1898-Kathimerini

A

ΦIEPΩMA

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA  100 χρνια κρητικής ελευθερίας.

Tου Kωστή Γιούργου H

εκατμβη της 25ης Aυγούστου 1898. H σφαγή του Hρακλείου, τελευταία πράξη του κρητικού δράματος.

Tου Θεοχάρη Δετοράκη  «Aπ φλγες η Kρήτη ζωσμένη...». Eκατ χρνια έρωτα ελευθερίας και επαναστατικού πυρετού.  H Kρήτη στο κατώφλι της ελευθερίας. Aπ τον οθωμανικ ζυγ στην Aυτονομία και την Eνωση.

Tου Nίκου Aνδριώτη H

τραγωδία του Hρακλείου και οι Mεγάλοι. H αποτυχία των «ειρηνευτών» να διαφυλάξουν την ειρήνη.

Tης Bιργινίας Tσουδερού  Aπ την Kρητική Πολιτεία στην Eνωση. 1898–1912: η τελική φάση του Kρητικού Zητήματος.

Tου Kωνσταντίνου Σβολπουλου  Tο δράμα της Kρήτης στον Tύπο. H τελική φάση του κρητικού δράματος στις εφημερίδες της Aθήνας.

Hράκλειο. Mερική άποψη της πλης και του λιμανιού, στα τέλη του περασμένου αιώνα. Tα αιματηρά γεγοντα της 25ης Aυγούστου 1898 στην πλη έδρασαν καταλυτικά στις εξελίξεις που οδήγησαν στην αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού απ την Kρήτη (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντοπούλου).

100 χρνια κρητικής ελευθερίας

Tης Λίτσας Xατζοπούλου

Yπ συνθήκες οικονομικής ασφυξίας. H οικονομία της Kρήτης κατά την ψιμη τουρκοκρατία.

Aύγουστος 1898: η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού



Tου Kλεάνθη Σιδηρπουλου  Aναταράξεις σε μεταβατική περίοδο. H κοινωνία της Kρήτης το 1895–98: αδιαλλαξία και αδιέξοδα

Tου Γιώργου Mαργαρίτη  «Kρήτη και Tουρκιά» – «Φως και Σκοτάδι». Oι περιπέτειες μιας συμβολοποίησης στο έργο του N. Kαζαντζάκη.

Tης Aγγέλας Kαστρινάκη  Πολλοί μνηστήρες για ιαν Aριάδνη. Tο «αγκάθι της Kρήτης», οι ορέξεις των ισχυρών και οι ξένοι γελοιογράφοι.

Tου Nίκου Aνδριώτη Eξώφυλλο: «H Aνάστασις της Kρήτης», λαϊκή εικνα της εποχής. Eθνικ Iστορικ Mουσείο. Φντο: Kρήτες επαναστάτες.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2

TO ETOΣ 1898 συμπυκνώνονται και οδηγούνται ταχύτατα στη λύση τους εκκρεμτητες αιώνων στην ιστορία της Kρήτης. H φθίνουσα πορεία της Oθωμανικής αυτοκρατορίας και η ανάδυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους αποτελούν τους κύριους πλους που – μαζί με τις βλέψεις και τους σχεδιασμούς των ισχυρών της εποχής – ορίζουν το δυναμικ πεδίο μέσα στο οποίο το Kρητικ Zήτημα δευε προς τη λύση του με συνεχείς εκρήξεις. Πραγματικά, η ιστορία της Kρήτης είναι η ιστορία των επαναστάσεών της, η ιστορία των συγκλονισμών απ τη συσσώρευση αδιεξδων και αντινομιών, με κυρίαρχη, βεβαίως, την αντίθεση ανάμεσα στο φρνημα των Kρητών και στο καθεστώς μιας δεσποτικής κυριαρχίας που τους ήταν απ την αρχή τσο ξένη ώστε να αντιπαλεύουν επί αιώνες – με μνήμη, γλώσσα και πίστη – την αφομοίωσή τους απ αυτήν. Για τον ιστορικ, που δεν συνάγει συμπεράσματα αντλώντας απ την ύλη με την οποία κατασκευάζονται τα ιδεολογήματα, ο τελευταίος αιώ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

νας της τουρκοκρατίας στην Kρήτη είναι ένα πεδίο έρευνας πλούσιο σε κοιτάσματα ακμα ανεκμετάλλευτα. Oι κρητικές επαναστάσεις – πυκνές και επίμονες τον 19ο αιώνα, αρχής γενομένης απ την επανάσταση του 1821 – ο συνεχής αναβρασμς, οι οξύνσεις, η αδιαλλαξία των εμπλεκομένων, η ριζοσπαστικοποίηση, είναι εκδηλώσεις μιας ενδημικής κρίσης, που έφτασε τελιEπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ κά να διαρρήξει το πλαίσιο της παλαιάς τάξης πραγμάτων, μιας κρίσης που πολλές παράμετροί της παραμένουν αδιερεύνητες. H σφαγή του Hρακλείου, στις 25 Aυγούστου 1898, χωρίς να είναι το εκκωφαντικτερο απ τα τραγικά συμβάντα που σημαδεύουν την πορεία του Kρητικού Zητήματος, έδρασε ως καταλύτης στην άμεση ικανοποίηση της απαίτησης για απομάκρυνση του τουρκικού στρατού την οποία ακολούθησε, στην εκπνοή του 1898, η ανάθεση της υ-

πάτης αρμοστείας σε μέλος της ελληνικής βασιλικής οικογένειας και η σύσταση της Kρητικής Πολιτείας, προοίμιο της ένωσης με την Eλλάδα. Eκατ χρνια απ ττε, οι «Eπτά Hμέρες» αφιερώνουν σήμερα τις σελίδες τους σε μια προσπάθεια να φωτιστούν τα γεγοντα, προβαλλμενα στην οθνη του ευρύτερου ιστορικού χρνου. Συνεργάστηκαν, και τους ευχαριστούμε γι’ αυτ, μια πλειάδα επιστημνων που, μαζί με πολυάριθμους άλλους συναδέλφους τους απ την Eλλάδα, την Kύπρο, τη Bρετανία, τη Pωσία και τις HΠA, συμμετείχαν στο συνέδριο, με θέμα την «Tελευταία φάση του Kρητικού Zητήματος», που οργάνωσε η Eταιρεία Kρητικών Iστορικών Mελετών πριν λίγες μέρες στο Hράκλειο. Oι αναγνώστες μας έχουν έτσι την παράλληλη ευκαιρία να γνωρίσουν μερικές απ τις πιο διαφωτιστικές ανακοινώσεις που έγιναν στο συνέδριο της EKIM, που έκλεισε με στρογγυλ τραπέζι στο οποίο συζητήθηκαν εξαιρετικά ενδιαφέροντα ζητήματα μεθδου της ιστορικής έρευνας.

Hράκλειο. Mερική άποψη της πλης, λίγα χρνια μετά τα τραγικά γεγοντα της 25ης Aυγούστου 1898 (φωτ.: αρχείο Περικλή Διαμαντπουλου – λεύκωμα «H Kρήτη στις αρχές του αιώνα μας», YΠΠO, Φιλολογικς Σύλλογος Xανίων «O Xρυσστομος»).

Aγγλικ στρατπεδο στο Hράκλειο. Oι Aγγλοι απέτυχαν να εκπληρώσουν τα ειρηνευτικά καθήκοντά τους και να αποτρέψουν τις λεηλασίες και τη σφαγή της 25ης Aυγούστου στην πλη. Eν τούτοις, ήταν οι τελευταίοι απ τους διεθνείς εγγυητές που αποχώρησαν απ την Kρήτη... (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

H εκατμβη της 25ης Aυγούστου 1898 H σφαγή του Hρακλείου, τελευταία πράξη του κρητικού δράματος Tου Θεοχάρη Δετοράκη Kαθηγητή Πανεπιστημίου Kρήτης

H TEΛEYTAIA πράξη του κρητικού δράματος, που άνοιξε οριστικά το δρμο προς την ελευθερία της νήσου, είναι η μεγάλη σφαγή του Hρακλείου (25 Aυγούστου 1898). H εφετεινή επέτειος του Iωβηλαίου της κρητικής ελευθερίας επιβάλλει να ξαναδούμε τα δραματικά γεγοντα και να παρουσιάσουμε πτυχές που δεν έχουν ακμη επαρκώς φωτισθεί απ την ιστορική έρευνα. Πριν απ λα μως είναι απαραίτητη μια γενική επισκπηση της κρητικής ιστορίας κατά την τελευταία δεκαετία της δουλείας, ιδιαίτερα για σους δεν έτυχε να μελετήσουν τα γεγοντα της πολύ ταραγμένης δεκαετίας 1889–1898, χι μνο για την Kρήτη, αλλά και για ολκληρη την Eλλάδα. H Σύμβαση της Xαλέπας (1878) ρύθμισε τα κρητικά πράγματα για μια δεκαετία (1878–1889). Για πρώτη φορά στην ιστορία της τουρκοκρατίας στην Kρήτη παραχωρήθηκαν σημαντικά προνμια στους χριστιανούς της νήσου. H άκαιρη και άτυχη επανάσταση του 1889, που ήταν αποτέλεσμα κυρίως εσωτερικών αντιπαραθέσεων και κομματικών φατριασμών, έδωσε στους Tούρκους την αφορμή να ανακαλέσουν τα προνμια της Xαλέπας και να επαναφέρουν στη νήσο το τυραννικ καθεστώς περασμένων καιρών. Tο τοπικ μουσουλμανικ στοιχείο, οι Tουρκοκρητικοί και οι άτακτοι (βασιβουζούκοι), αποχαλινώθηκε εντελώς και προέβαινε συχνά σε πράξεις ανήκουστης θηριωδίας, με δολοφονίες, εμπρησμούς, νυκτερινές επιθέσεις σε χωριά, καταστροφές και βεβηλώσεις ναών κ.λπ. H περίοδος 1890–1895 είναι

μία απ τις ζοφερτερες περιδους της κρητικής ιστορίας.

Oι M. Δυνάμεις στην Kρήτη Tην περίοδο αυτή κυοφορείται η ιδέα της Mεταπολιτεύσεως, της οποίας εμπνευστής ήταν ο Σφακιανς πολιτευτής Mανούσος Kούνδουρος. H μεταπολιτευτική επανάσταση του 1895 ανάγκασε την Tουρκία να παραχωρήσει ένα νέο Oργανικ Nμο, που προέβλεπε την επαναφορά και ανανέωση των προνομίων που ανακλήθηκαν μετά την άτυχη επανάσταση του 1889. O

νέος αυτς κανονισμς της Kρήτης, που κυρώθηκε με φιρμάνι της 31/12 Aυγούστου 1896, παρείχε για πρώτη φορά στις M. Δυνάμεις της Eυρώπης το δικαίωμα να επεμβαίνουν στην Kρήτη ενεργώς για την προστασία του άμαχου πληθυσμού απ τις συνεχείς και ανεξέλεγκτες βιαιοπραγίες. H αντίδραση του εντπιου μουσουλμανικού στοιχείου και κυρίως των Tουρκοκρητικών και των ατάκτων (βασιβουζούκων) στην εφαρμογή του νέου Oργανισμού εκδηλώθηκε πάλι με άγριες και σε μεγάλη έκταση βιαιοπραγίες, με δολοφονίες και εμπρησμούς στα μεγάλα κέντρα της νή-

Mανούσος Kούνδουρος, ο εμπνευστής της ιδέας της Mεταπολιτεύσεως, η οποία έθεσε σε κίνηση τις εξελίξεις των ετών 1895-1898, που οδήγησαν το κρητικ δράμα στη λύση της αυτονομίας με την εγγύηση των Mεγάλων Δυνάμεων (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

σου και με κατατρομοκράτηση του άμαχου πληθυσμού. H κατάσταση εκτραχύνθηκε απ τις αρχές του 1897, με σφαγές του χριστιανικού στοιχείου στο Hράκλειο (12 Iανουαρίου), στο Pέθυμνο (18 Iανουαρίου) και στα Xανιά (23 Iανουαρίου). Eίχε δίκαιο ο Mανούσος Kούνδουρος, που έλεγε τι «ο Tούρκος θέλει πάντοτε δύο επαναστάσεις: μίαν δια να παραχωρήση προνμια και άλλην δια να τα εφαρμση». Tο επαναστατικ ψήφισμα των πληρεξουσίων των Xανίων στο Aκρωτήρι, με το οποίο εκηρύσσετο η κατάλυση της τουρκικής κατοχής και η έΣυνέχεια στην 4η σελίδα

Tο «Eκτελεστικν Kρήτης» (E. Bενιζέλος, I. Zαχαράκης, I. Σφακιανάκης, Γ. Mυλωνάκης, N. Γιαμαλάκης και Γ. Xατζηδάκης). Aνέλαβε τη διακυβέρνηση της νήσου έως την άφιξη του αρμοστή. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

3

Tουρκικ πυροβολικ στο Φιρκά Xανίων. Aπαραίτητο ρο για την ειρήνευση οι Kρήτες θεωρούσαν την απομάκρυνση του τουρκικού στρατού ως υπονομευτή της αυτονομίας και σύμβολο της κατοχής (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου). Συνέχεια απ την 3η σελίδα

νωση της Kρήτης με την Eλλάδα και εκαλείτο ο βασιλιάς της Eλλάδος να καταλάβει τη νήσο (25 Iανουαρίου 1897), ήταν το έναυσμα μιας νέας επανάστασης. Aνάλογα ψηφίσματα κλήθηκαν να υπογράψουν λες οι επαρχίες και οι επαναστατικές οργανώσεις της Kρήτης. Στο τέλος του Iανουαρίου 1897 η επανάσταση είχε γενικευθεί και ολκληρη η Kρήτη βρισκταν σε επαναστατικ πυρετ, με κύριο σύνθημα την ένωση με την Eλλάδα. Eνώπιον αυτής της καταστάσεως, οι τοπικές οργανώσεις της Kρήτης έπρεπε να λάβουν μέτρα προληπτικά. Aλλωστε, η ραγδαία εξέλιξη των κρητικών πραγμάτων, με την απφαση των M. Δυνάμεων να επέμβουν στην Kρήτη και την απφαση της ελληνικής κυβερνήσεως να αποστείλει στη νήσο στρατεύματα, δημιουργούσε σε λους τη βεβαιτητα για ραγδαίες εξελίξεις. Eτσι, στα τέλη του Iανουαρίου 1897 οργανώθηκε στη δυτική Kρήτη το περιώνυμο «Στρατπεδον του Aκρωτηρίου» και στην Aνατολική «η εν Aρχάναις επί της Aμύνης Eπιτροπή». H απβαση του Tιμολέοντος Bάσσου (3 Φεβρουαρίου) στην Kρήτη και η κατάληψη της νήσου στο νομα του βασιλέως των Eλλήνων επέσπευσαν την εξέλιξη των γεγοντων. Mε την εύλογη δικαιολογία της προστασίας του άμαχου πληθυσμού της νήσου και της επιβολής των αποφάσεων των Mεγάλων Δυνάμεων, ο ηνωμένος διεθνής στλος απέκλεισε τα κρητικά παράλια και η νήσος ετέθη υπ Διεθνή προστασία.

τες, καθώς και οι άτακτοι βασιβουζούκοι, οι οποίοι είχαν συρρεύσει απ τα χωριά της Mεσαράς, κυρίως, αλλά και απ άλλα μέρη της Kρήτης. H εκτς της ζώνης περιοχή ήταν κάτω απ τον έλεγχο των χριστιανών αρχηγών και οπλαρχηγών. Oι συνεχείς παραβιάσεις της ανακωχικής ζώνης ήταν η αιτία σκληρών μαχών, κυρίως στην περιοχή των Aρχανών. Στους τέσσερις επμενους μήνες, απ το Φεβρουάριο έως τον Iούνιο 1897, οι πολεμικές επιθέσεις των Tουρκοκρητών και του τακτικού τουρκικού στρατού ήταν σχεδν καθημερινές και λυσσώδεις στην περιοχή των Aρχανών και στις πλησιχωρες περιοχές Mαλεβιζίου, Tεμένους και Πεδιάδος. Παρά τη σκληρτητα των τουρκικών επιθέσεων, δεν κατέστη δυνατν να διασπασθεί η άμυνα της περιοχής των Aρχανών, που ήταν το κλειδί για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής του Hρακλείου. Tο πολεμικ μέρος της επανάστασης στην ανατολική Kρήτη κρίθηκε στις περιοχές αυτές. O Hλίας Bουτιερίδης στο Hμερολγιον του Tάγματος Eπιλέκτων Kρητών μας έδωσε λαμπρή εικνα των μαχών και των ηρωικών πράξεων στις περιοχές αυτές.

Aποψη του Hρακλείου μετά τη σφαγή και τους εμπρησμούς χριστιανικών κατοικιών και καταστημάτων της 25ης Aυγούστου 1898. Στο βάθος, πολεμικά σκάφη των «προστάτιδων» Mεγάλων Δυνάμεων. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

H ατυχής έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 δεν φάνηκε αρχικώς να επηρεάζει τους επαναστάτες της Aνατολικής Kρήτης, μολοντι οι πλέον ενημερωμένοι, πως ήταν οι επίσκοποι και οι πολιτικοί γνώριζαν τι το Kρητικ ζήτημα δεν μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο απ τις δυσμενείς για τον Eλληνισμ εξελίξεις. Hδη άρχισαν να συζητούν τη λύση της αυτονομίας, που είχαν αποφασίσει και προτείνει οι Mεγάλες Δυνάμεις απ τον Mάρτιο του 1897 και την οποία ρητώς απέρριπταν έως τώρα οι επαναστάτες, προσανατολισμένοι σταθερά στην εθνική γραμμή της ένωσης. Hδη μως είχε καταστεί σαφές τι το Kρητικ ζήτημα μνο πολιτικά θα μπορούσε να λυθεί. O κάματος απ τον μακροχρνιο και εξαντλητικ αγώνα, η εξουθένωση του αγροτικού πληθυσμού και προπαντς η ατυχής για την Eλλάδα έκβαση του ελληνοτουρκικού πολέμου, λα αυτά και πολλά άλλα, οδηγούσαν στην αποδοχή της ευρωπαϊκής πρτασης της αυτονομίας. Aλλά ο δρμος ήταν ακμη μακρς, έως του αρθούν οι εσωτερικές διαφορές και αντιπαραθέσεις. Tο

Zώνη ανακωχής Eυθύς απ τις πρώτες ημέρες της Διεθνούς προστασίας στο Hράκλειο, κατέστη σαφές τι τα δύο στοιχεία, το χριστιανικ και το μουσουλμανικ, έπρεπε να διαχωρισθούν στην ύπαιθρο, για την αποφυγή συνεχών συμπλοκών.Eτσι, οι Nαύαρχοι καθρισαν μια ζώνη ανακωχής (cordon) γύρω απ την πλη του Hρακλείου. Eντς της ζώνης είχε περιορισθεί ο τουρκικς στρατς, οι Tουρκοκρή-

4

Oι βαζιβουζούκοι σφαγείς του Hρακλείου. Στην πρώτη σειρά, στο μέσον, με τον αριθμ 1, ο Aλή Oύμπασης. Aπαγχονίστηκε απ τους Aγγλους στις 7 Nοεμβρίου 1898, στο Hράκλειο (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

χρονικ διάστημα απ το θέρος του 1897 έως τον Oκτώβριο του 1898 είναι η περίοδος αυτών των πολιτικών ζυμώσεων στην Kρήτη. Tα πλα είχαν σιγήσει ουσιαστικά, αλλά δεν είχαν κατατεθεί. Στις επμενες πιέσεις των M. Δυνάμεων για αφοπλισμ, οι Kρήτες έθεταν ως απαραίτητο ρο την απομάκρυνση του τακτικού τουρκικού στρατού, ο οποίος ήταν το έρεισμα, αλλά και το σύμβολο της τουρκικής κατοχής.

Tραγικς καταλύτης H μεγάλη σφαγή του Hρακλείου την 25η Aυγούστου 1898 λειτούργησε ως καταλύτης και επέσπευσε τη λύση του κρητικού δράματος. Eίχε γίνει επισήμως αποδεκτή απ τις Συνελεύσεις των Πληρεξουσίων της Kρήτης η πρταση των M. Δυνάμεων για τη λύση της αυτονομίας και ήδη απ τις 18 Iουλίου 1898 η Γενική Συνέλευση των Kρητών γνωστοποιούσε στον κρητικ λα την ομφωνη απφαση των πληρεξουσίων «να δεχθή το σχέδιον προσωρινής διοικήσεως της νήσου το προταθέν υπ των ναυάρχων, σύμφωνα με την απφαση των Προστατίδων Δυνάμεων». Eξαμελής εκτελεστική επιτροπή, το Eκτελεστικν της Kρήτης, ανέλαβε την εσωτερική διακυβέρνηση της νήσου για το χρονικ διάστημα έως την άφιξη του Yπάτου Aρμοστή. Για να προετοιμασθεί το έδαφος, το Eκτελεστικν της Kρήτης άρχισε να εγκαθιστά, υπ την επιτήρηση και την εγγύηση των Δυνάμεων της Διεθνούς Προστασίας, υπαλλήλους που θα υπηρετούσαν το νέο καθεστώς. Kαθώς απσπασμα του αγγλικού στρατού προέβαινε στην εγκατάσταση των φορολογικών υπαλλήλων στην πλη του Hρακλείου, ο εξαγριωμένος τουρκικς χλος, με την ανοχή και με την παρτρυνση των τουρκικών στρατιωτικών και διοικητικών αρχών, κινήθηκε σε μια φοβερή και πρωτοφανούς αγριτητος σφαγή του άμαχου πληθυσμού, και παραλλήλως σε εμπρησμούς και λεηλασίες οικιών, γραφείων και καταστημάτων. Σε πολλές εκατοντάδες αριθμούνται τα θύματα της μεγάλης αυτής σφαγής, που θύμισε

τις αγριτερες ημέρες της τουρκοκρατίας. Mεταξύ των θυμάτων υπήρξε και ο Λυσίμαχος Kαλοκαιρινς, υποπρξενος της Aγγλίας στο Hράκλειο, και 17 Aγγλοι στρατιώτες. Πολλοί ζήτησαν καταφύγιο στα πλοία και τους στρατώνες των Διεθνών Δυνάμεων και αρκετές εκατοντάδες εγκατέλειψαν την πλη, πρσφυγες στον Πειραιά και την Aθήνα. Tα πρακτορεία των διεθνών ειδήσεων και οι εφημερίδες της εποχής παρουσίασαν με τα μελαντερα χρώματα το δράμα αυτ της πλης του Hρακλείου και δημοσίευσαν καταλγους με τα ονματα των θυμάτων και των προσφύγων. Oι Nαύαρχοι θορυβήθηκαν, φοβούμενοι πράξεις αυτοδικίας και αντεκδικήσεις του χριστιανικού στοιχείου της νήσου, γεγονς που θα κατέστρεφε αμέσως ολκληρη τη μακρχρονη και επίπονη προσπάθεια της ευρωπαϊκής διπλωματίας να οδηγήσει το Kρητικ ζήτημα σε μια γενικώς αποδεκτή, έστω και προσωρινή, λύση. Δεν έχει ακμη μελετηθεί επαρκώς αυτή η διάσταση του μεγάλου προβλήματος: η ψυχική δοκιμασία του χριστιανικού στοιχείου, οι μυστικές διαβουλεύσεις των Nαυάρχων, η αγωνιώδης προσπάθεια του Eκτελεστικού της Kρήτης να συγκρατήσει τα πνεύματα, να ελέγξει με ψυχραιμία τα γεγοντα, να επισπεύσει τη διαδικασία της τιμωρίας των πρωταιτίων, για να ικανοποιηθεί το περί δικαίου αίσθημα και να αποτραπούν δυσάρεστες και ανεξέλεγκτες παρορμητικές πράξεις αντεκδίκησης.

Πλούσιο αρχειακ υλικ Για τα πολύ ενδιαφέροντα αυτά θέματα παρέχει πλούσιο και παρθένο ακμη υλικ το Iστορικν Aρχείον του Δήμου Aρχανών. Πρκειται για ένα αρχείο ελάχιστα γνωστ στους ερευνητές, του οποίου το περιεχμενο και την αξία είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω πέρυσι, σε επιστημονικ συμπσιο που οργάνωσε ο Δήμος Aρχανών, στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων της εκατονταετίας της επανάστασης του 1897. Aπ την έρευνα επίσημων εγγράφων προκύπτει τι η τιμωρία των πρωταιτίων δεν ήταν τσο αστραπιαία, πως έως τώρα πιστεύαμε, και η Aγγλία δεν φάνηκε τσο ευαίσθητη στη βάναυση προσβολή του γοήτρου της (εσφάγη ο υποπρξενς της και 17 στρατιώτες της!), σο προσεκτική στη διαφύλαξη των συμφερντων της, πολιτικών και οικονομικών. Πολλές ημέρες μετά τη σφαγή οι χριστιανοί της Kρήτης παρακολουθούσαν με πικρία και αγανάκτηση την αδικαιολγητη δυστοκία της τιμωρίας. Σε κομψά διατυπωμένο έγγραφο προς τον Γενικ Πρξενο της Aγγλίας sir Alfred Billioti, διαβάζουμε: «δηλούμεν τη Yμετέρα Eξοχτητι τι καίτοι πολυάριθμοι χριστιανοί απ τοσούτων ημερών έχουσι συγκεντρωθή ενταύθα, εις ουδέν απολύτως διάβημα κατ’ ουδενς μουσουλμάνου ούτε στρα-

Mετά τη σφαγή του Hρακλείου, η Yψηλή Πύλη υποχρεώθηκε στην άμεση απομάκρυνση του τουρκικού στρατού απ την Kρήτη. Eπάνω, αποχώρηση Tούρκων στρατιωτών. Σούδα, 2 Nοεμβρίου 1898 (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

τιώτου ούτε πολίτου έχουσι προβή, ει και βαρέως φέρουσι και υπερμέτρως αλγούσι επί ταις του Hρακλείου τραγικαίς σκηναίς, περ δεικνύει τι βαθέως συναισθάνονται το κρίσιμον των περιστάσεων και συνάμα την απλυτον πεποίθησιν, ην έχουσι επί την παροιμιώδην Aγγλικήν αυστηρτηταν και δικαιοσύνην. H A.M. η Aυτοκράτειρα της κραταιάς Aγγλίας ουδέποτε θέλει επιτρέψει πως μείνη ατιμώρητος ειδεχθής και αποτροπαία σφαγή τολμηθείσα κατά ασθενούς στρατού και κατ’ Aγγλων πολιτών, διτι οι υπ την σημαίαν της σφαγέντες Xριστιανοί ταυτά βεβαίως τοις Aγγλοις πολίταις έχαιρον δίκαια. Eκτς τούτου ελπίζουσι τι την παραδειγματικήν τιμωρίαν θέλει επακολουθήσει η οριστική λύσις του χριστιανικού ζητήματος...». Tηλεγράφημα του Mητροπολίτη Kρήτης Eυμενίου στις 4 Σεπτεμβρίου, έντεκα δηλαδή ημέρες μετά τη σφαγή, αναφέρει: «O ενταύθα συγκεντρωμένος λας, ιδών τι παρήλθεν η ταχθείσα προθεσμία, ήρξατο καταλαμβανμενος υπ απογοητεύσεως. H τιμωρία των πρωτουργών των αγρίων σκηνών του Hρα-

κλείου και η οριστική λύσις του Kρητικού Zητήματος, ά ήλπισεν και επερίμενεν απ μέρους της δικαιοσύνης των Δυνάμεων, και ού χάριν συνεκράτησεν την δικαίαν αγανάκτησίν του επί ένδεκα λας ημέρας, αναβάλλεται απ ημέρας εις ημέραν. H τοιαύτη αναβολή εμβάλλει εις ανησυχία ου την τυχούσαν τον λαν, υποπτεύοντα απαίσια...».

«Προς τους Xριστιανούς» Στις 7 Σεπτεμβρίου, ο πρεδρος του Eκτελεστικού της Kρήτης, I. K. Σφακιανάκης, απευθύνει απ τη Xαλέπα επείγουσα έκκληση «Προς τους Xριστιανούς της Kρήτης» για αυτοσυγκράτηση, καθώς οι M. Δυνάμεις είχαν τελικώς αποφασίσει να επιβάλουν τη δίκαιη τιμωρία των πρωταιτίων και να οδηγήσουν το Kρητικ ζήτημα στην οριστική λύση του: «...H στάσις μας πρέπει να είναι αυστηρώς αμυντική. Eχομεν μέγα συμφέρον να μη διαταράξωμεν την αρξαμένην ενέργειαν των Δυνάμεων, αλλά να αναμείνωμεν ησύχως το αποτέλεσμα και ττε να αποφασίσωμεν μετά ψυχραιμίας

τον δρμον που θα βαδίσωμεν». Tο σταθερ αίτημα των Kρητών ήταν η οριστική απομάκρυνση του τουρκικού στρατού. Tο αίτημα αυτ υιοθετήθηκε απ τις Δυνάμεις της Διεθνούς Προστασίας, παρά τις αρχικές επιφυλάξεις και τις παρελκυστικές κινήσεις της φιλτουρκης αγγλικής διπλωματίας. Στις 8 Σεπτεμβρίου η οριστική απφαση είχε ληφθεί και οι M. Δυνάμεις απαίτησαν απ την Yψηλή Πύλη την άμεση απομάκρυνση του τουρκικού στρατού απ την Kρήτη, απορρίπτοντας αντιπρταση της Tουρκίας να παραμείνει στα μεγάλα αστικά κέντρα της νήσου μικρή στρατιωτική φρουρά. Παραλλήλως συνελήφθησαν πολλοί Tούρκοι, οι οποίοι εξορίστηκαν απ τη νήσο, ενώ οι πρωταίτιοι 17 Tουρκοκρήτες απαγχονίστηκαν. Eίναι μάλιστα χαρακτηριστική η πληροφορία τι «οι ίδιοι οι βέηδες υπέδειξαν πολλούς εκ των συλληφθέντων ως ταραξίας». O δρμος προς την ελευθερία είχε ανοίξει οριστικά. Στις 2 Nοεμβρίου 1898 και ο τελευταίος Tούρκος στρατιώτης εγκατέλειπε οριστικά την Kρήτη. Στις 5 Nοεμβρίου οι Kρήτες κατέθεσαν τα πλα, υπακούοντας στην εντολή του Eκτελεστικού, για να διευκολυνθεί η μεταβίβαση της εξουσίας στον εντολοδχο των M. Δυνάμεων πρίγκιπα Γεώργιο, που έφθανε στην Kρήτη ένα μήνα αργτερα (9 Δεκεμβρίου 1898). H μακραίωνη περίοδος της δουλείας έληξε πλέον οριστικά και ο επίσκοπος Πέτρας Tίτος Zωγραφίδης εξέφραζε το γενικ αίσθημα της ανακούφισης και της χαράς: «...Eπί τέλους, δυνάμεθα και ημείς οι Kρήτες να ονομάσωμεν εαυτούς με το γλυκύτατον νομα ελευθέρους». Eνα ιστορικ στιχούργημα της εποχής αποτύπωσε με λιτ τρπο την οριστική λύση της σουλτανικής τυραννίας: Eσιγανέψαν οι καιροί κι επάψαν οι γι–ανέμοι. Πάψαν και σένα οι δρμοι σου, σουλτάνο, απού την Kρήτη. Στην Kρήτη μπλι σου δεν πατείς, στην Kρήτη δε διαβαίνεις μνο στην Kκκινη Mηλιά...

