15587586-Temel-Astronomi-Bilgileri

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

©

www.MaximumBilgi.com

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

DOSYA İÇERİĞİ • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

1. 2. 3. 4. 5.

Başlangıç Büyük Resim Ay ve Güneş Gezegenler Uzay Çöplüğü

6. Büyük Boşluk 7. Uzak Yıldızlar 8. Profesyoneller 9. Uzaya Yolculuk 10. Evrenin Sınırları

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

1

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

BAŞLANGIÇ Geceleyin gökyüzü Açık bir gecede, şehrin tüm yapılarından uzak bir yerde gökyüzüne bakarsanız, birçok insanın neden astronomi ile bu kadar yakından ilgilendiğini çok rahat anlayabilirsiniz. Basitçe söylemek gerekirse; gökyüzü şaşırtıcı, ilham ve hayranlık verici güzelliktedir. Gökyüzü hakkında hiçbir şey bilmeseniz bile, ağzınız bir karış açık yukarı bakarken şu sözler dudaklarınızdan dökülüverir. 'Vay be!1 Aslında en ilginci; konuyu derinlemesine öğrendikçe ona olan hayranlığınızın artmasıdır. Dahası, astronomi öğrenmek size, Süpermen'i bile kıskandıracak güçler kazandırır. • Araştırmamızı okumaya devam ettikçe birkaç kilometre ya da birkaç yüz kilometre değil, milyarlarca kilometre ötesini görebileceksiniz. • Ayrıca uzak geçmişi görebilecek, milyarlarca yıl önce henüz dünya gençken neler olup bittiğini takip edebileceksiniz. Hatta evrenin oluşumuna bile şahit olabileceksiniz. Astronominin bir diğer güzel yanı da tamamen özgür olmasıdır. Uzay Menüsü Başlamadan önce gece gökyüzünde nelerle karşılaşabileceğiniz konusunda biraz fikir edinelim. Evren, her şeydir. Yani gördüğünüz ve göremediğiniz her şey. Büyük bir kısmı boşluk olan evren, içinde milyarlarca yıldızı barındırır. Kimse ne kadar büyük olduğunu kestiremez. Ama şu kesin ki, akıl almaz derecede büyüktür ve ışık hızında büyümeye devam etmektedir. (Bu da çok, çok hızlı demek). Yıldızlar, gerçekten büyük ve kızgın gaz toplarıdır. Nükleer reaksiyonlar sayesinde öylesine yüksek ısılarda yanarlar ki hayal bile edemeyeceğiniz uzaklıklardan görünürler. Orta boyutta bir yıldızın yanında bile Dünya, bir balkabağının üzerinde toplu iğne başı kadar kalır. Büyük bir yıldız için balkabağı yerine bir fili hayal edebiliriz. Yıldızların, gökyüzünde o denli küçük gözükmelerinin nedeni ise gerçekten çok fazla uzakta olmalarıdır. Galaksiler, büyük yıldız gruplarıdır. Bazı galaksiler yumurta şeklinde iken bazıları da çember şeklindedir. Ve tabii ki bazıları da şekilsizdir. Galaksiler milyarlarca yıldızdan oluşur. Yerküremiz ise Samanyolu adını alan bir galaksiye dahildir. Güneş Sistemi, Güneş kendi kişisel yıldızımız, çevresinde dönmekte olan gezegen ve küçük parçacıklardan oluşur. Astronomlar yakın zamanlarda diğer uzak yıldızlar etrafında dönmekte olan gezegenler de bulmuşlardır. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

2

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Gezegenler, bir yıldızın çevresinde (yörüngesinde) dönen büyük kaya ve sıvılaşmış gaz toplarıdır. Bizim sistemimizde bunlardan dokuz tane vardır. Dünya bu gezegenlerden, Güneş'e yakınlığına göre üçüncüsüdür. Gezegenler çok az ışık yayarlar veya hiç yaymazlar. Bu yüzden onları sadece Güneş ışığını yansıtırken görebiliriz. Uydular, bir gezegenin yörüngesinde hareket ederler. Ay, Dünya etrafında dönen doğal bir uydudur. Uzayda birçok uydu daha vardır. Küçük uzay araçları, uzay istasyonları ve uzay çöpleri de Dünya etrafında dönen yapay uydulardır. Kuyruklu yıldızlar, asteroitler ve meteorlar, uzayda başı boş gezinen diğer oluşumlardır.

Neler gerekli? Olabildiğince açık bir geceye ihtiyacımız olacak. Eğer mümkünse binalardan, ağaçlardan ve şehir ışıklarından uzak açık bir alana çıkın. En iyisi istediğiniz zaman kendi başınıza güvenle gidebileceğiniz bir yer bulmaktır. Venüs'ün bu yüzyıl içindeki tek geçişini yakalamak üzereyken 'Eve gitme zamanı!' diyen bir annebabadan daha kötüsü olamaz. Bir arka bahçe işinizi görür. Ve tabii güvenli bir teras da. Eğer gece dışarı çıkmanıza izin verilmiyorsa üzülmeyin; odanızın penceresinden de yeterince çok şey görebilirsiniz. Gece dışarı çıkıyorsanız, sıcak tutacak bir kıyafet giymekte yarar var. Ve bir şapka takmak da yerinde bir hareket olur. (Ters takmak şartıyla. Unutmayın! Yukarı bakıyorsunuz). Yıldız izleme önerileri • Ay gökyüzündeyken gözlem yapmayın. Ay'ın karanlık gününü bekleyin. Çünkü Ay öyle ışık yansıtır ki, bu ışıktan dolayı birçok silik detayı kaçırırsınız. • Gözünüze, karanlığa alışması için zaman tanıyın; 10 dakikalık bir karanlık, gözün irisinin tamamen açılması için yetecektir. Çevredeki ışıkların, gözünüzün karanlığa uyumunu bozacağını unutmayın. Göz merceğinin tamamen açılması için zifiri karanlıkta en az on dakikalık bir zaman gerekir. Bazı uzmanlar ise bunun için bir saatlik bir süre gerektiğini söylerler. • Çok belirsiz şeyleri görmek için gözünüzün kenarı ile bakmayı deneyin. Bu küçük oyunu, M.Ö. 4. yüzyılda Yunan düşünürü Aristoteles denemiştir. İşe yaradığını fark edeceksiniz. Çünkü gerçektende gözün kenar kısımları belirsiz ışığı, orta kısımlarına göre daha iyi toplar. Böylece silik nesneleri daha net görürsünüz. Bu şekilde bakmaya "dönük görüş" adı verilir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

3

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Tehlikeli bir meslek Astronominin zararsız bir eğlence olduğunu söyleyenlere inanmayın. Çünkü değil. Eskiden 17. yüzyılda parlak İtalyan bilim adamı Galileo Galilei (1564-1642), gökyüzüne bakmak için teleskop adı verilen yeni bir buluş olan cihazı kullanıyordu. Aslında teleskop kullanan ilk Astronom da oydu. Ama ne yazık ki teleskobuyla Güneş'e bakma aptallığını yapmıştı. Bu tedbirsizliğini gözlerinden olarak ödeyen Galileo'nun tek üzüntüsü bu olmadı. Kör olmadan önce Venüs'ü inceleyen bilim adamı Venüs'ün de tıpkı ay gibi evreleri olduğunu saptamıştı. (Evreler sayfa 36'da açıklanmıştır). Bu önemli bir gözlemdi. Çünkü, Roma Katolik Kilisesi de dahil olmak üzere birçok kişi Dünya'nın hareket etmediğine, Güneş'in ve diğer gezegenlerin onun etrafında döndüğüne inanıyordu. Galileo'dan bir asır önce Polonyalı astronom Nicolaus Copernicus (1473-1543) Güneş'in merkez olduğunu, Dünya'nm ve diğer gezegenlerin de onun etrafında hareket ettiğini öne sürmüştü ama bu teorisini açıklayan kitabı yasaklanmıştı. Galileo, Venüs'ün evreleri gözleminin, Copernicus'un haklı olduğunu gösterdiğini biliyordu. Ancak Kilise liderleri bunu kabul etmeyerek huzurlarına getirttikleri Galileo'yu işkence ve idamla korkutarak kendisinin ve Copernicus'un hata yaptığını, Dünya'nın harekeletmediğini zorla söylettiler. Yıldızlar rehberiniz Açık bir gecede gökyüzüne baktığınızda ilk seferde göreceğiniz şeyler Ay ve yanıp sönen küçük ışıklardır. Bu yanıp sönen ışıkların bir çoğu yıldızdır. Ve yıldızlar gerçekten de çok fazla sayıdadır. Teleskop kullanmadan bile neredeyse 2000 tane yıldız görebiliriz. Peki yıldızlar bize, Dünya'da (veya uzayda) nasıl rehberlik ederler? Babil ve Mısırlı yıldız gözlemcileri, tek tek yıldızları - noktaları birleştirme oyunu gibi, birleştirip, çeşitli hayvan şekillerine uydurana dek insanlar yıldızların rehberliğinden yararlanmadılar. Bu uyduruk şekillere takımyıldızlar adı verildi ve bundan sonra astronomlar takımyıldızlarını göksel işaret olarak kullandılar. Aslında takımyıldızları bir illüzyondur. Bir takımyıldızıyla yıldızlar arasında herhangi bir bağlantı yoktur. Çoğu zaman bu yıldızlar birbirlerine yakın bile değildirler. Sadece, öyle gibi görünürler. Örnek olarak Avcı Takımyıldızı'nın yan yana görünen iki yıldızı Kappa ve Gamma gerçekte birbirlerinden milyarlarca kilometre uzaktadırlar. Gece gökyüzünü kullanarak yolunuzu bulmak biraz zor bir iştir ama bugüne kadar kimse takımyıldızlardan daha iyi bir yöntem bulamamıştır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

4

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Takımyıldızlar Bugün astronomlarca kabul edilen 88 takımyıldız vardır. Birçoğunun adları Latince olmasına rağmen takımyıldızlara, kendilerini ilk tanımlayan Yunan astronomlar tarafından tanrılar, kahramanlar ve mitolojideki yaratıkların adları verilmiştir. Eski Yunan takımyıldızlarından bazıları şunlardır: Cassiopeia Canis Majör (Büyükköpek) Centaurus (Erboğa) Orion (Avcı) Perseus (Pers) Scorpius (Akrep) Ursa Majör (Büyükayı) • Modern adlandırmalar daha basitçedir. • Antlia-Pompa , Microscopium (Mikroskop) Tüm takımyıldızlardaki yıldızlar Yunan alfabesinin harfleri ile adlandırılmıştır. Takım yıldızdaki en parlak yıldız Alfa, ikinci parlak yıldız Beta ve üçüncüsü de Gamma diye isimlendirilir. Ve bu şekilde devam eder. Yani Alfa Centauri, Erboğa Takımyıldızı'nın en parlak yıldızıdır. Yıldız izleme Sayfa 24-25'deki şekil ve haritaların da yardımıyla belli başlı takımyıldızların yerlerini belirleyerek yön bulmaya başlayabilirsiniz. Şekildeki küçük yıldız grubunun, gökyüzünde buradakinden daha büyük ve geniş olacağını unutmayın. Yıldızların gece boyunca azar azar hareket ettiğini düşünürseniz, bir kısım takımyıldızların sürekli görünür, bir kısmının da yılın belli zamanlarında görünür olduğunu anlayabilirsiniz. Büyükayı Büyükayı yıldızlarını her zaman şekildeki gibi göremeyebilirsiniz. Gece boyunca gökyüzünde hareket eden bu yıldızları bulamazsanız, kitabınızı çevirmeyi deneyin. Büyükayı tamamen ters bir durumda da duruyor olabilir. Soldan sağa yedi yıldız: Dubhe, Merak, Phad, Megrez, Alioth, Mizar ve Alkaid. Dubhe Büyükayı'nın en parlak yıldızıdır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

5

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Kuzey Yarımküre'de yaşıyorsanız: Büyükayı (Ursa Majör). Büyükayı belirlenmesi çok kolay olan yedi yıldızdan oluşur. Bu yıldız grubu Avrupa'da, eski model bir sabana benzemesinden ötürü Saban Takımyıldızı olarak adlandırılmıştır. Bir başka farklı isimlendirmede Kuzey Amerika'da Büyükkepçe diye bilinmesidir. Gerçekten de bir çorba kepçesine benziyor. Tabii tüm bunlar bize astronomların ne kadar yaratıcı olabildiğini gösteriyor. Büyükayı'yı bulmak için gökyüzünün kuzey kısmına bakmalısınız. Sonbahar'da ufuk çizgisi dolaylarındayken, baharda neredeyse tam tepededir.

Büyükayı: Gökyüzünün hanımefendisi Yunan mitolojisinde Büyükayı Callisto adında güzel, genç bir kızdır. Callisto, Av Tanrıçası Artemis'in ilgisini çekiyordu. Ve böylesine güzel bir kıza ilgi duyan yalnız Artemis değildi. Tanrıların kralı Zeus da Callisto'nun çok hoş bir kız olduğunu düşünüyordu. Böylece büyülü güçlerini kullanarak, Artemis'in kılığına giren Zeus Callisto'yla birlikte oldu ve ona Arcas adında bir oğlan verdi. Zeus'un çapkınlığına (Bu sadece bir tanesi!) bozulan eşi Hera, Callisto'yu bir ayıya dönüştürdü. Yıllar sonra büyüyüp güçlü bir avcı olan Arcas, avlanmak için çıktığı bir gün Callisto'yla karşılaştığında, onu sıradan bir ayı sanıp öldürmek üzereyken imdada yetişen Zeus, Callisto'yu gökyüzüne kaldırdı. İşte o zamandan beri Callisto, Büyükayı Takımyıldızı olarak bizlere yol

Yaz üçgeni. Bir yaz gecesinde tam tepenizdeki noktadan itibaren güneye doğru gökyüzünü araştırın. Bu sırada göreceğiniz üç parlak yıldız Vega, Deneb ve Altair Taz Üçgeni olarak adlandırılır. Bu üç yıldızın her biri bir takımyıldıza aittir. VegaLir, Deneb (Kuğu) ve Altair (Kartal) takımyıldızındandır. Kuğu Cygnus Yunan mitolojisinde, Kral Zeus'un kılık değiştirerek kadınlara yaklaşmak gibi bir alışkanlığı vardı. Sparta Kraliçesi tatlı Leda'ya da bir kuğu olarak görünmeye karar verdi. Ve Zeus'un bu oyunu işe yaradı. Dokuz ay kadar sonra Leda yumurtladı. Yumurtadan Castor-Pollux ikizleri ve büyüdüğünde Truva'nın en güzel kızlarından biri olacak olan Helen çıkmıştı. İşte Kuğu Takımyıldızı, Zeus'un kılık değiştirmiş halidir. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

6

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Kış Üçgeni. Ocak ayı ortalarında, gece yarısı doğuya doğru bakarsanız, üç büyük, parlak yıldızdan oluşmuş bir üçgen seçersiniz. Bu yıldızlardan Procyon (Küçükköpek) Takımyıldızı'nda, Betelgeuse (Avcı) Takımyıldızı'nda ve Sirius da Büyükköpek Takımyıldızı'nda yer alır. Avcı Takımyıldızı tamamen parlak yıldızlardan oluşmuş, en kolay görülebilir takımyıldızlardan birisidir. Tam ortada, avcının kemerini oluşturan üç yıldızın hemen altında sisli bir leke göreceksiniz. Dürbünle baktığınızda bunun Avcı Bulutu adı verilen harika bir oluşum olduğunu görürsünüz. Güney Yarımküre'de yaşıyorsanız: Scorpius, Akrep. Ağustos ayı ortasında sırt üstü yatıp tam tepenize bakarsanız görebileceğiniz Akrep Takımyıldızı'ndaki en parlak yıldız, bizim Güneş'imizin 700 katı büyüklüğünde "süper-dev" bir yıldız olan Antares'dir. Güney Yarımküre'deki Kış Üçgeni, Kuzey Yarımkürede'ki Yaz Üçgeni ile aynıdır. Bir kış gecesinde kuzeye bakarsanız Vega, Deneb ve Altair'in oluşturduğu üçgeni görürsünüz. Göksel İşaretler Bir takımyıldız görmenin en güzel yanı başka takımyıldızlar görmenize yardımcı olmasıdır. Takımyıldızlardaki yıldızları diğer takımyıldızların yerini bulmak için kullanabilirsiniz.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

7

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Kutup Yıldızı. Büyükayı'yı bulduktan sonra Kutup Yıldızı'nı bulmak hiç de zor değildir. Bunun için gözlerinizi Büyükayı'daki Merak ve Dubhe yıldızları doğrultusunda aşağı doğru kaydırmanız yeterlidir. Karşınıza çıkacak ilk parlak yıldız, Kutup Yıldızı olacaktır. Kutup Yıldızı ayrıca, Küçükayı Takımyıldızı'nın son yıldızıdır.

Yunus. Bir Yaz Üçgeni yıldızı olan Altair, Yunus Takımyıldızı'nı bulmanızda yardımcı olur. Bu sefer izleyeceğimiz yol, Kartal Takımyıldızı'nın kuyruğundan kuzeydoğu yönüne doğru gözlerimizi kaydırmak olacaktır.

Ejderha. Yaz Üçgeni'nde Deneb Yıldızı'nı bulduktan sonra Kuğu Takımyıldızı'nın gökyüzünde tepesinde Deneb olan bir haç oluşturan diğer yıldızlarını göreceksiniz. Gözlerinizi, gördüğünüz bu haçın kısa kolunu oluşturan üç yıldız doğrultusunda kuzeybatıya doğru yönlendirirseniz, küçük bir uçurtma biçimi oluşturan dört yıldız bulacaksınız. İşte bu dört yıldız, Ejderha Takımyıldızı'nın adını veren baş kısmını oluşturur.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

8

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Güneyhaçı. Güney Yarımküre'de, Kutup Yıldızı'nın eşi niteliğindeki en yakın oluşum Güneyhaçı'dır. Gözlerimizi ufuk çizgisinden biraz daha yukarı doğru çevirdiğimizde bu yıldız grubunu kışın yukarıda, yazın ise biraz daha aşağıda görünen Erboğa Takımyıldızı'nın hemen yanında görebiliriz. Erboğa Takımyıldızı'nın en parlak iki yıldızı olan Alfa ve Beta yıldızları doğrultusunda çizilecek bir hayali çizgi bizi Güneyhaçı yıldız grubuna götürecektir.

Gökyüzü dönüyor mu? Gökyüzüne yeteri kadar uzun bakarsanız, doğudan batıya doğru yavaşça hareket ettiğini görürsünüz. Gerçekte dönen gökyüzü değil, Dünya'dır. Yıldızlar tamamen hareketsiz dururlar ve Dünya, tüm yıldız düzeni, belli zaman dilimlerinde görülebilecek şekilde dönüp durur. İşte bu dönüp durma sonucu yıldızları hareketli sanırız. Dünya'nın kendi etrafında bir tur dönmesi 24 saat alır. Bu da her 24 saatte bir yıldız düzeni aynı halini alacak demektir (daha doğrusu 23 saat 56 dakika). Bunun sonucunda belirli bir yıldızı ararken, farklı saatlerde farklı yerlere bakarız.

Göksel Küre Yıldızların hareketli görülmesi bizde, sanki Dünya ile aynı hareketleri yapan , aynı eksen üzerinde dönen içi yıldızlarla boyanmış bir büyük top varmış hayali görüntüsünü uyandırır. Eski astronomlar bu topu gerçekten var kabul ediyorlardı. Tabii ki böyle bir şey olmadığını biliyoruz ama yinede göksel küre denen bu hayal ürünü top, gözlem için halen iyi bir yoldur. Astronomlar bunu, yıldızların yerlerini daha kesin belirlemek için kullanırlar.

• Dünya'nın, kuzey ve güney kutupları arasında kendi ekseni etrafında döndüğü gibi, Göksel Küre de aynı şekilde kuzey ve güney göksel kutupları arasında, kendi ekseni etrafında dönmektedir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

9

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Göksel Küre'nin ortasındaki hayali çizgi, tıpkı Dünya'da olduğu gibi ekvator olarak adlandırılır (Göksel Ekvator). • Dünya üzerinde konumlar enlem ve boylamlarla belirlenirken, yıldızların konumu göksel kürede, batma ve doğru yükselme çizgileri ile belirlenir. • Batma çizgisi enlem gibidir. Bir yıldızın, kutup ile ekvator arasındaki yerini belirtir. • Doğru yükselme çizgisi ise boylama benzer. Bir yıldızın "Koç'un ilk noktası" adı verilen noktadan ne kadar uzakta olduğunu belirtir.

Yıldızlar nasıl hareket eder? • Göksel kutuplara yakın yıldızlar küçük hareketlerle yer değiştirirler. Bu yıldızlara Kutupsal Yıldızlar denir. Kutup yıldızı tam kutup noktasındadır ve neredeyse hiç hareket etmez. • Göksel Ekvator'a yakın olan yıldızlar büyük çemberler çizerek dönerler ve hareketleri daha hızlıdır. • Yıldızları kutuplardan izlerseniz, hiç birinin doğup batmadığını, gece boyunca çemberler çizerek hareket ettiklerini görürsünüz. • Eğer bu gözlemi Ekvator'da yaparsanız, bütün bir çember hareketi görmezsiniz. Burada yıldızlar doğu ufuk çizgisinden yükselir ve batı ufuk çizgisinden batar. • Bulunduğunuz yer Ekvator ile kutup noktaları arasında ise kimi yıldızların çember hareketi yaptığını, kiminin de doğup battığını göreceksiniz. Çember hareketi yapan yıldızlara Kutupsal Yıldızlar denir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

10

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Mevsimlik yıldızlar Gün, Dünya'nın dönmesi sonucu bulunduğumuz yerin Güneş'i görmesi ile başlar. Yıldızlar aslında gündüz de gökyüzündedirler ama Güneş öylesine parlaktır ki yıldızların ışıklarını yutar. Yıldızları ancak Güneş battığında tekrar görebiliriz. Kendi ekseninde dönmesinin yanı sıra Dünya, güneş etrafında yörünge adı verilen ve tamamlanması bir yıl süren büyük bir çember çizer. Yıldızları görüşümüz Dünya'nın hareketi ile değişir. Yani yıldız düzeni sadece gece boyunca değil, mevsim farklılıkları ile de değişir. Göksel Kutuplar'a yakın yıldızlar yıl boyunca bizimledirler. Göksel Ekvator'a yakın yıldızlar ise mevsimlerle görünürler ve kaybolurlar.

