phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page iii ¨ © Religious Involvement in Hearing Sermons A Grounded eory Study in ...
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page iii
Religious Involvement in Hearing Sermons A Grounded Theory Study in Empirical Theology and Homiletics
Gelovige betrokkenheid in het luisteren naar preken Een Grounded Theory studie in empirische theologie en homiletiek (met een samenvatting in het Nederlands)
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor in de godgeleerdheid aan de Protestantse Theologische Universiteit te Utrecht – Kampen – Leiden, op gezag van de rector, prof. dr. F. G. Immink, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen te Utrecht op dinsdag 6 juli 2010 des middags te 4.15 uur
door
teunis theodoor johannes pleizier geboren op 5 augustus 1975 te Hoevelaken
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page iv
Promotor: Prof. dr. F. G. Immink
Eburon Academic Publishers P.O. Box 2867 2601 CW Delft The Netherlands t +31 15 213 14 84 ∣ f +31 15 214 68 88 e
[email protected] ∣ i http://www.eburon.nl Typesetting Theo Pleizier ∣ Typefaces Minion Pro / Myriad Pro on 11/13.6pt×29pc ∣ Typesystem LATEX 2ε Cover art Vincent van Gogh 1853–1890, The sower, circa June 17 - 28, 1888 ∣ Coll. Kröller-Müller Museum, Otterlo, The Netherlands ISBN 978-90-5972-375-7 ©2010 T. T. J. Pleizier. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission in writing from the proprietor(s).
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page ix
contents
Preface
vii
1 Researching sermon-listening 1.1 Doing theology in the real world 1.2 Overview of the study . . . . . . . 1.3 Empirical-homiletical perspective 1.4 Methodological perspective . . . 1.5 Practical-theological perspective .
part i
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
The Substantive Area
1 1 6 7 13 21
29
2 Homiletic interaction 2.1 Introduction . . . . . . . . . . . . . 2.2 What is preaching? . . . . . . . . . 2.3 Interhuman communication? . . . 2.4 The social act of preaching . . . . . 2.5 Implications for empirical research
. . . . .
3 Divine-human dynamics 3.1 The religious dynamics of preaching 3.2 Kerugmatic dynamics . . . . . . . . . 3.3 Interpretative dynamics . . . . . . . . 3.4 Eschatological dynamics . . . . . . . 3.5 Implications for empirical research .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . .
31 31 35 39 44 55
. . . . .
57 57 60 65 72 79
part ii Methodical Interlude
83
4 Generating homiletical theory 4.1 Manufacturing theological ideas about data . . . . . . . . . . . 4.2 Ideas are ‘about data’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85 85 87
ix
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page x
x · contents 4.3 4.4
Manufacturing ideas through comparison and coding . . . . . 95 Developing practical theological concepts . . . . . . . . . . . . 104
5 From data to theory 5.1 Interviewing towards abstraction . . . . . . . 5.2 Open coding: from label to conceptual code . 5.3 Selective coding: from concepts to categories 5.4 Theoretical coding: from categories to theory
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
111 111 113 132 146
part iii A Grounded Theory on Getting Religiously Involved in Hearing Sermons 155
6 Opening up to listen 6.1 The listener before listening 6.2 Liturgical receptivity . . . . 6.3 Situated receptivity . . . . 6.4 Communal receptivity . . 6.5 Examples of opening up . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
7 Experiencing the sermon Dwelling in the sermon, part 1: meditative environment 7.1 Religious involvement and dwelling in the sermon . 7.2 The sermon as meditative environment . . . . . . . . 7.3 An Augustinian distinction . . . . . . . . . . . . . . . 7.4 Pleasure in listening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5 Functional listening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Perceiving the sermon Dwelling in the sermon, part 2: religious realities 8.1 Are listeners interpreters? . . . . . . . . . . . . 8.2 Perception as attentive involvement . . . . . . 8.3 Religious realities in the sermon . . . . . . . . 8.4 Concentration . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
185 . . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
185 188 191 193 200 209
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
9 Identifying with the sermon Dwelling in the sermon, part 3: existential engagement 9.1 Existential involvement . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2 Religious recognition . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3 Ways of identification . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4 Degrees of personal engagement . . . . . . . . . . . .
. . . . .
157 157 160 167 173 182
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
209 213 217 227 233
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
233 234 236 246
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page xi
contents · xi
10 Actualising faith 10.1 The third stage . . . . . . . . . . 10.2 Duration of actualising faith . . 10.3 The dialectic orientation of faith 10.4 The divine-human encounter . 10.5 How do sermons ‘work’? . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
part iv Using Empirical Homiletics 11 The religious practice of listening 11.1 Research conclusions in discussion . . 11.2 Metaphors for good and bad listening . 11.3 Preaching provides a home . . . . . . . 11.4 Beyond this study . . . . . . . . . . . .
