4 - Pal Fodor, Osmanlı Tarihinde Süreklilik Ve Değişim Üzerinde Düşünceler, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul, 2004.

 

Üniversitesi Edebiyat Fakü Fakültesi ltesi Y a İ s t a n b u l

S

No: 4636 No:: 3443 No

a y ı n y ı n

B N 975 404 762 6

ditör

ZEYNEP TARIM ERTUG

İ S T 2

N B U L 6

 

OSM

S Ü R E K L İ L İ K

NLI T A R İ H İ N D E

VE D E G İ Ş İ M

Ü Z E R İ N D E

D Ü Ş Ü N C E L E R PalFODOR '

Selçuklu h ü k ü m d a r ı Alp Arslan 1071 de Bizans impartorluk o r d u l a r ı n ı bozguna u ğ r a t ı n c a , S e l ç u k l u l a r ı n bir kolu da Anado Anadolu lu ya ayak b a s t ı . Askeri zaferlerin izinde b a ş l a y a n ve ç o ğ u n l u k l a R u m l a r ı n b u l u n d u ğ u alanlara yönelen göçebe Türkmenlerin a k ı n ı sonraki y ü z y ı l l a r d a da devam etti. Bu yeni gelenlerin gelenle rin bir a s m ı lasa sürede girdikleri bölgelere y e r l e ş t i l e r ve kendilerini bu arada parçalanan Büyük Selçuklu İ m p a r a t o r l u ğ u n u n m i r a s ç ı s ı sayarak İ s l a m devletini kurmakta olan Konya s u l t a n l a r ı n ı n b a ş t a gelen destekcisi oldular. Göçebe y a ş a m l a r ı n ı koruyan büyük bir kitle ise, Farsça ve Arapça dillerini kullanan merkez} i k t i d a r ı n idaresinden memnun d e ğ i l d i . Özellikle de 1230 da İ r a n ve A z e r b a y c a n ı i ş g a l eden M o ğ o l l a r s ı n ı r k a p ı l a r ı n a d a y a n ı n c a ve 1243 te K ö s e d a ğ S a v a ş ı n d a Selçuklu S u l t a n ı da yenilgiye u ğ r a t a r a k egemenliklerini ve vergi vermelerini kabul ettirince, göçebe y ı ğ ı n l a r a r t ı k durdurulamaz hale geldiler. Göçebe M o ğ o l l a r k a r ş ı s ı n d a yüzbinlerce Türkmen Anadolu nun daha güvenceli bölgelerine k a ç ı y o r , Konya h ü k ü m d a l a r ı ise o n l a r ı b a t ı s ı n ı r b o y l a r ı n a y e r l e ş t i r m e y e ç a l ı ş ı y o r d u . Fakat Selçuklu i k t i d a r ı n ı İ r a n M o ğ o l l a r ı giderek bir gölge iktidar düzeyine indirdiklerinden ve Bizans i m p a r a t o r l a r ı da merkezlerini 1261 de tekrar İ s t a n b u l a naklettikl naklettiklerinden, erinden, Anadolu nun b a t ı kesimindee Türkmen lerin y a y ı l m a s ı n ı ve politik olarak ö z e r k l e ş m e s i n i kesimind uc

k a l m a m ı ş t ı .

b e y l i ğ i n e

engelleyebilecek bir kuvvet yükselten Türlrmenönemli boy beyleri ve buradaki Selçuklu Kendilerini askeri k o m u t a n l a r ı Bizans t o p r a k l a r ı n ı birbirleriyle a r ı ş ı r c a s ı n a i ş g a l ettiler ve kendi bölgesel i k t i d a r l a r ı n ı g e r ç e k l e ş t i r d i l e r . Böylece y ü z y ı l dönümünde bir s ı r a Türkmen B e y l i ğ i kuruldu. B u n l a r ı n beyleri etnik yönden her ş e y d e n önce Türkmen lerden destek görüyordu, hakim olan din İ s l a m diniydi, sade ve basit devlet y a ş a m ı n ı n resm1 dili olarak ise Anadolu da o n u ş u l a n Türkçe yi s e ç m i ş l e r d i . Pal Fodor, Senior Research Fellow, Head o the Department History o the Hungarian Academy o Sciences Dr

o

Early Modem History, lnstitute

o

 

208

PALFODOR

Bu yeni iktidar birimleri

a r a s ı n d a

en k

ü ç ü ğ ü

ve en az önemlisi,

O s m a n ' ı n

yönetiminde Anadolu'nun k u z e y b a t ı ucunda Bithynia'da k u r u l a n ı y d ı . Ne var ki daha s o n r a l a r ı görkem görkemli li soylar birbiri a r d ı n a tarih sahnesinden silinip giderken, O s m a n ' ı n v haleflerinin y ı l d ı z ı g ö r ü l m e m i ş bir h ı z l a p a r l a y ı v e r d i . Ancak elli y ı l g e ç m i ş t i ki, O s m a n l ı l a r Avrupa'ya ayak b a s t ı l a r , a r d ı n d a n B a l k a n l a r ı istila ettikten sonra da 1453'te kentlerin kenti İ s t a n b u l u da fethettiler. XVI. y ü z y ı l ı n ise, hem İ s l a m hem H ı r i s t i y a n d ü n y a s ı n ı n y a z g ı s ı n ı kesin olarak b a ş ı n d a etkileyen, d ü n y a n ı n en büyük devletlerinden birini k u r m u ş oldular. tarihi h a k k ı n d a bugün kütüphaneler dolusu literatürden bilgi alabiliyoruz. Bu nedenle burada, askeri ve politik o l a y l a r ı s ı r a l a m a k yerine O s m a n l ı devletinin ö z g e ç m i ş i n i ana çizgileriyle belirlemeye ç a l ı ş a c a ğ ı m . Önce, k a n ı m a göre O s m a n l ı politik sisteminin i n a n ı l m a z s a ğ l a m l ı ğ ı n ı ve b a ş a r ı s ı n ı s a ğ l a y a n etkenleri süreklilik) ele a l a c a ğ ı m , sonra da küçük bir yerel boyun evrensel bir iktidar haline gelmesi s ı r a s ı n d a O s m a n l ı

