400 Bad request

Šumarki fakultet Univerzitet u Beogradu

Seminarski rad Tema: Šumski požari

Profesor: dr Stanimir Kostadinov

Student: Iva Maglov

Beograd,2012

Sadržaj: 1. Uvod 2. Nastanak šumskih požara 3. Vrste šumskih požara 4. Faktori koji utiču na nastajanje šumskih požara 5. Dinamika pojave šumskog požara 6. Štete od šumskih požara 7. Prevencija šumskih požara 8. Zaključak 9. Literatura

2

1.

Uvod

Šumski požar je nekontrolisano, stihijsko kretanje vatre po površini šume i predstavlja jednu od najdestruktivnijih prirodnih sila. On je jedna od najvećih šumskih štetočina. Nijedna šumska štetočina nije u stanju da nanese šumi u kratkom vremenskom periodu štete tolikih razmera. Dejstvom šumskog požara mogu u trenutku nestati ogromni šumski kompleksi od kojih nastaju zgarišta i gole površine, a to donosi velike posledice i na površinu sa koje je uklonjena vegetacija. Šume prekrivaju prostranstvo od oko 4 milijarde ha što čini oko 30% ukupne površine planete Zemlje. U Evropi je pod šumama oko 193 miliona ha odnosno 34% teritorije, ne računajući površine u Rusiji. U Srbiji šume zauzimaju 2 252 400 ha, a šumovitost iznosi 27% uključujući šikare i šibljake. Iz ovih podataka se može jasno zaključiti kakvo prirodno bogatstvo predstavljaju šume, ne samo u našoj zemlji već u celom svetu. Obzirom da se u svetu godišnje registruje oko 50 000 šumskih požara, koji uništavaju u proseku oko 400 000 ha, jasno je da su oni najekstremniji vid devastacije ili potupunog uništenja šume. Kao ilustracija opasnosti i posledica požara može se upotrebiti požar koji se javio u Sibiru u julu i avgustu 1915. godine koji je odneo skoro 1 000 000 ha šume i niskog rastinja u Sibiru od planine Ural do centralnog Sibira. Oblast između Angare i Donje Tunguske koja prekriva 250 000 ha bila je kompletno opustošena. Veliki deo tajgi i četinarske šume je sagoreo uz veliku vatru. Količina dima je iznosila 20 – 180 x 10 6 tona a veličina plamena je bila 12 km. Više od 500 000 ha treseta se osušilo i izgorelo do 2 m dubine. Kao rezultat ovog požara srednja temperatura je bila povišena za 10 °C iznad prosečne u toku narednih nedelja. Sreća u nesreći je bila u tome što je ovo veoma izolovana oblast pa je odnela mali broj ljudskih žrtava. Šumski požari u Rusiji i Kanadi, koje su dve najveće države u svetu, su jedna od najozbiljnijih prirodno-antropogenih nepogoda. Kao ilustracija se može navesti i požar koji se naziva Veliki azijski požar za koji se smatra da je,prema izvorima Indonežanskog foruma za zaštitu životne sredine, odneo oko 1 750 000 ha koji su bili pod tropskim šumama, plantažama i zaštićenim područjima, a koji se odvijao u periodu između 1997.-1998. godine. Iz svega prethodno navedenog može jasno da se uoči potreba za poznavanjem uzroka nastanka i širenja šumskih požara, kao i metoda njegove prevencije, izdvajanja i zaštite područja koja imaju visok stepen opasnosti od požara.

3

2.

Nastanak šumskih požara

Uslov za izbijanje šumskog požara je da se obezbede tri neophodna elementa: 1.Gorivi materijal 2.Toplotni izvor 3.Vazduh Ovo se naziva požarnim trouglom. Kada se ova 3 elementa nađu u neophodnoj kombinaciji da obezbede gorenje dolazi do fizičko – hemijskog procesa sagorevanja gorivog materijala. Dokle god traju odgovarajući uslovi temperature vazduha, vlažnosti vazduha i gorivog materijala u zajedničkom spoju postojaće i uslovi za pojavu požara u šumi. Eliminacijom bilo kog od ova tri uslova prekida se požarni trougao a time nestaje i mogućnost pojave požara, na čemu se ustvari i zasniva prevencija požara. Gorivi materijal u šumi je biljni pokrivač koji može biti raznovrstan – živi materijal, suvi meterijal, drvenasti i travni. Da bi vatra nastala, kao i da bi se održala kasnije, potreban je toplotni izvor koji može da bude različitog porekla antropogenog ili prirodnog. On u početnoj fazi zagreva gorivi materijal do temperature od 100-200 °C, a ta temperatura inicira isparavanje vode i pojavu zapaljivih gasova. Uz prisustvo kiseonika odnosno vazduha nastavlja se proces zagrevanja a na temperaturi od 200-300 °C dolazi do paljenja ovih gasova pri čemu se javlja plamen a temperatura se podiže na 300-400°C kada dolazi do plamenog gorenja. Temperatura se i dalje diže na 400-600 °C kada dolazi do burnog gorenja drveta koji se u daljem procesu pougljeni i kao ugalj nastavlja da gori i razvija temperaturu do 1 000 °C, pri čemu je krajnji rezultat je pepeo. U narednoj fazi dalji opstanak požara zavisi od toga da li postoji u blizini sitnog gorivog materijala. Ako ga nema požar će se zagasiti međutim ukoliko on postoji dalje će se razviti šumski požar. Ovo je ustvari početna faza šumskog požara. Materijal koji gori obezbeđuje toplotu, isušuje,zagreva i povećava temperaturu okolnog gorivog materijala do tačke paljenja na tri sledeća načina:  Prenosom toplote kroz molekule vazduha koji se ne krećuradijacijom/zračenjem.  Toplotom prolazi kroz molekule čvrstog goriva materijala koji se ne pomerajukondukcijom.  Toplotom koja se penje i zagreva gornje, hladnije slojeve – konvekcijom.

4

U kontaktu sa susednim isušenim materijalom plamen koji se širi ga pali, on brzo plane i požar se širi dalje.

Površina požara je ograničena linijom gorenja. Kada vatra gori linija odnosno površina se širi a kada se požar ugasi površina ostaje ograničena linijom izgorele šume. Oblik površine na kojoj se požar širi zavisi od: 1. 2. 3.

