207253522-Ψυχολογία-Κινήτρων

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΩΣΤΑΡΙΔΟΥ-ΕΥΚΛΕΙΔΗ Καθηγήτρια Ψυχολογίας Αριστοιέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ. 1999 ¥

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος............................................................................................... 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Εισαγωγή: Οι αιτίες της συμπεριφοράς και τα κίνητρα................ 15 Κίνητρα.............................................................................................. 17 και γνώση........................................................................................18 και δράση........................................................................................20 Ψυχολογία κινήτρων............................................................................ 22 Μέθοδοι μελέτης κινήτρων.................................................................... 26 Ιστορική αναδρομή .............................................................................. 29 Το σχέδιο του βιβλίου.......................................................................... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Βιολογική και φυσιολογική 6άση των κινήτρων........................ 34 Ηθολογική ερμηνεία των ενστίκτων........................................................ 35 Απελευθερωτικοί ερεθισμοί................................................................... 36 και ιεραρχικότητα του ενστίκτου.......................................................... 37 και αποτύπωση................................................................................. 38 Το υδραυλικό μοντέλο ίου ενστίκτου...................................................... 41 Η ύπαρξη ενστίκτων στον άνθρωπο........................................................ 44 Φυσιολογικά κίνητρα................................................................. .......... 45 Πείνα................................................................................................. 46 Παχυσαρκία..................................................................................... 49 Διαταραχές φαγητού..... ................................................................... 50 Δίψα..................................................... ............................................ 51 Ύπνος............................................................................................... 52 Σεξουαλικότητα................................................................................... 53 Ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου....................................................... 56 Σύνοψη.............................................................................................. 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων..................................... 58 Το ιστορικό πλαίσιο των ιδεών ίου ΡΓβυά............................................. 58 Η θεωρία............................................................................................60 3 Συνειδητό και Ασυνείδητο..................................................................... 60 Πρωτογενής - δευτερογενής σκέψη...................................................... .63 Ορμές και άμυνα................................................................................. 63 Αρχή της ευχαρίστησης.........................................................................64 Οι μηχανισμοί άμυνας.......................................................................... 65 Αμυντικοί μηχανισμοί και άγχος.......................................................... 67 Ατομικές διαφορές στις αμυντικές προτιμήσεις...................................... 68

Η δομή της προσωπικότητας.............................................................. 68 Η ψυχο-σεξουαλική ανάπτυξη.............................................................71 Σύνοψη.............................................................................................. 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ανθρωπιστικές θεωρίες: Κθ9βΓδ και Μδδίοχν..............................75 Η θεωρία της ενεργοποίησης-πραγμάιωσης του Κθ9βΓδ............................ 76 Η θεωρία της ιεραρχίας των αναγκών του Μθδ1ο\λ/.................................... 78 Σύνοψη.............................................................................................. 80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Συμπεριφορικές θεωρίες κινήτρων..........................................81 Τα συνειρμικά παραδείγματα μάθησης....................................................81 Η θεωρία του ΗαΙΙ................................................................................84 Κριτική της θεωρίας του Ηυΐΐ................................................................. 88 * Εξωτερικά κίνητρα................................................................................90 * Εσωτερικά κίνητρα...................................................... ........................ 92 Μαθημένες ορμές...................................... ............................. ! .......... 94 Συγκρούσεις προσέγγισης-αποφυγής................ .................... ............... 96 φ Τιμωρία.............................................................................................. 99 Η θεωρία του δΗβίίίβΙά για τη δημιουργία ορμής ..... ............................. 101 Ματαίωση..........................................................................................102 Σύνοψη................................... .........................................................105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Θεωρίες του άριστου επιπέδου............................................. 106 Η θεωρία της διέγερσης......................................................................108 Η θεωρία των ψυχολογικών μεταστροφών............................................ 111 Αρχές των θεωριών άριστου επιπέδου...................................................113 Σύνοψη............................................................................................ 115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η θεωρία του πεδίου του Ι-β\νίη............................................ 116 Ο χώρος ζωής................................................................................... 116 Ένταση και μνημονική ανάκληση................ ....................................... 120 Ένταση και επανάληψη της προσπάθειας............................................. 121 Υποκατάσταση στόχων....................................................................... 122 Συγκρούσεις .................................................................................... 123 Επίπεδο φιλοδοξιών........................................................................... 125 Σύνοψη............................................................................................ 129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Η θεωρία του κινήτρου επίτευξης.......................................... 131 Το κίνητρο επίτευξης.......................................................................... 131 Χαρακτηριστικά του κινήτρου επίτευξης................... ...........................136 »Η τάση για επίτευξη επιτυχίας......................................................... 136 Η τάση για αποφυγή της αποτυχίας.................................................138 Τελικό κίνητρο επίτευξης............................................................... 140 Εξέλιξη της θεωρίας........................................................................ 141 Κίνητρο για αποφυγή της επιτυχίας.................................................... 143

Ανάπτυξη του κινήτρου επίτευξης στα παιδιά....................................... 143 Σύνοψη........................... .................................................................144 Το κίνητρο φιλίας-δεσμού .................................................................. 145 Το κίνητρο για εξουσία....................................................................... 147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Θεωρίες της γνωστικής συνέπειας.........................................149 Η θεωρία της ισορροπίας του ΗβίάβΓ.................................................... 150 Η θεωρία της συμφωνίας των Οδ9οσά & Τειηηβηβειυπι............................ 155 Η θεωρία της γνωστικής δυσαρμονίας...................................................158 Σύνοψη............................................................................................ 164 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού.................................. 165 Ηβίάβτ: Απλοϊκή ανάλυση της διεργασίας προσδιορισμού....................... 168 Προσδιορισμοί που αφορούν προδιαθέσεις........................................168 Εξηγήσεις της συμπεριφοράς και των αποτελεσμάτων της.....................169 Σύνοψη........................................................................................... 172 «Ιοηβδ & ϋεινίδ: Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί...................................... 173 Ανπστοίχηση.................................................................................. 174 Σύνοψη............................................................................................ 177 Κβΐΐβν: Διεργασίες πολλαπλού αιτιολογικού προσδιορισμού ....................177 Το μοντέλο συμμεταβολής................................................................ 178 Έρευνες για το μοντέλο της συμμεταβολής ................................... .181 Το μοντέλο συσχηματισμού.............................................................. 182 Σύνοψη....... .....................................................................................185 Συνεπαγόμενα της θεωρίας του ΚβΠβν...................................................186 Το ερώτημα του πότε.....................................................................187 Το πρόβλημα της προκατάληψης στη χρήση πληροφοριών................ 187 Το πρόβλημα της προσδοκίας....................................................... .Λ88 Το θεμελιώδες προσδιοριστικό σφάλμα ..........................................190 Η επίδραση των κινήτρων ...... ......................................................191 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Εφαρμογές των θεωριών αιτιολογικού προσδιορισμού στην εκπαίδευση.................................. ............................194 Το κίνητρο επίτευξης και η θεωρία προσδιορισμού ................................194 Διαστάσεις των προσδιορισμών ...........................................................196 Προσδιορισμοί και συναισθήματα ....................................................... 198 Εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα ........................................................ 201 * Εσωτερικά κίνητρα και εκπαίδευση ..................................................... 204 Σύνοψη........................................................................................... 209 Ο §πιτυχημένος δάσκαλος..................................................................209 Η θεραπευτική χρήση των προσδιορισμών στο σχολείο.......................... 211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Αιτιολογικοί προσδιορισμοί στις διαπροσωπικές σχέσεις και στην παθολογική συμπεριφορά ................. ........................ 216 Προσδιορισμοί και υγεία.................................................................... 219

Η περίπτωση ίων θυμάτων .............................................................. 219 Τα άτομα με κίνδυνο βλάβης της υγείας τους ..................................... 222 Τα άτομα με δυσλειτουργική συμπεριφορά.........................................225 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13. Κίνητρα και βούληση ........................................................ 232 Οι πρόδρομοι.................................................................................23£ Η τάση για δράση..............................................................................236 Οι στόχοι και η διάρκεια τους...........................................................236 Είδη στόχων................................................................................237 Εμμονή ...................................................................................... 237 Ενσυνειδησία .............................................................................. 239 Η σχέση στόχων και επίδοσης.......................................................... 240 Η έναρξη της δράσης ........................................................................ 245 Η υπερνίκηση των εμποδίων της δράσης.............................................. 246 Το μοντέλο αυτο-ρύθμισης του Κ^ηίβΓ............................................... 246 Η θεωρία του ΚυΗΙ για τον έλεγχο της δράσης.................................... 248 Προσανατολισμοί στον έλεγχο της δράσης................ ..................... 251 Το μοντέλο του Ρουθίκωνα για τις φάσεις της δράσης ............................ 254 Σύνοψη........................................................................................... 258 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14. Ο εαυτός ως πηγή κινήτρου ............................................... 260 Η έννοια του εαυτού........................................................................261 Το σχήμα του εαυτού ......................................................................262 Επιδράσεις της έννοιας του εαυτού....................................................264 Συνθήκες που προάγουν την αυτο-ενημερότητα ................................. 270 Αυτο-εστίαση και έλεγχος δράσης .................................................... 271 Σύνοψη........................................................................................... 275 Βιβλιογραφία........................................................................................279 Ευρετήριο θεμάτων................................................................................297 Ευρετήριο ονομάτων ............................................................................. 300

Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό ξεκίνησε σαν βοήθημα για τις ανάγκες ενός μαθήματος. Πολύ γρήγορα όμως έγινε φανερό στη συγγραφέα ότι η μελέτη των κινή­ τρων προσέφερε τη βάση για μια πιο ολοκληρωμένη θεώρηση της ψυχο­ λογικής γνώσης σε διάφορους τομείς της Ψυχολογίας, όπως η Γνωστική, η Κοινωνική και η Κλινική. Οι εφαρμογές της γνώσης αυτής στην εκπαί­ δευση αλλά και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και ε­ μπειρίας είναι πολύ σημαντικές, επίσης. Αυτός είναι ο λόγος για την πιο ε­ κτενή αναφορά σε θέματα μάθησης και εκπαιδευτικής πράξης αλλά και σε θέματα ψυχολογίας της υγείας. Οι περιορισμοί χώρου δεν επέτρεψαν την πιο λεπτομερειακή διαπραγμάτευση των θεμάτων που περιλαμβάνονται στο κείμενο, αλλά και τη μη αναφορά σε άλλα, εξίσου ενδιαφέροντα, ό­ πως η προσωπικότητα και τα συναισθήματα. Παρόλα αυτά, η συγγραφέας θα ήταν ευτυχής αν κατάφερνε, παρά τους περιορισμούς της επιστημονι­ κής γραφής, να μεταδώσει στους αναγνώστες του βιβλίου τον ενθουσια­ σμό που διακατείχε την ίδια όσο το δούλευε και όσο ανακάλυπτε, παρά τα τόσα χρόνια δουλειάς στην Ψυχολογία, την ποικιλία και τις δυνατότητες της ψυχολογικής επιστήμης. Η συγγραφή του βιβλίου αυτού δε θα ήταν δυνατή χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση και ενθάρρυνση του συζύγου μου και χωρίς την απεριόρι­ στη υπομονή της οικογένειάς μου. Τους ευχαριστώ από τα βάθη της ψυχής μου, γιατί συμμερίστηκαν τους στόχους μου και βοήθησαν στην υλοποίησή τους. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 1995

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εισαγωγή: Οι αιτίες της συμπεριφοράς και ία κίνητρα

Έχειε ποτέ αναρωτηθεί ποια είναι τα κυρία ερωτήματα που έρχονται στο νου όταν παρακολουθούμε τη δράση των άλλων ή τη δική μας και τα αποτελέσματά της; Για οποιοδήποτε παρατηρητή της ανθρώπινης συμπερι­ φοράς και των συνεπειών της ένα ερώτημα τίθεται πάντα Βασανιστικά: Για­ τί; Για ποιο λόγο έπραξε αυτό που έκανε; Τι τον ώθησε;, Ποιους στόχους επιδίωκε; Τι εξυπηρετούσε; Μήπως παρασύρθηκε; Ερωτήματα αυτού του τύπου τίθενται κυρίως όταν μια συμπεριφορά αποκλίνει από τις συνήθεις του ατόμου ή της ομάδας στην οποία ανήκει, ή δεν πετυχαίνει το στόχο τον οποίο επιδίωκε. Το ερώτημα «γιατί» τίθεται, γενικά, όταν θέλουμε να ερμη­ νεύσουμε την πολυμορφία και ποικιλία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Συνήθως Βλέπουμε ότι το άτομο έχει την ικανότητα να αντιδρά με διάφο­ ρους τρόπους σε διαφορετικές περιστάσεις, πράγμα κατανοητό αν σκεφτούμε τις διαφορές στους εξωτερικούς ερεθισμούς. Συχνά όμως οι άν­ θρωποι αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους ακόμη κι αν ισχύουν οι ίδιες εξωτερικές περιστάσεις (Βοατηβ & ΕΚδίτβηά, 1976). Πολύ μεγαλύτερη ευ­ ρύτητα συμπεριφορών μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ των διάφορων α­ τόμων, παρά τις κοινές εξωτερικές συνθήκες. Πώς μπορεί, λοιπόν, να ερμηνευθεί η ενδο- και δι-ατομική πολυμορφία της ανθρώπινης συμπεριφο­ ράς; ΒεΒαίως οι άνθρωποι δεν ψάχνουν για αιτίες μόνο στην ανθρώπινη συ­ μπεριφορά. Η προσπάθεια κατανόησης των φυσικών φαινομένων και των συμβάντων στην καθημερινή ζωή μέσω της αναγωγής τους σε δίκτυα αι­ τιωδών σχέσεων είναι θεμελιώδης για τον ανθρώπινο νου. Το βρίσκει κα­ νείς να λειτουργεί σε αντιληπτικό επίπεδο, ως άμεσο δεδομένο και προϊόν συγκεκριμένων χωροχρονικών σχέσεων (ΜίοΗοίίβ, 1946). Τα νήπια φαίνε­ ται επίσης να διαθέτουν τη δυνατότητα αναγνώρισης αιτιακών σχέσεων α­ πό πολύ νωρίς. Κατά συνέπεια, όταν αναφερόμαστε στην επιδίωξη κατα­ νόησης και ερμηνείας των αιτίων των πραγμάτων, αναφερόμαστε σε μια γενική κατηγορία του νου, σε έναν από τους θεμελιώδεις τρόπους που

16

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

διαθέτει η ανθρώπινη νόηση για να αναπαριστά και να χειρίζεται τον κό­ σμο που μας περιβάλλει. Μια έκφανση αυτής της ικανότητας του νου να διαμορφώνει και να ε­ πεξεργάζεται απιακές σχέσεις είναι η φιλοσοφική και επιστημονική έρευ­ να, έτσι που με ακριβείς μεθόδους και μέσα να εντοπισθούν οι πραγματι­ κές σχέσεις που διέπουν τα φαινόμενα. Όμως δε χρειάζεται να είναι κα­ νείς επιστήμονας για να κατανοεί τον κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο απλός άνθρωπος συνεχώς θέτει ερωτήματα για το τι προκαλεί τι, για αιτίες και αποτελέσματα, για αίτια και αιτιατά. Μάλιστα συχνά διαθέτει έτοιμα αιτιολογικά σχήματα, δηλαδή έτοιμες ερμηνείες, για συγκεκριμένα δρώμενα και καταστάσεις. Τα σχήματα αυτά δε διαμορφώνονται τις περισσότερες φορές μετά από επισταμένη έρευνα, όπως θα απαιτούσε η επιστημονική σκέψη. Οι ανάγκες επιβίωσης και άμεσης αντίδρασης σε καταστάσεις στις οποίες βρίσκεται κανείς και σπς οποίες δεν είναι άμεσα φανερά τα αίτια που τις προκαλούν, κάνουν ώστε οι αποδόσεις αιτιακών σχέσεων να στη­ ρίζονται σε «εύλογες» αιτίες που το ίδιο το άτομο ή το περιβάλλον έχει προσδιορίσει ή αποδώσει από παλιά. Έτσι για το ίδιο φαινόμενο μπορεί να υπάρχει επιστημονική εξήγηση αλλά και απλοϊκή, των απλών ανθρώ­ πων. Προκειμένου, μάλιστα, για την ανθρώπινη συμπεριφορά, όπου οι ε­ πιστημονικές ερμηνείες είναι δύσκολες και συχνά αβέβαιες, οι εξηγήσεις τις περισσότερες φορές δεν είναι απόρροια συστηματικής έρευνας άλλά αιτιολογικών σχημάτων. Και τότε γίνεται αναγκαίο να κατανοήσουμε πώς διαμορφώνονται αυτά τα ατιολογικά σχήματα, ποιες παραμέτρους λαβαί­ νουν υπόψη και ποιες διαδικασίες είναι υπεύθυνες για το σχηματισμό τους. Ο Αριστοτέλης όταν μιλούσε για τις αιτίες των πραγμάτων διέκρινε δύο κύριες κατηγορίες αυτών: Το ποιητικό αίτιο, το οποίο αφορά το πώς ένα αρχικό γεγονός γίνεται πρόξενο ενός επομένου, και αυτό άλλου,..., και το τελικό αίτιο, το οποίο αφορά τους σκοπούς ή στόχους που είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση μιας παρούσας κατάστασης. Στην περίπτωση του ποιη­ τικού αιτίου, η αιτία προηγείται του αποτελέσματος ενώ στην περίπτωση του τελικού αιτίου, η αιτία ακολουθεί, είναι αυτό στο οποίο τείνουν τα συμ­ βάντα. Δηλαδή είναι το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα αυτό που κινεί την ακο­ λουθία των γεγονότων.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

17

Κίνητρα Προκειμένου για την ανθρώπινη συμπεριφορά και δράση, τα αίτια που την προκαλούν, ιί οι λόγοι που την εξηγούν, είναι τα κίνητρα. Κίνητρο εί­ ναι ο,τιδήποτε κινεί, ωθεί ή παρασύρει σε δράση ένα άτομο. Τα κίνητρα εί­ ναι δυνατό να ωθούν το άτομο ενεργώντας από μέσα ή να το έλκουν ενερ­ γώντας από έξω. [Κίνητρα,] εποιαένως, Ιείναι

ο α νο

00

Σχήμα 2. Το υδραυλικό μοντέλο του ενστίκτου κατά τον ίοτβηζ.

