Žorž Gurvič (Georges Gurvitch)

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI FAKULTET POLITIČKIH NAUKA Studijski program: SOCIOLOGIJA

ŢORŢ GURVIČ (GEORGES GURVITCH) SEMINARSKI RAD IZ SAVREMENIH SOCIOLOŠKIH TEORIJA

Predmetni nastavnik

Kandidatkinja

Ivan Šijaković

Snjeţana Savić

Banja Luka, jun, 2015.

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

SADRŢAJ

1. UVOD ............................................................................................................. 4 2. BIOGRAFIJA ................................................................................................ 5 3. SAVREMENI POZIV SOCIOLOGIJE ....................................................... 9 4. LAŢNI PROBLEMI SOCIOLOGIJE XIX VIJEKA .................................12 4.1. Sociologija ili filozofija istorije ..................................................................................................... 12 4.2.Sociologija poretka i sociologija napretka ..................................................................................... 13 4.3.Tobožnji sukob između individue i društva ................................................................................... 13 4.4.Lažna alternativa: psihologija ili sociologija? ................................................................................ 14 4.5.Problem socioloških zakona ......................................................................................................... 15

5. DUBINSKA SOCIOLOGIJA ......................................................................17 5.1. Morfološka i ekološka površina ................................................................................................... 19 5.2. Društvene organizacije ili organizovane nadgradnje .................................................................... 19 5.3. Društveni uzori ........................................................................................................................... 20 5.4. Kolektivna ponašanja koja se odlikuju izvjesnom redovitošdu, ali se ostvaruju organizacionih aparata

van 21

5.5. Spletovi društvenih uloga ............................................................................................................ 21 5.6. Kolektivni stavovi ........................................................................................................................ 23 5.7. Društveni simboli ........................................................................................................................ 23 5.8. Nemirna, novotarska i srvaralačka kolektivna ponašanja ............................................................. 24 5.9. Kolektivne ideje i vrijednosti ....................................................................................................... 25 5.10. Kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti .................................................................. 26

6. POJAM DRUŠTVENE STRUKTURE .......................................................28 7. MIKROSOCIOLOGIJA ..............................................................................31 2

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

8. TIPIOLOGIJA POSEBNIH GRUPACIJA.................................................34 9. TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA ...............................................37 10.

ZAKLJUČAK ............................................................................................39

LITERATURA ....................................................................................................40 Literatura internet: ........................................................................................................................ 40

3

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

1. UVOD Na stranicama koje slijede pokušaćemo da izloţimo najznačajniji doprinos sociologiji koji je svojim radovima dao Ţor Gurvič. Autor je u svojim radovima posvećenim sociologiji iznio probleme i pogreške koji su nauku sputavali da se razvija. Detaljnim proučavanjem teorija i djela uglednih mislilaca koji su uticali kako na konstituisanje sociologije kao nauke, tako i na njen razvoj, autor je ukazao na propuste koji su izazvani uglavnom jednodimenzijalnim tumačenjem i pogledom na društveni razvoj. U svojim djelima detaljno je izloţio kako probleme tako i ponuĎena riješenja i puteve kojima treba da se sluţi savremena sociologija da bi postala jedna ozbiljna naučna disciplina. Mnogo tema posvećeno je razvoju sociologije kao i smjernicama i uputstvima dalje putanje nauke, a mi ćemo se u ovom radu upoznati sa najznačajnijim jer naţalost nije moguće obuhvatiti sve teme o kojima autor piše što govori o tome da je njegov doprinos itekako opširan i značajan. U svom djelu “Poziv savremene sociologije” autor nas upoznaje sa istorijskim putanjama kroz koje je nauka prolazila od samog svog konstituisanja pa sve do moderne epohe. Najveći doprinos sociologiji sadrţan je u njegovim radovima “Dubinska sociologija” i “Pojam društvene strukture”, ova djela ujedno će biti i osnovna tema ovog rada. Naravno da ni ostale teme o kojima je autor pisao nisu beznačajne, šta više sve su doprinjele razvoju nauke koja treba da se oslobodi dogmatizma i počne proučavati društvenu stvarnost kao totalni društveni fenomen. Smatramo da sebi ne moţemo uzeti za pravo da zanemarimo i ostale teme koje je autor iscrpno obraĎivao, te s toga ćemo pred sam kraj rada ukratko navesti osnovne karakteristike i ostalih tema koje su obraĎene u knjizi “Savremeni poziv sociologije” TakoĎe ćemo iznjeti i biografiju autora koja moţe da nam pomogne razumjevanju njegovog interesovanja za sociologiju, s obzirom da postoje posebnosti u opredjeljenju zanimanja baš za ovu disciplinu. Naglašavamo posebnosti, jer autor od samog početka svoje karijere i rada nije bio sociolog što ga dodatno uzdiţe i daje ozbiljnost njegovom doprinosu.

4

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

2. BIOGRAFIJA

Ţorţ Gurvič* (1894-1965) roĎen je u Rusiji, obrazovao se u Rusiji i Njemačkoj. Predavao je

jednu godine na

Univerzitetu u Petrogradu ali je 1920.godine pobjegao sa prtljagom u kom su bile njegove knjige. Nakon nekoliko godina u Ruskom Institutu za Univerzitet u Pragu , emigrirao je u Francuska

gde je dobio doktorat i postao profesor

sociologije na Univerzitetu u Strazburu. Veći dio svog profesionalnog ţivota proveo u Francuskoj i vršio snaţan uticaj

na

razvoj

Francuske

sociologije

preko

svog

organizovanja i preduzetničke aktivnosti u Strazburu i Parizu. On je svoje teorijsko stanovište nazvao “dijalektički hiperempirizam”. Sociologiju je odredio kao nauku koja izučava “totalne socijalne fenomene u celini njihovih aspekata i kretanja, nastojeći da ih dosegne u mikrosocijalnim, grupnim i globalnim dijalektičkim tipovima koji su upravo u nastajanju i nestajanju”. Gurvičev osnovni doprinos je uvoĎenje pojama dubinska sociologija, koji označava stepenastu sloţenost društva. Društvo se sastoji od “dubinskih spratova”, stratuma (morfološka i ekološka površina/baza, društvene organizacije ili organizovane nadgradnje, društveni uzori, kolektivna ponašanja, spletovi društvenih uloga, kolektivni stavovi, društveni simboli, nemirna novotarska i srvaralačka kolektivna ponašanja, kolektivne ideje i vrijednosti, kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti). Broj tih spratova zavisi od sociološkog pristupa, znanja i tipova društva. Glavna su mu dela: “Društveni determinizam i ljudska sloboda”, “Dijalektika i sociologija”, “Savremeni poziv sociologije”.

______________________________________ *Biografski podatci objedinjeni su iz više izvora, a izvori su navedeni u spisku literature. 5

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

Ţorţ Gurvič je jedan od istaknutih, ali istovremeno i vrlo spornih imena u savremenoj sociologiji. Prema mišljenju jednih autora njegovo djelo je najoriginalniji i najcjelovitiji savremeni pokušaj stvaranja teorijske sinteze u sociologiji, dok prema mišljenju drugih ono stoji sasvim po strani od osnovnih nastojanja i očekivanja razvojnih perspektiva savremene sociologije. Spor o naučnoj vrijednosti Gurvičevog djela rasplamsava se s vremena na vrijeme u francuskoj nauci s velikom obostranom ţestinom. Ranije su kritike dolazile preteţno s pozicije Dirkemove škole. Poslednjih godina u ovaj spor ulaze, kao kritičari Gurviča, i drugi istaknuti francuski naučnici, kao na primjer K. Levi-Stros. Ipak se pokazalo da njegov naučni uticaj u Francuskoj raste. Gurvičev sociološki naučni sistem je tek u nekoliko poslednjih godina njegovog ţivota dobio cjelovit oblik, dok su ranije postojali samo neki njegovi djelovi. Proces obrazovanja sistema još uvjek nije završen. U kasnijim izdanjima svog osnovnog teorijskog djela „Savremeni poziv sociologije“ Gurvič je stalno dodavao nove probleme i mjenjao razna svoja gledišta. Proces nastajanja ovog teorijski najznačajnijeg Gurvičevog djela vrlo je zanimljiv i neuobičajan za teorijjsko-sistematske radove. Njegovi prvi začeci pojavili su se još 1938. godine u knjizi „Sociološki ogledi“. Prvo izdanje sa sadašnjim nazivom izašlo je 1950. godine. U poreĎenju sa Ogledima, ono je bilo znatno šire, ali su u njemu ipak bila razraĎena samo dva aspekta sadašnjeg sistema: “dubinsko“ shvatanje društva i oblici društvenosti koji spadaju u mikrosociologiju. Tipologija društvenih grupa, kao prvi korak u oblasti makrosociologije, samo je nagovještavala kasniji cjelokupni pristup proučavanja društva. Iako se pojedini bitni elementi njegovog shvatanja globalnog društva nalaze već u

nekim njegovim ranijim radovima, a

naročito u „Sociologiji prava“, gdje je iznjet i nacrt tipologije globalnih društava, ipak su za razvoj ovog aspekta Gurvičevog sociološkog sistema od odlučujućeg značaja bile rasprava o društvenoj strukturi i knjiga „Društveni determinizmi i ljudska sloboda. U drugo izdanje prve knjige „Poziv“, objavljeno 1957.godine, prenjeti su rezultati iz ova dva rada, koji se odnose na probleme globalnog društva i njegove strukture. Ako se sadašnjem sadrţaju prve knjige „Poziv“ doda rasprava o društvenoj kontroli, prvi put objavljena u zborniku „Sociologija u XX vijeku“, ona pruţa sliku Gurvičeve opšte sociološke teorije, koja se, po njegovom mišljenju, bavi „teorijskim osnovama sociologije“. Gurvičevi prilozi u „Sociološkom priručniku“ pokazuju da on u opštu sociologiju, pored opšte teorije, uključuje i metodološka i naučno sistematska pitanja 6

