18. 1η Δεκεμβρίου 1913, 100 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης

18

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

#

18

100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

#

100 ΧΡΟΝΙΑ

από την Eνωση της Κρήτης ISBN 978-960-6756-44-3

1η ∆εκεμβρίου 1913

100 χρονια

από την Eνωση της Κρήτης 1η Δεκεμβρίου 1913

περιεχομενα 8-51 Oδευοντασ προσ την ενωση. Οι κρητικεσ επαναστασεισ των ετων 1858-1898 Ο αποκλεισμός της Κρήτης από το ελληνικό κράτος το 1830 δεν απέλπισε τους Κρητικούς, αλλά αντίθετα όξυνε την επαναστατικότητα και τη διάθεση για εξεγέρσεις και αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Οι Κρήτες δεν περίμεναν από τις Μεγάλες Δυνάμεις να τους προσφέρουν την απελευθέρωση, αλλά την επιδίωκαν με τα όπλα και ανατρέφονταν με το ιδανικό του τουφεκιού και του πολέμου. Γι’ αυτό πίεζαν συνεχώς με εξεγέρσεις ελπίζοντας ότι θα εξανάγκαζαν τις Δυνάμεις ή την Πύλη να υποκύψουν στο αίτημα για ένωση ή αυτονομία. Γνώριζαν καλά ότι η λύση δεν εξαρτάται μόνο από τη βούλησή τους, αλλά κυρίως από την Ευρώπη. Γι’ αυτό, εκτός από τον ένοπλο αγώνα, διεξήγαγαν και ένα διπλωματικό αγώνα με υπομνήματα, καταγγελίες, ενημερώσεις και προσφυγές. Ετσι, μετέτρεψαν το Κρητικό Ζήτημα σε βαλκανικό και ευρωπαϊκό πρόβλημα. ΤΟΥ Μιχαηλ Βλαβογιλακη

52-87 Η εικοσαετής πορεία της Κρήτης προς την ελευθερία. Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος Κρητική Πολιτεία: Από την περιορισμένη αυτονομία στην πλήρη ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος. Το έργο της στη διοίκηση, στην οικονομία, στη Δικαιοσύνη και την εκπαίδευση. τoy ΓΙΩΡΓΟy Τ. ΤΣΕΡΕΒΕΛΑΚΗ 4

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

περιεχομενα 88-119 Το κίνημα του Θερίσου. Ο προάγγελος της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα Ο αυταρχικός πρίγκιπας Γεώργιος και ο «αυθάδης σύμβουλός του». Ο Βενιζέλος προτείνει έναν εναλλακτικό τρόπο για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και απολύεται από υπουργός. Η δυσφημιστική εκστρατεία εναντίον του και η αντίδραση του Κρητικού πολιτικού. Η κήρυξη της επανάστασης στο Θέρισο δημιουργεί πάνδημο ενθουσιασμό στη Μεγαλόνησο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αντιδρούν και καταπνίγουν στρατιωτικά το κίνημα. Η συμβιβαστική λύση που οδηγεί στην ένωση. Τhσ ΒΑΣΙΛΙΚΗσ ΛΑΖΟΥ

120-157 Η τελευταια φαση του κρητικου ζητηματοσ. Η ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ο πρίγκιπας δυστροπεί με την ιδέα της Ενωσης με την Ελλάδα. Οι Δυνάμεις παραμερίζουν τη λύση της ευρείας αυτονομίας, αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμες να αποδεχτούν την Ενωση. Ο κρητικός λαός γυρίζει την πλάτη στον πρίγκιπα. Η έλευση του Ζαΐμη και το έργο του. Η καταλυτική επίδραση της επανάστασης των Νεότουρκων και του Κινήματος στο Γουδί. Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος θρυαλλίδα για την αλλαγή στάσης των Δυνάμεων. Η ελληνική νίκη στους Βαλκανικούς Πολέμους ανοίγει το δρόμο προς τη δικαίωση. Στιγμές συγκίνησης και υπερηφάνειας στο Φρούριο του Φιρκά την 1η Δεκεμβρίου 1913. τoy Γιαννη Χρονοπουλου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

5

Iδιοκτησία SABD Α.Ε. Επιμέλεια έκδοσης Αρτέμης Ψαρομήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους Πρωτοπρεσβύτερος Μιχαήλ Βλαβογιλάκης, Βασιλική Λάζου, Γιώργος Τσερεβελάκης, Γιάννης Χρονόπουλος Art director Σοφία Λιβιεράτου Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη

6

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

προλογοσ Την Κυριακή 1 Δεκεμβρίου 1913 δύο γηραιοί Κρήτες αγωνιστές από τους Λάκκους Χανίων, ο 94χρονος Αναγνώστης Μάντακας και ο 81χρονος Χατζημιχάλης Γιάνναρης, ύψωσαν παρουσία του βασιλιά της Ελλάδος Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου την ελληνική σημαία στο φρούριο του Φιρκά στα Χανιά. Η συμβολική αυτή πράξη σηματοδοτούσε σε τυπικό επίπεδο τη δικαίωση των πολύχρονων και αιματηρών αγώνων του κρητικού λαού. Υστερα από 7 αιώνες κατοχής και σκλαβιάς, αρχικά από τους Ενετούς και στη συνέχεια από τους Τούρκους, και μετά από μία δεκαπενταετία αυτόνομου καθεστώτος, η Κρήτη, ελεύθερη πια, ενωνόταν με την Ελλάδα και γινόταν οργανικό κομμάτι του εθνικού κορμού. Από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας η επανάσταση αποτελούσε μέρος της καθημερινότητας του κρητικού λαού. Με το τουφέκι στο χέρι, αλλά και με διπλωματικά μέσα, οι Κρήτες επαναστάτες επιδίωξαν την εθνική τους ανεξαρτησία και την αποτίναξη κάθε μορφής καταπίεσης. Η συγκρότηση του ελληνικού κράτους το 1830 ενέτεινε τις προσπάθειές τους για ένωση με τη μητέρα Ελλάδα. Η επανάσταση του Μαυρογένη το 1858, η μεγάλη επανάσταση του 1866-1869 και το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, οι επαναστατικοί αγώνες του 1878 και του 1889 αλλά και οι μεταπολιτευτικές επαναστάσεις του 1895 και 1897 αποτέλεσαν ορόσημα στον αγώνα για την εκπλήρωση του μόνου και αναλλοίωτου πόθου των Κρητών: της ένωσης. Ως αποτέλεσμα των σφαγών που διέπραξαν οι Βασιβουζούκοι το 1898 που προκάλεσε την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, οι τελευταίοι Τούρκοι στρατιώτες αποχώρησαν από την Κρήτη, η οποία τέθηκε υπό διεθνή κατοχή. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου αποβιβάστηκε στη Σούδα ο πρίγκιπας της Ελλάδος Γεώργιος ως ύπατος αρμοστής. Το καινούργιο καθεστώς της «αρμοστείας» θεωρήθηκε ένα μεταβατικό στάδιο. Χρειάστηκαν μια νέα εξέγερση, τον Μάρτιο 1910, στο Θέρισο, υπό την εμβληματική μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου, και ένα συνταρακτικό γεγονός, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, για να γίνει το όνειρο πραγματικότητα.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

7

Ο Κρητικός επαναστάτης Χατζημιχάλης Γιάνναρης. Η επαναστατική του δράση άρχισε με τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου και κορυφώθηκε στην επανάσταση του 1866-1869 της οποίας είχε την αρχηγία. 8

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μιχαηλ Βλαβογιλακησ Πρωτοπρεσβύτερος, Καθηγητής Θεολόγος, Ιστορικός

Oδευοντασ προσ την ενωση. Οι κρητικεσ επαναστασεισ των ετων 1858-1898

Ο αποκλεισμός της Κρήτης από το ελληνικό κράτος το 1830 δεν απέλπισε τους Κρητικούς, αλλά αντίθετα όξυνε την επαναστατικότητα και τη διάθεση για εξεγέρσεις και αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Οι Κρήτες δεν περίμεναν από τις Μεγάλες Δυνάμεις να τους προσφέρουν την απελευθέρωση, αλλά την επιδίωκαν με τα όπλα και ανατρέφονταν με το ιδανικό του τουφεκιού και του πολέμου. Γι’ αυτό πίεζαν συνεχώς με εξεγέρσεις ελπίζοντας ότι θα εξανάγκαζαν τις Δυνάμεις ή την Πύλη να υποκύψουν στο αίτημα για ένωση ή αυτονομία. Γνώριζαν καλά ότι η λύση δεν εξαρτάται μόνο από τη βούλησή τους, αλλά κυρίως από την Ευρώπη. Γι’ αυτό, εκτός από τον ένοπλο αγώνα, διεξήγαγαν και ένα διπλωματικό αγώνα με υπομνήματα, καταγγελίες, ενημερώσεις και προσφυγές. Ετσι, μετέτρεψαν το Κρητικό Ζήτημα σε βαλκανικό και ευρωπαϊκό πρόβλημα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Εισαγωγή Τα υπομνήματα που συνέταξαν οι Κρήτες χριστιανοί δείχνουν πλήρη συνείδηση του εθνικού χαρακτήρα των αγώνων τους. Η γλώσσα, η Παιδεία, η Ιστορία, το αίμα, οι παραδόσεις, η Ορθοδοξία και το παρελθόν ήταν κοινά με την Ελλάδα. Το πνεύμα της Μεγάλης Ιδέας κυριαρχούσε με το σύνθημα της ένωσης και είναι δεδομένα η εξέγερση της εθνικής συνείδησης και ο πόθος για ελευθερία. Το Χάτι Χουμαγιούν αποτέλεσε για την Κρήτη την αφετηρία των κινητοποιήσεων απέναντι σε κάθε μορφή καταπίεσης. Στο διάταγμα αυτό στηρίχθηκαν, από το 1856 μέχρι την αποχώρηση των Τούρκων το 1898, όλες οι διεκδικήσεις των χριστιανών της Κρήτης.

Η επανάσταση του Μαυρογένη Το 1856 υπογράφηκε η Συνθήκη του Παρισιού που σηματοδοτούσε τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις θεώρησαν τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αναγκαία για την ευρωπαϊκή ισορροπία και την αναγνώρισαν ισότιμη με τα ευρωπαϊκά κράτη. Εθεσαν ως όρο στο σουλτάνο να συμμορφώνεται με τις αρχές του Ευρωπαϊκού Δικαίου σε θέματα διοίκησης και επέβαλαν παραχωρήσεις προς τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Η Πύλη αναγκάστηκε και εξέδωσε από τις 6/18 Φεβρουαρίου το διάταγμα Χάτι Χουμαγιούν. Εγγυήθηκε πλήρη αστική, θρησκευτική και στρατιωτική ισότητα σε μωαμεθανούς και χριστιανούς, επέτρεπε την ελεύθερη άσκηση λατρείας, καθώς και την ίδρυση σχολείων κάτω από τον έλεγχο μικτών συμβουλίων. Απαγόρευε το δουλεμπόριο και έδινε ελευθερία στους εξισλαμισμένους να επιστρέψουν στην προηγούμενη πίστη τους. Οι επεμβάσεις όμως του διοικητή Κρήτης Βελή πασά στις εκλογές αντιπροσώπων και συμβούλων, η παρεμπόδιση της επιστροφής εξισλαμισμένων στο Χριστιανισμό, η βαριά φορολογία και οι επαναστατικές τάσεις που προϋπήρχαν οδήγησαν σε συνεννοήσεις για κίνημα από τις αρχές του 1858. 9

Ο Εμμανουήλ Μαυρογένης, με μια ομάδα ενόπλων, στις 24/4/1858 έδιωξε τους στρατιώτες που εισέπρατταν τους φόρους στους Λάκκους και διεμήνυσε στον Βελή ότι δεν θα πληρώνουν πλέον φόρους. Οι Τούρκοι περικύκλωσαν τους Λάκκους, συνέλαβαν και φυλάκισαν τον Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Προκλήθηκε γενική κινητοποίηση και συγκεντρώθηκαν στους Λάκκους 6.000 χριστιανοί. Στις 14 Μαΐου κατέβηκαν στα Μπουτσουνάρια, όπου έφτασαν αντιπρόσωποι και από την κεντρική Κρήτη. Εξελέγη επιτροπή και συνέταξε υπόμνημα προς τους προξένους αναφέροντας ότι τα προνόμια καταστρατηγούνται. Ζητούσαν την ανάκληση του Βελή και την κατάργηση των φόρων. Ο Βελή προσπάθησε με υποσχέσεις, δωροδοκίες και συκοφαντίες να διασπάσει το κίνημα και απέτυχε να συνεννοηθεί με τους επαναστάτες.

Στις 11 Μαΐου κάλεσε σε συνέλευση στα Χανιά προσωπικότητες της χριστιανικής κοινότητας, διοικητικούς συμβούλους, το μητροπολίτη Κρήτης Ιωαννίκιο, τους ηγουμένους των μονών και τον επίσκοπο Κυδωνίας και Κισάμου Κάλλιστο Φυντίκη. Ολοι αποκήρυξαν το κίνημα, εκτός από τον Κάλλιστο, που δεν υπέγραψε, βασανίστηκε και πιεζόμενος πέθανε. Ο Βελή απάντησε αρνητικά στα αιτήματα των επαναστατών. Η Πύλη, που φοβόταν και δεν επιθυμούσε γενικευμένη εξέγερση στην Κρήτη, ανακάλεσε τον Βελή και με φιρμάνι ικανοποίησε τα αιτήματα των επαναστατών και επιβεβαίωσε τα προνόμια του ’56. Ο Μαυρογένης εμφανίζεται ως αρχηγός της συνάθροισης, η αόρατη αρχή όμως που κινούσε τα νήματα της επανάστασης ήταν ο Ελληνας πρόξενος Νικόλαος Κανάρης. Η επανάσταση του 1858 έληξε αναίμακτα.

H καταπίεση και η κακοδιοίκηση αποτέλεσαν τα κυριότερα αίτια της μεγάλης κρητικής επανάστασης του 1866-1869. Στη φωτογραφία, Κρήτες επαναστάτες. 10

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η μεγάλη κρητική επανάσταση (1866-1869) Τα αίτια Μετά το 1858 συνεχίζονταν οι καταπιέσεις, η κακοδιοίκηση, η παράνομη φορολόγηση, η παρεμπόδιση της θρησκευτικής έκφρασης και οι διαρκείς αντιδράσεις των μουσουλμάνων στις μεταρρυθμίσεις. Σ’ αυτά πρέπει να προσθέσουμε το μοναστηριακό ζήτημα, τις επεμβάσεις του Ισμαήλ, την αμείωτη επαναστατικότητα και τον άσβεστο πόθο των Κρητών για ένωση με την Ελλάδα και την υποκίνηση από ξένους πράκτορες. Η εξεύρεση πόρων και διδακτικού προσωπικού ήταν δύσκολο έργο, αν και το Πατριαρχείο φρόντιζε να ιδρύονται σχολεία για την εκπαίδευση των υπόδουλων. Στην ανατολική Κρήτη μια ομάδα από μορφωμένους λαϊκούς και κληρικούς έθεσε το ζήτημα της διαχείρισης των μοναστηριακών περιουσιών. Προτάθηκε η διάθεση των ενοικίων των μοναστηριακών κτημάτων υπέρ σχολείων. Από το 1862 το αίτημα εντάθηκε και στις διεκδικήσεις των μεταρρυθμίσεων στην ανατολική Κρήτη αντέδρασαν ο μητροπολίτης, οι επίσκοποι, οι μοναχοί, η δημογεροντία, οι ενοικιαστές των κτημάτων, οι τουρκόφιλοι χριστιανοί και ο γενικός διοικητής. Οι ανατολικοί χωρίστηκαν σε δύο παρατάξεις: η πρώτη, που επιδίωκε τη διαχείριση της μοναστηριακής περιουσίας, και η δεύτερη, που ζητούσε τη συμμετοχή του λαού στη διαχείριση ώστε να διατίθενται πόροι για την εκπαίδευση. Οι αλλεπάλληλες αναφορές διαμαρτυρίας προκάλεσαν εντάσεις και όξυναν τις αντιθέσεις. Οι χριστιανοί προσέφεραν τη δυνατότητα στο διοικητή να εμπλακεί σε ένα καθαρά χριστιανικό θέμα και να καταπατήσει τα προνόμια. Επενέβη στις εκλογές και εξόρισε τους πρωταίτιους των αντιδράσεων. Οι ομόφρονές τους συνέστησαν μυστική οργάνωση με στόχο την απομάκρυνση του Ισμαήλ. Εγκατέλειψαν το μοναστηριακό και επιδίωξαν συνεννόηση με τις δυτικές επαρχίες. Τον Μάρτιο του 1866 απεσταλμένος τους ενημέρωσε τους Σφακιανούς και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι Κρήτες επαναστάτες Ιωάννης και Γεώργιος Βλαστός κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866.

έφτασε στους Λάκκους. Ο αγώνας είχε μετατραπεί πλέον σε πολιτικό και εθνικό, δηλαδή αντίδραση κατά της εξουσίας και όσων ομοθρήσκων ήταν αντίθετοι στις διεκδικήσεις τους.

Οι αρχικές συναθροίσεις Η αναφορά και οι πρώτες συγκρούσεις Η πολιτική κατάσταση στη Βαλκανική έτρεφε ελπίδες στην Κρήτη ότι η Πύλη θα παραχωρούσε αυτονομία για να αποφύγει ταραχές. Στη δυτική Κρήτη από το ’65 διάφορες ομάδες προετοίμαζαν μυστικά εξέγερση. Μετά την επαφή με τον Ηρακλειώτη απεσταλμένο, μια ομάδα νέων ορκίστηκε στους Λάκκους και κάλεσε τις δυτικές επαρχίες σε συνάθροιση στον Ομαλό στις 10/4/18661. Επειτα από συναθροίσεις και οργανωμένες κι11

Ο ταγματάρχης Ιωάννης Ζυμβρακάκης, ο οποίος ανέλαβε την ηγεσία του επαναστατικού στρατού στα Χανιά. Προκήρυξη της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών στις 24 Δεκεμβρίου 1866 στα Σφακιά με την οποία ζητείται από τους οπλαρχηγούς η καταγραφή των ενόπλων.

Σημαία της επανάστασης του 1866 με το σύνθημα «Ζήτω η Ενωσις». 12

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

νήσεις, στις 23/4 μαζεύτηκαν στα Μπουτσουνάρια 1.500 άνδρες και με προκήρυξη προς το λαό εξηγούσαν τους λόγους της συνάθροισης. Εστειλαν ανατολικά τον Χατζημιχάλη Γιάνναρη για να πείσει τους Σφακιανούς να συμμετέχουν και να επισπεύσει την εκλογή πληρεξουσίων. Οι Ρεθεμνιώτες εξέλεξαν αντιπροσώπους στο Αρκάδι και ανατολικά την εκλογή αντιπροσώπων οργάνωσε ο Κόρακας. Οι συγκεντρωμένοι στα Μπουτσουνάρια έφτασαν τις 12.000, καταρτίστηκε επιτροπή και οι Παρθένιος Περίδης και Παρθένιος Κελαϊδής ανέλαβαν τη διεκπεραίωση των πολιτικών και διπλωματικών εγγράφων2. Με την άφιξη αντιπροσώπων από τις επαρχίες υπέγραψαν αναφορά προς τις Μεγάλες Δυνάμεις και τις ΗΠΑ στην οποία έθιγαν: το ζήτημα των φόρων, την τυπική ύπαρξη των λαϊκών σωμάτων, την κακή λειτουργία της Δικαιοσύνης, την ανάγκη ίδρυσης δανειστικής τράπεζας, τη λειτουργία των λιμανιών για την ανάπτυξη του εμπορίου, απαιτούσαν σεβασμό της προσωπικής ελευθερίας, ανεξιθρησκία με βάση το Χάτι Χουμαγιούν και γενική αμνηστία. Ο διοικητής ζήτησε τη διάλυση επιτροπής, επιχείρησε να τους αποτρέψει με απειλές και έστειλε στρατό για να τη συλλάβει. Στα μέσα Ιουλίου έφτασε η αρνητική απάντηση της Πύλης, ενώ στρατός 6.000 Αιγυπτίων αποβιβάστηκε στη Σούδα και στρατοπέδευσε στις Βρύσες. Στο Ρέθυμνο, ο διοικητής απέτυχε να συλλάβει την επιτροπή στο Αρκάδι, ενώ στα περίχωρα οι μουσουλμάνοι έσφαζαν χριστιανούς. Στο Ηράκλειο έγιναν συγκεντρώσεις των χριστιανών και στον Αγιο Μύρωνα υψώθηκε η σημαία της επανάστασης. Επίσημα η επανάσταση κηρύχθηκε στις 21/8. Οι επαναστάτες επιτέθηκαν στις Βρύσες και αποδεκάτισαν τους Αιγύπτιους που συνθηκολόγησαν κι έφυγαν, ενώ τις ίδιες μέρες έγινε μάχη στην Κάνδανο.

Η άφιξη του Μουσταφά Τα γεγονότα μέχρι τον Νοέμβριο Η Πύλη έστειλε τον Μουσταφά πασά, που προΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Μουσταφά πασάς, ο επονομαζόμενος Γκιριτλής (Κρητικός), ο οποίος στάλθηκε από την Πύλη για να αντιμετωπίσει τους επαναστάτες. 13

σπάθησε να ησυχάσει τον τόπο υποσχόμενος αμοιβές και αξιώματα. Οι επαναστάτες απάντησαν με επιθέσεις σε όλη την Κρήτη. Ο Μουσταφά με 30.000 στρατό επιτέθηκε στα Κεραμειά αλλά υποχώρησε. Στράφηκε προς την Κάνδανο, μετέφερε τα γυναικόπαιδα στην Παλιόχωρα (19/9) και μετά τους γέροντες Τούρκους στα Χανιά. Λεηλάτησε τους Λάκκους και τα Μεσκλά, αποκρούστηκε στη Ζούρβα και το Θέρισο, και μαχόμενος πέρασε από το Στύλο. Η ηγεσία του στρατού στα Χανιά ανατέθηκε στον ταγματάρχη Ιωάννη Ζυμβρακάκη, στο Ρέθυμνο στο συνταγματάρχη Πάνο Κορωναίο και στο Ηράκλειο στον έμπειρο οπλαρχηγό Μιχαήλ Κόρακα. Στις 12/10 με γενική έφοδο στον Βαφέ, οι Τούρκοι έτρεψαν τους επαναστάτες σε άτακτη φυγή. Σε άθλια κατάσταση, πεινασμένοι και ρακένδυτοι, συγκεντρώθηκαν στα Ασκύφου περίπου 2.000 επαναστάτες και 25.000 γυναικόπαιδα. Ο Μουσταφά εξέδωσε προκήρυξη ζητώντας από τους Σφακιανούς υποταγή. Οι Σφακιανοί υπέγραψαν υποταγή, η οποία άφησε δυσάρεστες εντυπώσεις και δημιούργησε απογοητευτική εικόνα για την Κρήτη. Οι Οθωμανοί στο Ρέθυμνο με συνεχείς επιθέσεις στα περίχωρα έσφαζαν αμάχους. Στις αμφίρροπες συμπλοκές διακρίθηκε το σώμα του παπαΜαρουλιανού. Ο Κορωναίος, σε μια απερίσκεπτη ενέργεια, επιτέθηκε στο φρούριο του Ρεθύμνου, οι Τούρκοι διασκόρπισαν τους επαναστάτες και ο ίδιος μόλις διασώθηκε.

Ο ηγούμενος Γαβριήλ και ο πυρπολητής της Μονής Αρκαδίου Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης. 14

Στο Ηράκλειο, οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Αγιο Μύρωνα. Στις αρχές Σεπτεμβρίου στα στενά του Αλμυρού έγιναν φονικές μάχες σώμα με σώμα που έφεραν σε δύσκολη θέση τους επαναστάτες. Οι Τούρκοι επί δύο μήνες έκαναν εκτεταμένες επιθέσεις και σφαγές στα περίχωρα, μέχρι την Ανώπολη και τα Ανώγεια, τη Μεσαρά, την Πεδιάδα, το Μεραμπέλλο και το Λασίθι. Ανατολικότερα οι επαναστάτες πολιόρκησαν τη Σπιναλόγκα και την Ιεράπετρα. Οι συνεχείς μάχες, οι επιτυχίες των πολυάριθμων Τούρκων και οι ελλείψεις έφεραν σε απελπισία τους χριστιανούς. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η θυσία του Αρκαδίου Ο Μουσταφά εισέβαλε στο Ρέθυμνο καλώντας τους κατοίκους σε υποταγή. Ζήτησε από τον ηγούμενο Γαβριήλ και την επιτροπή να εγκαταλείψουν τη Μονή Αρκαδίου. Ο Γαβριήλ δεν δέχτηκε να απομακρύνει βίαια τα γυναικόπαιδα που είχαν καταφύγει στη μονή. Η δύναμη που μπορούσε να αντιταχθεί στον τουρκικό στρατό αποτελείτο από μοναχούς, λίγους εθελοντές και πολεμιστές, εφοδιασμένους με παλιά όπλα και χωρίς οργάνωση. Ο Μουσταφά με 16.000 στρατιώτες προέλασε από τρία σημεία, κύκλωσε τη μονή και τοποθέτησε πυροβόλα απέναντι από την πύλη. Οι Τούρκοι κάλεσαν τους επαναστάτες να παραδοθούν, αλλά ο ηγούμενος απάντησε πυροβολώντας. Στον ανεμόμυλο όπου είχαν οχυρωθεί οι μοναχοί, αντιστάθηκαν προξενώντας μεγάλη ζημιά στους Τούρκους ώσπου σκοτώθηκαν. Σε σύσκεψη τη νύχτα αποφασίστηκε να συνεχίσουν την άμυνα ζητώντας ενισχύσεις από τους οπλαρχηγούς της περιοχής. Οι προσπάθειες επαναστατών για αντιπερισπασμό δεν είχαν αποτέλεσμα. Οι Τούρκοι έφεραν δύο τηλεβόλα και ανέγειραν προχώματα. Από το πρωί (9/11) το μεγάλο κανόνι προξενούσε σημαντική φθορά στην πύλη της μονής. Μετά το μεσημέρι έγιναν τρεις τακτικές έφοδοι που κατέληξαν σε πάλη με λόγχες, γιαταγάνια και μαχαίρια. Ο ηγούμενος Γαβριήλ έπεσε από εχθρική σφαίρα το απόγευμα, στον εξώστη, ενώ πυροβολούσε απροκάλυπτα, ή τραυματίστηκε θανάσιμα μαχόμενος στην πύλη. Οι Τούρκοι απέκοψαν το κεφάλι του και το περιέφεραν μπηγμένο σε ξιφολόγχη θριαμβικά. Περίπου στη δύση του ηλίου εκδηλώθηκε η τρίτη έφοδος. Οι Τούρκοι εισέβαλαν, επικράτησε σύγχυση και ακολούθησε η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης από τον Κωστή Γιαμπουδάκη. Η έκρηξη ήταν τρομακτική και κάτω από τα ερείπια θάφτηκαν γυναικόπαιδα και πολλοί Οθωμανοί που είχαν εισβάλει στον περίβολο. Οι Τούρκοι βεβήλωσαν το ναό και έσφαξαν 37 άτομα που συνέλαβαν στην Τράπεζα της μονής. Τις ημέρες ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι ωμότητες των Τούρκων και η θυσία του Αρκαδίου προκάλεσαν φιλελληνικό ρεύμα και δημοσιεύματα, όπως αυτό του Βίκτωρος Ουγκό, υπέρ του κρητικού αγώνα.

της πολιορκίας είχαν καταφύγει στη μονή 964 άνθρωποι (μοναχοί, λαϊκοί και γυναικόπαιδα). Σκοτώθηκαν 24 μοναχοί, 350 άνδρες και 200 γυναίκες. Οι Τούρκοι είχαν 1.500 νεκρούς και τραυματίες. Ο φρούραρχος Ιωάννης Δημακόπουλος, οι οπλαρχηγοί Δασκαλάκης και Γαληνάκης και μερικοί εθελοντές που παραδόθηκαν, εκτελέστηκαν αμέσως. Αιχμαλωτίσθηκαν 11 μοναχοί, 114 άνδρες και γυναικόπαιδα και οδηγήθηκαν στο Ρέθυμνο εν μέσω ύβρεων και μαστιγώσεων. Ελάχιστοι διέφυγαν τρέχοντας. Η θυσία του Αρκαδίου συγκίνησε όλο το χριστιανικό κόσμο, λειτούργησε ως ιδέα της επανάστασης και προκάλεσε τη συμπάθεια των λαών της Ευρώπης. Οι ωμότητες των Τούρκων προκάλεσαν 15

Η πολιορκία του Αρκαδίου. Εικόνα δημοσιευμένη στην αγγλική εφημερίδα «Illustrated London News» τον Ιανουάριο 1867. 16

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

17

αγανάκτηση και οργή στο χριστιανικό κόσμο. Η κοινή γνώμη εντυπωσιάστηκε από τη θυσία των αγωνιστών και αφυπνίστηκε με διαμαρτυρίες εναντίον της τουρκικής θηριωδίας. Γεννήθηκαν φιλελληνικό ρεύμα και δημοσιεύματα, όπως του Βίκτωρος Ουγκό3, κίνησαν τον ευρωπαϊκό Τύπο υπέρ του κρητικού αγώνα και είχαν ως συνέπεια την άφιξη εθελοντών. Συστήθηκαν επιτροπές, έγιναν έρανοι και συνεισφορές υπέρ των θυμάτων της Κρήτης.

Τα γεγονότα μέχρι τον Μάρτιο

Ο Ομέρ πασάς στάλθηκε από το σουλτάνο στην Κρήτη με 60.000 στρατό για να καταπνίξει την επανάσταση.

Τον Νοέμβριο οι επαναστάτες της Κισάμου ενισχυμένοι με εθελοντές αποφάσισαν να χτυπήσουν το Καστέλι. Οι Τούρκοι ξεκίνησαν πρώτοι την επίθεση με κανόνια, σκοτώθηκαν αρκετοί επαναστάτες και λύθηκε η πολιορκία. Ο Μουσταφά πέρασε από τους Λάκκους και εισέβαλε στο Σέλινο καταστρέφοντας. Θεωρώντας τη συγκέντρωση των επαναστατικών αρχών στα Σφακιά παραβίαση της υποταγής, ζήτησε από τους Σφακιανούς έγ-

Στην προσπάθειά τους να καταστείλουν το επαναστατικό κίνημα οι Τούρκοι διέπραξαν ωμότητες και σφαγές σε όλη την Κρήτη (λιθογραφία εποχής). 18

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

γραφη υποταγή και παράδοση των όπλων. Παρά την πανωλεθρία που έπαθε στην Αγία Ρουμέλη, όπου σκοτώθηκαν 500 Τούρκοι, οι Σφακιανοί τον εξαπάτησαν. Στην κάθοδό του από τη δίοδο του Κατρέ προς τον Αποκόρωνα (19/1), οι Σφακιανοί εξολόθρευσαν το στρατό του. Οι Τούρκοι, εγκαταλείποντας αποσκευές, ημίγυμνοι και ανυπόδητοι έφτασαν στα Χανιά με τρομερές απώλειες. Η αποτυχία αυτή στοίχισε στον Μουσταφά την ανάκλησή του. Η Συνέλευση των Κρητών στις 20/1/1867 εξέλεξε πρώτο πρόεδρο παμψηφεί τον Παρθένιο Περίδη. Επίσης εξέλεξε εκτελεστικό σώμα, την προσωρινή κυβέρνηση. Τον Ιανουάριο η Πύλη με απεσταλμένους της πίεζε τους χριστιανούς να εκλέξουν αντιπροσώπους, οι οποίοι από κοινού με μουσουλμάνους θα αποφάσιζαν πώς θα κυβερνάται η Κρήτη. Εξελέγησαν ασήμαντοι και η προσπάθεια απέτυχε. Η προσπάθεια εισβολής του στρατού στο Σέλινο απέτυχε, αργότερα στην Κίσαμο έγιναν μάχες με πολλές απώλειες των Τούρκων και στα Χανιά οι επαναστάτες κατέλαβαν το υδραγωγείο στα Μπουτσουνάρια. Οι Τούρκοι στο Ρέθυμνο λεηλάτησαν τις Μονές Μπαλί και Βώσακου και κατέλαβαν το Γερακάρι. Οι χριστιανοί οργάνωσαν επιθέσεις στο Αμάρι και οι Τούρκοι στον Αγιο Βασίλειο. Ο Ρεσίτ πασάς από τον Νοέμβριο πυρπολούσε χωριά στα δυτικά του Ηρακλείου, αλλά στις 30/12 επαναστάτες και εθελοντές τον ανάγκασαν να υποχωρήσει. Στις 15/1/67, μετά από φονικές συγκρούσεις, στην Τύλισσο, κατέστρεψε τα Ανώγεια και τις Μονές Χαλέπας, Δισκουρίου και Βώσακου. Χτυπήθηκε από τον Κόρακα και με σοβαρές απώλειες επέστρεψε στον Αγιο Μύρωνα, τον οποίο λεηλάτησε και έκαψε.

Ο Ισμαήλ Φερίκ πασάς, στρατηγός του αιγυπτιακού στρατού και απεσταλμένος του σουλτάνου. Με προκήρυξή του προς τους χριστιανούς της Κρήτης προσπαθούσε να τους πείσει ότι «το συμφέρον σας ευρίσκεται εις την ησυχίαν σας».

Οι ωμότητες του Ομέρ Το Κρητικό Ζήτημα αποτελούσε φλέγον ευρωπαϊκό πρόβλημα. Η Πύλη ανησυχούσε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

19

και ήθελε να αποτρέψει την αποστολή ανακριτικής επιτροπής. Ο σουλτάνος ταξίδεψε στην Ευρώπη για να επηρεάσει την κοινή γνώμη και διέταξε τον Ομέρ να καταπνίξει την επανάσταση. Ο Ομέρ έφτασε στην Κρήτη έχοντας στη διάθεσή του 60.000 στρατό. Στρατοπέδευσε στην Επισκοπή όπου ενώθηκε μαζί του στρατός από το Ρέθυμνο (20/4). Επιτέθηκε συγχρόνως από τρία σημεία στα Σφακιά, συνάντησε όμως ισχυρή άμυνα από οχυρωμένους επαναστάτες και υποχώρησε με σημαντικές απώλειες. Καίγοντας και καταστρέφοντας πέρασε στο Ρέθυμνο, εισέβαλε στον Μυλοπόταμο και κάλεσε τον Ρεσίτ από το Ηράκλειο να ενωθεί μαζί του. Οι επαναστάτες επιβράδυναν την πορεία του, τον εγκλώβισαν στα Κλεψίμια και τον αποδεκάτισαν. Ενώθηκε με τον Ρεσίτ στο Πέραμα. Ο Ρεσίτ είχε εισβάλει από το στενό της Τυλίσσου, πυρπόλησε

τις Μονές Φόδελε και Δισκουρίου και τα χωριά Λειβάδια, Κράνα, Αξός και Ανώγεια. Οι Ομέρ, Ρεσίτ και Φερίκ Ισμαήλ, αφού έκαψαν το Αβδού, επιτέθηκαν ταυτόχρονα στο Οροπέδιο του Λασιθίου, αλλά αποκρούστηκαν. Από την κοιλάδα της Εμπάρου, όμως, 15.000 Τούρκοι εισέβαλαν στη Γερακιανή Λαγκάδα και έπειτα από σκληρές μάχες ανέβηκε στο Οροπέδιο και ο Ρεσίτ. Το Οροπέδιο πλημμύρισε από πολυάριθμους Τούρκους οι οποίοι λεηλατούσαν. Οι επαναστάτες μάχονταν σώμα με σώμα με πολλαπλάσιους εχθρούς. Οι Τούρκοι καταδίωξαν επαναστάτες και αμάχους, έκαψαν σπαρτά, λαφυραγώγησαν χωριά και βεβήλωσαν 500 εκκλησίες. Οσους χριστιανούς συνέλαβαν (γέροντες, αρρώστους, άνδρες και γυναικόπαιδα), τους υπέβαλαν σε φρικτά βασανιστήρια, ασέλγη-

Γυναικόπαιδα από την Κρήτη επιβιβάζονται σε βάρκες υπό ξένη σημαία για να αποφύγουν τη σφαγή (λιθογραφία). 20

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

σαν πάνω τους και τους σκότωσαν. Τελικά όμως οι ωμότητες των Τούρκων, αντί να κάμψουν το ηθικό των κατοίκων, διέγειραν την επαναστατικότητα. Από την αρχή της πορείας του Ομέρ προς τα ανατολικά, στρατός 20.000 απασχολούσε την Κίσαμο, ενώ μάχες διεξάγονταν στην Κυδωνία και τον Αποκόρωνα. Μετά την πτώση του Λασιθίου, ο Ομέρ αποβιβάστηκε στο Φραγκοκάστελλο (23/6) και έφτασε ακάθεκτος στον Καλλικράτη. Συγχρόνως ο Ρεσίτ από το Ηράκλειο προχώρησε μαχόμενος στον Ασφενταμέ και ο Μεχμέτ από την Κράπη έφτασε στα Ασκύφου. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το Μουρί, την Ανώπολη και την Αράδαινα. Αποβίβασαν στρατό στην Αγία Ρουμέλη αλλά απέτυχαν να εισβάλουν στη Σαμαριά. Τα Σφακιά καταστράφηκαν, αλλά δεν υποτάχθηκαν. Ο Ρεσίτ αποχώρησε από τα νότια παράλια πυρπολώντας χωριά και τη Μονή Πρέβελη. Οθωμανοί κατέστρεφαν στο Αμάρι και τον Αγιο Βασίλειο, ενώ άλλοι έσφαζαν κοντά στο Ρέθυμνο. Από τα Σφακιά οι Τούρκοι εισέβαλαν στο Σέλινο και έφτασαν μέχρι την Παλιόχωρα.

Υστερα από διεθνείς πιέσεις η Πύλη παραχώρησε στους επαναστατημένους Κρητικούς γενική αμνηστία και τον Οργανικό Νόμο. Προκήρυξη του μεγάλου βεζύρη Ααλή πασά προς τους Κρήτες στις 20 Οκτωβρίου 1867.

Ο Οργανικός Νόμος - Η διοίκηση Χουσεΐν Αβνή Οι διεθνείς πιέσεις ανάγκασαν την Πύλη να σταματήσει τις επιχειρήσεις προκηρύσσοντας γενική αμνηστία. Εστειλε τον μεγάλο βεζύρη Ααλή με έτοιμο σχέδιο, τον Οργανικό Νόμο. Ο Ααλή απέλυσε κρατουμένους, παρότρυνε την είσοδο ακόμη και των επαναστατών στις πόλεις, διένειμε βοηθήματα και κατέβαλε προσπάθειες εκλογής αντιπροσώπων. Η Ελλάδα προσπάθησε να ματαιώσει τις προτάσεις Ααλή, αφού υποσχόταν κάθε παροχή εκτός από την ένωση. Οι Κρήτες, αν και ήταν διχασμένοι, σε ανυποχώρητους «ενωτικούς» και «αυτονομιστές» που ήθελαν διαπραγματεύσεις, απέρριψαν τις προτάσεις Ααλή επιμένοντας στο αίτημα της ένωσης. Ο νέος διοικητής Κρήτης Χουσεΐν Αβνή από τις 25/10/1867 συνέστησε διαρκή στρατόπεδα και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Χουσεΐν Αβνή πασάς, γενικός διοικητής Κρήτης από τον Οκτώβριο 1867 έως το τέλος της επανάστασης. 21

ανέπτυξε στρατό στις επαρχίες, άρχισε την ανέγερση πύργων και τη διάνοιξη δρόμων, έφερε στην Κρήτη Κούρδους, Αλβανούς και Αραβες, στήριξε τους υποταγμένους, επικήρυξε τους επαναστατικούς αρχηγούς και απέκλεισε τα παράλια της Κρήτης. Επιτέθηκε στους Λάκκους, στο Θέρισο και τα γύρω χωριά αλλά απέτυχε. Οι παρατεταμένες μάχες στην Κυδωνία και την Κίσαμο αναζωογόνησαν την επανάσταση. Στον Αποκόρωνα με καθημερινά επεισόδια ο τουρκικός στρατός έμενε καθηλωμένος. Το 1868, όμως, με συντονισμένες επιθέσεις οι Τούρκοι απασχολούσαν και περιόριζαν τους επαναστάτες. Στο Ρέθυμνο οι επιθέσεις των επαναστατών απέτυχαν και οι υποταγμένοι πλήθαιναν. Ανατολικότερα, οι επαναστατικές αρχές οργάνωσαν συντονισμένες επιθέσεις, ως απάντηση στις προτάσεις Ααλή και απέκρουσαν επιχειρήσεις των Τούρκων. Οι επαναστάτες επιχειρούσαν με

κλεφτοπόλεμο να εμποδίσουν την κατασκευή πύργων, ενώ ο τουρκικός στρατός λεηλατούσε. Ο Ααλή με υποσχέσεις και εκβιασμούς προσπάθησε να πετύχει τον επαναπατρισμό των προσφύγων και στις 14/2 αναχώρησε από την Κρήτη. Το επόμενο διάστημα οι πύργοι εμπόδιζαν την επικοινωνία, οι δρόμοι διευκόλυναν την προέλαση του στρατού, οι εξαγωγές τροφίμων από τις πόλεις απαγορεύονταν, η κακοκαιρία μάστιζε επαναστάτες και οικογένειες, οι χριστιανοί κατατάσσονταν στα σώματα του εχθρού και συλλάμβαναν επαναστάτες ή οδηγούσαν το στρατό εναντίον τους. Οι επιθέσεις και από τις δύο πλευρές αποσκοπούσαν στον έλεγχο των διόδων. Στις δυτικές επαρχίες, παρά τις σφοδρές μάχες, η κατάσταση ήταν απελπιστική. Στον Αποκόρωνα, που ήταν η κρίσιμη δίοδος προς την υπόλοιπη Κρήτη, οι επαναστάτες ακόμα και με νυχτερινές

Τα Σφακιά αποτέλεσαν κέντρο της επαναστατικής δραστηριότητας και ορμητήριο των επαναστατών. Το Λουτρό Σφακίων σε φωτογραφία εποχής. 22

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

επιθέσεις ενοχλούσαν την οδοποιία. Μετά την ανέγερση πύργων, πολυάριθμος στρατός κατασκήνωσε στα κομβικά χωριά και στην Κράπη. Τον Μάιο μετά την πτώση του Ομαλού απομονώθηκε το Σέλινο. Η Γενική Συνέλευση για να ενισχύσει το φρόνημα του λαού στο Ρέθυμνο οργάνωσε επιθέσεις. Πολλοί χριστιανοί πρόσφυγες, νομίζοντας ότι έπαψε η επανάσταση, έρχονταν οικογενειακώς. Η δράση των επαναστατών περιοριζόταν σε ενέδρες κι έτσι ο τουρκικός στρατός διαπερνούσε το Ρέθυμνο με μικρές αντιστάσεις. Στο Ηράκλειο και το Λασίθι, παρά τις σημαντικές επιτυχίες των επαναστατών, οι υποταγμένοι πλήθαιναν. Στα πεδινά οι Τούρκοι κυριαρχούσαν με 30.000 στρατιώτες και προστάτευαν την ανέγερση πύργων. Απελπισμένοι οι Κρήτες στη συνέλευση στα Λειβάδια (24/9/1868) υπέβαλαν αναφορά ζητώντας

αυτονομία υπό την Πύλη, ουδετερότητα και εγγύηση των Δυνάμεων, να μην επιβαρύνουν την Κρήτη οι συνθήκες του οθωμανικού κράτους, συνταγματικό πολίτευμα, χριστιανό ηγεμόνα διοριζόμενο από το σουλτάνο, Βουλή, δημοτική διοίκηση, θρησκευτική ελευθερία κ.λπ. Καλούσαν την Ευρώπη να επέμβει και επέμεναν στην ένωση ως πόθο. Η Πύλη γνώριζε ότι ο αγώνας τελείωνε, φυσικά δεν δεχόταν κανένα αίτημα και πρόβαλλε στην Ευρώπη ότι έληξε η επανάσταση. Ηδη οι προσπάθειες των επαναστατών δυτικά ήταν ανεπιτυχείς. Ο τουρκικός στρατός κατείχε τα παράλια των Σφακίων και την Κράπη. Η Γενική Συνέλευση διαλύθηκε και η προσωρινή κυβέρνηση κυκλώθηκε στην Ασή Γωνιά. Στο Ρέθυμνο, παρά τις σκληρές μάχες, ο Μυλοπόταμος υποτάχθηκε. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τον Αγιο Βασίλειο και το Αμάρι, έλεγξαν τις διαβάσεις και απώθησαν τους επαναστάτες στα ορεινά. Ανατολικότερα, παρά τις

Η αποστολή εθελοντών προς την Κρήτη προκάλεσε τη διακοπή των ελληνοτουρκικών διπλωματικών σχέσεων. Στην εικόνα, πώληση όπλων στο Μοναστηράκι σε ανθρώπους που μπορούσαν να βοηθήσουν τον αγώνα της Κρήτης. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

23

Κρητικοί επαναστάτες μαζί με γυναικόπαιδα στα βουνά της Κρήτης. 24

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

αξιόλογες μάχες, οι δυνάμεις των επαναστατών μειώνονταν και η επανάσταση έδειχνε σημεία αποσύνθεσης, αφού μόνο στα ορεινά του Ηρακλείου συνέχιζαν την επανάσταση.

Η λήξη της επανάστασης - Οι συνέπειες για την Τουρκία και την Κρήτη Οι Κρήτες με συνεχείς αναφορές ζητούσαν απεγνωσμένα ενίσχυση. Οι εκκλήσεις οδήγησαν στην αποστολή 1.000 εθελοντών που αποβιβάστηκαν τον Δεκέμβριο στο Ρέθυμνο. Βάδισαν σε εχθρικό περιβάλλον δεχόμενοι συνεχείς επιθέσεις, αποδεκατίσθηκαν σε μάχη στις Βρύσες Αγίου Βασιλείου και έφτασαν στον Καλλικράτη. Εθελοντές και επαναστάτες προχώρησαν δυτικά, στην περιοχή όπου ήταν οχυρωμένος ο τουρκικός στρατός, νομίζοντας ότι τον αποφεύγουν. Πεινασμένοι, αποθαρρυμένοι, ταλαιπωρημένοι από το χιόνι και εξαπατημένοι από τον Γάλλο πρόξενο παραδόθηκαν στα Ασκύφου. Κάποιοι διέφυγαν στις Χώσες Αποκορώνου, αλλά καταδιωγμένοι επέστρεψαν στα Σφακιά, παρέδωσαν τα όπλα και έφυγαν για τον Πειραιά. Οσοι επαναστάτες είχαν καταφύγει στη Σαμαριά ήλπιζαν ότι θα διαφύγουν με πλοίο. Παραδόθηκαν, μεταφέρθηκαν στα Χανιά και διαπομπεύθηκαν. Ανατολικά, αφού η διαφυγή με πλοία ήταν αδύνατη, οι αρχηγοί ύστερα από σύσκεψη αποφάσισαν να παραδοθούν. Πήγαν στο Ηράκλειο μεταμφιεσμένοι, παραδόθηκαν στο Διοικητήριο και αντιμετώπισαν ύβρεις, ειρωνείες και απρέπειες. Αφοπλίστηκαν, υπέγραψαν δήλωση υποταγής και φυλακίστηκαν. Η αποστολή των εθελοντών προκάλεσε τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (11/12/68) και στη Διάσκεψη του Παρισιού (1869) η Ελλάδα καταδικάστηκε. Η επανάσταση του 1866 αποτελεί σταθμό στην Ιστορία της Κρήτης και της Ελλάδας. Τραυμάτισε οικονομικά, ηθικά, διπλωματικά και καταρράκωΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο οπλαρχηγός Κωνσταντίνος Κριάρης από το Σέλινο πρωτοστάτησε στη νέα επαναστατική κίνηση του 1878.

σε το γόητρο της Τουρκίας, που διέθεσε 100.000 στρατό, στόλο και τους Τουρκοκρητικούς. Η Πύλη απέτυχε να επιβληθεί παρά τα μέσα, τα τεχνάσματα, τις παραχωρήσεις και τις διαιρέσεις. Ο Ελληνισμός προσέφερε υλική και ηθική υποστήριξη. Οι Κρητικοί νικήθηκαν από τον κακό οπλισμό, την πείνα και τις ελλείψεις. Το νησί μετά την επανάσταση βρέθηκε σε τραγική κατάσταση. Ο αγώνας κόστισε 10.000 νεκρούς, κυρίως από τον ενεργό χριστιανικό πληθυσμό. Οι οικογένειες επέστρεψαν σκελετωμένες και άθλιες για να θρηνήσουν νεκρούς και περιουσίες. Παντού υπήρχαν ερείπια, αφού οι χριστιανοί έκαψαν τα σπίτια των Τούρκων και Τούρκοι τα σπίτια και τις περιουσίες των χριστιανών. Οι Τουρκοκρητικοί, αν και είχαν 25

Η επανάσταση του 1878 Η προετοιμασία Με το τέλος της μεγάλης επανάστασης, οι Τούρκοι, παρά τον Οργανικό Νόμο, καταπίεζαν τους Κρήτες, αφού οι παραχωρήσεις και τα προνόμια έπρεπε να παραβιαστούν. Ετσι συνέχιζαν το έργο τους με σφαγές, ατιμώσεις, βεβηλώσεις, καταστροφές και επικηρύξεις χριστιανών αρχηγών. Η Πύλη αγνοούσε τα όποια αιτήματα ή παράπονα εξέφραζαν οι χριστιανοί. Οι επαναστάτες όμως του ’66 είχαν αποβάλει τη νοοτροπία του υπόδουλου και ήταν πια συνειδητοί επαναστάτες. Επιδίωκαν να βελτιώσουν τη θέση της Κρήτης με διεκδικήσεις. Γι’ αυτό υπέβοσκε αναταραχή, την οποία καλλιεργούσαν οι εξόριστοι αγωνιστές στην Αθήνα και oι οπλαρχηγοί που παρέμεναν στην Κρήτη. Οι Κρήτες πρόσφυγες στην Ελλάδα αποτελούσαν μοχλό πίεσης της πολιτικής, επιρροής της κοινής γνώμης και της δημοσιογραφίας.

Προτομή του Αναγνώστη Σκαλίδη, γενικού αρχηγού Κισάμου στην επανάσταση του 1878 και προέδρου της Κρητικής Βουλής.