İ m p a r a t o r l u ğ u

n u n

y ü k s e l i ş

g6zden e ç i r e c e ğ i m . İ m p a r a t o r l u ğ u yöneten, ona a d ı n ı veren O s m a : µ l ı ailesi, d ü n y a n ı n en uzun ömürlü h a n e d a n l a r ı n d a n biri oldu ve politik b a k ı m d a n sözü geçer tabakalarda sonuna kadar e ş i g ö r ü l m e m i ş bir m e ş r u l u k k a z a n d ı . Bunun neden böyle o l d u ğ u n a yeterli bir y a n ı t vermek zor olur; fakat her vaziyette Niccolü Machiavelli nin Principe (1513) a d l ı eserinde bu konuda y a z d ı k l a r ı üzerinde durmaya d e ğ e r . Ona göre bilinen ülkeler ü lkeler iki ç e ş i t idare ediliyor, bunlara örnek olarak Türk s u l t a n ı ile F r a n s ı z k r a l ı gösterilebilir. Türk i m p r t o r l u ğ u n u tek bir bey yönetiyor d i ğ e r l e r i onun h i z m e t k a r l a r ı ; b u n l a r ı keyfi n a s ı l istiyorsa öyle d e ğ i ş t i r i y o r . Fakat F r a n s ı z k r a l ı , çevresindeki birçok eski soylulardan gelme aristokratlar a r a s ı n d a y a ş a m ı n ı sürdürüyor; onlara t e b a a s ı s a y g ı ve sevgi besliyor; o n l a r ı n i m t i y a z l a r ı var ve kral kendini tehlikeye sokmadan bu i m t i y a z l a r ı n ı geri alamaz. Bu i m p a r a t o r l u k l a r ı n birini veya öbürünü gözden geçirenler, Türk s u l t a n ı n ı n ülkesini ele geçirmenin zor o l d u ğ u n u a n l a y ı v e r i r ; fakat bir kere onu yenerse, kolayca t o p r a k l a r ı n a sahip olabilir. Ne var ki Türk s u l t a n ı n ı n memleketini ele geçirmek zor çünkü i m p a r a t o r l u ğ u n önde gelenleri y a b a n c ı l a r ı ülkeye girmeye davet edemezler ve yukardaki nedenlerden çevrelerindekilerin de patlatabilecekleri isyanlarla y a r d ı m etmeleri d o l a y ı ~ a k k ı n d a da umut beslenemez. Zira hepsi birer köle, hepsi sadakatli, o n l a r ı k a n d ı r m a k zor; gene de k a n d ı r ı l s a l a r bile yukardaki nedenlerden ötürü h a l k ı p e ş l e r i n d e n sürükleyemeyecekleri için bunun hiçbir f a y d a s ı olmaz. u yüzden, Türklere hücum etmek isteyen, k a r ş ı s ı n d a o n l a r ı birlik halinde b u l a c a ğ ı n ı ister istemez hesaba k a t m a l ı d ı r ve d ü ş m a n ı n d a k i iç k a r g a ş a l ı k l a r a bel b a ğ l a m a k t a n

g e ç t i ğ i

a ş a m a h r i ~ ( c l e ğ i ş b n )

 

OSMANLI T A R İ H İ N D E S Ü R E K L İ L İ K VE D E Ö İ Ş İ M

Ü Z E R İ N D E

D Ü Ş Ü N C E L E R

çok, kendi gücüne güven beslerse daha iyi eder. Fakat

e ğ e r

209 muharebe

onu yenerek odusunu bir daha toplayamacak halde bozguna o zaman hanedan ailesi üyeleri d ı ş ı n d a b a ş k a s ı n d a n e n d i ş e l e n m e s i n ; e ğ e r yok edildilerse, korkulacak bir ş e y kalmaz, zira h a l k ı n önünde zaten b a ş k a s ı n ı n i t i b a r ı yoktur ve galip gelen, zaferden önce halka n a s ı l güvenmediyse, zaferden sonra da ondan o r k m a m a l ı d ı r . m e y d a n ı n d a u ğ r a t ı r s a ,

Fransa gibi büyük imparatorluklarda bunun tam aksi olmakta, ülkenin herhangi bir soylusunu kazanabilen, kolayca ülkeye girebilirdi, zira her zaman ş i k a y e t ç i olanlar ve yenilik t a r a f t a r l a r ı n ı bulmak mümkündü. Bunlar b a ş l a n g ı ç d a ülkelerinin s ı n ı r l a r ı n ı y a b a n c ı l a r a açarlarsa da sonradan t o p r a k l a r ı elinde tutmak isteyen y a b a n c ı l a r a pek çok zorluk ç ı k a r a b i l i r l e r d i . Bu durumda hanedan sülalesini yok etmek yetmezdi, çünkü geride kalan soylular yeni i s y a n l a r ı n b a ş ı n a geçiverirdi ki, o n l a r ı ne doyurmak ne de yok etmek mümkün o l m a d ı ğ ı n d a n ilk ı r s a t t a ülke yeniden elden ç ı k a r d ı . Machiavelli böylece p a d i ş a h ı n i k t i d a r ı n ı n temellerini, köle kökenli elitte, hanedan sülalesi ile elit a r a s ı n d a k i d a y a n ı ş m a d a merkezi iktidardan b a ğ ı m s ı z politik güçlerin güçlerin o l m a m a s ı n d a ve m e ş r u l u ğ u n p a y l a ş ı l m a z o l m a s ı n d a görüyordu ve kanaatime göre bu y a k l a ş ı m l a sorunun e s a s ı n ı y a k a l a m ı ş t ı . Her ş e y d e n önce de, genel deyimiyle skeri kölelik olarak a d l a n d ı r ı l m a s ı adet olan kurumun önemini k a v r a m a s ı y l a bunun özüne i n m i ş t i . O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı ilk b a ş t a b a ş a r ı l ı askeri komutanlar ve iyi t e ş k i l a t ç ı l a r olarak itibar kazanmakla beraber, ç e ş i t l i u y g a r l ı k l a r ı n , pek çok etnik n s u r l a r ı n ı n ve d e ğ i ş i k t o p l u l u k l a r ı n yanyana y a ş a d ı ğ ı bir bölgede, ancak f a r k l ı g r u p l a r ı n özel ç ı k a r l a r ı n ı n üstünde bulunan evrensel bir güç merkezi k u r d u k l a r ı takdirde sürekli olarak iktidarda kalabileceklerini k ı s a zamanda a n l a d ı l a r . Bu nedenle, devlet için kendilerine b a ğ l ı ve y a l n ı z onlara b a ğ ı m l ı asker ve memurlar y e t i ş t i r e n bir kadro e ğ i t i m i sistemini daha çok erkenden o l u ş t u r m a y a b a ş l a d ı l a r . Bu alanda d o ğ r u l u ğ u eski örneklere de d a y a n m a l a r ı mümkündü, zira İ s l a m d ü n y a s ı n d a devlet ile kölelik a r t ı k y ü z y ı l l a r d a n beri iyice birbiriyle ö r ü l m ü ş t ü . Müslüman hükümdarlar (600'lü y ı l l a r a kadar gerilere uzanan denemelerden sonra) 800'lü ümmetini idare etmek için y ı l l a r d a , kendisini egemenlik sahibi sayan İ s l a m düzenli olarak y a b a n c ı kökenli köleleri kullanmaya b a ş l a d ı l a r ve sonra da a r t ı k o n l a r s ı z yapamaz hale geldiler. Daha s o n r a l a r ı kölelerin takviyesi ve y e t i ş t i r i l m e s i a m a c ı y l a gittikçe daha kurnazca biçimler o l u ş t u r m u ş l a r d ı ; bunun k a n ı t l a n m ı ş

Niccolo Machiavelli, A fejedelem. In: Niccolo Machiavelli nin Eserleri. lll cilt. Budapest, 1978, 18-19 (Eva Lutter'in Macarca çevirisi çevirisinden nden Türkçeye k t a r ı l d ı ) .

