kompaniis saerTo mogebaSi maTi ganyofilebis mier Setanili wiliT Sefasdes”. [ix.: iqve, gv.23] sajaro-politikuri mmarTvelobisas ki mogeba an zarali ar miiCneva warmatebis an warumateblobis kriteriumad. meore SemTxvevaSi mTavari mizani da moTxovnileba momsaxurebis Sesrulebaa, romelsac ar gaaCnia merkantiluri datvirTva. magaliTad: sazogadoebis transportis funqcionirebis gaumjobeseba, xarisxis amaRleba. am sferoSi dabandebuli saxsrebi praqtikulad ar anazRaurdeba mogebaze, rom araferi vTqvaT. Tbilisis metropoliteni, rogorc cnobilia wlebis ganmavlobaSi ver inazRaurebs gaweul xarjebs sxvadasxva mizezebis gamo, magram sanacvlod igi asrulebs metad sazogadoebriv funqcias, romlis Sewyvetis SemTxvevaSi mosaxleobis gadaadgilebas Seuqmnis mraval sirTules. aseve es exeba sxva saxis sazogadoebriv transports. am SemTxvevaSi marTvis ZiriTadi mizania ara materialuri mogeba miuxedavad gaweuli xarjebisa, aramed sazogadoebisaTvis sargeblis motana. am mosazrebis dasadastureblad SeiZleba mravali magaliTis moyvana. kerZo biznesis marTvis SemTxvevaSi diametralurad sawinaaRmdego viTareba ikveTeba. kerZo biznesi ver Seegueba saqmianobas im sferoSi, sadac SeiZleba finansebi dakargos, xolo sajaro da arakomerciuli struqturebisaTvis, miuxedavad imisa, rom maTi
mmarTvelebic yuradRebas aqceven imas Tu rogor ixarjeba saxsrebi, mosaxleobis moTxovnebi da interesebi ufro angariSgasawevia, vidre finansuri operaciis Sedegi. - meore gansxvaveba dakavSirebulia gadawyvetilebis miRebasTan. sazogadoebis demokratiuli politikuri sistemis funqcionirebisas sajaro-politikuri mmarTvelobis procesSi gadawyvetilebis miReba xorcieldeba koleqtiuri sawyisis sabuZvelze, xolo biznesis marTvis procesSi rogorc wesi gadawyvetilebas swrafad iRebs erTi adamiani an mcirericxovani jgufi. sajaro, arakomrciul struqturebSi am procesSi saWiroa miiRon monawileoba mravalma jgufma da individma, rac Seefereba pluralistur, samarTlebriv da samoqalaqo sazogadoebas. magaliTad: Tu saqarTvelos parlaments dagegmili aqvs kanonis miReba romelime sferoSi, rogorc ki es cnobili gaxdeba, maSinve am procesSi CaerTveba interesTa mravalricxovani jgufebi, romlebic Sesabamis rols iTamaSeben gadawyvetilebis miRebaSi – parlamentis Sesabamisi komiteti, am komitetis wevrebi, profkavSirebi, arasamTavrobo organizaciebi, parlamentis opocizia, administraciuli da sabiujeto komitetebi, masmedia. miuxedavad imisa rom pluralisturi gadawyvetilebis miRebis procedura Zalian arTulebs sajaropolitikuri marTvis process, praqtikam cxadyo misi sargeblianobis arsi da xasiaTi. amas ganapirobebs interesTa mravalferovneba, romlebic gavlenas axdenen politikaze da es aris demokratiuli sajaro-mmarTvelobis ZiriTadi arsi da Tviseba. - mesame gansxvaveba sajaro-politikur mmarTvelobasa da biznesis marTvas Soris aris procesis Riaoba anu gamWvirvaloba. sajaropolitikuri mmarTveloba gacilebiT gamWvirvalea, xilvadia, vidre biznesis marTvis dros da Seesabameba mmarTvelobis demokratiul stils, xasiaTdeba kolegialobiT da gadawyvetilebis momzadebaSi personalis aqtiuri monawileobiT, xSiri TaTbirebiT da personalis azriT, poziciis gaTvaliswinebiT, Sesasrulebel samuSaoTa gamWvirvalobiT da monawileTa sruli informaciiT. amave dros sajaro-politikuri mmarTvelobis demokratiuli stili xasiaTdeba uflebamosilebaTa farTo delegirebiT, zomieri kontroliT SemsrulebelTa saqmianobaze. sajaro-politikuri mmarTvelobis demokratiuli gamWvirvale stili aseve xasiaTdeba urTierTobisas mSvidi kiloTi, keTilganwyobili qmedebiT, gaxsnilobiT, moTminebiT. demokratiuli stili maqsimalurad uwyobs xels marTvaSi maRali Sedegebis miRwevas. garda amisa sajaro-politikur mmarTvelobis process, saxelmwifo samsaxuris marTvis struqturebs mudmivad uwevs monitorings media da sazogadoeba.
diametralurad sxvagvari viTarebaa biznesis marTvis procesSi. xSir SemTxvevaSi xelmZRvaneli iRebs swraf gadawyvetilebas sxvebTan SeuTanxmeblad warmatebuli biznesis interesebis mixedviT. praqtikidan gamomdinare biznesis marTvisTvis damaxasiaTebelia xelmZRvanelobis avtoritaruli stili. xolo avtoritaruli stili gamoirCeva mmarTvelobiTi gadawyvetilebis erTpirovnuli miRebiT, xisti da mkacri kontroliT, represiuli meTodebis upiratesobiT. sxva meTodebTan SedarebiT, xelqveiTebis minimaluri informirebis da arsebuli saqmianobis Sesaxeb. biznesis marTvaSi menejeri yvela problemas Tavisi Sexedulebis mixedviT wyvets. mocemuli stilis administratori (xelmZRvaneli, biznesmeni) xasiaTdeba mbrZanebluri toniT, uxeSi mimarTvebiT, kritikuli SeniSvnebis uaryofiT. biznesis marTvis procesSi menejeri orientirebulia mogebaze, ZiriTadi amocanis Sesrulebaze da is naklebad interesdeba xelqveiTTa Soris urTierTobebiT, Sromis da socialuri pirobebiT. amgvarad sajaro-politikuri mmarTveloba (menejmenti) sazogadoebriv mizezebs emsaxureba. sajaro an arakomerciuli sferos menejeris saqmianobis “sajarooba” ganasxvavebs sajaro-politikur mmarTvelobas sxva msgavsi saqmianobisgan. “administratoris rolis Sesaxeb am Sexedulebis mixedviT, sajaro an arakomerciuli organizaciis menejerma unda izrunos rogorc menejeruli saqmianobis efeqtianobaze, ise sazogadoebis survilebsa da moTxovnaze. is sakuTar Tavze gamocdis efeqtianobasa da reagirebis unars Soris arsebul gardauval dapirispirebas, romelic axlavs samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebSi muSaobas da romelic mis saqmianobaSi centralur adgils daikavebs” [ix.: denharti r. denharti j. sajaro marTva. Tb. 2012 gv.27]
1.3
sajaro-politikuri mmarTvelobis struqtura
imisaTvis, raTa srulyofili warmodgena gvqondes sajaropolitikuri, mmarTvelobis struqturaze aucilebelia mokled ganvixiloT TviT termini “struqtura” – (laT. Structur – wyoba, aRnagoba, ganlageba, wesrigi) [ix.: filosofiuri leqsikoni. Tb. 2005 gv. 551] es aris sitemis wyoba da organizaciis Sinagani forma, romelic gvevlineba mis elementebs Soris myari urTierTkavSirebis, agreTve mocemuli urTierTkavSirebis kanonTa erTianobad. struqtura yvela realurad arsebuli obieqtebisa da sistemis ganuyreli atributia. samyaroSi ar SeiZleba arsebobdes sxeuli Sinagani cvalebadobis unaris mqone struqturis gareSe. yovel materialur obieqts aqvs Sinagani da garegani kavSirebis amouwuravi mravalgvaroba, erTi mdgomareobidan sxva mdgomareobaSi gadasvlis unari. materiis struqturuli doneebis mravalgvarobis meoxebiT yoveli materialuri sistema polistruqturulia. magaliTad sazogadoebaSi aris ekonomikuri struqtura, politikuri struqtura, socialur-klasobrivi struqtura. cneba “struqtura” mecnierul literaturaSi didi xania gamoiyeneba formis cnebis gansazRvris erT-erT xerxad (forma, rogorc Sinaarsis struqturuli organizacia). [ix.: iqve] mocemul SemTxvevaSi Cven gvainteresebs mxolod politikuri struqtura da kerZod misi sajaro-politikuri mmarTvelobis aspeqti. sajaro-politikuri mmarTvelobis struqturaTa mravalplanianobidan gamomdinare mizanSewonilad migvaCnia aRniSnuli struqturis viwro da farTo gagebis ganxilva, rac damatebiT SesaZleblobas mogvcems detalurad gavaanalizoT es mniSvnelovani politikur-samarTlebrivi problema. sazogadoebis rTuli organizaciis warmoSobam da ganviTarebam aqtiuri gaxada socialur-politikuri interesebis dabalansebisa da marTvis aucilebloba. Sesabamisad gaizarda moTxovna iseTi problemis damuSavebisa, rogoricaa rTuli organizaciebis mmarTvelobiTi struqtura. problemis viwro gageba. samuSaos ukeT organizebisa da marTvis struqturis problematika saukuneebis ganmavlobaSi mravali mecnieris, Teoretikosisa da praqtikosis Seswavlis da kvlevis obieqtad iqca. pirvel rigSi unda davasaxeloT maqs veberi (1864-1920) romlis gamokvlevebma didi zegavlena moaxdina marTvis Teoriis ganviTarebaze, zogadad da kerZod marTvis struqturis kvlevaze. man Seiswavla arsebuli msxvili organizaciebi, pirvelma gamoiyena termini “biurokratia” da konkretulad aRwera organizaciebis struqtura. veberis azriT biurokratia gulisxmobda nebismier msxvil sajaro an kerZo organizacias, mkafiod gansazRvruli ierarqiiT, ofisebiT, mkacr disciplinasa da kontrolis daqvemdebarebuli kvalificirebuli
adamianis dasaqmebiT. legaluri batonobis sistemis analizisas veberi did yuradRebas uTmobda xelisuflebis aparats – “biurokratias”, romelsac evropuli civilizaciis socialur da politikuri ganviTarebis Sedegad miiCnevda. m. veberi Tvlida, rom biurokratia racionalur-samarTlebrivi xelisuflebis aucilebeli elementia. igi miiCnevda, rom biurokratia xelisuflebis ganxorcielebis yvelaze racionalur formas warmoadgens. biurokratiisaTvis, rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqts m. veberis Tanaxmad damaxasiaTebelia: 1. oficialuri saqmeebis marTva (warmoeba) ucvleli meTodebiT; 2. maTi gadawyveta xorcieldeba mxolod dadgenili normebiT da principebiT, romelic ganisazRvreba calkeuli menejeris (muSakis) valdebulebebiT da romelic dakavSirebulia mis statusTan, marTvis sferosTan da mis gankargulebaSi myof iZulebis saSualebebTan; 3. menejeris Zalaufleba, pasuxis mgebloba da SesaZlebloba gamomdinareobs xelisuflebis ierarqiidan (struqturidan) da damokidebulia mxolod im ierarqiaze. igi flobs am Zalauflebas ara Tavis individualuri Tvisebebis ZaliT, aramed xelisuflebis ierarqiaSi dakavebuli adgilis meSveobiT; 4. SesaZleblobebi, berketebi da saSualebani romlebiTac xorcieldeba mmarTveloba ekuTvnis organizacias (saxelmwifos) da ara calkeul muSaks. administraciebi (muSakebi) anagriSvaldebulni arian Semdgomi organoebis winaSe; 5. samsaxurebrivi adgilebi da Tanamdebobebi ar aris administratorebis sakuTreba, maT ar SeuZliaT gayidon, gaaCuqon an memkvidreobiT gadascen; 6. struqturas axasiaTebs mkafiod dadgenili Tanamdebobebis ierarqia, aseve konkretulad aris gansazRvruli Tanamdebobrivi funqciebi. biurokratiis zedmiwevniT Seswavlam maqs veberi miiyvana im daskvnamde, rom wesebis da instruqciebis sistema da ierarqiuli struqtura biurokratiul organizaciaSi misi gadagvarebis elementebs Seicavs. mis dadebiT, daxvewil elementebTan erTad sul ufro metad iTrguneba individualoba, ikargeba pirovnuli sawyisi. droTa ganmavlobaSi biurokratia, misi struqtura xdeba mouqneli, araefeqturi, iZens gasaidumloebis elementebs, Tavs iCens korufcia. aseT SemTxvevaSi uaRresad did mniSvnelobas iZens monitoringisa da kontrolis funqcia. swored amitom biurokratias xSirad ixseneben kninobiTi mniSvnelobiT veberis mier terminis gamoyenebaSi ar SeiniSneba uaryofiTi Sefaseba. faqtobrivad m. veberi amtkicebs, rom biurokratia, misi struqtura yvelaze efeqturi saSualebaa. naklovanebebis miuxedavad, sazogadoebis organizaciis biurokratiuli forma did xans iyo organizaciis Seqmnisa da struqturis Sesaxeb warmodgenebis safuZveli. sajaro marTvis Sesaxeb naSromebis avtorebi mmarTvelobaze, menjmentze
teqnikuri terminebiT werdnen da organizaciis struqturisa da Seqmnis sakiTxebs umniSvnelovanesad miiCnevdnen. marTvis struqturis Teoriasa da praqtikaSi Tavisi sagrZnobi wvlili Seitana frederik teilorma. man Camoayaliba e.w “mecnieruli menejmenti”, romelic ganisazRvreboda da agebuli iyo “kanonebze, wesebsa da principebze”. sajaro marTvis Sesaxeb, naSromebis avtorebma gadmoiRes biznesis sferos gamocdileba organizaciis Seqmnisa da struqturis sferoSi, gansakuTrebiT Zalauflebis erTi centris Camoyalibebis mniSvneloba struqturebis daRmavali kontrolisTvis. organizaciis saTaveSi unda yofiliyo erTi xelmZRvaneli, romlis winaSe, sabolood, angariSiT wardgeboda mTeli personali. am mosazrebis mosargebad im demokratiul moTxovnasTan, rom sajaro organizacia unda pasuxobdes xalxis nebas sajaro marTvis problemaTa Seswavlis da kvlevis avtorebma SeimuSaves Semdegi struqtura, modeli: organizaciis xelmZRvaneli pasuxismgebelia sakanonmdeblo organos winaSe. am modelis Tanaxmad mTeli administraciuli Zalaufleba erTi aRmasrulebeli piris xelSi unda yofiliyo. mas unda hqonoda samuSao ganawilebisa da mis Sesrulebaze pasuxismgebloba da aqedan gamomdinare Sesabamisi uflebamosilebani. amgavrad wina planze iyo wamoweuli administraciuli menejmentis idea Sesabamisi sajaro-mmarTvelobis struqturebiT. am ideis ZiriTadi azri iyo Sromis ganawileba, romlis safuZvelia organizaciis struqtura. aseTi midgoma logikuri iyo, vinaidan amartivebda marTvis process. Sromis ganawileba ganapirobebs anagariSvaldebulebis da angariSebis iseT struqturas, rogoricaa koordinacia da kontroli. amrigad Camoyalibda organizaciis tipiuri struqtura, romelic asaxavs aRmasrulebel da daqvemdebarebul aparats:
aRmasrulebeli ofisi personali
biujeti
daqvemdebarebuli ofisebi
1
2
3
4
5
6
pirveli SexedviT es sajaro-politikuri mmarTvelobis kargad Camoyalibebuli sqemaa, magram aq SeiZleba daisvas SekiTxva, SeTavsebulia Tu ara demokratiasTan es Zalze avtoritaruli struqturis modeli? Pasuxi erTmniSvnelovnad uaryofiTia, xolo gamosavali erTia. Tu zogadad aRniSnuli struqturis modeli misaRebia, am SemTxvevaSi mocemul sqemas unda daematos zogierTi demokratiuli struqtura an organizaciis SigniT an samTavrobo doneze. es SeiZleba iyos sameTvalyureo sabWo an monitoringis jgufi an profkavSirebi. amgvarad sajaro-politikuri mmarTvelobis struqtura aris, mmarTvelobiTi saqmianobis, misi Semadgeneli elementebis ganawileba da administrirebis procesis uSualod funqciebad dayofis saSualeba. mmarTvelobis struqtura Sedgeba garkveuli nawilebisa da urTierTkavSirebisgan. sajaro-politikuri mmarTvelobis elementebs, mis rgolebs, struqturis SemadgenlobaSi warmoadgenen: politikuri institutebi, organizaciebi, maTi qvesistemebi, danayofebi da am sferos menejerebi (administratorebi). administratorebi, calkeuli menejerebi (muSakebi) asruleben maTze dakisrebul funqciebs. sajaro-politikuri mmarTvelobis organo Sedgeba muSakTa jgufisagan, romelSic
administratorebi da sxva muSakebi gaerTianebulni arian saqmianobis, funqciebis ganawilebis safuZvelze. mmarTvelobis sistema warmodgenilia garkveuli doneebiT – dabali, saSualo, maRali da umaRlesi struqturebiT. arsebul literaturaSi gamoyofen kavSir-urTierTobis marTvis struqturis or tips: vertikalurs da horizontalurs. vertikaluri tipi gulisxmobs ierarqiul daqvemdebarebas (vertikalze, qvemodan zeviT) anu zemdgomisa da xelqveiTebis urTierTobebs. horizontaluri urTierTobebi warmoadgenen Tanabari donis struqturul elementebs [ix.: ejibaze o. marTva. Tb. 2010 gv.123]. vertikaluri urTierTkavSirebi iyofa xazobriv kavSirebad da warmoadgens uSualo daqvemdebarebas sqemiT. [xelqveiTi – zemdgomi]. vertikalur urTierTkavSirSi aseve warmodgenilia funqcionaluri kavSiri, romelic emsaxureba mxolod garkveuli problemis gadawyvetas. horizontaluri kavSir-urTierTobebi gansazRvraven adamianTa raodenobas da marTvis rgolebis ricxvs, romlebTanac xorcieldeba urTierTobebi. marTvis struqturaTa formirebisas, winaswar unda iyos zustad gansazRvruli da gadanawilebuli marTvis yvela funqcia Sesabamisi organoebis mixedviT, amave dros dauSvebelia funqciebis dublireba anu paralelur reJimSi moqmedeba. aseve, mmarTvelobis procesSi yovlad dauSvebelia romelime funqciis Sesusteba an uaryofa imisaTvis, rom ar Seiqmnas romelime rgolis muSaobis Seferxeba, romelic warmoSobs mTlianobaSi marTvis procesis CaSlas. Tanamedrove administratorisaTvis (menejerisTvis) unda iyos cnobili isic, rom praqtikaSi arsebobs kidev erTi SesaZlo mesame xarvezi an Secdoma, rodesac sxvadasxva mizezis gamo konkretuli marTvis funqcias akisreben misi ganxorcielebis specifikis, gamocdilebis da codnis gauTvaliswinebis gareSe. sqematurad warmovadginoT:
marTvis
struqtura
SeiZleba
Semdegnairad
marTvis struqtura
mmarTvelobiTi saqmianobis ganawileba
menejerebi, administratorebi, muSakebi
marTvis subieqtebi (organoebi)
marTvis organizaciuli stuqtura yalibdeba “struqturuli blokebis” gamoyofiT, anu gamokveTiT misi “xerxemlis” anu mzidi konstruqciis CamoyalibebiT, mxolod amis Semodgom iwyeba TviT struqturis ageba. “struqturuli blokebis” agebis Semdeg yalibdeba momavali sistemis (organizaciis) konstruqcia, misi struqturuli elementebi (rgolebi) mocemuli rgolebis ganlageba da maTi urTierTdakavSirebis Sedegad warmoiqmneba sistemis ZiriTadi kvanZebi. marTvis sistemis elementebi gansxvavadebian erTmaneTisagan Tavisi daniSnulebiT, maxasiaTeblebiT da TvisebebiT. struqtura yvela sistemis ZiriTadi atributia ganurCevlad misi sididisa Tu simcirisa. arsebul literaturaSi avtorebi ganasxvaveben warmoeblur mmarTvelobis struqturebs da aramwarmoebluri struqturebis sistemebs. mwarmoeblurs miakuTvneben yvela marTvis struqturas da maT Soris biznesis marTvis struqturas, romelSic warmoebis Sedegad iqmneba materialuri produqti an fasiani momsaxureba. aramwarmoeblur struqturebs miekuTvneba sajaro-politikuri mmarTvelobis struqturebi da, maT Soris, sabiujeto organizaciebi. orive sistemas gaaCnia is, rom maTi ZiriTadi atributi aris mmarTvelobis struqtura da am struqturis optimalur funqcionirebazea damokidebuli zogadad mmarTvelobis procesis saboloo Sedegi. Cven sruliad veTanxmebiT mkvlevar o. ejibaZes, romelic aRniSnavs rom “organizaciis struqtura aigeba dasaxuli strategiis Sesatyvisad da igi warmoadgens miznebisa da amocanebis ganxorcielebis saSualebas. struqturis formirebis ideidan dawyebuli, unda SeirCes marTvis ZiriTadi principebi da maT Sesatyvisad warimarTos struqturis
proeqtirebis saSualebebi. yovlad miuRebelia Sablonuri midgoma, romelic gulisxmobs imas rom aviRoT romelime kargi struqtura da pirdapir movargoT moqmed organizacias misi Taviseburebebis gauTvaliswineblad. am midgomiT dadebiT Sedegs ver mivaRwevT. amave dros unda gaviTvaliswinoT isic rom praqtikaSi ar arsebobs “idealuri modeli” da “erTaderTi swori (marTebuli) gza”. arsebobs efeqturi da naklebad efeqturi struqturebi”. [ejibaZe oleg. marTva. Tb. 2010 gv.132-133]. warmatebuli, kargad aprobirebuli da praqtikaSi gamoyenebadi struqturebi uzrunvelyofen ZiriTadi amocanis Sesrulebas, miznis miRwevas da dadebiT Sedegs. aucilebelia isic rom struqturis dagegmva SemdgomSi misi awyoba sasurvelia ZiriTadi sakiTxis ganxilviT imitom rom struqturis agebuleba eyrdnoba “konstruqciis” ZiriTad elementebs, xolo sxva danarCeni aris meore xarisxovani. rogorc zemoT aRiniSna mmarTvelobis organizaciuli struqtura yvela sistemis aucilebelia atributia. politikur da samarTlebriv mecnierebaTa TvalsazrisiT SeiZleba gamovyoT:
-
sajaro-politikuri mmarTvelobis organizaciuli struqtura; informaciuli marTvis organizaciuli struqtura; mmarTvelobiTi sistemebis organizaciuli struqtura; teqnologiuri marTvis organizaciis struqtura. marTvis Teoriasa da praqtikaSi TandaTanobiT Camoyalibda sajaropolitikuri mmarTvelobis organizaciuli struqturisadmi ZiriTadi moTxovnebi, esenia: 1) mmarTvelobis procesis sicxade, rac niSnavs imas rom yvela struqturis elementi, muSaki, menejeri, administrator, srulad unda flobdes yvelanair informacias marTvis obieqtisa da subieqtis Sesaxeb, mimdinare da perspeqtiuli amocanebis da miznebis Sesaxeb. sicxade gulisxmobs optimalur strategiasa da taqtikas marTvis procesSi, rogorc wesi is struqtura, romelic moklebulia sicxades, aris araefeqturi da unardaqveiTebuli; 2) meore ZiriTadi moTxovna marTvis ekonomikurobaa. sistemis kontroli, zedamxedveloba, stimulireba da sxva qmedeba unda moiTxovdes minimalur danaxarjs, dros, Zalasa da energias; 3) struqtura unda iyos orientirebuli saboloo efeqtur Sedegebze; 4) urTierTdaxmarebisa da urTierTqmedebis optimaluri Sedegi. struqtura unda exmarebodes Tavis menejerebs funqciebis optimalur SesrulebaSi; 5) sistemis mdgradoba da stabiluroba. struqtura xels unda uwyobdes sistemis mdgomarebisa da stabilurobis maRal dones, adaptirebis unaris zrdas;
6) struqturas unda axasiaTebdes gegmazomieri ganviTareba da TviTganaxlebis unari. arsebul literaturaSi mkvlevarebi gamoyofen marTvis struqturaTa sam ZiriTad tips [ix.: Чернышов В.Н. Современная система управления. М. 2010 стр. 87] esenia: funqcionaluri, xazobrivi da kombinizirebuli. - funqcionaluri tipis struqturis elementebi specializebulia, erTi - elementi asrulebs dagegmvis funqcias, meore ganagebs finansebs, xolo mesame elementi wyvets marketingis sakiTxebs. - xazobrivi struqturis pirobebSi moqmedebs erTi zemdgomi rgoli, romelsac eqvemdebareba ramodenime masze damokidebuli elementi. am pirobebSi yvela mmarTvelobiTi sakiTxi wydeba erTi komunikaciuri arxis saSualebiT. aRniSnuli struqturis tipebis efeqturobis miuxedavad maT gaaCniaT garkveuli naklovanebebi, kerZod xazobrivi struqturis pirobebSi marTvis procesi SeiZleba iyos droSi gawelili, rac SeiZleba daZleuli iyos funqcionaluri tipis struqturis gamoyenebiT. Tavis mxriv funqcionaluri tipis struqturas gaaCnia susti mxare, am tipis struqturis funqcionirebisas Semsruleblebma ar ician romel brZanebas miakuTvnon upiratesoba. am ori tipis struqturis naklovani mxareebis daZleva xorcieldeba mesame xazobriv-Staburi struqtiris tipis saSualebiT. am SemTxvevaSi yvela mmarTvelobiTi qmedeba Tavs iyris Stabis xelmZRvanelTan, romelsac pirdapiri kavSiri aqvs yvela struqturasTan da maT xelmZRvanelebTan da brZaneba operatiulad gadaecema Semsrulebels. mmarTvelobis praqtika ar gamoricxavs struqturebis kombinirebul tips. aseve SeiZleba Seiqmnas droebiTi struqturebi, romlebsac eqneba specialuri daniSnuleba. magaliTad “novaciaze orientirebuli specialuri struqtura”. problemis
farTo
gageba.
imisaTvis
rom
naTlad
gaverkveT
xelisuflebis sxvadasxva subieqtebis urTierTdamokidebulebaSi, maTi urTierTqmedebis yalibdeba
organoebis
makrodoneze
farglebSi),
meTodebsa
(calkeuli
aucilebelia
da
qveynebis
specialuri
formebSi, an
romlebic
qveynebis
samecniero
jgufis
saSualebebis,
xerxebisa da meTodebis gamoyeneba. amgvari SemecnebiTi SesaZleblobani saSualebas mogvcemen, erTi mxriv, Tavi avaridoT politikuri realobis zedmetad
empiriul
politikuri
sistemis
aRweras,
xolo
struqtura,
meore
misi
mniSvnelovani da mdgradi faqtorebi.
Sida
mxriv,
gamovyoT
wyobis
yvelaze
sufTa ufro
politikuri cxovrebis aRweris amgvar meTods, aRniSnuli donis kategoriis
saSualebiT,
aristotelem
Cauyara
safuZveli,
romelic
ikvlevda konkretuli qveynebis mmarTvelobiT formebs da amisaTvis `saxelmwifoebrivi mowyobis~ cnebas iyenebda [aristotele, politika. nawili I-II. Tb. 1995.]. SemdgomSi xangrZlivi drois ganmavlobaSi amgvari makropolitikuri politokosebi
organizaciis gamoiyenebdnen
aRweris
mizniT,
ufro
mkvlevarebi
gavrcelebul
cnebas
da _
`saxelmwifo~. am cnebaSi isini gulisxmobdnen umTavres politikur instituts,
romelic
speqtrs,
maT
awesrigebs
Soris
socialur
xelisuflebis
urTierTobaTa
sferoSi
mTlian
mmarTvelobiT
urTierTqmedebas. XIX s-Si a. tokvilma [ix.: Токвиль А. Демократия в Америке. М.,
1992.]
samecniero
politikuri
brunvaSi
`wesrigis~
sazogadoebrivi
SemoiRo
cneba,
subieqtebis
saxelmwifoebrivi
romelic
politikuri
asaxavs
da
sxvadasxva
urTierTdamokidebulebis
mowesrigebulobis xarisxs da romelic SemdgomSi Taviseburad iqna interpretirebuli anarqistuli mimdinareobis warmomadgenlebis mier [ix.: История экономических учений. М., 1992., стр. 145.]. amave istoriuli periodis
ganmavlobaSi,
politikuri mTlianoba
mravali
mmarTvelobis da
mecnieri
struqturis,
mowesrigebuloba
Seecada
misi
aRewera:
sazogadoebis
politikuri elitaTa
sistemis
cirkulaciis
meqanizmis (k. pareto) [ix.: Парето В. Трактат о всеобщей социологии. Минск, 2000, стр. 58. (перевод с франц. яз.).]; saxelmwifo biurokratiis maintegrirebeli rolis (m. veberi) [ix.: Вебер М. Избранные произведения. М., 1991, стр. 15. (пер. с немец. яз.)]; partiis, rogorc xelisuflebis centraluri institutis, SemakavSirebeli rolis (v.i. lenini) [ix.: lenini v.i. Txz. T. 7. Tb. 1949, gv.
480-485]
an
sxvadasxva
(konstitucionalistebi) Teoriebi
saxelmwifoebrivi saSualebiT,
geopolitikuri
da
struqturebis
warmodgenili
teritoriuli
iyo
faqtorebis
nakrebis agreTve
zegavlenis,
aseve am procesze xelisuflebis sxva elementebis zemoqmedebis Sesaxeb [ix.: Соловьев А. И. Политология: Политическая теория, Политические технологии. М., 2000, стр. 230. (перевод с франц. яз.)]. rogorc
zemoT
iyo
aRniSnuli,
XX
saukuneSi,
biologiur
kvlevevSi sistemuri (l. fon bertalanfi) da kibernetikuli (n. vineri) midgomis
aqtiuri
urTierTobebis safuZvlad.
jer
gamoyenebis
aRweras, kidev
kvalobaze,
sistemuri
analizis
aristotele
aniWebda
makropolitikuri principebi did
daedo
mniSvnelobas
movlenaTa mTlianobis `sistemurobis~ sakiTxs. Tavis `metafizikaSi~ igi aRniSnavda _ `mTliani ewodeba mas, rasac ar aklia arc erTi is
nawili,
romelTanaganac
qmnili
is
mTelad
iwodeba
bunebisagan~
[Аристотель. Метафизика. М., 1975, т. 1. стр. 148-149.] agreTve sayovelTaodaa cnobili
aristoteles
sakuTari
nawilebis
postulati jamze
imis
[ix.:
Sesaxeb,
iqve].
rom
mTeli
sistemurobis
metia
problemas
gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebdnen p. holbaxi [ix.: Гольбах П. Система природы, или о законах мира физического и мира духовного. М., 1963, т. 1. стр. 670672], g. hegeli [ix.: Гегель Г.В.Ф. Философская пропедевтика. М., 1971, т. 2. стр. 146147.], b. raseli [ix.: Рассел Б. Человеческое познание. М., 1957, стр. 284-290] samecniero naSromSi `sistemaTa zogadi Teoriis istoria da statusi~, l.
fon
bertalanfi
miuTiTebda
mis
mier
gamoyenebuli
meTodis
mniSvnelobaze da gansakuTrebulad usvamda xazs Semdegs _ `Tu Cven gvsurs sworad warmovidginoT da SevafasoT Tanamedrove sistemuri midgoma, sistemurobis idea, maSin igi unda ganvixiloT ara rogorc warmavali
modis
dabadeba,
aramed
rogorc
movlena,
romlis
ganviTareba kacobriobis azrovnebis istoriaSi Caqsovili~ [Берталанфи Л. фон. История и статус общей теории сисьем. М., 1973, стр. 20-21.]. politikuri sakiTxebis
kvlevebSi
es
meTodi
pirvelad
danerga
da
gamoiyeneba
cnobilma amerikelma socologma t. parsonsma. sistemuri midgomis upiratesoba upirveles yovlisa mdgomareobs imaSi,
rom
romlebic
ZiriTadi
aqcenti
uzrunvelyofen
keTdeba
faqtorTa
sazogadoebis
maxasiaTeblebze,
politikuri
sferos
da,
maSasadame, politikuri mmarTvelobis mTlianobas. sistemuri analizis (midgomis) kidev erTi ganmasxvavebeli niSania misi Sida diferenciacia im struqturul komponentebad, romelTaganac TiToeul
maTgans
aRsrulebaSi elementebis
politikuri
sistemis
arsebiTi
mniSvneloba
Tvisebebis
erToblioba
sazogadoebrivi
eniWeba. yovelTvis
amasTan
funqciebis gamoyofili
CamorCeba
mTliani
sistemis Tvisebebs. sistemuri midgomis principuli Semadgeneli nawili iyo urTierTobebis analizi politikasa da garemo pirobebs Soris. am ukanasknelSi igulisxmeboda ara mxolod socialuri, aramed bunebrivi movlenebi da procesebi. amgvarad, sistemuri analizis gamoyenebam politikuri sistemis gamokvlevis saerTod, politikis aRweris mizniT, saSualeba mogvca warmogveCina
is
Sida
struqtura,
saxelmwifoebrivi
xelisuflebis
sferoSi yvela mmarTvelobiTi urTierTobis warmmarTveli is matrica, romelic awesrigebs politikur cxovrebas konkretul sazogadoebaSi da
awonasworebs
mis
urTierTobebs
garemo
pirobebTan.
amgvari
abstraqciis saSualebiT, romelic gamoxatavs sxvadasxva nawilebisagan Sedgenili
rTuli
warmonaqmnebis
funqcionirebas,
gamoCnda
SesaZlebloba gamorkveuliyo calkeul qveynebSi politikuri wyobis dinamikisa
da
statikis
xelisuflebis
struqturuli
gamorkveuliyo ekonomikur
urTierTSefardeba,
politikuri
donesTan,
mis
faseulobebTan Tvalyuri
da
erovnul
saerTod
sistemuri
sazogadoebis
xarisxi
ganviTarebis
ideologiebTan
midgomis
xelisuflebis
da
Tanafardoba,
Sesabamisobis
tradiciebTan,
mimarTebaSi.
mivadevnoT
gansazRvrulobis
urTierTobebis
struqturasTan
cvlilebaTa
dros
koncentraciis
da
SeiZleba procesebs
politikuri sivrcis garkveul wertilebSi. SeiniSneba saxelisuflo mmarTvelobiT urTierTobaTa institucionalizacia da struqturuli diferenciacia konstituciuri da samarTlebrivi sistemebis saxiT maTi formalizacia. amgvari
universaliebis
warmoCena
politikuri
cxovrebis
organizaciaSi, saxelmwifoTa da maTi konstituciuri wyobis, partiuli urTierTobebisa Catarebis
da
saarCevno
SesaZlebloba
principebis
mogvca.
SedarebiTi
TvalsaCino
gamokvlevis
xdeba
gansxvavebani
sxvadasxva qveynisa da regionis politikuri sistemebis Camoyalibebis procesebSi,
naTeli
efineba
erovnuli
mmarTvelobis,
politikuri
kulturebis da politikis sxva elementebis Taviseburebebs. politikuri
sistema,
rogorc
mTlianoba,
funqcionirebs
misi
Semadgeneli elemenetebis urTierTqmedebis wyalobiT. Tumca igi ar daiyvaneba
maT
jamze.
gasacnobiereblad
da
mTelis
gasagebad,
yoveli sistema
elementis Teoriulad
mniSvnelobis nawildeba
da
struqturirdeba sxvadasxva ZiriTadi maCveneblebis mixedviT. sajaro-poltikuri sistemuri
an
[aRniSnuli
mmarTvelobis
struqtura
struqturul-funqcionaluri midgomebi
dawvrilebiTaa
ganisazRvreba
an
midgomidan
gamomdinare
arsebul,
specialur
literaturaSi, kerZod, ix.: naSromSi gurgeniZe v. p. gurgeniZe m. v. politikuri sistemis Teoria da praqtika. Tb. 2011 gv. . . gaSuqebulia]. politikuri mmarTvelobis struqtuireba SeiZleba moxdes misi centraluri rolis aRiarebis safuZvelze da maSin igi ganixileba subieqtebis akisriaT
urTierTqmedebaTa
sxvadasxva
politikuri
tipebis roli
politikuri qcevis konkretul nimuSebze.
TvalsazrisiT, da
romelTac
orienturebulni
arian
sajaro-poltikuri SeiZleba
daiyos
mmarTvelobis
struqturuli
institucionaluri
midgomis
elementebi safuZvelzec.
yoveldRiur sasaubro enaSi `instituti~ sxvadasxvagvarad gamoiyeneba. mecnierebaSi am termins sakuTari mniSvneloba eniWeba. politologiaSi, politikuri
sistemis
institucionaluri
daxasiaTebisas,
mxaris
Sesaxeb
laparakoben
(saxelmwifo,
partia
misi da
a.S.),
iuridiul mecnierebaSi institutis cnebis dasabuTeba dakavSirebulia institucionalizmis skolis dafuZnebis frangi mecnieri m. orius (18561929) SromebTan [ix.: Ориу М. Институционализм: институты государственности. М., 1992., (перевод с франц. яз.)]. yvelaze farTod igi aisaxa frangi da italieli mkvlevarebis SromebSi. m.
orius
warmoadgens normaTa
miaCnda,
ara
marto
safuZvelze)
rom
mravali
iuridiuli
samarTlebrivi
teqnikis
sazogadoebis
Sedegs
organizaciis
instituti
(konstituciis elements.
igi
amtkicebda, rom yoveli sazogadoebrivi jgufi gadaiqceva institutad (ufro swored, instituciad, igi iyenebda swored am termins), rogorc ki aRiarebuli iqneba, rom am jgufs gaaCnia gansakuTrebuli neba [ix.: Чиркин В.Е. Государствоведение. М., 1999., стр. 122]. kerZod, m. oriu institutebs miakuTvnebda profkavSirebs, bankebs, eklesias, TviT saxelmwifos [ix.: Ориу М. Институционализм. М., 1992., стр. 142]. institucionaluri midgomis evolucia SeiZleba sam periodad daiyos: 1. institucionaluri midgomad farTo gavrcelebis periodi 2040-ian
wlebSi.
politologiaSi
igi
cnobilia,
rogorc
`institucionalizmis Zveli negatiuri skola~, am skolis fuZemdebeli iyo t. vebleni (1857-1920),xolo ideologebi j. r. komonsi (1862-1945), u.k. mitCeli (1874-1948), j.gobotni (1958-1940); 2. omis Semdgomi gviandeli institucionalizmi
institucionaluri
midgomis
ideebs
politikuri
problemebis kvlevis saqmeSi 50-ian wlebSi qadagebdnen j. m. klarki, a. berli
da
g.
minzi;
institucionaluri wlebSi
3.
60-70-iani
mimarTuleba
institucionaluri
_
Sua
wlebis
socialur-
neoinstitucionalizmia.
midgomis
meTodologiuri
60-ian
sakiTxebi
muSavdeboda amerikeli Teoretikosis a. louelisa da Svedi mkvlevaris g.
miurdalis
problemebi
mier.
80-ian
ganxilulia
wlebSi
j.k.
institucionaluri
gelbreitis,
r.
midgomis
heilbroneris,
u.
rostousisa da j. robinsonis mier. institucionaluri midgomis Tanaxmad, politikuri mmarTvelobis yoveli instituti emsaxureba moTxovnilebaTa jgufebs da asrulebs garkveul politikur funqciebs.
magaliTad, saxelmwifo gamoxatavs
saerTo
interesebs;
partiebi
miiswrafvian
mdgradi
jgufuri
moTxovnilebebis warmomadgenlobisaken; zewolis jgufebi lobireben koniunqturul interesebs, romlebic garkveul situaciebSi iCenen Tavs da a.S. aucilebelia xazi gavusvaT, rom institucionaluri safuZvlis gverdiT, safuZvels,
politikuri romelsac
politikur
sistema Cven
flobs
aseve
arainstitucionalur
mivakuTvnebT,
politikur
cnobierebas;
politikur
kulturas;
politikur
fsiqologias;
komunikaciebs [SedarebisaTvis ixileT: Фаркушин М.Х. Политическая система общества. «Социально-политические науки», №5, 1991]. politikur
realobaSi
politika
yovelTvis
warmoadgens
konkretuli subieqtebis (aqtorebis) sxvadasxva saxis qmedebisa (aqcia) da
urTierTqmedebis
xelisuflebisaTvis damaxasiaTebel
(instruqcia)
konkretul
kriteriumebad
erTobliobas
brZolas. yvelaze
saxelmwifo
politikuri
xSirad
subieqtebis
saxeldeba
an
maTi
konkretuli moqmedeba mocemul sferoSi, an maTi realuri gavlenis xarisxi politikuri gadawyvetilebebis miRebaze da ganxorcielebaze, mTlianad
saxelmwifo
politikaze,
an
kidev
maTi
organizaciuli
gaformebis done. Tu vixelmZRvanelebT yvelaze farTod gavrcelebuli da pragmatuli midgomiT, maSin politikis subieqtebad (aqtorebad) SeiZleba
moiazrebodes
yvela,
vinc
realur
monawileobas
iRebs
saxelmwifosTan saxelisuflo urTierTqmedebiT, damoukideblad imisa Tu
ra
gavlenas
saxelmwifoebrivi
axdens
politikis
gadawyvetilebebis ganxorcielebis
miRebaze
xasiaTze.
da
rogorc
cnobilia politikaSi moqmedebs mravali saxis subieqti. Tumca maTgan umTavresia Sedegis sami tipi: individualuri (mikroaqtori): jgufuri (maqroaqtori) da instituciuri (organizaciuli aqtori). samive tipis subieqti Sinaganad struqturirebulia, maTi Sinaarsi didi mravalferovnebiT gamoirCeva. magaliTad, jgufebs miekuTvneba sxvadasxva erToba da koleqtivi (araformaluri, formaluri, droebiTi Tu
mdgradi,
lokaluri
Tu
transnacionaluri
sazogadoebebi).
institutebSi gaerTianebulia organizaciebis mTeli wre, romlebic asruleben warmomadgenlobiT da aRmasrulebel funqciebs politikur sistemaSi (partiebi, moZraoebebi, lobebi, saerTaSoriso organizaciebi da a.S.). politikuri sxvadasxva
mmarTvelobis
mosazrebebis
elementebis
gamoyenebis
struqturirebisaTvis
SesaZlebloba
gamoxatavs
ierarqiul
xasiaTs
principiT
arian
misi
Semadgenlebisa,
organizebuli.
struqtura
Sedgeba
politikur
mTlianobas
amrigad
sistematuri
politikuri
qvestruqturebisgan, iZleva.
romlebic romelTa
arsebul
mmarTvelobis urTierTqmedeba
politikur
samecniero
literaturaSi gamoiyofa Semdegi qvestruqturebi: institucionaluri, normatiuli, komunikaciuri, kulturuli, funqciuri da ideologiuri [Cven
mizanSewonilad
migvaCnia
zemo
CamoTvlil
qvestruqturebs
davumatoT agreTve ekonomikuri qvestruqtura, gamomdinare iqidan, rom es
ukanaskneli
warmoadgens
sistemis
funqcionirebis
ekonomikur
safuZvels (ix. danarTi #2)]. politikuri sistemis mTavar struqturul elements,
Cveni
institutTa
warmoadgens
erToblioba:
aRmasrulebeli, (armia,
azriT
sasamarTlo,
policia,
instituciuri
qvestruqtura,
saxelmwifoebrivi-sakanonmdeblo, makontrolebeli,
specrazmebi)
da
sxva
samxedro
organizaciebi;
danayofebi politikuri
partiebi; zewolis jgufebi; sazogadoebriv-politikuri organizaciebi da
moZraobebi;
lobisturi
jgufebi;
masobrivi
sainformacio
saSualebebi; ekelsia. CamoTvlili institutebi gamoxataven da warmoadgenen sxvadasxva mniSvnelobis interesebs _ sayovelTaod mniSvnelovanidan jgufur da kerZo interesebamde. sazogadoebrivi interesebis realizaciis yvelaze mniSvnelovani instrumenti saxelmwifoa. mis xelSi koncentrirdeba xelisuflebisa
da
resursebis
maqsimumi.
saxelmwifo
anawilebs
faseulobebs da ubiZgebs mosaxleobas gadawyvetilebis aucilebeli Sesrulebisaken.
swored
amitom
saxelmwifos,
rogorc
politikuri
sistemis ZiriTad rgols da struqturul elements sajaro-politikur mmarTvelobaSi eniWeba gansakuTrebuli roli da adgili. amgvarad yvela zemoT CamoTvlil institutSi gadamwyvet rols yovelTvis
TamaSobda
saxelmwifos,
rogorc
umniSvnelovanes
da
TamaSobs
saxelmwifo
[dawvrilebiT
sazogadoebis
politikuri
mmarTvelobis
struqturuli
elementis
Sesaxeb,
moTxrobilia
am
Sromis mesame Tavis pirvel paragrafSi]. aRWurvilia ra iZulebis da dasjis specisluri aparatiT, rac moicavs Sesabamis dawesebulebebs cixeebisa
da
sxva
iZulebiTi
dawesebulebebis
saxiT,
saxelmwifo
warmoadgens umTavres Zalas nebismieri gabatonebuli klasis an fenis xelSi, misi politikuri mmarTvelobis ganxorcielebis umniSvnelovanes saSualebas. sazogadoebis politikur sistemas, iseve rogorc nebismier sxva sistemas
gaaCnia
sakuTari
ekonomikuri,
politikuri,
socialuri,
ideologiuri da normatiuli safuZveli. es ukanaskneli warmoadgens Sesabamis
ekonomikur,
warmoiqmneba
da
politikur
viTardeba
mmarTvelobis
normatiul
qvestruqtura.
upireles
normatiul
safuZvels
urTierTobebis rogorc
safuZvels yovlisa
regulirebis
sazogadoebrivi
sxva
politikuri
didi
politikuri
da
baziss,
romelzedac
sistema.
politikuri
warmoadgens
aucilebelia mniSvneloba
saqmeSi,
organizebulobis,
aRiniSnos aqvs
romlebic
institutebis
normatiul
aseve
rom
politikuri uzrunvelyofen
mTeli
stabilurobisa
sistemis
da
mdgradobis
garkveul dones. aRsaniSnavia mmarTvelobis
rom
qarTveli
normatiuli
daumuSavebelia
zogierTi
postsabWouri
saqarTvelos
mecnierebis
safuZvlis
gamonaklisis
mier
politikuri
sakiTxi
garda
politikuri
[ix.:
praqtikulad gurgeniZe
sistemis
v.p.
normatiuli
safuZveli. Sss akademiis samecniero Somebi t. II, Tb. 2001, gv. 7-18], rac Seexeba ucxour samecniero literaturas, iqac ar arsebobs erTiani azri politikur mmarTvelobis
strquturis
normatiuli safuZvlis
adgilisa da rolis, misi Sinaarsis Sesaxeb. Sinaarsisa mravalferovnebis normatiuli
da
saxeobis
mixedviT
gaTvaliswinebiT,
safuZvlis
iseT
socilauri
avtorTa
erTi
Semadgenel
normebis
jgufi
saubrobs
nawilebze,
rogoricaa
samarTali, sazogadoebrivi organizaciebis normebi (upirveles yovlisa sawesdebo normebi), `saxelmwifoebrivi da sazogadoebriv-politikuri cxovrebis~
sxvadasxva
safuZvlebis
normebi.
elementTa
ricxvs
avtorTa
meore
miakuTvnebs
jgufi
normatiuli
samarTlis
normebs,
sazogadoebrivi organizaciebis mier SemuSavebul normebs, partiul gadawyvetilebebs,
politikur
tradiciebsa
da
Cveulebebs.
avtorTa
Semdegi jgufis mixedviT normatiul safuZvels Seadgens politikuri principebi da normebi, samarTlebrivi normebi, politikuri tradiciebi, `politikuri
qcevis
etalonebi~
da
`tipiuri
reaqciebi
politikur
movlenebze~ [ix.: Теория государства и права (под ред. М.И. Марченко). М., 1996, стр. 217-218; Общая теория права и государства (под ред. В.В. Лазарева). М., 1996, стр. 112115; Храпанюк В.И. Теория государства и права. М., 1998, стр. 276, 279, 280]. rogorc zemoTqmulidan Cans, miuxedavad normatiuli safuZvlis Sinaarsis
Sesaxeb
azrTa
erTSi
kerZod,
imaSi,
_
sxvadasxvaobisa, rom
yvela
normatiuli
avtori
safuZvlis
Tanxmdeba aucilebel
atributs warmoadgens politikuri mmarTvelobis socialuri normebi.
Tumca, ar aris aucilebeli, rom yvela socialuri principi da norma
normatiuli
samecniero
safuZvlis
literaturaSi
Semadgenel
nawilad
warmovidginoT;
am kiTxvaze erTmniSvnelovani
pasuxi
ar
arsebobs. magaliTad, Tu erT jgufs miaCnia, rom normatiul safuZvels aucileblad
miekuTvneba
yvela
samarTlebrivi
norma
gamonaklisis
gareSe, samagierod, zogierT sxva SromaSi gatarebulia azri imis Sesaxeb,
rom
normatiuli
safuZvlis
erT-erT
Semadgenel
nawilad
SeiZleba warmogvidges samarTlebrivi normebis mxolod erTi nawili, kerZod,
normebi,
romlebic
ganxorcielebasTan
aregulireben
dakavSirebul
xelisuflebis
urTierTobebs.
ra
Tqma
unda,
sakiTxis amgvarad dasmas sakuTari arsebobis yvelanairi ufleba aqvs [dawvrilebiT ix. gurgeniZe v.p. postsabWouri saqarTvelos politikuri mmarTvelobis normatiuli safuZveli. Sss akademiis samecniero Sromebi t. II, Tb. 2001, gv. 8-14]. normatiuli qvestruqturis Semadgenlebis daregulirebis sagans warmoadgens
politikuri
politikur
sistemaSi
ganxorcielebis
urTierTobebi, politikuri
procesSi,
ganxorcielebis
sababiT.
romlebic
warmoiSoba
xelisuflebis
an
politikuri
principebisa
da
pirdapiri mmarTvelobis
normebis
Sinaarsis
politikuri aspeqti unda warmoadgendes kidec normatiul safuZvelSi maTi
`CarTvis~
mmarTvelobis
erT-erT
umniSvnelovanes
sakiTxebisadmi
miZRvnil
kriteriums calkeul
[politikuri
SromebSi
aris
politikuri normebis damoukidebel saxeobad gamoyofis mcdeloba. [ix.: Политические системы современности. М., 1998, стр. 14.]. TumcaRa, normebis
sinamdvileSi
mTeli
sazogadoebis SromiTi,
jgufi,
CveulebiTi
romelsac
politikur
samoqalaqo
socialuri ara
sistemasTan.
samarTlis
principebi
arapolitikuri
arsebobs
da
xasiaTisa
aqvs amis
normebi,
normebi,
da
principebisa
pirdapiri magaliTia
moralis,
romlebic
Sinaarsis
da
kavSiri saojaxo,
tradiciebis, aregulireben
urTierTobebs.
amgvari
principebisa da normebis politikur cxovrebaze gavlena xorcieldeba ara pirdapir, aramed Sualeduri rgolis meSveobiT. amgvarad, sazogadoebis politikuri mmarTvelobis normatiuli qvestruqtura warmogvidgeba rogorc sakmaod rTuli warmonaqmni, igi Sedgeba
Semdegi
samarTlebrivi
komponentebisagan:
normebi
da
politikuri
principebi;
partiuli
Sinaarsis
mqone
organoebisa
da
sazogadoebrivi organizaciebis aqtebSi Camoyalibebuli principebi da
normebi;
politiuri
tradiciebi;
politikuri
Cveulebebis;
moralis
(zneobis) principebi da normebi. Camoyalibebis stadiaze myofi postsabWoTa saqarTvelos sajaropolitikur
mmarTvelobaSi
did
rols
TamaSoben
norma-principebi,
norma-miznebi. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
normatiuli
safuZvlis
umniSvnelovanes aqts warmoadgens saqarTvelos 1995 wlis konstitucia. masSi hpova asaxva rogorc iuridiulma, ufro zustad _ politikuri sistemisa da sazogadoebis samarTlebrivma safuZvlebma, aseve misma ekonomikurma, socialurma, sulierma da politikurma wyobam. saqarTvelos romlebic
qmnian
konstituciuri politikuri
samarTlis
mmarTvelobis
normaTa
normatiul
Soris,
safuZvels,
gansakuTrebuli adgili ukaviaT norma-ganmartebebs, norma-cnebebs da norma-gansazRvrebas. politikuri normebs
pirveli
miznebis
axasiaTebs
jgufi
misaRwevi mravali
normebisa
gzebis
aqtis.
Seicavs
ganmartebebs.
saqarTvelos
dasaxuli
gansazRvris
sakonstitucio
samarTalSi yvelaze farTodaa gavrcelebuli norma-wesebi. am normebs gaaCniaT
Taviseburi
struqtura,
rogorc
wesi,
maTSi
ar
arsebobs
sanqciebi [ix.: gurgeniZe v.p. postsabWouri saqarTvelos politikuri mmarTvelobis normatiuli safuZveli. Sss akademiis samecniero Sromebi t. II, Tb. 2001, gv. 10]. Tavis
moRvaweobis
formalizebul garkveuli msgavsi
da
procesSi
politikuri
araformalizebul
urTierTobani.
Tanxmobaze
urTierTqmedebis
subieqtebi
wesebs an
formebi,
da
maT
konfliqtze maTi
misdeven
axasiaTebs dafuZnebuli
intensiuroba
da
mizanmimarTuleba qmnis sajaro-politikuri mmarTvelobis struqturis komunikaciur
qvestruqturas,
komunikaciis
sitema
gansazRvravs
xelisuflebis Riadobis xarisxs, mis unars dialogis sawarmoeblad, swrafvas Tanxmobisaken, mcdelobas reagireba moaxdinos gansxvavebuli jgufebis
aqtualur
moTxovnebze,
gacvalos
informacia
sazogadoebasTan. kominukaciuri qvesistemis gareSe politikuri sistema ver SeZlebs verc arsebobas da verc funqcionirebas Tundac imitom, rom
igi
warmoadgens
sazogadoebrivi
adamianebis
urTierTobebis
qvesistema
Cven
warmogvidgeba
formebis
erTobliobad,
jgufebs,
erebsa
Tu
erToblivi arss.
moRvaweobis,
amgvarad,
urTierTobebis
romelic
ayalibebs
individebs
Soris
da
maTi
komunikaciuri
urTierTqmedebaTa
klasebs, maTi
socialur
organizaciaSi
monawileobis, ganviTarebis
politikuri Sedegad,
xelisuflebis
rac
ganxorcielebisa
dakavSirebulia
garkveuli
da
politikis
formirebasTan da cxovrebaSi gatarebasTan. politikuri religiuri
urTierTqmedebani
garemos,
misi
ganpirobebulia
erTgvarobis
xasiaTiT.
kulturulsubkulturaTa
erToblioba, prioritetuli faseulobebis ganmsazRvreli konfesiuri sistema,
mrwamsi,
politikuri
qcevis
standartebi,
politikuri
mentaloba _ yovelive es qmnis kulturul qvestruqturas [kulturuli sistema
sayovelTao
mniSvnelobis
azrs
sZens
politikur
qmedebas,
gansxvavebuli subieqtebis urTierTobebs awesrigebs sazogadoebas da urTierTdamokidebulebisa ufro
maRalia
da
kulturuli
Tanxmobis
matricad
erTgvarovnobis
gvevlineba.
xarisxi,
miT
rac
maRalia
politikuri institutebis efeqturoba. kulturul qvesistemis sabazo elements warmoadgens sazogadoebaSi gabatonebuli religia, romelic gansazRvravs urTierTqmedebisa da individualuri qcevis models]. kulturuli kulturis
qvestruqtura
ganuyrel
nawils
da
politikuri
warmoadgens.
am
kultura
cenebebSi
saerTo
organulad
gamoixateba politikisa da sazogadoebrivi Segnebis erToba. sakuTari arsidan gamomdinare, kulturuli qvestruqtura mniSvnelovan funqciebs asrulebs
da
gansazRvravs
politikur
sistemaSi.
SemecnebiTi
funqcia,
am
Tavis
daniSnulebas
ukanasknels,
romelic
Cveni
sazogadoebis
azriT,
moqalaqeebSi
miekuTvneba:
ayalibebs
saWiro
sazogadoebriv-politikur codnas, Sexedulebebs, zrdis politikuri ganaTlebis
dones
[Cveni
es
azri
ramdenadme
gaziarebulia
sxva
mecnierT mier, [ix.: Политология в логических схемах и таблицах (В.Л. Воеводин) М., 2010, стр. 38.], integraciuli funqcia, romelic iTvaliswinebs Tanxmobis miRwevas
sayovelTaod
arsebuli
politikuri
politikuri
wyobis
politikuri marTvis
aRiarebul sistemisa
iZleva
sazogadoebis
politikuri
stabilizaciis
efeqturobis
saSualebas
da
CarCoebSi
cxovrebis
politikur-kulturul
zrdas;
komunikaciuri
damyaredes
kavSiri
mier
kultura
safuZvels
bazaze,
da
arCeuli ayalibebs
xels
uwyobs
funqcia,
romelic
politikuri
procesis
monawileebs Soris, agreTve gadacemul iqnas kulturis elementebi Taobidan
Taobaze
gamocdileba;
da
amrigad
regulaciuri
dagrovil
funqcia,
iqnas
romelic
politikuri sazogadoebriv
cnobierebaSi ayalibebs da amtkicebs saWiro politikur faseulobebs, debulebebs, funqcia,
miznebs,
romelic
motivebsa moqalaqis,
da
qcevis
normebs;
pirovnebis,
aRmzrdelobiTi
rogorc
politikis
srulfasovani subieqtis Camoyalibebis saSualebas iZleva, romelic xels uwyobs adamianebis politikur socializacias. sazogadoebis modelebi, romlebic kulturuli faseulbebisa da idealebis
sistemaSia
realizaciis
xerxebisa
teqnologiebis
asaxuli, da
mocemuli
gansazRvraven
meTodebis
xelisuflebis
erTobliobas.
erToblioba
Seadgens
politikuri
funqcionalur
qvestruqturas. saxelisuflebo urTierTobebis realizaciaSi iZulebis an
Tanxmobis
samoqalao
meTodebis
siWarbe
sazogadoebis
gansazRvravs
xelisuflebisa
urTierTdamokidebulebis
da
xasiaTs,
xelisuflebis integraciulobisa da faseulobebis miRwevis xerxebs. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
struqturis
ekonomikr
qvestruqtura. Cveni azriT, warmodgenilia ekonomikuri xelisuflebis mier. es, upirveles yovlisa, aris simdidris, kapitalis xelisufleba, es
aris
kapitalis
politikuri
warmomadgenlebis
gadawyvetilebebis
unari
miRebaze,
gavlena
mTlianad
moaxdinon saxelmwifo
politikaze. kapitalidan ufro meti mogebis mizniT isini sxvadasva xerxiT (parlamentSi zewolis jgufebis Seqmnidan, maRal politikur postebze
arCevis
CaTvliT)
zemoqmedeben
mTavrobaze
da
cdiloben
moipovon SeRavaTebi da metnaklebad xelsayreli reJimis pirobebi. ekonomikuri qvestruqturis funqciis realizaciis erT-erT gzas warmoadgens, msxvili biznesis warmomadgenlebis mier xelisuflebis umaRles organoebSi im deputatebis arCevnebis organizacia, romlebic mzad arian imoqmedon biznesmenebis interesebis mixedviT. ekonomikuri sfero afinansebs politikosebs da uzrunvelyofs maT karieras, xolo isini, Tavis mxriv, bevrs akeTeben kapitalis ayvavebis mizniT. saarCevno kampaniebis finansireba _ erT-erTi gzaa ekonomikuri xelisuflebis politikur
xelisuflebad
gadasaqcevad.
meore
gavrcelebuli
gzaa
biznesmenebis politikur sferoSi, xolo politikosebis komerciul struqturebSi gadasvla. ideologiuri cneba
da
`logos~
qvestruqtura codna.
[ideologia
termini
berZnulidan
ideologia
warmoiSva
`idea~
_
XVII-XVIII
saukuneebis mijnaze safrangeTSi. igimecnierebaSi Semoitana frangma mkvlevarma antuan destiut de traSma] _ Cveni azriT, warmodgenilia iseTi
ideebiT,
politikuri
SexedulebebiT,
yofis
Teoriul,
warmodgenebiT, konceptualur
romlebic gaazrebas
Seicaven garkveuli
socialuri jgufebisa da fenebis, erovnuli warmonaqmnebis interesebis, moTxovnilebebis, miznebisa da idealebis TvalsazrisiT.
igi
aris
moqalaqeTa
ama
Tu
im
jgufis
sistematizebuli
warmodgenebis erToblioba, romelic gamoxatavs maT interesebsa da miznebs da mowodebulia maT dasacavad politikuri xelisuflebis daxmarebiT an masze zemoqmedebis saSualebiT. aRniSnuli qvestruqtura xasiaTdeba sami ZiriTadi doniT: _
politikuri
mentalitetiT.
ideologiuri
orientaciuli; garkveuli funqcia.
ideologiiT,
politikuri
qvesruqturis
mobilizaciuri;
socialuri
specifikuri
integraciuli;
jgufis
ideologiuri
fsiqologiiTa
interesebis
qvestruqtura
da
funqciebia:
amortizaciuli;
gamoxatvisa
gamoirCeva
ori
da
dacvis
kriteriumis
mixedviT: 1) SemoTavazebuli sasurveli sazogadoebis modelisa da 2) misi
ganxorcielebis
teqnologiisa
da
progresis
mimarT
damokidebulebis mixedviT. ideologiuri ideologia
qvestruqturis
Tanamedrove
eTnopolitikuri
etapze
ideologia,
umTavresi
done
_
politikuri
gamoirCeva
oTxi
maxasiaTebliT:
ekologiur-politikuri
ideologia,
religiur-politikuri ideologia da eqstremistuli ideologia. eTnopolitikurma ukanasknel
ideologiam
aTwleulebSi.
SesamCnevi
gavrceleba
gansakuTrebiT
farTo
hpova gaqaneba
eTnopolitikurma ideologiam da mimdinareobam SeiZina postsabWoTa respublikebSi,
maT
saxelmwifoebis
Soris
ngrevas.
mimdinareobis
arsi
mcirericxovani
da
rac
eTnopolitikuri
mdgomareobs
eris
saxelmwifoebriobas
saqarTveloSi,
uwyobda
ideologiisa
xalxis
da
miswrafebaSi amiT
xels
da
gansakuTrebiT
miaRwios
Seqmnas
am
sakuTr
xelsayreli
pirobebi
TviTmyofadobis, enis, kulturisa da tradiciebis dasacavad. gansakuTrebiT
gaaqtiurda
religiur-politikuri
ideologia,
romelic gansxvavebiT zemoCamoTvlilebisagan, Zalian adre warmoiSva. ideologiis es saxe eyrdnoba religiur dogmatebs. maTi mTvari mizani mdgomareobs
rogorc
xelisflebis
yvela
qveyanaSi,
kerod,
xelisuflebaze SesaZlebel
axlo
zemoqmedebaSi,
adgilas
aRmosavleTsa
da
aseve
damyarebaSi. aziaSi,
sakuTri zogierT
religiuri
mimdinareobani damyardnen xelisuflebaSi (irani, pakistani, avRaneTi, saudis arabeTi). religiuri ideologiis gavlena gaizarda agreTve zog yofil CeCneTSi.
sabWoTa
respublikaSi,
tajikeTSi,
CrdiloeT
kavkasiaSi,
eqstremistuli ideologia _ es aris neofaSizmi, eqstremistuli terorizmi. misi mizania politikuri xelisuflebis destabilizacia, xelisuflebis mopoveba da sakuTari miznebisaTvis gamoyeneba. amrigad,
politikuri
mmarTvelobis
struqtura
[politikuri
mmarTvelobis struqtura, rogorc zemoTganviTarebuli msjelobidan vxedavT, mravalferovan komponentTa kompleqsia, rogorc politikuri, aseve arasakuTriv politikuri komponentebisa, yalibdeba da viTardeba rogorc Sinagani, aseve gare faqtorebis zemoqmedebiT. ix.: Мухаев Р.Т. Политология. М., 1997, стр. 101-106; Соловьёв А.И. Политология: Политическая теория, политические технологии. М., 2000, стр. 236-238; Политология. Денимюк Н.П., Соловьёв Т.Г., Старовойтова Л.В. и др. Мн., 1997, стр. 147-153; Политология для юристов (под ред. Матузова Н.И., Малько А.В.). М., 1999, стр. 185-190]
sajaro-politikuri
mmarTveloba warmoadgens mis qvestruqturaTa erTobliobas, romelTa urTierTqmedeba,
urTierTdamokidebuleba
politikur mTlianobas iZleva.
da
urTierTkavSiri
1.4
sajaro mmarTvelobis funqciebi, meTodebi da ganxorcielebis teqnologia.
marTvis TeoriaSi sajaro-politikuri mmarTvelobis funqciebi sazogadoebis ganviTarebis sxvadasxva etapze araerTgvarovani iyo da Sinaarsobrivad gansxvavdeboda. mkvlevari oleg ejibaZe gamoyofs xuT ZiriTad funqcias: dagegmvas, organizacias, koordinacias, motivacias da kontrols. [ix. :ejibaze.o marTva. Tb. 2010 gv.70]. profesori m.janjRava yuradRebas amaxvilebs aseve xuT, magram gansxvavebul funqciaze: dagegmva, analizi, prognozireba, gadawyvetileba, kontroli. [ix.: janjRava m. leqciebis kursi politologiaSi. Tb.2006 gv. 61]. rogorc vxedavT mxolod kontrolisa da dagegmvis funqciebi emTxveva am ori avtoris kvlevaSi. sxva avtorebi mmarTvelobis oTx ZiriTad funqcias asaxeleben: dagegmva, organizacia, motivacia da kontroli. avtorebi ganasxvaveben aRniSnul funqciebs administrirebisa da organizaciis socialuri Semadgenlis niSniT. zogi avtori, ki teqnokratiul midgomas aniWebs upiratesobas. aseTi midgomebi Cveni azriT aramarTebuli da calmxrivia. Cven vTvliT, rom aq saWiroa kompleqsuri, sistemuri midgoma, vinaidan sajaro marTvis fenomeni mravalwaxnagovani da mravalplaniani politikuri procesia. Tanamedrove periodSi, msoflioSi mravali kvleviTi instituti da dawesebuleba dakavebulia marTvis axali meTodebis SeswavliTa da aTvisesbiT. amis saWiroebas moiTxovs is faqtori, rom nebismieri xelisuflebis mmarTvelobiTi saqmianoba gulisxmobs iseTi ZiriTadi funqciebis ganxorcielebas, rogoricaa mmarTvelobiT movlenaTa politikuri analizi, taqtikur-strategiuli dagegmareba, politikurekonomikuri prognozireba, gadawyvetilebis miReba, kontroli da sxva. sajaro-politikuri mmarTvelobis sferoSi SesaZlebelia gamovyoT Semdegi konkretuli funqciebi: dagegmva, analizi, koordinacia, motivacia, gadawyvetileba, prognozireba da kontroli. gavaanalizoT CamoTvlili calkeuli funqciis xasiaTi, mniSvneloba, maTi adgili da roli zogadad marTvis procesSi. dagegmva, sajaro mmarTvelobis erT-erTi mTavaria funqciaa. igi gulisxmobs moqmedebis taqtikisa da strategiis gansazRvras, marTvis procesis generaluri miznisa da amocanis miRwevisa, Sesrulebis saSualebebis dadgenas. strategiuli gegma aris iseTi movlena, fenomeni, romlis farglebSi moqceulia sajaro-politikuri mmarTvelobis yvela danarCeni funqcia. mis gareSe, zogadad marTvis procesi moklebulia konkretul orientirebasa da maCveneblebs. dagegmva gansazRvravs marTvis procesis zogad Sinaarss, am procesSi arsebul riskebs, SesaZlebel dadebiT Tu uaryofiT faqtorebs da marTvis subieqtis moqmedebis mimarTulebas.
dagegmva SeiZleba iyos gagebuli, rogorc politikuri programa, romlis mixedviT xorcieldeba marTvis subieqtis funqcionireba perspeqtivaSi. am TvalsazrisiT dagegmvis mimarT SeiZleba iyos gamoyenebuli sistemuri midgoma, kerZod: 1. dagegmva aris sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtis SesaZleblobaTa erToblioba, dasaxul miznebTan SesabamisobaSi moyvanis procesi; 2. strategiuli dagegmva aris sajaro-politikuri mmarTvelobis aucilebeli piroba; 3. dagegmva aris is sawyisi procedura, romliTac iwyeba raime ideis ganxorcieleba, an raime saqmis keTeba [ix.: ejibaZe o. marTva. Tb. 2010 gv.72]; 4. dagegmva aris SesaZlebel samuSaoTa droSi, sivrceSi da SemsrulebelTa mixedviT gawera (Camoyalibeba); 5. dagegmva aris marTvis kanonzomierebaTa gansazRvris procesi [iqve]. dagegmva gulisxmobs amocanis Camoyalibebas, optimaluri Sedegis miRwevas, arsebuli resursebis, SesaZleblobebis amomwurav gamoyenebas. sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtis dagegmva iTvaliswinebs optimalur progmatul da utilitarul moqmedebas drosa da sivrceSi dagegmvis procesi moicavs mmarTvelobis subieqtis yvela dones da sruldeba arsebul ierarqiul doneTa Soris urTierTkavSiriT, urTierTSeTanxmebulobiT. “marTvis umaRles doneze xorcieldeba strategiuli da grZelvadiani gegmebis SemuSaveba, romlebic asaxaven organizaciis globalur (strategiul) politikas. marTvis saSualo doneze dgeba saSualo periodis gegmebi, romlebic gamomdinareoben organizaciis strategiuli gegmidan. organizaciis marTvis dabal doneze dgeba operatiuli (mokle periodis) gegmebi.“ [ix.: iqve, gv.73]. dagegmvis procesi sajaro-politikur mmarTvelobaSi pirdapir damokidebulia marTvis sistemaze, mis struqturaze. marTvis centalizebul struqturas aucileblad unda Seesabamebodes erTiani centralizebuli dagegmva da arsebobdes dagegvmis centralizebuli xasiaTis organo, romlis ZiriTadi funqciaa – dagegmva mTeli sistemisaTvis. amgvrad, imisTvis rom gavigoT sworad sajaro-politikuri mmarTvelobis strategiuli dagegmvis funqciis arsi da xasiaTi auclieblad unda gavarkvioT Semdegi sakiTxebi: -
strategiuli marTvis cneba da ganviTarebis etapebi; strategiuli dagegmvis procesi;
-
sajaro-politikuri subieqtis funqcionirebis garemos Sefaseba da analizi; mmarTvelobiTi mokvlevis sakiTxebi; strategiul alternativaTa ganxilva da SerCevis meqanizmebi; inovaciuri politikis formirebis da inovaciuri procesebis sajaro-politikuri mmarTvelobis problemebi; informaciis roli sajaro-politikur mmarTvelobaSi; sajaro mmarTvelobis Sefasebis kriteriumebi.
aqedan gamomdinare uaRresad did mniSvnelobas iZens: -
strategiuli dagegmvis arsi da xasiaTi; dagegmvis daniSnuleba da miznis Camoyalibeba; mizanTa Semadgeneli nawilis da mizanTa nairsaxeobis dadgena; garemos analizi, SesaZleblobebis gaTvla, riskebisa da siZneleebis dadgena; mmarTvelobiT mokvlevaTa Catarebis aucilebloba; sajaro-politikuri mmarTvelobis kulturis da marTvis obieqtis Seswavla.
amrigad, strategiuli dagegmva aris strategiuli marTvis funqcia, romlis daniSnulebaa mmarTvelobiTi gadawyvetilebis miRebis uzrunvelyofa, motivaciis, analizis, prognozirebis da kontrolis gansazRvra. am konteqstSi sruliad marTebulad migvaCnia professor o.ejibaZis mosazreba, rom... “strategiuli dagegmva warmoadgens im qolgas, romlis qveS Tavs iyris yvela mmarTvelobiTi funqcia. [ix.: iqve. gv. 307] strategiuli dagegmvis gareSe sajaro-politikuri mmarTveloba moklebuli iqneba pozitiur perspeqtivas da zust orientirebas. strategiuli dagegmva ganapirobebs sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtis moqmedebis mimarTulebas. igi warmoadgens aRniSnuli subieqtis moqmedebisa da gadawyvetilebis saerTo safuZvlebis Camoyalibebas. amgvarad, strategiuli dagegmva SeiZleba gavacnobieroT, rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis iseTi saSualeba, romelic xels uwyobs yvela obieqturi mmarTvelobiTi gadawyvetilebis miRebas. igi moicavs mmarTvelobiTi saqmianobis oTx saxes, strategiuli marTvis, dagegmvis process da Tavisi arsiT politikuri sistemis Semadgeneli nawilia. sqematurad igi ase gamoiyureba:
strategiuli dagegmva
resursebis ganawileba
garesamyarosTan adaptirebis unaris
Sida koordinaciis unari
strategiuli prognozireba
analizi – sajaro-politikuri mmarTvelobis mniSvnelovan funqcias warmoadgens. analizi eyrdnoba realur politikur obieqtur sinamdviles, mis kvleviT process. igi isaxavs miznad, politikuri movlenebis arsis, xasiaTis da Taviseburebebis aRdgenas, romlis gareSe SeuZlebelia marTvis procesis ganxorcieleba. analizi warmoadgens marTvis funqciis aucilebel, mudmivad moqmed mniSvnelovan rgols. igi pirdapir zegavlenas axdens, rogorc politikuri movlenebis Semecnebis doneze, ise marTvis efeqturobaze. am SemTxvevaSi analizi warmoadgens socialuri prognozirebis safuZvels da Sesabamisad sajaro politikuri mmarTvelobis ganviTarebis perspeqtivas. swored amitom, analizi aris prognozirebis safuZveli. sajaro-politikuri mmarTvelobis funqciebze msjelobis logikis mixedviT, Cven unda ganvixiloT mmarTvelobis iseTi funqcia, rogoricaa prognozireba. prognozireba – sajaro-politikuri mmarTvelobis, organuli nawilia da aucilebeli funqciaa.
Seucvleli,
imisaTvis rom, naTlad warmovadginoT aRniSnuli funqciis arsi, saWiroa, Cveni azriT Camoyalibdes zogadad prognozis definicia. amgvarad, prognozi aris garkveul monacemebze damyarebiT raime movlenis, procesis ganviTarebaSi mosalodnel cvlilebaTa winaswar ganWvreta, winaswarmetyveleba. sajaro-politikuri mmarTvelobis es funqcia mowodebulia marTvasTan dakavSirebiT, movlenebis ganviTarebis mecnierulad dasabuTebuli konkretuli perspeqtivebis dadgenisaTvis. aRniSnuli movlenebis prognozireba SesaZlebelia masze dakvirvebiT miRebuli informaciis safuZvelze. prognozirebis funqciis zogadTeoriul safuZvels Seadgens mecnierebis dargi – prognostika. prognozirebis Sedegebs iyeneben marTvis optimaluri gzebis dasadgenad. prognozirebis funqciis efeqturoba izrdeba im SemTxvevaSi, Tu mmarTvelobis procesSi aqtiurad gamoiyeneba marTvis subieqtis unari –
Seagrovos, aRricxos da Seamowmos arsebuli faqtebi, informacia da CarTos yovelive es prognozirebis moRvaweobaSi. mmarTvelobis funqciis ganxorcielebis efeqturoba bevrad aris damokidebuli informaciis wyaroebis miRebis saSulebebze, misi sistematizaciis SesaZleblobebsa da sandoobaze. aq, aseve didi mniSvneloba eniWeba informaciis moculobas, sizustes, misi gavrcelebis siswrafesa da damuSavebis xarisxs. dagrovili gamocdilebis mixedviT prognozirebis funqciis Sesruleba xangrZlivobis TvalsazrisiT SeiZleba iyos: moklevadiani – 5 wlamde, saSualo vadiani – 5-dan 15 wlamde, grZelvadiani – 30wlamde. Soreul prespeqtivaze gaTvlili prognozirebis xarisxi sagrZnoblad qveiTdeba. sajaro-politikuri mmarTvelobis prognozirebis funqciis safuZveli SeiZleba sxvadasxvanairi iyos: statistikuri informacia; sociologiuri kvlevis monacemebi; masobrivi informaciis saSualebaTa masalebi; dazvervis monacemebi; istoriuli, fsiqologiuri, ekonomikuri, eTnografiuli, demografiuli – eTnikuri gamokvlevebi – yovelive is, rac moicavs im codnasa da informacias, romelic exeba politikuri marTvis procesebs. mmarTvelobis prognozirebis funqciis ganxorcielebaSi gamoiyeneba sxvadasxva meTodebi. erT-erT aseT metods warmoadgens eqstrapalaciis meTodi [eqstra + “Polire” = gluvi zedapiris Seqmna warmoadgens iseT mecnieruli kvlevis meTods, romelic iTvaliswinebs calkeuli daskvnisa da Sedegis gavrcelebas sxva movlenebze] es meTodi gadmotanilia fizikidan politikaSi, sxvagvarad mas uwodeben gluvi kenWis efeqts wylis zedapirze. aseve aqtiurad mmarTvelobis prognozirebaSi gamoiyeneba analogiis meTodi, scenaris meTodi, modelirebis meTodi. sajaro-politikur mmarTvelobaSi prognozirebis aucileblobas ganapirobebs politikuri movlenebis sociodinamika. politikuri procesi yovelTvis moiTxovs movlenebis winaswarqmedebis prognozirebas. mosalodneli Sedegebis, Tundac nawilobrivad, winaswar ganWvretis gareSe rTulia mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis miReba. amgvarad sajaro-politikuri mmarTvelobis prognozirebis funqcia da, Sesabamisad, moRvaweoba pirdapir ukavSirdeba gamocdilebis Seswavlas, analizsa da maRalefeqturi strategiuli marTvis elementebis gaazrebas mmarTvelTaTvis. imisaTvis rom maT CamouyalibdeT perseqtiuli gadawyvetilebis miRebis obieqturi, swori intuicia da alRo. mmarTvelTa mudmivmoqmedi swavlebis gamocdilebis, codnis safuZvelze maT
Sedegad akumulirebuli CamouyalibdebaT unari
efeqturad Seafason da moaxdinon strategiuli regulireba da swori aqcentebis gakeTeba.
mimarTulebis
sajaro-politikuri mmarTvelobis funqciaTa Soris gansakuTrebuli adgili da roli eTmoba gadawyvetilebas, mis arss, struqturas da xasiaTs. mmarTvelobis sferoSi politikur gadawyvetilebaTa miReba erT-erTi ZiriTadi momentia. sasurvelia, rom gadawyvetilebis miReba ar SeiZleba iyos daufiqreblad swrafi da myisieri menejmentis funqcionirebis rTul teqnologiaSi. marTebulad miiCneven mkvlevarebi i. kveselava da v. SubiTiZe, rom “...gadawyvetilebis miRebis teqnologiuri procesi sakmaod rTuli da mravaletapiania. igi pirvel rigSi gulisxmobs im problemis gadawyvetis aucileblobis mecnierul dasabuTebas, romlis Sesaxebac miiReba gadawyvetileba. amis Semdeg detalurad unda gaanalizdes arsebuli viTareba, anu ganisazRvros Tu ramdenad mzadaa pirobebi mocemuli problemis gadasaWrelad. momdevno etapi gulisxmobs alternativebis Sejerebas da maTgan optimaluri variantis SerCevas. am etapis gavlis Semdeg xdeba gadawyvetilebis miReba”. [ix.: kveselava i. SubiTiZe u. WanuyvaZe v. politologia. politikuri da saarCevno teqnologiebi. Tb. 2003 gv. 128]. miRebuli gadawyvetilebiT ganisazRvreba moqmedebis strategia da taqtika, saboloo mizani, misi subieqtebi da maTi mxardamWerebi, formebi, meTodebi, xerxebi, romlebic ZiriTadi amocanis Sesrulebas emsaxurebian. politikur mecnierebaSi gamoyofen oTxi tipis gadawyvetilebas: -
fundametur gadawyvteilebebs; sakanonmdeblo aqtebis sistemaTa gadawyvetilebebs; administraciuli xasiaTis gadawyvetilebebs; iuridiuli xasiaTis gadawyvetilebebs.
gadawyvetilebaTa Sinaarsobriv, organizaciul da struqturul Taviseburebebs gansazRvravs saxelmwifoebrivi da sazogadoebrivpolitikuri sferos sfecifika. politikaSi gadawyvetileba zegavlenas axdens mTel sazogadoebaze. saxelmwifo mmarTvelobis sferoSi gadawyvetilebis miRebis Taviseburebas gansazRvravs marTvis subieqtis legitimuroba, mmarTvelis oficialuri, samarTlebrivi statusi. gadawyvetilebaTa miRebis da realizaciis procesSi sasurvelia gamoyenebuli iyos arsebuli SesaZleblobani da, maT Soris, administraciul-iZulebiTi RonisZiebebic ki. “saxelmwifoebrivi marTvis sferoSi gadawyvetilebis miRebis Taviseburebebs isic ganapirobebs, rom marTvis ZiriTad obieqts warmoadgens mTlianad sazogadoeba, romelic imave dros Tavad gansazRvravs marTvis masStabebs, sirTules da imavdroulad Tavad
flobs gansazRvruli statusis mier SesaZleblobebs gadawyvetilebaTa miRebis procesSi. [ix.: iqve. gv. 130]” amgavrad, sazogadoebrivi miznebisa da gansazRvrasa da maT sarealizaciod Seqmnili gadawyvetilebebis SemuSavebaSi monawileobas Rebuloben aramxolod profesionalebi (menejerebi, politikosebi), aramed garkveuli uflebebiT aRWurvili pirebi, sxvadasxva gaerTianebebi da moZraobebi. amrigad, gadawyvetilebis mimRebi pirebi arian – administraciuli sturqturebis warmomadgenlebi (biurokratia), politikuri elita (pozicia da opozicia), eqspertebi, interesTa jgufebi, zewolis jgufebi, da sxva. romelTa oponirebis Sedegad iqmneba SesaZlo optimaluri gadawyvetilebis proeqti. aqedan gamomdinare sajaro-politikuri mmarTveloba ganixileba, rogorc marTvis procesSi xelisuflebis gadawyvetilebis SemuSavebisa da realizciis saqmeSi moqalaqeTa Tanamonawileoba da yovelive es warmoadgens erTgvar monitorings xelisuflebis saqmianobaze. sajaro-politikuri mmarTvelobis Teoriam da praqtikam gamokveTa gadawyvetilebis miRebis sami ZiriTadi etapi: -
mosamzadebeli etapi; miznis dasaxvis etapi; miznis realizaciis etapi.
gadawyvetilebis miRebis mosamzadebel etapze sruldeba idenTifikacia da formulireba. meore etapze xorcieldeba gadawyvetilebis SerCeva, sruldeba koknkretuli miznis SemuSaveba, sxvadasxva alternativis ganxilva. ganixileba sami alternative: maqsimaluri, usafrTxo (neitraluri) da minimalurad SesaZlebeli. mesame etapze xorcieldeba miznebis uSualo Sesruleba da ganisazRvreba specifikuri principebis moqmedebiT: direqtiuloba (gadawyvetilebis mbrZaneblurrekomendaciuli formiT aRWurva), damisamarTeba, kanoniereba, kontrolia institucializacia. koordinaciis funqcia. koordinacia [laT. Coordinatio - mowesrigeba, SeTanxmeba, raimes mowesrigeba, urTierT Sefardeba.] koordinaciis funqcia sajaro-politikur mmarTvelobaSi gansakuTrebul mniSvnelobas iZens, ordesac izrdeba tempi da dinamiuroba marTvis subieqtis funqcionirebisas. aseT pirobebSi dagegmva, prognozireba da gadawyvetileba ver darCeba gayinuli, ucvleli. SesaZloa Seicvalos marTvis sistema da misi qvesistemebi. calkeuli elementebi ganicdian cvlilebebs sxvadasxva mizezisa da faqtoris gamo, xolo gadaxrebi romelime erT, calkeaRebul, qvesistemaSi zogjer zegavlenas axdens mTeli samarTavi sistemis saqmianobaze. swored aseTi arasasurveli Sedegebis Tavidan acilebis mizniT xdeba koordinacia, balansis,
wonasworobis aRdgena, risTvisac aucilebelia koreqtivebis Setana rasac emsaxureba sajaro-politikuri mmarTvelobis mocemuli funqcia. koordinaciis saSualebiT xorcieldeba marTvis resursebis, meTodebis, xerxebis urTierTSefardeba da urTierTSeTanxmeba. amgavrad, koordinacia, rogorc sajaro marTvelobis funqcia, gulisxmobs, samarTav obieqtebze zemoqmedebas, imisaTvis rom SenarCundes gawonasworebuli, mowesrigebuli, uerTierTSefardebuli mdgomareoba, romelic iTvaliswinebs iseT qmedebas romlis procesSic uzrunvelyofili iqneba marTvis subieqtisa da obieqtis sasurveli parametrebis farglebSi moqceva da destruqciuli Sedegebis gamoricxva. motivaciis funqcia. motivi [ger. Motiv, frang. Motif, laT. moveo.] niSnavs gansazRvrul moqmedebas, misi miznebis dasaxvis stimulirebas, eseigi is, ris safuZvelzec ganizraxeba ama Tu im moqmedebis Sesruleba. ramdenadac moqmedebis Sesrulebis gadawyvetilebis miRebisas marTvis obieqti garkveuli motiviT xelmZRvanelobs, amdenad es ukanaskneli safuZvelia Segnebuli, mizandasaxuli, araimpulsuri moqmedebisa. motivacia SeiZleba warmovidginoT sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtisa da obieqtis urTierTdamokidebulebis maCvenebl funqciad da amdenad mas mniSvnelovani roli da adgili eniWeba politikuri marTvis procesSi. yvela qveyanaSi sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtebi nebiT Tu uneblied, gaazrebulad Tu meqanikurad, yoelTvis eyrdnobian marTvis motivaciis funqcias. kacobriobis ganviTarebis adreul etapebze motivacias metwilad gaaCnda iZulebiTi xasiaTi, xolo mogvianebiT da gansakuTrebulad XIX-XX saukuneebSi motivaciis arsi da xasiaTi radikalurad icvleba. misi ZiriTadi komponentebi, xSir SemTxvevaSi, ukavSirdeba Segnebasa da rwmenas. motivaciis Tanamedrove TeoriebSi metwilad yuradReba eZleva marTvis procesis racionalizaciasa da optimizacias. amgvarad, motivacia aris is ZiriTadi mizezi, impulsi, romelic udides zegavlenas axdens sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtze, anu politikuri sistemis funqcionirebaze. motivacia aris sazogadoebrivi fenomeni, romelic ubiZgebs marTvis subieqts eZebos obieqtis moTxovnilebaTa Sesrulebis xerxebi, saSualebebi da mimarTulebebi. politikuri procesis TvalsazrisiT, motivacia warmoadgens SesaZleblobebs reagireba moaxdinos motivatorebze, im faqtorebze, romlebic aRZraven interess garkveuli qmedebisadmi. kontrolis funqcia. sajaro-politikur mmarTvelobaSi kontrolis funqcia ganisazRvreba, rogorc miRebuli gadawyvetilebis
Semdgom Seqmnili viTarebis, mdgomareobis codna. aseTi codnis mopovebisaTvis saWiroa informaciis mopoveba imis Taobaze, Tu rogor sruldeba miRebuli gadawyvetileba. kontroli aris sajaropolitikuri mmarTvelobis funqciaTa bolo, Semajamebeli funqcia. misi ZiriTadi daniSnulebaa – marTvis procesis miRweva dasaxuli miznisaTvis. amave dros igi marTvis mTel procesSi iRebs monawileobas. mkvlevari o.ejibaZe gamoyofs kontrolis funqciis sam aspeqts: -
-
-
marTvis obieqtisa da subieqtis standartebis dadgena, romelTa saSualebiTac dgindeba da zustdeba samarTavi procesebis Tanmimdevrobisa da gegmiT gaTvaliswinebuli RonisZiebebis Tavisdrouli Sesruleba; kontrolis meore aspeqti iTvaliswinebs miRweuli (Rirebuli) Sedegebis Sedarebas damtkicebul da miRebul samoqmedo programasTan raodenobrivad da xarisxobrivad. Tu ki adgili aqvs gadaxras miRebuli programidan, irkveva, Tu ram gamoiwvia es gadaxrebi da dasaxulis Seusrulebloba. aRniSnuli mizezis garkvevis Semdeg dauyovnebliv Rebulobs saWiro gadawyvetilebas; kontrolis mesame aspeqti gulisxmobs garkvevas, anu darRvevis faqtorTa gamomwvevi mizezebis aRmofxvras, raTa gadailaxos xelisSemSleli pirobebi (winaaRmdegobebi) da miRweul iqnas dasaxuli mizani. [ix.: ejibaze o. miT.naSr. gv. 79].
amgvarad informaciisa da ukuinformaciis saSualebebiT, romlebic ganapirobeben imas, rom saerTo miznis miRwevisas konkretuli gadawyvetilebis realizaciis procesSi SesaZloa warmoiSvas mravali subieqturi da obieqturi xasiaTis xelisSemSleli faqtorebi, Seiqmnas winaaRmdegobebi sajaro-politikuri gadawyvetilebis SesrulebaSi. kontrolis mizania, aseTi SemTxvevebis gamoaSkaraveba da SemdgomSi maTi ganeitraleba. aRniSnuli elementebis gareSe gamoricxulia marTvis obieqtis (politikuri procesis) gadawyvetilebebis ganxorcielebaSi xarvezebis, winaaRmdegobebis daZleva.
sajaro-politikuri mmarTvelobis funqciebi dagegmva
prognozireba
organizacia
gadawyvetileba
koordinacia
motivacia
analizi
kontroli
marTvis funqciaTa damakavSirebeli procesebi
mocemuli sqemidan Cans, rom sajaro-politikur mmarTvelobis funqciebi erTobliobaSi emsaxurebian marTvis saerTo procesis optimizacias. am funqciebis gamoyeneba damokidebulia realur politikur sinamdvileze, xolo marTvis funqciaTa damakavSirebeli procesebis ganviTarebis dadebiTi politikuri Sedegebi damokidebulia TiToeuli konkretuli politikuri movlenebis kavSirurTierTobebze da maT ganviTarebaze. zemoT ganxiluli da gaanalizebuli sajaro mmarTvelobis funqciebis daniSnulebaa kompleqsurad uzrunvelyon marTvis procesis optimizacia. mocemuli, mniSvnelovani miznisa da amocanis SesrulebaSi sxvadasxva funqcia Sesabamisad gamoiyeneba. maTi gamoyenebis done, meTodebi da xarisxi damokidebulia aramxolod mmarTvelobis subieqtis unarsa da potencialze, aramed mmarTvelobis obieqtis specifikur mimarTulebasa da mocemul sferoze. mocemul paragrafSi gaSuqebuli da gaanalizebulia sajaropolitikuri mmarTvelobis zogadi, sayovelTao da ZiriTadi specifikuri funqciebi. maTi utilitaruli datvirTva damokidebulia realur politikur sinamdvileze, xolo politikuri realobidan gamomdinare yalibdeba safuZveli sasurveli politikuri procesebis ganviTarevisa. sajaro-politikur mmarTvelobiTi funqciebis Sesruleba xorciedldeba garkveuli meTodebis saSualebiT. xolo meTodebis funqcionaluri arsi aris mmarTvelobis subieqtis mis obieqtze zegavlenis miRwevis saSualeba. swored aseTnair SesaZleblobebs flobs mmarTvelobis subieqti da am saSulaebaTa xasiaTi da Sinaarsi gamomdinareobs sazogadoebis wevrTa ZiriTadi moTxovnilebebisgan [esenia: politikuri, socialuri, materialur-ekonomikuri, TviTdamkvidrebis, TviTgamoxatvis, samarTlianobis, daculobis da sxva]. sajaro-politikuri funqciebis Sesrulebisas udidesi mniSvneloba eniWeba mmarTvelobis meTodebs. sajaro mmarTvelobis meTodebi emsaxurebian, rogorc sxvadasxva funqciis aRsrulebas, ise mmarTvelobis saerTo procesis warmarTvas. sajaro mmarTvelobis procesSi SeiZleba gamovyoT Semdeg mTavari meTodebi: iZulebis, monawileobis, garegnuli efeqturobis, sainformacio upiratesobis. mmarTvelobis meTodi mniSvnelovani elementia marTvis sistemis mTlian sqemaSi. mocemuli sqema SeiZleba warmovidginoT Semdegnairad:
marTvis miznebi da amocanebi
mmarTvelobis funqciebi
mmarTvelobis meTodebi
mmarTvelobis principebi
mmarTvelobis midgomebi
mmarTvelobis lokaluri xerxebi
marTvis TeoriaSi gamoyofilia mmarTvelobis ori ZiriTadi organizaciuli forma – centralizebuli mmarTvelobis meTodebi da decentralizebuli mmarTvelobis meTodebi. aRniSnuli organizaciuli formis mixedviT SeiZleba iyos gamoyenebuli centralizebuli mmarTvelobis funqcia an decentralizebuli mmarTvelobis funqcia. orive organizaciuli formidan, Sesabamisad, gamomdinareobs mmarTvelobis principebis gamoyeneba, yalibdeba mmarTvelobis midgomebi da logikurad dgindeba mmarTvelobis lokaluri xerxebi. marTvis Teoriasa da praqtikaSi ganasxvaveben meTodebs romlebic efuZvnebian cxovrebis sxvadasxva sferoSi moqmed kanonebsa da kanonzomierebebs. aRniSnuli obieqturi pirobebidan gamomdinare SeiZleba gamovyoT meTodebis ramodenime jgufi: -
politikuri, eTnikuri (erovnuli), socialuri, kulturuli, samarTlebrivi, aucileblobiT ganpirobebuli meTodebi; demografiuli, biologiuri, fsiqologiuri moTxovnilebebidan gamomdinare meTodebi; teqnikuri da teqnologiuri aucileblobiT gamowveuli meTodebi.
aqedan gamomdinare mmarTvelobis meTodebs motivaciuri safuZveli udevs, rac iZleva imis saSualebas, rom gamoyofili iyos Sesabamisi motivaciuri marTvis ramodenime jgufi: -
politikur-socialuri motivaciis meTodebi; materialur-teqnikuri motivaciis meTodebi; ambiciuri, karieristuli motivaciis meTodebi.
sajaro mmarTvelobis procesSi sxvadasxva meTodebis gamoyeneba uSualod aris dakavSirebuli mis principebze. xolo sajaro marTvis principebSi igulisxmeba sxvadasxva konkretuli situaciebisaTvis gaTvaliswinebuli SesaZlebeli moqmedebaTa wesi. Tu umetes SemTxvevaSi marTvis subieqti amkvidrebs marTvis erT konkretul meTods yoveldRiur moqmedebaSi igi SeiZleba xelmZRvanelobdes ramodenime sxvadasxva principiT. maTi daniSnuleba isaa, rom konkretuli situaciebis ama Tu im wesiT gadaWris dros uzrunveyofili iyos politikuri kursis da amocanebis ganxorcieleba marTvis moqmedi meTodiT. [ix.: “politikuri marTvis arsi da aucilebloba”. wignSi janjRava m. leqciebis kursi politologiaSi. Tb. 2006 gv. 55]. aseT SemTxvevaSi yuradReba gasamaxvilebelia zomierebis, ZiriTadi rgolis, memkvidreobis da koniunqturobis principebze, romlebic ganekuTvnebian sajaro mmarTvelobis specifikur principebs. konkretulad meTodebi.
ganvixiloT
sajaro
mmarTvelobis
calkeuli
iZulebis meTodis safuZvels warmoadgens sanqciaTa gamoyeneba an maTi gamoyenebis SesaZleblobiT gamowveuli SegrZneba (SiSi), daucvelobis SegrZneba, gaRatakebis, Seviwrovebis, sikvdilis da sxva perspeqtiva da amis SiSi adamianebs aiZulebs iyvnen kanonmorCilni. amave dros iZuleba dakavSirebulia pasuxismgeblobasTan. saxelmwifoebriv Zalauflebasa da pasuxismgeblobasTan dakavSirebul iZulebis efeqtianobis sakiTxi marTvis Teoriis erT-erTi aqtualuri problemaa, radganac pasuxismgebloba sxva niSnebTan erTad iZulebaa. cnobilia, rom iZulebiTi zemoqmedeba yvela sazogadoebriv–ekonomikur formaciaSi arsebobda. sajaro mmarTvelobis konteqstSi igi aris arazogadad iZuleba, aramed saxelmwifo legitimuri iZuleba, vinaidan, “mxolod saxelmwifos aqvs sisxlis samarTlebrivi dasjis uflebamosileba” [ix.: Wanturia l. Sesavali saqarTvelos samoqalaqo samarTlis zogad nawilSi. Tb. 2000 gv. 49]. mis legitimurobas warmoadgens is, rom iZulebiT meTods iyeneben saxelmwifo organoebi marTvis procesSi saxelmwifos saxeliT. iZulebas, rogorc mmarTvelobis meTods, gaaCnia damaxasiaTebeli Tviseba samarTlebrivi saxiT, romlis ZaliTac igi moqmedebs, rogorcaa samarTlebrivi iZuleba. saxelmwifo iZulebis samarTlebrivi xasiaTi
mdgomareobs imaSi rom mas kanoniT gansazRvruli formiT da kanonier safuZvelze axorcieleben mxolod mmarTvelobis kompetenturi organoebi. iuridiuli pasuxismgebloba ar aris saxelmwifo iZulebis erTaderTi forma, vinaidan saxelmwifo iZuleba aris samarTlis obieqturi Tviseba da aqvs garkveuli miznebi, samarTlebrivi mowesrigebis procesSi. [ix.: lobJaniZe g. saxelmwifosa da samarTlis zogadi Teoria. Tb. 2003 gv. 557]. kanoniT gansazRvrul SemTxvevaSi darRveuli uflebebis aRdgenisa da dacvis mizniT saxelmwifo mimarTavs iZulebiT zomebs, damnaSavis pasuxisgebaSi micemis gareSe. saxelmwifo iZulebis zomebs miekuTvenba aRkveTis zomebic. isini samarTaldarRvevis Tavidan acilebisaTvis gamoiyeneba. aRkveTis zomebs miekuTvenba: dakaveba, Cxreka, bargis daTvaliereba da sxva. maT aqvT samarTlebrivi xasiaTi da kanonis safuZvelze gansazRvruli wesiT sruldebian [ix.: iqve]. kanonmdebloba iTvaliswinebs saxelmwifo iZulebis sxva, specialur, zomebsac, romlebic pasuxismgeblobas ar warmoadgenen. es aris magaliTad aRmzrdelobiTi zemoqmedebis iZulebiTi zomebi, romlebic gamoiyeneba arasrulwlovani (qmeduunaro) pirebis mimarT, maT mier marTlsawinaaRmdego qmedebis CadenisaTvis. maT ar axasiaTebT dasjis elementebi aseTive specifika aqvT samedicino xasiaTis zomebs – sazogadoebis uSiSroebis uzrunveyofis mizniT iZulebiTi mkurnaloba im pirebisa, romlebmac Seuracxad mdgomareobaSi Caidines sazogadoebisaTvis saSiSi qmedebebi [ix.: iqve]. yvela CamoTvlil zomas iZulebiTi meTodis gamoyenebis konteqstSi gaaCnia saxelmwifo-samarTlebrivi xasiaTi, isini samarTlebriv safuZvelze xorcieldebian, rac maT legitimurobas ganapirobebs. swored amitom, Cven ver daveTanxmebiT erT-erTi wignis avtors, romelic amtkicebs: “dRes, Tanamedrove pirobebSi, roca msoflio masStabiT mTavari da umTavresi, es aris demokratiuli principis damkvidreba, romelSic aucileblad gaTvaliswinebul unda iqnes erovnuli faseulobebi da Rirebulebebi, xelisuflebis mier iZulebis gamoyeneba aris yovlad dauSvebeli... demokratiis monapovari is aris, rom adamians mieca SesaZlebloba politikuri sinamdvilis aRqmisa da swored aqedan gamomdinare, mas aqvs SesaZlebloba daimkvidros sakuTari “me”, magram aucileblad, yovelive es unda iqnes Sexamebuli saxelmwifoebriv interesebTan. swored es uzrunvelyofs politikuri marTvis efeqturobas da mxolod am SemTxvevaSi aris SesaZlebeli politikuri procesebis marTva iZulebis gareSe”. [ix.: janjRava m. leqciebis kursi politologiaSi, Tb. 2006, gv. 68-69.]. mkvlevar m. janjRavas logikas rom gavyveT, am SemTxvevaSi sajaro mmarTvelobis procesi gaxdeba qaoturi da umarTavi, vinaidan daimkvidrebs adgils dausjelobis sindromi, ar Sesruldeba kanoni da qveyanas moicavs qaosi.
swored amitom demokratiis Rirebulebebis damkvidrebis procesSi, samarTliani da samarTlebrivi saxelmwifos mSeneblobis procesSi araviTar SemTxvevaSi ar unda iyos uaryofili sajaro mmarTvelobis procesSi iseTi meTodi, rogoricaa iZuleba. monawileobis meTodi aris sajaro mmarTvelobis zogierT mniSvnelovan funqciaSi (magaliTad: gadawyvetilebis miReba, arCevnebSi monawileoba, referendumSi monawileoba) obieqtis CarTva. sajaro mmarTvelobaSi monawileobis procesis asaxva hpova partisipatiuli demokratiis TeoriaSi. aRniSnuli termini “Participation” [pa:, tisi’peifan] iTargmneba inglisuri enidan, rogorc monawieloba an Tanamonawileoba [ix.: GGvardjaladze T. , Gvardjaladze L. English-Georgian and Georgian-English Dictionary (New Edition) TB., P. 648]. “partisipatia” dasavlur politikur mecnierebaSi gaiazreba rogorc politikur procesSi moqalaqeTa (nebayoflobiTi da iZulebiTi) monawileobis yvela saxe politikuri sistemis sxvadasxva doneebsa da institutebis mier gadawyvetilebaTa miRebis gavlenis moxdenis mizniT, dakavSirebulia pirovnebis TviTdamkvidrebisa, TviTgamoxatvis procesTan da ganixileba rogorc yovelmxrivi politikuri monawileoba mTeli sazogadoebis masStabiT sxvadasxva sferoebSi. me-20 saukunis samociani wlebisaTvis dasavleTis qveynebSi monawileobis demokratiam farTo gavrceleba hpova sajaro mmarTvelobisa da TviTmmarTvelobis sxvadasxva formebSi, tradiciul da axal socialur moZraobebSi (mag.:”mwvaneTa moZraoba”) sazogadoebriv iniciativebSi. sajaro mmarTvelobaSi monawileobis (Tanamonawileobis) meTodis gamoyeneba efeqturad xorcieldeba SedarebiT stabilur politikur sistemebSi, Tumca saWiroebis SemTxvevaSi es meTodi SeiZleba iyos gamoyenebuli qveynis gardamaval periodSi, transformirebad sazogadoebaSi, romelsac axasiaTebs arastabiluri politikuri sistema, myofi adaptaciis pirobebSi. Tanamonawileobis meTodis gamoyenebiT sajaro mmarTvelobis subieqti (politikuri xelisufleba) axorcielebs marTulTa aramxolod marTvaSi monawileobas, aramed obieqtis marTvasac. marTulTa uSualo monawileobiT miRebuli gadawyvetileba mniSvnelovnadD zrdis misi ganxorcielebisadmi marTvis obieqtis pasuxismgeblobas. am meTods xelisufleba mimarTavs im SemTxvevaSi, Tu sxva meTodebiT sajaro mmarTveloba SeuZlebelia. garegnuli efeqturobis meTodi. Cveni azriT ganekuTvneba sajaro mmarTvelobis specifikur meTodebs. am meTods marTvis subieqti, rogorc wesi iyenebs politikuri krizisis pirobebSi. sajaro mmarTvelobis praqtikaSi mravalia imis magaliTebi, rodesac marTvis
subieqti mimarTavs garegnuli efeqturobis meTods Tavis moRvaweobis dasawyisSi an iseT pirobebSi rodesac saxezea politikuri sistemis destabilizacia da marTvis procesi ar eqvemdebareba controls. garegnuli efeqturobis meTodis gamoyenebisas mmarTvelobiTi RonisZiebebi warimarTeba ara mTavari, sasicocxlo mniSvnelobis politikuri problemebis gadasawyvetad, aramed meorexarisxovani, lokaluri miznebis misaRwevad, romlebic xelisuflebisaTvis advilad xelmisawvdomia da saboloo miznis miRwevis garegnul efeqts iZleva. garegnuli efeqtis misaRwevad sajaro mmarTvelobis subieqti xSirad eweva erovnul, patriotul grZnobebze spekulacias da mimarTavs sajaro mmarTvelobis obieqtis yuradRebis sxva, araZiriTad, sakiTxebze gadatanis xerxs [ix.: janjRava leqciebis kursi politologiaSi, Tb. 2006, gv70]. kacobriobis ganviTarebis sxvadasxva etapze da gansakuTrebiT uaxloes periodSi, xSiri movlena iyo da aris, rodesac xelisufleba (sajaro mmarTvelobis subieqti) rTuli saSinao politikuri problemebis daZabulobis mowesrigebis mizniT mimarTavs aRniSnul meTods. aseTi xelisuflebis arsenalSi iseTi xerxebi da meTodebia, rogorc: ucxo qveynebTan konfliqtebi, daZabuloba da omebic ki, xolo qveynis SigniT – e.w. “moRalateebis”, mtrebis “agentebis”, “diversantebis”, “Spionebis” da “sxva mtruli ideologebis” winaaRmdeg brZola. yuradRebis gadatanis mravali xerxi iZleva drois xanmokle, arc Tu ise efeqtur Sedegs. marTalia, es warmoadgens xelisuflebaSi yofnis gaxangrZlivebis garkveul Sanss. magram arsebuli, realuri problemebi mainc rCeba dauregulirebeli, gadauwyveteli da xelisufleba iZulebulia eZios garegnuli efeqturobis meTodis ufro Rrma, qmedeiTi axali variantebi. “rac ufro damajerebeli iqneba iluzoruli politikis argumentacia, miT ufro didi xniT gadaideba xalxisaTvis sasargeblo politikis ganxorcieleba da sazogadoebis krizisidan gamoyvana.” [ix.: iqve, gv.71]. mocemul meTods warmatebiT iyenebdnen totalitaruli da avtoritaruli reJimebi (faSisturi reJimebi espaneTSi, germaniSi, avtoritarizmis periodSi – CileSi, kombojaSi da sxva afrikul da aziur qveynebSi, komunisturi reJimebis ssrk-Si, CineTsa da kubaSi). Tanamedrove etapze aseve warmatebulad sajaro mmarTvelobis procesSi iyenebda “nacmoZraobis saakaSvilis avtoritaruli reJimi saqarTveloSi (2004-2013ww). garegnuli efeqturobis meTods, rogorc zemoT aRiniSna, xelisufleba mimarTavs Tavisi funqcionirebis dasawyis etapze. aseT dros sajaro mmarTvelobis mizania marTvis garkveul sferoSi rac SeiZleba swrafi warmatebis gziT aRiarebis, avtoritetis da gavlenis
mopoveba, raTa sazogadoebam irwmunos misi qmediToba da efeqturoba. swored amitom nebismieri axali xelisuflebisaTvis es meTodi metad mniSvnelovani da sasurvelia. sajaro mmarTvelobis politikuri institutebisaTvis yvelaze mZime periodia moRvaweobis pirveli etapi, rodesac unda daigegmos perspeqtiuli RonisZiebebi da am RonisZiebebis warmatebiT dawyeba da aseve warmatebiT damTavreba, maTi praqtikuli realizacia imitom, rom swored pirvel etapze sajaro marTvis subieqtisadmi (xelisuflebisadmi) xalxis damokidebuleba daZabulia da frTxilia, amdenad meryevi da kritikulia, ndobis xarisxi jer dabalia. legitimuri xelisufleba moipovebs ndobas, avtoritetsa da gavlenas mxolod im SemTxvevaSi, Tu pirveli RonisZieba daakmayofilebs sajaro mmarTvelobis ibieqtis sasicocxlo moTxovnilebas. am WeSmaritebaSi devs garegnuli efeqturobis dadebiTi muxti. amgvrad, sajaro marTvis am meTodis pragmatul-utilitaruli Rirebuleba gaxdeba xelmosakidi da gamoiRebs Sedegs, rodesac Sesruldeba sazogadoebis moTxovnileba. amgvari ideebi safuZvlad daedo e.w. “axali sazogadoebrivi marTvis” stils Tanamedrove did britaneTsa da sxva evropul qveynebSi, rodesac jer teCerisa da meikonis, xolo Semdgom ki bleris da gordonis mTavrobebma sajaro mmarTvelobis samsaxurebis seriozuli reformebi gaatares. aRniSnul reformebSi ki didi yuradReba eTmoboda garegnuli efeqturobis meTods, kerZod: bleris mTavroba cdilobda e.w. “vaaoebis” – (viTom avtonomiuri arasamTavrobo organizaciis abreviaturaa) [ix.: endriu heivudi “politika” Tb.2007, gv. 479). 1 rolis gazrdiT, mxolod Sedegebze orientirebuli programebi daefinansebina iseT sferoebSi, rogoricaa jandacva, ganaTleba da qalaqdagegmareba. swored aseTi politikis ganxorcielebas cdilobda saakaSvili da “nacmoZraoba” saqarTveloSi. es programa warmatebuli rom yofiliyo “nacebi” ar waagebdenen 2012 wlis saparlamento arCevnebs, magram maT saakaSvilis, merabiSvilis, ugulavas da sxva gamdidrebis imdenad dauokebeli survili hqondaT, rom bolomde ar miiyvanes, ar daafinanses aRniSnuli dasaxuli programebi. amgvarad, sajaro mmarTvelobis procesSi garegnuli efeqturobis meTodis gamoyenebas Tavisi dadebiTi da garkveulwilad uaryofiTi mxareebi gaaCnia. 1
zogadi gagebiT igi moicavs nebismier organizacias, romelic xelisuflebis mieraa Camoyalibeblu da Tavis mxriv, mudam mxarSi udgas mas (saxelmwifos). am tipis organizaciebSi viTom sruliad “damoukidebeli” pirovnebebi da arasajaro moxeleebi iniSnebian. amiT iqmneba iluzia “vaaoebis” damoukideblobis saxelwifosgan. Sesabamisad “vaaoebi” sxvadasxva xasiaTis aRmasrulebeli funqciebis matarebel organizaciebs aerTianeben. maTi Seqmnis da arsebobis mizezi ki aris is, rom politikuri an ekonomikuri krizisis SemTxvevaSi Seasrulon mexsaridi roli da aaridon xelisufleba garkveuli droiT sazogadoebis risxvas. maTi moCvenebiTi damoukideblobis mizezic aris is, rom “vaaoebi” rCebian mTavrobis meTvalyureobis orbitaze.
sajaro mmarTvelobis funqcionirebis procesSi didi mniSvneloba eniWeba sainformacio upiratesobis meTods. sanam uSualod ganvixilavT am meTodis arssa da xasiaTs, mizanSewonilia, mokled ganvixiloT am fenomenis socialuri gageba da daniSnuleba. imformacia laTinuri terminia [information] da niSnavs gadmocemas da ganmartebas. XX saukuneSi socialuri progresis, mecnierebisa da teqnikis swrafi ganviTarebis Sedegad gaCnda mozRvavebuli informaciisadmi mecnieruli midgomis saWiroeba. dazustda informaciis cnebis Sinaarsi. is moicavs ara mxolod adamianis mier adamianisaTvis cnobis gadacemas, aramed adamiansa da kompiuterul, avtomatur sistemebs Soris cnobebis gacvlagamocvlasac, ris Sedegadac Seiqmna informaciis Teoria. aseve gaCnda specialuri disciplina – informatika, romelic Seiswavlis samecniero informaciis struqturas da mis zogad Tvisebebs samecniero informacia aris logikuri informacia, romelic miiReba Semecnebis procesSi. igi adekvaturad asaxavs obieqturi realobis kanonzomierebebs da gamoiyeneba sazogadoebriv-politikuri intitutebis praqtikaSi. informacia zogadad warmoadgens sazogadoebriv-politikur cnobaTa erTobliobas, saSinao da sagareo cxovrebis aqtualuri axali ambebis Sesaxeb. informacia vrceldeba masobrivi informaciis saSualebebiT. Tanamedrove periodSi sainformacio saSualebani absoliturad samarTlianad miiCneva meoTxe xelisuflebad, es aris ganpirobebuli sajaro mmarTvelobis obieqtze (sazogadoeba, xalxi), maTze gavlenisa da zemoqmedebis uaRresad didi unariT, rac sajaro-politikur mmarTvelobaSi did rols asrulebs. amgvarad informaciis xasiaTze, obieqturobaze, mis moculobaze, formebsa da miwodebis sixSireze bevradaa damokidebuli politikuri cxovreba, politikuri da ekonomikuri procesebi da Sesabamisad sajaro mmarTveloba. sajaro marTvis subieqti yovelTvis cdilobs sakuTar interesebs dauqvemdebaros sainformacio komunikaciebi, saSualebani, telemauwyebloba, presa da radio. amgvarad, sajaro-politikuri marTvis meTodebi Tavisi arsiT, xasiaTiT da funqcionaluri daniSnulebiT ganapirobebs marTvis subieqtis marTvis obieqtze zegavlenas. ama Tu im meTodis gamoyeneba pirdapir damokidebuli marTvis subieqtis taqtikasa da strategiaze, perspeqtiul politikur miznebsa da amocanebze. sajaro-politikuri mmarTvelobis procesSi marTvis meTodis arCevasa da gamoyenebaze did zegavlenas axdens iseTi faqtorebi, rogoricaa: xalxis politikursamarTlebrivi kultura, religia, adaT-wesebi da tradiciebi, erovnuli, fsiqika, qveyanaSi moqmedi politikuri sistemis tipi da sxva. Cven sruliad veTanxmebiT im mosazrebas, rom “Tu marTvis subieqti sazogadoebaSi amkvidrebs, uemetes SemTxvevaSi marTvis erT-
erT konkretul meTods, yoveldRiur moqmedebaSi igi SeiZleba xelmZRvanelobdes ramodenime sxvadasxva principiT” [ix.: janjRava m. miT.naSromi gv. 72]. aqedan gamomdinare SesaZlebelia marTvis subieqti – xelisufleba (politikuri sistema) sargeblobs erTi konkretuli meTodiT (mag. iZulebis meTodiT) da amkvdirebs maT mTlianad qveyanaSi, konkretul, erT mocemul situaciaSi, SeiZleba iyos gamoyenebuli sxvadasxva principebi an principTa erToblioba. amis daniSnulebaa swored is, rom sajaro marTvis arsebuli meTodiT moxerxdes, ganxorcieldes politikuri kursis, ZiriTadi amocanis optimaluri realizacia. amrigad,
politikuri
ganviTarebasa politikuri
da
sistema
stabilurobas.
mmarTvelobis
uzrunvelyofs mocemuli
mTeli
rigi
sazogadoebis
amocanis
funqciebis
gadaWra
Sesrulebas
moiTxovs; esenia: 1. regulirebis funqcia igi gamoixateba jgufebis, individebis, erTobebis normebis
qcevaTa
kordinaciiT,
danergvis
safuZvelze,
politikuri romelTa
da
samarTlebrivi
dacvasac
uzrunvelyofs
aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisufleba; 2. eqstraqciuli [eqstraqcia (laT. extra here _ amoReba, amwurva) ix.: Словарь иностранных слов.ы стр. 557] funqcia. misi arsi mdgomareobs sistemis unarSi gare Tu Sida garemodan amoiRos funqciebisaTvis aucilebeli resursebi.
nebismieri
sistema
saWiroebs
materialur
da
finansur
resursebs, politikur mxardaWeras. 3. distribuciuli [distribucia (ingl. distribution _ ganawileba, moTavseba) ix.: iqve gv. 170] funqcia. es funqcia gulisxmobs politikuri mmarTvelobis mier institutebis, privilegiaTa ganawilebas. magaliTad, centralizebuli finansirebas moiTxovs ganaTleba, mmarTveloba, armia, es saSualebebi garemodan miiReba, magaliTad, ekonomikuri sferodan, sagadasaxado saxiT
sistemis
Semodis,
meSveobiT
sabiujeto
resursebi,
sferoebis
romelic
finansirebisa
gadasaxadebis
da
saxelmwifo
organoebis Senaxvis saSualebas iZleva. 4.
reagirebis
funqcia
gamoixateba
politikuri
mmarTvelobis
unariT aRiqvas garemodan wamosuli impulsebi moTxovnaTa saxes iReben, romelTac mosaxleobis sxvadasxva jgufebi iReben (interesTa jgufebi, zewolis jgufebi da a.S.). sistemis efeqturobis ganmsazRvreli erTerTi faqtorTagani swored misi ganviTarebuli reagirebis unaria.
5.
simbolizaciis
mxardaWeris
funqcia
dakavSirebulia
moTxovnilebasTan,
popularuli
Sexedulebebi,
sistemis
miTebic
ki,
legitimurobisa
unarTan
Seqmnas
da
ganaviTaros
naTeli,
advilad
misaxvedri simboloebi da lozungebi, moaxdinos maTi manipulireba aucilebeli legitimurobis mxardasaWerad da gasaZliereblad Tavisi funqciebis
efeqturi
inarCunebs
dinamikur
translaciis
gziT,
balansirebuli romlebic Soris
ganxorcielebisaTvis. wonasworobas romlebic
moqceuli
im
impulsTa
`SesasvlelTan~
gadawyvetilebebis
warmoiqmnebian
politikuri
da
signalebis
efeqturi
adekvaturi
iyrian
moqmedebebis
`gasasvlelTan~.
sistema Tavs
da
saSualebiT,
`Sesasvlel-gasasvlels~
gardaqmnebiT
ukavSirdebian
erTmaneTs misi Sida ganviTarebis ganmapirobebeli funqciebi. 6. rogorc sistemasa
politikuri komunikaciis funqcia – uzrunvelyofs kavSirs politikuri da
mmarTvelobis
garemos
Soris.
elementebs,
politikuri
aseve
politikur
komunikacia
udidesi
sainformacio potencialis matarebelia. `Sesavlelis~ _ `gasasvlelis~ _
ukukavSiris
mTel
konturze
mmarTveli institutebis sistemisaTvis funqcia
misi
mWidrod
mier
wevrebis aris
cirkulirebisas
informacia
iZleva
swori gadawyvetilebebis
miRebisa
mxardaWeris
saSualebas.
komunikaciis
masobrivi
informaciis
dakavSirebuli
da
saSulebaTa saqmianobasTan, romelic arsebiT gavlenas axdens sulier faseulobaTa
damkvidrebaze,
adamianTa
qcevasa
da
Sefasebaze,
mniSvnelovanwilad uwyobs xels sazogadoebrivi azris, interesebisa da saerTo miznebis formirebas.
1.5
sajaro-politikuri mmarTvelobis principebi
strategiuli
sajaro-politikuri
menejmentis
Sesaxeb
Tanamedrove
literatura Semdeg saxelmZRvanelo principebs gvTavazobs: 1. SeinarCuneT organizaciis prioritetebis, amocanebisa da miznebis sicxade; 2. dRevandeli
gadawyvetileba
miiReT
momavali
savaraudo
garemoebebis gaTvaliswinebiT; 3. yuradReba
gaamaxvileT
gansakuTrebiT,
Tqveni
samTavrobo
saqmianobis
sistemaSi
konteqstze,
sxva
aqtorebTan
urTierTobaze; 4. kargad
gaacnobiereT
organizaciis
SesaZleblobebi
da
naklovanebebi; 5. erTnairi yuradRebiT moekideT programis miznebs, organizaciul Rirebulebebs da procesebs; 6. SeqmeniT sxvadasxva droebiTi da mudmivi meqanizmebi programebisa da procesebis mudmivi srulyofisTvis; 7. xeli SeuwyveT ndobisa da valdebulebaTa Camoyalibebas Ria komunikaciiTa
da
gulwrfeli
monawileobis
saSualebiT.
[ix.: denharti Robert. denharti jenet. sajaro marTva. Tb. 2012, gv. 281-282]. Tanamedrove pirobebSi, rodesac msoflio masStabiT umTavresi aris demokratiuli iyos
principebis
sajaro-politikuri
damkvidreba, mmarTvelobis
aucilebelia zogadi
gansazRvruli
principebi.
aseTi
principebi Camoyalibebuli da gaanalizebulia mkvlevar o. ejibaZis naSromSi “marTva” [ix.: ejibaZe o. marTva. Tb, 2010]. administrirebis
principebiT
operireba
rTuli
xelovnebaa,
romelic moiTxovs gonivrul midgomas, saTanado gamocdilebas, swrafi gadawyvetilebis
miRebis
unarsa
da
aranakleb
mniSvnelovania
zomierebis grZnobac. rogorc aRniSnavs avtori: “zomierebis gamocdilebisagan,
grZnoba amave
(SegrZneba) dros
– igi
warmoebulia aris
taqtikisa
da
administratoris
umniSvnelovanesi maxasiaTebeli (Tviseba). administraciuli marTvis principebis raodenoba SeuzRudavia da maTi simravle dakavSirebulia socialuri sistemis sirTulesTan, mis elementTa simravlesTan, dinamikurobasTan. gamocdilebis dagrovebis
procesSi mimdinareobs “TamaSis” wesebis cvla, garemoebaTa cvla iwvevs rigir principebis damkvidrebas da zogierTi maTganis cvlilebebsac ki. aRsaniSnavia gansazrvruli
isic,
rom
saqartvelos
zogierTi zogadi
principi
mkafiod
administraciuli
aris
kodeqsis
muxlebSi. [ix.: saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi. Tb. 2013, muxlebi: # 4, 6, 7, 8, 10, 11]. administraciul marTvaSi SeiZleba gamoiyos Semdegi ZiriTadi principebi, kerZod: 1. Sromis danawileba; 2. Zalaufleba (xelisufleba) da pasuxismgebloba; 3. disciplina; 4. mmarTveloba (gankargvis erToblioba); 5. xelmZRvanelobis erTsulovneba; 6. pirovnebis
interesebis
daqvemdebareba
sazogadoebriv
moTxovnebze; 7. personalis waxaliseba; 8. mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis centralizacia; 9. ierarqia; 10. wesrigi; 11. samarTlianoba; 12. personalis Semadgenlobis stabiluroba; 13. iniciativa; 14. personalis erToba. ganvixiloT
CamoTvlili
administraciuli
marTvis
principebi
cal-calke.” [ix.: iqve, gv. 30-31] Cven veTanxmebiT avtoris mier gamoTqmul mosazrebas da CamoTvlil principebs. amave dros did naklad da xarvezad migvaCnia is, rom TiTqmis yvela naSromSi, romlebic eZRvneba mmarTvelobis process, ar aris
gamoyenebuli
sadac
muxlebis
swored
amitom
saqarTvelos mixedviT
zogadi
CamoTvlilia
mizanSewonilad
vTvliT
administraciuli mniSvnelovani rom
zogadi
CamonaTvalSi unda iyos dasaxelebuli Semdegi principebi: -
zomierebis principi;
-
ZiriTadi rgolis principi;
-
koniunkturobis principi;
-
memkvidreobis principi.
kodeqsi,
principebi. principebis
praqtikaSi, sajaro-politikuri mmarTvelobis procesSi unda iyos gamoyenebuli
saqarTvelos
zogadi
administraciul
kodeqsSi
Camoyalibebuli principebi: - diskrekciuli uflebamosilebis principi; -
sajaro
da
kerZo
interesebis
proporciulobis
principi;
-
miukerZoeblobis – sajaroobis principi da saqveynoobis principi [ix.: saqarTvelos
zogadi
administraciuli
kodeqsi.
(cvlilebebiTa
da
damatebebiT 2013wlis 10maisamde) Tb. 2013, gv. 10, 11, 12] amrigad, marTvis principebSi igulisxmeba sxvadasxva konkretuli situaciebisTvis
gaTvaliswinebuli
SesaZlebel
moqmedebaTa
wesi.
SeiZleba sazogadoebaSi iyos damkvidrebuli marTvis erTi romelime meTodi,
xolo
yoveldRiuri
mmarTvelobiT
moqmedebaSi
subieqti
xelmZRvanelobdes ramdenime sxvadasxva principiT. sajaro-politikuri mmarTvelobis
yovel
meTods
da
princips,
rac
unda
Teoriulad
damuSavebuli da efeqturi iyos, mza receptis mniSvnelobisa ver iqneba. maTi
gamoyenebis
damokidebulia
SesaZlebloba
mxolod
marTvis
da
praqtikuli
subieqtis
sargebeli
SemoqmedebiT
unarze.
ganvixiloT sajaro-politikuri mmarTvelobis calkeuli principi. Sromis ganawileba aris sazogadoebrivi Sromis instoriulad gansazRvruli sistema, romelic yalibdeba sazogadoebis ganviTarebis procesSi
SromiTi
saqmianobis
Tvisebrivi
diferenciaciis
Sedegad.
arsebobs Sromis danawilebis sxvadasxva forma. ganasxvaveben Sromis danawilebas sazogadoebis SigniT da sawarmoos SigniT. amgvarad
Sromis
sazogadoebrivi
danawileba
fenomenia.
Sromis
obieqturi,
danawilebis
kanonzomieri
aqtualoba
izrdeba
marTvis sistemis garTulebasTan erTad. Sromis
danawilebis
saSualebebiT,
xerxebiT,
ZiriTadi
amocanaa
meTodebiT,
arsebuli
berketebiT
legitimuri
iqnes
miRebuli
efeqturi mmarTveloba da bolos sasurveli Sedegi. Sromis politikuri
ganawilebis
logikur
mmarTvelobis
amocanasa
procesSi
mmarTvelTa
funqciebis
profilizacia
gansazRvra
iuridiuli
TvalsazrisiT
da
mizans
warmoadgens da ki
sajaro-
menejerTa,
uflebamovaleobaTa uflebamosilebaTa
konkretizacia. xelisuflebisa
(Zalaufleba)
da
pasuxismgeblobis
principi
pirdapir aris dakavSirebuli xelisuflebis realizaciasTan, romelic moicavs
mbrZaneblobis,
uflebamosilebis,
Zalauflebis
aRsrulebis
elementebs.
xelisufleba
mmarTvelobis
realizdeba
meSveobiT,
Tavisi
sajaro-politikuri
organoebis
mizanmimarTuli
zemoqmedebiT mTlianad sazogadoebaze, Tavis ama Tu im politikur, ekonomikur,
socialur,
sulier
sferoze
Semecnebuli
obieqturi
kanonebis safuZvelze. sajaro xelisuflebis mniSvnelovan Taviseburebas warmoadgens is, rom igi vlindeba im sajaro organoebis da dawesebulebebis saqmianobaSi, romlebic
am
Zalauflebis
meqanizms
–
aparats
warmoadgens.
mas
uwodeben sajaros imitom, rom praqtikulad funqcionirebs, pirvel rigSi saxelmwifo meqanizmis meSveobiT. sajaro xelisufleba amitom aris gaigivebuli sajaro
saxelmwifos umaRles organoebTan.
xelisuflebis
cneba
mmarTvelobis
TvalsazrisiT
SeiZleba aseTnairad CamovayaliboT. sajaro xelisufleba aris – politikur urTierTobaTa sistema saxelmwifosa da mis meqanizmSi Semaval subieqtebs Soris, romelic eyrdnoba iZulebasa da darwmunebas, riTac uzrunvelyofs efeqtur mmarTvelobas,
politikuri
sistemis
stabilurobas
da
wesrigs
qveyanaSi. rogorc, am saxelmZRvanelos pirveli Tavis mesame paragrafSi aRvniSneT
sajaro
mmarTvelobis
Tavisive
dakavSirebuli
xelisufleba
xorcieldeba
struqturebis
mmarTvelobiTi
saSualebiT,
aparatis
politikuri
romlebic
funqciebis
arian
ganxorcielebis
formebTan. arsebul literaturaSi gamoyofen sajaro xelisuflebis ganxorcielebis samarTlebriv da arasamarTlebriv formebs. samarTlebriv
formebSi
igulisxmeba
xelisuflebis
ganxorcieleba mkacrad gansazRvruli iuridiuli normebiT, romlebic jdeba kanonis farglebSi. arasamarTlebriv
formebSi
ki
moiazreba
xelisuflebis
saorganizacio moRvaweoba, romelic aseve kanonis farglebSi Tavsdeba. sajaro samive
xelisuflebaSi Sto
funqcionireba, mosilebaTa
farTo
(aRmasrulebeli, xolo
samive
sakuTari
ganxorcielebis
ganekuTvneba darwmuneba da iZuleba.
igulisxmeba
xelisuflebis
sakanonmdeblo,
xelisuflebis
ganxorcielebis
xelisuflebis
gagebiT
Stos
meTodebi
zogad,
sasamarTlo) Tavisi
ufleba-
gaaCnia.
sajaro
tradiciul
meTodebs
sajaro xelisufleba imdenad aris myari da Zlieri, ramdenadac mtkicea misi socialuri, ideologiuri da ekonomikuri safuZveli. sajaro
xelisufleba,
romelic
mxolod
Zaldatanebas
da
iZulebas eyrdnoba, aramyari da dRemoklea, radganac warmoSobs mzard winaaRmdegobas
sazogadoebaSi.
amitom
is
aucileblad
saWiroebs
ideologias. arsebobs ideologiis ori saxe – religiuri da saero, romlebsac sxvadasxva sayrdeni gaaCnia. Tanamedrove xelisuflebis
periodSi
didi
legitimurobas.
mniSvneloba
legitimuroba
eniWeba
niSnavs
sajaro
xelisuflebis
iuridiul safuZvels, mis samarTalSesabamisobas. legitimuroba aris ndobisa da gamarTlebis faqtori, romelic axasiaTebs xelisuflebis srulfasovnebas. sajaro xelisufleba (Zalaufleba) warmoudgenelia pasuxismgeblobis gareSe. am
sakiTxis
Sesaxeb
arsebul
literaturaSi
ganasxvaveben
sazogadoebrivi pasuxismgeblobis sam saxes: 1) politikurs; 2) zneobrivs; 3) iuridiuls. [ix.:
gurgeniZe
samarTalSi.
v.
pasuxismgeblobis
(TanaavtorobiT)
fenomeni
saerTaSoriso
politikasa
praqtikuli
da
Jurnali
“cxovreba da kanoni #4, 2008 gv. 69-72]. iuridiuli pasuxismgebloba aris socialuri pasuxismgeblobis erT-erTi
saxe.
misi
gansakuTrebuleba
gamoixateba
imaSi,
rom
iuridiuli pasuxismgebloba dakavSirebulia samarTlis normis, kanonis darRvevasTan, romelzedac reagirebs specialuri saxelmwifo aparati. iuridiuli pasuxismgebloba gulisxmobs saxelmwifo iZulebas, amgvarad,
samarTaldarRvevas
mosdevs
iuridiuli
pasuxismgebloba,
xolo aRkveTis zoma da Sinaarsi dadgenilia samarTlis normebis sanqciiT. amrigad, sanqciiT
iuridiuli
(sanqcia
pasuxismgebloba
latinuri
terminia
aris
samarTlis
Sanctio (“sankcio”)
da
normis niSnavs
simtkicis miniWebas.) gansazRvruli subieqtebis valdebuleba – pasuxi agos
im
normebiT
SedegisaTvis,
rac
mowesrigebuli
mohyva
mowesrigebuli
sazogadoebrivi
samarTlebirivi
urTierTobis
monawilis
darRvevas.
[ix.:
lobjaniZe
g.
saxelmwifosa
da
samarTlis
zogadi
Teoria. Tb. 2003, gv. 538-539]. sanqciebi iyofa oTx ZiriTad jgufad: sisxlis-samarTlebrivi; administraciuli, disciplinaruli da qonebrivi sanqciebi. Cveni Tematikidan gamomdinare mokled SevexebiT administraciuli organos pasuxismgeblobas. administraciuli organos pasuxismgebloba regulirdeba
saqarTvelos
zogadi
administraciuli
kodeqsis
muxlebiT, sadac mkafioTaa gansazRvruli saxelmwifo an adgilobrivi TviTmmarTvelobis
organoTa
pasuxismgebloba.
[dawvrilebiT
ix.:
saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi 2013 wlis clilebebiTa da damatebebiT. Tb. 2013, Tavi XIV, muxlebi: 207, 208, 209]. politikuri
pasuxismgebloba
ki
ganpirobebulia
saxelmwifos
saqmianobiT – misi warmatebiT Tu warumateblobiT da pirdapir aris dakavSirebuli politikuri
sajaro-politikuri pasuxismgebloba
xelisuflebis
mmarTvelobis
ekisrebaT
warmomadgenlebs,
problematikasTan.
politikur
saxelmwifo
moRvaweebs,
moxeleebs,
menejerebs,
administratorebs, radgan qveyanaSi Seqmnil mdgomareobaze pasuxs agebs oficialuri xelisufleba. pasuxismgebloba demokratiis politikuri moTxovnaa, radgan is sazogadoebrivi azris cnebasTan aris dakavSirebuli. pasuxismgeblobis cnebas
warmomadgenlobiTi
reJimic
aRiarebs
am
ukanasknelis
igi
ganisazRvreba
demokratiulobis xarisxis miuxedavad. rac
Seexeba
zneobriv
pasuxismgeblobas,
moraluri principebiT da arsebuli moraluri normebiT. politikisa da zneobis urTierTmimarTebis problema uZvelesi droidanaa mecnierTa yuradRebis
centrSi,
xolo
dRevandel
pirobebSi
igi
uaRresad
atualuria. aristoteles
azriT
politikaSi
morali-zneoba
dominirebs,
“zneobis gareSe adamiani yvelaze codvil da yvelaze velur arsebad iqceva.” [ix.: aristotele. politika, naw. I. Tb. 1995, gv.182]. nikolo makiaveli ki politikas moralsa da kanonze maRla ayenebda da, aqedan gamomdinare, damrRvevas.
pasuxismgeblobas igi
qadagebda
ar
Tavis
akisrebda
moralisa
Sexedulebebs
iseT
da
zneobis
principebze
dayrdnobiT, rogoricaa “mizani amarTlebs saSualebebs.” [ix.: makiaveli n. “mTavari” Tb. 1984, gv.185]. n. makiavelis es principi ganviTarebuli da gamoyenebuli iqna maqs veberis naSromSi “plotika, rogorc mowodeba
da xeloba”, sadac igi aRniSnavs “politikurad Tu SevxedavT, swored bunebiT
maRalzneobrivi
moxeleebi
arian
xolme
upasuxismgeblo,
uvargisi da amdenad dabali zneobis mqone politikosebi”. [ix.: maqs veberi.
politika
rogorc
mowodeba
da
xeloba.
Tb.
1994,
gv.
410].
zneobrivi pasuxismgebloba ganisazRvreba im moraluri principebiT da normebiT,
romelTac
administratori,
zogadsakacobrio
zogadad
mmarTveli
Rirebuleba
da
Tundac
aqvT.
menejeri,
individi
iTvelba
zneobriv damnaSaved, Tu is arRvevs zneobriv da moralur normebs. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
praqtika
cxadyofs,
rom
Zalauflebis mopovebis Semdeg xelmZRvanelebi, cdiloben aicilon an gadaanawilon
pasuxismgebloba
da
rig
SemTxvevebSi
Tavs
arideben
risks, yovelive es ki zRudavs iniciativas da aferxebs srulfasovan marTvas. kargad
awyobil
mmarTvelobis
sistemaSi
didi
yuradReba
eqceva
mmarTvelis moralur Tvisebebs da samarTliani qcevis eTikur normebs. disciplinas, rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis princips TvalsaCino
adgili
disciplina
laTinuri
terminis yofaqcevis
ukavia
mmarTvelobis
warmoSobis
sazogadoebriv
damkvidrebul
samarTlis
organizaciis
moTxovnebs.
terminia
datvirTvaze.
gansazRvruli
wesi, da
sxva
disciplina
[disciplina],
disciplina
romelic moralis
principebs
laparakia
aris
eyrdnoba normebs
Soris.
adamianTa
sazogadoebaSi
an
ama
sazogadoebis
Tu
im
normaluri
arsebobis aucilebuli pirobaa. sazogadoebaSi arsebobs sayovelTaod savaldebulo
disciplina
da
specialuri
disciplina
(SromiTi,
partiuli, samxedro), romelic savaldebuloa mxolod gansazRvruli organizaciis wevrebisTvis. amgavrad
disciplina
aucilebeli
pirobaa
sistemis
SigniT
urTierTgagebis, iZulebis, pativiscemis damyarebisTvis. SeiZleba ariniSnos, rom organizaciaSi disciplinis mdgomareoba, gansakuTrebiT damokidebuli
socialur xelmZRvanelis,
warmonaqmnebSi, moTavis,
mniSvnelovnadaa
ufrosis
Rirsebaze,
mis
inteleqtualur donesa da organizebulobaze. disciplinis
ukmarisoba
da
moSla,
rogorc
wesi,
iwvevs
xelmZRvanelTa da xelqveiTTa urTierTobebis SeuTanxmeblobasa da gaurkvevlobas,
rac,
Tavis
mxriv,
organizaciis
muSaobis
saboloo
Sedegebis gauaresebas iwvevs, rig SemTxvevebSi organizaciis daSlisa
da
reorganizaciis
aucileblobac
ki
warmoiqmenba.
[ix.:
miTiTebul
naSromSi, gv. 36]. Tanamedrove
pirobebSi
disciplinis
sakiTxebi
inarCuneben
aqtualobas, amave dros urTierTobaTa safuZvels organizaciaSi ufro metad
warmoadgens
kontraqtebi,
xelSekrulebebi,
SeTanxmebebi,
garigebebi da motivacia, rac aiZulebs mxareebs Soris civilizebul urTierTobaTa
damyarebas.
mxareTa
mier
valdebulebaTa
darRvevis
SemTxvevaSi gamoiyeneba sanqciebi. disciplinis
dacva
xelmZRvanelobisTvis,
aucilebelia
aseve
nebismieri
rogorc
donis
umaRlesi
TanamSromlisaTvis,
disciplinis uzrunvelyofis ZiriTad saSualebebs miakuTvneben. 1. optimalurad SerCeuli xelmZRvanelebi marTvis yvela doneze; 2. gamokveTili da samarTliani SeTanxmebebi; 3. Sewonasworebulad gamokveTili sanqciebi. erTmmarTvelobis
principi
mniSvnelovan
funqcias
mmarTvelobis
organos,
organizaciul
sajaro-politikur
asrulebs.
misi
organizaciis,
princips,
rodesac
an
mmarTvelobaSi
Sinaarsi
ukavSirdeba
dawesebulebis
saTaveSi
dgas
marTvis
erTpirovnuli
xelmZRvaneli (ministri, mmarTveli, direqtori da a.S), romelic Tavis kompetenciis
farglebSi
axorcielebs
srul
xelmZRvanelobas.
erTmmarTveloba kolegialobasTan erTad demokratizmis gamovlenis formas
warmoadgens.
xelisuflebis
am
principis
avtoriteti,
irRveva
darRvevis
SemTxvevaSi
disciplina,
rac
ilaxeba
uaryofiTad
moqmedebs sajaro-politikuri mmarTvelobis Sedegebze. erTi da igive davalebas ar unda iZleodes sxvadasxva xelmZRvaneli. xelmZRvaneloba ar unda iyos gaorebuli, vinaidan SeiZleba gamoiwvios SemsrulebelSi dualizmi. “Zalauneburad
gankargulebiTi
dualizmi
vrceldeba
marTvis
mTel vertikalze, igi saboloo jamSi iZens fatalur xasiaTs, vinaidan ganmkargulebeli oria, Semsrulebeli ki erTi da igive, miuxedavad imisa,
rom
praqtikam
da
eqsperimentma
daasabuta
dualizmis
dauSvebloba administraciul marTvaSi, Tanamedrove pirobebSic xSiria am mizeziT daSvebuli gamousworebeli Secdomebi. dualizmis
gamoricxva
SesaZlebelia
kompetenciaTa
gonivruli
gamijvniT. dauSvebelia, rom erTi ganyofileba Tanabrad emsaxurebodes
ori
erTgvari
rangis
xelmZRvanels.
da,
bolos,
dualizmi
administrirebaSi warmoadgens konfliqtis mudmiv generators.” [iqve]. xelmZRvanelobis principi
erTsulovneba
gamartivebulad
xelmZRvaneli romlis
da
erTi
administraciuli
SeiZleba programa
gamovsaxoT im
ganxorcielebisTvisacaa
marTvis
Semdegnairad:
dasaxuli
miznis
mowodebuli
es
erTi
misaRwevad,
organizacia.
am
SemTxvevaSi organizaciis yvela qvedanayofi iswrafvis ganaxorcielos masze
dakisrebuli
movaleoba
xelmZRvanelobis
erTiani
erTsulovnebiT,
miznis
misaRwevad.
erTmmarTvelobis
mxolod principis
safuZvelze xorcieldeba moqmedebaTa erTianoba, ZalaTa mobilizeba da koordinacia;
organizaciebis
SesaZleblobaTa
gaerTianeba
da
Zalisxmevis koncentrireba. administraciuli erTmmarTvelobisa erToblioba
marTvis
(erTi
(momsaxure
procesSi
ufrosi,
erTi
Rebulobs
dauSvebelia
programa)
gankargulebas
da
areva
gankargvis
mxolod
Tavisi
uSualo ufrosisgan). “xelmZRvanelobis socialuri
erTsulovnebis
warmonaqmnis
optimaluri
uzrunvelyofa
SesaZlebelia
konstituciiT
(optimaluri
wyobiT, sistemiT). gankargvis erToblioba ki miiRweva organizaciis mTeli personalis Sewyobili funqcionirebis xarjze. es ori principi urTierTkavSirSi imyofeba, magram urTierTisgan ar gamomdinareobs.” [ix.: miTiTebuli naSromi. gv. 40-41] pirovnebis interesebis daqvemdebareba sazogadoebriv moTxovnaze. sajaro-politikuri mmarTvelobis es principi asaxavs sazogadoebrivi interesebis upiratesobas pirovnulze. imisaTvis, rom pirovnebam Tavisi interesebi, unarebi da midrekilebebi gamoavlinos, mas sWirdeba piradi Tavisufleba.
sazogadoebas,
Tavis
mxriv,
sakuTari
interesebi
da
moTxovnilebebi gaaCnia. yovel sazogadoebas Tavisi akrZalvebi aqvs, amitom aTavsebs
yvelaferi
ar
adamians,
aris
nebadarTuli,
SemosazRvravs
misi
igi
garkveul
azrovnebis
da
CarCoebSi moqmedebis
sivrces. am interesTa Sejaxebis Sedegi aris konfliqtebi pirovnebebsa da sazogadoebas Soris. yovelive es mJRavndeba mmarTvelobis procesSi. SeiZleba davsvaT SikiTxva – rogor xdeba pirovnebis da sazogadoebis interesbidan sakiTxis
gamomdinare
mogvareba
arsebuli
damokidebulia
socialur-ekonomikur
da
politikuri
(reJimi)
sistema
winaaRmdegobis sazogadoebis
politikur arsebobs
struqturaze mocemul
daZleva? xasiaTze, –
am mis
rogori
sazogadoebaSi.
sazogadoebis
arsi
da
xasiaTi
ganapirobebs
sajaro-politikuri
mmarTvelobis arssa da xasiaTs. logikurad am principis arsi SeiZleba CamovayaliboT
Semdegnairad
–
pirovnebis
an
adamianTa
jgufis
interesebi ar SeiZleba upiratesi iyos sazogadoebis organizaciis interesebsa da moTxovnebze maRla. rogori unda iyos pirovnebis damokidebuleba sazogadoebasTan? igi
kritikulad
socialur
da
garemos.
realisturad is,
rac
unda
misaRebia,
aRiqvamdes unda
da
miiRos,
afasebdes xolo
rac
dasagmobia, dagmos. igi ar unda iyos arc pasiurad Seguebuli da arc uazrod meamboxe rodesac gardauvalia konfliqti sazogadoebasTan, pirovnebas unda eyos Zala, rom wavides am nabijze (konfliqtze. amas moiTxovs misgan zneobrivi sindisi da xasiaTis simtkice.) sajaropolitikuri swored
mmarTvelobis
pirovnebis
da
erT-erT
urTules
sazogadoebis
amocanas
interesTa
warmoadgens
dapirispirebis
ganeitraleba, Serbileba da TandatanobiT maqsimalurad Semcireba. sajaro-politikuri mniSvnelovania materialuri mniSvnelovania
mmarTvelobis
MmarTvis Tu
procesSi
moraluri
principebs CarTuli
waxalisebis,
Soris
muSakebis
aseve
waxaliseba.
anazRaurebis
sakiTxi
imdenad, ramdenadac igi zegavlenas axdens
marTvis
saboloo Sedegze. swored amitom, Tanamedrove etapze mravali mecnieri da
kvleviTi
srulyofis
dawesebuleba
aris
SesaZleblobaTa
CarTuli
Sromis
SeswavlaSi.
anazRaurebis
am
procesSi
gasaTvaliswinebelia ramodenime Ffaqtori: -
Sromis materialuri Tu moraluri anazRaureba (waxaliseba) unda iyos samarTliani;
-
waxaliseba unda emsaxurebodes Sromisadmi keTilganwyobas da uzrunvelyofdes sasargeblo danaxarjebis konpensirebas;
Sromis anazRaurebaSi igulisxmeba: -
damsaxurebul da warCinebul muSakTa (menejerTa) fuladi an Zvirfasi nivTebiT dajildoeba;
-
muSakTa CarTva mogebis ganawilebis sakiTxebSi;
-
socialuri da yofiTi pirobebis gaumjobeseba.
mmarTvelobiTi, gadawyvetilebis centralizaciis principi. uSualo demokartiis dros moqalaqeebi ikribebian da TviTon iReben gadawyvetilebebs, SualobiTi demokratiis dros ki moqalaqeebi monawileobas
iReben
xelisuflebis,
saqmianobaSi
maT
mier
arCeul
warmomadgenlebis saSualebiT, romlebic iReben gadawyvetilebebs maT magivrad.
sajaro
mmarTvelobis
procesSi
gadawyvetilebis
miReba
regulirdeba saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsis me-100 muxliT,
kerZod
am
administraciuli
muxlis
organo
pirvel
punqtSi
gadawyvetilebas
administraciul-samartlebrivi
aqtis
aRniSnulia,
iRebs
gamocemiT.
rom
individualuri
[ix.:
saqarTvelos
zogadi administraciuli kodeqsi. Tb. 2013, gv.57]. mmarTvelobiTi gadawyvetilebani da misi pragmatizaciis formebi politikuri
socializaciis
SinaarsiT
ganisazRvreba,
SeiZleba
gamoiyos politikuri gadawyvetilebis miRebis ori forma: legitimuri da aralegitimuri. amgavrad mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis miReba SeiZleba iyos centralizebuli
da
decentralizebuli.
centralizacia
da
decentralizacia vlindeba mmarTvelobis procesis yvela doneze da yvela
rgolSi.
centralizaciis
gavigoT,
rogorc
fenomeni.
im
urTierT
SemTxvevaSi
centralizacia,
naklebi
da
decentralizaciis
dakavSirebul,
Tu
urTierT
mmarTvelobiT
iqneba
arsi
Semavsebeli
procesSi
decentralizacia
unda
dominirebs
da
piriqiT.
centralizaciis da decentralizaciis done, misi xarisxi, yovelTvis damokidebuli iqneba organizaciis, marTvis sistemis specifikaze. sajaro-politikur mmarTvelobaSi
da
konkretulad administraciul
marTvaSi, centralizaciisa da decentralizaciis done, misi xarisxi, moiTxovs kompleqsur da xSir SemTxvevaSi dabalansirebul midgomas. yvela SemTxvevaSi prerogative am procesSi eniWeba zomierebas, zomier midgomas. ierarqiis principi. ierarqia (berZnuli sityvaa – Ierarchia) mTelis, nawilebis da elementebis ganlageba umaRlesidan udablesisken. es termini pirvelad gamoiyena berZenma mecnierma dionise areopagelma. ierarqiis
cneba
farTod
teqnikaSi,
samxedro
mravalsafexuriani
sferoebSi, sistemis
nawildeba
sistemis
ierarqiis
principis
ganzogadebuli
gamoiyeneba
lingvistikaSi
funqcionirebisas
Tanaqvemdebarebul Sesabamisad
mmarTveli
sistemaTa
zogad da
marTvis
nawilebs
maRali
brZanebulebebi
sxva. Soris.
donis
TeoriaSi, marTvis funqciebi marTvis
qvesistemebis
(signalebi)
gadaecema
daqvemdebarebul qvesistemebs samarTavad da piriqiT, ierarqiis dabali donis konkretuli mauwyebeli da mavalebeli Setyobinebebi (signalebi,
informacia)
gamoiyeneba
zemdgomi
qvesistemebis
mmarTveli
brZanebulebebis (signalebis) formirebisaTvis. amgvarad
mmarTvelobis
sferoSi
ierarqia
warmoadgens
TanmimdevrobaTa CamonaTvals marTvis doneTa mixedviT, umdablesidan umaRlesisken da piriqiT. politikur
da
socialur
literaturaSi
xSirad
gamoiyeneben
xolme termins ierarqiuli kibe. es principi aseve dakavSirebulia informaciul arxTan, romlis saSualebiT gadaecema, anu vrceldeba, informacia (brZaneba, gankarguleba, miTiTeba) marTvis zeda donidan qveda danayofebze an piriqiT – Semsruleblidan marTvis zeda doneze. wesrigi, rogorc sajaro mmarTvelobis principi. administraciuli
mmarTvelobis
am
principSi
igulisxmeba
socialuri wesrigi da fizikuri (materialuri) sagnebis wesrigi. materialuri sagnebis wesrigi ganisazRvreba imiT, rom maT Tavis gankuTvnili adgili unda ekavos, iseTi adgili, sadac Tavmoyrilia erTnairi
Tvisebebis,
xarisxis
da
daniSnulebis
sagnebi,
maTi
racionaluri gamoyenebis, TvalsazrisiT. materialur wesrigSi aseve moiazreba esTetikuri garemo da sisufTave. socialuri wesrigi gulisxmobs marTvis muSakTa, menejerTa da administratorTa gankuTvnil adgils. maTTvis SerCeuli adgili unda Seeferebodes mas da mis mier Sesasrulebel movaleobebs. maT adgilsa da rols gansazRvravs maTi ganaTleba, gamocdileba, kompetenturoba da unarebi. sajaro-politikuri mmarTvelobis samarTlianobis principi. samarTlianobis princips gansakuTrebuli mniSvneloba gaaCnia. igi gamoxatavs
samarTlis
urTierTobis kompromisis
zogadsocialur
monawileebis, Ziebis
swrafvas.
pirovnebasa
arss, da
samarTlianoba
samarTlebrivi
sazogadoebas iTxovs
Soris
Sesabamisobas
moqmedebasa da mis socialur Sedegebs Soris. Tanazomieri unda iyos Sroma
da
misi
anazRaureba,
zianis
miyeneba
da
misi
anazRaureba,
danaSauli da sasjeli. Tu kanoni da misi Sesruleba samarTlianobis princips pasuxobs, es Tanazomiereba aris daculi. samarTlianobis principis
Sesruleba
moqalaqis
Tanabar
gansazRvravs samarTlebriv
konstituciur uflebebs.
Tanasworuflebianobas, statuss,
anu
maT
yvela
Tanaswor
samarTlianobis
principis
Sesruleba
aseve
gamoxatavs
sasamarTlo wesiT uflebebis dacvis garantiebs. samarTlianoba sajaro-politikuri mmarTvelobis aucilebeli da Seucvleli atributia. samarTlianoba
moeTxoveba
yvela
rangis da
Tanamdebobis mmarTvels, muSakTa personalTan urTierTobis procesSi. samarTlianoba
ar
gamoricxavs
moTxovnebs
samarTlianobasTan
SeuTavsebelia siyalbe, tyuili da moCvenebiToba. personalis Semadgenlobis stabilurobis principi. sajaro-politikur
mmarTvelobisas,
personalis
ZiriTadi
Semadgenlobis SenarCunebas didi mniSvneloba eniWeba, vinaidan swored gamocdil,
kompetentur
personalze
aris
bevrad
damokidebuli
srulfasovani administrireba. amgvarad sakadro politikas xSirad gadamwyveti roli eniWeba marTvaSi, birTvis
iq
sadac
saxezea
gaumarTlebrivi
mmarTvelobiT daadstura
xSiri
procesze.
mosazreba,
kadrebis cvla
cvalebadoba. uaryofiT
administraciuli
sadac
intensiuria
xelmZRvaneli
gavlenas
mmarTvelobis kadrebis
axdens
praqtikam
denadoba
da
koleqtivis Semadgenloba arastabiluria, iq mmarTvelobis procesi susti
da
araefqturia
da
piriqiT,
im
organizaciaSi
an
zogadad
sistemaSi, sadac kadrebis denadoba mcirea da kadrebis Semadgenloba stabiluria, marTvis Sedegi maRal dones aRwevs. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
iniciativis
principi.
iniciativa laTinuri terminia da Seesatyviseba pirvel rols raime wamowyebaSi, moqmedebaSi, siaxlis ZiebaSi. marTvis procesSi iniciativa aucilebeli
atributia.
rac
ufro
meti
iniciativiani,
aqtiuria
menejeri, administratori da muSaki muSaobs ama Tu im mmarTvelobiT sistemaSi miT ufro efeqturia da Sedegiania TviT marTvis procesi. mmarTveli, iniciativian,
aqtiur,
xelmZRvaneli unarian
saTanadod
unda
TanamSromels.
afasebdnen
iniciativa
did
mniSvnelobas iZens eqstremalur pirobebSi, rodesac saWiroa mTeli koleqtivis da misi xelmZRvanelis Zalisxmevis mobilizeba. mmarTvelobis procesSi personalis erTobis principi. termini “erToba” sulxan-saba orbelianis ganmartebiT leqsikonSi Seesatyviseba
erTianobas,
erTsulovnebas,
Tanxmobas,
erTi
piris
micemas. [ix.: sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli. t. I. Tb. 1991,
gv.
240]
muSakTa
mmarTvelobis
erToba,
procesSi
erTnairi
poziciis
nebismier
gamoxatva
koleqtivisTvis
sajaro
warmatebis,
winsvlisa da progresuli ganviTarebis pirobas warmoadgens. yvela mmarTveli, xelmZRvaneli, unda eswrafvodes personalis gaerTianebas, erTobis Camoyalibebas. am principis dasamkvidreblad mravali meTodi aris aprobirebuli. yovlad dauSvebelia muSakTa personalis raime niSniT dayofa da danawevreba.
aseve
urTierTobebis
dauSvebelia
werilobiTi
ukiduresi formis
oficiozi,
personalTa
gadaWarbebuli
gamoyeneba.
koleqtivis dayofa da danawevreba adre Tu gvian gamoiwvevs ZalTa daqsaqsulobas,
dapirispirebas,
mTliani
sistemis
dasustebas.
xelZRvaneli naklebad unda iyenebdes marTvis procesSi biurokratiul xerxebs, meTodebs da qaRaldomanias, maqsimalurad unda SezRudos werolibiTi urTierTobebi xelqveiTebTan. diskreciuli uflebamosilebis ganxorcielebis principi. [termini – diskreacia (disretationnaire) warmoiSva frangul enaSi da samarTalSi niSnavs
mizanSewonilebas
gadawyvetilebis
mirebis
procesSi.
ix.:
Юридическии энциклопедический словарь. М. 2012, стр. 107] saqarTvelos
zogadi
administraciuli
kodeqsis
terminTa
ganmartebaSi vkiTxulobT – “diskreciuli uflebamosileba, romelic administraciul organos an Tanamdebobis pirs aniWebs Tavisuflebas sajaro
da
kerZo
interesebis
dacvis
safuZvelze
kanonmdeblobis
Sesabamisi ramodenime gadawyvetilebidan SearCios yvelaze misaRebi gadawyvetileba.” [ix.: saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi. Tb. 2013, muxli ma, “l” punqti; muxli me-6, punqti 1,2] Tanasworobis principi am principis Sesabamisad administraciul kodeqsSi naTqvamia “yvela Tanasworia kanonisa da administraciuli organos winaSe.” [ix.: iqve, muxli 4 p.p 1, 2, 3] sajaro
mmarTvelobaSi
sajaro
da
kerZo
interesebis
proporciulobis principi. saqarTvelos zogad administraciuli kodeqsis meSvide muxlSi daregulirebuli
da
daculia
sajaro
da
kerZo
interesebis
proporciuloba. [ix.: iqve, muxli 7 p.p 1, 2]. strategiuli menejmentis Sesaxeb Tanamedrove literatura Semdeg saxelmZRvanelo principebs gvTavazobs:
1. SeinarCuneT
organizaciis
prioritetebis,
amocanebis,
miznebis
sicxade; 2. dRevandeli
gadawyvetileba
miiReT
momavali
savaraudo
garemoebis gaTvaliswinebiT; 3. yuradReba
gaamaxvileT,
gansakuTrebiT,
Tqveni
samTavrobo
saqmianobis
sistemaSi
sxva
konteqstze, aqtorebTan
urTierTobaze; 4. kargad
gaacnobiereT
organizaciis
SesaZleblobebi
da
naklovanebebi; 5. erTnairi yuradRebiT moekideT programis miznebs, organizaciul Rirebulebebsa da procesebs; 6. SeqmeniT sxvadsxva droebiTi da mudmivi meqanizmebi programebisa da procesebis mudmivi srulyofisaTvis; 7. xeli
SeuwyeT
ndobasa
da
valdebulebaTa
Camoyalibebas
komunikaciaTa da gulwrfeli monawileobis saSualebiT.
Ria
1.6
sajaro mmarTvelobis procesi
sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi xorcieldeba marTvis sistemis farglebSi, igi viTardeba am sistemis dinamikaSi. mmarTvelobis procesi aris politikuri teqnologiis erT-erTi mniSvnelovani elementi da mWidrod aris dakavSirebuli politikur procesTan. mmarTvelobis procesi xorcieldeba marTvis principebis, meTodebis, funqciebis da struqturis meSveobiT organizaciis winaSe mdgari amocanebs SesrulebisaTvis. sajaro-politikuri mmarTvelobis sferoSi moRvaweoba didi xania gadaiqca profesiad, romelic specialuri unarCvevebis qonas saWiroebs da regulirdeba saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsis meore Tavis me-16, me-17, me-18, me-19, me-20 da 21-e muxlebiT. [ix.: saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi. Tb. 2013, gv. 14, 15, 16.] politkosimmarTveli dRes aucileblad unda flobdes garkveul teqnologiebs, konkretuli politikur-mmarTvelobiTi amocanebisa da miznebis SesrulebisaTvis. aRniSnuli kodeqsis ZiriTadi debulebis pirvel muxlSi Camoyalibebulia administraciuli organoebis mizani da daniSnuleba, romelic naTlad asaxavs sajaro mmarTvelobiT process. mocemuli kodeqsis pirveli muxlis, pirvel punqtSi ganisazRvreba administraciuli organoebis saqmianoba, xolo am muxlis meore muxli, pirdapir avalebs administraciul organoebs adamianis uflebebis da Tavisuflebis, sajaro interesebisa da kanonis uzenaesobis dacvas. [ix.: saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi. Tb. 2013, gv. 6]. sajaro mmarTvelobis procesi anu politikur-mmarTvelobiTi teqnologiebi aris Tanmimdevrulad gamoyenebuli procedurebis, moqmedebis meTodebis, xerxebisa da arsebuli wesebis iseTi erToblioba, romelic mimarTulia mocemul drosa da politikur sivrceSi konkretuli mmarTvelobiTi miznebisa da amocanebis optimaluri da efeqturi SerulebisaTvis. es miznebi da amocanebi SeiZleba iyos dakavSirebuli konfliqtebis marTvasTan, ekonomikis, finansebis marTva-regulirebasTan, saarCevno kompaniis organizaciasTan, sagareo politikasTan da sxva. marTvis teqnologiis mizania maRali saboloo Sedegebis miRweva resursebisa da saSualebebis ekonomiis xarjze, rac miiRweva optimaluri da racionaluri qmedebis, procedurebis, operaciebis saSualebiT.
mmarTvelobiTi procedura-qmedeba warmoadgens moqmedebaTa erTobliobas romlis saSualebiT sruldeba garkveuli procesi. procedura-qmedebiT xorcieldeba Sesabamisi sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi. amis saSualebas iZleva arsebuli kanonmdebloba sajaro mmarTvelobis Sesaxeb da gansakuTrebiT saqarTvelos zogadi administraciuli kodeqsi. sajaro-politikuri mmarTvelobis operacia dakavSirebulia uSualo moqmedebasTan, proceduris CarCoebSi arsebuli miznebis misaRwevad da mocemuli amocanebis Sesasruleblad. mmarTvelobiTi teqnologiebi mimarTulia marTvis sferoSi arsebuli problemebis gadasawyvetad. aRniSnuli teqnologiebis codnis Sinaarsi yalibdeba marTvis subieqtis poziciis safuZvelze. am TvalsazrisiT SeiZleba gamovyoT subieqtis sami saxe: -
SemkveTi (mmarTveli) - vinc ayalibebs problemis gadawyvetis konkretul mizansa da amocanas;
-
menejeri (teqnologi,analitikosi) vinc asaxavs da aanalizebs movlenas;
-
muSaki (Semsrulebeli) is vinc konkretulad asrulebs davalebas da moqmedebs miznis miRwevis stadiaze. sajaro mmarTvelobis politikuri teqnologia amcirebs
xelisfulebis sferoSi urTierTobaTa gaurkvevlobasa da araprognozirebas. marTvelobis procesSi gamoiyeneba sistemuri, kompleqsuri midgoma da gaaCnia sakuTari maxasiaTeblebi, romelTa Soris ikveTeba: Sinaarsobrivi, organizebuli da teqnologiuri, anu rakeTdeba, vin da ra TanmimdevrobiT asrulebs da rogor sruldeba ? mmarTvelobis procesis SinaarsSi ikveTeba Semdegi aspeqtebi: politikuri, socialuri, teqnikuri, ekonomikuri. mmarTvelobis procesi Sedgeba garkveul qmedebaTa rgolebisgan anu operaciebisagan, romelTa Sedegi aris konkretuli, logikuri mmarTvelobiTi gadawyvetilebebi. saboloo jamSi aRniSnuli procesi gvirgvindeba gadawyvetilebebis SemuSavebiT da maTi realizaciiT. gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs am procesSi informaciis xarisxs da avtomatizirebul sistemebs, misi gansakuTrebuloba aixsneba sajaro-
politikuri mmarTvelobis procesebis yvela elementis kompleqsuri urTierTkavSiris SesaZleblobebiT, informaciis damuSavebis avtomatizirebuli sistemebis saSualebiT kompiuteruli, programuli sistemebiT. mmarTvelobis procesis yvela struqtura da am struqturebSi momuSave adamianebi dakavSirebuli arian erTmaneTTan informaciuli nakadebiT, romlebic qmnian erTian komunikaciur qsels, informaciis nakadebi gamoirCeva mravalferovnebiT da sxva da sxva donis intensiurobiT. sajaro-mmarTvelobis sistemis yvela danayofebSi xdeba informaciis damuSaveba, analizi, iptimizacia da mxolod SemdgomSi xdeba misi gadacema dabali rgolebidan maRal doneze. amave dros mmarTvelobis process axasiaTebs ukukavSiri, rodesac informacia ukve detalizirebuli saxiT gadaecema maRali donidan dabal doneebze. amgavrad mmarTvelobis process axasiaTebs erTi mxirdan informaciis akomulireba, Segroveba, daxarisxeba da meore mxridan ukukavSiris saxiT misi detalizacia da dakonkreteba. es procesi erTgavrad xels uwyobs mmarTvelobis procesis srulyofas da xarisxis amaRlebas. amave dros mniSvnelovania infromaciis klasifikacia daniSnulebis mixedviT. daniSnulebis mixedviT SeiZleba gamovyoT politikuri, socialuri da samecniero teqnikuri informacia. mmarTvelobis procesi ver iqneba efeqturi Tu ar xorcieldeba misi organizaciis srulyofa. igi ukavSirdeba mraval organizebul sakiTxs, amocanas da gadasaWrel problemas magaliTad: -
mmarTvelobiTi procesis organizebisas darRveulia kompleqsuri midgomis principi, rodesac ar aris SeTanawyobili urTierTSi organizebuli, Sinaarsobrivi, dokumentaluri da teqnologiuri mxareebi;
-
ar aris SemuSavebuli standartuli procedura, qmedeba;
-
ar aris SemuSavebuli mmarTvelobis standartuli operacia;
-
miuRebelia moZvelebuli meTodebis da sqemebis gamoyeneba, romlebic aferxeben efeqtur mmarTvelobas, marTvelobis efeqtianobis amaRlebis saSualebas warmoadgens aRniSnuli procesis optimizacia da srulyofa. amgvarad, mmarTvelobiTi
procesis xarisxs warmoadgens
Sinaarsobrivi, organizaciuli da teqnologiuri maxasiaTeblebi,
romelTa gamoyeneba xorcieldeba nebismieri marTvis procesis analizis pirobebSi. arsebul literaturaSi warmodgenilia mmarTvelobis procesis ZiriTadi Semadgeneli nawilebi elementebi, rgolebi
[ix:
denharti r.b.
denharti j.v. sajaro marTva (moqmedebis kursi) Tb., 2012, gv. 293-352]. aRniSnuli ZiriTadi elementebi Semdegnairad aris warmodgenili: -
dagegmva;
-
ganxorcieleba; organizmeba;
-
Sefaseba.
mokled ganvixiloT es elementebi. dagegmva nebismieri menejeris yoveldRiur saqmianobas warmoadgens. sajaro mmarTvelobis yvela subieqti monawileobs dagegmvis procesSi, romelic xSirad moicavs monawileTa farTo speqtrs. dagegmva gansakuTrebiT mniSvnelovania krizisidan gamosvlis Ziebisas dagegmvas xSirad iyenebs sajaro da arakomerciuli seqtori. marTvis TeoriaSi gamoyofen strategiul da grZelvadian dagegmvas da xazs usvamen maT gansxvavebebs [ix: iqve, gv. 296-297], rasac Cven ver daveTanxmebiT. sanacvlod Cven gamovyofT dagegmvis or saxes: taqtikursa da strategiuls. Cvenis azriT, taqtikuri dagegmva exeba marTvelobis procesis miznebis an saqmianobis gansazRvras mimdinare, mokle periodSi an uaxloes periodSi, xolo strategiuli dagegmva iTvaliswinebs grZelvadian SedarebiT Soreul perspeqtivas. martivi eniT rom vTqvaT taqtikuri dagegmva gulisxmobs yoveldRiur qmedebas – ra unda gakeTdes dRes?, xolo strategiuli dagegmva iTvaliswinebs qmedebas – ra aris gasakeTebeli 5, 10, 15 wlis ganmavlobaSi. sajaro – poligikur mmarTvelobisas orive saxis dagegmva mravali mizezis gamo gamoiyeneba: -
mmarTvelobis subieqtis sicxadis da mimarTulebis misacemad;
-
konkurent miznebsa da aqtivobebs Soris arCevanis gasakeTeblad;
-
garemos mosalodneli cvlilebebisadmi Tavis gasarTmevad;
-
organizaciis, mTavrobis muSaobis Sesaxeb misi wevrebis Sexedulebebis Tavmosayrelad.
yvelaze mniSvnelovania, rom dagegmva sazogadoebis an organizaciis mimarTulebis gansazRvraSi liderebisa da moqalaqeebis farTo CarTulobis saSualebas iZleva, amiT ndobis da erTgulebis Camoyalibebas uwyobs xels. rogorc, zemoT avRniSneT mmarTvelobis procesis mier mniSvnelovani elementi (nawili) misi organizeba da ganxorcielebaa. dagegmvis, ganxorcielebis da Sefasebis ciklSi ganxorcieleba – moqmedebis fazaa. gegmis Sedgenisa da politikis gansazRvris Semdeg moqmedeba unda daiwyos. unda moxdes finansuri da adamianuri resursebis ganawileba da mobilizeba, SemuSavdes organizaciuli struqturebi da sistemebi, Sida politika da procedurebi, programuli da eqsploataciuri problemebis analizi, makoreqtivebeli qmedebebi da molaparakebis warmoeba. mmarTvelobis procesis programis dagegmvis, ganxorcielebisa da Sefasebis safexurebis dasrulebis Semdeg Cndeba kiTxva: iyo Tu ara sajaro-politikuri mmarTvelobis procesi efeqturi da Sedegiani aseTi Sefaseba SeiZleba moxerxdes sxvadasxva meTodiT da sxvadasxva doneze. Cveni azriT yvelaze obieqturi Sefaseba SeiZleba gakeTdes konkretul-sociologiuri gamokvlevis Sedegad, anu unda Catardes konkretul socialuri anketireba. amisaTvis saWiroa konkretulsociologiuri anketis Sedgena sadac iqneba warmodgenili informaciis ramodenime bloki: demografiuli, politikuri, ekonomikuri da socialuri. Semdgom unda Catardes TviT sociologiuri gamokiTxva. imisaTvis, raTa
sociologiuri anketirebis Sedegi iyos maqsimalurad
obieqturi da damajerebeli, anketireba unda Catardes qveynis ramodenime regionSi. amave dros respodentTa raodenoba yovel calke aRebul regionSi ar unda iyos 1000 gamokiTxulze naklebi. sajaropolotikuri mmarTvelobis procesis Sefaseba gulisxmobs yoveli politikis an programis mimarTulebis, efeqturobisa da mdgomareobis arsSi wvdomas, xolo saqmianobis Sefaseba gvawvdis informacias mTlianad organizaciis an qselis Sesaxeb. Sefasebis procesis CarCoebSi es strategia ara marto xels uwyobs gadawyvetilebis miRebis process, aramed zrdis sajaro organizaciis sistemis zogad angariSvaldebulebis dones. amave dros Sefaseba aZlierebs sakanonmdeblo zedamxedvelobasa da administraciul kontrols. dagegmvis, ganxorcielebis da Sefasebis ciklze did zegavlenas axdens adamianuri faqtori, rogorc organizaciaSi, ise zogadad mmarTvelobiT sistemaSi.
mmarTvelobiTi procesi maSin aris warmatebuli, rodesac maT demokratiuli faseulobebis, warmatebuli liderobisa da adamianuri (humanuri) menejmentis pativiscemiT gamoiyeneba.