253 253 255 261 265 268
275 . . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
277 277 280 284 289
Appendices
293
A Interview Designs
295
B List of Codes (open coding)
301
C List of Concepts
305
Bibliography
309
Index of Subjects
335
Samenvatting in het Nederlands
339
Curriculum Vitae
348
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 339
samenvatting
een empirisch-theologische theorie
Dit boek presenteert een theorie over gelovig betrokken raken in het luisteren naar een preek. Dit basale-religieuze proces bestaat uit drie stadia (zie figuur 5.5 op pagina 153). Deze theorie is gefundeerd in interviews met Protestantse kerkgangers, analyses en conceptualiseringen. In de eerste twee delen van het boek (hoofdstuk 1–5) wordt uitgewerkt hoe een Grounded Theory4 tot stand komt en hoe de gevolgde onderzoeksmethode bruikbaar is voor theorievorming in de praktische theologie in het algemeen en de homiletiek in het bijzonder. Het derde deel van het boek presenteert het luisterproces aan de hand van drie stadia. hoofdstuk 6. beschrijft het eerste stadium van ontvankelijk worden dat samenhangt met de gang van de liturgie, het geloof van de hoorder, en de binding van de hoorder aan de geloofsgemeenschap. hoofdstuk 7–9 beschrijft hoe de hoorder in de preek verblijft. In dit tweede stadium gaat het over hoe de preek als een geheel wordt ervaren, welke religieuze realiteiten in de preek worden waargenomen, en of de hoorder zich met de preek kan identificeren. Het laatste stadium van gelovig betrokken raken bestaat uit het actualiseren van geloof. hoofdstuk 10 laat drie dimensies hiervan zien: een duratieve of temporele dimensie, actualisering vindt plaats in een moment, maar ook als een voortgaand gebeuren; een dialectische dimensie waarin de hoorder wordt geplaatst in de spanning tussen het hier-en-nu en het komende Koninkrijk van God; en een ontmoetings-dimensie waarin de hoorder zich bevestigd of geconfronteerd weet van Godswege. inleiding In hoofdstuk 1 neem ik mijn vertrekpunt in de ‘Real world research’ benadering van Colin Robson. Deze benadering is van belang voor de studie van wat zich feitelijk voltrekt binnen godsdienstige praktijken (§ 1.1). Vanuit deze aanzet worden drie perspectieven op het onderzoek beschreven. Het homiletisch perspectief beschrijft de wending naar de hoorder binnen de homiletiek. In het onderzoek naar preekreceptie 4. Voor de vertaling van ‘Grounded Theory’ in het Nederlands stelt Fred Wester ‘gefundeerde theorie’ voor. Omdat zijn benadering een eigen model met zich meebrengt, kies ik ervoor het Engelse begrip te handhaven. Cf. F. Wester, Strategieën voor kwalitatief onderzoek. 3rd edition. (Bussum: Coutinho, 1995). Dit is ook in de Duitstalige literatuur gangbaar, vgl. Mey, G. and Mruck, K., editors, Grounded Theory Reader. Historical Social Research Supplement. (Köln: Zentrum für Historische Sozialforschung, 2007).