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

kako bi opšta sociologija mogla da bude svestrana osnova sociologije kao nauke. U svim fazama svog razvoja on se dosta intenzivno bavio epistemološko-metodološkim problemima i njegova zamisao sociologije kao nauke ne bi mogla da bude dovoljno razjašnjena bez analize ovih njegovih nastojanja, koja su najpotpunije došla do izraţaja u „Društvenim determinizmima“ i u raspravi „Dijalektika i sociologija“. Gurvič se nije bavio samo opštom sociološkom teorijom i metodologijom. U sociologiju je došao poslije gotovo dvije decenije vrlo plodnog rada u oblasti pravnih nauka, pravne i političke filozofije i etike, kao i proučavanja fenomenologije i drugih struja u filozofiji XX vijeka, sasvim je razumljivo da su ga u sociologiji morale naročito privlačiti razna područja sociologije kulture: sociologija prava, morala, saznanja, a donekle i sociologija religije. Pored brojnih radova iz ovih oblasti, nastalih počev od kraja tridesetih godina, Gurvič je svoja sadašnja shvatanja sociologije saznanja, morala i prava izloţio u posebnim poglavljima druge knjige „Sociološkog priručnika“. Ova okolnost znatno olakšava ispitivanje sadašnjeg njegovog stanovišta u ovim granama sociologije kulture jer su se njegova shvatanja i na ovom području mjenjala u toku vremena. Kritički osvrt na razna druga stanovišta u savremenoj i ranijoj sociološkoj teoriji zauzimaju mnogo mjesta u gotovo svim radovima. U većini slučajeva on sistematsko izlaganje nekog problema uvodi ili dopunjava kritičkim razmatranjem drugih gledišta, a naročito onih sa kojima ţeli da se što jasnije razgraniči kako bi istakao u čemu se sastoji osobenost vlastitog stanovišta. Gurvič je objavio veći broj rasprava i tečajeva u kojima na monografski način prikazuje i kritički analizira ideje raznih naučnika i filozofa. U godinama pred drugi svjetski rat, na početku svoje sociološke karijere, naročito ga je zanimao Dirkem i njegovi nastavljači (Mos M.). Poslije rata počinje intenzivno da proučava i druge istaknute predstavnike francuske sociologije i društvene misli (Sen Simon, Kont, Prudon), kao i sociološke ideje Bergsona, pod čijim je snaţnim uticajem bio jedno vrijeme i u svojoj predsociološkoj fazi. U ovom periodu vrlo intenzivno proučava i Marksa. Sva ova proučavanje nisu nastala kao rezultat čisto istorijskih interesovanja ili nastavnih obaveza, nego su mnogo dublje povezana sa Gurvičevim misaonim razvojem. Sasvim je prirodno da mislilac i naučnik u toku vremena razvija i mjenja pojedina svoja shvatanja. Gurvičev misaoni razvoj ima neke posebnosti koje se ne susreću često kod naučnika, graditelja naučnih sistema. On je mjenjajući postepeno svoja pojedina gledišta u mnogim osnovnim 7

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

ontološkim i gnoseološkim pitanjima, dosta radikalno izmjenio svoje polazno naučno stanovište. Napuštajući polazni filozofsko-ontološki i gnoseološki okvir, Gurvič je ipak u osnovi zadrţao neka svoja teorijski i metodološki vrlo značajna rješenja do kojih je ranije došao.

8

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

3. SAVREMENI POZIV SOCIOLOGIJE Sociologija je nauka koja je nastala polovinom XIX vijeka iz velikog društvenog, ekonomskog i duhovnog meteţa. Njena kratka istorija nam govori o tome da sa svakom značajnom društvenom krizom dolazi do promjene u samoj nauci. Krajem XIX i početkom XX vijeka u vrijeme odvajanja crkve od drţave u Francuskoj i početku razvitka organizovanog kapitalizma, sindikalnih pokreta i svejtskih ekonomskih kriza razvijaju se snaţni napori da se iz sociologije odstrani svaka dogmatska pretpostavka i da se sociologija proţme kritičkim duhom i usmjeri prema empirističkom izučavanju činjenica. IzmeĎu dva rata, u vrijeme borbi izmeĎu ekonomskog feudalizma i industrijske demokratije, skrivenih graĎanskih ratova, suprotnih teţnji ka totalitarnim reţimima i organizovanom pluralizmu sociologija se orjentiše različito od zemlje do zemlje. U Francuskoj kategorije dirkemovske sociologije postaju prefinjenije zahvaljujući radovima Lisjena Levi-Brila i Marsela Mosa. Paţnja sociologije usmjerena je preteţno na arhaična društva ili reforme duha posebnih društvenih nauka. U njemačkoj sociologija je dugo ostala čisto spekulativna i odlučno se nadahnjivala totalitarističkom ideologijom, dok je danas pod jakim američkim uticajem. U SSSR-u sociološki rad usmejern je uglavnom na etnografska opisivanja folklora i društvenih struktura raznih naroda koji nastanjuju tu teritoriju. S obzirom da je sudbina sociologije u direktnoj zavisnosti od konkretnih društvenih prilika i struktura, postavlja se pitanje o orjentaciji savremene sociologije nakon vojnog poraza totalitarnih reţima i kada je u toku borba izmeĎu različitih tipova globalnih struktura. Shodno ovim pretpostavkama postavlja se i pitanje da se se sociologija moţe smatrati naukom u punom smislu ukoliko njena orjentacija zavisi od sticaja konkretnih društvenih prilika i struktura? Savremena sociologija ima bogato iskustvo i upravo zbog sistema znanja nastalom u drugoj polovini XX vijeka, treba da u tom sistemu doĎe u prvi plan ne vraćajući prvobitnim 9

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

imperijalističkim pretenzijama i ne teţeći da obuhvati posebne društvene nauke i filozofiju. Savremena sociologija sve svoje napore treba da usmjeri na sadašnje društvo koje je u procesu borbe, vrenja i stvaranja, a ne na prošlost društva niti na već poznate društvene strukture i prilike. Potrebno je pronaći vaţne socijalne činjenice a to je moguće samo uz zahvat totalnih socijalnih fenomena u njihovom kretanju i u strukture u kojima se ti fenomeni izraţavaju bar djelimično. Rješenje problema i metoda sociologije polovinom XX vijeka autor pronalazi u preciziranju oblasti i metoda proučavanja koja se nalazi u meĎusobnim dijalektičkom odnosima sa drugim naukama, iz čijeg se meĎusobnog proţimanja i raĎa predmet sociologije. "Oblast sociologije je društvena stvarnost uzeta na svim njenim stupnjevima, u svim njenim aspektima (npr.:strukturalnim i astrukturalnim), u svim njenim slojevima u dubinu. Od spoljne kore društva, koju čini njegova morfološka baza (geografska, demografska, ekološka, instrumentalna itd) preko organizovanih nadgradnji, svakodnevne promjenjive prakse, tehničkih uzora, znamenja i simbola, do kolektivnih nekonformističkih, novotarskih ponašanja, koja mjenjaju praksu i uzore i stvaraju nove simbole, do kolektivnih vrijednosti i ideja (koje nadahnjuju simbole, ali koje se u njima samo djelom izraţavaju) i, konačno, do društvenog mentaliteta, istovremeno i kolektivnog i individualnog, - to je stalno kretanje koje tka samu potku društvene stvarnosti." (Gurvič Ţ, 1965:14) Svi se ovi slojevi uzajamno proţimaju i čine jednu nerazdvojnu cjelinu "totalne društvene fenomene", a da pri tom nije isključen izvjestan diskontinuitet izmeĎu tih slojeva. Njihovi relativni intenziteti mjenjaju se sa svakim tipom gobalnog društva, sa svakom posebnom grupom, sa svakom formom same društvenosti, čemu se priključuje još i preokret njihovih hijerarhija u različitim parcijalnim i globalnim društvenim strukturama, pa čak ponekad i različitim sticajima prilika. Sloţenu i napetu društvenu stvarnost sociologija izučava na sasvim specijalan način, različit od izučavanja posebnih društvenih nauka. Sociološki metod karakterišu 4 osnovna obiljeţja: 1) on uvjek razmatra sve slojeve, sve skale i sve aspekte društvene stvarnosti istovremeno 10

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

primjenjujući na njih kao na cjelinu, odmah, jedno cjelovito gledanje; 2) u izučavanju društvene stvarnosti primenjuje tipološki metod, koji se razlikuje od manje ili više uopštavajućeg metoda prirodnih nauka, kao i od individualizirajućeg i sistematizirajućeg metoda; 3) nasuprot rašireboj predrasudi da je istorija kao nauka diskontinuistička, dok bi sociologija bila kontinuistička, istina je upravo u obratnm: sociologija je primorana da naglašava diskontinuiranost tipova, temporaliteta i skale vremena, dok se istorija sva predaje tome da popuni prekide, da mostovima poveţe sociološke tipove koje ona partikularizira rekonstruišući vremenski kontinuitet; 4) primjena cjelovitog pogleda na totalne socijalne fenomene koji su u razvoju pokazuje da sociologija treba da primjenjuje dijalektički metod, što se potvrĎuje dijalektikom izmeĎu različitih

stupnjeva

socijalnih

tipova,

dijalektikom

izmeĎu

astrukturalnih

elemenata,

strukturabilnih i strukturalnih, dijalektikom izmeĎu kontinuiteta i diskontinuiteta, dijalektikom izmeĎu djela civilizacije i struktura, dijalektikom izmeĎu sociologije i istorije. "Sociologija je kvalitativna i diskontinuistička tipologija , zasnovana na dijalektici totalnih socijalnih astrukturalnih, strukturabilnih i strukturalnih fenomena; koje ona u prvi mah izučava na svim dubinskim stepenima, na svim stupnjevima i u svim oblastima, kako bi pratila njihovo kretanje u strukturaciji, destrukturaciji, restrukturaciji i izbijanju, objašnjavajući ih u saradnji sa istorijom."(Gurvič Ţ, 1965:16) Problemi opšte sociologije su: 1) dubinska sociologija; 2) tri osnovne skale: mikrosocilogogija, sociologija osebnih grupacija i društvenih klasa, tipologija globalnih društava i njihovih struktura; 3) odnosi izmeĎu totalnih socijalnih fenomena i njihovih struktura, kao i strukturalnih elemenata; 4) problemi eksplikacije u socilologiji.

