ماضي شمال أفريقيا

‫‪@ @„íŠbnÛa@Ç@ÍíŒbßþa‬‬ ‫‪@ @@À@ñuìß@ñ‹Äã‬‬ ‫‪òíìa@ë@Þì–þa‬‬

‫@ @‬

‫‪@ @@æì€ÔÇ@ïi‹ÈÛa@@ŠìnׇÛa‬‬ ‫ﺃﺳﺘﺎﺫ ﳏﺎﺿﺮ ﰲ ﺍﻟﺘﺎﺭﻳﺦ ﺍﻟﻘﺪﱘ ﻭﺍﻵﺛﺎﺭ‬

‫‪@ @òßȇÔß‬‬ ‫   ا  أ  ا )‪ (Berbérie‬إ ‬ ‫‪ 1ّ  2 ،#‬ا‪ - . /,‬ا‪,‬ر*  ه(' ا&‪ $% $‬‬ ‫ا‪] 3,4‬ا‪ ,‬آ> ‪ , ّ, % /% I/,‬ة‪ ،‬ه ا‪ ,‬أ‪ : ّP‬ا  آ ّ از‪ ،‬وه(' ه‬ ‫ا‪ % /‬ا‪ I/‬ا‪ &42    ّ=,4 ,‬وأر&‪ &=% ،‬أ ز‪ ا‬M‫ا‬ Z&C‫ &( و|ل ا‬YK‫ وا‬2o،& =9‫ص ا‬DF‫=< ا‬#‫ و‬% I‫د ا‬O% Z ‫ ا‬ns&‫ا‬ ‫ج‬,&,P% .I4 &=/M ‫ ا(ي‬2ّ H‫ إ< ا‬،2/%  &ّO‫ ا‬1ّ “ 4I‫ ا‬%,‫ ف ا‬s Z ‫ ى‬I‫ & آ‬ ‫=ل‬9 2&# ‫ص‬DF‫=< ا‬#‫ أه= و‬2&# ‫اه ا&ن‬s ns&‫ ا‬t=  I=‫ ا‬%,‫ن ا‬ ّ ‫د' أ‬C ‫ا(ي‬ Z# ‫ة‬2/I‫ او ا‬HD‫ ا‬ns&‫ أ ّ  ا‬.-%‫م  ا ن ا‬OPd‫ر ا‬,4‫ ا‬- % /‫ء ا‬ICb‫ا‬ š4‫ )ا‬12‫ ا‬I/ ‫ آن‬,‫>ر ا&ري ا‬K ‪,‬ن‪ ،‬وآ(‪ t‬ا‪H‬ل ‪ 9ّOC I&%‬اا‪9‬ت ا‪1=F&% Zّ,‬‬ ‫و‪2C%‬اد‪ Z‬ا‪ kF‬ا‪/ ,‬ن &‪ . 1= ،‬زرّاع ا‪IH‬ب  ا‪IM‬ل ا‪ s$ . ّM‬‬ ‫ا‪&M‬ب ا‪ 4,‬وا=ح ‪ Q=sb%‬ا‪ (Anti-Atlas) jD‬ا‪ % j‬ا(‪# % Z‬ا  زرا‪#‬‬ ‫ا‪ M‬ا‪ : 3‬أوƒ‪ t‬ا>ا‪%‬ن ا(‪1,># €C Z‬‬ ‫‪ 1,|DF%‬ا(ه‪ ،I‬و ا‪ Z ّ2% 7b‬ا‪ d‬رة إ< ‪ X/%‬ا‪ Z=IM‬ا‪ّ2 b‬اء ا(‪> Z‬اون‬ ‫ا‪ّ,# Y— . 14/$% .ّ&,‬ـ)‪IK  (Ait-Atta‬ل ‪P‬ر^  ا‪&M‬ب ا‪ % j‬و‪ 2=M &%‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ا‪ Q=sb‬ا‪b‬و‪ 1ّ “،™P‬ر‪ .