| | β | | | τέσσερις διαλέξεις που περιλαμβάνονται σε αυτό ίο iL d βιβλίο ο Καπισίνσκι ασχολείται με την έννοια του «Αλλου»». Όπως παρατηρεί, «μια συνάντηση με τους Αλλους δεν είναι μια απλή, αυτόματη διαδικασία, αλλά απαιτεί θέληση και προ σπάθεια που δεν είναι όλοι διατεθειμένοι να καταβάλουν»». Οι όροι «ο Άλλος» ή «οι Άλλοι» μπορεί να γίνουν αντιληπτοί με πολλούς τρόπους και να χρησιμοποιηθούν για τον διαχωρισμό του γένους, της γενιάς, της εθνικότητας, της θρησκείας. Ο Καπισίνσκι διαχωρίζει τους Ευρωπαίους, τους ανθρώπους της Δύσης; τους λευκούς, από εκείνους που αποκαλεί «οι Άλλοι» - δηλαδή τους μη Ευρωπαίους ή τους μη λευκούς, έχοντας πλήρη συνείδηση ότι για τους δεύτερους οι πρώτοι είναι εξί σου «Άλλοι». Η θεώρηση του συγγραφέα για τον κόσμο είναι ιδεαλιστική και συνάμα πραγματιστική.
«Στο βιβλίο αυτό βλέπουμε ακόμα μία φορά γιατί ο Καπισίνσκι δεν είναι ένας απλός ξένος ανταποκριτής. Στο εναλλακτικό του ταξίδι διά μέσου της φιλοσοφίας, της ιστορίας και της ανΰρωπολογίας έχει ως οδηγούς τον Ηρόδοτο, τον Μαλινόφσκι και τον Λεβινάς... Αλλά πίσω από τις συνοπτικές αναφορές σε ένα ρεύμα σκέψης του 200ύ αιώνα, διακρίνεται ένας αγωνιώδης, θρησκευτικός σχεδόν, στοχασμός για τη δύναμη της αυτοταπείνωσης μπροστά στο άγνωστο». B iK S S Lo Dico, Independent
ISBN 978-960-501-461-2
9 789605 014612 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ
Μ Η Χ /Σ Η Σ 5 4 6 1
Μ ε τ α ιχ Μ ίο
( |)
Πρώτη έκδοση Οκτώβριος 201Ί Τίτλος πρωτοτύπου Ryszard Kapuscihski, Ten Inny, W ydaw nicto Znak, Krakow, 2006 Διόρθωση κειμένου: Γαβριέλλα Σωτηροπούλου Μακέτα εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου © 2006, Ryszard Kapuscinski ©
2009, Εκδόσεις Μ Ε Τ Α ΙΧ Μ Ι Ο (για την ελληνική γλώσσα)
ISBN 978-960-501-461-2 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 5 4 6 1 Κ.Ε.Π. 1 8 8 Ί , ι α ι . 2 0 4 7
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ Ιπττοκράτους 118,114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003500, fax: 211 3003562 http://www.metaixmio.gr · e-mail:
[email protected] Κεντρική διάθεση Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα τηλ.: 210 3647433, fax: 211 3003562
ISO 90 0 1
δΥΐ> No 110
Βιβλιοπωλεία ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ • Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα τηλ.: 210 3647433, fax: 211 3003562 • Πολυχώρος, Ιπττοκράτους 118,114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003580, fax: 211 3003581
C E R T -* ^
A iindM rd
QM SCERT· No 04/Ι23Φ 279 QMSCERT* No 04/123W279.I
ΠΕΡΙΕΧΟ Μ ΕΝ Α Διαλέξεις της Β ιέννη ς..............................................ι ι Ο δικός μου Άλλος.................................................... 57 Ο Άλλος στο Παγκόσμιο Χωριό............................. 69 Η συνάντηση με τον Άλλον ως πρόκληση για τον 2ΐο αιώνα...............................85
Το θέμα των διαλέξεων που συγκεντρώθηκαν στον παρόντα τόμο είναι ο Άλλος. Εκφωνήθηκαν ως εξής: • «Διαλέξεις της Βιέννης» (I, II, III), 1-3.12.2004, Ιν στιτούτο των Επιστημών του Ανθρώπου στη Βιέννη. • «Ο δικός μου Άλλος», 12.10.1990» Διεθνές Συνέ δριο Συγγραφέων στο Γκρατς. • «Ο Άλλος στο Παγκόσμιο Χωριό», 30.9.2003, στην τελετή έναρξης του ακαδημαϊκού έτους στην Ανώτατη Ευρωπαϊκή Σχολή Γιόςεφ Τίσνερ στην Κρακοβία. •
«Η συνάντηση με τον Άλλον ως πρόκληση τον 2ΐο αιώνα», 1.10.2004, με αφορμή την ανακήρυξη του Ρ. Καπισίνσκι σε επίτιμο διδάκτορα του Πανε πιστημίου Γιαγκελόνσκι της Κρακοβίας.
Διαλέξεις της Βιέννης
I
Ο
ι όροι «Άλλος» ή «Άλλοι» μπορούν να γίνουν αντιλη πτοί με πολλούς τρόπους και να χρησιμοποιηθούν
με διαφορετικές σημασίες και σε διαφορετικά, συγκεί μενα για τη διάκριση του φύλου, για παράδειγμα, της
γενιάς, της εθνικότητας, της θρησκείας κτλ. Εγώ προ σωπικά χρησιμοποιώ αυτούς τους όρους κυρίως για να διαχωρίσω τους Ευρωπαίους, τους ανθρώπους της Δύ σης, τους λευκούς, από εκείνους που εγώ αποκαλώ «Άλ λους» - δηλαδή τους μη Ευρωπαίους ή τους μη λευκούς, έχοντας πλήρη συνείδηση ότι, για τους δεύτερους, οι πρώτοι είναι εξίσου «Άλλοι». Το είδος που προσπαθώ να υπηρετήσω είναι το λογο τεχνικό ρεπορτάζ, βασιζόμενος στις εμπειρίες μου από τα τόσα χρόνια που πέρασα ταξιδεύοντας ανά τον κόσμο. Κάθε ρεπορτάζ έχει πολλούς συντάκτες, και το γεγονός ότι υπογράφουμε τα κείμενα με ένα μόνο όνομα δεν οφείλεται παρά μόνο σε μια καθιερωμένη συνήθεια. Στην 13
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
πραγματικότητα, πρόκειται πιθανώς για το πιο συλλογικό και ομαδικό λογοτεχνικό είδος, μιας και για τη δημιουρ γία του συνεισφέρουν δεκάδες άνθρωποι - οι άνθρωποι που συναντάμε και μιλάμε στους δρόμους του κόσμου, αυτοί που μας λένε ιστορίες για τις ζωές τους, για τη ζωή των κοινοτήτων τους, για τα γεγονότα στα οποία έχουν λάβει μέρος ή γι' αυτά που άκουσαν από άλλους. Αυτοί οι ξένοι άνθρωποι, τους οποίους τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζουμε καλά, δεν είναι μόνο μια από τις πλουσιό τερες πηγές γνώσης μας για τον κόσμο, αλλά επιπλέον μας βοηθούν με πολλούς άλλους τρόπους να κάνουμε τη δουλειά μας - κανονίζουν επαφές, μας παραχωρούν τα σπίτια τους ή πολύ απλά σώζουν τις ζωές μας. Καθένας από τους ανθρώπους που συναντάμε δια σχίζοντας τους δρόμους του κόσμου είναι κατά κάποιον τρόπο δισδιάστατος* καθένας αποτελείται από δύο όντα, τα οποία συχνά είναι δύσκολο να διαχωριστούν, κάτι που δεν συνειδητοποιούμε πάντα. Το ένα από αυτά τα όντα είναι ένας άνθρωπος σαν όλους εμάς: έχει τις χαρές και τις λύπες του, τις καλές και τις κακές του μέρες· χαίρεται για τις επιτυχίες του, δεν του αρέσει να πεινάει ούτε να κρυώνει* νιώθει τον πόνο ως κάτι βασανιστικό και μαρ τυρικό, και την καλοτυχία ως ικανοποίηση και εκπλήρω ση. Το άλλο ον, το οποίο ταυτίζεται και είναι συνυφασμένο με το πρώτο, αποτελεί φορέα φυλετικών χαρακτη ριστικών, φορέα πολιτισμού, ιδεών και πεποιθήσεων. 14
Διαλέξεις της Βι έ ννης
Κανένα από αυτά τα όντα δεν εμφανίζεται σε μια αμιγή και μεμονωμένη κατάσταση - και τα δυο συνυπάρχουν, ασκώντας αμοιβαία επίδραση το ένα στο άλλο. Ωστόσο το πρόβλημα -κ ι εδώ έγκειται η δυσκολία του επαγγέλματος μου ως ρεπόρτερ- είναι ότι αυτή η σχέ ση που υπάρχει μέσα στον καθέναν από εμάς, ανάμεσα στον άνθρωπο ως άτομο και προσωπικότητα, και τον άν θρωπο ως φορέα πολιτισμού και φυλής, δεν είναι στάσι μη, άκαμπτη ή στατική, δεν είναι δεδομένη διά παντός. Αντίθετα, τη χαρακτηρίζει μια δυναμική, μια κινητικό τητα και μεταβλητότητα, και μια εναλλαγή στην ένταση, ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες, τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης στιγμής, τις προσδοκίες του περιβάλλο ντος ή ακόμα και τη δική μας διάθεση και ηλικία. Συνεπώς δεν γνωρίζουμε ποτέ ποιον πρόκειται να συναντήσουμε, ακόμα και αν μας είναι ήδη γνωστό το όνομά του ή τον γνωρίζουμε εξ όψεως. Και τι συμβαίνει άραγε όταν ερχόμαστε σε επαφή με κάποιον που αντι κρίζουμε για πρώτη φορά; Έτσι λοιπόν, κάθε τυχαία συνάντηση με τον Άλλον είναι ένα αίνιγμα, ένα μεγάλο ερωτηματικό - ένα μυστήριο, θα έλεγα. Προτού, όμως, φτάσει η στιγμή αυτής της συνάντη σης, εμείς οι ρεπόρτερ είμαστε ήδη εκ των προτέρων με κάποιον τρόπο προετοιμασμένοι, συνήθως χρησιμοποιώ ντας ως μέσο το διάβασμα (τα χρόνια που δεν υπήρχε ακόμη τηλεόραση). Στην πραγματικότητα όλη η παγκό 15
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
σμια λογοτεχνία είναι αφιερωμένη στους Άλλους, από τις Ουτχανισάδες μέσω του I Τσινγκ και του Τσουάνγκ Τζου, από τον Όμηρο και τον Ησίοδο μέσω του Γκιλγκαμές και της Παλαιός Διαθήκης, από το Πόπολ Βου μέχρι την Τορό και το Κορανι. Και τι συνέβη με τους σπου δαίους ταξιδευτές του Μεσαίωνα που ξεκίνησαν για τα πέρατα του πλανήτη να δουν Άλλους, από τον Τζιοβάνι Κάρπινε ως τον Ιμπν Μπατούτα, από τον Μάρκο Πόλο ως τον Ιμπν Χαλντούν και τον Κιου Τσανγκ-τσουν; Σε κάποια νεανικά μυαλά τα αναγνώσματα αυτά πυροδότη σαν έναν πόθο να φτάσουν στα πέρατα του κόσμου για να συναντήσουν και να γνωρίσουν Άλλους. Επρόκειτο για τη γνωστή ψευδαίσθηση της απόστασης ~ την πεποί θηση πως οτιδήποτε μακρινό είναι διαφορετικό, και όσο h lo
μακρινό, τόσο πιο διαφορετικό. Είπα «σε κάποια μυαλά» γιατί, παρά την επικρατούσα
άποψη, η εμμονή με τα ταξίδια δεν είναι ένα πάθος που συναντά κανείς συχνά. Ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ένα ον με σταθερές συνήθειες, ένα γνώρισμα που εδραιώθη κε μέσα του από την εποχή που επινόησε την καλλιέρ γεια της γης και έμαθε να χτίζει πόλεις. Ο άνθρωπος συνήθως εγκαταλείπει τη φωλιά του μόνο κάτω από πίε ση - εξαιτίας κάποιου πολέμου ή λιμού, μιας μάστιγας, ξηρασίας ή πυρκαγιάς. Κάποιες φορές πάλι φεύγει γιατί διώκεται για τις πεποιθήσεις του και κάποιες άλλες σε αναζήτηση εργασίας ή νέων ευκαιριών για τα παιδιά του. 16
Διαλέξεις της Βι έ ννης
Όμως για τους περισσότερους ανθρώπους ο κόσμος εκεί έξω αποτελεί μια πηγή ανησυχίας που προκαλεί φόβο για το άγνωστο ή τρόμο για τον θάνατο. Κάθε πολιτισμός διαθέτει πλήθος από ξόρκια και μάγια προορισμένα να αποτρέψουν κάποιον να ξεκινήσει ένα ταξίδι, που δεν είναι παρά αποχαιρετιστήρια ξεσπάσματα πόνου και θλί ψης σαν να επρόκειτο να ανέβει στο ικρίωμα. Όταν λέω ταξίδι, δεν εννοώ ασφαλώς τουρισμό. Στο μυαλό ενός ρεπόρτερ, ένα ταξίδι είναι μια πρόκληση και μια προσπάθεια που προϋποθέτει σκληρή δουλειά και αφοσίωση, μια επίπονη εργασία, ένα φιλόδοξο σχέδιο. Την ώρα που ταξιδεύουμε, αισθανόμαστε ότι συμβαίνει κάτι σπουδαίο, ότι παίρνουμε μέρος σε κάτι στο οποίο είμαστε ταυτόχρονα μάρτυρες και δημιουργοί, ότι έχου με αναλάβει κάποιο καθήκον και ότι είμαστε υπεύθυνοι για κάτι. Και πράγματι είμαστε υπεύθυνοι για τον δρόμο στον οποίο ταξιδεύουμε. Πολλές φορές έχουμε τη βεβαιότητα ότι περπατάμε ή οδηγούμε σε έναν συγκεκριμένο δρόμο για μία και μοναδική φορά στη ζωή μας και ότι δεν πρό κειται να επιστρέφουμε ποτέ ξανά εκεί, γι’ αυτό και δεν πρέπει ούτε να χάσουμε, ούτε να παραβλέψουμε, ούτε να παραλείψουμε τίποτα από αυτό το ταξίδι. Επειδή για όλα αυτά κάποια στιγμή θα χρειαστεί να λογοδοτήσου με, θα γράψουμε κάποια αναφορά, μια ιστορία - θα πρέ πει να ελέγξουμε τη συνείδησή μας. Κι έτσι, την ώρα 17
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
που ταξιδεύουμε, συγκεντρωνόμαστε, εστιάζουμε την προσοχή μας και εντείνουμε την ακοή μας. Ο δρόμος στον οποίο βρισκόμαστε είναι πολύ σημαντικός, γιατί κάθε βήμα που κάνουμε μας φέρνει πιο κοντά σε μια συνάντηση με τον Άλλον, και αυτός ακριβώς είναι ο λό γος για τον οποίο βρισκόμαστε εκεί. Ποιο άλλο κίνητρο, άλλωστε, θα μας έκανε να εκθέσουμε τους εαυτούς μας σε κακουχίες και να πάρουμε το ρίσκο της ταλαιπωρίας και του κινδύνου; Δεν είναι μόνο ότι το εθελοντικό ταξίδι, το ταξίδι ως τρόπος ζωής, σπανίζει - η βαθιά περιέργεια για τον κό σμο επίσης δεν αποτελεί ένα συχνό φαινόμενο. Οι πε ρισσότεροι άνθρωποι ενδιαφέρονται ελάχιστα γι’ αυτό. Η ιστορία έχει να επιδείξει ολόκληρους πολιτισμούς που δεν έδειξαν κανένα απολύτως ενδιαφέρον για τον κόσμο πέρα από αυτούς. Η Αφρική δεν κατασκεύασε ποτέ ούτε ένα πλοίο για να σαλπάρει και να δει τι υπάρχει πέρα από τις θάλασσες που την περιέβρεχαν. Οι κάτοικοί της ούτε καν στη γειτονική Ευρώπη δεν προσπάθησαν ποτέ να φτάσουν. Ο κινεζικός πολιτισμός ήταν ακόμα πιο αποκομμένος: πολύ απλά απομονώθηκε από τον υπό λοιπο κόσμο με ένα τεράστιο τείχος. (Η αλήθεια είναι ότι κάποιες έφιππες αυτοκρατορίες, όπως οι Πέρσες, οι Άραβες και οι Μογγόλοι, υιοθέτησαν διαφορετική στά ση, όμως στόχος τους δεν ήταν να γνωρίσουν τον κόσμο - αντίθετα, ήταν να τον καταλάβουν υπό την απειλή των 18
Διαλέξεις της Βι έ ννης
όπλων και να τον υποδουλώσουν. Επιπλέον, αυτές οι αυτοκρατορίες γνώρισαν σχετικά μικρές μόνο περιόδους κυριαρχικής υπεροχής και τυραννίας, μετά τις οποίες κατέρρευσαν για να θαφτούν για πάντα στην άμμο.) Σε αυτό το πέρασμα πολιτισμών, η Ευρώπη θα αποτελέσει εξαίρεση γιατί είναι η μόνη, ήδη από τις αρχές του ελληνικού πολιτισμού, που εκδήλωσε περιέργεια για τον κόσμο και μια επιθυμία όχι μόνο να τον κατακτήσει
και να κυριαρχήσει πάνω του, αλλά επίσης να τον γνω ρίσει- και τα καλύτερα μυαλά της τίποτε άλλο δεν επιθυ