ελληνικό αίμα, ήταν πιο βάρβαροι και πιο άγριοι από τους Τούρκους. Ο βασικός σκοπός της επανάστασης, η ένωση, έμεινε πόθος. Η υποταγή της Κρήτης μείωσε το γόητρο της Ελλάδας. Το κέρδος ήταν η διεθνοποίηση του Κρητικού Ζητήματος. Ο Οργανικός Νόμος αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα στη διοίκηση και στα δικαιώματα των χριστιανών. Η Ευρώπη θαύμασε την επιμονή και τον αγώνα των Κρητών απέναντι σε μια πανίσχυρη αυτοκρατορία. Ο τριετής αγώνας εξευτέλισε και προβλημάτισε μια ολόκληρη αυτοκρατορία, συγκίνησε την πολιτισμένη Ευρώπη, άφησε όμως την Κρήτη στον τουρκικό ζυγό προς ντροπή του χριστιανικού κόσμου. 26

Από το 1876 οι οργανώσεις «Εθνικόν Κέντρον», «Αδελφότης» και «Εθνική Αμυνα» ενδιαφέρονταν για την εξεύρεση μέσων και τον εξοπλισμό αντάρτικων ομάδων στις αλύτρωτες περιοχές και μαζί με το «Κρητικόν Κέντρον» δραστηριοποιήθηκαν για την Κρήτη. Τότε ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος και η Ρωσία ζήτησε να επαναστατήσουν η Θεσσαλία, η Ηπειρος και η Κρήτη για αντιπερισπασμό. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε, η πίεση όμως της κοινής γνώμης την εξανάγκασε να υποστηρίξει επαναστατικά κινήματα στη Θεσσαλία και την Κρήτη. Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος θεωρήθηκε από πολλούς Κρήτες ως ευκαιρία να κηρυχθεί επανάσταση και να προωθηθεί ο πόθος της ένωσης με την Ελλάδα. Ενεργό ρόλο στην κίνηση αυτή διαδραμάτισε ο παλιός αγωνιστής Ιερομόναχος Παρθένιος Κελαϊδής. Από το 1869 υπηρετούσε ως εφημέριος της ελληνικής κοινότητας στην Τεργέστη. Ανέπτυξε εντυπωσιακή δράση με επιστολές, επαφές, γνωριμίες και συνεννοήσεις με πλήθος προσωπικοτήτων στην Ευρώπη. Συγχρόνως επικοινωνούΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

σε με Ελληνες και Κρήτες και γνώριζε τόσο την κατάσταση που επικρατούσε στο νησί όσο και το διεθνές κλίμα. Διέβλεπε την αυτονομία ως λύση που θα οδηγούσε στην ένωση. Με υπομνήματα διαμαρτυρίας, που έστελνε ή υποκινούσε, ανακίνησε το Κρητικό Ζήτημα και ζήτησε τη συνδρομή της Ελλάδας. Η κατάσταση όμως στα Βαλκάνια και η έλλειψη οικονομικών και υλικών μέσων εμπόδιζαν κάθε σοβαρή εξέλιξη. Η προετοιμασία όμως της επανάστασης είχε αρχίσει ουσιαστικά από τη στιγμή που ο Παρθένιος άρχισε τις συνεννοήσεις, ενώ εντυπωσιάζουν τα μέσα που διέθεσε για την Κρήτη. Στη δυτική Κρήτη το 1877 καταστρώνονταν σχέδια ένοπλης και πολιτικής δράσης. Ιδρύθηκαν τρία επαναστατικά κομιτάτα σε Χανιά, Ρέθυμνο και Βάμο, τα οποία κινήθηκαν απροκάλυπτα προς την ετοιμασία επανάστασης. Οι Τούρκοι του Ρεθύμνου προκαλούσαν τους χριστιανούς και ανατολικότερα ο στρατός λεηλατούσε. Τον Σεπτέμβριο, αρκετοί μουσουλμάνοι μετακόμισαν στο Ηράκλειο, εξασφάλισαν τα γυναικόπαιδα και επιδόθηκαν σε δολοφονίες και αρπαγές. Στα τέλη του 1877, ο Παρθένιος Κελαϊδής οργάνωσε την πρώτη αποστολή πολεμοφοδίων στην Κρήτη. Λίγο μετά, επισκέφθηκε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για να επηρεάσει για το Κρητικό και η μετάβασή του στο Παρίσι προκάλεσε κρίση στο Υπουργικό Συμβούλιο στην Ελλάδα. Η Συνέλευση των Κρητών τον επιφόρτισε να μεταβεί στην Πετρούπολη για να συγχαρεί τον τσάρο για τη νίκη του στο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο και να ζητήσει τη βοήθειά του υπέρ της Κρήτης. Γι’ αυτό δικαίως ο Σκαλτσούνης γράφει: «Καὶ ὁ μὲν Κελαϊδὴς ἦτον ὁ ὑποκινητὴς καὶ ὁ ἐξωτερικὸς τῆς ἐπαναστάσεως πράκτωρ»4.

Η επανάσταση στη δυτική Κρήτη Την 1/1/1878 συγκλήθηκε στο Φρε η Συνέλευση των Κρητών με εντυπωσιακή συμμετοχή αντιπροσώπων και μετονομάστηκε Παγκρήτια Συνέλευση. Η τουρκική και η αγγλική διπλωματία με υποσχέΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο αρχιμανδρίτης και παλαίμαχος αγωνιστής Παρθένιος Περίδης, ο οποίος μαζί με οπλαρχηγούς ύψωσε τη σημαία της ένωσης το 1878.

σεις προσπάθησαν να πετύχουν συμβιβασμό. Οι Κρήτες είχαν συνειδητοποιήσει την αδυναμία της Τουρκίας, οι αντιθέσεις όμως ανάμεσα στους ενωτικούς (δυτικοί) και αυτονομιστές (ανατολικοί) οδήγησαν στη φυγή των ανατολικών αντιπροσώπων. Η Συνέλευση ζήτησε από τους απεσταλμένους της Πύλης να κηρυχθεί η Κρήτη αυτόνομη ηγεμονία, υποτελής στο σουλτάνο με χριστιανό διοικητή και με την εγγύηση των Δυνάμεων. Η Πύλη ζήτησε προθεσμία και διόρισε διοικητή τον Κωστή Αδοσίδη. Η Συνέλευση τότε πρότεινε ως αίτημα την ένωση. Εξελέγησαν Προεδρείο και Επιτροπή για να καταρτίσουν σχέδιο προτάσεων και η Συνέλευση μετακόμισε στην Αργυρούπολη. 27

νητοποιημένα τα τουρκικά πλοία λόγω έλλειψης καυσίμων. Ετσι, πλοία από την Ελλάδα μετέφεραν ανενόχλητα πολεμοφόδια και τρόφιμα. Στις 3/2 η Συνέλευση με Διακήρυξη ανακοίνωσε τη διακοπή των διαπραγματεύσεων με την Πύλη και έκανε έκκληση για την επίλυση του Κρητικού. Διορίστηκε Προσωρινή Επταμελής Διοίκηση Κρήτης, η οποία κάλεσε το λαό σε εξέγερση και ανέλαβε τη διοικητική οργάνωση, το διπλωματικό αγώνα και τον επισιτισμό. Οι επαναστάτες επιτέθηκαν στον Βάμο σε 1.500 στρατιώτες. Υστερα από 4ήμερες μάχες έκαψαν το Διοικητήριο και ανάγκασαν τους Οθωμανούς να αποχωρήσουν. Οργάνωσαν επιχειρήσεις από το φρούριο Ιτζεδίν μέχρι τον Αλικιανό και απέκλεισαν τους Οθωμανούς στην Κίσαμο. Οι επιτυχίες των επαναστατών ανάγκασαν τον Αδοσίδη να προτείνει ανακωχή. Η κατοχή και η διοίκηση των περιοχών που καταλήφθηκαν θα έμεναν στους επαναστάτες, με δυνατότητα των Τούρκων αγροτών να καλλιεργούν τα κτήματά τους στα κατεχόμενα. Οι επαναστάτες δέχτηκαν να σταματήσουν τις εχθροπραξίες, με αντάλλαγμα την ελεύθερη διακίνηση των χωρικών στις πόλεις και να διασφαλιστούν η ζωή, η τιμή και η περιουσία των χριστιανών των πόλεων. Ο καπετάν Κόρακας, γενικός αρχηγός Ηρακλείου.

Το σύνθημα της επανάστασης το έδωσε ο οπλαρχηγός Μαυρογένης, επικεφαλής 600 χριστιανών, όταν στις 14/1 στον Αλικιανό ύψωσε τη σημαία με αίτημα την ένωση. Ακολούθησαν οι Κροκίδης, Μπογιατζόγλου, Κριάρης, Σκαλίδης, Γιάνναρης και Παρθένιος Περίδης που είχαν έρθει από την Ελλάδα. Με 1.500 ενόπλους έπειτα από δοξολογίες, ζητωκραυγές και πυροβολισμούς, κατέλαβαν επίκαιρες θέσεις και η επανάσταση απλώθηκε θεαματικά σ’ όλη την Κρήτη. Οι μουσουλμάνοι κατέφυγαν στα φρούρια. Ο τουρκικός στρατός στην Κρήτη δεν υπερέβαινε τους 10.000 στρατιώτες και στα λιμάνια ήταν ακι28

Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος έληξε με την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (19/2/1878). Η Ρωσία υποχρέωνε την Τουρκία σε πολεμικές αποζημιώσεις ή υπερβολικές εδαφικές παραχωρήσεις, που απειλούσαν την υπόσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τη συνθήκη ωφελούνταν η Ρωσία και όλες οι χώρες της Βαλκανικής, εκτός από την Ελλάδα. Η Τουρκία υποχρεωνόταν στην έκδοση βελτιωμένου Οργανικού Νόμου στην Κρήτη, αλλά μπορούσε πλέον να στείλει στρατό. Ετσι, τον Μάρτιο έφτασε ο Οσμάν Νουρή με 7.000 στρατιώτες και αγνοώντας την ανακωχή ξεκίνησε επιχειρήσεις, χωρίς σπουδαίες επιτυχίες. Η άφιξή του όμως ενθάρρυνε τους μουσουλμάνους, οι οποίοι προέβησαν σε σφαγές και λεηλασίες στα περίχωρα των φρουρίων. Στις 14/3, χιλιάδες Τούρκοι στρατιώτες και άτακτοι επιτέθηκαν σε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Αλικιανό, Σκηνέ και Φουρνέ. Οι επαναστάτες μετά από πενθήμερες σφοδρές μάχες τούς έδιωξαν. Οι συγκρούσεις όμως συνεχίζονταν καθημερινά μέχρι το τέλος του μήνα, από τα Χανιά μέχρι το Καστέλι. Στα τέλη Μαρτίου ο έλεγχος της Κρήτης ήταν στους επαναστάτες. Οταν αναγγέλθηκε η σύγκληση Συνεδρίου στο Βερολίνο η Τουρκία επιδίωξε νέα ανακωχή. Οι επαναστάτες πείσθηκαν και ανέστειλαν τις επιχειρήσεις. Η Πύλη, εκμεταλλευόμενη την ανακωχή, έστειλε το Σαλήχ πασά με πολυάριθμο στρατό, ο οποίος ξεκίνησε επιχειρήσεις σε μεγαλύτερη κλίμακα, αλλά η γραμμή ελέγχου δεν άλλαξε. Οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε βανδαλισμούς, ατιμώσεις γυναικών και λαφυραγωγήσεις. Η Ελλάδα συμβούλευε να συνεχιστεί η επανάσταση. Ο ενισχυμένος τουρκικός στρατός σχεδίαζε εκτεταμένες επιχειρήσεις και τον Ιούνιο επιτέθηκε στον Τσιβαρά. Υστερα από πεισματώδεις

μάχες οι Τούρκοι πυρπόλησαν το χωριό και έσφαξαν γυναικόπαιδα. Οι επαναστάτες με αντεπίθεση εγκλώβισαν και σκότωσαν πολλούς Τούρκους, αναγκάζοντάς τους σε υποχώρηση. Οι συγκρούσεις στον πεδινό Αποκόρωνα γενικεύθηκαν, οι Τούρκοι με πολλές απώλειες περιορίστηκαν στις Καλύβες, όπου έσφαξαν άοπλους. Οι πολύνεκρες αυτές μάχες ήταν οι πιο πεισματώδεις από όσες μάχες έγιναν ποτέ στην Κρήτη.

Τα γεγονότα στην υπόλοιπη Κρήτη Από τις αρχές του ’78 συστήθηκε στρατόπεδο στην Αργυρούπολη και οι επαναστάτες έλεγξαν την περιοχή. Τον Φεβρουάριο οι εξορμήσεις των Τούρκων προκάλεσαν συγκρούσεις, αν και οι περισσότεροι χριστιανοί ήταν άοπλοι. Οι αρχηγοί που εξελέγησαν στις επαρχίες συνέβαλαν αποφασιστικά στην οργάνωση των χριστιανών. Με

Οπλισμένοι Κρήτες επαναστάτες. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

29

επιθέσεις στα περίχωρα απέκλεισαν τους Τούρκους στο φρούριο και δημιούργησαν ζώνη, την οποία δεν κατάφεραν να διασπάσουν οι Τούρκοι. Τον Μάιο οι οπλαρχηγοί ματαίωσαν τα σχέδια των Τούρκων να εξαναγκάσουν χωρικούς να υπογράψουν υποταγή, ώστε να παρουσιάσουν στην Ευρώπη την Κρήτη ως υποταγμένη. Με τη σύσταση στρατοπέδων κοντά στα φρούρια και απαντήσεις στις επιθέσεις των Τούρκων έλεγχαν πλέον την κατάσταση.

Το Συνέδριο του Βερολίνου

Γενικός αρχηγός Ηρακλείου εξελέγη ο Μ. Κόρακας και ανατολικότερα ο Κ. Σφακιανάκης και αμέσως οργάνωσαν στρατόπεδα. Ειδικά στις ανατολικές επαρχίες, οι ελλείψεις σε πολεμικό υλικό και τρόφιμα ήταν σοβαρές και το πρόβλημα του επισιτισμού το έλυναν με ζωοκλοπές. Τον Μάρτιο οι Τούρκοι πίεζαν τους κατοίκους να υπογράψουν αναφορές ότι δήθεν είναι ευχαριστημένοι και τους καλούσαν να συλλάβουν τους επαναστάτες ως προδότες. Οι Τούρκοι συνέχιζαν τις εχθροπραξίες και μετά την ανακωχή και οι επαναστάτες απαντούσαν με επιχειρήσεις. Κατέλαβαν τη Σπιναλόγκα, πολιόρκησαν τους πύργους της Παχειάς Αμμου, της Βασιλικής και της Πισκοπής, αλλά απέτυχαν να εκπορθήσουν το φρούριο της Ιεράπετρας.

Η οδυνηρή είδηση ότι η Κρήτη πρέπει να καταθέσει τα όπλα και να δεχτεί αμνηστί, α αντί για ανακωχή, προκάλεσε οργή και απογοήτευση. Οι Κρήτες, αφού δεν υπήρχε καμιά εγγύηση για το μέλλον τους, ήθελαν να συνεχίσουν τον αγώνα. Η αγγλική διπλωματία, όμως, ξεκίνησε διαμεσολαβητικές ενέργειες για την ειρήνευση και οι επαναστάτες πείσθηκαν να υποχωρήσουν. Η Πύλη δέχτηκε να τροποποιήσει τον Οργανικό Νόμο, έτσι που να διασφαλίζει τα συμφέροντα της πλειονότητας. Ο τουρκικός στρατός έπαψε τις επιθέσεις και η συνέλευση των χριστιανών έδωσε αυστηρές διαταγές στους στρατιωτικούς να αγρυπνούν στις θέσεις που κατείχαν, να απέχουν όμως από επιθέσεις.

Το Συνέδριο του Βερολίνου ξεκίνησε την 1/6/1878. Η ελληνική αντιπροσωπία από τους διαδρόμους του Συνεδρίου, αφού δεν μπορούσε να μετάσχει, ζήτησε την προσάρτηση στην Ελλάδα της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Κρήτης. Το Συνέδριο παραχώρησε τη Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου. Η Κρήτη παρέμεινε στο σουλτάνο που δεσμεύτηκε να εφαρμόσει τον Οργανικό Νόμο.

Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα αποτελούσε διαρκή πόθο των Κρητικών. Στη φωτογραφία Κρήτες επαναστάτες κάθε ηλικίας με τα όπλα τους. 30

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η Σύμβαση της Χαλέπας και η σημασία της Η Συνέλευση των Κρητών (1/8/1878) εξέλεξε Ενδεκαμελή Επιτροπή για να διαπραγματευθεί με τους απεσταλμένους της Πύλης. Ο σουλτάνος έστειλε εκπροσώπους του, που ανέλαβαν να συζητήσουν με την επιτροπή των επαναστατών το βελτιωμένο Οργανικό Νόμο. Ως έδρα των συναντήσεων συμφωνήθηκε η Χαλέπα και έγιναν σκληρές και επίπονες διαπραγματεύσεις. Οι χριστιανοί επιδίωκαν να ακυρώσουν τις εναντίον τους αδικίες του Οργανικού Νόμου, τις οποίες ήθελαν να διατηρήσουν οι απεσταλμένοι του σουλτάνου. Στις 21/9/78 υπογράφηκε προσωρινή συμφωνία και οι μουσουλμάνοι έφυγαν ανενόχλητοι στα χωριά τους. Η Σύμβαση της Χαλέπας υπογράφηκε στις 3/10/1878 και επικυρώθηκε με φιρμάνι. Προέβλεπε: - Γενικό διοικητή χριστιανό ή μουσουλμάνο διοριζόμενο από το σουλτάνο για μια πενταετία με σύμβουλο του αντίθετου θρησκεύματος. Κοντά στο γενικό διοικητή και στους διοικητές των επαρ-

χιών υπήρχε από ένα Διοικητικό Συμβούλιο με πρόεδρο το διοικητή, συμβούλους τον επιθεωρητή Δικαιοσύνης, το μητροπολίτη, το γενικό εισπράκτορα και δύο γραμματικούς και από τρία μέλη χριστιανούς και Τούρκους. Τα Τοπικά Συμβούλια είχαν τους αντίστοιχους τοπικούς παράγοντες και στα χωριά οργανώθηκαν τοπικά συμβούλια. Ανεξάρτητος από το γενικό ήταν ο στρατιωτικός διοικητής, με δικαίωμα ο σουλτάνος να αναθέτει και τις δύο εξουσίες σε περίπτωση ανάγκης στο ίδιο πρόσωπο. - Η Γενική Συνέλευση θα αριθμούσε 80 μέλη, 49 χριστιανούς και 31 μουσουλμάνους που θα εκλέγονταν κάθε τρία χρόνια. Στις συνεδριάσεις θα συμμετείχαν 2 εκλεγμένα μέλη από κάθε επαρχία. Θα συνερχόταν μία φορά το χρόνο και η σύνοδος θα διαρκούσε 40 μέρες. Οι σύνεδροι θα ασχολούνταν με θέματα συγκοινωνιών, δημόσιων έργων, ταμεία δανείων, ενίσχυση του εμπορίου, της βιομηχανίας, της γεωργίας και της εκπαίδευσης. Προβλέπονταν χρηματοδότηση από το σουλτάνο και έσοδα από φόρους. Οι αποφάσεις της έπρεπε να επικυρωθούν από την Πύλη αν αναφέρονταν σε σημαντικά θέματα. Εκτός από τις πλήρεις συνεδριάσεις οι πληρεξούσιοι συνεδρίαζαν και κατά Αγγλικός χάρτης της Κρήτης του 1861.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

31

Αναμνηστική φωτογραφία των οπλαρχηγών της περιοχής των Χανίων που έλαβαν μέρος στις επαναστάσεις του 1866, του 1878, του 1889 και του 1897.

θρήσκευμα για θέματα των ομοθρήσκων τους. Οι υποθέσεις οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου ρυθμίζονταν από τους νόμους και τα έθιμα κάθε θρησκεύματος. Οι υποθέσεις των χριστιανών χωρίζονταν σε καθαρά εκκλησιαστικές, που υπάγονταν στους επισκόπους (γάμος, διαζύγιο), και σε αστικές (μνηστεία, προίκα, αστικά θέματα συζύγων), η διαχείριση των οποίων γινόταν σύμφωνα με τους βυζαντινούς νόμους. Ανώτατο δικαστήριο ήταν το Ανώτατο Ακυρωτικό Συμβούλιο της Κωνσταντινούπολης.

- Επιτρεπόταν η ίδρυση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, τυπογραφείων και η έκδοση εφημερίδων.

- Ιδρύθηκε Χωροφυλακή μόνο από Κρήτες, τον αρχηγό της οποίας θα επέλεγε η Πύλη.

- Προσωρινή απαλλαγή από ορισμένους φόρους και ρύθμιση των χρεών.

Η Σύμβαση της Χαλέπας δεν ανταποκρινόταν στους πόθους των Κρητών ούτε διασφάλιζε τα προνόμια ανάλογα με την αριθμητική υπεροχή των χριστιανών. Παραχωρούσε ημιαυτονομία, ήταν όμως επίσημη παραχώρηση της Πύλης με την εγγύηση των Δυνάμεων. Θεωρείται σταθμός στις διεκδικήσεις του κρητικού λαού προς την ανεξαρτησία. Η Κρήτη απέκτησε στοιχειώδη αυτοδιοίκηση, ελευθεροτυπία και Βουλή με ευρύτερη δικαιοδοσία στην οποία το χριστιανικό τμήμα είχε δικό του προϋπολογισμό και συντηρούσε σχολεία. Για την Τουρκία το θετικό ήταν ότι η Κρήτη παρέμενε τμήμα του κράτους, αν και οι παραχωρήσεις ήταν πρωτόγνωρες για επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

- Οι Κρήτες μπορούσαν να έχουν όπλα χωρίς να οπλοφορούν δημόσια.

Απογοητευμένοι οι Κρήτες υπέγραψαν τη Σύμβαση της Χαλέπας και τον Νοέμβριο υποδέχτηκαν

- Στη διοίκηση και τη Χωροφυλακή θα διορίζονταν χριστιανοί και μουσουλμάνοι κατά την αναλογία του πληθυσμού. - Επίσημη γλώσσα των δικαστηρίων και των συνελεύσεων ήταν η ελληνική, τα πρακτικά όμως θα γράφονταν και στις δύο γλώσσες. - Γενική αμνηστία.

32

- Το τουρκικό Σύνταγμα δεν μπορούσε να καταργήσει τη Σύμβαση. - Κάθε διαταγή του Οργανικού Νόμου που κατέλυε τη Σύμβαση της Χαλέπας στην ανεξαρτησία των δικαστηρίων δεν θα εφαρμοζόταν, γεγονός που έδινε αυτονομία σε σχέση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία5.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τον Αλέξανδρο Καραθεοδεωρή, τον πρώτο χριστιανό γενικό διοικητή του νησιού που έφερε το φιρμάνι της Σύμβασης. Αντικαταστάθηκε όμως έπειτα από 14 ημέρες από τον πρώην πρέσβη της Τουρκίας στην Ελλάδα, Ιωάννη Φωτιάδη.

Η άστοχη εξέγερση του 1889 Η δεκαετία μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας Η Κρήτη μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας δεν ηρέμησε. Η επαναστατικότητά της αποτελούσε κακό παράδειγμα για τις αποσχιστικές τάσεις και άλλων περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατέρρεε. Ο διοικητής Ιωάννης Φωτιάδης ήταν δραστήριος, συμβιβαστικός, ευέλικτος, έμπειρος διπλωμάτης, συνετός και δίκαιος. Με παρασκηνιακές διαβουλεύσεις και ιδιωτικές συναντήσεις κατόρθωνε να αμβλύνει τις διαφορές και να λύνει τα προβλήματα. Διατήρησε τις ισορροπίες μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, αλλά βρέθηκε στη δίνη σημαντικών προβλημάτων (εκπαιδευτικό, βακουφικό, επισκοπικό, κομματισμός, προνομιακό και περί εξωμοσίας), τα οποία όξυναν τις σχέσεις των χριστιανών μεταξύ τους, αλλά και με τους μουσουλμάνους, τη διοίκηση και την Πύλη. Ο Φωτιάδης ίδρυσε σχολεία και προώθησε τη λύση του τελωνειακού και του βακουφικού, συνέβαλε στη λύση του επισκοπικού και έθεσε τις βάσεις για την εσωτερική οργάνωση της Κρήτης. Ο νόμος περί Παιδείας ευνόησε την ίδρυση σχολείων και την αύξηση των εγγράμματων χριστιανών κυρίως. Η εκπαίδευση των χριστιανών ήταν υψηλού επιπέδου και χρηματοδοτήθηκε από τις προσόδους των μοναστηριών. Στην άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των Κρητών συνέβαλαν οι σύλλογοι που ιδρύθηκαν και η έκδοση αρκετών εφημερίδων. Μέχρι το 1886 το πολίτευμα λειτούργησε ομαλά, αν και η κακή εφαρμογή των εκλογικών διαδικασιών προκαλούσε ανωμαλίες. Το σύστημα των ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Βαζιβουζούκοι που έλαβαν μέρος στις σφαγές του Ηρακλείου το 1898 (Φωτογραφία: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου).

εκλογών ευνοούσε την εξαγορά υποψηφίων και βουλευτών και τη νόθευση της λαϊκής βούλησης. Δημιουργήθηκαν δύο παρατάξεις: οι συντηρητικοί ή μετριοπαθείς ή κυβερνητικοί ή καραβανάδες και οι φιλελεύθεροι ή ριζοσπάστες ή ξυπόλητοι. Τα κόμματα δεν είχαν σαφή ιδεολογική βάση ούτε προγράμματα, εξέφραζαν κοινωνικά στρώματα και το βασικό ενδιαφέρον τους στρεφόταν στην κατάληψη δημόσιων θέσεων και αξιωμάτων των οπαδών τους. Η διαφθορά, τα συμφέροντα, οι φόνοι, οι ζωοκλοπές, οι αγροζημιές, οι διαιρέσεις, η ανασφάλεια και η έλλειψη δικαιοσύνης αποτελούσαν τα πιο συνηθισμένα φαινόμενα. Οι διοικητές διάδοχοι του Φωτιάδη δεν συνέχισαν το έργο του. Ο Σάββα πασάς αναμίχθηκε σκανδαλωδώς στις εκλογές, μεροληπτούσε υπέρ των μουσουλμάνων. Επί Ανθόπουλου οι μουσουλμάνων διέπρατταν κακουργήματα και οι χριστιανοί δολοφονίες μεταξύ τους. Στις εκλογές του 1888 πλειοψήφησαν για πρώτη φορά οι φιλελεύθεροι και ξεκίνησε οξεία αντιπαράθεση. Οι κομματικές διαμάχες κορυφώθηκαν με καταγγελίες για βία, νοθεία, δωροδοκίες και παρατυπίες. Οι συντηρητικοί με συναθροίσεις επιχείρησαν να παραστήσουν απειλούμενη την κατάσταση του τόπου. Στις εκλογές των δημογερόντων σημειώθηκαν θλιβερά επεισόδια, οι 33

Το Λακωνικό Σώμα του Δημητρίου Πετροπουλάκη, ο οποίος πολέμησε στο πλευρό των επαναστατών, επικεφαλής 500 εθελοντών. Στη φωτογραφία εικονίζεται στο μέσον με φουστανέλα μαζί με τους επιτελείς του, Νίκο Παμπούκη (δεξιά) και Κώστα Τσάκωνα (αριστερά). Φωτογραφία από το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. 34

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

φιλελεύθεροι εξέλεξαν 38 αντιπροσώπους και οι συντηρητικοί 11. Οι φιλελεύθεροι ζήτησαν αντικαταστάσεις υπαλλήλων της διοικήσεως και η αντιπολίτευση προκάλεσε ταραχές και ζήτησε την αλλαγή του διοικητή.

Το ψήφισμα της ένωσης και οι συνέπειές του Στις 6/5/1889 ο Αριστείδης Κριάρης κατέθεσε ψήφισμα ένωσης στη συνέλευση. Η πράξη αυτή ήταν ευθέως επαναστατική. Ο διοικητής διέλυσε τη συνεδρίαση, οι συντηρητικοί κινητοποιήθηκαν με συγκεντρώσεις σε όλη την Κρήτη. Κατέφυγαν σε εκμετάλλευση της εθνικής ιδέας, προτάσσοντας το αίτημα της ένωσης, και ζήτησαν την υποστήριξη του λαού. Υπόσχονταν άφεση χρεών, αμνηστία σε φυγόδικους και θέσεις σε όσους ζητούσαν διορισμό. Οι συναθροίσεις και οι βιαιότητες εναντίον των Τούρκων προκάλεσαν κλίμα τρόμου. Οι Οθωμανοί μετοικούσαν στις πόλεις, από όπου εξορμούσαν και διέπρατταν σφαγές και διαρπαγές. Ολα τα χωριά του κάμπου των Χανίων καταστράφηκαν. Οι δυτικές επαρχίες ήταν ανάστατες, συμμορίες λήστευαν και προκάλεσαν ακόμη και μέσα στα Χανιά ανυπολόγιστες ζημιές. Στις προκηρύξεις της διοίκησης δεν υπάκουε κανείς. Στο Ρέθυμνο, στις εκλογές των δημογερόντων, έγιναν φόνοι. Οι Τούρκοι τον Ιούλιο πυρπολούσαν περιουσίες και έσφαζαν χριστιανούς στις επαρχίες και απειλούσαν με σφαγές στην πόλη. Στο Ηράκλειο οι χριστιανοί πολιόρκησαν τους Αμπαδιώτες, οι οποίοι μετακόμισαν στην πόλη, σχημάτισαν συμμορίες που περιφέρονταν ληστεύοντας και σφάζοντας. Συρφετός 3.000 ατάκτων, αφού πολιόρκησε το Κανλί Καστέλλι, κατέστρεψε καλλιέργειες σε 28 χωριά και βεβήλωσε 57 εκκλησίες. Ομάδες οθωμανών εκστράτευσαν σφάζοντας στη Μεσαρά και το Μαλεβύζι. Η Ελλάδα διαμαρτυρήθηκε προς την Τουρκία, η οποία απάντησε ότι θα σεβαστεί το καθεστώς και τα προνόμια. Μάταια οι Κρήτες της Αθήνας με ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

υπομνήματα ζητούσαν τη συνδρομή της Ελλάδας και των Δυνάμεων.

Ο Σακήρ πασάς διοικητής Κρήτης Η Πύλη, εκμεταλλευόμενη την ευκαιρία που της προσέφερε η αναστάτωση, διόρισε διοικητή τον Σακήρ πασά. Ο Σακήρ, με τη συναίνεση των χριστιανών αρχηγών, κατέλαβε και εγκατέστησε φρουρές στις επαρχίες. Προώθησε σε επίκαιρα σημεία το στρατό και επέβαλε στρατιωτικό νόμο. Αμέσως οι επίτροποι του λαού περιφρονήθηκαν, συλλαμβάνονταν αδιακρίτως και φυλακίζονταν αναίτια οπλαρχηγοί, βουλευτές, πρόκριτοι, διοικητικοί παράγοντες, ιερείς και χωρικοί. Στήθηκαν στρατοδικεία τα οποία δίκαζαν με απλή καταγγελία. Οι ωμότητες του στρατού, οι ραβδισμοί, οι βιασμοί γυναικών, οι κατασχέσεις όπλων, οι αγγαρείες και οι θανατικές καταδίκες αθώων ήταν πρωτοφανείς. Στην Κρήτη ήρθαν 25.000 Τούρκοι που ερήμωναν τα χωριά. Η διοίκηση υποδαύλιζε τον όχλο, ο οποίος συνέχιζε τις απίστευτες θηριωδίες. Στον Αποκόρωνα ατιμάσθηκαν γυναίκες, μαστιγώθηκαν 150 πρόκριτοι και η θάλασσα εξέβραζε πτώματα. Στο Ρέθυμνο χιλιάδες Οθωμανοί κατέστρεψαν τις σοδειές. Οι φυλακές γέμισαν ασφυκτικά με αθώους και πρόκριτους. Στο Ηράκλειο οι χριστιανοί αφοπλίστηκαν και το Στρατοδικείο κήρυξε φανερά ότι δεν δέχεται κατηγορίες κατά μουσουλμάνων. Στη Μεσαρά οι Τούρκοι κατέστρεψαν εντελώς τις καλλιέργειες και ανέσκαψαν τάφους. Στο Λασίθι πολλοί χριστιανοί απελπισμένοι διέφυγαν στα όρη.

Η κατάργηση της Σύμβασης της Χαλέπας Στις 25/11/1889 διαβάστηκε στα Χανιά το νέο φιρμάνι. Οι κυριότερες αλλαγές σε σχέση με τη Σύμβαση της Χαλέπας ήταν: α) Καταργήθηκε η πενταετής θητεία του διοικητή. β) Εξασφάλιζε καλύτερο έλεγχο των Συμβουλίων με λίγους εκλέκτορες που εξαγοράζονταν ευκολότερα. γ) Στην ψήφιση 35

και τα προνόμια που τη συνόδευαν. Επέβαλε τη βία, τη στρατιωτική τρομοκρατία και εισήγαγε σκληρή φορολογία. Το Κρητικό Zήτημα είχε πάρει ολέθρια τροπή. Η άκαιρη, άστοχη και ανόητη εξέγερση έφερε την αποτυχία.

Η μεταπολιτευτική επανάσταση του 1895 Η περίοδος 1889-1895 Η περίοδος 1889-1895 είναι η πιο σκοτεινή της τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Η κατάσταση του νησιού ήταν οικτρή και άθλια. Οι διώξεις, οι καταδίκες αθώων και οι δημεύσεις περιουσιών συνεχίζονταν. Συμμορίες μουσουλμάνων δολοφόνων τρομοκρατούσαν ατιμώρητοι. Οι Κρήτες απείχαν από τις εκλογές, πολλοί παραιτήθηκαν από τις δημόσιες θέσεις και επιφανείς Κρήτες δεν έθεταν υποψηφιότητα. Διαμαρτύρονταν με υπομνήματα, συναθροίσεις και ένοπλη δράση στα βουνά, χωρίς όμως ουσιαστικό αποτέλεσμα. Ο δικαστής Μανούσος Κούνδουρος, ο οποίος κατέστρωσε νέο υπόμνημα για τη διοίκηση της Μεγαλονήσου και ηγήθηκε της μεταπολιτευτικής επανάστασης (Γεννάδιος Βιβλιοθήκη, Αθήνα).

των νομοσχεδίων απαιτείτο πλειοψηφία 2/3, άρα δεν αρκούσαν οι ψήφοι των χριστιανών για να ψηφιστούν νόμοι, ενώ έπρεπε να υποβάλλονται οι νόμοι για κύρωση στην Πύλη. δ) Με την ισοβιότητα και το διορισμό των δικαστών από την Πύλη εξασφάλιζε τον έλεγχο της Δικαιοσύνης. ε) Ο έλεγχος της Χωροφυλακής εξασφαλίσθηκε με την πρόσληψη Αλβανών. στ) Διέθετε στο ταμείο του νησιού το περίσσευμα του Προϋπολογισμού, αλλά τα μισά τελωνειακά έσοδα. ζ) Το περίσσευμα του Προϋπολογισμού μπορούσε να διατεθεί σε δημόσια έργα, σε κοινωφελή ιδρύματα και στην εκπαίδευση. Αν δεν επαρκούσε η συνέλευση θα επέβαλε νέους φόρους6. Το φιρμάνι κατάργησε τη Σύμβαση της Χαλέπας 36

Μετά τις επανειλημμένες εξεγέρσεις και την αποτυχία του στόχου της ένωσης, πολλοί πίστευαν ότι ένα καθεστώς αυτονομίας ή ημιαυτονομίας θα διευκόλυνε την εκπλήρωση του πόθου της ένωσης. Ο Παρθένιος Κελαϊδής από το 1889 ήρθε σε ρήξη με την ελληνική κυβέρνηση, αφού ήταν ασυμβίβαστος με το καθεστώς υποταγής. Το 1890 Κρήτες αρχηγοί, οπλαρχηγοί και πολιτικοί τον ανακήρυξαν γενικό πληρεξούσιο της Κρήτης με εντολή να περιέλθει την Ευρώπη και να συνηγορήσει υπέρ της Κρήτης. Εστειλε υπομνήματα σε Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία και αργότερα στο βεζίρη της Πύλης. Συγχρόνως συνέλεξε ενισχύσεις και εξόπλισε χριστιανούς, για να ανατρέψουν την κατάσταση με ένοπλη δράση. Οι αντάρτικες επαναστατικές ομάδες (Λιάπης, Τσουρής, Γερανιώτης, Ακρωτηριανός, παπά Μαλέκος κ.ά.) ανάγκασαν τους μουσουλμάνους να περιορίσουν τις βιαιοπραγίες. Στις αρχές Μαρτίου 1892 ο Παρθένιος έφτασε στην Κρήτη, η διοίκηση όμως τον απέλασε, αφού η παρουσία του προκάλεσε προβλήματα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το 1892 Σφακιανοί και Αποκορωνιώτες ίδρυσαν μια μυστική συνωμοτική οργάνωση «αδερφοχτών». Η συνωμοτική αδελφότητα είχε σκοπό την εξέγερση για την ανάκτηση τουλάχιστον των προνομίων της σύμβασης της Χαλέπας. Βασικό ρόλο ανέλαβαν κληρικοί, οι οποίοι στρατολόγησαν από τον Αποκόρωνα και τις γύρω επαρχίες, σχηματίζοντας ομάδες αδελφοποιημένων. Η δραστηριοποίηση και η εξάπλωση της οργάνωσης αναθάρρησαν τους χριστιανούς, που πρόβαλαν διεκδικήσεις και δεν άφηναν αναπάντητες τις προκλήσεις των Τούρκων. Οι συνωμότες οργάνωσαν συναθροίσεις και εκλογές αντιπροσώπων

και πίεζαν τη διοίκηση για την καλυτέρευση του τόπου. Ο εξωτερικός καθοδηγητής των ενεργειών αυτών ήταν ο Παρθένιος Κελαϊδής. Στα τέλη του ’94 η ανταπόκριση των χριστιανών συντέλεσε στον εντυπωσιακό πολλαπλασιασμό των μελών της. Σε συναθροίσεις συντάχθηκαν υπομνήματα και τον Ιούνιο οι αντιπρόσωποι από όλη την Κρήτη υπέβαλαν αιτήματα για τη διοίκηση, τη Δικαιοσύνη, τη Χωροφυλακή και τη φορολογία. Η Πύλη δέχτηκε μερικά αιτήματα και σε άλλα μετέθεσε σταδιακά τη λύση τους. Το ’94 η αδελφότητα διέθετε ένα βασικό πυρήνα

Η πολιορκία του Βάμου (4-18 Μαΐου 1896), αν και δεν είχε άμεσα θετικά αποτελέσματα για τους Ελληνες, συνετέλεσε στην παγίωση και την εξάπλωση του αγώνα στο νησί και σε θετική έκβαση του Κρητικού Ζητήματος (λιθογρφία, Γεννάδιος Βιβλιοθήκη, Αθήνα). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

37

μελών και με προσηλυτισμό προσείλκυε οπαδούς στην Κρήτη και την Αθήνα. Σχεδίαζε επιθέσεις από ξηρά και θάλασσα, εναντίον των πόλεων και των πυκνοκατοικημένων από Τούρκους περιοχών, δολιοφθορές με την ανατίναξη αποθηκών πολεμικού υλικού και επιθέσεις άλλων μελών στις επαρχίες και στα λιμάνια για να καταστρέψουν τα πλοία ανεφοδιασμού των Τούρκων. Τον Ιανουάριο του ’95 η σφαγή των Αρμενίων εξήγειρε την κοινή γνώμη της Ευρώπης και η Πύλη πιεζόμενη διόρισε διοικητή Κρήτης το χριστιανό Αλέξανδρο Καραθεοδωρή. Οι χριστιανοί ενθουσιάστηκαν, αλλά οι Τουρκοκρήτες εξαγριώθηκαν. Το μουσουλμανικό δολοφονικό κομιτάτο, ένας σύνδεσμος με ηγέτη τον αρχηγό της δημόσιας ασφάλειας, Εμίν Βέη, άρχισε τη δράση του. Ο Καραθεοδωρής, συμβιβάζοντας χριστιανούς και μουσουλμάνους, πρότεινε ένα σχέδιο ανασυγκρότησης της Κρήτης, το οποίο όμως απέρριψε η Πύλη. Επειδή οι χριστιανοί ήταν έτοιμοι να καταθέσουν υπόμνημα, κήρυξε αιφνιδιαστικά τη λήξη

των εργασιών της Συνέλευσης (29/5). Το γεγονός προκάλεσε δυσαρέσκεια στους χριστιανούς, αλλά επιτάχυνε την προετοιμασία εξέγερσης.

Η μεταπολιτευτική επανάσταση Οι συστηματικές δολοφονίες χριστιανών, οι αυθαιρεσίες των Τούρκων, η ανασφάλεια, η αδράνεια των πληρεξουσίων, το Βουλγαρικό και το Αρμενικό Ζήτημα οδήγησαν την αδελφότητα σε δράση. Οι συνωμότες βρήκαν ηγέτη το δικαστή Μανούσο Κούνδουρο, ο οποίος σχεδίαζε επανάσταση. Αναζητώντας συνεργάτες έτυχε να απευθυνθεί σε μέλη της αδελφότητας και του αποκάλυψαν την οργάνωσή τους. Ο Κούνδουρος είχε έτοιμο υπόμνημα το οποίο ενέκριναν και κατέστρωσαν σχέδια. Κάλεσαν σε δύο συναθροίσεις τους χριστιανούς (3/9 Κλήμα και 10/9 Κράπη), στις οποίες εγκρίθηκε το υπόμνημα, και τέθηκαν οι βάσεις της επανάστασης. Ζητούσαν:

Παρέλαση Οθωμανών στρατιωτών το 1897, τελευταίο έτος παρουσίας τους στην Κρήτη. 38

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

-Να τεθεί η Κρήτη υπό την προστασία των Δυνάμεων. -Η εκτελεστική εξουσία να ανατεθεί σε χριστιανό κυβερνήτη, διοριζόμενο για 5 χρόνια. -Μαζί του να διοικεί ένα συμβούλιο από 5 χριστιανούς, 2 μουσουλμάνους και 3 Ευρωπαίους ή Ελληνες. -Τη νομοθετική εξουσία να ασκεί σώμα αιρετών. -Η Κρήτη να πληρώνει φόρο στο σουλτάνο. -Η Τουρκία να διατηρεί μέχρι τέσσερις χιλιάδες στρατό. -Στη Χωροφυλακή και στα δικαστήρια να προσλαμβάνονται ντόπιοι χριστιανοί και μουσουλμάνοι με βάση την αναλογία του πληθυσμού7. Οι «μεταπολιτευτικοί» ήθελαν να πιέσουν χωρίς να εξωθήσουν την εξουσία στα άκρα. Την επανάσταση ακολούθησαν Αποκορωνιώτες, Σφακιανοί, Ρεθεμνιώτες και οπλαρχηγοί από τις δυτικές επαρχίες. Στον Αποκόρωνα ξεκίνησαν συστηματικές προπαρασκευές, ο Καραθεοδωρής προσπάθησε να αποτρέψει την προσέλευση στις τάξεις των επαναστατών. Στην Αθήνα στάλθηκαν ο ιεροδιάκονος Γερμανός Αποστολάκης και ο Γεώργιος Κοτζαμπασάκης για στήριξη οικονομική και ηθική της μεταπολιτευτικής. Ο Γερμανός με τον Παρθένιο Κελαϊδή αποτέλεσαν το κέντρο στο οποίο απευθυνόταν η μεταπολιτευτική και κατηύθυναν τις ενέργειες σε συνεργασία με τους πρόσφυγες οπλαρχηγούς. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν αντίθετη με κάθε αυτονομιστική κίνηση στην Κρήτη. Η επιτροπή εξέλεξε προεδρείο και αποτελούμενη από 40 οπλοφόρους περιπλανήθηκε στον Αποκόρωνα. Οι προσπάθειες των Τούρκων να τους συλλάβουν απέτυχαν. Οι συλλήψεις χριστιανών από τη διοίκηση και ο φόβος της τιμωρίας των χωριών που τους φιλοξενούσαν τους ανάγκασαν να φύγουν στα Σφακιά. Η παραμονή τους όμως στα Σφακιά αποθράσυνε τους Τούρκους και από ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Τον Μάιο 1896 οι Τούρκοι προέβησαν σε σφαγές και λεηλασίες εις βάρος του ελληνικού πληθυσμού στην πόλη και την ύπαιθρο των Χανίων. Στη φωτογραφία Οθωμανοί στρατιώτες βεβηλώνουν και καταστρέφουν χριστιανική εκκλησία στον Γαλατά Χανίων.

παντού έφταναν ειδήσεις για φόνους και επεισόδια. Η επιτροπή επέστρεψε και ανέλαβε επιθετικές πρωτοβουλίες. Πολιόρκησε και νίκησε τους Τούρκους στην Επισκοπή και απέκρουσε επίθεση των μουσουλμάνων στα Σελλιά Αγίου Βασιλείου (10/4). 39

Η πολιορκία του Βάμου Η επέμβαση των Δυνάμεων Η μάχη της Αλμυρίδας Η Πύλη πίεσε το Πατριαρχείο που έστειλε εντολή για τη διάλυση της επιτροπής. Οι επαναστάτες αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τον αγώνα και να υποχωρήσουν. Πολιόρκησαν την τουρκική φρουρά του Βάμου για να εξωθήσουν την κατάσταση στα άκρα. Η πολιορκία αυτή (4-18 Μαΐου) στάθηκε αποφασιστική για την εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Οι επαναστάτες κατέλαβαν επίκαιρες θέσεις γύρω από τον Βάμο, εμποδίζοντας τυχόν βοήθεια, και απέκλεισαν 1.400 Τούρκους στο Διοικητήριο. Στις 12/5 ο οθωμανικός όχλος στα Χανιά και στα περίχωρα προέβη σε λεηλασίες και σφαγές χριστιανών. Η Πύλη έστειλε τον Αβδουλλάχ πασά που έσπευσε να λύσει την πολιορκία του Βάμου.

Οι Τούρκοι αδυνατούσαν να διασπάσουν τις γραμμές των επαναστατών, οι πολιορκούμενοι υπέφεραν και θα αναγκάζονταν να παραδοθούν. Οι Τούρκοι ύστερα από πολύνεκρες μάχες έσπασαν τον κλοιό και απελευθέρωσαν τους πολιορκημένους. Οι χριστιανοί πυρπόλησαν τον πύργο και το διοικητήριο του Βάμου και οι μουσουλμάνοι αποχωρώντας με σημαντικές απώλειες πυρπόλησαν χωριά. Ο Αβδουλλάχ στράφηκε στις περιοχές των Χανίων όπου πολιορκούνταν μουσουλμάνοι και έδωσε μάχες. Οι Κρήτες της Αθήνας με εκκλήσεις ζήτησαν βοήθεια. Η ελληνική κυβέρνηση τάχθηκε ανοιχτά υπέρ των επαναστατών, οι οποίοι τροφοδοτήθηκαν. Οι πιέσεις των Ευρωπαίων ανάγκασαν το σουλτάνο να διατάξει την κατάπαυση των εχθροπραξιών. Ζήτησε από τους επαναστάτες να ειρηνεύσουν, υποσχέθηκε εξέταση των αιτημάτων τους, ανάκληση

Ομάδα Κρητών επαναστατών στο Ακρωτήρι το 1897. Εικονίζονται οι πολεμιστές από τη Χαλέπα καπετάν Μαθιός, Γ. Μουντάκης, Γαριδάκης, Καγιαλεδάκης, Κ. Χατζηδάκης και Α. Καστρινάκης. 40

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

του διοικητή και αμνηστία. Οι Δυνάμεις κοινοποίησαν στους μεταπολιτευτικούς τους όρους τους, ζητώντας να γίνουν δεκτοί. Ενώ προετοιμαζόταν η έναρξη της Συνόδου της Βουλής, ο τουρκικός στρατός και ντόπιοι άτακτοι με οργανωμένο σχέδιο άρχισαν δολοφονίες και εμπρησμούς γύρω από τις μεγάλες πόλεις. Στις 30/6 ένα οθωμανικό πολεμικό καταδίωξε ιστιοφόρο στην Αλμυρίδα και σκοτώθηκαν Τούρκοι ναύτες. Οι Τούρκοι ζήτησαν να παραλάβουν τους νεκρούς, αλλά οι χριστιανοί δεν επέτρεψαν τη διάβαση του στρατού από την ξηρά. Ο στρατός αποπειράθηκε απόβαση, εμποδίστηκε και έγιναν μάχες από τις Καλύβες μέχρι την Αλμυρίδα (30-4/7/96). Τελικά η Πύλη εξέδωσε διαταγή για ανακωχή.

Οι σφαγές της Ανώπολης Ο νέος Οργανικός Νόμος Στις πόλεις του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου είχαν καταφύγει μουσουλμάνοι, που έκαναν επιδρομές στα περίχωρα, ενώ ήταν ορατός ο φόβος σφαγών. Παρά την ανακωχή, επικρατούσε τρομοκρατία. Τη νύχτα 26/7 περίπου 2.000 ένοπλοι μουσουλμάνοι, χωρισμένοι σε φάλαγγες, επιτέθηκαν στο μοναστήρι και το χωριό Ανώπολη. Οι λίγοι ένοπλοι εξουδετερώθηκαν και σφαγιάστηκαν 37 χριστιανοί και 4 μοναχοί. Οι επιδρομείς έσφαξαν άλλα 70 άτομα στα γειτονικά χωριά και προκάλεσαν φοβερές καταστροφές. Οι Ευρωπαίοι απαίτησαν την ανάκληση του Αβδουλλάχ, διαμαρτυρήθηκαν έντονα στην Πύλη και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους την Κρήτη. Στη συνάθροιση των πληρεξουσίων και αρχηγών της Κρήτης (26/7), εξελέγη επιτροπή με σκοπό να εργαστεί για τον καταρτισμό σχεδίου Επαναστατικής Συνέλευσης. Οι έκτακτοι απεσταλμένοι της Πύλης ζήτησαν την ανάκληση των αιτημάτων που έθιγαν τα κυριαρχικά δικαιώματα του σουλτάνου, αλλά οι Κρήτες αρνήθηκαν. Από τις Δυνάμεις καταρτίσθηκε σχέδιο παραχωρήσεων με βάση τα αιτήματα των Κρητών με την εγγύηση των Δυνάμεων, το οποίο επέβαλαν στην Πύλη και αποδέχτηκε η Επαναστατική Συνέλευση. Ο νέος Οργανικός Νόμος προέβλεπε: α) Χριστιανό γενικό διοικητή με πενταετή θητεία, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διοριζόμενος από το σουλτάνο με την έγκριση των Δυνάμεων. β) Θα διορίζονται χριστιανοί υπάλληλοι σε αναλογία 2/3. γ) Η Συνέλευση θα συγκαλείται κάθε δύο χρόνια. δ) Οι Κρήτες θα ψηφίζουν τον Προϋπολογισμό και τους νόμους. ε) Αναδιοργάνωση της Χωροφυλακής. στ) Ανεξάρτητα δικαστήρια. Η μεταπολιτευτική επανάσταση χαρακτηρίστηκε ως τυχερή. Ηταν ένας πρωτότυπος και ιδιάζων χαρακτήρας επαναστάσεως, αφού ζητούσε μεταρρυθμίσεις και επιδίωκε την ένωση. Περιορίστηκε στις δυτικές επαρχίες και δεν τη συμμερίστηκαν ούτε οι πρόξενοι ούτε και η Ελλάδα. Ο Παρθένιος Κελαϊδής ήταν ο εφευρέτης, κατευθυντήριος νους και βασικός υποστηρικτής της ιδέας. Αν και πολεμήθηκε, δικαιώθηκε από τα γεγονότα η ορθότητα της ιδέας και σύλληψης.