ّ9‬ا‪ HD‬اء ا(‪ّ%  Z‬ن ‪ Z =3# 4/$o‬ا‪M‬ل وا‪،>#‬وه¾ء ¨ ّ‬ ‫ا‪>j‬و ‪)1k/I I&%‬ا‪,‬ارق(إ< ‪2%‬ا ا ن ا‪Oّ Z /‬ارده‪ 1‬ا‪.Po ƒ%  C/k‬‬ ‫ه&ك ‪¾P‬ال ‪ $‬ح ‪ JC4‬وه  ا‪ 1P‬ا‪ ,‬ك ‪ ّ% Z%‬ا‪M‬ل ا=ّ‪ 1‬وا‪،P‬وا‪ّ$/‬ر‬ ‫ا>ا‪ %‬ا‪ _ّ$‬وا‪ _ّH‬و‪ Z%‬ا>راع ا‪،=I‬و ‪ ّ%‬ا‪H‬ان ‪ Y— Z‬زن أآ ّ أ ‪ 4‬إ‪J‬‬ ‫‪ .‬ا=‪M‬ت ا‪¾ =od‬ء‪،‬‬ ‫‪ .‬ا‪M‬اب ‪  Z‬ام ا‪b‬وّل  ا=‪ j‬ا‪ ,& ,‬إ آ ّ‬ ‫‪ ،‬و‪ّ /‬‬ ‫‪29‬ة ا‪ C‬دات أ  ‪2K‬ال ‪>K Z J‬ر آ&ري إ< وا‪9‬ت ‪P‬ة  ‪ ، D‬و ‪ Z‬ا‪ ™ّP,‬إ#‬ه(' ا=‪M‬ت ‪k/% Z#‬‬ ‫ا&‪، M‬آ أ ّ‬ ‫ن ا‪29‬ة ا=‪ j‬م أ‪Z  {& ار‪Z#‬‬ ‫‪ QC&%‬ا‪ $‬ا‪  n3‬ا‪ ,P‬ار ‪ ، IM#‬ه(' ا‪ ,P‬ار  ى ا‪ X/I‬أ‪/ ّ4‬د إ< أ ّ‬ ‫  ‪$4‬ق ‪Z nّa‬‬ ‫وا ‪ .ّ9‬ا‪ b‬ز‪ / 1 v‬ا ا‪2‬ورة ا‪ #&D‬ا‪ YH ,‬ا‪ 2,‬وا‪/‬دات‪ ،‬إ ّ‬ ‫‪O%‬ده‪ 1‬و‪،19‬و &( ‪ # -k%‬ات ‪ Z‬ا&‪ Y/ّP Z‬ه(' ا‪2‬ورة ‪ 2ّ ,,‬إ< ا‪b‬رف وا‪HD‬ري‬ ‫ا&‪ 3‬و‪ QC&%‬ا‪  $‬ا ّ‪ YH‬ا‪|DF‬ت وا‪ YC,7‬ا‪ 2,‬ا‪2ob‬م ‪2o‬م ا‪,‬ر* ذا‪.J‬‬ ‫‪ Z‬ا‪I,#‬ر ر* أ  ا وا‪ HD‬اء ر* ‪9,‬ت وا‪O,9‬ت أ‪=ّH I&K‬‬ ‫ا‪ b‬ز‪ ID% v‬آ‪ ، I‬و(‪ t‬ا‪ DH4‬دوره‪  1‬ا‪,‬ر*  او ‪ ،‬وآن ا‪%d‬ء ‪ وح وا‪9,C‬ت وا‪O,9‬ل‪ ،‬و‪2,%‬ر˜ ذه_ ا‪9I‬ن  آ ّ‬ ‫ا‪ Z2‬وا‪ C‬س‪ ،‬إ< ‪P‬ر و‪O%‬د آ&‪/‬ن‪ H4 ،‬ا&‪ 2‬و‪O%‬د ا‪ /‬ب ا‪) %&M‬ا‪ (Z‬وإ<  ا‪o‬‬ ‫و‪ H%‬إ‪ M‬و—‪ P‬ا‪ jD‬ى‪،‬و‪ H4  M‬ة ا‪  Id‬و‪>K‬ر‬ ‫ا‪ ™ّP,‬و ‪ JI‬ا‪ >M‬ة ا‪ … $d‬وا¾آّ‪ 2‬ه أ‪ Z Jّ4‬ا‪ _/D‬أن ‪2=% 2M4‬ا ‪ . 1‬ه¾ء ا‪9I‬ن‬ ‫ن ا‪ b‬ز‪v‬‬ ‫ن ا‪ b‬ز‪ 2ِ ْ  1 v‬ا &‪،J‬أ ّ ا‪ a C‬ا‪ Z ,‬د‪7‬ل ا‪a‬ع ‪ : %‬ذا  أ ّ‬ ‫‪ّ %‬‬ ‫‪  .‬ا‪ ™=F‬ا(ي و‪$/  -o‬ت ا‪2‬ت‬ ‫ي ‪ 2=%‬؟‪ .