11

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

4. LAŢNI PROBLEMI SOCIOLOGIJE XIX VIJEKA Sociologija XIX vijeka bavila se ograničenim brojem problema, koje je dogmatski postavljala i često rješavala na dijamertalno oprećan način. Klasična pitanja koja su okupirala sociologe XIX vijeka:

4.1. Sociologija ili filozofija istorije

Jedan od osnovnih problema koji je sociologija u svom početku postavljala jeste problem opšteg pravca društvenog razvitka, cilja i konačnog završetka njegovog kretanja (kuda idemo? kuda ide društvo? kuda ide svijet?) Ovaj problem jeste baština mnogo starije discipline nego što je sociologija a to je filozofija istorije. Od Platona do Hegela, preko svetog Avgustina, Makijavelija filozofija istorije neprestano je postavljala pitanje o budućnosti i sudbini čovječanstva a da nije postigla jedan objektivno vaţeći rezultat. Kada je Kont kao osnivač Sociologije, objavio da će ova nauka biti pozitivna nauka društvenih činjenica, moglo se pomisliti da je epoha filozofije istorije završena. Greška u mješanju sa filozoijom istorije je nepostojanje razlikovanja sudova stvarnosti od sudova vrijednoti. Poistovjećuje se društveno kretanje sa napredovanjem ka idealu. Zaboravlja se da je društvo, umjesto da bude slika pravolinijskog napredovanja ka čvrsto postavljenom cilju, izloţenokolebanjima, sda se ono čak moţe zaplesti u cikličnim kretanjima. Druga pogrešna pretpostavka koja je sadrţana u poistovjećenju sociologije sa filozofijom istorije jeste postulat o jednolinijskom razvitku društva. Evolucionistička teorija zastupala je gledište da se društveni razvitak odvija prema unaprijed datom smjeru, kao što je slučaj sa ontogenezom biološkog organizma. Sve ove polazne pretpostavke odstranjene su iz sociologije, sada govorimo o propadanju evolucionističke teorije. Treća pogreška u poistovjećenju je monistička pretpostavka. Nekada se govorilo o društvu sa 12

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

velikim D. Ne postoji društvo već samo mnogostruka društva. U svakoj globalnoj društvenoj strukturi, čak i u svakoj posebnoj grupaciji, manifestuje se osobena predstava o društvu i vlastiti način tumačenja njegove prirode.

4.2.Sociologija poretka i sociologija napretka

Drugi problem koji je postavljan bio je problem izbora izmeĎu poretka i napretka ili mogućeg pomirenja izmeĎu njih.Prvi sociolozi vjerovali su da su se sve napetosti, svi sukobi, sve antinomije koje su posmatrali u društvenom ţivotu mogli svesti na termine ove malo pojednostavljene alternative. Ona uključuje u sebe sudove vrijednosti, jer reći poredak isto je što i reći društveni reţim, stabilizovan, kristalizovan, statičan i učinjen nepokretnim, što pretpostavlja da ga odobravamo i da ţelimo da ostane onakav kakav jeste. A reći napredak isto je što i reći kretanje, razvitak, razvoj koji odobravamo o kome sanjamo.Bonal, de Mestr, Balanš i svi predstavnici protivrevolucionarne misli, zastupali su mišljenje da je društveni poredak zasnovan na jednom transendentalnom poretku koji je čovjeku nametnut voljom boţjom. Sociologiji poretka suprostavlja se sociologija napretka, koju nalazimo kod Monteskjea i Kondorsa a kasnije i Sen Simona, Prudona, Marksa. Kont je zamislio sociologiju kao pokušaj pomirenja ili sinteze poretka i napretka. Naučna sociologija ne bi mogla zadrţati ove pojmove poretka i napretka, kao što ih ne moţe ni miriti. Ovi pojmovi su izgraĎeni kao rezultat mješanja sudova vrijednosti i sudova stvarnosti. „Ono što je s jednog odreĎenog stanovišta poredak, s drugog je nered, i obrnuto.“ (Gurvič Ţ, 1965:42) 4.3.Toboţnji sukob izmeĎu individue i društva

Ovaj problem bio je jedna od najomiljenijih tema mnogobrojnih retoričkih vjeţbi i prije pojave sociologije. Pojava sociologije u početku je samo pojačavala ove diskusije (filozofi, pravnici, politički i društveni doktrinari). Osnovne pogreške koje je potrbno odstraniti u prvom redu jesu da ni individua ni društvo ne mogu postojati jedno bez drugog. Baš zahvaljujući 13

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

drugim ljudima, čovjek je to što jeste. Društvo obuhvata upravo ove druge ljude i nas same. Individu je imanentna društvu a društvo je imanentno individui. Druga greška jeste optička varka kojoj su se pridruţila i netačna tumačenja. Čovjek je katkad sklon da sukobe koji istovremeno nastaju u nama samima i u društvu shvati kao sukobe izmeĎu zajednice i njenih članova.Sukobi izmeĎu individue i društva su samo vještački konstruisani sučeljavanem individue sa tipom truštva koji ne ofgovara onom tipu kome je individua stvarno prilagoĎena. I individua i društvo imaju vanjske, fizičke i materijalne (morfološke, ekološke i fiziološke) vidove. I individua i društvo su pod jakim uticajem navike, običaja, obreda, ustaljene prakse, navika, simbola koji sačinjavaju neku vrstu ohlaĎene i stvrdnute kore, njihove aktivnosti. 4.4.Laţna alternativa: psihologija ili sociologija?

Nakon stvaranja sociologije pa sve do prvih godina XX vijeka raspravljalo se o pitanju da li sociologiju treba svesti na psihologiju ili obrnuto? Kont psihologiju nije uvrstio u svoju klasifikaciju nauka, smatrao je da svaki problem postavljen na osnovu manifestacije psihičkog moţe da bude rješen pomoću sociologije. Tard je smatrao se da sociologija moţe svesti na individualnu i meĎuindividualnu psihologiju (instrumentalnu). Dirkem je negirao tu tvrdnju, smatrao je da cjelokupnu društvenu stvarnost ne moţemo svesti na mentalno-psihičko. „Potrebno je voditi računa o materijalnoj, morfološkoj baz, o organizacijama i institucijama, o uzorima, simbolima i kolektivnim vrijednostima, o kristalizovanim i utjelovljenim. Mentalno, psihičko zanima sociologiju jedino kao sastavni dio društvene stvarnosti; tada imamo posla sa kolektivnim mentalitetom, sa kolektivnom sviješću nesvodivom na individualne svijesti, kolektivna svijest nameće im se, ona im je transedentna.“ (Gurvič Ţ, 1965:51) Novije teţnje, s jedne strane bihejviorizam koji za predmet izučavanja priznaje samo ponašanje (funkciju reagovanja na spoljne podsticaje) i s druge strane psihoanaliza koja polazi od seksualnog ţivota, nastojale su da psihologiju oslobode jakog uticaja introspekcije. Da bi se dokazalo da su ove tvrdnje zastarile i da treba da se odstrane iz savremenih preokupacija 14

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

sociologije, potrebno je pitanje formulisati sa više tačnosti. U psihologiji i sociologiji postoje oblasti koje se ne poklapaju. Takve su u psihologiji fiziološka i patološka psihologija koje, bar djelom prelaze u oblast sociologije. Sociolozi su mogli utvrditi da u muslimanskim društvima ludaci ne izvršavaju ubistvo, jer su se uticaji religioznih zabrana koje sprječavaju samoubistvo duboko ukorjenile u mentalitet bolesnika. Po mišljenju psihijatra, neuroze imaju svoje porjeklo u nedovoljnom uključivanju u društveni ţivot i u neprilagoĎenosti izmeĎu igranih društvenih uloga i stvarnih sposobnosti pacijenta. U sociologiji se materijalni supstrat društva, kao i organizacije, djelimične ili globalne socijalne strukture, pa čak i ustaljena praksa, uzori djela civilizacije (znanje, religija, pravo, umjetnost, moralnost, vaspitanje) ne mogu svesti ni na individualno psihičko ni na kolektivno psihičko, mada sadrţe tragove raznih stepena jačine. Marsel Mos u svom izlaganju proglasio je rat izmeĎu sociologije i psihologije: „Nijedna od njih ne treba više da se brani od druge i njihovo savezništvo adsad se manifestuje saradnjom; dvije discipline pozajmljuju jedna drugoj svoje pojmove i svoju terminologiju (tako npr. termine:slutnja, simbol, mentalitet, stav, društvena uloga, akcija...); isto tako i suprotnost izmeĎu kolektivne i individualne psihologije danas preţivjela“. (Gurvič Ţ, 1965:56) 4.5.Problem socioloških zakona

Sociolozi XIX vijeka tvrdili su da su oni svojim radovima nastojali da utvrde sociološke zakone i to je trebalo da bude kruna njihovog napora. Ogist Kont razvio je „zakon tri stanja“ i to je ustvari bio samo zakon razvitka ili evolucije koji se svodi na prosti opis istorijskih faza razvitka evropskih društava prema njegovom tumačenju. On je pretpostavio da bi razvoj svakog društva moga jedino da ponovi iste etape, ali ovoj pretpostavci nije obezbjedio nikakav valjan dokaz. Spenser je svojim zakonom integracije pomoću razlikovanja samo tumačio razvoj koji se ostvario jedan jedini put, a nije pruţao ni najmanji dokaz da se ovakav razvoj nuţno ponavljao u svim slučajevima. Uopše uzeto, sociolozi sve do sada nisu bili u stanju da se usaglase ni o jednom sociološkom zakonu. Svi sociolozi koji su uţivali neki autoritet odustali su u XX vijeku 15

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

od napora da ustanove sociološke zakone, opravdavali su odustajanje nedovoljnom zrelošću sociologije. Jedini zakoni koji mogu da vaţe u sociologiji jesu zakoni vjerovatnoće zasnovani na statistici, ali se mogu primjenjivati samo na veoma ograničene oblasti, naročito u materijalnoj bazi (morfološkoj i ekološkoj) i na kolektivno ponašanje, koje se spolja moţe opaziti i koje je manje ili više predvidivo (redovito, uobičajno, tradicionalno). Svi sociološki zakoni imaju spornu vrijednost kad ih pokušamo primjeniti na društvene činjenice kao što su kolektivno mnjenje koje je u suštini nestalno. Gurvič navodi da odričući se svih ovih laţnih problema, pogrešno postavljenih (dogmatskih i neplodnih), sociologija XX vijeka crpi zamašne snage obnove iz same krize kroz koju prolazi. Ona je na putu da pročisti i preispita svoj pojmovni aparat, svoju metodu, svoje tehnike. Ona traţi sintezu izmeĎu empirijske deskripcije i eksplikacije. Kada rješi taj problem, ona će sazreti a prva etapa tog sazrjevanja je razvoj dubinske sociologije.

