3. vegetativni biljni organi.

Organografija

Vegetativni biljni organi Katedra za Botaniku, Poljoprivredno - prehrambeni fakultet u Sarajevu

VEGETATIVNI BILJNI ORGANI

U životnom ciklusu jedinke dvije osnovne funkcije su: • ishrana • razmnožavanje • niže biljke: cijelo tijelo obavlja obje funkcije • više biljke: podjela rada - organi vrše određene funkcije Organ • dio tijela koji ima specifičnu građu i vrši određenu funkciju • zametak organa - pup (vegetativni, generativni, mješoviti) Vegetativni organi biljke • organi koji služe ishrani, odnosno održavanju individualnog života biljke • korijen, stabljika, list Generativni organi biljke • organi koji služe za razmnožavanje u cilju održanja vrste • cvijet, plod

KORIJEN

• osovinski organ najčešće cilindričnog oblika i radijalne simetrije Funkcija: • učršćavanje biljke za podlogu • upijanje vode sa rastvorenim mineralnim materijama • skladište rezervnih materija Podjela korijena s obzirom na nastajanje: • glavni korijen - nastaje iz klice • adventivni korijen - ako ne nastaje iz klice, već iz nekog drugog dijela biljke Klica predstavlja mladu biljku u latentnom stanju. Osnovni dijelovi klice: • klicin pup ili plumula • klicin listić (kotiledon ili supka) • klicin korjenčić ili radikula

KORIJEN Anatomska građa korijena

Klicin korjenčić sadrži vegetacionu kupu korijena (vršni apikalni meristem) na kojoj se može razlikovati: • dermatogen (vanjski sloj vegetacione kupe, izgrađen iz jednog sloja ćelija) • periblem (sljedeći slojevi vegetacione kupe) • plerom (središnji dio vegetacione kupe) • kaliptrogen (iz njega se obrazuje kaliptra - korijenova kapa, koja štiti meristem tkivo vegetacione kupe pri prodiranju u dubinu)

• Korijen raste neograničeno diobom meristemskih ćelija vegetacione kupe korijena

1. 2. 3. 4. 5. K.

inicijalne ćelije kaliptrogen dermatogen periblem plerom kaliptra

KORIJEN Anatomska građa korijena

Korijen može biti primarne i sekundarne građe • Primarna građa korijen vodi porijeklo neposredno od primarnih meristema • Sekundarna građa tkiva korijena koja vode porijeklo od sekundarnih meristema (rast u debljinu) • korijen monokotila ostaje trajno u primarnoj građi • kod monokotila ne dolazi do stvaranja kambijalnog prstena i rasta u debljinu

KORIJEN Primarna građa korijena

rimarna građa korijena diobom i diferenciranjem ćelija dermatogena nastaje apsorpciono tkivo - rizoder diobom i diferenciranjem ćelija periblema nastaju tkiva primarne kore diobom i diferenciranjem ćelija pleroma nastaju tkiva centralnog cilindra korijen

Rizodermis • tkivo za apsorpciju vode i rastvorenih mineralnih materija iz tla • sukladno funkciji koju vrši znatno se razlikuje od epidermisa stabla i listova • ćelije rizodermisa su tankih zidova bez kutikule • često protoplast ćelija luči izvjesne materije, povećavajući time rastvorljivost materija koje će biti apsorbovane • kod nekih biljaka ćelije rizodermisa izrastaju u korijenske dlake • ćelije korijenskih dlaka su sluzave tako da se lako sljepljuju sa česticama tla djelujući i na taj način na lakše apsorbiranje vode i mineralnih supstanci

KORIJEN Primarna građa korijena

Ispod rizodermisa prema centru - primarna kora Sastavni dijelovi primarne kore: • egzodermis • mezodermis - parenhim primarne kore • endodermis

Egzodermis • prvi sloj primarne kore • ćelije egzodermisa relativno krupne i međusobno čvrsto spojene • nakon izumiranja ćelija rizodermisa sa korijenovim dlačicama, ćelije egzoderm oplutnjavanju ili lignificiraju preuzimajući zaštitnu funkciju korijena

KORIJEN Primarna građa korijena Mezodermis • zauzima najveći dio primarne kore • izgrađen iz parenhimskih ćelija sa dobro razvijenim intercelularima

Endodermis • posljednji sloj primarne kore prema centralnom cilindru • ima značaj u provođenju vode sa rastvorenim materijama od korijenovih dlači do ksilema (tu je otpor gibanju vode najmanji) • neke ćelije endodermisa imaju tzv. Kasparijeva zadebljanja koja spriječavaju daljnji protok vode kroz ćelije endodermisa