1.7
sajaro politikur mmarTvelobis motivacia
sajaro-politikuri mmarTvelobis procesis arsi ganapirobebs politikuri interesi. sazogadoeba mudmivad dgas mravali sxvadasxva interesebis, miznebis da moTxovnilebis dakmayofilebis problemis winaSe. adamianebs bunebrivad uCndebaT survili ganaxorcielon, daimkvidron am moTxovnilebaTa dakmayofilebis saSualebebi. sxva sityvebiT, aRniSnul procesSi marTvelobiT subieqts (vinc marTavs) da marTvelobiT obieqts (vinc imarTeba) aqvs Tavisi motivacia. amave Tavis meoTxe paragrafSi, Cvens mier ukve mokled ganxilulia motivaciis sakiTxi sajaro mmarTvelobis funqciebis konteqstSi, xolo me-7. paragrafSi gaanalizebuli iqneba zogadad sajaro-politikuri mmarTvelobis motivaciuri problema. zogadad unda iTqvas, rom motvaciis mZlavr elementebs warmoadgens midrekilebebi da unarebi. midrekilebebi aris adamianebis raRacisadi ltolva, igi gamoxatavs tendeciis, ltolvas raRac erTi mimarTulebiT. amgvarad midrekileba mxolod tendeciaa, SesaZlebloba, romelic realobad iqceva Sesabamis garemoSi, romelsac axlavs Sesabamisi grZnobebi, daintereseba da gataceba. Tavis mxriv midrekileba aris adamianis Sesabamisi unaris Camoyalibebis safuZveli. unari ki, aris adamianis mier raime samuSaos an qmedebis Sesrulebis SeZleba. orive erTad martivad, rom vTqvaT warmoadgens motivs. marTvis procesSi motivacias xelmZRvanelebi aqtiurad iyenebdnen yvela drosa da epoqaSi, raTa organizaciis winaSe, mdgari amocanebi ukeT yofiliyo Sesrulebuli. Tanamedrove etapze, gansakuTrebiT gamoikveTa adamianis moTxovnaTa mravalsaxeoba. mxolod materialuri waxalisebis meTodebis gamoyeneba mmarTvelobis sxvadasxva sferoSi ar iZleva mosalodnel efeqts. motivaciis Sesaxeb arsebuli politikur, iuridiul da ekonomikur literaturaSi gamoikveTa adamianis qcevis motivaciis pragmatuli modelebi. ,, Teoriebi motivaciis Sesaxeb pirobiTad SeiZleba daiyos or ZiriTad nawilad:
1. motivaciis Sinaarsobrivi Teoriebi da 2. motivaciis procesualuri Teoriebi’’. [ix.: ejibaZe o. marTva. Tb., 2010, gv. 148] motivaciis Sinaarsobriv TeoriebSi ZiriTadi aqcenti keTdeba waqezebaze, iZulebaze, survilis aRZvraze, Sinagan moTxovnilebebze, motivaciis
procesualur TeoriebSi yuradReba eTmoba pirovnebis
fsiqologiur ganwyobis aRqmisa da Semecnebis safuZvelze damyarebul adamianTa qcevebs. am Teoriebs ganekuTvneba – molodinis Teoria, samarTlianobis Teoria, moTxovnilebaTa Teoria da sxva. moTxovnilebaTa klasifikaciis Tanaxmad avtorebi gamoyofen or jgufs: saWiroebaTa (pirveladi) moTxovnilebebi da meoreadi moTxovnilebebi. pirvel jgufs ganekuTvneba adamianis bunebrivi da dabadebidan Tandayolili fiziologiuri moTxovnilebebi (haeris, wylis, Zilis, sakvebis, da sx. saWiroebani). meoradi moTxovnilebebi – fsiqologiuri da socialuri xasiaTisaa. (warmatebuli kariera, Zalauflebis survili, sazogadoebis pativiscemis mopovebis survili, pativmoyvareoba da sx.) yovelive aRniSnuli qmnis motivaciur safuZvels. mmarTvelobis Tanamedrove praqtikaSi motivaciis xarisxis zrdisaTvis aqtiurad gamoiyeneba dajildoeba anu dasaCuqreba, gasamrjelo, romelic mowodebulia mmarTvelobiTi sferos muSakebis waqezebas, Segulianeba waxalisebas an arwaxalisebas SeiZleba mosdevdes sxvadasxva scenari an Sedegi. Tu qcevas mosdevs jildo, pirovneba meti albaTobiT gaimeorebs pozitiur qcevas - amas pozitiur waxalisebas uwodeben. waxaliseba moxdeba maSinac, roca qcevas rame arasasiamovnos aRmofxvra mohyveba, rasac negatiuri waxaliseba ewodeba. Tu qcevas arasasiamovno Sedegi an dasja mosdevs pirovneba naklebi albaTobiT gaimeorebs mas ufro Sedegiani saqmianobisaTvis. mkvlevarma abraham masloum SeimuSava egred wodebuli “moTxovnilebaTa ierarqia”, sadac mis mier aris gamoyofili moTxovnilebaTa ori jgufi, romlebzedac zemoT iyo saubari. garda amisa marTvis TeoriaSi warmodgenilia mravali avtoris motivaciuri koncefciebi (l. porteri, f. hercburgi, v. vrumis, k. elderferi da sxvebi).
magaliTad kleiton alderma SeimuSava motivaciis moTxovnilebaTa sistema, romelic Sedgeba oTxi jgufisagan: -
zrdis moTxovnilebebi;
-
kavSirurTierTobaTa moTxovnilebebi;
-
arsebobis (bunebrivi Tandayolili moTxovnilebebi);
-
TviTdamkvidrebis, aRiarebis da TviTgamoxatvis moTxovnilebebi. rodesac saubaria sajaro-politikuri mmarTvelobis moticaviaze
ar SeiZleba gverdi auaro mis fsiqologiur aspeqtebs. motivaciis problemaTa kvlevisas udidesi roli Seasrula qarTuli fsiqologiuri skolis kvleva Ziebebma, romlis farglebSi SemuSavda “ganwyobis Teoria” gamoCenili mkvlevaris d. uznaZis avtorobiT. mis mier iyo Camoyalibebuli “ganwyobis” meTodi, romelic Sevida fsiqologiaSi rogorc “uznaZis efeqti”. fsiqologiuri ganwyobis meTodis SemuSavebiT d. uznaZem daamkvidra fsiqologiaSi axali mimarTuleba. qarTuli fsiqologiuri skola motivacias ganixilavs sistemuri midgomiT anu kompleqsurad, sadac Tavmoyrilia pirovnebis niSnebi, fsiqologiuri ganwyoba, moTxovnileba da situacia, qcevis yvela faqtori, adamianis individualuri Tvisebebi (temperamenti, fizikuri da fiziologiuri SesaZleblobebi). amrigad motivaciis fenomenis Sefaseba da analizi marTvaSi SesaZlebelia ganwyobis Teoriis politikur, socialur-fsiqologiuri midgomis safuZvelze.
Tavi II sajaro-politikuri mmarTvelobis tipologia da formebi 2.1
politikur sistemaTa tipologia da
sociodinamika sajaro mmarTvelobis konteqstSi. sxvadasxva qveynebis konstituciuri weswyobilebisa da saarCevno kanonebis aRweram da Sedarebam, ama Tu im saxelmwifos samarTalma, moqmedi
tradiciebisa
Sepirispirebam, komponentebis
da
sazogadoebrivi
politikuri analizma
azris
xelisuflebis
saSualeba
mogvca,
stereotipebis
organizaciis gamogveyo
sxva
politikur
sistemaTa tipebi. maTi mravalferovneba cxadad warmoaCina msoflioSi politikur weswyobilebaTa evoluciis xasiaTi da sajaro-politikuri mmarTvelobis Taviseburebebi. politikur sistemaTa tipologizacias srulad etyoba sxvadasxva paradigmatul [paradigma (berZ. paradigm _ magaliTi, nimuSi) ix.: Словарь иностранных слов, стр. 360]
da
ideologiur
midgomaTa
kvali,
ramac
safuZveli daudo mecnierTa mier politikuri procesis arsis, sajaro mmarTvelobis
ZiriTadi
problemebisa
Tu
interpretaciis
xasiaTis
politikur
sistemaTa
kvlevas. am
problemis
klasifikaciis
analizi
kriteriumebis
moiTxovs sakiTxis
ganxilvas
da
sistemis
am
ZiriTadi tipebis farTo gaSuqebas, romlebic yvelaze xSirad gvxvdeba samecniero literaturaSi. am sakiTxebs konceptualuri mniSvneloba aqvs. es, upirveles yovlis, exeba sajaro-politikuri mmarTvelobis, tipologiis
problemisadmi
midgomis
gansazRvras.
[dawvrilebiT
ix.:
gurgeniZe v. gurgeniZe m. naSromSi: politikuri sistemis Teoria da praqtika. Tb. 2010, gv. 53-60]. politikur sistemaTa klasifikacias praqtikuli mniSvneloba aqvs politikuri politikuri
institutebis rolis
gansazRvrisTvis.
efeqturi
jerovnad
gare
funqcionirebisa
SesrulebisaTvis,
samyarosTan
maTi
da
maTi
paradigmebis
urTierTmoqmedebis
xasiaTis
mixedviT xdeba politikur sistemaTa klasifikacia (tipologizacia) da Sesabamisad daxurul da Ria sajaro mmarTvelobis tipis sistemebad. daxurul samyarosTan,
ar
politikur iCenen
sistemebs
amTviseblobas
susti sxva
kavSirebi
sistemebis
aqvT
gare
faseulobaTa
mimarT, gamoirCevian TviTkmarobiT. misgan gansxvavebiT Ria sistemebis
gare
samyarosTan
resursebis
aqtiur
gacvla-gamocvlas
awarmoeben,
iTviseben mowinave sistemebis faseulobebs, aqvT moZravi da dinamikuri xasiaTi. Tanamedrove
politikur
mecnierebasa
da
saxelmwifosa
da
samarTlis TeoriaSi miRebulia politikuri sistemebis klasificireba politikur
reJimTa
mixedviT,
xelisuflebis
ganxorcielebis
safuZvelze. gamoyofilia totalitaruli, avtoritaruli, Teokratiuli da
demokratiuli
politikuri
sistemebi,
Sesabamisi
mmarTvelobiTi
formebiT. [ix.: iqve, gv. 61-99] istoriuli gamoyofen
gamocdilebisa
politikur
da
sistemaTa
tradiciebis erovnul
gaTvaliswinebiT
tipebs,
politikur
winaaRmdegobaTa gadawyvetisa da marTvis gabatonebuli saSualebebis mixedviT
sistemebi
iyofa
mbrZaneblur
(romelic
orientirebulia
marTvis iZulebiTi meTodebis gamoyenebaze), SejibrebiT (mmarTvelobiTi amocanebi wydeba sxvadasxva politikuri Zalebis erTmaneTTan brZolis dros)
da
sociogamoyenebiTi
(mimarTuli
socialuri
Tanxmobis
SenarCunebisa da konfliqtebis mogvarebisaken). pozitiur-iuridiuli gamoyofen
formaluri
midgomis
momxreebi
kriteriumebis,
politikur
magaliTad
sistemebs
saxelmwifo
mmarTvelobis xasiaTis, xelisuflebis ama Tu im institutis arsebobis, maTi normebisa da funqciebis mixedviT. paradigmuli TvalsazrisiT aseTi midgoma yvelaze marTebul midgomad migvCnia. politika
da
misi
yvela
elementi
ueWvelad
erovnuli
Taviseburebebis, masSi monawile xalxebis mZlavr zegavlenas ganicdis. am
faqtis
bunebriv
sistemaTa
gamovlenad
SeiZleba
erovnul-saxelmwifoebrivi
damokidebulia
xalxis,
saxelmwifoebrivi
rogorc
mSeneblobis
miviCnioT
politikur
mravalferovneba,
politikuri
mTavari
cxovrebisa
monawilis,
rac da
politikur
gamocdilebaze, istoriul Tu sxva tradiciebze. politikur procesis
da
analizi
integraciuli msoflios
iuridiul
informaciuli,
midgomebis
istoriis
gansazRvrul
formaciebad
dayofas.
Tu
safuZvelze. etapebad,
amgvari
vilaparakebT
miRebulia
istoriuli
globalur-civilizaciuri pirvelis
danawevrebas
Tvisobrivad iqneba,
mecnierebaSi
arsi
sazogadoebis anu
da
gulisxmobs ganviTarebis
sazogadoebriv-ekonomikur
midgomis
gaTvaliswinebiT
politikur
sistemaTa
logikuri
formaciul,
Sidaformaciul da gardamaval tipebze. romelTa gansazRvrac xdeba
Sesabamisi
tipis
dovlaTis
sazogadoebisaTvis
warmoebis
damaxasiaTebeli
saSualebebisa
da
materialuri
socialur
klasobrivi
struqturis mixedviT [k. marqsisa da f. engelsis mier SemoTavazebuli formaciuli mdgomareoba politikur sistemaTa tipologiis sakiTxSi axdens erTi faqtoris (warmoebis saSualebebis) rolis absolutizebas da mxedvelobaSi ar iRebs sxva komponentebs, rac maT arasakmarisad pragmatuls xdis]. formaciuli ganasxvaveben
politikuri
kapitalistur,
sistemis
formebs.
klasTa,
cnobilia,
monaTmflobelur,
feodalur,
tipebs
socialur
vlindeba
organizaciis
gansxvavebul
socialur
rogorc
TiToeuli
konkretulad xdeba
TvalsazrisiT,
socialistur
mmarTvelobis garkveul
midgomis
jgufTa
saxelmwifos
Sesabamisad
sajaro
tipisaTvis
damaxasiaTebelia
politikuri
gabatoneba,
marTvisa
formebSi.
struqturaTa
da
am
da
xelisuflebis
ukanasknelTa
konkretuli
rac
determineba
specifikis,
klasobrivi
Zalebisa Sefardebisa da saboloo jamSi ekonomikuri ganviTarebis gaTvaliswinebiT. formaciul (ganviTarebis
midgomas,
obieqtis
SezRudulobac
zogierTi
dadebiTi
kanonzomierebaTa
axasiaTebs.
is
ar
mxaris
gamovlenis
axdens
miuxedavad
SesaZlebloba),
globaluri
politikuri
procesis gaazrebas (politikur sistemaTa warmoeba, ganviTareba da Secvla) istoriul konteqstSi da materialur, socialur da sulier faqtorTa gaTvaliswinebiT. formaciuli midgoma,
romlis
midgomis
xdeba:
sazogadoebis
mocemuli
sazogadoebis
sistemaTa
meore
amave
_
tipis _
garkveul Tavisi
mTlianobaSi, rakursSi;
mocemul
TvalsazrisiT.
politikur
pirveli
urTierTobis
urTierTobaSi
xsnis
Tanaxmadac
Sepirispireba
gaTvaliswinebiT;
SezRudulobas
ganxilva
istoriul
Tvisobrivi
mesame
_
ar
etapze
sistemis
da
xelisuflebasTan
adamianis
analizidan
da
specifikis
politikuri
sistemaSi
dros
civilizaciuri
mdgomareobis
unda
gamoiricxos
formaciuli midgomis safuZvelze gamovlenili politikuri procesis istoriuli
obieqturi
logika.
politikur
sistemaTa
tipologiis
sisitemaTa Taobaze gamoTqmul SexedulebaTa nairgvarobis miuxedavad, rogorc
r.J.
solidaroba
Svancerbergi a)
aRniSnavs
politikuri
sistemis
mravalma
avtorma
globalur
gamoavlina
sazogadoebasTan
dakavSirebis swrafvis; b) sxvadasxva qveynebis socialur-ekonomikur donesa da maTSi arsebul politikur struqturebs Soris korelaciis
aRiarebis mxriv [ix.: Шварценберг Р.Ж. Политическая социология. (перевод с франц. яз.). Часть 11. М., 1992, стр. 20, 23, 148.]. klasobrivad neitraluri moZRvrebis mimdevrebi, rogoric aris magaliTad,
d.
konimeni,
aanalizebs
ra
politikuri
samyaros
Camoyalibebisa da ganviTarebis process istoriul aspeqtSi, gamoyofs `tradiciul~, `patriarqalur~, `Sereul~ da `Tanamedrove~ politikur sistemas da sajaro mmarTvelobas. geopolitikuri midgomis momxreni ki tipologizaciis
kriteriumad
teritoriul-sivrcobriv
faqtorebs
iSvelieben da ganasxvaveben `kunZulisa~ da `kontinetis~ politikur sistemebs. metad originaluri Sexeduleba aqvs gamoTqmuli am sakiTxze amerikel
Teoretikoss
msoflioSi
s.
politikuri
ideologia,
romelic
hanTingtons. konfliqtebis
socialur
misi
azriT,
wyarodan
jgufTa
Tanamedrove
gvevlineba
(klasebis,
ara
eTnikuri
erTeulebis) konfliqtebs asaxavs, aramed kulturuli komponentebi. amasTanave `globaluri politikis yvelaze mniSvnelovani konfliqtebi warmoiSveba
im
erebsa
da
jgufebs
Soris,
romlebic
sxvadasxva
ekuTvnian~ [Хантингтон С. Столкновение цивилизации? Ж-л Полис.
civilizaciebs
1994, №1, стр. 33]. sxvagvarad rom vTqvaT, politikur sistemaTa mijnaze gavlebuli sazRvari civilizaciur struqturaTa Soris warmoqmnili Tu
ukve
gamovlenili
avtonomiur miakuTvnebs
da
gamyofi
damoukidebel
dasavlur,
zRvari
politikur
konfucianur,
slavur-marTlmadideblur,
iqneba.
amgvar
sistemebs
iaponur,
SedarebiT hanTingtoni
islamur,
laTinoamerikul
iudaistur,
da
afrikul
civilizaciebs [ix. iqve]. ra Tqma unda calkeul am sistemas axasiaTebs Sesabamisi, gansxvavebuli sajaro-politikuri mmarTvelobis sistema. es civilizaciebis adamianTa yvelaze farTomasStabian erTobebs warmoadgenen
da
mTlianobiT,
aseve
amitomac, garkveuli
eWvs
gareSea,
Sida
gamoirCevian
araerTgvarovnebiTac.
rogorc da
Tuki
iaponiis SemTxvevaSi civilizacia mxolod erT saxelmwifos moicavs, sxva variantebis Tanaxmad politikuri sistemebi, umetesad, SeiZleba sxvadasxva
erovnebis
saxelmwifoebs
aerTianebdnen.
magram
aseTi
saxelmwifoebisa da xalxebis civilizaciis specifika maTi politikuri weswyobilebis
organizaciaSi
fundamenturi
gansxvavebebis
ganmapirobebeli xdeba. amasTanave, hanTingtonis azriT, radgan `civi omis~ damTavrebasTan dakavSirebiT msoflio istoriis dasavluri faza, roca
dasavleTis
bevri
pirvelxarisxovan rols
qveyana
msoflios
istoriis
TamaSobda, dasasruls
warmarTvaSi
uaxlovdeba,
amitom
axla
im
qveynebis
civilizaciebs
gaaqtiurebas
ekuTvnian,
rac
unda
velodoT,
TavisTavad,
romlebic
dasavleTis
sxva
samyaros
industriulad ganviTarebul qveynebTan maTi dapirispirebis gamwvavebas niSnavs.
politikur
sistemaTa
urTierTobis
amgvari
xasiaTi
uciloblad gaaZlierebs maT Soris dapirispirebas, es Seexeba, kerZod, saxelmwifo sazRvrebiT gayofil xalxTa teritoriuli pretenziebis gafarToebas da a.S. Tanamedrove politikur procesTa politikuri dinamika sxvadasxva qveynebis politikur weswyobilebaTa axali niSanTvisebebiT
gamdidrebis,
axali
tipis
politikuri
sistemis
Camoyalibebis safuZvels iZleva. Tanamedrove politikur mecnierebaSi yvelaze popularuli da gavrcelebuli klasifikacia amerikel mecniers g. almonds [ix.: Almond G. Comparative political systems, … p. 84] ekuTvnis, romelmac tipologizacias kompleqsuri, integraciuli kriteriumi daudo safuZvlad. g. almondma gaiTvaliswina
ara
marto
xelisuflebis
centralizaciis
(decentralizaciis) xarisxi an formebi, aramed saxelmwifoebsa da sazogadoebebSi
gavrcelebuli
Rirebulebebis
da
politikuri
kulturis saxeebi. sxvagvarad rom vTqvaT, politikur weswyobilebaTa sinTezuri
daxasiaTebis
politikur
idealTa
xelisuflebis
bazad
miiCnia
Sesabamisobisi
organizaciis
sazogadoebisaTvis
xarisxi.
ZiriTad
iq
formebTan
misaReb
Camoyalibebuli mimarTebiT,
ris
safuZvelzec gamoyo anglo-amerikuli (aSS, didi britaneTi, kanada, avstria) da kontinentur-evropuli (safrageTis, germania, italia) tipis politikuri sistemebi, garda amisa _ araindustriuli da nawilobriv industriuli qveynebis (meqsika, brazilia) da agreTve totalitaruli politikuri sistemebi. anglo-amerikuli upirveles
yovlisa,
gansazRvrulobiT, sazogadoebis
tipis
politikuri
politikuri
romlis
umravlesoba
normebsa da
sistemebi
kulturis da
amasTanave
gamoirCevian,
mTlianobiTa
Rirebulebebsac mxars
uWers
da
iziarebs
saxelmwifo
istitutebs. aseT idialebs da Sexedulebebs ganekuTvneba: pirovnebis Tavisufleba,
individualuri
da
sazogadoebrivi
keTildReobis
gaumjobeseba, individualuri uSiSroebis maRali xarisxi da sajaro mmarTvelobis demokratiuli forma. aq jgufTa Sorisi winaaRmdegobriobis Sesaxeb Riad laparakoben, xelisufalTa moqmedebebs ki sadavod xdian mowinaaRmdegeebi. amgvarad warmarTuli
politikuri
urTierTobebi
politikur
partiaTa
da
interesis jgufTa, elitarul da araelitarul fenaTa politikuri
rolebis zust diferenciaciasa da funqcionalur gansazRvrulobas ganapirobebs.
am
uzrunvelyofili antieqstremizmis organizebuls politikuri
tipis
politikur
politikuri upiratesoba,
xdis,
aramed
weswyobilebis
sistemebSi
brZolis rac
maRal
legaluri
politikur
gansazRvravs
srulad
formebis,
process
reJimisa
stabilurobas,
aris
ara
da
marto
mTlianad,
efeqtur
sajaro-
politikur mmarTvelobas. kontinentur-evropuli politikuri sistemis Taviseburebebi ufro erTgvarovan politikur kulturebs ukavSirdeba, romlebic Tavis TavSi moicaven ara mxolod Tanamedrove demokratiul orientirebs. am mxriv aseTi tipis sazogadoebebi ufro segmenturia; maTSi kanonis sruli uzenaesobis,
moqalaqeTa
TviTmmarTvelobis mimdinareobs
Tavisuflebebisa,
Zlieri
tradiciebis
ideologiuri
brZolis,
mmarTvelobis
miuxedavad
ufro
partiaTaSorisi
da
mwvaved
konkurenciis,
xelisuflebis mopovebisaTvis politikuri metoqeobis procesebi. aseT qveynebSi
saxelmwifo
mowyobis
tipiur
formebs
warmoadgens
koaliciuri mTavroba, blokTa Soris intensiuri konkurencia. amitomac maTSi politikuri stabiluroba subieqtebs Soris ufro mwvave da rTuli urTierTmoqmedebebis gziT miiRweva. aRniSvnis Rirsia, d.p. zerkinis mier SemoTavazebuli politikur sistemaTa tipologia, romelic gamoyofs: tradiciul (araindustriul), industriulad
ganviTarebuli
qveynebisa
da
postindustriul
sazogadoebaTa politikur sistemebs [ix.: Зеркин Д.П. Основы политологии. Ростов н.д., 1999, стр136, 137].
aq
klasifikaciis
safuZvlad
aRebulia
kompleqsuri kriteriumi, romelic moicavs sazogadoebis ganviTarebis sawarmoo-teqnologiur, socialur-ekonomikur, politikur kulturas da aqedan gamomdinare sajaro-politikur mmarTvelobis formasa da tips. migvaCnia, rom SemoTavazebul klasifikaciebs aucileblad unda daematos
kidev
ramdenime
tipi,
esenia:
politikuri
sistemis
warmomadgenlobiTi, modernistuli da postmodernistuli (Tanamedrove) tipebi
[amaze
miuTiTebs
mkvlevari
a.
panarinic,
ix.:
Панарин А.С.
Политология. М., 2000, стр. 95]. amerikelma mecnierma, profesorma Carlz v. endrium sruliad axleburad moaxdina sazogadoebis politikur sistemaTa tipologia. man
igi
ase
gansazRvra:
saxalxo
(tomobrivi),
biurokratiuli,
SeTanxmebiTi da mobilizaciuri [Сравнительный анализ политических систем. М., 2000, стр. 95].
tradiciuli sistemebi mravalfrovnebiT gamoirCeva: dawyebuli monarqiebiT
da
romlebic
damTavrebuli
bolo
xanebSi
samxedro-biurokratiuli
gamoCnda
sustad
reJimebiT,
ganviTarebuli
da
ganviTarebadi qveynebis politikur arenaze [am sistemaTa safuZvels warmoadgens sazogadoebaSi socialuri uTanasworobis maRali xarisxi. maT
axasiaTebT
diferenciaciis
politikuri dabali
institutebisa
done.
aseT
da
sistemaTa
Rirebulebebis
arsebiTi
niSania
xelisuflebis StoTa ganuyofloba _ igi moqceulia erTi subieqtis xelSi (diqtatura, oligarqia, xunta). mosaxleobis Camocileba sajaropolitikuri mmarTvelobis sadaveebisagan maTi damaxasiaTebeli niSanTvisebaa]. politikur
sferoSi
araindustriuli
da
nawilobriv
industriuli ganviTarebis qveynebi gamoirCevian politikuri kulturis maRali
efeqturobiT.
tradiciebs,
romlebic
politikur
process
aseT
qveynebSi
xSir
SemTxvevaSi
mkveTrad
mosaxleoba
pativs
scems
urTierTsapirispiroa,
winaaRmdegobriv
xasiaTs
rac
aniWebs,
ganapirobebs ra saxelmwifo xelisuflebis mowyobis sferoSi TiTqmis erTmaneTis gamomricxavi tendenciebis Tanaarsebobas. Zlieri gavlena aqvs
Sexedulebas,
liderze
da
romelic
ara
aRmasrulebeli
gulisxmobs
mTavrobis
struqturebi
moqalaqeTa
programul (armia,
orientirebas
miznebze.
policia,
calkeuli biurokratia)
xelisuflebis sustad diferencirebuli dayofis pirobebSi gamudmebiT aWarbeben TavianT uflebamosilebebs, xSirad axdenen sakanonmdeblo funqciaTa
kontrolirebas,
procedurebSi. moqalaqeTa gavlenis
amave
dros
uflebebi
xasiaTis
da
aqtiurad arsebiTad
erevian aris
Tavisuflebebi,
politikur
sasamarTlo
SezRuduli
rigiTi
sazogadoebrivi
urTierTobebs
es
qveynebi
azris xSirad
xelisuflebis organizaciis avtoritarul formebad, sazogadoebriv urTierTobaTa regulirebis mkacr, Zalismier meTodebamde mihyavs. araindustriuli
da
nawilobriv
sistemebi daxuruli, Tavis gamoirCevian.
adamianebi
politikuri
kulturis,
industriuli
politikuri
TavSi Caketili politikuri kulturiT
nakleb
amTviseblobas
erovnuli
mTlianobis
iCenen
globaluri
mimarT,
sajaro
mmarTvelobiT procesSi, maT orientacia aqvT adgilobriv politikur qvesistemaze _ tomze, klanze, sofelze. politikur subkulturaTa mravalferovneba
amcirebs
Tanxmobasa
da
kompromisis
miRwevis
SesaZleblobebs. es ki, Tavis mxriv, ganapirobebs Zaladobis maRal dones, romelic urTierTmorigebis saSualebad gvevlineba. politikuri
struqturebisa cvalebadia, SeiZleba
da
ris
funqciebis gamoc,
miiTvison
diferencia
magaliTad,
minimaluri
meryevi
aRmasrulebelma
sakananomdeblo
organoTa
da
organoebma
funqciebi,
rac
uaryofiTad aisaxeba sajaro-politikuri mmarTvelobis procesze. industriul
sazogadoebaTa
politikur
sistemebs
SeiZleba
mivakuTvnoT postkomunisturi sivrcis ekonomikurad ganviTarebuli da agreTve is industriulad ganviTarebuli qveynebi sadac ukve didi xania Camoyalibebulia sabazaro ekonomika. mocemuli tipis sistemis saerTo Tvisebebia: saxelmwifosa da samoqalaqo sazogadoebis metad an naklebad dayofa, rogorc politikuri sistemis socialuri safuZveli; Sesabamis ideologiur faseulebaTa gabatoneba; demokratiis sxvadasxva saxeebis damkvidreba; institucionalizmis mzardi done; saxelmwifo sajaro-politikuri mmarTvelobis racionalur-biurokratiuli xasiaTi. am
tipis
politiuri
sistemebi
moicaven
saxelmwifo
xelisuflebisa da mmarTvelobis organizaciis mravalferovan formebs da politikur istoriaSi cnobil yvela axal da uaxles reJimTa saxeobas. es Seesabameba yvela zemoxsenebul qveyanas. postindustriul gvevlineba
masobrivi
socialuri aramed
politikur dovlaTis
struqtura
ara
mravalricxovani
saxelmwifos pirovnebisa
sazogadoeba,
orpolusiani roli
sazogadoebis
socialur
bazad
mravalganzomilebiani
klasobrivi
urTierTgadamkveTi
saSuamavlo da
sistemaTa
antagonizmiT,
gamyofi
samoqalaqo
urTierTqmedebis
waxnagebiT,
sazogadoebisa sferoSi;
da
adamianTa
struqturuli saqmianoba, rac Tavisufali damoukidebeli arCevnis anda bazisur
faseulobaTa
Semoifargleba urTierTgavlenisa
pirobaa:
xelisuflebis da
saxelmwifos subieqtebisa
TanamSromlobis
damokidebuleba da
obieqtebis
urTierTobiT
politikuri
sistema es aris informaciuli sociumisa da erTiani civilizaciis formebis sistema. politikuri empiriuli
sistemis
realobaa,
warmomadgenlobiTi
ramdenadac
tipi
`idealuri
ara
tipi~
imdenad (veberis
TvalsazrisiT) [ix.: Вебер М. Избранные произведения. М., 1993, стр. 685] an normatiuli realur
modeli,
romelic
tendenciebsa
da
dasavleTevropuli ganwyobebs
asaxavs.
sazogadoebebis liberalur-
warmomadgenlobiTi paradigma sazogadoebasa da saxelmwifos Soris erTgvar `bazisur-zednaSen urTierTobebs amyarebs, sadac sazogadoeba pirveladi `bazisia~, saxemwifosagan damoukideblad Camoyalibebuli da
misTvis
`programis~
diferenciaciis
Semdgeni.
procesi,
maSi
xdeba
mimdinareobs
gansxvavebuli
socialuri
jgufuri
interesebis
gancalkeveba. liberalur-warmomadgenlobiTi sistemis centrSi dgas suverenuli
individi
_
avtonomiuri
da
gonieri,
e.i.
iseTi
piri,
romelic acnobierebs Tavis `bunebriv intersebs~. politikuri sistema warmogvidgeba
rogorc
neitraluri,
aradeformirebuli,
(daumaxinjebeli) garemo, sadac warmodgenili da daculia bunebrivi individualuri
da
jgufuri
interesebi
da
sadac
funqcionirebs
SedarebiT efeqturi sajaro mmarTvelobiTi procesi. modernistuli
politikuri
liberalur-warmomadgenlobiTi gansxvavebul
stils
SezRudulobasa postklasikuri
da
politikuri
amkvidreben. zomierebas
politikuri
sistemebi klasika
politikaSi sistemebisagan politikuri
gulisxmobs.
sistemebi
klasikuri sruliad moqmedebis
modernistuli
uaryofen
klasikis
tipis
ZiriTad
postulatebs suverenuli individis (amomrCevls) da TviTorganizebadi samoqalaqo sazogadoeba. modernistuli sistemis warmoSoba xdeba adamianTa axal fenasTan erTad, romelic j. benheimma Tavis droze `organizatorTa klasi~ uwoda,
xolo
maT
mier
mowyobil
gadatrialebas
_
menejerTa
revolucia [ix.: Бурдье П. Социология политики. М., 1993, стр. 22]. amasTanave xazi unda gaesvas imasac, rom aq saubari araa menejmentze, romlebic profesiul xelmZRvanelobas uweven warmoebisa da ekonomikis marTvas. gaCndnen menejerebi, romlebmac xeli mokides ara marto sazogadoebis, aramed TviT istoriis marTvasac. modernistul-politikuri sistema gansxvavebul sajaro mmarTvelobis Camoyalibebas uwyobs xels, xolo misi gansxvaveba mis xasiaTsa da SinaarsSi vlindeba. modernizebuli
politikuri
sistemebi
gamoirCevian
politikur
institutTa maRali struqturuli da funqcionaluri specializaciiT, rac samoqalaqo sazogadoebis mudmivad cvalebad interesebze sakmaod efeqturi
reagirebis
saSualebas
iZleva.
sazogadoebasa
da
xelisuflebas Soris urTierToba racionalizebulia da samarTlis saSualebiT aris gaformebuli. politikuri sistemis da kerZod sajaro mmarTvelobis sferoSi postmodernizms, pirvel rigSi, ganmartaven rogorc esTetikur, anda, ufro farTod, sociokulturul mimdinareobas, romlis principebic Camoyalibda
safrangeTis
amave saxelwodebiT cnobil filosofiur
skolaSi (m. fuko, J. dorida, J. dlezi da sxva).
misi
mimdevrebi,
qadagebdnen
Tanamedrove)
politikuri
sistemis
gamoricxaven
politikuri
sistemis,
ra
postmodernistuli
funqcionirebis rogorc
(an
aucileblobas,
aseTis,
demontaJsa
da
uxelisuflebobis dadgomis saSiSroebas. piriqiT, isini varaudoben, rom
mxolod
axal
postmodernitul
epoqaSi
sajaro-politikur
mmarTvelobas mieca saSualeba warmogvidges wminda saxiT, ise, rom ara amoefaros
ekonomikur,
politikuri
socialur
sistemis
Tu
kulturul
warmomadgenlobiTi
mdgomareobas.
paradigma
uaryofda
politikis avtonomiurobas, vinaidan varaudobda, rom am ukanasknelis daniSnulebaa
asaxos
mravalferovani
da
samyaro.
warmoadginos
modernistulma
samoqalaqo paradigmam
interesebis
ki
politikur
sistemas mianiWa ufleba uxelmZRvanelos sazogadoebas, magram ara Tavisi
sakuTari,
ganviTarebis,
aramed
zrdis,
uzenaesi
aucileblobis
modernizaciasa
da
(progresis,
a.S.)
saxeliT.
postomodernistuli politikuri sistema xasiaTdeba Sesabamisi sajaropolitikuri mmarTvelobis institutebiT. postmodernistul iRebs
sruli
paradigmaSi
avtonomiis
statuss:
politikuri masSi
sistema
mimdinare
sabolood
movlenebi
da
procesebi ar asaxaven arc samoqalaqo sazogadoebis da arc uzenaesi istoriuli gonisa Tu progresis nebas, aramed warmogvidgebian rogorc xelisuflebis wminda da TavisTavad faseul warmoebas. adrindeli poziciebis Tanaxmad aseTi xelisufleba ukiduresad cinikuria, radgan masSi ar Cans iseTi gardaqmnili simboluri formebi da kriteriumebi, romlebic
umaRles
faseulobebsa
da
progresul
azrovnebasa
da
cnobierebaze orientacias gamoxatavs. politikuri sistemis postmodernistuli Teoriis ZiriTad cnebad, Cveni zriT, SeiZleba miCneuli iqnes politikuri warmoebis cneba. es niSnavs imas, rom politika axdens iseTi axali realobis generirebas, romlebic aprobirebulad arc erT formaSi ar iyo mocemuli _ arc subieqturad, avtorTa Canafiqris saxiT da arca Sereulad, ama Tu im rolis saxiT. amgvarad, politikur sistemaTa tipologiis kriteriumebi arsebiT niSan-TvisebaTa Semdeg jgufebs moicavs: 1. sistemis socialuri baza; 2. politikur institutTa da faseulobaTa xasiaTi; maTi diferencia, legitimuroba, politikur
legaluroba urTierTobaTa,
racionalurobis politikuri
done;
4.
monawileobis
da
efeqturoba;
aseve
individebis
3.
rogorc
faseulobaTa mdgomareoba
Tavisuflebis
done;
5.
mTlianad
da
normaTa
sistemaSi, sistemis
maTi unari,
gamoxatos samoqalaqo sazogadoebis iteresebi, reagireba moaxdinos moTxovnebze.
yovelive
es
pirdapir
zegavlenas
axdens
sajaro-
aucileblad
migvaCnia
ZiriTadi
tipebi:
politikuri mmarTvelobis tipologiaze. miTiTebul gamovyoT
kriteriumebze
politikur
dayrdnobiT
sistemaTa
Semdegi
totalitaruli, avtoritaruli, sabWoTa, Teokratiuli, demokratiuli da
gardamavali,
Sesabamisi
sajaro-politikuri
mmarTvelobis
formebiTurT. politikur sistemaTa tipologiis aRwera aRniSnul kriteriumTa safuZvelze,
mkacri
formaciuli
klasifikaciisagan
gansxvavebiT,
organulad axdens istoriuli memkvidreobiTobis CarTvas msoflio politikur procesSi. es ki, Tavis mxriv, saSualebas iZleva moiZebnos sistemebisaTvis damaxasiaTebeli obieqturi kanonzomierebani. amrigad
sxvadasxva
tipis
politikur
sistemaTa
formireba,
funqcionireba da evolucia, erTi tipidan meoreze gadasvla, misi urTierTqmedeba
garemosTan
warmogvidgeba
rogorc
politikuri
procesi. da am procesis Taviseburebani realur polikur sistemaTa, politikur reJimTa, mdgomareobis politikuri xelmZRvanelobisa da sajaro-politikuri mmarTvelobis formaTa analizs moiTxovs. politikuri sistema yofisa da socialuri pirobebis sxvadasxva formaTa
cvlis
gziT
miiwevs
win.
isini
urTierTqmedebaSi
arian
CarTuli. am urTierTqmedebis mimarTuleba axdens misi mdgomareobis determinirebas,
sadac
TiToeuli
gansazRvruli
dominantobiT
maTgani
politikuri
xasiaTdeba.
cxovrebis
politikuri
sistemis
dominantad am SemTxvevaSi moiazreba warmmarTveli tendencia, romelic yalibdeba sajaro-politikuri mmarTvelobis subieqtebis da obieqtis urTierTqmedebis Sedegad, magaliTad, saxelmwifos politikuri kursis, sazogadoebis ganviTarebisa da politikuri sistemis organizaciisaTvis aucilebeli modelis, saxelisuflo struqturaTa reformebis, sagareo Tu
saSinao
politikis
problemisadmi garkveul
socialurad
damokidebulebisadmi
pirobebSi
dominantis
mniSvnelovani SemuSavebis rolSi
movlenebisa
mizniT
SeiZleba
_
da
da a.S.
mogvevlinos
politikuri xelmZRvanelobis an mTlianad xelisuflebis krizisis, gabatonebuli modelis
ideologiisa
krizisis,
gamwvavebisa
da
a.S.
politikuri
sistemis
da
politikuri
eTnoerovnuli Sedegad
da
kulturis religiuri
aRmocenebuli
yvelanairi
mdgomareoba
oficialuri problemebis
daZabulobis
kerebi.
SezRudulia
droiT,
erTi mdgomareobidan meoreze gadasvlis momenti SeiZleba ganxiluli iqnes, rogorc gansakuTrebuli mdgomareoba, sadac axali dominanta jer kidev ar aris mkveTrad gamoxatuli. aseTi azrovnebis mimarTulebam migviyvana im logikur daskvnamde, rom
Semdeg
paragrafSi
gagveanalizebina
mmarTvelobis formebis gageba.
sajaro
politikuri
2.2 sajaro-politikuri mmarTvelobis formebis gageba sajaro-politikuri
mmarTvelobis
formebis
problemaTa
ganxilvisas mizanSewonilad migvaCnia gamovyoT am sakiTxis farTo da viwro gageba. problemis farTo gageba. sajaro-politikuri
mmarTvelobis,
misi
funqciebis
ganxorcielebisaTvis saxelmwifos esaWiroeba xelisuflebis Sesabamisi formiT
organizeba,
raTa
mmarTvelobis
forma
Seesityvebodes
saxelmwifos winaSe arsebul amocanebsa da miznebs. sajaro mmarTvelobis forma pasuxobs kiTxvebs: ra principebs efuZvneba
xelisufleba,
ra
principebiT
umaRlesi marTvis organoebi?
yalibdeba
saxelmwifos
rogoria mmarTvelobis obieqtisa da
mmarTvelobis subieqtebs Soris urTierTobebi da a.S. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
formaze
zegavlenas
axdens
qveynis erovnuli Semadgenloba, istoriuli tradiciebi, geografiuli da saerTaSoriso faqtorebi, politikuri Zalebis Tanafardoba da sxva. marTva-gamageobis formaSi moiazreba sajaro xelisuflebis umaRlesi organoebis struqtura, maTi Seqmnis wesi da uflebamosileba. aRniSnul sakiTxze
arsebul
tradiciulad
politikur
gamoyofilia
da
iuridiul
sajaro-politikuri
literaturaSi
mmarTvelobis
ZiriTadi istoriuli forma: monarqia da respublika. [ix.: sqema] sajaro-politikuri mmarTvelobis formebi sajaro mmarTvelobis formebi
monarqiuli forma
absolituri
SezRuduli
respublikuri forma
saparlamento
saprezidento
ori
monarqia aris mmarTvelobis forma, sadac umaRlesi saxelmwifo xelisufleba ekuTvnis erTpirovnul saxelmwifo meTaurs – monarqs (imperators, mefes, Sahs, rajas da a.S.), romlebic memkvidreobiT da iSviaT SemTxvevaSi arCeviT ikavebs taxts da pasuxismgebeli ar aris xalxis winaSe. istoriulad (ablolituri) monarqi pirs.
arsebobs
da
SezRuduli.
warmoadgens is
ori
xelmZRvanelobs
monarqia
absolituri
saxelmwifos
damoukideblad
saxis
monarqiis
erTaderT
axorcielebs
aRmasrulebeli
SeuzRudavi
umaRles
pirobebSi,
Tanamdebobis
sakanonmdeblo
funqcias,
xelisuflebis
akontrolebs
marTlmsajulebas.
damaxasiaTebelia
monaTmflobelur
organoebs,
absolituri da
feodalur
monarqia sazogadoebriv-
ekonomikuri formaciebisaTvis. SezRuduli ganawilebulia
monarqiis
monarqsa
da
pirobebSi sxva
saxelmwifo
organos,
an
Zalaufleba
organoebs
Soris.
SezRudul monarqias miekuTvneba wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqia da konstituciuri monarqia, romelSic monarqis xelisufleba izRudeba konstituciiT, parlamentiT, mTavrobiT. amgvarad,
istoriulad
Camoyalibda
konstituciuri
da
saparlamento monarqiebi. dualisturi monarqiis dros Zalaufleba, sajaro mmarTveloba, formalur-iuridiulad ganawilebulia monarqsa da parlaments Soris, sxva SemTxvevaSi monarqsa da mTavrobas Soris. orive SemTxvevaSi monarqis uflebebi formalurad da faqtobrivad SezRudulia sajaro mmarTvelobis TiTqmis yvela sferoSi. respublika aris mmarTvelobis forma, romelSidac saxelmwifo xelisufleba ekuTvnis garkveuli vadiT arCeul organoebs, romlebic angariSvaldebulni arian amomrCevlebis winaSe. Tanamedrove saparlamento
da
respublikebi,
Tavis
saprezidento
sajaro
mxriv,
gansxvavdebian
mmarTvelobis
formiT.
saparlamento da saprezidento respublikebi gansxvavdebian imiT, Tu romeli
umaRlesi
saxelmwifo
aRmasrulebeli)
ayalibebs
pasuxismgebeli.
saparalmento
uflebamosileba,
mTavrobas
mTavrobis
organo da
vis
respublikas gadayenebis
(sakanonmdeblo winaSea
es
Tu
mTavroba
gaaCnia
sakanonmdeblo
ufleba.
saprezidento
respublika aris mmarTvelobis forma, sadac prezidenti garkveuli saparlamento kontrolis TanxlebiT ayalibebs mTavrobas. aRniSnuli mmarTvelobis pirobebSi qveyanas marTavs prezidenti ministrebis,
mTavrobis
meSveobiT.
premier-ministri
da
ministrebi
iniSnebian mis mier da mtkicdebian parlamentis sesiebze. saprezidento respublikaSi qveyana imarTeba arCevnebSi gamarjvebuli parties mier. Tanamedrove
periodSi
klasikuri
tipis
saprezidento
respublika
ganicdis garkveul modifikaciebs. arsebobs saprezidento respublikebi parlamenturi
mmarTvelobis
saprezidento
niSnebiT.
respublikebi.
arsebobs
gansakuTrebul
aseve
super
mmarTvelobiT
formas
iZendnen samxedro reJimebis dros damyarebuli xelisufleba, romlebic droebiTi movlena ki iyo, magram arsebobdnen aT welze meti. aseT mmarTvelobas ewodeba militarul-saprezidento respublika. arsebobs aseve
naxevrad
(safrangeTi,
saprezidento
fineTi,
respublikuri
portugalia),
mmarTvelobis
romlebSic
forma.
parlamenti
da
prezidenti metnaklebad inawileben controls da pasuxismgeblobas mTavrobis mimarT. naxevrad saprezidento respublikis prezidenti aris saxelmwifos meTauri, magram igi, rogorc wesi, ar xelmZRvanelobs da ar asrulebs premier-ministris
funqciebs.
uflebamosilebebi,
amave
romliTac
is
dros zegavlenas
mas
gaaCnia
axdens
rigi
mTavrobis
politikaze. saparlamento aramxolod
respublikaSi
sakanonmdeblo
parlaments
uflebamosileba,
miniWebuli aramed
aqvs
mTavrobis
gadayenebis uflebac. mTavroba angariSvaldebulia parlamentis winaSe. am
pirobebSi
mTavrobas
ayalibebs
saparlamento
arCevnebSi
gamarjvebuli partia an politikuri bloki. amgvarad, monarqiulma da respublikurma mmarTvelobis formebma saukuneebis manZilze daamtkices Tavisi efeqturoba da daamkvidres Tavisi adgili politikur procesSi. viwro gageba: politikuri
mmarTvelobis
formaSi
igulisxmeba
sazogadoebis
politikuri mowyobis saxe, SeiZleba gamovyoT ori ZiriTadi forma – diqtatura da demokratia. [ufro detalurad am sakiTxebs ganvixilavT amave
Tavis
me-3,
me-4
da
me-5
paragrafebSi].
sajaro-politikuri
mmarTvelobis
organizaciuli
formebi
viwro
gagebiT
SeiZleba
davaxasiaToT Semdegi maxasiaTeblidan (elementebidan) gamomdinare: -
samarTav obieqtze subieqtis zemoqmedebis tipidan gamomdinare;
-
zemoqmedebis
obieqtebis
Tvisebebidan
da
maxasiaTeblebidan
gamomdinare; -
zemoqmedebis meTodebis gamoyenebidan gamomdinare.
mmarTvelobiTi meTodebi:
zemoqmedebis
pirdapiri
anu
tipebis uSualo
mixedviT
gansxvavdeba
zemoqmedeba;
Semdegi
amocanis
dasma;
mastimulirebeli situaciis Seqmna. amgvarad, diqtatura da demokratia SeiZleba ganvixiloT, rogorc uSualod sajaro
politikuri mmarTvelobis
sistemis
da
umTavresi
da
sajaro
mmarTvelobis
upirvelesi
funqcia
formebi. ekuTvnis
politikur xelisuflebas. konkretuli politikuri pirobebis gaTvaliswinebiT am funqciis ganxorcieleba moiTxovs xelisuflebis garkveuli wesiTa da formiT mowyobas. rogoricaa xelisuflebis mowyobis
forma, iseTivea
mTlianad
politikuri sistemis mowyobisa da sajaro mmarTvelobis forma. ase rom, roca
vsaubrobT
diqtaturasa da demokratiaze,
mxedvelobaSi
gvaqvs politikuri xelisuflebis mowyobisa da sajaro mmarTvelobis forma. aqedan gamomdinare, diqtatura – rogorc sajaro marTvis formam, aseve daimkvidra Tavisi adgili politikur procesSi. diqtatura
Zaladobasa
da
ukanonobaze
dafuZnebuli
sajaro-
politikuri mmarTvelobis formaa. platoni aRniSnavda – “arsebobs saxelmwifo mowyobisa da sajaro mmarTvelobis ori saxe: erTi, sadac yvelaze maRla dgas mmarTveli, meore, sadac mmarTvelebze batonoben kanonebi”. diqtatura
(laTinuri
terminia
da
niSnavs
SeuzRudav
Zalauflebas) – es aris xelisuflebis ganxorcielebis SeuzRudavi arademokratiuli meTodi. TvalsaCinoa diqtatura Zvel romSi – konsul kanoniT eniWeboda diqtatoris ufleba mosileba 6 Tvis vadiT – rogorc wesi, diqtaturis sababi – krizisi da omi iyo – diqtaturis dros konsuli SeuzRudavad
ganagebda xelisuflebis samive Stos. Zveli samyaros qveynebSi (egvipte, babiloni, urartu, Zveli indoeTi, Zveli CineTi da sxva) diqtatura iZens
sxvadasxva
formebs,
iseTebs
rogoricaa
aRmosavluri
tipis
despotia, erTi piris absolituri Zalaufleba, religiuri Zalaufleba da sxva. diqtaturis istoriuli formebia: -
antikuri epoqis diqtatura;
-
feodaluri tipis diqtatura;
-
proletariatis diqtatura (ist. formebi) a) parizis komuna – 1871w. b) sabWoebi (ruseTSi, sabWoTa kavSiri) – 1917w. g) evropisa da aziis qveynebSi diqtatura (1945 – 80iani wlebi) d) laTinuri amerika (kuba, Cile) me-20 saukunis, 70-80iani wlebi. diqtaturis nairsaxeobas warmoadgens:
-
umciresobis diqtatura;
-
umravlesobis diqtatura;
-
samxedro diqtatura;
-
burJuaziis diqtatura;
-
faSisturi diqtatura;
-
komunisturi diqtatura;
-
nacionaluri moZraobis diqtatura.
diqtaturis safuZvelsa da niadags warmoadgens politikuri kultura. sazogadoebis politikuri kultura mniSvnelovnad gansazRvravs sajaro marTvis ama Tu im formas. mmarTvelobis arcerTi forma ar aris mudmivi. diqtaturis damkvidrebis pirobebia: dapirispireba sazogadoebaSi; samoqalaqo uTanxmoeba; samoqalaqo omi. SeiZleba iTqvas, rom diqtaturas gaaCnia pozitiuri mxareebi – operatiuloba da iZulebiT damyarebuli droebiTi stabiluroba. diqtaturas gaaCnia mravali negatiuri mxare:
negatiuri Tvisebebia: – TavisuflebaTa SezRudva; sazogadoebis unificireba; sazogadoebis gaucxoeba; inertuli da morCili masa; politikuri ptocesi erTferovania; yovelive es viTareba sayovelTao gaTanabrebis fonze;
ekonomikuri aRmavloba icvleba uZraobiT; homo soveticusis warmoSoba; krizisi yvela sferoSi; marTvis axali formis Ziebi aucilebloba.
demokratia – sajaro marTvis mniSvnelovani da efeqturi formaa. demokratia niSnavs sazogadoebis politikur marTvaSi xalxis monawileobas, xalxis xelisuflebas. Demos + Kratos = Demokratia saxelmwifoebrivi mmarTvelobis istoriuli praqtika cxadyofas – xalxis politikur marTvaSi monawileoba ori formiT xorciledeba: 1) pirdapiri,
rodesac
xalxi
uSualo
monawileobas
iRebs
mmarTvelobaSi; 2) arapirdapiri, rodesac mmarTvelobiT
organoebSi
delegirebulia xalxis warmomadgenlebi.
demokratia
aRiarebs
Semdeg
kanonebis
uzenaesoba;
principebs:
politikuri
konstituciis
uzenaesoba;
pluralizmi;
moqalaqeTa
Tavisufleba da Tanasworoba; adamianis uflebebisa da Tavisuflebebis uzenaesoba; xelisuflebis dayoda ZiriTad Stoebad da maT Soris balansis
meqanizmis
saxelmwifos
arseboba;
arseboba;
mravalpartiuloba;
Tavisufali
saarCevno
samarTlebrivi
sistema;
efeqturi,
Zlieri, sasamarTlo sistema. demokratiis pirvel istoriul formad miCneulia Zvel aTenSi Camoyalibebuli
mmarTvelobis
forma.
amgvarad,
demokratiis
Seesatyviseba
sazogadoebis
istoriulis formebia: -
antikuri demokratia;
-
kapitalisturi demokratia;
-
socialisturi demokratia.
marTvis
demokratiuli
forma
bunebriv funqcionirebas da ganviTarebis principebs. demokratiuli gardaqmnebis ori ZiriTadi pirobaa aRiarebuli politikur mecnierebaSi, esenia: 1) sazogadoebis ekonomikuri done; 2) sazogadoebis politikuri kultura.
2.3
mbrZaneblur-administraciuli mmarTvelobis sistema mbrZaneblu-administraciul mmarTvelobas ganasaxierebs totalitarizmi da avtoritarizmi.
totalitaruli politikur sistemas paradigmuli TvalsazrisiT, Tvisobrivad sistema
tipologiuri
rogorc
cxovrebaze
Tavisebureba
TiToeuli
absolituri
axasiaTebs.
adamianis,
aseve
(totaluri)
es
mTeli
politikuri sazogadoebis
kontrolis
damyarebisaken
swrafviT gamoirCeva. Sesabamisad Taviseburia am sistemis pirobebSi moqmedi sajaro-politikuri mmarTvelobac. termini `totalitarizmi~ warmodgeba laTinuri sityvidan `totalis~ (yovlismomcveli,
sayovelTao,
mTeli).
politikaSi
igi
Semoitana
italiuri faSizmis ideologma j. jentlim XX saukunis dasawyisSi. am cnebam pirvelad 1925 w. gaiJRera italiur parlamentSi da gamoiyena italiuri
faSizmis
totalitaruli italiaSi,
liderma
politikuri
ssrk-Si
b.
musolinim.
sistemis
(stalinizmis
am
droindan
Camoyalibeba
wlebSi),
da
hitlerul
iwyeba
ganviTareba
germaniaSi.
am
terminis paradigmuli Tavisebureba gamoixateba imaSi, rom saxelmwifo STanTqavs
mTel
xelisuflebis
sazogadoebas
formireba
da
yvela
konkretul
doneze
xdeba
adamians.
amasTan,
daxurulad,
erTi
adamianis an mmarTveli elitis jgufis mier. mizanSewonilad migvaCnia gamovyoT totalitaruli politikuri mmarTvelobis Semdegi niSnebi: saxelmwifo eswrafvis sazogadoebrivi cxovrebis
yvela
sferoze
globalur
gabatonebas,
yovlismomcvel
xelisuflebas; sazogadoeba faqtiurad mTlianad aris Camocilebuli politikur xelisuflebas, magram ver acnobierebs amas; politikur cnobierebaSi yalibdeba mcdari warmodgena xelisuflebisa da xalxis `erTianobaze~,
xorcieldeba
ekonomikaze, religiaze,
masobrivi adamianTa
sazogadoebriv zustad
ki,
saxelmwifos
informaciis
pirad
saSualebebze,
cxovrebasa
urTierTobaTa arasamarTlebrivi
monopoliuri da
absoliturad
qcevis
kontroli kulturaze,
motivebzec
`samarTlebrivi~,
reglamentacia,
romelic
ki;
ufro
emyareba
princips: `dasaSvebia mxolod is, rac kanoniT aris nebadarTuli~, saxelmwifo saSualebiT.
xelisuflebis sazogadoebisaTvis
formireba daxuruli
xdeba arxebiT,
biurokratiuli SemozRudulia
Seuvali kedeliT. igi xalxis mxridan kontrolisaTvis miuwvdomelia;
Zaladoba, iZuleba, terori mmarTvelobis ZiriTadi meTod xdeba; erTi partiis gabatoneba, misi profesiuli aparatis Sezrda saxelmwifo aparatTan, opozicurad adamianisa
da
ganwyobil ZalTaTvis
moqalaqis
uflebebi
da
saqmianobis
Tavisuflebebi
akrZalva;
dekoratiul,
formalur xasiaTs atarebs, ar arsebobs maTi dacvis aranairi garantia: ekonomikuri
safuZveli
xdeba
msxvili
saxelmwifo,
monopoliuri,
Temuri sakuTreba; arsebobs mxolod erTi oficialuri ideologia, pluralizmi
faqtiurad
aRmofxvrilia;
saxelmwifo
xelisuflebis
centralizacia diqtatorisa da misi garemocvis xelSia moqceuli; ver xerxdeba
sazogadoebis
saqmianobis
mxridan
kontroli;
represuli
saxelmwifo
saxelmwifo
xelisufleba
organoebis
xorcieldeba
TviTneburad, umravlesobis azris gauTvaliswineblad, demokratiuli meqanizmebis, normebisa da institutebis sawinaaRmdegod. totalitarizmi Tanamdrove cnebaa. xSirad mas uaxlesi istoriis pirmSos, XX saukunis fenomens uwodeben. garkveuli azriT SeiZleba SevekamaToT mkvlevar k. gajievis am Sexedulebas, saqme is aris, rom xelisuflebis
organizaciisa
da
ganxorcielebis
demokratiuli
da
totalitaruli principebi iseve amouwuravia da arsebobis imdensave xans
iTvlis,
ramdensac
Tavad
politikurad
organizebuli
sazogadoebebi. ra Tqma unda, teqnikur saSualebaTa amxela arsenali, riTac
dResdReobiT
komunisturi aRmocenda
reJimebi da
sargebloben da
faSizmi,
Tanamedrove
mmarTvelebi, praqtikulad,
ganaTlebul
adre uaxles
sazogadoebebze
ar
iyo.
periodSi udidesi
STabeWdileba moaxdina. TumcaRa, saxelmwifo da sazogadoebrivi mmarTvelobis xasiaTi Zvel egvipteSi , aRmosavlur despotiebSi, Sua saukuneebis kaTolikur espaneTSi,
prusiis
saxelmwifoSi,
reJimebis
analogiuri
gaxldaT.
arsebiTad,
axali totalitaruli
totalitaruli
Sexedulebebi
da,
upirveles yovlisa, nawilis mTelisadmi, individis saxelmwifosadmi sruli damorCilebis aucileblobis, aseve sazogadoebis totaluri mmarTvelobis ideebi ukve or aTaswleulze meti xania, rac arsebobs. jer kidev Zv.w.aR. V saukuneSi heraklite miiCnevda, rom sibrZnisa da srulyofili
codnis
meoxebiT
`SesaZlebelia
marTo
uklebliv
yvelaferi~ [Цыбульская М.В. История политических и правовых учении. М., 1999, стр. 18]. Zvel
koreaSi
konfuciis
eTikas
da
totalur-politikur
principebs kanonis ZaliT nergavdnen [ix.: Yoon D.K. Low and political Authority in South Korea. Seoul, 1990, p. 19]. CrdiloeT koreaSi dResac funqcionirebs
totalitaruli
politikuri
mmarTvelobis
daxuruli
sazogadoebis
pirobebSi, romlis mmarTveli elita aqtiurad iyenebs “CuCxes sistemas.” akrZalul
wignebs
faSistebi,
jer
kidev.
brZanebiT
mTel
anadgurebdnen Zv.w.aR.
qveyanaSi
213
ara
wels
(CineTSi)
marto
bolSevikebi
imperator
cecxls
cin
misces
da
Si-xuanis
humanitaruli
literatura [ix.: Книга правителя области Шань. М., 1991, стр. 208]. spartaSi likurges
kanonTa
Tanasworoba,
mixedviT
iyo
dadgenili
reglamentirebuli
_
totaluri
adamianTa
qonebrivi
garegnoba,
maTi
sacxovrebeli, zneoba da morali; saxelmwifo ereoda pirad cxovrebasa da ojaxur urTierTobebSi (axalSobilTa SerCeva, maTi aRzrda 9 wlis asakidan
ojaxisagan
mowyvetiT,
auclebeli
monawileoba
saerTo
trapezebSi) [ix.: Тониби А.Дж. Постижение истории. М., 1991, стр. 208]. spartis politikuri wyobis aRweriloba im SefasebaTa msgavsia, romliTac XX saukunis reJimebs axasiaTebdnen da sadac saxelmwifo warmogvidgeba rogorc sakuTrebis, adamianTa sicocxlis da TviT maTi sulebis
ganuyofeli
mepatrone,
sadac
`sazizRrad~
Seuracxyofen
adamianis pirovnebas~ [Ширер У. Взлёт и падение третьего реиха. М., 1991, стр. 22]. analogiuri
magaliTebiT
mdidaria
Zveli
romis
istoriac
[ix.:
Арановский К.В. Государственное право зарубежных стран. М., 1999, стр. 259]. totalituri
mmarTvelobis
modelebis
sakmaod
detaluri
dasabuTebaa mocemuli platonis, T. kampalenas, T. moris, g. babefis, sen-simonis, J. J. rusos naSromebSi. mogvianebiT es ideebi ganaviTares fixtem, hegelma, marqsma, nicSem, leninma, sorelma, zombertma da sxva moazrovneebma. totalitaruli interpretaciis
da
politikuri gamokvlevis
sistemis
yvelaze
konceptualuri
seriozuli
Teoretikuli
mcdeloba omis Semdgom wlebs ganekuTvneba. 1994 w. haiekma dawera cnobili
`gza
monobisaken~,
`totalitarizmis fridrixma
da
z.
warmoSoba~, bzeJinskim
1951 1956
w.
gamovida w.
h.
amerikelma
gamoaqveynes
naSromi
arentis
wigni
mecnierebma
k.
`totalitaruli
diqtatura da avtokratia~ [dawvrilebiT ix.: Соловьёв Р.Т. Политология: Политическая теория, политические технологии. М., 1997, стр. 147, 255, 256; Мухаев Р.П. Политология. М., 1997, стр. 147; Пугачёв В.П., Соловьёв А.Н. Введение в политологии. М., 2000, стр. 185]. Rrma
Sinaarsobrivi
gansxvavebis
miuxedavad,
mmarTvelobis koncefciebs saerTo logika gaaCnia.
totalitaruli
es
naSromebi
sistematizebis,
iyo
am
totalitaruli
sazogadoebaSi
xelisuflebis
socialuri
niSanTviseba
da
politikuri
struqturebis urTierTmoqmedebis warmoCenis, aseTi tipis politikuri sistemis ganviTarebis tendenciisa da perspeqtivebis aRniSvnis pirveli cda. istoriulad
totalitaruli
politikuri
mmarTvelobis
calkeuli elementebi mravali tipis diqtaturaSi gvxvdeba. rogorc damoukidebeli da Tvisobrivad erTiani totalitaruli politikuri sistemebi
Camoyalibdnen
Sesabmisi
diqtaturuli
reJimebisagan,
romlebmac xelovnurad Seqmnes iuridiuli, socialuri da ekonomikuri urTierTobebi.
totalitarizmi,
mTlianobaSi,
erT-erT
im
alternativaTagania, romlebic gaaCndaT im sistemis (modernizaciis) an krizisis
pirobebSi
niSandoblivi
myof
qveynebs.
niSan-Tvisebebia:
amgvar
mosaxleobis
krizisTa depresia
da
da
zogadi
socialur
orientirTa dakargva, ekonomikuri dacema, mkveTri socialur dayofa, siRatakis,
damnaSaveobis
gavrceleba
da
a.S.
patriaraqaluri
fsiqologiis myar fenebTan da Zlier saxelmwifos kultTan, kargad organizebul
rkiniseburi
disciplinis
partiebTan
da
ukiduresad
ambiciur liderebTan, agreTve mkveTrad konfrontaciul ideologiur doqtrinebsa da zogierT sxva faqtorTan SexamebiT, zemoaRniSnuli Taviseburebebi
xels
uwyoben
am
sazogadoebasa
da
xelisuflebebs
totalitaruli mmarTvelobiTi sistemebis SeqmnaSi. xelisuflebis
totalitaruli
mmarTvelobiTi
sistemebis
Camoyalibebis ZiriTad socialur wyaros warmoadgenen marginalebi, romelTa
raodenobac
amasTanave,
swored
krizisul
periodSi
marginaluri
ukiduresad
lumpenizebuli
izrdeboda.
fenebi
gaxldaT
maTanabrebel-gamanawilebeli urTierTobebis simdidrisadmi agdebuli damokidebulebis, mosaxleobis SeZlebuli fenebis mimarT socialuri siZulvilis gaRvivebis masobrivi gavrcelebis ZiriTadi wyaro. gansakuTrebuli orientireba
faqtori,
totalitaruli
romelmac
ganapiroba
weswyobilebis
sazogadoebis
mSeneblobisaken
da
arsebiTi mniSvneloba SeiZina swored saqarTveloSi, ruseTsa da yofil ssrk-s sxva qveynebSi, gaxldaT iatakqveSa saqmianobis, teroristuli organizaciebis tradiciebi, romelTac revoluciuri xasiaTi mianiWes mosaxleobis sazogadoebrivi
garkveuli azris
nawilis Tanaxmad
politikur
aqtivobas
legitimizebuli
da
gaxdes
xelisuflefisa da simdidris Zaladobrivi gardaqmnisa da im pirTagan
gaTavisublebis
ideebi,
romlebic
xels
uSlidnen
progressa
da
samrTlianobis damyarebas. Tanamedrove logikis
totalitaruli
realuri
gansazRvrul
xorcSesxma
sazogadoebriv
mmarTvelobis
modelebisa
SesaZlebeli
gaxda
pirobebSi.
da
mxolod
totalitarizmis
mTavari
zogadi winamZRvari sazogadoebis industriuli ganviTarebis stadiaa. man migviyvana masobriv komunikaciaTa sistemebis Seqmnamde, gaarTula sazogadoebrivi gaxda
kavSirebi
sistematuri
da
organizacia,
ideologiuri
teqnikurad
SesaZlebeli
indoqtrinacia
(ideologiis,
doqtrinaTa Zaladobrivi danergva), `tvinis totaluri gamorecxva~ da pirovnebis yovlismomcveli kontroli. totalitarizmi periodSi
warmoadgens
garTulebul
socialur
sazogadoebrivi organizaciasa
da
ganviTarebis individualur
Tavisuflebas Soris arsebuli realuri winaaRmdegobis gamwvavebis mogvarebis specifikur mcdelobas. italiuri faSizmis mama b. musolini aRniSnavda: `Cven pirvelebma ganvacxadeT, rom, rac ufro rTuldeba civilizacia, miT ufro izRudeba pirovnebis Tavisufleba~ [cit.: Хайек Ф.А. Дорога к рабству. «Новый мир». 1991, т. 7. стр. 197]. industrializmsa mkveTri
da
etatizms
gafarToveba)
(saxelmwifoebrivi
warmoSobs
gavlenis
koleqtivistur-meqanikuri
msoflmxedveloba _ totalitaruli politikuri sistemis safuZveli. misi arsis mixedviT samyaro aRiqmeba rogorc uzarmazari meqanikuri sistema, xolo Tanamedrove idealuri saxelmwifo _ rogorc erTiani, kargad
organizebuli
centris,
kvanZebis,
fabrika,
manqana,
WanWikebisagan
da
romelic
sadac
Sedgeba
yvelaferi
marTvis
emorCileba
saerTo brZanebas. totalitaruli subieqtur atomizaciiT, kavSirebisa zrdiT
politikuri
wanamZRvarTagania tradiciuli da
totalitarizms
erT-erT
industriul
koleqtivisturi
faseulobebis
gamowveuli
sistemis
ganadgurebiT,
adamianis socialurad
mniSvnelovan
epoqaSi Temuri
sazogadoebis da
religiuri
socialuri
gaucxoebis
fsiqologiuri
daukmayofilebloba.
gaucxoebuli,
martosuli
pirovnebebisaTvis fsiqologiuri mimzidveloba gaaCnia. totalitarizmi bevrs
xiblavs
agresiuli,
damangreveli
instiqtebis
gamovlenis,
arasrulfasovnebis kompleqsis daZlevis da garSemo myofTa TvalSi rCeuli socialuri (erovnuli, rasobrivi) jgufisa Tu partiis wevrad gaxdomis wyalobiT amaRlebis SesaZleblobebiT.
arsebuli wyobilebis gamo fsiqologiuri daukmayofilebloba da amasTanave
totalitarizmis
mimzidveloba
mkveTrad
izrdeba
mwvave
socialur-ekonomikuri krizisis periodebSi, rac axal sisxls usxams da gaormagebul energias aniWebs totalitarul moZraobas. krizisi mkveTrad zrdis mosaxleobis siRaribesa da ukmayofilebas, aCqarebs totalitarizmisaTvis revoluciaSi
aucilebel
monawile
an
wanamZRvrebs
misi
mxardamWeri
_
totalitarul
socialuri
fenebis
gavlenisa da ricxovnobis zrdas. amis miRweva xdeba, pirvel rigSi, krizisis mkveTri
dros
sazogadoebis
ZlierebiT.
marginalizaciisa
totalitarizmis
yvelaze
da
lumpenizaciis
mtkice
mxardamWerebi
marginaluri jgufebi _ Sualeduri fenebi arian, romelTac ar gaaCniaT myari mdgomareoba socialur struqturaSi, stabiluri sacxovrebeli garemo, dakarguli aqvT kulturuli da socioeTnikuri identifikacia. marginalebi, Cveulebriv, warsulis mimarT nihilisturad arian ganwyobilni,
ar
afaseben
mas
da
midrekileba
aqvT
sxvadasxva
politikuri avanturebisadmi. yovlismomcvel
ideologizacias
emateba
misi
totaluri
politizacia, saxelisuflebo aparatis hipertrofirebuli ganviTareba da SeWra socialuri organizmis yvela ujredSi. politikuri sistema, ufro zustad
sazogadoebis
partiul-saxelmwifoebrivi organizacia
mTeli socialuri da ekonomikuri organizaciis RerZi da fundamentia, romelic mkacri ierarqiuli struqturiT da mmarTvelobiT gamoirCeva. totalitaruli ukiduresad
politikuri
centralizebuli
mmarTvelobis
moZraoba
birTvi
axali
aris
weswyobilebis
dasamyareblad, romelsac saTaveSi udgas axali, totalitaruli tipis partia. es partia Seezrdeba ra saxelmwifos, Tavs uyris realur Zalauflebas,
rac
xels
uwyobs
politikuri
sistemis
mkveTr
deformacias. amave dros totalitarul politikur sistemas xalxis azris gamoxatvis, umaRlesi erovnulobis an umaRlesi tipis demokratiis ganxorcielebis pretenzia gaaCnia, xelisuflebis fsevdo-demokratiuli institutebis daxmarebiT uzrunvelyofili formaluri mobilizaciisa da
participaciis
(monawileoba)
maRali
done,
magaliTad
99,9
procentiani monawileoba arCevnebSi. totalitarizmi struqtura.
adrindeli
cdilobs
Seqmnas
socialuri
adeqvaturi
struqturis
socialuri
rRvevasTan
erTad
yalibdeba
axali
sazogadoebis
diferencireba,
da
ganawileba
xelisuflebis mier xorcieldeba. ideologiisa socialur,
aramed
ganmasxvavebel socialuri sabazro
da
politikis ekonomikis
niSnad
da
urTierTobebis,
mmarTvelobis myardeba
sferoSic.
gvevlineba
SezRudva
batonoba sameurneo
idealur
konkurenciis, sruli
aq
marto
totalitarizmis etatizacia,
kerZo
gegmiurobis
monopolia
ara
cxovrebis
SemTxvevaSi
mbrZaneblur-administraciuli
saxelmwifos
saxezea
sakuTrebis, uaryofa
meTodebis yvela
da
danergva.
umniSvnelovanes
sazogadoebriv resursebsa da TviT adamianTa gamgeblobaze. msgavs fuZemdeblur institucionalur niSan-TvisebebTan erTad totoalitarul politikur sistemebs arsebiTi Taviseburebebic gaaCnia, rac
saSualebas
gvaZlevs
gamovyoT
umTavresi
nairsaxeobani,
am
mmarTvelobiT sistemaSi. saxelmwifo
ideologiis
mixedviT,
romelic
gavlenas
axdens
politikuri saqmianobis Sinaarsze, mmarTvelobiTi sistemis xasiaTze, Cveulebriv, gamoyofrn komunizms, faSizms da social-nacionalizms, istoriulad totalitaruli mmarTvelobis pirveli klasikuri forma sabWoTa tipis komunizmi (socializmi) iyo, romelsac safuZveli Cauyara 1918 w. Camoyalibebulma samxedro-komunisturma sistemam. sxva nairsaxeobebeTan SedarebiT komunisturi totalitarizmi yvelaze ukeT gamoxatavs
am
wyobilebis
ZiriTad
niSan-Tvisebebs,
vinaidan
kerZo
sakuTrebis srul aRmofxvras da, Sesabamisad, pirovnebis yovelgvar avtonomiurobis daTrgunavs da saxelmwifos absoluturi Zalauflebis gavrcelebas gulisxmobda. sabWoTa
totalitaruli
politikuri
sistemis
daxasiaTeba
samecniero literatruraSi calmxrivobiT gamoirCeva da ver xsnis am tipis
sazogadoebis
politikis
Senaarssa
da
miznebs
[avtorma
gaaanaliza sabWoTa tipis mmarTvelobiTi sistema, rogorc Caketili sazogadoeba, romlis farglebSic xorcieldeba partiis diqtatura, ix.: amave Tavis me-4 paragrafi]. totalitaruli faSizmi.
igi
politikuri
pirvelad
damyarda
sistemis
meore
italiaSi
1922
nairsaxeoba w.
aris
totalitaruli
niSnebis aq mTeli sirTuliT ar iyo gamovlenili. italiuri faSizmi ixreboda ara imdenad axali sazogadoebis radikaluri mSeneblobis, ramdenadac italieli eris aRorZinebisa da romis imperiis didebis
aRdgenisaken,
wesrigisa
damyarebisaken. myardeboda
da
italiaSi
mtkice
mmarTvelobiTi
faSisturi
saxelmwifoSi
sistemis
totalitarizmis
yvelaze
gavleniani
sazRvrebi
wreebis:
mefis,
aristokratiis, oficerTa korpusisa da eklesiis poziciis mixedviT. roca reJimis ganwiruloba cxadi Seiqmna, am wreebma Tavad moaxerxes musolinis xelisuflebisagan Camocileba. totalitaruli
mmarTvelobis
mesame
nairsaxeobaa
nacional-
socializmi. igi rogorc realuri politikuri da sazogadoebrivi wyobileba, germaniaSi Camoyalibda 1933w. nacional-socializms bevri saerTo
aqvs
faSizmTan,
komunizmisagan,
Tumca
pirvel
aseve
rigSi
ki,
bevri
ram
isesxa
revoluciuri
da
sabWoTa
socialuri
komponentebi, totalitaruli partiisa da saxelmwifos organizaciis formebi.
amave
siZulvilisa
dros _
klasis
rasobrivma
adgili da
aq
erma
daikava,
nacionalurma
klasobrivi
siZulvilma.
Tu
komunistur sistemaSi agresia mimarTulia, pirvel yovlisa, SigniT _ sakuTari
moqalaqeebis
(klasobrivi
mtrebis)
winaaRmdeg,
nacional-
socializmSi _ gareT sxva xalxTa mimarT. totalitarizmis ZiriTad nairsaxeobaTa
mTavari
gansxvavebebi
cxadad
Cans
maT
miznebSi
(Sesabamisad: komunizmi, imperiis aRorZineba, ariuli rasis msoflioze batonoba)
da
socialur
prioritetebSi
(muSaTa
klasi,
romaelTa
STamomavlebi, germaneli eri). nebismieri
totalitaruli
saxelmwifo
ase
Tu
ise
totalitarizmis am sam ZiriTad nairsaxeobaTagan erT-erTs miekuTvneba, Tumca
TiToeuli
gansxvavebebi
jgufis
da
SigniT
Taviseburebebi
arsebiTi
gansxvavebebi
upirveles
yovlisa
moiazreba.
mJRavndeboda
arsebul sajaro-administraciul mmarTvelobaSi. totalitarul-politikur warmomadgenlobiT
jgufs
sistemaTa
ganekuTvnebian
Soris
qveynebi,
sadac
yvelaze politikas
samxedroebi axorcieleben. samxedro reJimi igulisxmeba SeiaraRebul ZalTa politikuri batonobaSi. SeiaraRebuli Zalebis SemadgenlobaSi armiis
garda
arasamTavrobo
SeiZleba
Sevides
qvedanayofebi,
policiis
romlebic
an
sxva,
ierarqiulad
Tundac arian
organizebuli da aerTianeben pirebs, vinc profesiulad flobs iaraRs, gaaCnia sabrZolo moqmedebebis organizebisa da maTSi monawileobis gamocdileba. rig saxelmwifoebSi armia iqceva ara marto gavlenian Zalad, aramed
politikur
hegemonad.
Sedegad,
yalibdeba
totalitaruli
politikuri
sistemis
Sesabamisi
samxedro
administraciuli
mmarTveloba. rogorc istoriam dagvanaxa, xelisuflebis sistemas, romelic, agebulia monoideologiisa da misis struqturis Sesabamis politikur institutebsa
da
sazogadoebis
im
normebze, intensiur
ar
gaaCnia
dinamikasTan
rTulSemadgenlobiani
Seguebis
unari,
romelic
mravalferovan interesTa gamovleniT gamoirCeva. es aris Sinaganad Caketili sistema, romelic homeostasis [homeostazi _ (berZ. homoios _ stasis
msgavsi,
_
mdgomareoba)
_
rTul
SemguebelTa
reaqciaTa
erToblioba, romelic mimarTulia gare an Sida garemos sxvadasxva faqtorTa
moqmedebis
maqsimaluri
Словарь иностранных слов, стр. 137] TviTizolaciis
kanonis
moZrav
SezRudvis
an
principebzea Sida
aRkveTisaken.
agebuli
vakuums.
da
amitom
ix.:
ebrZvis
Tanamedrove
pirobebSi totalitarul politikur sistemas ar ZaluZs arc sabazro urTierTobebis
ganviTarebis,
arc
sakuTrebis
formaTa
organuli
Sexamebis da arc moqalaqeTa samewarmeo da ekonomikur iniciativaTa mxardaWeris uzrunvelyofa. es xelisuflebis sistema politikurad arakonkurentunariania. Tanamedrove msoflioSi daSlis Sinagani wyaroebi, pirvel rigSi. TviTgadarCenis ukavSirdeba.
ekonomikur
totalitarul
da
socialur
sistemas,
safuZvelTa
ngrevas
moqmedebs
mxolod
romelic
samobilizacio meTodebiT, ar ZaluZs sazogadoebrivi progresisaTvis aucilebeli adamianuri resursebis mopoveba. Cveni
azriT,
SeuZleblobis
ngrevisa
mTavari
da
totalitaruli
wyaro
wesrigis
monoideologiuri
aRdgenis
saxelmwifos
informaciuli reJimis mxardaWerisTvis saWiro resursebis ararsebobaa. totalitarul
sistemaTa
sicocxlis
uunarobis
wminda
teqnikur
wanamZRvrebs ganekuTvneba: SetyobinebaTa gacvla-gamocvlis Tanamedrove saSualebani,
sainformacio
nakadis
intensivobisa
da
teqnikuri
aRWurvilobis gaumjobeseba, qveynebs Soris sakomunikacio kontaqtebis, agreTve
teqnikuri
eleqtronuli dangrevasTan sainformacio
infrastruqturis
`mis~-is aris
(masobriv
dakavSirebuli,
bazris
ganviTareba,
rac
informaciaTa internetis
xarisxobrivma
cvlam
saSualebebis)
qselis ar
masobrivi ganviTareba.
SeiZleba
axal
weswyobilebaSi ar Caabas is qveynebic ki, romlebic cdiloben TavianTi sainformacio
sivrce
daicvan
`garSe~
ideebisagan
xelovnuri
izolaciis SeqmniT. amis naTeli magaliTebia sabWoTa kavSiri (rkinis farad),
CrdiloeTi
korea
(CuCxes
sistema),
kuba
(fidel
kastros
izolicionizmi). Tanamoazreobis sistemis ngreva ki totalitaruli politikuri sistemis rRvevis ZiriTadi winapirobaa. totalitarizmis kavSiria
ara
marto
qveyanaTa
da
xalxTa
aCrdilis
saboloo
demokratiuli axal
ganadgureba
institutebis
informaciul
organuli
arsebobasTan
urTierTobebSi
da
CabmasTan,
kolosaluri mniSvneloba aqvs agreTve adamianTa mier demokratiuli faseulobebisa
da
TviTdamkvidrebis
gagebas,
maTi
socialuri
pasuxismgeblobisa da iniciativis zrdas. rusi da dasavleT evropeli sociologebi da politologebi drodadro
cdiloben
Sesabamisi
qveynebis
politikur
sistemaTa
totalitarululobis xarisxi gansazRvravs. ase
magaliTad,
s.
andreevski
miiCnevs,
rom
asprocentian
totalitarizmTan yvelaze axlos iyo ssrk 1940-iani wlebis bolosa da 1950-iani
wlebis
dasawyisSi;
hitleruli
germania
85%-iT
iyo
totalitaruli meore msoflio omis dawyebis win, xolo bolos _ 95%iT;
faSistur
italiaSi
totalitaruli
xelisuflebis
moculoba
`mxolod~ 55%-s Seadgenda [ix.: Тоталитаризм вчера, сегодня, ... завтра? Полис, 1998, #. 4. стр. 187]. mkvlevari
k.v.
aranovski
Tanamedrove
politikur
sistemaTa
totalitarizmis mmarTvelobiT sam xarisxs gamoyofs [dawvrilebiT ix.: Арановский К.В. Государственное право зарубежных стран. м., 1999, стр. 266-268]. totalitaruli politikuri sistema da Sesabamisad am sistemis mmarTvelobiTi forma ar aris maradiuli, igi xanmokle fenomenia. totalitaruli mmarTveloba araTu maradiuli ar aris, aramed misi wuTieri
moCvenebiTi
monoliTurobis
miRma
yovelTvis
TviTganadgurebis saTave imaleba, radgan igi Zaladobas, SiSsa da iZulebiT konformizms emyareba. ris gamoc moklebulia SemoqmedebiT sawyiss da am rolis Sesruleba mxolod drois SezRudul monakveTSi SeuZlia,
Semdeg
Tavisufali, impulsebiT sistemaTa
ki
misTvis
damRupvel
konstruqtciuli gamowveuls.
arsebobam
dRemde
sakvirvelad
winaaRmdegobas
TviTgamoxatvis cnobil mcire
ejaxeba
_
zogadsakacobrio
totalitarul
politikur
xans
_
gastana
3
weli
kampuCiaSi, 12-15 welis germaniasa da italiaSi da ramdenime aTeuli weliwadi sabWoTa kavSirSi. totalitarul politikur sistemaTa kraxs yvelgan Tan sdevda umwvavesi sazogadoebrivi kataklizmebi, romelTac
istoriulad
totalitarizmSi
`Sesvlisa~
da
iqidan
`gamosvlis~
safasurad miiCneven. amgvarad, SeiZleba davaskvnaT, rom totalitaruli politikuri sistmiT
xasiaTdebian,
Ziritadad,
winare
da
adreindustriuli
ekonomikuri struqturis qveynebi, rac Zalismieri meTodebiT ideuri sivrcis monopolizaciis saSualebas ki iZleva, magram absoluturad daucvelebi
arian
Tanamedrove
ekonomikuri
da,
gansakuTrebiT,
sainformacio-sakomunikacio procesebis winaSe mmarTvelobiT
sistemaTa
istoriulad
erT-erT
yvelaze
gavrcelebul tips warmoadgens avtoritarizmi [avtoritarizmi (fr. autoritarisme, laT authorities Zalaufleba, gavlena) ix.: Словарь иностранных слов, стр. 13]. damaxasiaTebel niSan-TvisebaTa mixedviT is Sualedur pozicias
ikavebs
totalitarizmsa
da
demokratias
Soris.
totalitarizmTan mis msgavsebas avtokratiuli, xelisuflebis kanoniT ganusazRvreli xasiaTi ganapirobebs, demokratiul sistemasTan ki _ avtoritaruli sferoebis arseboba, ZiriTadad, ekonomikur da pirad cxovrebaSi, sazogadoebis
romelTac
saxelmwifo
elementebis
ar
SenarCuneba.
aregulirebs, mTlianobaSi.
samoqalaqo avtoritarul
politikur sistemas Semdegi niSan-Tvisebebis gaaCnia: 1. avtoritarizmi
(TviTmpyrobeloba)
an
xelisuflebis
mflobelTa didi raodenoba, anu SeiZleba iyos erTi adamiani (monarqi,
tirani)
anda
pirTa
jgufi
(samxedro
xunta,
oligarqiuli jgufi da a.S.); 2. xelisuflebis
SeuzRudavoba,
moqalaqeTa
mxridan
misi
kontrolis SeuZlebloba. amasTanave, xelisufleba SeiZleba marTavdes
kanonTa
saSualebiT,
magram
maT
miRebas
axdens
sakuTari Sexedulebebis mixedviT; 3. dasayrdeni
(realuri
Tu
potenciuri)
aris
Zala.
avtoritarulma reJimma SeiZleba sulac ar mimarTos masobriv represiebs da popularobiT sargeblobdes mosaxleobis farTo fenebSi. magram mas gaaCnia sakmarisi Zala, raTa aucileblobis SemTxvevaSi
sakuTari
Sexedulebisamebr
gamoiyenos
igi
moqalaqeTa iZulebiT dasamorCileblad; 4. xelisuflebisa politikuri
da
politikis
opoziciisa
mmarTvelobiTi
da
sistemisaTvis
monopolizacia,
konkurenciis erTferovneba
sakanonmdeblo
da
akrZalvebisa
ardaSveba.
damaxasiaTebeli
politikur-institucionaluri
realuri
mmarTvelTa
am
garkveuli yovelTvis mxridan
winaaRmdegobis mxridan
Sedegi
ar
aris.
politikuri
xSirad
moqalaqeTaTvis
arqoniT
rogorc,
ganmavlobaSi pirobebSi
monarqiul
dasaSvebia
profkavSirebisa
da
sazogadoebis
organizaciis
moumzadeblobiT, aixsneba,
es
amgvar
magaliTad,
moTxovnilebaTa
xdeboda
saxelmwifoebSi.
SezRuduli sxva
SeqmnisaTvis saukuneTa
avtoritarizmis
raodenobis
organizaciebis
partiaTa,
arseboba,
magram
mxolod xelisflebis mxridan maTi kontrolis SemTxvevaSi. 5. sazogadoebis
totalitarul
kontrolze
uaris
Tqma,
arapolitikur, pirvel rigSi, ekonomikis sferoSi Caurevloba an SezRuduli Careva. xelisufleba, ZiriTadad dakavebulia sakuTari
uSiSroebis
sazogadoebrivi
sagareo
politikis
sakiTxTa
gavlena
moaxdinos
ekonomikuri
wesrigis,
mogvarebiT,
Tavdacvis,
Tumca
ganviTarebis
SeiZleba
strategiaze,
gaataros sakmaod aqtiuri socialuri politika da amave dros ar daarRvios TviTregulirebadi sabazro meqanizmi. 6. mmarTveli elitis rekrutireba kooptaciis, zevidan daniSvnis da ara konkurentuli eleqtoruli brZolis gziT. avtoritaruli
politikuri
sistemebi
ar
anadgureben
sazogadoebaSi xelisuflebis yvela alternatiul bazas. `gafantuli~ ekonomikuri da socialuri xelsiufleba totalitarulTan SedarebiT nakleb
represiuls
xdis
da
maTi
transformaciis
SesaZleblobas
uzrunvelyofs (brazilia, argentina, Cile XX s. 80-iani wlebis bolos). avtoritaruli
mmarTvelobas
sistemis
am
TvisebaTa
gaTvaliswinebiT igi SeiZleba ganvsazRvroT rogorc erTi piris an pirTa
jgufis
SeuzRudavi
mmarTveloba,
romelic
ar
dauSvebs
politikur opozicias, magram inarCunebs pirovnebisa da sazogadoebis avtonomias
arapolitikur
sferoebSi.
avtoritarul
politikur
sistemebSi akrZalulia mxolod gansazRvruli, ZiriTadad, politikuri saqmianobis
formebi,
sxva
danarCenSi
ki
moqalaqeebi,
Cveulebriv,
Tavisuflebas inarCuneben. avtoritarizmi savsebiT eTavseba pirovnebis yvela
uflebis
pativiscemas,
garda
politikurisa.
amave
dros
avtoritarizmis pirobebSi moqalaqeebs ara aqvT TavianTi uSiSroebisa da avtonomiis aranairi institucionaluri garantia (damoukidebeli sasamarTlo, opoziciuri partiebi, moZraobebi da sxva). avtoritaruli gamoirCevian.
es
mmarTvelobiTi
aris
monarqiebi,
sistemebi despoturi
mravalferovnebiT reJimebi,
samxedro
xuntebis,
mmarTvelobis
populisturi
sistemebi.
ZiriTad
tipebs
ganekuTvneba: partiuli, korporatiuli, nacionaluri da sxva. avtokratulma SeiZleba
mmarTvelobam
miaRwion
ganadgurebiTa
da
ara
marto
daSinebiT,
mosaxlebis
ZaliT,
aramed
mxridan
aRiarebas
mowinaaRmdegeTa
masobrivi
ufro
humanuri
saSualebebiT.
aTaswleulebis manZilze isini, ZiriTadad, eyrdnobodnen, legitimaciis tradiciul da qarizmatul saSualebebs. XX s. legitimaciis mizniT farTod
gamoiyeneba
xelisuflebis
nacionalisturi
mxridan
gakotrebuli
ideologia arCevnebi.
da
formaluri,
aziis,
afrikisa
da
laTinuri amerikis qveynebSi avtoritarul mmarTvelobaTa umravlesoba gamarTlebas
swored
erovnul
gaTavisuflebasa
politikuri
mmarTvelobis
da
aRorZinebaSi
xedavda. avtoritaruli Tavisebureba
ama
Tu
im
partiis
an
partiul
politikuri
reJimTa
dajgufebis
mier
monopoluri xelisuflebis ganxorcielebaSi gamoixateba, amasTanave, aucielebeli ar aris romelime maTgani formalurad warmoadgendes partiis instituts. yvelaze xSiria erTpartiuli reJimebi, magram maT SeiZleba
mivakuTnoT
ojaxuri marTva
(gvatemala) pirveli
`gundTan~
erTad
revoluciebis
agreTve
aristokratiuli
mmarTvelobis
piris
mier,
mis
(belarusia).
Sedegad
anda
(maroko,
formebi
da
garSemo
darazmul
aseTi
aseve
reJimebi
garedan
xdeba
nepali),
saxelmwifos politikur
warmoiqmnebian maTi
an
xelisuflebis
Tavsxmoxveva (rogorc moxda, magaliTad, omis Semdgom aRmosavleT evropaSi, sadac komunisturi totalitaruli reJimebi ssr kavSiris CareviT damyarda). Tumca calkeul SemTxvevebSi avtoritaruli reJimi legitimuri reJimis evoluciis Sedegadac SeiZleba Camoyalibdes. samxedro avtoritaruli reJimebi, rogorc wesi, gadatrialebis, SeTqmulebebisa mmarTvelobis
da
putCebis
damyarebis
Sedegad
yvelaze
didi
warmoiqmneba. ricxvi
modis
samxedro laTinuri
amerikis da afrikis qveynebze, aseve moxda saberZneTSi, pakistansa da TurqeTSic. amgvari politikuri weswyobilebebi gamoirCevian umetes wilad politikur da samoqalaqo uflebaTa daTrgunviT, korufciis gavrcelebiTa da Sinagani arastabilurobiT. erovnuli avtoritarizmis mmarTvelobis modelebis warmoSoba xdeba
elitarul
dajgufebaSi
erovnuli
an
eTnikuri
jgufebis
dominirebis Sedegad. dResdReobiT aseTi sistemebia Camoyalibebuli postsabWoTa
sivrcis
mTel
rig
qveynebSi
(uzbekeTi,
TurqmeneTi,
yazaxeTi) maT jer kidev ar miuRiaT dasrulebuli saxe, magram ukve cxadad
avlenen
socialuri
mosaxleobis
da
xelisuflebis
politikuri organoTa
erTi
jgufis
upiratesobis
eTnizirebisaken
warmomadgenelTaTvis miniWebis,
saxelmwifo
swrafvas.
am
qveynebSi
mimdinareobs sxva erovnebaTa faruli politikuri Seviwroeba. amave dros
rig
qveynebSi
konkurentebi
opoziciis
calkeuli
batonobis
sferoSi)
eTnikuri
wreebi
(ZiriTadad,
politikuri
teroris
meTodebis gamoyenebas uWeren mxars. iseTi meqanizmebis ararseboba, romlebic an mmarTveli reJimis Zalaufelbis gamkacrebas Seuwyobs xels,
anda
piriqiT,
gansakuTrebul
politikur
arastabilurobas
ZalaTa
iwvevs,
balansis
rac
SenarCunebas,
SeiZleba
damangrevel
movlenaTa Semdgomi ganviTareba mohyves. korporaciuli biurokratiul,
avtoritaruli
oligarqiul
mmarTveloba
an
Crdilovan
warmoadgens (araformaluri,
kriminaluri) dajgufebaTa xelisuflebas, romelic iTavsebs rogorc xelisuflebas,
aseve
gadawyvetilebaTa TavSesafari
sakuTrebas,
miRebis
xdeba,
da
amis
kontrolirebas.
romlebic
TavianTi
safuZvelze
saxelmwifo
iseT
viwrojgufuri
axdens ZalTa
interesebis
dasacavad iyeneben oficialur organoTa prerogativebs. xelisuflebis amgvari sistemis ekonomikur safuZvlad gvevlineba sajaro-politikur mmarTvelobaSi ganStoebuli kvotebisa da sawarmoTa registrirebis sanebarTvo wesebis sistema, saxelmwifo moxeleTa saqmianobaze susti kontroli an saerTod ukontroloba. korporaciuli
avtoritarizmis
yvelaze
gavrcelebuli
ekonomikuri wanamZRvari saxelmwifo mewarmeobaa, ris Sedegadac xdeba uzarmazari piradi Semosavlebis moqceva CinovnikTa xelSi. saxelmwifo institutebs, ZaluZT
win
romelTac aRudgenen
gadawyvetilebaTa monawileobis resursebis
miniWebuli am
miRebas
da
legitimuri korporatiuli
gadawyvetilebaTa
miRebis
aqvT
formaluri
uflebebi,
romlebic
akontroleben
mosaxleobis
xelisuflebaSi
mniSvnelobis
devalvirebas.
jgufebs, axdenen arxebis
gadawyvetileba, procesidan
rogorc
gamoricxavs
ar
wesi,
politikur
institutebs (partiebsa da sxva interesta jgufebs). XXI saukunis dasawyisSi Tanamedrove saqarTveloSi nacmoZraobis saxiT Camoyalibda politikuri sistemis ojaxur-korporaciuli tipi, romlis drosac xelisuflebis berketebze gavlena mopovebuli hqondaT nacmoZraobis
yvelaze
gavlenian
warmomadgenlebs.
Crdilovani,
kriminaluri struqturebi akontroleben saxelmwifo ekonomikisa da
kerZo seqtoris mniSvneloban nawils. xorcieldeboda xelisuflebisa da kriminaluri sferos urTierTSezrdis procesi. elitarul jgufTa urTierTobis
korporaciulma
principebma
Tvisobrivad
Seasusta
mosaxleobis farTo fenebis interesTa gamomxatveli ideologiurad orinetirebuli
asociaciebis
(partiebis,
moZraobebis)
gavlena
xelisuflebaze. avtoritaruli mmarTvelobiTi sistemebis ganviTarebis yvelaze arsebiT wanamZRvrebs inarCuneben, umTavresad, postsabWoTa sivrceSi Camoyalibebuli `a.pJevorski
gardamavali
aRniSnavs,
aseTi
sazogadoebebi. tipis
rogorc
sazpgadoebebSi
mkvlevari
`avtoritaruli
cdunebis~ amoZirkva praqtikulad SeuZlebelia. yoveldRiur siZneleTa gacnobiereba
mraval
`sworxazovnad, xelis
politikur erTi
Zalas
mosmiT
ayenebs
gaakeTos
cdunebis
winaSe,
yvelaferi, Sewyvitos
lanZRva, politika Secvalos administrirebiT, anarqia _ disicipliniT, moaxdinos es racionalurad~ [Pzeworski A. Democracy and the Market. Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin America. N.Y., 1997. p. 94, 95]. ase magaliTad,
Tanamedrove
postsabWoTa
avtoritaruli
meTodebisadmi
midrekileba
sazogadoebriv
warmonaqmnTa
marTvadobis
fragmentulobis,
politikur
bazarze
saqarTveloSi gamudmebiT
ZalTa
sazrdoobda
dakargvis, mkveTri
marTvis reformaTa
polarizebis,
protestis radikalur formaTa gavrcelebis xarjze, rac sazogadoebis erTianobasa da stabilurobas da agreTve jer isev Camouyalibebel erovnul socialuri
erTobas,
gavrcelebul
efeqturobis
konservatul
swrafad
miRwevis
Sexedulebebs,
sayovelTao
survils
ganadgurebiT emuqreba. saqarTveloSi zemoaRniSnuli procesis erTerTi
maCvenebelia
saxelisuflebo
uflebamosilebaTa
TandaTanobiT
aRmasrulebeli xelisuflebis sasargeblod gadanawilebis tendencia iyo da aris. avtoritaruli mmarTvelobiTi sistemebi xSirad iyeneben zogierT demokratiul instituts, iseTebs rogoricaa: arCevnebi, plebiscitebi da a.S. raTa respeqtabeluri gamoCndnen saerTaSoriso sazogadoebisa da
sakuTari
moqalaqeebis
TvalSi,
Tavi
aaridon
saerTaSoriso
sanqciebs. amasTanave, xelisuflebas formaluri gamarjvebis misaRwevi mravali saSualeba gaaCnia, esenia: masobrivi sainformacio saSualebaTa monopolia, jer kidev kandidatebis wamoyenebis stadiaze arasasurvel pirTa gacxrilva, biuletenebis, anda aRCevnebis Sedegebis piradapiri falsificireba da a.S. yvela am xerxebsa da meTodebs warmatebulad iyenebda nacmoZraobis reJimis mesveurebi.
ukanasknel
aTwleulSi
avtoritaruli
politikuri
wyobileba
yvelaze xSirad gardamavali xasiaTisa da formalurad magram mainc orientirebuli da mimarTulia demokratiisaken. aucilebelia sistema
aRiniSnos,
reformatorul
dasasruls
da
90-iani
avtoritarizmis msoflioSi
rom
avtoritaruli
SesaZleblobebsac wlebis
mimarT
komunistur
flobss.
dasawyisSi
mecnieruli qveyanaTa
mmarTvelobiTi 80-iani
mniSvnelovanad
da
gaizarda
politikuri
umravlesobaSi
wlebis interesi
totalitarul
politikur sistemaTa kraxis gamo. bevri maTganis, maT Soris ruseTis, saqarTvelos da zogierTi sxva postkomunisturi qveynis mcdelobas, swrafad
daemyarebina
demokratia,
warmateba
ar
mohyolia,
piriqiT,
mravalricxovani damangreveli Sedegebi gamoiwvia. amave dros mTeli rigi qveynebis (espaneTi, samxreT korea, Cile, CineTi, vietnami da sxva) gamocdilebam praqtikulad dagvanaxa Tavisi ekonomikuri ayvavebisa da politikuri
stabilurobis,
ekonomikis,
piradi
Zlieri
xelisuflebisa
uSiSroebisa
da
da
SedarebiT
Tavisufali
ganviTarebuli
socialuri pluralizmis urTierTSexamebis unari. avtoritarizmi, SezRudul
Cveni
pluralizmze
azriT,
SeiZleba
damyarebuli
ganisazRvros
marTvis
wesi.
rogorc
is
savsebiT
eTviseba ekonomikur, socialur, kulturul, religiur da nawilobriv, ideologiur
pluralizms.
misi
zemoqmedeba
sazogadoebriv
ganviTarebaze gamoirCeva rogorc Zlieri, aseve susti mxareebiT. sust mxares miekuTvneba politikis damokidebuleba saxelmwifos meTauris an,
zemdgomi
avanturebisa mxridan,
xelmZRvaneli Tu
jgufebis
TviTnebobis
artikulaciis,
aRkveTis
sazogadoebis
poziciaze,
politikuri
SeuZlebloba interesTa
moqalaeTa politikuri
gamoxatvis institutebis SezRudva. amave dros avtoritarul mmarTvelobiT sistemas udavo Rirsebebi gaaCnia,
rac
avtoritarul
gansakuTrebiT xelisuflebas
socialuri
wesrigis
gadasawyvetad
sazogadoebrivi
sagrZnobia
eqstremalur
politikuri
uzrunvelyofis, resursebis
situaciebSi.
stabilurobisa garkveul
mobilizebis,
da
amocanaTa politikur
mowinaaRmdegeTa winaaRmdegobis gadalaxvis SedarebiT didi unari aqvs, rac
mas
radikalur
sazogadoebriv
reformaTa
Catarebis
sakmaod
efeqtur saSualebad aqcevs. Tanamedrove
postsocialisturi
qveynebis
pirobebSi
`wminda~
avtoritarizmi, romelic ar eyrdnoba aqtiur masobriv mxardaWerasa da
zogierT demokratiul instituts, saeWvoa sazogadoebis progresuli reformirebis
instrumenti
gaxdes,
igi
SeiZleba
pirovnuli
xelisuflebis kriminalur diqtatorul reJimad iqces, rogorc es moxda saakaSvilis antierovnuli reJimis dros, rac totalitarizmze aranakleb damangreveli iqneba sazogadoebisaTvis. amitom,
avtoritaruli
xelisuflebisa
da
da
demokratiuli
elementebis,
Zlieri
mxridan
kontrolis
Serwyma
moqalaqeTa
misi
umniSvnelovanesi praqtikuli amocanaa sazogadoebis konstruqciuli reformirebis gzaze. demokratiaze
orientirebuli
avtoritaruli
politikuri
mmarTveloba, rogorc wesi, xangrZlivobiT ar gamoirCeva. Tanamedrove pirobebSi maT realur perspeqtivas ufro myari politikuri sistema _ demokratiuli mmarTveloba warmoadgens. totalitaruli da avtoritaruli politikuri sistemebi naTlad gviCveneben ganxeTqilebas calkeul adamiansa da saxelmwifos Soris, ris
gamoc
adamiani
mTel
Tavis
Zalisxmevas
miapyrobs
piradi
cxovrebiseuli problemebis gadaWras da saxelisuflebo meqanizmebiT regulirebad socialur cxovrebasTan dapirispirebas. amasTanave politikuri mmarTvelobis mTlianoba SenarCunebulia, magram adamians arasaTanamSromlo pozicia ukavia, saxelmwifos miiCnevs Zalad,
romelsac
mogvarebaze
ar
ZaluZs
zemoqmedeba,
realur
piriqiT
cxovrebiseuli
ufro
arTulebs
problemaTa
maT.
adamianis
kontaqti saxelmwifosTan ganixileba rogorc ukiduresad iZulebiT, arasasurveli.
magaliTad,
sarekruto
samsaxuri,
sadac
yovelgvari
saxis valdebuleba iSviaT SemTxvevaSi atarebs nebayoflobiT xasiaTs. totalitaruli marTvelobiTi sistemebi arsebiTad gansxvavdeba avtoritarulisagan. miznisa
da
sistema
utopiuri
erT-erTi
istoriuli
gansxvaveba
daniSnulebis
ideas
ukavSirdeba.
dakavSirebulia
gagebasTan.
sistemis
totalitaruli
avtoritaruli
politikuri
sistema ki ar isaxavs miznad sazogadoebis Zir-fesvian revoluciur gardaqmnas. misi mizania konkretuli amocanis Sesruleba, kerZod ki, qveynis gamoyvana istoriuli Cixidan. Tuki kontroli iseTi
totalitarul da
Zaladoba,
sferoebis
sazogadoebaSi avtoritarizmi
kontrols
myardeba
sazogadoebrivi
gulisxmobs,
romlebic
sayovelTao cxovrebis politikuri
saqmianobis
formebs
warmoadgens.
totalitaruli
sazogadoebis
principia `nebadarTulia yvelaferi, rac nabrZanebia xelisuflebis mier~, xolo avtoritarulis _ `nebadarTulia is, rasac kavSiri ara aqvs politikasTan~. totalitarul mmarTvelobaSi sistemuri teroria damyarebuli mowinaaRmdegeTa mimarT, xolo avtoritarulSi _ tardeba saarCevno teroris taqtika, mimarTuli opoziciis winaaRmdeg. totalitarul
mmarTvelobaSi
xelisuflebas
yovlisSemZleoba
moeTxoveba, xalx _ morCileba da Tavmdabloba, avtoritarizmis dros ki xelisuflebas _ kompetenturoba, xolo xalxs _ morCileba da profesionalizmi.
2.4
sabWouri tipis sajaro-politikuri mmarTvelobis Taviseburebani
saxelmwifo, istoriul
socializmis
formad
iqca.
ssr
sabWouri
politikuri
kavSirSi,
aSenebul
sistemis
saxelmwifo
socializms axasiaTebs adamianis gaucxoeba sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferos mimarT, aRniSnuli mmarTvelobis sistema xasiaTdeboda represiul
sistemasTan
biurokratiuli saxelmwifo
Serwymuli
aparatis
ideologiis
sazogadoebis
sulier
partiuli
sayovelTao _
da
da
saxelmwifo
mmarTvelobis
marqsizm-leninizmis ideologiur
damyarebiT;
gabatonebiTa
sferoSi
da
pluralizmis
likvidaciiT. migvaCnia, rom sabWouri tipis mmarTvelobiTma sistemam SeiTvisa totalitaruli niSan-Tviseba.
da
es
avtoritaruli
daskvna
politikuri
emyareba
sabWouri
sistemebis
mravali
politikuri
sistemis
evoluciis, misi Taviseburebebis, arsisa da damaxasiaTebeli niSanTvisebebis analizs. imisaTvis, raTa davasabuToT aRniSnuli debulebis marTebuloba, saWirod
miviCnieT
evoluciuri
ganvixiloT
ganviTareba,
rac
am
sazogadoebrivi
damatebiT
safuZvels
fenomenis
mogvcems,
igi
rogorc calke politikuri mmarTvelobis tipi ganvixiloT. ssr
kavSirSi
damkvidrebis
Sedegad
Semaval
respublikebSi
TandaTanobiT
ikveTeba
komunisturi da
yalibdeba
reJimis axali,
sabWouri tipis politikuri sistema, viTardeba Caketili sazogadoeba, romelic mogvianebiT `rkinis fardis~ miRma aRmoCnda. am pirobebSi saxelmwifo
aparati
funqcionirebs
principiT
`proletariatis
diqtatura~, rac sxva araferia, Tu ara partokratiis diqtatura, ufro zustad _ bolSevikuri partiulii elitis diqtatura da ualternativo mmarTveloba. sabWoTa totalitaruli komunisturi politikuri mmarTvelobis Camoyalibeba da Semdgomi ganviTareba ganmtkicda sabWoTa pirveli konstituciiT, romelic 1922 wels 2 marts iqna miRebuli. masSi
sakanonmdeblo
mmarTvelobis umaRles
ZiriTadi
organos
wesiT
iyo
principebi
warmoadgenda
ganmtkicebuli da
ssrk-as
debulebebi. saxalxo
romelsac qmnida ssrk-as aRmasrulebeli komiteti.
socialisturi mmarTvelobis
komisarTa
sabWo,
adgilobrivi organoebis saxiT, Sesabamisad, gvevlineboda muSaTa, glexTa
da
wiTel
armielTa
deputatebis
sabWouri
da
maTi
aRmasrulebeli komitetebi. centralur da adgilobriv xelisuflebaTa urTierToba agebuili iyo e.w. demokratiuli centralizmis principze. sagangebod unda aRiniSnos rom 1922 wels konstituciis I muxlis specialur SeniSvnaSi miTiTebulia, saqarTvelos socialistur sabWoTa respublikaSi Tavisufali TviTgamorkvevis safuZvelze Sevidnen: aWaris avtonomiuri
socialisturi
sabWoTa
respublika,
samxreT
oseTis
avtonomiuri olqi da afxazeTis socialisturi sabWoTa respublika, romelic rogorc konstituciidan irkveva saqarTvelos ukavSirdeboda am
respublikaTa
Soris
dadebuli
gansakuTrebuli
sakavSiro
xelSekrulebis safuZvelze. amasTan dakavSirebiT mkvlevari p. cnobilaZe [ix.: cnobilaZe paata, saqarTvelos
konstituciuri
samarTali,
Tbilisi,
1999,
gv.
49-50]
aRniSnavs, rom 1922 wlis konstitucia warmoadgenda iseTi iuridiuli Sinaarsis dokuments, romelic SemdgomSi saqarTveloSi xangrZlivi moqmedebis
naRmis
distanciur
meqanizmad
mogvevlina
ara
manZilis,
aramed drois TvalsazrisiT da romlis savalalo Sedegebs dResac vimkiT
sxvadasxva
agresiis,
saqarTvelos
suverenitetisa
da
misi
teritoriuli mTlianobis xelyofis saxiT. mxedvelobaSi gvaqvs eTnopolitikuri konfliqtebi afxazeTisa da Sida qarTlis regionSi. 30-iani wlebis bolos stalinma Seqmna Tanamedrove istoriaSi SesaZlo
yvelaze
totalitaruli
diqtatura.
misi
warmoSobis
winamZRvrad iqca bolSevikuri partiis mier Zalauflebis monopolia, rac jer kidev 1918 wels ganxorcielda, roca qveyanaSi erTaderTi mmarTveli Zalaufleba
partia
darCa.
opoziciis
arakontrolirebadi
xdeba.
ganadgurebis TviT
partiis
Semdeg SigniT
misi 1921
wlidan aikrZala yvelanairi fraqciis saqmianoba. 1924 wels n. buxarinma ganacxada: `imisaTvis, raTa SevinarCunoT proletariatis diqtatura, aucilebelia
SevinarCunoT
partiis
diqtatura,
romelsac
azri
ar
eqneba Zveli gvardiis diqtaturis gareSe, da amas ki, Tavis mxriv, azri ar eqneba cekas, rogorc mbrZanebluri dawesebulebis xelmZRvaneli rolis gareSe [Исав И.А. История государства и права России. М., 1996. стр. 454]. xelisuflebis erTpirovnuli
amgvari
ierarqia
diqtaturis
uTuod
damkvidrebas
gulisxmobda da
administraciuli mmarTvelobis formis Camoyalibebas.
beladis
mbrZaneblur-
ssr kavSirSi erTpirovnuli diqtatori gaxda stalini. 1934 wels man Caatara daundobeli politikuri wmenda, ramac moicva rogorc mTeli partia, aseve Seiararebuli Zalebi. es wmenda mimarTuli iyo ara antikomunistebis, aramed swored komunisturi partiis winaaRmdeg. am mimarTulebiT stalinma gacilebiT ufro met warmatebas miaRwia, vidre caristulma oxrankam. ase magaliTad, 1934 wels partiis yrilobaze arCeuli cekas wevrebidan wmendis Sedegad daixvrita or mesamedze meti [ix.: Поппер К. Открытое общество и его враги. М., 1992. т. 2., стр. 454]. represiebi Seexo ssrk mosaxleobis yvela fenas [dawvrilebiT ix.: gurgeniZe v.p. 3050-ian
wlebSi
politikuri
sistemis
da
saxelmwifo
aparatis
deformaciis Sesaxeb (saq. Sss akademiis samecniero Sromebi), Tb. 2000, gv. 7-9]. represiebs
masobrivi
xasiaTi
hqonda
saqarTveloSic.
amierkavkasiasa da saqarTvelos partiuli xelmZRvaneli am umZimes periodSi
iyo
l.
beria,
romelmac,
pirvel
rigSi,
yvela
metoqe
Camoicila da Semdgom beladisaTvis Tavisi erTgulebis damtkicebis mizniT
namdvili
genocidi
moawyo
saqarTveloSi.
bolodroindeli
oficialuri monacemebiT `gulagis~ banakebSi gadasaxlebuli iyo 830000 rusi, 181405 ukraineli, 44485 belorusi, 24499 uzbeki, 19758 ebraeli, 11723 qarTveli,
11064
somexi,
4347
tajiki
da
sxva
[ix.:
surgulaZe
a; surgulaZe p. saqarTvelos istoria, Tb. 1991, gv. 278]. Tu
am
raodenobas
monacemebs
erovnebaTa
SevufardebT
daxvretilTa
da
raodenobas,
mixedviT
davumatebT cxadi
mosaxleobis
adgilobriv
gaxdeba,
rom
saerTo
sapatimroebSi saqarTvelo
represirebulTa saerTo raodenobiT erT-erTi `mowinave~ respublika iyo. [ix.: gurgeniZe v. politikuri sistemis Teoria da praqtika. Tb. 2010 gv. 247, 248, 249, 250 (TanaavtorobiT)]. totalitarizmis safuZvelze agebuli axali sabWoTa politikuri mmarTveloba mTlianobaSi Seesabameboda komunizmis ideologias. 20-iani
wlebis
militarizaciis gamoiwvia
bolos
daCqarebuli
ekonomikis
dadga tempiT
sferoSi
adre
industrializaciisa ganviTarebis
amocana.
ganxorcielebuli
da aman
`nepze~
dafuZnebuli politikis Zireuli Secvla, saWiro gaxda im periulmilitaristuli ambiciebisaTvis Sesaferisi gzebisa da saSualebebis moZebna. aseTi saSualebebi iyo:
1. glexobidan
`xarkis~
miReba,
mosaxleobis
ZiriTadi
masis
moxmarebis donis mkveTri daqveiTebis saSualebiT misi xelaxali damoneba; 2. patimarTa
da
qveyanaSi
specgadasaxlebulTa
patimarTa
banakebis
`iafi~
farTo
Sromis
gamoyeneba.
sistemis
`gulagis~
Camoyalibeba [ix.: iqve]; 3. sasaqonlo-fuladi meurneobis
urTierTobis
regulirebis
Semcireba
samoqalaqo
da
saxalxo
samarTlebrivi
meTodebis
Secvla administraciul-mbrZanebluri meTodebiT; 4. saxelmwifo aparatis `wmenda~ ara marto Zveli inteligenciis, aramed didi partiuli staJis mqone komunistebisganac. mmarTveli aparatis
saerTo
kulturuli
donis
daqveiTeba.
saxelmwifo
aparatis mimarT partiuli kontrolis gaZliereba. represiuli organoebis xvedriTi wilis zrda. maTi gadaqceva sayovelTaod Zlier, gaukontrelebel aparatad. ekonomikuri
cxovrebis
centralizaciis
zrdam
sameurneo
xelmZRvanelobis administraciuli meTodebis gaZliereba ganapiroba. bolSevikebma
sabWoTa
ruseTSi
socialisturi
mSeneblobis
safuZvlad kerZo sakuTrebis mospoba da mTeli saxalxo meurneobis saxelmwifos xelSi gadasvla, anu nacionalizacia gamoacxades. igive moxda
saqarTveloSic.
upirvelesad
daiwyo
mrewvelebisa
da
transportis nacionalizacia. swored am RonisZiebebiT intensiurad daiwyo sabWouri tipis mmarTvelobis Camoyalibeba. saqarTvelos sabWoebis III mowvevis centraluri aRmasrulebeli komitetis III sesiis mier 1927 wlis 4 aprils damtkicebuli iqna saqarTvelos ssr meore konstitucia. saqarTvelos ssr 1927 wlis konstitucias saxelmwifo aparatis struqturaze raime arsebiTi cvlilebebi ar mouxdenia. xelisuflebisa da mmarTvelobis umaRlesi da adgilobrivi organoebis sistema imave wesiT
ganisazRvreboda,
fiqsirebuli.
Tumca,
rogorc
meore
gazrdili
xelisuflebisa
uflebrivi
mdgomareoba.
da
1922
wlis
konstituciiT mmarTvelobis
garda
amisa,
am
konstituciaSi gacilebiT umaRlesi
iyo
metad
da iyo
organoebis
konstituciiT
moxda
saqarTvelos ssr suverenitetis sakanonmdeblo wesiT SezRudva, radgan misi suverenuli uflebebis umniSvnelovanesi nawili (kerZod, sagareo, samxedro,
sazRvao,
sagareo
vaWroba
da
centralizebul sakavSiro marTvis organoebs.
a.S.)
gadaeca
erTian
amrigad,
saqarTvelos
warmoadgenda
sabWouri
ssr
meore
konstitucia
politikuri
mmarTvelobis
Tavisi
arsiT
samarTlebriv
safuZvels, ramac xeli Seuwyo mbrZaneblur-administraciuli meTodebis gamoyenebas, cxovrebis yvela sferoSi, gansakuTrebiT ki, ekonomikasa da politikaSi. ekonomikis marTvaSi xdeba marTvis sawarmoo-dargobriv sistemaze gadasvla. mbrZaneblur-administraciuli meTodebi dainerga dagegmvis sferoSic. Tu pirveli xuTwledis detaluri dagegmvisas gansazRvruli iyo mrewvelobis daaxloebiT 5 dargi, meore xuTwledSi es cifri mZime da msufuqi mrewvelobis dargebis mixedviT 120-mde gaizarda (Tumca gegma arc erT dargSi ar Sesrulebula) [ix.: Кудинов О.А. История Отечкственного государства и права. М., 2000, стр. 177]. absoluturad identuri
procesebi
xorcieldeba
saqarTvelos
masStabiTac
ekonomikisa da politikis sferoSi. mbrZaneblur-administraciuli
meTodebi
proecirdeba
agrarul
seqtorSic. pirveli xuTwledis gegmiT sasoflo-smeurneo programa, ZiriTadad, daiyvaneboda glexuri meurneobis ekonomikuri regulirebis RonisZiebebze da materialuri pirobebis momzadebaze, raTa momxdariyo maTi
sawarmoo
kooperireba.
meore
xuTwledi
soflis
meorneobis
sferoSi, romelic Sedga koleqtivizaciis Semdeg, moicada koleqtiuri da
sabWoTa
meorneobebis
warmoebis
zrdis,
maTi
teqnikuri
rekonstruqciis, mecxoveleobis ganviTarebis konkretul amocanebs. 1930 wlidan moyolebuli daiwyo saxelmwifo wliuri gegmebis, 1932 wlidan avtosatransporto saSualebaTa muSaobis gegmebis, 1935 wlidan ki _ mecxoveleobis ganviTarebis saxelmwifo gegmebis SemuSaveba [ix.: Кудинов О.А. История Отечкственного государства и права. М., 2000, стр. 178]. partiuli Zalaufleba swrafad Seezarda saxelmwifo aparatis Zalauflebas. 1939 w. i. stalinma aRniSna: `partiis kadrebi es aris partiis
meTaurTa
xelisuflebis saxelmwifo государства
Semadgenloba:
saTaveSi,
organoebis и
erTdroulad
права.
М.,
ikavebdnen
isini
da
vinaidan
warmoadgenen
Cveni
swored
meTaurTa
Semadgenlobas~
1996.
454-455].
стр.
xelmZRvanel
partia
dgas
xelmZRvaneli
[Исав И.А. История
partiis
saxelmwifo
xelmZRvanelebi Tanamdebobebs.
xdeboda partiis militarizeba stalinis ideis _ `partia maxvilosanTa ordenia~ [stalini i. Txzulebani, t. 10, gv. 3] _ Sesabamisad. amgvarad Camoyalibebul administarciul-mbrZaneblobiT sistemaSi saxelmwifo da sameurneo organoebis saqmianoba daqvemdebareuli iyo
partiuli organoebis mkacr kontrolze da xorcieldeboda uwyebrivi aparatis centralizebuli mmarTvelobis farglebSi. ganxilul
periodSi
samarTali
mbrZaneblur-administarciuli instrumentis
rols,
sul
ufro
metad
mmarTvelobiT
romelic
damyarda
iZens
im
ganmtkicebuli
totalitaruli
reJimis
pirobebSi. kanonirebis principi formarulad ki iyo deklarirebuli, magram
praqtikulad
ara
Tu
ar
sruldeboda
aramed
gamudmebiT
irRveoda. politikuri Zalauflebis partiuli da saxelmwifo Cinovnikebis (nomenklaturis) viwro wris xelSi koncentrirebis process Tan sdevda, mosaxleobis ZiriTadi masisaTvis samoqalaqo uflebaTa SezRudva. es gansakuTrebiT samarTlis
cxadi
xdeboda
sferoSi.
Sromis
analogiuri
sakolmeurneo procesebi
da
sisxlis
xorcieldeboda
saqarTveloSic. pasportebisa
da
Caweris
institutis
SemoRebam
gaaZliera
mosaxleobis mimarT administraciuli kontroli, soflis mcxovrebni, romlebic umetesad ver iRebdnen pasportebs, faqtiurad mijaWulni iyvnen
sacxovrebel
adgilebs
da
SezRuduli
hqondaT
qveyanaSi
gadaadgilebis ufleba. mmarTvelobis socialistur sabWour models axasiaTebda Semdegi niSnebi: warmoebis saSualebaTa nacionalizacia, `sayovelTao monobis sistemis~ pirobebSi samoqalaqo sazogadoebis ararseboba; iZulebiTi Sromis organizebis mbrZaneblur-administraciuli meTodebi, teroris CaTvliT;
cxovrebis
reformebis (sabazro), ararsebobis
dabali
ganxorcielebis aseve gamo;
done
sabaraTo
SeuZlebloba
politikuri qveynis
da
rogorc
(demokratiuli)
Caketilobam
sistema;
cxovrebis
Sida
ekonomikuri
regulatorebis yvela
sferoSi
avtokratiis ganxorcielebis tendencia. aseTi iyo sabWouri politikuri mmarTvelobis arsi da xasiaTi. sabWouri politikuri sistemis modeli praqtikaSi xorcieldeba SeuzRudavi, egret wodebuli “wiTeli teroris” saSualebiT. da Tumca calkeuli niSnebiT rusul tradicias mogvagonebs, misi fesvebi ufro marqsizmis ukiduresad damaxinjebul interpretaciasa da leniniseul bolSevizmSia saZiebeli.
bolSevizmi
unda
ganvixiloT,
rogorc
gardamavali
periodis
politikuri mmarTvelobis forma, rodesac inergeba totalitaruli ideebi _ stalinis mmarTvelobis periodi. i.b. stalinma ufro gaaRrmava v.i. leninis Sexedulebebi qveyanaSi komunisturi partiis statusis Taobaze, Camoayalibda partia-monoliTi, sadac ar arsebobda SexedulebaTa pluralizmi, realuri arCevnebi. 1936 wlis konstituciaSi pirvelad gacxadda oficialurad, rom komunisturi partia aris `mSromelTa, rogorc sazogadoebrivi, aseve saxelmwifo organizaciebis xelmZRvaneli birTvi~. konstituciis am debulebiT damTavrda sabWoTa totalitarul-komunisturi politikuri mmarTvelobis
Seqmna
ssr
kavSirSi
da
politikuri
sistemis
deformireba. sabWouri
politikuri
mmarTvelobis
dasamkvidreblad
gamoyenebuli iqna proletariatis diqtaturis marqsistuli koncefcia. magram
bolSevikebma
es
koncefcia
gadaaqcies
erTi
adamianis
distqturad, romelic eyrdnoba partias, saxelmwifos, policias. leninTan marqsis xasiTi.
SedarebiT
miTiTeba, piriqiT,
rom man
stalinma
gacilebiT
xelisuflebam
moaxdina
unda
adamianis
metad
dakargos
saqmianobis
daamaxinja, politikuri
yvela
sferos
Tavmoyra politikuri xelisuflebis farglebSi. 1936 wlis stalinuri konstituciis da mis safuZvelze Seqmnili saqarTvelos 1937 wlis konstituciis ZiriTadi debulebebis analizisas cxadi
xdeba
is
winaaRmdegoba,
rac
Tavs
iCens
erTis
mxriv,
demokratiul idealebsa da konstituciur principebs, xolo, meores mxriv, realurad funqcionirebad sabWoTa totalitarul-komunistur politikur daskvna,
sistemas
rom
cxovrebaSi,
Soris.
konstituciis magram
aqedan ideebi
logikurad da
Camoyalibebuli
gamomdinareobs
principebi
da
ar
is
gatarebula
momZlavrebuli
sabWoTa
politikuri mmarTveloba efeqtur funqcionirebas ganagrZobda. pirovnul partiis
Zalauflebaze
generaluri
mdivani
damyarebuli gaxada
reJimis
Camoyalibebam
amavdroulad
saxelmwifos
meTauric _ sabWoTa politikuri sistemis damaxasiaTebeli niSani iyo. es viTardeba 50-ian wlebamde. ukve 30-iani wlebisaTvis i. stalinis xelSi
iyo
koncentrirebuli
mTeli
Zalaufleba,
mas
uwodebdnen
`Tanamedroveobis gamoCenil Teoretikoss~, `yvela xalxis mamasa da maswavlebels~.
partokratiam, pirdapir imoqmeda ra politikur sistemaze, da saxelmwifo
aparatma
sabolood
da
Seuqcevlad
moaxdina
misi
deformireba imiT, rom transformirebuli politikuri mmarTvelobis birTvad iqca. Cveni azriT, es procesi ganapiroba rogorc socializmis obieqturma bunebam, aseve Tavad partiis arsmac. ibadeba SekiTxva _ riT mtkicdeba es mosazreba? pirveli partokratiisa da partiuli elitis xelmZRvanelobiT funqcionirebda rgoli:
ukve
sabWoTa
kooperatiuli
deformirebuli
saxelmwifo,
da
sxva
politikuri
profesiuli
sazogadoebrivi
sistemis
kavSirebi,
yvela
komkavSiri,
organizaciebi,
romlebic
absoluturad ar gamoxatavdnen mravamilioniani mosaxleobis, erebisa da erovnebebis, socialur fenaTa da sazogadoebrivi organizaciebis muSaobas
_
`zrunavda,
dakisrebuli brZanebebs
funqcia~. da
raTa
yovel
partokratia
monopolizebas
maTgans da
Seesrulebina
partiuli
uwevda
elita
`axali
misTvis gascemda
sazogadoebis
mSeneblobas~, riTac axdenda maT CamoSorebas aqtiuri saqmianobisagan. partia, bolSevikuri partiis liderTa sityvebiT, `saTaveSi edga masebs, gansazRvravda maTi saqmianobis miznebsa da am miznebis miRwevis gzebs~. meore. partiuli organizaciebi Seadgendnen ra saxelmwifo da sazogadoebriv birTvs,
organizaciaTa
mizanmimarTulad
SromiTi
axdendnen
koleqtivebis
maTi
arsis,
politikur
xasiaTisa
da
saqmianobis defromirebas. mesame. Tavad partiis sacialuri Semadgenloba, mis mizanTa arsi, saqmianobis
Sinaarsi
viwroprofesiuli
sakiTxTa
poziciis
gadawyvetisas
gamovlinebas
viwro-uwyebriv,
gulisxmobs.
igi
partokratiis, partiuli elitisa da partiul funqcionerTa interesebs gamoxatavs. meoTxe.
partia
sabWoebze,
profkavSirebze,
komkavSirze,
sxva
sazogadoebriv-politikur da masobriv organizaciebze adre warmoiSva. is iyo maTi dabadebis, deformaciis, deformirebuli ganviTarebis mowme da xelis Semwyobi. swored man aqcia deformirebuli politikuri sistema 30-50-ian wlebSi sazogadoebriv-politikuri cxovrebis mZlavr faqtorad. mexuTe. aRmocenda (1917)
50-iani
wlebis
proletariatis
Semdeg
pirvel
deformirebuli
diqtaturis
aTwleulSi
_
politikuri
oqtombris
arsebuli
sistema
gadatrialebis
politikuri
sistemis
safuZvelze. sabWoTa sazogadoebis transformirebulma politikurma
sistemam,
romelic
mWidrod
iyo
dakavSirebuli
politikur
kulturasTan, Tavis mxriv sazogadoebis _ politikuri Sexedulebebis, politikuri
cxovrebis
demokratiis
deformireba,
da
Sesabamisad
sxvadasxva socialuri fenebisa da jgufebis politikuri interesebisa da
Sexedulebebis
damaxinjeba
gamoiwvia.
vinaidan
sazogadoebis
politikuri kulturis mniSvnelovan rgols warmoadgens pirovnebis politikuri kultura, politikuri codnis, Sexedulebebis, unarebis ganxorcieleba da sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi sazogadoebis wevris
piradi
monawileoba,
cxadia
rom,
zemonaxsenebma
istoriul-
samarTlebrivma faqtebma da movlenebma politikuri sistemis, aseve sazogadoebisa
da
misi
institutebis
Seuqcevad
deformirebamde
migviyvana. saqarTvelo sabWouri politikuri sistemisaTvis damaxasiaTebeli saerTo movlenebisagan gamoTiSuli ver iqneboda. zecentralizmisa da unitarizmis
pirobebSi
respublika
TandaTan
saerTo
sakavSiro
sistemaSi iTqvifeboda da mis Sida cxovrebasac sneulebani RrRnida. komunisturi
partiis
mier
damyarebulma
reJimma
saqarTveloSi
ramdenime aTeuli wlis manZilze mravali aTasi adamianis sicocxle Seiwira.
Cakla
erovnul-gamaTavisuflebeli
moZraoba,
Seryvna
sarwmunoeba. zneoba uzneobiT Secvala; gabatonda skamis kulti, Seiqmna privilegirebuli partiuli da sabWoTa biurokratia. fexi moikida dogmatizmis, morCilebis, gulgrilobis suliskveTebam. sabWoTa gardacvalebisa
politikuri da
l.
p.
sistema berias
1953
amave
w.
wlis
martSi
stalinis
dapatimrebis
Semdeg
sazogadoebrivi urTierTobebis liberalizaciis procesSi ganviTarebis sxva
axal
doneze
gadavida.
amis
pirveli
niSani
iyo
masobrivi
represiebis Sewyveta da stalinuri teroris msxverplTa reabilitaciis dawyeba. 1953-1954 ww. SeiniSneboda cvlilebebi ekonomikuri politikaSi, moxda Sidapolitikuri doqtrinis gadafasebac. xruSCovis
periodSi
xanmokle
daTmobam
garkveul
farglebSi
samarTlebrivi politikisa da praqtikis arsis cvlileba ki gamoiwvia, magram Zveleburad yvelaze metad idevneboda ideologiis, politikuri metoqeebisa da politikuri brZolis sferoSi Cadenili danaSaulobebi. breJnevis `koleqtiuri~ mmarTvelobis epoqaSi, marTalia, aRar xdeboda
sxvagvarad
moazrovneTa
saxelmwifo-samarTlebrivi
devnis
afiSireba, miiRes demokratiuli lozungebi, magram gaCnda `socialur-
samarTlebrivi
da
Tavisufali~
sazogadoebidan
`burJuaziul
dasavleTSi~ gaqceulebis didi masa. dasavleTel da zogierT rus avtors miaCnda, rom stalinizmis Semdeg
ssrk-Si
damkvidrda
posttotalitaruli
politikuri
mmarTveloba [ix.: Мигранян А. Гражданское общество 50/50.: Опыт словаря нового мышления. М., 1999, стр. 85]. amasTan dakavSirebiT dgeba sabWoTa reJimis amosavali
bazis
ufro
Rrma
analizis
saWiroeba
_
sabWoTa
mmarTveloba, romelic bJezinskis Semdeg mravali sazRvargareTeli da rusi
avtoris
mier
totalitaruli.
Cveni
upirobod
aris
SexedulebiT
aRiarebuli,
yofil
ssrk-Si
rogorc arsebuli
Zalauflebis partiul-saxelmwifo sistemis amgvari gansazRvreba metad calmxrivia,
radgan
mTlianad
uaryofs
saxelmwifo
socializmis
politikur urTierTobaTa winaaRmdegobriv realobas. posttotalitaruli ganimartos
rogorc
avtoritarizmis
reJimi,
Tuki
am
gardamaval
nairsaxeoba,
sadac
cnebas
miviRebT,
mdgomareobaSi Tanaarseboboben
unda
moqceuli
da
urTierTs
exmarebian axali avtoritarizmis ganmamtkicebeli jer isev arsebuli totalitarizmisa da axalCasaxlebuli demokratiis niSnebi [am sakiTxs SevexeT xdeba
paragrafis damxobili
dasawyisSi].
amgvar
struqturaTa
konstruireba
represiuli
komunisturi,
samxedro-diqtatoruli,
reaqciuli, nacionalisturi da klerikaluri reJimebis adgilas. aRniSnul lideris
struqturebs
Secvla
gardamavali
_
SeiZleba
qarizmatuli
tipi
mdgomareobisaTvis
mivakuTvnoT:
politikuri
icvleba
biurokratiuliT;
Sesaferisi
gadaWarbebuli
(gadametebuli) centralizmis Sexameba xelisuflebis TandaTanobiTi modernizebis
sistemaSi;
erTpartiuloba
sazogadoebriv
moZraobaTa
institutis
Camoyalibeba;
posttotalitarizmi
simravliT;
obieqturad
icvleba zogierTi
politikuri Seicavs
partiebisa
da
demokratiuli arastabiluroba.
modernizebis
altenatiul
tendenciebs: an totalitaruli reJimis ganmtkiceba, an demokratiis damkvidreba. amasTanave, didia elitaruli demokratiis Camoyalibebis Sansi,
radgan
mmarTvelobis
farTo sxva
masebi
ar
formebisaTvis.
arian swored
momzadebulni am
periodSi,
xalxis 60-70-iani
wlebis dasawyisSi beladisa da pirovnebis kultis dagmobis Sedegad da
zegavleniT
daiwyo
samarTlebrivi
mcdeloba, magram es mxolod mcdeloba iyo.
saxlmwifos
mSeneblobis
am
periodSi
sakanonmdeblo
aqtebma,
maT
Soris
sisxlis
samarTlisa da sisxlis samarTlis saproceso normebma, samarTlebrivma normebma mniSvnelovani pozitiuri cvlilebebi ganicades. 50-iani
wlebis
gardauvali
Sua
moSla.
xanaSi
iwyeba
klasikuri
sabWoTa
mmarTvelobis,
komunizmisTvis
kanonzomieri
teroristuli meTodebis gamoyeneba xruSCovis, breJnevis, gorbaCovisa da maTi garemocvis gabiurokratebul oportunistebs ar SeeZloT. sul ufro mzardi krizisidan reformebis saSualebiT gamosvlis mcdeloba socialisturi mmarTvelobis kraxiT dasrulda. miuxedavad
liberalizaciis
procesebisa
cxovrebis
yvela
sferoSi, politikur sistemas axasiaTebda komunisturi totalitarulavtoritarizmis niSnebi. amrigad, sabWour politikur mmarTvelobas ganviTarebis pirvel stadiaze Semdegi niSnebi da kriteriumebi axasiaTebda: Zalauflebis ganxorcielebis
xasiaTi
kontroliTa
ZaladobiT;
da
xelisuflebis
da
formirebisa
zoma
warmodgenilia
sabWouri da
tipis
sayovelTao
politikur
funqcionirebas
sistemaSi
safuZvlad
daedo
nomenklatoruli principebi; xelisufleba akontrolebda sazogadoebis saqmianobis yvela sferos: ekonomikas, kulturas, religias, moqlaqeTa pirad
cxovrebas
sazogadoebaSi
maTi
saqcielis
iSleboda
motivebis
yovelgvari
gamorkvevis
zRvari
CaTvliT;
politikur
da
arapolitikur cxovrebas Soris, yvelaferi gadaqceuli iyo politikad; xelisuflebis
formireba
xdeboda
biurokratiuli
saSualebebiT,
sazogadoebisaTvis faruli arxebis gamoyenebiT; sazogadoeba mTlianad aris
xelisuflebas
Camocilebuli,
magram
ver
acnobierebs
amas;
sabWouri tipis politikuri sistema Caketili iyo gare samyarosTan urTierTobis xasiTis mxriv da funqcionirebda klasobrivi principis safuZvelze: politikuri sistema formalurad gamoxatavda mSromelTa da,
upirveles
reglamentacia
yovlisa,
muSaTa
ideologiis
interesebs;
meSveobiT
cxovrebis
sayovelTao
xorcieldeboda,
romelic
TandaTan maRali wrisaTvis gankuTvnili religiis Tavisebur formas iRebs; lideri eyrdnoba kompartias. misi Sexedulebebi oficialuri ideologiis xelisufleba
institutebis srul
meSveobiT
kontrols
vrceldeba
uwevs
sazogadoebaSi.
masibrivi
informaciis
saSualebebs, informaciis Tavisuflad mopoveba SeuZlebelia. sabWoTa sazogadoebam sazogadoebam.
SeiZleba
iarsebos
mxolod
rogorc
Caketilma
demokratiul
uflebebs
da
Tavisuflebebs,
deklarirebuli,
formaluri xasiaTi aqvT, Tumca saxelmwifo asrulebs gansazRvrul socialur funqciebs. sazogadoebis politikuri sistemis komponentebs Soris myardeba gansakuTrebuli
kavSiri
da
urTierTqmedeba.
nadgurdeba
yvela
politikuri partia, garda erTi mmarTveli partiisa.xdeba saxelmwifo aparatis Serwyma mmarTveli partiis aparatTan. sabWouri politikuri sistemis damaxasiaTebelia swrafva Seqmnas gansakuTrebuli politikuri cnobierebis mqone `axali adamiani~. partia akontrolebs
politikuri
socializaciis
process,
cdilobs
Camoayalibos sazogadoebis politikuri kulturis axleburi tipi. am tipis politikur sistemas mxolod sagangebo garemoebebSi, adaminTa, energetikuli
da
sxva
ganviTarebis
meore
resursebis
siuxvis
pirobebSi
ZaluZs
funqcionireba.
farglebSi
moqmed
etapze
sabWour
mmarTvelobas
politikur
Semdegi
niSnebi
sistemas,
da
mis
kriteriumebi
axasiaTebs: kontrolsa xelisuflebis
da
Zaladobas
kontroli
aRar
vrceldeba
aqvs
sayovelTao
politikasa
da
xasiaTi;
nawilobriv
ideologiis sferoze, Tumca ukve Cndeba sferoebi, romelTac sabWoTa xelisufleba
veRar
(nawilobriv),
religia,
akontrolebs kultura,
(socialisturi
moqalaqeTa
piradi
ekonomika cxovreba);
ideologia socialistur sazogadoebaSi inarCunebs gansazRvrul rols da nawilobriv kontroldeba; iqmneba pirovnebis Zalauflebis reJimi. lideris roli maRalia magram pirveli stadiisagan gansxvavebiT ar aris qarizmatuli; masobrivi informaciis saSualebebis gakontrolebac nawilobriv xdeba; moqalaqeTa uflebebi da Tavisuflebebi ZirTadad politikur
sferoSia
Tavmoyrili;
politikuri
partiebis
saqmianoba.
akrZaluli sazogadoebriv
an
SezRudulia
organizaciaTagan
moqmedeben mxolod isini, romlebsac ar aqvT politikuri xasiaTi.
2.5
Teokratiuli mmarTvelobis politikursamarTlebrivi arsi da xasiaTi.
politikuri mmarTvelobis tipologia da formaTa klasifikacia ar iqneba sruli Tu ar gaSuqda misi erT-erTi Zalian mniSvnelovani tipi
_
Teokratiuli
politikuri
sistema
da
masze
dafuZnebuli
Teokratiuli mmarTveloba. Teokratia momdinareobs berZnuli sityvidan da niSnavs Theos _ RmerTs da Kratos _ Zalauflebas. masSi igulisxmeba xelisuflebis mmarTvelobis sasuliero
forma, fenis
Camoyalibebuli
romlis xelSia
saxe
aqvs
drosac
saxelmwifo
moqceuli, maSin,
xelisufleba
Teokratias,
rodesac
savsebiT
religiuri
meTauri,
imavdroulad saxelmwifos meTauria. termini `Teokratia~ ekuTvnis ioseb flaviuss (I saukune). rogorc cnobilia aseTi tipis mmarTvelobebi iyo iudeaSi, sadac xelisufleba umaRles
sasuliero
pirs
ekuTvnoda.
arabeTSi
–
omaidebis
da
abasidebis dros. evropaSi arsebobda papis olqi, sadac saxelmwifos romis
papi
edga
saTaveSi.
aseTia
dRes
vatikani,
romlis
meTauri
ganusazRvreli uflebebiT sargeblobs. vatikani,
rogorc
Teokratiuli
saxelmwifo
arsebobs
XVIII
saukunidan. vatikanis mTavrobas warmoadgens romis kuria – uZvelesi saxelmwifo mowyobis forma. 1929
wlis
lateranis
xelSekrulebis
ZaliT
aRiarebulia
damoukidebel suverenul saxelmwifod. aRmasrulebel xelisuflebas xelmZRvanelobs, saxelmwifo mdivani. vatikani imarTeba “wminda taxtis” mier.
samociqulo
1988
wlis
konstituciis
mixedviT
kaTolikuri
eklesia da kerZod vatikanis mmarTveloba xorcieldeba samdivnos mier, romlis saTaveSi dgas saxelmwifo mdivani, faqtobrivad igi asrulebs premier-ministris
uflebamosilebas.
organoebi
warmodgenilia:
kolegiiT,
episkoposTa
msoflio
sinodiT.
umaRlesi saeklesio
vatikanis
sakonsultacio
krebiT,
saxelmwifo
kardinalTa samdivnos
farglebSi moqmedebs sami ZiriTadi seqcia: saerTo sakiTxebis seqcia, Sinagan saqmeTa seqcia da sagareo saqmeTa seqcia. mmarTvelobis organoTa Soris TvalsaCino adgili ukavia cxra kongregacias (anu saministros), TerTmet aRmasrulebel komisisas da erT
biuros,
warmoebas.
romlebic
praqtikulad
asruleben
vatikanis
saqmeTa
uaRresad did interess iwvevs vatikanis samociqulo biblioTeka da arqivi, sadac daculia unikaluri wignebi da dokumentebi. vatikanis saxelmwifo
mrCevelTa
instituti
Sedgeba
5
kardinalisgan,
xolo
eqspertTa sabWoSi moRvaweobs 10 kardinali, orive organo irCeva 5 wlis vadiT. vatikani
didi
kapitalis
mflobelia
–
mxolod
amerikis
SeerTebul StatebSi misi sabanko aqtivebi Seadgens 50 miliard evros. am
saxelmwifos
yovelwliuri
biujeti
Sedgeba
310
milioni
dolarisagan, xolo yovelwliuri mogeba utoldba 281 milion evros. safiskalo politikas da safinanso operaciebs axorcielebs vatikanis banki. 2013 wlis 13 marts iqna arCeuli kaTolikuri eklesiis 266-e papi, xose Mario bergolio. vatikanis meTauri 76 wlisaa, bueno-airesis yofili arqiepiskoposi. vatikani warmoadgens,
saerTaSoriso romelic
samarTlis
italiasTan
specifikur
lateranis
1929
subieqts
wlis
dadebuli
SeTanxmebis ZaliT aRiarebulia damoukidebel saxelmwifod. vatikani mini
qalaq-saxelmwifoa,
sadac
saxelmwifo
sakanonmdeblo
xelisufleba.
TviT
papi,
romis
papis
xelSi
aRmasrulebeli
saxelmwifos
da
meTauria,
Tavmoyrilia sasamarTlo
romelsac
irCevs
saTaTbiro organo kardinalebis kolegia uvadod, mTeli sicocxlis ganmavlobaSi. [1929 wlamde papi opoziciaSi edga italiis politikur cxovrebas,
ar
cnobda
misi
gaerTianebisa
da
papis
xelisuflebis
SezRudvis faqts], papis xelisufleba scildeba vatikanis sazRvrebs da yvela kaTolikur saxelmwifos mosaxleobas swvdeba. mas emorCileba mTeli
kaTolikuri
samRvdeloeba.
[ix.
aleqsiZe
l.
`Tanamedrove
saerTaSoriso samarTali~ Tb. 2001 w. 56-57gv.] aRsaniSnavia, rom vatikani zogierTi samTavroboTaSoriso
organizaciis
wevric aris
da
rigi
saerTaSoriso xelSekrulebis monawilea, radgan vatikani iuridiulad da faqtobrivadac warmoadgens damoukidebel qalaq-saxelmwifos. mas gaaCnia sakuTari politikuri da samarTlebrivi sistemebi, romlebic regulirdeba vatikanis kanonmdeblobiT. vatikanis saxelmwifoebrivi wyoba da struqturuli mmarTveloba regulirdeba Semdegi samarTlebrivi aqtebiT: 1.
1929
wlis
11
Tebervlis
lateranis
vatikansa da italiis saxelmwifos Soris;
SeTanxmebiT
dadebuli
2. 2000 wlis 26 noembris `vatikanis saxelmwifos ZiriTadi kanoni~ (aRsaniSnavia, rom manamade arsebobda 1929 wlis vatikanis saxelmwifos ZiriTadi
kanoni,
romelic
2000
wlis
kanonis
safuZvelze
Zaladakargulad iqna cnobili); 3. 1929 wlis 7 ivnisis `kanoni samarTlis wyaroebis Sesaxeb~; 4. 1929 wlis 7 ivnisis `moqalaqeobis Sesaxeb kanoni~; 5.
agreTve
sxva
samarTlebriv-normatiuli
dokumentebiT,
samociqulo konstituciiT da papis mier gamocemuli dadgenilebebiT. metad sayuradReboa is garemoeba, rom miuxedavad imisa, rom vatikanSi arsebobs samarTlis Taviseburi sistema, vatikanis saxelmwifo uars ar ambobs italiis saxelmwifoSi moqmedi samarTlis normebis gamoyenebaze (maT
Soris
italiis
materialurs,
aseve
samoqalaqo
da
sisxlis
saproceso
kodeqsebze)
samarTlis, Tumca
rogorc
mxolod
im
SemTxvevaSi, Tu italiis kanonmdebloba ar ewinaaRmdegeba vatikanis saxelmwifos sakanonmdeblo bazas. amasTan aRniSnuli kanonebi, mxolod maSin gamoiyeneba, Tu ar arsebobs romelime konkretuli urTierTobis maregulirebeli sivrceSi
norma
amdenad,
samarTlisa
da
da
kanoni
Tavad
samarTeblivad
kanonis
vatikanis
sakanonmdeblo
gvaqvs
garkveulwilad
saxeze
analogiis
formebi,
italiis
kanonebs,
iuridiuli Zala aqvT mxolod maSin Tu isini Seesabamebian saRvTo rjulsa da kanonikuri samarTlis normebsa da principebs [ix. 1929 wlis vatikanis 7 ivnisis `kanonis samarTlis wyaroebis Sesaxeb~. III muxli]. 2000 wlis 26 noembris `vatikanis saxelmwifos ZiriTadi kanoni~ Sedgeba
20
muxlisagan,
aRniSnuli
kanonis
Tanaxmad
romis
papi
warmoadgens uzenaes mmarTvels, romelic erTpirovnulad aerTianebs sasamarTlo,
aRmasrulebel
da
sakanonmdeblo
xelisuflebas,
im
SemTxvevaSi Tu romis papis Tanamdeboba droebiT vakanturia. aRniSnuli xelisufleba (moiazreba samive ganStoeba) kardinalTa kolegiis xelSi gadadis, Tumca sakanonmdeblo funqciis aRsruleba garkveulwilad SezRudulia,
radgan
sakanonmdeblo
aqtebi
gamoicema
mxolod
ukiduresi aucileblobis SemTxvevaSi da mxolod papis droebiT ar yofnis
vadis
aucileblad
ganmavlobaSi, unda
iqnes
amasTan,
damtkicebuli
aRniSnuli axlad
kanoni
arCeuli
momavalSi papis
mier
kanonikuri samarTlis mixedviT. vatikanis
politikuri
sistema
Sedgeba
sasamarTlo
aRmasrulebeli da sakanonmdeblo xelisuflebisagan, rac calsaxad xazgasmuli
ar
aris,
magram
xelisuflebis
amgvari
dayofa
gamomdinareobs
zemoaRniSnuli
kanonmdeblobis
TiToeuli
muxlis
Sinaarsidan. sakanonmdeblo xelisuflebis (igulisxmeba, rom pirvel rigSi mas axorcielebs
Tavad
daqvemdebarebaSi
romis
arsebuli
papi)
gansaxorcieleblad
komisia,
romelic
iqmneba
Sedgeba
papis
Tavmjdomare-
kardinalisagan da sxva kardinalebisagan, romlebic daniSnulni arian papis mier 5 wlis vadiT. komisia moiwveva periodulad da misi sxdomebi tardeba komisiis Tavmjdomaris iniciativiT. sxdomebSi monawileobas iReben generaluri mdivani da misi moadgile saTaTbiro xmis uflebiT. komisia Tavis uflebamosilebebs axorcielebs 1929 wlis 7 ivnisis kanoniT `samarTlis wyaroebis Sesaxeb~, agreTve komisiis reglamentiT, rac Seexeba kanonproeqtebis SemuSavebas, am dros komisiaSi moiwvevian saxelmwifo
mrCevelebi
(saxelmwifo
mrCevelebi
iniSnebian
5
wlis
vadiT, papis mier) da specialuri eqspertebi. kanonproeqtebi
winaswar
ganixilebian
vatikanis
saxelmwifo
samdivnoSi da mxolod amis Semdeg waredgineba igi romis paps. amave kanonis mexuTe muxlSi saubaria aRmasrulebel xelisuflebaze da Tanamdebobis pirebad miTiTebulia generaluri mdivani da generaluri mdivnis
moadgile.
uflebamosilia delegireba
aRsaniSnavia,
garkveul generaluri
uzrunvelyofs
miRebuli
rom
komisiis
administraciul mdivnisTvis, da
normatiul-samarTlebrivi
funqciebs
romelic
damtkicebuli aqtebis
Tavmjdomare gaukeTos
faqtobrivad
kanonebis
Sesrulebas,
da
sxva
agreTve,
zedamxedvelobs vatikanis sxvadasxva direqciebisa da administraciuli erTeulebis saqmianobas, rac Seexeba generaluri mdivnis moadgiles is awarmoebs oficialuri dokumentebis redaqtirebas da korespodencias, rogorc Sida aseve sagareo urTierTobebSi, Tavisi uflebamosilebis farglebSi. gansakuTrebuli
wesebia
daculi
biujetis
kanonproeqtis
SemuSavebaze da kanonis miRebaze, ra drosac moiwveva direqtorTa sabWo, romelic warudgens winadadebebs generalur samdivnos mxolod amis
Semdegaa
generaluri
samdivno
uflebamosilia
sabolood
Camoyalibebuli saxiT, warudginos biujetis kanonproeqti romis paps dasamtkiceblad. sasamarTlo xelisufleba vatikanSi xorcieldeba romis papis saxeliT, im organoebis mier, romlebic Seqmnilni arian vatikanis kanonmdeblobis Sesabamisad.
vatikanis
sasamarTlos
gadawyvetilebaTa
Sesruleba
savaldebuloa vatikanis mTeli teritoriis farglebSi. aRsaniSnavia, rom
romis
papi
uflebamosilia
sasamarTlos
warmoebis
nebismier
stadiaze Caerios saqmis ganxilvaSi. rogorc sisxlis aseve samoqalaqo samarTalSi, Tavad sasamarTlos instanciebze vatikanis saxelmwifos ZiriTad kanonSi detaluri informacia ar moipoveba, mxolod gakvriTaa moxsenebuli
saapelacio
sasamarTlo,
sadac
SeiZleba
gasaCivrdes
dadebuli administraciuli saxdeli an jarima. sasjelis Semsubuqeba, aministia da Sewyaleba mxolod romis papis prerogativaa. amrigad zemoaRniSnuli msjeloba cxadyofs, rom miuxedavad
imisa,
rom
vatikanSi,
Tundac
pirobiTad,
xelisufleba
dayofilia sam ganStoebad (igulisxmeba sasamarTlo, aRmasrulebeli da sakanonmdeblo xelisufleba) absoluturi Zalaufleba moqceulia romis
papis
xelSi
saxelmwifoebrivi
da
wyoba
da
Sesabamisad politikuri
vatikanSi
sistema
arsebuli
TavisTavad
iZens
calsaxad Teokratiul xasiaTs. Teokratiuli
politikuri
sistemis
saxelmwifos
warmoadgens
aseve iranis islamuri respublika. 1978-1979 wlebis antimonarqiulma saxalxo
revoluciam
Sedegadac
qveyana
daamxo
Sahis
respublikuri
monarqiuli tipis
mmarTveloba,
`islamur
ris
saxelmwifod
gamocxadda, `islamuri mmarTvelobis sistemis~ Teoriuli dasabuTeba mocemulia aiaTola xomeinis, islamuri revoluciis didi beladis da islamuri respublikis fuZemdeblis jer kidev adrindel naSromebSi, sadac xomeini asabuTebs, rom idealuri saxelmwifo es aris islamuri respublika, romelic formiT Tanamedrovea, xolo SinaarsiT islamur dogmebzea damyarebuli. amasTan, xelisuflebis organoebis arCeviToba Sexamebulia rodesac
Teokratiul
saxelmwifoSi
mmarTvelobasTan, religiuri
anu
meTauri
mmarTvelobasTan,
amavdroulad
aris
saxelmwifos meTauric. amrigad, jer kidev iranis 1978-1979 wlebis revoluciamde, xomeinim wamoayena idea mmarTvelobis islamuri sistemis Seqmnis Sesaxeb. es idea emyareba saxelmwifo mmarTvelobis respublikis formas Teokratiuli SinaarsiT. Tavis Teoriul debulebebs, xomeini imgvarad
agebda,
rom
xelisuflebis
organoebisTvis
moergo
yuranistuli dogmebi da religiuri xelisufleba SeeerTebina saero mmarTvelobasTan, amiT uzrunveleyo religiis prioriteti saxelmwifo wyobilebis
sistemaSi.
aqve
aRsaniSnavia,
rom
xomeini
gamoyofda
mmarTvelobis sam jgufs, anu xelisufleba faqtobrivad danawilebuli iyo, magram amas mxolod pirobiTi xasiaTi hqonda, misi mosazrebiT,
islamuri mmarTveloba warmoadgenda SariaTis samarTlis safuZvelze damyarebul
gadawyvetilebis
mimReb,
saTaTbiro
da
aRmasrulebel
mmarTvelobas. gadawyvetilebis xelisufleba,
mimReb
jgufSi
moiazreba
saTaTbiro
jgufi
parlamentia
aRmasrulebeli
jgufi
calsaxad
ministrTa
yuradsaRebia
faqti,
is
rom
xomeini
arsad
sakanonmdeblo
(mejlisi),
xolo
kabinets
miuTiTebs
niSnavs,
sasamarTlo
xelisuflebaze, rogorc xelisuflebis erT-erT ganStoebaze, radgan, igulisxmeba, rom marTlmsajileba xorcieldeba mxolod da mxolod SariaTis kanonebiT, rac TavisTavad gamoricxavs saero sasamarTloebis arsebobas,
sasamarTlo
xelisufleba
mTlianad
sasuliero
pirTa
kompetenciaa da amitom marTlmsajulebis warmomadgenlebi upirobod sasuliero
pirebi
(mojTehidebi
muslimuri
kanonmdebloba,
da
fayihebi
iurisprudencia,
arian, xolo
fahyi
aris
fayihi
aris
sasuliero piri anu SariaTis mcodne, muslimuri kanonmdebeli) unda yofiliyvnen, sasuliero
Tumca pirebi
es
daTqma
unda
yofiliyvnen
teritoriul-administraciuli cxadia,
rom
iranSi
mxolod
sakmaod
sasamarTlos agreTve
erTeulebis mZlavrobs
sxva
ar
saxelmwifos
mmarTvelebi. religiis
exeboda, amdenad,
gavlena
da
zemoqmedeba arsebul politikur sistemaze, rac Tavis mxriv aZlevs iranis saxelmwifos Teokratiul elfers. iranis islamuri respublikis konstitucia ganasaxierebs islamis sawyisebze dafuZnebul iranis sazogadoebis kulturul, socialur da politikur-ekonomiur sistemas. konstitucia Sedgeba 14 Tavisa da 177 muxlisagan.
konstituciis
SesavalSive,
zogadi
principebis
ganmartebisas miTiTebulia, rom islamuri respublikis sistema emyareba Semdeg fuZemdeblur principebs: 1. erTRmerTianobas (arars sxva RmerTi garda alahisa); 2. RvTaebrivi zeSTagoneba da misi fuZemdebluri roli kanonebis ganmartebisas; 3. adamianTa saqmianobaSi RvTis saxeliT islamuri tradiciebis damkvidreba. amrigad, respublikaSi politikuri
aqedan sakmaod sistema,
naTlad
Cans
mkafiodaa sadac
is
garemoeba,
gamokveTili
religias
rom
iranis
Teokratiuli
daqvemdebarebuli
aqvs
saxelmwifo xelisuflebis absoluturad samive ganStoeba. rac Seexeba
samarTlis sistemas da sakanonmdeblo bazas, amave konstituciis meoTxe muxlSi miTiTebulia, rom samoqalaqo da sisxlis samarTlis kodeqsebi, safinanso, ekonomikuri, administraciuli, samxedro, politikur da sxva dargebSi, miRebuli yvela kanoni da dadgenileba unda emyarebodes islamur tradiciebs da es principi safuZvlad udevs yvela muxls, misi
(islamuri
principebis)
gansazRvra
ki
sazedamxedvelo
sabWos
fayihebs ekisrebaT. konstituciis gansazRvrulia:
rom
xelisuflebis sasamarTlo,
mexuTe
sami iqve
erTmaneTisagan
Tavis
`iranis
ormocdameCvidmete
islamur
organo:
respublikaSi
aRmasrulebeli,
miTiTebuli,
rom
damoukidebelia,
arsebobs
sakanonmdeblo,
xelisuflebis
Tumca
muxlSi
samive
xelisuflebis
da
organo
samive
saxe
yuranisa da sunas RerZis garSemo trialebs. ufro metic, isini swored maTi normebisa da principebis dayrdnobiT iqmnebian, razedac zeviT gvqonda
saubari
konstituciis
Semdgom
muxlebSi
gansazRvrulia
islamuri sabWos arCevis wesi da pirobebi, misi uflebamosilebani, aRsaniSnavia, rom konstituciiT gaTvaliswinebulia iseTi instituti, rogoricaa
sazedamxedvelo
sabWo,
romlis
mizania,
islamis
tradiciebis, ZiriTadi kanonis moTxovnaTa dacva da maT Sesrulebaze zedamxedveloba,
rom
ewinaaRmdegebodes Semadgenloba
aRniSnul
islamuri
ganisazRvreba
kanons
sabWos 6
mcodne
da
tradiciebs
gadawyvetilebani, fayihisgan
da
maTi
ar
sabWos SerCeva
winamZRols (rahbars) ekisreba, agreTve sabWoSi Sedis 6 iusticiis sxvadasxva dargSi momuSave iuristi, romlebsac SearCeven muslimuri samarTalmcodne
pirebisagan.
aRniSnul
sabWos
praqtikulad
ganusazRvreli uflebebi gaaCnia. mas aqvs ufleba Zaladakargulad da baTilad gamoacxados parlamentis mier miRebuli kanoni `islamur tradiciebTan~ Seusabamobis motiviT. axal, iranis revoluciis Semdgom konstituciaSi, sadac islamuri respublikis samarTlebrivi safuZvlebia Camoyalibebuli, iuridiulad aris
ganmtkicebuli
`velaiaT-e
fayhis~
Teokratiuli
saxelmwifo
mmarTvelobis instituti, rac warmoadgens xomeiniseuli koncefciis praqtikulad xorcSesxmas iranis sinamdvileSi da miznad isaxavs jer kidev
mravali
saukunis
winaT
damkvidrebul
islamuri
normebis
aRorZinebas da maT safuZvelze Tanamedrove saxelmwifo marTvas. [ix. WipaSvili g. `iranis saxelmwifo wyobileba~ Tb. 1990w.] iranis islamuri respublikis konstituciaSi preambulis erT-erT nawilSi saxelwodebiT “mmarTvelobis forma islamSi” vkiTxulobT:
“islamis TvalsazrisiT, mmarTveloba erTpirovnuli, jgufuri, klasobrivi an diqtatoruli sawyisidan ki ar momdinareobs, aramed erTmorwmune
da
kristalizaciaa,
Tanamoazre xels
adamianis
uwyobs
politikuri
TviTorganizacias,
mrwamsis
raTa
sakuTari
gonebrivi da RvTaebrivi srulyofis gziT miaRwion saboloo mizans” . . . . . . [ix.: iranis islamuri respublikis konstitucia. Tb. 2010 gv. 7]. amave nawilSi konstituciis Semdgenlebi askvnian: -
amrigad,
konstitucia
niadags
amzadebs
efeqtiani
politikuri
gadawyvetilebebis miRebis yvela etapze zasogadoebis TiToeuli wevris aseTi monawileobisaTvis, rom adamiani srulyofis gzaze TiToeuli gaxdes.
maTgani es
Tavisi
iqneba
Tavis
srulyofili
baton-patroni
CagrulTa
mmarTvelobis
dedamiwaze
ganxorcieleba. [ix.: iqve]. konstituciis preambulis nawilSi “islamuri mmarTveloba” aseve naTqvamia:
“velaiaTe
mmarTvelobis
Tu
monaxazi,
fayihis
bazaze
(mxedvelobaSia
Sedgenili
aiaTola
islamuri
xomeinis
wigni
“islamuri respublikis mmarTveloba”, romelic gamoica nejefSi 1971 wels.) SemuSavebulia islamuri mmarTvelobis elementebi, principebi, struqtura, formebi da sajaro religiur-politikuri mmarTvelobis motivacia. es iyo erTgvari garRveva islamur religiur-politikur cnobierebasa da azrovnebaSi. amgvarad, Tanamedrove iranSi arsebuli politikuri romelic
sistema
faqtobrivad
ganimarteba
mocemulia
rogorc
yvelaferi,
Tu
warmoadgens
rwmena,
rom
rogor
unda
politikur
yuransa
da
moewyos
islams, hadisebSi
saxelmwifo,
sazogadoeba da mmarTveloba. aqedan gamomdinare religia Zalian did rols TamaSobs adamianis cxovrebaSi da politikac xSir SemTxvevaSi sakuTar iaraRad iyenebs mas, amasTan, sakmaod mkafiodaa gamoxatuli sxvadasxva politikuri religiebis roli da gavlena Teokratiuli tipis saxelmwifoebSi. Tumca politikur da iuridiul literaturaSi arsebobs alternatiuli mosazrebac imis Taobaze, rom arsebobs ori koncefcia:
erTia
samoqalaqo
erTmaneTis
paralelurad
samoqalaqo
koncefcia,
am
da
meore
arsebobs
da
mosazrebis
saRvTo.
orive
erTmaneTs Tanaxmad
ar iwyeba
koncefcia gadakveTen, hamurabis
kanonebiT, xolo saRvTo koncefcia moses sjulidan momdinareobs. orive SemTxvevaSi kanonmdebeli aris RmerTi da yvela kanonmdebloba, iqneba es saero Tu Teokratiuli, mainc ganekuTvnebian samoqalaqo koncefcias.
am
TvalsazrisiT
saxelmwifo
ar
arsebobs
maT
dedamiwaze Soris
arc
calsaxad vatikani
Teokratiuli da
arc
irani,
raTqmaunda
samarTlebrivad
usafuZvloa,
gansakuTrebiT
es
mosazreba
iranisa
da
dausabuTebeli
vatikanis
da
magaliTebze
dayrdnobiT, radgan am ori saxelmwifos politikuri da samarTlebrivi sistemebis politikuri
analizma, sistemebi
naTlad
gvaCvena,
calsaxad
rom
am
Teokratiuli
qveynebSi
arsebuli
xasiaTisaa
da
es
gamomdinareobs maTi konstituciebidan, ZiriTadi kanonebidan Tu sxva samarTlebriv-normatiuli aqtebidan, romlebic erTobliobaSi qmnian am saxelmwifoebis Teokratiul politikur sistemas da sakanonmdeblo bazas.
2.6
sajaro-politikuri mmarTvelobis demokratiuli forma da misi damkvidrebis siZneleebi transformirebad sazogadoebaSi.
damoukidebelma saqarTvelom kursi demokratiuli sazogadoebis aSenebisaken aiRo, rac 1995 wlis konstituciiT daadastura. demokratia sazogadoebis romelsac
politikuri
safuZvlad
sazogadoebriv
Tu
monawileobis
sistemis
funqcionirebis
xelisuflebis
mTavar
saxelmwifoebriv
ufleba,
agreTve
saSualebaa,
wyarod
sakiTxTa
xalxisa
gadaWraSi
moqalaqeTaTvis
da maTi
uflebebisa
da
Tavisuflebebis farTo wris miniWeba udevs. realizaciis formebis mixedviT
igi
politikuri
mravalmniSvnelovani
tipia.
mmarTvelobis politikur
yvelaze
mecnierebasa
rTuli
da
da
samarTalSi
dRemde ar aris SemuSavebuli sayovelTao misaRebi warmodgena, rac demokratiis
mkafiod
gansazRvruli
saSualebas
mogvcemda.
politikuri
sistemis
calkeul
yuradRebas,
rac
saSualebas
sxvadasxva
formulirebis avtorebi
Semadgenel
Camoyalibebis
demokratiuli nawilebze
gvaZlevs
tipis
amaxvileben
gamovyoT
misTvis
damaxasiaTebeli ZiriTadi niSnebi, esenia: saxelmwifo xelisuflebisa da
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
warmomadgenlobiTi
organoebis
arCeva sayovelTao, Tanaswor, pirdapir arCevnebSi faruli kenWisyriT; parlamentisaTvis gansakuTrebuli
saerTosaxelmwifoebrivi uflebis
miniWeba;
kanonebis
gamocemis
xelisuflebis
dayofa
sakanonmdeblo aRmasrulebel da sasamarTlo Stoebad Sekavebisa da `sapirwone~
sistemis
gadawvetilebaTa umciresobis Zalian
Seqmna;
miReba,
umravlesobis
interesebisa
mniSvnelovania
mravalpartiuloba;
–
da
uflebebis
efeqturi,
mier,
politikur
magram
pativiscema
progresiuli
amasTanave
da
da
rac
aseve
samarTliani
sajaro-politikuri mmarTveloba. demokratiul
politikur
sistemaTa
funqcionirebis
mdidari
gamocdileba saSualebas gvaZlevs, gamovyoT da gavaanalizoT maTi ganviTarebis pirobebi. esenia, pirvel yovlisa: saxelmwifo organoebisa da saxelmwifo aparatis saqmianobaze samoqalaqo sazogadoebis mier damyarebuli
kontrolis
sistema;
moqalaqeTa
sruli
politikuri
informaciebis SesaZlebloba da pirobebi; deputatTa gamowvevisa da CinovnikTa
Secvlis
gamartivebuli
Tanasworuflebianobis
garantireba,
procedurebi; yoveli
moqalaqeTa adamianisaTvis
xelisuflebisa Tu misi romelime warmomadgenlis kritikis uflebis miniWeba.
demokratiuli
politikuri
sajaro
mmarTveloba
funqcionirebs
mxolod
im
SemTxvevaSi,
roca
moqalaqeebis
aqvT
politikur sakiTxebze damoukidebeli gadawyvetilebebis miRebisa da xelisuflebis
moqmedebis
winaaRmdeg
gamosvlis
ufleba,
Tuki
es
moqmedebebi ar akmayofileben maT interesebs. samecniero
literaturaSi
demokratiis
sxvadasxvagvari
ganmartebaa mocemuli: pirveli, gavrcobili, rogorc sazogadoebrivi mmarTveloba formis
dafuZnebuli
individis
nebayoflobiTobaze;
meore,
cxovelqmedobis
ufro
viwro,
yvelanairi
rogorc
sajaro
mmarTvelobis forma, sadac xelisuflebaze yvela moqalaqes Tanabari ufleba
gaaCnia
(monarqisagan
gansxvavebioT,
sadac
xelisuflebas
flobs erTi piri an aristokratia, sadac mmarTvelobas axorcielebs pirTa
jgufi).
es
aseve
aris
demokratiis
ganmartebis
antikuri
tradicia, rac dasabams herodotesagan (Zv.w.aR. V s.) iRebs; mesame, demokratia modeli,
gaigeba
rogorc
Политология.