‬وا‪ 9b‬ى ه ا‪ ّ,‬ة ‪H‬آ ا‪ b‬ل ا‪ 2D‬ا‪b‬ور‪ ،%‬وإ< ا ق &‪#&| ,‬ت =ّ‪2‬ة ‪o‬د  ‪ Z‬ا‪>M‬ر‬ ‫ا‪#  $d‬د أ‪29‬ث‪ ،‬و‪ C Z‬زّع ا‪b‬وا‪ 2%‬ا‪ >3&M‬آ‪2‬ون وا‪I‬ر ‪ YH‬ا‪b‬رض‬ ‫)‪K% (Hypogées‬د  آ> دا‪ #M 13‬أو ‪#M‬ت ‪ Z Y 2o $ّP,‬أور‪،ّ%‬وه(' ه‬ ‫ ‪  $ّP,‬أهّ “ أآ & أ‪ 4‬و‪،K%‬و‪ Z‬إذا آن ‪ X/I‬ا‪ |&/‬ا أن‬ ‫‪ .‬ا‪ /% oD,‬ق‪= ،‬ذا ‪ ,C‬ض أ‪ #‬ا" ‪ X/%‬ا‪ b‬ز‪ o% Z# v‬ا=‪،Z‬وإذا آن‬ ‫ن‬ ‫ا(ه‪I‬ن ا‪ CD‬ي وا‪ ّ#> 2o a%d‬ا&>‪ #‬ا‪ Z== O,P‬ا‪ b‬ز‪ v‬و‪ ّ|7‬ز‪ّ z ،4‬‬ ‫أ‪ّ=¨ #I‬ا ‪ K  s%‬ة ‪j&%‬ل‪ ،‬وآن  ‪2%‬ا ا ن ا‪H‬دي ‪2I #‬أ ا‪ I d‬ا‪s‬ر‬ ‫ا ا‪ ،$%‬أ ّ  ا&‪ ^ ns‬ا‪ّ2‬دة ‪ 2 2 ،‬ا ‪%‬ط ‪ J/%s‬ا‪ /‬ي ‪ ّ  ~ID‬ر‪K‬ل ا‪Z2‬‬ ‫ا‪ ،Z ّo‬و‪ ¨ 2o‬ت ‪ _I%‬ذ‪ t‬إ‪7‬ا‪4‬ت)‪2ّ= " (Confréries‬ة" ‪ {4Å‬ا‪ &2‬ا‪H‬‬ ‫)‪ (Ordres Religieux‬وه ‪2I‬و ا‪e‬ن  ‪ .‬اآ> =‪2‬را‪P‬ت ا‪) &2‬زوا( وه ور‬ ‫‪Å‬ر‪ $%‬ا‪ 2‬وا‪ Y$=,7‬ه(' ا‪ H‬آ أ‪ّD,% 49‬ف ا‪ (Maraboutisme) I/‬و‪YI/ 2o‬‬ ‫ا‪ H‬آ ا ا‪ $%‬دورا آ‪ I‬ا  أ‪ (Islamisation) =P‬ا‪b‬رف ‪ -‬ا‪%d‬ء ‪ X/% M‬ا‪ 3‬ا‪‪  4‬ا ن ا‪H‬دي ‪ #‬اء ا(ي أدّى إ< ‪ 1o _ /‬آ‪ Z I‬ا‪ b‬ز‪.v‬‬ ‫&‪ 1C jI‬ا|ل ا‪ 3/= pKC‬ا‪ #b‬ا‪ %‬أن ‪/4‬د إ< ا ن ا‪O7 /‬ل ا‪2/‬‬ ‫ا‪ ¡9 ،sC‬آن ‪ % %‬ز‪ 2o 4‬و‪/ّP‬ا ‪C4‬ذه‪  1‬ال ا‪9 M‬ا‪ 3‬ا‪ ه(ا ا‪2‬ا‪  #‬زروت ) =( و‪ Z Cّ¾ = 1ّ{4‬أوا‪.3‬‬ ‫ن ه(ا ا‪2‬ا‪ #‬ا‪ ,P‬ا‪M‬‬ ‫أ‪D4‬ر' “ ّ‪ 1‬ذه_ إ< ‪ o ZD9 -o‬ا‪%I‬ر ه "إ‪M‬ن" و‪ ZّI‬أ ّ‬ ‫آ‪ Z Zّ,، I‬ا‪O,9‬ل ‪ l$P‬و‪ K%‬و‪ ،&$&o‬وأ|‪ ~I‬ا‪P 909  /‬دة ا وان‪Y&=#  ،‬‬ ‫ا‪2‬و ا‪% sC‬دة ا‪2‬ي ‪ 2I#‬ا‪ Ø‬ا(ي ‪ ZMP Z M4‬أ اء ‪ ،J P=MP‬و‪ =9 J,Dّ=7‬آ‪ ,‬‬ ‫ده ا‪2‬ا‪ #‬أ‪ 2I# %‬ا‪ Z Ø‬ا‪ Pb‬ود‪ J% Y=7‬ا وان &‪ D,‬ة  د‪ ،909 I‬و ‪ s‬‬ ‫‪ .