12e Drejta Kushtetuese i Dhe II....................

E DREJTA KUSHTETUESE (pjesa I)

Emërtimi “E drejta kushtetuese” ka domethënie të dyfishtë. Ai përdoret për të shënuar një degë të veçantë të së drejtës pozitive të një vendi, sistem të caktuar normash juridike që kanë vlerë e rëndësi kushtetuese si dhe për të shënuar disiplinën shkencore e cila merret me studimin e sendërtimit të normave përkatësisht të së drejtës kushtetuese pozitive në praktikë. E drejta kushtetuese si sistem normash me vlerë e rëndësi kushtetuese është paraqitur shumë herët , me paraqitjen e institucioneve themelore shtetërore dhe rregullave për funksionimin e tyre d.m.th me paraqitjen e shtetit. Qysh në shtetet e para, si në Kinën e vjetër, Egjipt, shtetet e Afrikës Veriore, në territorin e Indisë së sotme dhe shtete tjera në Azi e sidomos në Greqinë antike dhe Romën e vjetër janë nxjerrë disa akte të shkruara me të cilat janë rregulluar çështje të rëndësishme shoqërore e politike siç janë: prona, klasat, mardhëniet ekonomike, institucionet e pushtetit, të drejtat dhe privilegjet e shtresave të caktuara të popullsisë, të bartësve të pushtetit etj. Aktet e këtilla sidomos CONSTITUTIO në Romën e vjetër paraqesin bazën dhe elementet e para të së drejtës kushtetuese. Rëndësi të veçantë në këtë drejtim kanë edhe Magna Charta Libertatum (1215) si dhe aktet tjera në formë të deklaratave, kodeve, edikteve etj. Të gjitha këto të nxjerra gjatë nga shek.XIII deri në shek.XVIII E drejta kushtetuese si shkencë. Është disiplinë shkencore e cila merret me studimin e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës, përkatësisht merret me sqarimin dhe interpretimin e normave të cilat rregullojnë materien kushtetuese, me formulimin e instituteve juridike të cilat i zbaton në degët e së drejtës si tërësi koherente pastaj në mënyrë kritike nga aspektet e filozofisë juridike i vlerëson normat kushtetuese, studion funksionimin e sistemit kushtetues dhe efektin e tij në praktikë etj. E drejta kushtetuese si shkencë politiko-juridike. Karakteri i saj si shkencë politike qëndron në faktin se numri më i madh i normave juridike, me të cilat bëhet rregullimi i materies kushtetuese kanë të bëjnë me pushtetin politik, përkatësisht me formimin dhe

Faqe 1 prej 114

organizimin e organeve shtetërore, autorizimet e tyre etj. Tërë pushtetin shtetërorë, institucionet dhe fenomenet politike i studion nga aspekti politikologjik. KUPTIMET E TË DREJTËS KUSHTETUESE Kuptimi pozitivo-juridik Është kuptimi i përgjithshëm i të drejtës kushtetuese dhe sipas këtij kuptimi me të drejtë kushtetuese kuptojmë sistemin e normave juridike me karakter kushtetues, të cilat rregullojnë marrëdhëniet themelore shoqërore e politike që kanë të bëjnë me pushtetin politik dhe raportin ndaj pushtetit politik, e që janë të formuluara dhe të kodifikuara në një dokument të përbashkët të quajtur kushtetutë. Kuptimi materialist apo Sociologjiko-politik Është kuptimi sipas të cilit me të drejtë kushtetuese nënkuptojmë të drejtën ekzistuese që materializohet në jetën e një vendi, e drejta pozitive me të gjitha raportet reale e formale, të realizuara e normative pavarësisht nga fakti se ato norma a janë të kodifikuara në një dokument më të lartë apo jo. Kuptimi teorik apo Shkencor është ai kuptim sipas të cilit me të drejtë kushtetuese nënkuptojmë disiplinën shkencore të cilën e mësojmë në universitete me po këtë emërtim apo të ngjashëm. Rëndësia e të drejtës kushtetuese Rëndësia e TDK si degë e së drejtës – qëndron në faktin se kjo degë e së drejtës siguron dhe mbron vlerat më të rëndësishme të qytetërimit siç është qeverisja e drejtësisë, bashkëjetesa paqësore të lirive të njeriut ndaj pushtetit, rregullimi i marrëdhënieve themelore politike në shoqëri të cilat marrëdhënie paraqesin sferën qendrore të marrëdhënieve shoqërore ngase prej tyre varet karakteri i pushtetit shtetëror dhe pozita e njeriut në shoqëri veçmas raporti i njeriut ndaj pushtetit dhe anasjelltas. Rëndësia e TDK si disiplinë shkencore politiko-juridike – është e dyfishtë: 1 2 3 - teorike Faqe 2 prej 114

4 - pedagogjike-edukative Rëndësia teorike qëndron se ajo është në lidhje me shumë shkenca të tjera si Fillet, filozofia juridike etj., po ashtu në lidhje me disiplinat juridike pozitive nga lëmia e së drejtës publike siç janë: E drejta administrative, gjyqësore, e financave e pjesërisht edhe e drejta ndëshkimore. Rëndësia pedagogjike-edukative qëndron në atë se disiplina e TDK mësohet në një numër fakultetesh dhe shkolla supreme e me objekt të kufizuar edhe në shkollat e mesme si Kushtetuta apo e drejta qytetare, ku studentët dhe nxënësit njihen më për së afërmi me sistemin politik, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, pjesëmarrjen e tyre në ushtrimin dhe konstituimin e pushtetit etj. Objekti i TDK nuk është i njëjtë në secilin vend sikurse nuk është i dhënë njëherë e përgjithmonë as në të njëjtin vend pra nuk është absolut as nga aspekti historik e as nga ai teorik. Objekti i saj është i kushtëzuar nga përmbajtja në fakt ajo paraqet objektin e konkretizuar e të përpunuar. Në botë ekziston dhe mbizotëron mënyra juridike-dogmatike e përcaktimit të objektit të së drejtës kushtetuese. Metoda dogmatike është kur objektin e të drejtës kushtetuese e kërkon në vet tekstin kushtetues. Të pakënaqur me mënyrën dogmatike na paraqiten tri botëkuptime: Sipas të parit – objekti i të drejtës kushtetuese zgjerohet por nuk ndryshon ngase normave kushtetuese i shtohen edhe institucionet politike Sipas të dytit – objekt i të drejtës kushtetuese është shteti apo pushteti politik Sipas të tretit objekt i të drejtës kushtetuese janë marrëdhëniet ekonomike në shoqëri. Mendimi më i plotë është ai që në përkufizimin e objektit të drejtës kushtetuese zbaton metodat e shkencave tjera shoqërore duke e trajtuar këtë si disiplinë politike-juridike. Andaj përfundimi i teoricienëve të cilët përdornin këto metoda ishte: Objekti i së drejtës kushtse në përgjithësi janë: - Raportet themelore politike - Vlerat juridike me të cilat përcaktohet përmbajtja konkrete e këtyre raporteve - Normat juridike me të cilat rregullohen raportet themelore politike METODAT E TE DREJTES KUSHTETUESE Metoda Dogmatike Është metodë themelore dhe më e vjetër e studimit e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Nëpërmjet saj pasqyrohet dhe zbulohet përmbajtja e normave dhe rregullave juridike me të cilat rregullohen raportet politike themelore dhe institucionet politike në një vend. Faqe 3 prej 114

Metoda Politikologjike Ka të bëjë me analizën e funksionimit të institucioneve dhe proceseve politike si objekt i rregullativës kushtetuese-juridike d.m.th me anë të kësaj metode studiohet zbatimi konkret i normave kushtetuese në praktikë. Metoda AksiologjikeZbulon dhe pasqyron përmbajtjen e vlerave juridike të sanksionuara me normat dhe rregullat kushtetuese si dhe sendërtimi i tyre në praktikë. Përmbajtja e të drejtës kushtetueseËshtë e kushtëzuar dhe e lidhur ngushtë me objektin e saj. Përmbajtja e të drejtës kushtetuese nënkupton objektin e përpunuar dhe të konkretizuar të së drejtës kushtetuese. Përmbajtja e të drejtës kushtetuese ndryshon dhe në të njëjtin vend varësisht nga pikëpamjet e autorit të testit universitar. BURIMET E TË DREJTËS KUSHTETUESE  

Burimet formale, Burimet materiale

Burimet formale – Janë aktet e përgjithshme juridike të formës së shkruar të cilat janë në fuqi dhe me të cilat rregullohet materia kushtetuese. Ato mund të jenë ekskluzive (kur në tërësi e rregullojnë materien kushtetuese) dhe të përziera (kur përveç materies kushtetuese rregullojnë edhe materie tjetër juridike. Burime formale mund të jenë: 1 2 - Burime Standarde janë aktet e përgjithshme juridike me karakter të ndryshëm që i hasim kudo dhe në çdo vend.

Faqe 4 prej 114

- Burimet Specifike janë vendimet e gjykatave kushtetuese me të cilat vlerësohet kushtetutshmëria e ligjeve dhe e dispozitave dhe akteve tjera të cilat i hasim në ato vende ku është zbatuar gjykata si institucion i veçante për mbrojtjen e kushtetutshmërisë.

Burime formale janë:

Aktet kushtetuese – Janë burimi më i rëndësishëm formal i të drejtës kushtetuese . rëndësia e tyre qëndron në fuqinë më të lartë juridike në raport me të gjitha aktet tjera juridike. Kushtetuta – Është burimi formal më i përhapur i të drejtës kushtetuese. Si dokument të shkruar e kanë të gjitha shtetet bashkëkohore me përjashtim të Anglisë. Ajo është akt themelore, akti më i lartë juridik, i cili rëndom emërohet si kushtetutë e përjashtimisht edhe si Ligji themelor etj. Me të rregullohen çështjet më të rëndësishme të materies kushtetuese, karakteri dhe organizimi i pushtetit, liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe shtetasit etj, Ligji kushtetues – Është akt kushtetues i cili paraqitet në rast kur ekziston kushtetuta e shkruar si akt me të cilin bëhen ndryshime rrënjësore të kushtetutës ekzistuese po ashtu në mënyrë originere rregullohet materia kushtetuese dhe ka karakterin e aktit me të lartë juridik të vendit. Amendamenti kushtetues – Është akt kushtetues që paraqitet në kushtet e ekzistimit të kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutës ekzistuese ose ndryshimi dhe zëvendësimi i normave të caktuara të saj. Faqe 5 prej 114

Aneksi kushtetues – Është shtojcë e posaçme e kushtetutës, e cila së bashku me tekstin normativ të kushtetutës paraqet një tërësi. Nxirret tok me kushtetutën dhe nuk mund të qëndroj si akt i pavarur.

Aktet ligjore – Si burime formale të së drejtës kushtetuese kanë fuqi më të dobët në raport me burimet tjera kushtetuese. Fuqia e tyre është më e lartë në raport me aktet nënligjore. Ligjet e caktuara të miratuara me referendum – mund të jenë të obligueshme apo fakultative Rregulloret e punës të organeve përfaqësuese – Kushtetutat e të gjitha vendeve parashohin nxjerrjen e rregulloreve të punës të organit përfaqësues nga vet ai organ. Vendimet e gjykatave kushtetuese – Me të cilat vlerësohet kushtetutshmëria e ligjeve dhe të dispozitave e akteve tjera, në ato vende ku është zbatuar kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nëpërmjet këtyre organeve të posaçme. Burimet materiale Janë faktorë që kushtëzojnë dhe ndikojnë në formimin e normave kushtetuese dhe të drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Burimet materiale ndahen në dy grupe: Faqe 6 prej 114

a) doket kushtetuese, konventat kushtetuese, normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, praktika gjyqësore dhe faktet juridike b) teoria juridike, doktrinat politike, programet e partive politike etj. Doket kushtetuese – Janë norma ose rregulla të pashkruara shoqërore me të cilat rregullohet ndonjë çështje me rëndësi kushtetuese. Këto paraqiten gjatë mesjetës. Doket kushtetuese mund të jenë burim i të drejtës kushtetuese nëse zbatohen një kohë të gjatë në mënyrë identike në çështjet identike dhe po qe se pranohen vullnetarisht nga shumica e njerëzve dhe prapa tyre nuk qëndron sanksioni shtetërorë por vetëdija shoqërore.Përdoren në rast precizimi dhe plotësimi të zbraztsirave kushtetuese. Konventat kushtetuese – Janë rregulla të pashkruara që mbështeten dhe dalin nga praktika shumë vjeçare për funksionimin e organeve më të larta shtetërore veçmas të parlamentit dhe qeverisë. Normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare – Janë burime të së drejtës kushtetuese pavarësisht nga fakti se a janë të sanksionuara me normat e brendshme të një vendi. Këto janë karakteristike sidomos në lëmin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Zbatimi i tyre në praktikë paraqet një ndër kriteret e vlerësimit të demokracisë nga ana e bashkësisë ndërkombëtare. Praktika gjyqësore – Merret si burim i të drejtës kushtetuese në rastet kur gjykatat, lidhur me çështjet e caktuara me karakter kushtetues, marrin vendime identike apo të ngjashme dhe kjo kalon në praktikë e cila respektohet në të gjitha rastet e tjera të ngjashme. Fakte juridike –

Faqe 7 prej 114

Janë formë konkrete e zbatimit të akteve juridike në praktikë e sidomos të kushtetutës dhe të ligjeve, madje vetëm faktet juridike të cilat krijohen nën ndikimin e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Teoria juridike – Në bazë të hulumtimeve shkencore vjen deri në përfundime shkencore lidhur me çështje të ndryshme. Këtu është e rëndësishme teoria kushtetuese dhe të arriturat e saj shkencore të cilat mund të shfrytëzohen me rastin e ndryshimeve të kushtetutës dhe akteve tjera formale të cilat rregullojnë materien kushtetuese. Doktrinat politike – Edhe teoritë politike mund të merren si burime materiale të së drejtës kushtetuese. Programet e partive politike – partitë politike në pushtet për të realizuar programin e tyre bëjnë ndryshime në aktet juridike duke përfshirë edhe kushtetutën. Burimet e së drejtës kushtetuese në Angli Burime të së drejtës kushtetuese në këtë vend janë disa dokumente të vjetra politike e juridike. Më të njohura prej tyre janë: 1 - Magna Charta Libertatum 1215 2 - Peticioni mbi të drejtat 3 - Habeas Corpus Act 4 - Billi (ligji) mbi të drejtat 1688 5 - Akti mbi themelimin (Act of Settlement) 1700 Si burime tjera janë kontratat që i ka lidhur borgjezia me mbretin me qëllim të forcimit të parlamentit. Burime tjera konsiderohen edhe disa kontrata apo marrëveshje ndërkombëtare si: 1 - Kontrata e Uestministerit –në bazë të së cilës është krijuar bashkësia britanike e popujve apo Commonëealth-i. Vend të posaçëm në burimet e të drejtës kushtetuese ka praktika gjyqësore, e drejta zakonore, teoria juridike e politike etj. Burimet e së drejtës kushtetuese në SHBA-

Faqe 8 prej 114

Kushtetuta me amendamentet kushtetuese paraqesin burimin themelor të së drejtës kushtetuese. Burim tjetër i rëndësishëm i të drejtës kushtetuese në SHBA janë edhe vendimet e gjykatave federative dhe gjykatës supreme lidhur me kushtetutshmërinë e ligjeve. Në SHBA burime të së drejtës kushtetuese janë disa ligje të nxjerra nga kongresi me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kongresit me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kryetarit si bartës i ekzekutivit. Në SHBA si burime të drejtës kushtetuese konsiderohen edhe doket gjyqësore dhe praktika gjyqësore. Burimet e së drejtës kushtetuese në ish BRSS Burim kryesor formal në këtë vend ishin Kushtetua e BRSS (1977) dhe kushtetutat e republikave sovjetike dhe të republikave autonome, si dhe statutet e krahinave autonom. Burim tjetër i rëndësishëm ishin disa dekrete të Presidiumit të Sovjetit Suprem të BRSS. Si burime tjera ishin edhe teoria marksiste dhe veprat e tyre. Rëndësia e kushtetutës Ajo është akt i formimit dhe i formimit dhe i organizimit të shtetit përkatësisht pushtetit politik të tij. Ajo përmban parimet themelore mbi organizimin e shtetit dhe të pushtetit politik. Në bazë të saj bëhen autorizimet e organeve shtetërore dhe është bazë e funksionimit të sistemit politik në një vend. Kushtetuta është bazë për realizimin dhe sigurimin e drejtësisë dhe bazë për harmonizimin e akteve të ndryshme juridike. Kushtetuta proklamon, garanton dhe realizon të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe shtetasit. Kushtetuta është mbrojtëse ndaj arbitraritetit eventual të organeve shtetërore dhe çdo bartësi të autorizimeve publike. Kuptimi formal i kushtetutës. Është akt juridik i shkruar dhe i kodifikuar me fuqi më të lartë juridike, i miratuar nga organi më i lartë shtetërorë sipas procedurës së veçantë. Është ligj themelor, ligj mbi ligjet. Me kushtetutë rëndom sanksionohet epërsia e normave kushtetuese në raport me të gjitha normat tjera juridike. Kushtetutën rëndom e miraton organi më i lartë shtetërorë–organi përfaqësues ose organi posaçërisht i zgjedhur për këtë qëllim–kuvendi kushtetues. Ajo mund të miratohet edhe nëpërmjet referendumit ku vjen në shprehje sovraniteti popullor. Kuptimi material i kushtetutës. Faqe 9 prej 114

Kushtetuta paraqet tërësi normash ose rregullash themelore me të cilat rregullohen bazat e rendit shoqërorë, shtetërorë e juridik të vendit. Në teorinë kushtetuese, në kuptimin material kushtetuta kuptohet në mënyra të ndryshe andaj kemi 4 mendime lidhur me këtë: 1 1) Mendimi i parë – kushtetuta në kuptimin material lidhet me shtetin si një ndër çështjet qenësore të materies kushtetuese. Përfaqësues kryesor ishte Georg Jellinek 2) Mendimi i dytë – mbështetet në lidhshmërinë e ngushtë të kushtetutës me të drejtën 3)Mendimi i tretë – mbështetet në lidhshmërinë e kushtetutës me pushtetin politik përkatësisht institucionet politike 4) Mendimi i katërt – kushtetuta në kuptimin material është tërësi raportesh dhe rrethanash reale

Kuptimi politik i kushtetutës Në kuptimin politik kushtetuta paraqet deklaracion të proklamuar solemnisht që përmban rregulla për kufizimin dhe kontrollin e pushtetit politik veçmas në lëmin e lirive dhe të drejtave të njeriut. Përfaqësues ishte mendimtari amerikan me prejardhje gjermane K.Loeëenstein. Kuptimi filozofik i kushtetutës Kushtetuta është shprehje e vullnetit më të lartë me të cilën vendoset rendi i punëve brenda shtetit dhe kozmosit. Këtë mendim e mbështetën Aristoteli, Hegeli ishte mendimi i tyre për kushtetutën. Kuptimi teorik i kushtetutës Është kuptim sintetik që paraqitet të unisojë kuptimin formal, material dhe politik në një unik. “Me kushtetutë nënkuptohet akti ose dokumenti publik i cili paraqet ligjin themelor dhe më të lartë të një vendit i cili përcakton ose juridikisht rregullon marrëdhëniet themelore shoqërore-politike të atij vendi sidomos çështjen se formimit, funksionimit dhe autorizimeve të pushtetit politik duke vënë njëkohësisht edhe kufijtë e aksionit dhe të pushtetit në raport me shoqërinë e sidomos sferën e Faqe 10 prej 114

cila garanton integritetin dhe personalitetin dhe të drejtat elementare njerëzore të cilat njëkohësisht janë edhe mjete për kufizimin e pushtetit. ” Teoria mbi kushtetutat e shkruara dhe jo të shkruara Kjo teori i qaset kuptimit të vetë në mënyrë të njëanshme, duke marrë parasysh vetëm formën e kushtetutës (e shkruar apo jo e shkruar). Mendimtari frëng Aleksisë De Tokvil duke trajtuar çështjen e kuptimit të formës së kushtetutës ai erdhi në përfundim se Anglia nuk ka kushtetutë që ishte mendim i drejt i tij. Xhejms Brajs në anën tjetër pohon se Anglia ka “kushtetutë jo të shkruar” e cila flet se popujve të civilizuar nuk iu duhen kushtetutat. Teoria mbi kushtetutat e forta (ngurta) dhe të buta (flexibile) Mbështetet në kuptimin e kushtetutës në elemente procedurale. Autor i saj ishte Xhejms Brajsi. Faktorët që ndikojnë që një kushtetutë të jetë e fortë ose e butë janë: 1 - Organi i cili e miraton kushtetutën apo ndryshimin e saj 2 - Procedura për ndryshimin ose miratimin e saj 3 - Shumica e votave për miratimin e kushtetutës apo ndryshimin e saj Kushtetutat që i miraton dhe i ndryshon organi i posaçëm apo i rregullt, por i miraton sipas procedurës së posaçme me shumicë votash konsiderohen kushtetuta të forta. Kushtetutat që i miraton organi i rregullt i cili nxjerr ligje apo sipas procedurës së nxjerrjes së ligjeve konsiderohen kushtetuta të buta. Teoria mbi kushtetutat e forta paraqitet në SHBA e Freanc Teoria mbi kushtetutat e buta paraqitet ne Angli. Teoria mbi kushtetutat reale, fiktive, reale-programatike dhe programoredeklarative Kushtetutat reale – Konsiderohen ato kushtetuta që shprehin gjendjen ekzistuese reale në shoqëri. Kushtetutat fiktive – Konsiderohen ato kushtetuta që nuk zbatohen në praktikë, që fshehin gjendjen ekzistuese dhe u shërbejnë garniturave në pushtet për ta maskuar pushtetin e tyre autokrat. Kushtetutat reale-programatike –

Faqe 11 prej 114

Quhen ato kushtetuta të cilat shprehin realitetin ekzistues e njëkohësisht përcaktojnë kahet e zhvillimit të mëtejmë. Kushtetutat programore-deklarative – Janë ato kushtetuta të cilat merren me perspektivën dhe synimet e zhvillimit shoqëror në të ardhmen, duke mos e shprehur gjendjen e tanishme. Nga te gjitha këto më të preferuarat janë kushtetutat reale Vetitë e kushtetutës 1 1) Së pari – Kushtetuta është ligji themelor i një vendi. Me kushtetutë caktohet organi dhe rregullohet procedura e nxjerrjes së ligjeve. Ajo përmban rregulla juridike më të përgjithësuara se ato që përmbajnë ligjet dhe rregullon materie më të gjerë nga ajo që rregullohet me ligje. Dispozitat e saj kanë fuqi më të lartë juridike në raport me dispozitat ligjore. Është ligj mbi ligjet. 1 2) Së dyti – kushtetuta ka vetinë e aktit më të lartë juridik. Nga kushtetuta buron dhe mbështetet i tërë rendi juridik i vendit. Fuqinë e saj juridike më të lartë e përcakton vet organi kushtetues nëpërmjet kushtetutës. 2 3) Së treti – kushtetuta ka edhe vetinë e aktit ideo-politik. Ajo është bazë jo vetëm për rregullimin por edhe ndryshimin e marrëdhënieve shoqërore në një vend. 1 4) Së katërti – kushtetuta shquhet edhe si akt programor-deklarativ. Përmbajtja e kushtetutës Se çfarë përmbajtje do të ketë kushtetuta varet nga vullneti i kushtetutë dhënësit. Ai është i lirë të caktojë përmbajtjen, strukturën, vëllimin dhe çështjet tjera që do ti rregullojë me kushtetutë. Ka raste të rralla kur hartimi i kushtetutës nuk shpreh vullnetin e lirë të kushtetutë vënësit si p.sh kur kemi marrëveshje ndërkombëtare si Kushtetuta e Qipros e cila doli nga marrëveshja e Dejtonit 1996. Kushtetuta përmban të drejtat dhe liritë e njeriut dhe të shtetasit, përjashtim nga kjo ka bërë Kushtetuta e SHBA-ve 1787 për arsye se është bërë skllavërimi i njerëzve ku pas 4 viteve ajo u plotësua me 10 amendamente kushtuar kësaj çështje. Të gjitha kushtetutat përmbajnë dispozita kushtuar kësaj çështje. Të gjitha kushtetutat përmbajnë dispozita kushtuar pushtetit shtetëror. Disa kushtetuta përmbajnë edhe dispozita ligjore. Përbërja (struktura) e kushtetutës

Faqe 12 prej 114

Kemi kushtetuta shumë të shkurta (e Tajlandës 1959 me vetëm 30 nene dhe tre faqe text) dhe shumë të vëllimshme (kushtetuta e Indisë 1949 e cila ka 395 nene dhe 9 shtojca me test prej 131 faqesh). Shumica e kushtetutave përbëhen nga: 1 - Preambula dhe - Pjesa normative Preambula(lat.preambulum – hyrje, parahyrje, parathënie) Gjendet në fillim të kushtetutës dhe është e ndarë nga pjesa normative e saj. Ka rast kur preambula futet në kushtetutë në formë të parimeve themelore apo deklaracion mbi parimet e sistemit të proklamuar. Preambula zakonisht është e shkurtër dhe koncize. Ajo shpreh bazën ideore dhe qëllimet e hartimit të kushtetutës. Për dallim nga pjesa normative ajo është tërësi kontinuele dhe nuk është e ndarë në nene. Ajo nuk ka efekt juridik. Preambula praktikohet në kushtetutat e miratuara pas revolucioneve, pas luftërave nacional-çlirimtare. Preambulën e hasim qysh në kushtetutën e SHBA-ve 1787 por edhe në kushtetutën e Kosovës si vend i tranzicionit 1990. Pjesa normative – paraqet pjesën qendrore, gjegjësisht kushtetutën e një vendi. Në të shprehet përmbajtja e tekstit kushtetues. Ajo është e shënuar sipas neneve me numra. Pjesa normative ndahet në pjesë dhe kaptina me përjashtim të kushtetutave të shkurta. Kështu p.sh kushtetuta e SHBA-ve përmban vetëm 7 nene(articles), disa prej tyre janë të gjatë dhe ndahen në nën kaptina të përbëra nga disa aline të shënuara me numra arab. Disa kushtetuta bashkëkohore përmbajnë këto pjesë: 1 - Dispozitat e përgjithshme 2 - Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit 3 - Organin legjislativ 4 - Shefin e shtetit 5 - Organin ekzekutiv 6 - Organin gjyqësor 7 - Ndarjen territoriale 8 - Vetëqeverisjen lokale 9 - Mbrojtjen dhe ushtrinë Në kushtetutat e vendeve federative hasim pjesë të veçanta kushtuar njësive federale dhe raportet midis organeve federative dhe njësive federale Miratimi i kushtetutës Faqe 13 prej 114

Në praktikën kushtetuese janë të njohur tre subjekte, e në bazë të kësaj tre forma të miratimit të kushtetutës të bazuara në sovranitetin popullor: 1 - Miratimi i drejtpërdrejt nga populli (referendumi) 2 - Miratimi nga ana e organit (kuvendit) kushtetues dhe 3 - Miratimi nga ana e organit të rëndomtë (legjislativ) përfaqësues Mënyra e ndryshimit të kushtetutës Pavarësisht nga qëndrimi i teorisë tradicionale liberale mbi “pandryshueshmërinë e sistemit shoqëroro-politik mbizotëron ideja e ndryshueshmërisë së kushtetutës. Kushtetutat e vetme që kanë ndaluar ndryshimin e tyre kanë qenë: 1 - Kushtetuta e Spanjës 1812 2 - Kushtetuta monarkiste e Greqisë 1911 dhe 1952 Disa kushtetuta të tjera kanë ndaluar ndryshimin vetëm të disa dispozitave siç janë: 1 - Kushtetuta e Norvegjisë (1814) ruajtjen e sistemit republikan 2 - Kushtetuta e Francës (1875) mbron sistemin monarkist 3 - Kushtetuta e Italisë (1946) mbron sistemin monarkist 4 - Kushtetuta e Turqisë (1961) mbron sistemin monarkist 5 -Kushtetuta e Gjermanisë (1949) ruajtjen dhe mbrojtjen e regjimit përfaqësues parlamentar. Me ndryshimin e kushtetutës nënkuptojmë ndryshimin e saj në tërësi pra zëvendësimi i saj me kushtetutë të re ose ndryshimin e saj të pjesshëm (parcial). Ekzistojnë tre mënyra sipas të cilave mund të ndryshohet kushtetuta: 1 - Ndryshimi me anë të referendumit kushtetutdhënës 2 - Nga ana e kuvendit kushtetutvënës 3 - Nga ana e organit të rregullt legjislativ Propozues për ndryshimin e kushtetutës paraqiten: 1 - numri i caktuar i deputetëve të organit përfaqësues 2 - numri i caktuar i zgjedhësve 3 - shefi i shtetit 4 - qeveria Procedura për ndryshimin e kushtetutës përbëhet prej dy fazave dhe zgjat më tepër se ajo e nxjerrjes së ligjeve. Kërkohet shumica si 2/3, 3/5 e votave të të gjithë deputetëve. Aktet me të cilat bëhet ndryshimi i kushtetutës janë: 1 - Ligji kushtetues 2 - Amendamenti kushtetues Ligji kushtetues praktikohet për ndryshime të vëllimshme të kushtetutës. Amendamenti kushtetues Faqe 14 prej 114

Praktikohet kur bëhen ndryshime dhe plotësime të vogla. Ne praktikë na paraqitet edhe ndryshimi faktik i kushtetutës pa u bërë ndryshimi formal nëpërmjet dokeve kushtetuese, interpretimit të dispozitave kushtetuese nga ana e gjykatave. Bëhet edhe me anë të nxjerrjes së ligjeve kundër kushtetuese siç ishte rasti i Kosovës 1989-1990 ku në mënyrë kundër kushtetuese u suprimua autonomia e Kosovës.

Prejardhja dhe shkëndijat e kushtetutës Kushtetuta në kuptimin bashkëkohor si akt politiko-juridik me fuqi më të lartë juridike është paraqitur nga fundi i shek. XVII ndërsa shenjat e para i hasim qysh prej shtetit skllavo-pronar. Elementet e para të kushtetutës nga aspekti historik në kuptimin e saj formal i hasim në Greqinë dhe Romën e vjetër. Aristoteli në veprën e tij “Politika” i pari përdor termin “Politeia”(kushtetuta) në kuptim të një traktati teoriko-politik i cili përveç normave pozitive për rregullimin e polisit përmban edhe ide filozofike mbi thelbin e shtetit dhe së drejtës. Aristoteli bën dallimin mes kushtetutës dhe ligjit- politeia dhe nomoi me të cilin rregullohen çështje sekondare. Duke u nisur nga këto parime më vonë u krijua edhe kushtetuta e Athinës “Athineon Politeia”. Nën ndikimin e filozofëve grek në Romën e vjetër u paraqit termi “Constitutio” nga e ka prejardhjen fjala kushtetutë dhe emërtimi i kësaj dege si “E drejtë kushtetuese”. Ky akt nxirrej nga perandori romak. Termi “Constitutio” nuk e hasim në mesjetë por në vend të tij përdoret termi “Lex Fundamentalis”, “Carta”, “Statuto” etj. Në Angli është i njohur Statuti i Guilem Pushtuesit, Magna Charta Libertatum e mbretit Jan Pa Tokë 1215. kjo konsiderohet si “Mareveshje kushtetuese” midis mbretit dhe banorëve anglez me të cilin mbreti u garantonte me shkrim feudalëve anglez disa të drejta të cilat deri atëherë i shfrytëzonin në bazë të dokeve kushtetuese: 1 - Të drejtën e feudalëve në haraç të arsyeshëm të caktuar nga Kuvendi i përgjithshëm mbretëror e jo nga ana e mbretit 2 - Të drejtën e zgjedhjes gjyqësore të kontesteve me mbretin 3 - Të drejtën e feudalëve në kryengritje kundër mbretit nëse nuk u përmbahet dispozitave të Kartës etj. Edhe sot në Angli është pjesë e së drejtës pozitive. Ky dokument është burim i idesë së supermacionit të së drejtës, bazës juridike të pushtetit dhe procedurës juridike të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut e të shtetasit. Dokumentet më të njohura nga kjo periudhë janë: 1 PETICIONI MBI TË DREJTAT 1628 2 LIGJI MBI TË DREJTAT (Bill of right) 1688 3 HABEAS CORPUS ACT 1690 Faqe 15 prej 114

Nga fundi i shek.XVII dhe fillimi i shek.XVIII aktet që përmbanin parime kryesore për të drejtat e njeriut dhe shtetasit të cilat nuk mund të mohoheshin nga ana e shtetit emëroheshin si Deklarata. Ndër deklaratat më të rëndësishme ishin Deklarata e Pavarësisë e miratuar më 4 korrik 1776 në kongresin e dytë në Filadelfi ku nëpërmjet saj 13 koloni vendosën të shkëputen nga Anglia dhe shpallën pavarësinë. Kjo deklaratë mbështetet në të drejtën natyrore të John Locke dhe konceptin e sovranitetit popullor të Russos. Këtu është e rëndësishme edhe “Deklarata e të drejtave njerëzore” e Tomas Xhefersonit. Nën ndikimin e këtyre deklaratave, kuvendi freng në bazë të projektit të hartuar nga Abati Sieyes në vitin 1789 miratoi “Deklarata mbi të drejtat e njeriut dhe shtetasit” ku erdhën në shprehje parimet e Russos dhe Xhefersonit. Deklarata paraqet aktin e parë me karakter kushtetues të cilin e miratoi Kuvendi Popullor Francez. Ajo përmbante preambulën dhe tekstin normativ prej 17 nenesh. Preambula përmbante dy aline. Pjesa normative e deklaratës përmban dispozita të të drejtave themelore të njeriut dhe shtetasit si dhe parime themelore lidhur me organizimin e pushtetit shtetërorë. Ajo garanton të drejtën e barazisë, lirisë, pronës, sigurisë, kryengritjes kundër shtypjes, lirinë e mendimit, fjalës, shtypit dhe besimit.