Konfiguracije terena Stanja i tipa gorivog materijala Vazdušnih strujanja

Najkarakterističniji oblici šumskih požara su: -Požari kružnog oblika - kada nema vetra, teren je ravan a gorivi materijal homogen. -Požari eliptičnog oblika - vetar slab, teren strm a gorivi materijal homogen. -Požari nepravilnog oblika - vetar je jak, teren izlomeljen a gorivi materijal homogen. Oblik površine koja je zahvaćena požarom je veoma važan jer on ima odlučujuć uticaj na donošenje odluke o vrsti taktike i tehnike gašenja.

5

Slika 1: Požarni trougao

3.

Vrste šumskih požara

Svi šumski požari se ne javljaju u istom spratu šume pa u njima postoje razlike u izgledu, postanku, visini štete, brzini rasprostiranja i načinu gašenja. Zbog toga postoji više klasifikacija požara od strane različitih autora: prema delu obrasta koji gori, prema brzini širenja, prema površini na kojoj gori, prema uzroku postanka itd. Međutim klasifikacija koja se najčešće koristi kako u Evropi tako i u Americi je prema delu obrasta koji gori i tu se razlikuju 4 vrste požara: 1.

Podzemni požar ili požar zemlje:

Ova vrsta šumskih požara se javlja najčešće na suvim tresetnim staništima. On sagoreva suve naslage treseta ispod gornje površine zemlje. Karakteristično je da ovaj požar ne daje plamen, vatra tinja i polako se širi pod zemljom. Vrlo teško se uočava i teško se gasi i to tek kad nastanu velike i duge kiše. Šumi može da nanese velike štete jer oštećuje korenje i prizemne delove stabala, od čega mogu da nastradaju i stare sastojine koje su inače otrpornije. Čisti podzemni požari su vrlo retki i najčeće se javljaju u kombinaciji sa prizemnim. Veliki podzemni požari su se javili u Mađarskoj 1903. godine od kojih je nastradalo čak i nekoliko ljudskih naselja. 2.

Prizemni ili niski požar:

6

Ovo je najčešća vrsta šusmkog požara koji se u većini slučajeva javlja kao početak svih ostalih vrsta požara. Prizemni požar sagoreva materijal koji se nalazi na površini šumskog zemljišta: suvu travu, suve grane, suva ležeća stabla, humus, snegoizvale, vetroizvale itd. On nagoreva donje partije stabala i pridanke, zbog čega se stabla sa tankom korom suše. Od njega je naročito ugrožen podmladak i podrast četinarskih vrsta drveća. Dim koji proizvodi rastura se nisko ( u visini krune ) i bele je boje. Brizina širenja prizemnog požara zavisi od raznih faktora kao što su brzina vetra i vrsta gorivog materijala,a pri povoljnim uslovima (jači vetar) može da se širi brzinom od 15-30 km/dnevno, dok je pri uraganskim vetrovima zabeleženo širenje brzinom od 1-10 km/h.

Slika 2: Prizemni požar 3.

Požar u deblima ili panjevima ili srednji požar:

Pod ovim požarom podrazumeva se sagorevanje suvih i šupljih stabala i visokih panjeva. Ova vrsta požara nastaje najčešće posle udara groma u pogodno stablo (naročito u prašumi), isterivanjem pčela iz šupljih stabala, paljenjem vatre u stablima itd. I ovi požari mogu biti vrlo nezgodni jer ova stabla dugo gore i ponašaju se kao užareni dimnjaci iz kojih sevaju varnice koje mogu da izazovu neku drugu vrstu šumskog požara, najčešće prizemni ili visoki požar. 4.

Požar u krunama drveća ili visoki požar:

Kada se vatra prenese u krune stabala govori se o viskom požaru ili požaru u krošnjama. Najčešće nastaje od prizemnog požara kada se vatra pomoću suvih grana i grančica ili suve mahovine prebaci u krune. Ovo je najkarakterističnije za četinarske sastojine čije su zelene četine veoma osetljive na temperature preko 50°C pa se vatra brzo širi. Temperatura od 62°C je dovoljna da krošnje borova koje su zahvaćene plamenom budu potpuno uništene. Takođe se vrlo često javlja u mladicima i letvenjacima kod kojih krune dospevaju do zemlje. Sa visokim požarom uporedo bukti i prizemni požar kog visoki požar konstantno podražava masom letaćih iskri i gorućim granama koje padaju. Zapaženo je da jak vetar nosi nosi iskre i zapaljene grane ispred požara i na nekoliko stotina metara čime se povećava brzina i površina zahvaćena požarom. Uopšteno brzina kretanja je veća nego kod prizemnog 7

požara jer su oni usklađeni sa jačim duvanjem vetra. Srednja brzina širenja visokog požara iznosi 2-5 km/h, a u ređim slučajevima kada vladaju izuzetno povoljni uslovi za širenje šusmkog požara njegova srednja brzina dostiže i do 15-20 km/h. Ovakav požar je najčešće katastrofalan za svako stablo koje je njime zahvaćeno. Karakteristično je da se dim uzdiže iznad krošanja stabala u vidu pečurke i da je dim tamnije boje nego kod niskog požara.

Slika 3 : Visoki požar Ono što je takođe zapaženo kod šumskih požara je to da se oni sastoje iz različitih delova koji se različito i ponašaju. Delovi šumskih požara su sledeći: 1.

Čelo požara

To je deo požara koji se gonjen vatrom ili vazdušnim strujanjima uz strme padine najbrže širi, vatra gori intenzivno, razvija najveću temperaturu i pričinjava najveće štete. Zbog toga je gašenje vatre na čelu požara ključ od koga zavisi uspeh čitave akcije suzbijanja požara i prema tome najvažniji i ujedno najteži deo za suzbijanje. 2.

Prsti požara

Često se požar razvija tako da obrazuje više delova - „prstiju“ od kojih svaki ima sopstveno čelo požara. Svaki takav deo varira u veličini ili intenzitetu gorenja. U zavisnosti od lokalnih uslova , i njegovo čelo ima veoma destruktivnu snagu i zato zajedno sa čelom požara mora imati prvenstvo u suzbijanju – vrhovi prstiju ili čela se gase u prvoj fazi a bočne strane i začelje u narednim fazama. 3.