μούσαν παρά γνώση, κατανόηση και στενότερες σχέσεις με στόχο τη δημιουργία μιας ανθρώπινης κοινότητας. Οι σχέσεις μας με τους υπόλοιπους κατοίκους του πλανή τη -τους Άλλους- σε όλη τους τη διαφάνεια, την πολυπλοκότητα και την τραγικότητα θα αποτελέσουν εδώ ένα σταθερό μοτίβο. Αυτές οι σχέσεις έχουν μεγάλη ιστορία. Στη λογοτε χνία ξεκινούν με τις σπουδαίες Ιστορίες του Ηροδότου. Ο έλληνας ιστορικός, ο οποίος έζησε και έγραψε πριν από 2.500 χρόνια, μας δείχνει ότι ήδη την εποχή εκείνη ο κόσμος στον οποίο είχε πρόσβαση ο ίδιος κατοικούνταν από έναν μεγάλο αριθμό πλήρως σχηματισμένων, ώρι μων κοινωνιών με εξελιγμένο πολιτισμό και μια ισχυρή αίσθηση της ταυτότητάς τους· εν ολίγοις μας δείχνει ότι ο πρώτος Ευρωπαίος, με άλλα λόγια ο Έλληνας -παρόλο που ο ίδιος ονόμαζε κάθε μη Έλληνα βάρβαρο, εννοώ 19
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
ντας εκείνον που μιλούσε μια ακατανόητη γλώσσα- είχε επίγνωση ότι ο Άλλος ήταν στην πραγματικότητα κάποιος. Ο ίδιος ο Ηρόδοτος έγραψε για τους Άλλους χωρίς περι φρόνηση ή μίσος, προσπάθησε να τους γνωρίσει και να τους κατανοήσει, και συχνά υποδείκνυε τους πολλούς τρόπους κατά τους οποίους υπερείχαν των Ελλήνων. Ο Ηρόδοτος γνώριζε ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του συντηρητικός και κατάλαβε ότι, για να γνωρί σεις τους Άλλους, πρέπει να βγεις στον δρόμο, να κινη θείς προς αυτούς και να θελήσεις να τους συναντήσεις· έτσι ταξίδευε διαρκώς, επισκέφθηκε τους Αιγύπτιους και τους Σκύθες, τους Πέρσες και τους Λυδούς, και θυ μόταν όλα όσα άκουσε από αυτούς, καθώς επίσης και όλα όσα είδε. Εν ολίγοις, ήθελε να τους γνωρίσει, επειδή καταλάβαινε ότι, για να γνωρίσουμε τους εαυτούς μας, πρέπει να γνωρίσουμε Άλλους, μιας και αυτοί είναι ο καθρέφτης που μέσα του βλέπουμε τους εαυτούς μας. Ήξερε ότι, για να καταλάβουμε καλύτερα τους εαυτούς μας, πρέπει να καταλάβουμε καλύτερα τους Άλλους, να μπορέσουμε να συγκριθούμε μαζί τους, να αναμετρηθούμε με εκείνους, να τους αντικρίσουμε. Ως πολίτης του κόσμου, πίστευε ότι δεν θα έπρέπε να απομονωνό μαστε από τους Άλλους ή να τους κλείνουμε την πόρτα κατάμουτρα. Η ξενοφοβία, πρέσβευε ο Ηρόδοτος, είναι μια αρρώστια φοβισμένων ανθρώπων, ανθρώπων που υποφέρουν από αίσθημα κατωτερότητας και τρομοκρα20
Διαλέξεις της Βι έ ννης
τούνχαι στην ιδέα να δουν τον εαυτό τους στον καθρέ φτη του πολιτισμού των Άλλων. Και όλο το βιβλίο του είναι μια συνεπής κατασκευή από καθρέφτες μέσα από τους οποίους αποκτούμε μια καλύτερη και εναργέστερη εικόνα, κατά κύριο λόγο, της Ελλάδας και των Ελλήνων. Στο πέρασμα του χρόνου, παρ’ όλα αυτά, οι συναντή σεις Ευρωπαίων και μη Ευρωπαίων αποκτούν έναν ιδιαί τερα βίαιο και αιματηρό χαρακτήρα. Στην πραγματικό τητα, αυτό είχε συμβεί πριν από τον Ηρόδοτο, την εποχή που η Ελλάδα συγκρούστηκε με την Περσία, και επίσης έπειτα από αυτόν, κατά τη διάρκεια των κατακτήσεων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την περίοδο της επέκτασης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, των Σταυροφοριών, των ισπανικών κατακτήσεων κτλ. Παρεμπιπτόντως, ας σημειώσουμε ότι σκεφτόμαστε τόσο ευρωκεντρικά -όπως και οι περισσότεροι ιστορικοί που γνωρίζουμε- ώστε κάθε φορά που μιλάμε ή γράφου με για τη σχέση μας με τους Άλλους, για παράδειγμα για κάποια διαμάχη με τους Άλλους, εννοούμε διαμάχη μεταξύ Ευρωπαίων και μη Ευρωπαίων· όμως αντιπαρα θέσεις και πόλεμοι αυτού του είδους έχουν προκαλέσει εκατόμβες θυμάτων στον μη ευρωπαϊκό κόσμο, όπως όταν οι Μογγόλοι πολέμησαν εναντίον των Κινέζων, οι Αζτέκοι εναντίον γειτονικών φυλών, οι μουσουλμάνοι εναντίον των ινδουιστών κτλ. Εν ολίγοις, η σύγκρουση των πολιτισμών δεν είναι 21
Ρίσαρντ Καπισίνοκι
μια πρόσφατη επινόηση, αλλά ένα φαινόμενο που παρατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανθρω πότητας. Επιπλέον δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η διαμάχη και η σύγκρουση δεν είναι παρά μια μάλλον ατελής μορ φή διαπολιτισμικής επαφής. Μ ια άλλη, που εμφανίζεται ακόμα πιο συχνά, είναι η ανταλλαγή, η οποία κάποιες φορές συμβαίνει παράλληλα με τη σύγκρουση, έτσι που οι δύο μορφές να μοιάζουν αλληλένδετες. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 βρισκό μουν στη Λιβερία, όπου μαινόταν ο εμφύλιος πόλεμος, και πήγα στο μέτωπο με μια μονάδα του καθεστωτικού στρατού. Το μέτωπο εκτεινόταν κατά μήκος ενός ποτα μού, οι όχθες του οποίου ενώνονταν σε εκείνο το σημείο με μια γέφυρα. Δίπλα στη γέφυρα, από την καθεστωτική πλευρά, υπήρχε μια μεγάλη αγορά. Στην άλλη πλευρά του ποταμού, που είχε καταληφθεί από τους μαχητές του Τσαρλς Τέιλορ, δεν υπήρχε τίποτα, μόνο έρημα χω ράφια. Στο μέτωπο αυτό κατά μήκος του ποταμού, τα βλήματα σφύριζαν στον αέρα και οι πυροβολισμοί συ νεχίστηκαν μέχρι το μεσημέρι. Όμως το απόγευμα βα σίλεψε η ειρήνη, οι μαχητές πλησίασαν διασχίζοντας τη γέφυρα για να ψωνίσουν στην αγορά. Στον δρόμο πα ρέδωσαν τα όπλα τους σε μια καθεστωτική περίπολο και τα πήραν πίσω όταν επέστρεψαν στην πλευρά τους μαζί με τα προϊόντα που είχαν προμηθευτεί στην αγορά. Κι έτσι σε έναν τόπο ένοπλης, αιματηρής σύγκρουσης 22
Δι αλέξεις της Βι έ ν ν η ς
εξελισσόταν την ίδια στιγμή μια ανταλλαγή αγαθών και άλλων προϊόντων. Έτσι λοιπόν ο Άλλος μπορεί να εκληφθεί συγχρόνως και ως εχθρός και ως πελάτης. Είναι η κατάσταση, οι συνθήκες, το γενικό πλαίσιο τα οποία κα θορίζουν εάν τη συγκεκριμένη στιγμή θα δούμε κάποιον ως εχθρό ή ως συνεργάτη. Ο Άλλος μπορεί να είναι και τα δύο, και αυτό είναι η βάση της μεταβλητής, απατη λής φύσης του, της αντιφατικής συμπεριφοράς του, της οποίας τα αίτια καμιά φορά δεν είναι σε θέση να κατα νοήσει ούτε και ο ίδιος. Στα τέλη του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα και στις αρχές των Νεότερων χρόνων η μεγάλη εκστρατεία της Ευρώ πης να κατακτήσει τον κόσμο, να σκλαβώσει τον Άλλον και να λεηλατήσει τα αγαθά του έγραψε σελίδες αίμα τος και βιαιότητας στην ιστορία του πλανήτη μας. Το εύρος των μεθόδων γενοκτονίας εκείνη την περίοδο, η οποία κράτησε πάνω από τρεις αιώνες, δεν θα ξεπερνιόταν παρά μόλις τον εικοστό αιώνα, όταν θα έπαιρνε τη μακάβρια μορφή του Ολοκαυτώματος. Η εικόνα που είχαν οι Ευρωπαίοι για τον Άλλον όταν ξεκίνησαν να κατακτήσουν τον πλανήτη ήταν αυτή ενός γυμνού άγριου, ενός κανίβαλου και παγανιστή, του οποίου η ταπείνωση και η υποδούλωση ήταν το ιερό δικαίωμα και καθήκον του Ευρωπαίου - του λευκού και χριστιανού. Η αιτία αυτής της πρωτοφανούς βαρβαρό τητας και βιαιότητας που χαρακτήριζε τους λευκούς 23
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
δεν ήταν μόνο η δίψα για την απόκτηση χρυσού και σκλάβων που κατέτρωγε και τύφλωνε την κυρίαρχη ελίτ της Ευρώπης, αλλά επίσης το απίστευτα χαμηλό επίπε δο κουλτούρας και ηθικής που χαρακτήριζε αυτούς που στέλνονταν ανά τον κόσμο ως εμπροσθοφυλακή για την επαφή με τους Άλλους. Εκείνη την εποχή τα πληρώματα των πλοίων αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από απα τεώνες, εγκληματίες και ληστές, τον μανιώδη, γνωστό όχλο· στις καλύτερες περιπτώσεις ήταν αλήτες* άστεγοι και αποτυχημένοι. Ή ταν δύσκολο να πειστεί ένας φυσιο λογικός άνθρωπος να επιλέξει Υα κάνει ένα περιπετειώ δες ταξίδι που τις περισσότερες φορές απλώς θα τερμά τιζε με τον θάνατό του. Το γεγονός ότι η Ευρώπη για αιώνες έστελνε τους χει ρότερους, τους αποκρουστικότερους εκπροσώπους της για να συναντήσει τους Άλλους, και μάλιστα να τους συναντήσει για πρώτη φορά, είναι βέβαιο ότι έριξε μια μαύρη σκιά στις σχέσεις μας με τους Άλλους, διαμόρ φωσε την κοινή μας άποψη γι’ αυτούς και εδραίωσε στε ρεότυπα, προκαταλήψεις και φοβίες στο μυαλό μας που κάποιες φορές εμφανίζονται με τη μια ή την άλλη μορ φή ακόμα και σήμερα. Είμαι πεπεισμένος γι’ αυτό μέχρι σήμερα, όταν ακούω υποτίθεται σοβαρούς ανθρώπους να λένε, για παράδειγμα, ότι η μόνη λύση για την Αφρι κή είναι να την αποικίσουμε εκ νέου. Κατακτώ, αποικίζω, κυριαρχώ, εξαρτώ - αυτή η αντί24
Διαλέξεις της Βι έ ννης
δράση προς τους Άλλους επαναλαμβάνεται διαρκώς καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του κόσμου. Η ιδέα της ισότητας με τον Άλλον δεν εμφανίζεται στο ανθρώπινο μυαλό παρά μόνο πολύ αργότερα, πολλές χιλιάδες χρό νια αφότου ο άνθρωπος άρχισε να αφήνει ίχνη της πα ρουσίας του πάνω στη γη. Μιλώντας για τους Άλλους, για τις σχέσεις με τους Άλλους, περιορίζομαι εδώ στις διαπολιτισμικές και διαφυλετικές σχέσεις, γιατί αυτές συνιστούν τη σφαίρα με την οποία είχα τη μεγαλύτερη επαφή. Εάν το δούμε από ιστορικής άποψης, μπορούμε να διαπιστώσουμε πώς, έπειτα από τρεις αιώνες βίαιης και αμείλικτης επέκτασης των ευρωπαϊκών αυλών και του ευρωπαϊκού κεφαλαίου (και δεν μιλάμε μόνο για την κατάκτηση υπερπόντιων πληθυσμών και εδαφών αλλά επίσης και για χερσαίες επιχειρήσεις, όπως ο αφανισμός των σιβηρικών φυλών από τους Ρώσους), τον δέκατο όγδοο αιώνα εγκαινιάζε ται μια βαθμιαία, ομολογουμένως μερική, όμως σημα ντική αλλαγή στην ατμόσφαιρα και τη στάση προς τον Άλλον, τους Άλλους, οι οποίοι είναι συνήθως μη ευρω παϊκές κοινωνίες. Είναι η εποχή του Διαφωτισμού, του ουμανισμού, της επαναστατικής ανακάλυψης ότι ο μη λευκός, μη χριστιανός άγριος, αυτός ο τερατώδης Άλλος που τόσο διαφέρει από εμάς, είναι κι αυτός ένα ανϋρώηινο ον. Τον δρόμο γι’ αυτήν την ανακάλυψη, τον άνοιξε, πάνω από όλα, η λογοτεχνία. Εμφανίστηκαν τα έργα του 25
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
Ν τάνιελ Ντιφόου και του Τζόναθαν Σουίφτ, του Ζαν-Ζακ Ρουσό και του Βολτέρου, του Φοντενέλ και του Μ οντεσκιέ, του Γκαίτε και του Χέρντερ. Ή τα ν μια εκπληκτική, εκτυφλωτική έκρηξη ταλέντων, σκέψεων και ψυχών· δε κάδες συγγραφείς κατήγγειλαν το αδίκημα της κακομε ταχείρισης ko l της σκληρότητας που διέπρατταν οι πό σης φύσεως και εθνικότητας κατακτητές, φωνάζοντας ότι εκείνοι οι Άλλοι, τους οποίους είχαν ληστέψει και εί χαν δολοφονήσει, είναι όμοιοι μας, «οι εν Χριστώ αδελ φοί μας», που άξιζαν σεβασμό και εκτίμηση. Το κίνημα κατά της δουλείας εξαπλώθηκε, η χαρτογραφία άνθισε και οργανώθηκαν επιστημονικές αποστολές, όχι τόσο για να κατακτήσουν και να σκλαβώσουν, αλλά περισσότερο για να ανακαλύψουν νέους τόπους και να εξοικειωθούν με άλλους, μέχρι πρότινος άγνωστους λαούς και τους πο λιτισμούς τους. Ο φόβος για τον Άλλον αντικαθίσταται όλο και πιο συχνά από την περιέργεια και την επιθυμία να τον γνωρίσουν καλύτερα. Αυτό ήρθε με μια απίστευ τη εξέλιξη στο ρεπορτάζ και σε όλα τα είδη της ταξι διωτικής λογοτεχνίας, για να αναφέρουμε μόνο κάποια από τα πλέον κλασικά έργα, τα γραφτά του Τζέιμς Κουκ και του Μ ούνγκο Παρκ, το έργο του Ρίτσαρντ Πόκοκ A Description of the East [Μ ια περιγραφή της Ανατολής] και,
πάνω από όλα, εκείνο του Αββά Πρεβό, Histoire generate des voyages [Γενική ιστορία των ταξιδιών], μια συλλογή
παραμυθιών από όλο τον κόσμο. Όπως ο σύγχρονός του, 26
Διαλέξεις της Βιέ ννη ς
ο σπουδαίος ελβεΐός ταξιδευτής, επιστήμονας και φιλό σοφος Άλμπρεχτ φον Χάλερ, έγραψε στα μέσα του ι8ου αιώνα: Τίποτα δεν μηορεί να διαλύσει καλύτερα τις προκαταλήψεις από την εξοικείωση με πολλούς ανθρώπους ετερόκλητων παρα δόσεων, νόμων και απόψεων - μια ετερότητα που με αντίτιμο μια μικρή προσπάθεια μας διδάσκει να πετάμε ό,τι κάνει τους ανϋρώπους διαφορετικούς και να θεωρούμε ως τη φωνή της φύσης τα πράγματα για τα οποία συμφωνούν όλοι οι άνθρωποι: γιατί οι πρώτιστοι νόμοι της φύσης είναι ίδιοι για όλους τους ανθρώπους... Να μην προσβάλλεις κανέναν, να παραχωρείς σε κάθε άνθρωπο αυτό που δικαιούται.1
Την εποχή εκείνη οι απόψεις του Χάλερ δίχασαν πολλούς στοχαστές, συγγραφείς και ταξιδευτές, ανθρώπους που σε έναν μεγάλο βαθμό έθεσαν τον τόνο της σύγχρονης εποχής, η οποία μερικές φορές αναφέρεται ως η εποχή του ανθρωπισμού και του συναισθηματισμού. Ανάμεσά τους ο μεγάλος γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος Γκιγιόμ Ρανάλ, ένας εγκυκλοπαιδιστής ο οποίος επέκρινε με φλογερό πάθος τη δουλεία και την αποικιοκρατική εκμετάλλευση. Ή ταν η πρώτη φορά που το πορτρέτο του Άλλου ως μιας ύπαρξης μοναδικής και ανεπανάληι
A. v on H aller, Sammlung kleiner hallerischen Schriften, Βέρνη 1972, σ. 136 . (Σ .τ .μ .) 27
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
πτης αποδόθηκε με τόση σαφήνεια και ανθρωπιά. Αυτό αποτέλεσε ένα σπουδαίο βήμα στη διακριτή εικόνα του εκπροσώπου ενός άλλου πολιτισμού ή μιας άλλης φυ λής. Επρόκειτο για την απόλυτη επανάσταση στην ευ ρωπαϊκή σκέψη, με την οποία εγκαινιάζεται μια μετά βαση από την εικόνα του άθλιου βαρβάρου στην εικόνα κάποιου με ανθρώπινα χαρακτηριστικά που ανήκει στην οικογένεια του ανθρώπου. Για πρώτη φορά σε αυτήν την κλίμακα και με τόση ένταση, ο Άλλος έγινε ένα εσωτερικό πρόβλημα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, ένα ηθικό πρόβλημα για όλους μας.