KORIJEN Primarna građa korijena Centralni cilindar • unutrašnji dio korijena • sastoji se od pericikla i složenog provodnog snopića Pericikl • izgrađen iz živih parenhimskih ćelija tankih celuloznih zidova • većinom jednoslojan • značajan za stvaranje bočnih korijenja i za sekundarno debljanje korijena Složeni provodni snopić • radijalnog tipa • broj ksilema i floema u provodnom snopiću različit ovisno o biljci

KORIJEN Primarna građa korijena A – na uzdužnom presjeku vršnog dijela korijena B – na poprečnom presjeku korijena u zoni apsorpcije a = zona rasta b = zona izduživanja c = zona apsorpcije I – RIZODERMIS II – PRIMARNA KORA III – CENTRALNI CILINDAR KORIJENA 1- kaliptra 2- korijenove dlake 3- egzodermis 4- mezodermis 5- endodermis 6- pericikl 7- ksilemska ploča 8- floemska ploča 9- radijalni poliarhni provodni snopić 10- mehaničko tkivo

KORIJEN Sekundarna građa korijena • rast korijena u debljinu (ostvaren diobom kambijalnog prstena) • u osnovi sekundarna građa korijena je slična sekundarnoj građi stabla • kambijalni prsten u korijenu nastaje spajanjem kambija nastalog diobom floemskog dijela provodnog snopića i kambija nastalog diobom pojedinih ćelija pericikla (iznad pojedinih ksilema) • kambijalni prsten prema vani stvara sekundarni floem (sekundarna kora), a prema unutra sekundarni ksilem (sekundarno drvo) • na površini korijena sekundarne građe obrazuje se i periderm (mrtva kora) • periderm nastaje radom felogena koji se obrazuje endogeno u centralnom cilindru dediferenciranjem ćelija pericikla

KORIJEN Uzdužni presjek korijena • korijenova kapa na samom vrhu korijena, zaštitna uloga, obavija meristemsku zonu u kojoj se vrši dioba ćelija • zona rastenja (zona diobe ćelija) • zona izduživanja (neposredno iza zone rastenja) novoformirane ćelije rastu i izdužuju se • zona diferencijacije novostvorene ćelije se diferenciraju zona apsorpcije zona provođenja

KORIJEN Grananje korijena • kod dikotila korjenčić klice se razvija u glavni korijen • kod monokotila korjenčić klice rano odumire i biva zamjenjen adventivnim korijenjem

• povećanje površine korijena ostvaruje se grananjem • grananjem glavnog gorijena stvaraju se bočni korijeni prvog reda, njihovim granjem bočni korijeni drugog reda itd... • bočni korijeni stvaraju se u unutrašnjosti korijena - endogeno diferencijacijom pojedinih ćelija pericikla • te ćelije dobivaju sposobnost da se dijele formirajući vegetacionu kupu bočnog korijena koja izbija na površinu korijena i raste stvarajući tako novi dio korijen • svi ovi dijelovi korijena zajedno sačinjavaju korijenov sistem biljke

• adventivni korijeni se ne razvijaju iz korjenčića klice već iz drugih dijelova biljke (iz donjih dijelova stabla, lista, iz podzemnih izdanaka..)

KORIJEN Forme (tipovi) korijenovih sistema Dva osnovna tipa: • osovinski • žiličast Osovinski tip • glavni korijen jače razvijen, bočni slabije • kod većine dikotilih biljaka (lucerke, lupine...)

Žiličast tip • ne razvija se glavni korijen, već su svi korijeni tanki i približno iste debljine • kod monokotila (pšenice, kukuruza...)

KORIJEN Forme (tipovi) korijenovih sistema Podjela korijena prema položaju u zemljištu i dubini prodiranja: • dubinski korijenovi sistemi • površinski korijenovi sistemi

Dubinski korijenovi sistemi • pružaju se do velike dubine, do slojeva zemljišta natopljenog podzemnom vodo • neke pustinjske biljke imaju korijen koji dopire i preko 20 m dubine

Površinski korijenovi sistemi • razvija se neposredno ispod površine tla obrazujući tzv. korijenovu ploču • neki kaktusi, smreka

KORIJEN Forme (tipovi) korijenovih sistema Podjela korijena s obzirom na razvoj i stepen razgranatosti: • ekstenzivni korijenov sistem • intenzivni korijenov sistem Ekstenzivni korijenov sistem • mala gustoća korijenova koja zauzima veliki volumen (osovinski tip) Intenzivni korijenov sistem • velika gustoća korijenova • raž, dud, topola.. imaju vrlo intenzivni korijenov sistem

KORIJEN Forme (tipovi) korijenovih sistema

ke bez korijenovog sistema

arakteristično za neke vodene biljke, epifite, saprofitske i parazitske biljke

Ceratophyllum demersum jelom površinom tijela prima vodu

Utricularia vulgaris - muho ne razvija korijen

KORIJEN Metamorfoze korijena Metamorfoza • odstupanje od osnovne forme • kod korijena se metamorfoze javljaju uslijed obavljanja posebnih funkcija (skladištenje hranjivih materija, vode...)