М.,
rogorc
sazogadoebrivi
garkveuli
2010,
стр.
155],
mowyobis
msoflmxedveloba dafuZnebuli
idealuri Мухаев
[ix.:
adamianis
Р.Т.
uflebebis
Tavisuflebebis, Tanasworuflebianobis, faseulobebze. am mniSvnelobis Tanaxmad
termini
`demokratia~
ganimarteba
rogorc
socialuri
moZraoba, politikuri mmarTvelobis tipi, romelic garkveul partiaTa programaSia asaxuli [ix.: Соловьёв А.И. Политология: Политическая теория, политические технологии. М., 2001, стр. 274.], da agreTve rogorc politikuri reformis tipi [ix.: Гречнева Е.Ф. Сравнительный анализ политических режимов в Кн: Политология. Минск, 2010, стр. 170-180.]. demokratiis [demokratia _ (berZ. demos _ xalxi, kratos _ xelisufleba) xalxis xelisufleba], rogorc terminis,
mniSvnelobis
ganviTarebis rogorc
evolucia
kvaldakval.
moqalaqeTa
mimdinareobda
Tavdapirvelad
mmarTveloba,
sazogadoebis
warmoSobis
gansxvavebiT
momentidan
monarqiis
an
aristokratTa mmarTvelobebisagan. magram jer kidev antikur periodSi demokratia
mmarTvelobis
`yvelaze
cud
formad~
iqna
aRiarebuli.
radgan berZnuli qalaq-saxelmwifoebis moqalaqeTa kulturis dabali done mmarTvelebs `saxalxo xelisuflebiT~ manipulirebis saSualebas aZlevdaT,
ris
gamoc
demokratiul
reJimTa
funqcionireba
xanmokleobiT gamoirCeoda da oxlokratiaSi (brbos xelisuflebaSi) gadaizrdeboda xolme, rac, Tavismxriv, tiranias aZlevda dasabams. amis gamo, aristotele demokratiasa da oxlokratias Soris gansxvavebas ver xedavda da uaryofiTad iyo ganwyobili pirvelis mimarT [Аристотель. Политика. т. 4. М., стр. 471-474, 491-492, 506-508]. aseTma Sefasebam Tavisi asaxva
hpova _ demokratias uaryofiTad aRiqvamen politikaSi, Semdgom ki TandaTanobiT amoiRes xmarebidan. axali
etapi
demokratiuli
mmarTvelobis
koncefciis
ganviTarebaSi safrangeTis didi revoluciis Semdgom daiwyo, roca demokratia ganixileboda rogorc sazogadoebrivi azris mimarTuleba, rac ayalibebs iseT socialur politikur moZraobas, romlis mizansac Seadgens monarqisa da elitarulobis uaryofa. demokratiis koncefciis Camoyalibeba dakavSirebulia mmarTvelTa da qveSevrdomTa Soris axali urTierTobebis damyarebis moTxovnilebiT, rac Tavis mxriv, gamoiwvia samoqalaqo sazogadoebis institutebis Camoyalibebam da individebis socialuri Tanasworobisa da avtonomiis moTxovnis dayenebam. Tumca demokratiis mimarT uaryofiTi damokidebuleba XVIII s. jer
kidev
ar
iyo
daZleuli.
es
imiT
aixsneba,
rom
demokratiis
realuri modeli rogoricaa yvela moqalaqis yoveldRiuri da uSualo monawileoba
erovnuli
msgavs
politkur
did
saxelmwifoebis warmonaqmnebSi
(da
ara
patara
praqtikulad
polisebis)
SeuZlebelia.
demokratiis Tavdapirvelma mniSvnelobam saxe icvala, cxovrebis axal pirobebs miesadaga. saxecvlilebis, transformaciis procesze gavlena iqonia
konkretuli
istoriulma
sazogadoebis
tradiciam,
kulturam,
demokratiis
politikurma
gamocdilebam.
da
demokratiis
rogorc xalxis xelisuflebis Tavdapirveli mniSvneloba arsebiTad gansxvavdeba misi realizaciis mravalferovan praqtikul formaTagan. gansxvavebas konkretul
rogorc
sazogadoebebSi
ganapirobebs
is,
rom
demokratiis, misi
ar
interpretacias,
realizaciis
arsebobs
misi
meqanizmebs analizis
aseve Soris erTiani
meTodologiuri principebi. pirvel SemTxvevaSi, normatiuli midgomis Tanaxmad, yalibdeba demokratiuli mmarTvelobis idealuri modeli, romelic
Seesabameba
samarTliani
mosaxleobis
mmarTvelobis
mentalobas,
Sesaxeb.
magram
mis
Sexedulebebs
realuri
pirobebi
demokratiuli mmarTvelobis idealur models praqtikis moTxovnebs usadageben. meore SemTxvevaSi, empiriul-aRweriTi midgomis mixedviT, demokratia,
im
principebis,
procedurebisa
da
politikuri
struqturebis erTobliobaa, romlebic TavianT efeqturobas avlenen sazogadoebriv realizaciisas.
da
individualur
saWiroebaTa
da
mizanTa
demokratiis
sxvadasxba
prioritetebidan
Teoriebi
gamomdinareoben,
an
jerovnebis
an
principis
mimarTaven
praqtikas
mmarTvelobis sistemis formirebisas. politikur Sexedulebaa
azrovnebaSi
araerTi
Camoyalibebuli,
avtoritetuli
Teoretikuli
xelisuflebis
organizaciis
demokratiuli mmarTvelobis formis Taobaze. demokratiis liberaluri Teoria [ix.: Ciddens Anthony. Sociology Polity Press. London, 1993, p. 331] efuZneba anglosaqsur tradicias, romelic demokratias
ganixilavs
mmarTvelobas. principi
rogorc
liberaluri
dominirebs
pasuxsageb
moralis
da
mixedviT
Tanamonawileobis
kompetentur
pasuxismgeblobis
principze
an
SedarebiTi
xelisuflebis wyaro aris xalxi, romelic Tavis nebas gamoxatavs ara pirdapir,
aramed
warmomadgenlebis
uflebamosilebebs mmarTvelobaSi
aniWebs
Cabmulni
meSveobiT,
garkveuli
arian
vadiT,
sagangebod
romelTac
erTis
momzadebuli
mxriv,
adamianebi,
magram meores mxriv, maTi saqmianoba mxolod imdenad aris efeqturi, ramdenadac eyrdnoba mxardaWeras mosaxleobis umravlesobis mxridan. urTierToba
xalxis
damyarebulia konstituciiT.
warmomadgenlebsa
uflebamosilebebsa konstituciaSi
da
da
TviT
ndobaze,
Setanilia
im
xalxs
da
Soris
ganisazRvreba
uflebamosilebaTa
CamonaTvali, romelTac xalxi gadascems Tavis rCeulebs da maT mier miRebul gadawyvetilebebze dawesebuli pasuxismgeblobis zoma. pirdapir (an identitaruli) demokratiis Teoria, romlis erTerTi avtoric iyo J.J. ruso [ix.: Руссо Ж.Ж. Трактаты. М., стр. 161-165], uaryofs warmomadgenlobiT princips. demokratia ganixileba rogorc xalxis
pirdapiri
gamoxatos
sakuTari
mmarTveloba, erTiani
romelsac
neba.
es
Tavad
Teoria
ar
Seswevs axdens
unari dayofas
mmarTvelebad da marTulebad. krebebze gamoTqmuli xalxis saerTo neba aris mTavrobaTa saqmianobisa da kanonTa Sedgenis safuZveli. pluralisturi
demokratiis
Teoriis,
momxreni
uaryofen
sazogadoebaSi xalxis erTian nebas, rogorc xalisuflebis saqmianobis safuZvels. SeuZlebelia arsebobdes xalxis erTiani neba imitom, rom TavianTi
bunebidan
gamomdinare
adamianebi
konkretul
saqmianobaSi
eyrdnobian ara sazogadoebriv, aramed kerZo sargeblobis princips. sazogadoeba ukve iseT socialur jgufTa erTobliobaa, romlebic sakuTari
interesebis
realizaciisken
iswrafvian.
politikur
gadawyvetilebaTa miRebisa da nebis Camoyalibebis procesebi am ZalTa
brZolaSi
mimdinareobs
Sedegadac
aRniSnuli
da
Tavisebur
procesis
kompromisad
monopolizeba
gvevlineba,
erTi
Zalis
ris mier
SeuZlebeli xdeba. demokratiis pluralisturi Teoria gamomdinareobs politikur
ZalTa
wonasworobidan,
rac
gamoricxavs
erTi
gabatonebuli jgufis saqmianobas Tavisi gansakuTrebuli interesebis gansaxorcieleblad. demokratiis elitaruli Teoriis mimdevrebis (erT-erTi maTgania i. Sumpeteri [ix.: Ciddens Anthony. Sociology Polity Press. London, 1993, p. 334]) TavianTi midgomis upiratesobis dasamtkiceblad Sebrunebul logikas iyeneben:
demokratiis
ideals
ki
ar
unda
avaridoT
Tavi,
aramed,
piriqiT, normad mxolod imis aRiarebas, rac praqtikiT aris Serwymuli. ramdenadac ar arsebobs rogorc calkeuli individis racionaluri qceva kenWisyris an gadawyvetilebebis miRebis dros, asev sayovelTao keTildReobis savaldebulo koncefcia, amdenad aucilebelia `Sromis politikuri danawileba~. gansazRvruli
vadiT
arCeuli
gabatonebuli
elita
iRebs
mosaxleobis umravlesobis politikuri warmomadgenlobis funqcias, romelic
amave
demokratiis
vadiT
moklebulia
moTxovnebi
winaaRmdegobaSia institutebis
(Cveulebriv,
erTmaneTTan)
formirebis
`demokratiuli
meTodi
moqmedebis
es
elitizmi
exeba
meTods.
i.
aris
SesaZleblobebs. da
mxolod Sumpeteri
politikur
demokratia
xelisuflebis aRniSnavda,
rom
gadawyvetilebaTa
misaRwevad institutis Seqmnis wesi, rodesac calkeul politikur Zalebs
eniWebaT
gadawyvetilebis
miRebis
ufleba
xalxis
xmis
mosapoveblad gamarTuli konkurentuli brZolis gziT~ [ix.: Ciddens Anthony. Sociology Polity Press. London, 1993, p. 335]. participaciuli demokratiis Teoriis [`participacia~ dasavlur politikur
mecnierebaSi
gaiazreba
rogorc
politikur
procesSi
moqalaqeTa (nebayoflobiTi an iZulebiTi) monawileobis yvela saxe gadawyvetilebaTa miRebis gavlenis moxdenis mizniT] momxreni uaryofen politikuri Sromis danawilebis princips. isini gamodian pirovnebis avtonomiis
individualuri
TviTgamoxatva monawileoba
ganixileba mTeli
participaciuli
TviTgamoxatvis rogorc
sazogadoebis
demokratiis
idealidan.
yovelmxrivi
masStabiT
Teoria
sxvadasxva
efuZneba
pirovnebis politikuri sferoebSi.
moqalaqeTa
uSualo
monawileobas politikur procesSi. 60-iani wlebisaTvis dasavleTis qveynebSi
monawileobis
demokratiam
farTo
gavrceleba
hpova
TviTmmarTvelobis sxvadasxva formebSi, axal socialur moZraobebSi
(magaliTad, mwvaneTa moZraoba), sazogadoebriv iniciativebSi, romlebic uaryofdnen
saxelmwifo
iZulebas.
zogierTi
rusi
mkvlevari
demokratiis, rogorc sazogadoebrivi movlenis Taviseburi analiziT gamoirCevian; isini monawileobis demokratias gamoyofen formaciul, civilizaciur
da
sistemur
midgomaTa
konteqstSi
[ix.: Панарин А.С.
Политология. М., 2001, стр. 177, 182, 184]. socialisturi
demokratiis
Teoria
ganmartavs
demokratias,
rogorc klasobrivi batonobis formas. am koncefciis farglebSi ori orTodoqsuli (k. marqsi, f. engelsi, v. lenini) da reformistuli (e. bernSteini, k. kaucki) tradicia ganviTarda. demokratiis paradoqsi orTodoqsuli interpretaciis mixedviT aris is, rom erTis mxriv, mxolod
socialisturi demokratia
amyarebs
xalxis xelisuflebas,
xolo meores mxriv, komunizmSi demokratia saerTod ispoba. komunizmis mSeneblobis ideologiurad fiqsirebuli mizani mowyvetilia realur cxovrebas
da
pirovnebis
mkacrad
uflebebi
gansazRvravs da
sazogadoebis
Tavsiflebebi
moTxovnilebebs,
msxverplad
ewireba
`sazogadoebriv interess~, romelic ar emyareba pirads, fiqciad iqceva. amasTan
dakavSirebiT
formirebis
praqtikulma
interesTa
moculobis
erTiani
nebis,
mcdelobam gziT
politikuri
mravalferovan
socialisturi
erTianobis
sazogadoebriv
demokratiis
reJimTa
kraxamde miiyvana. demokratiis
Teoriis
ganviTarebaSi
mniSvnelovani
wvlili
Seitanes pluralizmis [ix.: Ciddens Anthony. Sociology Polity Press. London, 1993, p. 331] momxreebma. Tumca pirvelad es termini jer kidev h. volfsonma (1679-1754)
SemoiRo,
demokratiuli
Teoriis
dasamuSaveblad
misi
gamoyeneba mxolod XX s. pirvel naxevarSi daiwyes (g. laski, r. dali, d. trumeni). am koncefciis Tanaxmad
demokratia ganixileboda rogorc
xelisuflebis organizacia, romelic yalibdeba sxvadasxva sistemaTa Soris
gafantvis
(difuziis)
pirobebSi
[ix.:
iqve,
gv.
335].
am
mniSvnelobiT demokratia gulisxmobs politikis mamoZravebel ZiriTad Zalad, anu sxvadasxva jgufTa aseve maT saqmianobasTan dakavSirebuli institutebis, ideebis, Sexedulebebis Tavisufal TamaSs, Sejibrs. praqtikulma gamocdilebam dagvanaxa, rom demokratiuli sajaropolitikuri
mmarTvelobis
amgvari
gagebis
yvela
upiratesobis
miuxedavad, xelisuflebis am modelis gamoyeneba SeiZleba mxolod sazogadoebaSi erTiani, yvela jgufebis xarjze, romelTa ararsebobac jgufTaSoris
gansxvavebebis
gadaulaxav
saxelmwifoebrivi gadawyvetilebebis miRebis
dabrkolebad
aqcevs
dros. demokratiis am
ganmartebaSi sustad aris gaTvaliswinebuli xelisuflebaze sxvadasxva jgufebis
gavlenis
xarisxi
da
xasiaTi,
sajaro
mmarTvelobis
aseve
pirovnebis
roli
politikur procesSi. demokratiuli arsebiTi
wvlili
miuZRvis
a.
leipharts,
Teoriis
ganviTarebaSi
romelmac
konsocialuri
demokratiis ideas daudo safuZveli [konsocialuri (ing. Consocialition _ gaerTianeba, amxanagoba, gaerTianebuli jgufi) ix.: Большой англо-русский словарь. т. 1. М., 1987, стр. 346]. igi demokratiis arss xedavda procedurul RonisZiebebSi da aqedan gamomdinare, daamuSava `xelisuflebis dayofis~ originaluri modeli, rac ganixilavda umciresobis interesTa warmomadgenlobis uzrunvelyofas, mmarTvelobis
romlebsac berketebTan
ar
gaaCniaT
miaxloebis
sajaro-politikuri
saSualeba
Лейпхарт А.
[ix.:
Демократия в многосоставных обществах. Сравнительные исследования. М., 1997, стр. 187]. aseTi
modeli,
koaliciuri
Cveni
mTavrobis
azriT,
Seqmnas,
pirvel
sadac
rigSi,
gulisxmobs
mmarTvelobaSi
monawileobas
miiRebs sazogadoebis ZiriTadi fenebis warmomadgeneli yvela partia. praqtikulad aseTi
modeli,
xelisuflebaSi romelic
demokratiuli
mimarTulia
Tanamonawileobis
umciresobis
politikur
periferiasa da opoziciaSi moqcevis winaaRmdeg, mxolod im SemTxvevaSi SeiZleba
iqnes
politikuri
gamoyenebuli,
organizacia
rodesac
da
atareben
jgufebs
gaaCniaT
SedarebiT
TavianTi
damoukidebel
politikas. XX
s.
meore
demokratiis
naxevarSi
Teoriamac.
arsebiTi
romelic
gavrceleba
hpova
sajaro-politikuri
sabazro
mmarTvelobis
organizacias warmoadgens ekonomikuri sistemis analogiurad, sadac gamudmebiT
mimdinareobs
gamyidvelebi statussa
`sasaqonlo~
xelisuflebis
Tu
privilegiebs
politikur
moqmedebad
mixedviTac
xmis
warmomadgenlebi, cvlian
moiazreba
micemis
gacvla-gamocvla,
procesi
TavianT
amomrCevelTa
mxolod
sargebels,
`mxardasaWerad~.
veqtoruli
ganimarteba
sadac
rogorc
qceva,
ris
erTgvari
`Sesyidva~ an `investicia~, amomrCevlebi ki, ZiriTadad, ganixilebian rogorc pasiuri `momxmareblebi~ [ix.: Creider U. The essence and peculiarity of theory market democratization. London, 1995c., p. 22-45]. demokratiis procedurul safuZvelTa Tanamedrove xedva ver uaryofs Tanamedrove sazogadoebis
teqnikur
ganviTarebas.
masobriv
komunikaciaTa
struqturaSi
eleqtronuli sistemis rolis TandaTanobiTma zrdam teledemokratias (`kibernokratias~) tradiciulad arCevnebis,
misca
dasabami.
damaxasiaTebeli
referendumebis,
xelisuflebisa
da
urTierTqmedebis
am
SemTxvevaSi
procedurebi
plebiscitebisa
samoqalaqo
(televizia,
demokratiis
mtkiced
da
a.S.
Catarebis
struqturebis
interneti)
ukavSirdeba dros
interaqtiuli
sistemebiT
teqnikuri
aRWurvilobis dones. politikis aseTi virtualizacia axal problemebs qmnis
sazogadoebis
integraciis
uzrunvelyofis,
moqalaqeTa
axal
gaerTianebebTan urTierTobis damyarebis, xelisuflebis kontrolis formebis
sazogadoebriobis
sasargeblod
Secvlis
da,
piriqiT,
politikuri monawileobisaTvis rigi SezRudvebis moxsnis, masobrivi azris kvalificiurobis Semowmebis, misi aRricxvis saSualebebisa da a.S. sferoebSi. im
faqtis
mosaxleobis
aRiarebam,
farTo
rom
fenebis
politikur
CarTva,
rig
cxovrebaSi
mkvlevarebs
xdeba ubiZgaT,
mniSvnelovnad gaeZlierebinaT rigiT moqalaqeTa roli proceduruli midgomis farglebSi. magaliTad, a. etcionim SemogvTavaza `amTvisebeli~ sazogadoebrivi reagirebs
sistemis
koncefcia,
sazogadoebisagan
roca
wamosul
xelisufleba
impulsebsa
da
fxizlad
moTxovnebze.
swored amgvari amTvisebloba, gamoxatavs xelisuflebis mzadyofans moqalaqeebTan
dialogisaTvis.
zemoaRniSnuli
midgoma
demokratiis
amgvar koncefciaSi hpova asaxva da ganviTareba [ix.: Bohman J., Rehg N. Deliberative Democracy. London, 1995., p. 22-45]. kompromisuli rogorc
demokratia
kompromisis,
social
gansxvavebul
reformistebs
socialur
ZalaTa
esmodaT, SeTanxmebis
gansazRvruli forma da amasTanave ar uaryofen, rom sazogadoebis miznebi icvleba pirovnebis cxovrebis pirobebis Sesabamisad. demokratiuli mmarTvelobis yovel zemoganxilul models Tavisi upitaresoba
da
mmarTveloba,
yvelaze
radikalurad SeTanxmebas,
nakli
gaaCnia.
naklebad
demokratia, gamodgeba
gadawyvetisaTvis, sxvadasxva
vinaidan
sazogadoebriv
rogorc
strategiul igi
politikuri problemaTa
interesTa
alternativaTa
mudmiv
damuSavebas,
tolerantulobasa da a.S. moiTxovs. demokratiuli tipis sajaro-politikuri mmarTvelobis garSemo Camoyalibebuli sxvadasxva Teoriebis, koncefciebisa da Sexedulebebis analizis Semdeg im daskvnamde mivediT, rom Tanamdrove TeoriebSi
asaxuli
demokratiis
arc
erTi
tipi
_
iqneba
es
elitaruli,
pluralisturi, patricipatoruli Tu sxva romelime _ wminda saxiT arc erT qveyanaSi ar arsebobs. realur sinamdvileSi demokratiuli politikuri sistemebi, rogorc wesi, Sereuli saxiT gvxvdeba. Tanamedrove demokratiul, sajaro-politikur mmarTvelobas, is daaxloebiTY icdaTxuTmet qveyanaSi arsebos, rigi saerTo Tvisebebi da struqturuli atributebi gaaCnia: 1. sayovelTaod gavrcelebuli kanoniereba, romelsac adasturebs xalxi perioduli arCevnebis formiT, xolo gadawyvetilebaTa miRebaSi mTavari
roli
dakisrebuli
aqvT
sakanonmdeblo
da
aRmasrulebel
organoebSi xalxis mier arCeul warmomadgenlebs. `suverenuli~ xalxi xelisuflebis
kontrols
axorcielebs
biurokratiasTan,
interesTa
jgufebTan da masobriv komunikaciaTa saSualabebTan erTad. Tavad institutTa
demoktariuli
sistema
ki
kontroldeba
rTuli
konstituciuri wyobilebiTa da sasamarTlo instanciebiT. 2. konkurentuli demokratiis dros mTavaria xorcieldebodes patiosani
da
damyarebuli
yovlismomcveli
arCevnebi)
da
konkurencia
(SejibrebiTobaze
warmomadgenlobiTobis
procesi,
raTa
uzrunvelyofili iqnes xalxis nebis Sesruleba. 3. politikur partiaTa arseboba, rac xalxis nebis formirebis, misi
gaazrebuli
arCevanisa
da
mTavrobaze
zegavlenis
procesTa
Semamsubuqebeli umTavresi meqanizmia. 4. samoqalaqo, politikuri da socialuri uflebebi. demokratiuli xelisuflebaTa cvalebad
sajaro-politikuri
da
moqalaqeTa
pirobebSi,
xolo
mmarTveloba,
urTierTobis
rTuli
maRalganviTarebul,
rogorc
forma,
xdeba
pluralistur
da
stabilur sazogadoebebSi didi efeqturobiT xasiaTdeba. zemoaRniSnul gviCvenebs, sistema,
rom
Teoriul
demokratia,
arsebiTad
midgomaTa
rogorc
politikuri
praqtikasTan
xelisuflebis
cxovrebis
Sefardeba
ganmsazRvreli
organizaciis
formaa,
romelic asaxavs sazogadoebrivi ganviTarebis ama Tu im alternativis Tavisufal da konkretul arCevas mosaxleobis mier. xelisuflebaSi mosaxleobis
yvela
erTdroulad
Riaa
fenis
monawileobis
socialuri
arCevanis
wyalobiT yvela
demokratia
variantis
mimarT.
rogorc linci aRniSnavs: `demokratia... aris politikur alternativaTa Camoyalibebisa
da
dacvis
kanonieri
ufleba,
rasac
Tan
axlavs
gaerTianebis, uflebebi;
sityvis
da
sazogadoebis
Sejibreba
sazogadoebis
SefasebiT;
yvela
pirovnebis
liderTa
ZiriTadi
Tavisufali
marTvis
politikuri
sxva
maTi
da
politikuri
Zaldautanebeli
pretenziebis
institutis
CarTva
perioduli demokratiul
procesSi~ [Lenz J.J. The breakdown of Democratic Regimes: Crisis, breakdown and Reeguilibration. Baltimor. L., 1990, p. 5.]. demokratiuli unikaluroba
politikuri
imaSi
mJRavndeba,
mmarTvelobis rom
mas
specifika
politikuri
da
wesrigis
organizaciis universaluri saSualebebi da meqanizmi gaaCnia. kerZod, amgvari
politikuri
sistema
gulisxmobs:
sazogadoebriv
da
saxelmwifoebriv saqmeTa marTvaSi yoveli moqalaqisaTvis monawileobis Tanabari uflebebis uzrunvelyofas: xelisuflebis ZiriTad organoTa sistemur
arCeviTobas;
iseTi
meqanizmebis
arsebobas,
romlebic
uzrunvelyofen umravlesobis SedarebiT upiratesobas da umciresobis uflebaTa
pativiscemas;
samarTlebrivi prioritets; politikur
xelisuflebis
meTodebis
mmarTveli
daTxovnisa
da
(konstitucionalizmi)
elitis
gadawyvetilebaTa
profesionalizms
kontrols
Secvlis
absolutur umniSvnelovanes
sazogadoebriobis
mxridan;
ideur pluralizmsa da SexedulebaTa konkurencias. samecniero politkur literaturaSi bolo xans didi yuradReba eTmoba
demokratiuli politikuri
ganviTarebis
wanamZRvrebisa
da
mmarTvelobis meqanizmebis
Camoyalibebisa dasabuTebas.
da
rusma
mkvlevarma a.i. melvilma, romelmac gamoiyena amerikeli mecnieri d. kempelis idea, gamoTqmuli naSromSi `amerikeli amomrCeveli~ (1990), im gansxvavebul faqtorTa aRricxvis Sesaxeb, romlebic gavlenas axdenen demokratiuli politikuri sistemis Camoyalibebis procesze, gamoyo Svidi
cvalebadi
Camoyalibebaze:
done,
romelic
sagareo
gavlenas
saerTaSoriso
axdens
sfero
demokratiis (saerTaSoriso
ekonomikuri situacia, mTavrobaTaSorisi da arasamTavrobo kavSirebi da
urTierTobebi);
faqtorebi
(erTiani
saxelmwifoebrivi teritoria,
da
erovnuli
erTiani
Camoyalibebis
saxelmwifo
erovnuli
identurobis grZnoba qveynis ganviTarebis zogadi social-ekonomikuri done); socialur-klasobrivi procesebi da pirobebis (sazogadoebis socialuri klasebsa
diferenciaciisa da
politikuri
socialur
jgufebs
Rirebulebebi
sazogadoebaSi;
da
politikuri
sazogadoebriv-politikur
da
ganviTarebis Soris);
orientirebi, faqtorebi
moZraobaTa
da da
done,
urTierToba
sociokulturuli romlebic
da
dominireben
procesebi organizebul
(partiaTa, jgufTa
urTierTqmedeba,
maTi
individualuri,
politikuri
pirovnuli
da
strategia
da
taqtika);
politikur-fsiqologiuri
faqtorebi
(ZiriTadad avtorTa konkretuli gadawyvetilebebi da moqmedebebi) [ix.: Мелвиль А.Ю. Демократические транзиты. М., 1999, стр, 41-43]. Cveni azriT, aseTi gansxvavebuli meTodologia im gansxvavebuli pirobebisa da faqtorebis aRricxvis saSualebas gvaZlevs, romlebic sxvadasxva qveynebSi demokratiuli sajaro-politikuri mmarTvelobis Camoyalibebaze axdenen gavlenas. dagrovili davaskvnaT,
praqtikuli
rom
demokratiuli
gamocdileba
politikuri
SesaZleblobas
gvaZlevs
wesrigis
stabilurobiT
gamorCeuli
sistemis
konkretul
wanamZRvrebs
politikuri
warmoadgens: qveynis ekonomikuri ganviTarebis sakmaod maRali done; sabazro
urTierTobebi
masobriv
da
komunikaciaTa
industriuli
ganviTareba;
ekonomika;
urbanizacia;
sazRvargareTis
qveynebSi
danergili demokratiis mxardaWera. demokratiuli politikuri sistemis funqcionireba SeuZlebelia moqalaqeTa keTidReobis sakmaod maRali donis politikur-kulturuli safuZvlis Sesabamis gansazRvrul sulier faseulobaTa gareSe. XX kidev
aTaswleulis
erTi
mZlavri
demonstraciuli
meore
naxevarSi
faqtori,
efeqti,
kerZod,
romelTa
vlindeba
demokratizaciis
dasavluri
ekonomikuri
demokratiebis da
socialuri
warmatebebi ara marto pativiscemas iwvevs sxva xalxTa mxridan, aramed aRiqmeba
rogorc
demokratiuli
politikuri
sistemis
da
sajaro
mmarTvelobis funqcionirebis pirdapiri Sedegi. yvela faqtori, rac gavlenas axdens demokratiis Camoyalibebaze, ase
Tu
ise
romelTac
vlindeba
miznad
politikuri SexedulebaTa
aqvT
wesrigis
elitaruli dasaxuli damyareba.
centralur
wreebis TavianT es
rols,
nebelobiT qveyanaSi
gansazRvravs
romlebsac
CanafiqrSi,
demokratiuli im
safuZveli
idealur eyrebaT
praqtikuli politikis bazaze da socialuri realobis Seqmnis wyaros warmoadgenen. im
qveynebSi,
romlebSic
surT
demokratiuli
politikuri
sistemebis SenarCuneba da funqcionireba, gamoiyeneba aseve garantiaTa sistema, rac mis arsebobas uzrunvelyofs. garantiaTa arsi is aris, rom isini sazogadoebrivi cxovrebidan gamodevnian im urTierTobebsa
da
tradiciebs,
romelTac
ZaluZT
warmoSvan
xelisuflebis
ukontroloba, monopolizeba, krizisi da destabilizacia. saxelmwifo TviTnebur
samarTali
miTvisebas,
krZalavs
suverenitetis
politikuri xelyofa
xelisuflebis
fasdeba
rogorc
uzurpacia, umZimesi danaSauli (saberZneTis konstituciis 120-e muxli; safrangeTis
konstituciis
me-3
muxli,
1995
w.
saqarTvelos
konstituciis me5 muxlis me-3 punqti) da Sesabamisad masze dawesebulia devna. kanoni krZalavs da devnas awesebs im mavneblur saqmianobaze, romelic mimarTulia saxelmwifoebrivi wyobis demokratiuli reJimis safuZvlebis winaaRmdeg. saxelmwifoebriv-samarTlebrivi xelisuflebis yovlisa,
koncentrirebis
unda
(saqarTvelos
sawinaaRmdegod
davasaxeloT
konstitucia
urTierTobebis
me-5
xelisuflebis muxlis
me-4
sistema
muSaobs.
upirveles
dayofis punqti),
sistema romelic
dafuZnebulia `Sekavebisa da sapirwoneebis~ meqanizmmze da moqmedebs umaRles
saxelmwifo
organoebTan
urTierTobaSi
[dawvrilebiT
xelisuflebis dayofis Sesaxeb ixileT amave naSromis III TavSi.]. imisaTvis, warmatebuli
raTa
da
sajaro-politikuri
Sedegiani,
aucilebelia
mmarTveloba
politikuri
iyos
kontrolis
meqanizmis arseboba. xelisuflebaze politikuri kontrolis meqanizmad gvevlineba mravalpartiuloba. opoziciis arseboba mudmivad amyofebs xelisuflebas
met-naklebad
samarTliani
kritikis
gavlenaSi
da
aiZulebs mudmivad imarTlos Tavi sazogadoebis winaSe. gansakuTrebiT efeqturad migvaCnia orpartiuli sistemebi. ori yvelaze warmomadgenlobiTi politikuri jgufi regularulad cvlis erTmaneTs
xelisuflebis
saTaveSi,
akontrolebs
erTimeores.
warmoiSoba xelisuflebis danawilebis erTgvarad damatebiTi sistema, drois mixedviT xelisuflebis moqceva im partiaTa xelSi, romlebic monacvleobiT dgebian saxelmwifos marTvis sadaveebTan. garantirebulia pirad urTierTobaTa, kulturisa da ideologiis sferos dacva totalitarizmis SeWrisagan. am mxriv gansakuTrebuli mniSvneloba
eZleva
imgvar
xelSeuxebloba,
azris,
mopovebisa
sindisis
da
Tavisuflebebs,
sityvis,
beWdvis
Tavisufleba.
rogorebicaa:
pirovnebis
Tavisufleba,
informaciis
damoukidebeli
sasamarTlo
samoqalaqo Tavisuflebisa da demokratiis umniSvnelovanesi garantiaa.
saxelmwifo
samarTalsa
da
politikaSi
xdeba
agreTve
im
garantiis gamoyeneba, romelic sazogadoebas totalitaruli ekonomikis Camoyalibebisagan icavs, es aris: sakuTrebis xelSeuxebloba, mcire da saSualo biznesis stimulireba, antimonopoliuri politika da sxva. demokratiuli
tipis
politikur
mmarTvelobas
axasiaTebs
moqalaqeTa da saxelmwifos urTierTpasuxismgeblobis principi. kanoni icavs
ara
marto
xelisuflebasac damtkicebuli mimarT
moqalaqeebs
moqalaqeebisagan.
xalxis,
rogorc
damokidebuleba.
am
xelisuflebisagan, rogorc
wesi,
xelisuflebis
sistemaSi
aramed
konstituciiTaa
suverenuli
gansakuTrebuli
wyaros
mniSvneloba
eniWeba xelisuflebis warmomadgenelTa pirovnul Tu saqmian Tvisebebs. demokratia, rogorc politikuri mmarTvelobis forma warmoudgenelia ganviTarebuli demokratiuli cnobierebis gareSe. demokratiuli politikuri sistemis principebisa da institutebis zemoT
mocemuli
cxovrebis
analizi
calkeuli
cxadyofs,
wesebis
rom
SeerTebiT
demokratia
ki
ar
politikuri
amoiwureba,
aramed
saxelmwifo da sazogadoebrivi marTvis zogad wyobas warmoadgens, rac adamianis
uflebaTa
da
TavisuflebaTa
pativiscemas
emyareba.
maTi
ganmaxorcielebeli principebi, universaluri normebi da procedurebi qmnian
demokratiuli
wyobis
politikuri
sistemis
CarCos,
zogad
formas. xolo mis konkretul Sinaarss sistemis tipis Taviseburebani gansazRvravs. istoriuli xasiaTi
(Tavis
praqtika
mowmobs,
minusebTan
erTasd)
cvlilebebze
reagirebis
demokratiis
formalurma
farTo
rom
demokratiis
sistemis
adaptaciis,
SesaZleblobebs
xasiaTma
misca
formaluri momxdar
iZleva.
saSualeba
swored
dasavleTis
qveynebs, SeenarCunebinaT stabiluroba da Seguebodnen sazogadoebaSi mimdinare cvlilebebs. dasavlur demokratiaTa formalurma xasiaTma ganapiroba maTi gamdidreba sxva sistemebis, maT Soris saxelmwifo socializmis pozitiuri elementebis xarjze. Cveni azriT, demokratiul politikur mmarTvelobaze gadasvla moiTxovs
samoqalaqo
formirebas
sazogadoebis
sazogadoebriv-politikuri
Sesabamisi
institutebis
organizaciebis,
sxvadasxva
asociaciebis Seqmnas, romelTa meSveobiTac mosaxleobis sxvadasxva fenebis warmomadgenlebs SeeZlebaT politikur procesSi monawileobis miReba
da
mTavrobis
politikur
artikulireba da realizeba.
kursSi
sakuTar
interesTa
samoqalaqo
sazogadoebis
ganmtkicebis,
damoukideblobis
mopovebis procesSi qveyana egueba axal reJims, wyvets `loialobaze gadasvlis~ problemas. miaRwevs biurokratiis
progresuli
loialuroba. samoqalaqo
xdeba
axal reJimTan adrindeli elitis, fenebis,
politikur
sazogadoebis
da
politikuri
opoziciis
sazogadoebriv
ganviTarebasTan
erTad
safuZvlebze.
iqmneba
ideaTa,
midgomaTa, poziciaTa Sedarebisa da Sepirispirebis pirobebi. mxolod am
gziT
da
ara
umciresobis
SexedulebaTa
umravlesobisaTvis
iZulebiTi TavsmoxveviT aris SesaZlebeli sazogadoebis namdvilad demokratiuli
konsolidireba
da
misi
ganviTareba
axal
saerTo
bazisur faseulobaTa farglebSi. bunebrivia, rom axali politikuri sistema umravlesobis mxridan mxardaWeras hpovebs, Tuki SeimuSavebs da Tanmimdevrulad gaatarebs iseT politikur kurss, romelic upasuxebs mis interesebs da uzrunvelhyofs ara marto politikur uflebebsa da Tavisuflebebs,
aramed
gaumjobesebasac.
cxovrebis
amgvari
pirobebis
mxardaWeris
mTeli
kompleqsis
mudmivad
SenarCuneba
demokratiuli wyobilebisa da misi politikuri sistemis safuZvelTa safuZvelia. demokratiul mmarTvelobaze gadasvla erTjeradi aqti ki ara, sakmaod
xangrZlivi
xangrZlivobis stadiaSi
am
saqarTveloSi
procesia:
gansxvavebuli periodebs
sxvadasxva periodi
erTnairi
demokratiul
qveyanas
esaWiroeba.
gardamavali
mmarTvelobaze
ganviTarebis magram
yvela
xasiaTi
gadasvlis
eqneba.
praqtikis
analizi saSualebas gvaZlevs, gamovavlinoT misi zogierTi erovnuli niSani da Tavisebureba. demokratiisa gasdevs
da
saqarTveloSi
saqarTveloSi
avtoritarizmis 1990
damyarebuli
wlidan
dRemde
politikuri
avtoritarul-demokratiulia.
alternativa
swored
wiTel
mimdinare
mmarTveloba, amaSi
zolad
cvlilebebs. Cveni
mdgomareobs
azriT, misi
gardamavali xasiaTi. saqarTvelos
axlandeli
konstitucia
gardamavali
periodis
politikuri sistemis politikur-samarTlebriv fundaments warmoadgens. aq
ganmtkicebul
konstituciuri
wyobis
safuZvlebs,
demokratiuli
xasiaTi aqvs. konstituciis
I
muxlSi
(me-2
punqti)
miTiTebulia,
rom
saqarTvelos politikuri wyobis forma demokratiuli respublikaa [ix.: saqarTvelos konstitucia. Tb. 1995, gv. 3].
me-5
muxlSi
gadmocemulia
demokratiis
ZiriTadi
principebi;
`saqarTveloSi saxelmwifo xelisuflebis wyaroa xalxi. saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba konstituciiT dadgenil farglebSi~. `xalxi Tavis Zalauflebas axorcielebs referendumis, uSualo demokratiis sxva formebisa da Tavis warmomadgenlebis meSveobiT~ [ix.: saqarTvelos konstitucia. Tb. 1995, gv. 6]. saqarTvelos saxelmwifo
1995
wlis
xelisuflebis
konstitucia
akanonebs
sakanonmdeblo,
agreTve
aRmasrulebel
da
sasamarTlo Stoebad dayofis demokratiul institutes [iqve]; adgens mmarTvelobis respublikuri formisaTvis damaxasiaTebeli saxelmwifo xelisuflebis struqturas, romelic moicavs: saqarTvelos prezidents [iqve. gv. 26-32], saqarTvelos parlaments [iqve. gv. 17-26], mTavrobasa da sasamarTloebs [iqve. gv. 33-37]. uryevia sakanonmdeblo xelisuflebis yvela organos arCevnebis tradiciuli demokratiuli sistema. SeiZleba
Tu
ara
iseT
qveyanaSi,
rogoricaa
saqarTvelo
demokratiuli mmarTvelobis Camoyalibeba? msoflios mravali qveynis istoriuli
gamocdileba
cxadyofs,
rom
es
SesaZlebelia.
magram
mxolod im pirobiT, Tu xalxis socialurad mniSvnelovani fenebis umetesoba eTanxmeba xelisuflebis saTaveSi mdgomi Zalebis politikas. obieqturi masobriv
da
arafalsificirebuli
politikur
aqciebSi
arCevnebis
gamovlenili
gziT
miRebuli
xalxis
da
mxardaWera
mmarTveli Zalebisa da saxelmwifo institutebis politikis mimarT, demokratiuli saxelmwifos umTavresi kriteriumia. amgvari mxardaWeris mudmivad SenarCuneba demokratiis obieqturi maCvenebelia. saqarTveloSi
demokratiuli sajaro-politikuri mmarTvelobis
Camoyalibebas xels uSlis mosaxleobis farTo fenebis politikuri kulturis
dabali done, kerZod, ki is, rom sazogadoebis
umravlesobas
ar
surs,
mowydes
avtoritarizms,
ar
wevrTa grZnobs
aucileblobas, mudmivad daicvas Tavisi uflebebi da Tavisuflebebi, da dauSvas saxelmwifos konstituciur safuZvelTa SebRalva. avtoritarul avtoritarizmis avtoritarizmi
Segnebas tradicia
yovelTvis
istoriulad qarTuli dominantur
aqvs
gadgmuli
fesvebi,
mentalitetidan
modis.
faqtors
wamroadgenda
saqarTvelos politikur cxovrebaSi. mravali qarTveli Teoretikosis politikuri prioritetebis swored aqedan iRebs saTaves.
mniSvnelovnad migvaCnia imis aRniSvna, rom, demokratiuli tipis politikuri mmarTvelobis damyarebisaTvis aucilebelia demokratiuli tradiciebi, dialogis, kompromisze wasvlis, urTierTTanamSromlobis kultura,
xelisuflebis
unari
da
miswrafeba,
rom
sazogadoebaSi
daamyaros da xeli Seuwyos umciresobis uflebebisa da interesebis pativiscemas.
erTi
ganviTareba,
rac
sityviT, mokle
saWiroa
droSi
ver
demokratiuli moxerxdeba,
cnobierebis
miT
umetes
_
avtoritaruli meTodebiT. xazi unda gavusvaT imasac, rom saqarTvelos mmarTveli Zalebi cdiloben Cvens qveyanaSi gadmonergon dasavleT evropuli liberalurkonservatiuli
demokratia
misi
formalur-raodenobrivi
kriteriumebiTurT. amgvarma
sesxebma,
dasavleT
evropuli
faseulobebis
aziis,
afrikis zogierT qveynis erovnul niadagze gadmonergvam dagvanaxa, rom msgavsi mcdelobebi marcxisTvisaa ganwiruli. saubaria, pirvel rigSi, politikur
sistemaTa
dasavluri
meTodebis
danergvaze
aRniSnul
modelebisa
da
regionebSi
es
modernizaciis aRiares
TviT
dasavleTis mecnierebmac [Мухаева Р.Т. Политология. М., 1997, стр. 303-304]. demokratia erovnul
saqarTveloSi
safuZvlebze
SeiZleba
ganviTarebuli,
iyos
mxolod
erovnuli
qarTuli,
Taviseburebebis,
kulturisa da mravalsaukunovani tradiciebis gaTvaliswinebiT. migvaCnia, rom saqarTvelosaTvis yvelaze ufro misaRebi unda iyos
politikuri
procesis
pluralistuli
modeli.
mecnieruli
analizisa da sxvadasxva modelis Sepirispirebis Sedegad [dawvrilebiT am sakiTxis Sesaxeb ixileT amave naSromis me-4 Tavisi me-3 paragrafSi] im daskvnamde mivediT, rom aseTi modeli uzrunvelyofs demokratiuli tradiciebis rogorc warsuls, maT Soris sabWoTa periodis, aseve axali,
Tanamedrove
civilizaciaSi
Casaxuli
formebis
analizs.
pluralisturi demokratiuli politikuri sistema yvelaze misaRebia Tanamedrove, procesis
gardamavali
pluralisturi
periodis modeli
saqarTvelosaTvis;
SeZlebs,
politikuri
aRmofxvras
politikur
urTierTobaTa tradiciuli konfliqturoba da SezRudos moqalaqeTa poziciebisa
da
Sexedulebebis
poliaruloba,
rogorc
politikuri
kulturis qarTuli Tviseba. Cveni
azriT,
konkurentuli
da
qarTuli miT
demokratia
umetes,
ver
gaxdeba
gansakuTrebiT,
mxolod
identitaruli
(koleqtivisturi), ufro mosalodnelia, rom igi miiRebs demokratiis
rogorc erTi, ise meore tipis elementebs. am mtkicebis sasargeblod Semdegi argumentebis moyvana SeiZleba. radganac saqarTvelos konstitucia sakuTrebisa yvela formas (kerZo, saxelmwifo, municipaluri da a.S.) Tanabaruflebianobas awesebs, bunebrivia,
ekonomikur
da
maSasadame,
socialur
da
politikur
interesTa jgufebis mravalferovnebis formirebas da funqcionirebas unda iTvaliswinebdes. aqedan momdinareobs am interesTa matarebel jgufebs
Soris
warmoSobili
kanonzomieri
winaaRmdegobrioba
da
konkurencia, rogorc sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva sferoSi maTi
gamovlenis
aucileblad aspeqts
iZens
Tavisi
formebis
formebi.
demokratia
politikur
ZalTa
araerTmniSvnelovani
Camoyalibeba
amgvar
socialur
SejibrebiTi
SedegebiT.
garemoSi
urTierTobebis
misi
demokratiuli
dasavleT evropuli da amerikuli modelis
Sesabamisad unda warimarTos konkretul urTierTobaTa kalapotSi ama Tu
im
qarTuli
koreqtivis
gaTvaliswinebiT.
konkurentuli
demokratiis normebi Cadebulia saqarTvelos 1995 wlis konstituciaSi. magram
Tanamedrove
saqarTvelos
socialuri
da
politikuri
cxovreba ar xasiaTdeba mxolod individTa da jgufTa Soris arsebuli konkretuli sakmaod
urTierTobebiT.
mniSvnelovan
qarTul
rols
sazogadoebaSi
asrulebda
Temuri,
tradiciulad
koleqtivisturi
urTierTobebi, ra safuZvelzec unda ganxorcieldes mmarTveloba da TviTmmarTveloba, adgilobrivi demokratia. Cveni daskvnis Tanaxmad, qarTuli demokratia xasiaTdeba rogorc pluralisturi, ufro zustad _
integraciuli,
romelic
demokratias.
es
sawyisebidan
momdinareobs.
moicavs
ukanaskneli
saerTocivilizaciuri
warmomadgenlobiT
swored
tradiciuli
demokratiis
sawyisia.
da
uSualo
koleqtivisturi
warmomadgenlobiTi
Tanamedrove
dasavluri
xasiaTo
demokratia,
ZiriTadad, warmodgenlobiTia. warmomadgenlobiTi
demokratiis
realizeba
xdeba
parlamentarizmisa da saprezidento institutis ganviTarebiT, xolo uSualosi _ pirvel rigSi, adgilobrivi TviTmmarTvelobis institutis ganviTarebiT.
qarTuli
sazogadoebis
demokratizacia
ver
ganxorcieldeba saxelmwifo aparatis sruli demokratizaciis gareSe. kanonireba demokratiuli cxovrebis, saxelmwifo aparatis, saxelmwifo samsaxuris institutis
fuZemdebluri principia
[jer-jerobiT Cveni
realoba am ilustracias ver axdens, metic, demokratiis bevri principi, maT Soris kanonis winaSe yvelas Tanasoroba deklaraciis donezea, mmarTvelo
elita
faqtiurad
kanonis
zeviT
dgas].
qarTulma
politikurma
sistemam,
ganviTareba
daiwyo
romelic sabWouri
Camoyalibebis sistemis
stadiaSi
rRvevis
imyofeba,
Sedegad.
igi
ganekuTvneba demokratiaze gardamavali sistemis tips da TandaTanobiT TviTmyofad, erovnuli modelis sistemad yalibdeba. amgvari daskvnis gakeTebis uflebas gvaZlevs qarTul sinamdvileSi iseTi elementebis damkvidreba, sistema;
rogoricaa:
politikuri
sazogadoebrivi
socialuri
jgufebis
pluralizmi;
organizaciebis,
interesTa
mravalpartiuli
moZraobebis,
warmomadgenlobis
sxvadasxva Camoyalibeba:
demokratiuli saarCevno sistema; parlamentarizmi; TviTmmarTvelobisa da mmarTvelobis sistemis formireba; institucionalizmi; adamianis uflebaTa saxalxo
damcavi damcvelis
TandaTanobiT danergvis
meqanizmis
institutis
formireba;
mcdeloba
Seqmna;
da
sikvdiliT
SemoReba;
privatizacia
sxva
dasjis
gauqmeba;
sasamarTlo
sistemis
da
[marTalia
sabazro
ekonomikis
CamoTvlili mniSvnelovani
momentebidan xelSesaxebad mxolod ori _ sikvdiliT dasjis gauqmeba da
saxalxo
damcvelis
institutis
SemoReba,
sCans,
mainc
unda
vivaraudoT, rom saqarTvelo ganviTarebis demokratiul gzaze sxvlas gaarZelebs]. Tanamedrove demokratiis
etapze
erT-erT
demokratiuli
monapovrad
procesebis
SeiZleba
maCveneblad
miviCnioT
da
masobrivi
informaciis saSualebebis (presa, radio, televizia) funqcionireba. saqarTvelos demokratizaciis procesSi didi mniSvneloba aqvs im Rirebulebebs, romliTac xelmZRvaneloben moqalaqeebi, gansakuTrebiT saxelmwifo moxeleebi qcevisa da politikuri procesebis Sefasebisa. postsabWoTa saqarTvelos moqalaqeTa didi nawilisaTvis, rogorc wesi, damaxasiaTebelia,
`sabWouri
totalitarul-avtoritaruli sovietikusad~
Camoyalibebas
mentaliteti
da
reJimi
uwyobda
xels
[ix.:
v.p.
cnobiereba.
gurgeniZe,
sabWouri
adamianis
`homo
sazogadoebis
politikuri sistema postsabWour saqarTveloSi. Tb. 2000, gv. 39]. yofil sabWoTa
saqarTveloSi
adamianebs
warmodgena
hqondaT
iseT
`samSoblo~,
`sazogadoeba~,
araswori,
cnebebze,
rogoricaa:
`saxelmwifo~,
`partia~,
deformirebuli `partiotizmi~, `xelisufleba~,
`nacionalizmi~ da sxva. aRniSnulma faqtorma xeli Seuwyo erovnuli faseulobebis erovnuli
damaxinjebul gadafasebas, romlis Sedegadac
da
politikuri
nihilizmi,
demokratiuli
politikuri
mmarTvelobis
gurgeniZe,
30-50-iani
wlebis
ssrk-Si
ramac
uaryofiTad
Camoyalibebaze
politikuri
gaCnda
imoqmeda [ix.:
sistemisa
v.p. da
saxelmwifo aparatis deformaciis Sesaxeb, Sss akademiis samcniero Sromebi. t. 1. Tb. 2000, gv. 7-17]. msoflio
gamocdileba
demokratizaciis
procesi
gviCvenebs,
rom
politikuri
SeiZleba
ganxorcieldes
sistemis sxvadasxva
saSualebebiTa da meTodebiT. italiaSi, iaponiaSi, CileSi, germaniaSi, aziisa
da
afrikis
portugaliaSi Tanamedrove
mraval
qveyanaSi
revoluciis, ruseTSic
es
espaneTSi
moxda
ki
sazogadoebis
_
samxedro
gziT,
evoluciis
gziT.
politikuri
sistema
da
Sesabamisad, demokratizaciis procesi evoluciis gziT viTardeba. saqarTveloSic
politikuri
mmarTvelobis
demokratizacia
evoluciis xasiaTs miiRebs, Tu ufro mizanswraful da Seuqcevad xasiaTs
miiRebs
process
brZola
abrkoleben
cnobiereba,,
im
movlenebis
[pirvel
gaCanagebuli
rigSi
ekonimika,
winaaRmdeg,
esaa
romlebic
“gabzaruli
sazogadoebis
am
erovnuli
korumpirebuloba,
totaluri ukanonoba. Cven savsebiT viziarebT amasTan dakavSirebiT prof. v. WanuyvaZis da prof. n. WiTanavas mosazrebebes. [ix. v. WanuyvaZe _ gabzaruli cnobiereba, gaCanagebuli cxovreba da Soreuli momavlis rwmena;
J.
`politika~
#7,
1998;
n.
WiTanava,
gardamavali
periodis
social-ekonomikuri problemebi. III nawili, Tbilisi 2001]. qarTul
politikur
sajaro-politikur axali
iuridiul
mmarTvelobaze
konstituciis
konstituciuri
da
miReba
samarTali.
gadasvlis
[ix.:
Tb.
mecnierebaSi
p.
demokratiul
dasawyisad
cnobilaZe
1999,
gv.
61-68;
miCneulia
saqarTvelos v.p.
gurgeniZe,
sazogadoebis politikuri sistema postsabWour periodSi, Tb. 2000, gv. 38-126;. v.p. gurgeniZe, z.g. gelaSvili saqarTvelos
konstitucia da
sazogadoebis politikuri sistemis srulyofa (rusul enaze), Tb. 1999, gv. 27-87] da es marTebulicaa, radgan saqarTvelos konstituciis mTeli Sinaarsi,
dawyebuli
moqalaqeTa
samarTlebrivi
mdgomareobidan,
damTavrebuli saxelmwifo organoebis Seqmnisa da maTi saqmianobis principebiT, swored demokratiuli sistemis xorcSesxmis ideiT aris gamsWvaluli. saTanadod
konstituciaSi
gamovlenili
atributebi,
rogorebicaa:
abstraqtuladaa
demokratiuli saxalxo
gaTvaliswinebuli
sistemis
xelisufleba
iseTi da
da
aucilebeli
xelisuflebis
ganxorcieleba, xelisuflebaTa danawilebis principi (mux. 5), adamianis uflebaTa kanoniT
da
TavisuflebaTa
gaTvaliswinebuli
uzenaesoba SemTxvevebisa)
da
SeuzRudavoba (mux.
7),
(garda
ekonomikuri
Tavisufleba (preambula), Tavisufali mewarmeoba da konkurencia (mux. 40), konstituciuri uzenaesoba (mux. 6.) da sxva mravali.
SeiZleba aRmocenebul globaluri
Tamamad
iTqvas,
saxelmwifos,
misi
viTarebidan
civilizebuli
rom
saqarTvelos,
Tanamedrove
gamomdinare,
konstituciuri
axlad
mdgomareobidan
ZaluZs
ideebi
rogorc
realobad
da
da
aqcios
saxelmwifosa
da
sazogadoebis marTvaSi daamkvidros is saukeTeso monapovrebi, rasac saxelmwifo
xelisuflebis
demokratiuli
politikuri
sistemis
Teoriuli safuZvlebi iTvaliswinebs. amrigad, demokratiuli procesi _ es aris konkretul drosa da sivrceSi
mimdinare
procesi,
romelSic,
ra
Tqma
unda
dominirebs
zogadi kanonzomierebebis da RirebulebaTa obieqturad gansazRvruli universaluri gamoxatuli politikuri
buneba,
magram,
amave
individualobiT. procesi
dros,
am
igi
gamoirCeva
TvalsazrisiT,
saqarTveloSi
xasiaTdeba,
mkveTrad
demokratiuli
rogorc
zogadi
kanonzomierebis gavleniT, aseve arsebuli politikuri reglamentis specifikurobiT.
qarTul
sinamdvileSi,
demokratiuli
politikuri
institutebis umTavresi daniSnulebaa: 1. erTiani, pluralisturi, Ria sazogadoebis formireba; 2. sazogadoebaSi
qmediTi,
demokratiul
principebze
agebuli
efeqtiani sajaro-politikuri mmarTvelobis Camoaylibeba; 3. Tanamedrove sazogadoebis arsebuli amorfuli bunebis daZleva, rac, pirvel rigSi gulisxmobs sazogadoebis, rogorc mkacrad gansazRvruli
struqturis
mqone,
sistemuri
warmonaqmnis
Camoyalibebas; 4. aRniSnuli
struqturis
adekvaturi
politikuri
interesebis
institucionalizebis SesaZlebloba; 5. am
institutebs
Soris
TanamSromloba,
integraciisa
da
amave
dros, jansaRi koncefciis garemos Seqmna; 6. politikur gadawyvetilebaTa miRebis procesSi marTvis wminda teqnokratiuli modelebisaTvis upiratesobis miniWeba, rac unda daefuZnos
sajaro-politikuri
mmarTvelobis
racionalur
principebs; 7. politikuri pasuxismgeblobis efeqturi formebis Camoyalibeba; ekonomikaSi pluralisturi tendenciebis waxaliseba; 8. ekonomikuri
da
politikuri
urTierTqmedeba da sinqronizacia.
demokratiis
Setanxmebuli
Tavi III saxelmwifo-sajaro-politikuri mmarTvelobis sistemaSi. 3.1
saxelmwifos adgili da roli politikur sistemasa da sajaro mmarTvelobaSi.
gardamavali periodis saxelmwifos problema Tanamedrove sinamdvileSi erT-erTi
yvelaze
damkvidrda
da
aqtualuria.
xSirad
XX
gamoiyeneba
saukuunis termini
oTxmocdaTian
`postsabWouri
wlebSi
saxelmwifo~,
romelic asaxavs gardamavali periodis saxelmwifos arssa da xasiaTs da Tanamedroveobis
axali
movlenaa,
romlis
mravali
mxare
jer
kidev
ar
gamxdara dawvrilebiTi mecnieruli Seswavlisa da analizis sagani, Tu ar CavTvliT bolodroindel ramdenime naSroms [ix.: al. mujiri, Tanamedrove gardamavali
periodis
saxelmwifo:
politikur
_
samarTlebrivi
Taviseburebani, kanonmdebloba, momavali. Tb., 2000, gv. 20-41; p. cnobilaZe saqarTvelos konstituciuri samarTali. Tb., 1999, gv. 79-80; g. lobJaniZe, saxelmwifosa da samarTlis Teoria. quTaisi, 2000, gv. 199-210]. amave dros unda aRiniSnos, rom dRemde ar arsebobs naSromi arc samecniero statiisa da arc monografiis saxiT, romelSidac gaanalizebulia saxelmwifos adgili da roli sajaro-politikuri mmarTvelobis sistemaSi. yvelaze garkveviT postsabWouri saxelmwifos ZiriTadi Taviseburebani vlindeba mis aRmocenebaSi, socilaur xasiaTSi, formebSi, mis adgilsa da rolSi
politikur
saxelmwifos
sistemaSi.
ganszaRvraven,
politikur
rogorc
da
iuridiul
politikuri
mecnierebebSi
sistemis
centralur
instituts, ZiriTad elemens. es imas niSnavs, rom saxelmwifo, ZiriTadad, Tavis TavSi moicavs sistemas yvela niSansa da funqcias. miuxedavad amisa, saxelmwifo
gansakuTrebuli
politikuri
institutia.
misi
Taviseburebani
naTlad ikveTeba sxva politikur institutebTan, umTavresad, samoqalaqo sazogadoebasTan misi Sedarebis Sedegad. sazogadoebis ganviTarebis mTeli istoriis manZilze, sazogadoebis politikuri
mmarTvelobis
struqturaSi
saxelmwifo
misi
obieqturad
aucilebeli Semadgeneli elementi iyo. amave dros, igi rogorc yvela sxva Semadgeneli rgoli _ politikuri partiebi da sxvadasxva
sazoagadoebrivi
organizaciebi, romelTac politikuri xasiaTi aqvT _ SeiZleba warmoiSvas sazogadoebis
politikuri
sistemis
ganviTarebis
gansazRvrul
etapze
da
Seasrulebs ra masze dakisrebul amocanebs, gaqres. saxelmwifos Tvisobriobis
Semadgeneli
mixedviT
mravalfunqcionaluri
elementebis
gansxvaveba
politikuri
mravalferovneba
dakavSirebulia
institutis
da
misi,
rogorc
specifikasTan,
romelic
amavdroulad umniSvnelovanesi socialuri fenomenia.
sazogadoebis saxelmwifo
cxovrebis
uaRresad
sxvadasxva
politikur
sferoebSi
institutad
da
ekonomikaSi
gvevlineba.
TumcaRa,
mivakuTnebT ra saxelmwifos sakuTriv politikur gaerTianebaTa ricxvs, ar unda
movaxdinoT
misi
politikuri
xasiaTis
absolitizeba
da
ar
unda
ganvuxiloT is, rogorc `wminda~, absoluturad mmarTvelobiTi instituti. saqme is aris, rom saxelmwifos mravalwaxnagovan saqmianobas, misi sxvadasxva organoebis msgavsad, aqvs rogorc `wminda~ politikuri, aseve arapolitikuri aspeqtebic,
magaliTad,
saorganizacio,
safinanso,
saorganizacio-teqnikuri
(yovelgvari `teqnikuri~ standartebis, normebis SemuSavebasa da dadgenasTan dakavSirebuli)
da
sxva.
isini,
marTalia,
asocirdebian
saxelmwifos
politikur saqmianobasTan, magram TavisTavad ar aqvT aseTive xasiaTi. analogiuri parlamentis,
suraTi
isaxeba
mTavrobis,
calkeul
sxvadasxva
saxelmwifo
saministroebisa
organoTa da
_
uwyebebis,
sakonstitucio sasamarTlosa da sxva institutebis mxridanac. isini, rogorc arsiTa
da
xasiaTiT
saxelmwifos
politikuri
meqanizmis
Semadgeneli
nawilebi, amavdrouelad ara mxolod politikur fuqciebs asruleben da amitomac
mxolod
politikuri
organoebisa
da
organizaciebis
ar
warmoadgenen. isini asruleben arapolitikur _ ekonomikur, finansur da sxva funqciebsac da sazogadoebis politikur mmarTvelobaSi mravalmxrivi roli akisriaT. amgvarad,
saxelmwifos
socialuri
xasiaTis
yoveli
mxare
ver
moTavsdeba `politikuri sistemis~ kategoriaSi. miuxedavad amisa, arsebul realobaSi (da ara Teoriul abstraqciaSi) politikuri sistema, rogorc adamianTa cxovrebis socialuri fenomeni, maT gareSe ar arsebobs. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
struqturaSi
saxelmwifos
gansakuTrebul adgils ganapirobebs Semdegi faqtorebi: pirveli, saxelmwifo erTaderTi sruli Zalauflebis mqone organizaciaa qveynis masStabiT; meore, saxelmwifo gansazRvravs sazogadoebis ganviTarebis ZiriTad mimarTulebebs yvelasa da TiToeulis interesTa Sesabamisad; mesame, saxelmwifo oficialur pirad
(warmomadgenlad)
gvevlineba
rogorc
qveynis
SigniT,
aseve
saerTaSoriso arenaze; meoTxe, gamocemul kanonTa safuZvelze, romelsac yvela
wevrisaTvis
maiZulebeli
xasiaTi
aqvs,
xorcieldeba
sazogadoebis
marTva, saxelmwifos saqmianobis reglamentacia, romelic i. kantis sityvebiT, samarTlebriv
kanonebs
daqvemdebarebuls
mravalricxovan
adamianTa
gaerTianebas warmoadgens [ix.: Кант И., Собр. соч., т. 4. часть 2., стр. 233], mexuTe, saxelmwifo
xelisuflebis
profesionalizacia,
sajarooba,
saxelmwifo
organoebis
sazogado an
iq
saqmeTa
marTvis
momsaxureTaTvis
sxva
adamianTa marTvis uflebamosilebaTa nebayoflobiTi an iZulebiTi xasiaTi aqvs;
meeqvse,
politikuri
sivrcis
specifikuroba
da
mkafio
sazRvrebi.
saxelmwifos aqvs geografiuli sazRvrebi, teritoria, romelzec vrceldeba misi Zalaufleba da iuridiuli areali, romelic moicavs im moqalaqeebs,
visac masTan mimarTebaSi iuridiulad gamyarebuli uflebebi da movaleobebi gaaCnia, ixdis gadasaxadebs, e.i. materialurad uwyobs xels da uzrunvelyofs saxelmwifo
organoebis
gansakuTrebuli
arsebobasa
adgili
da
da
roli
saqmianobas;
sazogadoebis
meSvide,
saxelmwifos
politikur
sistemaSi
ganisazRvreba imiT, rom igi Tavis xelSi aqcevs uzarmazar materialur da finansur saSualebebs. saqarTvelos
moqmedi
kanonmdebloba
rigi
yofili
sabWoTa
respublikebis msgavsad, agreTve am qveynebis politikuri da samarTlebrivi praqtika,
saxelmwifo
amJRavnebs.
am
sakuTrebis
qveynebSi
prioritetze
privatizacia
da
uaris
Tqmis
denacionalizacia
tendencias mimdinareobs
saxelmwifos monopolizmTan brZolisa da pluralizmis droSiT ukeTesi momavlis miRwevis lozungebiT. eWvi ar aris, rom sakuTrebis formaTa pluralizms upirateoba gaaCnia erT-erTi
formis
monopolizmTan
SedarebiT.
magram
es
unda
xdebodes
aucilebeli pirobebis gaTvaliswinebiT. kerZod, `demokratiuli~ Tu sxva romelime tipis privatizaciis niRbiT ar unda daiSvas saxalxo dovlaTis arasamarTlebrivi miTviseba xelisuflebas amofarebuli mcire jgufis mier. rogorc es moxda postsabWoTa saqarTveloSi da yofil ssrk respublikaSi. sazogadoebisa da politikuri sistemis stabilurobisTvis aucilebeli piroba,
Cveni
azriT,
sakuTrebis
balansia.
rogorc
mravali
qveynis
gamocdilebidan Cans, saxelmwifos stabilurobis umniSvnelovanesi piroba swored kargad ganviTarebuli saxelmwifo sakuTrebaa. srulebiT ar aris SemTxveviTi qveyanaSi
is
garemoeba,
etatizmis
rom
masStabebma
ganviTarebuli ara
erTgvar,
mrewvelobis magram
sakmaod
mqone
bevr
STambeWdav
zomebs miaRwia. ganviTarebul samrewvelo qveynebSi gasaxelmwifoebriobis Sedarebisas SeiZleba SevniSnoT, rom inglisis ekonomikaSi saxelmwifo seqtorze modis erovnuli produqciis saerTo raodenobis 53%, safrangeTSi _ 48%, germaniaSi _ 47,2%, iaponiaSi _ 25% [ix.: Теория государства и права.(под ред. М.Н. Марченко), м. 2006, стр. 206]. im dros, roca saqarTveloSi es maCvenebeli ver aWarbebs sam procentsac ki [ix.: Tacis. ekonomikuri politikisa da samarTlebrivi sakiTxebis qarTul
_
evropusli
sakonsultacio
centri,
(saqarTvelos
ekonomikis
kvartaluri mimoxilva), Tb., 1999 #1, gv. 20]. sazogadoebis
politikur
sistemaSi
saxelmwifos
gansakuTrebul
adgilas da rols marTvisa da iZulebis specialuri aparati ganapirobebs. ra
Tqma
unda,
politikur
partiebsa
da
masobriv
sazogadoebriv
organizaciebsac hyavT TavianTi mudmivmoqmedi aparatebi. es organizaciebi maT gareSe
normalur
funqcionirebas
ver
SeZlebdnen.
magram
saxelmwifo
aparatisagan gansxvavebiT maT struqturaSi ar gvxvdeba iseTi organoebi,
rogoricaa
policia,
sasamarTlo,
prokuratura,
saxelmwifo
uSiSroebis
organoebi. garda amisa partiul da sazogadoebriv organizaciebs, saxelmwifo organoebisagan
gansxvavebiT,
ar
gaaCniaT
saxelmwifo-saxelisuflebo
uflebamosilebani. saxelmwifo sazogadoebis politikuri sistemis sxvadasxva elementTa Soris imiTac gamoirCeva, rom flobs iuridiul saSualebaTa ganStoebul sistemas, rac saSualebas aZlevs, operatiulad marTos ekonomikis mravali dargi
da
efeqturi
sxvadasxva
zegavlena
saxelmwifo
saxelisuflebo
moaxdinos
organoebi,
sazogadoebriv
romlebsac
uflebamosdilebani,
ara
urTierTobebze.
gaaCniaT
mxolod
saxelmwifo-
gamoscemen
normatiul-
samarTlebriv da individualur aqtebs TavianTi kompetenciis farglebSi, aramed
uzrunvelyofen
kidec
maT
realizacias.
amis
miRweva
sxvadasxva
saSualebebiT xdeba: aRzrdis, waxalisebisa da darwmunebis, am aqtebis zust Sesrulebaze
kontrolis
dawesebis,
aucilebel
SemTxvevaSi
saxelmwifo
iZulebis zomebis miRebis gziT. sazogadoebis politikur sistemaSi saxelmwifo gamoirCeva imiT, rom aqvs suvereniteti. saxelwifo xelisuflebis suvereniteti saxelmwifos erTerT niSanTagania. am niSnis Sinaarsi mdgomareobs saxelmwifo xelisuflebis uzenaesobaSi qveynis SigniT _ yvela moqalaqisa Tu maT mier Camoyalibebuli arasaxelmwifoebrivi
organizaciebis,
qveynis
gareT
_
saxelmwifos
damoukideblobis (TviTmyofadobis) mimarT, sagareo politikis warmarTvaSi da sxva organizaciebTan urTierTobebis mogvarebaSi. saqarTvelos politikuri sistemis Ria xasiaTidan gamomdinare, xalxis mier warmomadgenlobiTi demokratiis ganxorcieleba niSnavs imas, rom irCevs ra warmomadgenlobiT organos (magaliTad parlaments), xalxi aZlevs mas mandats, ganaxorcielos saxelmwifo mmarTveloba xalxisave saxeliT. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
ganxorcielebaSi
xalxis
monawileobis kidev erT faqtors warmoadgens saqarTvelos konstituciiT aRiarebuli
saxalxo
samarTlis instituti, sakanonmdeblo aucilebelia,
iniciativa. romelic
iniciativis Seikribos
es
aris
saqarTvelos
warmoadgens
uSualod mosaxleobis
ganxorcielebis kanonproeqtis
konstituciuri
meqanizms,
mxardasaWerad
mier
rosTvisac xelmowerebis
gansazRvruli raodenoba. saqarTvelos konstituciis 67-e da 120-e muxlebiT, Sesabamisad, Cveulebrivi kanonproeqtis wardgenas esaWiroeba aranakleb 30000 amomrCevlis
xelmowera
[ix.
saqarTvelos
konstitucia.
1995w.
gv.
25],
konstituciuri kanonproeqtis warsadgenad ki _ aranakleb 200000 amomrCevlisa [ix. saqarTvelos konstitucia. 1995w. gv. 41]. miuxedavad imisa, rom saxelmwifo xelisuflebis warmomadgenlobiTi organoebis meSveobiT xalxi gamoxatavs Tavis suverenitets, ar iqneboda marTebuli,
gvefiqra,
TiTqos
mxolod
es
iyos
sakmarisi
saxalxo
mmraTvelobis ganxorcielebisaTvis. politikuri sistemis uZiriTades rgols, romlis
erT-erT
Semadgenel
nawilad
sxva
organoebTan
erTad,
warmomadgenlobiTi organoebi gvevlineba da sxva socialur institutebTan erTad
qmnis
politikuri
mmarTvelobis
gansakuTrebul
organizacias,
warmoadgens saxelmwifo. saxelmwifo garda mravali politikuri instituti axdens zemoqmedebas sazogadoebis cxovrebaze. garda amisa aqtualobas iCens sazogadoebaSi sxvadasxva socialuri institutis Tanafardobis problemac _ mag., vis ufro efeqturad SeuZlia gadawyvitos esa Tu is konkretuli, ekonomikuri, politikuri, socialuri amocanebi. saxelmwifo, rogorc sazogadoebis mmarTvelobiTi da maorganizebeli Zala, mowodebulia uzrunvelyos yvela arasaxelmwifoebrivi organizaciis normaluri saqmianoba maTi sawesdebo amocanebis farglebSi, xeli Seuwyos maT ganviTarebas da srulyofas. misi ganxorcielebis meqanizmi Semdegnairia: 1.
saxelmwifo
aniWebs
moqalaqeebs
konstituciur
uflebebs,
gaerTiandnen sazogadoebriv organizaciebSi da qmnis aucilebel pirobebs maTi
warmatebuli
saqmianobisaTvis.
sazogadoebrivi
organizaciebi
sargebloben farTo politikuri TavisuflebebiT (sityvis, beWdvis, mitingebis, demonstraciebis da sxva); 2. saxelwifo gansazRvravs sazogadoebrivi organizaciis samarTlebriv mdgomareobas. saxelmwifos mxriv sazogadoebrivi organizaciebis saqmianobis samarTlebrivi reglamentacia ifargleba mxolod mocemuli organizaciebis wesdebaTa damtkicebiT; 3.
sazogadoebrivi
organizaciis
saqmianobas
icavs
saxelmwifo.
sazogadoebrivi organizaciebis uflebebis da interesebis dacva xorcieldeba saqarTvelosa da sxva saxelmwifo organoebis mier. amave dros, saxelmwifo axorcielebs zedamxedvelobas sazogadoebrivi organizaciebis mier kanonis moTxovnaTa Sesrulebaze da uzrunvelyofs maT mkacr Sesrulebas. saxelmwifosa da sazogadoebrivi organizaciebis aseTi TanamSromloba da
urTierTqmedeba
xels
uwyobs
sazogadoebis
politikuri
sistemis
stabilurobas da efeqtur sajaro-politikur mmarTvelobas. urTierTqmedebis
xasiaTis
mixedviT
ganasxvaveben
daxurul
da
Ria
politikur sistemebs, sajaro mmarTvelobis formas. Ria
politikuri
TanamSromlobas
amyarebs
sistemebis
pirobebSi
politikur
partiebTan,
saxelmwifo romlebic
mWidro
amavdroulad
politikuri sistemis institucionalur qvesistemaSia Semavali politikuri infrastruqturis umniSvnelovanes komponents warmoadgens.
politikuri partia, rogorc wesi, sakmaod formalizebuli politikuri organizaciaa
da
mowodebulia
imisaTvis,
rom
moipovos
politikuri
xelisufleba Tavisi programis gansaxorcieleblad. iseTi partiebi,
sazogadoebrivi
warmoadgens
organizaciebis,
obieqtur
aRmoceneba,
process,
romelic
rogoric
saSualebas
aris
iZleva,
gamovlindes sxvadasxva jgufis saerTo interesebi. saxelmwifo ki zustad is socialuri
institutua,
sadac
politikuri
interesebi,
miznebi,
idealebi
SeiZleba mogvevlinos rogorc sazogadoebrivi interesebi. amitom saxelmwifo gamodis politikuri brZolis umniSvnelovanes da Zalzed faseul obieqtad, gansazRravs partiebis monawileobas saxelmwifo xelisuflebis mopovebaSi. politikuri
partiis
zusti
iuridiuli
gansazRvrebebi
mocemulia
sxvadasxva qveynis konstistuciaSi da arsebiTad gansxvavdeba adgilobrivi politikuri da samarTlebrivi tradiciebis mixedviT. sxva konstituciebisagan gansxvavebiT
saqarTvelos
1995
wlis
konstitucia
ar
Seicavs
sagangebo
debulebebs, romlebic gansazRvraven politikuri partiebis statuss da maT rols
politikur
sistemaSi,
magram
arapirdapir
ganamtkicebs
mravalpartiulobis princips. mravalpartiulobis
principi
niSnavs
imas,
rom
saxelmwifo
cnobs
moqalaqeTa uflebas, gaerTiandnen politikur partiebSi Tavisi politikuri Sexedulebebis Sesabaisad. magram aqve unda aRvniSnoT, rom saqarTbelos konstituciis 26-e muxlis Tanaxmad [ix.: saqarTvelos konstitucia, Tb., 1995, gv. 11], es ar gamoricxavs kompetenturi saxelmwifo organoebis uflebas, kanoniT dadgenili wesiT gaauqmon an akrZalon politikuri gaerTianebis (partiebis) saqmianobas, romelTa mizani iqneba saqarTvelos konstitucieuri wyobilebis damxoba an ZaladobiT Secvla, qveynis damoukideblobis xelyofa, teritoriuli
mTlianobis
darRveva.
aseTi
sanqcia
sajaro
mmarTvelobis
organoebma SeiZleba gamoiyenon im organizaciebis, politikuri moZraobebisa da gaerTianebebis mimarT, romlebic ewevian omis an Zaladobis propagandas, aRviveben erovnul, kuTxur, religiur an socialur SuRls. politikuri
mmarTvelobis
institucionalur
qvesistemaSi
gansazRvruli adgili uWiravs zewolis jgufebs, romelTac saxelmwifo, rogorc wesi, gagebiTa da pativiscemiT ekideba. saqarTveloSi mxolod axla iwyeba zewolisa da interesTa jgufis Camoyalibeba. aRniSnuli jgufebi SeiZleba iyos an ar iyos oficialurad gaformebuli da regisrirebuli organizaciis saxiT, magram maTi aqtivoba da gavlena
sul
ufro
SesamCnevia.
am
TvalsazrisiT
aRsaniSnavia
qarTvel
mewarmeTa kavSiris saqmianoba, romelic mkacrad akritikebs saerTaSoriso savaluto fondis karnaxiT SemuSavebul ekonomikur politikas saqarTveloSi. maTi azriT makroekonomikuri politika xels uwyobs samrewvelo produqciis imports saqarTveloSi adgilobrivi warmoebis sazianod.
aranakleb CarCoebSi
mniSvnelovani
urTierTobebi
da
rTulia
saxelmwifosa
politikuri
da
profesiul
mmarTvelobis kavSirebs,
sxva
sazogadoebriv organoebs Soris. profkavSirebis amgvari daxasiaTeba mocemulia farTo samecniero da sazogadoebriv-politikur
literaturaSi
[dawvrilebiT
saqarTvelos
profesiuli kavSirebis Sesaxeb ix.: v. gurgebiZe, z. gelaSvili. saqarTvelos konstitucia da politikuri sistemis srulyofa, Tb., 1999, gv. 86, 87]. amitom ver
vxedavT
SeniSvniT
misi
dawvrilebiT
SemovifarglebiT
ganxilvis
saqarTvelos
aucileblobas.
mxolod
erTi
damoukidebeli
profkavSirebi
Camoyalibebis stadiaSia, amitomac naadrevia laparaki politikur sistemaSi misi efeqturi funqcionaluri saqmianobis Sesaxeb. damoukidebeli
profkavSirebis
saqmianoba,
samarTlebrivi
da
politikuri statusi regulirdeba saqarTvelos konstituciiT da kanoniT, romelic miiRo saqarTvelos parlamentma 1997 wlis 2 aprils [saqarTvelos kanoni
`profesiuli
uwyebani,
2
aprili
kavSirebis 1997,
#617].
Sesaxeb~ masSi
ix.:
saqarTvelos
naTqvamia,
rom
parlamentis
profkavSiri
aris
nebayoflobiTi sazogodebrivi gaerTianeba (organizacia) romlis wevrebic dakavSirebulni arian erTmaneTTan profesiuli interesebiT. profkavSirebis mizania mSromelTa uflebebisa da iteresebis dacva. saqarTvelos
konstituciiT
garantirebulia
profkavShirebis
Seqmnisa
maTSi gaerTianebis uflebebi. saqarTvelos konstitucia gvevlineba
da
aseve
profkavSirebisa da sxva sazogadoebrivi organizaciebisa da moZraobebis damoukideblobis garantad [ix.: saqarTvelos konstitucia, gv. 11]. politikuri
sistemis
istoriaSi
gancalkevebulad
dgas
sakiTxi
saxelmwifosa da eklesiis urTierTobis Sesaxeb. rogorc wesi, sazogadoebaTa umravlesobis politikurma sistemebma, gansakuTrebiT Tanamedrove etapze, formalurad gamoiyvana eklesia Tavisi Semadgenlobidan. ganmtkicebulia
moxda
saxelmwifos
konstituciurad,
gamoyofa
kerZod,
eklesiisagan.
saqarTvelos
es
principi
konstituciis
me-9
muxlSi [ix.: saqarTvelos konstitucia. gv. 6], romlis mixedviT saxelmwifo formalurad ar ereva ekelesiis saqmianobaSi, xolo eklesia, romelsac aqvs keTilSobiluri miznebi sulieri aRzrdisa da sazogadoebis aRorZinebisa, ar ereva
saxelmwifo
praqtikuladac umniSvnelovanes politikuri
da
cxovrebaSi,
politikaSi
formaluradac
elements
kontaqtebi
sazogadoebis
warmoadgens,
saxelmwifosa
miuxedavad
radgan da
amisa,
politikuri
saqarTveloSi
eklesias
Soris
eklesia sistemis calkeuli
konkretul
_
istoriul viTarebaSi sakmaod itensiuri da sagrZnobia, ase iyo tradiculad. swored
amitom
aRiarebs
saxelmwifo
saqarTvelos
konstituciaSi
marTlamadidebluri eklesiis gansakuTrebul rols saqarTveloSi.
gansakuTrebuli saxelmwifos
da
urTierTmimarTeba
adgilobriv
da
damokidebuleba
TviTmmarTvelobasa
da
axasiaTebs
mmarTvelobas
saqarTveloSi [aRniSnuli problemis Sesaxeb dawvrilebiT ix.: gurgeniZe v. p. sazogadoebis politikuri sistema postsabWour saqarTveloSi. Tb., 2000, gv. 127-144]. kerZod,
saqarTveloSi
konstitucia
gamoyofs
adgilobriv
TviTmmarTvelobas saxelmwifo xelisuflebis organoebisagan da gadascems mas
uflebas,
damoukideblad
gadawyvitos
adgilobrivi
mniSvnelobis
sakiTxebi, flobdes, sargeblobdes da gankargavdes municipalur sakuTrebas. adgilobrivi TviTmmarTveloba xorcieldeba moqalaqeebis mier arCevnebis, pirdapiri demokratiis meSveobiT. samwuxarod saqarTvelos
saqarTveloSi
axal
momxdari
konstituciaSi
cnobili
arsebiTad
ver
movlenebis aisaxa
gamo
saqarTvelos
teritoriuli mowyobisa da centraluri da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebs Soris urTierTdamokidebulebis zogadi principi. es bunebrivicaa, radgan
qveyanas,
faqtobrivad
romelsac
(da
separatizmis
araiuridiulad)
idealebis
waarTves
misi
momxreTa
teritoriis
wyalobiT ganuyofeli
nawilebi, romelzec misi iuridiqcia aRar vrceldeba, aseT pirobebSi azrs kargavs
konstituciiT
ganisazRvros
aseTi
urTierTobebi
da
misi
momwesrigebeli normebi. magram es saWiroebas moklebulia manam, sanam ar aRdgeba
saqarTvelos
teritoriuli
mTlianoba
da
sruli
iurisdiqcia
erTiani teritoriis farglebSi. zemoTaRniSnuli mizezebis gamo, saqarTvelos konstituciiT pirdapir ar ganisazRvreba adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa saxeebi da maTi konstituciur _ samarTlebrivi mdgomareoba. amrigad, warmoadgens
saqarTveloSi saxelmwifosa
da
sazogadoebis sxva
politikuri
politikuri
mmarTveloba
institutebis
organul
erTianobas, romelsac obieqtrurad gaaCnia sxvadasxva politikuri funqcia. politikuri
sistema
uzrunvelyofs
sagareo
da
saSinao
politikis
gatarebas, ayalibebs, gamoxatavs da icavs sxvadasxva socialuri jgufebis interesebs,
misi
xasiaTis
(tipi,
saxeebi)
ganisazRvreba
im
socialuri
garemoTi, romelSic aRmocendeba da funqcionirebs politikuri sistema. amasTan sxvadasxva istoriuli
erTad,
sajaro-politikur
damatebiTi
maxasiaTeblebi
garemoebis,
sazogadoebis
mmarTvelobas da
SeiZleba
Taviseburebebi
sulieri
cxovrebis,
hqondes
konkretuli erovnuli
tradiciebisa da mentalitetis gaTvaliswinebiT. mis
SemadgenlobaSi
SeiZleba
Sevides
rogorc
formalurad,
ise
faqtobrivad, sxvadasxva socialuri instituti, romelTac pirdapir an iribad gaaCniaT gansaRvruli mmarTvelobiTi funqciebi.
politikur
sistemaSi
saxelmwifo
mTlianobaSi
Sedis
rogorc
sazogadoebis politikuri, struqturuli, teritoriuli warmonaqmni da ara mxolod
misi
calkeuli
organoebis
saxiT,
romlebic
axorcieleben
mmarTvelobiT funqciebs. saxelmwifos
obieqturad
warmoadgens
sazogadoebis
sistemis
umniSvnelovanes elements, magram Tavis funqciebs asrulebs sxva politikur institutebTan
_
partiebTan,
organizaciebTan
da
profkavSirebTan
moZraobebTan,
sxva
TviTmmarTvelobis
sazogadoebriv adgilobriv
organoebTan urTierTmimarTebaSi. xelisuflebis mdgomareobs
politikuri
samarTlebrivi
koncefciis
mTavari
saxelmwifos
magistraluri
aSenebaSi.
amJamad
xazi Cven
samarTlebrivi saxelmwifos ZiriTad niSnebze yuradRebas ar vamaxvilebT, magram
erTi
unda
gasaTvaliswinebelia
iTqvas,
politikosebis,
miRweuli mecnierebis,
Sedegebis
paralelurad
publicistebis
da
sxva
sferos warmomadgenlobis SeSfoTeba samarTlebrivi saxelmwifos Senebis gzaze arsebuli seriozuli winaaRmdegobebis gamo.
3.2
xelisuflebis danawileba da sajaro-politikuri mmarTvelobis srulyofa saqarTveloSi.
saxelmwifo
xelisuflebis
ganawileba
samarTlisa
da
politikis
TvalsazrisiT aris principi, romlis Tanaxmad demokratiul, samarTlebriv saxelmwifoSi unda arsebobdes erTmaneTisagan damoukidebeli ganStoebani: sakanonmdeblo,
aRmasrulebeli
da
sasamarTlo
xelisufleba.
aRniSnuli
principis arseboba, politikuri sistemis stabilurobis erT-erTi yvelaze mniSvnelovan maCveneblad da kriteriumad migvaCnia. xelisuflebis ganawilebis sistema imdenad efeqturad gamoiyureboda, rom mas moiazreben rogorc demokratiuli politikuri sistemis aucilebel pirobas. saxelmwifo xelisuflebis danawilebis politikur-samarTlebrivi doqtrina
sakmaod
xelisufleba
Zvelia.
gagebulia,
(sakanonmdeblo,
aRniSnuli
rogorc
principis
sxvadasxva
saaRmsruleblo,
mixedviT
saxelmwifo
saxelisuflebo
funqciaTa
erToblioba,
romelsac
sasamarTlo)
axorcieleben erTmaneTisagan damoukidebeli saxelmwifo organoebi. sanam uSualod ganvixilavdeT mocemul problemas, sasurvelia, SevexoT Tavad
termins `xelisuflebis danawileba~. Cven veTanxmebiT mkvlevar p.
cnobilaZis
mosazrebas,
romelic
eWvis
qveS
ayenebs
aRniSnuli
terminis
marTebulobasa da sizustes [ix.: cnobilaZe p. saqarTvelos konstituciuri samarTali. Tb., 1999 w. gv. 180]. saqarTvelos konstituciaSi (me-5 muxli, me-4 punqti) gamoyenebulia termini `xelisuflebis danawileba~ romelic zustad ar asaxavs aRniSnuli fenomenis
arssa
da
xasiaTs.
mocemuli
`cneba
saTaves
iRebs
inglisuri
terminidan~ `Separation of powers~ [ix.: Большой англо-руский словарь. М., 1990, т. 2. стр. 845], rac konkretulad niSnavs `xelisuflebaT ganawilebas~ aRsaniSnavia isic, rom
sityva
ricxvSia
`xelisufleba~
gamoyenebuli.
monografiaSi
(maT
yvela
yvela
Soris
samecnieri
ucxo
`xelisuflebaTa ganawileba~
Sesabamis
enebzec)
pirvelwyaroSi
publikaciaSi, yvalgan
(rusulad) [ix.:
mravlobiT
gamokvlevaSi
gamoiyeneba
termini
Tu _
Юридический энциклопедический
словарь. М., 1987, стр.402] rac Cveni azriT, optimalurad gamoxatavs am cnebis arssa da xasiaTs [naSromSi `xelisuflebis danawilebis~ nacvlad SemdgomSi gamoiyeneba termini _ `xelisuflebsTs ganawileba~, rac ufro marTebulad migvaCnia da amitom mizanSewonilad vTvliT, rom saqartvelos konstituciaSi aisaxos
Sesabamisi
cvlileba
da
sityvebi
`xelisuflebis
danawileba~
Seicvalos sityvebiT _ `xelisuflebaTa ganawileba~]. saxelmwifo xelisuflebaTa ganawilebis idea wamoayenes jer kidev antikuri da Sua saukuneebis epoqaTa moazrovneebma (aristotele, polibiosi, ceceroni, marsilius paduaneli da a.S.) rogorc damoukidebeli moZRvreba igi Camoayaliba XVIII saukuneSi frangma ganmanaTlebelma da moazrovnem Sarl
lui monteskiem, romelmac ganaviTara da Seavso ingliseli moazrovnis jon lokis moZRvreba. qarTveli
politikur-samarTlebrivi
azrovnebis
sasaxelod
unda
aRiniSnos XII saukunis saqarTveloSi yuTlu-arslanis dasis politikuri programa,
romelSidac
javaxiSvilis `srulqmnas~
azriT, Soris
gansazRvruli
asaxulia
xelisuflebaTa
yuTlu-arslanis gansxvavebaa:
`aq
kanonmdeblobisa
da
ganawilebis
moTxovnaSi saucxood
gangebis
idea.
iv.
`gangebulebisa~
da
aris
ufleba
erTmaneTs erTis
Soris
mxriv
da
srulyofis ufleba meore mxriv. marto es gansazRvra qarTveli saxelmwifo samarTlisa da azrovnebis didi ganviTarebis damamtkicebelia~ [javaxiSvili i. qarTuli eris istoria. Tb., 1965, t. II, gv. 250]. yuTlu-arslanis saqarTvelos
politikur
saxelmwifo
programaSi
wyobilebis
gardaqmnis
mTeli
feodaluri
iuridiul
safuZvlad
miCneulia saxelmwifo xelisuflebaTa ganawilebis saerTo moZRvreba. am movlenis ivane javaxiSviliseuli Sefaseba savsebiT asaxavs yuTluarslanis
dasis
gamosvlas
zogadsakacobrio
mniSvnelobas
politikur
cxovrebaSi. Tanamedrove eqpoqaSi ki xelisuflebaTa ganawilebis principi konstitucionalizmis safuZvlad aris aRiarebuli. xelisuflebaTa ganawilebis buneba ar SeiZleba erTmniSvnelovani iyos. erTi
mxriv,
es
principi
dakavSirebulia
sazogadoebrivi
urTierTobebis
specifikasTan, roca sazogadoebis mmarTveloba ganawilebulia sxvadasxva xelisuflebebs Soris, meore mxriv, xelisuflebaTa ganawilebis principi demokratiis
atributad
gamodis
da
xels
uwyobs
sajaro-politikuri
mmarTvelobis srulyofas. xelisuflebaTa
ganawileba
konstitucionalizmis
erT-erTi
fuZemdebeluri principia. demokratiisa da Tavisuflebis uzrunvelsayofad, mocemuli Teoriis Tanaxmad, sakmarisi ar aris mxolod ramdenime organos Soris xelisuflebaTa ganawileba. amas garda, aucilebelia, rom arc erTma maTganma ar miiRos gabatonebuli mdgomareoba meoreze. S. mxolod
monteskies zomieri
azriT,
saerTod
sajaro-politikuri
politikuri
Tavisufleba
mmarTvelobis
dros
iq
miiRweva sadac
gamoricxulia xelisuflebis borotad gamoyenebis SesaZlebloba, risTvisac aucilebelia
saxelmwifoSi
damkvidrdes
xelisuflebaTa
ganawileba
sakanonmdeblo, saaRmasruleblo da sasamarTlo xelisuflebad. S. montesie Tavis mniSvnelovan naSromebSi `kanonTa sulis~ meTerTmete wignSi werda, rom saxemwifoSi
Tavisufali
uzrunvelsayofad
wyobisa
aucilebelia
da
politikuri
xelisuflebaTa
«Избранные произведения». М., 1955, стр. 87].
ganawileba
Tavisuflebis [Монтескье Ш.,
xelisuflebaTa borotqmedebis
ganawilebis
Tavidan
acileba.
ZiriTadi amis
mizania
aRsakveTad,
xelisufalTa
rogorc
xazgasmiT
aRniSnavda S. monteskie, saWiroa iseTi wesis damkvidreba, romlis drosac sxvadasxva
xelisuflebas
SeeZleba
erTmaneTi
Seakavos,
SezRudos.
xelisuflebaTa aseTi urTierTSekaveba _ gawonasworeba aucilebeli pirobaa maTi marTlzomieri da SeTanxmebuli funqcionirebisaTvis kanonis farglebSi. aseT
pirobebSi
sajaro-politikuri
mmarTvelobac
srulyofilebisaken
iswrafvis. xelisuflebaTa ganawilebis principi mravali qveynis konstituciebma SeiTvisa. met-naklebad srulad da Tanamimdevrulad igi realizebulia aSS-s 1787 wlis konstituciaSi. aSS-s garda kidev mravali qveyanaSi damkvidrda sami xelisufleba _ sakanonmdeblo, aRamasrulebeli da sasamarTlo. droTa modifikacia
ganmavlobaSi ganicada.
xelisuflebaTa
zogierTi
axali
ganawilebis
konstituciis
koncefciam
SemoqmedTa
azriT
saxelmwifo xelisuflebis sami Stos gamoyofa mTeli sisruliT ar asaxavs arsebuli realiebs. laTinuri amerikis zogierTi qveynis konstitucia (1987 w. nikaraguas, 1983 w. braziliis, 1991 w. kolumbiisa da sxva). oTxi xelisuflebis arsebobidan
gamomdinareobs.
damatebiTaa
dasaxelebuli
saarCevno
xelisufleba. frangi politologebi da iuristebi [ix.: Blanc C., Yirieu M., Yaquet P. Cra
nds regimes estranqers P., 1988. p.90], qarTveli mkvlevarebi [ix.: mujiri a.
Tanamedrove
gardamavali
Taviseburebani,
periodis
kanonmdebloba,
saxelmwifo:
momavali.
politikur-samarTlebrivi
Tb.,
2000.
gv.
60]
meoTxe
xelisuflebad damfuZnebel xelisuflebas asaxeleben. xelisuflebis es Sto moiazreba, pirvel rigSi, rogorc sazogadoebrivi da saxelmwifo wyobilebis sakonstitucio safuZvlebis dadgenis rwmuneba referendumis, damfuZnebeli krebis, parlamentis gadawyvetilebaTa gziT. zogjer xelisuflebaTa met raodenobasTanac gvaqvs saqme, calkeul konstituciebSi (alJiri, nikaragua) laparakia sakontrolo xelisuflebis Sesaxeb da xuTi xelisuflebaa dasaxelebuli. `sakontrolo xelisufleba~ SvedeTis konstituciaSicaa dafiqsirebuli [ix.: Чиркин В.Е. Государствоведение. М., 1999, стр. 97]. sakontrolo
rwunebaTa
gansaxorcieleblad
mTel
rig
qveynebSi
arsebobs generaluri kontrolioris, generaluri auditoris Tanamdebobebi Tavis aparatiturT. filosofiur,
sociologiur,
iSviaTad
asaxeleben
`mediis
meoTxe
xelisuflebis
xelisuflebas~.
politikur sxva
literaturaSi
saxeebsac:
zogjer
partiuls,
saeklesio
arc
Tu
teqnikurs,
xelisuflebazec
laparakoben [ix.: Цыпин В. Церковное право. М., 1996, стр. 327]. aseT klasifikaciebSi
xSirad
sxvadasxva
movlenebia
aRreuli:
xelisufleba
rogorc
aseTi,
sazogadoebrivi xelisuflebaa da am ukanasknelis gansakuTrebuli forma _ saxelmwifo xelisufleba. saxelmwifo xelisuflebaTa ganawileba sulac ar gulisxmobs Cinur kedels
mis
tradiciuli
sxvadasxva sami
demokratiul
Stoebs
Stos
qveynebSic
aRmasrulebeli
Soris.
erTmaneTis
cxovrebaSi
sferoebSi
kanonmdeblobs
xelisuflebac
realur ara
SeRweva
oden
(delegirebuli
xdeba
SeWra.
am
TviT
parlamenti,
aramed
kanonmdebloba
did
britaneTSi, mTavrobis wardginebiT miRebuli prezidentis dekret-kanonebi italiaSi,
kanonis
saqarTvelos
Zalis
mqone
konstituciis
droebiTi
Tanaxmad
aqtebi
prezidents
safrangeTSi gaaCnia
da
a.S.)
sakanonmdeblo
iniciativis ufleba (67-e muxli) [saqarTvelos konstitucia, 67-e muxli]. meore mxriv, magaliTad aSS-Si parlamenti gamoscems ganmkargulebeli xasiaTis funqcias
mqone
e.w.
kerZo
warmoadgens.
kanonebs,
rac
aRmasrulebeli
sasamarTloebi,
kanonebsa
xelisuflebis
da
sxva
aqtebs
arakonstituciurebad rom acxadeben da amiT maT moqmedebas rom auqmeben, sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisuflebis sferoebSi iWrebian. kerZod, 1995 wlis saqarTvelos konstituciis 89-e muxlis me-2 punqtis Tanaxmad `...arakonstituciurad cnobili normatiuli aqti an misi nawili kargavs
iuridiul
gadawyvetilebis
Zalas
sakonstitucio
gamoqveynebis
momentidan~
sasamarTlos
[iqve,
gv.
23].
Sesabamisi Tavis
mxriv
parlaments gaaCnia sasamarTlo organoebis zogierTi funqcia (impiCmentis ufleba, romelic mTel rig qveynebSi SeiZleba ganxorcieldes ara mxolod prezidentis [saqarTvelos konstitucia, gv. 23], saqarTvelos kontituciis 63-e muxlis 1, 2, 3 punqtebi), aramed sxva Tanamdebobis pirTa [iqve, gv. 24] mimarT (64-e muxlis 1, 2 punqtebi), Cadenil danaSaulebTan dakavSirebiT amnistiis ufleba [saqarTvelos konstitucia, gv. 24]. amrigad, xelisuflebaTa ganawilebis koncefcias aqvs ara absoluturi, aramed
`maorientirebeli~
xasiaTi.
mas
gaaCnia
udidesi
demokratiuli
potenciali da amaSi mdgomareobs misi mTavari mniSvneloba da mmarTvelobis srulyofis potenciali. Tanamedrove
pirobebSi
xelisuflebaTa
ganawilebis
koncefcia
Sevsebulia sxva debulebebiT: 1) xelisuflebaTa balansis ideiT, Sekavebisa da
sapirwoneTa
sistemiT.
es
principi
niSnavs,
rom
Tavis
sferoSi
xelisuflebis TiToeuli sfero damoukidebulia, magram TiToeuli maTgani kontrolis qveS imyofeba, radgan erTi meores awonasworebs. 2) TezisiT xelisuflebis Sesaxeb. es gamomdinareobs saxelmwifo politikis saerTo mimarTulebis xelisuflebis
aucileblobidan. erTianobis
kontitucianobSi
fexi
xelisuflebaTa
koncebciefTan
moikida
axalma
erTad midgomam:
ganawilebis TeoriaSi am
ori
da
da
uaxles
koncefciis
SeTavsebadobis aRiarebam. Sesabamisi interpretaciiT isini ki ar gamoricxaven, aramed
avseben
erTmaneTs.
amgvari
Sexedulebebi
mkvidrdeba
amJamad
postsocialistur qveynebSi (maT Soris saqarTveloSi) eiforiis garkveuli periodis
Semdeg,
roca
xelisuflebaTa
ganawilebas
gadaWarbebuli
mniSvneloba eniWeboda. migvaCnia,
rom
xelisuflebaTa
ganawilebis
principisadmi
aseTi
damokidebuleba bunebrivia da gasagebi totalitarizmis aTwleulebis axsna, romelic saxelmwifo xelisuflebis organizaciisa da saqmianobis mcdar suraTs qmnis, praqtikaSi misi calmxrivi gamoyeneba angrevs saxelmwifos, gansakuTrebiT gardamavali ganviTarebis rTul pirobebSi. xelisuflebaTa ganawilebis zedmetma aqcentirebam uaryofiTi politikuri Sedegebi gamodis: mmarTvadobis daqveiTeba, adgilobrivi elitebis gadametebuli pretenziebi, adgilobriv
TviTmmarTvelobasTan
dakavSirebuli
problemebi,
romelic
cdilobs Tavi daaRwios saxelmwifos mxridan aucilebel kontrols. axal postsocialur konstituciebSi aris formulirebebi, romlebic iTvaliswineben
Tanamedrove
warmodgenebs
xelisuflebis
erTianobisa
da
ganawilebis SeTavsebadobis Sesaxeb. yvelaze mkafiod es yazaxeTis 1995 wlis konstituciaSi aisaxa. am konstituciis me-3 muxlis me-4 punqtSi aRniSnulia: `saxelmwifo
xelisufleba
respublikaSi
erTiania,
xorcieldeba
konstituciisa da kanonebis safuZvelze sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo
Stoebze
urTierTmoqmedebis
mis
danawilebis
principis
Sesabamisad
da
erTmaneTTan
Sekavebisa
da
maTi
sapirwonebis
gamoyenebiT [ix.: Конституционное право Казахстана. М., 1999, стр. 59]. 1993 w. ruseTis konstituciaSi es debuleba ufro mkrTaladaa gamoxatuli [ix.: Чиркин В.Е. Государствоведение. М., 1999, стр. 99]. konstituciaSi
sinTezirebuli
Cvenis
azriT
formulirebis
momwifda
Semcveli
saqarTvelos
damatebis
Setana,
romelic gaaerTianebda debulebebs saxelmwifo xelisufelebis erTianobisa da
xelisuflebaTa
ganawilebis
Sesaxeb
dazustebebiTurT
am
ukansknel
koncefciasTan mimarTebiT. rogorc sakmaod
vxedav,
Sexedulebebi
mravalferovania.
xelisuflebaTa
miuxedavad
maTi
ganawilebis
gansxvavebisa,
Sesaxeb
yovelive
zemoT
aRniSnulidan gamomdinare, xelisuflebaTa ganawilebis arsisa da xasiaTis gaTvaliswinebiT, SeiZleba davaskvnaT, rom praqtikaSi realurad arsebobs sami
erTmaneTisgan
erTmaneTTan
araangariSvaldebuli
xelisuflebis organoebis
damoukidebuli
organizacia,
sistemis
funqcionaluri
araangariSvaldebuli
organoebi.
romelic
sawyisebs
niSnebi.
xelisufleba,
da
romelsac
es
aris
gulisxmobs romelsac
miuxedavd
damokidebulobisa
maTi
axorcielebs
iseTi
saxlmwifo
institucionalizebuli
axasiaTebs
struqturul-
damoukideblobisa
xelisuflebis
da
ganStoebani
moqmedeben urTierTkavSirSi Sekavebisa da sapirwoneebis sistemis safuZvelze.
saqarTveloSi
xelisuflebaTa
ganawilebis
principi
garkveulwilad
warmodgenilia jer kidev saqarTvelos 1921 wlis konstituciaSi. mkvlevaristorikosi
farnaoz
samarTlebrivi
lomaSvili
saxelmwifos
aRmasrulebeli
da
pirdapir
aRniSnavs
konstitucia,
romelic
sasamarTlo
xelisuflebis
rom
`es
iyo
sakanonmdeblo,
gamijvnas
iTvaliswinebs
[lomaSvili f. saqarTvelos istoia 1918-1991. Tb., 1999, gv. 8]. postsocialistur saqarTveloSi xelisuflebaTa ganawilebis principi aRiarebul
iqna
1995
wlis
konstituciaSi,
rogorc
erT-erTi
ZiriTadi
principi (me-5 muxlis me-4 punqtSi). aRniSnul muxlSi miTiTebulia rom saqarTveloSi
`saxelmwifo
xelisufleba
xorcieldeba
“xelisuflebis
danawilebis” principze dayrdnobiT~ [saqarTvelos konstitucia, gv. 6], rac imas
niSnavs,
rom
saxelmwifo
xelisufleba
iyofa
sakanonmdeblo,
aRmasrulebl da sasamarTlo xelisuflebad, romelTa ganmaxorcielebeli organoebi TavianT uflebamosilebas damoukideblad asruleben. saqarTvelos konstituciaSi organos
mocemuli
TiToeuli
saqmianobisaTvis
am
xelisuflebis
damaxasiaTebeli
warmomadgeneli
Taviseburebani,
ZiriTadi
uflebamosilebani da mTavari principebi (me-3 da me-5 Tavebi) [ix.: iqve, gv. 17, 26, 33]. maT ara aqvT ufleba gavidnen TavianTi uflebamosilebis farglebs gareT, rac dadgenilia saqarTvelos konstituciiTa da kanoniT. konstituciis mixedviT xelisuflebaTa ganawileba niSnavs ara mxolod xelisuflebis
demonopolizaciis,
aramed,
aseve,
realur,
namdvil
gawonasworebas, romlis drosac arc erTs am sami xelisuflebindan ar SeuZlia Selaxos an daiqvemdebaros sxva da iZulebulia urTierTgagebisa da urTierTTanamSromlobis CarCoebSi imoqmedos. Tanamedrove pirobebSi, saqarTvelos axali konstituciuri wyobilebis damkvidrebis procesSi, xelisuflebaTa ganawilebis princips uaRresad didi mniSvneloba aqvs. igi mimarTulia win aRudges erTi romelime xelisuflebis gandidebas
sazogadoebaSi
diqtatoruli
reJimis
damkvidrebas.
igi
aseve
iTvaliswinebs Sekavebisa da sapirwoneebis sistemas, romelic mimarTulia, raTa minimumamde daiyvanos SesaZlo Secdomebi mmarTvelobaSi, ar dauSvas negatiur
principze
mowodebulia safuZvelze
agebuli
uzrunvelyos saxelmwifos
xelisuflebis
racionaluroba
saqmeebi
marTvis
da
funqcionireba. optimaluroba
mTeli meqanizmis
sistema da
amis
efeqtianobis
amaRleba. aqve unda aRvniSnoT, rom sajaro-politikuri mmarTvelobis ocwlianma gamocdilebam
gviCvena,
rom
xorcieldeba
xelisuflebis
ganStoebidan
aRmasrulebel
postsocialistur TandaTanobiTi ganStoebaze.
es
saqarTveloSi
gadanawileba procesi
aSkarad
sakanonmdeblo
naTlad
miuTiTebs
aRmasrulebeli xelisuflebis rolis gazrdamde, xelisuflebis moRvaweobaSi SeiniSneba avtoritarizmis garkveuli niSnebi.
amrigad, xelisuflebaTa ganawileba es aris aprobirebuli, efeqturi, moqmedi
meqanizmi,
erTianobas,
romelic
xels
uwyobs
aRwevs
sxvadasxva
demokratiis
saxelmwifo
ganviTarebas
da
struqturebis
zogadad
qveynis
politikuri sistemis stabilurobas. amave dros xelisuflebaTa ganawilebis principi,
erT-erTi
umniSvnelovanesi
maCvenebelia
imisa,
rom
qveyanaSi
mimdinareobs adaptirebisa da modernizirebis procesebi, rom xorcieldeba sajaro-politikuri mmarTvelobis transformireba. saqarTveloSi sajaro-politikuri mmarTvelobis saqmianoba saxelmwifo organoebis
meSveobiT
sruldeba.
saxelmwifo
organoebi
ki
erT-erTi
im
arxTagania, romlis meSveobiTac xalxi Tavis xelisuflebas axorcielebs. am organoebis
saSualebiT
xorcieldeba
sajaro-politikuri
mmarTvelobis
procesi. warmoadgenen ra moqalaqeebs an moqalaqeTa koleqtivebs, romlebic organizebulni arian saxelmwifos mier misi saqmianobis gansaxorcieleblad, saxelmwifo organoebs Semdegi ZiriTadi niSnebi axasiaTebs: yoveli
saxelmwifo
organo
aRWurvilia
saxelmwifo-saxelisuflebo
uflebamosilebiT, rac saSualebas aZlevs misTvis miniWebuli kompetenciis farglebSi, gadawyvitos gansazRvruli sakiTxebi. gamosces aqtebi, romlebic savaldebuloa Sesasrulebelad da sxva saxelmwifo organoebis, Tanamdebobis pirebis da moqalaqeTaTvis da uzrunvelyon am aqtebis Sesruleba. saxelmwifo-saxelisuflo uflebamosileba axasiaTebs yvel saxelmwifo organos, romlebisc amitomac iwodeba saxelmwifo xelisuflebis organoebad. sxva saqmea, roca sxvadasxva saxelmwifo organoTa am uflebamosilebebs SeiZleba hqondeT gamovlinebis sxvadasxva formebi im konkretuli amocanebisa da
funqciebis
mixedviT,
romlebsac
isini
asruleben
sajaro-politikuri
mmarTvelobis procesSi. saxelmwifo-saxelisuflo
uflebamosilebebi
gamoixateba
saxelmwifo
organoebis kompetenciaSi, romelSic, igulisxmeba maTi uflebamosilebebis erToblioba da romliTac isini arian aRWurvilni. saxelmwifo konstituciiT,
organoebis saqarTvelos
kompetencia
ganisazRvreba
saqarTvelos
kanonebiT,
saqarTvelos
prezidentis
brZanebulebiTa da sxva normatiul-samarTlebrivi aqtebiT. unda aRWurvilia
iTqvas, ara
TviTmmarTvelobis
rom
mxolod
saxelmwifo saxelmwifo
organoebic.
Tumca,
uflebamosilebebiT organoebi, am
saqarTveloSi
aramed
adgilobrivi
ukanasknelTa
saxelmwifo
uflebamosilebani ar atarebs saxelmwifoebriv xasiaTs da ar xorcieldeba saqarTvelos saxeliT.
1.
yoveli saxelmwifo organo iqmneba saxelmwifos mier dadgenili wesiT. magaliTad, saqarTvelos prezidentisa da parlamentis arCevis wesi dadgenilia saqarTvelos Sesabamisi kanonebiT.
2. yoveli
saxelmwifo
ganaxorcielos
organo
misi
saxelmwifos
amocanebi
da
mier
uflebamosilia
funqciebi.
saqarTvelos
parlamenti konstituciis 48-e muxlis Tanaxmad qveynis umaRlesi organoa, romelic axorcielebs sakanonmdeblo xelisuflebasa da sxva. 3.
yoveli saxelmwifo organo moqmedebs saxelmwifos mier dadgenili wesiT. ase, magaliTad, saqarTvelos konstituciiTa da saqarTvelos kanoniT
ganisazRvreba
sakonstitucio
sasamarTlos,
uzenaesi
sasamrTlosa da sxva saxelmwifo organoTa Seqmnisa da saqmianobis wesi, uflebamosileba. 4. yoveli saxelmwifo organo warmoadgens saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis organoTa erTiani mmarTvelobis Semadgenel nawils. saxelmwifo
organo
unda
ganvasxvavoT
sxvadasxva
sazogadoebrivi
organozaciebisagan, gaerTianebebisagan. saxelmwifo organos SeuZlia akeTos mxolod is, rac misTvis daSvebulia. principi `daSvebulia yvelaferi, rac ar aris akrZaluli~ ar exeba saxelmwifo organos saqmianobas. es principi moqmedebs moqalaqeTa, iuridiul pirTa qonebrivi urTierTobebis sferoSi. garda amisa, saxelmwifo organo unda Seiqmnas ama Tu im funqciisaTvis da
ara
piriqiT:
jer
Seiqmnas
organo,
xolo
Semdeg
ganisazRvros
misi
moqmedebis areali da funqcia. es
debulebebi,
roca
isini
daculia
saxelmwifoebriv
cxovrebaSi,
udides mniSnelobas iZens saxelmsifos saqmianobis met-naklebad efeqturi da praqtikuli
organizaciisaTvis,
misi
socilauri
daniSnulebis
SesrulebisaTvis. Teoriul
aspeqtSi
Zalzed
mniSvnelovania
aRiniSnos,
rom
swired
saxelmwifo organoebs axasiaTebs saxelmwifoSi adamianTa gansakuTrebuli fenis
Camoyalibeba,
romlebic
fizikurad
mowyvetilni
arian
materialur
warmoebas, Tumca umniSvnelovanes mmarTvelobiT funqciebs asruleben. es fena cnobilia sxvadasxva saxelwodebebiT: Cinovnikebi, biurokratebi, mmarTvelebi, funqcionerebi, gaerTianeba,
nomeklatura,
romlebic
menejerebi
dakavebulni
arian
da
a.S.
esaa
mmarTvelobiTi
profesionalTa saqmianobiT.
es
gansakuTrebuli da umniSvnelovanesi profesiaa. rogorc wesi, demokratiul qveyanaSi adamianTa es fena uzrunvelyofs, saxelmwifo sazogadoebis
xelisuflebis, interesebSi.
misi
organoebis
Tanamedrove
funqciebis
saqarTvelos
Sesrulebas
realobaSi
ki
zemoaRniSnuli fena gamoxatavs viwro klanur, jgufur interesebs, xels
uwyobs korufcias, politikuri sistemis funqcionirebis dabal efeqturobas da ekonomikis ganuviTareblobas. unda aRiniSnos, rom saqarTveloSi dasabami eZleva sxvadasxva qveynebis (ungreTis, CexeTis, estoneTis, rumineTisa da sxva) praqtikis gamoyenebas e.w. lustraciis Sesaxeb. amis safuZvels iZleva saqarTvelos parlamentis 1996 wlis 22 martis dadgenileba `lustraciis Sesaxeb~ kanonproeqtis momzadebis Taobaze. lustracia pirTa Semowmebis gansakuTrebuli proceduraa, romlebsac sapasuxismgeblo
saxelmwifo
Tanamdebobebi
ukaviaT.
an
im
kandidatebisa,
romlebmac unda daikavon mocemuli Tanamdebobebi. am Semowmebis mizania aukrZalos pirebs, romlebmac saxeli gaitexes totalitarul reJimebTan an uSiSroebis
samsaxurebTan
TanamSromlobiT,
daikavon
sapasuximgeblo
saxelmwifo Tanamdebobebi. Tuki lustraciis procesSi dadgindeba msgavsi faqtebi, pirs, romelsac ukavia sapasuxismgeblo saxelmwifo Tanamdeboba, sTavazoben arCevans: an nebayoflobiT gadadges Tanamdebobidan gamovlenili faqtebis
saidumloebis
dacvis
garantiiT,
an
iZulebiT
gadaayenon
makomprometirebeli informaciis sajaro gamoqveynebiT. rogorc saxelmwifo
Tanamedrove organos
prqatika
warmoadgens
gviCvenebs
moqalaqe
demokratiul
an
moqalaqeTa
qveynebSi koleqtivi,
romlebic aRWurvilni arian saxelmwifo-saxelisuflebo uflebamosilebebiT, misi
funqciebisa
da
amocanebis
gadasawyvetad
da
romlebic
moqmedeben
saxelmwifos mierve dadgenili wesiT. 1995 wlis konstituciis mixedviT yvela saxelmwifo organo unda iqmnebodes saxelmwifos mier dadgenili wesiT da warmoadgendes saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis organoTa erTiani sistemis nawils. erTobliobaSi saqarTvelos saxelmwifo organoebi erTian sistemas unda qmnidnen. konstituciis Tanaxmad, masSi Sedis saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis organoebi da afxazeTisa da aWaris saxelmwifo xelisuflebis organoebi. transformirebad erTianoba
unda
saqarTvelos
iyos
saqarTvelos ganpirobebuli
saxelmwifoebriv
saxelmwifo imiT,
mTlianobas,
rom
organoebis igi
unda
saxelmwifo
sistemis
efuZvnebodes xelisuflebis
sistemis erTianobas. saqarTvelos realobaSi es procesi darRveulia. saqarTvelos
saxelmwifo
organoebis
sistemis
erTianoba
unda
vlindebodes saqarTvelos saxelmwifo xelisuflebis organoebis da misi Semadgeneli
nawilebis
saxelmwifo
xelisuflebis
organoebs
Soris
uflebamosilebaTa gamijvnaSi. am sistemis yvela organo unda moqmedebdes erToblivad;
imyofebodes
urTierTdamokidebulebaSi. urTierTdamokidebulebebis
mWidro am
farglebSi
urTierTkavSirisa urTierTkavSirisa erTiani
sistemis
da da
calkeuli
organoebis mier. saxlmwifo xelisuflebis yvela organos Soris mWidro
organizaciul-samarTlebrivi kavSiris aresboba aucileblobas warmoadgens. saqarTvelos saxelmwifo organoebs erTiani sistema unda iyos ganmtkicebuli imiTac, rom misi calkeuli Semadgeneli nawilebi TviTon qmnidnen organoebis erTian sistemas, ase, magaliTad, saqarTvelos aRmasrulebeli xelisuflebisa da misi Semedgeneli nawilebis aRmasrulebeli xelisuflebis organoebis erTian sistemas qmnian. rogorc ukve zemoT aRiniSna, saqarTveloSi saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba sakanonmdeblo, aRmasrulebel da sasamarTlo xelisuflebad ganawilebis safuZvelze. amis Sesabamisad, saqarTvelos saxelmwifo organoTa sistema Sedgeba ramodenime saxis organoebisagan. saqarTvelos konstitucia iTvaliswinebs sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisuflebaTa organoebis arsebobas, romelTa funqcionireba awydeba mraval winaaRmdegobas. sakanonmdeblo xelisuflebis organoebi _ maTi ZiriTadi Tavisebureba imaSi mdgomareobs, rom isini airCevian arsebuli kanonis mixedviT. sxva romelime gziT maTi arCeva ar xdeba. am erTobliobiT iqmneba saqarTvelos saxelmwifo
xelisufleba
warmomadgenlobiTi
organoebis
sistema
(saqarTvelos parlamenti, aWarisa da afxazeTis avtonomiuri respublikebis umaRlesi warmomadgenlobiTi organoebi). warmoadgenen
ra
sakanonmdeblo
organos,
saxlmwifo
xelisuflebis
warmomadgenlobiTi organoebi, qarTveli xalxis nebas unda gamoxatavdnen da mis zogadsavaldebulo xasiaTs aniWebdnen. isini adgenen gadawyvetilebebs, romlebsac
gamoxataven
gadawyvetilebebis realizaciaze.
Sesabamis
Sesasruleblad
sakanonmdeblo
aqtebSi, da
organoebis
Rebuloben
axorcieleben
zomebs kontrols
gadawyvetilebebi
Tavisi maT
savaldebuloa
Sesasruleblad Sesabamisi donis yvela sxva organoebisaTvis, agreTve yvela qvemdgomi
saxelmwifo
xelisuflebis
organosa
da
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis organosaTvis. sakanonmdeblo xelisuflebis organoebi iyofa zogad saxelmwifoebriv da
regionul
organoebad.
saqarTvelos
zogadsaxelmwifoebrivi
sakanonmdeblo da warmomadgenlobiTi organoa saqarTvelos parlamenti. es aris organo, romelic moqmedebs mTeli saqarTvelos masStabiT, xolo yvela sxva
sakanonmdeblo
xelisuflbis
organoebi,
romlebic
funqcionirebs
saqarTvelos teritoriaze, regionulia, radgan isini saqarTvelos Sesabamis regionis teritoriis farglebSi momqmedebs. aRmasrulebeli
xelisuflebis organoebi _ es, pirvel yovlisa, aris
saqarTvelos prezidenti, mis mier Seqmnili saqarTvelos mTavroba; aWarisa da afxazeTis aRmasrulebeli xelisuflebis organoebi, saministroebi da sxva uwyebani. isini aRmasrulebeli xelisuflebis organoebis erTian sistemas qmnian.
aRmasrulebeli
xelisuflebis
organoebi
iqmneba
(iniSneba)
aRmasrulebeli xelisuflebis Sesabamisi xelmZRvanelis mier. ase, magaliTad, saqarTvelos mTavrobis wevrebs _ ministrebs niSnavs saqarTvelos prezidenti parlamentis TanxmobiT (73-e muxlis `g~ punqtni). momaval transformirebul sazogadoebaSi saqmianobis
aRmasrulebeli
gansakuTrebul
xelisuflebis
sfero
organoebi
axorxcieleben,
saxlmwifo
romelic
uSualod
asrulebs saxelmwifo xelisuflebis warmomadgenlobiTi organoebis aqtebs, saqarTvelos prezidentis brZaneblulebebsa da gankargulebebs, organizacias ukeTebs da uzrunvelyofs am aqtebis Sesrulebas, sasamarTlo xelisuflebas sakonstitucio samarTalwarmoebis wesiT. uzenaes sasamarTlo organos samoqalqo, sisxlis, administraciul da sxva saqmeebze, romlebic saerTo kompetenciis sasamarTloTa qvemdebarea da romelic kanoniT dadgenil procesialur formebSi axorcielebs sasamarTlo zedamxedvelobas maT saqmianobaze, saqarTvelos konstituciis 90-e muxlis safuZvelze warmoadgens saqarTvelos uzenaesi sasamarTlo. amrigad, organoebis
transformirebad
saxiT,
yalibdeba
saqarTvelos
saxelmwifo
saxelmwifoSi
aparati
(meqanizmi).
aRniSnuli saxelmwifo
organoebma unda uzrunvelyon Zlieri da efeqturi saxlmwifo xelisufleba, romelic ar unda iyos avtoritaruli da diqtaturuli. aucilebeli da sasurvelia legitimuri (kanonze dafuZvnebuli) Zlieri xelisufleba. postsocialisturi saxelmwifos momavali, misi Tavdapirveli modeli totalitarizmis
winaaRmdeg
mebrZolebs
warmoadgenili
hqondaT
socialisturi saxelmwifos sruli antipodi, misgan sruliad gansxvavebuli. mravali
dasavleli
politologi
da
politikosi
qadagebda
dasavleTis
sajaro-politikuri mmarTvelobis modelis upiratessobas. magram saukunis dasasruls sabazro
naTeli
gada,
ekonomikiT)
rom
ubralod
ganviTerebis gadmotana
dasavluri
ar
iZleoda
modelis saWiro
(Tavisi Sedegebs
postsocialisturi sivrcis specifikur pirobebSi. saxelmwifoebriobis ganviTareba da sajaro-politikuri mmarTvelobis Camoyalibeba postsocialistur qveynebSi rTuli gzebiT mimdinareobs. saerTo tendencia ki aseTia, rom TandaTanobiT TvalsaCino zigzagurobiT inergeba saxelmwifoebriobis axali formebi, institutebi, romlebic SemuSavebuli da damkvidrebulia
kacobriobis
saerTo
gamocdilebiT.
amasTan
erTad,
gaTcaliswinebulia TiToeuli qveynis konkretuli Taviseburebani, pirobebi. am saerTo tendencias Tavs ver aRwevs postsocialisturi saxemwifoebic da, kerZod, saqarTvelo. Tanamedrove
etapze
postsocialistur
saxelmwifoTa
umravlesobaSi
yalibdeboda sajaro-politikuri mmarTvelobis zogierTi axali forma _ saprezidento, naxevrad saprezidento, naxevrad saparlamento respublikebis
saxiT.
amasTan
erTad
adgili
aqvs
praqtikulad
gamarTlebul
cdas
_
SeerTebul iqnas mmarTvelobis ramdenime formis elementebi. amasTan,
postsocialisturi
saxelmwifoebis
gaTvaliswinebulia
warsuli
saxelmwifoebriobis
postsocialisturi
qveynebis
saxelmwifoebrivi
konstituciebSi
zogierTi
mmarTvelobis
elementi. formaTa
mravalnairoba izrdeba. saxelmwifoebrivi mmarTvelobis forma saxlmwifo organoTa sistemis funqcionirebis naxevrad
mixedviT
saprezidento,
saqarTveloSi aseve
Sereulia,
saparlamento
mas
gaaCnia,
respublikis
rogorc
mmarTvelobis
format niSnebi. Tu rogori iqneba qveynis momavali saxelmwifo-teritoriuli mowyoba,
es
problemis
damokidebulia mogvarebaze
_
yvelaze qveynis
mwvave mTel
politikur-samarTlebrivi teritoriaze
saqarTvelos
iurisdiqciis aRdgenaze. amrigad politikuri sistema postsocialistur saqarTveloSi asaxavs saxelmwifo organoTa sistemis, xelisuflebis gardamaval xasiaTs. praqtikaSi dainerga saxelmwifo organoTa moRvaweobis SesaZlo demokratiuli formebi da meTodebi: sajaroba, Tavisufali presa, Tavisufali saarCevno sistema da a.S. magram jer kidev ar aris daZleuli (albaT, karga xans verc daiZleva) zemoT
aRniSnulidan
SeiZleba
davaskvnaT,
rom
arareauliria
imis
mtkiceba, rom postsocialistur saxlmwifoebSi da maT Soris saqarTveloSic ukve gvaqvs demokratiuli reJimi. aseT saxelmwifoTa umravlesobaSi esaa nawilobriv
demokratiuli
reJimi,
romelic
xasiaTdeba
avtoritarizaciis
niSnebis siWarbiT. saqarTveloSi da sxva postsocialistur qveynebSi Cveni azriT damkvidrda `SezRuduli demokratia~. realuri demokratiis daumkvidreblobis erT-erT xelSesaxebi mizezia postsocialistur umetesobaSi
saqarTveloSi
mosaxleobis
dabali
kultura da materialuri done.
da
postsocialisturi
politikuri,
sivrcis
samarTlebrivi,
qveynebSi zneobrivi
3.3
arCevnebi, rogorc sajaro-politikuri mmarTvelobis ganaxlebis teqnologia.
sajaro-politikuri mmarTveloba, rogorc nebismieri moqmedi sistema, unda iyos dinamikuri stabilurobis mdgomareobaSi, an unda gamoirCeodes mdgradobiT Sinagani Tu garegani madestabilizirebeli zegavlenis mimarT da amavdroulad uzrunvelyofdes sakuTar progrss, ganaxlebas, ganviTarebas, unda iTvisebdes politikur, ekonomikur, socialur inovaciebs. aucilebelia aRiniSnos, rom SesaZlebelia stagnaciuri, regresiuli procesebis ganviTarebac. Cvenis zriT, arsebobs politikuri mmarTvelobis ganaxlebis mTeli rigi meqanizmebi, gzebi da saSualebebi, romelTa Soris umTavresia: politikur institutTa Secvla; axal politikur partiaTa da politikuri sistemis
saqmianobis
sxva
transformireba;
subieqtTa
formireba;
aucileblobiT
nakarnaxevi
mTliani
partiuli
koreqtivebis
Setana
xelisuflebis Stoebs Soris urTerTqmedebis sferoSi; konstituciis Secvla an Sesworebis Setana masSi; referendumebi saSinao Tu sagareo politikis sakiTxTa Taobaze; xelisuflebis sakanonmdeblo da aRmasrulebel organoTa arCevnebi,
anu
qvesistemaSi,
SesaZlebeli
iqneba
es
cvlilebebi
politikuri
institucionaluri,
sistemis
normatiuli,
yvela
funqcionaluri,
komunikaciuri Tu sxva. arCevnebi, Cveni azriT, sajaro-politikuri mmarTvelobis ganaxlebis erT-erT
umniSvnelovanes
teqnologias
warmoadgens.
swored
am
amocanis
Sesruleba dakisrebuli aqvs saarCevno sistemas. xelisuflebis warmomadgenelTa Tavisufali aRCevnebi iTvaliswinebs: sayovelTao da Tanaswor saarCevno uflebas principiT: `erTi adamiani _ erTi xma~;
kandidaturaTa
partiaTa
Tavisufal
funqcionirebis
centraluri,
samxareo
wamoyenebas
uflebis
da
saubno
Tavisufali
safuZvelze; arCevnebis
ganaTlebisa
farul
da
kenWisyras,
Casatareblad
saarCevno
komisiebis Seqmnas; centraluri saarCevno komisiis Sedgenas demokratiuli arCevnebSi monawile sxvadasxva partiebis Tanabari warmomadgenlobiTi an partiebTan
konstituciebis
Semdeg
parlamentisa
Tu
adgilobrivi
xelisuflebis mier daniSnul wevrTa mowveviT; amomrCevelTa siebis sizuste kontroli maTi adgilobriv sasamarTloebSi mosalodnelo gasaCivrebisas gaugebrobaTa
acilebis
mizniT;
sajaroobas
xmebis
daTvlis
dros,
mis
Catarebas im pirTa TandaswrebiT, romlebic Sedian komisiis SemadgenlobaSi; xmebis
daTvlis
Catarebis
Semdeg
SemTxveveSi;
biuletenebis saarCevno
Senaxvas kampaniis
operaciis
ganmeorebiT
Sedegebis
gadaxedvis
SesaZlebelobas sasamarTlos mier; samarTlian saarCevno marTvis meqanizms, romelic gulisxmobs kandidatebis mier masobrivi informaciis saSualebebis Tanabrad gamoyenebas da saarCevno kampaniis dafinansebis samarTlian sistemas da a.S.
saarCevno sistema aris im wesebis, xerxebisa da procesebis erToblioba, romelic
uzrunvelyofs
da
aregulirebs
politikuri
xelisuflebis
saxelmwifo warmomadgenlobiTi organoebis legitimur formirebas. yovel qveyanaSi
saarCevno
romelic
axdens
sistema
qveynis
funqcionirebs
konstituciaSi
kanonmdeblobis
dafiqsirebuli
safuZvelze,
sistemis
ZiriTad
debulebaTa detalizebas. kanonmdeblobaSi asaxulia debulebebi kandidatTa wamoyenebis wesis, maTdami wayenebuli moTxovnebis, kenWisyrisa da xmebis daTvlis
procedurebis,
masobrivi
informaciis
saSualebaTa
gamoyenebis
SesaZleblobebisa da dafinansebis wyaroebis Sesaxeb. saarCevno sistema politikuri sistemis Semadgeneli nawilia, magram Tavadac,
sxva
romelTaganac
sistemaTa
msgavsad,
umTavresia:
1)
iyofa
saarCevno
struqturul
ufleba
_
komponentebad,
Teoriul-iuridiuli
komponenti; 2) saarCevno procedura (an saarCevno procesi) _ praqtikulorganizaciuli komponenti. saarCevno samsaukunovani
sistemebma
xangrZlivi
ganviTarebis
Sedegad
evoluciuri
gza
warmomadgenlobiTma
gaiares.
demokratiam
saxelmwifo xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis formirebaSi moqalaqeTa monawileobis ori ZiriTadi sistema SeimuSava, esenia: maJoritaruli
da
proporciuli
saarCevno
sistemebi.
maT
safuZvelze
Tanamedrove pirobebSi Sereuli formebic gamoiyeneba. maJoritaruli arCevnebSi
saarCevno
gamarjvebulad
sistema
iTvaleba
is
iseTi
sistemaa,
kandidati,
romlis
romelic
drosac
kenWisyraSi
monawileTa (zog SemTxvevaSi ki, amomrCevelTa siiT Semadgenlobis) xmebis 50%-s plus 1 xmas moagrovebs. maJoritaruli sistemis upiratesoba aris is, rom masSi Cadebulia efeqturi
da
saSualebas
stabiluri
aZlevs
msxvil
mTavrobis da
kargad
formirebis
SesaZleblobani.
organizebul
partiebs,
igi
advilad
gaimarjvon arCevnebSi da Camoayalibon erTpartiuli mTavroba. maJoritaruli sistemis mTavar naklTa Soris ki SeiZleba davasaxeloT Semdegi qveynis amomrCevelTa mniSvnelovani nawili xelisuflebis organoebSi warmomadgenlobis gareSe rCeba; partia, romelic arCevnebSi mowinaaRmdegeebze nakleb xmebs miiRebs, parlamentSi SesaZloa deputatTa umravlesobiT iqnes warmodgenili; raodenobas
or partias,
moipoveben,
romelic xmaTa erTnair an TiTqmis
xelisuflebis
organoebSi
kandidatTa
Tanabar
araTabari
raodenoba Sehyavs. proporciuli
sistema
iTvaliswinebs
kenWisyras
partiuli
siebis
mixedviT, anu Sesabamisi sadeputato mandatebis proporciul ganawilebas arCevnebSi ama Tu im partiis mier dagrovebuli xmebis Sesabamisad. amasTanave TiTqmis
yvela
kanonmdeblobaSi
arsebobs
barieri
(Cveulebriv,
es
aris
amomrCevelTa
xmebis
5%
an
7%),
romelic
unda
daZlios
partiam,
raTa
warmomadgeneli iqnes sakanonmdeblo organoebSi. proporciuli saarCevno sistemis Rirsebad SeiZleba miviCnioT is, rom misi
meSveobiT
politikuri
formirebuli
cxovrebis,
xelisuflebis
politikur
ZalaTa
organoebi
ganlagbis
sazogadoebis
realur
suraTs
asaxavas. igi uzrunvelyofs saxelmwifosa da samoqalaqo sazogadoebas Soris ukukavSiris sistemas da Sedegad xels uwyobs politikur pluralizmsa da mravalpartiulobas. proporciuli formirebisas programis
saarCevno
wamoWrili
mqone
sistemis
sirTule,
dominanti
partiis
naklad
ki
migvaCnia:
dakavSirebuli arsebobasTan;
mkafiod iseTi
mTavrobis da
mtkice
mravalpartiuli
koaliciebis Seqmna, sadac erTiandebian erT safuZvelze Seqmnili mTavrobebi arastabilurobiT gamoirCevian. proporciuul saarCevno sistemas saqme iqamde mihyavs, rom is politikuri Zalebi, romlebic ver sargebloben mxardaWeriT mTeli qveynis masStabiT, SeiZleba moipovon warmomadgenloba saxlmwifo xelisuflebis organoebSi. gamomdinare iqidan, rom kenWi eyreba ara konkretul deputats, aramed mTel partias,
uSualo
kavSiri deputatsa
da
amomrCevels
Soris
metad
sustia. vinaidan partias,
es
proporciuli
ganapirobebs
damokidebulebis
sistemis
deputatis
gaZlierebas.
mixdviT partiasa
kenWi da
dasaxelebuli
eyreba
mis
politikur
xelmZRvanelobaze
garemoebebi
zRudavs
parlamentaris sakanonmdeblo aqtebis ganxilvisa da miRebis procesSi. Sereuli saarCevno sistema aerTianebs orive zemonaxsenebi sistemis elementebs.
Tanamedrove
proporciulad,
saqarTveloSi
nawilisa
ki
_
deputatTa
maJotitarulad.
nawilis
es
xels
arCeva
xdeba
uwyobs
myari,
stabiluri mTavrobis formirebas. warmomadgenlobiTi organoebis arCevnebi Tavisi SinaarsiTa da bunebiT SeiZleba
ramodenime
saxed
davyod.
kerZod
arsebobs
arCevnebis
Semdegi
klasifikacia: saparlamento, adgilobrivi da saprezidento, sayovelTao da nawilobrivi, morigi da vadamdeli, damatebiTi da Sualeduri, mravlpartiuli da erTpartiuli, pirdapiri da iribi. arCvenebi iyofa saparlamentod da saprezidentod imis gaTvaliswinebiT, Tu romeli organo airCeva, saqarTvelosTvis cnobilia orive saxis arCevnebi. demokratizaciis
evoluciis
erT-erT
mniSvnelovan
maCvenebels
warmoadgens is, rom saqarTveloSi ganxorcielda saarCevno reforma, romlis safuZvelzec arCevnebi.
Catarda
aseT
swored
reformas
1995
Sesabamisi
wels
prezidentisa
sakanonmdeblo
da
baza
parlamentis esaWiroeboda.
maSasadame, aq saubari exeba saqarTvelos saarCevno samarTlis wyarobs, anu im specifikur formebs, romlebic Seicaven saarCevno sistemis momwesrigebel samarTlis normebs da romlebic Seadgenen saarCevno samarTlis Sinaarss obieqturi gagebiT. saarCevno
samarTlis
aseT
wyaros,
pirvel
yovlisa,
warmoadgens
saqarTvelos 1995 wlis konstitucia, romelic Seicavs saarCevno samarTlis ZiriTad principebs. saaCveno
sakanonmdeblo
aqtebi,
Cveulebriv,
ar
atarebs
mavalebel
xasiaTs sxva saxlmwifo organoebisaTvis am aqtebSi mocemuli samarTlis normebis dasakonkreteblad da gansaviTareblad. magram, Tuki mainc gaCnda dakonkretebis
praqtikuli
aucilebloba,
igi
keTdeba
kompetenturi
saxelmwofo organoebis mier oficialuri an araoficialuri wesiT. centraluri ekuTvnis
adgili
saqarTvelos
arCevnebis
Sesaxeb
reformirebuli
arsebul
saarCevno
normebs
sistemis
Soris
konstituciur
safuZvelbs. is warmoadgens demokratiul normebs, romelebic sakmao xania aprobirebulia
msoflios
sazogadoebis
mier
zogadi
saxiT
isini
Camoyalibebulia konstituciis 49-e da 70-e muxlebSi, romelTa mixedviT saqarTveloSi saarCevno
arCevnebi
tardeba
uflebebis
dokumentebSi
sayovlTao,
safuZvelze,
yovelive
e
ski
Tanaswori
faruli
aris
da
kenWisyriT.
deklarirebuli,
pirdapiri oficialur
magram
realur
sinamdvileSi adgili aqvs mraval darRvevas, uzustobas da danaSaulebsac ki. demokratiulobaze
laparaki
mxolod
maSin
SeiZleba,
roca
zedmiwevniT
zusTad aris daculi aRniSnuli principebi. am principebma unda ganpirobos mosaxleobis
farTo
masebis
monawileobis
uzrunvelyofa
arCevnebis
momzadebasa da CatarebaSi da ganviTaros saarCevno kampaniis ganxorcielebis praqtikis
axali
formebi
momavalSi,
ara
mxolod
saqarTveloSi,
aramed
msoflios sxvadasxva mowinave saxmwifoebSi. zemoT aRniSnuli principebi sayovelTaod aris aRiarebuli konstituciur doneze. saqarTvelos saarCevno sistemis umniSvnelovanes demokratul princips warmoadgens sayovelTaoba. es imas niSnavs, rom qveynis yvela moqalaqe, romelsac
saarCevno
sqesobrivi
asaki
kuTvnilebisa,
aqvs,
ganurCevlad
qonebrivi
erovnuli,
mdgomareobisa,
rasobrivi
ganaTlebis
da
cenzisa,
religiuri rwmenisa monawileobs arCevnebSi. SezRudva vrceldeba mxolod im pirebis
mimarT,
vic
fsiqiuradaa
daavadebuli
an
msjavrdebulia
da
sasamarTlos gadawyvetilebiT sasjels ixdis. aRniSnuli principis mixedviT subieqturi saaarCevno ufleba eniWeba yvela
moqalaqes
romlebic
garkveuli
sasamarTlom
cno
asakis
miRwevis
qmeduunarod
Semdeg, an
imyofebian sasjelis aRsrulebis dawesebulebaSi.
garda
im
sasamarTlos
pirebisa, ganaCeniT
aqtiuri saarCevno ufleba [aqtiuri saarCevno ufleba es aris saerTo saarCevno
ufleba,
organoebis
anu
xmis
arCevnebSi.
es
ufleba ufleba
monawileobis
miRebis
aramed
referendumis
SemTxvevaSic.
saxelmwifos gamoiyeneba
sayovelTao
aqtiuri
da
ara
TviTmmarTvelobis mxolod
saxalxo
saarCevno
arCevnebSi
kenWisyris
uflebiT
anu
aRWurvasTan
dakavSirebulia sxva politikuri uflebebis arseboba. kerZod, pirs, romelsac gaaCnia xmis ufleba amomrCeveli ewodeba, xolo saqarTvelos moqalaqeTa erTobliobas,
romelsac
saqarTveloSi
eniWeba
xmis
pirebs
ufleba
gaaCnia
srulwlovanobis
_
saarCevno
miRwevis
Semdeg,
korpusi] romelic
dgeba 18 wlis asakidan. pasiuri piris
saarCevno
ufleba,
uflebebisaTvis
Tavad
TviTmmarTvelobis
iqnes
arCeviT
[pasiuri
arCeuli
saarCevno
saxelmwifo
organoebSi]
ki
ufleba
da
aris
adgilobrivi
gaTvaliswsinebulia
ufro
gazrdili asakobrivi cenzi, kerZod, umaRles warmomadgenlobiT organoebSi _ parlamentSi asakidan.
_
arc
SeiZleba erT
arCeul
sxva
iqmnes
saarCevno
saqarTvelos
cenzs
moqalaqe
saarCevno
25
wlis
kanonmdebloba
ar
iTvaliswinebs. arCevnebis sayovelTaobis erT-erT garantias warmoadgens amomrCevelTa siebis
Sedgenis
wesi.
amomrCevelTa
siebSi
CarTulia
yvela
moqalaqe,
romlebic, garda amisa, rom aRWurvilni arian saarCevno uflebiT, amavdros, siis Sedgenis momentisaTvis mudmivad cxovroben mocemuli saarCevno ubnis teritoriaze.
aseve
iZulebiT
gadaadgilebuli
(ltolvilebi)
pirebi
maT
faqtobrivi sacxovrebelis mixedviT. arCvenebis sayovelTaoba miznad isaxavs, uzrunvelyos amomrCevlisaTvis kenWisyraSi monawileobis SesaZlebloba, sadac ar unda imyofebodes igi arCevnebis dRes. Tanasworobis principi avsebs da aviTarebs arCevnebis sayovelTaoobas. Tanasworobis principi arCevnebSi warmoadgens saqarTvelos konstituciiT dadgenil
moqalaqeTa
politikuri,
Tanasworobis
socialuri
da
pirdapir
kulturuli
Sedegs
cxovrebis
ekonomikuri,
yvela
sferoSi.
saxelmwifos yoveli moqalaqe, rogori mdgomareobac ar unda ekavos mas, sadac
ar
unda
muSaobdes
da
cxovrobdes
igi,
imyofeba
Tanabar
mdgoamareobaSi sxva moqalaqeebTan erTad. arcerTi amomrCeveli ar sargeblobs raime privilegiiT. Tansaworobis principi daculia im SemTxvevaSic, roca moqalaqe wamoyenebulia deputatobis kandidatad: mas SeuZlia kenWi iyaros mxolod erT saarCevno olqSi. pirdapiri
arCevnebi
umniSvnelovanesi xelisuflebis
deputatsa
da
amomrCevels
Soris
pirobaa,
romlis
Tanaxmad
deputatebi
organoebSi
airCevian
uSualod
amomrCevlebis
kavSiris
saxelmwifo mier,
e.i.
yovelgvari Sualeduri arCevnebis gareSe, rogorc es xdeba mravasafexuriani sistemis dros. pirdapiri
arCevnebis
demokratiuli
bunebis
gamomxatvelia
is,
rom
arCevnebis aseTi wesis Tanaxmad amomrCevlebma zustad ician, vis irCeven da visgan SeuZliaT moTxovon angariSi. amomrCeveli mxolod pirdapir aZlevs xmas.
sxva
piris
nacvlad
xmis
micema
dauSvebelia.
Tumca,
zogierT,
saxelmwifoSi arCevnebi tardeba rogorc pirdapiri aseve iribi wesiT [ix.: p. cnobilaZe, saqarTvelos konstituciuri samarTali, Tb., 1999, gv. 164-165]. faruli kenWisyra saqarTvelos saarCevno sistemis umniSvnelovanesi principia,
romelic gulisxmobs
iseT wess,
romlis drosac
amomrCeveli
aZvelevs xmas sxva pirebisgan damoukideblad. arCevnebis procesSi darRvevis yvelaze popularuli meTodi kenWisyris Sedegebis
gayalbebaa.
amitom,
mis
aRkveTas
demokratiul
qveynebSi
gansakuTrebuli yuradReba eqceva. magaliTad, inglisSi, kenWisyris dawyebamde saubno
saarCevno
komisiis
Tavjdomare,
komisiis
wevrebis,
damswre
meTvalyureebs, ndobiT aRWurvil pirebs da sazogadoebas uCvenebs cariel urnebs da maTi TandaswrebiT axdens yuTis daluqvas. arCevnebis damTavrebis Semdeg xmebis daTvla mimdinareobs xmis damTvleli specialuri agentebis kontrolis qveS. saqarTveloSi yoveli saarCevno kampaniis win (ase moxda 1990, 1992, 1995, 2000, 2008, 2012ww.) iwyeba diskusiebi arCevenebis Catarebis mizanSewonilobis Taobaze. arCevnebis
gadadebis
momxreni,
isini
ki
raodenobiT
saqarTvelos
mosaxleobis sakmaod mniSvnelovan nawils warmoadgenen, Semdeg argumenebs eyrdnobian: kanonebi ar aris srulyofili, maTSi mravlad aris Secdomebi, aucilebelia maTi damuSaveba; saarCevno kampaniis Sedegebis mixedviT rig qalaqebSi
da
TviT
centralur
aRmasrulebel
da
sakanonmdeblo
struqturebSi modian kriminaluri warsulis mqone liderebi, ase rom, unda xdebodes xelmZRvanelobis ara arCeva, aramed daniSvna; arCevnebi arRveven myife stabilurobis mdgomareobas; aRmasrulebeli xelisuflebis opoziciuri sakanonmdeblo organoebi amuxruWeben reformebis winsvlas, saqmes advilad moevleba warmomadgenlobiTi xelsuflenis gareSec; saqarTvelos parlamentis axali
Semadgenloba
ar
iqneba
ukeTesi
(ufro
Sromisunariani)
adre
arsebulTan SedarebiT, amitomac azri ara aqvs axal arCevnebs; saqarTvelos centraluri saarCevno komisia ver iZleva falsifikaciisa da gayalbebis Tavidan acilebis garantiebs; xalxi daiRala arCevnebiT, saWiroa muSaoba da ara
`politikuri
TvalsazrisiT moixsnas partiidan,
TamaSis~
sakmaod
7%-iani
gagrZeleba;
damamZimebeli
barieri,
organizaciidan
vinaidan da
arCevnebi
tvirTia
saqarTvelos
moZraobidan
finansuri
xarjebis
sazogadoebisTvis; parlamentSi
mxolod
unda
aTeulobiT
ramdenime
maTgania
warmodgenili,
parlamenti
ver
axerxebs
sazogadoebis
winaSe
mdgomi
sakiTxebis adekvaturad gadaWras; arCevnebi es aris elitis arasasurveli cvla; amomrCevlisaTvis Znelia mravalferovan politikur speqtrSi garkveva, saWiroa
dro
politikuri
kulturis
asamaRleblad
da
a.S.
CamonaTvali
SiZleba usasrulod gagrZeldes. Cveni azriT ufro meti wona aqvs da damajerebloba im argumentebs, survilebsa
da
ukavSireben
gamonaTqvamebs,
politikuri
romlebic
sistemis,
sajaro
arCevnebis
aucileblobas
mmarTvelobis
ganaxlebasa
da
srulyofas. politikur-samarTlebrivi institutebisa da maT mier miRebuli gadawyvetilebis
legitimacia
da
legalizacia
ganviTarebul
saarCevno
kanonmdeblobaze dayrdnobiT arsebiTad uwyobs xels WeSmaritad Tavisufali, Tanaswori da konkurentuli arCevnebis Catarebas mravalpartiuli sistemis pirobebSi.
amavdroulad,
partiebisadmi
ndobis
rogorc
mopovebas,
minimum,
finansuri
gulixmobs
da
politikuri
politikur-saxelisuflebo
resursebis borotad gamoyenebis dauSveblobas. radgan
qarTuli
politikur-samarTlebriv
kulturaSi
ar
arsebobs
kompromisebisa da SeTanxmebis tradicia, irRveva arCevnebis legitimurobis funqcia da xeli eSleba demokratiuli politikur-samarTlebivi kulturis Camoyalibebas. ase, 1992, 1995, 2000, 2008, 2012w.w. saarCevno kampaniebSi partiaTa da
liderTa
winaaRmdeg
umetesoba
politikur
makomprometirebeli
mowinaaRmdegeTa
masalebis
moZiebiTa
gamoaSkarevebiT,
maT
da
iyo
gamoyenebiT
dakavSirebuli. Semdeg, qarTveli amomrCeveli moklebuli iyo sazogadoebis mdgomareobaSi,
ekonomikisa
da
kulturaSi,
krizisisa
da
konfliqtis
mizezebSi seriozulad garkvevis SesaZleblobebs. kandidatebi, nacvlad imisa, rom
ganexilaT,
krizisidan
gamosavlis
realuri
gzebi
da
mieRwiaT
SeTanxmebisaTvis, erTmeneTs kompromatebis mopovebasa da bralis wayenebaSi ejibrebodnen. Tanamedrove
civilizebul
sazogadoebaSi
arCevnebi
iTvleba
iseT
procedurad, romlis saSualebiTac xdeba politikuri sistemis formebSi moqalaqeTa
monawileobis
uzrunvelyofa.
arCevnbi
demokratiis
arsebobis,
mmarTveli politikuri elitis cvlis saSualebaa, igi aris mSvidobiani gziT, xalxis
neba-survilis
gamoxatvis
Sedegad
Zalauflebis
adamianTa
erTi
jgufidan meoris xelSi gadasvlis meqanizmi. arCevnebis warmatebiT Catareba da sazogadoebis mxridan misi Sedegebis aRiareba demokratiuli politikuri sistemis
mniSvnelovan
niSans
warmoadgens.
Cveni
azriT,
arCevnebi
unda
ganixilebodes rogorc masebis mmarTvel elitaze kontrolis forma. Tu politikuri
xelisufleba
_
politikuri
sistema
_
ar
gamoxatavs
amomrCevelTa interesebs, arCevnebi misi Secvlis, xelisuflebaSi opoziciis mosvlis SesaZleblobebas iZleva; opozicia ki, rogorc wesi, arCevnebze midis politikuri
sistemis
funqcionirebadi
ZiriTadi
politikuri
subieqtebis
sistemis
kritikiT.
ZiriTad
Tumca,
subieqtebsac
Tavad ZaluzT
Secvalon politikuri kursi amomrCevelTa zegavleniT, raTa moipovon maTi mxardaWera morig arCevnebze. amis brwyinvale magaliTia saqarTvelos 2012 wlis, oqtombris saparlamento arCevnebis Sedegebi, rodesac wertili daesva nacmoZraobis
antierovnuli
politikuri
reJimis
arsebobas,
nacionalebis
sajaro mmarTvelobas. amgvarad,
arCevnebi
Tavisebur
politikur
bazars
warmoadgens.
pretendentebi, romlebic ibrZvian garkveuli Tanamdebobebisa da adgilebis dasakaveblad, amomrCevlebs warudgnen TavianT programebisa da dapirebebs maTgan saxelisuflebo uflebamosilebaTa misaRebad.
rogorc yvela sxva
bazarze,
spekulireba.
aqac
xdeba
motyueba,
amomrCevlis
ndobiT
amitom
arCevnebi efeqturia maSin, roca saxelmwifoSi saarCevno samarTali moqmedebs rogorc saarCevno proceduris maregulirebeli kanonebis sistema da romelic imis sawindaria Camoyalibdes efeqturi, erovnuli suliskveTebiT gajerebuli sajaro mmarTveloba, aseTi saarCevno sistema saqarTveloSi ukve Camoyalibda, razedac miuTiTebs 2012wlis oqtombris demokratiuli arCevnebi. ase rom, arCevnebi, pirvel rigSi, politikuri mmarTvelobis ganaxlebis teqnologiaa,
romelic
xorcieldeba
Semdegi
kriteriumebis
_
mTel
msoflioSi da dResdReobiT saqarTveloSi miRebuli principebis _ Tanaxmad xorcieldeba, esenia: moqalaqeTaTvis da politikuri ZalaTaTvis ZiriTadi kanonis Sesabamisad politikur cxovrebaSi monawileobis miRebis (airCios an iyos arCeuli) uflebis realizebis uzrunvelyofa; moqalaqeTa
SegnebaSi
moqmedi kanonebisa da tradiciebis pativiscemisa da morCilebis danergva; politikuri
partiebis,
sazogadoebis
saarCveno
ganviTganviTarebis
gaerTiamebebis, paradigmebis
arCeuli
dazustebis
deputatebis,
konstituciuri
SesaZlebloba; partiaTa politikuri wonisa da avtoritetis, Tanamedrove politikuri realuri
kursis
formirebaSi
gansazRvra;
maTi
kadrebis
monawileobios
momzadebis,
SesaZleblobebis
SerCevisa
da
aRzrdis
SesaZlebloba politikuri elitis ganaxlebis mizniT; sakanondmeblo organos an ama Tu im lideris legitimurobis gaZliereba (ganaxleba); parlamentis struqturebis cvalebad
moyvana
pirobebTan
ekonomikuri,
politikuri,
SesabamisobaSi;
partiuli
socialuri sistemis
cxovrebis
formireba
da
struqturireba, misi sazogadoebis moTxovnebTan adekvatur mdgomareobaSi moyvana;
politikuri
sistemis
ZiriTadi
subieqtebis
axal
pirobebTan
adaptaciis SesaZlebloba; rogorc liderTa, aseve mTlianad sazogadoebis poltikuri kulturis srulyofa. daskvnis saxiT Cven SegviZlia Camovayalibod Semdegi mosazreba, rom saxlmwifo
xelisuflebis
organoebis
arCevebis
udidedsi
roli
akisria
qveynebis politikur cxovrebaSi, konkretulad: 1.
arCvenebi
warmoadgens
iseT
politikur
instituts,
romelic
saSualebas aZlevs individebs da socialur jgufebs, Camoayalibon da
sajarod
gamoacxadon
TavianTi
realuri
da
moCvenebiTi
interesebis Sesatyvisi moTxovnebi, gamoxaton TavianTi mxardaWera ama Tu im lideris politikuri kursis mimarT, an uaryon igi. 2. kenWisyra
(xmis
gadawyvetis
micema)
ZiriTad
warmoadgens
meqanizms;
politikuri
arCevnebis
konfliqtis
procesSi
konkretuli
brZola mimdinareobs mSvidobian viTarebaSi. arCevnebSi monawile sxvadasxva socialuri jgufebis interesebi sawyis etapze SeiZleba arsebiTad gansxvavebuli iyos, magram winasaarCevno brZolis logika aiZulebs maT, ukiduresi politikuri poziciebis transpormireba moxdes maqsimaluri konsesualuri daTmobiT; winaaRmdeg SemTxvevaSi, Znelad warmosadgenia, rom romelime maTganma xalxis umravlesobis mxardaWera moipovos. 3.
arCevnebi warmoadgens sajaro-politikuri mmarTvelobis legalobisa da legitimaciis saimedo saSualebas, ramdenadac igi xels uwyobs mosaxleobis ganawilebas politikur partiebSi (wevrebad an maT TanamgrZobebad),
amomrCevelTa
klubebSi
da
sxva
politikur
organizaciebSi, romlebic iqmneba sakuTari interesebis dacvisa da memarcxene Tu memarjvene eqstremistuli moZraobisaTvis socialuri bazis mospobis mizniT. konkretuli partiuli sistemebis arsebobis dros yoveli partia qmnis sazogadoebasTan kavSiris Tavis qsels da amiT xels uwyobs arsebuli politikuri reJimis gaZlierebas. 4. arCevnebi warmoadgens pirovnebis politikuri socializaciis erTerT
mniSvnelovan
ufleba,
saSualebas,
winasaarCevno
ramdenadac
asociaciebis
Seqmna,
sayovelTao
saarCevno
politikuri
partiis
winasaarCevno propagandisaTvis masobrivi informaciis saSualebaTa gamoyeneba, xels uwyobs, rogorc amomrCevelTa ganaTlebis donis amaRlebas, aseve politikur procesSi mosaxleobis aqtiur Cabmas. 5. miuxedavad Catarebuli reformebisa, saqarTvelos saarCevno sistemas axasiaTebs mravali naklovaneba, mouqneloba da araefeqturoba. Cven viziarebT profesor vladimer WanuyvaZis mosazrebas imis Sesaxeb, rom
arCevnebi
yovelTvis
ver
asruleben
pozitiur
funqcias
politikur
procesSi [ix.: WanuyvaZe v.n. politikuri dialogi (anu wiaRsvla politikis samyaroSi) Tb., 1998, gv. 152-155]. transformirebad sazogadoebaSi, romelic imyofeba
gardamavali
periodis
pirobebSi,
sadac
erTiani
politikuri
kultura jer kidev ar aris Camoyalibebuli, sadac samoqalaqo sazogadoeba jer
kidev
fexmokidebuli
ar
aris,
socialuri
struqtura
aramdgradia,
marginaluri fenebisaTvis politikaze zegavlenis moxdenis SesaZleblobaTa gafarToebam
SeiZleba
Seaferxos
politikuri
modernizaciis
procesi
ramdenime mizeziT: tradiciul RirebulebebiT orientirebTan marginaluri fenebis erTiani
siWarbiT;
sayovelTaod
RirebulebiTi
aRiarebuli
orientirebis
politikuri
uqonlobam
interesebisa
kenWisyra
da
konfliqtebis
gadawyvetis saSualebidan SeiZleba aqcios mis wyarod, ramdenadac arCevnebi aRrmaveben dapirispirebul mxareTa polarizirebas.
amrigad, arCevebis roli da mniSvneloba mxolod erTi ganzomilebiT ar SeiZleba Sefasdes. SeiZleba
erTmniSvnelovani
saparlamento, arCevnebi
saprezidento
warmoadgens
da
da
damajerebeli
adgilobrivi
sajaro-politikuri
daskvna
gavakeToT
–
mmarTvelobis
organoTa
mmarTvelobis
Secvlis
umniSvnelovanes, efeqtur teqnologias. swored,
amitom,
demokratiuli
da
mniSvnelovania
sakiTxi
arademokratiuli
–
arCevnebis
sazogadoebis
roli
sajaro-politikuri
mmarTvelobis sistemaSi. saxelmwifoSi
arsebuli
xelisuflebis
demokratiulobaze
an
arademokratiulobaze msjeloba SeiZleba mxolod da mxolod imis mixedviT Tu
ra
principebze
dayrdnobiT
tardeba
qveyanaSi
arCevnebi.
ramdenad
demokratiulia saarCevmo kanonmdebloba radgan saarCevno procesi uSualo da
SualobiTi
ganxorcielebiT legitimaciis
demokratiis wydeba
mTel
saxelmwifo
sakiTxi.
swored
kompleqss
moicavs,
xelisuflebis
am
proceszea
romelTa
legalizaciisa
damokidebuli
da
sajaro-
politikuri mmarTvelobis xarisxi. arCevnebis gansakuTrebuli mniSvneloba ganpirobebulia imiT, rom igi uzrunvelyofs
xelsiuflebaSi
xalxis
politikuri
monawileobis
SesaZleblobas. maTi politikuri uflebebis nebis dgamovlenas. 1948 wlis adamianis da moqalaqis uflebaTa sayovelTao deklaraciis Tanaxmad:
adamianis
gamovlena,
anu
umniSvnelovanesi
arCevnebSi
ufleba
monawileobis
es
miReba
aris
politikuri
`xalxis
neba
nebis
unda
iyos
mTavrobis xelisuflebis safuZveli: es neba unda gamoixatos periodul da ara falsificirebul arCevnebSi, faruli kenWisyriT an TanabarmniSvnelovani formebiT,
romlebic
uzrunvelyofen
xmis
micemis
Tavisuflebas~.
igive
principia daculi saqarTvelos 1995 wlis 24 agvistos miRebul konstituciis mexuTe
muxlSi:
`saqarTveloSi
saxelmwifo
xelisuflebis
wyaroa
xalxi:
saxelmwifo xelisufleba xorcieldeba konstituciiT dadgenil farglebSi xalxis Tavis Zalauflebas axorcielebs referendumis, uSualo demokratiis da sxva formebisa da Tavisi warmomadgenlebis meSveobiT~. demokratiuli xelisuflebis myari garanti da mdgradi saZirkveli swored
demokratiuli
xelisuflebis literaturaSi
arCevnebia,
legitimacies gamoyofen
rac,
safuZvelia.
uSualo
da
rogorc
zemoT
politikur
SualobiTi
aRiniSna, da
am
iuridiul
demokratiis
formebs,
romlebic mkveTrad gansxvavdebian erTmaneTisagan. uSualo demokratiis dros moqalaqeebi
ikribebian
da
TviTon
iReben
gadawyvetilebebs,
SualobiTi
demokratiis dros moqalaqeebi monawileobas iReben samTavrobo saqmeebSi maT mier
arCeuli
warmomadgenlebis
saSualebiT,
romelTac
unda
miiRon
gadawyvetilebebi maT magier [ix. qeneT janda, jefri m. beri, jeri goldmeni, `amerikuli demokratia~ Tb. 1995w. 155-156gv.] arCevnebi,
rogorc
konstitualizirebuli
da
institualizirebuli
meqanizmi Sedgeba sxvadasxva stadiebisagan es procesi, Tavis mxriv, Sesabamis sazogadoebriv urTierTobaTa rTul kompleqss warmoadgens. am urTierTobaTa erToblioba,
romelSic
monawileoben.
qmnis
mravali
saarCevno
konstituciuri
samarTali~.
sazogadoebriv
urTierTobaTa
arCevnebis
gziT
sajaro
mmarTvelobis
da
sruliad
sistemas. baTumi.