δα αναπαριστά τον ελευθερωτικό μηχανισμό. Η ανασταλτική λειτουργία των υψηλότερων (νευρικών) κέντρων συμβολίζεται με τα ελατήρια που υ­ πάρχουν στη βαλβίδα. Έτσι, όσο υψηλότερα βρίσκεται η επιφάνεια του υ­ γρού στη δεξαμενή, τόσο πιο έντονη είναι η δράση των ανασταλτικών κέ­ ντρων. Το δοχείο βαρών της ζυγαριάς, που συνδέεται με ένα νήμα με τη βαλβίδα, εκπροσωπεί το αντιληπτικό τμήμα του ελευθερωτικού μηχανι­ σμού. Το βάρος που τοποθετείται στο δοχείο αντιστοιχεί στην ένταση του παρουσιαζόμενου ερεθίσματος. Η όλη διάταξη συμβολίζει πώς τόσο οι ε­ ξωτερικοί ερεθισμοί όσο και οι εσωτερικοί τείνουν να ανοίξουν τη βαλβίδα και να εκδηλωθεί η σχετική ενστικτώδης συμπεριφορά. Είναι επίσης ενδει­ κτική του πώς μπορεί να υπάρξει έκρηξη της ενστικτώδους δραστηριότη­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

43

τας. Η δραστηριότητα αναπαρίσταται από το στόμιο εκροής. Η ένταση της δραστηριότητας συμβολίζεται από την απόσταση στην οποία φτάνει το υ­ γρό που εκρέει και η οποία είναι συνάρτηση της ταχύτητας εκροής. Η έ­ νταση της αντίδρασης μπορεί να μετρηθεί με την κλίμακα που υπάρχει πά­ νω από τα αυλάκια εκροής. Αυτό το μοντέλο είναι βεβαίως πολύ χονδρικό, αλλά δείχνει το σύνολο των παραγόντων που παρεμβαίνουν και προσδιορίζουν μια ενστικτώδη α­ ντίδραση. Μια κριτική που δέχθηκε αφορά τη συσσώρευση της ενέργειας και την αναγκαστική εκδήλωση της ενστικτώδους συμπεριφοράς που αυτό συνεπάγεται. Σε έρευνες που έγιναν με ζώα, τα οποία είχαν στερηθεί τρο­ φή και κατά συνέπεια είχαν σωρευμένη ενέργεια (πείνα) για συμπεριφορά κατανάλωσης τροφής, η καταποτική συμπεριφορά δεν εκδηλώθηκε όταν τους χορηγήθηκε τροφή κατευθείαν στο στομάχι. Μη εκδήλωση ενστικτω­ δών αντιδράσεων παρατηρήθηκε και στο αναπαραγωγικό ένστικτο, όταν στο ψάρι του παραπάνω παραδείγματος παρουσιάστηκαν έτοιμα απλωμένα στη φωλιά τα γονιμοποιημένα ωάρια του θηλυκού, παρόλο που το ίδιο το ψάρι δεν είχε συμμετάσχει στη διαδικασία γονιμοποίησης (Ενειηδ, 1975). Αυτό υποδηλώνει ότι υπάρχουν εσωτερικά σήματα, τα οποία είναι πέρα α­ πό την υπάρχουσα ενέργεια, και τα οποία δίνουν την εντολή έναρξης και σταματήματος μιας ενστικτώδους συμπεριφοράς. Μια άλλη κριτική που ασκήθηκε στο υδραυλικό μοντέλο αφορά τη συ­ μπεριφορά μετατόπισης που εκδηλώνουν πολλά ζώα. Δηλαδή είναι δυνα­ τό μια προσδοκώμενη τυποποιημένη αντίδραση να μην εμφανιστεί καθό­ λου και στη θέση της να εκδηλωθεί μια τελείως διαφορετική δραστηριότη­ τα. Αυτό παρατηρείται όταν η ενέργεια για την ειδική αντίδραση βρίσκεται σε σύγκρουση ή μπλοκάρεται από την ενέργεια για μίαν άλλη ειδική αντί­ δραση. Π.χ., ένα ψάρι που βρίσκεται σε σύγκρουση μεταξύ της αντίδρασης φυγής και της αντίδρασης επίθεσης προς ένα ερέθισμα, είναι δυνατό να αρχίσει να σκάβει στην άμμο (μετατόπιση). Σύμφωνα με το υδραυλικό μο­ ντέλο, η εκδήλωση αυτής της άσχετης συμπεριφοράς είναι αποτέλεσμα του σπινθήρα που παράχθηκε από τις δύο αντιτιθέμενες τάσεις. Μια τέτοια ερ­ μηνεία όμως αγνοεί ότι την ώρα που εκδηλώθηκε η συμπεριφορά μετατό­ πισης υπήρχαν στο εξωτερικό περιβάλλον ερεθίσματα σχετικά με τη συ­ μπεριφορά αυτή. Βρέθηκε, για παράδειγμα, ότι ορισμένες τέτοιες συμπερι­ φορές μετατόπισης είναι φυσιολογικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα που προκαλούν φόβο ή είναι αντιδράσεις σε ερεθίσματα που ήταν συνεχώς πα­ ρόντα στο περιβάλλον αλλά δεν επιτρεπόταν αντίδραση σε αυτά λόγω της ανασταλτικής δράσης των αντιδράσεων στα ισχυρότερα ερεθίσματα τα ο­ ποία βρέθηκαν κατόπιν σε σύγκρουση (Ηίηάβ, 1960).

44

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Ανεξάρτητα από την επιβεβαίωση ή μη του υδραυλικού μοντέλου, οι κριτικές που έγιναν έδειξαν ότι η σχέση απελευθερωτικών ερεθισμών και ενστικτώδους συμπεριφοράς είναι πολύ πιο σύνθετη και χρειάζεται αναλυ­ τική μελέτη των συνθηκών που ελέγχουν το κάθε ένστικτο. Η συμπεριφο­ ρά στο κενό και η συμπεριφορά μετατόπισης υποδηλώνουν ότι συχνά οι τυποποιημένες ακολουθίες συμπεριφορών που αναπτύσσονται για την ικα­ νοποίηση ενός ενστίκτου επιτρέπουν κάποια διαφοροποίηση ανάλογα με τους υπάρχοντες περιβαλλοντικούς ερεθισμούς. Η έρευνα πρέπει να δείξει ποια μέρη της ενστικτώδους συμπεριφοράς είναι πραγματικά εγγενώς κα­ θορισμένα και ποια διαμορφώνονται σε σχέση με το περιβάλλον. Παρα­ δείγματος χάρη, η δραστηριότητα που αναπτύσσεται για την ανεύρεση φα­ γητού παραλλάσσει ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, ενώ η κα­ τανάλωση της τροφής είναι στερεότυπη. Γίνεται έτσι φανερό ότι η σχέση ει­ δικών ερεθισμών κι ενστικτώδους συμπεριφοράς δεν είναι τόσο ισχυρή και επιτρέπει την επίδραση της μάθησης στη συμπεριφορά των ζώων, γιατί διευρύνει το φάσμα των ερεθισμών στους οποίους μπορεί να ανπδράσει το ζώο. Γενικά, η απόδοση προτεραιότητας σε ηθολογικές ερμηνείες έχει την αρνητική συνέπεια να μην αποδίδεται αρκετή προσοχή στην επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων στη συμπεριφορά, ιδίως κατά την περιγεννητική και πρώιμη παιδική ηλικία. Ο ΗδΗο^ν (1965) έδειξε, για παράδειγ­ μα, ότι η κανονική ενήλικη σεξουαλική συμπεριφορά των πιθήκων εξαρτάται από την αλληλεπίδρασή τους με συνομιλήκους κατά την παιδική τους ηλικία. Το ερώτημα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι μέχρι ποιου βαθμού μπο­ ρεί να τροποποιηθεί μια κληρονομικά προσδιορισμένη συμπεριφορά. Επί­ σης, χρειάζεται ακριβής κάθε φορά προσδιορισμός του τρόπου με τον ο­ ποίο απελευθερώνεται η ενστικτώδης συμπεριφορά και των ερεθισμών που λειτουργούν ως σήματα για τη διακοπή ή τερματισμό της σχετικής α­ κολουθίας αντιδράσεων. Η ύπαρξη ενστίκτων στον άνθρωπο Οι ΑκίΓβν (1966), Ι,οτβηζ (1966) και Τϊηββ^βη (1951) υποστηρίζουν ότι ορισμένες ανθρώπινες συμπεριφορές, όπως η εδαφικότητα —υπεράσπιση ενός γεωγραφικού χώρου εναντίον εισβολέων— και η επιθετικότητα, μπο­ ρούν να αναχθούν σε αντίστοιχα ένστικτα των ζώων, παρόλο που η τερά­ στια ποικιλία αντιδράσεων των ανθρώπων δύσκολα επιβεβαιώνει την άπο­ ψη αυτή. Κατά τον δΚίηηβτ (1966), η επίκληση ενστίκτων στον άνθρωπο στηρίζεται σε αναλογίες συμπεριφορών ή καταστάσεων που υπάρχουν σε

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

45

ζώα και στους ανθρώπους, όπως για παράδειγμα η κοινωνία των μυρμη­ γκιών ή η κυψέλη των μελισσών. Η όποια ομοιότητα σπς συμπεριφορές ό­ μως δε σημαίνει ότι οφείλεται σπς ίδιες διεργασίες. Επίσης, στους ανθρώ­ πους μπορεί να διακρίνει κανείς και συμπεριφορές που έκδηλα αντιφά­ σκουν με τις υποτιθέμενες ενστικτώδεις ορμές. Για παράδειγμα, υπάρχουν άνθρωποι που διάλεξαν κοινο6ιακούς τρόπους ζωής που δεν επιτρέπουν ατομικό χώρο, και άρα εδαφικότητα, ενώ από την άλλη οι άνθρωποι μπο­ ρούν να έχουν πολλούς προσωπικούς χώρους αντίθετα προς τα ζώα που έχουν μόνο έναν (Εάηβν, 1974). Είναι φανερό ότι το θέμα των ενστίκτων στον άνθρωπο άπτεται του δι­ λήμματος «φύση ή ανατροφή». Το Βάρος που δίνεται στην επίδραση του πρώτου ή του δεύτερου παράγοντα είναι συνάρτηση των μεθόδων έρευνας και των δεδομένων που μας προσφέρουν. Οι σύγχρονες έρευνες στη Γε­ νετική δείχνουν την αναμφισβήτητη σχέση γονιδίων και συγκεκριμένων παθολογιών. Αυτό που επίσης δείχνουν είναι ότι η σχέση αυτή δεν είναι τις περισσότερες φορές ένα προς ένα ούτε ερήμην του περιβάλλοντος. Δη­ λαδή, η τελικά εκδηλούμενη αντίδραση είναι απόρροια αλληλεπιδράσεων πολλών γονιδίων μαζί και με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Αυτό που φαί­ νεται να ισχύει είναι ότι η κληρονομικότητα προσδιορίζει το φάσμα των ε­ ρεθισμών προς τους οποίους είναι ευαίσθητο το άτομο, η επιλογή όμως σε ποιους από τους ερεθισμούς που εμπίπτουν σε αυτό το φάσμα θα αντιδράσουμε είναι απόρροια του περιβάλλοντος και του ατόμου.