Metamorfoze korijena • korijenje za magacioniranje hranjivih materija • korijenje za disanje (ventilacioni korijeni) • zračno korijenje • kontraktilno korijenje • asimilaciono korijenje • daskasto korijenje • metamorfoza korijena u trn

KORIJEN Metamorfoze korijena

Korijenje za magacioniranje hranjivih materija

• uslijed skladištenja hranjivih materija korijen postaje voluminozan • ova promjena može zahvatiti glavni korijen, ali i bočno i adventivno korijenje

• ako se magacioniranje vrši samo u glavnom korijenu – tzv. repasta metamorfoz • ako se magacioniranje vrši u bočnim ili adventivnim korijenjima – krtole

Repasta metamorfoza • Repa predstavlja djelomično ili potpuno metamorfoziran glavni korijen javlja se kod nekih dikotila – mrkva, peršin, stočna repa, šećerna repa, cvekla. • Mrkva, peršin - u građi repe sudjeluje samo glavni korijen • Šećerna repa - u izgradnji sudjeluju i dijelovi stabla ali vrlo malo • Cvekla - repa je najvećim dijelom porijeklom iz stabla, a manjim dijelom iz kor

KORIJEN Metamorfoze korijena Korijenje za magacioniranje hranjivih materija (krtole) • metamorfoza korijena uslijed magacioniranja hranjivih materija u bočnim ili adventivnim korijenjima • osim za skladištenje, krtole služe i za razmnožavanje jer na sebi nose adventivne pupove ili su u mogućnosti da ih obrazuju • karakteristično za korijenov sistem dalije i mnogih orhideja

Dahlia sp.

KORIJEN Metamorfoze korijena Korijenje za disanje (ventilacioni korijeni) • služe za skladištenje zraka • javljaju se kod nekih tropskih biljaka koje žive u muljevitim terenima • ovi korijenovi izbijaju iznad površine mulja rastući negativno geotropno, primaju kisik koji se potom provodi do podzemnih organa gdje kisika nema

Sonneratia alba

KORIJEN Metamorfoze korijena Zračno korijenje • razvijaju se u zraku • ovi korijeni nisu u stanju upijati vodu sa mineralnim solima • funkcija zračnog korijenja pričvršćivanje biljke za podlogu podlogu - rašljika (Hedera helix - bršljan)

prihvaćanje biljke za (Vanilla planifolia)

KORIJEN Metamorfoze korijena

Kontraktilno korijenje

• metamorfoza korijena u vidu njegovog skraćivanja • svojim skraćivanjem korijeni povlače dublje u zemljište nadzemne dijelove bilj štiteći ih od hladnoće - rozete listova im se nalaze uvijek pri zemlji • metamorfoza može zahvatiti sve dijelove korijena (kod ljiljana) ili samo neke dijelove (kod šafrana, jaglaca...)

Lilium michauxii

Primula vulgaris

KORIJEN Metamorfoze korijena Asimilaciono korijenje • metamorfoza korijena u vidu sposobnosti korijena da provodi fotosintezu • karakteristično za neke epifitske biljke • ova metamorfoza prisutna i kod vodene biljke Trapa natans - orašak

Daskasto korijenje • • • •

metamorfoza korijena u vidu stvaranja “daskastih komora” koje vire iznad zem time se postiže veća čvrstoća i otpornost visokih stabala do ovakvog obrazovanja dolazi uslijed nejednolikog debljanja korijena karakteristično za neka tropska drveća iz roda Sterculia i Ficus

KORIJEN Metamorfoze korijena

Metamorfoza korijena u trn

• • • •

metamorfoza korijena u trn javlja se kod američke palme Acanthorriza aculeat nastaju iz adventivnog korijenja negativno su geotropni nalaze se oko stabla kao omotač

KORIJEN Simbioze korijena

• simbioza je obostrano korisna zajednica • korijen biljke može biti u simbiotskoj zajednici sa bakterijama i gljivama

Simbioza korijena i bakterija • između korijena biljaka leguminoza i bakterija iz roda Rizobium i Nitrobacter • stvaraju se tzv. kvržice na korijenju • korijen opskrbljuje bakterije hranjivim materijama, bakterije opskrbljuju biljku dušikom

Simbioza korijena i gljiva (mikoriza) • ektotrofna mikoriza • hife gljiva obavijaju vrhove bočnih korijenja stvarajući hifin omotač • hife poboljšavaju apsorpciju mineralnih materija, a biljka opskrbljuje gljive organskim supstancama (kod bora, topole, ariša, lijeske..)

