1604 - SVEZAK 1-1

BOŠNJAĈKI INSTITUT ZURICH - ODJEL SARAJEVO ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU

OPŠIRNI POPIS BOSANSKOG SANDŢAKA IZ 1604. GODINE SV.I/1

Obradio: Adem Handţić

Sarajevo, 2000.

BOŠNJAĈKI INSTITUT ZURICH - ODJEL SARAJEVO ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU MONUMENTA TURCICA HISTORIAM SLAVORUM MERIDIONALIUM ILLUSTRANTIA Tomus septimus Serija II DEFTERI Knjiga 4, sv. I/l Recenzent: Ahmed S. Aliĉić Urednik: Fehim Nametak Za izdavaĉe: Adil Zulfikarpašić Behija Zlatar Tehniĉki urednik i korektor; Lejla Gazić DTP: Musadik Borogovac

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 312:94(497.15)]" 1604"(083.81) OPŠIRNI popis Bosanskog sandţaka iz 1604. godine. - Sarajevo : Bošnjaĉki institut Ziirich, Odjel Sarajevo : Orijentalni institut, 2000. - 3 sv.: faks.; 24 cm Prijevod djela: Defter-i mufassal-i Bosna Sadrţi: Sv. 1/1 / obradio Adem Handţić. - LII, 679 str. - (Monumenta turcica : historiam Slavorum meridionalium illustrantia / Orijentalni institut; t. 7. Ser. 2, Defteri). Uvod = Introduction / Ahmed S. Aliĉić; translated by Dţevahira Arslanagić: str. JJI-LII ISBN 9958-743-01-9 (cjelina) ISBN 9958-743-02*7 (Sv. 1/1) 1. Handţić, Adem 2. Defter-i mufassal-i Bosna COBISS/BIH-ID 7237126

BOŠNJAĈKI INSTITUT ZURICH - ODJEL SARAJEVO ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU

OPŠIRNI POPIS BOSANSKOG SANDŢAKA IZ 1604. GODINE SV. I/l

Obradio: Adem Handţić

Sarajevo, 2000.

SADRŢAJ SVEZAK I/l PREDGOVOR ................................................................................................ i UVOD ............................................................................................................. iii FOREWORD ...................................................................................................xxxix INTRODUCTION ........................................................................................... xii TUGRA........................................................................................................... 1 POPIS NAHIJA U BOSANSKOM SANDŢAKU ........................................... 3 Popis mahala samog Sarajeva sa selima spomenute nahije ............................... Nahija Šaraj u Bosanskom sandţaku ...............................................................

5 11

Popis sela nahije Kladanj u Bosanskom sandţaku ........................................... Nahija Kladanj u Bosanskom sandţaku ...........................................................

355 357

Popis sela nahije Dubrovnik u Bosanskom sandţaku ...................................... Nahija Dubrovnik u Bosanskom sandţaku ......................................................

381 383

Popis sela nahije Visoko u Bosanskom sandţaku ............................................ Nahija Visoko u Bosanskom sandţaku ............................................................

455 459

INDEKSI ........................................................................................................ Indeks liĉnih imena ......................................................................................... Indeks geografskih naziva ...............................................................................

653 655 665

SVEZAK 1/2 Popis sela nahije Bobovac u Bosanskom sandţaku ......................................... Nahija Bobovac u Bosanskom sandţaku .........................................................

3 5

Popis sela nahije Brod ..................................................................................... Nahija Brod u Bosanskom sandţaku ...............................................................

37 39

Popis sela nahije Lašva pripada Brodu ............................................................ Nahija Lašva u Bosanskom sandţaku ..............................................................

203 205

Popis sela nahije Kamengrad u Bosanskom sandţaku .....................................

307

Nahija Kamengrad u Bosanskom sandţaku ......................................................

309

Nahija Vrbaški u Bosanskom sandţaku ...........................................................

339

Nahija Dubica u Bosanskom sandţaku ............................................................

349

Popis sela nahije Dobor .................................................................................. Sela nahije Dobor u Bosanskom sandţaku ......................................................

353 355

Popis sela nahije Zmijanje ............................................................................... Nahija Zmijanje u Bosanskom sandţaku .........................................................

385 387

Popis sela nahije Jajce.....................................................................................

401

Nahija Jajce u Bosanskom sandţaku ...............................................................

403

Popis sela nahije Vinĉac u Bosanskom sandţaku ............................................

443

Popis sela nahije Trebava u Bosanskom sandţaku ..........................................

443

Nahija Vinĉac u Bosanskom sandţaku............................................................

445

Nahija Trebava u Bosanskom sandţaku ..........................................................

449

Nahija Usora u Bosanskom sandţaku .............................................................

455

Popis sela nahije Ozren .................................................................................. Nahija Ozren u Bosanskom sandţaku .............................................................

463 465

Popis sela u nahijama kadiluka Novosel Nahija Dubica, pripada spomenutom ........................................................... Nahija Vrbaški, pripada spomenutom .......................................................... Nahija Novi, pripada spomenutom ............................................................... Nahija Sana, pripada spomenutom ............................................................... Nahija Kostajnica, pripada spomenutom ......................................................

475 475 475 475 476

Kadiluk Novosel u Bosanskom sandţaku Nahija Dubica, pripada spomenutom ..............................................................

477

VAKUFI u Bosanskom sandţaku ...............................................................................

481

Nahija Vrbaški u Bosanskom sandţaku ..........................................................

515

Nahija Novi u Bosanskom sandţaku ...............................................................

519

Nahija Sana u Bosanskom sandţaku ...............................................................

533

Nahija Kostajnica u Bosanskom sandţaku ......................................................

547

Nahija Ostroţac u Bosanskom sandţaku .........................................................

553

Nahija Zrin u Bosanskom sandţaku................................................................

555

Nahija Krupa u Bosanskom sandţaku.............................................................

557

Nahija Gvozdanski u Bosanskom sandţaku....................................................

559

Nahija Buţin u Bosanskom sandţaku ..............................................................

561

Nahija Cazin u Bosanskom sandţaku ..............................................................

563

Nahija tvrĊave Bihać u Bosanskom sandţaku..................................................

565

INDEKSI ......................................................................................................... Indeks liĉnih imena' ......................................................................................... Indeks geografskih naziva ...............................................................................

569 571 581

SVEZAK II TUGRA ......................................................................................... ,............... POPIS NAHIJA ..............................................................................................

3 5

Popis sela nahije Arţane ................................................................................. Kadiluk Novi Pazar u Bosanskom sandţaku Nahija Arţane u Bosanskom sandţaku ...........................................................

7

Popis sela nahije Zveĉan ................................................................................ Nahija Zveĉan u Bosanskom sandţaku............................................................

17 19

Popis sela nahije Jeleĉ..................................................................................... Nahija Jeleĉ u Bosanskom sandţaku ...............................................................

63 65

Popis sela nahije Ras ...................................................................................... Nahija Ras u Bosanskom sandţaku.................................................................

129 131

Popis sela nahije Vraĉe ................................................................................... Nahija Vraĉe u Bosanskom sandţaku .............................................................

221 223

Popis sela nahije Sjenica ................................................................................ Nahija Sjenica u Bosanskom sandţaku............................................................

265 267

Popis sela nahije Ostatija ................................................................................

293

Nahija Ostatija u Bosanskom sandţaku ...........................................................

295

Nahija Bobolj u Bosanskom sandţaku ............................................................

299

Nahija Trebna u Bosanskom sandţaku ............................................................

303

Nahija Moravica u Bosanskom sandţaku ........................................................

307

Nahija Barĉe u Bosanskom sandţaku ..............................................................

315

Nahija Banja u Bosanskom sandţaku ..............................................................

337

Nahija Birĉe u Bosanskom sandţaku ..............................................................

359

Popis sela nahije Dobrun................................................................................. Kadiluk Višegrad u Bosanskom sandţaku Nahija Dobrun u Bosanskom sandţaku ...........................................................

385

Popis sela nahije Višegrad .............................................................................. Nahija Višegrad u Bosanskom sandţaku.........................................................

407 409

Popis sela nahije Hrtar .................................................................................... Nahija Hrtar u Bosanskom sandţaku ..............................................................

463 465

Popis sela nahije Brodar.................................................................................. Nahija Brodar u Bosanskom sandţaku ............................................................

491 493

9

387

Popis sela nanije Vratar .................................................................................. Nahija Vratar u Bosanskom sandţaku.............................................................

521 523

Popis sela nahije Osat ..................................................................................... Nahija Osat u Bosanskom sandţaku ...............................................................

577 579

INDEKSI........................................................................................................ Indeks liĉnih imena ........................................................................................ Indeks geografskih naziva ..............................................................................

623 625 635

SVEZAK III Popis sela nahije Borac ................................................................................... Nahija Borac u Bosanskom sandţaku .............................................................

3 7

Popis sela nahije Studena................................................................................ Nahija Studena u Bosanskom sandţaku ..........................................................

169 171

Popis sela nahije Olovo .................................................................................. Nahija Olovo u Bosanskom sandţaku ............................................................

183 185

Popis sela nahije Maglaj ................................................................................. Nahija Maglaj u Bosanskom sandţaku ............................................................

291 293

Popis sela nahije Trebetin ............................................................................... Nahija Trebetin u Bosanskom sandţaku .........................................................

331 333

Popis sela nahije Tešanj .................................................................................. Nahija Tešanj u Bosanskom sandţaku ............................................................

339 341

Popis sela nahije Kotor .................................................................................... Nahija Kotor u Bosanskom sandţaku.............................................................

387 389

Popis sela nahije Banjaluka ............................................................................ Nahija Banjaluka u Bosanskom sandţaku .......................................................

409 411

Popis sela nahije Vrhovine .............................................................................. Nahija Vrhovine u Bosanskom sandţaku .........................................................

445 447

Popis sela nahije Kobaš ................................................................................... Nahija Kobaš u Bosanskom sandţaku .............................................................

463 465

Popis sela nahije Lefĉe .................................................................................... Nahija Lefĉe u Bosanskom sandţaku ..............................................................

511 513

INDEKSI......................................................................................................... Indeks liĉnih imena ......................................................................................... Indeks geografskih naziva ...............................................................................

547 549 559

RJEĈNIK TERMINA .....................................................................................

577

PREDGOVOR Objavljivanje knjige Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine kao jednog od najznaĉajnijih izvora te vrste uopće ima svoj dugi historijat. RaĊen kao višegodišnji projekat u Orijentalnom institutu u Sarajevu, finansiran od SlZ-a nauke Bosne i Hercegovine, prijevod je završen pred agresiju na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine. Rat je onemogućio izdavanje ovog kapitalnog izvora ranije. Naime, nosilac projekta Adem Handţić je poĉetkom rata napustio Sarajevo, a to je takoĊer uĉinila i jedna od suradnica na ovom projektu Snjeţana Buzov. U Sarajevu je ostala jedino Amina Kupusović koja je, zbog ratnih okolnosti, dobila druge zadatke u Institutu. Po povratku Adema Handţića u Sarajevo i stvaranjem koliko-toliko povoljnijih uvjeta nastavilo se s radom na pripremanju deftera za izdavanje. MeĊutim, materijalna sredstva Orijentalnog instituta nisu bila dostatna da bi se prišlo definitivnom pripremanju rukopisa za štampu i njegovom samom publiciranju. Stoga su se tadašnji direktor Orijentalnog instituta Fehim Nametak i rukovodilac projekta Adem Handţić obratili gospodinu Adilu Zulfikarpašiću, vakifu i direktoru Bošnjaĉkog instituta u Ziirichu i ponudili projekat Orijentalnog instituta za zajedniĉko izdavanje. Sa zadovoljstvom istiĉemo da smo naišli na puno razumijevanje i svesrdnu podršku gospodina Zulfikarpašića tako daje već u novembru 1997. zakljuĉen sporazum o zajedniĉkom izdavanju deftera po kome Bošnjaĉki institut preuzima materijalne i organizacione poslove oko angaţiranja mlaĊih suradnika koji će raditi na ubikaciji toponima i odreĊuje urednike, recenzenta i tehniĉku redakciju, a Orijentalni institut organizira unošenje kompletnog deftera (preko 4.000 kucanih strana) u raĉunar, izradu indeksa i ostale poslove koji su potrebni da se projekat finalizira. Kad je koncem 1998. godine umro odgovorni istraţivaĉ Adem Handţić, koji je u to vrijeme pisao Uvod za. ovo izdanje i kad je njegovo prisustvo bilo neophodno za definitivno pripremanje djela za štampu, ĉinilo se da će realizacija projekta doći u pitanje. No, izuzetnim zalaganjem direktorice Behije Zlatar i ostalih suradnika Orijentalnog instituta, a prije svih Lejle Gazić, koja je saĉinila redakciju prijevoda Snjeţane Buzov, kolacionirala tekst Adema Handţića i izradila Rječnik termina, te Ahmeda Aliĉića koji je recenzirao djelo te napisao novi Uvod, knjiga je najzad predata u štampu. Uz zahvalnost svima koji su pomogli njeno izlaţenje, a posebno gospodinu Adilu Zulfikarpašiću, sa zadovoljstvom predajemo ovu knjigu na korištenje našoj nauĉnoj javnosti. Fehim Nametak

