130553550051791992-Reciklaza-staklene-ambalaze

Seminarski rad Predmet: Zaštita životne sredine Tema: Reciklaža staklene ambalaže

Sadržaj:

1.Uvod............................................................................................................................3 2. Pojam povratne logistike............................................................................................3 3. Upravljanje otpadom..................................................................................................5 4. Pojam reciklaže..........................................................................................................8 4.1. Aktivnosti pri reciklaži.......................................................................................8 4.2. Simboli za reciklažu i staklo...............................................................................9 5. Kružni tok otpada.....................................................................................................11 5.1. Kružni tok staklene ambalaže............................................................................11 6. Koji otpad treba odvojeno sakupljati?......................................................................12 7. Osnovni podaci o staklu...........................................................................................13 8. Proizvodnja stakla....................................................................................................15 9. Staklena ambalaža....................................................................................................15 10. Stakleni lom............................................................................................................16 11. Prikupljanje i sortiranje stakla................................................................................17 12. Reciklaža ambalažnog stakla.................................................................................19 14. Pet razloga za reciklažu stakla ..............................................................................20 15. Upotreba recikliranog stakla .................................................................................21 16. Primeri reciklaže stakla..........................................................................................21 16.1 Western Isles Council, Škotska........................................................................22 16.2. Vetropack Straža - Hrvatska............................................................................25 16. 3 Kako su to napravili Švajcarci?.......................................................................26 17. Zaključak................................................................................................................28 18. Literatura................................................................................................................29

2

1.Uvod

Ovaj seminarski rad je koncipiran tako da se suštinski objasni ne samo sam proces reciklaže staklene ambalaže već i da se da osvrt na reciklažu uopšte kao i na proces proizvodnje stakla. U prvim dvema tačkama date su osnovne informacije i pojmovi o povratnoj logistici kao i razlozi zbog kojih se povratnoj logistici posvećuje sve veća pažnja. Takođe, obrađeno je i pitanje upravljanja otpadom. Spomenuto je načelo „4R” kao jedno od sistematskih rešenja upravljanja otpadom. Sledeći deo rada se odnosi na objašnjenje samog pojma reciklaže, aktivnosti koje se obavljaju pri reciklaži i sl. Dati su i simboli koji označavaju da li je proizvod za reciklažu ili ne. U tački 5. objašnjen je kružni tok otpada kao i kružni tok staklene ambalaže, dok je u sledećoj tački dat odgovor na pitanje koji otpad treba odvojeno sakupljati. Proces proizvodnje stakla i staklene ambalaže kao i namena istih dat je u tačkama osam, devet i deset.. Staklo se proizvodi iz homogenizirane smeše osnovnih sirovina i staklenog loma topljenjem na temperaturama oko 1600 °C.Istopljeno staklo oblikuje se u stakleni proizvod u mašinama za oblikovanje. Osnovne sirovine za proizvodnju ambalažnog stakla su: varcni pesak, kalcinirana soda, olomit i kalcit, takleni lom koji potiče od otpada u proizvodnji i recikliranog staklenog loma. Proces reciklaže stakla počinje prikupljanjem i i sortiranjem istog. Načini prikupljanja i sortiranja su takođe dati u radu i to u tački 11. Sam proces reciklaže stakla dat je u sledećoj tački. Odgovor na pitanje zašto reciklirati staklenu ambalažu, sa pet osnovnih razloga zašto, dat je u tačkama 13 i 14. Na kraju rada dati su načini upotrebe recikliranog stakla, a kao poseban deo izdvojeni su primeri recilaže stakla iz Hrvatske, Škotske i Švajcarske. U zaključku rada dat je osvrt na stanje u našoj zemlji po pitanju teme koja je obrađivana u ovom seminarskom radu tj. Po pitanju reciklaže staklene ambalaže.

2. Pojam povratne logistike

3

Pre dvadeset godina, lanci snabdevanja su bili zauzeti finim podešavanjem logistike proizvoda od sirovina do krajnjeg korisnika. Proizvodi se očigledno i dalje kreću ka krajnjem korisniku, ali se sve više proizvoda vraća. Ovo se događa u velikom broju industrija, u elektronskoj, farmaceutskoj, industriji osvežavajućih pića itd. Povratak kao proces je skoro dodat Supply-Chain Operations Reference (SCOR) modelu, naglašavajući svoju važnost za lance snabdevanja u budućnosti (Schultz, 2002). Dok su neki akteri u lancu bili primorani da uzimaju proizvode natrag, drugi su to radili privučeni vrednošću korišćenih proizvoda. Na ovaj ili onaj način, povratna logistika postaje izuzetno važan deo modernih lanaca snabdevanja. Iako je koncepcija povratne logistike odavno poznata, nastanak ovog pojma je teško precizno utvrditi. Termini kao "povratni kanali" i "povratni tok" pojavljivali su se u naučnoj literaturi još sedamdesetih godina prošlog veka, ali su se gotovo uvek odnosili na reciklažu. Prvu poznatu definiciju povratne logistike objavio je Council of Logistics Management (CLM) ranih devedesetih (Stock, 1992): "Povratna logistika je pojam često korišćen pri spominjanju uloge logistike u reciklaži, deponovanju otpada, i upravljanju opasnim materijalima; šire obuhvata sve što se odnosi na logističke aktivnosti koje se odvijaju u smanjenju izvora, reciklaži, zameni, ponovnom korišćenju materijala i deponovanju." Krajem devedesetih, Rogers i Tibben-Lembke (1999) opisuju povrtanu logistiku akcentujući cilj i procese (logističke) koji su tu uključeni: "Procesi planiranja, implementiranja, i kontrole efikasnosti, isplativog kretanja sirovina, zalihe tokom procesa, finalni proizvodi, i srodne informacije iz tačke potrošnje u tačku nastanka u cilju ponovnog korišćenja ili pravilnog deponovanja." Evropska Radna Grupa za Povratnu Logistiku, RevLog (1998-), uzima sledeću definiciju Dekker et al., (2003): "Proces planiranja, implementiranja i kontrole toka sirovina, procesnih zaliha, finalnih proizvoda, od proizvodne, distribucione ili tačke korišćenja do tačke obnavljanja ili pravilnog deponovanja predstavlja povratnu logistiku." Iz razloga što je povratna logistika relativno nova istraživačka i empirijska oblast, često se u drugoj literaturi mogu naći i termini kao što su reversed logistics, povratna logistika, retro logistika ili povratna distribucija, koji ponekad znače isto. U stvari, razlike u definicijama su dobro poznat izvor nesporazuma, kako u istraživanju, tako i u praksi (Melissen and De Ron, 1999). Povratna logistika se razlikuje od upravljanja otpadom jer se upravljanje otpadom uglavnom odnosi na sakupljanje i obradu otpada, tj. proizvoda koji se koriste samo jednom, efikasno i efektno. Takođe, povratna logistika se razlikuje i od zelene logistike, jer zelena logistika razmatra ekološke aspekte svih logističkih aktivnosti i fokusirana je samo na FORWARD LOGISTIC, tj. lanac od proizvođača do korisnika. Povratna logistika je opšti pojam. U najširem smislu, povratna logistika se odnosi na sve operacije vezane za ponovnu upotrebu proizvoda i materijala, odnosno, ona se usredsređuje na one segmente gde se nešto od utrošenog može vratiti i "taj rezultat" ulazi u (novi) lanac snabdevanja.

4

Upravljanje ovim operacijama označava se kao Product Recovery Management (PRM). PRM se odnosi na brigu o proizvodima i matrijalima nakon njihovog korišćenja. Neke od ovih aktivnosti su donekle istovetne onima koje se pojavljuju pri vraćanju defektnih proizvoda usled greški u proizvodnom ciklusu. Povratna logistika se dakle odnosi na sve aktivnosti vezane za saupljanje, rastavljanje i obradu korišćenih proizvoda, delova proizvoda i/ili materijala u cilju osiguravanja održive (ekološki prihvatljive) obnove. Povratna logistika se bavi sledećim pitanjima: 1. Koje su alternative za oporavak proizvoda, delova proizvoda i materijala? 2. Ko bi trebalo da izvršava spektar operacija vezanih za obnavljanje? 3. Kako bi ove operacije trebalo izvršavati? 4. Da li je moguće da se aktivnosti tipične za povratnu logistiku integrišu u klasične produkcione i distributivne sisteme? 5. Koji su troškovi, a koje su koristi povratne logistike, gledano kako iz ekonomskog, tako i iz ekološkog ugla? Tradicionalno, proizvođači se nisu osećali odgovornim za svoje proizvode nakon njihove upotrebe. Većina iskorišćenih proizvoda se bacala, ili spaljivala čineći veliku štetu okruženju. Danas korisnici i vlasti očekuju od proizvođača da smanje otpad koji prave njihovi proizvodi, i zbog toga se sve više obraća pažnja na upravljanje otpadom. U poslednje vreme, zbog novih zakona o upravljanju otpadom (naročito u Nemačkoj), usled visokih troškova deponovanja i njegovog pogubnog uticaja na okolinu, akcenat se daje obnavljanju, a na taj način proizvođači postaju sve više i više odgovorni za postupanje sa iskorišćenim proizvodima i materijalima za pakovanje. Osnovni razlozi zbog kojih se povratnoj logistici posvećuje sve veća pažnja jesu: 1. zakoni vezani za životnu sredinu koji primoravaju firme da primaju nazad svoje proizvode i da se staraju o daljem postupanju sa njima; 2. ekonomska korist od korišćenja vraćenih proizvoda u proizvodnom procesu umesto izmirivanja velikih troskova deponovanja, i 3. rastuća svest korisnika o životnoj sredini. Tako, povnovno korišćenje proizvoda, u bilo kom obliku, na duge staze donosi korist, kako u ekološkom, tako i u socio-ekonomskom pogledu. Podupiranje ove tvrdnje jedan od glavnih ciljeva povratne logistike. Granica između tradicionalne logistike (od sirovina do krajnjeg korisnika) i povratne logistike (od krajnjeg korisnika preko obnavljanja do novog korisnika) nije precizno definisana. Holistički pogled na lance snabdevanja, uključujući i tradicionalnu i povratnu logistiku, pokriven je pojmom kružnog lanca snabdevanja (Guide i van Wassenhove, 2003).