H υποδοχή του ύπατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου, στον καθεδρικ να του Aγ. Mηνά στο Hράκλειο, απ το μητροπολίτη Kρήτης Eυμένιο Ξηρουδάκη και τον αρχιμανδρίτη (και μετέπειτα μητροπολίτη Kρήτης) Bασίλειο Mαρκάκη. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

5

«Aπ φλγες η Kρήτη ζωσμένη...» Eκατ χρνια έρωτα, ελευθερίας και επαναστατικού πυρετού «Tο φαινμενον της επαναστάσεως της Kρήτης είναι μοναδικν εις λης την ιστορίαν του ελληνικού αγώνος. Hτο μια έγερσις εγκαθείρκτου και αλυσοδέτου τιτάνος με μνης δύναμιν της ελληνικής του συνείδησιν, την ζωτικτητάν του, την φιλοτιμίαν του και την οργή του (…) καταδυομένη και αναδυομένη διαρκώς εντς κυμάτων αίματος, αντλούσα ολοένα δυνάμεις απ τον σκληρτατον αγώνα της».

«Kρητικν Πάνθεον», λαϊκή εικνα του 1898, με τα πορτρέτα των μεγάλων μορφών των κρητικών επαναστάσεων, απ το 1770 –και τον θρυλικ Δασκαλογιάννη– έως το 1897. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

Διονυσίου K κκινου

«H Eλληνική Eπανάστασις»

1821 7 Aπριλίου: Συνέλευση των Σφακιανών στα Γλυκά Nερά για την οργάνωση του Aγώνα. 29 Mαΐου: Γενική συνέλευση στην Παναγία Θυμιανή. Συγκρτηση της «Kαγκελλαρίας Σφακίων». 14 Iουνίου: Eπίσημη μέρα έναρξης της επανάστασης, η πρώτη νικηφρα μάχη στο Λούλο Xανίων. Γρήγορη γενίκευση των συγκρούσεων στο νησί. Στην περιοχή Hρακλείου η επανάσταση ξεκινά απ τη Mεσσαρά. Πρωτοστατεί ο Mιχάλης Kουρμούλης, γνος μεγάλης οικογένειας κρυπτοχριστιανών. 15 Iουνίου: Σημαντική νίκη στους Λάκκους Kυδωνίας στερεώνει την επανάσταση στην περιοχή Xανίων. Bιαιοπραγίες των Tούρκων στα Xανιά, απαγχονισμς του επισκπου Kισάμου Mελχισεδέκ Δεσποτάκη, σφαγή τετρακοσίων χριστιανών. Ωμτητες στο Pέθυμνο. 23 Iουνίου: Στο Mεγάλο Kάστρο (Hράκλειο) φτάνει η είδηση για τις βιαιοπραγίες στην Kωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη και

τον απαγχονισμ του πατριάρχη. Πρωί της 24ης: Σφαγιάζεται ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης και πέντε επίσκοποι. Aκολουθούν λεηλασίες και πυρπολήσεις, θανατώσεις επιφανών και εκατοντάδων αφανών. Στην Aνατολική Kρήτη, στο Πάνω Xωρι Φουρνής, σφαγιάζεται ο επίσκοπος Πέτρας Iωακείμ Kλώντζας. Tέλη Iουλίου: Oι Tούρκοι εκστρατεύουν κατά των Σφακίων. Δύναμη 3.500 ανδρών, με πυροβολικ και ιππικ, ξεκινά απ το Hράκλειο.

Eνισχυμενη, φτάνει τις 8.000 άνδρες και ενώνεται με το στρατ των Xανίων. Tρομερές καταστροφές στον Aποκρωνα, 3.000 άμαχοι νεκροί («εγίνει πολύ κακν εις τους χριστιανούς… απ φούρκα, σπαθί και μπάλλα τους επέρασαν… απ δυσβάτους και εγκρεμνώδεις τπους κατεκρήμνισαν, τας ωραίας γυναίκας εκράτηξαν δια κακήν των επιθυμίαν, τα απ μασθούς βρέφη εδιχοτμουν… φωτιά εις τας εκκλησίας… οι ανοσιουργοί…», δια-

σώζει έγγραφο απ τα Σφακιά). 14 Aυγούστου: Δραματική έκκληση των Σφακιανών προς τους Σπετσιώτες προκρίτους: Δεν μας έμεινεν πλέον ούτε καιρς ούτε νους να σας διηγηθώμεν την αθλίαν κατάστασιν της πατρίδος μας… διά αγάπην Xριστού κάμετε, στείλετε μερικά απ τα ευλογημένα καράβια σας… να απαντήσωμεν την ορμήν των εχθρών…». Bοήθεια δεν φτάνει. 29 Aυγούστου: Oι Tούρκοι εισδύουν στα Σφακιά προξενώντας τρομερές καταστροφές. H επανάσταση ψυχορραγεί. Aρχές φθινοπώρου: Oι Kρήτες ζητούν απ τον Δημήτριο Yψηλάντη να ορίσει Γενικ Aρχηγ «εις τον οποίον να υποταχθούν οι μεταξύ των ερίζοντες και ουδένα υπέρτερον του άλλου αναγνωρίζοντες Kρήτες οπλαρχηγοί». Nοέμβριος: Φτάνει στην Kρήτη, απεσταλμένος του Δ. Yψηλάντη, ο Mιχαήλ Kομνηνς Aφεντούλης ή Aφεντούλιεφ ως «Γενικς Eπαρχος και Aρχιστράτηγος Kρήτης».

1822

Λεπτομέρεια απ την υδατογραφία σε χαρτνι του Δ. Zωγράφου –κατά παραγγελία και καθ’ υπαγρευση του στρατηγού I. Mακρυγιάννη– με θέμα τις μάχες της Kρήτης κατά την Eλληνική Eπανάσταση του ’21 – «...πολεμούν παντού(...) καράβια ελληνικά και στεριανά επήγαν αρκετές φορές προς βοήθειάν των...». Γεννάδειος Bιβλιοθήκη.

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Mάρτιος: O Aφεντούλης επιχειρεί εκπρθηση του Pεθύμνου. H πολιορκία αποτυγχάνει, με βαριές απώλειες για τους χριστιανούς. 11 Mαΐου: Hττα των επαναστατών στη Mαλάξα. Tον ίδιο μήνα συγκαλείται Γενική Συνέλευση των Kρητών στους Aρμένιους Aποκορώνου. Ψηφίζει σχέδιο Kαταστατικού Xάρτη –την «Προσωρινή Πολιτεία της Kρήτης»– και «Σχέδιο Προσωρινής Διοικήσεως της Nήσου Kρήτης». Eκδίδεται «Προκήρυξις Eλευθερίας». 28 Mαΐου: Kαταπλέει στη Σούδα αιγυπτιακς στλος, ύστερα απ έκκληση του σουλτάνου Mαχμούτ Δ΄

O Δ. Kουρμούλης, γιος του Mιχάλη Kουρμούλη, της μεγάλης οικογένειας των «κρυπτοχριστιανών» της Kρήτης, που πρωτοστάτησαν στην έναρξη της Eπανάστασης, τον Iούνιο του 1821, στο νησί. Eθνικ Iστορικ Mουσείο.

προς τον Mεχμέτ Aλή, αντιβασιλέα της Aιγύπτου, για βοήθεια. Kαλοκαίρι–φθιν πωρο: Στρατιωτικές επιχειρήσεις Tούρκων και Aιγυπτίων σε ολκληρο το νησί. Eισβάλλουν στο οροπέδιο του Λασιθίου, σιτοβολώνα της Aν. Kρήτης, καίοντας και ερημώνοντας. H επανάσταση σε κίνδυνο. Eσωτερικές έριδες μεταξύ των χριστιανών. O Aφεντούλης έρχεται σε σύγκρουση με τους οπλαρχηγούς, που ζητούν τον διορισμ του Yδραίου Eμμ. Tομπάζη στη θέση του.

1823 Φεβρουάριος: 2.000 άμαχοι χριστιανοί, που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο της Mιλάτου, στο Mεραμπέλο της Aν. Kρήτης, παραδίδονται στους Tουρκοκύπριους ύστερα απ 15ήμερο κανονιοβολισμού. Σφαγιάζονται επί τπου οι περισστεροι και οι υπλοιποι πωλούνται δούλοι. 21 Mαΐου: Mε καθυστέρηση 6 μηνών, στους οποίους το νησί μένει ακέφαλο σε κρίσιμη καμπή της επανάστασης, φτάνει στην Kρήτη ο νέος Aρμοστής, Eμμ. Tομπάζης, επικεφαλής μικρής δύναμης. Προσωρινή ανακούφιση και μερικές επιτυχίες. 6–7 Iουνίου: Mεγάλος αριθμς άμαχων μουσουλμάνων που βρίσκονται αποκλεισμένοι στον Kάνδανο συνθηκολογούν και φεύγουν για τα Xανιά. Στον Σέμπρωνα κυκλώνονται απ Σφακιανούς και αποδεκατίζονται. 22 Iουνίου: Σύγκληση συνέλευσης στην Aρκούδαινα Aποκορώνου. Ψήφιση του «Oργανισμού της ενιαυσίου τοπικής διοικήσεως της νήσου Kρήτης», που στηρίζεται στο Σύνταγμα της Eπιδαύρου. 20 Aυγούστου: Στο χωρι Aμουργέλες του Hρακλείου, 3.000 επαναστάτες, αδυνατώντας να συγκρατήσουν τις 12.000 Tουρκοαιγυπτίων του Xουσεΐν, υποχωρούν αφήνοντας στο πεδίο της μάχης 300 νεκρούς. O Tομπάζης αναχωρεί για τις δυτικές επαρχίες.

1824 Iανουάριος: Σε σπήλαιο στο Mελιδνι Mυλοποτάμου, που είχαν κα-

H Xώρα Σφακίων, μια αετοφωλιά στα βραχώδη και άνυδρα παράλια της ντιας Kρήτης, ασίγαστη εστία ξεσηκωμού. Oι Σφακιανοί υπήρξαν πρωτομάχοι σ’ λες τις κρητικές επαναστάσεις και συχνά πλήρωσαν γι’ αυτ με απερίγραπτους κατατρεγμούς απ τον κατακτητή (φωτ.: Περ. Διαμαντπουλου· απ το Λεύκωμα «H Kρήτη στις αρχές του αιώνα μας», 1988).

ταφύγει 370 γυναικπαιδα και 30 οπλοφροι χριστιανοί, οι Tούρκοι ρίχνουν εύφλεκτες ύλες απ άνοιγμα της οροφής και λοι οι αποκλεισμένοι πνίγονται απ τους καπνούς. Φεβρουάριος: O Xουσεΐν λεηλατεί τον Aποκρωνα και τον Mάρτιο εισβάλλει στα Σφακιά. Xιλιάδες άμαχοι καταφεύγουν στο άνοιγμα του φαραγγιού της Aγίας Pουμέλης. O ελληνικς στλος παραλαμβάνει χιλιάδες. Περίπου 60.000 χριστιανοί καταφεύγουν πρσφυγες σε περιοχές του ελλαδικού χώρου, κυρίως Πελοπννησο και Kυκλάδες. 12 Aπριλίου: O Tομπάζης απευθύνει την τελευταία του προκήρυξη στους Kρητικούς, καλώντας τους να συνεχίσουν τον αγώνα, και εγκαταλείπει την Kρήτη. Tέλη Mαΐου: H επανάσταση στην Kρήτη έχει καταπνιγεί. Oι Tουρκοαιγύπτιοι μπορούν τώρα να βοηθήσουν τον Iμπραήμ στην Πελοπννησο. O αρχιστράτηγος των Tουρκοαιγυπτίων Xουσεΐν, με προκήρυξή του, παραχωρεί γενική αμνηστία. Eλάχιστοι απροσκύνητοι ξεκινούν απελπισμένο κλεφτοπλεμο.

1825 9 Aυγούστου: Eκστρατευτικ σώμα Kρητών απ την Πελοπννησο καταλαμβάνει τη Γραμβούσα. Tην ίδια μέρα καταλαμβάνεται και το φρούριο της Kισάμου. H Γραμβούσα ουσιαστικά αποτελούσε μέχρι το 1828 το μνο ελεύθερο τμήμα της Kρήτης. Συστήθηκε εκεί το «Kρητικν Συμβούλιον», μια προσωρινή διοικούσα επιτροπή με πρεδρο τον B. Xάλη.

1827 6 Iουλίου: H Συνθήκη του Λονδίνου δίνει νέα τροπή στα κρητικά πράγματα. Eκτιμάται τι μνο οι επαναστατημένες περιοχές θα ενταχθούν στα ρια του προς σύσταση ελληνικού κράτους. O Tομπάζης παραγγέλνει στους Kρητικούς να αναζωπυρώσουν την επανάσταση. Tέλη Oκτωβρίου: Σώμα 1.000 Kρητών και 100 άλλοι μεταφέρονται απ τον Mιαούλη στη Γραμβούσα. 20 Nοεμβρίου: Iσχυρή δύναμη υπ τον Iω. Xάλη αποβιβάζεται στον Aγ. Nικλαο και η επανάσταση ξαναζωντανεύει στην Aν. Kρήτη, χωρίς -

μως διάρκεια, παρά τις επιτυχίες στη Nεάπολη. 9 Δεκεμβρίου: Hττα των επαναστατών στην επαρχία Πεδιάδας.

1828 Aρχές του έτους: O Kαποδίστριας στέλνει ναυτική μοίρα υπ τον Aγγλο Oύρχαρτ (Urquehart) στη Γραμβούσα, που είχε εν τω μεταξύ καταλήξει ορμητήριο πειρατών. Tο φρούριο παραδίδεται και τα πειρατικά πλοία καταστρέφονται. Eνωρίτερα (5 Iανουαρίου) είχε αποβιβαστεί στη Γραμβούσα ο Hπειρώτης αγωνιστής Xατζή Mιχάλης Nταλιάνης με μικρ εκστρατευτικ σώμα. Aποφασίζεται να ξαναρχίσουν οι επιχειρήσεις στα Σφακιά. Mάρτιος: Oι επαναστάτες καταλαμβάνουν το Φραγκοκάστελο. 18 Mαΐου: Hττα των χριστιανών στο Φραγκοκάστελο και θάνατος του Xατζημιχάλη, σε μια απ τις φονικτερες μάχες της κρητικής επανάστασης των ετών 1821 – 1828. Iούνιος: Φθάνει στην Kρήτη ο βαρώνος Pάινεκ (Rheineck) ως αντιΣυνέχεια στην 8η σελίδα

O Mιχ. Kομνηνς Aφεντούλης επιχείρησε, το Mάρτιο του 1822, να εκπορθήσει το Pέθυμνο. Aπέτυχε, με βαριές απώλειες για τους χριστιανούς πολιορκητές και για το ηθικ των επαναστατημένων. Tο Pέθυμνο σε λιθογραφία της εποχής. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

7

Συνέχεια απ την 7η σελίδα

πρσωπος του Kαποδίστρια. Συνιστά κατάπαυση των εχθροπραξιών αλλά δεν εισακούεται. H επανάσταση αναζωπυρώνεται σχεδν παντού. Aύγουστος: Ωμτητες του τουρκικού χλου στο Hράκλειο (800 νερκοί). Aγανάκτηση στην Eυρώπη απ τις σφαγές. Oκτώβριος: Aγγλικς και γαλλικς στλος στη Σούδα. Nοέμβριος: O Kαποδίστριας επιχειρεί να επωφεληθεί απ την κάποια μεταστροφή των Eυρωπαίων. Eνθαρρύνεται ανάληψη δράσης στις ανατολικές επαρχίες. Aρχές Δεκεμβρίου: Προσωρινές επιτυχίες στη Σητεία και αλλού. Oι Tούρκοι αντεπιτίθενται με επιτυχία και εξανδραποδίζουν χιλιάδες αμάχους. 1829, Φεβρουάριος: Aντικατάσταση του Pάινεκ απ τον Aγγλο Hain. Oι μάχες συνεχίζονται στην περιοχή Xανίων, χωρίς σοβαρά κέρδη.

1830 22 Iανουαρίου / 3 Φεβρουαρίου: Πρωτκολλο του Λονδίνου. H Kρήτη μένει εκτς των ορίων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους κατ’ απαίτηση της αγγλικής διπλωματίας και παραχωρείται απ τον σουλτάνο στον αντιβασιλέα της Aιγύπτου Mεχμέτ Aλή για τη βοήθεια που του προσέφερε κατά τη διάρκεια της Eλληνι-

κής Eπανάστασης. Διοικητής του νησιού ορίζεται ο Mουσταφά Nαϊλή πασάς, ο επονομασθείς Γκιριτλής (Kρητικς). Iούνιος: Φτάνουν στο Παλαίκαστρο, δυτικά του Hρακλείου, τα πλοία των Mεγάλων Δυνάμεων για να επιβάλουν τους ρους της ειρήνης στο νησί. 17 Aυγούστου: Kαταγγελία πολιτών υπογεγραμμένη στις Kαλύβες Aποκορώνου διεκτραγωδεί: «Eις τας αγυιάς των φρουρίων της Kρήτης πωλούνται απανθρώπως ως κρέατα οι θυγατέρες, αι αδελφαί, αι γυναίκες και τα φίλτατα τέκνα των Kρητών Eλλήνων». H αιγυπτιακή διοίκηση προκρίνει πολιτική δικαιοσύνης και αμεροληψίας και παραχωρεί γενική αμνηστία. Δυσαρεστημένοι, πολλοί μουσουλμάνοι μεταναστεύουν στη M. Aσία. Πολλοί χριστιανοί αρνούμενοι να καταθέσουν τα πλα, εγκαθίστανται στην ελεύθερη Eλλάδα. 1831: Eκδίδεται για πρώτη φορά στην Kρήτη δίγλωσση εφημερίδα, η «Kρητική Eφημερίς». 1832-33: Aπογραφή του πληθυσμού. Eυρύ πργραμμα κοινωφελών έργων, για πρώτη φορά απ την εποχή της ενετοκρατίας (1669). 1833: H καταθλιπτική φορολογία για την εκτέλεση των έργων προκαλεί δυσαρέσκειες. 20 Σεπτεμβρίου: Συγκέντρωση διαμαρτυρίας 7.000 άοπλων χριστια-

O Mιχάλης Kρακας (1787–1882), Γενικς Aρχηγς των Aνατολικών επαρχιών της Kρήτης (Hράκλειο, Λασήθι), πρωταγωνιστής των κρητικών επαναστάσεων απ το 1821 έως το 1878. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

νών στις Mουρνιές [«... και οπταν είπη τις προς την Διοίκησιν να φυλάττει τας υποσχέσεις και τους νμους της, τον αποκρίνεται αυτή τι ο Aντιβασιλεύς νμους κάμνει και νμους χαλά»]. Bίαιη διάλυση της συγκέντρωσης και απαγχονισμς 41 ως πρωταιτίων. Aλλά και μουσουλμάνοι συμπαθούντες της κίνησης των Mουρνιών απαγχονίζονται για εκφοβισμ. 1839-1841: H παρξυνση του Aνατολικού Zητήματος επηρεάζει τις εξελίξεις στην Kρήτη. Πλεμος Tουρκίας - Aιγύπτου και ήττα της τελευταίας στη Συρία. 1840: Mε τη Συνθήκη του Λονδίνου οι M. Δυνάμεις επαναφέρουν την Kρήτη στη σουλτανική κυριαρχία. Φεβρουάριος: Nέα επανάσταση για επαναπροβολή του Kρητικού Zητήματος παράλληλα με τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα σε Mακεδονία και Θεσσαλία. Πιέσεις των M. Δυνάμεων, αδυναμία της ελληνικής κυβέρνησης να βοηθήσει. Aπρίλιος: H επανάσταση εκπνέει. 1851: Mεταφορά της πρωτεύουσας του βιλαετίου της Kρήτης απ το Mεγάλο Kάστρο στα Xανιά. 1853–1856: O Kριμαϊκς Πλεμος επηρεάζει τις εξελίξεις. 1856: O σουλτάνος υποχρεώνεται να παραχωρήσει, με το περίφημο Xάττι Xουμαγιούμ, σημαντικά προνμια στους απανταχού χριστιανούς υπηκους του. Aρνηση των τουρκικών αρχών της Kρήτης να εφαρμζουν τις διατάξεις. Mέχρι την Aυτονομία (1898), οι παραβιάσεις του Xάττι Xουμαγιούμ υπήρξαν το έναυσμα νέων επαναστάσεων στο νησί.

1858

Tο φαράγγι της Aγίας Pουμέλης στα Σφακιά, συχνά καταφύγιο των διωκομένων αμάχων στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις της Kρήτης. Xιλιάδες χριστανοί άμαχοι κατέφυγαν στο άνοιγμά του το 1824, απ’ που φυγαδεύθηκαν πρσφυγες «στην άλλη Eλλάδα». Xαλκογραφία της εποχής. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Aπρίλιος: Συγκέντρωση 5.000 χριστιανών στα Mπουτσουνάρια, στα Xανιά, γνωστή ως κίνημα του Mαυρογένη. 7 Iουνίου: Σουλτανικ φιρμάνι παραχωρεί θρησκευτικά, διοικητικά, δικαστικά προνμια και δικαίωμα οπλοφορίας στους χριστιανούς της Kρήτης, και επιτρέπει τη σύσταση Δημογεροντιών.

1866–1869: H ενωτική επανάσταση που ανέδειξε τον εθνικ χαρακτήρα του Kρητικού Zητήματος και με τις διαστάσεις της το κατέστησε σημαντική πτυχή του Aνατολικού Zητήματος.

1866 14 Mαΐου: Παγκρήτια Συνέλευση στα Mπουτσουνάρια Xανίων. Yπμνημα προς τον σουλτάνο, αντίγραφο του οποίου παραδίδεται στους προξένους των M. Δυνάμεων στα Xανιά. Aρνητική και απειλητική απάντηση της Πύλης. 20 Iουλίου: Συγκέντρωση των πληρεξουσίων των κρητικών επαρχιών στο Mπρσνερο Aποκορώνου και απφαση για επανάσταση. Iδρυση στην Aθήνα της «Kεντρικής υπέρ των Kρητών Eπιτροπής». Aφιξη ισχυρού τουρκικού στρατού στην Kρήτη, υπ τον Mουσταφά πασά. Aδυναμία ανάδειξης μιας ηγετικής προσωπικτητας για λη την Kρήτη. Tρεις Γενικοί Aρχηγοί: Iω. Zυμβρακάκης στα χανιά, Πάνος Kορωναίος στο Pέθυμνο και Mιχάλης Kρακας στις ανατολικές επαρχίες (Hράκλειο και Λασίθι). 7 Σεπτεμβρίου: H Γενική Συνέλευση, στους Kάμπους Kυδωνίας, απορρίπτει πρταση συμφωνίας κατάθεσης των πλων υπ ρους. Eναρξη συγκρούσεων. Στην περιοχή Hρακλείου ο τουρκικς στρατς σφαγιάζει τα γυναικπαιδα του χωριού Aγιος Mύρων. 8 Σεπτεμβρίου: Aπώθηση των Tούρκων στον Aλμυρ. 12 Oκτωβρίου: Bαριά ήττα του Zυμβρακάκη στο Bαφέ Xανίων. Πλήγμα στο ηθικ των ξεσηκωμένων, επαρχίες δηλώνουν υποταγή. 13 Oκτωβρίου: Στην περιοχή Kασταμονίτσας – Aμαριανού, στο Hράκλειο, οι επαναστάτες υποχωρούν με απώλειες μπροστά στις υπέρτερες δυνάμεις των Tούρκων. 9 Nοεμβρίου: Oλοκαύτωμα του Aρκαδίου – 600 γυναικπαιδα και 300 ένοπλοι πολιορκούμενοι στη μονή ανατινάζουν την πυριτιδαποθήκη της ταν εισβάλλουν σε αυτήν οι πολιορκητές. Σκοτώνονται σχεδν λοι οι χριστιανοί και εκατοντάδες Tούρκοι.

1867 Aνοιξη: Nέα τουρκικά στρατεύματα στην Kρήτη με αρχιστάτηγο τον κροατικής καταγωγής εξωμτη Oμέρ πασά. O Mιχ. Kρακας και τοπικοί αρχηγοί κλείνουν τις προσβάσεις προς το οροπέδιο του Λασιθίου. 21 Mαΐου: Oι Tούρκοι κάμπτουν την άμυνα των Kρητών και εισβάλλουν στο οροπέδιο, σπέρνοντας τον λεθρο. Iούνιος: Παρά τις επιτυχίες τους και στα Σφακιά, οι Tούρκοι αδυνατούν να εδραιωθούν στο νησί. Eκατέρωθεν αιμορραγία. Tο αδιέξοδο και η ογκούμενη δυσφορία της διεθνούς κοινής γνώμης για τις τουρκικές ωμτητες υποχρεώνουν τον σουλτάνο να ανακαλέσει τον Oμέρ, να κηρύξει κατάπαυση του πυρς για πέντε εβδομάδες και να παραχωρήσει γενική αμνηστία.

1868 8 Iανουαρίου: Δημοσίευση του Oργανικού Nμου, ενς νέου διοικητικού οργανισμού της Kρήτης, με τον οποίο διοικήθηκε η Kρήτη έως το 1877. Προέβλεπε μικτή συνθήκη –απ χριστιανούς και μουσουλμάνους– της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης και των δικαστηρίων. H επανάσταση μεταβάλλεται σε κλεφτοπλεμο υπ μεγάλες αντιξοτητες. H αποστολή εφοδίων απ την ελεύθερη Eλλάδα καθίσταται συνεχώς δυσκολτερη. Eλληνοτουρκικς πλεμος αποσοβείται με παρέμβαση των Mεγάλων. Tέλη του έτους: H επανάσταση εκπνέει στη δυτική Kρήτη, μετά την καταστροφή των Σφακίων. Yποταγή και των ανατολικών επαρχιών στις αρχές του επμενου έτους. 1875. Aνοιξη: H επανάσταση στη Bοσνία και Eρζεγοβίνη προκαλεί κινητικτητα εντς και εκτς της Kρήτης, που οργανώνονται επαναστατικά κομιτάτα. 1876: H Γενική Συνέλευση των Kρητών ζητεί την κατωχύρωση του Oργανισμού Nμου με σουλτανικ φιρμάνι. H Πύλη αδιαφορεί.

1877 Aρχές του έτους: Aναταραχή στο νησί εξαιτίας της ψήφισης του Mι-

H πολιορκία της Mονής Aρκαδίου απ τους Tούρκους, το Nοέμβριο του 1866. Tο ολοκαύτωμα των πολιορκημένων προκάλεσε κύμα συγκίνησης σ’ λη την Eυρώπη. Στο «The Illustrated London News» του Iανουαρίου 1867.

ντάτ, του πρώτου τουρκικού συντάγματος. Oι χριστιανοί ζητούν να θεωρηθεί η Kρήτη αυτοδιοικούμενη επαρχία. Oι Tούρκοι διαλύουν τη Γενική Συνέλευση, οι χριστιανοί εκπρσωποι καταφεύγουν στον Aποκρωνα. Kορύφωση της έντασης και προμηνύματα επανάστασης. Aνοιξη: Eκρηξη νέου ρωσοτουρκικού πολέμου. Iούλιος: Eκλέγεται στις δυτικές επαρχίες Eπιτροπή για τη διαχείριση του Kρητικού Zητήματος. 27 Δεκεμβρίου: O Xαρίλαος Tρικούπης, υπουργς Eξωτερικών στην οικουμενική κυβέρνηση Kουμουνδούρου, δηλώνει, εν ψει της διαφαινμενης ήττας της Tουρκίας, τι η Eλλάδα θα στηρίξει την κρητική επανάσταση.

1878 Iανουάριος: H επανάσταση αρχίζει στις δυτικές επαρχίες και γρήγορα απλώνεται ανατολικά. Mάρτιος: H Kρήτη υπ τον έλεγχο των επαναστατών, εκτς απ τα φρούρια Hρακλείου, Xανίων, Pεθύμνου και μερικά μικρτερα. Iούλιος: Mετά την ήττα της Tουρκίας στον ρωσοτουρκικ πλεμο, οι M. Δυνάμεις επιβάλλουν ανακωχή στην Kρήτη, υποσχμενες τι το Kρητικ Zήτημα θα απασχολήσει το Συνέδριο του Bερολίνου. H επανάσταση εκφυλίζεται. Oκτώβριος: Yπογραφή της Σύμβασης της Xαλέπας (απ το ομώνυμο προάστιο των Xανίων), που αποτέλεσε τον νέο Oργανισμ της Kρήτης και καθιέρωνε περισστερα προνμια για τους χριστιανούς σε σχέση

Kρήτες χωροφύλακες. H ίδρυση Kρητικής Xωροφυλακής, η χορήγηση γενικής αμνηστίας, η επίσημη αναγνώριση της ελληνικής γλώσσας, κ.ά., συγκαταλέγονταν στα προνμια που προέβλεπε για τους χριστιανούς η Σύμβαση της Xαλέπας (1878). Kαρτ ποστάλ της εποχής. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. Δεξιά: O Aλέξανδρος Kαραθεοδωρή πασάς, ο πρώτος χριστιανς γενικς διοικητής της Kρήτης. O διορισμς του, το 1895, θεωρήθηκε αππειρα συνδιαλλαγής της Πλης με τους Eλληνες της Kρήτης. Παραιτήθηκε ένα χρνο αργτερα, ταν απορρίφθηκαν οι μεταρυθμίσεις που είχε προτείνει (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).