UVOD U nauci se smatra da su Osmanlije vršile popise svojih zemalja od samog poĉetka Osmanlijskog carstva. Tu praksu su naslijedili ili nauĉili od ranijih turskih drţava - starih Seldţuka i novih Seldţuka, Mameluka i Ilhanida. Smatra se da je ta praksa preuzeta od Arapa, pa ĉak iz starog Perzijskog carstva. Postoje historijski dokumenti koji na to upućuju. MeĊutim, danas postoje saĉuvane knjige-popisi tek iz vremena vladavine Murata II (1421-1451) i one se ĉuvaju u Drţavnom arhivu Predsjedništva vlade Republike Turske (Ba§bakanlik Devlet Ar§ivleri) i to njegovom odsjeku Osmanlijski arhiv (Osmanh Ar§ivi) u Istanbulu. Njihov osnovni naziv je Tapu Tahrir Defteri, što znaĉi Katastarski popisni defteri (knjige) i tako ih treba nazivati. Ĉesta upotreba samo popisni (tahrir) defteri nije ispravna sa stajališta sadrţine ovih knjiga. To se moţe prihvatiti iskljuĉivo radi skraćivanja njihova nešto duljeg naziva. Na to nas upućuje postojanje velikog broja deftera iz razliĉitih oblasti i svi se oni mogu nazivati popisni defteri i tako se i nazivaju. Da bi nam odmah bilo jasno o ĉemu se radi u tim defterima, treba ih nazivati po njihovoj osnovnoj sadrţini. Na turske katastarske popise (deftere) prvi su skrenuli paţnju madţarski uĉenjaci sedamdesetih godina 19. stoljeća. Oni su, ustvari, ukazali na njihovo postojanje i znaĉaj kao historijskih izvora. U našoj nauci prvi je o takvim popisima govorio Ćiro Truhelka 1911. godine u svome djelu Tursko-slovjenski spomenici Dubrovačke arhive. Mnogo kasnije, zapravo 1939. godine, Branislav ĐurĊev je, za vrijeme svoje specijalizacije u Turskoj, prepisao dva popisa Crnogorskog sandţaka, a kasnije ih i opisao i na taj naĉin su ti popisi konkretno ušli u našu historijsku nauku, ali još uvijek ne aktivno i u velikom broju. Naša nauka će spoznati pravi znaĉaj ovih deftera tek pedesetih godina ovoga stoljeća, kada je nekoliko desetina ovih popisa iz Drţavnog arhiva Republike Turske doneseno u našu zemlju. To je bilo omogućeno ugovorom izmeĊu ondašnjih jugoslavenskih vlasti i vlasti Republike Turske. Na osnovu toga je jedna komisija u Drţavnom arhivu Republike Turske istraţivala ove deftere i mikrofilmovala. Mora se reći da su oni od strane ĉlanova ove komisije bili dosta dugo vremena zadrţani i nisu bili dostupni svim historiĉarima-osrnanistima. Ali, od 1958. godine defteri se poĉinju masovno koristiti od strane onih osmanista koji su bili u mogućnosti da ih sami išĉitavaju. Još uvijek nije bilo organiziranog pristupa njihovu prevoĊenju i objavljivanju. Pojava radova zasnovanih na graĊi koju su sadrţavali ovi defteri izazvala je pravu senzaciju u našoj nauci. Tako se poĉelo, neopravdano, smatrati da sve ono što nije nastalo na osnovu deftera nije ni znaĉajno. Neopravdano je zbog toga što postoji veliki broj turskih dokumenata iz drugih serija i razliĉitih deftera koji nisu ništa manje znaĉajni od katastarskih deftera. S druge strane, moglo bi se reći daje to bilo i opravdano, imajući u vidu šta se sve provlaĉilo kroz dotadašnju historiografiju a što nije imalo nauĉnu podlogu. Navedeni defteri bili su pohranjeni u Orijentalnom institutu u Sarajevu, a odnosili su se na sve krajeve ondašnje Jugoslavije. Oni su u potpunosti izgorjeli 16. i 17. maja 1992. godine kada su Srbi granatirali i zapalili Orijentalni institut. Najveći broj turskih katastarskih knjiga koje se odnose na našu zemlju nalazi se u naprijed spomenutom Drţavnom arhivu Predsjedništva vlade Republike Turske

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

(Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri) u Istanbulu, a zatim u Arhivu Generalne direkcije turske drţavne gruntovnice i katastra (T. C. Tapu ve Kadastro Genel Mudurliigii) u Ankari. Manji broj se moţe naći u Arhivu muzeja Topkapi u Istanbulu, te Gradskoj biblioteci "Atatiirk" u Istanbulu. Neke vrste deftera nalaze se i u pojedinim bibliotekama u Evropi, kao što je Nacionalna biblioteka u Beĉu, zatim u Sofiji i nekim drugim. Defteri koji se odnose na našu zemlju, a nalaze se u Drţavnom arhivu Republike Turske, danas su sortirani ili arhivirani u razliĉitim serijama dokumenata, ali je većina njih kodirana kao Tapu defteri. U Ankari se vode u seriji Kuyud-i kadime (stari spisi). Broj deftera koji se odnose na našu zemlju je dosta velik, ali, naţalost, ne moţe se reći da su saĉuvani svi u kontinuitetu. To se posebno odnosi za sandţak Hercegovinu, osim za popise vlaha. Broj deftera koji su do sada objavljeni je, u odnosu na njihov ukupan broj, vrlo mali. To se jednako odnosi i na našu zemlju i na druge zemlje koje su bile predmet ovog popisivanja. Do sada su objavljeni defteri za Ostrogonski sandţak, detaljni defter za Gruziju (Gurdţistan), detaljni popis za Albaniju i nekoliko deftera koji su objavljeni u ediciji Monumenta Turcica Orijentalnog instituta u Sarajevu. Sve do osamdesetih godina ovoga stoljeća, u našoj zemlji nije bilo organiziranog rada na objavljivanju ove grade. Tada je u okviru tzv. Društvenih ciljeva koji su raĊeni preko tadašnjeg SlZ-a nauke, a koji je bio pod ingerencijom Ministarstva za obrazovanje, nauku, kulturu i sport RBiH, došlo do organiziranog rada na toj graĊi, jer je Orijentalni institut u okviru svoje djelatnosti, planova i programa rada, mogao konkurirati za sredstva u okviru DC XIII. Tako je obraĊeno i predato SIZ-u nauke pet projekata završenih do faze da se mogu koristiti u nauci, ali ne i zvaniĉno pripremljenih za štampu, jer za to nije bilo dovoljno sredstava, ili ih nije bilo bar u vrijeme kada su autorizirani projekti predati navedenom SIZ-u. Ovi su materijali korišteni od strane raznih historiĉara i drugih, ali nisu citirani ni po autorima ni po Orijentalnom institutu, mada su oni, kako smo rekli, korektno autorizirani. Ĉinjenica je da su u ono vrijeme ondašnja vlast, i nauka posebno, bili zainteresirani za objavljivanje navedene graĊe, kao i uopće graĊe na turskom jeziku, ali i drugim jezicima i vjerovatno bi se to i ostvarilo da nije bilo što je bilo. Inaĉe, do sada imamo objavljena samo dva katastarska popisa koji se odnose izravno na Bosnu i Hercegovinu, i to Krajište Isa-bega Ishakovića i Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina. Oba su izdata u ediciji Monumenta Turcica Orijentalnog instituta u Sarajevu. U istoj ediciji objavljen je i jedan katastarski popis oblasti Brankovića, dok su u izdanju Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine objavljena dva deftera Crne Gore, odnosno Crnogorskog sandţaka i dva sumarna popisa Zvorniĉkog sandţaka. Defter koji se ovdje objavljuje je treći iz serije deftera koji se odnose na Bosnu i on je najobimniji. Ovaj defter je i inaĉe najobimniji defter koji je do sada uopće pronaĊen, a koji se odnosi na našu zemlju. To je razumljivo ako se znade da je Bosanski sandţak bio jedna od najvećih teritorijalno-upravnih jedinica (sandţaka) koje su postojale u Carstvu. Danas se o turskim katastarskim knjigama u okviru osmanistike znade dosta. O tome su meritorno i sasvim utemeljeno pisali mnogi osmanisti. Svakako najznaĉajniji meĊu njima su radovi Omera Lutfi Barkana1 koji je svoje radove o tome pisao na 1

Omer Lutfi Barkan, "Tiirkiye'de imperatorluk devirlerinin buytik niiftts ve arazi tahrirleri ve Hakana mahsus istatistik Ċet'terleri", Istanbul Oniversitesi Iktisat FakiiltesiMecmuasi, II, 1940-41, str. 20-59 i 214-247.; Halil Iru'ioik, Hicri 835 tarihli Suret-i dsfter-i sancak-i Arvanid. Turk Tarih Kurumu Yayinlanndan, XIV Seri: Tahrir Defterleri No 1, Ankara, 1954.; Hazim Šabanović, Turski izvori za istoriju Beograda, knj. I, sv. 1, Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1964.; Hazim Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine. Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta

Uvod

osnovu izvornih materijala osmanlijske administracije i na osnovu samih katastarskih knjiga. Poslije njega, znaĉajnu studiju o katastarskim knjigama napisao je opet turski historiĉar Halil Inaldţik uz djelo Popis Albanije iz 1430. godine. On je koristio rezultate Barkana i svoja vlastita istraţivanja. U našoj nauci najpotpunije i gotovo sasvim dostatne studije o defterima napisao je Hazim Sabanović uz svoje dvije knjige, i to: Krajište Isa-bega Ishakovića i Turski izvori za istoriju Beograda. Za ove bi se studije moglo reći da su i najbolji radovi uopće napisani o ovim izvorima ili knjigama. Jedan jedini nedostatak je što je Sabanović više paţnje posvetio starijim katastarskim knjigama i njihovu nastanku, koji se do odreĊene mjere razlikuju od kasnijih katastarskih popisa iz vremena vladavine sultana Sulejmana Veliĉanstvenog i kasnijih sultana. Odmah da kaţemo da su te razlike relativna stvar. Kad se sve uzme u obzir, ne moţe se drastiĉno odvajati najranija praksa popisivanja i ona kasnija sve dok je postojalo ovih popisa. Zbog toga na ovom mjestu nije potrebno ponavljati sve što su navedeni historiĉari pisali o tome. Ali, svakako je i uz ovaj defter potrebno u najkraćim crtama osvrnuti se na katastarske popise. Prema dosadašnjim istraţivanjima u nauci je utvrĊeno da je bilo više razloga za popisivanje pojedinih zemalja ili cijelog Osmanlijskog carstva. Popisivanje zemalja ili jedne zemlje ili nekog podruĉja poduzimano je prije svega da bi se ta zemlja, to podruĉje ili ta podruĉja, nakon što bi bila osvojena, upisala u vlasništvo Osmanlijske drţave. Drugo, svrha je bila da se uvede osmanlijska vlast i osmanlijski sistem u toj zemlji. To je raĊeno utvrĊivanjem teritorijalne i administrativne podjele te zemlje, bilo na osnovu zateĉenog ili nanovo uspostavljenog stanja, a zatim preko utvrĊivanja ukupnog stanovništva, ispravnije reĉeno poreskih obveznika, njihovih posjeda i prihoda koji su prema osmanlijskom zakonodavstvu pripadali drţavi. Dakle, treći razlog je bio popisivanje poreskih obveznika i utvrĊivanje drţavnih prihoda koji otpadaju na njihove posjede ili liĉnih poreza. Konaĉno, svrha je bila da se drţavni prihodi, odnosno njihov taĉno odreĊeni dio rasporedi ili razdijeli vojniĉkoj klasi za njihove plaće koje su uţivali za svoju sluţbu u vojsci. To znaĉi uvoĊenje timarske organizacije u toj zemlji. Prema tome, cilj ovih popisa nije bio popis stanovništva, pa se kao takvi ne mogu ni smatrati. Tek na posredan naĉin mi utvrĊujemo stanovništvo odreĊene zemlje. Ali, ovi defteri nisu ni obiĉne statistike, jer one sadrţavaju mnogo više razliĉitih elemenata nego što bi samo kao statistike sadrţavali. O tome će se više reći nešto kasnije. Defteri se nazivaju tapijski defteri zbog toga što se tapijom oznaĉava svojinski i produkcioni odnos na posjedima koji se nalaze na mirijskoj zemlji, a to se moralo, prema zakonima, utvrditi na licu mjesta. Naime, padom neke zemlje pod osmanlijsku vlast sva proizvodna sredstva, u šta spada, na prvom mjestu, obradivo zemljište, prevode se u drţavnu svojinu. U Anadoliji i Rumeliji, u koju je ubrajana i Bosna, ovo zemljište se naziva araz-i miri ili araz-i memleket, a odnos obraĊivaĉa prema suverenom gospodaru zemlje - sultanu, odnosno drţavi, naziva se tasarrut On se potvrĊuje posjedovanjem tapije. Dakle, tapija oznaĉava karakter posjeda i odnosa proizvoĊaĉa na zemlji. Gotovo na svim pronaĊenim tapijskim defterima, ako su u izvornom uobliĉenju, nalazi se naziv Tapu Tahrir Defteri (tapijska popisna knjiga). Ako nije Turcica, Tomus secundus, Serija II, Defteri, knj. 1, Sarajevo, 1964.; Grupa autora, Oblast Brankovića. Opširni katastarski popis iz 1455. godine. Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, Tomus tertius, Serija II, Defteri, knj. 2, sv. 1 i 2, Sarajevo, 1972.; Ahmed S. Aliĉić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina. Orijentalni institut u Sarajevu, Monumenta Turcica, Tomus sextus, Serija II, Defteri, knj. 3. Sarajevo, 1985. Od svih navedenih radova najvaţniji izvor za prouĉavanje tapijskih deftera je rad O. L. Barkana, ali i u svim drugim radovima postoje kraće ili dulje studije o defterima, tako da se iz njih mogu saznati sve tehniĉke pojedinosti nastanka deftera i njihova sadrţina, kao i znaĉaj za nauku.