Φυσιολογικά κίνητρα Το φυσιολογικό υπόβαθρο των κινήτρων, γενικά, δεν είναι γνωστό. Κι όταν λέμε φυσιολογικό υπόβαθρο εννοούμε τη νευρολογική βάση, την ορ­ μονική, και τις χημικού τύπου διεργασίες που είναι υπεύθυνες για τη λει­ τουργία τους. Βέβαια[ή φυσιολογική και ιατρική έρευνα έχει ήδη προχω­ ρήσει πολύ προς την αποκωδικοποίηση του σχετικού με το κάθε κίνητρο μηχανισμού, αλλά πολλά πρέπει να συμπληρωθούν σχετικά με τις ειδικές συνθήκες που διεγείρουν τις ανάγκες αυτές και τις ατομικές διαφορές. Μόνο για μερικά, πολύ ειδικά κίνητρα, όπως η πείνα, η δίψα, το σεξ, ο ύ­ πνος και η αναπνοή έχει προχωρήσει η έρευνα και γνωρίζουμε αρκετά κα­ λά το μηχανισμό δράσης τους! Στοιχεία για αυτά τα κίνητρα θα δώσουμε αμέσως παρακάτω. —^

46

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Πείνα Πείνα είναι η παρόρμηοη για φαγητό προκειμένου να ικανοποιηθούν οι θρεπτικές ανάγκες του οργανισμού. Η πρώτη θεωρία που διατυπώθηκε για το μηχανισμό της πείνας ανήκει στον Γαληνό (131-201? π.Χ.), γιατρό της αρχαιότητας, ο οποίος θεωρούσε ότι το κέντρο της πείνας είναι το στο­ μάχι, το οποίο μεταδίδει σχετικά μηνύματα στον εγκέφαλο. Η θεωρία του Γαληνού ήταν η πρώτη από τις λεγόμενες «τοπικές» θεωρίες της πείνας, οι οποίες εντόπιζαν το κέντρο που ελέγχει το αίσθημα της πείνας και του κο­ ρεσμού σε περιφερειακά όργανα, όπως το στόμα, που έχει να κάνει με τη γεύση, και το στομάχι. Από το 19ο αιώνα και εξής αναπτύχθηκαν οι κεντρι­ κές θεωρίες, που υπέθεταν ότι το αίσθημα της πείνας αναπτύσσεται λόγω μεταβολών που παρατηρούνται στον εγκέφαλο. Οι μαρτυρίες που δείχνουν ότι οι κεντρικές θεωρίες είναι ορθότερες στηρίζονται τόσο σε πειραματικές μαρτυρίες όσο και σε παθολογικές περι­ πτώσεις ατόμων. Οι πειραματικές μαρτυρίες προέρχονται από έρευνες σε ζώα, στα οποία καταστράφηκε το κύριο νεύρο που συνδέει το στομάχι με τον εγκέφαλο, το νεύρο νε^υε. Αν η μόνη πηγή πληροφοριών για την πεί­ να ήταν το στομάχι, τότε η μη πληροφόρηση του εγκεφάλου για την κατά­ σταση του στομάχου θα έπρεπε να διακόψει και το αίσθημα της πείνας. Αυτό όμως δε συνέβη. Επίσης, παρατηρήσεις ατόμων, που είχαν βλάβη στον υποθάλαμο —μια περιοχή του εγκεφάλου πίσω από το οπτικό χίασμα— έδειξαν ότι τα άτομα αυτά γίνονταν παχύσαρκα. Παρουσίαζαν δηλα­ δή νπερφαγία. Αυτό υποδηλώνει ότι στα άτομα αυτά πιθανότατα υπάρχει βλάβη του κέντρου κορεσμού, γΓ αυτό και δεν μπορούν να ικανοποιήσουν το αίσθημα της πείνας. Το κέντρο κορεσμού αποδείχτηκε ότι εντοπίζεται στην κοιλιόμεση περιοχή του υποθαλάμου. Βλάβη στον πλάγιο υποθάλαμο οδηγεί στο αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα, δηλαδή σε άρνηση φαγητού, αφαγία. Η πλάγια περιοχή του υποθαλάμου, επομένως, αποτελεί το κέντρο διέγερσης της πείνας. Η περαιτέρω έρευνα έδειξε ότι τα δύο αυτά κέντρα επικοινωνούν μεταξύ τους και με αμοιβαία επίσχεση ρυθμίζουν το επίπεδο της πείνας στον οργανισμό. Ο εντοπισμός των κέντρων που ρυθμίζουν την πείνα στον εγκέφαλο δε σημαίνει ότι τα περιφερειακά όργανα δε συνεισφέρουν πληροφορίες που αξιοποιεί ο εγκέφαλος. Διάφοροι υποδοχείς στο στομάχι ανιχνεύουν και την ποσότητα και το είδος του φαγητού που αυτό περιέχει για την ικανο­ ποίηση των θρεπτικών μας αναγκών. Αυτός είναι ο λόγος που αν γεμίσου­ με το στομάχι μας με μη θρεπτικές ουσίες, όπως μεγάλες ποσότητες σαλά­ τας, δεν αποκτούμε το αίσθημα του κορεσμού, παρόλο που ο όγκος του

47

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Φλοιός

Θάλαμος Υποθάλαμος Υπόφυση Γέφυρα Παρεγκεφαλίς Προμήκης μυελός

Σχήμα 3. Διάγραμμα του εγκεφάλου που δείχνει τη θέση ίου υποθαλάμου και χης υπόφυσης.

στομάχου έχει αυξηθεί. Η ένταση των μυών του στομάχου, όταν έχουμε φάει, και οι συσπάσεις του, όταν είναι άδειο, είναι επίσης σήματα που μας πληροφορούν για την κατάσταση της πείνας μας. Αυτά τα σήματα όμως δεν είναι τα κρίσιμα για τη ρύθμιση της πείνας. Η ικανοποίηση ή μη των θρεπτικών μας αναγκών είναι τα κύρια σήματα που ρυθμίζουν το επίπεδο της πείνας. Τα σήματα αυτά φτάνουν στον εγκέφαλο όχι μόνο από το στο­ μάχι αλλά και από τα έντερα. Τα έντερα, όπου γίνεται η χώνευση και η α­ φομοίωση των θρεπτικών ουσιών των τροφών, μέσω της χολεκυστοκινίνης που παράγεται εκεί, διεγείρουν το νεύρο νθβυδ και πληροφορούν τον ε­ γκέφαλο για τον περιορισμό της πείνας. Μια άλλη πηγή πληροφοριών α­ ποτελεί το ήπαρ, το οποίο διαθέτει ανιχνευτές γλυκόζης και πληροφορεί τον εγκέφαλο, πάλι μέσω του ίδιου νεύρου, για τις αλλαγές της ποσότητας

48

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σακχάρου στο αίμα. Μια τέταρτη πηγή πληροφοριών αποτελεί η ορμόνη ινσουλίνη, η οποία παράγεται στο πάγκρεας. Η ινσουλίνη βοηθά στο μετα­ βολισμό του σακχάρου στα κύτταρα του οργανισμού και προάγει τη μετα­ τροπή του σακχάρου σε λίπος. Έχει βρεθεί ότι η πείνα εξαρτάται περισσό­ τερο από τα επίπεδα της ινσουλίνης παρά από τα μειωμένα επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Η αύξηση των επιπέδων ινσουλίνης δημιουργεί αίσθημα πείνας. Η επεξεργασία όλων αυτών των πληροφοριών τελικά γίνεται στον εγκέφαλο, στον υποθάλαμο, ο οποίος δια του νευρομεταβιβαστού νορεπινεφρίνη διεγείρει τις συμπεριφορές φαγητού (δάοιτο\ν, 1993). Ειδικότερα, η λειτουργία των δύο υποθαλαμικών κέντρων έχει ως εξής: Τα δύο κέντρα δεν είναι κάτι σαν απλοί διακόπτες που ανοίγουν - κλεί­ νουν και ανηστοίχως οδηγούν σε φαγητό ή όχι. Αποτελούν μέρος ενός συνθετότερου μηχανισμού που έχει σχέση με την ομοιόσταση του οργανι­ σμού, δηλαδή τη διατήρηση ενός συγκεκριμένου επιπέδου λειτουργίας του. Τα κέντρα της πείνας και του κορεσμού λειτουργούν συμπληρωματικά προκειμένου να συντηρείται το βάρος του σώματος σταθερό. Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης (δάοτονν, 1993). Βλάβη στο κέντρο κορεσμού αυξάνει το σημείο εκκίνησης, και επομένως αυξάνει την πείνα, προκειμένου να προσληφθεί τροφή που θα ικανοποιήσει τα νέα επίπεδα εκκίνησης. Βλάβη στο κέντρο της πείνας χαμηλώνει το σημείο εκκίνησης και μειώνει την ανάγκη πρόσληψης φαγητού. Ο προσδιορισμός του σημείου εκκίνησης και οι αποκλίσεις από αυτό γίνεται μέσω του συντονισμού των πληροφοριών που φθάνουν στον εγκέ­ φαλο και πληροφορούν για τις άμεσες και μακροπρόθεσμες ανάγκες του οργανισμού. Οι άμεσες ανάγκες έχουν να κάνουν με την έλλειψη γλυκό­ ζης (γλυκοσιατική υπόθεση) και τη μείωση των επιπέδων ειδικών θρεπτι­ κών ουσιών που χρειάζονται για τη λειτουργία του οργανισμού. Οι πληρο­ φορίες αυτές φτάνουν στον εγκέφαλο από τα περιφερειακά όργανα που α­ ναφέραμε παραπάνω. Οι μακροπρόθεσμες θρεπτικές ανάγκες του οργανι­ σμού όμως εξυπηρετούνται με τη χρήση αποθηκευμένου λίπους και όχι γλυκόζης. Για το λόγο αυτό έχει διατυπωθεί η λιποσταπκή υπόθεση, σύμ­ φωνα με την οποία ο υποθάλαμος παίρνει πληροφορίες και ρυθμίζει την πείνα με βάση τα λιπαρά οξέα του αίματος (ΑΑβδ & ΟβΓδΙίβ, 1977). Ειδικό­ τερα, ο αριθμός και μέγεθος των κυττάρων λίπους είναι μια άλλη πηγή πληροφόρησης για τις ανάγκες του οργανισμού (δάοΓονν, 1993). Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει το επίπεδο της πείνας είναι η θερμική κατάσταση του οργανισμού και η ανάγκη διατήρησης μιας σταθε­ ρής θερμοκρασίας. Ένας ακόμη παράγοντας που είναι δυνατό να επηρεά­ σει το επίπεδο της πείνας είναι η έλλειψη ορισμένων αναγκαίων συστατι-