339
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 340
340 · samenvatting domineerde de vraag naar wie de controle heeft over betekenis: de spreker (communicatiewetenschap), de structuur van de tekst (semiotiek), of de hoorder (betekenisverleningtheorie). Dit onderzoek steekt echter in bij het feitelijke horen als godsdienstig gebeuren (§ 1.3). Het methodologische perspectief presenteert Grounded Theory als adequate methodologie voor theorie-ontwikkeling (§ 1.4). Deze methodologie staat de laatste jaren opnieuw sterk in de belangstelling. Dit leidt tot een open en brede onderzoeksvraag die zich richt op het eigene van godsdienstige praktijken:
Wat gebeurt er godsdienstig als kerkgangers naar een preek luisteren? Het praktisch-theologische perspectief, tenslotte, plaatst het onderzoek in een intradisciplinair kader, waarbij de empirische oriëntatie een integrale component is van de theologiebeoefening. Het luisteren naar de preek wordt bestudeerd vanuit het eigen perspectief van de hoorder en brengt vanuit de religieuze aard van de praktijk een eigen normativiteit met zich mee (§ 1.5). deel 1: het veld van onderzoek
Het veld van onderzoek kenmerkt zich door twee dimensies, het tussenmenselijk discours en het verkeer tussen God en mens. Tijdens het luisteren naar een preek communiceert een prediker met zijn hoorders. hoofdstuk 2 begint met een analyse van de vraag wat prediking is (§ 2.2) en in hoeverre prediking een vorm is van intermenselijke communicatie (§ 2.3). In het tweede deel van het hoofdstuk wordt de prediking als sociale praktijk geanalyseerd vanuit de taalhandelingstheorie (§ 2.4). Het discours van de preek wordt beschreven als conversatie, waarin een gedeelde intentionaliteit ontstaat tussen prediker en hoorders, en waarin de hoorder actief deelneemt. Deze tussenmenselijke communicatie vormt de bedding waarbinnen iets ontstaat van een dynamiek tussen God en mens. hoofdstuk 3 bespreekt drie belangrijke Protestantse homiletische benaderingen van het preekgebeuren als intermenselijke communicatie en als geleidende praktijk voor de tegenwoordigheid van God. In dit hoofdstuk staat het begrip ‘dynamiek tussen God en mens’ centraal. Als kerugmatische dynamiek, komt in de preek het spreken Gods ter sprake als gebeuren in het verleden. Zijn daden van heil, in Israël en Jezus Christus, worden in de prediking opnieuw genoemd en door het gedenken van Gods handelen in de preek, kan Gods stem vernomen worden in het heden (§ 3.2). In een interpretatieve dynamiek, wordt de tegenwoordigheid van God gezocht in het handelen van God in het heden. De preek probeert Gods handelen in het hier en nu te duiden (§ 3.3). In een eschatologische dynamiek komt het spreken van God in de preek naar voren als een beloftevolle toekomst, en wordt het Koninkrijk geopend (§ 3.4). Elk van deze modellen wordt geïllustreerd aan de hand van een preekfragment en beschreven aan de hand van vier elementen: de rol van de prediker, de religieuze functie van de preek, de inhoud van de preek en de veronderstelde hoorder. De verbinding tussen het intermenselijke en de dynamiek tussen God en mens in het preekgebeuren, brengt drie belangrijke begrippen naar voren die helpen om het veld van preekreceptie vanuit een specifiek godsdienstig perspectief te ontsluiten. Allereerst heeft het preekgebeuren een eigensoortige religieuze functie voor de hoorder; ten tweede vertegenwoordigt de preek een gesprek tussen hoorder en prediker (discours);
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 341
samenvatting · 341 en ten derde ontstaat in de prediking een gezamenlijke godsdienstige intentionaliteit (zie figuur 1.1 op pagina 1.1). In deze begrippen komen de intermenselijke en de specifiek godsdienstige dimensies samen; zij vormen daarmee de ‘sensitizing concepts’ voor het empirische onderzoek (§3.5). deel 2: methodisch tussenspel
hoofdstuk 4 bouwt verder op §1.4 en beschrijft de methoden en procedures van Grounded Theory. In de praktische theologie kan Grounded Theory worden ingezet voor ‘het bouwen van theologische ideeën op grond van praktijkmateriaal’ (§4.1). Achtereenvolgens wordt besproken wat het betekent dat ideeën worden gebouwd op grond van praktijkmateriaal (§4.2) en hoe het bouwen van begrippen op een systematische en methodische wijze plaatsvindt (§4.3). In de beschrijving en uitleg van de verschillende methodische aspecten (coderen, materiaal verzamelen, en analyse) wordt gebruik gemaakt van praktijkmateriaal uit de interviews die voor dit onderzoek zijn gehouden. Tot slot wordt in §4.4 de kwestie besproken hoe theologische ideeën gegenereerd kunnen worden vanuit praktijkmateriaal. De