Začelje požara

Zečelje se nalazi na suprotnoj strani od čela požara. Vatra na začelju gori obično sporo i mirno pa je ovaj deo najlakši za suzbijanje od svih delova požara. Često će se vatra na začalju požara kretati niz padinu ili u suprotnom pravcu od duvanja vetra. Tu je gorenje najslabije a širenje najsporije. On se najlakše gasi pa u slučaju kada 8

nema dovoljno ljudstva za gašenje njega treba ostaviti za kraj tek kad su svi ostali delovi požara ugašeni. 4.

Bočne strane požara

Leva i desna strana požara razdvajaju čelo od začelja požara. Ovde vatra ne gori tako intenzivno i ne širi se brzo kao na čelu požara ali ni tako sporo kao na začelju. Zato se ove strane ostavljaju za gašenje nakon gašenja čela požara a pre gašenja začelja.

4. Faktori koji utiču na nastajanje šumskih požara Analiza faktora koji utiči na stepen ugroženosti šume od izbijanja požara su od najvećeg značaja za procenu ugroženosti i prognozu mogućnosti izbijanja požara.Od njih zavisi kada i koliko traje sezona mogućih požara. Faktori koji utiču na nastajanje šumskih požara su sledeći:     

Gorivi materijal i njegove karakteristike Uslovi terena Geološka podloga i zemljište Klimatski uslovi Izloženost šume uticaju čoveka

1.Karakteristike gorivog materijala: Sastojci gorivog materijala u šumi mogu biti organskog i neorganskog porekla,oni su prikazani u šemi broj 1. Od tipa i stanja gorivog materijala zavisiće i ponašanje šumskih požara.

9

Šema br. 1: Sastojci od kojih se sastoji gorivi materijal

Tipovi gorivog materijala: 1.Sitni lako zapaljivi materijal: Tu spada gorivi materijal koji obično leži na zemlji (stelja,četine, lišće, šišarke, sitne grančice, grane...), suva trava i suvo žbunje,izdanci i izbojci. Osnovna karakteristika ovog materijala je da se brzo suši i kao takav se veoma brzo i lako pali. U ovom materijalu po pravilu nastaju inicijalni požari , odakle se veoma brzo šire po površini u obliku prizemnog ili podzemnog požara. Ako je takav požar nastao u sastojini ili starijoj kulturi četinara sa visokim stablima i ako duva jak vetar, vatra se vrlo brzo prenosi u krošnje. 2.Krupni materijal: Krupni gorivi materijal se sastoji od leževina, stabala debelih grana, panjeva i žila. Ovakav materijal se dosta teško pali bez prisustva sitnog materijala koji ga prethodno suši. Za razliku od lako gorivog materijala kada se krupni materijal zapali znatno teže ga je ugasiti. Ovaj materijal ima tendenciju da gori dugo, a gorenje se može produžiti na više dana. Ako se posle ugašenog požara ove površine ne kontrolišu može nastati novi požar iz ovog materijala.

10

3.Zelena masa: Zelenu masu čini vegetacija koja raste, lišće, četine i grane na šumskom drveću, žbunje, izdanci i izbojci, zelena trava i mlade biljke. Ovaj materijal nije lako zapaljiv, izuzev kada pod uticajem sitnog i krupnog gorivog materijala ugine i osuši se. Dolazeća vatra ga obično brzo osuši, i tada se u kontaktu sa plamenom lako pali. Neke vrste zelene mase, kao npr. četine bora i smrče sadrže lako zapaljiva ulja zbog čega se lako pale i prilikom gorenja razvijaju veliku temperaturu.

Stanje gorivog materijala Sadržaj vlage u gorivom materijalu utiče na brzinu paljenja i gorenje materijala. Suv materijal gori burno dok vlažan gori sporo. Takođe je od značaja i veličina gorivog materijala jer je sitniji materijal mnogo osetljiviji na promenu vlažnosti od krupnog materijala. Sadržaj vlage je usko povezan sa sezonskim ciklusom rasta. Zeleni gorivi materijal sadrži visoku prirodnu vlagu u toku rasta dok prestankom fiziološke aktivnosti počinje da se suši tj. opada sadržaj vlage u njemu. Na svim staništima gde nema šume ili je ona retka za vreme toplih dana dolazi do brzog isušivanja, naročito travnih vrsta, što može poslužiti kao izuzetno pogodan materijal za nastanak i razvoj požara. Na površinama pod šumom, naročito na strmim nagibima koji se spuštaju prema rečnim tokovima, sa dosta proređenim šumskim pokrivačem, na suvoj i plitkoj podlozi, zemljište se u toku suvih i toplih dana brzo zagreva, isušuje gorivi materijal koji postaje veoma osetljiv na pojavu požara. Na ovim terenima, naročito na južnim i jugozapadnim ekspozicijama, sloj toplog vazduha neposredno iznad površine zemlje može dostići i temperaturu do 50°C. Tada se zemljište i gorivi materijal, naročito travna vegetacija, veoma brzo i lako isušuju. U prisustvu vatre ovaj materijal se brzo pali, a potom velikom brzinom širi po površini.

Vrsta drveća Vrsta drveća igra prvorazrednu ulogu u nastajanju i širenju požara. Razne vrste šumskog drveća su različito ugrožene od šumskih požara. Za neke se može reći da skoro uopšte nisu ugrožene, dok su neke druge na određenim lokalitetima gotovo neodržive. U ovom pogledu se mogu razmatrati prvo vrste svetlosti i vrste senke. Vrste svetlosti su znatno ugroženije jer one povoljno utiču na formiranje travnog i korovnog zemljišnog pokrivača, koji u šumi stvara mnogo suvog lako zapaljivog materijala. Kod vrsta senki to nije slučaj zbog čega se one nalaze u mnogo boljem položaju. Dalje poređenje može da se izvrši između četinarskih i lišćarskih vrsta. Četinari su znatno ugroženiji jer imaju veliku količinu smole u drvetu i četinama, usled čega dobro gore i u sirovom stanju i pod četinama. Sem toga, četinari sporo preboljevaju zadobijene rane. Na prvom mestu ugorženosti od požara se nalazi beli bor. On u Evropi zauzima velike prostore u čistim sastojinama na suvim staništima. Tipična je vrsta svetlosti pa se u njegovim čistim sastojinama javlja bogat zemljišni pokrivač od trave i korova. Bor takođe proizvodi i mnogo suvaraka i od svih četinara sadrži najviše smole. Na sledećem mestu je ariš jer je vrsta svetla. Smrča sadrži dosta 11