16

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

5. DUBINSKA SOCIOLOGIJA

Savremena sociologija je na putu da se pretvori u nauku čiji je prvi korak proučavanje društvene stvarnosti u dubini. Sociologija XIX vijeka moţe da se okarakteriše kao jednodimenzijalna a sociologija XX vijeka je prije svega mnogodimenzijalna i to je dubinska sociologija. Društvena stvarnost predstavlja se vještom oku sociologa kao stvarnost rasporeĎena na razine, nivoe, na slojevite planove, na sve dublje i dublje slojeve. Ti slojevi i spratovi uzajamno zadiru jedni u druge i meĎusobno se proţimaju. Oni se i stalno sukobljavaju, njihovi odnosi su napeti, antinomični, dijalektički. Radi se o nerazmrsivim napetostima , unutarnje svojstvenim svakoj društvenoj stvarnosti, a koje bismo mogli označiti kao vertikalne. Poziv sociologa ogleda se u njegovoj sposobnosti da otkriva prikrivene suprotnosti i napetosti svojstvene odreĎenoj društvenoj stvarnosti koju on posmatra kao „totalni socijalni fenomen“. Višedimenzionalni karakter društvene stvarnosti, koji se očituje u izdvojenosti i različitosti dubinskih slojeva, naslućivali su mnogi mislioci najraznovsnijih pravaca (Prudon i Marks, Dirkem i Oriu, Bergson i fenomenolozi (koji su inverzijom i redukciom pristupali onome što je neposredno). Trudili su se da otkriju stupnjevitosti unutar društvene stvarnosti. Veoma je poučno što su preteče dubinske sociologije prišli sa sasvim raznih filozofskih stanovišta i što su upotrebljavali različita sredstva da bi najzad dospjeli do razlikovanja mnogobrojnih slojeva društvene stvarnosti. Da bi se dospjelo do naučnog shvatanja problema, neophodno je priznati da su odnosi izmeĎu stupnjeva, slojeva, nivoa društvene stvarnosti i sami promjenjivi i da se hijerarhija svih ovih elemenata, kao dinamičnih snaga promjene, neprestano remeti sa tipovima društva i parcijalnim izrazom ovih poslednjih u njihovim globalnim socijalnim strukturama. Da bismo pristupili Gurvičevoj analizi dubinskih slojeva, mnogobrojnih stupnjeva društvene stvarnosti bitno je precizirati sledeće metodološke tačke: 1. Kada govorimo o dubljim i površinskim nivoima društvene stvarnosti, potrebno je da ove termine lišimo svakog vrednovanja. „Najdublji i najpovršinskiji nikako ne znači najznačajniji ili najbeznačajniji, najdjelotvorniji ili najnedjelotvorniji, najdublji ili najplići u biću ili egzistenciji 17

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

društva. Najdublji slojevi društvene stvarnosti jednostavno su, dakle, oni koji zahtjevaju, da bismo ih shvatili i naučno izučili, jedan veći napor. Dubinski slojevi su apsolutno nezavisni od stupnjeva vrijednosti i stvarnosti i izraţavaju, jedno i isključivo, stepen teţine koju osjećamo da bismo ih dosegli i uključili u predmet sociološkog izučavanja.“ (Gurvič Ţ, 1965:76) 2. Svi slojevi ili nivoi društvene stvarnosti uvjek su suštinski i nerastvorljivo uzajamno proţeti. Odvojeni jedni od drugih, oni će prestati da budu elementi društvene stvarnosti. Oni su uvjek momenti totalnog socijalnog fenomena, u nesvodljivom i nerazdvoivom njegovom jedinstvu. Ograničiti pojam „totalnog socijalnog fenomena“ na globalno društvo značilo bi počiniti tešku metodološku grešku. Svaka grupa, pa i svaka manifestacija društvenosti mogu i treba da budu isto tako shvaćeni i kao totalni socijalni fenomeni,odnosno sagledani u ukupnosti njihovih dubinskih nivoa. To nam pokazuje da je područje primjene dubinskih analiza u sociologiji sveobuhvatno, da ono premašuje okvir globalnih društava da bi prodrlo u sociologiju grupacija i u mikrosociologiju. Kompletni totalni socijalni fenomeni traţe da se uzme u obzir tri skale (globalno društvo, grupe i manifestacije društvenosti) koje su u meĎusobnim operativnim dijalektičkim odnosima, što ne sprečava da ih proučavamo posmatrajući svakog od njih kao totalni socijalni fenomen podvrgnut dubinskoj analizi. „Jedino jedan hiperempirizam i jedan nadrelativizam, dovedeni do kraja, mogu, i odvdje takoĎe, sačuvati dubinsku, kao i svaku sociologiju, od nebrojnih grešaka.“ (Gurvič Ţ, 1965:79) 3. Karakter i broj stupnjevitih planova koje treba razlikovati u suštini mjenjaju se i počivaju na strogo pragmatičkim razmatranjima, instrumentalnim. Ustanovljeni okviri, pogodni za sociološka istraţivanja u njihovom sadašnjem stanju, svoju vaţnost mogu da potvrde samo na praktičan način (uslugama koje oni danas mogu učiniti sociološkom istraţivanju). Odnosno, ako je potrebno da razlikujemo i opišemo deset dubinskih nivoa društvene stvarnosti to uopšte ne znači da ne moţemo stvoriti i jedan veći ili manji broj da bismo na poseban način usmerili istraţivanja ili zadovoljili stvarne potrebe sociologije. Nakon upoznavanja sa metodama moguće je pristupiti dubinkom proučavanju totalnih socijalnih fenomena. Prema Gurviču sociolog koji ţeli da uhvati ili opiše jedan totalni socijalni fenomen ili 18

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

jednu strukturu u kojoj se on izraţava mogao bi, idući po etapama (od pristupačnijeg ka nepristupačnijem, od primjene jednostavnih ka primjeni zamršenijih tehnika) ići u svom istraţivanju sledećim putem: 5.1. Morfološka i ekološka površina Gledana spolja, društvena stvarnost pokazuje nam predmete, ličnosti i ponašanja spoljno opaţajna: geografsku i demografsku društvenu osnovu, gustoću stanovništva, njegovu raspodjelu na zemljištu, njegovo kretanje iz sela u gradove, privlačnost raznih oblasti ili raznih gradskih četvrti koja utiču na stanovništvo. Sva ova čisto materijalna društvena baza (spomenici, zgrade, crkve, dućani, zatvori, kuće, kolibe, barake, tvornice. razna saobraćajna sredstva...)

koju

socijalna morfologija, uzeta u svom širem smislu treba da proučava, ipak je društvena samo utoliko ukoliko je duboko proţeta i preobraţena kolektivnom ljudskom akcijom. Mada je ekološko-morfološka površina materijalna baza društva, iz nje ne proizilaze neki značajni činioci društvene dinamike. Njen značaj se uglavnom iscrpljuje u tome što je preduslov društvenog opstanka, ali ona je istovremeno i najtromiji i najstatičniji dio društvene stvarnosti. Vrijeme ekološko-morfološkog sprata je vrijeme dugog trajanja i usporenog hoda u kome je daleka prošlost projicirana u sadašnjost i budućnost i na taj način zakočen razvoj. Što se i ova oblas društvene stvarnosi ipak kreće, posledica je uticaja drugih spratova u kojima ljudska spontanost i sloboda dolaze više do izraţaja. Ti spratovi su psihičke i duhovne prirode.

5.2. Društvene organizacije ili organizovane nadgradnje Drugi sprat društvene stvarnosti prema Gurviču jesu upravo društvene organizacije. Prodirući dalje u društvenu stvarnost, najprije srećemo organizovanu sferu društva. Bilo da se radi o nekoj laičkoj ceremoniji, o vjenčanju pred predsjednikom opštine ili o religioznoj ceremoniji (npr. sahrana) ili ceremoniji gdje se ispoljava drţavnaorganizacija ( sjednica narodne skupštine), mi svugdje u društvenom ţivotu susrećemo organizovane aparate raznih vrsta i obima. 19

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

„Organizacije su unaprijed odreĎena i unaprijed utvrĎenim

modelima rasporeĎena,

hijerarhizovana i centralizovana u više ili manje krute šeme.“(Gurvič Ţ, 1965:82) Ovi organizovani aparati, u strogom smislu ove riječi, nameću istu stegu i neorganizovanim i spontanim nivoima društvenog ţivota. Organizacije su uvjek malo udaljene od nas, odvojene od spontanijeg društvenog ţivota jednom prazninom. Spontani društveni ţivot je uvjek tu negdje ispod površine svojih organizovanih manifestacija i u njima se samo djelimično izraţava. Sprat društvene organizacije je pokretniji i dinamičniji od ekološko-morfološkog, ali tromiji i formalističniji od manje kristalizovanih i spontanijih dubljih slojeva društvene stvarnosti. Njegov determinizam je više povezan sa spontanijim, ljudskim, svjesnim nego determinizam morfološke površine i usljed toga sloboda moţe više da prodre u njega. Gurvič napominje da ne treba da zaboravimo da su socijalne strukture mnogo sloţenije nego organizacije, strukture se često koriste organizacijama za odrţavanje svoje ravnoteţe dominirajući pri tome organizacijama i igrajući prema njima, kao i prema spontanim društvenim snagama, ulogu „trećeg čovjeka“.. Organizacije su samo izrazi, uvjek djelimični i nedovoljni, dublji i teţe pristupačnijih slojeva društvene stvarnosti, tako da je u istraţivanju neophodno ići onom što se nalazi s onu stranu organizacije.