28
II
Ο
ι σχέσεις ανάμεσα στους Ευρωπαίους και τους Άλ λους μπορούν να κατανεμηθούν, με εξαιρετικά
συνοπτικούς και απλουστευτικούς όρους, σε διάφορες εποχές: ι. Την εποχή των εμπόρων και των πρεσβευτών, όταν οι άνθρωποι που ταξίδευαν έρχονταν σε επαφή με τους Άλλους, είτε στο πλαίσιο εμπορικών συναλλαγών είτε ως απεσταλμένοι σε άλλες χώρες από κάποιον ηγεμό να της εποχής. Αυτή η περίοδος διήρκεσε χονδρικά μέχρι τον δέκατο πέμπτο αιώνα. 2. Την εποχή των σπουδαίων γεωγραφικών ανακαλύ ψεων. (Οι πατριώτες του Τρίτου Κόσμου αποδοκιμάζουν έντονα αυτόν τον όρο. Τι εννοείς, ισχυρίζονται, όταν λες ότι ανακαλύφθηκε η Αμερική ή η Ασία; Αφού εμείς γι’ αυτές τις ηπείρους γνωρίζαμε από την αυγή του πολιτισμού. Πάντοτε εκεί ζούσαμε!) Αυτή είναι η εποχή της κατάκτησης, της σφαγής και της 29
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
λεηλασίας, η πραγματικά σκοτεινή περίοδος στις σχέ σεις μεταξύ των Ευρωπαίων και των Άλλων που διήρ* κεσε μερικούς αιώνες. 3. Την εποχή της Διαφωτισμού και του ουμανισμού, του ανοίγματος προς τους Άλλους, των πρώτων προ σπαθειών να τους κατανοήσουν, να χτίσουν ανθρώ πινες σχέσεις και να αναπτύξουν την ανταλλαγή όχι μόνο αγαθών, αλλά και πολιτιστικών
kol
πνευματι
κών αξιών. 4. Η Αναγέννηση έδωσε ώθηση σε μια νέα εποχή, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα και η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί από τρεις αλλεπάλληλες καμπές: α) την καμπή των ανθρωπολόγων· β) την καμπή του Λεβινάς· γ) την καμπή της πολυπολιτισμικότητας, Η περίοδος με τη μεγαλύτερη σημασία για τη μελέτη μας είναι εκείνη του Διαφωτισμού. Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις ανάμεσα στην Ευρώπη και τους Άλλους, αυτή έκλεισε μια περίοδο «αγριότητας» και εγκαινίασε τη σύγχρονη εποχή. Θα εμφανιστεί μια νέα γλώσσα, ένα νέο λεξιλό γιο. Οι εγκυκλοπαιδιστές θα προωθήσουν την ιδέα της παγκόσμιας, καθολικής επιστήμης, ο Γκαίτε θα οραμα τιστεί τη δημιουργία μιας παγκόσμιας λογοτεχνίας και θα εμφανιστούν έννοιες όπως «παγκόσμια κυβέρνηση» ή «πολίτης του κόσμου». Παρόλο που η λέξη «άγριος» 30
Δι α λ έ ξ ε ι ς της Βΐ ' έννης
ήταν ακόμη εν χρήσει, συμπληρώθηκε με το επίθετο «ευγενής» - «ο ευγενής άγριος». Αυτό ασφαλώς δεν σημαίνει πως το δουλεμπόριο και η αποικιοκρατική επέκταση είχαν πάψει να υπάρχουν, αλλά κάτι στη σκέψη και την ηθική των Ευρωπαίων είχε αρχίσει να αλλάζει και είχε καταστεί απαραίτητο να τη ρηθούν τα προσχήματα - οι άνθρωποι δεν μιλούσαν πια για «αποικιοκρατία» αλλά για «εκπολιτιστική αποστο λή», για «προσηλυτισμό» ή για «βοήθεια σε φτωχούς, υπανάπτυκτους ανθρώπους». Σε αυτήν την εποχή πολιτιστικής αλλαγής, μετάβα σης από τον στενό ευρωκεντρισμό σε περισσότερο οι κουμενικά οράματα που αγκάλιαζαν ολόκληρο τον κό σμο, γεννήθηκε ένας νέος κλάδος της κοινωνικής επι στήμης - η ανθρωπολογία. Η ανθρωπολογία στοχεύει στον Άλλον, είναι αφιερωμένη αποκλειστικά σε αυτόν. Μέσα της είναι ενσωματωμένη η ιδέα της κατανόησης του Άλλου την οποία επιτρέπει η γνωριμία μαζί του, η ιδέα της αποδοχής της ανομοιομορφίας και της ετερότη τας ως συστατικών χαρακτηριστικών της ανθρωπότητας. Με το πέρασμα του χρόνου εμφανίστηκαν και ανα πτύχθηκαν δύο σχολές στους κόλπους των ανθρωπολό γων: η εξελικτική και αυτή που πρεσβεύει τη θεωρία περί διάχυσης του πολιτισμού (ντιφουζίονισμός). Στην πραγματικότητα, η διαίρεση αυτή υφίσταται έως σή μερα, με άλλο σχήμα και μορφή, καθώς επίσης και με 31
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
διαφορετικές ονομασίες, ενώ εμφανίζεται περιστασιακά όταν ανακύπτουν νέες συζητήσεις ανάμεσα στις δυο σχολές. Οι οπαδοί της εξελικτικής σχολής πιστεύουν οτην αναπόφευκτη πρόοδο του ανθρώπινου γένους· πι στεύουν ότι όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες αναπτύσσο νται έτσι ώστε από κατώτερες, «πρωτόγονες», να γίνουν ανώτερες, πολιτισμένες, και ότι έτσι όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο ακολουθούν την ίδια κοινή πορεία ανάπτυ ξης και εξέλιξης· ότι είναι θέμα χρόνου μόνο προτού οι τελευταίοι προφτάσουν αυτούς που προπορεύονται. Εξί σου σημαντικό είναι ότι οι εξελικτικοί πιστεύουν στην ψυχολογική ενότητα του ανθρώπινου γένους, και ως απόδειξη προτάσσουν τις πολιτισμικές ομοιότητες που έχουν ανακαλύψει και έχουν εντοπίσει στις διάφορες κοινωνίες ανά τον κόσμο. Εν συντομία, οι εξελικτικοί είναι αισιόδοξοι και πιστεύουν στη συνοχή και την ενό τητα της οικογένειας του ανθρώπου· είναι πολίτες του κόσμου και έτσι βλέπουν όλα τα είδη των Άλλων - είναι οικουμενιστές, όπως θα λέγαμε σήμερα. Αντιθέτως οι οπαδοί της θεωρίας της διάχυσης πι στεύουν ότι έχουν υπάρξει, και συνεχίζουν να υπάρ χουν, στον πλανήτη μας πολλοί διαφορετικοί πολιτισμοί και κουλτούρες. Ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο, έρ χονται σε επαφή ο ένας με τον άλλον και ανάμεσά τους δημιουργείται μια διαδικασία συγχώνευσης, ένωσης και δανεισμού· υπάρχει μια συνεχής, δυναμική επικοινω 32
Διαλέξεις της Βι έ ν ν η ς
νία, ένας δημιουργικός διάλογος, μια έντονη, σύνθετη ανταλλαγή. Η ποικιλία και η πολλαπλότητα των πολιτι σμών, καθώς και η υβριδικότητα στην οποία οδηγεί η διαπολιπσμική επαφή - αυτό είναι που συναρπάζει τους υποστηρικτές αυτής της θεωρίας. Αντιλαμβάνονται τους Άλλους όχι ως μια ομοιογενή, πανομοιότυπη κοινωνία αλλά ως ένα διαφορετικό, πολύχρωμο, πολύγλωσσο συ νονθύλευμα, οι μεμονωμένες ομάδες του οποίου ζουν χωριστά, έχουν τους δικούς τους θεούς και διασχίζουν τα δικά τους μονοπάτια. Αν οι εξελικτικοί είναι οικουμενικοί, όπως ανέφερα, οι θιασώτες της θεωρίας της διάχυσης είναι αντι-οικουμενικοί· όχι με την έννοια της καταπολέμησης του οικουμενισμού, αλλά γιατί στο μυαλό τους ο κόσμος μοιά ζει με ένα αραβικό ποίημα, περίπλοκος και υπερβολικά πλούσιος μέσα στην πολυπλοκότητά του. Παρόλο που εκπρόσωποι των δυο σχολών έχουν δια φωνήσει και ακόμη διαφωνούν, οι προθέσεις τους είναι από κάθε άποψη ειλικρινείς και ερεθιστικές - το πρω ταρχικό τους μέλημα είναι με ποιον τρόπο θα γνωρίσουν και θα κατανοήσουν καλύτερα τους Άλλους, θα τους περιγράψουν, θα τους φέρουν πιο κοντά στα μάτια μας. Στην προσπάθειά τους να γνωρίσουν τους Άλλους όσο καλύτερα γίνεται, σε μια απολύτως αγνή κατάσταση, για να το θέσουμε καλύτερα, αμόλυντοι από αλλότριες επιρροές, κάποιοι ανθρωπολόγοι (οι μετέπειτα επονομα 33
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
ζόμενοι λειτουργισχές) ξεκίνησαν για ία πιο απομακρυ σμένα μέρη του πλανήτη, συνήθως για τα μικρά νησιά του Ειρηνικού ή για τις απρόσιτες περιοχές της Αφρι κής, προκειμένου να ερευνήσουν και να καταγράψουν το πώς η κοινωνία των Άλλων λειτουργούσε στο φυσικό πολιτισμικό της περιβάλλον. Αυτό οδήγησε σε μια σει ρά έργων, μερικά από αυτά μεγάλης λογοτεχνικής και επιστημονικής αξίας, τα οποία άνοιξαν τη ματιά των Ευρωπαίων στην πολλαπλότητα, τον πλούτο, τη λογική και τη λειτουργική συνοχή πολιτισμών που πριν τους ήταν άγνωστοι. Συγγραφείς όπως ο Ρίβερς, ο ΡάντκλιφΜπράουν ή ο Έβανς-Πρίτσαρντ απέδειξαν ότι οι πολιτι σμοί των Άλλων ήταν το ίδιο πολύτιμοι και λογικοί όσο ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, με τη μόνη διαφορά ότι ήταν απλώς άλλοι. Ένα βήμα παραπέρα -αλλά τι σημαντικό βήμα όμως!έκανε ο Μαλινόφσκι, ο οποίος κατέστησε τη λεγάμενη έρευνα πεδίου απαραίτητη προϋπόθεση για τη γνωριμία με τους Άλλους: δεν αρκεί να τους επισκεφθεί κανείς, πρέπει επίσης να ζήσει ανάμεσά τους ή μαζί τους. Έτσι ξεκίνησε για ένα από τα Τροβριανά νησιά στον Ειρηνικό, κι εκεί, στη μέση ενός χωριού, έστησε τη σκηνή του. Ο Μαλινόφσκι ανακάλυψε προς μεγάλη του έκπληξη ότι οι λευκοί που είχαν ζήσει σε εκείνα τα νησιά για δεκαε τίες όχι μόνο ζούσαν πολύ μακριά από τα τοπικά χωριά, αλλά αυτά που έλεγαν για τους ντόπιους ήταν ένα σωρό 34
Δι αλ έ ξ ε ι ς της Β ι έ ν ν η ς
ανοησίες, τίποτε άλλο παρά αναληθείς και παράλογες κοινοτοπίες. Εν ολίγοις οι λευκοί στα τροπικά μέρη είναι η χειρότερη και η πλέον ανακριβής πηγή πληροφοριών σχετικά με τους αυτόχθονες και τους πολιτισμούς τους. Οι πρώτοι αποφεύγουν τους δεύτερους, γιατί μια συ νάντηση με τους Άλλους δεν είναι κάτι απλό και αυτο νόητο, αλλά αντίθετα προϋποθέτει θέληση και μια προ σπάθεια που δεν είναι πάντα όλοι πρόθυμοι να καταβά λουν. Η έρευνα πεδίου δεν ενδείκνυται μόνο για τους ανθρωπολόγους, αλλά αποτελεί επίσης βασική προϋ πόθεση για τη δουλειά ενός ρεπόρτερ. Υπό αυτήν την έννοια, μπορούμε να θεωρήσουμε τον Μαλινόφσκι ως τον δημιουργό του ανθρωπολογικού ρεπορτάζ, το οποίο εφεξής αναπτύχθηκε παντού. Τα κείμενα που προέκυψαν ως αποτέλεσμα ερευνών πεδίου άσκησαν μεγάλη επιρροή στην ευρωπαϊκή σκέ ψη που αφορούσε τη σχέση με τους Άλλους, γιατί απέ δειξαν ότι αυτοί οι Άλλοι δεν ήταν ορδές αινιγματικών, αργόσχολων πρωτόγονων, αλλά ζούσαν σε εξαιρετικά αναπτυγμένους πολιτισμούς οι οποίοι διέθεταν σύνθετες και περίπλοκες δομές και ιεραρχίες. Στις σχέσεις μας με τους Άλλους, στη στάση μας απέναντι τους, ανεβήκαμε ένα σκαλί ψηλότερα. Παρόλο που η έρευνα πεδίου έπαιξε έναν τόσο σημα ντικό και θετικό ρόλο στη διεύρυνση των γνώσεών μας σχετικά με την ανθρώπινη οικογένεια, παρουσίασε δύο 35
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
αδυναμίες οι οποίες, με τον καιρό, την οδήγησαν σε αδιέ ξοδο. Πρώτον, κάθε ανθρωπολόγος μελέτησε και προσπά θησε να περιγράφει μία μόνο, συνήθως μικρή φυλή, ενώ στην Αφρική για παράδειγμα υπήρχαν μερικές χιλιάδες φυλές εκείνη την εποχή (στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα). Επιπλέον σύντομα αποδείχθηκε ότι οι περισσότερες από εκείνες τις κοινω νίες διέθεταν τις δικές τους ξεχωριστές δομές και πα ραδόσεις, ακόμα και γλώσσες, και ότι η έρευνα που διεξαγόταν σε μια φυλή δεν ήταν δυνατόν να χρησιμο ποιηθεί ως πρότυπο για την περιγραφή κάποιας άλλης, με αποτέλεσμα οι εξατομικευμένες, μεμονωμένες παρα τηρήσεις να μην μπορούν να προσφέρουν μια συνεκτι κή, ολοκληρωμένη εικόνα. Υπήρχαν μόνο μεμονωμένα κομμάτια που δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσουν ένα μωσαϊκό που θα έβγαζε κάποιο νόημα. Δεύτερον, έγινε μια προσπάθεια να ερευνηθούν και να μελετηθούν παραδοσιακοί πολιτισμοί παίρνοντας ως δεδομένο ότι παρουσίαζαν μια αμιγή μορφή, με την οποία είχαν υπάρξει σε απομόνωση για αιώνες. Έτσι περιγράφονταν σαν στατικές δομές, αμετακίνητες και σταθερές για πάντα, ενώ στην πραγματικότητα, ειδικά στην εποχή μας, υπέκειντο σε μια διαρκή αλλαγή, σε μια ολοκληρωτική και κάποτε εκ βάθρων μεταλλαγή. Προτού ο Έβανς-Πρίτσαρντ, για παράδειγμα, καταφέρει 36
Δι αλέξεις της Βι έ ν ν η ς
να ολοκληρώσει την περιγραφή της φυλής Ζάντε, εκείνη είχε ήδη αρχίσει να διαφοροποιείται εντελώς ή είχε τε λείως διασκορπιστεί και είχε πάψει να υπάρχει μαζί με τον πολιτισμό και τους θεούς της. Την εποχή εκείνη είχε ξεκινήσει μια περίοδος ταχείας και αυξανόμενης μετα νάστευσης, όταν εκατομμύρια άνθρωποι μετακινούνταν προς τις πόλεις, και ο στυλοβάτης της παράδοσης, το χωριό, ερήμωνε καθώς οι κάτοικοί του αποδεκατίζονταν από την πείνα, τους εμφύλιους πολέμους, την ξη ρασία και τις επιδημίες. Το άτομο που συναντάμε και γνωρίζουμε στις μεγάλες πόλεις του Τρίτου Κόσμου εί ναι πλέον ένας άλλος Άλλος - το προϊόν μιας αστικής, αλλοιωμένης κουλτούρας που είναι δύσκολο να καθορι στεί, ο απόγονος διαφορετικών αντιφατικών κόσμων, ένα σύνθετο δημιούργημα ασταθών, πρόσκαιρων περι γραμμάτων και χαρακτηριστικών. Ακριβώς με αυτό το είδος του Άλλου έχουμε συνήθως να κάνουμε σήμερα. Τώρα θα μιλήσω για την καμπή που επέφερε η φιλοσο φία του Εμμανουέλ Λεβινάς. Εκλαμβάνω αυτήν τη φιλο σοφία ως αντίδραση, ανάμεσα σε άλλα, στις εμπειρίες της ανθρωπότητας κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, ειδικότερα στις αλλαγές και την κρίση του δυτι κού πολιτισμού, και πιο συγκεκριμένα στην κρίση και την ατροφία των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ του Εγώ και του Άλλου. Το πρόβλημα του Άλλου, της στάσης 37
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
μας προς αυτόν, αηοτελεί ένα από τα κυριότερα ζητήμα τα της σκέψης του Λεβινάς. Το νόημα και η αναγκαιότη τα για μια τέτοια προσέγγιση είναι μείζονος σημασίας. Όταν ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος, ο Λεβινάς ήταν οκτώ ετών και όταν εξερράγη ο Δεύτερος τριάντα τριών. Έτσι μεγάλωνε την περίοδο που στην Ευ ρώπη διαμορφώνεται η μαζική κοινωνία και γεννιούνται τα δύο ολοκληρωτικά συστήματα, ο κομμουνισμός και ο φασισμός. Το άτομο που ζούσε μέσα σε μια μαζική κοινωνία χαρακτηριζόταν από ανωνυμία, έλλειψη κοινω νικών δεσμών, αδιαφορία για τον Άλλον και, ως αποτέ λεσμα της απώλειας της πολιτισμικής του ταυτότητας, ήταν ανυπεράσπιστος και ευάλωτος στο κακό, με όλες τις τραγικές συνέπειες που μπορεί να έχει αυτό· το πιο απάνθρωπο σύμβολο αυτού του φαινομένου θα ήταν το Ολοκαύτωμα. Αυτή η αδιαφορία απέναντι στον Άλλον είναι που καλλιεργεί μια ατμόσφαιρα ικανή, κάτω από ειδικές συνθήκες, να οδηγήσει στο Άουσβιτς, και σε αυτήν την αδιαφορία απάντησε ο Λεβινάς με τη φιλοσοφία του. Σταμάτα, φαίνεται να λέει στον άνθρωπο που τρέχει βια στικός μέσα στο ορμητικό πλήθος. Σταμάτα. Εδώ δίπλα σου υπάρχει ένας άλλος άνθρωπος. Γνώρισέ τον. Αυτή η γνωριμία είναι το πιο σπουδαίο γεγονός, η πιο ζωντανή εμπειρία από όλες. Στρέψε το βλέμμα σου στο πρόσωπο του Άλλου τη στιγμή που σ’ το προσφέρει. Μέσα από 38
Διαλέξεις της Βιέννης
αυτό το πρόσωπο, σου δείχνει τον εαυτό σου: κάτι πε ρισσότερο από αυτό - σε φέρνει πιο κοντά στον Θεό. Ο Λεβινάς προχωράει ακόμα περισσότερο. Δέει ότι δεν πρέπει μόνο να συναντήσεις τον Άλλον, να τον απο δεχτείς και να συνδιαλεχθείς μαζί του, αλλά και να αναλάβεις την ευθύνη γι* αυτόν. Η φιλοσοφία του Λεβινάς απομονώνει το άτομο και το ξεχωρίζει. Υποδεικνύει ότι εκτός από εμένα υπάρχει και κάποιος Άλλος, αλλά -αν δεν προσπαθήσω να τον προσέξω ή δεν προθυμοποιηθώ να τον γνωρίσω- τότε θα προσπερνάμε ο ένας τον άλ λον αδιάφορα, ψυχρά και χωρίς αισθήματα, νωθρά καί άσπλαχνα. Την ίδια στιγμή, λέει ο Λεβινάς, ο Άλλος έχει ένα πρόσωπο σαν ιερό βιβλίο μέσα στο οποίο είναι καταγεγραμμένο το καλό. Εδώ το ενδιαφέρον μας εστιάζει στην άποψη του Λεβινάς για το βασικό νόημα της διαφοράς - ότι δεχόμαστε τον Άλλον, παρόλο που είναι διαφορετικός, και ότι αυτή η διαφορετικότητα, αυτή η ετερότητα, είναι βαθιά και πολύτιμη, είναι κάτι καλό. Όμως την ίδια στιγμή αυτή η διαφορά δεν απαλείφει την ταύτισή μου με τον Άλλον: «Εγώ είμαι κάποιος Άλλος». Αν ο Διαφωτισμός μάς είπε ότι ο Άλλος είναι ένα άτο μο αντάξιό μας, μέλος της ίδιας οικογένειας στην οποία ανήκουμε κι εμείς, και αν σε σύγκριση με τον Διαφω τισμό η μεταγενέστερη ανθρωπολογία προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, δείχνοντας στον Ευρωπαίο ότι το άτο 39
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
μο μιας άλλης φυλής και παράδοσης διαθέτει τη δική του, εξαιρετικά αναπτυγμένη κοινωνική και πνευματική κουλτούρα, τότε ο Εμμανουέλ Λεβινάς μάς πήγε ακόμα πιο πέρα, διακηρύσσοντας και εξυμνώντας την ανωτερό τητα του Άλλου και του καθήκοντος μας να αναλάβουμε την ευθύνη γι’ αυτόν. Ο Λεβινάς έφτασε μάλιστα στο ση μείο να πει ότι ο Άλλος είναι ο δάσκαλός μας, ότι αυτός βρίσκεται πιο κοντά στον Θεό από ό,τι εγώ και ότι η σχέ ση μας με τον Άλλον θα πρέπει να είναι μια κίνηση προς το Καλό. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια πραγματική φι λοσοφία, βαθιά ηθική, η οποία προϋποθέτει αφοσίωση και ηρωισμό, που μπορούν να γίνουν πράξη κάπου πέρα από το πεδίο των καθημερινών εμπειριών του συνηθι σμένου ανθρώπου. Μ ια φιλοσοφία της οποίας η βασικό τερη επιταγή είναι το πρόσταγμα «Ου φονεύσεις!». Στα έργα του Λεβινάς ξεχωρίζουν δυο σημεία. Πρώ τον, στις σκέψεις που αποτυπώνονται στο βιβλίο του Le temps et I'autre [Ο χρόνος και το άλλο], ο Άλλος είναι πά
ντα ένα ξεχωριστό, ένα μοναδικό άτομο. Όμως κάποιος που είναι μόνος είναι συνήθως περισσότερο «ανθρώπι νος» από ό,τι όταν είναι μέλος μιας ομάδας, μιας ταραγ μένης μάζας. Σε ατομικό επίπεδο είμαστε πιο συνετοί και πιο καλοί, λιγότερο απρόσιτοι. Η ένταξη σε μια ομά δα μπορεί να μετατρέψει ένα πράο και φιλικό άτομο σε διάβολο. Δεύτερον, ο Λεβινάς μίλησε για κάποιον Άλλον που 40
Διαλέξεις της Βι έ ννης
ανήκει στην ίδια λευκή φυλή και κατοικεί στον ίδιο δυ τικό πολιτισμικό κύκλο. Δεν μίλησε για καταστάσεις κατά τις οποίες κάποιος λευκός συναντά κάποιον Άλλον που έχει άλλο χρώμα δέρματος, που πιστεύει σε άλλους θεούς και μιλάει μια γλώσσα που εκείνος δεν καταλα βαίνει. Τι γίνεται σε αυτήν την περίπτωση; Έθεσα αυτήν την ερώτηση σε μια βαθιά γνώστρια της φιλοσοφίας του Λεβινάς, την καθηγήτρια Μπάρμπαρα Σκάργκα. Εκείνη απάντησε πως η φιλοσοφία του είναι ένα πεδίο το οποίο πρέπει να γεμίσεις με τις δικές σου εμπειρίες και παρα τηρήσεις. Ο Λεβινάς δεν σταματά ποτέ να αναζητεί τρό πους να προσεγγίσει τον Άλλον, θέλει να μας απελευθε ρώσει από τα δεσμά του εγωισμού, από την αδιαφορία, να μας κρατήσει μακριά από τον πειρασμό να μείνουμε χώρια, να απομονωθούμε και να αποτραβηχτούμε. Μας δείχνει μια νέα διάσταση του Εγώ, δηλαδή το ότι δεν είναι μόνο ένα μοναχικό άτομο, αλλά ότι στη σύνθεση αυτού του Εγώ εντάσσεται και ο Άλλος, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο ένα νέο είδος ανθρώπου ή ύπαρξης.