vl

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

tako, onda su oznaĉavani prema njihovoj vrsti: mufassal, mudţmel ili idţmal, roznamĉe i derdest. Svi ovi defteri se meĊusobno znatno razlikuju. Kako smo naprijed naveli, popisi su poduzimani nakon pada pod osmanlijsku vlast odreĊenog podruĉja ili odreĊene zemlje i to je bilo obavezno. Prilikom promjena na granicama Carstva ili u okviru pojedinih zemalja Carstva, takoĊer su poduzimani popisi radi evidentiranja novonastaloga stanja i sa istim ciljem o kojem smo naprijed govorili. Zatim su popisi poduzimani prilikom dolaska na vlast svakog novog sultana. I to je, prema dosadašnjim saznanjima, takoĊer bilo obavezno. Doduše, danas to moţemo tvrditi samo za ranija razdoblja osmanlijske vlasti. Jer, takav kontinuitet ne moţemo potvrditi za sva razdoblja u kojima su popisi poduzimani. Poduzimanje popisa prilikom ustoliĉenja svakog novog sultana zasniva se na karakteru osmanlijske vrhovne vlasti, po kojoj je svaki novi sultan, obavezno, potvrĊivao i priznavao ili ne stanje iz vremena njegovog prethodnika. Kakve su posljedice toga u pogledu ukupne autokratske vlasti u Osmanlijskom carstvu, na ovom mjestu nema potrebe da detaljnije razlaţemo. Popisi su poduzimani i u sluĉaju da u nekoj pokrajini ili dijelu pokrajine, prema općim prilikama u tom podruĉju ili prema potrebama Carstva, doĊe do izmjene u produkcionom odnosu ili u sistemu oporezivanja, kao npr. ako je odreĊeni broj stanovništva prevoĊen iz jedne vrste proizvodnje u drugu ili iz jednog naĉina oporezivanja u drugi. To bismo mogli prikazati u sluĉajevima kada je jedan broj stanovništva koje se bavilo stoĉarstvom prevoĊeno u ratare, ili ako je jedan broj stanovništva umjesto naturalnih obaveza prevoĊen u sistem paušalnog oporezivanja, što je u našoj nauci poznato kao filurijski naĉin plaćanja poreza, a stanovništvo poznato kao filuridţije. O tome ćemo kasnije opširnije govoriti. Ima historiĉara koji tvrde da je popis mogao biti poduzet i u sluĉaju kada doĊe do bitnih promjena na vlasti u odreĊenoj pokrajini. Što se nas tiĉe, mi za takav popis na našim podruĉjima ne znamo. Sasvim je druga stvar ako u jednoj pokrajini doĊe do promjena uţivalaca prihoda sa zemlje. Tako, ako se, naprimjer, ukine has pokrajinskog namjesnika i njegovi prihodi razdjeljuju meĊu više pripadnika vojniĉke klase, onda je nuţna identifikacija toga stanja. Isto se moglo desiti i ako se sultan odricao svojih prihoda sa zemlje ili drugih izvora prihoda u korist niţih vojnika ili u korist vakufa, pa je i tada vršena identifikacija novoga stanja. Mi, takoĊer, znamo da su odvojeno popisivani i hasovi nekih sandţakbegova u našim krajevima, ali i to je raĊeno onda kada je dolazilo do promjena u ukupnim zemljišnim ili fiskalnim odnosima ili do promjene u obimu prihoda koje je taj sandţakbeg uţivao. Rekli smo da je do popisa dolazilo i onda ako su se dešavale promjene na granicama neke pokrajine ili u okviru nje. Tako je došlo do popisa naših krajeva, ili bolje reĉeno Bosanskog sandţaka, nakon što su Ugari protjerani iz tzv. Jajaĉke banovine ili nakon pada Bosanske krajine pod osmansku vlast ili kao što je sluĉaj popisa pograniĉnih podruĉja prema Mlecima i Austriji nakon Karlovaĉkog mira 1700. godine. Popisi su vršeni po nalogu sultana i u njegovo ime. Sultan je o tome izdavao svoju naredbu - ferman, sa naznakama koja se zemlja popisuje i u koju svrhu se popisuje. Brigu oko popisa vodila je u suštini carska defterhana - uprava drţavnih finansija, jer su svi prihodi drţave, bez obzira na to iz kojih izvora poticali, spadali u nadleţnost ovoga drţavnog ureda. Za svaki popis odreĊivana je drţavna komisija za popis, koju su obavezno saĉinjavali drţavni povjerenik za popis - emin i pisar - katib ili jazidţija. UtvrĊeno je da je u nekim sluĉajevima u komisiji bio još i pomoćnik emina ili više pisara. U izradi popisa redovno je uĉestvovao podruĉni kadija i to kao lice koje je zastupalo drţavu i bilo, ustvari, kontrolor komisije koja je vršila popis. S obzirom na njegovu ulogu, njega treba smatrati sastavnim dijelom komisije. Komisiji su, po naredbi sultana,

Uvod

vii

morali pomagati svi upravni organi odreĊenog podruĉja i svi pripadnici vojniĉke klase - spahije, zaimi, subaše, vojvode i sandţakbezi. U sluĉaju da se popisuje podruĉje sa preteţnim brojem vlaškog (stoĉarskog) stanovništva, onda su pri popisu morali pomagati njihove vojvode, knezovi i primićuri. Svi naprijed spomenuti su pomagali u svojim domenima i svojim obavezama i imali za to taĉno utvrĊene odgovornosti i sankcije u sluĉaju neodgovornog ponašanja. Posao popisivanja bio je od izuzetne vaţnosti za drţavu, vrlo odgovoran i teţak. Kako su ti prihodi sluţili za normalan rad drţave i njenih institucija, popis se mogao povjeravati iskljuĉivo sposobnim i povjerljivim osobama, jer je pruţao mogućnost za razne mahinacije, a posebno za mito. Zato su te poslove redovno obavljali istaknute kadije, visoki ĉinovnici drţavne defterhane, istaknute politiĉke liĉnosti kao što su sandţakbegovi i beglerbegovi, tj. paše. Poznato je da se neki od emina unapreĊivani na duţnost defterdara. To su bili ljudi koji su do tanĉina poznavali osmanlijski sistem i osmanlijsko zakonodavstvo. Iako je najĉešća oznaka za rukovodioca komisije emin, ima dosta sluĉajeva kada se taj termin ne upotrebljava nego se navede da se popis vrši pod rukovodstvom (be marifet-i) te i te liĉnosti i ovaj termin nikako ne znaĉi niţu funkciju u okviru komisije. Posve je sigurno da se ovdje radi o eminu. Umjesto katib ili jazidžiu samom tekstu se moţe naći i druga arapska rijeĉ koja oznaĉava pisara, a to je muharrir. Na kraju uvodnog teksta koji sadrţi ime sultana u ĉije se ime popis vrši, dove (molitve za njegovo dobro i sreću) te imena rukovodioca popisa i pisara obiĉno se navodi izraz hurrke fi, poslije kojeg dolazi datum završetka popisa. Historiĉari koji su se bavili ovim pitanjem smatraju, a i mi se s njima potpuno slaţemo, da su ĉlanovi ovih komisija bili ljudi koji su, pored poznavanja sistema i zakonodavstva, dobro poznavali jezik i obiĉaje zemlje koju su popisivali. O tome svjedoĉi ĉinjenica da su sve obiĉajne i jeziĉke karakteristike jedne zemlje vrlo vjerno prenosili u ove popise, što za historijska i posebno jeziĉka i antropogeografska istraţivanja ima veliku vaţnost. Tapijski popisi su bili opći ili parcijalni. Opći su oni koji su poduzimani onda kada je popisivana cijela Osmanlijska carevina, a parcijalni onda kada je, iz odreĊenih razloga, popisivano samo jedno podruĉje ili jedan sandţak ili eventualno jedan kadiluk (kaza) ili, u ranije doba, jedan vilajet ili jedna nahija kao najmanje teritorijalne i upravne ili vojne jedinice. U parcijalne se mogu ubrojiti i popisi pojedinog hasa. Popisi su vršeni na licu mjesta, nakon što bi bilo javno obznanjeno da će se vršiti popis zemlje, odnosno odreĊenog podruĉja i ko će ga popisivati. To znaĉi da bi komisija došla u jedan kadiluk i tada su, nakon priprema koje su nuţne za popisivanje, kao što je, naprimjer, odreĊivanje trţišnih cijena proizvoda ili neke druge stvari, bili pozvani svi poreski obveznici da liĉno doĊu na mjesto popisa. U nekim radovima moţe se naći mišljenja da je sva raja okupljana na jedno mjesto. Svakako je tu u pitanju jeziĉka formulacija. Sasvim je sigurno da su to bili samo poreski obveznici. Oni su pozivani preko svojih spahija, zaima ili subaša koji su upravljali carskim ili sandţakbegovim hasom. Još jedna napomena je nuţna kada se postavlja pitanje priprema za popis. Popisna komisija je morala utvrditi sve trţne cijene proizvoda koji su bili predmet oporezivanja. Te cijene je odobravala Porta. Ali je sasvim sigurno, prema podacima koje pruţaju sami popisi ili upute komisiji za popis, da su cijene odreĊivane samo jednom i to za cijelo podruĉje koje se popisuje. Naime, u defterima nalazimo jedinstvene cijene na cijelom popisanom podruĉju za sve poljoprivredne proizvode, ali i za visinu paušalnih poreza za pojedine proizvode i uslovne poreze. Tu su jedinstvene mjere za teţinu, zapreminu i za površinu, kao i sistem svojinskih odnosa i naĉin manipulacije tapijom.

vm

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

Nakon toga, popisna komisija je identificirala, prije svega, nosioce domaćinstava, a potom i druge ĉlanove svakog domaćinstva koji su podlijegali oporezivanju. Oporezivanju su podlijegali svi odrasli muškarci koji su bili zdravi i sposobni za rad i udovice kao nosioci domaćinstva. Razumije se, poreske obaveze su bile razliĉite za razliĉite kategorije obveznika. Po tome bi bili utvrĊivani prihodi svakog naselja, i to prema iskazu spahije o trogodišnjem prihodu, jer se prilikom popisa utvrĊivao prosjek trogodišnjeg prihoda i na osnovu toga odreĊivao porez u naturi ili u novcu i unosio u novi defter. Imajući u vidu da je osnovni cilj ovih popisa bio utvrĊivanje prihoda svake zemlje i poreskih obaveza svakog domaćinstva i poreskog obveznika unutar domaćinstva, oĉekivalo bi se da je u te prihode unošena i dţizja - glavarina. MeĊutim, treba reći da su popisi dţizje saĉinjavani odvojeno, jer taj porez je pripadao izravno drţavnoj blagajni i nije se rasporeĊivao u timare. Isto tako, odvojeno su pravljeni popisi i raznih vanrednih drţavnih poreza - avariza. Takva je bila praksa od samog poĈetka pravljenja popisa. U kasnija vremena, defteri o pojedinim zasebnim porezima bili su i jedini u praksi popisivanja zemalja ili pojedinih podruĉja, pa će znaĉaj koji su katastarski popisi imali za historijska i druga istraţivanja preći na te druge vrste popisa (deftera). Neki istraţivaĉi deftera misle da popis dţizje je vršen u isto vrijeme kada je vršen cjelokupni popis dotiĉne oblasti i da je popise obveznika dţizje bio duţan komisiji predati mjesni kadija. Mi danas raspolaţemo izvornim podacima po kojima su popise dţizje redovno vršili kadije sa samog terena, odnosno iz jednog sandţaka ili jednog vilajeta, a ne drţavna komisija za opći popis i da popisi dţizje ne potiĉu iz istoga vremena iz kojeg su ovi opći popisi. Zato nismo sigurni da su i u ranije vrijeme vršeni zajedno sa katastraskim popisom. Treba imati na umu da dţizja nema nikakve veze sa bilo kojom vrstom katastarskih obaveza, jer je to šerijatom uvedeni liĉni porez, u pravilu, nemuslimana. Ali i muslimani su plaćali dţizju ukoliko su prešli na islam izmeĊu dva popisa ili nije bila donesena odluka o promjeni statusa zemlje ili podruĉja, ĉak jednog sela, kao haraĉom zaduţenog podruĉja. Vjerovatno je i to bila praksa negdje i u neko vrijeme, ali, eto, mi danas raspolaţemo i podacima koji upućuju na nešto drugaĉiju praksu, bar u Bosni. Kao primjer navest ćemo popis Bosanskog sandţaka iz 1516. godine. Za tu godinu ne nalazimo popisa dţizje. Zato dvije godine kasnije, 1518. godine, nalazimo popis dţizje za Bosanski sandţak, ali i za druga podruĉja naše zemlje. Popis su vršile kadije iz Bosne, pa se nameće zakljuĉak da je dţizja popisivana odvojeno od generalnog popisa zemlje. I u kasnijim vremenima nalazimo popise dţizje vršene odvojeno od drugih prihoda i obiĉno su ti popisi vršeni zajedno za više oblasti jednoga administrativnoga podruĉja. Kad se tiĉe Bosne, onda treba naglasiti da je od samog poĉetka osmanlijske vlasti Bosanski sandţak smatran kao centralni sandţak, odnosno paša sandţak, i imao je odreĊene prednosti nad ostalim sandţacima, a njegov sandţakbeg nad ostalim sandţakbegovima na podruĉju Bosne, osobito ako su u pitanju vojna pitanja i odlazak u rat sa bosanskom vojskom. Tako je osnivanje Bosanskog vilajeta 1580. godine bila stvar koja se pripremala mnogo ranije nego je on osnovan. To u isto vrijeme znaĉi da su podruĉja Bosanskog vilajeta od samog poĉetka smatrana jednim podruĉjem, odnosno jednom zemljom, kao što se vidi iz prvih popisa naših podruĉja. Dakle, ono nikada nije razbijano, naprotiv, bilo je vezano. Naprimjer, prilikom odlaska u rat glavni zapovjednik snaga iz Bosne bio je sandţakbeg Bosanskog sandţaka iako nije imao titulu valije - beglerbega. To vidimo i na primjeru da su svi poluvojniĉki redovi bili obavezni da se odazovu na vojnu sluţbu ako bosanski sandţakbeg ide na vojnu izvan Bosne, bez obzira u kojem se sandţaku oni nalazili - hercegovaĉkom, kliskom ili zvorniĉkom. U tom smislu je, mislimo, i popisivanje dţizje vršeno u isto vrijeme za šire podruĉje Bosne, odvojeno od generalnog popisa pojedinog sandţaka u Bosni. S druge strane, prihodi dţizje nisu rasporeĊivani u vojna lena bilo koje vrste, nego su išli izravno u drţavnu blagajnu i njima su podmirivani posebni troškovi zemlje.