5.3. Društveni uzori Društveni uzori ili slike igraju značajnu ulogu u društvenom ţivotu i obuhvataju veoma znatno područje koje se prostire od tradicionalnih klišeja i krilatica, društvenih znakova i znamenja, formulisanih unaprijed, do polaznih ukusa i zanosa. Oni široko prevazilaze oblast organizovanih aparata, gdje igraju preteţnu ulogu i koje ne bi mogle funkcionisati bez njih. U ovom spratu ima više gipkosti, odstupanja od utvrĎenih i ustaljenih šema i neočekivanih obrta nego u društvenoj organizaciji. Društveni uzori se djele na: tehničke čija adekvatnost zavisi od ponavljanja i uspjeha i na na kulturne koji su povezani sa idealnim vrijednostima u koje spadaju moral, religija, pravo, umjetnost, saznanje, vaspitanje. Značenje uzora postaje vrlo neodreĎeno kada se u uzore uključe i signali i znaci. Signali, npr. zvono kao signal da počinje čas samo su 20

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

formalni znaci kojima se ţeli podstaći odreĎen oblik ponašanja. Znaci su kao spoljni izrazi značenja, sredstva za meĎusobno opštenje i sporazumjevanje o najrazličitijim sadrţajima. I jedni i drugi se prema tome bitno razlikuju od uzora, kao relativno ustaljenih šema ponašanja.

5.4. Kolektivna ponašanja koja se odlikuju izvjesnom redovitošću, ali se ostvaruju van organizacionih aparata Kolektivna ponašanja, više ili manje redovita, koja treba da ostvare društvene uzore, podloge su tih uzora, ona su na dubljem sloju društvene stvarnosti i u sebi kriju iznenaĎenja jer je razilaţenje izmeĎu očekivane redovitosti i stvarnih ponašanja često veoma znatno. Ostvarenje društvenih uzora u stvarnom kolektivnom ponašanju ima raznovrsne stepene, nije rijedak slučaj da ova ponašanja prevazilaze uzore i razvijaju ih a ponekad i mjenjaju snagom inercije svog pasivnog otpora. Relativno ustaljeni oblici društvenog ponašanja izvan organizacija podjeljeni su, prema stepenu svoje obavezne jednoobraznosti, u četiri grupe: 1.ritualna ponašanja, 2.običaje i sve što pripada odreĎenom ţivotnom stilu, 3.modu i 4.neregularna i nekonformistička kolektivna ponašanja. U svim ovim ponašanjima bi trebalo da se ostvaruju odreĎeni društveni uzori. Ali upravo svojim odstupanjem od uzora ova ponašanja nagovještavaju spontanije dublje slojeve društvene stvarnosti. Veća spontanost znači i veću mogućnost slobode, u njima više ne preovlaĎuje vrijeme dugog trajanja nego vrijeme u kome se zaostajanje stalno smjenjuje s preuranjenošću. 5.5. Spletovi društvenih uloga Predstavljaju naredni dubinski sloj, spontaniji od prethodnog. Kolektivna ponašanja koja se odlikuju promjenjivom redovitošću, bila ona regulisana ili elastična, imaju za osnov isprepletanosti društvenih uloga koje igraju skupine ( klase, grupe i različiti Mi) kao i individue iz tih skupina. „Društvene uloge su isprepletani odbojnici mogućih kolektivnih i individualnih akcija, odbojnici koji doprinose strukturaciji i destrukturaciji makrosocioloških društvenih okvira, čas unose 21

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

novinu ili čak i više ili manje duboku promjenu i, do izvjesne granice, doprinose rekreiranju društvenih okvira i njihovih struktura.“ (Gurvič Ţ, 1965:91) Gurvič razlikuje više rodova društvenih uloga:  strukturalne društvene uloge, kao što su privilegovane društvene uloge redovite ili bar uobičajne;  simbolične društvene uloge, koje čine prelazni spoj pošto mogu pripadati i prvom rodu a i da se pokaţu kao mnogo spontanije;  neočekivane, preinačene, stvorene društvene uloge;  moguće i ţeljene društvene uloge, čija destrukturaciona i restrukturaciona snaga moţe biti velika (npr. društvene uloge socijalnih klasa i njihovih slojeva u njihovom stremnjenju ka vlasti);  društvene uloge koje stvara uobrazilja, imaginarnem koje su čas psihološke a čas potiču od društvene situacije klasa i grupa koje su lišene vaţnosti, pozicije i moći. Odnos ovih raznovrsnih tipova uloga prema društvenoj strukturi je vrlo različit: one mogu biti „odskočne daske“ stabilizovanja nekih društvenih grupa, kao i razaranja njihovih akuelnih struktura. Pored individualnih postoje i kolektivne dr. uloge, a svaki pojedinac, pošto pripada većem broju različitih dr. uloga, ima više uloga, koje moţe obavljati sa različitim uspjehom i u različitom stilu (npr. odlučan i energičan političar koji je istovremeno podreĎen muţ). U različitim ulogama pojedinaca i dr. grupa često nema sklada i koherentnog jedinsta, standardizovanije uloge u raznim grupama društvene organizacije sukobljavaju se sa spontanijim dok se stvarne uloge mogu znatno razlikovati od uloga kojima se teţi. Karakter uloga nekog pojedinca ili dr. grupe mjenja se u toku vremena usled opštih strukturalnih promjena i različitih konjukturnih stanja. Nekadašnje revolucionarne klase i organizacije mogu se u izmjenjenim društvenim uslovima pretvoriti u konzervativne ili reakcionarne društvene snage.

22

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

5.6. Kolektivni stavovi Da bismo došli do ovog sloja društvene stvarnosti, koji je dublji od ostalih, potrebno je voditi računa da u kolektivnom ţivotu nije sve raščlanjeno, precizirano, ureĎeno i opipljivo. Područje stavova je područje neodreĎenog u društvenoj stvarnosti. To su kolektivni stavovi koji otvaraju niz dubokih slojeva, čija ukupnost tvori čisto spontani vid društvenog. Uzori, ustaljena praksa, ukusi, ostvarivane i ţeljene dr. uloge su, s ovog gledišta, posrednici. Sa stavovima dopiremo do kolektivnog spontanog u pravom smislu te riječi. Termin kolektivni stavovi Gurvič definiše na sledeći način: „To su raspoloţenja koja stvarne kolektivne jedinice, ali parcijalne, kao Mi unutar tih jedinica, i cijela društva vode u zajedničko reagovanje da se ponašaju na odreĎen način i da preuzimaju posebne društvene uloge.“(Gurvič Ţ, 1965:97) Moguće je da se ova raspoloţenja ne dosegnu ili da se dosegnu samo djelimično ali nikada se ne ostvaruju potpuno. Kolektivni stavovi su istovremeno i nestalni i trajni, i neočekivani i predvidivi, oni su i neuhvativi i u isto vrijeme daju mogućnost za eksperimenstisanje njima. Preciznije odreĎenje kolektivnih stavova „društvene cjeline, običaji često prije virtuelni nego aktuelni, koja sadrţe istovremeno jedan mentalitet, posebno mentalitet efektivne sklonosti i odbijanja, predispozicija za ponašanja i reakcije, teţnje za preuzimanjem odreĎenih društvenih uloga, jedan kolektivni karakter, napokon, jedan društveni okvir u kome se društveni simboli manifestuju i na kome su posebne skale vrijednosti prihvaćene ili odbačene.“(Gurvič Ţ, 1965:98)

5.7. Društveni simboli Simbolični sloj društvene stvarnosti je tako širok i značajan, čak i ekspanzivan, da moţe izgledati da ga je veoma teško ograničiti. Društveni simboli proţimaju čitavu društvenu stvarnost, ali su naročiti povezani sa duhovnim sadrţajem, iako ih nikada ne izraţavaju adekvatno. Istaknute su dvije bitno različite društvene funkcije simbola:  oni sluţe kao znaci za označavanje odreĎenih sadrţaja u simboličkom opštenju i sporazumjevanju; 23

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

 kao oruĎa društvene participacije, odnosno kao sredstva za stvaranje i podrţavanje osjećanja pripadnosti nekoj grupi ili globalnom društvu. Istorijski se najprije razvila druga funkcija simbola i bila je proţeta misticizmom, alo participacija moće biti i sasvim racionalna. „Društveni simboli su znamenja (to jest svjesna znamenja ili prisutnosti namjerno uvedene i izazvane da bi označile ono što je odsutno) koja samo djelimično izraţavaju izraţene sadrţaje i koja sluţe kao posrednici izmeĎu sadrţaja i kolektivnih i individualnih činilaca koji sadrţaje formulišu i kojima se oni obraćaju; ovo posredovanje sastoji se u pritisku ka uzajamnosti učešća činilaca u sadrţajima i ovih sadrţaja u činiocima,“(Gurvič Ţ, 1965:104) S obzirom na ovu svoju funkciju, simboli su fluidan i svagdje prisutan društveni cement. I jednu i drugu funkciju simbolu mogu obavljati samo djelimično uspješno. Oni su nesavršena sredstva za sporazumjevanje jer „otkrivaju skrivajući, a skrivaju otkrivajući“, dok kao sredtva participacije oteţavaju najpunije i najdublje njene oblike. Najintezivniji oblici kolektivne participacije (npr.savezi) kao naročito bliske zajednice, izgraĎeni su na aktuelnim kolektivnim intuicijama, kojima je gotovo sasvim nepotrebno posredovanje simboličkog opštenja. Izrazito stvaralačka kolektivna ponašanja, neposredna kolektivna poimanja ideja i vrijednosti i kolektivne intelektualne i voljne intuicije takoĎe teţe da prevaziĎu simbole. Pojedini simboli mogu biti preteţno intelektualne, emotivne ili voljne prirode, iako većina simbola sadrţi sve tri dimenzije, samo u različitim srazmjerama, zbog čega je opravdano isticati „pluralizam simboličke funkcije“.