• endotrofna mikoriza hife ne formiraju omotač već prodiru u korijen (kod vrsta iz fam. Orchidaceae)

STABLJIKA

• morfološki i funkcionalno povezuje korijen i listove • zajedno sa listovima predstavlja izdanak • stabljika je obično radijalne simetrije Izdanak se može nalaziti: • nad zemljom (nadzemni izdanak) • pod zemljom (podzemni izdanak)

• drvenaste i jednogodišnje biljke - samo nadzemni izdanak • neke višegodišnje zeljanice - nadzemni i podzemni izdanak

STABLJIKA Anatomska građa stabljike • stabljika se razvija iz pupa klice (plumula) • pup na vrhu sadrži vegetacionu kupu stabla (vršni apikalni meristem) • na vegetativnoj kupi stabla razlikuje se više slojeva koji se različito označavaju ovisno o autoru i teorijama Prema Schmidt-ovoj “tunika korpus” teoriji na vegetativnoj kupi se nalazi: tunika (omotač, sastoji se od jednog ili više slojeva inicijalnih ćelija izodijametričnog oblika) korpus (centralni dio vegetacione kupe, građen od prozenhimskih ćelija) • na vrhu svakog niza tunike i na vrhu korpusa nalazi se jedna ili više ćelija koje se neprekidno dijele - inicijale i nikad ne prelaze u trajnu ćeliju • diobom tih ćelija izdanak raste neograničeno

STABLJIKA Anatomska građa stabljike

• tunika i korpus pri svojoj bazi obrazuju grupe ćelija u obliku kvržica - lisne primordije (začeci budućih listova)

• lisne primordije obavijaju vegetacioni vrh štiteći ga od zime i ostalih vanjskih uticaja

• u pazuhu starijih lisnih primordija obrazuju se začeci bočnih vegetacionih kup iz kojih će nastati bočni izdanci

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

zaštitni listovi pupoljka lisni ožiljak lenticele lisne primordije vrh vegetativne kupe omotač - tunika corpus (centralno tijelo)

STABLJIKA Anatomska građa stabljike • diobom ćelija tunike i korpusa nastaje osnovni meristem, iz kojeg diferenciranjem nastaju: * protoderm * prokambijum * centralni dio osnovnog meristema

• Protoderm je površinski dio osnovnog meristema, iz kojeg nastaje primarno pokorično tkivo (epidermis) • Prokambijum diferenciranjem daje provodna i mehanička tkiva • Diferenciranjem ćelija centralnog dijela osnovnog meristema nastaju osnovna, parenhimska tkiva

STABLJIKA Anatomska građa stabljike Prema histogenoj teoriji (Hanstein) na vegetativnoj kupi stabla razlikuje se: • dermatogen • periblem • plerom

diobom i diferenciranjem ćelija dermatogena nastaje epidermis diobom i diferenciranjem ćelija periblema nastaju tkiva primarne kore diobom i diferenciranjem ćelija pleroma nastaju tkiva centralnog cilindra stablji

STABLJIKA Anatomska građa stabljike •pupoljak (pup) - začetak novog izdanka (vršni i bočni) • čvor ili nodij - dio stabljike koji nosi list • članak ili internodij - rastojanje na stablu od jednog čvora do drugog

dugi izdanak - osovina sastavljena iz dugih internodija kratki izdanak - osovina sa kratkim internodijima

STABLJIKA Anatomska građa stabljike

Klasifikacija biljaka s obzirom na tip izdanka (čvrstoća stabljike, dužina života i visina stabljike)

Podjela biljaka s obzirom na čvrstoću stabljike: • drvenaste • zeljaste

Drvenaste biljke imaju čvrsto stablo sa mnogo mehaničkog tkiva S obzirom na habitus, koji ovisi od načina grananja, dijele se na: • drveće - razvijeno deblo, grananje tek na izvjesnoj visini (voćarske kulture....) • žbunove - glavno stablo slabije razvijeno, grananje započinje od površine zeml (ruža, ogrozd ribizla...) • polužbunove - izdanci u donjem dijelu višegodišnji, a gornji izdanci jednogodiš pred zimu izumiru (borovnica, kantarija...)