smole i proizvodi u doba mladika i letvenjaka mnogo suvih grana. Čim se sklopi opasnost se znatno smanjuje jer je vrsta senke i ne dozvoljava obrazovanje gustog travnog i korovskog pokrivača. Najveća opasnost za nju je na podmlađenim površinama čistom sečom. Od svih četinara jela je najmanje ugrožena jer je vrsta senke. Lišćari u zelenom stanju slabo gore pa je zato kod njih požar ređi. Najugroženiji je hrast jer se i kod njega javlja bogat travni pokrivač. Požari kod njega izazivaju velike štete na mladim stablima, dok na starijim stablima nastaju znatno manja oštećenja zbog jake rapave kore. Lišćarske vrste senke su vrlo slabo ugrožene od požara. U pogledu starosti može se reći da su podmlatci pre nego što se sklope svih vrsta drveća ugroženi od prizemnog požara. Naročito je ugrožen podmladak na zakorovljenom zemljištu. Dalje je jako ugrožen četinarski mladik i letvenjak jer on zbog svoje gustine ima mnogo suvih grana a kruna mu dopire do zemlje.Sa daljom starošću opasnost od prizemnog požara za obrast se smanjuje jer debela kora smanjuje, i kod ugroženih vrsta, oštećenja od požara. Razni tipovi obrasta su takođe različito ugroženi od požara. Ako se posmatraju dve krajnosti, jednodobni i raznodobni obrast, može se uočiti da je u mladosti jednodobni obrast jako ugrožen zbog velike količine trave a slabije u starije doba. Raznodobni obrast ugrožen je zato što mu krov krune svuda dopire do zemlje pa to može da dovede do požara u krunama. Opasnost se povećava u kvadratnom odnosu sa povećanjem ugrožene površine jer je mogućnost paljenja i širenja požara veća a borba sa njim otežana.

2.Uslovi terena: Uslove terena možemo analizirati na osnovu sledećih komponenata: - Nagib - Ekspozicija - Nadmorska visina

Nagib: Požar koji se širi uzbrdo kada nema vetra zahvata površinu u obliku trougla sa vrhom u tački nastajanja požara, kao što je to slučaj pod uslovima jačeg vetra na ravnim terenima. Što je padina strmija to je oštriji ugao trougla i širenje vatre brže i do četiri puta u odnosu na ravnicu. Vetar gori mnogo brže uz padinu nego niz strminu. Usled vertikalnog strujanja pod uticajem vazdušne struje obrazuje se dugački plameni jezik koji zahvata površinu i zagrejanim vazduhom mnogo brže isušuje gorivi materijal. Kada vetar stigne do vrha padine ovi isti faktori deluju suprotno usporavajući kretanje požara sa druge strane padine. Zato protivpožarne prepreke treba formirati blizu vrha odmah sa suprotne strane. Na strmim terenima zapaljeni obli materijal koji leži na 12

zemlji može se otisnuti niz padinu i izazvati nove požare. Klisure i doline mogu izazvati naročite lokalne vetrove koji usmeravaju pravac požara.

Ekspozicija: Na južnim i jugozapadnim ekspozicijama vladaju posebni ekološki uslovi koji utiču na razvoj termofilnih biljaka koje su lako zapaljive. Usled duže insolacije i veće temperature vazduha gorivi materijal se brže isušuje jer je izložen direktnom osunčavanju duži vremenski period. Otuda su požari na južni i jugozapadnim ekspozicijama znatno češći i opasniji.

Nadmorska visina: Sa povećanjem nadmorske visine menja se sastav podloge i smanjuje se prosečna temperatura vazduha. I jedno i drugo utiču na promenu vrsta drveća i tipa sastojina kao i zastupljenost gorivog materijala. Idući ka višim vegetacijskim pojasevima primećuje se sve siromašniji biljni svet, nižeg rasta i manje produktivnosti.Šumske pojaseve lišćara i četinara zamenjuje suvlja planinska vegetacija., čije se rastinje poput mahovina i lišajeva brže pali.Na većim nadmorskim visinama pritisak vazduha je manji, radijacija je intenzivnija, veća je količina padavina, jači su vetrovi i isparavanje. Pored ovog dostupnost ovih terena je manja, problem doturanja vode i dolazak mehanizacije je mnogo veći. Sve ovo treba imati u vidu prilikom planiranja protivpožarne zaštite konkretnog područja.

3.Geološka podloga i zemljište Geološka podloga: U zavisnosti od vrste stena koje preovlađuju na određenom području, može se ograničiti i stepen ugroženosti požarom. Geološka podloga je faktor koji uslovljava vodni režim, termičke osobine i tip vegetacije određenog područja. Na primer, velika opasnost od nastanka požara javlja se na krečnjačkim terenima.

Zemljište: Pedološki uslovi u najvećoj meri utiču posredno na nastanak i širenje požara, i to preko vegetacije.Plitka zemljišta bogata šumskom steljom, suva staništa, kao i peskovita zemljišta brže se i više zagrevaju, pa se travna vegatacija za vreme i najmanjih suša brzo osuši i postaje jako zapaljiva. Vlažnost zemljišta direktno utiče na vlažnost gorivog materijala. Površinski sloj zemljišta se tokom letnjih meseci, kada je veća količina vode koja isparava od primljene količine padavina, lako zagreva.