5.8. Nemirna, novotarska i srvaralačka kolektivna ponašanja Kad udio neočekivanog, neprednidivog u kolektivnim ponašanjima dosegne svoj vrhunac, suočeni smo sa nemirnim, novotarskim, stvaralačkim kolektivnim ponašanjem. Tada imamo ponašanja koja ne samo što ne vode računa o društvenim uzorima i simbolima, više ili manje kristalizovanim, uopštenim, standardizovanim, nego ih i kompromituju lome i ruše, 24

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

poništavaju da bi ih zamjenila svojim vlastitim djelima. Ovo ponašanje nazivamo nemirnim zato što se sve ono što je ranije učinjeno, sve ono što je postignuto, ustaljeno, kristalizovano u društvenoj stvarnosti uzdiţe pred njim kao prepreka koju treba savladati i prevazići. Ova kolektivna ponašanja obnavljaju i pronalaze time što ruše uspostavljenu hijerarhiju uzora, dr.uloga i simbola, time što im ona mjenjaju značenja da bi im pridala nova i neočekivana značenja, time što ona poništavaju njihovu vrijednost, što ona stvaraju potpuno nove kombinacije i izazivaju preobraţaj kolektivnih stavova. Ova kolektivna ponašanja su stvaralačka u onoj mjeri u kojoj uspjevaju da stvore potpuno nove uzore, da izazovu nepredviĎene kolektivne stavove, da otvore nove puteve ka kolektivnim vrijednostima i idejama koje još nisu ni doţivljene ni zamišljene.

5.9. Kolektivne ideje i vrijednosti Iza svih vrsta kolektivnih ponašanja i stavova, iza svih kristalizovanih šematizacija i svih društvenih uzora, znamenja, uloga i simbola, otkrivamo cijeli svijet kolektivnih ideja i vrijednosti. Ideje i vrijednosti su društvene, odnosno postaju društvene samo zato što se mogu shvatiti i doţivjeti jedino kolektivno. Njihovo porjeklo i sadrţaj su nezavisni od stanja kolektivne svijesti koja ih shvataju i kolektivnih činova koji ih stvaraju. Nijedna kolektivno-istorijska svijest nije u stanju da sagleda cjelinu duhovnog svijeta ideja i vrijednosti, pošto je polje njene vizije ograničeno društvenim uslovima i stoga se mjenja iz epohe u epohu i od jedne do druge društvene strukture. Zadatak je sociologije noetičkog duha da ispituje društvene uslove ove partikularizacije kolektivne vizije transedentnog svijeta ideja i vrijednosti. Ovo je samim tim vaţnije jer kolektivna svijest moţe da shvata ove duhovne sadrţaje, ali i moţe da se od njih udaljuje i odvaja. Kako su ideje i vrijednosti motivi-pokretači svih oblika kolektivnog djelanja, degeneracija i varvarizovanje društvenog ţivota su posledica odvajanja kolektivne svijesti od svijeta transendentnih ideja i vrijednosti. Sociologija treba da bude potpuno neutralna prema problemu objektivnog vaţenja i porjekla ideja i vrijednosti. Da li su ideje i vrijednosti transedentalne ili su proizvodi odreĎenih društvenih stanja i ljudske istorije u najširem smislu 25

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

riječi pitanja su koja ne spadaju u sociologiju. Ona moţe prihvatiti bilo koje filozofsko gledište o tome, pod uslovom da ono ne proturječi činjenicama i ne sputava njenu istraţivačku djelatnost. Za sociologiju je dovoljno da se kolektivne ideje i vrijednosti mogu shvatiti i doţivjeti samo kolektivno, i da su putevi koji do njih vode društveno ograničeni, pa se mogu utvrditi funkcionalne korelacije izmeĎu pojedinih ideja i vrijednosti i društvenih tipova, naročito globalnih, društvenih struktura.

5.10. Kolektivna društvena stanja i kolektivni psihički akti Kao poslednji sprat u dubinskoj ljestvici su kolektivna mentalna stanja i psihički akti ili kolektivni mentalitet. Psihički ţivot se manifestuje na svim stupnjevitim planovima društvene stvarnosti, on čini sastavni dio ove stvarnosti kojom je natopljen. On treba da se proučava ali ovdje mogu nastati odreĎene poteškoće zbog svoĎenja psihičkog i svjesnog samo na svostvo individue ili kad se mentalno označava samo ono što se svodi na individualno ponašanje i njegove podsticaje. Ovim se stvrara zatvorenost za proučavanje i tu nastaju greške. Odbacujući ove pretpostavke kao proizvoljne i dogmatske, dubinska sociologija shvata sve psihičke činjenice (svjesne ili ne) keoje ona otkriva u društvu, kao postavljeno u biću a naročito u društvenom biću. Sa sociološkog gledišta psihičko i svjesno jesu realnosti uključene u druge realnosti nad kojima nemaju ni ontološkog ni metodološkog prvenstva. Ta uzajamna uključenost jednog u drugo i ta tendencija ka otvorenosti svedene su na minimum u mentalnim stanjima, one su osrednje u mnjenjima a maksimalne u mentalnim aktima. Ova posebna realnost koju označavamo kao psihičko ili mentalno definiše se kao: „Drama rastuće ili opadajuće napetosti u teţnji prema onome što se, sve više i više, afirmiše kao Naš, Moj i Tvoj u plimi doţivljenog koje je kolektivno, interpersonalno i individualno i kako kad se radi o svjesnom, tako i kad se radi o nesvejsnom ili podsvejsnom. Individualni mentalitet, interpersonalni i kolektivni mentalitet samo su tri usmjerenosti totalnog psihičkog fenomena, a te tri usmerenosti mogu biti fiksirane i proučavane

samo

različitim

osvjetljavanjem

dijalektičkog

hiperempirizma:

„komplementarnošću, uzajamnom uključenošću jednog u drugo, dvostranošću, polaritetom i 26

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

recipročnošću perspektiva.“(Gurvič Ţ, 1965:119) Autor razlikuje mentalno stanje i mentalne akte. Mentalnim stanima označava manifestacije psihičkog i svijesnog koje se same ne prevazilaze i u kojima se teţnja ka otvaranju, koje karakteriše svaku svjesnu pojavu, ne ostvaruje potpuno. Mentalnim aktima označava posebno jake manifestacije svjesnog koje se same prevazilaze u fiksiranosti sadrţaja ili u učešću u ovom sadrţajima. Na taj način kolektivne predstave, kolektivna sjećanja, kolektivni opaţaji za nas su intelektualna mentalna stanja, isto tako kao što su kolektivne patnje i zadovoljstva, kolektivne privlačnosti i odbojnosti, kolektivne radosti, ţalosti i srdţbe, kolektivne teţnje – emotivno mentalna stanja.

27

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

6. POJAM DRUŠTVENE STRUKTURE Gurvič navodi ja je ovaj pojam je najinteresantniji i tu ima više rezultata nego i u jednoj drugoj oblasti sociologije, kako teorije tako i empirijskih istraţivanja. Ujedno je pojam i najmanje razjašnjen te izaziva najveće zbrke u sociološkoj literaturi. Gurvič navodi da u razjašnjenju pojma društvene strukture i njene potrebe u nauci, na prvom mjestu treba da se oslobodimo sociologija poretka i sociologija napretkamkao i njihove neuspjele sinteze kakvu je dao Ogis Kont. Društvene strukture se nikako ne mogu svesti na poredak ni na progres pošto oba termina sadrţe u sebi vrijednosne sudove koji sa sociološkog stanovišta samo dogmatiziraju različita i oprečna gledišta koja se sukobljavaju u svakoj društvenoj strukturi. Jedna od specifičnih misija svake društvene strukture (parcijalne ili globalne) sastoji se upravo u traţenju izvjesne ravnoteţe izmeĎu njezinih gledišta, ravnoteţe pribjegavanju mnogostrukim hijerarhijama. Na drugom mjestu, pojam društvene strukture odgovara dubokoj potrebi da se razbije laţna podjela sociologije na socijalnu statiku i socijalnu dinamiku. Društvena struktura je stalan proces: ona je u pokretu neprestane destrukturacije i restrukturacije, kao vid društva u aktu koji ne moţe ni jednog trenutka da opstane bez intervencije akta – napora ujedinjavanju i orjentaciji koje uvjek trebe iznova poduzimati. N atrećem mjestu pojam društvene strukture u centru je paţnje sociologa i etnologa i zato im taj pojam pomaţe da prevaziĎu ono što se ponekad zove kulturalizam. Poznato je da različita globalna društva mogu da učestvuju u istoj civilizaciji i da kulturna djela nekih civilizacija mogu da ponovo oţive u reinterpretaciji u različitim društvenim strukturama i različitim periodima istorije. Društvene strukture se konkretno pokazuju istovremeno kao i stvaraoci i tvorevine kulturnih djela. Civilizacije mogu da budu autohtone, pozajmljene ili prenjete ali one su stvarne i efikasne samo po svojoj ulozi cimenta kad učvršćuje labilne ravnoteţe koje čine jednu društvenu strukturu. Na četvrtom mjesu pojam društvene strukture odgovara istraţivanju onog što čini mogućima 28