Paraqitja e kushtetutave të para të shkruara Kuptimi i kushtetutës është vepër e demokracisë së qytet-shteteve greke dhe mendimeve të Aristotelit dhe Platonit. Anglia është vendi i parë ku në vitin 1688 përdoret fjala “Constitutio” në debatin e dhomës së komunave. Anglia është vendi i parë ku është paraqitur dokumenti i quajtur “Instrumenti i Qeverisjes” – i cili konsiderohej si kushtetuta e parë e shkruar. Këtë e miratoi këshilli i oficerëve të ushtrisë në krye me Cromëell dhe me të drejtë njihet si kushtetuta e Cromëellit. Ky instrument përmban vetëm 42 nene ku me anë të tij suprimohet monarkia në Angli dhe vendoset republika puritane. Ajo përmban parime lidhur me pushtetin shtetrorë ku vjen në shprehje sistemi presidencial. Cromëelli pasi që ishte në pozitë jo të mirë bëri marrëveshje me mbretin dhe feudalët dhe kjo kushtetutë nuk arriti të hynte në fuqi por pati ndikim të madh në përhapjen e idesë së kushtetutës dhe kushtetutshmërisë. Si rezultat i këtij aktiviteti paraqitet edhe kushtetuta e SHBA-ve e cila u miratua në vitin 1787 dhe filloi të zbatohet në vitin 1789 me zgjedhjen e kryetarit të parë amerikan G.Ëashington e cila paraqet kushtetutën e parë të shkruar në historinë bashkohore. Kushtetuta e parë në Evropë paraqitet në Francë 1791 e pastaj edhe e dyta e njohur si Kushtetuta e Montanjarit 1793. këto kushtetuta janë nxjerrë pas revolucionit demokratik borgjez. Pastaj në vitin 1791 u paraqit edhe kushtetua e Polonisë, Suedisë 1809, Spanjës 1819, Belgjikës 1832, Zvicrës 1874 etj. Shkaqet e zbatimit të kushtetutave të shkruara Faqe 16 prej 114

Me këtë janë marrë teoricien të ndryshëm. Disa mendojnë se në paraqitjen e kushtetutave të para të shkruara në shtetet e Amerikës Veriore ndikim vendimtarë ka pasur tradita e këtyre vendeve si ish koloni. Ndikim dhe faktorë tjerë kanë qenë edhe idetë e mendimtarëve të shek. XVIII sipas të cilëve normat duhet formuluar në dokument të shkruar-kushtetutë dhe ajo të trajtohet si kontratë shoqërore. Faktorë tjetër që ka ndikuar në zbatimin e kushtetutës së shkruar është qartësia e saj, të cilën nuk kanë mundur ta sigurojnë normat kushtetuese zakonore. Normat zakonore janë interpretuar varësisht nga situata dhe gati gjithmonë në të mirë të mbretit. KUSHTETUTA E SHBA-ve 1787 U miratua nga Kuvendi Kushtetues (Constitutional Convenient) në Filadelfi më 17 shtator 1787. Kuvendi ishte i përbërë nga përfaqësuesit e zgjedhur në 12 nga 13 shtetet e pavarësuara të Amerikës. Ajo hyn në fuqi në qershor të vitit 1788 pas ratifikimit nga 2/3 e njësive federale. Prej vitit 1791 kjo kushtetutë është plotësuar më 26 amendamente, 24 prej të cilëve janë në fuqi. Numri i njësive federale është rritur gradualisht dhe sot arrin në 50 sosh. Kjo kushtetutë është e para dhe rëndësia e saj qëndron në faktin se miratimi i saj shënon fitoren e sovranitetit popullor dhe se pushteti nuk mund të jetë i pakufizuar .Hartuesit e kësaj kushtetute kanë arritur të kombinojnë mjeshtërisht idetë e mendimtarëve Locke, Russo, Monteskje. Në këtë kushtetutë është zbatuar sistemi republikan i bazuar në parimin e ndarjes së pushtetit në formën e tij më të pastër. Bartës i pushtetit legjislativ është kongresi ku në strukturën e tij vjen në shprehje përbërja federative e këtij shteti. Kongresi përbëhet nga dy dhoma: 1 - Dhoma përfaqësuese – si dhomë e shtetasve, anëtarët e së cilës zgjidhen drejtpërdrejt nga shtetasit me të drejtë zgjedhore sipas parimit “Një shtetas një votë” 2 - Senati – si dhomë e njësive federale ku senatorët zgjidhen sipas parimit “Një njësi federale një votë”

Bartës i pushtetit ekzekutiv (administrativ) Është kryetari i shtetit si organ individual me shumë autorizime duke përfshirë edhe të drejtën e vetos suspenzive në ligjet e Kongresit. Përgjegjësia e tij është e orientuar nga elektorati e jo nga ana e organit legjislativ. Faqe 17 prej 114

Bartës i pushtetit gjyqësor Është Gjykata Supreme e SHBA-ve. Ajo mbron kushtetutshmërinë, vlerëson pafajshmërin e ligjeve dhe akteve tjera me kushtetutën. Kushtetuta e SHBA-ve shquhet nga racionaliteti i saj. Përpos preambulës shumë të shkurtës ajo ka edhe pjesën normative prej 7 nenesh dhe për këtë shkak kjo paraqet kushtetutën sot më të vogël në botë. Kjo kushtetutë edhe pse është mbështetur në sovranitetin popullor dhe të drejtën natyrore ajo nuk ka pasur asnjë dispozitë për sa i përket lirive dhe të drejtave të njeriut dhe pse disa vjet më parë ka qenë miratuar Deklarata mbi pavarësinë dhe Deklarata mbi liritë njerëzore (T.Xheferson). Kuvendi kushtetues që e ka miratuar kushtetutën sipas Carls Biard e kanë përbërë “55 financierë, avoketër, fajdexhinjtë, tregtarë robësh dhe skllavopronarë”. Në vitin 1791 miratohen edhe 10 amendamentet që kanë të bëjnë me liritë dhe të drejtat e njeriut dhe të shtetasit të mbështetura në dy deklaratat e mëparshme. Kjo kushtetutë është e fortë për arsye të pandryshueshmërisë së saj. E drejta kushtetuese pozitive amerikane gjendet e shkruar në vendimet e Gjykatës Supreme e jo vetëm në tekstin kushtetues.

KUSHTETUTA E FRANCËS 1791 Kjo kushtetutë u miratua nga Kuvendi Kushtetues prej 3-14 shtator të vitit 1791 nën ndikimin e aristokracisë së Zhirondinëve. Këtu është arritur kompromisi mes sistemit monarkist dhe parimit të sovranitetit popullor. Kjo ka qenë kushtetuta e parë e shkruar në Evropë ku në pjesën normative ka caktuar organizimin e shtetit të ri duke u mbështetur në disa parime siç janë: 1 - Bazë e pushtetit shtetëror është sovraniteti popullor unik, i pandarë dhe i pavjetërsueshëm 2 - Populli delegon pushtetin e vet në qeverinë përfaqësuese dhe mbretin 3 - Pushteti legjislativ i besohet Kuvendit popullor si organ njëdhomësh, ngase populli është një dhe i pandarë 4 - Pushteti ekzekutiv i besohet mbretit, i cili atë e ushtron përmes ministrave dhe nëpunësve tjerë të përgjegjshëm e jo drejtpërdrejt 5 - Pushteti gjyqësor iu besohet gjykatave të zgjedhura drejtpërdrejt nga shtetasit për periudhë të caktuar kohore 6 - Zbatohet gjykata e posaçme për gjykimin e ministrave 7 - Mbretit i ndalohet emërimi i ministrave nga radha e deputetëve në Kuvend etj. Pasi ishte miratuar pas Deklaratës mbi të drejtat e njeriut dhe shtetasit në preambulën e vet ka marrë në tërësi deklaratën në fjalë. Kjo kushtetutë ishte në fuqi deri në vitin 1792 kur u suspendua nga mbreti Faqe 18 prej 114

KUSHTETUTA E FRANCËS 1793 (E MONTANJARIT) Kjo kushtetutë është miratuar nga Kuvendi (Konventi) i zgjedhur përmes zgjedhjeve të drejtpërdrejta të përgjithshme. Pas miratimit nga kuvendi atë e vërtetoi populli përmes referendumit. Në përmbajtjen e saj kanë ndikuar Jakobinët krahu i majtë i borgjezisë së mesme, andaj njihet edhe si Kushtetuta e Jakobinëve. Edhe pse nuk ka hyrë në fuqi ndikimi i saj ka qenë i pranishëm sidomos gjatë dhe pas revolucionit freg të vitit 1848. me këtë kushtetutë për herë të parë në Francë zbatohet sistemi republikan. Pushtetin ekzekutiv e ka bartur trupi i posaçëm i Konventit – Komiteti i shpëtimit publik. Kushtetuta përmban preambulën në të cilën përfshihet Deklarata mbi të drejtat…., si dhe pjesën normative të emëruar “Akti Kushtetues” që përmban 124 nene. KUSHTETUTA E BELGJIKËS 1831 Kjo kushtetutë rregullon modelin monarkik kushtetues parlamentar. Sipas saj i tërë pushteti del nga populli që d.m.th ishte monarki e kufizuar e mbështetur në sistemin parlamentar klasik. Pushteti shtetëror, i mbështetur në parimin e ndarjes së pushtetit ndahej në atë: 1 - Legjislativ 2 - Ekzekutiv 3 - Gjyqësor Pushtetin Legjislativ – e ushtrojnë së bashku organi përfaqësues dy dhomash dhe mbreti. Pushtetin Ekzekutiv – e ushtron mbreti nëpërmjet ministrave që i emëron vet. Pushtetin Gjyqësor – e ushtrojnë gjykatat. Me ndryshimin e kushtetutës së vitit 1970, Belgjika ndalet në 4 regjione: 1 a) Frëng 2 b) Gjerman 3 c) Holandez 4 d) Brukseli si regjion 2 gjuhësor Këtu punojnë dy grupe të ndara gjuhësore Frënge dhe Holandeze dhe njëri prej tyre mund të jetë i pakënaqur me 2/3 e votave mund të bllokoj nxjerrjen e ligjit nga ana e parlamentit.

Faqe 19 prej 114

KUSHTETUTA E ZVICRRËS 1874 Kjo kushtetutë është karakteristike si kushtetuta e shtetit të parë federativ në Evropë. Edhe pse është emëruar si Kushtetutë e Konfederatës ajo në fakt Zvicrën e organizon si shtet federativ me elemente centraliste. E ndryshuar dhe plotësuar gati 100 herë kjo kushtetutë sebashku me ndryshimet dhe plotësimet është në fuqi. Përmban preambulë të shkurtër e koncize ku pasqyrohen qëllimet që duhen arritur. Teksti normativ përbëhet nga 173 nene dhe ndahet në tre pjesë: a) Dispozitat e përgjithshme 1 b) Organet Federative 2 c) Ndryshimi i kushtetutës federative Federata (konfederata) zvicerane përbëhet nga 23 kantone dhe 3 gjysmë kantone. Nga aspekti i federalizmit kushtetuta e Zvicrës shquhet nga sovraniteti burimor mi njësive federale e jo i pushtetit federativ siç është rasti me federatat tjera. Organizimin e pushtetit në Zvicër kjo kushtetutë e mbështet në parimin e unitetit të pushtetit. Duke e shpallur Kuvendin Federativ si organ më të lartë të pushtetit në konfederatë, me kushtetutë zbatohet sistemi i kuvendit (konventit) si formë e organizimit të pushtetit, sistem ky i ndryshëm nga ai presidencial dhe parlamentar. Ndryshimi i kushtetutës bëhet nga ana e Konventit dhe me referendum të detyrueshëm. KUSHTETUTA E FRANCËS 1875 Kjo kushtetutë është miratuar nga Kuvendi i përbërë shumica e të cilëve ishin Monarkist. Kjo kushtetutë mbeti në fuqi deri në vitin 1946. Kushtetuta e vitit 1875 ka qenë e përbërë nga tre ligje kushtetuese (jo si text unik i kodifikuar): 1 - Ligji mbi organizimin e pushtetit publik 2 - Ligji mbi organizimin e Senatit 3 - Ligji kushtetues mbi raportin e pushteteve publike Që të tri ligjet kanë patur vetëm 33 nene. Këtu kemi braktisjen e sistemit monarkist parlamentar dhe zbatimin e sistemit republikan në Francë. Kjo kushtetutë u miratua me shumicë vetëm prej 1 vote dhe atë nga një deputet monarkist. Organi legjislativ

Faqe 20 prej 114

Ishte Kuvendi Kombëtarë i përbërë nga Dhoma përfaqësuese (deputetët zgjidheshin në zgjedhje të drejtpërdrejta) dhe Senati (mbizotëronin monarkistët) si dhoma të barabarta.

Bartës të pushtetit ekzekutiv Ishin kryetari i Republikës dhe qeveria. Kryetari zgjidhej nga Kuvendi Kombëtar me mandat 7 vjeçar. Ai kishte të drejtë të vetos suspenzive në ligjet dhe aktet e Kuvendit dhe kishte të drejtë ta shpërndaj Dhomën e përfaqësuesve me pëlqimin e senatit. Ai emëron ministrat. Të gjitha aktet e tij bashkë shkruheshin nga ministri kompetent. Qeveria përgjigjej para kuvendit kombëtar. Pushtetin gjyqësor e ushtronin gjykatat si organe të pavarura KUSHTETUTA E VAJMARIT 1919 Është ndër kushtetutat më tipike liberale demokratike e miratuar në këtë kohë. Kjo është emëruar sipas qytetit në të cilin është miratuar. Me të është suprimuar monarkia dhe është zbatuar sistemi republikan, duke e ruajtur strukturën federative të Gjermanisë si federatë klasike. Kjo kushtetutë shpall Kuvendin (parlamentin) organ më të lartë të pushtetit të cilit i përgjigjen Qeveria dhe Shefi i shtetit. Kjo kushtetutë përcakton se të drejtat e shtetasve janë të drejta kushtetuese dhe se askush nuk mund tua heq apo tua ndryshoj përveç me ndryshimin e kushtetutës. Kjo është kushtetuta e parë ku përveç të drejtave politike e personale, zbatohen edhe disa të drejta sociale-ekonomike të shtetasit. Kjo zbaton konceptin solidar të pronës private. Kuvendi ka mundur të nxjerr dispozita me të cilat autorizohet shefi i shtetit që në raste të jashtëzakonshme të nxjerr “dekretligje sipas nevojës” me të cilat mund ta emëroj përkohësisht kryetar qeverie dhe personin i cili nuk fiton shumicën e Kuvendit, ose mund të nxjerr dekret ligje sipas të cilave mund të suprimohen të drejtat e shtetasve të garantuara me kushtetutë. Kështu ka vepruar Heidenbergu kur e ka vënë në pushtet Hitlerin i cili pas forcimit të pushtetit ka likuiduar kushtetutën dhe ka shpallur diktaturën fashiste. KUSHTETUTA E BRSS 1936 Pas revolucionit të tetorit të vitit 1918 eshët miratuar kushtetuta e parë socialiste në historinë e kushtetutshmërisë kushtetuta e RSFRS – kushtetuta e Leninit. Sipas saj “Organet lokale janë organet më të larta të pushtetit në territorin e tyre”. Pas Faqe 21 prej 114

formimit të BRSS në vitin 1924 miratohet kushtetuta e parë federative më të cilën vërtetohet formimi i shtetit sovjetik federativ. Në vitin 1936 emërohet kushtetuta e dytë sovjetike e njohur si “Kushtetuta e Stalinit” ngase ai ishte në krye të komisionit për hartimin e saj. Kushtetuta e BRSS e vitit 1936 ishte në fuqi deri në vitin 1977 kur u zëvendësua me të ashtuquajturën “Kushtetuta e Brezhnjevit” Kushtetuta e 1936 është e njohur për nga sistemi centralist i pushtetit dhe roli udhëheqës i partisë në qeverisjen e shoqërisë. Kështu zhdukën edhe disa zgjedhje nga kushtetuta e BRSS-s lidhur me vetëqeverisjen lokale si bazë mbi të cilën është ndërtuar sovraniteti popullor dhe piramida e organeve shtetërore. Ndikimi i kësaj kushtetute si dhe i BRSS dhe Stalinit në kushtetutat dhe vendet e mëvonshme ka qenë mjerisht shumë i madh duke e zbatuar centralizmin si sistem të qeverisjes dhe totalitarizmit shtetëror si ideologji e praktik. KUSHTETUTA E ITALISË 1948 Është miratuar pas ngadhënjimit të forcave demokratike mbi fashizmin në Itali. Ajo u miratua nga Kuvendi Kushtetues më 1948. Rëndësia e saj qëndron në faktin e likuidimit të fashizmit dhe “Kushtetutshmërisë” se Musolinit, suprimohet monarkia dhe vendoset republika parlamentare. Kjo kushtetutë garanton liritë personale , të drejtat kulturore, sociale-ekonomike dhe politike të shtetasit dhe njeriut. Parlamenti është organi legjislativ i përbërë nga dy dhoma me mandat 5 vjeçar i cili zgjidhte kryetarin e Republikës kurse qeverinë e zgjedh kryetari i republikës. Gjykatën kushtetuese e zgjedh parlamenti, ndërsa kryetari e kryeson mbledhjen e këshillit suprem të magjistraturës. Kryetari ka të drejtë ta shpërndajë parlamentin të kthej ligjet në rishqyrtim dhe ka të drejtë të vetos suspenzive. Në bazë të kësaj kushtetute Italia shquhet nga decentralizimi administrativ dhe regjionalizmi. Ajo ndahet në 5 krahina që kanë autonomi politiko-territoriale. KUSHTETUTA E FRANCËS 1958 Njihet si kushtetuta e De Golit ngase u miratua nga ai si kryetar i Republikës përmes referendumit. Projektin e saj e kishte paraqitur Qeveria e jo parlamenti. Në këtë kushtetutë është zbatuar një sistem i ri gjysmë presidencial. Ky sistem përforcohet nga një amendament i miratuar me referendum në vitin 1962 ku kryetari i Republikës zgjidhej drejtpërdrejt e jo nga parlamenti. Në preambulën e shkurtër prej dy alineve dhe një neni vërtetohet besnikëria ndaj deklaratës mbi të drejtat….1789. Kryetari i Republikës

Faqe 22 prej 114

Paraqitet organ qendror ku në bazë të nenit 5 ai siguron kontinuitetin e shtetit, garanton sovranitetin kombëtarë, integritetin territorial dhe zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare. Kryetari emëron kryeministrin, anëtarët e qeverisë, kryeson mbledhjet e Qeverisë, nxjerr disa akte, ka të drejtën e vetos, shpërndan parlamentin. Ai përgjigjet vetëm në rast tradhtie ndaj vendit. Qeveria Udhëheqë politikën e vendit apo disponon me administratën dhe forcat e armatosura, ajo është nismëtare për nxjerrjen e ligjeve nga ana e parlamentit, ajo përgjigjet vetëm para Kuvendit Kombëtarë e jo para Senatit si dhomë e dytë.

Parlamenti përbëhet nga dy dhoma: 1 - Kuvendi Kombëtarë 2 - Senati Kuvendi kombëtarë zgjidhet drejtpërdrejt me mandat 5 vjeçar sipas parimit “Një njësi zgjedhore, një deputet” me numër prej 26.000-180.000 Senati zgjidhet në mënyrë të tërthortë. Parlamenti ka të drejtë të autorizojë Qeverinë për të rregulluar disa çështje nga fushëveprimi legjislativ. Organ për mbrojtjen e kushtetutshmërisë është Këshilli Kushtetues

E DREJTA KUSHTETUESE (pjesa II) SISTEMI I ZGJEDHJEVE Sistemi i zgjedhjeve është një ndër pjesët më të rëndësishme të së drejtës kushtetuese. Nëpërmjet zgjedhjeve shtetasit realizojnë një ndër drejtat politike të veta me të cilin rast vjen në shprehje qenia e tyre politike. Sistemi i zgjedhjeve trajtohet në kuptimin e gjerë dhe atë të ngushtë. Në kuptimin e gjerë kuptojmë tërësinë e parimeve, të drejtave, garancive, aktiviteteve dhe punëve teknike të sanksionuara me kushtetutë, ligje dhe akte tjera juridike, në bazë të cilave përcaktohet pjesëmarrja e shtetasve në organin përfaqësues të shtetit. Në kuptimin e ngushtë kuptojmë sistemin e ndarjes së mandateve e cila është çështje shumë e Faqe 23 prej 114

rëndësishme, sepse ajo shpall fituesit ose humbësit e zgjedhjeve të një subjekti politik. Komponentë shumë e rëndësishme e zgjedhjeve është e drejta e zgjedhjeve e cila ka dy kuptime: 1 - Kuptimi Objektiv 2 - Kuptimi Subjektiv Në kuptimin objektiv nënkuptojmë atë pjesë të së drejtës pozitive të shtetit apo sistemin e normave juridike me të cilin rregullohet zgjedhja e organeve të larta të shtetit. Këtu përcaktohet baza e elektoratit dhe rrethi i pjesëmarrësve në zgjedhje, të drejtat dhe detyrimet e partive politike, detyrat e organeve shtetërore për rregullshmërinë e zgjedhjeve etj. Në kuptimin subjektiv kuptojmë një nga të drejtat themelore të shtetasve në veprimtarinë e tyre politike, të drejtën për të zgjedh dhe të drejtën për tu zgjedhur. RËNDËSIA E ZGJEDHJEVE DHE E SISTEMIT TË ZGJEDHJEVE Rëndësia e zgjedhjeve qëndron aty se në kushtet e demokracisë parlamentare mundësohet pjesëmarrja formale e shtetasit në ushtrimin e pushtetit. Rëndësia e sistemit të zgjedhjeve për herë të parë ka ardhur parasysh në veprat e ideologëve borgjez të shek.XVII dhe XVII. Shkëndijat e para të sistemit të zgjedhjeve i hasim në poliset greke, ndërsa ai është i lidhur me shtetet bashkëkohore dhe demokracinë përfaqësuese. Pas ngadhënjimit të revolucioneve demokratike, ky sistem dhe e drejta e zgjedhjeve rregullohen me dokumente dhe akte juridike si: përmes deklaratave, kushtetutave dhe ligjeve të veçanta mbi zgjedhjet. Rëndësia e sistemit të zgjedhjeve qëndron në pozitën dhe rolin politik të njeriut si shtetas në ushtrimin e pushtetit në përgjithësi. Sistemi i zgjedhjeve ka rëndësi edhe nga aspekti i organizimit të pushtetit dhe funksionimit të organeve dhe institucioneve politike. Sistemi i zgjedhjeve ka edhe rëndësi të posacshme teorike për shkencën politike e kushtetuese. Shkenca politike dhe kushtetuese, pozitën e njeriut e trajton si kualitetin dhe nivelin e demokracisë të regjimit politik të atij vendi.

TEORIA POLITIKE E KUSHTETUESE – JURIDIKE DHE SISTEMI I ZGJEDHJEVE Teoria politike demokratike tradicionale ka qenë e përqendruar në dy çështje: kush ka të drejtë të marrë pjesë në zgjedhjen e përfaqësuesve në organin përfaqësues dhe si mund të realizohet kjo e drejtë. Këtu teoria politike ka ngritur dy parime: 1 - Parimin e zgjedhjeve të drejtpërdrejta dhe të tërthorta 2 - Parimin e votimit publik dhe të fshehtë Faqe 24 prej 114

Teoria politike duke u nisur nga teoria e sovranitetit popullor ka ngritur edhe parimin e mandatin e përfaqësuesve si mandate imperativë, përfaqësues dhe të lidhur me revokimin. Rëndësi të veçantë për sistemin e zgjedhjeve ka edhe çështja e sigurimit të bazës reale apo adekuate zgjedhore në sistemin e përfaqësimit. Lidhur me këtë janë sajuar dy parime: 1 - Parimi i përfaqësimit mazhoritar ( i shumicës) 2 - Parimi i proporcional Burimi kryesor juridiko-teknik i sistemit kushtetues lidhur me zgjedhjet janë ligjet mbi zgjedhjet dhe aktet juridike të pushtetit ekzekutiv. E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË PËRGJITHSHME Është e lidhur me paraqitjen e institucioneve moderne përfaqësuese dhe është ndër të drejtat më të vjetra politike. E drejta e zgjedhjeve nënkupton disa të drejta si: të drejtës e shtetasve të zgjedhin përfaqësuesit e vet që njihet si e drejtë aktive, të drejtën e shtetasit që të zgjedhën për përfaqësues që njihet si e drejt pasive, të drejtën e shtetasit që të kandidohet për përfaqësues dhe të drejtën e shtetasit për referendum për çështje madhore. Sot e drejta e zgjedhjeve të përgjithshme e emëruar si “e drejtë e votës së përgjithshme” paraqet një ndër parimet themelore të sistemit të zgjedhjeve. Me sistemin e zgjedhjeve të përgjithshme kuptojmë të drejtën e përgjithshme për të marrë pjesë në zgjedhje nëse e kanë mbushur moshën madhore, pa dallim race, besimi, seksi, përkatësie kombëtare, shkallë arsimimi, kulture, gjendje ekonomike etj. Për të zgjedhur dhe për tu zgjedhur.

E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË BARABARTA Kjo mund të emërtohet si “e drejtë e votës së barabartë” por edhe si “barazia e shtetasve në zgjedhje”. Me këtë të drejtë kuptojmë fuqinë e votës së shtetasit. E drejta e zgjedhjes jo të barabartë dallon shtetasit për nga vlera e votës së tyre. Kjo e drejtë është bërë në dy mënyra: të haptë dhe tërthortë. Mënyra e haptë e pabarazisë së votës është bërë përmes “votimit plural”-shumëzimit të votave. E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË DREJTPËRDREJTA DHE TË TËRTHORTA Me të drejtën e zgjedhjeve të drejtpërdrejta nënkuptojmë të drejtën e shtetasit që si zgjedhës, përmes votimit të zgjedh vetë përfaqësuesit e vet pa ndërmjetës. Të drejtën e zgjedhjeve të tërthorta e kemi atëherë kur zgjedhësit zgjedhin ndërmjetësit Faqe 25 prej 114

e tyre, në vend të vet, për përfaqësues në organet përfaqësuese. Zgjedhjet e tilla mund të jenë dy ose më shumë shkallësh. VOTIMI I FSHEHT DHE I HAPTË (publik) Votimi i hapët bëhet përmes aklamacionit (brohoritjes) apo me ngritjen e dorës. Kjo formë e votimit është jodemokratike, ngase mundëson kontrollin dhe presionin mbi zgjedhësit, dhe nuk i lejon ata të shprehin vullnetin e vet në zgjedhje. Votimi i fshehtë bëhet me hedhjen e kokrrave të gomës, figurave, shenjave etj, në kutin e votimit për të zgjedhur një kandidat. Sot në botë ky votim bëhet përmes fletëvotimeve në të cilat shënohet emri dhe mbiemri i kandidatit apo partisë politike. SISTEMI I NDARJES SË MANDATEVE ME RASTIN E ZGJEDHJEVE . Nga forma e ndarjes së mandateve, varet dhe vlera e vërtetë e votës së zgjedhësit. Në teorinë politike janë të njohura dy sisteme të ndarjes së mandateve: 1 - Sistemi i shumicës (mazhoritar) 2 - Sistemi proporcional i përfaqësimit Sistemi mazhoritar – Sipas këtij sistemi mandatin e fiton kandidati, përkatësisht lista e kandidatëve e cila fiton shumicën e votime në një njësi zgjedhore. Sistemi i shumicës bazohet në shumicën absolute dhe atë relative, mund të zbatohet në njësi të mëdha ashtu edhe të vogla. Shumica absolute zbatohet atëherë kur në listë janë një ose dy kandidat. Shumica relative zbatohet nëse në lista janë më shumë se dy kandidat.

Sistemi i përfaqësimit proporcional – Në këtë sistem secila parti ose grup politik që merr pjesë në zgjedhje, fiton numrin e mandateve në përpjesëtim me numrin e votave që ka fituar në zgjedhje. Qëllimi i zbatimit të tij ka qenë, që edhe pakicës ti mundësohet numër i caktuar i mandateve, por në baza proporcionale. Ndër sistemet që kanë pretenduar të sigurojnë mandate për pakicën kanë qenë: sistemi i grumbullimit të votave, sistemi i minimumit zgjedhor dhe sistemi i votimit të kufizuar. Sistemet e zbatuara në ndarjen e mandateve janë: Faqe 26 prej 114

1 2

- Sistemi i herësit - Sistemi i D’Ont-it (matematicient belg)

Sipas sistemit të herësit numri i tërësishëm i votove së pari pjesëtohet me numrin e përfaqësuesve që zgjedhën në njësinë zgjedhore. Numri i fituar paraqet herësin zgjedhor. Secilës listë të kandidatëve i ndahen aq mandate sa herë të pjesëtohet numri i votave që ka fituar lista me herësin zgjedhor. Zbatimi i këtij qëllimi ka për qëllim ekzistimin e partive të vogla. Sistemi D’Onit ndarja e mandateve bëhet përmes operacionit matematikor i cili nënkupton shfrytëzimin e “ndarësit të përbashkët”. LLOJET E SISTEMIT TË ZGJEDHJEVE Kriter kryesor për dallimin e sistemeve zgjedhore është vet përmbajtja e tyre. Duke u nisur nga kjo, në teorinë politike dhe shkencën kushtetuese-juridike janë bërë disa klasifikime të sistemeve zgjedhore në bazë të kritereve përmbajtjesore. 1 - Ato që marrin për bazë parimet që përshkojnë sistemin e zgjedhjeve, këto sisteme i ndajnë në demokratike dhe jodemokratike ose përparimtare dhe reaksionare. 2 - Ato që marrin për bazë nivelin e përputhshmërisë si pjesë pozitive të një vendi, sistemet dhe zgjedhjeve i ndajnë në reale, formale dhe fiktive. Sistemet e zgjedhjeve demokratike janë: zgjedhjet pluraliste, e drejta e zgjedhjeve të përgjithshme, barabarta, drejtpërdrejta, votimi i fshehtë etj. Ato sisteme që janë kundër këtyre parimeve dhe bëjnë vjedhjen e votave janë jodemokratike. Sistemet e zgjedhjeve reale janë ato sisteme kur praktika e zbatimit përputhet me normat si ato kushtetuese, ligjore etj përmes të cilave rregullohen zgjedhjet. Sistemin e zgjedhjeve formale e kemi atëherë kur sistemi i zgjedhjeve përmban parime që nuk përkojnë me marrëdhëniet politike reale dhe me raportin e forcave politike në atë vend. Sisteme të zgjedhjeve fiktive kemi atëherë kur realiteti në zbatimin praktik të zgjedhjeve është në kundërshtim të plotë me normat kushtetuese. Teoria mbi mandatin imperative Kjo teori është përpunuar nga Sieyes në Francë nga fund ii shek.XVIII. Sipas kësaj teorie mandate i dhënë përfaqësuesve të zgjedhur nuk trajtohet si kuptim juridik, por politik.

Teoria politike socialiste

Faqe 27 prej 114

E ka çmuar mandatin imperativë më tepër për nga sanksioni i tij përfundimtarërevokimi. Sot ky mandate është braktisur në tërësi, madje në Francë është edhe i ndaluar. Koncepti i mandatit përfaqësues – Ky koncept niset nga qëndrimi se përfaqësuesit e zgjedhur përfaqësojnë popullin në tërësi, e jo zgjedhësit që i kanë zgjedhur. Gjatë kohës sa i zgjat mandate përfaqësuesi i zgjedhur nuk është në raport juridik me zgjedhësit, nuk përgjigjet për punën e vet dhe ato nuk kanë të drejtë ta revokojnë parasë ti skadojë mandate. Teoria mbi mandatin e lidhur – kjo teori është më tepër politike e më pak formale-juridike. Sipas saj përfaqësuesit nuk varen nga zgjedhësit. Ato janë të varur nga kuptimi politik për programin dhe pikëpamjet politike që i kanë prezantuar gjatë fushatës parazgjedhore dhe në bazë të cilit kanë arritur besimin e popullit. REVOKIMI Me revokim kuptojmë marrjen e mandatit para skadimit të tij nga ana e zgjedhësve. Revokimi është e drejtë politike dhe instrument juridik në duart e zgjedhësve. Këtë institucion e hasim që nga shek. XVII që është zbatuar në disa njësi federale në SHBA për deputetët e parlamentit shtetëror. ROLI I PARTIVE POLITIKE NË SISTEMIN E ZGJEDHJEVE Partitë politike janë paraqitur shumë herët, me paraqitjen e vet shtetit dhe luftës për pushtet. Në teorinë politike paraqitja dhe funksionimi i partive politike lidhet me demokracinë dhe të cilat janë shumë ngushtë të lidhura mes veti. Demokracia moderne si element të saj ka paraqitur idenë e sovranitetit popullor. Zbatimi i zgjedhjeve paraqet detyrë të rëndë, e këtë detyrë e zbutin sado pak vet partitë politike dhe ato i bëjnë një shërbim të madh demokracisë. Prandaj, si demokracia përfaqësuese ashtu edhe sistemi i zgjedhjeve nuk mund të paramendohen pa ekzistimin dhe funksionimin e partive politike.