με τον Oργανικ Nμο: δυναττητα να μπορεί και χριστιανς να γίνει γενικς διοικητής της Kρήτης, αναγνώριση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας των δικαστηρίων και της Γενικής Συνέλευσης των Kρητών, ίδρυση Kρητικής Xωροφυλακής, χορήγηση γενικής αμνηστίας, ελευθερία ίδρυσης φιλολογικών συλλγων και έκδοσης εφημερίδων, κ.λπ. 1878–1889: Περίοδος έντονων εσωτερικών διαιρέσεων και κομματικών φατριασμών. Iδρυση δυο μεγάλων κομμάτων: των Kαραβανάδων (συντηρητικ) και των Ξυπλυτων (προοδευτικ – φιλελεύθερο). Aνάλογες διαιρέσεις παρατηρούνται και στους μουσουλμάνους, που, περιέργως, με τους συντηρητικούς συντάσσονται οι λαϊκοί αγάδες, ενώ τους Ξυπλυτους υποστηρίζουν οι πλούσιοι μπέηδες. 1888: Oι Ξυπλητοι κερδίζουν τις εκλογές μέσα σε ένταση παθών και ργιο καλπονοθείας. 1889, 6 Mαΐου: Oι Kαραβανάδες ζητούν την ένωση με την Eλλάδα. Oι ηγέτες τους διώκονται και καταφεύγουν στα βουνά, που κηρύσσουν επανάσταση. H Tουρκία επιβάλλει στρατιωτικ νμο και ανακαλεί τα προνμια της Σύμβασης της Xαλέπας. 1890–1895: Aπ τις χειρτερες περιδους της τουρκοκρατίας στην Kρήτη. Aναβιώνουν παλαιά μίση και καθημερινώς σημειώνονται βιαιοπραγίες. 1895, Mάρτιος: H Πύλη ορίζει Γενικ Διοικητή Kρήτης τον χριστιαν Aλέξανδρο Kαραθεοδωρή, για να κατευνάσει τα αντιτουρκικά αισθήματα της κοινής γνώμης στη Δύση εξαιτίας της μεγάλης σφαγής των Aρμενίων τον Iανουάριο του 1895. Oι εξελίξεις στην Kρήτη οδηγούνται στην τελευταία μεγάλη κρίση πριν απ την Aυτονομία.

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

9

H Kρήτη στο κατώφλι της Eλευθερίας Aπ τον οθωμανικ ζυγ στην Aυτονομία και την Eνωση Tου Nίκου Aνδριώτη Iστορικού

TA AIMATHPA γεγοντα της 25ης Aυγούστου 1898 στο Hράκλειο, με το ειδικ βάρος τους στη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, έδρασαν ως καταλύτης, προκαλώντας τη σύγκλιση των ευνοϊκών παραγντων, οι οποίοι οδήγησαν το Kρητικ ζήτημα στην τελική ευθεία προς την επίλυσή του –απ την Aυτονομία στην ίδρυση της Kρητικής Πολιτείας και, τέλος, στην ένωση με την Eλλάδα. Για να κατανοηθούν ευχερέστερα τα γεγοντα αυτά, είναι σκπιμη μια αναδρομή στην εξέλιξη του Kρητικού ζητήματος μέχρι την εποχή εκείνη, αφού το πρβλημα της τύχης της νήσου έβρισκε απήχηση και έξω απ τον ελλαδικ χώρο, καθώς αποτελούσε σημαντική συνιστώσα του Aνατολικού ζητήματος, το οποίο κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή διπλωματία λο τον 19ο αιώνα. Tις περισστερες μάλιστα φορές, διεκδικήσεις ή επαναστατικά κινήματα στην Kρήτη, απηχούσαν τις κατά καιρούς κρίσεις του Aνατολικού ζητήματος – η επανάσταση του 1841 συνδέεται με τον τουρκοαιγυπτιακ πλεμο του 1839–1841 και τη Σύμβαση των Στενών (1841), η επανάσταση του 1866–69 σχετίζεται με την αναζωπύρωση του βαλκανικού εθνικισμού και η επανάσταση του 1878 συνδέεται με την Aνατολική κρίση (1875–1878) και το ρωσοτουρκικ πλεμο του 1877–1878.

Oι βλέψεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων H γεωγραφική της θέση καθιστούσε αναμφίβολα την Kρήτη «βασίλισσα της ανατολικής Mεσογείου»1 και

O τουρκικς στλος στη Σούδα, κατά τη διάρκεια άσκησης προετοιμασίας για αντιμετώπιση ενδεχμενης ρωσικής επίθεσης με τορπίλες. Σχέδιο δημοσιευμένο στο «The Illustrated London News» την εποχή του ρωσοτουρκικού πολέμου (1877–1878).

ήταν πολλές οι ευρωπαϊκές χώρες που εποφθαλμιούσαν το «καλύτερο φυσικ λιμάνι σε λη την Aνατολή», τη Σούδα2. Σε λη τη διάρκεια του 19ου αιώνα το ενδιαφέρον των ευρωπαϊκών δυνάμεων για την Kρήτη ήταν μνιμο. Mερικές φορές το ενδιαφέρον αυτ γινταν πιο έντονο και διαφαινταν η επιδίωξή τους για οικονομική διείσδυση (με την εκμετάλλευση των ντπιων προϊντων –κυρίως του λαδιού– αλλά και τη χρησιμοποίηση του νησιού ως σταθ-

μού του διαμετακομιστικού εμπορίου στη Mεσγειο). Kατά καιρούς διαφαινταν επίσης η επιθυμία τους να προσαρτήσουν την Kρήτη ή έστω να υπάρξει μία μορφή αυτονομίας στο νησί κάτω απ την επιρροή τους. H Γαλλία είχε εκδηλώσει τέτοιο ενδιαφέρον απ τις αρχές του 19ου αιώνα, καλυπτμενη μάλιστα κάποιες φορές πίσω απ την ιδέα της δημιουργίας στο νησί βάσης των Iπποτών της Mάλτας ή τη σύσταση εμπορικής εταιρείας με έδρα την Kρήτη. H Aυ-

Xριστιανοί βουλευτές της μικτής Kρητικής Συνέλευσης (1896). H συμπρευση των χριστιανών βουλευτών με την «Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» οδήγησε στο σχηματισμ της «Γενικής των Kρητών Eπαναστατικής Συνελεύσεως». Γεννάδειος Bιβλιοθήκη.

10

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

στρία έδειξε να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1840. Σταθερ υπήρξε και το ενδιαφέρον της Pωσίας (παρτι οι βλέψεις της στα Bαλκάνια εντοπίζονταν πολύ βορειτερα), ενώ η Γερμανία άρχισε να ασχολείται με την Aνατολή μετά το 1878. Xωρίς αμφιβολία μως η ευρωπαϊκή δύναμη της οποίας οι βλέψεις συνδέθηκαν περισστερο με την Kρήτη ήταν η Aγγλία. Aπ το 1830 προέβαλλε σταθερή αντίδραση σε κάθε προσπάθεια ένωσης της Kρήτης με την Eλλάδα, ενώ κατά διαστήματα εμφανίζονταν στο προσκήνιο τα σχέδιά της, είτε απ εκπροσώπους της στο νησί, είτε απ φιλικές προς αυτήν ομάδες στην Kρήτη ή την Aθήνα. Aυτ συνέβη το 1838–39, πως και το 1841, το 1852, το 1860, το 1868, το 1886–87, το 1889. Oι αντιθέσεις μεταξύ των Mεγάλων Δυνάμεων και τα συγκρουμενα συμφέροντά τους, οι συνεχείς διπλωματικοί ελιγμοί και, κυρίως, η –ελλείψει εναλλακτικής λύσης– συμφωνία τους στη διατήρηση της οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί, καθρισαν σε μεγάλο βαθμ την τύχη του Kρητικού ζητήματος κατά τον 19ο αιώνα. H ανάμιξη των M. Δυνάμεων αυξήθηκε μετά το 1860 και κορυφώθηκε την περίοδο 1895–1898, με αποτέλεσμα αυτήν την περίοδο η Kρήτη να γίνει γνωστή στον έξω κσμο, σο ποτέ άλλοτε.

H Kρήτη έως το 1895 Παρά τις προσπάθειες του Kαποδίστρια και παρά το τι μεγάλο μέρος

H σφραγίδα της Kεντρικής των Kρητών Eπιτροπής (Aθήναι, 1897). H επιτροπή είχε συσταθεί στην Aθήνα ήδη απ την επανάσταση του 1866–69 για την υποστήριξη των αγώνων της Kρήτης (πηγή: Θ. Δετοράκη, «Σφραγίδες της Eπανάστασης 1897»).

της κατεχταν απ τους επαναστάτες, η Kρήτη δεν κατρθωσε να συμπεριληφθεί στο ελληνικ κράτος με το πρωτκολλο της 3ης Φεβρουαρίου 1830. Παραχωρήθηκε απ τον σουλτάνο στον αντιβασιλιά της Aιγύπτου Mεχμέτ Aλή (έως το 1841), ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια που του πρσφερε στην αντιμετώπιση της ελληνικής επανάστασης. Oι επαναστάσεις που ξέσπασαν στα 1841, 1866–69, 1878 και 1889 δεν έφεραν την πολυπθητη ένωση με την Eλλάδα. H ζωή των υπδουλων Kρητών βελτιώθηκε κάπως με την εφαρμογή του Xάττι Σερίφ το 1839 και κυρίως του Xάττι Xουμαγιούμ το 1856. Στη συνέχεια, με φιρμάνι τον Iούλιο του 1858, καθιερώθηκε στην Kρήτη ο θεσμς των Δημογεροντιών, ενώ ο Oργανικς νμος, τον Nοέμβριο του 1867, πρσφερε μια πιο οργανωμένη μορφή αυτοδιοίκησης. Tέλος, οι παραχωρήσεις αυτές πήραν πιο συγκεκριμένη μορφή και επεκτάθηκαν με τη Σύμβαση της Xαλέπας τον Oκτώβριο του 1878. Oι τουρκικές αρχές του νησιού, μως, παραβίαζαν συχνά τα προνμια αυτά και οι τεταμένες σχέσεις των χριστιανών και των μουσουλμάνων διαταράσσονταν με την παραμικρή αφορμή. Mετά το 1878 οι κάτοικοι του νησιού, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ήταν διαιρεμένοι σε δύο παρατάξεις με οξύτατη αντιπαλτητα: τους «συντηρητικούς» ή «κμμα των Kαραβανάδων», σύμφωνα με τους αντιπάλους τους, και τους «φιλελεύθερους» ή «κμμα των Ξυπλητων», που στις διαμάχες τους ενέπλεξαν συχνά την Eλλάδα αλλά και άλλες χώρες (Aγγλία, Pωσία), μέσω των προξένων τους στην Kρήτη. Oσον αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού, σύμφωνα με την απογραφή του 1881, οι χριστιανοί αποτελούσαν το 73,5% του συνολικού πληθυσμού της Kρήτης, ενώ οι μουσουλμάνοι το 26,2%. Oι μουσουλμάνοι, συγκεντρωμένοι κυρίως στις πλεις, αποτελούσαν το 68,3% του πληθυσμού του Hρακλείου, το 68,5% των Xανίων και το 72,1% του Pεθύμνου. O αριθμς των μουσουλμάνων θα μειωθεί αισθητά μετά την ταραγμένη περίοδο 1895-1898 και το 1900 θα αποτελεί το 11% του πληθυσμού –αλλά οι μουσουλμάνοι θα έχουν ακμα την πλειοψηφία στις πλεις του Hρακλείου και του Pεθύμνου.

Eπαναστατικ στρατπεδο Aκρωτηρίου 1897–98 (φωτ.: αρχείο Περ. Διαματπουλου).

H έναρξη της σύγκρουσης Tο Mάρτιο του 1895 ο χριστιανς Aλέξανδρος Kαραθεοδωρή πασάς διορίστηκε Γενικς Διοικητής της Kρήτης. O διορισμς αυτς οφειλταν εν μέρει και στο αρνητικ κλίμα που είχε διαμορφωθεί στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη για την Tουρκία, εξαιτίας των ωμοτήτων κατά των Aρμενίων τον προηγούμενο χρνο. Παρά τον διορισμ, οι δυσκολίες συνεννησης μεταξύ των δύο κοινοτήτων του νησιού φάνηκαν αμέσως μετά τη σύγκληση της Γενικής Συνέλευσης τον Mάιο του 1895. Δεν υπήρξε διάθεση να ικανοποιηθούν τα αιτήματα των χριστιανών βουλευτών και οι Tουρκοκρητικοί με συνεχή προσκμματα προσπαθούσαν να οδηγήσουν σε αποτυχία το έργο του νέου Διοικητή. Aποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί απ τους χριστιανούς στη Bάμο, η «Kεντρική Eπιτροπή της

Mεταπολιτεύσεως», με προεξάρχουσα μορφή τον Mανούσο Kούνδουρο και κύρια επιδίωξη ένα καθεστώς αυτονομίας και χι την ένωση με την Eλλάδα. H επιτροπή, γνωρίζοντας την πολιτική συγκυρία στην Eυρώπη, διατύπωσε με προσοχή τις θέσεις της σε «Yπμνημα εκδοθέν και υπογραφέν την 3ην Σεπτεμβρίου εν Kλίματι και την 10ην Σεπτεμβρίου 1895 εν Kράπη, προς τους κ.κ. εν Xανίοις Προξένους των Mεγάλων Δυνάμεων και της Eλλάδος». H ενέργεια αυτή αντιμετωπίστηκε ψυχρά απ την ελληνική κυβέρνηση που δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση αναζωπύρωση του Kρητικού ζητήματος, ενώ ο Γενικς Διοικητής πήρε μέτρα εναντίον των μελών της επιτροπής και, ταν η Eπιτροπή μετακινήθηκε απ το Aσκύφου Σφακίων στην Aσή Γωνιά Aποκορώνου, έστειλε τη Xωροφυλακή εναντίον της. H ένοπλη φρουρά που ακολουθούσε την Eπιτροπή την απέκρουσε και οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν στην Eπισκοπή, στους Kά-

μπους και στις Bρύσες, με αποτέλεσμα η κίνηση της Eπιτροπής Mεταπολιτεύσεως να εξελιχθεί σε εξέγερση. Tον Mάρτιο του 1896, ο Kαραθεοδωρής αντικαταστάθηκε απ τον Tουρκαλβαν Tουρχάν. H εξέγερση πήρε μεγάλες διαστάσεις και κορυφώθηκε τον Mάιο, με την πολιορκία της Bάμου απ τους Xριστιανούς. Παρτι ισχυρς τουρκικς στρατς κατρθωσε να λύσει την πολιορκία, η εξέγερση εξαπλώθηκε. Oι πρξενοι των Mεγάλων Δυνάμεων ζήτησαν απ τις κυβερνήσεις τους την αποστολή πολεμικών πλοίων για την προστασία των ξένων υπηκων. Oι ειδήσεις αυτές προκάλεσαν αναταραχή στην Aθήνα και οδήγησαν την ελληνική κυβέρνηση σε διαμαρτυρίες προς τις M. Δυνάμεις. Παράλληλα, ανασυστήθηκε η «Kεντρική των Kρητών Eπιτροπή», διενεργήθηκαν έρανοι και Eλληνες αξιωματικοί κατέβηκαν στην Kρήτη, στις αρχές Iουνίου και τον Iούλιο. H συνέχιση των τουρκικών βιαιοπραγιών στα Xανιά ανάγκασε τους προξένους να διαμαρτυρηθούν, με συνέπεια την κατάπαυση των εχθροπραξιών, τον διορισμ του χριστιανού Γεωργίου Bέροβιτς ως Γενικού Διοικητή και την έναρξη διαπραγματεύσεων. Oι χριστιανοί βουλευτές που εκλέχτηκαν για την Kρητική Συνέλευση, με υπμνημά τους προς τον Γενικ Διοικητή και τους προξένους, ζήτησαν την καθιέρωση ηγεμονικού καθεστώτος, παρμοιου με της Σάμου. Παρά τη σύγκληση της Συνέλευσης, οι συμπλοκές ξεκίνησαν πάλι στα Xανιά και επεκτάθηκαν στο Hράκλειο (8 Iουλίου), γεγονς που οδήγησε στην έντονη διαμαρτυρία των πρεσβευτών στην Πύλη. Oι διαπραγματεύσεις διακπηκαν και οι χριστιανοί βουλευτές έφυγαν κρυφά απ τα Xανιά (20 Iουλίου), ενώθηκαν με την «Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» και σε συνέλευση στον TζιτζιΣυνέχεια στην 12η σελίδα

Tο χαρτογραφικ σκαρίφημα της ανακωχικής ζώνης («cordon») που οριοθέτησαν οι M. Δυνάμεις στην ευρύτερη περιοχή του Hρακλείου, στη διαχωριστική γραμμή των οθωμανών και των χριστιανών. Σώζεται στο Iστορικ Aρχείο των Aρχάνων (πηγή: Θ. Δετοράκη, «Σφραγίδες της Eπανάστασης 1897»). KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

11

O συνταγματάρχης Tιμολέων Bάσσος, επικεφαλής του ελληνικού στρατού κατοχής της Kρήτης. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη. Συνέχεια απ την 11η σελίδα

φέ Aποκορώνου (26 Iουλίου) οργάνωσαν επιτροπή με πρεδρο τον Kωσταρ Bολουδάκη, ο οποίος στις 17 Aυγούστου αντικαταστάθηκε απ τον Mανούσο Kούνδουρο. Mε αυτν τον τρπο η «Kεντρική Eπιτροπή της Mεταπολιτεύσεως» είχε μετασχηματιστεί σε «Γενική Eπαναστατική των Kρητών Συνέλευσι». Oι πρεσβευτές των M. Δυνάμεων στην Kωνσταντινούπολη κατάρτισαν ένα σχέδιο παραχωρήσεων με βάση τα αιτήματα των Kρητών και το υπέβαλαν στο σουλτάνο. H δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει, μετά τις σφαγές των Aρμενίων της 15ης Aυγούστου 1896, τον ανάγκασε να το αποδεχθεί. Tο σχέδιο δέχθηκαν και οι χριστιανοί στα τέλη Aυγούστου και μια περίοδος ηρεμίας επικράτησε μέχρι τον Oκτώβριο. Tτε, με αφορμή αντίδραση του Γενικού Διοικητή για τη λειτουργία των Δικαστηρίων σύμφωνα με το νέο Oργανι-

σμ, υπήρξαν διαμαρτυρίες απ την πλευρά των χριστιανών και το προεδρείο της Eπαναστατικής Συνέλευσης κάλεσε σε συνεδρίαση τους πληρεξουσίους των Kρητών για τις 3 Nοεμβρίου. Oι Tούρκοι, αντιδρώντας, δολοφνησαν στα Xανιά τον αντιεισαγγελέα Kριάρη και με προκήρυξή τους καλούσαν σε σφαγές κατά των χριστιανών. Tον Iανουάριο του 1897 επικυρώθηκαν οι κανονισμοί της Xωροφυλακής και των Δικαστηρίων, η κατάσταση μως συνέχιζε να παραμένει έκρυθμη και στις τρεις μεγάλες πλεις του νησιού, –Xανιά, Pέθυμνο και Hράκλειο– που γίνονταν λεηλασίες, εμπρησμοί και δολοφονίες. Στις 23 και 24 Iανουαρίου έγιναν μεγάλες σφαγές στα Xανιά. Oι σφαγές αυτές και η ισχυρή πίεση της αντιπολίτευσης ανάγκασαν τελικά τον πρωθυπουργ Δηλιγιάννη να στείλει δύο πολεμικά πλοία στην Kρήτη και να διατάξει τη συγκρτηση, ανεπίσημα, σώματος με 17 Kρή-

Aποβίβαση ρωσικών στρατευμάτων στο παλι ενετικ λιμάνι του Pεθύμνου, (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

12

Oι τυμπανιστές του B΄ Bασιλικού Συντάγματος του Σάσεξ, στο Hράκλειο. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

τες αξιωματικούς επικεφαλής, οι οποίοι παραιτήθηκαν για το σκοπ αυτ απ τον ελλληνικ στρατ. Στο μεταξύ οι χριστιανοί κατρθωσαν να απελευθερώσουν την περιοχή γύρω απ τα Xανιά. Πυρπλησαν τουρκικές ιδιοκτησίες, ρισαν προσωρινή κυβέρνηση και κήρυξαν την ένωση με την Eλλάδα.

H άφιξη ελληνικού στρατού Στις 29 Iανουαρίου δθηκε διαταγή να αποπλεύσει προς την Kρήτη η μοίρα των τορπιλοβλων υπ τη διοίκηση του δευτερτοκου γιού του βασιλιά, πρίγκηπα Γεωργίου, ο οποίος τον επμενο χρνο θα οριζταν πρώτος Yπατος Aρμοστής της Kρήτης. Oι πρεσβευτές των M. Δυνάμεων στην Aθήνα ζήτησαν εξηγήσεις απ τον Eλληνα υπουργ των Eξωτερικών και η Tουρκία απαίτησε την ανά-

κληση του στλου. Mετά την αρνητική απάντηση της Eλλάδας, η Tουρκία έστειλε στρατ στα σύνορα και ζήτησε απ τις M. Δυνάμεις να αποτρέψουν κάθε ελληνική επέμβαση στην Kρήτη. Για να αποφευχθεί η ελληνική επέμβαση, καθώς και η αποστολή νέων τουρκικών στρατευμάτων στο νησί, αποφασίστηκε η διεθνής κατοχή των τριών πλεων. Aυτ ενχλησε την ελληνική κυβέρνηση, που αποφάσισε να πραγματοποιήσει, πρώτη αυτή, την κατοχή του νησιού. Eτσι, στις 3 Φεβρουαρίου αποβιβάστηκαν στο Kολυμπάρι 1.500 άνδρες με επικεφαλής τον συνταγματάρχη του πυροβολικού και υπασπιστή του βασιλιά, Tιμολέοντα Bάσσο. Tη δύναμη αποτελούσαν δύο τάγματα πεζικού, ένα τάγμα μηχανικού, ένας λχος ευζώνων και μία πυροβολαρχία. Tην ίδια μέρα αποφασίστηκε η αποβίβαση στα Xανιά 100 ανδρών απ κάθε ευρωπαϊκή δύναμη, ενέργεια η οποία επαναλήφθηκε τις επμενες μέρες και στις άλλες μεγάλες πλεις του νησιού. H ελληνική κυβέρνηση, παρά τις διαμαρτυρίες της Tουρκίας και την εχθρική στάση των M. Δυνάμεων, οργάνωσε στρατιωτικά το έδαφος που είχε ήδη απελευθερωθεί γύρω απ τα Xανιά, αλλά και πολιτικά –με την κατάργηση του ελληνικού προξενείου και τη μετατροπή του προξένου σε βασιλικ επίτροπο. Στις πρώτες μάχες, που έγιναν στις Bουκολιές (7 Φεβρουαρίου) και τα Λειβάδια (8 Φεβρουαρίου), οι ελληνικές δυνάμεις νίκησαν. Στις 9 Φεβρουαρίου μως, ύστερα απ συμπλοκή που προκάλεσαν έντεχνα οι Tούρκοι στα ρια της ουδέτερης ζώνης, το ελληνικ στρατπεδο στο Aκρωτήρι κανονιοβολήθηκε απ τα πλοία των M. Δυνάμεων που ναυλοχούσαν εκεί και αμέσως οι ναύαρχοι αποφάσισαν να επεκτείνουν τη διεθνή κατοχή γύρω απ τα Xανιά, στην κοιλάδα της Σούδας, το Aκρωτήρι και τη Xαλέπα. O Bάσσος, ύστερα απ τα γεγοντα αυτά και για μεγαλύτερη ασφάλεια, μετακίνησε το στρατπεδ του στον Aλικιαν (16 Φεβρουαρίου). H επίθεση αυτή των πολεμικών

πλοίων των M. Δυνάμεων προκάλεσε αγανάκτηση και διαμαρτυρίες σε λη την Eυρώπη. Συλλαλητήρια έγιναν στο Λονδίνο, το Παρίσι, τη Λυών, το Mονπελιέ, τη Pώμη, τη Nάπολη και τη Γένοβα, που διαδηλωτές έριξαν πέτρες κατά του τουρκικού προξενείου. Oλκληρο τον Φεβρουάριο η διπλωματική δραστηριτητα σχετικά με το Kρητικ ζήτημα ήταν εντοντατη. H Pωσία, η Γερμανία και η Aυστρία είχαν τη γνώμη τι θα έπρεπε να πειστεί η Eλλάδα να αποσύρει τις δυνάμεις της απ την Kρήτη, έστω και με ναυτικ αποκλεισμ του Πειραιά. H Aγγλία, η Γαλλία και η Iταλία θεωρούσαν αναγκαία προϋπθεση κάθε απφασης των M. Δυνάμεων την παραχώρηση αυτονομίας στο νησί και την απσυρση και των τουρκικών στρατευμάτων. Oι διαβουλεύσεις μεταξύ των M. Δυνάμεων δεν κατέληξαν πουθενά και το μνο που συμφωνήθηκε ήταν μία διακήρυξη αποκλεισμού της Kρήτης και η αποστολή 600 ανδρών απ κάθε Δύναμη (εκτς απ τη Γερμανία και την Aυστρία). Στο μεταξύ, οι συγκρούσεις γενικεύθηκαν σε λη την Kρήτη. Tο Hράκλειο και το Pέθυμνο πολιορκήθηκαν απ τους χριστιανούς, καταλήφθηκε το οχυρ της Kανδάνου και τμήμα του Kαστελλίου Kισάμου και κανονιοβολήθηκε απ τον Aριστείδη Kρακα το φρούριο της Σπιναλγκας. Στο Hράκλειο οι κυβερνήτες των ξένων πολεμικών πλοίων αποφάσισαν να δημιουργήσουν, πως είχε ήδη γίνει στα Xανιά, ουδέτερη ζώνη. Στις 6 Mαρτίου οι ναύαρχοι των M. Δυνάμεων στην Kρήτη διατάχθηκαν να κηρύξουν συγχρνως τον αποκλεισμ και την αυτονομία του νησιού. Oι χριστιανοί, ύστερα απ δημοψήφισμα, δεν δέχθηκαν την αυτονομία και απαίτησαν την ένωση με την Eλλάδα. Oι M. Δυνάμεις πραγματοποίησαν την αποστολή διεθνούς στρατού, ο οποίος κατανεμήθηκε ως εξής: οι Aγγλοι κατέλαβαν το Hράκλειο, οι Iταλοί τα Xανιά, οι Pώσοι το Pέθυμνο, οι Γάλλοι τη Σητεία, οι Γερμανοί τη Σούδα και οι Aυστριακοί την Kίσαμο.

O ελληνοτουρκικς πλεμος του 1897 Στις 5 Aπριλίου 1897 η Tουρκία, με αφορμή την αποστολή άτακτων σωμάτων στη Mακεδονία στα τέλη Mαρτίου, κήρυξε τον πλεμο στην Eλλάδα. H Eλλάδα, απομονωμένη διπλωματικά (οι M. Δυνάμεις τηρούσαν στάση εχθρική, ενώ τα βαλκανικά κράτη παρέμεναν ουδέτερα) και απαράσκευη στρατιωτικά (με απαρχαιωμένο υλικ, ελλιπή κατάρτιση των στελεχών του στρατού και ανίκανη ηγεσία), ύστερα απ ελάχιστες αρχικές επιτυχίες, γνώρισε διαδοχικές ήττες υποχωρώντας πρώτα στη Λάρισα, κατπιν στα Φάρσαλα και τέλος στο Δομοκ. Oι Tούρκοι έφθασαν έξω απ τη Λαμία και στις 8 Mαΐου, ύστερα απ τη μεσολάβηση του Tσάρου, υπογράφτηκε ανακωχή. H Eλλάδα δεν είχε εδαφικές απώλειες, αλλά αναγκάστηκε να πληρώσει υπέρογκη πολεμική αποζημίωση ύψους τεσσάρων εκατομμυρίων τουρκικών λιρών. Eυρισκμενη σε αδυναμία να εξασφαλίσει το ποσ αυτ με

H καταβίβαση της τουρκικής σημαίας απ τους Γάλλους, στην Iεράπετρα, το φθινπωρο του 1898. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

Xανιά. H πλη των Xανίων και η γύρω περιοχή απετέλεσαν τον «Διεθνή τομέα», που βρισκταν κάτω απ την κοινή κατοχή των τεσσάρων Δυνάμεων. Tο τέλος της μεταβατικής φάσης, μέχρι την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων και την εγκαθίδρυση της Aυτονομίας, επέσπευσαν τα γεγοντα της 25ης Aυγούστου στο Hράκλειο, που ο εξαγριωμένος τουρκικς χλος προέβη σε λεηλασίες και πυρπολήσεις καταστημάτων, σφαγές χριστιανών, αλλά και 17 Aγγλων στρατιωτών και του προξένου της Aγγλίας Λυσίμαχου Kαλοκαιρινού. H δυναμική αντίδραση, κυρίως της Aγγλίας, οδήγησε στην ολοκλήρωση της αποχώρησης του τουρκικού στρατού τον Nοέμβριο του 1898. Παρά την ύπαρξη πολλών υποψηφιοτήτων οι M. Δυνάμεις επέβαλαν τελικά (30 Nοεμβρίου) τον Eλληνα πρίγκηπα Γεώργιο. O Γεώργιος έφθασε στις 9 Δεκεμβρίου 1898 στη Σούδα ως «Yπατος Aρμοστής των Δυνάμεων στην Kρήτη». Tην επμενη μέρα, οι ναύαρχοι των Δυνάμεων έφυγαν απ την Kρήτη, χι μως και τα στρατιωτικά αγήματά τους3. Mε αυτν τον τρπο, εγκανιάστηκε η περίοδος της Kρητικής Πολιτείας, η οποία βρισκταν υπ την ψιλή επικυριαρχία της Πύλης και την ευρωπαϊκή προστασία. Tον Aπρίλιο του 1899 ψηφίστηκε απ την Kρητική Συνέλευση ο καταστατικς χάρτης του νέου πολιτεύματος, το «Σύνταγμα της Kρητικής Πολιτείας». Tέλος, το 1913 πραγματοποιήθηκε η ένωση της Kρήτης με την Eλλάδα.

είχε το αναγκαίο κύρος για να στηρίξει αποτελεσματικά το καθεστώς της αυτονομίας. Mε αυτν τον τρπο, η λύση της αυτονομίας επιβλήθηκε για να αποφευχθεί η ένωση με την Eλλάδα, ένωση η οποία θα καθιστούσε την Kρήτη απρσιτη, σε μεγάλο τουλάχιστον βαθμ, για τις M. Δυνάμεις. Στην εξέλιξη αυτή βοήθησε και ο ελληνοτουρκικς πλεμος, γιατί περιθωριοποίησε την Eλλάδα. Tον Mάρτιο του 1898 η Γερμανία και η Aυστρία απέσυραν το στρατ και το στλο τους απ το νησί. Eτσι, στην Kρήτη παρέμειναν οι Aγγλοι, που κατείχαν τον τομέα του Hρακλείου, οι Γάλλοι, που κατείχαν το Λασίθι, οι Pώσοι, που κατείχαν το Pέθυμνο και οι Iταλοί, που κατείχαν τα

Σημειώσεις: 1. E. Driault et M. Lhéritier, «Histoire diplomatique de la Grèce, de 1821 à nos jours», τ. 2, Παρίσι 1925. 2. Bλ. άρθρο του George Baden – Powell στο Fortnightly Review, Aπρίλιος 1897. Συνειδητοποιώντας τη σημασία που είχε το λιμάνι της Σούδας για την πολιτική των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, ο Kρητικς αγωνιστής Kώστας (ή Kωσταρς) Bολουδάκης έλεγε: «Πού να το ξέρανε οι κακσορτοι απ τον παμπάλαιο καιρ να σηκνη ο καθένας ένα χαράκι να το ρίχνη εις την Σούδα να τη φράξουνε ετσιδά, γιατί αυτή είναι η αιτία τση κακομοιριάς μας, και ποις ξέρει ανέ γλυτώσωμε καμμιά βολά εξ αιτίας τση!» B. Ψιλάκης, «Iστορία της Kρήτης», τ. 3, Xανιά 1909. Bλ. και Π. Πρεβελάκης, «Παντέρμη Kρήτη», Aθήνα 1945. 3. H αποχώρησή τους έγινε σταδιακά. Tα τελευταία τμήματα της αγγλικής φρουράς εγκατέλειψαν το Hράκλειο τον Iούλιο του 1909.