Yıldızların kişilikleri Yıldızlar birbirinin aynı gibi görünebilirler ama hepsi kendi özel karakterlerine ve adlarına sahiptir. Parantez içindeki isimler, yıldızların ait oldukları takımyıldızları gösterir. Sayfa 24 ve 25'deki gökyüzü haritalarında bu yıldızları bulmayı deneyebilirsiniz. Antares (Akrep) 604 ışık yılı uzaklıkta. Bizim Güneş'imizin 700 katı büyüklüğünde, kırmızı dev bir yıldızdır. "Antares" adı "Mars'ın rakibi" anlamına gelir. Bunun nedeni neredeyse "kırmızı gezegen" olarak anılan Mars kadar kızıl renkte olmasıdır. Bu yıldızın ışığı Dünya' ya kesik kesik ulaşır. Aldebaran (Boğa) 65 ışık yılı uzaklıkta Aldebaran, boğanın gözünü oluşturan büyük soğumuş bir yıldızdır ve soluk turuncu bir renktedir. Sirius (Büyükköpek) 8.6 ışık yılı uzaklıkta saf beyaz bir yıldız olan Sirius (Köpek Yıldızı) gökyüzünün en parlak yıldızıdır. Bu denli parlak görünmesinin nedeni, bize gerçekten yakın olmasıdır. Vega (Lir) 25 ışık yılı uzaklıktadır. Bu muhteşem mavi mücevher rengindeki yıldızın diğer adı da Arp'dır ve Güneş'in iki katı sıcaklığındadır. Deneb (Kuğu) 3230 ışık yılı uzaklıktadır. Deneb 60.000 Güneş kadar parlak bir yıldızdır. Öylesine parlaktır ki Dünya'ya çok yakın görünür. Oysa oldukça fazla uzaktadır. Eğer Sirius yıldızı Deneb kadar uzakta olsaydı onu güçlükle görebilirdik. Altair (Kartal) 17 ışık yılı uzaklıktadır. Altair parlak, saf beyaz ve gerçekten çok sıcak bir yıldızdır. Betelgeuse (Avcı) 427 ışık yılı uzaklıktadır. Betelgeuse (bet'ılcö:z okunur), parlaklığı değişken dev bir yıldızdır. Eğer bizim Güneş'imizin olduğu yerde bu yıldız olsaydı, Mars gezegeni ile bitişik bir durumda bulunurdu.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

11

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Rigel (Avcı) 773 ışık yılı uzaklıktadır. Dev, mavi beyaz bir yıldız olan Rigel parlaklıkta, Dünya'ya göre daha uzakta kalmasına rağmen Betelgeuse yıldızına rakip durumdadır. 50.000 Güneş kadar parlaktır. Rigil Kent (Erboğa) 4.4 ışık yılı uzaklıktadır. Rigil Kent ya da diğer adı ile Alfa Erboğa (Alpha Centauri) bize en yakın yıldızlardan biridir. Sadece 4.3 ışık yılı yani 40 milyon kere milyon kilometre uzaklıktadır. Bu yıldız ayrıca bir "Çift Yıldız"dır. (103. sayfaya bakınız). Arcturus (Çoban) 37 ışık yılı uzaklıktadır. Arcturus soğuk, dev bir yıldızdır. Teleskopla izlediğinizde portakal renginde görünür. Canopus (Karina) 313 ışık yılı uzaklıktadır. Canopus, daha uzakta olmasına rağmen, Sirius'dan sonra en parlak ikinci yıldızdır.

Yıldız haritaları Bundan sonraki sayfalarda belli başlı takımyıldızların yerini görebileceğiniz haritalar bulacaksınız. Bunlar başlangıç için yeterli olacaktır. Eğer astronomiye profesyonelce bir ilgi duyuyorsanız daha fazla malzemeye ihtiyacınız olabilir. Aylık astronomi dergilerinde güzel haritalar bulabilirsiniz. Bununla da yetinmem derseniz, tüm yıldız ve galaksilerin yerini kolayca bulabileceğiniz bir yıldız atlası işinizi görecektir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

12

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Haritalar ne gösterir ? Bu haritalar, gece çıplak gözle binlercesini görebileceğiniz yıldızların küçük bir kısmını içerir. Burada verilenler, takımyıldızlarını meydana getiren en parlak yıldızlardır ve biraz sabırla, yerlerini kolayca belirleyebilirsiniz. Haritaların merkezi, yıldızların gece boyunca etrafında döndüğü göksel kutup noktasıdır.

Takımyıldızlarını nasıl buluruz ? Haritaları kullanabilmek için öncelikle göksel kutup noktalarını işaretlememiz gerekir. Kuzey Yarımküre'de bu nokta, Kutup Yıldızı yakınlarında, Güney Yarımküre'de ise Güneyhaçı dolaylarındadır. Yıldızlar ne kadar parlaktır? M.Ö. 150 yıllarında Yunan astronomu Hipparkus yıldızların parlaklığını belirlemek için bir ölçü birimi ortaya koydu. Görebildiği en parlak yıldıza 1, en silik yıldıza 6 birim verdi. Astronomlar bu yöntemi günümüzde hala kullanmaktadırlar. Tek fark teleskopların yardımıyla 30 birimden daha az parlak Sirius -1.4 yıldızların bile görülebilmesidir. iyi bir dürbün 9 birim Kadırga -0.7 parlaklığında yıldızları görebilirken, küçük bir teleskop 10 Rigil Kent -0.3 birime kadar çıkabilir. Bu ölçünün diğer ucunda ise ekşili Arcturus -0.1 birimlere sahip çok ama çok parlak yıldızlar vardır. Vega 0.0 Altair 0.76 Kadırga (Canopus) 0.7 Sirius 1.5 ve bizim güneşimiz 26.7 Betelgesue 0.8 birimdir. Yıldız parlaklık birimini kullanmak için özel bir Aldebaran 0.8 donanıma ihtiyacınız yok. Çünkü bu sınıflandırma gözle Acrux 0.8 yapılabilecek kadar kolaydır. Parlaklık birimini bildiğimiz Antares 1.0 birkaç yıldızla karşılaştırarak, yıldızınızın parlaklığını Deneb 1.3 kestirebilirsiniz. Birimini bulmak istediğiniz yıldızdan biri daha parlak, diğeri ise daha karanlık iki yıldızla karşılaştırmak kolaylaştıracaktır. Başlangıç için yukarıdaki birimler yeterli olacaktır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

işinizi

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

13

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

BÜYÜK RESİM İyi bir astronomun büyük bir teleskoba sahip olması gerektiğin düşünebilirsiniz. Bu doğru değildir. Çıplak gözünüzle de birçok şeyi görebilirsiniz. Bugün bilinen birçok yıldız ve takımyıldızlar, teleskobun icadından asırlar önce bulunmuştur. Astronomiye yeni başlamışsanız, paranızı pahalı bir teleskopa harcamak yerine, gökyüzünü gözlerinizle araştırmaya ve tanımaya çalışmalısınız Teleskopla gökyüzünü araştırmak, bunu gözlerinizle yapmaya çalışmaktan daha zordur. Çünkü teleskop öylesine küçük bir alanı inceler ki, eğer ne aradığınızı bilmiyorsanız size hiçbir yararı olmaz. Dahası siz bir yıldızın yerini zar zor belirlemişken görüş alanınızdan çıkması işten bile değildir.

Yıldızsı göz Teleskobun icadından hemen önce Danimarkalı Astronom Tycho Brahe (1546-1601), yalnız çıplak gözle bile ne kadar çok şey öğrenilebileceğini kanıtlamıştır. Henüz 14 yaşındayken bir Güneş tutulmasına şahit olan Tycho hayatını astronomiye adamıştı. 20 yaşındayken bir düello sonucu burnunu kaybetmiş, yerine altın ve gümüş karışımı yapay bir burun yapmıştı. 1576 yılında Danimarka'nın Huen adasında Gökyüzü Şatosu adlı bir gözlemevi kuran Brahe, buradan gözlemlerini öylesine bir titizlikle yaptı ki, önce 777 daha sonra da 223 olmak üzere toplam 1000 yıldızdan oluşan hatasız bir katalog oluşturdu.

Dürbünler Eğer imkanınız varsa bir dürbün sahibi olmak yarar sağlayacaktır. Çok kuvvetli olması gerekmez. Aslında ne kadar güçlü olursa kullanımı o kadar zorlaşır, çünkü elinizin en küçük hareketi bile kat kat büyüyecektir. Dürbüne ne kadar ışık gireceğini kontrol eden lens genişliği de en az büyütme gücü kadar önemlidir. 7x40 diye tanımlanan bir dürbün 7 kez büyütüyor demektir. 40 ise ana lens 40mm genişliğinde anlamına gelir. Astronomi için uygun dürbünler 8x40, 7x50 ve 10x50 olabilir ama kesinlikle daha güçlü değil. 10x50'lik bir dürbünü bile kullanırken, kollarınızı bir desteğe yaslayıp son derece hareketsiz tutmanız gerekir. Gözümüzle göremeyip iyi bir dürbünle görebileceğimiz bazı şeyler: • Büyük Avcı (Orion) bulutu Venüs'ün evreleri • Jüpiter'in bazı uyduları • Boğa Takımyıldızı'ndaki Pleiades, Yengeç Takımyıldızı'ndaki M44 gibi yıldız yığınları. • Çıplak gözle neredeyse görünmeyen ikili yığınlar ve Akrep Takımyıldızı'ndaki M7 yıldız yığını. • Ay'daki kraterler

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

14

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• 7-9 birim parlaklığındaki yıldızlar • Kuyruklu yıldızlar • Değişken yıldızlar • Komşunuzun televizyonu Teleskoplar Gözünüzle yeterince görebiliyor olmanıza rağmen bir teleskop çok daha az ışık yayan oluşumları izlemede yardımcı olacaktır. Gökyüzünü gözlerimizle yeterince inceleyip, nerelere bakmamız gerektiğini öğrendiğimizde bir teleskop oldukça işinize yarayacaktır. Tabii bütün teleskoplar işinizi görmeyebilir. Astronomik bir teleskop olması gerekmektedir. Bütün bu büyütücü donanımlar görüntüyü ters olarak yansıtır. Böylece birçok teleskopta görüntüyü tekrar düz hale getiren ekstra mercekler kullanılmıştır. Astronomik teleskoplarda ise bu fazla mercekler yoktur. Çünkü bunlar gece gökyüzündeki ışığın büyük bir kısmını yutar. Bir teleskop yardımıyla şunları inceleyebilirsiniz: 1. Ay'daki dağ ve vadileri 2. Diğer gezegenleri; ama sadece ışık noktası olarak değil. 3. Mars'ın buz dağlarını ve Jüpiter'in bulut kemerini 4. Jüpiter'in uyduları ve Satürn'ün devasa halkasını 5. Yıldız yığınlarını 6. Yıldızlar arası renk farklılıklarını 7. İkili yıldızları 8. 10 birimden daha karanlık yıldızları 9. Değişken yıldızları 10. Sokağın diğer ucundaki komşunuzun ne renk pijama giydiğini Teleskop ne kadar büyük olmalı? Çok büyük bir teleskoba ihtiyacınız yok. Önemli olan alınacak teleskobun, ileri teknoloji ile üretilmiş lenslere sahip olması ve bunların özenle yerleştirilmiş olmasıdır. Geniş lenslere sahip teleskoplar gece görüşü açısından daha faydalı olacaktır. Düşündüğünüz kadar fazla bir büyütmeye ihtiyacınız yok. Kırılmalı bir teleskop için 60-75mm'lik lensler uygundur. Yansıtmalı teleskoplarda ise bu rakam 120-150 mm ye kadar çıkabilir. • Oyuncak mağazasından teleskop almayın • Memnun kalmadığınızda paranızı geri alabileceğinizden emin olun • Eğer teleskobunuz temiz ve keskin görüntüler sağlamıyorsa paranızı hemen geri alın.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

15

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Odak Uzaklığı ve büyütme Teleskoplar iki takım merceğe sahiptir: Yıldızların yaydığı ışığı odaklayan ana lens ve oluşan görüntüyü göze odaklayan oküler lens takımı. Bir merceğin odak uzunluğu, merceğin merkezinin odak noktasına olan uzaklığıdır. Bir teleskobun büyütmesini, ana lensin odak uzunluğunu okülerin odak uzunluğuna bölerek bulabilirsiniz. Yani ana lens odak uzunluğu 1000 mm ve oküler odak uzunluğu 20 mm olan bir teleskobun büyütmesi 1000/20=50x (Burada 50x ifadesindeki x işareti, "kez, kere, defa/ kat" demektir. Yani, 50x yazdığımızda, "elli kat büyütme" demektir. Ç. N.) formulü ile bulunur. Oküler odak uzunluğu ne kadar küçük ya da ana lensin odak uzunluğu ne kadar büyük olursa, büyütme o kadar fazlalaşır.

Yansıtmalı ve kırınımlılar Genel olarak iki ana gurup teleskop vardır: Kırınımlılar ve Yansıtmalılar. • Kırınımlılar, görünüş itibariyle çoğu insanın teleskop idealine uygundur; uzun ve incedirler. Kırınımlı olarak adlandırılırlar, çünkü uzak nesnelerden gelen ışınları kırarak veya bükerek odaklarlar. Bir uçta gözetleme deliği, diğer ucunda nesne merceği (lensi) bulunur. Bu mercek, nesneden gelen ışınları odaklar. Gözetleme merceği ile nesne merceği arasında, renk düzeltici lensler olması gerekir. Bu ara parçalar teleskopu "akromatik" yaparlar. Ucuz teleskopların çoğu akromatik değildir (rengi düzeltmez). • Yansıtmalılar daha kısa boylu ve daha şişmandırlar, gözetleme deliği kenarda, tepeye yakın bir yerdedir. Yansıtmalı denmesinin nedeni, odaklama için ayna kullanılıyor olmasıdır. Işık, teleskobun önünden girip, arka duvardaki çukur aynadan yansır ve ortadaki düzlem aynaya doğru odaklanarak gider. Düzlem aynadan yansıyan ışıklar, gözetleme deliğindeki merceğe giderler. Gözetleme merceği ince kenarlıdır. Bu teleskop türüne bazen Newton Teleskobu denir, bunun nedeni, ilk defa 1688'de Sir Isaac Newton tarafından yapılmış olmasıdır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

16

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Sabitleme Bir teleskoptan güzel görüş elde etmek ve yıldızın hareketini takip edebilmek için teleskobun, sağlam ve kolayca hareket edebilecek bir şekilde sabitlenmiş olması gerekmektedir. Altazimut sabitleyicisi en basit ve ucuz sabitleyicidir. Hareketli olan iki kısımdan biri teleskobun düşey, diğeri ise yatay hareketlerini sağlar. Ne yazık ki, bu sabitleyici doğru bir yay hareketi sağlayamamasından dolayı yıldız izlemeyi zorlaştırır. Ayrıca bu sabitleyici ile gökyüzü fotoğraflarını da almakta zorlanabilirsiniz. Ekvatoral sabitleyici yıldız izlemek için birebirdir. Dünya'nın ekseni kaynak alınarak ayarlanabilen bir kutupsal eksene sahip oluşu yıldızların sadece bu eksenin döndürülerek kolayca izlenebilmesini sağlar. Sabitleyici bir elektrik motoru ile idare ediliyorsa yıldızları takip etmek için endişelenmenize gerek kalmaz, sabitleyici bu işi kendiliğinden yapar.

Bilgisayar sürücülü altazimut sabitleyiciler ekvatoral sabitleyiciyle kıyaslanamayacak kadar hassas ve pürüzsüz çalışır, fakat biraz pahalıdırlar.

Sarsıntı yok Birkaç yıl önce Dobson adında biri yeni bir teleskop tasarımıyla ortaya çıktı. Bu teleskobun montajı öyle basitti ki pek çok kişi bu teleskobu evde kendi kendine yaptı. Dobson teleskopları çok ucuz olmasına rağmen uzak yıldız ve galaksileri bile ayırt edebiliyordu. Ucuz bir yansıtıcı teleskop ile bir altazimut sabitleyicisinin birleşimi olan bu teleskobun başarısındaki sır, sabitleyicilerinde metal vida ve diskler yerine yapışmaz tavalarda kullanılan teflon kaplama disklerin kullanılmasıydı.

Oküler büyüm Teleskop tarafından oluşturulan görüntü öylesine küçüktür ki, görülebilecek büyüklüğe getirmek için oküler adı verilen bir mercek takımı kullanılır (göz __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

17

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

merceği). Değişik oluşumların değişik gözlem koşulları altında görebilmek için çeşitli okülerler kullanırız. Küçük bir teleskopla daha iyi gözlem yapabilmenin bir yolu da, özel ilgilerinize göre dizayn edilmiş okülerler kullanmaktır. Oküler büyütmesi, genelde teleskoptan gelen görüntünün her santimini ne kadar büyüttüğüne göre ölçülür. • İkili yıldızları ve gezegenlerin detaylarını görebilmek için yüksek bir büyütmeye ihtiyaç duyarız (20x civarında). • Karanlık ve uzak galaksiler ya da Pleiades gibi yıldız yığınlarını gözlemlemek için 5x ve 6x dan daha fazla büyütmeli oküler kullanmamak daha yerinde olur. • Uzayda obje ararken kullandığımız okülerin 2x büyütmeli olması yeterli olacaktır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

18

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

AY VE GÜNEŞ Gerçekten de uzakta olmalarına rağmen, gökyüzünde çıplak gözle görebildiğimiz en parlak ve en büyük iki şey Ay ve Güneş'tir. (Tabii ki Güneş'e asla çıplak gözle bakmamalıyız). Güneş bizim yıldızımızdır. Isınmamızı ve aydınlanmamızı sağlayan, inanılmaz boyutlarda enerji yaymakta olan dev bir ateş topudur. Ay ise sadece Güneş ışığını yansıtarak parlayan dev bir kaya parçasıdır. Küçük dev büyük cüce Güneş ve Ay Dünya'dan bakıldığında neredeyse aynı boyutta görünür. Bunun nedeni ise yalnızca ilginç bir rastlantıdan ibarettir. • Güneş'in çevresi 1.400.000 kilometre, ayın çevresi ise 4500 kilometredir. Yani Güneş, Ay'dan yaklaşık 400 kat daha büyüktür. • Dünya'dan 150.000.000 kilometre uzakta bulunan Güneş, Dünya'ya uzaklığı 384.000 kilometre olan Ay'dan yaklaşık 400 kat daha uzaktadır.

Ayın evreleri Güneş hep aynı yuvarlak şeklinde olmasına rağmen Ay her gece şekil değiştirir. Ay'ın görüntüsündeki bu değişimlere "evreler" adı verilir. Ay'ın görebildiğimiz parçası, güneş ışığıyla aydınlanan parçasıdır. Karanlık yüz dediğimiz öbür tarafı ise hep gölgededir ve bu nedenle göremeyiz. Ay, Dünya çevresinde dolanırken Güneş ışınlarını hep farklı açılardan alır ve böylece biz, yansıyan ışığın değişikliğinden dolayı Ay'ı farklı şekillerde görürüz. Ay'ın Dünya çevresindeki turu yaklaşık bir ay sürdüğünden, evreleri de bir aylık periyotlarla tekrarlanır. Evrelerin ilk yarısında Ay gittikçe büyür ve bu duruma "ay büyüyor" denir; ikinci yarıda gittikçe incelir, bu duruma da "küçülüyor" denir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

19

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Takvim ayı nedir? Takvim ayları kafa karıştırır. Takvim ayına gerçekte "aylık" veya "ayıncı" denmesi gerekir çünkü sözcüğün kökeni uydumuz olan ayın bir tam turudur. Uydumuzun bir dönüşünü tamamlaması tam olarak bir ay almaz. Gerçekte 27.3 günde tamamlanır. Ama her nasılsa bir Dolunay'dan diğerine geçen süre 29 gündür. Bu fazladan zaman, Dünya'nın da hareket etmesinden ve bu sürede ay'ın biraz geride kalmasından dolayı ortaya çıkar. Yani bu durumda her ay 29 gün çekmektedir. Takvimimize göre ayların 28 ile 31 gün arasında farklı değerler almasının nedeni zavallı ayın hızını doğru ayarlamaması değil, birkaç yüzyıl önce Papa'nın ayların farklı uzunlukta olmalarına karar vermesidir. (IV.Gregor) Aynı eski yüz Yine bir tesadüf eseri Ay'ın kendi ekseni etrafında bir tur dönmesi de, Dünya etrafında bir tur dönmesi ile aynı zamanı alır (27.3 gün). Yani Ay'ın hep aynı yüzü bize dönük kalır, diğer yüzü saklıdır. Bu saklı kısım ilk defa 1959 yılında Ay'ın arka tarafına geçmeyi başaran bir uzay aracı sayesinde görülmüştür. Bu dönüş zamanlarının aynı olmasının asıl nedeni bir tesadüf değildir. Ay'ın dünya etrafındaki dönüşü, Dünya'nın Ay'a uyguladığı çekim kuvveti ile kontrol edilir. Bu olaya astronomlar "dönen yörünge çifti" derler. Gelgit (Med-Cezir) kontrolü Her 12 saatte bir deniz biraz yükselir ve sonra tekrar alçalır. Bu yükselip alçalmalara gelgit (eski: med-cezir) denir ve bunun suçu Ay'a yüklenir. Aradaki mesafe çok __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

20

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

büyük olabilir ama, ayın çekimi, katı Dünya'nın çevresindeki okyanusları kendine doğru çekip Dünya'nın görünüşünü yumurta biçimine sokar. (Eğer Dünya bu kadar katı ve sert olmasaydı o da yumurta biçimine girerdi). Bu da Dünya'nın her iki tarafındaki sularda bir yükselme yaratır. Dünya döndükçe, bu şişkinlikler, ayın altında kalan bölgede ve bunun tam karşısında, aynı bölgede kalırlar. Bunun etkisi olarak bu yükselip alçalmalar, Dünya döndükçe tüm Dünya'yı dolaşırlar. Gerçekte, kıtalar, bu yükselen dalgaların etki alanından geçerler ve karmaşık bir şekilde oluşan gelgit sularına maruz kalırlar. Güneş, Ay'a nazaran daha uzaktadır ama o kadar büyüktür ki, oluşturduğu çekim yine de gelgit olayına neden olur. Ay ve Güneş, Yeniay ve Dolunay evrelerinde aynı hizaya geldiklerinde, çekim kuvvetleri aynı yönde etki yapar ve yüksek gelgit dalgalarına (med) neden olurlar. Bu aşamaya Bakar yükselmesi denir. Yarımay evresinde Güneş'le Ay birbirine 90° açı yaptıklarında birbirinin etkisini azaltırlar ve buna Neap yükselmesi denir.

Çeken güç: Yerçekimi Yerçekimi bizi yeryüzünde tutan, eşyaların yere doğru hareketini sağlayan, yıldız ve gezegenlerin her türlü hareketini kontrol eden bir güçtür. Evren'deki her küçük zerrecik bir diğeri tarafından işte bu gizem dolu güç tarafından çekilir. Bir şey ne kadar büyük ağır ve yakınsa, o kadar kuvvetli bir çekim yaratır. Güneş'in çekim kuvveti uzayın milyonlarca kilometre uzaklıklarından bile hissedilebilir. Dünya Güneş'ten küçüktür ancak Ay'ın kendi etrafında dönmesine yetecek kadar büyüklükte bir çekim gücüne sahiptir. Bir portakalın çekim kuvveti Dünya'nınkinden kat kat daha azdır. İşte bu da elinizden düşen bir portakalın neden yukarı değil de aşağı doğru bir hareket yaptığını açıklıyor.