STABLJIKA Anatomska građa stabljike • Zeljaste biljke se karakteriziraju izumiranjem vegetativnih organa na kraju vegetacijskog perioda • Dijele se na: * jednogodišnje ( pšenica, raž...) * dvogodišnje ( šećerna repa, mrkva, peršin...) * višegodišnje ( krompir, čičoka)

STABLJIKA Anatomska građa stabljike

Dužina života kod biljaka znatno varira: • biljke čiji životni vijek traje vrlo kratko – svega par sedmica efemere • biljke čiji vijek traje mnogo godina (npr. hrast, pitomi kesten može živjeti i preko 2000 godina) Visina stabla: • svega nekoliko milimetara (Wolffia arrhiza..) • preko 150 metara (Eucaliptus amygdalina, Sequoia gigantea)

Wolffia arrhiza

Sequoia gigantea

STABLJIKA Anatomska građa stabljike Anatomska građa stabljike ovisi o: • starosti biljke • sistematskoj pripadnosti Može biti: • primarna • sekundarna Primarna građa • stablo vodi porijeklo neposredno od primarnih meristema • većina monokotiledonih biljaka su isključivo primarne građe Sekundarna građa • u građi stabljike sudjeluju i tkiva koja vode porijeklo od sekundarnih meristema

STABLJIKA Anatomska građa stabljike

Na stablu koje ima primarnu građu mogu se razlikovati tri osnovna dijela: • epidermis (nastaje iz protoderma) • primarna kora (tkiva primarne kore nastaju iz periblema) • centralni cilindar (tkiva cent. cilindra nastaju iz pleroma) Epidermis • primarno kožno tkivo, obavija stablo • obično izgrađen iz jednog sloja ćelija • na površini epidermisa nalazi se tanja ili deblja kutikula, broj stoma relativno m Primarna kora • smještena ispod epiderme • sastavljena uglavnom iz parenhima i mehaničkog tkiva • u mlađem stadiju parenhimske ćelije sadrže hloroplaste Centralni cilindar • zauzima središnji, unutrašnji dio stabla

STABLJIKA Anatomska građa stabljike monokotila

• stabljika monokotila je tokom cijelog života primarne građe (osim par izuzetak Primarna građa stabljike monokotila (Zea mays - kukuruz)

I - EPIDERMIS II - PRIMARNA KORA III - CENTRALNI CILINDAR 1. sklerenhim 2. parenhim primarne kore 3. parenhim centralnog cilindra 4. zatvoreni provodni snopić 5. shema građe jednog snopića 6. elementi floema 7. elementi ksilema

STABLJIKA Anatomska građa stabljike monokotila Primarna građa stabljike monokotila (Zea mays - kukuruz) Epidermis • vanjski sloj, jednoslojan, broj stoma mali Primarna kora • sastoji se od parenhima kore i mehaničkog tkiva • parenhim kore sadrži hloroplaste • mehanička tkiva (sklerenhim) imaju subepidermalni položaj • primarna kora nije jasno odvojena od centralnog cilindra Centralni cilindar • sastoji se iz parenhima centralnog cilindra i provodnih tkiva • kod monokotila provodna tkiva (floem i ksilem) grade jedinstven provodni snopić koji je u pravilu zatvorenog tipa •zatvoren provodni snopić nastaje kada se tkivo prokambijuma kompletno izdiferencira u elemente floema i ksilema • u centralnom dijelu stabla nalazi se šupljina nastala raskidanjem ćelija srži

STABLJIKA Anatomska građa stabljike dikotila • primarna i sekundarna građa Primarna građa stabljike dikotila (Aristolochia clematitis) I - EPIDERMIS II - PRIMARNA KORA III - CENTRALNI CILINDAR 1. mehaničko tkivo 2. parenhim primarne kore 3. skrobna sara (endodermis) 4. višeslojni pericikl 5. sklerenhim pericikla 6. parenhim pericikla 7. dijelovi jednog kolateralnog otvorenog snopića 8. floem 9. fascikularni kambij 10. ksilem 11. interfascikularni kambij (sekundarni meristem) 12. primarni sržni zrak 13. srž

STABLJIKA Primarna građa stabljike dikotila Epidermis • smješten na površini stabla • vanjski zidovi ćelija zadebljali, obavijeni kutikulom Primarna kora • sastoji se od parenhima kore i mehaničkog tkiva • parenhim kore ima funkciju fotosinteze i skladištenja • mehanička tkiva (kolenhim ili sklerenhim) imaju subepidermalni položaj • posljednji sloj primarne kore (do centralnog cilindra) sastavljen je od zbijenih ćelija i sadrži dosta skroba (endodermis ili skrobna sara) i jasno je odvojen od centralnog cilindra Centralni cilindar • zauzima središnji dio stabla • sastoji se od pericikla i provodnih tkiva