 

PALFODOR

210

iyi bilinen bir ö r n e ğ i M ı s ı r M e m l ı k sistemiydi. Fakat O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı buna k ı y a s l a daha özgün bir yola, d e v ş i r m e ve yeniçerilik çözümüne yöneldiler. Bu ise sadece d e ğ i n d i ğ i m i z a m a ç l f ; i r ı n a eksiksiz hizmet etmekle k a l m a d ı , a y n ı zamanda ne kadar ç a r p ı k l ı k l a r da olsa, gene de H ı r i s t i y a n tebaa için de iktidara u l a ş m a o l a n a ğ ı n ı y a r a t t ı . O s m a n l ı l a r ' ı n kul dedikleri bu tabaka, en zor zamanlarda (1402 s o n r a s ı n d a , 1444, 1481 s o n r a s ı n d a , 1512'de) h a n e d a n ı yükseklerde tutan, i m p a r a t o r l u ğ u n bölünmesini önleyen ve -gücü y e t t i ğ i n c e  fetihleri özendiren ve harekete geçiren güçtü. O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u ve h a n e d a n ı n ı n i k t i d a r ı 650 y ı l boyunca devam ettiyse, bu ilk b a ş t a (Enderun o d a l a r ı da dahil) k u l - d e v ş i r m e düzeni sayesinde o l m u ş t u r . Bunu ben, bu düzenin XVII. y ü z y ı l b a ş ı n d a n itibaren giderek z a y ı f l a d ı ğ ı n ı ve bundan geri k a l a n l a r ı n ve y a v a ş y a v a ş kendine özerklik ( ö r n e ğ i n d e ğ i ş i k l i ğ e u ğ r a y a n s a ğ l a y a n yeniçerilerin) O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı n a ç o ğ u kez yarardan çok zarar verdiklerini b i l d i ğ i m halde söylüyorum. Fakat 300 y ı l süren en parlak ç a ğ ı boyunca asker'i kölelik toplumun zihniyetini öylesine d e ğ i ş t i r d i - l a , devletin her kadir o l d u ğ u ve iktidara itaat edilmesi g ö r ü ş ü , xvm. xx. y ü z y ı l l a r d a da politik ve toplumsal y a ş a m ı n en önemli ilkelerinden biri olarak geçerli k a l d ı . Kesldn g ö r ü ş l ü İ n g i l i z Paul Rycaut XVII. y ü z y ı l d a ş ö y l e y a z m ı ş t ı : "Kölelik, Türkler a r a s ı n d a s u l t a n ı n iradesine ve emirlerine tümden boyun e ğ m e durumunu ifade ediyor." 2 Bu anlamda kul sistemi kendi y a ş a d ı ğ ı n d a n daha uzun zaman h a y a t ı n ı devam ettirdi ve O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u 'nun bundan sonrald y a ş a m ı n a , hatta bir dereceye kadar modern Türk devletinin tarihine de d a m g a s ı n ı vurdu. Bu nedenle diyorum ki, O s m a n l ı h a n e d a n ı n ı n büyük b u l u ş u ve ayakta k a l m a s ı n ı n t e m i n a t ı , kul sistemi, buna d a y a n d ı r ı l a n merkezi otorite ve topluma y a z g ı gibi a ş ı l a n a n raiyyetlik ruhu idi idi.. ş e y e

Fakat bu b a ş a r ı n ı n , Machiavelli için bilinmeyen bir ö n ş a r t ı n ı n daha yerine getirilmesi gereldrdi. O da s u l t a n l a r ı n , e g e m e n l i k l e r ı a l t ı n d a y a ş a y a n Müslüman t o p u u ğ u n fikir elitini de kendi hizmetlerine k o ş a b i l m e l e r i y d i . Bu olgu neden o l a ğ a n d ı ş ı bir sonuç oluyor? B i l i n d i ğ i gibi, otantik İ s l a m a n l a y ı ş ı din t o p l u l u ğ u ümmeti), e g e m e n l i ğ i n tek a y n a ğ ı s a y ı y o r . Bundan ötürü politik iktidar, ilkesel olarak ancak ümmetin r ı z a s ı y l a icma) o n a n d ı ğ ı takdirde m e ş r u s a y ı l ı y o r (ld bu pratikte u l e m a n ı n ve faldhlerin o n a y ı a n l a m ı n a geliyor). Ne var ld, Abbas h a l i f e l i ğ i sona erdikten sonra o l u ş a n "dünyevi" devletler ilk b a ş t a hedeflerini izlediklerinden, ş e r i a t ülküsünden de pek uzak h a n e d a n l ı ğ ı n Bu durum, mevcut olan devletlerle halk a r a s ı n d a sürekli b u l u n u y o r l a r d ı . gerginlik y a r a t ı y o r d u . Etldli Müslüman a y d ı n l a r (ve yönettikleri y ı ğ ı n l a r ) 2

Paul Rycaut,

T l ı e

Present State o

l ı e

Ol/oman Empire, London, 1668, 8.

 

OSMANLI T A R İ H İ N D E S Ü R E K L İ L İ K VE D E Ö İ Ş İ M

devlete

k u ş k u y l a

(ve etti). K

b a k ı y o r

k a t ı l m ı y o r d u

i ş t e

mecbur

ı s a c

d e s t e ğ i n d e n

ç o ğ u n l u k

Ü Z E R İ N D E

D Ü Ş Ü N C E L E R

·

211

ve devletin örgütlerine pek de memnunlukla

bu durum devlet örgütünü köle kökenli ordusunu kurmaya a s ı , bölgesel Müslüman devletler ümmetin politik l a yoksun k a l d ı l a r .

XV. y ü z y ı l ı n ikinci y a n s ı n d a bu hassas sorunda da gedik a ç m a y ı b a ş a r d ı . Askeri güçlerine dayanarak, dinsel h i y e r a r ş i y i k ı s a yoldan d e v l e t l e ş t i r d i ' ' , yani Müslüman a y d ı n l a r ı n en önemli faaliyet a l a n l a r ı n ı denetim a l t ı n a a l d ı , u l e m a y ı devlet memuru y a p t ı , b u n l a r ı n y a ş a m l a r ı n ı ve terfilerini h a n e d a n l ı k y a s a l a r ı y l a düzenledi. B a ş l a r ı n a , ş e y h ü l i s l a m olarak i m p a r a t o r l u ğ u n k a y m a ğ ı olan k i ş i l e r d e n bir yönetici getirdi ve onun yönetimi ş e r i a t a l t ı n d a , ile O s m a n l ı k a n u n l a r ı a r a s ı n d a k i z ı t l ı k l a r ı gidermek için ç a l ı ş m a l a r ı n ı , a y n ı zamanda t o p l u l u ğ u temsil etmekten vazgeçerek h a n e d a n ı t e b a a s ı n a sevdirmelerini istedi. Ş e r i a t a d a m l a r ı b a s k ı k a r ş ı s ı n d a geriledi ve a r a l a r ı n d a n ç o ğ u n l u k l a gelen bürokratlarla beraber O s m a n l ı h a n e d a n ı n ı n en O s m a n l ı

h ü k ü m d a r l a r ı

oldu. Onlar sayesinde O s m a n l ı toplumunun nüfuzlu kesimi, hanedana sadakati bir dini ş a r t olarak da hissetti. Bu olgunun önemini ne kadar büyütsek a b a r t m ı ş o l m a y ı z . Zira sözünü e t t i ğ i m i z Paul Rycaut ne diyordu? E ğ e r sultan askerlerini h o ş k ı l a r s a , h a l k ı n bu düzenden ne kadar tatmin o l d u ğ u n u n hiç önemi kalmaz. 3 Mutlakiyetçi devletlerle b ğ l n t ı l ı olarak Immanuel Wallerstein a y n ı konuda bizleri u y a r ı y o r . K a n ı s ı n a göre, modem ç a ğ öncesi toplumlarda düzenin g e r e k l i l i ğ i konusunda k a d r o l a r ı n (devlet m e m u r l a r ı n ı n ) büyük k ı s m ı n ı n hemfikir o l m a s ı politik istikrar için yeterlidir. E ğ e r onlar, i k t i d a r ı n kendi d e ğ e r l e r i n e ve y a r a r l a r ı n a uygun olarak faaliyetini s ü r d ü r d ü ğ ü g ö r ü ş ü n d e y s e l e r , o zaman düzen s a ğ l a m d ı r ve m e ş r u d u r . O s m a n l ı l a r gerek askeri kesimin, gerekse ş e r i a t / k ü l t ü r a l a n ı n ı n d e s t e ğ i n i s a ğ l a y ı n c a , daha d o ğ r u s u b u n l a r ı istekleri d o ğ r u l t u s u n d a biçimlendirince, r a h a t l ı k l a yan y a t ı p u y u y a b i l i y o r l a r d ı (Kanuni Süleyman). s a d ı k