Yerçekimi ne yapar? • Ay'ın Dünya etrafında dönmesini sağlar. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

21

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Gezegenlerin Güneş çevresinde dönmesini sağlar. • Dünya'mızın parçalara ayrılmamasını sağlar. • Güneş'i kendi üzerine sıkıştırıp yoğunlaştırarak yanmaya devam etmesini sağlar. • Sizi yerde tutar. • Cisimlerin yere doğru hareketini sağlar. • İp cambazlığını zor bir meslek haline getirir.

Büyük elma 1665'te bir gün Isaac Newton (1642-1727) adlı genç bir adam bahçede oturmuş düşünürken, bir elmanın ağaçtan düşüşünü görene kadar, gezegenlerin neden Güneş'in etrafında döndüğü veya cisimlerin neden yere düştüğüne dair kimsenin bir fikri yoktu. Newton, elmanın aslında düşmediğini, Dünya'ya doğru görünmez güçlerce çekildiğini varsaymıştı. Bu basit ama parlak fikri sayesinde Yerçekimi Teorisi'ni geliştirdi. Her maddeye çekme gücünü veren bu kuvvet olmasaydı, Güneş, Ay ve gezegenler başıboş hareket ederlerdi. Birçok kişi bu elma hikayesinin bir mit olduğunu ileri sürer. Oysa bunun böyle olduğunu anlatan Newton'un ta kendisidir.

Ağır gezegenler Newton'a göre yerçekimi kuvveti evrenin her yerinde aynıydı. İki maddenin arasındaki çekim kuvveti (örneğin gezegenlerin) cisimlerin kütlelerine (madde miktarı) ve birbirlerine olan uzaklıklarına bağlıdır. Bir cismin ağırlığı, ne kadar büyük bir yerçekimi kuvvetine maruz kaldığına bağlıdır. Büyük bir gezegendeki her şey küçüğündekine oranla daha ağır gelecektir. Çünkü kütle arttıkça çekim artacaktır. Yani bir cisim Ay'da tartıldığında, Dünya'daki ağırlığının altıda biri kadar gelecektir. (Çünkü Dünya ile Ay'ın kütleleri arasındaki oran: 1/6.05 tir.). Her zaman işe yarar Newton'un Yerçekimi Teorisi'nde ilginç olan bir şey de neredeyse tüm hesaplamalarda doğru sonucu vermesidir. Milyarlarca kilometre uzaklıktaki bir yıldızın kütlesini hesaplamaktan tutun da bir uzay aracının uçuş planını yapmaya varana kadar bir çok işte kullanılır. Astronomlar Neptün gezegeninin varlığını, gezegeni gözlem araçlarıyla tespit etmeden çok önce kabul etmişlerdi. Çünkü sistemimizdeki hareketi ancak bu şekilde açıklayabiliyorlardı.

Bazen de yaramaz Böylesine parlak bir teoride bile eksik olan bir nokta olabilir. Hesaplamalar Merkür dışında tüm gezegenler için mükemmel sonuç veriyordu. Ancak Merkür için __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

22

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

sonuçlar doğruluktan oldukça uzaktı. Bu sorun Albert Einstein (1879-1955) adlı genç bir adamı rahatsız etti. Merkür'ün bu uyumsuz hareketini, evrene bakışımızı değiştiren yeni bir yerçekimi teorisi ile açıkladı. Genel görecelik kavramıyla, yalnızca maddenin değil, herşeyin yerçekimiyle çekileceğini gösterdi. "Güçlü bir çekim kuvveti zaman ve uzayı eğip bükebilir, uzayı bükmesinden dolayı ışık huzmelerini de bükebilir". Einstein bu teorisini, 1919 yılındaki bir Güneş tutulması sırasında yapılan gözlemler ve ölçümlerle kanıtladı. Burada, uzak bir yıldızdan gelen ve Güneş'e teğet geçen ışınların hafifçe büküldüğü görüldü.

Ay'ın yapısı nasıldır? Ay henüz gençken, büyük kaya parçalarının çarpması sonucu oluşmuş kraterlerle kaplı, cansız ve kıraç bir yerdir. Yüzeyi, çıplak gözle de görülebileceği gibi, gün içindeyken gümüşi geceleyin ise mürekkep siyahı bir renk oluşturan toz tabakasıyla tamamen kaplanmıştır. Hava bulunmaması nedeniyle, gökyüzü her zaman kapkaradır ve toz tabakasını hareketlendirecek bir nefes gücünde bile hava akımı yoktur. Aslında, 1969'da Ay'a ilk ayak izleri basan adamların izleri bile halen yerindedir ve sonsuza kadar öyle kalacaktır. Ay'da yapabileceklerimiz • 4 metre yüksekliğe zıplayabilirsiniz. (Ay astronotları ağır uzay giysileri içinde bile çok yükseğe sıçrayabilirler, çünkü Ay'daki çekim Dünya'dakinin sadece altıda biri kadardır). • 360 saat hiç durmaksızın güneşlenebilirsiniz. (Tabii ki 127 dereceye kadar çıkan sıcaklık ve öldürücü radyasyon biraz sorun yaratabilir). • Avustralya, Avrupa ve Amerika'yı 15 saatten kısa bir sürede izleyebilirsiniz. (Dünya, Ay'ın gökyüzünde hep aynı noktada kalır ve 24 saat içerisinde tam bir turunu izleme şansınız vardır). __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

23

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Ay'ı gözlemlerken Ay'ı detayları ile incelemek için iyi bir dürbün veya küçük bir teleskopa ihtiyacınız olacak. Size garip gelebilir ama Ay'ı gözlemlemenin en uygun evresi Dolunay değildir. Güneş, Ay yüzeyini öylesine fazla aydınlatır ki, şekil ve görüntüleri oluşturan gölgeler gözle görünmez hale gelir. Tüm yüzeyi detaylarıyla incelemek için Ay'ın tüm evrelerinden yararlanmak gerekir. Gözlem için en uygun yer, Ay'ın karanlık ve aydınlık yüzleri arasında geçiş oluşturan gölgeli kısımdır. Bu ışık düzeyi en iyi gözlem ortamını oluşturur. 1. Maria, çıplak gözle açıkça görebileceğiniz geniş siyah lekelerin adıdır. Maria Latince "denizler" demek olmasına rağmen, Ay yüzeyinde bir damla bile su yoktur. Bu siyahlıklar, uzun zaman önce Ay'ın içinden dışarı aka sıcak lavların oluşturduğu alçak ovalardır. 2. Kraterler, kaya parçalarının çarpmalarıyla oluşmuş devasa, yuvarlak, tabak şeklinde çukurlardır. Bazıları 10.000 metre derinliklere ulaşır, ama kenar eğimleri azdır. 3. Işın kraterleri, yüzlerce kilometre uzağa ışın gönderen kraterlerdir. Bu ışınlar, Ay yüzeyine kaya çarptığında dışarı fışkıran kaya ve toz parçalarının görüntüleridir. 4. Dağlar. Ay, şaşırtıcı bir şekilde dağlıktır. Apenin Dağları orta kuzeydedir ve 9 000 metreyi aşan bazı zirveleri Everest'ten daha yüksektir. 5. Vadiler. Ay üzerindeki vadiler, Dünya'daki bazı vadiler gibi susuzdur. Tamamen volkanik etkinlikler sonucu oluşmuşlardır.

Hava umudu Eski zaman astronomların farklı bir mizah anlayışı olmalı. Ay yüzeyindeki çorak düzlükleri "deniz" olarak adlandırmakla kalmayıp, Güneş Sistemi'ndeki en sessiz ve sakin yerlerden biri olan Ay'a gayet hareketli isimler vermişler. İşte bunlardan bazıları, Bulut Denizi (Mare Nubium), Fırtına Okyanusu (Oceanus Procellarum), Sağanak Denizi (Mare Imbribium), Gökkuşağı Körfezi (Sinus Iridum).

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

24

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Dev adım Ay, Dünya'mız dışında insanoğlunun üzerinde bulunduğu tek yerdir. Buraya ilk gönderilen insanlar, Apollo 11 göreviyle 21 Temmuz 1969 tarihinde ayak basan Neil Armstrong ve Buzz Aldrin adlı Amerikalı astronotlardı. Neil Armstrong, Sükunet Denizi'ne ayağını bastığında şu sözleri söylemişti: "Bu bir insan için küçük, ama insanlık için dev bir adım". 1969 ve 1972 tarihleri arasında Ay'a 10 astronot daha gönderilmişti. Güneş nedir? Güneş helyum ve hidrojen gazlarından oluşmuş, muazzam büyüklükte bir ateş topudur. Çekirdeğindeki inanılmaz basınçlar, hidrojen atomlarını reaksiyona sokarak, sıcaklığın 15 milyon dereceye kadar yükselmesine yol açar. Tüm bu ısı yüzeyde kavurucu bir ısı oluşturur. En dış katman, yani ışık küre öylesine parlak ki 1.5 milyon km uzaktan bile Dünya'yı aydınlatır. Işık küredeki ısı düşünebileceğiniz herhangi bir maddeyi buharlaştırabilecek bir sıcaklık olan 5500 dereceye varır. Güneş'in 500.000 kilometre uzağında olsanız bile, ya canlı canlı kızarır ya da yaydığı güçlü radyasyon yüzünden ölürsünüz. DİKKAT!!! BİR TELESKOPLA ASLA GÜNEŞ'E BAKMAYIN. BUNU BİR AN İÇİN BİLE YAPSANIZ KESİNLİKLE KÖR OLURSUNUZ.

Güneş'i incelerken Güneş'e, hiçbir zaman direkt olarak bakmamamız gerekir. Öylesine parlaktır ki görüntüsünü bir teleskop veya dürbün kullanarak bir parça kağıda yansıtabiliriz. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

25

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Küçük kırıcı bir teleskop bu iş için idealdir. Eğer bunun için dürbün kullanacaksanız sadece bir lensinden yararlanmanız daha doğru olur. İhtiyacınız: 1. 2. 3. 4.

Beyaz kağıt Karton Makas Yapışkan bant

1) Karton üzerinde teleskobumuzun izleme merceği kadar bir delik açarak bunu teleskoba yapıştırın. 2) Teleskobun her iki tarafının da lens kapaklarını kapatın. 3) Teleskobu Güneş'e çevirin. (Güneş'e bakmamaya dikkat edin, bunun için teleskopun gölgesinden yararlanın). 4) Teleskobun arka kısmına bir parça kağıt tutun. 5) Ana lensin kapağını çıkarın, kağıdı hareket ettirerek ve teleskobun odaklanmasını ayarlayarak Güneş'in net olarak görünmesini sağlayın.

Kağıdın üzerindeki görüntü ters olur ve üzerinde rastgele karanlık lekeler bulunur. Bu lekelere Güneş Lekeleri denir. Güneş Lekeleri'nin bulunduğu bölge, Güneş fotosferinin diğer bölgelerine göre 2000 °C daha soğuktur. Lekeler, Umbra denilen karanlık bir bölge ve bunu çevreleyen (Penumbra denilen) aydınlık bir kısımdan oluşur. Güneş Lekeleri genellikle guruplar halinde görünürler. Bu gurupları birkaç gün izlemeyi sürdürürseniz, Güneş'in yüzeyinde bir uçtan diğer uca doğru hareket ettiğini görürsünüz. Gerçekte lekeler hareket etmez; ama Güneş de Dünya gibi kendi ekseni çevresinde dönüyor olduğundan dolayı lekeleri hareket ediyormuş gibi görürsünüz. Güneş'in kendi ekseni çevresinde bir turu bir aydan biraz az sürer, bu yüzden Güneş Lekeleri, bir kenardan diğer kenara 2 haftalık bir sürede ulaşırlar, sonra kaybolup 2 hafta kadar sonra yeniden diğer tarafta ortaya çıkarlar. Yine 2 hafta görünür, 2 hafta __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

26

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

kaybolurlar. Güneş Lekeleri'nin çoğu, kısa ömürlüdürler ve bu görünme ve kaybolma gezintisini bir veya iki kezden daha fazla yapamazlar. Güneş Lekeleri'nin sayısı değişkendir, her 11 yılda bir olabilecekleri en fazla sayıya (maksimuma) ulaşırlar. Bu zamanlarda Dünya'da hava biraz soğuk olur. Bunun sonuncusu 1991 yılında olmuştu, bir sonraki 2002 yılında bekleniyor.

Ay ve Güneş Tutulmaları Dünya ve Ay, zaman zaman bir diğeriyle Güneş'in arasına girer. Bu olaya "tutulma" denir. Çünkü, arada kalan, diğerine gelen Güneş ışığını tutar. Ay Tutulması. Ay, Dünya'nın arkasında dolanıp gölgesine girdiğinde Ay tutulması olur. Bu, yılda bir veya iki kez olur. Ay Dünya'dan çok uzakta ve Dünya'nın gölgesi de küçük olduğundan Ay tutulması yalnızca bir kaç saat sürer. Dolunay sırasında oluşan bir Ay tutulmasını izlerseniz, Ay yüzeyini süpüren bir karanlık disk gölgesi görürsünüz. Bu Dünya'nın gölgesidir. Bir tam tutulmada gölge, Ay'ı tamamen kaplar ama, tamamen karanlık olmaz, koyu bir pas kırmızısına döner. Bunun nedeni, Güneş'ten gelen ışınlar Dünya tarafından tutuluyor olmasına rağmen, ışınlardaki kırmızı renk tonlarının dünya atmosferi tarafından saptırılmasıdır. Kısmi tutulmalarda ise gölge, Ay'ın bir kısmını kaplar.

Ay tutulmaları zamanları: 16 Temmuz 2000 9 Ocak 2001 16 Mayıs 2003

Güneş Tutulması. Ay Dünya ile Güneş arasına girer ve Dünya üzerindeki birkaç kilometre genişliğinde bir gölge oluşturur. Eğer, Ay'ın Dünya'da yaptığı gölgenin içindeyseniz, Ay'ın Güneş'in önünden karanlık bir disk olarak geçtiğini görürsünüz. Ancak bir tam tutulma hariç, Güneş'e çıplak gözle bakmamalısınız. Bir tam tutulma anında Ay, Güneş'in önünü tamamen kapatır ve bu durumda Güneş'in görülebilen kısmı yalnızca çevresindeki ışık haresidir (korona). Koronanın özel cihazlar olmadan

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

27

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

görülebildiği tek an işte bu tutulma anıdır; astronomlar bu anı yakalayabilmek için çok uzun mesafeler katederler. Tam Güneş Tutulması yılda bir veya iki kez olur, ama böyle bir tutulmayı görme şansımız çok azdır. Bunun nedeni, hem çok küçük bir bölgeden görülebilmesi ve hem de yalnızca birkaç dakika sürmesidir.

Güneş tutulmaları, yerleri ve zamanları 11 Ağustos 1999 Avrupa, Kuzey Afrika, Arabistan, Grönland 21 Haziran 2000 Güney Atlantik, Güney Afrika 4 Aralık 2002 Güney Afrika, Hint Okyanusu'nun güneyi

Güneşi kim yedi? Güneş tutulmaları o kadar nadir izlenir ki, insanlar bu olayı her zaman dehşetle izlemişlerdir. Astronotlar tutulmanın zamanlarını 16. yüzyıldan itibaren doğru olarak tahmin etmeye başladıklarında, kendileriyle çok övünmüşlerdi. Tutulma kehanetleri ile yerlileri korkutan Avrupalı kaşiflerin hikayeleri halen anlatılır. Eski çağlarda Çinliler'in Ay Tutulması hikayesi hayli yaratıcıdır. Ay'ın üç ayaklı dev bir kurbağa tarafından yutulduğuna inandığı söylenen Çinliler, bu olayı M.Ö. 1360 yıllarında bile astronomik bir olay olarak kayda geçirmişlerdir. Ancak bu pekala bir şaka da olabilir. Roma Katolik Cizvit rahipleri, 17. yüzyılda Çin'e gittikleri zaman Çin Imparatoru'nu bir sonraki Güneş Tutulması'nın zamanını tam olarak tahmin ederek çok şaşırtmışlardı. Çin'deki bu tutulma, İmparatorluk astronomlarının tahmininden bir saat sonra gerçekleşmişti. (21 Haziran 1629, saat 11:00).

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

28

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

GEZEGENLER Yıldızlarla dolu gökyüzünü uzunca bir süre izlediyseniz, bazı yıldızların yıldız grupları içinde hep aynı yerde kalmadıklarını fark etmişsinizdir. Bu yıldızlar gökyüzünde bazen hızlı, bazen yavaş hatta bazen geri geri olmak üzere çok garip hareket ederler. İşte bu aylak yıldızlar aslında yıldız değil, Güneş etrafında dönerek Güneş Sistemi'ni oluşturan dev kayalardan oluşmuş gezegenlerdir. Güneş Sistemi'nde bulunan dokuz gezegen bir teleskop veya dürbünle gökyüzünde incelenebilecek en heyecan verici oluşumlardandır. Bir takımyıldıza parlak, yeni bir yıldız eklenmiş gibi görünüyorsa bu büyük bir ihtimalle dönüp durmakta olan bir gezegendir.

Her güne bir gezegen Astronomlar uzunca bir süre, Dünya'dan başka sadece beş gezegenin varlığından haberdarlardı. Bunlar Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn'dü. Güneş ve Ay ile birlikte bu toplam yedi nesne gökyüzünde sabit yıldız özelliği göstermeyen gök cisimlerini oluşturuyordu. Eski çağlarda bu yedi nesnenin özel olduğuna inanılırdı. Tıpkı haftanın yedi gününün olması gibi. Bazı dillerde haftanın her günü bir gezegen adıyla anıldı. Örneğin İngilizce'de: Sunday: (Sun-day: Güneş: Pazar günü) Monday: (Moon-day: Ay günü: Pazartesi) Saturday: (Saturn-day: Satürn günü: Cumartesi)...gibi.

Aşağı gezegenler Dokuz gezegenden ikisi olan Merkür ve Venüs "aşağı gezegenler" olarak adlandırılır. Bu tabii ki onların zavallı gezegenler oldukları anlamına gelmez. Bu söz onların Güneş'e Dünya'dan daha yakın olduklarını basitçe anlatır. Hatta öylesine yakındırlar ki Güneş'in parlaklığı yüzünden onları her zaman göremeyiz. Eğer Güneş bu kadar parlak olmasaydı, onları gündüzde görebilirdik. Böyle olduğu için bu gezegenleri sadece Güneş battıktan sonra veya doğmadan hemen önce görebiliriz. Merkür veya Venüs Güneş'le aynı hizaya geldiklerinde ise hiç göremeyiz. Merkür ve Venüs'ü diğer gezegenlerden farklı kılan bir diğer şey ise, tıpkı ay gibi, evrelere sahip olmalarıdır.

Yukarı gezegenler Diğer altı gezegen Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Merkür ve Pluto "üstün gezegenler" olarak adlandırılırlar. Nedeni sizinde tahmin ettiğiniz gibi Dünya'ya göre Güneş'ten __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

29

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

daha uzak olmalarıdır. Bu gezegenler yıldızlara benzerlik göstererek doğudan yükselip, batıdan kaybolurlar. En iyi gözlemlenebildikleri zaman, Güneş'e göre Dünya'nın arkasında oldukları zamandır. Bu, Dünya'nın Güneş'i gören kısmının tam tersi tarafında bulunduğu zaman anlamına gelmektedir. Diğer durumda ise Güneş'in arkasında kalmaları nedeniyle bu gezegenleri göremeyiz.

Büyük dönüş Gezegenler Güneş etrafında hep aynı yörüngeyi izlerler. Gezegenlerin yörüngeleri neredeyse daireseldir. Çoğu zaman hafifçe eliptik (oval) bir yol izlemeleri nedeniyle bazen Güneş'e en yakın noktaya Perihelin en uzak noktaya ise Aphelin adı verilir.

Dünya'da bir yıl Dünya'nın Güneş etrafında bir dönüşü tam olarak 365,24 gün alır. Bu ise neredeyse bir yıl demektir. Çünkü yeni yılı sabahın 5:48'inde kutlamak biraz zor olabilir. Takvimde bir yıl 365 gün olarak görünür. Fazladan olan bu 0.24 günü atar, 4 yılda bir tam gün ekleriz ve yine her 4 yüzyılda bir bu artık günü eklemeyiz çünkü artık yıl her sene 0.24 yerine 0.25 gün ekler. Gerçekte bu kadar karışık olmasına rağmen bu şu anlama gelir: Yılın aynı tarih ve zamanlarında Güneş gökyüzünde hep aynı yerdedir. Gezegenlerin hepsi Güneş etrafında farklı zamanlarda bir tur tamamlar. Yani her gezegende yıl uzunluğu farklıdır. Güneş'ten daha uzak bir gezegen, daha uzun bir yörünge ve daha uzun bir yıl anlamına gelir.

Merkür ateş ve buz Merkür gezegenlerin Ferrari'si sayılır. Çünkü Güneş çevresinde bir dönüşünü 88 günde tamamlar. Eğer bu kadar hızlı hareket etmeseydi Güneş'in yerçekimi tarafından çekilirdi. Merkür, meteorların çarpmasını engelleyecek bir atmosferi çevresinde tutmayacak kadar küçüktür. Milyarlarca yıl süren çarpışmalar sonucu __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

30

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

tüm yüzeyi Ay'dan bile daha fazla kraterlerle doludur. Gezegenin yüzeyinde bir gezinti sırasında görebileceğiniz şeyler boş ve büyük çukurlar, yüzlerce kilometre uzunluğunda tepeler ve sarı toz olacaktır.

Güneş'ten uzaklık

Min. 45.9 milyon km Neden Merkür? Max. 69.7 milyon km Ekvatorda çap 4878 km Merkür'e bu adı veren Yunan Yörüngede bir tur 88 Dünya günü astronomlardı. Aslında Hermes diye Gün 58.6 Dünya günü adlandırılmıştı. Yunan mitolojisinde Eğim 2 derece tanrıların hızlı bir habercisi olan Kütle 0.055 Dünya kütlesi Hermes'in adının verilmesi, Yüzey ısısı -180 derece +430 derece gezegenin hızlı hareket etmesi Uydu yok yüzündendir. Romalılar Hermes'e Merkür dedikleri için bu gezegenin adı da değişmiştir.

Kış sporları Merkür'e kayak yapmaya gidebilirsiniz, çünkü kutuplarında küçük buz örtüleri vardır. Ancak yanınıza aside dayanıklı kayak takımları almanız gerekir, çünkü bu buz asittir.