Faqe 28 prej 114

KUSHTETUTA DHE SISTEMI POLITIK Me termin “Sistem politik” kuptojmë ushtrimin e pushtetit politik. Sistemin politik e kanë sanksionuar vetëm institucionet shtetërore qendrore. Shumica e vendeve socialiste sistemin politik e kanë emëruar si “Sistem shoqëror-politik”. SHTETI Shteti është forma themelore e organizimit të shoqërisë. Termi shtet buron nga fjala “status”. Ekzistojnë edhe teori se shtetin e ka krijuar vet zoti. Teoritë idealisteobjektive përmes shtetit shohin rëndësinë e idesë absolute të shpirtit popullor dhe të vlerës më të lartë morale. Teoritë biologjike organistike shtetin e kuptojnë si organizëm të një rendi më të lartë, organet e të cilit funksionojnë si ato të njeriut. Teoritë e dhunës, lindje dhe natyrën e shtetin e mbështesin në aktet e dhunës së organizuar që ngadhënjen kundër më të dobëtit. Teoritë funksionaliste shtetin e trajtojnë si organizatë për ushtrimin e funksioneve të caktuara Brenda sistemit social. Sipas teorisë marksiste shteti zhvillohet si produkt i kundërthënieve klasore antagoniste të cilat nuk mund të kapërcehen pa shtet. Në kuptimin e ngushtë shteti nënkupton aparatin shtetërorë, dhe si subjekt i marrëdhënieve ndërkombëtare. Në kuptimin e gjerë me shtet kuptojmë gjithë shoqërinë të përfshirë me një organizëm shtetëror. TIPET DHE FORMAT E SHTETIT Tipet e shtetit dallohen mes veti si për nga organizimi institucional, ashtu edhe për nga natyra dhe vëllimi i funksioneve që ushtrojnë. Sipas marrëdhënieve në prodhim dhe përmbajtja klasore kemi këto shtete: shtetin skllavopronar, shtetin feudal, shtetin kapitalist, shtetin proletar-socialist. PUSHTETI SHTETROR Elementet e nocionit të shtetit janë: populli, territori dhe pushteti Sovran. Populli dhe territori konsiderohen si elemente personale e materiale të shtetit, ndërsa pushteti shtetëror konsiderohet element ideal apo juridik i shtetit. Te shteti, element specifik është pushteti i tij, si raport urdhërues ku njëri urdhëron e të tjerët i nënshtrohen atyre urdhrave. Në kufijtë e shtetit, pushteti shtetëror është më i lartë dhe sovran. ATRIBUTET E PUSHTETIT SHTETROR Faqe 29 prej 114

Atributet e pushtetit shtetëror janë: pavarësia, kontinuiteti dhe pandashmëria. Pavarësia e pushtetit shtetërorë nënkupton se ai nuk i nënshtrohet asnjë pushteti tjetër. Kjo shprehet si në aspektin e brendshëm ashtu edhe në atë të jashtëm. Pavarësia është rezultat i origjinalitetit të vet shtetit dhe vetëm pushteti i tij është burimor. Origjinaliteti i shtetit nënkupton se shteti është entitet i aftë për vet arsyetim. Kontinuiteti i pushtetit shtetëror dmth se ai ushtrohet pandërprerë, pavarësisht se a ndryshohen bartësit e tij. Pandashmëria e pushtetit shtetëror nënkupton se ai është një pushtet, pavarësisht nga fakti se mund të ushtrohet përmes më shumë organeve. LEGJITIMITETI I PUSHTETIT SHTETROR Është nocion politik e sociologjik. Me këtë nënkuptojmë njohjen nga ana e pjesëtarëve të një bashkësie politike–shtetit, institucioneve ekzistuese të pushtetit pasi që ato janë në pajtim me disa parime më të larta. Legjitim është ai shtet që në veprimtarinë e tij është zbatuar sovraniteti popullor në formë sa më të drejtpërdrejtë. Kjo dallon nga ligjshmëria juridike gjegjësisht nga legaliteti. Legjitim është ai pushtet që është vendosur me vendim të shumicës së popullit.

FUNKSIONET E PUSHTETIT SHTETROR Kriter më i përshtatshëm për dallimin e funksionit të shtetit janë teoritë dualiste dhe trijaliste. Teoritë dualiste nisen nga esenca e pushtetit shtetëror, respektivisht nga funksioni i tij i urdhërdhënies dhe zbatimit. Sipas disa mendimtarëve pushteti i cili përcakton rregullat e përgjithshme të sjelljes është ai legjislativ, ndërsa pushteti i cili zbaton ato rregulla është ekzekutiv i cili përfshin atë administrative dhe atë gjyqësor. Përfaqësues të kësaj teorie ishin: Loku, Russo, Hans, Kelzen etj. Ndarja materiale e pushtetit bëhet në bazë të veprimtarive të shtetit ku përmes të cilave ai realizon qëllimet e veta. Sipas këtij parimi pushteti ndahet në legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Funksionin legjislativ e ushtron shteti përmes sajimit të normave me të cilat krijohet rendi juridik i shtetit, dhe përmes ligjeve. Ligji përbëhet nga rregulla juridike të reja, të përgjithshme dhe abstrakte Norma apo rregulla ligjore është abstrakte sepse zbatohet në raste të shumta, ajo është posa e krijuar, sepse me të zbatohet një funksion konstitutiv në rendin juridik të shtetit. Brenda funksionit legjislativ dallojmë: 1 - Funksionin kushtetutvënës 2 - Funksionin e rregullt legjislativ Faqe 30 prej 114

3 - Funksionin normative Funksioni ekzekutiv duhet të ndërlidhet me atë legjislativ. Pushteti ligjvënës krijon ligjet ndërsa ai ekzekutiv i zbaton ato. Funksioni gjyqësor paraqet veprimtarinë e shtetit përmes të cilës ruhet dhe realizohet rendi juridik. Elementet kryesore të këtij funksioni janë: 1 - Normat juridike 2 - Sjelljet njerëzore 3 - Kontesti Normat juridike janë konkrete dhe shërben si kriter për ushtrimin e funksionit gjyqësor. Sjellja e njerëzve është jo që vlerësohet nga aspekti i normës juridike. Funksioni gjyqësor është i lidhur me ligjin. Kontesti është element qenësor i funksionit gjyqësor. Përmes tij dallohet gjyqësia nga administrate. SOVRANITETI Termi sovranitet ka prejardhjen nga latinishtja re supremus-i pavarur dhe supremitasepërsi, si dhe nga fjala e vjetër frënge “sovrain” që dmth i pavarur. Ky term përdoret për të shënuar pozitën më të lartë të ndonjë subjekti në fushëveprimin e tij. Termi sovranitet përdoret për të shënuar të drejtën e popujve për vetëvendosje (sovraniteti kombëtar). Teoria bashkëkohore bën dallimin mes nocioneve sovraniteti i shtetit dhe sovraniteti në shtet. Sovraniteti i shtetit paraqet atribut qenësor në shtetin nëpërmjet të cilit shprehet pavarësia e tij në raport me faktorët e jashtëm, si dhe epërsia e tij në raport me faktorët e brendshëm. Sovraniteti në shtet Ka të bëj me bartësit e pushtetit shtetëror si pushtet sovran. Me sovranitetin e shtetit kuptojmë: a) pavarësinë e pushtetit shtetëror b) epërsinë (supermacionin) e pushtetit shtetëror c) pakufizueshmërinë juridike të pushtetit shtetëror Sovraniteti i shtetit përfshin tre elemente:  të jashtme, të brendshme dhe  të sintetizuara. Me elementin e jashtëm nënkuptojmë pavarësinë e pushtetit shtetërorë në raport me shtetet e jashtme për të marrë vendime pa mos iu nënshtruar urdhrave të jashtme. Me elementin e brendshëm nënkuptohet epërsia e pushtetit shtetëror, ku Brenda territorit të vet është pushtet më i lartë në krahasim me të tjerët. Elementi i Faqe 31 prej 114

sintetizuar konsiston në pakufizueshmërinë juridike të pushtetit shtetëror. E drejta bashkëkohore ndërkombëtare njeh sovranitetin e shtetit dhe sipas Kartës së Kombeve të Bashkuara, marrëdhëniet midis anëtarëve të Bashkësisë Ndërkombëtare duhet të bazohen në parimin e barazisë sovrane.

Sovraniteti i popullit Është i lidhur me bartësit e sovranitetit Brenda shtetit. Lidhur me atë se kush është bartës i sovranitetit të shtetit ekzistojnë disa teori: teoria teokratike, legjitimistë, e sovranitetit të kombit, sovranitetit të popullit apo shtetasve, marksiste. FORMAT E DREJTPËRDREJTA TË REALIZIMIT TË SOVRANITETIT Sovraniteti realizohet në dy mënyra: 1 - Nëpërmjet formave të të vendosurit të drejtpërdrejt të shtetasve dhe 2 - Nëpërmjet përfaqësimit politik të trupit zgjedhor në organet e caktuara shtetërore Në formën e parë vjen në shprehje demokracia e drejtpërdrejtë, ndërsa në formën e dytë vjen në shprehje demokracia përfaqësuese. Demokraci e drejtpërdrejt është ajo kur populli si bashkësi politike, tubohet në një vend dhe merr vendime lidhur me punët publike. Formë të parë të kësaj demokracie hasim në Greqinë Antike. Në shtetin bashkëkohor kjo formë as që mund të paramendohet. Kjo demokraci zbatohet vetëm në bashkësi territoriale të vogla. Në demokracinë përfaqësuese shtetasi nuk vendos drejtpërdrejt, por drejtpërdrejt i zgjedhin përfaqësuesit e tyre që vendosin në emër të tyre. Kjo përjashton popullin nga vendim marrja dhe nuk përkon me idetë e sovranitetit të popullit, mirëpo në demokracinë përfaqësuese janë gjetur disa forma të pjesëmarrjes së drejtpërdrejt të shtetasve në ushtrimin e pushtetit si referendumi, plebishiti, iniciativa etj. Referendumi – Është institucion më i përhapur dhe më i rëndësishëm i demokracisë si rezultat i sovranitetit të popullit. Fjala referendum vjen nga latinishtja që dmth atë për të cilin Faqe 32 prej 114

duhet informuar. Në referendum zgjedhësit përcaktohet për njërën nga alternativat PËR ose KUNDËR. Klasifikimi i formave të referendumit bëhet në bazë të faktorëve të ndryshëm siq janë: 1 - Baza juridike për mbajtjen e referendumit 2 - Obligueshmëria e vendimit nga referendumi 3 - Efekti i vendimit nga referendumi 4 - Cështja per të cilën vendoset me referendum 5 - Koha e zbatimit të referendumit Për nga baza juridike dallojmë dy lloje të referendumit: 1 - I detyrueshëm dhe 2 - Fakultativ Referendum i detyrueshëm Është ai referendum i cili zbatohet medoemos, meqë është parashikuar me kushtetutë dhe ligj. Referendumi fakultativ Quhet ajo formë e të vendosurit të drejtpërdrejt, mundësia për mbajtjen e të cilit është parashikuar dhe lidhur me shpalljen e tij të merr vendim organi competent. Për nga obligueshmëria e vendimit të referendumit dallojmë: - Referendum detyrues - Referendum konsultativ Me referendum detyrues Nënkuptojmë qëndrimin e organeve shtetërore ndaj rezultateve të referendumit. Referendumi këshillëdhënës ose konsultativ Është ajo formë e të vendosurit të drejtpërdrejt të zgjedhësve, në të cilin akti që është objekt i referendumit nuk miratohet por përmes referendumit vetëm shpreh mendimin rreth tij. Për nga efekti i vendimit që del nga rezultatet e referendumit dallojmë: 1 - Referendumin konstitutiv dhe Faqe 33 prej 114

2

- Referendumin abrogativ

Përmes referendumit konstitutiv vërtetohet efekti i një akti të miratuar nga organi shtetëror përkatës. Përmes referendumit abrogativ abrogohet akti në fuqi duke mos e zëvendësuar me tjetër. Për nga koha e mbajtjes dallojmë: 1 - Referendumin paraprak “ante legume” mbahet para miratimit përfundimtar të aktit, apo para marrjes së vendimit nga parlamenti. 2 - Referendumi pauses paraqet atë plotësues, ngase zgjedhësit vendosin për aktin pas miratimit të tij nga ana e parlamentit.

Sipas objektit për të cilin vendoset dallojmë: 1 2 - Referendumin kushtetutvënës është formë e miratimit përfundimtar të kushtetutës ose të ndryshimit të saj - Referendumi ligjvënës është formë e miratimit të drejtpërdrejtë të ligjit nga ana e shtetasve dhe është forma e referendumit më e përhapur në botë. PLEBISHITI – Është një ndër format e realizimit të drejtpërdrejt të sovranitetit të popullit. Termi “plebishit” buron nga fjala latine “plebiscitum” që dmth vendim i popullit i miratuar me votim. Disa mendimtarë thonë se plebishiti nuk dallon nga referendumi dhe se ai paraqet formë të referendumit ligjvënës. INICIATIVA (nisma e popullit) – Është formë e të vendosurit të drejtpërdrejt të popullit. Në të drejtën kushtetuese, kjo formë njihet si peticion i zgjedhësve. Iniciativa e popullit mund të jetë e përgjithshme dhe e kufizuar. Iniciativa e popullit paraqitet në formë të paformuluar, si kërkesë me të cilin shprehet qëllimi dhe esenca e aktit që kërkon të nxjerrët. Organi përfaqësues është i detyruar ta shqyrtojë dhe ta hartojë propozimin e aktit. VETOJA E POPULLIT – Faqe 34 prej 114

Është formë specifike e të vendosurit të drejtpërdrejtë. Termi veto ka prejardhjen nga gjuha latine veto, veteor që dmth ndaloj, hedh posht. Përmes vetos zgjedhësit shfuqizojnë ligjet në fuqi. Në rast të hedhjes në referendum, ligji ,umd të hedhet poshtë vetëm nëse kundër tij kanë votuar shumica e zgjedhësve të regjistruar. SISTEMI PËRFAQSUES SI FORMË E REALIZIMIT TË SOVRANITETIT Ky sistem mbështetet në teorinë e sovranitetit të kombit sipas të cilës kombi si trup kolektiv ushtron sovranitetin përmes përfaqësuesve të vet të zgjedhur. Ky sistem është si formë e imponuar e shtetit modern. Sistemi përfaqësues së pari është paraqitur në Angli në shek.XIV me konstituimin e parlamentit anglez si organ përfaqësues i përbërë prej dy dhomave. TEORIA MBI NDARJEN E PUSHTETIT Ne praktikën kushtetuese hasim tre sisteme të ndarjes së pushtetit: 1 - Sistemin presidencial 2 - Sistemin parlamentar 3 - Sistemin e përzier SISTEMI PRESIDENCIAL Ky sistem është formë e rregullimit kushtetues, formë e organizimit dhe ushtrimit të pushtetit. Së pari është zbatuar në SHBA me kushtetutën e vitit 1787. Ky sistem mbështetet në idenë e ndarjes konsekuente të pushteteve dhe bartësve të tyre. Secili pushtet duhet ti punoj ato punë që i takojnë, dhe duhet të jetë sa më i pavarur nga dy pushtetet tjera. Ky sistem siguron pavarësinë e organeve të administratës dhe atyre gjyqësore nga organi legjislativ i cili është në pozitë më të volitshme nga rrafshi material. Në sistemin presidencial pushtetin legjislativ e ushtron organi përfaqësues, pushtetin ekzekutiv dhe administrative e ushtron kryetari, të cilin e zgjedh populli, ndërsa pushtetin gjyqësor e ushtrojnë gjykatat, gjyqtarët e të cilave i zgjedh populli. Presidenti Si bartës i pushtetit ekzekutiv dhe administrative si shef i shtetit ai është komandant supreme i forcave të armatosura. Ai emëron funksionarët e administratës. Presidenti është përfaqësues i shtetit dhe sovranitetit të tij, përfaqëson vendin në marrëdhëniet Faqe 35 prej 114

ndërkombëtare, lidh marrëveshje ndërkombëtare, akrediton përfaqësuesit diplomatik etj. Kryetari për punën e tij nuk i përgjigjet organit përfaqësuesit, ai nuk mund të ndikoj te organi legjislativ në miratimin e ligjeve. SISTEMI PARLAMENTAR Ky sistem është karakteristikë për nga raporti mes parlamentit dhe qeverisë. Parlamentarizmi për herë të parë u paraqit në Angli, në luftë për të ngushtuar pushtetin e monarkut. Karakteristikat që e lartësojnë sistemin parlamentar janë: 1 - Epërsia parimore e pushtetit legjislativ mbi dy pushtetet tjera, i cili kontrollon punën e qeverisë dhe ka mundësi ta përmbys atë. 2 - Ekzistimi i shefit të shtetit pa ndonjë përgjegjësi politike që konsiderohet si element stabil i pushtetit ekzekutiv 3 - Zbatimi i institucionit të qeverisë, përkatësisht i këshillit të ministrave si organ i posaçëm administrative. “Mbreti sundon por nuk qeveris”. Shefi i shtetit mund të refuzojë propozimin e ministrit, gjithashtu edhe ministri mund të kundër firmoj aktin e tij. Ministrat i përgjigjen parlamentit i cili mund ti shkarkoj duke ua votuar mosbesimin. Ministrat përbëjnë qeverinë parlamentare, kurse qeveria i përgjigjet parlamentit si organ kolegjial, dhe nëpërmjet votëbesimit parlamenti ushtron ndikim vendimtar mbi qeverinë. Edhe qeveria mund të ndikoj mbi parlamentin, dhe këto ajo i kërkon shefit të shtetit ta shpërbëj parlamentin dhe përmes saj arrihet baraspesha mes qeverisë dhe parlamentit. SISTEMI I PËRZIER Paraqet një sistem hibrid të organizimit dhe ndarjes së pushtetit shtetëror. Ky sistem shquhet për nga kombinimi i parimeve dhe rregullave të sistemit parlamentar dhe atij presidencial. Ky sistem njihet si parlamentaro-presidencial ose anasjelltas. Zbatimi i saj është si rezultat për krijimin e një qeverie stabile dhe eliminimin e koalicioneve të gjëra e cila ka shkaktuar kriza politike të shpeshta. Ky sistem më shumë zhvillohet si formë e presidencializmit të çrregullt se sa parlamentarizmit racional. Në raport me dy sistemet e mëparshme është më i hershëm, ky është i ri. Për herë të parë është paraqit në Finland me kushtetutën e vitit 1919, pastaj në Austri 1934, Francë 1958 etj. Në këtë sistem shefi I shtetit ka pozitë shumë të fortë gjithashtu vjen në shprehje edhe pavarësia më e madhe e qeverisë.

TEORIA MBI UNITETIN E PUSHTETIT Faqe 36 prej 114

Uniteti i pushtetit është formë e rregullimit të raporteve midis pushtetit legjislativ, ekzekutiv-administrativ dhe gjyqësor sipas të cilit: 1 - Që të tre pushtetet i ushtron një organ i vetëm 2 - Secilin nga tre pushtetet e ushtrojnë organet e veçanta, por organi përfaqësues e ka epërsinë mbi dy të tjerët Forma e parë e pushtetit i takon të kaluarës ndërsa forma e dytë na paraqitet në formë të konventit dhe sistemit të kuvendit. SISTEMI I KONVENTIT Ky është sistem i organizimit horizontal të pushtetit ku pushtetit ku pushteti legjislativ dhe ekzekutiv është përqendruar në atë legjislativ, ndërsa ai gjyqësor është ndarë. Ky sistem për herë të parë është paraqitur gjatë Revolucionit Francez gjatë kohës së Jakobinëve. Konventi ka zgjedhur Këshillin e Shpëtimit Publik, i cili ka udhëhequr pushtetin ekzekutiv. Sipas Kushtetutës së Montanjarit e cila nuk hyri në fuqi, Franca nuk ka pasur as shef shteti, as qeveri, as shef të pushtetit administrative. Këto tre organe i ka përfaqësuar Konventi si organ më i lartë i pushtetit. Anëtarët e Këshillit i përgjigjen Kuvendit. Secili anëtarë si ministër drejton një nga dikasteret e administratës. Në këtë sistem është karakteristike edhe institucioni i referendumit. SISTEMI I KUVENDIT Idetë e këtij sistemi kanë ardhur në shprehje në Komunën e Parisit (1871) dhe në shumicën e ish shteteve socialiste. Teoria politike socialiste e RSFJ këtë sistem e konsideron si besnik të sistemit të konventit, sistem që mbështetet në idenë e unitetit të pushtetit. Këtu pushteti gjyqësor arrin një pavarësi formale dhe faktike. SISTEMI AUTOKRATIK Filozofi grek Aristoteli termin “autokraci” e ka përdorur për të shënuar një formë të sistemit politik, ku pushteti gjendet në duart e një individi të cilin e ushtron sipas dëshirës së vet dhe për vete. Formë më e shprehur e autokracisë është diktatura personale. Format e qeverisjes autokratike janë: -Aristokracia, Oligarkia, Plutokracia, Tirania, Despotia dhe Diktatura.

KLASIFIKIMI I ORGANEVE SHTETRORE Faqe 37 prej 114

Organet shtetërore nxjerrin norma juridike, sigurojnë zbatimin e tyre dhe ushtrojnë punë dhe detyra tjera. Secili shtet ka organizatën e vet shtetërore. Organet shtetërore ndahen në: të armatosura dhe civile, urdhërdhënëse dhe ekzekutive, të zgjedhura dhe jo të zgjedhura, individuale dhe kolegjiale etj. PARLAMENTI Është organ më i lartë përfaqësues në shtetin bashkëkohor, i cili ushtron pushtetin legjislativ dhe në disa raste edhe atë ekzekutiv. Në vende të ndryshme ky organ përfaqësues emërohet ndryshe si: kuvend, konventë, sovjet, kongres, sejm, megjlis, sabor. Parlamenti paraqitet me paraqitjen e kushtetutave për arsye se kushtetuta shënon kalimin gradual të pushtetit nga aristokratët dhe aristokracia në borgjezi nacionale. Fjala parlament vjen nga fjala latine “parlare” që dmth me fol. Ky organ është produkt i demokracisë borgjeze, megjithëse qysh në shtetet skllavopronare është paraqitur në formë të kuvendit. Parlamenti së pari u paraqit në Angli, gjë që vërehet edhe sot në ekzistimin e Dhomës së Epërme (të Lordëve) si mbeturinë e aristokracisë. Gjatë kohës borgjeze ka ardhur në shprehje Dhoma e Poshtme (komunave). Parlamenti zgjidhet në katër vite, përmes votave të fshehta dhe është organ gjithë popullor. Partitë politike luajnë rol kyc në punën e parlamentit të cilat caktojnë kandidatët e tyre dhe pas zgjedhjes ato udhëheqin punën e parlamentit qoftë si “pozitë” apo si “opozitë”. Kompetencat e parlamentit janë: - Parlamenti është bartës formal i sovranitetit (miraton dhe ndryshon kushtetutën, ligjet) - Parlamenti ndikon në pushtetin administrative (në sistemet e unitetit të pushtetit, në veçanti) - Parlamenti ndikon në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për të siguruar mëvetësimin e parlamentit modern, është zbatuar imuniteti parlamentar. Imuniteti parlamentar mbron anëtarët e parlamentit për të shprehur mendimin e tyre dhe lirisht të votojnë për vendimet që merren. Si formë e mekanizmit të brendshëm të punës, parlamenti formon trupa punues të përhershëm dhe të përkohshëm, në formë të këshillave, komiteteve dhe komisioneve. SHEFI I SHTETIT

Faqe 38 prej 114

Me termin shef të shtetit në të drejtën kushtetuese, nënkuptojmë individin ose organin i cili ushtron organin e përfaqësimit të shtetit dhe sovranitetit të tij në marrëdhëniet e brendshme dhe ato ndërkombëtare. Në sistemin presidencial shefi i shtetit është bartës i tërë pushtetit ekzekutiv dhe atij administrative. Në monarkinë absolute shefi i shtetit është bartës absolut i tërë pushtetit. Të gjithë kushtetutat sanksionojnë kompetencat e shefit të shtetit. Kemi disa forma të shefit të shtetit: 1 - Shefi individual i shtetit dhe 2 - Shefi kolegjial ose kolektiv i shtetit Shefi individual i shtetit është paraqitur në formë të monarkut, kryetarit të republikës dhe kryetarit të shtetit. Monarku është forma më e vjetër e shefit individual të shtetit. Ai e ka trashëguar fronin dhe ka pasur pushtet të pakufizuar. Sistemi feudal karakterizon tipin e monarkisë dinastie gjë që në shek.XX e kanë përdorur ushtarakët për marrjen e pushtetit përmes grusht shtetit. Forma më e fortë e shefit individual të shtetit ka qenë monarkia absolute. Pastaj kemi edhe tri forma të tjera si: 1. Monarkun në monarkinë kushtetuese, i cili përfaqëson shtetin, ushtron funksionin e mbrojtjes së unitetit dhe sovranitetit të shtetit 2. Shefi i shtetit me disa prerogativa më të gjera se ai i pari 3. Shefi i shtetit në monarkitë kushtetuese si shef formal ose faktik i cili emëron një pjesë të parlamentit dhe përmes “dekreteve të caktuara” ndryshon kushtetutën. Shefi individual i shtetit në shtetet jomonarkiste Këto shtete bazohen në qeverisjen republikane, dhe për këtë arsye shefi i shtetit emërohet si Kryetar i Republikës rasti i Zvicrës dhe Kryetar i Shtetit rasti i SHBA-ve. Kryetari i republikës është shef i shtetit si kategori kushtetuese. Kryetari i shtetit është shef faktik i pushtetit ekzekutiv si dhe shef i shtetit. Shefi individual i shtetit është zbatuar në një sërë shtetesh socialiste si Poloni, Çekosllovaki, RFPJ, Kinë etj. Shefi i shtetit sipas Kushtetutës së Austrisë, Brazilit, SHBA-ve duhet të ketë mbushur 35 vjet për tu kandiduar, kurse Gjermania dhe Turqia nga 40 vjet. Shefi i shtetit në këto vende zgjidhet në këto mënyra: - Në zgjedhje të drejtpërdrejta nga ana e popullit (Qipro, Kosovë, Francë, Islandë etj) - Në zgjedhje të veçanta të tërthorta - Nga ana e organit më të lartë përfaqësues Mandati i shefit të shtetit zgjat 4,5,6,7 vjet dhe është i përjetshëm në Ganë. SHEFI KOLEKTIV I SHTETIT

Faqe 39 prej 114

Format e para të shtetit kolektiv i hasim në Greqinë Antike, ku është tentuar që pushteti ekzekutiv ti besohet organeve kolektive. Më vonë këtë e hasim në Francë, pas revolucionit demokratik. Formën e parë të shefit kolektiv të pushtetit ekzekutiv e ka zbatuar Zvicra (1848). Një formë të ngjashme e kemi edhe te Kushtetuta e Uruguait e vitit 1952, ku funksionin ekzekutiv-politik e ushtron Këshilli Kombëtarë i Qeverisë që zgjidhet nga populli me mandat 4 vjeçar. Përmes kësaj forme është tentuar ti shmanget si parlamentarizmit klasik ashtu edhe sistemit presidencial klasik amerikan. Me kushtetutën e RSFSR të vitit 1918, formohet Komiteti Qendror Ekzekutiv i Sovjetëve si formë kushtetuese e organit kolektiv ekzekutiv, të cilin e ka zgjedhur Kongresi Gjithërues i Sovjetëve. Gjithashtu në kushtetutën e BRSS të Brezhnjevit të vitit 1977 dhe atë të Stalinit (1936) zbatohet forma e shefit të shtetit si Presidium i Sovjetit Suprem. PËRGJEGJSIA E SHEFIT TË SHTETIT Për kushtetutshmërinë dhe demokracinë kjo ka një rëndësi të madhe. Për sa i përket monarkut, ai nuk i përgjigjej askujt, ngjashëm është edhe në shtetet me diktaturë personale. Në shtetet me sistem presidencial ekziston përgjegjësia e kryetarit, kështu psh sipas Kushtetutës së SHBA-ve kryetari i shtetit dënohet në rast të tradhtisë, mito dhe krimeve të tjera të rënda. E drejta e fillimit të procedurës i takon Kongresit, në bazë të institucionit të impichimentit. Në sistemet parlamentare shefi i shtetit, kryetari paraqitet para popullit, zotit dhe historisë. Në shtetet socialiste për rast tradhtie të tij, ai është likuiduar fizikisht. QEVERIA – Në kuptimin e gjerë politik, me termin qeveri kuptojmë pushtetin. Ai përdoret edhe për ti shënuar të gjitha organet më të larta legjislative dhe ekzekutive të shtetit. Përfundimisht ky term përdoret për ta emëruar organin më të lartë të pushtetit ekzekutiv. Nga të gjitha organet dhe institucionet e shtetit, qeveria ka më shumë prioritet, sepse pushteti nuk mund të paramendohet në qoftë se nuk zbatohet. Pushteti ekzekutiv paraqet një ndër mekanizmat kryesor të pushtetit dhe formën themelore, nga e cila pasqyrohet karakteri i pushtetit dhe brendia e rregullimit politik në çdo shtet. QEVERIA NË SISTEMIN PARLAMENTAR Është organi më i lartë ekzekutiv-politik në një vend. Qeveria parlamentare së pari paraqitet në Angli, që në praktikën e monarkut që ti ftojë në konsultime ca anëtarë të Këshillit Mbretëror. Një ndër karakteristikat e qeverisë parlamentare është se ajo Faqe 40 prej 114

formohet në parlament dhe varet nga ai. Ajo formohet nga funksionar politik që kanë shumicën në parlament dhe varet nga ai. Ajo formohet nga funksionar politik që kanë shumicën në parlament. Qeveria në tërësi e ushtron pushtetin ekzekutiv dhe administrative, njëherit ajo është kolegj ministrash të cilët mbajnë përgjegjësi individuale si ministra në krye të dikastereve përkatëse. Qeveria duhet ta gëzojë besimin e parlamentit. Në Angli, qeverinë e formon ajo parti që ka ngadhënjyer në zgjidhjet parlamentare dhe është homogjene sepse formohet nga një parti politike. Në krye të qeverisë gjendet kryeministri, i cili është lider i partisë në pushtet. Qeveria ka të drejtë të kërkoj zgjedhje të parakohshme. Qeveria angleze formohet në formë të kabinetit, politikën faktike e udhëheq kryeministri dhe Kabineti. Ajo përbëhet prej 30 anëtarë. Kabinetin e përbëjnë emrat më të shquar të partisë në pushtet të cilët udhëheqin me ministrinë e jashtme, brendshme, mbrojtjen, financat e buxhetit, me ekonominë, drejtësinë etj. Në Francë parlamenti paraqet pushtetin themelor. Pushteti ekzekutiv sipas kushtetutës së Francës të vitit 1875 i takon Kryetarit të Republikës, të cilin funksion e ushtron drejtpërdrejt dhe që formohet sipas vullnetit të parlamentit. Më vonë pushteti faktik është ushtruar nga Këshilli i Ministrave ku qeverinë e formon mandatari që e cakton presidenti dhe e miraton parlamenti, dhe ka mundësi ta rrëzojë qeverinë. ORGANI EKZEKUTIV NË SISTEMIN PRESIDENCIAL Funksionet legjislative dhe ekzekutive janë të ndara. Pushteti ekzekutiv gjendet në duart e kryetarit të republikës, që mund të përgjigjet vetëm para popullit. Kryetari është shef i shtetit, kryekomandant supreme i forcave të armatosura, kryetar i pushtetit administrative dhe qeverisë. Ai emëron udhëheqësit e departamenteve të administratës udhëheq punët e jashtme që ndryshe njihet si sekretar shtetëror. Edhe pse këtu përdoren termet qeveri dhe kabinet në të vërtet nuk kemi as qeveri e as kabinet. Vendimet i merr kryetari. ORGANI EKZEKUTIV NË SISTEMET MONOPOLISTE Forma e parë e këtij sistemi u paraqit në sistemet politike autokratë dhe absolute. Sistemi monopolist nuk paraqet qeverisje personale ose diktaturë personale. Kjo është qeverisje plutokratikë, oligarkike, militariste. Në sistemet bashkëkohore monopoliste, funksionin vendimtarë të pushtetit e ushtron qeveria e cila i nënshtrohet një personi. Në këtë sistem ekziston edhe organi përfaqësues. ORGANIZIMI I PUSHTETIT EKZEKUTIV NË SISTEMIN E KONVENTIT

Faqe 41 prej 114

Sipas Kushtetutës së Zvicrës ky nocion paraqet një nga format e shprehjes së sovranitetit popullor. Përfaqësues i sovranitetit të popullit është Kuvendi, i cili në çdo 4 vjet zgjedh Këshillin Federativ prej 7 anëtarësh dhe ushtron pushtetin më të lartë ekzekutiv dhe administrative. Këshilli Federativ nuk ka cilësinë e kolegjit të ministrave, kabinetit dhe as të qeverisë. Në kushtetutën e Uruguait pushteti ekzekutiv i besohet Këshillit Kombëtarë, i cili përbëhet prej 9 anëtarëve, që zgjidhen drejtpërdrejt në çdo 4 vjet. Ky këshill është edhe shef i shtetit, ai zbaton ligjet, kujdeset për ruajtjen e rendit juridik, udhëheq politikën e jashtme, emëron funksionarët ushtarak dhe gjyqtarët etj. SISTEMI I ORGANEVE TË DREJTËSISË Me këtë sistem kuptojmë sistemin e veçantë të institucioneve shtetërore që organizohen dhe funksionojnë jashtë organeve përfaqësuese dhe atyre ekzekutive, të cilat e ushtrojnë pushtetin gjyqësor. Në sistemin e organeve të drejtësisë hyjnë gjykatat. Në disa vende në këtë organ përfshihet prokuroria dhe avokatia publike. Organet e drejtësisë merren me zbatimin e rregullave të përgjithshme juridike, dhe bën mbrojtjen e rendit shoqëror, ekonomik e politik. GJYKATA SI KATEGORI E SË DREJTËS KUSHTETUESE Gjykatat mbrojnë vlerat dhe interesat themelore të shoqërisë. Ato janë pjesë historike të njerëzimit. Deri sa në fillim paraqiten si këshilla të shtetasve të formuar “AD HOC” sot ato paraqesin institucione përkatëse të pushtetit politik, dhe organe të pazëvendësueshme të shtetit. Në fillim gjykatat kanë qenë të varura nga pushteti ekzekutiv, dhe kanë qenë të varura drejtpërdrejt nga ai. Në periudhën e ndarjes së pushteteve, gjykatat u shpallën si organe të posaçme, të cilat ushtrojnë pushtetin gjyqësor në mënyrë të pavarur. Gjykatat kanë ndikuar shumë në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut, e sidomos gjatë Revolucionit Borgjez. Gjykatat varen nga niveli i demokracisë në një shtet. SHBA-të gjykatat i konsiderojnë si institucion më të rëndësishëm të ruajtjes së lirive dhe të drejtave, të kushtetutshmërisë dhe demokracisë. Gjykatat paraqesin institucione dualiste, dhe këtu vlen të përmendet mendimi se gjykata është institucion shoqëror-politik, organ i përkrahjes së pushtetit politik, organ i përbashkët i shtetasve dhe i dhunës së jashtme, është organ që mbron të drejtat dhe liritë e njeriut dhe së fundi është organ i tjetërsimit të tij.