aard (ontologie) van het veld en het perspectief van de actoren spelen hier een belangrijke rol. Dit wordt geïllustreerd aan de hand van het voorbeeld van aanbidding. Het ‘zingen tot eer van God’ is zonder meer een intermenselijke en daarmee sociale activiteit, namelijk ‘samen zingen’. Tegelijkertijd veronderstelt deze gezamenlijkheid ook een gedeelde gerichtheid, namelijk dat God het waard is om geëerd te worden. Praktisch-theologische begrippen hebben daarmee een dubbele intentionaliteit die verankert ligt in de praktijken van gelovigen en geloofsgemeenschappen. Daarna volgt in hoofdstuk 5 de methodische verantwoording van deze studie. De toepassing van de in het vorige hoofdstuk besproken procedures en onderzoeksstrategieën wordt inzichtelijk gemaakt. De inleidende paragraaf gaat in op de drie verschillende interview-opzetten die gedurende het onderzoek zijn gebruikt (§5.1). Daarna volgen drie analytische fasen, waarin de cyclus van gegevens verzamelen, analyse en theorie-vorming wordt herhaald. In de eerste fase van open coderen (§5.2) worden vijf respondenten geïnterviewd uit twee wijkgemeenten. De analyse vindt plaats vanuit drie leidende vragen: wat is relevant in de data voor een homiletische studie; van welke sociaal-religieuze categorie is de data een indicatie; en wat vindt er godsdienstig plaats in de data? Ruim 280 codes worden geformuleerd en in vier clusters verdeeld. Het meest centrale cluster ‘de verbinding tussen preek, hoorder en heil’ wordt verder geanalyseerd. Hieruit komen 8 kernbegrippen naar voren: de vorming van geloofs-intentionaliteit; het intra-persoonlijke gesprek; het cultiveren van geloof; gemeenschappelijk luisteren; instrumentaliseren van de preek; aandachtig luisteren; afstand tussen hoorder en preek; en openbaringsmomenten in het horen. Centraal in de luisterpraktijk, zo blijkt uit de analyse van de interviews met de eerste 5 respondenten, is de ‘heilvolle verbinding tussen hoorder en preek’. Het vaststellen van dit centrale concept markeert het einde van de fase van open coderen. In de tweede analytische fase, selectief coderen (§5.3), worden de concepten verder uitgewerkt in categorieën met hun eigenschappen. Alle respondenten uit de eerste ronde worden opnieuw geinterviewd, uit beide gemeenten worden nieuwe responden-
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 342
342 · samenvatting
ten benaderd en in een nieuwe gemeente worden contacten gelegd. Totaal wordt in deze ronde met 11 respondenten gesproken, met 4 van hen twee keer. Het coderen van het materiaal vindt plaats met het oog op het specificeren van de geformuleerde begrippen tot het punt van verzadiging (saturation) is bereikt. Dat wil zeggen, dat geen nieuwe, voor het onderzoek relevante, eigenschappen van de begrippen worden gevonden. Naast coderen en interviewen, is in deze ronde van analyse vooral het schrijven van theoretische memo’s belangrijk. Hierin wordt de voortgang van het onderzoek gedocumenteerd, worden begrippen uitgewerkt en theoretische verbanden gesuggereerd. Aan het eind van deze cyclus wordt het kernbegrip ‘verbinden’ vervangen door twee meer relevante begrippen ‘het binnengaan van de wereld van de preek’ en ‘het herdefinieren van het geloof ’. Beide begrippen hebben verschillende eigenschappen, zoals de luistercompetentie, de gesitueerde ontvankelijkheid en het vernieuwen van het geloof. De eerste theoretische verbanden, zoals die van dimensies, stadia, en processen, worden opgesteld. Dit markeert het begin van de derde ronde van coderen. Theoretisch coderen is gericht op het leggen van verbanden tussen substantieve begrippen (§5.4). De afzonderlijke categorieën worden met elkaar in verband gebracht en er wordt gezocht naar een theoretisch raamwerk dat de begrippen integreert. Een belangrijke onderzoeksstrategie is het sorteren van de memo’s. Alle memo’s (212 stuks) worden aan elkaar gerelateerd, door elke keer de vraag te stellen wat deze memo te maken heeft met die memo. Het verband tussen memo’s (oorzaak, gevolg, dimensie, aspect, proces) is een theoretische code. In deze fase wordt het centrale begrip ‘gelovig betrokken raken’ geformuleerd als een basaal sociaal-godsdienstig proces. Rond dit begrip integreren alle andere tot gevonden begrippen als drie stadia van een groter proces: ontvankelijk raken voor de preek (stadium 1), verblijven in de preek (stadium 2) en het actualiseren van geloof (stadium 3). Figuur 5.5 op pagina 153 toont het definitieve theoretische raamwerk als uitkomst van het onderzoek. Bovendien laat deze benadering zien dat de theorie niet over een specifieke populatie gaat, maar over een abstract begrip dat een