Yaşlılık Dünya kendi ekseni etrafında tam olarak 24 saate döner ve bu dönüş yüzünden Güneş her 24 saatte bir görünür ve kaybolur. Ancak Merkür kendi ekseninde bir turunu çok yavaş bir hareketle 59 günde tamamlar. Bunun tam tersi olarak Güneş etrafında bir turunu 88 günde tamamlayan Merkür, üzerinde bir noktada Güneş __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

31

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

göründüğünde uzun bir süre batmaz. Bu süre tam olarak 176 dünya günü yani iki Merkür yılıdır. Bu da Merkür'de 100 yaşına kadar ancak 50 gece uykusu uyuyabileceğiniz anlamına gelir.

Buruşuk elma Merkür'ün ciddi bir şekilde gerdirme operasyonuna ihtiyacı var. Güneş Sistemi'nde bu kadar buruşuk bir gezegen daha yoktur. Bunun nedeni Merkür'ünde tıpkı dünya gibi demir bir çekirdeğe sahip olmasıdır. Ancak Dünya'nın çekirdeği oluştuğu zamandan bu yana sıvı kalacak kadar sıcak kalmayı başarabilmiştir. Merkür'ün çekirdeği katılaşmış, küçülmüş, şekilsizleşmiş ve bu şekilsizleşen çekirdeğin üzerindeki ince üst katman da buruşuk bir elmaya benzemiştir. Mariner 10 uzay araştırma uydusu Merkür yüzeyinde 3.000 metre yüksekliğinde kilometrelerce uzunlukta kabartılar bulunduğunu tespit etmiştir. Güneş Merkür'den Dünya'dakinden üç kat daha büyük görünür. Çünkü Merkür Güneş'e çok daha yakındır. Yörüngesinde iki kez Güneş'e çok yaklaşan Merkür bu anlarda daha hızlı hareket etmeye başlar. Bu sırada Güneş sanki ters yönde hareket ediyormuş gibi görünür ama bu olay sadece bir kaç saat sürer.

Krater adam Merkür çok kültürlü bir yerdir. Oraya giderseniz Bach, Beethoven, Wagner, Shakespeare, Tolstoy ve Homer'i ziyaret edebilirsiniz. Bunlar Mariner 10 uydusu tarafından Merkür'de saptanan yapılara verilen adlardır.

MERKÜR'Ü İZLEMEK Nereye bakmalısınız? Merkür'ü sarı ve sürekli ışığından ayırt edebilisiniz. Ufuk çizgisinin hemen üstündedir. Nasıl bakmalıyız? Merkür'ü çıplak gözle gözlemleyebiliriz. Merkür üzerindeki detayı bir dürbünle bile görmek zordur. Ancak onun bir gezegen olduğunu sürekli ışığından anlarız. Büyükçe bir teleskop (150x büyütmeli, 30 cm açıklığı olan bir teleskop) kullanma imkanımız olursa, Merkür üzerindeki her detayı inceleyebilirsiniz. Ne zaman bakmalıyız? Merkür çok utangaç bir gezegendir. Kopernik de dahil olmak üzere birçok ünlü astronom hayatlarını Merkür'ü bir an bile göremeden geçirmişlerdir. Parlak olmasına __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

32

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

rağmen, Güneş'e çok yakın olan konumu yüzünden yıl içinde, genellikle baharlarda, sadece bir kaç gün görülebilir. Bunun dışında gecenin ölü karanlığında asla göremeyiz, çünkü Merkür'de Venüs gibi yalnız sabah ve akşam görünür.

Venüs cehennemi Belli bir uzaklıktan, en yakın komşumuz olan Venüs çok güzel izlenebilir. Harika beyaz bulutlarla kaplı bu gezegen bir fener gibi uzayda asılı durmaktadır. Fakat bu görüntüler aldatıcı olabilir. Bulutların altında Venüs, bir cehennem tablosu çizer. Bulutlar sülfirik asitten meydana gelmiş ve öylesine kalınlaşmıştır ki gezegen üzerindeki atmosferik basınç Dünya'dakinin yaklaşık 90 katıdır. (Bir arabayı düzlemeye yetecek kadar). Yüzeyi düz kayalar ve volkanlardan ve tabii ki yer yer kraterlerden oluşmuştur. Burada, turuncu renkli gökyüzünün altında ısı bir fırından çok daha sıcak, 470 derecedir.

Venüs hakkında bir çift söz Venüs gerçekten çok yavaş bir hareket yapar. Güneş'in çevresinde dönüşü yaklaşık 225 gün alır. Buna ek olarak kendi ekseni etrafında bundan çok daha yavaş hareket eder. 243 gün içinde tamamladığı bu dönüş bir Venüs gününün bir yıldan daha uzun bir zaman sürmesine neden olmaktadır. Yani eğer Venüs'de kahvaltıyı kaçırırsanız, bir sonraki için bir yıldan daha fazla beklemeniz gerekir. Venüs, Uranüs dışında, kendi ekseni çevresindeki dönüşü, yörüngesinde gidiş yönünün tersine olan tek gezegendir. Astronomlar, bunun, Venüs'e uyguladığı çekim kuvveti nedeniyle ters dönmesine neden olan Dünya'nın suçu olduğunu düşünürler.

Venüs'te parti Venüs'ün kalın bulut tabakası yüzeyi öylesine iyi saklar ki eski zaman astronomları onların altındakilerle ilgili fantastik teoriler ortaya atmışlardı. Bazı insanlar bunca bulutun altında nemli tropik bataklıkların olduğu, ormanlarla kaplı bir gezegen olduğunu düşünmüşlerdi.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

33

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Aldığı ışığa göre silikçe parlayan bu bulutlar hakkında bir 19. yüzyıl astronomu olan Franz von Gruithuisen bu parlaklığın yeni bir imparatorun taç takmasını kutlayan Venüslüler tarafından oluşturulduğuna inanıyordu. Daha sonra da düşüncesi bulutların orman yangını sonucu ortaya çıktığı yönünde değişti. Acı gerçek, 1970'lerde gezegene inen Rus Venera araştırma aracı sayesinde ortaya çıktı.

Şanslı yıldız Venüs gezegenini gündüz görmenin şans getirdiğine inanılırdı. 1812'de Moskova'ya saldırmadan önceki sabah, bu yıldızı gören Fransız İmparatoru Napolyon da böyle düşünmüştü. Rusya taarruzu kariyerinin en büyük felaketiydi.

Gizli sera Venüs Güneş Sistemi'ndeki en sıcak yerdir. Bunun bir nedeni Güneş'e yakın olmasıdır. Ancak Venüs, Güneş'e çok daha yakın olan Merkür'den bile daha sıcaktır. Cevap, atmosferinde yüksek oranda bulunan karbondioksit gazında yatar. Karbondioksit bir seradaki cama benzer, Güneş'ten gelen tüm ısıyı içeri alır, ancak dışarı çıkartmaz. Eğer gezegen üzerinde su bulunsaydı, karbonioksiti çözebilirdi, ancak gezegen o kadar sıcaktır ki herhangi bir su kütlesi buharlaşır ve karbondioksit seviyesi hiç düşmez ve tüm bunların etkisi sonucu ortaya çıkan sera etkisi gezegeni kavurur. Venüs'ün daha da ısınmamasının tek nedeni yüzeydeki volkanların oluşturduğu, sülfirik asit bulutlarına dönüşen gazların güneş ışınlarını bloke etmesidir.

VENÜS'Ü İZLEMEK Nereye bakmalıyız? Gece gökyüzünde Venüs, aydan sonra en parlak ikinci şeydir. Nasıl bakmalıyız? Venüs'ü çıplak gözle bir ışık noktası olarak kolayca görebiliriz. İyi bir dürbün ya da küçük bir teleskopla, değişim evrelerini inceleyebilirsiniz. Gezegenin en yakın olduğu durumda, evrelerinin çıplak gözle göründüğünü iddia eden astronomlar vardır. Kalın atmosferi, yüzeydeki hiçbir şeyi güçlü bir teleskopla bile göremeyeceğimiz anlamına gelir. Fakat gezegenin kutuplarında kutupsal şapka __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

34

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

adı verilen parlak alanlar görebilirsiniz. Ayrıca gezegenin karanlık tarafında güneşin kalın atmosferde yansıması sonucu ortaya çıkan parlak bir çerçeve görebilirsiniz. Ne zaman bakmalıyız? Tıpkı Merkür gibi Venüs de sadece şafakta ve gurupta ortaya çıkar. Fakat bize çok daha yakın ve parlak olduğu için görülmesi daha kolaydır. Güneş battıktan sonra 4 saat boyunca gökyüzünde kalır. Batıda gece 2000 Ocak'tan Temmuz'a

Doğuda sabah Ocak'tan Mart'a

Kırmızı gezegen - Mars Mars, Jüpiter ve Venüs kadar parlak olmasa da o kan-kırmızı rengiyle her zaman dikkatleri çekmiştir. Mars Venüs'ten sonra bize en yakın yıldızdır. Ayrıca tıpkı Dünya gibi bir atmosfere ve gece gündüz sıcaklıklarına sahiptir. Bir gün neredeyse Dünya'dakine eşittir ve gezegenin eğimi yaklaşık olarak Dünya'daki ile aynıdır. Hatta buzlarla kaplı kutupları bile benzer ama benzerlik buradan öte geçmez. Mars gündüzleri pembe bir gökyüzüyle ılık ve geceleri dondurucu soğukta, kırmızı renkli çölden oluşmuş bir gezegendir. Bunların ötesinde yalnızca kaya ve tozdan oluşmuş, yer yer suyu olduğu dönemde oymuş olduğu vadiler ve dev volkanlardan oluşan bir gezegendir.

Mars'ta bir tatil için nelere ihtiyaç var • Oksijen kaynağı, solumak için sadece karbondioksit vardır. • Beslenme çantası, görünürde bir Mc Donalds yok. • Kalın bir pijama, geceleri Sibirya'nın kışından daha soğuktur. • Yağmurluğu unutun, milyonlarca yıldır yağmur yağmadı. • Mayonuzu hiç almayın, sadece kumsal, deniz yok! Güneş'ten uzaklık Ekvator'da çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Uyduları

Ortalama 227.9 milyon km. 6786 km. 687 Dünya günü 24.62 saat 25.19 0.11 Dünya kütlesi Phabos ve Deimas

Neden Mars? Mars kırmızı renginden ötürü, Roma Savaş Tanrısı Mars'ın adı ile isimlendirilmiştir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

35

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Uzaya uçmak Mars'ın uydularından biri olan Dermas'ta yer çekimi öylesini azdır ki biraz hız alırsanız, bir bisiklet ve bir rampayla uzaya uçabilirsiniz.

Aşk krateri Mars'ın uydusu Amerikalı astronom Asaph Hail tarafından keşfedildi. Teleskobuyla gözlem yapmakta olan astronom, toparlanıp yatmak üzereyken eşinin ısrarları üzerine gözlemine devam etmiş ve bu iki nesneyi keşfetmiştir. Daha sonra eşinin anısına bu iki uydu Phobos (korku) ve Deimos (panik) olarak adlandırılmış ve Phobos uydusunda bir kraterde kızlık soyadı olan Stickney olarak isimlendirilmiştir.

Marslı canavarlar • Mars'taki Olimpus Mons Yanardağı, Güneş Sistemi'ndeki en büyük yanardağıdır. İrlanda büyüklüğünde ve Everest dağının 3 katı yüksekliğindedir. • Valles Marineris Vadisi'nin yanında Grand Canyon cüce kalır.

Mars'ta hayat var mı? • "Mars Marslılar'ın yaşadığı yerdir". Bu sözler Amerikalı bir astronom olan Percival Lowell'ın 1880'lerde teleskobuyla Mars yüzeyinde kara çizgiler keşfetmesi ile bilim adamlarının dilinde yaygınlaştı. Lowell bunların Marslılar tarafından inşa edilen kanallar olduğunu söylemişti. Ne yazık ki 1950'lerde güçlü teleskoplar bunun optik bir göz yanılması olduğunu gösterdi. Fakat yüzyıl boyunca astronomlar Mars'ta en azından ilkel bir hayatın olabileceği konusunda ısrar ettiler. • Viking araştırma aracı 1970'lerde gezegene indiğinde ne bir Marslı ne küçük bir yaratık, ne de mikroskobik bir organizmayla karşılaştı. Tüm araştırmalara rağmen Mars bir kapı tokmağı kadar ölü gözüktü. • 1996 yılında Mars'ta hayat avı yeniden gündemdeydi. Mars'ta yüksek hızlarda meteor çarpmaları sonucu uzaya saçılan parçaların bazıları Dünya'ya ulaştı. Bu parçalar üzerinde araştırma yapan bilim insanları, sadece canlı organizmalar tarafından üretilebilecek mikroskobik çubuklar buldular. Bu durumda, belki de Mars'ta gerçekten hayat vardır ama, Viking aracı kayalara gömülü olabilecek bu canlıları bulamamıştır. Şimdi, Amerikalılar ve Avrupalılar Mars yüzeyinde kazı yapıp, ilk Dünya dışı canlı kanıtı bulmak üzere Mars'a uzay aracı göndermek için yarışıyorlar.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

36

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Bir Marslı nasıl belirlenir? • Yeşil yaratıklar aramayın. • Çok çok küçük olabilirler. • Yeraltında saklanır. • Büyük ihtimalle ölüdür. MARS'I İZLEMEK Nasıl bakmalıyız? Mars çıplak gözle, kırmızı rengi sayesinde görülebilir. Nereye bakmalıyız? Mars çıplak gözle sadece noktasal bir renk olarak gözlenebilir. Ama yine de gökyüzünde izlediği yolu ve Dünya onu geçtiğinde ters yönde devam eden hareketini izleyebilirsiniz. Çoğunlukla güçlü bir teleskop yardımıyla bile Mars'ı fazlaca izleyemezsiniz. Bunun nedeni çok küçük ve bulutlarla kaplı olmasıdır. Ocak-Mart 19981999 2000

Başak-Terazi Kova-Balık

Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Başak Görülmez

İkizler-Yengeç Terazi-Akrep Görülmez

Ekim-Aralık Aslan-Başak Yay-Oğlak Aslan-Başak

Ne zaman bakmalıyız? Mars her iki yılda bir Dünya, Güneş'le Mars arasına girdiğinde bir ay civarında görünür. Bu duruma "karşıtlık" denir ve Mars gece boyunca kıpkırmızı parlayan gökyüzünde en görülebilir objedir. Mars'ın karşıtları • Nisan 1999 • Haziran 2001 • Ağustos 2003 (en iyi) Mars için projeler İyi ve büyük bir teleskobunuz varsa, aşağıdakileri yapmaya çalışabilirsiniz. Eğer Mars'ı her gece aynı zamanda inceleme şansınız varsa, her incelemenizde Mars'ın

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

37

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

kabataslak bir resmini çizin. Bu resimler aynı teleskop ve aynı büyütmeyle alındıysa, bir animasyonun kareleri gibi birbirine uymalıdır. • Kutupsal buzullardaki değişiklikleri araştırın. • Gece boyunca dönüş işaretlerine, mesela hareketli siyah lekelere dikkat edin. • Büyük Bataklık gibi ana şekillerde uzun zaman aralıklarında oluşan değişiklikleri not edin. Jüpiter, büyük kardeş Jüpiter bir canavardır. Güneş Sistemi'ndeki en büyük gezegen olan Jüpiter, sistemdeki tüm gezegenlerin toplam kütlesinden iki kat daha ağırdır. Diğer dört iç gezegenden (Merkür, Venüs, Dünya, Mars) farklı olarak Jüpiter, kayalardan oluşmamıştır ve bir yüzeyi yoktur. Yani bu gezegene asla iniş yapamazsınız. Jüpiter neredeyse tamamen hidrojen ve helyum gazından oluşmuştur ama dev bir gaz topu değildir. Öylesine büyüktür ki, hidrojeni sıvıya hatta katıya çevirecek kadar etkili bir çekimi vardır. İnce atmosferin altında 25.000 km derinliğinde bir sıvı hidrojen okyanusu vardır. Bu okyanusun dibi de 11.000 derecedir ve basınç öylesine fazladır ki (dünyanın atmosfer basıncının üç milyon katı), hidrojen atomları bir yaklaşmış ve parlak metal hale gelmişlerdir. 25.000 km'lik bu metal hidrojenin altında da Dünya'nın yaklaşık sekiz katı büyüklüğünde kayadan oluşmuş küçük bir çekirdek olabilir.

Tanrıların Kralı Jüpiter eski Yunanlılar tarafından en büyük Tanrıları olan (Tanrıların Tanrısı) Zeus adıyla anılıyordu. Romalılar Zeus'a Jüpiter dediler. Hızlı dönüş Jüpiter dev bir gezegen olabilir, ancak onun bu özelliği kendi etrafında inanılmaz hızlarla dönmesine engel değildir. Bir turunu dünya saatinden az bir zamanda __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

38

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

tamamlar. Gezegenin, ortasında çevresinin 450.000 km olduğunu düşünürsek, gezegen yüzeyinin saatte 50.000 km gibi bir hızla hareket ettiğini görebiliriz. Sürat felakettir • Gezegenin bu hızı ortalarına doğru bir bombe olmasına neden olur. Aslında Dünya'da tepesinden basık bir yapıya sahiptir. Ancak bu basıklık Jüpiter'in ki kadar fazla değildir. • Gezegenin metal iç kısmının bir dinamo görevi yapmasına neden olan o hızlı dönüş, Dünya'nınkine benzer, ancak on misli daha güçlü olan bir manyetik alan oluşturur. • Atmosferde hortum ve şimşekler oluşmasına neden olur.

Jüpiter hava durumu • En az 3 milyar yıl daha bulutlu olacak. • Şiddetli rüzgar. Fırtınalar kalıcı olacak her yeri etkileyecek. • Dev şimşekler ve kulak tırmalayan gök gürültüleri her zaman sizinle. • Atmosfer basıncı inanılır gibi değil.

Yıldız olmak istiyorum Kalbindeki inanılmaz basınç yüzünden, Jüpiter görünmez kızıl ötesi bir ışık yayar ve çok hafifçe parlar. Aslında 4 milyon kere milyar tane 100 wattlık ampul gücündedir. Bu durum bir çok astronomu Jüpiter'in bir yıldız olmaya çalıştığını düşünmeye zorlamıştır. Fakat Jüpiter hiç bir zaman bunu başaramayacak. İşte nedeni: Yıldız olmak için nelere ihtiyacınız var: Güneş'ten uzaklığı

Min. 740.9 milyon km

Ekvatorda çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Yüzey ısısı Aylar

Max. 815.7 milyon km 142.984 km 11.86 Dünya yılı 9.84 Dünya saati 3.1 derece Dünyanın 318 katı -150 derece 16 Tane

• Çekirdeğinde bitmek bilmeyen nükleer reaksiyonlara. • En az 300 trilyon kere trilyontonluk bir kütleye. Yani Jüpiter çok küçüktür. 300 milyar kere trilyonluk tüysiklet kütlesiyle nükleer reaksiyon sağlayamaz.

Güneş Sistemi'ndeki en büyük leke __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

39

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Bal ve amber renkli çizgileriyle çok hoş bir görüntü sergileyen Jüpiter'in tek bir kusuru, üç yüzyıldır kaybolmayan lekesidir. Jüpiter'in Büyük Kırmızı Lekesi kısaca BKL, ilk olarak Robert Hooke (1635-1703) tarafından 1664'de keşfedildi. Zaman geçtikçe silikleşmesine rağmen, her zaman yerinde kalmıştır. Jüpiter'in atmosferinde asılı duran 40.000 km genişliğinde dev bir hortum olduğu sanılmaktadır. JÜPİTER'İ İZLERKEN Ne zaman bakmalıyız? Ay ve Venüs'ten sonra Jüpiter, gökyüzündeki en parlak objedir. Ama Venüs sadece gün doğumu ve batımında görünürken, Jüpiter gece yarısı görülebilir.

Nasıl bakmalıyız? Jüpiter'i çıplak gözle kolayca görebilirsiniz. İyi bir dürbün veya küçük bir teleskopla, sarı renkli bantları ve 16 uydusundan en büyük dördünü görebilirsiniz. İyi donanımlı bir teleskopla bu dört uyduyu gezegenin önünden geçerken izleyebilirsiniz. Daha da güçlü bir teleskopla hızla hareket eden, sarı ve kahverengi bulut kütlelerini ve hatta Büyük Kırmızı Lekeyi bile görebilir, hareketlerini saat saat izleyebilirsiniz. Nereye bakmalıyız? Ocak-Nisan 1998 1999 2000

1999 2000

Balık Koç

Mayıs-Ağustos Kova Balık/Koç Koç/Boğa

Batıda Gece Ocak-Mart Ocak-Nisan

Eylül-Aralık Kova Koç Boğa

Doğuda Sabah Haziran-Ekim Temmuz-Aralık

Jüpiter'in ayları Aşağıda gösterilen dört büyük ay dışında Jüpiter'in irili ufaklı 12 uydusu vardır. • En son keşfedilenler: Metis, Adrastea, Amalthea ve Thebe. • Kayalık bir yapıya sahip, en yakın Trojan astroid kuşağından elde edilmiş aylar: Leda, Himalia, Lysithea ve Elara. • Ters yönde hareket eden dış uydular: Ananke, Carme, Pasiphae ve Sinope. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

40

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

1-IO İo 3.642 kilometre çevreli küçük ama enerji deposu bir dünyadır. Dev yanardağlarla kaplı uyduda, yanardağların fırlattığı sülfür 300 km'ye kadar çıkar ve lo'ya sarı parlak bir görünüm verir. 2- EUROPA İo'dan biraz küçük olan bu uydu bir buz tabakası ile çevrilidir. Bal renkli bir bilardo topunu andıran bu uyduyu daha detaylı incelerseniz, yüzeyinde ince yarıklar olduğunu görürsünüz. 3- CALLISTO 4.806 km çaplı bir devdir. Güneş Sistemi'nin ilk zamanlarındaki bombardımanlardan kalma kraterlerle kaplı bir yüzeyi vardır. Bir tanesi, Valhalla Krateri öylesine büyüktür ki etrafındaki çatlaklarla birlikte Callisto dev bir göz gibi görünür. 4-GANYMEDE Ganymede takımın en büyük oyuncusudur. 5.268 kilometrelik çapıyla Merkür'den daha büyüktür. Sert bir tabaka oluşturmuş dış buz katmanının altında 900 kilometre derinliğinde yarı buz ve su karışımı bir tabakası vardır.