Η επανάσταση του 1897 Η πυρπόληση των Χανίων Μετά την παραχώρηση του νέου Οργανικού Νόμου, η Πύλη άρχισε αμέσως συστηματικά την υπονόμευσή του. Εστειλε στρατό και ανώτερους υπαλλήλους στην Κρήτη δήθεν για να συνδράμουν στην εφαρμογή του πολιτεύματος. Οι Τούρκοι προκαλούσαν με ταραχές και φόνους και οι χριστιανοί απελπισμένοι μάταια ζητούσαν την προστασία της Ελλάδας και των Ευρωπαίων. Στις επαρχίες του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου οι καταστροφές ήταν ολοκληρωτικές. Τον Νοέμβριο οι μουσουλμάνοι στα Χανιά οργάνωσαν διαδήλωση και τοιχοκόλλησαν προκήρυξη8 καλώντας τους Τούρκους σε σφαγές κατά των χριστιανών. Στις αρχές του ’97 επικυρώθηκε από το σουλτάνο το σχέδιο οργανώσεως της Χωροφυλακής και ολοκληρώθηκε το σχέδιο του νέου δικαστικού οργανισμού. Αμέσως, όμως, οι Τούρκοι με σύνθημα από την Κωνσταντινούπολη ξεσηκώθηκαν κατά 41

Στα Χανιά τα καταστήματα ήταν κλειστά και κυκλοφορούσαν μόνο μουσουλμάνοι. Στις 23/1 οι Τούρκοι πυρπόλησαν τη χριστιανική συνοικία. Η κατάσταση ξέφυγε από κάθε έλεγχο και σημειώθηκαν φοβερές σφαγές και εμπρησμοί στις χριστιανικές συνοικίες της πόλης το επόμενο διήμερο9. Πολλά γυναικόπαιδα κατέφυγαν για να σωθούν στην Επισκοπή και στο ναό των Εισοδίων, όπου βρίσκονταν οι επίσκοποι Κυδωνίας Νικηφόρος και Λάμπης Ευμένιος με λίγους ενόπλους. Οι Τούρκοι τούς επιτέθηκαν με μανία. Με σφυριά, λοστούς και σκαπάνες άνοιξαν τρύπες συνεχόμενες στους τοίχους και πέρασαν στην Καθολική Εκκλησία. Σκοτώθηκαν 100 χριστιανοί, κάηκαν 200-300 καταστήματα και 100 σπίτια, το Παρθεναγωγείο, η Δημογεροντία και η Επισκοπή. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν υπό τα βλέμματα των ναυάρχων, αφού πολεμικά των Δυνάμεων είχαν σταθμεύσει στον κόλπο των Χανίων. Μόνον όταν κινδύνευε η τουρκική συνοικία αποβίβασαν αγήματα, αφόπλισαν τους χριστιανούς και άνοιξαν τις πύλες της πόλης. Πολλά γυναικόπαιδα επιβιβάστηκαν σε πλοία και μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα. Κατά τις αψιμαχίες στα περίχωρα κινδύνεψαν σοβαρά γυναικόπαιδα και 300 άνδρες που είχαν καταφύγει στη Μονή Χρυσοπηγής.

Το Επαναστατικό Στρατόπεδο Ακρωτηρίου - Η άφιξη του Τιμολέοντος Βάσσου Γράμμα του Βενιζέλου (Αλικιανός, 1η Μαρτίου 1897) σχετικά με τις συζητήσεις των επαναστατημένων στο Ακρωτήρι με τους ναυάρχους των τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»).

των πολιτειακών μεταβολών. Στα Χανιά και στα περίχωρα επιδόθηκαν σε σφαγές και εμπρησμούς στις οποίες ανταπαντούσαν οι χριστιανοί. Η Πύλη απέδιδε την κατάσταση στις μεταρρυθμίσεις. Στις 21/1 έγιναν μάχες στα περίχωρα των Χανίων με αρκετούς νεκρούς. Στην πόλη οι Τούρκοι δολοφόνησαν τον πρωτοδίκη Χανίων και οι χριστιανοί εκδικήθηκαν. 42

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος βρισκόταν σε προεκλογική περιοδεία. Σε συνέλευση των αντιπροσώπων στη Μαλάξα (19/1) έπειτα από θυελλώδη συζήτηση κατόρθωσε να επιβάλει τις απόψεις του, παρά τις αντιρρήσεις των αυτονομιστών. Ζητούσε να προβάλουν το αίτημα της ένωσης, να οργανώσουν αντάρτικο στο Ακρωτήρι, ελευθερώνοντας ένα κομμάτι της Κρήτης, και να ξεκινήσει καθολικός αγώνας. Το Ακρωτήρι βρίσκεται σε ευνοϊκή θέση κοντά στα Χανιά και τα τρία μοναστήρια (Κορακιές, Γουβερνέτο και Αγία Τριάδα) θα συνέβαλαν στη συντήρηση του στρατοπέδου. Ο Βενιζέλος με μια ομάδα επαναστάτες, πέρασε στο Ακρωτήρι και ύψωσε την ελληνική σημαία στην Αγία ΤριΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Χριστιανοί βουλευτές, μέλη της Κρητικής Γενικής Συνέλευσης, που προβλέπονταν από το χάρτη της Χαλέπας. Η Συνέλευση συνήλθε για τελευταία φορά τον Ιούλιο 1896.

άδα (24/1). Συντάχθηκε το ψήφισμα ένωσης και καταστρώθηκαν τα σχέδια δράσης. Το ψήφισμα αυτό αποτελεί την έναρξη της επανάστασης που γενικεύθηκε με ανάλογα ψηφίσματα σ’ όλη την Κρήτη. Την άλλη μέρα ύψωσαν την ελληνική σημαία στον Προφήτη Ηλία. Στο μεταξύ κατέφθαναν διαρκώς στο Ακρωτήρι χριστιανοί από την Κυδωνία και τον Αποκόρωνα. Το Επαναστατικό Στρατόπεδο Ακρωτηρίου οργανώθηκε με προφυλακές στον Προφήτη Ηλία, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

έδρα στο μοναστήρι των Κορακιών και εφεδρείες στην Αγία Τριάδα. Πολεμικό υλικό και τρόφιμα, αποθηκεύονταν στην Αγία Τριάδα. Στη μονή οργανώθηκε νοσοκομείο και οι μοναχοί τέθηκαν στην υπηρεσία του στρατοπέδου. Η συμβολή των μοναστηριών ήταν σημαντική, αφού στο Ακρωτήρι εκτός από τους επαναστάτες κατέφυγαν πολλοί χριστιανοί, άσιτοι και άστεγοι. Η Ελλάδα έστειλε πλοία στην Κρήτη για να εμποδίσει τη μεταφορά τουρκικού στρατού και 43

όμως τους Τούρκους και προβλημάτισαν τις Μεγάλες Δυνάμεις. Η Πύλη ζήτησε την ανάκληση του ελληνικού στόλου, οι ναύαρχοι απαγόρευσαν στον ελληνικό στρατό να πλησιάσει στα Χανιά. Κατέλαβαν υπό την προστασία τους τον κόλπο των Χανίων και απαγόρευσαν στην Ελλάδα και την Τουρκία να στείλουν στρατεύματα στην Κρήτη.

Ο βομβαρδισμός του χριστιανικού στρατοπέδου

Ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος επικεφαλής 1.500 ανδρών εξέδωσε προκήρυξη κατάληψης της Κρήτης και κήρυξε την ένωση το 1897.

να προλάβει τη διεθνή κατοχή του νησιού. Ο συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος, επικεφαλής σώματος 1.500 ανδρών, αποβιβάστηκε στο Κολυμπάρι, εγκατέστησε το στρατηγείο του στη Μονή Γωνιάς, εξέδωσε προκήρυξη κατάληψης της Κρήτης και κήρυξε την ένωση. Κατέλαβε τις Βουκολιές, διέλυσε το τουρκικό στρατόπεδο στα Λιβάδια, νίκησε τους Τούρκους στην Αγυιά και στρατοπέδευσε στην περιοχή Αλικιανού – Αγυιάς. Η οργάνωση του στρατοπέδου στο Ακρωτήρι και οι επιτυχίες του ελληνικού στρατού χαροποίησαν τους χριστιανούς στα Χανιά, αναστάτωσαν 44

Στις 9/2, χριστιανοί πυροβολούσαν κατά των τουρκικών πλοίων στη Σούδα, τα οποία απάντησαν με κανονιοβολισμό. Συγχρόνως ο στρατιωτικός διοικητής Χανίων προκάλεσε έντεχνα μια σκηνοθετημένη παραβίαση της ουδέτερης ζώνης. Οι τουρκικές προφυλακές παρέσυραν τις φρουρές του Προφήτη Ηλία, οι οποίες κυνήγησαν τους Τούρκους. Ολα τα πολεμικά των Δυνάμεων, τότε, άρχισαν κανονιοβολισμό του χριστιανικού στρατοπέδου. Κατά τη διάρκεια του κανονιοβολισμού έσπασε ο ιστός της σημαίας και την κράτησε υψωμένη ο Σπύρος Καγιαλές χρησιμοποιώντας το σώμα του ως ιστό. Η είδηση του βομβαρδισμού του χριστιανικού στρατοπέδου από τα πολεμικά των χριστιανικών Δυνάμεων προκάλεσε συγκίνηση και ξεσήκωσε κύμα αντιδράσεων στην Ευρώπη. Οργανώθηκαν διαδηλώσεις, οι διανοούμενοι έγραψαν πύρινα άρθρα και οι πολιτικοί εκφώνησαν λόγους διαμαρτυρίας. Στις 28/2, με τη λύση μετά από συμφωνία της πολιορκίας της Κανδάνου, οι Τούρκοι αποχώρησαν οριστικά από το Σέλινο.

Τα γεγονότα στο Ρέθυμνο Τον Ιανουάριο οι χριστιανοί πολιόρκησαν το Πάνορμο. Από την πόλη του Ρεθύμνου Οθωμανοί απέκλεισαν στα περίχωρα τους χριστιανούς. Αντίστοιχα οι χριστιανοί στο δυτικό τμήμα περιόρισαν τους μουσουλμάνους. Επειτα από διαδήλωση ένοπλων Τούρκων, χριστιανοί και μουσουλμάνοι εκπρόσωποι παρενέβησαν και απελευθέρωσαν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

μουσουλμανικές οικογένειες. Οι μουσουλμάνοι λεηλάτησαν τα περίχωρα, στην πόλη κατέστρεψαν σπίτια και καταστήματα των χριστιανών, τη Δημογεροντία και το Επισκοπείο, και απειλούσαν με σφαγές. Ελληνικά πλοία αποβίβασαν αγήματα στην πόλη και επιβίβασαν πολλούς χριστιανούς. Στο μεταξύ είχαν αρχίσει οι συγκεντρώσεις επαναστατών στις επαρχίες του Ρεθύμνου και οργανώθηκαν στρατόπεδα. Οι πυρπολήσεις χριστιανικών σπιτιών τον Φεβρουάριο προκάλεσαν επιθέσεις των χριστιανών σε πολλά μέτωπα, με πρωτοφανείς νίκες για τα δεδομένα του πολέμου στο Ρέθυμνο.

Ο αποκλεισμός του Ηρακλείου - Οι επιθέσεις στις Αρχάνες Από τις 10/1/97 μουσουλμάνοι στο Ηράκλειο έσπευσαν στην πόλη και εμπόδιζαν τους χριστιανούς να φύγουν. Αντιδρώντας οι χριστιανοί δημιούργησαν ζώνη και απέκλεισαν το Ηράκλειο. Με τη συμβολή των πλοιάρχων ευρωπαϊκών πολεμικών, αναχώρησαν όσοι χριστιανοί ήθελαν και επιτράπηκε η είσοδος των Τούρκων από τις επαρχίες. Στις 3/2 ήλθε ο λοχαγός Αριστοτέλης Κόρακας, ως γενικός αρχηγός των ανατολικών επαρχιών, και έστησε το αρχηγείο του στις Δαφνές. Στις Αρχάνες, που ήταν ένα φυσικό οχυρό και κομβικό σημείο, εκτός από τους 3.000 κατοίκους, είχαν καταφύγει και 6.000 γυναικόπαιδα. Οι χριστιανοί, προβλέποντας επιθέσεις από τους Τούρκους, συνέστησαν Επιτροπή Αμύνης για να οργανώσει την άμυνα και να φροντίσει την τροφοδοσία. Υστερα από εκκλήσεις για την αποστολή εφοδίων, πρωτοστάτησαν σε εράνους οι επίσκοποι της Κρήτης και οι χριστιανοί έστειλαν τρόφιμα. Ιδιαίτερα σημαντική, όμως, ήταν η συμβολή των μοναστηριών της περιοχής. Στον εφοδιασμό των Αρχανών η Μονή Αγκαράθου διέθεσε την αποθήκη τροφίμων της στις Αρχάνες και οι μοναχοί του Επανωσήφη μετέφεραν αγαθά για το στρατόπεδο. Οι μοναχοί έλαβαν μέρος στις μάχες και διακρίθηκαν. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Τον Φεβρουάριο 1897 η Κρήτη τέθηκε υπό ευρωπαϊκή προστασία. Η άφιξη των πρώτων Αγγλων στρατιωτών στο Ηράκλειο (Φωτογραφικό αρχείο Behaedin, Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου).

Στις 3/2 οι Τούρκοι στράφηκαν προς τις Αρχάνες, αλλά χριστιανοί αμύνθηκαν. Στις 14 και τις 15 Φεβρουαρίου οι Τούρκοι επανήλθαν κατά των Αρχάνων και άλλοι επιτέθηκαν με εκτεταμένες επιχειρήσεις στο Μαλεβύζι και στα περίχωρα του Ηρακλείου. Η διάσπαση των τουρκικών δυνάμεων σε διάφορα μέτωπα συντέλεσε στην αποτυχία τους. Στις 27/2 αποκρούστηκε άλλη επίθεση στις Αρχάνες και τον Μάρτιο οι μικροσυμπλοκές συνεχίζονταν καθημερινά. Στις 15/3 έγινε στις Αρχάνες η πιο πολύνεκρη μάχη, που διήρκεσε 14 ώρες, αποκρούστηκαν 10.000 Τούρκοι και έφυγαν με βαριές απώλειες.

Οι σφαγές της Σητείας Στις ανατολικότερες περιοχές, μετά τη σιωπηλή ανακωχή για τη συγκομιδή της ελιάς, οι Οθωμανοί συγκεντρώνονταν στις πόλεις Ιεράπετρα και Σητεία. Οι χριστιανοί είχαν εντολή να εμποδίσουν την είσοδο των μουσουλμάνων στις πόλεις. Οταν έφτασαν οι ειδήσεις για τις σφαγές από τα Χανιά, η Σητεία αποκλείσθηκε. Οι Οθωμανοί εμπόδιζαν την είσοδο και την έξοδο των χριστιανών και οι χριστιανοί απέκλεισαν την πόλη. Στον εξοπλισμό 45

των χριστιανών συνέβαλε ο επίσκοπος Ιεροσητείας Αμβρόσιος, ο οποίος προμηθευόταν όπλα από εμπόρους. Στις 27/1/97 μια ομάδα Οθωμανών συγκρούστηκε με την πολιτοφυλακή και οι μουσουλμάνοι απέκλεισαν τη Σητεία. Η απόπειρα της διοίκησης του Ηρακλείου να στείλει οπλοφόρους στη Σητεία εμποδίστηκε, αλλά η είδηση προκάλεσε επεισόδια. Οι επαναστάτες εισέβαλαν στην πόλη και διευκόλυναν την έξοδο των χριστιανών. Στην επαρχία συστήθηκαν στρατιωτικά σώματα, οι χριστιανοί απαίτησαν την παράδοση των όπλων από τους Οθωμανούς και πολιόρκησαν τα τουρκοχώρια. Οι μουσουλμάνοι πολιορκήθηκαν σε κτίρια και σκοτώθηκαν. Στην Πάνω Επισκοπή και τη Συκιά

πυρπολήθηκαν σε τζαμί και στην Ετιά σφάχτηκαν όλοι. Οι 10 από τους 20 αποκλεισμούς κατέληξαν σε ομαδικές σφαγές 800 Τούρκων. Οι σφαγές ζημίωσαν ηθικά τους χριστιανούς και προκάλεσαν εκδικήσεις στο Ηράκλειο. Παρά την ανακωχή δεν έλειψαν οι σφαγές κατά των Τούρκων. Στις 6/2 γαλλικά αποσπάσματα έθεσαν υπό την προστασία τους τη Σητεία. Στην εκτόνωση της κρίσης συνέβαλε η Διοικητική Επιτροπή Σητείας. Μετά τις σφαγές της Σητείας, οι χριστιανοί στην Ιεράπετρα παγιδεύτηκαν από τους Τούρκους. Στις 20/2 ο Κόρακας ζήτησε από τον Ιταλό κυβερνήτη της Ιεράπετρας την απελευθέρωση των χριστιανών και την παράδοση της πόλης, αλλά δεν έλαβε απάντηση. Οι επαναστάτες

Οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να διασώσουν την κυριαρχία τους στην Κρήτη πυρπόλησαν το Ηράκλειο και προέβησαν σε σφαγές του χριστιανικού στοιχείου αλλά και Αγγλων στρατιωτών. Φωτογραφία συνοικίας της κατεστραμμένης πόλης μετά την καταστροφή. 46

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

επιτέθηκαν, αλλά βομβαρδίστηκαν από ιταλικό θωρηκτό και υποχώρησαν. Μία εβδομάδα μετά η εκστρατεία 2.500 επαναστατών κατά της Σπιναλόγκας δεν είχε αποτέλεσμα.

Η διεθνής κατοχή Η αποδοχή της αυτονομίας Από τις 11/2 η Κρήτη αποκλείσθηκε και τέθηκε υπό την προστασία των Ευρωπαίων. Οι Δυνάμεις αποφάσισαν να μείνει η Κρήτη υπό την κυριαρχία του σουλτάνου. Συμφώνησαν στην αποστολή διεθνούς στρατού και κατέλαβαν οι Αγγλοι το Ηράκλειο, οι Ρώσοι το Ρέθυμνο, οι Ιταλοί τα Χανιά, οι Γάλλοι τη Σητεία, οι Γερμανοί τη Σούδα και οι

Αυστριακοί την Κίσαμο. Κοινοποίησαν στο λαό την αυτονομία, οι Κρήτες όμως με ψηφίσματα επέμεναν στην ένωση. Στο Ρέθυμνο η πείνα, η δυστυχία και οι ελλείψεις ήταν τρομερές. Στο Ηράκλειο είχαν πυρποληθεί χωριά και καλλιέργειες. Οι χριστιανοί αγανακτισμένοι ανταπαντούσαν και ανατίναξαν το υδραγωγείο του Ηρακλείου, γεγονός που τους έβλαψε ηθικά. Στο μεταξύ ξέσπασε ο καταστροφικός για την Ελλάδα ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Η Ελλάδα γνώρισε αλλεπάλληλες ήττες στον πόλεμο που διήρκεσε από τις 6 Απριλίου μέχρι τις 5 Μαΐου. Η Ελλάδα ταπεινωμένη παραιτήθηκε από την ιδέα της ένωσης της Κρήτης και πρότεινε στους επαναστάτες να δεχτούν την αυτονομία. Οι Κρή-

Τον Νοέμβριο 1898 έφυγαν οι τελευταίοι Τούρκοι στρατιώτες από την Κρήτη και ο πρίγκιπας Γεώργιος έγινε δεκτός ως ήρωας και απελευθερωτής. Αψίδα για την υποδοχή του στο Ηράκλειο το 1902 (Φωτογραφικό αρχείο Behaedin, Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

47

τες όμως επέμεναν στην ένωση και διεμήνυσαν ότι δεν θα παραδώσουν τα όπλα, όσο παρέμενε ο τουρκικός στρατός στο νησί. Η Πύλη αρνείτο να αποσύρει το στρατό της και επέμενε στο διορισμό Οθωμανού διοικητή. Δίλημμα για τους Κρήτες ήταν αν πρέπει να δεχτούν την αυτονομία πριν από την υπογραφή της ελληνοτουρκικής ειρήνης ή να περιμένουν. Οι αντιθέσεις και οι διαφορετικές εκτιμήσεις παρέτειναν τις πολιτικές διαμάχες. Η προοπτική της ένωσης απομακρυνόταν και διατυπώνονταν αμφιβολίες και για το αν η Ευρώπη θα προσέφερε αυτονομία. Η πρώτη συνάντηση των Κρητών πληρεξουσίων έγινε στους Αρμένους Αποκορώνου, με πρόεδρο τον επίσκοπο Κισάμου και Σελίνου Δωρόθεο. Τότε φάνηκαν οι αντιθέσεις μεταξύ ενωτικών και αυτονομιστών. Ο Βενιζέλος πρότεινε να δηλωθεί σε προκαταρκτικές συζητήσεις με τους ναυάρχους, χωρίς να γίνει επίσημη δήλωση, ότι είναι έτοιμοι να δεχτούν την αυτονομία, μόλις υπογραφεί η ελληνοτουρκική ειρήνη και απομακρυνθούν τα τουρκικά στρατεύματα. Η γνώμη του επικράτησε και η επιτροπή που επισκέφθηκε τους ναυάρχους απέσπασε δήλωσή τους ότι οι Δυνάμεις είναι έτοιμες μετά την υπογραφή των προκαταρκτικών όρων της ελληνοτουρκικής συνθήκης να διευθετήσουν το Κρητικό. Τον Αύγουστο στις Αρχάνες, η συνέλευση εξέλεξε πρόεδρο τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Οι αυτονομιστές πρότειναν άνευ όρων άμεση αποδοχή της αυτονομίας. Ο Βενιζέλος αρνήθηκε κάθε συζήτηση. Ενοπλοι εισέβαλαν στο κτίριο της συνεδρίασης, επιτέθηκαν κατά του Βενιζέλου και όσων απέκρουαν την άμεση αποδοχή αυτονομίας. Ο Βενιζέλος έμεινε σταθερός στις θέσεις του και σώθηκε από βέβαιο θάνατο. Στη συνέλευση στο Μελιδόνι Μυλοποτάμου (16/10) εξελέγη πρόεδρος ο Ιωάννης Σφακιανάκης. Η συνέλευση μετονομάστηκε Συνέλευση των Κρητών , αποδέχτηκε την πλήρη και απολύτως πραγματική αυτονομία υπό την υψηλή επικυριαρχία του σουλτάνου, χωρίς όμως να αναμιγνύεται στις εσωτερικές υποθέσεις της Κρήτης, και 48

απαίτησε την ανάκληση του τουρκικού στρατού. Ψηφίστηκε ο τύπος της σημαίας και της σφραγίδας και ορίστηκε μόνιμη έδρα το Ακρωτήρι. Στο καμπαναριό της ιστορικής Μονής Αρκαδίου ανυψώθηκε σε μια συγκινητική τελετή για πρώτη φορά η σημαία της νέας Πολιτείας (19/10). Η συνέλευση στις Πλακούρες (16/7/98) αποδέχτηκε ομόφωνα το προσωρινό πολίτευμα και έκανε εκκλήσεις στους χριστιανούς για αγάπη, σεβασμό, πειθαρχία, φιλονομία και αμυντική στάση. Η διοίκηση ανατέθηκε από τους ναυάρχους στη Γενική Συνέλευση των Κρητών και Εξαμελής Εκτελεστική επιτροπή ανέλαβε προσωρινά τη διακυβέρνηση της Κρήτης.

Οι σφαγές του Ηρακλείου Η αποχώρηση του τουρκικού στρατού - Η άφιξη του Γεωργίου Η Πύλη με μυστικές ενέργειες επιχειρούσε να διασώσει την κυριαρχία της στην Κρήτη. Στο Ηράκλειο συνωστίζονταν 45.000 οι οποίοι αρνούνταν να φύγουν στις επαρχίες. Οταν στις 25/8/1898 μια αγγλική περίπολος επιχείρησε να εγκαταστήσει τους χριστιανούς υπαλλήλους του φορολογικού γραφείου στο λιμάνι, συναθροίσθηκαν στην πύλη χιλιάδες μουσουλμάνοι προσπαθώντας να εισβάλουν. Οι Αγγλοι στρατιώτες αντιστάθηκαν, οι Τούρκοι έκλεισαν τις πύλες του λιμανιού, έσφαξαν όσους βρέθηκαν στην πύλη και πυρπόλησαν καταστήματα. Η χριστιανική συνοικία καιγόταν επί 24 ώρες. Κάηκαν η αγορά, το νοσοκομείο, τα προξενεία Αγγλίας, Γερμανίας, Ισπανίας, Αμερικής, το πρώην Ελληνικό, 50 σπίτια και 200 καταστήματα. Σκοτώθηκαν 17 Αγγλοι στρατιώτες και 400-800 χριστιανοί. Μοίρα του αγγλικού στόλου που κατέπλευσε στο Ηράκλειο αποβίβασε 1.500 στρατιώτες και κήρυξε την πόλη σε κατάσταση πολιορκίας. Ο Αγγλος διοικητής αφόπλισε τους Τούρκους του Ηρακλείου και απαγχόνισε 20 από τους υπαίτιους των επεισοδίων. Οι ναύαρχοι πείστηκαν ότι ο τουρκικός στρατός δεν συντελούσε στην αποκατάσταση της τάξης, αλλά όξυνε τα πνεύματα και συνέστησαν στις ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

κυβερνήσεις τους την άμεση και οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος. Οι Δυνάμεις με διακοίνωση (22/9/98) ζήτησαν από την Πύλη εντός 15 ημερών να εκκενώσει την Κρήτη. Στις 3/11/1898 έφυγαν οι τελευταίοι Τούρκοι στρατιώτες από

την Κρήτη και μαζί τους αποχώρησαν 38.857 φανατικοί μουσουλμάνοι. Στις 9 Δεκεμβρίου αποβιβάστηκε στη Σούδα ο πρίγκιπας της Ελλάδος Γεώργιος ως αρμοστής Κρήτης και έγινε δεκτός σαν ήρωας και ελευθερωτής.

YΠοσημειωσεισ 1. Βλ. Ελευθέρα Γνώμη (εφημ. Χανίων), φ. 9 (15/10/1930) - Στυλιανός Παπαδάκης, Απομνημονεύματα της εν Κρήτη επαναστάσεως του 1866 και τα κατ’ αυτήν διαδραματισθέντα μυστήρια, Αθήναι 1870, σ. 13. 2. Στην επανάσταση του 1866 εντυπωσιάζει το πλήθος των κληρικών που συμμετείχαν τόσο στις πολεμικές επιχειρήσεις όσο και στις πολιτικές διεργασίες. Ηγετική μορφή και πρωτουργός της επανάστασης ήταν ο ιερομόναχος Παρθένιος Περίδης και με εντυπωσιακή προσφορά ο Παρθένιος Κελαϊδής. Στις δυτικές επαρχίες διακρίθηκαν ο ηγούμενος Γουβερνέτου Μισαήλ Ματζάκης και ο παπα-Γεώργιος Καβρουλάκης. Στο Ρέθυμνο ξεχωρίζουν ο ηγούμενος Αρκαδίου Γαβριήλ Μαρινάκης, πρόεδρος της Τμηματικής Επιτροπής, και ο παπα-Εμμανουήλ Μαρουλιανός. Στο Ηράκλειο οι ηγούμενοι Ιερουσαλήμ Μελέτιος Καλησπέρης, Οδηγητρίας Γεράσιμος Μανιδάκης, Γοργολαΐνη Μελέτιος Τζατζάκης, Καρδιώτισσας Νεόφυτος Λαμπράκης, ο παπα-Γρηγόριος Φραγκιαδάκης κ.ά., ενώ στο στρατό του Κόρακα είχαν καταταγεί πλήθος μοναχοί ως απλοί οπλίτες. Μέλη της Διοικητικής Επιτροπής Σητείας ήταν ο ηγούμενος Τοπλού Μελέτιος Μιχελιδάκης και ο διάκονος ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ανθιμος Μαρκαντωνάκης. Πρόεδρος της επιτροπής των ανατολικότερων επαρχιών ήταν ο παπα-Γεώργιος Γιαμαλάκης. 3. Επιστολή του Ουγκό δημοσίευσε η Παλιγγενεσία (εφημ.), φ. 1051 (26/11/1866). 4. Ιωάννης Σκαλτσούνης, Απομνημονεύματα αναφερόμενα εις την αναγέννησιν της Κρήτης, εν Χανίοις 1900, σ. 18. 5. Ελευθέριος Πρεβελάκης, «Το καθεστώς της Χαλέπας και το Φιρμάνι του 1889», Κρητικά Χρονικά, τ. 25 (1973), 167.

καὶ σφάξατε ἐκείνους οἱ ὁποῖοι προσπαθοῦν να ὑβρίζουν τὴν ἱερὰν θρησκείαν μας τοὺς ἀπίστους χριστιανοὺς οἱ ὁποῖοι δέν ἐχόρτασαν τόσα ἔτη νά πίνουν τὸ αἷμα τῶν ἀδελφῶν μας. Πιάσατε τὰ ὅπλα καὶ τιμωρῆστε τοὺς ἀθλίους δούλους τοῦ ἐνδόξου ἔθνους μας ἐὰν θέλωμε νά παρουσιασθῶμεν ἐνώπιον τοῦ προφήτου μας. Χανιά 4/11/1896», Προκήρυξις Οθωμανών, Μαρίνης Ζινευράκη – Λεκανίδου, ό.π., 456-457. 9. Νικόλαος Β. Πιμπλής, «Ιστορικαί αναμνήσεις από 1889-1897» Κρητική Εστία, τχ. 49 (Φεβρουάριος 1955), σ. 5-6.

6. Ελευθέριος Πρεβελάκης, «Το καθεστώς της Χαλέπας και το Φιρμάνι του 1889», Κρητικά Χρονικά, τ. 25 (1973), σ. 177-179. 7. Μαρίνα Ζινευράκη – Λεκανίδου, Εκ του αρχείου Ιωσήφ Γ. Λεκανίδου, Aλληλογραφία της απελευθερωτικής επαναστάσεως της Κρήτης 1895-1898, Χανιά 1954, 17-30. 8. «Ἡ φήμη τοῦ προφήτου μᾶς καλεῖ εἰς ἐκδίκησιν τῶν ἀπίστων ὑβριστῶν τῆς ἱερᾶς θρησκείας του, σκεφθῆτε 49

Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Ελαιογραφία του G. L. Gatteri (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα.)

50

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

51

Η κατοχή των Μεγάλων Δυνάμεων άνοιξε το δρόμο για την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Πάνω, η αποβίβαση των ρωσικών στρατευμάτων στο λιμάνι του Ρεθύμνου (φωτογραφία: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Κάτω η άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου ως υπάτου αρμοστή στο λιμάνι της Σούδας (L’ Illustration). 52

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ Τ. ΤΣΕΡΕΒΕΛΑΚΗΣ Yποψήφιος διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Η εικοσαετής πορεία της Κρήτης προς την ελευθερία. Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος

Κρητική Πολιτεία: Από την περιορισμένη αυτονομία στην πλήρη ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος. Το έργο της στη διοίκηση, στην οικονομία, στη Δικαιοσύνη και την εκπαίδευση.

Εισαγωγή Το καινούργιο καθεστώς της «αρμοστείας», δηλαδή αυτόνομο κρατίδιο υπό την υψηλή προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων, που επιβλήθηκε στην Κρήτη, αποτέλεσε στο νου των Κρητών ένα απλό μεταβατικό στάδιο προς την ένωση με τη μητέρα Ελλάδα. Θεωρήθηκε ως μια προσωρινή ανταμοιβή ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

για τους πολύχρονους απελευθερωτικούς αγώνες που σάρωναν το νησί όλον το 19ο αιώνα1. Μία πλευρά όμως του ζητήματος που την κάλυπτε η αχλύς της διπλωματίας ήταν το πόσο θα διαρκούσε η αόριστη κατοχή του νησιού από τα στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων. Τελικά, έπειτα από πολλές διαβουλεύσεις μεταξύ των Προστάτιδων Δυνάμεων, επελέγη ο πρίγκιπας Γεώργιος (ο δευτερότοκος γιος του βασιλιά Γεωργίου Α’) για να αναλάβει τα ηνία της εξουσίας στην Κρήτη. Ο ύπατος αρμοστής κατέφθασε στο λιμάνι της Σούδας με τη ρωσική ναυαρχίδα «Νικόλαος Α’» την 9η Δεκεμβρίου 1898 και έγινε δεκτός με φρενήρεις εκδηλώσεις ενθουσιασμού από το λαό. Εγκαταστάθηκε στη Χαλέπα Χανίων και πήρε την εντολή από τις Μ. Δυνάμεις να ασκήσει τα καθήκοντά του για τρία χρόνια, ώστε να εδραιώσει στο νησί το αυτόνομο καθεστώς υπό την υψηλή επικυριαρχία του σουλτάνου. Παράλληλα χορηγήθηκε δάνειο 4.000.000 φράγκων βοηθητικό για την οικονομική ανόρθωση της νεοσύστατης Πολιτείας. Αφού ανέλαβε τα καθήκοντά του, ο πρίγκιπας Γεώργιος συγκρότησε 16μελή επιτροπή από 12 χριστιανούς και 4 μουσουλμάνους, με πρόεδρο τον Ιω. Σφακιανάκη, η οποία ανέλαβε να εκπονήσει νέο Σύνταγμα. Ο σχεδιασμός του νέου Συντάγματος αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός συντηρητικού συνταγματικού πλαισίου με κύριο χαρακτηριστικό την ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας και συνακόλουθα την αποδυνάμωση του κοινοβουλευτισμού. Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας εγκρίθηκε από τις Μ. Δυνάμεις και προσυπογράφθηκε από τον ύπατο αρμοστή. Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 16 Απριλίου 1899. Ακολούθως συστάθηκε η πρώτη κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας, την οποία αποτελούσαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως υπουργός Δικαιοσύνης, ο Κ. Φούμης ως υπουργός Οικονομικών, ο Ν. Γιαμαλάκης ως υπουργός της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, ο Μαν. Κούνδουρος ως υπουργός Εσωτερικών και ο Χασάν Σκυλιανάκης ως υπουργός Δημοσίας Ασφαλείας. 53

Ενα από τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Γεώργιος ήταν να αφοπλίσει τους Κρήτες, με την αιτιολογία ότι έτσι θα εξασφαλίζονταν η νομιμότητα και η ειρήνη στο νησί. Στην πραγματικότητα όμως προχώρησε σ’ αυτήν την ενέργεια προκειμένου να απαλείψει κάθε μελλοντική εστία αποσταθεροποίησης της θέσης του στο νησί, που θα λειτουργούσε εναντίον του και κατά των επιλογών του. Σταδιακά διαμορφώθηκαν ευνοϊκές συνθήκες ως προς την εύρυθμη και ομαλή λειτουργία του νέου πολιτεύματος και έτσι οι Μεγάλες Δυνάμεις παραχώρησαν τη διοίκηση του νησιού στον ύπατο αρμοστή την 1η Μαΐου του 1899 σε επίσημη τελετή. Το μεγαλύτερο μέρος του πολεμικού στόλου των Ευρωπαίων είχε ήδη αποχωρήσει από τα παράλια της Κρήτης, αλλά παρέμειναν ορισμένα στρατιωτικά τμήματα, καθώς και κάποιες εκπαιδευτικές αποστολές που θα λειτουργούσαν επικουρικά στο έργο των Αρχών της Κρητικής Πολιτείας. Οργανώθηκε ένα σώμα Κρητικής Χωροφυλακής 1.500 ανδρών, με επικεφαλής τον Ιταλό λοχαγό Κραβέρι. Η Κρήτη, ως αυτόνομο κράτος, απέκτησε τη δική της σημαία, που αποτελείτο από ένα λευκό σταυρό

και ένα λευκό αστέρι στο άνω αριστερό κόκκινο τεταρτημόριο, ενώ τα άλλα τρία τεταρτημόρια ήταν κυανού χρώματος, ευθέως παραπέμποντας στην ελληνική σημαία. Ο Γεώργιος ανέλαβε να προωθήσει την ιδέα της ένωσης στις ευρωπαϊκές αυλές, με τη σύμφωνη γνώμη της ελληνικής βασιλικής αυλής και της κυβέρνησης. Τον Σεπτέμβριο του 1900 επισκέφθηκε τον τσάρο της Ρωσίας, Νικόλαο Β’. Επειτα μετέβη στην Αγγλία, στη Γαλλία και την Ιταλία. Τα αποτελέσματα αυτής της περιοδείας ήταν απογοητευτικά, γιατί οι τέσσερις Δυνάμεις απέρριψαν το αίτημά του για ένωση, δείχνοντας έτσι την επιθυμία τους να μην ανακινήσουν πλέον το Κρητικό Ζήτημα. Απλά έδωσαν υποσχέσεις αόριστου χαρακτήρα και με επίσημη διακοίνωσή τους τον Φεβρουάριο του 1901 απέκλεισαν κάθε ενδεχόμενο μετατροπής του καθεστώτος που ίσχυε στο νησί. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όμως, ως πολιτικός άνδρας ήταν κατηγορηματικά αντίθετος προς τη μεθοδολογία προώθησης του ενωτικού αιτήματος από τον Γεώργιο. Ο Βενιζέλος πίστευε ότι για να

Ο Ιταλός λοχαγός Φεντερίκο Κραβέρι με άνδρες της Κρητικής Χωροφυλακής, την οποία ο ίδιος οργάνωσε. 54

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

επιτευχθεί η ένωση θα έπρεπε να ακολουθηθεί μία σταδιακή πορεία, να ολοκληρωθεί η αρμοστειακή διακυβέρνηση και να τερματισθεί η ξένη κατοχή της νήσου, και εν συνεχεία να εκλεγεί εντολοδόχος από τον κρητικό λαό και να οργανωθεί πολιτοφυλακή. Ο Βενιζέλος δεν βρήκε υποστηρικτές στις πολιτικές του θέσεις και αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του στις 6/19 Μαρτίου 1901, που όμως δεν έγινε αποδεκτή από τον ύπατο αρμοστή. Λίγες μέρες αργότερα, ο Γεώργιος, για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, απέλυσε τον Βενιζέλο από τα καθήκοντά του. Οι απερίσκεπτες όμως ενέργειες του Γεωργίου μορφοποίησαν μια άστατη πολιτική κατάσταση στο νησί. Διαμορφώθηκαν έτσι δύο αντίθετοι πολιτικοί πόλοι, των συντηρητικών, με επικεφαλής τον Μαν. Κούνδουρο, και των φιλελευθέρων, με επικεφαλής τον Ελ. Βενιζέλο. Η έντονη αυτή πολιτική διαμάχη επηρέασε και τον κρητικό λαό, ο οποίος άρχισε να αντιτίθεται στην αρμοστειακή διακυβέρνηση και να εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τη μη επίλυση του Κρητικού Ζητήματος. Το συγκεκριμένο πολιτικό κλίμα προξένησε τη

δημιουργία κινήματος από πλευράς των φιλελευθέρων, ώστε να διεκδικήσουν δυναμικά την υλοποίηση των επιδιώξεών τους. Με τον Βενιζέλο συνέπραξαν ο Κωνσταντίνος Φούμης και ο Κωνσταντίνος Μάνος, οι οποίοι συνέστησαν την ηγετική τριανδρία της εξέγερσης, ενώ μαζί τους τάχθηκαν και τοπικοί οπλαρχηγοί. Ως κέντρο των επαναστατών επιλέχθηκε το χωριό Θέρισο Χανίων, λόγω της οχυρής θέσης του. Με την έναρξη της εξέγερσης στις 10/23 Μαρτίου 1905, πλήθος υποστηρικτών συνέρρευσε από όλη την Κρήτη, ώσπου έφθασε στον αριθμό των 7.000, στοιχείο που κατέδειξε ότι η επαναστατική πράξη της τριανδρίας αντιπροσώπευε τις επιθυμίες ολόκληρου του κρητικού λαού. Επίσης, διοργανώθηκαν διάφορες συγκεντρώσεις και συλλαλητήρια και εκφωνήθηκαν λόγοι συμπαράστασης από σημαντικές προσωπικότητες του νησιού, όπως ο Ιω. Σφακιανάκης. Η ηγεσία της επανάστασης αντιλήφθηκε σύντομα ότι, λόγω των διεθνών διπλωματικών περιπλοκών,

Η σημαία της Κρήτης παρέπεμπε στην ελληνική, με τη διαφορά ότι το άνω αριστερό τεταρτημόριο ήταν κόκκινο και έφερε λευκό πεντάκτινο αστέρι. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

55

η εξέγερση, αφού έγινε δεκτή η πρόταση για την αποστολή Εξεταστικής Επιτροπής. Ετσι, ο Βενιζέλος συναντήθηκε με τους ξένους προξένους στην Αγία Μονή των Μουρνιών (2 Νοεμβρίου 1905), όπου υπεγράφη πρωτόκολλο τερματισμού του κινήματος του Θερίσου με την τελική αποδοχή των όρων της επανάστασης. Το κίνημα έτσι δικαιώθηκε και ο Βενιζέλος θριάμβευσε απολύτως. Η Β’ Συντακτική Συνέλευση των Κρητών εξέδωσε ενωτικό ψήφισμα την 30ή Ιουλίου του 1906. Υπό το βάρος των περιστάσεων, ο πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του στις 12 Σεπτεμβρίου 1906 και να εγκαταλείψει την Κρήτη. Με αυτές τις ενέργειες το απολυταρχικό καθεστώς του πρίγκιπα Γεωργίου απομακρύνθηκε και η Κρητική Πολιτεία συνδέθηκε στενότερα με το εθνικό κέντρο. Επίσης, η στελέχωση της Κρητικής Χωροφυλακής από Ελληνες αξιωματικούς οδήγησε στην αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων από το νησί. Το κίνημα του Θερίσου αποτέλεσε ένα καταλυτικό γεγονός για την προβολή του Κρητικού Ζητήματος στην επικαιρότητα.

Ο Μανούσος Κούνδουρος επικεφαλής των συντηρητικών (φωτογραφία: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου).

οι Μ. Δυνάμεις δεν θα προέβαιναν στη βίαιη καταστολή του κινήματος. Η τριανδρία συνάντησε τους διπλωματικούς εκπροσώπους των Μ. Δυνάμεων στις 2/15 Ιουλίου του 1905 στις Μουρνιές Χανίων και ζήτησε την αποστολή διεθνούς Εξεταστικής Επιτροπής, που θα εκτιμούσε τη διαμορφωθείσα κατάσταση. Ετσι, τέθηκε υπό αμφισβήτηση η ικανότητα του Γεωργίου να υπερβεί την πολιτική κρίση και επιτεύχθηκε εμμέσως η αναγνώριση της επανάστασης. Τη 15η Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε νέα συνάντηση με τους εκπροσώπους των Μ. Δυνάμεων και αποφασίσθηκε να τερματισθεί 56

Ο βασιλιάς Γεώργιος διόρισε τον πρώην πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη στη θέση του υπάτου αρμοστή της Κρητικής Πολιτείας, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του την 18η Σεπτεμβρίου του 1906, για πέντε χρόνια. Ο Ζαΐμης υιοθέτησε μια μετριοπαθή πολιτική και αφοσιώθηκε στην επίλυση του Κρητικού Ζητήματος, ώστε να επιτευχθούν η ειρήνευση και η ομαλότητα στο νησί. Σε διάστημα τεσσάρων μηνών καταρτίσθηκε το σχέδιο για το νέο Σύνταγμα, που χαρακτηριζόταν από στοιχεία εκδημοκρατισμού. Παράλληλα, με διάταγμα τη 13η Οκτωβρίου 1907, συγκροτήθηκε η Πολιτοφυλακή Κρήτης, που αποτελείτο από δύο τάγματα, το ένα στα Χανιά και το άλλο στο Ηράκλειο. Ολα τα παραπάνω, μαζί με τη συνεχή εκπαίδευση και αναδιοργάνωση της Χωροφυλακής, αποτέλεσαν τις προϋποθέσεις για την αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων από την Κρήτη. Την 24η Ιουλίου 1908 εγκατέλειψαν το νησί μεγάλα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τμήματα στρατού των ευρωπαϊκών δυνάμεων, περιορίζοντας τον έλεγχό τους μόνο στα αστικά κέντρα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απέσυραν τα στρατεύματά τους από την Κρήτη στις 13/26 Ιουλίου 1909, ενισχύοντας όμως τις μοίρες του στόλου τους, επειδή φοβούνταν τη δημιουργία προκλήσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Την οριστική λύση στο Κρητικό Ζήτημα έδωσαν οι διεθνείς συγκυρίες. Οι νικηφόροι Βαλκανικοί Πόλεμοι δημιούργησαν την ευκαιρία που η Ελλάδα χρειαζόταν. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου, στις 17/30 Μαΐου 1913, ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα κυριαρχίας στην Κρήτη. Η επίσημη ανακήρυξη της ένωσης έγινε την 1η Δεκεμβρίου 1913, με την τελετή έπαρσης της ελληνικής σημαίας στο φρούριο Φιρκά των Χανίων, παρόντων του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου και του βασιλέως Κωνσταντίνου. Ετσι, δόθηκε η δίκαιη λύση για το Κρητικό Ζήτημα, επιβραβεύοντας τους αγώνες του κρητικού λαού για την ελευθερία.

Διοίκηση Ο πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλέως Γεωργίου Α’ της Ελλάδας, ορίστηκε ως ύπατος αρμοστής Κρήτης με τριετή θητεία. Στις 9/21 Δεκεμβρίου 1898 έφθασε στη Σούδα με τη ρωσική ναυαρχίδα «Νικόλαος Α΄», η οποία συνοδευόταν και από άλλα πολεμικά πλοία των άλλων Δυνάμεων, όπου τον υποδέχθηκαν πανηγυρικά. Στο λιμένα της Σούδας τον υποδέχτηκαν οι ναύαρχοι Ποττιέ, Νόελ, Σκρύδλωφ και Μπέτολλο και, φυσικά, οι ενθουσιώδεις Κρητικοί, που έβλεπαν τα όνειρά τους για αυτοδιάθεση να πραγματοποιούνται. Ο πρόεδρος του συμβουλίου των ναυάρχων, ο Γάλλος ναύαρχος Ποττιέ, του παρέδωσε επίσημα στο Διοικητήριο Χανίων τη διοίκηση της Κρήτης, ενώ τα ευρωπαϊκά πολεμικά, έξω από το λιμάνι, χαιρέτιζαν με κανονιοβολισμούς την ύψωση της κρητικής σημαίας (τα Χανιά ήταν το πνευματικό, το διοικητικό, το εμπορικό και το βιομηχανικό κέντρο του νέου κράτους). Ο Μανούσος Κούνδουρος

Ο Κωνσταντίνος Φούμης (3ος πάνω) μετά το Ακρωτήρι ακολούθησε τον Ελευθέριο Βενιζέλο (2ος) και στο Θέρισο. Διακρίνονται ακόμη οι Πιστολάκης (1ος) και οι Παπαδάκης, Σήφακας, Μυλωνογιάννης (κάτω). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

57

έγραφε στο ημερολόγιό του: «Τὸ ἐθνικὸν γεγονὸς συνεπληρώθη. Ο Πρίγκιψ Γεώργιος τῆς Ἑλλάδος κατῆλθε σήμερον ἐνταῦθα μὲ τὸν τίτλον Ὑπάτου Ἁρμοστοῦ τῶν Δυνάμεων, ἀλλὰ κατ’ ουσίαν ὡς ἀντιβασιλεύς. Οἱ ναύαρχοι τῶν τεσσάρων Δυνάμεων Ποττιέ, Νόελ, Μπέτολλο καὶ Σκρύδλωφ τὸν ὑπεδέχθησαν ἐν Σούδᾳ. Στρατὸς δὲ διεθνὴς παρατεταγμένος καὶ πλῆθος Κρητῶν ἐχαιρέτιζε μετ’ ἐνθουσιασμοῦ τὴν εἴσοδόν του ἀπὸ Σούδας μέχρι Χανίων· ἔνθα ἐψάλη δοξολογία ἐν τῷ ναῷ τῶν Εἰσοδίων ἐπὶ τῇ αἰσίᾳ ἀφίξει του καὶ τῇ ἀπελευθερώσει τῆς νήσου. Ὁ πρόεδρος τοῦ συμβουλίου τῶν ναυάρχων Ποττιέ, Γάλλος ναύαρχος τῷ παρέδωκεν ἐπισήμως ἐντὸς τοῦ Διοικητηρίου Χανίων, καὶ ἐνώπιον τῶν λοιπῶν ναυάρχων, τὴν ὑπερτάτην

Διοίκησιν τῆς νήσου. Κρητικὴ δὲ σημαία ὑψωθεῖσα τὴν στιγμὴν ταύτην ἐχαιρετίσθη διὰ κανονιοβολισμῶν ὑπὸ τῶν ἔξωθι τοῦ λιμένος ἠγκυροβολημένων Εὐρωπ. πολεμικῶν πλοίων». Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο Γεώργιος ανέθεσε σε επιτροπή από 16 μέλη (12 χριστιανούς και 4 μουσουλμάνους), με πρόεδρο τον Ιωάννη Σφακιανάκη, τη σύνταξη σχεδίου Συντάγματος που θα ενέκρινε η Κρητική Συνέλευση, η οποία συγκροτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 1899, ενώ ταυτόχρονα προκηρύχθηκαν για τις 24 του ίδιου μήνα εκλογές για να αναδειχθούν οι πληρεξούσιοι. Στις 2 Φεβρουαρίου η 16μελής επιτροπή ανακήρυξε τους

Μετά την ανάκληση του αρμοστή Γεωργίου ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ διόρισε στη θέση του τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. 58

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

νέους πληρεξουσίους της Συνέλευσης. Στις 8 Φεβρουαρίου έγινε η πρώτη συνεδρίαση της Κρητικής Συνελεύσεως, που αποτελείτο από 138 χριστιανούς και 50 μουσουλμάνους. Η Συνέλευση, με πρόεδρο τον Ιω. Σφακιανάκη, ψήφισε το «Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας». Μετά την επικύρωσή του από τον ύπατο αρμοστή και την έγκρισή του, με ελάχιστες μεταβολές, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, το Σύνταγμα δημοσιεύτηκε στις 16 Απριλίου 1899 στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Στις 27 Απριλίου 1899, ο ύπατος αρμοστής όρισε το Συμβούλιο του Ηγεμόνα, με πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά υπουρ-

γεία. Οι σύμβουλοι ήταν: Ελευθέριος Βενιζέλος της Δικαιοσύνης, Μανούσος Κούνδουρος των Εσωτερικών, Νικόλαος Γιαμαλάκης της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνος Φούμης των Οικονομικών και Χασάν Σκυλιανάκης της Δημοσίας Ασφαλείας. Ο Ιωάννης Σφακιανάκης δεν συμμετείχε, επειδή υπέβαλε στον αρμοστή ένα σχέδιο για το οριστικό πολίτευμα του νησιού, αλλά ο Γεώργιος δεν το ενέκρινε. Η Κρήτη ξεκινούσε τον πολιτικό της βίο ως αυτόνομο κράτος, το οποίο απολάμβανε και πλήρη οικονομική αυτονομία. Υπήρχαν ιδιαίτερο τελωνειακό σύστημα, ιδιαίτερη ιθαγένεια, ειδικό γραμ-

Ο Γεώργιος έφτασε στη Σούδα στις 9/21 Δεκεμβρίου 1898. Στη φωτογραφία τον υποδέχεται ο επικεφαλής των ιταλικών δυνάμεων κατοχής, συνταγματάρχης Alberto Crispo Cappai. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

59

Πάνω, η αψίδα της υποδοχής του πρίγκιπα στη Σούδα (φωτογραφία: αρχείο Περ. Διαμαντόπουλου). Κάτω, λιθογραφία με την άφιξη του Γεωργίου (L’ Illustration). 60

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ματόσημο, η χαρακτηριστική σημαία και ιδιαίτερα παράσημα. Το νέο κράτος δεν είχε δικαίωμα να κηρύξει πόλεμο, αλλά να διεξαγάγει μόνον αμυντικό. Σύμφωνα με τις ημερολογιακές καταγραφές του Μανούσου Κουνδούρου, τα πρώτα χρόνια της αρμοστείας του Γεωργίου κυλούσαν ομαλά από την άποψη της δημόσιας τάξης, της διοργάνωσης του κράτους και του εν γένει εκπολιτισμού της νήσου. Το συμβούλιο, που είχε αναδειχθεί από τις εκλογές, ξεκίνησε την προσπάθεια για να οργανώσει το κράτος στις βασικές του δομές. Στις 18 Μαΐου ο Βενιζέλος υπέβαλε πλήρη δικαστική νομοθεσία. Αρχισαν όμως οι διαφωνίες. Ο Γεώργιος, σκοπεύοντας να ταξιδέψει στην Ευρώπη, ανακοίνωσε στον κρητικό λαό ότι «κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ ταξιδίου του θὰ ἐζήτει ἀπὸ τὰς Μεγάλας Δυνάμεις τὴν ἕνωσιν τῆς Κρήτης καὶ ἤλπιζε νὰ ἐπιτύχει ταύτην λόγῳ τῶν συγγενικῶν του δεσμῶν». Η ανακοίνωση έγινε χωρίς να το ξέρει το συμβούλιο. Ο Βενιζέλος είπε στον πρίγκιπα ότι δεν θα ήταν καλό να δίνει στο λαό ελπίδες για κάτι που δεν ήταν εκείνη τη στιγμή δυνατό να πραγματοποιηθεί. Οντως, οι Μεγάλες Δυνάμεις απέρριψαν το αίτημα του Γεωργίου. Οι δύο άνδρες ήλθαν πολλές φορές σε αντιπαράθεση και ο Βενιζέλος επανειλημμένα υπέβαλλε παραίτηση. Οταν συζητήθηκε στο συμβούλιο ο Προϋπολογισμός, ο Βενιζέλος ισχυρίσθηκε ότι το νησί δεν ήταν αυτόνομο, αφού κατεχόταν στρατιωτικά από τέσσερις Δυνάμεις και το κυβερνούσε εντολοδόχος τους. Θα έπρεπε, όταν θα έληγε η θητεία του πρίγκιπα, να ζητηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επιτρέψουν στη συνέλευση, με βάση το άρθρο 39 του Συντάγματος (που το είχε καταργήσει η συνδιάσκεψη της Ρώμης), να εκλέξει ανώτατο άρχοντα, οπότε δεν θα χρειαζόταν η παρουσία ξένων στρατευμάτων. Μ’ αυτόν τον τρόπο το νησί θα απαλλασσόταν από το στρατό κατοχής και το διορισμένο αρμοστή των Μεγάλων Δυνάμεων. Ετσι θα μπορούσε ευκολότερα να πετύχει το στόχο, που ήταν η ένωση με την Ελλάδα. Την πρόταση αυτή την εκμεταλλεύθηκαν οι αντίπαλοι του Βενιζέλου για να πουν ότι ήθελε την Κρήτη ως ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

αυτόνομη ηγεμονία. Απαντώντας στις ψευδείς και ανυπόστατες αιτιάσεις, υπέβαλε και πάλι την παραίτησή του με το αιτιολογικό ότι του ήταν αδύνατο πλέον να συνεργαστεί με τα υπόλοιπα μέλη του συμβουλίου και διαβεβαίωσε ότι δεν σκόπευε να ασκήσει αντιπολίτευση. Στις 17 Μαΐου 1901, σε έκθεσή του εξέθεσε τους λόγους που τον υποχρέωναν να παραιτηθεί· την επομένη τούς κατέθεσε προφορικά στον ύπατο αρμοστή. Στις 18 Μαΐου ο Βενιζέλος απολύθηκε επειδή υποστήριξε δημόσια απόψεις αντίθετες μ’ αυτές που πρέσβευε ο αρμοστής. Πλέον, τέθηκε επικεφαλής της αντιπολίτευσης. Επί τρία χρόνια διεξήχθη μια σκληρότατη πολιτική διαμάχη, η διοίκηση παρέλυσε και κυριάρχησε η οξύτητα στο νησί. Και, αναπόφευκτα, τον Μάρτιο του 1905 ξέσπασε επανάσταση, της οποίας επικεφαλής τέθηκε ο Βενιζέλος. Η διένεξη τού Βενιζέλου με τον πρίγκιπα Γεώργιο πρέπει να γίνει κατανοητή σε συνάρτηση με την ανάπτυξη των βαθύτερων εσωτερικών ανταγωνισμών μέσα στην κρητική κοινότητα. Αν, πράγματι, η διάσταση των δύο μερών δεν είχε καταλήξει να εκφράσει μια βασική αντίθεση αρχών και μεθόδων ικανή να αντικατοπτρίζει μια περισσότερο ουσιαστική διαφοροποίηση της κοινής γνώμης, η σημασία του φαινομένου και η έκταση των επιπτώσεων θα ήταν οπωσδήποτε διαφορετικές. Αλλά και αντίστροφα, η συνειδητοποίηση της διαφοροποίησης ανάμεσα στα μέλη της κρητικής κοινότητας θα είχε οπωσδήποτε επιβραδυνθεί αν η πολιτική ρήξη του 1901 δεν είχε καταλήξει στη συσπείρωση των αντιπολιτευτικών δυνάμεων, γύρω από ηγέτη ικανό να εκφράσει τις ενδιάθετες φιλελεύθερες ροπές και τη λανθάνουσα αντίθεση μεγάλης μερίδας της κοινής γνώμης απέναντι στις συγκεντρωτικές τάσεις της κεντρικής εξουσίας. Οι βασικές αδυναμίες της αρμοστειακής κυβέρνησης εκδηλώνονταν κυρίως στο πεδίο της εφαρμογής του Συντάγματος, στο επίπεδο της διοικήσεως και στον τομέα της οικονομίας. Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, εγκεκριμένο από την Κρητική Συνέλευση τον Μάρτιο του 1899, 61

Μία από τις πρώτες πράξεις της Κρητικής Πολιτείας ήταν η έκδοση νομίσματος. Στις φωτογραφίες, πεντάδραχμο νόμισμα (1901) και εικοσιπεντάδραχμο χαρτονόμισμα. Την ευθύνη για την έκδοση γραμματοσήμων είχαν οι τέσσερις Δυνάμεις.