eigen realiteit heeft, los van de individuele hoorders. deel 3: een grounded theory van gelovig betrokken raken in het luisteren naar preken Gelovig betrokken raken in de preek start bij de ontvankelijkheid van de hoorder (stadium 1), wordt gevormd als de hoorder verblijft in de wereld van de preek (stadium 2) en loopt uit op het actualiseren van het geloof van de hoorder (stadium 3). De hoofdstukken en paragrafen uit deel 3 zijn de uitwerkingen van analytische memo’s die tijdens het onderzoek zijn geschreven. Stadium 1: ontvankelijk worden Hoordersonderzoek heeft zich vaak bezig gehouden met de hoorder tijdens het luisteren (hoe betekenis ontstaat) of met de hoorder na het luisteren (wat de hoorder kan navertellen). Er is echter ook een hoorder voordat de preek begint (§6.1). Van belang is in dit verband de ontvankelijkheid, of religieuze receptiviteit, van de hoorder. Deze ontvankelijkheid hangt van veel factoren af, zoals van communicatieve, rhetorische, psychologische, sociale en godsdienstige factoren, waarin opvoeding, leefomgeving, en
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 343
samenvatting · 343
persoonlijkheid een eigen rol spelen. Zonder deze complexiteit uit het oog te verliezen, wordt in hoofdstuk 6 de ontvankelijkheid van de hoorder voor de preek uitgewerkt naar drie samenhangende aspecten: (1) liturgische ontvankelijkheid, (2) gesitueerde of subjectieve ontvankelijkheid en (3) ontvankelijkheid die samenhangt met de binding aan de geloofsgemeenschap. De liturgie is zowel een structurele conditie voor het luisteren, als een ruimte waarin de hoorder zich voorbereidt op de preek (§6.2). De structuur van de dienst zorgt ervoor dat de hoorder wordt meegenomen naar het moment waarop de preek begint. Liturgische ontvankelijkheid wordt gevormd als de hoorder door de autonome opbouw of structuur van de dienst wordt meegenomen naar het moment waarop de preek begint. ‘Zingen helpt mij om mijn hart op te heffen naar God’, zoals één van de respondenten het verwoord. De liturgie is echter niet alleen een voorbereidende praktijk, maar vertegenwoordigt ook een ‘dramatische gang’ waarin de daden van God te binnen worden gebracht en het Christus-gebeuren wordt gerepresenteerd. Dit kan in een voortgaande lezing, door de gang van het kerkelijk jaar of de herhaling van het liturgische gebeuren waarin liturgie en preek als één geheel worden ervaren. Respondenten maken in een interview soms nauwelijks verschil tussen wat er in de preek is gezegd of in de gebeden. De dienst als geheel vertegenwoordigt voor hen een realiteit, waarvan de preek slechts een onderdeel is. De subjectieve ontvankelijkheid is verbonden met de persoon van de hoorder (§6.3). Hoewel opvoeding, persoonlijkheid, intelligentie en andere variabelen hierbij inbegrepen zijn, gaat het bij de subjectieve of gesitueerde ontvankelijkheid vooral om de hoorder als gelovige. De hoorder definieert zijn eigen situatie als gelovige ergens tussen kritisch en triviaal. In een kritische situatie is de hoorder zich extra bewust van vreugde en verdriet, of zit de hoorder met specifieke vragen. Door Ernst Lange is dit ook wel de situatie van de aanvechting genoemd. Veel hoorders, echter, luisteren vanuit een soort trivialiteit naar de preek. De eigen situatie spreekt minder sterk mee, dan bij hen die vanuit een kritische situatie de preek beluisteren. Subjectieve ontvankelijkheid heeft een tweede aspect: de geloofsrelatie tot God. Deze geloofsrelatie wordt door de ene hoorder impliciet en door de andere meer bewust ervaren. ‘Dat God met mij is, in alle situaties van het leven, dat is voor mij heel bemoedigend’, zo merkt een hoorder op die zich van de geloofsrelatie zeer bewust is. Beide aspecten maken van de subjectieve ontvankelijkheid een samenstel van gelééfd geloof en geleefd gelóóf. De derde component, gemeenschappelijke ontvankelijkheid, gaat over de binding met de geloofsgemeenschap (§6.4). De hoorder hecht waarde aan de preek als een middel van geloofscommunicatie. Het ambtelijke en het gemeentelijke van de prediking zijn onderdelen van het institutionele aspect. Ontvankelijkheid heeft ook te maken met een gemeenschapsgevoel tussen hoorders: hier zijn wij als geloofsgemeenschap bij elkaar om iets te horen van de God in wie wij geloven. Naast het institutionele en het relationele is er ook een confessioneel aspect: in de preek verwacht de hoorder dat het gezamenlijk beleden geloof verwoord wordt. Het hoofdstuk over ontvankelijkheid sluit af met enkele voorbeelden van de samenhang tussen de drie aspecten, het liturgische, situationele en gemeenschappelijke, in het ontvankelijk worden voor de preek (§6.5).