y a n d a ş l a r ı

hakimiyetinin üçüncü d a y a n a ğ ı , dini a z ı n l ı k l a r ı n d e s t e ğ i n i k ı s a sürede s a ğ l a m a s ı ve uzun süre bundan y a r a r l a n m a s ı o l m u ş t u . O s m a n l ı 'lar fetihleri s ı r a s ı n d a genellikle Müslüman o l m a y a n l a r ı n dinlerini d e ğ i ş t i r t m e y e , yerel strüktürleri k a l d ı r m a y a g i r i ş m e d i l e r , tam tersine ancak en gerekli d e ğ i ş i k l i k l e r i y a p t ı l a r ve b u n l a r ı da a d ı m a d ı m ihtiyatla u y g u l a d ı l a r . Titizlikle ehl-i zimmet ilkesine b a ğ l ı kalarak, Ortodoks H ı r i s t i y a n ve Musevi t o p l u l u k l a r ı n iç özerkliklerine d o k u n m a d ı l a r , günlük y a ş a m l a r ı n a elden g e l d i ğ i n c e k a r ı ş m a d ı l a r . Taraf tutmayan gözlemci için, O s m a n l ı hakimiyetinin O s m a n l ı

3

A y n ı

eser., 7

h a n e d a n ı n ı n

 

PALFODOR

212

uzun zaman boyunca Balkan

h a l k l a r ı n ı n

h a y a t ı n ı

a ç ı k ç a

i y i l e ş t i r d i ğ i

k u ş k u

götürmez; zira politik a n a r ş i y e son v e r d i r m i ş , B i z a n s l ı ve Slav köylülerin vergilerini h a f i f l e t m i ş , daha önce b ö l ü n m ü ş olan Balkan d ü n y a s ı n ı b i r l e ş i k bir politik ve hukuk sistemi içine o t u r t m u ş , üstelik Ortodoks kilisesini Latin e g e m e n l i ğ i n d e n birlik z o r l a m a l a r ı n d a n Fetih ve P a p a ' n ı n k u r t a r m ı ş t ı r . döneminde Balkan O r t o d o k s l a r ı (özellikle Venediklilerin ve Cenevizlilerin e g e m e n l i ğ i a l t ı n d a y a ş a y a n l a r ) O s m a n l ı l a r a giderek y a k ı n l ı k duydular ve B a t ı l ı H ı r i s t i y a n devletlere k a r ş ı verilen s a v a ş l a r d a O s m a n l ı t a r a f ı n a geçtiler. O s m a n l ı l a r l a Ortodoks papazlar a r a s ı n d a k i seçkin i ş b i r l i ğ i n i , çocuk vergisi, d e v ş i r m e u y g u l a m a s ı dahi b o z a m a m ı ş t ı . Hatta öyle görülüyor ki, ilgililerin, kendi kaderleri k a r ş ı s ı n d a a c ı duyan ç a ğ d a ş B a t ı l ı gözlemcilere ya da bugünkü tarihçilere k ı y a s l a d e v ş i r m e h a k k ı n d a k i kanaatleri çok daha olumlu idi. Düzenin d e m o k r a t i k l i ğ i n i överken Arnavut a s ı l l ı s a d r a z a m ı n söyledikleri, k a n ı t l a n a b i l e c e ğ i gibi pek ç o k l a r ı n ı n g ö r ü ş ü n ü ifade ediyordu: O s m a n l ı l a r büyük bir dirayetle, gerçek a n r ı y a inanmayan-milletlerden-en a ğ d u r durumda olan köylüleri seçtiler; sonra da bunlardan müminler, muzaffer subaylar ve seçkin valiler e t i ş t i r d i l e r . Ben e bunlardan biriyim. 4 Fakat O s m a n l ı devletinde y a l n ı z Ortodokslar d e ğ i l , Museviler de kendilerini kendi evlerinde hissediyordu. Sultanlar b a ş l a n g ı ç t a n beri onlara iyi d a v r a n d ı , o n l a r ı n Avrupa'dan sürülen kader o r t a k l a r ı n ı y ı ğ ı n l a kabul etti ve onlara o l a ğ a n ü s t ü ekonomik olanaklar s a ğ l a d ı l a r . B a z ı Musevi a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n g ö r ü ş ü n e göre, İ m p a r a t o r l u k XVI. y ü z y ı l d a k i b a ş a r ı l a r ı n a , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hanedan ile Museviler a r a s ı n d a k i i ş b i r l i ğ i sayesinde e r i ş m i ş t i r . Bu durumda bu iki a z ı n l ı ğ ı n yetkili u n s u r l a r ı n ı n O s m a n l ı h a n e d a n ı n a her y a r d ı m ı g ö s t e r m i ş ş a ş m a m a k gerekir. Bunu belirtmek için, İ s t a n b u l Ortodoks o l m a l a r ı n a P a t r i ğ i ' n i n 1798'de a ç ı k l a d ı ğ ı ş u b e y a n a t ı a n ı m s a m a k yeterlidir: B a k ı n , inayetli ve h e r ş e y e kadir Efendimiz, kutsal Ortodoks dinimizin b ü t ü n l ü ğ ü n ü tekrar korumak için

n a s ı l düzenledi. Ortodoks H ı r i s t i y a n ruhundan bizim Roma İ m p a r a t o r l u ğ u ' m u z u n yerine bu muazzam O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u yoktan var etti. Ve bütün b u n l a r ı n T a n r ı iradesiyle o l d u ğ u n u kesin biçimde k a n ı t l a m a k için O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u d i ğ e r bütün imparatorluklardan üstün k ı l d ı . A p a ç ı k ç a ilan edilen yeni özgürlük ümitlerine hiçbir ş e k i l d e kulak vermeyin. Mukaddes Kitap bize İ m p a r a t o r u m u z (Sultan) için durmadan dua etmemizi ö ğ r e t i y o r .

u z a k l a ş m a y a

i ş l e r i

b a ş l a y a n

Michel Balivet, R o m m ı i e byzantine el pays de t ı ı r q ı ı e . Istanbul, 1994, 193. A y n ı eser, 187.