13

4.Klimatski uslovi Najznačajniji klimatski faktori koji utiču na stepen ugroženosti šuma od požara kao i njihovo gašenje su temperatura vazduha, padavine, relativna vlažnost vazduha, oblačnost i vetar. Temperatura vazduha: Visoka temperatura vazduha potpomaže brže isušivanje vlage iz gorivog materijala i povećanje sopstvene temperature blizu tačke paljenja. Temperatura vazduha je u tesnoj vezi sa relativnom vlagom vazduha.Sa stanovišta uslova za gašenje požara značajno je formiranje i pojava izmaglice i rose u večernjim časovima, do koje dolazi kada se vazduh koji je u toku čitavog dugog dana zagrevan od sunca iznenada ohladi povećavajući relativnu vlagu blizu tačke zasićenja. Ovo večernje vlaženje utiče na usporavanje intenziteta dnevnog gorenja, pa ovaj momenat treba uzeti u obzir kod planiranja gašenja požara. Vremenski period u toku godine kada je mogućnost pojave i razvoja šumskog požara najveća označava se kao „požarni period“. U to vreme treba da se organizuju i preduzimaju mere zaštite od požara. Toplota zemljišta: Na mestima gde je sklop redak ili razbijen, nagib i ekspozicija omogućavaju veći uticaj direktne insolacije pa se to zagrevanje brzo prenosi i na zemljište. Padavine: Padavine svojim viškom ili nedostatkom direktno utiču na stanje gorivog materijala. Produženi sušni period znatno će isušiti većinu vrsta različitog gorivog materijala i tada on postaje osetljiv na gorenje. Zato u vreme suša opasnost od požara znatno raste. Sa druge strane dugi kišni periodi će jako natopiti gorivi materijal, što će otežati ili usporiti gorenje. Dok se lako zapaljivi materijal može isušiti brzo dotle krupniji materijal može ostati mokar duži vremenski period kada se teško pali i sporo gori. Sa stanovišta ugroženosti šuma od požara treba imati u vidu količinu padavina u čitavom požarnom periodu, što ukazuje na to u kakvom je stanju gorivi materijal (mokar, suv, lako zapaljiv....). Pojava kiše u periodu gašenja požara je velika pomoć. Relativna vlaga: Relativna vlaga varira sa temperaturom vazduha. U datoj zapremini toplog vazduha biće više vlage nego u istoj zapremini hladnog vazduha. Suv vazduh sa niskom relativnom vlagom brže upija vlagu iz gorivog materijala. Istovremeno vlažan vazduh i visoka relativna vlaga ne apsorbuju vlagu iz gorivog materijala pa on ne postaje jače zapaljiv. Produženi period visoke ili niske vlage deluje gotovo na sav gorivi materijal. 14

Oblačnost: Oblačnost je takođe značajan klimatski element koji povećava ili smanjuje stepen ugroženosti šuma od požara. Utiče na trajanje sunčevog sjaja tj. intenzitet zračenja, odnosno količinu primljene toplote, kolebanje temperature vazduha u toku dana i godine i količinu padavina, i na taj način je u direktnoj vezi sa procesom isušivanja gorivog materijala. Predstavu o oblačnosti i njenom godišnjem toku znatno upotpunjuju podaci o broju vedrih dana, što u pojedinim mesecima takođe može imati znatan uticaj na utvrđivanje ugroženosti određenog područja od požara. Vetar: Uloga vetra u razvoju i ponašanju požara u šumi je višestruka: - Utiče na isparavanje vlage i ubrzava proces isušivanja gorivog materijala. - Podstiče požar na intenzivnije gorenje. - Utiče na brže širenje požara po površini. - Povećava priliv kiseonika i ubrzava proces gorenja. - Podiže vazduh i iznosi varnice, iskre i zapaljive baklje koje izazivaju dalje širenje požara. - Iznenada menja pravac čela požara kada može ugroziti i život ljudstva koji učestvuju u gašenju požara. - Može izazvati i sopstveni požarni vetar u slučaju kada se pregrejani vazduh iznad vatre naglo podiže u visinu i na njegovo mesto se ubacuje hladan vazduh.

Šumski požari i klimatske promene: Klima je osnovni prirodni resurs i ima odlučujuć uticaj na ekosisteme. Pre početka industrijalizacije klima se menjala kao rezultat prirodnih promena. Danas se ovaj termin koristi uglavnom kada se želi ukazati na promene koje su se dogodile od sredine 20-og veka kao posledica negativnog delovanja antropogenog faktora. Samo u 2011. godini u istočnoj Africi je zbog nestašice vode umrlo desetine hiljada ljudi. Svetska meteorološka organizacija objavila je da je 13 najtoplijih godina od kada se vrše merenja bilo u 15 poslednjih godina. Nova klimatska ispitivanja francuskih naučnika su potvrdila da će do 2100. godine temperatura na Zemlji porasti za 2-5°C, a veruje se da će promena klime za samo 2°C delovati razarajuće na biljni i životinjski svet. Što se tiče Srbije najintenzivniji porast temperature vazduha je na severu zemlje, na području Loznice, Beograda i Negotinske krajne. Na GMS Smederevska palanka 24.jula 2007. godine izmerena je temperatura vazduha 44.9°C, novi apsolutni rekord maksimalne temperature vazduha u Srbiji.Od 80-tih godina prošlog veka dominiraju godine sa deficitom padavina (intenzitet suša se povećava). Posebno intenzivne letnje suše su bile 2000. i 2007. godine. Period početak rasta temperature praćen je 15

sa periodom smanjenja godišnjih suma padavina. Procene buduće klime ukazuju na to da se u Srbiji može očekivati nešto toplija klima, naročito tokom letnjih meseci i smanjenje količine padavina. Temperaturni ekstremi će sve više doći do izražaja. Očekuje se povećanje u učestalosti, intenzitetu i trajanju talasa vrućina, dok će se broj mraznih i ledenih dana smanjivati. Ovakva klima naročito se očekuje na istoku i jugoistoku zemlje. Klimatske promene povećavaju opasnost od širenja i nastanka šumskih požara.Požari se najčešće javljaju u 3 karakteristična godišnja perioda. Treći period se usled klimatskih promena odužio, pa danas većina stručnjaka smatra da on traje od septembra do prve polovine novembra umesto do prve polovine oktobra. Na osnovu podataka o požarištima i srednjim vrednostima temperature vazduha i padavinama u periodu od 2000.-2009.godine iz JP „Srbijašume“ možemo jasno sagledati uticaj klimatski promena na šumske požare. Od ukupne opožarene površine 16 459,78 ha najveće opožarene površine su u 2000.godini - 21,69% i u 2007.godini 58.99%. U 2000. i 2007. godini požari su registrovani u svim gazdinstvima, a takođe ove dve godine imaju najveće prosečne temperature – 11,6°C, što je veća vrednost od prosečne temperature – 10,8°C za period od 2000. 2009. godine. Prosečne padavine u Centralnoj Srbiji u 2000. godini iznosile su 471,6 mm/m2 što je znatno manje od proseka 737,0 mm/m 2. U julu mesecu 2007.godine palo je samo 16,4 mm/m2 kiše što predstavlja 2.2% od ukupnih padavina u toku te godine. Analiza šumskih požara u posmatranom periodu pokazala je da se najviše požara javlja na istoku i jugoistoku zemlje. Na osnovu iznetih podataka vrlo je jasno da se usled promene faktora kao što su temperatura i količina padavina, naročito u mesecima koji su najrizičniji u smislu nastanka šumskih požara, menja odnosno povećava broj, intenzitet i površina zahvaćena šumskim požarima, tj. da se sa klimatskim promenama povećava opasnost od šumskih požara.