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

49

κών για τον οργανισμό. Σε αυτή την περίπτωση είναι δυνατό να αναπτυ­ χθεί ειδική πείνα για την ουσία που λείπει. Παράδειγμα η ξαφνική και έ­ ντονη ανάγκη για κάτι γλυκό, όταν πέφτει το επίπεδο σακχάρου στο αίμα, η ανάγκη για αλμυρό, για γάλα, κ.α. (Ενειηδ, 1975). Παχυσαρκία. Ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν το επίπεδο της πείνας είναι η ευαισθησία του ατόμου μόνο στα εσωτερικά σήματα, ό­ πως συμβαίνει στα άτομα με κανονικό βάρος, ή στα εξωτερικά (περιβαλλο­ ντικά), όπως η γεύση, η οσμή, η εμφάνιση των τροφών. Πραγματικά, έχει βρεθεί ότι τα υπέρβαρα άτομα (παχύσαρκα) είναι πιο ευαίσθητα στα εξωτε­ ρικά σήματα παρά στα εσωτερικά. Αυτό φάνηκε καθαρά σε μια έρευνα των δοΗειοΗίβΓ, Οοΐάπιειη, & Οοπίοη (1968), στην οποία συγκρίθηκαν άτομα υ­ πέρβαρα με άτομα κανονικού βάρους. Οι δύο ομάδες εξετάστηκαν ως προς την κατανάλωση τροφής αμέσως μετά από το γεύμα και μετά από πα­ ρέλευση χρόνου χωρίς τροφή. Στη δεύτερη περίπτωση δηλαδή υπήρχε πείνα, ενώ στην πρώτη όχι. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ενώ τα κανονικού βάρους άτομα έτρωγαν περισσότερο όταν ήταν πεινασμένα, τα παχύσαρκα άτομα έτρωγαν περισσότερο όταν ήταν χορτάτα. Μια άλλη ερμηνεία των συνηθειών φαγητού των παχύσαρκων ατόμων είναι ότι τα άτομα αυτά ξεκινούν με υψηλότερο επίπεδο εκκίνησης από τα άτομα κανονικού βάρους, κι έτσι πρέπει συνεχώς να τρώνε για να ικανο­ ποιήσουν αυτό το υψηλό όριο. Αυτό μπορεί να συνδέεται με τις πρώιμες συνήθειες φαγητού, όταν δηλαδή το παιδί ήταν μικρό. Μια τέτοια ερμηνεία εξηγεί γιατί η παχυσαρκία είναι χαρακτηριστική σε οικογένειες ολόκληρες. Υπάρχει όμως και άλλη εξήγηση που έχει προταθεί για την παχυσαρ­ κία. Αυτή έχει να κάνει με το βασικό μεταβολικό ρυθμό του οργανισμού, δηλαδή, το ρυθμό καύσης των θερμίδων. Στα υπέρβαρα άτομα ο ρυθμός αυτός είναι αργός, οπότε οι τροφές που παίρνουν δεν ξοδεύονται και αποθηκεύονπα υπό μορφή λίπους. Αυτό αλλάζει το επίπεδο εκκίνησης του ορ­ γανισμού, και όλο το συνακόλουθο μηχανισμό. Επειδή όμως ο μεταβολικός ρυθμός προσδιορίζεται κληρονομικά, είναι φανερό ότι το πρόβλημα του βάρους δεν είναι μόνο θέμα συνήθειας ή ευαισθησίας σε περιβαλλο­ ντικά σήματα. Η έντονη συναισθηματική διέγερση, το στρες, και η υπερευαισθησία εί­ ναι δυνατό να οδηγήσει επίσης σε πολυφαγία. Αυτό το παρατηρούν πολλοί άνθρωποι στον εαυτό τους όταν τρώνε ασυλλόγιστα σε περιόδους άγχους, όπως οι εξετάσεις, ή σε περιόδους που αισθάνονται αρνητικά συναισθήμα­ τα όπως θυμός, πλήξη, κατάθλιψη, ή μοναξιά. Ο μηχανισμός που εξηγεί αυτή τη σύνδεση αρνητικών συναισθημάτων και υπερφαγίας δεν είναι

50

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πλήρως κατανοητός, αλλά μπορεί να συνδέεται με την παραγωγή ενδορφινών. Οι ενδορφίνες είναι νευρομετα6ι6αστές που σχετίζονται με την ανα­ κούφιση από τον πόνο. Έχει παρατηρηθεί σε πειραματικές μελέτες ζώων ότι αυξημένα επίπεδα ενδορφινών συνδέονται με αύξηση της ποσότητας τροφής (δάοΓονν, 1993). Διαταραχές φαγητού. Υπάρχουν δύο διαταραχές φαγητού που είναι ι­ διαίτερα γνωστές: η νευρική ανορεξία και η νευρική βουλιμία. Οι διαταρα­ χές αυτές εμφανίζονται κατά κύριο λόγο σε γυναίκες, οι οποίες έχουν έμ­ μονες η ιδέες για το Βάρος τους (ότι δηλαδή είναι παχιές), ακόμη κι αν αυ­ τό είναι κανονικό. Η διαταραχή είναι απόρροια της υπερβολικής τους προ­ σπάθειας να ελέγχουν το φαγητό τους. Στην περίπτωση της νευρικής ανορεξίας, που συχνότερα εμφανίζεται σε νεαρά κορίτσια, το άτομο κάνει τόσο εξαντλητική δίαιτα από άποψη θερμι­ δική και θρεπτική, ώστε γίνεται τελείως ισχνό και καταλήγει σε τόσο χαμη­ λό επίπεδο εκκίνησης, ώστε πλέον δεν τρώει ούτε τα απαραίτητα. Συνέπεια αυτού είναι τα άτομα αυτά να αρρωσταίνουν σοβαρά και σε αρκετές περι­ πτώσεις να πεθαίνουν. Άλλες αιτίες που συχνά υπάρχουν στο υπόβαθρο της νευρικής ανορεξίας είναι μια πιθανή ελαττωματική λειτουργία του θυ­ ρεοειδούς και ψυχολογικές συγκρούσεις του ατόμου, όταν δεν πετυχαίνει πολύ υψηλούς στόχους που θέτει το περιβάλλον σε αυτό. Στην περίπτωση της νευρικής βουλιμίας, τα άτομο καταβροχθίζει τερά­ στιες ποσότητες φαγητού πολλές φορές την ημέρα, αλλά διατηρεί ένα κα­ νονικό σωματικό Βάρος. Αυτό το καταφέρνει αυτοπροκαλώντας εμετό ή παίρνοντας καθαρτικό, ώστε να αποΒάλει τις ποσότητες που κατανάλωσε. Η διαταραχή αυτή εμφανίζεται επίσης κατά πολύ μεγάλα ποσοστά σε νεα­ ρές γυναίκες καθώς και σε άτομα στα οποία η εργασία τους απαιτεί ένα ο­ ρισμένο επίπεδο βάρους, όπως αθλητές, χορευτές, ηθοποιούς. Δημιουργεί προβλήματα αφυδάτωσης, έλκους του οισοφάγου, και άλλα. Εκτός από την εμμονή στη διατήρηση ενός ωραίου σώματος, η διαταραχή αυτή φαίνε­ ται να συνδέεται με καταθλιπτικές τάσεις του ατόμου, με έλλειψη συναι­ σθηματικής έκφρασης, και με περιορισμούς στο φαγητό, όπως στην περί­ πτωση που ακολουθεί κάποιος κάποια δίαιτα αδυνατίσματος. Στην τελευ­ ταία περίπτωση, το άτομο τρώει περιορισμένα κατά τη διάρκεια του γεύμα­ τος αλλά «τσιμπολογά» όλη την ώρα, και μάλιστα γλυκά.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