3. Upravljanje otpadom

5

Upravljanje otpadom, a posebno njegovo odlaganje ostaje i dalje veliki problem u većini evropskih zemalja. Iz analize udela pojedinih vrsta otpada uočava se povećanje udela ambalaže u otpadu. Stoga gospodarenju ambalažnim otpadom treba posvetiti posebnu pažnju, jer predstavlja vrlo važan ekološki, urbanistički, sociološki, politički, tehnološki i ekonomski problem koji zahteva celovit, jedinstven, dugoročno osmišljen i stručan pristup. U mnogim zemljama opšti je trend prema ograničavanju stvaranja otpada, s jedne strane, a s druge strane iskazuje se potreba za porastom reciklaže i povrata materijala. Direktiva Evropske unije za ambalažu i ambalažni otpad stupila je na snagu 1994. godine i time su uspostavljeni ciljevi ponovne upotrebe i reciklaže koji bi se trebali realizirati u pojedinim članicama Unije. Cilj direktive o ambalaži i ambalažnom otpadu je usklađivanje nacionalnih mera gospodarenja otpadnom ambalažom i osiguranje visoke zaštite okoline kako bi se smanjila količina konačno odloženog otpada. Privredni i tehnološki razvoj poslednjih decenija ugrožava život i zdravlje ljudi na više načina. Priroda sa njenim osnovnim elementima ekosistema: površinskim i podzemnim vodama, zemljištem i vazduhom se svakodnevo zagađuju kroz infiltraciju štetnih supstanci u njih, što dovodi do opterećenja ekosistema, odnosno životne zajednice čovek - životinje - biljke. U cilju zaštite ekosistema, pojedine zemlje ili određene zajednice država (npr. Evropska unija; UNEP - United Nations Environmental Programe, koji je pokrovitelj Bazelske konvencije i dr.), donose određene zakone. Ti zakoni se donose zbog toga što znatan broj ljudi nema dovoljnu svest u pogledu zaštite okoline, pa ih kroz zakonske propise i norme moraju sprovoditi. Sistemsko rešavanje pitanja zaštite okoline u zemljama članicama Evropske unije započeto je početkom 70-tih godina 20. veka, kada su doneseni prvi zakoni i propisi u oblasti zaštite okoline. Između ostalog ovim zakonskim aktima uspostavljen je sistem zbrinjavanja i ponovnog iskorišćavanja otpada, odnosno uspostavljena je nova privredna grana - privreda otpada. Tako je u SR Nemačkoj 1971. godine donesen Zakon o otpadima, kada je odlaganje otpada vršeno na oko 50.000 deponija (pretežno neuređene, tzv. divlje deponije). Kao rezultat dosledne primene tog Zakona, broj deponija nakon tri godine je smanjen na oko 4.500, odnosno za više od 10 puta. Tim Zakonom o otpadima u SR Nemačkoj utvrđene su i kategorije otpada. Prema osobinama otpad se deli na opasni i neopasni otpad. Otpad se ne deli prema mestu nastanka, jer opasni otpad može ’’nastati’’ kako u industriji tako i u domaćinstvima. ’’Opasni otpad’’ je svaki otpad koji je utvrđen posebnim propisom i koji ima jednu ili više karakteristika koje prouzrokuju opasnost po zdravlje ljudi i okoline po svom poreklu ili sastavu, kao i onaj otpad koji je naveden u listi otpada. Opasni otpad sa kojim se najčešće susrećemo u svakodnevnom život su : baterije, otpadna ulja, lepila, rastvarači, boje, tinta, različite hemikalije, pesticidi, akumulatori, otpadni lekovi. Neopasni otpad je svaki otpad koji nema karakeristike opasnog otpada kao što je: staklene i plastične boce, papir, plastika, čelik, tekstil. Ovaj otpad uglavnom potiče iz domaćinstava, ustanova, uslužnih delatnosti i čišćenja javnih površina. Utvrđivanje da li je određeni predmet ili materijal otpad, ili se može ponovno koristiti za proizvodnju često je u koliziji. Ono što je za jednog vlasnika otpad, za drugog je korisna sirovina. Šta će biti otpad ne zavisi toliko od predmeta ili materijala, koliko od našeg odnosa prema tom predmetu ili materijalu. Dilema kad je predmet ili materijal otpad, a kad korisna je sirovina, nastoji se definisati kroz propise.

6

Opšte prihvaćena načela celokupnog sistema upravljanja otpadom u Evropskoj uniji poznata su kao "4 R": • Reduction - smanjenje ili sprečavanje nastanka otpada, • Reuse - ponovna upotreba otpada bez obrade, • Resycling - reciklaža odnosno obrada otpada za materijalno ili energetsko iskorišćavanje i • Recovery - obnavljanje, ponovna upotreba za istu namenu ali uz obradu, npr. povratna ambalaža. Krajnji cilj upravljanja otpadom je potpuno napuštanje odlaganja otpada, odnosno razvoj bezdeponijskog koncepta upravljanja otpadom. Ova načela, koja su usvojena od strane Evropske unije, postala su deo zakona mnogih zemalja, iako nije još uvek postignuta njihova puna primena. Ova načela mogu se najkraće opisati kao: •

•

•

•

•

Smanjenje proizvodnje otpada predstavlja preventivnu strategiju koja se provodi isključivo putem posebne politike, primenom regulatornih, ekonomskih i društvenih instrumenata. Ponovna upotreba otpada je postupak upravljanja otpadom koji se zasniva na direktnoj ponovnoj upotrebi proizvoda za koju je prvobitno namenjen (npr. upotreba staklenog krša), Reciklaža otpada je postupak upravljanja otpadom koji se zasniva na ponovnoj upotrebi materijala od kojeg je roba napravljena, za istu ili drugačiju svrhu od prvobitne. Regeneracija otpada je postupak upravljanja otpadom koji se zasniva na toplotnoj, hemijskoj, fizičkoj i/ili biološkoj promeni materijala od kojeg je roba napravljena, kako bi se proizveo materijal odnosno energija pogodna za direktnu upotrebu. Konačno odlaganje otpada je krajnji postupak upravljanja otpadom i treba se koristiti samo za ostatak otpada koji se više ne može upotrebiti, reciklirati ili regenerisati.

Rezultati do kojih su došle razvijene zemlje Zapadne Evrope u potpunom upravljanju otpadom daju podsticaj da tim putem krenemo i mi u Srbiji i Crnoj Gori. Na primer, u Švajcarskoj se reciklira 91 % starog stakla, 80 % plastičnih boca, 88 % aluminijskih boca, 79 % ostatka komunalnog otpada koristi se za proizvodnju električne energije. Celovito i planirano upravljanje otpadom, umesto njegovog nekontroliranog odlaganja u okolinu,temeljni je zahtev savremenog sveta i održivog razvitka savremenog čovečanstva. Gospodarenje otpadom u pojedinim državama neprekidno doživljava promene. Nijedan način zbrinjavanja ne može predstavljati rešenje problema gospodarenja otpadom, već to može samo celovito planiranje koji je u stanju udovoljiti ne samo potrebama zbrinjavanja primarnih tokova otpada već i sekundarnih, i to ne samo kratkoročno već i dugoročno. Optimalni projekat gospodarenja otpadom podrazumeva celovit pristup, što znači povezivanje problema proizvodnje roba i usluga, stvaranja i gospodarenja otpadom uključujući prioritetno njegovo recikliranje. Celovito gospodarenje otpadom u osnovi 7

se primjenjuje i za ambalažni otpad. Kako se za savremenu ambalažu intenzivno koriste prirodne vrednosti, ambalažni otpad je po pravilu vredan izvor iskoristivih stvari i energije. Unapređivanjem načina informisanja i edukacije, prenosom troškova odlaganja na one koji otpad proizvode, važnost reciklaže ambalažnog otpada sve više raste jer se na taj način sirovine vraćaju u proizvodni lanac.