(ix.
ruxaZe
1999w.
z.
rac
romelic
organoebis
CamoyalibebasTan.
subieqtebi
`saqarTvelos
226-227gv.]
erTobliobas,
xelisuflebis
formis
gansxvavebuli
niSnavs
dakavSirebulia
formirebasTan
arCevnebi
da
saxemwifos
demokratiulobis aucilebeli pirobaa da ara misi garanti. amis naTel magaliTs warmoadgens sabWoTa kavSirSi Catarebuli regularuli arCevnebi, romlebSic SemTxveveSi
mosaxleobis ar
unda
demokratiulobis
99%
iRebda
monawileobas,
ganixilos,
maCvenebeli.
rogorc
zemoaRniSnuli
magram
es
araviTar
sabWoTa
xelisuflebis
qmnida
xelisuflebis
kanonierebis iluzias da imitacias, realurad ki saxeze iyo erTpartiuloba, rac
TavisTavad
SesaZleblobas,
gamoricxavda
sanam
alternatiulobasa
gadavidodeT
arCevnebis
da
konkurenciis
demokratiulobis
uSualo
daxasiaTebaze, mizanSewonilad migvaCnia gavarkvioT Tu raSi mdgomareobs Tavad xelisuflebis demokratiuloba. pirdapiri Sefasebebi demokratiuli saxelmwifosi sakmaod rTulia am SemTxvevaSi unda gamoiyos proceduruli, procesualuri da arseuli anu Sinaarseuli midgoma amdenad, gamoyofilia demokratiis xuTi kriteriumi: 1.
mosaxleobis
umetesobas
SeuZlia
monawileobdes
saarCevno
procesebSi (moicavs sayovelTao monawileobis princips); 2. xmis micema farulia da Tavisufalia Zaldatanebisagan (moicavs politikuri da Tanasworobis princips); 3.
xelmZRvanelebs monawileobas
irCeven iRebs,
Tavisufali
sul
cota
arCevnebis
ori
metoqe
gziT,
romelSic
partia
(moicavs
umravlesobis mmarTvelobis princips); 4. xelisufleba Tavis legitimurobas afuZnebs moqalaqeTa survilebze (moicavs ukukavSiris princips); 5. moqalaqeebi
xelmZRvanelebi
da
partiebis
Tanamdebobis
pirebi
sargebloben sityvis, presis, Sekrebis, reliigiisa da gaerTianebis ZiriTadi
TavisuflebiT
(arsiseuli
politika,
romelic
qmnis
pirobas sxva kriteriumebis cxovrebaSi gasatareblad) [ix. qeneT janda, jefri m. beri, jeri goldmeni, `amerikuli demokratia~. Tb. 1995 w. 34-35gv]. arCevnebis demokratiulobis kriteriumebi pirobiTad SeiZleba daiyos Semdeg kriteriumebad:
demokratiuli
arCevnebi
aris
warmomadgenlobiTi,
raSic
misi
sayovelTaoba igulisxmeba, rac niSnavs arCevnebSi monawileobis miRebas rasis,
eris,
sqesis
da
a.S.
miuxedavad.
gamoyofen
agreTve
warmomadgenlobiTi sistemis funqcionirebis uzrunvelyofas, rac Tavis TavSi moicavs funqcionirebadi, warmomadgenlobiTi sistemis Seqmnas; warmomadgenlobiTi
urTierTobebis
mxriv
rom
niSnavs
SeuZlia
imas,
iyos
im
institucionalizmi,
sazogadoebis TiToeul
organizaciis
rac
erTis
wevrs Teoriulad
warmomadgeneli
saxelmwifo
xelisuflebis organoebSi, vis interesebsac iziarebda wina saarCevno kampaniis dros, xolo meores mxriv, es aris Tavad kandidatis mier ganxorcielebuli sxvadasxva urTierTobebi, komunikaciebi, kavSirebi sazogadoebis sxvadasxva fenebis mimarT;
sazogadoebis erTi konkretuli jgufis gaerTianeba erTi politikuri plaTformis
da
politikuri
lideris
garSemo,
ris
Sedegadac
formirdeba saerTo politikuri neba;
arCevnebis demokratiulobisaTvis aucilebelia misi perioduloba, rac niSnavs rom garkveuli organoebi da Tanamdebobis pirebi airCevian gansazRvruli drois vadiT;
demokratiuli arCevnebi unda iyos konkurentuli, rac niSnavs imas, rom opoziciur
partiebs
unda
mieceT
saSualeba
saarCevno
kompaniis
warmarTvisa da ganxorcielebisa;
moqalaqeTa aqtiurobisa da xelisuflebis kontrolis uzrunvelyofa, raSic
moiazreba
politikuri
amomrCevelTa
TviTSegnebis
korpusis
formireba
mobilizeba;
da
ganviTareba;
mosaxleobis saxelmwifo
xelisuflebis kontroli, rac niSnavs imas, rom arCevnebis Sedegad iqmneba aRmasrulebel xelisuflebaze kontrolis ganmaxorcielebeli organo – parlamenti;
arCevnebi
xels
uwyobs
`elitis~
seleqcias.
mianiWos
politikuri
socialur
arCevnebis
manevrirebasa
saSualebiT
xelmZRvanelobis
xalxi
ufleba
da
da
politikuri
wyvets
Tu
vis
romel
sajaro-
politikuri mmarTvelobis formas eniWeba upiratesoba;
arCevnebis Sedegebis sabolooba (aq ar igulisxmeba arCevnebis Sedegebis gasaCivreba sasamarTlos wesiT, razedac ar SevCerdebiT, radgan es sakiTxebi miekuTvneba samarTlis regulirebis sferos). Tavisufali
saerTaSorisod
demokratiuli
aRiarebulia,
arCevnebis
Tanamedrove
fuZemdebluri principebi:
sayovelTao xasiaTi;
pirdapiri (iribi) xmis micema;
Tanabari xmis micema;
faruli kenWisyra;
ZiriTadi
arCevnebs
principebi
axasiaTebT
Semdegi
moqalaqeTa Tavisufali monawileoba, raSic igulisxmeba amomrCevelTa nebaze ukanono zewolis gamoricxva. aRniSnuli
pirobebis
dacvis
SemTxvevaSi
arCevnebi
iTvleba
demokratiulad da Sesabamisad yalibdeba sajaro-mmarTvelobis demokratiuli forma. zemoT miTiTebuli normebi daculia agreTve saqarTvelos saarCevno kodeqsSic. kerZod, saqarTveloSi arCevnebi tardeba sayovelTao, Tanaswori da pirdapiri saarCevno uflebis safuZvelze, faruli kenWisyriT. aRniSnuli kanoniT, aqtiuri saarCevno ufleba aqvs saqarTvelos yvela moqalaqes, romelsac arCevnebis dRemde Seusrulda an im dRes usruldeba 18 weli.
kodeqsiT
gaTvaliswinebulia
agreTve
pasiuri
saarCevno
uflebac.
arCevnebSi amomrCevlebi monawileoben Tanaswor safuZvelze. saqarTveloSi arCevnebi pirdapiria, prezidents, saqarTvelos parlamentisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis
warmomadgenlobiTi
organos
_
sakrebulos
wevrebs
amomrCevlebi irCeven uSualod. saqarTvelos saarCevno kodeqsiT aRiarebulia saarCevno
procesis
sajarooba
da
Riaoba,
agreTve
daculia
saarCevno
uflebis uzrunvelyofis garantiebi, kerZod, akrZalulia iseTi normatiuli aqtis
miReba/gamocema,
romelic
zRudavs
amomrCevlis
nebis
Tavisufal
gamovlinebas an arRvevs arCevnebis monawileTa Tanasworobas. rodesac erT-erT
saubaria,
arCevnebze,
umniSvnelovanes
ganxilva,
Tu
rogor
rogorc
Semadgenel
viTardeba
demokratiuli
nawilze,
saarCevno
metad
sazogadoebis
sainteresoa
procesebi
imis
arademokratiul
sazogadoebaSi, radgan Tavisufali da demokratiuli saarCevno principebis Camoyalibeba da dacva pirdapir kavSirSia qveyanaSi arsebul politikuri sistemis
tipze
sazogadoebaSi
da
Sesabamisad
demokratiis
mmarTvelobis
garantiebi,
formaze.
arsebobs
Tu
aris ara
Tu
ara
saxelmwifo
xelisuflebaTa ganawilebis principi, funqcionirebs Tu ara obieqturi da miukerZoebeli
sasamarTlo
da
sxva.
imis
mtkiceba,
rom
arademokratiul
saxelmwifoSi arCevnebs ar aRiareben an ar tardeba ara sworia, Tumca saarCevno procesebi aseT qveynebSi iReben `damaxinjebul~ formas da bevrad Sordebian
zogadad arCevnebis saerTaSorisod aRiarebul principebsa da
normebs. arademokratiuli arCevnebi mravali saxis SeiZleba iyos. arCevnebze SeiZleba warmodgenili iyos mxolod erTi kandidati, an kandidatTa sia yovelgvari xelisuflebis
alternativebis mTeli
falsificirebisken
da
gareSe.
mondomeba
da
gayalbebisken
arademokratiul mcdeloba da
sazogadoebaSi
mimarTulia
gamomdinare
aqedan
arCevnebis arCevnebi
formalur xasiaTs iZens, radgan erTis mxriv arCevnebi tardeba garegnulad, xolo, meores mxriv imdenad gayalbebulia misi oficialuri Sedebebi, rom saerTod SeuZlebelia arCevnebis saboloo, realuri Sedegis suraTis miReba. amdenad, Cven SevexebiT arCevnebis Catarebis pirobebs totalitarizmis da
avtoritarizmis
qveynebSi,
maT
Soris
mqone
saxelmwifoebSi.
saqarTveloSic
totalitaruli
arCevnebi
tardeboda
socializmis regularulad
garkveuli periodulobis dacviT, magram am arCevnebis dros faqtobrivad ar arsebobda arCevanis saSualeba erTpirovnuli sistemis pirobebSi, Tumca iyo SemTxvevbi, rodesac ori an meti kandidati iyrida kenWs erT adgilas, magram erTi partiidan. am dros arCevnebi garkveulwilad politikuri propagandis funqciebs
asrulebda,
rac
Tavis
mxriv
xels
uwyobda
sazogadoebaSi,
arsebuli reJimis demokratizmis iluziis Seqmnas da damyarebas, rodesac saubaria
arCevnebis
arademkratiulobaze,
gverd
ver
avuvliT
crukonstitucionalizmis mcnebas da ganmartebas. crukonstitucionalizmi faqtobrivad warmoadgens avtoritarizmis erTerT
saxeobas,
ra
drosac
xelisuflebis
antisamarTeblivi
qmedebebis
legalizacia, xorcieldeba konstituciuri legitimaciis meSveobiT, riTac Tavidan icileben sazogadoebis mxridan arademokratiulobisa da TviTnebobis braldebas.
crukonstitucionalizmze
iyo
damyarebuli
agreTve
sabWoTa
sistemac da kerZod sajaro-politikuri mmarTveloba. demokratiulobis niSan-Tvisebebisgan mTlianad Tavisufalia arCevnebi, romlebic
tardeba
avtoritaruli
reJimebis
dros
mag.
saparlamento
arCevnebisas kandidatTa sias, maTi Semadgenlobisa da mTlianad winasaarCevno programis Sesaxeb gadawyvetilebas iRebs qveynis xelmZRvaneloba (xuntis, oligarqiis an monopolisti partiis mier). avtoritarul-politikur
sistemebSi
arCevnebi
asrulebs
arsebuli
reJimis dakanonebis anu legitimacies ganmtkicemas, rac gulisxmobs:
reJimis reputaciis amaRlebas, rogorc Sida saxelmwifoebriv agreTve saerTaSoriso doneze;
saxelmwifoSi ukmayofilebis
Seqmnili Tavidan
politikuri acilebas
daZabulobisa
xolo
amis
da
SeuZleblobis
SemTxvevaSi misi sagrZnoblad Sesustebas;
xelisuflebis
iniciativiT
formaluri
opoziciuri
partiebis
Seqmnas. avtoritarizmis pirobebSi mTlianad ugulvebelyofilia konkurentuli da Tunda naxevrad konkurentuli arCevnebi. arCevnebze daiSvebian mxolod is politikuri Zalebi da opoziciuri partiebi, romlebic arsebuli politikuri xelisuflebisTvis aris misaRebi. aRsaniSnavia, demokratiaze
rom
arCevnebi
gadasvlisTvis
Tu
warmoadgens xalxs
miecema
saukeTeso
saSualebas,
saSualeba
Tavisuflad
airCion maTTvis sasurveli mTavroba. am SemTxvevaSi arCevnebis Catarebis gziT moxdeba
aRniSnuli
reJimis
Secvla
umtkivneulod
da
demokratiuli
mmarTvelobis formis uproblemod damyareba. rac qveynebSi,
Seexeba islamuri
arCevnebis
Catarebis
samarTali
wess
arCevnebs,
da
pirobebs
rogorc
musulmanur
instruments
did
mniSvnelobas arCevnebis
arc
aniWebs,
institutis
klasikuri
gamoyenebas
islamis ar
mimdevrebi
SeuZlia
acxadeben,
yvelaze
rom
RirseulTa
mmarTvelobis formis arCevis garantireba, amitom isini upiratesobas aniWeben `aS-Suris~ instituts _ gansakuTrebiT avtoritetuli pirebi. am pirebs ar irCeven, isini `bunebrivad~ gamoiyofian mosaxleobidan, SesamCnevi xdebian TavianTi gonebis samxedro gamocdilebis, sxva Tvisebebis wyalobiT da maT mTavroba
iwvevs
mmarTvelobiT
sabWoSi.
sabWos
erTsulovan
azrs
gansakuTrebuli Zala gaaCnia, is samarTlis umniSvnelovanes wyarod iqceva. [ix. macaberiZe m. `arCevnebi da sazogadoeba~. Tb. 2003w. 226-227gv.]. aRsaniSnavia, rom quveitSi qalebs saerTod ar aqvT saarCevno uflebebi, rac islamuri tradiciebiTaa
gamarTlebuli,
Tumca
araviTar
SemTxvevaSi
araa
misaRebi
saerTaSoriso sazogadoebisaTvis. Tanamedrove
saqarTveloSi
Catarebuli
TiTqmis
yvela
arCevnebi
Tavisuflad SeiZleb miviCnioT gardamaval periodSi myofi saxelmwifoSi Catarebul arCevnebad, romlisTvisac ucxo ar aris saarCevno kanonmdeblobis metad xSiri cvla ama Tu im xelisuflebaSi mosuli mTavrobis sasargeblod da ara imitom, rom es realurad xels Seuwyobs mosaxleobis saarCevno TviTSegnebis donis amaRlebas an mis ukeT formirebas. zogadad arCevnebze negatiurad aisaxeba saarCevno kanonis cvlilebebi, radgan amomrCevelma unda icodes
da
cnobdes
kanons,
xolo
Tavad
kanoni
ndobas
imsaxurebdes
sazogadoebis mxridan. amdenad,
saarCevno
saqarTveloSi
kanonmdeblobis
samarTlianad
unda
permanentuli
miviCnioT
cvlileba
politikuri
sistemis
perspeqtiuli ganviTarebis SemzRudav garemoebad, Tumca aqve aRsaniSnavia, rom saarCevno kanonmdebloba unda Seesabamebodes sazogadoebis moTxovnebs da interesTa sferoebs, radgan igi qveynis demokratiulobis metad zusti maCvenebelia.
iseTi
saqarTveloa,
saarCevno
uwyobdes
xels
saerTaSorisod
da
gardamavali kanoni masSi
aRiarebul
meqanizmebTan erTad.
periodis
politikuri
Camoyalibebuli principTa
saxelmwifoSi, speqtris unda
mTeli
rogoric
formirebas iyos
normaTa
kompleqsi,
unda da
saarCevno
3.4
sajaro mmarTveloba samarTlebrivi saxelmwifos pirobebSi.
politikur da iuridiul mecnierebaTa aqtualur sakiTxTa Soris, aris da iqneba samarTeblivi saxelmwifos Camoyalibebis problema. gansakuTrebiT ki postkomunistur qveynebSi. ZiriTadSi es ganpirobebulia imiT, rom aq totalitaruli reJimebis msxvrevis Semdeg praqtikulad dadga demokratiuli politikuri
sistemis
Camoyalibebis
problema.
am
garemoebam
savsebiT
marTebulad win wamoswia samarTlebrivi saxelmwifos sakiTxi, ramdenadac igi ganixileba rogorc demokratizaciis procesi da Sedegi. yofil sabWoTa respublikebSi, maT Soris saqarTveloSi igi axlad dawyebuli procesia. Tanamedrove
saqarTvelos
strategiis
erT-erT
formireba.
Tu
procesi
CvenSi
ar
mizans
mimdinare
warimarTa
mimarTulebiT, politikur
mTavar
SeuZlebeli formireba
Seadgens
politikuri
samarTlebrivi gaxdeba
mmarTvelobaze
mmarTvelobis
saxelmwifo
politikuri
samarTlebrivi
saxelmwifos
cxovrebis
demokratizaciis
saxelmwifos
Tanamedrove
gadasvla.
pirdapir
mSeneblobis
vinaidan
kavSirSia
damkvidrebis
demokratiul
sajaro-
demokratiuli
sajaro
samarTlebrivi
saxelmwifos
mSeneblobasTan. samarTeblivi
saxelmwifos
arsis
misi
niSnebis
ufro
Rrma
da
srulyofili gagebisTvis mniSvnelovania vicodeT, Tu rogor mimdinareobda mis
Sesaxeb
koncefciis
SemuSaveba,
ra
etapebi
gaiara
man
da
romel
moazrovneebTan iyo igi dakavSirebuli. samarTeblivi periods
saxelmwifo
dawyebuli
formirebis
antikuri
damamTavrebeli
koncefciis xanidan
formirebis
damTavrebuli
safexurebi
istoria
XIX
dakavSirebulia
moicavs
saukuniT. XVIII
misi
saukunis
gamoCenili filosofosis i. kantis XIX saukunis germaneli iuristebis k. velkerisa da r. fon molis saxelebTan. Tu i. kantma mogvca samarTeblivi saxelmwifos
filosofiuri
mecnierebaSi
ara
marto
dasabuTeba,
daamkvidres
k.
velkerma
termini
da
r.
`samarTeblivi
fon
molma
saxelmwifo~,
aramed gaaRrmaves am terminiT aRniSnuli cnebis Sinaarsis daxasiaTeba. amiT SeiZleba iTqvas, ZiriTadSi dasrulda samarTeblivi saxelmwifos formireba Teoriuli TvalsazrisiT. amasTan erTad isic unda aRiniSnos, rom am koncefciam Tavisi Semdgomi ganviTareba hpova XX saukuneSi, ris Sedegad SesaZlebeli gaxda samarTeblivi saxelmwifos arsis, niSnebis, misi Camoyalibebis gzebisa da pirobebis Sesaxeb moZRvreba
ufro
srulyofiliyo.
ufro
metic
swored
am
saukuneSi
samarTeblivi saxelmwifos koncefciam praqtikuli xorcSesxma hpova aSS-sa da dasavleT evropis ganviTarebul qveynebSi. am qveynebis konstituciebSi zogan pirdapir,
zogan
arapirdapir
fiqsirebulia
samarTeblivi
saxelmwfios
arsebobis
faqti.
demokratiuli
postkomunistur
mmarTvelobis
qveynebSi
sistemebis
ki
igi
gamocxadebul
Camoyalibebis
erT-erT
iqna
ZiriTad
politikur pirobad da strategiul amocanad. samarTeblivi
saxelmwifos
koncefciis
SemuSaveba
xorcieldeboda
saukuneebis ganmavlobaSi. sxvadasxva epoqaSi samarTlebrivi saxelmwidfos idea
tradiciuli
sxvadasxva
kanonierebis
moazrovneebis
reJimSi
mier
viTardeboda
Camoyalibda
rigi
sxvadasxva
ideebisa,
dros
romlebmac
mogvianebiT am koncefciis ZiriTadi Sinaarsi Seadgines. kerZod mxedvelobaSi gvaqvs Semdegi ideebi: saxelmwifo samarTlis SezRudva, kanonis uzenaesoba da samarTlianoba; ganawileba;
kanonis
xalxis
winaSe
yvelas
xelisuflebis
Tanasworoba;
wyarod
da
xelisuflebaTa
suverenad
aRiareba;
saxelmwifosa da moqalaqis urTierTpasuxismgebloba; adamianis sayovelTao uflebebis da Tavisuflebis aRiareba da sxva. kanonebis udides rolze saxelmwifoSi da maTi ganaxlebis Sesrulebis aucileblobaze miuTiTebdnen jer kidev Zv. w. aRr. VII-VI saukuneebis (Svid brZenad
wodebuli
pirandre,
soloni,
adamianebi), kleobuli
rogorebic da
xironi.
iyvnen maTi
Talesi, azriT
pitaki,
bianti,
saxelmwifosa
da
moqalaqis bednieri cxovrebis miRweva SeuZlebelia kanonebis Sesrulebis gareSe, rom kanoni da wesrigi yvelaze didi sikeTea saxelmwifoSi. yvelaze saukeTesoa is polisia, aRniSnavda xironi, romlis moqalaqeebi ufro metad ujereben kanonebs, vidre oratorebs. saxelmwifos, ambobda soloni, yvelaze ufro metad kanonieri wesrigi sWirdeba. amitom kanonebisadmi damorCileba moqalaqeTa
pirveli
movaleobaa,
magram
TviT
kanonebi
unda
iyvnen
samarTliani [ix. politologia. Tb. 2009w. gv. 273.] amave azrebs iziarebdnen cnobili berZeni filosofosebi piTagora da heraklite. piTagorasTvis idealuria is saxelmwifo, romlebSic batonoben samarTliani kanonebi. RmerTis Semdeg, ambobda igi, adamianebma pativi unda scen mSoblebsa da kanonebs, emorCilebodnen maT Sinagani rwmeniT. kanonebis Sesruleba moqalaqis umaRlesi saTnoebaa, xolo TviT kanonebi umaRlesi faseulobaa.
heraklites
azriT
moqalaqeebi
iseve
unda
ibrZodnen
kanonebisaTvis, rogorc Tavisi qalaqis kedlebisaTvis. sokratem, platonma da aristotelem
gaaRrmaves
moZRvreba
kanonisa
da
samarTlis
arsis,
saxelmwifoSi kanonebis rolis, kanonisa da samarTlis urTierTobis Sesaxeb. [ix. aristotele, aTenelTa saxelmwifo wyobileba. quTaisi, 1935w.; aristotele, politika, nawili I, II, Tb. 1996w.; platoni, adreuli dialogebi, Tb. 1997w.; platoni, nadimi, Tb. 1964w.; platoni, timeosi, Tb. 1964w.;] es Seexeba kanonierebis da samarTlianobis sakiTxs. sokrates, platonis da
aristotelesaTvis
damaxasiaTebelia
kanonierebisa
da
samarTlianobis
ganuyoflobis aRiareba. ase magaliTad, sokrates TvalsazrisiT dauSvebelia maTi
erTmaneTisagan
mowyveta,
ramdenadac
isini
principSi
Tavisi
arsiT
identurni arian. saxelmwifos mizania moqalaqeTa keTildReoba. es mizani ver
ganxorcieldeba
kanonebis
gareSe,
magram
TviT
kanonebi
unda
iyvnen
samarTliani. aseTebia is kanonebi, romlebic Seesabamebian adamianis bunebas, mis ganmapirobebel RvTaebriv kanonebs. adamianebis mier gamocemuli kanonebi mxolod im SemTxvevaSi iqnebian samarTliani, Tu isini asaxaven RvTaebriv kanonebs. kanonebi moqalaqeebs akisreben garkveul movaleobebs, romelTa Sesrulebis gareSe ver ganxorcieldeba maTi uflebebi. am valdebulebebidan upirvelesia TviT kanonebis uzenaesobis aRiareba. da maTdami morCileba. aRsaniSnavia,
rom
sasamarTlom
mas
sokrate sikvdili
am
azrs
miusaja,
maSinac
Tumca
icavda,
am
rodesac
ganaCens
igi
aTenis
usamarTlod
miiCnevda. kidev
ufro
mkveTrad
gamoxatavada
platoni
saxelmwifoebriv
cxovrebaSi kanonebis did mniSvnelobas da maT uzenaesobas. iZleoda ra saxelmwifos
formirebis
klasifikacias
imis
mixedviT
Tu
vin
marTavs
saxelmwifos, platoni miuTiTebda saxelmwifos Semdeg saxeebze: pirveli, rodesac yvelaze maRla dganan mmarTvelebi da meore, rodesac yvelaze maRlda dganan kanonebi. amasTan dakavSirebiT igi aRniSnavda: `me vxedav im saxelmwifos, moaxloebul sikvdils, sadac kanons ara aqvs Zala da imyofeba SeuzRudavi xelisuflebis qveS. iq sadac kanoni mmarTvelTa gamgebelia, xolo es ukanasknelni misi monebi arian, vxedav mis gadarCenas~. platonis am sityvebidan Cans ara marto is, Tu ra did mniSvnelobas aniWebda igi kanonebs, agreTve isic, rom kanonebi mas miaCnia xelisuflebis SemzRudav faqtorad. [ix.: Платон, Сочинения. Т.Т. I-III М. 1972.,стр. 181.] imave ideas aanalizebs da aSuqebs aristotele. misi sityvebiT `ara adamianebi, aramed kanonebi~, `is vinc moiTxovs kanoni batonobdes, moiTxovs rom batonobdes RmerTi da goni, xolo is vinc moiTxovs batonobdes adamiani, mas
Tavis
moTxovnaSi
Semoaqvs
cxoveluri
sawyisi~.
kanoni,
ganagrZobs
aristotele, aris `gawonasworebuli goni~. [ix.: А. П. Алфёров. Теоретическое наследие Аристотеля, М. 1972.,стр. 84.] iziarebda ra principSi sokratesa da platonis azrs samarTlianobisa da
kanonebis
ganuyofelobis
Sesaxeb,
aristotele
ufro
Rrmad
midis
samarTlis samarTlianobis da kanonis sakiTxebis analizSi. samarTlianoba, misi azriT, emyareba samarTals. amdenad samarTliani kanoni aucileblad samarTalze unda iyos dafuZnebuli. saxelmwifoSi samarTali ganasaxierebs politikur urTierTobis
samarTlianobas maregulerebeli
da
asrulebs
normis
rols.
moqalaqeTa
politikuri
`samarTlianobis
cneba
aRniSnavda aristotele, dakavSirebulia saxelmwifos Sesaxeb warmodgenasTan, ramdenadac politikuri
samarTali
aris
urTierTobebis
samarTlianobis maregulirebel
kriteriumi, normas~.
warmoadgens saxelmwifoSi
samarTlianoba SeiZleba iyos mxolod politikuri xasiaTis. saboloo jamSi igi ganpirobebulia adamianis, rogorc `politikuri cxovelis~ bunebiT. Tuki saxelmwifos kanonebi ar daefuZneba adamianis bunebis Sesabamis kanonebs,
saxelmwifo iaraRad.
gadaiqceva
despotur
aristoteles
azriT
Zaladobad,
Tuki
xolo
gaCndeba
TviT
kanonebi
mis
bunebiT
da
winaaRmdegoba
saxelmwifos mier gamocemul pozitiur samarTals Soris saxelmwifom unda ixelmZRvanelos
bunebiTi
samarTlis
moTxovnaTa
Sesabamisad.
[ix.:
aristotele, politika, nawili I. Tb. 1995w. gv. 121.]. aristoteles mier saxelmwifoebrivi mmarTvelobis saqmeSi samarTlis didi
rolis
aRiarebidan
aSkarad
Cans
mis
mier
spartis
saxelmwifo
wyobilebis kritikaSi. [ix. aristotele, aTenelTa saxelmwifo wyobileba, quTaisi, 1935., gv. 79]. am dros, rodesac aseTi avtoritetebi, rogoric iyvnen platoni da qsenofonte, qebas asxamdnen spartis saxelmwifos, aristotele mkacrad ilaSqrebs mis winaaRmdeg. erT-erTi mizezi amisa is aris, rom spartaSi
mmarTveloba
xorcieldeba
ara
samarTlis
aramed
TviTnebobis
mixedviT. sxva sityvebiT rom vTqvaT, aristoteles mixedviT samarTlis gareSe saxelmwifoebrivi mmarTveloba TviTnebobaa. amitom aseTi saxelmwifo Tavisi arsiT tiranuli da despoturia [ix. aristotele, politika, Tb. gv. 92.]. aristoteles politikur moZRvrebaSi vxvdebiT sxva ideebsac, romlebic SemdgomSi
samarTlebrivi
saxelmwifo
koncefciaSi
Sevidnen.
Cven
aq
SevCerdebiT mxolod erTze. kerZod, saxelmwifo xelisuflebis danawilebis ideaze.
ixilavs
ra
saxelmwifo
xelisuflebis
struqturas,
aristotele
gamoyofs mis sam elements. kerZod, misi sityvebiT, esenia: `1. saxelmwifos saqmeebis Sesaxeb sakanonmdeblo organo; 2. magistratura; 3. sasamarTlo organoebi~.
TiToeul
xelisuflebisaTvis
maTgans
ZiriTadad,
gaaCnia garda
Tavisi sxva
funqciebi.
sakanonmdeblo
funqciebisa
aris
kanonebis
dadgena; magistraturisaTvis, e.i.aRmasrulebeli xelisuflebisaTvis, aseTia kanonebis aRsruleba; sasamarTlo xelisuflebisaTvis samarTlis aRsruleba, samarTlis
moTxovnis
Sesabamisad.
danawileba
aristoteles
azriT
saxelmwifo
xelisuflebis
gamomdinareobs
Sromis
aseTi
danawilebis
principidan. aristoteles mixedviT am sami nawilis funqciebi iseve unda iyos erTmaneTisagan gamijnuli, rogorc organizmSia gamijnuli erTmaneTisagan Tvalebis, xelebis, fexebis da sxva nawilebis funqciebi. Tumca aristotele garkveul
prioritets
aniWebs
sakanonmdeblo
xelisuflebas,
igi
mainc
moiTxovs rom xelisuflebis TiToeulma nawilma unda Seasrulos masze dakisrebuli funqciebi. arsebiTad, dRevandeli eniT rom vTqvaT, aristotele faqtobrivad winaaRmdegia, rom mTeli xelisufleba miitacos romelime misma nawilma,
an
gadawonos
sxva
danarCenebi.
jer
kidev
platonamde
da
aristotelemde xelisuflebaTa ganawilebis ideis praqtikul ganxorcielebas iTvaliswinebda cnobili spartaneli likurges kanonmdebloba. samarTlebrivi saxelmwifos moZRvrebis ideebis formirebis istoriaSi gansakuTrebiT
unda
aRiniSnos
cnobili,
romaeli,
politikuri
moRvawe,
oratori da iuristi, ciceroni. saxelmwifos samarTliT SezRudvis ideis CamoyalibebaSi
didi
roli
Seasrula
ciceronis
mier
saxelmwifos
gansazRvrebam.
Tu
makonstruirebel
manamde
elementad
moazrovneebi miiCnevdnen
saxelmwifos
adamianTa
ZiriTad
saerTo
interesebs,
sargeblianobas da maT miswrafebas erTad cxovrebisaken, ciceronma axali elementi Semoitana _ samarTali. Tavis `dialogebSi~ ciceroni gansazRvravda ra saxelmwifos rogorc xalxis saerTo saqmes (respublika), miuTiTebda, rom xalxi erTad Sekruli adamianTa nebismieri erToba ki ar aris, aramed iseTi erToba, romelic dafuZnebulia samarTlis sakiTxebSi Tanxmobaze da interesTa erTianobaze. marTalia
ciceroni
am
gansazRvrebaSi
garkveul
xarks
uxdis
Tavis
winamorbed moazrovneebs, rodesac igi miuTiTebs interesTa erTianobaze, magram misTvis interesTa erTianoba Tumca aucilebeli pirobaa saxelmwifos CamoyalibebisaTvis, magram is sakmarisi ar aris. amisaTvis aucilebelia meore pirobac _ adamianebis SeTanxmeba samarTlis sakiTxSi. saxelmwifo ciceronis azriT
aris
sajaro-samarTlebrivi
warmonaqmni
xalxis
`saerTo
saqmis~
politikuri forma. aRniSnuli ori piroba aris saxelmwifos ara marto makonstruirebeli, agreTve SemzRudavi faqtorebi. maTi gamoyofiT ciceronma zogadad gasca pasuxi Zveli romaelebis mier saxelmwifo SezRudvis kiTxvas: `vin
unda
meTvalyureobdes
maT.”
aseTebad
gamomdinare
saxelmwifos
ciceroniseuli gansazRvrebidan gvevlinebian samarTali da xalxis saerTo interesebi. aqedan gamomdinare, SeiZleba vTqvaT, rom ciceronma saxelmwifos gansazRvrebaSi samarTeblivi
samarTlis saxelmwifos
momentis
SemotaniT
koncefciis
garkveulwilad
erT-erTi
ZiriTadi
gamoTqva idea
_
saxelmwifos SezRudvis idea. ciceroni gamoyofs mis sxvadasxva saxeebs, esaa bunebiTi samarTali da adamianebis mier Seqmnili damwerlobiT sajaro da kerZo samarTali. is rac cicerons miaCnda saxelmwifos Tavdapirvel makontrolebel samarTlad aris bunebiTi samarTali. igi ciceronis azriT, win uswrebs saxelmwifos da damwerlobiT
samarTlas.
igi
maradiulia,
misi
gauqmeba
an
Secvla
SeuZlebelia. yoveli adamiani, romelic arRvevs am samarTlidan gamomdinare kanonebs, pasuxismgeblobas ver gaeqceva adre Tu gvian daisjeba da Tavs ver daaRwevs RvTiur risxvas. swored bunebiTi samarTali adamianebs mouwodebs Seasrulon Tavisi movaleobebi da Tavi aaridon borotmoqmedebas. bunebiTi samarTali gamomdinareobs RvTiuri gonebidan, mTeli samyaros bunebidan, adamianis gonieri bunebidan. ciceronis mixedviT saboloo jamSi swored am samarTlis moTxovnaTa Sesaxeb adamianebis SeTanxmeba xdeba saxelmwifos Camoyalibebis erT-erTi mTavari faqtori. Tavis arsiT bunebiTi samarTali da misgan gamomdinare kanonebi samarTliania [ix.: politologia. Txz. 2009. gv. 273]. rac Seexeba e.w. pozitiur samarTals da misgan gamomdinare kanonebs, isini im SemTxvevaSi xdebian samarTliani, Tu Seesabamebian bunebiT samarTals. Tuki aseTi ar arian, ciceronis TqmiT, isini ar imsaxureben imaze ufro met yuradRebas, vidre yaCaRTa gadawyvetileba, miRebuli maTi saerTi TanxmobiT.
aseT
samarTals
kanonmdebelTa ciceronisTvis
rogorc
kerZo
wesi
safuZvlad
egoisturi
samarTali
interesebi.
samarTliania,
udevs sxva
xelisufalTa
sityvebiT
rodesac
rom
Seesabameba
da vqvaT
bunebiT
samarTals. swored aseTi samarTliani samarTlis pirobebSi SesaZlebelia saxelmwifos meore makontrolebeli faqtoris _ xalxis saerTo interesebis dacva da praqtikuli realizacia. saxelmwifosa da bunebiTi samarTalis urTierTobis aseTi gagebidan gamomdinare, winaSe.
ciceroni
moqalaqeebis
asabuTebs
yvela
samarTeblivi
moqalaqis
urTierTobis
Tanasworobas saerTo
kanonis
marTlwesrigis
Tanaswori subieqtebia. Tumca isic unda iTqvas, am SemTxvevaSi saqme exeba moqalaqeTa ara faqtobriv, aramed formalur Tanasworobas. samarTlebrivi saxelmwifos koncefciis konteqstSi jdeba ciceronis idea moqalaqeTa Tavisuflebis dacvis aucileblobis Sesaxeb. misi azriT moqalaqeTa
Tavisuflebis
dacva,
mTeli
saxelmwifos,
yvela
moqalaqis
upirvelesi zrunvis sagani unda iyos. moqalaqeTa Tavisuflebis dacvis dros, aRniSnavda ciceroni, ar arseboben kerZo pirebi. moqalaqeTa Tavisuflebis dacvis erT-erT ZiriTad pirobas ciceroni kanonis uzenaesobas da misdami yvelas Tanabrad damorCilebas miiCnevda. `kanonis
moqmedebas,
werda
ciceroni,
unda
daeqvemdebaros
yvelaferi~.
igulisxmeba maT Soris sajaro mmarTveloba. ciceronis politikur moZRvrebaSi garkveuli adgili daTmobili aqvs saxelmwifo xelisuflebis ganawilebis ideasac. saxelmwifo xelisufleba, rogorc xalxis saerTo saqme, erTiania. magram saxelmwifoSi erTsulovnebis miRwevis da aqedan gamomdinare misi stabilurobisaTvis aucilebelia igi ganawildes xalxs, magistraturebsa da senats Soris. amasTan dakavSirebiT igi
moiTxovda,
rom
saxelmwifoSi
uflebebi,
movaleobebi
da
uflebamosilebani Tanazomierad unda ganawildes sentas, magistratebsa da xalxs
Soris
xelisuflebis
ise,
rom
saxeebs
maT
gaawonasworon
ciceroni
ZiriTadad
erTmaneTi. gamoyofda
rac sam
Seexeba saxes
_
sakanonmdeblos, aRmasrulebels da sasamarTlos [ix.: iqve, gv. 279]. garkveuli wvclili samarTlebrivi saxelmwifos erT-erTi ZiriTadi ideis _ kanonis uzenaesobisa da mis winaSe yvelas Tanasworobis ideis dasabuTebaSi Seitanes berZenma da romaelma stoielebma _ epiktetma, zenonma, senekam, qrizipem da markus avreliusma. ase, magaliTad, markus avreliusis azriT kanoni ara marto uzenaesi, agreTve yvelasaTvis erTnairi unda iyos, xolo
moqalaqeTa
marTva
unda
uTanxmdebodes
maT
Tanasworobas
da
Tanabaruflebianobas, qveSevrdomTa Tavisuflebas. polibiusi, romelmac stoilebis didi gavlena ganicada, saxelmwifos normaluri funqcionirebis erT-erT aucilebel pirobad Tvlida saxelmwifo
xelisuflebis
dayofas.
es,
misi
azriT,
yvelaze
ukeTesad
SesaZlebelia
ganxorcieldes saxelmwifos Sereul formaSi. aseTad mas miaCnda likurges droindel
spartaSi
dawesebuli
marTva-gamgeoba,
rodesac
saxelmwifo
xelisufleba danawilda mefes, xalxsa da uxucesTa sabWos Soris. aseve dadebiTad
afasebda
polibiusi
romis
respublikaSi
xelisuflebis
danawilebas konsulebs, senatsa da xalxs Soris. amrigad,
antikuri
xanis
politikur
da
samarTlebriv
moZRvrebaTa
zogierTi warmomadgenlis zemoT ganxiluli debulebebi mowmoben imas rom samarTlebrivi saxelmwifos koncefciis rigi ideebi Caisaxa mravali saukunis win. am debulebaTa avtorebi xSir SemTxvevaSi ara Tu gansxvavebul, aramed dapirispirebul
politikur
poziciaze
idgnen.
magram
maT
erTi
ram
aerTianebda _ arc erTi maTgani monebs ar ganixilavdnen rogorc politikuri da samarTlebrivi urTierTobis subieqtebs. antikuri xanis Semdeg vidre XVII saukunemde, mcire gamonaklisis garda samarTlebrivi
saxelmwifos
koncefciis
ideebi
TiTqmis
ver
pouloben
Semdgom damuSavebas. aseT gamonaklisebs XIV-XVII saukuneebis I naxevarSi warmoadgenen
zogierTi
debulebebi,
romlebsac
amuSavebdnen
marsilio
paduaneli, Jan bodeni da spinoza. marsilio
paduanelma
Tavis
droisaTvis
metad
gabeduli
debuleba
wamoayena imis Sesaxeb, rom saero da sasuliero xelisuflebis WeSmariti wyaroa xalxi, rom igi aris umaRlesi kanonmdebeli da mas gaaCnia ufleba TviTon airCios Tavisi mmarTvelebi. saxelmwifoSi suverenitetis matarebeli unda iyos xalxi. Tumca isic unda aRvniSnoT rom igi `xalxis cnebis qveS gulisxmobda miuxedavad
ara
mTel
mosaxleobas,
amisa
TviT
idea
xalxis
aramed
e.w.
rogorc
mis
`maRal~
nawils.
xelisuflebis
wyaros,
suverenitetis Sesaxeb XIV saukunis pirveli naxevris evropuli qveynebisaTvis Zalze gabeduli iyo. SemdgomSi es idea ganaviTares da axali SinaarsiT Seavses j. lokma, S. monteskiem da Jan-Jak rusom. samarTlebrivi saxelmwifo dRevandeli
koncefciisTvis
suverenitetis
idea
xalxis
erT-erTi
rogorc
xelisuflebis
wyarosa
da
fuZemdebluria.
samarTlebrivi
saxelmwifos
ideebi ganviTarebulia Sarl monteskies naSromebSi. [ix.: Монтескье Ш. Избранные произведения. М., 1995. стр. 290-291]. samarTlebriv
saxelmwifoze
moZRvrebis
dasabuTebas
mis
sistemur
xedvaSi ukavSireben kantisa da hegelis saxelebs. kanti saxelmwifos aRiqvams, rogorc samarTlisa da kanondaqvemdebarebul adamianTa erTobliobas. misi kategoriuli
gonebis
brZaneba
interesebis
Tavisufali
pirovnebis
TavisuflebasTan
moiTxovda
gamovlineba da
iseT
moqcevas,
SeTavsebadi
sayovelTao
rom
yofiliyo kanonTan.
sakuTari nebismieri
hegelisaTvis
saxelmwifo igive iyo, rac samarTali, (`Tavisufali nebis arseboba~), magram yvelaze ufro metad ganviTarebuli (samarTlis mTeli sistema), romelic Tavis TavSi moicavda pirovnebisa da sazogadoebis samarTals.
sityvaTSexameba
`samarTlebrivi
saxelmwifo~
pirvelad
gvxvdeba
germaneli mecnieris k. velkeris (1813 w.) da i. fraixer fon aretinis (1824 w.) naSromebSi. magram aRniSnuli termini iuridiulad pirvelma gaaanaliza da mecnierul brunvaSi Seitana maTma Tanamemamulem robert fon molemma (1832w.). igi ganixilavda samarTlebriv saxelmwifos, rogorc mudmivad ganviTarebadi moZRvrebis
kategorias
saxelmwifoze
da
miakuTvna
mas
mexuTe
adgili
patriarqaruli, Teokratiuli, despoturi da liberaluri saxelmwifoebis Semdeg. SeiZleba iTqvas, rom am droidan dawyebuli idea samarTlebrivi saxelmwifos
Sesaxeb
politikosebis
saukuneze
yuradRebis
metxans
centrSi
iyo
[ix.:
germaneli
lobJaniZe
g.
mecnierebisa
da
saxelmwifosa
da
samarTlis Teoria. quTaisi, 2000., gv. 218]. politikur da saxelmwifos
iuridiul lieraturaSi gamoyofilia
germanuli
revoluciamde
igi
ideis
ganviTarebis
formirdeboda,
rogorc
sami
misi
samarTlebrivi
etapi:
Seqmnis
1848
wlis
Teoriuli
da
konstituciur-pilotikuri safuZveli; 1848 wlis paulkirxenis konstituciis proeqtSi
iyo
gaerTianebis
samarTlebrivi
mcdeloba;
1871
saxelmwifosa
wlidan
da
xelisuflebis
demokratiis
ideebis
danawilebis,
kanonis
mcnebis da sasamarTlo procesis principebi detalurad muSavdeboda. 1919 wlis vaimaris konstitucia, romelic aerTianebda samarTlebriv-saxelmwifos da
warmomadgenlobiT-saparlamento
kanoniT
germania
elementebs.
dRes
socialur-samarTlebrivi
moqmedi
saxelmwifoa.
ZiriTadi germanul
literaturaSi mravalgzis gamoTqmulia azri (igi farTodaa gavrcelebuli) imis
Sesaxeb,
TiTqos
pirveli
samarTlebrivi
saxelmwifo
ganviTarebul
qveynebSi
germaniaSi
Camoyalibda 1880 wels. [ix.: iqve]. dasavleTis
mTel
rig
Camoyalibda
samarTlebrivi da politikuri sistemebis iseTi tipi, romelTa mowyobis principi mraval sakiTxSi Seesabameba samarTlebrivi saxelmwifos ideebs. germaniis, aSS, safrangeTis, inglisis, avstriis, saberZneTis, bulgareTis, saqarTvelos
da
mTeli
sakanonmdeblo
aqtebSi
rigi
sxva
pirdapir
qveynebis Tu
konstituciebisa gadataniTi
da
sxva
mniSvnelobiT
dafiqsirebulia, rom mocemuli saxelmwifoebi samarTlebrivni arian. am ideis gavrcelebasa da planetis masStabiT realizacias aqtiurad uwyobs xels gaero Tavisi organizaciuli struqturebisa da saerTaSoriso samarTlebrivi aqtebis meSveobiT. koncefciis samarTlebrivi saxelmwifos Sesaxeb TvalsaCino adgili ukavia
saerTo
civilizebul
orientirebulia
iseT
urTierTobebis
samarTlis
humanistur
saxelmwifoebze, mkacr
sadac
safuZvlebs
azrovnebaSi, pirovnebis da emyareba
vinaidan
is
saxelmwifos
da
gamoricxavs
urTierTdapirispirebas. [iqve, gv. 219]. samarTlebrivi saxelmwifos farglebSi moqmedi sajaro mmarTvelobis funqcionirebis
rigma
idebma
Tavisi
asaxva
hpova
cnobili
amerikeli
moazrovnisa
da
moZRvrebaSi.
politikuri
gamomdinare
Teoriidan,
T.
moRvawis
bunebiTi
jefersoni
Tomas
jefersonis
uflebebisa
saxalxo
da
suverenitetis
politikur
xelSekrulebebis mtkice
damcvelia.
xelSekruleba, romliTac saxelmwifo iqmneba ara Tu ar ukargavs adamianebs maT bunebiT uflebas, aramed maTi dacvisa da ganxorcielebis mTavari iaraRi xdeba. T. jefersonis TqmiT SeiZleba yvelaferi Seicvalos garda adamianis bunebiTi uflebebisa, romlebic gacilebiT maRla dganan vidre saxelmwifos kanonebi.
Tu
es
uflebebTan,
kanonebi
isini
winaaRmdegobaSi
aucileblad
unda
movlen
Seicvalon
adamianis bunebiTi
bunebiT
samarTlis
Sesabamisi kanonebiT. Tu ra did mniSvnelobas aniWebda T. jefersonis bunebiT samarTlidan gamomdinare adamianis uflebebs es Tundac iqidan Cans, rom misi avtorobiT 1776
w.
Seqmnilma
uflebebi
cnobilma
`amerikis
rogorc
yoveli
aRiara
saxelmwifos
mimarT.
maTi
dacva
damoukideblobis individis
da
deklaracia~
subieqturi
ganxorcieleba
es
uflebebi
unda
Seadgendes
saxelmwifos upirveles movaleobas. amiT T. jefersonma ara marto ganmarta saxelmwifo
daniSnuleba,
aramed
zRvari
daudo
saxelmwifos
mis
moqalaqeebTan da zogadad sajaro-politikur mmarTvelobasTan mimarTebaSi. garda romelic
amisa T.
unda
aRiniSnos
jefersonma
deklaraciaSi~.
meore
Zalze
Camoayaliba
mxedvelobaSi
gvaqvs
mniSvnelovani debuleba,
`amerikis
deklaraciis
damoukideblobis
saxalxo
suverenitetis
rogorc saxelmwifos safuZvlis aRiareba. politikuri cxovrebis istoriaSi es iyo pirveli SemTxveva, rodesac saxelmwifos aqtiT dafiqsirda saxalxo suvereniteti, xalxi rogorc umaRlesi xelisuflebis matarebeli. suverenitetis iseTi
niSanic,
problemas
rogoricaa
ukavSirdeba
kanonis
samarTlebrivi
uzenaesoba,
vinaidan
saxelmwifos suvereniteti
gulisxmobs uzenaesi saxelmwifos xelisuflebis samarTlebriv organizacias, misi ganxorcielebis iuridiul proceduras, pirovnebis da xelisuflebis urTierTobis principebs, saxelmwifos rogorc iuridiulad organizebuli sazogadoebrivi samarTlebrivi
mTlianobis formiT
da
saqmianoba samarTlis
unda
ganxorcieldes
Sesabamisad
_
es
mxolod
mTlianad
exeba
rogorc sakanonmdeblo, aseve aRmasrulebel sasamarTlo xelisuflebas da zogadad sajaro-politikuri mmarTvelobis formas. Teoriulad kanonis uzenaesoba gamoixateba imiT, rom is warmoadgens ara
mxolod
saxelmwifoebrivi
samarTalcnobierebiT
nebis
Camoyalibebuli
produqts, ideis
aramed
individebis
realizacias,
romelTanac
saxelmwifo sajaro-samarTlebriv urTierTobebSi imyofeba. gamomdinare am mniSvnelobidan, rasac T. jefersoni aniWebda adamianis ganuyofel uflebebsa da saxalxo suverenitits, man radikaluri daskvna gaakeTa
Tu
saxelmwifo
mmarTvelebi,
maT
mier
gamocemuli
kanonebi
ewinaaRmdegebian
am
uflebebis
da
suverenitetis
ganxorcielebas,
xalxs
sruli ufleba eZleva moawyos ajanyeba. ufro metic, aseT ajanyebas igi xalxis movaleobad miiCnevda. sayuradReboa T. jefersonis debulebebi, xelisuflebaTa ganawilebis aucileblobis,
sityvis,
presis,
sindisis
Tavisuflebis,
saxelmwifoSi
umravlesobis mmarTvelobis, mkveTri qonebrivi uTanasworobis, demokratiis Sesaxeb.
misTvis
respublika
saxelmwifos
iyo.
amCnevda
ra
yvelaze im
saukeTeso
zogierT
forma
naklovan
demokratiuli
movlenebs,
romelic
praqtikul cxovrebaSi demokratiul mmarTvelobas Tan axlda, T. jefersoni aRniSnavda rom am naklovanebebis daZlevis gza isev demokratiis gafarToeba da ganviTareba unda iyos. amgvarad
xelisuflebaTa
ganawileba
warmoadgens
samarTlebrivi
saxelmwifos erT-erT mniSvnelovan niSans da pirdapir zegavlenas axdens sajaro-politikuri mmarTvelobis formis Camoyalibebaze. am
Teoriis
fuZemdebeli
iyo
cnobili
frangi
moazrovne
Sarl
monteskie. Cven ver daveTanxmebiT mkvlevar g. lobJaniZes, romelmac gamoTqva mosazreba imis Taobaze, rom romis respublikis saxelmwifoebrivi wyoba xelisuflebis ganawilebis sawyisebze iyo dafuZnebuli [ix.: lobJaniZe g. saxelmwifosa da samarTlis Teoria, quTaisi 2000. gv. 223.] Zvel
romSi
msgavsi
araferi
ar
arsebobda
da
verc
iarsebebda
monadmflobeluri sazogadoebriv-ekonomiuri formaciis pirobebSi. xelisuflebaTa ganawilebis koncefcia Camoyalibda Sesabamis pirobebSi da Sesabamis misTvis momwifebul sazogadoebriv-ekonomikur formaciaSi. aseTi
saxelmwifoebrivi
meqanizmis
Seqmnis
idea
gamoricxavs
Zalauflebis Tavmoyras erT xelSi. xelisuflebis yvela Sto (sakanonmdeblo, aRmasrulebeli, sasamarTlo) damoukidebelia, aqvs Tavisi kompetencia da sxvebis kompetenciaSi ar ereva. amave dros xelisuflebis Stoebs Soris arsebobs urTierTkavSiri da urTierTmoqmedebis meqanizmi. Zalauflebis dabalanseba efuZneba saxalxo suverenitets, rac zog Tanamedrove
saxelmwifoSi
konstituciurad
aris
ganmtkicebuli.
ideis
mixedviT sakanonmdeblo xelisuflebam unda miiRos kanonebi, aRmasrulebelma _ organizacia gaukeTos mis Sesrulebas, xolo sasamarTlom _ kanoniT gadawyvitos
dava
uflebebze.
mxolod
aseTi
struqtura
uwyobs
xels
demokratiuli sajaro mmarTvelobis arsebobas. amJamad SeiniSneba gaaqtiureba aRmasrulebeli xelisflebisa, romelic TandaTan
afarToebs
Tavisi
saqmianobis
asparezs,
es
obieqturi
kanonzomierebaa, vinaidan Tanamedrove saxelmwifos cxovreba ufro rTuldeba
da
moiTxovs
xelisuflebis
operatiul
Carevas,
romelic
warmoadgens,
upirveles yovlisa, mTavrobis funqcias, amasTanave mniSvnelovania is, rom aRmasrulebeli
saxelisuflebo
organoebis
saqmianoba
xorcieldebodes
samarTlebriv formebSi sakanonmdeblo organoebis mier miRebuli aqtebis safuZvelze.
unitarulisagan
gansxvavebiT,
federaciul
saxelmwifoSi
Zalauflebis `horizontalur~ gayofasTan erTad gamoiyeneba `vertikaluri~ gayofis principi federaciasa da mis subieqtebs Soris. saxelmwifoebrivi
xelisuflebis
sam
tradiciul
StosTan
erTad
(sakanonmdeblo, aRmasrulebeli, sasamarTlo) gasaTvaliswinebelia e.w. meoTxe xelisuflebis funqcionireba, sazogadoebrivi azris (presis) sainformacio saSualebebis `masmediis~ roli da mniSvneloba makontrolebeli organoebis samarTaldamcav
organoebsa
da
Zalismier
struqturebTan,
romelic
asocirebulia saxelmwifos iseT institutebTan, rogoricaa jari, policia, sapyrobile sistema da sxva. [ix.: Общая теория права и государства (под. ред. В.В. Лазарева) М. 1996., стр. 380]. magram, aqve isic unda avRniSnoT, rom iuridiuli TvalsazrisiT “medias ar gaaCnia uflebamosilebaTa datvirTva da amitom is ver iqneba aRqmuli, rogorc xelisuflebis ganStoeba. xelisuflebaTa ganawilebis koncefciis erT-erTi varianti varaudobs e.w. Sekavebis da sapirwone sistemis Seqmnas, rodesac yovel xelisuflebis Stos gaaCnia mravali SesaZlebloba akontrolos da SezRudos erTmaneTi. aseTi
saxelmwifoebrivi
meqanizmi
funqcionirebs
aSS-Si.
meore
varianti
varaudobs saxelmwifoebrivi xelisuflebis erT-erTi Stos sakanonmdeblo prioritets,
rac
damaxasiaTebelia
saqarTvelos
politikuri
sistemis
didi
britaneTisaTvis.
[gurgeniZe
adaptireba-transformirebis
v.
koncefcia.
Tb., 2004., gv. 183-200, 213-229]. samarTlebrivi
saxelmwifos
mniSvnelovani
niSania
pirovnebis
uflebebis da Tavisuflebebis realuri uzrunvelyofa. adamianis uflebebi aris samarTlebrivi saxelmwifos sazogadoebis ganviTarebis mniSvnelovani faqtori. samarTlebrivi saxelmwifos uaRresad mniSvnelovan niSnebs warmoadgens samoqalaqo sazogadoeba [dawvrilebiT ix.: am naSromis mesame Tavis mexuTe paragrafSi] da bolos samarTlebrivi saxelmwifos yvelaze mniSvnelovani niSania sajaro mmarTvelobis demokratiuli forma. `samarTlebriv paternalistur moqalaqeebs
saxelmwifoSi
adgili
goneba-ganwyobilebas,
raRac
uflebebiT
da
ar
unda
romelTa
hqondes
Tanaxmad
TavisuflebebiT
araviTar
saxelmwifo
`asaCuqrebs~
adamians
dabadebisTanave eniWeba sicocxlis, Tavisuflebis, sakuTrebis, bednierebisaken swrafvis
bunebrivi
warmoadgenen
da
uflebebi.
demokratiul
isini
TviTcxad
samarTlebriv
apriorul
saxelmwifos
WeSmaritebas konstituciaSi
aisaxebian. garda amisa, individi aris politikuri kavSiris (saxelmwifos)
wevri da gamodis, rogorc moqalaqe. saxelmwifos da moqalaqis urTierTobebi unda emyarebodes samarTlis myar safuZvels da warmoadgens samarTlebriv kavSirs
romelic
uflebebis
da
Tavisuflebebis
urTierTaRiarebas
varaudobs~. [ix.: Общая теория права и государства (под. ред. В.В. Лазарева) М. 2012., стр. 381]. samarTlebrivi saxelmwifos aseve mniSvnelovani niSania demokratiuli politikur-samarTlebrivi institutebis arseboba. samoqalaqo sazogadoeba da demokratiuli politikuri institutebis realuri, obieqturi arseboba ewinaaRmdegebian Zalauflebis erTi piris an organos
mier
uzurpirebas;
samarTlebrivi kanoniT
qmedeba,
dadgena
samarTlebrivi
da
konstituciuri
saxelmwifoebrivi cxovrebaSi
saxelmwifoebriobis
kanonis
uzenaesoba
Zalauflebis
gatareba;
suverenulobis
sasamarTlos,
uzrunvelyofis
da
erT-erTi
rogorc saSualebis
uzenaesoba; kanonebis samarTalTan Sesabamisoba, saxelmwifo xelisuflebis sistemis samarTlebrivi organizacia da sxva. samarTlebrivi ganviTarebuli
da
saxelmwifos
gansazRvruli
Teoriis
nairsaxeobas
samarTlebrivi
sistema,
warmoadgens
anu
`samarTlis
uzenaesobis~ Teoria, romelic Camoyalibda liberaluri paradigmis CarCoebSi da anglosaqsuri politikuri tradiciisaTvis aris damaxasiaTebeli. SedarebiT
samarTlismcodneobis
dargis
cnobili
specialistis
r.
davidis samarTliani SeniSvnis mixedviT, saerTo samarTali atarebs sakuTari istoriis cnobil anabeWds. inglisuri samarTlebrivi sistema Camoyalibda mosamarTleebis
mier
da
axlac,
precendentuli
samarTali
aregulirebs
sazogadoebrivi urTierTobebis udides sferos, sasamarTlo praqtikis roli arsebiTi da mniSvnelovania dResac. ise moxda, rom Tavdapirvelad inglisSi, Semdeg ki aSS-Si samarTlis uzenaesobis idea iyo materializebuli, Zlieri, damoukidebeli
sasamarTlos
institutSi,
romelic
individs
da
xelisuflebas, upirveles yovlisa, centralurs Soris Taviseburi buferi gaxda. [ix.: iqve, gv. 382]. sazogadoebriv cnobierebaSi da pirovnebis
avtonomiurobisa
da
samarTlebriv sistemaSi ganmtkicda
damoukideblobis
idea.
msgavsi
pozicia
gamoixateba kanonebisa da saxelisuflebo institutebis gankargulebebisadmi friad
fxizeli
damokidebulebiT,
vinaidan
saxelmwifos
mier
pirovnebis
uflebebisa da Tavisuflebebis xelyofis albaToba aqtualuria yovelTvis da nebismieri politikuri reJimis dros. sazogadoebrivi cnobiereba mudmivad ukeTebs
demonstrirebas
ndobis
umaRles
faqtors,
upirveles
yovlisa
sasamarTlos mimarT da adamianis uflebebis yvelaze mniSvnelovan garantad miiCnevs mas. amgvarad, TandaTan Camoyalibda SezRuduli saxelmwifos idea, romelsac axasiaTebs Sesabamisi sajaro-politikuri mmarTvelobis forma.
yuradsaRebia rom `samarTlis uzenaesobis~ Teoria da samarTlebrivi saxelmwifos koncefcia erTi sulieri wyarodan _ aRorZinebis filosofiidan iRebs saTaves. amasTan erTad samarTlebrivi saxelmwifos romanul-germanul Teorias
aqvs
mkafiod
gamosaxuli
racionalisturi
aspeqti,
vinaidan
sazogadoebrivi urTierTobebis mowesrigeba mxolod pozitiuri samarTlis saSualebiT
moiazreba.
am
TvalsazrisiT
Taviseburi
disciplinaruli
samarTali
socialuri
sistema.
gadmoicema, arsebiTad
rogorc
germanuli
samarTlebrivi saxelmwifo aris ganmtkicebuli `marTlwesrigis gansaxiereba~ da sxva araferi. germanuli samarTlebrivi saxelmwifo gamoiyureba rogorc kanonon-wesrigis saxelmwifo, xolo misi anglosaqsuri versia varaudobs SezRudul ukanasknel romelic
saxelmwifos SemTxvevaSi
da
Tavisufal
saxelmwifos
samarTlebriv
samarTlebriv
eniWeba
konfliqtSi
arbitris,
Caereva
sazogadoebas.
Suamavlis
mxolod
maSin
roli,
rodesac
amowurulia yvela sxva SesaZlebloba da saWiro xdeba moTxovnileba aqtiur uflebriv SemoqmedebaSi. samarTlis uzenaesobis koncefcia friad Tanmimdevrulad gamoxatavs Tavdadebas
klasikuri
liberalizmis
ideebisadmi.
j.
lokma,
adamianis
bunebiTi uflebebis Tavisi cnobili triadis _ sicocxle, Tavisufleba, sakuTreba _ dasabuTebiT bunebrivad gamoacxada kerZo samarTlis Ziritadi principebi, daamtkica maTi prioritetuloba pozitiuri samarTlis mimarT. am principebis dacviT izRudeba saxelmwifos uflebebi, amitom lokis idealia samarTlebrivi sazogadoeba, romlis arsebobis erT-erTi piroba SezRuduli saxelmwifoa. sajaro samarTliT gansazRvruli xelisuflebis da pirovnebis urTierTobebi aRiarebuli SeiZleba iyos imdenad, ramdenadac isini kerZo samarTlis sferoSi bunebrivad Camoyalibebul principebs aRiqvamen. individis da saxelmwifos konfliqti Rebulobs obieqtur da subieqtur faqtorebs Soris
koliziis
saboloo
formas,
sityva,
am
vinaidan
SemTxvevaSi
samarTals
Tavisufleba
yovelTvis
individualuria
da
ekuTvnis umaRles
faseulobas warmoadgens. SeuZlebelia ar ganvixiloT samarTlis uzenaesobis koncefciis
swrafva
pirovnebis
interesebis
dasacavad.
samarTali
am
SemTxvevaSi aris sazogadoebis moRvaweobis produqti, xolo saxelmwifos faqtori
samarTlis
CamoyalibebaSi
friad
umniSvneloa
da
formaluri.
samarTlis uzenaesobis idea warmoqmnis Zalian moqnil siaxleebis amTvisebel samarTlebriv sistemas, romelic misi sirTulis miuxedavad saimedo garantia xelisuflebis
TviTnebobis
winaaRmdeg.
ra
Tqma
unda
am
Teoriul
konstruqcias aqvs susti mxareebi, da mainc samarTlis uzenaesobis ideas gardauvali humanisturi mniSvneloba aqvs. es aris Taviseburi samarTlebrivi orientiri, etaloni, mizani, romliskenac saWiroa swrafva. unda iTqvas, rom zogierT qveyanaSi samarTals namdvilad aqvs maRali socialuri faseuloba. `samarTlis uzenaesobis~ koncefcia anayofierebs samarTlebrivi institutebis evolucias,
agulianebs
usasrulo
srulyofisaTvis
progresis
da
Tavisuflebis gzaze. samarTlisa da kanonis uzenaesoba aris samarTlebrivi
saxelmwifos erTi medlis ori mxare, romlebic principSi Serwymuli unda iyos
samarTlebrivi
suverenitetis, ganawilebis
saxelmwifos
kanonisa
da
principebiT
erTian
samarTlis
maRal
cnebaSi,
sadac
uzenaesobis,
donezea
saxalxo
xelisuflebaTa
uzrunvelyofili
adamianis
moqalaqisa da saerTod pirovnebis uflebebisa da Tavis uflebebis dacva. aseT saxelmwifoSi moqalaqeebsa da saxelmwifos erTmaneTis mimarT aqvT uflebebi da ekisrebaT Seqcevadi urTierTpasuxismgebloba. [ix.: Общая теория права и государства М. 2009., стр. 383]. amgavrad, sajaro-politikuri mmarTvelobis specifika samarTlebrivi saxelmwifos
pirobebSi
eyrdnoba
demokratiul
samarTals
zogadad,
da
kanonis uzenaesobas kerZod. sajaro mmarTvelobis struqtura da principebi samarTlebriv safuZvelze.
saxelmwifoSi sajaro
damokidebulebaSia mmarTvelobis
agebulia
mmarTvelobis
kanonis
procesi
saxelmwifos faseulobebs.
funqciebi
uzenaesobis efuZvneba
mxolod da
principebze.
zemoT
kanonis
uzenaesobis
meTodebi
pirdapir
sajaro-politikuri
CamoTvlil
samarTlebriv
3.5
samoqalaqo sazogadoeba da sajaro-politikuri mmarTvelobis modeli.
samoqalo sazogadoeba, rogorc politikuri da socialuri movlena sxvadasxva
disciplinebisa
aRniSnul
fenomens
sociologebi,
da
mecnierebebis
aqtiurad
Seswavlis
swavloben
filosofosebi,
iuristebi
obieqti
ekonomistebi,
da
sxva.
gaxda.
istorikosebi,
isini
Tavisi
kuTxiT
Seiswavlian samoqalaqo sazogadoebas, rac mis uaRresad did aqtualobaze miuTiTebs. samarTalmcodneobas samoqalaqo sazogadoeba ainteresebs, rogorc samoqalaqo
samarTlis
subieqti.
ekonomikuri
TvalsazrisiT,
ekonomikuri
rogorc
wesi
Teoria
ekonomistebs
mas
swavlobs
ainteresebs
misi
aRmocenebis mizezi, mis funqcionirebaSi finansuri wreebis monawileobis done
da
mizani.
istorikosebi
amaxvileben
yuradRebas,
samoqalaqo
sazogadoebis erovnul formebze, politikur mecnierebas ainteresebs misi socialuri
sistema,
rogorc
mmarTvelobis
formas
da
adamianTa
urTierTobebi. samoqalaqo sazogadoeba politologiisa da samarTlis gansakuTrebuli Seswavlis
obieqtia.
swored
politologia
Seiswavlis
samoqalaqo
sazogadoebis politikur da socialur institutebTan, mTlianad politikur sistemasTan urTierTobis formasa da xasiaTs, aRmocenebis specifikas, mis struqturas da ganviTarebis tendenciebs. samoqalaqo sazogadoebis evoluciis azrs ganviTarebis didi istoria gaaCnia,
romelic
warmoedginaT ebatona
xasiaTdeba
modeli
azrovnebas,
samoqalaqo
idealuri ideis
srulyofasTan,
drois
moazrovneTa
sazogadoebrivi
Tavisuflebas,
sazogadoebis
saxelmwifos
yvela
wes-wyobisa,
keTildReobas Camoyalibebisas
kanonisa
da
miswrafebiT
da
sadac
_
unda
samarTlianobas.
yovelTvis
samarTlis
Cndeboda
mniSvnelobis
amaRlebasTan dakavSirebuli problemebi. am
mizans
uZveles
samyaroSi
obieqturad
iTvaliswinebda
platonis
saxelmwifos Teoria. aseve sainteresoa aristoteles mosazreba imis Sesaxeb, rom saxelmwifo aris moqalaqeTa gaerTianeba, e.i. samoqalaqo sazogadoeba, ciceroni
akvirdeboda
Tanasworobas,
werda
SemakavSirebeli samoqalaqo grZeldeboda
rom,
rgoli,
sakmaod
asabuTebda samarTali
kacobriobis
sazogadoeba
socialur-politikuri danawilebis
da
mTlianad
didxans
da
formebi,
aris
adamianTa
samarTlebriv
samoqalaqo
sazogadoebis
ganviTarebis
gaigivebuli
iyo
ganpirobebuli
urTierTobebis
primitiuli
ra
garkveul
etapze
saxelmwifosTan, iyo
ganviTarebis sasaqonlo-fuladi
ekonomikuri doniT
es da
(Sromis
urTierTobebis
ganviTarebis sawyisi etapi sazogadoebrivi cxovrebis gasaxelmwifoebriveba, socialuri struqturis kasturi xasiaTi). [ix.: gurgeniZe v. p. politikur samarTlebrivi azrovnebis istoria Tb. 2009, gv. 150]
sazogadoebrivi urTierTobebis Semdgomma Tanmimdevrulma ganviTarebam ganapiroba
samoqalaqo
sazogadoebis
Sesaxeb
swavlulTa
Sexedulebebis
transformireba. XVI-XVII saukuneTa mijnaze n. makiavelis, h. grociusis, T. hobsis, j. lokis, S. monteskies, Jan-Jak rusos naSromebSi ukve dasabuTebuli iyo samoqalaqo sazogadoebis Sesabamisoba ara nebismier, aramed, maTi azriT mxolod
saxelmwifoebrivi
mowyobis
progresul
formebTan,
romlebic
dafuZnebuli iyvnen bunebiT _ samarTlebriv sawyisebze. kerZod, j. loki Tvlida,
rom
sazogadoebasTan
`absoluturi da,
aqedan
monarqia... gamomdinare,
SeuTavsebelia saerTod
ar
samoqalaqo
SeiZleba
iyos
samoqalaqo mmarTvelobis forma~, makiavels saukeTesod miaCnda saxelmwifos Sereuli forma, Sedgenili monarqiis,
aristokratiisa da demokratiisagan.
[ix.: iqve] samoqalaqo
sazogadoebis
safuZvlebis
filosofiur
daxasiaTebas
gaZlevs i. kantic. misi azriT, umTavresia Semdegi ideebi: 1.
adamianma yvelaferi sakuTari ZalebiT unda Seqmnas da pasuxi unda agos Tavis qmnilebaze;
2. adamianuri interesebis Sejereba da maTi dacvis aucilebloba aris adamianis TviTsrulyofis safuZveli; 3.
kanoniT daculi samoqalaqo Tavisufleba aris TviTganviTarebis aucilebeli piroba adamianuri Rirsebis SenarCunebisa da amaRlebis garanti. [ix.: iqve, gv. 195]
es ideebi udavod SeiZleba daedos safuZvlad samoqalaqo sazogadoebis koncefcias. kants gadaaqvs ra individebs Soris antagonizmis koncentracia, rogorc maTi TviTganviTarebis stimuli, saxelmwifoebs Soris urTierTobaze, kacobriobis
udides
problemaze,
akeTebs
daskvnas,
rom
TviT
buneba
gansazRvravs sayovelTao samarTlebrivi sazogadoebis Seqmnas. v. humboltma miiRo kantis filosofiuri moZRvreba da konkretul magaliTze Seecada eCvenebina
winaaRmdegoba
da
sxvaoba
samoqalaqo
sazogadoebasa
da
saxelmwifos Soris. samoqalaqo sazogadoebas igi akuTvnebs: a) piradad
individebis
mier
Seqmnil
erovnul
da
sazogadoebri
dawesebulebaTa sistemebs; b) bunebiT da saerTo samarTals; g) adamianTa samarTlebriv da socialur urTierTobas. misi azriT, samoqalaqo sazogadoebisagan gansxvavebiT saxelmwifos gaaCnia: a) saxelmwifo institutebis sistema; b) saxelmwifos mier gamocemuli pozitiuri samarTali; g) hyavs moqalaqe.
samoqalaqo sazogadoebis mcnebis gansazRvris saqmeSi mniSvnelovani wvlili miuZRvis hegels, warmoadgina ra igi rogorc kerZo interesebis moqmedebis sfero. man aqve miuCina adgili ojaxs, wodebriv urTierTobebs, religias, samarTals, morals, ganaTlebas, kanonsa da maTgan gamomdinare subieqtebis iuridiul urTierTkavSirs. hegeli gansakuTrebul rols aniWebs urTierTdapirispirebul individebs [samoqalaqo sazogadoebis wesebis ix.: lobJaniZe g. saxelmwifosa da samarTlis Teoria. quTaisi, gv. 230-231]. saxelmwifo, ganviTarebis
romelic
ufro
sazogadoeba.
maRal
saerTo
interesebis
safexurad
miaCnia
saxelmwifo,
aerTianebs
maRldeba
sazogadoebaze
dawesebulebebs
sferos
hegels,
ra
vidre
individebs,
awesrigebs
warmoadgens, samoqalaqo
organizaciebs,
mis
winaaRmdegobas,
aTanxmebs dapirispirebulTa interesebs. movlenebsa da maT amsaxvel kategoriebs materialisturi daxasiaTeba misces
k.
marqsma
individebis
f.
engelsma.
materialur
gansazRvrul analizi
da
dones.
gviCvenebs,
urTierTobas,
istoriuli rom
samoqalaqo
sawarmoo
monacemebisa
samoqalaqo
sazogadoeba
da
sazogadoebis
daukavSires
Zalebis
ganviTarebis
moyvanili
msjelobebis
Camoyalibebis
procesi
rTuli da winaaRmdegobrivia. igi moicavs aTeulobiT saukunes, iwyeba antikur samyaroSi (aTeni, romi, da miemarTeba axali drois evropisa da amerikis ganviTarebuli
sazogadoebrivi
sistemebisaken.
samoqalaqo
sazogadoebis
Camoyalibeba damokidebulia ekonomikuri da samarTlebrivi urTierTobebis ganviTarebis
doneze,
realobaze,
individebis
saxelmwifoebriv
piradi
da
struqturaze,
ekonomikuri
Tavisuflebis
sazogadoebrivi
kontrolis
meqanizmis muSaobaze. samoqalaqo sazogadoebis xarisxi Cadebulia nebismier samoqalaqo sistemaSi, magram maT SeiZleba ganviTarebis sxvadasxva done hqondeT, drois garkveul monakveTSi, isini Canasaxis mdgomareobaSi arian, totalitaruli saxelmwifos pirobebSi ki SeiZleba droebiT daTrgunuli, SekumSuli
zambaris
mdgomareobaSi
aRmoCndnen.
mkveTrad
gamoxatuli
klasobrivi xasiaTis sazogadoebriv wyobaSi garkveuli doziT arseboben da mxolod socialuri Tanasworobis miRwevisas
demokratiuli samarTlebrivi
saxelmwifoebriobis pirobebSi viTardebian da xdebian mniSvnelovanni. [ix.: lobJaniZe g. saxelmwifosa da samarTlis Teoria. quTaisi, gv. 230-232]. samoqalaqo sazogadoeba _ aris mxolod demokratiuli wyobisaTvis damaxasiaTebeli adamianTa nebayoflobiTi Camoyalibebuli gaerTianeba. es aris
arasaxelmwifoebrivi
asociaciebi, sazogadoebis
kavSirebi yvela
da
struqturis centrebi)
sferoSi.
amave
(gaerTianebebi,
dinamiuri
dros,
es
sistema,
aris
organizaciebi, gavrcelebuli
arasaxelmwifoebrivi
mimarTebebi (politikuri, ekonomikuri, socialuri, religiuri da sxva.). samoqalaqo
sazogadoeba
asaxavs
socialuri
yofis
farTo
speqtrs
Seexebian sameurneo kulturul, samarTlebriv, ojaxis da sxva interesebis da Tavdapirvelad iqmnebian swored am interesebis dasakmayofileblad. yvela
politikuri sismebis elementis specifika, romlebic Seadgenen samoqalaqo sazogadoebas imaSi mdgomareobs, rom maTs SeqmnaSi saxelmwifo ar Rebulobs monawileobas, maT qmnian Tavad moqalaqeni, isini arseboben avtonomiurad, politikuri Sesabamisad.
sistemebisgan samoqalaqo
damoukideblad
sazogadoebis
qveyanaSi
Semadgeneli
moqmedi
kanonebis
gaerTianebebi
Cndebian
maSin, rodesac adamianTa ama Tu im jgufs uCndeba konkretuli interesi da misi
realizaciis
moTxovnileba.
samoqalaqo
sazogadoeba
asaxavs
sazogadoebriv azrs da warmoadgens misi politikuri nebis gamovlinebas. samoqalaqo mniSvnelovani
sazogadoebis
niSan-Tvisebebis
Tanamedrove kompleqsis
gageba
iTvaliswinebs
arsebobas.
maTi
masSi
uqonloba
an
ganuviTarebloba saSualebas gvaZlevs ganvsazRvroT socialuri organizmis `janmrTelobis~
mdgomareoba
da
misi
TviTganviTarebis
aucilebeli
mimarTulebebi. ganvixiloT es niSan-Tvisebebi ufro dawvrilebiT. samoqalaqo sazogadoeba
aris Tavisufali individebis erToblioba.
ekonomikuri TvalsazrisiT, es niSnavs, rom TiToeuli individi warmoadgens mesakuTres,
realurad
flobs
im
saSualebebs,
romlebic
aucilebelia
adamianis arsebobisaTvis. igi Tavisufalia sakuTrebis SeZena gankargvaSi, profesiis arCevaSi. socialuri TvalsazrisiT, individis romelime socialur erTobaSi gawevrianeba aucilebeli ar aris. mas SeuZlia damoukideblad iarsebos, aqvs sakmarisi avtonomiuri TviTorganizaciis ufleba sakuTari moTxovnilebebisa moqalaqis,
interesebis
Tavisuflebis
damoukidebloba politikuri
da
politikur
saxelmwifosgan,
partiis
an
dasakmayofileblad. anu,
gaerTianebis
aspeqts
mas
individis, warmoadgens
SesaZlebloba
wevri,
rogorc
romelic
aqvs
gamodis
iyos
misi im
arsebuli
saxelmwifo xelisuflebis kritikiT, misi uflebaa _ miiRos an ar miiRos monawileoba
saxelmwifo
xelisuflebis
organoebis
da
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis arCevnebSi. Tavisufleba garantirebulad iTvleba mxolod maSin, rodesac individs garkveuli meqanizmebis (magaliTad, sasamarTlo) saSualebiT SeuZlia SezRudos saxelmwifo an sxva struqturebis TviTneboba sakuTari uflebebis dasacavad. samoqalaqo sazogadoebis dedaazria Ria socialuri warmonaqmni. masSi uzrunvelyofilia
sityvis
sxvadasxva
informaciis
saxis
Tavisufleba
kritikis
xelmisawvdomoba,
Tavisuflebis Tavisufali
CaTvliT, mimosvlis
ufleba, sxvadasxva qveynis informaciuli da saganmanaTleblo teqnologiebis farTo da mudmivi gacvla-gamocvla, ucxo qveynebis saxelmwifoebriv da sazogadoebriv organizaciebTan kulturuli da ekonomiuri TanamSromloba, saerTaSoriso samarTlis principebisa da normebis Sesabamisad monawileobis miReba saerTaSoriso da ucxouri gaerTianebebis saqmianobaSi. igi saerTo humanitaruli principis momxrea da Riaa urTierTqmedebisaTvis analogiur warmonaqmnebTan planetis masStabiT.
samoqalaqo sazogadoeba rTuli struqturis pluralistuli sistemaa, sxvadasxvagvari sazogadoebrivi formebisa
da
institutebis (profkavSiri,
partia, mewarmeTa gaerTianeba, momxmarebelTa sazogadoeba, klubebi da a.S.) arseboba iZleva individis nebismieri moTxovnilebis, interesebis gamoxatvisa da realizaciis, adamianis arsis mTeli originalobiT gaxsnis saSualebas. pluralizmi,
rogorc
funqcionirebis
sazogadoebrivi
damaxasiaTebeli
niSani
sistemis
struqturisa
mJRavndeba
mis
yovel
da
sferoSi:
ekonomikurSi _ es aris sakuTrebis mravalgvari forma (kerZo, saaqcio, kooperaciuli, sazogadoebrivi da saxelmwifo), socialur da politikurSi aris
sazogadoebrivi
warmonaqmnebis
farTo
da
ganviTarebuli
qselebi,
romlebSic individs saSualeba aqvs warmoaCinos da daicvas Tavi, sulierSi _ msoflmxedvelobis diskriminaciis
Tavisuflebis
gamoricxva,
Sexedulebebis
mimarT
dacva,
sxvadasxva
Semwynarebluri
ideologiuri
religiuri
da
damokidebuleba
motivebis
sawinaaRmdego
[ix.:
kvirtia
S.,
zaldastaniSvili T. politologiis sakiTxebi, soxumi, 2001., gv. 92]. ekonomikur
sferoSi
arasaxelmwifoebriv
moqmedebs
organizaciaTa
samoqalaqo
farTo
qseli
sazogadoebis
(samrewvelo,
savaWro,
finansuri da sxva) ganviTarebul demokratiul qveynebSi maTi raodenoba sakmaod maRalia, rogorc arasaxelmwifoebrivi erTeulebi isini Cndebian da funqcionireben sabazro ekonomikis pirobebSi. misTvis damaxasiaTebeli yvela TaviseburebebiT:
ekonomikuri
riski,
gakotrebis
saSiSroeba,
mkacri
konkurencia da sxva. samoqalaqo
sazogadoebis
arsi
da
xasiaTi
kidev
ufro
mkafiod
mJRavndeba politikur sferoSi, aq warmodgenilia sazogadoebriv-politikuri organizaciebi, moZraobebi, moqalaqeTa sazogadoebrivi aqtiurobis sxvadasxva formebi
(krebebi,
TviTmmarTvelobis
demonstraciebi, formebis
grafikebi,
regulireba,
mitingebi),
adgilze
arasaxelmwifoebrivi
masmediis
saSualebebis funqcionireba, mosaxleobasTan urTierToba. rac Seexeba politikur partiebs _ aris Tu ara politikuri partiebi samoqalaqo sazogadoebis subieqti? am kiTxvaze pasuxi mxolod Semdegnairad SeiZleba gaeces. Tu romelime politikuri partia mmarTveli partiaa da warmoadgens
Zalauflebis
saxelmwifoebriv
struqturas,
an
moRvaweobs
xelisuflebasTan mWidro urTierTobasa da kavSirSi, maSin is ar SeiZleba iyos samoqalaqo sazogadoebis subieqti, vinaidan samoqalaqo sazogadoeba absoluturad arasamTavrobo warmonaqmnia. amave dros politikur speqtrSi warmodgenilia mravali partia, romlebic ar TanamSromloben samTavrobo struqturebTan da moklebulni arian Zalauflebis saSualebebs da amitom sruliad akmayofileben samoqalaqo sazogadoebis subieqtis kriteriumebs. isini warmoadgenen arasamTavrobo gaerTianebebs, arseboben saxelmwifosgan damoukideblad warmoadgenen
da
axorcieleben
samoqalaqo
TavianT
sazogadoebis
interesebs
subieqtebs.
da
logikurad
politikur
sferoSi
samoqalaqo
sazogadoebis
subieqtebi
Cndebian
da
moqmedeben
sakuTari
iniciativis safuZvelze. sulier sferoSi samoqalaqo sazogadoeba gulisxmobs mravalricxovan organizaciebs,
romlebsac
politikur
sistemasTan
socialuri
tvirTi
da _
gaerTianeba_moZraobidan martoxela
pirdapiri
moxucebis
an
romlebmac
itvirTes
`dawyebuli
bunebis
damTavrebuli da
iribi
sxva.
omis
dacva
urTierTobebi erovnuli
da
yofiTi,
damcvelTa
veterinarebis,
da
gaaCnia
patronoba.
mravali
invalidebis, TiToeuli
am
organizaciis saqmianobis avtoriteti da Rirebuleba, saboloo jamSi, xsnis erT-erTi fsiqologiurad damTrgunav daucvelobis sindroms, rac socialuri yofis
nebismieri
sxva
sferos
mowesrigebaze
aranakleb
mniSvnelovania,
ajansaRebs fsiqologiur atmosferos~. [ix. kvirtia S., zaldastaniSvili T. politologiis sakiTxebi, soxumi, 2001., gv. 97]. samoqalaqo
sazogadoeba
aris
TviTganviTarebadi
da
TviTmarTvadi
sistema. individebi, erTiandebian sxvadasxva organizaciebSi da awesrigeben urTierTSoris
sxvadasxva
winaaRmdegobriv harmoniul, sakuTari
damokidebulebebs,
interesebs.
mizandasaxul
yovelive
amiT
ganviTarebas.
saxelmwifosagan
aTanxmeben
TavianT,
uzrunvelyofen
samoqalaqo
damoukidebeli,
xandaxan
sazogadoebis
sazogadoebas
TviTganviTarebis
gaaCnia Sinagani
wyaroebi. ufro metic, amis wyalobiT mas SeuZlia SezRudos saxelmwifos Zalismieri
zemoqmedeba.
sazogadoebis
dinamikis
erT-erT
mniSvnelovan
maxasiaTebels warmoadgens samoqalaqo iniciativa, rogorc Segnebuli da aqtiuri
moRvaweoba
kategoriebTan
sazogadoebis
erTad,
rogoricaa
sakeTildReod. moqalaqeobrivi
iseT
zneobriv
valdebulebebi
da
moqalaqeobrivi sindisi, igi samoqalaqo sazogadoebis Semdgomi ganviTarebis saimedo saSualebad gvevlineba. samoqalaqo sazogadoeba, bunebiTi
da
sazogadoeba
romlis
aris
SemakavSirebel
SeZenili
uflebebis
samarTlebrivi
faqtorad
adamianisa
uzrunvelyofa
da
demokratiuli da
dacva
moqalaqis gvevlineba.
samoqalaqo sazogadoebis ideebs xelisuflebis goniereba da samarTlianoba pirovnebis Tavisufleba da keTildReoba Seesabameba, samarTlis prioriteti, samarTlisa da kanonis erTianobas, saxelmwifo xelisuflebis calkeuli Stoebi moRvaweobis samarTlebriv gamijvnas uwyobs xels. samarTlianobisaken mimavali
samoqalaqo
samarTlebrivi ganviTarebis
sazogadoeba
saxelmwifo Sedegad
da
civilizebuli
midgoma
samarTlebrivi
saxelmwifo
piriqiT,
normaluri
am
ki misi
saxelmwifosTan SeiZleba
Semdgomi
problemis ar
samoqalaqo srulyofis
mimarT
upirispirdeba
funqcionirebisa
da
erTad
sazogadoebis pirobad
gamoixateba samoqalaqo
ganviTarebis
viTardeba,
imiT,
iqces rom
sazogadoebas, yvelaze
ufro
xelsayrel pirobebs uqmnis mas. aseTi urTierTqmedeba iZleva dapirispirebis samarTlebrivi, civilizebuli gziT mogvarebis, socialuri kataklizmebis
aRmofxvris,
sazogadoebis
garantiebs.
samoqalaqo
TandaTanobiTi, sazogadoeba
mSvidobiani
aris
ganviTarebis
konkretul
adamianze
orientirebuli Tavisufali, demokratiuli, samarTlebrivi sazogadoeba igi qmnis samarTlebriv tradiciebsa da kanonebs, saerTo humanizmis idealebis pativiscemis
atmosferos,
uzrunvelyofs
SemoqmedebiTi
da
mwarmoebluri
saqmianobis Tavisuflebas, SesaZleblobas uqmnis adamianisa da moqalaqis keTildReobasa
da
samarTlis
realizacias,
organulad
gamoimuSavebs
SezRudvisa da kontrolis meqanizms. amgvarad, romelic
samoqalaqo
sazogadoeba
xelisuflebisagan
aris
damoukidebelia,
sazogadeobis igi
moicavs
is
nawili,
arasamTavrobo
organizaciebsa da gaerTianebebs, romelTac moqalaqeni qmnian sakuTari kerZo interesebis da miznebis gansaxorcieleblad. saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoeba XXI saukunis realobaa, Tumca misi mravali damaxasiaTebeli niSan-Tvisebis Camoyalibebisa da formirebis procesi
axla
xans
aris
dawyebuli.
sazogadoebriv-politikuri
struqturebis
sabazro
Senelebuli
urTierTobebze
dRes
es
procesi
arastabilurobiT, gadasvliT,
rTuldeba
civilizebul
mesakuTreTa
farTo
socialuri fenis ararsebobiT, pirovnebis samarTlebrivi dacvis meqanizmis dabali
efeqtianobiT
dapirisipirebebis
da
mainc,
miuxedavad
sxvadasxva
saxis
saqarTveloSi
kataklizmisa
samoqalaqo
da
sazogadoebis
Camoyalibeba Tavsdeba msoflio ganviTarebis kalapotSi, sakuTari warsulis dadebiTi gamocdilebis
gaTvaliswinebiTa
da
TviTmyofadobis
dabrunebiT
1995w. 24 agvistos axali konstituciis miRebiT samoqalaqo sazogadoebisa da samarTlebrivi saxelmwifos formirebis procesma miiRo mZlavri impulsi da misi ganxorcielebisaTvis garkveuli iuridiuli garantiebi konstituciurad gamyarda
samoqalaqo
uflebebi
da
sazogadoebis
Tavisuflebebi
fuZemdebluri
gamocxadebulia
ideebi.
umaRles
adamiani,
Rirsebad,
misi xolo
adamianisa da moqalaqis uflebebisa da Tavisuflebebis aRiareba da dacva saxelmwifos
valdebulebaa.
aRmasrulebeli
da
saqveynod
sasamarTlo
gamocxadebulia
xelisuflebis
dayofa,
sakanonmdeblo, realobad
iqca
adgilobrici TviTmmarTvelobis saqmianoba. samoqalaqo saxelmwifosagan biurokratiuli misaReb
sazogadoebis sakuTrebis aparatis
mravalpartiuli
stimulTa SemuSavebaze samoqalaqo
sistemis da
a.S.
Semdgomi
gonivrul
Semcirebasa sistemis
Seqmnaze, am
sazogadoebis
WrilSi
ganviTareba
da
da
Tanmimdevrul
gamoyofaze,
neitralizaciaze,
qveynisaTvis
Camoyalibebaze, optimaluri, erT-erT
fuZemdebluri
damokidebulia
warmoebis
socialuri
moqmed
programebis
berkets
urTierTobebis
aRorZinebis warmoadgens
samarTlebrivi
mowesrigeba, romlis mniSvnelobac gamoixateba samarTlis saSualebebiT sami ZiriTadi miznis miRwevaSi: samoqalaqo
sazogadoebis
SeizRudos saxelmwifos saqmeebSi
da
moqalaqeTa
mier zedmeti pirad
Careva
cxovrebaSi.
dafiqsirdes
saxelmwifos
valdebulebebi
sazogadoebis
winaSe;
uzrunvelyofil iqnes konstituciuri debulebebis realizacia saxelmwifoSi. [samoqalaqo sazogadoebis formirebis procesis Sesaxeb ix.: Теория государства и права
(Курс лекции). Мос. 1999., Теория государства и права. Мос. 1998., b. savaneli,
samarTlis istoria. Tb. 1997w; v. erqomaiSvili, samoqalaqo sazogadoeba. Tb. 1998w;
g.
mkurnaliZe,
m.
xamxaZe
politologia.
Tb.,
1999w.
g.
inwkirveli
saxelmwifosa da samarTlis Teoria, Tb., 1998w. Теория государства и права. М. 1999]. Tanamedrove etapze uaRresad did mniSvnelobas iZens iseTi sakvanZo politologiuri problema, rogoricaa politikuri sistemisa da samoqalaqo sazogadoebis Tanaarseboba. sakiTxis amdagvari xedva SedarebiT met codnas mogvcems samoqalaqo sazogadoebis arsisa da xasiaTis Sesaxeb. es probleba gaCnda
samoqalaqo
sazogadoebis
Casaxvisa
da
ganviTarebisTanave,
radgan
Zalian aqtualuri gaxda mTeli rigi sakiTxebi da kerZod _ politikur sistemas ekuTvnis prioriteti Tu samoqalaqo sazogadoebas? aris Tu ara samoqalaqo sazogadoeba politikuri sistemis nawili? politikuri sistema samoqalaqo sazogadoebaze maRla dgas Tu piriqiT? rogoria erTisa da meoris uflebamosilebani da statusi? rogori tipisa da formis sajaropolitikuri
mmarTveloba
miesadageba
samoqalaqo
sazogadoebis
efeqtur
funqcionirebas. utilitaruli Tvalsazrisis mixedviT da konstituciuri samarTlis Tanaxmad cxadia, rom prioriteti ekuTvnis mas vis xelSic aris politikuri Zalaufleba, politikuri sistema ki politikuri Zalauflebis matarebeli warmonaqmnia. magram, aqve unda aRvniSnoT, rom samoqalaqo sazogadoeba aris umniSvnelovanesi sazogadoebrivi Zala, romelsac ar SeiZleba ar gauwios angariSi politikurma sistemam. rogor
urTierToben
mmarTvelobiTi
struqturebi
erTmaneTTan da
politikuri
samoqalaqo
sistema,
sazogadoeba?
Sesabamisi
naTelia,
rom
saxelmwifo politikuri sistemis saxiT ar aris antogonisturad ganwyobili samoqalaqo sazogadoebis mimarT da arc samoqalaqo sazogadoeba ar imyofeba konfrontaciis reJimSi saxelmwifosTan. samoqalaqo sazogadoeba mimarTavs saxelmwifos konkretuli iniciativebiT da moTxovnebiT, xolo saxelmwifo uWers mxars an uaryofs SemoTavazebul iniciativebs da reagirebs sxvadasxva saxis
daxmarebiT.
demokratiul
qveynebSi
xelisflebis
struqturebSi
funqcionireben organoebi samoqalaqo sazogadoebasTan urTierTobebisaTvis, maTi saqmianoba mravalwaxnagiania. gansakuTrebiT es mniSvnelovania sajaropolitikuri mmarTvelobis sferoSi. saxelmwifosa da samoqalaqo sazogadoebis urTierTobis sxva formebic arsebobs.
kerZod,
samoqalaqo
sazogadoebis
warmomadgenlebi
Sedian
sxvadasxva sabWoebsa da komisiebSi, romlebic Seqmnili arian parlamentTan erTad
da
mTavrobasTan,
sadac
gamodian
rogorc
eqspertebi
da
profesionalebi,
radgan
sazogadoebrivi
azris
Sesaxeb
floben
Zalze
Rirebul informacias konkretul problemebTan dakavSirebiT. politikuri sistemis da samoqalaqo sazogadoebis urTierTobis sxva formebTan mraval qveyanaSi gavrcelebulia saparlamento warmomadgenloba. zemoTmocemuli
SedarebiTi
analizis
Sedegad
SeiZleba
Semdegi
daskvnebis gakeTeba. 1.
samoqalaqo
sazogadoeba
efeqturi
saSualeba,
absoluturi
aris
erT-erTi
romelic
batonobis
is
qmediTi
xelisuflebas
damyarebis
berketi ar
perspeqtivas.
da
aZlevbs aRniSnuli
progresuli misiis Sesasruleblad samoqalaqo sazogadoebas gaaCnia mravali
xerxi,
meTodi
monawileoba
saarCevno
damoukidebeli
masmediis
gaweva
zogierTi
da
saSualeba.
maT
kompaniebsa saSualebebis
saxelmwifo
ricxvSia
aqtiuri
da
referendumebSi,
gamoyeneba.
winaaRmdegobis
reformebis
mimarT,
romlebic
ar
gamoxataven mosaxleobis interesebs 2. samoqalaqo sazogadoeba sistemis
da
samoqalaqo
kerZod
saWiroebs demokratiuli
saxelmwifos
sazogadoebis
mxardaWeras.
warmomadgenlebma
mmarTvelobiTi swored
amitom
aqtiurad
unda
iTanamSromlon saxelmwifo struqturebTan da maT Soris sajaropolitikuri mmarTvelobis sferoSi. 3.
politikuri
sistema
da
kerZod
saxelmwifo
dainteresebulia
samoqalaqo sazogadoebasTan nayofier urTierTobaSi, vinaidan maT TanamSromlobazea
damokidebuli
qveyanaSi
stabilizaciis
done,
xelisuflebis legitimurobis xarisxi. demokratiuli
politikuri
sistema
gulisxmobs
saxelmwifosa
da
samoqalaqo sazogadoebis pozitiur urTierTobas. magram amave dros ar aris gamoricxuli maTi dapirispireba, ris Sedegadac SeiZleba moxdes politikuri sistemis deformacia da zogadad qveyanaSi ganviTardes destruqciuli da destabilizaciuri
procesi.
[saxelmwifosa
da
samoqalaqo
sazogadoebis
urTierTobebis Sesaxeb ix.: Общая теория права и государства (под. ред. В.В. Лазарева) М. 1996.; kvirtia S., zaldastaniSvili T. politologiis sakiTxebi, soxumi, 2001.;
gurgeniZe
v.p.
saqarTvelos
transformirebis koncefcia, Tb. 2004w.].
politikuri
sistemis
adaptireba-
Tavi IV sajaro-politikuri mmarTvelobis modernizaciis saSualebani postsocialistur sivrceSi. 4.1
transformirebadi sazogadoebis politikuri sistemis modernizebis koncefcia. politikuri
sistemis
modernizebis
koncefcia
Tavdapirvelad
Camoyalibda im qveynebis politikuri bedis analizisa da aRweris procesSi, romlebic wlebSi
ganTavisufldnen
da
romlebmac
koloniuri
praqtikul
mdgomareobidan
sibrtyeze
daayenes
XX-s-is sakiTxi
50-60-ian sakuTari
transformaciis Semdgomi gzebis Sesaxeb. modernizaciis koncefcias safuZvlad daedo mravali moazrovnis idea, romelic
warmoadgens
erTobliobas,
sxvadasxva
saSualebas
iZleva
analizis aRiweros
sqemebisa
da
da
warmoCindes
modelebis gardamavali
periodis tradiciuli saxelmwifoebisa da qveynebis CamorCenilobis daZlevis dinamika, amasTan dakavSirebiT SemdgomSi warmoiSva konkretuli Teoria da analitikuri romelic
modeli
politikuri
aRiarebda
mmarTvelobis
sazogadoebrivi
modernizaciis
ganviTarebis
Sesaxeb,
araTanasworobas,
saxelmwifoTa ganviTarebaSi industriuli periodis arsebobas, Tanamedrove sazogadoebaTa
realobas,
(postindustriul) [politikuri
qveynebad
sistemis
da
agreTve
CamorCenili
gardaqmnis kerZod
qveynebis
(modernizaciis)
sajaro
industriul aucileblobas.
mmarTvelobis
modernizaciis
koncefciis ganviTarebaSi gansakuTrebuli wvlili Seitanes: g. almondisa da d.
pauelis
Sromebma
`SedarebiTi
politologia~,
`midgoma
ganviTarebis
koncefciis poziciidan~ (1996); d. epterma _ `modernizaciis politika~ (1975); l. paim _ “politikuri ganviTarebis aspeqtebi~ (1966); s. eizenStadtma _ `modernizacia: `protesti da cvlileba~ (1966); s. hamtinttonma _ `politikuri wesrigi cvalebad sazogadoebaSi~ (1968) da sxva]. ucxo sityvaTa leqsikonSi modernizacia [ix.: Словарь иностранных слов. М., 1995, стр. 318] ganmartebulia rogorc srulyofis, ganaxlebis, Tanamedroveobis moTxovnaTa
Sesabamisi
cvlilebebis,
sxvadasxva
srulyofaTa
SemoRebis
procesi. Cveni azriT, modernizacia SeiZleba ganisazRvros Semdegnairad: es aris dinamiuri politikuri ganviTareba, politikuri sistemis unarianobis zrdis procesi, raTa igi mzad iyos axali saxis socialur miznebTan mudmivi da swrafi adaptirebisaTvis, agreTve axali institutebis ganviTarebisaTvis, rac uzrunvelyofs axali arxebis Seqmnas mTavrobasa da mosaxleobas Soris dialogis sawarmoeblad.
principulad
mniSvnelovania
kriteriumebis
Sesaxeb.
`politikuri
ganviTarebis
sakiTxi
amerikelma
politikuri
politologma
gagebisaTvis~,
modernizaciis
a.
paim,
gamoyo
naSromSi
sami
parametri:
`struqturuli diferenciania; politikuri sistemis `unarianoba~, tendencia Tanasworobisaken [ix.: Pai A. Understanding of Political development. London, 2002, p. 14]. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
institutebis
struqturuli
difereciacia gamoxatavs socialuri urTierTobebis garTulebis process im kanonzomierebis moqmedebis Sedegad, romelic vlindeba adamianTa moRvaweobis sul
ufro
mzardi
mravalferovnebisa
da
axlis
interesTa
jgufebis
Camoyalibebis SesabamisobaSi. politikurma sistemam swrafi reagireba unda moaxdinos axal moTxovnebze. imisaTvis, rom politikuri sistema qmedunariani iyos
mas
moeTxoveba
struqturuli
diferenciaciis
maRali
xarisxi
da
politikuri institutebis funqciaTa mkveTri gamijnva. mxolod am SemTxvevaSi sajaro-politikuri
mmarTveloba
SeiZleba
iyos
efeqturi
da
pozitiuri
procesi
SeiZleba
ganxorcieldes
Sedegebis momtani. politikuri
ganviTareba
modernizaciis
(reformebis)
`modernizacia~
da
rogorc [Cven
vemxrobiT
`reformireba~
im
ganvixiloT
mosazrebas,
erTnairi
rom
azrobrivi
mniSvnelobis gamomxatvel identur terminebad] gziT an revoluciuri formiT. pirveli
gulisxmobs
safuZvlebis
politikuri
SenarCunebis
saxelisuflo
sistemis
CarSoebSi
urTierTobebis
da
elementebis
moicavs
funqciebisa
da
gardasaxvas
erTi
da
igive
struqturebis
misi tipis
garkveul
gardaqmnas. meore (revolucia) gulisxmobs ukve arsebuli tipis politikuri sistemis
safuZvlebis
gauqmebisa
da
axali
sistemis
Seqmnis
amocanebis
gadaWras. modernizacia _ es aris sistemis TviTganaxlebis bunebrivi procesi. igi xasiaTdeba
politikuri
institutebisa
da
maTi
funqciebis
Tvisobriv
cvlilebaTa sistematurobiTa da TanmimdevrulobiT. rac mTavaria es aris mizanmimarTuli marTvadi procesi, romlis Sinaarss politikuri reJimebis politikuri faseulobebis,
qcevebis
nimuSebis,
orinetaciebisa
da
ama
Tu
im
politikuri
normebis,
enis
ideologiuri
cvlilebebi
Seadgens.
reformireba upirispirdeba radikalizms, romelic mimarTulia destruqciuli kritikisa da ngrevisaken, rac saerTod gamoricxavs yovelgvar pozitiurobas. politikuri
sistemis
modernizacia,
misi
reformireba
ZiriTadad
gamwvavebuli winaaRmdegobebis zewolis gamoc xdeba aucilebeli da, rogorc wesi,
warmoadgens
aragabatonebuli
daTbomas
Zalebisadmi.
gabatonebuli amitom
socialuri
modernizacia,
Zalebis
Tavis
mxridan
SinaarsiTa
da
gavleniT politikur cxovrebaze ar aris erTmniSvnelovani. erTis mxriv politikuri
sistemis
modernizacia
gulisxmobs
winsvlas,
afarToebs
mosaxleobis uflebebsa da Tavisuflebebs, meores mxriv, igi warmoadgens `damcvel reaqcias~ aq icavs gabatonebul sistemas dacemisagan. politikuri
reformis roli, rogorc gabatonebuli politikuri sistemis stabilizaciis saSualeba, mJRavndeba sazogadoebis modelebis pirobebSi. Tumca igi ar aris prioritetuli yvela SemTxvevaSi. `modernizacia~ mravali
qveynis
rogorc
cneba
praqtikaSi.
am
bolo
dros
ukanaskneli
mtkiced
aTwleulebis
damkvidrda
ganmavlobaSi
modernizacia (ZiriTadad ekonomikuri saxis) mimdinareoba aRmosavleT evropis rig qveynebSi da CineTSi 50-60-ian wlebSi, sabWoTa kavSirSi aseve orjer iyo mcdeloba modernizaciis Catarebisa: demokratizacia, dakavSirebuli stalinis pirovnebis
kultis
kritikasTan
gardaqmnebi
1965
wels.
romelic
xorcieldeba
(skkp
politikuri
XX
yrilobis
sistemis
saqarTveloSi,
Semdeg),
axlandeli
ekonomikuri modernizacia,
Zireulad
gansxvavdeba
winandelebisagan Tavisi siRrmiT, winaaRmdegobrivi xasiaTiT, ganxorcielebis geziTa da SedegebiT. politikuri sistemis modernizaciis winapirobebsa da faqtobrebs warmoadgens: politikuri winaaRmdegobebis gamwvaveba sistemis ama Tu im elementebisa da funqciebis warmoSoba;
mowinave
moZvelebis Sedegad; krizisul situaciaTa
socialuri
jgufebis
miswrafeba
politikuri
urTierTobebisa da institutebis gardaqmnisaken; gabatonebuli jgufebisa da farTo
masebis
politikur
cnobierebaSi
politikuri
struqturebis
cvlilebebisaken. politikuri sistemis modernizaciis winmswrebi situaciis arsebobis Sesaxeb SeiZleba vimsjeloT mravali niSnis mixedviT. es aris masebis
ukmayofilebis
destabilizacia;
garkveuli
politikuri,
rolebis,
normebis, institutebis delegitimacia. aucilebelia aRiniSnos, rom yvela CamoTvlili niSani damaxasiaTebelia postkomunisturi periodis saqarTvelos ganviTarebisaTvis. yvela aRniSnuli movlenis warmoSoba aisaxeba imiT, rom politikuri sistema kargavs saerTo interesebis gamoxatvis, jgufur da pirovnul
interesebTan
maTi
harmonizmebis
unars.
politikuri
sistema
jerovnad veRar asrulebs sazogadoebis integraciis funqcias. politikuri mmarTvelobis modernizacia ar aris yovelTvis Tanabari, arawinaaRmdegobrivi
procesi.
sakmarisia
gadavxedoT
evropis
qveynebis
praqtikas, raTa davrwmundeT mis rTul da wyvetad xasiaTSi. modernizacia dakavSirebulia
ZalauflebisTvis
seriozul
politikur
da
ideologiur
brZolasTan, krizisuli situaciebis warmoqmnasTan. modernizacia ar emijneba revoluciasa da kontrrevolucias. mas SeuZlia mogvevlinos rogorx pirvel, aseve meore formaSi. aRmosavleT
evropis
qveynebSi
modernizacia
gadaizarda
politikur
gadawyvetilebebSi, ramac saTave daudo sabazro urTierTobebis restavracia. yofili ssrk-s respublika-saxelmwifoebSi da maT Soris saqarTveloSi moxda politikuri sistemis msxvreva. socializmis ganaxlebis nacvlad, rogorc manamde iyo deklarirebuli (gancxadebuli), bolomde iqna miyvanili misi safuZvlebis demontaJi da adgili daimkvidra Tvisobrivad gansxvavebulma sazogadoebriv-politikurma
wyobam.
politikuri
procesis
realuri
dialeqtika aRmoCnda gacilebiT rTuli, vidre es warmoudgeboda dogmatur azrovnebas, romelsac miaCnda rom reformireba es iyo mxolod sistemis nawilobrivi gardaqmna an revoluciuri ganviTareba. amJamad saqarTveloSi da dsT-s sxva qveynebSi ganviTarebul politikur procesebSi
erTmaneTs
exlarTeba
sxvadasxba
saxis
cvlileba:
ukve
moZvelebuli, Tavisi bunebiT socialisturi institutebis, faseulobebisa da normebis
modernizaciidan
politikuri
cxovrebis
im
liberaluri
da
konservatiuli formebis damkvidrebamde, romelTac adgili aqvT dasavleTis qveynebSi. rogorc
sxvadasxva
gamokvlevebidan,
da
kerZod,
g.
almondis
mosazrebidan Cans, tradiciul da ganviTarebul sistemaTa diferenciaciisa da struqturaTa specializaciis xarisxSi [ix.: Almond C. Comparativ political Sistems, p. 58]. martivi da rTuli politikuri sistemebis msgavsia Tavisi funqciebis mixedviT, vinaidan
magram es
gansxvavdeba
ukanasknelni
struqturuli
xdebian
sul
maxasiateblebis
ufro
mixedviT,
diferencirebulni
da
urTierTdamokidebulni. (pirveli parametri). modernizaciis meore parametrs warmoadgens mmarTvelobiTi sistemis mzardi `unari~ inovaciebis, mobilizaciisa da TviTgadarCenis mimarT. unari inovaciebis mimarT _ es aris axal problemebTan adaptirebis unari, axal impulsebsa
da
mobilizaciis
gauTvaliswinebel
unari
mobilizaciis
_
es
aris
SesaZlebloba
situaciebze
adamianuri
da
sazogadoebis
moqnili
reagireba,
materialuri
resursebis
winaSe
mdgari
amocanebis
gadasaWrelad. resursebis mobilizaciaSi igulisxmeba: _ masebis bundovani molodinis gardaqmna konkretul programebad da politikad; koleqtiuri moqmedebebis proeqtis damuSaveba da gavrceleba; iseTi politikuri ideebis arseboba, romelTac SeuZliaT masebis yuradRebis mipyroba
da
maTi
mimarTva
garkveul
qmedebaTa
gansaxorcieleblad;
resursebis (adamianuri, ekonomikuri, informaciuli da sxva) aucilebeli maragis dagroveba; politikuri liderebis avtoriteti. ganviTarebul politikur sistemas Seswevs unari uzrunvelyos pirobebi sakuTari sicocxlisa da gadarCenisaTvis, xels uwyobs ra misTvis loialuri qcevis formebis gavrcelebis politikuri socializaciis specializebuli struqturebis politikuri
daxmarebiT partiebi,
(skolebi,
samxedro
umaRlesi
saswasvlo
danayofebi,
eklesiebi
dawesebulebani, da
sxva.)
da
politikuri moRvaweobisaken ezideba yvelas, vinc ki amisaken miiswrafvis, maT Soris sistemis potenciur oponentebsac. Ppolitikuri mmarTvelobis sistemis modernizaciis mesame parametri dakavSirebulia axasiaTebs
Tanasworuflebianobis
xalxis
monawileoba
tendenciasTan.
politikur
saqmianobaSi.
am
tendencias
almondisa
da
hauelis
mixedviT
mimdinareobs
gadasvla
qveSevrdomobis
(morCilebis)
kulturidan, romelic mxolod administraciuli movaleobebis aRsrulebazea orientirebuli, monawileobis kulturaze, romelic gulisxmobs politikur sistemaSi
aqtiur
rols
damokidebulebebisa
misi
miuxedavad
calkeuli
pozitiuri
Tu
institutebisadmi.
negatiuri
aseTi
gadasvla
SeiZleba ganxorcieldes rogorc demokratiuli gziT (xmis uflebis mqone pirTa
wris
gafarToebis
formiTac;
kanonebis
xarjze),
aseve
universaluri
avtoritaruli
xasiaTiT,
mobilizaciis
romlebic
Rebuloben
ganzogadebul, gaupirovnebel Tvisebebs da romlebic Tanabrad miesadageba yvelas
yovelgvari
gansxvavebebisa
da
privilegiebis
gareSe;
saxelmwifo
postebze `rekrutirebiT~ ara memkvidrebiTi xaziT da ara klasis, kastis da a.S.
CarCoebiT,
aramed
damsaxurebisa
da
Rirsebebis
mixedviT,
anu
maTi
ganaTlebis, kompetenturobis, unarianobis safuZvelze. aizenStadtis
azriT,
politikuri
modernizacia
es
aris
diferencirebuli politikuri struqturis Seqmna politikuri rolebisa da institutebis
maRali
administraciisa
da
specializaciiT.
politikuri
centraluri
aqtiurobis
arealis
kanonmdeblobis, teritoriuli
da
funqcionaluri gafarToeba; politikur cxovrebaSi socialuri interesTa jgufebis, lobisturi jgufebisa da individebis monawileobis mudmivi zrda; racionaluri politikuri biurokratiis warmoSoba da maTi legitimacia; tradiciuli
elitebis
Secvla
modernistuliT
da
optimaluri
sajaro-
mmarTvelobiTi sistemis CamoyalibebiT. modernizaciis kacobriobis
saWiroebis
obieqtur
realuri
erToba,
urTierTdamokidebulebis
formaTa
SemTxvevaSvi nawilebi
iZleva
ukuSedegs
uaryofiTad
ganviTarebas.
imiT
moqmedebs
socialuri
misi rom
warmoadgens
gansxvavebuli
mravalferovneba,
mowinave
sistemebis
dasabuTebas
misi
rac
garkveul
CamorCenili,
reliqturi
fragmentebze
CamorCenil
nawilebis
da
da
aferxebs
mowinave
maT
fragmentebs
Soris urTierTobebSi (maT rolSi SeiZleba mogvevlinos rogorc socialuri cxovrebis
sferoebi,
aseve
calkeuli
qveynebi,
regionebi
da
a.S.)
winaaRmdegobaTa gamwvaveba da ganxeTqilebani iwveven krizisebs, romlebmac SeiZleba
miiRos
srulebiT
gansxvavebuli
forma
_
sisxliani
dapirispirebidan kulturul gaucxoebamde (CamoSorebamde). modernizaciis
subieqturi
safuZveli
SeiZleba
iyos
gansxvavebuli
motivebi: dapyroba, kulturuli gardaqmna (gakultureba?) ganTavisufleba, Tavdacva
da
a.S.
misi
formebi
da
ganxorcielebis
meTodebi
SeiZleba
gansxvavdebodes kulturis, ideologiisa da politikuri sistemis tipisa da epoqis mixedviT: `barbarosTa damorCileba~, `warmarTTa gaqristianeba~ da `urwmunoTa
gamahmadianeba~,
kolonizacia
da
dekolonizacia,
revolucia~ an `axali ekonomikuri wesrigis~ Camoyalibeba.
`msoflio
Tumca am procesSi yovelTvis arsebobs garkveuli mdgomareoba da swored igi saWiroebs daZlevas, igi ganasaxierebs yvelafers, risgan Tavis daRwevac surs sazogadoebas da romelsac `CamorCeniloba~ ewodeba. modernizaciis miznebi xorc isxams iseT socilaur RirebulebebSi, rogoricaa
ekonomikuri
keTildReoba,
zrda,
samarTlianoba,
represirebuloba,
Zaladoba,
Tanasworoba, wesrigi.
demokratia,
stabiluroba,
siRatake,
uTanasworoba,
xolo
damokidebuli
mdgomareoba
ki
socialuri
cxovrebis is maxasiaTeblebia, risganac Tavis daRwevac surT modernizaciis ZiriTadi mimarTulebebi, rac Tanamedrove samyaroSi gulisxmobs: _ sazogadoebis da misi teqnologiuri sistemebis industrializaciasa da
informatizacias;
daefuZneba
ekologiuri
bunebisaTvis
demokratizacias,
zianis
mosaxleobis
sazogadoebis armomtani
monawileobis
Camoyalibebas,
teqnologiebis gazrdas
romelic danergvas;
sazogadoebrivi
saqmeebis marTvaSi, politikuri xelisuflebis kontrolmorCilebas da mis pasuxismgeblobas
sazogaadoebis
winaSe;
socialuri
sferos
parametrebis
radikalur cvlilebas mosaxleobis ZiriTadi nawilis keTildReobis gazrdis mxriv. mdidrebsa da Raribebs Soris arsebuli zRvris daZlevas; ganaTlebis miRebis uzrunvelyofas da misi maRali xarisxiT dauflebas, rac iqneba garanti aseTi codnamiRebuli adamianebisaTvis, rom maT eqnebaT aqtiuri moRvaweobisa
da
warmatebis
miRwevis
SesaZlebloba
socialuri
urTuerTobebis axal, cvalebad sistemaSi; adamianis uflebebis gafarToebas, arCevnis SesaZleblobisa da tradiciebis, garemos, sacxovrebeli adgilis, zewolisgan damokidebulobis xarisxis gazrdas da rac Zalze mniSvnelovania sajaro-politikuri mmarTvelobis xarisxis amaRlebas. sajaro-politikuri
mmarTvelobis
modernizaciis
formebi
mniSvnelovanwilad aris damokidebuli politikuri xelisuflebis tipebze. politikuri
modernizacia
_
socialuri
modernizaciis
gacilebiT
ufro zogadi procesis nawilia, romlis drosac gardaqmnebi mimdinareobs socialuri
sistemis
yvela
socialur
urTierTobebSi,
ZiriTad
komponentSi:
kulturaSi,
marTvaSi,
ganaTlebaSi
da
ekonomikaSi, a.S.
magram
modernizaciis gzis amorCeva xdeba da iwyeba swored politikis sferodan, cvlilebebis mimarT politikuri nebis gamJRavnebis momentidan. rogorc wesi, swored aq mimdinareobs yvelaze dramatuli movlenebi, rac ukavSirdeba rogorc im socialuri Zalebis winaaRmdegobis daZlevas, romelTac saerTod ar surT aranairi cvlileba, aseve modernizaciuli cvlilebebis variantis arCevas.
amitom
warmoadgens
Tanmimdevrulad
sazogadoebrivi
Catarebuli
cxovrebis
sxva
politikuri sferoebis
modernizacia Tanmimdevruli
modernizaciis uzrunvelyofis garants. qveynebi, romlebmac ganviTarebis maRal dones bunebrivi gziT miaRwies, TavianTi evoluciis sawyis etapze, politikuri modernizaciis koncefciaSi
ganixilebodnen rogorc `spontanuri modernizaciis~ matareblebi. im dros (XX s-is 50-60-iani wlebi) termini modernizacia erTdroulad aRniSnavda sazogadoebrivi
gardaqmnis
stadiasac
(mdgomareobas)
da
Tanamedrove
normatiulobas, Tanamedrove sazogadoebis kriteriumebis Camoyalibebas, da yovelive aucileblad unda gaiTvaliswinon arasakmarisad ganviTarebulma qveynebma sakuTari reformebis procesSi. rodesac modernizacias ganmartaven rogorc Tanmimdevrul moZraobas dasaxuli mdgomareobisaken Sualeduri etapebis gavliT, mis (modernizaciis) erTaderT
formad
gardaqmnaTa
aRiareben
ganxorcielebis
`damwev mTavar
ganviTarebas~ saSualebad
ki
(Догоняющее развитие). iTvleba
dasavleTis
saxelmwifoebis ekonomikuri daxmareba. igulisxmeboda, rom mosaxleobis erT sulze Semosavalis garkveuli donis miRweva gamoiwvevda iseTive cvlilebebs sazogadoebis socialur da politikur sistemebSi, rogorc dasavleTSi. sxva sityvebiT, ZiriTad modernizaciul faqtorad miiCneoda kapitali, romelsac TiTqosda SeeZlo socialuri teqnologiebis, faseulobebis, demokratiuli institutebis
translireba
da
amgvarad
daemarcxebina moxmarebis dabali
standartebi, adamianis uflebaTa darRvevebi, kulturis degradacia da sxva. Tumca modernizaciaze amgvarma sworxazovanma Sexedulebam da afroaziuri,
laTinur-amerikuli
saxelisuflo
wyobis
moqalaqes
Soris
gamocdas
ver
rigi
faseulobebisa
urTierTobebis gauZlo.
institucionalizaciam, danawilebam
da
da
sxva
da
Tanmimdevrulma
saparlamento
mier
institutebis,
realobaSi,
xelisuflebis
qveynebis
dasavluri
saxelmwifosa
aTvisebam
liberaluri
sistemebis
dasavluri
damyarebam,
yaidis
sxva
da
cxovrebis
faseulobebis xelisuflebis standartebis
gadmoRebam moitana ara saxelmwifo mmarTvelobis efeqturobis amaRleba, aramed gaxleCa,
korufcia,
biurokratiis
fenebad
daSla
da
misi
TviTneboba,
mosaxleobis
politikuri
gaucxoeba,
katastrofuli sazogadoebaSi
konfliqturobisa da daZabulobis gamwvaveba. es procesebi naTlad iCens Tavs Tanamedrove postsabWoTa saqarTveloSic. modernizaciis aRniSnuli Sedegebi mravali
mecnieri
moumzadeblobiT
mosazrebis
ganviTarebis
mixedviT
demokratiuli
gamowveulia gzis
mimarT.
am Tumca
qveynebis amgvari
modernizaciis Teoriuli sqemebis calmxrivoba da xelovnuroba cxadi iyo. Sedegad 70-80-ian wlebSi politologTa mier gadamowmda kavSiri politikuri sistemis modernizaciisa da ganviTarebas Soris, gardamavali procesebi ukve ganimarteboda rogorc am qveynebis ganviTarebis garkveuli damoukidebeli etapi araerTmniSvnelovani SedegebiT. iTvleboda, rom qveynebs SeuZliaT sami ZiriTadi mimarTulebiT ganviTareba: pirveli _ Tavisi mdgomareobis kvlav warmoeba Tanamedroveobis miznebisaken winsvlis gareSe; meore _ modernizacis gziT siaruli da mesame, arsebuli tipis gardaqmnis dawyeba, magram SemdgomSi am gzebis ugulebelyofa, gacilebiT ufro mkacri politikuri reJimisa da avtoritaruli tipis sajaro mmarTvelobis damyareba.
gardaqmnebis xasiaTisa da tempebis ganmsazRvrel mTavar faqtorad, aRiarebuli iyo sociokulturuli faqtori, ufro zustad, pirovnebis tipi, misi
erovnuli
universaluri miaCndaT,
xasiaTi
romelic
normebisa
rom
da
miznebis
modernizacia
sazogadoebrivi
fenebis
ganapirobebs aRqmas.
SeiZleba
mier
politikuri
ganviTarebis
sayovelTaod
aRiarebulad
ganxorcieldes
faseulobiTi
mxolod
orientaciis
farTo
Secvlisa
da
sazogadoebis politikuri kulturis krizisebis daZlebis pirobiT. sxvadasxva qveynisa da reJimis modernizaciis pirobebis ganzogadoebis kvalobaze
mravali
mecnieri
miuTiTebda
gardaqmnaTa
garkveuli
Tanmimdevrobis aucileblobaze, aprobirebuli wesebis dacvaze gardaqmnaTa ganxorcielebis dros. ase magaliTad J. murs da a. eqstains miaCndaT, rom reformireba sazogadoebis industrializaciiT unda daiwyos; k. grifins _ reformebiT soflis meurneobaSi; m. levi moiTxovda ganviTarebuli qveynebis mxridan intensiur damxarebas; s. eizenStadti _ im institutebis ganviTarebas, romlebic SeZlebdnen socialuri cvlilebebis gaTvaliswinebas; u. Sarms miaCnda,
rom
mTavar
rols
am
procesebSi
politikuri
komunikaciebi
TamaSoeben, romlebic zogadi faseulobebis translirebas axdenen; b. higensi amtkicebda,
rom
modernizaciis
mTavar
rgols
dasaxlebaTa
urbanizacia
warmoadgens da a.S. liberaluri midgomis farglebSi amerikelma politologma r. dalma warmoadgina poliarqiis [poliarqia (berZn. polis mravalricxovani da arch _ marTva) mravalTa mier ganxorcielebuli marTva. mravalTa mier marTuli demokratiis Teoria. ix.: Ирхин Ю.В., Зотов В.Д., Зотова Л.В. Политология М., 1999, стр. 432]
Teoria,
romelic
asabuTebs
prodemokratiuli
xasiaTis
politikuri
wesrigis organizaciis poliarqiuli formebis miRwevis aucileblobas. erTis mxriv, igi gansxvavdeba demokratiisagan organizaciaTa Seqmnis garkveuli SezRudvebis arsebiT, moqalaqeebis mier sakuTari azris gamoxatvis, saarCevno uflebebis SemcirebiT. igi Seicavs informaciis alternatiuli wyaroebis SezRudul
CamonaTvals,
ar
iZleva
patiosani
da
Tavisufali
arCevnebis
Catarebis garantias. saxelmwifo institutebi naklebad arian damokidebuli amomrCevelTa xmebze. amave dros igi gvevlineba xelisuflebis organizebis advilad
misaRwev
uzrunvelyofs mosaxleobis
da
realur
liderebisa maRal
modelad,
da
romelic
elitebis
politikuri
Ria
aqtiurobas
yvelafris politikur
da
yovelive
miuxedavad metoqeobas, amiT
qmnis
politikur pirobebsa da wanamZRvrebs reformaTa gansaxorcieleblad. r. dalma daasaxela ramodenime piroba, romlebic ubiZgebs qveyanas poliarqiis mimarTulebiT: Zlieri aRmasrulebeli xelisuflebis damyareba sazogadoebaSi
socialur-ekonomikuri
Tanmimdevruloba
politikuri
reformebis
gardaqmnebis
gasatareblad;
ganxorcielebaSi;
socialur-
ekonomikuri ganviTarebis garkveuli donis miRweva, rac saSualebas iZleva saxelmwifoSi
struqturuli
gardaqmnebis
sawarmoeblad;
Tanasworoba-
uTanasworobis damokidebulebis damyareba, romelic SemdgomSi gamoricxavs sazogadoebis arseboba;
Zlier
polarizacias;
intensiuri
ucxouri
subkulturuli
daxmareba
mravalferovnebis
(saerTaSoriso
kontroli);
politikuri aqtivistebisa da liderebis demokratiuli mrwamsi. amasTan dali xazs usvamda, rom poliarqiaze gadasvla Tanmimdevruli da evoluciuri unda iyos, SesaZlebelobis mixedviT moeridos mkveTr, naxtomisebr moZraobebs da Seqmnas wanamZRvrebi raTa mmarTveli elitebi Tanmimdevrulad daeuflon konsesusis teqnologiebs, rac xels Seuwyobs efeqturi sajaro-politikuri mmarTvelobis arsebobas. konservatiuli
orientaciis
Teoretikosebi
emxrobian
gansxvavebul
Tvalsazriss modernizaciis procesze. maTi azriT modernizaciis mTavar wyaros
warmoadgens
konfliqti
mosaxleobis
`mobilizaciasa~
(romelic
politikur cxovrebaSi monawileobs warmoqmnili winaaRmdegobebis Sedegad) da
`institucializaciis~
(moqalaqeTa
interesebis
artikulirebisa
da
agregirebisaTvis ganwesebuli struqturebisa da meqanizmebis arseboba) Soris. magram imdenad, ramdenadac masa ar aris momzadebuli saTanadod gamoiyenos xelisuflebis institutebi, xolo saxelmwifos ar SeuZlia operatiulad awarmoos
is
meqanizmebi,
romlebic
xels
Seuwyoben
masebis
energiis
konstruqciul transformirebas, amitom politikaSi monawileobis Sesaxeb moqalaqeebis molodinis ganuxorcielebloba, reJimis destabilisaciasa da mis
korumpirebulobas
modernizacia
iwvevs
iwvevs.
`ara
amis
gamo
politikur
s.
hanTingtonis
ganviTarebas,
aramed
sityvebiT politikur
dacemas~ [Huntington S.P. Political Development and polities, 1985, vol., 17 #3. p. 12]. sxva sityvebiT,
im
qveynebSi,
sadac
socialuri
da
ekonomikuri
cxovrebis
Tvisebrivi gardaqmnebi ar eyrdnoba demokratiuli tradiciebis safuZvels, mosaxleobis erTgulebas samarTlisadmi, kompromisis ideisadmi, reformaTa nebismieri mcdeloba negatiuri Sedegebis momtani iqneba sazogadoebisaTvis. politikisaTvis
ganviTarebis
mTavar
maCvenebels
stabiluroba
warmoadgens, amitom modernizirebadi saxelmwifoebisaTvis saWiroa mtkice politikuri reJimi, efeqturi sajaro-politikuri mmarTveloba, legitimur mmarTvel partiasTan erTad, romelsac SeeZleba saxelisuflebo balansis darRvevis tendenciis Sekaveba. amrigad, kulturis, ganaTlebis, religiis, filosofiisa
da
xelovnebis
safuZvelze
sazogadoebis
integraciis
ganmtkicebis ideis (k. doiCi) sawinaaRmdegod, konservatorebi aqcents akeTeben organizebulobaze,
wesrigsa
da
marTvis
avtoritarul
meTodebze
(s.
hanTingtoni). politikuri reJimis cvalebad viTarebasTan Seguebis swored aseTi
saSualebebi
gulisxmobs
kompetentur
politikur
xelmZRvanelobas,
Zlier saxelmwifo biurokratias, reformaTa etapobrivi struqturizaciis SesaZleblobas,
gardaqmnaTa
droul
dawyebas
da
sxva
aucilebel
saSualebebsa da moqmedebebs, romlebsac modernizaciis pozitiur Sedegebamde mivyavarT.
imis
gamo
rom
avtoritaruli
reJimebi
araa
erTgvarovani,
konservatorebi miuTiTeben agreTve modernizaciis alternatiuli variantebis arsebobaze. ase magaliTad, amerikeli mecnieri h. lindeli miiCnevda, rom jer kidev
erTi,
avtoritarul
xelisuflebis
garkveul
liberalizaciis
reJimebs
SeuZliaT
gadanawilebasTan
ganxorcieleba,
raTa
opoziciis
sasargeblod
dakavSirebuli
nawilobrivi
Tavidan
aicilon
damatebiTi
socialuri daZabva, magram SeinarCunon marTvis wamyvani berketebi; meore, avtoritaruli reJimebi SeiZleba gazardon liberalizaciis done mmarTveli elitis faseulobiTi sistemis gavleniT; mesame, marTvis reJimi SeiZleba ganviTardes
`Cixuri~
mmarTveloba
jer
liberalizaciis~
`dekompresiis~
gziT,
politikiT
romlis icvleba
drosac (rac
mkacri
gulisxmobs
opoziciasTan dialogs), xolo Semdeg gadaizrdeba opoziciis represiebSi da mTavrdeba
uwindelze
principSi
ar
kidev
gamoiricxeba
ufro
mkacri
avtoritaruli
diqtaturuli reJimis
mmarTvelobiT.
ganviTarebis
meoTxe
varianti, romelic dakavSirebulia movlenaTa revoluciur ganviTarebasTan an sxva
qveynebis
samxedro
agresiasTan
da
xasiaTdeba
gauTvaliswinebeli
SedegebiT. miuxedavad imisa, rom rig qveynebSi avtoritaruli reJimebis damyarebis mizanSewonilobam gaamarTla (mag. samxreT korea, Cile, taivani), demokratiis uaryofa seriozul saSiSroebas qmnida elitebis TviTnebobis TvalsazrisiT, rogorc gamocdilebam gviCvena, tropikuli afrikis, laTinuri amerikisa da samxreT-aRmosavleTi aziis umravles qveyanaSi avtoritaruli mmarTveloba mkvidrdeboda farTo sazogadoebrivi konsesusis gareSe, rac gardamavali reJimebis Ria diqtaturaSi gadazrdis socialur pirobebs ucvlelad tovebda. mTlianobaSi warmogvidgina arseboba,
gardaqmnaTa
universaluri
romelTa
am
periodSi
normebisa
ganxorcielebaze
da
dagrovilma
modernizaciis
orientirebisas
gamocdilebam moTxovnilebis
qveynebs
SeeZloT
SeeqmnaT is politikuri, ekonomikuri da sxva struqturebi, romlebic drois gamowvevaze moqnili reagirebis, garkveuli progresis miRwevis saSualebas miscemda am qveynebs. aseT miznebs miekuTvneba: sabazro da sasaqonlo-fuladi urTierTobebis Camoyalibeba, danaxarjebis gazrda ganaTlebaze, ekonomikuri urTierTobebis racionalizaciaze mecnierebis rolis zrda, Ria socialuri struqturis
Camoyalibeba
xelisuflebis
pluralistuli
politikuri
komunikaciebis
mosaxleobis organizacia, zrda,
SeuzRudavi adamianis
saxelmZRvanelo
mobilurobiT,
uflebebis
dacva,
gadawyvetilebebis
realizaciis konsensuri teqnologiebi da a.S. Tumca mocemuli gardaqmnebis ganxorcielebis saSualebebi, tempebi da xasiaTi mTlianad damokidebulia Sida
faqtorebze,
ama
Tu
im
saxelmwifos
erovnul
da
istoriul
SesaZleblobebze. mTeli rigi qveynebis gardaqmnaTa mniSvnelovani faqtiuri gamocdilba gardamavali sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli zogierTi tendenciisa da
evoluciis etapis gamoyofis SesaZleblobas iZleva. magaliTad s. bleikma gamoyo Semdegi etapebi: `miznebis gacnobiereba~, “modernizirebadi elitis konsolidacia~, `Sinaarsobrivi transformacia~ da `sazogadoebis integracia axal
safuZvelze~.
`SezRuduli
S.
eizenStadti
modernizaciisa~
da
miuTiTebs
`gardaqmnaTa
mTel
sazogadoebaSi
gavrcelebis~
periodebis
Sesaxeb. magram gardamavali periodis gardaqmnebis yvelaze sruli etapizacia ekuTvnis g. odenels, f. pSevrovskisa da zogierT sxva mecniers, romelTac daasabuTes gardamaval periodSi sami etapis arseboba: 1.
liberalizaciis
etapi,
romelic
xasiaTdeba
evtoritarul
da
totalitarul reJimebSi winaaRmdegobaTa gamwvavebiT da am reJimTa politikuri safuZvlebis SesustebiT; 2. demokratizaciis
etapi
institucioneluri institutebisa
gamoirCeva
cvlilebebiT.
da
Sesabamisi
xelisuflebis
mimdinareobs
faseulobebis
sferoSi
demokratiuli
danergva
politikur
sistemaSi; gardamavali gardaqmnaTa mesame etapi aris demokratiis konsolidacia, romelsac
qveyanaSi
uzrunvelsayofi faqtorebis miamrT
RonisZiebebi
(opoziciis,
loialobis
demokratiuli
xorcieldeba.
armiis,
uzrunvelyofaSi
xelisuflebis
gardaqmnebis
mewarmeebis,
es
gamoixateba
mosaxleobis
demokratiuli
decentralizaciisa
Seuqcevadobis
miznebisa da
ZiriTadi
farTo
da
fenebis)
faseulobebis
municipaluri
reformis
ganxorcielebis procesSi. politikuri modernizaciis, `gardaqmnis~ gamocdilebis aRweram saerTo aRiarebul faqtad gaxada modernizaciis paternatiuli xasiaTi misi mwvave konfliqturoba,
gardaqmnaTa
transformaciebis
sirTulis
asinqronuli naTeli
xasiaTi.
gamoxatulebaa
gardamavali
zogierT
qveyanaSi
`delegatiuri (araliberaluri) demokratiis~ aRmoceneba (g. odeneli), sadac demokratiuli institutebis gamoyeneba pirovnebis uflebidan gadarTulia lideris
uflebebze;
xelisuflebis
daqveiTebulia
warmomadgenlobiTi
samarTlebrivi
organoebis
roli;
normebisa
sistematurad
da xdeba
mosaxleobis farTo fenebis interesebis ignorireba; arCevnebi warmoadgens mmarTveli elitis SigniT arsebul klanebs Soris konfliqtis mogvarebis instruments, xolo korufcia da kriminali xelmZRvanelobis lamis mTavar meqanizmad iqces. amrigad politikuri
modernizacia
SeiZleba
ganviTareba,
politikuri
transformirebis
unari,
romelic
ganisazRvros sistemis
gamudmebiT
uwyveti
rogorc
dinamikuri
adaptirebisa procesis
da
Sedegad,
efeqtianad egueba axali socialuri miznebis nimuSebs da qmnis mTavrobisa da mosaxleobis Soris dialogisaTvis Tanamedrove arxebis uzrunvelmyofel demokratiul institutebs (institucionalizaciis unari).
swored aseT pirobebSi, rogorc wesi, yalibdeba legitimuri, efeqturi, konsolidirebuli, sajaro-politikuri mmarTveloba.
4.2 legitimuri sajaro-politikuri mmarTvelobis adaptireba postsabWouri sivrcis pirobebSi. sayovelTaodaa wyobilebidan
aRiarebuli
rogorisaken?
_
rom
es
gardamaval
calke
sakiTxia
(Tu da
risken,
mas
rogori
Tavisi
kvleva
sWirdeba) periodSi myofi saqarTvelo amJamad mravali siZnelis winaSe dgas. amitom
saqarTvelos
politikuri
sistemis
sajaro
mmarTvelobis
adaptirebis optimaluri modelis Ziebas qveynis ganviTarebis postsabWour periodSi udidesi Teoriuli da praqtikuli mniSvneloba aqvs. sajaro-politikuri mmarTvelobis adaptirebis optimaluri meqanizmis Ziebisas didi mniSvneloba aqvs samarTlebrivi, politikuri da socialuri faqtorebis
Tanafardobis
gansazRvras.
politkuri
mmarTvelobis
adaptireba”
imedia,
rom
paradigma
damkvidrdrdeba
“sajaro-
istorikosebis,
samarTalmcodneebis, politologebisa da filosofosebis leqsikonSi. magram es imas ar niSnavs, rom Cven mTeli sisruliT CavwvdiT am metad rTuli, mravalganzomiliebiani
procesis
yvela
niuanss,
ar
gamovavlineT
misi
kanonzomierebani. am movlenis Seswavlisas Cvens winaSe axal-axali problemebi wamoiWra aRniSnul paragrafSi gveqneba saubari erT-erTi aseTi problemis, saxeldobr, saqarTveloSi, Tanfardobis
socialur, Sesaxeb
samarTlebriv
politikuri
da
sistemis
politikur
adaptirebis
fenomenTa
process
rom
gulisxmobs, vinaidan es procesi pirdapir SexebaSia sajaro mmarTvelobis evoluciasTan. erT-erT politikuri
pirvel
qveyanad,
mmarTvelobis
mravalganzomilebianoba, SeerTebuli
Statebi
sadac
mTeli
adaptirebis
procesis
mravalfaqtorianoba,
gvevlineba
swored
sisruliT
iq,
gamovlinda
mravalwaxnagianoba,
zig-zaguroba,
`progresuli
amerikis
eris~
da
f.d.
ruzveltis `axali kursis~ wlebSi, ganxorcielda mTlianad politikuri sistemis
gardaqmnis
msxvilmasStabiani
mmarTvelobis
ZiriTadi
demokratiulma
partiam
SeZlo
amerikis
infrastruqturisa
berketebi, f.d.
ruzveltis
sazogadoebis da
politikuri
cda.
moipova
amerikis
ra
SeerTebuli
xelmZRvanelobiT mTeli
sistemis
saxelmwifo Statebis
mokle
vadebSi
socialur-ekonomikuri
arsebiTi
gardaqmna,
romlis
prerogativa SesamCnevad gafarTovda, aman ki amerikis sazogadoebis ZiriTadi xerxemlis _ `Sekavebisa da sapirwoneebis sistemis~ _ dabalansireba gamoiwvia. `Sekavebisa
da
sapirwoneebis~
sistemis
dabalansireba
grZelvadian
perspeqtivaSi Tavis TavSi mTel rig problemebsa da safrTxes Seicavs, radgan Tavisi funqciebis efeqtiani Sesruleba am meqanizms mxolod maSin SeuZlia, roca mis SemadgenelTa Soris urTierTobebSi myari modusia damkvidrebuli, romelic SegviZlia davaxasiaToT, rogorc `TanamSromloba-metoqeoba~. xolo
roca xelisuflebis erT-erT ganStoeba danarCen ganStoebaTa daTrgunvas, TamaSis
wesebis
karnaxs
iwyebs,
xdeba
mTeli
am
meqanizmis
potencialis
daqveiTeba, viTardeba partiul-politikuri konsesusis erozia, sazogadoebis destabilizacia.
magram
miuxedavad
am
safrTxisa
amerikis
SeerTebuli
Statebis politikuri elita Segnebulad wavida riskze, romelic saboloo jamSi gamarTlebuli gamodga. `Sekavebisa da sapirwoneebis~ deformirebuli sistema aRdgenil iqna, saboloo jamSi, im socialurma impulsebma, romlebmac TviT
politikuri
politikuri
sistemis
gamovlineba
adaptaciis
hpova
moTxovnileba
`axali
kursis~
warmoSva,
reformebSi,
erTiani
moxda
maTi
saimedo institucionalizacia, samarTlebriv doneze ganmtkiceba da zogadi TvalsazrisiT
opoziciis
mier
aRiareba.
amrigad
Zveli
konstituciis
CarCoebSi f.d. ruzveltma sruliad sxva saxelmwifo sistema aago. man aSS-s politikuri
sistema
axal,
ufro
maRal
orbitaze
aiyvana,
ramac
farTo
horizontebi gauxsna sazogadoebrivi progresis morig xveuls.. politikuri sistemis adaptaciis problema sabWoTa kavSirSi mwvaved warmoiSva 80-iani wlebis SuaxanebSi, mis iniciatorad skkp ck aprilis (1985w.) plenumze m.s. gorbaCovi gamovida, romelsac Zalian eameboda, roca mas f.d. ruzvelts
adarebdnen
da
XX
saukunis
dasasrulis
did
reformators
uwodebdnen xolme, rac aranairad ar Seefereboda istoriul sinamdviles. magram
yofil
sabWoTa
kavSirSi
`axali
kursis~
adekvaturi
eqsperimentebis gameoreba ar moxerxda. qveynis xelmZRvanelobis winaSe mdgomi amocanebi, principebi, naTeli iyo: saWiro iyo yofili ssrk-s ekonomkuri sistemis
efeqtianobis
gaumjobeseba, ZiriTadi
efeqturi
politikuri
amaRleba,
mosaxleobis
sajaro-politikuri institutebis
meti
cxovrebis
mmarTvelobis
moqnilobisa
xarisxis
Camoyalibeba,
da
mobilurobis
uzrunvelyofa da mainc, miuxedavad gorbaCovis mravalgzisi rwmenebisa, rom mas `gardaqmnis koncefcia gaaCnia~, verc man da verc misma TanamoRvaweebma ver Camoayalibes igi mosaxleobisaTvis Sedegad,
nacvlad
gansaxorcieleblad,
misawvdomi
sazogadoebis matulobda
qaosi
da
gasagebi
formiT.
mobilizaciisa da
areul-dareuloba.
amis
reformebis politikuri
sistemis adaptaciis marTvadoba swrafad qreboda. politikuri sistemis dawyebuli adaptaciis Tavisebur dasasrulad iqca me-19 partiuli koncefcia (1988w), rodesac miiRes gadawyvetileba ekonomikuri da
politikuri
reformebis
paralelurad
gatarebis
Sesaxeb.
amis
gamo
saxelmwifo (ssrk-Si igi partiis tolfasi iyo) swrafad kargavda kontrols ekonomikis mimarT, romelSic intensiurad matulobda krizisuli procesebi. nacvlad cxovrebis xarisxis gaumjobesebisa, xdeboda socialuri daZabuloba, Seirya
ndoba
xelisuflebisa
da
im
faseulobaTa
mimarT,
romlebzec
damyarebuli iyo sazogadoeba da misi politikuri sistema. yovelive zemoT aRniSnuli xorcieldeboda politikuri mmarTvelobis ukiduresad Sesustebis fonze, rac ufro aRrmavebda krizisul movlenebs.
ra Tqma unda, adaptaciis nebismieri procesi garkveuli krizisul momentebTanaa
dakavSirebili,
magram
optimalur
variantSi
politikuri
sistemis adaptaciis azri imaSi mdgomareobs, rom gamoiZebnos im sneulebaTa mkurnalobis
politikuri
receptebi,
romlebic
sazogadoebas
awuxebs.
konkretul SemTxvevaSi, reformatorTa bolomde moufiqrebelma, usistemo moqmedebebma kidev ufro daamZima viTareba. es periodi unda davaxasiaToT, rogorc situaciis sruli gaurkvevlobis, orientirebis dakargvis periodi, ramac
dabneuloba
gamoiwvia
TviT
`gardaqmnis~
iniciatorTa
rigebSic,
yovelive amas ki, Tavisi mxriv, ekonomikuri da politikuri reformebis Tavdapirveli miznebisa da amocanebis saboloo gadafaseba mohyva. saxelmwifo-politikur
elitaSi
mkveTrad
gamwvavda
brZola
im
sakiTxTan dakavSirebiT, Tu rogori saprogramo miznobrivi miTiTebebiT unda exelmZRvanelaT maT politikuri mmarTvelobis reformebisa da adaptaciis ganxorcielebis procesSi. m. gorbaCovi da misi TanamebrZolebi, agreTve zogierTi provinciuli lideri sabolood mividnen im azramde, rom saWiroa ara
arsebuli
politikuri
institutebis
srulyofa,
aramed
Secvla
principulad axali modeliT... saubaria ara arsebuli politikuri sistemis axali pirobebis adaptaciaze, aramed misi likvidaciis Sesaxeb. am talRaze politikuri cxovrebis avanscenaze swrafad dawinaurdnen axali Zalebi, axali liderebi, romlebic Tavs `demokratebs~ uwodebdnen. maT Soris saqarTvelos yofili prezidenti e.a. SevardnaZec iyo. gardaqmnis
iniciatorebisagan
gansxvavebiT,
isini
ukve
pirdapir
ambobdnen, rom qveyanam principulad unda Secvalos Tavisi moZraobis svla, swrafad
unda
moaxdinos
yvela,
viTomcda,
moZvelebuli
socialuri
da
politikuri institutebis demontaJi. me-20 saukunis damlevisaTvis savsebiT cxadi gaxda, rom politikuri sistemis adaptaciis cda da sajaro-politikuri mmarTvelobis socialuri
modernizacia
ukmayofilebis
yofil energia
ssrk-Si
sruli
socialur
kraxiT
politikur
dasrulda,
urTierTobaTa
mTeli erTobliobis srulyofis konstruqciuli saqmianobisken ki ar iyo mimarTuli, aramed sabWouri saxelmwifoebriobis safuZvelTa daSlisaken. Cveni Rrma rwmeniT, politikuri sistemis adaptaciaze uaris Tqmam, am urTulesi politikuri procesis kanonzomierebaTa arasworma gagebam swored is
negatiuri
Sedegebi
gamoiRo,
romelTac
adgili
hqonda
postsabWour
mmarTvelobis
adaptacia
sivrceSi. saqarTveloSi
sajaro-politikuri
xorcieldeboda sxvagvarad da xasiaTdeboda garkveuli TaviseburebebiT. `perestroikis~ pirvel periodSi saqarTvelos socialur-ekonomikur da politikur-kulturul cxovrebas arsebiTi cvlilebebi ar Sexebia. partiuli da sabWoTa xelmZRvanelebi isev Zveleburi meTodebiT agrZelebdnen muSaobas
da mxolod sityvieri TanagrZnobiT eguebodnen demokratizmis da sajaroobis axal-axal RonisZiebebs. qarTuli sazogadoebrioba, azris SeboWilobis miuxedavad, burusidan TandaTanobiT gamodioda. 90-iani wlebis dasawyisi saqarTvelos istoriaSi erovnuli moZraobis aRmavlobis periodad aris cnobili, ramac gardauval aucileblobad aqcia axali ideebisa da Rirebulebebis gamoyeneba qarTuli saxelmwifoebriobis wyobilebis rRvevisa da ssr kavSiris ngrevis pirobebSi. 1990
wlis
mravalpartiuli
23
oqtombers
arCevnebi.
axali
saqarTveloSi saarCevno
pirvelad
kanonebisa
da
Catarda principebis
safuZvelze saqarTvelos uzenaesi sabWos arCevnebSi monawileobis miRebis ufleba mieniWaT partiaTa da organizaciaTa 14 bloks da gaerTianebas. maJoritaruli
da
proporciuli
wesiT
asarCev
deputatTa
raodenoba
da
partiul blokTa Tanafardoba reglamentirebuli iyo. arCevnebis dRe _ 1990 wlis 28 oqtomberi Sevida didmniSvnelovan TariRad 2.406.742
saqarTvelos uaxles istoriaSi. kenWisyraSi monawileoba moqalaqem.
arCevnebSi
gamarjveba
wilad
xvda
`mrgvali
miiRo
magidis~
politikur bloks. arCevnebis ori turis Semdeg Camoyalibda saqarTvelos uzenaesi sakanonmdeblo organos deputatTa korpusi 246 kacis SemadgenlobiT. adgilebi
ganawilda
Semdegnairad:
155
deputati
`mrgvali
magida
_
Tavisufali saqarTvelo~, 64 _ `saqarTvelos kompartia~, 12 _ saqarTvelos `saxalxo fronti~, 4 deputati _ `demokratiuli saqarTvelos bloki~, TiToTiTo deputati blokebidan `ganTavisufleba da ekonomikuri aRorZineba~ da sruliad saqarTvelos sazogadoeba~, 9 _ damoukidebeli deputati. 1990 wlis 14 noembers gaixsa saqarTvelos respublikis uzenaesi sabWos pirveli sesia. saqarTvelos uzenaesi sabWos Tavmjdomared sesiaze erTxmad airCies erovnuli moZraobis lideri zviad gamsaxurdia. sesiam moismina z. gamsaxurdias
gamosvla,
saqarTvelos
parlamnetis
saqarTvelos
sruli
romelic
dasaxuli
samoqmedo
programa.
saxelmwifoebrivi
iyo
gardamavl
uzenaesma
periodSi
sabWom
damoukideblobis
miiRo
aRsadgenad
respublikaSi gardamavali periodis gamocxadebis kanoni. Seitana Sesabamisi cvlilebebi respublikis konstituciaSi. deputatebma amave sesiaze erTxmad miiRes
respublikis
saxelmwifos
saxelwodebis
ewodeba
Secvlis
`saqarTvelos
kanoni.
respublika~.
amieridan sesiam
Cvens
daamtkica
saqarTvelos respublikis axali atributika _ saxelmwifo droSa, gerbi, himni.
saxelmwifo
wyobilebis
SecvlasTan
dakavSirebiT
1978
wlis
konstituciidan amoiRes sityva _ `sabWoTa socialisturi~. cvlilebebi Seexo aseve adgilobriv organoebs _ maT ewodaT sakrebuloebi, xolo mmarTvelobis adgilobriv organoebs _ prefeqturebi. garda amisa, sesiaze miiRes mimarTvebi: msoflio xalxebisadmi, evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis TaTbiris monawile
qveynebis
saxelmwifoTa
da
mTavrobaTa
konferenciisadmi, sruliad saqarTvelosadmi.
meTaurebis
parizis
1991
wlis
9
aprils
miiRes
saqarTvelos
saxelmwifoebrivi
damoukideblobis aRdgenis aqti. saqarTveloSi, praqtikulad, am momentidan iwyeba politikuri sistemis da sajaro-politikuri mmarTvelobis adaptaciis pirveli etapi. swored am dros TandaTanobiT xorcieldeba konstituciursamarTlebrvi
urTierTobebis
mTeli
kompleqsis
axleburad
gaazreba
da
axali sakanonmdeblo bazis Seqmna. am periodSi daiwyo xelisuflebis axali saxelmwifo
institutebis
Camoyalibeba.
saqarTvelos
istoriaSi
es
etapi
Sevida `gardamavli periodis~ saxelwodebiT, romlis Sesabamisadac unda Sedgeniliyo gardamavali periodis konstitucia da unda gagrZelebuliyo politikuri
sistemis
adaptaciis
procesi.
imave
wels
saqarTveloSi
SemoRebuli iyo axali mmarTvelobis struqtura prezidentis institutis saxiT, Tumca sxva Zveli struqturebi, faqtobrivad, SenarCunebuli iyo. politikuri situacia saqarTveloSi gansakuTrebiT daiZaba moskovis 1991 wlis agvistos putCis wina da momdevno periodSi, rasac sayovelTaod cnobili movlenis gamo, Sedegad mohyva saqarTvelos respublikis uzenaesi sabWos
uflebamosilebis
vadamde
Sewyveta
da
prezidentis
institutis
gauqmeba. 1992 wlis 6 ianvars Seiqmna ioselian-kitovan-siguas samxedro sabWo, romelmac gaauqma prefeqtuli reJimi da droebiT mTavrobasTan erTad, ikisra qveynis xelmZRvaneloba, romelsac aseve droebiTi xasiaTi hqonda. swored am periodSi
praqtikulad
Sewyvita
Tavisi
moqmedeba
gardamavali
periodis
konstituciam, rasac politikur partiaTa umravlesobis moTxovnis Sedegad mohyva samxedro sabWos 1992 wlis 21 Tebervlis deklaracia 1921 wlis 21 Tebervlis konstituciis aRdgenis Sesaxeb. Cemi
azriT,
swored
am
dros
mTavrdeba
saqarTvelos
politikuri
sistemis adaptaciisa, kerZod sajaro-politikuri mmarTvelobis pirveli etapi da iwyeba am procesis meore mniSvnelovani etapi. imave 1992 wels Seiqmna saqarTvelos respublikis saxelmwifo sabWo, romelmac rigi RonisZiebebi ganaxorciela axali politikuri mmarTvelobis dasamyareblad; daiTxoves uzenaesi sabWo, mis nacvlad 1992 wlis 11 oqtombers arCeul iqna saqarTvelos parlamenti, misi Tavmjdomare da saxelmwifos meTauri; saqarTvelo scno gaerTianebuli erebis organizaciis wevrma mravalma qveyanam, riTac bolo moeRo mis sagareo-politikur izolacias. axal arCeul parlamentSi politikur partiaTa sakmaod farTo speqtri iyo
warmodgenili.
swored
am
parlaments
ergo
wilad
Tavis
pirvelive
sxdomaze, 1992 wlis 6 noembers mieRo `mcire konstituciis~ saxelwodebiT cnobili kanoni _ `kanoni saxelmwifo xelisuflebis Sesaxeb~. Swored, am periodSi moxerxda axali mmarTvelobiTi sistemis Camoyalibeba. kanonis TviT saxelwodebidan Cans, rom igi konstituciuri xasiaTis aqti
iyo,
romliTac
ganisazRvreboda
qveynis
umniSvnelovanesi
mxareebi:
saxelmwifo organoTa Seqmnis wesi da maTi funqciebi, saxelmwifo organoTa saqmianobis ZiriTadi principebi. saxelmwifo xelisuflebis Sesaxeb kanonma
saqarTvelos 1995 wlis konstituciis miRebamde udavod Seasrula Tavisi dadebiTi
funqcia
qarTuli
saxelmwifoebriobisa
konstitucionalizmis
ganviTarebisaTvis [saxelmwifo xelisuflebis Sesaxeb kanonis dawvrilebiTi analizi ix. z. jinjolava `saqarTvelos respublikis parlamenti~, Tb. 1993 da p. cnobilaZis `saqarTvelos konstituciuri samarTali~, Tb. 1999]. 1995
wlis
24
agvistos
saqarTvelos
parlamentma
miiRo
axali
konstitucia, saarCevno debuleba da daniSna parlamentisa da prezidentis arCevnebis dRe. amave konstituciis miRebiT politikuri sistemis adaptaciaSi da sajaro mmarTvelobis reformirebaSi daiwyo axali, mesame etapi, vinadan igi mogvevlina qveynis politikur-samarTlebriv safuZvlad, romlis bazaze gaiSala
farTomasStabiani
da
mravalmxrivi
saqmianoba
cxovrebis
yvela
sferoSi: politikaSi ekonomikaSi, kulturasa da samarTalSi. 1995 wlis 5 noembers Catarda saqarTvelos axali parlamentisa da prezidentis mesame arCevnebi. parlamentis arCevnebSi gaimarjva saqarTvelos moqalaqeTa kavSirma. warmomadgenlebi hyavdaT agreTve saqarTvelos erovnuldemokratiuli partias, saqarTvelos aRorZinebis kavSirs da damoukideblebs, Seiqmna saparlamento komisiebi. saqarTvelos
axal
konstitucias
gaaCnia
ara
mxolod
saxelmwifo-
samarTlebrivi, aramed agreTve politikuri da ideologiuri mniSvneloba, verc
erTi
politikuri damTavrebul
yvelaze sistemis da,
sainteresi
da
potencialis
aqedan
perspeqtiuli
idea,
adaptaciasTan,
ver
gamomdinare,
efeqtian
dakavSirebuli SeiZens
formebs,
uryev,
samarTlebrivi
institucionalizmis. konstituciuri samarTlis srulyofis gareSe, romlebic warmoiqmnen socialur-politikur sferoSi. socialur-politikuri
da
samarTlebrivi
faqtorebis
yvelaze
optimaluri Tanxvedrac ki politikuri sistemis adaptaciis procesSi, ver gaaTavisuflebs
sazogadoebas
mtkivneuli
kataklizmebisagan,
radgan
ar
arsebobs sazogadeobis ukonfliqto ganviTareba. mTavaria, is Tu, ra gziT mimdinareobs piroba
konfliqtebis
Sesrulda,
Tumca
mogvareba. politikuri
saqarTveloSi sistemis
yvela
adaptaciis
zemoaRnSnuli efeqti
jer-
jerobiT Sorsaa mosalodneli da sasurveli Sedegisagan. politkuri
sistemis
adaptirebisa
da
sajaro
mmarTvelobis
reformirebis meoTxe etapi udavod dakavSirebulia 2012 wlis oqtombris arCevnebTan, ordesac saparlamento arCevnebSi gamarjvebis Sedegad damyarda koalicia “qarTuli ocnebis” politikuri mmarTveloba. swored am periodSi SeCerda
politkuri
sistemis
deformaciis
negatiuri
procesi,
rodesac
darRveuli iyo xelisuflebis Stoebs Soris balansi – ukiduresad dasustda parlamenti da zRvargadasulad gaZlierda prezidentis struqtura. moxda Zalauflebis
erTgvari
gadaqaCva
sakanonmdeblo
xelisuflebidan
aRmasrulebel xelisuflebaSi da yovelive es iyo nacionaluri moZraobis politikuri mmarTvelobis 9wliani uaryofiTi Sedegi. Aam
periodis
saqarTvelos
sajaro-politikuri
TandaTanobiT
gamodis
mmarTvelobis
udidesi
Rrma
msxverplis
adaptirebis procesi met-naklebad warmatebulad grZeldeba.
krizisidan fasad,
misi
4.3
politikuri sistemis transformirebis teqnologia,
kanonzomierebani da sajaro mmarTvelobis modernizaciis modelebi. (sasurveloba, realoba, prognozi) axsna
imisa,
sazogadoeba
da
Tu ra
ganviTarebis
roli
romeli
ekisreba
gziT
politikur
miemarTeba
faqtorebs?
qarTuli am
rTuli
cvlilebebis fonze, iseTi koncefciis mignebas saWiroebs, romelic sxvadasxva mimarTulebiT
mimdinare
procesebis
winaaRmdegobriv
urTierTqmedebaSi
sicxades Seitans da garkveul logikas gamokveTavs. gardamaval warmonaqmnebSi 80-90-iani wlebisaTvis axalma istoriulma faqtorebma moaxdines
da
tendenciebma
saqarTvelos
iCines
sajaro
Tavi,
romelTac
arsebiTi
gavlena
politkuri
mmarTvelobis
modernizaciis
socialur
cvlilebaTa
mimarTulebis
gzebsa da meTodebze. qarTul
sazogadoebaSi
ganmsazRvrel dominantur faqtorad misi saerTocivilizebuli ganviTarebis niadagze gadasvla iqca. am garemoebam radikalurad Secvala politikuri midgoma da analizis saSualebani. sabWour da qarTul sazogadoebaSi adre gabatonebul
kvlevis
Camoyalibebul
marqsistul
procesebsa
da
meTodologias, struqturebs
romelic
exeboda,
mxolod
ar
ZaluZs
postkomunistur sivrceSi ganviTarebuli gardamavali procesebis Sinaarsis garkveva. metic, socialur cvlilebaTa axsna ekonomikuri faqtoris gavleniT, rogorc es marqssistul TeoriaSia miRebuli, aSkarad ar aris sakmarisi Tanamedrove
periodSi
Camoyalibebul
mravalferovan
socialur
urTierTobaTa jerovani aRwerisaTvis. gardamavali reformebis
sazogadoebis
SesaZleblobaTa
Sinaarsisa
garkveva,
moiTxovs,
sadac
Tavmoyrilia
romelTa
Sorisac
dominants
amgvari
konteqstisaTvis
yvela
da
kvlevis
ufro
socialuri
sociokulturuli
yvelaze
xasiaTis
gageba,
farTo
faqtoris faqtorebi
adekvaturad
misi
konteqsts gavlena
da
warmoadgenen.
SeiZleba
miviCnioT
civilizaciuri midgoma, romelic aqcents akeTebs subieqtis faseulobaTa sistemaze, kulturaze, mentalitetze, anu imaze, rac gansazRvravs adamianTa sazogadoebis evoluciis konkretul formebsa da saSualebebs. kulturis faseulobani Seadgenen pirovnebis qcevisa da saqmianobis motivaciaTa
sferos,
moTxovnilebebsa
da
uyalibeben
mas
SesaZleblobebs,
cxovrebis
wess,
damokidebulebas
,
namdvil mimdinare
cvlilebisadmi. sazogadoebis
SesaZleblobebi,
progresis
gziT
ganviTarebis
unari
damokidebulia socialur urTierTobaTa da sazogadoebis kulturis sistemis
(anu ra faseulobebi udevs safuZvlad pirovnebis saqmianobasa da qcevas) urTierTmoqmedebaze, Semoifarglos
e.i.
cxovrebis
arsebul
pirobebze.
kultura
SeiZleba
ubralo
aRdgeniT,
individis
urTierTobaTa
moTxovnilebaTa SezRudvisadmi miswrafebiT, magram SeuZlia xeli socialuri
urTierTobaTa
srulyofasa
da
garTulebas,
Seuwyos
Camouyalibos
individebs swrafva mravalferovan mzard moTxovnilebaTa dakmayofilebisaken. faseulobaTa civilizaciuri safexurebs
ori
sistema
ganviTarebis
asaxaven
da
qmnis
aseve
sazogadoebis
or
gansxvavdebian
_
tradiciul
erTmaneTisagan
or
tips,
da
romlebic
Tanamedrove
_
rigi
parametrebis
politikuri
mmarTveloba
mixedviT. tradiciuli xasiaTdeba
sazogadoeba
ekonomikuri
adgilobrivi,
CamorCenilobiT,
sazogadoebis
gamomxatveli
urTierTobebi
Sesabamisi
teqnologiuri
mocemuli
TviTmyofadobis
da
(gvaris,
faseulobebis
reglamentirebulia
funqcionirebs
tomis,
eTnosis)
safuZvelze.
sazogadoebrivi
mravalricxovani
miTiTebebiT,
tradiciebiT, adaT-wesebiT. sazogadoebis safuZvels warmoadgens jgufi (Temi, wodeba). koleqtivSi `gaTqvefili~ individi yovelTvis ver acnobierebs Tavis pirad interesebs, ar aris Tavisufali, ar gaaCnia uflebebi radganac igi sazogadoebazea crurwmenebis, daxSulia:
damokidebuli, avtoritetTa
individi
realobas
Tayvaniscemis
mtrulad
aris
gaiziarebs
iracionalurad
gziT.
adamianTa
ganwyobili
yvelafris
_
cnobiereba mimarT,
rac
gansxvavdeba misgan, misi cxovrebis wesisagan, daundoebelia sxva faseulobaTa sistemebis mimarT. gvarze, Temsa Tu eTnosze damokidebuleba mas gazviadebul koleqtivistur SenarCunebis
orientaciasa
miswrafebas
da
arsebul
uRvivebs.
socialur
yovelive
amis
urTierTobaTa
Sesabamisad
yalibdeba
sajaro-politikuri mmarTvelobac. Tanamedrove
sazogadoeba
ki
socialur
urTierTobaTa
sistemis
racionalizaciiT gamoirCeva. igi dafuZnebulia calkeuli individebis mzard TviTSefasebasa
da
viTardeba
pragmatizmis,
racionalizmis,
arCevanis
Tavisuflebis, sakuTrebis, kulturaTa dialogis universalur faseulobebze dayrdnobiT. pirovneba Tavad aris pasuxismgebeli, radgan mis qcevas misive sakuTari
interesebi
Tavisufali
gansazRvravs.
individebi,
biurokratiasa
da
romlis
samoqalaqo winaSec
xelisuflebas
aqvs
sazogadoebas
pasuxismgebloba
dakisrebuli.
Seadgenen
racionalur
individTa
mudmivad
cvalebadi moTxovnilebebis socialur cvlilebaTa yovelmxriv srulyofas moiTxovs, ramac unda Seqmnas maTi realizebis SesaZleblobebi. tradiciuli da Tanamedrove sazogadoebaTa Soris arian moqceuli gardamavali, modernizebul,
anu
winareTanamdrove anu
iseT
sazogadoebebi,
sazogadoebebs
romlebic
nawilobriv
warmoadgenen,
sadac
ganxorcielebulia mxolod calkeul sferoTa (magaliTad, warmoebis sferos teqnologiis)
modernizeba,
daZleulia
ekonomikuri
CamorCeniloba,
wodebrioba,
magram
tradicionalistur
socialuri
urTierTobebi
faseulobaTa,
viTardeba,
wes-CveulebaTa,
umTavresad,
religiur
normaTa
safuZvelze. tradiciulad
Tanamedrove
sazogadoebaze
gadasvla
gulisxmobs
sazogadoebrivi cxovrebis kvalavwarmoebis tipis Secvlas anu iseTi tipidan, romelisTvisac damaxasiaTeblia individualur moTxovnilebaTa represireba da mxolod pirveladi yofiTi formebis kvlavwarmoebis gansxvavebul tipze gadasvla,
romlis
Sesabamisad
drosac
xdeba
srulyofa
individis
moTxovnilebaTa
socialur-politikuri
sazogadoebis
procesSi,
cvlilebebis
urTierTobis
aseT
TandaTanobiTi
mimarTulebiT
ganviTarebas,
politikuri sistemis modernizebas, vuwodebT. politikuri sistemis transformaciis erTiani procesi, Cveni azriT, Semdeg
oTx
stadiad
iyofa:
1.
politikuri
sistemis
konstituireba;
2.
politikuri sistemis komponentebisa da niSnebis kvlavwarmoeba; 3. politikurmmarTvelobiTi
gadawyvetilebebis
miReba
da
Sesruleba;
4.
politikuri
sistemis funqcionirebasa da ganviTarebis mimarTulebaze kontroli. transformirebis
procesis
sawyisi
stadia
istoriuladac
da
logikuradac aris politikuri sistemis konstituireba. igi xorcieldeba rogorc erTdoulad, aseve mudmivad. politikuri sistemis konstituireba erTjeradi movlena ar aris, romelic SeiZleba erTxel moxdes da Semdeg aryofnaSi
`CaiZiros~.
ganaxleba,
garda
klasebis)
amisa
xdeba
misi
igi
SeTanxmebas
mudmivi
gamoxatavs
Camoyalibebul
da
ganuwyveteli
adamianTa
aRdgena
(individebis,
politikur
da
jgufebis,
sistemasTan,
mis
principebTan, normebTan da a.S. es SeTanxmeba niSnavs mocemuli kokretuli politikuri sistemis aRiarebas, mowonebas da sazogadoebis wevrTa mxridan mxardaWeras. politikuri sistemis konstituireba uSualod aris dakavSirebuli mis legalizaciasa
(laT. leqalis _
[legalizacia
kanonieri)
kanonieri
Zalis
miniWeba, dakanoneba] da legitimaciasTan [legitimacia (leqitimus _ kanonieri) (socialuri xasiaTis) kanonierebis, uflebamosilebis aRiareba an damtkiceba]. politikuri sistemis legalizacia aris mis warmoqmnis (damyarebis), organizaciisa
da
saqmianobis
marTlzomierebis
iuridiuli
dadastureba.
Cveulebriv pirobebSi politikuri sistemis legalizeba xdeba, upirvelesad, konstituciebiT, gansakuTrebiT, Tu isini referendumzea miRebuli, rogorc, magaliTad, ruseTis 1993 w. konstitucia, romelmac moaxdina im saxelmwifo xelisuflebis
legalizeba,
rac
Camoyalibda
ornawiliani
parlamentis
(saxalxo deputatTa yriloba da uamRlesi sabWo) faqtobrivi daTxovnis Semdeg. legalizacia SeiZleba ganxorcieldes parlamentis, (saqarTvelos 1995 w.
konstitucia,
ukrainis
1996
w.
konstitucia)
xalxis
mier
arCeuli
damfuZnebeli krebis mier (magaliTad, rogorc es moxda espaneTSi 1978w.,
frankos totalitaruli reJimis damxobis Semdeg) konstituciaTa miRebis gziT. konstituciebi ganamtkiceben sazogadoebrivi da saxelmwifo wyobilebis safuZvlebs,
Camoyalibebis
wess
da
saxelmwifo
organoebis
sistemis,
saxelmwifo xelisuflebis ganxorcielebi meTodebs, aZleven ra maT legalur da kanonier saxes. politikuri
sistemis,
misi
institutebis,
maTi
uflebamosilebis,
saqmianobis wesis legalizacia aseve xdeba samarTlebrivi aqtebiT _ da Sesabamisi kanonebiT. amrigad,
transformirebisa da
adaptirebis
Sedegad
Camoyalibebuli
politikuri sistema kanonieri unda iyos. pirvel rigSi, legaluri (kanonieri) unda
iyos
misi
warmoSoba
(damyareba).
meore,
kanonieri
unda
iyos
misi
organizacia. mesame, kanonieri unda iyos politikuri sistemis institutebi, im urTierTobebs, romelTa regulirebis uflebac aqvs da SeuZlia kidevac mas. politikuri sistemis legalurobis principis darRveva
gulisxmobs
iuridiul-politikur, sisxlis samarTlis, samoqalaqo pasuxismgeblobas. terminebi `legitimacia~ da legalizacia~ erTi da imave laTinuri sityvidan arian warmomdgari, magram gansxvavebuli Sinaarsobrivi datvirTva aqvT. legitimaciac dakanonebas niSnavs, magram ara mxolod samarTlebrivs da umTavresad, arasamarTlebrivs, xSirad mas kavSiri ara aqvs samarTalTan da ewinaaRmdegeba kidec samarTlebriv normebs; es aris ara iuridiuli, aramed
faqtiuri,
ara
aucileblad
formaluri,
aramed,
umetesad
_
araformaluri mdgomareoba [ix.: Чиркин В.У. Государствоведение. М., 1999, стр. 189]. politikuri
sistemis
dawvrilebiT legitimuroba,
ix.:
a.
legitimacia
[politikuri
sistemis
legitimurobaze
berZeniSvili,
politikuri
sistemis
efeqturoba
filosofiuri
Ziebani,
#3.
Tb.
1999,
gv.
143-164;
da
Доган М.