R ı ı m

ı ı ı r c .

isloire

d ' ı ı ı ı

espace

d ' i m b r i c a t i o ı ı

greco-

 

OSMANLI T A R İ H İ N D E S Ü R E K L İ L İ K V Ş i m d i y e

kadar

D E Ö İ Ş İ M

söylediklerimizi

Ü Z E R İ N D E

özetleyelim:

D Ü Ş Ü N C E L E R

O s m a n l ı

213

h a n e d a n ı n ı n

o l a ğ a n d ı ş ı hakimiyeti her ş e y d e n önce üç unsura, yani asker asker kölelik kurumuna, ulemaya, bir de H ı r i s t i y a n ve Musevi O r t o d o k s l a r ı n k a y ı t s ı z ş a r t s ı z d e s t e ğ i n e d a y a n ı y o r d u . Bu olgu, O s m a n l ı h a n e d a n ı n ı n -Avrupa'daki mutlak hükümdarlardan f a r k l ı olarak Roma i m p a r a t o r l a r ı n ı n "Licet legibus soluti sumus, attamen legibus vivimus" sözünün y a l n ı z ilk y a r ı s ı n ı kendisi için zorunlu s a y m a s ı n a ve tamamen h a k l ı olarak despot denebilecek bir hakimiyet düzeni k u r m a s ı n a olanak y a r a t t ı . Elbette O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı n ı n da ç e ş i t l i ç ı k a r l a r a r a s ı n d a denge k u r m a l a r ı gerekiyordu, fakat d e ğ i n d i ğ i m i z üçlü destek sayesinde A v r u p a l ı ya da Müslüman hükümdarlardan çok daha fazla hareket s e r b e s t l i ğ i n e sahiptiler.

tarihinde XVIl. y ü z y ı l s o n l a r ı n a kadar üç dönem ve iki önemlice y a p ı s a l d e ğ i ş i k l i k göze ç a r p ı y o r . Birinci dönem b a ş l a n g ı ç t a n XV. y ü z y ı l ı n ikinci y a n s ı n a , b a z ı b a k ı m l a r d a n XVI. y ü z y ı l b a ş l a r ı n a kadar sürüyor. Bu dönemi "seçenekler dönemi" olarak a d l a n d ı r a b i l i r i z İ l k zamanlar O s m a n l ı h ü k ü m d a r l a r ı daha çok Roma İ m p a r a t o r l u ğ u n u y ı k a n Cermen Heerkönig lerine benziyor. Yani, kabile reisleri a r a s ı n d a bir tür primi inler pares. Kendilerine Bey diyorlar, diyorlar, otoriteleri maiyetlerindeki askerlere d a y a n ı y o r , b a ş a r ı l ı k u m a n d a n l ı k l a r ı ve bol ganimet de n ü f u z l a r ı n ı n k a y n a ğ ı oluyor. Mülkiyetbiçimleri k a r ı ş ı k ; t ı m a r d a n b a ş l a y a r a k özel toprak mülkiyetine, mülkiyetine, v a k ı f l a r a ve m a n a s t ı r l a r ı n ellerinde b ı r a k ı l a n yerlere kadar her türüne rastlayabiliyoruz ve hiçbirinin d i ğ e r l e r i k a r ş ı s ı n d a ö n c e l i ğ i yok. Beylik örgütü, vergilendirme düzeni basit; birbirine g e v ş e k bir biçimde b a ğ l ı olan bölgeler ve gruplar a r a s ı n d a i ş b i r l i ğ i n i en b a ş t a ortak asker g i r i ş i m l e r s a ğ l ı y o r . O s m a n l ı l a r ı destekleyenlerin çok r e n k l i l i ğ i i n s a n ı ş a ş ı r t ı y o r . S a n c a k l a r ı n ı n a l t ı n d a , yüzeysel olarak M ü s l ü m a n l a ş m ı ş göçebeler, Ortodoks H ı r i s t i y a n l a r , istikrar s a ğ l a m ı ş bir Müslüman devlette boy gösteremeyecek mezhepten k i ş i l e r t o p l a n m ı ş vaziyette. O s m a n l ı

çevresinde Sünnllik uzun süre en z a y ı f ölçüde temsil ediliyor. Hakim olan dini e ğ i l i m , tasavvuftur. Her yerde (önde gelen çevrelerde de), XIII. Emre' nin ilahileri ilahileri söyleniyor. söyleniyor. Yunus y ü z y ı l d a y a ş a m ı ş olan Türk u t a s a v v ı f ı Yunus Emre'nin Emre bir evrensel sevgi i n a n c ı ilan e t m i ş ve dini törenler a r a s ı n d a k i f a r k l a r ı n kendisini i l g i l e n d i r m e d i ğ i n i , zira "her dinin bizim için d e ğ e r l i o l d u ğ u n u a ç ı k l a m ı ş t ı . Toplumun Türk kesimi d e r v i ş t a r i k a t l a r ı n ı n ve ş e r i a t t a n uzak kalan b a b a l a r ı n , ş e y h l e r i n , dedelerin etkisi a l t ı n d a y d ı . Onlar ş a r a p içerler, camiye, mescide ender giderlerdi, giderlerdi, hem ş a m a n d ı l a r , hem de a y n ı zamanda büyücü, hekim ve ş a i r d i l e r . Fakat müminleriyle beraber derinden dindar oluyorlar, fetih s a v a ş l a r ı n a gönüllü k a t ı l ı y o r l a r ve i ş l e r i n yürütülmesinde söz h a k k ı iddia e d i y o r l a r d ı . Hükümdarlarla H ü k ü m d a r l a r ı n

 

PALFODOR

214

bulunuyorlar, o n l a r ı n p r o p a g a n d a s ı n ı y a p ı y o r l a r , hükümdarlar da buna ve t a r i k a t l a r ı n ı bol keseden destekliyordu. Kültürde ve günlük k a r ş ı l ı k o n l a r ı y a ş a m d a bir tür k a h r a m a n l ı k h a v a s ı hakimdi; toplumun kendine güveni günden güne a r t ı y o r ve askeri g i r i ş i m l e r e k a t ı l a n l a r gittikçe ç o ğ a l ı y o r d u . Her ne kadar belirleyici ideolojiyi halka özgü a n l a m ı y l a gaza t e ş k i l ediyorsa da, uygulamada yöneticiler H ı r i s t i y a n l a n kazanmaya ç a l ı ş ı y o r l a r ve bunu bir s ı r a jestle v u r g u l u y o r l a r d ı . Anadolu da iki yüz ı l ı a ş k ı n bir süredir bir arada y a ş a d ı k t a n sonra b u r a n ı n ahalisi a y n ı ş e k i l d e her iki taraf ile i ş b i r l i ğ i n e meylediyor. u d a v r a n ı ş sonuçsuz da k a l m ı y o r . Roma kilisesiyle b i r l e ş m e g ö r ü ş m e l e r i y l e ç ı k ı ş yolu bulmaya ç a l ı ş a n Bizans i m p a r a t o r l a r ı giderek tek a ş l a r ı n a k a l ı y o r l a r , kilise ve halk kitleleri Latin H ı r i s t i y a n l a n yerine O s m a n l ı l a r d a n yana yer aliyor. D o ğ u Ortodoks Kilisesi yarar umuyor: 1. Hakimiyetleri a l t ı n d a , kilisenin sultanlal Man iki b a k ı m d a n Bizans i m p a r a t o r l a r ı n a b a ğ l ı o l m a l a r ı halinde b a ş a r a b i l e c e k l e r i n d e n ç ı k a r l a r ı n a , i ş b i r l i ğ i n d e

daha etkili bir biçimde geçerlilik üzerinde maneYi hakimiyetlerini a ğ Gittikçe

k a z a n d ı r a b i l i r l e r ; l a y a b i l i r l e r .

_

2.