FUNKSIONI GJYQËSOR

Faqe 42 prej 114

Një mori juristësh dhe mendimtarësh, duke filluar nga Ciceroni, Loku, Monteskje kanë pohuar se funksioni gjyqësor është plotësisht i pavarur dhe shërben si mjet mbrojtës për keqpërdorje e funksioneve tjera. Sociologët dhe politikologët “realist” pohojnë se gjyqësia është institucion thjesht politik. Funksioni gjyqësor paraqet elementin qenësor të sistemit politik në një vend. Ai përbën bazën e drejtësisë. Funksioni gjyqësor është e garantuar me kushtetutë për mbrojtjen e paanshme të lirive dhe të drejtave të njeriut, të pronës dhe interesave shtetërore e shoqërore dhe formë e shqiptimit të sanksioneve penale në bazë të përgjegjësisë. Ajo është formë themelore e ruajtjes së rendit juridik, dhe formë e mbrojtjes së kushtetutshmërisë. KOMPTETENCAT E GJYKATAVE Gjykatave iu është besuar gjykimi i veprave penale, pastaj zgjidhja e konflikteve dhe e kontesteve mes personave fizik dhe juridik, me karakter pasuror, juridik, familjar etj. Në disa vende ato ushtrojnë kontrollin e ligjshmërisë së akteve të organeve të administratës, kur vendoset mbi të drejtat e shtetasve. Konfliktin administrative mund ta fillojë prokurori, kur konstaton se me ligj është cenuar individi apo personi juridik. Lidhur me konfliktin e administratës ekzistojnë dy sisteme: 1 - Sistemi i klauzolës së përgjithshme 2 - Sistemi i numërimit PROCEDURA GJYQSORE Ekzistojnë disa lloje të procedurës gjyqësore: 1 - Penale 2 - Kontestimore 3 - Jashtëkontestimore 4 - Përmbarimit Procedurat rregullohen përmes ligjeve të veçanta. Për të siguruar objektivitetin e gjykatës janë zbatuar rregulla të caktuara të procedurës gjyqësore. Parimet kryesore të këtyre rregullave janë: 1 - obligimi i gjykatës të marrë në pyetje secilin para se ti shqiptohet dënimi 2 - sigurimi i mundësisë, secilës palë, që para gjykatës drejtpërdrejt ti kundërvihet palës tjetër, dhe ti kundërshtoj pohimet e saj 3 - e drejta e palëve që para gjykatës ti shqyrtojnë çështjet me gojë 4 - puna publike e gjykatës 5 - e drejta e palës të kundërshtoj vendimin e gjykatës së shkallës së parë gjykatat marrin vendime sipas ligjit, mirëpo në disa vende ato duhet të zbatojnë aktet e organeve ekzekutive-politike dhe ato të administratës. Gjykatat anglosaksone, vendimet i mbështetin, në vendimet e plotfuqishme të gjykatave të marrura më herët “PRECEDENTI”. Sistemi i gjykatave në vendet unitare është i thjesht, ndërsa në ato federative më i ndërlikuar. Faqe 43 prej 114

Gjykatat ndahen në: 1 - Gjykata të shkallës së parë (themelore) 2 - Gjykata të shkallës së dytë (apelit) 3 PROKURORIA Prokuroria ekziston në të gjitha vendet. Ky institucion emërohet si: 1 - Prokurori publike 2 - Prokurori shtetërore Funksioni i prokurorisë qëndron në ndjekjen e kryesve të veprës penale, dhe përfshinë fillimin e procedurës penale dhe paraqitjen e mjeteve të rregullta juridike. Në shtetet socialiste, prokuroria ka pasur për mision të kontrollojë zbatimin e përpiktë të ligjit. Në SHBA në krye të Prokurorisë Federative gjendet prokurori (atorny) i përgjithshëm, të cilin e emëron presidenti me pëlqimin e Senatit, dhe i cili njëkohësisht është edhe ministër i drejtësisë. E DREJTA KUSHTETUESE Emërtimi “E drejta kushtetuese” ka domethënie të dyfisht. Ai përdoret për të shënuar një degë të vecantë të së drejtës positive të një vendi, system të caktuar normash juridike që kanë vlerë e rëndësi kushtetuese si dhe për të shënuar disiplinën shkencore e cila merret me studimin e sendërtimit të normave përkatsisht të së drejtës kushtetuese positive në peaktikë. E drejta kushtetuese si sistem normash me vlerë e rëndësi kushtetuese është paraqitur shumë herët , me paraqitjen e institucioneve themelore shtetërore dhe rregullave për funksionimin e tyre d.m.th me paraqitjen e shtetit. Qysh në shtetet e para, si në Kinën e vjetër, Egjipt, shtetet e Afrikës Veriore, në territorin e Indisë së sotme dhe shtete tjera në Azi e sidomos në Grecinë antike dhe Romën e vjetër janë nxjerrë disa akte të shkruara me të cilat janë rregulluar cështje të rëndësishme shoqërore e politike siq janë: prona, klasat, mardhëniet ekonomike, institucionet e pushtetit, të drejtat dhe privilegjet e shtresave të caktuara të popullsisë, të bartësve të pushtetit etj. Aktet e këtilla sidomos CONSTITUTIO në Romën e vjetër paraqesin bazën dhe elementet e para të së drejtës kushtetuese. Rëndësi të vecantë në këtë drejtim kanë edhe Magna Charta Libertatum (1215) si dhe aktet tjera në formë të deklaratave, kodeve, edikteve etj. Të gjitha këto të nxjerra gjatë nga shek.XIII deri në shek.XVIII. E drejta kushtetuese si shkencë. Është displinë shkencore e cila merret me studimin e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës, përkatsisht merret me sqarimin dhe interpretimin e normave të cilat rregullojnë materien kushtetuese, me formulimin e institutive juridike të cilat i Faqe 44 prej 114

zbaton në degët e së drejtës si tërësi koherente pastaj në mënyrë kritike nga aspektet e filozofizë juridike i vlerson normat kushtetuese, studion funksionimin e sistemit kushtetues dhe efektin e tij në praktikë etj. E drejta kushtetuese si shkencë politiko-juridike. Karakteri i saj si shkencë politike qëndron në faktin se numri më i madh i normave juridike, me të cilat bëhet rregullimi i materies kushtetuese kanë të bëjnë me pushtetin politik, përkatsisht me formimin dhe organizimin e organeve shtetrore, autorizimet e tyre etj. Tërë pushtetin shtetrorë, institucionet dhe fenomenet politike i studion nga aspekti politikologjik. KUPTIMET E TË DREJTËS KUSHTETUESE Kuptimi pozitivo-juridik Është kuptimi i përgjithshëm i të drejtës kushtetuese dhe sipas këtij kuptimi me të drejtë kushtetuese kuptojmë sistemin e normave juridike me karakter kushtetues, të cilat rregullojnë mardhëniet themelore shoqërore e politike që kanë të bëjnë me pushtetin politik dhe raportin ndaj pushtetit politik, e që janë të formuluara dhe të kodifikuara në një document të përbashkët të quajtur kushtetutë. Kuptimi materialist apo Sociologjiko-politik është kuptimi sipas të cilit me të drejtë kushtetuese nënkuptojmë të drejtën ekzistuese që materializohet në jetën e një vendi, e drejta positive me të gjitha raportet reale e formale, të realizuara e normative pavarsisht nga fakti se ato norma a janë të kodifikuara në një document më të lartë apo jo. Kuptimi teorik apo Shkencor është ai kuptim sipas të cilit me të drejtë kushtetuese nënkuptojmë disiplinën shkencore të cilën e mësojmë në universitete me po këtë emrërtim apo të ngjashëm. Rëndësia e të drejtës kushtetuese Rëndësia e TDK si degë e së drejtës – qëndron në faktin se kjo degë e së drejtës siguron dhe mbron vlerat më të rëndësishme të qytetrimit siq është qeverisja e drejtësisë, bashkjetesa paqsore të lirive të njeriut ndaj pushtetit, rregullimi i mardhënieve themelore politike në shoqëri të cilat mardhënie paraqesin sferën qëndrore të mardhënieve shoqërore ngase prej tyre varet karakteri i pushtetit shtetror dhe pozita e njeriut në shoqëri vecmas raporti i njeriut ndaj pushtetit dhe anasjelltas. Rëndësia e TDK si disiplinë shkencore politiko-juridike – është e dyfisht: - teorike - pedagogjike-edukative Rëndësia teorike qëndron se ajo është në lidhje me shumë shkenca të tjera si Fillet, filozofia juridike etj., poashtu në lidhje me disiplinat juridike pozitive nga lëmia e së Faqe 45 prej 114

drejtës publike siq janë: E drejta administrative, gjyqsore, e financave e pjesërisht edhe e drejta ndëshkimore. Rëndësia pedagogjiko-edukative qëndron në ate se disiplina e TDK mësohet në një numër fakultetesh dhe shkolla supreme e me objekt të kufizuar edhe në shkollat e mesme si Kushtetuta apo e drejta qytetare, ku studentët dhe nxënësit njihen më për së afërmi me sistemin politik, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit, pjesmarrjen e tyre në ushtrimin dhe konstituimin e pushtetit etj. Objekti i TDK nuk është i njejt në secilin vend sikurse nuk është i dhënë njëherë e përgjithmonë as në të njejtin vend pra nuk është absolut as nga aspekti historik e as nga ai teorik. Objekti i saj është i kushtëzuar nga përmbajtja në fakt ajo paraqet objektin e konkretizuar e të përpunuar. Në botë ekziston dhe mbizotron mënyra juridike-dogmatike e përcaktimit të objektit të së drejtës kushtetuese. Metoda dogmatike është kur objektin e të drejtës kushtetuese e kërkon në vet tekstin kushtetues. Të paknaqur me mënyrën dogmatike na paraqiten tri botkuptime: Sipas të parit – objekti i të drejtës kushtetuese zgjerohet por nuk ndryshon ngase normave kushtetuese i shtohen edhe institucionet politike Sipas të dytit – objekt i të drejtës kushtetuese është shteti apo pushteti politik Sipas të tretit objket i të drejtës kushtetuese janë mardhëniet ekonomike në shoqëri. Mendimi më i plotë është ai që në përkufizimin e objektit të drejtës kushtetuese zbaton metodat e shkencave tjera shoqërore duke e trajtuar këtë si disiplinë politike-juridike. Andaj përfundimi i teoricientve të cilët përdornin këto metoda ishte: Objekti i së drejtës kushtetuese në përgjithsi janë: - Raportet themelore politike - Vlerat juridike me të cilat përcaktohet përmbajtja konkrete e këtyre raporteve - Normat juridike me të cilat rregullohen raportet themelore politike Metodat e të drejtës kushtetuese Metoda Dogmatike është metodë themelore dhe më e vjetër e studimit e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Nëpërmjet saj pasqyrohet dhe zbulohet përmbajtja e normave dhe rregullave juridike me të cilat rregullohen raportet politike themelore dhe institucionet politike në një vend. Metoda Politikologjike ka të bëjë me analizën e funksionimit të institucioneve dhe proceseve politike si objekt i rregullativës kushtetuese-juridike d.m.th me anë të kësaj metode studiohet zbatimi konkret i normave kushtetuese në praktikë. Metoda Aksiologjike – zbulon dhe pasqyron përmbajtjen e vlerave juridike të sanksionuara me normat dhe rregullat kushtetuese si dhe sendërtimi i tyre në praktikë. Përmbajtja e të drejtës kushtetuese – është e kushtëzuar dhe e lidhur ngusht me objektin e saj. Përmbajtja e të drejtës kushtetuese nënkupton objektin e përpunuar dhe të konkretizuar të së drejtës kushtetuese. Përmbajtja e të drejtës Faqe 46 prej 114

kushtetuese ndryshon dhe në të njejtin vend varësisht nga pikpamjet e autorit të textit universitar. BURIMET E TË DREJTËS KUSHTETUESE - Burimet formale - Burimet materiale Burimet formale – janë aktet e përgjithshme juridike të formës së shkruar të cilat janë në fuqi dhe me të cilat rregullohet materia kushtetuese. Ato mund të jenë ekskluzive (kur në tërësi e rregullojnë materien kushtetuese) dhe të përziera (kur përver materies kushtetuese rregullojnë edhe materie tjetër juridike. Burime formale mund të jenë: - Burime Standarte janë aktet e përgjithshme juridike me karakter të ndryshëm që i hasim kudo dhe në cdo vend. - Burimet Specifike janë vendimet e gjykatave kushtetuese me të cilat vlerësohet kushtetushmëria e ligjeve dhe e dispozitave dhe akteve tjera të cilat i hasim në ato vende ku është zbatuar gjykata si institucion i vecant për mbrojtjen e kushtetutshmërisë. BURIME FORMALE janë: Aktet kushtetuese – janë burimi më i rëndësishëm formal i të drejtës kushtetuese . rëndësia e tyre qëndron në fuqinë më të lartë juridike në raport me të gjitha aktet tjera juridike. Kushtetuta – është burimi formal më i përhapur i të drejtës kushtetuese. Si dokument të shkruar e kanë të gjitha shtetet bashkëkohore me përjashtim të Anglisë. Ajo është akt themelore, akti më i lartë juridik, i cili rëndom emrohet si kushtetut e përjashtimisht edhe si Ligji themelor etj. Me të rregullohen qështjet më të rëndësishme të materies kushtetuese, karakteri dhe organizimi i pushtetit, liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe shtetasit etj, Ligji kushtetues – është akt kushtetues i cili paraqitet në rast kur ekziston kushtetuta e shkruar si akt me të cilin bëhen ndryshime rrënjësore të kushtetutës ekzistuese poashtu në mënyrë originere rregullohet materia kushtetuese dhe ka karakterin e aktit me të lartë juridik të vendit. Amendamenti kushtetues – është akt kushtetues që paraqitet në kushtet e ekzistimit të kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutës ekzistuese ose ndryshimi dhe zëvendësimi i normave të caktuara të saj.

Faqe 47 prej 114

Aneksi kushtetues – është shtojcë e posacshme e kushtetutës, e cila së bashku me tekstin normativ të kushtetutës paraqet një tërësi. Nxirret tok me kushtetutën dhe nuk mund të qënroj si akt i pavarur. Aktet ligjore – si burime formale të së drejtës kushtetuese kanë fuqi më të dobët në raport me burimet tjera kushtetuese. Fuqia e tyre është më e lartë në raport me aktet nënligjore. Ligjet e caktuara të miratuara me referendum – mund të jenë të obligueshme apo fakultative Rregulloret e punës të organeve përfaqsuese – kushtetutat e të gjitha vendeve parashohin nxjerrjen e rregulloreve të punës të organit pëfaqsues nga vet ai organ. Vendimet e gjykatave kushtetuese – me të cilat vlerësohet kushtetutshmëria e ligjeve dhe të dispozitave e akteve tjera, në ato vende ku është zbatuar kontrolli dhe mrojtja e kushtetutshmërisë nëpërmjet këtyre organeve të posacme.

BURIMET MATERIALE Janë faktorë që kushtëzojnë dhe ndikojnë në formimin e normave kushtetuese dhe të drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Burimet materiale ndahen në dy grupe: a) doket kushtetuese, konventat kushtetuese, normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, praktika gjyqsore dhe faktet juridike b) teoria juridike, doktrinat politike, programet e partive politike etj. Doket kushtetuese – janë norma ose rregulla të pashkruara shoqërore me të cilat rregullohet ndonjë cështje me rëndësi kushtetuese. Këto paraqiten gjat mesjetës. Doket kushtetuese mund të jenë burim i të drejtës kushtetuese nëse zbatohen një kohë të gjatë në mënyrë identike në cështjet identike dhe po qe se pranohen vullnetarisht nga shumica e njerzve dhe prapa tyre nuk qendron sanksioni shtetërorë por vetëdija shoqërore. Përdoren në rast precizimi dhe plotësimi të zbraztësirave kushtetuese. Konventat kushtetuese – janë rregulla të pashkruara që mbështeten dhe dalin nga praktika shumë vjecare për funksionimin e organeve më të larta shtetërore vecmas të parlamentit dhe qeverisë. Faqe 48 prej 114

Normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombtare – janë burime të së drejtës kushtetuese pavarsisht nga fakti se a janë të sanksionuara me normat e brendshme të një vendi. Këto janë karakteristike sidomos në lëminë e të drejtave dhe lirive të njeriut. Zbatimi i tyre në praktikë paraqet një ndër kriteret e vlerësimit të demokracisë nga ana e bashkësisë ndërkombëtare. Praktika gjyqsore – merret si burim i të drejtës kushtetuese në rastet kur gjykatat, lidhur me qështjet e caktuara me karakter kushtetues, marrin vendime identike apo të ngjashme dhe kjo kalon në praktikë e cila rrespektohet në të gjitha rastet e tjera të ngjashme. Fakete juridike – janë formë konkrete e zbatimit të akteve juridike në praktikë e sidomos të kushtetutës dhe të ligjeve, madje vetëm faktet juridike të cilat krijohen nën ndikimin e së drejtës kushtetuese si degë e së drejtës. Teoria juridike – në bazë të hulumtimeve shkencore vjen deri në përfundime shkencore lidhur me cështje të ndryshme. Këtu është e rëndësishme teoria kushtetuese dhe të arriturat e saj shkencore të cilat mund të shfrytzohen me rastin e ndryshimeve të kushtetutës dhe akteve tjera formale të cilat rregullojnë materien kushtetuese. Doktrinat politike – edhe teoritë politike mund të merren si burime materiale të së drejtës kushtetuese. Programet e partive politike – partitë politike në pushtet për të realizuar programin e tyre bëjnë ndryshime në aktet juridike duke përfshirë edhe kushtetutën. Burimet e së drejtës kushtetuese në Angli Burime të së drejtës kushtetuese në këtë vend janë disa dokumente të vjetra politike e juridike. Më të njohura prej tyre janë: - Magna Charta Libertatum 1215 - Peticioni mbi të drejtat - Habeas Corpus Act - Billi (ligji) mbi të drejtat 1688 - Akti mbi themelimin (Act of Settlement) 1700 Si burime tjera janë kontratat që i ka lidhur borxhezia me mbretin me qëllim të forcimit të parlamentit. Burime tjera konsiderohen edhe disa kontrata apo marveshje ndërkombëtare si: - Konrata e Uestministerit –në bazë të së cilës është krijuar bashksia britanike e popujve apo Commonëealth-i. Vend të posacem në burimet e të drejtës kushtetuese ka praktika gjyqsore, e drejta zakonore, teoria juridike e politike etj. Faqe 49 prej 114

Burimet e së drejtës kushtetuese në SHBA Kushtetuta me amendamentet kushtetuese paraqesin burimin themelor të së drejtës kushtetuese. Burim tjetër i rëndësishëm i të drejtës kushtetuese në SHBA janë edhe vendimet e gjykatave federative dhe gjykatës supreme lidhur me kushtetutshmërinë e ligjeve. Në SHBA burime të të së drejtës kushtetuese janë disa ligje të nxjerra nga kongresi me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kongresit me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kryetarit si bartës i ekzekutivit. Në SHBA si burime të drejtës kushtetuese konsiderohen edhe doket gjyqsore dhe praktika gjyqsore. Burimet e së drejtës kushtetuese në ish BRSS Burim kryesor formal në këtë vend ishin Kushtetua e BRSS (1977) dhe kushtetutat e republikave sovjetike dhe të republikave autonome, si dhe statutet e krahinave autonome. Burim tjetër i rëndësishëm ishin disa dekrete të Presediumit të Sovjetit Suprem të BRSS. Si burime tjera ishin edhe teoria marksiste dhe veprat e tyre. Rëndësia e kushtetutës Ajo është akt i formimit dhe i formimit dhe i organizimit të shtetit përkatsisht pushtetit politik të tij. Ajo përmban parimet themelore mbi organizimin e shtetit dhe të pushtetit politik. Në bzaë të saj bëhen autorizimet e organeve shtetërore dhe është bazë e funksionimit të sistemit politik në një vend. Kushtetuta është bazë për realizimin dhe sigurimin e drejtësisë dhe bazë për harmonizimin e akteve të ndryshme juridike. Kushtetuta proklamon, garanton dhe realizon të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe shtetasit. Kushtetuta është mbrojtse ndaj arbitraritetit eventual të organeve shtetërore dhe cdo bartësi të autorizimeve publike. Kuptimi formal i kushtetutës Është akt juridik i shkruar dhe i kodifikuar me fuqi më të lartë juridike, i miratuar nga organi më i lartë shtetrorë sipas procedurës së vecantë. Është ligj themelor, ligj mbi ligjet. Me kushtetutë rëndom sanksionohet epërsia e normave kushtetuese në raport me të gjitha normat tjera juridike. Kushtetutën rëndom e miraton organi më i lartë shtetrorë – organi përfaqsues ose organi posaqërisht i zgjedhur për këtë qëllim – kuvendi kushtetues. Ajo mund të miratohet edhe nëpërmjet referendumit ku vjen në shprehje sovraniteti popullor. Kuptimi material i kushtetutës Kushtetuta paraqet tërësi normash ose rregullash themelore me të cilat rregullohen bazat e rendit shoqërorë, shtetrorë e juridik të vendit. Në teorinë kushtetuese, në kuptimin material kushtetuta kuptohet në mënyra të ndryshe andaj kemi 4 mendime lidhur me këtë: 1) Mendimi i parë – kushtetuta në kuptimin material lidhet me shtetin si një ndër qështjet qensore të materies kushtetuese. Përfaqsues kryesor ishte Georg Jellinek 2) Mendimi i dytë – mbështetet në lidhmërinë e ngusht të kushtetutës me të drejtën 3) Mendimi i tretë – mbështetet në lidhmërinë e kushtetutës me pushtetin politik përkatsisht institucionet politike 4) Mendimi i katërt – kushtetuta në kuptimin material është tërësi raportesh dhe rrethanash reale Faqe 50 prej 114

Kuptimi politik i kushtetutës Në kuptimin politik kushtetuta paraqt deklaracion të proklamuar solemnisht që përmban rregulla për kufizimin dhe kontrollin e pushtetit politik vecmas në lëminë e lirive dhe të drejtave të njeriut. Përfaqsues ishte mendimtari amerikan me prejardhje gjermane K.Loeëenstein. Kuptimi filozofik i kushtetutës Kushtetuta është shprehje e vullnetit më të lartë me të cilën vendoset rendi i punëve brenda shtetit dhe kosmosit. Këtë mendim e mbështetën Aristoteli, Hegeli ishte mendimi i tyre për kushtetutën. Kuptimi teorik i kushtetutës Është kuptim sintetik që paraqitet të unisojë kuptimin formal, material dhe politik në një unik. “Me kushtetutë nënkuptohet akti ose dokumenti publik i cili paraqet ligjin themelor dhe më të lartë të një vendit i cili përcakton ose juridikisht rregullon mardhëniet themelore shoqërore-politike të atij vendi sidomos qështjen se formimit, funksionimit dhe autorizimeve të pushtetit politik duke vënë njëkohësisht edhe kufijt e aksionit dhe të pushtetit në raport me shoqërinë e sidomos sferën e cila garanton integritetin dhe personalitetitin dhe të drejtat elementare njerzore të cilat njëkohësisht janë edhe mjete për kufizimin e pushtetit.” Teoria mbi kushtetutat e shkruara dhe jo të shkruara Kjo teori i qaset kuptimit të vetë në mënyrë të njëanshme, duke marrë parasysh vetëm formën e kushtetutës (e shkruar apo jo e shkruar). Mendimtari freng Aleksis De Tokvil duke trajtuar qështjen e kuptimit të formës së kushtetutës ai erdhi në përfundim se Anglia nuk ka kushtetutë që ishte mendim i drejt i tij. Xhejms Brajs në anën tjetër pohom se Anglia ka “kushtetutë jo të shkruar” e cila flet se popujve të civilizuar nuk iu duhen kushtetutat. Teoria mbi kushtetutat e forta (ngurta) dhe të buta (flexibile) Mbështetet në kuptimin e kushtetutës në elemente procedurale. Autor i saj ishte Xhejms Brajsi. Faktorët që ndikojnë që një kushtetutë të jetë e fortë ose e butë jane: - Ograni i cili e miraton kushtetutën apo ndryshimin e saj - Procedura për ndryshimin ose miratimin e saj - Shumica e votave për miratimin e kushtetutës apo ndryshimin e saj Kushtetutat që i miraton dhe i ndryshon organi i posacshëm apo i rregullt, por i miraton sipas procedurës së posacme me shumicë votash konsiderohen kushtetuta të forta. Kushtetutat që i miraton organi i rregullt i cili nxjerr ligje apo sipas procedurës së nxjerrjes së ligjeve konsiderohen kushtetuta të buta. Teoria mbi kushtetutat e forta paraqitet në SHBA e Freanc Teoria mbi kushtetutat e buta paraqitet ne Angli. Teoria mbi kushtetutat reale, fiktive, reale-programatike dhe programorodeklarative Kushtetutat reale – konsiderohen ato kushtetuta që shprehin gjendjen ekzistuese reale në shoqëri. Kushtetutat fiktive – konsiderohen ato kushtetuta që nuk zbatohen në praktikë, që fshehin gjendjen ekzistuese dhe u shërbejnë garniturave në pushtet për ta maskuar pushtetin e tyre autokrat. Faqe 51 prej 114

Kushtetutat reale-programatike – quhen ato kushtetuta të cilat shprehin realitetin ekzistues e njëkohësisht përcaktojnë kahet e zhvillimit të mëtejëm. Kushtetutat programore-deklarative – janë ato kushtetuta të cilat merren me perspektivën dhe synimet e zhvillimit shoqëror në të ardhmen, duke mos e shprehur gjendjen e tanishme. Nga te gjitha këto më të preferuarat janë kushtetutat relae Vetitë e kushtetutës 1) Së pari – Kushtetuta është ligji themelor i një vendi. Me kushtetutë caktohet organi dhe rregullohet procedura e nxjerrjen së ligjeve. Ajo përmban rregulla juridike më të përgjithsuara se ato që përmbajnë ligjet dhe rregullon materie më të gjërë nga ajo që rregullohet me ligje. Dispozitat e saj kanë fuqi më të lartë juridike në raport me dispozitat ligjore. Është ligj mbi ligjet. 2) Së dyti – kushtetuta ka vetinë e aktit më të lartë juridik. Nga kushtetuta buron dhe mbështetet i tërë rendi juridik i vendit. Fuqinë e saj juridike më të lartë e përcakton vet organi kushtetues nëpërmjet kushtetutës. 3) Së treti – kushtetuta ka edhe vetinë e aktit ideo-politik. Ajo është bazë jo vetëm për rregullimin por edhe ndryshimin e mardhënieve shoqërore në një vend. 4) Së katerti – kushtetuta shquhet edhe si akt programor-deklarativ. Përmbajtja e kushtetutës Se cfarë përmbajtje do të ketë kushtetuta varet nga vullneti i kushtetutdhënësit. Ai është i lirë të caktojë përmbajtjen, strukturën, vëllimin dhe cështjet tjera që do ti rregullojë me kushtetutë. Ka raste të rralla kur hartimi i kushtetutës nuk shpreh vullnetin e lirë të kushtetutvënësit si p.sh kur kemi marveshje ndërkombëtare si Kushtetuta e Qipros e cila doli nga marveshja e Dejtonit 1996. Kushtetuta përmban të drejtat dhe liritë e njeriut dhe të shtetasit, përjashtim nga kjo ka bërë Kushtetuta e SHBA-ve 1787 për arsye se është bërë skllavërimi i njerzve ku pas 4 viteve ajo u plotësua me 10 amendamente kushtuar kësaj qështje. Të gjitha kushtetutat përmbajnë dispozita kushtuar kësaj cështje. Të gjitha kushtetutat përmbajnë dispozita kushtuar pushtetit shtetëror. Disa kushtetuta përmbajnë edhe dispozita ligjore. Përberja (struktura) e kushtetutës Kemi kushtetuta shumë të shkurta (e Tajlandës 1959 me vetëm 30 nene dhe tre faqe text) dhe shumë të vëllimshme (kushtetuta e Indisë 1949 e cila ka 395 nene dhe 9 shtojca me text prej 131 faqesh). Shumica e kushtetutave përbëhen nga: - Preambula dhe - Pjesa normative Preambula (lat.preambulum – hyrje, parahyrje, parathënie) Gjendet në fillim të kushtetutës dhe është e ndarë nga pjesa normative e saj. Ka rasta kur preambula Faqe 52 prej 114

futet në kushtetutë në formë të parimeve themelore apo deklaracion mbi parimet e sistemit të proklamuar. Preambula zakonisht është e shkurtër dhe koncize. Ajo shpreh bazën ideore dhe qëllimet e hartimit të kushtetutës. Për dallim nga pjesa normative ajo është tërësi kontinuele dhe nuk është e ndarë në nene. Ajo nuk ka efekt juridik. Preambula praktikohet në kushtetutat e miratuara pas revolucioneve, pas luftrave nacional-clirimtare. Preambulën e hasim qysh në kushtetutën e SHBAve 1787 por edhe në kushtetutën e Kosovës si vend i tranzicionit 1990. Pjesa normative – paraqet pjesën qëndrore, gjegjësisht kushtetutën e një vendi. Në të shprehet përmbajtja e tekstit kushtetues. Ajo është e shënuar sipas neneve me numra. Pjesa normative ndahet në pjesë dhe kaptina me përjashtim të kushtetutave të shkurta. Kështu p.sh kushtetuta e SHBA-ve përmban vetëm 7 nene(articles), disa prej tyre janë të gjatë dhe ndahen në nënkaptina të përbëra nga disa aline të shënuara me numra arab. Disa kushtetuta bashkëkohore përmbajnë këto pjesë: - Dispozitat e përgjithshme - Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe shtetasit - Organin legjislativ - Shefin e shtetit - Organin ekzekutiv - Organin gjyqsor - Ndarjen territoriale - Vetqeverisjen lokale - Mbrojtjen dhe ushtrinë Në kushtetutat e vendeve federative hasim pjesë të vecanta kushtuar njësive federale dhe raportet midis organeve federative dhe njësive federale. Miratimi i kushtetutës Në praktikën kushtetuese janë të njohur tre subjekte, e në bazë të kësaj tre forma të miratimit të kushtetutës të bazuara në sovranitetin popullor: - Miratimi i drejtpërdrejt nga populli (referendumi) - Miratimi nga ana e organit (kuvendit) kushtetues dhe - Miratimi nga ana e organit të rëndomt (legjislativ) përfaqsues Menyra e ndryshimit të kushtetutës Pavarësisht nga qëndrimi i teorisë tradicionale liberale mbi “pandryshueshmërinë e sistemit shoqëroro-politik mbizotron idea e ndryshueshmërisë së kushtetutës. Kushtetutat e vetme që kanë ndaluar ndryshimin e tyre kanë qenë: - Kshtetuta e Spanjës 1812 - Kushtetuta monarkiste e Grecisë 1911 dhe 1952 Disa kushtetuta të tjera kanë ndaluar ndryshimin vetëm të disa dispozitave siq janë: - Kushtetuta e Norvegjisë (1814) ruajtjen e sistemit republikan - Kushtetuta e Francës (1875) mbron sistemin monarkist - Kushtetuta e Italisë (1946) mbron sistemin monarkist Faqe 53 prej 114