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 344
344 · samenvatting Stadium 2: in de preek verblijven
In het tweede stadium van godsdienstig betrokken raken in de preek, beschreven in hoofdstuk 7—9, wordt de preek voorgesteld als een meditatieve ruimte (§7.2). Gelovige betrokkenheid wordt in deze ruimte door drie processen gevormd: in het ervaren van de preek hangt betrokkenheid samen met beleving, in het waarnemen van de preek met aandacht, en in het identificeren met de preek met existentiële herkenning. Ervaren, waarnemen, en identificeren zijn drie godsdienstig gekwalificeerde processen die de hoorder in staat stellen om in de preek te verblijven. We kunnen deze drie processen preciezer typeren als godsdienstige ervaring, godsdienstige waarneming en godsdienstige aansluiting. Aan de hand van het augustijnse onderscheid tussen genieten (frui) en gebruiken (uti) (§7.3), wordt in hoofdstuk 7 het luisteren naar de preek als godsdienstige ervaring bezien vanuit twee attitudes: een intrinsieke en een extrinsieke. Intrinsiek wil zeggen dat de hoorervaring allereerst een liturgisch-onmiddellijke betekenis heeft voor de hoorder (§7.4). Luisteren naar de preek is een esthetische attitude, want in het ondergaan van de preek geniet de hoorder van het heil dat ter sprake komt. ‘Het was een fijne preek’, zeggen hoorders dan. In deze esthetische houding is luisteren een soort rituele ervaring, waarin de hoorder participeert in de wereld van het geloof die in de preek, als deel van de liturgie, wordt geprojecteerd. Daarnaast is er een situationeel-reflectieve attitude van luisteren, waarin minder de esthetische beleving en meer de bruikbaarheid van de preek een rol speelt. Hoorders moeten de preek kunnen gebruiken voor, of kunnen contextualiseren in, hun eigen leefwereld. ‘Het was een praktische preek’, zeggen ze dan. Enerzijds heeft de ervaring van heil in de preek dus een sacramenteel, direct karakter. Anderszijds roept het heil van Godswege in de preek ook een reflectieve houding op bij de hoorder. Luisteren is niet alleen intrinsiek waardevolle ervaring, maar heeft ook een extrinsieke betekenis: met het oog op het geleefde leven. De hoorervaring gaat over de preek als geheel. In de twee volgende processen van waarnemen van en identificeren met de preek, gaat het meer om elementen in of delen van de preek, die respectievelijk worden waargenomen als religeuze realiteiten en bij de hoorder al of niet herkenning oproepen. hoofdstuk 8 gaat allereerst in op de vraag of het horen van een preek vooral een interpretatieve bezigheid is (§8.1). Het is een gangbare gedachte binnen de homiletiek dat hoorders de preek interpreteren en bezig zijn met betekenisgeving. Toch is deze opvatting minder evident als zij op het eerste gezicht lijkt. Uit de interviews komt een beeld naar voren dat in het horen van de preek de aandacht van de hoorder wordt gericht (§8.2). ‘Waarnemen’ is hiervoor een geschiktere categorie dan ‘interpreteren’. Betrokkenheid als aandacht benadrukt het feit dat een preek ‘ergens over gaat’ en dat in het horen het denken van de hoorder zich richt op realiteiten die betrekking hebben op God, de Schrift of het alledaagse leven in haar godsdienstige kwaliteit (§8.3). Zo beweegt een preek zich door drie aandachts-vormende-gebieden: de tekst van de Schrift, de werkelijkheid van het evangelie, en de realiteit van het hier-en-nu. In het luisteren verblijft de hoorder in de ruimte van Schrift, evangelie en de tegenwoordige tijd. Voor de hoorder zijn Schrift, kerugma, en het alledaagse geen gescheiden realiteiten, maar in de waarneming van de preek komen zij bij elkaar als de ene wereld van het geloof.