Satürn halkalar kraliçesi Eğer Jüpiter gezegenlerin kralıysa, Satürn de kraliçesidir. Jüpiter kadar büyük ve tıpkı onun gibi çoğunlukla sıvı ve metal hidrojen ve helyumdan oluşmuştur. Satürn o şekere benzer yüzeyi, pırıltılı bir hale oluşturan halkaları ile şaşırtıcı bir güzelliktedir. Ama bu, gezegenler içinde en gizemli olanıdır. Hiç bir teleskop o güzel görünüşlü atmosferin altını gözlemleyememiştir. Hatta öncü Voyager uzay aracının çabaları bile birkaç sırrı açıklayabilmekten öte gidememiştir. Voyager'in ortaya çıkardığı şey, halkaların ilginç yapısı olmuştur. Kraliçe Satürn'ün 20 kilometre çaplı küçük Pan'dan tutun da 5.150 km çaplı Merkür'den bile büyük dev Titan'a kadar en az 18 uydusu vardır.

Evren'deki en büyük deniz topu Satürn büyük olabilir fakat şaşırtıcı derecede hafiftir. Eğer yeterince büyük bir yüzme havuzunuz olsa ve Satürn'ü üstüne bıraksanız yüzeceğinden emin olabilirsiniz. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Güneş'ten uzaklık Min. 1347 milyon km Max. 1507 milyon km Ekvatorda çap 120.536 km Yörüngede bir tur 29.46 Dünya yılı Gün 10.23 Dünya saati Eğim 26.7 derece Kütle Dünyanın 95.18 katı Yüzey ısısı -180 derece Aylar 19 ya da daha fazla

41

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Halkalar Satürn'ün halkaları sayısız milyarlarca buz ve toz bloklarından oluşmuştur. Çoğunluğu tenis topundan büyük olmayan bu bloklar gezegenin çevresinde dönüp dururlar.

Buz parçalarının Güneş ışığını yansıtmasıyla parlayan halkalar, Satürn'ün bulutlarının 7.000 kilometre üzerinde başlayıp 70.000 km yüksekliğe kadar çıkar fakat sadece 20 metre kalınlığındadır.

Satürn'ün uyduları Satürn diğer gezegenlerin hepsinden daha fazla uyduya sahiptir ve bilinen 19'dan daha fazla uydusu olabilir. Uydular toz ve organik bileşiklerle karışmış buz bloklarından oluşur. Ama hiç biri de birbirine benzemez, lapetus uydusunun bir tarafı bembeyaz, diğer tarafı ise mürekkep siyahı rengindedir. Enceladus ise bir sinema ekranı gibi parlaktır, çünkü yüzeyi buz taneleri ile kaplıdır. Rhea, Dione ve Mimas bir zamanlar jeolojik olarak aktif oluşları nedeniyle, neredeyse ikiye bölünmüştür ve bunu kanıtlayan dev bir kratere sahiptir. Phoebe uydusu tüm uydulardan farklı yönde hareket eden aykırı bir oluşumdur.

Titan Titan Satürn'ün şaşırtıcı yanlarından bir diğeridir. Güneş Sistemi'ndeki en büyük uydu olmakla kalmayıp, kalın bir atmosfere sahip olan tek uydudur. Titan'ın atmosferinin büyük bir bölümü, tıpkı dünyadaki gibi azot gazından oluşmuştur, fakat hiç oksijen yoktur, çünkü Satürn bunu sağlayacak bitki örtüsüne sahip değildir. Ve çok, ama çok, hatta azotu sıvıya çevirecek kadar çok soğuktur. Gökyüzü büyük ihtimalle turuncu ve denizleri sıvı metandan (doğal gaz) oluşmuştur.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

42

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Eski saat Eski Yunanlıla'rın Satürn'ü yaşlı ve yavaş Tanrı-Kral Kronos adıyla adlandırmaları şaşırtıcı değildir, çünkü Satürn tüm gezegenlerin içinde en yavaş hareket edenlerden biridir. Yunan mitolojisinde Kronos'a bir gün kendi çocuklarınca tahttan indirileceği kehanetinde bulunulmuştu. Kehanetten kurtulmak için Kronos, tüm çocuklarını doğar doğmaz yemiş, ancak annesi tarafından kurtarılan Zeus, yaşayıp kehanetin doğruluğunu kanıtlamıştı.

SATÜRN'Ü İZLEMEK Ne zaman bakmalıyız? Çıplak gözle, Satürn bir yıldız gibi görünebilir. Fakat bir teleskopla bakıldığında, halkaları Satürn'ü hatasız bulabilmenizi sağlar. Nasıl bakmalıyız? Titan uydusu bir dürbünle bile görülebilse de, diğerlerini görebilmek için bir teleskoba ihtiyacınız olacaktır. En az on kat büyütmeli bir dürbünle halkaları bile görebilirsiniz. Küçük bir teleskopla Satürn çok güzel görünür. Cassini bölümünün karanlık çizgisiyle bölünmüş A ve B halkalarını bile görebilirsiniz. Fakat halkaları gördüğümüz açı sürekli olarak değişir ve bazı zamanlar tam kenarı denk halkaları geldiğinden göremeyiz. 1987 halkaları görmek için iyi bir yıldı ve bir sonraki görüş de 2002 yılında olacaktır.

1998 1999 2000

Nereye bakmalıyız? Ocak-Haziran Temmuz-Aralık Balık Balık Koç Koç Boğa Boğa

Uranüs ve Neptün Uranüs ve Neptün, Güneş Sistemi'nin karanlık sonsuzunda parlayan mavi ışıklı toplardır. Jüpiter ve Satürn kadar büyük olmasalar da, dev sayılabilirler. 50.000 kilometrelik çaplarıyla Dünya'nın dört katı büyüklüğündedirler. Güneş'e çok fazla uzaklıklarda bulunan bu gezegenlerde yüzey sıcaklığı -210 dereceye kadar düşer. Saatte 2.000 km hızında esen rüzgar, hemen altında bulunan dondurucu soğukluktaki sıvı metan okyanuslarını dalgalandırır. İşte gezegenlere güzel mavi rengini veren bu kilometrelerce derinlikteki metan okyanuslarıdır. Bu okyanuslardan birine saniyenin küçük bir diliminde bile girseniz, bir cam parçası gibi kırılabilecek kadar donmuş olursunuz. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

43

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Uranüs hakkında ilginç şeyler • Uranüs'te bir yıl 84 Dünya yılı sürmektedir. Yani ilk doğum gününüzü oldukça yaşlı bir şekilde kutlarsınız. Sizi uyaralım, Neptün'de bir yıl 165 Dünya yılıdır. Bu nedenle bir doğum günü bile kutlayamazsınız. • Uranüs bir tarafına o kadar fazla eğilmiştir ki Güneş etrafında dönen bir bowling topu gibi görünür. • Yazın Güneş 20 yıl boyunca batmaz ve gökyüzünde sürekli hareket eder. • Sonbaharda ise Güneş her 9 saatte batar ve yeniden doğar. (Bunda ilginç olan nedir?). • Kışın Uranüs 20 yıl süreli bir karanlığa gömülür. • Baharda ise Güneş yine 9 saatte bir batar ve doğar. Ama ters yönde (işte bu biraz ilginç).

Güneş'ten uzaklık Ekvatorda çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Yüzey sıcaklığı Aylar Güneş'ten uzaklık Ekvatorda çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Yüzey sıcaklığı Aylar

Uranüs Min. 2735 milyon km Max. 3004 milyon km 51. 118 km 84.01 Dünya yılı 17.9 Dünya saati 98 derece Dünya'nın 14.53 katı -210 derece 17 Neptün Min. 4456 milyon km Max. 4537 milyon km 49.528 km 164.79 Dünya yılı 19.2 Dünya saati 29.6 derece Dünya'nın 17.14 katı -210 derece 8

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

44

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

George'un Keşfedilmesi Binlerce yıl boyunca astronomlar Güneş sisteminde Dünya dışında beş gezegen daha olduğuna inandılar. (Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn ) fakat 1781 yılında bir gece, William Herschel (1738-1822) adlı amatör bir astronom, banyosunda kendi yaptığı güçlü bir teleskopla gökyüzünü inceliyordu. O akşam bir yıldız olduğunu sandığı bir ışık kaynağı gördü, ama teleskobunun büyütmesini her arttırdığında cisim bir ışık noktası olarak görünmek yerine bir disk halini alıyordu. Bir sonraki gece gözleminde "yıldızın" hareket ettiğini fark etti. Bu tek bir şey olabilirdi; daha önce bilinmeyen bir gezegen! Herschel gezegene, Kral George adını vermek istedi fakat sonunda Uranüs tercih edildi.

Shakespeare'in Uyduları Umbriel dışında Uranüs'ün tüm uyduları William Shakespeare'in oyunlarındaki karakterlerden esinlenerek isimlendirilmiştir. Birçokları kız ve peri isimleri olmasına rağmen, uydulardan hepsi hoş ve şirin sayılmaz. Zavallı Miranda galaksideki en çirkin uydudur. Daha çok Frankenstein'ın canavarına benzer. Sistemimizin ilk zamanlarında büyük bir patlama geçirmiş, yerçekiminin de yardımıyla o günden beri toparlanmaya çalışmaktadır. Fakat parçalar yerini bulmuş aibi gözükmüyor.

Uranüs'ün Uyduları: Cordelia Ophelia Bianca Cressida Desdemona Juliet Portia Rosalind Belinda Puck Miranda Ariel Umbriel Titania Oberon Neptün uydularında Yunan mitolojisinden isim almışlardır: Naiad Thalassa Despoina Galatea Larissa Proteus Triton Nereid Triton hakkında birkaç ilginç şey söyleyebiliriz. Güneş sistemindeki en soğuk yerdir. Yüzeyde sıcaklıklar -236 dereceye kadar düşmüştür. Uçlarında pembe dondurmalı yeşil bir kavuna benzer. Dondurma dediğimiz kutuplardaki nitrojen buzullarıdır. Ayrıca, bu uydu buz tabakalarını eriten yanardağlara sahiptir. Lavlar likit metan amonyak ve sudan oluşmuştur.

URANÜS VE NEPTÜN'Ü İZLEMEK Ne Zaman Bakmalıyız? Uranüs ve Neptün'ü hareket ederken fark edebilirsiniz. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

45

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Nasıl Bakmalıyız? Uranüs ve Neptün silik gezegenlerdir. Eğer bakmanız gereken yeri biliyorsanız iyi bir dürbünle onları görebilirsiniz. Aylık dergilerde yayınlanan haritalar sizlere bu konu da yardımcı olabilir. Her iki gezegende 24 saat içinde çok küçük bir yol kat ederler. Hareketlerini yakın yıldızlara olan uzaklıkları ile algılayabilirsiniz. İyi bir teleskop ve güzel gözlem koşullarında Uranüs'ün yeşil kütlesini görebilirsiniz (80 mm yada 100 mm). Neptün'ü sadece 200x'den daha büyük büyütmeli bir teleskopla mükemmel gözlem koşulları altında izleyebilirsiniz. Pluto Ve Charon, Uzak İkili Pluto ve Charon, bizim ayımızdan bile küçük iki ufak yalnız dünyadır. Güneş Sistemi'nin milyarlarca kilometre dışında sadece birbirleriyle dost iki oluşumdur. Güneş'ten o kadar uzaktadırlar ki, Güneş gökyüzlerinde bir yıldızdan biraz daha büyük görünür ve en fazla ayın dünyayı ısıttığı kadar bir ışık verir. Pluto Charon'un yalnızca iki katı büyüklüğünde olmasına rağmen, birbirine kilitlenmiş gibi bir şekilde döner dururlar. Eğer Pluto'nun donmuş metan ve buzdan oluşan yüzeyi üzerinde durup gökyüzüne bakabilseydiniz, Charon'u bizim ayımızdan 3 kat daha büyük fakat hiç hareketsiz şekilde asılı görürdünüz.

Charlene adında bir uydu Charon ilk olarak 1978'de, yani Plüton'dan 50 yıl sonra keşfedildi. Bu uyduyu ilk gören kişi Amerikalı bir astronom olan Jim Christy'di. Jim bu uyduyu karısının ismi olan Charlene ya da kısaltılmış olan Char'ı vermek istedi. Daha sonra bunun ciddi olmayacağını düşünerek Yunan mitolojisinde araştırma yaparak müthiş bir tesadüf sonucu Charon ismini verdi. Charon mitolojide kayıp ruhları alt dünya Pluto'ya taşıyan gemicinin adıdır.

Yakın temas Pluto'nun çok nadir görülen bir yörünge yapısı vardır. Çoğu zaman Neptün'den milyarlarca kilometre uzaklıkta seyreden bu gezegen, kısa zaman aralıklarında (bir kaç yüzyılda bir) Güneş'e Neptün'den daha çok yaklaşmaktadır. Hatta şu sıralarda, 1999 yılma kadar, Güneş'e Neptün'den daha yakındı.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Güneş'ten uzaklık Ekvatorda çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Yüzey ısısı Aylar Güneş'ten uzaklık Ekvatorda çap Yörüngede bir tur Gün Eğim Kütle Yüzey ısısı Aylar

46

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Pluto Min. 4730 milyon km Max. 7375 milyon km 284 km 248.54 Dünya yılı 6.39 Dünya günü 1 7 derece Dünyanın 0.0022 katı -220 derece Charon Charon Pluto'dan 19.640 km uzaklıkta 1.192 km Pluto ile aynı Pluto ile aynı Pluto ile aynı Dünyanın 0.0003 katı -220 derece Pluto

Nasıl bakmalıyız? Charon'u göremezsiniz. Dev bir teleskoba ihtiyacınız vardır. Pluto büyük bir teleskopla görünebilir fakat yerini bulmak biraz zordur. Hubble uzay teleskobundan bile bir ışık topu olarak görünür.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

47

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

UZAY ÇÖPLÜĞÜ Uzayda Güneş etrafında dönüp duran şeyler sadece büyük gezegenler ve uydular değildirler. Bunun dışında daha binlerce küçük parça ve oluşum vardır. Bazıları kaya, bazıları ise buzdan oluşmuşlardır. Bazıları yuvarlak şekilli, bazıları ise şekilsizdirler. Bir evden büyük olmayanların yanı sıra, yüzlerce kilometre çevreli olanları da vardır. İşte bunlar evrenin atık malzemeleri olan astroitlerdir. Gezegenlerin oluştuğu zamanlarda birleşip, kararlı bir yapı oluşturamayan bu uzay çöpleri gece, gökyüzünün en izlemeye değer yanlarından olan kuyruklu yıldızları ve kayan yıldızları oluştururlar.

Uzay çöplüğünde neler var? Astroidler. Mars ve Jüpiter arasında, Güneş çevresinde dönmekte olan sayıları binlerin üzerinde kaya yığınlarıdır. En büyükleri Ceres astroidinin çapı 1000 kilometredir. Trojen Astroidleri de yapı olarak astroidlerle aynıdırlar. Yörüngeleri Jüpiter'le neredeyse aynı olan bu astroidler sadece bir kaç düzine kadardır. Meteoroidler. Milyarlarca küçük parçadan oluşmuş gezgin yığınlardır. Bir çoğu bir kuru üzümden biraz daha büyüktür. Meteorlar. Ölmek üzere olan kuyruklu yıldızlardan kopup Dünya atmosferinden geçerken yanan astroidler ve toz parçalarıdır. Meteoritler. Dünya'ya ulaşmayı başarıp yeryüzüne düşen meteor parçalarıdır. Kuyruklu yıldızlar: Yukarıda anlatıldı. Kayan yıldızlar: Bunlar, gece gökyüzünde kayan, ateş topu yıldızlar gibi görünen meteorlardır. Dünya atmosferine girdikten 1-2 saniye sonra yok olurlar. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

48

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Meteor yağmurları: Dünya, sönmüş bir kuyruklu yıldızın enkazı arasından geçerken, düzinelerce meteorun yanmasıyla oluşan bir gök olayıdır. Geldikleri sanılan takımyıldızının adının sonuna "id" eklenerek isimlendirilirler. Bir meteor yağmuru izlerken Meteor yağmuru izlemenin en güzel yolu sıcak tutacak bir şeyler giyinip, bir şezlonga uzanmak olacaktır. Dürbüne bile ihtiyacınız yok. En güçlü yağmurlar; Perseids, Geminids, Quadrantids'lerdir. Yağmur

Ne Zaman

Quadrantids Lyrids Eta Aquarids Delta Aquarids Perseids Orionids Taurids Leonids Geminids Ursids

3 Ocak 21 Nisan 4 Mayıs 28 Temmuz 12 Ağustos 21 Ekim 3 Kasım 17 Kasım 13 Aralık 22 Aralık

Ölümcül gözlem Kanada'da bazı astronomlar meteor yağmurlarını tabuta benzer tahta kutular içinde izlerler. Tabutların içinde bir yazı tahtası ve atıştıracak şeyleri koymayan yarayan bir raf bile vardır.

Kuyruklu yıldızlar Kuyruklu yıldızlar gökyüzünü bir ucundan diğerine hızla kat eden dev havai fişeklere benzer. Aslında bunlar birer yıldız değildir. Birçok insanın uzun süre inandığının aksine, birkaç kilometre çevreli kirli kartoplarından başka bir şey değillerdir. Normalde Güneş Sistem'inin çok çok dışında hareket eden bu yıldızlar, bazen Güneş'in etkisine girerek ona yaklaşırlar. Kuyruklu görünmesinin nedeni ise Güneş'e yaklaşması sonucu eriyerek arkasına bu eriyen parçaları bırakmasıdır. Bir çok kuyruklu yıldız görülemeyecek kadar __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

49

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

küçüktür. Fakat bazı büyük kuyruklu yıldızlar düzenli olarak görünürler. Bu büyük kuyruklu yıldızlardan Halley ve 1997'de görülen Hale-Bopp kuyruklu yıldızları gökyüzünde yavaşça ilerlerken, gökyüzünde görülebilecek en güzel görüntülerden biri, birkaç hafta boyunca sizlerle olacaktır. Hale-Bopp Kuyruklu Yıldızı'nı çıplak gözle izleyebilirsiniz. Fakat daha küçük kuyruklu yıldızlar için dürbüne ihtiyacınız olacaktır.

Halley Kuyruklu Yıldızı Kuyruklu yıldızlar o kadar güzel görünür ve o kadar nadirdir ki insanlar çoğu zaman bunların bir anlama geldiğini düşünmüşlerdir. İçlerinden en çok tanınanı Halley Kuyruklu Yıldızı, bu yıldızların düzenli bir yol izlediğini ortaya çıkaran Edmund Halley (1656-1742) adını almıştır. Halley Kuyruklu Yıldızı her 76 yılda bir görünür. • Son ziyaretini 1986 yılında yapan Halley, bir sonraki seferi 2062 yılında yapacak. • M.Ö. 240 yıllarında, Çinliler tarafından kaydedilmiş bir saati vardır. • Bir başka ziyaretini ise M.Ö. 164'de Babil'liler kaydetmiştir • M.Ö. 8. yüzyılda görünmüş olması nedeniyle, bazı kişiler Halley Kuyruklu Yıldızı'nın incil'de anlatılan Bethelehem Yıldızı olduğunu düşünürler. • M.S. 837'de geri döndüğünde, Çinli astronomlar kuyruklu yıldızın başının Venüs kadar parlak, kuyruğunun ise oldukça uzun olduğunu not etmişlerdir. • İngiltere Kralı Harold yıldızı 1066 yılında gördükten bir kaç ay sonra William'ın istilacı Norman ordusu tarafından yenilgiye uğratılıp öldürüldü. İşte bu yüzden bu savaşın anısına yapılan Halley Beyaux halısına bu sahne işlenmiştir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

50

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

BÜYÜK BOŞLUK

Uzay gerçekten de çok ama çok Büyük bir yerdir. İşte hafızamızı zorlayacak bir kaç rakam: • Bize en yakın gezegen Venüs 40 milyon km uzaklıktadır. Dünya'nın çevresinin 1000 katı uzunluğunda olan bu yolu arabayla almaya kalkarsanız, bunu 50 yıldan önce yapamazsınız. Ve bu sadece Venüs'ün bize yakın olduğu zaman geçerlidir. Bu uzaklık 240 milyon km'ye kadar çıkabilir. • Pluto yaklaşık 6 milyar km uzaktadır. Bu da Dünya'yı 150.000 kez dönmek anlamına gelir ve böyle bir araba yolculuğu ise 7.000 yıl demektir. • En yakın yıldız olan Proxima Centauri 40 trilyon km uzaklıktadır. Bu uzaklık Dünya çevresinin bir milyar katıdır ve araba yolculuğu 46 milyon yıl alır. • Şu ana kadar görülebilen en uzak galaksi 12 milyar trilyon km uzaklıktadır. Bu da Dünya çevresinin üç milyon trilyon katıdır ya da bir milyon trilyon yıl araba yolculuğu demektir, hem de bir hamburger yemek için bile durmadan!...Eğer Ay'ın çok uzak olduğunu düşündüyseniz, size bunun 30.000 trilyon katı uzaklıkta olduğunu söylemeliyiz. • Evren herhangi bir noktada her yöne doğru en az 12 milyar kere trilyon km büyüklüktedir. Yeterince büyük mü?

Astronomların mesafe ölçümleri Normal birimlerin kullanılması çok yersiz olacağından, astronomlar uzaklıkları ışık yılı ve parsekle birimlendirmişlerdir. (1 parsek 3.26 ışık yılı demektir). Işık evrendeki en hızlı şeydir. Bir saniye içinde 300.000 km hareket edebilen ışık, Ay'dan Dünya'ya göz açıp kapamadan gelebilir. Güneş'ten Dünya'ya ulaşması 8 dakika sürer. Fakat en yakın yıldızdan gelmesi 4 yıl kadar uzun bir süre alır. Bir ışık yılı ise ışığın bir yıl içerisinde alacağı yoldur. Bu da yaklaşık 9.460.000.000.000 (on trilyondan az) km'dir.

Galaktik zaman makinası Yakınımızda olup bitenleri ışığın bu baş döndürücü hızı sayesinde oldukları anda görebiliriz. Eğer bir cisme çok uzaktan bakıyorsak, üzerinden yansıyan veya doğan ışıkların gözümüze gelmesi ile görüş gerçekleşir. Ve bu bazen oldukça uzun bir süre alabilir. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

51

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

•

Gece gökyüzünde Proxima Centauri Yıldızı'nı gözlemlerken, aslında o yıldızın 4 yıl önceki halini gözlemliyorsunuz. O an için neler olduğunu 4 yıldan önce göremezsiniz. Bu nedenlerle çok uzak nesneleri gözlemlemek, zaman makinesine girmek gibidir.

•

Kuğu Takımyıldızından Deneb, 3.200 ışık yılı uzaktadır. Yani bu yıldızı gökyüzünde gördüğünüzde, aslında onun M.Ö. 14. yüzyıldaki (Tutankhamun eski Mısır'da firavunken ve Amerika'nın keşfine daha 2.500 yıl varkenki) halini görürsünüz. Dünya'da insanlar Deneb'in bu günkü haline ancak 52. yüzyılda görebilecekler.