51

Δίψα Είναι γνωστό ότι τουλάχιστον το 75% του βάρους του ανθρώπινου σώ­ ματος είναι υγρά και πως η διατήρηση αυτού του ποσού είναι αναγκαία για την καλή λειτουργία του οργανισμού. Για το μηχανισμό της δίψας, οι ερευ­ νητές διατύπωσαν αρχικά περιφερειακές θεωρίες, όπως και με την πείνα, συνδέοντας το αίσθημα της δίψας με την ξηρότητα του στόματος. Η ξηρο­ στομία είναι απόρροια της μη παραγωγής σάλιου. Διάφορα δεδομένα ό­ μως έδειξαν ότι άτομα που έμειναν διψασμένα για μεγάλο χρονικό διάστη­ μα, εξακολουθούν να αισθάνονται δίψα, ακόμη και αν πιουν νερό και α­ ποκατασταθεί η παραγωγή σάλιου. Επίσης, το μάσημα μαστίχας, ενώ αυ­ ξάνει την παραγωγή σάλιου, δε μειώνει το αίσθημα της δίψας. Ανάλογα πειραματικά δεδομένα έδειξαν ότι ο μηχανισμός της δίψας είναι πιο περί­ πλοκος. Έτσι αναπτύχθηκαν οι κεντρικές θεωρίες για τη δίψα, οι οποίες ε­ ντοπίζουν το κέντρο της δίψας στον υποθάλαμο. Όπως και στην πείνα, ό­ μως, ο φυσιολογικός μηχανισμός είναι πολύ πιο σύνθετος. Ο οργανισμός έχει δύο πηγές για τη λήψη υγρών: την πόση και τα νε­ φρά, προτού τα αποβαλλόμενα υγρά αποβληθούν υπό μορφή ούρων. Ο υ­ ποθάλαμος, που είναι υπεύθυνος για την ομοιοσιατική ισορροπία, ανιχνεύει δύο ειδών σήματα σχετικά με τα υγρά του σώματος. Το πρώτο αφο­ ρά τα σήματα για την αλλαγή στην κατάσταση των υγρών των κυττάρων. Αυτά τα σήματα έχουν να κάνουν με την οσμωπκή πίεση. Το δεύτερο εί­ δος σημάτων που ανιχνεύει είναι ο όγκος των υγρών του σώματος. Απώ­ λεια αίματος, για παράδειγμα, οδηγεί σε έντονη δίψα. Εφόσον υπάρξουν σήματα για μεταβολές των δύο αυτών τύπων, ο υποθάλαμος δίνει τις εντο­ λές για την πρόσληψη ή συγκράτηση υγρών. Κέντρο κορεσμού της δίψας δε φαίνεται να υπάρχει ξεχωριστό, όπως στην πείνα. Πώς, λοιπόν, λει­ τουργεί ο μηχανισμός της δίψας; Οι περιοχές του υποθαλάμου που είναι υπεύθυνες για την ανίχνευση μεταβολών στην οσμωτική πίεση, δηλαδή την πυκνότητα των υγρών των κυττάρων σε σχέση με την πυκνότητα του αίματος, βρίσκονται στην πλάγια, πριν από την οπτική, περιοχή του εγκεφάλου και την κοντινή της πλάγια περιοχή του υποθαλάμου (ΑτΚβδ & ΟθΓδΚβ, 1977). Τα σήματα που φτάνουν εκεί αφορούν την αύξηση της οσμωτικής πίεσης στα κύτταρα, λόγω αφυ­ δάτωσής τους. Η αύξηση αυτή σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνει η ανταλλα­ γή των ουσιών του κυττάρου με το αίμα, διότι αυξάνει η πυκνότητα των υ­ γρών του κυττάρου και δεν μπορούν να διαπεράσουν την κυτταρική μεμ­ βράνη. Τα σήματα αυτά προκαλούν εντολή αύξησης της παραγωγής της ανπδιουρητικής ορμόνης, η οποία παραγεται στην υπόφυση. Η αντιδιουρη­

52

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

τική ορμόνη περνά στο αίμα και φτάνει τελικά στα νεφρά, όπου δίνει εντο­ λή για την κατακράτηση των ούρων. Ταυτοχρόνως ειδοποιείται ο εγκεφα­ λικός φλοιός για την ανάγκη νερού, κι έτσι δίνεται εντολή για εξωτερική πρόσληψη υγρών. Τότε εκδηλώνεται η συμπεριφορά κατάποσης (Εν&ηβ, 1975). Όταν υπάρχει απώλεια υγρών, μειώνεται ο όγκος του αίματος, πράγμα που διεγείρει τους αντίστοιχους υποδοχείς στα νεφρά και στα τοιχώματα των αγγείων, τα οποία παράγουν ουσίες που εμπλέκονται στη διατήρηση του νατρίου του σώματος και στην παραγωγή αντιδιουρητικής ορμόνης. Ένα άλλο μονοπάτι πληροφοριών για τον όγκο του αίματος ξεκινά από την καρδιά και τις μεγάλες φλέβες. Υποδοχείς στις περιοχές αυτές ανιχνεύουν τις μεταβολές και ενεργοποιούν τους μηχανισμούς ρύθμισης της πίεσης και παραγωγής της αντιδιουρητικής ορμόνης. Έτσι, η μεταβολή στον όγκο του αίματος είναι αρκετή από μόνη της να προκαλέσει δίψα, α­ κόμη και αν δεν υπάρχει αύξηση της οσμωτικής πίεσης. Ύπνος Η ανάγκη για ύπνο αποτελεί επίσης κίνητρο για τη συμπεριφορά.Ό ύ­ πνος είναι σημαντικός διότι βοηθά στην ξεκούραση των μυών, στη σχετική αποκοπή από τα εξωτερικά ερεθίσματα, και στην πτώση της της δραστηριό­ τητας του οργανισμού. Αυτές όλες τις λειτουργίες μπορεί ωστόσο να τις πετύχει κανείς με απλή χαλάρωση και χωρίς να χρειάζεται να κοιμηθεί. Στην πραγματικότητα, η κύρια συνεισφορά του ύπνου είναι ότι επιτρέπει την α­ νάπτυξη μιας άλλου είδους δραστηριότητας, των ονείρων. Η ύπαρξη των ονείρων δείχνει ακριβώς την ενεργητική φύση του ύπνου. Ο κύριος μηχανισμός που ελέγχει τον ύπνο είναι ο δικτυωτός σχηματι­ σμός εγρήγορσης που εντοπίζεται στην περιοχή από τον προμήκη μυελό, στο στέλεχος του εγκεφάλου, μέχρι το θάλαμο. Η περιοχή αυτή συνδέεται με τον ύπνο και την εγρήγορση. Συμμετέχουν επίσης και οι πυρήνες της ραφής, στην ίδια περιοχή, η καταστροφή των οποίων επιφέρει αϋπνία. Οι νευρώνες αυτής της περιοχής περιέχουν και το νευρομεταβιβαστή σεροτονίνη, η μείωση του οποίου, όταν καταστρέφονται οι πυρήνες της ραφής, συνδέεται με την απώλεια ύπνου. Επίσης, στο στέλεχος του εγκεφάλου, στο ύψος της γέφυρας, υπάρχει μια περιοχή, ο υπομέλας τόπος, η οποία φαίνεται να ελέγχει τον ύπνο ΚΕΜ (Κειρϊά Ε^β Μονβηηβηίδ), δηλαδή το βα­ θύ ύπνο, στον οποίο παρατηρούνται ραγδαίες κινήσεις των ματιών. Ο ύ­ πνος ΚΕΜ συνήθως συνδέεται με το όνειρο. Οι νευρώνες σε αυτή την πε­ ριοχή είναι πλούσιοι σε νοραδρεναλίνη, η οποία φαίνεται στον ύπνο ΚΕΜ

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

53

να παίζει ρόλο αντίστοιχο με αυτόν της σεροτσνίνης στο βαθύ ύπνο. Αν αυ­ τή η περιοχή καταστραφεί, καταστέλλεται και ο ύπνος ΚΕΜ. Η αποσιέρηση του ύπνου ΚΕΜ δημιουργεί προβλήματα στον οργανισμό κι αναπληρώνεται με την αφιέρωση μεγαλύτερου χρόνου σε δραστηριότητα ΚΕΜ στον κατοπι­ νό ύπνο ή σε ονειροπόληση κατά την εγρήγορση (Ενδηδ, 1975). Σεξουαλικότητα Η σεξουαλική διέγερση αποτελεί ένα σημαντικό κίνητρο για τους οργα­ νισμούς. Συχνά θεωρείται ορμή, όπως η πείνα και η δίψα, διαφέρει όμως από τις άλλες ορμές γιατί επηρεάζεται πολύ από περιβαλλοντικούς παρά­ γοντες. Για το λόγο αυτό μιλούμε περισσότερο για επιθυμία. Φυσιολογικοί μηχανισμοί που ελέγχουν τη σεξουαλική συμπεριφορά είναι, πρώτον, περιφερειακοί —τα γεννητικά όργανα— και, δεύτερον, κε­ ντρικοί —ο υποθάλαμος. Ο υποθάλαμος με το γοναδοτροπικό κέντρο ρυθμίζει την έκκριση των γοναδοτροπικών ορμονών από την υπόφυση. Αυτές οι ορμόνες εισέρχονται στο αίμα και επηρεάζουν τις γονάδες (ωοθήκες-όρχεις), οι οποίες με τη σειρά τους παράγουν άλλες ορμόνες. Τα οιστρογόνα και η προγεστερόνη παράγεται από τις ωοθήκες ενώ η τεστοστε­ ρόνη (ανδρογόνο) από τους όρχεις. Αυτές οι ορμόνες έχουν κρίσιμη ση­ μασία για την εμφάνιση σεξουαλικής συμπεριφοράς κυρίως στα κατώτερα από τον άνθρωπο είδη με την περίοδο του οίστρου. Αν και οι ορμόνες ασκούν άμεση επίδραση στην σεξουαλική ανάπτυξη του ανθρώπου, η επίδρασή τους στη δημιουργία κινήτρου για σεξουαλική συμπεριφορά δεν είναι τόσο ξεκάθαρη. Η τεστοστερόνη, για παράδειγμα, κινητοποιεί σεξουαλική συμπεριφορά, τα οιστρογόνα όμως όχι. Στις γυναί­ κες, δηλαδή, μπορεί να υπάρχει ικανοποιητική σεξουαλική συμπεριφορά ακόμη και αν έχουν αφαιρεθεί οι ωοθήκες —φτάνει η αφαίρεση να γίνει μετά την εφηβεία— και αν υπάρχει εμμηνόπαυση, όταν πέφτουν σημαντι­ κά τα επίπεδα των ορμονών από τις ωοθήκες. Στους άνδρες ο ρόλος των ανδρογόνων είναι πιο σημαντικός για τη δημιουργία επιθυμίας, όμως δεν προσδιορίζει το αντικείμενο της επιθυμίας. Το τι είναι προκλητικό και ποι­ ος θα είναι ο σεξουαλικός σύντροφος και στα δύο φύλα, εξαρτάται από παράγοντες εμπειρίας και συνηθειών. Στον άνθρωπο, δηλαδή, η σεξουαλι­ κή συμπεριφορά δεν εξυπηρετεί μόνο αναπαραγωγικούς λόγους, και γι’ αυτό δεν είναι άμεσα εξαρτημένη από τις ορμόνες. Ο έλεγχος της σεξουα­ λικής συμπεριφοράς είναι κατά κύριο λόγο από το νωτιαίο μυελό, για ορι­ σμένα αντανακλαστικά, και το φλοιό του εγκεφάλου. Παρεμβαίνουν, με άλλα λόγια, παράγοντες εμπειρίας και μάθησης, ιδιαίτερα της πρώιμης