Легитимость режимов и кризис доверия, «социс» М., 1994, №3, стр. 8; Легитимость государственной власти. Вкн. Общая теория права и государства. М., 1996, стр. 338-341] aris is procesebi da movlenebi, romelTa saSualebiTac iZens igi legitimurobas da riTac gamoixateba mocemuli xelisuflebis, misi saqmianobis siswore, gamarTldeba, samarTlianoba, samarTlebrivi da moraluri kanoniereba da sxva mxareebi, romlebic ganisazRvreba, upirveles yovlisa, sazogadoebis fsiqikuri sistema
ganwyobiT, aris
sazogadoebis
iseTi
molodiniT sistema,
warmodgenebs
(eqstraqciiT).
romelic
saTanado
legitimuri
Seesabameba
saxelmwifo
politikuri
mocemuli
qveynis
xelisuflebis
Sesaxeb.
aseTi warmodgenebi dakavSirebulia ara iuridiul normebTan, aramed, pirvel rigSi, sazogadoebrivi cxovrebis materialur, socialur, politikur, sulier pirobebTan, adamianebis maTi koleqtivebis individualur da sazogadoebriv fsiqikasTan. legitimuroba
aZlierebs
mosaxleobis
politikuri sistemis efeqturobas.
umravlesobaze
dayrdnobili
politikuri sistemis legitimaciis yvelaze mkafio formebad gvevlineba socialuri
da
gamoxataven
politikuri
mosaxleobis
revoluciebi interesebs,
im
SemTxvevaSi,
amxoben
Tuki
mCagvrel
isini
antixalxur
xelisuflebas da amkvidreben axal saxelmwifo xelisuflebas. sxva saqmea, rom axali xelisufleba yovelTvis ar amarTlebs xalxis imedebs. politikuri sistemis konstituireba aris misi transformirebis stadia, sawyisi wertili, romelsac mocemuli procesi ubrundeba yovelTvis, roca iwyebs sazogadoebis politikuri modernizebis spiralis momdevno xveulis gavlas.
es
stadia
winamZRvaria
safexurze
gadasasvlelad.
aRiarebisa
da
agreTve
politikuri
politikuri sistema
mxardaWeris
xelsayreli
modernizmis
sxva
warmoSobs, Camoyalibebis,
impulsebis
miRebis
Semdeg
iZens
kvlavwarmoebis SesaZleblobas. politikuri sistemis kvlavwarmoeba misi modernizebs umTavresi stadia da
rTuli,
dialeqturad
winaaRmdegobrivi
fenomenia.
es
aris,
rogorc
sistemis yvela dadgenili elementisa da parametris gameorebis, aseve maTi saxecvlilebisa da ganaxlebis momenti. meore
_
kvlavwarmoebis
_
stadiaze
xdeba
politikuri
sistemis
istoriuli tipis, misi socialuri bunebis, sazogadoebis sxva qvesistemebTan kavSirurTierTobebis gameoreba da ganmtkiceba, saxecvlileba da ganaxleba. amasTan
xelaxla
iqmneba
politikuri
urTierTobebi
da
institutebi,
politikuri normebi da faseulobebi, niSnebi, simboloebi. xelaxla yalibdeba politikur urTierTobaTa iseTi subieqti (es aris, albaT, yvelaze mTavari) Tavisi politikuri poziciiT, roliT, SexedulebiTa da saqcieliT. oficialur-normatiul
miTiTebaTa
sistemis
kvlavwarmoeba, romelic
aregulirebs politikuri modernizaciis monawileTa qcevas, xdeba moqmedi kanonmdeblobis
gadaxedvisa
da
dazustebis,
gafarToebisa
da
ganaxlebis
gziT. memkvidreobiToba
kvlavwarmoebis
stadiis
yvelaze
mkafio
ganmasxvavebeli Tvisebaa. politikuri sistema kvlavwarmoebas, ra Tqma unda, Tavisive `masalidan~ ver moaxdens. mis SeqmnaSi, konstituirebasa da kvlavwarmoebaSi monawileobs saxelmwifo,
organizebuli
sazogadoeba
yvela
ganzomilebis
farglebSi.
politikuri sistemis kvlavwarmoeba mTeli moqmedi socialuri cxovrebis kvlavwarmoebis organuli nawilia. transformaciis procesSi politikuri sistemis kvlavwarmoebis stadias mosdevs Semdegi, politikur-mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis miRebisa da Sesrulebis tipologiuri,
stadia.
am
stadiaTa
`sivrcobrivi~
rigiTobas xasiaTi.
gansazRvravs
politikis
politikur-mmarTvelobiTi
gadawyvetilebebis miRebasa da Sesrulebas kvlavwarmoebis meqanizmis birTvis, misi Sida mxare, politikuri sistemis ganaxleba SeiZleba ewodos. politikur-mmarTvelobiTi gadawyvetilebebis damuSavebis miRebisa da Sesrulebis stadias drodadro kanonzomierebad cvlis politikuri sistemis mdgomareobisa da saqmianobis kontrolis stadia, riTac ivseba da mTavrdeba stadiaTa
mTeli
cikli,
politikuri
modernizaciis
procesis
organuli
mTlianoba. kontroli politikuri sistemis funqcionirebaze xorcieldeba iseTi formirebis
saSualebiT,
romelTa
SemuSavebac
xdeba
politikuri
modernizaciis sxva safexurebze (arCevnebi, referendumi, saangariSo-saarCevno kampaniebi, sazogadoebrivi azris gamovlena, normatiuli aqtebis gamoqveyneba da
a.S.)
am
stadiis
bunebas
yvelaze
ukeT
gamoxataven
is
institutebi,
romlebic sagangebod makontrolebeli saqmianobis warmarTvisaTvis iqmnebian. politikuri
sistemis
funqcionirebis
kontrolis
stadiiT
xdeba
politikuri procesis garkveuli ciklis dasruleba. magram sazogadoebis politikuri
cxovreba,
politikuri
sistemis
evolucia
am
stadiiT
ar
mTavrdeba. Semdgom (mis damTavrebamde) iwyeba politikuri procesis meore cikli, amas mosdevs mesame da a.S. da ase grZeldeba manam, sanam arsebobas ganagrZobs Tavad politikuri sistema. es sistema, politikur urTierTobaTa subieqtebi nawilobriv transformirdebian, gaivlian adaptirebis process, iZenen zogierT axal Tvisebas da politikuri procesis momdevno ciklSi Sedian. modernizaciis gansazRvra
Teoriis
rogorc
transformacia,
erT-erTma
`tradiciuli
ris
Sedegadac
avtorma
an
e.
murma
modernizacia
winareTanamedrove
sazogadoebaSi
sazogadoebis
xdeba
iseTi
tipis
teqnologiaTa da maT Sesabamis socialur organizaciaTa formebis Seqmna, romlebic
damaxasiaTebelia
ganviTarebuli,
ekonomikurad
ayvavebuli
da
politikurad SedarebiT stabiluri erebisaTvis dasavleTSi~ [ix.: Moor Y. Process of modernization and political relation. Washington. 2005, p. 59]. modernizacia, niSnebis
rogorc
cvlilebis
sazogadoebis
procesi,
misi
sistemisaTvis
damaxasiaTebeli
umniSvnelovanesi
sferoebis
transformirebasa da ufro rTuli da swrafad cvalebadi cxovrebis wesis formirebas gulisxmobs. ekonomikur sferoSi modernizeba niSnavs sasaqonlofuladi urTierTobebis maqsimalur gavrcelebas, teqnologiur revolucias, profesiuli
specializaciis
zrdisaTvis
xelSemwyobi
SemoqmedebiTi
Sromis
damoukidebulebis, kvalifikaciis
maRal pirobebis
waxaliseba
muSaxelis
amaRlebis
dones,
maRali
Sromis
ganviTarebas. xdeba
nayofierebis
dainteresebisa
warmoebis
mobiluriobiT,
SesaZleblobebis,
uwyveti
ekonomikuri
ganaTlebisa
teqnokratiis
da da
kompetenturi
xelmZRvanelobis meSveobiT. ris Sedegad, arsebiTad izrdeba cxovrebisa da moxmarebis done. ekonomikuri Tavisufleba da teqnologiuri modernizacia gadamwyvet gavlenas axdens socialur urTierTobebze, cvlis sazogadoebis socialuri diferenciaciis principebsa da wess, gardaqmnis socialur institutebsa da maT
funqciebs.
individis
mcirdeba
garkveul
cxovelqmedebis
sferoebis
socialur
institutTa
reglamentacize.
monopolia
icvleba
individis
qcevis motivacia: igi ufro metad xdeba orientirebuli sakuTar Zalebsa da SesaZleblobebze,
vidre
koleqtivisa
da
saxelmwifos
daxmarebaze.
gardamavali sazogadoebis socialuri struqturis garTuleba ganapirobebs politikur Seqmnas
modernizacias,
maTi
rolebisa
rac da
efeqturi
funqciebis
mmarTvelobiTi
struqturebis,
diferenciacias,
racionaluri
biurokratiis formirebasa da politikur procesebSi masebis monawileobid maRal dones gulisxmobs. sazogadoebis
modernizaciis
procesTa
aRniSnuli
Tanmimdevroba
ganpirobebuli ar aris mxolod ekonomikis gavleniT, TumcaRa mas sakmaod mniSvnelovani procesSi
roli
akisria.
socialur
momdinareobs,
xolo
modernizaciis
faqtorTa
modernizaciis
koncefciaTa
kvlavwarmoebis
TanabarmniSvnelobis konkretul
tipTa
aRiarebidan
modernizeba
xdeba
Tavdapirvelad: ekonomikis, politikisa Tu kulturis sferoSi. kvlavwarmoebis mniSvnelobis
procesSi
aRiareba
gansxvavebul
saSualebas
gvaZlevs
faqtorTa
Tanabari
gaviTvaliswinoT
socialuri
ganviTarebis mravalganzomilebianoba. amis gamo dasavlur politologiaSi ar arsebobs erTiani azri modernizaciis procesis mamoZravebeli Zalis Taobaze, mkvlevarTa erT nawils (s. eizenStadi, s. haningtoni, a. levi) miaCnia, rom transformaciis birTvs warmoadgens socialuri institutebi, meore nawils (a. nikolsi, v. verba, g. almondi) _ fsiqologiuri faqtorebi, mesames (k. dairi, l. tai, e. rojersi) _ komunikaciaTa sistema. sazogadoebis transformaciis socialur, teqnologiur, ekonomikur procesTa mniSvnelobis aRiareba, Cveni azriT,
unda
wanamZRvrebi.
ganixilebodes Tumca,
ganxorcieldeba
da
rogorc
mocemuli gadaizrdeba
ganviTarebis
SesaZlebloba realobaSi,
mxolod
roca
SesaZleblobebi, im
SemTxvevaSi
arsebobs
kulturuli
faqtori, romelsac ZaluZs modernizaciis wyaroebis integrireba, individis kvlavwarmoebis SesaZleblobis TandaTanobiTi ganviTareba. sociokulturul
faqtorTa
mniSvnelobaze
miuTiTebs
istoriuli
gamocdilebac da modernizaciis cnobili modelebic. modernizaciis Teoria warmoiSva rogorc evropisa da amerikis qveynebis qaoturi modernizaciis gamocdilebis ganzogadebis cda misi aziis, afrikisa da laTinuri amerikis ganviTarebadi saxelmwifoebisaTvis gaziarebis mizniT. avtorTa CanafiqriT am Teoriis Sedegi unda yofiliyo socialuri Zvrebis,
kataklizmebisa da danakargebis Semcirebis SesaZleblobis damtkiceba
im
qveynebSi, romlebis am gamocdilebas gaiziarebdnen. magram modernizaciis Teoriis
SemqmnelTa
mier
xotbaSesxmuli
siRatakisa
da
CamorCenilobis
daZlevis `universaluri recepto~ gansxvavebul Sedegebs iZleoda sxvadasxva ganviTarebad braziliisa
qveynebSi. da
kontrastul
taivanis,
zogierT
suraTs
sxva
qmnida
singapuris,
qveynos am
samxreT
swraf
Teoriis
koreis,
ganviTarebasTan
aSkara
Cavardna
Ciles,
SedarebiT da
marcxi
indoCineTSi da afrikis rig qveynebSi. es warumatebloba, rogorc zemoT aRvniSneT,
gamoiwvia
institutebi
iman,
mowyvetili
rom iyo
am am
qveynebSi
gadmonergili
dasavluri
qveynebis
aradasavluri
kulturis
faseulobebs da fesvebs. modernizaciis
Sesaxeb
evro-amerikuli gamokvlevebi
xazgasmiT
aris
orientirebuli dasavlur sociokulturul faseulobebze, rac zRudavs maTi praqtikuli
gamoyenebis
SesaZleblobebs
qarTuli
sazogadoebis
transformaciis ganxorcielebaSi. amitom pirdapiri analogia an politikuri sistemis
modernizebis
dasavluri
gamocdilebis
avtomaturi
gadmoReba
saqarTvelos pirobebSi dauSveblad migvaCnia. Tumca arc is iqneba marTebuli, rom ar gaviTvaliswinoT politkuri modernizaciis dadebiTi da uaryofiTi gamocdileba, radgan es gamocdileba gvaZlevs SesaZleblobas, gamovavlinoT Tanamedrove sazogadoebaze gadasvlis wyaroebi da saSualebebi, agreTve is problemebi, romlebic aucileblad wamoiWreba am mimarTulebiT. gardaqmnaTa
xasiaTs
(an
sazogadoebis
yvela
sfero
erTdroulad
icvleba, an cvlileba iwyeba erT-erTi maTganidan), mis temps (reformebi mokle vadebSi Tu xangrZlivi drois ganmavlobaSi), modernizebis procesis strategiasa da taqtikas (gardaqmna `zemodan~ Zlieri xelisuflebis mier Tu qvemodan,
sazogadoebis
modernizaciis
zewoliT,
wanamZRvrebis
kriteriumebidan
an
Sereuli
arseboba
gamomdinare
an
SeiZleba
varianti)
ararseboba,
gamovyoT
ganapirobebs
Camoyalibebuli
modernizaciis
ramdenime
modeli. klasikuri qaoturi modernizaciis modeli (dasavleT evropis qveynebSi, aSS,
avstria).
samewarmeo
am
epoqis
modelis
evolucias
kolonializmma,
Tavisi
kvali
protestantulma
daatyo
eTikam,
Tavisufali
burJuaziulma
revoluciebma, specifikurma klasobrivma dapirispirebam religiurma dogmebma, mas
SeiZleba
vuwodoT
organuli
modelic
ekonomikur,
socialur,
samarTlebriv, politikur da kulturul winamZRvarTa saxiT modernizaciis pirobebisa feodaluri
da
faqtorebis
sazogadoebis
sinqronuli sxvadasxva
da
organuli
struqturebis
momwifebis erTdroulma
gamo. da
Tanmimdevrulma modernizebam uzrunvelyo Tanamedrove sazogadoebis ZiriTad struqturaTa organuli Casaxva. ekonomikis progresma
sferoSi
ganapiroba
feodaluri
`saSualo
urTierTobebis
klasis~
swrafi
rRvevam,
Camoyalibeba,
teqnikurma romelic
sabazro urTierTobebis yvelaze aqtiur subieqtad da demokratiis socialur bazad iqca. warmoiSva savaWro birJebi da saaqcio kompaniebi, romlebic warmoebis
rTul
meqanizmsa da
saqmianobisTvis
emsaxurebodnen.
klasikur
modelSi ekonomikis modernizaciis erT-erTi umniSvnelovanesi Tavisebureba aris manamdeli da arsebuli kerZo sakuTrebis institutis TandaTanobiTi ganviTareba da samarTlebrivi ganmtkiceba, romauli samarTlis utilizaciis da, pirvel rigSi, misi im nawilis bazaze, sadac ganmtkicebulia kerZo sakuTreba,
yalibdeboda
samarTlebrivi
saxelmwifo,
romelSic
adamianis
uflebaTa prioriteti gaformebuli iyo kanonmdeblobiT. kerZo sakuTrebis instituti, Tavis mxriv, samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis safuZvlad iqca, ramac arsebiTad SezRuda saxelmwifos Careva moqalaqeTa piradi da sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva sferoSi. kerZo sakuTrebis ganviTarebam socialur interesTa mravalferovneba ganapiroba, rac politikurma sistemam daafiqsira. igi Tavidanve Camoyalibda, rogorc
pluralistuli
(sakanonmdeblo,
da
warmomadgenlobiTi
aRmasrulebeli,
xelisuflebis
sasamarTlo),
dayofaze
mravalpartiulobasa
da
konstituciurobaze dafuZnebuli. mosaxleobis ganaTlebis maRalma donem ganapiroba pirovnebis avtonomizacia, rac ganmtkicda reformaciiT, romelmac SeimuSava protestantuli eTika da misi mTavari idea `patiosani mogeba~. modernizaciis araorganizebuli.
meore
igi
models
SeiZleba
damaxasiaTebelia
ewodos
iaponiis,
dayovnebuli
braziliis,
da
argentinis,
balkaneTis qveynebisTvis, romlebSic modernizebis nakadi wamovida gacilebiT gvian, daaxloebiT XVIII-XIX ss. mijnaze. modernizebis procesis ganviTareba gamoirCeoda
rigi
urTierTobebis, ararsebobiT. wanamZRvrebis
wanamZRvrebis,
kerZod,
samoqalaqo
sazogadoebis,
xelisuflebas
avtoritaruli
moumwifeblobis
ganviTarebuli samarTlebrivi
xasiaTi
kompensirebas
saxelmwifos
hqonda.
axdenda
sabazro
ekonomikuri
da
awonasworebda
cvlilebaTa
generatorebad
politikur faqtorTa gadaWarbebuli gavlena. modernizaciis
am
modelis
Tanaxmad
gvevlinebian saxelmwifo da misi liderebi, rac biurokratizaciis, reformaTa ganxorcielebaSi
araTanmimdevrulobis,
ama
Tu
im
etapis
gamotovebis,
ukusvlis saSiSroebas Seicavs. modernizaciis gardaqmnaTa samxreT
rig
wanamZRvrebaTa
gansakuTrebul
evropis
Tanamedrove
(espaneTi,
gamocdileba
logikas,
moumwifebloba
strategiasa
da
an
temps
portugalia)
dayovnebuli
saSualebas
gvaZlevs
ararseboba ganapirobebs.
modernizaciis
gamovyoT
rigi
iwyeboda
iseTi
kanonzomierebani. pirveli,
Tanamedrove
sazogadoebaze
gadasvla
fundamenturi politikuri sakiTxebis gadaWriT, rogorebicaa: saxelmwifo institutebis formireba, konstituciis SemuSaveba, erovnul-saxelmwifoebrivi
mowyobis zogadi principebis gansazRvra, reformirebuli sajaro-politikuri mmarTvelobis damkvidreba. meore,
ekonomikuri
gadadebuli
iyo.
modernizebis
maTi
gadawyveta
sakiTrebis
xdeboda
mogvareba
politikur
droebiT
problemaTa
daregulirebis Semdeg. masame,
modernizaciis
avtoritaruli
Tanmimdevrulobasa
politikuri
reJimi,
da
temps
Sesabamisi
aregulirebda
sajaro-politikuri
mmarTvelobis sistemis TanxlebiT. meoTxe,
resursebis
avtoritaruli
reJimis
xelSi
koncentrireba
sxvadasxva istoriuli etapebidan miRebuli amocanebis warmatebiT gadaWris saSualebas iZleoda, magaliTad, erTdroulad mimdinareobda informaciul teqnologiebze gadasvla da saparlamento demokratiis Seqmna, samarTlebrivi saxelmwifos mSenebloba. xangrZlivi modernizeba pirobebSi,
dava
imis
individis
Sesaxeb,
SeiZleba
Tavisuflebis
warmatebiT
gadaiWra
Tu
SemzRudavi
espaneTis
ara
sazogadoebis
avtoritaruli
gamocdilebis
reJimis
mixedviT.
misi
Tavisebureba aris is, rom dominants warmoadgens ara ekonomikuri, aramed politikuri
modernizeba,
frankos
sikvdilis
Semdeg
totalitarzmidan
demokratiaze gadasvlam obieqturad gardamavali politikuri reJimis saxiT moiTxova pirobebSi
avtoritaruli
reJimi,
sazogadoebisaTvs
romelsac
samoqalaqo
SeeZlo
omi
politikuri
aecilebina.
krizisis
SevniSnavT,
rom
amgvari politikuri krizisi, romelic moicavs xelisuflebis legitimurobis kriziss, reJimis,
institucionalur xelisuflebis
kriziss,
monawileobis
funqciebisa
da
kriziss,
samoqalaqo
politikuri sazogadoebis
Tanafardobis Secvlis obieqturi Sedegia. sazogadoebrivi
urTierTobebis
frankistuli
totalitaruli
struqturis ganadgurebiT gamowveulma liberalizaciam myisve gamoaaSkarava mravalferovani
socialuri
sazogadoebaSi, magram mravalferovnebis
onteresebi,
romlebic
arsebobda
espanur
daTrgunili iyo wina reJimis mier. interesTa mzardi
safuZvlad iqca gaTavisuflebuli sabazro urTierTobebi
(maTi SenarCuneba da ganviTareba xdeboda frankos drosac), kerZo sakuTreba da
samoqalaqo
sazogadoeba.
TumcaRa,
vinaidan
espaneTSi
ar
arsebobda
ganviTarebuli demokratiuli politikuri kultura, socialur urTierTobaTa liberalizaciam gaamwvava viTareba, gaaZliera sxvadasxva politikur ZalTa dapirispireba. am dapirispirebas SesamCnevi eqstremizmi SesZina erovnuli problemebis gadauWrelobam, rasac cxadyofda baskebis, katalonielebis, galicielebis gauTavebeli
brZola
avtonomiis
mosapoveblad.
amgvar
pirobebSi
mastabilizebel faqtorad, modernizaciis process dinamikur wonasworobaSi
SenarCunebis da amave dros, progresul cvlilebaTa generirebis saSualebad mogvevlina
avtoritaruli
romlebic
Camoyalibda
tipis
demokratiuli
mravalpartiuli
politikuri
Tavisufali
institutebi,
arCevnebis
gziT.
sxvagvarad rom vTqvaT, am struqturebs hqondaT rogorc horizontaluri (mmarTveli elitis doneze). aseve
vertikaluri (sazogadoebis farTo fenebis
doneze) legitimuroba. modernizebis sociokulturuli, materialur-teqnikuri wanamZRvrebis pirobebiT
moumwifebloba
da
aseve
kompensirdeba
kargad
samarTlebrivi,
awonil-dawonili
politikuri
reformebis
strategiiT,
romelic iTvaliswinebda ukusvlis, qaosisa da politikuri dapirispirebis saSiSroebas.
upirveles
yovlisa,
ormxrivi
movaleobebisa
da
garantiebis
xelmoweris wyalobiT moxda mmarTveli elitisa da opoziciis konsesusis uzrunvelyofa SeTanxmeba
saparlamento
moratoriumze
demokratiis
politikuri
struqturebis
gaficvebis
farglebSi,
Sesaxeb
ori
wlis
ganmavlobaSi. es SeTanxmebebi istoriaSi Sevida rogorc monkloas paqti (im samefo sasaxlis saxelwodebis mixedviT, sadac isisni iqna xelmowerili). mastabilizebel faqtorad iqca Zlieri samefo xelisufleba. mefe xuan karlosi iyo ara marto qveynis SeiaraRebuli Zalebis mTavarsardali, ramac mospo
samxedroebis
gamosvlis
SesaZlebloba
demokartiuli
gardaqmnis
winaaRmdeg, aramed eris gamTlianebis instituti da erTianobis Taviseburi simbolo
gaxda.
monarqiis
tradiciul
institutebs
mxars
uWerdenen
centristuli jgufebi alfredo suaresis meTaurobiT da misi gavleniani partia demokratiuli centris kavSiri. maT hqondaT farTo socialuri baza saSualo
klasis
saxiT,
romelic
erTdroulad
demokratiis
socialur
winamZRvarsac warmoadgenda reformatorul processac ganamtkicebda. Zlieri vertikeluri aRmasrulebeli xelisufleba `mefe _ premieri _ mTavroba~ reformebis TanmimdevrobiT ganviTarebisa da zemodan cvlilebebis mudmivi generirebis
saSualebas
iZleoda
frankistuli
totalitaruli
reJimis
demontaJTan erTad (daTxovnil iqna frankos erTaderTi partia `erovnuli moZraoba~
da
vertikaluri
profkavSirebi)
mimdinareobda
demokratiulad
arCeuli institutebis formireba. maTi kompetencia Cawerili iyo saerTo erovnul
referendumze
miRebul
modernizaciis
samarTlebrivi
Tanmimdevruli
da
konstituciaSi. wanamZRvrebi.
TandaTanobiTi
swored
amiT
espaneTSi
gadasvla
iqmneboda
demokratiaze
ganapiroba
etapobrivi
struqturuli reformebis taqtikam, im garemoebam, rom reformebi mimarTuli iyo
ara
wina
politikuri,
reJimTan samxedro,
dakavSirebuli
adamianebis
profkavSiruli
elitis
winaaRmdeg
(yofili
warmomadgenlebi,
am
Cinovnikebs SeunarCundaT statusi da privilegiebi) ararmed totalitaruli institutebis
winaaRmdeg.
swored
am
viTarebam
ganapiroba
Tanxmoba
sazogadoebaSi, samoqalaqo mSvidoba). amgvarad frankos totalitalurma da Semdgom avtoritarulma reJimma praqtikulad moamzada espaneTis sazogadoeba demokratiul sajaro-politkur mmarTvelobaze gadasasvlelad.
modernizaciis
procesSi
politikis
dominireba
im
qveynebSi,
sadac
amgvari gardaqmnebi mimdinareobs Tanamedrove pirobebSi rigi mizezebiT aris ganpirobebuli. pirveli, Tanamedrove sazogadoebaze gadasvla iwyebs ukve ganviTarebul qveynebze gacilebiT gvian. modernizaciis dayovnebuli xasiaTi gulisxmobs im problemaTa erTdroulad gadawyvetas, romlebic istoriuli ganviTarebis sxvadasxva etapebidan gadmoecaT, rac, Tavis mxriv, moiTxovs resursebis miznebis
koncentrirebas, Sesabamisad.
es
sazogadoebis xelewifeba
mobilizebas
mxolod
saerTaSoriso
saxelmwifos.
meore,
modernizaciis procesi angrevs winanadel institutebs, socialur kavSirebsa da
pirovnebis
identifikaciis
formebs.
Seqmnili
konkretuli
garemo,
qonebrivi mdgomareobis mixedviT fenebad iyofa, adamians aiZuleben, rom igi gadaadgildes
socialur
moTxovnilebebis
yvelaze
sivrceSi xelsayreli
Tavisi formebis
SesaZleblobebisa mosaZieblad,
rac
da sawyis
etapze iwvevs qaoss, socialur daZabulobasa da konfliqtebs. socialurpolitikuri arastabilurobis dasaregulireblad da Tavidan asacileblad aucilebelia Zlieri xelisufleba. civilizaciuri wanamZRvrebis momzadeba (magaliTad,
ganviTarebuli
samoqalaqo
sazogadoebis,
demokratiuli
tradiciebis arseboba) sazogadoebis yvela sferos erTdroulad gardaqmnas SeuZlebels xdis, radaganac aman SeiZleba gamoiwvios socialuri sistemis umarTaoba. miznebs,
aseT
SemTxvevaSi
gardaqmnaTa
swored
procesis
politika
gansazRvravs
Tanmimdevrulobas,
strategiul
aRnusxavs
socialur
danakargebs yvela etapze. zemoCamoTvlil
problemaTa
konteqstSi
sakamaod
efeqturi
Cans
modernizaciis formirebuli modeli, romelic gamoyenebuli iqna samxreTaRmosavleT aziis qveynebSi (samxreT koreaSi, singapursa da taivanSi) da sadac gardaqmnas axorcielebdnen totalitaruli da avtoritaruli reJimebi SezRudul vadebSi (30-35 weli). politikuri reJimebi araTu Tavad iyvnen reformaTa iniciatorebi, aramed uzrunvelofdnen stabilurobas, wesrigs da icavdnen sazogadoebas konfliqtebisgan. reformebi am modelis Tanaxmad, Cveulebriv iwyeba ekonomikis erTi dargis _ soflis meurneobis gardaqmniT, sadac xdeba kapitalis swrafi dagroveba, romelic Semdgom mrewvelobaSi gadaiqaCeba. pirveli xuTi-Svidi weli ekonomika orientirebulia eqsportze, arsebiTad aris SezRuduli individualuri moxmareba qveynis SigniT. maram maRal teqnologiebze gadasvla da maRalkvalificiuri kadrebis formireba SesaZleblobas iZleva sakmaod swrafad gafarTovdes Sida bazris moculoba da gaizardos mosaxleobis msyidvelobiTunarianoba. ekonomikis saeqsporto orientacia sakuTari produqciis xarisxis konkurentunarianobis amaRlebas iwvevs.
isic
unda
aRiniSnos,
rom
samxreT-aRmosavleT
aziis
qveynebma
msoflios bazris iseT sferoSi SeaRwies, romlebic ukve monopolizebuli hqondaT
dasavlur
mrewveloba da a.S).
kompaniebs
(radioekonomika,
gemTmSenebloba,
safeiqro
forsirebuli gvayenebs.
modelis
erT-erTi
totalitarul
maTgani
Tu
gamocdilebac gaxlavT
avtoritarul
rigi
sabazro
reJimebs
problemebis
ekonomikur
Soris
winaSe
sistemasa
warmoqmnili
da
mudmivi
winaaRmdegobis daZlevis aucilebloba, [frankistuli totalitaruli reJimis demontaJTan erTad daTxovnil iqna frankos erTaderTi partia `erovnuli moZraoba~
da
vertikaluri
profkavSirebi].
mimdinareobda
demokratiulad
arCeuli institutebis formireba. maTi kompetencia Cawerili iyo saerTo erovnul
referendumze
miRebul
modernizaciis
samarTlebrivi
Tanmimdevruli
da
konstituciaSi.
swored
wanamZRvrebi.
TandaTanobiTi
amiT
espaneTSi
gadasvla
iqmneboda
demokratiaze
ganapiroba
etapobrivi
struqturuli reformebis taqtikam, im garemoebam, rom reformebi mimarTuli iyo
ara
wina
reJimTan
dakavSirebul
adamianebis
winaaRmdeg
(yofili
politikuri, samxedro, profkavSiruli elitis warmomadgenlebs), Cinovnikebs SeunarCundaT statusi da privilegiebi, aramed totalitaruli institutebis winaaRmdeg, aman ganapiroba Tanxmoba sazogadoebaSi, da samoqalaqo mSvidoba. modernizaciis
sxavadasxva
etapebze
ekonomikuri
zrdisa
da
politikuri
stabilurobis Sefardeba izrdeba. igi yovelTvis iseTi unda iyos, rom erTis mxriv
uzrunvelyos
wonasworoba
da,
sazogadoebaSi
meores
mxriv
jgufuri
interesebis
dinamikuri
Seuwyos
reformebis
gaRrmavebas.
xeli
ekonomikuri zrda politikuri ganviTarebisa da sazogadoebrivi cxovrebis demokratizaciis umniSvnelovanesi faqtoria. msoflio gamocdileba gviCvenebs, rom ekonomikur ganviTarebas ufro metad
ganapirobebs
wanamZTvrebis saerTo
avtoritarizmi.
(cxovrebis
produqtis
specialistebis
gareSe
daSlis
done, aTasi
ekonomikuri
Cveulebriv,
izomeba
moxmarebiT,dasavleTis
dolaris
modernizacia
umarTav
sakmarisi
rogorc
suladobrivi
9-10
pirobebis
sistemis
da
wliuri
SefasebiT
sociuokulturuli socialuri
xarisxi
demokratizacia
procesSi
ganisazRvreba),
SeiZleba
qaossa
gadaizardos.
da
Tumca
ekonomikuri zrdisa da politikuri stabilurobis mkacr urTierTkavSiris mikvleva SeiZleba ufro zustad ganviTarebul, vidre saSualo ganviTarebis da miT umetes maRalganviTarebul qveynebSi. amasTan, dGena avtoritaluri politikuri vinaidan fxizlad
sistemis
niSan-Tvisebis
TviTganviTarebadi reagirebs
sabazro
individTa
ekonomikaze sistemis
gadatanis
saSiSroeba,
funqcionirebas
moTxovnilebebis
cvlilebebze,
romelic mkacrad
centralizebuli politikuri sistema xels ver Seuwyobs. forsirebuli
modelis
farglebSi
ganxorcielebuli
modernizaciis
meore problema es aris ganviTarebuli kulturuli tradicia, romelsac SeuZlia modernizaciis zogierTi ararsebuli civilizaciuri wanamZRvrebis konpensireba moaxdinos da daexmaros sazogadoebas imisaTvis, rom sabazro urTierTobebisa da konkurenciis pirobebSi Seeguos mudmiv cvlilebebs. TviT sabzaro
urTierTobebis
CamoyalibebisaTvis
mTavari
da
upirvelesia
kulturuli-religiuri sferos gavlena modernizaciis procesze. es imasTan
aris dakavSirebuli, rom organizaciis araekonomikuri formebidan sabazro formebze gadasvla niSnavs faseulobaTa tradiciuli sistemidan (koleqtiurkorporaciulidan) individualur, samewarmeo sistemaze gadasvlas. sabazro ekonomika TviTganviTarebad sistemas warmoadgens, romelsac safuZvlad udevs damoukidebeli da qonebrivad pasuxismgebeli sameurneo subieqtebis
xelSekrulebiT
urTierTobebi
yalibdeba
gaTvaliswinebuli
eTikur
faseulobaTa
urTierTobebi.
bazaze,
rac
es
sxvadasxva
kulturul-religiur sitemebSi ekonomikis specifikur tipebs iZleva. modernizaciis jgufebis
interesTa
procesSi
yvelaze
dinamikuri
rTuli
problemaa
wonaswororbis
da
am
sxvadasxva
moTxovnilebaTa
gamomxatveli da ganmaxorcielebeli struqturebis gardaqmna. moTxovnilebaTa axali jgufebis formireba sabazro ekonomikis pirobebSi SesamCnevad uswrebs win maTi warmomadgenlobiTi sistemis, anu iseTi institutebis sakmarisi raodenpbiT
Camoyalibebas,
romelTac
SeuZliaT
moaxdinon
jgufebis
aqtualur interesTa formulireba xelisuflebis mimarT moTxovnebis saxiT. sistemis
dinamikuri
sazogadoebaTa
wonasworobis
problema
modernizebisaTvis,
civilizaciuri
wanamZRvari.
reformatoruli
sadac
amgvari
procesis
miT ar
aqtualuria
arsebobs
wonasworobis
winsvliT
ufro
xasiaTs,
miRweva
esa
Tu
im is
uzrunvelyofs
gamoricxavs
ukusvlis
SesaZleblobas. idealuri
varianti,
romelic
winsvliTi
gardaqmnebis
wanamZRvrebis
Seqmnis SesaZleblobas iZleva ekonomikuri da politikuri modernizaciis paraleluri interesTa
ganxorcielebaa,
warmomadgenlobis
roca
politikuri
ganviTarebul
modenizacia
sistemas,
ayalibebs
romelsac
Sinaarsi
eZleva sabazro urTierTobebis damkvidrebis Semdeg. magram am variantis sirTule ganpirobebulia sazogadoebis sistemur TvisebaTa ekonomikur da politikur
struqturebis
funqciaTa
erTdrouli
cvlilebebis
procesis
marTvis siZneliT. amitom konkretuli qveynis modernizaciis formebi da meqanizmebi unda ganisazRvrebodes sazogadoebis kulturul-istoriuli da socialur-ekonomikuri
simwifiT
mxolod
modernizaciis
`skandinaviurma
modelma~ moaxerxa paralelur gardaqmnaTa SesaZleblobis demonstrireba, roca
politikuri
infrastruqturis
demokratiisaken
CamoyalibebasTan
svla
erTad.
mimdinareobda modernizaciis
sabazro
kontinentur
evropasTan SedarebiT gviandeli vadebis miuxedavad Crdilo evropis qveynebma bolo
180
wlis
transformireba,
amas
manZilze xeli
moaxerxes
Seuwyo
Tanamedrove
protestantulma
sazogadoebad
eTikam,
romelmac
mosaxleobis yoveldRiur cxovrebaSi organulad CarTo individualizmis, sakuTrebis,
Tavisuflebisa
da
konkurenciis
faseulobani,
konstituciis
Seqmnam uzrunvelyo ekonomikurad damoukidebel mewarmeTa, sazogadoebisa da saxelmwifos Soris urTierTobebis samarTlebrivi garantiebis Camoyalibeba. mosaxleobis
cxovrebis
donis
mudmivma
zrdam
Searbila
klasobrivi
dapirispirebuloba da ganapiroba sazogadoebrivi mikrokonsesusis miRweva _ sazogadoebis ZiriTad jgufTa SeTanxmeba ganviTarebis sabazro faseulobebsa da prioritetebze. cxadia isic, rom saxelmwifo neitralitetis sagareo politikam
saSualeba
misca
am
qveynebs,
mTeli
materialuri
resursebi
miemarTaT ara samxedro xarjebis, aramed, Sida saWiroebisaTvis. saqarTveloSi mimdinare procesebi SeiZleba SevicnoT modernizaciis Teoriis
konteqstSi,
romelic
gvexmareba
Tanamedrove
sazogadoebaSi
gadasvlis logikisa da meqanizmis garkvevaSi, romelic cxovrebis rTuli wesiT, individis mier Sesrulebuli socialuri rolebis mravalferovnebiT Secvlili moTxovnilebebiT gamoirCeva. modernizaciis Teoriis ganmartebiTi SesaZleblobani SemdegSi mdgomareobs. pirveli, marqsizmis msgavs makrosociologiur Teoriebs ar ZaluZT axsnan
da
ganmarton
analizisas
swrafad
mimarTaven
mimdinare
istoriuli
cvlilebaTa
epoqebiT,
dinamika,
kerZod,
vinaidan
sazogadoebriv-
ekonomiuri formaciebis operirebas. modernizaciis Teoria SemozsazRvrulia konkretul-istoriuli periodis CarCoebiT. meore,
modernizaciis
Teoria
SesaZleblobas
iZleva,
gamovavlinoT
socialur cvlilebaTa realuri meqanizmi, romelTa ricxvSic aerTianebs kulturis sistemas. erovnuli cnobierebis stereotipebs, zneobris idealebs, mentalitets. mesame,
modernizaciis
Teoriis
farglebSi
sazogadoebis
winsvliTi
ganviTareba dakavSirebulia mis SesaZleblobasTan Secvalos sazogadoebrivi institutebis sistemuri Tvisebebi da funqciebi gamudmebul cvlilebebTan maTi adaptirebis mizniT da moaxdinos maTi generireba, raTa ufro ukeT moaxerxos individis moTxovnilebaTa moZraobis mimarTulebis aTviseba. socialuri danaxarjebis miuxedavad (arada es danaxarjebi sakmaod arsebiTi iyo), dasavluri sazogadoebis modernizaciam Seqmna Tanamedrove struqturebis Camoyalibebis SesaZlebloba, romlebic efeqturad muSaoben adamianis
mizanmimarTuli
saqmianobis
mZlavri
motivaciuri
meqanizmebis
safuZvelze, Seqmna aseve misi farTo uflebebisa da Tavisuflebebis dacvis myari
garantiebi;
uzrunvelyo
sistemis,
politikuri
institutebis
stabiluroba. amrigad, modernizebis Sedegad damyarebuli demokratia mmarTvelobis yvelaze optimaluri, saukeTeso formaa. sabazro ekonomikis damkvidrebasTan erTad
am
procesis
Camoyalibeba
paralelurad
saqarTvelos
demokratiuli
sazogadoebrivi
politikuri
politikuri
sistemis
(socialur-
ekonomikuri) ganviTarebis yvelaze sasurveli mimarTulebaa, magram arsebobs seriozuli winaaRmdegoba, erTis mxriv sasurvelobasa da SesaZleblobas da meore
mxriv,
sasargeblosa
da
realobas
Soris.
ramdenad
realuria
saqarTvelos
Tanamedrove
demokratiuli politikuri
pirobebSi
sabazro
ekonomikisa
da
klasikuri
sistemis damkvidrebis procesebis erTdrouli
ganxorcieleba? am kiTxvaze pasuxis gacema postsocialisturi sazogadoebis mdgomareobis analizis saWiroebas ganapirobebs. rogorc
gamocdileba
adasturebs
biurokratul-centralizebuli
saxelmwifo wyobilebidan demokratiul sistemaze naxtomiseburi gadasvla SeuZlebelia.
sazogadoebrivi
gansaxelmwifoebis
kvalobaze
cxovrebis mimdinareobs
sxvadasxva
mxareTa
sazogadoebis
xelaxali
fragmentacia da samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis procesi xasiaTdeba dapirispirebul interesTa mqone jgufebs Soris winaaRmdegobaTa gamwvavebiT, rac xSir SemTxvevaSi mwvave konfliqtebSi gadaizrdeba. warmoiqmneba qaosis, anarqiisa da mTeli sazogadoebis qsovilis darRvevis safrTxe. yovelive amis gamo im periodSi, roca mimdinareobs samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibebis procesi, aucilebelia Zlieri, qmediTunariani da avtoritetuli saxelmwifo xelisuflebis
arseboba.
totalitaruli
sazogadoebidan
samoqalaqo
sazogadoebaze gadasvla ramdenime rTuli amocanis gadawyvetas moiTxovs: pirveli, saxelmwifo aparatis gamocalkeveba partiuli aparatisagan; meore, demokratiuli xelisuflebis Seqmna, rogorc sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo institutebis erTianobisa; mesame, samoqalaqo sazogadoebis gamocalkeveba saxelmwifosagan da misi institucionalizacia. amrigad totalitaruli sistemis damsxvreva TavisTavad ar niSnavs demokratiuli sistemis Seqmnas [`ra Tqma unda, Zalze Znelia demokratiis ganviTareba qveyanaSi, sadac ar iyo Sesabamisi tradiciebi da politikuri cxovreba aTeuli wlebis manZilze mimdinareobda umkacresi totalitaruli reJimis pirobebSi~ _ [ix.: Эленстеин В. Революция, демократия, социализм. Jurn-Si «Коммунист» `1990, #10, gv. 89~] totalitarizmidan Ria, demokratiuli tipis sazogadoebriv
sistemaze
gadasvla
mZime
da
mtkivneuli
procesia.
saqarTvelos swored am rTul gzaze imyofeba, roca saxelmwifoebriobis mcneba TiTqmis waSlilia, wina planze gamodis mafiur-klanuri interesebi. amasve ukavSirdeba sazogadoebis klasebad privilegirebul fenebad dayofis saSiSroeba. Cveni
dRevandeli
sinamdvilidan
gamomdinare
saqarTvelos
postsocialisturi sazogadoebrivi mdgomareobidan demokratiul politikur sistemaze pirdapir gadasvla SeuZlebelia. aucilebelia gamovyoT is mizezebi (pirobebi), romlebic ganapirobeben aRniSnul process. 1.
saxelmwifo
socializmidan
miRebuli
memkvidreoba:
saxelmwifos
yovlisSemZleoba da pirovnebis absoluturi daucveloba mis winaSe; 2. kerZo sakuTrebis institutis ar arseboba; 3.
samoqalaqo sazogadoebis Canasaxobrivi mdgomareobaSi arseboba;
4. `saSualo klasis~ Camouyalibebloba, romelic, rogorc cnobilia, yvela qveyanaSi politikuri demokratiis safuZvelia;
5. politikuri demokratiis tradiciebisa da kulturis ar arseboba; 6. ekonomikuri
ganviTarebis
dabali
done
da
mwvave
socialur-
ekonomikuri situacia; 7. erovnuli saxelmwifoebriobis Canasaxobriv stadiaSi arseboba.
yofil ssr kavSirisa da
socialisturi qveynebis daSlis Sedegad
warmoiSva situacia, romelic ganapirobebda postsocialisturi ganvoiTarebis mravalvariantulobas.
erT-erT
variants
ara
marto
Teoriuls,
aramed
praqtikulad advilad ganxorcielebads, gansakuTrebiT iseTi qveynisaTvis, rogoric saqarTveloa, warmoadgenda totalitaruli sistemis nangrevebze nacionaluri
despotizmis
ekonomikur
safuZvlad
kapitalizmis
(nacionaldiqtaturis)
SeiZleba
modeli.
nacionaldiqtatura
ganxiluli
saxelmwifo
warmoqmnis
warmoSoba,
iqnes
e.w.
saxelmwifo
kapitalizmze
fenomens,
romlis
damyarebuli
romelsac
dasavleTis
literaturaSi treibolizms uwodeben. saqarTveloSi,
rogorc
cnobilia,
iyo
aseTi
reJimis
damyarebis
mcdeloba, romlis ekonomikur dasabuTebas swored saxelmwifo kapitalizmis doqtriniT cdilobdnen [ix.: gaz. `respublika~, 27 agvisto, 1991w. gv. 3-4]. am modelis
mwvave-kritikul
Sefasebas
[fsevdoekonomikuri
damoukideblobis
dasawyisSi socialisturi ekonomikis saxelmwifo kapitalizmad umtkivneulod rekonstruqciis briyvuli idea, centralizebuli sagegmo principebis elvis uswrafesi moSlisa
moSla da
ekonomikuri
ekonomikuri
Tavisuflebis
anarqiis
kapitalizmis
damkvidrebisaken
SesaZleblobas
aZlevs
burusSi
ZiriTadi
mizezi
mimarTuli
nacionalisturad
gaxveva
meurneobis
gaxda.
saxelmwifo
ekonomikuri
politika
ganwyobil
mmarTvel
elitas
totaluri kontroli ganaxorcielos qveynis mTel resursebze im motiviT, rom
aucilebelia
realizebisaken. ekonomikis
maTi
warmarTva
sinamdvileSi
Seqmna
ki
SeuZlebelia,
umaRlesi
am
gziT
rameTu
erovnuli
efeqtianad am
process
interesebis
funqcionirebadi warmarTavs
ara
politikuri logika, aramed kerZo sakuTrebis institutze damyarebuli kerZo iniciativa aseTi
da
kerZo
mcdeloba,
tendenciebs
interesi.
rogorc
Seuqmna
“nacmoZraobis”
cnobilia
pirobebi
kraxiT
(saakaSvilis
xelisufleba)
damTavrda
demokratiuli
da
uaryofiT
sajaro-politikuri
mmarTvelobis formirebaSi. Tanamedrove etapze saqarTvelos winaSe ramdenime dilemaa wamoWrili. pirveli, erTxel da samudamod unda gamoricxos avtoritarul sazogadoebaSi dabrunebis
SesaZlebloba;
meore,
aseve
unda
gamoricxos
treibolisturi
reJimis damyarebis SesaZlebloba; mesame, aucilebelia uzrunvelyofili iqnes demokratiul
sazogadoebaze
ganxorcieldes gardamavali
ara
gadasvla,
naxtomiseburad,
(Sualeduri)
formebis
aramed
magram
es
procesi
TandaTanobiT,
gamoyenebis
gziT.
unda
mTeli
rigi
erT-erT
aseT
gardamaval formad miCneuli fenomeni, romelsac politikuri mecnierebaTa doqtori, r. skalapino `pluralistur avtoritarizms~ [Мировая экономика и международные отношения, 2004, №4. gv. 129] uwodebs. Zliero avtoritaruli xelisufleba aq ganixileba ekonomikuri liberalizaciis ganxorcielebis aucilebel pirobad (faqtorad). pluralistur avtoritarizmis pirobebSi, ra Tqma unda, izRudeba moqalaqeTa uflebebi da piradi Tavisufleba [`vidre ar Camoyalibdeba
samoqalaqo
sazogadoeba,
uaRresad
saWiroa
politikur
sferoSi SenarCunebuli iqnes pluralisturi avtoritaruli xelisufleba, romelic
sawyis
politologi
etapze
a.
moaxdenda
migraniani
demokratiis
[citata
motanilia
SezRudvas~
aRniSnavs
Т.А. Беридзе.
naSromidan
Взаимодействия экономики и политики при переходе к рынку. Тб., 1993, gv. 5.] magram amasTanave avtoritaruli reJimis Zalixmeva mimarTulia sabazro sistemis damkvidrebisaken [`swored avtoritarulma reJimebma SeZles zogjer sakuTari surviliT, umetes SemTxvevaSi ki garemoebaTa zewolis Sedegad... sabazro reformebis gatareba... amasTanave es reJimebi nebsiT Tu uneblieT Tanamedrove ekonomikis SeqmniT da mosaxleobis cxovrebis donis amaRlebis safuZvels umzadeben
Tanamedrove
ganaxorcielon
politikur
demokratizaciis
struqturebs
procesi~
_
da
[ix.:
iZulebulni
xdebian
«Независимая газета»,
21
ianvari, 1992 w. gv. 5], saSualo klasis Camoyalibebisaken raRac gansazRvrul etapze dadgeba reJimis
iseTi momenti, roca
demokratiuli
aucilebeli gaxdeba avtoritaruli
politikuri
sistemiT
Secvla
sayovelTao
demokratiuli arCevnebis gziT [aq aucilebelia xazi gaesvas im garemoebas, rom
arCvenebi
yvela
SemTxvevaSi
ar
warmoadgens
erTaderT
pirobas
demokratiuli politikuri sistemis Camoyalibebisa. `movlenaTa ganviTareba msoflios mraval regionSi, sadac mimdinareobs demokratizaciis procesi TvalnaTliv gviCvenebs, rom Tumca arCevnebs didi mniSvneloba aqvs, magram ar SeuZliaT
qveyana
miiyvanos
liberaluri
da
Ria
politikuri
sistemis
Seqmnamde~. [ix.: `Crichen saens monitor~ _ Boston, April 1993]. ase rom, sazogadoebrivi ganviTarebis warmarTva sqemiT _ `jer sabazro ekonomikis damkvidreba da Semdeg demokratia~ _ ukve aprobirebuli msoflios ramdenime
qveyanaSi
sazogadoebaze
[cnobilia,
gadavida
rom
avtoritaruli
bevri
qveyana
reJimis
postindustriul
pirobebSi:
saberZneTi
da
TurqeTi, Cile da taivani. TviT safrangeTmac ki Tavisi didi respublikuri tradiciebiT ver SeZlo gverdi aevlo general de golis saprezidento reJimisaTvis~. _ [ix.: gaz. `saqarTvelos republika~, 12 aprili, 1993 weli]. pluralisturi arsebobs
dRevandel
avtoritaruli
reJimis
saqarTveloSi?
raSi
damkvidrebis SeiZleba
ra
perspeqtiva
mdgomareobdes
misi
Sinaarsi, ra aris is garantiebi, romlebic SeuZlebels gaxdis avtoritaruli reJimis totalitarul reJimad gardaqmnas? ra aris saWiro imisTvis rom avtoritarulma
reJimma
sabazro
ekonomikis
damkvidrebisa
angariSiT sakuTari TviTuaryofis mimarTulebiT imuSaos?
da
saboloo
saqarTveloSi avtoritaruli reJimis damyarebis perspeqtiva ganxiluli unda
iqnes
saxelmwifoebriobis
totalitaruli
sistemidan
ganviTarebis
demokratiul
aucileblobis
konteqstSi.
sazogadoebaze
gadasvlis
mcdelobas CvenTan adgili aqvs erTi ekonomikuri wyobis meoreTi Secvlis pirobebSi.
es
warmoSobs
saxelmwifo
kriminaluri adasturebs
garemoeba
ki
saxelmwifoebriobis
organoebis
klanebis
paralizebas,
gabatonebas.
msoflios
arc
erT
arsebobis
anarqias
amasTanave,
civilizebul
pirobebSi
da
rogorc
mafiozur-
gamocdileba
qveyanaSi
ar
momxdara
demokratiul wyobilebaze gadasvla anarqiisa da qaosis gareSe. demokratiisagan
gansxvavebiT
avtoritarizmi
emyareba
erTi
Zlieri
pirovnebis SeuzRudav Zalauflebas. aqedan gamomdinare, erT-erTi centraluri problema am SemTxvevaSi aris lideris roli. samecniero literaturaSi ori tipis liders gamoyofen _ demokratiuls da avtoritaruls. demokratiuli politikuri lideri esaa piroveneba, romelic pativs scems adamianTa Rirsebas, SeuZlia stimuli misces imas, rom adamianebma maqsimalurad gamoavlinon TavianTi SesaZlebloba da interesebi,
aseTi
kritikul
liderebi
SeniSnvnebs,
SewynarebiT
cdiloben
ismenen
Seqmnan,
maT
mimarT
TanamSromlobisa
gamoTqmul da
erTobis
atmosfero, arian keTilmosurneni da eridebian konfliqtebs avtoritarul politikur liders axasiaTebs Semdegi niSnebi: miTiTebebi mis mier gaicema saqmianad, mokled da pirdapir. miTiTebis toni lakonuria, momTxovni da mbrZanebluric,
Seqeba
an
gakicxva
mTlianad
subieqturia,
liderSi
`Caketilia~ mTeli jgufuri informacia. avtoritaruli lideroba rogorc aRvniSneT, gulisxmobs Zalauflebis mniSvnelovan monopolizebas. lideri erTpirovnulad ayalibebs jgufis (sazogadoebis) miznebs da gansazRvravs maTi
miRwevis
saSualebebs.
yvela
kavSiri
jgufSi,
romelic
Sekrebiali
lideris garSemo. masSi (e.i. liderSi) gaivlis da mis mier kontroldeba. xelmZRvanelobis
formebs
Soris
upiratesoba
eniWeba
administrirebas.
urTierToba avtoritarul lidersa da mis garSemomyofTa Soris naklebadaa keTilganwyobili da miT umetes, megobruli. umetes wilad es urTierToba daZabulia da zogjer ki mtrulic. pluralisturi
avtoritarizmis
arseboba
postsocialistur
sazogadoebaSi ramdenime umwvaves problemas ukavSirdeba. pirveli,
igi
TavisTavSi
Seicavs
totalitaruli
struqturebis
konservirebis saSiSroebas. es saSiSroeba rom ar iqces realobad, amisaTvis saWiroa Semdegi damcavi meqanizmebis arseboba: a)
ganviTarebuli
mmarTvelis)
xelSi
parlamentarizmi,
Tavmoyrili
Zlieri
prezidentis aRmasrulebeli
(avtoritaruli xelisufleba,
romelic orientirebulia sabazro reformebis gatarebaze, saSualebas miscems saxelmwifos meTaurs miiRos umniSvnelovanesi masStaburi gadawyvetilebani.
amasTanave,
mas
oponirebas
unda
uwevdes
parlamenti,
romlis
daTxovnis
uflebac prezidents ar unda hqondes; b) Tavisufali presa, romelic liberaluri avtoritaruli reJimis pirobebSiac unda inarCunebdes demokratiul principebs; g)
mravalpartiuloba
[saqarTveloSi
amJamad
mravali
aTeuli
politikuri partiaa, gaerTianeba da moZraoba arsebobs. samwuxarod, aseTi politikuri palitra imdenad politikuri kulturis gamovlena ki ar aris, ramdenadac
reaqciaa
im
monopartiuli
da
erTnairazrovnul
situaciaze,
romelSiac aTwleulebis manZilze imyofeboda Cveni sazogadoeba. am mizeziT umetes SemTxvevaSi metad Wirs pilitikur Zalebs Soris konsesusis miRweva]. meore
problema
dakavSirebulia
dasavleTis
mxridan
postsocialisturi periodis avtoritaruli reJimisadmi metismetad frTxil da
eWvian
damokidebulebasTan,
aqedan
gamomdinare
konkretul
SedegebiT.
`avtoritarul reJims, romelic aviTarebs sabazro meurneobas kargi Sansi aqvs
imisa,
rom
droTa
ganmavlobaSi
transformirdes
pluralistur
demokratiad, magram amasTanave igi arasasurveli mezobeli iqneboda evropis TanamegobrobisaTvis. wvlilis
Setana
evropis
uSiSroebisa
SeuZliaT
da
ganviTarebis
pluralisturi
saqmeSi
demokratiisa
da
didi
sabazro
ekonomikis qveynebs~ [ix.: Jurn. Мировая экономика и международные отношения (МЭ И МО), 1991, Т 12, gv. 75]. _ aRniSnavs saerTaSoriso urTierTobebis samefo institutis (didi britaneTi) profesori j. pinderi. mesame
problema
mimarTulebas (veqtors).
ukavSirdeba
avtoritaruli
reJimis
ekonomikur
cnobilia, rom yovelgvari avtoritarizmi ar aris
ekonomikuri reformebis ganxorcielebis garanti. istoria icnobs mraval avtoritarul
reJimebs,
romlebic,
piriqiT,
aferxebdnen
progresul
ekonomikur gardaqmnebs. cnobilia, rom politikur demokratias ar SeuZlia arseboba sabazro ekonomikis gareSe, magram garkveuli periodis manZilze sabazro ekonomika SeiZleba funqcionirebdes politikuri demokratiis gareSe, Tu avtoritarul reJimis aucileblobaze vsaubrobT, xazi unda gavusvaT im garemoebas, liberaluri
rom
gvWirdeba
ara
avtoritaruli
ubralod
avtoritaruli
modernizmi,
reJimi,
romelic
aramed
mimarTulia
(orientirebulia) efeqtianad funqcionirebadi sabazro ekonomikuri sistemis Seqmnisaken. liberaluri avtoritarizmis mimarTulebis politikuri mmarTvelobis gansazRvris
sakiTxSi
umniSvnelovanes
rols
TamaSobs
samoqalaqo
sazogadoeba. saqarTveloSi
samoqalaqo
sazogadoeba
rogorc
sociumis
erT-erTi
sfero, jer mxolod Camoyalibebis sawyis etapze imyofeba da ar iZleva demokratiuli politikuri sistemis Seqmnis Zlier impulss. amasTanave, misi
Tanamedrove
mdgomareoba
ukve
gamoricxavs
totalitaruli
reJimisaken
sazogadoebis mobrunebis SesaZleblobas. meore mxriv, CvenTan xelisuflebis arsebobas
avtonomiuroba
socialur
baziss.
mdgomareobs.
misi
axasiaTebs
da
arsebobis
logika
xelisufleba
elitaruli
jgufebis
xalxs
igi
ar
raime
Zalauflebis
exmianeba
dakompleqtebis
saWiroebs
mxolod
sawyis
TviTSenaxvaSi
axali,
etapze
farTo
da
mmarTveli
am
procesis
damTavrebisTanave kvlavwarmoeba sazogadoebisagan xelisuflebis gaucxoeba moyveba.
vinaidan
Tanamedrove
sazogadoebis mxridan meqanizmebi
(da
ganuviTarebloba), mmarTvelobaze
pirobebSi
ar
arseboben
saxelmwifo xelisuflebaze
samoqalaqo
zemoqmedebis efeqtiani
amis
mizezia
Tavad
amitom
Zalze
realuria
liberalur
avtoritarul
SesaZlebloba,
romelmac
garegnulad
gadasvlis
samoqalaqo
sazogadoebis
demokratiasTan miaxloebuli formac ki SeiZleba miiRos. amdenad, amocana Cveni azriT, mdgomareobs ara imaSi, rom xelaRebiT uarvyoT es CvenTvis Tundac arasasurveli SesaZlebloba, aramed imaSi, rom Rrmad SeviswavloT igi,
da
rac
mTavaria,
avtoritarizmis
im
optimaluri
modelis
arCevani
gavakeToT
sasargeblod,
liberaluri
romelic
maqsimalurad
dagvaaxlovebs demokratiuli politikuri sistemisa da sabazro ekonomikis Seqmnis mizanTan. avtoritarizmi, Cveni gagebiT, mxolod formaa. mTavari ki aris misi Sinaarsi, anu im cvlilebaTa faqtori, romliskenac warimarTeba liberaluri avtoritaruli reJimis mTeli `muSaoba~. SevecdebiT
meti
postsocialisturi
TvalsaCinoebisaTvis
sazogadoebis
sqemis
ganviTarebis
saxiT
CamovayaliboT
hipoTezuri
modelebi
Tanamedrove etapze [ix.: danarTi #3]. sqemaSi mocemuli oTxi modelidan yvelaze idealuri, ra Tqma unda, pirvelia,
magram
uaxloesi
warsulisa
da
amJamad
Seqmnili
pirobebis
gaTvaliswinebiT yvelaze realuri da qmedunariani ki aris meore modeli, romlis ganviTarebas droTa ganmavlobaSi SesaZlebelia da aucileblad unda mohyves
efeqtianad
funqcionirebad
sabazro
ekonomikaze
damyarebuli
demokratiul-politikur sistemaze gadasvla. qarTuli
politikuri
sistemis
modernizaciis
procesi
sul
ufro
mzardi problemebis winaSe dgeba, rac metismetad aramyar da Seuqcevad xasiaTs iRebs. amdenad, aucilebeli xdeba gamorkveva, miznebisa
romlebic da
reformebis
Sedegebis
CaSlas
im
mizezebisa da
uwyobs
urTierTdacilebas
xels
iwvevs,
da
faqtorebis gardaqmnaTa
postkomunisturi
sazogadoebis midernizaciis rogorc zogadi, aseve TiToeuli qveynisaTvis damaxasiaTebeli
erovnuli,
gauTvaliswineblad
kulturul-religiuri
SeuZlebelia
reformaTa
istoriuli
specifikis
efeqturi
programis
formulireba. dasavleTisa da aRmosavleTis qveynebSi sazogadoebis modernizaciis procesebisagan gansxvavebiT postkomunistur qveynebSi mimdinare igive procesi
rigi
TaviseburebebiT
specifikuria, moepoveba.
xolo
xasiaTdeba.
pirveli,
am
ganviTarebis
meqanizms
istoriulad
saqarTvelo,
iseve
rogorc
sxva
sazogadoebaTa
buneba
analogi
postkomunisturi
qveynebi
ar ar
warmoadgenen tradiciul sazogadoebas pirdapiri gagebiT, Tumca gaaCnia misi zogierTi niSan-Tviseba. postkomunistur
sazogadoebaTa
evoluciis
meqanizmi
dafuZnebulia
SinaarsiT tradicionalistur, xolo formiT socialistur faseulobebze. komunistur reJimTa daxasiaTeba SeiZleba, rogorc samobilizacio reJimebis. isini
cdilobdnen
alternatiuli
SeeqmnaT
formebi
adamianis
sistemis
antikapitalizmi
kerZod,
kerZo
konkurenciaze,
imdroindeli
uaris
evoluciis
uTanasworobaze,
individualizmis
gancalkevebaze,
cxovelqmedebisaTvis.
gamovlinda
sakuTrebaze,
kapitalisturi
TqmiT.
socialuri
samobilizacio
universalur
bazris
ideologiaze,
sazogadoebis meqanizmze.
TviTregulirebaze,
politikasa
evoluciis
da
ekonomikis
bunebriv-istoiuli
meqanizmebis ignorireba ganapiroba adamianTa mobilizaciis iseTi politikuristoriuli saSualebebis gamoyeneba, rogoricaa: mosaxleobis gamudmebuli ideologiuri
damuSaveba,
politikuri
erTianobis
faseulobaTa
kultivireba,
sxvagvarad
moazrovneTa
miRweva,
klasobriv
winaaRmdeg
brZola,
politikuri miTebis, represiebis gamoyeneba, masobrivi komunisturi partiisa da Zlieri saxelmwifos daxmarebiT sazogadoebrivi cnobierebis totaluri manipulireba da mniSvnelovan warmatebaTa miRwevis saSualebas iZleoda. TumcaRa, SesaZleblobebi sistemisa, romelic eyrdnoba ara individTa interesebisa da moTxovnilebebis bunebriv ganviTarebas aramed umorCilebs maT koleqtiur nebasa da miznebs, sakmaod SezRudulia. samobilizacio sistemaTa socialuri evoluciis meqanizmis wamyvani konstruqcia
aris
saxelisuflebo
struqturebi,
da
pirvel
yovlisa,
komunisturi partia, romelic flobda xelisuflebis, kadrebis, resursebis ganawilebis, WeSmaritebis dadgenis monopolias, partia, romelic Seezarda saxelmwifos, akontrolebda adamianis cxovelqmedebis yvela sferos. 50-iani wlebidan moyolebuli postkomunisturi sazogadoebis modernizaciis cdebi warumateblad mTavrdeboda swored imitom, rom isini ar exeboda sistemis bazisur principebs, postkomunisturi sazogadoebis reformirebis logika moiTxovs ara politikuri da ekonomikuri urTierTobebis liberalizacias, aramed axali bazisis praqtikulad Seqmnas da totalitarul-avtoritaruli struqturebis evoluciur daZlevas. meore, zogadad, tradiciuli sazogadoebis Tanamedrove sazogadoebad gardaqmnis
msoflio
praqtika
warmoSva
iseTma
socialur-ekonomikurma,
samarTlebrivma da kulturulma pirobebma, rogoricaa sasaqonlo warmoeba, bazari,
samarTlebrivi
romelTac
aqvT
saxelmwifos
danergili
elementebi,
teqnologiur,
faseulobaTa
materialur
da
sistemebi, politikur
siaxleebTan adaptaciis unari (yvelaze ukeT es unari aRmoaCina da gaiTavisa
protestantulma eTikam da budizmma), radgan postkoministur qveynebSi aseTi wanamZRvrebi
ar
arsebobs,
modernizebis
procesis
pirobebSi
mmarTveli
elitisa da masebis ideologia da religiuri moqmedeba mkveTrad gansxvavdeba erTmaneTisagan. sazogadoebaze
es
imiT
aris
warmodgena
ganpirobebuli,
uyalibdebaT
ara
rom
maT
realurad
Tanamedrove
funqcionirebadi
struqturebis, aramed umeteswilad dasavluri modelebis analogiis, anda samarTliani
sazogadoebis
Taobaze
sakuTari
Sexedulebebis
safuZvelze.
aqedan gamomdinare cxadia, rom postkomunistur qveynebSi ar arsebobs rigi civilizaciuri wanamZRvrebi, rac zRudavs modernizaciis SesaZleblobebs. mesame, Zveli sistemis wamyvani konstruqciis `kompartia-saxelmwifo~ rRvevam identurobis krizisi warmoqmna, vinaidan swored am konstruqciis saSualebiT
axdenda
monawileobas.
aman
mosaxleoba gazarda
sazogadoebriv
sazogadoebis
cxovrebaSi
socialuri
CarTvasa
da
daZabuloba
da
konfliqtisadmi midrekileba, ramac Tavis mxriv, reformatoruli procesi aramyari, talRiseburi da uamarTavi gaxada. 80-iani
meoTxe,
wlebis
reformatorulma
Zalisxmevam
daadastura
saSiSroeba moZraobis Seqcevadobis Taobaze. es imiT aris ganpirobebuli, rom bevrisaTvis
ekonomikuri
egalitaristul
reformebi
faseulobebs,
rac
angrevs
samyaros
gansazRvravs
Cveul
sxvadasxva
suraTs,
socialuri
jgufis kulturul TviTmyofadobas. postkomunistur qveynebSi gatarebuli reformebi
ar
jdeba
Camoyalibebuli
mosaxleobis
mentalitetis
CarCoebSi.
ZiriTadi igi
masis
amZafrebs
istoriulad winaaRmdegobas
sazogadoebaSi realurad funqcionirebad, kulturul faseulobebsa da im socialur urTierTobaTa Soris, romlebic principulad axal _ sabazro _ safuZvelze yalibdeba. es yovelive sazogadoebis farTo fenebis arsebobis diskomfortsa da Zveli sistemis sayovelTao kritikis eiforiuli etapis Semdeg
reformebisadmi
negatiur
damokidebulebas
iwvevs.
amgvarad,
modernizaciis warmateba damokidebulia socio kulturul winaaRmdegobaTa daZlevaze. aRmosavleT da centraluri evropis qveynebma modernizacia gacilebiT adre
daiwyes,
amitom
postkomunisturi
maTi
gamocdileba
sazogadoebis
kanonzomierebani,
Tumca
saSualebas
transforaciisaTvis
es
kanonzomierebani,
gvaZlevs
davinaxoT
damaxasiaTebeli cxadia,
rigi
saqarTveloSi
specifikuri formiT vlindeba. cnobilma germanelma politologma r. darendorfma postkomunistur qveynebSi
mimdinare
politikuri
sistemis
modernizaciis
arsi
amgvarad
gansazRvra: `es periodi ar niSnavs da ar unda niSnavdes erTi sistemis Secvlas
meoriT.
Tavisuflebamde
azri
ar
mxolod
aqvs
socializmidan
daxurulidan
Ria
kapitalizmze
gadasvlas.
sazogadoebaze
gadasvlas
mivyavarT~ [Дарендорф Р. Модернизация и посткоммунистическое пространство. Минск, 1999, стр. 184 (пер. с немец. яз).]. Cven savsebiT viziarebT germaneli politologis
azrs
da
mxolod
SenarCuneba
imasRa
davumatebT,
dinamikuri
makroekonomikuri materialuri
da
wonasworobis
Ria
programebisa
realuri da
sazogadoebis
mdgomareobaSi
makrosocialisturi
mdgomareobis
gamefebuli
rom
SesaZlebelia
stabilurobis,
gaumjobesebisa
proeqtebisadmi
sistemis
da
warmoqmnili
mosaxleobis amiT
maTSi
daRlilobis
efeqtis daZlevis SemTxvevaSi. warmoqmnil winaaR,degobaTa daZleva savsebiT SesaZlebeli
gaxdeba
daqvemdebarebis,
ara
aramed
erTi
jgufis
sxvadasxva
interesebis
ZalTa
Soris
meorisadmi
dialogisa
da
TanamSromlobis sferoebis gafarToebis, urTierTSeTanxmebis miRwevis gziT. demokratiul didaTaa
sazogadoebaze
damokidebuli
gadasvla
imaze,
rom
da
misi
moaxerxebs
Semdgomi Tu
ara
stabiluroba politikuri
xelmZRvaneloba sazogadoebis farTo fenebis doneze Tavisi legitimurobis uzrunvelyofas,
opoziciis
organul
integrirebas
axal
demokratiul
institutebSi da masTan erTad sazogadoebis momavalze pasuxismgeblobis aRebas, ZiriTad politikur ZalTa Soris konsesusis miRwevas. stabilurobis
problema
gadaiWreba.
modernizaciis
socialuri
institutebs,
meqanizmebi
ki
procesze faqtoria,
kavSirebsa
romelic
angrevs
sazogadoebis
mzardi
totalitaruli axdens
Soris.
indentifikaciis
zrda
is
da
axali
dezintegraciisa
sistemis
sazogadoebrivi
ver
politikur
da
transformaciis
dapirispirebuloba
ekonomikuri
ganapirobebs
saSualebebiT
adrindel
formebs.
gavlenas
ganviTarebas
politikuri
da
pirobebSi.
arsebiT
politikur
progresi
iqmneba
arastabilurobis
mxolod
ekonomikur
da
umniSvnelovanesi
cxovrebis
politikur
ganviTarebasa da demokratizacias. cxovrebis donis amaRlebas, mosaxleobis ZiriTad moTxovnilebaTa dakmayofilebas namdvilad ZaluZs sazogadoebaSi konfliqturobisa saqarTveloSi
da
antagonizmis
konfliqtisa
da
xarisxis
antagonizmis
Semcireba
safuZveli
[samwuxarod,
arsebobs.
gaeros
ganviTarebis programis mudmivi koordinatori saqarTveloSi marko borsoti aRniSnavda: `sagangebod, xazgasmiT unda aRvniSno is faqti, rom ekonomikur zrdasTan erTad mniSvnelovnad gaizarda Semosavlis uTanabro ganawileba da Tu uaxloes momavalSi es mdgomareoba ar gamosworda, SemdgomSi es gaxdeba swored ekonomikis Semaferxebeli faqtori. garda amisa, udides problemas warmoadgens umuSevroba. Tu qveynis ekonomika ver SeZlebs am xalxisaTvis axali
samuSao
adgilebis
Seqmna,
SeiZleba
socialuri
arastabiluroba
ganviTardes (ix. `saqarTvelos respublika~ 12-13 dekemberi, 2000 w.)]. aRmosavleT evropis modernizebis praqtika gviCvenebs, rom etatikuri sistemis transformaciis problemis teqnokratiuli gadawyveta ekonomikuri meTodebis
(kapitaldabamdeba,
teqnologiebi)
safuZvelze
faseulobaTa
sistemis, fsiqologiis, azrovnebis tipis cvlilebebis garSe jerovan efeqts ar
iZleva,
gardamavali
sazogadoebis
faseulobaTa
sistema
ejaxeba
araadekvatur sistemas, romelic funqcionirebs sabazro safuZvelze, cudad axdens moqalaqeTa racionaluri ekonomikuri saqmianobis stimulirebas. garda
amisa unda SevexoT reformatorul procesSi ori sociokulturis nakadis urTierTsapirispiro kavSirs: erTi mxriv, masaobrivi utopiuri cnobiereba individebisa, romlebic gaTanasworebis ideiT cxovroben, da meores mxriv, im reformatorTa racionalizatoruli ideebi, romlebic mxars uWeren sabazro urTierTobebze
radikalur
gadasvlasa
da
saparlamento
demokratias.
masobriv cnobierebaSi egalitarul da sabazro orientaciaTa Soris brZola xdeba politikuri cnobierebis gaxleCis, adrindeli politikuri kavSirebisa da formebis rRvevis mizezi. modenrizaciis faseulobis
process
aTviseba,
simyares
rogoricaa
SesZens rac
bazari,
iseTi
universaluri
Tanamedrove
sazogadoebis
funqcionirebis safuZvelia. moqalaqis politikur demokratiul kulturas, rac aucilebelia samoqalaqo sazogadoebis Sesaqmnelad, sxva moqalaqeTa da kanonis
pativiscemas,
didad
gansazRvravs
da
ayalibebs
bazari,
farTo
gagebiT. bazari qmnis SeTanxmebis meqanizms sxvadasxva individebs (myidvelgamyidveli)
Soris,
interesTa
balanss,
sazogadoebis
integrirebulobas
(ekonomikur, qonebriv) gansxvavebaTa SenarCunebiT. amitom postsocialistur qveynebSi sabazro ekonomikaze gadasvla niSnavs socialur fenebad daSlis gardauvalobas, politikuri procesis xasiaTi didad iqneba damokidebuli sazogadoebisa socialuri
da
adamianebis
uTanasworobis
gaiTvaliswinon
es
adaptaciaze
mimarT,
problema
mniSvnelovani
reformatorulma
TavianT
politikaSi,
ekonomikuris Zalebma
kerZod
unda
ki
sajaro
mmarTvelobis Semdgom ganviTarebaSi. sazogadoebis
gaxleCa
sxvadasxva
subkulturebad,
rac
yalibdeba
mravalferovan faseulobaTa orientaciaze damyarebiT, zrdis saxelisuflebo struqturebis xasiaTidan
rols
gamomdinare
demokratiisken
gardamaval
xelisufleba
warmogvidgeba
Zaldatanebis
saSualeba,
romelic
sawinaaRmdego
tendenciebs.
meores
romelic
aerTianebs
rogorc
procesis
am
rogorc
konstruqciul
mxriv,
reformatoruli
etapze.
procesis
erTi
mxriv,
CarCoebSi
aqcevs
maorganizebeli
sxvadasxva
Zala,
nakads.
Tumca
modernizacia angrevs mmartvelobis Zvel struqturebs, masebis politikaSi monawileobis formebs, warmoSobs institucionalur kriziss, romelsac Tan sdevs legitimurobis krizisi. axali
saxelisuflebo
institutebis
Seqmna,
Sesabamisi
sajaro-
politikuri mmartvelobis Camoyalibeba, romlebmac unda asaxon cvlilebebi sazogadoebis
ekonomikur
da
socialur
sferoebSi,
unda
moxdes
demokratiuli meqanizmebis (Tavisufali arCevnebis, xmaTa patiosnad daTvlis, xelisuflebaTa
ganawilebis
principis,
kanonis
uzenaesobis
da
a.S.)
saSualebiT da konkretuli partiuli sistemis Camoyalibebis gziT. amasTan dakavSirebiT
saparlamento
demokratiaze
gadasvla,
rac
saxelisuflebo
struqturebis modernizaciis dominantur tendencias warmoadgens, gulismobs xelisuflebis sami urTierTgamawonasworebeli centris arsebobas, esenia:
parlamenti, mTavroba, prezidenti. xelisuflebis fragmentacia uzrunvelyofs SedarebiT politikur stabilurobas. xelisuflebis struqtura unda iyos moqnili,
vinaidan
xelisufleba
koncentrirdeba
da
gadanawildeba
sazogadoebis globalur problemaTa gadaWris procesSi da decentralizdeba adgilobriv amocanaTa ganxorcielebis dros. misi moqniloba ganisazRvreba ara marto sazogadoebis problemaTa aTvisebiTa da aRqmiT, aramed opoziciis gavleniT, rac demokratiuli sazogadoebis ganuyreli elementi da mimdinare gardaqmnaTa
Seuqcevadobis
xelisuflebisadmi
ndoba
faqtoria.
didadaa
Tanac
damokidebuli
legitimuroba
gatarebul
da
RonisZiebaTa
monacvleobaze, romelTa Sedegianoba (swrafad ukugeba) gaafarToebs axali reJimis momxreTa socialur bazas, e.i. Seamcirebs mowinaaRmdegeTa ricxvs. saqarTveloSi specifika
zemoT
dasaxelebul
demokratiisa
da
kanonzomierebaTa
sabazro
moqmedebis
urTierTobebze
gadasvlisas
ganisazRvreba imiT, rom es qveyana iseTi saxelmwifoebrivi warmonaqmnia, romelic
araerTgvarovan
sociokulturul
da
religiur
urTierTobebs
moicavs. mravalerovan warmonaqmnebSi demokratiaze gadasvlas, rogorc wesi, Tan sdevs erovnebaTSorisi konfliqtebebis gamwvaveba. rogorc ukanaskneli wlebis
movlenebma
dagvanaxes,
politikuri
sistemis
Tanamedrove
modernizaciisa, nacionalizmisa da separatizmis zrdis urTierTdamTxvevas Tan
sdevs
cxadyofs
ara
marto
90-ian
erovnebaTSorisi
wlebSi
datrialebuli
urTierTobebis
cxinvalis,
movlenebi,
javisa
afxazeTis
omi),
da
gamwvaveba
znauris aramed
(rasac
raionebSi politikuri
arastabilurobis, socialuri daZabulobisa da ukidursi nacionalizmisa da Sovinizmis
warmoqmna.
mmarTvelobiTi
aseT
sistemis
pirobebSi
Seqmna,
Zalian
romelic
mniSvnelovania
Seuferxeblad
iseTi
Seasrulebs
mosaxleobis konsolidaciis amocanebs. gardamaval
gardaqmnaTa
ganxorcielebisas
qarTuli
sazogadoeba
Taviseburad wyvets wamoWril problemebs, pasuxs scems drois moTxovnebs. gardamavali periodis procesebis arastabilurobisa da arabalansirebulobis universaluri parametrebi ar gvaZlevs saSualebas, gavakeToT movlenaTa detaluri prognozi, ganvsazRvroT mimdinare transformaciis Sedegebi. imave dros, SeiZleba iTqvas, mimdinare gardaqmnaTa xasiaTi da tempebi uSualodaa damokidebuli sazogadoebis mier ZiriTadi konfliqtebisa da modernizaciis winaaRmdegobis
daZlevaze.
postkomunistur
qarTul
sazogadoebas,
mis
politikur sistemas jer kidev win elis gardamavali periodis qveynebisaTvis damaxasiaTebeli krizisTa mTeli sistema. `modernis
sayovelTao
krizisTa
daregulirebis
cda
saqarTvelos
pirobebSi exeba im problemaTa gadaWras, romelTac specifikur-nacionaluri xasiaTi
aqvs
romelTac
da
surT
ganpirobebulia saqarTvelos
im
politikur
sazogadoebis
ZalTa
ganviTareba
dapirispirebiT nacionalisturi,
komunisturi da sxva modelis mixedviT. es kontrmodernistuli tendenciebi,
romlebic
arsebobs
dakavSirebuli
saqarTvelos
politikur
konkretuli
partiebis,
moZraobebis
(elitaruli),
warmoqmnili
elitaruli
dajgufebis
im
saxelmwifo
xelisuflebaSi
cxovrebaSi,
uSualod
aris
moRvaweobasTan, romlebsac gaaCniaT wona da gavlena politikur seqtorSi. mocemul SemTxvevaSi demokratiuli orientaciis SenarCuneba am ZalebTan brZolaSi
gulisxmobs
xelisuflebis
mier
politikuri
Tanmimdevrul konstruirebas, rac daadasturebs
wesrigis
demokratiis upiratesobas
da daeyrdnoba sazogadoebriv SexedulebaTa keTilgonivrulobas. am
dapirispirebaTa
garda
postkomunisturi
qarTuli
sazogadoeba
cdilobs gadaWras postmodernis rigi problemebic, romlebic, ZiriTadad, exeba
Tanamedrove
sainformacio
teqnologiebis
bazaze
Camoyalibebul
meqanizmebsa da urTierTobebs, rasac jer arsebiTi ganviTareba ar ganucdia. Tumca,
vlindebian
ra
politikuri
sivrcis
mniSvnelovan
sferoebSi,
es
konfliqtebi arsebiT gavlenas axdenen saxelmwifoebriv gadawyvetilebaTa miRebaze,
saxelmwifos
Sidaregionalur, maSasadame,
aseve
monawileobaze garkveulwilad
umniSvnelovanes
rogorc
saerTaSoriso
ucxoel
erovnebaTSoris, konfliqtebSi
partniorebTan
da
urTierTobis
daregulirebaSic. modernizaciis pirobebSi socialur da politikur procesTa maRali konfliqturoba gansazRvravs reformebis Catarebis, tradiciuli politikuri kulturis stereotipebis demokratizaciis procesebze gavlenis Sesustebis Tanmimdevrulobis da rac mTavaria, mmarTveli da opoziciuri elitis rolis amaRlebis,
dialogis
warmarTvis
da
Sexebis
wertilTa
gamovlenis
aucileblobas. am mxriv qarTuli sazogadoeba mniSvnelovan siZneleTa winaSe dgas,
radgan
misTvis
damaxasiaTebelia
elitis
ara
ideologiuri
(roca,
elitis ganzraxva farTo socialuri fenebis interesTa ganxorcielebaa), aramed
korporaciuli
gamijnva,
rac
cxadyofs
xelisuflebaSi
klasebis,
oligarqiuli dajgufebebisa da a.S. interesTa siWarbes. am tipis Sidaelitarul kavSirTa daZleva ganapirobebs demokratiuli tendenciebis ZiriTad mimarTulebebs Cveni qveynis ganviTarebaSi. saqarTveloSi modernizaciis pirveli wlebis gamocdilebam gamoavlina gardamavali periodis yvelaze rTuli problema, kerZod, sistemis dinamikuri wonasworobis, SenarCuneba
sxvadasxva ZalTa
demokratiisaken
socialuri
polarizaciis
Tanmimdevruli
jgufebis
pirobebSi.
gadasvlis
interesTa
qarTuli
optimaluri
balansis
sazogadoebis modelis
Zieba
SesamCnevad gaWirda. es mniSvnelovanwilad imiTac aixsneba, rom adrindeli modelis
krizisis
gamoiCina
mis
momavlis
gansazRvra.
kulturuli
pirobebSi
uaryofaSi,
magram
qarTuli
konfliqtis
sociokulturuli
sazogadoebam
nakadi,
araCveulebrivi
metismetad sazogadoebis
pirobebSi,
sadac
romelTagan
erTi
saWoWmano
erTsulovneba
gaxda
modernizeba erTmaneTs
sasurveli
mimdinareobs Seejaxa
orientirebulia
ori
dasavluri
liberaluri civilizaciis individualistur faseulobebze, meore ki, misi sapirispiro
aRmosavluri
civilizaciis
korporaciul-koleqtiur
faseulobebze. saqarTveloSi es ori sociokulturuli sistema xels uSlis, organulad
ver
exameba
talRiseburobas
da
erTmaneTs
Seqcevad
rac
tendenciebs
ganapirobebs qarTuli
cvlilebaTa
postsocialisturi
sazogadoebis transformaciis procesSi. individualistur
da
koleqtivistur
faseulobaTa
araorganuli
Sexameba gamowveulia saqarTvelos Sualeduri mdgomareobiT aRmosavleTsa da dasavleTs
Soris.
ganicdida
maT
saqarTvelo
gavlenas
da
Tavisi axerxebda
ganviTarebis mis
manZilze
evolucionirebas
xSirad sesxebis
(gadmoRebis) wyalobiT. aRmosavlur civilizaciebs faseulobaTa Tavdapirvelma dominantobam, rac ukavSirdeboda aqtiur savaWro, kulturul da religiur urTierTobaTa (qristianobis miReba) warmarTvas bizantiasa da ruseTTan, garkveuli daRi daasva sazogadoebis, cxovrebis wesis organizebis saSualebebs politikur faqtorTa
rolis
amaRlebas
sazogadoebis
ganviTarebaSi
ganapirobebda
sameurneo cxovrebis organizebac. patriarqaluri idealis SenarCunebusadmi miswrafebis kultivirebas axdenda marTlmadideblobac, romelic saxelmwifo religiad
gamocxadda
ax.w.aR. IV
s-Si, qristianul mimarTulebaTa
Soris
marTlmadidebloba konservatorulia rogorc msoflmxedveloba da yvelaze naklebad axdens qarTul sazogadoebis Seguebis stimulirebas cvlilebaTa mimarT.
aRmosavluri civilizaciis wyobis niSnebi qarTul sazogadoebis
cxovrebaSi gaZlierda arabTa (VII s), mongolTa (Sua saukuneebi) batonobis, iranTan da TurqeTTan mudmivi dapirispirebulobis dros. bizantiis
imperiis
dacemis
Semdeg
saqarTvelom
gaaqtiura
urTierTobebi ruseTTan da dasavleTTan. saqarTvelos modernizebis cdebi ganxorcielda daviT IV aRmaSeneblis, Tamar mefis, vaxtand VI-is da gansakuTrebiT qarTl-kaxeTis mefis erekle II-is dros. sayuradReboa
aRiniSnos,
rom
erekle
II
dainteresebuli
iyo
raTa
gaerRvia barbarosuli garemocva da evropuli kulturisaTvis eziarebina Tavisi xalxi. ruseTis moxele burnaSovi erekles Sesaxeb werda: `mefe erekle arafrisadmi
ise
ar
iswrafvis,
rogorc
Tavisi
xalxis
evropulad
gardaqmnisaken~ [ix.: Бурнашев С.Д. Картина Грузии и описание политического состояния царств Картлинского и Кахетинского. М., 1896, стр. 10]. swored amiT unda aixsnas is garemoeba, rom ereklem Tavis arCevani swored ruseTze SeaCera. erekle yoveli saSualebiT cdilobda gascnoboda evropis qveynebis mdgomareobas, sazogadoebriv da saxelmwifoebriv wyobilebas da sxva.
ereklem evropuli kulturis saqarTveloSi SemoRwevis gzad ruseTi airCia. cnobilia is garemoeba, rom qarTveli ufliswulebi xSirad iyvnen ruseTSi,
iq
swavlobdnen,
ecnobodnen
samxedro
saqmes,
saxelmwifoebrivi
wyobilebis sakiTxebs. erekle II-s mSvenivrad esmoda, rom dasavleT evropul kulturasTan ziarebisaTvis risTvisac
aucilebeli
man
iyo
ganaxorciela
ekonomikis
mTeli
ganviTarebis
rigi
RonisZiebebi
maRali
done.
ekonomikis
[iv.
surgulaZe, saqarTvelos politikur moZRvrebaTa istoriidan, Tb. 1986, gv. 233], politikis
[iv.
surgulaZe,
saqarTvelos
saxelmwifosa
da
samarTlis
istoriisaTvis, Tb. 1952, gv. 239], samarTlis [iqve, gv. 101, 102, 103, 104] da saxelmwifo mmarTvelobis [saqarTvelos siZveleni, (e. TayaiSvilis red). Tb. 1910, gv. 15-17] sferoebSi. Semdegi talRa qarTuli sazogadoebis modernizaciisa wamovida XIX s. meore
naxevridan,
politikur
da
periodi
kulturul
gardatexebiT. rogorebic
es
am
iyo:
xasiaTdeba
cxovrebaSi
mimarTebiT
moxda
saqarTvelos
qveynis
ganxorcielebuli
iseTi
SeerTeba
socialur-ekonomikur, mniSvnelovani
umniSvnelovanesi
ruseTTan,
movlenebi,
batonymobis
gauqmeba,
samxreT saqarTvelos teritoriaTa nawilis dabruneba, romelic samasi wlis ganmavlobaSi gamarjveba,
TurqeTs erovnuli
hqonda da
mitacebuli,
kapitalisturi
formaciis
socialur-ganmaTavisuflebeli
moZraobis
gaZliereba, mravalsaukunovani qarTuli kulturis aRorZineba da ganaxleba da a.S. XIX s. 69-89-iani wlebis burJuaziulma reformebma mTavari roli iTamaSes
saqarTvelos
Semdgomi
modernizaciis
procesSi.
modernizacia
ganxorcielda: agrarul urTierTobaTa [saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. V, Tb. 1990, gv. 192-295], mrewvelobis [iqve, gv. 270-295], samarTlebrivi sistemis [iqve, gv. 231-235], mmarTvelobisa da TviTmmarTvelobis [iqve, gv. 225-230, 243-250] sferoebSi.
Catarda
agreTve
samoqalaqo
reforma
[iqve,
gv.
236-242].
am
yvelaferma gadamwyveti gavlena moaxdina rogorc socialur urTierTobaTa xasiaTsa
da
materialur
politikur da
sulier
ZalTa
gadanawilebaze,
cxovrebaze,
aseve,
sazogadoebriv
qarTveli
azrze,
xalxis
zogadad,
da
sazogadoebriv moZraobaze, kerZod: axalma transformaciulma movlenebma, SeaRwies ra sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi, gamarjveba moipoves Zvelze. kapitalizmis sazogadoebrivma
ganviTarebis
moTxovnilebebma
safuZvelze drois
warmoqmnilma
Sesabamisi
Zireuli
axalma
gardaqmnebi
gamoiwvia qarTveli xalxis yofaSi, cnobierebasa da kulturaSi. qarTveli xalxis sulieri cxovrebis mravalsaukunovani ganviTarebis procesi XIX s. formiT erovnuli da SinaarsiT burJuaziul-demokratiuli kulturis SeqmniT damTavrda. qarTuli sazogadoebis modernizebis momdevno talRa dakavSirebulia saqarTvelos damoukidebeli respublikis CamoyalibebasTan (1918-1921 w.w.)
saqarTvelos demokratiulma respublikam 3 welze nakleb xans iarseba, magram es periodi xasiaTdeba erovnuli saxelmwifoebriobis aRdgenisa da ganmtkicebis
gzaze
mopovebuli
seriozuli
miRwevebiT.
am
periodis
upirvelesi amocana iyo Zveli saxelmwifo aparatis, arsebuli politikuri sistemis damsxvreva da axlis Seqmna. am amocanebis praqtikuli ganxorcieleba saqarTvelos damoukideblobis gamocxadebisTanave daiwyo. 1918 wlis 26 maiss, saqarTvelos erovnuli sabWos pirvelsave sxdomaze, Seiqmna
respublikuri
mTavroba. respublikis umaRlesi sakanonmdeblo da aRmasrulebeli xelisufleba sabolood Camoyalibda da erTmaneTs gaemijna. 1918 wlis oqtomberSi umaRles sakanonmdeblo organod gamocxadda axali wevrebiT Sevsebuli erovnuli sabWo,
romelsac
`saqarTvelos
parlamenti~
ewoda.
aRmasrulebeli
xelisufleba mTlianad gadaeca ministrTa kabinets. rogorc mTavroba, ise parlamenti saxelmwifo mmarTvelobis droebiT organos warmoadgenda. maTi erT-erTi ZiriTadi amocana iyo damfuZnebeli krebis arCevnebis momzadeba, magram adgilobrivi organoebis gareSe qveynis marTva SeuZlebeli iyo. amitom, jer kidev damfuZnebeli krebis arCevnebamde. TandaTanobiT Seiqmna
Camoyalibda
samazro
adgilobrivi
erobebi
da
mmarTvelobis
saqalaqo
organoTa
TviTmmarTvelobebi,
sistema.
romlebic
xelisuflebis umaRlesi organoebis RonisZiebebs uSualod axorcielebdnen. samazro
erobebi
da
saqalaqo
TviTmmarTvelobebi
demokratiul
organoebs warmoadgenen. damfuZnebeli
kreba
arCeul
iqna
1919
wlis
12
marts,
man
airCia
respublikis mTavroba. saqarTvelos demokratiuli respublikis saxelmwifoebrivi mSeneblobis procesi
dagvirgvinda
konstituciis
miRebiT.
konstitucia
damfuZnebelma
krebam 1921 wlis 21 Tebervals daamtkica. amrigad,
1921
wlis
konstitucia
saqarTvelos
saxelmwifoebriobis
ganviTarebis istoriaSi, politikuri sistemis modernizaciaSi dResac rCeba udidesi
mniSvnelobis
saxelmwifos
ZiriTadi
samarTlebriv kanonis
dokumentad,
srulyofil
da
igi
warmoadgenda
daxvewil
nimuSs.
misi
Sedgenisas gaTvaliswinebuli iyo rogorc msoflios sxvadasxva qveynebis konstitucionalizmis
gamocdileba,
ise
saqarTvelos
sinamdvilisTvis
damaxasiaTebeli kulturuli da sxva saxis Taviseburebani. amgvarad qveynis, modernizaciam yvela winapiroba Seuqmna saqarTveloSi sruliad axali tipis sajaro-politikuri
mmarTvelobis
Seqmnas.
politikuri
sistemis
modernizaciis mcdeloba ganxorcielda aseve sabWour periodSic. sayovelTaod
cnobilia,
rom
1921
wels
damoukidebeli
saxelmwifoebriobis gzaze Semdgari saqarTvelo aneqsirebuli iqna ruseTis
mier.
1921
wlis
damyarda
25
sabWoTa
Tebervals
samxedro
xelisufleba
da
okupaciis
Seiqmna
gziT
saqartvelos
saqarTveloSi socialisturi
respublika. mTeli Zalaufleba xelSi aiRo saqarTvelos ssr revoluciurma komitetma.
saqarTveloSi
Zirfesvianad arsebuli
Secvala
sajaro
sabWour
politikuri
tipis
modernizaciis
sistema
mmarTvelobis
arsi
da
da
mcdelobam
Sesabamisi,
xasiaTi,
am
qveyanaSi
kanonmdebloba
da
mosaxleobis mentaliteti. sabWourma saqarTvelom Tavisi pirveli konstitucia miiRo 1922 wlis 2 marts.
manamde
saxelmwifo-samarTlebriv
urTierTobebs
aregulirebda
saqarTvelos ssr. revkomebis dekretebi da sxva normatiuli aqtebi. SemdgomSi saqarTvelos ssr-Si miRebuli iqna sami konstitucia: 1927 wlis 4 aprils, 1937 wlis 13 Tebervals da 1978 wlis 15 aprils [dawvrilebiTi komentarebi sabWoTa
periodis
konstituciebis
Sesaxeb
ix.:
eremovi
g.
`sabWoTa
saqarTvelos konstituciebis ganviTarebis etapebi~, Tb. 1960; utiaSvili g. `saqarTvelos
respublikis
konstituciuri
wyoba~,
Tb.
1995;
cnobilaZe
p.
`saqarTvelos konstituciuri samarTali~. Tb. 1999, gv. 45-55]. miuxedavad
imisa,
rom
am
periodis
konstituciebSi
met-naklebad
asaxuli iyo saqarTvelosTvis damaxasiaTebeli Taviseburebani, politikuri sistemis
modernizaciis
saqarTvelos
mcdeloba,
umaRlesi
kanonSemoqmedebiTi faqtobrivad
ssr
isini
mainc
warmomadgenlobiTi
saqmianobis kavSiris
nayofad,
ar
SeiZleba
organoebis
radgan
damoukidebeli
yoveli
Sesabamisi
konstituciis
migvaCnia
avRniSnoT,
rom
saqarTvelos
mTavrobis
mier
miviCnioT
konstitucia
gadmoqarTulebul
analogias warmoadgenda. aucileblad demokratiuli
1918
wlidan
gamoCenilma
1921
wlamde
mcdelobebma,
gadmoenerga dasavluri faseulobebi da institutebi qarTul sazogadoebaSi, yvelaze
masStaburi
saqarTvelom
mainc
xasiaTi ver
SeZlo
miiRo
XX
s.
pirvel
liberaluri
naxevarSi.
civilizaciis
magram
faseulobebze
gadasvla. mocemulma garemoebam ganapiroba misi ganviTarebis cikluroba, politikuri kulturis ekleqtikuroba, ganviTarebadi sazogadoebis sindromi. saqarTvelos politikuri modernizebis Tavisebureba is aris, rom igi tardeba `zemodan~ da rogorc wesi, modernizebis impulsebi arsebobda sazogadoebis gareT. modernizaciis wanamZRvrebis araorganul formirebas iqamde mihyavda saqme,
rom
igi
mcdelobas,
gadaeWra
modernizaciis eTnosebis
warmoadgenda aseTi
Sida modeli
civilizaciuri
mxolod
da
problemebi
mxolod
xelisuflebis
warmoadgenda
sxvadasxvaobis
mmarTveli
saSualebiT,
saqarTveloSi
Sedegs,
risi
klasebis mcxovrebi
struqturuli
erTianobis uzrunvelyofa SeiZleba avtoritaruli (nawilis totalitaruli) xelisuflebiT. avtoritaruli modernizacia `zemodan~ mmarTvelma elitam moaxdina imisTvis,
raTa
gadmoetana
teqnologiuri
miRwevebi,
gadmoeRo
evropuli
politikuri, kulturuli institutebi da faseulobebi da daenerga qarTul niadagze ise, rom SenarCunebuliyo adrindeli sazogadoebrivi urTierTobebi. magram amasTan erTad iqmneboda winaaRmdegoba individualur faseulobaTa da tradiciuli tipis sazogadoebriv urTierTobaTa Soris. qarTuli
modernizaciis
erT-erT
mniSvnelovan
Taviseburebas
warmoadgens is, rom tradiciuli sazogadoeba, Tavisi fenebiTa da Temuri wyobiT, avtokratiaze dafuZnebuli politikuri sistema da maTi adekvaturi faseulobaTa erTianoba daingra, xolo Semdgomma evoluciam ver moaxerxa politikur,
ekonomikur
Camoyalibeba, iqneboda.
romelic
Sedegad,
TvalsazrisiTac
ki
da
socialur-kulturul
Tanamedrove
sazogadoebis
saqarTvelos
politikuri
xangrZlivi
drois
weswyobilebaTa
paradigmebis
Sesabamisi
sistema
istoriuli
ganmavlobaSi
ganicdida
iseT
uprecendento gardaqmnebs, romlebic modernizaciis `klasikuri~ modelis sxvadasxva variantebSic ki ver jdeba. Sesabamisad qarTuli modernizaciis procesTa Seswavlis nebismieri cda moiTxovs modernizaciis zogadi Teoriis mimarT
axlebur
midgomas
misi
zogierTi
sistemis,
rogorc
debulebis
gaazrebasa
da
ganviTarebas. politikuri winsvliTi
procesis
talRiseburis
adaptireba-transformirebis
da
analizi,
ara
xazobriv-
gansakuTrebiT
Sedegiania saqarTvelos evoluciuri sqemis aRwerisas, romlis istoriaSic SedarebiTi liberalizaciis talRebi araerTxel Seicvala antiliberaluri kontrmodernizaciis talRebiT. amasTan
dakavSirebiT
ganvixiloT
mizanSewonilad
saqarTveloSi
politikuri
mogvaCnia,
transformaciis
ufro
Rrmad
talRiseburi
ciklebis genezisi da zogierTi Tavisebureba, aseve politikuri sistemis ganviTarebis mniSvneloba awmyosa da momavalSi. rogorc saqarTveloSi
sazogadoebis mimdinare
modernizaciis
am
processac
yovel zogad
konkretul
SemTxvevas,
maCveneblebTan
erTad
ganmasxvavebeli specifikuri niSan-Tvisebebi gaaCnia. maT Soris, pirvel rigSi, gamoirCeva
qarTuli
modernizaciis
zedmetad
xangrZlivoba,
droSi
gaweliloba. Semdegi
Tavisebureba,
rac
saqarTvelos
modrenizebis
process
axasiaTebs, aris periodulad saxelmwifos modernizaciisa da sazogadoebis modernizaciis
procesebis
sxvadasxva
mxares
warmarTva.
saqarTveloSi
samoqalaqo sazogadoebis ganuviTareblobisa da saxelmwifos gansakuTrebuli rolis gamo, farTo sazogadoebrivi gardaqmnebi mudmivad icvleba an TviT saxelmwifos, an mxolod im sferoebis transformaciiT, romlebTanac uSualo urTierToba
aqvs,
esenia:
biurokratiuli
ekonomikis saxelmwifo speqtri da a.S.
aparati,
represiuli
organoebi,
kidev erTi zogadi Tavisebureba, rac axasiaTebs saqarTvelos swrafvas Tanamedroveobisaken, dafaruli
mdgomareobs
kulturuli
da
sazogadoebaSi
ideur-politikuri
didi
xnis
da
ganxeTqilebis
Rrmad
arsebobaSi
modernizaciis gansazRvruli fazebisa da rogorc TviT politikuri sistemis, aseve mTlianad sazogadoebis momavali evoluciuri cvlilebebis ZiriTad mimarTulebaTa mimarT. es Tviseba mTelma rigma mkvlevarebma aRniSnes. politikuri sistemis adaptireba-transformirebis Semdegi Tavisebureba gaxlavT
is,
gansxvavebiT
rom
sxva
qveynebisa
saxelmwifos
ekisreba
Tu
civilizaciebis
gansakuTrebuli
standartebisagan
roli
modernizaciis
mimarTulebaTa gansazRvrasa da ganxorcielebaSi procesis yvela stadiaze. cxadia, saxelmwifo friad mniSvnelovan rols TamaSobs nebismieri sazogadoebis
transformaciaSi,
rogorc
misi
Tanmxlebi
da
Taviseburi
garanti. magram saqarTeloSi saxelmwifo (da pirvel yovlisa, misi umaRlesi xelisufleba) ise mkacrad akontrolebs modernizaciis process, rom igi warmogvidgeba rogorc mizani `revoluciebisa zemodan~, romlebic xSirad xorcieldeba
Zalovani
meTodebiT
da
ZiriTad
sazogadeobrivi
masis
miswrafebaTa sawinaaRmdegod. ganviTarebad sazogadoebaSi socialur cvlilebaTa meqanizmi ar aris dafuZnebuli individis interesebis, monacvleobis, winsvliTobis bunebriv moqmedebaze. rRveviT,
msgavs
naxtomiT
sazogadoebas
pirobebSi win,
axasiaTebs
sazogadoebis
rasac
ukan
wyvetisa
da
evolucia
daxeva
sdevs
rRvevis
xdeba Tan.
wyvetilad, ganviTarebad
tendenciaTa
sindromi
socialuri-ekonomikur da kulturul sferoebSi, aRmosavlur da dasavlur faseulobaTa ganviTarebis
araorganulma calkeul
Sexebam
etapebze
gamoiwvia
individualur
is,
rom
saqarTvelos
faseulobaTa
dominirebam
korporaciul-koleqtiur faseulobaTa mimarT mosaxleobis didi nawilis undobloba da diskomforti warmoSva. ruseTis mier saqarTvelos okupaciis da aneqsiis pirobebSi 1918 wlidan dawyebuli modernizaciis evoluciuri xasiaTi dairRva, Sewyda saqarTveloSi sakuTari
demokratiuli
tradiciis
TandaTanobiTi
momwifebis
procesi,
romelic sazogadoebrivi da adgilobrivi TviTmmarTvelobis gamocdilebas eyrdnoba, wyveta ganicada qarTuli parlamentis muSaobis gamocdilebamac. saqarTelos civilizebuli ganviTarebis araorganulobisa da Sualedurobis daZleva verc sabWoTa periodis modernizaciuli cdebiT moxerxda, komunisturi reJimis damyarebisTanave saqarTvelo, iseve rogorc sxva `sabWoTa respublikebi~, CarTuli iqna `sabWoTa samodernizacio procesSi~. modernizaciis sabWoTa modeli mTeli rigi TaviseburebebiT gamoirCeoda. sabWoTa kavSiris bolSevikuri industrializaciis Sedegad 39-iani wlebis avtoritarulma
modernizaciam
upiratesad
industriuli
sazogadoeba,
urbanistuli kultura warmoSva. magram sabWoTa sazogadoeba bevri iseTi
maCvenebliT, rogoricaa: ekonomikis struqtura, cxovrebis done, saxalxo meurneobis samoqalaqo dargebis teqnologiuri ganviTarebis xarisxi, da rac mTavaria,
faseulobaTa
dasavluri
sistema
industriuli
_
didad
sazogadoebisagan.
gansxvavdeboda saqme
is
imdroindeli
aris, rom
sabWouri
periodis modernizacia ar exeboda saqarTvelos sociokulturul dinamikas, piriqiT, aqtiurad nergavda da xels uwyobda mis imave saxiT ganviTarebas, mxolod
epiTetiT
respublikebis~
`socialisturi~.
msgavsad
xdeboda
saqarTveloSi, sazogadoebis
sxva
mTavari
`sabWoTa socialuri
struqturis glexuri sazogadoebis (Temis) rRveva. es gaxda im socialur ZalTa
ukmayofilebis
mizezi,
romlebic
saxelmwifosagan
socialur
garantiebsa da daxmarebas elodnen. sxvadasxva kulturisa da am kulturaTa warmomadgenlebis
Sejaxeba
sazogadoebrivi
sistemis
rRvevis
saSiSroebas
qmnida. misi mTlianobis SenarCuneba SeiZleboda an samoqalaqo mSvidobis Semdgomi gaRrmavebiTa da istoriuli ganviTarebis axali tipis mimarTulebiT Tanmimdevruli svliT, rac damyarebuli iqneboda ekonomikur TavisuflebaTa da
politikur
saqarTvelo erTad
demokratiaze,
sabWoTa
sakuTari
kavSirSi
an
totalitaruli
Semaval
survilisa
da
sxva
reJimis
nacionalur
politikur
damyarebiT.
respublikebTan
miswrafebaTa
miuxedavad
totalitaruli reJimis pirobebSi aRmoCnda. mmarTveli elita teqnologiuri modernizaciis
ganxorcielebisas
dainteresebulia
faseulobaTa
koleqtivisturi sistemiT ara mxolod ideologiuri siwmindis SenarCunebis, aramed praqtikuli kuTxiTac. warmoebis saSualebis moumwifeblobis Sedegad gamowveuli adamianTa individualuri da sazogadoebrivi daculobis dabali done, kulturuli CamorCeniloba da demokratiuli tradiciebis uqonloba, gamowveuli
samoqalaqo
sazogadoebis
ganuviTareblobiT,
individis
cxovelqmedebis yvela sferoSi saxelmwifos Carevis xelsayrel pirobebs qmnida. axali tipis pirovnebis formirebis aucilebloba mmarTvel elitas aiZulebda, aqtiurad daenerga patriarqluri faseulobani (korporaciuloba, gaTanabrebuloba,
sazogadoebriv
interesTa
dominanturiba
piradulTan
SedarebiT). migvaCnia,
rom
postkomunisturi
sazogadoebis,
maT
Soris
qarTuli
sazogadoebis reformirebis specifikas mxolod is faqtori ar qmnis, rom isini sxva samobilizacio meqanizmze damyarebuli socialuri ganviTarebis arxSi iyvnen moqceulni. aranakleb mniSvnelovania isic, rom politikuri sistemis
Tanamedrove
modernizaciisaTvis
ar
hyofniT
mTeli
rigi
civilizaciuri wanamZRvrebi (momwifebuli samoqalaqo sazogadoeba, sabazro infrastruqturebi, demokratiuli tradiciebi). viTarebas isic amZafrebs, rom postsocialistur sxvadasxvagvari,
saqarTveloSi warmoSobiTac
SemWidroebul da
vadebSi
SinaarsiTac,
gvixdeba
amocanebis
sul
gadaWra
(sainformacio teqnologiebze gadasvla xorcieldeba kerZo urTierTobebis Seqmnis,
sabazro
ekonomikis
danergvis,
axali
politikuri
institutebis
daarsebisa da a.S. paralelurad). da Tu mxedvelobaSi miviRebT imas, rom
aseTi
gansxvavebuli
amocanebis
ZiriTadi
masis
naTlad
Tanamedrove
mosaxleobisa
cxovrebis
gadaWras
donis
SesamCnevi
saqarTveloSi
siRaribis
Tan
zRvars
sdevs
dacema
xolme [es
gamovlinda,
qvemoT
mosaxleobis
procesi
yvelaze
ZiriTadi
nawili
gasagebi
gaxdeba
imyofeba],
politikuri sistemis transformirebis teqnologiaTa moZiebis mniSvneloba. TumcaRa
saqarTvelosTvis
daZlevis
meqanizmis
mTavari
SemuSavebiT,
sociokulturul
radgan
swored
winaaRmdegobaTa
es
winaaRmdegobebi
gansazRvraven socialur cvlilebaTa SesaZleblobis arxebsa da saSualebebs. postkomunisturi sakiTxis
saqarTvelos
gadawyveta,
efeqturi
pirobebSi
modernizaciis
qveynisaTvis:
`wyvetis~
udides
rogori
strategia,
mniSvnelobas
strategia romlis
iZens
im
iqneba
yvelaze
drosac
irRveva
adrindeli politikuri institutebi da politikuri monawileobis formebi Tu TandaTanobiTi etapobrivi gardaqmnebisa, evoluciuri transformireba. Cven
vTvliT,
ganviTarebisaTvis gaTvaliswinebiT gardaqmnebis
rom
saqarTveloSi
damaxasiaTebeli ufro
modernizaciis
mTeli
gamarTlebuli
iqneba
politikuri
sistemis
strategia,
rigi
procesis
Taviseburebebis
TandaTanobiTi,
etapobrivi
TandaTanobiTi
adaptacia,
sabazro urTierTobebis frTxili danergva. tradiciuli
sazogadoebis,
maT
Soris
qarTuli
sazogadoebis
modernizacia mniSvnelovan finansur investiciebs saWiroebs. postkomunisturi sivrcis qveynebi sxvadasxva materialur wyaroebs iyeneben: erTni, ZiriTadad saerTaSoriso gaerTianebis daxmarebaze amyareben imeds, meoreni _ Sinagan resursebze da SesamCnevad zRudaven Sida momxmareblobas. Cveni
azriT,
Tanmimdevruli
saqarTveloSi
brZolis
korufciasTan
SemTxvevaSi
ukompromiso,
SesaZlebloba
efeqturi,
mogvecema
am
umniSvnelovanesi amocanis gadasaWrelad kompleqsuri midgoma gamoviyenoT. Tanamedrove saqarTveloSi gardamavali periodi es aris politikuri gziT zemodan transforirebis aqtiuri `dayovnebis~ situacia, rac moicavs politikuri
da
ekonomikuri
sistemis
struqturul
gardaqmnas,
axal
teqnologiur procesebSi CarTvis cdebs. saqarTveloSi demokratia TiTqmis savsebiT dasavleTidan gadmoRebul ideebs eyrdnoba, Tanamedrove saqarTvelo ruseTTan da sxva postkomunistur qveynebTan erTad xelovnuri, `implantirebuli~ demokratiis qveynad iqca, rac seriozuli Sinagani ryevebisagan dacvis garantias namdvilad ar iZleva. modernizaciis interesebis
balansis
gardauvali
Sedegia
darRveva.
imsxvreva
sxvadasxva
socialur
sazogadoebaSi
jgufTa
fesvgadgmuli
socialuri samarTlianobis modeli. politikuri aucilebelia
sistemis
ganisazRvros,
axlad Tu
dawyebuli
ramdenad
transformaciis
`saSiSni~
da
pirobebSi
mobilurni
arian
wamgebian mdgomareobaSi Cayenebuli jgufebi, da aqedan gamomdinare, moxdes maTi
wagebis
kompensacia.
SesaZleblobisdagvarad
winaaRmdegoba
gaewios
yvela, gansakuTrebiT, memarjvene an memarcxene politikur jgufebs. moxdes ekonomikuri mdgomareobis swrafi stabilizeba, ris safuZvelzec SesaZlebeli gaxdeba zegavlenis iseTi gavleniani jgufebis Seqmna, romelTac SeswevT kompromisze wasvlis unari. imgvari demokratiuli institutebis gaZliereba, pluralisturi zegavlenis
sazogadoebis
jgufebis,
Camoyalibeba,
organizebuli
sadac
jgufuri
politikuri
interesebis
procesebi
gamomxatveli
gaxdeba. moqnili da dinamikuri socialuri struqturis Camoyalibeba reformis warmatebis mniSvnelovani winapirobaa. amisaTvis aucilebelia saSualo klasis Camoyalibeba da gafarToeba. am procesSi
sazogadod,
ori
principulad
gansxvavebuli
etapi
SeiniSneba.
modernizaciis pirvel etapze Zlierdeba socialuri diferenciacia. pirvel rigSi, es xdeba socialur keTildReobaTa ganawilebisa da gadanawilebis stiqiuri
procesebis
gaZlierebis
xarjze.
am
procesebs
socialuri
uTanasworobis (mdidrebi ufro mdidrdebian, Raribebi ki _ Raribdebian) gaZlierebamde mivyavarT. meore etapze, gardamavali periodis damTavrebis Semdeg,
uTanasworoba
mcirdeba
ekonomikaSi
struqturuli
cvlilebebis,
samecniero-teqnikuri ganviTarebis, mosaxleobis ganaTlebis donis amaRlebis Sedegad, rac amsubuqebs aqtiuri gadanawilebis (upirvelesad sagadasaxado( politikis vertikalur mobilurobas. Tuki gardamavali periodis dasasruls saSualo klasis gafarToebam da diferenciaciis Semcirebam ver gaikafa gza, warmoiSva
ekonomikurad
araefeqturi
`iracionalur-modernizebuli~
da
socialurad
sazogadoeba
arastabiluri
[Tanamedrove
etapze
saqarTveloSi SeimCneva `iracionalur-modernizaciuli~ sazogadoebis niSnebi, romlebic
socialuri
arastabilurobiT
gamoirCeva.
ekonomikasa
da
politikaSi negatiuri procesebis gaRrmaveba `iracionalur-modernizaciuri~ sazogadoeba sul axlo momavalSi SeiZleba Camoyalibdes. Cveni prognozebiT es 3-5 weliwadSi moxdeba]. saqarTveloSi Tanamedrove etapze SeimCneva saSualo klasSi Semaval biznesmenTa, calkeul fenaTa
kategoriaTa,
formirebis
pirobebSi
es
potenciuri saerTo
mewarmeTa,
menejerTa,
maRalkvalificiur
susti
tendencia
Semadgeneli
tendencia.
muSaTa
magram
winaaRmdegobrivia, elementebis
socialuri-politikuri
daaxloebisaTvis
samecniero-teqnikuri
aucilebeli
anu
calkeul
postsabWoTa radganac
sxvadasxva
interesebi iseTi
_
ar
inteligenciis socialur
saqarTvelos
saSualo
klasis
socialuri
fenebis
aris
kriteriumebiT,
gamagrebuli rogorebicaa:
Semosavlebis done da profesiis prestiJuloba. postkomunisturi zemoganxiluli
analizidan
saqarTvelos gamomdinare
politikuri SeiZleba
gakeTdes
ganviTarebis daskvna,
rom
qarTul sazogadoebaSi viTardeba ambivalenturi [ambivalenturoba (ambi. amphi _ berZn. ormagoba da laTinurad valentia _ Zala) _ sxvadasxva procesebis, grZnobebis, movlenebis ormagoba. ix.: Словарь иностранных слов. М., стр. 31] xasiaTis procesi, erTdroulad modernizatoruli da antimodernizatorulia. pirveladi
tendencia
gamoixateba
politikur
cxovrebaSi socialur
jgufTa da individTa monawileobis gafarToebiT, tradiciuli politikuri elitis dasustebiTa da misi legitimurobis TandaTanobiTi dakargviT. meore tendencia
ki
specifikuri
_
politikuri
formiT.
es
sistemis
specifika
modernizaciis
Cans
politikuri
ganxorcielebis
elitis
saqmianobis
avtoritarul meTodebsa da mentalitetSi, rac saSualebas iZleva brZanebis mxolod
calmxrivi
_
zevidan
qveviT
_
moZraobisa
im
dros,
roca
gadawyvetilebis miRebis xasiaTi Caketilia. postkomunisturi saqarTvelos politikuri sistema warmoadgens hibridizaciis gansakuTrebul nairsaxeobas, romelSic Sexamebulia demokratiuli da avtoritaruli institutebi, normebi da faseulobebi. Tanamedrove qarTuli sazogadoebis cxovelqmedebis sxvadasxba sferos mdgomareobis
analizidan
modernizacias
Tan
legitimurobis
Sesusteba
ar
gamomdinare
axlavs (es
SeiZleba
politikur procesi
davaskvnaT,
struqturaTa
kargad
ikveTeba
rom
stabilizacia. postkomunistur
saqarTveloSi), xelisuflebis mier damatebiTi socialuri, materialuri da saerTaSoriso mxardaWeris gamalebuli Zieba damaxasiaTebeli da tipiuria ara marto
saqarTvelosTvis,
aramed
yvela
gardamaval
periodSi
myofi
postkomunisturi saxelmwifoebisaTvis. Cveni
zriT,
modernizacias
postsabWoTa
aqtiurad
saqarTvelos
uSlis
xels
politikuri
politikuri
sistemis
paternalizmi
[paternalizmi _ (laT. paternum _ mamis, mamiseuli) Cveni gamokvlevis mixedviT aixsneba rogorc politikuri mzrunveloba. ix.: Словарь иностранных слов. М., стр. 397] da klientelizmi [klientelizmi _ (laT. Clientela) klientebis erToblioba, socialuri damokidebulebis forma, monobis msgavsi. ix.: iqve, gv. 230]. saqarTveloSi samoqalaqo sazogadoebis infrastruqturebis sisuste da calkeuli
fenebis
mravalricxovan
TviTgamoxatvis elitarul
saSualebaTa
jgufTa
ararseboba
CamoyalibebiT.
kompensirdeba sazogadoebrivi
pluralizis ganviTarebis naclad yalibdeba da swrafi tempiT viTardeba elitaruli korporativizmi. gardamaval politikur sistemaSi demokratiuli politikuri procesis ganviTareba da mis Sedegad sazogadoebriv-saxelmwifoebrivi wyobisa da yofis damkvidreba arsebiTad damokidebulia politikur elitasa da politikur liderobaze,
politikuri
sistemis
im
mniSvnelovan
struqturul
komponentebze, romlebic gardamaval periodSi gansakuTrebul funqcionalur datvirTvas
iReben.
gardamavali
periodisaTvis
damaxasiaTebel
pirobebSi,
romelic
SeiZleba
gamovlindes
garkveuli
politikuri
Zalebis
da
sazogadoebis sxvadasxva fenebis dapirsiperbiT, destruqciuli moqmedebebiT, nihilisturi ganwyobiT, kanondarRvevebiT, samoqalaqo uTanxmoebiT da a.S. politikuri
elitis
Tvisobriv
maxasiaTeblebs
da
politikuri
lideris
figuras udidesi mniSvneloba aqvs. gardamaval periodSi maTi ZiriTadi amocanebia: 1.
qmediTi,
efeqturi
sajaro-politikuri
sistemis
(mmarTvelobis)
Camoyalibeba; 2. demokratiuli gardaqmnis ganxorcieleba, demokratizaciis procesis Tanmimdevruli
ganviTareba,
gafarToeba
da
miRweuli
damyareba
da
dadebiTi
Sedegebis damkvidreba; 3.
konstituciuri
wesrigis
mis
safuZvelze
saxelmwifoebrivi stabilurobis ganmtkiceba; 4. saxelmwifo da sazogadoebrivi marTvis optimaluri sistemis Seqmna, profesional da kompetentur mmarTvelTa racionaluri ganawileba saxelmwifo da sazogadoebrivi saqmianobis yvela ubanze; 5. strategiuli
mimarTulebis
gansazRvra
sagareo
da
saSinao
politikis orientirebis mkafiod CamoyalibebiT; 6. eris konsolidacia saerTo miznis da interesebis garSemo; 7. konsesualuri
atmosferos
Seqmna
qveyanaSi
moqmedi
politikuri
Zalebis konstruqciuli TanamSromlobis uzrunvelyofa. elitis
warmatebul
saqmianobas
gansakuTrebuli
mniSvneloba
aqvs
sazogadoebrivi wyobis, politikuri sistemis SecvlasTan dakavSirebiT. sabWoTa kavSiris daSlisa da saqarTvelos damoukideblobis mopovebis Semdeg qveynis elitarul SemadgenlobaSi arsebiTi cvlilebebi moxda. 1989 wlis oqtomberSi qveynis saTaveSi movida `mrgvali magida _ Tavisufali saqarTvelo~ zviad gamsaxurdias meTaurobiT. xelisufleba mTlianad axali pirebiT dakompleqtda. samwuxarod, is ver aRmoCnda konsensusunariani da kompetenturi. urTierTqiSpobam da unayofo aqtiurobam daasusta igi da misma moRvaweobam SesamCnevi elitam
gadamwyveti iyo
elitaruli
faqtobrivad
amocanebs,
gavlena
Tavi
radikalurad
ver
moaxdina
Semadgenlobis ver ver
gaarTva
sazogadoebis
arakompetenturoba.
gardamavali
gardaqmna
cxovrebaze.
verc
amis
periodis
saxelmwifo
gamo,
sastarto manqanis
funqcionireba da verc swori politikuri kursis gansazRvra moaxerxa. gardamavali
periodis
urTulesi
socialur-ekonomikuri,
politikuri,
kulturuli procesebis regulireba Znelad gadamwyveti amocana aRmoCnda mmarTveli elitisaTvis, romelic komunistebis Semdeg samTavrobo politikur Zalad iqca.
gamocdilebis uqonlobas da dabal profesionalizms emateboda is, rom saqarTvelo faqtobrivad izolirebuli aRmoCnda gare samyarodan da misTvis ucxo iyo is meqanizmebi, romlebic sazogadoebriv urTierTobebs imgvarad aregulireben, rom moxsniliyo arsebuli winaaRmdegobebi da siZneleebi. axali elitis mTeli energia da yuradReba partiul
da
sazogadoebriv
brZolaze.
gadatanili iyo Sida
sabazro
ekonomikis
principebze
gadasvlis programis SemuSaveba, demokratiuli politikuri institutebis Camoyalibeba,
Zvelis
ngrevis
paralelurad
axlis
mSenebloba,
amisaTvis
xalxis uzarmazari SemoqmedebiTi energiis mobilizeba da yvelaze mTavari, im erTsulovnebis SenarCuneba, rac 80-iani wlebis erovnuli moZraobisaTvis iyo damaxasiaTebeli, imdroindelma mmarTvelma elitam ver SeZlo, ver SeinarCuna erTianoba da urTierTbrZola kulminaciamde miiyvana. xalxi, romelic imediT Sehyurebda mmarTvel elitas, motyuebuli darCa. 1992 w. ianvarSi mmarTvelobis saWes samxedro gadatrialebis gziT mosuli mcirericxovani naxevradkriminaluri jgufi daeufla. qveynis
elitaruli
struqturebis
da
Semadgenlobis
cvlilebebis
paralelurad cvlilebebi xdeboda mosaxleobis ganwyobaSi. imedismomcemi Zvrebi,
demokratiuli
marTva-gamgeblobaSi,
gardaqmnebi, msoflio
institucionaluri
TanamegobrobaSi,
cvlilebebi
civilizebuli
qveynis
samyaros
integraciis procesSi, trasekas, bisekis, navTobsadenebis da abreSumis gzis proeqtebSi
saqarTvelos
aqtiurad
Cabma,
civilizebul
samyarosTan
misi
kavSirurTierTobebis ganmtkiceba, adamianebs TandaTan ubrunebda optimistur rwemas
da
safuZvels
nihilisturi
ganwyobis
aclida
maT
aRmofxvris
uaryofiT
dawyebuli
ganwyobas. procesi
samwuxarod,
TavisTavad
ver
poulobs gagrZelebas. xelisuflebis patara Secdomac ki, swori politikuri kursidan da socialuri mizandasaxulobidan odnavi gadaxvevac ki, maSinve iwvevs am mavne movlenis recidivs da aorkecebs mis negatiur Sedegebs. ase moxda
Cvens
sinamdvileSic.
qveynis
damoukideblobis
sastarto
periodSi
xelisuflebis mcdari politikui kursis Sedegad warmoqmnili zneobrivi da samarTlebrivi nihilizmi, romelic garkveuli drois manZilze Semcirebis tendencias amJRavnebda, e. SevardnaZis mmarTvelobis dros sakmaod farTod iyo fesvgadgmuli da cxovrebis yvela sferoSi uaRresad maxinji formiT datova kvali. saqarTvelos gamovlinebiT garkveuli
iCens
cxovrebaSi Tavs.
nawilis
erT
uaryofiTi
Tanamedrove SemTxvevaSi
etapze
nihilizmi
aSkarad
damokidebuleba
Cans
mimdinare
sxvadasxva
sazogadoebis reformebis
kursisadmi. TvalnaTelia, agreTve, maTi nayofierebisadmi rwmenis uqonloba. meore
SemTxvevaSi
sazogadoebis
garkveuli
nawili
uaryofiT
damokidebulebas avlens mTlianad axali, mSenebares wyobisadmi, ar swams da ar sjera, rom transformirebadi sazogadoeba met sikeTes moitans, vidre is, romelic
daingra.
mesame
SemTxvevaSi
nihilizmi
Tavs
iCens
`Sokuri~
Terapiisadmi uaryofiTi ganwyobiT. sxva SemTxvevaSi nihilizmi calkeuli politikuri gadawyvetilebebisadmi daumorCileblobiT, an maTi kritikuli SefasebiT iCens Tavs. sakmaod farTo xasiaTi aqvs sazogadoebis didi nawilis uaryofiT
damokidebulebas
calkeuli
saxelmwifoebrivi
institutisadmi,
kerZod, Zalovani struqturebisa da pirvel rigSi policiisadmi. yvelaferi amis Sedegia is, rom ingreva sazogadoebis jansaRi sulieri da
zneobrivi
safuZvlebi,
maT
nacvlad
mkvidrdeba
merkanilizmi,
momxveWeloba, fulis kulti da korufcia. gansakuTrebiT am uaryofiTma procesebma
Tavi
safuZveli
iyo
iCina
“nacmoZraobis”
adamianebis
mmarTvelobis
uflebebis
periodSi
totaluri
darRveva
da
amis
qveyanaSi,
politikuri sistemis da kerZod, sajaro-politikuri mmarTvelobis ukiduresi deformacia,
usamarTlobis
masiurad
damkvidreba
da
rac
mniSvnelovania
elitaruli korufciis damkvidreba. gardamaval politikur sistemaSi Zalian mniSvnelovania individisa da sociumis politikuri kulturis formireba, romelic adeqvaturi iqneba im sazogadoebaSi, romlis Sesaqmnelad viTardeba politikuri procesi. sazogadoebis politikuri kulturis done arsebiT zegavlenas axdens am
sazogadoebis
amitom
maT
politikuri
politikuri
sistemis
urTierTkavSirSi procesebis
formirebasa
nebismieri
da
funqcionirebaze.
SeuTavsebloba
destabilizaciiT,
Tanxlebulia
demokratiuli
politikuri
sistemis mdgradi formebi sazogadoebis politikuri sistemis stabiluri funqcionirebis garantiaa da yvela Zalisxmeva unda moxmardes demokratiuli politikuri Tanacxovrebis wesebis, normebis, tradiciebis, faseulobebisa da RirebulebiTi orientaciebis Tavmoyra yovelTvis gamovlindeba garkveuli politikuri sistemis modelSi. magram vidre aseTi modeli Camoyalibdeba, manamde
erTdroulad
mimdinareobs
politikuri
sistemisa
da
Sesabamisi
politikuri kulturis qmnadobis procesi.. mimdinareobs igi sakmaod rTulad, rasac ganapirobebs politikuri kulturis done. totalitaruli da avtoritaruli tipis kulturis daZleba da axali demokratiuli politikuri kulturis damkvidreba, romelmac safuZveli unda gamoacalos saqarTvelos
mas Tu
xangrZlivi,
winaaRmdegobrivi
seriozulad
aqvs
miznad
da
mtkivneuli
dasaxuli
procesia.
demokratiuli
sazogadoebis da samarTlebrivi saxelmwifos aSeneba, axali politikuri kulturis gareSe, es mizani miuRwevelia, xolo aseTi kulturis Seqmna, ramdenad
TviTmyofadic
dagrovili
ar
unda
zogadmniSvnelovani
iyos
igi
moiTxovs
demokratiuli
kacobriobis
faseulobebis
mier
aTvisebas,
romelic unda mimdinareobdes uwyvetad da SemoqmedebiTi Ziebis gziT. Cvenma politikurma kulturam unda gaiTavisos iseTi Rirebulebebi, rogoricaa: pirovnebis politikuri
pativiscema, da
kanonisadmi
religiuri
morCileba,
Semwynarebloba;
azris
politikuri
gadawyvetis araZaladobrivi meTodebis prioriteti da a.S.
pluralizmi, problemebis
axali politikuri kulturis wyarod SeiZleba miviCnioT sabWouri politikuri kulturis garkveuli, progresuli nawili. sabWouri aucileblad ar iyo bolSevikuri, totalitaruli. masSi gansaxiereba hpova erovnuli kulturis
da
`xasiaTis~
bevrma
niSanma.
sabWouri
periodis
politikuri
kulturis niSnebi, ama Tu im formiT, axal politikur kulturaSi aris SemorCenili. ar wyarod
aris
gamoricxuli,
gamouCens
Zlieri
rom
axal
politikur
centralizebuli
kulturas
saxelmwifos
garkveul
nostalgia.
miT
ufro, roca saxelmwifos roli da mniSvneloba sruliad diskreditirebulia Tanamedrove saqarTveloSi. axali politikuri kulturis ZiriTadi wyaro, isvev rogorc yvela qveyanaSi,
iqneba,
adasturebs
sakuTari
is,
rom
politikuri
qmnadobis
praqtika.
procesSi
myofi
am
azris
siswores
politikuri
kultura
jerjerobiT zogierT aseT Taviseburebebs avlens, romlebic, damkvidrebis SemTxvevaSi, sasurvel Sedegs ar moitans. Tanamedrove Taviseburebebi: monawileobis rwmenisa
da
saqarTvelos
sustad dabali
politikur
ganviTarebuli statusi.
politikuri
kulturas
individualuroba,
konformiznisaken
principebis
axasiaTebs
meryeoba
Semdegi
politikuri
midrekileba,
(cvalebadoba).
ideuri
azrovnebis
ideologizireba. aratradiciuli Sexedulebebis ugulebelyofa, saxelmwifo da sazogadoebrivi marTvisagan xalxis ganrideba, profesional mmarTvelTa dabali kompetenturoba. egreT wodebuli “politikosebis” kulturis dabali done
saqarTveloSi
politikosTa
didi
nawilis
gaunaTlebloba,
SezRuduloba da primitiuloba aSkarad Cans da igrZnoba nebismieri donis forumze, sadac sazogadoebriv-politikuri cxovrebis aqtualuri problemebi ganixileba. maT axasiaTebs dabali politikuri kultura da viwro horizonti, zneobrivi
da
samarTlebrivi
nihilizmi
moqalaqeobrivi
poziciebis
ganuviTarebloba. pirovnebis uflebebisa da Tavisuflebebis deklarireba da realurobasTan Seusabamoba. zemoaRniSnuli
imaze
miuTiTebs,
rom
politikuri
kulturis
damkvidrebis procesi TviTdinebazea miSvebuli da Tu ase gagrZelda, Tu politikuri kulturis qmnadoba da pirovnebis socializacia civilizebuli sazogadoebisaTvis
adekvaturi
meqanizmebiT
ar
ganxorcieldeba,
eri
katastrofis winaze aRmoCndeba. saqarTvelos mniSvnelovanwilad
politikuri
sistemis
damokidebulia
ekonomikur
resursebs
struqtura.
Camoayalibos
reJimis
politikuri
modernizaciis unarze:
kontroli.
politikuri
moaSoros
Seqmnas
institutebi
perspeqtiva
Ria
da
ZiriTad
socialuri
kultura,
rac
uzrunvelyofs ZalauflebisaTvis brZolaSi sxvadasxva ZalTa politikuri metoqeobis
ormxriv
uSiSroebas.
aqtiurad
Seuwyos
xeli
saqarTveloSi
saSualo klasis swraf ganviTarebas, moaxdinos tradiciuli biurokratiuli sistemis
alternatiuli
efeqturi
adgilobrivi
TviTmmarTvelobisa
da
mmarTvelobis sistemis Camoyalibeba. Seqmnas difirincirebuli politikuri struqtura politikuri rolebisa da institutebis maRali specializaciiT, moaxdinos
centraluri
aqtivobis
sferos
kanonmdeblobis,
teritoriuli
da
administraciisa
funqciuri
da
politikuri
gafarToeba.
gaaZlieros
socialur jgufTa da individTa politikur cxovrebaSi CarTva; xeli Seuwyos racionaluri politikuri biurokratiis Camoyalibebas da a.S. politikuri
modernizacia
aris
politikuri
sistemis
unari,
ganuwyvetliv da efeqturad axerxebdes socialur mizanTa axal nimuSebTan adaptirebas da qmnides politikur institutebs, rac uzrunvelyof mTavrobasa sa
mosaxleobas
politikuri
Soris
dialogis
modernizaciia
ganvitarebasa da srulyofaze.
warmoebis
pirdapir
garantiasa
zemoqmedebs
da
sajaro
efeqturobas. mmarTvelobis
Tavi V konfliqtebis marTva sajaro-politikuri mmarTvelobis konteqstSi. 5.1 konfliqtebis arsi da xasiaTi. konfliqti ganisazRvreba, rogorc adamianTa urTierTobis safuZvelze subieqturi da obieqturi damokidebulebebis gamovlena. konfliqtebis Seswavla uZvelesi droidan mimdinareobs. dasavleTis sociologi da fsiqologi mecnierebi konfliqts ganixilaven, rogorc ganviTarebis saSualebas. ingliseli filosofosi da sociologi g. spenseri (1820-1903) konfliqts miiCnevda gardauval movlenad, romelic xels uwyobs socialur ganviTarebas. konfliqtebi warmoiqmneba indivedbs Soris urTierTobis procesSi amitom is imden xans arsebobs ramdeni adamianic. aRiniSneba rogorc pozitiuri aseve negatiuri konfliqtis roli sazogadoebaSi. pirveli mcdeloba konfliqtebis racionaluri ganxilvisa ekuTvnis uZvelesi drois filosofosebs. Tanamedrove mecnierebi Cikagos “adamianuri urTierTobebis” skolis avtorebi miiCneven, rom aucilebelia aviridoT konfliqti. aRiareben menejeris rols sxvadasxva jgufebs Soris daZabulobis aRmofxvris mTavar saSualebad. konfliqts ganixilaven, rogorc araefeqtur organizaciul marTvas da miiCneven, rom kargi urTierTobebis Camoyalibeba xels uSlis mis ganviTarebas. Cikagos skolis erT-erTma fuZemdebelma, socialuri fsiqologiis avtorma r. parkma konfliqti CarTo socialuri urTierTobebis ZiriTad saxeebTan: konkursi, adaptacia da asimilacia. misi Sexedulebebidan gamomdinare konkursi vlindeba socialur formaSi – brZola arsebobisTvis, romelic gadadis adaptaciis fazaSi, asimilirdeba da xels uwyobs TanamSromlobas. amerikeli sociologi l. kozeri, konfliqts ganixilavs, rogorc ideologiur gamovlinebas: miswrafeba, grZnobebi, socialuri jgufebis brZolas ZalauflebisaTvis, statusis gadanawilebisaTvis da a.S. manve SemogvTavaza pozitiur-funqcionaluri konfliqtis Teoria. me-20 saukunis 60-iani wlebis germaneli mecnieri r. darendorfi gamovida socialuri konfliqtebis ganxilviT, romelmac SemdgomSi “sazogadoebaSi konfliqtis modelebi”-s saxeli miiRo. konfliqtebi, rogorc socialuri urTierTobebi l. kozeris, k. bolindigis da sxvaTa naSromebSia ganxiluli. mniSvnelovnad migvaCnia ganvsazRvroT, rom konfliqti da Zaladoba sxvadasxva movlena da kategoriaa. 1908wels a. adlerma Camoayaliba “agresiis instiqtis” Teoria. am sakiTxs Sromebi miuZRvna z. froidma, man gaanaliza mogvianebiT adamianis “orbunebianoba” da mivida daskvnamde rom individi israfvis or instiqts Soris, esenia – sicocxle da sikvdili, anu siyvaruli da ngreva. agresiis da Zaladobis fenomenis Seswavla cxovelTa samyaroSi xdeba da mimdinareobs pirvelyofili Temuri wyobilebidan. individi Tu ki Tavdapirvelad arsebobisaTvis aucilebel sakvebs moipovebda da misi inteleqti sxva sagnebs ar swvdeboda, Semdeg, nel-nela daiwyo tomobrivi da Temobrivi sistemis Camoyalibeba, romelic saxelmwifo Camoyalibebis procesiT dasrulda da dRemde grZeldeba. aq ufro metad xdeba Zaladobisa
da agresiis gamovlineba da ZiriTadi saarsebo moTxovnilebis garda adamians gaunCnda liderobis, Zalauflebis da a.S. moTxovnileba, romlis dakmayofielbas igi umetes SemTxvevaSi Zalismieri meTodiT axorcielebda. mag.: dinastiuri omebi. amis TvalsaCino magaliTia, espaneTis dinastiuri omebi me-19 saukuneSi espaneTis burbonTa dinastias Soris. pirveli dinastiuri omi 1833wlis 4 oqtombers, ferdinand II-is sikvdilis Semdeg daiwyo, roca afsolutizmis momxre Tavadaznaurobam karl IV-is Svilis, don karlos ufrosis xelmZRvanelobiT moawyo ajanyeba q. talaveraSi maria kristinas (isabel II-s regenti) winaaRmdeg. is Seecada aeRo madridi, magram ajanyeba marcxiT damTavrda, rasac karlistTa moZraobis Seneleba mohyva. meore karlisturi omi 1872wels moewyo, ukve don karlos ufrosis SvilisSvilis don karlos umcrosis gasamefeblad. miuxedavad vatikanisa da evropis reaqciulad ganwyobili wreebis daxmarebisa maT SeZles kataloniisa da valensiis dapyroba, magram sabolood mainc marcxi ganicades. msgavsi faqtebi ki istoriaSi uamravia, dRes brZolis meTodebi ufro civilurma formebma Secvala, mag.: molaparakebebi, xelSekrulebebi, misiebi, elCebi da a.S. am SemTxvevaSi mosalodenelia faruli agresiis gamovlineba, romelic kargadaa SeniRbuli diplomatiuri statusiT. zogadad, XX saukunis mravali amerikeli mecnieri iziarebs im Teorias, rom agresiisa da Zaladobis aRkveTa an Seneleba SesaZlebelia bavSvis socializaciidan anu aRzrdidan gamomdinare. adamianis potencialis realizeba xdeba garemo faqtorebidan gamomdinare da misi xelisSemwyobia swavleba. meti yuradReba unda mivaqcioT aRzrdis sakiTxebs, garemo faqtors da pirad gamocdilebas. mecnierTa nawili miiCnevs, rom adamiani ar iTvleba yvelaze did agresorad. Tu winare istoriul am realobaSi arsebul faqtebs ganvixilavT, am debulebis WeSmaritebaSi eWvis Setanis SesaZlebloba gveqneba. adamianis sociokulturulma evoluciam gauswro biologiur-genetikurs. Tavdapirvelad adamiani ar gvevlineba moZaladed, magram arsebobisaTvis aucilebelma moTxovnilebebis dakmayofilebisaTvis zrunvam igi agresorad aqcia. winaaRmdeg SemTxvevaSi is mxolod mcenareuli sakvebiT unda dakmayofilebuliyo. droTa ganmavlobaSi, adamianTa ricxobrivi zrda am moTxovnas ver gauZlebda. am debulebidan gamomdinare SegviZlia davaskvnaT, rom konfliqti da agresia ganviTarebis ucilobeli Tanmxlebi movlenebia. Cven versad gaveqceviT maT da ver aviridebT, mTavaria viswavloT maTi marTvis, transformaciis meTodebi da is uaryofiTidan dadebiTisaken gadavrToT. dRes konfliqtebis kvlevis Catareba xdeba Rrmad da safuZvlianad, risTvisac saWiroa rigi sferoebis codna: (maTematika, istoria, pedagogika, samarTali, fsiqologia, sociologia, filosofia, samxedro saqme da a.S.) amJamad arsebobs konfliqtis mogvareba ramdenime xerxi: filosofiursocialuri, organizaciuli da individualur-fsiqologiuri. organizaciuli da sociologiuri tendencia konfliqtebis mogavrebis sakiTxSi mWidrodaa dakavSirebuli marTvis rig disciplinebTan: qcevis marTva, organizaciuli qceva da personalis marTva. saerTo am mmarTvis formebisa aris individualuri qceva. konfliqtologiis specifika imaSi mdgomareobs, rom is did yuradRebas uTmobs formirebis mizezs da winaaRmdegobebis ganviTarebas individebs da jgufebs Soris, maT gadazrdas
konfliqtSi, Seiswavlis prevenciis gzebsa da meTodebs konfliqtis warmoSobis marTvisaTvis. konfliqti da konfliqturi urTierTobebi farTod iqna ganxiluli: teqnikuri mimarulebidan (katastrofebis Teoria) socialurfilosofiur konteqstamde. konfliqturi situaciebis SeswavliT dainteresebuli iyo yvela drois moazrovne. filosofia, msoflio religiebi operireben konfliqtis ganmartebebs, rogorc wesrigisa da qaosis sawyisebze. istorikosebi cdiloben gamoavlinon mizezebi saxelmwifoebis aRzevebis da dacemis, Rrma krizisebi da xangrZlivi gamowvevebi sxvadasxva erebis individTa Soris. miuxedavad amgvari interesisa da kvlevis xangrZlivi istoriisa “konfliqtis” sruli gageba jer kidev ar aris bolomde Seswavlili. konfliqtis problema imaSia, rom mas SeuZlia moicvas adamianis urTierTobebis yvela sfero. mas garkveuli adgili uWiravs obieqturi realobis aRqmaSi da amitom, sasurvelia misi diagnostireba. amisaTvis saWiroa davadginoT Tu romel stadiaSi imyofeba konfliqti, movaxdinoT umTavresi komponentebis gamomwvevi mizezebis identifikacia. umetes SemTxvevaSi diagnostireba moicavs: konfliqtis wyaroebs, mxareebis subieqtur da obieqtur gamocdilebas, “brZolis” meTodebs, winaaRmdegobis Cvenebas, Sexebis aucileblobebsa da interesebs. konfliqtur situaciebSi misi ganviTareba da foni, romelSic progresirdeba da izrdeba krizisebi. masSi monawile SeiZleba iyos piri, jgufi an mTliani sistema. pozicia da mxareebis damokidebuleba ganpirobebulia urTierTdamokidebulebiT, funqciiT, molodiniT, piradi faqtoriT. mowinaaRmdege mxareebs SeuZliaT TviTon gadawyviton konfliqti imis mixedviT, Tu rogoria maTi imedebi, molodini, pirobebi. SesaZloa is provocirebul iqnas erTi mxaris mier subieqturi mizeziT, romelic inarCunebs daZabulobas. konfliqturi situaciis bunebis ganmartebisas, TiToeuli mxaris mier, problemis adekvaturad aRqma iZleva misi aRmofxvris saSualebas. konfliqtis diagnostirebisas sakmaod rTulia subieqturi konfliqtis faqtori da marTva. mTavaria gamoikveTos Zireuli faqtorebi, rogoricaa: interesebi, preistoria, poziciebis gansazRvra da maTi rolis dadgena konfliqtis warmoSobasa da ganviTarebaSi, molaparakebebis warmoeba. upirveles yovlisa unda dadgindes konfliqtis mizezi. Tu magaliTad saqme exeba gaugebrobas. imasTan dakavSirebiT, rom viRac saerTo saqmes ar akeTebs, xdeba problemis “CatvirTva”. Tu konfliqti warmoiSva ndobis naklebobis gamo, pirovnebaTa Soris an jgufSi, maSin msgavs problemas urTierTobis deficiti SeiZleba vuwodoT. pirvel etapze mTavaria gaviTvaliswinoT konfliqtis warmoSobis buneba. meore etapze vlindebian konfliqtis mTavari monawileebi, romelSic moiazreba mTeli jgufi an organizacia. aq adamianTa jgufs aqvs saerTo moTxovnebi da interesebi konfliqtTan dakavSirebiT da isini erTiandebian saerTo survilebisa da miznis garSemo. yvela konfliqti am moTxovnasTanaa dakavSirebuli. aucilebelia gamovavlinoT qcevis motivacia or dapirispirebul mxares Soris. adamianebi ama Tu im qmedebas survilebis, aucileblobis, moTxovnilebis da saWiroebis gamo sCadian. molaparakebebi komunikaciis saukeTeso saSualebaa da xels uwyobs konfliqtis regulirebas. is mraval sferos moicavs. komunikacia saWiroa imisaTvis, rom adamianebma erTmaneTs
miawodon sakuTari azrebi, miiRon aucilebelia partniorebs Soris damokidebuleba, rac saSualebas gacvlisaTvis.
informacia da hqondeT urTierToba. pozitiuri Tu ara neitraluri iZleva informaciis Seuferxebeli
5.2 konfliqtebis da sagangebo situaciebis marTva კონფლიქტების მართვა, მათი რეგულირების გზები და მოწესრიგება ყოველთვის ურთულეს სფეროდ იყო მიჩნეული. განსაკუთრებით ეს პრობლემა აქტუალურია 21-ე საუკუნეში, რომელმაც დასაწყისშივე კაცობრიობას მოუტანა უმძიმესი კონფლიქტები. საკითხი მშვიდობიანი მსოფლიოს შესახებ საუკუნეების მანძილზე აწუხებდა კაცობრიობას გამართლდება თუ არა დიდი ფილოსოფოსის იმანუელ კანტის წინასწარმეტყველება, რომ საბოლოოდ ადამინი დაამყარებს მარადიულ მშვიდობას?! ვფიქრობთ, რომ ამ შეკითხვაზე დადებითი პასუხის გაცემა შეიძლება შორეულ პერსპექტივაში, თუმცა მკვლევარი, პროფესორი ო. გოგიაშვილი აღნიშნავს: ,,მიუხედავად იმისა, რომ ამის შემდეგ ორ საუკუნეზე მეტი გავიდა და კაცობრიობამ ორი მსოფლიო ომი და რამდენიმე
ათეული რეგიონული ომი გადაიტანა, საფუძველი გვაქვს ვთქვათ, რომ
კანტის მაშინდელი წინასწარმეტყველება, რომელიც ზოგს თავის დროზე ფანტაზიისა და უტოპიის ნაყოფი ეგონა, გამართლდა. ლიბერალიზმის პრინციპებზე აგებული სახელმწიფოები არ ჩაბმულან ერთმანეთის წინაღმდეგ ომში და დღესაც, საერთაშორისო კონფრონტაცია სხვა იდეოლოგიურ და რელიგიურ სტერეოტიპებზე დაფუძნებული ცივილიზაციების მიმდინარე და მოსალოდნელი შეჯახებებია. ის გარემოება, რომ ადამიანებს ომისადმი, როგორც კონფლიქტების გადაჭრის მეთოდისადმი, ბუნებრივი მიდრეკილება აქვთ, ე. კანტს საფუძველს აძლევდა ეთქვა, რომ ისტორია ზოგადად არაფრით არ ადასტურებს ადამინების სიბრძნეს; უფრო მეტიც, ის ადამიანური არასრულყოფის, უჭკუობის, ფუჭი დიდების მატეანეა. გამარჯვებები დროებითი და წარმავალია. სწორედ ეს ჰქონდა მხედველობაში ილიას, როცა წერდა:,,დრო გამოაჩენს, ვაი ეკუთვნის გამარჯვებულთა თუ ვაშა.“ [იხ.: გოგიაშვილი, ო, ილია დღეს. (იდეოლოგია, პოლიტიკა)თბ. , 2008,გვ669] მრავალ მოაზროვნეს მიაჩნდა, რომ კონფლიქტებისადმი მიდრეკილება ადამინის ბუნებაში ძევს (ნეტარი ვგუსტინე, ლუთერი, მალთუსი, სვიფტი, ბისმარკი, უოლტი, ჰეგელი და სხვა) პრაქტიკულად, ამავე აზრისა იყო ცნობილი მეცნიერი ტოკვილი [იხ.: ალექსის დე ტოკვილი. დემოკრატია ამერიკაში. თბ., 2011, გვ 500-504]. ამევე დროს , როგორც აღნიშნავს პროფესორი ო . გოგიაშვილი, ლიბერალიზმი გმობს აგრესიის მიზნით ძალის გამოყენებას. ,,ომი სისხლის ღვრაა, ომი უბედურებაა, ომი მოითხოვს მსხვერპლს... ასეთია ილიასეული შეფასება. [იქვე გვ 668] მეცნიერებაში მიღებულია თვალსაზრისი, რომ მშვიდობის შენარჩუნების და კონფლიქტების მოგვარების მნიშვნელოვანი ბერკეტია მილიტარისტული ქვეყნების თანდათანობითი საყოველთაო განიარაღება. მრავალ მოაზროვნეს მიაჩნია,საყოველთაო მშვიდობის გარანტად სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობის ატმოსფეროს დამყარება და განმტკიცება (პ. გოლბახი, ე. კანტი და სხვა). კონფლიქტების შესწავლა მსოფლიოს მასშტბით აქტიურად იწყება მე-20 საუკუნის 50-იანი წლებში. კონფლიქტების მოწესრიგების შემდეგ,
რაც
რეალური პერსპექტივა გაჩნდა იმის
ინტენსიურად
დაიწყო
საერთშორისო
ორგანიზაიებისდაფუძნება.გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ჩამოყალიბება კონფლიქტების მოწესრიგების მძლავრ იმპულასდ იქცა. შემდგომში დაფუძნდა ნატო, ეუთო და სხვა საერთაშორისო და რეგიონული ორგანიზაცია, რომელთა ძირითად ამოცანად იქცა კონფლიქტების მართვა და მოწესრიგება.
საერთაშორისო
სამართლის
ნორმების
გამოყენებამ
ეფექტური
გახადა
საერთაშორისო ორგანიზაციების მუშაობა კონფლიქტების მოწესრიგების სფეროში. საერთაშორისო სამართალი აგრესიულ ომს კანონგარეშე აცხადებს. სინამდვილედ იქცა გაეროს ჯარების გამოყენება
კონფლიქტების მოგვარების მიზნით და აგრესიის
წინააღმდეგ. (მაგ. ავღანეთი, ერაყი). ასევე ჩამოყალიბდა ცალკე დარგი - ,,საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი“, რომლიც მოიცავს ხელშეკრულებებს, კონვენციებს და სხვა აქტებს
მიმართულს
საერთაშორისო
ადამინის
სამართლის
უფლებების
ნორმები,
დასაცავად
კანონები
კონფლიქტების
ზღუდავენ
ომის
დროს.
დაწყების
შესაძლებლობას, ხოლო კონფლიქტების დაწყების შემთხვევაში ადგენენ სავალდებულო ქცევის წესებს, კრძალავენ იარაღის გამოყენებას,იცავენ მშვიდობიან მოსახლეობას, იცავენ მატერიალურ ფასეულობებს კონფლიქტების დროს. ასეთ პირობებში იზრდება საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი კონფლიქტების მართვასა და მოწესრიგებაში. საერთაშორისო ორგანიზაციები ასრულებენ მთელ რიგ პროცედურებსა
და
ღონისძიებებს,
რომელთა
ძირითად
ამოცანას
წარმოადგენს
კონფლიქტების ჩაქრობა და მშვიდობის აღდგენა. კონფლიქტების შესწავლა, მათი ანალიზი უფრო მაღალ მეცნიერულ საფეხურზე ხორციელდება მე-20 საუკუნის 90-იან წლებში და გამოირჩევა საინტერესო თავისებურებებით. კონფლიქტებზე ასეთ შეხედულებათა რიცხვს განეკუთვნება რონალდ ფიშერის მოსაზრებანი, რომელიც თვლის, რომ კონფლიქტების შესწავლას უნდა ჰქონდეს ეკლექტიკური
მიდგომა
და
ამ
მოდელის საფუძველი
უნდა
იყოს
სოციალური
ფსიქოლოგია. ასეთი მიდგომა გულისხმობს კონფლიქტის დინამიკის ანალიზს და მისი მოწესრიგების
გზებს. ამავე პერიოდში პრაქტიკულად უკვე ჩამოყალიბებეულია
კონფლიქტოლოგიის ,,რუსული სკოლა“. რუსმა მეცნიერებმა ჩამოაყალიბეს კონფლიქტის ხვადასხვა დეფინიციები. ა. გ. ზდრავომისლოვის აზრით - ,,პოლიტიკური კონფლიქტი არის
ხელისუფლებისათვის
კონკრეტულ საზოგადოებაში“. მკვლევარი
დ.
ერთმანეთთან
პ
ზურკინი
ბრძოლას,
ბრძოლის
მუდმივმოქმედი
ფორმა
ცალკე
აღებულ
[იხ.: А Г Социология Кофликта. М ., 1995 стр 14]. ,,კონფლიქტს
პოლიტიკური
განსაზღვრავს,
ურთიერთობის
როგორც
სუბიექტების
სისტემაში
ზეგავლენის
მოსაპოვებლად.“ [იხ.: Зеркин, Д, Н Основы Политологии: Курс Лекции. Ростов Н/Д.2008, стр 443]. პროფსორ ე. მ ბაბოხოვის წარმოადგენს ორი ან მეტი
განარტებაში კი აღნიშნულია, რომ ,,კონფლიქტი
მხარის კონკურენტულ ურთიერთქმედებას, რომელიც
მიმართულია ხელისუფლების მოპოვებისათვის. „[ იხ.: Бадохов Е, М Конфликтология, Минск, 2000 Стр 263] ვ. კალაშნიკოვი და ს. ბ ლუგვინი თვლიან, რომ ,,პოლიტიკური კონფლიქტი - არის პოლიტიკური სუბიექტების შეჯახება, რომელიც განპირობებულია მათი პოლიტიკური ინტერესებით, შეხედულებებით და მიზნებით“ [იხ.: Калашников В. Л , Лугвин Е. Б Политология: Посодие для Учебних заведений. М. 2004 стр 282]. ვ.პ პუგაჩოვისა და ა. ი სოლოვიოვის აზრით - ,,პოლიტიკური კონფლიქტი წარმოადგენს ორი ან მრავალი მხარის
(ჯგუფების,
ურთიერთმოქმედებას
სახელმწიფოების, რესურსების
ინდივიდების)
ხელისუფლების
კონკურენტული ბერკეტების
და
უფლებამოცილებების მოსაპოვებლად. კონფლიქტი არის პოლიტიკური სუბიექტების ერთ-ერთი შეაძლებელი ვარიანტი ზემოქმედება მოახდინოს ერთმანეთზე.“ [იხ.: Пугачев В. Н ., Соловев А. И Введение в политологию М. 2010 328 стр]
ბ. ი კრასნოვი კონფლიქტს განსაზღვრავს, როგორც საწინააღმდეგო ინტერესების, შეხედულებების, პოზიციების შეჯახებას, რომლებსაც უარყოფითი, არაკონსტრუქციული შედეგი მოაქვს
დაპირისპირებული მხარეებისათვის. [იხ.: Краснов В И Конфликты в
обшестве Социално-политический журнал.-2008 ,-6-7 стр. 14]. დაახლოებით იმავეს
ამტკიცებს გ. ი
კოზირევიც, როდესაც
კონფლიქტების არსსა და ხასიათს. მკვლევარი
მართებულად და დამაჯერებლად
აანალიზებს
კონფლიქტების თავისებურებებს, მათ
პოლიტიკური
ინტერესების,
პოლიტიკური
განიხილავს
ტიპოლოგიას და გამოყოფს
კულტურის
და
ეთნოპოლიტიკურ
კონფლიქტებს, მისი ყურადღების მიღმა არ დარჩა ასევე ისეთი აქტუალური საკითხი, როგორიცაა
კონფლიქტების
სტრუქტურა
[იხ.:
Козырев
Т.
И
Политическая
Конфликтология. М 2003 стр 146-232]. კონფლიქტებთან დაკავშირებით თავის ორიგინალურ აზრს გამოთქვამს ა.ა. ოგანესიანი. იგი ყურადრებას ამახვილებს პოლიტიკური კონფლიქტების დადებით და უარყოფით ფუნქციებზე. დადებითი ფუნქციები: -
ასრულებს სტაბილიზაციის როლს; ხელს უწყობს საზოგადოების განახლებისა და წინააღმდეგობების გადაწყვეტას;
-
ფასეულობების გადაფასების სტიმულირება; უარყოფითი ფუნქციები:
-
შეიძლება საზოგადოებაში გამოიწვიოს დეზინტეგრაცია და დესტაბილიზაცია;
-
შეიძლება
გამოიწვიოს
სახელისუფლებო
ურთიერთობებში
არასასურველი
ცვლილებები; -
შეიძლება გამოიწვიოს ადამინათა მსხვერპლი და მატერიალურ ფასეულობათა განადგურება.[იხ.: Оганесиан А. А. Политология. М. 2003, стр144]. თანამედროვე
პოლიტიკურ
და
სოციოლოგიურ
ლიტერატურში
გვხვდება
კონფლიქტის შეფასება როგორც რევოლუციური კრიზისის მოედლი. [იხ.: Соотла. Г. Революции и кофликты в жизни обшества: Модели развития революционных кризисов В кн. Лекции по политологии Т. 1. Журнал 2009, 91-122]. ჩვენი აზრით, შედარებით უფრო მართებულად გამოიყურება კონფლიქტების შეფასება ქართველი მკვლევარის რევაზ ჯორბენაძის ნაშრომებში.რომელიც არნიშნავს, რომ ,,პოლიტიკური მნიშვნელოვანია
კონფლიქტი
სოციალური
კონფლიქტის
ერთ-ერთი
სახეა,
ამიტომ
იმის გარკვევა, თუ პოლიტიკისადმი რა სფეროს ასახავს კონფლიქტი“
[იხ.: ჯორბენაძე რ. ,პოლიტიკური კონფლიქტის მართვა, თბ. 2001 გვ 6]. მისი აზრით, მნიშვნელოვანია კონფლიქტისაფდმი ზოგადთეორიული მიდგომა. იგი თვლის, რომ კონფლიქტში ორი მხარე მონაწილეობს, თუმცა პოლიტიკურ სფეროში ძირითადად მრავალმხრივ კონფლიქტს ვხვდებით. აქედან გამომდინარე, კონფლიქტის შესწავლის საგანია მხარეთა შორის უთანხმოება, სადაც მხარეები უშუალოდ ან ირიბად არიან ჩართული. ამრიგად რ. ჯორბენაძე ასეთნაირად განმარტავს პოლიტიკურ კონფლიქტს. ,,ის არის დაპირისპირება, შეჯახება პოლიტიკური სუბიექტების (ინდივიდი, ჯგუფი, ქვეყანა და აშ), რომლებსაც სხვადასხვა ინტერესები, ღირებულებები და შეხედულებები გააჩნიათ,
ისისნი ახდენენ ერთმანეთზე ზემოქმედებას, რათა მიაღწიონ საკუთარი გადაწყვეტილების შესრულებას და საკუთარი ინტერესების მონოპოლიზაცია მოახდინონ.“ [იხ.: იქვე , გვ9]. მკვლევარი არჩილ გეგეშიძე კონფლიქტების წარმოშობის მიზეზად
მიიჩნევს
გარემოსთან დაკავშირებულ პრობლემებს. იგი აღნიშნავს - ,,საერთაშორისო კონფლიქტებს შორის განსაკუთრებული ადგილი გარემოს
ირგვლივ დავას უჭირავს. ეს ბუნებრივ
რესურსებზე
ტერიტორიულ
მოთხოვნილების
ზრდასთან,
რესურსების
ხელახალი
გადანაწილების ცდასთან და ეკოლოგიური სიტუაციის მკვეთრ გაუარესებასთან არის დაკავშირებული.“ [ იხ.: გეგეშიძე ა. გეოპოლიტიკა. თბ. 1999, გვ 113]. საქართველოში ბოლო წლებში გამოქვეყნებული ამ თემატიკაზე და პრობლემებზე კვლევათა შორის განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს
გაეროს განვითარების
ფონდის მიერ დაფინანსებული გამოკვლევები. [ იხ.: ზურიკაშვილი. ფ; მაღრაძე გ; ჭანიშვილი ნ; ხუცივილი გ; ჯორბენაძე რ; კონფლიქტი, გენდერი და მშვიდობის შენებობა. გაეროს პროექტი: ,,ქალები კონფლიქტის პრევენციისა და მშვიდობის მშენებლობისათვის სამხრეთ კავკასიაში“ თბ. ,2003]. საერთაშორისო
ორგანიზაციების
ეგიდით
და
მათი
დაფინანსებით
ასევე
განხორციელდა უაღრესად მნიშვნელოვანი გამოკვლევა, რომელიც ეხება კონფლიქტებს. [იხ.: სიმონ ფიშერი, დუკა იბრაჰამ აბდი, ჯევად ლუდინი, რიჩარდ სმიტი, სტივ უილიამსი, სიუ უილიამსი. კონფლიქტზე მუშაობა: უნარ-ჩვევები და სტანდარტები. თბ., 2002]. 21-ე აუკუნის დასაწყისში საერთაშორისო ორგანიზაციების მოღვაწეობა კონფლიტების რეგულირების და მოწესრიგების სფეროში შედარებით უფრო დახვეწილი, მიზანდასახული და მაღალი მეცნიერული დონით შეიძლება იყოს დახასიათებული. საერთაშორისო ორგანიზაციების ეგიდით, განსაკუთრებიოთ კი გაეროს პროგრამებით ხორციელდება კონფლიქტის შესწავლა და
მეცნიერული ანალიზი. განსაკუთრებული
შესწავლის ობიექტებია - კონფლიქტის არსში გარკვევა, კონფლიქტის მართვა, გადაჭრა თუ ტრანსფორმაცია, მშვიდობა როგორც პროცესი, კონფლიქტური სიტაუციების ანალიზის სხვადასხვა ტექნიკა, კონფლიქტების სტადიები, კონფლიქტის კარტოგრაფია, კონფლიქტზე
მუშაობის
კონფლიქტში
უშაუალო
სტრატეგიის ჩარევა,
შემუშავება,
კონფლიქტში
ზემოქმედება
ჩარევის
კონფლიქტზე,
არაძალადობრივი
გზა,
კონფლიქტის მოსაგვარებლად გარემოს შექმნა, კონფლიქტის შედეგებზე მუშაობა, ომისშემდგომი
რეკონსტრუქცია:
მატერიალური
ერთობლიობა,
ფსიქოლოგიური
რეაბილიტაცია,
და
სოციალური
სოციალური
ასპექტების
რეაბილიტაცია,
კონფლიქტზე მუშაობის შეფასება, შეფასების ქსელი და მრავალი სხვა. ზოგადად უნდა აღინიშნოს, რომ კონფლიქტის პრევენცია უფრო ადვილია, ვიდრე მისი მოწესრიგება და გადაწყვეტა. ამისათვის საჭიროა მთელი რიგი პროფილაქტიკური ღონისძიებების ჩატარება. იმისათვის რომ კონფლიქტი არ გახდეს მოულოდნელი მოვლენა აუციებელია შემდეგი პრევენციული ზომების მიღება და ობიექტური ფაქტორების გათვალისწინება. ამ შემთხვევაში კონფლიქტის პრევენცია გვესახება, როგორც მისი მართვის ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი საშუალება. აუცილებელია არსებობდეს ეფექტური სამართლებრივ-ნორმატიული ბაზა, რომელშიც საკანონდებლო დონეზე იქნება წარმოდგენილი კონფლიქტების პრევენციის და
მოწესრიგების ძირითადი სამართლებრივი ნორმები. აღნიშნული სამართლებრივი ნორმები უნდა მოქმედებდეს, როგორც ცალკე აღებული პოლიტიკური სისტემის (სახელმწიფოს), ასევე
საერთაშორისო
ურთიერთობების
დონეებზე.
პირველ
შემთხვევაში,
ასეთი
სამართლებრივი სისტემის საფუძელს წარმოაგენს ცალკე აღებული ქვეყნის კონსტიტუცია და შესაბამისი საკანონმდებლო აქტები, ხოლო მეორე უფრო მღალ დონეზე კონფლიქტების პრევენცია, რეგულირება და მოწესრიგება უნდა ხორციელდებოდეს საერთაშორისო სამართლის ნორმებით და საერთაშორისო ორგანიზაციების წესდებითა და პროგრამით. უნდა არსებობდეს პოლიტიკური პროცესის სუბიქტების, ანუ კონფლიქტის მხარეების მზადყოფნა შესაბამისი სამართლებრივი ნორმების შესასრულებლად ყველა დონეზე. პოტენციური კონფლიქტების ზონების შესაძლებლობების გამოვლენა, დადგენა და მათზე მონიტორინგის დაწესება. ხოლო შემდგომში კონფლიქტის ლოკალიზაციისათვის ზომების მიღება. კონფლიქტის განვითარების შემთხვევაში, აუცილებელია განხორციელდეს მისი ანალიზი და დიაგნოსტიკა. ამ პროცეში იგულისხმება: -
კონფლიქტის მიზეზების და მოტივების დადგენა, მისი სუბიექტური და ობიექტური
-
მხარეების ანალიზი; კონფლიაქის რეალური
სუბიექტების
(მხარეების)
განსაზღვრა,
რომლებსაც
საკუთარი პოლიტიკური ინტერესი ამოძრავებს; -
კონფლიაქტის მხარეების მოლოდინების კონფლიქტური განწყობის დონის დადგენა და გამოაშკარავება;
-
კონფლიქტის გარე პირობების შეფასება. კონფლიქტის
რეგულირების
შემდეგი
ეტაპი
უნდა
იყოს
-
მისი
ინსტიტუციონალიზაცია, ლეგიტიმაცია, მხარეების სტრუქტურიზაცია და რედუქცია, რომლებიც დამუშავებული იყო ა.ნ. ჩუმაკოვის მიერ. [იხ.: Чумаков А. Н. Управление и Урегулирование конфликтов. М 2010 стр 48]. რას წარმოადგენს თითოეული მათგანი: -
კონფლიქტის
ინსტიტუციონალიზაცია
არის
მისი
მოწესრიგების
ზოგადი
-
პრინციპებისა და წესების განსაზღვრა; ლეგიტიმაცია არი კონფლიქტის მხარეების მზადყოფნა არსებული სამართლებრივი ნორმებისა და წესების შესრულებისათვის;
-
სტრუქტურიზაცია, კონფლიქტის მხარეების (სუბიექტების) ინტერესების დადგენა;
-
რედუქცია - არის კონფლიქტის თანდათანაობითი განეიტრალება და მისი გადაყვანა უფრო დაბალ, ნაკლებად სიშიშ დონეზე [იხ.: იქვე]. ზემოთ
კონფლიქტების
წარმოდგენილი
მოსაზრებები
და
რეკომენდაციები,
მიმართული
პრევენციასა და რეგულირებისათვის, შეიძლება, წარმატებულად იყოს
გამოყენებული საერთაშორისო და რეგიონულ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ.
ამ პრობლემატიკაზე არსებულ კვლევებში ჩამოყალიბდა კონფლიქტების მართვის და რეგულირების ზოგადი ორი პრინციპი:
თანდათანობითი და სინქრონული და ამ
პრინციპების რეალიზაციის ერთი მნიშვნელოვანი ფაზა. [იხ.:Лебедев М. М Политическое урегулирование конфликтов: Подходы, решения, технологии. М 2005 стр 87,92 ; Козырев Г,И Политическая конфликтология: Учебное пособие М,2008,стр 348]. თანდათანობითი პრინციპი იძლევა იმის საშუალებას, რათა მხარეები მოემზადონ კონფლიქტის რეგულირებისა და მოწესრიგებისათვის, რომელიც გულისხმობს ურთიერთ ნდობის მოპოვებას და კონფლიქტის დაძაბულობის თანდათანობით შენელებას. ამ განხორციელების პროცესში უნდა მოხდეს მოვლენათა სტაბილიზაცია, ძალადობრივი ქმედებების
ნეიტრალიზაცია,
მოლაპარაკებებისათვის.
დიალოგის
აღნიშნული
დაწყება
პროცესის
შემდეგ
და
ფაზას
მომზადება წარმოადგენს
მოლაპარაკებების დაწყება და მიღწეული შეთანხმებების შესრულება. სინქრონიზაციის პრინციპი გულისხმობს კონფლიქტში მონაწილე მხარეების ერთსა და იმავე მოწესრიგების ფაზაში ყოფნას. არსებულ პოლიტიკურ, ათწლეულში საშუალება:
გამოიკვეთა
იურიდიულ და სოციოლოგიურ ლიტერატურაში ბოლო
კონფლიქტის
რეგულირებისა
და
მართვის
რამდენიმე
კონფლიქტის ობიექტის აღკვეთა;
ერთი ობიექტის შეცვლა მეორეთი;
კონფლიქტის ობიექტის გაყოფა მხარეებს შორის;
კონფლიქტის ერთი ნაწილის თავიდან აცილება;
კონფლიქტის ერთი ან ორივე მხარის პოზიციების შეცვლა;
კონფლიქტის ობიექტის მახასიათებელთა შეცვლა;
კონფლიქტის ობიექტის შესახებ, ახალი ინფორმციის საფუძველზე, პირობების შეცვლა
კონფლიქტის ზონაში სამშვიდობო სამხედრო კონტინგენტის განლაგება;
კონფლიქტის
მონაწილეების,
ერთობლივი
გადაწყვეტილების
საფუძველზე,
კონსენსუსის მიღწევა;
კონფლიქტის მოწესრიგება ძალისმიერი მეთოდებით. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ კონფლიქტის რეგულირებისა და მოწესრიგების
საშუალებებს საერთაშორისო ორგანიზაციები აქტიურად იყენებენ პრაქტიკაში. ჩვენ კი მხოლოდ ვცდილობთ მათ სისტემატიზაციას. იმისათვის რომ ობიექტურად გავაშუქოთ და გავაანალიზოთ კონფლიქტების მართვის პრობლემა, რომელზედაც წინა პარაგრაფებში იყო დაწვრილებითი საუბარი. უნდა გავაცნობიეროთ და შევისწავლოთ პოლიტიკური მართვის ზოგადრეგიონული პრობლემა. საზოგადოებრივი ცხოვრების აბსოლუტურად ყველა სფერო პოლიტიკურ მართვას საჭიროებს.პოლიტიკური მართვა დაკავშირებულია პოლიტიკურ სუბიქტებს შორის კონფლიქტთან და ურთიერთსაწინააღმდეგო ინტერესების არსებობსათან, რომელიც ამა თუ იმ ხარისხით გაცნობიერდება და გამოვლინდება, რასაც მივყავართ დაპირისპირებამდე ამა თუ იმ გადაწყვეტილების მიღებისა და საგარეო
თუ საშინაო პოლიტიკური კურსის
განსაზღვრისას. პროცესუალური თვალსაზრისით, პოლიტიკური მართვა მიმდინარეობს
მმართველობითი გადაწყვეტილების მიღების, პოლიტიკური კურსის განსაზღვრის, მისი რეალიზაციის შესრულების კონტროლის განხორციელების გზით. პოლიტიკური მართვის ტექნოლოგიები მეტად განვითარებულია მმართველობის დემოკრატიული
სისტემის პირობებში. აქ მოქალაქეები მონაწილეობენ მართვასა და
პოლიტიკაში, როგორც უშუალოდ, ასევე არაპირდაპირი გზით. [იხ.: კვესელავა ი; შუბითიძე, ვ; ჭანუყვაძე, ვ ,,პოლიტოლოგია(პოლიტიკური და საარჩევნო ტექნოლოგიები) თბ. 2003 გვ139]. ამგვარად, მართვა პოლიტიკური პროცესის მთავარ ფუნქციად მოიაზრება და ამიტომ პოლიტიკური ხელისუფლება არის პოლიტიკური მართვის სუბიექტი, ხოლო პოლიტიკური მართვის
ობიექტია - საზოგადოება (ეთნიკურ-რელიგიური ჯგუფები,
პოლიტიკური ურთიერთობები და სხვა). პოლიტიკურ მართვასთან დაკავშირებით პოლიტიკური პროცესი ითვალისწენებს
როგორც რეგიონულ, ასევე საერთაშორისო
დონეებსაც. საერთაშორისო ურთიერთობები წარმოადგენს
უაღრესად მრავალფეროვან,
განსხვავებულ, დაპირისპირებული ინტერესების მქონე ეთნო-სოციალურ პოლიტიკურ ჯგუფებსა
და
სახელმწიფოებს.
მათი
ურთიერთობები,
ერთობლივი,
სტაბილური
თანაარსებობის ძირითად საშუალებას სწორედ პოლიტიკური სისტემა და პოლიტიკური მმართველობა იძლევა, ხოლო პოლიტიკური მმართველობა ხორციელდება მთელ საზოგადოებაში,
ეთნო-სოციალურ
ჯგუფებში,
სახელმწიფოებში
ურთიერთობებში. პოლიტიკური მართვა წარმოადგენს
და
საერთაშორისო
მმართველობის სუბიექტის
სისტემურ, მიზანდასახულ ზემოქმედებას მართვის ობიექტზე, მისი მოწესრიგების და რეფორმირების მიზნით. მართვის სტრუქტურა შედგება სუბიექტის, ობიექტის მიზნებისა და რესურსებისგან. პოლიტიკური მმართველობის ზოგადმა ანალიზმა გვიჩვენა, რომ კონფლიქტის მართვა შეიძლება მოვიაზროთ, როგორც
პოლიტიკური მმართველობის
შემადგენელი ნაწილი და თუ ეს ასეა, მაშინ პოლიტიკური მმართველობის ელემენტები მოაზრება, როგორც კონფლიქტების მართვის შესაბამისი რგოლები. ამგვარად, მართვა დაკავშირებულია პოლიტიკურ ურთიერთობებთან პოლიტიკური მმართველობა ასრულებს შემდეგ ფუნქციებს - დაგეგმვა, ანალიზი, პროგნოზირება, გადაწყვეტილება, კონტროლი. ლოგიკურად აღნიშნული ფუნქციების შესრულება კონფლიქტის მართვის პრეროგატივაცაა. კონფლიქტის მართვის საკითხის თვალსაზრისით სტრატეგიული გეგმა შეიძლება მოვიაზროთ როგორც არსებული კონფლიქტის მოწესრიგების პროგრამა გარკვეუყლი პერიოდის განმავლობაში. ანალიზი, კონფლიქტის მართვის მეორე მნიშვნელოვან ფუნქციას წარმოადგენს. ანალიზი მიმართულია კონფლიქტის არსის, ხასიათისა და თავისებურებების აღსაქმელად. ანალიზი როგორც კონფლიქტის მართვის ფუნქცია, ხანგრძლივი და მნიშვნელოვანი ელემენტია. პოლიტიკური ანალიზი თავის წარმოდგენებს აყალიბებს სუბიექტების პრაქტიკული მოთხოვნიების საფუძველზე, რომელიც სცილდება.