Bütün

D o ğ u

H ı r i s t i y a n l a n

ülkesi nde XIV. y ü z y ı l ı n son otuz küsur y ı l l a r ı n d a , s o n r a s ı ne olacak, sorusu gittikçe daha a ç ı k bir biçimde ortaya ç ı k ı y o r d u . Acaba, e g e m e n l i ğ i n çok tarafa b ö l ü n d ü ğ ü , mezhep f a r k l ı l ı ğ ı n ı a ş a n , tasavvufun hakim o l d u ğ u bu s ı r a d a n beylik hayatta kalacak ı y d ı Çünkü bu tip düzenlerde, düzenlerde, bin bir e ş i t grup ç ı k a r ı n ı n eninde sonunda geleneksel politik poli tik bölünmeyi d o ğ u r a c a ğ ı , sonunda fetihlerin d u r a c a ğ ı ve bunu d u r a k s a m a n ı n , a r d ı n d a n da d a ğ ı l m a n ı n i z l e y e c e ğ i m u h a k k a k t ı r . Yoksa, burada organik bir bütünlük göstermeksizin yan yana y a ş a y a n strüktürleri tepeden inme zorlamalarla b i r l e ş t i r e r e k S ü n r ı 1 İ s l a m ' ı n koruyucu kanatlan a l t ı n d a evrens evrensel el dünya dinlerinin yan yana a ş a d ı ğ ı , e g e m e n l i ğ i n askeri kuvvet ü s t ü n l ü ğ ü n e sahip olan h a n e d a n ı n elinde b u l u n d u ğ u ve dünya hakimiyetinin hedef a l ı n a b i l e c e ğ i Selçuk ve Bizans i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı k a r m a ş ı k l a ş a n

c a n l a n d ı r a c a k l a r d ı ? Seçim t a b a k a l a r ı da b ö l m ü ş t ü , her

O s m a n l ı

yapma z o r u n l u ğ u hükümdar sülalesini ve yönetici iki e ğ i l i m i n de t a r a f t a r l a r ı v a r d ı . Her vaziyette I Murad (1362-1389) ile I Bayezid (1389-1402) İ m p a r a t o r l u k yolunu seçti ve hakimiyet t e ş k i l a t ı n ı d e ğ i ş t i r m e y e yönelik ilk (ve daha sonra ö r ü l e c e ğ i gibi sonucu belirleyen) a d ı m l a n a t t ı l a r . Gerçi toplumun tepkisi devleti neredeyse yok ediyordu ama, yeni kurumlar (ve her ş e y d e n önce de ul sistemi) sayesinde devleti k u r t a r m a y ı ve sonra da XV. y ü z y ı l ı n ikinci y a n s ı n d a o zamana kadar a l ı n a n s o n u ç l a r ı p e k i ş t i r m e y i b a ş a r d ı l a r . A r d ı n d a n 1453 te İ s t a n b u l ' u n fethi ile h a n e d a n ı n i t i b a r ı zirvesine u l a ş t ı sonuç k e s i n l e ş t i : O s m a n l ı devleti, Bizans ve Orta D o ğ u İ s l a m i m p a r a t o r l u k l a r ı n ı n m i r a s ç ı s ı oldu.

 

OSMANLI T

R İ H İ N D E

S Ü R E K L İ L İ K

II. Mehmed (1451-1481) ve

VE D E Ö İ Ş İ M

o ğ l u

Ü Z E R İ N D E

215

D Ü Ş Ü N C E L E R

II. Bayezid'in (1481-1512)

t e ş k i l f t t

faaliyetler faali yetlerii sonucunda seçenekler devletinden bir b ir patrimoniyal dünya i m p a r a t o r l u ğ u d o ğ d u ve XV. y ü z y ı l ı n sonundan XVI. y ü z y ı l ı n sonuna kadar y a k l a ş ı k yüz y ı l dönemi deniyor ve bunun özellikleri genelde y a ş a d ı . Bu döneme klasik O s m a n l ı bütün O s m a n l ı tarihine y a y g ı n l a ş t ı r ı l ı y o r . Bu yüz ı l ı n o l g u l a r ı n ı n en temel belirtisi, kul ordusuna dayanarak e g e m e n l i ğ i elinde toplayan, toplumu, ekonomiyi ve mülkiyeti devlet denetimi a l t ı n a alan, hükümdar h a n e d a n ı n ı n muazzam hakimiyeti idi. (Burada bir noktaya i ş a r e t edelim: Politik i k t i d a r ı n ele geçirilmesine k ı y a s l a mülkiyet sorun_ .lllun ikinci derecede bir sorun o l d u ğ u n a O s m a n l ı tarihi e ş s i z bir örnek vermektedir vermektedir.) .) Klasik O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n b ş l ı c y p ı s l u n s u r l r ı ş u n l a r d ı :

1

vergi

k a y n

Prebendalism sisteminin, yani yani devlete hizmet edilmesine k a k l a r ı n ı n (asken dirliklerin) a ğ ı r b a s m a s ı . Buna O s m a n l

genel bir d e y i ş l e t ı m a r deniyor ve bu a y n ı zamanda gözetim a r a c ı da oluyor. T ı m a r ve zeametlerin k a y (sancaklarda s a y ı m yoluyla) y a p ı l ı y o r .

a r ş ı l ı k

ı

verilen

d ü n y a s ı n d a

üretimin politik tahrir sistemi ile

t a r ı m s a l

ı t l a n

Braudel t a n ı m l a m a s ı a n l a m ı n d a , b a ğ ı m s ı z bir ekonomi d ü n y a s ı d ı r economie-monde), yani fiziksel b a k ı m d a n g e n i ş alana sahiptir, u alana politik olarak hükmetmek, bunu d ı ş etkilerden korumak y e t e n e ğ i n d e d i r ; bu ekonomik alan, üzerinde u l u s l a r a r a s ı ticarete yer vermekle vermekle beraber, y a l n ı z b a ş ı n a da i ş l e m e k t e d i r . Bu çerçeve içinde el zanaatlan ve ticaret de a y n ı ş e k i l d e devlet gözetimi a l t ı n d a b u l u n m a k t a d ı r . 2

İ m p a r a t o r l u k ,

Fiskalism (devletin ekonomi p o l i t i k a s ı , gelirleri a r t t ı r m a , iç i h t i y a ç l a r ı gütmektedir) gütmekte dir) ve redistribüsyon (merkez (merkez,, üretilen gelirin elden k a r ş ı l a m a a m a c ı g e l d i ğ i n c e büyük k ı s m ı n ı kendine a y ı r m a k t a ve askerleri ile m e m u r l a r ı a r a s ı n d a d a ğ ı t m a k t a d ı r ) . Devletin kamu f o n k s i y o n l a r ı , vergilerin t o p l a n m a s ı , a y r ı c a u l f ı f e ödenmesi ve t ı m a r , zeamet ve h a s l a r ı n idare edilmesi üzerinde y o ğ u n l a ş m a k t a d ı r . Bu ve prebendalism, i l t i z a m ı n y a y g ı n l a ş m a s ı ve bürokrasinin a r t m a s ı sonucunu 3

d o ğ u r m a k t a d ı r .

Çifte hukuk sistemi . Bu düzende ş e r i a t en b a ş t a günlük y a ş a m ı (ceza hukuku, aile hukuku, miras hukuku vb.); S u l t a n ı n k a n u n l a r ı ise devlet kesimi (ordu), dini h i y e r a r ş i ( ) ve ekonomi o r t a m ı n ı (vergilendirme) düzenlemektedir. Dünyevi k a n u n l a r ı n hiç olmazsa biçimsel olarak İ s l f t m l ş t ı n l m s ı yolunda çabalar 4

a r t m a k t a d ı r .