εξωτερικ δάνειο, επειδή τα παλαιά της χρέη δεν είχαν ρυθμιστεί και δεν παρέχονταν ασφαλείς εγγυήσεις, δέχθηκε την επιβολή Διεθνούς Oικονομικού Eλέγχου. Aποτέλεσμα του πολέμου ήταν και η ανάκληση των ελληνικών στρατευμάτων απ την Kρήτη (21 Aπριλίου). Oι χριστιανοί της Kρήτης ύστερα απ τρεις γενικές συνελεύσεις στους Aρμένους (26 Iουνίου), στις Aρχάνες (30 Iουλίου) και στο Mελιδνι (16 Oκτωβρίου) αποφάσισαν, παρά τις αντιθέσεις που υπήρξαν, να δεχθούν την πρταση των M. Δυνάμεων για αυτονομία. Zήτησαν, μως, την απομάκρυνση του τουρκικού στρατού και ξένο ηγεμνα, γιατί πίστευαν τι μνο ένας ευρωπαίος ηγεμνας θα

Oι ναύαρχοι των M. Δυνάμεων υποδέχονται τον πρίγκιπα Γεώργιο κατά την άφιξή του στη Σούδα στις 9 Δεκεμβρίου 1898. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

13

H τραγωδία του Hρακλείου και οι Mεγάλοι H αποτυχία των «ειρηνευτών» να διαφυλάξουν την ειρήνη Tης Bιργινίας Tσουδερού

«H IΣTOPIA της Kρήτης επί τουρκοκρατίας είναι η ιστορία των επαναστάσεών της»1. Tο 1830 χάρη «στις τρελές μηχανορραφίες των Mεγάλων Δυνάμεων»2 στερήθηκε η Kρήτη την ελευθερία της. Eξι αιματοβαμμένες επαναστάσεις, μία κάθε 15 χρνια, έκλεισαν με αυτήν του 1896-98, απ τις χειρτερες σε έκταση, σε θύματα, σε υλικές καταστροφές, σε συλήσεις νεκροταφείων και εκκλησιών. Aποκορύφωμα η καταστροφή του Hρακλείου στις 25 Aυγούστου 1898. «... η εικών του Hρακλείου! Φρικαλέα, αγρία, οδυνηρά! Oδυνηρτερα, τι οι εν δοκιμασίαις διελθντες τον βίον αυτών εσφάγησαν υπ την σκιάν τεσσάρων ευρωπαϊκών σημαιών»3. Oι Eυρωπαϊκές δυνάμεις είχαν περίπου τρία χρνια ενωρίτερα αναλάβει την ευθύνη να λύσουν το Kρητικ ζήτημα, χωρίς επιτυχία. Oι επί τπου στρατιωτικοί και υπηρεσιακοί παράγοντες των Δυνάμεων εισηγούνται γρήγορες αποφάσεις για να αποφευχθεί κλιμάκωση του χάους. Oι κυβερνήσεις προτάσσουν τη διατήρηση της εύθραυστης εδαφικής ακεραιτητας της Oθωμανικής αυτοκρατορίας και την εξίσου εύθραυστη ισορροπία μεταξύ των. «H τουρκφιλος υστερία απ την οποίαν υπέφερε η Eυρώπη θα παραμείνει ως ένα καταπληκτικ και κατακριτέο φαινμενο στην ιστορία της δυτικής χριστιανοσύνης... H Eλλάδα δεν μπορεί να βασιστεί σε κανένα φίλο. Kανείς δεν θέλει να δυναμώσει η Eλλάδα»4. Xρειάστηκε το ποδοπάτημα του κύρους των απ τον τουρκικ στρατ και χλο για να λύσουν σε δύο μήνες ,τι δεν είχαν λύσει στα προηγούμενα τρία χρνια. «Xαρα-

Eπαναστάτες στους Kάμπους Kυδωνίας, το 1898. «H ιστορία της Kρήτης επί τουρκοκρατίας είναι η ιστορία των επαναστάσεών της» (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

κτηριστική η αποφασιστικτης των Aγγλων..», πως έγραφε η ημερησία «Aστυ» των Aθηνών στις 28 Aυγούστου 1898. «Tο αδρανές μεγαλείον εκινήθη. Oύτε πολλαί σκέψεις, ούτε πολλές συζητήσεις. Aπλουστάτη και σαφεστάτη η προς την Aγγλικήν εν Kρήτη αρχήν διαταγή της μητροπλεως. Eντς 48 ωρών ο Tουρκικς στρατς θα αποσυρθεί: ο στρατιωτικς νμος θα λειτουργήσει: οι πρωταίτιοι των φρικαλεοτήτων θ’ απαγχονισθούν... Hλεκτρική η διαταγή, ηλε-

Eπιθεώρηση γαλλικών και τουρκικών στρατιωτικών τμημάτων και μονάδων της Kρητικής Xωροφυλακής, στο Hράκλειο (1897;) (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

14

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

κτρική και η εκτέλεση... αυτ ονομάζεται δύναμις ενς έθνους. Eάν το αίμα των Aρμενίων ήτο ευθυνν, το των Aγγλων μως εξαγοράζεται ακριβτατα. Διά βρχων και οβίδων...» O θάνατος των 17 Aγγλων παραμέρισε πρσκαιρα τις πολιτικές σκοπιμτητες που είχαν εμποδίσει τη λύση του κρητικού ζητήματος. Διαφορετικοί λγοι ώθησαν τις Δυνάμεις να συμμετάσχουν στις ειρηνευτικές δυνάμεις. H Aγγλία είχε το επιτυχές γι’ αυτήν προηγούμενο

της παραχώρησης της Kύπρου, η Pωσία ποτέ δεν είχε εγκαταλείψει την φιλοδοξία για λιμάνι στη Mεσγειο αλλά, εάν δεν μπορούσε να το πετύχει, θα δεχταν την παραχώρηση στην Aγγλία με αντάλλαγμα την ελεύθερη διέλευση απ τα Δαρδανέλια. H Iταλία είχε δικές της βλέψεις στην Aδριατική και η Γαλλία περίμενε να πάρει κάποιο αντάλλαγμα στην Mέση Aνατολή εάν άλλαζε η υπσταση της Kρήτης υπέρ μιας των άλλων Δυνάμεων. H Aυστρία ενοχλείται απ την επέκταση της Eλλάδος στη Mακεδονία, που της έκλεινε το δρμο για κάθοδο στο Aιγαίο. «H Kρήτη θα χρησιμοποιήτο ως πινι στις διπλωματικές συναλλαγές»5. Προτεραιτης των ειρηνευτικών δυνάμεων δεν ήταν η προστασία των αμάχων ή η προετοιμασία δίκαιης λύσης σύμφωνα με τις επιθυμίες των κατοίκων, αλλά η διασφάλιση των δικών τους συμφερντων. Aλλωστε η πρώτη αποβίβαση των ττε «κυανκρανων» ακολουθεί την αποβίβαση ελληνικών δυνάμεων υπ τον στρατηγ Bάσσο, μετά τις σφαγές, λεηλασίες και πυρκαγιές των Xανίων τον Mάιο του 1896. H παρουσία των ενχλησε τους Eυρωπαίους. Oι Eλληνες θα έδιναν την λύση στο Kρητικ ζήτημα ερήμην των. Λίγο τους έμελλε εάν αυτ αποτελούσε τη μνη λύση για να αποφευχθούν και άλλα εγκλήματα εις βάρος των Xριστιανών. Δυστυχώς η Eλλάδα δεν ενήργησε με την αναγκαία ταχύτητα και αποφασιστικτητα, ενδίδοντας στις πιέσεις των ξένων. Mέχρι το τέλος της ειρηνευτικής αποστολής οι δυνάμεις

των Eυρωπαίων ανεπτύχθησαν μνο μέσα στις πλεις και κατά την περίμετρο της προστατευμενης ζώνης ή, πως θα λέγαμε σήμερα, της πράσινης γραμμής. Aυτή συνέπιπτε με την ακτίνα πυρς των πυροβλων των πολεμικών τους πλοίων. Παρά ταύτα έθεσαν επιτακτικά το θέμα αποχώρησης των ελληνικών δυνάμεων που έδιδαν προστασία στους χριστιανούς, και επέβαλαν τον αποκλεισμ του νησιού. Γινταν προσπάθεια, ιδίως απ τον Aγγλο Γεν. Πρξενο να ενοχοποιηθούν οι χριστιανοί για την αναταραχή στο νησί. Oι Γερμανοί επαίροντο που έριξαν την πρώτη οβίδα κατά των χριστιανών στο Aκρωτήρι. Συνεχίστηκε η χρησιμοποίηση των τουρκικών στρατευμάτων για να συμπληρώνουν τις δικές τους ελλείψεις, αντί να επιμένουν στην αποχώρησή των και στον αφοπλισμ των ατάκτων βαζιβουζίκων. Mνο μετά την τραγωδία της 25ης Aυγούστου απέστειλαν επαρκείς εφεδρείες.

Προσχεδιασμένη κακοδιοίκηση «Προ του 1821 η Kρήτη υπήρξε η χειρτερα διοικούμενη επαρχία της Tουρκικής αυτοκρατορίας». Mπορεί κανείς να συμπληρώσει οι τελευταίες επτά δεκαετίες της οθωμανικής κατοχής χαρακτηρίζονται απ προσχεδιασμένη κακοδιοίκηση και απ υποσχέσεις που ποτέ δεν τηρήθηκαν. Γλαφυρά αλλά και ψύχραιμα εκθέτουν το ιστορικ σε μνημνι των οι χριστιανοί βουλευτές στις 21 Iουλίου 1896 προς τους εκπροσώπους των Mεγάλων Δυνάμεων: την τουρκική τακτική των υποσχέσεων και της υπογραφής συμφωνιών ταν βρίσκονταν κάτω απ πίεση και της αθέτησής των μλις το θέμα έχανε την επικαιρτητά του. Δικαίως στο μνημνιο καταφέρονται κατά των Tούρκων αλλά και των Mεγάλων Δυνάμεων, που δεν απαιτούσαν απ την Tουρκία να σέβεται τις συμβατικές υποχρεώσεις της, θυσιάζοντας τους Kρητικούς στους δικούς τους ανταγωνισμούς και συμφέροντα. O τουρκικς στχος ήταν ο διωγμς των χριστιανών (εθνική κάθαρση) και η επαναφορά της πλήρους κυριαρχίας του σουλτάνου. H μέθοδς τους ήταν να καλλιεργούν την κακοδιοίκηση, με διορισμ ακατάλληλων διοικητών, στρατιωτικών και πολιτικών – καλλιεργούσαν την ανασφάλεια στους αγράμματους μουσουλμάνους και τους έστρεφαν κατά των μεταρρυθμίσεων. Eγραφε Γάλλος γνώστης των τουρκικών υποθέσεων στην εφημερίδα Γκολουάζ: «O Σουλτάνος έστειλε υπασπιστή του στην Kρήτη με οδηγίες στο στρατ να συνεργαστεί με μουσουλμάνους να προκαλέσουν και άλλες σφαγές μλις αναγγελθούν οι μεταρρυθμίσεις. Δθηκαν οι εντολές και εξετελέσθηκαν». Kατά τη διάρκεια του έτους 1896 δεν υπήρξε μέρα που δεν καταγράφονταν φνοι, πυρπολήσεις χωριών, λεηλασίες, συλήσεις νεκροταφείων και εκκλησιών... με κάλυψη τουρκικών στρατευμάτων, που

H Pούγα Mαΐστρα (Bεζίρ Tσαρσί) μετά τις πυρπολήσεις και τη σφαγή της 25ης Aυγούστου 1898. Σήμερα η κεντρική αυτή οδς του Hρακλείου ονομάζεται οδς Mαρτύρων 25ης Aυγούστου 1898. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

κορυφώθηκαν με τις σφαγές στα Xανιά τον Mάιο 1887. Yπονμευαν κάθε προσπάθεια ομαλοποιήσεως, πως την αποκατάσταση της ελεύθερης επικοινωνίας μεταξύ δύο κοινοτήτων... Eδιδαν παραπλανητικές απαντήσεις στα αιτήματα των Eυρωπαίων, πως αυτ για τον αφοπλισμ των βασιβουζίκων και την απομάκρυνση των στρατευμάτων τους, και έφερναν προσκμματα οικονομικά και άλλα για την οργάνωση δικαστηρίων και χωροφυλακής. Aντίθετα επέρριπταν με θράσος την ευθύνη για το χάος στις ξένες δυνάμεις και με αυτή τη δικαιολογία ζητούσαν να ανατεθεί πάλι πλήρως η εξουσία στα τουρκικά στρατεύματα. Tον Mάρτιο του 1897, ο σουλτάνος, πιεζμενος απ τις Δυνάμεις, υπέγραψε την πράξη απδοσης αυτονομίας στο νησί. Hταν αποτέλεσμα της πολιτικής των Δυνάμεων, που επέλεξαν την αυτονομία ως λύση για να αποφευχθεί η ένωση και διατηρηθεί έτσι η τουρκική κυριαρχία μέχρι να υπάρξει η δικιά τους τελική επιλογή. Oι Tούρκοι κλιμάκωσαν την τακτική του χάους και

της ανασφάλειας και απέσυραν τα στρατεύματά τους απ την ενδοχώρα... Aφησαν τα 2/3 του νησιού στα χέρια των ενπλων. Oι μουσουλμάνοι χωρικοί, ήταν φυσικ να πανικοβληθούν και να αναζητήσουν «ασφάλεια» στις πλεις. Aυτ δημιούργησε τριβή με χριστιανούς, των οποίων τα σπίτια καταλάμβαναν. Oι συνθήκες ζωής ήταν αφρητες. H προϋπθεση για λύση του κρητικού ζητήματος ήταν πλέον συνυφασμένη με τη λύση του προσφυγικού προβλήματος. Aυτ το ήλεγχαν πλήρως οι τουρκικές αρχές.

Xάος και ανασφάλεια Tο νησί βούλιαζε στο χάος. H ανασφάλεια λων κλιμακωνταν. H οικονομία είχε παραλύσει και παρά τις ευσυνείδητες προσπάθειες των επί τπου συμμαχικών δυνάμεων και της ηγεσίας των χριστιανών δεν υπήρχε ούτε δικαιοσύνη ούτε χωροφυλακή. Mε δυσκολία και χρονοτριβές λαμβάνονταν οι αποφάσεις των μεγάλων. Eνεπλέκοντο έξι κατ’ αρχήν και αργτερα τέσσερις καγκε-

Xανιά: η χριστιανική συνοικία γύρω απ την Tριμάρτυρη, ύστερα απ τους εμπρησμούς του 1897 και τη σφαγή που ακολούθησε (φωτ.: αγνώστου).

λαρίες. Kάθε κυβέρνηση είχε τρία και πλέον κέντρα αποφάσεων. Tον υπουργ Eξωτερικών, τον υπουργ Nαυτικού, τον πρέσβη στην Kωνσταντινούπολη, το ναύαρχο στην Kρήτη και τον πρξενο. Παρά τις ευσυνείδητες προσπάθειες λων για την τήρηση της αρχής της ομοφωνίας, οι δυσκολίες ήσαν εμφανείς. Oι Tούρκοι είχαν ένα κέντρο εξουσίας και ας ήταν σε φάση παρακμής. H τέχνη της ίντριγκας ήκμαζε. Σκοπς, η ανατροπή κάθε μέτρου που οδηγούσε στην ομαλοποίηση και εμπέδωση της αυτονομίας. H αυτονομία αποτελούσε το πρώτο στάδιο για την πλήρη αποκοπή της νήσου και την οθωμανική κυριαρχία. Eίναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς τη λυσσαλέα και, βέβαια, συγκαλυμμένη αντίσταση σε κάθε μέτρο που προωθούσε την υλοποίηση της αυτονομίας της νήσου. Mια τέτοια μάχη οπισθοφυλακής είχε ως αποτέλεσμα τη μοιραία σπίθα στις 25 Aυγούστου. Tο τι το έγκλημα ήταν προσχεδιασμένο κανείς δεν το αμφισβητεί. Yπήρχαν προειδοποιήσεις μουσουλμάνων σε φίλους των χριστιανούς. Yπήρχε και η αδικαιολγητη μεταφορά τουρκικών ταγμάτων απ Pέθυμνο και Hράκλειο. Στις ανακρίσεις απεκαλύφθη τι είχε ανατεθεί το εγκληματικ έργο στον ίδιο το διοικητή τους στο Hράκλειο, Eτέμ πασά, υπεύθυνο τήρησης της τάξης! Tο σχέδιο ήταν καλά μελετημένο. Γνωστοί αποφυλακισθέντες κακοποιοί βρέθηκαν επικεφαλής του χλου. Tα υπλοιπα ήταν εύκολα. O Eτέμ δήλωνε αργτερα τι δεν έλαβε γνώση των επεισοδίων μέχρι που είχε πυρποληθεί ολκληρη η χριστιανική συνοικία, είχαν σφαγιασθεί 800 χριστιανοί και είχαν δολοφονηθεί και τραυματισθεί πολλά μέλη της ειρηνευτικής δύναμης! O Eτέμ δεν συνελήφθη. Φυγαδεύτηκε στη Σμύρνη. H ανησυχία των Tούρκων Συνέχεια στην 16η σελίδα

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

15

«Θα στο σπάσω το θερμ σου κεφαλάκι», λέει ο Bρετανς John Bull στο μικρ Eλληνα που ζητεί αναγνώριση των δικαιωμάτων των χριστιανών. Στη ράχη του Bρετανού ο Tούρκος κραδαίνει το σπαθί της σφαγής. Παρακολουθεί δυσαρεστημένος ο Aμερικανς – θείος Σάκης. Γελοιογραφία της εποχής, στην «Judge» της Nέας Yρκης. Δεξιά: εκτέλεση Tούρκου βαζιβουζούκου απ μικτ εκτελεστικ απσπασμα των Mεγάλων Δυνάμεων. Συνέχεια απ την 15η σελίδα

ήταν «να μην μπορέσουν να συνδέσουν τα γεγοντα με τις επίσημες τουρκικές δυνάμεις». Oι Tούρκοι δεν εγκατέλειψαν τη γνωστή παρελκυστική πολιτική των ακμα και μετά τα γεγοντα. Προσπάθησαν με κάθε τρπο να κερδίσουν χρνο με την ελπίδα πάλι να ξεπεραστεί η οργή και η αγανάκτηση. Προσπάθησαν να καλύψουν τους κύριους συνεργάτες και μέχρι τέλους μερικοί διασώθηκαν. Xωρίς χρονοτριβή επανήλθαν στη χωρίς αιδώ προσπάθεια ισοσκέλισης ευθυνών και αναιδών απαιτήσεων. O τουρκικς στρατς τελικά έφυγε, αλλά χρειάστηκε να τους σταλεί τελεσίγραφο τι θα κατελύετο αμέσως η οθωμανική κυριαρχία, για να πεισθούν τι αυτή τη φορά οι Eυρωπαίοι απαιτούσαν το σεβασμ των συμφωνηθέντων. Kαι πάλι χρειάστηκε η αποφασιστικτητα των επί τπου Aρχηγών των M. Δυνάμεων που διέταξαν την υπ συνοδεία αποπομπή των τελευταίων Tούρκων με το διοικητή τους, για να κλείσει επιτέλους αυτ το τραγικ κεφάλαιο της Kρητικής Iστορίας. Oι ξένοι υπεύθυνοι επί τπου είχαν βιώσει τη βαρβαρτητα των Tούρκων. H αποφασιστικτητά τους αυτή ενχλησε ορισμένους κυβερνητικούς και υπηρεσιακούς παράγοντες που δεν είχαν ζήσει τη φρίκη απ κοντά.

Aδικο αίμα Oι Tούρκοι δεν είχαν κατανοήσει τι θίγοντας το γητρο και το κύρος των Eυρωπαίων είχαν υποσκάψει τα θεμέλια των συμφερντων των Eυρωπαίων. Eτσι για λίγο οι ειρηνευτικές δυνάμεις βρέθηκαν να υπεραμύνονται των δίκαιων πθων των Kρητών και τις αρχές της δικαιοσύνης. Για να επιτευχθεί αυτή η ευτυχής σύμπτωση συμφερντων και δικαίου χρειάστηκε να χυθεί άδικα το αίμα 800 αθώων χριστιανών, 17 ανύποπτων νέων Aγγλων και 600 ανεύθυνων μου-

16

σουλμάνων. H ηγεσία –πολιτική, πνευματική και οικονομική– του Hρακλείου αφανίστηκε και ξεκληρίστηκαν οικογένειες - Λύσανδρος Kαλοκαιρινς, Bρετανς άμισθος υποπρξενος, άμισθος υποπρξενος των HΠA· Zαχαρίας Θειακάκης βουλευτής και μέλος του Eκτελεστικού· Θ. Στεργιάδης μεγαλέμπορος· I. Στεργιάδης γιατρς· Γ. Παπαδάκης έμπορος· οικογένεια A. Περίδου· οικογένεια Γ. Σταματάκη… Tο ερώτημα βέβαια παραμένει γιατί δεν έγινε τίποτα εκ μέρους των Aγγλων υπευθύνων για να προληφθούν τα έκτροπα στο Hράκλειο. Eίναι αλήθεια τι ο υπεύθυνος Aγγλος διοικητής είχε προειδοποιήσει τι με 60.000 μουσουλμάνους μέσα στο Hράκλειο, εκ των οποίων οι 40.000 ήσαν πρσφυγες, δεν μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλεια των χριστιανών με τις δικές του πενιχρές δυνάμεις των 1.400 στρατιωτών. Iσως να είχαν πιστέψει και στις διαβεβαιώσεις των Tούρκων υπευθύνων, τι δεν θα υπήρχαν δυσκολίες στην εφαρμογή των συμμαχικών αποφάσεων. Δεν υπήρξαν πια κωλυσιεργίες. Oι αυτουργοί των εγκλημάτων ως επί το πλείστον παραδθηκαν, δικάστηκαν και σοι βρέθηκαν υπεύθυνοι για τους φνους Aγγλων, κρεμάστηκαν αμέσως. Oι υπεύθυνοι για εγκλήματα κατά χριστιανών καταδικάστηκαν, αλλά λίγοι εκτελέσθηκαν. Mέχρι τις 6 Nοεμβρίου είχε φύγει ο τελευταίος Tούρκος στρατιώτης. Στις 9/22 Δεκεμβρίου αποβιβαζταν ο πρίγκιπας Γεώργιος, πρώτος γενικς διοικητής της Aυτνομης Kρήτης. Mία εβδομάδα αργτερα έφευγαν και οι επικεφαλής των ειρηνευτικών δυνάμεων ναύαρχοι. Σημειώσεις: 1. Michael Llewellyn Smith, «The Great Island–a study of Crete», 1965. 2. .π. 3. Eφημ. «Aκρπολις», 27 Aυγούστου 1898. 4. Γ. Γεννάδιος – εφημ. «Evening Post», London. 5. .π.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Eνα πολύτιμο έγγραφο Eπιστολή του Mητροπολίτη Kρήτης Eυμενίου προς τον Πρεδρο του Συμβουλίου των Nαυάρχων Γάλλο Nαύαρχο Ποττιέ Aρχείον Δήμου Aρχανών τ. 8, σελ. 4000–4001 Aριθ. Πρωτ. 1117 Προς την Aυτού Eξοχτητα τον Πρεδρον του Yψηλού Συμβουλίου των Nαυάρχων Kύριον Ποττιέ Eξοχώτατε, Δωδεκαήμερον λον παρήλθεν αφ’ του αι τουρκικαί αρχαί, τουρκικς στρατς και χλος του Hρακλείου επήνεγκαν την πανωλεθρίαν των Xριστιανών της δυσμοίρου εκείνης πλεως, και εν τούτοις αι ευρωπαϊκαί κυβερνήσεις ούπω κατήνεγκαν τον πέλεκυν της δικαιοσύνης κατά των κακούργων, ουδέ και εις οριστικν τι διάβημα αφορών εις την τύχην του πολυπαθούς τούτου τπου προέβησαν, πως απ την πρώτην ημέραν επηγγείλαντο, και πως είχεν ελπίσει ο δικαίως καταγανακτών χριστιανικς λας. O πολυπαθής ούτος λας απ των στέρνων του οποίου ουδ’ επί στιγμήν επαύσατο εξερχμενος βαρύτατος στνος άλγους και οδύνης, και στις συνεκράτησε την εαυτού αγανάκτησιν, επί μνη ελπίδι τι το εν Hρακλείω εκχυθέν αίμα ήθελε κινήσει εις οίκτον τους ισχυρούς της γης, ήρξατο ήδη επί τη απωλεία πολυτίμου χρνου επί τη στάσει των Mεγάλων Δυνάμεων καταγανακτών και καταλαμβανμενος υπ απογοητεύσεως. Hλπισεν τι αμελλητί ήθελεν επιβληθή η τιμωρία, καθ’ σον και η καταστροφή υπήρξε ραγδαία, και μως αντί τούτου εδθη χρνος εις τους κακούργους, πως οργιάσωσιν έτι μάλλον και συμπληρώσωσι το έργον της καταστροφής της πλεως. Hλπισεν τι οριστική λύσις συμφώνως προς τους πθους των Xριστιανών ήθελε συμπαρακολουθήσει την δικαίαν τιμωρίαν και μως αντί τούτου αφέθησαν ελεύθεροι οι σφαγείς των Xριστιανών να επιδεικνύωσιν απειλητικώς την εαυτών πυγμήν, πυργούντες οχυρώματα επί οχυρωμάτων έξωθεν του Hρακλείου. Eπί τούτοις άπασιν αλγούσιν οι Xριστιανοί, οίτινες ελπίσαντες επί την δικαιοσύνην της εξ ίσου περιυβρισθείσης Eυρώπης, συνεκράτησαν εαυτούς και επιμελώς απέσχον πάσης αυτοδικίας. Tο βαθύ τούτο άλγος του εκφράζων ο χριστιανικς λας τη Yμετέρα Eξοχτητι, και δι’ Aυτής προς το Yψηλν των Nαυάρχων Συμβούλιον, καθικετεύει πως δοθή πέρας σον τάχιον εις τας ολεθρίας αναβολάς και ούτω παραδειγματικώς να τιμωρηθώσιν οι πρωτεργάται των αγρίων σκηνών του Hρακλείου, ουχί χάριν εκδικήσεως, αλλά προς διάσωσιν και άλλων Xριστιανών απ παραπλησίας τύχης, εκβληθή της νήσου ο τουρκικς στρατς και δοθή οριστική λύσις του Kρητικού Zητήματος, ήτις, ουδλως αμφιβάλλομεν, θέλει είσθαι σύμφωνος προς τους πθους του Kρητικού Λαού. Eλπίζομεν, Eξοχώτατε, τι η φωνή ημών, φωνή λαού δικαίως αλγούντος και βαρέως φέροντος την παρούσαν κατάστασιν, θέλει ευμενώς εισακουσθή. Eν Aρχάναις τη 5 7/βρίου 1898 O Kρήτης Eυμένιος Eυγενική παραχώρηση του καθηγητή κ. Θ. Δετοράκη

Aπ την Kρητική Πολιτεία στην Eνωση 1898–1912: η τελική φάση του Kρητικού Zητήματος Θωρηκτά των Mεγάλων Δυνάμεων αγκυροβολημένα στον κλπο της Σούδας. Δεξιά, μλις διακρινμενος, Pώσος αξιωματικς (φωτ.: αρχείο Περικλή Διαμαντπουλου).

Tου Kωνσταντίνου Σβολπουλου Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

TO KPHTIKO Zήτημα αποτέλεσε για ένα σχεδν αιώνα αναπσπαστο μέρος, συχνά σημείο αιχμής του λου Aνατολικού Zητήματος. Στη θεμελιακή σύνθεσή του ήταν απλ: η ριζική αντιμετώπισή του προϋπθετε την απλή εφαρμογή της αρχής των εθνοτήτων, οργανική προέκταση του δγματος της λαϊκής κυριαρχίας στο πεδίο της διεθνούς ζωής. Aυτ αναδεικνύει παραστατικά και η οριστική εξάλειψή του μετά την ενσωμάτωση της Mεγαλονήσου στην Eλλάδα... Στην ευρύτερη εντούτοις διάρκεια του 19ου αιώνα, αντίθετα με τη δεδηλωμένη βούληση και παρά τους αδιάπτωτους αγώνες του κρητικού λαού, δεν είχαν επιτευχθεί θετικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. H σθεναρή αντίσταση της Πύλης, στη διαπλοκή της με τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των Mεγάλων Δυνάμεων, ανέστειλε για μακρές δεκαετίες, χωρίς μως τελικά να ανακψει, την πορεία του ζητήματος προς τη δίκαιη και φυσιολογική λύση του. Oταν, το 1897, τα μέλη της Eυρωπαϊκής Συμφωνίας –οι έξι Mεγάλες Δυνάμεις της εποχής– παρεμβληθούν μεταξύ Eλλάδας και Tουρκίας για να επιβάλουν, σε στιγμή κρίσιμη για τα ελληνικά πλα, την αναστολή των εχθροπραξιών και την αποκατάσταση της ειρήνης, θα εκτείνουν το πεδίο της ρυθμιστικής παρέμβασής τους έως την Kρήτη, επαναστατημένη και πάλι. H Tουρκία, ύστερα απ τρισήμισυ αιώνες, θα υποχρεωθεί να εκχωρήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα, διατηρώντας την ψιλή μνο επικυριαρχία, τα μέλη της Eυρωπαϊκής Συμφωνίας θα εγγυηθούν την εφαρμογή καθεστώτος αυτνομου, υπ την προστασία τους, ενώ οι κάτοικοι της Mεγαλονήσου θα χαιρετήσουν με ικανοποίηση το διορισμ, ως ύπατου αρμοστή, του δευτερτοκου γιου του Bασιλέα

των Eλλήνων. Tο Kρητικ Zήτημα εισερχταν στην τελευταία φάση του, πριν απ την οριστική επίλυσή του, 15 χρνια αργτερα.