პოლიტიკურ
ანალიზს
ექვემდებარება
პრაქტიკულ ნებისმიერი
ამოცანებს არ კონფლიქტი
და
წინააღმდეგობა, რომელიც გავლენას ახდენს საერთაშორისო ურთიერთობებზე, ხალხის მიერ პირაპირ ან ირიბად როლებისა და ფუნქციების შესრულებაზე. კონფლიქტის მართვის ერთ-ერთ ნაწილს
და მის მნიშვნელოვან ფუნქციას
წარმოადგენს პროგნოზირება, რაც თვით მართვის არსიდან გამომდინარეობს.
პოლიტიკური პროგნოზირება არის პოლიტიკური მოვლენების, პროცესების, საერთაშორისო
ურთიერთობების
შესაძლო
განვითარების
მეცნიერულ
დონეზე
წინასწარგანჭვრეტა. ხანგრძლივობის მიხედვით პროგნოზი შეიძლება იყოს: ოპერატიული (1 თვემდე), მოკლევადიანი (5 წლამდე), საშუალოვადიანი (5 წლიდან 15 წლამდე), და გრძელვადიანი (30 წლამდე). პროგნოზირების გაკეთების შესაძლებლობას იძლევა: -
სტატისტიკური ინფორმაციის სახეები;
-
სოციოლოგიური გამოკვლევების მონაცემები;
-
მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა მაალები;
-
დაზვერვის მონაცემები; ისტორიული, ფსიქოლოგიური, ეკონომიკური და ეთნოგრაფიული გამოკვლევები,
რასაც
ითვალისიწნებენ
საერთაშორისო
ორგანიზაციები
კონფლიქტების
მართვის
პროცესში.კონფლიქტის პროგნოზირებაში მნიშვნელოვანია ასევე ეტაპობრივი მოქმედების სისტემის ამუშავება, რომელიც გულისხმობს: -
კონფლიქტური მხარეების პოლიტიკური სისტემების ანალიზს, მათი კომპონენტების, კავშირების და ურთიერთქმედების განსაზღვრას;
-
კონფლიქტის ძირითადი ფაქტორების გამოყოფა-გამიჯვნა;
-
კონფლიქტის ძირითადი ტენდენცოიების განვითარების მიმართულებათა დადგენა; კონფლიქტური მოვლენების ექსტრაპალაცია (მისი მომავალში განვითარების შესაძლებლობა);
-
კონფლიქტური მოვლენების სინთეზი და მათი ურთიერთქმედება;
-
პოლიტიკური სისტემების კომპლექსური განვითარების განსაზღვრა. კონფლიქტების პროგნოზირების ფუნქციების განხორციელება საჭიროებს გარკვეულ
მეთოდებს. მეთოდები გვევლინებიან მართვის სუბიექტის მართვის ობიექტზე ზეგავლენის მიღწევის საშუალებად. ამგვარ საშუალებას ხარისხს ფლობს მართვის სუბიექტი და ამ საშუალებათა
ხასიათი
და
შინაარსი
გამომდინარეობს
ეთნიკურუი,
სოციალური,
პოლიტიკური ჯგუფების, ადამინათა ძირითადი მოთხოვნილებებიდან. (სოციალური, მატერიალური, თვითდამკვიდრების, თვითგამოხატვის, დაცულობის). კონფლიქტების, მართვისა და პროგნოზირების სისტემაში ჩვენ გამოვყოფთ შემდეგ მეთოდებს:
ექსტრაპოლაციის მეთოდი;
ანალოგიის მეთოდი;
სცენირების მეთოდი;
ექსპერტული შეფასების მეთოდი;
კონფლიქტის მოდელირების მეთოდი; კონფლიქტის მართვა დროში გაწელილი, ხანგრძლივი პროცესია, მას ახასიათებს
მისთვის სპეციფიკური პროცედურები. კონფლიქტის მოწესრიგება
გულისხმობს მის
მართვას, იმისათვის რომ მოხერხდეს დავების გადაჭრა მშვიდობიანი გზით.
კონფლიქტის მართვის პროცესში გადაწყვეტილებათა მიღება ერთ-ერთი ძირითადი მოვლენაა. იგი არ შეიძლება იყოს სწრაფი, დაუფიქრებელი, გაუთვიცნობიერებელი და მოულოდნელი. კონფლიქტის მართვის პროცესში იგი, როგორც ტექნოლოგიური პროცესი რთული და მრავალეტაპიანია. მიღებული გადაწყვეტილებით, განისაზღვრება მოქმედების ძირითადი მიმართულება, საბოლოო მიზანი. გადაწყვეტილებთა შინაარსობრივ და ორგანიზაციულ-სტრუქტურულ თავისებურებებს განსაზღვრავს სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური
სფეროს
ხასიათი,
რომელშიც
მოცემული
გადაწყვეტილებების რეალიზაციაა გათვალისწინებული. კონტროლი
და
ზედამხდველობა
კონფლიქტების
მართვაში
შეიძლება
განისაზღვროს, როგორც მიღებული გადაწყვეტილების შესრულებაზე მონიტორინგი. კონტროლი მართვაში
საჭიროა იმისათვის, რომ კონფლიქტის ყველა მხარე ფლობდეს
ინფორმაციას იმის თაობაზე, თუ როგორ სრულდება მიღებული გადწყვეტილება, შეესაბამება თუ არა მიღებული გადაწყვეტილება და მისი შესრულება პოლიტიკური პროცესის მთავარ მიზანსა და ამოცანას კონფლიქტის რეგულირებასა და მოწესრიგებას. კონფლიქტის
მართვის
ფუნქციონირებაში
მნიშვნელოვან
როლს
ასრულებენ
მართვის პრინციპები: ძირითადი სტრუქტურული ელემენტების პრინციპი, მემკვიდრეობის პრინციპი, ზომიერების პრინციპი და კონიუნქტურობის პრინციპი. ძირითადი სტრუქტურული ელემენტების პრინციპი კონფლიქტის მართვაში ითვალისწინებს იმ ძირითადი ელემენტის,
რგოლის გამოყოფასა და გამოყენებას, რომელიც წარმოადგენს
კონფლიქტის მოწესრიგების საფუძველს. ეს პრინციპი მოითხოვს ყველაზე საკვანძო, პრობლემური საკითხის განსაზღვრას დადგენას, მასზე ფოკუსირებას, რომელიც აფერხებს კონფლიქტის მოგვარებას. იმ შემთხვევში, თუ რაიმე მიზეზით ვერ განხორციელდა ძირითადი და მეორეხარისხოვანი სტრუქტურული ელემენტების გამოყოფა კონფლიქტის მართვა არ იქნება წარმატებული და პოზიტიური. მემკვიდრეობის პრინციპი გულიხმობს კონფლიქტის მართვში იმ ხერხებისა და საშუალებების გამოყენებას, რომლებიც წარსულში ეფექტურად იყო აპრობირებული პრაქტიკულ საქმიანობაში. ზომიერების პრინციპი კონფლიქტის მართვაში ეფუძნება მართვის ობიექტზე
ზემოქმედების ხარისხისა
და მასშტაბის ზუსტ განსაზღვრას.
კონიუნქტურობის პრინციპი ეყრდნობა კონკრეტულ ვითარებას, ფასეულობას, სადაც ყველაზე მეტად ვლინდება კონფლიქტის მართის სუბიექტის უნარი. ეს პრინციპი მოითხოვს პოლიტიკური მოქმედების მრავალსახოვან სპექტრს: შეთანხმებას, გარიგებას, კომპრომისებს,
ინტერესების
თანხვედრას,
ბლოკების
გაერთიანებას,
გამიჯვნის
მრავალვარიანტულ რეალიზაციას.
ზემოთ ჩვენ ჩამოვაყალიბეთ და გავაანალიზეთ კონფლიქტის პროგნოზირების მეთოდები კონფლიქტის მართვის კონტექსტის ფარგლებში. ამასთან დაკავშირებით ჩავთვალეთ მიზანშეწონილად შეფასება მივცეთ მკვლევარ მანანა ჯანჯღავას მოსაზრებას, რომელიც პირდაპირ ეხება ამ მნიშვნელოვან საკითხს. იგი მართებულად და მეცნიერულ დონეზე ზოგადმეთოდოლოგიურ ასპექტში იხილავს მართვის პრობლმას პოლიტიკში. ვფიქრობთ, რომ მისეული მიდგომა რეალურად გამოხატავს აღნიშნული მეთოდების მნიშვნელობას და შეიძლება იყოს ეფექტურად გამოყენებადი კონფლიქტის მართვის კონტექსტში.
მართვის თითოეული კონკრეტული მეთოდი ემსახურება როგორც ზეგავლენის განმტკიცებასა და განვითარებას, ისე მართვის
საერთო პროცესის
წარმართვას. იგი
გამოყოფს მართვის შემდეგ მეთოდებს: იძულების, თანამონაწილეობის და საინფორმაციო უპირატესობის მეთოდი. [იხ.: ჯანჯღავა მ. ლექციების კურსი პოლიტოლოგიაში. თბ. 2006 გვ 67]. იძულების მეთოდი- ამ მეთოდის საფუძველია ნეგატიურ სანქციათა გამოყენება ან მათი გამოყენების შესაძლებლობით გამოწვეული შიში. შიში დაუცველობის, გაღატაკების, შევიწროების, დაჩაგვრის ეროვნული ღირსების შელახვის, სიკვდილის და სხვა [იხ.: იქვე] კონფლიქტების ზონებში არსებულმა პრაქტიკამ დაგვანახა, რომ ეს მეთოდი კონფლიქტების
შემთხვევაში აქტიურად გამოიყენება არა მხოლოდ დესტრუქციული
ელემენტების მიერ(რუსეთი - აფხაზეთისა და ცხინვალის კონფლიქტის დროს), არამედ ეფექტურად იქნა გამოყენებული გაეროს და ნატოს მიერ , როდესაც სანქცია იქნა გამოყენებული (სამხედრო ჩარევის სახით) მშვიდობის დასამყარებლად, კონფლიქტის მოსაწესრიგებლად (ბოსნია-ჰერცოგოვინას კონფლიქტი, კოსოვოს კონფლიქტი). თანამონაწილეობის მეთოდი - გამოიყენება სტაბილურ მდგომარეობაში მყოფი სახელმწიფოში, როდესაც ცენტრი ხელისუფლების ნაწილს დელეგირებას ახორციელებს კონფლიქტის ზონაში მყოფი რეგიონისათვის. გარეგნული ეფექტურობის მეთოდი - ამ მეთოდს მართვის სუბიექტი ახორციელებს პოლიტიკური კრიზისის პირობებში, როდესაც მიმდინარე პოლიტიკური პროცესები არ ექმვემდებარებიან კონტროლს. რაც ხშირ მოვლენას წარმოადგენს კონფლიქტების ზონაში. აღნიშნული მეთოდის გამოყენებიასას მმართველობითი ღონისძიებები წარიმართება არა მთავარი, სასიცოცხლო მნიშვნელობის პოლიტიკური პრობლემების გადასაჭრელად, არამედ
მეორეხარისხოვანი
ლოკალური
მიზნების
მისაღწევად,
რომელიც
ხელისუფლებისათვის ადვილად ხელმისაწვდომია და საბოლოო მიზნის მიღწევის გარეგნულ ეფექტს იძლევა.[იხ.: იქვე გვ 70] საინფორმაციო უპირატესობის მთოდი - გლობალური ინფორმაციის პირობებში ხორციელდება ტექნოლოგიებს
პოლიტიკური ენიჭება
არეალის
უდიდესი
გლობალური
მნიშვნელობა
გაფართოება.
კონფლიქტების
საინფორმაციო მართვასა
და
მოწესრიგებაში, რაც განპირობებულია ობიექტზე საინფორმაციო საშუალებების გავლენისა და ზემოქმედების უნარით. სწორედ ეს უკანასკნელი მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს საზოგადოებრივი აზრის
მიმართულებასა და ხასიათს, აგრეთვე
საზოგადოებაზე
ზემოქმედების ფორმებს
- რაც კონფლიქტების მართვაში დიდ როლ ასრულებს.
კონფლიქტების პროცესში საინფორმაციო საშუალებები ასრულებენ ზემოქმედებას შემდეგი მიმართულებებით: -
საზოგადოებრივი აზრის ფორმირება, როგორც ქვეყნის შიგნით ასევე მის საზღვრებს გარეთ;
-
საზოგადოებრივი განწყობის დინამიკაზე ზეგავლენა;
-
კონფლიქტის რომელიმე მხარის სასარგებლოდ მოვლენებისა და პროცესების გაშუქება;
-
კონფლიქტის ერთ-ერთი მხარის პოზიტიური იმიჯის ფორმირება;
-
საზოგადოებრივი აზრის ფორმირება კონფლიქტის ერთი მხარის სასარგებლოდ; საზოგადოებრივი
სასარგებლოდ.
აზრის
შეცვლა
ერთი
რომელიმე
კონფლიქტის
მხარის
კონფლიქტების მართვას გააჩნია თავისი სპეციფიკა, რომელიც გამოიხატება გარკვეულ თავისებურებებში:
უპირველს ყოვლისა ხალხის მართვა;
მართვის შესაძლებელი (სავარაუდო ) ხასიათი;
მართვა ინტერესების გათვალისწინებით;
არაკონფრონტაციული საშუალებების კონფლიქტის მოწესრიგებიოს პროცესში;
კონფლიქტის მართვა მისი პრევენციის მიზნით;
კონფლიქტის მართვა მისი რეგულირებისა და მოწესრიგების მიზნით;
ხერხებისაა
და
მეთოდების
ძიება
რამდენადაც პარადოქსულად უნდა ჟღერდეს ზოგჯერ აუცილებელი ხდება კონფლიქტის მართვის პროცესძში კონფლიქტის გამძაფრება, როდესაც საჭიროა რომელიმე პოლიტიკური ამოცანის შესრულება. საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომლებიც მუშაობენ კონფლიქტის მოგვარების სფეროში ხშირად იძულებული არიან გააცნობიერონ, რომ იღწვიან არა კონფლიქტის გადასაწყვეტად არამედ მის გასამძაფრებლად და გამოსამზეურებლად, რათა პრობლემა გააცნობიეროს
საერთაშორისო საზოგადოების ფართოწრეებმა და მიღებული იქნას
ქმედითი ზომები მის მოსაგვარებლად. კონფლიქტის
მართვაში
მნიშვნელოვანი
ადგილი
უჭირავს
კონფლიქტის
ინტენსიფიკაციას, მის გააქტიურებას, რაც ნიშნავს ფარული, შენიღბული კონფლიქტის გამოაშკარავებას,
მისი
მიზანმიმართული
არაძალადობრივი
მოგვარების
მიზნით.
კონფლიქტის მართვის კონცეფციაში უნდა განვასხვავოთ ორი მნიშვნელოვანი ცნება: კონფლიქტის ინტენსიფიკაცია და კონფლიქტის ესკალაცია. პირველის არსი ზემოთ იქნა კვალიფიცირებული, ხოლო კონფლიქტის ესკალაციის დროს იზრდება კონფლიქტის დაძაბულობის ხარისხი და ძალადობა. პირველის შემთხვევაში კონფლიქტი ვითარდება არაძალადობრივი პროცესით, ხოლო მეორე შემთხვევეაში პრევალირებს ძალადობა. ფარული კონფლიქტი არ ჩანს ზედაპირულ დონეზე და როგორც უკვე ითქვა, შესაძლოა, საჭიროებდეს გამოაშკარავებას მისი ეფექტური წარმართვის და მართვის მიზნით. ღია კონფლიქტი გამოირჩევა იმით, რომ მას აქვს ღრმა ფესვები და ზედაპირზე ის ადვილად შესამჩნევია და მის მოწესრიგებას სჭირდება ხანგრძლივი დრო და ქმედითი ღონისძიებების გატარება. ზედაპირულ კონფლიქტს სუსტი საფუძველი გააჩნია და ხშირ შემთხვევაში საერთოდ არა აქვს ფესვები. ასეთი კონფლიქტი მარტივია და ადვილად შესამჩნევი. მის მოწესრიგებას არ სჭირდება დროის ხანგრძლივი პერიოდი და დიდი პოლიტიკური ძალისხმევა. ასეთი კონფლიქტი შეიძლება მოწესრიგდეს მოლაპარაკების დონეზე მოკლე დროის პერიოდში.
კონფლიქტის ჩახშობა - სამომავლოდ ახალ პრობლემებს წარმოშობს. თავისთავად კონფლიქტური სიტუაცია იმდენად გულისხმობს მის მოგვარებას, რამდენადაც სერიოზულ პრობლემას წარმოქმნის. კონფლიქტი გადაიზრდება ძალადობაში, როდესაც: არ არსებობს შესაბამისი არხები დიალოგის გასამართად ან უთანხმოების გამოსახატავად; არ ექცევა ყურადღება საწინააღმდეგო აზრს და ფარულ უკმაყოფილებას და შესაბამისად, არც მათი სასურველი გზით წარმართვა ხდება; თემსა და საზოგადოებაში დასადგურებულია არასტაბილურობა, უსამართლობა და შიში. [იხ.:სიმონ ფიშერი, დუკა იბრაჰამ აბდი, ჯევად ლუდინი, რიჩარდ სმიტი, სტივ უილიამსი, სიუ უილიამსი. კონფლიქტზე მუშაობა: უნარჩვევები და სტანდარტები. თბ., 2002 გვ 7] ამგვარად კონფლიქტის მოწესრიგების პროცესში ხორციელდება თვით კონფლიქტის მართვა, ხოლო კონფლიქტის მართვით ხდება კონფლიქტში მონაწილე მხარეებს შორის წინააღმდეგობების დარეგულირება. დაძაბულობის ხარისხის შეცვლა პოზიტივისკენ. ხშირ შემთხვევში საერთაშორისო ორგანიზაციები კონფლიქტში მონაწილე მხარეებს ეხმარებიან და
ხელს
უწყობენ
კონფლიქტის
პროცესის
ახლებურ
დანახვაში.
საერთაშორისო
ორგანიზაციები კონფლიქტის მხარეებთან ერთად არსებული პრობლემის გადაჭრისა და მოწესრიგების ერთობლივ მიმართულებებს ეძებენ. საერთაშორისო ორგანიზაციების აქტიური ჩარევის და მონაწეილეობის მეშვეობით, უმწვავესი კონფლიქტები შეიძლება ნაკლებად დესტრუქციული და შედარებით უფრო მარტივად კონსტრუქციული და მოგვარებადი გახდეს. საერთაშორისო ორგანიზაციები, სადაც ეს შესაძლებელია ხელს უწყობს კონფლიქტის მხარეებს შორის კომუნიკაციის გაუმჯობესებას. ჩვენ მართებულად ვთვლით იმას, როდესაც კონფლიქტის მართვაში მოიაზრება თვით კონფლიქტის მედიაცია, ვინაიდან პრაქტიკაში საერთშორისო ორგანიზაციები ხშირად მიმართავენ კონფლიქტის მოწესრიგების პროცესში მედიატორულ ხერხებსა და მეთოდებს. საერთშორისო ორგანიზაციების მედიატორის როლი სწორედ იმაში ვლინდება, როდესაც დაპირისპირებული მხარეები მიდიან იმ კონდიციამდე, რომ მიუსხდნენ მოლაპარაკების მაგიდას. სწორედ ამაში ვლინდება კონფლიქტის მართვის პროცესის ერთერთი ქმედითი საშუალება. კონფლიქტის
მიმდინარეობისას
მედიაციის
საშუალებით
დაპირისპირებულ
მხარეებში შეიძლება გამოინახოს ის პოზიტიური პოტენციალი, მიდგომა და სურვილი, რომელიც ხელს შეუწყობს კონსტრუქციულ დიალოგს და მედიატორის ხელშეწყობით, კონფლიქტის მოწესრიგებამდე მის დარეგულირებამდე მისვლას. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ სარეთაორიშო, არასამთავრობო, რეგიონალური და ადამიანის უფელბათა დამცავი ორგანიზაციების ჩართულობა მედიაციის პროცესში მეტ ეფექტურობას და დამაჯერებლობას მატებს კონფლიქტის მართვასა და საბოლოო შედეგების მიღწევას. აღნიშნული დაპირისპირებულ
ორგანიზაციები მხარეებს
თავადვე
მედიაციის გადაწყვიტონ
საშუალებით არსებული
სთავაზობენ
კონფლიქტი
იმის
სანაცვლოდ, რომ სხვა ინსტიტუტსა თუ პიროვნებას მისცენ მისი მოგვარების და მათ მაგიერ გადაწყვეტილების მიღების საშუალება, რაც ნაკლებად ეფექტური და ნაკლებად პოზიტიურია არსებული გამოცდილების თანახმად.
მოცემული ორგანიზაციების მედიატორული ფუნქცია არ არის სამართლებრივი, იურიდიული ან სამოსამართლეო ელემენტებით დატვირთული პროცესი, რომელიც გამოავლენს დამნაშავე მხარეს და შემდგომში მიუყენებს მას სანქციებს. ორგანიზაციების მედიატორებმა ან მედიატორთა ჯგუფმა ხელი უნდა შეუწყოს მოლაპარაკების პროცესში აქტიური მონაწილეობის მისაღებად, აგრძნობინოს კონფლიქტების მხარეებს, რომ სწორედ ისინი
არიან
წამყვანი
მონაწილეები
პრობლემის
მოწესრიგებაში,
მედიატორი
კი
ხელისშემწყობი საშუალებაა კონფლიქტის მოწესრიგებაში. მედიატორულ საქმიანობში არ უნდა არსებობდეს არაობიექტური მიდგომა, ან კონფლიქტის ერთი მხარის მომხრეობა ან წაგება-მოგება, მართალ-მტყუანის ძიება. მედიაციაში კონფლიქტის ყველა მხარე უნდა იყოს დაინტერეებული, ეს ყველსთვის საჭირო პროცესია იმიტომ, რომ წარმატების შემთხვევაში ყველა მხარე დარჩება მოგებული. თანაედროვე ეტაპზე აღნიშნული ორგანიზაციების მედიაცია, როგორც კონფლიქტის მართვის და მოწესრიგების საშუალება, ყველაზე ნეიტრალური და ვფიქრობთ, ყველაზე ობიექტური ფორმაა. ამრიგად, კონფლიქტის მართვის ლოგიკური შედეგი ზოგადად მიმართულია მისი მოგვარებისათვის, ხოლო კერძოდ, კონფლიქტის მართვის პროცესი ზღუდავს ძალადობასა და სამომავლოდ ახდენს მის პროფილაქტიკას (პრევენციას)იმისათვის, რათა კონფლიქტში ჩართულ მხარეთა ქმედებებში კონსტრუქციულ დადებით ცვლილებებს შეუწყოს ხელი. დაინტერესებული ორგანიზაციების ფუნქციონირების პრაქტიკაში გამოვლინდა კონფლიქტების სხვადასხვა სახე, ფორმები, სპეციფიკა და დინამიკა. მოტივაციის მიხედვით, არსებობს კონფლიქტების რამოდენიმე ბლოკი:
კონფლიქტები
უფლებამოსილებასთან და პოლიტიკურ მართვასთან; კონფლიქტები დაკავშირებული მატერიალური რესურსების განაწილებასთან;
კონფლიქტები დაკავშირებული ეთნიკურ და ტერიტორიულ პრობლემებთან;
კონფლიქტები დაკავშირებული რელიგიურ-პოლიტიკურ პრობლემებთან;
პოლიტიკური კონფლიქტის კულტურები;
პოლიტიკური ინტერესების კონფლიქტები;
დაკავშირებული
ხელისუფლების
განაწილებისთან,
სწორედ ამიტომ ორგანიზაციების მოღვაწეობა უნდა იყოს მჭიდროდ მიბმული არსებული კონფლიქტების სპეციფიკასთან, მათ თავიებურებებთან, ფორმებთან და მიზეზებთან. კონფლიქტი თავისი არსითა და ხასითის მიხედვით შეიძლება იყოს: მარტივი და რთული ფორმის, მეთოდებისა და ინტენსივობის მიხედვით, კონფლიქტები შეიძლება იყოს: ძალისმიერი და არაძალისმიერი, ინტენსიური და ნაკლებად ინტენსიური, ღია და ფარული (ლატენტური); დროის მიხედვით, კონფლიქტები შეიძლება იყოს: დაყოვნებული და სწრაფმოქმედი ანუ დროში გაწელილი და მყისიერი, თავისი მასშტაბებით კი - ლოკალური და ფართომასშტაბიანი.
მოტივაციის მიხედვით, შეიძლება არსებობდეს ცრუ კონფლიქტი, როდესაც სუბიექტი აღიქვამს მოვლენებსა
და სიტუაციას როგორც
კონფლიქტურს, სინამდვილეში კი
კონფლიქტის რეალური მიზეზები არ არსებობს. პოტენციური კონფლიქტის შემთხვევაში არსებობს კონფლიქტის განვითარების რეალური საფუძველი, როდესაც კონფლიქტის ერთი ან ორივე მხარე ინფორმაციის ნაკლებობის გამო ვერ აღიქვამენ სიტუაციას როგორც კონფლიქტურს. ჭეშმარიტი კონფლიქტი - ეს არის მხარეების რეალური შეჯახება. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ
მკვლევარი გ. ი კოზირევი გამოყოფს ჭეძშმარიტი
კონფლიქტის ხვადასხვა სახეს: კონსტრუქციული, შემთხვევითი, არასწორედ მიწერილი, ადგილმონაცვლეობთი [იხ.: Козырев Г. И Политическая конфликтология: Учебное пособие. М. 2008 стр. 48]. მხარეების ფსიქოლოგიური განწყობის მიხედვით, განასხვავებენ - რაციონალურ და ემოციურ კონფლიქტებს. მიზნების მიხედვით, განასხვავებენ პოზიტიურ და ნეგატიურ კონფლიქტებს, კონსტრუქციულ და დესტრუქციულს. წყაროების ფორმების მიხედვით, განსხვავდებიან ობიექტური და სუბიექტური კონფლიქტები. კონფლიქტების კლასიფიკაცია ასევე ხორიელდება ნორმატიული რეგულაციის მიხედვით. ასევე მკვლევარი ლ. კოზერი განასხვავებს ,,ინსტიტუციონალიზებულ“ კონფლიქტებს და ,,აბსოლუტურ“ კონფლიქტებს. [იხ.:Козер Л. Е Совремннные конфликты. м,2010 стр 38]. განსხვავება მათ შორის არის ის, რომ აბსოლუტური კონფლიქტის დროს ხორციელდება ოპონენტის მთლიანი განადგურება. არსებული
კონფლიქტების
სპეციფიკა,
მათი
არაერთგვრობა
მოითხოვს
მრავალპლანიან მოქმედებას კონფლიქტების მართვისა და მოწესრიგების პროცესში. დაგროვილმა გამოცდილებამ და პრაქტიკამ ნათლად დაგვანახა, რომ მათი მოქმედების ტაქტიკა და სტრატეგია მრავალფეროვანი და ეფექტურია. მათი მოქმედება დედამიწის სხვადასხვა რეგიონებში მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ამრიგად, კონფლიქტების მართვისა და მოწესრიგების პროცესში ხორციელდება შემდეგი ფუნქციონალური საქმიანობა: -
აქტიური მონაწილეობა კონფლიქტების მართვაში;
-
ხორციელდება კონფლიქტების პრევენცია;
-
მონაწილეობს კონფლიქტის გადაჭრაზე ორიენტირებულ ღონისძიებებში.
კონფლიქტების მოწესრიგების სპეციფიკა ვლინდება მის ფუნქციებში. დასავლეთის კონფლიქტთა თეორიებში გამოყოფილია ფუნქციონალური და დისფუნქციონალური კონფლიქტები.
პირველ
შემთხვევაში
ხორციელდება
პოლიტიკური
სისტემის
ფუნქციონირების გაუმჯობესება, ხოლო მეორეში დესტაბილიზაცია და ნგრევა. წინააღმდეგობათა დაძლევის მიხედვით, შეიძლება კონსტრუქციულ
ფუნქციებზე.
პირველი
არის
ვილაპარაკოთ კონფლიქტების მიმართული
წინააღმეგობების
დაძლევისათვის, ხოლო მეორე - დესტრუქციული კონფლიქტის გაღრმავებისაკენ. კონფლიქტის თეორიაში გაოიყენება ასევე ტერმინის
ისეთი გაგება როგორიცაა -
პოზიტიური (დადებითი) და ნეგატიური (უარყოფითი) კონფლიქტის ფუნქცია. აღნიშნული
ფუნქციები
კონფლიქტის
მოწესრიგების
საქმიანობაში
საჭიროებს
მართვასა
და
რეგულირებას. ზემოთ ჩვენ განვიხილეთ და გავაანალიზეთ ისეთი წამყვანი საერთაშორისო ორგანიზაციების
საქმიანობა
კონფლიქტების
რეგულირებასა
და
მოწესრიგებაში,
როგორებიც არის გაერო, ეუთო და ნატო, მაგრამ აღსანიშნავია ისიც,
რომ ამ
ორგანიზაციების გარდა მსოფლიოს მასშტაბით ეფექტურად მოქმედებენ მრავალი სხვა უნივერსალური რეგიონალური საერთაშორისო ორგანიზაციები, სამთავრობათშორისო და არასამთავრობათშორისო ორგანიზაციები და ასევე მრავალი ორგანიზაცია ქვეყნის შიგნით, რომლებიც აქტიურად არიან ჩართული კონფლიქტების მოწესრიგებასადა რეგულირებაში. ჩვენ შევეცდებით იმ ორგანიზაციებზე ყურადღების გამახვილებას, რომლებიც მონაწილეობენ კონფლიქტის ტრანსფორმაციასა და სამშვიდობო პროცესებში. გარდა ამისა მითითებული იქნება ამ ორგანიზაციების
მისამართი
და მათი ფუნქციონირების
სპეციფიკა. ამ ჩამონათვალში შევიდა მხოლოდ საერთაშორისო მასშტაბით მოქმედი ორგანიზაციები, მაგრამ ისიც აღსანიშნავია, რომ ფუნქციონირებს მრავალი სხვა ორგანიზაცია, რომლებიც ცალკეულ ქვეყნებში ახორციელებენ კონფლიქტების მართვას და ტრანსფორმაციას სამშვიდობო მოღვაწეობას ეროვნულ
და ადგილობრივ დონეებზე.
იმისათვის, რომ ნათელი გახდეს ამ ორგანიზაციების ადგილი და როლი კონფლიქტების, მართვისა და მოწესრიგების პროცესში, აუცილებელი, გავერკვეთ ისეთ
სპეციფიკურ
ტერმინებში როგორიცაა ,, კონფლიქტის ტრანსფორმაცია“ და ,,სამშვიდობო პროცესი.“ კონფლიქტის ტრანსფორმირება გულისხმობს კომპლექსური ქმედებების განხორციელებას,
როდესაც
კონტროლს
ექვემდებარება
სოციალურ- პოლიტიკური მოვლენები და როდესაც
კონფლიქტის
დესტრუქციული,
გამომწვევი უარყოფითი
ენერგია მიმრთულია პოზიტიური ცვლილებების განსახორციელებლად ცხოვრების ყველა სფეროში. კონფლიქტოლოგიაში ჩამოყალიბდა და პოპულარული გახდა კონფლიქტის ტრანსფორმაციის თეორია. [იხ.: სიმონ ფიშერი, დუკა იბრაჰამ აბდი, ჯევად ლუდინი, რიჩარდ სმიტი, სტივ უილიამსი, სიუ უილიამსი. კონფლიქტზე მუშაობა: უნარ-ჩვევები და სტანდარტები. თბ., 2002, გვ 11]. აღნიშნული თეორიის წარმოშობილი კონფლიქტის
ძირითადი არსი მიუთითებს
ძირითად მიზეზებზე, კერძოდ იმაზე, რომ კონფლიქტი
გამოწვეულია უთანაწორობის, უსამართლობის იმ რეალური პრობლემებით, რომლებიც თავს იჩენენ მოწინააღმდეგე პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ სფეროებში (სტრუქტურებში). კონფლიქტის ტრანსფორმირების კონცეფცია თავისი არსითა და ხასითით ეფუძნება არსებული ორგანიზაციების მიზანს, რომელიც შედგება შემდეგი ფაქტორებისაგან: -
უთანასწორობისა და უსამართლობის გამომწვევი სქემებისა და სტრუქტურების შეცვლა ეკონომიკური გადანაწილების ჩათვლით;
-
კონფლიქტში მონაწილე მხარეებს შორის გრძელვადიანი ურთიერთობების დამყარება და ურთიერთგანწყობის გაუმჯობესება;
-
ისეთ სისტემათა ჩამოყალიბება და პროცესთა ხელშეწყობა, რომლებიც განაპირობებენ სამართლიანობას მშვიდობას, ურთიერთშენდობას, შერიგებასა და ურთიერთშეცნობას [იხ.: იქვე].
მშვიდობა,
საერთაშორიო
და
ცალკეული
ქვეყნების
დონეზე
არის
ისეთი
მდგომარეობა მსოფლიოში, როდესაც სახელმწიფოთა შორის არ ხდება კონფლიქტები და შეიარაღებული ბრძოლა. მშვიდობა არის პროცესი, რომელიც ხასიათდება მრავალმხრივი ხანგრძლივი
ბრძოლით
საერთაშორისო
მიმართული
ორგანიზაციების
ძალადობის
შექმნამ
წინააღმდეგ.
საფუძველი
გაეროსა
ჩაუყარა
და
სხვა
საერთაშორისო
თანამშრომლობას მშვიდობის უზრუნველსაყოფად. მშვიდობისათვის
ბრძოლა
მჭიდრო კავირშია
დემოკრატიოულ პროცესებთან.
თავის მხრივ მშვიდობის დაცვა-განმტკიცება სულ უფრო ხელსყრელ პირობებს უქმნის ამ პროცესებს. მშვიდობის ბრძოლის იდეა აისახა საერთაშორისო ორგანიზაციების წესდებებსა და პროგრამებში. განსაკუთრებით ეს თვალნათლივ ჩანს გაეროსა და ეუთოს წესდებებში, ნატოს ხელშეკრულებაში
და სხვა
საერთაშორისო სამთავრობო და არასამთავრობო
ორგანიზაციების დოკუმენტებში. საერთაორისო
ორგანიზაციები
განუხრელად
ახორციელებენ
მშვიდობის
პოლიტიკას, იღწვიან ხალხთა უშიშროების განმტკიცების, ფართო საერთაშორისო თანამშრომლობისათვის, არსებული კონფლიქტების ჩაქრობისათვის. მშვიდობისათვის ბრძოლის პროცესს საერთაშორისო ორგანიზაციები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ. იმასთან დაკავშირებით, რომ
ზოგიერთი დიდი სახელმწიფო რუსეთის
ფედერაციის მეთაურობით ახორციელებენ გამალებულ შეიარათღებას, ქმნიან მასობრივი მოსპობის ახალ საშუალებებს. იმ ვითარებაში, როდესაც ჩვენი პლანეტის მრავალ რეგიონში მძვინვარებს მწვავე კონფლიქტები მშვიდობისათვის ბრძოლა ნიშნავს ბრძოლას მთელ დედამიწაზე სიცოცხლის, თანასწორობის ცივილიზაციისათვის და სხვა ფასეულობების შენარჩუნებიასთვის. იმისათვის, რომ ნათელი გახდეს და ობიექტურად შეფასდეს მრავალფეროვანი ორგანიზაციების ადგილი და როლი სამშვიდობო პროცესში, საჭიროა, ისტორიული ექსკურსი. 21-ე საუკუნის შუა წლებიდან ომისა და მოწინააღმდეგეთა გასაერთიანებლად მე-20
საუკუნის
70-იანი წლბის
ძალზე მოკლე კონფლიქტების დასაწყისამდე
შედგა 150-მდე მსოფლიო კონგრესი და კონფერენცია. [იხ.: ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია თბ. 1984 ტ. 7 გვ 246]. მშვიდობის დაცვის
პირველი მსოფლიო კონგრესები ( 1843 წლის ლონდონის
მშვიდობის საყოველთაო კონგრესი, 1848 წლის ბრიუსელის პაციფისტების საერთაშორისო კონგრესი; 1849 წლის პარიზის მშვიდობის საყოველთაო კონგრესი და საყოველთაო მშვიდობის მეგობართა კონგრესი; 1850 წლის ფრანკფურტის მშვიდობის საყოველთაო კონგრესი) აერთიანებს საერთაშორისო ორგანიზაციებს, ცალკეულ პირებსა და იდეალისტ პაციფიტთა ჯგუფებს, რომლებიც
მშვიდობის განმტკიცების გზას უმთავრესად
რელიგიური დოგმების გავრცელებაში ხედავენ. სამშვიდობო პროცესზე დიდი გავლენა იქონია 1935 წლის პარიზის მშვიდობის დაცვის
მწერალთა საერთაშორისო კონგრესმა, აგრეთვე
მშვიდობისა და კულტურის
დაცვის მწერალთა საერთაშორისო კონგრესმა, რომელიც შეიკრიბა 1937 წელს ფაშისტების მიერ ალყაშემორტყმულ მადრიდში.
მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ დაიწყო მშვიდობის მომხრეთა მოძრაობა: მისმა მონაწილეებმა შექმნეს მუდმივი საერთაშორისო ორგანიზაცია (1950 წლიდან მშვიდობის მსოფლიო საბჭო). მშვიდობის მსოფლიო საბჭო (მმს) მშვიდობის მომხრეთა მოძრაობის უმაღლესი მუდმივი ორგანო, რომელსაც ირჩევენ ამ მოძრაობის საერთაშორისო კონგრესებსა და სესიებზე. საერთაშორისო ორგანიზაცია წარმართავს და კოორდინაციას უწევს სხვადასხვა ქვეყნის მშვიდობის მომხრეთ საქმიანობას, ახდენს მათ მობილიზაციას კონფლიქტებისა და ომის საფრთხის წინააღმდეგ და საყოველთაო განიარაღებისათვის საბრძოლველად. თავდაპირველად მშვიდობის მსოფლიო საბჭოში226 კაცი შედიოდა, 1971 წლისათვის - 104 ქვეყნის 600 წარმომადგენელი ირიცხებოდა. [იხ.: იქვე გვ247] 21-ე საუკუნის დასაწყისისათვის ,,მშვიდობის მსოფლიო საბჭოში“ წარმოდგენილია 170 ქვეყანა და 200-ზე მეტი ეროვნული ორგანიზაცია. მშვიდობის
საბჭოს
დამაარსებელი
და
მისი
პირველი
თავმჯდომარე
იყო
საყოველთაოდ ცნობილი ფრანგი მეცნიერი და საზოგადო მოღვაწე ფრედერიკ ჟოლიოკიური. კონფლიქტების პრევენციის, მოწესრიგების მიზნით, მშვიდობის მსოფლიო საბჭო აწყობს საერთაშორისო კაომპანიებს, იწვევს მსოფლიო კონგრესებს, კონფერენციებს, სიმპოზიუმებს, საერთაშორისო საზოგადოებრიობის შეხვედრებს, რათა კონფლიქტების მართვა უფრო ეფექტური, სრულყოფილი და წარმატებული ყოფილიყო. მშვიდობის
მსოფლიო საბჭო მრავალი ღონისძიების ინიციატორია, რომლებიც
მიმართულია მშვიდობის დაცვის, სახელმწიფოებსა და ერებს შორის მეგობრობისა და თანამშრომლობის განმტკიცებისათვის. სამ წელიწადში ერთხელ იკრიბება საბჭოსსესიები, ხოლო სესიებს შორის პერიოდში საერთაშორისო ორგანიზაციის საქმიანობას წარმართავს სესიაზე არჩეული პრეზიდიუმი. პრეზიდიუმის შემადგენლობაში შედის 140 არჩეული წევრი. პრეზიდიუმის სხდომები ტარდება წელიწადში ორჯერ. მმს-ის პრეზიდიუმის აღმასრულებელი ორგანოა სამდივნო. საბჭოს სამდივნო ახორციელებს მუდმივ კავშირს მმს-ის ეროვნულ კომიტეტებთან და ურთიერთობა გააჩნია მშვიდობის მომხრე სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებთან. მმს-ს საერთო
ხემძღვანელობას
ახორციელებს
გენერალური
მდივანი.
მმს-ს
სესიის
დადგენილებით, 1974 წელს ჩამოყალიბდა საბჭოს პრეზიდიუმის ბიურო, რომელშიც შედის 30 ქვეყნის წარმოამადგენელი. მმს-ს სამდივნო განთავსებულია ქალაქ ჰელსინკში (ფინეთი). მშვიდობის დასამყარებლად გაერო რამოდენიმე სახის ჩარევას ცნობს: -
ჰუმანიტარული შემწეობა და საგანგებო დახმარება;
-
მშვიდობისყოფა;
-
მშვიდობის შენარჩუნება;
-
მშვიდობის შენება; ჰუმანიტარული შემწეობისა და საგანგებო დახმარების მიზანია საშიშროების წინაშე
მყოფი მოსახლეობის გადრჩენა;
მშვიდობისყოფა,
როგორც
ფართომასშტაბიანი
ღონისძიება
ითვალისიწნებს
ურთიერთ მტრული ქმედების აღკვეთას და შეთანხმების მიღწევას დიპლომატიური, პოლიტიკური და, თუ აუცილებელი და გადაუდებელი გახდა, ძალისმიერი გზით. მშვიდობის შენარჩუნება - ხორციელდება შეთანხმების მონიტორინგის და მისი შესრულების იძულების (საჭიროების შემთხვევაში ძლაის გამოყენებითაც) საფუძველზე; მშვიდობის
შენება
გათვალისიწნებულია დაპირისპირების
-
წარმოადგენს
კონფლიქტის
შენელება,
პროგრამას,
გამომწვევი
კონფლიქტის
რომლის
ფარგლებში
წინააღმდეგობების
მხარეებს
შორის
მოგვარება
ნდობის
მოპოვება
სტაბილურობისა და სამართლიანობის დამყარების მიზნით. კონფლიქტის მართვაში მონაწილე ორგანიზაციების პროგრამებსა და წესდებებში მშვიდობის
შენება
მიმდინარეობაზე
უშუალოდ
ზეგავლენის
მიმართულია
მოსახდენად,
არა
იმდენად
რამდენადაც
იმ
კონფლიქტების
გარემოებებსა
და
განწყობებზე ზემოქმედების მოსახდენად, რომლებმაც გამოიწვიეს ეს კონფლიქტი. საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საერთაშორისო დავების მშვიდობიანი მოწესრიგების პრინციპის თანახმად, თუ კონფლიქტის წარმოშობის შემთხვვაში,
ყველა სახელმწიფო მოვალეა
თავი შეიკავოს
ძალის გამოყენებისაგან,
კონფლიქტის მხარეებს რჩებათ მხოლოდ ერთი საშუალება - მიმართონ კონფლიქტის მოწესრიგებისა და მოგვარების მშვიდობიან გზას. [იხ.: პარიზის (ბრაინკელოგის) პაქტის მე-2 მუხლი; გაეროს წესდების 1-ლი მუხლის 1-ლი პარაგრაფი და მე-2 მუხლის მე-3 პარაგრაფი, 33-ე და 38-ე მუხლები; მუხლი; აფრიკის ერთობის
არაბეთის სახელმწიფოების ლიგის
პაქტის მე-5
ორგანიზაციის ქარტიის მე-3 მუხლის მე-4 პარაგრაფი;
ამერიკის სახელმწიფოების ორგანიზაციის წესდების მე-5 მუხლის 1-ლი პარაგრაფი; გაეროს 1970 წლის დეკლარაცია; ჰელსინკის დასკვნითი აქტი]. გაეროს წესდებაში ხასგასმულია: ,, ყოველი წევრი წყვეტს თავის საერთაშორისო დავებს
მშვიდობიანი საშუალებით ისე, რომ
არ შეექმნას საფრთხე
საერთაშორისო
მშვიდობას, უშიშროებასა და სამართლიანობას“ .[იხ.“ გაეროს წესდება, მუხლი 2 პარაგრაფი 3]. თანამედროვე ეტაპზე მოქმედ საერთაშორისო სამართილს ფარგლებში ეფექტურად მოქმედებს
კონფლიქტების მშვიდობიანი მოწესრიგების სპეციალური ინსტიტუტი,
რომელიც განსაზღვრავს არა ერთ ასეთ საშუალებას (შუამავლობა, შერიგება, არბიტრაჟი, სასამართლო პროცესი, გამოძიება, მოლაპარაკება). კონფლიქტების მოწესრიგებისა და მართვის პროვესში ჩართული ორგანიზაციების წესდებაში აღნიშნულია, რომ სახელმწიფოები, რომლებიც
კონფლიქტის მხარეებს
წარმოაგდენენ აგრეთვე სხვა სახელმწიფოები, თავს უნდა იკავებდნენ ყოველგვარი მოქმედებისაგან, რომელსაც შეუძლია იმდენად გააუარესოს მდგომარეობა, რომ საფრთხე შეუქმნას საერთშორისო მშვიდობასა და
უშიშროების დაცვას, უნდა იმოქმედონ
გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიზნებისა და პრინციპების შესაბამისად. კონფლიქტების მოწესრიგება ხდება მისი მხარეების სუვერენული თანსასწორობის საფუძველზე და დავების მშვიდობიანი მოგვარების საშუალებათა არჩევის პრინციპების
შესაბამისად. [იხ.: პარიზის
(ბრაინკელინგის) პაქტის
მე-2 მუხლი; არაბეთის
სახელმწიფოების ლიგის პაქტის მე-5 მუხლი; აფრიკის ერთობის ორგანიზაციის ქარტიის მე-3 მუხლის მე-4 პარაგრაფი; ამერიკის სახელმწიფოების ორგანიზაციის წედების მე-5 მუხლის 1-ლი პარაგრაფი] მრავალი ორგანიზაციის წესდებებსა და პროგრამებს
წითელი ხაზით გასდებს
მთავარი აზრი იმის თაობაზე, რომ კონფლიქტების გადაწყვეტის პროცედურების გამოყენება, რომელზედაც სახელმწიფოთა შორის თავისუფლად იყო მიღწეული შეთანხმება არსებული ან მომავალი კონფლიქტების თაობაზე, რომლებშიც მხარეებს
წარმოადგენენ,
არ
უნდა
განიხილებოდეს,
როგორც
ისინი
შეუთავსებელი
სუვერენული თანასწორობის პრინციპიდან. დღეს მსოფლიოში 59000 საერთაშორისო ორგანიზაცია მოქმედებს, აქედან 6432 სამთავრობოთშორისია [იხ.: ალექსიძე, ლ, თანამედროვე საერთაშორიო სამართალი., თბ. 2010 გვ 102] უკანასკნელი 25 წლის
მანძილზე საერთაშორისო
ორგანიზაციების
რაოდენობა ორჯერ გაიზარდა, რაც დამაჯერებლად მეტყველებს საერთაშორისო ორგანიზაციების მნიშვნელობაზე თანამედროვე პირობებში. მათი უმრავლესობა ეფექტურ და ნაყოფიერ საქმიანობას ეწევა კონფლიქტების მოწესრიგების სფეროში. ქვემოთ ჩამოთვლილი ორგანიზაციები დიდ როლს ასრულებენ
კონფლიქტების
ტრანსფორმაციისა და სამშვიდობო პროცესში. ACCORD
-
სამხრეთაფრიკული
საერთაშორისო
ორგანიზაცია
-
მოღვაწეობს
კონფლიქტების მოწესრიგების, სამშვიდობო და პრევენციული პოლიტიკის სფეროში აფრიკის მთელ კონტინენტზე. მისი პროგრამები მოიცავს სხვადასხვა რეგიონულ კონსულტაციას და სემინარს კონფლიქტის ტრანსფორმაციასთან, მშვიდობის შენარჩუნებასა
და
მშვიდობაზე
ყოვეთვიურად გამოსცემს
გადასვლასთან
დაკავშირებით.
ორგანიზაცია
ჟურნალს სახელწოდებით,,Conflict Trends”,ასევე გამოიცემა
ყოველკვირეული გაზეთი, რომლის მასალები მოთავსებულია ინტერნეტსაიტზე და იბეჭდება ღია პრესაში. [იხ.: საფოსტო მისამართი ACCORD private Baq X018, umhalanqa Roeks 4320 Durban, South Africa Email: info@accord!org.za. website: www.accord.org.za] AGANCY FOR COOPERATION AND RESEARCH IN DEVELOPMENT (ACCOrd) - არის არასამთავრობო ორგანიზაციის საერთაშორისო კონსორციუმები, რომელიც აერთიანებს 155 ევროპულ და ჩრდილოამერიკულ ქვეყანას. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციიის ფუნქციონირების
არეალია
აფრიკის
წარმომადგენლები
მუშაობენ
ადგილობრივ
კონტინენტი,
სადაც
პარტნიორებთან
ერთად.
ორგანიზაციის ACORG
-ის
ძირითადი ამოცანაა დაეხმაროს აფრიკის ქვეყნებს კონფლიქტების მოწესრიგებაში და მშვიდობის დამყარებაში. მის წესდებაში ჩაწერილია, რომ ყველა დავა და უთანხმოება შეიძლება მოგვარდეს მხოლოდ მშვიდობიანი ფორმით, რომ ნებისმიერი ქვეყნის პრაქტიკული საგარეო და საშიანო პოლიტიკა უნდა ეყრდნობოდეს
საერთაშორიო
სამართლის პრინციპებს. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის მოღვაწეობის სპეციფიკას წარმოაგენს
სიღარიბი სდაძლევის პროგრამების განხორციელება და ადამიანის
უფლებათა დაცვის სფერო.[იხ.: საფოსტო მისამართი: ACORD DEAN BRADLEY House, 52 HOrsederry Road London SWIP 2AF< UK Email
[email protected]].
ACTIONID - საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია, სააგენტოს სტატუსით ჩამოყლიბდა დიდ ბრიტანეთში, აერთიანებს
20-ზე მეტ ქვეყანას. მისი მუშაობის
სპეციფიკაში ჩადებულია გრძელვადიანი განვითრების
პროგრამების შესრულება.
ორგანიზაციის წესდებაში აღნიშნულია, რომ კონფლიქტების მოწესრიგების სფეროში მის მიერ გამოიყენება მხოლოდ საკუთარი მიდგომა, რომ კონფლიქტებზე მუშაობის ძირეულ ელემენტად მსოფლიო მასშტაბით მიჩნეულია ეკონომიკის წარმატებული განვითარება, რომლის საფუძველზე მოხდება კონფლიქტების მიზეზების ნეიტრალიზაცია. ცალკეული ქვეყნის ეკონომიკის მაღალი დონე, ხალხის კეთლდრეობის ამაღლება, სიღარიბის დაძლევა კონფლიქტებს გამოაცლის საყრდენს და თანდათანობით სახელმწიფოებს, ერებს შორის დამყარდება მშვიდობა და წესრიგი. ამ
საერთაშოერისო
ორგანიზაციის
კონფლიქტის
მოწერიგების
კონცეფცია
უკავშირდება ეკონომიკის სწრაფ და ეფექტურ განვითარებას. [იხ.: საფისტო მისამართი AETIONAID HAMEYN HOUSE, Naedonaled Road Azeway London #19 5PG.uk. email:
[email protected]] BERGHOF არასამთავრობო
CENTRE
FOR
CONSTRUCTIVE
საერთაშორისო
ორგანიზაცია,
CONFLICT
რომელიც
MENAGMENT
ახორციელებს
-
ეთნიკურ,
პოლიტიკური და სოციოკულტურული კონფლიქტების მეთოდების მეცნიერულ კვლევას, ხოლო
შემდგომში
ამ
კვლევებს
იყენებს პრაქტიკულ
საქმინაობაში.
რეგიონულ-
გეოგრაფიული თვალსაზრისით, მის ინტერესთა სფეროში შედის ევროპის ქვეყნები და პოსტსაბჭოთა სივრცის ევროპული ნაწილი. განსაკუთრებული ინტერესების სფეროს აგრეთვე წარმოადგენს ცენტრალური და სამხრეთკავკასიური ქვეყნები. ამ საერთშორისო ორგანიზაციის
სამეცნიერო
კვლევის
ობიექტებია:
კონფლიქტები,
როგორც
საზოგადოებრივი ცხოვრების ფენომენი; კონფლიქტები საზოგადოების სხვადასხვა ქვესისტემებში; პოლიტიკა და პოლიტიკური კონფლიქტი; ლობიზმი და პოლიტიკური კონფლიქტი; კონფლიქტის სტრუქტურა და სხვა . [იხ.: საფოსტო მისამართი Berghof cenre, Aetseinstrasse 48 a 14195 Berlin, Germany email n/
[email protected]; wwwb.shuttle.de/berghof] INTERNATIONAL ურთიერთობათა
COOPERATION
FOR
DEVELOPMENT
-
საერთაშორისო
კათოლიკური ინსტიტუტის უცხოური პროგრამა. ტერიტორიულად
განლაგებულია დიდ ბრიტანეთში, ლონდონში. ამზადებს კვალიფიციური კადრების კონტინგენტს უხცოეთში სამუშაოდ განვითარების პროექტების შესასრულებლად და თავიანთიგამოცდილების გასაზიარებლად. საჭიროების შემთხვევაში სთავაზობს კვალიფიციურ დახმარებას სამოქალაქო ორგანიზაციებს და იმ ქვეყნებს, რომლებშიაც მოსაგვარებელია დავები და შიდა კონფლიქტები. ამ ორგანიზაციის მოქმედების არეალია: კოლუმბია, გვატემალა. სამხრეთ აფრიკის რეგიონი, ანგოლა და აღმოსავლეთ ტიმორი. ამ ქვეყნებში ორგანიზაცია ახორციელებს დახმარებას მხარდაჭერასა და კვლევას სამწლიანი პროგრამის
ფარგლებში, როელიც
დაკავშირებულია საერთაშორისო ორგანიზაციების
საქმიანობასთან კონფლიქტების მართვასა და რეგულირების პროცესში. მისი პროგრამები ეძღვნება
საერთაშორისო
ორგანიზაციების
პროცესში. [იხ.: email
[email protected]]
როლს
სამშვიდობო
და
დემოკრატიის
CENTRE FOR CONFLICT MENAGMENT (CCM) - რეგიონული საერათაშორიო ორგანიზაცია განთავსებულია ყაზახეთის რესპუბლიკაში. მოცემული საერთაშორისო ორგანიზაციის ფუნქციონირების არე არის ცენტრალური აზიის ქვეყნები. CCM -ი ძირიტადი საქმიანობა და მთავრი ამოცანაა ამ რეგიონში სოციალური და ეთნიკური კონფლიქტების
თავიდან
აცილება
და
მართვა.
ორგანიზაციის
კკვლევითი
ღირებულებების შესწავლის ობიექტია კონფლიქტების დარეგულირება და მოწესრიგება, კერძოდ,
ცენტრალური აზიის ქვეყნებში კონფლიქტების რეგულირების შესაძლო
ვარიანტების დამუშავება და მეცნირეული ანალიზი. ორგანიზაციის სამეცნიერო-კვლევის მიმართულება უკავშირდება კონფლიქტის ღმოცენებისა და განვითარების მიზეზების განსაზღვრას, კონფლიქტის მხარეთა
მიზნებისა და განზრახვის დადგენას და ისეთი
საკითხების გარკვევას როგორიცაა - რა ძალები მონაწილეობენ და რა ძლაბე შეუძლია შემდგომში
კონფლიქტში
ჩართვა;
ვისა
აწყობს
კონფლიქტური
მდგომარეობის
შენარჩუნება და სხვა. CCM-ის საქმიანობის სფერო მოიცავს კვლევებს, სემინარებსა და პრაქტიკული წავლების ორგანიზებას ადამინის უფლებათა დაცვის კონფლიქტურ ზონაში. ორგანიზაცია ეფექტურად თანამშრომლობს სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებტან ინფორმაციის გავრცელეწბის სფეროშიც. CENTRE FOR CONFLICT RESOLUTION (CKR) - რეგიონული საერთაშორისო ორგანიზაცია ფუნქციონირებს კეიპტაუნის უნივერსიტეტის ფარგლებში, მისი მოღვაწეობის გეოგრაფიული არეალი მოიცავს სამხრეთ აფრიკას და ამ მატერიკის სხვა რეგიონებს. CKR-ის მუშოაბის სპეციფიკა უკავშირდება აფრიკის კონტინენტზე ძალდობის შემცირებას. და კონფლიქტების მოწესრიგებას. კეიპტაუნის უნივერსიტეტთან არსებული ორგანიზაციის
კვლევითი ცენტრის შესწავლის ობიექტია ძალადობა პოლიტიკური
კონფლიქტის პროცესში“. კერძოდ, კვლევითი ცენტრი იკვლევს ძალადობის ისეთ პრობლემებს როგორიცაა: ძალადობის არსი, ტიპოლოგია და სოციოდინამიკა, აგრესიულობისა და ძალადობის ბუნება; ძალადობის მოტივები და მიზნები, ძალდობის შემცირებისა და აღკვეთის არსებული
საერთაშორისო
მიმართულებას
წარმოადგენს
საშუალებანი, ძალადობა გლობალიზაიის პირობებში. ორგანიზაციის კონფლიქტის
კვლევის
ერთ-ერთ
მედიაციის
უმნიშვნელოვანეს
პრობლემა.
რაც
ყველაზე
მნიშვნელოვანია CKR-ის კვლევის ცენტრი იკვლევს კონფლიქტების მედიაციის პროცესში ხუთ უმნიშვნელოვანეს დონეს - 1. მშვიდობის პროცესის მშენებლობას; 2. პოზიტიური პერსპექტივების გაზირებას’ 3. კონფლიქტური სიტუაციის ნათლეყოფა და მისი გამორკვევა; 4. კონფლიქტის მოწერიგების მონიტორინგის იდეების განვითარება; 5. გადაწყვეტილების მიღება. კვლევის პროცესში განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ მოქცეულია მედიაციის ტექნიკის გამოყენების საშუალებანი. აღნიშნული ცენტრის კვლევის პრობლემათა ნუსხაში შედის ისეთი ტექნიკური სკითხების გარკვევა როგორიცაა: -
მესამე მხარის ჩარევის რომელ დონეს შეესაბამება მედიაცია;
-
ვინ შეიძლება და ვინ არ შეიძლება გამოდგეს მედიატორად;
-
რომელი სტრატეგიების გამოიყენება მედიაციის პროცესში;
-
რა შემთხვევაში შეიძლება ჩაითვალოს შესრულებულად მედიატორის ფუნქცია; საერთაშორისო
ორგანიზაციის
სამეცნიერო
ცენტრი
CKR
-ი
სისტემატურად
ახორციელებს ტრეინინგებსა და მონიტორინგს აღნიშნული პრობლემების ირგვლივ. ამგვარად, ამ ცენტრის ძირითადი საქმიანობა უკავშირდება საგანმანათლებლო და
მეცნიერულ კვლევებს. მისი უმთავრესი ამოცანაა კონფლიქტების მოგვარების ახალი შესაძლებლობების ძიება. სამ თვეში ერთხელ ქვეყნედბა ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის ბეჭვდითი ორგანო ჟურნალი ,,Track two” მისი მიზანია თემთაშორისი და პოლიტიკური კონფლიქტების
მოგვარებისათვის
ნოვატორული
და
კონსტრუქციული
მეთოდებს
დანერგვა. [email
[email protected] web site ceerweb.cer.uat.ae.za]. THE COLLABORATIVE FOR DEVELOPMENT ACTION (CDA)საერთაშორისო რეგიონული ორგანიზაცია, მისი შტაბბინა განთავებულია ბოსტონში. (აშშ). საერთაშორისო ორგანიზაციის ფარგლებში ფუნქციონირებს საკონსულტაციო ფირმა, რომლის სპეციალიზაცია უკავშირდება ეკონომიკისა და პოლიტიკის განვითარებას. CDAმ დაასრულა პროექტი, რომელიც ცნობილია თანამედროვე პოლიტიკურ ლიტერატურაში და კონფლიქტოლოგიაში, როგორც პროგრამა ,,არ ავნო“ [იხ.: RSON mary. B., Do No Harm: How aid can support peace or war Lynne Rienner Boulder Colorado 1999] ამ გამოკვლევის ავტორი იკვლევს დახმარების პროგრამების შესაძლო უარყოფით გავლენას კოფლიქტურ სიტუაციაზე და გვთავზობს ისეთი მდგომარეობის გამოსწორების და სამშვიდობო ძალისხმევის მხარდჭერის მიმართულებებსა და გზებს. CDA-ს ფარგლებში
შემუშავდა
სახელწოებით
და
,,სამშვიდობო
ნაწილობრივად პრაქტიკის
გრძელდება
ანალიზი“,
კვლევები
რომელშიც
გაშუქებულია კონფლიქტის სფეროში არსებული პროგრამების
პროექტზე
განხილული
და
ჩარჩოებში ეფექტური
ტაქტიკის გამოვლენა. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის კვლევით პროექტებში გათვალისიწნებულია სხვადახვა იდეა, ხერხები და მეთოდები კონფლიქტის მხარეების ძლადობრივი ქმედებების თავიდან აცილების ტრატეგიის შესამუშავებლად. [იხ.: email
[email protected]; website www.edaine.com]. CONCILATION RESOURSES (CR) - საერთაშორისო რეგიონული ორგანიზაცია დიდ ბრიტანეთში. ამ ორგანიზაციის ეგიდით აქტიურად ფუნქციონირებს გაერთიანებული სამეფოს სააგენტო. მისი მთავარი ამოცანაა საერთაშორისო დახმარების აღმოჩენა მშვიდობისა და კონფლიქტების თავიდან აცილების სფეროში მომუშავე ადგილობრივი და ეროვნული ორგანიზაციებისათვის. CR მიზნად ისახავს პრაქტიკულ
ღონისძიებათა
ნაციონალურ ასაცილებლად
დონეზე და
მისი
მხარდაჭრას,
და
მიმართულია
ისეთნირი
რომელიც
ხორციელდება
ძალადობრივი
ტრანსფორმაცია,
იმპროექტების პაკეტის სათემო
კონფლიქტის
რომელიც
ხელს
და
თავიდან შეუწყობს
სოციუალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ განვითარებას. საერთშორისო ორგანზაციის სააგენტო ახორციელებს მთელ რიგ სოციალურ-პოლიტიკურ პროგრამებს სიერა ლეონეში, ფიჯეის, სომალში, გამბიასა და ლიბერიაში. CONCILATION RESOURSES ბეჭვდითი ორგანოა ჟურნალი ACCORD -ი: An Internationa review of peace Intitives, რომელიც ქვეყნდება წელიწადში სამჯერ. ჟურნალის ყოველი ნომერი ეძღვნება კონკრეტულ სამშვიდობო პროცესს და გვთავაზობს ანალიტიკურ მასალას სამშვიდობო ინიციატივების სხვადასხვა ასპექეტბზე.
მისი ანალიტიკური მასალები ეხება სხვადასხვა ქვეყნებში
კონფლიქტების მართვისა და
მოწერიგების ასპექტებს. 2010 და 2011 წლწბის CR -ის
ჟურნალის ნომრებში გაშუქებულია სამშვიდობო პროცესი ისეთ კონფლიქტურ ზონებში როგორიცაა:
შრი-ლანკა,
მოზამბიკი,
გვატემალა,
ლიბერია,კამბოჯა,
(ფილიპინები), აფხაზეთი და ჩრდილოეთ ირლანდია. [იხ.:website www.e.r.org]
მინდანაო
ამ
საერთაშორისო
ორგანიზაციის
ფუნქციონირების
სპეციფიკს
წარმოადგენს
ეთნიკური კონფლიქტების რეგულირების საშუალებათა კვლევა-ძიება. ამ საშუალებათა შორის მის მიერ აქტიურად გამოიყენება - მედიაცია, მონიტორინგი და კონფლიქტების მენეჯმენტი,
ხოლო
ეთნიკური კონფლიქტების რეგულირების
უკიდურეს ფორმად
აღიარებს მის ძალით ზემოქმედებას. ასეთი მიდგომა ეთნიკური კონფლიქტების მიმართ გამართლებული ფედერაციის
და
მართებულია,
ტერიტორიაზე
რაზეც
არსებული
მეტყველებს ეთნიკური
ყოფილი
იუგოსლავიის
კონფლიქტების
მოგვარების
გამოცდილება, სადაც ეტაპობრივად იყო გამოყენებული სხვადახვა საშუალება შუამავლობა,
მედიცია,
არბიტრაჟი,
და
ნაწილობრივ
ძალის
გამოყენება(სერბების
საბრძოლო პოზიციების დაბომბვა). CONFLICT RESEARCH EDUCATION AND TRAINING (CREATE) - რეგიონული არასამთავრობათშორისო
საერთაშორისო
ორგანიზაცია,
გრძელვადიან სატრეინინგო პროგრამებსა და
ახორციელებს
მოკლე
და
კონსულტაციებს იმ ადგილობრივ და
საერთაშორისო სააგენტოებისათვის, რომლებიც მუშაობენ დროში გაწელილ და რთულ, ძნელად მოგვარებად ძალადობრივი კონფლიქტების პირობებში.
5.3 konfliqtebis marTvis meTodebi, strategia da taqtika. zogierTi specialist, romelic konfliqtebis gadawyvetaze muSaobs Tvlis rom maTi marTva damokidebulia bevr faqtorze, gansakuTrebuli yuradReba eqceva masSi menejeris rols. magaliTad, is moicavs pirad damokidebulebas, individis motivacias da moTxovnebs, jgufebs, Camoyalibebul stereotipebs, Sexedulebebs, SezRudvebs, gafrTxilebebs, xandaxan konfliqtur situaciebis regulireba Zalismieri meTodiT xdeba. კonfliqtis gadawyvetis saqmeSi sxvadasxva dargis profesionalebi atareben kvelvebs, romelic warmoadgens mTliani an misi nawilebis gaTavisebas, miznisa da qcevis CarTulobas. konfliqtebis marTva – mizezebis minimumamde aRmofxvra da Sesworebebis Setanaa konfliqtSi monawileTa qcevaSi. კonfliqtebis gadaWris მრავალი gza da saSualeba arsebobs: intrapersonaluri meTodebi – individis zegavlena. სtruquturuli meTodebi – prevencia da aRmofxvra organizaciuli konfliqtis. interpersonaluri meTodi da stilis qceva konfliqtSi. პersonaluri meTodebi, molaparakebebi, qcevis individualuri da organizaciuli qcevis kontroli, personalis roli da funqciebi. sapasuxo agresiis meTodi da sxva. intrapersonaluri meTodi – intrapersonaluri meTodi efuZvneba sakuTari qcevis marTebul organizebas. gamoxatos sakuTari Sexedulebebi, fsiqologiuri Tvdacvis meTodebi. zogierTi avtori miuTiTebs “me – vacxadeb” meTods sxva pirze sakuTari Sexedulebebis gadacemis saSualebad. yovelgvari moTxovnebisa da braldebis gareSe, adamianma unda Secvalos Tavisi damokidebuleba da ar gamoiwvios konfliqtis provocireba. es meTodi saSualebas aZlevs adamians ganamtkicos Tavisi poziciebi, ise rom ar gadaaqcios sxva Tavis mtrad. “me – ganacxadi” SeiZleba sasargeblo iyos nebismier garemoSi. ganacxadi Sedgeba: individis reaqciiT, sasurveli gamosavaliT da SemTxveviT. struqturuli meTodebi – azustebs samuSaosaTvis efeqturi meTodis SerCevas konfliqtis gadawyvetis ukeT warmarTvisaTvis. TiToeuli specialisti naTlad unda iazrebdes ra moeTxoveba, raSia misi pasuxismgebloba, etapebi da a.S. struquturuli meTodebi aris konfliqtis prevenciis saSualeba. interpersonaluri meTodi – konfliqtis aqtiur brZolas sakuTari interesebisaTvis.
sawyis
etapze
gulisxmobs
personaluri meTodi – Zalauflebis gamoyeneba, pozitiuri da negatiuri sanqciebi, konfliqtSi monawile maxareebis waxaliseba da dasja. cvlilebebi konfliqtur motivaciaSi TanamSromlobis daxmarebiT gamovlenili saWiroebiTa da interesebiT administraciuli meTodebis daxmarebiT. konfliqtze muSaobisas unda movaxdinoT analizi. magaliTad, adamianebi erToblivad ikvleven garkveul problemebs. xSirad miiCneven, rom erTi da imave faqtebidan yvelam erTnairi daskvna unda gamoitanos. gansxvavebuli Tvalsazrisi yovelTvis arsebobs. is ganpirobebulia: soclialuri statusiT
da mdgomareobiT, garemo faqtoriT, sqesiT, aRmsareblobiT, tradiciebiT, asakiT, Zalauflebis xarisxiT da a.S. konfliqtis analizis Semdgom unda moxdes aRmofxvris strategiis SemuSaveba, moqmedebis warmarTva da gamocdilebis gamoyeneba. gardauvalia gansxvavebuli TvalsazrisiT arseboba da xSirad is SeiZleba iyos sasurvelic – konfliqtis saWiro doneze SenarCuneba, magram ara ukontrolod datoveba. arsebobs gansxvavebuli xedva da miznebi, romelic im SemTxvevaSi gadaiWreba Tu yvela erT azrs gaiziarebs. meore mxriv arsebuli gansxvavebuli damokidebuleba SeiZleba ganxilul iqnas rogorc resursi, problemis ufro farTo analizisaTvis. konfliqtis warmoSoba interesTa Sejaxebas iwvevs. unda moxdes uTanxmoebisa da konfliqtis gamijvna. uTanxmoeba, romelic ar miiRebs mwvave konfliqtis saxes Zaladobis gareSe wydeba da SesaZloa masSi monawile mxareebis mdgomareobac ki gaumjobesdes. urTierTobis yvela sferos: socialurs, ekonomikurs, politikurs, pirovenbaTSoris, jgufursa da a.S. axasiaTebs zrdis, cvlilebebis da konfliqtebis periodi. zrdisa da cvlilebebis procesSi warmoqmnili disbalansi xels uwyobs konfliqtis warmoSobas, rogoricaa gansxvavebuli socialuri statusi, qonebrivi uTanasworoba, araTanabari ganawilebis principi. am faqts ki mohyveba: umuSevroba, siRatake, kriminali. ar aris sasurveli konfliqtis aRmofxvris Zieba zeda safexuridan, konkretulad ki regionuli da globaluri doneebidan daviwyoT. pirvel sakiTxad gaTvaliswinebul unda iqnas pirovenbaTSorisi, ojaxuri da erovnuli sakiTxis doneebi. gaviTvaliswinoT is faqtori, rom konfliqtis dros adamiani unda acnobierebdes arsebul problemebs. man SeiZleba xeli Seuwyos sasikeTo cvlilebebis ganxorcielebas: ukeTesi gadawyvetilebis miRebas, pirovnebis ganviTarebas, moralis amaRlebis da a.S. is motivaciis kargi saSualebaa. adamiani gamudmebiT eZebs ukeTes pirobebs, organizacia aRar iwyebs kvdomas, xdeba Segueba dadebiTi cvlilebebis mimarT. konfliqtis regulirebas aucilebelia misi gamomwvevi mizezebis Zieba da gadaWris meTodebis SemuSaveba. mag.: adamianebi, romlebic uzrunvelad cxovroben, sakmarisi resursebi da Zalaufleba gaaCniaT, acnobiereben an uars acxadeben gaacnobieron is faqti, rom sxvebi mZime mdgomareobaSi imyofebian. swored aseT SemTxvevaSia marTebuli konfliqtis gamwavaveba, raTa moxdes aucilebeli sasikeTo cvlilebebi. gamomwvevi mizezebis gamomzeurebiT unda moxdes konfliqtis gamwvaveba, rom sociumma gaacnobieros da miiRos garkveuli saxis meTodebi mis mosagvareblad. Tu davakvirdebiT, adamianebi, romlebic sazogadoebis ganviTarebisa da misi uflebebis dacvis sferoSi muSaoben, xdebian ara konfliqtis gadamwyvetni, aramed misi maCveneblebi. mag.: me-20s. samxreT afrikaSi mebrZoli aqtivistebi maqsimalurad cdilobdnen gamoemzeurebinaT yvela faruli da latenturi konfliqti da amiT SesaZlebels xdidnen misi sasurveli gziT warmarTvasa da mogvarebas. am TvalsazrisiT SeiZleba gamovyoT Sesabamisi konfliqtebis ramodenime saxe: 1. 2. 3. 4.
konfliqti ar aris; faruli konfliqti; zedapiruli konfliqti; Ria konfliqti.
ukonfliqto situacia SeiZleba sasikeTo vaiantad miviCnioT. Tu davakvirdebiT sociumis sicocxlisunarianobas aucileblad gulisxmobs mis aqtiuroba da dinamiuroba. farul konfliqts Rrma da istoriuli fesvebi SeiZleba hqondes. amitom aucilebelia misi gamomwvevi mizezebis Zieba, prevencia da garegnuli gamovlinebebis Tavidan acileba. zedapiruli konfliqti damangreveli efeqtiT ar gamoirCeva. is SeiZleba mizezTa gaugebrobiT iyos gamowveuli. aseT SemTxvevaSi mogvareba komunikaciis efeqturobazea damokidebuli. rodesac konfliqtis gadaWris gzebze vsaubrobT aucilebelia or mimarTebas Soris paralelis gavleba: konfliqtis regulireba, romelic gulisxmobs mSvidobiani, molaparakebis gziT mogvarebas da konfliqtis aRmofxvra, romelmac samomavlod SesaZloa axlad konfliqts daudos safuZveli. konfliqturi situacia ramdenadac gulisxmobs mis mogvarebas, imdenadve gulisxmobs axali, seriozuli problemebis warmoqmnas. Zaladobrivi konfliqti arakomunikaciur, arastabilur, usamarTlo, SiSis da mZafr uaryofiT emociur fonze viTardeba. is iwvevs did sulier tramvebs da tkivils. gadaecema momaval Taobas da bumerangis principiT xasiaTdeba. Zaladobrivi gziT konfliqtis CaxSoba sociumis wevrebs xels uSlis marTebul azrovnebaSi, urTierTobis damyarebasa da saqmianobaSi. magaliTad aviRoT, ruseT-saqarTvelos Soris arsebuli konfliqti. socialuri jgufebis umravlesoba Tvlis, rom istoriulad ruseTi saqarTvelos yovelTvis ukanonod eqceoda, aviwroebda da anadgurebda. msgavs precedentebs dResac aqvs adgili. aseT usamarTlobas adamiani ar iviwyebs, rasac fsiqologiuri faqtori ganapirobebs: SiSi da samagieros gadaxdis survili. rodesac mogvarebas amgvari faqtorebi uSlis xels da individualurad erovnul masStabze gadadis, SesaZlebelia gamoyenebuli iqnas Zala. CaxSobili konfliqtebi aseve nayofieri niadagia sxvadasxva juris politikosebisa da avantiuristebisaTvis. isini cdiloben gavlenis mosapoveblad CagrulTa TanadgomiT isargeblon. arsebobs gamonaklisi SemTxvevebi, rodesac konfliqtis CaxSoba aucilebelia, Tu is provocirebulia garkveuli jgufis mier da safrTxes uqmnis erovnul TviTmyofadobas, qveynis konstituciasa da saerTo masebis interesebs. Zalis gamoyeneba, ise rom araferi dauSavdes mosaxleobas, marTebulia avtoritaruli da represiuli reJimebisagan maT gamosaxsnelad. iq adgili aqvs adamianTa wamebas, uflebebis SezRudvas. arsebobs socialuri jgufebi, romlebic miiCneven rom aranair situaciaSi sasurveli ar aris Zalis gamoyeneba. mag.: dalai lamas mimdevari ltolvili tibeteli liderebi erTgulni arian misi Zalis argamoyenebis principis da amitom eguebian CineTis mier tibetis okupacias. gansxvavebuli situacia axasiaTebs israelsa da palestinis urTierTobas. aq dapirispireba regionalur omSi gadaizarda da aRniSnuli urTierTobis mowesrigebis aranairi perspeqtiva ar gaaCnia. Cven marTebulad vTvliT, rom konfliqtebis mogvarebisas gadaWarbebuli Zalis gamoyeneba yovlad dauSvebelia, xolo saWiroebis SemTxvevaSi konfliqtebis mogvarebisas
dasaSvebia Zalis gamoyeneba garkveuli doziT, im organizaciis romelic CarTulia am provesSi, konfliqturi mxareebis garda.
mxridan,
Zalis sapirispiro gamovlinebaa mSvidoba. sruli mSvidoba faqtobrivad ar arsebobs. mudmivad xdeba sxvadasxva socialuri, ekonomikuri da politikuri cvlilebebi. konfliqti SeiZleba moxdes Zaladobrivi da araZaladobrivi gamovlinebiT, swored am ukanasknelis aRsaniSnavad Oxfam-is (saerTaSoriso ganviTarebisa da daxmarebis organizacia gaerTianebul samefoSi) daamkvidra “dinamikuri stabilurobis” cneba. individidan dawyebuli xelisuflebis umaRlesi eSelonis lideris CaTvliT unda cdilobdes mSvidobisyofas, mis SenarCunebasa da Senebas. mag.: 2008 wlis agvistos movlenebis Sedegad ltolvili mosaxleobisaTvis sacxovrebeli saxlebis aSenebis procesSi adgilobrivi xelisuflebis dasaxmareblad sxvadasxva saerTaSoriso da samTavrobo organizaciebi iyo CarTuli. konfliqturi situaciis sakiTxTan midgomisas SesaZloa oTxi saxis damokidebuleba gamovkveToT: konfliqtis marTva, gadaWra, transformacia da sruli mowesrigeba. msoflioSi warmoebuli omebis umetesoba ZiriTadad saxelmwifoebs Soris xdeboda. dRes misi samoqmedo areali samoqalaqo omebia. masSi yvelaze didi zarali mSvidobiani mosaxleobis xelyofaa. amgvarma omebma win wamoswia nacionaluri da eTnikuri TviTSegneba. globalizaciam sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg yofil sabWoTa sivrceSi kapitalizmis saxe miiRo. Raribi qveynebis politikur, ekonomikur da socialur cxovrebaSi msoflio banki da saerTaSoriso savaluto fondi ufro metad TamaSobs gadamwyvet rols, vidre sociumis mier arCeuli mTavroba. zemoT CamoTvlili konfliqtis oTxi saxis midgomidan, efeqturad CaiTvleba im saSualebis gamoyeneba, sadac gaTvaliswinebulia: erovnuli, istoriuli da arsebuli mdgomareoba. konfliqtis marTva gulisxmobs Zalauflebis Sesustebas, konfliqtSi CarTul mxareTa dadebiT qmedebebze xazgasmas da mis win wamowevas. es erTgvari prevenciaa samomavlod msgavsi konfliqtebis Tavidan asacileblad da marTvad procesad Camoyalibebad. konfliqtis gadaWra gulisxmobs konfliqtis Zireuli mizezebis aRmoCenas da mis SesaZlo aRmofxvras, dapirispirebuli mxareebisaTvis TiToeuli mizezis Cvenebasa da gacnobierebas. xels uwyobs konfliqtis gadaWras da xangrZlivi, sasurveli urTierTobebis damyarebas. transformacia gulisxmobs uaryofiTi damokidebulebis mimarTvas pozitiuri cvlilebebisaken, romelic xangrZliv diplomatiur Zalisxmevas saWiroebs. konfliqtis sruli mogvareba rTul problemas warmoadgens. aq gasaTvaliswinebelia konkretuli konfliqturi situacia da garemo. poziciebis Sejerebisa da simarTlis garkvevis Semdeg SesaZloa moxdes konfliqtis mowesrigeba. magaliTad kosovos SemTxvevaSi, es iyo Ria konfliqti, romelsac maravali adamianis sicocxle Seewira da sacxovrebeli adgilidan ayra gamoiwvia. kosovos omis damTavrebis Semdeg konfliqtis transformacia grZelvadiani invensticiebis saSualebiT gagrZelda. es faqti
adasturebs, rom konfliqtis regulirebisas sxvadasxva saxis damokidebuleba gamoiyeneba. konfliqtis gamomwvev mizezad SeiZleba iqces: identuroba, sazogadoebis damokidebuleba, aRmsarebloba, kultura da a.S. amgvari konfliqtis aRmofxvrisaTvis sxvadasxva Teoriuli midgomebi: urTierTobis, molaparakebebis meTodebi gamoiyeneba. sasurvelia ara romelime konkretuli Teoriis gamoyeneba, aramed kompleqsuri midgoma. es aris grZelvadiani urTierTobebis damyareba da urTierTdamokidebulebis gaumjobeseba. sasurvelia masSi farTod iyos Cabmuli kultura da adamianuri urTierTobebi. konfliqtis analizis dros aucilebelia gamoikveTos obieqturi da subieqturi damokidebuleba. didi mniSvneloba eniWeba pirad gamocdilebas, romelic sasurvelia gamoviyenoT konfliqtis analizis meTodebis SemuSavebis dros. konfliqtis analizi gvexmareba gamovkveToT konfliqtis mxareTa: pozicia, arsebuli foni, istoria, yvela is latenturi mxare da sakiTxi, romelic dafarulia konfliqtSi monawile mxareebis mier. unda moxerxdes konfliqtSi myofi individebis, jgufebisa Tu saxelmwifoebis Sexedulebebis da urTierTdamokidebulebis Sejereba, unda ganisazRvros savaraudo tendenciebi da mosalodneli Sedegebi. konfliqtis analizis meTodologiis kvlevisas sxvadasxva saSualebebi ikveTeba da TiToeuli maTgani konfliqtSi monawile TiToeul faqtors gansazRvravs. mniSvnelovan sakiTxad gvevlineba konfliqtis sistemuri da situaciuri analizis ganxilva. sistemuri analizis specifika konfliqturi problemis mTlianobaSi mdgomareobs da maTi regulirebis meqanizmebi uzrunvelyofilia Sesabamisi faqtorebiT. situaciuri analizis dros permanentulad irkveva mocemuli viTarebis marTvis optimaluri variantebi. situaciuri analizis gaTvaliswineba mniSvnelovani faqtoria lokaluri konfliqtebis likvidaciisTvis, imisTvis rom Semdgom is ar gadaizardos farTomasStabian konfliqtSi. situaciuri analizi mniSvnelovnadaa dakavSirebuli konfliqtebis meTodologiuri sakiTxebis SeswavlasTan. sistemuri midgomis gamoyeneba sasurvelia menejmentSi konfliqtebis regulirebisaTvis. is ars saSualeba dasaxuli miznis efeqturi miRwevisaTvis. situaciuri analizis procesSi xelmZRvanels moeTxoveba Semdegi unarebis floba: 1.
menejeri, mmarTveli irCevs dasaxuli miznis misaRwevad sxvadasxva mecnierul models, mag.: funqciurs, struqturul-funqciurs da a.S; 2. menejres, mmarTvels unda SeeZlos winaswar ganWvritos mosalodneli Sedegebi, mis mier arCeuli meTodis Sedegad; 3. menejres, mmarTvels unda SeeZlos situaciis swori interpretireba; 4. menejers, mmarTvels unda SeeZlos konkretuli meqanizmebis gamoyeneba efeqturi marTvisaTvis, an uaryofiTi efeqtis aRmofxvrisaTvis; 5. menejers, mmarTvels moeTxoveba Sinagani motivacia da mzaoba. sakiTxze zusti orientireba da ara, adamianuri simpatiebisa Tu antipaTiebis Ria aSkarad gamoyeneba situaciasTan Seusabamod.
situaciuri sistemis analizi sistemuri analizis SemuSavebaSi gvexmareba, sadac gvaqvs saerTo damokidebuleba gamocdileba [52].
specifikis da winare
konfliqtis funqciur sistemaSi, sakiTxi SeiZleba konfliqtis yvela mxarisTvis sasurveli poziciebiT warimarTos da gadawydes. Sedegis dros adamianebi grZnoben problemis gadawyvetaSi CarTulobas, rac Semdgom ganapirobebs maT motivaciur aqtiuribas. Zalze saWiroa gadawyvetilebis gaumjobesebis procesebis Zieba organizaciuli ganviTarebisaTvis. konfliqtebis marTvaSi mniSvnelovan adgils ikavebs nebarTva, Tanxmoba da konsesusi, ris Sedegadac advilad xorcieldeba konfliqtis gamwvavebis Tavidan acileba. amitom mniSvnelovania vicodeT misgan gamosavali gzebi da meTodebi. konfliqtebis mogvareba – esaa monawileTa erToblivi saqmianoba, romelic miznad isaxavs probelemebze reagirebas, gadawyvetas da mwvave dapirispirebis Tavidan acilebas. strategiis SemuSaveba konfliqtis da misi regulirebis miznebsa da amocanebs emsaxureba. is ganixileba mTlianobaSi da sasikeTo gardaqmnebis momtani unda gaxdes. emsaxurebodes saerTo saqmes da ara calkeuli piris keTildReobas. pirvel sakiTxad gasaTvaliswinebelia Semdegi: kidev erTxel gadavxedoT Cvens mizans, davukvirdeT da kargad gavaanalizoT, gvsurs Tu ara am miznis miRweva. movaxdinoT realuri suraTis Cveneba da istoriuli situaciis gaTvaliswineba. gavaanalizoT konfliqtSi myofi mxareebis arseboba da movaxdinoT TiToeuli maTganis survilis realuri aRqma. gamovyoT am moTxovnilebebSi sakvanZo sakiTxebi da gaviTvaliswinoT maTi interesebi. zogadad, konfliqtSi myofi TiToeuli mxare sxvadasxvagvarad aRiqvams erTsa da imave problemas, swored aqaa SesamuSavebeli marTebuli strategia da ganvsazRvroT rogori iqneba Cveni CarTuloba. gaviTvaliswinoT mosalodneli safrTxeebi. konfliqtebis marTvis strategiaSi gasaTvaliswinebelia, isic rom konfliqti socialuri cvlilebebis nayofieri niadagia. Tu adamianebi ukmayofiloni arian sakuTari cxovrebiT an politikiT, isini iwyeben brZolas wesrigisa da socialuri kmayofilebisaTvis. cnobilia, rom aSS. kongresi xangrZlivi debatebisa da jvaredini zewoliT jgufebze iRebs kanonebs. meore mxare rac am socialur cvlilebebs axasiaTebs aris kanonisadmi morCileba. xSirad xdeba Secdoma, rodesac konfliqts dasrulebul saxed miiCneven, rodesac erTi mxare gamovlindeba gamarjveluad, meore – damarcxebulad. aseT situaciaSi sasurvelia sinTezuri strategia. kerZod, orive mxaris interesebis gamokveTa da am interesTa Tanxvedris saerTo niSnebis Zieba. SeiZleba msgavsi situacia e.w. jgufuri konfliqtis dros gamovlindes. startegiis SemuSavebis procesSi mniSvnelovania konfliqturi mxareebis aqtiuri CarTuloba. mTavari amosavali wertili aris strategiis sisworeSi darwmundes yvela da amiT mniSvnelovnad win wawios samSvidobo saqmianoba. konfliqtze muSaobisas, misi gadaWris gzebis Zieba profesionalebs unda daevalos, romlebic SeimuSaveben rekomendaciebs. Tu ki mniSvnelovani strategiebis ganxorcieleba daevalaT organizaciebs, romlebsac susti mmarTveloba gaaCnia, es maT demoralizacias gamoiwvevs, xolo mcire organizaciebis SemTxvevaSi – daSlasac ki.
konfliqtze muSaoba mravalmxrivi qmedebaa saWiro. misi mogvarebisTvis garkveuli winapirobebia SesamuSavebeli: 1. ndobis Seqmna. 2. dialogis dawyeba. 3. molaparakebebi. 4. mediacia. 5. arbitraJi. mniSvnelovania ndobis atmosferos Seqmna dapirispirebul mxareTa Soris. es pirveli win gadagmuli nabijia. gacnobiereba – ganmsazRvreli faqtoria da Semdeg nabijs warmoadgens. ndobis atmosferos Seqmnis Semdeg aucilebelia dapirispirebuli mxareebi uSualod daukavSirdnen erTmaneTs da daiwyon molaparakebebi, rac maT saSualebas miscems Seqmnili situaciidan erToblivad eZebon gamosavali. aseT viTarebaSi mxareebi cdiloben maqsimaluri sargebeli miiRon, rac iwvevs gaRizianebas. sasurvelia molaparakebebi warmarTos mediatorma, romelic warmoadgens mesame mxares da ecdeba urTierTmisaRebi gadawyvetilebis gamonaxvas. mediaciis daxmarebiT dapirispirebul mxareebSi SesaZloa gamoinaxos dadebiTi potenciali, romelic xels Seuwyobs konstruqciuli dialogis warmarTvas. es aris saSualeba, romelic uzrunvelyofs dapirispirebulma mxareebma TviTon gadawyviton probelma sxvaTa Carevis gareSe. arbitraJi, es mesame mxaris iseTi qmedebaa, romelsac gaaCnia uflebamosileba miiRos gadawyvetileba da uzrunvelyos misi Sesruleba. konfliqtis gadaWrisadmi sxvadasxva midgoma arsebobs. yuradsaRebia fiSeris mier SemoTavazebuli – “midgoma strategia”. “kontrolis” strategia – Sejibreba, iZuleba, Zaldatanebaa. aq ar xdeba dialogi da informaciis Segroveba. “Tavis arideba” – ignorireba, ukandaxeva, gadadebis strategia, am SemTxvevaSi uari cxaddeba dialogsa da informaciis Segrovebaze. “strategia – vaWroba, gulisxmobs winaswari dapirebebis ar micemas, kamaTs sakiTxis garSemo, wasvlas daTmobaze da analogiuri situaciis miRebas mowinaaRmdege mxarisgan. aseTi strategiis xasiaTi: sifrTxiliT da gulRiaobiT gamoirCeva. konfliqtSi monawileTa erToblivi gadawyvetilebis miRebis strategia gulisxmobs: informaciis Segrovebas, dialogsa da alternatiuli gzebis Ziebas. am dros mtkicdeba gadawyvetili problemis mogvareba. strategia – Segueba. aseT dros xdeba uTanxmoebis Serbileba an saerTod ignorireba, daTmoba. susti mxare Tanaxmaa Zlierma “akontrolos” e.w. Suamavlis roli ki rogorc zemoT vaxseneT Zalzed mniSvnelovania da SesaZloa mivusadagoT TiToeul strategias. TiToeuli qceva konfliqtur situaciaSi SeiZleba warmovidginoT, rogorc im winaaRmdegobis Sedegi, romelic realirad arsebobs Cvens survilebs – mizansa da mcdelobas – urTierTobas Soris. moqmedebis speqtri sakmaod farToa, imis da mixedviT Tu rogorc kulturuli, politikuri da socialuri areali. Teoriulad damuSavebuli esa Tu is qceva SesaZloa garkveul pirobebSi efeqturic iyos da uaryofiTic. konfliqtis gamovlenis dros xSirad Tavs iCens – konfliqtSi monawileTa erTmaneTisadmi uaryofiTi ganwyoba da arasasurveli stereotipebi. msgavsi situaciis mogvarebas gacnobierebasa da dabalansebaSi arsebobs. konfliqtis dinamikaSi: crurwmena, stereotipebi da diskriminacia mniSvnelovani aspeqtebia. amaTagn diskriminacia SeiZleba iyos piradpiri da iribi. piradpiri gulisxmobs, roca kanoni araTanabar pirobebSi ayenebs garkveul jgufs. iribia, rodesac samuSaoze ayvanis iseTi pirobebi an sakvalifikacio moTxovnebia, romelic miuwvdomelia garkveuli jgufisTvis.
konfliqtis strategiis SemuSavebisas mniSvnelovnad migvaCnia politikuri da eTnikuri faqtoris gaTvaliswineba. Tu sociumi danawevrebulia amgvarad, maSin uaryofiTi qceva mSoblidan Svilze gadadis da myardeba politikuri liderebisa da kulturis moRvaweebis mier,. sasurvelia iniciativis rolis gaTvaliswineba konfliqtSi, romlis mizania adreul stadiaze daxmarebis gaweva. Tu saqme sistemur Zaladobasa da CagvrasTan gvaqvs, aseT konfliqtSi pirdapiri Careva ar aris efeqturi. mas SeuZlia gamoiwvios ufro didi agresia da materialur-sulieri resursebis zaralic ki. unda moxdes gamomwvevi mizezebis kvleva da reabilitacia. sociumis informireba, mokavSireebis moZebna da iseTi koaliciis Camoyalibeba, romelic moaxdens zewolas im adamianebze, vinc ZalauflebiTaa aRWurvili. rodesac vacnobierebT konfliqtur situacias, e.i. gvsurs raRacis Secvla ukeTesobisken. Tumca konfliqtSi monawile adamianebis gamocdileba arTulebs prevenciuli samuSaoebis Catarebas. maT Soris dakargulia ndobis faqotri, amitom aucilebelia garkveuli testebis Catareba da mcire nabijebiT urTierTobis aRdgena. konfliqtis strategiaSi ZaladobaSi gadazrdis Tavidan asacileblad SeiZleba gamoviyenoT, rogorc tradiciuli, ise Tanamedrove meqanizmebi. efeqturi prevenciuli strategia ki sxvadasxva meTodebs aerTianebs, mag.: jgufis Camoyalibeba, sadac konfliqtSi monawile yvela mxare iqneba warmodgenili. religiuri pirebis, gamocdili politikosebis dialogis magidasTan Tavmoyra. sxvadasxva kulturul RonisZiebebze konfliqturi zonis mosaxleobis Tavmoyra da maTi saerTo miznebis, interesebis da moTxovnilebis gaziareba. konfliqtis gadaWris strategiis SemuSavebaSi mniSvnelovan rols asrulebs diplomatia. is moqnili saSualebaa politikuri TamaSisTvis. diplomatiur da saqmian urTierTobebSic iCens Tavs konfliqti, romelic seriozulad aferxebs molaparakebebs, iwvevs pesimizs da ixarjeba didi energia. diplomati unda cdilobdes gaakeTos yvelaferi rac maszea damokidebuli, rom Tavi aaridos konfliqts an ukeTes SemTxvevaSi saSualeba ar misces mis ganviTarebasa da gafarToebas. diplomatebma kargad uwyian rom mniSvnelovania ara zogadad konfliqtis aRmofxvraze zrunva, aramed Zireuli mizezebis migneba. konfliqturi situacia, romelic aRwevs piks da mowesrigebas ar eqvemdebareba, araefeqturi diplomatiis Sedegs warmoadgens. Tu sakiTxis gadawyvetaSi diplomatiuri Zalebi ar monawileoben, saswarfod xdeba maTi CarTuloba da situaciis stabilizeba. maTi meSveobiT unda moxdes arasasurveli situaciis regulireba, emociuri fonis Seneleba. xSiria SemTxveva, rodesac dapirispirebuli mxare cdilobs maqsimaluri sargeblis miRebas, principiT: “an yvelaferi, an araferi”. diplomatis saqmianoba swored amgvari ukiduresobebis aRmofxvris saSualebaa. Tumca diplomatia ver mogvevlineba iseT saSualebad, romelic uzrunvelyofs srul gamarjvebas an damarcxebas. saWiroa frTxilad movepyroT konfliqtSi Semaval problemebs. diplomatiuri kursi SeiZleba xangrZlivi da usasrulo mogveCvenos. saWiroa gamovimuSaoT moTmineba. rac ufro rTulad misaRwevia saboloo Sedegi, miT ufro sasiamovnoa miRebuli efeqti, Tumca is ar unda gadaizardos TviTkamyofilebaSi. winaaRmdeg SemTxvevaSi sxva konfliqtis dros SesaZloa es mxare depresiaSi aRmoCmdes an TviTon awarmoos agresia. sasurvelia diplomatma Sualeduri pozicia daikavos anu “kargad iTamaSos”.
konfliqti warmoadgens mudmiv realobas, romelzec gavlenas axdens: pirovenba sociumi da masSi gabatonebuli sistema. es ukanaskneli sociumis wevrebs Soris urTierTobis ganmsazRvrelia. konfliqtze muSaobis damTavrebisas mniSvnelovania Sesrulebuli samuSaos Sefaseba. mSvidoba TavisTavad cvalebadi procesia da xSirad politizirebuli. Sefaseba erTjeradi aqti araa, aramed uwyveti procesia, romelic unda iyos yovlismomcveli, erToblivi, gawonasworebuli, da gamWvirvale. menejeris rols didi mniSvneloba eniWeba konfliqtur sitaciaSi warmoSobili gadawyvetilebis miRebaSi. menejrema uyuradRebod ar unda datovos konfliqti da aRmofxvras misi gamowvevi mizezebi, rac mis taqtikazea damokidebuli. menejerad gvevlineba aramarto organizaciis xelmZRvaneli, aramed saxelisuflo struqturis lideric. winapiroba, romelSic warmoiSoba konfliqti daZabuli da arasamarTliani garemoa. msgavsi situaciis aRmofxvra mecnierebaSi marTvis ori klasifikaciiTaa warmodgenili: konstruqciuli da disfunqciuri saSualebebiT. konstruqciuli saSualeba atarebs pozitiur xasiaTs, xels uwyobs TanamSromelTa Soris TviTrealizacias, ideebis generirebas da potencialis gamovlenas. disfunqciuri konfliqtisas xdeba Zaldatanebis gziT problemebis gadaWra, rac uaryofiTad moqmedebs xelqveiTze da sociumze. am SemTxvevaSi menejerma efeqturi komunikaciis xerxebi unda gamoiyenos. SesaZloa organizacia menejeris araprofesionaluri qcevis gamo dazaraldes. mag.: gamocdili, warmatebuli TanamSromeli, romelic siaxleebis danregvas cdilobs, magram xels uSlian. administracia Tavs aridebs arsebul problemas, mimarTavs TavdacviT teqnikas: TanamSromeli gadayavT administraciul samuSaoze an saerTod aTavisufleben samsaxuridan. menejeri unda cdilobdes xelqveiTTa SesaZleblobebis ganviTarebas, rac gulisxmobs: Tvisebebs, unarebs, Cvevebs da potencials. es imdenad xangrZlivi procesia, rom unda pasuxobdes, rogorc organizaciaSi, aseve sociumSi mimdinare cvlilebebis moTxovnebs. organizaciis kargi menejeri mis mudmiv gaZlierebasa da ganviTarebaze unda zrunavdes. cvlilebebis ganxorcieleba momqancveli da rTuli procesia. nebismieri organizaciis, saxelmwifos Tu sxva tipis dawesebulebis funqcionireba menejeris marTvis efeqturobazea damokidebuli. organizaciaSi warmoSobili konfliqti Tavdapirvelad lokalur xasiaTs rogorc wesi atarebdes: magram droTa ganmavlobaSi SesaZloa misi masStabebi gaizardos da organizaciis yvela wevri moicvas. TanamSromloba mxolod keTilganwyobiT an megobruli urTierTobebiT ar miiRweva. TanamSromlobis arsi resursebis optimaluri gamoyenebiT maqsimaluri Sedegebis miRwevas gulisxmobs. is unda iyos uwyveti procesi, sadac azrTa Tanxvedra konsesusiT miiRweva. konfliqtis regulirebisas optimaluri xerxi – interesebze dafuZnebuli molaparakebaa. is saSualebas iZleva yvela mxaris moTxovnilebebi dakmayofildes.
Tavi VI adgilorivi TviTmarTveloba rogorc politkuri sistemis mniSvnelovani rgoli. 6.1
adgilobrivi TviTmarTvelobis Teoriulpraqtikuli mniSvneloba.
sazogadoebis
politikuri
sistemis
arsisa
da
struqturis
mcnebis
gansazRvra arasrulyofili iqneboda, Tu gverds avuvlidiT adgilobrivi TviTmmarTvelobis
problemebs,
radgan
es
instituti
aris
politikuri
sistemis Semadgeneli nawili da erT-erTi ZiriTadi rgoli. adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
organoebis
sistema
TiToeuli
saxelmwifosTvis garkveulad istoriuli ganviTarebis procesebis gavleniT yalibdeba, swored es gaxlavT mizezi imisa, rom bunebaSi ar arsebobs ori sruliad
identuri
TviTmmarTvelobis klimaturi
adgilobrivi ganviTarebas
mdgomareoba.
TviTmmarTvelobis xels
uwyobs
politikur
sistema.
geografiuli
da
iuridiul
adgilobrivi da
bunebriv-
literaturaSi
erTmaneTisagan ganasxvaveben eqvsi saxis TviTmmarTvelobas: anglo-saqsonurs, kontinenturs, `franguls~, Sereuls, iberiul da sabWoTa TviTmmarTvelobis tipebs. did britaneTSi Camoyalibda e.w. `self-government~ _ rac adgilobrivi TviTmmarTvelobis inglisur variants niSnavs _ termini iTargmneba, rogorc TviTmmarTbeloba,
damoukidebloba,
avtonomia.
[ix.:
inglisur-qarTuli
leqsikoni (Semdgenlebi: Tamar da isidore gvarjalaZeebi) Tb. 2003, gv. 808]. britaneTSi Camoyalibda adgilobrivi TviTmmarTvelobis specifikuri saxe,
romelic
sazogadoebrivs (samomrigeblo
Tavdapirvelad (eklesiis iusticiis
Seicavda
mrevlis saxiT)
saxiT) [ix.:
or
organizebul
sawyiss;
saxelmwifo
sawyiss
da
nakaSiZe
b.
`TviTmmarTveloba
saqarTveloSi samarTlebriv-politikuri problemebi~., baTumi, 1994w., gv. 52-53]. amJamad,
Tavisuflad
garkveulwilad
SeiZleba
iTqvas,
damoukidebelia
rom
inglisSi
saxelmwifoebrivi
TviTmmarTveloba Carevisagan
da
kontrolisagan. didi britaneTis adgilobrivi TviTmmarTvelobis Tanamedrove sistemas
safuZvlad
udevs
1835
wlis
aqti
municipaluri
korporaciebis
Sesaxeb, romliTac dadginda inglisisa da uelsis 178 qalaqis samarTlebrivi statusi. aRsaniSnavia, rom sazogadoebriv urTierTobaTa srulyofis Sedegad TavisTavad icvleboda adgilobriv organoTa sistemac, rac aucilebelicaa, radgan
axali
samarTlebrivi
normebis
realizacia
da
maTi
praqtikaSi
danergva aris garanti am sistemisaTvis biurokratizaciis safrTxis acilebis. didi
britaneTisagan
gansxvavebulad
viTardeboda
TviTmmarTveloba
safrangeTsa da germaniaSi. adgilobrivi TviTmmarTvelobis kontinenturi anu franguli tipi Camoyalibda safrangeTSi da gavrcelda laTinuri amerikis, axlo aRmosavleTis, afrikis frangulenvan qveynebSi, agreTve kontinrnturi evropis qveynebSi. mas calsaxad axasiaTebda centralizaciis maRali xarisxi, romlis
erTaderTi
mizani
adgilobrivi
koleqtivebis
saqmianobis
mkacri
daqvemdebareba iyo. safrangeTSi adgilobrivi xelisuflebis Tavisebureba gaxda
prefeqtis
instituti,
romlebsac
niSnavdnen
aRmasrulebeli
xelisuflebis umaRlesi organoebi. frangi mecnieri g. grebanis SefasebiT: `adgilobriv
xelisufalTa
kompetencia
safrangeTSi
sxva
qveynebTan
SedarebiT sakmarisad SezRudulia. igi ufro sustia, vidre mezobel qveynebSi _ did britaneTsa da germaniis federaciul respublikaSi~. aRsaniSnavia, rom Tu
inglisuri
tipis
TviTmmarTveloba
adgilobriv
warmonaqmnebs,
centraluri
administraciis,
axorcieleben
faqtobrivad
upirvelesad
safranfgeTSi fonze
efuZneba
Camoyalibebuli
adgilobriv
`SezRuduli
da
swored mZlavri
TviTmmarTvelobas
formaluri
uflebamosilebis
matarebeli~ prefeqturebi, xolo adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sereuli (hibriduli)
tipi,
gavrceleba
hpova
germaniasa
da
iaponiaSi.
germaniis
adgilobrivi TviTmmarTveloba ar warmoadgens inglisur variants da mas arc calsaxad
sazogadoebrivi
TviTmmarTvelobis
xasiaTi
sistema
ar
ar aris
gaaCnia,
Tumca
Serwymuli
misi
da
adgilobrivi
damorCilebuli
aRmasrulebel da centralur xelisuflebas. germanul TviTmmarTvelobas am or sistemas Soris Sualeduri kavSiri ukavia. aRsaniSnavia, rom germaniaSi zomierad
aris
saxelmwifoebrivi
Sexamebuli miznebisa
erTmaneTTan da
amocanebis
adgilobrivi gadawyveta.
da
saerTo
iberiuli
tipi
moqmedebs braziliaSi da laTinuri amerikis umravles saxelmwifoebSi, sadac teritoriuli erTeulis umaRlesi Tanamdebobis piri erTdroulad ikavebs sakrebulos
aRmasrulebeli
organos
xelmZRvanelis
posts.
rac
Seexeba
TviTmmarTvelobis sabWoTa tips, amJamad igi mxolod CineTSi, kubaSi, koreis saxalxo-demokratiul respublikaSi da vietnamSia SemorCenili, romelTac Sesabamis teritoriaze arCeuli adgilobrivi warmomadgenlobiTi organoebis srulxelisuflebianoba axasiaTebs. istoriulad saqarTveloSi adgilobrivi TviTmmarTveloba aRiarebul iqna 1921 wlis konstituciiT. TviTmmarTvelobis organoebs irCevdnen faruli kenWisyriT sayovelTao, pirdapiri, Tanasworis saarCevno uflebis safuZvelze. aRniSnuli
principebis
dafiqsireba
konstituciaSi
TavisiTavad
iyo
demokratiuli principebis aRiareba saxelmwifos mxridan. aRniSnuli konstituciis meaTe Tavis 98-e muxlSi gansazRvrulia, rom `adgilobrivi
TviTmmarTveloba
TviTmmarTvelobisa
da
aris
ganagebs
imave
dros
adgilobriv
organo
adgilobrivi
gamgeobis
kulturul,
ganmanaTlebel da sameurneo saqmeebs Tavis teritoriis farglebSi~.
1921
wlis
organoebs
konstituciis
miniWebuli
mixedviT
hqondaT
mTeli
adgilobrivi rigi
TviTmmarTvelobis
sabiujeto
uflebebi,
rac
gansazRvravda maTi damoukideblobis xarisxsa da dones. aRsaniSnavia, rom maTi gadawyvetilebebisa da aqtebis gauqmeba SesaZlebeli iyo sasamarTlos meSveobiT.
anu
amiT
faqtobrivad
Tavidan
iyo
acilebuli
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis organoebisaTvis miniWebuli uflebamosilebebis gadameteba da maTi borotad gamoyeneba, amasTan, kanonierebis dacvis mizniT, aRniSnul organoebis
mier
eqvemdebareboda
miRebuli
SeCerebas
gadawyvetileba
mTavrobis
saWiroebis
centraluri
SemTxvevaSi
organoebis
mxridan.
miuxedavad, imisa, rom 1921 wlis konstituciam saTave daudo saqarTveloSi damoukidebeli TviTmmarTvelobis Seqmnas, dasrulebuli saxe am process mainc
ar
miuRia,
mmarTveloba
radgan
jer
adgilobrivi
kidev
ar
iyo
TviTmmarTvelobisagan
gamijnuli da
adgilobrivi
bolomde
ar
iyo
Camoyalibebuli saxelmwifo struqturebi. rac Seexeba sabWoTa kavSiris periodSi adgilobrivi mmarTvelobis funqcionerebas,
is
TviTmmarTvelobisgan,
sruliad
gansxvavdeboda
1921
wels
Tumca
gasakviri
aris
radgan
es
arc
arsebuli qveyanaSi
ganxorcielda Zireuli cvlilebebi, sabWoTa wyobilebis damyarebis Semdeg damkvidrda TviTmmarTvelobis gansxvavebuli, (Tumca rusul sazogadoebaSi ukve aprobirebuli formebi), romlebic metad Sors iyvnen demokratiuli principebisgan da mas formalurad axorcielebdnen deputatTa sabWoebi da aRmasrulebeli komitetebi. 1991 Semdeg
wlis
9
aprilis
adgilobriv
saxelmwifoebrivi
TviTmmarTvelobas
damoukideblobis
axorcielebdnen
aRdgenis
prefeqti
da
prefeqtura. Tumca maSin ar arsebobda adgilobrivi da sabiujeto politika, qveyana
imyofeboda
gamoiwvia
isedac
Rrma susti
krizisSi, da
ramac
saboloo
ganuviTarebeli
jamSi
adgilobrivi
faqtobrivad mmarTvelobis
likvidacia. rogorc aRiniSna, saxelmwifos demokratiuli ganviTarebis erT-erTi umniSvnelovanesi mimarTuleba iyo adgilobrivi TviTmmarTvelobis Seqmna da am
organoebis
funqcionirebisaTvis
xelSewyoba.
saqarTvelos
1995
wlis
konstituciis me-2 da me-4 muxlebis Sesabamisad; saqarTvelos moqalaqeebi adgilobrivi mniSvnelobis saqmeebs awesrigeben TviTmmarTvelobis meSveobiT, saxelmwifos organoebis
suverenitetis Seqmnis
wesi,
Seulaxavad.
adgilobrivi
uflebamosileba
da
TviTmmarTvelobis
saxelmwifo
organoebTan
urTierToba ganisazRvreba organuli kanoniT. cxadia, saqarTveloSi arsebuli TviTmmarTvelobis sistema, rogorc sakanonmdeblo teqnikis TvalsazrisiT aseve faqtobrivi mdgomareobiTac jer kidev
arasrulyofilia.
mizanSewonilad
prioritetuli mimarTulebebi, kerZod:
migvaCnia
gamovyoT
Semdegi
* administraciul-teritorialuri erTeulebis axleburi dadgena da mowyoba. (igulisxmeba TviTmmarTvelobis erTeulebis gaerTianeba-gamsxvileba im
niSniT,
rom
TiToeulma
msxvilma
TviTmmarTvelma
erTeulma
SeZlos
TviTarsebobisTvis sakmarisi finansuri saxsrebisa da resursebis moZieba da koncentrireba, rac xels Seuwyobs maTi damoukideblobis donis gansazRvras); * saxelmwifos qonebis gadacema TviTmmarTveli erTeulisTvis. am mxriv win gadadgmul nabijad unda miviCnioT 2005 wlis 25 marts miRebuli kanoni `adgilobrivi gansazRvravs uflebebs,
TviTmmarTveli TviTmmarTveli
agreTve
erTeulis
erTeulis
saxelmwifo
qonebis
qonebis
sakuTrebaSi
Sesaxeb~.
kategoriebs
arsebuli
romelic
da
qonebriv
qonebis
maTTvis
sakuTrebaSi gadacemis procedurebs. amasTan, saxelmwifo qoneba gadaicema usasyidlod, mxolod TviTmmarTvelobis organoebis dasabuTebuli moTxovnis safuZvelze. aRsaniSnavia, rom sabiujeto saxsrebis Tavmoyra TviTmmarTveli erTeulis xelSi garkveulwilad ganapirobebs misi finansuri Tavisuflebis xarisxs.
rodesac
ganvixilavT
adgilobriv
TviTmmarTvelobis
problemas
politikuri sistemis kuTxiT, aucileblad unda SevexoT iseT sakiTxebs, rogoricaa adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis materialur-finansuri baza. aRsaniSnavia, rom saxelmwifos mier adgilobrivi TviTmmarTvelobis institutis
aRiareba,
TavisTavad
niSnavs
am
organoebis
ganviTarebisTvis
aucilebeli ekonomikuri, finansuri da sxva xelSemwyofi pirobebis Seqmnas. municipaluri
qoneba
(sakuTreba)
niSnavs
qonebas,
romelic
datvirTulia
TviTmmarTveli erTeulis an teritoriuli koleqtivis sakuTrebis uflebiT. municpaluri sakuTreba or nawilad iyofa erTia qoneba, romelic marTvis uflebiT,
an
xelSekrulebiT
gadacemulia
municipaluri
sawarmoebsa
da
arakomerciuli iuridiul pirebze, meorea qoneba, romelic ar aris maTze gadacemuli,
magaliTad
biujetis
saxsrebi.
[ix.
melqaZe
o..
ezugbaia
z.
da
mowesrigeba
`municipaluri samarTali~. Tb. 2002w. 102-103 gv.]; *
adgilobrivi
sabiujeto
(igulisxmeba
saxelmwifo
erTmaneTis
gamijvna,
mowesrigeba)
aRniSnuli
`adgilobrivi aRsaniSnavia,
da
adgilobrivi
agreTve
am
kuTxiT
daregulireba sabiujeto
saxelmwifos
sakiTxebi
TviTmmarTveli rom
procesis
satransfero
Camoyalibebulia
erTeulis jer
kidev
politikis
saqarTvelos
biujetis bevri
uflebamosilebebis
Sesaxeb~,
xarvezia
da
kanonSi Tumca
Sesabamisad
dasaxvewia sakanonmdeblo baza; *
moqalaqeTa
aqtiuri
monawileoba
adgilobrivi
organoebis
saqmianobaSi, rac faqtobrivad ugulvebelyofilia, arada evropis qartiis mesame muxli adgilobriv TviTmmarTvelobis cnebas gansazRvravs rogorc: `adgilobriv sazogadoebaTa uflebas da unars kanonis farglebSi kontroli gauwios da Tavisi pasuxismgeblobiT da mosaxleobis sakeTildReod marTos sazogadoebriv saqmeTa mniSvnelovani nawili~. anu unda gaizardos moqalaqeTa aqtiuri monawileoba TviTmmarTvelobis organoTa muSaobaSi, rac gulisxmobs
adgilobrivi mosmenas,
TviTmmarTvelobis
sakrebulos
sxdomaSi
gadawyvetilebis
proeqtis
Seqmnes
garantiebi
myari
Tanamdebobis
Tanamdebobis
pirTa
monawileobis
sajaro
ganxilvas.
adgilobrivi
funqcionirebisTvis
da
sajaro
miRebas,
angariSis sakrebulos
zemoaRniSnulma TviTmmarTveli
pirobebma, erTeulebis
angariSvaldebulebis
aucilebloba
mosaxleobis winaSe. saqarTveloSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis kanonierebis
TvalsazrisiT,
`adgilobrivi
2007
wlis
TviTmmarTvelobis
zedamxedvelobis
Sesaxeb~,
8
ivniss
organoebis
sadac
miRebulia
saqmianobis
gansazRvrulia,
kanoni
saxelmwifo
rom
saxelmwifo
zedamxedveloba aris kanoniT gansazRvruli saxelmwifo organoebis mier ganxorcielebuli
saqmianoba,
TviTmmarTvelobis kanoniereba
da
romlis
organoebisa
mizania
da
mizanSewoniloba,
uzrunvelyos
Tanamdebobis aqve
adgilobrivi
pirebis
gamijnulia
saqmianobis
samarTlebrivi
da
delegirebuli uflebamosilebebis ganxorcielebis zedamxedveloba. samarTlebrivia zedamxedveloba, romelic xorcieldeba adgilobrivi TviTmmarTvelobis (gamocemuli)
organoebisa
normatiuli
Sesabamisobis
da
aqtebis
uzrunvelsayofad,
ganxorcielebis
Tanamdebobis
xolo,
zedamxedveloba,
pirebis
mier
miRebuli
saqarTvelos
kanonmdeblobasTan
delegirebuli
uflebamosilebebis
romelic
uzrunvelyofs
TviTmmarTveli
erTeulis mier, misTvis delegirebuli uflebamosilebebis ganxorcielebas saxelmwifo delegirebis
interesebisa
da
im
ganmaxorcielebeli
miTiTebebis iZleva.
Sesabamisad,
aRniSnul
romlebsac
zedamxedvelobas
axorcieleben saxelmwifo rwmunebulebi _ gubernatorebi. miuxedavad imisa, rom kanonSi miTiTebulia, rom zedamxedveloba xorcieldeba TviTmmarTveli erTeulis interesebis gaTvaliswinebiT da dacviT, kiTxvis niSans badebs Tavad is faqti, rom aRniSnuli zedamxedvelobis ganxorcielebis procesSi xom
ar
moxdeba
uflebamosilebaTa
gadameteba
zedamxedvelobis
ganmaxorcielebeli subieqtis mxridan da TviTmmarTvelobis organoebisTvis Tavisuflebisa da damoukideblobis xarisxis SezRudva, radgan metad rTulia mijnis
dadgena
TviTmmarTvelobis
erTeuli
realur
interessa
da
administraciul kontrols Soris. amrigad, TviTmmarTvelobis organoebze administraciuli kontroli ise unda
xorcieldebodes,
saxelmwifo
Carevis
rom
kontrolis
Sedegad
dasacavi
xarisxi
unda
Seesabamebodes
interesis
(anu
TviTmmarTveli
erTeulis) mniSvnelobas da ara umetess. am kuTxiT, dasaSvebia mxolod minimaluri kontrolis formebi TviTmmarTvelobis erTeulze saxelmwifo organoebis mxridan. amdenad, migvaCnia, rom rodesac saubaria adgilobrivi TviTmmarTvelobis
organoebis
saqmianobis
saxelmwifo
zedamxedvelobis
ganxorcielebis Sesaxeb, aucileblad daculi unda iyos is `oqros Sualedi~, romelic
uzrunvelyofs
erTis
mxriv,
adgilobrivi
erTeulebis
damoukideblobis dacvas, maTi finansuri Tavisuflebis xarisxs da meores mxriv,
saxelmwifo
organoebis
mier
`zomieri~
kontrolisa
da
zedamxedvelobis ganxorcielebas. qalaq
TbilisSi
safuZvelia:
TviTmmarTvelobis
`saqarTvelos
ganxorcielebis
konstitucia,
saqarTvelos
samarTlebrivi
organuli
kanoni
`adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesaxeb~, saqarTvelos kanoni `saqarTvelos dedaqalaqis _ Tbilisis~ Sesaxeb da sxva normatiuli aqtebi. qalaq TbilisSi adgilobrivi TviTmmarTveloba xorcieldeba warmomadgenlobiTi organos _ qalaq Tbilisis sakrebulos da aRmasrulebel organoTa sistemis _ qalaq Tbilisis
meriis
meSveobiT.
raionebis
gamgeobebTan
meria
erTad)
(Tbilisis
mTavrobasTan
warmoadgens
da
Tbilisis
TviTmmarTvelobis
sistemas,
romelic uzrunvelyofs qalaq Tbilisis TviTmmarTvelobis aRmasrulebelganmkargulebel
saqmianobas.
TviTmmarTvelobis
aqve
organoebi
aRsaniSnavia,
moqmedeben
rom
qalaq
Tbilisis
uflebamosilebaTa
gamijvnis
principis dacviT. miuxedavad
imisa,
rom
bolo
wlebSi
ganxorcielda
sakmaod
bevri
sakanonmdeblo cvlileba, mainc Riad rCeba iseTi institutebis regulireba, rogoricaa meris aRCeviTobis sakiTxi, radgan migvaCnia, rom demokratiul sazogadoebaSi, mxolod mosaxleobas unda hqondes miniWebuli ufleba Tavad airCios
qalaqis
xelmZRvaneli
piri
_
meri,
saqarTvelos
konstituciis
mixedviT xom saqarTvelis xelisuflebis wyaro xalxia. saqarTvelos kanonSi `dedaqalaqis _ Tbilisis Sesaxeb~ 22-e muxlSi miTiTebulia, rom mers irCevs qalaqis
sakrebulo
Tavisi
Semadgenlobidan,
sakuTari
uflebamosilebis
vadiT. meris kandidaturis dasaxelebis ufleba aqvs sakrebulos wevrTa aranakleb 1/3. meris arCevis Sesaxeb sakrebulos gadawyvetileba miRebulad iTvleba, Tu mas mxars dauWers sakrebulos wevrTa sruli Semadgenlobis umravlesoba.
es
norma
ZalaSia
mxolod
axlad
arCeuli
sakrebulos
uflebamosilebis cnobisTanave. amdenad,
adgilobrivi
kanonmdebelobiT TviTorganizaciasTan
TviTmmarTveloba
aRiarebuli
da
dakavSirebuli
upirveles
garantirebuli sistema,
romelic
yovlisa
aris
mosaxleobis centraluri
xelisuflebisagan damoukideblad sakuTari pasuxismgeblobiT, damoukidebeli finansuri wyaroebiT, adgilobrivi mosaxleobis interesTa dacviT, wyvets adgilobrivi mniSnvelobis saqmeebsa da amocanebs.
6.2
kanonmdebloba adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesaxeb.
adgilobrivi marTvisa da
TviTmmarTvelobis sakanonmdeblo baza
–
saxelmwifos ZiriTadi kanoni, anu konstitucia warmoadgens. mis samarTlebriv safuZvels
aseve
valdebulebebi,
ganekuTvneba kanonebi,
TviTmmarTvelobis
qveynis
mier
sakanonmdeblo
institutis
aRiarebuli
aqtebi.
samarTlebriv
saerTaSoriso
amgavrad,
adgilobrivi
regulirebaSi
yvelaze
mniSvnelovani adgili ekuTvnis konstitucias. adgilobrivi TvalsazrisiT
TviTmmarTvelobis
iuridiul
da
konstituciuri
politikur
regulirebis
literaturaSi
gamoyofen
federaciul da unitarul saxelmwifoTa klasifikacias. federaciuli saxelmwifoebi sam jgufad aris dayofili: -
qveynebi,
romelTa
konstituciebi
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
funqcionirebis dawvrilebiT reglamentacias axdenen (avstria, meqsika, ruseTi); -
saxelmwifoebi, romelTa konstituciebi adgilobrivi TviTmmarTvelobis zogad principebs gansazRvraven (germania, indoeTi);
-
saxelmwifoebi,
romelTa
TviTmmarTvelobis
konstituciebi
regulirebis
ar
samarTlebriv
Seicaven
adgilobrivi
normebs
(aSS,
kanada,
avstralia). unitaruli saxelmwifoebi or ZiriTad jgufad aris dayofili: -
saxelmwifoebi, romelTa konstituciebi adgilobrivi TviTmmarTvelobis konkretul regulirebas axorcieleben (iaponia, bulgareTi, monRoleTi, espaneTi. ukraina);
-
qveynebi,
romelTa
funqcionirebas
konstituciebi
zogadad
adgilobrivi
gansazRvraven
TviTmmarTvelobis
(safrangeTi,
Tanamedrove
saqarTvelo). rogorc marTebulad aRniSnavs mkvlevari o. ejibaZe TviTmmarTvelobis organoTa
sistema
da
TviTmmarTvelobis
samarTlebrivi
baza
TviTmmarTvelobis realuri struqturis urTierTganpirobebulia [ix.: ejibaZe o. marTva. Tb. 2010 gv. 418] rac niSnavs omas, rom TviTmmarTvelobis organoebi ver iarsebeben, Tu saxelmwifos mier ar arian legitimurebi (dakanonebuli) da
piriqiT
–
TviTmmarTvelobis
samarTlebrivi
baza
ver
imuSavebs
Tu
TviTmmarTvelobis organoTa sistemis mier ar iqneba aRiarebuli adgilobrivi sazogadoebis TviTorganizebis normebi. TviTmmarTvelobiTi mmarTvelobiTi
sistemis
organoebisa
da
funqcionireba sazogadoebis
eyrdnoba mier
saxelmwifos
TviTmmarTvelobis
ZiriTadi principebis aRiarebas garantiebs da dacvas mocemul principebs emyareba
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
samarTlebrivi
da
politikuri
sistema. TviTmmarTvelobis ZiriTadi principebi Camoyalibda evropis sabWos qartiaSi,
saqarTvelos
ZiriTad
kanonSi
da
organul
kanonSi
–
TviTmmarTvelobisa da mmarTvelobis Sesaxeb. TanmimdevrobiT
ganvixiloT
es
arsebuli
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis maregulirebeli principebi da wyaroebi. evropuli sabWos qartia
saerTaSoriso
konvenciis
doneze
aRiarebs
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis ideas. aRniSnuli konvencia evropis sabWos mier miRebulia 1985 wlis 15oqtombers. es dokumenti gansazRvravs im ZiriTad principebs, debulebebsa
da
pirobebs,
rasac
unda
akmayofilebdes
evropul
sabWoSi
gaerTianebuli yvela saxelmwifos. evrosabWos qartias ormocze meti qveyana aRiarebs. konvencia Sedgeba preambulisa da sami nawilisgan, romlebic me-18 muxliT aris warmodgenili. evropul qartiaSi adgilobrivi marTvisa da TviTmmarTvelobis Sesaxeb aris naTqvami: 1.
adgilobrivi TviTmmarTvelobis instituti uzrunvelyofs moqalaqeTa uflebas monawileoba miiRon saxelmwifoebrivi saqmeebis marTvaSi;
2. adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
ufleba
SeiZleba
uSualod
ganxorcieldes mxolod adgilobriv doneze; 3.
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
organoebis
aRWurva
realuri
xelisflebiT uzrunvelyofs efeqtur da imavdroulad moqalaqesTan daaxloebul marTvas; 4. adgilobrivi TviTmmarTvelobis dacva da ganmtkiceba uzrunvelyofs sajaro xelisflebis demokratiul decentralizacias; 5. adgilobrivi
TviTmmarTveloba
gulisxmobs
demokratiuli
gziT
formirebuli uflebamosili adgilobrivi organoebis arsebobas da am organoebis farTo avtonomiis miniWebas, rogorc kompetenciis, ise misi ganxorcielebis wesis da amisTvis saWiro saSualebebis sferoebSi. qartiis pirveli muxlis Tanaxmad, romelic sayovelTao normis saxiT erTvis preambulas, mxareebi: evrosabWo da qartiis xelmomweri wevri qveynebi kisruloben valdebulebas Seasrulon qartiis moTxovnebi misi me-12-e muxliT gaTvaliswinebuli pirobebis Tanaxmad, qartiiT gansazRvrul farglebSi. es ki, imas niSnavs, rom evropuli qartia, pirdapir avaldebulebs evrosabWos wevr-qveynebs, realurad gamoiyenon adgilobrivi xelisuflebis politikuri, administraciuli
da
safinanso
damoukideblobis
garantiebi.
evrosabWos
qartia efuZvneba damajerebel samarTlebriv bazas, samarTlebriv normebs. adgilobrici
TviTmmarTvelobis
Seaxeb
evropuli
qartiis
pirveli
nawili adgilobrivi TviTmmarTvelobis samarTlebrivi bunebis gansazRvrel normatiul konturebs ayalibebs, Tumca, calsaxad afiqsirebs SemoTavazebuli
normebis sarekomendacio xasiaTs, roca iseTi aqcentebis gverdiT, rogoricaa “unda
iyos
aRiarebuli”,
SesaZlebelia”,
xSiria
“unda
hqondes
daTqmebi
–
saSualeba”,
“sadac
es
“ramdenadac
daSvebulia
es
kanoniT”,
“xorcieldeba konstituciiT an kanoniT gaTvaliswinebuli SemTxvevebSi” da a.S.
magram
es
saxelmwifos SeiZleba
imas
namdvilad
kanonmdebloba
winaaRmdegobaSi
ar
niSnavs,
rom
adgilobrivi
modiodes
qartiasTan
mierTebuli
TviTmmarTvelobis
qartiis
normaTa
e.w.
sferoSi,
“savaldebulo
birTvi”, romlis gaTvaliswineba erovnul kanonmdeblobaSi aucilebelia. [ix.: melqaZe o. ezugbaia z. municipaluri samarTali. Tb. 2008 gv. 65] qartiis
pirvel
mniSvneloba
nawilSi
eniWeba,
mocemul
vinaidan
debulebebs
isini
gansakuTrebuli
gansazRvraven
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis ZiriTad principebs da Tanac iseT mniSvnelovan, saarsebo sferoebSi, rogoricaa: 1. TviTmmarTvelobis konstituciuri da samarTlebrivi safuZvlebis Seqmnis aucilebloba. 2. xelisuflebis adgilobrivi organoebis uflebamosilebebis sfero da maTi realizaciis pirobebi. 3. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis teritoriuli gamijvnis principis dacva. 4. adgilobrivi
selisuflebisa
da
misi
administraciuli
struqturebis
avtonomiurobis uzrunvelyofa. 5. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebSi kompetenturi pirobebi.
6.
kontrolis safinanso
personalis
dasaqmeba
TviTmmarTvelobis ganxorcieleba.
resursebiT
TanamSromloba
da
da
arCeviT
organoebis
7.
saqmianobaze
adgilobrivi
uzrunvelyofa.
gaerTianebis
TanamdebobaTa
8.
administraciuli
xelisuflebis
TviTmmarTvelobis
ufleba.
9.
dakavebis
adgilobrivi
Sesabamisi organoebis
xelisuflebis
samarTlebrivi dacva. qartiis
me-2-e
muxlis
Sesabamisad,
saxelmwifo
valdebulia
adgilobrivi TviTmmarTvelobis principi aRiaros erovnul kanonmdeblobaSi da,
SeZlebisdagvarad,
Semarbilebeli principis
moTxovnisa
aRiarebasTan
saxelmwifos
qveynis
maqsimalur
konstituciaSic.
konstituciaSi
dakavSirebiT,
miuxedavad
adgilobrivi
mocemuli
reglamentaciaze
erTgvarad
TviTmmarTvelobis
debuleba
adgilobrivi
mimarTulia
TviTmmarTvelobis
mowyobis sabaziso principebis gansazRvris sferoSi. is, rom qartiaSi ar aris dafiqsirebuli xisti moTxovna adgilobrivi TviTmmarTvelobis principis qveynis konstituciaSi aucilebeli aRiarebis Taobaze,
ganpirobebuli
mxedvelobaSi
iqna
iyo
miRebuli
sami is
ZiriTadi
faqtori,
motiviT.
rom
pirvel
zogierT
rigSi,
saxelmwifoSi
konstituciaSi Sesworebis Setana saWiroebs sakanonmdeblo organos wevrTa kvalificiur umravlesobas an referendumis meSveobiT gamoxatul mTeli mosaxleobis
Tanxmobas,
TviTmmarTvelobis
rac
principis
xSirad
SeuZlebels
savaldebulo
asaxvas
xdis
adgilobrivi
konstituciaSi.
meore
mxriv, is qveynebi, romeltac saerTod ar gaaCniaT dawerili konstitucia, SeiZleba
gansakuTrebul
sirTuleebs
waawydnen
msgavsi
valdebulebis
dakisrebisas,.
mesame
motivi
ki
imaSi
mdgomareobda,
rom
federaciul
saxelmwifoebSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis sfero SeiZleba federacies subieqtis mier regulirdebodes da qartiam ar unda gamoiwvios federalur centrsa
da
federacies
subieqtebs
Soris
uflebamosilebaTa
gamijvnis
arsebuli sistemis revizia. [ix.: iqve, gv.66] qartiis me-3-e muxlSi mocemuli ganmartebis Tanaxmad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis
qveS
aramarto
pasuxismgeblobiTa
igulisxmeba
ufleba,
da
aramed
adgilobrivi
adgilobrivi realuri
TviTmmarTvelobis
SesaZleblobac,
mosaxleobis
sakuTari
interesebSi,
kanonis
moqmedebis fargeblSi ganaxorcielos saxelmwifoebriv saqmeTa mniSvnelovani nawilis reglamentireba da marTva. aRniSnuli “realuri SesaZlebloba” raime axali
uflebiT
aRWurvas
ar
niSnavs da
ise
unda
iyos
gagebuli,
rom
saxelmwifoebriv saqmeTa mniSvenlovani nawilis marTvisa da regulirebis formaluri ufleba uzrunvelyofil unda iqnes adgilobrivi organoebis saTanado saSualebebis efeqturi amoqmedebiT. rac Seexeba “kanonis moqmedebis farglebis” Taobaze aqcntirebas, amiT adgilobrivi xelisuflebis uflebisa da
SesaZleblobis erovnul kanonmdeblobaSi
saWiroebaa
xazgasmuli.
qartiis
ufro mkafiod
gansazRvris
mocemul
adgilobrivi
teqstSi
TviTmmarTvelobis cnebaSi “sakuTari pasuxismgeblobis” moTxovnis fiqsireba, mmarTvelobiTi gamoricxavs
qmedebis
efeqturobis
adgilobrivi
Sefasebas
TviTmmarTvelobis
varaudobs
organoebis
da
amdenad,
xelisuflebis
zemdgomi organiebis nebis ubralo aRmasrulebel struqturebad warmodgenis albaTobas. qartiis SemuSavebisa da miRebis dros miCneul iqna, rom SeuZlebelia xelisuflebis
adgilobrivi
organoebis
regulirebasa
da
marTvas
daqvemdebarebuli saqmeebis zusti gansazRvra, ris gamoc, rogorc Zalian bundovani da rTuli Sinaarsobrivi datvirTvis matarebeli, uaryofil iqna iseTi formulirebebi, rogoricaa: “adgilobrivi saqmeebi”, “sakuTari saqmeebi”. TviTmmarTvelobis kompetencias mikuTvnebul saqmeebTan dakavSirebiT, udavod gaTvaliswinebul iqna evropis sabWos wevri-qveynebis tradiciebis mkveTri gansxvavebac.
qartiis
ganmartebiTi
umravlesobas
ara
marto
mniSvnelobac
aqvs.
amdenad,
komentarebis
adgilobrivi, maTze
aramed
Tanaxmad,
saqmeebis
saerTo-saxelmwifoebrivi
pasuxismgebloba
jer
erTi,
SeiZleba
gansxvavebuli iyos qveynebisa da drois farglebSi, da meorec, SeiZleba saxelmwifo
marTvis
sxvadasxva
dones
Soris
nawildebodes.
ase
rom
umniSvnelo saqmeebiT xelisuflebis adgilobrivi organoebis kompetenciis SemosazRvra, maT saxelmwifoebrivi cxovrebis miRma, fuWi svlis moqmedebebze “xarjavs”.
umizno
avtiriteti
da
facifucis
arc
safasurad
mosaxleobis
ndoba
adgilobriv rCebaT
orgaenoebs
angariSze.
arc
mocemuli
mimarTulebiT qartiis mizanswrafva, adgilobrivi organoebis kompetenciis gafarToebas
da
maTze
iseTi
movaleobebis
farTo
speqtris
dakisrebas
varaudobs, romelTa Sesruleba araTu SesaZlebelia adgilobriv doneze,
aramed saWiroc aris adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis avtoritetis aRsadgenad da, rac mTavaria, qveynis saqmeTa marTvaSi TviT mosaxleobis farTo fenebis CarTvisadmi ndobis faqtoris asamoqmedeblad. [ix.: iqve] qartiis mesame muxlis meore punqtis Sesabamisad, TviTmmarTvelobis uflebas
unda
Tanaswori,
axorcielebdnen
pirdapiri
da
demokratiulad:
sayovelTao
Tavisufali,
arCevnebis
faruli,
Sedegad
arCeuli
warmomadgenlobiTi organoebi, iqneba es sabWo Tu sakrebulo, romelTac SeiZleba
angariSqvemdebare
amavdroulad,
qartia
aRmasrulebeli
ar
gamoricxavs
organoebic
adgilobriv
gaaCndeT.
doneze
uSualo
demokratiuli mmarTvelobis formebis – moqalaqeTa krebebis, referendumis da
sxvaTa
gamoyenebis
SesaZleblobasac,
ra
Tqma
unda,
Tu
es
gaTvaliswinebulia erovnuli kanonmdeblobiT. qartiis
me-4-e
muxli
xelisuflebis
adgilobrivi
organoebis
kompetenciis sferos dadgenis fuZemdeblur principebs ayalibebs. vinaidan adgilobriv organoTa uflebasmosilebebis xasiaTs didi mniSvneloba aqvs TviTmmarTvelobis ganxorcielebisTvis, amitom samarTlebrivi sizustisa da mdgradobis
TvalsazrisiT
uflebamosilebebi
TviTmmarTvelobebs
yovel
calkeul SemTxvevaSi specialurad ki ar unda gadaecemodes, aramed maT sakmarisi
normatiuli
adgilobrivi
safuZveli
organoebis
unda
hqondeT
uflebamosilebaTa
moqmed
iuridiul
kanonmdeblobaSi. wyaroebad
qartia
konstitucias an kanons asaxelebs, Tumca aqve miTiTebulia, rom aRniSnuli debuleba ar gamoricxavs maTze kanonis Sesabamisad calkeuli konkretuli uflebebis
dakisrebas.
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
efeqturobis
uzrunvelyofis mizniT, zogierT qveyanaSi SesaZleblad miiCneva parlamentis mier
adgilobrivi
organoebisTvis
garkveul
uflebamosilebaTa
gadacema,
gansakuTrebiT im sakiTxebTan dakavSirebiT, romlebic evropuli gaerTianebis direqtivebis Sesabamisad aris gadasawyveti, magram im aucilebeli pirobiT, rom parlamenti gadacemuli uflebamosilebebis ganxorcielebaze kontrolis sakmaris uflebas inarCunebs. moqmedi kanonmdeblobiT, xelisuflebis sxvadasxva donis organoebze dakisrebul movaleobaTa garda, dasaSvebia marTvis procesSi wamoiWras sxva qmedebaTa
Sesrulebis
aucilebloba
an
SesaZlebloba.
aseT
SemTxvevaSi
TviTmmarTvelobis organoebs moeTxovebaT sakuTari iniciativis gamovlena da TviTmmarTveli erTeulis mosaxleobis saerTo interesebis gaTvaliswinebiT, Tavisufali
moqmedeba,
ra
Tqma
unda,
Tu
gadasawyveti
sakiTxi
TviTmmarTvelobis kompetenciidan ar aris gamoricxuli da xelisfulebis sxva organos kompetencias ar ganekuTvneba. amasTan, qartia imasac moiTxovs, rom
moqmed
kanonmdeblobaSi
TviTmmarTvelobis Seadgens.
moqmedebis
unda
iyos
Tavisuflebis
zogadi
norma,
samarTlebriv
romelic safuZvels
qartiis me-4-e muxlis me-3-e punqtSi saxelmwifo marTvis funqciebis decentraliazacias zogadi principia formulirebuli, romlis Tanaxmad, Tu marTvis maRal an Sualedur saxelmwifoebriv doneze dasaxuli amocanis moculoba da xasiaTi ar ganapirobebs misi Sesrulebis efeqturobasa da ekonomikurobas, igi, rogorc wesi, unda gadaeces xelisuflebis adgilobriv organos marTvis yvelaze qveda, moqalaqeebTan yvelaze miaxloebul dones. qartiis
ganmartebiTi
komentaris
Sesabamisad,
es
debuleba
ar
moiTxovs
funqciebis sistematur decentralizacias da adgilobrivi organoebisTvis gadacemas, miT ufro, Tu aseT organoebs Tavisi xasiaTisa da moculobiT SeuZliaT SezRuduli amocanaTa Sesruleba. qartiis me-4-e muxlis me-4-e punqti xelisuflebis sxvadasxva donis kompetenciaTa viTarebaSi
nawilobrivi sakiTxis
damTxvevis
sicxadis
TviTmmarTvelobaze
problemas
mizniT,
dakisrebuli
Seexeba.
sakiTxis
aRniSnul
mosawesrigeblad
uflebamosilebebi
unda
iyos
yovlismomcveli da gansakuTrebuli. amavdroulad, qartia imasac aRiarebs, rom gansazRvrul sferoebSi aucilebelia xelisuflebis sxvadasxva donis organoebis urTierTSemavsebeli moqmedebebi. mTavari ki is aris, rom aseT SemTxvevebSi centraluri an regionaluri organoebis Careva iseve, rogorc maT mier TviTmmarTvelobis uflebamosilebis an moqmedebis gasaCivreba Tu SezRudva, unda xdebodes kanonis mkafiod gamokveTil debulebebTan sruli SesabamisobiT. xelisuflebis
centralurma
an
regionalurma
doneebma
SeiZleba
adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebze uflebamosilebaTa delegireba moaxdinon.
aseT
SemTxvevaSi
xelisufleba
TviTmmarTvelobis
moqnili
administraciuli struqturiTa da adgilobrivi pirobebis saukeTeso codniT sargeblobs.
magram
aRmasruleblad
miuxedavad
TviTmmarTveloba
imisa,
rom
gvevlineba,
delegirebul
funqciaTa
pasuxismgebloba
funqciebis
saboloo ganxorcielebaze mainc xelisuflebis Sesabamis zemdgom doneebs ekisrebaT.
uflebamosilebaTa
xelisuflebis
adgilobrivi
delegirebam
zedmetad
ar
unda
organoebis
damoukidebloba.
SezRudos
aRniSnulTan
dakavSirebiT, qartia moiTxovs, raTa maT delegirebuli uflebamosilebebi, adgilobrivi
pirobebis
gaTvaliswinebiT,
SeZlebisdagvarad
Seasrulon.
amavdroulad, qartiis mier isic aRiarebulia, rom gansazRvruli funqciebis Sesrulebisas, rodesac saWiroa unificirebuli erTsaxovani wesebis dacva, TviTmmarTvelobis organoebs ar SeiZleba mieceT piradi Sexedulebisamebr moqmedebis Tavisufleba. Tu
qartiis
me-4-e
muxlis
pirveli
xuTi
punqtiT
regulirdeba
adgilobrivi xelisuflebis organoebis kompetenciaSi Semavali sakiTxebi, me-6-e punqti, msgavs sakiTxebTan erTad, iseT sakiTxebsac moicavs, romlebic ar Sedis adgilobrivi organoebis kompetenciaSi, magram mWidrod ukavSirdeba maT interesebs. me-6-e punqtis Tanaxmad, es ukve zemdgom organoebs Seexeba da
maTgan
moiTxoveba,
dakavSirebuli ramdenadac
rom
TviTmmarTvelobis
gadawyvetilebebis es
dagegmvisas
SesaZlebeli
TviTmmarTvelobis
organoebTan
iqneba,
winaswar
organoebTan
da
miRebisas,
zemdgomma
da
uSualod
aucilebelia, dawesebulebam
Sesabamisi
formiT
moawyos
konsultaciebi. saqme is aris, rom konsultirebis dro, vadebi da wesebi TviTmmarTvelobis organoebs saSualebas unda aZlevdnen, raTa maT mTel am procesze SeiZleba
adekvaturi ori
moaxdinon.
ZiriTadi
formiT
ewyoba
uSualod
konsultaciebi organosTan
gavelna
da
arapirdapiri
miTiTebuli
warimarTos: erT
–
an
konsultaciebi
uSualo
formiT,
ramdenime
TviTmmarTvelobaTa
ki
rodesac
TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi
asociaciis meSveobiT. qartia agreTve iseTi sagangebo situaciis warmoqmnis SesaZleblobasac
iTvaliswinebs,
rodesac
TviTmmarTvelobis
organoebTan
konsultirebis sakiTxi SeiZleba moixsnas. [ix.: iqve gv.70] mraval saxelmwifoSi ararealurad aris miCneuli sakiTxi imis Taobaze, TiTqos
TviTmmarTvelobis
organoebs
aqvT
adgilobrivi
teritoriuli
sazRvrebis Secvlis gadawyvetilebebze erTgvari “vetos” dadebis ufleba. arada,
amis
saWiroeba
arcTu
iSviaTad
warmoqmnila.
aRniSnulis
gaTvaliswinebiT, qartiis me-5-e muxli saxelmwifosgan moiTxovs adgilobrivi administraciul-teritoriuli TviTmmarTveli savaldebulo
wesiT
konsultaciebi gadawyvitos
erTeulebis
sazRvrebis SeerTebisa
Caataros
Tu
erTi
pirdapiri
TviTmmarTvelobis
referendumis
cvlilebisas, da
Sesabamis
meSveobiT,
ra
erTeulis
gayofisas,
arapirdapiri
winaswari
organoebTan
Tqma
agreTve,
unda,
Tu
an
sakiTxi
adgilobrivi
referendumis instituts erovnuli kanonmdebloba aRiarebs. qartiis me-6e muxli Sesabamisad, xelisuflebis adgilobriv organoebs unda
hqondeT
SesaZlebloba,
raTa
zogadi
sakanonmdeblo
debulebebis
daurRvevlad, adgilobriv moTxovnebTan misadagebisa da efeqturi marTvis uzrunvelyofis mizniT, TviTonve gansazRvron sakuTari Sinaadministraciuli struqtura. es moTxovna Seexeba ara TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi da aRmasrulebeli organoebis formirebas, aramed administraciuli samsaurebis organizaciis
wess.
miuxedavad
imisa,
rom
centraluri
da
regionaluri
normatiuli aqtebiT dasaSvebia adgilobrivi administraciuli samsaxurebis organizaciis zogadi principebis dadgena, TviTmarTvelobis organoebs unda hqondeT sruli ufleba mosTxovon sakuTar administracias adgilobrivi pirovnebebsa da administraciuli efeqturobis gaTvaliswinebiT moqmedeba. amrigad,
sakanonmdeblo
administraciis
aqtebiT
organizaciasTan
SesaZlebeli
dakavSirebuli
xdeba SezRuduli
adgilobrivi moculobis
specialuri moTxovnebis gansazRvra, magram aman Sedegad orgazaciulad xisti struqturis Tavze moxveva ar unda gamoiwvios. adgilobrivi
marTvis
sferoSi
saqmianobis
efeqturobas
mxolod
administraciuli struqtura ver uzrunvelyofs. racionaluri struqturis
srulfasovani
amoqmedebis
mizniT
xelisuflebis
adgilobriv
organoebs
ufleba unda hqondeT samuSaod moiwvion personali, romlis klvalifikaciac TviTmmarTvelobis
organos
funqciebs
Seesabameba.
mocemuli
uflebis
realizacia didwilad damokidebulia adgilobrivi xelisuflebis unarsa da SesaZleblobaze
uzrunvelyos
Sromis
xelsayreli
pirobebi.
TviTmmarTvelobis organoebSi muSaobis pirobebi unda qmnides gamocdilebisa da
kompetenturobis
niSniT
maRalkvalificiuri
kadrebis
SerCevis
SesaZleblobas. aseT pirobebs Soris qartia sam ZiriTad jgufs gamoyofs: profesiuli
momzadeba,
rac
iTvaliswinebs
kavlifikaciis
amaRlebas,
gadamzadebas, Sromis anazRaureba, samsaxurebrivi winsvla. qartiis
me-7-e
musxli
Seicavs
garantiebs
adgilobrivi
arCeviTi
pirebisTvis maTi uflebamosilebebis da movaleobebis Tavisufali, mesame pirTa mxridan xelSeuvali SesrulebisTvis. igive muxli iseTi pirobebis Seqmnas iTvaliswinebs, rodesac materialuri sakiTxebis mougvarebloba xels ar SeuSlis garkveuli kategoriis moqalaqeebs arCeviT Tanamdebobebze Tavisi kandidaturebis
wamoyenebaSi.
am
mizniT
Tanamdebobaze
uflebamosilebebis
qartia
iTvaliswinebs:
ganxorcielebasTan
arCeviT
dakavSirebuli
xarjebis Sesatyvisi fuladi kompesaciis gacemas, aucileblobis SemTxvevaSi, arCeviT Tanamdebobaze uflebamosilebebis ganxorcielebasTan dakavSirebiT dakarguli
sargeblis
an
gasamrjelos
kompensaciis
gacemas,
Sesabamisi
socialuri Semweobebis gacemas. qartiis meSvide muxlis moTxovnebis Tanaxmad, uflebamosilebis vadis gasvlis
Semdeg,
arCeviT
Tanamdebobebze
myo
pirTa
Cveulebriv
SromiT
saqmianobaSi normaluri dabrunebis savaldebulo uzrunvelyofac unda iyos gaTvaliswinebuli. funqciebisa
da
adgilobriv
saqmianobis
arCeviT
SeTavsebis
TanamdebobebTan
akrZalvas
garkveuli
safuZvlad
obieqturi
samarTlebrivi kriteriumebi unda daedos da ara calkeuli specialuri gadawyvetilebebi. es ki imas niSnavs, rom arCeviT mandatTan SeuTavseblobis pirobebi da SemTxvevebi kanoniT unda iyos gansazRvruli. Tumca qartia, imavdroulad,
iseT
dauwerel,
fuZemdeblur
samarTlebriv
principebsac
aRiarebs, romlebic arCeviTi mandatis SeuTavseblobis moTxovnebis dacvis sakmaris garantiebs uzrunvelyofen. qartiis mxridan,
me-8-e
muxli
adgilobrivi
Seexeba
sxva
donis
TviTmmarTvelobis
saxelmwifo
organoebze
organoebis
administraciuli
kontrolis ganxorcielebis sakiTxs. es muxli ar vrceldeba kerZo pirTa mier
TviTmmarTvelobis
sasamarTloSi organoTa
gasaCivrebis
procesualur
organos
moqmedebis
SemTxvevebze, saqmianobaze.
saxelmwifoebSi
kontrolis
mizanSewonilobis
motiviT
sfero
srul
agreTve
Tu
gadawyvetilebis
saxelmwifo
problema
is
rogorc
zedamxedvelobasTan
aris,
sagamoZiebo rom
kanonierebis, asocirdeba,
rig ise rac
TavisTavad iTvaliswinebs gansazRvruli moqmedebis Sesrulebaze winaswar
nebarTvas, adgilobrivi xelisuflebis gadawyvetilebis gauqmebis uflebasa da sxva amisTanebs. aRniSnulis sapirispirod, qartiis Tanaxmad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis SeiZleba
organoebze
nebismieri
xorcieldebodes
gaTvaliswinebuli
mxolod
formebiTa
da
administraciuli konstituciiT
pirobebiT.
es
ki
kontroli
an
imas
kanoniT
niSnavs,
rom
administraciul controls unda aregulirebdes sakmarisi da srulyofili sakanonmdeblo baza. [ix.: iqve gv. 71,72] adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
organoebze
nebismieri
administraciuli kontroli, rogorc wesi, dasaSvebia kanonierebis motiviT – kanonierebisa da konstituciuri principebis dacvis uzrunvelsayofad da ara zogadad
maTi
saqmianobis
Sesamowmeblad.
Tumca
qartia
iTvaliswinebs
gamonaklisebs aseTo zogadi wesidan da erT-erTi aseTi gamonaklisebis saxiT, saxelmwifo xelisuflebis zemdgomi organoebis mxridan, TviTmmarTvelobis organoTa
mier
maTdami
delegirebul
uflebamosilebaTa
saTanadod
Sesrulebis kontroli moixsenieba. TviTmmarTvelobis
organoebze
administraciuli
kontroli,
yvela
SemTxvevaSi, imdagvarad unda xorcieldebodes, rom makontrolebeli organos Carevis
xarisxi
mniSvnelobas
Seesabamebodes
da
ara
umetes.