 

PALFODOR

216

yerini giderek " ş e r i a t a d a m l a r ı " a l m a k t a toplumun merkezden tayin e d i l m i ş manev yöneticileri o l a c

Bunlar Müslüman a k t ı r ve onlar s u l t a n ı n h i y e r a r ş i y e z o r l a n m a k t a d ı r . B u n l a r ı n r ı y l a o l u ş t u r u l a n yedek k a d r o l a r ı n ı a k için yüksek ğ r e t i m kurumlan k u r u l m a k t a d ı r ( S a h n - ı seman, Süleymaniye r v i ş l e r devletin denetimindeki örgütlere yöneltilmektedir B e k t a ş t a r i k a t ı n ı n s ı , Halvet t a r i k a t ı n ı n desteklenmesi gibi).

5 D e r v i ş l e r i n

k a n u n l a

s a ğ l a m

vb.). D

e

k u r u l m a

d ı r .

zamanda üç büyük dünya dininin, İ s l a m ı n , H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ve M u s e v l l i ğ i n merkezi; yöneticilerini p a d i ş a h tayin ediyor. Ş e y h ü l i s l a m ı n yetki çevresi g e n i ş l e t i l e r e k , H ı r i s t i y a n l ı k t a k i p a p a z l ı k düzenine benzer bir y a p ı y ı M ü s l ü m a n l ı k ' t a da kurm denemesine g i r i ş i l i y o r . İ s l a m , her ş e y d e n önce elit t a b a k a s ı n ı n biçimlendirilmesine hizmet eden bir kültürel araç, devlet v r e n s e l l i ğ i n i n garantisi. 6

İ m p a r a t o r l u ğ u n

b a ş k e n t i ,

7

Hanedana s

bir "saray s

a d ı k

a y n ı

ı n ı f ı

.

B u n l a r ı n

ç o ğ u n l u k

Türk olmayan erkek

üyeleri saray mektepleri t a r a f ı n d a n ; k a d ı n üyeleri-de harem t a r a f ı n d a n , a y n ı dünya g ö r ü ş ü ve kültür temelinde y e t i ş t i r i l i y o r . Elit t a b a k a n ı n , kendine mahsus dili ( O s m a n l ı c a ) , kendi yüksek kültürü (edebiyat, mimari, sanatlar), kendi ö z d e ş l i ğ i oluyor ve bunlar v a s ı t a s ı y l a toplumun ç o ğ u n l u ğ u n d a n kesin bir biçimde a y r ı l ı y o r . Toplum iki k ı s m a , yani vergiden muaf askerler (bürokratlar da bunlar a r a s ı n d a ) ile üreten-vergi veren reayaya bölünüyor. Türk unsurlar elitin gözünde ikinci dereceden tebaa durumuna d ü ş ü y o r ve b u n l a r ı n devlet k u r u m l a r ı n d a n uzak t u t u l m a s ı tavsiye ediliyor. Ücretli "kul ordusunun" s a y ı s ı ve gücü gittikçe a r t ı y o r . Fakat t a ş r a d a k i u sözde-denge durumu, sipahi kuvvetleri bir ölçüde bunlara s ı n ı r ç e k i y o r ~ h a n e d a n ı n hareket z g ü r l ü ğ ü n ü n b a ş l ı c a k a y n a ğ ı ve güvencesi oluyor. 8

Dinsel yerine "pragmatik e ş r u l u k " . Hanedan kendi hakimiyetini, en u y g a r l ı k p e r f o r m a n s ı n a , toplumsal b a r ı ş ve adaletin (bu deyim a l t ı n d a a n l a ş ı l gereken vergi mükelleflerinin a ş a m güvencesinin) o r u n m a s ı n a d a y a n d ı r ı y o r . 9

a ş t a m a s ı

Sistemin nispeten k a p a l ı o l m a s ı n a r a ğ m e n idareci tabaka H ı r i s t i y a n d ü n y a s ı y l a c a n l ı kültürel i l i ş k i l e r d e bulunuyor. Fatih, saraya İ t a l y a n ve Yunan s a n a t ç ı l a r ı n ı davet ediyor; Il. Bayezid, bir köprünün p l a n ı n ı y a p m a s ı için Leonardo da Vinci'ye b a ş v u r u y o r ; Sultan Selim k a d ı n akt heykellerinin koleksiyonunu y a p ı y o r ; Sultan S ü l e y m a n ' ı n s a r a y ı Venedik k u y u m c u l a r ı n ı n en büyük s i p a r i ş ç i s i oluyor. İ m p a r a t o r l u k k ı s a zamanda a t e ş l i s i l a h l a r ı n y a p ı m ve k u l l a n ı m ı n a hakim · oluyor, s a v a ş t e k n i ğ i n d e k i d e ğ i ş i k l i k l e r i esneklikle izliyor. O

 