‬اا‪ -o‬ا ا‪ ،-ّ,= k‬و‪ YHM4‬ادة ا‪ sC‬ا&‪2H‬رة ‪ 2I# Z‬ا‪  Ø‬ا‪ $‬ة‬ ‫د ّ ت آ ّ‬ ‫‪ ,C‬ة ‪ ‪ ،(2‬و ‪ّ 2‬‬ ‫ا‪ ،K&D .M‬و‪H,  2&#‬ا ‪  D‬آا ‪ 19‬ال ا‪% #>  b‬آّ‪ Z% Z‬ز ي‬ ‫)‪.(973‬‬ ‫‪ “O“ 2/%‬أ‪K‬ل ‪  ن ‪ Z#‬ا(ه_ ا‪،/‬وأ‪&=#‬ا ا‪DC4‬ل ‪ Z#‬ا‪ZsC‬‬ ‫ن ا‪ _/‬ا‪ b‬ز‪ j‬أ‪2 X  (7‬ر‪( M‬ه‪ ُ I‬ض ‪ّ% J=#‬ة‪ ،‬و‪ .ّk‬اء =‪C=F‬‬ ‫)‪ّ b (1045‬‬ ‫ا‪2j%  PّI/‬اد‪ ،‬و‪ Io/‬ه(' ا‪ H‬آ ا‪o ،DC4‬م ا‪ C=F‬ا‪ 3# X H,% sC‬ا‪ #b‬اب‬ ‫ا^‪ I‬و ‪ ‪ l9‬ا‪ # % I‬اب‬ ‫ه‪O‬ل ‪ # % Z#I,‬اب ‪ ،1=ُP‬وو|‪ .‬ه¾ء إ< إ ّ )‪ (1051‬ور^‪ 1‬ا‪ -%$‬ا‪$Pb‬ري ('‬ ‫ن ا‪ j‬ة‬ ‫ن ا‪2=7 Z%‬ون ‪ّ2o‬م & ‪ =/‬ت ‪ ،(40) =ّDC‬و‪2I‬و أ ّ‬ ‫أّ‬ ‫ا‪ H‬آ  "‪ &% I j‬ه‪O‬ل"‪،‬إ ّ‬ ‫ا‪,P‬ت ا أ“&ء ا>‪ l9‬ا‪  % I‬ذ‪#M t‬ت ‪ Z‬اد ا ‪ .ّ9‬را‪ Y‬ه¾ء ا‪2I‬و‬ ‫ود‪ Yّ#‬ا‪$‬ا‪ l3‬اد  ال ا‪  b‬ا‪/ ,‬د أهّ إ< أ|ل ز‪.4‬‬ ‫‪ .‬ن ‪.D‬‬ ‫‪.‬آّ‬ ‫ن ‪ 9‬آ ه¾ء ا‪ #b‬اب آ‪ šK . Y4‬زا‪ّ ,H l9‬‬ ‫ &‪ jI‬ا‪,#‬د أ‪2%‬ا ‪ّ %‬‬ ‫ن ه(' ا‪ Y=o 3/‬ا> ‪ Z‬وإ‪7‬ا‪ 14‬ا‪ّH‬د‪ Z‬أو أ‪ ّ4‬د‪  Y=7‬ا‪ # Z% K‬ب‬ ‫إ‪ J‬أو أ ّ‬ ‫ن ا‪ #b‬اب د‪=7‬ا ال ا‪  b‬و آ>وا  ا&‪ns‬‬ ‫وأ ز‪ v‬ذات ‪  o -%s‬أو ‪ .