Uvod

Nakon što bi se izvršile pripreme za popis i svi obveznici jednog naselja bili na licu mjesta, komisija je unosila, po pravilu: naziv sandţaka, naziv kadiluka, naziv nahije, naziv naselja i njegov status - šeher, kasaba, varoš, pazarište, selo, mahala ili druga vrsta popisne jedinice, kao što je mezra, ĉifluk, zemin, trţna taksa, carina, prihodi rudnika itd. Ako je u isto vrijeme utvrdivana i timarska organizacija, navoĊeno je kojem timaru ili zeametu ili hasu pripadaju prihodi dotiĉnog naselja ili vrsta poreza. Od liĉnih podataka u defter je upisivano liĉno ime i ime oca poreskog obveznika. Ima sluĉajeva da se kao druga pobliţa oznaka nekada naznaĉi i brat ili roĊak ili njegov društveni status. Kakvom su se logikom ovdje rukovodili teţe je objasniti. Ima sluĉajeva da je na našim podruĉjima nekada oznaĉeno i prezime sa patronimskim nastavkom ali to nije ĉesto, ako nećemo posredno zakljuĉivati o patronimiku. Prije liĉnog imena u defterima se donosi vrsta posjeda koji dotiĉni uţiva, tj. baština toga i toga ili ĉifluk toga i toga, a ako je baština prevedena na ĉift, tj. posjed u rukama muslimana, onda je taj posjed donošen poslije liĉnoga imena, tj. uţiva posjed kao ĉift. Tim terminom se oznaĉava posjed ĉija je veliĉina tolika da se moţe obraditi jednim parom volova, za razliku od ĉitluka koji je mogao biti i veći i manji. Kada je u pitanju naziv za osnovni posjed jednog seoskog uţivaoca, onda se on u našoj zemlji odreĊuje kao baština. Baštinu su uţivali i nemuslimani i muslimani. Ali kako se u popisima nalaze poreski obveznici upisani bez oznake posjeda, nego samo njihovo liĉno ime i ime oca, onda se postavlja pitanje karaktera te baštine u historijskoj retrospektivi. Da li je to vrsta slobodne baštine iz srednjovjekovne Bosne ili je tu osmanlijska vlast prihvatila taj naziv za sva seoska imanja koja su dolaskom Osmanlija postala slobodna? Ako se gleda prema najranijim popisima naše zemlje, npr. podruĉja Hercegovaĉkog sandţaka, gdje se vrlo rijetko navodi baština kao posjed seljaka, nego se donosi samo njegovo ime, onda se moţe zakljuĉiti da su Osmanlije preuzele taj termin za oznaku svakog seoskog posjeda. Što se tiĉe onih koji se navode samo poimeniĉno, bez naziva njegova posjeda, kod njih dolazi u obzir ili da su se tu kasnije doselili ili se proširilo ziratno podruĉje jednog naselja. U pogledu oporezivanja, liĉnog, a vjerovatno i naturalnog, jer se naturalno iskazuje zbirno za jedno naselje, nema nikakvih razlika. A što se tiĉe oznake čift za seoski posjed muslimana, onda je tu stvar sasvim jasna. To znaĉi da je taj seoski posjed prestao biti haraĉka zemlja i postao samo ušrijska (desetinska) zemlja. MeĊutim, prevoĊenje baštine u ĉift nije se moralo izvršiti ni prilikom svakog novog popisa, pa je i posjed muslimana nazivan baštinom, a to je znaĉilo da je prilikom popisa dţizje i taj seljak musliman uvoĊen u popis dţizje, jer je njegov posjed spadao u haraĉku zemlju. Naravno, to je bilo moguće jer je sva zemlja u Bosni spadala u kategoriju i haraĉke i ušrijske, odnosno mirijske, kako smo to na poĉetku istakli. U defteru koji se ovdje objavljuje, kako ćemo to vidjeti kasnije, apsolutna većina posjeda oznaĉava se kao baština. Pa ipak su tu liĉni porez resmi ĉift i ispendţa diferencirani. Ne znamo kada je takva praksa uvedena i je li to bila opća praksa. Nepoznavanje ove ĉinjenice navodilo je i još uvijek navodi mnoge historiĉare, osobito srpske i hrvatske, da donose netaĉne zakljuĉke o pojedinim pitanjima društvenog poloţaja stanovništva i naroĉito pitanjima uzroka širenju islama, uvodeći dţizju kao osnovni uzrok tome širenju, Po općem pravilu, u islamskim drţavama muslimani ne plaćaju liĉni porez dţizju - glavarinu, koja se plaća kao znak podaništva islamskoj drţavi i znak štićeništva od strane drţave. Ali, u svome razvoju ovo pravilo je doţivljavalo promjene i u Osmanlijskom carstvu imalo je nešto drugaĉiji karakter, bez obzira na teorijske i pravne postavke. Naravno, Osmanlijska drţava je nerado mijenjala status stanovništva i njegovu privrednu djelatnost, te status proizvodnih sredstava, ako je to išlo na uštrb drţavnih prihoda. Tu treba traţiti razloge da su i muslimani mogli plaćati dţizju, bar odreĊeno vrijeme, odnosno dok se ne donese posebna odluka drţave o drugaĉijem oporezivanju. To je naroĉito

x

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

uoĉljivo u vrlo ranim popisima naše zemlje ili, bolje reĉeno, u vrijeme kada je proces širenja islama dobio intenzivan karakter, pa prema tome to i ne bi mogao biti osnovni uzrok prelaska na islam najvećeg dijela autohtonog bosanskog stanovništva. Nakon utvrĊivanja liĉnih podataka, u defter je prvo unošen liĉni porez koji su proizvoĊaĉi ili uţivaoci zemlje bilo koje vrste plaćali i koji su, bez obzira na sve ograde, vezani za zemlju, tj. resmi ĉift i ispendţa. Prvi su plaćali muslimani, a dragi nemuslimani. U ovom defteru koji se ovdje objavljuje primijećeno je da u nekoliko sluĉajeva i nemuslimani uţivaju posjede koji se oznaĉavaju kao ĉift ili ĉitluk. Treba naglasiti da osmanlijski pravnici porez koji plaćaju muslimani - resmi ĉift, oznaĉavaju kao katastarski porez koji plaćaju po poreskom obvezniku, a ispendţu koju plaćaju nemuslimani kao porez za sposobnost za rad. Posve je sigurno da je to istovjetan porez i da se on plaća kao katastraski porez u novcu. Ali, zbog teţnje da se sve podvede pod šerijat, odnosno usaglasi sa šerijatom, a to znaĉi da muslimani ne bi trebalo da plaćaju nikakav liĉni porez, pravnici su u svojim decizijama ili raspravama napravili malu varku i tretirali liĉni porez muslimana kao katastarski, a kršćanski kao porez za sposobnost za rad. Ova vrsta poreza se, inaĉe, razlikuje za muslimane i nemuslimane. Muslimani sve do kraja 17. stoljeća plaćaju na ime toga poreza po 22 akĉe, a kršćani 25 akĉi. Upravo je tu jedina razlika izmeĊu muslimana i nemuslimana u pogledu oporezivanja po osnovu katastra i posjedovanja ziratne zemlje. Svi ostali porezi su identiĉni. Naravno, muslimani ne plaćaju porez na svinje, jer ih i ne uzgajaju, što je jedna od vjerskih zabrana i zato tvrdnje da su neki prvi muslimani u Bosni gajili i svinje apsolutno ne stoje. Poslije uvoĊenja liĉnih poreza, u deftere se unose porezi koji se odreĊuju u naturi i, uglavnom, redovno obraĉunavaju u novcu, što naroĉito vrijedi za kasnije vrijeme. U naturi se odreĊivao porez od svih zrnatih usjeva. OdreĊivan je u mjerama koje su na terenu vrijedile. U nekim podruĉjima to je bilo lukno, a u nekim kejl ili kila. Ove mjere su imale razliĉitu vrijednost u razliĉitim zemljama i krajevima. Lukno je iznosilo oko 20 oka, a kejl ili kila od 30 do 33 oke u Bosanskom i Zvorniĉkom sandţaku. Tako, znamo da je kila u Bosanskom sandţaku iznosila 30 oka i nazivala se novopazarskom kilom, a u zvorniĉkom 33 oke i vjerovatno se nazivala zvorniĉkom. Naime, nismo našli takvu oznaku za zvorniĉku kilu u izravnom tekstu, nego u jednom kaminu za taj sandţak i u praksi, dok za novopazarsku kilu imamo izriĉito donesen tekst u ovom defteru ovdje. Poslije toga je slijedilo unošenje desetine na vino koja se uzimala od kršćana koji su cijedili vino ili novĉanog poreza na dunum od vinograda koji su plaćali muslimani koji nisu cijedili vino i za košnice ako ih je bilo i ako se od njih uzimala desetina. Naime, na košnice se mogao obraĉunavati i paušalni porez isto kao za slamu i povrće i voće. U ovom defteru ovdje nailazi se na zabilješke da i neki muslimani cijede vino i da plaćaju desetinu od mošta, kako se redovno oznaĉava vino, a to se kod nekih naših historiĉara smatra kao slatko vino. Ustvari, to je uzavreli mošt koji nakon odstajanja postaje vino. Inaĉe, vrlo rijetko se susreće u defterima da i muslimani cijede vino. Isto tako upisuju se paušalni porezi na vinsku burad ili kazane za peĉenje rakije. Nakon toga se donose tzv. uslovni porezi u koje se ubraja nijabet - globe ili u nekim defterima kao džurmu džinajet, što znaĉi globe za teţe kriviĉne prekršaje i badihava, što znaĉi globe za lakše prestupe, a potom svadbarina i porez na tapiju. Vrlo ĉesto u defterima se donose na istom mjestu uslovni porezi kao badihava, pa se misli da se taj naziv općenito odnosi na uslovne poreze. MeĊutim, veliki broj historiĉara smatra da se svadbarina i porez na tapiju ne mogu oznaĉiti tim terminom. S druge strane, nijedna kategorija stanovništva, seoskog ni gradskog pa ni vojniĉke( strukture, nisu osloboĊene svadbarine i globa za prekršaje, pa bi se opet moglo sve to podvesti pod pojam badihave. No, kad se tiĉe vlaškog stanovništva, za njihove uslovne poreze se redovno upotrebljava termin nijabet. Konaĉno,