62

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διακρινόταν για το συντηρητισμό του. Μολονότι η αναγνώριση της λαϊκής κυριαρχίας αποτελούσε την ουσιαστική βάση του, η οργάνωση και ο καταμερισμός της πολιτικής εξουσίας ήταν ιδιαίτερα συγκεντρωτικά. Ο ύπατος αρμοστής ήταν ο κύριος φορέας της εκτελεστικής και κυριότερο μέλος της νομοθετικής εξουσίας, ενώ, παράλληλα, ο δυσανάλογος περιορισμός των αρμοδιοτήτων της Βουλής δεν επέτρεπε το χαρακτηρισμό του πολιτεύματος ως κοινοβουλευτικού. Αν όμως οι Κρήτες συγκατάνευσαν ομόθυμα, κάτω από τις κρίσιμες συνθήκες της μεταπολιτευτικής περιόδου, στο συγκεντρωτικό χαρακτήρα του νέου πολιτεύματος, ο ύπατος αρμοστής θα όφειλε από την πλευρά του, εκφράζοντας τις βαθύτερες τάσεις της ιθύνουσας κοινής γνώμης του τόπου, να έχει εμπνευσθεί στην εφαρμογή του από πνεύμα φιλελεύθερο και διάθεση μετριοπαθή. Η ιδιαίτερη όμως κλίση του προς τις μεθόδους της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης και η απέχθεια προς την πρακτική του κοινοβουλευτισμού ήταν φυσικό να τον τρέψουν τελικά προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Η ουσιαστική κατάργηση του πολιτικού διαλόγου, η εκτροπή της διοίκησης σε πράξεις αυθαίρετες και ο ουσιαστικός αποκλεισμός των Κρητών από τη διαδικασία για τη λήψη των κρίσιμων αποφάσεων, αποτέλεσαν τις ακραίες αδυναμίες της αρμοστειακής διακυβέρνησης στο πολιτικό και το διοικητικό πεδίο. Η πρακτική του πολιτικού διαλόγου, συνυφασμένη με τη λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, δεν αντέφασκε ουσιαστικά στο πνεύμα του συντηρητικού κρητικού Συντάγματος, το οποίο και βασικά αναγνώριζε τα «έμφυτα δικαιώματα» του ανθρώπου. Η εμμονή εν τούτοις των αρμοστειακών κύκλων στην ανάγκη για την τυφλή υπακοή στα κελεύσματα της κεντρικής εξουσίας είχε μεταβάλει το νομοθετικό σώμα σε όργανο, όχι διαβούλευσης αλλά πιστής εκτέλεσης αποφάσεων, συχνά αντίθετων προς το πνεύμα του πολιτεύματος. Ο διορισμός των δημοτικών αρχών, ο περιορισμός του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, η διοικητική ανάκληση της άδειας για έκδοση εφημερίδας, μέ-

Ο πρίγκιπας αρμοστής με τους ναυάρχους των τεσσάρων Δυνάμεων. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

63

Επιδίωξη του Βενιζέλου ήταν η αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων κατοχής ώστε να διευκολυνθεί η ένωση. Στη φωτογραφία μικτό απόσπασμα στρατιωτών και ναυτών στο κάστρο του Ιτζεδίν (Καλάμι).

Η όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ Βενιζέλου και αρμοστή οδήγησε στο ξέσπασμα του κινήματος του Θερίσου στις 10 Μαρτίου 1905. Στη φωτογραφία Κισσαμίτες στο αρχηγείο των επαναστατών. 64

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τρα βασισμένα σε αποφάσεις της ίδιας της Βουλής, υπογράμμιζαν την ανεξέλεγκτη παντοδυναμία της φιλοπριγκιπικής πλειοψηφίας εις βάρος των ουσιαστικών εγγυήσεων του Συντάγματος. Παράλληλα, η παρέμβαση των πολιτικών επιρροών στο έργο της διοικήσεως επιτάθηκε με την πάροδο του χρόνου εις βάρος της αρχικής πιστής εφαρμογής των νομοθετικά κατοχυρωμένων αντικειμενικών κριτηρίων για το διορισμό, τη μετάθεση ή την ανάκλαση των δημόσιων υπαλλήλων και των δικαστικών λειτουργών. Ο χαρακτηρισμός, σύμφωνα προς το άρθρο 111 του Συντάγματος, των νόμων των δύο πρώτων ετών της αυτονομίας ως προσωρινών, έδωσε στις αρμοστειακές αρχές τη δυνατότητα να μεταβάλουν ριζικά το αρχικό νομοθετικό πλαίσιο και να υπαγάγουν τη λειτουργία του διοικητικού τομέα στον άμεσο έλεγχο της κεντρικής εξουσίας. Το τελευταίο, εξάλλου, αυτό φαινόμενο έτεινε να συνδυασθεί ολοένα και περισσότερο με την εκχώρηση της ουσιαστικής διαχείρισης των πολιτικών θεμάτων σε Αθηναίους συμβούλους και δημόσιους λειτουργούς και την προώθησή τους στις καίριες θέσεις της διοίκησης. Η επάνδρωση του κρατικού μηχανισμού της Κρητικής Πολιτείας από τα έμπειρα στελέχη του ελεύθερου βασιλείου δεν θα έπρεπε να αποτελέσει την αφορμή δυσαρεσκειών, αν δεν είχε οδηγήσει στον παραμερισμό των ντόπιων στο διοικητικό τομέα και την υποτίμηση της πολιτικής παρουσίας τους στη διαχείριση των κρίσιμων θεμάτων της Πολιτείας. Η συγκεφαλαίωση των αρνητικών στοιχείων της πριγκιπικής διακυβέρνησης θα ήταν ατελής, χωρίς την αναφορά στην οικονομική δυσπραγία του νέου κράτους. Η έλλειψη τεχνικών μέσων και χρηματικών πιστώσεων ανέστελλε εξακολουθητικά την ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγής. Η αδυναμία για την ανάληψη των βασικών έργων υποδομής ήταν συνυφασμένη με την πενιχρότητα των οικονομικών πόρων που είχε στη διάθεσή της η κυβέρνηση της αυτονόμου Κρητικής Πολιτείας. Η οικονομική ανασύνταξη και ανάπτυξη της Κρήτης δεν είχαν αποτελέσει την άμεση προτεραιότητα της αρμοστειακής διακυβέρνησης, που ήταν προσηλωμένη αποκλειστικά και μόνο στην ταχύτερη δυνατή επιδίωξη της ένωσης. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η κήρυξη του στρατιωτικού νόμου εκ μέρους του πρίγκιπα Γεωργίου όξυνε την κρίση και οδήγησε στην ανάκλησή του από την Κρήτη.

Οπωσδήποτε, η έξαρση των κρίσιμων αδυναμιών δεν θα έπρεπε να επισκιάσει το θετικό απολογισμό της αρμοστειακής διακυβέρνησης σε νευραλγικούς τομείς της δημόσιας ζωής. Μετά τα ταραγμένα χρόνια των κρητικών επαναστάσεων, η δημόσια τάξη, η ηρεμία και η ασφάλεια είχαν αποκατασταθεί σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Στον τομέα 65

Οι Δυνάμεις απέφυγαν να αναγνωρίσουν επίσημα την προσωρινή κυβέρνηση της Κρήτης. Στη φωτογραφία επιβίβαση Γάλλων στρατιωτών σε βάρκες στο λιμάνι των Χανίων το 1908.

Πορεία ανδρών της Κρητικής Χωροφυλακής με φόντο το νησί Θοδωρού το 1908. 66

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

της Παιδείας αναλαμβάνονταν σύντονες προσπάθειες για την καθιέρωση και την οργάνωση της μέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης. Στα ερείπια της οθωμανικής εξουσίας ορθωνόταν ολόκληρη κρατική μηχανή ικανή να εμπνεύσει πολλές υποσχέσεις. Αυτά, τέλος, τα βασικά δικαιώματα της μουσουλμανικής κοινότητας κατοχυρώνονταν και έτσι δεν έμενε άλλη εξήγηση για τη μαζική υποχώρηση των Τουρκοκρητών πέρα από τις ψυχολογικές παρορμήσεις και την έμμεση παρακίνηση της Υψηλής Πύλης. Αν όμως οι θετικές αυτές επιτεύξεις σε συνδυασμό με τον προσεταιρισμό ηγετικών κομματικών στελεχών και ομάδων ήταν ικανές να εξασφαλίσουν στον πρίγκιπα ευρύτατη λαϊκή συμπαράσταση, η εκδήλωση των παράλληλων αρμοστειακών αδυναμιών ήταν μοιραίο να θίξει την ιδιαίτερη ευαισθησία μεγάλης μερίδας της κοινής γνώμης των Κρητών. Η πρώτη ρωγμή στο ενιαίο πολιτικό μέτωπο των Ελλήνων της Κρήτης επήλθε με τη διάσταση ανάμεσα στον πρίγκιπα και το σύμβουλό του επί της Δικαιοσύνης. Η αντιπολιτευτική όμως κίνηση βρήκε την ουσιαστική της υπόσταση στο πεδίο της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας και κάτω από την καθοριστική ηγετική συμβολή του Ελευθερίου Βενιζέλου, τόσο στο πολιτικό όσο και στο ιδεολογικό πεδίο. Η όξυνση της σύγκρουσης μεταξύ του Βενιζέλου και του αρμοστή οδήγησε στο κίνημα του Θερίσου, στις 10 Μαρτίου του 1905. Το πρωί της ημέρας εκείνης βρέθηκαν τοιχοκολλημένες στους δρόμους των Χανίων προκηρύξεις, που κήρυτταν την κατάργηση της αρμοστείας, καλούσαν το λαό σε συμπαράσταση, για να πραγματωθεί το όνειρο της ένωσης, και συνιστούσαν στη Χωροφυλακή να μην υπακούει στις διαταγές του πρίγκιπα. Παράλληλα, εκπρόσωποι των επαναστατών διασκορπίστηκαν σε όλη την Κρήτη, για να μεταδώσουν και να προπαγανδίσουν το επαναστατικό μήνυμα. Μέσα σε λίγες ημέρες ολόκληρη η κρητική ύπαιθρος βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό. Ψηφίσματα συμπαράστασης έφταναν από παντού, ενώ οι ισχυρότεροι παράγοντες του νησιού, ακόμη και πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου, προσχώΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ρησαν στην επανάσταση. Ο Βενιζέλος, που ήταν ο φυσικός αρχηγός του νέου αυτού επαναστατικού κινήματος, ανέλαβε να ενημερώσει το λαό και τους αντιπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων για τους λόγους και τους σκοπούς της επανάστασης. Ο πρίγκιπας Γεώργιος αντέδρασε σπασμωδικά κηρύσσοντας το στρατιωτικό νόμο στο νησί. Επενέβησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις και, έπειτα από σκληρές διαπραγματεύσεις, η τελική συμφωνία υπογράφηκε στις 2 Νοεμβρίου 1905 στο μοναστήρι των Μουρνιών Κυδωνιάς. Δόθηκε γενική αμνηστία στους επαναστάτες και οι Μεγάλες Δυνάμεις, από τη μεριά τους, δεσμεύτηκαν για νέες παραχωρήσεις προς τους Κρήτες, προκειμένου να εξομαλυνθεί πλήρως η κατάσταση. Τον Φεβρουάριο του 1906 ήλθε στην Κρήτη Διεθνής Επιτροπή, η οποία ανέλαβε να εκτιμήσει τα πράγματα και να αξιολογήσει τον τρόπο λειτουργίας του αρμοστειακού καθεστώτος. Επειτα από επίπονες διαβουλεύσεις, οι Μεγάλες Δυνάμεις κατέληξαν σε μια νέα ρύθμιση του Κρητικού Ζητήματος. Υπήρξε η πρόβλεψη για την οργάνωση Κρητικής Χωροφυλακής με νέα δεδομένα, την ίδρυση Κρητικής Πολιτοφυλακής, με Ελληνες αξιωματικούς που προηγουμένως θα παραιτούνταν από τον ελληνικό στρατό, και την ανάκληση των ξένων στρατευμάτων, μετά την αποκατάσταση της εσωτερικής γαλήνης στην Κρήτη. Η πολιτική του Βενιζέλου είχε θριαμβεύσει. Επειτα συγκροτήθηκε η Β’ Συντακτική Συνέλευση, για την εκπόνηση νέου Συντάγματος. Η πρώτη πράξη της ήταν η έκδοση ενωτικού ψηφίσματος, μέσα σε ατμόσφαιρα συμφιλίωσης και εθνικής έξαρσης. Με νέα απόφασή τους οι Μεγάλες Δυνάμεις παραχώρησαν στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α’ το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης (14 Αυγούστου 1906). Το νησί είχε ουσιαστικά καταστεί μια ιδιότυπη ελληνική επαρχία. Επειτα από αυτά τα γεγονότα, ο πρίγκιπας Γεώργιος υπέβαλε την παραίτησή του (12 Σεπτεμβρίου 1906) και αναχώρησε από την Κρήτη. Ο βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Α’ υπέδειξε ως νέο ύπατο 67

αρμοστή τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Η προκήρυξη του νέου υπάτου αρμοστή προς τους Κρήτες, μετά την άφιξή του στο νησί, προήγγελλε την εφαρμογή του κοινοβουλευτικού συστήματος: «Καὶ παρὰ τῷ κρητικῷ λαῷ, ὡς ἐν ἐμοὶ, ἡ αὐτὴ κρατεῖ ἀφοσίωσις πρὸς τοὺς ἐλευθέρους θεσμούς, τὴν ἀνάπτυξιν δι’ αὐτῶν ἀπεκδέχομαι ἀπὸ τὴν σύνεσιν τῶν μελῶν τῆς συντακτικῆς Συνελεύσεως, φρονῶν ὅτι, ὅπως ἡ ἐλευθέρα Ἑλλάς, οὕτω καὶ ἡ Κρήτη, τὸ ἡρωικὸν τοῦτο τμῆμα τοῦ γένους, μόνον διὰ φιλελευθέρων θεσμῶν δύναται νὰ προοδεύσῃ...». Η παροχή αμνηστίας προς τους πρωταίτιους των αιματηρών γεγονότων, που έγιναν κατά την αποχώρηση του πρίγκιπα Γεωργίου, υπογράμμιζε την επιθυμία του νέου αρμοστή να συμβάλει στην αποκατάσταση της κοινωνικής ομόνοιας. Η ολοκλήρωση εξάλλου

των εργασιών της νέας Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης σε διάστημα τεσσάρων μηνών επιβεβαίωνε την οριστική κατίσχυση της νομιμότητας και την εμπέδωση των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών αρχών. Σειρά νέων νομοθετημάτων συνέτεινε στη βελτίωση της λειτουργίας των διοικητικών μηχανισμών αλλά και στην πληρέστερη θεσμοποίηση της αυτονομίας. Η οργάνωση της Κρητικής Πολιτοφυλακής (του στρατού της Κρητικής Πολιτείας), υπό την εποπτεία Ελλήνων αξιωματικών, παρείχε τις προϋποθέσεις για την αντικατάσταση των ευρωπαϊκών στρατευμάτων. Οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν ήδη πεπεισμένες ότι έπρεπε να αποχωρήσουν από την Κρήτη. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις λάμβαναν υπ’ όψιν το έντονο

Ανδρες της Κρητικής Χωροφυλακής εκδηλώνουν τα αισθήματά τους για ένωση με την Ελλάδα στη Νεάπολη Λασιθίου το 1908. 68

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

αίτημα για ένωση που εκφραζόταν από το μεγαλύτερο μέρος του κρητικού λαού. Η αποχώρηση των ευρωπαϊκών στρατιωτικών δυνάμεων είχε υποσχεθεί ήδη με διακοίνωση της 20/23 Ιουλίου 1908. Δύο μεγάλα εξωτερικά γεγονότα, όμως, ήρθαν να ταράξουν πάλι την πορεία των κρητικών πραγμάτων: η προσάρτηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβίνης στην Αυστρία και η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε βασίλειο, με ταυτόχρονη προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας. Η ελληνική κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη υπέδειξε στους Κρήτες την ανάγκη λαϊκών κινητοποιήσεων, για την κήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα. Σε λαϊκή συγκέντρωση στα Χανιά εγκρίθηκε ομόφωνα το πρώτο ψήφισμα της ένωσης και η κρητική κυβέρνηση εξέδωσε με τη σειρά της επίσημο ψήφισμα (24

Σεπτεμβρίου 1908). Για την επίσημη έναρξη της νέας περιόδου της πολιτικής ζωής στην Κρήτη, σχηματίστηκε προσωρινή διακομματική κυβέρνηση. Η ελληνική κυβέρνηση, για να μην προκαλέσει διεθνείς περιπλοκές με την αντίδραση της Τουρκίας, απέφυγε να αναγνωρίσει επίσημα την ένωση και περιορίστηκε σε παρασκηνιακές οδηγίες στη νέα προσωρινή κυβέρνηση της Κρήτης. Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της Τουρκίας, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν αντέδρασαν δυναμικά και φάνηκαν να αποδέχονται σιωπηρά τις νέες εξελίξεις. Δεν προχώρησαν όμως σε καμιά επίσημη αναίρεση του πολιτικού καθεστώτος, όπως το είχαν υπογράψει το 1898. Οταν όμως υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά η ελληνική σημαία, οι

Βάση της κρητικής οικονομίας αποτέλεσε η αγροτική παραγωγή. Γυναίκες σε συλλογή ελαιοκάρπου στην περιοχή Πρέβελη το 1911 (φωτογραφία: Fred Boissonas). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

69

Το οδικό δίκτυο σταματούσε στα προάστια των μεγάλων πόλεων. Δρόμος στα Χανιά (φωτογραφία: Fred Boissonas, 1911). 70

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μ. Δυνάμεις απαίτησαν αμέσως την υποστολή της. Η κυβέρνηση της Κρήτης δεν υπάκουσε και παραιτήθηκε. Και καθώς δεν βρέθηκε Κρητικός να υποστείλει την ελληνική σημαία, οι Μ. Δυνάμεις αποβίβασαν στρατιωτικό άγημα, το οποίο απέκοψε τον ιστό της. Το πολιτικό κενό στη διακυβέρνηση της Κρήτης μετά την παραίτηση της προσωρινής κυβέρνησης καλύφθηκε με προσωρινά κυβερνητικά σχήματα, έως τις εκλογές του Μαρτίου 1910. Το κόμμα του Ελ. Βενιζέλου πλειοψήφησε και σχημάτισε κυβέρνηση δύο μήνες αργότερα (17 Μαΐου 1910). Για το Κρητικό Ζήτημα άνοιγε μια νέα περίοδος, κατά την οποία ο κύριος διαχειριστής του ήταν ο Ελ. Βενιζέλος, που είχε οριστικά επιβληθεί ως η κορυφαία πολιτική προσωπικότητα στην Κρήτη. Εκείνο που δεν είχε κατορθώσει να λύσει η διπλωματία το έλυσε ο πόλεμος. Ευθύς μετά την έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων (Οκτώβριος

1912) οι πύλες του Ελληνικού Κοινοβουλίου άνοιξαν για τους Κρήτες βουλευτές, που έγιναν δεκτοί με εκδηλώσεις απερίγραπτου πατριωτικού ενθουσιασμού. Ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων ανέγνωσε ψήφισμα, σύμφωνα με το οποίο «η Ελλάς αποδέχεται όπως του λοιπού ενυπάρχη κοινόν Κοινοβούλιον διά το ελεύθερον Βασίλειον και διά την νήσον Κρήτην». Αλλά ο Βενιζέλος δεν προχώρησε περισσότερο, για να μη διαταράξει τις σχέσεις του με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις, εν όψει και του πολέμου που είχε αρχίσει. Αρκέστηκε να αποστείλει στην Κρήτη ως γενικό διοικητή το φίλο του Στέφανο Δραγούμη, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 12 Οκτωβρίου 1912. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν ταχύτατα, καθώς ήταν πλέον ορατή η ήττα της Τουρκίας. Στην πράξη η ένωση είχε συντελεστεί και απλώς έμενε η επικύρωσή της με την υπογραφή μιας διεθνούς συνθήκης. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μ.

Ενα από τα πρώτα έργα υποδομής ήταν ο εκσυγχρονισμός του λιμένα Ηρακλείου, το κόστος του οποίου αποδείχθηκε εξωπραγματικό για τις δυνατότητες της προσωρινής κυβέρνησης (Φωτογραφία: Fred Boissonas, 1911). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

71

Δυνάμεων και της Τουρκίας. Ολα τα σύμβολα της τουρκικής επικυριαρχίας, αλλά και της κηδεμονίας των Μ. Δυνάμεων, είχαν πλέον εξαφανιστεί από την Κρήτη. Η ευτυχής για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων έδωσε και στο Κρητικό Ζήτημα την οριστική λύση του. Με το άρθρο 4 της Συνθήκης του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από όλα τα δικαιώματά του στην Κρήτη, την οποία παραχωρούσε στις Μ. Δυνάμεις της Ευρώπης. Με ιδιαίτερη συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας (14 Νοεμβρίου 1913) ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμά του στην Κρήτη, η οποία έτσι εντάχθηκε στην ελληνική επικράτεια ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της. Οι Μ. Δυνάμεις αποδέχθηκαν σιωπηρά τη λύση αυτή, δηλώνοντας απλώς ότι έλαβαν γνώση των ενεργειών της ελληνικής κυβέρνησης. Ενα μήνα αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1913, κηρύχθηκε και επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, με την παρουσία του τότε βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. Η ελληνική σημαία υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά σηματοδοτώντας έτσι την εθνική συμπόρευση της Κρήτης με το ελεύθερο ελληνικό κράτος.

Οικονομία Το νεότευκτο κράτος άρχισε το έργο του υπό εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες, που δεν του επέτρεπαν ευρύ περιθώριο ελιγμών. Οι προστάτιδες Δυνάμεις έδωσαν ένα δάνειο 4.000.000 γαλλικών φράγκων, αλλά τα προβλήματα που υπήρχαν ήταν πολλά και δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν εύκολα. Εξάλλου, η γενικότερη οικονομική κρίση που ταλάνιζε την Ευρώπη και την Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα δεν έδιδε τη δυνατότητα για μεγάλα ανοίγματα στην Κρήτη· μάλιστα, τα πράγματα χειροτέρευσαν λόγω της κακής εσοδείας, που για δύο ολόκληρα χρόνια ταλάνιζε το νησί. Τεχνικά μέσα δεν υπήρχαν ούτε χρηματικές πιστώσεις που θα 72

επέτρεπαν μια λυσιτελέστερη εκμετάλλευση του γεωργικού πλούτου2. Με αυτά τα δεδομένα, το οικονομικό πρόγραμμα που όφειλε να εφαρμόσει η αρμοστειακή διοίκηση δοκιμαζόταν σκληρά, καθότι δεν ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι η Κρήτη είναι χώρα γεωργική, η μέριμνα της διοικήσεως έπρεπε να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των καλλιεργειών, ιδιαιτέρως δε στην καλλιέργεια της μεγάλης και εύφορης πεδιάδας της Μεσαράς. Για να πραγματοποιηθεί όμως αυτός ο στόχος έπρεπε να προγραμματιστούν και να εκτελεστούν μεγάλα έργα υποδομής, όπως οδικό δίκτυο που να ανταποκρίνεται στις συγκοινωνιακές ανάγκες και λιμενικά έργα που θα εκσυγχρόνιζαν τις θαλάσσιες μεταφορές. Επρόκειτο για έργα εξαιρετικής σπουδαιότητας, αφού το οδικό δίκτυο του νησιού ήταν υποτυπώδες3 και τα λιμάνια δεν διέθεταν την υποδομή για να ελλιμενίζονται τα σύγχρονα πλοία της εποχής. Το μοναδικό πρόσφορο αγκυροβόλιο ήταν αυτό της Σούδας. Στις υπόλοιπες περιοχές τα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοικτά και οι επιβάτες αποβιβάζονταν στην ακτή με βάρκες. Η κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας προσκάλεσε ξένους εμπειρογνώμονες στους οποίους ανέθεσε την εκπόνηση μελετών και σχεδίων για τα διάφορα έργα, η εκτέλεση των οποίων αργοπορούσε λόγω της εγνωσμένης οικονομικής αδυναμίας. Το σχέδιο για το λιμάνι του Ηρακλείου προέβλεπε δαπάνες ύψους 10.000.000 δραχμών· για την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής Ηρακλείου – Μεσαράς προβλεπόταν ποσό ύψους 9.000.000 δραχμών. Τα ποσά αυτά ήταν δυσθεώρητα για τον Κρατικό Προϋπολογισμό, ο οποίος δεν διέθετε παραπάνω από 450.000 δραχμές για δημόσια έργα σε όλη την Κρήτη. Μετά το 1905, τα οικονομικά δεδομένα άρχισαν να βελτιώνονται κατά πολύ, παρουσιάζοντας μια ανοδική εικόνα. Η εγχώρια παραγωγή αυξήθηκε και οι εξαγωγές ξεπέρασαν τις εισαγωγές. Παρά όμως την καλή εικόνα, η οικονομία της Κρήτης παρέμεινε γεωργική, χωρίς να έχει την ευχέρεια ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

για την υλοποίηση μεγάλων δημόσιων έργων που θα άλλαζαν άρδην το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων.

Δικαιοσύνη Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η αρμοστειακή διοίκηση στην Κρήτη αποσκοπούσε στον περιορισμό του πολιτικού πλουραλισμού στο νησί ή, καλύτερα, στην εξάλειψή του και στη συνακόλουθη εφαρμογή ενός απολυταρχικού καθεστώτος. Η ελευθερία της πολιτικής έκφρασης είναι συνυφασμένη με το κοινοβουλευτικό καθεστώς. Το κρητικό, όμως, Σύνταγμα δεν εκπλήρωνε τις προϋποθέσεις ενός κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Η πολιτική εξουσία ανήκε απόλυτα στον ηγεμόνα. Ακόμα και η λειτουργία των κομμάτων είχε κριθεί ως μη συνάδουσα με τη λειτουργία του αρμοστειακού καθεστώτος. Στο έργο, λοιπόν, της διοίκησης παρενέβαινε σημαντικά η πολιτική εξουσία, ένα γεγονός το οποίο αποτελούσε μείζονα αιτία δυσαρέσκειας για την πλειονότητα τής κρητικής κοινής γνώμης. Το Σύνταγμα είχε προβλέψει τον καθορισμό κάποιων βασικών εγγυήσεων για την απρόσκοπτη λειτουργία των κρατικών θεσμών και την κατοχύρωση των κρατικών λειτουργών έναντι των πολιτικών παρεμβάσεων. Κατά τα πρώτα έτη εφαρμογής του Συντάγματος οι αρχές αυτές τηρήθηκαν απαρέγκλιτα. Από το 1901 η εκτελεστική εξουσία άρχισε να εκβιάζει τη μετατροπή των κειμένων νόμων, ώστε όλες οι εξουσίες να συγκεντρωθούν στα χέρια του ύπατου αρμοστή. Οι αρχικές εγγυήσεις έπαυσαν σταδιακά να ισχύουν. Ο διορισμός, η μετάθεση και η ανάκληση των δημοσίων υπαλλήλων έπαυσε να τελεί υπό αντικειμενικά κριτήρια και εμπράκτως υπέκειτο σε κριτήρια πολιτικά. Ο συνταγματάρχης Destelle, διοικητής των γαλλικών στρατευμάτων στο νησί, υπογράμμιζε ότι αρκούσε κάποιος να είναι βενιζελικός ή ακόμα και να καταγγελθεί ότι είναι τέτοιος, για να αποκλεισθεί από όλα τα δημόσια αξιώματα. Πιο αξιόπιστη μαρτυρία είναι η συνοπτική αναφορά των νομοθετικών μεταβολών, οι οποίες επήλθαν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο ύπατος αρμοστής επεδίωξε και πέτυχε σταδιακή συγκέντρωση και των δικαστικών εξουσιών στα χέρια του. Κώδων από κρητικό δικαστήριο του 1898 (φωτογραφία: Ιδρυμα «Ελευθέριος Βενιζέλος»). 73

στο ζωτικό τομέα της οργάνωσης του δικαστικού κλάδου. Με το νόμο της 10ης Μαΐου 1899, οργανώνονταν τα δικαστήρια σύμφωνα με τις προβλέψεις του άρθρου 89 του Συντάγματος και δημιουργείτο το Συμβούλιο της Δικαιοσύνης. Με το νόμο 437 του 1901 χαρακτηριζόταν ο προηγούμενος νόμος ως προσωρινός, μετατρεπόταν η δικαστική οργάνωση (ιδίως οι κανόνες διορισμού των δικαστικών λειτουργών) και δύο Κρήτες εφέτες αντικαθίσταντο από άλλους που κατάγονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα. Με τον ίδιο νόμο επιβεβαιωνόταν ότι οι δικαστικοί λειτουργοί διορίζονταν κατόπιν διαγωνισμού και προβλέπονταν με σαφή τρόπο τα απαιτούμενα προσόντα. Με το νόμο 582 του 1903 μεταβάλλονταν οι συνθήκες εισόδου στο δικαστικό σώμα: τα ανώτατα στελέχη του κλάδου διορίζονταν με πριγκιπικό διάταγμα κατόπιν πρότασης τού Συμβουλίου Δικαιοσύνης. Με το νόμο 607 του

1905 προβλεπόταν ο ίδιος τρόπος διορισμού και για τα υπόλοιπα στελέχη του δικαστικού σώματος. Με τους νόμους 582 και 607 θεσπιζόταν και η μετάθεση των δικαστικών λειτουργών κατόπιν πριγκιπικού διατάγματος. Ο νόμος 607 θέσπιζε και την απόλυση των δικαστικών λειτουργών μέσω της ίδιας οδού, μέσω της οποίας διορίσθηκαν, δηλαδή με πριγκιπικό διάταγμα. Γενικώς, η Διεθνής Εξεταστική Επιτροπή επιβεβαίωσε το 1906 τις αδυναμίες της αρμοστειακής διακυβέρνησης. Στη μακρά έκθεση που συνέταξε εξαίρει το έργο της αρμοστείας για τα πρώτα χρόνια αλλά εκφράζει τη λύπη της γιατί, προϊόντος του χρόνου, ανεστάλη. Ηταν αναντίρρητη πραγματικότητα ότι η Δικαιοσύνη ποδηγετείτο από τον αρμοστή, αφού προσόντα διορισμού δικαστικών λειτουργών δεν είχαν ορισθεί και η αρμοστειακή

Το σχολικό έτος 1899-1900 λειτούργησαν 523 δημοτικά σχολεία με 35.844 μαθητές. Ο Νίκος Καζαντζάκης (τέταρτος από αριστερά) με συμμαθητές του σε μια υποδοχή για τον πρίγκιπα Γεώργιο το 1899 (φωτογραφία: αρχείο Ελένης Καζαντζάκη). 74

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διοίκηση έπραττε κατά το δοκούν. Οι δυσχέρειες αυτές επιβράδυναν το κρατικό έργο εξυγίανσης της ζωής των Κρητών, αφού δεν υπήρχε διάκριση των εξουσιών ώστε η Δικαιοσύνη να λειτουργεί απερίσπαστη από πολιτικές παρεμβάσεις.

Παιδεία Η εκπαιδευτική πολιτική της Κρητικής Πολιτείας υπήρξε δραστήρια και αποτελεσματική. Η ιδιαίτερη μέριμνα για τη λαϊκή Παιδεία φαίνεται σε μια σειρά νομοθετημάτων, που έχουν πρότυπο άλλα νομοθετήματα προηγμένων χωρών για την εποχή. Με το πρώτο Σύνταγμα (16 Απριλίου 1899) καθιερώθηκαν η υποχρεωτική εκπαίδευση και η δωρεάν Παιδεία για τα δύο φύλα. Η αύξηση του αριθμού των σχολείων, των μαθητών και των

σχετικών δαπανών είναι άκρως εντυπωσιακή. Το σχολικό έτος 1899-1900 σε όλη την Κρήτη λειτουργούσαν 523 δημοτικά σχολεία, με 35.844 μαθητές. Το 1909-1910 τα σχολεία αυξήθηκαν σε 656 και οι μαθητές σε 40.559. Αντίστοιχα οι δαπάνες για την Παιδεία από 406.193 δρχ. το 1900 αυξήθηκαν σε 805.749 το 1910. Παρά τα όποια θετικά δεδομένα, η εκπαίδευση, και η νομοθεσία που την πλαισίωνε, ήταν γραφειοκρατικού τύπου, διακρινόταν από συγκεντρωτισμό και ελεγχόταν ιδεολογικά από την κεντρική εξουσία. Την εποπτεία της δημόσιας εκπαίδευσης, σύμφωνα με το υπ’ αριθμ. 42 Νομοθετικό Διάταγμα «Περὶ Διοικήσεως καὶ ἐπιθεωρήσεως τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως», ασκούσαν ιεραρχικά οι εξής: α) Ο επί της Δημόσιας Εκπαίδευσης και των Θρησκευμάτων σύμβουλος, β) το εποπτικό συμβούλιο των επιθεωρητών, γ) ο γενικός επιθεωρητής, δ)

Ειδική μέριμνα υπήρχε για τη μόρφωση των μουσουλμάνων και Ισραηλιτών μαθητών της Κρήτης. Ενας μουσουλμάνος κατά την υποδοχή του αρμοστή στη Σούδα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

75

οι τέσσερις νομαρχιακοί επιθεωρητές Λασιθίου, Ηρακλείου, Ρεθύμνης, Χανίων και Σφακίων, και ε) οι διευθυντές των σχολείων. Την περίοδο αυτή λειτουργούσαν στην Κρήτη δύο τύποι δημοτικών σχολείων, τα τετρατάξια (κατώτερα) και τα εξατάξια (ανώτερα ή πλήρη). Στο δημοτικό σχολείο διδάσκονταν τα εξής μαθήματα: Θρησκευτικά, Νέα Ελληνική Γλώσσα, Πρακτική Αριθμητική, Στοιχειώδης Γεωμετρία, Ιστορία Εθνική και Ιστορία της Κρήτης, τα σπουδαιότερα από την Παγκόσμια Ιστορία, Γεωγραφία, Στοιχειώδης Πολιτική Αγωγή, Φυσική Ιστορία,

Φυσική και Χημεία, Καλλιγραφία, Ιχνογραφία, Ωδική, Εκκλησιαστική Μουσική και Γυμναστική. Επίσης, στα σχολεία των αρρένων διδάσκονταν και άλλα πρακτικά μαθήματα που συμπλήρωναν το καθημερινό πρόγραμμα. Για τη μέση εκπαίδευση λειτουργούσαν πλήρη εξατάξια γυμνάσια στα μεγάλα αστικά κέντρα της νήσου και ημιγυμνάσια (τριτάξια) σε μικρότερα κέντρα. Ιδρύθηκαν επίσης ανώτερα παρθεναγωγεία με τρεις τάξεις στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και τη Νεάπολη, καθώς και με πέντε τάξεις στο Ηράκλειο. Τα διδακτέα μαθήματα του Γυμνασίου περι-

Εικόνα καθημερινής ζωής στην πλατεία Μαυροβουνίου των Χανίων (φωτογραφία: Fred Boissonas, 1911). 76

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

λαμβάνουν τα επιστημονικά, στα οποία ανήκουν τα Θρησκευτικά, η Αρχαία και η Νέα Ελληνική Γλώσσα, η Λατινική, η Γαλλική, η Παγκόσμιος Ιστορία, τα Μαθηματικά και η Κοσμογραφία, η Γεωγραφία, η Φυσική Ιστορία, η Φυσική, η Χημεία, η Ψυχολογία, η Λογική, η Πολιτική Αγωγή, και τα τεχνικά μαθήματα, όπως η Ιχνογραφία, η Καλλιγραφία, η Γυμναστική και η Ωδική. Με το νόμο 485 του 1903 «Περὶ ὀργανώσεως τῆς Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως» ιδρύθηκε τριτάξιο διδασκαλείο στο Ηράκλειο, για τη μόρφωση δημοδιδασκάλων, και τετρατάξιο ιεροδιδασκαλείο στη Μονή της Αγίας Τριάδος στα Χανιά. Η εκπαιδευτική νομοθεσία της Κρητικής Πολιτείας ίσχυσε έως το 1914. Μετά εφαρμόσθηκε η νομοθεσία του ελληνικού βασιλείου. Αναφορικά με τα μουσουλμανικά σχολεία, τα οποία τον πρώτο χρόνο σύστασης της Κρητικής Πολιτείας αριθμούσαν 21, το δεύτερο χρόνο θα μειωθούν σε 14. Η φοίτηση στα σχολεία αυτά ήταν υποχρεωτική και η διδασκαλία περιλάμβανε όλα τα μαθήματα των ελληνικών σχολείων πλην των Θρησκευτικών, της Τουρκικής Γλώσσας και της Ιστορίας, από την οποία επιλέγονταν τα κυριότερα γεγονότα από την Παγκόσμια. Οι διευθυντές ήταν μουσουλμάνοι, αλλά διορίζονταν και Ελληνες. Εκεί που δεν υπήρχαν μουσουλμανικά σχολεία οι μαθητές φοιτούσαν στα ελληνικά, αλλά απαλλάσσονταν από τη διδασκαλία των Θρησκευτικών. Στα αστικά κέντρα του νησιού ιδρύθηκαν ιδιαίτερα δημοτικά σχολεία για τους μουσουλμάνους, που χωρίζονταν σε 5 τάξεις, καθώς επίσης και Παρθεναγωγεία. Με ανάλογες προσθήκες διευθετήθηκε και η φοίτηση των Ισραηλιτών μαθητών στα δημόσια εκπαιδευτήρια. Η Κρητική Πολιτεία προσπάθησε να οργανώσει το νομοθετικό πλαίσιο της εκπαίδευσης τόσο του χριστιανικού όσο και του μουσουλμανικού πληθυσμού. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον τουρκικό ζυγό, η αρτισύστατη Πολιτεία θεώρησε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική άνοδο των ατόμων την Παιδεία. Για το λόγο αυτό θέσπισε και ειδικές υποτροφίες ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

για σπουδές στο εξωτερικό αναβιβάζοντας την Παιδεία σε ύψιστο κοινωνικό αγαθό. Πρώτιστο μέλημα υπήρξε η κατάρτιση των εκπαιδευτικών με τη σύσταση παιδαγωγικών ιδρυμάτων και στη συνέχεια με τη λειτουργία διδασκαλείων διετούς και τριετούς φοίτησης. Σημαντικές επίσης υπήρξαν και οι προσπάθειες για την οργάνωση της εκπαίδευσης των αλλοθρήσκων στο πλαίσιο της ισοπολιτείας που προσπαθούσε να εφαρμόσει έναντι των μειονοτικών πληθυσμών. Γενικά, η Κρητική Πολιτεία αποπειράθηκε να προσδώσει λαϊκό προσανατολισμό στην εκπαίδευση, καθιέρωσε τους δύο εξαετείς κύκλους σπουδών, διοργάνωσε σχολικές περιφέρειες και φρόντισε να διοργανώσει σχολεία για τους φτωχούς μαθητές. Η εκπαίδευση στην Κρητική Πολιτεία ήταν ένας ιστορικά διαμορφωμένος κοινωνικοπολιτικός χώρος, που οδηγούσε και προς την παράλληλη παγίωση μιας ιδιαίτερης κρητικής πολιτισμικής κουλτούρας, η οποία δεν επηρεαζόταν από τις πολιτικές και οικονομικές δομές.

YΠοσημειωσεισ 1 Για μια ολοκληρωμένη εικόνα των απελευθερωτικών αγώνων των Κρητών από την περίοδο τhς Βενετοκρατίας έως και τη λήξη της Τουρκοκρατίας (1898) βλ. Γεώργιος Τ. Τσερεβελάκης, Η Κρητική Αντίσταση, (Βενετοκρατία – Τουρκοκρατία) Ηράκλειο 2012. 2 Για τη στασιμότητα των πρώτων χρόνων: J. Vamvakas, Tableaux d’ analyse des produits crétois. Travail fait au laboratoire crétois, La Canée, 1906. 3 Οι αμαξιτές οδοί περιορίζονταν σε λίγα μόνο χιλιόμετρα γύρω από τις κύριες πόλεις του νησιού. Η επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων σημείων της ενδοχώρας γινόταν μέσω μονοπατιών, τα οποία ήταν απροσπέλαστα όταν υπήρχαν βροχές. Σχετικά, βλ. E. Quellemec, Note sur la situation financière de la Crète, 10 Novembre 1904. 77

Βιβλιογραφία Γεώργιος, Πρίγκηψ της Ελλάδος, Αναμνήσεις εκ Κρήτης 1898-1906, Αθήνα 1959.

Παρλαμάς Μενέλαος, «Το Χρονικόν της Ενώσεως», ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΝ, τ. 13.

Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Eλευθέριος Βενιζέλος - Ιστορικό λεύκωμα, Χανιά 2003.

Πικρός Ιωάννης., «Η Κρητική Πολιτεία», Ι.Ε.Ε., ΙΔ΄ (1971), 88-159.

Κοκκινάκης Γ., «Πολιτικές και κοινωνικές όψεις της μουσουλμανικής παρουσίας στην Αυτόνομη Κρήτη, 1898-1913», Αντικείμενα 1 (2001), 34. Μακράκη Λιλή, «Ο Κρητικός Βενιζέλος», Π. ΣΤ΄ Δ.Κ.Σ. Β΄ 193-212. Μακράκης Μιχάλης Στ., «Τράπεζα Κρήτης: Ιδρυση και Ιστορία 1899-1908 (Μια πρώτη εκτίμηση για την αξιοποίηση του αρχείου της Τράπεζας Κρήτης)», Π. ΣΤ΄ Δ.Κ.Σ. Β΄, 212-231. Νανάκης Ανδρέας, «Η Σύμβαση μεταξύ του Μητροπολίτη Κρήτης Ευμενίου και του Ελ. Βενιζέλου το 1900 και η σημασία της για την Εκκλησία της Κρήτης», Κληρονομία 20 (1988), 249-261.

Σβολόπουλος Κ., «Η Κρητική Πολιτεία από το 1899», Ι.Ε.Ε., ΙΔ΄ (1977), 199-215. «Η περίοδος της Αυτονομίας», ΚΡΗΤΗ, Β΄ (1988), 459-462. Σημανδηράκη Ζαχαρένια, «Αρχεία Κρητικής Πολιτείας του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης», ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ 19 (2004), 139-149. Τριανταφυλλόπουλος Κ. Δ., «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως νομικός», Εφημ. Ελλήν. Νομικών, 32, Αθήνα 1965, 477-486. Φούμης Κ., «Σελίδες εκ των δραματικωτέρων της συγχρόνου Κρητικής Ιστορίας, εν αις καταλέγεται και το ζήτημα των Καδήδων», Μύσων, Α΄ (1932), 175-183.

Πάλλης Σπυρ., «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως δικηγόρος και νομικός», ΝοΒ, 13 (1965), 529-550.

Vaillant J., «Les origines de l’ autonomie cretoise», Paris, 1902.

Παπαδάκης Χαρίδημος, «Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο, Ρέθυμνο», 2005.

Ψαλλίδας Γρηγόριος, «Μία ερμηνευτική προσέγγιση στη δράση και το έργο του Σταύρου Καλλέργη», Ιστωρ 9 (1996) 109-128.

Παπαμανουσάκης Στρατής, «Το εργατικό ξύπνημα στα Χανιά», Αθήνα, 1977. Το ενωτικό κίνημα της Κρήτης στα 1908 και ο Εμμ. Ξηράς, Χανιά, 1985. «Η εποχή της “Κρητικής πολιτείας’’», περ. Αντί (Αθηνών), 104 (29-7-1978), 20-25. «Η εποχή της Κρητικής Πολιτείας», Πνευματικά Χανιά, τ. 4-5 (Ιαν.-Αυγ. 1990), 7-19. 78

(Ε) Εκθεσις περί Αστικού Κώδικος, Χανιά, 1901. (Ε) Εκθεσις Δευτέρα περί Αστικού Κώδικος, Χανιά, 1901. Βενιζέλος Ελευθέριος, Υπουργείο Δικαιοσύνης - Σχέδιον τροποποιήσεων της Κρητικής Πολιτικής Δικονομίας, ενταχθέν υπό Ελευθερίου Κ. Βενιζέλου, εν έτει 1900, Εν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Αθήναις, εκ του Εθνικού τυπογραφείου, 1929. Βουτετάκης Δημήτριος Σ., Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, Εν Χανίοις, 1902. Υπό Ν. Κουσουρελάκης, Κώδικες Κρητικής Πολιτείας, Εν Χανίοις, 1902. Υπό Ν. Κουσουρελάκης, Κώδικες Κρητικής Πολιτείας, Εν Χανίοις, 1911. Κοκκινάκης Ιωάννης, «Νόμισμα και κοινωνία στην Κρήτη (1899-1906)», ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ τ. 30 (Ιούνιος 1999), 83-124. Κρητική Πολιτεία. Ανωτέρα Διεύθυνσις της Παιδείας και της Δικαιοσύνης, Δικαστικοί Νόμοι. Αστικός Κώδιξ, μετά των σχετικών αυτώ Νόμων, Διαταγμάτων κ.λπ., Εν Χανίοις, 1904. Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, 1899.

περί διαχειρίσεως Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης από της ενάρξεως της λειτουργίας των Δικαστηρίων μέχρι 31-12-1899, Χανιά 1900. Μοσχονάς Ανδρέας Χ., Κώδιξ των Νόμων, Κανονισμών και Εγκυκλίων, των διεπόντων την υπηρεσίαν και λειτουργίαν του Κοινωφελούς Ταμείου Κρήτης, Εν Χανίοις 1904. Ξυριτάκης Δημήτριος, «Εμμανουήλ Ι. Τσουδερός: Η διπλή συμβολή του στη συνταγματική ιστορία της Κρήτης», ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟΝ 18 (2003), 323-332. Πλατύκας Δημ., Κώδιξ (sic) μεταρρυθμίσεων και συμπληρώσεων της οικονομικής νομοθεσίας της Πολιτείας, γενομένων τω 1930, Εν Χανίοις 1903. Σαρίπολος Νικ., Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, ως εψηφίσθη υπό της Συνελεύσεως των Κρητών, Εν Αθήναις, 1899.

Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας, Εν Χανίοις, 1898-1908.

Το Κρητικόν Συνταγματικόν Δίκαιον. Εν συγκρίσει προς το ημέτερον και των ξένων κρατών, Εν Αθήναις, 1902.

Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εν Κρήτη, Εν Χανίοις, 1908-1915.

(Σ) Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, τύποις: Σταύρου Α. Ανδρουλακάκη, Εν Χανίοις 1899.

Εστενογραφημένα Πρακτικά της Β΄ Συντακτικής Συνελεύσεως των Κρητών, Εν Χανίοις, 1907.

(Σκαλτσούνης) Εκθεσις του Προέδρου της Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής [Π. Σκαλτσούνη], Χανιά 1901.

Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας, 1907. Επίσημα Πρακτικά της Συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτη, Εν Χανίοις, 1910-1911. Μπενάκης Χρ. Α., Κρητικοί Κώδικες. Αστικοί νόμοι εισαχθέντες εν Κρήτη. Κρητικός αστικός Κώδιξ, Ηράκλειον, 1929. (Μπένσης) Εκθεσις Γεν. Εισαγγελέως (Γ. Μπένση) προς την Ανωτ. Δ/νσιν Δικαιοσύνης ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

(Σκαλιστήρης) Εκθεσις επί του περί μεταλλείων Νομοσχεδίου [Π. Σκαλιστήρης], Χανιά 1901. (Σκαλιστήρης) Εκθεσις περί του εισακτέου εν Κρήτη Αστικού Κώδικος (υπό Π. Σκαλιστήρη), Χανιά 1901. Ταζεδάκης Π.Μ., Πολιτική Νομολογία του Εφετείου Κρήτης από της ενάρξεως των Δικαστηρίων 1899 μέχρι τέλους του 79

Βιβλιογραφία έτους 1901, Εν Χανίοις Κρήτης. Τσουδερός Εμμ., Το Κρητικόν Πολίτευμα του 1896 και το Κρητικόν Σύνταγμα του 1898 εξ απόψεως Διεθνούς Δικαίου, Εν Αθήναις, 1903. Φρόνιμος Ευάγγελος, «Το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας», Κ.Ε., 180 (Μάρτ. 1968), 99-104. Διάταγμα περί διοικήσεως και επιθεωρήσεως της Δημόσιας Εκπαιδεύσεως, Χανιά 1899. Σύστασις Τραπέζης Κρήτης – «Διάταγμα Πρίγκιπος Γεωργίου, Σύμβασις μεταξύ της Κρητικής Κυβερνήσεως και της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος», Εν Αθήναις 1899. «Διάταγμα περί οργανισμού Γεωργικής Υπηρεσίας», Χανιά 1899. «Διάταγμα περί συστάσεως Τραπέζης Κρήτης» μετά συμβάσεως και συμπληρωματικού πρακτικού, Χανιά 1899. «Διάταγμα περί τροποποιήσεως των υπ’ αριθμ. 64 και 65 Νόμων», Εκ του τυπογραφείου της Κρητικής Πολιτείας, 1899. «Διάταγμα περί υποχρεωτικού κλαδεύματος των ελαιδένδρων κ.λ.π.», Χανιά 1899. «Διάταγμα περί φορολογίας εγχωρίων φυσικών προϊόντων», Χανιά 1899. «Διάταγμα περί φόρου οικοδομών», Χανιά 1899. «Διάταγμα προσωρινού Κανονισμού περί του οργανισμού της υπηρεσίας και μισθοδοσίας της Κρητικής Χωροφυλακής», Εν Χανίοις 1899. «Διάταγμα περί ειδικού Νόμου της Μουσουλμανικής Κοινότητας», Χανιά 1900. 80

«Διάταγμα περί εκδικάσεως μικροδιαφορών», Χανιά 1900. «Διάταγμα περί Λιμενικής Υπηρεσίας», Χανιά 1900. «Διάταγμα περί εγκρίσεως του κανονισμού του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου», Χανιά 1901. «Διάταγμα περί πωλήσεως πυρίτιδος, δυναμίτιδος κ.λπ.», Χανιά 1901. «Διάταγμα περί των απολυτηρίων, επί προβιβασμώ και συμπληρωματικών εξετάσεων εν τοις παντός βαθμού δημοσίοις και ιδιωτικοίς εκπαιδευτηρίοις», Εν Χανίοις 1902. «Διάταγμα περί εσωτερικού κανονισμού του Κοινωφελούς Ταμείου Κρήτης, ειδικού κανονισμού κ.λπ.», Χανιά 1902. «Διάταγμα περί εσωτερικού κανονισμού του εν Αγ. Τριάδι Ιεροδιδασκαλείου», Χανιά 1902. «Διάταγμα περί αναλυτικού και ωρολογίου προγράμματος των Μουσουλμανικών Δημοτικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων», Χανιά, 1902. «Διάταγμα περί Κανονισμού των στολών της Χωροφυλακής», Εν Χανίοις 1904. «Διάταγμα περί Οικονομικής και Λογιστικής Υπηρεσίας της Χωροφυλακής», Εν Χανίοις 1904. «Διάταγμα περί των απολυτηρίων επί προβιβασμώ και συμπληρωματικών εξετάσεων εν τοις παντός βαθμού δημοσίοις και ιδιωτικοίς εκπαιδευτηρίοις», Εν Χανίοις 1904. «Διάταγμα περί Τελωνοφυλακής», Χανιά 1905. «Διάταγμα περί του τρόπου ενεργείας των Δημοτικών εκλογών», Χανιά 1905. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Εικόνα από τη λεωφόρο Καλοκαιρινού του Ηρακλείου (φωτογραφία: Fred Boissonas, 1911).

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

81

Βιβλιογραφία «Διάταγμα περί του τρόπου της διενεργείας των εκλογών των πληρεξουσίων της Β΄ Συντακτικής των Κρητών Συνελεύσεως», Χανιά 1906. «Διάταγμα περί Πολιτοφυλακής». (θυρεός), Εν Χανίοις 1907. «Διάταγμα περί Ορκωτών Δικαστηρίων». (θυρεός), Εν Χανίοις 1907. «Διατάγματα και εγκύκλιοι Δημοσίας Παιδείας». (θυρεός), Εν Χανίοις 1908. «Διάταγμα περί εκτελέσεως του νόμου περί στρατολογίας της Χωροφυλακής και Πολιτοφυλακής όσον αφορά την εξέτασιν της σωματικής ικανότητος των στρατευσίμων», Εν Χανίοις 1908. «Διάταγμα, Εσωτερικός Κανονισμός των εκπαιδευτηρίων της Μέσης Εκπαιδεύσεως», Εν Χανίοις 1909. «Διάταγμα περί φόρου οικοδομών ή ενοικίου», Χανιά 1910. «Διάταγμα περί εξετάσεως διδασκάλων και άλλα διατάγματα περί εκπαιδευτικών ζητημάτων», Χανιά 1911.

«Καταστατικόν του εν Χανίοις Δικηγορικού Συλλόγου», Χανιά 1903. «Νόμος περί εξαιρέσεως δικαστικών λειτουργών», 1886. «Σχέδιον Δημοτικού Σχολείου», 1886. «Νόμος περί Παιδείας», Εν Χανίοις 1889. «Διαχείρησις Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης από της ενάρξεως των Δικαστηρίων μέχρι 31 Δεκεμβρίου 1899». Εν Χανίοις … «Constitution de Crete», La Canee, 1889. «Νόμος περί βελτιώσεως του Οργανισμού των τακτικών δικαστηρίων της νήσου Κρήτης», Χανιά 1892. «Νέος Οργανισμός Κρήτης», Χανιά 1896. «Constitution de Crete», La Canee, 1899. «Οργανισμός των Δικαστηρίων», Χανιά 1899. «Οργανισμός της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως», Εν Χανίοις 1899.

«Διατάγματα περί Δήμων και περί Αγροφυλακής», Εν Χανίοις 1911.

«Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας», τύποις: Κρητικής Πολιτείας, Εν Χανίοις 1899.

«Διάταγμα περί εξετάσεως Δημοδιδασκάλων», Χανιά 1911.

«Νόμος Ποινικός», Χανιά 1899.

«Διάταγμα Γεν. Δ/σεως Κρήτης, μετά ιδρυτικού πρακτικού [και] εσωτερικού Κανονισμού», Χανιά 1912. «Εσωτερικός Κανονισμός του Δικηγορικού Συλλόγου Χανίων», Χανιά 1903.

82

«Νόμος περί φορολογίας των εγχωρίων φυσικών προϊόντων», Χανιά 1899. «Νόμος περί Δημοπρασιών και εκτελέσεως Δημοσίων Εργων», Χανιά 1899. «Νόμος περί αρχαιοτήτων», Εν Χανίοις 1899.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

«Σχέδιον Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας», Χανιά, 1899. «Νόμος περί επιτροπείας, χειραφεσίας και κηδεμονίας», Εν Χανίοις. «Κρητική Πολιτεία-Αριθμ. Νομ. 177 Νόμος περί Υγειονομικής Υπηρεσίας», Εν Χανίοις 1900.

«Τελωνειακός Νόμος», Εν Χανίοις 1900. «Κρητική Πολιτεία-Διαχείρησις Πολιτικής και Ποινικής Δικαιοσύνης από της ενάρξεως και λειτουργίας των Δικαστηρίων μέχρι 31 Δεκεμβρίου» (1900). Χανιά, 1900. «Νόμος περί Υγειονομικής Υπηρεσίας», Χανιά 1901.

«Κρητική Πολιτεία-Δημοτικός Νόμος», Εν Χανίοις 1900.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος Εκλογικός», Εν Χανίοις 1901.

«Κρητική Πολιτεία-Καταστατικός Νόμος της εν Κρήτη Ορθοδόξου Εκκλησίας», Εν Χανίοις 1900.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί Μεταλλείων», Εν Χανίοις 1901.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί διοικήσεως των δημοσίων εσόδων και εξόδων και περί Δημοσίου Λογιστικού της Πολιτείας», Εν Χανίοις 1900.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί Οργανισμού των Δικαστηρίων», Εν Χανίοις 1901.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί εισπράξεως των Δημοσίων και Δημοτικών εσόδων», Χανίοις 1900. «Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί Επιτροπείας, Χειραφεσίας και Κηδεμονίας», Εν Χανίοις 1900. «Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί κυρώσεως της συμβάσεως της τηλεφωνικής συγκοινωνίας Κρήτης», Εν Χανίοις 1900. «Νόμος περί του προσωπικού Α. Δ. Οικονομικών Γενικού Λογιστηρίου Τελών», Χανιά 1900. «Νόμος περί βεβαιώσεως και διαθέσεως του φόρου επί των επιτηδευμάτων υπέρ της παιδείας», Χανιά 1900.

«Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί συστάσεως και οργανισμού της υπηρεσίας του προσωπικού των Δημοσίων Εργων», Εν Χανίοις 1901. «Κρητική Πολιτεία-Νόμος περί Σχεδίου των Πόλεων, Κωμοπόλεων και Χωρίων», Εν Χανίοις 1901. «Κρητική Πολιτεία-Νόμος Τελωνειακός», Εν Χανίοις 1901. «Νόμος περί Οργανισμού της Ταχυδρομικής Υπηρεσίας και (των) προσόντων (των) ταχυδρομικών υπαλλήλων», Εν Χανίοις 1901. «Νόμοι περί ταχυδρομικών επιταγών … και οδηγίαι», Εν Χανίοις 1901.

«Νόμος περί μεταλλευτικών ερευνών», Χανιά 1900.

«Νόμος Δημοτικός (411)», Χανιά 1901.

«Νόμος περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως του υπ’ αριθμ. 156 Τελωνειακού Νόμου», Χανιά 1900.

«Νόμος Δημοτικός, Εκδοσις Β΄», Χανιά 1901.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

«Νόμος Δημοτικός (120)», Χανιά 1901.

83

Βιβλιογραφία

Εμπόριο κρασιών στην Πύλη της Αμμου στο Ρέθυμνο (φωτογραφία: Fred Boissonas, 1911).

84

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

«Νόμος Εκλογικός», Χανιά 1901. «Νόμος περί αρχαιοτήτων (430)», Χανιά 1901. «Νόμος περί ειδικού --- [;] της Μουσουλμανικής Κοινότητος», Χανιά 1901. «Νόμος περί Οργανισμού της Δημοσίας εκπαιδεύσεως [θυρεός]», Εν Χανίοις 1901. «Εκλογικού Κώδικος Παράρτημα», Χανιά 1901. «Πρακτικά της προς παρασκευήν σχεδίου Πολιτεύματος Δεκαεξαμελούς Επιτροπής», Εν Χανίοις 1901. «Διαταγή περί κανονισμού της ταμειακής εν γένει υπηρεσίας συμφώνως τω άρθρω 151 του υπ’ αριθμ. 204 Νόμου», Χανιά 1901. «Νόμοι, αποσπάσματα νόμων, διατάγματα, εγκύκλιοι και αστυνομικαί διαταγαί, αφορώντα εις την Χωροφυλακήν Κρήτης», Εν Χανίοις 1902. «Στενογραφημένα Πρακτικά της Συντακτικής Συνελεύσεως των Κρητών», Εν Χανίοις 1902. «Κοινοποιήσεις περί χαρτοσήμου», Χανιά 1902. «Διαταγή περί κανονισμού του τρόπου της πληρωμής των σταθερών μισθών», Χανιά 1902. «Ονοματολόγιον των πόλεων, κωμοπόλεων και χωρίων της Κρήτης», Εν Χανίοις 1902. «Νόμος περί Οργανισμού Δικαστηρίων υπ’ αριθμ. 582 (θυρεός)», Εν Χανίοις 1903. «Νόμος περί Αγροφυλακής» (558), Χανιά 1903. «Δικαστικοί Νόμοι-Ποινική Δικονομία μετά των σχετικών ταύτης νόμων, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

85

Βιβλιογραφία διαταγμάτων κ.λπ.», Εν Χανίοις 1903. «Δημοτικός Νόμος», Χανιά 1903. «Νομοσχέδιον περί Οργανισμού του Κοινωφελούς Ταμείου Κρήτης», Χανιά 1903. «Παρατηρήσεις περί της Πολιτικής της Κρήτης Δικονομίας του έτους 1880, εν σχέσει προς την περί της Νέας Δικονομίας Εκθεσιν», Εν Χανίοις 1903.

«Constitution de l’ Etat Cretois 1907», La Canee 1907. «Ψηφισθείς Προϋπολογισμός των εσόδων και εξόδων της Πολιτείας, της χρήσεως του έτους 1907», Εν Χανίοις 1907. «Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας 1907», Εν Χανίοις 1907.

«Σχέδιον Αστικού Κώδικος της Κρητικής Πολιτείας», Εν Χανίοις 1903.

«Νόμος περί φόρου επιτηδεύματος-Εγκύκλιος περί εκτελέσεως του νόμου περί φόρου επιτηδεύματος», Εν Χανίοις 1908.

«Οργανισμός της Χωροφυλακής Κρήτης», Εν Χανίοις 1904.

«Εγκύκλιοι περί του τρόπου εκτελέσεως και μελέτης των Δημοσίων Εργων», Χανιά 1908.

«Αστικός Κώδιξ μετά των σχετικών διαταγμάτων κ.λπ.», Εν Χανίοις 1904.

«Οδηγίαι περί τηρήσεως Ληξιαρχικών Βιβλίων», Εν Χανίοις 1908.

«Νόμος Δημοτικός υπ’ αριθμ. 497 ως ετροποποιήθη διά του υπ’ αριθμ. 604 Νόμου», Εν Χανίοις 1905.

«Νόμος περί Αγροφυλακής (Αριθμ. 816)», Εν Χανίοις 1909.

«Νόμος Εκλογικός», Εν Χανίοις 1905.

«Νόμος περί Διοικήσεως των Δημοσίων εσόδων και εξόδων και περί Δημοσίου Λογιστικού. (Αριθμ. Ν. 737)», Εν Χανίοις 1909.

«Οργανισμός της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας», Εν Χανίοις 1905. «Πρακτικά της επί του Σχεδίου Συντάγματος εικοσαμελούς επιτροπείας-Της Β΄ Συντακτικής των Κρητών Συνελεύσεως», Εν Χανίοις 1906. «Νόμοι περί οργανισμού της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (υπ’ αριθμ. 485 και 601)», Εν Χανίοις 1907.

«Νόμος περί φόρου επιτηδεύματος-Εγκύκλιος περί εκτελέσεως του Νόμου περί φόρου επιτηδεύματος και ψήφισμα της συνελεύσεως των Ελλήνων εν Κρήτη», Εν Χανίοις 1911. «Εκλογικός Κώδιξ», Εν Χανίοις 1912.

«Νόμος Εκλογικός», Εν Χανίοις 1907.

«Οροι εκμισθώσεως Μοναστηριακών κτημάτων των Νομών Χανίων και Σφακίων», Εν Χανίοις 1912.

«Νόμος περί στρατολογίας (θυρεός)», Εν Χανίοις 1907.

«Περί οργανώσεως της Αγροφυλακής», Εν Χανίοις 1913.

«Επίσημα Πρακτικά της Β΄ Συντακτικής Συνελεύσεως των Κρητών». Χανιά, 1907.

Αρχηγείον Χωροφυλακής και Πολιτοφυλακής. «Κανονισμός της Εσωτερικής Υπηρεσίας των

86

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ταγμάτων της Πολιτοφυλακής», Εν Χανίοις 1907. Βουρλάκης Αριστ., «Η πρώτη οργάνωσις της εκπαιδεύσεως στην Ανατολική Κρήτη και το ιστορικό Γυμνάσιο Νεαπόλεως», Αμάλθεια, Η΄ (1977), 155-172, 231-244. Δασκαλάκης Δημ. Ε., «Σελίδες Ιστορίας των Κρητικών ταχυδρομείων», Αμάλθεια, ΙΑ΄ (1980), 79-85. Δοκανάρης Ναπολέων, «Η Κρητική και η Σαμιακή Χωροφυλακή», Κ.Ε., 32 (1981), 349-353. Δρακάκης Εμμ. Γ., «Τουρκοκρήτες και Χριστιανοί: οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μέσα από δικαιοπρακτικά έγγραφα (1898-1900)», Συλλογικός τόμος Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ηράκλειο 2001, 147-158, & Ανάτυπο. Κονιδύρης Ι.Μ., «Η συμβολή του Ελευθερίου Βενιζέλου στα εκκλησιαστικά πράγματα της εποχής του», Πρακτικά συνεδρίου «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως νομικός», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2003, σελ. 149-172. Μαμάκης Γεώργιος, «Αντιδιοικούμενοι διοικητικοί και εκπαιδευτικοί θεσμοί στο Νομό Λασιθίου κατά τη διάρκεια της ύστερης Τουρκοκρατίας και της Κρητικής Πολιτείας», ΑΜΑΛΘΕΙΑ ΛΓ’ (2002), 157-182. Μπιαμόντι Α., Οδηγός της Χωροφυλακής Κρήτης, Εν Αθήναις, 1906. Ξυριτάκης Δημήτριος, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως δικηγόρος και νομικός. Κρητική Περίοδος 1887-1910», Πρακτικά συνεδρίου «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως νομικός», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2003, σελ. 45-63. Παπαδογιαννάκης Ν.Ε., «Θεσμικός και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

παιδαγωγικός έλεγχος στα σχολεία της Κρητικής Πολιτείας (Η σύγκρουση Εμμανουήλ Γενεράλη και Αντωνίου Γιάνναρη)», ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ 18 (2002-2003), 255-282. Παπαδογιαννάκης Ν. - Χουρδάκης Α. Ρεράκης Η., «Οι πρώτες προσπάθειες για την οργάνωση της εκπαίδευσης στη νεοσύστατη αυτόνομη Κρητική Πολιτεία», Συλλογικός τόμος Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 2001, 219-238 & Ανάτυπο. Παπαμανουσάκης Στρατής, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η οργάνωση της Δικαιοσύνης στην Κρητική Πολιτεία», Πρακτικά συνεδρίου «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως νομικός», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα - Κομοτηνή 2003, σελ. 65-106. Πιτυκάκης Μανώλης, «Η κρητική χωροφυλακή», Κ.Π., 2 (1962), 210-218. Σιδηρόπουλος, Κλεάνθης, «Από τη νομισματική Βαβέλ στη δραχμική αυτονομία: Οι νομισματικές συνθήκες στην προενωτική Κρήτη (1870-1913)», Συλλογικός τόμος Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, ΕΚΙΜ, Ηράκλειο 2001, 241-277 & Ανάτυπο. Ανδρέας Σκανδάμης, Πρίγκηψ Γεώργιος, η ζωή και το έργον του, Athènes, 1955 Robert Holland, «Nationalism, Ethnicity and the Concert of Europe: The Case of the High Commissionership of Prince George of Greece in Crete, 1898-1906», Journal of Modern Greek Studies, vol. 17, no 2, 1999, p. 253-276 George Marcopoulos, «The Selection of Prince George of Greece as High Commissioner in Crete», Balkan Studies, vol. X, Université du Michigan, 1969, p. 335-350

87

Το κίνημα του Θερίσου αποτέλεσε τον προάγγελο της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Λιθογραφία εποχής. 88

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΛΑΖΟΥ Δρ Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου

Το κίνημα του Θερίσου. Ο προάγγελος της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα1 Ο αυταρχικός πρίγκιπας Γεώργιος και ο «αυθάδης σύμβουλός του». Ο Βενιζέλος προτείνει έναν εναλλακτικό τρόπο για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και απολύεται από υπουργός. Η δυσφημιστική εκστρατεία εναντίον του και η αντίδραση του Κρητικού πολιτικού. Η κήρυξη της επανάστασης στο Θέρισο δημιουργεί πάνδημο ενθουσιασμό στη Μεγαλόνησο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αντιδρούν και καταπνίγουν στρατιωτικά το κίνημα. Η συμβιβαστική λύση που οδηγεί στην ένωση.

Σ

τις 10 Μαρτίου 1905 ο Ελευθέριος Βενιζέλος επικεφαλής σημαντικής μερίδας της αντιπολιτευτικής κίνησης των Κρητών κήρυξε στο χωριό Θέρισο, στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, επαναστατικό κίνημα. Με τον Βενιζέλο συμπαρατάχθηκαν ο Κωνσταντίνος Φούμης και ο Κωνσταντίνος Μάνος, περίπου χίλιοι άνδρες, οι μισοί ένοπλοι, και πολυάριθμοι οπαδοί του κινήματος διεσπαρμένοι σε ολόκληρη την Κρήτη.

Τα αίτια του κινήματος ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η αρχή της κρίσης που οδήγησε τον Ελευθέριο Βενιζέλο στον ένοπλο αγώνα πρέπει να αναζητηθεί στις πολιτικές εξελίξεις των ετών 1901-1905 και να συνδεθεί με δύο ζητήματα: με την αποτυχία του πρίγκιπα Γεωργίου να προωθήσει την ένωση, παρά τις εξαετείς προσπάθειές του, και με την παρατεινόμενη εσωτερική κρίση στην Κρήτη, η οποία αφενός αφορούσε στη μορφή διακυβέρνησης και τη φύση του καθεστώτος της νήσου και αφετέρου σχετιζόταν με την οικονομική δυσπραγία της Κρητικής Πολιτείας. Στις αρχές του εικοστού αιώνα η Κρήτη τελούσε από την άποψη του Διεθνούς Δικαίου υπό ιδιόμορφο καθεστώς. Αποτελούσε αυτόνομο κράτος υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Κυβερνήτης της, με τον τίτλο του υπάτου αρμοστή, ήταν ο δευτερότοκος γιος του Ελληνα βασιλιά, ο πρίγκιπας Γεώργιος, εντολοδόχος των τεσσάρων Προστάτιδων Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Ρωσίας. Η εσωτερική λειτουργία της Κρητικής Πολιτείας στηριζόταν σε όργανα που οι αρμοδιότητές τους δεν ήταν σαφώς καθορισμένες. Το τελευταίο, σε συνδυασμό με την οικονομική καχεξία της νήσου και το αίσθημα προσωρινότητας του «ημιαυτόνομου» καθεστώτος, δεν ευνοούσε την αποδοτικότητα των διοικητικών μηχανισμών ούτε συνέβαλλε στην ευημερία των κατοίκων. Η αρνητική στάση των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και η αδυναμία της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής δεν είχαν επιτρέψει ακόμη να γίνει πραγματικότητα «ο μόνος και αναλλοίωτος πόθος των Κρητών… η Ενωσις αυτών μετά της Ελλάδος. Εις τον πόθον τούτον η Κρήτη ουχί άπαξ μέχρι τούδε εθυσίασε τα πάντα, αι αιματηραί δε και συνεχείς αυτής επαναστάσεις πρόκεινται αψευδές τούτου μαρτύριον»2. Η ρήξη στις σχέσεις του υπάτου αρμοστή με τον Ελευθέριο Βενιζέλο τον Μάρτιο του 1905 κατέδειξε τη βαθιά διαφωνία των δύο ανδρών σχετικά με τη μεθόδευση της κοινής επιδίωξης. Την εσωτερική κρίση επέτεινε η αυταρχική νοοτροπία του πρώτου, ο οποίος θεωρούσε ατομικό προνόμιο τη λήψη αποφάσεων. «Ευέξαπτος και οργίλος από χαρακτήρος, απέδειξε κατά αυτό το πρώτον έτος της αρμοστείας του πόσον υπετίμα τους αγώνας των 89

Ο πρίγκιπας Γεώργιος, ύπατος αρμοστής της Κρήτης. Η αυταρχική του νοοτροπία και η εμμονή του στην άσκηση προσωπικής διπλωματίας οδήγησαν σε ρήξη με τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Κρητών και πόσον υπερέβαλλε την επί των (ξένων) Δυνάμεων επίδρασιν της προσωπικότητάς του. Η αδιαφορία του προς το πολίτευμα συνεκαλύπτετο πλημμελώς διά της τηρήσεως των τύπων, και επί μεν των εσωτερικών ζητημάτων υφίστατο την επίδρασιν του (ιδιαιτέρου γραμματέως του) Ανδρέα Παπαδιαμαντόπουλου, επί δε των εξωτερικών εφρόνει ότι δεν επετρέπετο εις τους Συμβούλους του (υπουργούς) διάφορος γνώμη εκείνης την οποίαν ήθελεν υποδείξει 90

κατά τας εξ Αθηνών εμπνεύσεις. Ετρεφεν αντιπάθειαν προς το συνταγματικόν πολίτευμα και επίστευεν ότι η Κρήτη, καθώς και η Ελλάς, ήτον αδύνατο να προαχθώσι διά του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος. Αλλά το χείριστον ήτο ότι ο πρίγκηψ ηλίσκετο εκ του φθοροποιού κινδύνου όστις περισαίνει τους ισχυρούς, της κολακείας»3. Ο πρίγκιπας δεν αναγνώριζε τη διαφορά ανάμεσα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

στο αρμοστειακό καθεστώς, το οποίο βρισκόταν υπό διεθνή κηδεμονία, και στο καθεστώς πλήρους αυτονομίας υπό τη διακυβέρνηση κυβερνήτη διορισμένου από την ελλάδα. πίστευε ότι η λύση του κρητικού Ζητήματος θα ερχόταν αποκλειστικά μέσω διαπραγματεύσεων με τις μ. Δυνάμεις, στις οποίες η ανάμιξη των πολιτικών της νήσου θα ήταν αμελητέα, αν όχι επιζήμια. Δεν διέγνωσε τα νέα πολιτικά ρεύματα στο νησί και τις τάσεις δυναμικών ανθρώπων που ανήκαν στην ανερχόμενη αστική τάξη, όπως ο Βενιζέλος. Δεν αντιλήφθηκε τη σημασία που θα μπορούσε να έχει η πολιτική κινητοποίηση των ίδιων των κρητών και παρέβλεψε την ανάγκη να αναλάβουν οι ίδιοι τον έλεγχο της τύχης τους ύστερα από αγώνες αιώνων εναντίον των Τούρκων. πίστευε ότι η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής της κρήτης ήταν αποκλειστικά υπόθεση της ελληνικής μοναρχίας, γι' αυτό και ανέλαβε μόνος να μεθοδεύσει την ένωση της κρήτης με τη μητέρα πατρίδα. οι πρωτοβουλίες του είχαν τη μορφή προσωπικών συζητήσεων με τον τσάρο της ρωσίας και απευθείας διαπραγματεύσεων με τους υπουργούς εξωτερικών της ρωσίας, της αγγλίας, της γαλλίας και της ιταλίας για τις οποίες δεν θεωρούσε απαραίτητο να συμβουλευτεί τους υπουργούς του. χαρακτηριστικό του τρόπου με τον οποίο εξελάμβανε το ρόλο του αλλά και του δεσποτικού - απολυταρχικού πνεύματος που διείπε την άσκηση της εξουσίας του είναι η παρακάτω συνομιλία του με επιτροπή διαπρεπών κρητικών περίπου ένα μήνα πριν από την εξέγερση. Τη συνομιλία διηγήθηκε ο ίδιος ο ελ. Βενιζέλος αρκετά χρόνια αργότερα στη Βουλή των ελλήνων: «Η Επιτροπή… είχεν ένα υπόμνημα εις το οποίον έλεγεν: “Υψηλότατε, σε παρακαλούμε, άφησέ μας κάποια ελευθερία, δεν ημπορούμε να βαστάξομε αυτή την κατάστασι..” όταν εις ένα σημείον του υπομνήματος … ανεφέρετο ότι “ημείς ο Κρητικός λαός, διά των απαραδειγμάτιστων αγώνων και θυσιών του, κατορθώσαμεν να αποκτήσωμεν τας ελευθερίας μας” διακόπτει ο Πρίγκηψ τον κ. Φούμην, λέγων προς αυτόν: “Στάσου εδώ! Δεν είναι αλήθεια ότι απελευθερώθητε από τους ηγέτας σας. Ελευθερώθητε από εμένα, από την οικογένειάν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

μου και τον συγγενήν μου Τσάρον, και διάτούτο οφείλετε να κύπτετε την κεφαλήν και να ακούετε τα κελεύσματά μου!” “Υψηλότατε (του απάντησε ο Βενιζέλος), ημείς δεν εσυνηθίσαμε να κύπτωμεν την κεφαλήν! Η ιδιότης αυτή δεν είναι ίδιον ανθρώπων. Είναι ιδιότης που ανήκει μόνον εις τους βόας”»4. από την άλλη πλευρά ο Βενιζέλος εξέφραζε την ανησυχία του για τις πρόωρες, όπως τις θεωρούσε, πρωτοβουλίες του αρμοστή και δυσπιστούσε απέναντι σε διαπραγματεύσεις, το περιεχόμενο των οποίων αγνοούσε. ο κρητικός πολιτικός υποστήριζε την κατάργηση του καθεστώτος της αρμοστείας με την ανακήρυξη της κρήτης ως ανεξάρτητου πριγκιπάτου πριν από την ένωσή της με την ελλάδα. με μια σειρά από προτάσεις (διάβημα στις μεγάλες Δυνάμεις για την κήρυξη πλήρους αυτονομίας της κρήτης, εξουσιοδότηση της κρητικής Συνέλευσης για εκλογή κυβερνήτη, δημιουργία τακτικού στρατού με παράλληλη απόσυρση των φρουρών των μεγάλων Δυνάμεων) στόχευε στην απαλλαγή της πολύπαθης νήσου από το διεθνή έλεγχο και την κήρυξη της ένωσης με την πρώτη ευκαιρία5.

Ο Ανδρέας Παπαδιαμαντόπουλος, ιδιαίτερος γραμματέας του υπάτου αρμοστή, επιτέθηκε στον Βενιζέλο με μια σειρά ανυπόγραφων άρθρων στην εφημερίδα «Πατρίς». 91

Οι απόψεις του Βενιζέλου ως προς το νομικό καθεστώς της Κρήτης καταγγέλθηκαν από τους αρμοστειακούς κύκλους ενώ ο αθηναϊκός Τύπος, στηριζόμενος σε πληροφορίες που έντεχνα διέρρεαν από το περιβάλλον του Γεωργίου, εξαπέλυε επιθέσεις εναντίον της «προδοσίας» του συμβούλου επί της Δικαιοσύνης. Το ναυάγιο της προσωπικής διπλωματικής εκστρατείας του αρμοστή ύστερα από τη διακοίνωση των Μεγάλων Δυνάμεων στις 9 Φεβρουαρίου 1901 ότι αδυνατούν στις παρούσες συνθήκες να συγκατατεθούν σε οποιαδήποτε αλλαγή του καθεστώτος της Μεγαλονήσου ουδόλως εμπόδισε νέες δριμύτερες επιθέσεις εναντίον του Βενιζέλου. Οι «Καιροί» μάλιστα έφτασαν στο

σημείο να τον χαρακτηρίσουν ως «εχθρό της πατρίδας»6. Ο συνεχιζόμενος στιγματισμός του Βενιζέλου με αιχμές για ανθενωτικές και αντιδυναστικές πεποιθήσεις κατέδειξε ότι η αφομοίωση της πολιτικής διαφωνίας των δύο ανδρών εντός του υφισταμένου πολιτικού συστήματος ήταν αδύνατη. «Δεν ήθελαν να παραιτηθώ. Ηθελαν να με παύσουν, να με αποπέμψουν, για να με εξευτελίσουν και να με συντρίψουν πολιτικώς!», έγραφε ο Βενιζέλος κάποια χρόνια αργότερα7. Η απόλυση του Κρητικού πολιτικού από τη θέση του συμβούλου της Δικαιοσύνης στις 20 Μαρτίου 1901 επειδή «όλως

Η τριανδρία του κινήματος στο Θέρισο το 1905. Από αριστερά, Κωνσταντίνος Φούμης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Κωνσταντίνος Μάνος. 92

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

εντυπωσιακό άρθρων με τον σύμβουλος ε ντ πέ ά ιρ σε άδης Με μια ξης ω φως», ο «αυθ τίτλο «Γενηθήτ εξηγούσε τους λόγους της ρή » . ού ου στ έλ μο ιζ εν αρ Β του . Ιδιόχειρο του με τον πρίγκιπα

αναρμοδίως υπεστήριξε και δημόσια εξέθηκε γνώμας επί σπουδαιοτάτου ζητήματος του τόπου αντιθέτως προς το Ημέτερον φρόνημα και την εντολήν Ημών»8 απλά οριστικοποίησε τη ρήξη. Παρά την πολύπλευρη εκστρατεία δυσφήμησης εναντίον του, ο «αυθάδης σύμβουλος του αρμοστού»9 παρέμεινε για ένα χρονικό διάστημα πολιτικά ανενεργός. Σύντομα ωστόσο φαίνεται ότι αποφάσισε να αντιμετωπίσει τις εναντίον του επιθέσεις. Τον Δεκέμβριο 1901 εξέδωσε την εβδομαδιαία εφημερίδα «Κήρυξ». Εκεί δημοσίευσε μια σειρά πέντε άρθρων με τον τίτλο «Γενηθήτω φως» στα οποία εξηγούσε τις αιτίες που οδήγησαν στην αποπομπή του. Με ώριμο, απέριττο και επεξηγηΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το πρώτο φύλλο της εφ ημ 1901) την οποία εξέδω ερίδας «Κήρυξ» (7 Δεκεμβρίου σε ο Ελευθέριος Βενιζέ λος ύστερ από την αποπομπή του από το υπουργικό αξίωμ α α.

ματικό ύφος απάντησε στη λιβελλογραφία εστιάζοντας στη δική του επιχειρηματολογία και τους δικούς του πολιτικούς προσανατολισμούς10. Στο άρθρο του «Μολών Λαβέ» της 7ης Ιουνίου 1902 διατύπωσε με απροκάλυπτο τρόπο την απειλή της εξέγερσης: «όπου η εξουσία αφαιρεί τας λαϊκάς ελευθερίας διά πραξικοπήματος εκεί ανοίγεται πλέον η νόμιμος οδός των επαναστάσεων, και διά της οδού ταύτης νικητής θα εξήρχετο ο υπέρ των ελευθεριών του αμυνόμενος λαός συντρίβων ανηλεώς πάσαν εναντίαν δύναμιν»11. Μέσα σε κλίμα εμπάθειας προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 17 Μαρτίου 1903. Παρά τη θέση του 93

Εικόνες από την Κρήτη της εποχής της αρμοστείας. 94

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ως «ηγεμών - σύμβολο ενότητας όλου του λαού», ο πρίγκιπας επιδόθηκε σε προεκλογική εκστρατεία συλλέγοντας ψήφους για τους υποψηφίους που στήριζαν τις απόψεις του. Η παράταξη του Βενιζέλου ηττήθηκε στις εκλογές, γεγονός που αποθράσυνε τους πολιτικούς του αντιπάλους που ενέτειναν τις επιθέσεις εναντίον του. Εφτασαν δε σε τέτοιο σημείο ώστε να φυλακίσουν τον Βενιζέλο για δυσφήμηση του μητροπολίτη Κρήτης Ευμένιου, ο οποίος σε περιοδεία του τον Μάρτιο 1903 είχε κατηγορήσει τον Βενιζέλο για προδοτικές ενέργειες και δραστηριότητες ενώ είχε καταφερθεί και εναντίον του νεκρού πατέρα του ότι «ζημίωσε» τους αγώνες των Κρητών12. Ο Βενιζέλος είχε απαντήσει άμεσα μέσα από τις στήλες του «Κήρυκα» στην ιταμή αυτή πρόσκληση δημοσιεύοντας στις 14 Μαρτίου 1903 δριμύτατο άρθρο αποδοκιμασίας το οποίο εν τέλει προκάλεσε τη δεκαπενθήμερη φυλάκισή του στο Ιτζεδίν και το κλείσιμο της εφημερίδας. Ας σημειωθεί ότι οι σχέσεις του Βενιζέλου με την πλειονότητα των αρχιερέων της Κρήτης ήταν άρι-

στες και κάποιοι, μάλιστα, υπήρξαν φανατικοί υποστηρικτές του. Αλλά και κατά την επανάσταση του Θερίσου η πλειονότητα του ιερατείου είχε ταχθεί στο πλευρό του Βενιζέλου13. Η καταπάτηση του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας με την ουσιαστική κατάργηση του πολιτικού διαλόγου και την εμμονή της αρμοστειακής διακυβέρνησης σε τυφλή υπακοή στην κεντρική εξουσία, ο ολοένα ογκούμενος πολιτικός ανταγωνισμός και η απόρριψη των συμβιβαστικών προσπαθειών του Βενιζέλου κατέτειναν σε εξωπολιτειακές λύσεις, μοιραία εκδήλωση των οποίων ήταν η εξέγερση του Θερίσου. Μετά από τέσσερα χρόνια άκαρπων προσπαθειών η προσφυγή στα όπλα φάνταζε η μόνη λύση. Θα ήταν λάθος ωστόσο να περιορίζαμε τα αίτια του κινήματος μόνο στην αντίθεση ανάμεσα στην αρμοστεία και τους Κρητικούς Φιλελεύθερους. Οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες συνέτειναν προς την κατεύθυνση της ρήξης. Η οικονομική στασιμότητα εξαιτίας της μακράς

Οι χριστιανοί των πόλεων στήριξαν και επιχορήγησαν το θερισιανό κίνημα καθώς ασφυκτιούσαν μέσα στην καταθλιπτική οικονομική πραγματικότητα του νησιού. Χανιώτες αστοί σε κοινωνική εκδήλωση. Ανάμεσά τους ο Ελευθέριος Βενιζέλος (πάνω, τέταρτος από αριστερά). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

95

οθωμανικής κυριαρχίας και των αλλεπάλληλων χριστιανικών εξεγέρσεων αλλά και η μείωση της παραγωγής λόγω της αναχώρησης σαράντα χιλιάδων μουσουλμάνων, στην πλειονότητά τους γεωργών, είχαν καταδικάσει το νησί σε οικονομική καχεξία παρά τις ευοίωνες προοπτικές λόγω της εύφορης γης και της επίκαιρης γεωγραφικής του θέσης. Επιπλέον, το ιδιότυπο διεθνές καθεστώς της νήσου περιόριζε την ελευθερία της Κρητικής Πολιτείας σχετικά με τη ρύθμιση της φορολογίας και των τελωνειακών δασμών στερώντας το κράτος από πολύτιμα έσοδα. Παρά τους μεγαλεπήβολους σχεδιασμούς για την εκτέλεση βασικών έργων υποδομής, η πενιχρότητα των οικονομικών πόρων και η έλλειψη τεχνικών μέσων δεν επέτρεψαν την οικονομική ανασύνταξη και ανάπτυξη της νήσου14.

Η οικονομική δυσπραγία της Κρητικής Πολιτείας ερχόταν σε αντίθεση με την ευημερία της αστικής τάξης. Τα αστικά και μικροαστικά στρώματα των πόλεων είχαν ενισχυθεί οικονομικά από τις ευκαιρίες πλουτισμού που πρόσφερε η αναχώρηση των μουσουλμάνων. Ζώντας σε ένα κοσμοπολίτικο περιβάλλον, ήρθαν σε επαφή όχι μόνο με τους Ευρωπαίους που κατέκλυζαν το νησί, αλλά και με τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής και τη φιλελεύθερη ιδεολογία. Οι χριστιανοί των πόλεων, ασφυκτιώντας μέσα στην καταθλιπτική οικονομική πραγματικότητα του νησιού, ήταν αυτοί οι οποίοι στήριξαν και επιχορήγησαν το θερισιανό κίνημα15. Μια αντιπροσωπευτική εικόνα των αστικών συνηθειών στην αυτόνομη Κρήτη και ιδίως στην τότε πρωτεύουσα της Κρητικής Πολιτείας, τα Χανιά, μας δίνει ο Κωνσταντίνος Φούμης σε δακτυλο-

Κρήτες επαναστάτες στο Θέρισο το 1905. Διακρίνονται γυναίκες και παιδιά καθώς σύσσωμη η τοπική κοινωνία εργάστηκε για την επιτυχία του κινήματος. 96

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

γραφημένες σημειώσεις του προς τον ιστορικό Ι. Δ. Μουρέλλο: «[…] διά να έχωμεν την βοήθειαν των προξένων εις τα καθημερινά παρουσιαζόμενα πολιτικά ζητήματα και την υπεράσπισιν αυτών υπέρ των καταδιωκομένων συμπατριωτών μας, είχομεν συνάψει στενάς σχέσεις μετά των εν Χαλέπα προξένων των Μεγάλων Δυνάμεων, ως είχομεν τοιαύτας και μετά του προξένου της Ελλάδος δι’ εθνικούς λόγους. Ελαμβάνομεν μέρος και εις τας κοσμικάς των συγκεντρώσεις και εορτάς. Ενεκα τούτου υποχρεώθημεν όλοι μας να προμηθευθώμεν τα απαραίτητα επίσημα ενδύματα, φράκα, ρεδιγγότας, σμόκιν, ψηλά καπέλα κ.λπ. Εις τους γάμους του Βενιζέλου και του αδελφού μου Γιώργη εις ους είχον παραστή και οι πρόξενοι, πράγμα το οποίον με θλίψιν των παρατήρησαν οι παπάδες, εκάμαμεν όλοι την εμφάνισίν μας φρακοφορεμένοι. Μετ’ επιδείξεως εσυνοδεύσαμεν τον γαμβρόν Βενιζέλον εφ’ αμαξών από το πατρικό του σπίτι της Χαλέπας εις το σπίτι το μεγάλο της νύφης […]»16

Η εκδήλωση του κινήματος Η επιλογή του τόπου και του χρόνου έναρξης της επανάστασης δεν ήταν τυχαία. Τον Μάρτιο του 1905 οι διεθνείς συγκυρίες ήταν ιδανικές. Η Ρωσία, ένθερμος υποστηρικτής του πρίγκιπα, βρισκόταν σε σοβαρή εμπλοκή με την Ιαπωνία στην Απω Ανατολή, ενώ την ίδια στιγμή η προσοχή των Δυνάμεων ήταν στραμμένη στη Μακεδονία, όπου ο βαλκανικός ανταγωνισμός βρισκόταν σε έξαρση. Η οχυρή θέση του Θερίσου, στις υπώρειες των Λευκών Ορέων σε υψόμετρο 572 μέτρων, και η δυσχερής πρόσβαση σε αυτό, παρά την κοντινή του απόσταση από την πόλη των Χανίων, το καθιστούσαν ιδανικό ορμητήριο για τους επαναστάτες. «Ενα μικρό χωριουδάκι γιομάτο υψώματα καταπράσινα, μία τοποθεσία όπου εις κάθε βήμα του

Η οχυρή θέση του Θερίσου το καθιστούσε ιδανικό ορμητήριο για τους επαναστάτες. Καρτ ποστάλ εποχής. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

97

κανείς συναντά και από ένα φυσικόν οχύρωμα, ένα απρόσιτον φρούριον, του οποίου τα τείχη αποτελούν κατάκρημνα και υπέρψηλα βουνά, άφθαστος καλλονή φύσεως και ασύλληπτος σύγχρονος αγριότης περιβάλλοντος – ιδού το Θέρισον […]»17. Σημαντικό ρόλο στην επιλογή της τοποθεσίας έπαιξαν η έντονη επαναστατική παράδοση του Θερίσου και οι οικογενειακοί και προσωπικοί δεσμοί του Βενιζέλου με την περιοχή. Την ατμόσφαιρα από το επαναστατημένο Θέρισο μας μεταφέρει παραστατικά ο λογοτέχνης Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του «Ο Κρητικός»: «Το Θέρισο, ανάκουγες την αχολοή του όταν είχε ξυπνήσει, θα το ’παιρνες για στρατόπεδο ή παζάρι και όχι για χωριό. Και δεν θα ’χες σφάλει! Τα σπίτια του ήταν καργαρισμένα από άντρες του πολέμου, τα δίστρατα κ’ η πλατεία του μπουκωμένα από τους πραματευτάδες και τους αργαστηριάδες. Από τους στιβανάδες που τσαγκάρευαν την ποδεσιά του ασκεριού, από τους τουφεξήδες και τους μαχαιράδες που μερεμέτιζαν ταματα της φωτιάς και του φηκαριού.

Από τους σιναχληκάδες που μαστόρευαν τα λουριά της μέσης και τα φυσεκλίκια. Και κοντά σε αυτούς, από πεταλωτήδες, τερζήδες, φραγκοράφτηδες. Ακόμα κ’ οι γυναίκες του χωριού είχαν ανασκουμπωθεί να προφτάσουνε τ’ ασκέρι: να ζυμομαγερεύουνε, να φουρνοπολεμήσουνε, να μπουγαδιάσουνε τα ρούχα, να κουβαλήσουν το νερό. Εκεί που άλλον καιρό δεν άκουες παρά το πέταλο της ανυφάντρας και τη λύρα του άγουρου, σε ξεκούφαιναν τώρα η ποδοβολή από τα σιδεροκάρφια των αντρών, το χλιμίντρισμα από τα άλογα, τα σμπάρα, κι ο σαματάς απ’ τα αργαστήρια… έπρεπε να ’σαι από φελλό για να μη νιώσεις να τρίζει από λεβεντοσύνη το σκαρί σου και να ’χεις καρδιά από στουπί για να μην την ακούσεις να κλωτσά μέσα στο κλουβί της»18. Οι επαναστάτες έθεσαν εξαρχής τους δύο στόχους τους: αποτελεσματικότερη διεκδίκηση της ένωσης και κατάργηση του αυταρχικού αρμοστειακού καθεστώτος. Ο ένοπλος αγώνας ήταν συνυφασμένος με τον πολιτικό. Οπως διατυπωνόταν στο πρωτόκολλο που υπέγραφαν οι συσπειρωμένοι γύρω

Η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου όπου κηρύχθηκε η επανάσταση του Θερίσου. 98

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

από τον Βενιζέλο Κρητικοί ηγέτες τις παραμονές του κινήματος στις 26 Φεβρουαρίου 1905, σε μια ύστατη προσπάθεια να αποφύγουν την ένοπλη ρήξη, αν η επίτευξη της ένωσης καθίστατο αδύνατη, οι επαναστάτες θα επιδίωκαν τη μεταβολή του υφισταμένου καθεστώτος της νήσου. Στην περίπτωση που δεν θα εκπληρωνόταν ούτε αυτός ο στόχος, θα επιδίωκαν την αναθεώρηση του Συντάγματος της Κρητικής Πολιτείας κατά το πρότυπο του ελληνικού, ώστε να απαλλαγεί η Κρήτη από το δεσποτισμό: «Οι υπογεγραμμένοι αποσκοπούντες εις την πλήρωσιν του εθνικού προγράμματος αποφασίζομεν: α) Πρώτον και κύριον μέλημα ημών έστω η επίτευξις το από αιώνος επιδιωκόμενου σκοπού, της ενώσεως της Κρήτης μετά της ελευθέρας Ελλάδος. β) Αδυνάτου αποβαίνοντος του σκοπού τούτου, θέλομεν επιδιώξει την πολιτικήν προσέγγισιν της πατρίδος προς την ελευθέραν Ελλάδα, μεταβαλλομένης από διεθνούς απόψεως της σημερινής καταστάσεως.