STABLJIKA Primarna građa stabljike dikotila Pericikl • vanjski dio centralnog cilindra • može biti jednoslojan ili višeslojan • ako je višeslojan postoje tri tipa pericikla: * svi slojevi od parenhima - Ranunculus tip * nekoliko slojeva od parenhima, a nekoliko od sklerenhima - Aristolochia tip * slojevi parenhima i sklerenhima ispresijecani međusobno - suncokret Provodna tkiva u centralnom cilindru dikotilnih biljaka U odnosu na raspored provodnih tkiva može se razlikovati: • tip stabla bez provodnih snopića (primitivan tip, vrlo rijedak) • tip stabla sa provodnim snopićima (otvorenog tipa)

STABLJIKA Primarna građa stabljike dikotila

Provodni snopići kod dikotilnih biljaka • ispod pericikla prema sredini stabla nalaze se otvoreni provodni snopići raspoređeni tako da obrazuju prsten oko srži • otvoreni provodni snopić nastaje kada se tkivo prokambijuma ne izdiferencira kompletno u elemente floema i ksilema već zaostanu zone tvornog tkiva (fascikularni kambijum) • iz fascikularnog kambijuma mogu diobom nostati novi elementi floema i ksilem • kod dikotila najčešće su prisutni otvoreni kolateralni snopići • kod biljaka iz fam. Solanaceae prisutan je bikolateralni tip snopića

STABLJIKA Sekundarna građa stabljike dikotila

• rast stabljike u debljinu (kod golosjemenica i dikotila) • sekundarno debljanje ostvaruje se formiranjem i diobom kambijalnog prstena S obzirom na način formiranja kambijalnog prstena razlikuju se: • Tilia tip • Aristolochia tip • Ricinus tip • Helianthus tip

STABLJIKA Sekundarna građa stabljike dikotila

Tilia tip sekundarne građe dikotila

• ovaj tip nastanka kambijalnog prstena karakterističan je za stabla bez provodnih snopića (hrast, lipa...)

• kambijalni prsten nastaje iz prokambijuma koji vuče porijeklo od osnovnog meristema vegetacione kupe stabla (primarni meristem)

• diobom kambijalnog prstena prema vani se obrazuju elementi floema, a prema unutra elementi ksilema (godišnji prirast - god)

• kasnije počinje da funkcionira sekundarni meristem felogen koji prema vani stvara pluto, a prema unutra feloderm

• kod većine drvenastih kultura nakon izvjesnog vremena pluto se zamjenjuje kompleksom mtvih tkiva koji čine mrtvu koru

STABLJIKA Sekundarna građa stabljike dikotila

Aristolochia tip sekundarne građe dikotila

• ovaj tip nastanka kambijalnog prstena karakterističan je za stabla sa diferenciranim provodnim snopićima (Aristolochia sp, Clematis vitalba...)

• kambijalni prsten nastaje dijelom od primarnog, a dijelom od sekundarnog meristema • primarni meristem - fascikularni kambijum vodi porijeklo od prokambijuma i nalazi se u svakom otvorenom provodnom snopiću, a na određenoj etapi razv prostor između snopića upotpunjuje se od strane interfascikularnog kambijum nastalog naknadno dediferenciranjem trajnih parenhimskih ćelija sržinih zrako

• ova dva kambija se spajaju svojim krajevima stvarajući zatvoreni kambijalni prs

• diobom kambijalnog prstena prema vani se obrazuju elementi floema, a prema unutra elementi ksilema

STABLJIKA Sekundarna građa stabljike dikotila Ricinus tip sekundarne građe dikotila • prijelazni tip • kod ovog tipa kambij nastaje po Aristolochia tipu, a nastavlja rad po Tilia tipu

Helianthus tip sekundarne građe dikotila • prijelazni tip • kod ovog tipa kambij nastaje po Aristolochia tipu, a radom interfascikularnog kambija nastaju manji snopići koji se smještaju između postojećih, većih

STABLJIKA

Vanjski izgled stabljike: •okrugla fam. Poaceae

Način rasta stabljike: • biljke uspravnog rasta (suncokret...)

• trobrida fam. Cyperaceae (šaševi)

• biljke puzajućeg rasta (jagoda, bundeva..)

• četverobrida fam. Lamiaceae

• biljke penjačice (pavit, vinova loza...)

• spljoštena rijeđi slučaj (Ruscus hypoglossum..)

STABLJIKA Grananje stabljike • monopodijalno glavna os raste jače nego bočne osi • simpodijalno bočne osi rastu jače nego glavna os •dihotomo u dva pravca Grananjem se: • povećava se lisna površina • omogućuje stvaranje više listova i njihov pravilan raspored u prostoru

STABLJIKA Grananje stabljike Busanje • grananje stabljike iz nekoliko podzemnih zbliženih čvorova • česta pojava kod trava

Nardus stricta

Rozeta • pojava ruže listova • kratki internodiji u donjem dijelu stabljike (maslačak, jaglac...)