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

organizacije, a da se to ne stapa sa njima i ne poistovjećuje sa spontanim, fluidnim elementima društvene stvarnosti. „O društvenoj strukturi ima smisla govoriti samo kada se doĎe do jasnog razlikovanja izmeĎu nje i organizacije ili organizacija koje mogu da čine jedan element u ravnoteţama strukture, ili jedan adekvatan izraz strukture, ali koje nikada nisu istovjetne sa strukturom.“ (Gurvič Ţ, 1965:420) Grupa ili globalno društvo mogu biti snaţno strukturisani a ne biti organizovani, čak ni izrazito u jednoj organizaciji (dr. klase, nacije). Ovdje se parcijalne i globalne društvene strukture postavljaju izmeĎu spontanog društvenog ţivota i organizacija igrajući ulogu trećeg koji se koristi situacijom (ulogu trećeg čovjeka). Na petom mjestu, pojam društvene strukture je isto toliko privlačan u sociologiji i etnologiji kao i pojam Gestalta u psihologiji. „Kao što pojam Gestalta ima zadatak da u psihologiji pokaţe da cjelina zapaţenog aktuelno ili virtuelno prethodi rasutim opaţajima, a fortiori odvojenim senzacijama koje su samo sekundarni i podreĎeni elementi cjeline, tako je svrha pojma društvene srukture da istakne činjenicu da društvena cjelina, ma kako da je sloţena, virtuelno ili aktuelno prethodi svim ravnoteţama, hijerarhijama i skalama klasa, manifestacijama društvenosti, dubinskih slojeva, načina podjele rada i akumulacije, društvenih regulatora, uzora, znamenja, znakova, simbola, ideja i vrijednosti, temporaliteta i zakonitosti. Sdruge strane, upravo labilna ravnoteţa svih tih elemenata svojstvena je društvenoj strukturi.“ (Gurvič Ţ, 1965:422) Sedmi razlog koji opravdava vaţnost pojma društvene strukture za sociološku i etnološku misao je u tome da ona treba da nastoji da uspostavi razliku izmeĎu društvene strukture i sticaja društvenih prilika. O društvenoj strukturi se ne moţe govoriti a da je ne smjestimo u totalni socijalni fenomen. S obzirom na ontološki prioritet globalnog društva, njegova struktura ne stvara samo ravnoteţu vertikalnih slojeva i horizontalnih djelova društva na globalnom planu nego utiče i na unutrašnju hijerarhiju ostalih elemenata i u djelimičnim društvenim grupama. U objašnjenju odnosa izmeĎu strukture i totalne društvene pojave, strukturu ne treba shatiti samo kao pojmovno oruĎe, model ili misaonu konstrukciju. Ona je realna osobina makrosocioloških totalnih društvenih pojava. 29

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

Ona se ne odnosi samo na jedan njihov aspekt, na njihove relativno stabilne osobine, a ne obuhvata te pojave u cjelini, kao što organizacije izraţavaju uţi, najţematizovaniji i najodreĎeniji dio strukture. Društvena struktura je stalan proces u kome se strukturisanje, destrukturisanje i restrukturisanje na nov način stalno smjenjuju i prepliću. Gurvič smatra da je ovim dinamičkim shvatanjem strukture prevazišao laţni problem ranije sociologije koji se sastojao u razdvajanju reda i progresa, statike i dinamike. Ipak struktura je sredstvo da se nešto sazna o spontanoj društvenoj osnovi pošto se ova ne moţe neposredno ispitivati niti pojmovno izraziti. Izvan strukture ostaju i neredovna stanja u kojima se moţe naći globalno društvo ili neka uţa društvena grupa. Ovakva stanja autor naziva konjukturama i djeli ih na unutrašnje i spoljašnje. Neke konjukture mogu biti povoljne a druge nepovoljne za pojedini društveni sprat, oblik društvenosti, tip društvenih grupa. Neke konjukture mogu ubrzati stvaranje odreĎene strukture, a druge biti uzrok njenog slabljenja i lomljenja. Konjukture nastaju samo u okviru struktura i čisto iz njih neposredno proizilaze, kao rezultati nekih političkih, ekonomskih, demografskih i drugih mjera.

30

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

7. MIKROSOCIOLOGIJA Mikrosociologija je nastala istovremeno s dubinskom sociologijom a autor je u sociologiji bio poznat podjenako kao „dubinski“ i kao mikrosociolog. U mikrosociologiji se ogleda početak njegovih nastojanja da izgradi teorijski okvir za horizontalnu analizu društvene stvarnosti i da vertikalni pluralizam dubinske sociologije dopuni horizontalnim pluralizmom društvenih oblika. Osnovna kategorija koja povezuje dve najšire dimenzije društva (odnos izmeĎu dubinse ljestvice i horizontalnog aspekta društvene stvarnosti) je pojam totalne društvene pojave. Dubinska ljestvica je pokazala njene kvalitativno različite i meĎusobno nesvodive djelove. Analiza horizontalnog aspekta društvene stvarnosti ispituje različite oblike u kojima se javljaju totalne društvene pojave i njihove meĎusobne veze i odnosi. Svaki oblik totalnih društvenih pojava moţe da razvije čitavu vlastitu dubinsku ljestvicu, ili bar najveći dio njenih spratove. Svi spratovi su mrtve apstrakcije ako se uzmo odvojeno od neke konkretne totalne društvene pojave. Osnovni zadatak ispitivanja horizontalnog aspekta društva jeste da se otkriju osnovni oblici i nivoi u kojima se one javljaju u tri osnovna oblika: a)mikrosociološkom, b)kao posebne društvene grupe i c)kao globalna društva. Ontološki prioritet pripada globalnim društvima, u njihovom okviru obrazuju i djeluju osnovni društveni determinizmi a medotološki prioritet imaju najelementarniji (mikrosociološki) oblici totalnih društvenih pojava. Oblici društvenosti su mnogobrojni načini povezivanja pomoću cjeline i u cjelinu. Kao primjeri oblika društvenosti navode se roditelji koji u porodici čine jedno posebno „Mi“ u odnosu prema djeci, osjećanje pripadnosti nekoj klasi (MI–radnici), nekoj naciji (Mi-Srbi). Oblici društvenosti nisu pristupačni neposrednom posmatranju, nego se o njima moţe samo posredno zaključivati. Raspored spratova u dubinskoj ljestvici počinje pojavama za koje se tvrdi da su najpristupačnije neposrednom posmatranju, a u analizi horizontalnog aspekta prioritet imaju mikrosociološke pojave koje se uopšte ne mogu neposredno posmatrati. Analiza dubinske 31

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

ljestvice pokazuje da se razni satavni djelovi društvene stvarnosti meĎusobno razlikuju u stepenu svoje spontanosti, promjenjivosti, gipkosti i strukturisanosti. Mikrosociološki oblici društvenosti su najtečniji oblici i oni se uopšte ne mogu strukturisati i u svom neprekidnom kolebanju sadrţe najnesigurnije i najslučajnije djelove društvene stvarnosti. Psihički elementi, kolektivni mentalitet je najdublji i istovremeno najspontaniji sloj dubinske ljestvice. Autor oblike društvenosti djeli u dvije osnovne grupe: 1. spontana društvenost – izgraĎena na meĎusobnom proţimanju, participaciji i djelimičnom stapanju različitih „Ja“ i „drugi“ iz čega nastaje jedno „Mi“, kao na svoje pojedinačne članove i njihov zbir nesvodljiv oblik društvenosti. U svakom „Mi“ skup je imanentan svojim djelovima i djelovi skupu, i on se ne moţe dalje rastavljati. Prema jačini i dubini meĎusobnog proţimanja i djelimičnog stapanja „Mi“ se javlja u tri osnovna oblika: kao masa, zajednica i savez. 2. drugi oblik društvenosti nastaje na osnovu odnosa sa drugima u kojima se javljaju djelimično suprostavljanje i uzajamna povezanost izmeĎu „Mene“, „Tebe“, „Njega“ itd., pri čemu drugi moţe biti pojedinac, neko „Mi“ ili neka društvena grupa. Prema svojoj jačini ovi odnosi se djele na odnose pribliţavanja, udaljavanja i mješovite odnose. Mi je shvaćeno kao preduslov odnosa sa drugim. Oblici društvenosti su totalne društvene pojave i one se ne mogu svesti na psihičko, pošto razvijaju sve dubinske spratove. Osnovne osobine pojedinih oblika društvenosti su rezultat različitih odnosa individualnih, meĎusobnih i kolektivnih psihičkih elemenata u okviru nekog „Mi“ ili odnosa sa drugima. Gurvič smatra da osnovu „Mi“ čine kolektivne intuicije. Kolektivne intuicije pomoću kojih se „Mi“ konstituišu i odrţavaju, istovremeno je najdublji stvaralački izvor iz kojeg neposredno ili posredno izviru svi ostali njihovi spratovi. Podjela društvenosti na aktivne i pasivnem polazi od njihove različite psihičke osnove. Aktivni oblici su svjesni postojanja i zajedničkog cilja a u njihovom mentalitetu preovlaĎuju voljno obojene intuicije. U mentalitetu pasivnih oblika društvenosti preovlaĎuju afektivni sadrţaji, a pasivnost dostiţe najviši stepen u nesvjesnim i podsvjesnim oblicima društvenosti. Gurvič je opširno pisao o svim tipovima društvenosti na osnovu djelimičnog 32

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

stapanja (masa, zajednica, savez) i isticao da oni ne predstavljaju odreĎene faze u istorijskom razvoju društva, nego da postoje ili se mogu pojaviti u svakom tipu globalnog društva i posebnih društvenih grupa.Oblici društvenosti su samo poseban dio društvene stvarnosti koji se kao spontani fluid uključuje u sve čvršće strukturisane društvene oblike i širi po čitavom društvu ali i nalazi se pod snaţnim uticajem društvenih makrooblika.