54

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κοινωνικής μάθησης κατά την παιδική ηλικία. Ακόμη και στα κατώτερα ζώα, όπως έδειξαν τα πειράματα του Ηβτίονν (1965), η επαφή με τα άλλα μέλη του είδους κατά την παιδική ηλικία είναι κρίσιμης σημασίας για την εκδήλωση ώριμης σεξουαλικής συμπεριφοράς στην ενηλικίωση. Ο πολιτισμός είναι επίσης κρίσιμος παράγοντας ελέγχου της σεξουαλι­ κής συμπεριφοράς, μια και ορίζει τις αποδεκτές μορφές σεξουαλικότητας, σεξουαλικών ερεθισμάτων, κ.α. Για το λόγο αυτό το τι θεωρείται σεξουαλι­ κά αποδεκτό διαφέρει ανάλογα με τις εποχές καί τον τόπο. Η πορνογρα­ φία είναι ένας τρίτος παράγοντας που είναι πιθανό ότι επηρεάζει τη σεξου­ αλικότητα, μια και διεγείρει τη σχετική επιθυμία και αυξάνει τη σεξουαλική δραστηριότητα. Με 6άση τα σχετικά ευρήματα μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι από τη στιγμή που θα επιτευχθεί ένα άριστο επίπεδο ορμονικής λειτουργίας, ο έ­ λεγχος της σεξουαλικής επιθυμίας είναι καθαρά μη ορμονικός. Οι διακυ­ μάνσεις της σεξουαλικής επιθυμίας μπορούν να ερμηνευτούν με 6άση γνωστικά ερεθίσματα και το χρονικό διάστημα από την τελευταία απελευ­ θέρωση της σχετικής συμπεριφοράς, παρόλο που δεν έχει εντοπιστεί φυ­ σιολογικός μηχανισμός υπεύθυνος για το σεξουαλικό κορεσμό (ΑΛβδ & Οειη,Κβ, 1977).

Θα πρέπει να διευκρινιστεί, ωστόσο, ότι η σεξουαλική συμπεριφορά δεν είναι άμοιρη συναισθημάτων, όπως μπορεί να εξυπονοείται από την έμφαση στον αναπαραγωγικό μηχανισμό και στους παράγοντες μάθησης. Είναι γνωστό ότι στον άνθρωπο υπάρχει έρωτας, δηλαδή αισθήματα διέ­ γερσης και ευχαρίστησης —όταν είναι παρόν το άτομο με το οποίο είναι κανείς ερωτευμένος— και αισθήματα δυστυχίας και απόγνωσης, όταν αυτό είναι απόν. Σε ένα εκλαϊκευτικό άρθρο στο περιοδικό ΤΙΜΕ (15 Φεβρουά­ ριου 1993, αριθμός τεύχους 7) παρουσιάζονται σύγχρονες ανθρωπολογικές μελέτες σε πολλές πρωτόγονες κοινωνίες που δείχνουν ότι ο έρωτας ως συναίσθημα είναι παρών στη συντριπτική πλειοψηφία από αυτές, παρό­ λο που οι διαδικασίες και τα έθιμα γάμου διαφέρουν πολύ από τη μια κοι­ νωνία στην άλλη. Ο έρωτας, κάτω από αυτή την προοπτική, δεν είναι ένα κοινωνικό προϊόν, μια εφεύρεση των δυτικών κοινωνιών κατά το Μεσαίω­ να, όταν αναπτύχθηκε το πρότυπο της ρομαντικής αγάπης. Στο μηχανισμό του έρωτα φαίνεται ότι παίζουν ρόλο τόσο βιολογικοί παράγοντες όσο και παράγοντες γενετικοί και ψυχολογικοί. Η αποτύπωση είναι ένας από αυ­ τούς τους παράγοντες. Η αποτύπωση εξοικειώνει το βρέφος με τα ερεθί­ σματα που χαρακτηρίζουν τα μέλη του είδους του, τη γενική μορφή, τις ο­ σμές, τις κινήσεις, κ.τ.λ. Φαίνεται ότι παίζει ρόλο στην αναγνώριση του σε­ ξουαλικά επιθυμητού κατά την ώριμη περίοδο του ατόμου. Μια ένδειξη εί­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

55

ναι ότι η σεξουαλική έλξη δημιουργείται προς μορφές που έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως αυτά των γυναικών που βρίσκονται σε αναπαραγω­ γική ηλικία, δηλαδή στήθος και καμπυλότητες. Για τις γυναίκες όμως το κριτήριο επιλογής του συντρόφου είναι περισσότερο η ασφάλεια που μπο­ ρεί να προσφέρει αυτός ως σύντροφος και ως μελλοντικός πατέρας. Η έλξη προς ένα άτομο και η διέγερση που αισθανόμαστε προς αυτό συνδέονται με τη λειτουργία της φαινυλεθυλαμίνης (ΡΕΑ) και ορισμένων νευρομετα6ι6αστών, όπως η ντοπαμίνη και η νορεπινεφρίνη (που λειτουρ­ γούν ως φυσικές αμφεταμίνες, δηλαδή διεγερτικές ουσίες). Η παραγωγή τέτοιων ουσιών δημιουργεί αισθήματα ευφορίας και εξύψωσης. Οι παρα­ τηρήσεις δείχνουν ότι το στάδιο αυτό διαρκεί συνήθως δύο με τρία χρό­ νια. Μετά αρχίζει να μειώνεται. Αυτό από εξελικτική άποψη μπορεί να συν­ δέεται με την ολοκλήρωση της αναπαραγωγής, δηλαδή της δημιουργίας α­ πογόνων, και την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των απογόνων κατά τα πρώτα κρίσιμα χρόνια. Η διατήρηση του ενδιαφέροντος προς το σύντροφο στα παντρεμένα ζευγάρια για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα είναι για άλ­ λους λόγους πλέον, όπως η κοινότητα στόχων, ενδιαφερόντων, κ.τ.λ., και όχι η απλή σεξουαλική έλξη. Το τρίτο στοιχείο στον έρωτα είναι η προσκόλληση στο αντικείμενο του έρωτα. Η προσκόλληση φέρνει αισθήματα ασφάλειας, ειρήνης, ηρεμίας, που συνδέονται με την παραγωγή ενδορφίνης στον εγκέφαλο. Παράλληλα από την υπόφυση παράγεται οξυτοκίνη, η οποία ευθύνεται για την ευαισθητοποίηση των νεύρων και τις συσπάσεις των μυών κατά τη διαδικασία της σεξουαλικής πράξης, που στη συνέχεια παράγουν αισθήματα χαλάρω­ σης, ικανοποίησης και προσκόλλησης. Κατά συνέπεια, ο μηχανισμός του έρωτα είναι μια ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερα πολύπλοκη ιστορία, που τώρα αρχίζει να αποκαλύπτει τα μυστικά της. Αλλα θέματα που εμπλέκονται στη μελέτη του σεξουαλικού κινήτρου εί­ ναι οι σεξουαλικές αποκλίσεις και δυσλειτουργίες, που όμως πέφτουν έξω από τη σκοπιά αυτού του βιβλίου. Ένα άλλο καυτό θέμα αφορά τις σεξου­ αλικές προτιμήσεις και την ομοφυλοφιλία. Εκτός από τις ψυχαναλυτικές α­ πόψεις που συνδέουν τις σεξουαλικές προτιμήσεις των ομοφυλοφίλων ανδρών με την αυταρχικότητα της μητέρας κατά την παιδική ηλικία —από­ ψεις που δεν επιβεβαιώνονται από νεώτερες έρευνες (δάοϊονν, 1993) — υ­ πάρχει η υπόθεση ότι αυτές είναι προϊόντα μάθησης και συνήθειας. Όμως η εμφάνιση ομοφυλοφιλίας σε δίδυμα αδέλφια καθώς και στο οικογενεια­ κό περιβάλλον του ομοφυλόφιλου αγοριού, κυρίως από την πλευρά της μητέρας, οδηγεί σε υποθέσεις ότι μπορεί να υπάρχει γενετική αιτία. Μια τρίτη εκδοχή είναι αυτή που ξεκινά από έρευνες σε ζώα και συνδέει τη σε­