OSMANLI T A R İ H İ N D E

S Ü R E K L İ L İ K

VE D E Ö İ Ş İ M

Ü Z E R İ N D E

D Ü Ş Ü N C E L E R

217

Bu y a p ı ve bitmez gibi görünen güç kaynaklan, i m p a r a t o r l u ğ u öncekilerden de daha s a l d ı r g a n y a y ı l m a l a r a özendiriyor. Fatih Sultan Mehmed z a m a n ı n d a 850.000 k n ı 2 olan toprak b ü y ü k l ü ğ ü , Sultan Selim z a m a n ı n d a 1 5 milyon ' y e , 2 Kanun Süleyman z a m a n ı n d a 2 5 milyon km -ye ç ı k ı y o r ; nüfusu ise XVI. y ü z y ı l ı n 12-13 milyon iken, y ü z y ı l ı n ikinci y a n s ı n d a 15-20 milyona u l a ş ı y o r ; b a ş l a r ı n d a devletin ı l l ı k geliri ise 4 5 milyon a l t ı n c i v a r ı n d a d ı r . Bu "dünya m p a r a t o r l u ğ u n u n s u l t a n l a r ı O s J l _ a n l ı tarihinin en büyük fatihleri. İ r a n körfezinden Macaristan' a y a kadar ele geçirilebilecek bütün alanlan al anlan hakimiyetleri hakimiyetleri K ı r ı n ı ' dan u z e y b a t ı Afrika ya a l t ı n a 1510-20 y ı l l a r ı n d a O s m a n l ı d ü n y a s ı ç a ğ d a ş Avrupa'ya benzer a l ı y o r l a r . biçimde- ade adeta ta M Mehdl'yi ehdl'yi bek bekler lerke ken, n, B a b ı f t l i 'nin efendileri uygulamada dünya hakimiyetini g e r ç e k l e ş t i r m e y e g i r i ş i y o r l a r . Böylece b a t ı n ı n H ı r i s t i y a n d ü n y a s ı , her ş e y d e n önce de Macaristan ve Habsburg İ m p a r a t o r l u ğ u s a l d ı r g a n l ı ğ a hed hedef ef olu oluyor yor,, Buda ve Viyana m u h a s a r a s ı n a s ı r a geliyo geliyor, r, Akdeniz' de de hakimiyetin s a ğ l a n m a s ı öne geçiyor. Ne var ki daha bu dönemin o r t a l a r ı n a y a k l a ş ı r k e n (1540-1550 y ı l l a r ı n d a ) dünya i m p a r a t o r l u ğ u n u n d ı ş ve iç d u v a r l a r ı n d a g e n i ş çatlaklar b a ş gösteriyor ve ondan sonraki on y ı l l a r boyunca en önemli y a p ı s a l unsurlar arka arkaya çöküyor. Zira, seçkin güç k a y n a k l a r ı n ı n dahi b a t ı l ı d ü ş m a n l a r ı yenmeye y e t m e d i ğ i ortaya ç ı k ı y o r . Fetihler a k s a d ı k ç a , fazla b ü y ü t ü l m ü ş olan ordunun i a ş e ve ibatesi gittikçe zorluldarla k a r ş ı l a ş ı y o r . XVI. y ü z y ı l ı n o r t a l a r ı n d a sadrazamlardan biri, S a r a y ' ı n 15.000 ücretli askerini beslemenin gerçekten bir · k a h r a m a n l ı k o l d u ğ u yolunda uyanda bulunuyor. Üstelik - z a m a n ı n A v r u p a ' s ı n d a o l d u ğ u gibi- h ı z l ı nüfus f a z l a l ı k da y a ş a m ı n ı orduda s a ğ l a m a y ı deniyor. Bütün bunlar, a r t ı ş ı n ı n y a r a t t ı ğ ı zaten m e ş b u durumda olan t ı m a r sistemini muazzam bir b a s k ı a l t ı n a a l ı y o r . Bu sistemi a y r ı c a bir d ı ş olgu daha, yani Avrupa'daki "askeri devrimin" ( a t e ş l i piyade birliklerinin) yeni taleplerine cevap verememesi de s a r s ı n t ı y a s i l a h l a r ı n , Yönetim, yeniçerilerin s a y ı s ı n ı a r t t ı r m a y a , o n l a r ı tüfekle donatmaya u ğ r a t ı y o r . mecbur k a l ı y o r ve bu da d a y a n ı l m a z n ı a l l yükler y a r a t ı y o r , d e v a m l ı bütçe a ç ı ğ ı n a neden oluyor. Avrupa'daki teknik d e ğ i ş m e l e r e ayak u y d u r m a y ı (giderek denedikçe, bunun toplumsal s o n u ç l a r ı n ı , yani her tarafta a t e ş l i b a ş a r ı s ı z l ı k l a ) s i l a h l a r ı n y a y ı l m a s ı y l a birlikte gelen ç e t e c i l i ğ i ve i s y a n l a r ı da üstlenmek zorunda Çin'den f a r k l ı d a v r a n m ı ş oluyor, zira orada t a n ı da bunun k a l ı y o r (bu b a k ı m d a n vazgeçiyorlar). d o ğ u r a c a ğ ı sonuçlan dikkate alarak t e ş l i silahlan kullanmaktan vazgeçiyorlar). Fakat y a l n ı z askeri devrim d e ğ i l , ş e k i l l e n m e k t e olan Avrupa dünya ekonomisi de i m p a r a t o r l u ğ u n k a p a l ı y a p ı s ı n ı zorlayarak a ç ı y o r . Her ne kadar O s m a n l ı ekonomisi ancak XIX. y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a dünya ekonomisine tamame tamamenn fakatt periferi ol faka olara arakk- dahil ediliyorsa da, daha daha XVI. XVI. y ü z y ı l d a k i ilk etkiler, yiyecek

 

PALFODOR

218 (hububat) ve hammadde

k a ç a k ç ı l ı ğ ı n ı n

b a ş l a m a s ı

ve iç pazar

i h t i y a ç l a r ı n ı n

tehlikeye d ü ş m e s i muazzam s a r s ı n t ı l a r d o ğ u r u y o r . Parasal süreçler zamana kadar da bir bütünlük gösteremeyen- O s m a n l ı para sistemini y ü z y ı l ı n sonunda tarumar ediyor. Para sisteminin temelini t e ş k i l eden akçe giderek öylesine d e ğ e r kaybediyor ki, k ı s a süre sonra darp edilmesi de durduruluyor. XVII. y ü z y ı l d a n itibaren imparatorluk r t ı k faaliyetin faaliyetinii Avrupa a r a l a r ı y l a yürütüyor ve böylece idare merkezi ekonomiyi etkileyebilecek en önemli a r a ç l a r ı n d a n birini a y b e t m i ş oluyor.

k a r ş ı l a n m a s ı n ı n

o

1580-90'1i y ı l l a r d a hükümeti t ı m a r sisteminden vazgeçmek zorunda b ı r a k ı y o r · v e böylece üçüncü dönem a ş l a m ı ş oluyor. Bu döneme, daha iyi bir deyim b u l a m a y a c a ğ ı m ı z a göre, "karma ş e k i l l e r dönemi diyebiliriz; zira bu dönemde hem dünya i m p a r a t o r l u ğ ı ı n a , hem feodalizme, hem de kapitalizme özgü karakteristiklere a y n ı zamanda r a s t l a n ı y o r . T ı m a r to topr prak akla lan n - daha daha d o ğ r u s u daha önce dirlik a k k ı n a sahip o l a n l a r ı n elinde b ı r a k t ı k l a r ı top toprak raklar lar - miras miras b ı r a k ı l a b i l i r hale getiriliyor ve t ı m a r sisteminin merkezi denetimine hizmet eden tahrirlere son Bu

e ğ i ş i k l i k l e r ,

verdiriliyor. Reaya çiftliklerinin bölünmesine ve devlet a d ı n a faaliyet gösteren m e m u r l a r ı n , askerlerin eline geçmesine göz yumuluyor; G e ç - R o m a n ı n iugatio capitatio düzeninin O s m a n l ı l a ş t ı n l m ı ş biçimi olan ve küçük köylü üretimine dayanan üretim-vergileme çift-hane) sisteminin d a ğ ı l m a s ı n a izin veriliyor. veriliyor. B u n l a r ı n izinde, yeni tip çiftliklerin, yani pazar için üreten özel toprak mülklerinin o l u ş m a s ı süreci h ı z l a n ı y o r . A y n ı zamanda mali idarenin desantralizasyonuna yöneliyorlar, vergi toplama yükünü elden g e l d i ğ i kadar b u n l a r ı kullanan memurlara, askerlere yüklüyorlar ( o c a k l ı k sistemi). Böylelikle redistribüsyon ilkesinden vazgeçiyorlar; bunun sonucunda XVII. y ü z y ı l ı n ikinci y a n s ı n d a devlet, daha önceki % 80'e k a r ş ı l ı k "mim gelir"in ancak % 25'ini kontrolünde tutabiliyor. B a t ı n ı n absolütist devletlerinin p r a t i ğ i n i a n ı m s a t a n yöntemleri uygulamaya b a ş l ı y o r l a r (memuriyetleri s a t ı ş a ç ı k a r m a k , mallara l koymak, sikkeyi t a ğ ş i ş etmek gibi), iltizam kurumunu y a y g ı n l a ş t ı r ı y o r l a r XVII. y ü z y ı l ı n sonundan itibaren bu da ömür boyu veriliyor). Sancak

b e y l i ğ i

b e y l e r b e y l i ğ i

görevleri daha çok vergi tahsil dairesi düzeyine politika da etkisiz k a l m ı y o r . Daha önceleri birlik halinde olan idareci s ı n ı f birbiriyle y a n ş a n fraksiyonlara bölünüyor, yürütme ve yasama merkezleri (devlet>