4. Pojam reciklaže Nacrt Zakona o upravljanju ambalažom i ambalažnim otpadom definiše: •

•

preradu ambalažnog otpada kao iskorišćavanje njegovih vrednih svojstava i sastojaka u svrhe proizvodnje (uključujući i reciklažu), u energetske svrhe, u svrhu smanjivanja količine i obima ambalažnog otpada i delimičnog ili potpunog odstranjivanja opasnih karakteristika i reciklažu kao procesiranje ambalažnog otpada za prvobitnu namenu.

Prema Direktivi Evropskog parlamenta i Saveta 94/63/EC o ambalaži i ambalažnom otpadu pod reciklažom se podrazumeva: •

•

•

ponovna prerada otpadnog materijala u proizvodnom procesu za originalne svrhe ili za druge svrhe uključujući organsku reciklažu, ali isključujući ponovno dobijanje energije, ponovno dobijanje energije podrazumeva korišćenje spaljivog ambalažnog otpada u svrhu proizvodnje energije putem direktne incineracije (spaljivanja) sa ili bez drugog otpada za dobijanje toplotne energije i organska reciklaža jeste aerobni (kompostiranje) ili anaerobni (biometanizacija) postupak, pod kontrolisanim uslovima i sa korišćenjem mikroorganizama, biodegradabilnih delova ambalažnog otpada, koji proizvodi stabilni organski sastav ili metan.

Recikliranje tehničkih proizvoda definisano je kao "ponovna upotreba ili iskorišćenje proizvoda ili delova proizvoda u sklopu kružnih tokova". U ovoj definiciji se po prvi put spominje kružni tok što i ima smisla s obzirom na poreklo reči recikliranje; (eng. recycling: re... "ponovo..., natrag..." + cycle "kružni tok, ciklus"). Recikliranje se može definisati kao proces proizvodnje. Reciklabilni materijali su u osnovi industrijske sirovine. Proces reciklaže može se definisati kao ponovna proizvodnja ili ponovna obrada već korišćenih materijala i njihova ugradnja u nove proizvode, iste ili slične, neograničeni broj puta.

4.1. Aktivnosti pri reciklaži

8

1. -Primarna reciklaža: razdvajanje komponeneti čvrstog otpada na izvoru (sortiranje) -Sekundarna reciklaža: centralizovano izdvajanje reciklabilnih komponenti iz dopremljenog integralnog otpada 2. priprema tih materijala za ponovno korišćenje, ponovnu preradu ili za ponovnu proizvodnju i 3. ponovno korišćenje, ponovna prerada Reciklaža kao jednokratno ili višekratno korišćenje otpadnih materijala ili pojedinih njihovih komponenti kao zamene za komercijalne proizvode ili kao sirovina u industrijskim procesima, svoj osnovni cilj ostvaruje na dva načina: izdvajanjem korisnih, upotrebljivih komponenti iz integralnog komunalnog čvrstog otpada (KČO) i njihovom preradom, ili uklanjanjem zagađujućih supstanci iz otpada i omogućavanjem njegovog ponovnog korišćenja. Od svih sastojaka KČO u svetu se najviše recikliraju papir i karton, ferozni i neferozni metali (najviše aluminijum), staklo i plastika.

4.2. Simboli za reciklažu i staklo

Slika 4.2.1: Originalni simbol za reciklažu Na slici 4.2.1 prikazan ja originalni simbol za reciklažu koji je dizajnirao 1970 godine Gary Anderson, sa univerziteta u Los Anđelesu. On je bio poslat na Intarnacionalnu konferenciju za dizajn kao deo šireg takmicenja za studente visokih škola. Takmičenje je bilo rezultat sve većeg interesovanja potrošaca za očuvanjem životne sredine. Simbol inače predstavlja Mobiusovu petlju koja sadrži tri povezane strelice u obliku trougla sa zaobljenim uglovima. Svaka strelica je povratno presavijena i sve tri se nadovezuju jedna na drugu, što uslovno predstavlja ciklus reciklaže. Ovaj simbol nije zašticen i koristi se na razne načine i u raznim varijacijama, ali generalno se može reći da predstavlja: • Reciklirajuće - na proizvodima izradenih od materijala koji se mogu reciklirati, u zavisnosti da li je obezbeđeno njegovo sortiranje prilikom sakupljanja otpadaka. • Reciklirano - na proizvodima koji sadrže već reciklirane materijale. Internacionalni standard za definisanje zahteva prema životnoj sredini na proizvodima ili ambalaži je dat u standardu ISO 14021. Zbog nedorečenosti i neusaglašenosti standarda u ovoj oblasti, posebno u ranijem periodu, na tržištu se često mogu naći i proizvodi sa sličnim ili drugačijim simbolima u odnosu na originalni simbol, tj. drugim simbolima koji su u vezi sa reciklažom. -Reciklirajuće (slika 4.2.2) Ova dva simbola predstavljaju dve varijacije originalnog simbola. Levi simbol na slici 9

je prihvaćen kao tradicionalni, univerzalni simbol, dok je na desno njegova modifikacija u smislu bolje vidljivosti prilikom njegovog štampanja u manjem formatu. Ovakvim simbolima se označavaju proizvodi koji su reciklirajući, tj. oni koji se mogu reciklirati ako je lokalna zajednica obezbedila odgovarajuće uslove za prikupljanje i selekciju otpadaka.

Slika 4.2.2 : Dve varijacije osnovnog simbola „RECIKLIRAJUĆE” -Reciklirano ( slika 4.2.3) Ovakvi simboli se nalaze na proizvodima ili ambalaži koji su izradeni od recikliranog materijala. Najcešce su to papirni ili kartonski prizvodi. Često se u centru simbola nalazi i oznaka o procentualnom ucešcu recikliranog materijala u proizvodu.Simbol desno na slici se uglavnom koristi kada je proizvod delimično izrađen od recikliranog materijala.

Slika 4.2.3 : Dve varijacije osnovnog simbola „RECIKLIRANO” Na osnovu originalnog simbola izveden je generički simbol za označavanje reciklaže (slika 4.2.4), pri čemu se simbolu pridodaju specifične oznake i akronimi materijala od koga su izrađeni, na primer: steel - od gvožđa, alu - od aluminijuma ... posebna označavanja plastike…

Slika 4.2.4: Generički simbol za označavanje reciklaže Zbog nedorečenosti i neusaglašenosti standarda u ovoj oblasti, posebno u ranijem periodu, na tržištu se često mogu naći i proizvodi sa sličnim ili drugačijim simbolima

10

Simbol za staklo ( slika 4.2.5) Staklo se veoma lako prepoznaje među otpacima, pa se i ono retko posebno označava. Ipak, često se na staklenoj ambalaži može naići na ovaj simbol, koji više potrošačima ukazuje na potrebu da staklenu ambalažu odlažu u poseban kontejner. Kontejneri su najčešće posebno označeni za odlaganje stakla u određenoj boji. Obzirom na raširenost upotrebe ovog simbola širom sveta, on je u neku ruku dobio status standardnog simbola. Simbol na slici 4.2.6 je takođe simbol za staklo koji je sponzorisan od strane Glass Packaging Institute (GPI) i može se slobodno koristiti, ali nema neku raširenu upotrebu.

Slika 4.2.5: Uobičajen simbol za staklo

Slika 4.2.6 : GPI simbol za staklo

5. Kružni tok otpada Odlaganje otpada u članicama Evropske unije na današnjem stepenu razvoja tehnike i tehnologije vrši se u uređene deponije otpada sa veoma velikim stepenom sigurnosti za zaštitu okoline. Međutim, one nemaju neograničenu prijemnu moć (zapreminu). Zbog toga se kroz zakonsku regulativu teži smanjenju količina otpada, tj. izbegavanju nastanka i ponovnom korišćenju određenih komponenti otpada. Osnovna težnja je da se svi otpadi koji se dobijaju u procesu proizvodnje, potrošnje i drugim radnjama koriste za kružni tok iskorišćavanja, što je osnovni zadatak privrede otpada. Bilo bi nerealno očekivati da se dobije potpuno zatvoreni kružni tok otpada (totalna reciklaža), jer neizbežno dolazi do stvaranja otpada i u procesu reciklaže. Ponovno korištenje otpada (reciklaža) mora se posmatrati sa više aspekata, od kojih je najuticajniji uticaj opterećenja na okolinu.Kod stakla ovaj kružni proces je skoro bez stvaranja otpada (totalna reciklaža)

5.1. Kružni tok staklene ambalaže Staklo je materijal koji se može u potpunosti reciklirati, što znači da se od 1 tone staklenog loma, uz dodatak energije, dobije 1 tona nove staklene ambalaže, jednakog kvaliteta (zatvara se kružni tok proizvoda). Korišćenje staklenog loma u proizvodnji staklene ambalaže ima određene prednosti: 1. smanjuje se upotreba primarnih sirovina (pesak i soda kojih u prirodi ima u ograničenim količinama), smanjuje se i količina utrošene vode potrebne prilikom njihove eksploatacije, 2. smanjuje se potrošnja energije, 3. smanjuje se emisija štetnih gasova u atmosferu, 4. rasterećuju se komunalne deponije (oko 8-10% smeća čini stakleni lom) U idealnim uslovima staklo se može neograničeno mnogo puta reciklirati. Dva osnovna sakupljača i izvora povratnog stakla su : 11

1. preduzeća koja koriste ambalažno staklo u svojoj proizvodnji – tehnološki stakleni lom 2. komunalna poduzeća – koja prikupljaju stakleni lom od građana Na slici 5.1.1 prikazan je kružni tok staklene ambalaže.Plavim strelicama su prikazanu tokovi dopreme ambalaže od proizvođača da korisnika, a zelene strelice predstavljaju povratne tokove.