5. Dinamika pojave šumskih požara Faktori od kojih zavisi pojava požara su promenljivi u toku godine, pa se samim tim menja i učestalost i broj požara. Ne postoji mesec u godini u kome nije moguća pojava šumskih požara, ali su za njihovu pojavu 3 perioda najkritičnija: 1. Požari koji se javljaju tokom proleća: mart i druga polovina aprila. 2. Požari koji se javljaju tokom letnjeg perioda: druga polovina jula do kraja avgusta. 3. Požari koji se javljaju krajem leta i početkom jeseni: druga polovina septembra i prva polovina oktobra1 Razlozi za pojavu šumskih požara u proleće su sledeći: - Na površini se nalazi od prethodne godine opali materijal koji je suv. Takođe ima dosta otpada i suvih grana koje su tokom zime deponovani na zemlji. Ovaj materijal je lako zapaljiv i vrlo osetljiv na gorenje. - U periodu januara i februara ima obično manje padavina, pojavljuju se jaki vetrovi i otopljava vreme a gorivi materijal je deficitaran sa vlagom. 1

Neki naučnici smatraju da je ovaj period pomeren do prve polovine novembra zbog klimatskih promena.

16

-

Počinje sezona poljoprivrednih radova. Parcele koje su u samoj šumi ili u njenoj neposrednoj okolini se čiste od zaostalog korova i drugih otpadaka. Navika poljoprivrednika je da se on sakupljen na gomilu pali, ali zbog pojave vazdušnih strujanja najčešće se velikom brzinom prenosi na šumu gde dolazi do pojave požara. U narednom periodu u šumi nastaju manje povoljni uslovi za nastajanje požara. Buja i razvija se materijal koji je otporan na paljenje i gorenje, a prolećne kiše su češće pa je gorivi materijal zasićen vlagom. Nakon toga dolazi period sa visokim temperaturama vazduha i zemlje. Ovaj sušni period odlikuje se niskom relativnom vlagom vazduha pa samim tim i gorivog materijala, sazrevanjem i sušenjem travne vegetacije, ali se odlikuje i naglom pojavom većeg broja ljudi (izazivača požara) koji posećuju šume. Slični uslovi traju sve do polovine oktobra. Do kraja godine su uslovi za pojavu požara se smanjuju pa je i broj požara manji. -

Ponašanje požara u toku 24-časovnog ciklusa gorenja

Ciklus od 24h u toku požara se naziva požarni dan. U toku požarnog dana menja se intenzitet gorenja i razvoja požara.Intenzitet gorenja prolazi kroz sledeće faze: Faza A – vreme od 10h – 18h: Ovo je najtopliji deo dana svi faktori značajni za razvoj požara su u najvećem intenzitetu. Faza B – vreme od 18h – 04h: Vetar se stišava, vazduh se hladi, relativna vlaga se povećava, gorivi materijal vlaži. Faza C – vreme od 04h – 06h: U ovoj fazi požar ima najmanji intenzitet gorenja. Faza D – vreme od 06h – 10h: U ovoj fazi požar povećava svoj intenzitet gorenja, tinjajuća vatra prelazi u plamen i ponovo napreduje.

6.Štete od šumskih požara Štete od šumskih požara mogu biti neposredne i posredne. Neposredne štete: U šumi se mogu manifestovati na više načina. On ubija i oštećuje starija dubeća stabla, uništava podmladak i uništava vrednosnu drvnu masu. Podmladak, mladik pa i srednja šuma mogu biti potpuno uništeni od požara.Starije sastojine znatno manje stradaju od požara.Kod njih pri manjim i srednjim prizemnim požarima štete ne moraju da budu velike, naročito aku su u pitanju vrste sa debljom korom. Starije sastojine,ako ne nastupe neki drugi nepovoljni momenti, posle požara mogu vrlo brzo da zacele zadobijene ožegotine. Pri jačim požarima nastrada veliki broj stabala, jer im vatra jako ošteti žile i nagori pridanak. Ali i u ovim slučajevima ovakva stabla se mogu dalje koristiti za dobijanje tehničkog drveta jer ne gubi svoja tehnička svojstva. Samo pri vrlo jakim požarima šteta se ispoljava potpunim gubitkom vrednosnog drveta. Najveća šteta nastaje od uništenja podmlatka, mladika i letvenjaka. Kao 17

posledica svakog požara se javlja i gubitak u prirastu koji traje više godina i to na celoj površini koja je oštećena požarom, a koji se ne sme zanemariti. Posredne štete: Osim na vegetaciju požari negativno utiču i na živi svet, pedološki pokrivač, erozione procese, odnosno na većinu prirodnih uslova. Nakon požara na površinama koje su bile izložene njegovom dejstvu javlja se poremećaj površinskog oticanja vode, nastao udruženim delovanjem pluvijalne erozije i denudacije. Ovo se dešava zbog toga što vatra sagori svu vegetaciju uključujući i otpad na šumskom tlu, pri čemu organska materija sagori u prvom sloju, koji kasnije upije zemljište. Organski materijal sagoreva u smolastu materiju koja slepljuje površinske slojeve zemljišta čineći zemljište vodonepropusnim. Iz tog razloga voda ne može da se infiltrira u površinske slojeve zemljišta pa se povećava oticaj i lakše je odnošenje (denudovanje) površinskog zemljišta koje je spaljeno. Usled nedostatka vegetacije kišne kapi padaju direktno na nezaštićeno zemljište, bombarduju ga stvarajući maksimalan intenzitet pluvijalne erozije. Usled povećanja brzine oticanja padavina, nastaju česte poplave i blatne bujice, koje mogu uništiti razne infrastrukturne objekte kao i kuće, čime pričinjavaju veliku materijalnu štetu, a pored toga odnose i deo najproduktivnijeg površinskog zemljišta. Usled kontakta vode za gašenje požara sa različitim hemijskim sredstvima može nastati ozbiljna degradacija životne sredine na toj teritoriji. Posebnu opasnost predstavlja halon, izuzetno efikasno sredstvo za gašenje požara. Njegova efikasnost se ogleda u relativno niskoj zapreminskoj koncentraciji sa veoma kratkim periodom gašenja. Međutim laboratorijskim analizama je utvrđena velika toksičnost halona kao i negativan uticaj na ozonski omotač.