Primula officinalis

STABLJIKA Metamorfoze stabljike Nadzemni: • stolon (vriježa) • filokladije • kladodije • trn • vitice

Podzemni: • gomolj (krtola) • lukovica • rizom

STABLJIKA Metamorfoze stabljike Stolon (vriježa) • puzajući horizontalni izdanci • služe vegetativnom razmnožavanju • ovakvi izdanci obrazuju na nodijima (čvorovima) adventivno korijenje, a iz pazušnih pupoljaka, koji se nalaze takođe na čvorovima, obrazuju se vertikalni olistali izdanci

Filokladije • metamorfoza izdanka u listoliku formu • ograničenog rasta • vrše fotosintezu, te nose cvjetove i plodove

STABLJIKA Metamorfoze stabljike Kladodije • zadebljalo metamorfozirano stablo • kod sukulentnih biljaka (kaktusi) • listovi preobraženi u trnove (radi smanjenja transpiracije)

Trn • u pravilu kratki izdanak metamorfozira u trn • čest slučaj (trnjina, zečji trn, gledičija....)

Prunus spinosa (trnjina) Ononis spinosa

Vitica • služe za prihvaćanje za druge predmete • kod vinove loze Vitis vinifera

STABLJIKA Metamorfoze stabljike Gomolj (krtola) • u pravilu metamorfoza podzemnog izdanka • ograničenog rasta, zadebljali, skraćenih internodijana • na sebi nose pupove (kod krompira, čičoke) Helianthus tuberosus (čičoka)

Lukovica • metamorfoza podzemnog izdanka • Biljci služi za prezimljavanje nepovoljnih perioda u toku godine, te za vegetativno razmnožavanje - luk (Allium cepa)..

Rizom • podzemni izdanci izduženog oblika koji izvana podsjećaju na korijen • služe za vegetativno razmnožavanje - đurđevak

Convallaria majalis - đurđeva

LIST

• vegetativni biljni organ karakterističnog oblika za svaku biljnu vrstu • razvija se iz lisnih zametaka vegetacione kupe izdanka • list ima primarnu građu, sekundarne nema • ograničenog rasta, u početku raste ravnomjerno, poslije intenzivnije vrhom i donjom stranom • funkcija usko vezana uz proces fotosinteze i transpiracije Kategorije listova: • kotiledoni (supke) • ljuskavi (pridankovi) listovi • pricvjetni listovi • pravi listovi

LIST Kotiledoni (supke) • • • •

klicin listić dio su klice i ne obrazuju se na vegetativnoj kupi jednostavnijeg oblika i građe od pravih listova funkcija vezana uz ishranu mlade biljčice do pojave prvih listova

Broj kotiledona je sistematska kategorija biljaka: • monokotiledone biljke (jedna kotiledona) • dikotiledone biljke (dvije kotiledone) • polikotiledone biljke (višekotiledona - rijeđi slučaj (smreka))

LIST Kotiledoni (supke) Klijanje supki: • hipogejsko (pod zemljom - kukuruz) • epigejsko (nad zemljom - grah)

Zea mays (kukuruz)

Phaseolus vulgaris (grah)

Epikotil • gornji dio mlade biljčice (od kotiledona do prvih pravih listova) Hipokotil •donji dio stabljike (od kotiledona do korijenovog vrata)

LIST

Ljuskavi (pridankovi) listovi • bezbojni listovi, neugledni, sjedeći (bez peteljke) • javljaju se na lukovicama, podzemnim stabljikama i zimskim pupovima kao zaštita od vanjskih uticaja

Pricvjetni listovi (brakteje) • pokrovni listovi • u njihovim pazušcima se razvija cvijet ili cvast • mogu biti obojani (privlače kukce)

LIST

Pravi listovi • najbrojniji listovi na biljci • funkcija usko vezana uz fotosintezu i transpiraciju • razvijaju se iz lisnih primordija vegetativne kupe izdanka poslije kotiledona

Sastavni dijelovi lista: • lisna osnova (baza lista) • lisna drška (peteljka) • liska (plojka)

LIST

Lisna osnova • dio kojim je list vezan za stabljiku • može biti u obliku lisnog zgloba, lisnog rukavca (kod trava) ili može nositi palistiće (zaliske)

Rukavac (lisna sara) • kod trava rukavac obavija cijelu internodiju - zaštitna uloga • na mjestu prelaza rukavca u lisku kod trava nalazi se ligula (jezičak) - odvodi kišne kapi izvan rukavca • kod nekih biljaka se ne razvija liska već samo rukavac