33

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

8. TIPIOLOGIJA POSEBNIH GRUPACIJA IzmeĎu oblika društvenosti i globalnih društava nalazi se širok spektar raznovrsnih posebnih društvenih grupa. Proučavanje posebnih društvenih grupa spada u makrosociologiju, napušta se područje izrazito spontanog, nekristalizovanog i nestrukturisanog društvenog ţivota kojim se bavi mikrosociologija. Svaka grupa je više ili manje ospoljena i strukturisana, raspolaţe i sluţi se u svojoj djelatnosti raznim materijalnim predmetima što još više povećava njenu vidljivost. Društvene grupe ne gubi dodir sa izrazito spontanim slojevima društvene stvarnosti, u njih su uključeni oblici stvarnosti i one razvijaju dubinske spratove. Grupe su daleko sloţenije od elemenata i prostih oblika društvenosti, one predstavljaju totalne društvene pojave.

Svaka

društvena grupa je mikrokosmos različitih oblika društvenosti, njena unutrašnja kohezija zavisi od uspjeha u sjedinjavanju sastavnih oblika društvenosti što se nikada ne moţe postići potpuno i konačno, nego samo relativno i privremeno u stalnom obnavljanju napora. Unutrašnja sloţenost i heterogenost sastavnih djelova pojedine grupe nemeće potrebu

njihovog strukrturisanja.

Sposobnost grupe da izgradi svoju unutrašnju strukturu ogleda se u postizanju kohezije izmeĎu sastavnih oblika društvenosti i ureĎenju odnosa s drugim grupama u okviru strukture datog globalnog društva. Gurvič naglašava da je bitno razlikovati društvenu grupu od organizacije, društvena grupa je širi pojam i u svom sastavu moţe da sadrţi više organizacija. Osnovna definicija društvene grupe glasi: „Grupa je stvarna kolektivna jedinica, ali djelimična, koju neposredno moţemo posmatrati, a zasnovana je na kontinuiranim i aktivnim kolektivnim stavovima, jedinica koja ima da ostvari zajedničko djelo, koja je jedinstvo stavova, djela i ponašanja, koja čini jedan strukturabilni društveni okvir i teţi ka relativnoj koheziji manifestacija društvenosti.“ (Gurvič Ţ, 1965:316) Gurvičeva kategorija društvenih grupa obuhvata najrazličitije društvene oblike (sasvim privremeni skupovi-sastanci. zborovi, manifestacije; razni oblici publike; neposredne društvene grupe-porodica, grupa prijatelja; svi oblici društvenih organizacija; difuzni kolektivni oblici koji 34

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

nastaju pod uticajem društvene strukture-profesionalne grupe, slojevi. klase; svi oblici etničkih grupa). S obzirom da je Gurvič istakao da je tipološki metot osnovni metod sociologije, on smatra da je izrada tipologije društvenih grupa najvaţniji zadatak u oblasti makrosociologije. Njegova klasifikacija se odnosi na izrazito analitički način ispitivanja pojedinačnih obiljeţja grupa i raznih njihovih modaliteta. Autor iznosi petnaest osobina grupa koje mogu da sluţe za njihovo klasifikovanje: 1.sadrţaj (obavljanje jedne ili više funkcija, natfunkcionalne grupe); 2.veličina (male, velike i prosječne); 3.trajanje (privremene, stalne i trajnije); 4.ritam (grupacije laganog, srednjeg i ubrzanog ritma); 5.mjerila rasutosti (sa distancom izmeĎu pripadnika, sa vještačkim kontaktima, povremeno i stalno okupljanje); 6.osnov formiranja grupacija (faktičke-klasa, nacija, starosne; dobrovoljne i nametnute); 7.način pristupanja grupaciji (otvorene, zatvorene i grupe sa uslovnim pristupom); 8.stepen ispoljenosti (nestrukturisane i strukturisane neorganizovane grupacije, djelimično ili potpuno organizovane); 9.funkcije (po srodstvu, po prijateljskoj osnovi, lokalne, po ekonomskoj aktivnosti, na sredini izmeĎu prijateljske sklonosti i ekonomske aktivnosti, neunosne aktivnosti, mistično-estatičke); 10.orjentacija (podjela i jedinstvo); 11.način proţetosti grupacija globalnim društvom (otporne na proţimenje, više ili manje podloţne proţetosti, potpuno podloţne); 35

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

12.stepen spojivosti izmeĎu grupacija (iste vrste potpuno spojive, iste vrste djelimično spojive, iste vrste meĎusobno nespojive i ekskluzivne) 13.način prinude (one koje raspolaţu uslovno i one koje raspolaţu bezuslovnom prinudom); 14.principi koji upravljaju organizacijom (grupacije vladavine i grupacije saradnje); 15.stepen jedinstva (federalističke i konfederalističke).

36

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

9. TIPOLOGIJA GLOBALNIH DRUŠTAVA Globalna društva* su totalni socijalni fenomeni koji su ujedno i najširi i najbogatiji sadrţajem i uticajem u datoj društvenoj stvarnosti. Ona svojom punoćom i autoritetom prevazilaze funkcionalne grupacije, društvene klase kao i sukobljene hijerarhije tih grupacija i klasa. Gurvič navodi da su globalna društva društveni makrokosmosi makrokosmosa i kao takva imaju nadmoć nad svim cjelovitim skupinama, sektorima, kolektivima i pravnu suverenost kojom ograničavaju kompetenciju svih grupacija. Globalna društva su uvjek struktirisana, sa morfološkog gledišta ona su većinom vrlo široka po obimu i predstavljaju najkonkretniji izrazito istorijski oblik. Gurvičeva tipologija globalnih društava izgraĎena je na sledećim osnovnim strukturalnim elementima: hijerarhiji društvenih grupa, hijerarhiji oblika društvenosti, različitom naglašavanjuhijerarhiji dubinskih spratova, ljestvici podjele rada i akumulacije, hijerarhiji društvenih pravila, sistemu kulturnih djela neke civilizacije koje cementiraju globalnu strukturu i ljestvici društvenih vremena. Sinteza svih ovih elemenata daje formulu globalnog društvenog determinizma odreĎenog tipa društva. Na osnovu navedenih kriterija Gurvič je ustanovio sljedeću tipologiju globalnih društava: 1) Harizmatičke teokratije, 2) Patrijarhalna društva, 3) Feudalna društva, 4) Globalna društva u kojim preovladavaju gradovi-drţave koji se pretvaraju u carstva, 5) Globalno društvo iz kojeg nastaju početci kapitalizma i prosvjećeni apsolutizam, ____________________________________ *Više o tipologiji globalnih društava u knjizi: Gurvič, Ž. (1965), „Savremeni poziv sociologije:Tipologija globalnih društava“, str.461-523. 37

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

6) Demokratsko-liberalno globalno društvo koje odgovara razvijenom konkurencijom kapitalizmu, 7) Dirigističko društvo koje odgovara potpuno razvijenom kapitalizmu, 8) Fašističko društvo sa tehno – birokratskom osnovom, 9) Plansko društvo na principima decentralističkog pluralističkog kolektivizma. Opšta karakteristika Gurvičeve tipologije jeste primjena pluraliteta faktora koji djeluju na strukturaciju globalnih društava. Osnovna slabost je to što nije dao teorijsku eksplikaciju funkcionisanja pojedinih tipova društava, niti prelazak iz jednog globalnog društva u drugo, te je samim tim nemoguće saznati opšte zakonitosti društvenog razvoja globalnih društava.

38

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

10. ZAKLJUČAK

Nakon što smo se upoznali sa jednim djelom autorovih radova moţemo zaključiti da najveći doprinos za savremenu Sociologiju predstavlja njegovo izučavanje „Društvenih struktura“

i

„Dubinska sociologija“. Mnogo je teorijskih pravaca koji se proučavaju u

sociologiji i koji su Sociologijom preovladavali u pojedinim istorijskim periodima. Sa razvojem nauke i napredovanjem znanja moţemo biti samo u prednosti jer nam je dostupno i ono što se pokazalo kao prevaziĎeno kao i ono što tek treba da se unapreĎuje. Svaka nauka, kako nam je pokazao Gurvič, treba da teţi objašnjavanju sadašnjih društvenih pojava i da doprinese rješavanju trenutnih problema. Ukoliko se odlučimo da stvarnost posmatramo samo iz jednog ugla izgubičemo najbitnije njene djelove. Interdisciplinarni pristup i kritičko proučavanje društvenih pojava treba da bude osnova svakog mislioca. Greške na koje je ukazao autor prilikom navoĎenja pojedinih teorijskih pravaca, treba da nam budu uvjek na umu kada posmatramo društvene odnose. Iz djela „Savremeni poziv sociologije“ moţemo dosta toga da naučimo, na neke najvaţnije probleme sociologije autor je precizno ukuzao pročišćavajući narednim generacijama prostor da ne zalutaju i ne skrenu sa pravog puta ukoliko se odluče da objašnjavaju društvene pojave.

39

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

LITERATURA Literatura knjige:

 Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Savremeni poziv sociologije (str. od 734), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Ka diferencijalnoj sociologiji (str. od 3572), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Dubinska sociologija (str. od 73-127), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Mikrosociologija i sociometrija (str. od 261-294), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Tipologija posebnih grupacija (str. od 296-365), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Pojam društvene strukture (str. od 414460), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Tipologija globalnih društava ( str.461523), Veselin Masleša, Sarajevo;  Gurvič, Ţ. (1965), Savremeni poziv sociologije: Društvo i sociologija u delu Žorža Gurviča- Vojin Milić (str. od 527-584), Veselin Masleša, Sarajevo;

Literatura internet:

 https://bs.wikipedia.org/ ;  http://www.encyclopedia.com/doc/1O88-GurvitchGeorges.html ;  http://en.wikipedia.org/wiki/Georges_Gurvitch ; 40

Savić Snježana

Savremeni poziv sociologije

 http://self.gutenberg.org/articles/Georges_Gurvitch ;  http://www.transactionpub.com/title/Sociology-of-Law-978-0-7658-0704-5.html ;  https://books.google.ba/books/about/Sociology_of_Law.html?id=IuwMmnstnHIC&hl=sr  http://www.jewage.org/wiki/he/Article:Georges_Gurvitch_-_Biography ;  http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1525/aa.1969.71.5.02a00740/pdf

41