Carevis
Sedegad
dasacavi
interesis
aRniSnuli
principis
ZiriTadi
moTxovnis
Sesabamisad, makontrolebeli organos mxridan TviTmmarTvelobis organize mxolod
minimalurad
sakmarisi
zewolaa
dasaSvebi,
sasurveli
Sedegis
miRwevis uzrunvelsayofad. adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
ganxorcielebis
procesSi
uaRresad
didi mniSvneloba eniWeba finansuri resursebiT uzrunvelyofis sakiTxs. swored
amitom
principebs
TviTmmarTvelobis
Seexeba,
sruli
am
organoebis
dafinansebis
sityvis
mniSvnelobiT,
politikis
farglebSi
wyaroebsa
qartiis
da
yvelaze
moculobiTi me-9-e muxli. erovnuli organoebs
ekonomikuri
aqvT
sakmarisi
sakuTari
finansuri
TviTmmarTvelobis
saxsrebis
flobisa
da
Tavisufali gankargvis ufleba. amrigad, adgilobriv organoebs ar SeiZleba CamoerTvaT
pirvelxarisxovani
xarjebis
Tavisufali
gansazRvris
SesaZlebloba. es uflebac da SesaZleblobac imiT unda iyos ganmtkicebuli, rom adgilobrivi xelisuflebis finansuri resursebi srulad Seesabamebodes masze
konstituciiT
SefardebiTobis
aseTi
an
kanoniT
principis
dakisrebul
dacva
ufleba-movaleobebs.
gansakuTrebiT
aqtualuri
xdeba
TviTmmarTvelobaze delegirebuli an specialurad davalebuli saxelmwifo funqciebis Sesrulebisas. adgilobrivi mcire
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis mosakreblebisa
finansuri da
resursebis
gadasaxadebisgan
nawili,
unda
sul
ivsebodes,
romelTa ganakveTebs, kanoniT gansazRvrul farglebSi, TviTmmarTvelobis
organoebi
Tavad
adgenen.
imis
gaTvaliswinebiT,
rom
adgilobrivi
xelisuflebis uflebamosilebaTa zRvari, gadasaxadebis amoRebis nawili, kanonmdeblobiT
aris
SemosazRvruli,
ganakveTebis
gansazRvris
kanoniT
dadgenili CarCoebi xels ar unda uSlides adgilobrivi finansuri sistemis efeqtur
funqcionirebas.
adgilobrivi
arCeviTi
amdenad,
konkretuli
warmomadgenlobiTi
ganakveTis
organos
gansazRvra
erT-erT
umTavres
daniSnulebas Seadgens. adgilobrivi
finansuri
sistemebi,
romlebic
TviTmmarTvelobis
Semosavlebs qmnian, sakmaod moqnili unda iyos, raTa adgilobrivi organoebis mier
kompetenciis
ganxorcielebisas,
SesaZleblobis
farglebSi
iTvaliswinebdes xarjebis nawilSi cvlilebebs. problema aq is aris, rom garkveuli
adgilobrivi
dagasaxadebi,
agreTve
adgilobrivi
dafinansebis
zogierTi sxva wyaro, avtomaturad ar reagireben inflaciur procesebze da sxva
ekonomikur
faqtorebze.
aRniSnulma
viTarebam,
SesaZlebelia
mZime
mdgomareobaSi Caayenos TviTmmarTvelobis organoebi, vinaidan gadasaxadebisa da dafinansebis wyaroebisgan gansxvavebiT, cvalebadi ekonomikuri faqtorebi pirdapir zemoqmedeben municipaluri momsaxurebisTvis gasawev xarjebze. amis gauTvaliswinebloba namdvilad ar SeiZleba. qartia
aucilebeli
TvalsazrisiT dasaSvebad
susti
miiCnevs
ekvivalenturi
pirobis
saxiT
ayalibebs
TviTmmarTvelobebis finansuri
zomebis
dacvis
gaTanasworebis
ganxorcielebas.
am
moTxovnas
finansuri
Sesaxeb,
risTvisac
procedurebis
SemTxvevaSi
an
yvelaze
sxva
“ioli”
gamosavali adgilobrivi organoebis dafinansebis potenciuri wyaroebisa da dakisrebuli
xarjebis
gasaSualebis
meTodiT
procedurebi
an
TviTmmarTvelobis
araTanabarzomieri koreqtirebaSi
RonisZiebebi organoebis
ar
ganawilebis
SeiZleba unda
Tavisufal
Sedegis,
arsebobdes.
zRudavdes arCevans
e.w. aseTi
adgilobrivi
maTi
kompetenciis
farglebSi. saxsrebis gadanawilebis wesi unda ganisazRvros kanonmdeblobiT, specialuri kriteriumebis Sesabamisad, rac adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebTan
winaswar
kanonmdeblobis
SeTanxmebas
momzadebis
unda
procesSi
eqvemdebarebodes,
organizebuli
Tundac
konsultaciebis
meSveobiT. [ix.: iqve gv. 72] TviTmmarTvelobis SesaZlebelia, dafinansebaze.
ar
organoebze
unda
subsidiebis
TviTmmarTvelobis
iyos gacema
organoebis
gasacemi
subsidiebi,
gankuTvnili zians mier,
ar
ramdenadac
gansazRvruli unda
sakuTari
ayenebdes
es
proeqtebis adgilobrivi
kompetenciis
sferoSi
politikis arCevis Tavisuflebas. sul sxvaa dotaciebis meqanizmi: zogadi daniSnulebis
dotaciebi,
Tu
specialurad
calkeuli
dargebisTvis
gankuTvnili dotaciebi, adgilobrivi xelisuflebis moqmedebis Tavisuflebis TvalsazrisiT ufro misaRebia, vidre specialur proeqtebze
gamoyofili
dotaciebi. rasakvirvelia, ar SeiZleba specialur proeqtebze dotaciebis
sruli
ugulebelyofa,
magram
gasaTvaliswinebelia,
rom
aseTi
subsidiis
gadametebuli xarisxiT gamoyeneba mkveTrad zRudavs adgilobrivi organoebis mier pirvelxarisxovani xarjebis gansazRvris Tavisuflebas. [ix.: iqve] qartia
imasac
TviTmmarTvelobis uzrunvelsayofad,
xazgasmiT
afiqsirebs,
organoebs unda
rom
adgilobrivi
kapitaldabandebaTa
SeeZloT
sasesxo
kapitalis
dafinansebis
erovnuli
bazriT
sargebloba. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis dafinansebis aseT wyaroebze daSvebis wesi da pirobebi moqmedi kanonmdeblobiT unda iyos daregulirebuli. qartiis
me-10-e
muxli
ganixilavs
TviTmmarTvelobis
organoebis
uflebas gaerTianebaze. aq warmodgenili normebis Tanaxmad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis
organoebs,
sakuTari
kompetenciis
ganxorcielebisas,
ufleba aqvT iTanamSromlon, xolo kanoniT dadgenil farglebSi, saerTo interess
mikuTvenebul
TviTmmarTvelobis safuZvelze
sxva
amocanaTa organoebTan.
awesrigebs
TanamSromlobas,
maT
Sesasruleblad, mocemuli
xelisuflebis saerTo
debuleba,
adgilobriv
interesebSi
gaerTiandnen
Cawerili
funqcionalur
organoTa
Soris
erT-erTi
miznis
misaRwevad.: iqneba es erToblivi proeqtebis realizaciis Sedegad saqmianobis meti efeqturobis miRweba, Tu iqneba es iseT amocanaTa gadawyveta, romlebic scdeba adgilobrivi xelisuflebis erTi organos SesaZleblobaTa farglebs. funqcionalur
safuZvelze
aRniSnuli
TanamSromloba
formdeba
TviTmmarTvelobis organoTa konsorciumebis an federaciebis SeqmniT, romlis samarTlebrivi
reJimic
SeiZleba
Sesabamisi
sakanonmdeblo
aqtiT
daregulirdes. [ix.: iqve gv. 74]. qartiis imave muxlis Sesabamisad yovel saxelmwifoSi aRiarebuli unda iqnes adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis ufleba saerTo interesebis dasacavad da mxardasaWerad iTanamSromlon sxva qveynebis msgavs organoebTan, gawevriandnen
TviTmmarTvelobis
organoTa
saerTaSoriso
gaerTianebaSi.
zogadi miznebis misaRwevad da ara funqcionalur safuZvelze, qartiaSi Camoyalibebuli debulebiT wydeba TviTmmarTvelobaTa asociaciebis Seqmnis sakiTxi. rogorc wesi, asociaciebi warmoadgenen Sesabamisi kategoriis yvela adgilobriv
organos
amavdroulad, Tanaxmad,
regionalur
evropuli
calsaxad
qartiis
aris
an
saerTo-saxelmwifoebriv
oficialuri
dafiqsirebuli,
ganmartebiT rom
msgavs
doneze.
komentarebis asociaciebSi
gaerTianebis ufleba TavisTavad ar niSnavs centraluri xelisuflebis mier oficialur molaparakebebSi nebismieri calkeuli asociaciis kanonier mxared aRiarebs. rogorc organoTa Sesabamisi
aRvniSneT,
TanamSromloba donis
daSvebulia ucxo
organoebTan,
adgilobrivi
saxelmwifos magram
TviTmmarTvelobis
adgilobrivi
TanamSromlobis
xelisuflebis
msgavsi
formis
gamoyenebisas aucilebelia yovel saxelmwifoSi moqmedi samarTlis normebis
pativiscema
da
farglebis
dacva.
saxelmwifos
TviTmmarTvelobis swored
Sesabamis
calkeul
aRniSnulis
organoebTan
organoTa
uflebamosilebaTa
uzrunvelsayofad,
TanamSromlobisas
qartia,
moiTxovs,
ucxo
kanoniT
dadgenili pirobebis Sesrulebas. aqve unda aRniSnos, rom TanamSromlobis mocemul
formaze
SesaZlebelia
teritoriul
TanamegobrobaTa
an
TviTmmarTvelobis organoTa Soris transsasazRvro TanamSromlobis Sesaxeb Sesaxeb
1980
wlis
21
maiss
evropuli
CarCo-konvenciis
debulebaTa
gavrcelebiT, Tumca TanamSromlobis zogierTi saxeebi ar unda izRudebodes sazRvrispira raionebiT. marTebulad da sainteresod migvaCnia mkvelvarebis o. melqaZesa da z. ezugbaias mosazrebebi evropuli qartiis realizaciis garantiebis Sesaxeb. “TavisTavad qartiis
cxadia,
mier
realizaciis mizniT
adgilobrivi
gansazRvruli TvalsazrisiT,
evropuli
samarTlebrivi garkveul
qartiis
TviTmmarTvelobis
TviTmmarTvelobis
me-11-e
konturebi,
garantiasac muxli
samarTlebirivi
Sesaxeb misi
saWiroebs.
gansazRvravs
dacvis
evropuli upirobo
swored
am
adgilobrivi
princips.
kerZod,
TviTmmarTvelobis organoebs unda hqondeT sasamarTlo wesiT dacvis ufleba, erTi
mxriv,
sakuTar
uzrunvelsayofad
da,
uflebamosilebaTa meore
mxriv,
Tavisufali
qveynis
ganxorcielebis
mmarTvelobis
principebis
Sesrulebis uzrunvelsayofad”. adgilobrivi nawili
TviTmmarTvelobis
evrosabWos
evropuli
wevri-qveynebis
qartiis
qartiisadmi
danarCeni
ori
damokidebulebis
organizaciuli gaformebis sakiTxebs normatiul saxes aZlevs. evropuli qartiis meore nawili, romelic “gansakuTrebul debulebad” iwodeba,
gansazRvravs
qartiiT
gaTvalisiwinebul
valdebulebaTa
im
moculobas, romlis sakuTar Tavze aRebac SeuZliaT xelmoweriT qartiaze mierTebul
saxelmwifoebs.
qartiis
pirvel
nawilSi,
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis principebis formirebisas, adgili aqvs evrosabWos wevrqveynebSi
adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
struqturebis
sxvadasxva
samarTlebriv sistemasTan SeTavsebis mcdelobas. amasTan erTad, isic aris aRiarebuli, rom qartiis garkveuli debulebebis damtkicebisas, calkeuli mTavrobebis winaSe SeiZleba konstituciuri da praqtikuli xasiaTis kerZo siZneleebi warmoqmniliyo. swored amitom qartiis me-12-e muxlSi asaxva pova e.w. “savaldebulo birTvis” principma, romelic pirvelad evropul socialur qartiaSi
iqna
gamoyenebuli.
evropul
qartias
mierTebul
savaldebulo yovel
birTvis
principis
saxelmwifos
Tanaxmad,
savaldebulo
wesiT
moeTxoveba qartiis I nawilis 30 punqtidan aranakleb 20punqtis gaziareba. am dros, gaziarebul 20punqts Soris savaldebuloa qartiis pirveli nawilis 14 konkretuli
punqtidan,
igulisxmeba
qartiis
birTvad
wodebuli
mTavari
principebi, aranakleb 10 punqtis gaTvaliswineba. Tumca, savaldebulo birTvis idea,
es
evropul
qartiasTan
mierTebis
mxolod
sawyisi
savaldebulo
moTxovnaa. amdenad, ar SeiZleba imis daviwyeba, rom saboloo mizans qartiis yvela
debulebis
saxelmwifoebs
Sesruleba
eZlevaT
Seadgens, ris
ufleba
uzrunvelsayofadac
SesaZleblobisdamixedviT
monawile
gazardon,
e.w.
nakisr valdebulebaTa speqtri”. [ix.: iqve gv. 75-76] qartiis me-13-e muxlTan zogadi midgomiT iTvleba, rom qartiis pirveli nawilis
moTxovnebebi
vrceldeba
evropis
sabWoSi
gawevrianebuli
saxelmwifoebis adgilobrivi xelisuflebis organoebis yvela kategoriasa da doneze. amavdroulad, qartiis ganmartebiTi komentaris Tanaxmad, garkveul regionTa gansakuTrebuli samarTlebrivi reJimi an konstituciuri statusi, SesaZlebelia
gamoricxavdes
maTdami
iseTive
moTxovnebis
wayenebas,
rac
saerTod miesadageba xelisuflebis adgilobriv organoebs. magaliTisTvis, SeiZleba moviyvanoT federaciis subieqti, agreTve iurisdiqciis gavrcelebis mcire
teritoriuli
arealis
mqone
adgilobrivi
organoebi,
romlebsac
umniSvnelo an sakonsultacio funqciebi aqvT. swored aRniSnuli mosazrebis gaTvaliswinebiT, me-13-e muxli nebas rTavs qartias mierTebul saxelmwifoebs Tavad gamoricxon xelisflebis organoTa gansazRvruli kategoriebi qartiis moTxovnaTa zegavlenis sferodan. qartiis me-14-e muxlis mizania calkeuli qveyenbis mier mis Sesrulebaze zedamxedvelobis xelSewyoba. evropul qartiaSi ar aris gaTvaliswinebuli TviT misi dawesebis gamoyenebaze romelime organizaciis mier kontrolis ganxorcielebis valdebulia
wesi,
evropis
garda sabWos
im
moTxovnisa,
generalur
rom
mdivans
monawile
saxelmwifo
warudginos
aucilebeli
informacia qartiis Sesrulebis mizniT miRebuli sakanonmdeblo da sxva zomebis Sesaxeb. kontrolis rTul meqanizmze uari im mosazrebiT eTqva, rom evropis
sabWos
SemadgenlobaSi
evropaSi
xelisuflebis
adgilobrivi
da
regionaluri organoebis mudmivi konvenciis funqcionireba da ministrTa komitetTan piradpiri urTierToba qartiis Sesrulebaze sakmaris politikur controls uzrunvelyofs. qartiis
mesame
nawili
me-15-e,
me-18-e
muxlebs
moicavs,
romlebSic
asaxuli debulebebi evropis sabWos egidiT momzadebuli konvenciebisa da SeTanxmebebis tipuri daskvniTi debulebebis analogs warmoadgenen da iseT sakiTxebs
aregulireben,
wevri-qveynebis
romlebic
xelmowerasTan,
evrosabWos
wevri-qveynebis
teritoriis
gansazRvrasa
evrosabWos
geneeraluri
dakavSirebulia
ratifikaciasa
qartiaze da
mdivnis
mier
evrosabWos
ZalaSi
SesvlasTn.
da
mierTebis
qartiasTan
qartiaze
Smedeg
misi
dakavSirebul
Setyobinebis
ganvrcobis cvlilebebze
sistemasTan,
qartiis
denonsirebis damcav meqanizmebTan. amgvarad,
qartiaSi
aris
warmodgenili
saxelmwifoebisaTvis
adgilobrivi
ZiriTadi
da
principebi
zemoT
evrosabWoSi
mmarTvelobis gaSuqebuli
romlebic gansazRvraven maT funqcionirebas.
da
gaerTianebuli
TviTmmarTvelobis
mniSvnelovani
debulebebi,
evrosabWos saqarTveloc,
qartiis
myari
miRebiT
mravalma
samarTlebrivi
baza
qveyanam
da
daimkvidres
maT
Soris
TviTmmarTvelobis
institutis efeqturi, pragmatuli funqcionirebisaTvis. saqarTvelos TviTmmarTvelobis qveyanaSi
konstitucia Sesaxeb,
municipaluri
TviTmmarTvelobis
sistemis
gamijnuli
mkacrad
Seicavs
romelSic
fuZemdebluri
xelisuflebisgan kompetencia,
ar
calke
sistemurad
ierarqiuli principebi,
Tavs
adgilobrivi
iqneboda sqema,
gaazrebuli
Camoyalibebuli
gansazRvruli
adgilobrivi
centraluri
TviTmmarTvelobis
reglamentirebuli
urTierTmimarTeba
sakuTari centralur
xelisuflebasa da adgilobriv TviTmmarTvelobasa da mmarTvelobas Soris. TviTmmarTvelobis ZiriTadi
kanonis
Taobaze
mTel
konstituciuri
teqstSia
mocemuli.
debulebebi
saqarTvelos
samarTlebrivi
institutis
regulirebis amgvari forma gamarTlebulia da efeqturad asaxavs arsebul realobas. adgilobrivi TviTmmarTvelobis sawyisebis ganmsazRvreli debulebebi Camoyalibebulia
saqarTvelos
konstituciss
me-2-e
muxlis
me-4-e
punqtSi:
“saqarTvelos moqalaqeebi adgilobrivi mniSvnelobis saqmeebs awesrigeben TviTmmarTvelobis
meSveobiT
saxelmwifos
suverenitetis
Seulaxavad.
adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis Seqmnis wesi, uflebamosileba da saxelmwifo uzenaesi
organoebTan
kanonis
urTierToba
mocemuli
ganisazRvreba
punqti
organuli
mniSvnelovanwilad
kanoniT”.
gansazRvravs
TviTmmarTvelobis cnebas da arss saqarTveloSi. adgilobriv TviTmmarTvelobasTan mimarTebaSi saqarTvelos moqalaqis damcveli
debulebebi
Camoyalibebulia
saqarTvelos
konstituciis
42-e
muxlis me-9-e punqtSi. [ix.: saqarTvelos 1995w. konstitucia, muxli 49, punqti #9. Tb. 2008 gv.8] amave muxlSi miTiTebuli uflebebi ar izRudeba sagangebo da saomari mdgomareobis dros. [ix.: iqve, muxli 46, punqti 1] adgilobrivi
TviTmmarTvelobis
organoebze
kontrolis
dawesebis
Sesaxeb damdgeni debuleba gvxvdeba saqarTvelos konstituciis 73-e muxlis 1-li punqtis “i” qvepunqtSi. 2005wlis 16 dekembers saqarTveloSi iqna miRebuli organuli “kanoni” [ix.: danarTi] adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesaxeb. es kanoni saqarTvelos konstituciis
me-2-e
TviTmmarTvelobis”
muxlis
Sesaxeb.
me-4-e
evropuli
puqntisa qartiis
da
Sesabamisad
“adgilobrivi gansazRvravs
adgilobrivi TviTmmarTvelobis ganxorcielebis samarTlebriv, ekonomikur da finansur safuZvlebs, saxelmwifo garantiebs, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis Seqmnis wess, maT ufelba mosilebebs da saxelmwifo organoebTan urTierTobas,
organuli
kanonis
miRebis
dRidan
2013wlis
CaTvliT,
masSi
ganxorcielda mravali damateba, Sesworeba da cvlileba, maT Soris 2006, 2007, 2008,
2009,
2010,
uflebamosilebebs
2013wlebSi, da
romlebic
sajaro-politikuri
urTierTobebs. [ix.: danarTi]
exeba
TviTmmarTvelobis
mmarTvelobis
struqturebTan
6.3 adgilobrivi TviTmmarTvelobis roli sajaro xelisuflebis sistemaSi. adgilobrivi TviTmmarTveloba sajaro-politikuri mmarTvelobis sistemaSi asrulebs uaRresad mniSvnelovan rols. magram aqve unda aRvniSnoT, rom zogierTi midgoma am problemis mimarT rbilad rom vTqvaT, aramarTebulia. zogi avtori adgilobriv TviTmmarTvelobas miakuTvnebs saxelmwifo meqanizms da zogi mkvlevari mas miakuTvnebs samoqalaqo sazogadoebis instituts. adgilobrivi TviTmmarTvelobis principi imaSi mdgomarebos, rom adgilovivi TviTmmarTveloba, rogorc rTuli da kompleqsuri movlena ar SeiZleba miekuTvnebodes arc saxelmwifo meqanizms da arc mxolod samoqalaqo sazogadoebis institutebs, vinaidan igi adgilobrivi sajaro xelisuflebaa da aramosaxleobis TviTorganizaciis martivi forma. “amgvari Sefasebis safuZvels is iZleva rom adgilobirivi TviTmmarTveloba, rogorc adgilobrivi sajaro xelisfulebis ganxorcielebis forma, sakmaod rTuli da mravalferovani ZiriTadi niSnebis sistemiT xasiaTdeba: es aris sajaro xelisuflebis wyaro da xasiaTi; sajaro xelisuflebis miznebi da principuli orientirebi; ganxorcielebis sajarosaxelisuflebo formebi da meTodebi; sajaro xelisuflebis organoTa sistema.” [ix.: melqaZe o. ezugbaia. v. municipaluri samarTali. Tb 2002 gv. 78]. sajaro-politikuri mmarTvelobis arsi da ganxorcielebis principebi faqtori adgilobrivi xelisuflebis erT-erTi ZiriTadi maxasiaTebelia. adgilobrivi TviTmmarTvelobis ganxorcielebisas sajaro xelisflebis wyaros teritoriuli koleqtivi – adgilobrivi mosaxleoba warmoadgens, romelic amavdroulad adgilobrivi TviTmmarTvelobis subieqticaa. qveynebis ZiriTad kanonebSi, rogorc wesi, adgilobrivi TviTmmarTvelobis xelisuflebis wyarod da socialur subieqtad moqalaqeebi moixseniebian, kerZod, teritoriuli niSniT formirebuli jgufis – teritoriuli koleqtivis saxiT. meore mxriv, umetes SemTxvevaSi, rodesac xelisuflebis wyarod xalxia deklarirebuli, konstituciebi amas, ubralod, xelisuflebas ukavSireben da ara saxelmwifo xelisuflebas. aseTi midgoma saxalxo, anu sajari xelisuflebis farglebSi saxelmwifo xelisuflebasTan erTad, uTuod, adgilobrivi TviTmmarTvelobis aRiarebasac gulisxmobs. Tumca, aseT SemTxvevaSi saxelmwifo xelisfulebis wyarod mTeli xalxi, teritoriuli koleqtivebis mTeli erToblioba igulisxmeba, xolo adgilobrivi xelisfulebis wyarod – TiToeuli teritoriuli koleqtivi gvevlineba. sajaro xelisuflebis xasiaTi adgilobriv TviTmmarTvelobaSi, ZiriTadad, arapolitikuri orientirebiT aris Semofargluli. es ki imiT unda aixsnas, rom odiTganve TviTmmarTvelobas, upiratesad sameurneo-socialuri daniSnuleba edo safuZvlad. rasakvirvelia, TviTmmarTveli erTeulebis ukiduresi gamsxvilebis, agreTve centraluri mTavrobis mxridan politkur vnebaTa Relvis inspirirebis SemTxvevaSi, adgilobrivi sajaro xelisfleba politiazaciis garkveul xarisxs iZens, magram am ukanasknels pirveladi, ZiriTadi mniSvneloba ar eniWeba. 1
mocemuli paragrafis wyaro, teqsti da daskvnebi motanilia mkvlevar o. melqaZis da v. ezuqbaias naSromidan. ix.: melqaZe o. ezuqbaia v. municipaluri samarTali. Tb. 2002
adgilobrivi TviTmmarTvelobis sajaro-saxelisuflebo xasiaTi, erTi regionis sxvadasxva teritoriul koleqtivSi arsebiTad unificirebuli, erTgvarovani unda iyos. gansxvavebiT aRniSnulisgan, saxelmwifo xelisufleba yvela SemTxvevaSi politikur xasiaTs atarebs, romelic savsebiT ar aris erTgvarovani sxvadasxva tipis saxelmwifoSi. [ix.: iqve gv. 79]. sajaro-politikuri mmarTvelobis ZiriTadi amocana adgilobrivi TviTmmarTvelobis konteqstSi aris adgilobrivi interesebis dakmayofileba, upiratesad, adgilobrivi mniSvnelobis sakiTxebis gadawyvet. adgilobrivi xelisuflebis mizania, adgilobrivi meurneobis optimaluri, adgilobriv pirobebTan maqsimalurad misadagebeli organizacia da gaZRola, lokaluri momsaxurebis speqtris srulyofa da gafarToeba, adgilobrivi iniciativebis gamovlena da realizacia. amdenad, adgilobrivi xelisflebis ganxorcieleba teritoriuli koleqtivis farglebSi Sejerebul saerTo, da ara kerZo, individualur interesebs efuZvneba. adgilobrivi TviTmmarTvelobis formiT sajaro xelisuflebis ganxorcieleba, obieqturad, xels iwyobs saerTosaxelmwifoebrivi – mSeneblobis demokratizaciis process. Tumca, calkeul dargebTan an sferoebTan dakavSirebiT TviTmmarTvelobisa da saxelmwifos miznebi SeiZleba radikaluradac gansxvavdebodes da aseT SemTxvevaSi erTgvari dapirispirebis wyarodac iqces. gamoricxuli ar aris saxelmwifo xelisuflebis mxridan garkveuli saxelmwifoebrivi funqciebis teritoriuli koleqtivebisadmi delegireba, magram es ar cvlis adgilobrivi TviTmmarTvelobis arss, vinaidan delegirebul uflebamosilebaTa ganxorcielebis drosac ki TviTmmarTvelobis organoebi, umeteswilad, kvlavac adgilobrivi mosaxleobis interesebiT xelmZRvaneloben. saxelmwifo meqanizmis mier, adgilobrivi sajaro xelisuflebis interesebis dasacavad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis saxelmwifoebrivi garantiebis saxiT gamoiyeneba iZulebisa da pasuxismgeblobis meTodebi. magram saxelmwifo xelisuflebisagan gansxvavebiT, romelic aseve sargeblobs mocemuli meTodologiuri baziT, adgilobrivi xelisufleba, rogorc wesi, ar aris uzrunvelyofili iZulebisa da samarTaldarRvevisTvis pasuxismgeblobis meTodebis sarealizacio institucionaluri sistemiT. Tumca, am wesidan erTgvar gamonakliss im SemTxvevaSi aqvs adgili, rodesac adgilobrivi TviTmmarTvelobis sistemaSi iqmneba municipaluri policiis an municipaluri sagadasaxado inspeqciis organoebi. [ix.: iqve. gv. 80]. adgilobrivi TviTmmarTvelobis ganxorcielebas uzrunvelyofbs adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa sistema, romlis struqturaSi moqceuli dawesebulebis erToblioba adgilobrivi sajaro xelisuflebis organoebad iwodeba. sazogadod, miRebuli adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa sistemis struqturireba warmomadgenlobiT da aRmasrulebel dawesebulebebad. Tumca, TviTmmarTvelobis ganxorcielebisas warmomadgenlobiTi da aRmasrulebeli organoebis garda, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa sistemaSi xSirad gansxvavebuli iuridiuli bunebis organizaciuli erTeulebic arian CarTuli, rogoricaa sareviziosakontrolo dawesebulebebi, sakonsultacio da sameTvalyureo sabWoebi da sxva. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoTa struqturaSi calke gamoiyofa teritoriuli sazogadoebrivi TviTmmarTvelobis institutebi, romlebic Taviseburi specifikiT xasiaTdebian.
sajaro xelisuflebis sistemaSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis adgili ganisazRvreba maTi funqciebiT, romelic adgilobrivi TviTmmarTvelobis ganxorcielebisa da TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis ZiriTad mimarTulebebs moicavs. adgilobrivi TviTmmarTvelobis amocanebis praqtikuli realizaciis TvalsazrisiT misi funqciebi Semdeg jgufebad iyofa: adgilobriv TviTmmarTvelobaSi teritoriuli koleqtivisa da misi wevrebis monawileobis uzrunvelyofa; socialur-kulturuli, komunalur-saxyofacxovrebo da sasicocxlod aucilebeli momsaxurebis sxva saxeebiT teritoriuli koleqtvis moTxovnilebebis dakmayofileba; TviTmmarTveli erTeuli finansebisa da sxva qonebis marTva; TviTmmarTveli erTeuli kompleqsuri ganviTareibis proeqtebis SemuSaveba da maTi realizaciis uzrunvelyofa; adgilobrivi TviTmmarTvelobis interesebisa da uflebebis warmomadgenlobaTa dacva. [ix.: iqve] adgilobriv TviTmmarTvelobaSi teritoriuli koleqtivisa da misi wevrebis monawileobis uzrunvelyofis funqcia mimarTulia adgilobriv doneze arCeviTi organoebis warmomadgenlobiTobis formirebis da uSualo demokratiis institutebisa da sajaroobis principis realizaciaze. aRniSnuli funqciis prioritetuloba RonisZiebaTa kompleqsis gatarebas saWiroebs, romelmac adgilobrivi sakiTxebis gadawyvetisas teritoriuli koleqtivis aqtiuri Cabma da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebisa da Tanamdebobis pirebis saqmianobaze qmediTi sazogadoebrivi kontroli unda uzrunvelyos. funqciis prioritetuli reJimi moiTxovs Sesabamis RonisZiebaTa adekvatur, safinanso-materialur uzrunvelyofas adgilobrivi biujetis saxsrebidan. mocemuli funqciis realizacia teritoriuli koleqtivis mier adgilobrivi referendumis Catarebasac iTvaliswinebs. amave funqciis farglebSi moiazreba municipalur samsaxurSi moqalaqeTa miRebis Tanabari garantiebis mTeli sistema. [ix.: iqve gv. 81]. socialur-kulturuli, komunalur-sayofacxovrebo da sasicocxlod aucilebeli momsaxurebis sxva saxeebiT teritoriuli koleqtivis moTxovnilebebis dakmayofileba adgilobrivi TviTmmarTvelobis erT-erTi umniSvnelovanesi funqciaa. municipaluri saqmianobis aRniSnuli mimarTuleba TviTmmarTveli erTeulis mosaxleobis cxovrebis pirobebis gaumjobesebisas, Sromisa da saqmianobis xelsayreli pirobebis Seqmnas iTvaliswinebs. teritoriuli koleqtivis moTxovnilebebis sasicocxlod aucilebeli momsaxurebiT dakmayofilebis mizniT adgilobrivi TviTmmarTvelobis organioebi qmnian, inaxaven, aviTareben municipalur sawarmoebebs, dawesebulebebs Tu samsaxurebs, saxva profilis organizaciebs. magaliTad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebs xSirad ekisrebaT skolamdeli da profesiuli ganaTlebis dawesebulebaTa eleqtro energiiT, gaziT, gaTbobiTa da wyliT momaragebis, kanalizaciis da transportis, municipaluri sistemis organizebis, movla-patronobisa da ganviTarebis sakiTxebis mogvareba. garda amisa, mocemuli funqciis realizacia iTvaliwinebs sabinao da socialurkulturuli mSeneblobisaTvis xelSemwyobi pirobebis Seqmnas, adgilobrivi mosaxleobis savaWro, sazogadoebrivi kvebisa da sayofacxovrebo momsaxurebiT uzrunvelyofas, agreTve kulturis dawesebulebebisa da masmediis saSualebebis amoqmedebas, sxvadasxva sanaxaobrivi RonisZiebis organizebas. aqve unda aRiniSnos municipaluri saqmianobis iseTi
mimarTulebebi, rogoricaa sanitaruli usafrTxoebis, xanZarsawiinaaRmdego mzadyofnis uzrunvelyofa, socialuri mxardaWerisa da dasaqmebis xelSewyobis adgilobrivi sistemebis formireba da funqcionireba. garda zemoT moyvanili organizaciul-sameurneo xasiaTis RonisZiebebisa, mocemuli funqcia moicavs adgilobrivi TviTmmarTvelobis normaSemoqmedebiT saqmianobas, rac gulisxmobs Sesabamis mimarTulebebTan dakavSirebuli normatiuli xasiaTis wesebis dadgenasa da miRebas, TviTmmarTvelobis kompetenturi organoebis mier imave sferoebSi ganxorcielebul sakontroloadministraciul saqmianobas. [ix.: iqve gv. 82-83] TviTmmarTveli erTeulis finansebisa da sxva qonebis marTvis funqcia gulisxmobs adgilobrivi TviTmmarTvelobis materialuri bazis Senaxvas, movla-patornobas, Semdgom ganviTarebas, municipaluri qonebiT efeqtur sargeblobas, adgilobrivi finansuri resursebis formirebasa da racionalur gamoyenebas. mocemuli funqciis realizaciis procesSi adgilobrivi finansuri resursebis da sxva qonebis mimarT mesakuTris uflebebs teritoriuli koleqtivis TviTmmarTveli erTeulis saxeliT axorcieleben TviTmmarTvelobis organoebi. maT eniWebaT aramxolod municipaluri qonebis calkeul obieqtebze garigebebis dadebisa da maTi gankargvis ufleba, aramed TviTmmarTveli erTeulis farglebSi arsebuli miwis fondis gamoyenebis wesebis dadgenis uflebac. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebi uflebamosilni arian Seqmnan miznobrivi arasabiujeto fondebi, daafuZnon komerciuli bankebi Tu sxva sakredito dawesebulebebi, gamouSvan municipaluri sesxis obligaciebi da sxva. aRniSnuli wyaroebidan Semosuli mogeba avsebs adgilobriv biujets, TviTmmarTvelobis ZiriTadi proeqtebis sarealizaciod. [iqve] adgilobrivi TviTmmarTvelobis sistemis ganviTarebis proeqtebis SemuSaveba da maTi realizaciis uzrunvelyofis funqciis amoqmedebis mizanSewonileba ganpirobebulia imiT, rom TviTmmarTveli erTeulebi, garda administraciul-teritoriuli qvedanayofebisa, Tavis TavSi moicaven sxvadasxva saxis specifikur teritoriul sawarmoo da sameurneo kompleqsebs. am mimarTulebiT gaweuli muSaoba mizand isaxavs adgilobrivi meurneobis efeqturobis zrdas da maT safuZvelze ZiriTadi socialur-kulturuli sakiTxebis gadawyvetas. mocemuli funqciis realizacia adgilobrivi TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiTi organoebis mier damtkicebuli socialur-ekonomikuri, kulturuli Tu sxva sfeorebis ganviTarebis municipaluri gegmebis an programebis meSveobiT xorcieldeba. am funqciis CarCoebSi ganixileba, agreTve saxelmZRvanelod miRebuli gegemebisa da programebis Sesrulebis kontroli, maTi Sesrulebis Sesaxeb mimdinare angariSebis ganxilva-damtkiceba. [iqve gv. 83] Cven sruliad viziarebT mkvlevar o. melqaZisa da m. ozuqbaias mosazrebas, rom adgilobrivi TviTmmarTvelobis interesebisa da uflebebis warmomadgenlobis da dacvis funqciis calke gamoyofa ganpirobebulia adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis mier sakuTari uflebebisa da kompetenciis, teritoriuli koleqtivis interesebis mudmivi da aqtiuri dacvis aucileblobiT. miuxedavad imisa, rom adgilobrivi TviTmmarTvelobis garantiebi, rogorc wesi, umaRlesi iuridiuli Zalis mqone sakanonmdeblo aqtebSia asaxuli, xSirad, rogorc praqtika cxadyofs, maTi kanonieri
interesebi irRveva an ugulebelyofilia, maT Soris, saxelmwifo dawesebulebebis mxridanac. amitom adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebi valdebulni arian sruli moculobiT gamoiyenon sakuTari uflebebis dacvis sasamarTlo da sxva samarTlebrivi saSualebebi. mocemuli funqciis realizaciis erT-erTi gavrcelebul organizaciul formad TviTmmarTveli erTeulebis municipaluri asociaciebi da sxva gaerTianebebia miCneuli, romlebic am mimarTulebiT adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis ZalisxmevaTa warmatebul, efeqtur koordinirebas uzrunvelyofen. [iqve] zogierTi mecnieri adgilobrivi TviTmmarTvelobis funqciebs Soris damoukidebel kategoriad gamoyofs sazogadoebrivi wesrigis dacvas, rasac imiT amarTlebs, rom marTlwesrigi TiToeuli moqalaqisa da teritoriuli koleqtivis yoveldRiuri cxovrebis arsebiTi pirobaa. Tumca Tavisi specifikuri samarTlebrivi xasiaTidan da saxelwifoebrivi mniSvnelobidan gamomdinare sazogadoebrivi wesrigis dacva ar warmoadgens adgilobrivi TviTmmarTvelobis ganxorcielebis Cveulebriv, mudmiv mimarTulebas. aRniSnuli funqciis gankerZoebiT ganxilva gamarTlebulia mxolod im qveynebTan mimarTebiT, sadac sxvadasxva formiT damkvidrebulia municipaluri policiis institute. saqmianobis amave mimarTulebas SeiZleba miekuTvnos wesrigis damcavi sazogadoebrivi formirebebi, rogoricaa, e.w. saxalxo razmebi, TviTmmarTvelobis organoebTan funqcionirebadi administraciulsazedamxedvelo, arasrulwlovanTa saqmeebis komisiebi. Cven vTvliT, rom mocemuli mosazreba da midgoma sadavia da nawilobriv ara marTebulia, vinaidan arsebuli praqtika naTlad cxadyofs, rom sazogadoebrivi wesrigis da dacva adgilobrivi TviTmmarTvelobis funqciur movaleobas warmoadgens da misi kontrolis qveS unda imyofebodes.
6.4 centraluri xelisuflebis da adgilobriv organoTa urTierToba sajaro-politikuri mmarTvelobis sitemaSi. centraluri xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis urTierTobis praqtikiT Camoyalibebuli formebisa da meTodebis sistemaSi, uflebamosilebaTa delegirebasTan erTad mniSvnelovani adgili ukavia adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobaze saxelmwifoebriv kontrols. monitorings adgilobrivi TviTmmarTvelobis mimarT axorcielebs centraluri xelisufleba, xolo federaciebSi, agreTve federaciis subieqtebis xelisufleba. ufro konkretulad, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis saxelmwifo kotrolis funqciiT aRWurvilia, erTi mxriv, centraluri mTavroba da Sesabamisi federaciis subieqtis mTavroba, xolo, meore mxriv, sasamarTlo organoebis sistema, misi dawesebulebebi. mTavroba saxelmwifo kontrols axorcielebs erTi an ramdenime saministros, agreTve Tavisi warmomadgenlebisa da rwmunebulebis meSveobiT, iqneba es komisari, gubernatori, prefeqti Tu sxva. magaliTad, safrangeTsa da italiaSi mTel am saqmianobas ganagebs Sinagan saqmeTa saministro, xolo iaponiaSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis saqmeTa saministro. adgilobrivi TviTmmarTvelobis saxelmwifo kontrols SeiZleba axorcielebdes ara erTi romelime saministro, aramed sxvadasxva saministro, TavianTi mmarTvelobis sferoebis mixedviT. aseTi midgoma ufro saerTo samarTlis qveynebisTvis aris damaxasiaTebeli. adgilobrivi TviTmmarTvelobis saxelwifo kontrolis uzrunvelyofis mizniT adgilobriv doneze xSirad iqmneba centraluri mTavrobis, saministroebis adgilobrivi qvedanayofebi, anu saministroebis delegaturebi, regionaluri ganyofilebebis an saxelmwifo periferiuli samsaxurebis saxiT. aseTi delegaturebi umTavresad dakavebulni arian saxelmwifo gamgeblobis sferos mikuTvnebuli, aTdami qvemdebare sakiTxebis regulirebiT da TiTqos adgilobrivi TviTmmarTvelobis sistemis paraleluri moqmedebiT garkveul dublirebas unda iwvevdenen. magram, faqtobrivad, es ase ar aris, delegaturebi xelmSemwyob funqciazea gamiznuli da seriozul pozitiur gavlenas axdens maTTan daaxloebuli municipaluri organoebisa da personalis saqmianobaze. [ix.: iqve gv. 95] zogierT saxelmwifoSi, kerZod, didi britaneTisa da skandinaviis qveynebSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis garkveul sferoebze zedemxedvelobas axorcieleben ombudsmenebi. saxalxo damcvelis es instituti umTavresad zedamxedvelobs adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis safinanso-sabiujeto saqmianobas. darRvevebis gamovlenis SemTxvevaSi maT miniWebuli aqvT ufleba Sesabamisi organoebis winaSe dasvan sakiTxi adgilobrivi TviTmmarTvelobis Tanamdebobis pirTa samarTlebrivi pasuxismgeblobis Sesaxeb. [iqve] kontrolis obieqti, erTi mxriv, SeiZleba iyos samarTlebrivi aqti, meore mxriv, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organos moqmedeba, romelime samarTlebrivi aqtis farglebSi an mis miRma. ase rom, adgilobriv TviTmmarTvelobasTan mimarTebaSi Tematuri niSniT ganasxvaveben samarTlebrivi aqtebisa da oficialur organoTa da pirTa moqmedebebis
saxelmwifo kontrols. saxelmwifo kontrolis dawesebulebaTa interesis sagani SeiZleba iyos adgilobrivi TviTmmarTvelobis samarTlebrivi aqtis kanonSusabamisobis faqti, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organos umoqmedobac da moqmedebac. sxvadasxva samarTlebrivi sistemis pirobebSi adgilobriv TviTmmarTvelobaze saxelmwifo kontrolis ganxorcielebis mravalwlianma praqtikam amgvari kontrolis mravalferovani saxeebi, meTodebi da formebi gamoimuSava. iuridiul literaturaSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis administraciuli, safinanso-sabiujeto, sakadro da sasamarTlo saxelmwifo kontrolis saxeebs gamoyofen. adgilobrivi TviTmmarTvelobis sferoSi administraciuli monitoringi Tanamedrove formis Camoyalibeba administraciuli zedamxedvelobis sistemis liberalur-demokratiuli alternativis Ziebis procesSi moxda. kerZod, safrangeTSi administraciuli zedamxedvelobis sistema 1982 wlamde farTod gamoiyeneboda, vidre igi axali kanonmdeblobiT, administraciuli kontrolis meqanizmiT ar iqna Secvlili. aseTi cvlilebis progresuli xasiaTi udavoa. administraciuli zedamxedvelobis sistema ganapirobebda saxelmwifo agentebis xist da pirdapir zegavlenas adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebze, aZlevda maT SesaZleblobas mizanSewonilobis motiviT gamoeyenebinaT Semowmebis berketebi, rac, faqtobrivad, adgilobriv TviTmmarTvelobas saxelmwifos pirdapir daqvemdebarebaSi aqcevda. nacvlad amisa, administraciuli kontrolis instituti mxolod kanonierebis motiviT moqmedebs. amasTan, amcirebs saxelmwifo agentebis mier kontrolis sferoSi saboloo gadawyvetilebaTa uSualod miRebis SesaZleblobebs, avalebs ra maT adgilobrivi TviTmmarTvelobis aqtebis gauqmebis an moqmedebis SeCerebis moTxovniT mimarTon Sesabamis sasamarTlo organos. magaliTad, imave safrangeTSi msgavsi kategoriis saqmeebs ixilaven administraciuli iusticiis sasamarTloebi, e.w. administraciuli tribunalebi. garda amisa, administraciuli kontrolis sistemis Tavisebureba imaSic vlindeba, rom centralur xelisuflebas an mis adgilobriv agentebs eniWebaT adgilobirvi TviTmmarTvelobis zogierTi aqtis damtkicebis, agreTve zogierTi moqmedebis ganxorcielebis sanqicrebis ufleba. magaliTad, did britaneTSi zemdgomi xelisuflebis mier damtkicebas eqvemdebareba municipalitetis aqti adgilobrivi gadasaxadebis Sesaxeb. [ix.: melqaZe o. ezuqbaia v. municipaluri samarTali. Tb. 2002, gv. 97]. safrangeTSi meoce saukunis 80-ian wlebSi gatarebuli reformis Sedegad saxelmwifos poziciebi adgilobrivi TviTmmarTvelobis kontrolis sferoSi sulac ar dasustebula. departamentSi safrangeTis prezidentis warmomadgenlis – respublikis komisris uflebamosilebebi mocemul sferoSi kvlavac farToa: adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebi valdebulni arian Seatyobinon mas TiTqmis yvela sakuTari gadawyvetilebis Sesaxeb, xolo, Tu komisari eWvs Seitans gadawyvetilebis kanonierebaSi, igi Tanxmobis vizas ar daadebs aqts da protestiT mimarTavs departamentis administraciul sasamarTlos. magram im SemTxvevaSi, roca komisari darwmunebulia adgilobrivi TviTmmarTvelobis organos mier wardgenili aqtis ukanonobaSi, igi ara Tu mimarTavs sasamarTlos, aramed uSualod aqtis mimReb organos miuTiTebs ukanonobaze, gadawyvetilebis Secvlisa da kanonSeusabamobis
aRmofxvris moTxovniT. da mainc, miuxedavad administraciuli kontrolis institutis demokratiuli xasiaTisa, mraval ganviTarebad saxelmwifoSi jer kidev administraciuli zedamxedvelobis sistrema gamoiyeneba. [iqve] adgilobrivi TviTmmarTvelobis safinanso-sabiujeto kontrolis ganviTarebas ganapirobebs is faqtori, rom TviTmmarTveli erTeulebis finansur bazas adgilobrivi TviTmmarTvelobis sakuTari Semosavlebis garda qmnian saxelmwifo biujetidan gadacemuli saxsrebi, romelTa xarjvis mdgomareobisa da gamoyenebis efeqturobis mimarT SeuZlebelia gulgrili iyos saxelmwifo. sabiujeto kontrolis kuTxiT, saxelmwifo agentebi adgilebze meTvalyureoben adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis mier adgilobriv biujetebSi Sesabamisi TviTmmarTveli erTeulebis ganviTarebisTvis saWiro asignebebis gamoyofis mdgomareobas. kontrolis es nairsaxeoba miznad isaxavs sabiujeto wonasworobis SenarCunebas, adgilobrivi miujetis Semosavlisa da gasavlebis Tanafardobaze zedamxedvelobas. safrangeTSi adgilobriv biujetSi darRvevebis gamnovlenis SemTxvevaSi prefeqti uflebamosilia mimarTos safinanso kontrolis specialur saxelmwifo organos – regional saangariSo palatas da CarTos igi sakontrolo procesSi. [ix.: iqve gv. 97] safinanso kontrolis gansakuTrebuli interesis sagans warmoadgens TviTmmarTveli erTeulebis centraluri subsidiebis micemis praqtika. ganasxvaveben subsidiebis or ZiriTad tips – zogadi da specialuri daniSnulebis subsidiebs. zogadi daniSnulebis subsidiebs dotaciebi ewodebaT da isini gamiznulia adgilobrivi biujetis deficitisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis mier gansazRvruli sxva saerTo xasiaTis xarjebis dasafaravad. specialuri daniSnulebis subsidiebs – subvenciebi ewodeba. subvenciebs miznobrivi xasiaTi aqvT da maTi meSveobiT daifareba centraluri xelisuflebis mier mowonebuli adgilobrivi TviTmmarTvelobis xarjebi. magaliTad, didi britaneTis, belgiis, holadniis adgilobriv biujetebSi dotaciebi dominirebs, xolo germaniis, italiis, iaponiis adilobriv biujetebSi – subvenciebi. adgilobriv biujetSi saxelmwifo subsidiebis moculobis zrda da maTi intensiuri gamoyeneba TviTmmarTvel erTeuls saxlemwifoze finansurad damokidebuls xdis, aqveiTebs adgilobrivi TviTmmarTvelobis damoukideblobis xarisxs da amcirebs adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis aqtivobas safinanso saqmianobis sferoSi. rac Seexeba sakadro kontrols, zogierT SemTxvevaSi, adgilobriv doneze, saxelmwifos agentebi uflebamosilni arian daamtkicon an ar daamtkicon adgilobrivi TviTmmarTvelobis maRali rangis moxeleebi, romelTa saqmianoba dakavSirebulia saxelmwifoebrivi mniSvnelobis an saxelmwifos mier delegirebuli funqciebis SesrulebasTan. magaliTad, monicipaluri policiis xelmZRvaneli. zogierT saxelmwifoSi damtkicebis meqanizms cvlis adgilobrivi TviTmmarTvelobis Sesabamisi moxelis daniSvnis sakiTxis saxelmwifos agentTan winaswari SeTanxembis valdebuleba. [iqve] adgilobrivi TviTmmarTvelobis sasamarTlo kontroli gansakuTrebiT ganviTarebulia saerTo samarTlis qveynebSi. Tu centralur mTavrobas miaCnia,
rom adgilobrivi TviTmmarTvelobis organo saTanadod ar asrulebs Tavis funqciebs da ar arsebobs safuZveli aseTi organos raime qmedebis, akrZalvis an garkveuli moqmedebis ganxorcielebis davaldebulebebis Taobaze, Sesbamis gadawyvetilebis misaRebad SeuZlia mimarTos sasmarTlos. sasamarTloebs, konkretuli saqmis ganxilvisas, ufleba aqvT gascen ganmarteba adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis aqtebTan dakavSirebiT an kanonSeusabamisod cnos es ukanaskneli. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis kontrols sasamarTloebi axorcieleben aramarto saxelmwifo organoebis da centraluri xelisuflebis agentebis momarTvebis safuZvelze, aramed moqalaqeTa gancxadebebsa da saCivrebTan dakavSirebiTac. miuxedavad amisa, adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saqmianobis sasamarTlos kontrolis dros gadamwyveti mniSvneloba eniWeba saxelmwifo dawesebulebaTa da ara moqalaqeTa aqtivobas. iuridiul literaturaSi, adgilobrivi TviTmmarTvelobis kontrolis calke saxeobad moixsenieba adgilobrivi policiis saxelmwifo kontroli. aseTi midgoma ganpirobebulia Zalovani struqturebis saqmianobis mimarT centraluri xelisuflebis gansakuTrebuli interesiT. rig saxelmwifoebSi isec xdeba, rom municpaluri policiis xelmZRvanelobis funqcia, romelic, Cveulebriv, mers da adgilobrivi asambleis Tavmjdomares ekuTvnis, sagangebo mdgomareobis SemTxvevaSi, SeiZleba saxelmwifos adgilobrivma agentma SeiTavsos. [ix.: iqve]. adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebis saxelmwifo kontrolis Sedegad gamosayenebeli sanqciebis speqtri sakmaod farToa. calkeuli qveynebis kanonmdebloba kontrolis Sedegad gamovlenili darRvevebisaTvis itavliswinebs: municipaluri administraciis da municipaluri samsaxurebis moxeleTa Tanamdebobidan daTxovnas; adgilobrivi TviTmmarTvelobis organoebsa da Tanamdebobis pirebze zaralis anazRaurebis valdebulebisa an/da jarimebis dakisrebas; adgilobrivi TviTmmarTvelobis aqtebis Zaladakargulad cnobas an maTi moqmedebis SeCerebas; gansazRvruli araeqskluziuri uflebamosilebebis droebiT CamorTmevas da gansaxorcieleblad saxelmwfifo agentebisTvis gadacemas. kontrolis Sedegad dakisrebuli pasuxismgeblobis yvelaze radikaluri zomaa adgilobrivi TviTmmarTvelobis warmomadgenlobiT da sxva organoTa saqmianobis SeCereba da maTi daTxovna. am ukanasknel SemTxvevaSi adgilobrivi asambleis arCevamde an saqmianobis ganaxlebamde, Sesabamis TviTmmarTvel erTeulebSi xorcieldeba pirdapiri saxelmwifo mmarTveloba sagangebod daniSnuli samTavrobo agentebis meSveobiT. pirdapiri saxelmwifo mmarTvelobis SemoReba, xangrZlivoba, ganxorcielebis wesi, miznobrivi da funqciuri daniSnuleba, rogorc wesi, detalur sakanonmdeblo reglmentacias eqvemdebareba, vinaidan warmomadgenlobiT demokratiis arsebobis pirobebSi sagrZnoblad izrdeba uflebamosilebis gadametebis, adamianis ufelebebisa da Tavisuflebebis xelyofis teritoriuli koleqtivis interesebis darRvevis riski.
gamoyenebuli literatura
1. abesaZe g.
Tanamedrove politikuri sistema, Tsu-s gam-ba, Tb., 1996
2. abesaZe g.
politikuri socializacia `codna~ Tb., 1996.
3. abesaZe g.
politikuri kulturis formirebis paradigmebi
kupraSvili h.
gardamaval politikur sistemaSi, `politika~, Tb., 1999.
4. abesaZe g.
Tanamedrove politikuri modernizaciis Taviseburebani. krebuli, naw. I, `codna~, Tb., 2000.
5. abesaZe g.
saqarTvelos respublikis saxelmwifo marTvis organoebi dis. iurid. mec. doqt. samecniero xarisxis mosapoveblad Tb., 1995.
6. aristotele
politika. nawili I-II. k. kukavas Targmani. gam. `samSoblo~, Tb., 1995, 1996.
7. aristotele
aTenelTa saxelmwifo wyobileba. quTaisi, sagamomcemlo centri, 2000.
8. axali aRTqma da fsalmunebi. bibliis Targmnis instituti. stokholmi, 1993. 9. abaSmaZe v.
qarTuli inteleqtualuri fenomeni, gam. `meridiani~, Tb., 1992.
10. abaSmaZe v.
narkvevebi politikur moZRvrebaT istoriidan. t. I, gam-ba `sabWoTa saqarTvelo~, Tb., 1975.
11. andriaSvili r.
qarTuli marTlmadidebloba da erovnuli TviTSegneba. S.p.s. `2000~ Tb., 1998.
12. amerikis SeerTebuli Statebis konstitucia, `mecniereba~, Tb., 1998. 13. amerikuli demokratia (r. gaCeColaZis Targmani) gam-ba `jisiai~. Tb., 1995. 14. abloTia k.
rogori makroekonomikuri Teoria sWirdeba saqarTvelos _ `ekonomika~ 1992, #10-11.
15. advaZe v.
ekonomikuri katastrofa: rogor amovideT ufskrulidan? _ `saqarTvelos respublika~, 14 ianvari, 1993w.
16. arCuaZe z.
Tavisufali ekonimikuri zonebis Seqmnis problema momaval saqarTveloSi _ `ekonomika~, 1995, #4-6.
17. bucxrikiZe a.
politikuri lideri, Tsu-s gam-ba, Tb., 1996.
18. basaria r.
gardamavali periodis makroekonomikuri problemebi.
mesxia i.
`mecniereba~. Tb., 1995.
19. basaria r.
ekonomika da politika. `ekonomika~, 1993, #1.
20. biWaSvili m.
neoevraziuli geopolitika, J-i `strategiuli kvlevani~, 2000.
21. berZeniSvili a.
politikuri sociologia. gam-ba `meridiani~, Tb., 1999.
22. berZeniSvili a.
politikuri sistemis efeqturoba da legitimuroba. saqarT. filosof. mecnierebaTa akademiis naSromTa krebuli, t. III, Tb., 1999.
23. berZeniSvili n.
saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. II, Tb., 1992.
24. bluaSvili v.
politikuri partiebi da erovnuli moZraoba saqarTveloSi 1988-1991, gam-ba `mecniereba~ Tb., 1996.
25. bendianiSvili a.
erovnuli sakiTxi saqarTveloSi, 1801-1921 istoriis institutis Sromeni, Tb., 1980.
26. beniZe v.
erovnul-ganmaTavisuflebeli moZraoba saqarTveloSi da misi politikuri Sedegebi, 1921-1925ww. teqnikuri univ. gam-ba Tb., 1995.
27. gogiaSvili o. batiaSvili e. 28. gogiaSvili o.
ivane javaxiSvili da axali qarTuli saxelmwifoeba. (politikuri Ziebani~) Tsu-s gam. Tb., 1998. gardamavali periodis politikuri kultura Jurn. `saqarTvelo~ #4, 1998.
29. gogiaSvili o.
politikuri ideologia Tanamedrove politikur sistemaSi.
abesaZe g. 30. gogiaSvili o.
`parlamentis uwyebani~, #44, noemberi, 1997. politikuri fsiqologia da misi gamovlenis specifika
abesaZe g.
gardamaval politikur sistemaSi, Jurn. `parlamentis uwyebani~, #10, 1998.
31. gogiaSvili g.
SedarebiTi federalizmi. Tsu. Tb., 2000.
32. gegeSiZe d.
politologia. Tbilisi, `codna~, 1991.
yuraSvili s. 33. gegeSiZe d.
karl poperis Ria sazogadoeba `politika~, 1999.w #1-3.
34. guruli v.
saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena 1917-1918. Jurn. `inteleqti~, Tb., 1999.
35. gordeziani r.
qarTuli TviTSegnebis Camoyalibebis problema. gam-ba `meridiani~, Tb., 1999.
36. grZeliZe r.
saqarTveloa politikuri partiebis istoria (1910-1924) Tsu, Tb., 1998.
37. gamyreliZe T.
saqarTvelos evropaa Tu azia? gaz. `literaturuli saqarTvelo~, 1999 18-25 ivnisi.
38. gogoxia r.
gasaxelmwifoebriobisa da privatizaciis arsis gagebisaTvis _ `ekonomika~, 1992 #5-6.
39. gogoxia r.
videre sruli ekonimikuri katastrofa ar momxdara _ `ekonomika~, 1993, #10-11.
40. gunia a.
sabazro urTierTobaTa meqanizmis fromirebis sakiTxebi _ `mecniereba~, Tb., 1991.
41. gurgeniZe v.p.
sazogadoebis politikuri sistema postWabWour saqarTveloSi. ga-ba `iuridiuli azri~ Tb., 2000.
42. gurgeniZe v.p.
saqarTvelos konstitucia da sazogadoebis politikuri
gelaSvili z.g. 43. gurgeniZe v.p.
sistemis srulyofa. gam-ba `qarTvelebi, Tb., 1999. zogierTi politologiuri Sexedulebani saxelmwifosa da samarTlis problemebze. saq. Sss gam-ba samecniero-praqtikuli biuleteni, Tb., 1999.
44. gurgeniZe v.p.
paritetuli komiteti da saqarTvelos politikuri sistemis aRdgenisaTvis brZola (1922-1924) saq. Sss akademiis samacniero Sromebi, Tb., 1999.
45. gurgeniZe v.p.
saqarTvelos demokratiuli respublikis saxelmwifoebriv-politikuri sistema (1917-1922) saq. Sss akademiis SromaTa krebuli `iuridiuli azri~, Tb., 1999.
46. gurgeniZe v.p.
30-50-iani wlebSi politikuri sistemis da saxelmwifo aparatis deformaciis Sesaxeb. (saq. Sss akademiis
samecniero Sromebi). gam-ba `iuridiuli azri, t. I, Tb., 2000. 47. gurgeniZe v.p.
politikuri sistemis adaptaciis meqanizmi postkomunistur saqarTveloSi. J-li `samarTali~ Tb., 2000, #8-9.
48. gurgeniZe v.p.
Teokratiuli politikuri sistemis ganviTarebis Taviseburebani. saq. mecn. akad. istoriisa da eTnografiis institutis saistorio almanaxi `klio~ Tb., 2001, #10.
49. gurgeniZe v.p.
arCevnebi, rogorc politikuri sistemis ganaxlebis teqnologia postkomunistur saqarTveloSi, saq. Sss akademiis samecniero Sromebi. `iuridiuli azri~, t. II, Tb., 2001.
50. gurgeniZe v.p.
postsabWouri periodis saqarTvelos politikuri sistemis normatiuli safuZveli. saq. Sss akademiis samacniero naSromebi. t. II gam-ba `iuridiuliazri~, Tb., 2001.
51. gurgeniZe v.p.
sabWouri politikuri sistemis xasiaTi da Taviseburebani. saq. Sss akademiis samecniero Sromebi. t. III gam-ba `iuridiuli azri~, Tb., 2001.
52. davidi r.
Tanamedroveobis ZiriTadi samarTlebrivi sistemebi, gam-ba `ganaTleba~, Tb. 1993.
53. doliZe m.
Tavisuflebis sazrisis Sesaxeb. filosofiis Ziebani krebuli mesame. saq. filosof. mec. akademiis gam-ba, Tb., 1999.
54. erqomaiSvili v.
ra aris samoqalaqo sazogadoeba? gam-ba `meridiani~, Tb., 1997.
55. erqomaiSvili v.
sazogadoebaTmcodneoba `mecniereba~, Tb., 1998.
56. veberi m.
politika rogorc mowodeba da xeloba Tb., 1994.
57. veberi m.
xarizmuli batonoba, Tsu, Tb., 1995.
58. vaCnaZe m.
saqarTvelos axali da uaxlesi istoriis sakiTxebi. gam-ba
guruli v.
`samSoblo~, Tb., 1998.
59. TeTvaZe S.
politikuri instituti _ xelisuflebis ganxorcielebis meqanizmi. saq. teqn. universiteti, Tb., 1997.
60. TevzaZe g.
saqarTvelo Zalauflebis simulaciebi gam-ba `meridiani~, Tb., 1999.
61. ToTaZe a.
saqarTvelos demografiuli portreti gam-ba `mecniereba~, T., 1993.
62. ToiZe l.
intervencia, okupacia, ZaldatanebiTi gasabWoebac, faqtobrivi aneqsiac. gam-ba `saqarTvelo~, Tb., 1991.
63. imedaSvili k.
didi da grZeli gamocdebi, gam-ba `meridiani~ Tb., 1991.
64. koxreiZe j.
adgilobrivi TviTmmarTvelobis principebi da organizacia. Tsu. Tb., 1999.
65. kodua e.
sociologia. I-II nakveTi. Tsu, Tb., 1998.
66. keSelava v.
Zalaufleba da xelisuflebis ganawilebis principi. krebuli: prezidentis instituti saqarTveloSi, sulxan-saba orbelianis saxelobis saxelmwifo universiteti. Tb., 2001.
67. kveselava i.
saqarTvelos erovnuli moZraobis istoriis zogierTi sakiTxebi. teqnik. univ. gam-ba, Tb. 1999.
68. kveselava i.
saqarTvelos ekonomikuri da politikuri orientaciis zogierTi sakiTxi. gam-ba `qarTvelebi~, Tb., 1999.
69. kekelia m.
erovnuli tradiciebis socialuri fuqncia. gam-ba `mecniereba~, Tb., 1999.
70. lomaSvili f.
saqarTvelos uaxlesi istoria, 1918-1991 gam-ba `ganaTleba~, Tb., 1999.
71. lobJaniZe g.
narkvevebi qarTul sazogadoebriv-politikur moZRvrebaTa istoriidan. gam-ba `stamba~ quTaisi, 1998.
72. lobJaniZe g.
saxelmwifosa da samarTlis Teoria. quTaisis sagamomcemlo centri. quTaisi, 2000.
73. macaberiZe m.
saqarTvelos 1921 wlis konstituciis politikuri koncefcia. `codna~ Tb., 1996.
74. macaberiZe m.
Tanamedrove politikuri mecnierebis saTaveebTan, Tsu, Tb., 1999.
75. macaberiZe m.
politikuri teqnologiebi. Tsu, Tb., 2001.
76. macaberiZe m.
arCevnebi da politikuri marketingi, Tsu, Tb., 1997.
77. macaberiZe m.
geopolitikis klasikuri Teoriebi. Tsu, Tb., 1998.
78. mesxia i.
sabazro ekonomikaze gadasvlis kanonzomierebani _ `ekonomika~, 1991, #4.
79. mesxia i.
reformebis pirveli Sedegebi da prognozebi, `ekonomika~, 1991, #7-8.
80. mesxia i.
ekonomikis saxelmwifoebrivi regulireba postsocialistur saqarTveloSi, `ekonomika~, 1995, #13.
81. meqvabiSvili e.
gardamavali ekonimikis Camoyalibebisa da ganviTarebis kanonzomierebani saqarTveloSi. dis. ekonomikis mecn. doqt. xarisxis mosapoveblad. Tsu. Tb., 1996.
82. maWavariani n.
samaCablo, komfliqtis mizezebi, rogor cdilobdnen gadaewyvitaT igi 1919 wels,
faRava g. 83. melqaZe o.
gaz. `literaturuli saqarTvelo~, 1996, 19-26 ianvari. saqarTvelos ekonomikis daCqarebuli ganviTarebis kompleqsuri programa, gam-ba `ufleba~, Tb., 1994.
84. melqaZe o.
saxelmwifo kontroli: Teoria, praqtika, perspeqtiva. gam-ba `ufleba~, Tb., 1996.
85. melqaZe o.
ruseTis saxelmwifo sistema, gam-ba `ufleba~, Tb., 1997.
yuraSvili k. 86. melqaZe o.
saubrebi qarTul konstitucize, gam-ba `ufleba~, Tb., 1997.
87. melqaZe o.
sazRvargareTis qveynebis saxelmwifo samarTali. gamba `ufleba, Tb., 1995.
88. metreveli v. daviTaSvili
politikuri da samarTlebrivi moZRvrebaTa istoria. gam-ba `meridiani~, Tb., 1997.
89. makiaveli n.
mTavari, gam-ba `sabWoTa saqarTvelo~, Tb., 1984.
90. monteskie l.
kanonTa goni, Tsu-us gam-ba Tb., 1994
91. mkurnaliZe m.
politologia. `codna~, Tb., 2000.
samxaraZe m.
92. mujiri a.
Tanamedrove gardamavali periodis saxelmwifo: politikur-samarTlebrivi Taviseburebani, kanonmdebloba, momavali, gam-ba `samSoblo~, Tb., 2000.
93. naTmelaZe m.
demografiuli procesebi saqarTveloSi XX saukunis 40-ian wlebSi, gam-ba `meridiani~, Tb., 1993.
94. nadareiSvili g.
saxelmwifos warmoSobis zogierTi sakiTxi Tanamedrove samecniero literaturaSi. Jur-li `macne~, Tb., 1994.
95. naTaZe n.
politologia. politikuri Teoria Zvel saberZneTSi. gam-ba `mecniereba~, Tb., 2000.
96. papava g.
sabazro ekonomikaze saqarTvelos gadasvlis safuZvlebi. gam-ba `ena~ Tb., 1991.
97. papava g.
damoukidebeli saqarTvelos ekonimikis mmarTvelobiTi strategiisaTvis `ekonomika~, 1992, #8-9.
98. papava vl.
ekonomikuri reformis qarTuli modeli `Sokuri Terapiidan~ socialur stimulirebamde. `mecniereba~, Tb., 1995.
99. papava vl.
ekonomikuri reformis ZiriTadi Taviseburebani saqarTveloSi, `ekonomika~, 1995, #4-5.
100. paWkoria j.
sabazro ekonomikis kanonzomierebani, `ekonomika~, 1993, #3-4.
101. platoni
adreuli dialogebi. Tsu. Tb., 1997.
102. JorJoliani r.
sabazro ekonomikaze gadasvlis socialuri aspeqti. `ekonomika~, 1991, #9-10.
103. rexviaSvili ir.
politikuri xelisufleba _ realoba da pespeqtiva Jli `saqarTvelo~ #13, 1998.
104. rexviaSvili ir.
politika da politikuri mecniereba, Jurnali `politika~ #2, 2001.
105. romeri n.
politikuri mecniereba, amocanebi, sferoebi, problemebi. gam-ba `mecniereba~, Tb. 1993.
106. rostiaSvili q.
saxelmwifo regulireba liberalur demokratiul sistemaSi. J-li `polisi~, 1996, #6.
107. silagaZe a. guruli v.
sami istoriuli politikuri ese, `iveria~, Tb., 1996.
108. sturua d.
separatizmi rogorc reaqciuli sazogadoebrivpolitikuri movlena. gaz. `saqarTvelos respublika~ 1997 25 ivlisi
109. saqarTvelos politikuri sistema `mecniereba~, Tb., 1998. 110. salia r.
demokratia da ideologia, filosofiuri Ziebani, saq. filosof. mecn. akademia, krebuli mesame, Tb., 1999.
111. saqarTvelos Tanamedrove partiebi. Semdgenlebi d. SarabiZe, s. RuRuniSvili. Tsu, Tb., 1995. 112. sonRulaSvili a.
narkvevebi saqarTvelos uaxlesi istoriidan. gam-ba `meniereba~, Tb., 2001.
113. samadaSvili u.
saqarTvelos mdgradi ganviTarebis koncefciisaTvis, `ekonomika~, 1993, #1.
114. samadaSvili u.
saqarTvelos moqalaqeTa kavSiris saprogramo principebi Tsu, Tb., 1994.
115. saqarTvelos politikuri partiebis istoria (naw. 1) saq. teqnik. univ. gamomc. Tb., 1997. 116. saqarTvelos konstitucia (ZiriTadi kanoni), Tsu. 1995. 117. saqarTvelos umaRlesi sabWos centraluri saarCevno komisiis masalebi, `iveria~, Tb., 1990. 118. saqarTvelos umaRlesi sabWos uwyebani, kanoni `moqalaqeTa politikuri gaerTianebis Sesaxeb~ Tb., 1990, #8. 119. saqarTvelos iusticiis saministros arqivi, 09-15, gv. 6. 120. saqarTvelos iusticiis saministros mimdinare arqivis masalebi 4 kolegiis 1993 wlis 25 ianvris dadgenileba, 1993, #1493. 121. saparlamento komisiis masalebi. (saq. parlamentis mimdinare arqivi) Tb., 1992. 122. saqarTvelos demokratiuli respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli, 1918-1921, Tb., 1990. 123. saqarTvelos organuli kanoni `saqarTvelos sakonstitucio sasamarTlos Sesaxeb~, `parlamentis uwyebani~, Tb., 1935. #8. 124. saqarTvelos organuli kanoni `saerTo sasamarTloebis Sesaxeb~. cvlilebebiT da damatebebiT 09.03.97, #834, 10.17.97, #988, Tb., 1997.
125. saqarTvelos organuli kanoni `prokuraturis Sesaxeb~ `parlamentis uwyebani~, Tb., 1997, 21 noemberi, #1112-1 s. 126. saqarTvelos prezidentis aqtebis krebuli (saqarTvelos saxelmwifo kancelariis socialuri marTvisa da informaciis centri) Tb., 1999, #1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 96, 10. 127. saqarTvelos sakanonmdeblo macne, Tb., 1999, #55 (62, 56, 63) 23 oqtomberi, 1999, nawili I, II. 128. saqarTvelos centraluri saarCevno komisiis masalebi, dadgenileba #154, 1999 (1999 wlis 20 oqtomberi, Tbilisi). 129. saqarTvelos prezidentis arqivi: f. 13, aRw. 1, saqme 2305 f. 4, aRw. 1, 48, 50, 60, 72, 82, 83, 87, 115, 117, 138, saq. 21, 27, 46, 47, 55, 67, 73, 85, 93, 100, 109, 116, 122, 130, 142, 157, 226, 246, 300, 353, 354, 355, 356, 400. 130. saqarTvelos saxelmwifo istoriuli arqivi: fondi 16, aRwera 1. saq. 1224, fondi 1863, aRw. 1, saq. 19, 20, 1506, 1808. 131. saqarTvelos uaxlesi istoriis arqivi: fondi 384, aRw. 1. saq. 186-200, fondi 600, aRw. 24, saq. 3046. 132. totoCava k.
iakob gogebaSvili politikuri Sexedulebani saq. teqnikuri universiteti, Tb., 2000.
133. tukvaZe a.
politikuri elita, `codna~, Tb., 1998.
134. tukvaZe a.
politikuri elitis Teoriis problemebi `codna~, Tb., 1998.
135. tukvaZe a.
politikuri elita. krebuli: `politologiis sakiTxebi~.
lobJaniZe d. 136. tukvaZe a.
naw. II, `codna~ Tb., 2000. nomenklatura, eTnokratia. krebuli: `politologiis problemebi~
biWaSvili m.
naw. II, `codna~, Tb., 1999.
kupraSvili p. 137. utiaSvili g.
saqarTvelos konstituciuri mSeneblobis etapebi. avtoref. iurid. mec. kand.xarisxis mosapoveblad, Tb., 1997.
138. utiaSvili g.
saqarTvelos respublikis konstituciuri wyoba, gamba `ld~ Tb., 1995.
139. fukiama f.
istoriis dasasruli da ukanaskneli adamiani, gam. `meridiani~, Tb., 1999.
140. futkaraZe T.
eTnikuri struqtura da erovnul demokratiuli procesi samcxe-javaxeTSi. gam-ba `lazi~, baTumi, 1998.
141. qarumiZe v.
saerTaSoriso organizaciebi. `codna~, Tbilisi, 1999.
142. qarumiZe v.
sazogadoebrivi azris instituti. saz. `codna~, Tb., 2000.
143. qobalia i.
politologia, rogorc mecniereba. Tsu, Tb., 1993.
144. qadaria i.
ekonomikis stabilizacia, `ekonomika~, 1995, #5
145. qeSelaSvili o.
suverenitetis ekonomikuri Sinaarsi, `ekonomika~ 1991, #4
146. yoranaSvili g.
eTnofsiqologia da tradiciebi. gam. `mecniereba~, Tb., 1993.
147. yoranaSvili g.
erovnuli sakiTxi zogad Teoriuli da konkretuli istoriuli aspeqtebi, `mecniereba~, Tb., 1997.
148. yaulaSvili n.
saqarTvelo da ideologia. filosofiis Ziebani. krebuli mesame.
gegeSiZe s. 149. SariqaZe s.
saq. fil. mec. akademiis gam-ba, Tb., 1999. samoqalaqo da politikuri sazogadoeba, krebuli: `politologiis problemebi~, naw. II, saz. `codna~, Tb., 1999.
150. SariqaZe s.
politikuri partiebi da adgilobrivi TviTmarTveloba. krebuli: `politologiis sakiTxebi~. saz. `codna~, Tb., 2000.
151. SevardnaZe e.
yovelwliuri mimarTva-moxseneba parlamentisa da xalxisadmi qveynis mdgomareobis umniSvnelovanes sakiTxebze, `mecniereba~, Tb., 1997.
152. SveliZe d.
leqciebis kursi saqarTvelos politikuri partiebis istoriaSi, Tsu, Tb., 1995.
153. SublaZe g.
sabazro ekonomikis qarTuli modeli. `ekonomika~, 1993, #1.
154. cincaZe s.
saqarTvelo-ruseTi: orientaciaTa Zieba. Jurnali `politika~, Tb., 1994.
155. cnobilaZe p.
saqarTvelos konstituciuri samarTali gam-ba `ld~, Tb., 1999.
156. ZnelaZe d.
sabazro ekonomikaze gadasvlis problemebi. gam-ba `saqarTvelo~, Tb., 1991.
157. ZnelaZe d.
sabazro ekonomika. elementebi, funqcionirebis pirobebi `ekonomika~, Tb., 1991 #4.
158. ZnelaZe d.
mbrZanebluri ekonomikidan Tavisufali sabazro ekonomikisaken, `ekonomika~, Tb., 1991.
159. WanuyvaZe v.
politologia. gam-ba `bedia~, Tb., 1996.
Wania v. 160. WanuyvaZe v.
saxelmwifoebrivi aRmSeneblobisa da erovnuli uSiSroebis problemebi Tanamedrove saqarTveloSi (politologiuri eqspertiza) gam-ba `samSoblo~, Tb., 1997.
161. WanuyvaZe v.
politologiuri dialogi (anu wiaRsvla politikis samyaroSi), gam-ba `merani~, Tb., 1998.
162. WiTava n.
marTvis organizaciis zogierTi Taviseburebani sabazro ekonomikaze gadasvlis periodSi. `ekonomika~, Tb., 1993, #10-11.
163. jafariZe S.
politologia. gam-ba `mecniereba~, Tb., 1995.
164. jaliaSvili j.
politikuri marTvisa da prognozirebis Teoriuli sakiTxebi, saqarTvelos teqnikuri universitetis gamba, Tb., 1994.
165. jinjolava z.
saqarTvelos respublikis parlamenti. Tsu, Tb., 1993.
166. jinjolava z.
saqarTvelos xelisuflebis organoebi saxelmwifo meqanizmis erTian sistemaSi dis. iurid. mec. doqt. xarisxis mosapoveblad, Tb., 1993.
167. jinjolava z.
saqarTvelos mosaxleoba gam-ba `saqarTvelo~ Tb., 1996.
168. Арато А.
Гражданское общество и переходный период от авторитаризма к демократии.
Коен Д. 169. Арнольд В.И.
Изд-во «Мысль», М., 1994. Теория катастроф. Изд-во «Приор», М., 1990.
170. Ашин Г.К.
Элитизм и демократия // общественные науки и современность. М., 1996, №5.
171. Аптер Д.И.
Сравнительная политология: вчера и сегодня // Политическая наука. новые направления. Под. ред. Р. Грудина, Х. Клингемана. Изд-во «Мысль», М., 1999.
172. Антология мировой политической мысли. Зарубежная политическая мысль. ХХ в. Изд-во «Мысль», М., 1997. 173. Ардент Х.
Начала тоталитаризма в кн.: Антология мировой политической мысли. В пяти томах, 1. 2. Изд-во «Мысль», М., 1997.
174. Ардент Х.
Традиции и современность. Советское государство. М., 1992, №2.
175. Арон Р.
Демократия и тоталитаризм. Изд-во «Мысль», М., 1997.
176. Арон Р.
Этапы развития социологической мысли. Изд-ая группа «Прогресс», «Политика», М., 1993.
177. Авцинова Г.А.
Политическое лидерство. Типология политического лидера. ВКН. Психология и психоанализм власти. Хрестоматия. Т. 1. Издателский дом «Бахрах», Самара, 1999.
178. Алмонд Г. Верба С. 179. Алюшин М.В. Порус В.Н.
Грпжданская культура и стабильная демократия. «Полис», 1992, №4. Власть и политический реализм. Т. 1. Издателский дом «Бахрах», Самара, 1999.
180. Актон Д.
История свободы в античности. «Полис», 1993, №3.
181. Арановский К.В.
Государство т право зарубежных стран. Издателская группа «Форум», «Инфрам», М., 1999.
182. Анохин М.Г.
Политические системы: адаптация, динамика, устойчивость. Издво «Мысль», М., 1996.
183. Ардан Ф.
Франция: Государственная система изд-во «ЛДР». М., 1994.
184. Ахмедов А.
Социальная доктрина ислама. Изд-во «Мысль», М., 1992.
185. Андреев С.С.
Политические системы и политическая организация общества. «Социально-политические науки». М., 1992. №1.
186. Андреев С.С.
Политический режим и политическая демократия. «Социальнополитические науки». М., 1992. №2-3.
187. Андрианова Т.В.
Геополитические теории ХХ в. Изд-во «Наука». М., 1996.
188. Алексеев С.
Обновление или катастрофа. «Политиздат». М., 1990.
189. Авен П.О.
Экономическая реформа: основные модели и последовательность осуществления. «Вопросы экономики». М., 1993, №4.
190. Анисимов А.Н.
Анализ макроструктурной перестройки экономики. Изд-во «Наука». М., 1993.
191. Араб-огли Э.А.
Человечество на рубеже ХХI века. Изд. с.
192. Бжезинский Зб.
Великая шахматная доска. Господство Америки и ёё геостратегические императивы. Изд-во «Политика». М., 1998.
193. Бирюков Т.Н.
Политические системы развивающихся стран. Изд-во «Мысль». М., 1999.
194. Бурдье П.
Социология политики. Изд-во «Мысль». М., 1993.
195. Бутенко А.П.
Социологические вопросы истории и теории тоталитаризма. «Социс». 1998, №6.
196. Бороздин А.Н. Гусев Н.Н.
Основы политологии. Изд-во МЮИ МВД России. М., 1999.
Козырев Ю.А. и др. 197. Блондель Ж.
Политическое лидерство (пер. с англ. язика). Изд-во «Наука». М., 1993.
198. Боднер А.
Гражданское общество: проблемы интерпретации (Политология вчера и сегодня). Вып №3. М., 1991.
199. Большой англо-русский словарь. Е. 1, Изд-во «Русский язик». М., 1987. 200. Берталанфи Л.фон.
История и статус общей теории систем. Изд-во «Политическая литература». М., 1973.
201. Беридзе Т.А.
Взаймодействие экономики и политики при переходе к рынку. Изд-во «Мецниереба». Тб., 1993.
202. Беридзе Т.А.
Экономические основы суверенитета: новые аспекты взаймодействия экономики и политики. Изд-во «Мецниереба». Тб., 1995.
203. Блекберн Р.
Социалистические перспективы после краха «реального социализма». Изд-во «МЭ и МО», 1991, №1.
204. Брагина Е.
Республика Корея: закономерности эконоческого чуда. Изд-во «МЭ и МО», 1991, №10.
205. Бьюкенен Дж.М.
Минимальная политика рыночной системы. «Вопросы экономики». 1990, №12.
206. Волков А.М.
Швеция: социально-экономическая модель. Изд-во «Мысль». М., 1991.
207. Васильченко И.А.
Политические процессы на рубеже култур. Изд-во «Приор». М., 1998.
208. Вебер М.
Избранные произведения. Изд-во «Прогресс». М., 1995.
209. Вебер М.
Основные понятия стратификации в кн.: А.И. Кравченко. Социология Макса Вебера: Труд и экономика. Изд-во «ЛДР». М., 1997.
210. Вебер М.
Объективность социально-научного социально-политического познания. Избран. соч. Изд-во «Наука». М., 1990.
211. Вынецкий Я.
Формирование институциональной инфраструктуры. «Экономика и математические методы». 1992, Т. 28, вып. 1.
212. Введение в теорию политических систем: учебное пособие по курсу. «Политология». (под. ред. С.В. Решетникова, В.В. Ровдо и др.), Изд-во «Петра Системс». Минск, 1995. 213. Винер Н.
Кибернетика и общество. «Политиздат». М., 1998.
214. Гиденс Э.
Социология. Изд-во «Эдиториал». М., 1999.
215. Гиденс Э.
Политика, управление и государство. В альманахе. «Рубеж». 1993, №3.
216. Гобс Т.
Сочинения: в 2-х томах. «политиздат». М., 1991.
217. Гелбрейт Дж.
Новое индустриальное общество. Изд-во «Зерцало». М., 1996.
218. Гелбрейт Дж.
Анатомия власти. Изд-во «Мецниереба». Тб., 1994.
219. Гаджиев К.С.
Политическая наука: Учебное пособие. Изд-во «Международные отношения». М., 1995.
220. Гаджиев К.С.
Введение в геополитику. Изд-во «Международные отношения». М., 1997.
221. Гаджиев К.С.
Политическая култура: концептуальный аспект. «Полис». 1991, №6.
222. Гаджиев К.С.
Тоталитаризм как феномен ХХ века. «Вопросы философии». 1992, №2.
223. Гаджиев К.С.
Гражданское общество. «МЭ и МО». 1991, №3.
224. Горовиц Д.Л.
Различия демократий. В кн: Пределы власти., т. 2-3. Изд-во «Век ХХ и мир». М., 1999.
225. Гусев В.А.
Консервативные идеологии. «Социс». 1994, №11.
226. Гонсалес Ф.
Создать в обществе основу для согласия и перемен. «Свободная мысль». 1995, №15.
227. Гугенбергер Б.
Теория демократии. «Полис». 1991, №4.
228. Галкин А.А.
Германский фашизм. Изд-во «Политическая литература». М., 1989.
229. Голосов Т.В.
Сравнительная политология. Изд-во «Сибирь». Новосибирск, 1995.
230. Глобальные, социальные и политические перемены в мире. Изд-во «РАД». М., 1997. 231. Гоулд Ф.
Стратегическое планирование избирательной компании. «Полис». 1993, №4.
232. Ганнел Дж.
Политическая теория: Эволюция отрасли. Вестник МГУ. серия 12, 1999, №1.
233. Гольбах П.
Система природы, или о законах мира физического и мира духовного. «Политиздат». М., 1963.
234. Гегель Г.В.Ф.
Фиолософская пропедевтика. «Политиздат». М., 1971.
235. Гегель Г.В.Ф.
Лекции по истории философии, книга 1-3. «Политиздат». М., 19311935.
236. Гегель Г.В.Ф.
Философия права. Изд-во «Приор». М., 1990.
237. Гельнер Э.
Условия свободы Гражданское общество и его исторические соперники. Изд-во «Меридиар». М., 1995.
238. Гончаров Д.В. Гоптарева И.Б.
Введение в политическую науку. Изд-во «Политика». М., 1996.
239. Глуценко В.В.
Теория государства и права. Изд-во «Мысль». М., 2000.
240. Гумплович Л.
Обшее учение о государстве. Книгоиздательство «сотрудник». Санкт-Петербург., 1910.
241. Демидов А.М.
Общественное мнение на пути институционализации. «Социс». М., 1992, №2.
242. Джифорд К.
Политическая система Австралии (пер. с англ. яз.). Издательский дом «Фаркум». М., 1999.
243. Дадиани Л.Я.
«Ливанизация» как модель Этносоциальной конфликтности и положение в зоне Кавказа:
Шумихин А.Ю. 244. Даль Р.
сопоставительный анализ. Изд-во «ЛДР». М., 1994. Введение в экономическую демократию. Изд-во «Фарма». М., 1992.
245. Даль Р.
Современный политический анализ. Актуальные проблемы современной политической науки. Изд-во «Фарма». М., 1999.
246. Даль Р.
Введение в теорию демократии. Изд-во «Политика». М., 1995.
247. Дарендорф Р.
Дорога к свободе: демократизация и ёё проблемы в Восточной Европе. «Вопросы философии». 1999, №9.
248. Дарендорф Р.
От социального государства к цивилизационному сообществу. «Полис». 1993, №5.
249. Дарендорф Р.
Элементы теории социального конфликта. «Социс». 1995, №5.
250. Дугин А.Г.
Основы геополитики. Геополитическое будущее Росии. Изд-во «Приор». М., 1995.
251. Доган М.
Легитимность режимов и кризис доверия. «Социс». 1994, №6.
252. дювержье Н.
Политические институты и конституционное право. В кн.: Антология мировой политической мысли.: Изд-во «Мысль». М., 1997.
253. Емельянов Ю.Н.
Лидерство и групповая динамика в кн.: Психология и психоанализ власти, Хрестоматия, т. 2. Издательский дом «Бахрах». Самара, 1999.
254. Ельцин Б.Н.
Записки президента. Изд-во «Наука». М., 1994.
255. Егорова Е.
Имидж власти и политиков. В кн.: Райгородского Д. Психология и психоанализ власти. Хрестоматия. т.
Шестопал Е. 256. Здравомыслов А.Г.
Издательский дом «Бахрах», Самара, 1999. Социология конфликта. Изд-во «Аспект пресс». М., 1996.
257. Зуев К.А. и др.
Сдвиг власти. «Вопросы филисофии». 1993, №7.
258. Земцов А.Б.
Основы общей теории, политики. Изд-во «Политика». М., 1995.
259. Зенгер Х.фон.
Стратагемы о Китайском искустве жить и выживать. Знаменитые 36 стратегем за три тысячи лет. Изд-во «Приор». М., 1995.
260. Зеркин Д.П.
Основы политологии. 2-ое изд-во Дон. ростов Н.Д. «Феникс», 1999.
261. Зотов А.Ф.
Политология как учебная дисциплина. Политология и современный политический процесс. Изд-во «Приор». М., 1999.
262. Зарубежная политическая мысль, ХХ век. Изд-во «Мысль». М., 1997. 263. Истов Д.
Категория системного анализа политики. В кн.: Антология мировой политической мысли. т. П. Изд-во «Мысль». М., 1997.
264. История теоретической социологии. т. П. Изд-во «Канон». М., 1997. 265. История политических и правовых учений (под. ред. О.Э. Лейста). Изд-во «Юридическая литература». М., 1997. 266. Ильин И.А.
О монархии и республике. «Вопросы филисофии». 1991, №5.
267. Ильин И.А.
Политическая антропология. (под. ред. В.В. Ильина). Изд-во «Мысль». М., 1995.
268. Иноземцев В.Л.
За пределами экономического общества. Изд-во «Канон». М., 1998.
269. Ирхин Ю.В.
Политология. Изд-во «Юристь». М., 1999.
Зотов В.Д. Зотов Д.В. 270. Ильин В.В. Панарин А.С.
Реформы и контрреформы в Росии. Изд-во «Приор». М., 1996.
Ахиезер А.С. 271. Исаев И.А.
История государства и права Росии. Изд-во «Юристь». М., 1996.
272. Каменская Г.В.
Политические системы современности. Изд-во
Родионов А.И.
«Мысль». М., 1994.
273. Конституция Росийской федерации. Изд-во «Приор». М., 1993.
274. Конституция Росийской федерации.: Энциклопедический словарь. (под. ред. В.А. Туманова). Изд-во «Мысль». М., 1997. 275. Конституция Соединённых Штатов Америки. Изд-во «Аспект Пресс». М., 1993. 276. Крижанич Ю.
Политика. Изд-во «Юристь». М., 1997.
277. Кравченко И.И.
Концепция гражданского общества философском развитии. «Полис». 1991, №5.
278. Как лобби править государством (Взгляд из-за рубежа) Выпуск №4. М., 1995. 279. Карсавин Л.
Основы политики (евразийство: Мысли о России). Изд-во «Приор». Тверь, 1992.
280. Карташев В.А.
Система систем: очерки общей теории и методологии. Изд-во «Зерцало». М., 1995.
281. Ковалёв Е.М.
Гуманитарная география. Изд-во «Мысль». М., 1996.
282. Компютерное моделирование социально-политических процессов (под. общей ред. О.Ф. Шаброва). Изд-во «Приор». М., 1999. 283. Кудинов О.А.
История отечественного государства и права. М.: «МЭСИ»., 2000.
284. Кудинов О.А.
История государства и права зарубежных стран. Учебнопрактическое пособие. М.: «МЭСИ»., 2000.
285. Каутский К.
Происхождение Христианства (перевод с нем. яз.). Изд-во «Мысль». М., 1990.
286. Карибов Н.С.
Соотнашение власти и авторитета в политическом учении альГазали. Изд-во «Прогресс». М., 1991.
287. Козлихин И.Ю.
Идея правового государства: история и современность. Изд-во «Лира». Санкт-петербург, 1993.
288. Корнан Я.
Венгерская реформа: подходы, надежды и реальность. «Вопросы Экономики». 1989, №5.
289. Локк Джон
Два трактата о государственном правлении. Два трактата о правительстве. Соч. в 3-х томах. Политиздат, М., 1988.
290. Лебедева М.М.
Политическое урегулирование конфликта. Изд-во «Зерцало». М., 1997.
291. Лейпхарт А.
Демократия в многосоставных обществах. Сравнительное исследование. Изд-во «Мысль». М., 1997.
292. Лорда Ф.
О власти и её разновидностях (Политология вчера и сегодня). М., 1990.
293. Лафонтен О.
Общество будущего. Политика реформ в изменившимся мире. «Международные отношения». М., 1990.
294. Линц Х.
Достоинства парламентаризма. В кн.: Пределы власти. т. 2-3. Издво «Мир». М., 1994.
295. Липсет С.
Политическая социология. В кн.: Американская социология. М., 1995.
296. Луман Н.
От политического государства к прававому государству. Вкн.: Антология мировой политической мысли. т. 2. Изд-во «Мысль». М., 1997.
297. Левин И.
Гражданское общество на Западе и в России. «Полис». 1996, №5.
298. Легитимность и легитимация власти в России (под. ред. С.А. Ленцева. СПБ.). Изд-во «Мир». М., 1995. 299. Ламперт Х.
Социальная рыночная экономика. Германский путь. Изд-во «Прогресс». М., 1993.
300. Лифшиц В.
Посткомунизм - «Независимая газета» 24 февраля, 1993г.
301. Люсов А.Н.
Формирование и развитие рыночной экономики. «Деньги и кредит». 1990, №11.
302. Макаренко В.П.
Правительство и бюрократия. «Социс». 1999, №2.
303. Манхейм К.
Идеология и утопия. Изд-во «Мир». М., 1996.
304. Манхейм К.
Диагноз нашего времени. Изд-во «Юристь». М., 1991.
305. Мизес Л.
Бюрократия. Изд-во «Мысль». М., 1993.
306. Моисеев Н.Н.
Проблема возникновения системных свойств. «Вопросы философии». 1992, №11.
307. Моргентау Г.
Международная политика. В кн.: Антология мировой политической мысли. В пяти томах. т. 1-2-3. Изд-во «Мысль». М., 1997.
308. Моска Г.
Элементы политической науки. «Социс». 1995, №4.
309. Моска Г.
Правящий класс. «Социс». 1994, №10-12.
310. Мелвиль А.Ю.
Демократические транзиты. Изд-во «Мысль». М., 1999.
311. Матц У.
Идеология как детерминанты политики в эпоху модерна. «Полис». 1992, №1-2.
312. Милза П.
Что такое Фашизм? «Полис». 1992, №2.
313. Максимов А.
«Чистые» и «грязные» технологии выборов (Российикий опыт). Изд-во «Глобус». М., 1999.
314. Мухаев Р.Т.
Политология. Изд-во «Приор». М., 1997.
315. Мельник В.А.
Политология. Изд-во «Петра Системс». Минск, 1996.
316. Монтескье Ш.
О духе законов. Изд-во «Политичкская литература». М., 1995.
317. Макиавели Н.
Избранные сочинения. Изд-во «Прогресс». М., 1992.
318. Матусевич А.В.
Политическая система. Изд-во «Петра Системс». Минск, 1992.
319. Мировое политическое развитие: ХХ век. Изд-во «ЛДР». М., 1995. 320. Макмерти Дж.
Кризис марксизма: возможно ли его марксистское объяснение. «Полис». 1992, №4.
321. Мигранян А.
Гражданское общество. Опыт словарья нового мышления. Изд-во «Мысль». М., 1998.
322. Мигранян А.
Механизм торможения в политической системе и пути его преодоления. Изд-во «Мысль». М., 1998.
323. Майер Т.
Демократический социализм – социальная демократия. Введение. Изд-во «Республика». М., 1993.
324. Майминас Е.З.
Сценарий перестройки: прогноз до 2010г. «Экономическое обозрение». 1990, №2.
325. Максимов А.А.
Экономика Тайваня: итоги и перспективы развития. Изд-во «Наука». М., 1991.
326. Мельцер Эл.
Политический механизм и рынок: Выводы для демократических государств. «МЭ и МО». 1991, №9.
327. Меншиков С.
Советская экономика: катастрофа или катарсис? Изд-во «Новости». М., 1990.
328. Ницше Ф.
Воля к власти. Опыт переоценки всех ценностей. Полн. собр. соч. т. 9. Изд-во «Курьер». М., 1909.
329. Натурно М.
Открытое общество и его враги: сообщество, авторитет и бюрократия. «вопросы философии». 1998, №14.
330. Назаретян А.П.
Агресия, мораль и кризисы в развитии мировой культуры. (Эннергетика социального прогресса). Изд-во «Наука». М., 1995.
331. Нгуен Тхе Нгян
Модернизация общества. (Современный опыт России и Вьетнама) Изд-во «Мысль». М., 1991.
332. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология (под ред. В. Иноземцева). Изд-во «Новости». М., 1999. 333. Нолен Д. Вайе У.
Политическая система (Политология: краткий тематический словарь. Вып. 1) . Изд-во «политика». М., 1992.
334. Никитин С.
Что такое «Шоковая терапия»? «МЭ и МО». 1992, №1.
335. О Доннелл Г.
Делегативная демократия. В кн. Пределы власти. т. 2-3. М., 1994.
336. Ожиганов Э.Н.
Политическая теория М. Вебера. критический анализ. Изд-во «Сименс». Рига, 1986.
337. Основы политологии. курс лекций (под ред. В.П. Пугачёва). Изд-во «Мысль». М., 1992. 338. Основы социологии и политологии. (под ред. А.О. Бороноева и пр. М.А. Василика). Изд-во «Гордарики». М., 2000. 339. Общая и прикладная политология. (под ред. В.И. Жукова, Б.И. Краснова). Изд-во «Приор». М., 1996. 340. Окуньков А.А.
Президент Российской Федерации. Конституция и политическая практика. Изд-во «Наука». М., 1996.
341. Основы конфликтологии. (под ред. В.Н. Кудрявцева). Изд-во «Мысль». М., 1997. 342. Осипова Е.В.
Социология политической културы Великобритании. «Социс». 1992, №4.
343. Острогорский М.Я.
Демократия и политическая партия. Изд-во «ЛДР». М., 1997.
344. Общая теория государства и права. (под ред. В.В. Лазарева). Изд-во «Юристь». М., 1997. 345. Омар А.А.
США, Исламский ближний Восток и Россия. Изд-во «ЛДР». М., 1995.
346. Ослунд А.
Шоковая терапия в Восточной Европе и России. Изд-во «Республика». М., 1994.
347. Панарин А.С.
Политология. Учебник.. Изд. второе, переработанное и дополнённое «ПБОЮЛ С.М. Грачёв». М., 2000.
348. Панарин А.С.
Российская модернизация: проблемы и перспективы. Вопросы философии. 1993, №7.
349. Панарин А.С.
Философия политики. Изд-во «Новая школа». М., 1996.
350. Панарин А.С.
Глобальное политическое прогнозирование в условиях стратегической нестабилности. Изд-во «Мысль». М., 1999.
351. Переходы и катастрофы: опыт социально-экономического развития. (под ред. Ю.М. Осипова, И.Н. Шургалиной). Изд-во «Приор». М., 1994. 352. Политическое управление. (М.Г. Анохин, О.В. Гамон, В.М. Горохов и др.) Изд-во «Политика». М., 1976. 353. Политология: Энциклопедический словарь. (под ред. Ю.И. Аверьянова). Изд-во «Прогресс». М., 1996. 354. Поппер к.
Открытое Общество и его враги. В 2 т. Изд-во «Приор». М., 1992.
355. Позднякова Э.А.
Геополитика. Изд-во «Мысль». М., 1995.
356. Политология: курс лекции. (под ред. докт. юрид. наук, проф. М.Н. Марченко). Изд-во «Зерцало». М., 1999. 357. Пугачёв В.П.
Введение в политологию. Изд-во «Аспект Пресс». М., 2000.
Соловьев А.И. 358. Политология: курс лекции (под ред. А.В. Миронова) Изд-во «Наука». М., 1998. 359. Политология: курс лекции (Н.П. Денисюк, Т.Г. Соловей, Л.В. Старовойтова и др.) Изд-во «Петра системс». Минск,. 1997. 360. Политология: курс лекцию Учебное пособие. Изд-во «ЛДР». М., 2000. 361. Парсонс Т.
Система современных обществ. Изд-во «Аспект Пресс». М., 1998.
362. Парсонс Т.
Общетеоретические проблемы социологии. В кн: Социология сегодня. Изд-во «Наука». М., 1965.
363. Парсонс Т.
О понятии «Политическая власть» В кн: Антология мировой политической мысли. В 5 томах, т. 2. Изд-во «Мысль». М., 1997.
364. Пилипенко В.А. и др.
Политическая власть и общество: контуры методологии исследования. «Социологические исследования». 1999, №6.
365. Политология для юристов: курс лекций (под ред. проф. Н.И. Матузова и проф. А.В. Малько). Изд-во «Юристь». М., 1999.
366. Подшиваикина В.И.
Социальные технологии: Проблемы методологии и практики. Издво Кишинёвского университета. Кишинёв, 1997.
367. Политическая наука. Новые направления. Изд-во «Наука». М., 1999. 368. Политология: Хрестоматия (Сост. М.А. Василюк, М.С. Вершинин). Изд-во «Мысль». М., 1999. 369. Политология (под ред. М.А. Василика). Изд-во «Мысль». М., 2000. 370. Практикум по политологии. Учебное пособие (под ред. М.А. Василика). Изд-во «Глобус». М., 1999. 371. Папава В.Г.
Государство, ринок и экономика. Изд-во «Мецниереба». Тб., 1993.
372. Рассел Б.
Власть. Социальный анализ. В кн.: Антология мировой политической мысли. т. 2. Изд-во «Мысль». М., 1997.
373. Рассел Б.
Человеческое познание. «Политиздат». М., 1957.
374. Рассел Б.
История западной философии. Политиздат». М., 1989.
375. Руссо Ж.Ж.
Трактаты. Изд-во «Наука». М., 1963.
376. Решетников С.В. и др.
Политология. Изд-во «Петра системс». Минск,. 1999.
377. Радугин П.В.
Политология. Изд-во «Мысль». М., 1999.
378. Сахаров Н.А.
Институт президентства в современном мире. Изд-во «Норма». М., 1994.
379. Семигин Г.Ю.
Политическая стабилность общества. Изд-во «Меридиан». М., 1997.
380. Санистебан Л.С.
Основы политической науки. Изд-во «Приор». М., 1992.
381. Соловьева А.И.
Политология: политическая теория, политические технологии. Изд-во «Аспект пресс». М., 2000.
382. Смельзер Н.
Социология. Изд-во «ПБОЮЛ С.М. Грачёв». М., 1994.
383. Сартори Дж.
Вертикальная демократия. «Полис». 1993, №2.
384. Санто Б.
Инновация как средство политического развития. Изд-во «Мысль». М., 2001.
385. Сорокин К.Э.
Геополитика современного мира и Россия. «Полис». 1995, №1.
386. Сорокин П.В.
Человек, цивилизация, общество. Изд-во «Мысль». М., 2000.
387. Сумбатян Ю.Г.
Политические режимы в современном мире: сравнительный анализ. Изд-во Рассийского университета дружбы народов. М., 1999.
388. Солонович И.
Народная монархия. Изд-во «Мысль». М., 1994.
389. Смирнов И.В.
Политические системы стран мира. Изд-во «Мысль». М., 2000.
390. Соловьев В.С.
Сочинения: в 2-х томах. Изд-во «Прогресс». М., 1988.
391. Стабильность и нестабильность при демократии: методологические подходы и оценки. «Полис». 1998, №1. 392. Современная политическая теория (Автор-составитель Д. Хельд. Перевод с англ. яз. под общей редакцией В. Даниленко) «Nota Bene». М., 2001. 393. Сигалов К.У.
Проблемы периодизации исторического процесса: формационный и цивилизационный подход. Изд-во «МЮИ» МВД России, М., 1998.
394. Саркисов А.Г.
Шведская модель общественного развития. Изд-во АН СССР. Серия «Экономика». 1991, №.
395. Смирнов А.Д.
Модель социально-экономической перестройки. «Экономика и математические методы». 1992, т. 29. вып. 2.
396. Сорос Д.
Советская система: к откритому обществу. «Политиздат». М., 1991.
397. Стародубровский В.Г.
Выбор пути в рыночный мир. «Экономика и математические методы». 1992, т. 28.
398. Теория общества. Сборник. Канон пресс. «Кучково поле». М., 1999. 399. Титов В.Н.
Политическая элита и проблемы политики. «Социс». 1999, №5.
400. Тофлер О.
Третья волна. О.О.О. «Фирма». Изд-во «АСТ». М., 1999.
401. Тофлер О.
Проблемы власти на пороге ХХI века. «Свободная мысль». 1992, №1.
402. Токвиль А.
Демократия в Америке. Изд-во «Приор». М., 1994.
403. Технологии и организация выборных компаний. Зарубежный и отечественный опыт. (под ред. В.С. Комаровского) Изд-во «Право». М., 1993. 404. Тоталитаризм: Что это такое? Издательская группа «Фарум инфарм». М., 1999. 405. «Три консенсуса» на пути к демократии. «Полис». 1993, №3. 406. Тоталитаризм вчера, сегодня, завтра? «Полис». 1998, №4.
407. Теория государства и права. (под ред. Н.И. Матузова и А.В. Мальюко). Изд-во «Юристь». М., 1999. 408. Тофлер О.
Столкновение с будущим. «Иностранная литература». 1992, №3.
409. Тейлор Л.
Невесёлые мотивы постсоциалистического развития. «МЭ и МО». 1991, №12.
410. Фаркушин М.Х.
Поитическая система общества. «социально-политические науки». 1991, №3.
411. Фаркушин М.Х.
Плюрализм и демократия: сложный баланс. «Полис». 1997, №6.
412. Хабермас Ю.
Философский спор вокруг идей демократии. В кн.: Антология мировой политической мысли. т. 2. Изд-во «Мысль». М., 1997.
413. Хайек А.Ф.
Погубная самонадейность. Ошибка социализма. (перевод с англ. яз.) Изд-во «Новости». М., 1991.
414. Хайек А.Ф.
Дорога к рабству.. «Вопросы философии». 1990, №10, 11, 12.
415. Хекхаузен Х.
Мотив власти. В кн.: Психология и психоанализ власти. Хрестоматия. т. 2. Издательский дом «Бахрах», Самара, 1999.
416. Хейнбах С.
Стремление к власти как мотив принятия решения организационной деятельности. В кн.: Психология и психоанализ власти. Хрестоматия. т. 2. Издательский дом «Бахрах», Самара, 1999.
417. Хауфе г.
Политическая кибернетика (Политология: краткий тематический словарь). В кн.: 1. Изд-во «Политика». М., 1992.
418. Храпанюк В.Н.
Теория государства и права. Изд-во «Интерстил». М., 1998.
419. Циганков П.А.
Современные политические режимы, структура, типология, динамика. Изд-во «Зерцало». М., 1995.
420. Цыбульская М.В.
История политических и правовых учений. Изд-во «МЭСИ». М., 1999.
421. Чиркин В.Е.
Государствоведение. Изд-во «Юристь». М., 1999.
422. Чиркин В.Е.
Современное федеративное государство. Изд-во «Зерцало». М., 1997.
423. Черказов А.И.
Политическая система и проблемы самоуправления. Изд-во «Феникс». М., 2000.
424. Чешков М.А.
Развивающейся мир и Посттоталитарная Россия. Изд-во «Мир». М., 1994.
425. Чарлз Ф. Эндрей Н.
Сравнительный анализ политических систем. Изд-во «Инфра». М., 2000.
426. Шабо Ж.Л.
Основные типы легитимности. «Полис». 1993, №5.
427. Шаран Н.
Сравнительная политология. часть 1-2. Изд-во «Политика». М., 1992.
428. Шварценберг Р.Ж.
Политическая социология. Изд-во «Мир». М., 1992.
429. Шумпетер И.
Капитализм, социализм и демократия. Изд-во «Форум». М., 1995.
430. Шабров О.Ф.
Политические управление: проблемы стабильности и развития. Изд-во «Наука». М., 1997.
431. Шмачкова Т.В.
Из основ политологии запада. «Полис». 1991, №2.
432. Шмачкова Т.В.
В мире партий. «Полис». 1992, №1-2.
433. Шерель П.Н.
Строить демократию: свобода формирования и выражения мнений. «Полис». 1993, №6.
434. Шейкнс В.
Тернистый путь российской конституции. «Государство и право». 1997, №12.
435. Эклунд К.
Экономика переходного периода. (под ред. В.В. Радаева, А.В. Бузгалина). Изд-во МГУ. М., 1995.
436. Энтов Р. Мамедова Н. 437. Юдин А.А.
Демократичкское общество: Экономика и политика. «МЭ и МО». 1991, №9. Политические партии и право в современном государстве. Изд-во «Мысль». М., 1998.
438. Яковлев И.Г.
Информационно-аналитические технологии и политическое консультирование. «Полис». 1998, №2.
439. Almond G.
Comparativ Political Sistems the Journal of Polities, vol. 18, 1976.
440. Almond G.
Divelopmental Aprach to Political Sistem. _ `World Political~ January 1985.
441. Almond G.
Political Development N.-Y., 1978.
442. Almond G.
Comparative Politics. A Developmental Aproach. Boston, 1986.
Powell C. 443. Almond G.
Politics of the Developing Areas, Princton, 1980.
444. Almond G.
The civil Culture Political Attitudes and Democracy in Five
Coleman J. 445. Almond G. Verba S. 446. Arendt H. Genco S.
Nations. Boston, 1985. Clouds, clocks and the study of Politics. World Politics. 1985. vol. XXIX, #4 What is Freedom? Between Post and Future: Eight Exercises in Political Thought. #4., 1993.
447. Arbloster A.
The Kise and Decline of Western Liberalism. Oxford, 1994.
448. Anderson J.E.
Publicymaking. Boston Houghton Mifflin, 1999.
449. Bruno M.
Stabilization and Reforms in the East Europe _ IMF, Watch.,
Pitterman S.
1992.
450. Bruno M.
Israel`s Stabilization. A two Years Review. Campriqe, 1988.
451. Braund Ph.
La Science politique. Paris, 1992.
452. Beyme K.
von. Politise he Theore. Staat and Politik. Neue Hogen, 1995.
453. Bently A.
The Process of Govement. N. Y., 1977.
454. Bohman J.
Deliberative Democracy. Essays on Reason and Politics. L.,
Rehq W. 455. Berkik.
1997. The History of Political Thought: A Short introduction London, New York., 1987.
456. Benton S.
The Party is Over. Marxism Taday, 1989. vol 33., #3
457. Berger P.
The Social Construction of reality: A Treatise in the Sociology
Luckman T. 458. Calvo A.
of Knowledge. London, 1991. Stabilization in Poland _ Economie Policy. London, 1992.
Carichelli F. 459. Colberg D.
Korean Political and Economic Sistems modernization N.Y., 1994.
460. Corbo Y.
Chile`s Experience With Stabilization. World Bank. Wach.,
Solimano A.
1991.
461. Coker F.W.
Pluralism. Encyclopedia of the Social Seince. N.Y., 1965. vol., 12.
462. Deutch M.
Conflict in Social Psychological Perspective (Political
Shicman S.
Psychology: Contemporary problems andIssues). San Francisco, 1990.
463. Duverger M.
The Idea of Politics. Indianapolis, 1996.
464. Druker P.F. The
The future of Industrial Man. N.Y., 1965.
465. Dahrendorf R.
Life Changes: Approachesto Social and Political Theocy. Chicago, 1989.
466. Dahrendorf R.
Class and clasy conflict in Industrial Society. L., 1977.
467. Eeaston D.
Analyse du Sisteme politique. N.Y., 1979.
468. Eeaston D.
A Political sistem N.Y., 1978.
469. Eeaston D.
A Sistem Analysis of Political life. N.Y., 1979.
470. Eeaston D.
A Framework for Analysis of Political life. N.Y., 1965.
471. Etzioni A.
A Comparative Analysis of Complex Organisations. N.Y., 1981.
472. Giddens A.
The Consequences of modernity. Stanford, 1998.
473. Giddens A.
Sociology. Polity Press. London, 1993.
474. Giddens A.
Konseguenzen der Moderne Suhkamp Verlag. Frankfurt am mein, 1999.
475. Greiden U.
The essence and peuliarity of theory market democratisation. `Polit Press~ London, 1995.
476. Hantington S.P.
Will more countres Become Democratie? Political Seince, 1992. vol. 99. #2.
477. Hantington S.P..
American Politics: The promise of Disharmony. Cambridg, 1991.
478. Hantington S.P.
Political Development and Political Decay. World politics., 1995, vol, 17, #3.
479. Hoffman-Lange E.
Eliten inder modern. Demokratie. Eliten in dez Bundesrepublik Deutschland. Stutgart-Berlin, 1995.
480. Holtmann E.
Politik-Lexikon. Munchen, Wien, 1998.
481. Hogweod B.W.
Policy Analysis for the Real World. Oxford, 1994.
Gunn L. 482. Hennis W.
Politik und praktische philosophie. Schriften Zuz politischen Theorie. Kheorie. Kiett-Cotta, 1997.
483. Komia I.
The Postsocialist Transtion and the State _ American Economic Revew 82, moy, 1992.
484. Lipset S.M.
The Social Reguisites of Democracy Revisited (American Sociological Review) 1994. vol., 59.
485. Lipset S.M.
Consensus and Conflict. Essays in Political Sociology. New Jersey, 1985.
486. Lipset S.M.
Political man: The Social Bases of Politics. Garden City., 1993.
487. Linz J.J
The Breakdown of Democratie Regims. Crisis, Breakdown and Reequibration. Baltimore. L., 1996.
488. Morgenthou H.
Polics amond Nations: The struggle for Power and Peace N.Y., 1996.
489. Muller E.N
Democracy Economic Development and Income Ineqvality American Sociological Revew. N.Y., 1992. vol, 53, #1
490. Merton R.
Social Theory and Social Structer. N.Y., 1990.
491. New Direction in Comporative Polities. San Francisco, Oxford, 1991. 492. Nagel J.N.
Pacticipation. N.Y., 1993.
493. Pateman G.
Participation and Democratie Theory. Cambrige, 1992.
494. Pareto V
Traite de sociologio rale. Paris, 1919. vol. I.
495. Pzeworski A
Democracy and the Market. Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin America. N.Y., 1997.
496. Pyl L.
The Non-Western Political Process. Jornal of Plities., 1992, #2
497. Parsons T.
Polities and Social Structure: on the Concept of Political Power. #Y., 1969.
498. Parsons T.
Sociological Theory and Modern Society. N.Y., 1977.
499. Poggi G.
The Development of modern state, A sociological into Stuction. Stenford, 1994.
500. Searing D.
Theoty of political Socialization Institutional Support and Deradicalization in Britian British Journal of Political Seience. 1996. vol. 16. Part. 3.
501. Sartory G.
Parties and Party Sistems. London, 1986.
502. T`offler Al.
Powershift: Knowledg, Wealth, and Violence at the Edge of the 21-st century. N.Y., 1985.
503. The New American Political SyStem, Woshington, 1996. 504. Verba S.
Participation in America #Y., 1988.
Nie N. 505. Vincent A.
Teories of the State. Oxford, 1995.
506. Zakaria F.
The Rise of Liberal Democracy. Foreign Affairs. November, Dicember, 1997., vol. 76. #6
507. ejibaZe o.
marTva. Tb. 2010
508. ejibaZe o.
marTvis Teoriis safuZvlebi. Tb. 2001
509. ejibaZe o.
saxelmwifo marTvisa da TviTmmarTvelobis socialurekonomikuri aspeqtebi. Tb. 2003
510. ejibaZe o.
strategiuli marTva. Tb. 2000
511. goedoni j.
strategiuli dagegmva adgilobrivi mmarTvelobisTvis. Tb. 2003, sajaro marTva. (moqmedebis kursi) Tb. 2012
512. Алберт М. Мескон М. Х. Хедоури Ф. 513. Алиев Н. М.
Основы менеджмента. М. 2008
Модели управления в исторической ретроспективе. М. 2004
514. Бестужев Лада. Социалъные аспекты моделей управления. М. 2004 515. Борисов Е. П.
Теория управления. М. 2000
516. Вишняк А. И. Тарасенко В. И.
Култура управления. Киев 2002
517. Демченко А. И. Некоторые проблемы управления. М. 2004 518. Горбатова И. И. Каменец А. В.
Деятельность менеджеров в системе модели управления. М. 2004
519. Дафт Ричард Л. Менеджмент. 2006 520. Ерошенков И. Н.
Деятельность менеджера в современных условиях. М. 2004
521. adeiSvili z.
sajaro mmarTvelobis organizaciuli mowyoba. Tb. 2004
522. gogiCaiSvili e.
saxelmwifo da TviTmmarTvelobas Soris urTierTobis samarTlebrivi regulireba. GIPA. Tb. 2008
523. narmania d.
adgilobrivi xelisuflebis finansuri TviTmyofadoba saqarTveloSi. Tb. 2004
524. xomeriki T.
menejmentis safuZvlebi. Tb. 2007
525. “saqarTveloSi adgilobrivi demokratiis ganviTarebis wliuri angariSi 2007”. fondi “Ria sazogadoeba – saqarTvelo” Tb. 2008 526. “saxelmwifo mmarTvelobisa da organizaciuli menejmentis safuZvlebi”. GIPA. Tb. 2007 527. sajaro samsaxuris Sesaxeb saqarTvelos 1997wlis 31oqtombris #1022 kanoni. 528. Пикулъкин А. В. Система государственного управления. М. 2007 529. Государственное и муниципалъное управления. М. 2009
danarTi #1 politikuri sistemebis funqcionirebis meqanizmi
garemo ekonomikuri kulturuli socialuri
danawileba
1. faseulobebisa da resursebis gdanawileba
moTxovnebi
1. moqalaqeTa umravlesobisaTvis ganawilebis Sesaxeb gadawyvetilebis savaldebulo saxiT miRebis uzrunvelyofa
politikuri gadawyvetileba
gasasvleli
Sesasvleli
moTxovnebi
politikuri moqmedebebi
sistema
saerTaSoriso ekologiuri da sxva sistemebi garemo
wyaro: ix.: gurgeniZe v. gurgeniZe m. politikuri sistemis Teoria da praqtika. Tb. 2010 gv. 245danarTi #2
normaluri qvesistema
sazogadoebis politikuri sistemis qvesistemebi
politikuri xelisufleba
ekonomikuri qvesistema
zRvari
kulturuli qvesistema
wyaro: ix.: iqve gv. 246
danarTi #3
postkomunisturi sazogadoebis politikuri sistemis ganviTarebis hipoTezuri SesaZlo modelis sqema
I modeli
II modeli
demokratiuli postkomunisturi
arademokratiuli postkomunisturi
ganviTareba (politikuri sistemis
ganviTareba (avtoritaruli
demokratizacia da modernizacia
modernizmi, demokratiis uaRresad
erTdroulad)
SezRuduli elementebiTurT) politikuri sistemis adaptirebatransformireba Semdgomi modernizaciiT
sabazro ekonomika
dasavleTTan daaxloeba
III modeli
IV modeli
demokratiuli komunisturi
antidemokratiuli komunisturi
ganviTareba (19917 wlis utopiis
ganviTareba (saxelmwifo socializmis
restavracia, demokratia bazris
restavracia, paternalizsturi
gareSe)
saxelmwifo
CineTis politikuri sistemis
sabazro ekonomikis da demokratiis gareSe
modelis gamoyeneba
administraciuli-mbrZanebluri sistema
wyaro: ix.: iqve gv. 247 dasavleTTan konfrontacia
381
danraTi #4
saxelmwifos ZiriTadi elementebi
saxelmwifo
teritoria
legitimuroba
sajaro xelisufleba
suvereniteti
wyaro: ix.: jaliaSvili j. politikuri analizis zogadi safuZvlebi. Tb. 2005 gv. 17
382
danraTi #5
saxelmwifos mTavari funqciebi
saxelmwifo
mmarTvelobiTi
erovnuli usafrTxoeba
politikuri
samarTlebrivi
socialuri, kulturuli da saganmanaTleblo
ekonomikuri
wyaro: ix.: iqve gv.20
383
danraTi #6
saxelmwifos mmarTvelobis formebi saxelmwifos mmarTvelobis formebi
monarqiuli
absolituri
SezRuduli
respublikuri
saprezidento
saparlamento
wyaro: ix.: gurgeniZe v. politikuri sistemis paradigmebi. Tb. 2011 gv.224
384
danraTi #7
saxelmwifos mowyobis formebi
saxelmwifo
unitaruli
konfederaciuli
federaciuli
385
danraTi #8
politikuri elitis ZiriTadi funqcia da amocanebi sazogadoebis marTva
amocanebi
sazogadoebrivi interesebis inegrireba
sazogadoebrivi azrisa da politikuri procesebis monitoringi
mosaxleobis farTo masebis mxardaWeris mopoveba
mizani
efeqturi mmarTveloba
386
danraTi #9
liderobis ganxorcielebis saSualebebi
l i d e r i
Zala
iZuleba
avtoriteti
plotikuri procesi. politikuri subieqtebi
ZiriTadi amocanis miRweva
srulyofili sajaro-politikuri mmarTvelobis formireba
387
danraTi #10
politikuri lideris ZiriTadi tipebi
tradiciuli
legaluri
qarizmatuli
safuZveli
distanciuri warmomavloba
tradiciuli sajaropolitikuri mmarTveloba
arCevnebi
gansakuTrebuli Tvisebebi
qarizmatuli sajaropolitikuri mmarTvelobis formireba
sxvadasxva elementebis erToblioba sajaropolitikur mmarTvelobaSi
388
danraTi #11
politkuri qcevis formebi
devianturi
konkurentulavtonomiuri
politikuri qceva
konformistuli
inovaciuri
normatiuli
korporatiuli
ZiriTadi amocana optimaluri sajaropolitikuri mmarTveloba
demokratiis xelSemwyobi elementebi
389
danraTi #12
politikuri procesebis tipebi
politikuri procesis tipebi
stabiluri da krizisuli
mikro
makro
lokaluri da globaluri legaluri da Crdilovani
totalitaruli
avtoritaruli
Teokratiuli
demokratiuli
390
danraTi #13
gadawyvetilebis miRebis etapebi
savaraudo gadawyvetilebaTa Sedegebis Sefasebis maCvenebelTa gansazRvra
gadawyvetilebis miReba
Normatiuli da sacnobaro informaciis miReba
samecniero-teqnikuri informaciis gaTvaliswineba
mowinave gamocdilebis gamoyenebis SesaZleblobaTa analizi
resursebis gansazRvra
informaciis kompleqsuri analizi
miznis gansazRvra
gadawyvetilebaTa alternativis ganxilva
gadawyvetilebaTa alternativis SerCeva
gadawyvetilebis dokumenturi gaformeba
wyaro, ix.: iqve, gv. 194
391
danarTi #14
kulturis gavlena qcevaze kultura
faseulobebi
Sexedulebebi
qceva
wyaro ix.: ejibaZe o. marTva. Tb. 2010 gv. 220
392
menejerTa SerCevis proceduris sqema danraTi #15 informacia kandidatebis Sesaxeb
samuSaos gansazRvra vakansiis reklamireba
SerCevis proceduris SemuSaveba gasaubrebis testebi
kandidatis daxasiaTeba pirovnebis maxasiaTeblebi
samuSaos aRweriloba
samuSaos gansazRvra
informacia vakansiis Sesaxeb
gasaubrebis dagegmva da Catareba
gasaubrebis dagegmva da Catareba
Sedegebis dajameba
gadawyvetilebis miReba
gasaubrebi s dagegmva da Catareba samuSaos SeTavazeba warmatebuli kandidatisTvis
wyaro, ix.: ejibaZe o. marTva. Tb. 2010 gv. 221
393
danraTi #16
resursebis marTva
dagegmva
dagegmva da prognozireba
samuSao adgilebis analizi
karieris dagegmva
danergva
kadrebis SerCeva da daqiraveba
SromiTi resursebis momzadeba
anazRaurebis sistema
SromiTi organizacia da marTva
SromiTi urTierTobis regulireba
Sedegebi
Semosavlebi, mwarmoebluroba, xelfasi
SromiTi urTierTobebi, saxelmwifosTan urTierToba, Sromis pirobebi
wyaro, ix.: iqve, gv. 227
394
danraTi #17
personalis marTvis teqnologiis ZiriTadi elementebi sakadro dagegmva
Sromis anazRaureba da SeRavaTebi
SromiTi monawileobis Sefasba
kadrebis mozidva
kadrebis SerCeva
proforientacia da adaptireba
swavleba
mmarTvelobiTi kadrebis momzadeba, Tanamdebobrivi gadaadgileba
dawinaureba, daqveiTeba, gadayvan, daTxovna
wyaro, ix.: ejibaZe o. Tb. 2010 gv. 228
395
danraTi #18
strategiuli dagegmvis ZiriTadi etapebi Sefasebebi da xelmZRvanelTa Sexedulebebi
organizaciis susti da Zlieri mxareebi
dargis ganmasxvavebeli niSani
informacia konkurentebi s Sesaxeb
gareSe faqtorebi +/-
Zlieri debulebebi da daSvebebi SesaZlo miznebisa da strategiis gansazRvra gareSe pirobebis prognozuli Sefaseba situaciur gegmaTa, programaTa da amocanebis damuSaveba
strategiuli gadawyvetilebebis miReba
finansuri gegmebisa da xarjTaRricxvebis dtalireba
wyaro, ix.: ejibaZe o. Tb. 2010 gv. 313
396
danraTi #18 საქართველოს ორგანული კანონი ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ეს კანონი საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტისა და „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ ევროპული ქარტიის შესაბამისად განსაზღვრავს ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების სამართლებრივ, ეკონომიკურ და ფინანსურ საფუძვლებს, სახელმწიფო გარანტიებს, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნის წესს, მათ უფლებამოსილებებს და სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობას. თავი I ზოგადი დებულებანი მუხლი 1. კანონში გამოყენებულ ტერმინთა განმარტება ამ კანონში გამოყენებულ ტერმინებს აქვს შემდეგი მნიშვნელობა: ა) ადგილობრივი თვითმმართველობა – საქართველოს მოქალაქეთა უფლება და შესაძლებლობა, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მეშვეობით, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად მოაწესრიგონ და მართონ ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხები საკუთარი პასუხისმგებლობით და ადგილობრივი მოსახლეობის ინტერესების შესაბამისად; ბ) თვითმმართველი ერთეული – დასახლება (თვითმმართველი ქალაქი) ან დასახლებათა ერთობლიობა (მუნიციპალიტეტი), რომელსაც ჰყავს ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოები, აქვს საკუთარი ქონება, შემოსულობები, ბიუჯეტი, ადმინისტრაციული ცენტრი და არის დამოუკიდებელი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი; (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს
2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) გ) ამოღებულია (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) დ) დასახლება – მოსახლეობის განსახლების პირველადი ადმინისტრაციული ერთეული, რომელსაც ჰყავს მუდმივი მცხოვრებლები, აქვს ფუნქციონალური ინფრასტრუქტურა და რეგისტრირებულია საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. დასახლება შედის თვითმმართველი ერთეულის შემადგენლობაში ან თვითმმართველი ერთეულია. დასახლების კატეგორიებია: დ.ა) სოფელი – დასახლება, რომლის საზღვრებშიც მოქცეულია სასოფლოსამეურნეო საქმიანობისათვის გათვალისწინებული მიწა და სხვა ბუნებრივი რესურსები ან/და რომლის ინფრასტრუქტურა ძირითადად ორიენტირებულია სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობის განხორციელებაზე; დ.ბ) დაბა – არანაკლებ 3000 მოსახლისაგან შემდგარი დასახლება, რომლის ტერიტორიაზედაც არსებობს სამრეწველო საწარმოები, კომუნალური მეურნეობა, სამკურნალო და სოციალურ-კულტურულ დაწესებულებათა ქსელი, რითაც იგი ასრულებს ადგილობრივი ეკონომიკურ-კულტურული ცენტრის ფუნქციებს, ამასთანავე, არ გააჩნია სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობისათვის საკმარისი მიწის სავარგულები. დაბის კატეგორიას შეიძლება მიეკუთვნოს დასახლება, რომლის მოსახლეთა რიცხვი 3000-ზე 397
ნაკლებია, თუ იგი არის თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული ცენტრი; დ.გ) ქალაქი – არანაკლებ 5000 მოსახლისაგან შემდგარი მსხვილი დასახლება, რომელსაც აქვს საქალაქო მეურნეობა და ეკონომიკურ-კულტურული ცენტრია. ქალაქის კატეგორიას შეიძლება მიეკუთვნოს დასახლება, რომლის მოსახლეთა რიცხვი 5000-ზე ნაკლებია, თუ იგი არის თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული ცენტრი ან აქვს შემდგომი ეკონომიკური განვითარებისა და მოსახლეობის ზრდის უახლოესი პერსპექტივა. ქალაქებს, მათთვის დაკისრებული სპეციფიკური ფუნქციებიდან და სახელმწიფო მნიშვნელობიდან გამომდინარე, შეიძლება მიენიჭოს სპეციალური სტატუსი; ე) მუნიციპალიტეტი – დასახლებათა ერთობლიობა, რომელსაც ამ კანონის შესაბამისად აქვს თვითმმართველი ერთეულის სტატუსი; ვ) თვითმმართველი ქალაქი – ქალაქის კატეგორიის დასახლება, რომელსაც ამ კანონის შესაბამისად აქვს თვითმმართველი ერთეულის სტატუსი; ზ) ადმინისტრაციული ერთეული – თვითმმართველი ერთეულის ნაწილი, სადაც იქმნება ადგილობრივი თვითმმართველობის ტერიტორიული ორგანო. ადმინისტრაციული ერთეულებია: ზ.ა) დასახლება (სოფელი, დაბა, ქალაქი); ზ.ბ) დასახლებათა გაერთიანება (თემი); ზ.გ) დასახლების ნაწილი (უბანი); თ) საკუთარი უფლებამოსილება – თვითმმართველი ერთეულის ამ კანონით გათვალისწინებული უფლებამოსილება, რომელსაც იგი ახორციელებს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით; (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
ი) დელეგირებული უფლებამოსილება – სახელმწიფო მმართველობის ორგანოს უფლებამოსილება, რომელიც ამ კანონით დადგენილი წესით, კანონის თანახმად ან ადგილობრივი თვითმმართველობისა და სახელმწიფო მმართველობის ორგანოებს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე განსახორციელებლად გადაეცემა თვითმმართველ ერთეულს; კ) ამოღებულია (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
მუხლი 2. საქართველოს მოქალაქეთა მიერ ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლების განხორციელება 1. საქართველოს მოქალაქენი ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებას ახორციელებენ საქართველოს კონსტიტუციისა და ამ კანონის შესაბამისად. 2. საქართველოს მოქალაქეებს უფლება აქვთ: ა) აირჩიონ და არჩეულ იქნენ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოში, ამ კანონით და საარჩევნო კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოში დაიკავონ ნებისმიერი თანამდებობა, თუ აკმაყოფილებენ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს; გ) მიიღონ საჯარო ინფორმაცია ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოსგან და თანამდებობის პირებისგან; დ) წინასწარ გაეცნონ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს გადაწყვეტილებების პროექტებს; მონაწილეობა მიიღონ მათ განხილვაში; მოითხოვონ გადაწყვეტილებათა პროექტების გამოქვეყნება და საჯარო განხილვა; ე) მიმართონ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს და თანამდებობის 398
პირებს; ვ) განახორციელონ უფლებამოსილებანი.
საქართველოს
კანონმდებლობით
განსაზღვრული
სხვა
მუხლი 3. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების სამართლებრივი საფუძვლები 1. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების სამართლებრივი საფუძვლებია საქართველოს კონსტიტუცია, „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ ევროპული ქარტია, ეს კანონი და სხვა ნორმატიული აქტები. 2. ქალაქ თბილისში ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების წესი და თვითმმართველობის ორგანოების უფლებამოსილებანი განისაზღვრება ამ კანონითა და „საქართველოს დედაქალაქის – თბილისის შესახებ“ საქართველოს კანონით. (28.12.2007. N5661) 3. მაღალმთიან რეგიონებში ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დამატებითი უფლებამოსილებანი და თავისებურებანი განისაზღვრება საქართველოს კანონმდებლობით. 4. აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების უფლებამოსილებანი, ამ კანონით დადგენილი პირობების გათვალისწინებით, განისაზღვრება აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონმდებლობით. მუხლი 4. სახელმწიფო პოლიტიკა და სახელმწიფო ხელისუფლების ვალდებულება თვითმმართველობის სფეროში 1. სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები უზრუნველყოფენ ადგილობრივი თვითმმართველობის განვითარებისათვის საჭირო, შესაბამისი სამართლებრივი, ორგანიზაციული და მატერიალურ-ფინანსური პირობების შექმნას და ხელს უწყობენ საქართველოს მოქალაქეებს ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლების განხორციელებაში. 2. სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები ვალდებული არიან, იმ საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღებამდე, რომლებიც შეეხება ამ კანონით დადგენილ უფლებამოსილებებს, მოთხოვნის შემთხვევაში გამართონ წინასწარი კონსულტაციები იმ არასამეწარმეო (არაკომერციულ) იურიდიულ პირებთან, რომლებიც აერთიანებენ ქვეყნის თვითმმართველი ერთეულების ნახევარზე მეტს. (14.12.2006. N3991) 3. თვითმმართველი ერთეულების წარმომადგენელთა ოფიციალური მიმართვა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისადმი, რომელიც შეეხება თვითმმართველობის ინტერესებს, განხილული უნდა იქნეს არსებითად, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ ვადებში. 4. სახელმწიფო ხელისუფლების უფლებამოსილებას ადგილობრივი თვითმმართველობის სფეროში განეკუთვნება: ა) ადგილობრივ თვითმმართველობასთან დაკავშირებული კანონების მიღება, მათში ცვლილებების შეტანა და მათი შესრულების კონტროლი; ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობის განვითარებისა და ხელშეწყობის შესახებ სახელმწიფო პროგრამების დამტკიცება და განხორციელება; გ) ადგილობრივი თვითმმართველობის სფეროში კანონით დადგენილი სახელმწიფო ვალდებულებების შესრულების უზრუნველყოფა; დ) მინიმალური სახელმწიფო სოციალური სტანდარტების დადგენა და უზრუნველყოფა; ე) სახელმწიფო და თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტების ურთიერთობის რეგულირება; გამოთანაბრებითი ტრანსფერის განსაზღვრა და უზრუნველყოფა; 399
ვ) თვითმმართველი ერთეულებისათვის იმ დამატებითი გადასახდელების კომპენსაცია, რომლებიც გაწეული იქნა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა გადაწყვეტილებების შედეგად; (30.12.2008. N950 ამოქმედდეს 2009 წლის 1 იანვრიდან) ზ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ფინანსური დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა; თ) თვითმმართველი ერთეულისა და დასახლებების შექმნისა და გაუქმების, ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის, სახელის მინიჭებისა და შეცვლის წესების დადგენა და თვითმმართველი ერთეულების რეგისტრაცია; ი) სახელმწიფოსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის უზრუნველყოფა და დაცვა; კ) ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებაზე საქართველოს მოქალაქეთა კანონით დადგენილი უფლებების რეგულირება და დაცვა; ლ) ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების წესის განსაზღვრა და მათი ჩატარების უზრუნველყოფა; მოქალაქეთა საარჩევნო უფლებების დაცვა; მ) მაღალმთიან რეგიონებსა და კანონით განსაზღვრულ საქართველოს სხვა ტერიტორიებზე ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების თავისებურებების საკანონმდებლო უზრუნველყოფა. ნ) ამოღებულია (18. 12.2009. N2441 ამოქმედდეს 2010 წლის 1 იანვრიდან) მუხლი 5. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების ძირითადი პრინციპები ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების ძირითადი პრინციპებია: ა) საქართველოს მოქალაქეთა უფლება, მონაწილეობა მიიღონ ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებაში; ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დამოუკიდებლობა კანონით განსაზღვრულ ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხთა გადაწყვეტაში; გ) ამოღებულია (24.11.2011 N 5292) დ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის საჯაროობა; ე) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დამოუკიდებელი პასუხისმგებლობა საკუთარი ფუნქციების განხორციელებაზე; ვ) ამოღებულია(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
ზ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა ანგარიშვალდებულება მოსახლეობის წინაშე; თ) სახელმწიფოსა და თვითმმართველ ერთეულს შორის, აგრეთვე თვითმმართველ ერთეულებს შორის ურთიერთობათა დაფუძნება დახმარებასა და თანამშრომლობაზე, საერთო პრობლემების ერთობლივად ნებაყოფლობით გადაჭრაზე; ი) სახელმწიფოსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის გამიჯვნა; კ) სახელმწიფოსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა შორის დავის სასამართლო წესით გადაწყვეტა; ლ) ადგილობრივი თვითმმართველობის საფინანსო-ეკონომიკური დამოუკიდებლობა. მუხლი 6. თვითმმართველი ერთეულების უფლება ერთობლივი სამსახურების შექმნაზე ურთიერთმოსაზღვრე თვითმმართველ ერთეულებს კანონით დადგენილ უფლებამოსილებათა ეფექტიანი განხორციელების მიზნით, საკრებულოს თანხმობით 400
უფლება აქვთ საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით, ხელშეკრულების საფუძველზე შექმნან საზოგადოებრივი მომსახურების უზრუნველმყოფი ერთობლივი სამსახურები, რომლებსაც გადასცემენ მათ უფლებამოსილებაში არსებულ ცალკეულ ერთგვაროვან ფუნქციებს და ამ ფუნქციათა შესრულებისათვის საჭირო მატერიალურ და ფინანსურ რესურსებს. მუხლი 7. თვითმმართველ ერთეულთა არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირები (14.12.2006. N3991) 1. თვითმმართველ ერთეულებს თავიანთი საქმიანობის კოორდინაციის მიზნით უფლება აქვთ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით შექმნან გაერთიანება არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით. 2. არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირები უფლებამოსილი არიან გამართონ კონსულტაციები სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებთან თვითმმართველი ერთეულების სახელით, მონაწილეობა მიიღონ ადგილობრივ თვითმმართველობასთან დაკავშირებული კანონპროექტების წინასწარ განხილვასა და კონსულტაციებში. 3. თვითმმართველ ერთეულთა არასამეწარმეო (არაკომერციულ) იურიდიულ პირებს უფლება აქვთ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით ითანამშრომლონ თვითმმართველი ერთეულების საერთაშორისო კავშირებთან (ასოციაციებთან) ან/და გაერთიანდნენ ასეთ კავშირებში (ასოციაციებში). მუხლი 8. თვითმმართველი ერთეულის სიმბოლოები (20.04.2010 N N2946) 1. საქართველოს სახელმწიფო სიმბოლოთა გამოყენების წესის დაცვით თვითმმართველ ერთეულს აქვს გერბი და დროშა. 2. თვითმმართველი ერთეულის გერბს და დროშას საქართველოს პარლამენტთან არსებული ჰერალდიკის სახელმწიფო საბჭოსთან წინასწარი კონსულტაციების საფუძველზე და მისი თანხმობით ადგენს თვითმმართველი ერთეულის საკრებულო. თვითმმართველი ერთეულის სიმბოლოები ექვემდებარება საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით სახელმწიფო რეგისტრაციას. 3. თვითმმართველი ერთეულის სიმბოლოთა გამოყენების წესი განისაზღვრება საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით. მუხლი 9. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების სამუშაო და საქმისწარმოების ენა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების სამუშაო და საქმისწარმოების ენაა საქართველოს სახელმწიფო ენა. თავი II თვითმმართველი ერთეული მუხლი 10. თვითმმართველი ერთეულის სტატუსი 1. თვითმმართველი ერთეული არის დამოუკიდებელი იურიდიული პირი, რომელსაც ჰყავს თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოები, აქვს ამ კანონით დადგენილი უფლებამოსილებანი, საკუთარი ქონება და ბიუჯეტი. 2. დასახლების ან დასახლებათა ერთობლიობის თვითმმართველი ერთეულის სტატუსს საქართველოს მთავრობის წარდგინებით დადგენილებით ამტკიცებს საქართველოს პარლამენტი.
401
მუხლი 11. თვითმმართველი ერთეულის შექმნა და გაუქმება 1. თვითმმართველი ერთეულის შექმნის საფუძველია: ა) თვითმმართველი ერთეულის გაყოფა ორ ან მეტ თვითმმართველ ერთეულად; ბ) ორი ან მეტი ურთიერთმოსაზღვრე თვითმმართველი ერთეულის გაერთიანება ერთ თვითმმართველ ერთეულად. 2. თვითმმართველი ერთეულის გაუქმების საფუძველია: ა) ორი ან მეტი ურთიერთმოსაზღვრე თვითმმართველი ერთეულის გაერთიანება ერთ თვითმმართველ ერთეულად; ბ) თვითმმართველი ერთეულის გაყოფა ორ ან მეტ თვითმმართველ ერთეულად. 3. საქართველოს მთავრობა საკუთარი ინიციატივით, თვითმმართველი ერთეულის (ერთეულების) საკრებულოსთან (საკრებულოებთან) ან მოსახლეობასთან კონსულტაციის ან თვითმმართველი ერთეულის (ერთეულების) საკრებულოს (საკრებულოების) წარდგინების საფუძველზე მიმართავს საქართველოს პარლამენტს თვითმმართველი ერთეულის შექმნის ან გაუქმების შესახებ წარდგინებით. 4. თვითმმართველი ერთეულის გაყოფის გზით ახალი თვითმმართველი ერთეულის შექმნის შემთხვევაში წარდგინებაში უნდა მიეთითოს: ა) თვითმმართველი ერთეულის გაყოფის საჭიროების დასაბუთება; ბ) გაყოფის შედეგად შესაქმნელ თითოეულ თვითმმართველ ერთეულში შემავალი დასახლებების და მოსახლეთა რიცხოვნობა; გ) გაყოფის შედეგად შესაქმნელი თითოეული თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული საზღვრები და სქემატური რუკა; დ) თვითმმართველი ერთეულის გაყოფის თაობაზე გასაყოფი თვითმმართველი ერთეულის მოსახლეობის გამოკითხვის შედეგები; ე) გაყოფის შედეგად შესაქმნელი თითოეული თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული ცენტრი და მისი შესაბამისობა ადმინისტრაციული ცენტრისთვის საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებთან; ვ) ახალშექმნილ თვითმმართველ ერთეულებზე ფინანსური და სხვა სახის უფლება-მოვალეობებისა და ქონების განაწილების წესი. 5. ორი ან მეტი თვითმმართველი ერთეულის ერთ თვითმმართველ ერთეულად გაერთიანების შემთხვევაში წარდგინებაში უნდა მიეთითოს: ა) თვითმმართველი ერთეულების გაერთიანების საჭიროების დასაბუთება; ბ) გაერთიანების შედეგად შესაქმნელ თვითმმართველ ერთეულში შემავალი დასახლებების და მოსახლეთა რიცხოვნობა; გ) გაერთიანების შედეგად შესაქმნელი თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული ცენტრი; დ) თვითმმართველი ერთეულების გაერთიანების თაობაზე გაერთიანების მსურველი თითოეული თვითმმართველი ერთეულის მოსახლეობის გამოკითხვის შედეგები; ე) გაერთიანების შედეგად შესაქმნელი თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული საზღვრები და სქემატური რუკა. 6. თვითმმართველი ერთეულის შექმნის ან გაუქმების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს პარლამენტი საქართველოს მთავრობის წარდგინების საფუძველზე. 7. თვითმმართველი ერთეულის შექმნის შესახებ საქართველოს პარლამენტის დადგენილება ამოქმედდება ადგილობრივი თვითმმართველობის მორიგი არჩევნების დანიშვნის დღეს და შესაბამის თვითმმართველ ერთეულში არჩევნები ჩატარდება ადგილობრივი თვითმმართველობის მორიგ არჩევნებთან ერთად. (10.11.2006. N3680) მუხლი 12. თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლა 402
1. საქართველოს მთავრობა საკუთარი ინიციატივით, თვითმმართველი ერთეულების საკრებულოებთან ან მოსახლეობასთან კონსულტაციის ან თვითმმართველი ერთეულების საკრებულოების წარდგინების საფუძველზე მიმართავს საქართველოს პარლამენტს თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის შესახებ წარდგინებით. თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს პარლამენტი. 2. თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის შესახებ წარდგინებაში უნდა მიეთითოს: ა) თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის საჭიროების დასაბუთება; ბ) თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის თაობაზე თვითმმართველი ერთეულების მოსახლეობის გამოკითხვის შედეგები; გ) თვითმმართველი ერთეულების ახალი ადმინისტრაციული საზღვრები და სქემატური რუკა. მუხლი 13. თვითმმართველი ერთეულის რეგისტრაცია 1. თვითმმართველი ერთეულის რეგისტრაციას სარეგისტრაციო მონაცემების მიხედვით ახორციელებს საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო. 2. თვითმმართველი ერთეულის სარეგისტრაციო მონაცემებია: ა) თვითმმართველი ერთეულის დასახელება; ბ) თვითმმართველ ერთეულში შემავალი დასახლებები; გ) თვითმმართველი ერთეულის რეგისტრაციის თარიღი და რეგისტრაციის საიდენტიფიკაციო კოდი; დ) თვითმმართველი ერთეულის ადმინისტრაციული საზღვრები და სქემატური რუკა. მუხლი 14. თვითმმართველი ერთეულის შექმნის ან გაუქმების, მისი ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის შესახებ დავის გადაწყვეტის წესი საქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილება თვითმმართველი ერთეულის შექმნის ან გაუქმების, მისი ადმინისტრაციული საზღვრების შეცვლის შესახებ შეიძლება გასაჩივრდეს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. მუხლი 141. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების შეზღუდვა თავისუფალ ინდუსტრიულ ზონებში ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების უფლებამოსილებანი არ ვრცელდება თავისუფალ ინდუსტრიულ ზონებზე. (3.07.2007. N5177 ამოქმედდეს 2008 წლის 1 იანვრიდან.) თავი III თვითმმართველი ერთეულის უფლებამოსილებანი მუხლი 15. თვითმმართველი ერთეულის უფლებამოსილებათა სახეები(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. თვითმმართველი ერთეულის უფლებამოსილებათა სახეებია: ა) საკუთარი უფლებამოსილებები; ბ) დელეგირებული უფლებამოსილებები. 403
2. თვითმმართველი ერთეული საკუთარ და დელეგირებულ უფლებამოსილებებს ახორციელებს წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების მეშვეობით, რომელთა უფლებამოსილებანი, სტრუქტურა და საქმიანობის წესი ამ კანონის შესაბამისად განისაზღვრება საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) და გამგეობის (მერიის) დებულებით. 3. დაუშვებელია თვითმმართველი ერთეულის მიერ საკუთარ უფლებამოსილებათა იმგვარად გამოყენება, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს საქართველოს საკანონმდებლო აქტის მოთხოვნათა დარღვევა, სახელმწიფო ორგანოების, აგრეთვე ორგანიზაციებისა და დაწესებულებების გამართული ფუნქციონირების შეფერხება, თვითმმართველ ერთეულებს შორის თავისუფალი ვაჭრობის შეზღუდვა, ან საფრთხე შეუქმნას მოქალაქეთა კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების განხორციელებას. მუხლი 16. თვითმმართველი უფლებამოსილებები(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან)
ერთეულის
საკუთარი
2010 წლის ადგილობრივი ორგანოების არჩევნების შედეგების
1. თვითმმართველი ერთეული საკუთარ უფლებამოსილებებს ახორციელებს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით. თვითმმართველი ერთეულის საკუთარი უფლებამოსილებები განისაზღვრება ამ კანონით. 2. მხოლოდ თვითმმართველი ერთეულია უფლებამოსილი, მიიღოს გადაწყვეტილება შემდეგ საკითხებზე: ა) თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის მომზადება, განხილვა და დამტკიცება, დამტკიცებულ ბიუჯეტში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანა, ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშის მოსმენა და შეფასება; ბ) ადგილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების შემოღება და გაუქმება, მათი განაკვეთების დადგენა კანონით გათვალისწინებული ზღვრული ოდენობების ფარგლებში; გ) ინვესტირების მიმართულებების, საკუთარი, აგრეთვე ერთობლივი მიზნობრივი პროგრამების განსახორციელებლად საჭირო სახსრების განსაზღვრა და თვითმმართველ ერთეულში ინვესტიციების ხელშეწყობა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ხელშეკრულების დამტკიცება ერთობლივი პროექტების განხორციელების მიზნით სხვა თვითმმართველ ერთეულთან საბიუჯეტო სახსრების გაერთიანების შესახებ; დ) ადგილობრივი მოსაკრებლების ამოღება; ე) დასაქმების ხელშეწყობის მუნიციპალური პროგრამების დამტკიცება; ვ) თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული ქონების მართვა და განკარგვა; თვითმმართველი ერთეულის ქონების ფლობის, განკარგვის და ქონებით სარგებლობის წესების დადგენა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ზ) თვითმმართველი ერთეულის უფლებამოსილების განხორციელების მიზნით კანონით განსაზღვრული იურიდიული პირების შექმნა, რეორგანიზაცია და ლიკვიდაცია; თ) თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული მიწის რესურსების მართვა და განკარგვა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ი) მიწათსარგებლობის დაგეგმვა, თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის ზონებად (გამწვანების, დასვენების, სამრეწველო, სავაჭრო და სხვა სპეციალური ზონები) დაყოფა, მათი საზღვრების დადგენა და შეცვლა; კ) ადგილობრივი მნიშვნელობის ტყის და ადგილობრივი მნიშვნელობის წყლის რესურსების მართვა; ლ) მშენებლობის ნებართვის გაცემა, თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის 404
ფარგლებში მიმდინარე მშენებლობაზე ზედამხედველობა კანონით დადგენილი წესით; მ) საქართველოს კანონმდებლობით მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებში საგზაო მოძრაობისა და ავტოსატრანსპორტო გადაყვანის რეგულირება, კანონით დადგენილი ნებართვების გაცემა და მოსახლეობის სამგზავრო ტრანსპორტით მომსახურების ორგანიზება; (15.12.2010. N4056) ნ) გარე ვაჭრობის, ბაზრებისა და ბაზრობების რეგულირება; ო) გარე რეკლამის განთავსების რეგულირება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; პ) ავტომანქანების პარკირების ადგილების განსაზღვრა და პარკირების წესების დადგენა; დასახლებებში ქუჩების დასუფთავება, გარე განათება, სანიაღვრე მეურნეობისა და კანალიზაციის მოწყობა, საყოფაცხოვრებო ნარჩენების შეგროვებისა და გატანის სამუშაოთა წარმოების დაგეგმვა და განხორციელება ან მათ განხორციელებაზე მუნიციპალური შესყიდვის ორგანიზება; სასაფლაოების მოვლა-პატრონობა; (16.03.2012.
N5857 ამოქმედდეს 2012 წლის 1 მაისიდან) ჟ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის კეთილმოწყობა და გამწვანება, შესაბამისი პროგრამების დამტკიცება, პროგრამით გათვალისწინებულ ღონისძიებათა განხორციელება ან მათ განხორციელებაზე მუნიციპალური შესყიდვის ორგანიზება; რ) ადგილობრივი მნიშვნელობის გზების შენახვა, მშენებლობა და განვითარების უზრუნველყოფა; ს) თვითმმართველი ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვა და თვითმმართველი ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვის ნორმებისა და წესების განსაზღვრა; მიწათსარგებლობის გენერალური გეგმის, განაშენიანების რეგულირების გეგმის, დასახლებათა ტერიტორიების გამოყენებისა და განაშენიანების რეგულირების წესების დამტკიცება; თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის კეთილმოწყობისა და საინჟინრო ინფრასტრუქტურის განვითარების პროგრამების დამტკიცება; ტ) ადგილობრივი მნიშვნელობის ბიბლიოთეკების, მუზეუმების, თეატრების, გამოფენების, სპორტულ-გამაჯანსაღებელი ობიექტების საქმიანობის ორგანიზება; უ) მუნიციპალური არქივის შექმნა და საარქივო მომსახურების ტარიფების დადგენა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ფ) სკოლამდელი და სკოლისგარეშე სააღმზრდელო დაწესებულებების არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ფორმით შექმნა და მათი წესდებების დამტკიცება; (ფ) სკოლამდელი აღზრდისა და სკოლისგარეშე სააღმზრდელო დაწესებულებების არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის ფორმით შექმნა და მათი წესდებების დამტკიცება; სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებების საქმიანობის ორგანიზება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; (12.07.2013 N 824 ამოქმედდეს 2013 წლის 1 სექტემბრიდან)) ქ) თვითმმართველი ერთეულის მუნიციპალური პროგრამებისა და გეგმების შემუშავება და დამტკიცება; ღ) საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სფეროში მუნიციპალური რესურსების მობილიზება, შესაბამისი ღონისძიებების (ადამიანის ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო გარემოს შექმნა, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრება, ჯანმრთელობის რისკფაქტორების იდენტიფიცირება) შემუშავება, განხორციელება და ამის თაობაზე მოსახლეობის ინფორმირება; ყ) თვითმმართველი ერთეულის მუნიციპალური სახანძრო უსაფრთხოებისა და სამაშველო ღონისძიებების უზრუნველყოფა; შ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე ადგილობრივი მნიშვნელობის 405
საავტომობილო გზებისა და საგზაო მოძრაობის დაგეგმარება; ჩ) შეკრებების, მიტინგების, დემონსტრაციების ჩატარებასთან დაკავშირებული საკითხების რეგულირება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ც) ადგილობრივი შესყიდვების განხორციელება; ძ) ქუჩებისა და მოედნების სახელდება და ნუმერაცია. 3. გარდა ამ მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრული საკითხებისა, თვითმმართველი ერთეული უფლებამოსილია მიიღოს გადაწყვეტილება ისეთ საკითხზე, რომელიც კანონის თანახმად არ განეკუთვნება ხელისუფლების სხვა ორგანოს უფლებამოსილებას და არ არის აკრძალული თვითმმართველი ერთეულისათვის. მუხლი 17. უფლებამოსილებების დელეგირების წესი და პირობები 1. სახელმწიფო მმართველობის ორგანოების მიერ თვითმმართველი ერთეულისათვის უფლებამოსილებათა დელეგირება დაიშვება საქართველოს საკანონმდებლო აქტების, აგრეთვე ხელშეკრულებების საფუძველზე, შესაბამისი მატერიალური და ფინანსური რესურსების გადაცემით. 2. სახელმწიფო მმართველობის ორგანოს მიერ დელეგირებული უფლებამოსილების განხორციელებისას თვითმმართველ ერთეულს ზედამხედველობას უწევს საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანო ან თანამდებობის პირი. (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის
წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 18. ამოღებულია (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
მუხლი 181. ამოღებულია(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) თავი IV ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები და თანამდებობის პირები მუხლი 19. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები 1. ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოა საკრებულო. 2. საკრებულოს გადაწყვეტილების შესრულებას უზრუნველყოფს გამგეობა (მერია).
(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 20. ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირები ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირები არიან: ა) საკრებულოს თავმჯდომარე, მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე, თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე, რომლებსაც ამ კანონით დადგენილი წესით ირჩევს საკრებულო საკუთარი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით; (17.12.2010. N4131) 406
ბ) საკრებულოს კომისიათა თავმჯდომარეები, რომლებსაც ამ კანონით დადგენილი წესით ირჩევს საკრებულო საკუთარი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით; გ) საკრებულოს ფრაქციათა თავმჯდომარეები; დ) მუნიციპალიტეტის გამგებელი და თვითმმართველი ქალაქის მერი, რომლებსაც თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს საკრებულოს თავმჯდომარე საკრებულოს თანხმობით. საკრებულოს თანხმობა მიღებულად ჩაითვლება, თუ გადაწყვეტილებას მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. გამგებლის (მერის) მოადგილე (მოადგილეები), რომელსაც (რომლებსაც) „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით თანამდებობაზე (თანამდებობებზე) ნიშნავს და თანამდებობიდან (თანამდებობებიდან) ათავისუფლებს გამგებელი (მერი); (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
ე) გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულის ხელმძღვანელი, რომელსაც „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელი (მერი); ვ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოს ხელმძღვანელი – თვითმმართველი ერთეულის რწმუნებული, რომელსაც „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელი (მერი).(28.12.2011. N5663) თავი V ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს უფლებამოსილებები და საქმიანობის წესი მუხლი 21. საკრებულო 1. საკრებულო შედგება შესაბამის ტერიტორიაზე მცხოვრებ საქართველოს მოქალაქეთა მიერ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, პირდაპირი, საყოველთაო, თანასწორი საარჩევნო უფლების საფუძველზე, ფარული კენჭისყრით, 4 წლის ვადით არჩეული წევრებისაგან. 2. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს წევრთა რაოდენობაა: (28.12.2009. N2515
ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) ა) პროპორციული სისტემის საფუძველზე არჩეული თხუთმეტი და მაჟორიტარული წესით არჩეული ათი წევრი, თუ თვითმმართველ ქალაქში ამომრჩეველთა რაოდენობა აღემატება 75000-ს; ბ) პროპორციული სისტემის საფუძველზე არჩეული ათი და მაჟორიტარული წესით არჩეული ხუთი წევრი, თუ თვითმმართველ ქალაქში ამომრჩეველთა რაოდენობა არ აღემატება 75000-ს. 3. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს წევრთა რაოდენობა განისაზღვრება შესაბამის მუნიციპალიტეტში შემავალი ყოველი თემიდან მაჟორიტარული წესით არჩეული თითო წევრით და მუნიციპალიტეტის მთელ ტერიტორიაზე პროპორციული სისტემის საფუძველზე არჩეული ათი წევრით. 4. საკრებულოს არჩევის წესი განისაზღვრება ამ კანონით და საქართველოს ორგანული კანონით „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“. მუხლი 22. საკრებულოს განსაკუთრებული უფლებამოსილება (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი 407
ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. საკრებულოს განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას განეკუთვნება: ა) საკრებულოს თავმჯდომარის, მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის, თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილისა და მოადგილის არჩევა; (17.12.2010. N4131) ბ) საკრებულოს კომისიების შექმნა, კომისიათა თავმჯდომარეების არჩევა, კომისიების დებულებებისა და პერსონალური შემადგენლობის დამტკიცება და მასში ცვლილებების შეტანა; გ) საკრებულოს დროებითი სამუშაო ჯგუფების შექმნა და გაუქმება, სამუშაო ჯგუფების პერსონალური შემადგენლობის დამტკიცება და მასში ცვლილებების შეტანა; დ) საკრებულოს წევრთა უფლებამოსილების ცნობისა და მათი უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილებების მიღება; ე) ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანოებისა და თანამდებობის პირების საქმიანობის კონტროლი, მათი ანგარიშების მოსმენა და შეფასება; ვ) გამგებლის (მერის) თანამდებობაზე დანიშვნისა და თანამდებობიდან განთავისუფლების თაობაზე თანხმობის მიცემა საკრებულოს თავმჯდომარისათვის; ზ) თვითმმართველ ერთეულში ადმინისტრაციული ერთეულების შექმნა, მათი საზღვრების დადგენა და მათი გაუქმება; თ) საკრებულოს დებულების (რეგლამენტის) და საკრებულოს აპარატის დებულების დამტკიცება; ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, გამგეობის (მერიის), მისი სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების დებულებების დამტკიცება; (28.12.2011. N5663) ი) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი ნორმატივების ფარგლებში ადგილობრივი თვითმმართველობის მოსამსახურეთა თანამდებობრივი სარგოს განაკვეთების განსაზღვრა; კ) საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსითა და ამ კანონის 39-ე მუხლით გათვალისწინებული წესით თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის განხილვა და დამტკიცება; დამტკიცებულ ბიუჯეტში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანა; ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშის მოსმენა და შეფასება; ლ) საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით თვითმმართველი ერთეულის პროგრამების დამტკიცება და მათი შესრულების კონტროლი; მ) საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით ადგილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების შემოღება და მათი განაკვეთების განსაზღვრა კანონით გათვალისწინებული ზღვრული ოდენობების ფარგლებში, საარქივო მომსახურების ტარიფების დადგენა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ნ) საქართველოს კანონმდებლობით მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებში ავტოსატრანსპორტო გადაყვანის წესების, რეგულირებადი ტარიფების, ავტოსატრანსპორტო საშუალებათა პარკირების, გარე ვაჭრობის, გარე რეკლამის განთავსების მარეგულირებელი ნორმების დადგენა; (15.12.2010. N4056) ნ1) საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებების საქმიანობის ორგანიზების ერთიანი სასწავლო-აღმზრდელობითი სისტემის მოქმედების წესებისა და სამუშაო რეჟიმის დებულების დამტკიცება; (12.07.2013
N 824 ამოქმედდეს 2013 წლის 1 სექტემბრიდან) ო) თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული ტყისა და წყლის რესურსების მართვის წესის განსაზღვრა საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად; პ) თვითმმართველი ერთეულის ქონების ფლობის, განკარგვის და ქონებით სარგებლობის წესების დადგენა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ჟ) ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით თვითმმართველი ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვა და ამ 408
მიზნით თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის ზონებად დაყოფა, მათი საზღვრების დადგენა და შეცვლა, საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული ქალაქთმშენებლობის დოკუმენტების დამტკიცება; რ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე ადგილობრივი მნიშვნელობის საავტომობილო გზებისა და საგზაო მოძრაობის დაგეგმარება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ს) შეკრებების, მიტინგების, დემონსტრაციების ჩატარებასთან დაკავშირებული საკითხების რეგულირება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ტ) ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით ადგილობრივი შესყიდვების გეგმის დამტკიცება; უ) ქუჩებისა და მოედნების სახელდება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ფ) თვითმმართველი ერთეულის ქონების საპრივატიზებო ობიექტების ნუსხის დამტკიცება; ქ) საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დადგენილი წესით სახელმწიფოს და თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული მიწის ნორმატიული ფასის დადგენა; თვითმმართველი ერთეულის ქონების საპრივატიზებო საწყისი ფასისა და სარგებლობის ქირის ოდენობის დადგენა; ღ) თვითმმართველი ერთეულის ქონების აუქციონის ფორმით პრივატიზებისას აუქციონში გამარჯვების დამადასტურებელი ოქმის ტიპური ფორმის დადგენა; ყ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით გრანტის მიღებასთან დაკავშირებით, აგრეთვე საქართველოს მთავრობისაგან ან საქართველოს მთავრობის ნებართვით სესხის აღებასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილების მიღება; შ) კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში თანხმობის მიცემა თვითმმართველი ერთეულის სახელით შეთანხმებებისა და ხელშეკრულებების დადებაზე, აგრეთვე თანხმობის მიცემა ისეთი გარიგებების დადებაზე, რომელთა ღირებულება აღემატება თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის 5%-ს; ჩ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით კერძო სამართლის იურიდიული პირების დაფუძნება; ც) თვითმმართველი ერთეულის საპატიო ჯილდოებისა და წოდებების შემოღებისა და მინიჭების წესის დადგენა; ძ) ამ კანონით გათვალისწინებული სხვა უფლებამოსილებები. 2. ამ მუხლით გათვალისწინებული საკრებულოს უფლებამოსილებები არ შეიძლება გადაეცეს სხვა ორგანოებს. მუხლი 23. ახალარჩეული საკრებულოს პირველი სხდომა და შეკრება 1. ახალარჩეული საკრებულოს პირველი სხდომა იმართება შესაბამისი საარჩევნო კომისიის მიერ არჩევნების შედეგების შემაჯამებელი ოქმის გამოქვეყნებიდან 2 კვირის განმავლობაში. ახალარჩეული საკრებულოს პირველი სხდომის დღეს ნიშნავს შესაბამისი საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარე. საკრებულო მუშაობას შეუდგება, თუ შესაბამისი საარჩევნო კომისია დაადასტურებს (არჩეულად გამოაცხადებს) საკრებულოს სრული შემადგენლობის არანაკლებ ორი მესამედის არჩევას. 2. ახალარჩეული საკრებულოს პირველი სხდომა შეიძლება გაიხსნას, თუ მას ესწრება (რეგისტრაცია გაიარა) ახალარჩეული საკრებულოს სრული შემადგენლობის ნახევარზე მეტი. ახალარჩეული საკრებულოს პირველ სხდომას ხსნის შესაბამისი საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარე. საკრებულოს სხდომებს თავმჯდომარის არჩევამდე უძღვება საკრებულოს უხუცესი წევრი. 3. ახალარჩეული საკრებულოს პირველი შეკრება შემდგარად ჩაითვლება, თუ 409
საკრებულოს წევრთა რაოდენობა, რომელთა უფლებამოსილებაც ცნო საკრებულომ, არის საკრებულოს სრული შემადგენლობის არანაკლებ ორი მესამედისა. ამ დროიდან უფლებამოსილება უწყდება წინა მოწვევის საკრებულოს. 4. თუ იმ საკრებულოს წევრთა რაოდენობა, რომელთა უფლებამოსილებაც ცნო საკრებულომ, საკრებულოს სრული შემადგენლობის ორ მესამედზე ნაკლებია, საკრებულოს სხდომა წყდება. ახალარჩეული საკრებულოს მომდევნო სხდომას იწვევს შესაბამისი საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარე იმ დღიდან 10 დღის განმავლობაში, როდესაც შესაძლებელი გახდება საკრებულოს წინაშე იმდენი პირის უფლებამოსილების ცნობის საკითხის დასმა, რამდენიც საკმარისია საკრებულოს სრული შემადგენლობის ორ მესამედამდე შესავსებად. 5. თუ ამ მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებულ ვადაში ვერ მოხერხდა საკრებულოს წევრთა შესაბამისი რაოდენობის უფლებამოსილების ცნობა, ინიშნება ხელახალი არჩევნები. მუხლი 24. საკრებულოს სხდომის მუშაობის ორგანიზება 1. საკრებულოს მორიგ სხდომებს თვეში ერთხელ მაინც იწვევს საკრებულოს თავმჯდომარე, ხოლო ამ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში – საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე. 2. საკრებულოს რიგგარეშე სხდომა მოიწვევა: ა) საკრებულოს თავმჯდომარის წინადადებით; ბ)ამოღებულა (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
გ) საკრებულოს სიითი შემადგენლობის არანაკლებ ერთი მესამედის მოთხოვნით; დ) საკრებულოს ფრაქციის წინადადებით; ე) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე რეგისტრირებულ ამომრჩეველთა საერთო რაოდენობის არანაკლებ 3%-ის მოთხოვნით. 3. საკრებულოს რიგგარეშე სხდომას მოთხოვნის (წინადადების) წარდგენიდან 1 კვირის ვადაში იწვევს საკრებულოს თავმჯდომარე. საკრებულოს თავმჯდომარის მიერ რიგგარეშე სხდომის ამ ვადაში მოუწვევლობის შემთხვევაში საკრებულო უფლებამოსილია შეიკრიბოს. საკრებულოს წევრთა გაფრთხილებას რიგგარეშე სხდომის მოწვევის თაობაზე ინიციატორის წერილობითი მიმართვის საფუძველზე უზრუნველყოფს საკრებულოს თავმჯდომარე. რიგგარეშე სხდომაზე საკრებულოს თავმჯდომარისა და საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის (მოადგილეების) გამოუცხადებლობის შემთხვევაში სხდომას თავმჯდომარეობს დამსწრეთაგან უხუცესი წევრი. (17.12.2010. N4131) 4. საკრებულოს მუშაობის წესი განისაზღვრება საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით). მუხლი 25. საკრებულოში საკითხების განხილვის წესი 1. საკრებულოს სხდომას, როგორც წესი, წარმართავს საკრებულოს თავმჯდომარე, ხოლო მისი არყოფნის შემთხვევაში – საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე. 2. საკრებულოს სხდომა უფლებამოსილია, თუ მას ესწრება საკრებულოს სრული შემადგენლობის ნახევარზე მეტი. 3. საკრებულოს სხდომა ღიაა. 4. საკრებულოს სხდომა დახურულად ცხადდება საკრებულოს განკარგულებით, თუ სხდომაზე განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მონაცემების გახმაურება აკრძალული ან შეზღუდულია კანონით.
410
მუხლი 26. საკრებულოს სხდომაზე კენჭისყრის წესი 1. საკრებულოს სხდომაზე მის კომპეტენციას მიკუთვნებული საკითხები, როგორც წესი, ღია კენჭისყრით წყდება. (10.11.2006. N3680) 2. საკრებულოს გადაწყვეტილებები (დადგენილებები და განკარგულებები) მიიღება დამსწრეთა ხმების უმრავლესობით, მაგრამ არანაკლებ საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ერთი მესამედისა, თუ ამ კანონით სხვა წესი არ არის დადგენილი. 3. საკრებულოს წევრი ხმას აძლევს პირადად. დაუშვებელია ხმის მიცემის უფლების სხვისთვის გადაცემა. მუხლი 27. საკრებულოს სხდომის ოქმი 1. საკრებულოს სხდომის ოქმში აღინიშნება სხდომის ჩატარების დრო და ადგილი, დამსწრეთა გვარები, განსახილველი და განხილული საკითხები, მიღებული გადაწყვეტილებები, აგრეთვე დამსწრეთა განსაკუთრებული მოსაზრებები. 2. საკრებულოს სხდომის ოქმს ხელს აწერს სხდომის თავმჯდომარე. 3. საკრებულოს სხდომის ოქმი უნდა შეესაბამებოდეს ადმინისტრაციული დოკუმენტაციისათვის დადგენილ მოთხოვნებს. მუხლი 28. საკრებულოს კომისიები 1. საკრებულოში საკითხების წინასწარი მომზადების, გადაწყვეტილებათა შესრულებისათვის ხელის შეწყობის, გამგეობის (მერიის) და მისი სტრუქტურული ერთეულების კონტროლის მიზნით იქმნება არა უმეტეს 5 კომისიისა. (10.11.2006. N3680) 2. საკრებულოს კომისიათა თავმჯდომარეები აირჩევიან საკრებულოს წევრთაგან. კომისიების წევრებს შესაბამისი კომისიის თავმჯდომარის წარდგინებით, ფრაქციათა პროპორციული წარმომადგენლობის დაცვით, ამტკიცებს საკრებულო. კომისიის წევრი შეიძლება იყოს მხოლოდ საკრებულოს წევრი. კომისიის თავმჯდომარის მიერ საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით კომისიაში სამუშაოდ, დროებით ან კომისიის უფლებამოსილების ვადით, შეიძლება მოწვეულნი იქნენ სხვა პირებიც ანაზღაურებით ან ანაზღაურების გარეშე. 3. საკრებულოს კომისიების საქმიანობის წესი განისაზღვრება საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით), საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად. მუხლი 29. დროებითი სამუშაო ჯგუფი 1. ცალკეულ საკითხთა შესწავლის მიზნით საკრებულო უფლებამოსილია საჭიროების შემთხვევაში შექმნას დროებითი სამუშაო ჯგუფები. 2. დროებითი სამუშაო ჯგუფის წევრებს და თავმჯდომარეს სამუშაო ჯგუფის უფლებამოსილების ვადით, რომელიც არ უნდა აღემატებოდეს 3 თვეს, თავისი შემადგენლობიდან ირჩევს საკრებულო. მუხლი 30. საკრებულოს ბიურო 1. საკრებულოს ბიურო შედგება საკრებულოს თავმჯდომარის, საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის (მოადგილეების), საკრებულოს კომისიებისა და ფრაქციების თავმჯდომარეებისაგან. (17.12.2010. N4131) 2. საკრებულოს ბიურო: ა) ადგენს საკრებულოს სხდომის დღის წესრიგის, ასევე საკრებულოს სამუშაო გეგმისა და სამუშაო პროგრამის პროექტებს; ბ) კოორდინაციას უწევს საკრებულოს კომისიებისა და დროებითი სამუშაო ჯგუფების მუშაობას; ამტკიცებს სამუშაო ჯგუფების დებულებებს; გ) განიხილავს საკრებულოს სხდომაზე გასატანი სამართლებრივი აქტების პროექტებზე საკრებულოს კომისიებისა და დროებითი სამუშაო ჯგუფების დასკვნებსა და 411
წინადადებებს; დ) ამოღებულია(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
ე) ისმენს ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირთა ანგარიშებს;
(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან) ვ) ახორციელებს საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. მუხლი 31. საკრებულოს ფრაქცია 1. საკრებულოს წევრები შეიძლება გაერთიანდნენ საკრებულოს ფრაქციაში. ფრაქციის შექმნისა და საქმიანობის წესი, მისი უფლებამოსილება განისაზღვრება საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით). 2. ფრაქციის წევრთა რაოდენობა არ უნდა იყოს სამზე ნაკლები. 3. საკრებულოს წევრი შეიძლება გაერთიანდეს მხოლოდ 1 ფრაქციაში. 4. ფრაქციის ჩამოყალიბება შესაძლებელია როგორც პარტიულ, ისე არაპარტიულ საფუძველზე. 5. დაუშვებელია ფრაქციებად გაერთიანება ეროვნული, ტერიტორიული ან სხვა კერძო (რელიგიური, პროფესიული და ა.შ.) ნიშნით. მუხლი 32. საკრებულოს წევრის სტატუსი (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010
წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
1. საკრებულოს წევრის სტატუსი არის მისი კანონით განსაზღვრული სამართლებრივი მდგომარეობა, რომელიც მოიცავს საკრებულოს წევრის უფლებამოსილებას, პასუხისმგებლობას, საქმიანობის წესსა და გარანტიებს. 2. საკრებულოს წევრი სარგებლობს თავისუფალი მანდატით და მისი გაწვევა დაუშვებელია. თავისი მოვალეობების შესრულებისას საკრებულოს წევრი შეზღუდული არ არის ამომრჩევლებისა და მისი წარმდგენი პოლიტიკური გაერთიანების განაწესებითა და დავალებებით. 3. დაუშვებელია საკრებულოს წევრის უფლებამოსილების სხვა პირისათვის გადაცემა. 4. თავისუფალი მანდატი საკრებულოს წევრს არ ათავისუფლებს ამომრჩევლებთან მუშაობისა და მასთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობისაგან საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით. 5. საკრებულოს წევრის უფლებამოსილება იწყება მისი უფლებამოსილების ცნობის დღიდან და მთავრდება ახალარჩეული საკრებულოს პირველი შეკრებისთანავე ან ამ წევრის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტისთანავე. 6. საკრებულოს წევრის უფლებამოსილება, საქმიანობის წესი და გარანტიები განისაზღვრება ამ კანონითა და სხვა ნორმატიული აქტებით. 7. საკრებულოს წევრი ვალდებულია იყოს საკრებულოს ერთი, მაგრამ არა უმეტეს ორი კომისიის შემადგენლობაში მაინც. მუხლი 321. საკრებულოს წევრის საქმიანობის ანაზღაურება (17.12.2010. N4131) საკრებულოს წევრი თავის უფლებამოსილებას ახორციელებს სამსახურებრივი საქმიანობისაგან მოუწყვეტლად და უსასყიდლოდ. ანაზღაურებადია მხოლოდ საკრებულოს შემდეგ თანამდებობის პირთა საქმიანობა: 412
ა) საკრებულოს თავმჯდომარე; ბ) მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე; გ) თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე; დ) საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარე; ე) საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარე. მუხლი
322.
საკრებულოს
წევრის
უფლებამოსილების
ვადამდე
შეწყვეტა
(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) საკრებულოს წევრს უფლებამოსილება ვადამდე შეუწყდება, თუ: ა) პირადი განცხადებით მოეხსნა უფლებამოსილება; ბ) მის მიმართ სისხლის სამართლის საქმეზე კანონიერ ძალაში შევიდა სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენი; გ) სასამართლომ ცნო ქმედუუნაროდ, აღიარა უგზო-უკვლოდ დაკარგულად ან გამოაცხადა გარდაცვლილად; დ) შეუწყდა საქართველოს მოქალაქეობა; ე) არასაპატიო მიზეზით 6 თვის განმავლობაში არ მონაწილეობდა საკრებულოს მუშაობაში; ვ) დაინიშნა, არჩეულ ან დამტკიცებულ იქნა ამ მუხლით გათვალისწინებულ, საკრებულოს წევრისთვის შეუთავსებელ თანამდებობაზე; ზ) გარდაიცვალა. მუხლი 323. საკრებულოს წევრის შეზღუდვები და საქმიანობის ფორმები (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
ადგილობრივი არჩევნების შედეგების
1. საკრებულოს წევრს უფლება არა აქვს: ა) იყოს სხვა წარმომადგენლობითი ორგანოს წევრი; ბ) ეკავოს თანამდებობა, რომელზედაც არჩევა, დანიშვნა ან დამტკიცება ხდება საქართველოს პარლამენტის მიერ; გ) ეკავოს თანამდებობა, რომელზედაც დანიშვნა ხდება საქართველოს პრეზიდენტის ან საქართველოს პრემიერ-მინისტრის მიერ; დ) ეკავოს თანამდებობა, რომელზედაც არჩევა, დანიშვნა ან დამტკიცება ხდება აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოების მიერ; ე) იმუშაოს საქართველოს სასამართლო ხელისუფლების, პროკურატურის, სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის, შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროების ორგანოებში; (22.06.2012 N 6551 ამოქმედდეს 2012 წლის 1 ივლისიდან) ვ) იყოს საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელე; ზ) იმუშაოს იმ სახელმწიფო ორგანოში, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად სახელმწიფო ზედამხედველობას უწევს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს; თ) იმუშაოს საკრებულოს აპარატში და გამგეობაში (მერიაში); ი) მონაწილეობა მიიღოს თვითმმართველი ერთეულის საწარმოების მართვაში (იყოს დირექტორი, დირექტორის მოადგილე, სამეთვალყურეო ან დირექტორთა საბჭოს წევრი და სხვა), აგრეთვე იყოს შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტით დაფინანსებული დაწესებულების დირექტორი ან დირექტორის მოადგილე, გარდა 413
საგანმანათლებლო (სასკოლო დაწესებულებები და სხვა), კულტურის (თეატრები და სხვა) და ჯანმრთელობის დაცვის (საავადმყოფოები და სხვა) დაწესებულებებისა. 2. საკრებულოს წევრის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის საკითხს, გარდა ამ კანონის 322 მუხლის „ე“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული შემთხვევისა, საკრებულო იღებს ცნობად, კენჭისყრის გარეშე. 3. საკრებულოს წევრს ამ მუხლისა და ამ კანონის 322 მუხლის „ვ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად უფლებამოსილება ვადამდე შეუწყდება შეუთავსებელ თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შესახებ შესაბამისი აქტის ძალაში შესვლიდან მეორე დღეს. 4. თუ საკრებულოს წევრი არასაპატიო მიზეზით 6 თვის განმავლობაში არ მონაწილეობდა საკრებულოს მუშაობაში, საკრებულოს ერთ-ერთი კომისია საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) გათვალისწინებული წესით არკვევს გაცდენის მიზეზს და თუ დადასტურდა, რომ მიზეზი არასაპატიოა, ამზადებს დასკვნას და წარუდგენს საკრებულოს უახლოეს სხდომას, რომელიც იღებს შესაბამის გადაწყვეტილებას. 5. საკრებულოს წევრს უფლება არა აქვს, კანონით დადგენილი უფლებამოსილებანი ან მათთან დაკავშირებული შესაძლებლობები გამოიყენოს პირადი ინტერესების დასაკმაყოფილებლად. საკრებულოს წევრი ვალდებულია უარი განაცხადოს საკრებულოს სხდომაზე იმ საკითხზე გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობასა და კენჭისყრაზე, რომლის მიმართაც მას ქონებრივი ან სხვა პირადი ინტერესი აქვს. 6. საკრებულოს წევრის საქმიანობის ფორმებია: ა) საკრებულოს სხდომებში მონაწილეობა; ბ) საკრებულოს ორგანოების მუშაობაში მონაწილეობა; გ) საკრებულოს გადაწყვეტილებათა პროექტების მომზადება და მათი ინიციირება; დ) საკრებულოს კომისიების, ფრაქციებისა და დროებითი სამუშაო ჯგუფების მუშაობაში მონაწილეობა; ე) საკრებულოს წინაშე ანგარიშვალდებული თანამდებობის პირებისადმი კითხვით მიმართვა; ვ) ამომრჩეველთა მიღება, მათი წერილების, წინადადებებისა და საჩივრების განხილვა; ზ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი სხვა ფორმები. მუხლი 324. საკრებულოს წევრის ურთიერთობა ამომრჩევლებთან (28.12.2009.