Uvod

tapijsku pristojbu plaćaju svi oni koji posjeduju mirijsku zemlju, bez obzira na to iz koje kategorije stanovništva potjecali. Razumije se, ovo posjedovanje se mora oznaĉavati iskljuĉivo kao hakk~i tasanvf. To znaĉi doţivotno pravo uţivanja i pravo nasljeĊivanja u porodici po debeloj krvi, odnosno, pravo nasljeĊivanja i po tankoj krvi kao pravo prvenstva, ali uz plaćanje tapijske pristojbe. Na kraju se donosi ukupni zbir svih poreza u novcu - naturalnih i paušalnih. Na ovom mjestu treba naglasiti da je prije popisa trebalo imati pred sobom sve eventualne drţavne naredbe u vezi sa smanjivanjem ili oslobaĊanjem od poreza bilo kojeg poreskog obveznika i utvrĊivanjem njegovih prava ili duţnosti. Isto tako, sve eventualno nastale promjene kupovinom ili prodajom zemlje, tj. tapije, jer se samo tapija mogla prodavati, za što je potvrde izdavao mjesni kadija te saglasnost timar-sahibija. Uţivaoci vojniĉkih plaća (lena) morali su podastrijeti berate na osnovu kojih uţivaju odreĊeno leno. Trebalo je identificirati sva vakufska dobra ili sva mulkovna dobra i dokumenta nadleţnih drţavnih organa o njihovu posjedovanju. Isto tako svi knezovi (vlaške starješine) morali su predoĉiti dekrete o svom poloţaju (berate ili tezkere) na osnovu ĉega su njihove baštine osloboĊene poreza i koje su im obaveze potvrĊene. Isti je sluĉaj i sa odlukama kojima se neko selo ili više sela kolektivno oslobaĊaju dijela ili svih poreza za odreĊene poslove koje su radili u korist drţave, kao što su derbendţije, sokolari ili zanatlije ili kasabe i šeheri koji su zbog svoje djelatnosti osloboĊeni dijela ili svih poreza i koje su im obaveze za to nametnute. Zbog toga su za istraţivanja vrlo interesantne ove odluke koje se unose u svaki novi popis sa tekstom koji je upisan onda kada su prvi put donesene i sa naznakom u vrijeme kojega sultana su donesene. Obiĉno se u okviru popisivanja poreskih obveznika i utvrĊivanja drţavnih prihoda u nekom podruĉju ti drţavni prihodi raspodjeljuju vojniĉkoj klasi u vidu hasova, zeameta ili timara. Prema nekim istraţivanjima to je bila praksa u najstarijim ili starijim defterima, dok u novijim defterima, nastalim u vrijeme i poslije vladavine Sulejmana Zakonodavca to nije vršeno. Smatra se da su tokom vremena vršene reforme u samom popisivanju, što je sasvim logiĉno, pa da je kao posljedica tih reforama u opširnim defterima izostavljana raspodjela prihoda u okviru timara ili drugih vojniĉkih lena. Istina, takvih deftera ima. I ovaj koji se ovdje objavljuje je upravo takav. Ali, veliki je broj deftera koji se odnose na podruĉja naše zemlje u kojima nije napravljena nikakva izmjena u tom pogledu i oni su saĉinjavani na isti naĉin i u 15. i u 16. stoljeću. Za historijska istraţivanja oni defteri koji su drugaĉije popisivani i u kojima su izostavljeni pripadnici vojniĉke klase su mnogo oskudniji podacima, jer nam ne donose cijelu jednu socijalnu strukturu - vojniĉku strukturu, koju bi, inaĉe, mogli bez problema pratiti po ovim defterima. Kad su tako uzeti svi liĉni podaci i poreske obaveze i utvrĊen ukupan prihod, onda se definitivno sastavlja cijeli popis u vidu deftera koji se zove mufassal defter detaljni, opširni'ili poimenični. Tako se u našoj nauci oznaĉava navedena vrsta deftera. To se još moţe nazvati i osnovni defter. Na osnovu opširnog deftera sastavljao se mudžmel defter (miicmel defter) ili idžmal defter (icmal defteri) - sumarni ih zbirni ili, uslovno, vojnički. Oni su, prema nekim nauĉnicima, u starije vrijeme bili ĉisti izvodi iz opširnog deftera. Ali s obzirom na njihovu sadrţinu i u starija vremena i kasnije, mi ne dijelimo takvo mišljenje. To su nezavisni defteri, nastali na osnovu podataka iz opširnih deftera i pojedinaĉnih drţavnih, odnosno carskih naredaba. Naime, ovi defteri se, s pravom, ĉesto nazivaju timarskiiM vojnički defteri. Oni to, ustvari, i jesu. U njima su sadrţani elementi koji su znaĉajni za tu vojniĉku strukturu. To jest, najvaţniji element tih deftera jest prihod i uţivalac prihoda - timarnik i to je uneseno u taj defter. Zajedno sa prihodom done-

x11

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

sena su imena naselja sa ili bez zbirnog broja domaćinstava u pojedinim naseljima i sa iznosom poreza u svakom naselju. Potpuni vojniĉki - zbirni defteri sadrţe na kraju svakog vojniĉkog lena rekapitulaciju svih naselja i ukupnih prihoda jednog lena. Prema tome, u njima nedostaju samo imena domaćina svih naselja. Ali, oni sadrţe elemente na osnovu kojih moţemo prouĉavati vojniĉku, vladajuću strukturu, tj. ime i ime oca timarnika, eventualno i mjesto ili zemlju njegovog porijekla, njegove vojniĉke obaveze i sve druge promjene koje su nastajale izmeĊu dva popisa u odnosu na timarski posjed. Osim toga, i oni nam pruţaju mogućnost da sagledavamo ukupnu ekonomiku ili ukupne prihode jednog podruĉja. To su dvije najznaĉajnije vrste popisnih katastarskih knjiga - deftera. One su originalne i autentiĉne jer su nastajale na licu mjesta i one su imale osobit znaĉaj za drţavnu administraciju, odnosno drţavne finansije, baš kao što imaju izuzetan znaĉaj za višestruka nauĉna istraţivanja. Sastavljene deftere komisija za popis je predavala Porti, zapravo nišandţiji nosiocu drţavnog peĉata, koji je nakon odobrenja velikog vezira potvrĊivao ispravnost i autentiĉnost podnesenog popisa. Tek tada je on postajao punovaţan. U sluĉaju da je popis imao bilo kakvih manjkavosti koje su narušavale njegovu namjenu, takav popis je poništavan i to poništavanje je upisivano na samom defteru. Ako su greške bile velike obnavljan je cijeli popis, a ako su bile manje izraţene, obnavljan je popis samo podruĉja na kojem su utvrĊene greške. Najĉešći je sluĉaj da je ponavljan cijeli popis. Mi takav primjer imamo u popisu Bosanskog sandţaka iz 1485. godine koji je poništen i umjesto njega saĉinjen drugi 1489. godine. Ne treba da zavarava ovoliki razmak izmeĊu jednog i drugog popisa. Imamo i jedan sluĉaj za popis Hercegovaĉkog sandţaka koji nije pronaĊen, ali je pronaĊen cjelovit fragment popisa nanije Prijepolje, koji je oĉito samostalno popisivan. Ovi defteri su pohranjivani u drţavnu defterhanu. Nakon što bi popisi bili potvrĊeni, izdavana je naredba da se saĉine prepisi ovih deftera. Prema onome što se do sada znade pravljena su dva prepisa. Prepis se naziva suret-idefter-imufussali stiret-idefter-imiicmel. Jedan od ova dva prepisa slat je u vilajetsku ili sandţaĉku defterhanu i sluţio je pokrajinskoj ili oblasnoj (sandţaĉkoj) defterhani za svakodnevnu upotrebu. U ove deftere bilo je dozvoljeno, zapravo to im je bila i namjena, da se unose sve eventualne promjene u bilo kojem pogledu. Ali nije bilo dozvoljeno mijenjati bilo šta u osnovnom tekstu. Naime, izmjene su unošene u vidu interpolacija ili marginalnih biljeţaka. Upravo se po tim bilješkama i raspoznaju od osnovnog deftera. Tu se obiĉno nalazi zabiljeţeno da je neko mjesto promijenilo svoj status, tj. postalo pazarište ili kasaba ili je utvrĊen pijaĉni dan ili sajam. Isto tako, nalazi se biljeţaka da je na osnovu ţalbi stanovnika nekog naselja nešto ispravljeno u pogledu njihovih poreza pa i statusa. Ovi prepisi su ĉesto znaĉajniji za istraţivaĉe od osnovnih deftera. Mada, treba da se zna da je bilo kakva promjena podlijegala odluci Porte pa se te odluke nalaze meĊu pojedinaĉnim dokumentima u okviru deftera drţavnih naredaba {miihimme defteri). Postoje još dvije vrste deftera koji imaju za predmet popis prihoda i drugih elemenata koje sadrţe i naprijed navedeni defteri. To su ruznimge defteri i derdest defteri. Obje navedene vrste su priruĉni defteri. Ali se prvi odnose na upisivanje i knjiţenje svih promjena nastalih u okviru timarskih posjeda i njihovih prihoda, a drugi sadrţe promjene u pogledu svojinskih odnosa i poreskih obaveza stanovništva, i to onih koje su nastajale izmeĊu dva popisa. Osmanisti smatraju da se ovi defteri ne mogu svrstavati u tapijske deftere. Ako se ima na umu naĉin njihova nastajanja, a to je da su oni pravljeni u kancelarijama drţavne defterhane, a ne na licu mjesta, onda ne treba da se miješaju sa tapijskim defterima. Ali ako se ima na umu njihova sadrţina, a ona je vrlo sliĉna, ako ne i jedinstvena sa navedenim defterima, onda se oni mo-

Uvod

xm

gu svrstati i u te deftere. Za istraţivaĉe su vrlo zanimljivi i na njihove podatke se moţe osloniti, pogotovu ako se zna da ni ovdje nijedna promjena nije mogla biti unesena bez posebnog odobrenja Porte. Tapijski defteri nas zanimaju prvenstveno kao historijski izvori na osnovu kojih se mogu vršiti razliĉita istraţivanja, a na osnovu elemenata koje oni sadrţe. Navedeni defteri sadrţe na prvom mjestu teritorijalnu i administrativnu organizaciju, u svojoj ukupnosti, cijeloga Osmanlijskog carstva, a pojedinaĉno podruĉja koje je popisano. Ovdje ćemo ukazati samo na ovu drugu njihovu karakteristiku. Redovno se popisuje kao najveće podruĉje jedan sandţak. Tako je bilo od samog poĉetka popisivanja Carstva i tako je ostalo do vremena kada je prestala praksa tapijskih popisa. Na osnovu zbira tapijskih popisa jednoga ejaleta ili kasnije vilajeta moţemo pratiti teritorijalnu i upravnu organizaciju te najveće teritorijalno-upravne jedinice u Osmanlijskom carstvu. Na ĉelu sandţaka nalazio se sandţakbeg ili miri liva pa ga kao takvog nalazimo upisanog u vrijeme popisa. Ako su popisi vršeni zajedno sa raspodjelom vojniĉkih lena, onda nalazimo popisan i has sandţakbega. Has je, kako je poznato, krupno vojniĉko leno koje su uţivali najviši dostojanstvenici administrativne i vojne hijerarhije. U tu hijerarhiju spadaju i sandţakbegovi. Sandţak se dijelio na kadiluke (kaţe) kao redovne jedinice administrativne podjele. Iako se iz samog naziva vidi da su te jedinice nazivane po kadijama, ne treba ih zamjenjivati sa sudskom podjelom, bez obzira na to što su se te jedinice najĉešće poklapale. Naime, na ĉelu kadiluka kao administrativni upravnici nisu bili kadije nego drugi sluţbenici, vojvode, subaše ili kasnije mutesellimi (musellimi). Iz toga slijedi da na osnovu podataka koje nam pruţaju ovi defteri moţemo pratiti i sudsku organizaciju, što je veoma vaţno. Defteri daju odliĉne podatke o tome kako se ta sudska vlast razvijala i kako su neka podruĉja iz niţih prelazila u više sudske jedinice i, naravno, uz druga arhivska dokumenta i zakonsku regulativu, znamo kako je vršena ta transformacija. Razumije se, to su iziskivale potrebe ukupnog osmanlijskog administrativno-sudskog sistema. Defteri nam pruţaju mogućnost da utvrdimo vrijeme kada kadije kao sudski organi participiraju u podjeli drţavnih prihoda sa zemlje u vidu timara, ali i vrijeme kada oni postaju plaćeni sluţbenici iz drţavne blagajne ili od prihoda sudskih taksi. To znaĉi da su kadije bile dio timarskog sistema i po toj osnovi ulazili u vojnu klasu, iako su po svome zvanju i zanimanju spadali u red uleme. Ta struktura ljudi, tj. kadije - sudije, bili su tumaĉi i šerijata i kamina i kao takvi spadali u red najznaĉajnijih institucija osmanlijskog sistema. Mnogo elemenata sadrţe i tapijski defteri koji potvrĊuju njihovu ulogu kao kontrolora svih administrativnih sluţbenika, pa ĉak i sandţakbega ili eventualno valije - beglerbega i daje nam za pravo da tvrdimo da su bili nezavisni u svom djelovanju. Najniţe teritorijalne jedinice koje nalazimo u defterima su nahije. Iz ostale prakse sistema znamo da su to bile i najniţe upravne jedinice kojima su na ĉelu bili nahijske vojvode, nahijske subaše ili ĉesto ceribaše ili, u vojnom smislu, seraskeri nahija. U kasnijem razvoju institucija upravnog sistema znamo da su na ĉelu nahija bili mudiri - upravnici nahija ili mnogo kasnije zabiti. U defterima o kojima se ovdje govori više nahija saĉinjavalo je jedan kadiluk, ako se sluĉajno jedna nahija nije podudarala sa kadilukom, kao npr. nahija Sarajevo i još neke druge, što se moţe vidjeti po tapijskim defterima. Za historijska istraţivanja ova podjela na nahije povezuje nas u dobroj mjeri sa teritorijalnom i upravnom podjelom u srednjovjekovnoj Bosni. Osmanisti znaju da se nahije iz osmanlijskog sistema uglavnom podudaraju sa srednjovjekovnim ţupama. Dakle, Osmanlije tu nisu gotovo ništa mijenjali ako je takva zateĉena podjela odgovarala njihovu sistemu i ako je u okviru nje bilo moguće instalirati osmanlijske institucije. Da je tako, svjedoĉi ĉinjenica da su nahije po svojoj te-