Tο καθεστώς της αυτονομίας Στη βασική σύστασή του, το καθεστώς της αυτονομίας χαρακτηριζταν απ την πολλαπλτητα και συχνά, τη σύγχυση στον καθορισμ της λειτουργίας των κύριων θεσμικών οργάνων του, μονομερών και συλλογικών, τοπικών και διεθνών. Στο ίδιο το πρσωπο του ύπατου αρμοστή, συνεκτικού δεσμού με το εθνικ κέντρο, συγκρουταν η ιδιτητα του εντολοδχου του κρητικού λαού, πως επέτασσε το Σύνταγμα, και του εκπροσώπου των Προστατριών Δυ-

O πρίγκιπας Γεώργιος, ύπατος αρμοστής της Kρήτης, με τους τέσσερις ναυάρχους των προστάτιδων δυνάμεων. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

νάμεων, του φορέα, δηλαδή, εθνικών διεκδικήσεων και του εγγυητή διεθνών δεσμεύσεων. Oι μοιραίες αυτές αντιφάσεις και οι αναπφευκτες δυσλειτουργίες στο επίπεδο των θεσμών έμελλαν να συναρτηθούν και με βαθύτερες εγγενείς αδυναμίες, με έκδηλο τον αντίκτυπο στο πεδίο της διοικητικής οργάνωσης και της παραγωγικής ανάπτυξης. H Mεγαλνησος εξερχταν βαριά τραυματισμένη απ τη δοκιμασία της κακοδιοίκησης και των επαναστατικών αναταραχών. Πώς θα εξασφάλιζε τα μέσα για τη συγκρτηση αποδοτικού κρατικού μηχανισμού και την ανάληψη συστηματικής προσπάθειας στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης; H ανεπάρκεια των προϋποθέσεων για τη θετική ανταπκριση στην πρκληση αυτή, έστω και σε

μεσοπρθεσμη χρονική διάρκεια, επέκτεινε την αίσθηση της προσωριντητας και ενθάρρυνε την εμμονή των κατοίκων της Mεγαλονήσου στην άμεση ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος.

Bλέψεις και συμφέροντα H σύζευξη εντούτοις των αρνητικών αυτών παραγντων, ενωρίς έκδηλη, δεν έμελλε να οδηγήσει τις Προστράτριες Δυνάμεις στην επαναθεώρηση του καθεστώτος της αυτονομίας. Tο Kρητικ Zήτημα εμπλεκταν εξακολουθητικά, αν χι και σε μεγαλύτερο βαθμ απ το πρσφατο παρελθν, στο λο Aνατολικ Zήτημα, στο δίκτυο ακμη και αυτής της Συνέχεια στην 18η σελίδα

Aξιωματικοί των προστάτιδων δυνάμεων με Mαυροβούνιους εκπαιδευτές της Kρητικής Xωροφυλακής, στην κρήνη του Γιουσούφ Πασά Tζαμισί (σημ. Aρχαιολογικ Mουσείο Xανίων). (φωτ.: Aρχείο Περ. Διαμαντπουλου). KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

17

Συνέχεια απ την 17η σελίδα

ευαίσθητης μεσογειακής ισορροπίας. H στρατηγική θέση του νησιού, και ιδιαίτερα το λιμάνι της Σούδας, δεν είχε παύσει να κεντρίζει το ενδιαφέρον τσο των ισχυρών δυτικών ναυτικών δυνάμεων σο και αυτών των κεντρικών αυτοκρατοριών και, ακμη περισστερο, της Pωσίας. Iσχυρές ανταγωνιστικές πιέσεις και αλληλοσυγκρουμενες βλέψεις και συμφέροντα συνέχονταν με τη διαμρφωση, ρευστή και αυτή, θέσεων κατά καννα αντιθετικών μεταξύ των ίδιων των εγγυητριών κυβερνήσεων. Kαι παράλληλα, ενώ η Πύλη, για λγους ήδη στρατηγικούς κυρίως, αλλά και γοήτρου, έμενε σταθερά στην ανθενωτική στάση της, τα γειτονικά βαλκανικά κράτη αξίωναν ανάλογες εδαφικές ικανοποιήσεις σε αντιστάθμισμα της ενδεχμενης προσάρτησης της Kρήτης στην Eλλάδα. Kάτω απ τις συνθήκες αυτές η εμμονή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην αρχή του status quo έτεινε να αποτελέσει την ασφαλιστική δικλείδα τσο για την αλληλοεξισορρπηση των δικών τους βλέψεων, σο και για τη διατήρηση της εύθραυστης βαλκανικής ισορροπίας. Aπέναντι στη σταθερή άρνηση της Eυρώπης να προχωρήσει την επαύριο της επιβολής του αυτνομου καθεστώτος σε νέες ουσιαστικές παραχωρήσεις, το εθνικ κέντρο δεν είχε να αντιτάξει τα απαιτούμενα ισχυρά μέσα διπλωματικής πίεσης. Kατ’ αντίστροφη έννοια, θα ήταν δυνατν να υποστηριχτεί τι η στασιμτητα του Kρητικού Zητήματος έδινε και πάλι το μέτρο της ελληνικής αδυναμίας. Στρατιωτικά απαράσκευη, οικονομικά ανίσχυρη και διπλωματικά απομονωμένη, η Eλλάδα δεν είχε την επαύριο του ελληνοτουρκικού πολέμου του ’97, τη δύναμη να διαδραματίσει ενεργ ρλο στη λήψη των κρίσιμων διεθνών αποφάσεων και να αποτελέσει παράγοντα σοβαρά υπολογίσιμο στο χώρο της Aνατολικής Mεσογείου. H αίσθηση εντούτοις του εθνικού χρέους και οι πιέσεις της πανελλήνιας κοινής γνώμης ήταν φυσικ να μην επιτρέπουν στην ελληνική κυβέρνηση να αδιαφορήσει για την τύχη του εθνικού ζητήματος. Πράγματι, η Aθήνα θα εξακολουθήσει να ενισχύει έμμεσα την εκδήλωση των ενωτικών αισθημάτων στη Mεγαλνησο, εφσον δεν υπερέβαιναν τα πλαίσια της νομιμτητας, επαφίοντας στον πρίγκηπα Γεώργιο, εντολοδχο των Προστατριών Δυνάμεων, την ουσιαστική ευθύνη για την επίσημη προβολή του ενωτικού αιτήματος.

O πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερτοκος γιος του βασιλέα Γεωργίου A΄ της Eλλάδος, ύπατος αρμοστής της Kρήτης (φωτ.: Aρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

Oι πρώτοι Eλληνες αξιωματικοί που κατέβηκαν στην Kρήτη μετά την ανάθεση της υπάτης αρμοστείας σε μέλος της ελληνικής βασιλικής οικογένειας. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. H Συντακτική Συνέλευση της Kρήτης, 1898. Oι Kρήτες πληρεξούσιοι. Kαρτ ποστάλ της εποχής. Aριστερά κάτω, το πορτρέτο του πρίγκιπα–αρμοστή. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

ντομων ενεργειών του δεν έμελλαν τελικά να εκταθούν πέρα απ τον διακανονισμ ορισμένων ειδικτερων εκκρεμοτήτων και την παροχή επιμέρους διευκολύνσεων, ανίκανων να ανταποκριθούν στο γενικτερο αίτημα της κοινής γνώμης για την ολοκλήρωση της εθνικής χειραφέτησης. H άγονη έκβαση των προσπαθειών του ύπατου αρμοστή ήταν εύλογο να διεγείρει αισθήματα αμηχανίας και, βαθμιαία, δυσαρέσκειας στο εσωτερικ της Mεγαλονήσου. H σύναψή τους μάλιστα με την αντίδραση ενς ισχυρού αντιπολιτευτικού ρεύματος, υπ την καθοδήγηση του

E. Bενιζέλου, έμελλε να προκαλέσει σοβαρ πολιτικ ρήγμα, ως αποτέλεσμα και της κακής, επιπρσθετα, εφαρμογής των καννων του συντηρητικού συνταγματικού πολιτεύματος. H αφετηρία της κρίσης εστιάζεται, πράγματι, στη διάφορη μεθδευση που ο Kρητικς ηγέτης είχε, ως Σύμβουλος της Δικαιοσύνης, εισηγηθεί ήδη απ το έτος 1900, εμπιστευτικά αρχικά, στον ύπατο αρμοστή: η άμεση επίτευξη της Eνωσης είναι αδύνατη· αντί, κατά συνέπεια, της παράτασης του καθεστώτος της αρμοστείας, που συνεπάγεται τη διατήρηση της αυστηρής εξάρτησης απ τις Mεγάλες Δυνάμεις, θα ήταν

Aισθήματα δυσαρέσκειας Προς την κατεύθυνση αυτή, ο ύπατος αρμοστής θα επισκεφθεί δύο φορές τις πρωτεύουσες των Προστατριών Δυνάμεων, το 1900 και το 1904, θα υποβάλει αλλεπάλληλες εισηγήσεις προς τα ευρωπαϊκά ανακτοβούλια, θα υιοθετήσει, ακμη, την τακτική των πιέσεων μέσω λαϊκών εκδηλώσεων: χαρακτηριστική η περίπτωση του ενωτικού ψηφίσματος της Kρητικής Bουλής, το 1903. Tα αποτέλεσμα εντούτοις των σύ-

18

προτιμητέα η ολοκλήρωση της αυτονομίας, σε εφαρμογή του Συντάγματος και σύμφωνα με τις υποσχέσεις των Δυνάμεων, πρσφορη να συντελέσει στην προαγωγή των εθνικών συμφερντων στο εξωτερικ και την κατοχύρωση της αυτοδιοίκησης στο εσωτερικ της Mεγαλονήσου, ιδίως μετά τη διοργάνωση της πολιτοφυλακής και την αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων. Mε τον τρπο αυτ, κατά την άποψη του Bενιζέλου, θα άνοιγε η προοπτική για μια λύση ανάλογη με την αντίστοιχη της Aνατολικής Pωμυλίας και θα διασφαλιζταν η σταθερή εξέλιξη προς την ένωση με την Eλλάδα... H εισήγηση αυτή θα προσκρούσει στη βίαιη αντίδραση του πρίγκηπα Γεωργίου, ο οποίος, αφού αρνηθεί να δεχτεί την παραίτηση του Συμβούλου του, θα τον απολύσει αιφνιδιαστικά «επειδή λως αναρμοδίως υπεστήριξε (και δημοσία εξέθηκε) γνώμας επί σπουδαιοτάτου ζητήματος του τπου αντιθέτους προς το φρνημα και την εντολήν» του!

Δυναμική επανεμφάνιση

Eπαναστάτες του Θερίσου κάτω απ τη σημαία τους. Mε την επανάσταση στο Θέρισο, ο Eλ. Bενιζέλος επανήλθε δυναμικά στο πολιτικ προσκήνιο της Kρήτης, το 1905. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

H απομάκρυνση και, προσωρινά, η πολιτική εξουδετέρωση του Bενιζέλου θα αφήσει στον ύπατο αρμοστή ευρύ περιθώριο πρωτοβουλίας στη διαχείριση του εθνικού θέματος. Oταν μως, με την πάροδο του χρνου, οι ενέργειές του δεν αποδώσουν καρπούς, ο φιλελεύθερος ηγέτης θα επανεμφανιστεί δυναμικά στο προσκήνιο, το Mάρτιο του 1905, στο Θέρισο, επικεφαλής ένοπλης εξέ-

γερσης, στο νομα της ανάγκης για ριζική μεταβολή των ρων της εσωτερικής διακυβέρνησης και, κυρίως, για ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος. Eκτοτε, ανάλογα με τον πολιτικ τους προσανατολισμ, πολλοί συγγραφείς ωθήθηκαν στην υπογράμμιση του ενς και στην υποτίμηση του άλλου σκέλους των επαναστατικών αιτημάτων. Hδη, η συστηματική διερεύνηση των πηγών οδηγεί στη βασική διαπίστωση τι η οργανική ακριβώς σύνδεση του εθνικού προς το αίτημα της εσωτερικής μεταβολής ανταποκρινταν πιστά στην πολιτική συλλογιστική του Bενιζέλου. Oι τακτικές κινήσεις του θα προσβλέψουν στην επίτευξη ενς συμβιβαστικού διακανονισμού απευθείας με τους εκπροσώπους των Προστατριών Δυνάμεων, πρσφορου να συμβάλει στην ταυτχρονη ικανοποίηση και των δύο επαναστατικών αιτημάτων. H πρβλεψη, βάσει του διακανονισμού αυτού, και, τελικά, η κάθοδος στη Mεγαλνησο διεθνούς εξεταστικής επιτροπής «επιφορτισμένης να αναζητήση τας αιτίας της κρίσεως, να μελετήση τας διοικητικάς και οικονομικάς συνθήκας και να διατυπώση τας απψεις της επί των επενεκτέων μεταρρυθμίσεων», θα οδηγήσει στη νέα διαρρύθμιση τσο των ρων της εσωτερικής διακυβέρνησης σο και της διεθνούς θέσης της Kρητικής Πολιτείας: δημιουργία εντπιας πολιτοφυλακής υπ την εποπτεία πρώην στελεχών του ελληνικού στρατού, αναθεώρηση του Συντάγματος, εκχώρηση στον Eλληνα Bασιλέα του δικαιώματος να διορίζει τον ύπατο αρμοστή. Σε εφαρμογή του σχετικού ρου, ο Γεώργιος A΄ θα διορίσει, τον Aύγουστο του 1906, τον Aλέξανδρο Zαΐμη, σε αντικατάσταση του πρίγκηπα Γεωργίου. Kαίρια τομή στην πορεία του εθνικού ζητήματος προς την τελική λύση του, η στεντερη οργανική σύσφιγξη των διακρατικών δεσμών της αυτνομης Kρήτης με το ελεύθερο Bασίλειο θα λειτουργήσει σε ευθεία συνάρτηση με τη βαθμιαία απαλλαγή του αυτνομου καθεστώτος απ τα δεσμά του διεθνούς ελέγχου. Συγκεκριμένα, οι Προστάτριες Δυνάμεις θα αποσύρουν, στις 15 Iουλίου 1909, και τα τελευταία αγήματά τους. H εξέλιξη μως αυτή δεν θα αποδώσει αυτματα στον κρητικ λα, πως είχε υποθέσει ο Bενιζέλος, τη δυναττητα να καθορίσει αυτβουλα εφεξής την πορεία του. H ανασταλτική παρεμβολή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην επιβολή της θέλησής του για την ένωση με την Eλλάδα επιβεβαίωνε τι, πέρα απ τις συμβατικές διατάξεις του διεθνούς καθεστώτος της αυτονομίας, ο γενικτερος συσχετισμς των διπλωματικών δυνάμεων στο χώρο των ελληνικών συμφερντων δεν επέτρεπε τη θετική προώθηση των εθνικών θέσεων. H αρνητική διεθνής συγκυρία είχε ήδη, εξάλλου, παραστατικά διαφανεί ταν, τον Oκτώβριο του 1908, δεν επιτεύχθηκε η ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος των Kρητών, παράλληλα με την πραξικοπηματική ανακήρυξη της Bουλγαρίας σε ανεξάρτητο βασίλειο και την προσάρτηση της Bοσνίας-Eρζεγοβίνης στην Aυστροουγγαρία. H καταβίβα-

O Aλέξανδρος Zαΐμης, τον οποίο ο Γεώργιος A΄ διρισε ύπατο αρμοστή της Kρήτης τον Aύγουστο του 1906, σε αντικατάσταση του πρίγκιπα Γεωργίου. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. Eπιτροπή της Συντακτικής Συνέλευσης για την αναθεώρηση του Kρητικού Συντάγματος (1906). Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

H Eκτελεστική Eπιτροπή (κυβέρνηση) της Kρήτης μετά την κατάργηση της Aρμοστείας στις 25 Σεπτεμβρίου 1908 – σημείο εκκίνησης της βαθμιαίας απαλλαγής απ τον διεθνή έλεγχο. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

Kρήτες βουλευτές υπ περιορισμν σε ευρωπαϊκ πολεμικ σκάφος. O Eλ. Bενιζέλος δεν επιθυμούσε την άκαιρη είσοδο των Kρητών πληρεξουσίων στην ελληνική Bουλή, πριν ωριμάσουν οι συνθήκες οριστικής ενσωμάτωσης της Kρήτης στον ελεύθερο εθνικ κορμ. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

ση, απ μικτ άγημα των προστατριών Δυνάμεων, στις 18 Aυγούστου του 1909, της ελληνικής σημαίας που είχε ανυψωθεί με εντολή της Kρητικής Bουλής στο λιμενοβραχίονα των Xανίων, θα αποτελέσει επιβεβαίωση της ωμής αυτής πραγματικτητας. H αναγκαστική υποταγή των ίδιων των Kρητών, αλλά και του ελεύθερου Bασιλείου, στα διεθνή κελεύσματα αντανακλούσε το δραματικ αδιέξοδο που ήδη λίμναζε η εθνική υπ-

θεση, κάτω απ την απειλητική πίεση μιας αδιάλλακτης Tουρκίας, η οποία βάρυνε αποφασιστικά στην πλάστιγγα των κοινών ευρωπαϊκών αποφάσεων. H εκδήλωση, το 1909 και η επικράτηση του στρατιωτικού κινήματος, και, στη συνέχεια, η ριζική ανανέωση του πολιτικού σκηνικού στην Eλλάδα, υπήρξε απτοκη και της αντίδρασης που ήταν εύλογο να προκαλέσουν ανάλογα συμπτώματα α-

Hράκλειο, 13 Iουλίου 1909: η υποστολή της αγγλικής σημαίας εσήμανε και τυπικά την παύση του καθεστώτος ξένης κηδεμονίας της Kρήτης και έδειξε συμβολικά προς την κατεύθυνση της Eνωσης με την Eλλάδα. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

δυναμίας και εθνικής ταπείνωσης. H ανάληψη, ακμη, απ τον Eλευθέριο Bενιζέλο, τέκνο της Kρήτης, ευρύτερης πανελλήνιας αποστολής, υπογράμμιζε τον άρρηκτο σύνδεσμο ανάμεσα στα δύο τμήματα του ελληνισμού και την εμφύσηση του αγωνιστικού πνεύματος της Mεγαλονήσου στο εσωτερικ του ελεύθερου κράτους. Aπ άλλη εντούτοις άποψη, η καταλυτική επικράτηση του φιλελεύθερου Kρητικού ηγέτη δεν υποδήλωνε την οποιαδήποτε διατάραξη της ισορροπίας στο επίπεδο των επιμέρους καθοριστικών παραγντων της ελληνικής διπλωματίας. Σταθερή πεποίθησή του αποτελούσε τι η δικαίωση των προσδοκιών της ιδιαίτερης πατρίδας του προαπαιτούσε τη δυναττητα του ελεύθερου Bασιλείου να τη συνδράμει αποτελεσματικά με διπλωματικά ή στρατιωτικά μέσα. Aτεγκτος στην εφαρμογή της πολιτικής αυτής, θα αρνηθεί να επιτρέψει την είσοδο των Kρητών πληρεξουσίων στην ελληνική Bουλή. H εκπλήρωση εντούτοις των εθνικών πθων, ως αποτέλεσμα της πολιτικής αυτής, ήταν ήδη εγγύς. H νικηφρα συμμετοχή στους Bαλκανικούς Πολέμους, λίγους μήνες αργτερα, θα οδηγήσει, αυτματα, στην ενσωμάτωση της Kρήτης στον κορμ του ελεύθερου ελληνικού κράτους.

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

19

Tο δράμα της Kρήτης στον Tύπο H τελική φάση του κρητικού δράματος στις εφημερίδες της Aθήνας Tης Λίτσας Xατζοπούλου Eιδ. Eπιστήμονος Nεοελ. Φιλολογίας, Παν/μιο Kρήτης

«TO HPAKΛEIO πυρπολείται και βομβαρδίζεται». Mε αυτν τον υπέρτιτλο, η Aκρπολις της 27ης 8.1898 πληροφορούσε τους αναγνώστες της για τα τραγικά γεγοντα που σφράγισαν την τελευταία φάση του Kρητικού ζητήματος. Tα επεισδια ξεκίνησαν το μεσημέρι της Tρίτης 25.8.1898, κατά την παράδοση των φορολογικών γραφείων στους χριστιανούς. Eξαγριωμένοι Tούρκοι που είχαν συγκεντρωθεί στο λιμάνι του Hρακλείου, επετέθησαν εναντίον του αγήματος Aγγλων ναυτών που συνδευαν τον Γενικ Πρξενο της Aγγλίας Billioti και τους νέους διευθυντές, οι οποίοι θα αντικαθιστούσαν τους Oθωμανούς στο Tελωνείο. Συγχρνως, οι εντς της πλεως Tούρκοι ξεχύθηκαν στους δρμους σφάζοντας και πυρπολώντας τη χριστιανική συνοικία. Tο αγγλικ πλοίο που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι, άρχισε τον βομβαρδισμ της πλης για να διευκολύνει την υποχώρηση του αγήματος, ενώ οι Aγγλοι στρατιώτες που βρίσκονταν στο φρούριο, ύψωσαν λευκή σημαία, θέτοντας εαυτούς υπ την προστασία του τουρκικού στρατού. Oι ταραχές διήρκεσαν λη τη νύχτα· την επομένη, το Hράκλειο κάπνιζε πυρπολημένο και γεμάτο πτώματα. Oι νεκροί ήταν πολυάριθμοι. Oι εφημερίδες μιλούσαν για 400 ώς 600 θύματα, μεταξύ των οποίων αρκετοί Aγγλοι στρατιώτες, και ολκληρες οικογένειες Kρητών, πως οι οικογένειες Kαλοκαιρινού, Tσαγκάκη, Περίδη και Σταματάκη. Oι Aγγλοι, που θεώρησαν τα επεισδια ως προσβολή κατά της βρετανικής σημαίας, θέλησαν να επιλύσουν το θέμα σε διμερές επίπεδο. Στις 2 Σεπτεμβρίου ο ναύαρχος Nελ

«Tο Hράκλειον πυρπολείται και βομβαρδίζεται» – πρωτοσέλιδος τίτλος της «Aκροπλεως», φύλλο της Πέμπτης 27ης Aυγούστου 1898, που η αθηναϊκή εφημερίδα αναφέρεται εκτενώς στα τραγικά γεγοντα της 25ης Aυγούστου.

επέδωσε τελεσίγραφο στον Eτέμ απαιτώντας τον αφοπλισμ του χλου και την παράδοση 100 πρωταιτίων εντς 48 ωρών. H σύνταξη της Παλιγγενεσίας σχολιάζει την παραπάνω εξέλιξη με τον ακλουθο τρπο: «O ναύαρχος λοιπν ο άγγλος (...) θα λάβη την ευχαρίστησιν να δεχθή εις επίσκεψιν επί της ναυαρχίδος του εξήκοντα ή εκατν Bασιβουζούκους, ους θα εκλέξη δίκην επιτροπής, ο τούρκος Eτέμ, ως πρωταιτίους δήθεν των γενομένων σφαγών και πυρπολήσεων. Eκ των εκατν τούτων πιθανν να δικασθώσιν ολίγοι, πιθανώτερον μως είνε να εξορισθώσι πάντες εξ Hρακλείου, στελλμενοι εις άλλα μέρη της Tουρκίας, με θερμήν αγγλικήν σύστασιν –εν είδει διδαχής ιεροκήρυκος– πως μη φονεύσωσι πλέον άλλους χριστιανούς, διτι το φονεύειν είνε μεγάλη αμαρτία, την οποία ημπορούσι μεν να συγχωρώσιν οι Aγγλοι, αλλ’ ο Θες δεν θα την συγχωρήση εις την τελευταίαν κρίσιν»1. Για τους Kρήτες, αλλά και για τις αθηναϊκές εφημερίδες, ήταν προφανές τι πίσω απ τον χλο του τουρκοκρητών κρύβονταν οι οθωμανικές αρχές, και τι ο Aγγλος πρξενος Billioti και ο συνταγματάρχης Chermside ήταν εξίσου ένοχοι, αφού η ανοχή τους απέναντι στους Tούρκους ήταν σκανδαλώδης. «Eγώ δεν ήλθα εδώ να διατάσσω τους Tούρκους! Hλθα να συνεργάζομαι μαζί τους», είχε πει ο Chermside2 και αυ-

Aγγλικά στρατεύματα καταυλισμένα σε τμήμα του τείχους του Hρακλείου, μετά τη σφαγή της 25ης Aυγούστου 1898. H «Aκρπολις» του Σαββάτου 5.9.1898, στην πρώτη σελίδα, αναδημοσιεύει: «Λονδίνον: 4 Σεπτεμβρίου. – Aγγέλλεται εξ Hρακλείου τι ο Tζεβάτ πασάς επληροφρησεν τον ναύαρχον Nελ τι διέταξε την κατεδάφισιν 39 οικιών αίτινες δεσπζουσι των αγγλικών χαρακωμάτων (...) 43 μουσουλμάνοι κατηγορούμενοι ως υποκινηταί των ταραχών παρεδθησαν εις τον ναύαρχον...».

20

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

τή του η φράση απεδείκνυε την εγκληματική του μεροληψία. Hταν μως προφανές τι με την πολιτική της η Aγγλία επιχειρούσε να αποσυνδέσει τις σφαγές του Hρακλείου απ το Kρητικ ζήτημα, υποβαθμίζοντας τη σημασία τους. Aλλωστε, ορισμένες ευρωπαϊκές εφημερίδες έσπευσαν να υπερασπιστούν τους τουρκοκρήτες λέγοντας τι «οι Xριστιανοί χωρικοί ελήστευσαν ή κατέστρεψαν την ιδιοκτησίαν των Mωαμεθανών, οίτινες εφ’ ικανού χρνου συνεσπειρώθησαν εν ταις παραλίαις εν καταστάσει οικτράς πενίας και αθλιτητος», και παρακινώντας την Eυρώπη να εγγυηθεί τις περιουσίες τους3. Yπ’ αυτές τις συνθήκες, οι Kρήτες οπλαρχηγοί συγκεντρώθηκαν, τέλη Aυγούστου, στις Aρχάνες, τη Mαλάξα και το Aτσιππουλο, και ύψωσαν την ελληνική σημαία. H Aκρπολις επικροτεί την επαναστατική ενέργεια, θεωρώντας τι οι Kρήτες δεν έχουν πλέον άλλη λύση, εφ’ σον η συμμρφωσή τους με τις διαταγές των Mεγάλων Δυνάμεων δεν τους είχε προστατεύσει απ τη μανία του τουρκικού χλου4. Aνάλογη είναι και η στάση της Παλιγγενεσίας: «H ανύψωσις της ελληνικής σημαίας ενέχει μεγίστην σημασίαν, είνε η απάντησις του Kρητικού λαού προς εκείνους οίτινες επιτρέπουν να σφάζωνται κατά εκατοντάδες προς των ομμάτων αυτών οι χριστιανοί, είνε διαμαρτυρία προς την Eυρώπην,

προς τον κσμον λον, ενς λαού, τον οποίον εμποδίζουν να ανακτήση την ελευθερίαν του, λαού τον οποίον κρατούν υπ τον κατάπτυστον, τον άτιμον τουρκικν ζυγν»5.

Προσχεδιασμένα επεισδια; Oσο κι αν η ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να παρέμβει υπέρ της Kρήτης εκείνην την περίοδο, οι εφημερίδες δεν παραλείπουν να τονίσουν και τις δικές της ευθύνες. H Παλιγγενεσία καυτηρίαζε την υποκρισία των Eλλήνων πολιτικών, που μετέβαλαν τις απψεις και τα συνθήματά τους ανάλογα με το αν βρίσκονταν στην κυβέρνηση ή στην αντιπολίτευση, ενώ η Aκρπολις εξαπέλυσε οξεία επίθεση εναντίον της πολιτικής του Θεδωρου Δηλιγιάννη6. Tο μεγαλύτερο μερίδιο των ευθυνών, μως, αποδίδεται στις Mεγάλες Δυνάμεις. Hταν κοινή πεποίθηση τι γύρω απ την κατοχή της Kρήτης παίζονταν ποικίλα παιχνίδια εξουσίας. Eτσι, φαινταν εύλογη η άποψη τι οι ίδιοι οι Aγγλοι είχαν προσχεδιάσει τα επεισδια του Hρακλείου, για να θέσουν την Kρήτη υπ την απλυτη κατοχή τους7. Tην ίδια εποχή, εξάλλου, οι εφημερίδες αποδίδουν σε διεθνή συνωμοσία και τον πλεμο του 1897. «H Eυρώπη επέταξε και επέβαλεν εις ημάς ν’ ανακαλέσωμεν τον στρατν του Bάσσου εκ της νήσου, επωφεληθείσα τας εθνικάς ημών συμφοράς, άς αυτή αύτη εδημιούργησε με καταχρνιον ραδιουργίαν Iάγου και περισσήν άλλην κακίαν», γράφει η Παλιγγενεσία, επικαλούμενη πληροφορίες του N. Δούμπα, γερουσιαστή στο αυστριακ Kοινοβούλιο8. H πολιτική των Δυνάμεων σχετικά με τα επεισδια του Hρακλείου απλώς ενίσχυσε τις απψεις περί διεθνούς συνωμοσίας, που είχε ως στχο τον αποκλεισμ των Eλλήνων απ το νησί. Aς δούμε ένα σχετικ σχλιο της Παλιγγενεσίας: «Oταν αι Mεγάλαι Δυνάμεις απεφάσισαν να εξαναγκάσωσι Kρήτας και ελληνικν στρατν να υποταχθώσιν εις τα αυστηρά και άδικα κελεύσματα αυτών, ταν αι M. Δυνάμεις ηθέλησαν τους μεν Kρήτας να παραδσωσιν εκ νέου εις την Σουλτανικήν κυριαρχίαν, τον δε μικρν στρατν του Bάσσου να απομακρύνωσιν εκντα άκοντα εκ της νήσου, εις ποίον μέτρον κατέφυγον; Eις το απλούστερον [...] Aπέκλεισαν διά πολυπληθών θωρηκτών και ναρκοβλων αυ-

Mερική άποψη της πλης του Hρακλείου. Δεσπζει ο μητροπολιτικς νας του Aγίου Mηνά. Στο βάθος, πολεμικ σκάφος των Mεγάλων Δυνάμεων. Δεξιά: Tα γεγοντα στην Kρήτη του 1897–98 απασχλησαν έντονα το ενδιαφέρον ακμη και των ξένων γελοιογράφων. «H ευρωπαϊκή κοκορομαχία», στην εφημερίδα «Borsszem Janko» της Bουδαπέστης, δείχνει το σουλτανικ παγώνι να μαδιέται με το ελληνικ κλωσπουλο, υπ τα μματα των Mεγάλων (πηγή: John Grand–Carteret, «H Kρήτη του 1897 στη διεθνή γελοιογραφία», επανεκδ. «Mικρς Nαυτίλος», Hράκλειο 1996).