Tok snabdevanja (dopreme) Povratni tok Slika 5.1.1 : Kružni tok staklene ambalaže

6. Koji otpad treba odvojeno sakupljati?

12

Odvojeno se sakuplja: papir, staklo, plastika, baterije, čelik, bakar, aluminijum, olovo, cink, akumulatori, stiropor, motorna ulja, opasni otpad iz domaćinstava, biorazgradivi otpad. Opasni otpad se mora odvojeno sakupljati! Ambalažni otpad mora se takođe odvojeno sakupljati i posebno označavati. Načini i mere sakupljanja ambalažnog otpada regulišu se odgovarajućim zakonskim propisima i pravilnicima. Staklo kao materijal u svojim mnogostrukim oblicima primene u raznim granama industrije, znanosti, optike i dr. našlo je široku primenu i u izradi ambalaže. Staklena ambalaža se ubraja u onu vrstu ambalaže koja se može potpuno reciklirati, a nakon prestanka upotrebe i postupka prerade upotrebljava se kao vredna sekundarna sirovina za proizvodnju stakla. Dakle, staklo koje izgubi upotrebnu vrednost može se potpuno reciklirati. S aspekta ekonomije i ekologije staklo ima prednosti u odnosu na ostale materijale od kojih se izrađuje ambalaža. Za uspešnu reciklažu ambalažnih materijala, pa tako i stakla, potrebno je osigurati pretpostavke za sprovođenje celovitog upravljanja otpadnom staklenom ambalažom.

7. Osnovni podaci o staklu Prirodno staklo poznato je još od davnina. Prvi poznati oblik stakla, dobijen je topljenjem oštrog/poroznog peska, nalik morskom pesku. Forma stakla pojavila se prirodno, kada je žestoka toplina lave iz erupcije vulkana otopila pesak i formirala obsidijan, tvrd, crni, stakleni oblik stene. Vrhovi strela i noževa praistorijskih ljudi izrađeni su od vulkanskog stakla i pronađeni na raznim mestima širom Zemljine kugle. Za postojbinu veštačkog stakla smatra se Egipat gde su arheološkim iskopavanjima pronađeni predmeti od stakla, ostaci radionica sa kalupima i delovima peći za topljenje stakla, veće količine staklenog posuđa za kozmetička sredstva i razni stakleni nakit, naročito ogrlice, koje su služile za robnu razmenu. Razvijenu proizvodnju stakla imali su Feničani, Asirci i Palestinci. Kasnije centar proizvodnje stakla postaje Rim (do 5. veka), odakle se ova veština širi po rimskim provincijama. Od stakla se izrađuju ukrasni predmeti i nakit, posuđe za kozmetiku, a u domaćinstvu je staklo zamenilo posuđe od keramike i metala. Padom Rimske imperije (476. godine) centar proizvodnje stakla postaje Vizantija, a u 12. veku Sirija. Padom Sirije pod tursku vlast u 14. veku vodeću ulogu u proizvodnji stakla preuzima Evropa, naročito Francuska i Engleska, a od 15. do 17. veka Venecija, koja proizvodi staklo visoke umetničke vrednosti - ukrasno staklo, bojeno i slikano staklo za prozore, staklo za ogledala i lustere i sl. Staklo je vrsta čvrste "tečnosti", odnosno skup molekula koji se međusobno ne drže toliko čvrsto kao, na primer, metal ili drvo. Ono ima takozvani amorfni oblik i po tome je slično vosku. Topi se na visokim temperaturama i u ručnoj izradi stakla tako otopljena masa se oblikuje duvanjem kroz naročitu dugu uzanu cev. Mašinska proizvodnja stakla je poverena velikim mašinama koje stvaraju najraznovrsnije oblike, a naročitom obradom stakla dobija se kristal. Staklo se temelji na sirovini koje u prirodnim izvorima ima u obilju. Njegova proizvodnja ipak zahteva znatno ulaganje energije koja i je najbitniji činilac u proceni ekološke prihvatljivosti proizvodnje staklene amabalaže. Drugi nedostatak stakla je njegova težina koja povećava negativan uticaj na okolinu, a tu su još i transport i korišćenje. Industrija se intenzivno bavila tim problemima i kao rezultat je postignuto smanjenje težine staklenih boca za 31% tokom ztadnjih deset godina. Prosečna težina boce od pola litra bila je smanjena s 255 g na 177 g. Smanjenje težine, osim uticaja na okolinu, takođe omogućava proporcionalnu redukciju energije u proizvodnji staklene 13

ambalaže. Svojim svojstvima staklo postaje idealno za ponovnu upotrebu. Stoga ono i dalje ostaje dominantni ambalažni materijal u industriji pića. Ipak, s vremenom bi reciklirana ambalaža poput PET boca i aluminijskih i čeličnih limenki, mogla postupno zameniti staklene boce. Sakupljanje i recikliranje korišćene staklene ambalaže sprovodi se duže nego bilo koje druge vrste ambalaže. Staklena industrija time je osigurala dobar ekološki imidž iz potrošačeve perspektive. Ukoliko se sakupljanje staklene ambalaže ispravno organizuje, moguća je reciklaža u zatvorenom lancu. Glavna briga vezana uz staklo je sakupljanje i sortiranje staklene ambalaže za reciklažu i rizik od zaraze. Sakupljanje otpadnog stakla je skupo i u ekološkom i u novčanom smislu, posebno u ruralnim područjima i onima s malom gustinom stanovnika gde je efikasnost sakupljanja niska. Sa stanovišta ekonomičnosti recikliranja, trenutno postoji više otpadnog stakla nego što ga se može iskoristiti za ponovnu proizvodnju. Iz tog je razloga ono postalo sirovina u sektorima kao što je građevinska industrija. Zanimljivi podaci o staklu ... Staklo se radi iz kvarcnog peska? Staklo je jedini 100% reciklični proizvod? Staklo se teoretski može beskonačno puta reciklirati bez gubitka u kvaliteti? Svako domaćinstvo proizvede oko 1 tone smeća godišnje? 8% komunalnog otpada čini staklo? Izdvajanjem tih količina iz svakodnevnog otpada umanjujemo deponije i čuvamo okolinu Najstariji primer stakla u svetu staklena ogrlica iz Egipta koja datira iz 12.000 godine PNE? Recikliranjem jedne staklene boce štedite energiju za rad :

100W sijalice tokom 1 sata kompjutera tokom 25 minuta TV prijemnika tokom 20 minuta mašine za pranje tokom 10 minuta

Staklo se iz otpada može u upotrebni ciklus vratiti na dva načina. Jedan je izdvajanje – sortiranje po boji (bezbojno, zeleno, tamno) i pranje neoštećenih staklenih predmeta, uglavnom boca i njihovo ponovno korišćenje (ponovna upotreba - reuse /engl.). Drugi način je izdvajanje celokupnog staklenog materijala iz otpada, bez obzira ne stepen oštećenja, potom ručno ili optičko sortiranje po boji i prerada svake od tako dobijenih frakcija usitnjavanjem u jednobojni stakleni krš, koji se potom topi u staklarskoj peći i koristi za proizvodnju novih proizvoda (recikliranje). Ukoliko se iz bilo kojih razloga izostavi sortiranje po boji na isti način se dobija mešani stakleni krš koji se onda koristi za proizvodnju obojenih staklenih predmeta. Korišćenjem staklenog krša za proizvodnju novog stakla ostvaruju se značajne uštede primarnih sirovina, a posebno energije, racionalnije se koriste kapaciteti sanitarnih deponija, a prethodnim izvdvajanjem stakla iz otpada, ili koji će se prerađivati u gorivo iz smeća (GIS), dobija se kvalitetnije gorivo.