4ΐ
Ill
Η
επόμενη σπουδαία καμπή στις σχέσεις μας ανάμε σα στον εαυτό μας και τους Άλλους ξεκίνησε την
τελευταία δεκαετία του εικοστού αιώνα. Τότε σηματοδοτείται η έναρξη της τρέχουσας εποχής του πολυπολιτισμικού κόσμου. Κατά την είσοδό μας ήμασταν ήδη εφοδιασμένοι με πλούσια εμπειρία: ► την εμπειρία της Αναγέννησης, που άνοιξε το ευρω παϊκό πνεύμα στην παρουσία των Άλλων - ανθρώ πων από ηπείρους, ράτσες και θρησκείες πέραν της Ευρώπης· ► την εμπειρία που αποκτήθηκε από ανθρωπολογικές έρευνες που μας παρείχαν τη γνώση για άλλες κοινω νίες και πολιτισμούς, τη μεγάλη ποικιλία τους, την πολυπλοκότητα και τις ευγενείς αξίες τους· ► τέλος, τη φιλοσοφία του Λεβινάς, που εστίασε την προσοχή μας στον Άλλον ως άτομο, ως προσωπικότη τα (η ανθρωπολογία, αντίθετα, ερευνούσε και περιέ43
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
γράφε κοινότητες), ως άτομο μοναδικό, το οποίο δεν έπρεπε μόνο να προσέξουμε, αλλά και να περιλάβουμε στην εμπειρία μας και για το οποίο θα έπρεπε να είμαστε υπεύθυνοι. Έτσι φτάσαμε σε μια νέα εποχή, σε μια νέα κατάσταση. Τι προκάλεσε την εμφάνισή της; Ποια στοιχεία τη συνιστούν; Στο σημείο αυτό, κάθε απάντηση μπορεί να ισοδυναμεί μόνο με απόπειρα απάντησης, γιατί συζητάμε για το σήμερα, όπου όλα αλλάζουν, και μάλιστα με τέ τοιο ρυθμό, ώστε κάθε προσπάθεια να σκεφτούμε εποι κοδομητικά, βαθιά, δυσχεραίνεται. Αυτή η νέα εποχή, την οποία θα μπορούσαμε επίσης να ορίσουμε ως περίο δο μετάβασης από τη μαζική στην παγκόσμια κοινωνία, ξεκινά τη στιγμή που συμπίπτουν δύο φαινόμενα: από τη μια, η επανάσταση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας βρίσκεται σε στάδιο επιτάχυνσης και παγκοσμιοποίησης και, από την άλλη, η ψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων καταρρέει. Χάρη σε αυτά, ο πλανήτης μας εξελίσσεται σε ένα ανοιχτό ή, δυνητικά ανοιχτό, πεδίο. Πιστεύω ότι αυτό θα καθορίσει τη μελλοντική μοίρα της ανθρωπότητας, τουλάχιστον κατά τις αμέσως επόμενες δεκαετίες. Πάνω από όλα, θέτει τις σχέσεις μας με τους Άλλους σε ένα νέο πλαίσιο. Για πέντε αιώνες η Ευρώπη εξούσιαζε τον κόσμο, όχι μόνο πολιτικά και οικονομικά, αλλά και πο 44
Δι αλ έ ξ ε ι ς της Β ι έ ν ν η ς
λιτιστικά. Επέβαλλε την πίστη της και όριζε τον νόμο, το μέτρο των αξιών, τα μοντέλα συμπεριφοράς και τις γλώσσες της. Οι σχέσεις μας με τους Άλλους υπήρξαν πάντα ασύμμετρες, και από την πλευρά μας σταθερά αυταρχικές, δεσποτικές και πατερναλιστικές. Η μακρά, επί μισή χιλιετία, ύπαρξη ενός τόσο άνισου, άδικου συ στήματος παρήγαγε πολυάριθμες, βαθιά εδραιωμένες συνήθειες στους κοινωνούς του. Όμως, στα μέσα του εικοστού αιώνα ξεκίνησε η δια δικασία της απο-αποικιοποίησης, και τα δύο τρίτα του πληθυσμού της γης απέκτησαν, κατ’ όνομα τουλάχιστον, καθεστώς ελεύθερου πολίτη. Τώρα επέστρεφαν στις ρί ζες τους και αναβίωναν τους πολιτισμούς τους. Άρχισαν να υπογραμμίζουν τη σημασία αυτών των πολιτισμών με υπερηφάνεια και να αντλούν δύναμη από εκείνους. Η Ευρώπη, κλεισμένη και αγκυλωμένη ακόμη στον ευρωκεντρισμό της, δεν φάνηκε να προσέχει, ή προτίμησε να μην προσέξει, ότι στον πλανήτη μας διάφοροι μη ευρω παϊκοί πολιτισμοί κέρδιζαν σε σημασία, δυναμισμό και ζωτικότητα, και αξίωναν όλο και πιο απαιτητικά και φα νερά μια θέση στο παγκόσμιο τραπέζι. Αυτή υπήρξε μια περίοδος μεγάλων προκλήσεων για την Ευρώπη, η οποία έπρεπε πλέον και εκείνη να αναζητήσει μια νέα θέση σ’ αυτό το τραπέζι· ποτέ πια δεν θα μπορούσε να καθίσει εκεί με βάση την αρχή της αποκλειστικότητας, χωρίς να απειλείται, αλλά και από θέση ισχύος. 45
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
Την ίδια αυτή στιγμή ο Ψυχρός πόλεμος, όπως και η διαίρεση του πλανήτη σε αντιμαχόμενους συνασπι σμούς, λάβαινε τέλος, και άρχιζε να σχηματίζεται ένας νέος κόσμος, ένας κόσμος πιο κινητικός και ανοιχτός από ποτέ. Δύο παράγοντες συνέβαλαν κυρίως σε όλη αυτήν την κινητικότητα και ελευθερία. Ο πρώτος είναι η αναβίωση του πνεύματος της δημοκρατίας, που ξεκίνησε στα τέλη του περασμένου αιώνα. Η εποχή των στρατιωτικών πρα ξικοπημάτων και των στρατιωτικών καθεστώτων έφτανε στο τέλος της, το ίδιο και η εποχή των δικτατόρων, των μονοκομματικών καθεστώτων, της οικονομικής αυτάρκειας, της λογοκρισίας και των φραγμένων με συρματο πλέγματα συνόρων. Η δημοκρατία γινόταν της μόδας, κανένας δεν την απέρριπτε, και ακόμα και τα πλέον αντιδημοκρατικά κόμματα έφεραν τον όρο «δημοκρατι κό» στην ονομασία τους. Αυτή η φιλοδημοκρατική ατμόσφαιρα υπήρξε καθο ριστική για την ανθρώπινη κινητικότητα. Ο κόσμος με τακινείται με πρωτοφανείς ρυθμούς. Άνθρωποι από τις πιο διαφορετικές φυλές κάι κουλτούρες συναντώνται σε όλα τα μέρη αυτού του όλο και πιο πυκνοκατοικημένου πλανήτη. Εάν άλλοτε όταν λέγαμε «Άλλους» εννοούσαμε παραδοσιακά μόνο τους μη Ευρωπαίους, τώρα αυτές οι σχέσεις αποκτούν τη μέγιστη έκταση και πολυμορφία, και καλύπτουν μια ατέλειωτη γκάμα δυνατοτήτων που 46
Δι αλέξει ς της Βι έ ν ν η ς
περιλαμβάνει όλες τις φυλές και τους πολιτισμούς -για τους Κινέζους, οι Άλλοι μπορεί να είναι Μαλαίσιοι και Ινδοί, για τους Άραβες θα είναι Λατινοαμερικάνοι και Κογκολέζοι-, ο αριθμός των συνδυασμών είναι τερά στιος. Ένας νέος Άλλος έχει γεννηθεί: ένας μη Ευρω παίος που είναι Άλλος σε σχέση με έναν άλλο μη Ευ ρωπαίο. Ταξιδεύοντας στον κόσμο τα τελευταία χρόνια, παρατηρώ όλο και συχνότερα και με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια πώς εξελίσσονται
ol
σχέσεις, οι συσχετισμοί
και μια ανταλλαγή ανάμεσα στους ανθρώπους από την Αφρική και την Ασία, για παράδειγμα, ή τα νησιά του Ειρηνικού και της Καραϊβικής, που δεν έχουν βρεθεί ποτέ στην Ευρώπη, δεν γνωρίζουν αρκετά γι’ αυτή, αλλά ούτε και ενδιαφέρονται να μάθουν. Αυτός ο γενικευμένος μεταναστευτικός πυρετός που χαρακτηρίζει τη σημερινή εποχή περιλαμβάνει πολλές παραμέτρους· ας αναφέρουμε μόνο δυο. Πρώτον, την ηλεκτρονική επανάσταση που βρίσκεται σε εξέλιξη και την τεράστια ανάπτυξη των επικοινωνιών που αυτή συ νεπάγεται - μεταφορές, τηλεπικοινωνίες κτλ. Από τις χρονοβόρες θαλάσσιες μεταφορές η ανθρωπότητα περ νάει στις αεροπορικές, μειώνοντας έτσι κατά πολύ τον χρόνο του ταξιδιού, αυξάνοντας την κινητικότητα των ανθρώπων και διευρύνοντας τον κύκλο επαφών τους με τους Άλλους. Δεύτερον, τις ανισότητες του κόσμου που βαθαίνουν όλο και περισσότερο και, κυρίως, την αυξα 47
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
νόμενη επίγνωση αυτών των ανισοτήτων. Στην εποχή μας οι πιο φτωχοί προσπαθούν να γεφυρώσουν το χάσμα και να εξαλείψουν αυτές τις διαφορές όχι αντιμετωπίζοντάς τες αλλά μέσω της διείσδυσης, μεταναστεύοντας σε πλουσιότερες περιοχές και χώρες. Μέσα σε μια τέτοια πραγματικότητα ο αριθμός των διαπροσωπικών συναντήσεων και επαφών αυξάνεται ταχύτατα και είναι η φύση και η ποιότητά τους, καθώς και οι ολοένα και πιο συχνές και ποικίλες σχέσεις μας με τους Άλλους, που θα καθορίσουν το κλίμα του κό σμου μέσα στον οποίο ζούμε. Όπως σε κάθε τομέα της ζωής, έτσι και σε αυτόν για τον οποίο μιλάμε, τα πάντα αρχίζουν να προσλαμβάνουν τη δομή ενός διχτυού - εί ναι ευμετάβλητα και δυναμικά, χωρίς κανένα σταθερό σημείο αναφοράς. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι μέσα σε αυτό αντιμετωπίζουν δυσκολία να προσδιορίσουν την ίδια τους την ταυτότητα ή να καθορίσουν τους κοινωνι κούς ή πολιτιστικούς τους δεσμούς. Αισθάνονται χαμέ νοι και είναι ολοένα και πιο επιρρεπείς στις προτάσεις των εθνικιστών και των ρατσιστών, που τους λένε να βλέπουν τον Άλλον ως απειλή, ως εχθρό και ως την αιτία όλων των δυσάρεστων ανησυχιών και φόβων τους. Ο διάλογος με τους Άλλους δεν ήταν και δεν θα εί ναι ποτέ εύκολος, ειδικά σήμερα που τα πάντα εμφα νίζονται σε μια τόσο τεράστια κλίμακα και είναι τόσο πολύπλοκα, ώστε είναι δύσκολο να τα αντιληφθεί κανείς 48
Διαλέξεις της Βι έ ννης
και να τα ελέγξει, τη στιγμή που πολλές δυνάμεις εργά ζονται για να εμποδίσουν αυτόν τον διάλογο ή ακόμα και για να τον καταστήσουν αδύνατο. Αλλά ακόμα και αν εξαιρέσει κανείς αυτά τα βραχυπρόθεσμα πολιτικά, ιδεολογικά ή οικονομικά υποκινούμενα συμφέροντα και τις επιδιώξεις, υπάρχουν άλλα, ουσιώδη και θεμελιώδη προβλήματα. Ένα από αυτά είναι το επίκεντρο της υπόθεσης Σαπίρ-Γουόρφ, της λεγάμενης γλωσσικής σχετικότητας. Με απλούς όρους λέει ότι η σκέψη διαμορφώνεται με βάση τη γλώσσα και, καθώς μιλάμε διαφορετικές γλώσ σες, καθένας από εμάς δημιουργεί τη δική του εικόνα για τον κόσμο, σε αντίθεση με κάθε άλλον. Αυτές οι ει κόνες δεν είναι συμβατές και δεν είναι δυνατόν να αντικατασταθούν. Γι' αυτόν τον λόγο ο διάλογος, αν και όχι αδύνατος, απαιτεί μια σοβαρή προσπάθεια, υπομονή και θέληση από τους συμμετέχοντες να καταλάβουν και να επικοινωνήσουν. Η επίγνωση ότι, κατά τη συνομιλία μου με τον Άλλον, επικοινωνώ με κάποιον ο οποίος την ίδια στιγμή βλέπει τον κόσμο διαφορετικά από εμένα και τον κατανοεί με άλλον τρόπο, είναι σημαντική προκειμένου να δημιουργηθεί μια θετική ατμόσφαιρα που θα ενθαρρύνει τον διάλογο. Το επόμενο πρόβλημα στις σχέσεις μεταξύ ημών και εκείνων, των Άλλων, είναι ότι όλοι οι πολιτισμοί έχουν μια τάση προς τον ναρκισσισμό, και όσο ισχυρότερος είναι ο 49
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
πολιτισμός, τόσο πιο ξεκάθαρα θα φανεί αυτή η τάση. Η τάση αυτή ωθεί τους πολιτισμούς σε συγκρούσεις με άλ λους, πυροδοτώντας την υπεροψία τους και τη δίψα τους για κυριαρχία. Αυτό περιλαμβάνει πάντα την περιφρόνη ση για τους Άλλους. Στην αρχαία Κίνα αυτή η υπεροψία προσέλαβε μια πολύ εκλεπτυσμένη μορφή - εκφράστηκε με οίκτο για όποιον δεν είχε γεννηθεί Κινέζος. Αυτός ο ναρκισσισμός τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα φορά το προσωπείο κάθε είδους ρητορικής - συνήθως επικαλείται το πρόσχημα της εκλεκτής ράτσας ή της επιστράτευσης για μια αποστολή σωτηρίας ή και τα δυο μαζί. Ακολουθεί το πρόβλημα της διφορούμενης φύσης της πρώτης μας αντίδρασης μπροστά στους Άλλους. Από τη μια, ένας άνθρωπος χρειάζεται τον άλλον· ψάχνει να τον βρει και ξέρει ότι δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τους Άλλους. Την ίδια στιγμή, από την πρώτη κιόλας επαφή, η πρώτη αντίδραση θα είναι η καχυποψία, η αβεβαιότη τα και ο φόβος. Και όλα αυτά τα συναισθήματα και οι καταστάσεις εναντιώνονται σε κάθε προσπάθεια να τα ελέγξει ή να τα υπερνικήσει. Εντωμεταξύ ο πολιτισμός, για να μην πούμε ο ίδιος ο άνθρωπος, διαμορφώνεται μέσω της επαφής με τους Άλλους (αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα πάντα εξαρτώνται σε τέτοιον βαθμό από την ποιότητα αυτής της επαφής). Για τον Ζίμελ ο άνθρωπος διαπλάθεται μέσω της εξέλιξης, των σχέσεων, του δεσμού με τους Άλλους. 50
Διαλέξεις της Βι έ ννης
Ο Σαπίρ λέει ακριβώς το ίδιο: «Ο πραγματικός τόπος όπου συντελείται ο πολιτισμός βρίσκεται στην προσωπι κή αλληλεπίδραση». Οι Άλλοι, θα επαναλάβουμε, είναι ο καθρέφτης που μέσα του βλέπω τον εαυτό μου και που μου λέει ποιος είμαι. Όσο ζούσα στη χώρα μου, δεν είχα επίγνωση ότι είμαι λευκός και πως αυτό θα μπορούσε να σημαίνει κάτι για τη μοίρα μου. Μόνον όταν βρέθη κα στην Αφρική συνειδητοποίησα το γεγονός αυτό βλέ ποντας τους μαύρους κατοίκους της. Χάρη σε αυτούς ανακάλυψα το δικό μου χρώμα δέρματος, το οποίο ποτέ δεν θα σκεφτόμουν από μόνος μου. Οι Άλλοι ρίχνουν, για λογαριασμό μου, ένα νέο φως στη δική μου ιστορία. Όταν ακούν για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τα σοβιετικά γκούλαγκ, εκπλήσσονται που ο λευκός είναι τόσο απάνθρωπος απέναντι σε άλλους λευκούς. Γιατί οι λευκοί μισούν ο ένας τον άλλον τόσο πολύ, ώστε να δολοφονούν εκατομμύρια άλλους λευκούς; Σύμφωνα με τη δική τους λογική, η λευκή φυλή διέπραξε τον εικο στό αιώνα αυτοκτονία. Αυτό το γεγονός τούς ενθάρρυνε να ξεκινήσουν τον αγώνα κατά της αποικιοκρατίας. Στη διαδρομή που προηγείται της επαφής μας με τους Άλλους θα συναντήσουμε πολλές ακόμα δυσκολίες, ερωτηματικά, ακόμα και μυστήρια. Όμως αυτή η προ σέγγιση και συνύπαρξη στον πλανήτη μας που οδηγείται στην παγκοσμιοποίηση είναι αναπόφευκτη, γιατί ζούμε σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο. Όχι γιατί σήμερα υπάρ 51
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
χουν πολύ περισσότεροι πολιτισμοί από ό,τι παλαιότερα - στην πραγματικότητα ο αριθμός τους μειώνεται. Ο Ηρόδοτος, πριν από 2.500 χρόνια, αναφέρει εκατοντά δες φυλές, θρησκεύματα και γλώσσες τις οποίες είχε συ ναντήσει τυχαία ο ίδιος ή είχε ακούσει γι’ αυτές, και τις απαριθμεί ως κάτι προφανές, που για εκείνον υφίστατο από αμνημονεύτων χρόνων. Αργότερα, στους αιώνες που ακολουθούν, κι άλλοι πολλοί ακόμα ταξιδευτές και έμποροι θα εντυπωσιάζονταν αναλόγως από τις τόσες παραλλαγές ανθρώπων και πολιτισμών που έτυχε να συ ναντήσουν κατά τη διάρκεια των αποστολών τους. Η διαφορά είναι ότι σήμερα η γνώση για την ύπαρξη και τη σπουδαιότητα αυτών των πολιτισμών έχει διευρυνθεί: γνώση για την πολλαπλότητά τους, για το δι καίωμά τους να υπάρχουν και να διαθέτουν τη δική τους ξεχωριστή ταυτότητα. Κι αυτό έχει συμπέσει με τη με γάλη επανάσταση στις επικοινωνίες, που έχει επιτρέψει αυτοί οι πολιτισμοί να αποκτήσουν πολλαπλές επαφές, έναν πολυφωνικό και πολύπλευρο διάλογο, και επίσης^, κατά περίπτωση, αντιδικίες και διαμάχες. Όλα αυτά συμβαίνουν σε έναν κόσμο που είναι πιο εκδημοκρατι σμένος από ποτέ, πράγμα που επιτρέπει στους Άλλους να μιλούν πιο ξεκάθαρα και να λένε την άποψή τους, μια άποψη που, ομολογουμένως, δεν είναι όλοι διατεθειμέ νοι να ακούσουν. Η αποδοχή της πολλαπλότητας του κόσμου συνιστά 52
Διαλέξεις
της Β ιέ ν ν η ς
φυσικά πρόοδο, γιατί δημιουργεί ένα κλίμα που οδηγεί στην προαγωγή πολιτισμών που μόλις χθες ακόμα ήταν αδικημένοι και εξευτελισμένοι. Αυτή η πρόοδος όμως κρύβει δυο απειλές: Πρώτον, η τεράστια ενέργεια και φιλοδοξία προσφάτως απελευθερωμένων πολιτισμών ενδέχεται να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης εκ μέρους εθνικιστών και ρατσιστών προκειμένου οι τελευταίοι να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον Άλλων. Δεύτερον, οι συσπειρωμένες κραυγές για την ενί σχυση της πολιτισμικής ταυτότητας μπορούν να πυρο δοτήσουν τον εθνοκεντρισμό, την ξενοφοβία και την εχθρότητα απέναντι στους Άλλους. Στο πλαίσιο της θεω ρίας περί ανεξάρτητα αναπτυσσόμενων πολιτισμών, η αναγνώριση του δικαιώματος τους για μια απαραβίαστη ταυτότητα -όπως συχνά ερμηνεύεται η αρχή της πολυπολιτισμικότητας- μπορεί να υποκρύπτει την επιθυμία για διαχωρισμό, την άρνηση της αναγκαιότητας και της χρησιμότητας της ανταλλαγής, μπορεί να υποκρύπτει υπεροψία και απέχθεια για τους Άλλους. Η συμμετοχή σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο απαιτεί μια ισχυρή και αναπτυγμένη αίσθηση ταυτότητας. Πώς μπορεί αυτή να καθιερωθεί και να επικυρωθεί; Στην Ευ ρώπη την ορίζουμε με αναγνωριστικά σύμβολα, όπως σημαίες και εθνικούς ύμνους, για παράδειγμα. Στην αφρικανική παράδοση, όπου η ταυτότητα είχε καθιερω 53
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
θεί μέσω των δεσμών με μια φυλή και με μια ομάδα, δυο Αφρικανοί που θα συναντιούνταν στον δρόμο θα άρχιζαν την κουβέντα τους ανταλλάσσοντας πολλές ερωτήσεις, προσπαθώντας και οι δύο να μάθουν από ποια φυλή κα τάγεται ο άλλος και αν οι σχέσεις μεταξύ των φυλών τους ήταν καλές ή κακές, γιατί η ποιότητα και η έκβαση της συνάντησής τους θα μπορούσε να εξαρτηθεί από αυτό. Η καθιέρωση ταυτότητας, η οποία επιτυγχάνεται, ανάμεσα σε άλλα, με τον προσδιορισμό της σχέσης μας με τους Άλλους, έχει περιπλεχθεί κατά τις τελευταίες δε καετίες για πολλούς λόγους, κάποιες φορές, μάλιστα, αποδεικνύεται αδύνατη. Αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας χαλάρωσης παραδοσιακών πολιτιστικών δεσμών εξαιτίας της μετανάστευσης αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις, όπου αρχίζει να σχηματίζεται ένας νέος τύπος ταυτότη τας - μιας υβριδικής ταυτότητας, άγνωστης μέχρι σήμε ρα. Στις αρχές του εικοστού αιώνα το 95 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν χωρικοί· σήμερα μόνο οι μισοί από τους πολίτες του κόσμου είναι χωρικοί, και αυτή η τάξη είναι υπό εξαφάνιση. Η τάξη των χωρικών ήταν στο παρελθόν ο πιο πολύτιμος θεματοφύλακας της παράδοσης και της ταυτότητας. Για να συνοψίσουμε, ζούμε σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο· μέσα σε αυτόν οι Άλλοι γίνονται κάποιοι άλλοι από αυτό που ήταν χθες, αλλά ποιοι ακριβώς αποτελεί θέμα για μια συζήτηση που θα έπαιρνε πολύ χρόνο. 54
Διαλέξεις
της Β ι έ ν ν η ς
Και τι συμβαίνει με την ιστορία των σχέσεων μεταξύ της Ευρώπης και των Άλλων; Αυτοί οι Άλλοι, οι μη Ευρωπαίοι, έχουν κάνει επα νειλημμένες προσπάθειες να κατακτήσουν την Ευρώπη, όμως σε κάθε περίπτωση το πέτυχαν μόνο εν μέρει. Έτσι συνέβη με τους Πέρσες, αργότερα με τους Άραβες και τέλος με τους Μογγόλους. (Υπό το φως της συζήτησης που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, δεν γνωρίζουμε αν θα πρέπει να θεωρήσουμε την επέκταση των Τούρκων ως μια επίθεση των Άλλων ή μια ενδοευρωπαϊκή διαμάχη.) Αντίθετα, οι κατακτήσεις που πραγματοποιήθηκαν από την Ευρώπη είναι πολύ περισσότερες, πολύ πιο αποτελεσματικές και πολύ πιο αιματηρές. Αρκεί να ανα φέρουμε την επέκταση του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς ανατολάς, κάποιες Σταυροφορίες, την κατάκτηση της Αμερικής από τους Ισπανούς με όρους γενοκτονίας, την ερήμωση της Αφρικής από τους δουλεμπόρους επί 300 χρόνια και τις αποικιοκρατικές επεκτάσεις της Βρετα νίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας και άλλων σε άλλες ηπείρους. Έτσι η αμοιβαία ισορροπία είναι τραγική και δίνει έναν πεσιμιστικό τόνο, όμως δεν πρέπει να επιτρέψουμε στο γεγονός αυτό να μας αποθαρρύνει. Αντιθέτως, κατ’ αρχάς είναι αποφασιστικής σημασίας να συνεχίσουμε να θυμόμαστε και να μιλάμε για τους Άλλους, γιατί σή μερα είναι σημαντικοί παίκτες στην παγκόσμια σκηνή. 55
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
Δεύτερον, μολονότι είναι δύσκολο να αποδειχθεί ότι η ιστορία μάς διδάσκει τη ζωή, πρέπει να θυμόμαστε την ατυχή ισορροπία των σχέσεων μας με τους Άλλους γιατί, όπως μια κακή παιδική ηλικία αφήνει τα σημάδια της σε ολόκληρη τη μετέπειτα ζωή του ανθρώπου, έτσι και μια κακή ιστορική μνήμη ασκεί επίδραση στις μετέπειτα σχέσεις μεταξύ των κοινωνιών. Πρωτύτερα μίλησα για τις περιόδους κατά τις οποίες η σκέψη προσπάθησε να χτίσει γέφυρες κατανόησης με τους Άλλους. Η αναφορά σε αυτές τις προσπάθειες και η συνέχισή τους δεν αποτελεί μόνο ένα ηθικό καθήκον, αλλά επίσης έναν επιτακτικό στόχο για την εποχή μας σε έναν κόσμο όπου τα πάντα είναι τόσο εύθραυστα και όπου υπάρχει τόσο πολύ δημαγωγία, αποπροσανατολι σμός, φανατισμός και κακή πρόθεση.