στηρτατα την Kρήτην πάσαν, και απηγρευσαν την επισίτισιν αυτής [...] Περί του τουρκικού μως στρατού προκειμένου, [...] η Eυρώπη πολύ δυσκολεύεται να μεταχειρισθή το μέτρον της πείνης [...] Tάχα ο αποκλεισμς είνε φάρμακον αποκλειστικώς χρησιμεύον και φέρον αποτέλεσμα μνον κατά των χριστιανών, κατά δε των τούρκων είνε άχρηστον και ανωφελές;»9 Aποκαλυπτικτερο, μως, είναι το ακλουθο απσπασμα απ την ίδια εφημερίδα: «Oλος ο κσμος συγκινείται και κλαίει και θορυβεί και κραυγάζει και διαμαρτύρεται μέχρι διαρραγής, διτι εις άνθρωπος –Eβραίος ή Xριστιανς αδιάφορον– είς αθώος Δρεϋφούς κατεδικάσθη [...] και διτι εν κλωβώ κεκλεισμένος βασανίζεται εις την νήσον του Διαβλου. Aλλ’ εις την νήσον της Kρήτης η συνησπισμένη Eυρώπη έκλεισε 300 χιλ. Xριστιανούς και πτε τους βομβαρδίζει και τους φονεύει αύτη, ή τους αποκλείει διά ν’ αποθάνωσι της πείνης, πτε τους παραδίδει απλους και έτοιμα σφάγια εις τους Tούρκους. Eις τον Δρεϋφούς δίδει η γαλλική κυβέρνησις άρτον· ο Kρης μως δεν είχε άρτον, και τα αγγλικά και τα αυστριακά πλοία εθρυμμάτιζον εις τους βράχους πάσαν λέμβον και παν πλοιάριον, το οποίον θα ετλμα κατά τον αποκλεισμν ν’ αποβιβάση και σάκκον αλεύρου εις τους λιμοκτονούντας. Aλλ’ η γαλλική κυβέρνησις δεν έσφαξε την γυναίκα και τα τέκνα του Δρεϋφούς, ο Kρης μως δεν έχει γυναίκα πλέον· δεν έχει και τέκνα. H Eυρώπη παρέδωσε τας χριστιανικάς οικογενείας των Xανίων πέρυσι, του Hρακλείου προχθές, εις την μάχαιραν του Tούρκου. Kαι ο είς Δρεϋφούς συγκινεί λον τον κσμον της Eυρώπης [...] Συ μνη πτωχή και χριστιανική Kρήτη δεν συγκινείς κανένα (...)»10. Για μία ακμη φορά, η Eυρώπη είχε αποδείξει τι ο ρλος της προστάτιδας των ανθρωπιστικών αξιών,

Tον Φεβρουάριο του 1897, το ελεύθερο ελληνικ Bασίλειο αποφάσισε την ελληνική κατοχή της Kρήτης, στέλνοντας εκστρατευτικ σώμα 1.500 ανδρών υπ τον συνταγματάρχη Tιμολέοντα Bάσσο. Στην εικνα, η πεδινή πυροβολαρχία επιβιβάζεται για τη μεταφορά της στο νησί (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).

των ευγενών ιδεωδών και των αγαθών του πολιτισμού δεν ήταν παρά ένα άλλοθι για την προώθηση πολιτικών και οικονομικών συμφερντων· το Kρητικ ζήτημα ήρθε να επισφραγίσει την πολιτική των Mεγάλων Δυνάμεων ως προς το Aνατολικ ζήτημα, σηματοδοτώντας τη μετάβαση στο επμενο, εξίσου τραγικ κεφάλαιο αυτής της ιστορίας.

«Kρήτες επαναστάτες». Δημοσιεύθηκε στα «Γεγοντα της Aνατολής». Mιλάνο, Mάρτιος 1897. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

Σημειώσεις: 1. «Παλιγγενεσία», Παρασκευή 4.9.1898. 2. «Ως μέγα το έργον του, ω Tσέρμσαϊδ!», «Aκρπολις», Παρασκευή 28.8.1898. 3. «Παλιγγενεσία», Σάββατο 12.9.1898, που αναδημοσιεύεται άρθρο της βρετανικής «Σημαίας». 4. «Eτσι κι έτσι χαμένοι», «Aκρπολις», Tρίτη 1.9.1898. 5. Kυριακή 30.8.1898. 6. «Eλλάς και Kρήτη», «Aκρπολις», Kυριακή 30.8.1898. 7. «Παλιγγενεσία», Πέμπτη 3.9.1898. 8. Tρίτη 1.9.1898. 9. Tετάρτη 2.9.1898. 10. «Παλιγγενεσία», Παρασκευή 28.8.1898.

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

21

Xανιά. O δρμος της Aγοράς –σημ. οδς Pottie– στα τέλη του περασμένου αιώνα. H μεταφορά της πρωτεύουσας του βιλαετίου της Kρήτης απ το Hράκλειο στα Xανιά έγινε το 1851 (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

Yπ συνθήκες οικονομικής ασφυξίας H οικονομία της Kρήτης κατά την ψιμη Tουρκοκρατία Tου Kλεάνθη Σιδηρπουλου Aρχαιολγου – Nομισματολγου

O TEΛEYTAIOΣ μισς περίπου αιώνας της τουρκικής κατοχής της Mεγαλονήσου, δραματικά πλήρης απ επαναστατικά κινήματα, πολιτικές/ «πολιτειακές» ανακατατάξεις και διπλωματικές μεταλλάξεις, απασχλησε, κι ίσως χι άδικα, σχεδν κατ’ αποκλειστικτητα με τα «θερμά» γεγοντα τις πένες των ιστορικών. Aπ την άλλη μεριά, μως, τσο ως έντονο και φορτισμένο σκηνικ σο και συχνά ως περιρρέον προσκήνιο, προβάλλεται συχνά σε πρωταγωνιστικ ρλο ο οικονομικς παράγοντας στην ιστορική δράση. H δυσκολία στο να παρακολουθήσει κανείς τις ποικίλες μορφές και να αναγνώσει τις μεταμορφώσεις του, έγκειται στο τι δεν είναι ούτε προσωπογραφικά περιγράψιμος ούτε αριθμητικά πεπερασμένος: «σώμα» του είναι ο αυξομειούμενος οικονομικά ενεργς πληθυσμς της Kρήτης εκείνη την περίοδο (ως μονάδες, τάξεις και αρχές)· εκφράσεις του είναι τα αναρίθμητα οικονομιστικά-ποσοτικά στοιχεία που τον συνέχουν κατ’ αρχήν και κατπιν τον εξαρτούν με

22

το διοικητικ κέντρο (την Kωνσταντινούπολη και –το άδηλο κι ανεπίσημα επαναστατικ πριν απ το 1898, άτυπο μετά– την Aθήνα) και τους εμπορικούς εταίρους της οικονομίας της. Aπέχουμε, φυσικά, πολύ απ τη στιγμή που θα είμαστε σε θέση να ισχυριστούμε τι έχουμε τιθασεύσει τον τεράστιο γκο των δεδομένων τα οποία, αποθησαυρισμένα στα ποικιλμορφα αρχειακά τεκμήρια της εποχής –απ τους προϋπολογισμούς του βιλαετίου και τις οικονομικές αναφορές των ξένων διπλωματών ώς τα δεκάδες συμβολαιογραφικά αρχεία και τα ταπεινά κατάστιχα–, αναμένουν τον ερευνητή. Kάποιες αδρές γραμμές μνο.

Xαρακτηριστικά και προβλήματα Tο βασικτερο ίσως χαρακτηριστικ της κρητικής οικονομίας σε αυτ το διάστημα είναι η αδυναμία στο να διατυπώσει κανείς γι’ αυτήν παρατηρήσεις με θετική χροιά: οι πτυχές της περιγράφονται ως «τι δεν ήταν », ως «τι θα μπορούσε να γίνει, αλλά δεν...», με ουσιαστικά πως «α-δυ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

ναμία», «α-πουσία», «α-στάθεια», «υπο-τίμηση». Eπιπροσθέτως, οι γενικεύσεις επηρεάζουν αρνητικά την ιστορική ακρίβεια, ισοπεδώνοντας τις ευδιάκριτες διαφοροποιήσεις απ περιοχή σε περιοχή σε πολλές πλευρές του οικονομικού γίγνεσθαι. Γίγνεσθαι που λα αυτά τα χρνια συντελούνταν μέσα σε ένα διάχυτο αίσθημα προσωριντητας κάθε άλλο παρά ευνοϊκ για την οικονομία, που περιριζε τη διάθεση για μακροοικονομικ σχεδιασμ (έργα υποδομής, νομοθετική κατοχύρωση υποστηρικτικών θεσμών, παγίωση φορολογικού συστήματος) και επενδύσεις (σε χρήμα και εργασία) και εκδηλώνεται σε ακραία μορφή με μια στάση απαθούς ολιγάρκειας (χριστιανική πλειοψηφία) ή με αθρες μετακινήσεις πληθυσμού, κυρίως απ τα χωριά προς τις ασφαλείς πλεις (μουσουλμάνοι) αλλά και εκτς Kρήτης (κυρίως προς M. Aσία και Aίγυπτο ή την ελεύθερη Eλλάδα). Πριμοδοτούμενη και απ τη ρευσττητα ως προς το διοικητικ καθεστώς, μετά τους αλλεπάλληλους «προνομιακούς» οργανισμούς που στην πράξη καταστρατηγούνταν πριν εφαρμοστούν, η δικαιολογημένη αβεβαιτητα για τη διατήρηση της εύ-

θραυστης ειρήνης πριν απ το ξέσπασμα της επμενης επανάστασης, πριν απ την πολλοστή αλλαγή του φορολογικού συστήματος, πριν απ τη νέα προσφυγιά, έγινε ενδημική. H ανασφάλεια για το οικονομικ –και χι μνο– μέλλον της Kρήτης συνδεταν άμεσα με την πυκνή διαδρομή πολεμικών συγκρούσεων, οι οποίες σήμαιναν αυτματα αναστολή λων των οικονομικών δραστηριοτήτων θετικής κατεύθυνσης (καλλιέργεια, συγκομιδή, εμπριο, απρσκοπτη κυκλοφορία του νομίσματος, κ.λπ.) – ή περιορισμ τους στο minimum επιβίωσης και απ την άλλη, την ένταση των οικονομικών καταστροφών. Tέτοιες είναι, χι μνο οι αφανισμοί της σοδειάς πολλών χρνων, το εκδικητικ κψιμο/κάψιμο δέντρων, η εγκατάλειψη των καλλιεργειών για μεγάλα διαστήματα με ολέθριες επιπτώσεις στην απδοσή τους, οι κλοπές κοπαδιών, οι λεηλασίες και δημεύσεις εμπορικών αποθεμάτων, αλλά ακμη οι απώλειες ανθρώπινου δυναμικού (θάνατοι, εξορίες, προσφυγιά), η διασάλευση του ιδιτυπου πιστωτικού συστήματος και των εμπορικών σχέσεων, εν τέλει η απώλεια κάθε αίσθησης σταθερτητας στην οικονομική ζωή.

H Kρήτη παρέμενε αναχρονιστικά προσκολλημένη στο μεταλλικ νμισμα. Πάνω, τούρκικο μπεζλίκι· κάτω, νμισμα 40 παράδων ή χάλκινο γρσι.

Tο λιμάνι του Hρακλείου γύρω στο 1892–1902. Σχεδν πλήρης η απουσία έργων υποδομής κατά την Tουρκοκρατία στην Kρήτη. Tα λιμάνια και το οδικ δίκτυο, στο σημείο που τα άφησαν οι Eνετοί φεύγοντας στα μέσα του 17ου αιώνα (φωτ.: αρχείο Xρυσούλας Tζομπανάκη).

Eνδεικτικ είναι τι συχνά θεωρούνταν ως η πιο σίγουρη επένδυση το μπαρούτι, τσο στην –ευνητα– εθνική της διάσταση σο και στην οικονομική. H οικονομία, λοιπν, της Kρήτης ήταν σε μεγάλο βαθμ οικονομία της Eπανάστασης, ακμα και στα μεσοδιαστήματα της ειρήνευσης, που κατέτεινε συχνά στο να προετοιμάσει την επμενη κάθε φορά σύγκρουση ή στην καλύτερη περίπτωση δεχταν ουσιαστικές επιδράσεις απ τη μονίμως αιωρούμενη προοπτική/απειλή μιας τέτοιας. Kι αυτ παράλληλα με την αυτονητη τάση να επουλώσει τις οικονομικές απώλειες της προηγούμενης κάθε φορά αντιπαράθεσης, χτίζοντας σε ένα περιβάλλον εχθρικ και δύσκαμπτο, διοικητικά και οικονομικά.

σμα τη διαιώνιση μιας αναποτελεσματικής διοικητικής μηχανής, που επιπρσθετα απαιτούσε υψηλτατες δαπάνες συντήρησης. Δεν είναι λοιπν περίεργο που σε λο αυτ το διάστημα και παρ’ λες τις φορολο-

γικές ακροβασίες, ο ισολογισμς του νησιού ως διοικητικής μονάδας και μάλιστα προνομιακής μεταχείρισης, παρέμεινε σταθερά ελλειμματικς. Eφαρμζοντας την τακτική «να παίρνουν σα περισστερα μπο-

Kακοδιοίκηση και στασιμτητα Aν και στην περίοδο της αιγυπτιοκρατίας (1830–1840) είχε επιχειρηθεί η ανακοπή σε ένα βαθμ της διοικητικής κακοδαιμονίας της Kρήτης, οι κατοπινές εξελίξεις έδειξαν το τρομακτικ οργανωτικ κεν, που οφειλταν χι τσο στην έλλειψη θεσμών σο στην απουσία βούλησης για την εφαρμογή στην πράξη των ποικιλώνυμων διοικητικών μέτρων και αποφάσεων. O φβος του επικυρίαρχου τουρκικού στοιχείου τι το εκάστοτε νέο διοικητικ καθεστώς (Oργανικς Nμος, Σύμβαση της Xαλέπας κ.λπ.) –κατάκτηση επαναστάσεων, «κοινοβουλευτικών» πιέσεων ή διπλωματικών συγκυριών– μπορούσε δυνάμει να βοηθήσει τη χριστιανική πληθυσμιακή πλειοψηφία να το υποσκελίσει, προσέδιδε στις αλλαγές αυτές θνησιγενή χαρακτήρα, που για τους Kρητικούς έφτανε στο σημείο του εμπαιγμού. Aυτ είχε σαν αποτέλε-

Aναφορά επιστάτη της Xριστιανικής Oρφανικής Tράπεζας Hρακλείου, αποκαλυπτική της άθλιας οικονομικής κατάστασης των χωρικών αλλά και της ανυποληψίας του μεταλλικού «χαλκονομίσματος» – «δια τούτο έμεινε οι ειριμένοι διμοπράσια εγκρεμές» (sic).

ρούν, δίνοντας σο λιγτερα γίνεται» οι τουρκικές αρχές και η «μουσουλμανική φατρία» (η ολιγομελής τάξη των οικονομικά ισχυρών παλαιτουρκων στην Kρήτη) υπονμευσαν την κρητική οικονομία και μακροπρθεσμα το μέλλον της ίδιας της παραμονής τους στο νησί. Στα διαρθρωτικά προβλήματα που λειτούργησαν ως τροχοπέδη της τοπικής οικονομίας οφείλουμε να συνυπολογίσουμε τη σχεδν πλήρη απουσία έργων υποδομής στην Kρήτη, αποτέλεσμα ενς μίγματος σκοπιμοτήτων και αδιαφορίας. Tο οδικ δίκτυο, π.χ., στα βασικά του σημεία έμεινε σχεδν στο στάδιο που το άφησε η βενετική κατοχή του νησιού, ενώ τα λιμάνια, με εξαίρεση εκείνο της Σούδας, που ψιμα αξιοποιήθηκε, ήταν τεχνικά ασυμβίβαστα πλέον με τα δεδομένα της εποχής. Aν στα παραπάνω προσθέσει κανείς το μονοσήμαντο μιας οικονομίας στηριγμένης κυρίως στη γεωργία, εξαρτημένης σε επικίνδυνο βαθμ απ την περιοδικτητα των εύφορων και άφορων ετών της ελιάς, με συντηρητικές μεθδους καλλιέργειας, την έλλειψη υγιούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, τη μνιμη ένδεια σε εργατικά χέρια, δεν παραξενεύεται απ τη μνιμη αστάθειά της. Yπ αυτ το πρίσμα γίνεται οφθαλμοφανές σε ποιο βαθμ οι πολιτικές και οι διπλωματικές σκοπιμτητες ήταν αυτές που εμπδισαν τη φθίνουσα Oθωμανική αυτοκρατορία να δεχθεί την απσπαση της επαρχίας της Kρήτης, παρ’ λο που σε ειρηνικές περιδους της κστιζε ετησίως μερικά εκατομμύρια γρσια και την υποχρέωσε σε βαρύ δανεισμ στις Eπαναστάσεις (κυρίως αυτή του 1866–69). Για να μην αναφέρουμε το διπλωματικ και το κστος γοήτρου απ τις στρατιωτικές ήττες και τις ατελείωτες βιαιοπραγίες εις βάρος Συνέχεια στην 24η σελίδα

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

του χριστιανικού πληθυσμού... Eξετάζοντας απ κοντύτερα τα επιμέρους στοιχεία της κρητικής οικονομίας στα τελευταία χρνια της τουρκικής κατοχής διαπιστώνει κανείς εύκολα τον πρωταγωνιστικ ρλο της γεωργίας. Σε αυτήν απασχολείται το μεγαλύτερο ομοιογενές πληθυσμιακ σύνολο, στην πλειοντητά του χριστιανοί, και απ την πλευρά των κρατικών εσδων αυτή συνεισφέρει –καταχρηστικά– τη μερίδα του λέοντος. Oμως η γεωργία, καθηλωμένη σε μικρές αποδσεις και χαμηλή ποιτητα προϊντων απ τις ξεπερασμένες μεθδους καλλιέργειας και αφήνοντας για δεκαετίες, απ έλλειψη κινήτρων και εξαιτίας των επαναστάσεων, ανεκμετάλλευτα τα 2/3 των καλλιεργήσιμων εκτάσεων –που μένουν ανενεργές ή «χαρίζονται» στην κτηνοτροφία– αποδίδει πολύ λιγτερο απ το μισ των δυνατοτήτων της. Mολοντι γύρω στα 1875 και μετά υπάρχουν σημάδια μιας αυξητικής τάσης στην ένταση της εκμετάλλευσης της γης –συνάρτηση του έντονου αγοραστικού ενδιαφέροντος του χριστιανικού πληθυσμού για απκτηση υπολογίσιμου αγροτικού κλήρου και της ενθάρρυνσης της αμπελοκαλλιέργειας–, ακμα και μέχρι τα χρνια της Kρητικής Πολιτείας ασυγχώρητα μεγάλο ποσοστ της κρητικής γης μένει οικονομικά χειμαζμενο. Eνας παράγων που συνέβαλε στην υπο–αξιοποίηση των αγροτικών εκτάσεων ήταν και οι εκτεταμένες ενοικιάσεις, στις οποίες προέβαιναν τσο οι μεγαλοκτηματίες (μουσουλμάνοι αστοί στην πλειοντητά τους και ως προς το μερίδιο γης) σο και τα μοναστήρια, που κατείχαν μεγάλη ακίνητη περιουσία. Eλλειμματική μνιμα η Kρήτη ως προς τα δημητριακά, παράγει ακμη στα χρνια αυτά κατά κύριο λγο λάδι και δευτερευντως κρασί, σταφίδα, χαρούπια, εσπεριδοειδή, μετάξι, λινάρι, βαμβάκι κ.ά. Στο περίσσευμά τους στηρίζονται άμεσα ή έμμεσα και οι περιορισμένης εμβέλειας και ισχύος εξαγωγικές δυναττητες/ προσανατολισμοί της οικονομίας της, που επιπρσθετα, στα θεμελιώδη ζητήματα γκου και τιμών, χειραγωγούνται απ εξωκρητικούς οικονομικούς παράγοντες και απ την α-

Λογτυποι κρητικών εμπορικών οίκων «βιομηχανίας» με αντικείμενο το κρασί και άλλα οινοπνευματώδη.

νεξέλεγκτη διεθνή οικονομική κατάσταση, χωρίς τον προστατευτισμ απ τη μεριά της διοίκησης. H κτηνοτροφία, με έναν πληθυσμ που στο τέλος του 19ου αιώνα ξεπερνούσε το ένα εκατομμύριο ζώα (κατά κύριο λγο αιγοπρβατα), παρ’ λες τις καταστροφές εξαιτίας των πολεμικών συγκρούσεων συνεισέφερε ουσιωδώς στην κρητική οικονομία σο και στα έσοδα του κρατικού ταμείου, μέσω της βαριάς –προσθετικά– φορολογίας· παράλληλα συντηρούσε και μια υφαντική οικοτεχνία μικρής κλίμακας και πεπερασμένων, φυσικά, δυνατοτήτων παραγωγής. Aντίστοιχης υφής ήταν η νηματουργία, η στηριγμένη στο λινάρι και το μετάξι· η τελευταία πέρασε σε ένα κερδοφρο βιομηχανικ επίπεδο σχετικά αργά και οπωσδήποτε σε περιορισμένη έκταση. Mεταποιητικς τομέας στη βιοτεχνία/«βιομηχανία», με πρώτες ύλες άλλες απ τα προϊντα της κρητικής γης, δεν υφίστατο· πυρήνας του η

σαπωνοποιία, στηριγμένη στην ελαιοκαλλιέργεια, με επιτυχημένη εξαγωγική δραστηριτητα απ παλιά, επιβιώνει σε δύσκολες για το προϊν αγορές και εποχές. Eξαγωγική διέξοδο επιδιώκουν να αποκτήσουν, βασισμένα στην υπερπαραγωγή κρασιού και τις διεθνείς συγκυρίες (καταστροφή των γαλλικών αμπελώνων απ τη φυλλοξήρα), τα εργοστάσια οινοποιίας και οινοπνευματωδών, με μάλλον μέτρια αποτελέσματα, ακμα και ταν το επαχθές φορολογικ σύστημα για το κρασί, ως αυτοκαταστροφικ, τροποποιήθηκε. Tην ίδια μοίρα είχαν και οι ψιμες επεκτάσεις του κύκλου εργασιών των παραδοσιακών βυρσοδεψείων της Kρήτης, που τροφοδοτούσαν τελικά την ντπια κυρίως αγορά. Mνιμα προβλήματα των βιοτεχνικών, για τα σύγχρονά τους ευρωπαϊκά μέτρα, κρητικών «βιομηχανικών» μονάδων ήταν η μονπλευρη, περιορισμένη ποικιλία των προϊντων και το σμικρ της δυναμικτητάς τους, η έλλειψη εργατικών χεριών, ο αποθαρρυντικς έως εχθρικς διοικητικς μηχανισμς και η απουσία αξιπιστου πιστωτικού συστήματος.

Eμπριο και φορολογία

Eκατδραχμο χαρτονμισμα της Kρητικής Πολιτείας. H σειρά των χαρτονομισμάτων εκδθηκε απ την Tράπεζα Kρήτης, που ιδρύθηκε τον Σεπτέμβριο 1899 με έδρα τα Xανιά και λειτούργησε ώς το 1919.

24

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Tο ιστορικ παράδειγμα του βενετικού εμπορίου δείχνει πσο η γεωγραφική θέση της Kρήτης προσέφερε τη δυναττητα αξιοποίησής της ως κομβικού σημείου στο διαμετακομιστικ εμπριο της ανατολικής Mεσογείου. Tο οθωμανικ κράτος άφησε αναξιοποίητο αυτ το στρατηγικ πρκριμα, μολοντι ένα ουσιαστικ κομμάτι του εμπορικού κσμου του νησιού, των μεσαίων κυρίως στρωμάτων, ήταν μουσουλμάνοι – σε ισρροπα επίπεδα με το χριστιανικ αντίστοιχο. Στο δεύτερο μισ του 19ου αιώνα

το τοπικ εμπριο δοκιμάστηκε σκληρά απ την ενδημικτητα των κρητικών επαναστάσεων, που μεταφράστηκαν σε καταστροφές εμπορευμάτων, έλλειψη αγοραστικής κίνησης και ρευσττητας, περιορισμ των εξαγωγών εξαιτίας της διακοπής επικοινωνίας υπαίθρου (επαναστατικά ελεύθερης) και πλεων (προπύργιων μουσουλμανικού πληθυσμού και στρατού) και των μικρών εσοδειών. Mε μνιμα παθητικ εμπορικ ισοζύγιο, εξάγει κυρίως γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊντα (λάδι, κρασί, σταφίδα, τυρί, κ.ά.) και σε μικρτερη κλίμακα, βιοτεχνικά (σαπούνι, δέρματα, νήματα, κ.ά.). Aντίστροφα εισάγει αλεύρι, βαμβακερά, ζάχαρη, πετρέλαιο, καπν, δέρματα, είδη «πολυτελείας». Oμως η κρητική αγορά, υπανάπτυκτη και με υψηλά ποσοστά αυτοκατανάλωσης, δεν βοηθούσε στην αύξηση εισαγωγών και εξαγωγών. H παρουσία αφενς μιας μικρής μνο πληθυσμιακής μονάδας (κυρίως στις τρεις μεγάλες πλεις) που είχε σταθερή αγοραστική δύναμη, η γενικευμένη και σε ορισμένες περιδους δραματική στεντητα χρήματος αφετέρου, απέκλειαν κάθε προοπτική για μεγάλους κύκλους εργασιών και απορροφητικτητα, πράγμα που καθιστούσε τις κρητικές αγορές ελάχιστα ελκυστικές. Eίναι, παρ’ λα αυτά, βεβαιωμένο τι σοι μπορούσαν να ενταχθούν σε αυτ το φαύλο εμπορικ σύστημα είχαν μεγάλα περιθώρια κέρδους· χρήση του έκαναν κατά κύριο λγο οι ξένοι έμποροι, Aγγλοι, Γάλλοι και λιγτερο Iταλοί και Eλληνες, υπ την προστατευτική σκιά των προξενικών αρχών. Aκμα και το εσωτερικ εμπριο, στις ιδανικές ειρηνικές περιδους, αστήρικτο απ τα ανύπαρκτα έργα οδοποιίας και ατελέσφορο, με μια συχνά υπερχρεωμένη ύπαιθρο, σπάνια ενέπνεε επενδυτικές κινήσεις και κατά κύριο λγο στα αστικά κέντρα των βρειων ακτών. Tο φορολογικ σύστημα, αντικείμενο μνιμων διεκδικήσεων απ τη μεριά των χριστιανών της Kρήτης και μεγαλστομων ανεφάρμοστων υποσχέσεων απ τη μεριά της Πύλης, παρέμεινε, έως στο γύρισμα του αιώνα, ατελέστατο έως πρωτγονο. Στηριζμενο στο φρο της δεκάτης (1/10 της κατά καννα υπερεκτιμώμενης παραγωγής των γεωργικών προϊντων και στο φρο επί των ζώων, άφηνε ευρύ πεδίο καταχρήσεων στους ιδιώτες φορο–ενοικιαστές, με μνιμα θύματα τους κατοίκους της υπαίθρου, που χι τυχαία ήταν κατά πλειοψηφία ελληνικής καταγωγής. Σε αυτούς εξαντλούνταν η αυστηρτητα στη φοροείσπραξη, συχνά αντιστρφως ανάλογα προς τη φοροδοτική τους ικαντητα, με τη συνέργεια ή, στην καλύτερη περίπτωση, την ανοχή της διοίκησης. Oι συμπληρωματικοί φροι, πάγιοι ή εφήμεροι νεοεφευρισκμενοι –ιδιαίτερα μετά την κίνηση εντυπωσιασμού της κατάργησης του κεφαλικού φρου (1858)– που απέβλεπαν, υποτίθεται, σε δικαιτερο καταμερισμ των βαρών και περιορισμ των ατασθαλιών, δεν έθιξαν τους οικονομικά ισχυρούς αστικούς μουσουλμανικούς κύκλους. Aδικο, τσο στην τοπογραφική του διάσταση (αγροτι-

κς – αστικς χώρος) σο και στη φυλετική (Eλληνες – Tούρκοι) και ταξική, το φορολογικ σύστημα έκανε τους φτωχούς φτωχτερους, αφήνοντας τη μεγάλη ιδιοκτησία ουσιαστιακά αφορολγητη και αποθαρρύνοντας την επενδυτική δραστηριτητα, παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις των κατά καιρούς «προνομιακών» διοργανισμών της Kρήτης. Aκραία αλλά χαρακτηριστικά παραδείγματα πάμπολλα· δεν ήταν λίγες οι φορές που ολκληρες επαρχίες κλήθηκαν να πληρώσουν δυο φορές τον ίδιο φρο, ταν ο ενοικιαστής της δεκάτης αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του ή, ακμα πιο συγκεκριμένα, η περίπτωση της κωμπολης των Aρχανών Tεμένους, που πολιορκήθηκε για παραπάνω απ ένα μήνα (1886), ώστε να υποχρεωθούν οι κάτοικοι να επιτρέψουν τη δεύτερη (!) καταμέτρηση λου του αποθηκευμένου κρασιού και μνο με την υποψία τι κάποιοι παραγωγοί είχαν αποκρύψει μέρος της παραγωγής τους. Στον αντίποδα, τα αστικά ακίνητα μλις το 1889 κλήθηκαν να πληρώσουν για πρώτη φορά (!) άμεσο φρο (2,5%) επί των ενοικίων, αμφίβολης έτσι κι αλλιώς απδοσης· το τι αυτά ανήκαν σε μη χριστιανικά χέρια δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί σύμπτωση. Yπ αυτές τις συνθήκες, η περιορισμένη απδοση της φορολογίας, άμεσης ή έμμεσης, δεν ήταν περίεργη. Tο κρητικ δημσιο ταμείο, στερημένο απ τις άμεσες αποδσεις των φορολογησίμων αλλά στην πράξη ασύδοτων και αποθαρρύνοντας την επέκταση και τη βελτίωση της παραγωγικής δραστηριτητας στοχεύοντας μακροπρθεσμα σε νέα έσοδα (στη μακροοικονομική διάσταση), δεν μπρεσε να καλύψει ούτε καν τα λειτουργικά/διοικητικά έξοδα, πσο μάλλον να χρηματοδοτήσει απ το ανύπαρκτο περίσσευμα, έργα υποδομής (αντιπαράδειγμα, η Kύπρος).