XIV

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

ritorijalnoj veliĉini bile razliĉite, od vrlo patuljastih do nahija sa ogromnim prostorom. Upravo je takva situacija bila u Bosni i prije osmanlijskog osvajanja. Najniţe teritorijalno-upravne jedinice - nanije ostale su do kraja osmanlijskog sistema u našoj zemlji. Defteri spadaju u najznaĉajnije historijske izvore za izuĉavanje strukture stanovništva u Osmanlijskom carstvu, a to znaĉi i u Bosni. Prema ustrojstvu osmanlijskog sistema društvo se dijelilo na dvije osnovne socijalne strukture ili dvije osnovne klase. To je vojna struktura (asker) kao neproizvodna i proizvodna struktura (raja) za koju nije uvijek ispravno reći da je to seoska struktura. Svi ostali slojevi stanovništva nalaze se izmeĊu navedene dvije strukture i u zavisnosti od njihova poloţaja i njihove djelatnosti u odreĊenom vremenu mogu se ubrajati, vrlo ĉesto i samo uslovno, u jednu ili u drugu osnovnu strukturu društva. Defteri to jasno potvrĊuju. Nikako nije taĉno oznaĉavati te meĊuslojeve privilegiranim ili povlaštenim u odnosu na osnovnu strukturu proizvoĊaĉa. Naime, ĉesto se izdvajaju vojnuci i martolosi, koji imaju odreĊena vojna obiljeţja iz predosmanlijskog vremena, kao poluvojniĉki redovi. MeĊutim, suština je u tome da oni pripadaju vojnoj strukturi sve dotle dok obavljaju vojne duţnosti. Sasvim je svejedno da li oni uţivali posjede potpuno osloboĊene poreza ili timare kao plaću za svoju sluţbu. To se moţe pratiti prema tapijskim defterima ali i prema drugim arhivskim podacima. Onoga momenta kada im vojne funkcije prestaju, oni bivaju svedeni na obiĉnu proizvodnu raju. MeĊutim, to nije sluĉaj samo sa vojnucima i martolosima nego i sa svim drugima iz vojne klase, ako im vojniĉka sluţba prestaje. To je osnova osmanlijskog sistema. S druge strane, ĉesto se derbendţije i vlasi proglašavaju poluvojniĉkim redovima. U suštini i prema osmanlijskim zakonima oni su stalno u statusu raje, s tim da mogu biti djelomiĉno osloboĊeni poreza za povremene ili stalne poslove, vojnog ili civilnog karaktera, koje obavljaju u korist drţave. Oni nikada nisu potpuno osloboĊeni od oporezivanja. Defteri to nedvosmisleno potvrĊuju. Iz njih se vidi da su osloboĊeni vanrednih drţavnih poreza i prireza. Jer, vlasi nikada nisu osloboĊeni filurije kao naknade za dţizju i stoĉarinu kao njihovu podaniĉku obavezu i obavezu po osnovu njihove djelatnosti. Derbendţije, takoĊer, bivaju osloboĊeni vanrednih poreza, ali nikada ušrijskih ako su ratari, niti filurije ako su vlasi. Prema tome, u njihovom osnovnom društvenom statusu ništa se ne mijenja. I u defterima se susreće naziv raja-ratari i raja-stoĉari. U zakonima je to redovna pojava. U redovnoj komunikaciji se spominju samo kao raja i vlasi, ali je to iz praktiĉnih razloga. Isto tako treba imati na umu da se to jednako odnosi i na muslimane i nemuslimane iz navedene strukture stanovništva. Prema tome, nema nikakva osnova tvrditi da se društvo u Osmanlijskoj carevini dijelilo na muslimane i nemuslimane. Sistem oporezivanja je nešto drugo. U tome mogu biti odreĊene razlike kako meĊu nemuslimanima, tako i muslimanima i na odreĊeni naĉin razlike izmeĊu liĉnog oporezivanja jednih i drugih. Samo i to spada u kategorije odreĊenih poreskih olakšica za taĉno odreĊene poslove i obaveze. Razlika izmeĊu muslimana i nemuslimana, što bi se moglo oznaĉiti da je po osnovu religijske pripadnosti, je u obavezi plaćanja poreza dţizje, ali i to, kako smo naprijed rekli, u zavisnosti od promjene karaktera mirijske zemlje, tj. da li je ostala i haraĉka i ušrijska ili samo ušrijska. Ovdje je, bez sumnje, šerijat imao svoga uticaja, ali je to dobro došlo i osmanlijskim vladarima, jer taj porez je išao izravno u drţavnu blagajnu, a formalno je zadrţao karakter naknade za neuĉestvovanje nemuslimana u vojsci. Samo, i zakoni i defteri nam pruţaju podatke da ni svi nemuslimani nisu bili pošteĊeni vojne obaveze. Takav je sluĉaj sa vlasima, koji ĉine apsolutnu masu današnjih pravoslavnih i katolika u Bosni. Naime, njihovi vojvode, knezovi i primićuri bili su duţni ići u rat sa sandţakbegom Bosne ili Budima, a osim toga svako deseto domaćinstvo takoĊer je bilo duţno poslati jednog konjanika u rat. Time se iz temelja mijenja stereotipno shvatanje o podjeli na musli-

Uvod mane i nemuslimane. Navedenih obaveza nisu bili osloboĊeni1 nikada, osim ako sluĉajno ne ĉuvaju mostove ili klance kroz koje prolaze vojne jedinice i koji imaju poseban interes za drţavu. Tada mogu biti osloboĊeni uĉešća u vojsci sandţakbega. Takvih sluĉajeva je bilo izuzetno malo. I defter koji se ovdje objavljuje donosi takve potvrde. Dalje se postavlja i pitanje gradskog stanovništva. Prema zakonskoj klasifikaciji socijalnih slojeva, to stanovništvo se ubraja u raju, odnosno u proizvodno stanovništvo i po tome osnovu podlijegalo je oporezivanju kao i sve ostalo stanovništvo. Ali sve gradsko muslimansko stanovništvo i najveći dio nemuslimanskog osloboĊeno je rajinskih poreza, tj. resmi ĉifta, ispendţe i ušrijskih poreza. To je posljedica dva razloga: prvo, oni se bave zanatima koji su od posebnog drţavnog interesa i osobito vojnih potreba, i drugo, oni ne posjeduju ziratnu zemlju u koliĉini koja prelazi okućnicu. Ali, da su oni prema shvatanju zakonodavaca raja, potvrĊuje ĉinjenica da su oporezovani jednim dijelom uslovnih poreza. Naravno, pri razmatranju gradskoga ţivlja treba voditi raĉuna o statusu odreĊenog gradskog naselja i obavezama koje iz toga proizlaze. Tako, naprimjer, gradovi u statusu šehera, a u Bosni su bila svega nekolika grada, svoje oslobaĊanje od dijela poreza zahvaljuju obavezi da u svaku vojnu koju vodi sandţakbeg ili beglerbeg moraju svi ići o svome trošku. Takvi su gradovi Sarajevo i Banjaluka, za koje se u defterima nalazi izriĉita potvrda o tome. Dakle, ovdje nije bila u pitanju samo zanatlijska ili trgovaĉka djelatnost nego i vojna obaveza. No, bez obzira na to, muafijet - oslobaĊanje od dijela poreza i nekih obaveza, uticao je na karakteristiĉan društveni razvoj gradskih naselja i njihova stanovništva, a to je njihova organizacija u okviru esnafa iz koje će izrasti poseban gradski sloj i bit će osnova graĊanske klase u Bosni. Ovdje ne treba raspravljati o unutrašnjoj suštini osmanlijskog sistema, tj. da li je on feudalni, predkapitalistiĉki ili autentiĉan osmanlijski. Ĉinjenica je da je jedino ovaj sloj raspolagao gotovim kapitalom, i to produktivnim. U kolikoj mjeri je to bilo, to je druga stvar. Svakako, taj kapital se ne moţe svrstati u zelenaški, lihvarski neproduktivni kapital. Efekti ovoga kapitala zavisili su od cijelog niza društvenih i politiĉkih okolnosti i drţavne regulative na podruĉju proizvodnje i trgovine. Mora se reći da ta drţavna regulativa nije bila povoljna za stanovništvo Osmanlijskog carstva, prije svega zbog nepovoljnih carinskih zakona. Nije to stanje samo iz kasnijih stoljeća osmanlijske vladavine. To je uoĉljivo i u 16. stoljeću. Zato o tome govorimo i na ovom mjestu. Obaveze nekih manjih mjesta u Bosni nisu bile tako velike kao u naprijed navedenim mjestima. Tamo je uslov za oslobaĊanje od poreza bila samo zanatska i trgovaĉka djelatnost i neposjedovanje ziratne zemlje u visini baštine ili ĉifta. Moţda se u obavezama nekih gradova moţe naći odgovor zašto se oni nisu u demografskom smislu brţe razvijali. Naime, ratovi su bili vrlo ĉesti, a izgibanje produktivnog stanovništva veliko. Obnavljanje je bilo usporeno, ĉak i restriktivno. Na osnovu tapijskih deftera mi danas pratimo agrarne i svojinske odnose u Bosni za vrijeme osmanlijske vladavine. Svojinski odnosi su regulirani osnovnim osmanlijskim zakonima, a baziraju se na odnosu drţave prema proizvodnim sredstvima. Naprijed je reĉeno da su sva proizvodna sredstva bila u svojini drţave predstavljene u suverenu - sultanu. Osmanlijsko zakonodavstvo ne poznaje podijeljenu svojinu na tim sredstvima. Drţava ustupa pravo posjeda i obrade po principu tapije, a to znaĉi vid doţivotnog zakupa sa pravom nasljeĊivanja sve dok postoje zakonom priznati nasljednici. NasljeĊivanje se proširuje i na nasljednike po ţenskoj liniji pa i na sporedne roĊake, ali samo kao pravo prvenstva (prvokupa) i uz obavezu plaćanja prenosne, odnosno tapijske pristojbe drţavi ili njenom predstavniku spahiji, uz sudsku odluku - hudţdţet. Na osnovu toga se zasniva produkcioni odnos izravno izmeĊu obraĊivaĉa i drţave. Treće lice ili subjekt ne moţe se miješati u to. Kad se to po-

XVI

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

javi, onda će se pojaviti devijacije u svojinskim i produkcionim odnosima, a to će izravno utjecati na rastakanje osnovnog osmanlijskog sistema mirije. Osmanlijsko zakonodavstvo je spreĉavalo cijepanje posjeda prodajom ili diobom, ali nije spreĉavalo prodaju tapije, uz saglasnost spahije i potvrdu suda. Mi smatramo da nosioca tapije treba nazivati posjednikom i praviti razliku izmeĊu toga naziva i naziva vlasnik. Inaĉe, osmanlijsko zakonodavstvo priznaje pravo privatne svojine na nepokretnim dobrima, pa i na zemlji ako je to regulirano prema zakonu, a to je da vlasnik ima od drţave izdatu temliknamu. Svi nosioci tapija na zemlju bili su obavezni da redovno obraduju zemlju i da plaćaju propisane daţbine. Ako to zanemare, onda gube pravo na tapiju. U praksi, tapija je osiguravala uţivaocu potpunu sigurnost na posjedu ako je ispunjavao naprijed spomenute obaveze. Tapijski defteri nastaju, izmeĊu ostaloga, i radi utvrĊivanja nosilaca tapije, odnosno tapijskog posjedovanja zemlje. Na osnovu toga se mogu odreĊivati i obaveze uţivalaca drţavne zemlje i svi drugi odnosi koji se tiĉu agrara. Mada na ovom mjestu ne bi trebalo dublje analizirati tapiju treba ipak, istaknuti da je u svom razvoju tapijski sistem prerastao u vlasniĉki sistem, jer je tapija odreĊivala lice koje zakonski raspolaţe zemljom u svim elementima osim u pitanju tzv. rakabe - suverenog vlasništva drţave. Pravo na tapiju, odnosno posjed na zemlji, moralo se kupiti i platiti i nije se moglo uzurpirati. Razumije se da je to tako bilo sve dok je sistem imao snage da se odrţava. U vrijeme dekadencije i propadanja sistema bile su evidentne razne zloupotrebe o kojima mi ovdje nećemo govoriti jer je to sasvim druga tema. Ali, ipak treba reći da se, bar formalno, Osmanlijska drţava nije odricala prava na vlasništvo na zemlji, tj. tapijski karakter produkcionog odnosa, sve do njene potpune propasti. Da li je mirijski karakter vlasništva bio napredan ili konzervativan, o tome postoje razliĉita mišljenja, ali je sasvim sigurno da je tapija bilo civilizacijsko dostignuće, jer je u potpunosti osiguravala posjednika i ĉinila ga liĉno slobodnim i u odnosu na drţavu i u odnosu na vladajuću vojniĉku klasu. Poznato je da je gotovo od samih poĉetaka postojala borba protiv mirije za privatno vlasništvo, koju su podrţavali, uglavnom, bogati slojevi iz raznih struktura, prvenstveno vojnih i upravnih. Do danas nema konsenzusa u nauci o tome šta je formalno, a šta suštinski predstavljao timarnik na zemlji, odnosno kakva je njegova uloga bila u okviru produkcionog odnosa. Na jednoj strani su oni koji smatraju da su timarnici bili samo drţavni ĉinovnici i upravnici na drţavnoj zemlji u ime drţave, a na drugoj strani su oni koji smatraju timarnike feudalcima. Rasprave o tome će se voditi dosta dugo. Ali svakako treba praviti razliku izmeĊu ĉifluk-sahibija i timarnika i njihovih odnosa prema proizvoĊaĉima i proizvodnim sredstvima. Mi bismo ukratko rekli slijedeće: timarnici nisu imali nikakvih svojinskih odnosa na zemlji, odnosno svome timaru, nisu imali upravne ni sudske vlasti nad obraĊivaĉima zemlje i nisu mogli uzurpirati pravo tapije, jer se tome isprijeĉilo zakonodavstvo i u svakom, pa i najmanjem sporu odluĉivao je sud, po pravilu jednako i za spahiju i za obradivaĉa - posjednika tapije. Ako takav odnos prihvatimo kao feudalni, onda dolazimo do jednog jedinog zakljuĉka da je to bio "drţavni feudalizam" jer se jedino drţava mogla pojaviti u ulozi feudalca. Doduše, to bi se moglo reći i za ĉifluk-sahibije, ali treba imati na umu da je Osmanlijska drţava pridavala veliki znaĉaj tapiji, pa makar ona na nelegalan naĉin dospjela u neĉije ruke. U nedostatku drugih izvora, tapijski defteri su gotovo jedini izvori na osnovu kojih moţemo izuĉavati ekonomske prilike jedne zemlje i njenoga stanovništva, pa i ekonomiku jedne zemlje u cjelini. Donekle nam je to olakšano, i moţemo sa više sigurnosti govoriti o tome, ĉinjenicom daje naša zemlja bila gotovo u potpunosti agrarnog karaktera. Prema tome, ako tapijski defteri tretiraju poljoprivrednu proizvodnju i poreski sistem zasnovan na toj proizvodnji, onda je jasno da su oni vrlo validni za