% ،o #‬إ ّ‬ ‫ا‪ Z F‬اّن “ ّ‪ 1‬ا‪/M,P‬ا ‪o‬اه‪ _& 1‬ا‪2‬ن ‪ ،#I‬و‪ 2/%‬ا&_ ‪oّ C,‬ن ‪2/%‬ا ‪1/ Z= 9‬‬ ‫ا‪ 13&j‬ا‪I4 ,‬ه‪ ،‬وأ|‪ ~I‬ه¾ء ‪ ,H‬ن ا&_ وا‪ $‬و‪ -$o‬ا‪ ،n $‬و(‪, 1 t‬ان ا=ك‬ ‫ا‪ b‬ز‪ :v‬ز ن و‪ّ9‬دن وأ‪ 7‬ا ‪2ّ9‬ون و &ن ‪ Z‬ا‪Oj,P‬ل ه(' ا وح ا‪،,‬‬ ‫وا‪/,P‬ل ه(' اّة "ا‪ " /‬ا‪M‬ه>ة  أ^ اض ‪ ‪ -Z4‬وه‪ 1‬ا(‪ %^ 1ّ Z‬ل آ ‪ QI‬ا‪ % I‬ا‪2M‬د )‪ -(Néo berbères‬ا(‪14I Z‬‬ ‫ ‪ ™4‬ا‪ ،š/‬إ< د‪7‬ل إ ّ و‪ (& 2 4‬ا ن ا‪H‬دي ‪ ، #‬وه¾ء ا>‪4‬ن ّ‪2‬وا‬ ‫‪2I‬اوة ا‪ #b‬اب  ‪ o‬ا ‪ #b IP& ƒ%‬اب ه‪O‬ل و‪ 1=ُP‬و ‪ ‪ j % /= % ،Z4‬ا —ن ا‪ّ2‬س – ا‪ 1ّ=, ,‬أوƒ‪ t‬ا‪ #b‬اب إ‪29‬ى‬ ‫‪ ،n % Z -M‬و‪ t(%‬أد ‪ Z ّ=o YM‬ا‪ #b‬اب ا ة ا‪ I‬ة ‪ Z‬أوƒ‪ t‬ا>‪ j Z4‬و“‬ ‫)‪. (45‬‬ ‫ن ا‪  .“,‬أ‪4‬ط ا‪H‬ة ‪ Y=ّP‬ا‪ 24‬ج‪،‬و‪ Y=/K‬ر‪ .ّ9‬ا‪ b‬ز‪&=/ v‬ن ‪_ ،% # 1ّ4 %‬‬ ‫إّ‬ ‫ن ا‪ 24‬ج ّ ‬ ‫ا‪I,#‬ر و ‪ 4‬ا‪،~C‬و‪  ‪CP‬آ‪ Q‬و‪29‬‬ ‫ا‪ .P‬وا‪  .P‬دو وا‪29‬ة ه ا= ا& ‪  ا ‪ /  ZKs‬آ زا ‪.‬‬ ‫‪ 148‬ق‪.‬م‪ .‬وة ا‪ ،&P 2=ob‬ا| ‪ J3&%b‬ا‪.“O‬‬ ‫‪ 118-148‬ق‪.‬م‪ 2 4 =‪ Z 4‬ا‪K‬د‪.‬‬ ‫‪ 134‬ق‪.‬م‪2K YI s ^ .‬ار‪ J‬ا‪ 9   /‬ب ‪.(Numantia) ,& 4‬‬ ‫‪ 118‬وة ا‪ ،I 2=ob‬ا| ‪I J2‬ل وأدر‪%‬ل وا‪ Z%‬أ‪ s ^ J7‬ا(ي ‪.'ّ&I‬‬ ‫‪ 112‬ق‪.‬م‪ C& s ^ .‬د ‪ 1H%‬ا=‪.‬‬ ‫‪ 104-112‬ا و ن ‪=ّ72,‬ن  ¾ون ا= ا& ‪،2‬و‪4‬ب ا‪ H‬ب ‪ Z%‬ا‪.Z $‬‬ ‫‪ 104‬ق‪.‬م‪ .‬ا‪2j‬ر ‪ s ^%‬و=‪ = J‬و ن ‪.‬‬ ‫‪ 46-104‬ق‪.‬م‪ =9 .72 2 4 .‬ا‪ = /I,‬و ن‪.‬‬ ‫‪ n‬ر‪%‬س )‪. (Hiarbas‬‬ ‫‪ 42‬ق‪.‬م‪ .‬ا‪4‬ق  ا‪ Pb‬ة ا=‪ .ّ72،‬ا و ن وا‪k‬ء ‪ ‪ #‬ا‪  /‬ا‪ - lH, O,P‬أ‪D4‬ر ا‪>H‬ب‬ ‫ا‪b‬ر‪ ,P‬ا‪ s‬ا و ‪ 4‬أ ‪  H  O‬أ  ‪ Z‬ا‪O,9‬ل ا و ‪ 4‬و‪ Z‬ا‪>4‬ام ‪J3C=9‬‬ ‫‪P ،J9s