14

8. Proizvodnja stakla Staklo se proizvodi iz homogenizirane smeše osnovnih sirovina i staklenog loma topljenjem na temperaturama oko 1600 °C. Istopljeno staklo oblikuje se u stakleni proizvod u mašinama za oblikovanje. Osnovne sirovine za proizvodnju ambalažnog stakla su: · · · · loma.

kvarcni pesak kalcinirana soda dolomit i kalcit stakleni lom koji potiče od otpada u proizvodnji i recikliranog staklenog

Proizvodnja stakla je visokoautomatizovana i vrlo je osetljiva na nedostatke u kvalitetu sirovina. Zbog toga i stakleni lom iz reciklaže mora biti zahtevanog kvaliteta kao i ostale sirovine. Proizvođači stakla nastoje proizvesti što više kvalitetnog stakla uz potrošnju što manje energije i osnovnih sirovina, tj. u proizvodnji upotrebiti što je više moguće otpadnog staklenog loma i na taj način izvršiti što manji uticaj na okolinu poštujući načela održivog razvoja. Fizička i hemijska svojstva stakla su izvanredna i u najvećoj meri zavise od njegovog hemijskog sastavu. Hemijska otpornost stakla prema vodi, kiselinama (osim prema hidrofluoridnoj) zavisi od sastava stakla, ali i od medija s kojim je staklo u kontaktu. Staklo je relativno lagano, ne propušta tečnosti i gasove, lako se čisti i održava, tvrdo je, ali i lomljivo. Ono se može dekorisati na mnogo načina, a njegova svojstva su izvanredna.

9. Staklena ambalaža Staklo se najviše primenjuje za proizvodnju ambalaže, pa će u ovom radu poseban osvrt biti na sakupljanje i reciklažu staklene ambalaže. Ambalaža ima veliki značaj kod plasmana robe na tržištu, a time i važnost za bogatstvo svake zemlje. Za izradu ambalaže koriste se različiti materijali: papir, metal, staklo, drvo, tekstil, plastika kao i njihove kombinacije. Ako se ambalaža upotrebljava samo jedanput za pakovanje robe, govorimo o nepovratnoj ambalaži za razliku od povratne ambalaže koja se koristi više puta. U mnogim zemljama proizvodnja i potrošnja ambalaže beleži nagli porast uz uvođenje novih materijala i novih tehnika pakovanja. Sve veća upotreba nepovratne ambalaže koja se odbacuje kao otpad ima sve nepovoljniji uticaj na zagađivanje okoline, pa se ovom pitanju posvećuje posebna pažnja. U raznim zemljama Evrope stavovi o upravljanju otpadom nisu na istom nivou. U većini zemalja zastupaju mišljenje da je najbolji stav gospodarenja otpadom onaj koji koristi kombinacije više tehnika u celokupnom gospodarenju otpadom. U Nemačkoj je uveden princip da su proizvođači i uvoznici odgovorni za sav ambalažni otpad i njegovu ponovnu upotrebu i reciklažu, nevezano za bilo koji drugi stav. Posebno se ističe da je za ponovnu upotrebu i reciklažu potrebno vrlo precizno sakupljanje i odvajanje ambalažnog otpada. Za sada u Nemačkoj se postiže procenat reciklaže iznad granica određenih od strane Evropske unije. U Francuskoj je zastupljen fleksibilni stav, a glavno pitanje je ekonomski učinak otpada, koji se svim merama mora što više smanjiti. 15

Staklena ambalaža je nezamjenjiva u određenim industrijskim područjima, kao što su: prehrambena industrija, farmaceutska industrija, kozmetika, hemijska industrija kao i medicinska delatnost koja je nezamisliva bez staklene ambalaže. Ambalažno staklo je hemijski stabilno, neutralno, što omogućuje duže održavanje proizvoda u staklenoj ambalaži bez promene njihovog sastava. Nedostatak staklene ambalaže je njena znatna težina i slabija mehanička otpornost. U poslednje vreme sve se više izrađuje staklena ambalaža sa tankim zidovima, ne smanjujući pri tom mehanička svojstva, povećava se asortiman, smanjuju se gubici u transportu i sve se više povećava procenat recikliranog staklenog otpada. Uz sve prednosti staklena ambalaža ima svoj životni vek. Nakon upotrebe ona završava u spremnicima starog stakla ili ako svest potrošača još uvek nije dovoljno izgrađena, ona završava na odlagalištima. U prvom slučaju staklo se vraća ponovno u proces proizvodnje kao stakleni lom, a u slučaju da staklo završi na odlagalištu ono ničim ne ugrožava okolinu, što se ne može reći za druge materijale koji se koriste kao ambalažni materijal. Na slici 9.1 dat je izgled nekoliko vrsta staklene ambalaže.

Slika 9.1 : Primeri staklene ambalaže

10. Stakleni lom Stakleni lom je u proizvodnji ambalažnog stakla vrlo važna sekundarna sirovina. Posljednjih godina primena loma ima sve veću važnost zbog pojačanih napora za zaštitom okoline. Ako se u procesu proizvodnje primenjuje 100% staklenog loma, smanjuje se potrošnja energije za 25%, a neizmeriva ušteda je kroz smanjenje energije potrebne za proizvodnju i pripremu osnovnih sirovina (sode, peska, dolomita i kalcita). Važno je istaknuti da povećana primena staklenog loma nema nepovoljnog delovanja na kvalitet stakla niti konačnog proizvoda, ukoliko zadovoljava određeni kvalitet. Osnovni zakon za primenu recikliranog staklenog loma je kvalitet. Udeo loma u sirovinskoj smesi može biti u različitim masenim procentima, što zavisi od zakona proizvodnje. U smesi osnovnih sirovina može se dodati i do 70% i više loma (smeđe i zeleno staklo), dok je kod belog stakla taj procenat manji (do 40%, u najvećoj meri zavisi samo od kvaliteta recikliranog staklenog loma). Zavisno od porekla staklenog otpada, stakleni lom sadrži različite primese u vidu nečistoća (metalne, nemetalne, organske kao i stakla drugih boja). Stakleni lom iz reciklaže treba biti podeljen po bojama, mora biti čist od stranih primesa i isključivo mora biti ambalažnog porekla. U staklenom lomu ambalažnog stakla ne 16

sme biti keramički i porcelanski otpad, laboratorijsko staklo, kristalno ili stono staklo, ogledala, vetrobrani i prozorsko staklo kao i temperaturno otporna stakla i staklo rasvetnih tela. Najčešće primese koja se pojavljuju u staklenom lomu su: · · · · ·

metalni i žičani delovi zatvarača boca olovni ovratnici za vinske i šampanjske boce metalni zatvarači i prstenovi na grlima boce čaše i ambalaža za opasne tečnosti velika vlaga

Stakleni lom koji je zaprljan većom količinom navedenih primesa može se upotrebiti za: · · · ·

pripremu osnove za puteve pripremu asfalta proizvodnju staklenih vlakana za izolaciju peskarenje staklom itd.

Nedovoljno čist stakleni lom ima ograničenu primenu. Tako na primer primese obojenog stakla u lomu neobojenog stakla ograničavaju primenu recikliranog loma samo za proizvodnju obojenog ambalažnog stakla. Zbog toga treba istrajati na nastojanju da se već kod prikupljanja strogo odvaja stakleni otpad prema bojama. (U Nemačkoj i Italiji se zeleno ambalažno staklo proizvodi isključivo iz staklenog loma, tj. udeo staklenog loma u procesu proizvodnje je 100%). Za što bolje iskorišćenje staklenog loma dobijenog reciklažom otpadne ambalaže, kvalitet loma mora odgovarati specifikaciji za proizvodnju odgovarajuće staklene ambalaže.

11. Prikupljanje i sortiranje stakla Prikupljanje stakla od građana obavlja se specijalnim posudama za tu nameru i njihovim pražnjenjem posebno prilagođenim vozilima. Pražnjenje posuda za staklo obavlja se na samim lokacijama zavisno od potrebne dinamike proizašle iz praćenja prikupljanja staklenog otpada na određenoj mikrolokaciji. Prikupljanje stakla za reciklažu odvija se pomoću posuda za staklo koje se postavljaju na određenim područjima pa se ukupan broj posuda raspoređuje zavisno od broja stanovnika i gustine naseljenosti. Ključnu ulogu određivanja broja postavljenih posuda čini uslov za projektovanje i nadzor, kojim se određuje tačan broj potrebnih mikrolokacija. Kompjutorskim nadzorom dobivaju se "up to date" informacije o stanju reciklaže stakla po svim parametrima. Održavanje funkcionalnosti kontejnera se u velikoj meri, radi rentabilnosti, obavlja na licu mesta, a veće popravke obavljaju se u radionicama. Projektovanje i izrada proizvodnih linija za reciklažu takođe su rezultat vlastitog "Know - how" -a (mlinovi, pokretne trake, separatori, uređaji za prosijavanje). Otpadno staklo prikupljeno iz mreže posuda za staklo prerađuje se na pet različtih linija za preradu stakla zavisno od kvaliteta, vrste stakla i količine. Proces prerade obuhvaća granulisanje, odstranjivanje grubih nečistoća, odvajanje po bojama, prosijavanje, fino čišćenje i završnu kontrolu. Takođe i ostale vrste neopasnog otpada