- Kushtetuta e Turqisë (1961) mbron sistemin monarkist - Kushtetuta e Gjermanisë (1949) ruajtjen dhe mbrojtjen e regjimit përfaqsues parlamentar. Me ndryshimin e kushtetutës nënkuptojmë ndryshimin e saj në tërësi pra zëvendësimi i saj me kushtetutë të re ose ndryshimin e saj të pjesshëm (parcial). Ekzistojnë tre mënyra sipas të cilave mund të ndryshohet kushtetuta: - Ndryshimi me anë të referendumit kushtetutdhënës - Nga ana e kuvendit kushtetutvënës - Nga ana e organit të rregullt legjislativ Propozues për ndryshimin e kushtetutës paraqiten: - numri i caktuar i deputetve të organit përfaqsues - numri i caktuar i zgjedhsve - shefi i shtetit - qeveria Procedura për ndryshimin e kushtetutës përbëhet prej dy fazave dhe zgjat më tepër se ajo e nxjerrjes së ligjeve. Kërkohet shumica si 2/3, 3/5 e votave të të gjithë deputetve. Aktet me të cilat bëhet ndryshimi i kushtetutës janë: - Ligji kushtetues - Amendamenti kushtetues Ligji kushtetues praktikohet për ndryshime të vëllimshme të kushtetutës Amendamenti kushtetues praktikohet kur bëhen ndryshime dhe plotësime të vogla. N praktikë na paraqitet edhe ndryshimi faktik i kushtetutës pa u bërë ndryshimi formal nëpërmjet dokeve kushtetuese, interpretimit të dispozitave kushtetuese nga ana e gjykatave. Bëhet edhe me anë të nxjerrjes së ligjeve kundërkushtetuese siq ishte rasti i Kosovës 1989-1990 ku në mënyrë kundërkushtetuese u suprimua autonomia e Kosovës. Prejardhja dhe shkëndijat e kushtetutës Kushtetuta në kuptimin bashkëkohor si akt poliyiko-juridik me fuqi më të lartë juridike është paraqitur nga fundi i shek. XVII ndërsa shenjat e para i hasim qysh prej shtetit skllavo-pronar. Elementet e para të kushtetutës nga aspekti historik në kuptimin e saj formal i hasim në Grecinë dhe Romën e vjetër. Aristoteli në veprën e tij “Politika” i pari përdor termin “Politeia”(kushtetuta) në kuptim të një traktati teoriko-politik i cili përveq normave pozitive për rregullimin e polisit përmban edhe ide filozofike mbi thelbin e shtetit dhe së drejtës. Aristoteli bën dallimin mes kushtetutës dhe ligjit- politeia dhe nomoi me të cilin rregullohen cështje sekondare. Duke u nisur nga këto parime më vonë u krijua edhe kushtetuta e Athinës “Athineon Politeia”. Nën ndikimin e filozofëve grek në Romën e vjetër u paraqit termi “Constitutio” nga e ka prejardhjen fjala kushtetutë dhe emërtimi i kësaj dege si “E drejtë kushtetuese”. Ky akt nxirrej nga perandori romak. Termi “Constitutio” nuk e hasim në mesjetë por në vend të tij përdoret termi “Lex Fundamentalis”, “Carta”, “Statuto” etj. Në angli është i njohur Statuti i Guilem Pushtuesit, Faqe 54 prej 114

Magna Charta Libertatum e mbretit Jan Pa Tokë 1215. kjo konsiderohet si “Marveshje kushtetuese” midis mbretit dhe banorëve anglez me të cilin mbreti u garantonte me shkrim feudalëve anglez disa të drejta të cilat deri atëherë i shfrytzonin në bazë të dokeve kushtetuese: - Të drejtën e feudalëve në harac të arsyeshëm të caktuar nga Kuvendi i përgjithshëm mbretror e jo nga ana e mbretit - Të drejtën e zgjedhjes gjyqsore të kontesteve me mbretin - Të drejtën e fuedalëve në kryengritje kundër mbretit nëse nuk u përmbahet dispozitave të Kartës etj. Edhe sot në Angli është pjesë e së drejtës pozitive. Ky dokument është burim i idesë së supermacionit të së drejtës, bazës juridike të pushtetit dhe procedurës juridike të mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut e të shtetasit. Dokumentet më të njohura nga kjo periudhë janë: PETICIONI MBI TË DREJTAT 1628 LIGJI MBI TË DREJTAT (Bill of right) 1688 HABEAS CORPUS ACT 1690 Nga fundi i shek.XVII dhe fillimi i shek.XVIII aketet që përmbanin parime kryesore për të drejtat e njeriut dhe shtetasit të cilat nuk mund të mohoheshin nga ana e shtetit emëroheshin si Deklarata. Ndër deklaratat më të rëndësishme ishin Deklarata e Pavarsisë e miratuar më 4 korrik 1776 në kongresin e dytë në Filadelfi ku nëpërmjet saj 13 koloni vendosën të shkëputen nga Anglia dhe shpallën pavarsinë. Kjo deklaratë mbështetet në të drejtën natyrore të John Locke dhe konceptin e sovranitetit popullor të Russos. Këtu eshtë e rëndësishme edhe “Deklarata e të drejtave njerëzore” e Tomas Xhefersonit. Nën ndikimin e këtyre deklaratave, kuvendi freng në bazë të projektit të hartuar nga Abati Sieyes në vitin 1789 miratoi “Deklarata mbi të drejtat e njeriut dhe shtetasit” ku erdhën në shprehje parimet e Russos dhe Xhefersonit. Deklarata paraqet aktin e parë me karakter kushtetues të cilin e miratoi Kuvendi Popullor Francez. Ajo përmbante preambulën dhe tekstin normativ prej 17 nenesh. Preambula përmbante dy aline. Pjesa normative e deklaratës përmban dispozita të të drejtave themelore të njeriut dhe shtetasit si dhe parime themelore lidhur me organizimin e pushtetit shtetërorë. Ajo garanton të drejtën e barazisë, lirisë, pronës, sigurisë, kryengritjes kundër shtypjes, lirinë e mendimit, fjalës, shtypit dhe besimit. Paraqitja e kushtetutave të para të shkruara Kuptimi i kushtetutës është vepër e demokracisë së qytet-shteteve greke dhe mendimeve të Aristotelit dhe Platonit. Anglia është vendi i parë ku në vitin 1688 përdoret fjala “Constitutio” në debatin e dhomës së komunave. Anglia ështe vendi i parë ku është paraqitur dokumenti i quajtur “Instrumenti i Qeverisjes” – i cili konsiderohej si kushtetuta e parë e shkruar. Këtë e miratoi këshilli i oficerëve të ushtrisë në krye me Cromëell Faqe 55 prej 114

dhe me të drejtë njihet si kushtetuta e Cromëellit. Ky instrument përmban vetëm 42 nene ku me anë të tij suprimohet monarkia në Angli dhe vendoset republika puritane. Ajo përmban parime lidhur me pushtetin shtetrorë ku vjen në shprehje sistemi presidencial. Cromëelli pasi që ishte në pozitë jo të mirë bëri marrveshje me mbretin dhe feudalët dhe kjo kushtetutë nuk arriti të hynte në fuqi por pati ndikim të madh në përhapjen e idesë së kushtetutës dhe kushtetutshmërisë. Si rezultat i këtij aktiviteti paraqitet edhe kushtetuta e SHBA-ve e cila u miratua në vitin 1787 dhe filloi të zbatohet në vitin 1789 me zgjedhjen e kryetarit të parë amerikan G.Ëashington e cila paraqet kushtetutën e parë të shkruar në historinë bashkohore. Kushtetuta e parë në Evropë paraqitet në Francë 1791 e pastaj edhe e dyta e njohur si Kushtetuta e Montanjarit 1793. këto kushtetuta janë nxjerrë pas revolucionit demokratik borxhez. Pastaj në vitin 1791 u paraqitedhe kushtetua e Polonisë, Suedisë 1809, Spanjës 1819, Belgjikës 1832, Zvicrrës 1874 etj. Shkaqet e zbatimit të kushtetutave të shkruara Me këtë janë marrë teoricien të ndryshëm. Disa mendojnë se në paraqitjen e kushtetutave të para të shkruara në shtetet e Amerikës Veriore ndikim vendimtarë ka pasur tradita e këtyre vendeve si ish koloni. Ndikim dhe faktorë tjerë kanë qenë edhe idetë e mendimtarëve të shek.XVIII sipas të cilëve normat duhet formuluar në dokument të shkruarkushtetutë dhe ajo të trajtohet si kontratë shoqërore. Faktorë tjetër që ka ndikuar në zbatimin e kushtetutës së shkruar është qartësia e saj, të cilën nuk kanë mundur ta sigurojnë normat kushtetuese zakonore. Normat zakonore janë interpretuar varësisht nga situata dhe gati gjithmonë në të mirë të mbretit. KUSHTETUTA E SHBA-ve 1787 U miratua nga Kuvendi Kushtetues (Constitutional Convenient) në Filadelfi më 17 shtator 1787. kuvendi ishte i përbërë nga përfaqsuesit e zgjedhur në 12 nga 13 shtetet e pavarësuara të Amerikës. Ajo hyn në fuqi në qershor të vitit 1788 pas ratifikimit nga 2/3 e njësive federale. Prej vitit 1791 kjo kushtetutë është plotësuar më 26 amendamente, 24 prej të cilëve janë në fuqi. Numri i njësive federale është rritur gradualisht dhe sot arrin në 50 sosh. Kjo kushtetutë është e para dhe rëndësia e saj qëndron në faktin se miratimi i saj shënon fitoren e sovranitetit popullor dhe se pushteti nuk mund të jetë i pakufizuar. Hartuesit e kësaj kushtetute kanë arritur të kombinojnë mjeshtërisht idetë e mendimtarëve Locke, Russo, Monteskje. Në këtë kushtetutë është zbatuar sistemi republikan i bazuar në parimin e ndarjes së pushtetit në formën e tij më të pastër. Bartës i pushtetit legjislativ është kongresi ku në strukturën e tij vjen në shprehje përbërja federative e këtij shteti. Kongresi përbëhet nga dy dhoma: - Dhoma përfaqsuese – si dhomë e shtetasve, anëtarët e së cilës zgjedhen drejtpërdrejt nga shtetasit me të drejtë zgjedhore sipas parimit “Një shtetas një votë” Faqe 56 prej 114

- Senati – si dhomë e njësive federale ku senatorët zgjidhen sipas parimit “Një njësi federale një votë” Bartës i pushtetit ekzekutiv (administrativ) është kryetari i shtetit si organ individual me shumë autorizime duke përfshirë edhe të drejtën e vetos suspenzive në ligjet e Kongresit. Përgjegjsia e tij është e orientuar nga elektorati e jo nga ana e organit legjislativ. Bartës i pushtetit gjyqsor është Gjykata Supreme e SHBA-ve. Ajo mborn kushtetutshmëerinë, vlerson pafajshmërinë e ligjeve dhe akteve tjera me kushtetutën. Kushtetuta e SHBA-ve shquhet nga racionaliteti i saj. Përpos preambulës shumë të shkurtës ajo ka edhe pjesën normative prej 7 nenesh dhe për këtë shkak kjo paraqet kushtetutën sot më të vogël në botë. Kjo kushtetutë edhe pse është mbështetur në sovranitetin popullor dhe të drejtën natyrore ajo nuk ka pasur asnjë dispozitë për sa i përket lirive dhe të drejtave të njeriut dhe pse disa vjet më parë ka qenë miratuar Deklarata mbi pavarsinë dhe Deklarata mbi liritë njerzore (T.Xheferson). Kuvendi kushtetues që e ka miratuar kushtetutën sipas Carls Biard e kanë përbërë “55 financierë, avoketër, fajdexhinjë, tregtarë robësh dhe skllavopronarë”. Në vitin 1791 miratohen edhe 10 amendamentet që kanë të bëjnë me liritë dhe të drejtat e njeriut dhe të shtetasit të mbështetura në dy deklaratat e mëparshme. Kjo kushtetutë është e fortë për arsye të pandryshueshmërisë së saj. E drejta kushtetuese pozitive amerikane gjendet e shkruar në vendimet e Gjykatës Supreme e jo vetëm në tekstin kushtetues. KUSHTETUTA E FRANCËS 1791 Kjo kushtetutë u miratua nga Kuvendi Kushtetues prej 3-14 shtator të vitit 1791 nën ndikimin e aristokracisë së Zhirondinëve. Këtu është arritur kompromisi mes sistemit monarkist dhe parimit të sovranitetit popullor. Kjo ka qenë kushtetuta e parë e shkruar në Evropë ku në pjesën normative ka caktuar organizimin e shtetit të ri duke u mbështetur në disa parime siq janë: - Bazë e pushtetit shtetror është sovraniteti popullor unik, i pandarë dhe i pavjetërsueshëm - Populli delegon pushtetin e vet në qeverinë përfaqsuese dhe mbretin - Pushteti legjislativ i besohet Kuvendit popullor si organ njëdhomsh, ngase populli është një dhe i pandarë - Pushteteti ekzekutiv i besohet mbretit, i cili atë e ushtron përmes ministrave dhe nëpunësve tjerë të përgjegjshëm e jo drejtpërdrejt - Pushteti gjyqsor iu besohet gjykatave të zgjedhura drejtpërdrejt nga shtetasit për periudhë të caktuar kohore - Zbatohet gjykata e posacme për gjykimin e ministrave - Mbretit i ndalohet emrimi i ministrave nga radha e deputetve në Kuvend etj.

Faqe 57 prej 114

Pasi ishte miratuar pas Deklarates mbi të drejtat e njeriut dhe shtetasit në preambulën e vet ka marrë në tërësi deklaratën në fjalë. Kjo kushtetutë ishte në fuqi deri në vitin 1792 kur u suspendua nga mbreti

KUSHTETUTA E FRANCËS 1793 (E MONTANJARIT) Kjo kushtetutë është miratuar nga Kuvendi (Konventi) i zgjedhur përmes zgjedhjeve të drejtpërdrejta të përgjithshme. Pas miratimit nga kuvendi ate e vërtetoi populli përmes referendumit. Në përmbajtjen e saj kanë ndikuar Jakobinës krahu i majt i borxhezisë së mesme, andaj njihet edhe si Kushtetuta e Jakobinëve. Edhe pse nuk ka hyrë në fuqi ndikimi i saj ka qenë i pranishëm sidomos gjatë dhe pas revolucionit freg të vitit 1848. me këtë kushtetut për herë të parë në Francë zbatohet sistemi republikan. Pushtetin ekzekutiv e ka bartur trupi i posacëm i Konventit – Komiteti i shpëtimit publik. Kushtetuta përmban preambulën në të cilën përfshihet Deklarata mbi të drejtat…., si dhe pjesën normative të emruar “Akti Kushtetues” që përmban 124 nene. KUSHTETUTA E BELGJIKËS 1831 Kjo kushtetutë rregullon modelin monarkik kushteutes parlamentar. Sipas saj i tërë pushteti del nga populli që dmth ishte moarki e kufizuar e mbështetur në sistemin parlamentar klasik. Pushteti shtetror, i mbështetur në parimin e ndarjes së pushtetit ndahej në ate: - Legjislativ - Ekzekutiv - Gjyqsor Pushtetin Legjislativ – e ushtrojnë së bashku organi përfaqsues dy dhomësh dhe mbreti. Pushtetin Ekzekutiv – e ushtron mbrei nëpërmjet ministrave që i emron vet Pushtetin Gjyqsor – e ushtrojnë gjykatat Me ndryshimin e kushtetutës së vitit 1970, Belgjika ndalet në 4 regjione: a) Freng b) Gjerman c) Holandez d) Bruxeli si regjion 2 gjuhsor

Faqe 58 prej 114

Këtu punojnë dy grupe të ndara gjuhsore Frenge dhe Holandeze dhe njëri prej tyre mund të jetë i paknaqur me 2/3 e votave mund të bllokoj nxjerrjen e ligjit nga ana e parlamentit. KUSHTETUTA E ZVICRRËS 1874 Kjo kushtetutë është karakteristike si kushtetuta e shtetit të parë federativ në Evrop. Edhe pse është emruar si Kushtetutë e Konfederatës ajo në fakt Zvicrrën e organizon si shtet federativ me elemente centraliste. E ndryshuar dhe plotësuar gati 100 herë kjo kushtetuë sbashku me ndryshimet dhe plotësimet është në fuqi. Përmban preambul të shkurtër e koncize ku pasqyrohen qëllimet që duhen arritur. Teksti normativ përbëhet nga 173 nene dhe ndahet në tre pjesë: a) Dispozitat e përgjithshme b) Organet Federative c) Ndryshimi i kushtetutës federative Federata (konfederata) zvicerrane përbëhet nga 23 kantone dhe 3 gjysëmkantone. Nga aspekti i federalizimit kushtetuta e Zvicrrës shquhet nga sovraniteti burimor mi njësive federale e jo i pushtetit federativ siq është rasti me federatat tjera. Organizimin e pushtetit në Zvicërr kjo kushtetutë e mbështet në parimin e unitetit të pushtetit. Duke e shpallur Kuvendin Federativ si organ më të lartë të pushtetit në konfederat, me kushtetutë zbatohet sistemi i kuvendit (konventit) si formë e organizimit të pushtetit, sistem ky i ndryshëm nga ai presidencial dhe parlamentar. Ndryshimi i kushtetutës bëhet nga ana e Konventit dhe me referendum të detyrueshëm.

KUSHTETUTA E FRANCËS 1875 Kjo kushtetutë është miratuar nga Kuvendi i përbërë shumica e të cilëve ishin Monarkist. Kjo kushtetutë mbeti në fuqi deri në vitin 1946. Kushtetuta e vitit 1875 ka qenë e përbërë nga tre ligje kushtetuese (jo si text unik i kodifikuar): - Ligji mbi organizimin e pushtetit publik - Ligji mbi organizimin e Senatit - Ligji kushtetues mbi raportin e pushteteve publike Që të tri ligjet kanë patur vetëm 33 nene. Këtu kemi braktisjen e sistemit monarkist parlamentar dhe zbatimin e sistemit republikan në Francë. Kjo kushtetutë u miratua me shumicë vetëm prej 1 vote dhe ate nga një deputet monarkist.

Faqe 59 prej 114

Organi legjislativ ishte Kuvendi Kombëtarë i përbërë nga Dhoma përfaqsuese (deputetët zgjedheshin në zgjedhje të drejtpërdrejta) dhe Senati (mbizotronin monarkistët) si dhoma të barabarta. Bartës të pushtetit ekzekutiv ishn kryetari i Republikës dhe qeveria. Kryetari zgjidhej nga Kuvendi Kombëtar me mandat 7 vjeqar. Ai kishte të drejtë të vetos suspenzive në ligjet dhe aktet e Kuvendit dhe kishte të drejtë ta shpërndaj Dhomën e përfaqsuesve me pëlqimin e senatit. Ai emron ministrat. Të gjitha aktet e tij bashkshkruheshin nga ministri kompetent. Qeveria përgjigjej para kuvendit kombëtar. Pushtetin gjyqsor e ushtronin gjykatat si organe të pavarura

KUSHTETUTA E VAJMARIT 1919 Është ndër kushtetutat më tipike liberale demokratike e miratuar në këtë kohë. Kjo është emruar sipas qytetit në të cilin është miratuar. Me të është suprimuar monarkia dhe është zbatuar sistemi republikan, duke e ruajturstrukturën federative të Gjermanisë si federatë klasike. Kjo kushtetutë shpall Kuvendin (parlamentin) organ më të lartë të pushtetit të cilit i përgjigjen Qeveria dhe Shefi i shtetit. Kjo kushtetutë përcakton se të drejtat e shtetasve janë të drejta kushtetuese dhe se askush nuk mund tua heq apo tua ndryshoj përveq me ndryshimin e kushtetutës. Kjo është kushtetuta e parëku përveq të drejtave politike e personale, zbatohen edhe disa të drejta sociale-ekonomike të shtetasit. Kjo zbaton konceptin solidar të pronës private. Kuvendi ka mundur të nxjerr dispozita me të cilat autorizohet shefi i shtetit që në raste të jashtzakonshme të nxjerr “dekretligje sipas nevojës” me të cilat mund ta emroj përkohsisht kryetar qeverie dhe personin i cili nuk fiton shumicën e Kuvendit, ose mund të nxjerr dekret ligje sipas të cilave mund të suprimohen të drejtat e shtetasve të garantuara me kushtetutë. Kështu ka vepruar Heidenbergu kur e ka vënë në pushtet Hitlerin i cili pas forcimit të pushtetit ka likuiduar kushtetutën dhe ka shpallur diktaturën fashiste.

KUSHTETUTA E BRSS 1936 Pas revolucionit të tetorit të vitit 1918 ëshët miratuar kushtetuta e parë socialiste në historinë e kushtetutshmërisë kushtetuta e RSFRS – kushtetuta e Leninit. Sipas sa “Organet lokale janë organet më të larta të pushtetit në territorin e tyre”. Pas formimit të BRSS në vitin 1924 miratohet kushtetuta e parë federative më të cilën vërtetohet formimi i shtetit sovjetik federativ. Në vitin 1936 emrohet kushtetuta e Faqe 60 prej 114

dytë sovjetike e njohur si “Kushtetuta e Stalinit” ngase ai ishte në krye të komisionit për hartimin e saj. Kushtetuta e BRSS e vitit 1936 ishte në fuqi deri në vitin 1977 kur u zëvendësua me të ashtuquajturën “Kushtetuta e Brezhnjevit” Kushtetuta e 1936 është e njohur për nga sistemi centralist i pushtetit dhe roli udhëheqës i partisë në qeverisjen e shoqërisë. Kështu zhdukën edhe disa zgjedhje nga kushtetuta e BRSS-s lidhur me vetqeverisjen lokale si bazë mbi të cilën është ndërtuar sovraniteti popullor dhe piramida e organeve shtetrore. Ndikimi i kësaj kushtetute si dhe i BRSS dhe Stalinit në kushtetutat dhe vendet e mëvonnshme ka qenë mjerisht shumë i madhë duke e zbatuar centralizmin si sistem të qeverisjes dhe totalitarizmit shtetror si ideologji e praktik. KUSHTETUTA E ITALISË 1948 Është miratuar pas ngadhnjimit të forcave demokratike mbi fashizmin në Itali. Ajo u miratua nga Kuvendi Kushtetues më 1948. Rëndësia e saj qëndron në fakin e likuidimit të fashizmit dhe “Kushtetutshmërisë” se Musolinit suprimohet monarkia dhe vendoset republika parlamentare. Kjo kushtetutë garanton liritë personale , të drejtat kulturore, socialo-ekonomike dhe politike të shtetasit dhe njeriut. Parlamenti është organi legjislativ i përbërë nga dy dhoma me mandat 5 vjeqar i cii zgjidhte kryetarin e Republikës kurse qeverinë e zgjedh kryetari i republikës. Gjykatën kushtetuese e zgjedh parlamenti, ndërsa kryetari e kryeson mbledhjen e këshillit suprem të magjistraturës. Kryetari ka të drejtë ta shpërndajë parlamentin të kthej ligjet në rishqyrtim dhe ka të drejtë të vetos suspenzive. Në bazë të kësaj kushtetute Italia shquhet nga decentralizimi administrativ dhe regjionalizmi. Ajo ndahet në 5 krahina që kanë autonomi politiko-territoriale. KUSHTETUTA E FRANCËS 1958 Njihet si kushtetuta e De Golit ngase u miratua nga ai si krytar i Republikes përmes referendumit. Projektin e saj e kishte paraqitur Qeveria e jo parlamenti. Në këtë kushtetutë është zbatuar një sistem i ri gjysmëpresidencial. Ky sistem përforcohet nga një amendament i miratuar me referendum në vitin 1962 ku kryetari i Republikës zgjidhej drejtpërdrejt e jo nga parlamenti. Në preambulën e shkurtër prej dy alineve dhe një neni vërtetohet besnikria ndaj deklaratës mbi të drejtat….1789. Kryetari i Republikës paraqitet organ qëndror ku në bazë të nenit 5 ai siguron kontinuitetin e shtetit, garanton sovranitetin kombëtarë, integriteitin territorial dhe zbatimin e marrveshjeve ndërkombëtare. Kryetari emron kryeministrin, anëtarët e qeverisë, kryeson mbledhjet e Qeverisë, nxjerr disa akte ka të drejtëmn e vetos, shpërndan parlamentin. Ai përgjigjet vetëm në rast tradhtie ndaj vendit.

Faqe 61 prej 114

Qeveria udhëheqë politikën e vendit apo disponon me administratën dhe forcat e armatosura, ajo është nismëtare për nxjerrjen e ligjeve nga ana e parlamentit, ajo përgjigjet vetëm para Kuvendit Kombëtarë e jo para Senatit si dhomë e dytë. Parlamenti përbëhet nga dy dhoma: - Kuvendi Kombëtarë - Senati Kuvendi kombëtarë zgjidhet drejtpërdrejt me mandat 5 vjecar sipas parimit “Një njësi zgjedhore, një deputet” me numër prej 26.000-180.000 Senati zgjidhet në mënyrë të tërthort. Parlamenti ka të drejtë të autorizojë Qeverinë për të rregulluar disa cështje nga fushveprimi legjislativ. Organ për mbrojtjen e kushtetutshmërisë është Këshilli Kushtetues SISTEMI I ZGJEDHJEVE Sistemi i zgjedhjeve është një ndër pjesët më të rëndësishme të së drejtës kushtetuese. Nëpërmjet zgjedhjeve shtetasit realizojnë një ndër drejtat politike të veta me të cilin rast vjen në shprehje qenia e tyre politike. Sistemi i zgjedhjeve trajtohet në kuptimin e gjerë dhe atë të ngushtë. Në kuptimin e gjerë kuptojmë tërësinë e parimeve, të drejtave, garancive, aktiviteteve dhe punëve teknike të sanksionuara me kushtetutë, ligje dhe akte tjera juridike, në bazë të cilave përcaktohet pjesmarrja e shtetasve në organin përfaqsues të shtetit. Në kuptimin e ngushtë kuptojme sistemin e ndarjes së mandateve e cila është qështje shumë e rëndësishme, sepse ajo shpall fituesit ose humbësit e zgjedhjeve të një subjekti politik. Komponentë shumë e rëndësishme e zgjedhjeve është e drejta e zgjedhjeve e cila ka dy kuptime: - Kuptimi Objketiv - Kuptimi Subjektiv Në kuptimin objketiv nënkuptojmë atë pjesë të së drejtës positive të shtetit apo sistemin e normave juridike me të cilin rregullohet zgjedhja e organeve të larta të shtetit. Këtu përcaktohet baza e elektoratit dhe rrethi i pjesmarrsve në zgjedhje, të drejtat dhe detyrimet e partive politike, detyrat e organeve shtetrore për rregullshmërinë e zgjedhjeve etj. Në kuptimin subjektiv kuptojmë një nga të drejtat themelore të shtetasve në veprimtarinë e tyre politike, të drejtën për të zgjedh dhe të drejtën për tu zgjedhur. RËNDËSIA E ZGJEDHJEVE DHE E SISTEMIT TË ZGJEDHJEVE Rëndësia e zgjedhjeve qëndron aty se në kushtet e demokracisë parlamentare mundësohet pjesmarrja formale e shtetasit në ushtrimin e pushtetit. Rëndësia e sistemit të zgjedhjeve për herë të parë ka ardhur parasysh në veprat e ideologëve borxhez të shek.XVII dhe XVII. Shkëndijat e para të sistemit të zgjedhjeve i hasim në Faqe 62 prej 114

poliset greke, ndërsa ai është i lidhur me shtetet bashkkohore dhe demokracinë përfaqsuese. Pas ngadhnjimit të revolucioneve demokratike, ky system dhe e drejta e zgjedhjeve rregullohen me dokumente dhe akte juridike si: përmes deklaratave, kushtetutave dhe ligjeve të vecanta mbi zgjedhjet. Rëndësia e sistemit të zgjedhjeve qëndron në pozitën dhe rolin politik të njeriut si shtetas në ushtrimin e pushtetit në përgjithësi. Sistemi i zgjedhjeve ka rëndësi edhe nga aspekti i organizimit të pushtetit dhe funksionimit të organeve dhe institucioneve politike. Sistemi i zgjedhjeve ka edhe rëndësi të posacshme teorike për shkencën politike e kushtetuese. Shkenca politike dhe kushtetuese, pozitën e njeriut e trajton si kualitetin dhe nivelin e demokracisë të regjimit politik të atij vendi. TEORIA POLITIKE E KUSHTETUESE – JURIDIKE DHE SISTEMI I ZGJEDHJEVE Teoria politike demokratike tradicionale ka qenë e përqëndruar në dy qështje: kush ka të drejtë të marrë pjesë në zgjedhjen e përfaqsuesve në organin përfaqsues dhe si mund të realizohet kjo e drejtë. Këtu teoria politike ka ngritur dy parime: - Parimin e zgjedhjeve të drejtpërdrejta dhe të tërthorta - Parimin e votimit public dhe të fshehtë Teoria politike duke u nisur nga teoria e sovranitetit popullor ka ngritur edhe parimin e mandatin e përfaqsuesve si mandate imperative, përfaqsues dhe të lidhur me revokimin. Rëndësi të vecantë për sistemin e zgjedhjeve ka edhe cështja e sigurimit të bazës reale apo adekuate zgjedhore në sistemin e përfaqsimit. Lidhur me këtë janë sajuar dy parime: - Parimi i përfaqsimit mazhoritar ( i shumicës) - Parimi i proporcional Burimi kryesor juridiko-teknik i sistemit kushtetues lidhur me zgjedhjet janë ligjet mbi zgjedhjet dhe aktet juridike të pushtetit ekzekutiv. E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË PËRGJITHSHME Është e lidhur me paraqitjen e institucioneve moderne përfaqsuese dhe është ndër të drejtat më të vjetra politike. E drejta e zgjedhjeve nënkupton disa të drejta si: të drejtës e shtetasve të zgjedhin përfaqsuesit e vet që njihet si e drejtë active, të drejtën e shtetasit që të zgjedhen për përfaqsues që njihet si e drejt passive, të drejtën e shtetasit që të kandidohet për përfaqsues dhe të drejtën e shtetasit për referendum për qështje madhore. Sot e drejta e zgjedhjeve të përgjithshme e emruar si “e drejtë e votës së përgjithshme” paraqet një ndër parimet themelore të sistemit të zgjedhjeve. Me sistemin e zgjedhjeve të përgjithshme kuptojmë të drejtën e përgjithshme për të marrë pjesë në zgjedhje nëse e kanë mbushur Faqe 63 prej 114

moshën madhore, pa dallim race, besimi, seksi, përkatsie kombëtare, shkallë arsimimi, culture, gjendje ekonomike etj. Për të zgjedhur dhe për tu zgjedhur.

E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË BARABARTA Kjo mund të emërtohet si “e drejtë e votës së barabart” por edhe si “barazia shtetasve në zgjedhje”. Me këtë të drejtë kuptojmë fuqinë e votës së shtetasit. drejta e zgjedhjes jot ë barabart dallon shtetasit për nga vlera e votës së tyre. Kjo drejtë është bërë në dy mënyra: të haptë dhe tërthortë. Mënyra e haptë pabarazisë së votës është bërë përmes “votumit plural”-shumzimit të votive.

e E e e

E DREJTA E ZGJEDHJEVE TË DREJTPËRDREJTA DHE TË TËRTHORTA Me të drejtën e zgjedhjeve të drejtpërdrejta nënkuptojmë të drejtën e shtetasit që si zgjedhës, përmes votimit të zgjedh vetë përfaqsuesit e vet pa ndërmjetës. Të drejtën e zgjedhjeve të tërthorta e kemi atëherë kur zgjedhsit zgjedhin ndërmjetsit e tyre, në vend të vet, për përfaqsues në organet përfaqsuese. Zgjedhjet e tilla mund të jenë dy ose më shumë shkallëshe. VOTIMI I FSHEHT DHE I HAPTË (public) Votimi i hapët bëhet përmes aklamacionit (brohoritjes) apo me ngritjen e dorës. Kjo formë e votimit është jodemokratike, ngase mundëson kontrollin dhe presionin mbi zgjedhësit, dhe nuk i lejon ata të shprehin vullnetin e vet në zgjedhje. Votimi i fshehtë bëhet me hudhjen e kokrrave të gomës, figurave, shenjave etj, në kutin e votimit për të zgjedhur një kandidat. Sot në botë ky votim bëhet përmes fletvotimeve në të cilat shënohet emir dhe mbiemri i kandidatit apo partisë politike.