Palistići (zalisci) • izrasline lisne baze koji se pojavljuju kod dvosupnica • različite veličine, u pravilu mali i sitni, ali mogu biti i veliki (grašak) • kod biljke Lathyrus aphaca, list je preobražen u viticu, pa zalici preuzimaju ulog provođenja fotosinteze

LIST

Lisna drška (peteljka) • nosi lisku, prisutna kod većine dikotila, kod monokotila rijetka (sjedeći listovi) • građa drške slična građi stabljike • elastičnim savijanjem štiti lisku od vanjskih uticaja, a ujedno omogućuje i dovođenje lista u najpovoljniji položaj prema svjetlost • kod vodenih biljka mjehurasto je napuhana, te služi kao organ za plivanje

LIST Liska (plojka lista) • najvažniji dio lista • zauzima relativno veliku površinu (fotosinteza) • najčešće dorziventralne građe (bifacijalni listovi - razlikuje se lice i naličje) • ekvifacijalan list - ne razlikuje se lice i naličje (perunika...) • unifacijalni list - cilindičan oblik, sa svih strana identičan (crni luk...)

Forma lista s obzirom na lisku: • cjeloviti (jednostavni, prosti listovi) - većina listova • razdijeljeni - kod biljaka iz fam. Apiaceae (mrkva, celer..) • sastavljeni (složeni listovi) - više lisaka (rogač, bagrem, orah)

LIST Cjeloviti (jednostavni, prosti listovi) mogu biti različitog oblika: • igličasti, linearni, okruglasti, jajasti, streličasti, trokutasti, bubrežasti....

Razdijeljeni listovi - prijelazni oblik od cjelovitih ka sastavljenim listovima

Sastavljeni list može biti tročlan (djetelina, jagoda), četveročlan, peteročlan..... • ako liske polaze sa jednog mjesta glavne drške - prstast list (jagoda, divlji kest • ako su liske raspoređene u parovima duž glavne drške - perast list (orah, bagr Prema rubu liske razlikuju se: • bodljikav list (božikovina), pilast list (kopriva), nazubljen, narovašen...

LIST Nervatura lista Nervatura lista • skup lisnih žila koje prolaze kroz lisku Funkcija nervature: • provođenje vode sa mineralnim materijama i asimilata • daje čvrstoću lisci Nervatura može biti: • paralelna žile sa strane paralelne sa središnjom žilom (kod monokotilnih biljaka -Tulipa sp., Zea mays...) paralelna • mrežasta žile sa strane se različito granaju u odnosu na glavnu žilu perasta (šljiva, orah, bukva) prstasta (vinova loza, sljez) dihotomo mrežasto grananje u dva pravca (ginko)

mrežasta

LIST Raspored listova Dva osnovna tipa rasporeda listova na stabljici su: • pršljenast kada sa jednog čvora polaze dva ili više listova • naizmjeničan (spiralan) ako se na čvoru nalazi samo jedan list pršljenast

naizmjeničan

LIST Anatomska građa lista Anatomska građa lista dikotila: • kožno tkivo - epidermis • osnovno tkivo - hlorenhim (palisadni i spužvasti parenhim) • provodno tkivo (provodni snopići zatvorenog tipa jer se čitav kambijum diferencira u provodne elemente) • mehaničko tkivo (kolenhim, sklerenhim)

Anatomska građa lista monokotila (kukuruz): kožno tkivo – epidermis osnovno tkivo - hlorenhim (nije diferenciran na palisadni i spužvasti parenhim) provodno tkivo (kolateralni snopići zatvorenog tipa) mehaničko tkivo (sklerenhimska likina vlakna)

LIST Metamorfoze lista • • • •

vitica trn listovi sukulenata listovi mesoždernih biljaka

Vitica • najčešća metamorfoza lista • služi za prihvaćanje za različite predmete • liska je zakržljala, a glavi nerv se pretvara u viticu • kod graška, krastavca

Pisum sativum

LIST Metamorfoze lista Trn • može biti preobražen dio lista ili cijeli list • kod biljke Berberis vulgaris (žutika) cijeli list je metamorfoziran u trn • kod bagrema je slučaj da su zalisci metamorfozirali u trn

Berberis vulgaris

Robinia pseudoacacia

Listovi sukulenata (biljaka suhih staništa) • listovi jako zadebljali u cilju nakupljanja i spremanja vode Listovi mesoždernih biljaka • listovi preobraženi u organe za hvatanje insekata i sličnih životinja

LIST Posebne pojave kod lista Anizofilija • pojava različitih listova po veličini na istoj biljci (Atropa belladonna)

Heterofilija • pojava različitih listova po obliku na istoj biljci (Morus alba)

Gamofilija • pojava sraštavanja dvaju listova (Lonicera sp.)