17

(PET, otpadni papir, ...) za reciklažu i u raznim oblicima plasiraju kao sirovine ili poluproizvodi fabrikama koje upotrebljavaju obrađeni otpad u svojoj proizvodnji. Kontejneri za staklo su obično zelene boje i u ovaj kontejner mogu se odlagati boce i tegle. Pre odlaganja staklenu ambalažu treba isprazniti, skinuti čepove i zatvarače. Boce se ne moraju odvajati po bojama jer se to radi naknadno u fabrici.U zelene kontejnere za staklo ne sme se odlagati prozorsko staklo, keramičko posuđe, sijalice i ostale vrste stakla kao što je bolničko i laboratorijsko staklo. Postoje tri oblika kontenera u kojima se sakuplja staklo. 1. Pojedinačni konteneri za sakupljanje stakla – ovi konteneri se koriste za sakupljanje mešovitog (raznobojnog) stakla ili se mogu koristiti i za sakupljanje stakla po boji (providno ili obojeno staklo). 2. Konteneri sa dve pregrade za sakupljanje stakla – ovi konteneri imaju dva razdvojena odeljka, jedan za providno, jedan za obojeno staklo. 3. Konteneri sa tri pregrade – ovi konteneri imaju tri odeljka, jedan za providno, jedan za zeleno i jedan za tamno staklo. Svo ambalažno staklo koje se prikuplja reciklira se u fabrici za proizvodnju staklene ambalaže.Ovde se staklo razdaja po bojama providno, zeleno, tamno),ako to već nije učinjeno odlaganjem u odgovarajuće kontejnere, ali moguće je stakleni otad ostaviti i mešano za proizvodnju staklenih predmeta koji se neće koristiti kao ambalažni (ukrasi i sl.). O ovoj vrsti i reciklaže i primene staklenog otpada biće više reči na kraju ovog rada. Na slici 11.1 je data šema sortirnice u jednoj fabrici gde se može videti da se staklo sortira po boji u četiri pomenute grupe (providno, tamno, zeleno i mešano).

Slika 11.1 : Šema sortiranja stakla u fabrici Odlično svojstvo stakla je da ga je moguće u potpunosti i bezbroj puta reciklirati. Udeo stakla u kućnom otpadu iznosi oko 10 %. Bitan uslov za reciklažu 18

staklenog krša je istovetnost hemijskog sastava (npr. stakleni krš od prozorskog stakla ne može se upotrebljavati za proizvodnju ambalažnog stakla i obrnuto). Stoga je važno da se u kontejnere za staklenu ambalažu ne ubacuju druge vrste stakla osim ambalažnog. Staklo se proizvodi od smese prirodnih sirovina i staklenog krša. Upotrebom staklenog krša u proizvodnji stakla štedi se prirodna sirovina, energija, odlagališni prostor. Na slici 11.2 vidi se primer deponije na kojoj je nepotrebno bačeno staklo koje se moglo reciklirati i tako ne samo izbeći zagađenje zemljišta i narušavanje okoline već i uštedeti energija i obezbediti prednosti koji se dobijaju recikliranjem.

Slika 11.2 : Ovakve deponije nisu rešenje za odlaganje staklenog otpada

12. Reciklaža ambalažnog stakla Kako je otpadna ambalaža, pa tako i staklena ambalaža, otpad kojeg vlasnik želi odbaciti, pri čemu u pravilu nije uvek jasno gde i na čiji račun to može učiniti. Rešenja ambalažnog otpada treba tražiti u razvoju totalnog upravljanja otpadom, koji polazi od optimiziranja postupka za izbegavanje odnosno za smanjenje otpada i postupaka za reciklažu odnosno za odlaganje otpada. Takav stav upravljanja treba primeniti i na otpadnu staklenu ambalažu. Pri tome se razlikuju sledeće faze kružnog toka ambalažnog stakla · · ·

proizvodnja ambalaže korišćenje zbrinjavanje staklene ambalaže

Industrija stakla u Evropi već je 70-tih godina prošlog stoleća počela s većom primenom iskorišćenog ambalažnog stakla u ponovnoj proizvodnji ambalaže i od tada se uspešno primenjuju kontejnerii za odvojeno sakupljanje otpadnog ambalažnog stakla. U 1991. godini svaka druga boca je izrađena iz recikliranog stakla.

19

Što se tiče mogućnosti reciklaže ambalažnih materijala, najveći procenat je kod stakla, preko 75 %, dok je za aluminijum oko 60 %, beli lim i papir do 70 % i plastične mase oko 30 %. Već je ranije istaknuto da je staklo materijal koji se može u potpunosti neograničen broj puta reciklirati i njegovim ponovnim vraćanjem u proces proizvodnje postižu se određeni ekološki, tehnološki i ekonomski učinci.

13. Zašto reciklirati otpadnu staklenu ambalažu? Reciklirana staklena ambalaža smanjuje opterećenje odlagališta komunalnog otpada (udeo staklene ambalaže u komunalnom otpadu raste iz godine u godinu). Primenom recikliranog stakla štedi se energija kod proizvodnje ambalaže, kao i kod dobijanja i pripreme osnovnih sirovina. Povećani napori za sveobuhvatnim recikliranjem ambalažnog stakla doprinose ukupnoj borbi za smanjenje otpada, zaštiti okoline, kao i popularizaciji reciklaže kod potrošača. Reciklirani stakleni lom smanjuje zagađenje vazduha za otprilike 20 % (smanjenje emisije CO2 odnosno NOx kod topljenja stakla), a zagađivanje voda za oko 50 % (odnosi se na smanjenje potrošnje vode kod proizvodnje osnovnih sirovina).

14. Pet razloga za reciklažu stakla 1. Reciklaža stakla ukida troškove odlaganja na deponije Težinski, staklena pakovanja čine 8-10 % kućnog otpada. Svako povećanje količine stakla za reciklažu, zato, znači uštede u troškovima sakupljanja. Recikliranje stakla smanjuje količinu čvrstog otpada koja zauzima zemljšni prostor. Takođe, doprinosi očuvanju zdravog, prirodnog okruženja čoveka. 2. Reciklaža stakla štedi energiju i manje oštećuje peći Proizvodnja stakla od recikliranog stakla podrazumeva upola manju potrošnju energije od one koja je potrebna da bi se staklo proizvelo od peska, sode, gline... Korišćenje recikliranog stakla snižava potrebe industrije za energijom i redukuje troškove proizvodnje. Izdrobljeno sakupljeno staklo se topi na nižoj temperaturi nego sirovine koje se koriste za pravljenje stakla, što proizvođačima omogućava da ostvare uštede u energiji, u troškovima peska, sode i krečnjaka. Za staklene sudove, svakih 10% porasta recikliranog stakla smanjuje energiju potrebnu za topljenje približno za 2.5%. Energija koja se uštedi reciklažom jednog staklenog suda (flaše, boce, tegle) može da napaja sijalicu od 100 W četiri sata, da napaja kompjuter 25min, TV u boji 20 min, mašinu za pranje veša 10 min. Zbog nižih temperatura topljenja recikliranog stakla i zbog manje korozivnosti u odnosu na sirovine koje se koriste za izradu stakla, reciklirano staklo smanjuje habanje i oštećenje peči, čiji rezultat jeste produženi vek trajanja peći i uštede u održavanju.

20

3. Reciklaža stakla je važna za očuvanje okoline Upotreba recikliranog stakla u pećima za topljenje, štedi stotine hiljada tona baznih sirovina svake godine. Ovo smanjuje potrebu za sakupljanjem prirodnih sirovina i time, takođe, povoljno utiče na okruženje. Recikliranje takođe znači i manje iskopavanje ruda i otpada koji nastaju prilikom iskopavanja. Svaka tona recikliranog stakla smanjuje količinu otpada u rudnicima za oko 250 kg. Proizvodnja stakla od recikliranog stakla smanjuje zagađenje vazduha za 20% i zagađenje vode za 50%. 4. Proces recikliranja stakla upošljava novu radnu snagu Osnivaju se za tu svrhu predviđeni centri, za čišćenje i dalje operacije postupanja sa korišćenim staklom. Procesi sakupljanja, takođe, iziskuju lokalna radna mesta. 5. Recikliranje stakla povećava društvenu svest o problemu otpada i koristima reciklaže Svaki pojedinac može uzeti aktivnu ulogu u očuvanju prirode/konzervaciji jednostavnim ulaganjem staklene ambalaže ili podržavanju akcija sakupljanja, na primer, u datoj ulici, pored ivičnjaka.