SISTEMI I NDARJES SË MANDATEVE ME RASTIN E ZGJEDHJEVE . Nga forma e ndarjes së mandateve, mvaret dhe vlera e vërtetë e votës së zgjedhësit. Në teorinë politike janë të njohura dy sisteme të ndarjes së mandateve: - Sistemi i shumicës (mazhoritar) Faqe 64 prej 114

- Sistemi proporcional i përfaqsimit Sistemi mazhoritar – sipas këtij sistemi mandatin e fiton kandidati, përkatsisht lista e kandidatëve e cila fiton shumicën e votive në një njësi zgjedhore. Sistemi i shumicës bazohet në shumicën absolute dhe atë relative, mund të zbatohet në njësi të mëdha ashtu edhe të vogla. Shumica absolute zbatohet atëherë kur në listë janë një ose dy kandidat. Shumica relative zbatohet nëse në lista janë më shumë se dy kandidat. Sistemi i përfaqsimit proporcional – në këtë system secila parti ose grup politik që merr pjesë në zgjedhje, fiton numrin e mandateve në përpjestim me numrin e votive që ka fituar në zgjedhje. Qëllimi i zbatimit të tij ka qenë, që edhe pakicës ti mundësohet numër i caktuar i mandateve, por në baza proporcionale. Ndër sistemet që kanë pretenduar të sigurojnë mandate për pakicën kanë qenë: sistemi i grumbullumit të votive, sistemi i minimumit zgjedhor dhe sistemi i votimit të kufizuar. Sistemet e zbatuara në ndarjen e mandateve janë: Sistemi i herësit dhe Sistemi i D’Ont-it (matematicient belg) Sipas sistemit të herësit numri i tërësishëm i votive së pari pjestohet me numrin e përfaqsuesve që zgjedhen në njësinë zgjedhore. Numri i fituar paraqet herësin zgjedhor. Secilës list të kandidatëve i ndahen aq mandate sa herë të pjestohet numri i votive që ka fituar lista me herësin zgjedhor. Zbatimi i këtij qëllimi ka për qëllim ekzistimin e partive të vogla. Sistemi D’Onit ndarja e mandateve bëhet përmes operacionit matematikor i cili nënkupton shfrytzimin e “ndarësit të përbashkët”. LLOJET E SISTEMIT TË ZGJEDHJEVE Kriter kryesor për dallimin e sistemeve zgjedhore është vet përmbajtja e tyre. Duke u nisur nga kjo, në teorinë politike dhe shkencën kushtetuese-juridike janë bërë disa klasifikime të sistemeve zgjedhore në bazë të kritereve përmbajtsore. - Ato që marrin për bazë parimet që përshkojnë sistemin e zgjedhjeve, këto sisteme i ndajnë në demokratike dhe jodemokratike ose përparimtare dhe reaksionare. - Ato që marrin për bazë nivelin e përputhshmërisë si pjesë positive të një vendi, sistemet dhe zgjedhjeve i ndajnë në reale, formale dhe fictive. Sistemet e zgjedhjeve demokratike janë: zgjedhjet pluraliste, e drejta e zgjedhjeve të përgjithshme, barabarta, drejtpërdrejta, votimi i fshehtë etj. Ato sisteme që janë kundër këtyre parimeve dhe bëjnë vjedhjen e votive janë jodemokratike. Sistemet e zgjedhjeve reale janë ato sisteme kur praktika e zbatimit përputhet me normat si ato kushtetuese, ligjore etj përmes të cilave rregullohen zgjedhjet. Sistemin e zgjedhjeve formale e kemi atëherë kur sistemi i zgjedhjeve përmban parime që nuk përkojnë me mardhëniet politike reale dhe me raportin e forcave politike në atë vend. Sisteme të zgjedhjeve fictive kemi atëherë kur realiteti në zbatimin praktik të zgjedhjeve është në kundërshtim të plotë me normat kushtetuese. Faqe 65 prej 114

Teoria mbi mandatin imperative – Kjo teori është përpunuar nga Sieyes në Francë nga fund ii shek.XVIII. Sipas kësaj teorie mandate i dhënë përfaqsuesve të zgjedhur nuk trajtohet si kuptim juridik, por politik. Teoria politike socialiste – e ka cmuar mandatin imperative më tepër për nga sanksioni i tij përfundimtarë-revokimi. Sot ky mandate është braktisur në tërësi, madje në Francë është edhe i ndaluar. Koncepti i mandatit përfaqsues – ky concept niset nga qëndrimi se përfaqsuesit e zgjedhur përfaqsojnë popullin në trësi, e jo zgjedhësit që i kanë zgjedhur. Gjatë kohës sa i zgjat mandate përfaqsuesi i zgjedhur nuk është në raport juridik me zgjedhësit, nuk përgjigjet për punën e vet dhe ato nuk kanë të drejtë ta revokojnë parase ti skadoj mandate. Teoria mbi mandatin e lidhur – kjo teori është më tepër politike e më pak formalo-juridike. Sipas saj përfaqsuesit nuk mvaren nga zgjedhësit. Ato janë të mvarur nga kuptimi politik për programin dhe pikpamjet politike që i kanë prezentuar gjatë fushatës parazgjedhore dhe në bazë të cilit kanë arritur besimin e popullit. REVOKIMI Me revokim kuptojmë marrjen e mandatit para skadimit të tij nga ana e zgjedhësve. Revokimi është e drejtë politike dhe instrument juridik në duart e zgjedhsve. Këtë institucion e hasim që nga shek.XVII që është zbatuar në disa njësi federale në SHBA për deputetët e parlamentit shtetëror.

ROLI I PARTIVE POLITIKE NË SISTEMIN E ZGJEDHJEVE Partitë politike janë paraqitur shumë herët, me paraqitjen e vet shtetit dhe luftës për pushtet. Në teorinë politike paraqitja dhe funksionimi i partive politike lidhet me demokracinë dhe të cilat janë shumë ngusht të lidhura mes veti. Demokracia moderne si element të saj ka paraqitur idenë e sovranitetit popullor. Zbatimi i zgjedhjeve paraqet detyrë të rëndë, e këtë detyrë e zbutin sado pak vet partitë politike dhe ato i bëjnë një shërbim të madh demokracisë. Prandaj, si demokracia përfaqsuese ashtu edhe sistemi i zgjedhjeve nuk mund të paramendohen pa ekzistimin dhe funksionimin e partive politike. KUSHTETUTA DHE SISTEMI POLITIK Faqe 66 prej 114

Me termin “Sistem politik” kuptojmë ushtrimin e pushtetit politik. Sistemin politik e kanë sanksionuar vetëm institucionet shtetërore qendrore. Shumica e vendeve socialiste sistemin politik e kanë emruar si “Sistem shoqëror-politik”. SHTETI Shteti është forma themelore e organizimit të shoqërisë. Termi shtet buron nga fjala “status”. Ekzistojnë edhe teori se shtetitn e ka krijuar vet zoti. Teoritë idealisteobjektive përmes shtetit shohin rëndësinë e idesë absolute të shpirtit popullor dhe të vlerës më të lartë morale. Teoritë biologjike organistike shtetin e kuptojnë si organizëm të një rendi më të lartë, organet e të cilit funksionojnë si ato të njeriut. Teoritë e dhunës, lindje dhe natyrën e shtetin e mbështesin në aktet e dhunës së organizuar që ngadhnjen kundër më të dobtit. Teoritë funksionaliste shtetin e trajtojnë si organizatë për ushtrimin e funksioneve të caktuara Brenda sistemit social. Sipas teorisë marksiste shteti zhvillohet si product i kundërthënieve klasore antagoniste të cilat nuk mund të kapërcehen pa shtet. Në kuptimin e ngushtë shteti nënkupton aparatin shtetrorë, dhe su subject i mardhënieve ndërkombëtare. Në kuptimin e gjerë me shtet kuptojmë gjithë shoqërinë të përfshirë me një organizëm shtetror.

TIPET DHE FORMAT E SHTETIT Tippet e shtetit dallohen mes veti si për nga organizimi institucional, ashtu edhe për nga natyra dhe vëllimi i funksioneve që ushtrojnë. Sipas mardhënieve në prodhim dhe përmbajtja klasore kemi këto shtete: shtetin skllavopronar, shtetin feudal, shtetin capitalist, shtetin proletar-socialist. PUSHTETI SHTETROR Elementet e nocionit të shtetit janë: populli, territory dhe pushteti Sovran. Populli dhe territory konsiderohen si elemente personale e materiale të shtetit, ndërsa pushteti shtetror konsiderohet element ideal apo juridik i shtetit. Te shteti, element specific është pushteti i tij, si raport urdhërues ku njëri urdhëron e të tjerët i nënshtrohen atyre urdhrave. Në kufijtë e shtetit, pushteti shtetror është më i lartë dhe sovran. ATRIBUTET E PUSHTETIT SHTETROR Faqe 67 prej 114

Atributet e pushtetit shtetëror janë: pavarsia, kontinuiteti dhe pandashmëria. Pavarësia e pushtetit shtetrorë nënkupton se ai nuk i nënshtrohet asnjë pushteti tjetër. Kjo shprehet si në aspektin e brendshëm ashtu edhe në atë të jashtëm. Pavarësia është rezultat i origjinalitetit të vet shtetit dhe vetëm pushteti i tij është burimor. Origjinaliteti i shtetit nënkupton se shteti është entitet i aftë për vetarsyetim. Kontinuiteti i pushtetit shtetror dmth se ai ushtrohet pandërprerë, pavarësisht se a ndryshohen bartësit e tij. Pandashmëria e pushtetit shtetror nënkupton se ai është një pushtet, pavarësisht nga fakti se mund të ushtrohet përmes më shumë organeve. LEGJITIMITETI I PUSHTETIT SHTETROR Është nocion politik e sociologjik. Me këtë nënkuptojmë njohjen nga ana e pjestarëve të një bashkësie politike – shtetit, institucioneve ekzistuese të pushtetit pasi që ato janë në pajtim me disa parime më të larta. Legjitim është ai shtet që në veprimtarinë e tij është zbatuar sovraniteti popullor në formë sa më të drejtpërdrejtë. Kjo dallon nga ligjshmëria juridike gjegjësisht nga legaliteti. Legjim është ai pushtet që është vendosur me vendim të shumicës së popullit.

FUNKSIONET E PUSHTETIT SHTETROR Kriter më i përshtatshëm për dallimin e funksionit të shtetit janë teoritë dualiste dhe trijaliste. Teoritë dualiste nisen nga esenca e pushtetit shtetror, respektivisht nga funksioni i tij i urdhërdhënies dhe zbatimit. Sipas disa mendimtarëve pushteti i cili përcakton rregullat e përgjithshme të sjelljes është ai legjislativ, ndërsa pushteti i cili zbaton ato rregulla është ekzekutiv i cili përfshin atë administrative dhe atë gjyqsor. Përfaqsues të kësaj teorie ishin: Loku, Russo, Hans, Kelzen etj. Ndarja materiale e pushtetit bëhet në bazë të veprimtarive të shtetit ku përmes të cilave ai realizon qëllimet e veta. Sipas këtij parimi pushteti ndahet në legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Funksionin legjislativ e ushtron shteti përmes sajimit të normave me të cilat krijohet rendi juridik i shtetit, dhe përmes ligjeve. Ligji përbëhet nga rregulla juridike të reja, të përgjithsme dhe abstrakte Norma apo rregulla ligjore është abstrakte sepse zbatohet në raste të shumta, ajo është posa e krijuar, sepse me të zbatohet një funksion konstitutiv në rendin juridik të shtetit. Brenda funksionit legjislativ dallojmë: - Funksionin kushtetutvënës - Funksionin e rregullt legjislativ - Funksionin normative Faqe 68 prej 114

Funksioni ekzekutiv duhet të ndërlidhet me atë legjislativ. Pushteti ligjvënës krijon ligjet ndërsa ai ekzekutiv i zbaton ato. Funksioni gjyqsor paraqet veprimtarinë e shtetit përmes të cilës ruhet dhe realizohet rendi juridik. Elementet kryesore të këtij funksioni janë: - Normat juridike - Sjelljet njerzore - Kontesti Normat juridike janë konkrete dhe shërben si kriter për ushtrimin e funksionit gjyqsor. Sjellja e njerzve është jo që vlerësohet nga aspekti i normës juridike. Funksioni gjyqsor është i lidhur me ligjin. Kontesti është element qensor i funksionit gjyqsor. Përmes tij dallohet gjyqsia nga administrate.

SOVRANITETI Termi sovranitet ka prejardhjen nga latinishtjae re supremus-i pavarur dhe supremitas-epërsi, si dhe nga fjala e vjetër fringe “sovrain” që dmth i pavarur. Ky term përdoret për të shënuar pozitën më të lartë të ndonjë subjekti në fushveprimin e tij. Termi sovranitet përdoret për të shënuar të drejtën e popujve për vetvendosje (sovraniteti kombëtar). Teoria bashkkohore bën dallimin mes nocioneve sovraniteti i shtetit dhe sovraniteti në shtet. Sovraniteti i shtetit paraqet atribut qenësor në shtetin nëpërmjet të cilit shprehet pavarësia e tij në raport me faktorët e jashtëm, si dhe epërsia e tij në raport me faktorët e brendshëm. Sovraniteti në shtet ka të bëj me bartësit e pushtetit shtetror si pushtet sovran. Me sovranitetin e shtetit kuptojmë: a) pavarësinë e pushtetit shtetror b) epërsinë (supermacionin) e pushtetit shtetror c) pakufizueshmërinë juridike të pushtetit shtetror Sovraniteti i shtetit përfshin tre elemente: të jashtme, të brendshme dhe të sintetizuara. Me elementin e jashtëm nënkuptojmë pavarësinë e pushtetit shtetrorë në raport me shtetet e jashtme për të marrë vendime pa mos iu nënshtruar urdhrave të jashtme. Me elementin e brendshëm nënkuptohet epërsia e pushtetit shtetror, ku Brenda territorit të vet është pushtet më i lartë në krahasim me të tjerët. Elementi i sintetizuar konsiston në pakufizueshmërinë juridike të pushtetit shtetror. E drejta bashkkohore ndërkombëtare njeh sovranitetin e shtetit dhe sipas Kartës së Kombeve të Bashkuara, mardhëniet midis anëtarëve të Bashkësisë Ndërkombëtare duhet të bazohen në parimin e barazisë sovrane. Sovraniteti i popullit është i lidhur me bartësit e sovranitetit Brenda shtetit. Lidhur me atë se kush është bartës i sovranitetit të shtetit ekzistojnë disa teori: Faqe 69 prej 114

teoria teokratike, legjitimiste, e sovranitetit të kombit, sovranitetit të popullit apo shtetasve, marksiste. FORMAT E DREJTPËRDREJTA TË REALIZIMIT TË SOVRANITETIT Sovraniteti realizohet në dy mënyra:

- Nëpërmjet formave të të vendosurit të drejtpërdrejt të shtetasve dhe - Nëpërmjet përfaqsimit politik të trupit zgjedhor në organet e caktuara shtetrore Në formën e parë vjen në shprehje demokracia e drejtpërdrejtë, ndërsa në formën e dytë vjen në shprehje demokracia përfaqsuese. Demokraci e drejtpërdrejt është ajo kur populli si bashkësi politike, tubohet në një vend dhe merr vendime lidhur me punët publike. Formë të parë të kësaj demokracie hasim në Greqinë Antike. Në shtetin bashkëkohor kjo formë as që mund të paramendohet. Kjo demokraci zbatohet vetëm në bashkësi territoriale të vogla. Në demokracinë përfaqsuese shtetasi nuk vendos drejtpërdrejt, por drejtpërdrejt i zgjedhin përfaqsuesit e tyre që vendosin në emër të tyre. Kjo përjashton popullin nga vendim marrja dhe nuk përkon me idetë e sovranitetit të popullit, mirëpo në demokracinë përfaqsuese janë gjetur disa forma të pjesmarrjes së drejtpërdrejt të shtetasve në ushtrimin e pushtetit si referendumi, plebishiti, iniciativa etj. Referendumi – është institucion më i përhapur dhe më i rëndësishëm i demokracisë si rezultat i sovranitetit të popullit. Fjala referendum vjen nga latinishtja që dmth atë për të cilin duhet informuar. Në referendum zgjedhsit përcaktohet për njërën nga alternativat PËR ose KUNDËR. Klasifikimi i formave të referendumit bëhet në bazë të faktorve të ndryshëm siq janë: - Baza juridike për mbajtjen e referendumit - Obligueshmëria e vendimit nga referendumi - Efekti i vendimit nga referendumi - Cështja per të cilën vendoset me referendum - Koha e zbatimit të referendumit Për nga baza juridike dallojmë dy lloje të referendumit: - I detyrueshëm dhe - Fakultativ Referendum i detyrueshëm është ai referendum i cili zbatohet medoemos, meqë është parashikuar me kushtetutë dhe ligj. Referendumi fakultativ quhet ajo formë e të vendosurit të drejtpërdrejt, mundësia për mbajtjen e të cilit është parashikuar dhe lidhur me shpalljen e tij të merr vendim organi competent.

Faqe 70 prej 114

Për nga obligueshmëria e vendimit të referendumit dallojmë: - Referendum detyrues - Referendum konsultativ Me referendum detyrues nënkuptojmë qëndrimin e organeve shtetrore ndaj rezultateve të referendumit. Referendumi këshilldhënës ose konsultativ është ajo formë e të vendosurit të drejtpërdrejt të zgjedhsve, në të cilin akti që është object i referendumit nuk miratohet por përmes referendumit vetëm shpreh mendimin rreth tij. Për nga efekti i vendimit që del nga rezultatet e referendumit dallojmë: - Referendumin konstitutiv dhe - Referendumin abrogativ Përmes referendumit konstitutiv vërtetohet efekti i një akti të miratuar nga organi shtetror përkatës. Përmes referendumit abrogativ abrogohet akti në fuqi duke mos e zëvendësuar me tjetër. Për nga koha e mbajtjes dallojmë: - Referendumin paraprak “ante legume” mbahet para miratimit përfundimtar të aktit, apo para marrjes së vendimit nga parlamenti. - Referendumi pauses paraqet atë plotësues, ngase zgjedhësit vendosin për aktin pas miratimit të tij nga ana e parlamentit. Sipas objektit për të cilin vendoset dallojmë: - Referendumin kushtetutvënës është formë e miratimit përfundimtar të kushtetutës ose të ndryshimit të saj - Referendumi ligjvënës është formë e miratimit të drejtpërdrejtë të ligjit nga ana e shtetasve dhe është forma e referendumit më e përhapur në botë.

PLEBISHITI – Është një ndër format e realizimit të drejtpërdrejt të sovranitetit të popullit. Termi “plebishit” buron nga fjala latine “plebiscitum” që dmth vendim i popullit i miratuar me votim. Disa mendimtarë thonë se plebishiti nuk dallon nga referendumi dhe se ai paraqet formë të referendumit ligjvënës. INICIATIVA (nisma e popullit) – Faqe 71 prej 114

Është formë e të vendosurit të drejtpërdrejt të popullit. Në të drejtën kushtetuese, kjo formë njihet si peticion i zgjedhësve. Iniciativa e popullit mund të jetë e përgjithshme dhe e kufizuar. Iniciativa e popullit paraqitet në formë të paformuluar, si kërkesë me të cilin shprehet qëllimi dhe esenca e aktit që kërkon të nxjerret. Organi përfaqsues është i detyruar ta shqyrtojë dhe ta harotjë propozimin e aktit. VETOJA E POPULLIT – Është formë specifike e të vendosurit të drejtpërdrejtë. Termi veto ka prejardhjen nga gjuha latine veto, veteor që dmth ndaloj, hedh posht. Përmes vetos zgjedhësit shfuqizojnë ligjet në fuqi. Në rast të hedhjes në referendum, ligji ,umd të hedhet posht vetëm nëse kundër tij kanë votuar shumica e zgjedhsve të regjistruar. SISTEMI PËRFAQSUES SI FORMË E REALIZIMIT TË SOVRANITETIT Ky system mbështetet në teorinë e sovranitetit të kombit sipas të cilës kombi si trup kolektiv ushtron sovranitetin përmes përfaqsuesve të vet të zgjedhur. Ky system është si formë e imponuar e shtetit modern. Sistemi përfaqsues së pari është paraqitur në Angli në shek.XIV me konstituimin e parlamentit anglez si organ përfaqsues i përbërë prej dy dhomave. TEORIA MBI NDARJEN E PUSHTETIT Ne praktikën kushtetuese hasim tre sisteme të ndarjes së pushtetit: - Sistemin presidencial - Sistemin parlamentar - Sistemin e përzier

SISTEMI PRESIDENCIAL Ky system është formë e rregullimit kushtetues, formë e organizimit dhe ushtrimit të pushtetit. Së pari është zbatuar në SHBA me kushtetutën e vitit 1787. Ky system mbështetet në idenë e ndarjes konsekuente të pushteteve dhe bartësve të tyre. Secili pushtet duhet ti punoj ato punë që i takojnë, dhe duhet të jetë sa më i pavarur nga dy pushtetet tjera. Ky system siguron pavarësinë e organeve të Faqe 72 prej 114

administratës dhe atyre gjyqsore nga organi legjislativ i cili është në pozitë më të volitshme nga rrafshi material. Në sistemin presidencial pushtetin legjislativ e ushtron organi përfaqsues, pushtetin ekzekutiv dhe administrative e ushtron kryetari, të cilin e zgjedh populli, ndërsa pushtetin gjyqsor e ushtrojnë gjykatat, gjyqtarët e të cilave i zgjedh populli. Presidenti si bartës i pushtetit ekzekutiv dhe administrative si shef i shtetit ai është komandant supreme i forcave të armatosura. Ai emëron funksionarët e administratës. Presidenti është përfaqsues i shtetit dhe sovranitetit të tij, përfaqson vendom në mardhëniet ndërkombëtare, lidh marveshje ndërkombëtare, akrediton përfaqsuesit diplomatic etj. Kryetari për punën e tij nuk i përgjigjet organit përfaqsuesit, ai nuk mund të ndikoj te organi legjislativ në miratimin e ligjeve. SISTEMI PARLAMENTAR Ky system është karakteristikë për nga raporti mes parlamentit dhe qeverisë. Parlamentarizmi për herë të parë u paraqit në Angli, në luftë për të ngushtuar pushtetin e monarkut. Karakteristikat që e lartësojnë sistemin parlamentar janë: - Epërsia parimore e pushtetit legjislativ mbi dy pushtetet tjera, i cili kontrollon punën e qeverisë dhe ka mundësi ta përmbys ate - Ekzistimi i shefit të shtetit pa ndonjë përgjegjësi politike që konsiderohet si element stabil i pushtetit ekzekutiv - Zbatimi i institucionit të qeverisë, përkatësisht i këshillit të ministrave si organ i posacshëm administrative. “Mbreti sundon por nuk qeveris”. Shefi i shtetit mund të refuzojë propozimin e ministrit, gjithashtu edhe ministry mund të kundërfirmoj aktin e tij. Ministrant i përgjigjen parlamentit i cili mund ti shkarkoj duke ua votuar mosbesimin. Ministrant përbëjnë qeverinë parlamentare, kurse qeveria i përgjigjet parlamentit si organ kolegjial, dhe nëpërmjet votëbesimit parlamenti ushtron ndikim vendimtar mbi qeverinë. Edhe qeveria mund të ndikoj mbi parlamentin, dhe këto ajo i kërkon shefit të shtetit ta shpërbëj parlamentin dhe përmes saj arrihet baraspesha mes qeverisë dhe parlamentit.

SISTEMI I PËRZIER Paraqet një system hybrid të organizimit dhe ndarjes së pushtetit shtetror. Ky systemshquhet për nga kombinimi i parimeve dhe rregullave të sistemit Faqe 73 prej 114

parlamentar dhe atij presidencial. Ky system njihet si parlamentaro-presidencial ose anasjelltas. Zbatimi i saj është si rezultat për krijimin e një qeverie stabile dhe eleminimin e kualicioneve të gjëra e cila ka shkaktuar kriza politike të shpeshta. Ky system më shumë zhvillohet si formë e presidencializmit të crregullt se sa parlamentarizmit racional. Në raport me dy sistemet e mëparshme është më i hershëm, ky është i ri. Për herë të parë është paraqit në Finland me kushtetutën e vitit 1919, pastaj në Austri 1934, Francë 1958 etj. Në këtë system shefi I shtetit ka pozitë shumë të fotë gjithashtu vjen në shprehje edhe pavarësia më e madhe e qeverisë. TEORIA MBI UNITETIN E PUSHTETIT Uniteti i pushtetit është formë e rregullimit të raporteve midis pushtetit legjislativ, ekzekutiv-administrativ dhe gjyqsor sipas të cilit: - Që të tre pushtetet i ushtron një organ i vetëm - Secilin nga tre pushtetet e ushtrojnë organet e vecanta, por organi përfaqsues e ka epërsinë mbi dy të tjerët Forma e parë e pushtetit i takon të kaluarës ndërsa forma e dytë na paraqitet në formë të konventit dhe sistemit të kuvendit. SISTEMI I KONVENTIT Ky është system i organizimit horizontal të pushtetit ku pushtetit ku pushteti legjislativ dhe ekzekutiv është përqëndruar në atë legjislativ, ndërsa ai gjyqsor është ndarë. Ky system për herë të parë është paraqitur gjatë Revolucionit Francez gjatë kohës së Jakobinëve. Konventi ka zgjedhur Këshillin e Shpëtimit Publik, i cili ka udhëhequr pushtetin ekzekutiv. Sipas Kushtetutës së Montanjarit e cila nuk hyri në fuqi, Franca nuk ka pasur as shef shteti, as qeveri, as shef të pushtetit administrative. Këto tre organe i ka përfaqsuar Konventi si organ më i lartë i pushtetit. Anëtarët e Këshillit i përgjigjen Kuvendit. Secili anëtarë si ministër drejton një nga dikasteret e administratës. Në këtë system është karakteristike edhe institucioni i referendumit. SISTEMI I KUVENDIT Idetë e këtij sistemi kanë ardhur në shprehje në Komunën e Parisit (1871) dhe në shumicën e ish shteteve socialiste. Teoria politike socialiste e RSFJ këtë system e konsideron si besnik të sistemit të konventit, system që mbështetet në idenë e unitetit të pushtetit. Këtu pushteti gjyqësor arrinë një pavarësi formale dhe faktike. SISTEMI AUTOKRATIK Faqe 74 prej 114

Filozofi grek Aristoteli termin “autokraci” e ka përdorur për të shënuar një formë të sistemit politik, ku pushteti gjendet në duart e një individi të cilin e ushtron sipas dëshirës së vet dhe për vete. Formë më e shprehur e autokracisë është diktatura personale. Format e qeverisjes autokratike janë: -Aristokracia, Oligarkia, Plutokracia, Tirania, Despotia dhe Diktatura. KLASIFIKIMI I ORGANEVE SHTETRORE Organet shtetërore nxjerrin norma juridike, sigurojnë zbatimin e tyre dhe ushtrojnë punë dhe detyra tjera. Secili shtet ka organizatën e vet shtetërore. Organet shtetrore ndahen në: të armatosura dhe civile, urdhërdhënëse dhe ekzekutive, të zgjedhura dhe jo të zgjedhura, individuale dhe kolegjiale etj. PARLAMENTI Është organ më i lartë pëfaqsues në shtetin bashkëkohor, i cili ushtron pushtetin legjislativ dhe në disa raste edhe atë ekzekutiv. Në vende të ndryshme ky organ përfaqsues emrohet ndryshe si: kuvend, konvent, sovjet, kongres, sejm, megjlis, sabor. Parlamenti paraqitet me paraqitjen e kushtetutave për arsye se kushtetuta shënon kalimin gradual të pushtetit nga aristokratët dhe aristokracia në borxhezi nacionale. Fjala parlament vjen nga fjala latine “parlare” që dmth me fol. Ky organ është product i demokracisë borxheze, megjithse qysh në shtetet skllavopronare është paraqitur në formë të kuvendit. Parlamenti së pari u paraqit në Angli, gjë që vrehet edhe sot në ekzistimin e Dhomës së Epërme (të Lordëve) si mbeturinë e aristokracisë. Gjatë kohës borxheze ka ardhur në shprehje Dhoma e Poshtme (komunave). Parlamenti zgjedhet në katër vite, përmes votave të fshehta dhe është organ gjithpopullor. Paritit politike luajn rol kyc në punën e parlamentit të cilat caktojnë kandidatët e tyre dhe pas zgjedhjes ato udhëheqin punën e parlamentit qoftë si “pozitë” apo si “opozitë”. Kompetencat e parlamentit janë: - Parlamenti është bartës formal i sovranitetit (miraton dhe ndryshon kushtetutën, ligjet) - Parlamenti ndikon në pushtetin administrative (në sistemet e unitetit të pushtetit, në vecanti) - Parlamenti ndikon në mardhëniet ndërkombtare. Për të siguruar mëvetësimin e parlamentit modern, është zbatuar imuniteti parlamentar. Imuniteti parlamentar mbron anëtarët e parlamentit për të shprehur Faqe 75 prej 114

mendimin e tyre dhe lirisht të votojnë për vendimet që merren. Si formë e mekanizmit të brendshëm të punës, parlamenti formon trupa punues të përhershëm dhe të përkohshëm, në formë të këshillave, komiteteve dhe komisioneve. SHEFI I SHTETIT Me termin shef të shtetit në të drejtën kushtetuese, nënkuptojmë individin ose organin i cili ushtron organin e përfaqsimit të shtetit dhe sovranitetit të tij në mardhëniet e brendshme dhe ato ndërkombëtare. Në sistemin presidencial shefi i shtetit është bartës i tërë pushtetit ekzekutiv dhe atij administrative. Në monarkinë absolute shefi i shtetit është bartës absolut i tërë pushtetit. Të gjithë kushtetutat sanksionojnë kompetencat e shefit të shtetit. Kemi disa forma të shefit të shtetit: - Shefi individual i shtetit dhe - Shefi kolegjial ose kolektiv i shtetit Shefi individual i shtetit është paraqitur në formë të monarkut, kryetarit të republikës dhe kryetarit të shtetit. Monarku është forma më e vjetër e shefit individual të shtetit. Ai e ka trashëguar fornin dhe ka pasur pushtet të pakufizuar. Sistemi feudal karakterizon tipin e monarkisë dinastike gjë që në shek.XX e kanë përdorur ushtarakët për marrjen e pushtetit përmes grushtshtetit. Forma më e fortë e shefit individual të shtetit ka qenë monarkia absolute. Pastaj kemi edhe tri forma të tjera si: 1. Monarkun në monarkinë kushtetuese, i cili përfaqson shtetin, ushtron funksionin e mbrojtjes së unitetit dhe sovranitetit të shtetit 2. Shefi i shtetit me disa prerogativa më të gjera se ai i pari 3. Shefi i shtetit në monarkitë kushtetuese si shef formal ose faktik i cili emron një pjesë të parlamentit dhe përmes “dekreteve të caktuara” ndryshon kushtetutën. Shefi individual i shtetit në shtetet jomonarkiste Këto shtete bazohen në qeverisjen republikane, dhe për këtë arsye shefi i shtetit emrohet si Kryetar i Republikës rasti i Zvicrrës dhe Kryetar i Shtetit rasti i SHBA-ve. Kryetari i republikës është shef i shtetit si kategori kushtetuese. Kryetari i shtetit është shef faktik i pushtetit ekzekutiv si dhe shef i shtetit. Shefi individual i shtetit është zbatuar në një sërë shtetesh socialiste si Poloni, Cekosllovaki, RFPJ, Kinë etj. Shefi i shtetit sipas Kushtetutës së Austrisë, Brazilit, SHBA-ve duhet të ketë mbushur 35 vjet për tu kandiduar, kurse Gjermania dhe Turqia nga 40 vjet. Shefi i shtetit në këto vende zgjedhet në këto mënyra: - Në zgjedhje të drejtpërdrejta nga ana e popullit (Qipro, Kosovë, Francë, Island etj) - Në zgjedhje të vecanta të tërthorta - Nga ana e organit më të lartë përfaqsues Mandati i shefit të shtetit zgjat 4,5,6,7 vjet dhe është i përjetshëm në Ganë. SHEFI KOLEKTIV I SHTETIT Faqe 76 prej 114

Format e para të shtetit kolektiv i hasim në Grecinë Antike, ku është tentuar që pushteti ekzekutiv ti besohet organeve kolektive. Më vonë këtë e hasim në Francë, pas revolucionit demokratik. Formën e parë të shefit kolektiv të pushtetit ekzekutiv e ka zbatuar Zvicrra (1848). Një formë të ngjashme e kemi edhe te Kushtetuta e Uruguajit e vitit 1952, ku funksionin ekzekutivo-politik e ushtron Këshilli Kombëtarë i Qeverisë që zgjedhet nga populli me mandat 4 vjecar. Përmes kësaj forme është tentuar ti shmanget si parlamentarizmit klasik ashtu edhe sistemit presidencial klasik amerikan. Me kushtetutën e RSFSR të vitit 1918, formohet Komiteti Qendror Ekzekutiv i Sovjetëve si formë kushtetuese e organit kolektiv ekzekutiv, të cilin e ka zgjedhur Kongresi Gjithërues i Sovjetëve. Gjithashtu në kushtetutën e BRSS të Brezhnjevit të vitit 1977 dhe atë të Stalinit (1936) zbatohet forma e shefit të shtetit si Presideum i Sovjetit Suprem. PËRGJEGJSIA E SHEFIT TË SHTETIT Për kushtetutshmërinë dhe demokracinë kjo ka një rëndësi të madhe. Për sa i përket monarkut, ai jnuk i përgjigjej askujt, ngjashëm është edhe në shtetet me diktaturë personale. Në shtetet me system presidencial ekziston përgjegjsia e kryetarit, kështu psh sipas Kushtetutës së SHBA-ve kryetari i shtetit dënohet në rast të tradhëtisë, mito dhe krimeve të tjera të rënda. E drejta e fillimit të procedurës i takon Kongresit, në bazë të institucionit të impicimentit. Në sistemet parlamentare shefi i shtetit, kryetari paraqitet para popullit, zotit dhe historisë. Në shtetet socialiste për rast tradhëtie të tij, ai është likuiduar fizikisht. QEVERIA – Në kuptimin e gjërë politik, me termin qeveri kuptojmë pushtetin. Ai përdoret edhe për ti shënuar të gjitha organet më të larta legjislative dhe ekzekutive të shtetit. Përfundimisht ky term përdoret për ta emruar organin më të lartë të pushtetit ekzekutiv. Nga të gjitha organet dhe institucionet e shtetit, qeveria ka më shumë prioritet, sepse pushteti nuk mund të paramendohet në qoftë se nuk zbatohet. Pushteti ekzekutiv paraqet një ndër mekanizmat kryesor të pushtetit dhe formën themelore, nga e cila pasqyrohet karakteri i pushtetit dhe brendia e rregullimit politik në cdo shtet. QEVERIA NË SISTEMIN PARLAMENTAR

Faqe 77 prej 114

Është organi më i lartë ekzekutivo-politik në një vend. Qqeveria parlamentare së pari paraqitet në Angli, që në praktikën e monarkut që ti ftojë në konsulltime ca anëtarë të Këshillit Mbretror. Një ndër karakteristikat e qeverisë parlamentare është se ajo formohet në parlament dhe mvaret nga ai. Ajo formohet nga funksionar politik që kanë shumicën në parlament dhe mvaret nga ai. Ajo formohet nga funksionar politik që kanë shumicën në parlament. Qeveria në tërësi e ushtron pushtetin ekzekutiv dhe administrative, njëherit ajo është kolegj ministrash të cilët mbajnë përgjegjsi individuale si ministra në krye të dikastereve përkatëse. Qeveria duhet ta gëzojë besimin e parlamentit. Në Angli, qeverinë e formon ajo parti që ka ngadhnjyer në zgjidhjet parlamentare dhe është homogjene sepse formohet nga një parti politike. Në krye të qeverisë gjendet kryeministri, i cili është lider i partisë në pushtet. Qeveria ka të drejtë të kërkoj zgjedhje të parakohshme. Qeveria angleze formohet në formë të kabinetit, politikën faktike e udhëheq kryeministri dhe Kanbineti. Ajo përbëhet prej 30 anëtarë. Kabinetin e përbëjnë emrat më të shquar të partisë në pushtet të cilët udhëheqin me ministrinë e jashtme, brendshme, mbrojtjen, financat e buxhetit, me ekonominë, drejtësinë etj. Në Francë parlamenti paraqet pushtetin themelor. Pushteti ekzekutiv sipas kushtetutës së Francës të vitit 1875 i takon Kryetarit të Republikës, të cilin funksion e ushtron drejtpërdrejt dhe që formohet sipas vullnetit të parlamentit. Më vonë pushteti faktik është ushtruar nga Këshilli i Ministrave ku qeverinë e formon mandatari që e cakton presidenti dhe e miraton parlamenti, dhe ka mundësi ta rëzojë qeverinë.