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 345
samenvatting · 345
In het laatste deel van het hoofdstuk gaat het over concentratie als intensiteit van aandacht (§8.4). Er is een vorm van concentratie waarin een zeer betrokken aandacht wordt opgebouwd op de preek als sprake Gods. Hoorders vertellen dan over een soort gemeenschappelijke ervaring ‘waarin je samen iets van God ervaart’. Het geconcentreerde luisteren verheft de hoorder boven zijn eigen situatie en biedt een venster op het Koninkrijk dat voorbij de grenzen van ons hier-en-nu ligt. Deze ervaring kenmerkt zich door onmiddelijkheid en past bij de esthetische houding die we in hoofdstuk 7 tegenkwamen. Wanneer hoorders vanuit een reflectieve houding luisteren, heeft concentratie veel meer betrekking op het volgen van de lijn en het bevatten van de inhoud van de preek. Die moet helder en duidelijk zijn, bruikbaar voor vandaag. De logica van de preek telt in de reflectieve houding voor deze hoorders meer dan de poetica. hoofdstuk 9 bespreekt de existentiële dimensie van gelovige betrokkenheid in het identificeren met de preek (§9.1). Existentiële betrokkenheid draait om herkenning (§9.2). Er ontstaat pas een verhouding tussen de hoorder en de elementen die in de wereld van de preek worden waargenomen, wanneer de afstand tussen preek en hoorder kleiner wordt. Dan kan herkenning een kans krijgen, zodat hoorders zeggen: ‘dit gaat over mij’, ‘dit raakt aan mijn bestaan’. Deze herkenning is specifiek religieus gekwalificeerd, want het gaat om een verbinding met heil van Godswege. Vervolgens bespreekt het hoofdstuk de 2 hoofdroutes of wegen waarlangs identificatie tot stand komt, de godsdienstige persoonlijkheid van de predikant en de symbolisch-narratieve wereld van de preek (§9.3). Religieuze herkenning, tot slot, heeft 3 niveau’s van persoonlijk engagement: abstract, derde-persoon, en eerste-persoon engagement (§9.4). Eerstepersoon (enkel- of meervoud) engagement is het meest relevant voor hoorders: het ik van de hoorder (of het wij van de hoorders) wordt aangrijppunt voor het actualiseren van geloof tijdens het luisteren naar de preek. Stadium 3: actualiseren van geloof Uiteindelijk, zo laat hoofdstuk 10 zien, staat voor hoorders in het luisteren naar een preek hun geloof in God op het spel. Preken kunnen goede inzichten bieden in de tijd, of boeiende verhandelingen van predikanten geven, maar voor de hoorder telt of de preek helpt in het vertrouwen op God, of de genade van Christus ervaren wordt, en of er iets van het Koninkrijk oplicht. Het begrip ‘actualiseren van geloof ’ brengt dit verder in beeld (§10.1). Actualiseren heeft twee associaties: (1) op een nieuwe manier werkelijk laten zijn en (2) het geloof opnieuw een realiteit laten zijn. Het ‘nieuwe’ en het ‘opnieuw’ van het geloof, vormen een belangrijke dimensie van het actualiseren van geloof (§10.2). Enerzijds wekt de preek iets nieuws op. Hoorders hebben het dan over momenten in de preek waarin iets doorbreekt van een nieuwe relatie met God, waarin een nieuw commitment ontstaat, of een nieuw inzicht in de bijbel of in het geloof van de kerk naar voren komt. Anderzijds is het horen naar preken voor hoorders ook een voortdurend te binnengebracht worden van Schrift en evangelie. Hier is een sacramenteel aspect aan te wijzen, in de zin dat het horen van de preek een soort anamnese is. De dialectiek van de geloofsoriëntatie is de volgende dimensie die uit het materiaal naar voren komt (§10.3). In hoofdstuk 8 is aan de orde geweest hoe in het waarnemingsproces de geest van de hoorder wordt gericht op realiteiten in de preek. Als
phdTTJP_Proefschrift 12 mei 2010 11:58 Page 346
346 · samenvatting
het geloof van de hoorder wordt geactualiseerd, heeft deze oriëntatie twee kanten. Het geloof wordt georiënteerd op het Koninkrijk Gods, de ultieme werkelijkheid die ons bestaan transcendeert. Dat wat niet gezien wordt en toch geloofd. Deze eschatologische oriëntatie staat echter in nauw verband (vandaar: dialectiek) met een oriëntatie op het heden. Het geloof raakt ook georiënteerd op het leven dat gewoon geleefd moet worden van dag tot dag in het hier-en-nu. De derde dimensie van het actualiseren van geloof bestaat uit de geloofsontmoeting (§10.4). Deze dimensie is sterk verbonden met het identificatieproces, dat we in hoofdstuk 9 hebben gezien. Deze doet zich bij hoorders op twee manieren voor. In het horen van de preek komt de Schrift als een kritisch tegenover naar de hoorder toe en wordt de ontmoeting met God op een confronterende manier ervaren. Daarbij is het ook mogelijk dat de religieuze herkenning in de preek bevestigend van aard is. Het geloof wordt op een bevestigende in plaats van confronterende manier geactualiseerd, als er nauwelijks afstand tussen leefwereld en preek wordt ervaren en de continuïteit meer aanwezig is dan de breuk tussen beiden. Uiteindelijk stelt deze empirische analyse ons in staat om de vraag te beantwoorden hoe het luisteren naar preken