56
Τ
ο θέμα του «Άλλου» -«Stranger, Other»- με βασα νίζει και με γοητεύει εδώ και πάρα πολύ καιρό. Το
1956 έκανα το πρώτο μεγάλο ταξίδι μου εκτός Ευρώπης (στην Ινδία, το Πακιστάν και το Αφγανιστάν) και από εκείνη τη στιγμή μέχρι σήμερα με απασχολούν τα ζητή ματα που αφορούν τον Τρίτο Κόσμο, και επομένως την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική (παρόλο που ο όρος «Τρίτος Κόσμος» θα μπορούσε να καλύπτει επί σης ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης και της Ωκεανίας).
Έχω περάσει το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής μου ζωής σε αυτά τα μέρη, ταξιδεύοντας και γράφοντας για τους ντόπιους και τα ζητήματά τους. Τα αναφέρω όλα αυτά γιατί εδώ θα ήθελα να σκια γραφήσω -αναγκαστικά εν συντομία- όχι ένα πορτρέτο του Άλλου γενικά και αόριστα, αλλά μια εικόνα του δικού μου Άλλου, αυτού που συνάντησα σε ινδιάνικα χωριά στη Βολιβία, ανάμεσα στους νομάδες στη Σαχάρα ή μέσα στα πλήθη που οδύρονταν για τον θάνατο του Χομεϊνί στους δρόμους της Τεχεράνης. 59
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
Ποια είναι η δική του αντίληψη του κόσμου, η άποψή του για τον κόσμο, η άποψή του για τους Άλλους - η άποψή του για μένα, για παράδειγμα; Εντέλει δεν είναι μόνο αυτός ένας Άλλος για μένα, είμαι κι εγώ ένας Άλ λος γι’ αυτόν. Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κάποιος είναι η ευαισθησία του στο χρώμα, το χρώμα του δέρματος. Το χρώμα βρίσκεται στην κορυφή της κλίμακας βάσει της οποίας θα διαχωρίσει και θα κρίνει ανθρώπους. Μπορεί να ζήσεις μια ζωή χωρίς να σκεφτείς, χωρίς καν να αναρωτηθείς για το γεγονός ότι είσαι μαύρος, κίτρινος ή λευκός, μέχρις ότου περάσεις τα σύνορα της δικής σου φυλετικής ζώνης. Αμέσως επικρατεί πίεση, αμέσως αι σθανόμαστε όπως οι Άλλοι που βρίσκονται ανάμεσα σε άλλους Άλλους. Πόσο συχνά στην Ουγκάντα με άγγιζαν
παιδιά που παρατηρούσαν για πολλή ώρα τα δάχτυλά τους προκειμένου να διαπιστώσουν αν είχαν γίνει λευκά! Ο ίδιος μηχανισμός, ή ακόμα η ίδια αυτόματη αντίδρα ση, της αναγνώρισης και κρίσης ανάλογα με το χρώμα του δέρματος λειτουργούσε παλιότερα και σ’ εμένα τον ίδιο. Στα χρόνια του Ψυχρού πολέμου, όταν υπήρχε ένας αμείλικτος ιδεολογικός διαχωρισμός μεταξύ Ανατολής και Δύσης, ο οποίος απαιτούσε από τους ανθρώπους και των δύο πλευρών του Σιδηρού Παραπετάσματος μια αμοιβαία αποστροφή ακόμα και μίσος - ως ανταποκρι τής μιας χώρας του ανατολικού μπλοκ κάπου έξω στη 6ο
Ο δικός
μου Άλλος
ζούγκλα του Ζαΐρ, θα ριχνόμουν με πολλή χαρά στην αγκαλιά κάποιου από τη Δύση, παρόλο που θα ήταν ο «ταξικός εχθρός» μου, ένας «ιμπεριαλιστής», μόνο και μόνο γιατί αυτός ο «δόλιος εκμεταλλευτής» και «πολε μοκάπηλος» ήταν απλώς και πάνω απ' όλα λευκός. Είναι περιττό να αναφέρω πόσο πολύ ντρεπόμουν γι’ αυτήν την αδυναμία μου, όμως την ίδια στιγμή δεν ήξερα πώς να την υπερνικήσω. Το δεύτερο στοιχείο που συνθέτει την αντίληψη του κόσμου του δικού μου Άλλου είναι ο εθνικισμός. Όπως τόσο ορθά παρατήρησε ο αμερικανός καθηγητής Τζον Δούκατς σχετικά πρόσφατα, περί τα τέλη του εικοστού αιώνα ο εθνικισμός αποδείχθηκε ότι ήταν ο πιο ισχυρός -ισμός που γνώρισε ο σύγχρονος άνθρωπος. Κάποιες φορές αυτός ο εθνικισμός παρουσιάζει μια αντιφατική φύση, για παράδειγμα όταν εμφανίζεται σ' εκείνες τις αφρικανικές χώρες όπου δεν υπάρχουν ακόμη έθνη. Δεν υπάρχουν έθνη, υπάρχει όμως εθνικισμός (ή, όπως υποστηρίζουν κάποιοι κοινωνιολόγοι, υπο-εθνικισμός). Ο εθνικιστής θεωρεί το έθνος του, και στην περίπτω ση της Αφρικής το κράτος του, ως την υπέρτατη αξία και όλα τα άλλα ως κάτι κατώτερο (και συχνά άξιο περι φρόνησης). Ο εθνικισμός, όπως ο ρατσισμός, είναι ένα μέσο αναγνώρισης και κατηγοριοποίησης που χρησιμο ποιείται από τον δικό μου Άλλον με κάθε ευκαιρία. Είναι ένα χοντροκομμένο και πρωτόγονο εργαλείο που υπερα 6ι
Ρίσαρντ
Καπισίνσκι
πλουστεύει και εκχυδαΐζει την εικόνα του ενός για τον Άλλον, γιατί για τον εθνικιστή το πρόσωπο του Άλλου έχει μόνο ένα και μοναδικό χαρακτηριστικό - την εθνι κή ταύτιση. Δεν έχει σημασία αν κάποιος είναι νέος ή ηλικιωμένος, έξυπνος ή βλάκας, καλός ή κακός - το μο ναδικό πράγμα που έχει σημασία είναι αν αυτός ή αυτή είναι Αρμένιος ή Τούρκος, Βρετανός ή Ιρλανδός, Μαρο κινός ή Αλγερινός. Όταν ζω σ’ εκείνον τον κόσμο των εκρηκτικών εθνικισμών, δεν έχω όνομα, ούτε επάγγελ μα, ούτε ηλικία - είμαι απλώς και μόνον ένας Πολωνός. Στο Μεξικό οι γείτονές μου με φωνάζουν «Ε1 Polaco» και η αεροσυνοδός στο Γιακούτσκ με καλεί να επιβιβα στώ στο αεροπλάνο φωνάζοντας «Πολωνία!». Τα μικρά, διασκορπισμένα έθνη, όπως είναι αυτό των Αρμενίων, έχουν μια πρωτοφανή ικανότητα να βλέπουν τον χάρτη του κόσμου ως ένα δίκτυο σημείων που κατοικούνται από ομάδες συμπατριωτών τους, είτε πρόκειται για μία μόνο οικογένεια είτε για ένα μόνο άτομο. Το επικίνδυνο χαρακτηριστικό του εθνικισμού είναι ότι ένα αναπόσπα στο κομμάτι του αποτελεί το μίσος για έναν Άλλον. Ο βαθμός αυτού του μίσους ποικίλλει, όμως η ύπαρξή του είναι αναπόφευκτη. Το τρίτο στοιχείο της αντίληψης του κόσμου του δι κού μου Άλλου είναι η θρησκεία. Η θρησκευτική πίστη θα εμφανιστεί εδώ σε δύο τρόπον τινά επίπεδα - στο επίπεδο μιας δύσκολα οριζόμενης, μη ρηματικά εκ 62
Ο δικός
μου Άλλος
φρασμένης πίστης στην ύπαρξη και την παρουσία του υπερβατικού, μιας κινητήριας δύναμης, ενός ανώτατου όντος, του Θεού (συχνά με ρωτούν, «Mr. Kapuscm ski, do you believe in God?» κι αυτό που απαντώ θα έχει μια τεράστια επίπτωση σε ό,τι συμβεί στη συνέχεια)· και στο επίπεδο της θρησκείας ως θεσμού και ως μιας κοινωνι κής ή ακόμα και πολιτικής δύναμης. Θέλω να μιλήσω για το δεύτερο επίπεδο. Ο δικός μου Άλλος είναι ένα δημιούργημα που πιστεύει βαθιά στην ύπαρξη ενός εξωσωματικού, εξω-υλικού κόσμου. Όμως αυτό συνέβαινε ανέκαθεν. Αυτό που χαρακτηρίζει, εντούτοις, τη σημε ρινή εποχή είναι το είδος της θρησκευτικής αναγέννη σης που είναι εμφανής σε πολλές χώρες. Η πιο δυναμικά αναπτυσσόμενη θρησκεία σήμερα είναι αδιαμφισβήτητα το Ισλάμ. Είναι περίεργο -και αυτό δεν έχει να κάνει με το είδος της θρησκείας- ότι οπουδήποτε λάβει χώρα μια αναβίωση θρησκευτικού πάθους, η αναβίωση αυτή πα ρουσιάζει έναν αντιδραστικό, συντηρητικό, θεμελιώδη χαρακτήρα. Εδώ, λοιπόν, είναι ο δικός μου Άλλος. Εάν η πίστη τον φέρει σε επαφή με κάποιον Άλλον -ξένο προς αυτόν- θα βρει σε αυτόν τον Άλλον τρία χαρακτηριστικά ως τα πλέον σημαντικά: τη φυλή, την εθνικότητα και τη θρησκεία. Έχω προσπαθήσει να βρω έναν κοινό παρο νομαστή σε αυτά τα χαρακτηριστικά, να ανακαλύψω τι τα συνδέει. Είναι το ότι καθένα από αυτά διαθέτει ένα 63
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
τόσο μεγάλο συναισθηματικό φορτίο, που κάποιες φο ρές ο δικός μου Άλλος αδυνατεί να το ελέγξει, και μετά επέρχεται η σύγκρουση, η ρήξη, η σφαγή, ο πόλεμος. Ο δικός μου Άλλος είναι ένα πολύ συναισθηματικό άτομο. IV αυτόν ο κόσμος στον οποίο ζει είναι ένα βαρέλι γεμά το μπαρούτι που κυλάει επικίνδυνα προς τη φωτιά. Ο δικός μου Άλλος είναι ένας μη λευκός. Πόσοι τέ τοιοι υπάρχουν; Σήμερα το ογδόντα τοις εκατό του κό σμου είναι μη λευκοί. Απασχολημένοι καθώς ήμασταν με τη διαμάχη ανά μεσα σε Ανατολή καί Δύση, μεταξύ δημοκρατίας και ολοκληρωτισμού, δεν αντιληφθήκαμε όλοι, και ούτε όλοι μαζί ταυτόχρονα, ότι ο χάρτης του κόσμου είχε αλλάξει. Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα αυτός ο χάρτης είχε τη μορφή πυραμίδας. Στην κορυφή υπήρχαν ιστορικά υπο κείμενα: οι μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις, τα κρά τη των λευκών. Αυτή η κατασκευή κατέρρευσε μπροστά στα μάτια μας και κατά τη διάρκεια της ζωής μας όταν περισσότερα από εκατό νέα -τυπικά τουλάχιστον ανε ξάρτητα- κράτη κατοικούμενα από τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας εμφανίστηκαν σχεδόν από τη μια μέρα στην άλλη στην ιστορική αρένα. Και να τος ο νέος χάρ της του κόσμου, χρωματιστός, πολύχρωμος, εξαιρετικά πλούσιος και περίπλοκος. Ας σημειώσουμε ότι, αν συ γκρίνουμε τον χάρτη του κόσμου μας τη δεκαετία του 1930 με αυτόν της δεκαετίας του 1980, προκύπτουν δυο 64
Ο δικός
μου Άλλος
εντελώς διαφορετικές όψεις του. Όμως στην πραγματι κότητα, η σχέση μεταξύ αυτών των δύο όψεων δεν είναι ποτέ στατική - υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές, σε μια διαρκή δυναμική και αδιάκοπη εξέλιξη. Στην πρόσφατη ιστορία, την ιστορία που λαμβάνει χώρα αυτήν τη στιγ μή, οι δικοί μας Άλλοι του Τρίτου Κόσμου κερδίζουν μια ολοένα και μεγαλύτερη, ολοένα και πιο σημαντική υπο κειμενικότητα. Αυτό είναι το πρώτο στοιχείο, και δεύτε ρον παρατηρείται μια εισβολή στις αναπτυγμένες χώρες (μια δημογραφική εισβολή μεν, για την απόκτηση χρη μάτων, όμως δεν παύει να είναι εισβολή) εκπροσώπων του Τρίτου Κόσμου. Υπολογίζεται ότι περί τα μέσα του εικοστού πρώτου αιώνα οι Ασιάτες και οι Λατινοαμερι κάνοι θα αποτελούν περισσότερο από τον μισό πληθυ σμό των Ηνωμένων Πολιτειών. Όλο και περισσότεροι μετανάστες από την Ιρλαν δία και τη Νορβηγία, και όλο και περισσότεροι από το Εκουαδόρ και την Ταϊλάνδη θα μετακινούνται στον κό σμο με αμερικανικά διαβατήρια στις τσέπες τους. Πόσο προετοιμασμένοι είμαστε εμείς, οι πολίτες της Ευρώπης, γι’ αυτήν την αλλαγή; Όχι και τόσο, φοβά μαι. Αντιμετωπίζουμε τον Άλλον πάνω από όλα ως ξένο (όμως Άλλος δεν σημαίνει αναγκαστικά ξένος), ως εκ πρόσωπο ενός ξεχωριστού είδους, αλλά το πιο κρίσιμο σημείο είναι ότι τον αντιμετωπίζουμε ως απειΚή. Άραγε η σύγχρονη λογοτεχνία συμβάλλει στη διάλυ 65
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
ση αυτών των προκαταλήψεων, στην καταπολέμηση της άγνοιας μας ή απλώς και μόνον της αδιαφορίας μας; Για άλλη μια φορά δεν νομίζω ότι συμβάλλει αρκετά. Έψαξα τα περσινά γαλλικά βραβεία λογοτεχνίας και δεν βρήκα ούτε ένα βιβλίο που να λέει κάτι για τον ευρέως γνωστό σύγχρονο κόσμο. Υπήρχαν ερωτικά τρίγωνα, σύ γκρουση πατέρα και κόρης, η αποτυχημένη κοινή ζωή ενός νέου ζευγαριού - πράγματα που ασφαλώς είναι ση μαντικά και ενδιαφέροντα. Όμως μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η περιφρονητική στάση απέναντι στο σύνολο της νέας τάσης της λογοτεχνίας, εξίσου συναρπαστικής, οι εκπρόσωποι της οποίας προσπαθούν να μας δείξουν τις σύγχρονες κουλτούρες, τις ιδέες και τη συμπεριφο ρά ανθρώπων που ζουν σε διάφορα γεωγραφικά πλάτη και πιστεύουν σε διαφορετικούς θεούς από τους δικούς μας, αλλά που στην πραγματικότητα συνιστούν μέρος της σπουδαίας ανθρώπινης οικογένειας στην οποία όλοι ανήκουμε. Σκέφτομαι για παράδειγμα τη μελέτη Ο ανυ ποψίαστος ανΰρωπολόγοζ2 του Νίγκελ Μπάρλεϊ, το θαυμά σια γραμμένο Behind the Wall [Πίσω από το τείχος] του Κόλιν Θέμπρον ή το έξοχο βιβλίο Τα μονοπάτια των τραγουδιών3 του Μπρους Τσάτουιν. Τα βιβλία αυτά δεν κερ2
The Innocent Anthropologist [ελλ. έκδ.: μτφρ. Γ. Σεφερλής, εκδ.
3
Αιώρα, Αθήνα 2005]. (Σ.τ.μ.) The Songlines [ελλ. έκδ.: μτφρ. Σ. Φιλερη, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα 1993]· (Σ.τ.μ.)