ORGANI EKZEKUTIV NË SISTEMIN PRESIDENCIAL Funksionet legjislative dhe ekzekutive janë të ndara. Pushteti ekzekutiv gjendet në duart e kryetarit të republikës, që mund të përgjigjet vetëm para popullit. Kryetari është shef i shtetit, kryekomandant supreme i forcave të armatosura, krytar i pushtetit administrative dhe qeverisë. Ai emron udhëheqsit e departamenteve të administratës udhëheq punët e jashtme që ndryshe njihet si sekretar shtetror. Edhe pse këtu përdoren termet qeveri dhe kabinet në të vërtët nuk kemi as qeveri e as kabinet. Vendimet i merr kryetari. ORGANI EKZEKUTIV NË SISTEMET MONOPOLISTE Forma e parë e këtij sistemi u paraqit në sistemet politike autokrate dhe absolute. Sistemi monopolist nuk paraqet qeverisje personale ose diktaturë personale. Kjo është qeverisje plutokratike, oligarkike, militariste. Në sistemet bashkëkohore monopoliste, funksiononin vendimtarë të pushtetit e ushtron qeveria e cila i nënshtrohet një personi. Në këtë system ekzisotn edhe organi përfaqsues.

Faqe 78 prej 114

ORGANIZIMI I PUSHTETIT EKZEKUTIV NË SISTEMIN E KONVENTIT Sipas Kushtetutës së Zvicrrës ky nocion paraqet një nga format e shprehjes së sovranitetit popullor. Përfaqsues i sovranitetit të popullit është Kuvendi, i cili në cdo 4 vjet zgjedh Këshillin Federativ prej 7 anëtarësh dhe ushtron pushtetin më të lartë ekzekutiv dhe administrative. Këshilli Federativ nuk ka cilësinë e kolegjit të ministrave, kabinetit dhe as të qeverisë. Në kushtetutën e Uruguajit pushteti ekzekutiv i besohet Këshillit Kombëtarë, i cili përbëhet prej 9 anëtarëve, që zgjedhen drejtpërdrejt në cdo 4 vjet. Ky këshill është edhe shef i shtetit, ai zbaton ligjet, kujdeset për ruajtjen e rendit juridik, udhëheq politikën e jashtme, emron funksionarët ushtarak dhe gjyqtarët etj. SISTEMI I ORGANEVE TË DREJTËSISË Me këtë system kuptojmë sistemin e vecantë të institucioneve shtetrore që organizohen dhe funksionojnë jashtë organeve përfaqsuese dhe atyre ekzekutive, të cilat e ushtrojnë pushtetin gjyqsor. Në sistemin e organeve të drejtësisë hyjnë gjykatat. Në disa vende në këtë organ përfshihet prokuroria dhe avokatia publike. Organet e drejtësisë merren me zbatimin e rreguollave të përgjithshme juridike, dhe bën mbrojtjen e rendit shoqëror, ekonomik e politik. GJYKATA SI KATEGORI E SË DREJTËS KUSHTETUESE Gjykatat mbrojnë vlerat dhe interesat themelore të shoqërisë. Ato janë pjesë historike të njerzimit. Deri sa në fillim paraqiten si këshilla të shtetasve të formuar “AD HOC” sot ato paraqesin institucione përkatse të pushtetit politik, dhe organe të pazëvendësueshme të shtetit.Në fillim gjykatat kanë qenë të mvarura nga pushteti ekzekutiv, dhe kanë qenë të varura drejtpërdrejt nga ai. Në periudhën e ndarjes së pushteteve, gjykatat u shpallën si organe të posacshme, të cilat ushtrojnë pushtetetin gjyqsor në mënyrë të pavarur. Gjykatat kanë ndikuar shumë në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeirut, e sidomos gjatë Revolucionit Borxhez. Gjykatat varen nga niveli i demokracisë në një shtet. SHBA-të gjykatat i konsiderojnë si institucion më të rëndësishëm të ruajtjes së lirive dhe të drejtave, të kushtetutshmërisë dhe demokracisë. Gjykatat paraqesin institucione dualiste, dhe këtu vlen të përmendet mendimi se gjykata është institucion shoqëror-politik, organ i përkrahjes së pushtetit politik, organ i përbashkët i shtetasve dhe i dhunës së jashtme, është organ që mbron të drejtat dhe liritë e njeriut dhe së fundi është organ i tjetërsimit të tij. FUNKSIONI GJYQËSOR

Faqe 79 prej 114

Një mori juristësh dhe mendimtarësh, duke filluar nga Ciceroni, Loku, Monteskje kanë pohuar se funksioni gjyqsor është plotësisht i pavarur dhe shërben si mjet mbrojtës për keqpërdorjen e funksioneve tjera. Sociologët dhe politikologët “realist” pohojnë se gjyqsia është institucion thjesht politik. Funksioni gjyqsor paraqet elementin qenësor të sistemit politik në një vend. Ai përbën bazën e drejtësisë. Funksioni gjyqsor është e garantuar me kushtetutë për mbrojtjen e paanshme të lirive dhe të drejtave të njeriut, të pronës dhe interesave shtetërore e shoqërore dhe formë e shqiptimit të sanksioneve penale në bazë të përgjegjësisë. Ajo është formë themelore e ruajtjes së rendit juridik, dhe formë e mbrojtjes së kushtetutshmërisë. KOMPTETENCAT E GJYKATAVE Gjykatave iu është besuar gjykimi i veprave penale, pastaj zgjidhja e konflikteve dhe e kontesteve mes personave fizik dhe juridik, me karakter pasuror, juridik, familjar etj. Në disa vende ato ushtrojnë kontrollin e ligjshmërisë së akteve të organeve të administratës, kur vendoset mbi të drejtat e shtetasve. Konfliktin administrative mund ta fillojë prokurori, kur konstaton se me ligj është cenuar individi apo personi juridik. Lidhur me konfliktin e administratës ekzisotjnë dy sisteme: - Sistemi i klauzulës së përgjithshme - Sistemi i numrimit PROCEDURA GJYQSORE Ekzistojnë disa llojë të procedurës gjyqsore: - Penale - Kontestimore - Jashtëkontestimore - Përmbarimit Procedurat rregullohen përmes ligjeve të vecanta. Për të siguruar objektivitetin e gjykatës janë zbatuar rregulla të caktuara të procedurës gjyqsore. Parimet kryesore të këtyre rregullave janë: - obligimi i gjykatës të marrë në pyetje secilin para se ti shqiptohet denimi - sigurimi i mundësisë, secilës palë, që para gjykatës drejtpërdrejt ti kundërvihet palës tjetër, dhe ti kundërshtoj pohimet e saj - e drejta e palëve që para gjykatës ti shqyrtojnë cështjet me gojë - puna publike e gjykatës - e drejta e palës të kundërshtoj vendimin e gjykatës së shkallës së parë gjykatat marrin vendime sipas ligjit, mirëpo në disa vende ato duhet të zbatojnë aktet e organeve ekzekutive-politike dhe ato të administratës.

Faqe 80 prej 114

Gjykatat anglo-saksone, vendimet i mbështetin, në vendimet e plotfuqishme të gjykatave të marrura më herët “PRECEDENTI”. Sistemi i gjykatave në vendet unitare është i thjesht, ndërsa në ato federative më i ndërlikuar. Gjykatat ndahen në: - Gjykata të shkallës së parë (themelore) - Gjykata të shkallës së dytë (apelit) PROKURORIA Prokuroria ekziston në të gjitha vendet. Ky institucion emrohet si: - Prokurori publike - Prokurori shtetrore Funksioni i prokurorisë qëndron në ndjekjen e kryesve të veprës penale, dhe përfshinëë fillimin e procedurës penale dhe paraqitjen e mjeteve të rregullta juridike. Në shtetet socialiste, prokuroria ka pasur për mission të kontrollojë zbatimin e përpikt të ligjit. Në SHBA në krye të Prokurorisë Federative gjendet prokurori (atorny) i përgjithshëm, të cilin e emron presidenti me pëlqimin e Senatit, dhe i cili njëkohsisht është edhe ministër i drejtësisë. 1.Qdokush qe akuzohet per veper penale gezon te drejta minimale si ne vijim :? 1.a)Qdo person I ngarkuar me veper penale duhet te njoftohet menjeher ne gjuhen net e cilen e kupton. b)i akuzuari ka te drejt ta zgjedh perfaqesusin e tij ligjor,ose te kerkoj ndihm ligjore pa pages. c)Ne veqanti ati duhet ti ofrohet ndihma e nje perkthyesi pa pages per kontaktet me administraten. d) I dyshuari nuk duhet te detyrohet ta fajsoj veten ose ta pranoj fajin ne asnje koh dhe asnje rrethan, e)qdo personi te pandehur duhet ti ofrohet ndihm praktike nepermjet nje mbrotesi ligjor.

2.Qfar eshte roli kushtetues kushtetutes se kosoves ?

I

keshillit

gjyqesor

te

Kosoves

sipas

2.Kshilli gjyqesor I kosoves eshte organ plotesisht I pavarur ne kryerjen e funksioneve te tij me qellim te sigurimit te nje sistemi te pavarur,te drejt, te qasshum,professional dhe te pa anshum te drejtsis ne republiken e kosoves. 3.Cilat ishin defektet (mangsit) e rezolutes 1244? Faqe 81 prej 114

3.a) me shum eshte marr me pasojat e krizes se sa me burimet e saj, b)ka sanksionuar gjendjen e status quos, c)nuk e ka njohur gjendjen e me parshme te shpallur me referendum. 4.Qfar eshte udhezimi administrative? 4.Udhezimi eshte akt juridik normative dhe nxjerret me qellim te drejtimit,keshillimit ose dhenies se instrukcioneve te ndryshme lidhur me zbatimin e ligjit apo dispozitave tjera.Udhezimi administrative ka karakter detyrues porn e mas me te dobet se urdheresa apo rregullorja, egziston udhezimi fakultativ apo I pa detyrueshum,udhezimi nxirret nga organet me te larta qe iu drejtohen organeve me te ulta. 5.Qfar eshte dekreti presidencial sipas legjislacionit ne fuqi ne Kosove? 5.Dekreti eshte nje shkres apo document te cilen kryetari I shtetit e leshon per qellime te ndryshme qe duhet zbatuar nga organet shtetrore psh. Dekreti per emrimin e ambasadorve ne shtet tjera etj. 6.Sipas ciles formul dhe nen cilat kushte mund te shkarkohen nga detyra prokuroret e rep.se kosoves ? 6.Prokuroret mund te shkarkohen vetem ne rast se : a)shkaktojn veper penale, b)nese bejn shkelje te rendit te detyres zyrtare. 7.Procedura per shpalljen e gjendjes se jashtzakonshme ne vend ? 7.Kushtetuta percakton se gjendjen e jashtzakonshme e shpall presidenti I repu. Se kosoves pas konsulltimit me kryeministrin e rep. se kosoves.Pas shpalljes te kesaj gjendje presidenti nxjerr menjher nje dekret ku percakton gjendjen e rrezikshmeris dhe kufizimet e caktuara gjat kohes sa zgjat gjendja e jashtzakonshme.Brenda 48 oresh kuvendi I rep. se kosoves duhet te jap pelqimin per ket dekret me shumic votash te deputetve te pranishum nese nuk jepet pelqimi dekreti nuk ka forc dhe efekt. 8.Ne cilat raste shpallet gjendje e jashtzakonshme ? 8.Ne rast nevoje per masa emergjente te mbrojtjes,ne rast rreziku te brendshum ndaj rendit kushtetus dhe siguris publike,ne rast fatkeqsie natyrore e cila prek teritorin e rep.se kosoves ose nje pjes te tij. 8.Cilat jan fazat e shpalljes se gjendjes se jashtzakonshme (afatet) ese ?

Faqe 82 prej 114

8.Gjendja e jashtzakonshme ne rep. se kosoves zgjat po aq sa zgjat edhe rreziku I caktuar qe ka rezultuar me ket gjendje por jo me shum se 60 dit,afati prej 60 ditve eshte afat fiks I percaktuar me kushtetut per te cilin nuk ka nevoj me u votu ne kuvend.Ne rast nevoje kushtetuta le hapsir qe gjendja e jashtzakonshme mund te zgjas ne nje periudh prej 30-90 dite ne rast se presideti konsideron qe rreziku per vend eshte I jashtzakonshum. Gjendja e jashtzakonshme mund te zgjas edhe 150 dit,por kohzgjatja prej 150 ditve duhet te votohet ne kuvend me 2/3 e votave. 9.Magna karta libertatum? 9.E ka kufizu pushtetin e monarkut dhe I ka dhen te drejta klasave tjera. 10.Defektet e kushtetutes se vajmarit ? 10. Ka leju qe presidenti te zgjidhet edhe pa shumicen e votave dhe ket rast e ka shfrytezu hitleri dhe ka ardhur ne pushtet. 11. Kur gjykata kushtetuese ka te drejt te bej kontrollin e projekt amandamenteve ne KS? 11.Gjykata kushtetuese kontrollin e projekt-amandamenteve e ben ateher kur kryetari I kuvendit I dorzon project-amandamentet ne gjykaten kushtetuese per vlersimin e ligjshmeris dhe kushtetutshmeris para miratimit te tyre ne kuvend. 12.Cili shtet ka kushtetut te but ? 12.Kushtetut e but ajo kushtetut e cila miratohet nga organi I cili nxjerr ligje te rendomta sipas procedures per nxjerrjen e ligjeve te rendomta. Si kushtetut e but (fleksibile) konsiderohet kushtetuta e Anglis. 13.Kur presidenti ka te drejt ten is iniciativen legjislative ne KS ? 13.Nismen per te propozuar ligje mund tam err presidenti I rep. se kosoves ne fushveprimin e tij,qeveria,deputetet e kuvendit ose me se paku 10.000 qytetar, sipas menyres se percaktuar me ligj. Ligji I miratuar ne kuvend nenshkruhet nga kryetari I kuvendit dhe shpall presidenti I kosoves pasi te ket nenshkruar Brenda 8 diteve, pasi te ket marr ligjin. Nese presidenti I kosoves Brenda 8 diteve pas marrjes se ligjit nuk ka mar asnje vendim per shpalljen apo kthimin e tij,ateher ligji konsiderohet I shpallur pa nenshkrimin e tij dhe publikohet ne gazeten zyrtare. Ligji hyn ne fuqi 15 dit pas publikimit ne gazeten zyrtare,perveq nese me ligj nuk percaktohet ndryshe. 14.Menyra e miratimit dhe ndryshimit te kushtetutes ? 14.kushtetuta mund te miratohet perms referendumit dhe organit legjislativ ndersa Kushtetuta mund te ndryshohet perms dy akteve kushtetuese : Faqe 83 prej 114

a) me ligje kushtetuese , b) amandamente kushtetuese. 15.Cili shtet ka hartu kushtetuten me marrveshje nderkombtare ? 15.Qipro. 16.Gjykata kushtetuese kur u hartu per her te par ? 16.Ne vitin 1972. 17.Ne parlamentin e kosoves a ka vende te rezervuara dhe te garantuara ? 17.Po ka keto vende I perkasin pakicave ne kuvend. 18.Qfar sistemi te organizimit te egzekutivit percakton kushtetuta e rep se kosoves ? 18.Kosova eshte system bicefa, pasi ka kompetenca thuajse te njejta edhe kryeministri edhe presidenti I ka disa kompetenca vendim marrse: si rikthimi I ligjeve, emrimi I gjyqtarve,nenshkrimi I ligjeve e shum te tjera. 19.Rasti Sejdiu ? 19.Rasti sejdiu eshte qe presidenti ne at koh ka mbajtur dy poste edhe si president edhe si kryetar partie qe dmth. Se kjo bie ne kundershtim me kushtetuten e rep se kosoves. 20.Karakteristikat e kushtetutes se SHBA-ve ? 20.Eshte kushtetuta e par e shkruar,eshte kushtetut e shkurt,kushtetuta e par federative etj. 21.Pjesa hyrse dhe konstituive e deklarates se pavarsis se kosoves ? 21.Pjesa hyrse,pasi qe ne hyrje te deklarates riafirmohet deshira per integrime euroatlantike theksohet se kosova eshte nje rast special qe del nga shperberja jokonsensuale e jugosllavis dhe nuk paraqet prosedan per cilendo situate tjeter. Pjesa konstituive- e deklarates permban elementet thelbsore te deklarimit te pavarsis dhe percaktimit te vlerave kryesore te shtetit te ri. 22.Parimet ne kushtetuten e kosoves (njeren prej tyre me fol gjersisht.) ? 22.Kushtetuta e rep. se kosoves proklamon keto parime kryesore :a)parimi I supremacis se kushtetutes , b)parimi I sundimit te ligjit, c)parimi I enumeracionit taksativ te juridiksionit kushtetues, d) parimi I demokracis kushtetuese dhe Faqe 84 prej 114

parlamentare , e) parimi I ndarjes dhe kontrolleve te pushteteve ,f) parimi I diskriminimit pozitiv etj. Parimi I ndarjes dhe kontrollit reciprok te pushteteve-ndarja dhe kontrolli I pushteteve perben nje nder parimet krysore te demokracis.Ne rep. e kosoves ndarja e pushteteve behet ne ket menyr :pushteti legjislativ bartes I te cilit eshte parlamenti, pushteti egzekutiv bartes I te cilit eshte qeveria e rep. se kosoves, pushteti gjyqesor bartes te te cilit jan gjykatat e rep. se kosoves. 23.Raporti I kushtetutes me pakon e Ahtisarit ? 23.Perfundimisht ne relacionin ne mes te pakos dhe kushtetutes eshte me rendsi fakti se kushtetuta e rep. se kosoves eshte e shkruar e tera ne frymen e pakos se Ahtisarit duke iu nenshtruar ne mast e madhe asaj. 24.Pozita e kosoves ne baz te kushtetutes se vitit 1974 ? 24.Kosova me dispozitat e kesaj kushtetuese u percaktua si njesi autonome politike territoriale dhe si element konstituiv I federalizmit.Pozita kushtetuese juridike e kosoves sipas kushtetutes se ish RSFJ-se se vitit 1974 ne shum sfera ishte e ngjashme me poziten e republikave socialiste. Kushtetuta e RSFJ-se se vitit 1974 sikurse edhe kushtetuta e KSA te kosoves te vitit 1974 percaktojn Kosoven : a)njesi te mvetesishme politike territoriale, b)element konstituiv te federalizmit jugosllav. 25.Kosova si njesi e mvetsishme territoriale ? 25.Sipas kushtetutes se ish RSFJ-se te vitit 1974 kosova ka pasur kufijt e vet territorial qe kan pasur cilsin e kufive shtetror.Si I till ky teritor eshte I pa ndashum dhe nuk mund te jet object I kurfar ndarjesh dhe coptimesh territoriale.Per ndryshimin e kufive ka mundur te vendos vetem te kosoves ka mundur te vendos vetem populli dhe organet legjitime te kosoves. 26.Kosova si element konstituiv I federalizmit jugosllav ? 26.Sipas zgjedhjeve te kushtetutes se RSFJ te vitit 1974 dhe kushtetutes te KSA te te njejtit vit, kosova ishte subject dhe element konstituiv I federalizmit jugosllav me te drejta te ngjashme me njesit e tjera federale.Parimet kushtetuese te cilat percaktonin kosoven si element konstituiv te federalizmit jugosllav bazohen ne : Perfaqesimin e saj net e gjitha organet dhe institucioneve federative, pjesmarrjen e saj ne realizimin e funksioneve legjislative dhe funksioneve te tjera ne nivel te federates. Etj. 27.E drejta e rikthimit te ligjit ne parlament behet nga presidentibrenda afatit prej : a) 6ditve nga data e dorzimit te tij ne presidenc b) 8 ditve ---( SAKT)--------------------------Faqe 85 prej 114

c)15 ditve ------------------------------------------28.Cilat nga shtetet referendumit : a)Anglia b)Gjermania c)Franca (sakt) d)Austria

ne

vijim

njifet

miratoj

kushtetuten

perms

29.Cilat nga shtetet ne vijim njifet per kushtetut te fort : a) Anglia b)ShBA (sakt) c)Izraeli 30.Emrimi fillestar I gjyqtarve sipas kushtetutes se kosoves behet per nje mandate: a)2 vjeqar b)3 vjeqar (sakt) c) 5 vjeqar 31.Kompetent per transferimin e gjyqtarve sipas kushtetutes se kosoves eshte : a)Presidenti b)kshilli gjyqesor (sakt) c)kshilli prokurorial 32. Cili organ kushtetus ne kosov eshte competent per ratifikimin e marrveshjeve nderkombtare per transport nderkombtar rrugor dhe te mallrave : a)Kuvendi b)presidenti (sakt) c)kryeministri d) asnjeri 33.Nje marrveshje e ratifikuar nderkombtare sipas kushtetutes se kosoves : a)ka epersi ndaj kushtetutes b) ka epersi ndaj ligjit po jo ndaj kushtetutes (sakt) c)ka epersi ndaj akteve nenligjore 34.Numro tri sistemet e kontrollit te kushtetutshmeris se ligjeve dhe akteve tjera juridike?

Faqe 86 prej 114

34.Kontrolli I pajtushmeris te ligjit me kushtetut,kontrolli I kushtetutshmeris te dekreteve,dhenia e mendimit lidhur me modifikimin e ligjit gjat procedures se kontrollit te kushtetutshmeris. 35.Gjykata kushtetuse si mbrojtse e kushtetutes per her te par u paraqit : 35.a)Spanje , b)Brss , c)Austri (sakt) , d)Gjermani 36. 4.Sipas teoris juridike Gjermane kushtetuta: a)paraqet aktin me te lart te nje vendi (sakt) b)akt juridik me rendsi me te vogel se ligji c)ne ligj te rendomt sikurse ligjet tjera d) akt me te cilin perkufizohen te drejtat e njeriut e)akt me te cilin percaktohet se sovraniteti i takon popullit 37. Si u emerua dhe ne cilin vit u aprovua kushtetuta e pare e Shqiperise? 37.U emrua status organic dhe u aprovu ne vitin 1914. 38. .Cili emertim perdoret me shume sot ne Gjermani? a)e drejta publike b)e drejta kushtetuese c)e drejta mb kushtetuten d)institutcionet politike dhe e drejta kushtetuese e)e drejta shteterore (sakt) 39. C'eshte e drejta suspenzive e vetos ? 39.E drejta e vetos eshte nder instrumentet me te rendesishme me te cilet dega ekzekutive kontrollon legjislativin shembull presidenti I SHBA ndaj ligjeve te kongresit. 40. 10.Cili parlament ka pase ne evropen jug-lindore perberje dydhomeshe? 40.Parlamenti I Frances ka pasur perberjen prej 2 dhomave nga kuvendi kombtar dhe senati. 41.Sa anetare e perbejn kshillin kushtetues te Frances dhe cili organ shteteror ben zgjedhjen e tyre? 41.Perbehet nga 9 antar mandate I te cilve zgjat 9 vite pa te drejten e rizgjedhjes.Zgjedhja behet nga presidenti 3 antar, nga kryetari I asambles kushtetuese 3 antar dhe nga senati 3 antar. E drejta kushtetuse pozitive 1-Si emerohen dhe si shkarkohen gjyqtaret ne RKS? Gjyqtare e RKS I emron dhe I shkarkon presidenti I Republikes se Kosoves me propozimin e Keshillit Gjyqsor te Kosoves Faqe 87 prej 114

Gjyqtare mund te shkarkihen nga funkisioni.per shkak te denimit per nje veper te rend penale ose per mosrespektimin e.rend te detyrave. 2- Cili eshte roli kushtetues i Keshillit Gjyqesor te Kosoves? Kshilli Gjyqsor I Kosoves esht insitucion plotesisht I pa varur ne ushtrimin e funksionev te tij . Kshilli Gjyqsor I Kosoves siguron qe gjykata ne Kosov te jen te pavarura , profesionale e te oa anshme 3- Permend se paku 5 raste ku Kushtetuta e RKS parasheh votimin me 2/3 e votave? -.miraton ligje, rezoluta dhe akte të tjera të përgjithshme, -miraton Buxhetin e Republikës së Kosovës; -.zgjedh dhe shkarkon Kryetarin dhe nënkryetarët e Kuvendit; -.zgjedh dhe mund të shkarkojë Presidentin e Republikës së Kosovës në pajtim me këtë Kushtetutë; -.zgjedh Qeverinë dhe shpreh mosbesimin ndaj saj etj. 4 - Ne cilat raste mund te shkarkohet Presidenti i RKS? Presidenti I RKS mund te shkarkohet nga Kuvendi nese ai/ajo esht denuar per.kryrjen e krimit te rend ose nese ajo /ai nuk esht I aft per te ushtruar pergjegjsit e keti posti per.shkak te semundjes se rend nese Gjykata Kushtetuse ka percaktuar se ajo /ai ka ber shkelje te rend Kushtetuse . 5- Kompetencat e Presidentit? Kompetenca e presidentit per caktimin e mandatarit per formimine qeveris . komp e presidentit qe te emeroj dhe shkarkoj kryetarine gjyk supreme me propozim te kshilit gjygjsor te kosoves . kom e pres qe te emroj dhe shkarkoj gjygjtaret e rep te kosoves 4. kom te pres qe te emeroj shkarkoj kryeprokurorin e shtetit me me propozimin e kshillit prokuriorial te kos kom presi qe te emerroj dhe shkarkoj gjygjtaret e gjykates kushtetuse me propozimin e kuvendit Kompetencat e Presidentit . .perfaqso Republiken e Kosoves brenda dhe jasht..garanton funksionimin kushtetues te insitucionev te percaktuara me kete kushtetut.. Shpall zgjedhjet Kuvendin e Kosoves dhe therret mbledhjen e par te tij. nxjerr dekrete ne pajtim me kete kushtetut shpall ligjet e miratuata nga Kuvendi I Republikes se Kosoves 6- Cilat jane burimet aktuale te se drejtes kushtetuese ne Kosove? Burimet aktuale te se drejtes kushtetuese ne Kosove jane: deklarata e pavaresise,kushtetuta e Kosoves,aktet ligjore, dekreti i presidentit,konventat nderkombetare,vendimet e Gjykates Kushtetuese etj. 7- Cili eshte dallimi ne mes te Avokatit te Popullit dhe Gjykates Kushtetuese? Faqe 88 prej 114

Dallimi mes avokatit te popullit dhe gjykates kushtetuse ? Dallimi eshte ky :A.P. i miraton lirit dhe te drejtat ,konstaton shkeljen e tyre , i ofron ndihm juridike qytetareve etj kurse gj.Kushtetuese e mbron kushtetuten nga aktet jo kushtetuese -kunderligjore dhe e interpreton ato. 8- Cilat jane vetite e Kushtetutes? Kushtetuta shquhet per disa veti te saj siç jane: - Se pari kushtetuta eshte ligj themelor i nje vendi - Se dyti kushtetuta ka vetine e aktit me te larte juridik - Se treti kushtetuta ka edhe vetine e aktit ideo-politik dhe - Se katerti kushtetuta shquhet edhe si akt programor deklarativ 9- Cilat jane te drejtat e te akuzuarit? a)Qdo person I ngarkuar me veper penale duhet te njoftohet menjeher ne gjuhen net e cilen e kupton. b)i akuzuari ka te drejt ta zgjedh perfaqesusin e tij ligjor,ose te kerkoj ndihm ligjore pa pages. c)Ne veqanti ati duhet ti ofrohet ndihma e nje perkthyesi pa pages per kontaktet me administraten. d) I dyshuari nuk duhet te detyrohet ta fajsoj veten ose ta pranoj fajin ne asnje koh dhe asnje rrethan, e)qdo personi te pandehur duhet ti ofrohet ndihm praktike nepermjet nje mbrotesi ligjor. 10- Ne cilat raste shperndahet Kuvendi? Kuvendi shpërndahet në këto raste: 1.nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e caktimit të mandatarit nga Presidenti i Republikës së Kosovës, nuk mund të formohet Qeveria; 2.nëse për shpërndarjen e Kuvendit votojnë dy të tretat (2/3) e të gjithë deputetëve, shpërndarja bëhet me dekret të Presidentit të Republikës së Kosovës; 3.nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e fillimit të procedurës së zgjedhjes, nuk zgjedhet Presidenti i Republikës së Kosovës. b.Kuvendi mund të shpërndahet nga Presidenti i Republikës së Kosovës, pas votimit të suksesshëm të mosbesimit të Qeverisë. 11- Çka eshte dekreti presidencial? Dekreti eshte nje shkres apo document te cilen kryetari I shtetit e leshon per qellime te ndryshme qe duhet zbatuar nga organet shtetrore psh. Dekreti per emrimin e ambasadorve ne shtet tjera etj. 12-Rasti Pacolli? Faqe 89 prej 114

Me argumentet e parashtruesve te kerkeses para gjykates Kushtetuese ishin te orientuara ne keto drejtime : mungesa e kuorimit qe mundesonte zgjedhjen e presidentit . mungesa e ndonje kunderkandidati gjate procedures se votimit. nderprerja e votimit ne kundershtim me rregulloren e punes se kuvendit te kosoves. 13- Kompetencat e Kuvendit? Kompetencat e Kryetarit te Kuvendit? - Perfaqeson Kuvendin, perfaqeson rendin e dites, therret dhe kryeson seancat, nenshkruan aktet e miratuara nga Kuvendi, ushtron edhe funksione tjera ne baze te Kushtetutes dhe Rregullores se Punes se Kuvendit. a) me shum eshte marr me pasojat e krizes se sa me burimet e saj, b)ka sanksionuar gjendjen e status quos, c)nuk e ka njohur gjendjen e me parshme te shpallur me referendum. 14- Rasti Sejdiu? Rasti sejdiu eshte qe presidenti ne at koh ka mbajtur dy poste edhe si president edhe si kryetar partie qe dmth. Se kjo bie ne kundershtim me kushtetuten e rep se kosoves. 15- Ne cilat raste raste shpallet gjendja e jashtezakonshme? Presidenti mund te shpall gjendje te jashtzakonshme 1. Ka nevoj per masa emergjente te.mbrojtjes. 2.ka.rrezik te brendshem ndaj rendit kushtetues ose siguris publike. 3.ka.fatkeqsi natyrore e cila prek ter territorin e RKS ose.nje pjes te ti 16-Numroni 3 sistemet kryesore te mbrojtjes se kushtetuteshmerise ne bote? 1.Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit legjislativ 2.Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit te veçante kushtetues ose politik dhe 3.Kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmerise nga ana e organit gjyqesor. 17- A ka kompetenca Gjykata Kushtetuese e Kosoves te shikoj kushtetuteshmerine e projekt-amandamenteve kushtetuese,nese po cilat jan parametrat e ketij kontrolli te kushtetuteshmerise? - Gjykata Kushtetuese kontrollin e projekt-amandamenteve e ben atehere kur kryetari i Kuvendit i dorezon projekt-amandamentet ne Gjykaten Kushtetuese per vleresimin e kushtetutshmerise dhe ligjshmerise para miratimit te tyre ne Kuvend. 18-Cili organ kontrollon politikat e institucioneve te sigurise sipas Kushtetutes se Kosoves? - Kuvendi i Republikes se Kosoves mbikeqyr buxhetin dhe politikat e institucioneve te sigurise. Faqe 90 prej 114

19- Cilat jane burimet aktuale te se drejtes kushtetuese ne Kosove? Burimet aktuale te se drejtes kushtetuese ne Kosove jane:  deklarata e pavaresise,kushtetuta e Kosoves,  aktet ligjore, dekreti i presidentit  ,konventat nderkombetare,  vendimet e Gjykates Kushtetuese etj. 20- Cilat jane vetite e Kushtetutes?? Kushtetuta shquhet per disa veti te saj siç jane: - Se pari kushtetuta eshte ligj themelor i nje vendi - Se dyti kushtetuta ka vetine e aktit me te larte juridik - Se treti kushtetuta ka edhe vetine e aktit ideo-politik dhe - Se katerti kushtetuta shquhet edhe si akt programor deklarativ 21- Defektet e rezolutes 1244? a) me shum eshte marr me pasojat e krizes se sa me burimet e saj, b)ka sanksionuar gjendjen e status quos, c)nuk e ka njohur gjendjen e me parshme te shpallur me referendum. 22- Kompetencat e Kryetarit te Kuvendit? - Perfaqeson Kuvendin,  perfaqeson rendin e dites,  therret dhe kryeson seancat,  nenshkruan aktet e miratuara nga Kuvendi,  ushtron edhe funksione tjera ne baze te Kushtetutes dhe Rregullores se Punes se Kuvendit.