γ) Μη εκπληρουμένου μηδέ του σκοπού τούτου, θέλομεν επιδιώξει την αναθεώρισιν του ημετέρου Συντάγματος κατά το πρότυπον του Ελληνικού, όπως απαλλαγή ο τόπος του δεσποτισμού. Του προγράμματος τούτου την πραγματοποίησιν θέλομεν επιδιώξει και δι’ ενόπλων λαϊκών συναθροίσεων. Εν ταις ενεργείας ημών δεν θέλομεν επιδιώξει προσωπικήν μεταβολήν, αλλ’ επελθούσης τοιαύτης θέλομεν αποκρούσει παντί σθένει και διά των όπλων άρτι πάντα μη Ελληνα κυβερνήτην»19. Οι στόχοι της επανάστασης ήταν άμεσα συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Ο Βενιζέλος δεν θα μπορούσε να επιβληθεί πολιτικά στο νησί αν ανέτρεπε τον πρίγκιπα αλλά αποτύγχανε να προωθήσει το ενωτικό ιδεώδες, ενώ, αν έφερνε επιτυχώς εις πέρας τις εθνικές διεκδικήσεις, θα έπληττε καίρια το αρμοστειακό καθεστώς και θα προκαλούσε την πτώση του. Στο ιστορικό ψήφισμα κατά την κήρυξη της επα-

Στόχοι των επαναστατών ήταν η αποτελεσματικότερη διεκδίκηση της ένωσης και η κατάργηση του αρμοστειακού καθεστώτος. Επαναστάτες στο Θέρισο (Αρχείο Ιωάννη Ελευθ. Μαυρεδάκη). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

99

νάστασης, που έγινε στη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Θέρισο, αλλά και στις τοιχοκολλημένες προκηρύξεις στα Χανιά και σε άλλες πόλεις, δηλωνόταν απερίφραστα ο πόθος του κρητικού λαού για ένωση: «Ο Κρητικός λαός συνελθών εις πάνδημον συλλαλητήριον εν Θερίσω της Κυδωνίας σήμερον την 11ην Μαρτίου 1905 κηρύττει ενώπιον Θεού και ανθρώπων την πολιτικήν αυτού ένωσιν μετά του Βασιλείου της Ελλάδος εις μίαν αδιαίρετον, ελευθέραν, συνταγματικήν πολιτείαν». Προκήρυξη των επαναστατών προς τους πολίτες τους καλούσε να συνδράμουν τον αγώνα: «Εν ονόματι του Εθνους, αδελφοί. Το γλυκύ όνειρο, όπερ επτά κατά συνέχειαν έτη από της καθόδου του πρίγκηπος Γεωργίου μας ενανούρησεν, υπήρξεν απατηλό. Αι ελπίδες περί Ενώσεως διεψεύσθησαν και οι μακροί και αιματηροί του παρελθόντος εθνικοί των Κρητών αγώνες περιωρίσθησαν εις την ίδρυσιν μίας αρμοστείας, ήτις υπό τον τύπον της προσωρινότητος

τείνει να καταστή διαρκής. Ηδη η φωνή της πατρίδος καλεί παν φιλότιμον τέκνον αυτής σήμερον όπως συνεχίσωμεν το ιερόν εκείνο πρόγραμμα, όπερ ως παρακαταθήκη εδόθη ημίν υπό των πατέρων μας, και διακηρύξωμεν ενόπλως διά μυριοστήν φοράν εις όλον τον πεπολιτισμένον κόσμον ότι η Κρήτη ήτο και είναι μέρος αδιάσπαστον της Ελλάδος, μόνον δε διά της μετ’ αυτής ενώσεως θα θεωρηθή ότι έληξεν ο υπέρ της Ιδέας ταύτης Αγών των Κρητών. Καλούμεν όθεν πάντας εν ονόματι των υπέρ της Ιδέας ταύτης πεσόντων μαρτύρων, εν ονόματι της ισχύος και του μεγαλείου της Ελλάδος, όπως σπεύσωσι να ενθαρρύνωσιν ημάς εις τον ιερόν τούτον αγώνα, ον σήμερον αναλαμβάνομεν καταλύοντες την προσωρινήν ταύτην αρμοστείαν, την απομακρύνουσαν ημάς του επιδιωκομένου σκοπού, και ανακηρύσσοντες ως άρχοντα της Ελληνικής Χώρας μας την Αυτού Μεγαλειότητα τον Βασιλέα των Ελλήνων Γεώργιον τον Α’»20. Μετά την κήρυξη της ένωσης οι επαναστάτες συ-

«Ανταρτικόν σώμα Θερίσου» από την Κίσσαμο Χανίων. 100

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

γκρότησαν επαναστατική συνέλευση και εξέλεξαν προσωρινό προεδρείο από οπλαρχηγούς, με πρόεδρο τον Ιωάννη Παπαγιαννάκη από την Κίσσαμο και αντιπροέδρους τον Σοφοκλή Φιωτάκη από το Σέλινο, τον Ιωάννη Καλογερή από την Κυδωνία, τον Ανδρέα Κακούρη από τον Αποκόρωνα και τον Κυριάκο Μπυράκη από τον Μυλοπόταμο. Από την επαναστατική τριανδρία ο Κωνσταντίνος Φούμης ανέλαβε την ευθύνη των οικονομικών, ο Κωνσταντίνος Μάνος τις στρατιωτικές υποθέσεις, ενώ ο Ελευθέριος Βενιζέλος τις διπλωματικές επαφές με τους εκπροσώπους των Προστάτιδων Δυνάμεων. Δεν υπάρχει ωστόσο αμφιβολία πως ο ιθύνων νους του κινήματος ήταν ο Βενιζέλος, ο οποίος διατήρησε καθ’ όλη τη διάρκειά του την πρωτοβουλία για την επιλογή των σκοπών και των μεθόδων του αγώνα. Δύο ημέρες μετά την έναρξη της επανάστασης, το προεδρείο της έθεσε το αίτημα της ένωσης

ενώπιον των Μεγάλων Δυνάμεων. Η είδηση προκάλεσε στην Κρήτη αλλά και στην ελεύθερη Ελλάδα εκδηλώσεις ενθουσιασμού. Σε σύντομο χρονικό διάστημα στις μεγαλύτερες πόλεις της νήσου υπογράφηκαν ψηφίσματα υπέρ της ένωσης. Στο Ηράκλειο οργανώθηκε στις 21 Μαρτίου 1905 συλλαλητήριο με παρουσία πλήθους λαού, στο οποίο ο γηραιός πολιτικός ηγέτης Ιωάννης Σφακιανάκης πρότεινε «να εκφραστεί ανενδοιάστως το φρόνημα των παρόντων και να δηλωθή προς τας Δυνάμεις ότι εις την προκειμένην περίπτωσιν πάντες οι Κρήτες συντάσσονται ψυχή τε και σώματι μετά των εν Θερίσω»21. Γράφει ο Μανόλης Δερμιτζάκης στο βιβλίο του το «Παλιό κάστρο», που είναι γεμάτο πληροφορίες για το Ηράκλειο των τελευταίων δεκαετιών του 19ου και των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα: «…κάποια Κυριακή ακούστηκε στο Κάστρο ότι θα μιλούσε ο Σφακιανάκης στην εκκλησία του Αγίου Μηνά. Ο κόσμος φυσικά έτρεξε πατείς με πατώ σε ν’ ακούσει τον Σφακιανάκη. Σαν εγέμισεν η μεγάλη

Η δεύτερη σημαία του καπετάν Καλογερή, μέλους του προσωρινού προεδρείου της επανάστασης, από την Κυδωνία. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

101

Λογιάδης και Μιχελιδάκης αντέταξαν όπως και ο Γεώργιος Γερωνυμάκης… Ο Βενιζέλος θεωρεί καλύτέραν είδησιν την του συλλαλητηρίου Ηρακλείου»23. Η τοποθέτηση του έγκριτου Ηρακλειώτη πολιτικού στο πλευρό των επαναστατών και η ενεργός συμμετοχή του υπέρ της κινητοποίησαν σημαντικές δυνάμεις στο Νομό Ηρακλείου. Οπως καταχωρίζεται στην εφημερίδα «Νέα Ημέρα» που εξέδιδε στην Τεργέστη ο Περικλής Βυζάντιος και η οποία αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την επανάσταση του Θερίσου στο διαμέρισμα του Ηρακλείου: «Διά της αναμίξεως του μεγαλωνύμου της Κρήτης πολίτου κ. Σφακιανάκη το εν Κρήτη στασιαστικόν κίνημα μετάλλαξε χαρακτήρα. Ο κ. Σφακιανάκης αγορεύσας εν Ηρακλείω ετόνισεν ότι καθήκον των Κρητών είναι να συνενωθώσιν προς τους εν Θερίσω επαναστάτας, εξυπηρετούντες ούτω τον προς ένωσιν διάπυρον πόθον της Κρήτης. Η φωνή του κ. Σφακιανάκη αντήχησεν απ’ άκρου εις άκρον της νήσου και αι ενθουσιώδεις υπέρ της ενώσεως εκδηλώσεις ήρχισαν να διαδέχονται εν τάχει αλλήλαις… Ο κ. Σφακιανάκης εβροντοφώνησεν εξ Ηρακλείου υπέρ της Ενώσεως και προς την φωνήν του ανταπεκρίθη η Κρήτη ολόκληρος…»24.

Ο έγκριτος Ηρακλειώτης πολιτικός Ιωάννης Σφακιανάκης, ο οποίος τοποθετήθηκε και συμμετείχε ενεργά στις κινητοποιήσεις υπέρ της επανάστασης (Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων).

εκκλησία από πλήθος, ανεβαίνοντας ο Σφακιανάκης στο βήμα άρχισε να μιλεί και να ξεδιαλύνη στο λαό την πάσαν αλήθεια»22. Στο ίδιο συλαλλητήριο αναφέρεται και ο Θερισιανός Μιχαήλ Σακλαμπανάκης στο ημερολόγιό του στην εγγραφή της 22ης Μαρτίου 1905: «…Εις Ηράκλειον την 2 μ.μ. έγινε συλλαλητήριο και ψήφισμα υπέρ Ενώσεως και ομίλησεν και (Ιωάννης) Σφακιανάκης ειπών ότι οφείλομεν να ταχθώμεν παρά το πλευρόν των επαναστατών. Ανέγνωσε το ψήφισμα ο Ν. Γιαμαλάκης. Ησαν περί τας 4 χιλιάδας. Οι κυβερνητικοί τους υποβιβάζουν εις 2 χιλιάδας. Οι 102

Αξίζει να αναφερθεί ότι ένας από τους ηγέτες του κινήματος στην περιοχή του Ηρακλείου ήταν και ο Ηρακλειώτης δικηγόρος Αριστείδης Στεργιάδης, ο μετέπειτα ύπατος αρμοστής της Σμύρνης. Για τη δράση του μάλιστα φυλακίστηκε από τους Αγγλους για περίπου δωδεκάμηνο διάστημα. Η απαρχή της φιλίας του με τον Βενιζέλο και η είσοδός του στη δημόσια ζωή χρονολογούνται από εκείνη την περίοδο25. Συλλαλητήρια διοργανώθηκαν και σε άλλες πόλεις και κωμοπόλεις της Κρήτης. Υπογράφηκαν λαοψηφίσματα και ακούστηκαν λόγοι συμπαράστασης προς τους επαναστάτες. Ο ίδιος ο Βενιζέλος στον πανηγυρικό λόγο του στα Κεραμειά, στις 25 Μαρτίου 1905, ανέλυσε με σαφήνεια την πολιτική κατάσταση της Κρήτης: «[…] Ευθύς εξ αρχής ωνόμασαν τον Πρίγκηπα αντιπρόσωπον της εθνικής ιδέας εν Κρήτη. Κατά του τίτλου τούτου διεμαρτυρήθην και διαμαρτύρομαι. Η Κρήτη δεν έχει ανάγκη αντιπροσώπων της Εθνικής Ιδέας. Τίτλοι αυτής είναι οι ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Κρήτες επαναστάτες στη Νεάπολη Λασιθίου.

Συλλαλητήριο στα Χανιά υπέρ του κινήματος του Θερίσου στις 20 Απριλίου 1905. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

103

αγώνες της. Εδέχθημεν τον ύπατον Αρμοστήν μόνο ως κομίζοντα τον αρραβώνα της ενώσεως της Κρήτης μετά της Ελλάδος. Αλλά ο αρραβών διήρκεσε τόσον πολύν, ώστε το στάδιον της μνηστείας κατήντησε απεχθές, καθ’ όσον δεν επήλθε η πρόοδος η προσδωκώμενη και συμφυής προς την απόκτησιν της ελευθερίας. Υπό το απεχθές τούτο καθεστώς παρενεβλήθησαν παρεξηγήσεις, αίτινες το κατέστησαν απεχθέστερον. Καθ’ έκαστον ταξίδιον του Πρίγκηπος επιστεύετο ότι θα γύνη η ένωσις. Παρήλθον ήδη έξι έτη. Ητο φυσικόν ο Κρητικός λαός να προσφύγη άπαξ έτι εις τα όπλα, όπως καταστήση εναργεστέραν την ανάγκην της εθνικής του αποκαταστάσεως, Υπάρχουν οι φρονούντες

ότι το κίνημα τούτον είναι άκαιρον. Δεν έχει, άραγε, αναγνωρισθή ότι η μόνη λύσις του Κρητικού Ζητήματος είναι η Ενωσις της Κρήτης μετά του Βασιλείου της Ελλάδος; Την ένωσιν, λέγουν, θα την κάμη μόνον όταν θελήση ο υιός του Βασιλέως της Ελλάδος! Διαμαρτύρομαι και κατά της αντιλήψεως αυτής. Δεν δυνάμεθα να αναθέσωμεν το εθνικόν μας μέλλον εις μίαν οικογένειαν[…]26

Οι αντιδράσεις Στην Αθήνα οι αντιδράσεις ήταν αντικρουόμενες. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Θ. Δηλιγιάννης,

Ο Ελληνας πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης καταδίκασε την επανάσταση. Οι μεγαλύτερες, ωστόσο, εφημερίδες των Αθηνών υποστήριξαν «εκθύμως και αναφανδόν» το κίνημα. Πρωτοσέλιδο του «Εμπρός» (10 Απριλίου 1903) για τη συζήτηση του Κρητικού Ζητήματος στη Βουλή με σκίτσα του πρωθυπουργού και των Γ. Θεοτόκη και Στ. Δραγούμη. 104

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ύστερα από συνεργασία με το βασιλιά Γεώργιο, καταδίκασε την επανάσταση, η οποία, κατά την άποψή του, «διακυβεύει ύψιστα συμφέροντα του έθνους»27. Στις 12 Μαρτίου 1905 δήλωσε στους διευθυντές των εφημερίδων: «Το ήδη εκραγέν κίνημα εις ουδέν το καλόν δύναται να οδηγήση. Οι αρχηγοί αυτού ελανθάσθησαν εις τους υπολογισμούς των. Αι Μ. Δυνάμεις επανειλημμένως εδήλωσαν ότι η Ενωσις της Κρήτης μετά της Ελλάδος είναι εντελώς αδύνατος την εποχήν ταύτην»28. Από τους διευθυντές των εφημερίδων ο Πωπ των «Αθηνών», ο Κακλαμάνος του «Αστεως», ο Κανελλίδης των «Καιρών» και ο Καλαποθάκης του «Εμπρός» υποστήριζαν «εκθύμως και αναφανδόν» το κίνημα μέσω των εφημερίδων τους φθάνοντας ενίοτε και μέχρι σκληρής αρθρογραφίας έναντι των κυβερνήσεων της Αθήνας και της Κρήτης. Από την άλλη μεριά, μέσω του φίλα προσκείμενου προς την Αυλή Τύπου, με κύριο εκπρόσωπο την εφημερίδα «Εστία», κυβέρνηση και βασιλιάς άσκησαν έντονη κριτική προς τους κινηματίες καθ’ όλη τη διάρκεια της εξέγερσης. Δεν ήταν λίγοι όμως οι δημοσιογράφοι που επιδοκίμασαν τις μεθόδους και την πολιτική των επαναστατών και αγωνίστηκαν με τη γραφίδα τους για την ευόδωση του αγώνα. Παρακάμπτοντας τη λογοκρισία που είχε επιβληθεί από την πριγκιπική αρμοστεία, ο απεσταλμένος των επαναστατών Κλέαρχος Μαρκαντωνάκης φρόντιζε να τροφοδοτεί τον αθηναϊκό Τύπο με ακριβείς πληροφορίες για τις κινήσεις τους, ενώ οι καλύτεροι πολιτικοί συντάκτες της εποχής στάλθηκαν στην Κρήτη για να συναντήσουν τους ηγέτες του κινήματος. Ο Βενιζέλος, ο Φούμης και ο Κ. Μάνος έδωσαν εντυπωσιακές συνεντεύξεις στους απεσταλμένους του αθηναϊκού Τύπου. Σε μία από τις γνωστότερες συνεντεύξεις στο δημοσιογράφο Βλάση Γαβριηλίδη της εφημερίδας «Ακροπόλις» ο Βενιζέλος εξέθεσε αναλυτικά τις προτάσεις του για την ευτυχή ευόδωση του αγώνα των Κρητών: Βενιζέλος: «Η έκβασις του ταξειδίου, όπερ η Α.Β. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Πορτρέτα δύο εκ των ηγετών της επανάστασης, του Κωνσταντίνου Μάνου και του Κωνσταντίνου Φούμη. 105

Υψηλότης ανέλαβε μετά τοσούτου ενθουσιασμού, απέδειξε νομίζω και προς τους αισιοδοξοτέρους ότι η πλήρωσις των εθνικών πόθων δεν είνε όσον εν αρχή επιστεύθη προσεχής· απέδειξε τουλάχιστον ότι αυτή δεν πρόκειται να επέλθη εντός της τριετούς περιόδου της αρμοστείας. Αλλ’ αι Δυνάμεις αποκρούσασαι εις τας παρούσοις περιστάσεις πάσας τας υπό της Α.Β. Υψηλότητος προταθείσας λύσεις, διεκήρυξαν συγχρόνως εν τη απαντήσει των ότι “είνε διατεθειμέναι να εξετάσωσι μετ’ ευμενείας πάσαν πρότασιν ήτις ήθελε γίνει εις αυτάς προς τον σκοπόν της βελτιώσεως της καταστάσεως της νήσου”.  Γαβριηλίδης: Να ανανεωθεί η προς την Α.Β. Υψηλότητα εντολή των Δυνάμεων ή να επιζητηθεί η εφαρμογή της υπεσχημένης εις τον τόπον και εκ του Συντάγματος προβλεπομένης αυτονομίας; Βενιζέλος: Προς ορθήν απάντησιν εις το ερώτημα τούτο πρέπει να εξετασθή ποια είνε η υπό το καθεστώς

της αρμοστείας πολιτική κατάστασις του τόπου, ποια τα πλεονεκτήματα και ποια τα μειονεκτήματα αυτής από της απόψεως της τε εσωτερικής αναπτύξεως και της τελικής πληρώσεως των εθνικών πόθων, και δεύτερον ποια υπ’ αμφοτέρας τας απόψεις έσονται τα πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα της πλήρους εφαρμογής της αυτονομίας. Ισως οι πολλοί ουδέ φαντάζονται καν οποία από της απόψεως του δημοσίου δικαίου εσωτερικού και εξωτερικού είνε η θέσις της Κρήτης.  Το αληθές εν τούτοις είνε ότι η νήσος παρακαταθείσα εν έτει 1897 εις χείρας των Μ. Δυνάμεων υπό του Σουλτάνου κυβερνάται υπ’ αυτών ή μάλλον υπό των τεσσάρων εξ αυτών, μετά την εκ της ομοφωνίας αποχώρησιν της Γερμανίας και της Αυστρίας, ως Επαρχία του Τουρκικού Κράτους, δι’ εντολοδόχου, του Υπάτου Αρμοστού.  Την επί της Νήσου επομένως κυριαρχίαν ασκούσι σήμερον αι τέσσαρες Μεγάλαι Δυνάμεις. Και είνε μεν αληθές ότι αύται ενέκριναν το Κρητικόν Σύνταγμα, δι’

Ο Κωνσταντίνος Μάνος έφιππος ανάμεσα σε επαναστάτες (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»). 106

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ου η Νήσος χαρακτηρίζεται “Πολιτεία αυτόνομος” (αρθ. 1) ανώτατος δι’ αυτής άρχων ο Ηγεμών, θέτων τους νόμους μετά βουλής αντιπροσώπων και ασκών την εκτελεστικήν εξουσίαν δι’ υπευθύνων συμβούλων (άρθρ. 28). Αλλ’ η θέσπισις του Συντάγματος δεν κατέστησε την αυτονομίαν πραγματικήν, αφού η πλήρης αυτού εφαρμογή μόνον μετά την λήξιν της αρμοστείας είνε δυνατή, επηύξησε δε μόνον την αβεβαιότητα περί της υφισταμένης πολιτικής εν τη νήσω καταστάσεως. Η κατάστασις αύτη πας τις εννοεί πόσον είνε περιπεπλεγμένη και πόσον δύναται να καταστή ημέραν τινά κρίσιμος. Επί παντός σπουδαίου ζητήματος, έστω και καθαρώς εσωτερικού, αι Δυνάμεις ως ασκούσαι την κυριαρχίαν έχουσι δικαίωμα όχι μόνον αμέσου επεμβάσεως, αλλά και προσταγής. Εν τω μεταξύ, τα μεν Κρητικά ταχυδρομεία δεν αναγνωρίζονται επισήμως, τα δε εις την κυβέρνησιν ανήκοντα δικαιώματα επί των εν Κρήτη τηλεγράφων και φάρων εξακολουθεί καρπουμένη η Τουρκία, οι δε ιθαγενείς Κρήτες ουδεμίας σχεδόν αξιούνται προστασίας εν Τουρκία, η δε Κρητική σημαία δεν τολμά να εμφανισθή εις τουρκικούς λιμένας, εκτεθειμένη ει την αυθαίρετον διάθεσιν του πρώτου Τούρκου υπαλλήλου τα δε εκ των Capitulations  απορρέοντα δικαιώματα των ξένων έχουσι και εν Κρήτη πάσαν την έκτασιν, ην και εις τας λοιπάς επαρχίας του τουρκικού Κράτους. Εντεύθεν εννοείται πόσον η εσωτερική ανάπτυξις του τόπου επιβραδύνεται εκ της υφισταμένης ταύτης καταστάσεως.  Αλλ’ εάν τα μειονεκτήματα της υφισταμένης καταστάσεως από απόψεως της εσωτερικής αναπτύξεως του τόπου είναι σπουδαία, από της απόψεως της εξωτερικής, από της απόψεως του εθνικού μέλλοντος της νήσου, τα μειονεκτήματα ταύτα είνε πολύ σπουδαιότερα.  Η Κρήτη πρώτον διατελεί εκτεθειμένη εις πάσας τας εκ των αντιθέσεων των συμπραττουσών εν Κρήτη Δυνάμεων ενδεχομένας περιπετείας.  Εκαστος πιστεύω θα εννοήση ότι επί του σημείου τούτου δεν δύναμαι ν’ αναπτυχθώ περισσότερον. Αλλ’ είνε προφανές ότι ουδεμία ριζική μεταβολή κατά την πολιτικήν εξέλιξην του τόπου, συνεπώς ουδ’ η ένωσις, δύναται να γίνη εάν μη ο εντολοδόχος των τεσσάρων ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Αντώνιος Μιχελιδάκης, πρόεδρος της Κρητικής Βουλής το 1905 («Το Πάνθεον της Αθανασίας», Παγκρητικόν Περιοδικόν, Αθήναι 1934-1940).

Δυνάμεων ζητήση και επιτύχη πρότερον την συγκατάθεσιν τούτων, συγκατάθεσιν, ην ουδ’ αύται δύνανται μόναι να δώσωσιν, αν μη συναινέσωσι και αι έτεραι δύο, αίτινες κατά μέρος ίστανται μόνον εφ’ όσον πρόκειται περί εφαρμογής της υπό των εκ υπεσχημένης αυτονομίας, αλλ’ αίτινες έχουσι δικαίωμα γνώμης, ευθύς ως πρόκειται περί ριζικής πολιτικής μεταβολής. Νομίζει τις ότι τοιαύτη συγκατάθεσις είνε εύκολον να επιτευχθή, λαμβανομένου μάλιστα υπ’ όψιν ότι η ευρωπαϊκή συμφωνία, ως και η λέξις δηλοί, δρα εν ομοφωνία πάντων αυτής των μελών, ουχί διά της πλειοψηφίας αυτών; Το επ’ εμοί φρονώ πεποιθότως ότι, εφόσον η νήσος διατελεί παρακατατεθειμένη εις χείρας των τεσσάρων Μ. Δυνάμεων, κατεχομένη στρατιωτικώς υπ’ αυτών και κυβερνωμένη υπό εντολοδόχου αυτών, η πλήρωσις των εθνικών πόθων, εξαρτωμένη εκ 107

νήματος των Κρητών, είνε ότι ο ως εντολοδόχος των Δυνάμεων ασκών την εκτελεστικήν εξουσίαν εν Κρήτη είναι βλαστός της εθνικής δυναστείας. Απέναντι πάντων τούτων των μειονεκτημάτων, των κινδύνων, δύναμαι να είπω, της σημερινής καταστάσεως, πρέπει να ίδωμεν ποία είνε τα πλεονεκτήματα της πλήρους εφαρμογής της αυτονομίας ή εν άλλοις λόγοις του υπό της Συντακτικής Συνελεύσεως ψηφισθέντος Συντάγματος. 

Η κρητική Χωροφυλακή βρέθηκε σε δύσκολη θέση, καθώς αφενός έπρεπε να τηρεί τους νόμους και την τάξη στο πλευρό του υπάτου αρμοστή και αφετέρου επιθυμούσε την ευόδωση των εθνικών πόθων μαζί με τους επαναστάτες. Ο Διευθυντής της Αστυνομίας Θερίσου, Εμμανουήλ Παπαδερός (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»).

του συμβιβασμού τόσων αντιθέτων και τόσων μεγάλων ευρωπαϊκών συμφερόντων, διατελεί υπό αίρεσιν ης η πλήρωσις είνε πολύ αβεβαία, ή τουλάχιστον δύναται να προαπαιτήση την παρέλευσιν μακρού χρόνου.  Αλλ’ η παράτασις της σημερινής καταστάσεως εγκλείει έναν ακόμη κίνδυνον, όχι εκ των μικροτέρων. Ο,τι σήμερον ασφαλίζει πλειότερον την κατά τους εθνικούς πόθους εξέλιξιν του Κρητικού Ζητήματος, πλην του αδιαπτώτου εθνικού φρο108

Εφαρμοζομένης της αυτονομίας, ο αρχηγός της εκτελεστικής εξουσίας θα ήτο ο αιρετός του λαού, ο επίσημος επομένως αντιπρόσωπος των συμφερόντων και των πόθων τούτου, όχι ο εντολοδόχος των τεσσάρων Μ. Δυνάμεων. Ο τόπος θα ήτο πράγματι αληθώς αυτόνομος εν τω εσωτερικώ· η υπεράσπισις των συμφερόντων των Κρητών εν τω εξωτερικώ και ιδία εν Τουρκία, θα εκανονίζετο· διά την έκτασιν των εν Κρήτη δικαιωμάτων των ξένων, ως βάσις θα ελαμβάνοντο ουχί τα κρατούντα εν ταις λοιπαίς επαρχίαις του Τουρκικού Κράτους, αλλά τα ισχύοντα εν τοις υπό την επικυριαρχίαν του Σουλτάνου αυτονόμοις χώραις. Οργανουμένης της υπό του Συντάγματος προβλεπομένης πολιτοφυλακής, η οργάνωσις δε αυτής θα ηδύνατο να γίνη υπό Ελληνας αξιωματικούς, τα διεθνή στρατεύματα θα απεχώρουν βαθμηδόν εκ της νήσου και ούτως η Κρήτη θα απέβαινε “δέσποινα εν τω ιδίω οίκω”. Ανδρουμένη δε και προαγομένη εσωτερικώς, θα ήτο συγχρόνως πολύ μάλλον κυρία της μελλούσης τύχης της, η όσον είνε υπό το καθεστώς της διεθνούς κατοχής και της Αρμοστείας. Ενώ δε ενδεχόμεναι διεθνείς περιπλοκαί, θα ήσαν κίνδυνος δ’ αυτήν υπό το καθεστώς της αρμοστείας και της Ευρωπαϊκής κατοχής, αυταί αύται αι περιπλοκαί, υπό το καθεστώς της αυτονομίας, θα παρείχον ίσως την ευκαιρίαν της πληρώσεως των εθνικών πόθων»29.  Παράλληλα στην αθηναϊκή πρωτεύουσα μεταφερόταν η έξαψη της κρητικής κινητοποίησης. Στους στύλους του Ολυμπίου Διός οργανώθηκε πάνδημον συλλαλλητήριον στο οποίο γινόταν έκκληση «προς το εν Θερίσω προεδρείον, όπως όση αυτή δύναμις προληφθή πάσα αιματηρά σύγκρουσις και εμμείνη στερρώς εις το εθνικόν αυτού υπέρ της ενώσεως πρόγραμμα»30. Παρά τις προσπάθειες του ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

αρμοστειακού περιβάλλοντος για δυσφήμηση του κινήματος και την καταστροφολογία μερίδας του αθηναϊκού Τύπου, εκατοντάδες εθελοντές αναχωρούσαν από τον Πειραιά για τη Μεγαλόνησο προκειμένου να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον Αγώνα. Από τη μεριά του ο ύπατος αρμοστής, ως κεντρικός φορέας της εκτελεστικής εξουσίας στο νησί, με την έκρηξη του κινήματος έσπευσε να λάβει αυστηρότατα μέτρα. Εθεσε σε επιφυλακή τη Χωροφυλακή, ανέθεσε στον αρχηγό της, συνταγματάρχη Μόνακο, την τήρηση της τάξης, τοποθέτησε φρουρές στις πύλες της πόλης και απαγόρευσε την έξοδο σε οποιονδήποτε πολίτη. Δύο ημέρες μετά την έκρηξη του κινήματος, τη 12η Μαρτίου 1905, ο πρίγκιπας εξέδωσε προκήρυξη προς το λαό: «Κρήτες,

[…] Σπεύδω να συστήσω προς πάντας μεν υμάς να εμμείνετε την φιλονομία της οποίας τόσα παρέσχετε τρανά μέχρι σήμερον δείγματα. Εις τους παραπλανηθέντας δε, να επανέλθωσιν ησύχως εις τας εστίας των. Η εθνική υπόθεσις, αντί να υπηρετήται, ζημιούται σοβαρώς δια κινημάτων ατάκτων και εκνόμων, των οποίων αι συνέπειαι δύνανται να αποβώσι ου μόνον θλιβεραί, αλλά και επιζήμιοι εις την πατρίδα και πολυτρόπως καταστρεπτικαί εις τον τόπον. Εν Χαλέπα, τη 12η Μαρτίου 1905 ΓΕΩΡΓΙΟΣ»31 Με διαταγή του η Εισαγγελία Χανίων εξέδωσε ένταλμα σύλληψης κατά της επαναστατικής τριανδρίας. Στις 20 Μαρτίου η Αρμοστεία πραγματοποίησε εκλογές χωρίς τη συμμετοχή των βενιζελικών. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 7 Απριλίου, οι Πωλογιώργης, Κούνδουρος και Μιχελιδάκης,

Τους θερινούς μήνες του 1905 η Αγγλία και η Ρωσία αποκατέστησαν την τάξη στις περιοχές δικαιοδοσίας τους επιβάλλοντας στρατιωτικό νόμο και κατέστειλαν την επανάσταση με αιματηρές συμπλοκές. Στη φωτογραφία Ρώσοι αξιωματικοί και επαναστάτες ύστερα από τη μάχη στο Ατσιπόπουλο στις 2 Αυγούστου 1905. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

109

επικεφαλής των φιλοπριγκιπικών κομμάτων της νέας Βουλής, παρακινημένοι από διάβημα του Βενιζέλου και «ενθαρρυμένοι από τον αέρα που κατέβαινε από το ελεύθερο Θέρισο», κήρυξαν στην πρώτη συνεδρίαση την ένωση της νήσου με την Ελλάδα: Ψήφισμα της Ένωσης από τη Βουλή της Κρήτης, 7 Απρίλη 1905 «Η Βουλή των Κρητών, κατά την τρίτην αυτής σύνοδον, εκδηλούσα πιστώς εν τακτική αυτής συνεδρία τον διάπυρον και προαιώνιον πόθον και την σταθεράν θέλησιν σύμπαντος του κρητικού λαού, ου τα δίκαια πολλαπλώς ανεγνωρίσθησαν υπό των ισχυρών Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, κηρύττει την ένωσιν της Κρήτης μετά της μητρός Ελλάδος…»32.

Ο πρίγκιπας, πιεζόμενος από την κοινή γνώμη και την επιθυμία των βουλευτών, επικύρωσε την απόφαση της Βουλής, χαρακτήρισε ωστόσο το επαναστατικό κίνημα «θλιβερό γεγονός», προαναγγέλλοντας με αυτόν τον τρόπο το σκληρό αγώνα που επρόκειτο να επακολουθήσει. Ωστόσο, παρά την επιθυμία του αρμοστή για γοργή επιστροφή στην έννομο τάξη, η έλλειψη κατασταλτικών μέσων δυσχέραινε κάθε προσπάθεια. Οι σποραδικές συγκρούσεις της Χωροφυλακής με τους επαναστάτες κατέδειξαν την ανεπάρκεια και την απροθυμία του Σώματος να καταπνίξει το κίνημα ή να περιορίσει την έκτασή του. Η κρητική Χωροφυλακή βρέθηκε σε δύσκολη θέση καθώς «από τη μια μεριά είχε ορκιστεί να φυλά τους νόμους και την τάξη και τον Υπατο Αρμοστή βέβαια, τον κατά τεκμήριο εκπρόσωπό της. Από την άλλη, σάρκα από τη σάρκα του Κρητικού

Ενοπλο σώμα επαναστατών στο Θέρισο το 1905. 110

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

λαού, ζούσε το δράμα του και λαχταρούσε να πνεύσει κάποιος αέρας δημοκρατικών διαδικασιών στη διακυβέρνηση του τόπου»33. Προκήρυξη των επαναστατών προς τους χωροφύλακες τους καλούσε να μη στρέψουν τα όπλα εναντίον των αδελφών τους αλλά να ενωθούν με τους επαναστάτες σε κοινό αγώνα «ίνα από κοινού επιδιώξωμεν την ποθητήν ένωσιν, ίνα χορεύσωμεν όλοι μαζί τον εθνικόν χορόν κατά την εθνικήν ανάστασιν […].34 Η καταστολή του κινήματος μετατέθηκε στη συντονισμένη δράση των διεθνών στρατευμάτων.

Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων Η επιθυμία των Μ. Δυνάμεων για αποκατάσταση της έννομης τάξης ήταν σαφής. Η πολιτική τους έτεινε στη μακροπρόθεσμη διατήρηση του αρμο-

στειακού καθεστώτος με όσο το δυνατόν μικρότερες παραχωρήσεις. Δηλωμένη και απερίφραστη ήταν η ρωσική αντίθεση προς τους επαναστάτες, ενώ την πλέον θετική στάση και συμπαράσταση προς τον πρίγκιπα εξέφραζε ο Αγγλος πρόξενος Esme Howard. Ευνοϊκή διάθεση έδειξε ο Γάλλος πρόξενος, ενώ ο Ιταλός ομόλογός του, Negri, παρόλο που δεν δίσταζε να αποδώσει ευθύνες στον πρίγκιπα, συμφωνούσε στην καταστολή του κινήματος. Συνολικά, η θέση των Μ. Δυνάμεων απέναντι στα αιτήματα των επαναστατών ήταν για άλλη μια φορά αρνητική. Οι εκπρόσωποί τους αποφάσισαν να λάβουν μέτρα για τον περιορισμό των επαναστατών, όπως ο αποκλεισμός από ξηρά και θάλασσα και η απαγόρευση μεταφοράς τροφίμων και μετακίνησης πολιτών

Στις 2 Ιουλίου 1905 τριμελής επαναστατική επιτροπή συναντήθηκε στις Μουρνιές με διπλωματικούς εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων, χωρίς ωστόσο να επιτευχθεί συμφωνία. Εκτακτο παράρτημα του «Ελευθέρου Βήματος» με τα έγγραφα της τελευταίας συνεννόησης Βουλής και Θερίσου (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

111

Γραμματόσημα Θερίσου β’ έκδοσης (Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων).

Γραμμάτιο «Πατριωτικού Δανείου» αξίας πέντε δραχμών που εξέδωσαν οι επαναστάτες για την οικονομική ενίσχυση του κινήματος. 112

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

από και προς το Θέρισο. Αφού ανέθεσαν τη φύλαξη των νευραλγικών οδών στη Χωροφυλακή, αναδιπλώθηκαν στη ζώνη φρούρησης την οποία κατείχε κάθε Δύναμη μετά το 1897 και περιορίστηκαν στην εγγύηση της ασφάλειας των τριών βασικών πόλεων και των φρουρών τους καθώς οι δυνάμεις τους ήταν ανεπαρκείς σε άνδρες και πολεμικά μέσα. Η τακτική αυτή διήρκεσε ως τις αρχές του θέρους του 1905. Παρά την ενίσχυση των διεθνών αγημάτων, η επανάσταση εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Κρήτη. Η δεύτερη φάση του αγώνα χαρακτηρίστηκε από την ολοένα εντεινόμενη δραστηριότητα της Αγγλίας και της Ρωσίας και την παρατεινόμενη απραξία των άλλων δύο Προστάτιδων Δυνάμεων, της Γαλ-

λίας και της Ιταλίας. Τους πρώτους θερινούς μήνες οι αγγλικές και ρωσικές δυνάμεις αποκατέστησαν σταδιακά την τάξη στους νομούς της δικαιοδοσίας τους, επανέφεραν τους χωροφύλακες που είχαν εκδιωχθεί από τους επαναστάτες και επέβαλαν στρατιωτικό νόμο. Ως τον Οκτώβριο κατάφεραν να καταστείλουν τις επαναστατικές ενέργειες, οι μεν Αγγλοι με συμπλοκές περιορισμένου χαρακτήρα (στον Αγιο Μύρωνα και στο Βαφέ), οι δε Ρώσοι με αιματηρές συμπλοκές. Οι σημαντικότερες συγκρούσεις μεταξύ των Ρώσων και των επαναστατών σημειώθηκαν στο Καστέλλι Μυλοποτάμου στις 25 Ιουλίου, στο Ατσιπόπουλο στις 2 Αυγούστου και στις 29 Σεπτεμβρίου στη Γεωργιούπολη. Μετά τη σύγκρουση στο Ατσιπόπουλο, η Κρητική Βουλή ψήφισε νόμο για τη συγκρότηση ένοπλων σωμάτων, τα οποία απαρτίζονταν από Κρήτες μισθοφόρους του πρίγκιπα, τους επονομαζόμενους

Το ιστορικό πιεστήριο του Θερίσου, από το οποίο εκδίδονταν οι προκηρύξεις των επαναστατών (Ιστορικό Μουσείο Θερίσου). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

113

Η επανάσταση του Θερίσου ανέδειξε τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως ουσιαστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής του έθνους. Ο κατά σειράν ετών πρωθυπουργός της Ελλάδας σε μεταγενέστερη φωτογραφία. 114

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

δημοφρουρούς, και ενισχύονταν υλικά από τις Μ. Δυνάμεις και ιδιαίτερα από τους Ρώσους35. Τη σύσταση των σωμάτων αυτών κατήγγειλε η επαναστατική κυβέρνηση, γιατί οδηγούσε σε εμφύλια σύγκρουση. Αντίθετα με τους Αγγλους και τους Ρώσους, οι άλλες Προστάτιδες Δυνάμεις στην περιοχή ευθύνης τους τηρούσαν μάλλον παθητική στάση απέναντι στην επανάσταση. Στην περιοχή των Χανίων, η οποία βρισκόταν υπό διεθνή έλεγχο, ο αρχηγός των διεθνών στρατευμάτων απαγόρευε τη χρήση όπλων εκτός από την περίπτωση νόμιμης άμυνας σε μαζική επίθεση των επαναστατών36. Παρά την καταστολή της επανάστασης στην υπόλοιπη Κρήτη και την επιβολή στις 17 Ιουλίου 1905 στρατιωτικού νόμου, στα Χανιά οι επαναστάτες διατήρησαν τις δυνάμεις τους.

Προς μια συμβιβαστική λύση Ομως, καθώς τα μέσα των δύο αντιπάλων δεν επέτρεψαν την καθολική επικράτηση του ενός από τους δύο, η μόνη λύση ήταν ο συμβιβασμός. Αλλωστε, η πολιτική του Βενιζέλου απέβλεπε σε μια εξελικτική διαδικασία και όχι στην εκ βάθρων ανατροπή της ορισμένης τάξης πραγμάτων. Υστερα από την απόρριψη του ενωτικού αιτήματος, ο Βενιζέλος επανήλθε με νέες προτάσεις υποστηρίζοντας λύση στο κρητικό ζήτημα κατά το πρότυπο της Ανατολικής Ρωμυλίας, έτσι ώστε «ούτε τα επικυριαρχικά της Τουρκίας δικαιώματα να θίγωνται, ούτε ημείς να απέχωμεν της τυπικής ενώσεως, επιτυγχάνοντες, αν όχι την τυπικήν, τουλάχιστον την ουσιαστικήν»37. Στις 24 Απριλίου 1905 συγκλήθηκε Πρεσβευτική Διάσκεψη στη Ρώμη, κατά την οποία οι εκπρόσωποι των τεσσάρων Προστάτιδων Δυνάμεων διατύπωσαν την άποψη ότι θα ήταν σκόπιμο να οριστεί Ευρωπαίος σύμβουλος του πρίγκιπα ειδικός στα διοικητικά και οικονομικά θέματα. Ωστόσο, η νέα αυτή πρόταση δεν ευοδώθηκε, αφού συνάντησε πανελλήνια αντίδραση. Στις 2 Ιουλίου 1905 τριμελής επαναστατική επιτροπή συναντήθηκε στο χωριό Μουρνιές με τους ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διπλωματικούς εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι αντικειμενικές συνθήκες όμως δεν επέτρεψαν την επίτευξη συμφωνίας μεταξύ τους, καθώς οι Μ. Δυνάμεις δεν ήταν διατεθειμένες να προβούν σε παραχωρήσεις πριν από τη διακοπή του ένοπλου αγώνα. Από την πλευρά τους οι επαναστάτες δεν αποδέχονταν τις προτεινόμενες από τις Δυνάμεις μεταρρυθμίσεις, οι οποίες απέβλεπαν μόνο σε εσωτερικές μεταβολές και όχι σε μεταβολή του διεθνούς καθεστώτος της νήσου. Αυτό είχε καταστεί σαφές στο υπόμνημα της επαναστατικής ηγεσίας προς την ελληνική κυβέρνηση στις 30 Ιουνίου. Λόγω της αδυναμίας να επιτευχθεί συμβιβαστική λύση, ο Βενιζέλος με διπλωματική ευελιξία μετακινήθηκε από την επιδίωξη του κύριου στόχου της επανάστασης και πρότεινε την κάθοδο ειδικής Εξεταστικής Επιτροπής, η οποία θα προέβαινε σε επιτόπια μελέτη των όρων του κρητικού προβλήματος. Ο Κρητικός ηγέτης εξέφραζε τη βεβαιότητα ότι η μελέτη αυτή θα οδηγούσε σε επίσπευση της ενωτικής διαδικασίας και θα άνοιγε το δρόμο για αναθεώρηση της αρνητικής ευρωπαϊκής στάσης απέναντι στο Κρητικό Ζήτημα: «Αφού η περαιτέρω παραμονή του πρίγκηπος κατέστη αδύνατος, αδύνατος απέβη και η λειτουργία παντός προσωρινού καθεστώτος εν Κρήτη, αφού ο διορισμός εις αντικατάστασιν Αυτού ξένου Κυβερνήτου αδύνατον είνε να γίνη ανεκτός υπό του Κρητικού λαού, ως δηλούμεν και διά του τελευταίου προς τα Δυνάμεις υπομνήματός μας. Αδύνατον επομένως είναι δι’ ημάς να ακολουθήσωμεν την ευμενώς δοθείσαν ημίν υπό της ελληνικής κυβερνήσεως γνώμην, όπως επωφεληθώμεν της παρεχόμενης διεξόδου, εξασφαλίζοντες τας εσωτερικάς ελευθερίας του τόπου διά της επιτυχίας μεταρρυθμίσεων επί του πολιτεύματος. Διά τούτο είμεθα αποφασισμένοι να εμμείνωμεν μέχρι τέλους εις τον αγώνα, όπως πλάσωμεν τοιούτον μεταξύ της Ελλάδος και Κρήτης σύνδεσμον, όστις θα απετέλει ουσιαστικήν αυτών ένωσιν, θα προτιμήσωμεν δε, αν ηττηθώμεν υπό της βίας των πραγμάτων και των εντεύθεν και εξ Ελλάδος αντιδράσεων, να κύψωμεν μεν, αλλά να αρνηθώμεν την αποδοχήν των εσωτερικών απλώς μεταρρυθμίσεων, να αντιδράσωμεν παθητικώς κατά της εφαρμογής των νέων, να αντιδράσωμεν παθητι115

κώς κατά της εφαρμογής του νέου καθεστώτος και να καραδοκώμεν την ευκαιρίαν καθ’ ην θα συνεχίσωμεν τον ενωτικόν αγώνα». Κατά το μήνα Αύγουστο, ενώ η Αθήνα συγκλονιζόταν από μεγάλη διαδήλωση συμπαράστασης στο «Θέρισο» (14 Αυγούστου 1905), η Κρητική Βουλή με ψήφισμά της (30 Αυγούστου) αποδοκίμαζε «μετ’ αγανακτήσεως πάσαν παράνομον πράξιν παντός Κρητός κατά των εν Κρήτη διεθνών

στρατευμάτων». Ενα μήνα αργότερα, κάτω από το βάρος των υλικών δυσχερειών που αντιμετώπιζαν οι επαναστάτες και λόγω των κινδύνων που εγκυμονούσε η παρατεινόμενη έκρυθμη κατάσταση στο νησί, οι δύο πλευρές ήλθαν σε συμβιβασμό. Υστερα από τη μεσολάβηση του I. Σφακιανάκη και τη συνάντησή του με τον Αγγλο πρόξενο Howard διατυπώθηκαν στις 30 Σεπτεμβρίου 1905 οι προτάσεις των επαναστατών σχετικά με τον τερματισμό του ένοπλου αγώνα.

Το λιμάνι των Χανίων στις αρχές του 20ού αιώνα (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»). 116

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Στις 2 Νοεμβρίου 1905 στην Αγία Μονή πραγματοποιήθηκε η τελική αποφασιστική συνάντηση μεταξύ των προξενικών αρχών και του Ελευθερίου Βενιζέλου, μόνου εκπροσώπου της επαναστατικής ηγεσίας. Τα δύο μέρη κατέληξαν οριστικά σε συμβιβαστικό διακανονισμό με την υπόσχεση των Μ. Δυνάμεων ότι θα αποστείλουν στο νησί διεθνή Εξεταστική Επιτροπή επιφορτισμένη με την επιτόπια εξέταση του κρητικού προβλήματος. Επιπρόσθετα, ρυθμίστηκαν ορισμένα εκκρεμή ζητήματα, όπως η παράδοση των όπλων, η διάλυση του σώματος των δημοφρουρών, η έκταση της αμνηστίας, η αναχώρηση των λιποτακτών χωροφυλάκων, η αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ των εκπροσώπων της δημοσίας αρχής και των επαναστατών και η επιτήρηση των επικείμενων δημοτικών εκλογών από τις διεθνείς αρχές. Εντός ολίγων ημερών οι επαναστάτες έσπευσαν να ανταποκριθούν στους όρους της συμφωνίας εγκαταλείποντας στα προκαθορισμένα σημεία τον οπλισμό τους, ενώ οι λιποτάκτες χωροφύλακες, για τους οποίους δεν ίσχυε η αμνηστία, επιβιβάστηκαν σε αυστριακό ατμόπλοιο και αναχώρησαν για την ελεύθερη Ελλάδα. Στις 25 Νοεμβρίου κηρύχθηκε επίσημα η αμνηστία με δύο προκηρύξεις υπογεγραμμένες από τον ύπατο αρμοστή και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Οι προσδοκίες του Ελευθερίου Βενιζέλου σχετικά με την προώθηση του ενωτικού αιτήματος σύντομα δικαιώθηκαν. Λίγους μήνες μετά τον τερματισμό της επανάστασης, έφτασε στην Κρήτη διεθνής Εξεταστική Επιτροπή με πρόεδρο το διακεκριμένο Αγγλο εμπειρογνώμονα Sir Edgard Law, η οποία πρότεινε την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων, όπως η οργάνωση της τοπικής Πολιτοφυλακής, η αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων, η χορήγηση νέου δανείου και η αναθεώρηση του Συντάγματος, ενώ υπογράμμιζε ανεπιφύλακτα ότι «το μόνον φάρμακον εις την επικίνδυνον σημερινήν κατάστασιν είναι η ταχυτέρα κατά το δυνατόν Ενωσις της Κρήτης μετά του Βασιλείου της Ελλάδος». Τον Αύγουστο του 1906 εκχωρήθηκε στον Ελληνα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

βασιλιά το δικαίωμα να διορίζει ο ίδιος τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης με την έγκριση των Προστάτιδων Δυνάμεων. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1906 ο ύπατος αρμοστής Γεώργιος αναχώρησε από την Κρήτη «σχεδόν λαθραίως ως φυγάς, επιβιβασθείς ελληνικού πολεμικού σκάφους, σταλέντος παρά της Κυβερνήσεως Θεοτόκη». Νέος αρμοστής ορίστηκε ο Αλέξανδρος Ζαΐμης. Η μεταβίβαση της ευθύνης για την εκλογή του ανώτατου πολιτειακού άρχοντα της Μεγαλονήσου στον Ελληνα βασιλιά σήμαινε μια στενότερη σύνδεση της Κρητικής Πολιτείας με την ανεξάρτητη Ελλάδα. Την ίδια στιγμή μια σειρά από μεταρρυθμίσεις, όπως η συγκρότηση Κρητικής Πολιτοφυλακής εκπαιδευμένης από Ελληνες αξιωματικούς, ήταν ένα βήμα προς την ουσιαστικότερη αυτονομία της νήσου, καθώς συνδεόταν και με την πρόθεση των Μ. Δυνάμεων να απεγκλωβίσουν τα στρατεύματά τους. Στην αναμόρφωση του πολιτειακού καθεστώτος συνέβαλε η ψήφιση νέου Συντάγματος με δημοκρατικότερο χαρακτήρα, το οποίο προωθούσε τις αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού. Οσον αφορά στα οικονομικά και τα κοινωνικά προβλήματα του νησιού, επιτεύχθηκε η εκ νέου δανειοδότηση της Κρητικής Πολιτείας με περίοδο χάριτος ως το 1911 και επεκτάθηκαν στην Κρήτη οι αρμοδιότητες της «Επιτροπής Ελέγχου των οικονομικών της Ελλάδος». Η επανάσταση του Θερίσου δεν είχε θεαματικά αποτελέσματα. Χρειάστηκε ένα συνταρακτικό γεγονός, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, για να γίνει το όνειρο πραγματικότητα. Ωστόσο, επανέφερε το κρητικό πρόβλημα στην επικαιρότητα και προκάλεσε την επανεξέτασή του από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Παράλληλα, οδήγησε στην αναθεώρηση του πολιτειακού συστήματος της Κρητικής Πολιτείας. Τέλος, η επανάσταση του Θερίσου ανέδειξε τον πρωταγωνιστή της Ελευθέριο Βενιζέλο ως ουσιαστικό παράγοντα της πολιτικής ζωής του έθνους. «Το Θέρισο στάθηκε η αφορμή για να βρει η Κρήτη τη λευτεριά της. Και ακόμη στάθηκε η αφορμή για να βρει η φυλή τον ηγέτη της». Η δραστηρι117

Βιβλιογραφια οποίηση του Βενιζέλου στην Κρήτη κατά τα έτη 1901-1906 και η καθιέρωσή του ως ηγέτη στη Μεγαλόνησο άνοιξαν το δρόμο προς την πανελλήνια επιβολή του. Το 1910 ο Βενιζέλος κλήθηκε από το Στρατιωτικό Σύνδεσμο να αναλάβει τις τύχες της χώρας. Οι πολιτικές του ιδέες και η αγωνιστική του δράση ανέπεμπαν τους παλμούς των εθνικών προσδοκιών. Ασπρέας Γεώργιος, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμ. Α’, Αθήνα 1930. Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986. Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, «Η Κρητική Πολιτεία από το 1899 ως το 1909» τόμος ΙΔ, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1980. Μανόλης Καρέλλης, «Η Επανάσταση του Θερίσου το 1905 και η συμμετοχή του Ηρακλείου», εφ. Πατρίς, 8 Μαρτίου 2005. Μακράκη Λιλή, Ελευθέριος Βενιζέλος, 1864-1910, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1992. Μακράκη Λιλή, «Θέρισο: Η σκηνοθετημένη εξέγερση» στο Θ. Βερέμης και Ηλ. Νικολακόπουλος (επιμ.), Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 2005. Μαργαρίτης Γιώργος, «Το κίνημα του Θερίσου και η εποχή του», Χανιώτικα Νέα, 13 Μαρτίου 1994. Μαρής Αντώνιος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το κίνημα του Θερίσου, Χανιά 1985. Μητσοτάκης Κυριάκος, Ο Επαναστάτης. Το Χρονικό του Θερσιανού Αγώνα, Αθήνα: Εκδόσεις Αίγαγρος 1970. Πανηγυράκης Στυλιανός, Η Κρητική 118

Χωροφυλακή στην Επανάσταση του Θερίσου, Χανιά: Ετήσια έκδοση Δήμου Χανίων, 1985. Πλωρίτης Μάριος, «Ο “ελευθερωτής” και ο “προδότης”. Η ανάρμοστη αρμοστεία που οδήγησε στο Θέρισο», Το Βήμα, 12 Μαρτίου 1995. Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την αυτόνομον Κρήτην, 1901-1906, Αθήνα 1974. Σολωμονίδου Βικτωρία, «Βενιζέλος-Στεργιάδης: μύθος και πραγματικότητα», στο Θάνος ΒερέμηςΓιούλα Γουλιμή (επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος: κοινωνία-οικονομία-πολιτική στην εποχή του, Αθήνα: εκδ. Γνώση 1989, σ. 477-536. Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Χανίων και Δήμος Χανίων Ημερολόγιον: Το τελευταίο Βήμα προς την Ένωση: Θέρισο 1905, Χανιά 2004. Χαλικιαδάκης Εμμανουήλ, «Πολιτική και Εκκλησία στην Αυτόνομη Κρήτη: κοινές επιδιώξεις και διαφορετικές στρατηγικές στο πλαίσιο του Κρητικού Ζητήματος», Κρητικά Χρονικά, τ. 32 (2012), σ. 231-249.