Šteta se javlja i od dima koji zagađuje vazduh na području gde je izbio požar, a zbog njega se znatno smanjuje i vidljivost na tom području.Od šumskih požara u Srbiji emitovana je sledeća količina štetnih gasova u periodu od 1990. - 2004. godine:148.420 tona CO2 , 380 tona CH4, 3.500 tona CO и 60 tona NO x ( Kadović, R. et al. , 2007 ). Značajno je i smanjenje biodiverziteta na tom području, naročito kada su u pitanju zaštićene vrste. Nakon gašenja požara i isteka perioda obavezne kontrole požarišta, pristupa se utvrđivanju nastale štete i izradi programa sanacije požarišta. Šume koje su uništene požarom potrebno je sanirati tako što će se poseći i ukloniti oštećena stabla ili pak potpuno očistiti opožarena površina i ponovo pošumiti. U drugom slučaju potrebna su veća ulaganja a redosled izvršavanja radova bio bi sledeći : prvo se izrađuje program sanacije, a zatim se vrši seča i izvlačenje drveta. Potom se priperema površina za sadnju i nabavljaju i prevoze sadnice. Nakon sadnje vrše se nega i zaštita tokom prve 3 godine.

18

Ukupna šteta od šumskih požara I Troškovi gašenja šumskih požara II Štete od požara ( II/1 + II/2) II/1 Direktne štete II/2 Indirektne štete ( II/2.1 + II/2.2 ) II/2.1 Štete od izgubljenog prirasta II/2.2 Ekološke štete III Troškovi sanacije, gajenja, zaštite šuma I izgradnje puteva ( III/1 – III/8) III/1 Izrada i dopuna planskih akata III/2 Sanitrane seče – uklanjanje oštećenih stabala III/3 Prirodno obnavljanje III/4 Veštačko obnavljanje III/5 Izgradnja šumskih puteva III/6 Izgradnja šumskih vlaka III/7 Uzgojno – zaštitni radovi u novoosnovanim zasadima III/8 Osvetljavanje podmlatka Svega I+II+II

Dinara 44 498 395,31 34 199 158 808,00 2 849 923 528,00 31 349 235 280,00 2 850 000 000,00 28 499 235 280,00 2 211 105 203,00 6 518 000,00 26 763 164,78 7 339 801,00 1437 823 339,39 128 270 080,00 31 838 064,00 541 195 292,56 31 357 461,52 36 454 762 406,56

Procena štete od šumskih požara u JP „Srbijašume“ za period 2000.-2009. godine

7. Prevencija šumskih požara Preventivne mere obuhvataju skup mera sa ciljem eliminisanja uzroka izbijanja požara. Ove mere su sledeće: 1.Obrazovno-vaspitne i propagandne mere: Podrazumevaju edukaciju svih slojeva stanovništva. Sprovodi se niz obrazovno vaspitnih i propagandnih mera među stanovništvom radi sticanja najosnovnijih znanja o značaju šuma i njihovoj ugroženosti od požara. Mere se mogu sprovoditi kroz sledeće aktivnosti: - Štampane i ilustrovane brošure i letci koji se besplatno dele turistima i ostalim građanima po hotelima i kampovima. - Članci u dnevnoj štampi naročito u periodu opasnosti od izbijanja šumskih požara. - Radio i televizija kroz prenošenje informacija putem naučno-obrazovnih emisija, kao i davanju kraćih obaveštenja, upozorenja i saveta. 19

-

Filmovi i video prezentacije (naročito pogodni za mlađu populaciju). Stavljanje znakova zabrane i upozorenja na ulazu u šumu.

2.Biološke mere: Obuhvataju uzgojne mere koje se sprovode pri podizanju šume, kao i mere koje se sastoje u podizanju protivpožarnih prepreka. U uzgojne mere spadaju: - Promena vrste drveća – kada se vrši restitucija vrste koja je vrlo ugrožena požarom otpornijom vrstom. - Osnivanje mešovite sastojine – kada se podiže mlada sastojina treba voditi računa da se kombinuju četinari sa lišćarima. - Ređa sadnja – vrši se da bi stabla imala više prostora za razvoj. - Proredne seče izvršene na vreme i održavanje šumskog reda. 3.Tehničke mere: U ove mere spada izgradnja povezane mreže osmatračnica na određenim uzvišenjima. U nekim zemljama sveta vrši se osmatranje kamerama (Grčka, Hrvatska, SAD). U Srbiji je video nadzor 2006. godine uključen u protivpožarne mere u Deliblatskoj peščari. Rizik od požara može se oceniti na osnovu sakupljenih podataka pomoću satelitskih snimaka. Za tu potrebu koristi se infracrveni senzor visoke rezolucije kako bi se izmerio hidrantni sastav vegetacije. Pomoću satelitskih snimaka moguće je pratiti i promenu klimatskih uslova od kojih zavisi nastanak i širenje požara. U grupu tehničkih mera spada i saradnja sa sportskom avijacijom u osmatranju šuma, otvaranje terena izgradnjom protivpožarnih puteva povezanih sa mrežom javnog saobraćaja i njihovim održavanjem,kao i izgradnja akumulacija na najbližim rekama, jezerima i barama. Osim toga potrebno je na vreme obezbediti prilaz kanaderima do vodenih akumulacija. Kod nas su takve akumulacije na Vlasini, Tari i Kokinom brodu. 4.Organizacione i operativne mere: U njih spadaju redovne aktivnosti preduzeća koja gazduju šumama pred sezonu šumskih požara, kao i protivpožarne patrole koje kontrolišu i opominju na opreznost. U organizacione mere spada i organizacija ljudstva za gašenje požara kao i obezbeđenje alata, mašina i opreme. Organizacija zaštite šuma od požara se sastoji od 3 osnovna cilja: sprečavanje pojave požara, brzo otkrivanje i efikasno gašenje. Poseban deo se odnosi na neophodnost postojanja protivpožarnih karata koje su sastavni deo Plana zaštite šuma od požara. Za teritoriju Srbije JP “Srbijašume“ i JP “Vojvodinašume“ izradile su Planove zaštite šume od požara. Oni se sastoje od testualnog dela i protivpožarnih karata. Tekstualni deo sadrži pregled šumskih površina prema stepenu ugroženosti, plan mera borbe protiv potencijalnih izazivača šumskih požara, plan mera biološko-tehničke zaštite šuma, prognoziranje opasnosti od požara, osmatranje šuma, organizaciju ljudstva i rukovođenje gašenjem šumskih požara. Protivpožarna karta predstavlja sastavni deo Plana zaštite šuma od požara i na njoj je prikazan pregled šuma i sastojina prema stepenu ugroženosti od požara kao i ugroženi objekti u okviru šuma. Prema vrsti i sastavu šumske vegetacije šume se 20