•

Eğer Andromeda Galaksisi'ne bakarsanız çok daha geçmişi görürsünüz. Andromeda neredeyse 3 milyon ışık yılı uzaklıktadır, yani bu galaksiye baktığınızda onun Afrika'da ilk insana benzer canlıların oluşmaya başladığı zamanlardaki halini görürsünüz.

•

Astronomlar güçlü teleskoplar kullanarak 2 milyar ışık yılı uzaklıktaki galaksileri görebilirler. Ama, astronomların gördükleri, Dünya'nın çok genç olduğu ve üzerindeki tek canlı türünün bakteriler olduğu zamanki galaksilerdir.

•

En güçlü teleskoplarla 13 milyar ışık yılı uzaklıktaki galaksileri görebiliyoruz. Ama, gördüğümüz ışık, Güneş sistemi ve şu anda gördüğümüz yıldızların çoğu oluşmadan önce, yani evrenin doğuşundan kısa bir zaman sonrasından kalan ışıktır.

Daha önce Albert Einstein ve genel Rölativite Teorisi'ni tanımıştınız. Zaman görecelidir, çünkü zamanı evrenin neresinden ölçtüğünüze bağlıdır. 2 milyon ışık yılı uzaklıkta bir yıldızı o yıldızın 2 milyon yıl önceki haliyle görürüz. Bunun nedeni ışığın bize 2 milyon yıl içinde ulaşabiliyor olmasıdır. Uzayın başka bir yerinde başka bir kişi, bu yıldızı başka bir zamanda görecekti. Uzaklıklar ve hızlarda (daha doğrusu boşluktaki hareket) görecelidir. Bisikletle giderken arkadaşınız yanınızdan hızla geçtiğinde, ne kadar yavaş gidiyorsanız, onun hareketi o kadar hızlı görünecektir. Peki hızı evrendeki en hızlı şeye, yani bir ışık demetine göreceli olarak ölçebilir misiniz? Bunu yapabilmeniz için hızınızı herşeyden bağımsız olarak biliyor olmalısınız. Einstein bunu yapamayacağınızı ispatlamıştır. Çünkü ışık her zaman aynı hızda hareket etmektedir. Nerede olduğunuzun veya ne hızda hareket ettiğinizin hiçbir önemi yoktur. Ve tabii ki bir ışık demetini yakalayamazsınız. Tüm bu nedenlerden ötürü Einstein her ölçümün göreceli kabul edilmesinden yanadır, yani size ışık bile yardım edemez.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

52

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Genç kalmak Ay'a giden astronomlar, Apollo 11 uzay aracında doğruluğu kesin bir saatin birkaç saniye geri kaldığını gördüler. Bu bir bozukluk sonucu değil, çok büyük bir ivmeyle hızlanan gemide zamanın yavaş geçmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Yani astronotlar geri döndüklerinde, Dünya'da kalmış insanlardan birkaç saniye daha gençlerdi.

İlginç göreceler Einstein'ın ışığın hep aynı hızda hareket ettiğini ortaya koymasıyla şu garip etkiler ortaya çıkabilir. • Eğer yanınızdan ışık hızına yaklaşmış bir roket geçerse, onun boyca kısaldığını görürsünüz. • Roket hızlandıkça aracın içindeki saatlerin daha yavaş çalıştığını fark edersiniz. Işık hızına ulaşıldığında ise rokette zaman tamamen durmuştur. • Roket gittikçe ağırlaşacaktır. Bunun nedeni, roketin momentumunu, kütlesinin hızıyla çarpımına eşit olmasıdır. Hep aynı momentuma sahip olduğuna göre kütlesinde artma olmaktadır.

Kayma Astronomlar yakın yıldızların ne kadar uzaklıkta olduklarını parallaks metodu adını verdikleri bir yöntemle hesaplarlar. Dünya, Güneş etrafında döndükçe yakın yıldızlar gökyüzünde çok az da olsa bir yer değiştirme yaparlar. Bu kaymadan yola çıkan astronomlar yıldızın ne denli uzakta olduğunu hesaplayabilirler.

Orta uzaklıktaki yıldızlar Biraz daha uzak yıldızlarda az önce bahsettiğimiz kayma olayı ölçülemeyecek derecede küçük olur. işte bu yüzden astronomlar başka tekniklere başvururlar. Eğer tüm yıldızlar aynı parlaklıkta olsaydı, ışığı daha az gelen bir yıldızın daha uzakta __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

53

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

olduğu görüşüne varabilirdik. Fakat kötü haber şudur ki bazı yıldızlar pırıl pırıl parlarken bazıları da cılız bir ışık yayarlar. Yani bir yıldızın uzakta mı yoksa parlaklığının mı az olduğunu anlamak o kadar da kolay değildir. İyi haberse, bir yıldızın ne kadar parlak olduğunu rengine bakarak anlayabiliyor olmamızdır. Bu yıldız ne kadar beyazsa o kadar sıcak ve parlak, ne kadar kırmızıya dönükse o kadar soğuk ve zayıf ışıklı olduğu sonucuna varabiliriz. Eğer renginden ne kadar parlak olduğunu hesaplayabilirseniz, parlaklığını kullanarak ne kadar uzakta bulunduğunu ortaya çıkartabiliriz. Buna "anafaz eşleştirmesi" denir.

Galaksiler ne kadar uzak 30.000 ışık yılı uzaklıktan ötesindeki yıldızlar anafaz eşleştirmesi yönteminin kullanılması için yetersiz kalır. Bu yüzden astronomlar "standart kaynak" adını verdikleri, parlaklıkları konusunda kesin bilgilere sahip oldukları ışık kaynaklarını baz alarak hesap yaparlar.

İşte bazı standart kaynaklar: • Astronomlarca değişken parlaklıkları kolayca tanınabilen parlak yıldızlar. • Süper dev yıldızlar. • Süpernova-patlayan yıldızlar. • Yıldız kümeleri.

Daha uzak Çok daha fazla uzaktaki galaksiler için astronomlar daha farklı metodlar kullanırlar, çünkü yıldızları ayrık olarak izlemek zordur. • Tully-Fisher: Bu teknik galaksinin parlaklığının dönüş hızı ile doğru orantılı olduğu yolundan çıkılarak kullanılmaya başlanmıştır. • Nebula sayısı: Nebulalar bir yıldız patlamasından sonra büyükçe bir yüzük halini alan gaz bulutlarıdır. Bunların merkezlerindeki yıldızlar çok farklı bir renkle parlar. Ve işte astronomlar bu yıldızları sayarak galaksinin ne kadar parlak olabileceğini hesaplarlar. • Değişken parlaklıklar: Eliptik bir şekle sahip galaksiler diğerlerine nazaran biraz benekli görünür. Bir galaksi ne kadar az benekli görünüyorsa o kadar uzakta demektir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

54

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Daha büyük Evren düşündüğünüzden ve hatta düşünemediğinizden bile daha büyüktür. Ve her saniye büyümeğe devam etmektedir. Ne yöne bakarsak bakalım bizden uzaklaşmakta veya yakınlaşmakta olan inanılmaz hızlardaki galaksileri görebiliriz. Ne kadar uzak görünürlerse o kadar hızlı hareket ediyorlar demektir. Görülebilen en uzak galaksiler ışık hızına yakın hızlarla hareket ederler.

Hubble - İki katından çok fazla Evreni bu güne kadar kimse Edwin Hubble (1899-1953) kadar geniş göremedi. Hubble çalışmalarına başlamadan önce astronomlar tüm evrenin Samanyolu Galaksisi'nden ibaret olduğunu düşünüyorlardı. Önceleri bir atlet ve boksör olan Hubble, bu sporları astronomiye olan ilgisi yüzünden yarıda bıraktı. Dünya'daki en güçlü teleskobu kullanarak keşfettiği sayısız galaksilerle evrenin devasa büyüklükte olduğunu kanıtlamakla kalmayıp halen ve sürekli olarak da büyümekte olduğunu meslektaşlarına kabul ettirdi. Bu yüzden Hubble Uzay Teleskobu'na onun adı verilmiştir.

Kırmızıya kayma Hubble, uzaklaşan galaksilerden gelen ışığın kırmızıya kayma miktarını ölçerek, evrenin genişlemekte olduğunu gösterdi. Bir ışık kaynağı uzaklaşıyorsa, o kaynaktan gelen ışığın dalga boyu uzar ve spektrum üzerinde, olması gereken yerden daha kırmızı tarafında kalır. En uzak galaksilerden gelen ışıkta kırmızıya kayma olduğu için bu galaksilerin yüksek hızlarla uzaklaştığını anlıyoruz.

Uzak yıldızlar Gece çıplak gözle görebildiğimiz o birkaç bin adet yıldız, evrendeki yıldızların sadece çok küçük bir parçasıdır. Astronomlar yıldızların 200 milyar kere milyar taneden daha çok olduklarını düşünüyorlar. Bazılarını teleskopla yalnız görebilirken, bazılarını uzak galaksilerin bir parçası olarak görebilirsiniz. Bir çoğu ise görebileceğinizden çok daha uzakta ve karanlıktır. Tıpkı Güneş'imiz gibi dev ve sıcak gaz toplarıdır. Parlarlar, çünkü yıldızın yerçekimi yüzünden sıkışarak helyuma dönüşen hidrojen atomlarının bu nükleer tepkime sırasında açığa çıkardığı enerji inanılmaz büyüklüktedir. Öylesine fazla bir enerjidir ki bu, yıldızın içinin milyonlarca derece sıcaklığa ulaşmasına ve yüzeyinin ışık, ısı, radyo dalgaları gibi ışımalar yapmasına neden olur.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

55

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Devler ve cüceler Bizim yıldızımız olan Güneş'in çok büyük olduğunu düşünebilirsiniz. Evet büyüktür, ancak yıldızlar arasında orta boylu sayılır. 20 ila 100 katı büyüklüğünde "dev kırmızı" yıldızlar vardır. Ama bunlar, "süper devlerin" yanında hiç kalır, 700 milyon km çaplı Betelgeuse yıldızı Güneş'imizin tam 500 katı büyüklüğünde bir yıldızdır. Ve tabii ki Güneş'ten ve hatta beyaz cüce adı verilen ve Dünya'dan bile küçük yıldızlar da vardır. Dahası, eski yıldızların kütle çekimleriyle kendi üzerlerine çökmeleri sonucu oluşan yalnızca 15 km çaplı nötron yıldızları bile vardır.

Renk renk yıldızlar Yıldızlar öylesine uzaktadırlar ki, çok güçlü bir teleskopla bile sadece noktasal ışık kaynağı olarak görünürler. Fakat çıplak gözle bile renklerinin yıldızdan yıldıza değiştiğini farkedebilirsiniz. Hepsinin rengi benzer şekilde soluktur, ama Rigel yıldızı mavi, Sirius beyaz, Aldebaran turuncu ve Betelgeuse kızıl renktedir. Renkler faklıdır çünkü yıldızların yüzey sıcaklığı birbirlerinden farklılık gösterir. En sıcak yıldızlar mavi renktedir. Daha sonra sırayla beyaz, sarı, turuncu ve kırmızı renkler gelir. Bir yıldızdan gelmekte olan ışınları cam bir prizmadan geçirirsek bu ışınlar spektrum adı verilen gökkuşağı renklerine ve renk gruplarına (spektra) ayrışır. A Mavi-Beyaz B Mavi-Beyaz (yüzey ısısı 25.000°C sıcaklığı üzerindeki yıldızlar) F Sarı-Beyaz G Sarı-Beyaz (6.000°C civarındaki yıldızlar) K Turuncu M Turuncu-Kırmızı (3.500°C derecenin altında yıldızlar) Her grup 0'dan (en soğuk) 9'a (en sıcak) doğru numaralara ayrılmıştır. Diğer ikincil renk grupları W, 0 (mavi-beyaz) R, N ve S'dir (kırmızı).

Yavru yıldız Keşfedilen ilk "beyaz cüce" yıldız, Sirius (Köpek) Yıldızı yakınlarından bir oluşumdu. Sirius'dan daha küçük ve daha az parlak olan bu yıldıza "yavru" ismi de takılmıştır. Fakat kütle olarak çok yoğun olan bu yavru yıldızdan, çay kaşığını dolduracak bir parça 50 ton çekebilir.

Bir yıldızın hayatı Yıldızlar da tıpkı insanlar gibi doğar ve ölürler. Yıldızlara şöyle bir baktığımızda hepsinin hayatlarının farklı bir evresinde olduklarını hep görürüz. Astronomlar bu hikayeyi başından sonuna dek izlemişlerdir. Büyük yıldızlar, kısa bir ömre sahiptir. 10 milyon yıl boyunca tüm güzellikleriyle parladıktan sonra patlayıp birer kara __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

56

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

deliğe dönüşürler. Orta büyüklükteki yıldızların daha uzun ve sakin bir hayatları vardır. Patlayıp küçük yıldızlar oluşturmadan önce 10 milyar yıl yaşarlar. Küçük yıldızlar ise 200 milyar yıldan uzun bir süre silikçe parlamaya devam ederler. • Bebek yıldızlar Bebek yıldızlar hayatlarına toz ve gazdan oluşmuş büyük bir bulut olan nebula olarak başlarlar. Oradan buradan bir araya gelen toz ve gazlar kendi çekimlerinin etkisiyle birleşerek kara nebula adı verilen daha yoğun bir bulut oluştururlar.

• Tamam mı? Devam mı? Yerçekimi etkisini gösterip, oluşma aşamasındaki yıldızı sıkıştırdıkça, yıldızın ısısı artmaya başlar. Eğer yeterince büyük olmazlarsa "kahverengi cüce"ler gibi fiyasko olabilirler. Her şey yolunda gider de çekirdekleri 10 milyon dereceye erişirse, Hidrojen atomları yıldızın parlamasını sağlayacak, nükleer reaksiyonlara başlar. İşte yavru yıldızımız ilk adımını attı bile!... • Gençlik yılları Orta boyuttaki yıldızlarda, bizim Güneş'imizde de olduğu gibi, yanan hidrojen gaz tabakayı dışa ittikçe yerçekimi de kendine çekmektedir. Ve işte bu şekilde yıldızımız gençliğe adımını atmış sabit bir şekilde milyarlarca yıl sürecek hayatına başlamıştır.

• Herkes yaşlanır 10 milyar yıl ya da buna yakın bir zaman içinde yıldızın çekirdeğindeki tüm hidrojen yakıtı bitmiş olacaktır. Çekirdek sertleşip, büzüştükçe daha da ısınan helyum karbon açığa çıkararak yanmaya başlar. Bu sırada yıldızın soğuyan dış tabakası kırmızı bir renk alır. Yıldiz bu haliyle dev, soğuk ve kırmızı bir oluşumdur artık. • Cüce yıldızlar Güneş'ten daha küçük olan yıldızlar tüm gaz yakıtlarını birden yitirirler. Ve bu da onların kara cüce adıyla anılan soğuk, ölü kayalar halini almalarına yol açar.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

57

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Giderse ses getirir Büyük yıldızlar şişerek "süper dev" olmaya başlar. Bir süper devin merkezindeki muazzam basınç karbon atomlarını sıkıştırarak demir haline sokabilecek güçtedir. Bu olaydan sonra yıldız, artan yerçekiminin etkisiyle ışık hızında söner ve ardından "süpernova" adı verilen bir patlamayla zerrelerine kadar azalır.

Dev havai fişekler Süpernovalar evrendeki en büyük havai fişek gösterileridir. Birkaç saniye içinde Güneş'imizin 200 milyon yılda gönderebileceğinden daha çok enerji gönderebilirler. Dünya'dan göz kamaştırıcı güzellikte görünürler. Fakat oldukça nadir rastlanır. Tycho Brahe 1572'de Cassiopeia yakınlarında bir süpernovayı gözlemlemiştir. Kepler 1604'de Ophiuchus dolaylarında birine şahit olmuştur. Fakat bu iki süpernovadan sonra, ilki 10 Şubat 1987 yılında İan Shelton adlı astronom tarafından Şili'deki Las Campanas gözlem evinden izlenebildi. Patlayan yıldız, Büyük Macellan Bulutu bölgesinden Sanduleak Yıldızfydı.

Küçük yeşil adamlar 1967 yılında bir astronom Jocelyn Bell farklı ve düzenli radyo sinyalleri keşfetti. Bir süre için bu sinyallerin uzaylı canlılar tarafından gönderildiğine inanan astronomlar, bu sinyallere K.Y.A (Küçük Yeşil Adamlar) adını verdiler. Daha sonra elde edilen birçok K.Y.A.'lar üzerinde yapılan araştırmalarla bunların pulsar adı verilen yıldızlardan geldikleri fark edildi. Pulsarlar patlamış, süper dev yıldızlardan saçılan parçaların kendi yerçekimiyle birleşerek oluşturdukları, 10 km çevreli nötron yıldızlarıdır. Bu yıldızlar da öylesine büyük bir miktarda madde o denli küçük bir boşlukta yer alır ki, atomlar bile daha küçük parçacıklar olan nötronlara ayrışırlar. İşte bunlara Nötron Yıldızı denmesinin nedeni budur. Ayrıca bir nötron yıldızından bir çay kaşığı madde, 10 milyar ton çekebilir.

GÖRÜLMESİ GEREKENLER İkiz yıldızlar Güneş uzayda yalnız başına hareket eder, fakat birçok yıldız, bir hatta 2 tane arkadaş diyebileceğimiz komşu yıldızlarla birlikte hareket eder. İkiz yıldızlara "Çiftler" adı verilir ve bir çok çeşidi vardır. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

58

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Gerçek Çiftler birbirleri etrafında sanki dans eden çiftmişler gibi döner dururlar. • Optik Çiftler birlikteymiş gibi görünenlerdir. Birbirlerinden çokça uzak olmalarına rağmen Dünya'dan bakıldığında sanki birlikteymiş gibi görünürler. • Ekliptik (tutulan) Çiftler birbirleri etrafında dönen, ancak tam bizim görüş doğrultumuzda olmalarından ötürü ayrı ayrı göremediğimiz gerçek "çift" yıldızlardır. • Spektroskopik Çiftler, birbirlerine çok yakın olmalarından dolayı ancak renkleri arasındaki farklarla ayırt edilebilirler.

Bazı çiftler • Lir Takımyıldızı'ndan Epsilon bir "Çift İkiz"dir. Eğer keskin gözleriniz varsa bu Çift Yıldız'ı dürbün kullanmadan bile görebilirsiniz. İyi bir teleskop ile ise aslında çiftlerden her birinin ayrıca bir çift yıldız olduğunu da görebilirsiniz. • Kuğu Takımyıldızı'ndan Albireo gerçek değil, yalnızca optik bir çifttir. Yıldızlardan biri altın diğeri ise safir mavisi rengindedir. • Andromeda'dan Almach yalnızca teleskopla görülebilen gerçek bir "Çift" yıldızdır. • Mizar Büyük Ayı Takımyıldızı kuyruğundaki ikinci yıldızdır. Çıplak gözle komşusu Alcor'la birlikte optik bir çift oluşturduğu görülebilir. Ama yine de iyi bir teleskopla Mizar'ın ayrıca gerçek bir çift yıldız olduğunu görebilirsiniz. Bu yıldız keşfedilen ilk Çift Yıldız'dır.

Değişken yıldızlar Tüm yıldızlar, bizim yıldızımız Güneş gibi, sabit bir şekilde ışık yaymaz. Bazıları azalıp artan bir şekilde ışık ve ısı yayarlar. İşte bu yıldızlara "değişken yıldızlar" adı verilir. • Ekliptik değişken yıldızlar birbirlerinin önüne geçtikçe ışığın azalıp artması nedeniyle, bu isimle adlandırılmış "Ekliptik Çift" yıldızlardır. • Cepheid değişken yıldızları enerjiyle dolup, taşan ve birkaç günden birkaç haftaya varan aralıklarla enerji yayan büyük yıldızlardır. • RR Lyrae değişken yıldızları artık sürekli olarak yanamayan, yaşlı ve yorgun "süper dev" yıldızlardır. • Mira-tipi değişken yıldızları tıpkı Balina Takımyıldızı'ndan Mira Yıldızı'nda olduğu gibi ayda veya yılda bir olmak üzere düzenli olarak değişirler. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

59

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• RV Tauri değişken yıldızları ışımalarında düzensiz değişiklik yaparlar.

Bazı değişken yıldızlar (Parantez içleri değişme süreleridir). • Kuğu Takımyıldızı'ndan Chi (407 gün) kayıp yıldızda denilen Mira-tipi bir değişken yıldızdır. Yıl içinde birkaç ay boyunca çıplak gözle görebilir. Tabii ki en parlak zamanındayken, çünkü bu yıldızı sönük zamanında en güçlü teleskopla bile göremezsiniz. • Pers Takımyıldızı'ndan Algol (2.87) en iyi bilinen ekliptik çift yıldızlardan biridir. Diğer bir adı da Şeytan Yıldızı olan Algol 59 saat boyunca en güçlü haliyle parladıktan sonra gücünün dörtte birlik bir kısmı ile parlamaya devam eder ve 10 saatlik bu aradan sonra tekrar eski parıltısına kavuşur. • Kalkan Takımyıldızlarımdan R Yıldızı (144 gün) dürbünle kolayca izlenebilen RV Tauri tipi bir değişken yıldızdır. • Büyük Ayı Takımyıldızımdan R Yıldızı (301 ve 265 gün) en parlak dönemlerinde dürbünle izlenebilen Mira tipi değişken yıldızlardır. • Kartal Takımyıldızımdan Eta (7.18 gün) kolayca görebileceğiniz bir diğer Cepheid değişken yıldızdır.

Dev bulutlar Açık bir gecede, birkaç düzine bulanık ışık kaynağı görmek mümkündür. Bunlardan birçoğu uzak galaksilerdir, ama bazıları ise "nebula" adı verilen dev bulut kümeleridir. Evrende mürekkep siyahı renginde nebulalarda vardır. Orada bulunduklarını, arkalarında yer alan yıldızların ışıklarını bloke etmelerinden anlarız. • Parlak Nebula bünyesindeki hidrojenin çevre yıldızlardan gelen radyasyonla ısınması yüzünden parlak kırmızı görünür. • Kara Nebula neredeyse tüm ışığı yutar. • Yansıtmalı Nebula sahip olduğu toz zerreciklerinin yıldızlardan gelen ışığı yansıtmasıyla görünür. • Yıldız Nebulası parlayan yıldızların kalıntı olarak bıraktığı halka şeklinde bir oluşumdur.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

60

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Bazı nebulalar • Avcı Takımyıldızı dolaylarındaki görebileceğiniz bir Parlak Nebula'dır.