56

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ξουαλική προτίμηση με την προγεννητική έκθεση του εμβρύου σε ανδρογόνα. Τα ανδρογόνα επηρεάζουν τη διαμόρφωση των νευρικών δικτύων στον εγκέφαλο, έτσι που το άτομο να αντιδρά με διαφορετικό τρόπο στην παρουσία ανδρογόνων κατά την ενήλικη ζωή. Πειράματα με ζώα έχουν δείξει πως αν κατά την κυοφορία το χρωμοσωμικά θήλυ έμβρυο εκτεθεί σε μεγάλη ποσότητα ανδρογόνων, τότε το ενήλικο άτομο θα επιδείξει ανδρική σεξουαλική συμπεριφορά αν του δοθούν ανδρογόνα (ΑΛβε & ΟθΓδΚβ, 1977). Γενικά, το θέμα της δημιουργίας σεξουαλικών προτιμήσεων είναι α­ κόμη ρευστό, αλλά η σύγχρονη έρευνα αρχίζει να κατανοεί τις διάφορες πλευρές του και το παιχνίδι των γενετικών, ψυχολογικών και περιβαλλοντι­ κών παραγόντων που το επηρεάζει. Ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου Στην παρουσίαση των μηχανισμών που υπόκεινται της λειτουργίας των φυσιολογικών κινήτρων έγινε φανερό ότι η φυσιολογική έρευνα του εγκε­ φάλου είναι αυτή που ξετύλιξε το μίτο που αφορά το καθένα από αυτά. Οι πρώτες μαρτυρίες των ερευνητών ήταν βλάβες στον εγκέφαλο και τα απο­ τελέσματά τους στη συμπεριφορά. Με τον καιρό όμως αναπτύχθηκαν άλ­ λες ερευνητικές τεχνικές, οι οποίες επιτρέπουν την τεχνητή πρόκληση ώσεων σε σημεία του εγκεφάλου. Αυτό γίνεται με την εμφύτευση ηλεκτρο­ δίων στο επιθυμητό σημείο και τη διοχέτευση ηλεκτρικού ρεύματος, το ο­ ποίο διεγείρει τα κύτταρα που βρίσκονται εκεί. Τέτοιου είδους έρευνες που έγιναν το 1954 από τους Οΐάδ & Μΐΐηβϊ έ­ δειξαν ότι τα πειραματόζωα μπορούσαν να μάθουν να πιέζουν ένα μοχλό ώστε να δέχονται ηλεκτρική εκκένωση σε ορισμένα σημεία του εγκεφά­ λου. Ήταν σαν το συγκεκριμένο αυτό σημείο να αποτελεί μέρος του «σύστηματος αμοιβής», το οποίο προσφέρει ενίσχυση και διευκολύνει τη σχε­ τική μάθηση ανεξάρτητα από την παρουσία ορμής, όπως, για παράδειγμα, η πείνα. Άλλα πειράματα έδειξαν ότι μπορεί να συμβεί και το αντίθετο, δη­ λαδή να μάθουν τα ζώα να πατούν το μοχλό για να σταματήσει η ηλεκτρι­ κή εκκένωση, εφόσον αυτή διοχετεύεται σε άλλα σημεία του εγκεφάλου, στον ιππόκαμπο. Αυτό θεωρήθηκε ως μέρος του «συστήματος της τιμω­ ρίας», που συνδέεται με τον πόνο, χωρίς όμως να έχει σχέση με το αισθη­ τικό μονοπάτι του πόνου. Γρήγορα έγινε φανερό ότι οι περιοχές θετικής και αρνητικής ηλεκτρικής διέγερσης του εγκεφάλου συγκεντρώνονται στο μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο συμπεριλαμβάνει τον υποθάλαμο, τον πρό­ σθιο θάλαμο και τα κατώτερα άκρα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Θεω­ ρήθηκε, λοιπόν, ότι το μεταιχμιακό σύστημα έχει άμεση σχέση με τη φυ­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

57

σιολογική 6άση των κινήτρων και συναισθημάτων, αφού ζώα με 6λά6ες στο σύστημα αυτό παρουσίαζαν περίεργες συναισθηματικές διαταραχές. Παρόλα αυτά, η σχέση ανάμεσα στην ηλεκτρική διέγερση του εγκεφά­ λου και τα διάφορα κίνητρα δεν είναι σαφής, πολύ περισσότερο που η συ­ μπεριφορά που εκδηλώνεται υπό την επίδραση της ηλεκτρικής διέγερσης παρουσιάζει συχνά διαφορές από την κανονική συμπεριφορά του ζώου υ­ πό παρόμοιες συνθήκες. Μια άποψη που διατυπώθηκε για την ερμηνεία των πολλών αντιφατικών δεδομένων της έρευνας με την ηλεκτρική διέγερ­ ση του εγκεφάλου είναι ότι η υποθαλαμική διέγερση δε δημιουργεί πείνα ή δίψα, δηλαδή δε δημιουργεί κίνητρο. Αυτό που κάνει είναι να ενεργο­ ποιεί ορισμένους καλά καθιερωμένους τύπους χαρακτηριστικών αντιδρά­ σεων του είδους, όπως η μάσηση, η πόση,... (ΑτΚββ & ΟβΓδΙίβ, 1977).

Σύνοψη Η συνοπτική παρουσίαση των γνώσεων σχετικά με το φυσιολογικό υ­ πόβαθρο των κινήτρων δεν πρέπει να δημιουργήσει τη λανθασμένη εντύ­ πωση ότι η έρευνα στην περιοχή αυτή έχει περιορισθεί ή εγκαταλειφθεί. Συνεχίζεται στα πλαίσια της ψυχοφυσιολογικής έρευνας. Παράλληλα όμως οι ψυχολόγοι έχουν στραφεί σε διαφορετικές προσεγγίσεις μελέτης των κι­ νήτρων και διατυπώνουν ψυχολογικές θεωρίες που δεν κάνουν καμιά α­ ναφορά στο φυσιολογικό υπόστρωμα των παρωθητικών δυνάμεων. Κι αυ­ τό διότι τα ψυχολογικά φαινόμενα είναι πολύ σύνθετα, και η πλήρης ανα­ γωγή τους σε φυσιολογικούς μηχανισμούς δεν είναι εφικτή —τουλάχιστον όχι ακόμη. Από τις πρώτες ψυχολογικές θεωρίες που διατυπώθηκαν και ε­ πηρεάζουν τη σκέψη πολλών ερευνητών ακόμη και σήμερα είναι η ψυχα­ ναλυτική θεωρία, η οποία, όπως και και οι νεώτερες ουμανιστικές θεωρίες, μιλά για ενστικτώδεις ορμές στον άνθρωπο. Στη συνέχεια θα γίνει αναφο­ ρά στις θεωρίες αυτές, προτού περάσουμε σπς πιο επιστημονικά ελεγμένες απόψεις που αφορούν την ψυχολογική δράση των ορμών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων

Ο άνθρωπος που με ιη μεγαλοφυΐα του σημάδεψε την ψυχολογική σκέψη του αιώνα μας είναι ο δϊδπιυηά Ρτβικί Ο Ρτβυά ανέπτυξε μια θεω­ ρία που ερμηνεύει πολλές από τις πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και σκέψης. Παρόλο που η θεωρία του δεν είναι θεωρία κινήτρων, μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπεριέχει στοιχεία κινήτρων, καθώς μιλά για τις ασυνεί­ δητες δυνάμεις που ωθούν το άτομο στη δράση. Ο ίδιος ο Ρτβαά ασχολήθηκε με τα κίνητρα σε μελέτη του το 1915. Εδώ όμως δε θα αναφερθούν μόνο οι απόψεις στο ειδικό αυτό θέμα, αλλά ολόκληρη η θεωρία του, ό­ πως διαμορφώθηκε στην πορεία της σκέψης του. Κι αυτό διότι το σύνολο της θεωρίας αποτελεί το ερμηνευτικό πλαίσιο του μηχανισμού των κινή­ τρων που επικαλείται ο ΡΓβυά. Για το λόγο αυτό θα παρουσιαστεί εδώ συ­ νοπτικά, με έμφαση σε εκείνα τα στοιχεία της που υποδηλώνουν το μηχα­ νισμό μέσω του οποίου δρουν τα κίνητρα. Το ιστορικό πλαίσιο ίων ιδεών του Ρτβικί Οι απόψεις του Ρτβυά δε διατυπώθηκαν μέσα σε ένα μόνο κείμενο ού­ τε σε ένα μικρό χρονικό διάστημα. Σε όλη του τη ζωή ο ΡτβικΙ ανέπτυσσε και διαμόρφωνε τις ιδέες του καθώς επεξεργαζόταν την εμπειρία του με α­ σθενείς. Η συντηρητική κοινωνία της Βιέννης των αρχών του αιώνα μας προσέφερε το υπόστρωμα για την εκδήλωση διάφορων ψυχολογικών προ­ βλημάτων υστερικού τύπου. Αυτό το υλικό απαιτούσε ερμηνεία. Για τη δια­ μόρφωση των ερμηνειών του ο Ρτβικί χρησιμοποίησε, όπως ήταν φυσικό, τις επιστημονικές ιδέες της εποχής του, τις οποίες και ολοκλήρωσε σε ένα πρωτότυπο σύστημα προοδευτικά. Οι επιδράσεις που δέχτηκε ο Ργ6ιι