66
Ο δικός
μου Άλλος
δίςουν βραβεία, ούτε καν τραβούν την προσοχή γιατί -σύμφωνα με κάποιους- δεν είναι αυτό που ονομάζουμε πραγματική λογοτεχνία. Από την άλλη, η λεγάμενη πραγματική λογοτεχνία απομακρύνεται από τα προβλήματα και τις συγκρούσεις που βίωσαν δισεκατομμύρια άνθρωποι των δικών μας Fremde.4 Για παράδειγμα, ένα από τα μεγαλύτερα δρά ματα του σύγχρονου κόσμου, ένα δράμα ιδιαίτερα ακαν θώδες για την Αμερική, ήταν η επανάσταση του Ιράν, η ανατροπή του Σάχη, η μοίρα των ομήρων κ.ο.κ. Προς μεγάλη μου έκπληξη, κατά το διάστημα των δεκάδων και πλέον μηνών που συνέβαιναν αυτά τα γεγονότα δεν συνάντησα ούτε έναν αμερικανό συγγραφέα στο Ιράν, ούτε καν κάποιον από την Ευρώπη. Πώς είναι δυνατόν, διερωτόμουν στην Τεχεράνη, ένας τόσο σημαντικός ιστορικός κλυδωνισμός, μια τόσο πρωτόγνωρη σύγκρου ση πολιτισμών, να μην εξάπτει το ενδιαφέρον των συγ γραφέων του κόσμου; Ασφαλώς δεν ισχυρίζομαι ότι θα έπρεπε αμέσως να τρέξουν σύσσωμοι στο έσχατο σημείο αναταραχών, στον Περσικό Κόλπο - αλλά το γεγονός ότι η λογοτεχνία μπορεί να αγνοεί παντελώς ένα παγκόσμιο δράμα που διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια μας, αφήνοντας την αφήγηση σημαντικών γεγονότων απο κλειστικά στις τηλεοπτικές κάμερες και τους ηχολήπτες,
4 Ξένων, αλλοδαπών (γερμ.). (Σ.τ.Σ.) 67
Ρίσαρντ
Καπισίνσκι
αποιελεί για μένα ένα σύμπτωμα βαθιάς κρίσης στη γραμμή του μετώπου που χωρίζει την ιστορία από τη λο γοτεχνία, ένα σύμπτωμα της αδυναμίας της λογοτεχνίας μπροστά στα γεγονότα του σύγχρονου κόσμου. Έτσι, παρότι ο χάρτης του κόσμου έχει αλλάξει ριζι κά, η έρευνα, η εμβάθυνση, η ερμηνεία και η περιγρα φή των φιλοσοφιών και της ύπαρξης, της σκέψης και του τρόπου ζωής των τριών τετάρτων του παγκόσμιου πληθυσμού παραμένει ακόμη -όπως στον δέκατο ένατο αιώνα- στα χέρια ενός στενού κύκλου ειδικών: των αν θρωπολόγων, των εθνογράφων, των ταξιδευτών και των δημοσιογράφων. Ο Ξένος, ο Άλλος στη δική του ενσάρκωση ως Τρί του Κόσμου (και επομένως της πιο πολυάριθμης ομάδας ατόμων στον πλανήτη μας), εξακολουθεί να αντιμετωπί ζεται ως αντικείμενο έρευνας, αλλά δεν έχει ακόμη γίνει ο συνεργάτης μας, κάποιος που είναι αμοιβαία υπεύθυ νος για τη μοίρα του πλανήτη στον οποίο ζούμε. Για μένα ο κόσμος ήταν ανέκαθεν ένας μεγάλος Πύρ γος της Βαβέλ. Είναι όμως ένα πύργος στον οποίο ο Θεός δεν έχει αναμείξει μόνο τις γλώσσες αλλά και τους πολι τισμούς και τα έθιμα, τα πάθη και τα ενδιαφέροντα, και του οποίου τον ένοικο Εκείνος έκανε ένα αμφιλεγόμενο δημιούργημα, συνδυάζοντας το Εγώ και το μη Εγώ, τον ίδιο και τον Άλλον, το δικό του και το ξένο.
68
Ο Άλλος στο Παγκόσμιο Χωριό
νάμεσα στα πολλά ερωτήματα που απασχόλησαν τον καθηγητή φιλοσοφίας Πατέρα Γιόζεφ Τίσνερ στις έρευνες του, υπάρχουν και σκέψεις για το ζήτημα του 'Αλλου - τον άλλο άνθρωπο που συναντάμε και με τον οποίο ερχόμαστε σε επαφή ή αρχίζουμε να επικοι νωνούμε μαζί του. Ο Τίσνερ, μαζί με άλλους πολωνούς διανοούμενους που γνωρίζω, συζήτησε και ανέπτυξε εκτενώς και σε βάθος θέματα σχετικά με τον Άλλον. Ποια ακριβώς είναι η σπουδαιότητα, η σημασία και η συνάφεια αυτών των θεμάτων; Ο χώρος των φιλοσοφικών σπουδών το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα κυριαρχείται από την οντολογία και την επιστημολογία των Χούσερλ και Χάιντεγκερ. Όμως για κανέναν από αυτούς η ηθική δεν κατέχει την πρώ τη θέση. Εντωμεταξύ οι εμπειρίες από τον περασμένο αιώνα, με τις τραγικές επιπτώσεις τους για την ανθρω πότητα και τον πολιτισμό της, όπως είναι φυσικό καθι στούν απαραίτητη τη μελέτη αυτών των συγκεκριμένων θεμάτων. Διότι κατά τις πρώτες δεκαετίες του περασμέ-
Α
71
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
νου αιώνα εκδηλώθηκαν στο ευρωπαϊκό έδαφος δυο νέα φαινόμενα που πριν ήταν άγνωστα στην ιστορία - το πρώτο είναι η γέννηση της μαζικής κοινωνίας, ενώ το δεύτερο είναι η άνοδος ολοκληρωτικών καθεστώτων, τα οποία απειλούν την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας - του φασισμού και του κομμουνισμού. Η γέννηση kol οι σχέσεις μεταξύ αυτών των δυο φαι νομένων και των διαδικασιών βάσει των οποίων αναπτύ χθηκαν καθηλώνουν την προσοχή των στοχαστών και συγγραφέων εκείνης της εποχής - των Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασέτ, Έριχ Φρομ, Χάνα Άρεντ, Τέοντορ Αντόρνο και πολλών άλλων. Αυτοί προσπαθούν να καταλάβουν τον απροσδόκητο κόσμο που τους επιτίθεται από όλες τις κατευθύνσεις, προσπαθούν να τον αναλύσουν, να τον κατανοήσουν και να τον προσδιορίσουν. Σύντομα η βα σική λέξη για να αποδοθεί αυτός θα είναι το επίθετο «μα ζικός». Έτσι υπάρχει μια μαζική κουλτούρα και μια μαζι κή υστερία, μαζικό γούστο (ή μάλλον έλλειψη γούστου) και μαζική παράνοια, μαζική υποδούλωση και τέλος μαζική δολοφονία. Ο μοναδικός ήρωας στην παγκόσμια σκηνή είναι το πλήθος, και το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του πλήθους, αυτής της μάζας, είναι η ανωνυμία, η ουδετερότητα, η έλλειψη ταυτότητας, η έλλειψη ενός προσώπου. Το άτομο είναι χαμένο σε αυτό το πλήθος, η μάζα τον έχει καταπιεί, και τα νερά της λίμνης τον έχουν σκεπάσει. Για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του 72
Ο Άλλος στο Παγ κ όσ μι ο Χωριό
Γκαμπριέλ Μαρσέλ, έχει μεταβληθεί στον «χωρίς όνομα, ανώνυμο άνθρωπο που βρίσκεται σε μια αποσπασματική κατάσταση». Η κριτική στάση απέναντι σε αυτήν την κατάσταση παρήγαγε μια σειρά από λαμπρά έργα που προσπαθούν να προβάλουν την ανθρώπινη μοίρα σε μια γενικευμένη μορφή - ως την εμπειρία μιας κοινότητας και ως ένα συλλογικώς βιωμένο δράμα. Ανάμεσα σε έναν μεγάλο αριθμό τίτλων θα μπορούσαμε εδώ να αναφέρουμε για παράδειγμα την Εξέγερση των μαζών,5 το Μοναχικό πλήθος6 ή το βιβλίο The Origins of Totalitarianism [Οι πηγές του ολοκληρωτισμού] .7 Όμως, αν παρακολουθήσουμε τις αναλύσεις, τις πα ρατηρήσεις και τις θεωρίες αυτών των στοχαστών, φτά νουμε σε ένα σημείο όπου αρχίζουμε να αντιλαμβανό μαστε μια αδυναμία. Στην πορεία των συλλογισμών και των συνθέσεών τους βρίσκουμε ότι λείπει ένας σημαντι κός κρίκος, που είναι το άτομο, ο συγκεκριμένοι; άνθρω πος, που ξεχωρίζει από τη μάζα, το συγκεκριμένο Εγώ
- και ο συγκεκριμένος Άλλος, μιας και σύμφωνα με τους 5
La rebelion de las masas χου Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασέτ [ελλ. έκδ.:
μτφρ. Χρ. Μαλεβίτσης, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 2006], (Σ.τ.μ.) 6 The Lonely Crowd του Ντέιβιντ Ρίσμαν [ελλ. έκδ.: μτφρ. Β. Τομανάς, εκδ. Νησίδες, Σποράδες 200ΐ], (Σ.τ.μ.) 7 Της Χάνα Άρεντ [στα ελληνικά έχει μεταφραστεί το τρίτο μέ ρος: Το ολοκληρωτικό σύστημα, μτφρ. Γ. Λάμψας, εκδ. Ευρύαλος, Αθήνα ig88j. (Σ.τ.μ.) 73
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
ισχυρισμούς των φιλοσόφων του διαλόγου, Εγώ ο Εαυ τός μου μπορώ να υπάρχω ως ένα συγκεκριμένο ον μόνο σε συνάρτηση με τον Άλλον, όταν αυτός εμφανίζεται στον ορίζοντα της ύπαρξής μου, δίνοντάς μου νόημα και επι βεβαιώνοντας τον ρόλο μου. Ο Τίσνερ γράφει στο έργο του Filozofia Dramatu [Φιλο σοφία του δράματος]: Στο ξεκίνημα της αρχής της συνειδητοτιοίησης του εγώ υπάρχει η παρουσία του εσύ, και ίσως ακόμα και η παρουσία ενός πιο γενικού εμείς. Μόνο στον διάλογο, στη συζήτηση, στην αντι παράθεση και επίσης στο να αποβλέπουμε προς μια νέα κοινό τητα δημιουργείται η συνειδητοποίηση του δικού μου εγώ, ως ενός αυτάρκους όντος, που είναι ξεχωριστό από ένα άλλο. Ξέρω ότι είμαι, γιατί ξέρω ότι κάποιος άλλος είναι.8
Δεν είναι ανάγκη να γενικεύσουμε αυτήν την εμπειρία που παρουσιάζει η φιλοσοφία του διαλόγου. Η φιλοσοφία του διαλόγου είναι το κίνημα, ο προ σανατολισμός ή η τάση η οποία επιχειρεί να αγγίξει τα ζητήματα του ανθρώπου - το Εγώ και, κάτι εξαιρετικά ζωτικής σημασίας, τις σχέσεις του με κάποιον άλλον άνϋρωπο, με τον Άλλον. Αυτός ο εμπλουτισμένος επαναπροσανατολισμός από θέματα που είναι αυστηρά οντολογικά προς 8 J. Tischner, Filozofia Dramatu, Κρακοβία 2006, ο. 219. (Σ.τ.μ.) 74
Ο Άλλος στο Παγ κ όσ μι ο Χωριό
άλλα ευρύτερα ηθικά, και αυτή η ριζοσπαστική εφαρμο γή της φιλοσοφικής σκέψης στο άτομο ως ένα μοναδι κό, ξεχωριστό, ασύγκριτο και ανυπέρβλητο ον είναι ολο φάνερη και στο έργο του Γιόζεφ Τίσνερ, όπου η σκέψη μιας συνάντησης μεταξύ του Εγώ και του Άλλου -στην πραγματικότητα ήδη αποτυπωμένη στο έργο του Myslente wedtug wartosci [Η σκέψη βάσει· αξιών] το 1982- είναι το
κυρίαρχο θέμα στο βιβλίο του Filozofla Dramatu [Φιλοσο φία του δράματος], που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1998. Στους σύγχρονους καιρούς που διανύουμε, αυτή η τάση διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε με περισσότε ρη συνέπεια από τους Μάρτιν Μπούμπερ, Φραντς Ρόζεντσβαϊγκ, Γκαμπριέλ Μαρσέλ και τον φιλόσοφο που αναφέρει συχνότερα ο Τίσνερ, τον Εμμανουέλ Λεβινάς. Μπορούμε να διακρίνουμε τις συγκεκριμένες ρίζες της φιλοσοφίας του διαλόγου ή (όπως επίσης την ονο μάζουμε) της φιλοσοφίας της συνάντησης ή της φιλοσο φίας του Άλλου -και ειδικότερα τις θέσεις της που υπο δεικνύουν ότι ο δρόμος προς τον Θεό οδηγεί μέσω του Άλλου και ότι μπορούμε να δούμε την όψη Του στο πρό σωπο του Άλλου- στην αρχαία ανθρωπομορφική εποχή, όταν η ανθρώπινη φαντασία δεν είχε ακόμη χαράξει τα όρια ανάμεσα στον κόσμο των θεών και σ' εκείνον των ανθρώπων και όταν φαντάζονταν ότι η θεότητα έμοιαζε με άνθρωπο ή αντίστροφα. Ο Γιόζεφ Τίσνερ μελέτησε τη φιλοσοφία του Άλλου 75
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
με πάθος και οξυδέρκεια μέχρι το τέλος του επίγειου τα ξιδιού του. Στην ακούραστη προβολή των πεποιθήσεων και των αρχών του -και αυτό είναι αλήθεια ειδικά σή μερα, στους καιρούς που ζούμε- υπάρχει βαθιά ανθρω πιά και γνήσιος ηρωισμός. Και γι’ αυτό, εκτός από τις αυστηρά ακαδημαϊκές αξίες, έχει τόσο μεγάλη αξία το ότι δεν διστάζει να υπερασπιστεί με θάρρος και ειλικρί νεια τον άλλον άνθρωπο, να υπερασπιστεί τον 'Αλλον, σε έναν κόσμο που τόσο συχνά ενδίδει στους πειρασμούς του εγωισμού και του άκρατου καταναλωτισμού. Η σπουδαία αρετή αυτής της φιλοσοφίας έγκειται στο ότι μιλάει για τον ξεχωριστό άνθρωπο καθολικά, για το κάθε άτομο ως φορέα νοήματος, αλλά και στο ότι δεν παύει να μας υπενθυμίζει την ύπαρξη και τα στοιχεία που τον διαρθρώνουν. Μέσα σε όλη τη μεταμοντέρνα οχλα γωγία, τη σύγχυση των γλωσσών, μια δυνατή, καθαρή φωνή που αναδεικνύει αξίες όπως η ταυτότητα, ο σεβα σμός, η προσοχή και η εκτίμηση για έναν άλλον άνθρω πο -τον Άλλον- είναι ανεκτίμητη. Όμως δεν σταματάει εδώ· ο Τίσνερ, αναπτύσσοντας και εμπλουτίζοντας τα θέματα που θίγονται στη φιλοσοφία του Εμμανουέλ Λεβινάς, ειδικά στο έργο του τελευταίου Ολότητα και άπειρο,9 υποστηρίζει ότι το Εγώ δεν πρέπει μόνο να σχετίζεται με τον Άλλον, αλλά οφείλει να αναλαμβάνει την ευθύνη 9 Totalite et infini [ελλ. έκδ.: μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, εκδ. Εξά ντας, Αθήνα 1989]. (Σ.τ.μ.) 76
Ο Άλλος στο Π α γ κ ό σ μ ι ο Χωρι ό
για εκείνον και να είναι προετοιμασμένο να επωμιστεί τις συνέπειες μιας τέτοιας απόφασης, μιας τέτοιας στάσης. Υπάρχει κάποια χριστιανική πράξη θυσίας σε αυτό; Ναι θυσίας, απάρνησης και ταπεινοφροσύνης. Η φιλοσοφία της συνάντησης έχει μέχρι τώρα εξε τάσει το θέμα του Άλλου και της σχέσης μας μαζί του, τη στάση μας απέναντι του, γενικότερα, στο πλαίσιο μιας άμεσης, από πρώτό χέρι κατάστασης και μέσα στη σφαίρα της ίδιας κουλτούρας. Αυτή η φιλοσοφική τάση πρέπει τώρα να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ του Εγώ και του Άλλου όταν μία από τις δυο πλευρές ανήκει σε μια άλλη φυλή, θρησκεία ή κουλτούρα. Μέχρι ποιου ση μείου αυτό θα περιπλέξει τον χείμαρρο των αντιδράσεών μας, κάνοντάς τες πιο εκλεπτυσμένες, δύσκολες και αμ φιλεγόμενες; Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σήμερα, που ζούμε σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο και που οι εξελίξεις στις επικοινωνίες καθιστούν την πολυπολιτισμική φύση του σύγχρονου κόσμου μας όλο και πιο φανερή και πανταχού παρούσα. Στην πραγματικότητα, ο πλανήτης μας υπήρ ξε ανέκαθεν πολυπολιτισμικός - από αμνημονεύτων χρό νων οι κάτοικοί του μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και πίστευαν σε διαφορετικούς θεούς· η μοίρα του κόσμου, ωστόσο, εξελίχθηκε με τρόπο που τους τελευταίους πέ ντε αιώνες η ευρωπαϊκή κουλτούρα ή ο πολιτισμός μας επικράτησε. Ως αποτέλεσμα, λέγοντας «εμείς», κατα77
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
λαβαίναμε - «εμείς, όλοι οι άνθρωποι», μολονότι στην πραγματικότητα εννοούσαμε μόνο εμάς, τους Ευρω παίους. Σήμερα, όμως, έχουμε ήδη μπει αμετάκλητα σε μια εποχή όπου η σαφής εξίσωση «εμείς = Ευρωπαίοι» ως συνώνυμο για όλους τους ανθρώπους στον κόσμο τίθεται υπό αμφισβήτηση από τις τρέχουσες ιστορικές αλλαγές* Ως αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών, άλλες κουλ τούρες που είναι πολυάριθμες, αλλά μέχρι τώρα είχαν βιώσει την τυραννία και την περιθωριοποίηση, έχουν αφυπνιστεί, έχουν αναγεννηθεί και έχουν αρχίσει να απαιτούν μια ίση θέση στο παγκόσμιο τραπέζι. Είναι φιλόδοξοι και δυναμικοί, και την ίδια στιγμή διαθέτουν μια πολύ αναπτυγμένη αίσθηση αξιών. Στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν μια νέα θέση κάτω από τον ήλιο και μια αναγνώριση ίσων δικαιωμάτων για τον Άλλον, οι φιλόσοφοι και οι διανοούμενοι που ανήκουν σε αυτές τις ανερχόμενες κουλτούρες θα μπορέσουν να εμπνευστούν από τις σκέψεις του Τίσνερ, του κληρικού που δραστηριοποιήθηκε στην Κρακοβία, του διανοούμενου που κα ταγόταν από ένα πολωνικό χωριό. Ο Τίσνερ και άλλοι θιασώτες του διαλόγου προσπα θούν να μας εμφυσήσουν μια ευεργετική σκέψη, να μας μιλήσουν για την ύπαρξη, και ακόμα για τη στενή παρουσία του Άλλου, την αναγκαιότητα να αισθανθού με υπεύθυνοι γι’ αυτόν - και επιπλέον να αναγνωρίσου με ότι αυτή η υπευθυνότητα συνιστά μια βαριά ηθική 78
Ο Άλλος στο Π α γ κ ό σ μ ι ο Χω ρ ι ό