"Büyük

Nebula"

çıplak

gözle

dahi

• Kuğu Takımyıldızımdan "Kuzey Amerika" adlı Nebula dürbünle net bir şekilde izlenebilir. Bu Nebula, Deneb yıldızı yakınlarındadır. • Avcı Takımyıldızı yakınlarındaki "Atbaşı Nebulası" adını bir atın kafasına olan benzerliğinden almış bir Kara Nebula'dır. • "Kömür Çuvalı" Nebulası Haç Takımyıldızımdan Kappa Yıldızı'nın hemen yakınlarında simsiyah bir kara Nebula'dır. • Taurus Takımyıldızımdan Zeta Yıldızı dolaylarında yer alan "Yengeç Nebulası" ancak iyi bir teleskopla görülebilir. Temmuz 1054'de Çinli astronomlar tarafından izlenebilmiş çok güçlü bir Süpernova'nın kalıntılarıdır. Bu patlama öylesine büyükmüş ki haftalar boyunca gece gündüz izlenebilmiş.

Yığınlar Evrende çok az yıldız tek başına bulunabilir. Bir çoğu "Yığın" adı verilen gruplar halinde bir aradadırlar. • Toplu yığınlar yüzler, hatta binlerce yıldızın bir araya gelerek oluşturduğu yığınlardır. Bu yıldızların birçoğu en az 10 milyar yaşındadır. • Açık yığınlar birkaç yüz tane genç yıldızın bir araya gelmesinden oluşmuş, şekilsiz bir oluşumdur. Yıldızlardan hiçbiri birkaç milyondan daha yaşlı değildir.

Bazı Yığınlar • Öküz Takımyıldızı'ndan Pleiades çıplak gözle bakıldığında yedi parlak yıldızdan oluşmuş gibi gözükse de bir dürbün yardımıyla yüzlerce başka yıldızın bir araya gelmesinden oluşan bir yığın olduğu görülür. 15 ışık yılı genişliğindeki bu yığın bizden 600 ışık yılı uzaktadır. • Aynı Takımyıldızı'ndan Hyades, turuncu renkli yıldız Aldebaran'ın hemen arkasında görülen bir başka açık yığındır. • Haç Takımyıldızı'nda bulunan "Mücevher Kutusu" Beta Yıldızı'nın hemen yanında yer alır ve açık yığınlar arasında en göz alıcı olandır. Yakut kırmızısı süper dev Kappa Crucis Yıldızı'nı çevreleyen diğer parlak yıldızlardan oluşur.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

61

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Kalkan Takımyıldızımdan "Vahşi Ördek" ördek görünümünde oluşmuş bir açık yığındır. M11 olarak listelenmiştir. • Erboğa Takımyıldızımdan Omega, 16.000 ışık yılı uzaklıkta bir toplu yığındır. Gözle parlak bir yıldız olarak görülsede bir dürbün veya küçük bir teleskopla bir çok yıldız daha seçebilir. • Tukan Takımyıldızımdan 47, parlak bir toplu yığındır.

Samanyolu Açık ve görüşün net olduğu aysız bir yerde, şehirden uzak, ışık almayan bir gecede gökyüzüne baktığınızda gökyüzünün tam ortasından geçen bir ışık şeridi görürsünüz. Eski astronomların Samanyolu adını verdiği bu şeride dürbünle bakacak olursanız sayısız yıldızdan oluşmuş olduğunu fark edersiniz. Samanyolu aslında 1.000 ışık yılı kalınlığında, 100.000 ışık yılı genişliğinde ve 100 milyar yıldızdan daha fazla oluşum barındıran galaksimizin içerden bir görüntüsüdür. Tüm yıldızlar bir spiral oluşturacak şekilde dizilmiş galaksinin ortasında biraz daha fazla yoğunlaşmışlardır. Samanyolu ince bir bant olarak görünür, çünkü Dünya'mızdan sadece küçük bir kesiti izlenebilir. Güneş bu spiralin kollarından biri üzerindeki milyonlarca yıldızdan sadece bir tanesidir. Öylesine bir süratle döner ki Güneş'i yaklaşık saatte 100 milyon km'lik bir süratle savurur. Ve bu dev yıldız şehrinin bir parçası olduğumuz için, bu hayret verici yolculuğu sadece diğer galaksilerin hareketleri sayesinde inceleyebilirsiniz. Galaktik kelimesi, Yunanca'da "sütlü" kelimesinden geliyor.

Samanyolu'nda neden saman yok? • Samanyolu aslında daha çok yağda yumurtaya benzer. • Yıldızlardan oluşur. • Geri kalanlar ise yıldızlararası madde, yani toz bulutlarıdır. • Ve tabii ki Kara Madde.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

62

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ Kara Madde

Gerçekte, Samanyolu düz bir disk şeklinde değildir. Daha çok bir burgere benzer. Bizim Dünya'dan görebildiğimiz sadece bu burgerin et kısmıdır, göremediğimiz ekmek kısmı ise "KARA MADDE"dir. Kara maddenin ne olduğunu kimse bilmez, çünkü onu göremez ve araştıramazsınız. Sadece orada olduğunu bilebilirsiniz; bu da yarattığı bazı çekimse! güçler sayesinde olur. Ayrıca tüm Evren'in yüzde 90'ından daha fazla bir kısmının "Kara Madde"den oluştuğu tahmin edilmektedir.

Galaksiler Bazı zamanlar insanlar (sadece bir tane varmış gibi) Samanyolu'ndan "Galaksi" olarak bahseder. Aslında milyarlarca galaksi vardır. Daha doğrusu sadece bizim komşu galaksilerin oluşturduğu yığında bile toplamına "Yerel Grup" adı verilen 30 galaksi vardır. Bunlar da yaklaşık 3.000 galaksiden oluşan yığının bir parçasıdır. Evren'de Dünya'daki insan sayısı kadar galaksi olabilir.

Galaksi şekilleri Spiral Galaksiler içeriden dışarı doğru kollara ayrılmış bir spiral diske benzerler. Andromeda ve Samanyolu bu galaksilere örnektir. Eliptik Galaksiler Evren'in varoluşunun en erken dönemlerinden beri varolan Amerikan futbol topuna benzeyen şekliyle en eski galaksilerdir. Çizgili Spiraller bir bahçe sulama hortumundan dönerek fışkıran sular gibi şekil alan bir diğer spiral galaksi çeşididir. Düzensiz Galaksiler sabit ve benzer bir şekli olmayan galaksilerdir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

63

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Galaksi izleme Diğer galaksileri çok büyük ve güçlü teleskop olmaksızın izleyemezsiniz. Bu da bir çok galaksinin neden bu yüzyıl başına kadar keşfedilemediğinin cevabıdır.

Görebilecekleriniz: • Andromeda Galaksisi 2.9 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan ve 200.000 ışık yılı genişliğindeki bu dev spiral galaksiyi, sadece küçük bir ışık noktası olarak görebilirsiniz. • Kılıçbalığı Takımı'ndaki Büyük Macellan Bulutu. 150.000 ışık yılı uzaklıkta ve 30.000 ışık yılı genişliğinde bir düzensiz galaksidir. Bu yakınlığına rağmen yine de Andromeda Galaksisinden daha farklı görünmez. • Küçük Macellan Bulutu. Bir diğer düzensiz galaksidir.

Galaktik kazalar Galaksiler gökyüzünde bir köşede asılı durmazlar. Dört bir tarafa doğru hareket halindedirler. Her an birbirlerine çarpabilirler ve çarpmaktadırlar. Güçlü bir teleskopla görebileceğiniz Antennae (iki dokungaç ve bir çift gözle bir böceğin kafasını andıran bir galaksi), aslında yüz milyonlarca yıl önce çarpışarak birbirine geçmiş iki galaksinin birleşimidir. İki göz, iki adet galaksi, dokungaçlar ise bu galaksilerin kuyruklarında, ama diğer galaksilerin çekim alanında olan yıldızlar ve gazlardır. Güney Yarımküre'de buna benzer bazı yıldızlar arası kazaları çıplak gözle izleyebilirsiniz. Astronomlar Küçük Macellan Bulutu'nun 200 milyon yıl önce Büyük Macellan Bulutu ile çarpışarak parçalara ayrılmış küçük bir galaksinin kalıntıları olduğunu sanmaktadır.

Kış yıldızları Soğuk kış geceleri sizi yıldız izlemekten alıkoyabilir ama yinede sıcak tutacak birşeyler giyip soğuğa cesaretle çıkarsanız, bu parlak ve açık geceler gece izlemeleri için çok uygun olacaktır. Özellikle de havanın kışın çok erken karardığını düşünürseniz. Sayfa 24 ve 25'deki yıldız haritalardan yardım alabilirsiniz.

OCAK AYINDA KUZEY Görülmesi gereken önemli şeyler...

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

64

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Avcı Takımyıldızı, güneye doğru bakıldığında, parlak iki yıldızı turuncu-kızıl Betelgeuse ve bembeyaz Rigel ile birlikte izlenebilir. • Güneyde, Avcı Kuşağı ile aynı hizadaki Öküz Takımyıldızı'nda parlak kırmızı yıldız Aldebaran ve Pleiades yıldız yığını. • Büyük Köpek, gökyüzündeki en parlak yıldızlardan "Köpek Yıldızı" Sirius'u güneydoğuda görebilirsiniz. • Samanyolu. Yılın bu zamanı, galaksiler arası karanlığa, tam ortasına bakarsanız görebilirsiniz. • İkizler Takımı'nda, beyaz Castorve turuncu Pollux Samanyolu'nun doğusunda izlenebilir. • Kış Üçgeni.

TEMMUZ AYINDA GÜNEY • Akrep Takımyıldızı, parlak kırmızı Antares. • Okçu Takımyıldızı, komşu yığın ve nebulalar izlemeye değer • Yılın bu zamanlarında Samanyolu'nun en yoğun kısmı izlenebilir. • Kış Üçgeni - Kuzey Yaz Üçgeni (Kartal Altair, Kuğu-Deneb, Vega-Lir) kuzey ufuk çizgisi dolaylarında gözlenebilir.

Bahar yıldızları Hava baharda daha sıcak, yani gece izlemelerine daha müsait olabilir, ancak kış gecelerine özel bazı yıldız ve takımyıldızlar (kuzey'de Avcı, güneyde Yay) görüşten kaybolmaya başlarlar. Ama yine de oldukça malzeme vardır. NİSAN AYINDA KUZEY Görülmesi gereken önemli şeyler.... • Orion Avcı Takımyıldızı'nı, gecenin erken saatlerinde gözden kaybolmadan izleyebilirsiniz. • Boötes (Çoban) Takımyıldızı'nı, kuzeydeki en parlak yıldızlardan biri olan turuncu renkli Arcturus eğer dürbününüz varsa çift yıldız Delta'yı da görebilirsiniz. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

65

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Aslan (Leo) Takımyıldızından Regulus Yıldızı'nın noktasını oluşturduğu ters bir soru işaretine benzeyen Sickle Yıldız Grubu, akşam geç saatlerde. EKİM AYINDA GÜNEY • Güneydoğuda Kılıçbalığı'ndan Büyük Macellan Bulutu ufuk çizgisine yakın bir noktada izlenebilir. • Hemen güneyinde Küçük Macellan Bulutu. • Ekim ayında gökyüzünün kuzeyi dört büyük parlak yıldız ile kuzey bölümünün en karanlık noktalarını aydınlatan Pegasus, Kanatlı At Takımyıldızı ile renklenir. Gökyüzünün nispeten karanlık bir bölgesinde dört yıldızın oluşturduğu büyük kare net olarak görülür. Bu dört yıldız saat yönünde sırayla Beta, Alpa, Gamma ve Andromeda ile ortak olan Alfa Andromeda'dır. Arapça isimleri sırasıyla: Şeat, Merkep, Algenip ve Alferatz'dır.

Yaz yıldızları Yazın geç saatlere kadar hava kararmayabilir, eğer bekleyebilirseniz, yıldız izlemek için elverişli hava koşulları işinize yarayacaktır.

TEMMUZ AYINDA KUZEY • Yaz Üçgeni. • Akrep ve Yay Takımyıldızları, güney kış gecelerini süsleyen yıldızlar ufuk çizgisinden battıktan sonra Kuzeylilere parlak kırmızı yıldız Antares'ı izleme imkanı sağlar. • Yılın bu zamanında Dünya'nın Galaksi'nin merkezine doğru dönmüş olmasıyla birlikte Samanyolu çok daha net izlenebilir.

OCAK AYINDA GÜNEY • Kuzeyde parlak yıldızları mavi Rigel ve kırmızımsı Betelgeuse ile Avcı Takımyıldızı. • Güneyde Güneyhaçı ve onu işaret eden, Erboğa Takımyıldızından Alfa ve Beta. • Yaz geceleri, kuzeyde 7 Ocak tarihinde saat 23:00'e kadar oldukça net görülebilen Auriga Takımyıldızı ile güzelleşir. Uçurtmaya benzeyen şekliyle bu takımyıldızın ortasında yer alan Capella Yıldızı'nı gözden kaçırmayın. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

66

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Haedi yıldız yığını Capella Yıldızı yakınlarında bir üçgen oluşturacak şekilde dizilmiş ve yalnızca dürbünle gözlenebilecek silik yıldızlardan oluşmuştur. Önemli iki yıldızı Epsilon ve Zeta aynı zamanda Ekliptik Çift yıldızlardır.

Sonbahar yıldızları Sonbahar yıldızlarını gözlemlemek için pek de iyi bir zaman değildir. Sıklıkla ortaya çıkan bulutlar ve yağmurlu hava birçok ana takımyıldızını bile görünmesini engeller. Ama yine de görülmeye değer birkaç şey vardır.

EKİM AYINDA KUZEY • Dört büyük yıldız, Alpheratz (Alfa Andromeda) Şeat (Beta Pegasi) Merkep (Alfa Pegasi) ve Algenip (Gamma Pegasi) ile Pegasus (Kanatlı At) Takımyıldızı. • Pegasus'un oluşturduğu karenin sol alt köşesinden sağ üst köşesi doğrultusunda çizilecek hayali bir çizgi doğruca Andromeda Galaksisi'ni işaret edecektir. • Doğuda ise parlak kırmızı yıldızı Aldebaran ve yığını Pleiades ile yükselen Öküz Takımyıldızı. NİSAN AYINDA GÜNEY • Gecenin ilerleyen saatlerinde Aslan Takımyıldızı yakınlarında, noktasını Regulus Yıldızı olan ters bir soru işareti oluşturmuş Sickle yıldız grubu kuzeyde. • Parıltılı yıldızı Spica ile Başak Takımyıldızı doğuda. • En kolay görülebilir yıldızı Arcturus ile Çoban Takımyıldızı doğuda.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

67

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

PROFESYONELLER Bu yüzyıl içerisinde, astronomlar daha önceleri aklın almadığı uzaklıkları inceleyebilen teleskoplar kullanılabilme şansına sahip olmuşlardır. Bir yüzyıl önce bilinen en uzak nesne en fazla 15.000 ışık yılı uzaklıktaydı. Biraz daha uzaktaki nesneler görülebilse de tam olarak uzaklıkları hesaplanamıyordu. Şimdi ise astronomlar 13 milyar ışık yılı uzaklıktaki galaksileri, yani bir milyon kat daha uzağını bile görebiliyorlar. Bu kadar ileriyi görebilmeleri de daha önce kimsenin hayal bile etmemiş olduğu galaksi ve yıldızları inceleyebilmelerini sağladı. Bu tıpkı bir gün öncesine kadar odanızdan hiç çıkmamışken, bir anda tüm dünyayı ayaklarının altına almış olmak gibidir.

Ne kadar güçlü bir teleskop En uzak galaksileri bile inceleyebilmenizi sağlayabilen bir teleskopla, bu cümlenin sonundaki noktayı 100 m uzaklıktan bile görebilirsiniz.

Optik astronomi Profesyonel astronominin büyük bir bölümü tıpkı dürbün ve küçük teleskoplara benzeyen, biraz daha gelişmiş teleskoplarla yapılır. Ama yine de bir çok insan büyük ve gelişmiş bir teleskopla gökyüzüne baktıkları zaman, biraz hayal kırıklığına uğrar. Çünkü görüş o kadar da muhteşem değildir. Uzak yıldızların ve nebulaların detayları ancak fotoğraflarla incelenebilir. Profesyonel astronomlar sandığınız gibi tüm geceyi teleskop başında geçirmezler. Bunun yerine geceleri elde ettikleri fotoğrafları sabahları incelemekle uğraşırlar, çünkü uzak menzilli bu fotoğraflar teleskopla yaptığınız izleme sırasında çok belirsiz görünen detayları bile ortaya çıkarır. Bu fotoğraflar ayrıca üzerinde daima çalışılabilecek çok iyi bir arşiv oluştururlar.

Elektronik gözler Fotoğraflardaki tek problem, düşük ışık seviyelerinde doğru sonuç vermeme olasılığıdır. Bize uzak yıldız ve galaksilerden o kadar az ışık gelmektedir ki bunun fotoğraftaki kimyasalları reaksiyona sokup sokmayacağından emin olamayız. Şimdi bir çok astronom, fotoğraf çoğaltıcılar ve yük çiftleyen cihazlar (CCD) kullanıyor. CCD'ler milyonlarca pikselden bir ışık taneciğinin çarpması ile elektrik yüklenen küçük elektronik bir kutucuk oluşmuştur. CCD'ler oldukça duyarlıdır ve bir

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

68

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

fotoğrafın gösterebileceğinden daha belirsiz yıldızları bile incelemenize yardımcı olur.

Görülmeyeni görmek Geçen her saniye içinde, gece ve gündüz yıldızlar çevrelerine ve tabii ki bize de radyasyon yayarlar. Bazıları görünür ışık olarak adlandırılır ve adından da anlaşıldığı gibi görebildiğimiz ışıktır. Bir çoğu ise gözümüzün göremeyeceği, çok büyük veya çok küçük dalga boylarına sahip görünmeyen ışıklardır. Doğrudan göremiyor olmamıza rağmen, bu görünmeyen dalga boylarını özel teleskoplarla izlenebilir hale getirip, daha ayrıntılı incelemeler yapmak mümkündür. Işığın görünür veya görünmez dalga boylarının hepsine birden "Elektromanyetik Spektrum" adı verilir.

Dalga boyu çok büyük olanlar • Radyo dalgalan, mikro dalga • Kızıl ötesi ışık Uzun dalgaların enerjisi düşüktür ancak atmosferde kolayca bloke olmazlar. Dalga boyu çok kısa olanlar: • Mor ötesi ışık • X-lşınları • Gamma ışınları Kısa dalgalar çok büyük enerji ile yüklüdürler. Ancak ne mutlu ki atmosfer tarafından tutulurlar, çünkü oldukça tehlikedirler. Yani bu ışınların incelendiği laboratuarlar uzayda olmak zorundadırlar.

Radyo teleskoplar Radyo teleskoplar, yansıtıcı "optik" teleskoplarla aynı mantıkla çalışır ve ışınları toplayıp odaklayan çanak kullanırlar. Odakta ikinci bir lens yerine bir anten kullanılır. Radyo dalgalarının ışık dalgalarından daha uzun olması nedeniyle radyo teleskopları normal teleskoplarla aynı keskinlikte görüntü vermesi için onlardan çok, ama çok daha büyük olmalıdır. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

69

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Bir çoğu 100 metreden daha büyük çevreli çanaklardan oluşur. Bazı radyo gözlem evleri küçük çanaklarla da iyi görüş elde etme yöntemleri geliştirmişlerdir. İnterferometri adını verdikleri bir yöntemle bir çok çanağın sinyallerini ortaklayarak güçlendirmeyi başarmışlardır. Bu yöntemdeki kesinlik, çanakların boyutlarından ziyade birbirlerinden olan uzaklıklarına bağlıdır. Örnek olarak Uzun Ana Hat Dizimi (VLBA) Amerika'ya dağılmış on teleskoptan oluşmuştur.

Uzay teleskopları Evreni, atmosferi araya alarak incelemek buzlu bir camdan dışarıya bakmaya benzer. İşte bu yüzden astronomlar her zaman uzayda bir gözlem evi istediler. Bunun için gönderilen bir çok uydudan en önemli ve en ünlüleri 1990'da fırlatılan Hubble Uzay Teleskobu'dur (HST).

Alıcınızın ayarıyla oynayın • Radyo teleskopları genelde yer tabanlıdır, çünkü radyo dalgaları atmosfere çok iyi nüfuz eder. Tıpkı bir ev radyosu gibi farklı frekansları almaya ayarlanabilen bu teleskoplar, uzayın farklı yerlerinden gelmekte olan radyo dalgalarının yoğunluğunu ölçerek, o bölgenin bir radyo haritasını çıkarır. Radyo astronomi, Quasar ve Pulsar gibi oluşumları ortaya çıkarmıştır. • Radar yüksek enerjili radyo dalgaları yayıp yansıtmalarını inceleyerek çalışır. Bu yöntem astronomların Venüs ve Mars'ın yüzey haritasını çıkarmasına yardımcı olmuş, Satürn'ün halkalarını analiz etmeye ve nesneler arası uzaklıkları ölçmede çok büyük kolaylıklar sağlamıştır. • Mikrodalga ışımaları uzaydan Cobe Uydusu tarafından incelenir. Büyük patlama (Big Bang) zamanından beri uzayda ışıldıyan radyasyonu inceleyebilir. • Submilimetre Mauna Kea, Havai'de bulunan Scuba Teleskobu, çok uzak ve yaşlı galaksilerin çevresinde toz bulutları olduğunu gözlemleyebilmiştir. • Uzak kızıl ötesi ışımalar uzaydan Iras uydusuyla incelenir. Dünya çevresinde dönerek tüm gökyüzünün bir haritasını çıkarmış, astroid ve kuyruklu yıldız izlerini inceleyip yeni doğmuş yıldızlar hakkında bilgiler sağlamıştır. Kısa bir zaman içinde Iras, Sirtf Uydusu'yla değiştirilecektir. __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

70

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Yakın kızıl ötesi teleskopları, gezegenlerin ısılarını yeryüzünden inceler. • Mor ötesi ışınlar (UV) yalnızca uzaydan görülebilir. En iyi bilinen UV (morötesi) uydularından biri 1978'de fırlatılan Morötesi Kaşifi'dir (IDE). • X-lşınları da tıpkı (UV) ışınları gibi sadece uzaydan izlenebilir. Bilinen en yararlı xışını uyduları 1978'de fırlatılan Einstein ve Rosat'dır (1990). Son zamanlarda fırlatılan en yeni x-ışını uydusu (1995'de) Rxte'dir. • Sadece uzaydan görülebilen gamma ışınları, 1991'de yörüngeye konan Compton Gamma Işınları Gözlemevi'nce izlenebilir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

71

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

UZAYA YOLCULUK İIk yapay uydu, Rus Sputnik 1, uzaya 1957'de gönderildi. O tarihten bu yana yüzlerce uzay aracı göreve çıktı, insanlı keşifler, uzak gezegenlere robot araştırmacılar, yörüngede dönüp duran uzay laboratuarları ve uydular. 1969'da Apollo 11'in astronotları aya ilk kez ayak bastı. 1976'da Viking 1 araştırma robotu Mars'a indi. 1973 yılında ise Pionner 10 Jüpiter'e ulaştı ve 1989'da Voyager 2 Neptün'e vardı. İnsanoğlu yavaş ama emin adımlarla bu keşfin sınırlarını zorlamaya, uzay araçlarının vardığı yerlerin hatta daha da ötesinin bilgilerini edinmeye başladı. Bu sırada Dünya etrafında dönmekte olan uyduların sayısının artması, gezegenimiz hakkında daha fazla bilgi sağlamış, telekomünikasyonda bir devrim yapmıştır.