Uvod

XVU

takva izuĉavanja i pruţaju sigurne podatke za istraţivaĉe. Pri tome treba imati u vidu vrijeme nastanka ovih deftera, stepen produktivnosti zemlje i broj stanovništva u toj zemlji, uz umjerenu dozu kritike i imajući pred sobom opće svjetske trendove u proizvodnji. Pri takvim razmatranjima treba imati na umu sistem pravljenja proraĉuna zemljišnih proizvoda kao što su zmatice svih vrsta, pšenica, jeĉam, raţ, zob, sklata (mješanac), bob, soĉivica (leća) pir, heljda. Ti proizvodi su podlijegali desetini u koju je uraĉunavana i salarija, tj. jedna vrsta vojnice, odnosno prihoda koji je pripadao spahiji, a sluţio je za njegovo izdrţavanje prilikom obilaska podruĉja svoga timara radi procjene desetinskih prihoda ili radi drugih poslova koji su spadali u njegovu djelatnost, kao što su policajni poslovi u vezi sa privoĊenjem osumnjiĉenih osoba pred sud ili si. U tim prilikama spahija nije imao pravo traţiti izdrţavanje od raje. Taj iznos kretao se, bar kako se moglo do sada utvrditi, od dva do tri posto prihoda. Na osnovu toga obiĉno se kaţe da je desetina iznosila jednu osminu ili eventualno sedminu. Ranije smo spomenuli da je desetina uzimana mjerama koje su vrijedile na tom podruĉju i daje to u nekim krajevima bilo lukno ĉiji je iznos bio oko 20 oka, a u drugim krajevima kejl ili kila koja je iznosila oko 30 oka. Moţe se primijetiti da je lukno kao mjera vrijedila u hercegovaĉkom sandţaku a kila u drugim sandţacima. Prihod je obraĉunavan u novcu prema lokalnoj trţnoj cijeni. Tako nam se pruţa prilika da moţemo utvrditi ukupnu produkciju odreĊenog podruĉja. Ostali prihodi, kao što je slama ili drva, odreĊuju se mjerom jednih kola i obraĉunavaju se u novcu. Prihodi od zeleni i bostana odreĊivani su paušalno u novcu. I svi ostali prihodi obraĉunavani su u novcu: od košnica, od mlinova, od stupa za sukno (valjavica), od mošta (vina), od poreza na dunum od vinograda koji su plaćali muslimani, kao i sve vrste uslovnih poreza, za teška kriviĉna djela, za sitne prekršaje, za poljaĉinu, za svadbarinu i za tapiju, te na sitnu rogatu stoku i svinje. Pošto se daje na kraju svakog popisanog sela rekapitulacija svih prihoda u novcu, vrlo nam je lahko utvrditi iznos novĉanih prihoda. Ovdje se nameće pitanje rasprave o naturalnim i novĉanim prihodima. Drţavna blagajna je sve prihode u Carstvu, tj. za sve pokrajine, obraĉunavala u novcu. Isto tako, prihodi timara su odreĊivani u novĉanoj vrijednosti, a ne u naturalnim iznosima. Ako je tako, onda treba prihvatiti ĉinjenicu da je osmanski ekonomski sistem baziran na novĉanom proraĉunu ili obraĉunu. Na to nas upućuju kasniji defteri koji se ZOVU muhasebe defteri iz kojih se vidi samo novĉani iznos prihoda jedne pokrajine nastao po osnovu ušrijskih obaveza ili kanunskih obaveza odreĊenih paušalom. S druge strane, ĉini se da je naturalni sistem obaveza proizvoĊaĉa bio posljedica shvatanja daje seljak raspolagao sa malo novca i da svoje obaveze nije mogao ispunjavati u novcu. Isto tako znamo da su postojali pokušaji spahija da naplaćuju svoje prihode u novcu, što je smatrano nezakonitim pritiskom spahija na seljaka. To dvoje nam govori da je ipak novac bio mjerilo ekonomskih vrijednosti, a ne prihodi u naturi. Time se dobiva odreĊena specifiĉna nijansa tzv. osmanlijskog feudalizma. Prihodi od rudnika, u zavisnosti od karaktera rude, obraĉunavani su prema postotku i tako prikupljani i prodavani prema vaţećim cijenama. Pravilo je bilo da se obraĉunava desetina sirove ili polusirove rude, ili gotovi proizvodi, ali ĉesto samo njihov ekvivalent u novcu. Iz naprijed navedenoga vidi se nomenklatura poljoprivrednih proizvoda i takva nomenklatura je prisutna na svim prostorima Bosne. Ekonomisti će lahko utvrĊivati sve dimenzije proizvodnje i potrošnje i utvrĊivati produktivnost na našim podruĉjima, a u zavisnosti od naseljenosti zemlje. Mi na ovom mjestu ne ţelimo praviti takve analize, jer bi to bilo prejudiciranje stvari s naše strane. Inaĉe, općenito nam je

XVIII

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

poznato da je Bosna sa svojim prihodima uglavnom podmirivala potrebe svoga stanovništva, a koliki je bio standard to se moţe procjenjivati detaljnim ekonomskim analizama. Bilo je i sušnih godina i rodnih godina, bilo je i teških prilika, ali se sve to rješavalo, manje-više, preraspodjelom prihoda unutar Bosne ili intervencijama uvoza iz drugih dijelova Carstva. Posve sigurno znamo da Bosna nije spadala u zemlje koje su stalno ţivjele na teret drţave ili drţavnih rezervi. O tome postoji mnoštvo dokumenata pojedinaĉnog karaktera. Znamo isto tako da su postojale rezerve na razini sandţaka ili vilajeta iz kojih se po potrebi interveniralo. Naravno, nikako ne tvrdimo da nije bilo i teških kriza u Bosni u razliĉita vremena, ali nikada takve krize nisu bile ograniĉene samo na Bosnu. Defteri su jedini osmanlijski arhivski izvori na osnovu kojih se moţe prouĉavati demografija odreĊenog podruĉja. Iz njih se vidi, nekada izravno a nekada posredno, stepen naseljenosti jedne zemlje, odnosno njena naseljenost u vrijeme ulaska pod osmanlijsku vlast i sve promjene koje su kasnije nastajale migracijama, imigracijama, redovnim prirastom ili prorijeĊenosti stanovništva zbog raznih prirodnih nepogoda ili ratnih pustošenja ili prirodavanjem. O tome, najĉešće, govore interlinearne ili marginalne bilješke na defterima ili uz pojedina naselja ili pojedince koji su popisani i one, uporeĊene sa pojedinaĉnim dokumentima, daju taĉne podatke o tome. S druge strane, pošto su katastarski popisi nastajali u relativno ravnovnomjernim vremenskim intervalima, moţemo njihovom usporedbom pratiti sve promjene, nastajale u okvira demografije: gustoća naseljenosti, socijalni slojevi, društveni i pravni status pojedinih slojeva stanovništva, njihova vjerska pripadnost, pa u nekim pokrajinama Carstva i etniĉka pripadnost. Razumije se, u Bosni nije bilo razliĉite etniĉke pripadnosti nego samo razliĉita vjerska pripadnost i nju moţemo temeljito pratiti i donositi zakljuĉke o tome. Ne postoji nijedna druga vrsta dokumenata koja nam pruţa takve mogućnosti, upravo zbog toga što nije bilo institucionalizirano praćenje promjena na podruĉju vjerske pripadnosti, a to znaĉi ni institucije koja je vodila brigu o prevoĊenju na islam podanika nemuslimana. U tom smislu su katastarski defteri autentiĉni dokumenti i ne mogu se uporeĊivati sa bilo kojom vrstom arhivskih dokumenata. Naime, ima odreĊenih dokumenata koji pruţaju podatke o konfesionalnoj pripadnosti odreĊenih lica ili odreĊenog broja stanovništva, kao što su popisi dţizje ili popisi vlaha koji su zasebno popisivani u nekim sandţacima ili popis vojniĉke klase svih kategorija, ali na osnovu toga ne moţemo pratiti ukupno stanovništvo i njegovu vjersku pripadnost. Što se tiĉe konfesionalne pripadnosti, ona nije bila relevantna za osmanlijskog osvajaĉa, bilo da se to odnosi na muslimanske ili kršćanske zemlje koje su ulazile u sastav Carstva, jer to Carstvo nije imalo izgraĊenu politiku niti strategiju asimiliranja naroda pa su svi historijski narodi saĉuvali svoj etniĉki identitet. Ukupnost ĉinjenica koje se odnose na sve podanike Carstva moţemo pratiti samo na osnovu katastarskih popisa. U isto doba, na osnovu tih popisa moţemo pratiti proces širenja islama i njegov intenzitet u razliĉitim vremenima i, svakako, donositi egzaktne zakljuĉke, za razliku od zakljuĉaka u dosadašnjoj historiografiji koji nisu zasnovani na valjanim izvorima ili su pisani tendenciozno i u posebne interese. Pri tome mogu pruţati dodatne znaĉajne podatke i neki drugi izvori, kao što su sudski sidţili ili sluţbeni drţavni protokoli - muhimme defteri. Vrijednost i pouzdanost ovih dokumenata je neosporna u tolikoj mjeri koliko je, objektivno, u tadašnjim uslovima bilo moguće to postići. Prema onome što se do sada moglo utvrditi, numeriĉke vrijednosti kod identifikacije stanovništva mogu oscilirati najviše jedan posto gore ili dole. A to je zaista izvanredan rezultat. Katastarski popisi su znaĉajni i za izuĉavanje antropogeografije naših krajeva. U tom smislu'njihov znaĉaj je veći zbog toga što se naslanjaju na epohu srednjeg vijeka Bosne iz kojih vremena imamo vrlo malo podataka o antropogeografiji našeg

Uvod

XK

prostora. I ono što postoji je neznatno u odnosu na stepen naseljenosti i broj antropogeografskih jedinica. Poredenjem i povezivanjem podataka iz tih davnih vremena, posebno sa arheološkim znanjima o tim prostorima, moţe se znaĉajno unaprijediti naša nauka u tom predmetu. Defteri pruţaju obilje podataka o ljudskim nastambama, njihovu nastanku, trajanju, napuštanju, sukcesiji, integraciji, zaseljavanju novih prostora, a posebno trajanju ili mijenjanju naziva. Ono što je do sada utvrĊeno, posebno je interesantno za nazive naselja u vrijeme kada Osmanlije dolaze u naše krajeve i ono što se dogaĊa kasnije. Moţemo tvrditi da naselja zadrţavaju svoje povijesne nazive tamo gdje se zatiĉe autohtono stanovništvo, osobito ratarsko, a da su promjene nastajale, uglavnom, tamo gdje je doseljavano novo stanovništvo, eventualno izvan Bosne ili drugih dijelova Bosne. To novo stanovništvo, bar u prva dva stoljeća osmanlijske vlasti su vlasi ĉije je osnovno zanimanje stoĉarstvo. Tamo gdje se naseljavaju oni donose nova imena iz mjesta odakle dolaze ili po nazivima plemenskih starješina. To je jako vaţno znati prije poĉetka izuĉavanja navedene problematike. U defteru koji se ovdje objavljuje to će se vrlo lahko utvrditi, jer je evidentno da se veliki broj naselja nije danas mogao ubicirati prema njihovom historijskom nazivu. Dakle, to su novi nazivi naselja, jer je i stanovništvo novo. Dalje za antropogeografiju izuzetno je znaĉajno pratiti razvoj naselja, njihovu eventualnu transformaciju u viši stupanj naselja, kao što su pazarišta, varoši, kasabe, gradovi, te ĉinioce koji su dovodili do toga. Ono na što mi ţelimo ukazati, a proistiĉe iz katastarskih knjiga, jest ĉinjenica da je u najvećoj mjeri saĉuvana historijska antropogeografija Bosne, da je u sukcesiji naselja vidljiva pojava mahala u ratarskim naseljima i dţemata u vlaškim naseljima. Prva su nastajala u zavisnosti od ambijenta prostora, a druga diobom rodovskih ili plemenskih zajednica vlaha i u zavisnosti od uslova stoĉarske proizvodnje. Kao primjer moţe posluţiti naseljavanje na ljetnim ispašama ili jeseništima ili zimskim boravištima. To se dešavalo sve do potpune teritorijalizacije vlaha i njihovog prelaska, bar dijela njih, na zemljoradnju i u red ratara. Danas postoji veliki broj naselja koja su nastala na takav naĉin. Ima veliki broj sluĉajeva da se donose po dva naziva za jedno naselje, i to stari, tj. historijski naziv i novi naziv koji su mu dali naseljenici. Gradovi, kasabe i varoši imali su drugaĉiji oblik razvoja, što je razumljivo. Konaĉno, za najveći broj naselja u Bosni njihova historija poĉinje ovim defterima, odnosno njihovim prvim spomenom u ovim izvorima, jer nam ništa prije toga o njima nije poznato. Svakako i sami nazivi naselja, od kojih su se mnogi saĉuvali do danas, pruţaju priliku da se i o tome mogu praviti studije. Ovi izvori pruţaju bogate podatke za izuĉavanje historijske geografije u cjelini. Veliki broj razliĉitih lokaliteta koji nisu ulazili u strukturu naselja identificirani su u defterima. Historiĉari nisu u mogućnosti sve to obuhvatiti svojim radovima, jer to izlazi iz okvira njihova interesiranja. Ali oni koje bude to zanimalo, naći će mnoštvo geografskih toponima i naziva, kao što su lazovi, stupovi, zgoni, ljetne ispaše (jajlaci), sjenokosi (otlaci), rijeke, rjeĉice, potoci, virovi, jezera, brda, planine, gradine i sve ono što je okruţivalo i utjecalo na ţivot stanovništva. Posebno upozoravamo na postojanje velikog broja mezri ili zemina ili, iz kasnijih vremena, ĉifluka, za koje smo sigurni da su se razvijali u naselja pod istim ili drugim imenima. Katastarski defteri pruţaju dosta podataka za jeziĉka istraţivanja. Ono što je vidljivo u svim defterima od poĉetka do kraja njihova postojanja je dijalekatska osobina koja je apsolutno štokavska. Zbog osobina arapskog pisma ne moţe se sa sigurnošću tvrditi da li je dominirala ikavština ili ekavština. S obzirom na geografski prostor koji je zahvatao Bosanski sandţak, moţe se pretpostaviti da u njegovom najistoĉnijem dijelu ima ekavštine, a u ostalim je, bar prema mnoštvu naziva za naselja i za