προσταγή. Τι κουράγιο απαιτεί ακόμα και να τεθεί αυτό το θέμα και να τονιστεί η υπερβατική του διάσταση σε μια εποχή κατά την οποία στον σύγχρονο πολιτισμό η επικρατούσα στάση είναι ο περιορισμός και η περιχαρά κωση στο ιδιωτικό, εγωιστικό μας «εγώ», μέσα σε έναν πολύ αποξενωμένο κύκλο όπου κάποιος έχει τη δυνα τότητα να ικανοποιήσει τις δικές του παρορμήσεις και καταναλωτικές ιδιοτροπίες. Η αντίσταση στους πειρα σμούς και τις επιταγές του καταναλωτισμού - το πνεύ μα της υπευθυνότητας για τον Άλλον, αυτό είναι που ο Τίσνερ θεωρεί καθήκον, ή ακόμα και υποχρέωση του ανθρώπου. Η σκέψη για τον Άλλον παρακινεί τον Γιόζεφ Τίσνερ να αναλογιστεί τη φύση και το περιεχόμενο μιας συνά ντησης μεταξύ του Εγώ και του Άλλου - μιας συνάντη σης που, όπως πολύ συχνά τονίζει, θα πρέπει να είναι ένα σημαντικό γεγονός. Και έτσι θα πρέπει εσωτερικά να προετοιμαζόμαστε γι* αυτήν τη συνάντηση, επειδή εκείνη θα πρέπει να συνιστά το αντίθετο του συνηθισμέ νου, αδιάφορου τρόπου με τον οποίο συναντά ο ένας τον άλλον μέσα στο πλήθος. Αυτή η συνάντηση είναι μια εμπειρία που αξίζει να θυμάται κανείς και μπορεί να είναι βαθιά. Και πάλι ο Τίσνερ μάς προειδοποιεί ότι, όταν συναντάμε τον Άλλον, θα πρέπει να έχουμε πλήρη επίγνωση της σημασίας αυτού του γεγονότος, επίγνωση της θέσης και του ρόλου του στην ιδιωτική, προσωπική, 79
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
πνευματική ιστορία του ίδιου μας του Εαυτού. Με αυτήν την προειδοποίηση επιθυμεί να ανεβάσει ένα σκαλί ψη λότερα τη φύση, το περιεχόμενο και τη σοβαρότητα των διαπροσωπικών σχέσεων, της σημασίας τους για εμάς και της επιρροής που ασκούν πάνω μας. Όμως ποιο είναι το κύριο περιεχόμενο της συνάντη σης; Είναι ο διάλογος. Στα τελευταία κείμενα του Τίσνερ κάποιες συγκεκριμένες εκφράσεις επανέρχοναι σταθε ρά, όπως «διαλογική ειλικρίνεια», «διαλογική προοπτι κή», «διαλογική επίγνωση», «διαλογικό επίπεδο» κτλ. Όπως το ορίζει ο Λεβινάς: «Ο άνθρωπος είναι ένα δη μιούργημα που μιλάει». Και έτσι προκύπτει ο διάλογος. Ο σκοπός αυτού του διαλόγου συνίσταται στην αμοιβαία κατανόηση, ενώ ο σκοπός αυτής της κατανόησης είναι να έρθουμε πιο κοντά ο ένας στον άλλον, και αυτή η κατανόηση και η προσέγγιση επιτυγχάνονται γνωρίζο ντας ο ένας τον άλλον. Ποια είναι η προϋπόθεση για όλη αυτήν τη διαδικασία, γι’ αυτήν την εξίσωση; Είναι η επι θυμία να εξοικειωθούμε, η λαχτάρα, η ενέργεια του να στραφούμε προς τον Άλλον, να βγούμε να τον συναντή σουμε, να αρχίσουμε να συνομιλούμε μαζί του. Όμως στην πράξη αυτό φαίνεται ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο. Η ανθρώπινη εμπειρία δείχνει ότι την πρώτη στιγμή, αντανακλαστικά, ο άνθρωπος αντιδρά μπροστά σε κά ποιον Άλλον με επιφύλαξη και συγκράτηση, δυσπιστία ή ξεκάθαρη απροθυμία, ή ακόμα και με εχθρότητα. Στη 8ο
Ο Άλλος στο Πα γ κ ό σ μ ι ο Χωρι ό
μακρά πορεία χης ιστορίας, όλοι εμείς οι άνθρωποι έχου με καταφέρει πάρα πολλά χτυπήματα ο ένας στον άλλον και έχουμε προκαλέσει ο ένας στον άλλον πάρα πολύ πόνο προκειμένου να αλλάξουμε τα πράγματα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ολόκληροι πολιτισμοί έχουν χαρακτηριστεί από αυτήν την αίσθηση της αποξένωσης μπροστά στον Άλλον. Οι Έλληνες αποκαλούσαν τους μη Έλληνες βαρβάρους: αυτούς που μιλούσαν ακατάληπτα και δεν μπορούσαν να γίνουν κατανοητοί, τους οποίους γι’ αυτόν τον λόγο ήταν καλύτερα να τους κρατάμε σε κάποια απόσταση - σε απόσταση και υπό συνθήκες τα πείνωσης. Οι Ρωμαίοι έχτισαν ένα δίκτυο από συνοριακά τείχη μπροστά στον Άλλον, τα λεγάμενα λίμες. Οι Κι νέζοι αποκαλούσαν ξένους τους μη Κινέζους από την πλευρά του ωκεανού Γιανγκ-Κουέι, που σημαίνει θα λάσσια τέρατα, και έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τους κρατήσουν μακριά. Και σήμερα; Τι συμβαίνει με την υπεροψία μιας ομά δας απέναντι στους πολιτισμούς και τις θρησκείες των άλλων; Και το πλήθος των κάθε είδους γκέτο και στρα τοπέδων που είναι διασκορπισμένα στον πλανήτη μας; Κάθε λογής τειχών και φραγμάτων, τάφρων και συρμα τοπλεγμάτων; Πόσα υπάρχουν παντού, σε όλες τις ηπεί ρους! Τι δύσκολη πρόκληση είναι η πρόοδος στις επικοι νωνίες που έχει σημειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Από τη μια μας φέρνουν αναμφισβήτητα πιο κοντά, στην 81
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
πραγματικότητα, όμως, μας ενώνουν; Στην απόσταση που χωρίζει τον έναν άνθρωπο από τον άλλον, το Εγώ από τον Άλλον, ένας τεχνολογικός μεσάζων έχει εισαχθεί ένας ηλεκτρικός σπινθήρας, ένα ηλεκτρονικό ερέθισμα, ένα δίκτυο, ένας σύνδεσμος, ένας δορυφόρος. Η ινδική λέξη ουπανισάδα σημαίνει να κάθεσαι κοντά, να είσαι κοντά. Το Εγώ προσεγγίζει τον Άλλον όχι μόνο με τα λό για, αλλά επίσης με το να είναι κοντά, σε άμεση επαφή, να είναι μαζί. Τίποτα δεν είναι ικανό να υποκαταστήσει αυτήν την εμπειρία. Η αντιφατική φύση της κατάστασης των μέσων μα ζικής ενημέρωσης πηγαίνει πιο μακριά. Από τη μια, τα μέσα παγκοσμιοποιούνται όλο και περισσότερο, αλλά από την άλλη γίνονται πιο επιπόλαια, πιο ασυνάρτητα και μπερδεμένα. Όση περισσότερη επαφή έχει κάποιος με τα μέσα, τόσο περισσότερο διαμαρτύρεται ότι αισθά νεται χαμένος και απομονωμένος. Στις αρχές της δεκαε τίας του i960, ο Μάρσαλ ΜακΛούαν εισήγαγε τον όρο «παγκόσμιο χωριό» όταν η τηλεόραση βρισκόταν ακόμη σε εμβρυακό στάδιο. Ο ΜακΛούαν ήταν ένα καθολικός με μεγάλο ιεραποστολικό ζήλο που φανταζόταν ότι το νέο μέσο θα μας έκανε όλους αδέλφια που ζουν σε μια κοινότητα πίστης. Αυτή η έκφρασή του, που επαναλαμ βάνεται σήμερα χωρίς δεύτερη σκέψη, αποδείχθηκε μία από τις μεγαλύτερες παρανοήσεις του σύγχρονου πολιτι σμού, γιατί η ουσία ενός χωριού βασίζεται στο γεγονός 82
Ο Αλλος στο Πα γ κ ό σ μ ι ο Χωρι ό
ότι οι κάτοικοί του γνωρίζουν ο ένας τον άλλον καλά, επικοινωνούν μεταξύ τους και μοιράζονται μια κοινή μοίρα. Εντωμεταξύ τίποτα από αυτά δεν μπορεί να ει πωθεί για την κοινωνία στον πλανήτη μας, που μοιάζει περισσότερο με το ανώνυμο πλήθος σε κάποιο μεγάλο αεροδρόμιο, ένα πλήθος ανθρώπων που τρέχουν βιαστι κοί, αμοιβαία αδιάφοροι και ανίδεοι. Είναι ακριβώς σε πείσμα αυτού του υπόβαθρου που αισθανόμαστε όλο και πιο καθαρά τη βαθιά ανθρωπιά, τον ενθουσιασμό και την ελπίδα της διδασκαλίας του Γιόζεφ Τίσνερ για το Εγώ και τον Άλλον ως προϋπόθεση της ανθρώπινης αρμονίας στη γη.
83
Η συνάντηση με τον Άλλον ως πρόκληση για τον 2ΐο αιώνα
ταν στέκομαι και αναλογίζομαι τα ταξίδια που έχω κάνει στον κόσμο στο διάστημα πολλών χρόνων, καμιά φορά νιώθω ότι τα πιο ανησυχητικά προβλήμα τα δεν είχαν να κάνουν τόσο με σύνορα και μεθοριακές γραμμές, με πρακτικές δυσκολίες και απειλές, όσο με μια συχνά επαναλαμβανόμενη αβεβαιότητα σχετικά με τη μορφή, την ποιότητα και την πορεία μιας συνάντη σης με τους Άλλους, με τους άλλους ανθρώπους με τους οποίους θα διασταυρωνόμουν κάπου στον δρόμο, γιατί γνώριζα ότι πολλά, κάποιες φορές τα πάντα, θα εξαρτιόνταν από αυτό. Κάθε συνάντηση αυτού του είδους ήταν ένα μεγάλο ερωτηματικό - πώς θα πήγαινε; Πώς θα εξελισσόταν; Ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα; Ασφαλώς ερωτήσεις αυτού του είδους είναι ακατάπαυστες. Μια συνάντηση με κάποιο άλλο άτομο, με άλ λους ανθρώπους, υπήρξε πάντα μια παγκόσμια, θεμε λιώδη εμπειρία για το είδος μας. Οι αρχαιολόγοι μάς λένε ότι οι πρώτες ανθρώπινες ομάδες ήταν μικρές οι κογενειακές φυλές που αριθμούσαν τριάντα έως πενή87
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
ντα άτομα. Αν μια τέτοια κοινωνία ήταν μεγαλύτερη, θα ήταν δύσκολο να μετακινηθεί γρήγορα και αποτελεσμα τικά. Αν ήταν μικρότερη, θα ήταν δυσκολότερο να υπε ρασπιστεί αποτελεσματικά τον εαυτό της, να πολεμήσει για την επιβίωση. Κι έτσι η μικρή μας οικογένεια-φυλή μετακινείται για την εύρεση τροφής, όταν ξαφνικά συναντά μια άλλη οικογένεια-φυλή. Τι σημαντική στιγμή για την ιστορία του κόσμου μας, τι μείζονος σημασίας ανακάλυψη - η ανακάλυψη ότι υπάρχουν κι άλλοι άνθρωποι στον κό σμο! Γιατί μέχρι τότε ένα μέλος της πρωτόγονης ομάδας που αναφέραμε μπορούσε να ζήσει με την πεποίθηση ότι την ώρα που μετακινούνταν μέσα στον κύκλο των τριάντα έως πενήντα συγγενών του γνώριζε όλους τους ανθρώπους της γης. Στο μεταξύ αποδεικνύεται ότι αυτό δεν συνέβαινε, και ότι υπάρχουν και άλλα, παρόμοια δη μιουργήματα στον κόσμο, άλλοι άνθρωποι! Πώς θα έπρεπε να αντιδράοει μπροστά σε αυτήν την αποκάλυψη; Πώς θα έπρεπε να προχωρήσει; Ποια από φαση θα έπρεπε να πάρει; Να επιτεθεί λυσσαλέα στους ανθρώπους που συνάντησε; Να τους προσπεράσει αδιά φορα και να συνεχίσει; Ή να προσπαθήσει να τους γνω ρίσει και να επικοινωνήσει μαζί τους; Το ίδιο δίλημμα που αντιμετώπισε μια ομάδα προγό νων μας χιλιάδες χρόνια πριν εξακολουθεί να βρίσκεται μπροστά μας σήμερα και με την ίδια αμείωτη ένταση: 88
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν
2ΐ ο
αι ώνα
μια επιλογή που είναι το ίδιο σημαντική και ρητή όπως τότε. Πώς πρέπει να έρθουμε σε επαφή με τους Άλλους; Ποια στάση πρέπει να κρατήσουμε απέναντι τους; Είναι πιθανό το όλο εγχείρημα να καταλήξει σε δια μάχη, σύρραξη ή πόλεμο - μαρτυρίες τέτοιων γεγονότων υπάρχουν καταγεγραμμένες και αποτυπώνονται στα πε δία αμέτρητων μαχών και στα απομεινάρια των ερειπίων που βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλο τον κόσμο. Όλα αυτά αποδεικνύουν την ήττα του ανθρώπου - ότι δεν κατάφερε ή δεν θέλησε να έρθει σε συνεννόηση με τους Άλλους. Οι εθνικές λογοτεχνίες σε όλες τις περιόδους έχουν εμπνευστεί από αυτήν την κατάσταση, προσφέροντας τεράστια ποικιλία πάνω στο θέμα και δημιουργώ ντας την ανάλογη ατμόσφαιρα. Παρ’ όλα αυτά, η οικογένεια-φυλή που παρακολου θούμε μπορεί, αντί να επιτεθεί και να πολεμήσει, να αποφασίσει να απομονωθεί από τους Άλλους, να διαχω ρίσει τον εαυτό της και να αποξενωθεί. Με τον καιρό, ως αποτέλεσμα αυτής της στάσης, τα αντικείμενα αρχίζουν να φαίνονται ότι προορίζονται όλα για τον ίδιο σκοπό, όπως το Μεγάλο Τείχος της Κίνας, οι πύργοι και οι πύλες της Βαβυλώνας, οι ρωμαϊκοί λίμες ή τα πέτρινα τείχη των'Ινκας. Ευτυχώς, υπάρχει η μαρτυρία μιας τρίτης επιλογής, η οποία είναι οικεία στην ανθρώπινη εμπειρία. Αυτή αποτελεί απόδειξη συνεργασίας - ό,τι έχει απομείνει από τις 8g
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
αγορές και τα λιμάνια, οι τοποθεσίες αρχαίων αγορών και ιερών, όπου τα έδρανα παλιών πανεπιστημίων και ακαδημιών είναι ακόμη εμφανή, ή τα ίχνη εμπορικών δρόμων που έχουν διασωθεί, όπως ο Δρόμος του Μ ε ταξιού, του Κεχριμπαριού ή της Σαχάρας. Σε αυτά τα μέρη οι άνθρωποι συναντιούνταν σε κάθε τους βήμα, αντάλλαζαν σκέψεις, ιδέες και αγαθά, έκαναν εμπόριο και συναλλάσσονταν, σύναπταν συμμαχίες και ενώσεις, έβρισκαν κοινούς στόχους και αξίες. Ο διαφορετικός, άλλος άνθρωπος έπαψε να αποτελεί συνώνυμο ενός ξέ νου και εχθρού, μια απειλή ή ένα θανάσιμο κακό. Κάθε άνθρωπος ανακάλυπτε μέσα του τουλάχιστον ένα μικρό κομμάτι αυτού του Άλλου, πίστευε σε αυτό και ζούσε με αυτήν την πεποίθηση. Και έτσι οι τρεις επιλογές που ανέφερα ήταν πάντα ανοιχτές σε κάποιον κάθε φορά που συναναστρεφόταν τον Άλλον: μπορούσε να επιλέξει τον πόλεμο, μπορούσε να μαντρωθεί πίσω από έναν τοίχο ή μπορούσε να ξεκι νήσει έναν διάλογο. Στην πορεία της ιστορίας ο άνθρωπος δεν σταμά τησε ποτέ να αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε αυτές τις επιλογές- ανάλογα με τις συνθήκες και την κουλτούρα του, επιλέγει πότε τη μια, πότε την άλλη· βλέπουμε ότι είναι άστατος σε ό,τι αφορά αυτές τις επιλογές, ότι δεν νιώθει πάντα βέβαιος και δεν πατάει πάντα σε στέρεο έδαφος. go
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Α λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν
2ΐ ο
αι ώνα
Δεν είναι εύκολο να δικαιολογήσει κανείς τους πολέ μους* πιστεύω ότι όλοι χάνουν γιατί ο πόλεμος συνιστά μια ήττα για τον άνθρωπο. Εκθέτει την αδυναμία του να έρθει σε συμβιβασμό, να συμπονέσει τον Άλλον, να εί ναι ευγενικός και λογικός, γιατί σε αυτήν την περίπτωση η συναναστροφή με τον Άλλον λήγει πάντα τραγικά, σε ένα δράμα αίματος και θανάτου. Η ιδέα που προέτρεψε τον άνθρωπο να χτίσει ψηλά τείχη και τεράστιες τάφρους, να περιχαρακώσει τον εαυ τό του με αυτά και να απομονωθεί από τους Άλλους έχει πάρει στη σύγχρονη εποχή την ονομασία του δόγματος του απαρτχάιντ. Αυτή η έννοια εσφαλμένα περιορίζεται μόνο στις τακτικές του ξεπερασμένου πλέον καθεστώτος των λευκών στη Νότια Αφρική, αφού στην πραγματικό τητα το απαρτχάιντ εφαρμοζόταν ήδη στην αρχαιότητα. Με απλούς όρους είναι μια θεωρία οι οπαδοί της οποίας διακηρύσσουν ότι ο καθένας μπορεί να ζει όπως επιθυ μεί, αρκεί να βρίσκεται σε απόσταση από μένα, αν δεν ανήκει στη φυλή μου, στη θρησκεία μου και τον πολιτι σμό μου. Κι όμως... Μακάρι να επρόκειτο μόνο γι’ αυτό! Στην πραγματικότητα, έχουμε να διαχειριστούμε το δόγ μα μιας δομικής και συνεχούς ανισότητας που χωρίζει το ανθρώπινο γένος. Οι μύθοι πολλών φυλών και ανθρώπων περιλαμβά νουν μια δοξασία σύμφωνα με την οποία μόνο εμείς εί μαστε άνθρωποι, τα μέλη της φυλής μας, της κοινωνίας 9ΐ
Ρίσαρντ
Καπισίνσκι
μας, και ότι οι Άλλοι -όλοι οι Άλλοι- είναι στην καλύτερη περίπτωση υπάνθρωποι. Πόσο διαφορετική παρουσιάζεται η εικόνα του ίδιου Άλλου την εποχή που οι άνθρωποι πίστευαν στον ανθρω πομορφισμό, με άλλα λόγια όταν πίστευαν πως οι θεοί μπορούσαν να πάρουν την ανθρώπινη μορφή και να συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι. Επειδή εκείνη την εποχή κανείς δεν μπορούσε να είναι βέβαιος για το αν ένας τα ξιδιώτης που πλησίαζε, νομάδας ή ξένος, ήταν άνθρω πος ή θεός που έμοιαζε με άνθρωπο. Αυτή η αβεβαιότη τα, αυτή η κρυφή αμφιβολία συνιστά μία από τις πηγές της κουλτούρας της φιλοξενίας, η οποία επιτάσσει να δείχνουμε κάθε μορφή ευγένειας στους νεοφερμένους. Ο πολωνός ποιητής Τσιπρίαν Νόρβιντ γράφει γι’ αυτό στην εισαγωγή του στην Οδύσσεια, όταν εξετάζει τους λό γους στους οποίους οφείλεται η φιλοξενία που γνώρισε ο Οδυσσέας κατά το ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη: Εκεί η εμφάνιση κάϋε ζητιάνου και ξένου περιπλανώμενου συ νοδευόταν από μια αρχική υποψία για το αν da μπορούσε να είναι ή όχι ο Θεός. {...] Ή ταν αδύνατο να φιλοξενήσεις κάποιον χωρίς πρώτα να ρωτήσεις: ποιος είναι αυτός ο ξένος; Όμως, η χρήση ανθρώπινων ερωτήσεων οφειλόταν αποκλειστικά στον σεβασμό της θείας φύσης του, και αυτό λεγόταν φιλοξενία, πράγμα που εξηγεί γιατί αυτή ουγκαταλεγόταν ανάμεσα στις θρησκευτικές πρακτικές και αρετές. Δεν υπήρχε η έννοια του 92
Η συνάντηση
με τ ο ν Άλ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γι α τ ο ν
2ΐ ο
αιώνα
«τελευταίου άνΰρωπου» στους Έλληνες του Ομήρου! Ή ταν πά ντα ο πρώτος, δηλαδή ϋεϊκός .10 Σε αυτήν την ελληνική αντίληψη του πολιτισμού που