Υποσημειωσεισ 1. Το άρθρο αποτελεί εμπλουτισμένη μορφή του κειμένου της συγγραφέως στο Ημερολόγιον: Το τελευταίο Βήμα προς την Ενωση, Θέρισο 1905, Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Χανίων και Δήμος Χανίων, Χανιά 2004. 2. Ελευθέριος Βενιζέλος προς Ιωσήφ Τσάμπερλαϊν στο Γεώργιος Ε. Παπαντωνάκης, Η πολιτική σταδιοδρομία του Ελευθερίου Βενιζέλου, Εν Αθήναις, τύποις Στυλ. Γιαννικάκη, 1931, τ. Α’, σ. 22. 3. Γ. Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, τόμ. Α΄, Αθήνα 1930, σ. 22.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Υποσημειωσεισ 4. Πρακτικά Βουλής, συνεδρίαση 21.5.1932. Παρατίθεται στο Μάριος Πλωρίτης, «Ο “ελευθερωτής” και ο “προδότης”. Η ανάρμοστη αρμοστεία που οδήγησε στο Θέρισο», Το Βήμα, 12 Μαρτίου 1995. 5. Λιλή Μακράκη, Ελευθέριος Βενιζέλος, 1864-1910, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1992, σ. 397-399. 6. Εφ. Καιροί, 10 Μαρτίου 1901. 7. Σπ. Μελάς, Η επανάσταση του 1909, σ. 20.

νιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την αυτόνομον Κρήτη», 1901-1906, Αθήνα: Ικαρος 1974, σ. 25. 15. Γιώργος Μαργαρίτης, «Το κίνημα του Θερίσου και η εποχή του», Χανιώτικα Νέα, 13 Μαρτίου 1994. 16. Παρατίθεται στο Χαλικιαδάκης, ό.π., σ. 234. 17. Σπύρος Νικολόπουλος στο Κυρ. Μητσοτάκης, ό.π., σ. 88.

24. Στο ίδιο. 25. Βικτωρία Σολωμονίδου, «ΒενιζέλοςΣτεργιάδης: μύθος και πραγματικότητα», στο Θάνος Βερέμης-Γιούλα Γουλιμή (επιμ.), «Ελευθέριος Βενιζέλος: κοινωνία-οικονομία-πολιτική στην εποχή του», Αθήνα: εκδ. Γνώση 1989, σ. 477. 26. Θεοχ. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986, σ. 445-446. 27. Μαρής, ό.π., σ. 135.

18. Παντελής Πρεβελάκης, Ο Κρητικός, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 6η έκδοση, 1995, σ. 126-127. Παρατίθεται στο Ημερολόγιον: Το τελευταίο Βήμα προς την Ενωση, Θέρισο 1905, Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Χανίων και Δήμος Χανίων, Χανιά 2004, σ. 74.

28. Στο ίδιο.

10. Λιλή Μακράκη, «Θέρισο: Η σκηνοθετημένη εξέγερση» στο Θ. Βερέμης και Ηλ. Νικολακόπουλος (επιμ.), Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα 2005, σ. 404.

19. Μαρής, ό.π. σ. 121-122.

31. Μαρής, ό.π., σ. 140.

20. Αντώνιος Μαρής, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το κίνημα του Θερίσου, Χανιά, 1985, σ. 133-4.

32. Κυρ. Μητσοτάκης, ό.π., σ. 104-105.

11. Κ. Σβολόπουλος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την αυτόνομον Κρήτην, 1901-1906, Αθήνα 1974, σ. 72-94.

21. Μαρής, ό.π.,σ. 148.

8. Κυρ. Μητσοτάκης, Ο Επαναστάτης. Το Χρονικό του Θερσιανού Αγώνα, Εκδόσεις Αίγαγρος, Αθήνα, 1970 σ. 16. 9. Εφ. Εμπρός, 21 Μαρτίου 1901.

12. Μακράκη, ό.π., σ. 405. 13. Χαλικιαδάκης Εμμανουήλ, «Πολιτική και Εκκλησία στην Αυτόνομη Κρήτη: κοινές επιδιώξεις και διαφορετικές στρατηγικές στο πλαίσιο του Κρητικού Ζητήματος», Κρητικά Χρονικά, τ. 32 (2012), σ. 239. 14. Κ. Σβολόπουλος, «Ο Ελευθέριος Βε-

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

22. Μανόλης Δερμιτζάκης, «Από όσα θυμούμαι. Το παλιό κάστρο. Μια βόλτα στο Ηράκλειο των αρχών του 20ού αιώνα», Ηράκλειο: Δοκιμάκης 2008. Παρατίθεται στο Μανόλης Καρέλλης, «Η Επανάσταση του Θερίσου το 1905 και η συμμετοχή του Ηρακλείου», εφ. Πατρίς, 8 Μαρτίου 2005. 23. Μανόλης Καρέλλης, «Η Επανάσταση του Θερίσου το 1905 και η συμμετοχή του Ηρακλείου», εφ. Πατρίς, 8 Μαρτίου 2005.

29. Ακρόπολις, 14 Μαΐου 1905 (Εθνική Βιβλιοθήκη, ηλεκτρονική διεύθυνση). 30. Ιστορικό αρχείο Κρήτης, Αρχείο Θερίσου, ΦΑ 13α.

33. Στυλιανός Πανηγυράκης, Η Κρητική Χωροφυλακή στην Επανάσταση του Θερίσου, Χανιά: Ετήσια έκδοση Δήμου Χανίων, 1985, σ. 54. 34. Μαρής, ό.π., σ. 134-135. 35. Μαρής, ό.π., σ. 216. 36. Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος ΙΔ, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1980, σ. 211. 37. Σβολόπουλος, ό.π., σ. 173.

119

Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο φυσικός ηγέτης της Κρητικής Επανάστασης, με σειρά επιδέξιων διπλωματικών χειρισμών, πέτυχε την ευρεία αυτονομία και την Eνωση του νησιού με την Ελλάδα. 120

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Γιαννησ Χρονοπουλοσ Ιστορικός

Η τελευταια φαση του κρητικου ζητηματοσ. Η Ένωση ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο πρίγκιπας δυστροπεί με την ιδέα της Ένωσης με την Ελλάδα. Οι Δυνάμεις παραμερίζουν τη λύση της ευρείας αυτονομίας, αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμες να αποδεχτούν την Ένωση. Ο κρητικός λαός γυρίζει την πλάτη στον πρίγκιπα. Η έλευση του Ζαΐμη και το έργο του. Η καταλυτική επίδραση της επανάστασης των Νεότουρκων και του Κινήματος στο Γουδί. Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος θρυαλλίδα για την αλλαγή στάσης των Δυνάμεων. Η ελληνική νίκη στους Βαλκανικούς Πολέμους ανοίγει το δρόμο προς τη δικαίωση. Στιγμές συγκίνησης και υπερηφάνειας στο Φρούριο του Φιρκά την 1η Δεκεμβρίου 1913.

Η έλευση της νέας διοίκησης Οι συνομιλίες ανάμεσα στον Ιωάννη Σφακιανάκη και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον κύριο εκφραστή του ένοπλου κινήματος του Θέρισου, εκ μέρους των Κρητών, και στην τετραμερή προξενική επιΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τροπή που αντιπροσώπευε τις Μεγάλες Δυνάμεις, κατέληξαν σε τελική συμφωνία στη συνάντηση της 15ης Νοεμβρίου 1906 στην Αγία Μονή. Η συμφωνία περιελάμβανε την αντικατάσταση του ύπατου αρμοστή, τη λήξη του ένοπλου αγώνα, τη χορήγηση αμνηστίας στους επαναστάτες και την παράδοση του οπλισμού τους στις στρατιωτικές αρχές των Μεγάλων Δυνάμεων. Η συμφωνία αυτή αποδείχθηκε σωτήρια για το κίνημα του Θέρισου, διότι η ενίσχυση των ξένων στρατευμάτων στην Κρήτη με νέες δυνάμεις (πλέον ανέρχονταν σε 3.000 άνδρες άρτια εξοπλισμένους και εκπαιδευμένους), η αναστάτωση της οικονομικής ζωής της νήσου και η επιδείνωση των καιρικών συνθηκών το χειμώνα του 190506 αποτελούσαν αρνητικούς παράγοντες για την επικράτηση των επαναστατών. Οι ελιγμοί του Βενιζέλου εκείνο το κρίσιμο διάστημα υπήρξαν επιτυχείς και αποτέλεσαν το επιστέγασμα του πολυετούς πολιτικού του αγώνα για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η παρουσία του Γεωργίου στην Κρήτη και η υποταγή του στις διαθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων υπήρξαν πηγή ανωμαλίας και πίεσης στο εκλογικό σώμα στις επικείμενες εκλογές του Μαΐου 1906. Κατά συνέπεια, η φίλα προσκείμενη στον Γεώργιο παράταξη επικράτησε στις εκλογές αυτές με 38.127 ψήφους και 78 βουλευτές έναντι 33.729 ψήφων και 36 βουλευτών της φιλοβενιζελικής παράταξης. Ωστόσο, ο Βενιζέλος δεν αποθαρρύνθηκε από το εκλογικό αποτέλεσμα. Πίστευε ότι το πόρισμα της διεθνούς εξεταστικής επιτροπής θα καταδείκνυε τα ιδιαίτερα προβλήματα της πολιτικής κατάστασης στην Κρήτη και θα υποχρέωνε τις Μεγάλες Δυνάμεις σε άμεση λήψη μέτρων για την επίλυση του Κρητικού Ζητήματος. Χαρακτηριστική των προσδοκιών και των εκτιμήσεων του Βενιζέλου για τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων είναι η επιστολή του προς τον Μαρκαντωνάκη τον Απρίλιο του 1906: «…Πάσα παρέμβασις της Ευρώπης θα γίνει κατ’ έννοιαν ευνούν προς την επανάστασιν ή μάλλον προς το πρόγραμμα της επαναστάσεως, 121

διότι η επανάστασις ως τοιαύτη δεν δύναται να ευνοηθή από τέσσερας κυβερνήσεις, εξ ων η μία μάλιστα είναι η ρωσική. Το δυστύχημα είναι ότι, ένεκα της αντιδράσεως της δυναστείας και της εκ ταύτης διαιρέσεως των Κρητών, αι Δυνάμεις, θέλουσι να αποφύγουν την δημιουργίαν ζητημάτων αλλαχού, θα προσπαθήσουν μέχρι τέλους ν’ αποκλείσουν την ένωσιν». Πράγματι, η βρετανική πλευρά ήταν αυτή που πήρε την πρωτοβουλία για την επίλυση του αδιεξόδου που συνεπαγόταν η παρουσία του πρίγκιπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή στην Κρήτη. Ο ρόλος του Sir Edward Law στη διεθνή εξεταστική επιτροπή υπήρξε καταλυτικός, όπως και η αναπόφευκτη διαπίστωση της πραγματικότητας μέσα από την επαφή των μελών της επιτροπής με τον κρητικό λαό. Αυτό διαφαίνεται με ευκρίνεια στην εισαγωγή της έκθεσης της επιτροπής προς τις κυβερνήσεις τους: «…Καταλήξαμε στην ομόφωνη γνώμη ότι το σημερινό πολιτικό καθεστώς της Κρήτης παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα και κινδύνους. Η κατάσταση της νήσου στη διάρκεια των τελευταίων επτά ετών έχει τόσο άσχημα προσδιορισθεί και ανταποκρίνεται τόσο λίγο στους πόθους του πληθυσμού, ώστε όλες οι διοικητικές ή δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις, των οποίων θα ήταν δυνατό να επιχειρηθεί η εισαγωγή, δεν θα αποτελέσουν παρά πειράματα ανίκανα να παράσχουν στον τόπο μονιμότερα τη γαλήνη, την ησυχία και την ευημερία… Θεωρούμε καθήκον να εκφράσουμε ειλικρινά τη γνώμη ότι το μόνο φάρμακο στην επικίνδυνη σημερινή κατάσταση είναι η ταχύτερη δυνατή ένωση της Κρήτης με το Βασίλειο της Ελλάδος».

Ο γραμματέας του Βενιζέλου, Κλέαρχος Μαρκαντωνάκης. 122

Αν και η λύση της ευρείας αυτονομίας ουσιαστικά παραμεριζόταν από τη διεθνή εξεταστική επιτροπή αυτό δεν σήμαινε ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν ακόμη έτοιμες να αποδεχτούν τη λύση της ένωσης με την Ελλάδα και να μεριμνήσουν για την άμεση εφαρμογή της. Κατά συνέπεια, η διεθνής επιτροπή επικεντρώθηκε στη βελτίωση των ισχυόντων πολιτικών συνθηκών στην Κρήτη. Η πολιτική της είχε δύο κατευθύνσεις: αφενός τη βελτίωση της οικονομικής ζωής στη νήσο και της εφαρμογής ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

απαραίτητων διοικητικών μεταρρυθμίσεων και αφετέρου την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ της πτέρυγας του πρίγκιπα Γεωργίου και της πτέρυγας του Βενιζέλου και των «συνταγματικών». Ομως, η αδιάλλακτη στάση του πρίγκιπα Γεωργίου και η παντελής έλλειψη διάθεσης εκ μέρους του για συνεννόηση με τη βενιζελική αντιπολίτευση δυναμίτιζαν τις προσπάθειες της διεθνούς επιτροπής. Η «δαιμονοποίηση» του Βενιζέλου από τον πρίγκιπα Γεώργιο και τους υποστηρικτές του απέδωσε τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που ανέμεναν. Ο κρητικός λαός, στην πλειονότητά του, γύρισε την πλάτη στον πρίγκιπα Γεώργιο θεωρώντας τον υπαίτιο για τη μη επίτευξη του απώτερου σκοπού της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Παρομοίως, οι εκπρόσωποι των

Μεγάλων Δυνάμεων και η ελληνική κυβέρνηση αντιλαμβάνονταν ότι η παράταση της παρουσίας του πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη δυναμίτιζε το κλίμα εκεί και αύξανε επικίνδυνα τις πιθανότητες μιας νέας επαναστατικής κίνησης. Χαρακτηριστική των εκτιμήσεων της Αθήνας είναι η επιστολή του πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη προς τον Γάλλο εκπρόσωπο της διεθνούς εξεταστικής επιτροπής στην Κρήτη: «…Ο ύπατος αρμοστής δεν διέθετε τα απαιτούμενα προσόντα για να κυβερνήσει τον κρητικό λαό, καθώς είχε διαπράξει αδεξιότητες και είχε αποξενωθεί από τις συμπάθειες σημαντικής μερίδας του πληθυσμού…». Νέα έκθεση της διεθνούς εξεταστικής επιτροπής στις 30 Μαρτίου 1906 προς τις Μεγάλες Δυνάμεις

Tο πολιτικό καθεστώς της Κρήτης παρουσίαζε σοβαρά μειονεκτήματα και κινδύνους και εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τις επιλογές των Δυνάμεων. Στη φωτογραφία του 1897-1898 οι ναύαρχοι των Μεγάλων Δυνάμεων στα Χανιά. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

123

αποκρυστάλλωνε οριστικά τα συμπεράσματά της για το τι μέλλει γενέσθαι με το Κρητικό Ζήτημα. Πέρα από μια σειρά παρατηρήσεων και προτάσεων σχετικά με την επίλυση οικονομικών, δημοσιονομικών και διοικητικών ζητημάτων, η έκθεση αυτή κατέληγε απερίφραστα στο συμπέρασμα ότι η παρουσία του πρίγκιπα Γεωργίου ήταν ανυπέρβλητο εμπόδιο για τη διασφάλιση μιας ομαλής πολιτικής ζωής στην Κρήτη και ότι η μόνη λύση για το Κρητικό Ζήτημα ήταν η οριστική ένωση της νήσου με την Ελλάδα. Σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις έπαιξε η παρουσία του Sir Edward Law στη διεθνή επιτροπή ως προέδρου ενός προσώπου με ιδιαίτερη βαρύτητα στη βρετανική διπλωματία και με μεγάλη εμπειρία στα θέματα της Ελλάδας και της Ανατολικής Μεσογείου. Η πρότασή του προς τον Βρετανό υφυπουργό Εξωτερικών, Charles Harding, για ανάθεση του δικαιώματος αντικατάστασης του ύπατου αρμοστή της Κρήτης στον Ελληνα βασιλιά έγινε δεκτή από τον δεύτερο. Μάλιστα, κατά τη διεξαγωγή της Μεσολυμπιάδας

στην Αθήνα, όταν ο Harding αποτελούσε μέλος της διπλωματικής αποστολής που συνόδευε το βασιλιά Εδουάρδο, ο Βρετανός πολιτικός διαβίβασε τις προτάσεις της βρετανικής κυβέρνησης στην ελληνική κυβέρνηση και το Παλάτι. Η βρετανική πρόταση προσέκρουσε αρχικά στη σθεναρή ρωσική αδιαλλαξία, η οποία έβλεπε με φόβο και ανησυχία οποιαδήποτε προσπάθεια ανατροπής των συσχετισμών δυνάμεων στα Βαλκάνια, αλλά και στις γαλλικές και τις ιταλικές επιφυλάξεις που έβλεπαν με καχυποψία την προοπτική ενδυνάμωσης της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο και, κατά συνέπεια, την ανάδειξή της σε ανταγωνιστική προς τα ιταλικά και γαλλικά συμφέροντα ναυτικής δύναμης-δορυφόρου της Μεγάλης Βρετανίας στην περιοχή. Εν τέλει, οι αντιρρήσεις και επιφυλάξεις των υπόλοιπων Μεγάλων Δυνάμεων κάμφθησαν εξαιτίας του αναβρασμού που επικρατούσε στην Κρήτη. Στις 23 Ιουλίου 1906 κοινοποιήθηκαν στον

Δίγλωσση (γαλλικά και παλαιοτουρκικά) γελοιογραφία που απεικονίζει την προσπάθεια της Ελλάδας να «ρυμουλκήσει» την Κρήτη στο Βασίλειο. 124

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

πρίγκιπα Γεώργιο οι τελικές αποφάσεις τους, οι οποίες περιελάμβαναν τα εξής: α) αποχώρηση των διεθνών στρατιωτικών τμημάτων, τα οποία θα αντικαθιστούσαν τμήματα Χωροφυλακής και Πολιτοφυλακής υπό τη διοίκηση Ελλήνων αξιωματικών, οι οποίοι θα είχαν πρώτα αποχωρήσει από τις τάξεις του ελληνικού στρατού β) χορήγηση νέου δανείου αξίας 9.300.000 γαλλικών φράγκων και αναστολή της πληρωμής των τόκων του πρώτου δανείου ως το 1911, γ) επέκταση της ισχύος της επιτροπής διεθνούς οικονομικού ελέγχου των δημοσιονομικών της Ελλάδας και στην Κρήτη, δ) αναθεώρηση του Συντάγματος της Κρήτης. Τρεις βδομάδες αργότερα, στις 14 Αυγούστου, υπήρξε εμπιστευτική κοινοποίηση στο βασιλιά Γεώργιο -κατόπιν ρωσικής απαίτησης, ελπίζοντας ότι έτσι δεν θα διαταραχθούν οι ενδοβαλκανικές ισορροπίες- του δικαιώματος διορισμού ύπατου αρμοστή, ασφαλώς αφού εξασφαλιστεί η σύμφωνη γνώμη των Μεγάλων Δυνάμεων. Ωστόσο, ένα μήνα αργότερα, πραγματοποιήθηκε και η επίσημη κοινο-

ποίηση και αυτού του σκέλους των αποφάσεων των Μεγάλων Δυνάμεων, οριστικοποιώντας τη ροή των γεγονότων. Οι εξελίξεις αυτές ξεσήκωσαν κύματα ενθουσιασμού τόσο στην ελεύθερη Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο Ελληνισμό. Διαφαινόταν ξεκάθαρα πλέον η προοπτική της πολυπόθητης ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Οι αποφάσεις αυτές λειτούργησαν ευεργετικά στην εσωτερική πολιτική κατάσταση και εκτόνωσαν το συσσωρευμένο κλίμα δυσαρέσκειας και έντασης που είχε δημιουργηθεί τις τελευταίες δεκαετίες για το Κρητικό Ζήτημα. Παρόμοια συναισθήματα κυριάρχησαν και στην Κρήτη. Ο Βενιζέλος και η αντιπολίτευση στην Κρήτη έβλεπαν με μεγάλη ικανοποίηση την επαλήθευση των εκτιμήσεών τους και τη δικαίωση του αγώνα τους, αλλά και την απαλλαγή του αυτόνομου καθεστώτος της Κρήτης από τη μέγκενη της διεθνούς προστασίας. Επιπρόσθετα, στην ίδια γραμμή μ’ αυτούς συνέπλεαν πλέον

Στις 23 Ιουλίου 1906 κοινοποιήθηκε η απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων για αποχώρηση των διεθνών στρατιωτικών τμημάτων. Μονάδα ιταλικού Πεζικού στην περιοχή των Χανίων. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

125

τόσο το Παλάτι όσο και η ελληνική κυβέρνηση. Ταυτόχρονα με την κοινοποίηση των αποφάσεων των Μεγάλων Δυνάμεων ο βασιλιάς Γεώργιος της Ελλάδας έπαυσε τον πρίγκιπα Γεώργιο από τη θέση του ύπατου αρμοστή και όρισε ως αντικαταστάτη του τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, έναν από τους πιο έμπειρους και κοινά αποδεκτούς πολιτικούς στην Ελλάδα. Ωστόσο, μια μικρή μειονότητα στην Κρήτη, φίλα προσκείμενη στον πρίγκιπα Γεώργιο, θέλησε να εναντιωθεί στις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και της ελληνικής κυβέρνησης, αλλά εξουδετερώθηκε σε πολιτικό επίπεδο, χάρη στην υπακοή που έδειξε ο πρίγκιπας Γεώργιος στις εντολές του Ελληνα βασιλιά και της κυβέρνησης της Αθήνας, αλλά και στην ακλόνητη στάση και των δύο αυτών παραγόντων της ελληνικής

πολιτικής ζωής. Ομως, ακόμη και την τελευταία στιγμή, οι αντιδράσεις των φιλοπριγκιπικών δεν εκάμφθησαν καθώς αιματηρά επεισόδια έλαβαν χώρα την ημέρα αναχώρησης του πρίγκιπα Γεωργίου. Ο δρόμος προς την επίτευξη της πολιτικής ομαλότητας στη νήσο προμηνυόταν δύσκολος και δύσβατος.

Ο αρμοστής Ζαΐμης Ο Αλέξανδρος Ζαΐμης υπήρξε ένας πολιτικός με θητεία σε σημαντικές θέσεις στον ελληνικό πολιτικό στίβο. Προερχόταν από την ιστορική οικογένεια των Ζαΐμηδων, η οποία είχε διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο την περίοδο της Τουρκοκρατίας

Η θερμή υποδοχή που είχαν επιφυλάξει οι Κρήτες στον πρίγκιπα Γεώργιο δεν ήταν ανάλογη με τα αισθήματα που συνόδευσαν την αποχώρησή του. 126

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ως προεστοί των Καλαβρύτων αλλά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Ηταν άρτια καταρτισμένος νομικός με σπουδές στην Αθήνα και τη Γερμανία, είχε δραστηριοποιηθεί ως τραπεζίτης και είχε υπηρετήσει σε νευραλγικές θέσεις στο διπλωματικό σώμα. Μετά το θάνατο του πατέρα του πολιτεύθηκε στην επαρχία Καλαβρύτων, όπου εκλέχθηκε από την πρώτη φορά με την παράταξη του Θεόδωρου Δηλιγιάννη. Υπήρξε μέλος των κυβερνήσεων Δηλιγιάννη (1890-1892) ως υπουργός Δικαιοσύνης και Εσωτερικών και Πρόεδρος της Βουλής την περίοδο 1895-98. Πριν οριστεί ύπατος αρμοστής στην Κρήτη είχε διατελέσει πρωθυπουργός δύο φορές (έμελλε να υπηρετήσει σ’ αυτή τη θέση άλλες τέσσερις φορές). Η πρώτη του πρωθυπουργία ξεκίνησε την 21η Σεπτεμβρίου 1897, μετά την πτώση της κυβέρνησης Δημητρίου Ράλλη, αφού απέσυρε την εμπιστοσύνη της σ’ αυτή ο Δηλιγιάννης. Οι δύο πολιτικοί άνδρες συμφώνησαν να παραιτηθεί ο Ζαΐμης από την Προεδρία της Βουλής και να αναλάβει την εντολή σχηματισμού νέας κυβέρνησης. Κατά τη διάρκεια της πρώτης του διακυβέρνησης ο Ζαΐμης σημείωσε αξιόλογες επιτυχίες, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν η υπογραφή συνθήκης ειρήνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Συνθήκη Κωνσταντινούπολης, 22 Νοεμβρίου/4 Δεκεμβρίου 1897) μετά τον ατυχή για τους Ελληνες πόλεμο του 1897. Ο Ζαΐμης διακρίθηκε για τη σθεναρή του στάση κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ιδιαίτερα για την άρνησή του να δεχθεί τα τετελεσμένα που υπαγόρευε η προκαταρκτική συνθήκη ειρήνης, σύμφωνη με τα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων, αλλά με την Ελλάδα απούσα από το διπλωματικό τραπέζι. Επίσης, πέτυχε μια ευνοϊκή, συμβιβαστική ρύθμιση για την εξυπηρέτηση των τοκοχρεολυσίων των δανείων κατά τις διαπραγματεύσεις της κυβέρνησής του με την επιτροπή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Ωστόσο, ο συμβιβασμός αυτός σήμαινε τη λήψη σκληρών οικονομικών μέτρων στο εσωτερικό, που αποτέλεσε αιτία της πτώσης της πρώτης του κυβέρνησης στις 29 Οκτωβρίου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι σφαγές και οι καταστροφές που έκαναν οι μουσουλμάνοι Βασιβουζούκοι στο Ηράκλειο το 1898 αποτέλεσαν τη θρυαλλίδα για την ανάμιξη των Μεγάλων Δυνάμεων και εν τέλει για τη θετική έκβαση του Κρητικού Ζητήματος.

1898. Ο βασιλιάς Γεώργιος του ανέθεσε εκ νέου την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης, η οποία υπήρξε επιτυχής. Τα οικονομικά μέτρα εγκρίθηκαν από την επόμενη Βουλή. Η επανάσταση των Κρητικών την περίοδο 1895 - 1898 και ιδιαίτερα οι σφαγές των χριστιανών του Ηρακλείου από τους Τούρκους προκάλεσαν την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, κατόπιν της πίεσης της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης και των αναταράξεων που προκάλεσε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897. Από τον Σεπτέμβριο του 1898, στην Κρήτη βρίσκονταν μόνο στρατιωτικά τμήματα των Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ ο τουρκικός στρατός και η Χωροφυλακή είχαν ήδη αποχωρήσει. Προσωρινοί 127

διοικητές της Κρήτης είχαν αναλάβει οι ναύαρχοι των στόλων των Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ σε διπλωματικό επίπεδο διεξάγονταν πυρετώδεις διαβουλεύσεις για την τύχη της νήσου. Εν τέλει, οι ελληνικές θέσεις για το θέμα της Αρμοστείας της Κρήτης έγιναν, σε γενικές γραμμές, δεκτές. Ορίστηκε ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας ως ύπατος αρμοστής της Κρήτης, αποτρέποντας έτσι το δυσμενές για τα ελληνικά συμφέροντα ενδεχόμενο ορισμού του διαδόχου της Αιγύπτου. Ο Ζαΐμης, αισθανόμενος ότι η κυβέρνησή του είχε εκπληρώσει σημαντικούς οικονομικούς και διπλωματικούς στόχους, προκήρυξε τη διεξαγωγή εκλογών τον Φεβρουάριο του 1899 αλλά ηττήθηκε από τον Γεώργιο Θεοτόκη, ο οποίος ανήλθε στην εξουσία στις 2 Απριλίου 1899. Ομως, στις 12 Νοεμβρίου 1901 ανέλαβε την πρωθυπουργία για δεύτερη φορά, μετά τις φοβερές ταραχές των «Ευαγγελικών» στην Αθήνα με αφορμή τις προσπάθειες μεταφοράς του Ευαγγελίου στη δημοτική γλώσσα. Η κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτόκη παραιτήθηκε παρασυρόμενη από τη δίνη των αναταραχών. Την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης ανέλαβε ο Ζαΐμης και όχι ο αρχηγός

του κόμματός του Δηλιγιάννης, καθώς ο Θεοτόκης αρνήθηκε να δώσει ψήφο εμπιστοσύνης σε μια κυβέρνηση υπό τον δεύτερο. Ο Ζαΐμης πέτυχε την αποκατάσταση της τάξης μετά από επίπονες προσπάθειες μέσα σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Επτά μήνες αργότερα, στις αρχές Ιουνίου 1902, αιτήθηκε στο βασιλιά Γεώργιο τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη εκλογών. Στις εκλογές που έλαβαν χώρα στις 17 Ιουνίου 1902, ο Ζαΐμης ηγήθηκε ενός νέου κομματικού σχηματισμού αλλά νικητής αναδείχθηκε ο Δηλιγιάννης, ο οποίος σχημάτισε, εν τέλει, νέα κυβέρνηση στις 24 Νοεμβρίου 1902. Ο Ζαΐμης αποτέλεσε προσωπική επιλογή του βασιλιά Γεωργίου, ο οποίος εκτιμούσε τις ικανότητες του Αχαιού πολιτικού και ιδιαίτερα την επιτυχή έκβαση που είχαν οι προσπάθειές του ανεύρεσης εξισορροπητικής λύσης σε παρόμοιες αποστολές στο παρελθόν. Για τον Γεώργιο, ο Ζαΐμης θα ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση την κατάλληλη στιγμή. Ο νέος ύπατος αρμοστής δεν άργησε να δώσει δείγματα γραφής της μετριοπάθειάς του και των προθέσεών του να κινηθεί σύμφωνα με το Σύνταγμα της Κρήτης. Αυτό

Τούρκοι στρατιώτες επιβιβάζονται σε βάρκες στη Σούδα στις 3 Νοεμβρίου 1898, μέρα αποχώρησής τους από το νησί. 128

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

άλλωστε διαφαίνεται στο διάγγελμά του προς τους Κρήτες αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του: «Και παρά τω κρητικώ λαώ, ως εν εμοί, η αυτή κρατεί αφοσίωσης, προς τους ελευθέρους θεσμούς, την ανάπτυξιν δ’ αυτών απεκδέχομαι από τη σύνεσιν των μελών της συντακτικής Συνελεύσεως, φρονών ότι, όπως η ελευθέρα Ελλάς, ούτω και η Κρήτη, το ηρωικόν τούτο τμήμα του γένους, μόνον διά φιλελευθέρων θεσμών δύναται να προοδεύση…». Παράλληλα, ο Ζαΐμης, κινούμενος σε κλίμα ενωτικό, χορήγησε γενική αμνηστία σ’ όσους συμμετείχαν στα επεισόδια την ημέρα αναχώρησης του πρίγκιπα Γεωργίου από την Κρήτη. Στη συνέχεια, ο Ζαΐμης έστρεψε την προσοχή του στη διασφάλιση της εύρυθμης και άμεσης λειτουργίας του κρητικού Συντάγματος και του κοινοβουλευτισμού. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού μερίμνησε για την απρόσκοπτη ολοκλήρωση των εργασιών της νέας Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης. Σε νομοθετικό επίπεδο, ψηφίστηκε μια σειρά από νόμους που ενίσχυσαν τις προσπάθειες διοικητικής μεταρρύθμισης, ενώ παράλληλα οργανώθηκε με άρτιο τρόπο η κρητική Χωροφυλακή προλειάνοντας το έδαφος για την αναχώρηση των ξένων στρατιωτικών δυνάμεων και την αντικατάστασή τους από τους Κρήτες χωροφύλακες και πολιτοφύλακες. Σχεδόν δύο έτη αργότερα, στις 24 Ιουλίου 1908, ξεκίνησε η αποχώρηση του κύριου όγκου των ξένων στρατιωτικών τμημάτων. Το χρονοδιάγραμμα προέβλεπε την ολοκλήρωση της αποχώρησης των εναπομεινασών ξένων στρατιωτικών δυνάμεων μέχρι τα μέσα του 1909. Αμεση συνέπεια μιας τέτοιας εξέλιξης θα ήταν η πλήρης αυτονομία της Κρήτης και, σε δεύτερο επίπεδο, η επίτευξη της ένωσης με την Ελλάδα όταν θα το επέτρεπαν οι συνθήκες. Ομως, οι ραγδαίες εξελίξεις στο διεθνές προσκήνιο, όπου ξέσπασε το πολυαναμενόμενο κίνημα των Νεότουρκων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και η Βοσνία – Ερζεγοβίνη που προσαρτήθηκε έξαφνα από την Αυστρο-Ουγγαρία, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μία τουρκική αφίσα και μία ελληνική γελοιογραφία που απεικονίζουν τις αρχικές ψευδαισθήσεις για το κίνημα των Νεοτούρκων, αλλά και καταγράφουν το καθεστώς φαυλοκρατίας που επικρατούσε στην Ελλάδα πριν από την Επανάσταση στο Γουδή. 129

Μια από τις πρώτες νομοθετικές πράξεις του Αλέξανδρου Ζαΐμη ήταν η αντικατάσταση των ξένων στρατιωτικών δυνάμεων από την κρητική Πολιτοφυλακή και Χωροφυλακή.

130

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

επίσπευσαν τα γεγονότα και στην Κρήτη. Η μεγάλη πλειονότητα του κρητικού λαού διείδε μέσα απ’ αυτές τις ανακατατάξεις σε γεωπολιτικό επίπεδο αφενός τον κίνδυνο να του αρνηθούν το δικαίωμα να καθορίσει τις τύχες του μόνος του και αφετέρου την ευκαιρία να ανατρέψει τους σχεδιασμούς των διπλωματών στην Ευρώπη αναλαμβάνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων. Μέσα σε κλίμα αναβρασμού και μεγάλων προσδοκιών, χιλιάδες λαού συνέρρευσαν στα Χανιά και άλλες πόλεις της Κρήτης στις 24 Σεπτεμβρίου/6 Οκτωβρίου 1908 διακηρύσσοντας την κατάργηση της αρμοστείας και την ένωση με την Ελλάδα. Το δραματικό «Ψήφισμα της 24ης Σεπτεμβρίου 1908» διακήρυσσε τα εξής: «Η Κυβέρνησις της Κρήτης, διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του Κρητικού Λαού, κηρύσσει την ανεξαρτησίαν της Κρήτης και την ένωσιν αυτής μετά της Ελλάδος, όπως μετ’ αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάσπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον. Παρακαλεί την A.M. τον Βασιλέα ν’ αναλάβη την διακυβέρνησιν της νήσου. Δηλοί ότι μέχρι τούτου θέλει συνεχίσει να κυβερνά την νήσον εν ονόματι της A.M. του Βασιλέως των Ελλήνων, κατά τους νόμους του Ελληνικού Βασιλείου. Εντέλλεται εις τας Αρχάς της νήσου, όπως, συμφώνως τω Ψηφίσματι τούτω, εξακολουθήσωσι ν’ ασκώσι τα καθήκοντα της υπηρεσίας των». Εκείνη την περίοδο ο ύπατος αρμοστής Ζαΐμης παραθέριζε στην Αίγινα. Του διακοινώθηκε να μην επιστρέψει στην Κρήτη υπό την ιδιότητα του ύπατου αρμοστή, καθώς αυτός ο τίτλος δεν διακατείχε πλέον την παραμικρή οντότητα. Οι Κρήτες ήταν σε απευθείας συνεννόηση με την ελληνική κυβέρνηση στην Αθήνα. Η κρητική διοίκηση συγκάλεσε τη Βουλή την ίδια μέρα που διεξήχθη το συλλαλητήριο στα Χανιά και ψήφισε την ένωση με την Ελλάδα. Στη συνέχεια, κατόπιν παρότρυνσης του Ελληνα πρωθυπουργού Γεωργίου Θεοτόκη, κατήργησε όλες τις αρχές της κρητικής διοίκησης και σύστησε πενταμελή Εκτελεστική Επιτροπή με σκοπό τη διακυβέρνηση της νήσου στο όνομα του ελληνικού Στέμματος, εφαρμόζοντας τους νόμους και τις αρχές της ελληνικής διοίκησης, ακριβώς σαν να ήταν αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η εντονότατη αντίδραση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν ήταν αρκετή για να προκαλέσει την άμεση επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες τήρησαν μια αποστασιοποιημένη στάση απέναντι στις εξελίξεις, χωρίς να τάσσονται οριστικά υπέρ της ένωσης. Προς το παρόν, είχε επιλεχθεί η λύση της διατήρησης του καθεστώτος της αυτονομίας, όπως είχε οριστεί στη Συνθήκη του 1898 μετά την Επανάσταση. Για το λόγο αυτό, είχε επιλεχθεί μια πολιτική ίσων αποστάσεων. Η ύψωση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο του Φιρκά, στα Χανιά, προκάλεσε την αντίδρασή τους. Κατόπιν απαίτησης των διοικητών των ξένων στρατιωτικών δυνάμεων η ελληνική σημαία έπρεπε να υποσταλή. Αυτό βέβαια ήταν αδιανόητο, καθώς κανένας Κρητικός δεν ήταν πρόθυμος να προβεί σε μια τέτοια πράξη αυτοταπείνωσης. Τότε, ξένο στρατιωτικό τμήμα αποβιβάσθηκε στη Σούδα, αποκόπτοντάς την από τον ιστό της, προκαλώντας την οργή των Κρητών αλλά και του υπόλοιπου Ελληνισμού. Η εξέλιξη αυτή, όμως, αποτελούσε ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς όλες τις κατευθύνσεις ότι τίποτα ακόμη δεν είχε κριθεί και ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν αμφιταλαντευόμενες στο ζήτημα της ανεξαρτησίας της Κρήτης. Επρεπε, λοιπόν, οι επόμενοι χειρισμοί της ελληνικής πλευράς να είναι προσεκτικοί και να λαμβάνουν υπόψη τους το ρευστό διεθνές κλίμα.

Το διπλωματικό παρασκήνιο (1909-1912) έως την ολοκλήρωση της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα Το Κίνημα στο Γουδή δημιούργησε νέα δεδομένα στην ελληνική πολιτική σκηνή. Παρά τον προβληματικό χαρακτήρα που είχε το στρατιωτικό κίνημα της νύχτας της 15ης Αυγούστου 1909 και το κακό προηγούμενο που δημιουργούσε στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, υπήρξε ένας καταλύτης των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Οι στρατιωτικοί, αντιλαμβανόμενοι την αδυναμία τους να κυβερνήσουν, στράφηκαν προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, το νέο ανερχόμενο αστέρι 131

Η σημαία της ανεξάρτητης Κρητικής Πολιτείας.

του ελληνικού πολιτικού στερεώματος. Ενας από τους πιο σημαντικούς ηγέτες του κινήματος των Κρητών για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού και κεντρικός ηγέτης της αντιπολίτευσης ενάντια στην πολιτική του ύπατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. Η σθεναρή του στάση στο ζήτημα αυτό μαγνήτισε τα βλέμματα των φιλελεύθερων, αντιμοναρχικών και δημοκρατικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Πολλοί στρατιωτικοί τότε θεώρησαν ότι ο Βενιζέλος ήταν η κατάλληλη απάντηση στο αυλικό κατεστημένο και το Παλάτι και θέλησαν να τον προωθήσουν στην πρωθυπουργία. Ο Βενιζέλος, ευφυώς σκεπτόμενος, δεν δέχτηκε την πρόταση των στρατιωτικών και επιφύλαξε για τον εαυτό του ρόλο συμβουλευτικό. Δεν ήθελε, προφανώς, να ξεκινήσει την πολιτική του σταδιοδρομία στην Ελλάδα υπό την κηδεμονία του στρατού αλλά να αναδειχθεί μέσα από εκλογές. 132

Οι εκλογές της 8ης Αυγούστου 1910 αποτέλεσαν έναν εκλογικό θρίαμβο των φιλελεύθερων, προοδευτικών, αστικών δυνάμεων υπό την ηγεσία του Βενιζέλου έναντι του συνασπισμού των παλαιών συντηρητικών κομμάτων. Ο νέος πρωθυπουργός είχε ήδη δώσει δείγματα γραφής για μια στροφή προς πιο ρεαλιστικές, συμβιβαστικές θέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η επιμονή για τη σύγκληση αναθεωρητικής και όχι συντακτικής εθνοσυνέλευσης, ώστε να μην τεθεί πολιτειακό θέμα, απογοητεύοντας ίσως τους ριζοσπαστικότερους υποστηρικτές του. Η διαπίστωση του Βενιζέλου ήταν ότι η Ελλάδα δεν ήταν έτοιμη σε στρατιωτικό, οικονομικό και διπλωματικό επίπεδο για μια νέα αναμέτρηση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ειδικότερα μόνη της. Επρεπε, λοιπόν, να κερδηθεί πολύτιμος χρόνος ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

για την προπαρασκευή της χώρας σε όλα τα επίπεδα ή ακόμη και να επιτευχθεί μια προσέγγιση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ρεαλιστική στροφή του Βενιζέλου για έναν προσεκτικό παρατηρητή είχε ήδη διαφανεί από την τελευταία περίοδο της δραστηριότητάς του ως ηγέτη της αντιπολίτευσης στην Κρήτη. Σε άρθρο του στην εφημερίδα «Κήρυξ», στις 11 Αυγούστου 1908, τόνιζε μεταξύ άλλων: «…Η συναίσθηση αύτη της κοινότητος των συμφερόντων και των κινδύνων πρέπει βασίμως να ελπίζωμεν ότι θα οδηγήση Τούρκους και Ελληνας, εις στενωτέραν οσημέραι και ειλικρινεστέραν συνεργασίαν, προς στερέωσιν και ανάπτυξιν της αναγεννωμένης Ανατολής, της οποίας οι Τούρκοι και οι Ελληνες αποτελούσι τα ασύγκριτως σπουδαιότερα στοιχεία του πληθυσμού». Σε νέο άρθρο του στην ίδια εφημερίδα, στις 20 Ιανουαρίου 1909, επανερχόταν στο ίδιο θέμα με ιδιαίτερο σχολιασμό στο Κίνημα των Νεοτούρκων: «Ολος ο Ελληνισμός, άμα τη μεταπολιτεύσει του παρελθόντος Ιουλίου, συνησθάνθη βαθύτατα και ως εξ ενστίκτου ότι η επιτυχία του νεοτουρκικού κινήματος έσωζεν όχι μόνο το τουρκικόν κράτος, αλλά και τον Ελληνισμόν από του διαμελισμού και της καταστροφής. Επειδή δε ο Ελληνισμός δεν υπήρξε ποτέ δύναμη κατακτητική, αλλά εκπολιτιστική, έσχεν αμέσως την συναίσθησιν ότι η παγίωσις του Συνταγματικού Πολιτεύματος εν Τουρκία απετέλει, υπό άλλον βεβαίως τύπον, πολύ μετριόφρονα, αλλά τον οποίον πλήρως απεδέχετο η ελληνική συνείδησις, πραγμάτωσιν της Μεγάλης Ιδέας, αφού το εν Τουρκία διαβιούν τω λόγω μεγαλύτερον μέρος του Ελληνισμού, ηδύνατο ούτω, εν ελευθέρα συνταγματική πολιτεία, να επιτελέση εξίσου την εκπολιτιστικήν του αποστολήν, με το όχι ευκαταφρόνητον πλεονέκτημα της εξωτερικής ασφαλείας, την οποία εγγυάται εις αυτόν η αναγέννησις της ευρείας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας». Επανερχόμενοι, λοιπόν, στο χρονικό σημείο αποχώρησης των περισσότερων ξένων στρατιωτικών δυνάμεων στις 24 Ιουλίου 1908, παρατηρούμε ότι ο Βενιζέλος επιλέγει μια παρόμοια στάση στο Κρητικό Ζήτημα, καθώς θεωρεί ότι η επίλυσή του είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις εξελίξεις στη ΒαλΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

κανική Χερσόνησο και τις τύχες της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Βενιζέλος αντιλήφθηκε γρήγορα ότι η αποχώρηση των ξένων αγημάτων δεν ήταν αναγκαία και ικανή συνθήκη για την επίτευξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ερεθιζόταν ακόμη με την προοπτική αυτή και υπήρχε πάντοτε το ενδεχόμενο νέας στρατιωτικής και ναυτικής επέμβασής της, αν οι Κρήτες ήταν βιαστικοί ή απρόσεκτοι, ειδικότερα, καθώς το ελληνικό κράτος δεν ήταν ισχυρό ακόμη για να αντιπαραχθεί με την οθωμανική ισχύ. Ακολουθώντας μια κατευναστική πολιτική, ο Βενιζέλος πήρε θέσεις που αποτέλεσαν δυσάρεστη έκπληξη για αρκετούς οπαδούς του. Για παράδειγμα, εναντιώθηκε στην παραμονή της ελληνικής σημαίας πάνω στον ιστό του φρουρίου των Χανίων και την υποχρέωση των μουσουλμάνων βουλευτών να ορκιστούν πίστη στο ελληνικό Στέμμα, μετά τις εκλογές του Μαρτίου 1910. Το ενδεχόμενο αυτό δημιούργησε μια επικίνδυνη κλιμάκωση καθώς ο οθωμανικός στόλος κατήλθε πλησίον της Κρήτης αναγκάζοντας τις Μεγάλες Δυνάμεις να εξετάσουν την επιστροφή στρατιωτικών τμημάτων τους στην Κρήτη. Η κρίση κορυφώθηκε κατά την έναρξη των εργασιών της νέας κρητικής Βουλής. Η πλειοψηφούσα συντηρητική παράταξη του Μιχελιδάκη απαιτούσε τον εξαναγκασμό με τη βία των μουσουλμάνων βουλευτών να δώσουν τον όρκο, κίνηση που όξυνε σε μεγάλο βαθμό τα πνεύματα στη νήσο. Οι μουσουλμάνοι αντέδρασαν έντονα στις απαιτήσεις αυτές αλλά προχώρησαν παραπέρα, απορρίπτοντας ακόμη και το καθεστώς της αυτονομίας και ζητώντας την επιστροφή στο προηγούμενο καθεστώς της οθωμανικής διοίκησης. Η κατάσταση απαιτούσε δραστικά μέτρα: Ο Βενιζέλος υπέδειξε στην ελληνική πλευρά τη λύση του οριστικού αποκλεισμού των μουσουλμάνων βουλευτών από τη Βουλή. Η κίνηση αυτή εξόργισε την οθωμανική πλευρά, η οποία απείλησε με στρατιωτική επέμβαση, με αποτέλεσμα να αναλάβουν επιδιαιτητικό ρόλο οι Μεγάλες Δυνάμεις. Σε αυστηρό τόνο, με υπόμνημά τους προς την κρητική 133

Το Κίνημα στο Γουδί δημιούργησε νέα δεδομένα στην ελληνική πολιτική σκηνή. Ο Νικόλαος Ζορμπάς συνομιλεί με αντιπροσωπία πανεπιστημιακών το 1909.

Αξιωματικοί στο πεδίο στρατιωτικών ασκήσεων στο Γουδί (Αρχείο Π. Πουλίδης, ΕΡΤ). 134

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

κυβέρνηση στις 25 μαΐου/8 ιουνίου, οι μεγάλες Δυνάμεις διεμήνυαν την κοινή απόφασή τους για στρατιωτική επέμβαση και προστασία των «κυριαρχικών δικαιωμάτων» (αντί για επικυριαρχία, μία θέση σαφώς δυσμενής για τα ελληνικά συμφέροντα) του σουλτάνου στην κρήτη: «…εάν οι μουσουλμάνοι βουλευταί και δημόσιοι υπάλληλοι δεν γίνουν δεκτοί άνευ όρκου, αντικειμένου εις τα αισθήματά των, ήθελον λάβει μέτρα, άτινα θα εθεώρουν απαραίτητα». απέναντι στη σθεναρή στάση των μεγάλων Δυνάμεων η προσωρινή ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε σε υποχώρηση, όπως αποδεικνύεται από τις θέσεις του ίδιου του Βενιζέλου «πάσα πολιτική, πλην της υποκύψεως εις τας αξιώσεις των Δυνάμεων, θα ήτο πολιτική αυτοκτόνος… η κυβέρνησις, γνωρίζουσα ότι ο εθνικός αγών δεν είναι δυνατόν να λήξει αισίως ουδέ μετά αρτίαν στρατιωτικήν παρασκευήν του ελευθέρου βασιλείου, εφ’ όσον δεν συνέτρεχε και η ευμένεια των Δυνάμεων, έθηκεν ως βάσιν της πολιτικής της, ότι δεν έπρεπε να πραχθή τι, όπερ ηδύνατο να αποξενώση τον κρητικόν λαόν της ευμενείας ταύτης…». εν τέλει, η θέση Βενιζέλου είχε απήχηση στην κρητική Βουλή, η οποία ενέκρινε την πρόταση για το μη εξαναγκασμό των μουσουλμάνων βουλευτών και δημοσίων λειτουργών σε λήψη όρκου πίστεως στον ελληνα βασιλιά. Στην ψηφοφορία που διεξήχθη η πρόταση έλαβε 55 ψήφους υπέρ, τέσσερις κατά, ενώ η συντηρητική πλειοψηφία απείσχε της διαδικασίας διαμαρτυρόμενη ρητώς για τη διατύπωση περί κυριαρχικών δικαιωμάτων του σουλτάνου στη διακοίνωσή τους. επρόκειτο για την τελευταία πράξη της πολιτικής σταδιοδρομίας του Βενιζέλου ως πολιτικού της κρήτης, ο οποίος αναλάμβανε πρωθυπουργός της ελλάδας από τις 6 οκτωβρίου 1910. Ωστόσο, η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Βενιζέλο αποτέλεσε νέο σημείο τριβής ανάμεσα στο ελληνικό Βασίλειο και την οθωμανική αυτοκρατορία, η οποία αντιδρούσε στο γεγονός ότι κάποιος κρητικής καταγωγής (και, κατά συνέπεια, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η πρώτη σελίδα της εφημερίδας «Σκριπ» (22 Αυγούστου 1909), που αναφέρεται σε συνέντευξη του συνταγματάρχη Νικόλαου Ζορμπά.