N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. საკრებულოს წევრის ურთიერთობა ამომრჩევლებთან მოიცავს: ა) ამომრჩეველთა უფლებების, თავისუფლებებისა და ინტერესების დაცვის მიზნით საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული ღონისძიებების განხორციელებას; ბ) მოქალაქეთა მიღებას; გ) საზოგადოებრივი აზრის შესწავლას; დ) სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებთან, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან და პოლიტიკურ გაერთიანებებთან თანამშრომლობას; ე) გაწეული მუშაობის შესახებ ამომრჩეველთა ინფორმირებას; ვ) ამომრჩევლებთან შეხვედრას სამ თვეში ერთხელ მაინც. 2. საქართველოს კანონმდებლობითა და საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით საკრებულოს წევრს უფლება აქვს, ინიციირების წესით საკრებულოში: 414
ა) შეიტანოს საკრებულოს სამართლებრივი აქტის პროექტი, გარდა ამ კანონით გათვალისწინებული შემთხვევებისა; ბ) წარადგინოს წინადადება საკრებულოს სამართლებრივი აქტის შესახებ; გ) წარადგინოს წინადადება საკრებულოს მიერ მიღებული სამართლებრივი აქტის გაუქმების ან მასში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ. 3. საკრებულო ვალდებულია განიხილოს ამ მუხლის მე-2 პუნქტით ინიციირების წესით საკრებულოს სხდომაზე შეტანილი საკითხები. 4. საკრებულოს წევრი საკრებულოს კომპეტენციისთვის მიკუთვნებული ყველა საკითხის განხილვისას სარგებლობს გადამწყვეტი ხმის უფლებით. საკრებულოს წევრი სათათბირო ხმის უფლებით სარგებლობს საკრებულოს იმ ორგანოების მუშაობაში მონაწილეობისას, რომლის წევრიც არ არის. მუხლი 325. საკრებულოს წევრის უფლებამოსილებების განხორციელება საკრებულოს სხდომაზე (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
1. საკრებულოს წევრს უფლება აქვს საკრებულოს სხდომაზე: ა) დასვას საკითხი განსახილველად; ბ) შეიტანოს შენიშვნები და წინადადებები საკრებულოს კომპეტენციისთვის მიკუთვნებულ ყველა საკითხზე; გ) მონაწილეობა მიიღოს კამათში, შეკითხვით მიმართოს მომხსენებელსა და სხდომის თავმჯდომარეს, მოითხოვოს პასუხი და შეაფასოს იგი; დ) გააცნოს საკრებულოს მოქალაქეთა წერილები და მიმართვები; ე) გამოთქვას აზრი საკრებულოს მიერ შესაქმნელი ორგანოებისა და იმ თანამდებობის პირთა კანდიდატურების შესახებ, რომელთაც ირჩევს, ნიშნავს, ამტკიცებს ან რომელთა დანიშვნაზედაც თანხმობას აძლევს საკრებულო; ვ) მონაწილეობა მიიღოს თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის, მასში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის საკითხის განხილვაში; ზ) განახორციელოს საქართველოს კანონმდებლობითა და საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) გათვალისწინებული სხვა უფლებამოსილებები. 2. საკრებულოს წევრის მიერ საკრებულოს სხდომაზე თავისი უფლებამოსილების განხორციელების პროცედურული საკითხები განისაზღვრება საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით). მუხლი 326. საკრებულოს წევრის ზოგადი უფლებამოსილებები (28.12.2009. N2515
ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. საკრებულოს წევრი უფლებამოსილია: ა) კითხვით მიმართოს საკრებულოს წინაშე ანგარიშვალდებულ ორგანოს, გამგებელს (მერს), სხვა თანამდებობის პირს და მიიღოს პასუხი. შესაბამისი ორგანო და თანამდებობის პირი ვალდებული არიან, ერთი კვირის ვადაში უპასუხონ საკრებულოს წევრის კითხვას. კითხვის ავტორთან შეთანხმებით ეს ვადა შეიძლება გაგრძელდეს არა უმეტეს ათი დღით; ბ) შეუფერხებლად შეხვდეს საკრებულოს წინაშე ანგარიშვალდებულ თანამდებობის პირებს; გ) უშუალოდ მიიღოს მონაწილეობა თავის მიერ დასმული საკითხების განხილვაში; დ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით ისარგებლოს ნებისმიერი ინფორმაციით, რომელიც აუცილებელია მისი უფლებამოსილების განსახორციელებლად; 415
ე) საკრებულოს აპარატს დადგენილი წესით მოსთხოვოს სათანადო ინფორმაცია და ორგანიზაციულ-ტექნიკური მომსახურებით უზრუნველყოფა; ვ) ისარგებლოს იმ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისთვის ინფორმაციის მიწოდების უპირატესი უფლებით, რომლებიც ფინანსდება შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტიდან. 2. საკრებულოს წევრი ვალდებულია: ა) დაიცვას საქართველოს კონსტიტუცია და კანონები; ბ) საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით შეხვდეს მოქალაქეებს; გ) მონაწილეობა მიიღოს საკრებულოს სხდომებში და საკრებულოს კომისიათა მუშაობაში; დ) არ გაახმაუროს და პირადი ინტერესებისათვის არ გამოიყენოს სახელმწიფო საიდუმლოების შემცველი ან კონფიდენციალური ინფორმაცია. 3. საკრებულოს წევრის დაკავების ან დაპატიმრების შემთხვევაში მას უჩერდება საკრებულოს წევრის უფლებამოსილება სისხლის სამართლის საქმის შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანამდე. 4. სისხლის სამართლის საქმის შეწყვეტის ან სასამართლოს მიერ გამამართლებელი განაჩენის გამოტანის შემთხვევაში საკრებულოს წევრს: ა) აღუდგება საკრებულოს წევრის უფლებამოსილება, თუ გასული არ არის იმ საკრებულოს უფლებამოსილების ვადა, რომლის წევრიც იგი არის, და მიეცემა კომპენსაცია საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; ბ) თუ გასულია იმ საკრებულოს უფლებამოსილების ვადა, რომლის წევრიც იგი იყო, დაკავების ან დაპატიმრების ვადა ჩაეთვლება საკრებულოს წევრად ყოფნის საერთო ვადაში და მიეცემა შესაბამისი კომპენსაცია. 5. საკრებულოს წევრი არ შეიძლება ადმინისტრაციის ინიციატივით დაითხოვონ საჯარო დაწესებულებიდან ან დისციპლინური წესით გადაიყვანონ დაბალხელფასიან სამუშაოზე საკრებულოს თანხმობის გარეშე, ხოლო საკრებულოს სხდომებს შორის პერიოდში – საკრებულოს თავმჯდომარის თანხმობის გარეშე. 6. საკრებულოს წევრი საკრებულოს სხდომებში ან მის ორგანოთა მუშაობაში მონაწილეობის მისაღებად, ამომრჩევლებთან შესახვედრად, საკრებულოს ან საკრებულოს თავმჯდომარის დავალებათა შესასრულებლად საკრებულოს თავმჯდომარის ოფიციალური შეტყობინების საფუძველზე შესაბამისი ვადით თავისუფლდება საჯარო დაწესებულებაში სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისაგან საშუალო ხელფასის შენარჩუნებით და შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტიდან უნაზღაურდება საკრებულოს წევრის საქმიანობის განხორციელებასთან დაკავშირებული ხარჯები. 7. საჯარო მოსამსახურეების, საწარმოების, დაწესებულებების, ორგანიზაციების, საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ გაერთიანებათა მიერ საკრებულოს წევრის საქმიანობასთან დაკავშირებული კანონიერი მოთხოვნების შეუსრულებლობა ან მისი საქმიანობის განხორციელებისათვის ხელის შეშლა იწვევს პასუხისმგებლობას საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. მუხლი 33. საკრებულოს თავმჯდომარე (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის
ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. საკრებულოს თავმჯდომარე არის თვითმმართველი ერთეულისა და საკრებულოს ხელმძღვანელი. 2. საკრებულოს თავმჯდომარეს თავისი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტით ირჩევს საკრებულო. საკრებულოს თავმჯდომარის კანდიდატურის დასახელების უფლება 416
აქვს საკრებულოს წევრს. საკრებულოს თავმჯდომარის კანდიდატურების დასახელების შემდეგ საკრებულოს სხდომის თავმჯდომარე აცხადებს კანდიდატთა სიას და ითხოვს მათ თანხმობას, კენჭი იყარონ საკრებულოს თავმჯდომარის თანამდებობაზე. სხდომის თავმჯდომარე კენჭისყრისათვის ადგენს კანდიდატთა ერთიან სიას მათი წარდგენის რიგითობის მიხედვით. საკრებულოს თავმჯდომარედ არჩეულად ჩაითვლება კანდიდატი, რომელსაც მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. თუ არჩევნებში მონაწილეობდა ერთი ან ორი კანდიდატი და საკრებულოს თავმჯდომარე ვერ აირჩა, ტარდება ხელახალი არჩევნები. ერთი და იგივე კანდიდატი შეიძლება დასახელდეს მხოლოდ ორჯერ. თუ არჩევნებში მონაწილეობდა ორზე მეტი კანდიდატი და მათგან ვერც ერთმა ვერ მიიღო ხმების საჭირო რაოდენობა, ტარდება არჩევნების მომდევნო ტური იმ ორ კანდიდატს შორის, რომლებმაც ყველაზე მეტი ხმა მიიღეს. თუ არჩევნების პირველ ტურში პირველ ადგილზე გავიდა ორზე მეტი კანდიდატი, ტარდება ხელახალი არჩევნები. თუ არჩევნების პირველ ტურში მეორე ადგილზე გავიდა ორი ან მეტი კანდიდატი, მეორე ტურში კენჭი ეყრება მხოლოდ პირველ ადგილზე გასულ კანდიდატს. თუ არჩევნების მეორე ტურში ვერ აირჩა საკრებულოს თავმჯდომარე, ტარდება ხელახალი არჩევნები. 3. საკრებულოს თავმჯდომარე: ა) ახორციელებს თვითმმართველი ერთეულის წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს; ბ) ხელს აწერს საკრებულოს და თვითმმართველი ერთეულის სახელით დადებულ ხელშეკრულებებსა და შეთანხმებებს; გ) ხელს აწერს საკრებულოს დადგენილებებსა და განკარგულებებს, მისი სხდომების ოქმებსა და სხვა ოფიციალურ დოკუმენტებს; წარმოადგენს თვითმმართველ ერთეულს და მოქმედებს მისი სახელით ოფიციალური ურთიერთობებისას; ასრულებს სხვა წარმომადგენლობით ფუნქციებს; დ) საერთო კოორდინაციას უწევს თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის მომზადებას და დამტკიცებული ბიუჯეტის შესრულებას; ე) იწვევს, ხსნის, თავმჯდომარეობს და წარმართავს საკრებულოს სხდომებს; ვ) თავმჯდომარეობს საკრებულოს ბიუროს სხდომებს; ზ) თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს საკრებულოს აპარატის მოსამსახურეებს; თ) საკრებულოს თანხმობით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელს (მერს); ი) ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს ყოველწლიურად დასამტკიცებლად წარუდგენს თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტს; თანხმობას აძლევს გამგებელს (მერს), დამტკიცებულ ბიუჯეტში ცვლილებების შეუტანლად, საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსის შესაბამისად გადაანაწილოს თანხები მხარჯავი დაწესებულების საბიუჯეტო კლასიფიკაციის მუხლებსა და კოდებს შორის; კ) ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს წარუდგენს თვითმმართველი ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვის და ამ მიზნით თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის ზონებად დაყოფის, მათი საზღვრების დადგენისა და შეცვლის, საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული ქალაქთმშენებლობის დოკუმენტების შესახებ სამართლებრივი აქტების პროექტებს; ლ) საკრებულოს წარუდგენს ანგარიშს გაწეული მუშაობის შესახებ საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით; მ) საკრებულოს დასამტკიცებლად წარუდგენს საკრებულოს აპარატის დებულებას; ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს დასამტკიცებლად წარუდგენს გამგეობის (მერიის) დებულებას, გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების დებულებებს; (28.12.2011. 417
N5663) ნ) ამტკიცებს საკრებულოს აპარატის შინაგანაწესს, საშტატო ნუსხასა და თანამდებობრივ ინსტრუქციებს; ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად ამტკიცებს გამგეობის (მერიის) შინაგანაწესს, საშტატო ნუსხასა და თანამდებობრივ ინსტრუქციებს; ო) იღებს გადაწყვეტილებებს საკრებულოს აპარატის მოსამსახურეთა წახალისებისა და მათთვის დისციპლინური პასუხისმგებლობის დაკისრების შესახებ; ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად იღებს გადაწყვეტილებებს გამგეობის (მერიის) მოსამსახურეთა წახალისების და მათთვის დისციპლინური პასუხისმგებლობის დაკისრების შესახებ; პ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით და ამ კანონის 39-ე მუხლის შესაბამისად იღებს გადაწყვეტილებებს: პ.ა) გამგეობის მართვაში არსებული საწარმოების საწესდებო კაპიტალში თვითმმართველი ერთეულის ქონების შეტანის თაობაზე; პ.ბ) თვითმმართველი ერთეულის ქონების პრივატიზების, სარგებლობის უფლებით გადაცემის ან სხვაგვარად განკარგვის თაობაზე; პ.გ) თვითმმართველი ერთეულის ქონების აუქციონის ფორმით პრივატიზების, თვითმმართველი ერთეულის ქონების სარგებლობის უფლებით პირდაპირი განკარგვის წესით გადაცემის შესახებ; ჟ) უზრუნველყოფს თვითმმართველი ერთეულის საპრივატიზებო ქონების შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით; რ) ახორციელებს საქართველოს კანონმდებლობით, საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) და გამგეობის (მერიის) დებულებით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. 4. საკრებულოს თავმჯდომარე ანგარიშვალდებულია საკრებულოს წინაშე. 5. საკრებულოს თავმჯდომარე შეიძლება საკრებულომ გადააყენოს თანამდებობიდან. საკრებულოს თავმჯდომარის გადაყენების საკითხი საკრებულოს წინაშე წერილობით შეიძლება დასვას საკრებულოს სრული შემადგენლობის არანაკლებ ერთმა მესამედმა. საკრებულოს თავმჯდომარე გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ მისი გადაყენების შესახებ წინადადებას მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. 6. თუ ამ მუხლის მე-5 პუნქტის შესაბამისად საკრებულომ ვერ შეძლო საკრებულოს თავმჯდომარის გადაყენება, დაუშვებელია მომდევნო 3 თვის განმავლობაში საკრებულოს თავმჯდომარის გადაყენების პროცედურის ხელმეორედ დაწყება. 7. საკრებულოს თავმჯდომარეს უფლება არა აქვს, ეკავოს რაიმე თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ეწეოდეს სამეწარმეო საქმიანობას. შეუთავსებლობის შემთხვევები განისაზღვრება ამ კანონით. საკრებულოს თავმჯდომარის სხვა თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შემთხვევაში მას შეუწყდება საკრებულოს თავმჯდომარის უფლებამოსილება. მუხლი 34. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე (17.12.2010. N4131) 1. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილეს თავისი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტით ირჩევს საკრებულო. 2. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის კანდიდატურის დასახელების უფლება აქვს საკრებულოს თავმჯდომარეს. 3. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე საკრებულოს თავმჯდომარის დავალებით ასრულებს მის მოვალეობას საკრებულოს თავმჯდომარის არყოფნისას, მის მიერ უფლებამოსილების განხორციელების შეუძლებლობის შემთხვევაში ან თანამდებობიდან მისი გადადგომისას ანდა გადაყენებისას. 418
4. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე საკრებულომ შეიძლება გადააყენოს თანამდებობიდან. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის გადაყენების საკითხი საკრებულოს წინაშე წერილობით შეიძლება დასვას საკრებულოს თავმჯდომარემ, ბიურომ, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის არანაკლებ ერთმა მეხუთედმა. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ მისი გადაყენების შესახებ წინადადებას მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. 5. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილეს უფლება არა აქვს, ეკავოს რაიმე თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ახორციელებდეს სამეწარმეო საქმიანობას. შეუთავსებლობის შემთხვევები განისაზღვრება ამ კანონით. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე იმავდროულად არ შეიძლება იყოს საკრებულოს კომისიის ან საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარე. მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის მიერ სამეწარმეო საქმიანობის განხორციელების ან მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის სხვა თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შემთხვევაში მას შეუწყდება მუნიციპალიტეტის საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილის უფლებამოსილება. აღნიშნულ საკითხზე საკრებულო გადაწყვეტილებას იღებს ცნობად, კენჭისყრის გარეშე. მუხლი 341. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე (17.12.2010. N4131) 1. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველ მოადგილეს და მოადგილეს თავისი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტით ირჩევს საკრებულო. 2. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილის და მოადგილის კანდიდატურების დასახელების უფლება აქვს საკრებულოს თავმჯდომარეს. 3. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე საკრებულოს თავმჯდომარის დავალებით ასრულებს მის მოვალეობას საკრებულოს თავმჯდომარის არყოფნისას, მის მიერ უფლებამოსილების განხორციელების შეუძლებლობის შემთხვევაში ან თანამდებობიდან მისი გადადგომისას ანდა გადაყენებისას. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე საკრებულოს თავმჯდომარის მიერ ფუნქციათა განაწილების შესაბამისად კოორდინაციას უწევენ საკრებულოს კომისიების და საკრებულოს დროებითი სამუშაო ჯგუფების საქმიანობას. 4. თვითმმართველი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე საკრებულომ შეიძლება გადააყენოს თანამდებობიდან. საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილის ან/და მოადგილის გადაყენების საკითხი საკრებულოს წინაშე წერილობით შეიძლება დასვას საკრებულოს თავმჯდომარემ, ბიურომ, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის არანაკლებ ერთმა მეხუთედმა. საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე ან/და მოადგილე გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ მისი გადაყენების შესახებ წინადადებას მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. 5. საკრებულოს თავმჯდომარის პირველ მოადგილეს და მოადგილეს უფლება არა აქვთ, ეკავოთ რაიმე თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ახორციელებდნენ სამეწარმეო საქმიანობას. შეუთავსებლობის შემთხვევები განისაზღვრება ამ კანონით. საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე და მოადგილე იმავდროულად არ შეიძლება იყვნენ საკრებულოს კომისიის ან საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარეები. საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილის ან/და მოადგილის მიერ სამეწარმეო 419
საქმიანობის განხორციელების ან საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილის ან/და მოადგილის სხვა თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შემთხვევაში მას შეუწყდება საკრებულოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილის ან/და მოადგილის უფლებამოსილება. აღნიშნულ საკითხზე საკრებულო გადაწყვეტილებას იღებს ცნობად, კენჭისყრის გარეშე. მუხლი 35. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარე 1. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარეს თავისი შემადგენლობიდან, საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით, სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტით ირჩევს საკრებულო. კომისიის თავმჯდომარის კანდიდატურის დასახელების უფლება აქვს საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ერთ მეხუთედს. 2. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარე: ა) იწვევს, ხსნის, თავმჯდომარეობს და წარმართავს კომისიის სხდომებს; ბ) უზრუნველყოფს საქართველოს კანონმდებლობით, საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) და კომისიის დებულებით დადგენილი პროცედურების დაცვას; გ) ადგენს კომისიის სხდომის დღის წესრიგის პროექტს, განსახილველ საკითხზე გამოსვლის მსურველთა სიას, საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) და კომისიის დებულებით დადგენილი წესით განსაზღვრავს გამომსვლელთა რიგითობას და აძლევს მათ სიტყვას; დ) სვამს საკითხს კენჭისყრაზე და აცხადებს კენჭისყრის შედეგებს; ე) ხელს აწერს კომისიის სხდომის ოქმებს; ვ) მოქმედებს კომისიის სახელით; ზ) ანგარიშვალდებულია საკრებულოს წინაშე; თ) ახორციელებს საქართველოს კანონმდებლობით, საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) და კომისიის დებულებით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. 3. საკრებულოს კომისის თავმჯდომარე საკრებულომ შეიძლება გადააყენოს თანამდებობიდან. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარის გადაყენების საკითხი საკრებულოს წინაშე წერილობით შეიძლება დასვას საკრებულოს თავმჯდომარემ, ბიურომ, საკრებულოს სიითი შემადგენლობის არანაკლებ ერთმა მეხუთედმა, შესაბამისი კომისიის შემადგენლობის ორმა მესამედმა. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარე გადაყენებულად ჩაითვლება, თუ წინადადებას მისი გადაყენების შესახებ მხარი დაუჭირა საკრებულოს სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტმა. 4. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარეს უფლება არა აქვს, ეკავოს რაიმე თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ეწეოდეს სამეწარმეო საქმიანობას. შეუთავსებლობის შემთხვევები განისაზღვრება ამ კანონით. საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარის სხვა თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შემთხვევაში მას შეუწყდება საკრებულოს კომისიის თავმჯდომარის უფლებამოსილება.(28.12.2009.
N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 36. ფრაქციის თავმჯდომარე 1. საკრებულოს ფრაქციას ხელმძღვანელობს ფრაქციის თავმჯდომარე, რომლის არჩევის წესი და უფლებამოსილებანი განისაზღვრება ფრაქციის წესდებით. 2. საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარეს უფლება არა აქვს, ეკავოს რაიმე თანამდებობა სახელმწიფო სამსახურში ან ეწეოდეს სამეწარმეო საქმიანობას. შეუთავსებლობის შემთხვევები განისაზღვრება ამ კანონით. საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარის სხვა თანამდებობაზე დანიშვნის, არჩევის ან დამტკიცების შემთხვევაში მას შეუწყდება საკრებულოს ფრაქციის თავმჯდომარის უფლებამოსილება. (28.12.2009. 420
N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 37. საკრებულოს აპარატი 1. საკრებულოს საქმიანობის ორგანიზაციულ უზრუნველყოფას ახორციელებს საკრებულოს აპარატი. 2. საკრებულოს აპარატის დებულებას ამტკიცებს საკრებულო. (28.12.2009. N2515
ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 3. საკრებულოს აპარატის უფროსს და აპარატის მოსამსახურეებს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს საკრებულოს თავმჯდომარე. თავი VI გამგეობის (მერიის) სტრუქტურა და უფლებამოსილებები
(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 38. გამგეობა (მერია) 1. გამგეობა (მერია) აღასრულებს საკრებულოს გადაწყვეტილებებს. 2. გამგეობა (მერია) შედგება სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოებისაგან. (28.12.2011. N5663) 3. გამგეობის (მერიის) საქმიანობას უძღვება გამგებელი (მერი). 4. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურა და უფლებამოსილებები განისაზღვრება გამგეობის (მერიის) დებულებით, რომელსაც ამ კანონის 39-ე მუხლით გათვალისწინებული წესის შესაბამისად, საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით ამტკიცებს საკრებულო. (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
5. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულები შესაბამისი სფეროების მიხედვით აღასრულებენ საკრებულოსა და საკრებულოს თავმჯდომარის გადაწყვეტილებებს და გამგებლის (მერის) დავალებებს. (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს
2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 6. თვითმმართველ ერთეულში შემავალ ადმინისტრაციულ ერთეულებში მართვის ოპტიმიზაციისა და მოსახლეობის საზოგადოებრივი მომსახურებით უზრუნველყოფის მიზნით, საკრებულოს გადაწყვეტილებით იქმნება თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოები. (28.12.2011. N5663) 7. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების უფლებამოსილებანი განისაზღვრება შესაბამისი დებულებებით, რომლებსაც ამ კანონის 39-ე მუხლით გათვალისწინებული წესის შესაბამისად, საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით ამტკიცებს საკრებულო.
(28.12.2011. N5663) 8. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების ხელმძღვანელებს, გამგეობის (მერიის) სხვა თანამშრომლებს თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელი (მერი).(28.12.2011. N5663) 421
მუხლი 39. გამგებლის (მერის) თანამდებობაზე დანიშვნის წესი და უფლებამოსილებები (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს
2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. გამგებელი (მერი) არის ადგილობრივი თვითმმართველობის საჯარო მოხელე, რომელსაც „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად, საკრებულოს თანხმობით თანამდებობაზე ნიშნავს საკრებულოს თავმჯდომარე. 2. საკრებულოს თავმჯდომარე უფლებამოსილია საკრებულოს თანხმობით თანამდებობიდან გაათავისუფლოს გამგებელი (მერი) „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად ან საკრებულოს თავმჯდომარის მიერ მისი საქმიანობის არადამაკმაყოფილებლად შეფასების შემთხვევაში. 3. გამგებელი (მერი): ა) კოორდინაციასა და ორგანიზებას უწევს გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების საქმიანობას; (28.12.2011. N5663) ბ) შეიმუშავებს და საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის (დამტკიცებულ ბიუჯეტში შესატანი ცვლილებებისა და დამატებების) პროექტს საკრებულოს მიერ დასამტკიცებლად; გ) შეიმუშავებს და საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს ადგილობრივი გადასახადებისა და ადგილობრივი მოსაკრებლების შემოღების, ცვლილებებისა და გაუქმების შესახებ წინადადებებს საკრებულოს მიერ დასამტკიცებლად; დ) შეიმუშავებს და საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს წინადადებებს ადგილობრივი შესყიდვების გეგმის დამტკიცების თაობაზე, სამართლებრივი აქტების პროექტებს საკრებულოს მიერ დასამტკიცებლად; ე) შეიმუშავებს და საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს წინადადებებს თვითმმართველი ერთეულის დამტკიცებულ ბიუჯეტში ცვლილებების შეუტანლად, საქართველოს საბიუჯეტო კოდექსის შესაბამისად, საკრებულოს თავმჯდომარის თანხმობით მხარჯავი დაწესებულების საბიუჯეტო კლასიფიკაციის მუხლებსა და კოდებს შორის თანხების გადანაწილების თაობაზე; ვ) შეიმუშავებს და საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს თვითმმართველი ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვის და ამ მიზნით თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიის ზონებად დაყოფის, მათი საზღვრების დადგენისა და შეცვლის, საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული ქალაქთმშენებლობის დოკუმენტების შესახებ სამართლებრივი აქტების პროექტებს საკრებულოს მიერ დასამტკიცებლად; ზ) საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს გამგეობის (მერიის) დებულების, გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების დებულებების პროექტებს საკრებულოს მიერ დასამტკიცებლად; (28.12.2011. N5663) თ) „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების ხელმძღვანელებს, გამგეობის (მერიის) სხვა თანამშრომლებს; (28.12.2011. N5663) ი) ანაწილებს ფუნქციებს გამგეობის (მერიის) მოსამსახურეთა შორის, აძლევს დავალებებს სტრუქტურული ერთეულებისა და თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოების ხელმძღვანელებს და ისმენს მათ ანგარიშებს გაწეული მუშაობის შესახებ; (28.12.2011. N5663) კ) საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს ანგარიშს გამგეობის (მერიის) მიერ 422
გაწეული მუშაობის შესახებ; ლ) საკრებულოს სამუშაო გეგმებიდან და სხდომების დღის წესრიგიდან გამომდინარე, კოორდინაციას უწევს შესაბამის საკითხთა მომზადებას; საკრებულოს თავმჯდომარეს განსახილველად წარუდგენს გამგეობის (მერიის) მიერ მომზადებულ საკითხებს, წინადადებებს, დასკვნებსა და რეკომენდაციებს; კოორდინაციას უწევს საკრებულოს გადაწყვეტილებათა შესრულებას; მ) საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს წინადადებებს გამგეობის (მერიის) მოსამსახურეთა წახალისებისა და მათთვის დისციპლინური პასუხისმგებლობის დაკისრების შესახებ; ნ) საკრებულოს თავმჯდომარეს წარუდგენს წინადადებებს და სამართლებრივი აქტების პროექტებს თვითმმართველი ერთეულის ქონების მართვასთან და განკარგვასთან დაკავშირებით; ო) თავისი კომპეტენციის ფარგლებში გამოსცემს სამართლებრივ აქტებს; პ) ახორციელებს გამგეობის (მერიის) დებულებითა და საკრებულოს სამართლებრივი აქტებით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. 4. გამგებლის (მერის) არყოფნისას, მის მიერ უფლებამოსილების განხორციელების შეუძლებლობისას, ან თანამდებობიდან მისი გადადგომისას ან გათავისუფლებისას გამგებლის (მერის) მოვალეობას საკრებულოს თავმჯდომარის დავალებით ასრულებს გამგებლის (მერის) მოადგილე. 5. საკრებულოს წევრს ეკრძალება გამგებლის (მერის) საქმიანობაში ჩარევა პერსონალურ საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღებისას. მუხლი 40. ამოღებულია (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
მუხლი 41. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულის ხელმძღვანელი 1. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულის ხელმძღვანელი არის ადგილობრივი თვითმმართველობის საჯარო მოხელე, რომელსაც „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელი (მერი). (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010
წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
2. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულის ხელმძღვანელი: ა) წარმართავს სტრუქტურული ერთეულის საქმიანობას და პასუხისმგებელია ამ ერთეულის მიერ დაკისრებული ამოცანებისა და ფუნქციების შესრულებაზე; ბ) ანაწილებს ფუნქციებს სტრუქტურული ერთეულის მოსამსახურეთა შორის; გ) გამგებელს (მერს) წარუდგენს წინადადებებს სტრუქტურული ერთეულის საკადრო საკითხებთან დაკავშირებით; მოსამსახურეთა წახალისების და მათთვის დისციპლინური პასუხისმგებლობის დაკისრების, მოსამსახურეთა მიერ მორიგი და დამატებითი შვებულებების გამოყენების, მოსამსახურეთა სამსახურებრივი მივლინებების, კვალიფიკაციის ამაღლებისა და სწავლების შესახებ; დ) განსაზღვრავს სტრუქტურული ერთეულის საქმიანობის ორგანიზებისა და დაგეგმვის წესს, ფორმებსა და მეთოდებს; სტრუქტურული ერთეულის მოსამსახურეთა თანამდებობრივ მოვალეობებს; ე) გამგებელს (მერს) წარუდგენს სტრუქტურული ერთეულის მიერ მომზადებულ საკითხებს, წინადადებებს, დასკვნებსა და რეკომენდაციებს; ვ) გამგებელს (მერს) პერიოდულად წარუდგენს ანგარიშს სტრუქტურული 423
ერთეულის მიერ შესრულებულ სამუშაოთა შესახებ; ზ) ანგარიშვალდებულია გამგებლის (მერის) წინაშე. 3. გამგეობის (მერიის) სტრუქტურული ერთეულის საქმიანობაზე სამსახურებრივ ზედამხედველობას ახორციელებს გამგებელი (მერი). მუხლი 42. თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოს ხელმძღვანელი (სათაური 28.12.2011. N5663) 1. თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოს ხელმძღვანელი – თვითმმართველი ერთეულის რწმუნებული (შემდგომ – რწმუნებული) არის ადგილობრივი თვითმმართველობის საჯარო მოხელე, რომელსაც თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს გამგებელი (მერი).(28.12.2011. N5663) 2. რწმუნებული თავის უფლებამოსილებას ახორციელებს თვითმმართველი ერთეულის შესაბამის ადმინისტრაციულ ერთეულში. (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010
წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
3. თვითმმართველი ერთეულის კომპეტენციის ფარგლებში რწმუნებული საქართველოს კანონმდებლობითა და დებულებით დადგენილი წესით: ა) წარმართავს ტერიტორიული ორგანოს საქმიანობას; ბ) უზრუნველყოფს ადმინისტრაციული ერთეულის მოსახლეობის კავშირს საკრებულოსთან, გამგეობასთან (მერიასთან) და ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირებთან; გ) ორგანიზებას უწევს, აკონტროლებს და გამგებელს (მერს) წარუდგენს ინფორმაციას შესაბამის ტერიტორიაზე საკრებულოს და გამგებლის (მერის) მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებათა შესრულების მიმდინარეობის შესახებ; დ) გამგებელს (მერს) წარუდგენს წინადადებებს შესაბამის ტერიტორიაზე არსებული პრობლემებისა და მათი შესაძლო გადაწყვეტის გზების შესახებ; ე) უზრუნველყოფს სტატისტიკურ და სხვა მონაცემთა შეგროვებას, ადგილობრივი თვითმმართველობის სამართლებრივი აქტების მოსახლეობისათვის გაცნობას; ვ) ორგანიზებას უწევს ადმინისტრაციული ერთეულის მოსახლეობის გამოკითხვის და სახალხო განხილვების ჩატარებას; ზ) მოქალაქეებზე გასცემს საქონლის ადგილწარმოშობის და საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებულ სხვა ცნობებს; თ) მონაწილეობს თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის შედგენაში, ამზადებს წინადადებებს ადმინისტრაციულ ერთეულში ადგილობრივი ბიუჯეტიდან დასაფინანსებელი ღონისძიებების შესახებ; ორგანიზებას უწევს ადმინისტრაციული ერთეულის მოსახლეობისათვის ბიუჯეტის პროექტის გაცნობას და საჯარო განხილვებს; ახორციელებს ბიუჯეტის პროექტთან დაკავშირებით მოსახლეობის შენიშვნებისა და წინადადებების სისტემატიზაციას და გამგებლისთვის (მერისთვის) მათ მიწოდებას; ი) აკონტროლებს ადმინისტრაციულ ერთეულში ადგილობრივი ბიუჯეტიდან დაფინანსებული პროგრამებისა და ღონისძიებების განხორციელების მიმდინარეობას და შესაბამის ინფორმაციას პერიოდულად წარუდგენს გამგებელს (მერს) და საკრებულოს; კ) ამზადებს წინადადებებს ადმინისტრაციულ ერთეულში ინვესტირების მიმართულებების და მიზნობრივი პროგრამების შესახებ, უზრუნველყოფს მათი განხორციელების კოორდინაციას; ლ) მონაწილეობს საფინანსო ბალანსების, მოთხოვნისა და მიწოდების თანაფარდობებისა და ადმინისტრაციული ერთეულის სხვა დოკუმენტების მომზადებაში; (18.12.2009. N2442 ამოქმედდეს 2010 წლის 1 იანვრიდან.) მ) შეიმუშავებს წინადადებებს ადმინისტრაციულ ერთეულში არსებული თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული ქონებით სარგებლობისა და მისი 424
განკარგვის საკითხებზე; ნ) კოორდინაციას უწევს ადმინისტრაციულ ერთეულში თვითმმართველი ერთეულის ქონების აღრიცხვას, აკონტროლებს ამ ქონების დაცვასა და მიზნობრივ გამოყენებას; ო) შეიმუშავებს წინადადებებს ადმინისტრაციული ერთეულის ტერიტორიის ზონებად დაყოფის, მათი საზღვრების დადგენისა და შეცვლის, დასახლებების ქუჩების, მოედნების სახელდებისა და ნუმერაციის შესახებ; პ) მონაწილეობს ადმინისტრაციული ერთეულის სივრცით-ტერიტორიულ დაგეგმვაში, ადმინისტრაციული ერთეულის სივრცით-ტერიტორიული დაგეგმვის ნორმებისა და წესების, მიწათსარგებლობის გენერალური გეგმის, განაშენიანების რეგულირების გეგმის, დასახლებათა ტერიტორიების გამოყენებისა და განაშენიანების რეგულირების წესების, ტერიტორიის კეთილმოწყობისა და საინჟინრო ინფრასტრუქტურის განვითარების პროგრამათა პროექტების მომზადებაში და მათი განხორციელებისა და დაცვის უზრუნველყოფის ღონისძიებებში; ჟ) თვალყურს ადევნებს ადმინისტრაციული ერთეულის ტერიტორიაზე ბუნების, კულტურის და ისტორიული ძეგლების მდგომარეობას და ინფორმაციას წარუდგენს შესაბამის ორგანოებს; რ) მონაწილეობს მოქალაქეთა სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანის და სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევის, სამხედრო სასწავლო შეკრებების ჩატარების, დაწყებითი სამხედრო სწავლების, სამხედრო-პატრიოტული აღზრდის და სამოქალაქო თავდაცვის ორგანიზების საკითხებში; ს) ასრულებს „ნოტარიატის შესახებ“ საქართველოს კანონით მისთვის მინიჭებულ უფლებამოსილებებს; ტ) ახორციელებს საქართველოს კანონმდებლობითა და დებულებით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. 4. რწმუნებული ვალდებულია პერიოდულად, დადგენილი ფორმით წარუდგინოს გამგებელს (მერს) ინფორმაცია ადმინისტრაციულ ერთეულში: ა) მუნიციპალიტეტის შესაბამის დასახლებაში მოსახლეობის რაოდენობის შესახებ; ბ) მუნიციპალიტეტის შესაბამის დასახლებაში პირების დაბადებისა და გარდაცვალების და ამ სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის მდგომარეობის შესახებ; გ) მუნიციპალიტეტის შესაბამის დასახლებაში უძრავ ნივთზე ფიზიკურ პირთა უფლებების რეგისტრაციის მდგომარეობის შესახებ; დ) მუნიციპალიტეტის შესაბამის დასახლებაში დასაქმებისა და მიგრაციის შესახებ; ე) იმ პირთა შესახებ, რომელთა დახმარება ხდება სახელმწიფო ან თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტიდან; ვ) ჩასახლებული ეკომიგრანტებისა და დევნილების რაოდენობის და მათი საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო პირობებით უზრუნველყოფის მდგომარეობის შესახებ; ზ) მოსახლეობის ელექტროენერგიით, გაზით, შეშით, სასმელი და სარწყავი წყლით უზრუნველყოფის მდგომარეობის შესახებ; თ) სოციალური (ჯანდაცვის, განათლების, კულტურის, დასვენების, კეთილმოწყობის და სხვა) და ინფრასტრუქტურის ობიექტების (გზები, ხიდები, სტიქიისაგან დამცავი ნაგებობები და სხვა) მდგომარეობისა და მათ სარეაბილიტაციოდ პირველ რიგში გასატარებელი ღონისძიებების შესახებ. 5. რწმუნებულს აქვს ბეჭედი, რომლის გამოყენების წესს განსაზღვრავს საკრებულო. 6. რწმუნებული ანგარიშვალდებულია გამგებლის (მერის) წინაშე. 7. თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიული ორგანოს საქმიანობაზე სამსახურებრივ ზედამხედველობას ახორციელებს გამგებელი (მერი).(28.12.2011. N5663)
425
თავი VII ადგილობრივი თვითმმართველობის სამართლებრივი აქტები მუხლი 43. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტები 1. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები და თანამდებობის პირები საქართველოს კანონმდებლობით მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებში გამოსცემენ შესაბამის სამართლებრივ აქტებს. 2. ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს ნორმატიული აქტია საკრებულოს დადგენილება. საკრებულოს დადგენილების მომზადების, მიღების, გამოქვეყნების, მოქმედების, აღრიცხვისა და სისტემატიზაციის წესი განისაზღვრება ამ კანონით, „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონით, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დებულებებითა და სხვა ნორმატიული აქტებით. 3. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტებია: ა) საკრებულოს თავმჯდომარის ბრძანება; ბ) საკრებულოს განკარგულება; გ) გამგებლის (მერის) ბრძანება ამ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევაში. (28.12.2009.
N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 4. სამართლებრივი აქტების მომზადების, მიღების, გამოქვეყნების, მოქმედების, აღრიცხვისა და სისტემატიზაციის წესი განისაზღვრება ამ კანონით, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დებულებებითა და სხვა ნორმატიული აქტებით. მუხლი 44. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტების გასაჩივრება, შეჩერება, ბათილად ცნობა და ძალადაკარგულად გამოცხადება (24.11.2011 N 5292) 1. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტების გასაჩივრება საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსით, საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსითა და „ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და განსაზღვრული წესით შეიძლება: ა) საკრებულოს დადგენილებისა – სასამართლოში; ბ) საკრებულოს განკარგულებისა – სასამართლოში, აგრეთვე თუ განკარგულება მიღებულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოში; გ) საკრებულოს თავმჯდომარის ბრძანებისა – სასამართლოში, აგრეთვე თუ ბრძანება გამოცემულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოში; დ) გამგებლის (მერის) ბრძანებისა – სასამართლოში, აგრეთვე თუ ბრძანება გამოცემულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოში. 2. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტების შეჩერება ხდება საქართველოს კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და განსაზღვრული წესით. 3. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტების ბათილად ცნობა საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული 426
კოდექსითა და „ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და განსაზღვრული წესით შეუძლიათ: ა) საკრებულოს დადგენილებისა – საკრებულოს და სასამართლოს; ბ) საკრებულოს განკარგულებისა – საკრებულოს, სასამართლოს, აგრეთვე თუ განკარგულება მიღებულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში და გასაჩივრებულია დაინტერესებული მხარის მიერ – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოს; გ) საკრებულოს თავმჯდომარის ბრძანებისა – საკრებულოს თავმჯდომარეს, სასამართლოს, აგრეთვე თუ ბრძანება გამოცემულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში და გასაჩივრებულია დაინტერესებული მხარის მიერ – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოს; დ) გამგებლის (მერის) ბრძანებისა – გამგებელს (მერს), სასამართლოს, აგრეთვე თუ ბრძანება გამოცემულია დელეგირებული უფლებამოსილებების სფეროში და გასაჩივრებულია დაინტერესებული მხარის მიერ – სახელმწიფო ზედამხედველობის ორგანოს. 4. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების სამართლებრივი აქტების ძალადაკარგულად გამოცხადება საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსითა და საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსით განსაზღვრულ შემთხვევებში და განსაზღვრული წესით შეუძლიათ თავად აქტის მიმღებ (გამომცემ) ორგანოს (თანამდებობის პირს) და სასამართლოს. საკრებულოს დადგენილება, რომელიც მიღებულია დელეგირებული უფლებამოსილებების ფარგლებში „ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და განსაზღვრული წესით, ძალადაკარგულად შეიძლება გამოაცხადოს საქართველოს მთავრობამ. თავი VIII თვითმმართველი ერთეულის საფინანსო-ეკონომიკური საფუძვლები მუხლი 45. თვითმმართველი ერთეულის ეკონომიკური საფუძვლები თვითმმართველი ერთეულის ეკონომიკურ საფუძვლებს ქმნის თვითმმართველი ერთეულის ქონება და ფინანსები, სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ის ქონება, რომელიც მართვის უფლებით გადაცემული აქვს თვითმმართველ ერთეულს, აგრეთვე კანონით დადგენილი სხვა ქონება, რომელიც გათვალისწინებულია თვითმმართველი ერთეულის მოსახლეობის საჯარო ინტერესების დასაკმაყოფილებლად. მუხლი 46. თვითმმართველი ერთეულის ქონება 1. თვითმმართველი ერთეულის ქონებას განეკუთვნება: ა) ამ კანონით თვითმმართველი ერთეულისათვის მიკუთვნებული ქონება; ბ) სახელმწიფოს მიერ თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში გადაცემული ქონება; გ) თვითმმართველი ერთეულის მიერ საქართველოს კანონმდებლობით შექმნილი ან შეძენილი ქონება. (25.12.2009. N2479) 2. თვითმმართველი ერთეულები საკუთრების უფლების განხორციელებისას დამოუკიდებელნი არიან. დაუშვებელია სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების ჩარევა თვითმმართველი ერთეულის ქონების ფლობის, მართვისა და განკარგვის საკითხებში, გარდა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი შემთხვევებისა. 3. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები თვითმმართველი ერთეულის 427
ქონების ფლობისა და განკარგვის, მისით სარგებლობის დროს ვალდებულნი არიან დაიცვან თვითმმართველი ერთეულის, როგორც მესაკუთრის, კანონიერი ინტერესები. 4. თვითმმართველი ერთეულის ქონების შექმნის წესი, წყაროები და კატეგორიები, აგრეთვე თვითმმართველი ერთეულისათვის სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ქონების გადაცემის წესი განისაზღვრება „ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონით. მუხლი 461. თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებები (12.07.2013 N 824 ამოქმედდეს 2013 წლის 1 სექტემბრიდან) 1. აკრძალულია თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებულ საჯარო სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებში გადასახადის, ტარიფის ან სხვა საფასურის შემოღება სასწავლო-აღმზრდელობითი მომსახურებისა და კვებითი მომსახურებისათვის. 2. სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებში სახელმწიფოს მიერ უზრუნველყოფილი ერთიანი სასწავლო-აღმზრდელობითი სისტემის მოქმედების წესებსა და სამუშაო რეჟიმის დებულებას საკრებულოს თავმჯდომარის წარდგინებით ამტკიცებს საკრებულო. 3. სახელმწიფოს მიერ უზრუნველყოფილი პროგრამის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად ბავშვთა სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებები: ა) იქმნება 2 წლიდან 6 წლამდე ასაკის ბავშვებისათვის და კომპლექტდება ჯგუფებად, ასაკის გათვალისწინებით; ბ) მომსახურების ხანგრძლივობის მიხედვით შეიძლება იყოს 9-საათიანი, 10საათიანი ან 12-საათიანი, 2 დღის დასვენებით 5-დღიან სამუშაო კვირაში; გ) უნდა ახორციელებდნენ საგანმანათლებლო, სახელოვნებო და ფიზიკური აღზრდის სპეციალურ პროგრამებს. პროგრამა შედგენილი უნდა იყოს ბავშვის განვითარების ასაკობრივი თავისებურებების გათვალისწინებით თითოეული ასაკობრივი ჯგუფისათვის და მიმართული უნდა იყოს ბავშვის გონებრივ და ფიზიკურ შესაძლებლობათა განვითარებისა და მისი ორგანიზმის ფუნქციურ შესაძლებლობათა სრულყოფისაკენ; დ) უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ხარისხიანი სასმელი წყლით, აგრეთვე ცხელი წყლით, გათბობისა და ვენტილაციის სისტემებით; ე) უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ბავშვთა სრულფასოვანი და მრავალფეროვანი კვებით; ვ) უზრუნველყოფილი უნდა იყოს სამედიცინო მომსახურებით. მუხლი 47. მიწა და ბუნებრივი რესურსები (27.03.2012 N 5932) 1. თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაშია: ა) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული არასასოფლოსამეურნეო დანიშნულების მიწა (ადგილობრივი მნიშვნელობის გზები, ქუჩები, ხეივნები, სკვერები და ა. შ.), გარდა კერძო საკუთრებაში არსებული, სახელმწიფო ქონებაზე დამაგრებული და სახელმწიფოს წილობრივი მონაწილეობით არსებულ ქონებაზე დამაგრებული მიწებისა, აგრეთვე ის მიწები, რომლებიც ექვემდებარება დასახელებული კატეგორიის ქონებაზე (სახელმწიფო ქონება და სახელმწიფოს წილობრივი მონაწილეობით არსებული საზოგადოების ქონება) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით დამაგრებას; ბ) თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებულ ობიექტებზე მიმაგრებული მიწა; გ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა, გარდა: გ.ა) საძოვრებისა და პირუტყვის გადასარეკი ტრასებისა; 428
გ.ბ) 500-მეტრიან სასაზღვრო ზოლში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწისა; გ.გ) დაცული ტერიტორიების მიწისა; გ.დ) ისტორიის, კულტურის, ბუნებისა და საკულტო-რელიგიური ძეგლებისათვის განკუთვნილი მიწისა; გ.ე) სახელმწიფო ტყის ფონდის მიწისა; გ.ვ) საბიუჯეტო დაფინანსებაზე მყოფი დაწესებულებებისა და საჯარო სამართლის იურიდიული პირებისათვის უზუფრუქტის ფორმით სარგებლობის უფლებით გადაცემული მიწისა; გ.ზ) წყლის ფონდის მიწისა; გ.თ) კერძო საკუთრებაში არსებული მიწისა; გ.ი) სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწისა, რომელიც ექვემდებარება პრივატიზებას „სახელმწიფო ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად; დ) თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული, ადგილობრივი მნიშვნელობის ტყე და ადგილობრივი მნიშვნელობის წყლის რესურსები. 2. თვითმმართველ ერთეულს საკუთრებაში შეიძლება გადაეცეს ამ მუხლის პირველი პუნქტის „გ.ი“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა „ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად. მუხლი 48. ადგილობრივი შესყიდვა 1. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტით გათვალისწინებული თანხებით მომსახურების შესყიდვას ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები ახორციელებენ „სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით. 2. მოსახლეობის საზოგადოებრივი მომსახურებით უზრუნველყოფის მიზნით ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები შესაბამისი უფლებამოსილების ფარგლებში ადგენენ საზოგადოებრივი მომსახურების გაწევის წესებს, დებენ ხელშეკრულებებს იურიდიულ და ფიზიკურ პირებთან, აკონტროლებენ მათ მიერ ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პირობების და მომსახურების გაწევის დადგენილი წესების დაცვას. 3. ამოღებულია (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
მუხლი 49. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის ფორმირების ძირითადი პრინციპები (18.12.2009. N2442 ამოქმედდეს 2010 წლის 1
იანვრიდან.) 1. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტი არის ადგილობრივი ხელისუფლების ფუნქციებისა და ვალდებულებების შესრულების მიზნით მისაღები შემოსულობების, გასაწევი გადასახდელებისა და ნაშთის ცვლილების ერთობლიობა, რომელიც დამტკიცებულია ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს (საკრებულოს) მიერ. 2. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტი დამოუკიდებელია როგორც სხვა თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტისგან, ისე საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტისგან, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების რესპუბლიკური ბიუჯეტებისგან. 3. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის შედგენისა და განხილვის, ბიუჯეტის შესრულებისა და ანგარიშგების წესი განისაზღვრება ამ კანონით, საქართველოს 429
საბიუჯეტო კოდექსითა და სხვა ნორმატიული აქტებით. 4. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის შემოსულობები შედგება საკუთარი და არასაკუთარი შემოსულობებისაგან. საკუთარ შემოსულობებს განეკუთვნება ადგილობრივი გადასახადები და მოსაკრებლები, გათანაბრებითი ტრანსფერი და საქართველოს კანონმდებლობით თვითმმართველი ერთეულებისათვის განკუთვნილი სხვა შემოსულობები, ხოლო არასაკუთარ შემოსულობებს განეკუთვნება სპეციალური და მიზნობრივი ტრანსფერები და საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი სხვა შემოსულობები. 5. თვითმმართველ ერთეულს საკუთარი შემოსულობების ხარჯვა შეუძლია განახორციელოს დამოუკიდებლად და თავისი შეხედულებისამებრ. 6. ადგილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების ოდენობებს განსაზღვრავს საკრებულო საქართველოს კანონმდებლობით დაწესებული ზღვრული განაკვეთების გათვალისწინებით. თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტში ადგილობრივი გადასახადების ამოღებას უზრუნველყოფენ საგადასახადო ორგანოები საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, ხოლო თვითმმართველი ერთეულის სხვა შემოსავლებისა და არაფინანსურ აქტივებზე განხორციელებული ოპერაციებიდან მისაღები სახსრების ამოღებას – შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის სამსახურები, თუ საქართველოს კანონმდებლობით სხვა რამ არ არის დადგენილი. 7. საქართველოს სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოების, აგრეთვე აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მიერ ისეთი გადაწყვეტილების მიღება, რომელიც ზრდის თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის გადასახდელების ოდენობას ან ამცირებს მის შემოსავლებს, კომპენსირებული უნდა იქნეს ამ გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოების მიერ. 8. თვითმმართველ ერთეულს თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში შეუძლია, „გრანტების შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად მიღებული გრანტების, სპეციალური და მიზნობრივი ტრანსფერების გარდა, დამოუკიდებლად და საკუთარი შეხედულებისამებრ გამოიყენოს ყველა სხვა წყაროდან მიღებული შემოსულობები. 9. თვითმმართველი ერთეული დამოუკიდებლად განსაზღვრავს ამ კანონით დადგენილი ექსკლუზიური და ნებაყოფლობითი უფლებამოსილებების განხორციელებისათვის დასაფინანსებელი გადასახდელების მიმართულებებს. 10. სახსრების ის ნაწილი, რომელიც ფისკალური წლის განმავლობაში არ იქნა ათვისებული, გამოიყენება მომდევნო წელს. მუხლი 50. ამოღებულია (18.12.2009. N2442 ამოქმედდეს 2010 წლის 1 იანვრიდან.) მუხლი 51. ამოღებულია (18.12.2009. N2442 ამოქმედდეს 2010 წლის 1 იანვრიდან.) თავი IX ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების გარანტიები მუხლი 52. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების უზრუნველყოფის სისტემა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა უფლებების განხორციელების უზრუნველსაყოფად სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები ვალდებულნი არიან შექმნან კანონით დადგენილი, აუცილებელი საფინანსო-ეკონომიკური, ორგანიზაციული და სამართლებრივი პირობები. მუხლი 53. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა გადაწყვეტილებების შესრულების სავალდებულოობა 430
ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების მიერ თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში მიღებული გადაწყვეტილებები სავალდებულოა შესასრულებლად თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე ყველა ფიზიკური და იურიდიული პირისათვის, მიუხედავად ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმისა, აგრეთვე ადმინისტრაციული ორგანოებისათვის. მუხლი 54. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა მიმართვების განხილვა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა მიმართვები სავალდებულოა განსახილველად სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისა და თანამდებობის პირებისათვის, აგრეთვე იმ იურიდიული პირების, დაწესებულებებისა და ორგანიზაციებისათვის, რომლებსაც ეს მიმართვები ეგზავნება. თავი X ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობა და აუდიტი (სათაური 24.11.2011 N 5292) მუხლი 55. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა საქმიანობის კანონიერებისა და ეფექტიანობის უზრუნველყოფა (24.11.2011 N 5292) ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების კანონიერებისა და ეფექტიანობის უზრუნველსაყოფად საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად ხორციელდება ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის: ა) სახელმწიფო ზედამხედველობა; ბ) აუდიტი; გ) დამოუკიდებელი აუდიტი; დ) შიდა აუდიტი და ინსპექტირება. მუხლი 56. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის განხორციელების ზომები და წესი განისაზღვრება „ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის შესახებ“ საქართველოს კანონით. მუხლი 57. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის აუდიტი, დამოუკიდებელი აუდიტი, შიდა აუდიტი და ინსპექტირება (24.11.2011 N 5292) 1. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის აუდიტს ახორციელებს სახელმწიფო აუდიტის სამსახური „სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი კომპეტენციის ფარგლებში. (22.06.2012 N
6551 ამოქმედდეს 2012 წლის 1 ივლისიდან) 2. საკრებულოს გადაწყვეტილებით, არა უმეტეს წელიწადში ერთხელ „აუდიტორული საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით მოწვეულმა აუდიტორმა შეიძლება ჩაატაროს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის დამოუკიდებელი აუდიტი. საკრებულოს გადაწყვეტილება დამოუკიდებელი აუდიტის ჩატარების შესახებ მიიღება საკრებულოს წევრთა სიითი შემადგენლობის არანაკლებ 1/3-ის მოთხოვნით. დამოუკიდებელი აუდიტორის ანგარიში და დასკვნა წარედგინება საკრებულოს, ეგზავნება სახელმწიფო აუდიტის სამსახურს და ქვეყნდება საჯაროდ. (22.06.2012 N 6551 ამოქმედდეს 2012 წლის 1 ივლისიდან) 431
(2. საკრებულოს გადაწყვეტილებით, არა უმეტეს წელიწადში ერთხელ, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით მოწვეულმა აუდიტორმა შეიძლება ჩაატაროს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის დამოუკიდებელი აუდიტი. საკრებულოს გადაწყვეტილება დამოუკიდებელი აუდიტის ჩატარების შესახებ მიიღება საკრებულოს წევრთა სიითი შემადგენლობის არანაკლებ 1/3ის მოთხოვნით. დამოუკიდებელი აუდიტორის ანგარიში და დასკვნა წარედგინება საკრებულოს, ეგზავნება სახელმწიფო აუდიტის სამსახურს და ქვეყნდება საჯაროდ. (29.06.2012 N 6600 ამოქმედდეს 2013 წლის 1 იანვრიდან)) 3. ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანოს – გამგეობის (მერიის) საქმიანობის შიდა აუდიტი და ინსპექტირება ხორციელდება „სახელმწიფო შიდა აუდიტისა და ინსპექტირების შესახებ“ საქართველოს კანონისა და გამგეობის (მერიის) დებულების შესაბამისად. შიდა აუდიტის განმახორციელებელ სუბიექტებს განსაზღვრავს საკრებულო გამგეობის (მერიის) დებულებით. მუხლი 58. ამოღებულია (24.11.2011 N 5292) თავი X1 მოქალაქეთა მონაწილეობა თვითმმართველობის განხორციელებაში
(28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) მუხლი 581. თვითმმართველობის განხორციელებაში მოქალაქეთა მონაწილეობის უზრუნველყოფა (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის
ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობაში მოქალაქეთა მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები, ადგილობრივი სამსახურები და თანამდებობის პირები ვალდებული არიან, შექმნან ორგანიზაციული და მატერიალურ-ტექნიკური პირობები მოქალაქეთა მიღების, თვითმმართველობის ორგანოების სხდომებში მოქალაქეთა მონაწილეობისა და გადაწყვეტილებათა კონტროლის გამჭვირვალობისათვის და კანონით დადგენილი წესით: ა) ადგილობრივი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით ან საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით გამოაქვეყნონ: ა.ა) ინიციირებული გადაწყვეტილებათა პროექტები; ა.ბ) ინიციირებული გადაწყვეტილებათა პროექტების განხილვის პროცედურები და ვადები; ა.გ) საკრებულოს, აგრეთვე საკრებულოს კომისიის სხდომების დღის წესრიგი, ჩატარების ადგილი და თარიღი; ა.დ) მიღებული ნორმატიული, აგრეთვე სხვა ადმინისტრაციული აქტები, მათი გასაჩივრების ვადები და პროცედურები; ა.ე) გადაწყვეტილებათა შესრულების კონტროლში მოქალაქეთა მონაწილეობის ვადები და პროცედურები; ბ) უზრუნველყონ მიღებული ნორმატიული აქტების საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით კოდიფიცირება და მათი ხელმისაწვდომობა. მუხლი 582. საკრებულოს დადგენილების პროექტის ინიციირება პეტიციის წესით (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის
წარმომადგენლობითი
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების 432
ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.) 1. თვითმმართველ ერთეულში რეგისტრირებულ ამომრჩეველთა არანაკლებ 1%-ს უფლება აქვს, მოამზადოს და შეიტანოს საკრებულოს დადგენილების პროექტი, ან წარადგინოს წინადადება საკრებულოს ნორმატიული აქტის გაუქმების, ნორმატიულ აქტში ცვლილებების ან დამატებების შეტანის შესახებ. 2. პეტიციის წესით საკითხი შეტანილი უნდა იქნეს წერილობით, საკრებულოს დადგენილების პროექტის სახით. 3. პეტიციის წესით შეტანილ პროექტს ხელს უნდა აწერდეს თვითმმართველ ერთეულში რეგისტრირებულ ამომრჩეველთა არანაკლებ 1%. 4. პეტიციის წესით შეტანილ პროექტს თან უნდა ერთოდეს ამ გადაწყვეტილების მიღების საჭიროების დასაბუთება, პროექტის ავტორის (ავტორების) და საკრებულოს სხდომაზე დანიშნული მომხსენებლის ვინაობა და მისამართი. 5. კანონით დადგენილი წესით შეტანილ პეტიციას რეგისტრაციაში ატარებს საკრებულოს აპარატი. 6. საკრებულო ვალდებულია პეტიციის წესით შემოტანილი პროექტი რეგისტრაციიდან ერთი თვის ვადაში განიხილოს საკრებულოს სხდომაზე. 7. საკრებულოს სხდომაზე პეტიციის წესით შემოტანილი პროექტის განხილვაში მომხსენებლის სტატუსით, სათათბირო ხმის უფლებით მონაწილეობს პროექტის ინიციატორთა მიერ დანიშნული მომხსენებელი. მუხლი 583. საკრებულოს და საკრებულოს კომისიის სხდომებში მონაწილეობა (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან.)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
თვითმმართველ ერთეულში რეგისტრირებულ ამომრჩეველს უფლება აქვს, საკრებულოს დებულებით (რეგლამენტით) დადგენილი წესით მონაწილეობა მიიღოს საკრებულოს და საკრებულოს კომისიის სხდომებში. მუხლი 584. ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირისა და საკრებულოს წევრის საჯარო ანგარიშების მოსმენა (28.12.2009. N2515
ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან) 1. თვითმმართველ ერთეულში რეგისტრირებულ ამომრჩეველს უფლება აქვს, შეუზღუდავად დაესწროს ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირისა და საკრებულოს წევრის საჯარო ანგარიშების მოსმენას. 2. ადგილობრივი თვითმმართველობის თანამდებობის პირი და საკრებულოს წევრი ვალდებული არიან, წელიწადში ერთხელ მაინც მოაწყონ საჯარო შეხვედრა ამომრჩევლებთან და წარდგნენ მათ წინაშე გაწეული საქმიანობის შესახებ ანგარიშით, უპასუხონ ანგარიშის მოსმენისას ამომრჩეველთა მიერ დასმულ შეკითხვებს. თავი XI ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა პასუხისმგებლობა მუხლი 59. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს წინაშე ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს წინაშე დგება მათ მიერ საქართველოს კონსტიტუციის და საქართველოს კანონების დარღვევის შემთხვევაში. 433
მუხლი 60. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა პასუხისმგებლობა მოსახლეობის წინაშე ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები და თანამდებობის პირები ვალდებულნი არიან კანონით და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა დებულებებით დადგენილი წესით წარუდგინონ მოსახლეობას ანგარიში გაწეული საქმიანობის შესახებ. მუხლი 61. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა და თანამდებობის პირთა პასუხისმგებლობა ფიზიკური და იურიდიული პირების წინაშე ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და თანამდებობის პირების პასუხისმგებლობა ფიზიკური და იურიდიული პირების წინაშე დგება საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით. თავი XII საკრებულოს დათხოვნა, საქმიანობის შეჩერება, უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტა მუხლი 62. საკრებულოს დათხოვნა ან მისი საქმიანობის შეჩერება 1. საკრებულოს დათხოვნა ან მისი საქმიანობის შეჩერება ხდება საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ი“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევებში, თუ წარმომადგენლობითი ორგანოს მოქმედებით საფრთხე შეექმნა ქვეყნის სუვერენიტეტს, ტერიტორიულ მთლიანობას, სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა განხორციელებას. 2. საკრებულოს დათხოვნის ან მისი საქმიანობის შეჩერების შესახებ საქართველოს პრეზიდენტი საქართველოს პარლამენტის თანხმობით გამოსცემს ბრძანებულებას. საკრებულოს დათხოვნის ან მისი საქმიანობის შეჩერების შემთხვევაში თვითმმართველი ერთეულის მართვა ხორციელდება კანონით დადგენილი წესით. მუხლი 63. საკრებულოს უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტა (28.12.2009. N2515
ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან) 1. საკრებულოს უფლებამოსილება ვადამდე შეწყდება, თუ: ა) თვითმმართველი ერთეული გაუქმებულია საქართველოს პარლამენტის დადგენილებით; ბ) საკრებულოს წევრთა რაოდენობა შემცირდა ნახევარზე მეტით. 2. საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია კანონით დადგენილი წესით დაითხოვოს საკრებულო, თუ საკრებულომ საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის მიღებიდან 3 თვეში არ დაამტკიცა საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით შედგენილი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტი. 3. საკრებულოს უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შესახებ საქართველოს პრეზიდენტი გამოსცემს ბრძანებულებას. 4. საკრებულოს უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შემთხვევაში თვითმმართველი ერთეულის მართვა ხორციელდება კანონით დადგენილი წესით. თავი XIII გარდამავალი დებულებანი
434
მუხლი 64. თვითმმართველი ერთეულის სტატუსის მინიჭების დროებითი წესი 1. თვითმმართველი ერთეულის სტატუსი ენიჭებათ 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით: ა) საქართველოს იმ ქალაქებს, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში; ბ) საქართველოს რაიონებს; გ) ერედვის, ქურთის, თიღვის და აჟარის თემებს. 2. მუნიციპალიტეტის, რომელიც წარმოადგენს დასახლებათა ერთობლიობას, ადმინისტრაციულ ცენტრად განისაზღვრება 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით შესაბამისი რაიონის ადმინისტრაციული ცენტრი, ხოლო ერედვის, ქურთის, თიღვის და აჟარის მუნიციპალიტეტების ადმინისტრაციულ ცენტრად – 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით შესაბამისი თემების ადმინისტრაციული ცენტრები. 3. საქართველოს იმ ტერიტორიაზე, სადაც არ ვრცელდება საქართველოს იურისდიქცია, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნის წესი და უფლებამოსილება, ამ კანონით დადგენილი პირობების გათვალისწინებით, განისაზღვრება საქართველოს იურისდიქციის აღდგენის შემდეგ. მუხლი 65. სამართალმემკვიდრეობა 1. მუნიციპალიტეტი არის 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით შესაბამის რაიონში შემავალი თვითმმართველი ერთეულების სამართალმემკვიდრე. 2. თვითმმართველი ქალაქი არის იმ ქალაქის სამართალმემკვიდრე, რომელიც 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით არ შედის რაიონის შემადგენლობაში. მუხლი 651. ადგილობრივი მმართველობის ორგანოსა და თვითმმართველი ერთეულის ლიკვიდაცია (10.11.2006. N3680) 1. „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის ამოქმედების დღიდან ლიკვიდირებულია „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული ადგილობრივი მმართველობის ორგანო და რაიონის შემადგენლობაში შემავალი თვითმმართველი ერთეული. 2. „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული რაიონის, იმ ქალაქის, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, გამგებელი (მერი) ან მისი მოვალეობის შემსრულებელი საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით გამოსცემს სალიკვიდაციო აქტებს და ახორციელებს „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებისა და რაიონის შემადგენლობაში შემავალი ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების სხვა სალიკვიდაციო ღონისძიებებს 2006 წლის 15 დეკემბრამდე. 3. „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული ადგილობრივი მმართველობის ორგანოს და რაიონის შემადგენლობაში შემავალი ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის სალიკვიდაციო ღონისძიებებს 2006 წლის 15 დეკემბრიდან ახორციელებს „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული საკრებულოს თავმჯდომარე. 4. „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული რაიონის, იმ ქალაქის, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, და თვითმმართველი ერთეულის 2006 წლის ადგილობრივი ბიუჯეტით დადგენილი უფლებები და ვალდებულებები გადაეცემა შესაბამის თვითმმართველ ერთეულს. 435
5. საქართველოს მთავრობამ 2007 წლის 1 იანვრამდე მთავრობის დადგენილებით განსაზღვროს „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ წარმოქმნილი დავალიანებების რესტრუქტურიზაციისა და მმართველობის ორგანოების მიერ წარმოქმნილი დავალიანებების დაფარვის წესი. 6. „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოების ბალანსზე რიცხული შენობა-ნაგებობები მათზე დამაგრებული მიწით „ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი ხელშეკრულების გარეშე საკუთრებაში გადაეცეს შესაბამის თვითმმართველ ერთეულს. 61. 2006 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოების ბალანსზე რიცხული მოძრავი ნივთები არის შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულების საკუთრება. (11.07.2007. N5296) 62. ქალაქ თბილისის თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაა ქალაქ თბილისის თვითმმართველობის ორგანოების ან/და თვითმმართველობის 100%-იანი მონაწილეობით დაფუძნებული იურიდიული პირების ბალანსზე რიცხული შენობა-ნაგებობები ან/და მათი ნაწილები, რომლებზედაც საჯარო რეესტრში არ არის დარეგისტრირებული ფიზიკური ან იურიდიული პირის საკუთრების უფლება, მათზე დამაგრებული მიწით. (25.12.2009. N2479) 63. ქალაქ თბილისის თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად საჯარო რეესტრში საქართველოს მთავრობის თანხმობის საფუძველზე დარეგისტრირდეს ის საერთო საცხოვრებლები, რომლებიც აღრიცხულია ტექნიკური აღრიცხვის ბიუროში, როგორც საერთო საცხოვრებელი, აგრეთვე იმ საერთო საცხოვრებლების შენობა-ნაგებობები ან/და მათი ნაწილები, რომლებზედაც საჯარო რეესტრში არ არის დარეგისტრირებული ფიზიკური ან იურიდიული პირის საკუთრების უფლება. (25.12.2009. N2479) 7. სალიკვიდაციო ღონისძიებების განხორციელების მეთოდური დახმარება დაევალოს საქართველოს ფინანსთა და იუსტიციის სამინისტროებს. სალიკვიდაციო ღონისძიებების კოორდინაცია ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებში განახორციელონ შესაბამისად საქართველოს პრეზიდენტის სახელმწიფო რწმუნებულებმა. 8. 2007 წლის 1 იანვრამდე „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის 54-ე მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრული ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ნორმატიული აქტების რეგისტრაციის 5-დღიანი ვადა შეიცვალოს 20დღიანით. 2 მუხლი 65 . ადგილობრივი თვითმმართველობის დროებითი უფლებამოსილება 1. ადგილობრივმა თვითმმართველობებმა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით განახორციელონ: ა) ადგილობრივი თვითმმართველობების აღმასრულებელმა ორგანოებმა – კანონიერი მოსარგებლეებისათვის გადასაცემი არაპრივატიზებული საცხოვრებელი და არასაცხოვრებელი (იზოლირებული და არაიზოლირებული) ფართობების კანონიერი მოსარგებლეებისათვის უსასყიდლოდ საკუთრებაში გადაცემა; ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობების წარმომადგენლობითმა ორგანოებმა – მართლზომიერ მფლობელობაში ან სარგებლობაში არსებულ, აგრეთვე თვითნებურად დაკავებულ მიწაზე საკუთრების უფლების აღიარება. (11.07.2007. N5275) 2. ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელმა ორგანოებმა 436
საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესის შესაბამისად განახორციელონ მრავალბინიანი საცხოვრებელი სახლებისათვის მისაკუთვნებელი მიწის ნაკვეთების ფართობებისა და საზღვრების დადგენა. (11.07.2007. N5296) 3. ამ კანონის ამოქმედებიდან თვითმმართველი ერთეულისათვის შესაბამისი ქონების კანონმდებლობით დადგენილი წესით გადაცემამდე ის ბიბლიოთეკა, მუზეუმი, საბავშვო ბაღი, კულტურის სახლი, კლუბი, სკოლისგარეშე სახელოვნებო და სასპორტო სასწავლებლები, რომლებსაც აფინანსებდა შესაბამისი ადგილობრივი მმართველობის ორგანო, დაფინანსდეს შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტიდან. (27.04.2007. N4688) 4. 2013 წლის 1 იანვრამდე თვითმმართველ ერთეულს უფლება აქვს, განსაკუთრებულ შემთხვევებში, ნებაყოფლობით გადაწყვიტოს სახელმწიფო მმართველობის ორგანოებისათვის მატერიალურ-ტექნიკური დახმარების გაწევის საკითხი. ეს ნორმა გავრცელდეს 2006 წლის 1 იანვრიდან წარმოშობილ სამართლებრივ ურთიერთობებზე. (11.02.2011 N 4181) 5. ახალგორის, ერედვის, ქურთის, თიღვისა და აჟარის თვითმმართველ ერთეულებს უფლება აქვთ, სხვა თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე, სადაც კომპაქტურად არიან განსახლებული იძულებით გადაადგილებული ის პირები, რომლებიც მუდმივად ცხოვრობენ ახალგორის, ერედვის, ქურთის, თიღვისა და აჟარის თვითმმართველი ერთეულების ტერიტორიებზე, განახორციელონ მათი საკუთარი და დელეგირებული უფლებამოსილებებისადმი დაქვემდებარებული მხოლოდ ის ღონისძიებები, რომლებიც პირდაპირ უკავშირდება აღნიშნულ პირთა დახმარებას და მათთვის სოციალური და საყოფაცხოვრებო პირობების გაუმჯობესებას, მათ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე დაბრუნებამდე. (3.05.2011 N 4568) მუხლი 66. დასახლებათა და თვითმმართველ ერთეულთა ადმინისტრაციული საზღვრების დადგენის დროებითი წესი 1. დასახლებების ადმინისტრაციულ საზღვრებად დგინდება ამ კანონის მიღების დროისათვის დადგენილი ადმინისტრაციული საზღვრები. 2. თვითმმართველი ერთეულების ადმინისტრაციული საზღვრები დგინდება თვითმმართველ ერთეულში შემავალი დასახლებების ამ კანონის ამოქმედების დროისათვის არსებული ადმინისტრაციული საზღვრების მიხედვით. 3. თვითმმართველი ერთეულის რეგისტრაციის შესახებ განცხადებას და სარეგისტრაციო მონაცემებს იუსტიციის სამინისტროს წარუდგენს შესაბამისი თვითმმართველი ერთეულის საკრებულოს თავმჯდომარე. თვითმმართველი ერთეულის რეგისტრაცია ხდება ამ კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის „ა“, „ბ“ და „გ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული მონაცემების საფუძველზე. 4. საჯარო სამართლის იურიდიულმა პირმა – საჯარო რეესტრის სააგენტომ საქართველოს პარლამენტის რეგიონული პოლიტიკის, თვითმმართველობისა და მაღალმთიანი რეგიონების კომიტეტთან კონსულტაციით საქართველოს მთავრობას წარუდგინოს საკანონმდებლო ინიციატივის პროექტი, რომლითაც განისაზღვრება ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების საზღვრების დადგენის წესი და პროცედურები არა უგვიანეს 2011 წლის 1 იანვრისა. (28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010
წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან)
ორგანოების
მუხლი 67. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებისათვის აუცილებელი სამართლებრივი ბაზის შექმნა 437
1. 2006 წლის 1 სექტემბრამდე მიღებულ იქნეს: ა) საქართველოს კანონი „ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საქმიანობის სახელმწიფო ზედამხედველობის შესახებ“; ბ) საქართველოს კანონი „თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის შესახებ“; გ) ამოღებულია 28.12.2009. N2515 ამოქმედდეს 2010 წლის ადგილობრივი
თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან)
ორგანოების
არჩევნების
შედეგების
11. 2007 წლის 1 მარტამდე საქართველოს პრეზიდენტმა ბრძანებულებით უზრუნველყოს „კანონიერი მოსარგებლეებისათვის გადასაცემი არაპრივატიზებული საცხოვრებელი და არასაცხოვრებელი (იზოლირებული და არაიზოლირებული) ფართობების ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანოების მიერ კანონიერი მოსარგებლეებისათვის უსასყიდლოდ საკუთრებაში გადაცემის წესის“ დამტკიცება. 12. ამ კანონის ამოქმედებასთან დაკავშირებით საქართველოს მთავრობამ 2007 წლის 1 მაისამდე მიიღოს დადგენილებები: ა) თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებაში არსებული არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწისა და სახელმწიფო ქონებაზე (წიაღის ჩათვლით) დამაგრებული და სახელმწიფოს წილობრივი მონაწილეობით არსებული საზოგადოების ქონებაზე დამაგრებული მიწების, აგრეთვე იმ მიწების, რომლებიც საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით ექვემდებარება დასახელებული კატეგორიის ქონებაზე დამაგრებას, განსაზღვრისა და გამიჯვნის წესის შესახებ; ბ) ადგილობრივი მნიშვნელობის ტყის, წყლის რესურსების, გზებისა და ობიექტების (ბიბლიოთეკა, მუზეუმი, საგანმანათლებლო და სააღმზრდელო დაწესებულებები და სხვა) განსაზღვრის წესის შესახებ. (16.07.2009. N1459 ამოქმედდეს
2010 წლის 1 იანვრიდან. 13. ამ კანონის 47-ე მუხლით განსაზღვრული ქონება საჯარო რეესტრში თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად დარეგისტრირდეს ამ მუხლის 12 პუნქტის „ა“ და „ბ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული წესების შემუშავების შემდეგ. 14. ამ მუხლის 12 პუნქტის „ა“ და „ბ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული წესების შემუშავებამდე ამ კანონის 47-ე მუხლით განსაზღვრული, თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა და ქონება (ადგილობრივი მნიშვნელობის გზები, ქუჩები, ხეივნები, სკვერები და ა. შ.) საჯარო რეესტრში თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად დარეგისტრირდეს მხოლოდ კანონმდებლობით დადგენილი წესის თანახმად განკარგვის მიზნით, საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროს თანხმობით, ამ კანონის საფუძველზე, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად. (5.04.2011 N 4486) 15. საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო უფლებამოსილია თვითმმართველ ერთეულს მისცეს ამ მუხლის 14 პუნქტით განსაზღვრული ქონების სამინისტროს თანხმობის გარეშე განკარგვის უფლება. (5.04.2011
N 4486) 4 2 (1 . ამ მუხლის 1 პუნქტის „ა“ და „ბ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული წესების შემუშავებამდე ამ კანონის 47-ე მუხლით განსაზღვრული, თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე არსებული არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა და ქონება (ადგილობრივი მნიშვნელობის გზები, ქუჩები, ხეივნები, სკვერები და ა. შ.) საჯარო რეესტრში თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად დარეგისტრირდეს მხოლოდ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესის თანახმად განკარგვის მიზნით, „სახელმწიფო ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებული ქონების 438
მმართველის (შემდგომ – ქონების მმართველი) თანხმობით, ამ კანონის საფუძველზე, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად. (5.06.2012 N 6378 ამოქმედდეს 2012 წლის 17
სექტემბრიდან) 5 1 . ქონების მმართველი უფლებამოსილია თვითმმართველ ერთეულს მისცეს ამ 4 მუხლის 1 პუნქტით განსაზღვრული ქონების ქონების მმართველის თანხმობის გარეშე განკარგვის უფლება. (5.06.2012 N 6378 ამოქმედდეს 2012 წლის 17 სექტემბრიდან)) 2. ამ კანონის მიღებიდან 2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების ჩატარებამდე უზრუნველყოფილ იქნეს საქართველოს კანონმდებლობის ამ კანონთან შესაბამისობა. 3. საქართველოს პრეზიდენტმა 2010 წლის 1 ივნისამდე უზრუნველყოს ამ კანონის მე-8 მუხლის მე-3 პუნქტით განსაზღვრული ბრძანებულების გამოცემა. (20.04.2010 N
N2946) მუხლი 671 (10.12.2010. N3965 ამოქმედდეს 2011 წლის 1 იანვრიდან) 1. ის მიწის ნაკვეთები, რომლებიც, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, ითვლება იმ ფიზიკურ პირთა საკუთრებად, რომელთა კანონიერ სარგებლობაშიც იმყოფება ისინი, და რომლებზედაც ინდივიდუალური სახლებია განლაგებული, რეგულირდება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1513-ე მუხლით. 2. მიწა, რომელიც ექვემდებარება საკუთრების უფლებით გადაცემას „ფიზიკური და კერძო სამართლის იურიდიული პირების მფლობელობაში (სარგებლობაში) არსებულ მიწის ნაკვეთებზე საკუთრების უფლების აღიარების შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად, საკუთრებაში გადაიცემა „ფიზიკური და კერძო სამართლის იურიდიული პირების მფლობელობაში (სარგებლობაში) არსებულ მიწის ნაკვეთებზე საკუთრების უფლების აღიარების შესახებ“ საქართველოს კანონით დადგენილი წესით. 3. იმ არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწებთან დაკავშირებით, რომელთა განკარგვის მიზნით ადმინისტრაციული წარმოება დაიწყო ამ კანონის ამოქმედებამდე, გადაწყვეტილება მიღებული უნდა იქნეს ადმინისტრაციული წარმოების დაწყების დროისათვის მოქმედი საკანონმდებლო აქტის საფუძველზე. 4. დაურეგისტრირებელი ან/და სახელმწიფო საკუთრებად რეგისტრირებული მიწის ნაკვეთები, რომლებიც, ქალაქ თბილისის თვითმმართველი ერთეულის განაშენიანების რეგულირების გეგმის მიხედვით, არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწებია, საჯარო რეესტრში რეგისტრირდება ქალაქ თბილისის თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად. 5. ქალაქ თბილისის ადმინისტრაციულ საზღვრებში არსებული არასასოფლოსამეურნეო დანიშნულების მიწის ნაკვეთები, რომლებზედაც სათანადო დოკუმენტაციის გარეშე განთავსებულია შენობა-ნაგებობები, გარდა კერძო საკუთრებაში არსებული, სახელმწიფო ან სახელმწიფოს წილობრივი მონაწილეობით არსებულ ქონებაზე დამაგრებული ან/და საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით დამაგრებას დაქვემდებარებული მიწებისა, რეგისტრირდება ქალაქ თბილისის თვითმმართველი ერთეულის საკუთრებად. თავი XV დასკვნითი დებულებანი მუხლი 68. კანონის ამოქმედება 1. ეს კანონი, გარდა 64-ე–67-ე მუხლებისა, ამოქმედდეს 2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან. 439
2. ამ კანონის 64-ე–67-ე მუხლები ამოქმედდეს გამოქვეყნებისთანავე. 3. ამ კანონის ამოქმედებისთანავე ძალადაკარგულად ჩაითვალოს საქართველოს ორგანული კანონი „ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ“. საქართველოს პრეზიდენტი
მიხეილ სააკაშვილი
თბილისი, 2005 წლის 16 დეკემბერი. N 2304 - რს
440
საქართველოს ორგანული კანონი საქართველოს შრომის კოდექსი კარი I ზოგადი დებულებანი თავი I შესავალი დებულებანი მუხლი 1. მოქმედების სფერო 1. ეს კანონი აწესრიგებს საქართველოს ტერიტორიაზე შრომით და მის თანმდევ ურთიერთობებს, თუ ისინი განსხვავებულად არ რეგულირდება სხვა სპეციალური კანონით ან საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებით. 2. შრომით ურთიერთობასთან დაკავშირებული საკითხები, რომლებსაც არ აწესრიგებს ეს კანონი ან სხვა სპეციალური კანონი, რეგულირდება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის ნორმებით. 3. შრომითი ხელშეკრულებით არ შეიძლება განისაზღვროს ამ კანონით გათვალისწინებულისაგან განსხვავებული ნორმები, რომლებიც აუარესებს დასაქმებულის მდგომარეობას.(12.06.2013. N729) მუხლი 2. შრომითი ურთიერთობა 1. შრომითი ურთიერთობა არის შრომის ორგანიზაციული მოწესრიგების პირობებში დასაქმებულის მიერ დამსაქმებლისათვის სამუშაოს შესრულება ანაზღაურების სანაცვლოდ. 2. შრომითი ურთიერთობა წარმოიშობა მხარეთა თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე ნების თავისუფალი გამოვლენის შედეგად მიღწეული შეთანხმებით. 3. შრომით და წინასახელშეკრულებო ურთიერთობებში აკრძალულია ნებისმიერი სახის დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, ენის, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილების, ეროვნების, წარმოშობის, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ასაკის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, შეზღუდული შესაძლებლობის, რელიგიური, საზოგადოებრივი, პოლიტიკური ან სხვა გაერთიანებისადმი, მათ შორის, პროფესიული კავშირისადმი, კუთვნილების, ოჯახური მდგომარეობის, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულების გამო.(12.06.2013. N729) 4. დისკრიმინაციად ჩაითვლება პირის პირდაპირ ან არაპირდაპირ შევიწროება, რომელიც მიზნად ისახავს ან იწვევს მისთვის დამაშინებელი, მტრული, დამამცირებელი, ღირსების შემლახველი ან შეურაცხმყოფელი გარემოს შექმნას, ანდა პირისთვის ისეთი პირობების შექმნა, რომლებიც პირდაპირ ან არაპირდაპირ აუარესებს მის მდგომარეობას ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირთან შედარებით. 5. დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება პირთა განსხვავების აუცილებლობა, რომელიც გამომდინარეობს სამუშაოს არსიდან, სპეციფიკიდან ან მისი შესრულების პირობებიდან, ემსახურება კანონიერი მიზნის მიღწევას და არის მისი მიღწევის თანაზომიერი და აუცილებელი საშუალება. 6. შრომითი ურთიერთობისას მხარეებმა უნდა დაიცვან საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები. მუხლი 3. შრომითი ურთიერთობის სუბიექტები 1. შრომითი ურთიერთობის სუბიექტები არიან დამსაქმებელი ან დამსაქმებელთა გაერთიანება და დასაქმებული ან დასაქმებულთა გაერთიანება, რომელიც შექმნილია 441
„პროფესიული კავშირების შესახებ“ საქართველოს კანონითა და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის №87 და №98 კონვენციებით გათვალისწინებული მიზნებითა და წესით (შემდგომ – დასაქმებულთა გაერთიანება).(12.06.2013. N729) 2. დამსაქმებელი არის ფიზიკური ან იურიდიული პირი, ანდა პირთა გაერთიანება, რომლისთვისაც შრომითი ხელშეკრულების საფუძველზე სრულდება გარკვეული სამუშაო. 3. დასაქმებული არის ფიზიკური პირი, რომელიც შრომითი ხელშეკრულების საფუძველზე, დამსაქმებლისათვის ასრულებს გარკვეულ სამუშაოს. 4. ინდივიდუალური შრომითი ურთიერთობის სუბიექტები არიან დამსაქმებელი და დასაქმებული.(12.06.2013. N729) 5. კოლექტიური შრომითი ურთიერთობის სუბიექტები არიან ერთი ან მეტი დამსაქმებელი ან ერთი ან მეტი დამსაქმებელთა გაერთიანება და ერთი ან მეტი დასაქმებულთა გაერთიანება.(12.06.2013. N729) 1 მუხლი 3 . ამოღებულია (12.06.2013. N729) კარი II ინდივიდუალური შრომითი ურთიერთობა თავი II შრომითი ურთიერთობის წარმოშობა მუხლი 4. სამუშაოზე მიღების მინიმალური ასაკი და შრომითი ქმედუნარიანობის წარმოშობა 1. ფიზიკური პირის შრომითი ქმედუნარიანობა წარმოიშობა 16 წლის ასაკიდან. 2. 16 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნის შრომითი ქმედუნარიანობა წარმოიშობა მისი კანონიერი წარმომადგენლის ან მზრუნველობის/მეურვეობის ორგანოს თანხმობით, თუ შრომითი ურთიერთობა არ ეწინააღმდეგება არასრულწლოვნის ინტერესებს, ზიანს არ აყენებს მის ზნეობრივ, ფიზიკურ და გონებრივ განვითარებას და არ უზღუდავს მას სავალდებულო დაწყებითი და საბაზო განათლების მიღების უფლებასა და შესაძლებლობას. კანონიერი წარმომადგენლის ან მზრუნველობის/მეურვეობის ორგანოს თანხმობა ძალაში რჩება მსგავსი ხასიათის შემდგომი შრომითი ურთიერთობის მიმართაც. 3. 14 წლამდე ასაკის არასრულწლოვანთან შრომითი ხელშეკრულება შეიძლება დაიდოს მხოლოდ სპორტულ, ხელოვნებასთან დაკავშირებულ და კულტურის სფეროში საქმიანობაზე, ასევე სარეკლამო სამუშაოს შესასრულებლად. 4. აკრძალულია არასრულწლოვანთან შრომითი ხელშეკრულების დადება სათამაშო ბიზნესთან, ღამის გასართობ დაწესებულებებთან, ეროტიკული და პორნოგრაფიული პროდუქციის, ფარმაცევტული და ტოქსიკური ნივთიერებების დამზადებასთან, გადაზიდვასთან და რეალიზაციასთან დაკავშირებული სამუშაოების შესასრულებლად. 5. აკრძალულია არასრულწლოვანთან, ასევე ორსულ ან მეძუძურ ქალთან შრომითი ხელშეკრულების დადება მძიმე, მავნე და საშიშპირობებიანი სამუშაოების შესასრულებლად. მუხლი 5. წინასახელშეკრულებო ურთიერთობა და ინფორმაციის გაცვლა შრომითი ხელშეკრულების დადებამდე 1. დამსაქმებელი უფლებამოსილია მოიპოვოს ის ინფორმაცია კანდიდატის შესახებ, რომელიც ესაჭიროება მისი დასაქმების თაობაზე გადაწყვეტილების მისაღებად. 2. კანდიდატი ვალდებულია დამსაქმებელს აცნობოს ნებისმიერი გარემოების შესახებ, რომელმაც შეიძლება ხელი შეუშალოს მას სამუშაოს შესრულებაში ან საფრთხე 442
შეუქმნას დამსაქმებლის ან მესამე პირის ინტერესებს. 3. დამსაქმებელს უფლება აქვს შეამოწმოს კანდიდატის მიერ წარდგენილი ინფორმაციის სისწორე. 4. დამსაქმებლის მიერ მოპოვებული ინფორმაცია კანდიდატის შესახებ და კანდიდატის მიერ წარდგენილი ინფორმაცია არ შეიძლება იყოს ხელმისაწვდომი სხვა პირთათვის კანდიდატის თანხმობის გარეშე, გარდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული შემთხვევებისა. 5. კანდიდატს უფლება აქვს გამოითხოვოს მის მიერ წარდგენილი დოკუმენტები, თუ მასთან დამსაქმებელმა არ დადო შრომითი ხელშეკრულება. 6. დამსაქმებელი ვალდებულია კანდიდატს მიაწოდოს ინფორმაცია:(12.06.2013. N729) ა) შესასრულებელი სამუშაოს შესახებ; ბ) შრომითი ხელშეკრულების ფორმის (წერილობითი ან ზეპირი) და ვადის (განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი) შესახებ; გ) შრომის პირობების შესახებ; დ) შრომითი ურთიერთობისას დასაქმებულის უფლებრივი მდგომარეობის შესახებ; ე) შრომის ანაზღაურების შესახებ. 7. კანდიდატთან წინასახელშეკრულებო ურთიერთობა დასრულებულად ითვლება მხარეთა მიერ შრომითი ხელშეკრულების დადებით ან დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ შეტყობინებით. 8. დამსაქმებელი ვალდებული არ არის დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ. მუხლი 6. შრომითი ხელშეკრულების დადება 1. შრომითი ხელშეკრულება იდება წერილობითი ან ზეპირი ფორმით, განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი ვადით.(12.06.2013. N729) 1 1 . შრომითი ხელშეკრულება იდება აუცილებლად წერილობითი ფორმით, თუ შრომითი ურთიერთობა 3 თვეზე მეტ ხანს გრძელდება.(12.06.2013. N729) 2 1 . გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც შრომითი ხელშეკრულების ვადაა 1 წელი ან მეტი, შრომითი ხელშეკრულება განსაზღვრული ვადით იდება მხოლოდ მაშინ,
როცა:(12.06.2013. N729) ა) შესასრულებელია კონკრეტული მოცულობის სამუშაო; ბ) შესასრულებელია სეზონური სამუშაო; გ) სამუშაოს მოცულობა დროებით იზრდება; დ) ხდება შრომითი ურთიერთობის შეჩერების საფუძვლით სამუშაოზე დროებით არმყოფი დასაქმებულის ჩანაცვლება; ე) არსებობს სხვა ობიექტური გარემოება, რომელიც ამართლებს ხელშეკრულების განსაზღვრული ვადით დადებას. 3 1 . თუ შრომითი ხელშეკრულება დადებულია 30 თვეზე მეტი ვადით, ან თუ შრომითი ურთიერთობა გრძელდება ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებების ორჯერ ან მეტჯერ მიმდევრობით დადების შედეგად და მისი ხანგრძლივობა აღემატება 30 თვეს, ჩაითვლება, რომ დადებულია უვადო შრომითი ხელშეკრულება. ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებები მიმდევრობით დადებულად ჩაითვლება, თუ არსებული შრომითი ხელშეკრულება გაგრძელდა მისი ვადის გასვლისთანავე ან მომდევნო ვადიანი შრომითი ხელშეკრულება დაიდო პირველი ხელშეკრულების ვადის გასვლიდან 60 დღის
განმავლობაში.(12.06.2013. N729) 1 3 (ამ მუხლის 1 –1 პუნქტების მოქმედება ვრცელდება ,,საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსში ცვლილების შეტანის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 443
(12.06.2013
N729)
ამოქმედების
შემდეგ
დადებულ
ინდივიდუალურ შრომით 3 ხელშეკრულებაზე ან/და კოლექტიურ ხელშეკრულებაზე. მე-6 მუხლის 1 პუნქტის პირობების მიუხედავად, ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების საფუძველზე მომუშავე დასაქმებულთან, რომლის შრომითი ურთიერთობები ერთსა და იმავე დამსაქმებელთან გრძელდება 5 წლის ან მეტი ხნის განმავლობაში, უვადო შრომითი ხელშეკრულება მე-6 3 მუხლის 1 პუნქტის შესაბამისად დადებულად ჩაითვლება ამ კანონის ამოქმედებიდან 1 წლის შემდეგ, ხოლო თუ ასეთივე დასაქმებულის შრომითი ურთიერთობები ერთსა და იმავე დამსაქმებელთან გრძელდება 5 წელზე ნაკლები ხნის განმავლობაში, მასთან უვადო 3 შრომითი ხელშეკრულება მე-6 მუხლის 1 პუნქტის შესაბამისად დადებულად ჩაითვლება ,,საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსში ცვლილების შეტანის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის (12.06.2013 N729) ამოქმედებიდან 2 წლის შემდეგ) 4 1 . ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების დადებაზე ამ მუხლით დაწესებული შეზღუდვები არ ვრცელდება „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ მეწარმე სუბიექტზე, თუ მისი სახელმწიფო რეგისტრაციიდან არ გასულა 48 თვე (დამწყები საწარმო) და იგი აკმაყოფილებს საქართველოს მთავრობის მიერ განსაზღვრულ დამატებით პირობებს (ასეთი პირობების დადგენის შემთხვევაში), იმ პირობით, რომ ამ პუნქტის მიზნებისთვის ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების ხანგრძლივობა არ შეიძლება იყოს 3 თვეზე ნაკლები.(12.06.2013. N729) 5 4 1 . ამ მუხლის 1 პუნქტის მოქმედება არ ვრცელდება მეწარმე სუბიექტზე, რომელიც შექმნილია რეორგანიზაციის შედეგად, სხვა მეწარმე სუბიექტის აქტივების საკუთრებაში ან სარგებლობაში გადაცემის ან თვალთმაქცური გარიგების საფუძველზე.(12.06.2013. N729) 6 2 1 . გარდა ამ მუხლის 1 პუნქტის „ა“–„ე“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული 4 შემთხვევებისა, თუ შრომითი ურთიერთობა დაწყებულია ამ მუხლის 1 პუნქტით განსაზღვრულ 48-თვიან პერიოდში, ამ ვადის ამოწურვის შემდეგ ჩაითვლება, რომ დადებულია უვადო შრომითი ხელშეკრულება. (12.06.2013. N729) 2. წერილობითი შრომითი ხელშეკრულება იდება მხარეთათვის გასაგებ ენაზე. წერილობითი შრომითი ხელშეკრულება შეიძლება დაიდოს რამდენიმე ენაზე. თუ წერილობითი შრომითი ხელშეკრულება რამდენიმე ენაზეა დადებული, იგი უნდა შეიცავდეს დათქმას იმის თაობაზე, თუ რომელ ენაზე დადებულ ხელშეკრულებას ენიჭება უპირატესობა ხელშეკრულებების დებულებებს შორის განსხვავების შემთხვევაში. 3. პირის განცხადება და მის საფუძველზე დამსაქმებლის მიერ გამოცემული დოკუმენტი, რომლითაც დასტურდება დამსაქმებლის ნება პირის სამუშაოზე მიღების თაობაზე, უთანაბრდება შრომითი ხელშეკრულების დადებას. 4. დამსაქმებელი ვალდებულია დასაქმებულის მოთხოვნის შემთხვევაში გასცეს ცნობა დასაქმების შესახებ, რომელიც მოიცავს მონაცემებს შესრულებული სამუშაოს, შრომის ანაზღაურების, შრომითი ხელშეკრულების ხანგრძლივობის თაობაზე. 5. შრომითი ხელშეკრულებით შეიძლება განისაზღვროს, რომ შრომის შინაგანაწესი ხელშეკრულების ნაწილია. ამ შემთხვევაში დამსაქმებელი ვალდებულია პირს შრომითი ხელშეკრულების დადებამდე გააცნოს შრომის შინაგანაწესი (ასეთის არსებობის შემთხვევაში), ხოლო შემდგომ – მასში შეტანილი ნებისმიერი ცვლილება. 6. თუ დასაქმებულთან დადებულია რამდენიმე შრომითი ხელშეკრულება, რომლებიც მხოლოდ ავსებს და მთლიანად არ ცვლის ერთმანეთს, ყველა ხელშეკრულება ინარჩუნებს ძალას და განიხილება, როგორც ერთი შრომითი ხელშეკრულება. 7. წინა შრომითი ხელშეკრულება ძალას ინარჩუნებს იმდენად, რამდენადაც მისი დებულებები შეცვლილი არ არის შემდგომი ხელშეკრულებით. 444
8. დასაქმებულთან ერთსა და იმავე პირობაზე დადებული რამდენიმე შრომითი ხელშეკრულების არსებობის შემთხვევაში უპირატესობა ენიჭება ბოლოს დადებულ ხელშეკრულებას. 9. შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობებია:(12.06.2013. N729) ა) მუშაობის დაწყების თარიღი და შრომითი ურთიერთობის ხანგრძლივობა; ბ) სამუშაო დრო და დასვენების დრო; გ) სამუშაო ადგილი; დ) თანამდებობა და შესასრულებელი სამუშაოს სახე; ე) შრომის ანაზღაურების ოდენობა და გადახდის წესი; ვ) ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურების წესი; ზ) ანაზღაურებადი და ანაზღაურების გარეშე შვებულებების ხანგრძლივობა და შვებულების მიცემის წესი. 10. ბათილია ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულების ან ამ მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული დოკუმენტის ის პირობა, რომელიც ეწინააღმდეგება ამ კანონს ან იმავე დასაქმებულთან დადებულ კოლექტიურ ხელშეკრულებას, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულება აუმჯობესებს დასაქმებულის მდგომარეობას.(12.06.2013. N729) მუხლი 7. შრომითი ურთიერთობის წარმოშობა შრომითი ურთიერთობა წარმოიშობა დასაქმებულის მიერ სამუშაოს შესრულების ფაქტობრივად დაწყების მომენტიდან, თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. მუხლი 8. შრომითი ხელშეკრულების დადების შეზღუდვა შეთავსებით სამუშაოზე
(სათაური 12.06.2013. N729) 1. შრომითი ხელშეკრულება შეთავსებით სამუშაოზე შეიძლება დაიდოს პირთან, რომელსაც ძირითადი სამუშაოდან თავისუფალ დროს შეუძლია სხვა ანაზღაურებადი სამუშაოს შესრულება. 2. დასაქმებულის უფლება, შეასრულოს სხვა სამუშაო, შესაძლებელია შრომითი ხელშეკრულებით შეიზღუდოს, თუ ასეთი სამუშაოს შესრულებამ შეიძლება ხელი შეუშალოს მის ძირითად სამუშაოსთან დაკავშირებული მოვალეობების შესრულებას ან/და თუ პირი, რომლისთვისაც უნდა შესრულდეს შეთავსებითი სამუშაო, დამსაქმებლის კონკურენტია. მუხლი 9. გამოსაცდელი ვადა (12.06.2013. N729) 1. შესასრულებელ სამუშაოსთან პირის შესაბამისობის დადგენის მიზნით, მხარეთა შეთანხმებით, დასაქმებულთან შესაძლებელია მხოლოდ ერთხელ დაიდოს შრომითი ხელშეკრულება გამოსაცდელი ვადით არაუმეტეს 6 თვისა. შრომითი ხელშეკრულება გამოსაცდელი ვადით იდება მხოლოდ წერილობითი ფორმით. 2. გამოსაცდელი ვადით მუშაობა ანაზღაურებადია. ამ ანაზღაურების ოდენობა და გადახდის წესი განისაზღვრება მხარეთა შეთანხმებით. 3. დამსაქმებელს უფლება აქვს, გამოსაცდელი ვადის განმავლობაში ნებისმიერ დროს დადოს დასაქმებულთან შრომითი ხელშეკრულება ან შეწყვიტოს მასთან გამოსაცდელი ვადით დადებული შრომითი ხელშეკრულება. 4. გამოსაცდელი ვადით დადებული შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შემთხვევაზე არ ვრცელდება ამ კანონის 38-ე მუხლით გათვალისწინებული მოთხოვნები, თუ გამოსაცდელი ვადით დადებული შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. გამოსაცდელი ვადით დადებული შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შემთხვევაში დასაქმებულის შრომა ანაზღაურდება ნამუშევარი დროის შესაბამისად. 445
თავი III სამუშაოს შესრულება მუხლი 10. სამუშაოს პირადად შესრულების მოვალეობა დასაქმებული ვალდებულია სამუშაო პირადად შეასრულოს. მხარეები შეიძლება შეთანხმდნენ განსაზღვრული ვადით სამუშაოს მესამე პირის მიერ შესრულებაზე. მუხლი 11. შრომითი ხელშეკრულების პირობების შეცვლა (12.06.2013. N729) 1. დამსაქმებელს უფლება აქვს, დასაქმებულისათვის შეტყობინებით დააზუსტოს შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სამუშაოს შესრულების ცალკეული გარემოებები, რომლებიც არ ცვლის ხელშეკრულების არსებით პირობებს. 2. შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლა შესაძლებელია მხოლოდ მხარეთა შეთანხმებით. თუ შრომითი ხელშეკრულება არ ითვალისწინებს რომელიმე არსებით პირობას, ასეთი პირობის განსაზღვრა შესაძლებელია დასაქმებულის თანხმობით. 3. შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლა, რომელიც განპირობებულია კანონმდებლობის ცვლილებით, არ საჭიროებს დასაქმებულის თანხმობას. 4. შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლად არ მიიჩნევა: ა) დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულისათვის მითითებული სამუშაოს შესრულების ადგილის შეცვლა, თუ საზოგადოდ ხელმისაწვდომი სატრანსპორტო საშუალებებით დასაქმებულის საცხოვრებელი ადგილიდან სამუშაოს შესრულების ახალ ადგილამდე მისვლა და დაბრუნება მოითხოვს არაუმეტეს 3 საათისა დღეში, ამასთანავე, არ იწვევს არათანაბარზომიერ ხარჯებს; ბ) სამუშაოს დაწყების ან დამთავრების დროის ცვლილება არაუმეტეს 90 წუთით. 5. ამ მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული ორივე გარემოების ერთდროულად შეცვლა მიიჩნევა შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლად. მუხლი 12. მივლინება 1. მივლინება არის დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულის სამუშაო ადგილის დროებით შეცვლა, სამუშაოს ინტერესებიდან გამომდინარე. 2. დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულის მივლინებაში გაგზავნა არ მიიჩნევა შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლად, თუ მივლინების პერიოდი არ აღემატება წელიწადში 45 კალენდარულ დღეს. (12.06.2013. N729) 3. დამსაქმებლის მიერ ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული ვადის გადამეტების შემთხვევა მიიჩნევა შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობების შეცვლად. (12.06.2013. N729) 4. დამსაქმებელი ვალდებულია სრულად აუნაზღაუროს დასაქმებულს მივლინებასთან დაკავშირებული ხარჯები. 5. ამ მუხლით გათვალისწინებული ნორმები გამოიყენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. მუხლი 13. შრომის შინაგანაწესი 1. დამსაქმებელს უფლება აქვს, დაადგინოს შრომის შინაგანაწესი და ვალდებულია გააცნოს ის დასაქმებულს. (12.06.2013. N729) 2. შრომის შინაგანაწესი არის წერილობითი დოკუმენტი, რომლითაც შეიძლება განისაზღვროს: ა) სამუშაო კვირის ხანგრძლივობა, ყოველდღიური სამუშაოს დაწყებისა და 446
დამთავრების დრო, ცვლაში მუშაობისას – ცვლის ხანგრძლივობა; ბ) დასვენების ხანგრძლივობა; გ) შრომის ანაზღაურების გაცემის დრო, ადგილი და წესი; (12.06.2013. N729) დ) ანაზღაურებადი შვებულების ხანგრძლივობა და მიცემის წესი; ე) ანაზღაურების გარეშე შვებულების ხანგრძლივობა და მიცემის წესი; ვ) შრომის პირობების დაცვის წესები; ზ) წახალისებისა და პასუხისმგებლობის სახე და გამოყენების წესი; თ) განცხადების/საჩივრის განხილვის წესი. 3. სამუშაოს სპეციფიკის გათვალისწინებით, დამსაქმებელმა შრომის შინაგანაწესით შეიძლება განსაზღვროს სპეციალური წესები. 4. ბათილია შრომის შინაგანაწესის ის დებულება, რომელიც ეწინააღმდეგება ინდივიდუალურ შრომით ხელშეკრულებას ან კოლექტიურ ხელშეკრულებას ან ამ კანონს.
(12.06.2013. N729)
თავი IV სამუშაო, შესვენების და დასვენების დრო მუხლი 14. სამუშაო დროის ხანგრძლივობა 1. დამსაქმებლის მიერ განსაზღვრული სამუშაო დროის ხანგრძლივობა, რომლის განმავლობაშიც დასაქმებული ასრულებს სამუშაოს, არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 40 საათს, ხოლო სპეციფიკური სამუშაო რეჟიმის მქონე საწარმოში, სადაც წარმოების/შრომითი პროცესი ითვალისწინებს 8 საათზე მეტი ხანგრძლივობის უწყვეტ რეჟიმს, – კვირაში 48 საათს. სპეციფიკური სამუშაო რეჟიმის დარგების ჩამონათვალს განსაზღვრავს საქართველოს მთავრობა. სამუშაო დროში არ ითვლება შესვენების დრო და დასვენების დრო. (12.06.2013. N729) 1 1 . თუ დამსაქმებლის საქმიანობა ითვალისწინებს წარმოების/შრომითი პროცესის 24-საათიან უწყვეტ რეჟიმს, მხარეები უფლებამოსილი არიან, დადონ შრომითი ხელშეკრულება ცვლაში მუშაობის შესახებ, ამ მუხლის მე-2 პუნქტის პირობების გათვალისწინებით და დასაქმებულისთვის ნამუშევარი საათების ადეკვატური დასვენების დროის მიცემის პირობით. (12.06.2013. N729) 2. სამუშაო დღეებს (ცვლებს) შორის დასვენების ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს 12 საათზე ნაკლები. 3. 16 წლიდან 18 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნის სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 36 საათს. (12.06.2013. N729) 4. 14 წლიდან 16 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნის სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 24 საათს. (12.06.2013. N729) მუხლი 15. ცვლაში მუშაობისას განსაზღვრული სამუშაო დრო ცვლაში მუშაობა და ერთი ცვლიდან მეორეში გადასვლა განისაზღვრება ცვლიანობის განრიგით, რომელსაც ამტკიცებს დამსაქმებელი სამუშაოს სპეციფიკის გათვალისწინებით. ცვლიანობის განრიგის ცვლილების შესახებ დასაქმებულს უნდა ეცნობოს 10 დღით ადრე, თუ ეს შეუძლებელი არ არის უკიდურესი საწარმოო აუცილებლობის გამო. მუხლი 16. სამუშაო დროის შეჯამებული აღრიცხვის წესი სამუშაოს პირობების გათვალისწინებით, როდესაც შეუძლებელია ყოველდღიური ან ყოველკვირეული სამუშაო დროის ხანგრძლივობის დაცვა, დასაშვებია სამუშაო დროის შეჯამებული აღრიცხვის წესის შემოღება. 447
მუხლი 17. ზეგანაკვეთური სამუშაო 1. დასაქმებული ვალდებულია შეასრულოს ზეგანაკვეთური სამუშაო: ა) სტიქიური უბედურების თავიდან ასაცილებლად ან/და მისი შედეგების ლიკვიდაციისთვის – ანაზღაურების გარეშე; ბ) საწარმოო ავარიის თავიდან ასაცილებლად ან/და მისი შედეგების ლიკვიდაციისთვის – სათანადო ანაზღაურებით. 2. აკრძალულია ორსული ან ახალნამშობიარები ქალის, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის, არასრულწლოვნის ზეგანაკვეთურ სამუშაოზე დასაქმება მისი თანხმობის გარეშე. (12.06.2013. N729) 3. ზეგანაკვეთურ სამუშაოდ მიიჩნევა მხარეთა შეთანხმებით დასაქმებულის მიერ სამუშაოს შესრულება დროის იმ მონაკვეთში, რომლის ხანგრძლივობა სრულწლოვნისთვის აღემატება კვირაში 40 საათს, 16 წლიდან 18 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნისთვის – კვირაში 36 საათს, ხოლო 14 წლიდან 16 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნისთვის – კვირაში 24 საათს. (12.06.2013. N729) 4. ზეგანაკვეთური სამუშაო ანაზღაურდება ხელფასის საათობრივი განაკვეთის გაზრდილი ოდენობით. ამ ანაზღაურების ოდენობა განისაზღვრება მხარეთა შეთანხმებით. (12.06.2013. N729) 5. მხარეები შეიძლება შეთანხმდნენ ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურების სანაცვლოდ დასაქმებულისათვის დამატებითი დასვენების დროის მიცემაზე. (12.06.2013.
N729) მუხლი 18. ღამით მუშაობის შეზღუდვა აკრძალულია ღამის სამუშაოზე (22 საათიდან 6 საათამდე) არასრულწლოვნის, ორსული, ახალნამშობიარები ან მეძუძური ქალის დასაქმება, ხოლო 3 წლამდე ასაკის ბავშვის მომვლელის ან შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის დასაქმება – მისი თანხმობის გარეშე. მუხლი 19. დამატებითი შესვენება მეძუძური ქალისათვის 1. დასაქმებულს, რომელიც მეძუძური ქალია და კვებავს ერთ წლამდე ასაკის ბავშვს, მისი მოთხოვნის საფუძველზე ეძლევა დამატებითი შესვენება დღეში არანაკლებ 1 საათისა. 2. ბავშვის კვებისათვის შესვენება ითვლება სამუშაო დროში და ანაზღაურდება. მუხლი 20. უქმე დღეები 1. უქმე დღეებია: ა) 1 და 2 იანვარი – ახალი წლის სადღესასწაულო დღეები; ბ) 7 იანვარი – უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტეს შობის დღე; გ) 19 იანვარი – ნათლისღება – უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტეს გაცხადების დღე; დ) 3 მარტი – დედის დღე; ე) 8 მარტი – ქალთა საერთაშორისო დღე; ვ) 9 აპრილი – საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტის მიღების დღე, საქართველოს ეროვნული ერთიანობის, სამოქალაქო თანხმობისა და სამშობლოსათვის დაღუპულთა მოგონების დღე; ზ) სააღდგომო დღეები – დიდი პარასკევი, დიდი შაბათი, უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტეს ბრწყინვალე აღდგომის დღე; მიცვალებულთა მოხსენიების დღე – აღდგომის მეორე დღე, ორშაბათი (თარიღები გარდამავალია); თ) 9 მაისი – ფაშიზმზე გამარჯვების დღე; ი) 12 მაისი – საქართველოს ეკლესიის, როგორც სამოციქულო საყდრის, დამაარსებლის – წმინდა ანდრია მოციქულის ხსენების დღე; 448
კ) 26 მაისი – საქართველოს დამოუკიდებლობის დღე; ლ) 28 აგვისტო – ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების დღე (მარიამობა); მ) 14 ოქტომბერი – მცხეთობის (სვეტიცხოვლობის, კვართის დღესასწაულის) დღე; ნ) 23 ნოემბერი – გიორგობის დღე. 2. დასაქმებული უფლებამოსილია ამ კანონით დადგენილი უქმე დღეების ნაცვლად მოითხოვოს სხვა დასვენების დღეები, რაც უნდა განისაზღვროს შრომითი ხელშეკრულებით. 3. ამ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უქმე დღეებში დასაქმებულის მიერ სამუშაოს შესრულება მიიჩნევა ზეგანაკვეთურ სამუშაოდ და მისი ანაზღაურების პირობები განისაზღვრება ამ კანონის მე-17 მუხლის მე-4 და მე-5 პუნქტებით დადგენილი წესით. (12.06.2013. N729) თავი V შვებულება მუხლი 21. შვებულების ხანგრძლივობა 1. დასაქმებულს უფლება აქვს, ისარგებლოს ანაზღაურებადი შვებულებით – წელიწადში სულ მცირე 24 სამუშაო დღით. (12.06.2013. N729) 2. დასაქმებულს უფლება აქვს, ისარგებლოს ანაზღაურების გარეშე შვებულებით – წელიწადში სულ მცირე 15 კალენდარული დღით. (12.06.2013. N729) 3. შრომითი ხელშეკრულებით შეიძლება განისაზღვროს ამ მუხლით გათვალისწინებულისაგან განსხვავებული ვადები და პირობები, რომლებიც არ უნდა აუარესებდეს დასაქმებულის მდგომარეობას. 4. ამ კანონის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“, „ვ“–„თ“ და „ო“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული რომელიმე საფუძვლით შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტისას დამსაქმებელი ვალდებულია დასაქმებულს აუნაზღაუროს გამოუყენებელი შვებულება შრომითი ურთიერთობის ხანგრძლივობის პროპორციულად. (12.06.2013. N729) მუხლი 22. შვებულების მიცემის წესი 1. დასაქმებულს შვებულების მოთხოვნის უფლება წარმოეშობა მუშაობის თერთმეტი თვის შემდეგ. დასაქმებულს მხარეთა შეთანხმებით შვებულება შეიძლება მიეცეს აღნიშნული ვადის გასვლამდეც. 2. მუშაობის მეორე წლიდან დასაქმებულს მხარეთა შეთანხმებით შვებულება შეიძლება მიეცეს სამუშაო წლის ნებისმიერ დროს. 3. მხარეთა შეთანხმებით შეიძლება შვებულების ნაწილ-ნაწილ გამოყენება. 4. შვებულებაში არ ითვლება დროებითი შრომისუუნარობის პერიოდი, შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო. 5. თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, დამსაქმებელი უფლებამოსილია დაადგინოს დასაქმებულთათვის წლის განმავლობაში ანაზღაურებად შვებულებათა მიცემის რიგითობა. მუხლი 23. ანაზღაურების გარეშე შვებულების აღებისას დამსაქმებლის წინასწარ გაფრთხილების ვალდებულება ანაზღაურების გარეშე შვებულების აღებისას დასაქმებული ვალდებულია 2 კვირით ადრე გააფრთხილოს დამსაქმებელი შვებულების აღების შესახებ, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც გაფრთხილება შეუძლებელია გადაუდებელი სამედიცინო ან ოჯახური პირობების გამო.
449
მუხლი 24. შვებულების მოთხოვნის უფლების წარმოშობა 1. შვებულების მოთხოვნის უფლების წარმოშობის გამოსათვლელ ვადაში ითვლება დასაქმებულის მიერ ფაქტობრივად ნამუშევარი, აგრეთვე დამსაქმებლის ბრალით გამოწვეული იძულებითი მოცდენის დრო. 2. შვებულების მოთხოვნის უფლების წარმოშობის გამოსათვლელ ვადაში არ ითვლება დასაქმებულის მიერ სამუშაოს არასაპატიო მიზეზით გაცდენის ან 7 სამუშაო დღეზე მეტი ხნით ანაზღაურების გარეშე შვებულებაში ყოფნის დრო. მუხლი 25. ანაზღაურებადი შვებულების გადატანის გამონაკლისი შემთხვევები 1. თუ დასაქმებულისათვის მიმდინარე წელს ანაზღაურებადი შვებულების მიცემამ შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს სამუშაოს ნორმალურ მიმდინარეობაზე, დასაქმებულის თანხმობით დასაშვებია შვებულების გადატანა მომდევნო წლისათვის. აკრძალულია არასრულწლოვნის ანაზღაურებადი შვებულების გადატანა მომდევნო წლისათვის. 2. აკრძალულია ანაზღაურებადი შვებულების გადატანა ზედიზედ 2 წლის განმავლობაში. მუხლი 26. საშვებულებო ანაზღაურება დასაქმებულის საშვებულებო ანაზღაურება განისაზღვრება შვებულების წინა 3 თვის საშუალო ანაზღაურებიდან, თუ მუშაობის დაწყებიდან ან უკანასკნელი შვებულების შემდეგ ნამუშევარი დრო 3 თვეზე ნაკლებია – ნამუშევარი თვეების საშუალო ანაზღაურებიდან, ხოლო ყოველთვიური ფიქსირებული ანაზღაურების შემთხვევაში – ბოლო თვის ანაზღაურების მიხედვით. 1 მუხლი 26 . დამატებითი შვებულება მძიმე, მავნე ან საშიშპირობებიან სამუშაოზე მომუშავე დასაქმებულისათვის (12.06.2013. N729) მძიმე, მავნე ან საშიშპირობებიან სამუშაოზე მომუშავე დასაქმებულს ეძლევა დამატებითი ანაზღაურებადი შვებულება – წელიწადში 10 კალენდარული დღე. თავი VI შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო მუხლი 27. შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო 1. დასაქმებულს თავისი მოთხოვნის საფუძველზე ეძლევა შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო – 477 კალენდარული დღის ოდენობით. 2. ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო შვებულებიდან ანაზღაურებადია 126 კალენდარული დღე, ხოლო მშობიარობის გართულების ან ტყუპის შობის შემთხვევაში – 140 კალენდარული დღე. 3. ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული შვებულება დასაქმებულს თავისი შეხედულებისამებრ შეუძლია გადაანაწილოს ორსულობისა და მშობიარობის შემდგომ პერიოდებზე. მუხლი 28. შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო დასაქმებულს, რომელმაც იშვილა ერთ წლამდე ასაკის ბავშვი, თავისი მოთხოვნის საფუძველზე ეძლევა შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო – ბავშვის დაბადებიდან 365 კალენდარული დღის ოდენობით. ამ შვებულებიდან ანაზღაურებადია 70 კალენდარული დღე. 450
მუხლი 29. ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის, ასევე ახალშობილის შვილად აყვანის გამო შვებულებების ანაზღაურება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის, ასევე ახალშობილის შვილად აყვანის გამო შვებულებები ანაზღაურდება საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. დამსაქმებელი და დასაქმებული შეიძლება შეთანხმდნენ დამატებით ანაზღაურებაზე. მუხლი 30. დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო 1. დასაქმებულს თავისივე თხოვნით, უწყვეტად ან ნაწილ-ნაწილ, მაგრამ არანაკლებ წელიწადში 2 კვირისა, ეძლევა ანაზღაურების გარეშე შვებულება ბავშვის მოვლის გამო – 12 კვირის ოდენობით, სანამ ბავშვს შეუსრულდება 5 წელი. 2. ბავშვის მოვლის გამო დამატებითი შვებულება შეიძლება მიეცეს ნებისმიერ პირს, რომელიც ფაქტობრივად უვლის ბავშვს. თავი VII შრომის ანაზღაურება მუხლი 31. შრომის ანაზღაურების ფორმა და ოდენობა, გაცემის დრო და ადგილი 1. შრომის ანაზღაურების ფორმა და ოდენობა განისაზღვრება შრომითი ხელშეკრულებით. ამ მუხლის ნორმები გამოიყენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული. 2. შრომის ანაზღაურება გაიცემა თვეში ერთხელ. (12.06.2013. N729) 3. დამსაქმებელი ვალდებულია ნებისმიერი ანაზღაურების თუ ანგარიშსწორების დაყოვნების ყოველი დღისათვის გადაუხადოს დასაქმებულს დაყოვნებული თანხის 0.07 პროცენტი. მუხლი 32. შრომის ანაზღაურება იძულებითი მოცდენის დროს 1. თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული, დამსაქმებლის ბრალით გამოწვეული იძულებითი მოცდენის დროს დასაქმებულს შრომის ანაზღაურება მიეცემა სრული ოდენობით. 2. დასაქმებულის ბრალით გამოწვეული იძულებითი მოცდენა არ ანაზღაურდება. მუხლი 33. დაქვითვა შრომის ანაზღაურებიდან 1. დამსაქმებელს უფლება აქვს, დასაქმებულის შრომის ანაზღაურებიდან დაქვითოს ზედმეტად გაცემული თანხა ან ნებისმიერი სხვა თანხა, რომელიც, შრომითი ურთიერთობიდან გამომდინარე, მისთვის დასაქმებულს აქვს გადასახდელი. (12.06.2013.
N729) 2. შრომითი ანაზღაურებიდან ერთჯერადად დაქვითვის საერთო ოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს შრომის ანაზღაურების 50 პროცენტს. მუხლი 34. საბოლოო ანგარიშსწორება შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტისას შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტისას დამსაქმებელი ვალდებულია დასაქმებულთან მოახდინოს საბოლოო ანგარიშსწორება არა უგვიანეს 7 კალენდარული დღისა, თუ შრომითი ხელშეკრულებით ან კანონით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. თავი VIII შრომის პირობების დაცვა მუხლი 35. უსაფრთხო და ჯანსაღი სამუშაო გარემოს უფლება 451
1. დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოს დასაქმებული სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის მაქსიმალურად უსაფრთხო სამუშაო გარემოთი. 2. დამსაქმებელი ვალდებულია გონივრულ ვადაში მიაწოდოს დასაქმებულს მის ხელთ არსებული სრული, ობიექტური და გასაგები ინფორმაცია ყველა იმ ფაქტორის შესახებ, რომლებიც მოქმედებს დასაქმებულის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობაზე ან ბუნებრივი გარემოს უსაფრთხოებაზე. 3. დასაქმებულს უფლება აქვს უარი განაცხადოს იმ სამუშაოს, დავალების ან მითითების შესრულებაზე, რომელიც ეწინააღმდეგება კანონს, ან შრომის უსაფრთხოების პირობების დაუცველობის გამო აშკარა და არსებით საფრთხეს უქმნის მის ან მესამე პირის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას, საკუთრებას ან ბუნებრივი გარემოს უსაფრთხოებას. დასაქმებული ვალდებულია დაუყოვნებლივ შეატყობინოს დამსაქმებელს იმ გარემოების შესახებ, რომლის გამოც იგი უარს ამბობს შრომითი ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულების შესრულებაზე. 4. დამსაქმებელი ვალდებულია დანერგოს შრომის უსაფრთხოების უზრუნველმყოფი პრევენციული სისტემა და დროულად მიაწოდოს დასაქმებულს სათანადო ინფორმაცია შრომის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული რისკებისა და მათი პრევენციის ზომების, აგრეთვე საფრთხის შემცველ აღჭურვილობასთან მოპყრობის წესების შესახებ, აუცილებლობის შემთხვევაში უზრუნველყოს დასაქმებული პერსონალური დამცავი აღჭურვილობით, სახიფათო მოწყობილობა ტექნოლოგიურ პროგრესთან ერთად დროულად შეცვალოს უსაფრთხოთი ან ნაკლებად სახიფათოთი, მიიღოს ყველა სხვა გონივრული ზომა დასაქმებულის უსაფრთხოებისათვის და მისი ჯანმრთელობის დასაცავად. 5. დამსაქმებელი ვალდებულია მიიღოს ყველა გონივრული ზომა საწარმოო შემთხვევის შედეგების დროული ლოკალიზაციისა და ლიკვიდაციისათვის, პირველადი დახმარების აღმოჩენისა და ევაკუაციისათვის. 6. დამსაქმებელი ვალდებულია სრულად აუნაზღაუროს დასაქმებულს სამუშაოს შესრულებასთან დაკავშირებული, ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებით მიყენებული ზიანი და აუცილებელი მკურნალობის ხარჯები. 7. დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოს ორსული ქალის დაცვა ისეთი შრომისაგან, რომელიც საფრთხეს უქმნის მის ან ნაყოფის კეთილდღეობას, ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას. 8. მძიმე, მავნე და საშიშპირობებიან სამუშაოთა ნუსხა, შრომის უსაფრთხოების წესები, მათ შორის, დამსაქმებლის ხარჯით დასაქმებულის სავალდებულო პერიოდული სამედიცინო შემოწმების შემთხვევები და წესები, განისაზღვრება საქართველოს კანონმდებლობით. თავი IX შრომითი ურთიერთობის შეჩერება და შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტა
(სათაური 12.06.2013. N729)
მუხლი 36. შრომითი ურთიერთობის შეჩერება 1. შრომითი ურთიერთობის შეჩერება არის შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სამუშაოს დროებით შეუსრულებლობა, რომელიც არ იწვევს შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტას. 2. შრომითი ურთიერთობის შეჩერების საფუძვლებია: ა) გაფიცვა; ბ) ლოკაუტი; გ) აქტიური ან/და პასიური საარჩევნო უფლების განხორციელება; დ) საქართველოს საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებულ შემთხვევებში 452
საგამოძიებო, პროკურატურის ან სასამართლო ორგანოებში გამოცხადება; ე) სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევა; ვ) სამხედრო სარეზერვო სამსახურში გაწვევა; ზ) შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო; თ) ოჯახში ძალადობის მსხვერპლის თავშესაფარში ან/და კრიზისულ ცენტრში მოთავსება, რომლის დროსაც შეუძლებელი ხდება მის მიერ სამსახურებრივ მოვალეობათა შესრულება, მაგრამ არა უმეტეს 30 კალენდარული დღისა წელიწადში; ი) დროებითი შრომისუუნარობა, თუ მისი ვადა არ აღემატება ზედიზედ 40 კალენდარულ დღეს, ან 6 თვის განმავლობაში საერთო ვადა არ აღემატება 60 კალენდარულ დღეს; (12.06.2013. N729) კ) კვალიფიკაციის ამაღლება, პროფესიული გადამზადება ან სწავლა, რომლის ხანგრძლივობაც წელიწადში არ უნდა აღემატებოდეს 30 კალენდარულ დღეს; ლ) ანაზღაურების გარეშე შვებულება; მ) ანაზღაურებადი შვებულება. 3. დასაქმებულის მიერ ამ მუხლის მე-2 პუნქტით (გარდა „ბ“ ქვეპუნქტისა) გათვალისწინებული საფუძვლით შრომითი ურთიერთობის შეჩერების მოთხოვნის შემთხვევაში დამსაქმებელი ვალდებულია შრომითი ურთიერთობა გონივრული ვადით შეაჩეროს. შრომითი ურთიერთობა შეჩერებულად ჩაითვლება მოთხოვნის წარდგენიდან შეჩერების შესაბამისი საფუძვლის აღმოფხვრამდე. (12.06.2013. N729) 4. შრომითი ურთიერთობის შეჩერების შემთხვევაში, გარდა ამ მუხლის მე-2 პუნქტის „ვ“ და „მ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული შემთხვევებისა, დასაქმებულს არ მიეცემა შრომის ანაზღაურება, თუ საქართველოს კანონმდებლობით ან შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული. (12.06.2013. N729) 5. საქართველოს საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებულ შემთხვევებში საგამოძიებო, პროკურატურის ან სასამართლო ორგანოში გამოცხადებასთან დაკავშირებული ხარჯები ანაზღაურდება საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, კანონმდებლობით დადგენილი წესით. (12.06.2013. N729) 6. ამოღებულია (12.06.2013. N729) მუხლი 37. შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლები (12.06.2013. N729) 1. შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლებია: ა) ეკონომიკური გარემოებები, ტექნოლოგიური ან ორგანიზაციული ცვლილებები, რომლებიც აუცილებელს ხდის სამუშაო ძალის შემცირებას; ბ) შრომითი ხელშეკრულების ვადის გასვლა; გ) შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სამუშაოს შესრულება; დ) დასაქმებულის მიერ თანამდებობის/სამუშაოს საკუთარი ნებით, წერილობითი განცხადების საფუძველზე დატოვება; ე) მხარეთა წერილობითი შეთანხმება; ვ) დასაქმებულის კვალიფიკაციის ან პროფესიული უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა მის მიერ დაკავებულ თანამდებობასთან/შესასრულებელ სამუშაოსთან; ზ) დასაქმებულის მიერ მისთვის ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულებით ან კოლექტიური ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების უხეში დარღვევა; თ) დასაქმებულის მიერ მისთვის ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულებით ან კოლექტიური ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების დარღვევა, თუ დასაქმებულის მიმართ ბოლო 1 წლის განმავლობაში უკვე გამოყენებულ იქნა ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულებით ან კოლექტიური ხელშეკრულებით ან/და შრომის შინაგანაწესით გათვალისწინებული დისციპლინური 453
პასუხისმგებლობის რომელიმე ზომა; ი) თუ შრომითი ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის განსაზღვრული, ხანგრძლივი შრომისუუნარობა – თუკი შრომისუუნარობის ვადა აღემატება ზედიზედ 40 კალენდარულ დღეს, ან 6 თვის განმავლობაში საერთო ვადა აღემატება 60 კალენდარულ დღეს, ამასთანავე, დასაქმებულს გამოყენებული აქვს ამ კანონის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული შვებულება; კ) სასამართლო განაჩენის ან გადაწყვეტილების კანონიერ ძალაში შესვლა, რომელიც სამუშაოს შესრულების შესაძლებლობას გამორიცხავს; ლ) ამ კანონის 51-ე მუხლის მე-6 პუნქტის თანახმად სასამართლოს მიერ მიღებული და კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილება გაფიცვის უკანონოდ ცნობის შესახებ; მ) დამსაქმებელი ფიზიკური პირის ან დასაქმებულის გარდაცვალება; ნ) დამსაქმებელი იურიდიული პირის ლიკვიდაციის წარმოების დაწყება; ო) სხვა ობიექტური გარემოება, რომელიც ამართლებს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტას. 2. ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ზ“ და „თ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული შრომის შინაგანაწესით დაკისრებული ვალდებულების დარღვევა შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი შეიძლება გახდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ შრომის შინაგანაწესი შრომითი ხელშეკრულების ნაწილია. 3. დაუშვებელია შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტა: ა) სხვა საფუძვლით, გარდა ამ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლებისა; ბ) ამ კანონის მე-2 მუხლით გათვალისწინებული დისკრიმინაციის საფუძვლით; გ) დასაქმებული ქალის მიერ თავისი ორსულობის შესახებ დამსაქმებლისთვის შეტყობინებიდან ამ კანონის 36-ე მუხლის მე-2 პუნქტის „ზ“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული პერიოდის განმავლობაში, გარდა ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“–„ე“, „ზ“, „თ“, „კ“ და „მ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული საფუძვლებისა; დ) დასაქმებულის სამხედრო სავალდებულო ან სამხედრო სარეზერვო სამსახურში გაწვევის გამო ან/და დასაქმებულის მიერ სამხედრო სავალდებულო ან სამხედრო სარეზერვო სამსახურის გავლის პერიოდში, გარდა ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“–„ე“, „ზ“, „თ“, „კ“ და „მ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული საფუძვლებისა; ე) სასამართლოში ნაფიც მსაჯულად ყოფნის პერიოდში, გარდა ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“–„ე“, „ზ“, „თ“, „კ“ და „მ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული საფუძვლებისა. მუხლი 38. შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის წესი (12.06.2013. N729) 1. დამსაქმებლის მიერ ამ კანონის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“, „ვ“, „ი“ და „ო“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული რომელიმე საფუძვლით შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტისას დამსაქმებელი ვალდებულია არანაკლებ 30 კალენდარული დღით ადრე გააფრთხილოს დასაქმებული წინასწარი წერილობითი შეტყობინების გაგზავნით. ამასთანავე, დასაქმებულს მიეცემა კომპენსაცია არანაკლებ 1 თვის შრომის ანაზღაურების ოდენობით, შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში. 2. დამსაქმებლის მიერ ამ კანონის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“, „ვ“, „ი“ და „ო“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული რომელიმე საფუძვლით შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტისას დამსაქმებელი უფლებამოსილია არანაკლებ 3 კალენდარული დღით ადრე გააფრთხილოს დასაქმებული წინასწარი წერილობითი შეტყობინების გაგზავნით. ამ შემთხვევაში დასაქმებულს მიეცემა კომპენსაცია არანაკლებ 2 თვის შრომის ანაზღაურების ოდენობით, შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში. 454
3. ამ კანონის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლით შრომითი ხელშეკრულების დასაქმებულის ინიციატივით შეწყვეტისას დასაქმებული ვალდებულია არანაკლებ 30 კალენდარული დღით ადრე გააფრთხილოს დამსაქმებელი წინასწარი წერილობითი შეტყობინების გაგზავნით. 4. დასაქმებულს უფლება აქვს, შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის თაობაზე დამსაქმებლის შეტყობინების მიღებიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში გაუგზავნოს მას წერილობითი შეტყობინება ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლის წერილობითი დასაბუთების მოთხოვნის თაობაზე. 5. დამსაქმებელი ვალდებულია დასაქმებულის მოთხოვნის წარდგენიდან 7 კალენდარული დღის ვადაში წერილობით დაასაბუთოს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი. 6. დასაქმებულს უფლება აქვს, წერილობითი დასაბუთების მიღებიდან 30 კალენდარული დღის ვადაში სასამართლოში გაასაჩივროს დამსაქმებლის გადაწყვეტილება შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ. 7. თუ დამსაქმებელი დასაქმებულის მოთხოვნის წარდგენიდან 7 კალენდარული დღის ვადაში წერილობით არ დაასაბუთებს შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველს, დასაქმებულს უფლება აქვს, 30 კალენდარული დღის ვადაში სასამართლოში გაასაჩივროს დამსაქმებლის გადაწყვეტილება შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ. ამ შემთხვევაში დავის ფაქტობრივი გარემოებების მტკიცების ტვირთი ეკისრება დამსაქმებელს. 8. სასამართლოს მიერ დასაქმებულთან შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ დამსაქმებლის გადაწყვეტილების ბათილად ცნობის შემთხვევაში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით, დამსაქმებელი ვალდებულია პირვანდელ სამუშაო ადგილზე აღადგინოს პირი, რომელსაც შეუწყდა შრომითი ხელშეკრულება, ან უზრუნველყოს ის ტოლფასი სამუშაოთი, ან გადაუხადოს მას კომპენსაცია სასამართლოს მიერ განსაზღვრული ოდენობით. 1 მუხლი 38 . მასობრივი დათხოვნა (12.06.2013. N729) 1. ამ კანონის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლით 15 კალენდარული დღის განმავლობაში სულ მცირე 100 დასაქმებულთან შრომითი ხელშეკრულებების შეწყვეტის (მასობრივი დათხოვნის) შემთხვევაში დამსაქმებელი ვალდებულია მასობრივ დათხოვნამდე სულ მცირე 45 კალენდარული დღით ადრე წერილობითი შეტყობინება გაუგზავნოს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს და იმ დასაქმებულებს, რომელთაც უწყდებათ შრომითი ხელშეკრულებები. 2. ამ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევაში არ მოქმედებს ამ კანონის 38-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტებით გათვალისწინებული გაფრთხილების ვადები. მუხლი 39. არასრულწლოვანთან შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტა (12.06.2013.
N729) არასრულწლოვნის კანონიერ წარმომადგენელს ან მზრუნველობის/მეურვეობის ორგანოს უფლება აქვს, მოითხოვოს არასრულწლოვანთან შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტა, თუ მუშაობის გაგრძელება ზიანს მიაყენებს არასრულწლოვნის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას ან სხვა მნიშვნელოვან ინტერესებს. მუხლი 40. მუშაობის უნებლიე გაგრძელება თუ შრომითი ხელშეკრულების ვადა გავიდა, მაგრამ, სამუშაოს ხასიათიდან 455
გამომდინარე, მუშაობის დაუყოვნებლივ შეწყვეტა მნიშვნელოვან ზიანს გამოიწვევს და საფრთხეს შეუქმნის ადამიანის ჯანმრთელობას, დასაქმებული ვალდებულია გააგრძელოს მუშაობა, სანამ ასეთი ვითარება არ დასრულდება, ხოლო დამქირავებელი ვალდებულია მისცეს მას შრომის ანაზღაურება. თავი IX
1
გაერთიანების თავისუფლება (12.06.2013. N729) 1 მუხლი 40 . ზოგადი დებულებანი (12.06.2013. N729) 1. დასაქმებულსა და დამსაქმებელს უფლება აქვთ, წინასწარი ნებართვის გარეშე შექმნან გაერთიანება ან/და გაწევრდნენ სხვა გაერთიანებაში. 2. დამსაქმებელთა გაერთიანებას და დასაქმებულთა გაერთიანებას უფლება აქვთ, შეიმუშაონ საკუთარი წესდება და რეგლამენტი, შექმნან მართვის ორგანოები, აირჩიონ წარმომადგენლები და წარმართონ თავიანთი საქმიანობა. 3. დამსაქმებელთა გაერთიანებას და დასაქმებულთა გაერთიანებას უფლება აქვთ, შექმნან ფედერაციები და კონფედერაციები და გაერთიანდნენ მათთან. ყოველ ასეთ გაერთიანებას, ფედერაციას, კონფედერაციას უფლება აქვს, შეუერთდეს დამსაქმებელთა საერთაშორისო გაერთიანებას და დასაქმებულთა საერთაშორისო გაერთიანებას. 2 მუხლი 40 . დისკრიმინაციის აკრძალვა (12.06.2013. N729) 1. აკრძალულია დასაქმებულის დისკრიმინაცია დასაქმებულთა გაერთიანებაში მისი წევრობის ან ასეთი გაერთიანების საქმიანობაში მონაწილეობის გამო ან/და სხვა ქმედება, რომლის მიზანია: ა) დასაქმებულის სამუშაოზე მიღება ან მისთვის სამუშაოს შენარჩუნება დასაქმებულთა გაერთიანებაში გაწევრებაზე უარის თქმის ან ასეთი გაერთიანებიდან გამოსვლის სანაცვლოდ; ბ) დასაქმებულთან შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტა ან მისი სხვაგვარად შევიწროება დასაქმებულთა გაერთიანების წევრობის ან ასეთი გაერთიანების საქმიანობაში მონაწილეობის გამო. 2. სამუშაო დროის განმავლობაში დასაქმებულის დასაქმებულთა გაერთიანების საქმიანობაში მონაწილეობა დასაშვებია დამსაქმებელთან შეთანხმებით. 3. ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევაში ან/და ამ კანონის 37-ე მუხლის მე-3 პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლით შეტანილ სარჩელზე მტკიცების ტვირთი ეკისრება დამსაქმებელს, თუ დასაქმებული მიუთითებს გარემოებებზე, რომლებიც ქმნის გონივრული ვარაუდის საფუძველს, რომ დამსაქმებელი ამ მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით ან/და ამ კანონის 37-ე მუხლის მე-3 პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული მოთხოვნის (მოთხოვნების) დარღვევით მოქმედებდა. 3 მუხლი 40 . დამსაქმებელთა და დასაქმებულთა გაერთიანებების საქმიანობაში ჩარევის აკრძალვა (12.06.2013. N729) 1. დაუშვებელია დამსაქმებელთა და დასაქმებულთა გაერთიანებების, მათი წევრების ან წარმომადგენლების მიერ ერთმანეთის საქმიანობაში ნებისმიერი ფორმით ჩარევა. 2. ამ მუხლის მიზნებისთვის გაერთიანების საქმიანობაში ჩარევა გულისხმობს ნებისმიერ ქმედებას, რომლის მიზანია გაერთიანების საქმიანობისათვის ფინანსური ან სხვა საშუალებებით ხელის შეშლა მასზე კონტროლის განსახორციელებლად. 456
კარი III კოლექტიური შრომითი ურთიერთობა თავი X კოლექტიური ხელშეკრულება მუხლი 41. ზოგადი დებულებანი (12.06.2013. N729) 1. კოლექტიური ხელშეკრულება იდება ერთ ან მეტ დამსაქმებელს ან ერთ ან მეტ დამსაქმებელთა გაერთიანებას და ერთ ან მეტ დასაქმებულთა გაერთიანებას შორის. 2. კოლექტიური ხელშეკრულება: ა) განსაზღვრავს შრომის პირობებს; ბ) აწესრიგებს დამსაქმებელსა და დასაქმებულს შორის ურთიერთობას; გ) აწესრიგებს ერთ ან მეტ დამსაქმებელს ან ერთ ან მეტ დამსაქმებელთა გაერთიანებას და ერთ ან მეტ დასაქმებულთა გაერთიანებას შორის ურთიერთობას. 3. მხარეები თავად განსაზღვრავენ კოლექტიური ხელშეკრულების პირობებს. 4. ერთ-ერთი მხარის მიერ კოლექტიური ხელშეკრულების დადების თაობაზე ინიციატივის გამოჩენის შემთხვევაში მხარეები ვალდებული არიან, კეთილსინდისიერად აწარმოონ მოლაპარაკება. 5. მოლაპარაკების პროცესში მხარეები ერთმანეთს აწვდიან ინფორმაციას მოლაპარაკებასთან დაკავშირებული საკითხის (საკითხების) თაობაზე. მხარეს უფლება აქვს, არ მიაწოდოს მეორე მხარეს კონფიდენციალური ინფორმაცია, ხოლო კონფიდენციალური ან/და სხვა სახის ინფორმაციის მიწოდების შემთხვევაში მოითხოვოს ამ ინფორმაციის კონფიდენციალურობის დაცვა. 6. დაუშვებელია კოლექტიური ხელშეკრულების დადების პროცესში სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ჩარევა. ამგვარი ჩარევით დადებული კოლექტიური ხელშეკრულება ბათილია. მუხლი 42. წარმომადგენლობა 1. კოლექტიური ხელშეკრულების დადების ან შეწყვეტის, მისი პირობების შეცვლის ან დასაქმებულთა უფლებების დაცვის მიზნით დასაქმებულთა გაერთიანება მოქმედებს წარმომადგენლების მეშვეობით. (12.06.2013. N729) 2. წარმომადგენლობის დადასტურება ხდება წერილობითი მინდობილობით, რომელსაც ხელს აწერენ დაინტერესებული დასაქმებულები და პირი, რომელსაც ენიჭება წარმომადგენლობის უფლება. 3. წარმომადგენელი შეიძლება იყოს ნებისმიერი ქმედუნარიანი ფიზიკური პირი. 4. წარმომადგენელი მოქმედებს მხოლოდ იმ დასაქმებულთა ინტერესებიდან გამომდინარე, რომლებმაც მას მიანიჭეს წარმომადგენლობის უფლება. მუხლი 43. კოლექტიური ხელშეკრულება (12.06.2013. N729) 1. კოლექტიური ხელშეკრულება იდება მხოლოდ წერილობითი ფორმით. 2. კოლექტიური ხელშეკრულება იდება განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი ვადით. 3. განსაზღვრული ვადით დადებული კოლექტიური ხელშეკრულება უნდა ითვალისწინებდეს მისი ძალაში შესვლის და ვადის გასვლის თარიღებს. 4. განუსაზღვრელი ვადით დადებული კოლექტიური ხელშეკრულება უნდა ითვალისწინებდეს მისი გადასინჯვის, შეცვლისა და შეწყვეტის შესახებ დებულებებს.
457
5. კოლექტიური ხელშეკრულების არსებობა არ ზღუდავს დამსაქმებლის ან დასაქმებულის უფლებას, შეწყვიტოს შრომითი ურთიერთობა, რაც არ იწვევს ამ ხელშეკრულების მონაწილე სხვა დასაქმებულებთან შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტას. 6. კოლექტიურ ხელშეკრულებაში ზუსტად უნდა იყოს განსაზღვრული ხელშეკრულების სუბიექტები. 7. კოლექტიური ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებები ვრცელდება ხელშეკრულების მხარეებზე. თუ კოლექტიური ხელშეკრულება დადებულია დამსაქმებელსა და ერთ ან მეტ დასაქმებულთა გაერთიანებას შორის და ასეთ ერთ ან მეტ დასაქმებულთა გაერთიანებაში გაწევრებულია მოცემულ საწარმოში მომუშავე დასაქმებულთა 50%-ზე მეტი, ამავე საწარმოში მომუშავე ნებისმიერ სხვა დასაქმებულს უფლება აქვს, წერილობით მოსთხოვოს დამსაქმებელს, რომ ისიც გახდეს ასეთი კოლექტიური ხელშეკრულების მხარე. დამსაქმებელი ვალდებულია ასეთი წერილობითი მოთხოვნა დააკმაყოფილოს მისი მიღებიდან 30 კალენდარული დღის განმავლობაში. ამ პუნქტის პირობები არ უკრძალავს სხვა დასაქმებულთა გაერთიანებას, რომელიც აერთიანებს აღნიშნულ საწარმოში მომუშავე დასაქმებულთა 50%-ზე ნაკლებს, რომ დამსაქმებელთან ცალკე აწარმოოს მოლაპარაკება და დადოს ცალკე კოლექტიური ხელშეკრულება. 8. კოლექტიური ხელშეკრულების დებულებები ამ ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ დასაქმებულთა ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულებების განუყოფელი ნაწილია. 9. ბათილია კოლექტიური ხელშეკრულების ის პირობა, რომელიც ეწინააღმდეგება ამ კანონს. კარი IV პასუხისმგებლობა და დავა თავი XI პასუხისმგებლობა მუხლი 44. მიყენებული ზიანისათვის მატერიალური პასუხისმგებლობა შრომითი ურთიერთობისას მხარის მიერ მეორე მხარისათვის მიყენებული ზიანი ანაზღაურდება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. მუხლი 45. წერილობითი ხელშეკრულება პასუხისმგებლობის შესახებ 1. წერილობითი ხელშეკრულებით შეიძლება განისაზღვროს დასაქმებულის ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის სახე და ფარგლები, თუ ეს გამომდინარეობს სამუშაოს სპეციფიკიდან. 2. წერილობითი ხელშეკრულება სრული მატერიალური პასუხისმგებლობის შესახებ შეიძლება დაიდოს სრულწლოვან დასაქმებულთან, რომელიც ახორციელებს მისთვის გადაცემული ფასეულობების შენახვას, დამუშავებას, გაყიდვას (გადაცემას), გადაზიდვას ან წარმოების პროცესში გამოყენებას. მუხლი 46. შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული შეზღუდვები 1. ამოღებულია (12.06.2013. N729) 2. ამოღებულია (12.06.2013. N729) 3. შრომითი ხელშეკრულებით შეიძლება დადგინდეს დასაქმებულის ვალდებულება, შრომითი ხელშეკრულების პირობების შესრულებისას მიღებული ცოდნა და კვალიფიკაცია არ გამოიყენოს სხვა, კონკურენტი დამსაქმებლის სასარგებლოდ. ეს შეზღუდვა შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტიდან 6 458
თვის განმავლობაში, იმ პირობით, რომ ამგვარი შეზღუდვის მოქმედების პერიოდში დამსაქმებელი დასაქმებულს გადაუხდის ანაზღაურებას არანაკლებ შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტისას არსებული ოდენობით. (12.06.2013. N729) 4. ამ მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული შეზღუდვა არ შეიძლება დაუწესდეთ განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის სფეროებში მოღვაწე პირებს.
(12.06.2013. N729) 5. ამ მუხლის მოთხოვნების დარღვევით მიყენებული ზიანი ანაზღაურდება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით. თავი XII დავა მუხლი 47. დავა 1. დავა არის შრომითი ურთიერთობის დროს წარმოშობილი უთანხმოება, რომლის გადაწყვეტაც შედის შრომითი ხელშეკრულების მხარეთა კანონიერ ინტერესებში. 2. დავა წარმოიშობა მხარის მიერ მეორე მხარისათვის გაგზავნილი წერილობითი შეტყობინებით უთანხმოების შესახებ. 3. შრომითი ურთიერთობის დროს დავის წარმოშობის საფუძველი შეიძლება იყოს:
(12.06.2013. N729) ა) საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევა; ბ) ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულების ან კოლექტიური ხელშეკრულების ან შრომის პირობების დარღვევა; გ) დასაქმებულსა და დამსაქმებელს შორის ინდივიდუალური შრომითი ხელშეკრულების არსებით პირობებთან ან/და კოლექტიური ხელშეკრულების პირობებთან დაკავშირებული უთანხმოება. ეს უთანხმოება უნდა გადაწყდეს ამ კანონის 1 48-ე ან 48 მუხლით გათვალისწინებული შემათანხმებელი პროცედურების დაცვით. 4. ამოღებულია (12.06.2013. N729) 5. დავის განხილვა არ იწვევს შრომითი ურთიერთობის შეჩერებას. 6. ინდივიდუალური შრომითი ურთიერთობის დროს წარმოშობილი დავა უნდა გადაწყდეს ამ კანონის 48-ე მუხლით გათვალისწინებული შემათანხმებელი პროცედურების დაცვით ან/და სასამართლოსათვის ან არბიტრაჟისათვის მიმართვით.
(12.06.2013. N729) 1 6 . კოლექტიური შრომითი ურთიერთობის დროს წარმოშობილი დავა უნდა 1 გადაწყდეს ამ კანონის 48 მუხლით გათვალისწინებული შემათანხმებელი პროცედურების დაცვით ან/და სასამართლოსათვის ან არბიტრაჟისათვის მიმართვით.
(12.06.2013. N729) 7. კოლექტიური ხელშეკრულების მონაწილე დასაქმებული არ იზღუდება, მოცემული დავის შემთხვევაში ინდივიდუალურად დაიცვას თავისი უფლებები სხვა კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით. მუხლი 48. ინდივიდუალური დავის განხილვა და გადაწყვეტა (12.06.2013. N729) 1. ინდივიდუალური დავა უნდა გადაწყდეს მხარეთა შორის შემათანხმებელი პროცედურებით, რაც გულისხმობს დასაქმებულსა და დამსაქმებელს შორის პირდაპირი მოლაპარაკებების გამართვას. 2. მხარე მეორე მხარეს უგზავნის შემათანხმებელი პროცედურების დაწყების შესახებ წერილობით შეტყობინებას, რომელშიც ზუსტად უნდა იყოს განსაზღვრული დავის წარმოშობის საფუძველი და მხარის მოთხოვნები. 459
3. მეორე მხარე ვალდებულია ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული წერილობითი შეტყობინება განიხილოს და თავისი გადაწყვეტილება წერილობით აცნობოს მხარეს შეტყობინების მიღებიდან 10 კალენდარული დღის განმავლობაში. 4. წარმომადგენლები ან მხარეები იღებენ წერილობით გადაწყვეტილებას, რომელიც არსებული შრომითი ხელშეკრულების ნაწილი ხდება. 5. თუ ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული წერილობითი შეტყობინების მიღებიდან 14 კალენდარული დღის განმავლობაში შეთანხმება ვერ იქნა მიღწეული, მხარეს უფლება აქვს, მიმართოს სასამართლოს. 6. თუ ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული წერილობითი შეტყობინების მიღებიდან 14 კალენდარული დღის განმავლობაში მხარემ თავი აარიდა შემათანხმებელ პროცედურებში მონაწილეობას, დავის ფაქტობრივი გარემოებების მტკიცების ტვირთი მას ეკისრება. 7. მხარეები შეიძლება შეთანხმდნენ დავის არბიტრაჟისათვის გადაცემაზე. 8. დაუშვებელია დავის განხილვის პროცესში მხარის მიერ მოთხოვნის გაზრდა ან დავის საგნის შეცვლა. 1 მუხლი 48 . კოლექტიური დავის განხილვა და გადაწყვეტა (12.06.2013. N729) 1. კოლექტიური დავა (დავა დამსაქმებელსა და დასაქმებულთა ჯგუფს ან დამსაქმებელსა და დასაქმებულთა გაერთიანებას შორის) უნდა გადაწყდეს მხარეთა შორის შემათანხმებელი პროცედურებით, რაც გულისხმობს დამსაქმებელსა და დასაქმებულთა ჯგუფს (სულ მცირე 20 დასაქმებული) ან დამსაქმებელსა და დასაქმებულთა გაერთიანებას შორის პირდაპირი მოლაპარაკებების გამართვას ან მედიაციას ერთ-ერთი მხარის მიერ საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრისათვის (შემდგომ – მინისტრი) შესაბამისი წერილობითი შეტყობინების გაგზავნის შემთხვევაში. 2. მხარე მეორე მხარეს უგზავნის შემათანხმებელი პროცედურების დაწყების შესახებ წერილობით შეტყობინებას, რომელშიც ზუსტად უნდა იყოს განსაზღვრული დავის წარმოშობის საფუძველი და მხარის მოთხოვნები. 3. მოლაპარაკებების ნებისმიერ სტადიაზე, შეთანხმების მისაღწევად მხარეს უფლება აქვს, წერილობით მიმართოს მინისტრს მედიაციის დაწყების მიზნით დავის მედიატორის დანიშვნის თაობაზე. წერილობითი შეტყობინება იმავე დღეს გადაეცემა დავის მეორე მხარესაც. 4. ამ მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული წერილობითი შეტყობინების მიღების საფუძველზე მინისტრი ნიშნავს დავის მედიატორს საქართველოს მთავრობის ნორმატიული აქტით დამტკიცებული კოლექტიური დავის შემათანხმებელი პროცედურებით განხილვისა და გადაწყვეტის წესის თანახმად. დავის ნებისმიერ სტადიაზე მინისტრს უფლება აქვს, მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესის არსებობის შემთხვევაში, მხარის წერილობითი მიმართვის გარეშე, საკუთარი ინიციატივით დანიშნოს დავის მედიატორი, რაც წერილობით უნდა ეცნობოს მხარეებს. 5. დავის ნებისმიერ სტადიაზე მინისტრს უფლება აქვს, მიიღოს გადაწყვეტილება შემათანხმებელი პროცედურების შეწყვეტის შესახებ. 6. მხარეები ვალდებული არიან, მონაწილეობა მიიღონ შემათანხმებელ პროცედურებში და დაესწრონ ამ მიზნით დავის მედიატორის მიერ გამართულ შეხვედრებს. 7. მინისტრის მოთხოვნის შემთხვევაში დავის მედიატორი ვალდებულია გაუგზავნოს მას ანგარიში დავასთან დაკავშირებით. 8. დავის ნებისმიერ სტადიაზე მხარეები შეიძლება შეთანხმდნენ დავის არბიტრაჟისათვის გადაცემაზე. 9. დავის მედიატორი ვალდებულია არ გაამჟღავნოს ინფორმაცია ან დოკუმენტი, 460
რომელიც მისთვის, როგორც დავის მედიატორისთვის, გახდა ცნობილი. მუხლი 49. გაფიცვა და ლოკაუტი (12.06.2013. N729) 1. გაფიცვა არის დავის შემთხვევაში დასაქმებულის დროებითი ნებაყოფლობითი უარი შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების მთლიანად ან ნაწილობრივ შესრულებაზე. გაფიცვაში მონაწილეობის უფლება არა აქვთ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ პირებს. 2. ლოკაუტი არის დავის შემთხვევაში დამსაქმებლის დროებითი ნებაყოფლობითი უარი შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების მთლიანად ან ნაწილობრივ შესრულებაზე. 3. კოლექტიური დავის დროს გაფიცვისა და ლოკაუტის უფლება წარმოიშობა ამ 1 კანონის 48 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად მინისტრისათვის წერილობითი 1 შეტყობინების გაგზავნიდან ან 48 მუხლის მე-4 პუნქტის შესაბამისად მინისტრის მიერ საკუთარი ინიციატივით დავის მედიატორის დანიშვნიდან 21 კალენდარული დღის გასვლისთანავე. 4. ინდივიდუალური დავის დროს მხარეებმა გაფიცვის ან ლოკაუტის დაწყებამდე არანაკლებ 3 კალენდარული დღით ადრე ერთმანეთს წერილობით უნდა შეატყობინონ გაფიცვის ან ლოკაუტის დრო, ადგილი და ხასიათი. 5. კოლექტიური დავის დროს მხარეებმა გაფიცვის ან ლოკაუტის დაწყებამდე არანაკლებ 3 კალენდარული დღით ადრე ერთმანეთს და მინისტრს წერილობით უნდა შეატყობინონ გაფიცვის ან ლოკაუტის დრო, ადგილი და ხასიათი. 6. გაფიცვის ან ლოკაუტის დროს მხარეები ვალდებული არიან, განაგრძონ შემათანხმებელი პროცედურები. 7. ლოკაუტი არ შეიძლება გაგრძელდეს 90 კალენდარულ დღეზე მეტ ხანს. 8. გაფიცვის ან ლოკაუტის დროს დამსაქმებელი არ არის ვალდებული, მისცეს დასაქმებულს შრომის ანაზღაურება. 9. გაფიცვა ან ლოკაუტი არ არის შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტის საფუძველი. მუხლი 50. გაფიცვისა და ლოკაუტის გადადება ან შეჩერება თუ საფრთხე ემუქრება ადამიანის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას, ბუნებრივი გარემოს უსაფრთხოებას ან მესამე პირის საკუთრებას, აგრეთვე სასიცოცხლო მნიშვნელობის სამსახურის საქმიანობას, სასამართლოს უფლება აქვს გადადოს გაფიცვის ან ლოკაუტის დაწყება არა უმეტეს 30 დღით, ხოლო დაწყებული გაფიცვა ან ლოკაუტი შეაჩეროს ამავე ვადით. მუხლი 51. უკანონო გაფიცვა და ლოკაუტი 1. საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს გაფიცვის ან ლოკაუტის უფლება შეიძლება შეიზღუდოს საქართველოს პრეზიდენტის დეკრეტით. 2. დაუშვებელია უშუალოდ სამუშაო პროცესის დროს გაფიცვის უფლების გამოყენება იმ დასაქმებულთა მიერ, რომელთა საქმიანობა დაკავშირებულია ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უსაფრთხოებასთან, ან თუ ტექნოლოგიური ხასიათიდან გამომდინარე შეუძლებელია ამ საქმიანობის შეჩერება. 3. თუ ერთ-ერთმა მხარემ თავი აარიდა შემათანხმებელ პროცედურებში მონაწილეობას და მოაწყო გაფიცვა ან ლოკაუტი, ასეთი გაფიცვა ან ლოკაუტი უკანონოდ ჩაითვლება. 4. ამოღებულია (12.06.2013. N729) 5. ამოღებულია (12.06.2013. N729) 6. სასამართლო იღებს გადაწყვეტილებას გაფიცვის ან ლოკაუტის უკანონოდ ცნობის შესახებ, რომელიც დაუყოვნებლივ ეცნობება მხარეებს. სასამართლო გადაწყვეტილება 461
გაფიცვის ან ლოკაუტის უკანონოდ ცნობის შესახებ სრულდება დაუყოვნებლივ. მუხლი 52. დასაქმებულთა გარანტიები 1. გაფიცვაში დასაქმებულის მონაწილეობა არ შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც შრომის დისციპლინის დარღვევა და შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველი, გარდა უკანონო გაფიცვის შემთხვევისა. (12.06.2013. N729) 2. თუ სასამართლომ ლოკაუტი უკანონოდ ცნო, დამსაქმებელი ვალდებულია აღადგინოს შრომითი ურთიერთობა დასაქმებულებთან და აუნაზღაუროს გაცდენილი სამუშაო საათები. 3. დასაქმებულები, რომლებიც არ მონაწილეობდნენ გაფიცვაში, მაგრამ გაფიცვის გამო ვერ ასრულებდნენ თავიანთ სამუშაოს, დამსაქმებელმა შეიძლება გადაიყვანოს სხვა სამუშაოზე ან აუნაზღაუროს შეჩერების პერიოდი სამუშაოს საათობრივი განაკვეთის მიხედვით. 4. ამოღებულია (12.06.2013. N729)
1 კარი IV სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისია 1 თავი XII სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისია (12.06.2013. N729) 1 მუხლი 52 . ზოგადი დებულებანი (12.06.2013. N729) 1. სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისია (შემდგომ – სამმხრივი კომისია) არის სათათბირო ორგანო, რომელიც ანგარიშვალდებულია სამმხრივი კომისიის თავმჯდომარის – საქართველოს პრემიერ-მინისტრის წინაშე. 2. სამმხრივი კომისია საქმიანობისას ხელმძღვანელობს საქართველოს კონსტიტუციით, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებით, საქართველოს კანონებით, საქართველოს პარლამენტის დადგენილებებით, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებებითა და განკარგულებებით, საქართველოს მთავრობის დადგენილებებითა და განკარგულებებით, საქართველოს პრემიერ-მინისტრის ბრძანებებით და სხვა სამართლებრივი აქტებით. 3. სამმხრივი კომისიის მხარეები არიან საქართველოს მთავრობა, ქვეყნის მასშტაბით სხვადასხვა სექტორში მოქმედი დამსაქმებელთა გაერთიანებები და დასაქმებულთა გაერთიანებები. 4. თითოეულ მხარეს სამმხრივ კომისიაში ჰყავს 6 წევრი, რომლებიც შესაძლებელია სხვადასხვა ორგანიზაციას წარმოადგენდნენ. ამ ორგანიზაციების წარმომადგენელთა სამმხრივი კომისიის შემადგენლობაში შეყვანის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სამმხრივი კომისიის თავმჯდომარე. 5. თითოეული დამსაქმებელთა გაერთიანება და დასაქმებულთა გაერთიანება, რომელიც სამმხრივი კომისიის მხარეა, თავად იღებს გადაწყვეტილებას სამმხრივი კომისიის წევრებად წარსადგენად საკუთარ წარმომადგენელთა შერჩევის თაობაზე. 6. სამმხრივი კომისიის წევრებად წარდგენილი უნდა იქნენ მხარეთა წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების მქონე პირები, რომლებიც, თავის მხრივ, სამმხრივი კომისიის თავმჯდომარეს წარუდგენენ კომისიის დანარჩენ 5-5 წევრს. 7. სამმხრივ კომისიაში საქართველოს მთავრობას სამმხრივი კომისიის თავმჯდომარესთან ერთად წარმოადგენენ ხელმძღვანელ თანამდებობაზე მყოფი პირები შემდეგი სახელმწიფო დაწესებულებებიდან: 462
ა) საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო; ბ) საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო; გ) საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო; დ) საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო; ე) საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. 2 მუხლი 52 . სოციალური პარტნიორობა და სამმხრივი კომისიის საქმიანობის პრინციპები (12.06.2013. N729) 1. სოციალური პარტნიორობა არის შრომითი ურთიერთობების საკითხებთან დაკავშირებით სოციალურ პარტნიორებს − დამსაქმებლის (დამსაქმებელთა გაერთიანების), დასაქმებულის (დასაქმებულთა გაერთიანების) და სახელმწიფო დაწესებულების წარმომადგენლებს – შორის დიალოგისა და ურთიერთობათა სისტემა. 2. სამმხრივი კომისიის საქმიანობა ეფუძნება შემდეგ პრინციპებს: ა) მხარეთა თანასწორობა და დამოუკიდებლობა; ბ) სოციალური პარტნიორის ინტერესების პატივისცემა; გ) კოორდინაცია და პასუხისმგებლობა; დ) ინფორმირებულობა; ე) ვალდებულებათა შესრულება; ვ) ტრიპარტიზმი; ზ) კონსენსუსი. 3. სოციალური პარტნიორობის განვითარება შესაძლებელია ეროვნულ, სექტორულ, ტერიტორიულ, საწარმოო და სხვა ორგანიზაციულ დონეებზე. 3 მუხლი 52 . სამმხრივი კომისიის ფუნქციები (12.06.2013. N729) სამმხრივი კომისიის ფუნქციებია: ა) ქვეყანაში სოციალური პარტნიორობის განვითარების, აგრეთვე დასაქმებულებს, დამსაქმებლებსა და საქართველოს მთავრობას შორის სოციალური დიალოგის წარმართვის ხელშეწყობა ყველა დონეზე; ბ) შრომით და მის თანმდევ ურთიერთობებში სხვადასხვა საკითხზე წინადადებებისა და რეკომენდაციების შემუშავება. 4 მუხლი 52 . სამმხრივი კომისიის უფლებამოსილებები (12.06.2013. N729) 1. თავისი ფუნქციების შესასრულებლად, საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში, სამმხრივი კომისია უფლებამოსილია: ა) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით განიხილოს მხარეთა მიერ დასმული საკითხები; ბ) კომისიის სხდომაზე მოისმინოს მხარეთა ინფორმაციები მისი კომპეტენციისთვის მიკუთვნებულ საკითხებზე; გ) საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით მოითხოვოს აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და შესაბამისი ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისაგან, აგრეთვე სხვა დაწესებულებებისაგან მის მიერ საკითხების განსახილველად საჭირო მასალები; დ) საჭიროების შემთხვევაში, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, სათანადო წინადადებებისა და რეკომენდაციების შესამუშავებლად მოიწვიოს სხვადასხვა უწყების წარმომადგენლები, შესაბამისი დარგის სპეციალისტები და ექსპერტები. მათი მოწვევის დროს უნდა გამოირიცხოს ინტერესთა კონფლიქტი; ე) შეიმუშაოს და დაინტერესებულ პირებს წარუდგინოს წინადადებები მისი 463
კომპეტენციისთვის მიკუთვნებულ საკითხებზე. 2. სამმხრივი კომისიის წევრთა უფლებამოსილების ვადაა 1 წელი. სამმხრივი კომისიის ახალი შემადგენლობა განისაზღვრება წინა შემადგენლობის უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე. 3. სამმხრივი კომისიის დებულებას, რომლითაც განისაზღვრება სამმხრივი კომისიის შემადგენლობა, სტრუქტურა, საქმიანობისა და შემადგენლობის დამტკიცების წესები, დადგენილებით ამტკიცებს საქართველოს მთავრობა. კარი V გარდამავალი და დასკვნითი დებულებანი თავი XIII გარდამავალი და დასკვნითი დებულებანი მუხლი 53. კანონის გავრცელება არსებულ შრომით ურთიერთობებზე ეს კანონი ვრცელდება არსებულ შრომით ურთიერთობებზე, მიუხედავად მათი წარმოშობის დროისა. მუხლი 54. კანონის ამოქმედებასთან დაკავშირებით გასატარებელი ღონისძიებანი 1. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრომ შეიმუშაოს და დაამტკიცოს: ა) ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის, ასევე ახალშობილის შვილად აყვანის გამო შვებულებების ანაზღაურების წესი – ამ კანონის ამოქმედებიდან 2 თვის ვადაში; ბ) მძიმე, მავნე და საშიშპირობებიან სამუშაოთა ნუსხა, აგრეთვე დამსაქმებლის ხარჯით დასაქმებულის სავალდებულო პერიოდული სამედიცინო შემოწმების შემთხვევათა ჩამონათვალი და წესები – 2007 წლის 1 ივლისამდე; გ) საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს დებულება – ამ კანონის ამოქმედებიდან 3 თვის ვადაში; დ) დასაქმების კერძო სააგენტოს სახელმწიფო რეესტრის წარმოების წესი – ამ კანონის ამოქმედებიდან 6 თვის ვადაში. დასაქმების კერძო სააგენტოდ ითვლება ნებისმიერი ფიზიკური ან კერძო სამართლის იურიდიული პირი, რომელიც ეწევა მომსახურებას უმუშევრის (სამუშაოს მაძიებლის) დასაქმების მიზნით. ამ ნორმის მიზნებისათვის უმუშევრად (სამუშაოს მაძიებლად) ჩაითვლება საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული სამუშაო ასაკის შრომისუნარიანი ან ნაწილობრივ შრომისუნარიანი პირი, რომელსაც არა აქვს სამუშაო, ეძებს მას და მზად არის სამუშაოს შესასრულებლად. ე) ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საქმიანობების ნუსხა – 2013 წლის 1 ნოემბრამდე. (12.06.2013. N729) 2. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის 2006 წლის 15 მარტის №85/ნ ბრძანება „დროებითი შრომისუუნარობის, ორსულობისა და მშობიარობის გამო დახმარების დანიშვნისა და გაცემის წესის დამტკიცების თაობაზე“ იურიდიულ ძალას ინარჩუნებს ორსულობისა და მშობიარობის და ახალშობილის შვილად აყვანის გამო შვებულებების ანაზღაურების წესის ამ კანონის შესაბამისად დამტკიცებამდე. 3. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის 2005 წლის 17 იანვრის №12/ნ ბრძანება „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს დებულების დამტკიცების შესახებ“ 464
იურიდიულ ძალას ინარჩუნებს საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს ახალი დებულების ამ კანონის შესაბამისად დამტკიცებამდე. 4. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს სახელმწიფო კონტროლს ახორციელებს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო. 5. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს ხელმძღვანელს თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრი. 6. საჯარო სამართლის იურიდიულმა პირმა – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტომ უზრუნველყოს უმუშევართა შემწეობებზე მხოლოდ ამ კანონის ამოქმედების დღემდე არსებული დავალიანებების დაფარვა. 7. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს დაევალოს უმუშევართა რეგისტრაციისა და მათი დასაქმების ხელშემწყობი ღონისძიებების გატარების წესის დამტკიცება. ამ ნორმის მიზნებისათვის უმუშევრად მიიჩნევა საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული სამუშაო ასაკის შრომისუნარიანი ან ნაწილობრივ შრომისუნარიანი პირი, რომელსაც არა აქვს სამუშაო, ეძებს მას და მზად არის სამუშაოს შესასრულებლად. 8. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სახელმწიფო კონტროლს დაქვემდებარებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირი – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტო რეორგანიზებულ იქნეს სახელმწიფო საქვეუწყებო დაწესებულებად – სოციალური სუბსიდიების სააგენტოდ და ჩაითვალოს აღნიშნული საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოს უფლებამონაცვლედ, მათ შორის, ქონებრივი სახის ურთიერთობებში, აგრეთვე ჩაითვალოს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სახელმწიფო კონტროლს დაქვემდებარებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირის – საქართველოს სოციალური დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო ფონდის უფლებამონაცვლედ სახელმწიფო პენსიის, სახელმწიფო კომპენსაციის, სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის, შრომითი მოვალეობის შესრულებისას მუშაკის ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის, ორსულობისა და მშობიარობის გამო დახმარების, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად განსაზღვრული სხვადასხვა სოციალური კატეგორიისათვის ფულადი სახის სოციალური დახმარების (შეღავათის) ანაზღაურების ნაწილში. მუხლი 55. კანონის ამოქმედება ეს კანონი ამოქმედდეს გამოქვეყნებისთანავე. საქართველოს პრეზიდენტი
მიხეილ სააკაშვილი
თბილისი, 2010 წლის 17 დეკემბერი. №4113-რს
465
Resume In the educational textbook “Political and Juristic Paradigms of Government” is being analyzed important problems of the theory and practice of the government in the frames of modern political and juristic sciences. It illustrates the characteristics of the political governance and administration as whole, regularized summation of political roles, attitudes, processes and principles. On the basis of scientific analysis it dehisce structures, functions and principles of political government, illustrates the essence and necessity of government as a political and juristic process, specifies the methods and the technologies of modern political governance, and qualifies political and juristic paradigms of government. The specific objects of the scientific exploration of the study are typology, dynamics and forms of political governance. For the first time in domestic and foreign literature, the author analyses the problems of government in connection with existing political systems and regimes: administrative-team systems of government, features of soviet and theocratic types of political governments, forms of democratic government. Special attention is given to the government of the states of theocracy and democracy. In this context stand out: basic theories of democracy, modern treatise and singularities of democratic and theocratic systems, essence of the government in conditions of existing democratic type of political system, universal attributes of democracy, civic society.
466
Government is the systematic effect of the activities that subject of government holds on the object of the government in a purpose of its regularization, conservation, development and/or reformation. Structure of the government consists of the subject, the object, and the resources which are used by the subject of the government to achieve the identified goals. Political governance has its own specifications. In this book there are highlighted such features of government as:
first of all, governing people
unpredictable characteristics of government
governance on the basis of interests (motivations)
elections as means of refreshment of the modern political government
governance of conflicts and conflict situations
Realizations of the functions of government are possible in conditions of stable society and in frames of transforming society of transitive period. The object of the study also is the problem of the main link of political administration government. The author considers the governmental institutions of administration as nucleus, basis of government. Besides, it analyzes basic subsystems of government, such as normative, ideological, institutional, communicational, functional and economical subsystems. One of the topics of the work is the modernization of the government and political system as a whole, modernization of the governments of the transitive period, in particular the ways of modernization of administration and government, also the modern meaning of the theory of modernization in the context of public governance. One of the fundamental purposes of modernization of political system as a whole and particularly political governance is the building of the civic society. In the exploration is also being analyzed the legitimate state, particularly topics about ideas of legitimate states in the history of political and judicial mind, functions of the governance systems in conditions of legitimate state. Author makes a logical conclusion that legitimate state in its completed condition and effective government represents nothing else than a product of democratic political system. In the conclusion, there are given arguments and recommendations about elaborating systems of public governance and also is being analyzed four basic models of government in the conditions of different political regimes. 467
Резюме В учебном пособий „политические и прововые парадигмы управления'' анализирующся важные проблемы теории и практики политического управления в рамках современной политической и юридической науки. Освещается характеристика политического управления и администрирования как целостьной упорядоческой и совокупности политических ролей, отношений, процессов, принципов. На основе научного анализа раскрываюшая структура, функции и принципы политического управления, освещается сушность и необходимость управления как политико-провового процесса, конкретизируются методы и технология современного политического управления, уточняются политические и прововые парадигмы управления. Специфическим объектом научного исследования работы является типология, социодинамика и формы политического управления. В первие, отечественной и зарубежной специальной литературе автор анализирует проблемы политического управления в привиязке к существуиещим политическим режимам и системам: - административна – командньее системы управления, особенности советсного и теоратияеского типа политического управления, формы демократического управления. Особое внимание в работе уделено политическому управлению в странах теократии и демократии с точки зрения виделяются: основные теории демократии, современные трактовки теократии и демократии особенности теократической и демократической политической системы сущность управления в условиях функционирования 468
демократического типа политической системы, универсальные своиства демократии гражданское общество. Управление представляет собой систематическоие целенаправленное воздействие субъекта управленческой деятельности на управляемый объект с целью его упарядочения, сохранения, развития или реформирования. Структура управления состоит из субъектам, объекта, (целей) и ресурсов, которые может использовать субъект управления для достижения поставленной им цели. Политическое управление имеет свою специфику. В учебном пособии выделены токие особенности управления как: -
Управление людьми прежде всего. Вероятностный (непредсказуемый) характер управления. Управление на базе интересов (мотиваций). Выборы как технология обновления (реформирования) современного политического управления. - Управление конфликтами и конфликтными ситуациями. Реализация функций политического управления раскрываются в условиях стобильного обшества и в рамках трансформируюшегося обшество переходного периода. Объектом исследования также является проблема основного звена политического управления – государства. Автор рассматривает государство и государственные органы управления как ядро, осного политической системы. Паралельно оснавные поделяемы политического управления и вчастности: Нормотивная, и диалогическая, институциональная, коммуникационная, функциональная и економическая. Одной из оснавных проблем данного труда являются вопросы модернизации политического управления, политическоий системы в целом и модернизации политического управления переходного периода в частости, пути модернизации одминистрирования и управления, а также современное значение теории модернизации в кантексте публичного управления.
Одной из оснавологаюших целей модернизации политической системы вообше и политического управления в частности является построение „грожданского обшества“. В исследовании анализируется и проблема правового государсва, в частности вопросы идей проровой государствинности в истории политико-прововой мыслей, функционирование системы управления в условиях провового государства. Автор делает логическое заключение о том, что прововое государство в своём завершонном состоянни и еффективном управлении явлается ни чем иным, кроме как продуктом демократической системы. В заключении работы даны виводы и рекомендации по совершенствованию системы публичного упровления, а также анализируются четире основные модели политического управления в условиях розличних политических режимов. 469
470