15. Upotreba recikliranog stakla Pored toga što služi kao zaliha u proizvodnji novih staklenih sudova, reciklirano staklo može da se koristi za izradu nekih drugih proizvoda Jedno od najuobičajenijih i vidljivih tržišta recikliranog stakla jeste ’’glassphalt’’, materijal za izradu puteva koji predstavlja mešavinu asfalta i izdrobljenog, raznobojnog stakla. Staklena vlakna, kao druga uobičajena upotreba recikiranog stakla, koristi se u obliku staklene vune za toplotnu i zvučnu izolaciju.Koristi se i za proizvodnju reflektora i znakova na auto-putu, dekorativnog stakla za ukrase i sl., frikcionih podloga za paljenje šibica i vatrene municije, staklenog pudera koji se koristi kao mazivo za podmazivanje u livnicama, fabrikama metala .Stakleni opiljci se mogu koristiti za čišćenje metala. Sakupljeno staklo se koristi u fabrikama za proizvodnju novog stakla.Time se štedi na stSakupljeno staklo se koristi u fabrikama za proizvodnju novog stakla.Time se štedi na dragocenim sastojcima iz koga se ono sastoji. Precizno razvrstavanje stakla prema boji je važno jer se samo iz potpuno cistih delova neobojenog stakla mogu proizvoditi visokokvalitetne boce od neobojenog stakla.akla mogu proizvoditi visokokvalitetne boce od neobojenog stakla

16. Primeri reciklaže stakla U većini zemlja Evrope razvijena je svest potrošača o nužnosti organizovanog prikupljanja otpadne ambalaže. U Švajcarskoj se od ukupne potrošnje stakla čak 95,7% uspe sakupiti i obraditi, a uspešnost sezasniva na edukaciji građana tj. svaki Švajcarac je prošle godine vratio više od 40,9 kilograma otpadnog stakla. Time 21

Švajcarci nisu samo poboljšali vlastiti državni rekord, već su postali broj jedan na svetskoj rang listi recikliranja. Ovo je rezultat dobro osmišljenog načina s jasno definisanim odgovornostima i načinom finansiranja. U Hrvatskoj je ovaj procenat u 2004. godini iznosio 17.4%.Kod nas ovaj procenat je još manji. Iz podataka o potrošnji ambalaže za osvežavajuća pića u SAD-u najveći godišnji porast (6,1 %) vezan je uz plastičnu ambalažu, slede staklena ambalaža (2,6 %) zatim papirna (2,5 %) i metalna ambalaža (0,2 %)

16.1 Western Isles Council, Škotska Ostrvo Lewis, blizu obala Škotske, ne izgleda kao mesto gde se dešavaju tehnološka otkrića. Ipak, glavni grad Stornoway je mesto gde se odvija neobičan proces reciklaže stakla. Ova fabrika je novitet jer ekonomski isplativo konvertuje relativno malu količinu otpadnog stakla (flaše i tegle) u različite proizvode, od kojih su neki veoma vredni. Fabrikom upravlja Western Isles Council. Počela je sa radom u aprilu 2004. godine i ima nominalni kapacitet od 2 t/h. Poređenja radi, konvencionalne fabrike za reciklažu mogu da procesuiraju do 30 t/h. Međutim, ove fabrike su tako locirane da konteneri sa otpadom moraju da se transportuju na veće udaljenosti, što nije isplativo. U fabrici se odvijaju dva osnovna procesa tj. postoje dva sistema: • Sistem za lomljenje i usitnjavanje stakla koji je projektovan od strane Glass Aggregate Systems (USA) • Sistem za klasifikaciju koji razdvaja staklo po veličini, projektovan u Kason korporaciji ( Millburn, USA) Pre izgradnje ove fabrike, sav stakleni otpad (slika 16.1.1 ) je odlagan na deponiju na ostrvu zato što je cena transporta na kopno radi reciklaže duplo veća od tržišne cene otpadnog materijala. Podaci govore da oko 70 % stakla koje se reciklira u U.K. se koristi za pravljenje puteva (glassphalt) a ostatak se topi radi pravljenja flaša i tegli. Cena stakla koje se reciklira je oko 5 funti/t. Sa druge strane, metoda odlaganja stakla na deponiju je postala neprihvatljiva jer je cena zemljišta postala veoma visoka. Cena odlaganja tereta je sa 28 funti/t za 2 godine porasla na 41 funtu/t. Očekivana cena je oko 60 funti/t do 2010. godine.

Slika 16.1.1 : Staklene flaše i tegle svih oblika, sa etiketama i metalnim dodacima predstavljaju sirovine za fabriku 22

Kao rezultat procesa u novoj fabrici javljaju se topljeni materijali i agregati, ali i razne vrste proizvoda koji poseduju određenu vrednost. Inicijalno, fabrika je proizvodila dekorativno staklo, koje se prodaje za 50-60 funti/t. Ostali proizvodi npr. staklo kao sredstvo za filtraciju ili frikciona podloga za izradu šibica i municije, se prodaje po ceni od 100 funti/t. Fabrika košta oko 60000 funti i ukupni operativni troškovi su 6-7 funti/t. Nije rađena potpuna cost-benefit analiza, ali se očekuje da se fabrika otplati i počne da stvara profit za nekoliko godina. Osim izbegavanja odlaganja otpada na ostrvu, druga pozitivna stvar je što fabrika stvara gotove proizvode koji donose profit.

Tehnologija rada Na slici 16.1.2 je prikazan izgled celokupnog postrojenja.

Slika 16.1.2 : Izgled celokupnog postrojenja (desno – hopper, levo - Kason klasifikator) Skupljeni stakleni materijal se kroz mašinu koja liči na levak (eng. Hopper) propušta do konvejera. Iako je sistem dizajniran da procesuira staklo odvojeno od ostalog otpada, sposoban je za otklanjanje metala, plastičnog i ostalog materijala. Prvo, metal se pomoću magneta diže sa trake i ostavlja u kontener za otpatke. Flaše i ostalo staklo se transportuje do jedinice (eng. Popper) koja, koristeći rotirajuće čekiće, razbija staklo na deliće ne veće od 2-3 inča (50-75 mm) u prečniku. Dalje, rotirajući bubanj sa fiksnim sečivom razdvakja staklo od papira i folije (etikete i sl.), posle čega se materijal kreće do rotirajuće cilindrične rešetke (eng. Trommel). Delići stakla prolaze kroz rešetku do posude za dalje usitnjavanje (eng. Sanding unit), a ostatak otpada nastavlja do kraja trake i upada u kantu. U toj posudi staklo se usitnjava na deliće bez oštrih ivica i čija je veličina od 3 mm (prašina) do 19 mm. Konačno, Kason klasifikator (slika 16.1.3) odrađuje posao odvajanja delića stakla koji se koriste za željenu aplikaciju. Sve ovo nije nimalo lak proces posebno pošto je materijal abrazivan, i pri kvašenju ili ako se „provuče“ neki deo nestaklenog otpada kroz rešetku može doći do problema. 23

Slika 16.1.3 : Kason klasifikator Sam proces propadanja stakla kroz rešetke se odvija na sledeći način. Mašina ima 4 rešetke koje su postavljene jedna ispod druge. Materijal za odvajanje se postavlja u centar najviše rešetke čija je širina prolaza najveća. Delovi, čija je veličina veća od tražene, se uz pomoć rotiranja samih rešetki, kreću na periferiju rešetke i odbacuju se kroz otvor, dok delovi manje veličine propadaju na sledeću rešetku. Kombinacija horizontalnog i vertikalnog kretanja same mašine pomaže da veći delovi „idu“ na periferiju rešetke i da spadnu. Prva rešetka zadržava sve deliće veće od 13 mm, druga od 10 do 13 mm, treća veće od 6 do 10 mm, a četvrta od 3 do 6mm..(slike 16.1.4 , 16.1.5 , 16.1.6 , 16.1.7). Prašina manja od 3mm prolazi i pada na dno mašine. Materijal veći od 13 mm se koristi za dekorativno staklo, ono koje je veće od 6 mm za proces filtracije vode i izgradnju puteva, a oni veći od 3 mm za zaštitu od vlage na zidovima (slično staklenoj vuni).

Slika 16.1.4 :Delići stakla veći od 13 mm

Slika 16.1.6 : Delići stakla

Slika 16.1.5 : Delići stakla od 10 do 13mm

Slika 16.1.7 : Delići stakla

24

od 6 do 10 mm od 3 do 6 mm Oprema u fabrici se pokazala kao robusna i pouzdana i sa njom nije bilo većih problema. Kason klasifikator koji se naziva Vibroscreen je izrađen od nerđajućeg čelika. Ova fabrika je privukla dosta pažnje zbog sve strožijih regulativa u oblasti zaštite životne sredine i vrednosti staklenih proizvoda. Na primer, u Republici Irskoj je zabranjeno odlaganje flaša i tegli na deponijama, aVlada Velike Britanije traži da veći hoteli recikliraju 40 % svog staklenog otpada. Takođe, kompanije koje koriste reciklirano staklo mogu očekivati povoljnosti i povlastice od Evropske Unije.