godsdienstig gezien ‘werkt’ (§10.5). De dimensies oriëntatie en ontmoeting geven aanleiding om een typologie van het actualiseren van geloof op te stellen. In figuur 10.2 op pagina 270 is zichtbaar gemaakt hoe een combinatie van bevestiging met een hier-en-nu oriëntatie leidt tot bemoedigend geloofsinzicht; die van bevestiging en eschatologische oriëntatie tot een vieren van heil; de combinatie van confrontatie in het hier-en-nu tot een paranetisch inzicht, en van het kritisch tegenover in eschatologisch licht tot een inzicht van bekering. Deze vier inzichten kunnen worden beschouwd als de basistypen van actualiseren van geloof. luisteren naar preken als godsdienstige praktijk hoofdstuk 11 vat het onderzoeksresultaat zoals dat in het vorige deel is gepresenteerd nogmaals samen in verband met twee belangrijke stromingen in de homiletiek, een postmodern esthetische en een rhetorische stroming (§11.1). Vervolgens wordt de vraag gesteld hoe een descriptieve en conceptuele theorie zich verhoudt tot normatieve uitspraken over de godsdienstige praktijk (§11.2). Aan de hand van een wijsgerig-ethische tekst van Herbert McCabe wordt betoogd dat aan kennis over een goed-functionerende praktijk normatieve criteria kunnen worden ontleend voor het goede luisteren. In dat licht worden twee series met metaforen voor goed en verkeerd luisteren voorgesteld. Vanuit de basistypen van actualiseren van geloof die aan het slot van het vorige hoofdstuk zijn gepresenteerd, kan de hoorder worden gezien als respectievelijk pelgrim, mysticus, discipel en zondaar. Wanneer de oriëntatieen ontmoetingsdimensie worden verabsoluteerd ontstaat er een religieuze pathologie van de hoorder die kan worden aangegeven met de volgende metaforen: legalist, gnosticus, naturalist en client. Wat betekent deze empirische theorie op het terrein van de preekreceptie voor de homiletiek? Een aanzet hiervoor wordt gegeven met de typering dat prediking een tijdelijke huis opricht voor gelovigen in een seculiere wereld (§11.3). Hiertoe zou de homiletiek meer gebruik moeten maken van de inzichten uit de zogenaamde transportatietheorie in de communicatiewetenschap, in plaats van aan transmissie- of transforma-
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page 347
samenvatting · 347 tietheorieën. In het luisteren wordt de hoorder verplaatst naar de werkelijkheid van het geloof. Deze werkelijkheid staat in de spanning van het reeds en het nog niet van het Koninkrijk Gods; biedt de hoorder met zijn gefragmenteerde identiteit een tijdelijk thuis; en roept zowel herkenning als vervreemding op. Het hoofdstuk besluit met een richting voor verder onderzoek (§11.4). In Grounded Theory wordt onderscheid gemaakt tussen substantiële en formele theorie-vorming. De begrippen uit deze studie kunnen betrokken worden in een onderzoek op andere velden, zoals bijvoorbeeld het pastorale gesprek, praise & worship events, en catechetische situaties. Anderszijds kunnen begrippen als ‘gelovig betrokken raken’ of ‘actualiseren van geloof ’ ook gebruikt worden voor een overkoepelende praktisch-theologische theorie. Hiermee is iets aangegeven van de uitbreidbaarheid (modifiability) van Grounded Theory als onderzoeksmethode en de bruikbaarheid ervan binnen de praktische theologie.
phdTTJP_Proefschrift May 12, 2010 11:58 Page 348
curriculum vitae
Teunis Theodoor Johannes Pleizier was born on August 5th, 1975, in Hoevelaken. He received primary education at the Reformed primary school Schimmelpenninck-Van der Oye and went to Van Lodensteincollege in Amersfoort afterwards. He graduated from high school in 1993. From 1993-2001 he studied at the theological faculty of Utrecht University. In 1998 he was a member of Wycliffe Hall, Oxford and did tutorials with Alister E. McGrath, Sir Anthony Kenny and David Wenham. In 2001 he graduated in Utrecht and wrote a thesis on the concept of freedom in the theological anthropology of Franscesco Turrettini, with subsidiary courses in Old Testament, Church History and Practical Theology. During his studies he was a member of the Reformed theological student body “Voetius”. He was an assistent at the departments of Church History and Practical Theology. From 2001 to 2006 he had an appointment as a junior researcher, first at the (Reformed) Theological Institute, later at the Protestant Theological University (location Utrecht). During that time the research was done for his doctoral thesis on sermon reception. Since January 2007 he has been a part-time researcher in Practical Theology at the PThU. He joined Areopagus, a centre for contextual and missionary preaching (IZB – Society for Mission in the Netherlands). He is a member of the international board of Societas Homiletica. Since April 2007 he has been a minister in the Protestant Church in the Netherlands and serves as a pastor the Reformed congregation in Langerak ZH. In 1998 he married Margreet den Oudsten. They have two children, Joëlla (2000) and Christo (2004).