οθωμανός υπήκοος) αναλάμβανε μία δεσπόζουσα θέση στην ελληνική πολιτική ζωή. Βέβαια, ο Βενιζέλος είχε φροντίσει να παραιτηθεί πρωτύτερα από την ιδιότητά του ως υπηκόου της κρητικής πολιτείας, ώστε να μην υπάρχει κανένα νομικό κώλυμα. Ωστόσο, οι πραγματικές αιτίες της έντονης αντίδρασης των οθωμανών πρέπει να αναζητηθούν στην άνοδο του εθνικισμού στη χώρα. οι νεότουρκοι άφηναν να πέσει το «προσωπείο» της δημοκρατικότητας και του φιλελευθερισμού και αποκάλυπταν την πραγματική τους ατζέντα, 135

που δεν ήταν άλλη από τη βίαιη δημιουργία ενός ενιαίου κράτους, στο πλαίσιο της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο οποίο θα ζούσε ένα και μόνο έθνος, το τουρκικό. Κατά συνέπεια, οι Ελληνες και οι υπόλοιποι χριστιανοί της Ανατολής αποτελούσαν εμπόδιο στα σχέδιά τους, το οποίο έπρεπε να παραμεριστεί με οποιονδήποτε τρόπο ή να εξολοθρευτεί. Ηδη τα πρώτα σημάδια είχαν δοθεί με την εκτόπιση χριστιανικών πληθυσμών από τις πατρογονικές εστίες τους και τον αποκλεισμό των Ελλήνων εμπόρων και αγαθών από τις αγορές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το κλίμα επιδεινωνόταν μέρα με τη μέρα και οι όποιες ψευδαισθήσεις ανάμεσα στους χριστιανούς υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και τα χριστιανικά Βασίλεια της Βαλκανικής Χερσονήσου εξανεμίζονταν με ταχείς ρυθμούς. Η σκλήρυνση της στάσης των Νεοτούρκων έγινε

ξεκάθαρη μέσα στο 1910. Βασιζόμενοι σε κατ’ επίφασιν κινήσεις της Ελλάδας ή των χριστιανών της Κρήτης εναντίον των τουρκικών συμφερόντων, συστάθηκαν κυβερνητικές επιτροπές στην Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη, στη Σμύρνη και άλλα εμπορικά και αστικά κέντρα του οθωμανικού κράτους, με αντικείμενο την εφαρμογή διατάξεων με στόχο τον αποκλεισμό των Ελλήνων εμπόρων απ’ αυτά. Βιαιοπραγίες και διώξεις εναντίον των Ελλήνων και των υπόλοιπων χριστιανών της Ανατολής έγιναν καθημερινό φαινόμενο, οργανωμένο και υποκινούμενο με άνωθεν εντολές. Καταστροφές εις βάρος της περιουσίας τους, προσβολές της τιμής και της αξιοπρέπειάς τους και επιθέσεις εναντίον της σωματικής ακεραιότητάς τους, που πολύ συχνά κατέληγαν στην απώλεια ζωής πολλών χριστιανών, έστελναν το μήνυμα στην Ελλάδα και τα άλλα χριστιανικά Βασίλεια της Βαλκανικής Χερσονήσου ότι η άνοδος των Νεοτούρκων ση-

Ο Βενιζέλος δεν δέχθηκε να αναλάβει την πρωθυπουργία από τους στρατιωτικούς και προτίμησε να εκλεγεί. Κάλπη που χρησιμοποιήθηκε στις εκλογές του 1910 (ΕΛΙΑ). 136

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ματοδοτούσε μια άκρως επιθετική στροφή στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το ενδεχόμενο πολεμικής αναμέτρησης στα Βαλκάνια ήταν κάτι παραπάνω από ορατό. Οι προπαρασκευές σε στρατιωτικό και διπλωματικό επίπεδο ήταν πυρετώδεις. Ενδεικτική της έντασης στην περιοχή ήταν η αύξηση των στρατιωτικών δυνάμεων σταθμευμένων στα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Σερβία. Η κυβέρνηση Βενιζέλου με διάβημά της προς τις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων ζήτησε τη συντεταγμένη διπλωματική αρωγή τους και την άσκηση πίεσης προς την οθωμανική κυβέρνηση «προς τερματισμόν καταστάσεως αντιστρατευομένης προς τα ανθρώπινα δίκαια και τας υφιστάμενας διεθνείς συνθήκας». Στο ελληνικό αίτημα ανταποκρίθηκε η Γαλλία, η οποία είχε

κοινά συμφέροντα με την Ελλάδα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εξάλλου, είχαν ήδη ξεκινήσει διαβουλεύσεις μεταξύ των δύο χωρών με αντικείμενο τη στενότερη συνεργασία σε στρατιωτικό επίπεδο, μεταξύ των οποίων περιελάμβανε την αποστολή γαλλικής στρατιωτικής αποστολής με σκοπό την εκπαίδευση του ελληνικού στρατού και την αγορά γαλλικού εξοπλισμού από την Ελλάδα. Η Γαλλία προέβη σε διάβημα προς την οθωμανική κυβέρνηση μέσω του υπουργού Εξωτερικών S. Pichon. Ενα από τα κύρια γαλλικά αιτήματα ήταν η απαίτηση για την αναστολή των εχθρικών πολιτικών απέναντι στους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ανατολής. Προφανώς, οι γαλλικές θέσεις ήταν συνέπεια αυτής ακριβώς της ταύτισης συμφερόντων μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας στην περιοχή. Η γαλλική στάση βρήκε συμπαραστάτες

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με μέλη της κρητικής κοινοβουλευτικής αντιπροσωπίας τον Αύγουστο του 1910. Ωστόσο, όταν ανέλαβε την πρωθυπουργία της Ελλάδας, αρνήθηκε να τους επιτρέψει την είσοδο στο ελληνικό Κοινοβούλιο. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

137

στις κυβερνήσεις της Μεγάλης Βρετανίας και της Ρωσίας. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις της Γερμανίας και της Αυστρο-ουγγαρίας συντάχθηκαν με το πλευρό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οχι μόνο δεν προέτρεψαν την Υψηλή Πύλη στη διακοπή της αδιάλλακτης στάσης της, αλλά, αντίθετα, την ενεθάρρυναν να συνεχίσει αυτή την πολιτική. Νέα διπλωματική προσπάθεια της Γαλλίας το 1911 απέβη παρομοίως άκαρπη, καθώς συνάντησε τη σθεναρή στάση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποδαυλιζόμενη από τις παροτρύνσεις των Αυστριακών και των Γερμανών.

συσσωρεύονταν οι αντικρουόμενες επιδιώξεις των δύο μεγάλων ευρωπαϊκών μπλοκ. Από τη μια μεριά, βρίσκονταν οι Δυτικοευρωπαίοι και η Ρωσία, που θα σχημάτιζαν αργότερα τη συμμαχία της Αντάντ (Entente Cordiale), και από την άλλη μεριά βρίσκονταν οι κεντρικές ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες και οι Οθωμανοί που θα σχημάτιζαν τη συμμαχία των Κεντρικών Δυνάμεων. Τέσσερα χρόνια αργότερα, τα δύο αυτά μπλοκ θα αναμετρώνταν στα πεδία των μαχών συμπαρασύροντας και άλλες χώρες στο λεγόμενο Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στη βάση της γερμανικής και αυστρο-ουγγρικής θεώρησης βρισκόταν η θέση ότι η Ελλάδα αποτελούσε «προκεχωρημένο φυλάκιο» των δυτικών ευρωπαϊκών χωρών και της Ρωσίας, σε δεύτερο επίπεδο, στην Ανατολική Μεσόγειο. Γύρω από τη διπλωματική και οικονομική όξυνση των σχέσεων μεταξύ του ελληνικού Βασιλείου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Εν τέλει, η (προσωρινή) λύση δόθηκε με τον ιταλοτουρκικό πόλεμο στις 16/29 Σεπτεμβρίου 1911 με αφορμή τα περιοριστικά μέτρα εις βάρος των Ιταλών εμπόρων στην Τριπολίτιδα. Στο επίκεντρο της ιταλοτουρκικής διένεξης βρισκόταν η διεκδίκηση της Λιβύης από την Ιταλία, η οποία είχε λάβει την έγκριση της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας για την κίνηση αυτή. Ο πόλεμος κατέληξε να επη-

Μαθητές με το δάσκαλό τους στο Θέρισο στο μεταίχμιο μεταξύ 19ου και 20ού αιώνα (Αρχείο Νίκου Γιαννικάκη). 138

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ρεάσει άμεσα τα ελληνικά συμφέροντα, καθώς οι Ιταλοί κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα τον Μάιο του 1912, προκαλώντας ενθουσιασμό στον ελληνικό πληθυσμό που τους είδε ως απελευθερωτές. Το ψήφισμα του Εθνικού Πανδωδεκανησιακού Συνεδρίου, από την Ιερά Μονή της Πάτμου, τον Ιούνιο του 1912, διατράνωνε το αίσθημα των Ελλήνων της Δωδεκανήσου για ένωση με την Ελλάδα: «Το κοινόν των Νησιωτών του Αιγαίου, αποτελούμενον εκ των πληρεξουσίων των υπό της Ιταλίας καταληφθεισών νήσων, συνελθόν εν Πάτμω κατ’ εντολή του Ελληνικού λαού αυτών, ψηφίζει: Α΄. Ευχαριστεί κατά πρώτον τους Ιταλούς, διότι πιστεύει ότι η επέμβασίς των ήτο ευεργετική και αι υποσχέσεις των ειλικρινείς. Β΄. Διαδηλοί την στερεάν απόφασιν του λαού των Χριστιανικών τούτων νήσων όπως υποστή πάσα θυσίαν, ίνα μη επανέλθη υπό το καταλυθέν τουρκικόν καθεστώς. Γ΄. Διακηρύσσει τον προαιώνιον εθνικόν των Νησιωτών πόθον της ενώσεως αυτών μετά της μητρός των Ελλάδος. Δ΄. Κηρύσσει μέχρι της εθνικής αποκαταστάσεως των Δωδεκανήσων την πλήρη αυτονομίαν των απελευθερωθεισών νήσων. Ε΄. Ονομάζει το σύνολον των ούτω αυτονομουμένων νήσων “Πολιτεία του Αιγαίου”. ΣΤ΄. Ορίζει ως σύμβολο μεν της Πολιτείας σημαίαν κυανήν μετά λευκού εν τω μέσω σταυρού, ως έμβλημα δε τον Απόλλωνα Hλιον…». Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν προβληματισμό στην Αθήνα. Μήπως είχε έρθει η ώρα για μια νέα πολεμική σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία; Ο Βενιζέλος δεν απέκλειε ακόμη και τη σύμπτυξη ενός κοινού ελληνοϊταλικού μετώπου απέναντι στους Τούρκους με παράλληλη δράση στη Μακεδονία και το Αιγαίο. Η επιστολή Βενιζέλου προς τον Γεώργιο Πλουμίδη είναι ενδεικτική ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η καταστρατήγηση των δικαιωμάτων των Τουρκοκρητικών αποτέλεσε σημείο τριβής μεταξύ των Δυνάμεων και της Ελλάδας. Στη φωτογραφία, μουσουλμάνοι της Κρήτης με χαρακτηριστικές ενδυμασίες γύρω στο 1900.

των ελληνικών αμφιταλαντεύσεων και ανησυχιών για μια πρόωρη έκρηξη στα Βαλκάνια και κατά πόσο η Ελλάδα ήταν έτοιμη να αναλάβει το μερίδιό της σ’ αυτή την πρόκληση: «Τι δύναται να προέλθη από τον Ιταλοτουρκικόν πόλεμον είναι άγνωστον. Εάν δεν λήξη ταχέως και παραταθή μέχρι της ανοίξεως, δύσκολο είναι να μην μεταδοθή το πυρ και εις την Βαλκανικήν χερσόνησον. Και τότε είναι πιθανόν, το Ανατολικό ζήτημα, όσον αφορά την ευρωπαϊκή αυτού πλευράν, να λυθή τελειωτικώς». 139

Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ιταλίας (1899), που αναφέρεται στη σύνθεση της κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας, όπου φαίνεται και το όνομα του μουσουλμάνου Χασάν Στυλιανάκη.

παρ’ όλα αυτά, οι ιταλοί έδειξαν απροθυμία σε μια πιθανή ελληνοϊταλική συμμαχία και πολεμική σύμπραξη, φοβούμενοι το ενδεχόμενο ανάμιξης της αυστρο-ουγγαρίας ή της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Ωστόσο, ο ιταλοτουρκικός πόλεμος αποδείχθηκε ωφέλιμος για την ελληνική πλευρά, καθώς μετάφερε το ενδιαφέρον των Τούρκων σε άλλο μέτωπο και μετριάστηκε η πίεση στα ελληνικά εμπορικά συμφέροντα στην αυτοκρατορία και τους ελληνες της ανατολής. επιπλέον, οι τουρκικές ήττες στη λιβύη κατέδειξαν την τουρκική στρατιωτική ανεπάρκεια στους χριστιανικούς λαούς της 140

Βαλκανικής οπλίζοντάς τους με θάρρος για την επικείμενη πολεμική αναμέτρηση στα υπό τουρκική κυριαρχία ευρωπαϊκά εδάφη. Τέλος, χάρισε χρόνο στην ελλάδα για να προετοιμαστεί κατάλληλα σε στρατιωτικό και διπλωματικό επίπεδο, ενώ, παράλληλα, ο Βενιζέλος διαβεβαίωνε τους Τούρκους ότι δεν σκόπευε να αναμιχθεί η ελλάδα στην ιταλοτουρκική διαμάχη, ζητώντας σε αντάλλαγμα την άρση των ανθελληνικών μέτρων στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. οι Τούρκοι ανταποκρίθηκαν -έστω, με δισταγμό- αποσύροντας μέρος των στρατιωτικών δυνάμεών τους από τα ελληνοτουρκικά ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο ιταλοτουρκικός πόλεμος (Σεπτέμβριος 1911) επέδρασε καταλυτικά και στο θέμα της Κρητικής Ανεξαρτησίας. Ιταλικό αεροπλάνο στη μέχρι τότε τουρκοκρατούμενη Τριπολίτιδα.

Η κατάληψη της Δωδεκανήσου από τους Ιταλούς προκάλεσε αρχικά ενθουσιασμό στον ελληνικό πληθυσμό. Εικόνα από το κάστρο της Ρόδου μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ιταλούς. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

141

Ο Γάλλος πρωθυπουργός Πουανκαρέ έδωσε την υπόσχεση πως μετά τον ιταλοτουρκικό πόλεμο «αι Δυνάμεις θα επιληφθώσι του Κρητικού Ζητήματος».

σύνορα (και συνεπώς, αποδυναμώνοντας την άμυνά τους) και αναστέλλοντας το στρατιωτικό νόμο που ίσχυε σ’ αυτές τις περιοχές. Η κρίση στην Τριπολίτιδα εξαπλώθηκε στην Ανατολική Μεσόγειο επηρεάζοντας άμεσα τις τύχες του Ελληνισμού. Δίπλα στους Κρήτες προστέθηκαν και οι Δωδεκανήσιοι, οι οποίοι απέβλεπαν σ’ ένα μεταβατικό στάδιο αυτονομίας πριν από την ένωση με την Ελλάδα. Εξάλλου, η Ιταλία διαβεβαίωνε 142

ότι σκοπός της δεν ήταν η κατάκτηση των Δωδεκανήσων αλλά αποτελούσε κίνηση τακτικής στον πόλεμο για την κατάκτηση της Λιβύης και δεν είχε καμία αντίρρηση στο ενδεχόμενο πλήρους αυτονομίας των Δωδεκανήσων ή ένωσής του με την Ελλάδα. Ωστόσο, οι Μεγάλες Δυνάμεις εναντιώθηκαν σ’ αυτή την προοπτική, φοβούμενες ότι μια τέτοια εξέλιξη θα αναμόχλευε τα «πάθη» στα Βαλκάνια και θα άνοιγε τον «ασκό του Αιόλου». Απέτρεψαν την Ιταλία από την κατάκτηση άλλων ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Ιταλός βασιλιάς Βιτόριο Εμανουέλε πάνω σε πολεμικό πλοίο κατά τη διάρκεια του ιταλοτουρκικού πολέμου.

νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, π.χ. της Λέσβου ή της Χίου. Η λύση τελικά προήλθε ακριβώς από το σημείο που οι Μεγάλες Δυνάμεις φοβούνταν την αναμόχλευσή του: τα Βαλκάνια. Το ξέσπασμα του Α’ Βαλκανικού Πολέμου επιτάχυνε τις εξελίξεις με δραματική ταχύτητα. Οι Οθωμανοί αναγκάστηκαν να υπογράψουν συνθηκολόγηση στη Λοζάνη, στις 15 Οκτωβρίου 1912, αποδίδοντας τη Λιβύη στην Ιταλία, ενώ τα Δωδεκάνησα επέστρεφαν σ’ αυτούς. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Στις παραμονές του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, η Αθήνα διακατεχόταν από απαισιοδοξία, όσον αφορά στο Κρητικό Ζήτημα. Οι συσχετισμοί δυνάμεων στα Βαλκάνια, η απομόνωση και η ανετοιμότητα της Ελλάδας σε στρατιωτικό και διπλωματικό επίπεδο, η θέση των Μεγάλων Δυνάμεων περί διατήρησης του status quo στην ευρύτερη περιοχή και η ισχύς τής -έστω λαβωμένης από τον πόλεμο στην Τριπολίτιδα- Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν άφηναν περιθώρια πολλών ελιγμών στην κυβέρ143

Ο εθνικός συναισθηματισμός οδήγησε την Ελλάδα στον ατυχή πόλεμο του 1897. Ιταλική λιθογραφία του V. Polli «Αλληγορία του Γαριβάλδι στην Ελλάδα». 144

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

νηση Βενιζέλου. Σε επιστολές που ανταλλάχθησαν ανάμεσα στο βασιλιά Γεώργιο Α’ και τον Βενιζέλο, ο πρώτος μεταβίβαζε τις θέσεις του Γάλλου πρωθυπουργού Πουανκαρέ για το Κρητικό Ζήτημα «άμα τη συνθηκολογήσει της ειρήνης μεταξύ Ιταλίας και Τουρκίας, αι Δυνάμεις θα επιληφθώσι του Κρητικού Ζητήματος». Ο Βενιζέλος δεν συμμεριζόταν την ευπιστία του Γεωργίου, θεωρώντας ότι η λήξη του ιταλοτουρκικού πολέμου δεν θα επιτάχυνε θετικές εξελίξεις για τα ελληνικά δίκαια στην Κρήτη, διότι, αφενός, η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα ήταν αποδυναμωμένη εδαφικά και στρατιωτικά, άρα πιο αδιάλλακτη στο ενδεχόμενο νέων παραχωρήσεων, και, αφετέρου, οι ίδιες οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν θα επιθυμούσαν μια εξέλιξη που θα επιδείνωνε ραγδαίως την κατάσταση του «Μεγάλου Ασθενούς». Ωστόσο, αυτοί δεν ήταν οι μόνοι «πονοκέφαλοι» της ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με το Κρητικό Ζήτημα. Παράλληλα, οι χριστιανοί Κρήτες βουλευτές αποφάσισαν να συμμετάσχουν μονομερώς στις εργασίες της νέας ελληνικής εθνοσυνέλευσης, προσδοκώντας ότι έτσι θα επισφραγιζόταν

η ένωση με την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος είχε ζωηρές αντιρρήσεις για μια τέτοια εξέλιξη, θεωρώντας την ως έναν άκομψο εκβιασμό των Μεγάλων Δυνάμεων. Απέστειλε μήνυμα στον Ραγκαβή, αντιπρόσωπο της ελληνικής κυβέρνησης στην Κρήτη, στο οποίο, μεταξύ άλλων, ανέφερε: «Δεν επιτρέπεται να θυσιασθούν τα κεκτημένα διά της σπουδής. Δεν είναι εντροπή διά την μικράν Κρήτη να μιμηθή μέγιστα έθνη και να υπομείνη. Ουδείς γνωρίζει τι εκπλήξεις θα προκύψουν εκ του ιταλοτουρκικού πολέμου. Οι Κρήτες λησμονούν ότι τίθενται αντιμέτωποι όχι μόνον της Τουρκίας και των Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και αυτού τούτου του Ελευθέρου Βασιλείου, του οποίου η κυβέρνησις δεν ευνοεί να αποδεχθή το κρητικόν πραξικόπημα και να έλθη εις άκαιρον ρήξιν με την Τουρκίαν. Συντόνως και άνευ απωλείας μίας ημέρας ασχολουμένη με την στρατιωτική συγκρότησιν της χώρας, η κυβέρνησις αξιοί όπως εις την γνώμην της προσαρμοσθή η γνώμη των πολιτικών αρχηγών της Κρήτης». Ωστόσο, οι εκκλήσεις Βενιζέλου προς την κρητική ηγεσία ήταν «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Οι εκλογές στην Κρήτη διεξήχθησαν την ίδια μέρα

Τέμπερα του V. Polli από ένα ρεπορτάζ για την ελληνική εκστρατεία στο Δομοκό (ιδιωτική συλλογή, Μιλάνο). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

145

με αυτές στην Ελλάδα και η συντηρητική πτέρυγα, σθεναρώς αντιπολιτευόμενη του Βενιζέλου, υπερίσχυσε και κατέκτησε 46 έδρες έναντι της φιλελεύθερης πτέρυγας που κατέκτησε 23 έδρες. Οι νεοεκλεγεθέντες Κρήτες βουλευτές ταξίδεψαν για την Αθήνα και αποβιβάσθησαν στον Πειραιά, παρά την προσπάθεια των Αγγλων να τους αποτρέψουν. Οι Κρήτες βουλευτές ήταν αποφασισμένοι να εισέλθουν με κάθε μέσο στην πρώτη συνέλευση της ελληνικής Βουλής. Ο Βενιζέλος τούς έδωσε μια τελευταία ευκαιρία να αναθεωρήσουν τη στάση τους μεταθέτοντας την ημερομηνία έναρξης των εργασιών της ελληνικής εθνοσυνέλευσης για τις 19 Μαΐου 1912. Ωστόσο, αυτοί παρέμειναν αμετάπειστοι. Τότε, ο Βενιζέλος δεν δίστασε να διατάξει δυνάμεις του Στρατού και της Αστυνομίας να τους απωθήσουν βιαίως. Η δραματική αυτή χειρονομία του Βενιζέλου καταδεικνύει την αποφασιστικότητά του να μην ενδώσει στις συναισθηματικές εξάρσεις και πιέσεις των συμπατριωτών του, αλλά και πολλών Ελλήνων, προτάσσοντας το εθνικό συμφέρον, παρά το μεγάλο πολιτικό κόστος που συνεπαγόταν μια τέτοια στάση. Σε απάντησή του προς το προεδρείο της ελληνικής Βουλής, όσον αφορά στο αίτημα εισόδου και συμμετοχής των Κρητών βουλευτών στην ελληνική εθνοσυνέλευση, ο Βενιζέλος θα τονίσει την αναγκαιότητα υποταγής της θέλησης των Κρητών για χάρη του γενικού καλού: «Της Ελλάδος μη αποδειχθείσης εισέτι το Κρητικόν κήρυγμα της ενώσεως… η Κρήτη ούτε από απόψεως εσωτερικού δημοσίου δικαίου πολύ δε ολιγώτερον από απόψεως διεθνούς δικαίου, δύναται να θεωρηθή αποτελούσα μέρος της Ελληνικής Επικρατείας, ώστε να δικαιούται ν’ αντιπροσωπεύηται κατά το Σύνταγμα εν τω εν Αθήναις Βουλευτηρίω… Η Κυβέρνησις είναι αδύνατον να δεχθή όπως παρεδρεύσουν οι αναφερόμενοι μετά των νομίμων αντιπροσώπων του Ελληνικού λαού,

Η Συνθήκη του Λονδίνου (Μάιος 1913) κατοχύρωσε επισήμως και την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. 146

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

147

υπομιμνήσει δ’ ότι απόπειρα τυχόν αυτών, όπως βιαίως πραγματοποιήσωσι τους σκοπούς των, θ’ απετέλει έγκλημα κατά της εν Ελλάδι καθεστηκυίας τάξεως, την οποία έχει η κυβέρνησις καθήκον να προασπίση και αν ακόμη ευρεθή εις την λυπηροτάτην ανάγκην να χρησιμοποιήση προς τούτο την ένοπλον δύναμιν. Η κυβέρνησις άλλως τε ελπίζει ότι οι Κρήτες αντιπρόσωποι δεν θα φθάσουν να ωθήσουν τα πράγματα μέχρι τοιαύτης ακρότητος και ότι ο εγνωσμένος αυτών πατριωτισμός θα τους αγάγη εις την αναγνώρισιν ότι ο επιδιωκόμενος υπ’ αυτών Εθνικός σκοπός ήκιστα δύναται να υπηρετηθή διά προκλήσεως εσωτερικών αταξιών και ανωμαλιών». Η επίκληση

στην κοινή λογική όλων των ενδιαφερόμενων μερών δεν εισακούστηκε. Για μία ακόμη φορά η ελληνική κοινή γνώμη παρασυρόταν από το συναισθηματισμό, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο να επαναληφθούν τα σφάλματα που οδήγησαν στον καταστροφικό για την Ελλάδα πόλεμο του 1897. Η σύγκληση της εθνοσυνέλευσης αναβλήθηκε για τον Οκτώβριο του 1912, παρατείνοντας έτσι την αβεβαιότητα στο πολιτικό προσκήνιο. Ωστόσο, ο Βενιζέλος θα κέρδιζε πολύτιμο πολιτικό και διπλωματικό χρόνο για να οργανώσει το Στρατό και γενικότερα τη χώρα εν όψει του επικείμενου και αναπόφευκτου πολέμου με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

«Η Ενωσις» (Συλλογή Φλωρεντίνης Σκουλούδη).

148

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Εν τέλει, το ξέσπασμα του Α’ Βαλκανικού Πολέμου έδωσε αυτομάτως λύση στο αδιέξοδο. Η Ελλάδα πλέον μαχόταν μαζί με τη Σερβία, τη Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στο μέτωπο της Μακεδονίας και της Ηπείρου, ενώ ο ελληνικός στόλος θριάμβευε εναντίον του τουρκικού στη ναυμαχία του Ελλησπόντου και απελευθέρωνε το ένα μετά το άλλο τα ελληνικά νησιά του Αιγαίου. Πλέον, ο Βενιζέλος δεν είχε κανένα λόγο να ακολουθεί μια συγκαταβατική πολιτική με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι Μεγάλες Δυνάμεις έρχονταν προ τετελεσμένων εξαιτίας του πολέμου και των συμμαχικών νικών. Η ελληνική Βουλή ενέκρινε παμψηφεί, σ’

ένα κλίμα πατριωτικού ενθουσιασμού, την είσοδο των Κρητών βουλευτών πραγματοποιώντας ένα μεγάλο βήμα προς την ένωση. Ο Πρόεδρος της Βουλής ανάγνωσε συγκινημένος ψήφισμα προς την ελληνική εθνοσυνέλευση, με το οποίο «η Ελλάς αποδέχεται όπως του λοιπού ενυπάρχη κοινόν Κοινοβούλιον διά το ελεύθερον Βασίλειον και την νήσον Κρήτην». Ομως ακόμη τίποτα δεν είχε κριθεί στο πεδίο μαχών. Οι συγκρούσεις ήταν αμφίρροπες και η σχέση μεταξύ των συμμάχων προβληματική. Κατά συνέπεια, ο Βενιζέλος γνώριζε ότι οι επόμενες κινήσεις της ελληνικής κυβέρνησης έπρεπε να ήταν προσεκτικές ώστε να μην οξύνει τις σχέσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Προς το παρόν, αρκέστηκε στο διορισμό του έμπειρου πολιτικού Στέφανου Δραγούμη ως γενικού διοικητή της Κρήτης στις 12 Οκτωβρίου, προσδοκώντας την τελική νίκη του ελληνικού στρατού και τη διπλωματική κατοχύρωση των επιτυχιών του. Η λήξη των δύο Βαλκανικών Πολέμων έφερε και την οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 υπεστάλησαν οι σημαίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των Μεγάλων Δυνάμεων από το φρούριο της Σούδας στα Χανιά. Η Συνθήκη του Λονδίνου, τον Μάιο του 1913, κατοχύρωσε επισήμως μεταξύ άλλων την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Την 1η Δεκεμβρίου 1913, κατά τη διάρκεια της επίσημης τελετής για την πολυπόθητη ένωση, υψώθηκε η ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά, παρουσία του νέου βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, γόνου της κρητικής γης. Ηταν η μέρα που τα όνειρα των Κρητικών έπαιρναν εκδίκηση. Εμελλε δε να συμπέσουν η ένωση της Κρήτης και η αρχή της ελευθερίας της με τη στιγμή που στο πηδάλιο της Ελλάδας βρέθηκε ένας Κρητικός. Ανεγέρθη επίσης μια μαρμαρινή επιγραφή που συνόψιζε τις θυσίες, τους αγώνες, τις ελπίδες και την ανακούφιση του κρητικού λαού, που συνέτριβε επιτέλους τα δεσμά του και έβλεπε τον πόθο του για λευτεριά να γίνεται πραγματικότητα.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

149

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΕΝ ΚΡΗΤΗ 1669-1913. ΗΤΟΙ 267 ΕΤΗ, 7 ΜΗΝΕΣ, 7 ΗΜΕΡΑΙ ΕΤΗ ΑΓΩΝΙΑΣ Το κλίμα εκείνης της ιστορικής ημέρας αποτυπώθηκε ανεξίτηλα στο δημοσίευμα της αθηναϊκής εφημερίδας «Εστία»:

των. Από του Νικηφόρου Φωκά του εκδιώξαντος εκ Κρήτης τους Αραβας πρώτην φοράν Ελλην βασιλεύς αποβιβάζεται εις την νήσον.

«Η πόλις ηγρύπνησε στολιζομένη. Εορτάζει δε και ο ουρανός, αποκατασταθείσης από της νυκτός της γαλήνης και ανατείλαντος εαρινού ηλίου. Οι δρόμοι παρουσιάζουν όψιν λειμώνων ευωδιαζόντων από τας μυρσίνας. Παντού είναι ανηρτημέναι Βυζαντιναί σημαίαι μεταξύ των κυανολεύκων.

Η αποβάθρα ξεχαρβαλωθείσα υπό της τριημέρου θυέλλης, ευπρεπίσθη το κατά δύναμιν. Μυρτοστολισμένη επίσης είναι και η έπαλξις του Φιρκά.

Συνωστίζονται παντού χωρικοί υψηλόκορμοι ζώσαι εικόνες του Θεοτοκοπούλου. Τα Κρητικόπουλα εις σμήνη κυκλοφορούν με της φουφουλίτσες

Την 6ην πρωϊνήν κατέπλευσεν η “Μυκάλη” γεμάτη Κρήτας εγκατεστημένους εν Αθήναις και Πειραιεί.

Την πρωίαν η Κρητική χωροφυλακή διήλθε τας οδούς σαλπίζουσα το εωθινόν.

Η πανηγυρική τελετή της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»). 150

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Την 7ην εσημειώθη ο “Αβέρωφ”. Ο γενικός θρησκευτικός αρχηγός των Μουσουλμάνων της νήσου Κρήτης Μεχμέτ Σεμουτλή, ιεροδικεύων ενταύθα, αρχηγός δε των χορευτών Δερβισών Μεβλεβήδων, προσφωνεί διά της “Εστίας” τον Βασιλέα Ελευθερωτήν ως εξής: Μεγαλειότατε! “Ενθουσιά ο λαός της Κρήτης διά την έλευσιν της Υμετέρας Μεγαλειότητος εις την νήσον μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι εν όσω υπάρχει Κυβέρνησις δικαία, πάντες οι υπήκοοι της Υμ. Μεγαλειότητος θα ώσιν Αυτή ειλικρινώς αφωσιωμένοι, καθώς και ο εν τη νήσω ευρισκόμενος Μουσουλμανικός πληθυσμός. Υπό την Υψηλήν αιγίδα της Υμ. Μεγαλειότητος ελπίζομεν οι Μουσουλμάνοι της Κρήτης να περνούν μετά των συμπατριωτών των εν αρμονία, και ότι και αυτοί θα ευτυχήσουν μαζή των. Ευχόμενοι τούτο, πάντες μια καρδία. Σας λέγομεν το: Καλώς ωρίσατε εξ όλης ψυχής. Ζήτω η Α.Μ. ο Βασιλεύς!” Ο ενταύθα γενικός Πρόξενος της Ρωσσίας κ. Λαμπάτσωφ ως εξής εκφράζεται επί τω ευτυχεί γεγονότι: - “Δεν έχω αμφιβολίαν ότι η άφιξις της Α.Μ. του Βασιλέως Κωνσταντίνου θέτει ένδοξον σφραγίδα εις την Κρητικήν εποποιΐαν. Η ηρωική νήσος βλέπει σήμερον το τέλος του μαρτυρίου της. Της εύχομαι εξ όλης ψυχής πάσαν ευημερίαν”.

Βασιλέα. Οι πρόξενοι εν στολή αναμένουν εις την αποβάθραν μετά των Αρχών και των Σωματείων, φερόντων και τα λάβαρά των. Την εμφάνισιν του Ελληνικού στόλου χαιρετίζουν επί ημίωρον ήδη διά χαρμοσύνων κωδωνοκρουσιών οι κώδωνες όλων των Εκκλησιών της πόλεως. Το Προεδρείον της Βουλής, αποβιβασθέν των “Σπετσών”, αναμένει και αυτό μετά των προξένων και των άλλων αρχών εις την αποβάθραν, από της οποίας μέχρι του ναού είνε παρατεταγμένη η χωροφυλακή. Ο Βασιλεύς απεβιβάσθη ακριβώς την 10ην ώραν εν μέσω πανδαιμονίου κανονιοβολισμών θυέλλης ζητωκραυγών και συριγμάτων των σειρήνων των πλοίων. Ιδιαιτέρως χαρακτηριστικόν είνε, ότι ουδέ εις πυροβολισμός ερρίφθη ουδέ εν χειροκρότημα ηκούσθη. Ο Βασιλεύς απεβιβάσθη εις το Τελωνείον με την μεγάλην ατμάκατον του “Αβέρωφ”, προσφωνήσαντος του Εισαγγελέως των Εφετών κ. Ζουρίδου. Ο Βασιλεύς κατόπιν εχαιρέτησε τους Προξένους όπου δε διέκρινε το μάτι Του γέροντας αγωνιστάς, επροχώρει πρώτος και έσφιγγεν ανοικτόκαρδα καθενός το χέρι. Οι αγωνισταί αντί παντός άλλου χαιρετισμού δακρύοντες του εφώναζαν: - Χριστός Ανέστη Βασιληά!

Την 9ην ακριβώς ο “Αβέρωφ”, αι “Σπέτσαι” και δύο αντιτορπιλλικά διαγράφουν καμπύλην προ της Χαλέπας και αγκυροβολούν προ των Χανίων, σημαιοστολιζόμενα.

Η Μεγαλειότης του έφερε στολήν στρατηγού, ο Διάδοχος υπασπιστού και ο πρίγκηψ Αλέξανδρος την στολήν του βαθμού του. Ηγουμένου του Βασιλέως μετά των πριγκήπων, του Πρωθυπουργού μετά του προέδρου της Βουλής, του γεν. διοικητού, των προξένων και όλων των άλλων, η πομπή κατευθύνεται προς τον καθεδρικόν ναόν.

Δέκα λεπτά κατόπιν ο γεν. διοικητής κ. Ρούφος ανήλθεν επί του “Αβέρωφ” διά να χαιρετίση τον

Ο Επίσκοπος Χανίων και Αποκορώνου Αγαθάγγελος φέρων λευκόν χρυσοποίκιλτον σάκκον προ-

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

151

σφωνεί από της εξωθύρας του ναού των Εισοδίων της Παναγίας τον Βασιλέα, ιστάμενον επί της επί τούτω στηθείσης εξέδρας, ραινόμενον δε δι’ ανθέων υπό των μαθητριών του Παρθεναγωγείου εκ της προς την πλατείαν θυρίδος του γυναικωνίτου. Περίληψις της προσφωνήσεως του Επισκόπου έχει ως εξής: “Μεγαλειότατε Βασιλεύ! Η Κρήτη η οποία υπέρ πάσαν Ελληνικήν γην ποταμούς έχυσεν αιμάτων υπέρ της ελευθερίας αυτής και εναγωνίως περιέμενε την ημέραν ταύτην, δονείται σήμερον από χαράν υποδεχομένη πανηγυρικώς εν τη πρωτευούση αυτής Σε, τον μεγαλουργόν Στρατηλάτην, τον τροπαιοφόρον μαχητήν, τον δαφνοστεφή Βασιλέα της!”… Αι μακάριαι ψυχαί των ημιθέων ηρώων πατέ-

ρων και αδελφών ημών, οίτινες κατά καιρούς ηγωνίσθησαν υπέρ της ελευθερίας και διαπύρως επόθησαν να ίδουν την ημέραν ταύτην, πλην, φευ! δεν ηξιώθησαν, σήμερον, επί κεφαλής έχουσαι την μακαρίαν ψυχήν του αλήστου μνήμης αοιδίμου Πατρός Σου, ευλογούσι Σε πατούντα ως Βασιλέα το ιερόν έδαφος το συνέχον τα άγια αυτών λείψανα”. Ο Επίσκοπος εξακολουθεί εκφράζων την υπερηφάνειαν του Εθνους, “διότι τοιούτον έχωμεν Βασιλέα”, επίσης δε και την ευγνωμοσύνην πάντων διά τους “ενδόξους υπέρ Πατρίδος αγώνάς Του, τους εξασφαλίζοντας Αυτώ αναλλοίωτον την πίστιν και την αφοσίωσιν του Λαού Του”. Η προσφώνησις του Επισκόπου τελειώνει με το ρητόν του Ησαΐου λέγοντος:

Αναχώρηση του έφιππου πρίγκιπα και της συνοδείας του από το Αρκάδι (Φωτογραφία Γ. Παναγιωτάκης).

152

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ενισχύσει Κύριος την χείρα αυτού εν τω εξάγειν εκ των εσμών τους δεδεμένους. Μετά την προσφώνησιν του Επισκόπου ο Βασιλεύς, κατερχόμενος της εξέδρας υπό τας μυριοστόμους ζητοκραυγάς και επευφημίας του λαού, εισέρχεται εις τον ναόν, ενώ οι χοροί ψάλλουν το “Σώσον, Κύριε τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου”. Μετά το τέλος της δοξολογίας η πομπή ολόκληρος ηγουμένου του Σταυρού, κατευθύνεται προς την έπαλξιν του Φιρκά, όπου ο Βασιλεύς φθάνει ακριβώς την ενδεκάτην παρά τέταρτον και ανέρχεται εις την επί τούτου εξέδραν. Επί του Φιρκά όταν έφθασεν η πομπή, ο Επίσκοπος Χανίων ετέλεσεν αγιασμόν, ενώ οι παρακολουθήσαντες από της Εκκλησίας χοροί έψαλλον

το “Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως”. Ο Επίσκοπος ερράντισεν ακολούθως τον Βασιλέα και καθηγίασε την σημαίαν, ενώ οι χοροί έψαλλον: “Τη υπερμάχω εγείρονται τρόπαια χαίρε, δι’ ης εχθροί καταπίπτουσι”. Την στιγμήν καθήν η σημαία υψούτο υπό του Βασιλέως και τα πλοία του Ελληνικού στόλου εχαιρέτιζον αυτήν διά 101 κανονιοβολισμών, οι χοροί έψαλλον: “Ανδρών ηρώων προμάχων πατρίδος των, πεσόντων ευσεβώς, αιωνία η μνήμη” και τα πλήθη φρενητιωδώς εζητωκραύγαζον. Η σημαία υψώθη ακριβώς την 11.50 π.μ. Το λευκοκύανον του Ελληνισμού σύμβολον παρέδωκαν εις τον Βασιλέα οι αγωνισταί Γιάνναρης και Μάντακας, προσέδεσε δε την σημαίαν η Α.Μ., ανασύραντος το σχοινίον κατόπιν του καπετάν Μάντακα. Θαυμασίως ωραία υπήρξε και η σκηνή καθήν επί του Φιρκά, ευθύς μετά την ανύψωσιν της Σημαίας, ο Βασιλεύς εκάρφωσεν ιδιοχείρως εις τα στήθη των γηραιών αγωνιστών Μάντακα και Χατζημιχάλη Γιάνναρη, 94 ετών του πρώτου 88 του δεύτερου, τον Χρυσούν Σταυρόν του Σωτήρος. Ιδιαιτέρως χαρακτηριστικόν είνε ότι ο Χατζημιχάλης έχει και αναμνήσεις του Φιρκά, εις το φρούριον του οποίου εκρατήθη φυλακισμένος επί Τουρκοκρατίας επί χρόνον πολύν. Ο διαπρεπής και διάθερμος φιλέλλην Ιταλός βουλευτής κ. Ροβέρτος Γκάλλι απέστειλε την εσπέραν χθες προς τον κ. Ρούφον το εξής τηλεγράφημα: “Από τριάκοντα και πλέον ετών υποστηρίζω όση εμοί δύναμις την ένωσιν της ηρωικής Κρήτης μετά της Μητρός Πατρίδος Ελλάδος. Μετέχω επομένως της αγίας τελετής της αύριον με ενθουσιώσαν ψυχήν”».

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

153

Η οικονομική ενσωμάτωση της νήσου μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών Eνα από τα πρώτα μελήματα της νεοσύστατης και ασταθούς αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας -που ας μην ξεχνάμε ότι ήταν αυτόνομη μόνο κατ’ όνομα, καθώς είχε τεθεί από την πρώτη στιγμή υπό την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων- ήταν η οικονομική σταθεροποίησή της και η δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για την οικονομική και νομισματική εναρμόνισή της με το ελληνικό κράτος. Η επικείμενη ένωση με την Ελλάδα δημιουργούσε ένα έκτακτο καθεστώς στην κρητική οικονομία. Παράλληλα, η Κρητική Πολιτεία επιθυμούσε να «αυτονομηθεί» και νομισματικά από την επικυριαρχία των Μεγάλων Δυνάμεων. Το κύριο μέσο εφαρμογής της οικονομικής και νομισματικής πολιτικής της Κρητικής Πολιτείας ήταν η ψήφιση και εφαρμογή έκτακτων νομοθετικών ρυθμίσεων και διαρθρωτικών διαταγμά-

των. Καθορίστηκαν νέες ισοτιμίες με τα βασικά ξένα νομίσματα και την ελληνική δραχμή. Πιο συγκεκριμένα, με διάταγμα του πρώτου ύπατου αρμοστή Κρήτης, πρίγκιπα Γεωργίου της Ελλάδος στις 17 Απριλίου 1900 (νόμος Κρητικής Πολιτείας υπ. αρ. 157β) ορίστηκε το δικαίωμα κοπής νομισμάτων ως αποκλειστικό προνόμιο της Κρητικής Πολιτείας. Σκοπός αυτού του διατάγματος ήταν η αντικατάσταση των τουρκικών νομισμάτων που ως τότε χρησιμοποιούνταν για τις συναλλαγές στην Κρήτη. Ως κύριο και μοναδικό νόμισμα της Κρητικής Πολιτείας ορίστηκε η δραχμή της Κρητικής Πολιτείας, η οποία υποδιαιρείτο σε 100 λεπτά. Οι κρητικές δραχμές ζύγιζαν το ίδιο με τις δραχμές του ελληνικού κράτους και κατασκευάζονταν με τις ίδιες ακριβώς προδιαγραφές. Υπήρξε πρό-

Πανοραμική άποψη του λιμανιού των Χανίων κατά την ημέρα της έπαρσης της σημαίας στο Φιρκά. 154

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η κυκλοφορία της κρητικής δραχμής επιτράπηκε μέχρι τον Ιούνιο 1923, ενώ για τα αργυρά νομίσματα μέχρι τον Ιούλιο 1929.

Κρητικό γραμματόσημο της μίας δραχμής.

Η έκδοση χαρτονομισμάτων είχε εκχωρηθεί εξ ολοκλήρου στην Τράπεζα Κρήτης. Χαρτονόμισμα των 100 δραχμών. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

155

βλεψη κοπής χάλκινων, χαλκονικέλινων, αργυρών και χρυσών κερμάτων (10 και 20 δραχμών). Ωστόσο, η κοπή των χρυσών νομισμάτων δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Η νομισματική αξία των κερμάτων υποδιαιρείτο σε 1, 2, 5, 10 και 20, 50 λεπτά καθώς και σε 1, 2 και 5 δραχμές. Η έκδοση χαρτονομισμάτων εκχωρήθηκε εξ ολοκλήρου στην Τράπεζα Κρήτης, η οποία ιδρύθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 1899, με έδρα τα Χανιά, έχοντας ως σκοπό τη χάραξη της νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής της νεοσυσταθείσας Κρητικής Πολιτείας. Για την ίδρυση της Τράπεζας Κρήτης χρησιμοποιήθηκαν τόσο ελληνικά κεφάλαια (Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος) καθώς και ξένα (κυρίως προερχόμενα από βρετανικές τράπεζες) ύψους 10.000.000 δραχμών. Αρχικά, είχε αποφασιστεί η έκδοση χαρτονομισμάτων ονομαστικής αξίας 25, 50, 100 και 500 δραχμών. Ωστόσο, στη συνέχεια, η Τράπεζα Κρήτης προχώρησε στην έκδοση μόνο των χαρτονομι-

σμάτων ονομαστικής αξίας 25 και 100 δραχμών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Τράπεζα Κρήτης συνέχισε να εκδίδει χαρτονομίσματα και μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα έως το 1919, τη χρονιά δηλαδή που αφομοιώθηκε από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Με παρόμοιο τρόπο, το ελληνικό κράτος είχε επιτρέψει σε τράπεζες άλλων απελευθερωθέντων περιοχών, όπως τα Επτάνησα, η Ηπειρος και η Θεσσαλία, όταν διέρχονταν το μεταβατικό καθεστώς πριν από τη διοικητική αφομοίωσή τους από την Ελλάδα, να εκδίδουν και να κυκλοφορούν χαρτονομίσματα για μερικά ακόμη χρόνια μετά την ένωσή τους μ’ αυτό. Δεδομένων των προδιαγραφών της κοπής της κρητικής δραχμής, αυτή ήταν σε κυκλοφορία μέχρι τις 30 Ιουνίου 1923, οπότε και αποσύρθηκαν σύμφωνα με το διάταγμα της 6ης Μαρτίου 1923. Ωστόσο, η κυκλοφορία και η χρήση των αργυρών νομισμάτων παρατάθηκαν μέχρι και τις 23 Ιουλίου 1929, τα οποία επίσης αποσύρθηκαν βάσει σχετικού νόμου του ίδιου έτους. Δηλαδή, η κυκλοφορία της κρητικής δραχμής

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατά τις εορτές για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. 156

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

παρατάθηκε έως και 16 χρόνια μετά την ένωση του νησιού με την Ελλάδα (1913). Ενδεικτικό παράδειγμα της εξάρτησης της Κρητικής Πολιτείας από τις Μεγάλες Δυνάμεις ήταν το γεγονός της κοπής των κερμάτων σε νομισματοκοπείο των Παρισίων το 1900 και το 1901. Τα κέρματα σχεδιάστηκαν από τον Γάλλο χαράκτη Α. Βορέλ. Αυτά που είχαν νομισματική αξία ως και 20 λεπτά απεικόνιζαν τη βασιλική κορόνα στη μία όψη, η οποία περικλείεται από την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Στην άλλη όψη έφεραν την ονομαστική αξία του κέρματος περιστοιχισμένη από κλάδους ελιάς και δάφνης. Το κέρμα των 50 λεπτών, το μονόδραχμο, το δίδραχμο και το πεντάδραχμο απεικόνιζαν στη μία όψη την προτομή του ύπατου αρμοστή της Κρήτης, πρίγκιπα Γεωργίου της Ελλάδος. Στην άλλη όψη έφεραν επίσης την ονομαστική αξία του κέρματος πάνω στον ελληνικό βασιλικό θυρεό, η οποία επίσης περικλείεται από την επιγραφή ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. Η ιστορία της έκδοσης των χαρτονομισμάτων της Κρητικής Πολιτείας είναι παρόμοια μ’ αυτή των κερμάτων, καθώς και σ’ αυτή την περίπτωση τα νομίσματα εκδόθηκαν στο εξωτερικό, συγκεκριμένα από την «Bradbury Wilkinson & Co. Ltd.» που έδρευε στο Λονδίνο. Παράλληλα με τη νομισματική και συναλλαγματική πολιτική, η Κρητική Πολιτεία οργάνωσε τελωνειακή διοίκηση και ταχυδρομείο. Ενδεικτικό παράδειγμα της σύγχυσης που επικρατούσε σε διάφορους τομείς μετά την επανάσταση του 1896 και μέχρι τη σύσταση της Κρητικής Πολιτείας είναι ότι στην Κρήτη λειτουργούσαν ταχυδρομεία από τις ελληνικές, οθωμανικές και αυστριακές αρχές. Μετά τη σύσταση της Κρητικής Πολιτείας προστέθηκαν τα ταχυδρομεία των βρετανικών, γαλλικών, ιταλικών και ρωσικών αρχών. Τα ταχυδρομεία των ξένων Δυνάμεων είχαν ως σκοπό κυρίως την κάλυψη των ταχυδρομικών αναγκών των υπηκόων τους και των στρατιωτικών που υπηρετούσαν στην Κρήτη αλλά και των πολιτών που ζούσαν στις ζώνες ευθύνης τους. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η Κρητική Πολιτεία ίδρυσε την «Κρητική Ταχυδρομική Υπηρεσία» την 1η Μαρτίου 1900 με σκοπό την πλήρη κάλυψη των αναγκών όλου του νησιού. Λειτούργησαν 35 ταχυδρομικά καταστήματα σε μόνιμη βάση και 79 αγροτικά καταστήματα, τα οποία κάλυπταν τις ανάγκες της υπαίθρου. Τα μόνα ξένα ταχυδρομεία που συνέχισαν τη λειτουργία τους παράλληλα με την Ταχυδρομική Υπηρεσία της Κρητικής Πολιτείας ήταν αυτά των αυστριακών, γαλλικών και ιταλικών αρχών, των οποίων η λειτουργία επεκτάθηκε έως και ένα χρόνο μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, το 1914. Η έκδοση και η κυκλοφορία των γραμματόσημων της Κρητικής Πολιτείας, αλλά και η λειτουργία της Ταχυδρομικής Υπηρεσίας, έπαυσαν με την ένωση. Τέλος, σε επίπεδο υποδομών, η Κρητική Πολιτεία μερίμνησε για τη διάνοιξη οδών, αποχετευτικών και αρδευτικών έργων καθώς και διοικητικών κτιρίων. Ανάμεσα στα κτίρια που ανεγέρθησαν επί Κρητικής Πολιτείας ξεχωρίζουν η Δημοτική Αγορά Χανίων. Αξίζει να σημειωθεί ότι το σχέδιο του ύπατου αρμοστή Γεωργίου για ανέγερση ανακτόρου στα Χανιά υπήρξε μία από τις αφορμές της σύγκρουσης με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, διότι ο τελευταίος το θεωρούσε ως πιθανό έμβλημα ενός μόνιμου χαρακτήρα της αρμοστειακής διοίκησης, ενώ ο απώτερος στόχος του κρητικού λαού ήταν η πλήρης και η οριστική ένωση με την Ελλάδα. Βέβαια, οι βαθύτερες αιτίες της σύγκρουσης μεταξύ των δύο ανδρών άπτονταν της σύγκρουσης που υπέβοσκε ανάμεσα στις συντηρητικές και φιλελεύθερες κοινωνικές δυνάμεις, τόσο στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους όσο και στις αλύτρωτες περιοχές. Οι πρώτες συσπειρώνονταν γύρω από το Παλάτι και την παραδοσιακή πολιτική τάξη, ενώ οι δεύτερες, που ασφυκτιούσαν μέσα στο πλαίσιο της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής δυσανεξίας που επέβαλαν τα στενά όρια της ελληνικής κρατικής οργάνωσης και των κοινωνικών δομών, αναζητούσαν τρόπους διεξόδου και έκφρασης μέσα από δυναμικές, προοδευτικές πολιτικές φυσιογνωμίες όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Γ. Χ. 157