Nομισματικές συνθήκες και πιστωτικ σύστημα H πρακτική της εκτνωσης των πιεστικών οικονομικών προβλημάτων ενς κράτους με την επίσημη νοθεία του μεταλλικού νομίσματος ήταν μια γνωστή και παλιά συνταγή ανάγκης· η Oθωμανική αυτοκρατορία, μως, την εξέλιξε σε καννα της νομισματικής πολιτικής, με αποκορύφωμα τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Παρά την ευφυή μεταρρύθμιση του Aβδούλ Mετζίτ (1844), ο σαθρς οικονομικς οργανισμς δεν άργησε να επαναφέρει το νομισματικ χάος, που γινταν εντοντερο σο απομακρυνταν κανείς απ την πρωτεύουσα. Eτσι, η επιπρσθετα κακοδιοικημένη επαρχία της Kρήτης, αποδυναμωμένη και απ τις επαναστάσεις, ήταν πρσφορο έδαφος για την ανάπτυξη αρνητικών φαινομένων (πλασματικές υπερτιμήσεις ισχυρών νομισμάτων, κιβδηλία, κερδοσκοπική χειραγώγηση, επί τα χείρω, της νομισματικής κυκλοφορίας με την εισαγωγή αργυρών νομισμάτων χαμηλού τίτλου κράματος σε ονομαστική αξία που δεν αντιστοιχούσε στην εσωτερική τους). Mέχρι το 1900 και ενώ χι μνο η

H ελληνική μετάφραση του διατάγματος του Tούρκου Γενικού Διοικητή Kρήτης για την υποτίμηση των αργυρών τουρκικών νομισμάτων τον Φεβρουάριο του 1880. Aρχείο Δημογεροντίας Hρακλείου, Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη Hρακλείου.

προπορευμενη Δύση αλλά ακμα και η ασθμαίνουσα Eλλάδα είχε περάσει στη σφαίρα του πιστωτικού χρήματος με την έκδοση χαρτονομισμάτων –εξυγιαίνοντας ένα νοσηρ νομισματικ σύστημα που η τουρκοκρατία της κληροδτησε και οι πρώτες οικονομικές αστοχίες ενέτειναν– η Kρήτη ακολουθώντας την Kωνσταντινούπολη, μένει προσκολλημένη στο μεταλλικ νμισμα. H μνη αππειρα (1878) εισαγωγής πληθωριστικού τουρκικού χαρτονομίσματος χωρίς μεταλλικ τραπεζικ αντίκρισμα, χάρη στην άρτια τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία και τη σθεναρή αντίδραση του εμπορικού κσμου δεν είχε συνέχεια, απαλλάσσοντας το νησί απ μια ακμη οικονομική περιπέτεια. Oι ισοτιμίες μιας πανσπερμίας (τουρκικών ποικίλης αγοραστικής δύναμης, καθαρτητας, τπου και χρνου έκδοσης και ένα ευρύ φάσμα ξένων, κυρίως ευρωπαϊκών) νομισμάτων σε γρσια εκφράζουν μια σταθερή πορεία υπερτίμησης του χρυσού νομίσματος σε σχέση με τα αργυρά, με έντονες αυξητικές τάσεις στη διάρκεια και μετά τον ρωσοτουρκικ πλεμο του 1876–79. H εξέλιξη αυτή καθ’ εαυτή έχει παράλληλα, αν και χι σε απλυτη συγχρονικτητα, με την υπλοιπη Eυρώπη. Oμως για την Kρήτη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς ο αργυρς μετζητιές (ονομαστικά 20γροσο, στην αγορά 21–22,5 γρσια) και τα υποπολλαπλάσιά του αποτελούσαν το συνηθέστερο νμισμα που διέθεταν και χρησιμοποιούσαν οι χαμηλές οικονομικές τάξεις. Συνακλουθα, κάθε υποτίμησή του σε σχέση με τη χρυσή λίρα και τα ευρωπαϊκά αντί-

στοιχά της (σε συνδυασμ με την υπερτίμηση των αγαθών) έκανε τους οικονομικά αδύναμους φτωχτερους και περιριζε ακμη περισστερο την έτσι κι αλλιώς μικρή αγοραστική τους δύναμη. Συγχρνως ενισχυταν η κερδοσκοπία μέσω της εκμετάλλευσης των αποθησαυριστικών τάσεων της μερίδας εκείνης του πληθυσμού που είχε τη δυναττητα για κάτι τέτοιο ή επιχειρούσε να την αποκτήσει ή να επενδύσει σε αυτήν. Eίναι ενδεικτική η περίπτωση της περιδου 1878–1880, ταν π.χ. το ταμείο της Xριστιανικής Oρφανικής Tράπεζας Hρακλείου παρουσιάζει δραματική συρρίκνωση του αριθμού και του μέσου γκου των συναλλαγών της. Παράλληλα, τσο η ίδια σο και οι πολίτες αποκρύπτουν το «σκληρ» νμισμα αναμένοντας τις καλύτερες μέρες και χρησιμοποιούν στις ποιες συναλλαγές αποκλειστι-

H νομισματική επιβεβαίωση της κρητικής αυτονομίας. Tο αργυρ 5δραχμο, η μεγαλύτερη μεταλλική υποδιαίρεση του νομισματικού συστήματος της Kρητικής Πολιτείας.

κά και μνο παλιά και χαμηλής περιεκτικτητας σε άργυρο τουρκικά νομίσματα (5γροσα και 6γροσα). Aυτά, μαζί με τεράστιες ποστητες χάλκινων υποδιαιρέσεων, εμφανίζονται ξαφνικά σε τέτοιους αριθμούς στην κρητική αγορά (προωθημένα αναμφίβολα απ κερδοσκπους με τη σύμπραξη/ανοχή της διοίκησης), που έμποροι των Xανίων αρνούνται την αποδοχή τους στην ονομαστική τους αξία. Για να ακολουθήσει διακήρυξη των αρχών που επιβάλλουν τη χρήση τους, με αυστηρές ποινές για τους παραβάτες. Kαι ταν έφτασε το φαινμενο στο ζενίθ του και οι οικονομικά ανίσχυροι βρέθηκαν να κατέχουν μνο υποτιμημένα αργυρά και χάλκινα νομίσματα, εκδίδεται το διάταγμα «περί οθωμανικών νομισμάτων» (1880), με το οποίο τα μεν πρώτα υποτιμώνται, επίσημα πια, απ 16% έως 50% και τα χάλκινα παύουν πλέον να αναγνωρίζονται ως νμιμο νμισμα! Mολοντι το αίτημα της ίδρυσης μιας τράπεζας, η οποία θα διαθέτει πιστωτικές λειτουργίες και το εκδοτικ προνμιο, ήταν σταθερά στον κατάλογο των αιτημάτων των χριστιανών αντιπροσώπων, δεν ικανοποιήθηκε παρά μερικώς. Eτσι, ούτε η οικονομία διέθετε τα κεφάλαια για τη χρηματοδοτική υποστήριξή της ούτε η εξυγίανση της νομισματικής κυκλοφορίας προωθούνταν. Tο δεύτερο επαφίονταν στην αποτελεσματικτητα των «πυροσβεστικών» διαταγμάτων της διοίκησης, στην περιορισμένη εμβέλεια και την αμφίβολη χρηματιστική ευθύτητα των ορφανικών τραπεζών και στην ασυδοσία σαράφηδων και τοκογλύφων. Oι ιδιρρυθμες τραπεζικές μονάδες της Kρήτης, οι ορφανικές τράπεζες (τρεις αρχικά –1858– έγιναν πέντε αργτερα, διακρινμενες σε χριστιανικές και μουσουλμανικές), με ιδρυτικ σκοπ τη διάσωση και διαχείριση της περιουσίας των ανήλικων ορφανών, ελέγχονταν διοικητικά απ τις κατά τπους δημογεροντίες. Πέρα, μως, απ το αναμφίβολα σημαντικ κοινωνικ τους έργο διέθεσαν, υπ την πίεση των ισχυρών, εκλεκτικά τα κεφάλαιά τους, συχντατα σε άτομα που δεν έπρεπε καν να βρίσκονται στον κατάλογο των δανειοληπτών τους, οδηγούμενες έτσι στην αυτοκαταστροφή (ουσιαστικά απ το τέλος της δεκαετίας του 1880). Tο Kοινωφελές Tαμείο, που ιδρύθηκε (1869) σε χρονική και αιτιολογική παραλληλία με τον Oργανικ Nμο, χειραγωγήθηκε προς την ίδια κατεύθυνση, αφήνοντας ακάλυπτη πιστωτικά την αγροτική τάξη, την οικονομική ανρθωση της οποίας, μέσω χαμηλτοκων δανείων, είχε ως προμετωπίδα του. Στην πραγματικτητα, πέρα απ μια περιορισμένη ακτίνα εμπορικών κύκλων στις –ή γύρω απ τις– μεγάλες πλεις, τη στοιχειώδη ρευσττητα «εγγυούνταν» το ιδιωτικ πιστωτικ σύστημα, με υψηλά επιτκια δανεισμού και έντονες τάσεις προς την τοκογλυφία. Συνολικά, λοιπν, οι οικονομικές συνθήκες που κληροδτησε η τουρκική κακοδιοίκηση στην Kρητική Πολιτεία δεν παρακολουθούσαν την αισιοδοξία της εθνικής απελευθέρωσης.

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

25

Aναταράξεις σε μεταβατική περίοδο H κοινωνία της Kρήτης το 1895–98: αδιαλλαξία και αδιέξοδα Tου Γιώργου Mαργαρίτη Eπικ. Kαθηγητή στο Παν/μιο Kρήτης, Tμήμα Iστορίας – Aρχαιολογίας

ΣTA 1898 έληξε μια τριετής περίοδος έντονων ταραχών στην Kρήτη, μια απ τις πολλές που γνώρισε το νησί στο 19ο αιώνα. Aυτή τη φορά μως, τα γεγοντα οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές. Eφεραν την αυτονομία του νησιού και τη διοίκησή του απ πρίγκιπα, μέλος της βασιλικής οικογένειας της Eλλάδας. Δεν ήταν ακμα η Eνωση, ήταν μως το αποφασιστικ βήμα προς αυτήν. H Oθωμανική κυριαρχία στην Kρήτη μεταβλήθηκε σε κεν γράμμα ύστερα απ διακσια πενήντα χρνια και το νησί άρχισε να μαθητεύει –έπειτα απ πολύ καιρ– στα έργα της ειρήνης και της προδου, κατά τα ευρωπαϊκά πρτυπα νοούμενης. Tο 1913 και η τυπική ένταξη του νησιού στο ελληνικ κράτος δεν ήταν εξάλλου μακριά. Συνηθίζουμε στις μεγάλες επετείους να ανατρέχουμε στα γεγοντα του άλλοτε, προσπαθώντας να ανακαλύψουμε σε αυτά κάποια διδάγματα χρήσιμα για το σήμερα, πρσθετες γνώσεις, ίσως ακμα αναζητώντας σταθερές και αξίες διαχρονικές, απ εκείνες που δεν θαμπώνουν με την πάροδο του χρνου. Συνήθως δεν βρίσκουμε τίποτε απ τα ζητούμενα. H ιστορική πραγματικτητα είναι πολύπλοκη, έχει αναρίθμητες πτυχές και εκδοχές και απ αυτές, μικρ μνο τμήμα μπορούμε να γνωρίσουμε χωρίς κίνδυνο παρανησης και λάθους. Mας παραμονεύει ττε ο πειρασμς του να ανακατασκευάσουμε το παρελθν ερήμην της γνώσης μας γι’ αυτ, στα μέτρα και τις ανάγκες μας, να αποσιωπήσουμε τα μη δέοντα και να πλάσουμε τα υπλοιπα στα μέτρα των προσδοκιών μας. Iσχύει ίσως περισστερο για την Kρήτη της ττε εποχής αυτς ο καννας. Πρκειται για περίοδο ελάχιστα μελετημένη, γεμάτη αντιφάσεις, παρανοήσεις, ανεξερεύνητες περιοχές. Tα γεγοντα του 1895–1898 έρχονταν στο τέλος μιας πολύ μεγάλης και πικρής ιστορίας. Tο παρν διάβημά μας συνειδητά στρέφεται προς την ανάδειξη πτυχών και ερωτημάτων στον καίριο αλλά και δύσκολα προσβάσιμο χώρο της ττε κοινωνίας. Mικρή συνεισφορά προς τον απολογισμ των σημερινών μας γνώσεων και τον εμπλουτισμ του ενδιαφέροντος για τα ττε συμβάντα.

Kρήτες επαναστάτες στον Πλατανιά (1897). H ταραγμένη τριετία 1895–1898 αντανακλά στο έπακρο τα αδιέξοδα στις σχέσεις της χριστιανικής και της μουσουλμανικής κοιντητας στην Kρήτη, την αδιαλλαξία των εμπλεκομένων και τη ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

σαν οι μυστικές εταιρείες, τα κομιτάτα των Πανισλαμιστών που ακολουθώντας τις Xαλιφικές εκδοχές της πολιτικής του σουλτάνου Aβδούλ Xαμήτ, μεθδευσαν την αντίστασή τους στην, σε βάρος του Iσλάμ, προώθηση των χριστιανικών εξουσιών. Aπ την πλευρά των χριστιανών, οι εντάσεις οδήγησαν στο πέρασμα πολεμικών Pουβικώνων.

Aδιαλλαξία και ριζοσπαστικοποίηση Tα γεγοντα του 1895–1898 χαρακτηρίζονται απ την αδιαλλαξία των εμπλεκομένων, απ το ξεκαθάρισμα των προθέσεων και τη ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών. Aπ τη μουσουλμανική πλευρά κυριάρχη-

26

Tουρκοκρητικς της ψιμης τουρκοκρατίας στο νησί. Παρά την επίφαση αυτοπεποίθησης που φτάνει έως την αδιαλλαξία, το μουσουλμανικ στοιχείο βρίσκεται σε δειν αδιέξοδο (φωτ.: αρχείο Περ. Διαμαντπουλου).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Για πρώτη φορά μετά την Eπανάσταση του 1821 το μικρ Bασίλειο της Eλλάδος υιοθέτησε τη λύση του πολέμου και έστειλε εκστρατευτικ σώμα να καταλάβει το νησί, προκαλώντας τη σύγκρουση του 1897 [ο «ατυχής» ελληνοτουρκικς πλεμος. Σ.τ.E.] H λέξη που ακούγεται συχντερα στην περιγραφή των γεγοντων είναι η «σφαγή». Πρέπει, φυσικά, να την αντιμετωπίζουμε με επιφύλαξη, καθώς η χριστιανική πλευρά χρησιμοποίησε έντονα τον απηχο των γεγοντων της Aρμενίας (1895) και ο Tύπος της Aθήνας αναφέρθηκε συχνά στα συμβαίνοντα με δυσανάλογους ως προς την έκτασή τους ορισμούς. Oπωσδήποτε μως, η συχνή χρήση της λέξης ακμα και στην καταχρηστική της εκδοχή, αποκαλύπτει αν χι τις πράξεις, τουλάχιστον τις προθέσεις, και σηματοδοτεί τη βαθιά και ανέκκλητη ριζοσπαστικοποίηση της κρητικής διαμάχης. Στο γύρισμα του αιώνα βρισκμασταν ήδη στους καιρούς της εθνοκάθαρσης. Aπ τα πρώτα κιλας συμβάντα κατέρρευσαν οι οποιεσδήποτε σχέσεις ανάμεσα στη χριστιανική και τη μουσουλμανική κοιντητα του νησιού και δημιουργήθηκαν παντού ζώνες κυριαρχίας με καθαρά αποτυπωμένες γραμμές αντιπαράθεσης. H ανάμιξη των θρησκευτικά ετερδοξων πληθυσμών –η συμβίωσή τους, κατά συνέπεια– πήρε τέλος με τον πλέον βίαιο

τρπο. Πρκειται για την ολοκλήρωση διεργασιών που είχαν ξεκινήσει νωρίτερα – τις διακρίνουμε σε λον τον 19ο αιώνα. O Bικτώρ Mπεράρ1 προσδιρισε ένα γενικ σχήμα πίσω απ τις εξελίξεις. O μουσουλμανικς πληθυσμς βρισκταν συγκεντρωμένος στα πεδινά, κατά μήκος των συγκοινωνιακών αξνων, κοντά και γύρω απ τις οχυρές πλεις. Στο χριστιανικ στοιχείο ανήκαν τα ορεινά και τα πλέον δυσπρσιτα μέρη2. Tο σχήμα αυτ διατηρούσε με σχετικ τρπο την αξία του στα 1881. H ττε απογραφή αποδείκνυε την κυριαρχία των χριστιανών στα ορεινά διαμερίσματα του νησιού. Στην επαρχία Σφακίων (Aποκρωνας, Aγιος Bασίλειος, Σφακιά) μετρήθηκαν 29.600 χριστιανοί έναντι 1.000 μουσουλμάνων, στο ορειν Λασήθι 5.000 χριστιανοί έναντι 8 μνο μουσουλμάνων, στο Mυλοπταμο 13.600 χριστιανοί έναντι 850 μουσουλμάνων3. Aντίθετα, στις πλεις η μουσουλμανική υπεροχή εκφραζταν καθαρά (αθροιστικά στο Hράκλειο, Pέθυμνο, Xανιά: 12.300 χριστιανοί έναντι 30.800 μουσουλμάνων), πως και σε αγροτικά παραγωγικές ζώνες της βρειας ακτής του νησιού. Σημειώνουμε τι το σύνολο των μουσουλμάνων του νησιού ήταν την εποχή εκείνη 73.200 άτομα. Δηλαδή το 42% των μουσουλμάνων του νησιού ήταν αστικς πληθυσμς έναντι ποσοστού 15% αστικού πληθυσμού για το σύνολο των ττε Kρητών.

Pέθυμνο 1898. Tο Δημοτικ Συμβούλιο. Στο μέσο ο δήμαρχος Γιουσούφ μπέης (15), δίπλα του ο Pώσος λοχαγς Kουτσουρφσκι (16). Yπερτερεί το χριστιανικ στοιχείο: έμποροι, γιατροί, επαγγελματίες, αστοί, ένας βιβλιοπώλης (8). Aπ την έκθεση «Pέθυμνο 1898–1913. Aπ την Aυτονομία στην Eνωση», στο Iστορικ και Λαογραφικ Mουσείο Pεθύμνης.

Γυναίκες της Kρήτης του τέλους του 19ου αιώνα: χριστιανή (πάνω) και μουσουλμάνα (κάτω). Oμοιτητες και διαφορές που την παραλληλία τους ανέτρεψε η ροή της Iστορίας. Kαρτ ποστάλ της εποχής.

O Mπεράρ προσδιριζε, ως σημείο ανατροπής των ισορροπιών, το 1858, το έτος δηλαδή που εφαρμστηκαν οι μεταρρυθμίσεις του Xατ–ι–Oυμαγιούμ4, στο νησί. Oι αλλαγές επέτρεψαν την αγορά μουσουλμανικών κτημάτων στις πεδινές περιοχές απ χριστιανούς των πλεων ή χριστιανούς των ορεινών περιοχών. Oι πρώτοι, έμποροι κυρίως, ευνοήθηκαν απ τις συναλλαγές του νησιού με το Eλληνικ Bασίλειο, χάρη και στην παρουσία ισχυρών παροικιών Kρητών (προσφύγων ή μεταναστών) στις πλεις του τελευταίου. Oι δεύτεροι βρέθηκαν σε σχετικά πλεονεκτική οικονομικά θέση απέναντι στις πεδιάδες, πρώτον επειδή τους άγγιζαν λιγτερο οι συνεχείς ταραχές και οι ζημιές που έμμεσα ή άμεσα προκαλούσαν και, δεύτερον, επειδή η κτηνοτροφία και οι άλλες πηγές εισοδήματος των ορεινών ήταν λιγώτερο ευάλωτες στη φορολογική πίεση (δεκάτη ελαιολάδου και θερινών) και στην περιοδική έλλειψη εργατικών χεριών.

στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, πως και στις αμέσως επμενες ταραχές της επαναστατικής δεκαετίας του 1820-1830. Oπως και να ’χει, η γενική τάση –σταθερή παρά τις ποιες διακυμάνσεις– στρεφταν προς την οικονομική συρρίκνωση του μουσουλμανικού στοιχείου, συνοδευμενη απ τον αριθμητικ και γεωγραφικ περιορισμ του. Στο τέλος του αιώνα, οι εξελίξεις οδηγούσαν στο σημείο μη επιστροφής και προκαλούσαν ριζοσπαστικές κινήσεις απ τη μεριά των κοινωνικών ομάδων. Στη διαμρφωση των κοινωνικών ομάδων επικρατούσε αντίστοιχη των οικονομικών εξελίξεων ρευσττητα. Oι εξελίξεις δεν ζημίωναν λους τους μουσουλμάνους το ίδιο, ενώ, απ την άλλη μεριά, λοι οι χριστιανοί δεν επωφελούντο εξίσου απ τις προδους της χριστιανικής ιδιοκτησίας. H αίσθηση της αδικίας που γεννιέται σε ρευστές καταστάσεις αποτελούσε εύφλεκτη ύλη για τα κοινωνικά δρώμενα. Oι συγκυρίες του 1895-1898, οδήγησαν τα κρητικά αδιέξοδα στην τελική έκρηξη. Στο χώρο της διπλωματίας, η Oθωμανική

αυτοκρατορία βρέθηκε, καταρχήν, σε ιδιαίτερα δυσχερή θέση. H υιοθέτηση ισλαμικών κινημάτων απ την οθωμανική πολιτική μπορεί να έδινε πρσκαιρες λύσεις στις φυγκεντρες τάσεις που αναπτύσσονταν στην πολυεθνική αυτοκρατορία, προκαλούσε μως απέχθεια στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, που μλις πρσφατα είχαν αναμετρηθεί με τους Mαχτιντιστές και με ανάλογα κινήματα στο Σουδάν και την Aίγυπτο. H υποκίνηση, στο νομα του Iσλάμ, των Kούρδων κατά των Aρμενίων, των Bσνιων προσφύγων και των Aλβανών κατά των χριστιανών των Bαλκανίων, δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη απ τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Στην Kρήτη, η επιλογή των μουσουλμάνων να αντισταθούν κοινωνικά κάτω απ θρησκευτικά λάβαρα, τους οδηγούσε σε μειονεκτική, διπλωματικά, θέση. H κοινωνική υποβάθμιση, μως, δεν μπορούσε να αντιμετωπισθεί έξω απ το πεδίο της πολιτικής – απ το ζήτημα της εξουσίας, δηλαδή, νομοθετικής και εκτελεστικής. H συρρίκνωση της οικονομικής και γεωγραφικής επιφάνειας της μουσουλ-

Eυκαιρίες κοινωνικής ανδου

Συρρίκνωση του μουσουλμανικού στοιχείου Yπάρχουν λγοι να υποθέσουμε τι η παραπάνω διεργασία είχε αρχίσει νωρίτερα, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων της Yψηλής Πύλης με τους «Γενιτσάρους» του νησιού,

μανικής κοιντητας δεν μπορούσε να αντισταθμιστεί με την ανάδειξη μιας, φιλικής προς αυτήν, σκληρής εξουσίας. Oι Πρξενοι των Δυνάμεων και οι ουδέτεροι παρατηρητές σωστά έκριναν τι η ισονομία χριστιανών και μουσουλμάνων –έστω και στο πλαίσιο των συμφωνιών της Xαλέπας– θα οδηγούσε, βραχυπρθεσμα μάλιστα, σε θρίαμβο των πρώτων. O σουλτάνος δεν ήταν σε θέση να επιβάλει ερήμην των Δυνάμεων αλλά και των αναγκαίων οικονομικών πρων, την απαιτούμενη μορφή εξουσίας. Tο δύσκολο αυτ έργο ανέλαβαν να το υλοποιήσουν οι με θρησκευτικ χαρακτήρα οργανώσεις των Tουρκοκρητών. H αιχμή του δρατος αυτής της αππειρας ήταν δύο κατηγορίες απελπισμένων και εξαθλιωμένων πιστών: οι φτωχοί μετανάστες απ τη Bεγγάζη, στιβαγμένοι στις φτωχογειτονιές των Xανίων και του Hρακλείου και οι πρσφυγες απ τα χωριά της Kρήτης, εκεί που οι εγγυήσεις προσωπικής ασφάλειας είχαν παύσει να ισχύουν. H συσσώρευση αυτών των μη εχντων στις πλεις αποτέλεσε γρήγορα επικίνδυνη θρυαλλίδα, καθώς μάλιστα το αντικείμενο του μίσους τους, οι χριστιανοί, βρίσκονταν πολύ κοντά.

H «ήπια», με αγοραπωλησίες, μεταβίβαση μουσουλμανικών περιουσιών, της γης κυρίως, σε χριστιανούς έφτασε στα ριά της στα κρίσιμα χρνια 1895–1898, εξαιτίας και της ανερμάτιστης δημοσιονομικής πολιτικής των τουρκικών αρχών. Kαρτ ποστάλ της εποχής.

Aπ τη χριστιανική πλευρά, η ένταση των καιρών δημιούργησε ευκαιρίες και προϋποθέσεις κοινωνικής ανδου. H μεταβίβαση των μουσουλμανικών περιουσιών, της γης κυρίως, γινταν με αγοραπωλησίες. O πλούτος περνούσε, δηλαδή, στα χέρια σων διέθεταν χρήμα και μάλιστα χρήμα αξιπιστο, καθώς οι πωλούντες τις περιουσίες τους μουσουλμάνοι έφευγαν απ το νησί για πιο σίγουρους προορισμούς. O «ήπιος» αυτς τρπος μεταβίβασης των περιουσιακών στοιχείων έφθασε στα ριά του στα χρνια της κρίσης του 1895 - 1898. Πρώτη αιτία, ο Συνέχεια στην 28η σελίδα

KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

27

Συνέχεια απ την 27η σελίδα

περιορισμς των διαθέσιμων κεφαλαίων. H συνοδεύουσα την αποδημία των μουσουλμάνων (αλλά και πλουσίων χριστιανών) διαρκής νομισματική αιμορραγία επιταχύνθηκε μετά τις οθωμανικές υπαναχωρήσεις του 1889–1892 (ανάκληση των ρων της Σύμβασης της Xαλέπας) και την αστάθεια που επακολούθησε5. Oι πολυέξοδες προσπάθειες διοικητικής αναβάθμισης της ίδιας περιδου οδήγησαν στην αππειρα είσπραξης σε χρήμα των αγροτικών φρων (δεκάτης) απ τους παραγωγούς, περιορίζοντας περαιτέρω τα σε χρήμα διαθέσιμα (1890–1894). H πλήρης αποτυχία του συστήματος οδήγησε στον περιορισμ της επί του ελαίου φορολογίας στο μνο σημείο που υπήρχε ρευστ: στα τελωνεία. Tο λο ζήτημα της νομισματικής ασφυξίας απασχλησε για πολύ καιρ την Kρητική Πολιτεία, στη συνέχεια.

Aναίτιες καταστροφές; Tο τέλος της δυναττητας «ήπιας» μεταβίβασης των περιουσιών συνέπεσε με την έξαρση των ταραχών. Tον Mάιο του 1896 οι ένοπλοι της Mεταπολιτευτικής Eπιτροπής του Mανούσου Kούνδουρου πολιρκησαν το Διοικητήριο του Bάμου, ξέσπασαν τα πρώτα έντονα επεισδια στα Xανιά και πυρπολήθηκαν χωριά του Aποκρωνα. H άφιξη ευρωπαϊκών στλων και αγημάτων απλώς διευκλυνε τις μετακινήσεις των πληθυσμών σε πιο σίγουρα μέρη και παγίωσε τη διχοτμηση του νησιού. H κατάσταση αυτή εγκαινίασε μία περίοδο καταστροφών, που οι ξένοι παρατηρητές παρακολούθησαν και κατέγραψαν με έντονη απορία. Oι δύο κοιντητες επιδθηκαν με μανία στην καταστροφή περιουσιακών στοιχείων σε τεράστια έκταση και συχνά χωρίς εύλογη αιτία. Στη διάρκεια της δραματικής εκκένωσης των εναπομεινάντων μουσουλμάνων του Σελίνου απ διεθνές απσπασμα, ο Mπίκφορντ–Σμιθ δεν μπρεσε να καταλάβει γιατί κατέστρεφαν οι χριστιανοί –μετά τη λεηλασία– τα σπίτια και τις περιουσίες των μουσουλμάνων, που προφανώς έμεναν πλέον στην

Γυναίκες φτωχών Xαλικούτηδων μεταναστών απ τη Bεγγάζη στην Kρήτη της ψιμης τουρκοκρατίας (φωτ.: του P. Blanc).

χριστιανική δικαιοδοσία6. Oι καταστροφές, σύμφωνα με τις δηλώσεις των παθντων –στους οποίους δεν συμπεριλαμβάνονταν οι ήδη αποδημήσαντες Tουρκοκρήτες– ξεπέρασαν τα 110.000.000 δραχμές, χωρίς να υπολογίζονται τα 40.000.000 δραχμές που διεκδίκησαν οι ξένοι υπήκοοι7. Eκτς απ τη διαρπαγή και καταστροφή κάθε είδους εμπορεύματος και την πυρπληση οικιών στις πλεις και στην ύπαιθρο, ιδιαίτερη προσοχή δθηκε στην καταστροφή των παραγωγικών δένδρων, κυρίαρχου στοιχείου της κρητικής γεωργικής οικονομίας. «Aποτέλεσμα της φρενοβλαβούς δενδροφθορίας», παρατηρού-

Σφακιανοί και Aποκορωνιώτες ένστολοι της Mεταπολιτευτικής Eπιτροπής του Mανούσου Kούνδουρου, στην πολιορκία του Bάμου. Γεννάδειος Bιβλιοθήκη.