16.2. Vetropack Straža - Hrvatska Vetropack Straža fabrika stakla jedini je proizvođač staklene ambalaže u Hrvatskoj. Osnovana je 1860.g., a od 1996. je u većinskom vlasništvu švajcarskog Vetropacka,koja je jedna od vodećih firmi u Evropi iz oblasti priozvodnje i reciklaže stakla.Ova fabrika pored ovog pogona u Hrvatskoj ima dve staklane u Austriji, jednu u Švajcarskoj, jednu u Češkoj i jednu u Slovačkoj. Polovinu svoje proizvodnje Vetropack Straža prodaje na tržištu Hrvatske, dok drugu polovinu plasira na tržišta Slovenije, BiH, Srbije i Crne Gore, Makedonije i ostalih evropskih zemalja. Sakupljanje otpadnog stakla u Hrvatskoj vrlo sporo napreduje pa je Vetropack Straža otvorila projekt pod nazivom “Staklo nije smeće” s ciljem da Hrvatskoj ponudi koncept sakupljanja starog stakla. S obzirom da veliki problem predstavlja i niska svest hrvatskih građana o zaštiti okoline, veliku pažnju treba posvetiti educiranju javnosti za pravilno zbrinjavanje otpada. Vetropack Straža je pokrenula projekt u sklopu kojeg su se osnovne škole takmičile u sakupljanju starog ambalažnog stakla.Ovim projektom Vatropack se okrenuo na edukaciju najmlađih, jer su oni ti koji mogu da promene sadašnje stanje.Deca usvajaju pozitivan odnos prema prirodi, uče kako treba tretirati pojedini otpad i ona u svojoj porodici preuzimaju ulogu “eko-redara” Kupcima je ponuđena puna tehnička podrška i pomoć vezana uz odlaganje stakla u krugu njihovih domaćinstava kao i odvoz do fabrike. Isto tako, inicirali smo obavezno stavljanje obiležja na proizvode (sokove, pivo, mineralne vode, povrće i sl.) koje se pune u staklenu ambalažu, a kojima će se krajnjem potrošaču jasno sugerirati da odloži praznu bocu u kontejner za staklo. To se odnosi na nepovratnu staklenu ambalažu. Predlog takve oznake prikazan je na slici 16.2.1

Slika 16.2.1 : Predlog oznake kojom bi se podsticala reciklaža stakla

25

16. 3 Kako su to napravili Švajcarci? „Svetski prvak“ u recikliranju stakla je Švajcarska, u kojoj se čitava nacija stavila u službu zaštite okoline, odnosno recikliranja stakla. 2003.g. je u Švajcarskoj procenat povrata iznosila je 95,7% (u 2002. 93,8%).Na slici 16.3.1 može se videti rast procenta povraćaja stakla za recikliranje od 1978.g. do 2003.g. Svaki Švajcarac je vratio više od 40 kilograma otpadnog stakla, čime su Švajcarci poboljšali vlastiti rekord i ostali prvi na svetskoj rang listi recikliranja. Očito je da su zapadnoevropske zemlje odavno shvatile ne samo ekološku, već i ekonomsku nužnost recikliranja. Švajcarska ambalažna industrija je u 2003. godini upotrebila 91.500 tona staklenog loma za proizvodnju novih boca, što je jedna trećina vraćenog otpadnog stakla! Time je postignuta ušteda energije potrebne za proizvodnju stakla od 20 posto. 141.000 tona stakla otišlo je u izvoz, a 68.000 tona iskoristilo se izvan staklarske industrije - npr. kao zamena za šljunak u niskogradnji.

Slika 16.3.1 : Razvoj procenat povrata u Švajcarskoj od 1978. godine Švajcarsku sakupljačku mrežu čini oko 12.000 kontejnera, koje prazni i odlaže na regionalna sabirna mesta (međusobno udaljena oko 25 km) 45 fabrika-sakupljača. Ovde se vrši predobrada,a zatim se stakleni lom železnicom ili kamionima transportira do Vetro recyclinga - reciklaže u kojoj se stakleni otpad obrađuje i priprema za proizvodnju. Dok zbrinjavanje komunalnog otpada u Švajcarskoj košta 300 CHF/t, zbrinjavanje otpadne staklene ambalaže košta 120 CHF/t – uverljivi argument za odvajanje stakla od ostalog otpada! U 2003. je godini u Švajcarskoj sakupljeno 301.344 t staklenog krša što je skoro 96% od ukupne količine staklene ambalaže koja je te godineproizvela na švajcarskom tržištu. Primera radi staklana u Švajcarskoj koristi 80% loma u proizvodnji staklenih boca, dok je taj udeo u Vetropack Straži u Hrvatskoj tek nekih 25%* . Globalno gledano sever Evrope je glavno središte prikupljača otpadnog stakla pa su Belgijanci sa 95% odmah iza Švajcaraca. Slede Finci s 92%, Nemci i Norvežani s *

Ovde se u obzir uzima i stakleni lom koji nastaje u procesu proizvodnje staklene ambalaže.

26

88%, Austrijanci i Šveđani s 87%.Ne treba pominjati da su zemlje u našem okruženju kao i sama Srbija i Crna Gora među poslednjim na ovoj listi. Na slici 16.3.2 dat je grafički prikaz procenata povrata staklenog loma po zemljama u kojim apomenuta švajcarska firma Vetropack ima staklane. 100

95,7

90

86,8

80 70 55

60 50

52

%

9

40 30

16

20 10 0

Schweiz

Austrija

Češka

Slovačka

Hrvatska

16.3.2 : Procenat povrata staklenog loma u 2003.g. u zemljama u kojima Vetropack ima staklane

Simbol za staklo I staklo se veoma lako prepoznaje među otpadcima, pa se i ono retko posebno označava. Ipak, često se na staklenoj ambalaži može naići na ovaj simbol, koji više potrošačima ukazuje na potrebu da staklenu ambalažu odlažu u poseban kontejner. Kontejneri su najčešće posebno označeni za odlaganje stakla u određenoj boji. Obzirom na raširenost upotrebe ovog simbola širom sveta, on je u neku ruku dobio status standardnog simbola. Simbol za staklo Ovaj simbol za staklo je sponzorisan od strane Glass Packaging Institute (GPI) i može se slobodno koristiti, ali nema neku raširenu upotrebu.

27

staklu je bogatstvo U Srbiji se zasad niko ne bavi organizovanim otkupom stakla jer ne postoji centar za reciklažu. A godišnje se u kontejnere baci više stotina hiljada flaša i tegli! - Staklo još niko u Srbiji ne otkupljuje, a mi smo u potrazi za nekom firmom u Evropi koja to radi. Jedini problem je što ono mora biti razvrstano po bojama, tako da to iziskuje dodatnu radnu snagu - kaže Dragan Ignjatović, direktor „Gradske čistoće“.

17. Zaključak Proizvodnja stakla u našoj zemlji vrši se jedino u ''Industriji stakla Pančevo'' u Pančevu. Ova industrija proizvodi staklo, ali ne proizvode koji su pogodni za reciklažu. Proizvode prozorska stakla, stakla za automobile, u manjoj količini ukrasne posude za domaćinstva kao i vatrostalno staklo. Do nedavno staklo se proizvodilo i u ''Industriji stakla Paraćin'' u Paraćinu, mađutim ova firma je trenutno pod stečajem i njena budućnost je neizvesna. Oni su proizvodili staklo pogodno za reciklažu, a samim tim imali su mogućnost reciklaže stakla. Pored ove dve industrije manje količine ukrasnog stakla se proizvode u privatnim radionicama. Na osnovu statističkih podataka i odnosa proizvodnje i potrošnje stakla, naša zemlja uvozi oko 85% od potrebne količine. Da bi se pokrenuo i da bi zaživeo proces reciklaže, nephodno je da se najpre ispune određeni preduslovi kao što je: • • • •

Razvijena industrija stakla ili tržište gde bi se reciklirano staklo plasiralo i prerađivalo, Razvijena svest građana o dobrobiti recikliranja uopšte, kao i njhovo motivisanje u sakupljanju i razvrstavanju stakla, Određene motivacione mere i podrška od strane države, Početna finansijska ulaganja...

U našoj zemlji trenutno ne postoji organizovana reciklaža stakla, ali bi se, verovatno, uz primenu odgovarajućih mera i uz razvijanje svesti o njenom značaju, u bližoj budućnosti, mogla pokrenuti. S’ obzirom na sve navedene prednosti mogli bi očekivati pojavu kontenera za staklo u našem susedstvu, odmah uz ili umesto dosadašnjih ''svaštarskih'' kontejnera koji, moramo priznati, ne izgledaju nimalo asocijativno!

28

18. Literatura •

Materijal sa predavanja i vežbi iz predmeta „Logistika otpadnih i povratnih materijala“

•

Marija Vujčić, Gabrijela Vučković, Marijana Rabrenović : Seminarski rad iz predmeta „Logistika otpadnih i povratnih materijala“ na temu Reciklaža stakla, Beograd, mart 2005

•

www.recikliranje-stakla.com

•

www.vetropack.com

•

www.recyclingglass.co.uk

•

www.gpi.org

•

www.recycle.net/Glass

•

www.ctmetal.com/glass.htm

•

www.glassagg.com

•

www.kason.com

•

www.spartel.com.au

29