prema stepenu ugroženosti kategorizuju u 5 osnovnih grupa koje se na kartama predstavljaju odgovarajućim bojama: I kategorija: šume i šumske kulture kserotermnih i mezotermnih četinara sa većim sadržajem smole u drvetu ( npr. crni i beli bor ) i ova kategorija se obeležava crvenom bojom. II kategorija: šume kserotermnih lišćara (npr. medunac, crni jasen, grabić,cer), šume mezotermnih lišćara (crni grab i kitnjak) na toplijim ekspozicijama i goleti na toplijim ekspozicijama gusto obrasle prizemnom vegetacijom, ova kategorija se obeležava žutom bojom. III kategorija: šume i kulture mezofilnih i frigofilnih četinara sa manjim sadržajem smole (jela, omorika, smrča, molika, ariš, duglazija, borovac); šume mezotermnih lišćara na hladnijim ekspozicijama; goleti na osojnim stranama gusto obraslim prizemnom vegetacijom i prisojne goleti slabije obrasle prizemnom vegetacijom, ova kategorija se obeležava smeđom bojom. IV kategorija: mešovite šume mezofilnih i frigofilnih četinara i lišćara (jela,smrča i bukva); goleti na hladnijim ekspozicijama retko obrasle prizemnom vegetacijom; mešovite šume mezofilnih i mezotermnih lišćara (obični grab i kitnjak); goleti gusto obrasle prizemnom višegodišnjom vegetacijom (npr. Vaccinium sp.), ova kategorija se označava zelenom bojom. V kategorija: šume u kojima dominiraju mezofilne vrste listopadnog drveća (bukva, obični grab, breza i jasika); goleti manje više bez prizemne vegetacije: goleti na kojima u prizemnoj vegetaciji dominiraju mahovine (Sphagnum sp. I Hulocomium sp); ili paprati Equisetup sp.; zabarene površine, bez obzira na stepen pokrivenosti i sastav vegetacije, ova kategorija se ozbačava plavom bojom.

8.Zaključak Šume predstavljaju jedan od najznačajnijih prirodnih resursa. Njihov značaj je ogroman i nezamenljiv a ogleda se u sledećem: - šume imaju važnu ulogu u sprečavanju nastajanja bujica. slivna područja obrasla šumom imaju 30-50% niže vodostaje nego što imaju slivovi koji nisu obrasli šumom. - šuma sprečava eroziju zemljišta. - šuma je najbolji i najjeftiniji filter za dobijanje pitke vode. - retenciona sposobnost tla pod šumom meri se količinom 800-2500 m 3 vode po 1ha površine. - svetske šume godišnje atmosferi daju 86 milijardi tona kiseonika a apsorbuju čak 119 milijardi tona ugljen-dioksida. - samo 4 bukova stabla kroz 100 godina obezbede kiseonik jednom čoveku za 80 godina života. 21

- čovek može da živi bez hrane 5 nedelja, bez vode 5 dana a bez vazduha samo 5 minuta. - uloga šuma u prečišćavanju zagađene atmosfere je važnija od njene uloge u proizvodnji kiseonika. - visoke šume, površine od 1ha, u procesu fotosinteze oslobađaju 3 tone kiseonika a potroše oko 4 tone ugljen-dioksida. - bukove šume, površine 1 ha, mogu primiti čak 68 tona čađi i prašine. - jedno stablo divljeg kestena, starosti oko 30 godina, može da zadrži 120 kg prašine i 80kg aerosola godišnje. -1ha kleke godišnje emituje u atmosferu oko 30kg materija sa baktericidnim dejstvom, što je dovoljno za dezinfekciju omanjeg grada. - šuma smanjuje buku, što zavisi od tipa šume, gustine, visine grmlja, njegove olistalosti i godišnjeg doba. Šumski požari su nepogoda koja u vrlo kratkom vremenskom periodu može uništiti stotine hiljada hektara. Oni se javljaju kao prirodna ili ljudskim faktorom izazvana nepogoda. Međutim dokazano je da su oni u 97% slučajeva inicirani antropogenim faktorom a samo 3% izazivaju prirodni uticaji. Kao posledica požara javljaju se izražene promene biogeografskih uslova, a efekat koji izazivaju na životnu sredinu zavisi od veličine, dužine trajanja i intenziteta. Šumski požari izazivaju indirektne štete za koje je praksa u svetu da se računaju kao petostruka do desetostruka vrednost direktnih šteta. Obzirom na prethodne podatke vrlo je uočljiva mogućnost smanjenja broja i intenziteta šumskih požara. Čovek edukacijom i prevencijom može znatno uticati na smanjenje njihovog broja, a dobrom organizacijom može uticati na brzo lociranje, lokalizovanje i efikasno gašenje požara u kratkom vremenskom periodu. Kao zaključak se može izvesti da je antropogeni faktor dominantan u nastajanju ali i sprečavanju šumskih požara.

9.Literatura 1 2 3 4

„ Zaštita šuma“- dr Svetislav Živojinović; Narodna knjiga-Beograd „ Šuma i životna sredina“–dr Slobodan Vučićević; Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, JP „Srbijašume“ „ Prevencija šumskih požara – priručnik za edukaciju trenera“ – Milorad Veselinović i Sanja Milenković; Institut za šumarstvo, Beograd „ Prirodni uslovi i nepogode u planiranju i zaštiti prostora“ – dr Slavoljub Dragićević i dr Dejan Filipović;Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Elektronska izdanja:

22

 „Zaštita od šumskih požara u JP „Srbijašume“ – Predrag Aleksić, Gordana Jančić  www.ecovrba.com  www.srbijasume.rs

23