XX

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

vlastita imena ili druge geografske pojmove, sigurno zastupljena ikavština. Što se tiĉe ijekavštine, o njoj ne moţemo decidno govoriti. Pri tome imamo na umu da su rijeĉi u kojima se pojavljuje jat, posebno dugi, obiĉno pisane dugim vokalom e, pa bi izgledalo da je u pitanju ekavština. Ali je sigurno da je pisar pisao onako kako mu je bilo lakše, pa je komplicirano ije pisao sa e. Doduše, na najvećem dijelu prostora Bosanskog sandţaka veliki broj imena je pisan na naĉin da nam omogućuje ĉitati i e i i, kao što je npr. Štipan i Stepan. Kod ovih i sliĉnih imena na ĉijem se poĉetku nalaze dva suglasnika, što je po konstituciji turskog jezika teško izgovarati, dolaze kao pomoćni vokali /ili u, u zavisnosti od konsonanata, kako bi olakšali izgovaranje i pisanje pisaru. Neki orijentalisti smatraju da takve rijeĉi na Ĉijem poĉetku je vokal /treba ĉitati na i. Tako kod imena Stepan ili Štipan, koje se piše kao Istepan ili Istipan smatraju da treba ĉitati na /' tj. kao Štipan, jer je to logika arapskog kratkog vokala i. Neki sluĉajevi nas navode da zakljuĉimo kako je ipak ikavica bila preteţnija. Tako npr. rijeka se redovno piše kao rika, ĉak i u krajnje istoĉnim dijelovima ovoga sandţaka. Inaĉe, ĉitanje pojedinih naziva ili liĉnih imena ostavljeno je na volju obradivaĉu. Ovdje treba naglasiti da su svi obradivaĉi dosadašnjih objavljenih katastarskih popisa, pa i ovog koji se ovdje objavljuje, vrlo ujednaĉeno postupali prilikom dešifriranja naših rijeĉi i nije primjetno prejudiciranje svojih stavova ni kod jednog obraĊivaĉa. Dalje što moţemo uoĉiti u svim ovim izvorima je da nije došlo do asimilacije glasa du t, kao npr. u imenima Radko ili Vladko i si., ali je ĉinjenica da je ta asimilacija bila poĉela. Kod ovoga opet moramo voditi raĉuna o pisaru koji je unosio svoga subjektivnog u pisanju pojedinih rijeĉi. U najviše sluĉajeva nije izvršeno pretvaranje l\x o, kao npr. Selca - za Seoca, Vrelca - za Vreocii si. Glas A je zadrţan u mnogim rijeĉima u kojima ga danas nema, kao npr. Pohvalići- za Pofalići. Ima i drugih interesantnih jeziĉkih pojava, koje će temeljito utvrditi istraţivaĉi jezika. Ono što je stalno podvlaĉeno svim obradivaĉima u Orijentalnom institutu jest da se što vjernije i sa što manje subjektivnog materijal ovih izvora prenese na naš jezik. To je jedan od kriterija kvaliteta obrade za sve obradivaĉe. * * * U nauci se nije došlo do konsenzusa o naĉinu obrade i publiciranja tapijskih deftera. Razlog za to se nalazi u ĉinjenici da se oni koriste u razliĉitim nacionalnim historiografijama i da su potrebe svake od tih historiografija razliĉite. Svakako, tome treba dodati razliĉite jezike i njihove fonetske osobine. Ali iskristaliziralo se nekoliko naĉina, od kojih svaki ima svoje opravdanje. Naravno, ti naĉini nisu istovjetnog kvaliteta. U raspravama o tome pitanju u našoj nauci se došlo do sljedećih varijanti: - da se defteri donose samo u prijevodu, sa kritiĉkim aparatom i ubikacijom. Taj naĉin se pruţa mogućnost da svi istraţivaĉi, tj. i oni koji ne znaju osmanlijski jezik mogu koristiti ove izvore. U smislu stroge nauĉne i kritiĉke obrade arhivskih izvora ovaj naĉin najmanje zadovoljava, pogotovu struĉnjake koji se koriste original nom graĊom. Ovaj naĉin je kod nas prihvaćen i iz razloga što izdavanje ovih izvora zahtijeva velika sredstva, a takvih u našoj nauci nije nikada bilo i isto tako skraćuje vrijeme obrade; - da se defteri donesu u prepisu originala i prijevodu na naš jezik. Tako je postupljeno u dvĊ sluĉaja, u Krajištu Isa-bega Ishakovića koji je za objavljivanje pri premio Hazim Šabanović i u Dva deftera crnogorskog sandžaka koji je pripremio

Uvod

XX1

Branislav Đurdev. Ovaj naĉin moţe zadovoljiti i struĉnjake i nauĉnu kritiku, ali ima nedostatak što se u svaki prepis moţe unijeti dosta subjektivnog, pa ĉak i nesigurnog dešifriranja originala, koji ima svoje specifiĉno pismo i rukopis pisara. Zbog toga ni to nije idealan naĉin objavljivanja, ali svakako jest potpuniji. Ovaj naĉin dvostruko poskupljuje objavljivanje ove graĊe i gotovo isto toliko produljuje vrijeme obrade nekog izvora. Pa ipak, ovaj naĉin je vrlo poţeljan i nauĉno vrlo opravdan; - da se donesu fotokopije originala i prijevod na naš jezik sa kritiĉkim apara tom. To je nauĉno opravdan naĉin objavljivanja, ali u tom sluĉaju fotokopije ostaju samo za struĉnjake koji ih mogu koristiti i na osnovu njih kontrolirati vjernost prije voda originala. Taj naĉin takoĊer poskupljuje objavljivanje ove grade, a materijalna sredstva su uvijek problem svih nauĉnih institucija. Pa ipak, za nauku to je najoptimalniji naĉin, jer se time objavljuje i original i prijevod; - konaĉno, predlagana je varijanta da se izvrši transkripcija originala savremenom turskom latinicom. Ovaj naĉin je izgledao najprihvatljiviji. Ali se tu pokazao problem da li donositi i prijevod na naš jezik. Ako bi se tako radilo, onda je to dvo struko povećanje sredstava i vremena. Drugo, ako se samo transkribira defter turskom latinicom, postavlja se pitanje ko moţe koristiti taj izvor. To mogu samo Turci koji poznaju osmanlijski jezik, jer mogućnost ĉitanja ne znaĉi i mogućnost korištenja od strane onih koji ne znaju osmanlijski jezik. To, takoĊer, mogu koristiti oni izvan Turske koji opet poznaju osmanlijski jezik. Tako je sa stajališta interesa i potreba nacionalne nauke ovaj naĉin, bez prijevoda na naš jezik, najmanje prihvatljiv, a nije previše koristan ni za Turke koji posjeduju ovu gradu i opravdano polaţu pravo da objavljenu graĊu mogu i oni koristiti. Ako bi se pri tome išlo na prevoĊenje sa osmansko-turskog na savremeni turski jezik, onda bi se opet gubio original, pa je potrebna opširna obrada, a u našem sluĉaju i prijevod je nuţan. Eventualno prevoĊenje na neki od evropskih jezika bi veoma kompliciralo izdavanje ove graĊe i, objektivno, posta vlja se pitanje svrsishodnosti i opravdanosti takvih pokušaja. S obzirom na znaĉaj ove graĊe i interes naše nauke da se ona objavljuje, mislimo da se u sadašnjim uslovima treba zadovoljiti prevoĊenjem na naš jezik u što većem broju i što kvalitetnije. Neke druge varijante su moguće u sluĉaju da doĊe do saradnje izmeĊu naših i turskih historiĉara na ovom poslu. Obrada turskih katastarskih deftera spada u red vrlo teških i zahtjevnih poslova. Obradivaĉ mora raspolagati više nego solidnim znanjem iz oblasti orijentalistike i historijske nauke, kao i pomoćnih historijskih nauka, prije svega osmanskom diplomatikom i paleografijom. Taj posao zahtijeva velike intelektualne, pa i fiziĉke napore i ne moţe se raditi brzo. Osim toga, gotovo svi popisni defteri su obimni. Pored obimnosti tih deftera, njihove paleografske osobine su dosta komplicirane. Pismo kojim su pisani defteri, i oni raniji, a osobito oni koji su nastajali u 16. stoljeću i kasnijim vremenima, je specificirano za finansijske poslove i ima vrlo visok kaligrafski nivo. S druge strane, to je arapsko fonetsko pismo koje nije osobito podesno za prenošenje naših narodnih imena i naziva toponima ili drugih rijeĉi preuzetih iz našega jezika. Obradivaĉ se na prvom mjestu susreće sa problemom dešifriranja toga izvora na naĉin koji bi omogućavao vjerno prevoĊenje na naš jezik. Problem je tim veći što se u tim izvorima vrlo rijetko koriste dijakritiĉki znaci koji postoje u arapskom pismu, a koji bi upućivali na sigurnije dešifriranje i olakšavali prevoĊenje. Najraniji popisi su obiĉno pisani tevki' pismom, oni kasniji sijakat pismom koje se gotovo iskljuĉivo koristi u finansijama. Unutar samog deftera veliki je broj bilješki koje su mogle biti pisane razliĉitim pismima, kao što su nesh-talik, sulus, ponekada i divani pismo. Olakšavajuća je ĉinjenica da su pisari, kako smo to ranije rekli, sigurno dobro poznavali naš jezik, pa su, i pored nepodesnog pisma, dosta vjerno upisiva-

XXII

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604.

li naše toponime i homonime. Za pojedine glasove iz našega jezika oni su, ako je bilo moguće, prilagodavali arapska slova, ali i pored toga ni u arapskom alfabetu niti u osmanlijskom alfabetu, koji takoĊer predstavlja arapsko pismo prilagoĊeno osmanlijskom jeziku, ne postoje adekvatni znakovi za više naših glasova pa ni prilagoĊavanje nije bilo moguće. Tada je dešifriranje i prevoĊenje prepuštano obraĊivaĉu i, vrlo ĉesto, njegovom dovijanju, koje ne mora uvijek biti ispravno. Ali mislimo da to ne umanjuje kvalitet obrade, jer se u većini sluĉajeva ponudi ĉitaocu alternativa ili da objašnjenje u napomeni. Osmansko-turski alfabet prema našim glasovnim vrijednostima izgleda ovako: Elif- na poĉetku rijeĉi odgovara našim kratkim vokalima: a, e, i, u. Za oznaku navedenih dugih vokala koriste se slova je i rabili znak za duţinu iznad elifa kada oznaĉava dugo a. Dugi vokal e na poĉetku rijeĉi ne dolazi. U sredini rijeĉi elif se koristi za oznaku dugog vokala a i dugog vokala e. To ĉesto dovodi u nedoumicu pri dešifriranju naziva, jer ne moţemo biti sigurni sa ove vremenske distance da li se neka rijeĉ izgovarala dugo ili kratko. Be - odgovara našem glasu b. Ima sluĉajeva da se ovaj glas zamijeni glasom p. Pe - odgovara našem suglasniku/?. Ima sluĉajeva kada je, vjerovatno omaškom ili mu se tako uĉinilo, ovim znakom pisar oznaĉio naše b. Če - odgovara našem konsonantu č. Ovim znakom se oznaĉava i naš konsonant c. Ima sluĉajeva da se u slovo Ostave dvije taĉke jedna ispod druge da bi se preciziralo da je u pitanju glas c. Te - odgovara našem konsonantu t. Se (mehko) - dolazi samo u arapskim rijeĉima. Dže - odgovara našem konsonantu dž. Ima sluĉajeva da ovim znakom pisar oznaĉi naš glas