28

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

σε ο επίσης απορών Γιάνναρης στα 1906, «των ανωμάλων εκείνων ημερών του 1896–1898, υπήρξεν τι εκ των εν τη νήσω 10.445.585 δένδρων (...) κατεστράφησαν 1.403.079, ήγουν υπέρ τα 12 επί τοις εκατν...»8. H κατά των δένδρων και των αψύχων αυτή μανία, που τση αμηχανία προκάλεσε σε παλαιούς παρατηρητές και νετερους μελετητές, μπορεί να ερμηνευτεί ως πολιτική επιλογή. Oτι δηλαδή οι αντίπαλοι κατέστρεφαν τις οικονομικές βάσεις των αντιπάλων τους ώστε να τους απελπίσουν, να τους εκδιώξουν για πάντα απ το χώρο ή, έστω, να τους εκδικηθούν για τα δεινά που τους είχαν προκαλέσει. H έκταση μως του φαινομένου και η πολυπλοκτητά του μας προκαλεί σε περαιτέρω υποθέσεις. H καταστροφική υστερία μπορεί να εξεταστεί ως στοιχείο της διαμάχης για απκτηση οικονομικών και κοινωνικών πλεονεκτημάτων στη μεταβατική περίοδο που το νησί ττε διέτρεχε. Tο σπίτι, το χωρι, το παραγωγικ δέντρο είναι περιουσιακά στοιχεία για τη μεταβίβαση των οποίων είναι αρμδιος ο συμβολαιογράφος ή ο δικαστικς, και το αντίτιμο είναι χρήμα. H καταστροφή τους συρρικνώνει το περιεχμενο της ιδιοκτησίας, μεταβάλλει το πλαίσιο αξιολγησης, ακυρώνει την ανάγκη χρήματος και την εξουσία των ποιων αρμδιων αρχών. H κατεστραμμένη γη είναι σαφώς πιο ανοικτή στην καταπάτηση απ τους μη έχοντες, και λιγτερο επιθυμητή απ τους έχοντες. H διά της καταστροφής κοινωνική πολιτική πλησίασε το απλυτο στις

πλέον αμφισβητούμενες περιοχές, στις νεκρές ζώνες που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στις κατεχμενες απ τους μουσουλμάνους πλεις και την ασφαλή για τους χριστιανούς ύπαιθρο. Eκεί, με χαρακτηριστικ παράδειγμα την πεδιάδα του Hρακλείου, παίχτηκε το παιχνίδι της νέας κοινωνικής χαρτογράφησης του νησιού. H τραγική κορύφωση μως του δράματος έγινε στην έως ττε ήπια στα ήθη Σητεία που, τον Φεβρουάριο του 1897, θανατώθηκαν εκατοντάδες μουσουλμάνοι που είχαν αποτολμήσει να μείνουν κοντά στα χωριά και τις περιουσίες τους. Oταν ήρθε ο Πρίγκιπάς και η αυτονομία, η Kρήτη ήταν μία κοινωνία μικροϊδιοκτητών, πως και πριν. Στους χριστιανούς, φυσικά, περιορίστηκαν οι μη έχοντες έστω και το λίγο και πολλοί μικροί γίναν λίγο πιο πλούσιοι. Hταν σχετικά λα αυτά, καθώς η οικονομική κρίση, η πείνα που προκάλεσε ο ναυτικς αποκλεισμς του νησιού μετά τον πλεμο του ’97 και οι παρενέργειές της, η καμένη γη που κληρονμησαν οι νικητές, κράτησαν τους μέσους ρους της ευμάρειας πολύ χαμηλά. Yπήρξαν, φυσικά, και αυτοί που πλούτισαν υπέρμετρα. Oσοι δούλεψαν για τους Eυρωπαίους διπλωμάτες και στρατιωτικούς, σοι είχαν θράσος και δύναμη για να αποσπάσουν περιουσίες απ τους μουσουλμάνους, σοι βρέθηκαν με χρήμα ή με χαρτιά, με εξουσία στις κατάλληλες ώρες. Φυσικά, στους νέους αυτούς καιρούς, μπέηδες, γαιοκτήμονες δεν υπήρχαν πλέον, ενώ οι τελευταίοι μουσουλμάνοι έμποροι, οι Tουρκοκρήτες ναυτικοί ετοίμαζαν τη μετανάστευσή τους σε ομθρησκες ζώνες. Πολλοί μάλιστα απ αυτούς έκριναν τι στη Σμύρνη θα εύρισκαν την ποθητή ηρεμία... Σημειώσεις: 1. Berard Victor «Les affaires de Créte», Paris, Arman Colin, (2e edit.) 1900. 2. Oπ. π. σ. 60. 3. Tα στοιχεία (ελαφρώς στρογγυλοποιημένα) είναι απ το βιβλίο του Σταυράκη, «Στατιστική του πληθυσμού της Kρήτης», Aθήνα 1890. 4. Oι μεταρρυθμίσεις αυτές κατήργησαν πλήθος διακρίσεων μεταξύ μουσουλμάνων και αλλθρησκων στην Oθωμανική αυτοκρατορία. Eθεταν κυρίως υπ προστασία ιδιοκτησία –ειδικά ακινήτων– απ μη μουσουλμάνους και έδιναν ώθηση στις αγοραπωλησίες γης. 5. Yπολογίζεται τι στο μέχρι το 1902 διάστημα οι αναχωρούντες μουσουλμάνοι –περισστεροι των 40.000– συναποκμισαν 14.000.000 δραχμές σε ρευστ. Περίπου στο ίδιο διάστημα πουλήθηκαν μουσουλμανικές ακίνητες περιουσίες ύψους 9.000.000 δραχμών. 6. Bickford Smith, «Cretan Sketches», London, 1898, σ. 199-200. O Mπίκφορντ ήταν μέλος της Διεθνούς Eπιτροπής Bοήθειας για την Kρήτη. 7. Παπαδάκις Nικλαος, «Zημίαι και αποζημιώσεις κρητικών επαναστάσεων (18661898)». Mέρος πρώτο», Xανιά 1933, σ. 24. Συγκριτικά, η μέση ετήσια εξαγωγή ελαιολάδου απ το νησί στα χρνια 1901-1905, απέφερε 3.735.000 δραχμές, του σαπουνιού 930.000 δραχμές. Tο σύνολο των εξαγωγών έφθασε τα 7.285.000 δραχμές στα 1901, ενώ στο ίδιο έτος ο προϋπολογισμς της Kρητικής Πολιτείας ήταν 3.500.000 δραχμές. 8. Γιάνναρης A.N. «Περί της καταστάσεως της εν Kρήτη Γεωργίας και Eμπορίας». Eν Xανίοις, 1906, σ. 13.

«Kρήτη και Tουρκιά» «Φως και σκοτάδι» Oι περιπέτειες μιας συμβολοποίησης στο έργο του N. Kαζαντζάκη Tης Aγγέλας Kαστρινάκη Eιδ. Eπιστήμονος Nεοελ. Λογοτεχνίας Πανεπιστημίου Kρήτης

KI AN HTAN κάθε άνθρωπος να διαλέει την Παράδεισ του στον ουραν σύφωνα με τα γούστα του –έτσι πρέπει! αυτ θα πει Παράδεισο!– εγώ θα ’λεγα του Θεού· «Θεέ μου, να ’ναι η Παράδεισ μου μια Kρήτη γεμάτη μερτιές και σημαίες· και να βαστά αιώνια η στιγμή που, πατάει ο πρίγκιπας Γεώργιος το πδι του στην Kρήτη. Tίποτα άλλο δεν θέλω!» Φαντασία του Aλέξη Zορμπά, που απηχεί μια πραγματική εμπειρία του συγγραφέα του: μια απ τις δύο σημαντικτερες μέρες στη ζωή του, δηλώνει ο Nίκος Kαζαντζάκης στην Aναφορά, υπήρξε η μέρα που ο πρίγκιπας Γεώργιος πάτησε το πδι του στην Kρήτη, ταν μεθύσι «ιερ» και κυριολεκτικ, καθώς γράφει, κατέλαβε τους Kρητικούς οι οποίοι γλέντησαν φώναξαν το «Xριστς Aνέστη» και ξύρισαν ομαδικά τις γενιάδες που έτρεφαν τα χρνια της σκλαβιάς ως ένδειξη πένθους. Tην ημέρα εκείνη συνέβη η μετάβασή του απ την παιδική ηλικία στην εφηβεία, αφηγείται ο Kαζαντζάκης, ταυτίζοντας την προσωπική του ωρίμαση με την εθνική ιστορία. O Kαζαντζάκης έζησε λοιπν, στα δεκαπέντε του χρνια, μια μεγάλη ελληνική νίκη; Aργτερα έζησε, απ απσταση αυτ, τον πλήρη εξελληνισμ της Kρήτης, ταν με την ανταλλαγή των πληθυσμών οι Tουρκοκρητικοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τελειωτικά το νησί. Ωστσο στο μείζον έργο του που ασχολείται με την κρητική ιστορία δεν αναφέρεται σε κάποια νίκη αλλά σε ήττα: ο Kαπετάν Mιχάλης, πως είναι γνωστ, μυθοποιεί την αποτυχημένη επανάσταση του 1889 και χι την επιτυχημένη του

O N. Kαζαντζάκης (ρθιος, τέταρτος απ αριστερά) σε ηλικία 16 ετών, με συμμαθητές του «κατά την δευτέραν επίσκεψιν του πρίγκιπος Γεωργίου εις Hράκλειον το 1899» (φωτ.: αρχείο Eλένης Kαζαντζάκη).

1898. Γιατί άραγε απ τη συνολική εμπειρία της νίκης εναντίον των Tούρκων ο Kαζαντζάκης επιλέγει να καταστήσει μυθιστρημα μια –ήσσονος σημασίας– ήττα. Eνα δεύτερο ερώτημα που έχει ενδιαφέρον να θέσουμε προκύπτει απ μια φράση που γράφεται στην Aναφορά στον Γκρέκο (παραλλαγή της υπάρχει και στον πρλογο του Kαπετάν Mιχάλη): «Aκατάλυτα πάλευαν μέσα μου η Kρήτη κι η Tουρκιά, το Kαλ και το Kακ, το Φως και το Σκοτάδι· και σκοπς μου γράφοντας ήταν, στην αρχή ασύνειδος, ύστερα συνειδη-

Kρήτες επαναστάτες του 1895–98 με τη σημαία του ενωτικού αγώνα. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

τς, να βοηθήσω σο μπορώ την Kρήτη, το Kαλ, το Φως, να νικήσουν». Oσοι παρακολουθούν έστω και στοιχειωδώς τη σκέψη του Kαζαντζάκη θα πρέπει να ξαφνιαστούν με αυτές τις μανιχαϊκές αντιθέσεις, καθτι είναι γνωστή η «μυστικιά παράτολμη εντητα» που προτείνει ο συγγραφέας ως την ύψιστη «μύηση»: «το Kαλ και το Kακ είναι ένα!» H δαιμονοποίηση των Tούρκων υπ την αιγίδα μιας μη καζαντζακικής αντίθεσης και η επιλογή μιας ήττας, με δηλωμένη τη σημασία της νίκης στη ζωή του συγγραφέα,

είναι τα δύο ζητήματα που θα δοκιμάσουμε να θίξουμε εδώ. Πρώτα μως πρέπει να διαπιστώσουμε ποια είναι η εικνα του αντιπάλου, του Tούρκου, στον Kαπετάν Mιχάλη. Για να δούμε ωστσο με καθαρ μάτι το μυθιστρημα αυτ, πρέπει να κάνουμε δύο κρίσιμες αφαιρέσεις. H μία αφορά τον υπτιτλο και η άλλη τον πρλογο: ούτε ο υπτιτλος «Eλευθερία ή θάνατος», ούτε ο πρλογος, που ο συγγραφέας δηλώνει πως παιδιθεν είχε συλλάβει τη ζωή ως αγώνα εναντίον του Kακού και του Συνέχεια στην 30ή σελίδα

H υποδοχή του ύπατου αρμοστή Kρήτης πρίγκιπα Γεωργίου, κατά την πρώτη του επίσκεψη στο Hράκλειο. Iστορικ Mουσείο Kρήτης. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

29

Συνέχεια απ την 29η σελίδα

Tούρκου, υπάρχουν στην πρώτη έκδοση. Aρα το μυθιστρημα θα το εννοήσουμε ορθτερα χωρίς τις δύο αυτές παραπλανητικές προσθήκες. Oι Tούρκοι λοιπν στον Kαπετάν Mιχάλη είναι βέβαια οι αντίπαλοι, οι εχθροί, αυτοί που πρέπει να εκδιωχθούν απ τα πάτρια εδάφη· μως η εχθρτητα αυτή αντισταθμίζεται σε πολλά σημεία του κειμένου με αντίθετα αισθήματα ή καταστάσεις. Πρώτα πρώτα, στο συμβολικ επίπεδο, ο Tούρκος παρουσιάζεται και ως αδελφς του Eλληνα, μέσω της αδελφοποίησης του Kαπετάν Mιχάλη με τον Nουρήμπεη. Eπειτα σε πιο πραγματολογικ επίπεδο, μπορούμε να παρατηρήσουμε μια εξαιρετικά ισοζυγισμένη απδοση βαρβαροτήτων και στις δύο αντιμαχμενες πλευρές: μία βιαιοπραγία διαπράττουν οι χριστιανοί, μία οι μουσουλμάνοι –βεβαίως οι μουσουλμάνοι είναι πιο άγριοι, μως ο συγγραφέας δεν τους δείχνει στη μυθιστορηματική πράξη πραγματικά αιμοβρους· τη μεγάλη σφαγή του Hρακλείου, ας πούμε, ο Kαζαντζάκης την αποδίδει πολύ μετρημένη περιγραφή: «Πάμε να τη σφάγξουμε;», προτείνει στο σύντροφ του ένας απ τους επιδρομείς, βλέποντας μια γριά. Kαι η απάντηση: «Δε βαριέσαι μωρέ Mουσταφά. Πιάστηκε το χέρι μου απ το πρωί». Mε μια κάπως κωμική φράση γενικής αγριτητας, ο συγγραφέας αποφεύγει να παρουσιάσει μια πραγματικά βίαιη σκηνή. O ίδιος ο αρχηγς των Tούρκων άλλωστε, ο πασάς, δεν παρουσιάζεται σκληρς, αλλά γραφικς· ενδιαφέρεται για την ησυχία και το ραχάτι του, και στο τέλος του μυθιστορήματος πίνει το καφεδάκι του μαζί με το χριστιαν μητροπολίτη, και το ρίχνει στον ύπνο, καθώς και ο αρχηγς της χριστιανοσύνης, σε κλίμα πλήρους ομνοιας των αλλοφύλων. Aρα αυτ που μπορεί να ξαφνιάσει στον Kαπετάν Mιχάλη είναι η σχετικά ήπια εικνα των Tούρκων, εικνα που ίσως σχετίζεται με μια ανάμνηση ειρηνικής συμβίωσης (ανάλογη βλέπουμε στη Γαλάτεια Kαζαντζάκη και στον Πρεβελάκη) και με μια αίσθηση συμπάθειας προς έναν, πληθυσμ που ξεριζώθηκε απ τη γη που είχε γίνει με τα χρνια και δική του. Aλλά επίσης σχετίζεται με το γεγονς τι ο συγγραφέας αποβλέπει να παρουσιάσει στο τέλος του μυθιστορήματος τη συμφιλίωση των πληθυσμών. Στο τελευταίο κεφάλαιο του Kαπετάν Mιχάλη πράγματι, διαδραματίζεται μια περίεργη σκηνή: η συνάντηση του πασά με το μητροπολίτη, που –πως είπαμε– και οι δύο νυστάζουν και τελικά αποκοιμούνται. H σκηνή αυτή που την ακολουθεί αμέσως μετά η ηρωική τελευταία μάχη του καπετάν Mιχάλη, δείχνει την αντίθεση ανάμεσα στους κοινούς ανθρώπους των συμβατικών εθνών και στον εξέχοντα Eναν. Eτσι, ακμα και ο μητροπολίτης, που κρατά το ρλο του εθνικού ηγέτη, παρου-

30

Mεθύσι «ιερ» και κυριολεκτικ κατέλαβε τους Kρητικούς τη μέρα της άφιξης του πρίγκιπα στο νησί, γράφει στην «Aναφορά» ο Kαζαντζάκης. Kαρτ ποστάλ εποχής. Iστορικ Mουσείο Kρήτης.

«Tουρκοκρητικοί καπνίζοντες τον περίφημον ναργιλέν». Kαρτ ποστάλ εποχής (ανατύπωση, εκδ. «Mικρς Nαυτίλος», Hράκλειο).

σιάζεται ως κοινς άνθρωπος, προκειμένου να εξαρθεί η ιδέα του μοναχικού αντάρτη. Aντίστοιχα ο καπετάν Mιχάλης προβάλλεται άλλοτε ως εθνικς ήρωας και άλλοτε ως desperado, δηλαδή ως εξωκοινωνικς ή αντικοινωνικς ήρωας. Oλκληρο το μυθιστρημα, άλλωστε, κινείται γύρω απ δύο α-

«Kρητικς επαναστάτης. Eνθύμιον της Kρήτης». Kαρτ ποστάλ εποχής (ανατύπωση, εκδ. «Mικρς Nαυτίλος», Hράκλειο).

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

ντίθετες μεταξύ τους ιδέες. H μία είναι η εθνική ιδέα (το έθνος πολεμά για την ελευθερία του) και η άλλη είναι η ιδέα του «ηρωικού πεσιμισμού» (ο άνθρωπος αγωνίζεται εν γνώσει της ήττας). H πρώτη εκφράζεται απ το εθνικ σύνθημα «ελευθερία ή θάνατος» και η δεύτερη απ μια ανατροπή του, που παρουσιάζεται μως λεκτικά ως παραλλαγή του: «ελευθερία και θάνατος»: «Eλευτερία και θάνατος! (...) αυτ ’ναι το αληθιν μπαϊράκι του κάθε αγωνιστή», θα δηλώσει, ως έσχατη ανακάλυψη της ζωής του, ο καπετάν Mιχάλης. Aυτ το μπαϊράκι ωστσο, το χαρακτηριζμενο ως «αληθιν», είναι ένα μπαϊράκι ατομιστικ και καμιά σχέση δεν μπορεί να έχει βέβαια με τις επιδιώξεις ενς έθνους. Tο έθνος δεν αγωνίζεται για την ηδονή του αγώνα ούτε για να χάσει, παρά για να νικήσει. Aς γυρίσουμε τώρα στο ερώτημά μας: για ποιο λγο ο Kαζαντζάκης μυθοποιεί μια ήττα και χι τη νίκη του Eλληνισμού επί των Tούρκων; Tι προσφέρει μια ήττα στο συγγραφέα; Πιστεύω λοιπν πως η ήττα αποτελεί το απαραίτητο πλαίσιο για την ανάπτυξη της ιδέας του «ηρωϊκού πεσιμισμού: ο αιώνιος αγώνας του ανθρώπου εν γνώσει του θανάτου. H ήττα στον Kαπετάν Mιχάλη δεν είναι μία θυσία προάγγελος της νίκης, αλλά η μάταιη πράξη του ενς και εξαιρετικού, ταν οι υπλοιποι συμφι-

λιώνονται. O ηρωισμς του καπετάν Mιχάλη δεν είναι τελικά εθνικς αλλά ατομιστικς. Σε ολκληρο το μυθιστρημα, ωστσο, τηρούνται τσο προσεκτικές ισορροπίες, ώστε μνο μια επισταμένη ανάγνωση τις αντιλαμβάνεται ως αντιφάσεις. Oπως ο μητροπολίτης είναι και ηρωική κεφαλή της χριστιανοσύνης και υπνώτων κοινς θνητς, έτσι και ο καπετάν Mιχάλης μπορεί να ανακαλύπτει στο τέλος του μυθιστορήματος τη μεγάλη αλήθεια του «ελευθερία και θάνατος», η τελευταία του φράση ωστσο πριν σκοτωθεί συνιστά επιστροφή στον εθνικ λγο: «ελευθερία ή...». Oι λεπτές ισορροπίες δείχνουν τι οι αντιφάσεις του Kαζαντζάκη δεν προέρχονται απ ιδεολογική σύγχυση, αλλά απ επιθυμία να απευθυνθεί σε πολλά, διαφορετικά ή και αντίθετα μεταξύ τους ακροατήρια: το εθνικ – πατριωτικ ακροατήριο, το αριστερ – πατριωτικ ακροατήριο, το παγκσμιο ανθρωπιστικ – ειρηνιστικ κοιν (αυτ που θα του έδινε το βραβείο ειρήνης το 1956)· ταυτχρονα, πρέπει να τα συμβιβάσει λα αυτά και με την κορυφαία ανακάλυψη της ζωής του, τον ηρωικ πεσιμισμ. Tο εγχείρημα ήταν πράγματι πολύ δύσκολο και το αποτέλεσμα φανερώνει έναν δάσκαλο των ισορροπιών. Πλην μως της αμφίβολης εθνικής ποιτητας στοιχεία του Kαπετάν Mιχάλη δεν πέρασαν απαρατήρητα· παρ’ λο που το βιβλίο χαιρετίστηκε ως εθνικ έπος απ ορισμένους κριτικούς, κάποιοι άλλοι, απ την εθνικιστική δεξιά ορμώμενοι, ξεσπάθωσαν εναντίον του: «Eνα βιβλίον διασύρει την Kρήτην και την θρησκείαν» ισχυρίστηκαν και κατήγγειλαν το βάναυσο ήθος του καπετάν Mιχάλη και άλλων αγωνιστών («εμφανίζει τους ηγέτας του Kρητικού αγώνος, ως ένα είδος αλητών του EΛAΣ – κοινών σφαγέων και τραμπούκων»), μην αφήνοντας ασχολίαστο ούτε και τον ύπνο του μητροπολίτη, «ενώ “χαροπαλεύει” η Kρήτη». O Kαζαντζάκης, με τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου, το 1955, επιχειρεί να κερδίζει τις εντυπώσεις. Tο κείμενο το ίδιο δεν υφίσταται τροποποιήσεις, γίνονται μως οι δύο κρίσιμες προσθήκες που είπαμε, προκειμένου να ενισχυθεί η εθνική πλευρά του έργου. Eτσι, ο ατομιστικς τίτλος O καπετάν Mιχάλης εξισορροπείται απ τον εθνικ υπτιτλο· έτσι η εικνα του Tούρκου – αδελφού στην ειρήνη και μοια άγριου στον πλεμο μετατρέπεται σε μια μετωνυμία του Kακού. H αιώνια ήττα, με την οποία πρέπει να συμφιλιωθεί ο άνθρωπος μετατρέπεται σε προσδοκία της νίκης: η μεταφυσική δίνει τη θέση της στην εθνική πολιτική. Kαι τέλος, η μυστική εντητα του Kαλού με το Kακ διασπάται προς φελος του πατριωτικού φρονηματισμού και σε βάρος των Tούρκων, παρά τη συμπάθεια που μάλλον έτρεφε προς αυτούς ο ανατολίτης συγγραφέας.

«Mια καντάδα για το σουλτάνο», γελοιογραφία στη γαλλική «Le Pilori», 7 Mαρτίου 1897. Eμφανίζεται η Aγγλία να διευθύνει τη «συναυλία των ισχυρών» κατά τα γούστα του «φιλμουσου» Aβδούλ Xαμίτ.

«Ποιος θα πάρει την Kρήτη;», γελοιογραφία στη γαλλική «La Silhouette», 21 Φεβρουαρίου 1897. Kοκορομαχία Eλλάδας–Tουρκίας για την Kρήτη υπ τα μματα των μεγάλων της εποχής.

Πολλοί μνηστήρες για μιαν Aριάδνη... Tο «αγκάθι της Kρήτης», οι ορέξεις των ισχυρών και οι ξένοι γελοιογράφοι Tου Nίκου Aνδριώτη Iστορικού

TO ΔEYTEPO μισ του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της κρητικής επανάστασης του 1866–1869 και στα διαστήματα που επικράτησε επαναστατικς αναβρασμς στο νησί, σχεδν πάντα συνδεδεμένος με την εξέλιξη του ευρύτερου Aνατολικού Zητήματος, η Kρήτη έγινε αρκετά γνωστή στον ευρωπαϊκ χώρο. Yπήρξε ενδιαφέρον για την ιστορία της, αρχαία και νετερη, πολλοί ήταν αυτοί που την επισκέφθηκαν, εκατοντάδες άρθρα γράφτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά και δεκάδες βιβλία τυπώθηκαν με θέμα το νησί. Στο κέντρο μως του ενδιαφέροντος βρέθηκε κατά τους πρώτους μήνες του 1897 με τη στρατιωτική επέμβαση της Eλλάδας στην αρχή και των Mεγάλων Δυνάμεων στη συνέχεια. O ευρωπαϊκς αλλά και ο αμερικανικς Tύπος αναφέρθηκαν εκτενώς στα γεγοντα αυτής της περιδου. Δεν ήταν μως μνο οι δημοσιογράφοι, συντάκτες ή απεσταλμένοι των εφημερίδων που ασχολήθηκαν με το τι συνέβαινε στην Kρήτη. Διάσημοι γελοιογράφοι της εποχής, Συνέχεια στην 32η σελίδα

«Θα ξαναβγεί;», διερωτάται η Eυρώπη καθώς κβει το «μίτο της Aριάδνης» που κρατά ο βασιλιάς Γεώργιος A΄, μπαίνοντας στο Λαβύρινθο της Kρήτης. Στη γερμανική «Kladderadatch», 7 Mαρτίου 1897. Eπάνω, το χέρι της Eλλάδας καραδοκεί να αρπάξει το νησί.

«Σύγχρονοι Aργοναύτες». O Eλληνας–Iάσων ορεγμενος το χρυσμαλλο δέρας της Kρήτης, αντιπαλεύει με τους ανέμους των Mεγάλων και τις υφάλους της διεθνούς διπλωματίας. Στην ιταλική «Fischietto» του Tουρίνου, 13 Φεβρουαρίου 1897. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH

31

«Aλλος για Kρήτη!» Oι δυνάμεις, με αρχαιοπρεπή ενδυμασία, αναχωρούν με τον Δούρειο Iππο για την Kρήτη. Στη γαλλική «La Silhouette», 23 Φεβρουαρίου 1897. Συνέχεια απ την 31η σελίδα

πως ο Caran d’ Ache ή ο Pépin, εμπνεύστηκαν τις συνθέσεις τους απ τις εξελίξεις του Kρητικού Zητήματος. Kαι ήταν τσες πολλές οι γελοιογραφίες, απ λες σχεδν τις ττε ευρωπαϊκές χώρες και τις HΠA, που ένας δημοσιογράφος, συγγραφέας και συστηματικς ερευνητής και ανθολγος εικονογραφιών και γελοιογραφιών, ο Γάλλος ελβετικής καταγωγής John Grand Carteret αφιέρωσε ένα απ τα βιβλία του στην Kρήτη του 18971. Στο βιβλίο αυτ ανθολογούνται 171 γελοιογραφίες απ τη Γαλλία, Aυστρία, Iταλία, Γερμανία, Eλλάδα, Bοημία, Aγγλία, Oυγγαρία,

Bέλγιο, Iσπανία, Oλλανδία, Δανία, HΠA, Iρλανδία, Eλβετία, Πορτογαλία, Tουρκία, Pωσία, Πολωνία και Pουμανία. Oλες δημοσιεύτηκαν τους μήνες Φεβρουάριο και Mάρτιο του 1897, εκτς απ λίγες ελληνικές που δημοσιεύτηκαν το 1896 και πέντε γαλλικές που προέρχονται απ τη δεκαετία του 1860. O Carteret αποδεικνύεται γνώστης των ελληνικών πραγμάτων και βαθιά φιλέλληνας. Kάνει κριτική στις υπερβολές και την έπαρση των Eλλήνων γελοιογράφων και χαίρεται για την ευνοϊκή αντιμετώπιση των ελληνικών αιτημάτων απ την πένα των περισστερων γελοιογράφων της Eυρώπης.

«Φέρ’το πίσω, καλ μου σκυλάκι», λέει η αφέντρα της, η Eυρώπη, στην Eλλάδα, που έχει αρπάξει το κκαλο της Kρήτης. Στην αγγλική «Punch», 6 Mαρτίου 1897.

Για να σατιρίσουν τις εξελίξεις του Kρητικού Zητήματος, οι γελοιογράφοι πολλές φορές αντλούν τα θέματά τους απ την ελληνική αρχαιτητα (Iλιάδα, Oδύσσεια, Θεοί του Oλύμπου, Mινώταυρος, Aργοναύτες κ.ά.) ή απ την ιστορία και την παράδοση της χώρας τους. Tο θέμα που απαντά συχντερα είναι εκείνο της «ευρωπαϊκής συναυλίας», που υπονοεί τη συνεργασία των Mεγάλων Δυνάμεων της Eυρώπης για την αντιμετώπιση του Kρητικού Zητήματος. O Eλληνας (ενίοτε ο Kρητικς) έχει συνήθως τη μορφή ενς μικρού άτακτου παιδιού, αλλά και ταν ακμα δεν είναι παιδί το μέγεθς του είναι μικρτερο απ του Tούρ-

κου ή των εκπροσώπων των Δυνάμεων. H Kρήτη εμφανίζεται στις περισστερες περιπτώσεις ως φαγώσιμο ή αντικείμενο που διεκδικούν η Eλλάδα, η Tουρκία και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις. Oι γαλλικές και αγγλικές, οι περισστερες αυστριακές και οι γελοιογραφίες που εμφανίζονται στον Tύπο των μικρτερων ευρωπαϊκών κρατών και των HΠA τηρούν φιλελληνική στάση, σε αντίθεση με τις γερμανικές, οι οποίες στη μεγάλη τους πλειοντητα στέκονται εχθρικές στην υπθεση της Kρήτης. O Carteret, πρωτοπρος εκατ χρνια πριν για τις απψεις του σχετικά με τη δύναμη της εικνας, θεωρεί τη γελοιογραφία «μέσο εκδίκησης και παρηγοριάς» και πιστεύει τι αυτή «έγινε γρήγορα ο εύγλωττος συνήγορος του ελληνικού ζητήματος». Σημείωση: Tο βιβλίο του Carteret «La Crète devant l’ image» εκδθηκε το 1897 στο Παρίσι. Στα ελληνικά εκδθηκε το 1996 απ τον εκδοτικ οίκο «Mικρς Nαυτίλος» με τίτλο «H Kρήτη του 1897 στη διεθνή γελοιογραφία». Στη νέα αυτή έκδοση υπάρχει κατατοπιστική εισαγωγή για τον συγγραφέα και το ιστορικ πλαίσιο της εποχής, καθώς και εκτενής σχολιασμς των γελοιογραφιών.

«O Mινώταυρος της Kρήτης», ο Eλληνας που προσπαθεί να τον καταβάλει και οι Mεγάλοι σε ρλο πυροσβέστη. Στον «Sipy» (O κεραυνς) της Πράγας, 20 Φεβρουαρίου 1897.

32

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998

Aγγλία, Γερμανία, Aυστρία, Γαλλία, Iταλία και Pωσία διαμοιράζουν την Kρήτη, ενώ ο Eλληνας παρακολουθεί οργισμένος. Στην ισπανική «Campana de Gracia» της Bαρκελώνης, 27 Φεβρουαρίου 1897.

Eυχαριστούμε: το Iστορικ Mουσείο Kρήτης, το Mουσείο Mπενάκη, τη Γεννάδειο Bιβλιοθήκη, το Eθνικ Iστορικ Mουσείο, το Iστορικ και Λαογραφικ Mουσείο Pεθύμνης, τις Eκδσεις «Mικρς Nαυτίλος», την κ. Eλ. Kαζαντζάκη, σους βοήθησαν για το παρν αφιέρωμα.