Uzaya çıkmak Dünyanın yerçekiminden kurtulmak, çok büyük bir güç ister, ancak uzayda dolaşırken pek fazla güce ihtiyacınız olmaz. İşte bu yüzden uzay araçları uzaya çok güçlü fırlatma makinaları uzay aracı yoluna devam ederken parçalara ayrılarak düşen roketler ile fırlatılır. Tabii bu roketler, alt roket ateşleyicileri ile dev yakıt tankları, biraz sıvı oksijen ve katı yakıttan çok daha fazlasına ihtiyaç duyar. Tüm zamanların en güçlü fırlatma araçlarından biri olan Rus Energia, 3 milyon kilogramlık kütleyi uzaya taşıyabilecek güçle fırlatılmıştı.

Uzay Mekiği Uzay mekiği dünyanın tekrar kullanabilen ilk uzay aracıdır. Bir roketin arkasında tıpkı diğer uzay araçları gibi fırlatılır, fakat geri dönüşünde bir uçak gibi iniş yapıp tekrar tekrar bir çok görevde kullanılabilir. Mekik ile ilgili en güzel şeylerden biri de geniş kullanım yelpazesidir. Bilim adamlarını uzay laboratuarlarına taşımak dahil her işte kullanılabilirler.

Uydular Her yıl düzinelerce uydu, bir çok farklı iş görmeleri için uzaya fırlatılırlar. • Uzay teleskopları, atmosfer olmaksızın daha net ve temiz bir görüş elde etmek için kullanılır. En önemli uzay teleskobu Hubble'dır. Ancak daha birçokları kullanımdadır. • Haberleşme uyduları televizyon yayınından telefon sinyallerine kadar tüm haberleşme cihazlarını Dünya'nın her yerine ulaştırırlar. Londra ve Avustralya arası __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

72

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

yapılan bir konuşmanın her kelimesi mikro dalgalar halinde önce uyduya, daha sonra tekrar aşağıya, yeryüzüne gönderilir. • Gözlem uyduları Dünya'yı izlemek için kullanılır. Bazıları hava durumunu incelemek gibi bilimsel işlerle ilgilenirken, bazı uydular casusluk amacıyla kullanılır. Bu casus uydulardaki kameralar günümüzde öylesine gelişmiştir ki o denli uzaktan bile binaları tek tek ayırabilir. • Yön bulma uyduları (Küresel yer bulma sistemi veya GPS), insanların bir uydular ağından gelen sinyallerin yardımıyla pozisyonları hatasız olarak belirlemelerine yardımcı olur.

Uydu yörüngeleri Bir uydu fırlatılmadan önce bilim adamları uyduyu doğru yörüngeye oturtabilmek için tam hız ve yolunu belirlemek zorundadır. Yörünge Dünya'ya ne kadar yakın olursa uydu Dünya'ya düşmemek için o kadar hızlı dönecek şekilde fırlatılır. • Düşük Yörünge: Bir çok uydu, Dünya'nın 300 km uzağına düşük yörünge adı verilen ve uyduların fırlatılması için daha az enerji kullanılan bir yörüngeye oturtulmuştur. • Yüksek Yörünge: Bir uyduyu 30.000 km uzaklıktaki yüksek yörüngeye fırlatmak için iki set roket kullanır. Bu setlerden biri uyduyu 30.000'ye çıkarırken diğeri de uyduyu doğru yörüngeye sokmak için kullanılır. • Sabit Yörünge: Dünya'dan 36.000 km uzaklıktaki bir yörüngenin bir turda dönülmesi, tıpkı Dünya'nın bir turu gibi 24 saat alır. Ve bu yörüngedeki bir uydu yaklaşık olarak Ekvator'un üzerindeyse, her zaman Dünya'nın aynı yerinin üstünde demektir. İşte bu tip bir yörünge hava ve haberleşme uydularının yörüngesidir. • Kutupsal Yörüngedeki bir uydu, Dünya'nın 850 km üzerinde kutuptan kutuba doğru bir yönde hareket eder. Her bir turunda Dünya'nın farklı bir dilimini inceleyebildiğinden, devamlı olarak Dünya'nın tüm yüzeyi hakkında bilgi sağlar.

Araştırma araçları Ay'a yapılan insanlı yolculuklar dışında, keşif amacı ile gönderilen tüm araçlarda robotlar kullanılıyordu. Bazıları inanılmaz derecede uzaklara yolculuk yapmış, diğer __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

73

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

gezegenler ve Güneş Sistemi hakkında fazlaca bilgi sağlamış, Pluto ve Merkür dışında tüm gezegenlerin fantastik fotoğraflarını çekebilmişlerdi. Voyager 2, altı milyon kilometreden fazla yol katetmiş, Jüpiter (1979), Satürn (1980), Uranüs (1986) ve Neptün (1989) yakınlarından geçmiş, şu sıralarda ise uzayın karanlık boşluğuna doğru hareket etmektedir. Bu araçların bir çoğu eksprestir. Yani hedeflerini sadece birkaç gün için inceleyip, tamamıyla geçmeden verileri Dünya'ya gönderip yollarına devam ederler. Gezegenlere iniş oldukça seyrektir, ama gerçekleştiklerinde çalışmalarını Dünya'dan izleyenlere gerçektende çok büyük bir heyecan verir. 1997'de Mars'a inen Pathfinder buna bir örnektir.

Uzay istasyonları 1986'dan itibaren, Rus Mir Uzay İstasyonu, Dünya'nın yörüngesinde dönmekteydi ve bilim adamlarına uzayda bir laboratuar sağlamaktaydı. Mürettebat birkaç ayda bir değiştiriliyor (bazıları bir yılın üzerinde de kalmıştır) ve Mir, Dünya'da mümkün olmayan "yerçekimsiz ortam"a ihtiyaç duyulan deneylerin yapılmasını sağlıyordu.

Ağırlıksızlık Mir veya diğer uzay araçları içinde bulunan astronotlar hiç ağırlıkları yokmuş gibi (tabana yapışan botlar kullanmadıkları zaman) havada yüzerler. Aslında bu ağırlıklarının olmamasıyla değil, Dünya etrafında büyük bir hızla dönen aracın yerçekiminin etkisini kaybettirmesiyle ilgilidir. Tıpkı son hızla düşen bir asansörün içindeymiş gibi havada asılı dururlar. Ne mutlu ki bu asansör hiçbir zaman zemin kata varmaz. Tabii ağırlıksız olmak günlük yaşantıda bazı problemlere yol açabilir. Örnek olarak tuvalet kesinlikle emici cihazlara sahip olup, atıklardan kurtulabilmeyi sağlamalıdır.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

74

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

EVRENİN SINIRLARI Son 40 yıldır, bilim adamları evrenin oluşumu hakkında gerçekten kafa karıştıran teorilerle çıkagelmişlerdir. İlk olarak, her şeyin 13 milyar yıl önce Big Bang adı verilen dev bir patlamayla oluştuğu fikri vardı. Daha sonraları kara delik yerçekiminin inanılmaz boyutlara ulaşıp, her şeyi hatta zamanı ve ışığı bile içine çeken Nokta Teorisi ortaya atıldı. Hatta zamanda yolculuk da bunlardan biridir. Şaşırtıcı olan ise astronomların bu teorilerin doğru olduğuna dair günden güne kanıtlar bulmalarıdır. Tabii zaman yolculuğu hariç, ama yine de zamanın neler getireceğini kim bilebilir ki?

Big Bang Bilim adamlarının, Evren'in 13 milyar yıl önce oluştuğuna inandığını söylemiştik. Bundan 1 dakika önce hiçbir şey yoktu. Bir sonraki dakikada ise tahmin edemeyeceğiniz kadar küçük ve inanamayacağınız derecede sıcak bir küre vardı. Ve yine bir dakika kadar sonra evren oluşmuş, tüm zamanların en büyük patlamasıyla hayatına başlamıştı. Bu patlama öylesine büyük ki, evrenin büyük bir bölümü hala onun etkisiyle saçılmaya devam etmektedir. İşte bu da evrenin neden sürekli olarak büyüdüğünün cevabıdır.

Big Bang hikayesi 0 İlk önce, 10 milyar x milyar x milyar dereceye kadar soğuyarak bir futbol topu büyüklüğüne ulaşan sıcak ve küçük bir parçacık vardı. 10-35 Saniye Hemen ardındaki saniyelerde yerçekimi çılgına döndü. Nesneleri birbirine çekme yerine, onları etrafa püskürttü. Evren, bir saniyeden daha az bir zamanda bin milyar kere milyar kere milyar kat daha büyük bir hale geldi. Bir atomdan bile daha küçük bir parçacık, aniden bir galaksiden büyük bir hale geldi. Bilim adamları bunu, Evren'in genişlemesi için yeterli boşluğu sağlayan "şişme" olayı olarak adlandırdı. 10-32 Saniye Büyüyüp genişledikçe, Evren madde ve enerjiyle doldu. Elektrik gibi temel güçler oluştu. Ortada hiç atom yoktu fakat, sudan yaklaşık trilyon, trilyon, trilyon, trilyon, trilyon kat daha yoğun bir deniz oluşturan küçük parçacıklar; quarklar vardı.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

75

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

1-8 Saniye Aynı zaman da anti-madde de vardı. Antimadde ve madde karşılaştıklarında birbirlerini yok ederler ve işte bu savaşımın sonu Evren'in kaderini belirlemişti. Madde kazandı ve işte evrenin bu denli boş olmasının nedeni budur. 3 Dakika Yerçekimi normal seyrine dönmüş, quarklar en küçük atom olan hidrojeni oluşturmaya başlamışlardı. Big Bang'ın ardından 3 dakika geçmişken hidrojenler birleşerek helyum atomlarını oluşturmuş ve tüm boşluk dönüp durmakta olan yoğun hidrojen ve helyum bulutlarıyla dolmuştu. 1 Milyon Yıl Bir milyon yıl kadar sonra gazlar, filament adını alan uzun, yoğun şeritler oluşturdular. Bu şeritlerin aralarında siyah boşluklar vardı.

300 Milyon Yıl İşte bu şeritler, önce küresel bulutlara, daha sonrada galaksilere dönüşmüşlerdi.

Mikrodalga desen Big Bang'ın kalıntıları halen mikrodalga olarak izlenebilir. Mikrodalga desen adını verdiğimiz bu izler, 1992'de Kozmik Desen Kaşifi (Cobe) uydusu tarafından ortaya bir harita olarak çıkartılmış, sonuçta düzgün ve devamlı değil, dağınık ve kesik bir yapıya sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Astronomlar bu keşifle çok heyecanlandılar. Hatta bazıları "Tanrı'nın yüzünü gördük" diyebilecek kadar fazla heyecanlandılar. Heyecanlarının nedeni, bu kırışıklık olmaksızın gazların galaksi ve nebula oluşturabilmesinin mümkün olmayacak olmasıdır. Eğer Cobe Uydusu tamamen pürüzsüz bir desen ortaya çıkarsaydı, astronomlar Big Bang teorisini olduğu gibi tebeşir tahtasına geri göndermek zorunda kalacaktı.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

76

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Kara Madde Evrenle ilgili ilginç bir diğer olayda son derece hızlı şekil almış olmasıdır. Yerçekiminin nesneleri çok hızlı çekebiliyor olmasına rağmen, ilk filamentler ancak bir milyon yılda ortaya çıkmıştır. Bilim adamlarının hesaplarına göre bunu gerçekleşebilmesi için evrenin şimdi görünenden 100 kat daha fazla maddeye sahip olması gerekiyordu. Bu nedenle evrenin yüzde 99'unun kesinlikle görüp ortaya çıkaramadığımız Kara Madde olduğu fikrine inanılmıştır. Orada olduğunu sadece yerçekimsel etkilerinden anlayabiliyoruz.

Evrenin kaderi Evren sonsuza dek büyümesini sürdürecek mi? Bunun cevabı, çekimiyle bu büyümeyi frenleyebilecek Kara Madde miktarında saklı. • Açık Evren: Eğer bilim adamlarının "kritik yoğunluk" dediklerinden daha az madde varsa Evren sürekli büyüyecek, büyüyecek, büyüyecek, büyüyecek, büyüyecek... • Ters Big Bang: Eğer kritik yoğunluktan daha çok madde varsa, tüm bu maddeler, Evren'i geri çekmeye başlayacak. Hatta şu an yapıyor bile olabilir. Hızla küçülmeye devam eden Evren tıpkı ters bir Big Bang gibi, yeniden küçük bir parçacığa dönüşene kadar devam edecek. • Big Bang 2: Bazı kişiler bu küçülmeden sonra yine bir Big Bang olacağı inancındadırlar. • Durgun Hal: Birkaç kişi ise Evren'in ne büyüyüp ne de küçüldüğünü söylemektedir. Bizden uzaklaşmakta olan galaksilerin yerine yenilerinin geldiğini bu sayede bir denge içinde hep aynı boyutta kaldığını iddia etmektedir.

Zamanın taze günlerinden söylentiler 1960lı yıllarda astronomlar, yıldıza benzer uzak nesnelerden bazı radyo sinyalleri aldılar. Aslında yıldız olmayan bu gerçekten uzak nesneler, quasar adı verilen 100 galaksi parlaklığında Evren'i aydınlatan oluşumlardır. O kadar yoğun bir radyo dalgası yayarlar ki milyonlarca ışık yılı uzaktan biz bile algılayabiliriz. Birçoğu da aklın almayacağı kadar uzaktadır. Bugüne değin saptanabilmiş en uzak quasar 12 milyar ışık yılı uzaklıktadır.

Kara Delikler Quasarları bu kadar parlak tutan nedir? Cevaplardan biri, dev kara deliklerden gücünü alabiliyor olabileceğidir. Sırası gelmişken söylemek gerekirse kara delikler, __________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

77

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

quasarlardan bile daha gariptir. Kara delikler, yerçekiminin her şeyi, hatta ışığı bile çekebilecek kadar güçlü olduğu noktalardır. Kara Delik olarak adlandırılmasının asıl nedeni de budur. Bir yıldız veya galaksinin, çok fazla yoğunlaşarak büyüyen yerçekimi altında inanılmayacak kadar küçük bir nokta haline dönüşmesi ile oluşurlar. Oluşan bu nokta çevresinde yerçekimi öylesine büyüktür ki boşluğu bir tünel gibi içine çeker. Yakından geçen ne olursa olsun ondan kaçamaz.

Kara Delik'e düşmek Her Kara Delik'te geriye dönüşün olmadığı, "madde ufku" adı verilen bir nokta vardır. Bu noktadan ötede zamanın bir anlamı kalmaz ve ışık bile buradan kaçamaz. • Eğer Kara Delik'e düşmüş birini görürseniz, ufkuna varmasını izleyemeyeceksiniz demektir. Görebileceğiniz tek şey yavaşça hareket ettiği, renginin kızardığı, solduğu ve sonunda tamamen yok olduğudur. • Eğer siz kendiniz bir Kara Delik'e düşürseniz, bir spagetti gibi uzayacağınızı garanti edebilirim. Bunun nedeni ayağınıza uygulanacak yerçekiminin kafanıza uygulanacağından çok daha fazla olmasıdır. • Siz yavaşça içeri gömülürken, zaman aşırı bir şekilde hızlanır ve siz geleceği seyretmeye başlarsınız. Tabii yarının kazanan piyango biletinin numaralarını bilmeniz size bir şey kazandırmaz. Çünkü oradan ne siz çıkabilir ne de bir başkasına ulaştırabilirsiniz.

Zaman yolculuğu Zamanda geriye doğru yolculuk yapabilmek her zaman için eğlenceli bir fikir olmuştur. Vikingler zamanına, şövalyeler ve şatoların bulunduğu günlere veya dinozorların Dünya'nın sahibi olduğu günlere dönmek mümkün olabilir mi? Einstein'ın zamanı tıpkı genişlik ve uzunluk gibi ayrı bir boyut olarak değerlendirmesinin ışığında, birçok bilim adamı bunun rüyadan öte bir şey olup olmayacağını araştırmaya başladı. Einstein bu fikri, ışık hızına ulaşan bir canlı için zamanın duracağını ve buna göre de canlılığının biteceğini savunarak anlamsız bulmuştur. Fakat 1930'larda Amerikalı matematikçi Kurt Gödel Einstein'ın Rölativite Teorisi'nde bir gedik olduğunu, boşlukta zamanın yönünün değiştirilebileceğini iddia etmiştir.

Zaman yolculuğunun kaçık yönleri İşte birkaç soru:

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

78

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

• Eğer işe yarıyorsa nasıl oldu da bu güne kadar gelecekten kimse bizi ziyaret etmedi. • Etmediğini nereden biliyoruz? • Zamanda sadece 5 sene geriye döndüğümüzde, yatak odamızda kim yaşıyor olacak! • Geriye dönüp büyükanne ve babanızı öldürürseniz, hiçbir zaman doğamazsınız. Bu durumda onları kim öldürmüş oluyor? (İtiraz ediyorum. Ben henüz doğmadım, sayın hakim). • Yanınıza birkaç antibiyotik alıp milyonlarca insanı Kara Veba'dan kurtarabilirsiniz. • Taş devri insanlarına Rock müziği, dinozorlara ise Rap yapmayı öğretebilirsiniz.

Zamanı nasıl bükebilirsiniz Zamanı bükmek teoride muhtemeldir, ancak gerçekte bunu nasıl yapabilirsiniz? Bir çok kişi asla çalışmayan fantastik yerçekimi makineleriyle çıkagelmiştir. Peki ya Kara Delik'ler. Kara Delik'ler zamanı son derece güçlü bükebilirler. Bilim adamları, "Kara Delik'ler bu iş için kullanabilir mi?" sorusunun cevabını aradılar. Ünlü bilim adamı Stephen Hawking'in yanıtı "Hayır, çünkü delik içine düşen her madde 'teklik' adı verilen sonsuz derecede küçük bir noktaya dönüşür" oldu. Fakat bazı bilim adamları ise bu noktanın hareket ettirilip, uzun ve ince bir tünelden geçerek, Beyaz Delik adı verilen bir yerden Evren'in bir başka yerine veya bir başka evrene geçebileceğini savunmuşlardır. (Beyaz Delik temel olarak kara deliğin karşıtı yani maddenin bir pınar gibi içinden fışkırdığı yerin adıdır).

Kurt Delikleri Birçok bilim adamı Beyaz Delik Teorisi'nin saçma olduğunu düşünmüştür. Çünkü teklik adı verilen bu noktayı hareket ettiremezsiniz. Bunun ardından Amerikalı Carl Sağan Beyaz-Kara Delik tünellerinin bu noktalara ihtiyaç duyulmadan da var olabileceğini savundu. Evren'in çeşitli yerlerini birbirine bağlayan, tıpkı bir elma kurdunun açtığı tüneller gibi yapılar olabileceğini öne sürdü. Tüm matematiksel hesaplamalar, böylesine bir deliğin daha adım atar atmaz kapanacağını göstermiştir. Yani kapıyı açtığınızda size oğlunuzun oğlunun oğlu olduğunu söyleyen yaşlı bir adam görürseniz, işe yarayıp yaramadığını anlayabilirsiniz.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM

Araştırma Serisi No.26 ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

79

Temel Astronomi Bilgileri ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Orada kimse var mı? Bildiğimiz kadarıyla tüm Evren'deki gelişmiş canlılar sadece bizleriz. Ve yine bildiğimiz kadarıyla Dünya, üzerinde canlı olan tek gezegendir. Ancak bazı fikirlere göre evren, içinde sadece bizim olamayacağımız derecede büyüktür, yani bir yerlerde başka hayatların olduğuna inanırlar. Sorun bunu ortaya çıkarmaktır. Güneş Sistemi'nde hayat Hayat belirtileri arayacağımız en yakın yer bizim Güneş sistemimizdir; Fakat ne diğer gezegenlerde ne de uydularında böyle bir işarete rastlanmamıştır. Bunun nedenlerinden biri, yaşam için olmazsa olmaz etkenlerden biri olan suyu yalnızca Dünya su halinde tutabiliyor. Venüs bunun için çok sıcak, Mars ise çok soğuk. Satürn'ün uydularından biri olan Titan'da atmosfer görülmesi üzerine astronomlar Cassini uzay aracının ne bulabileceği konusunda çok heyecanlı idiler. Fakat büyük ihtimalle hevesleri kursaklarında kalacak, çünkü Titan öylesine soğuktur ki denizleri sıvı metandır. Umabileceğimiz en fazla şey organik kimyasallar, (canlı yapısında bulunan karmaşık kimyasal maddeler) olabilir. Buna benzer olarak kuyruklu yıldızların kuyruklarında, tıpkı bazı meteorlar da olduğu gibi, bilim adamlarını yaşamı başka yere taşınmış olabileceğine inandırmış olan organik kimyasallara rastlanmıştır.

Evrende hayat Bir yıldız üzerinde hiçbir şey yaşayamaz, eğer evrende bir yerlerde hayat varsa bu gezegenler üzerinde olmalıdır. Kendi yıldızları etrafında dönüp durmakta olduğu tahmin edilen milyonlarca gezegen olduğu sanılmaktadır. Işık yaymamalarından dolayı görünmeleri zordur. Son yıllarda astronomlar, komşu yıldızların yörüngesinde gezegenler bulmuşlardır. Eğer hayat varsa o kadar uzakta olmalıdır ki ilk buluşma bile çok uzun zaman alacaktır. Galaksinin diğer tarafında gelişmiş canlıların bulunduğunu kesin bilip "Merhaba, küçük yeşil adamlar" sözlerini radyo dalgalarıyla göndermeye kalkarsanız, mesajınızın ulaşması için 100.000 yıl, dev kırmızı kadının gelip burnunuza yumruk atması için yine bir 100.000 yıl daha gereklidir. Böylece bilim adamları yalnızca bizden daha gelişmiş bir toplumla bağlantı kurabileceğinin farkına vardı. Çok çok önceleri bir mesaj gönderip tek yapmamız gereken dinlemek. SETI'ye (Dünya Dışı Zeka Arama Projesi) ait bilim adamları gökyüzüne çevrilmiş alıcılarıyla dev bir kulak gibi, başka bir toplumdan gelebilecek mesajları dinlemektedir.

__________________________________________________________________ © WWW.MAXIMUMBILGI.COM