περιγράφει ο Νόρβιντ, τα πράγματα αποκαλύπτουν μια νέα, συμπονετική για τον άνθρωπο πλευρά. Οι πόρτες και οι πύλες δεν είναι μόνο για να απομονώνουμε τους εαυτούς μας από τους 'Αλλους, μπορούν ακόμα να ανοί ξουν προς αυτούς, να τους προσκαλέσουν μέσα ως φιλο ξενούμενους. Ο δρόμος δεν υπάρχει μόνο για να εξυπη ρετεί εχθρικούς στρατούς - μπορεί επίσης να είναι ένας δρόμος μέσω του οποίου ένας από τους θεούς θα έρθει σ’ εμάς, ντυμένος προσκυνητής. Χάρη σε αυτού του εί δους την ερμηνεία, αρχίζουμε να κυκλοφορούμε σε έναν κόσμο που δεν είναι απλώς πλουσιότερος και πιο ποικί λος, αλλά επίσης πιο φιλικός προς εμάς, ένας κόσμος όπου εμείς οι ίδιοι θα θελήσουμε να συναντήσουμε τον Άλλον. Ο Εμμανουέλ Λεβινάς ονομάζει τη συνάντηση με τον Άλλον «γεγονός», ή ακόμα «θεμελιώδες γεγονός»· αυτή είναι η σημαντικότερη δοκιμασία, ο πιο μακρύς ορίζο ντας της εμπειρίας. Όπως γνωρίζουμε, ο Λεβινάς ανήκε στην ομάδα των διαλογικών φιλοσόφων στην οποία ανή-
ιο C. Norwid, PismaW szystkie, 3ος τόμ., επιμ. J. W. Gom ulicki, Βαρσοβία 1971, ο. 673-96. (Σ.τ.μ.) 93
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
καν επίσης ο Μάρτιν Μπούμπερ, ο Φερντινάν Έμπνερ και ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ (αργότερα στην ομάδα προσχώ ρησε και ο Γιόζεφ Τίσνερ)· αυτοί ανέπτυξαν την ιδέα του Άλλου -ως ενός μοναδικού, ξεχωριστού όντος- στο πλαί σιο μιας λίγο ως πολύ κεντρικής αντίθεσης ανάμεσα σε δυο φαινόμενα που εμφανίστηκαν τον εικοστό αιώνα. Αυτά ήταν τα εξής: η γέννηση της μαζικής κοινωνίας που κατήργησε την ταυτότητα του ατόμου· και η άνοδος καταστρεπτικών ολοκληρωτικών ιδεολογιών. Αυτοί οι φι λόσοφοι προσπάθησαν να προστατεύσουν την αξία που θεωρούσαν ως υπέρτατη -τον άνθρωπο: εμένα, εσένα, τον Άλλον, τους Άλλους- από τις συνέπειες της μαζικοποίησης και του ολοκληρωτισμού που εξαλείφουν κάθε ανθρώπινη ταυτότητα (γι’ αυτό και διέδωσαν την έννοια του Άλλου, για να υπογραμμίσουν τη διαφορά του ενός ανθρώπου από τον άλλον, τη διαφορά τού να έχεις ανα ντικατάστατα, μη ανταλλάξιμα χαρακτηριστικά). Αναφορικά με τις σχέσεις προς τον Άλλον και τους Άλλους, αυτοί οι φιλόσοφοι απέρριπταν την οδό του πο λέμου ως καταστροφική και επέκριναν τη στάση αδιαφο ρίας ή απομόνωσης πίσω από ένα τείχος, διακηρύσσο ντας αντ’ αυτών την ανάγκη -και ακόμα περισσότερο το ηθικό καθήκον- να πλησιάζει κανείς τον Άλλον, να είναι ανοιχτός και φιλικός. Μέσα στο πλαίσιο αυτού του είδους σκέψης και πε ποίθησης, αυτού του είδους έρευνας και συλλογισμού, 94
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν
2ΐ ο
αι ώνα
αυτού του είδους στάσης, γεννιέται και αναπτύσσεται η σπουδαία έρευνα ενός φοιτητή και μετέπειτα διδάκτορα του πανεπιστημίου Γιαγκελόνσκι - το έργο του μέλους της Πολωνικής Ακαδημίας Μπρόνισλαβ Μαλινόφσκι. Το πρόβλημα του Μαλινόφσκι ήταν πώς πλησιάζει κανείς τον Άλλον στην περίπτωση που δεν είναι ένα αμιγώς αφηρημένο πλάσμα, αλλά ένα συγκεκριμένο άτομο που ανήκει σε μια άλλη φυλή και φέρει τις δικές του πε ποιθήσεις και αξίες που είναι διαφορετικές από τις δικές μας, τη δική του κουλτούρα και τα δικά του έθιμα. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο ορισμός του «Άλ λου» δίνεται συνήθως από τη λευκή, την ευρωπαϊκή σκοπιά. Σήμερα, όμως, καθώς περπατάω σε ένα χωριό στα ορεινά της Αιθιοπίας, μια παρέα παιδιών τρέχει από πίσω μου, δείχνοντας προς το μέρος μου πρόσχαρα και φωνάζοντας: «Faranji! Faranji!». Αυτό σημαίνει «ξέ νος», «άλλος», γιατί γι' αυτούς εγώ είμαι ένας Άλλος. Υπό αυτήν την έννοια, είμαστε όλοι πάνω στην ίδια βάρκα. Καθένας από εμάς που ζει σε αυτόν τον πλανήτη είναι ένας Άλλος στα μάτια των Άλλων - εγώ είμαι στα δικά τους μάτια και αυτοί είναι στα δικά μου. Την εποχή του Μαλινόφσκι και κατά τους αιώνες που προηγήθηκαν, ο λευκός, ο Ευρωπαίος, αποτόλμησε να ταξιδέψει πέρα από τη δική του ήπειρο με σχε δόν αποκλειστικό σκοπό να κατακτήσει - να αποκτήσει τον έλεγχο νέων εδαφών, να αιχμαλωτίσει σκλάβους, να 95
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
τους εμπορευτεί ή να τους προσηλυτίσει. Αυτές οι απο στολές τις περισσότερες φορές υπήρξαν πολύ αιματηρές - η κατάκτηση της Αμερικής από τους ανθρώπους του Κολόμβου και στη συνέχεια από λευκούς αποίκους, η κατάκτηση της Αφρικής, της Ασίας και της Αυστραλίας. Ο Μαλινόφσκι ξεκίνησε για τα νησιά του Ειρηνικού με άλλο σκοπό - ήθελε να γνωρίσει τον Άλλον, να μάθει τους γείτονές του, τα έθιμα και τη γλώσσα, να δει πώς ζούσε εκείνος. Ήθελε να δει και να βιώσει ο ίδιος αυτήν την εμπειρία, προσωπικά, να τη βιώσει έτσι ώστε αργό τερα να καταθέσει τη μαρτυρία του. Το σχέδιο του Μαλινόφσκι, μολονότι μοιάζει αυτο νόητο, αποδεικνύεται, ωστόσο, ότι ήταν επαναστατικό, συνταρακτικό, γιατί αποκάλυψε μια αδυναμία που διαφαίνεται με διαφορετική ένταση, ή μπορεί απλώς να αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, σε κάθε πολιτισμό, δεδο μένου ότι ο ένας πολιτισμός δυσκολεύεται να κατανοή σει τον άλλον και ότι οι άνθρωποι που ανήκουν σε αυ τούς τους πολιτισμούς, οι κοινωνοί και κομιστές τους, αντιμετωπίζουν αυτά τα προβλήματα. Ειδικότερα, στο βιβλίο του Coral Gardens [Κοραλλένιοι κήποι] ο Μαλινόφσκι υποστήριξε μετά την άφιξή του στον τόπο της έρευνάς του -τα Τροβριανά νησιά- ότι οι λευκοί που είχαν ζήσει χρόνια εκεί όχι μόνο δεν γνώρι ζαν το παραμικρό για τον ντόπιο πληθυσμό και τον πο λιτισμό του, αλλά και η ιδέα που είχαν γι’ αυτούς ήταν 96
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν 2ΐο α ι ώ ν α
εντελώς παραπλανητική και χαρακτηριζόταν από περι φρόνηση και έπαρση. Και αψηφώντας παντελώς κάθε λσγής απσικισκρατική πρακτική έστησε τη σκηνή του στη μέση ενός τοπικού χωριού και έζησε με τον ντόπιο πληθυσμό. Αυτό που βίωσε δεν ήταν εύκολο. Στο αφή γημά του A Diary in the Strict Sense of the Term [Ένα ημερο λόγιο με την αυστηρή έννοια του όρου], έκανε συχνότα τες αναφορές στα προβλήματά του, την κακή διάθεση, τις στιγμές απελπισίας, ακόμα και κατάθλιψης. Το τίμημα που πλήρωσε για το γεγονός ότι ξέκοψε από τον δικό του πολιτισμό ήταν μεγάλο. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να έχει κάποιος τη δική του, ξεχωριστή ταυτότητα, ένα αίσθημα της δικής του δύναμης, αξίας και ωριμότητας. Μόνο τότε μπορεί κάποιος να αντιμε τωπίσει με τόλμη έναν άλλον πολιτισμό. Διαφορετικά θα παραμονεύει στην κρυψώνα του, απομονώνοντας έντρομος τον εαυτό του από τους Άλλους. Και μάλιστα τη στιγμή που ο Άλλος είναι ένας καθρέφτης μέσα στον οποίο βλέπω τον εαυτό μου και μέσα στον οποίο γίνο μαι αντικείμενο παρατήρησης - ένας καθρέφτης που με αποκαλύπτει και με ξεγυμνώνει, κάτι που θα προτιμού σαμε να αποφύγουμε. Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ στη γενέθλια γη του Μαλινόφσκι, την Ευρώπη, εκτυλισσόταν ο Πρώτος Παγκό σμιος πόλεμος, εκείνος ως νέος ανθρωπολόγος επικέ ντρωσε την έρευνά του στον πολιτισμό της ανταλλαγής, 97
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
στις επαφές και τις κοινές τελετουργίες των κατοίκων των Τροβριανών νησιών, στους οποίους αφιέρωσε το θαυμά σιο βιβλίο του Argonauts o f the Western Pacific [Αργοναύτες του Δυτικού Ειρηνικού]. Διατύπωσε μια σημαντική θέση, την οποία πολύ σπάνια αντιλαμβάνονται άλλοι: ότι «για να κρίνεις κάτι, πρέπει να είσαι εκεί». Εξέφρασε και μια άλλη άποψη, ιδιαίτερα τολμηρή για εκείνη την εποχή, το ότι δηλαδή δεν υπάρχουν ανώτεροι ή κατώτεροι πολιτι σμοί - υπάρχουν απλώς διαφορετικοί πολιτισμοί, που ικα νοποιούν τις ανάγκες και τις προσδοκίες των μελών τους με διαφορετικούς τρόπους. Γι’ αυτόν ένας άλλος άνθρω πος από κάποια άλλη φυλή και έναν άλλο πολιτισμό είναι στην πραγματικότητα ένα άτομο του οποίου η συμπερι φορά, όπως και εκείνη του καθενός από εμάς, χαρακτη ρίζεται από αξιοπρέπεια, σεβασμό για τις αναγνωρισμέ νες αξίες και εκτίμηση για τις παραδόσεις και τα έθιμα. Αν το έργο του Μαλινόφσκι ξεκίνησε τη στιγμή κατά την οποία γεννιόταν η μαζική κοινωνία, σήμερα ζούμε σε μια περίοδο μετάβασης από τη μαζική κοινωνία σε μια νέα, παγκόσμια κοινωνία. Διάφοροι παράγοντες υποστη ρίζουν αυτήν την αλλαγή: η ηλεκτρονική επανάσταση, η απίστευτη εξέλιξη κάθε είδους επικοινωνίας, εξελίξεις που διευκολύνουν σημαντικά την επαφή και τις μετακι νήσεις και επίσης, ως αποτέλεσμα, μετασχηματισμοί που συντελούνται στις συνειδήσεις της νεότερης γενιάς και στο πλαίσιο ενός πολιτισμού ευρύτερα αντιληπτού. 98
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν 2ΐ ο α ι ώ ν α
Πώς αυτό θα αλλάξει τη στάση μας -ως ανθρώπων ενός πολιτισμού- προς τους ανθρώπους ενός άλλου πο λιτισμού ή άλλων πολιτισμών; Πώς θα επηρεάσει τις σχέσεις ανάμεσα στο Εγώ και τον Άλλον στη σφαίρα του δικού μου πολιτισμού και πέρα από αυτόν; Είναι πολύ δύσκολο να δοθεί μια ξεκάθαρη, τελική απάντηση, κα θώς πρόκειται για μια συνεχιζόμενη διαδικασία μέσα στην οποία είμαστε βουτηγμένοι και εμείς οι ίδιοι, χωρίς καμιά δυνατότητα να αποκτήσουμε το είδος της αποστα σιοποίησης που προϋποθέτει ο στοχασμός. Ο Λεβινάς μελέτησε τις σχέσεις μεταξύ του Εγώ και του Άλλου μέσα στη σφαίρα ενός μοναδικού, ιστορικά και φυλετικά ομογενοποιημένου, πολιτισμού. Ο Μαλινόφσκι διερεύνησε τις φυλές της Μελανησίας σε μια εποχή που εκείνες διατηρούσαν ακόμη τον πρωτόγονο χαρακτήρα τους, μακριά από τις επιρροές της δυτικής τεχνολογίας, οργάνωσης και εμπορίου. Σήμερα, όμως, αυτό σπανίζει όλο και περισσότερο. Ο πολιτισμός προκύπτει ως αποτέλεσμα διαρκών δια σταυρώσεων και αποκτά ετερογένεια. Όχι πριν από πολύ καιρό είδα στο Ντουμπάι μια εκπληκτική εικόνα - ήταν ένα κορίτσι που περπατούσε στην παραλία, αναμφίβολα μουσουλμάνο. Φορούσε στενό τζιν και ένα στενό μπλουζάκι, αλλά την ίδια στιγμή το κεφάλι της, μόνο το κεφάλι της, καλυπτόταν από ένα σκούρο τσαντόρ τόσο αυστηρά δεμένο, που ούτε καν τα μάτια της δεν φαίνονταν. 99
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
Σήμερα υπάρχουν ολόκληρες σχολές φιλοσοφίας, αν θρωπολογίας και λογοτεχνικής κριτικής που επικεντρώ νονται κυρίως στον υβριδισμό, τον συγκερασμό και τον πολιτισμικό μετασχηματισμό. Αυτή η διαδικασία είναι ιδιαίτερα ενεργή σε εκείνες τις περιοχές όπου τα σύνο ρα κρατών αποτελούσαν παλιά τα σύνορα διαφορετικών πολιτισμών (όπως τα σύνορα Αμερικής-Μεξικού) καθώς επίσης και στις γιγαντιαίες μεγαλουπόλεις (όπως είναι το Σάο Πάολο, η Νέα Υόρκη ή η Σιγκαπούρη), όπου υπάρ χει ένας ανάμεικτος πληθυσμός προερχόμενος από μια τεράστια ποικιλία πολιτισμών και φυλών. Εκτός αυτού, σήμερα λέμε ότι ο κόσμος έχει γίνει πολυεθνικός και πολυπολιτισμικός, όχι επειδή υπάρχουν περισσότερες κοινωνίες και πολιτισμοί, αλλά επειδή η φωνή τους έχει γίνει πιο δυνατή και πιο ανεξάρτητη, και επειδή απαι τούν με αποφασιστικότητα να γίνουν αποδεκτοί και να αναγνωριστούν, παίρνοντας μια θέση στο στρογγυλό τραπέζι των εθνών. Η πραγματική πρόκληση της εποχής μας, η συνάντη ση με τον νέο Αλλον, τον φυλετικά και πολιτισμικά Άλ λον, προκύπτει επίσης από ένα ευρύτερο ιστορικό πλαί σιο. Το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα ήταν μια επο χή κατά την οποία τα δύο τρίτα του πληθυσμού της γης είχαν απελευθερωθεί από την αποικιοκρατική εξάρτηση και είχαν γίνει πολίτες των δικών τους, τουλάχιστον τυ πικά, αυτόνομων κρατών. Σταδιακά αυτοί οι άνθρωποι ιο ο
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν 2ΐο α ι ώ ν α
αρχίζουν να ανακαλύπτουν το παρελθόν τους, τους μύ θους και τις ρίζες τους, τη δική τους ιστορία, την αίσθη ση ταυτότητας και, φυσικά, την υπερηφάνεια που αυτή συνεπάγεται. Αρχίζουν να αισθάνονται κυρίαρχοι, ότι ορίζουν μόνοι τους τη μοίρα τους, βλέποντας με μίσος κάθε απόπειρα να τους αντιμετωπίσουν ως περιττούς, ως φόντο, ως θύματα ή παθητικά αντικείμενα κυριαρχι κών διαθέσεων. Σήμερα ο πλανήτης μας, κατοικημένος επί αιώνες από μια κλειστή ομάδα ελεύθερων ανθρώπων και από ευρύτερες τάξεις σκλαβωμένων, αρχίζει να γεμίζει με έναν αυξανόμενο αριθμό από έθνη και κοινωνίες που αποκτούν όλο και μεγαλύτερη αίσθηση της σημασίας τους και της ξεχωριστής αξίας τους. Αυτή η διαδικασία συμβαίνει συχνά εν μέσω πολλών δυσκολιών, συγκρούσεων και δραμάτων. Ίσως να οδηγούμαστε προς έναν κόσμο τόσο εντελώς καινούργιο και αλλαγμένο, που η εμπειρία τής μέχρι σήμερα ιστορίας αποδειχθεί ανεπαρκής προκειμένου να μπορέσει κανείς να τον κατανοήσει και να κινηθεί μέσα σε αυτόν. Σε κάθε περίπτωση, ο κόσμος στον οποίο εισερχόμα στε είναι ο Πλανήτης της Μεγάλης Ευκαιρίας - όχι μιας άνευ όρων ευκαιρίας, αλλά μιας ευκαιρίας που ανοίγεται σε όσους παίρνουν σοβαρά την αποστολή τους, αποδεικνύοντας έτσι ότι παίρνουν στα σοβαρά τον ίδιο τους τον ΙΟ Ι
Ρίσαρντ Καπισίνσκι
εαυτό. Είναι ένας κόσμος ηου μπορεί να δώσει πολλά, αλλά που απαιτεί και πολλά, και όπου κάθε απόπειρα να κόψει κανείς δρόμο είναι συχνά ένας δρόμος που οδηγεί στο πουθενά. Σε αυτόν τον κόσμο αναμένεται να συναντάμε διαρκώς τον νέο Άλλον, ο οποίος σταδιακά θα αρχίσει να προκύπτει από το χάος και τη σύγχυση της σύγχρονης ζωής. Είναι πιθανόν αυτός ο Άλλος να γεννηθεί μέσα από μια συνάντηση μεταξύ δύο αντίθετων ρευμάτων που συνιστούν τον πολιτισμό του σύγχρονου κόσμου - αυτού που παγκοσμιοποιεί την πραγματικότητά μας και αυτού που διατηρεί την ανομοιότητά μας, τις διαφορές μας, τη μοναδικότητά μας. Αυτός θα είναι ο γιος τους και ο κληρονόμος τους, και γι' αυτό θα πρέπει να αναζητούμε τον διάλογο και την επαφή μαζί του. Η εμπειρία τόσων χρόνων που έζησα με μακρινούς Άλλους μού δίδαξε ότι η φιλικότητα προς ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα είναι η μόνη στάση που μπορεί να αγγίξει μια χορδή ανθρωπιάς μέσα του. Ποιος θα είναι αυτός ο νέος Άλλος; Με τι θα μοιάζει η συνάντησή μας; Τι θα πρέπει να πούμε ο ένας στον άλλον; Και σε ποια γλώσσα; Θα μπορέσουμε να ακούσουμε ο ένας τον άλλον; Να καταλάβουμε ο ένας τον άλ λον; Θα θελήσουμε από κοινού να αναφερθούμε σε αυτό που -όπως το θέτει ο Κόνραντ- «ξυπνά την ικανότητά μας για χαρά και έκπληξη, για την αίσθηση μυστηρίου 102
Η σ υ ν ά ν τ η σ η με τ ο ν Ά λ λ ο ν ως π ρ ό κ λ η σ η γ ι α τ ο ν 2ΐο α ι ώ ν α
που περιβάλλει τις ζωές μας· την αίσθηση συμπόνιας και ομορφιάς και πόνου· το κρυμμένο αίσθημα αδελφότητας με κάθε δημιούργημα - και την περίπλοκη αλλά ακατα νίκητη πεποίθηση συντροφικότητας που δένει τη μονα χικότητα αμέτρητων καρδιών: της συντροφικότητας στα όνειρα, στη χαρά, στη λύπη, στις φιλοδοξίες, στις ψευ δαισθήσεις, στην ελπίδα, στον φόβο, που ενώνει τους ανθρώπους μεταξύ τους, που ενώνει όλη την άνθρωπότητα - τους νεκρούς με τους ζωντανούς και τους ζωντα νούς με τους αγέννητους» ;®
ι ι J. Conrad, πρόλογος στο βιβλίο του The Nigger o f the «Narcissus»: A Tale o f the Sea, Νέα Υόρκη 1979 [ελλ. έκδ.: Ο νέγρος του «Νάρκισ σου», μτφρ. Μ. Βερέττας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1996]· (Σ.τ.μ.) 103