23- Kompetencat e Gjykates Kushtetuese?  

Sigurimin e pavarsis dhe paanshmeris se sistemit gjyqsor Rekrutimi dhe propozimin e kandidatve nga komunitete qe nuk jan shumic ne kosov



Propozimin te presidenti per emrimin,riemrimin dhe shkarkimin e gjygjtareve ne pajtim me kushtetuten dhe me ligjin



Propozimin tek presidenti per emrimin e kryetarit te gjykates supreme te kosoves



Organizimin dhe mbykqyrjen e funksionve te duhura te ghykates

Faqe 91 prej 114



Shpalljen e konkursit public per gjygjtar dhe gjygjtar porot



Rekomandim tek kuvendi per themelimin e gjykatave te reja dhe degeve te reja



Shpalljen e kodit tee tikes profesionale per gjygjtar dhe gjyjtar porot



Pergaditjen e raportit vjetor mbi veprimtarin e gjykatave dhe shpenzimeve te kshilit



Shpallja e nje skeme uniforme te taksave gjyqsore te zbatushem ne mbar republiken e kosoves etj

24- Procedura e emerimit te Drejtorit te Pergjithshem te Policise? Kryeministri emëron Drejtorin e Përgjithshëm të Policisë së Republikës së Kosovës me rekomandimin e Qeverisë dhe në pajtim me ligjin 25-Vendosja e Kosoves nen administrimin nderkombetar eshte paraprire nga nje marreveshje . Cila eshte ajo ? Duke mos pasur efekt ne bisedimet kosov dhe serrbi ne marrveshtjen e rambujes me nderhyrjen e perfaqesuesve nderkombtar erdhi si rezultat 1244 e cila ishte e perkoshme per te i zvendsuar institucionet dhe mungesen e institucioneve ne kosov kjo rezolut ishte e perkoheshme deri ne formimin e statutit te kosoves dhe institucioneve te saj, nje marrveshje tjeter nderkombtare ishte dhe ajo e kumanoves e cila e anashkaloj rezuluten 1244 dhe ishte tekniko-ushtarake dhe me ket u mundsua vendosja e forcave nderkombtare NATOSdhe KFOR. 26-Sa dit zgjat gjendja e jashtzakonshme ne menyr te rregullt? Gjendja e Jashtëzakonshme zgjat për aq kohë sa vazhdon të kërcënojë rreziku dhe nuk mund të zgjatë më shumë se për një periudhë prej gjashtëdhjetë (60) ditësh. Me pëlqimin e shumicës së deputetëve të Kuvendit të pranishëm dhe që votojnë, Gjendja e Jashtëzakonshme, nëse është e nevojshme, mund të zgjatet për periudha pasuese prej tridhjetë (30) ditësh, por jo më shumë se për nëntëdhjetë (90) ditë shtesë gjithsej.

27-Si perkufizohet republika e kosoves sipas kushtetutes se saj? Republika e Kosovës është shtet i pavarur, sovran, demokratik, unik, dhe i pandashëm.Republika e Kosovës është shtet i shtetasve të vet. Republika e Kosovës Faqe 92 prej 114

ushtron autoritetin e saj bazuar në respektimin e të drejtave dhe lirive të qytetarëve të vet dhe të gjithë individëve brenda kufijve të saj. Republika e Kosovës nuk ka pretendime territoriale ndaj asnjë shteti ose pjese të ndonjë shteti dhe nuk do të kërkojë të bashkohet me asnjë shtet ose pjesë të ndonjë shteti. 28-Lirit dhe te drejtat themelore Lirit dhe te drejtat themelore mund te ndahen ne disa grupe:   

Te drejtat dhe lirit personale Te drejtatr dhe lirit civile dhe politike Te drejtat dhe lirit sociale,ekonomike,dhe kulturore

29-Si behet nisma legjislative sipas kushtetutes apo kush mund ta beje nismen Nismën për të propozuar ligje, mund ta marrë Presidenti i Republikës së Kosovës nga fushëveprimtaria e saj/tij, Qeveria, deputetët e Kuvendit, ose më së paku dhjetëmijë qytetarë, sipas mënyrës së përcaktuar me ligj. 30-Si shperndahet kuvendi me cilat menyra Kuvendi shpërndahet në këto raste: Nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e caktimit të mandatarit nga Presidenti i Republikës së Kosovës, nuk mund të formohet Qeveria; nëse për shpërndarjen e Kuvendit votojnë dy të tretat (2/3) e të gjithë deputetëve, shpërndarja bëhet me dekret të Presidentit të Republikës së Kosovës; nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e fillimit të procedurës së zgjedhjes, nuk zgjedhet Presidenti i Republikës së Kosovës.. Kuvendi mund të shpërndahet nga Presidenti i Republikës së Kosovës, pas votimit të suksesshëm të mosbesimit të Qeverisë. 31- Si shkarkoet presidenti I rks Presidenti i Republikës së Kosovës mund të shkarkohet nga Kuvendi nëse ai/ajo është dënuar për kryerjen e krimit të rëndë ose nëse ajo/ai nuk është i/e aftë për të ushtruar përgjegjësitë e këtij posti për shkak të sëmundjes së rëndë ose nëse Gjykata Kushtetuese ka përcaktuar se ajo/ai ka bërë shkelje të rëndë të Kushtetutës.Procedura për shkarkimin e Presidentit të Republikës së Kosovës mund të iniciohet nga një e treta (1/3) e deputetëve të Kuvendit, të cilët nënshkruajnë një peticion Në rast se peticioni supozon sëmundjen e rëndë, Kuvendi do të kërkojë mendimin e konsiliumit mjekësor për gjendjen shëndetësore të Presidentit. Në rast se peticioni supozon ndonjë shkelje të rëndë të Kushtetutës, peticioni duhet t’i dorëzohet menjëherë Gjykatës Kushtetuese, e cila vendosë për këtë çështje brenda

Faqe 93 prej 114

shtatë (7) ditësh nga marrja e peticionit.Kuvendi mund të shkarkojë Presidentin me dy të tretat (2/3) e votave të të gjithë deputetëve të tij.

32-Mocioni I vetbesimit per kryeministrin dhe qeverin Mocioni i mosbesimit ndaj Qeverisë mund të ngrihet me propozimin e një të tretës (1/3) të të gjithë deputetëve të Kuvendit.Mocioni i mosbesimit vihet në rendin e ditë të Kuvendit, jo më vonë se pesë (5) ditë e as më herët se dy (2) ditë nga data e parashtrimit të tij. Konsiderohet se mocioni i mosbesimit është pranuar, nëse për të kanë votuar shumica e të gjithë deputetëve të Kuvendit të Kosovës.Nëse mocioni i mosbesimit dështon, mocioni tjetër i mosbesimit nuk mund të ringrihet gjatë nëntëdhjetë (90) ditëve të ardhshme.Nëse mocioni i mosbesimit votohet për Qeverinë në tërësi, Qeveria konsiderohet në dorëheqje. 33-Cilat lloje te vendimeve I miraton gj.k.k.? Vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të detyrueshme për gjyqësorin dhe të gjithë personat dhe institucionet e Republikës së Kosovës.Përderisa procedura të mos përfundojë para Gjykatës Kushtetuese, ajo mund të suspendojë përkohësisht veprimin ose ligjin e kontestuar, derisa të merret vendimi i Gjykatës, nëse konsideron që aplikimi i veprimit a ligjit të kontestuar, mund të shkaktoj dëme të pariparueshme. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe me vendim të Gjykatës Kushtetuese, shfuqizimi i ligjit, i aktit ose i veprimit hyn në fuqi në ditën e publikimit të vendimit të Gjykatës. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese shpallet në Gazetën Zyrtare 34-Orari i seancave ne kuvend dhe kurorumi? Kuvendi i Kosovës punimet vjetore i zhvillon në dy sesione. Sesioni pranveror fillon të hënën e tretë të muajit janar, kurse sesioni vjeshtor fillon të hënën e dytë të muajit shtator.Kuvendi ka kuorum kur janë të pranishëm më shumë se gjysma e të gjithë deputetëve të Kuvendit. Kuvendi i Kosovës mblidhet në seancë të jashtëzakonshme me kërkesë të Presidentit të Republikës, të Kryeministrit ose të një të tretës (1/3) të deputetëve. 35- Sa runde jan per zgjedhjen e presidentit? Zgjedhja e Presidentit bëhet me dy të tretat (2/3) e votave të të gjithë deputetëve të Kuvendit. Nëse asnjëri kandidat nuk merr shumicën prej dy të tretave (2/3) në dy votimet e para, organizohet votimi i tretë në mes të dy kandidatëve të cilët kanë marrë numrin më të lartë të votave në votimin e dytë dhe kandidati që merr Faqe 94 prej 114

shumicën e votave të të gjithë deputetëve, zgjedhet President i Republikës së Kosovës.Nëse në votimin e tretë, asnjëri kandidat nuk zgjidhet President i Republikës së Kosovës, shpërndahet Kuvendi dhe shpallen zgjedhjet e reja, të cilat duhet të mbahen brenda dyzet e pesë (45) ditësh. 36-Kompetencat e kuvendit kush I zgjedh antaret e kqz? Komisioni përbëhet nga njëmbëdhjetë (11) anëtarë. Kryesuesin e Komisionit Qendror të Zgjedhjeve, e emëron Presidenti i Republikës së Kosovës nga radhët e gjyqtarëve të Gjykatës Supreme dhe të Gjykatave me jurisdiksion apeli.Gjashtë (6) anëtarë emërohen nga pjesëtarët e gjashtë grupeve më të mëdha parlamentare të përfaqësuara në Kuvend, të cilët nuk kanë të drejtë të marrin pjesë në ndarjen e vendeve të rezervuara. Nëse në Kuvend janë të përfaqësuara më pak grupe, grupi a grupet më të mëdha mund të emërojnë anëtarë shtesë. Një (1) anëtarë emërohet nga deputetët e Kuvendit të cilët mbajnë vende të rezervuara a të garantuara për komunitetin Serb të Kosovës dhe tre (3) anëtarë nga deputetët e Kuvendit, të cilët mbajnë vende të rezervuara a të garantuara për komunitetet e tjera që nuk janë shumicë në Kosovë. 37-Kush I emron prokuroret? Komisioni i Pavarur Gjyqësor dhe Prokurorial do t’i paraqesë me shkrim Këshillit Gjyqësor të Kosovës rekomandimet për kandidatët për emërimin dhe riemërimin e tyre si gjyqtarë dhe prokuror pastaj emrimin e tyre do ta bej Kryetari I Republikes se Kosoves. 38-Kur behet I pavlefshem mandate I deputetit? Mandati i deputetit mbaron ose bëhet i pavlefshëm, nëse: (1) nuk bën betimin; (2) jep dorëheqjen; (3) emërohet anëtar i Qeverisë së Kosovës; (4) përfundon mandati i Kuvendit; (5) mungon gjashtë (6) muaj rresht në seancat e Kuvendit. Në raste të veçanta, Kuvendi i Kosovës mund të vendosë ndryshe; (7) dënohet me vendim gjyqësor të formës së prerë për vepër penale me një ose më shumë vjet burgim; (8) ajo/ai vdes. 39-Imuniteti I gjygjtareve? Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile dhe shkarkimi nga detyra për vendimet e marra, mendimet e shprehura dhe veprimet e marra brenda fushës së përgjegjësive si gjykatës të Gjykatës Kushtetuese. 40-Kerkesa e parashtruar ne konferencen e bujanit? Faqe 95 prej 114

Ne kete Rezulut ne menyr burimore shprehet deshira e popullit te Kosoves qe si popull shumic dominant I saj te bashkohet me Shqiperin. Me te njehkosisht shprehej bindja qe Shqipriadhe Jugosllavia ashtu edhe aleatet e aleances anifashiste ne baze te Kartes Atlantike do te respektojn pranimin e vetevendosjes perkatsisht vullnetin konkret te popullit te kosoves. 41-Elementet e pjeses konstituive te deklarates se pavarsis? Pjesa konstituive e deklarates se pavarsis permban elemente thelbsore te deklarimit te pavarsis dhe percaktimit te vlerave kryesore te shtetit te ri. 1-percaktimi I par esht historic dhe solemn dhe eshte I bazuar ne pervjen e deklarates se pavarsis se ShBA. 2-Percaktimi I dyt definon kosoven sin je republic demokratike laike dhe multietnike te udhhequr nga parimet e jodiskriminimit dhe mbrojtjes se barabart sipas ligjit.3-Parimi vijues paraqet deklaraten kryesore te zotimit nderkomtar te Kosoves per te imlemetuar plotsisht obligimet per Kosoen. 4-percaktimi tjeter vendos parimet kryesore te kushtetutes se ardhshme te Kosoves dhe zotimin ton per te respektuar te drejtat e njeriut dhe lirit themelore te gjith qytetarve tane 42-Sa anekse ka pakoja e Ahtisarit? Pakoja e ahtisarit ka 12 anekse 43-Si perkufizohet kushtetues?

parimi

I

enumeracionit

taksativ

te

juridiksionit

Enumeracioni taksativ eshte metod baze e draftimit kushtetuese. Ne ndertimin e norms kushtetuse faktet e kerkuara duhet te jene te numrohen nje nga nje dhe te menjanojn qdo referim te terthort. Ato duhet te jene shprehimore dhe jasht atyre nuk ka asnje relevanc ne normen kushtetuse.ky parim shprehet ne dy varanta.1enumeracioni taksativ pozitiv, 2-enumeracioni taksativ negative. 44-Vendosja e Kosoves nen administrimin nderkombetar eshte paraprire nga nje marreveshje Cila eshte ajo ? nga marrveshja e Kumanoves me te cilen u be hyrja e natos ne kosov dhe terhqja e forcave serbe nga kosova 45-Menyrat e votimit ne kuvend?  Votimi I hapur –me ngritje te dores  Votimi I fshehte  Votimi I regjistruar-votimi elektronik  Votimi duke e thirrur secilin deputet veq e veq Faqe 96 prej 114

46-Gjykata kushtetuse miraton tri lloje te vendimeve?  Aktgjykimet kur ajo gjykon ne baz te meritave ten je kerkese  Aktvendimet kur vendos ne baz te meritave ten je kerkese  Vendimet adm sa her qe gjykata vendos ne séance adm per qeshtje adm 47- Procedura per zgjidhjen e Qeverise? Pas zgjedhjeve, Presidenti i Republikës së Kosovës i propozon Kuvendit kandidatin për Kryeministër, në konsultim me partinë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën e nevojshme në Kuvend për të formuar Qeverinë. Kandidati për Kryeministër, jo më vonë se pesëmbëdhjetë (15) ditë pas emërimit, paraqet përbërjen e Qeverisë para Kuvendit të Kosovës dhe kërkon miratimin nga ana e Kuvendit. Nëse përbërja e propozuar e Qeverisë nuk merr shumicën e votave të nevojshme, Presidenti i Republikës së Kosovës, brenda dhjetë (10) ditësh emëron kandidatin tjetër sipas së njëjtës procedurë. Nëse as herën e dytë nuk zgjidhet Qeveria, atëherë Presidenti i Kosovës i shpall zgjedhjet, të cilat duhet të mbahen jo më vonë se dyzet (40) ditë nga dita e shpalljes së tyre.Nëse Kryeministri jep dorëheqjen ose për arsye të tjera, posti i tij/saj mbetet i lirë, Qeveria bie, dhe Presidenti i Republikës së Kosovës, në konsultim me partitë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën në Kuvend, mandaton kandidatin e ri, për të formuar Qeverinë. E DREJTA KUSHTETUSE Testi i I 1. Normat e para kushtetuse jane paraqitur a) Ne Romen e vjeter b) Me paraqitje e istuticioneve dhemelore shtetror dhe rregullat per funksionimi e tyre . c) Ne kohen e sistemit feudal. d) Nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX. e) Me paraqitjen e kushtetutave te para te shkuara . 2. Cila eshte kushtetuta e pare federative ne bote a) Kushtetuta e Kanades . b) Kushtetuta e BRSS. c) Kushtetuta e Zvicres . d) Kushtetuta e SHBA-ve. e) Kushtetuta e Indise . 3. Emertimi e Drejta Kushtetuse nxjerr bazen dhe kuptimin nga a. filozofia idealiste e Hegelit . b. nga teoria juridike frenge c. filozofija juridike romake d. filozofija juridike –natyrore dhe „Kontrata Shoqerore „ e. kushtet e pergjithshme shoqerore qe mbretronin ne ate kohe . Faqe 97 prej 114

4. Numro tri sistemet e kontrollit te kushtetutshmeris se ligjeve dhe akteve tjera juridike ___________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ 5. Gjykata kushtetuse si mbrojtse e kushtetutes per here te pare eshte paraqitur ne : a. Spanje b. BRSS. c. Austri d. Cekosllavaki e. Gjermani . 6. Emrimi e drejta publike a. I njejte me emerimin e drejta kushtetuse b. Me i vjeter se emrimi e drejta kushtetuse c. Është më i ri se e drejta kushtetuse d. Nuk ka te beje me te drejten kushtetuse e. Ështe nocion qe edhe sot perdoret ne vend te emrimit e drejta kushtetuse 7. Ku qendrone rendesia e kushtetutes se Frances vitit 1793 (Montanjarit ). Kjo kushtetute eshte miratuar nga kuvendi i zgjedhur permes zgjedhjeve te drejtperdrejta te pergjithshme.Pas miratimit te kuvendit ate e vertetoi populli permes referendumit.Ne permbajtjen e saj kane ndikuar edhe Jakobinet krahu i majte i borgjezise se mesme,andaj njihet edhe si Kushtetuta e Jakobineve.Me kete kushtetute per here te pare ne France zbatohet sistemi republikan.Pushtetin ekzekutiv e ka bartur trupi i posaqem i Konventit-Komitetit i shpetimit publik.Kushtetuta permban preambulen ne te cilen perfshihet Deklarata mbi te drejtat e njeriut, si dhe pjesen normative te emeruar “Akti kushtetues” i cili permban 124 nene. 8. Sipas teorisë juridike Gjermane , kushtetuta : a. Paraqet aktin me te larte te nje vendi b. Eshte akt juridik me rendesi me te vogel se ligji c. Paraqet nje ligje te rendomte sikurse ligjet tjera d. Eshte nje akt me cilin perkufizohen te drejtat e njeriut e. Eshte akt me te cilin percaktohet se sovraniteti i takon popullit 9. Si u emërua dhe ne cilin vite u aprovua kushtetuta e pare e Shiperise

10. Cili eshte kuptimi matrialist ose sociologjiko-politik i se drejtes kushtetuse ? Eshte kuptimi sipas te cilit me te drejte kushtetuese nenkuptojmw te drejten ekzistues,qe materializohet ne jeten e nje vendi,e drejta pozitive me te gjitha raportet reale e formale,te realizuara e normative pavaresisht nga fakti se ato norma a jane te kodifikuara ne nje dokument me te larte apo jo.

Faqe 98 prej 114

11. Kushtetuta e frances e vitit 1958 percakton qeverisjen shtetrore ne forme kushtetuse 12. Kuptimi pozitiv – juridik i se drejtes kushtetuse nenkuptone : a. Normat juridike me karakter te kodifikuar ne nje dukument te quajtur kushtetut b.Gjitha normat juridike te nje vendi c. Normat juridike me karakter kushtetus pavarsisht se a jane te kodifikuara ne nje dokumnet te veqant ose jo . d.Disiplin shoqerore e cila mesohet ne fakultet e.Nje deke te veqant te se drejtes . 13 . Numro disa nga faktoret qe percaktojne dallimin ne mes kushtetutave te forta dhe buta. Faktoret qe ndikojne qe nje kushtetute te jete e forte ose bute jane:-Organi i cili e miraton kushtetuten apo ndryshimin e saj,-Procedura per ndryshimin ose miratimin e saj,-Shumica e votave per miratimin e kushtetutes apo ndryshimin e saj. 14. Cka konsiderohet objekt studimi i se drejtes kushtetuse ne SHBA? ___________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ 15. Kontrollimin e kushtutshmeris ne SHBA e ushtrone : a. Presidenti b. Dhoma e perfaqsusve c. Senati d Gjykata supreme e Gjykata federale 16. Cka ështe metoda dogmatike e studimit te se drejtes kushtetuse Eshte metode themelore dhe me e vjeter e studimit e se drejtes kushtetuese si dege e se drejtes.Nepermjet saj paqyrohet dhe zbulohet permbajtja e normave dhe rregullave juridike me te cilat rregullohen raportet politike themelore dhe inztitiucionet politike ne nje vend. 17. Cili emertim perdoret sot me shume ne gjermani a. e drejta publike b. e drejta kushtetuse c. e drejta mbi kushtetuten d. istuticionet politike dhe e drejta kushtetuse f. e drejta shtetoere 18. Perse u miratuan 10 amandamentet e para ne kushtetuten e SHBAve me 1791? Per arsye se eshte bere skllaverimi i njerezve ku me 1791 e plotesuan kushtetuten me 10 amandamente kushtuar kesaj qeshtje. 19. Cka eshte metoda aksiologjike e studimit te se drejtes kushtetuse . Metoda Aksiologjike-zbulon dhe pasqyron përmbajtjen e vlerave juridike të sanksionuara me normat dhe rregullat kushtetuese si dhe sendërtimi i tyre në praktikë. 20. Burimet formale te se drejtes kushtetuse jane Faqe 99 prej 114

a. aktet e shkruara juridike te nje vendi kane fuqi me te larte se ligjet e rendomta . b. gjitha rregullat te cilat rregullohet materiali kushtetuse c. gjitha aktet ligjore te nje vendi d. zakonet ose doket kushtetuse e. ato burime qe kane ndikuar ne formesimin e se drejtes si dege e se drejtes . 21. Cka quajme burime formale te se drejtes kushtetuse Burimet formale – janë aktet e përgjithshme juridike të formës së shkruar të cilat janë në fuqi dhe me të cilat rregullohet materia kushtetuese. 22. Cili sistem te qeverisjes shtetrore e percaktone kushtetuta e Belgjikes e vitit 1831? Sistemin parlamentar klasik 23. Çka quajme burime materiale te se drejtes kushtetuse Burimet materiale jane faktore qe kushtezojne dhe ndikojne ne formimin e normave kushtetuese dhe t e drejtes kushtetuesse si dege e se drejtes. 24. Emertimi e drejta kushtetuse si diciplin shkencore u paraqit se pari ne : a. SHBA (1776) b. Fakultetin juridik ne paris me 1834 c. Angli pase revulicionit te vitit 1688 d. Fakulttin Juridik ne Ferare te italis 1797 e. Ne France pase reformave te studimeve juridike me 1954. 25. Cili është dallimi mes amandamenteve kushtetuse dhe Aneksit kushtetuse ? Dallimi ityre eshte se amandamenti kushteues praktikohet kur behen ndryshime dhe plotesime te vogela,kurse aneksi kushtetues eshte shtojce e posaqme e kushtetutes,e cila se bashku me tekstin normativ te kushtetutes oaraqet nje teresi. 26. Cila nga kushtetutat vijuse nuk permbane kapitull te veqant mbi lirit dhe te drejtat e njeriut a. Gjermanise b. Shqiprise c. Kroacise d. Frances

E DREJTA KUSHTETUSE Testi i II 3. E drejta kushtetuse si dege pozitive – juridike Faqe 100 prej 114

a) Perfshine teresine e normave kushtetuse mbi bazat e sistemit ekonomik b) Tersin e rregullave per te drejtat e njeriut . c) Tersine e rregullave kushtetuse per kufizimin e pushtetit d) Tersin e rregullave per shtetin ligjor e) Tersin e rregullave mbi bazat e sistemit politik ,ekonomik per funksionimin e pushtetit lirte,drejtat e njeriut etj 4. E drejta kushtetuse ka rëndesi: a) Praktike b) Teorike dhe praktike c) Teorike , edukative dhe pedagogjike d) Funksionale dhe aplikative e) Shkencore , pozitivo-jurike dhe historike 3. Kuptimi matrial i kushtetutes merr per baze a) Organi i cili miraton kushtetuten b) Çeshtjet (objektin) qe rregullon kushtetuta c) Menyra e nxjeerrjes se kushtetutes d) Natyra juridike te kushtetutes e) Qellimet qe pretendon ti arrije kushtetuta 4. Numro burimet e te drejtes kushtetuse ne Angli Burimet e se drejtes kushtetuese ne Angli jane:-Magna Charta Libertatum 1215,Peticioni mbi te drejtat,-Habeas Corpus Act,-Billi (Ligji) mbi te drejtat 1688,-Akti mbi themelimin (Act of Settlment)1700.Po ashtu edhe vend te posaqem ne burimet e te drejtes kushteuese ka prektika gjyqesore,e drejta zakonore, teoriaa juridike e politike etj. 5. Numro burimet matriale te se drejtes kushtetuse Burimet materiale ndahen ne dy grupe:a)doket kushtetuese,konventat kushtetuese,normat e pergjithshme te se drejtes nderkombetare,praktika gjyqesore dhe faktet juridike, b)teoria juridike,doktrinat politike,programet e partive politike etj. 6. Ç’ështe amandamenti kushtetus Eshte akt kushtetues që paraqitet në kushtet e ekzistimit të kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutave të shkruara. Me të bëhet plotësimi i kushtetutës ekzistuese ose ndryshimi dhe zëvendësimi i normave të caktuara të saj. 7. Preambulla ka karakter : a. ideor b. teorik c. historik d. pragmatik e. pozitivo-juridik 8. Praktika gjygjsore dhe zakonore eshte burim kryesor i se drejtes kushtetuse ne a. SHBA b. Fances c. Shqipris d. Angli e. Gjermanise Faqe 101 prej 114

f. 9. Pjese kryesor te kushtetutes jane: a. dispozitat kalimtare b. preambulla dhe amandamentet kushtetuse c. preambulla pjeset normative dhe dispozitat kalimtare d. hyrja dispozitat per lirit dhe te drejtat e njeriut dhe anekset kushtetuse . e. amandamentet kushtetuse dhe ligjet kushtetuse . 10. Theksoni menyrat e nxjerrjes dhe ndryshimit te kushtetutave : Menyrat e nxjerrjes te kushtetuave jane:-Miratimi i dejperdrejte nga populli(referendum),-Miratimi nga ana e organit (kuvendit) kushtetues dhe – Miratimi nag ana e organit te rendomte(legjislkativ) perfaqesues.Per ndryshimin e kushtetutave jane menyrat:-Ndryshimi me ane te referendumit kushtetutdhenes,nga ana e kuvendit kushtetutdhenes,-mga ana e rregullt legjislativ; 11. Theksoni rezervat kryesore te kushtetuse te Vajmarit : 12.Cilat ishin dy çeshtjet kontestuse me rastin e miratimit te kushtetutes se Frances te vitit 1958 ___________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ 13 Magna Karta Libertatun paraqet (karta e madhe e lirive ) a. kushtetuta e pare e shkruar b. aktin e pare te shkruar per te drejtat e njeriut c. aktin e pare me te cilin perkufizohet pushteti apsolut i monarkut d. akti i fitores se parlamentarizmit ne angli e. akti per te drejtat e qytetarve ne procedura gjygjsore 14. Kushtetuta e pare e shkruar ne bote a) Kushtetuta e SHBA-ve e vitit 1787 b) Magna Karta Libertatun e vitit 1215 c) Nenet e konfederates te vitit 1778 d) Ligji i XII tabelave e) Istrumenti i qeverisjes i vitit 1688. 15. Kongresi amerikan perbehet nga dy dhoma a. Presidenti b. Dhoma e perfaqsusve c. Senati d Gjykata supreme e Gjykata federale 16. C’ ështe e drejta suspenzive e vetos 17. Cila eshte kushtetuta me e gjate ne bote ___________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ Faqe 102 prej 114

18. Cili parlament ka pas ne evropen jug- lindore perberje dy- dhomshe ________________________________________________________________________________ 19. Nga temat e propozuara shkruani nje ese te shkurter a. Roli i kushtetutes ne shoqeri b. Kushtetuta e SHBA-ve e vitit 1787 c. Veshtrim kritik i rezulutes 1244. Eseja Nr_____ ___________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ______________ E DREJTA KUSHTETUSE Testi i III 5. E drejta kushtetuse si shkencë a) Është e ngjajshme me te drejten kushtetuse si dege e se drejtes b) Ka permbajteje me te ngushte se e drejta kushtetuse se dege e se drejtes c) Ka permbajteje me te gjere se e drejta kushtetuse se dege e se drejtes d) Keto dy terme jane plotsishte te ngjajshme pra jane sinonime e) Nuk egziston e drejta kushtetuse si shkenc. 6. Kushtetuta e Frances e vitit 1958 percakton qeverisje shtetrore ne forem te gjysempresid 3. Emerimi e drejta kushtetuse nxjerre bazen dhe kuptimin nga a) filozofia idealiste e Hegelit . b) nga teoria juridike frenge c) filozofija juridike romake d) filozofija juridike –natyrore dhe „Kontrata Shoqerore „ e) kushtet e pergjithshme shoqerore qe mbretronin ne ate kohe 4. Emrimi e drejta publike f) I njejte me emerimin e drejta kushtetuse g) Me i fjeter se emrimi e drejta kushtetuse h) Është më i ri se e drejta kushtetuse i) Nuk ka te beje me te drejten kushtetuse j) Ështe nocion qe edhe sot perdoret ne vend te emrimit e drejta kushtetuse 5. Sa antare e perbejne gjykaten suprem te SHBA-ve dhe cili organe shtetror bene zgjedhjen e tyre . 9 gjykates zgjedhjen e bene presidenti dhe e miraton senati 6. Kuptimi matrialist ose socoligjik – politik i se drejtes kushtetuse nenkuptone : a) normat juridike me karakter kushtetuse b) gjitha normat juridike te nje vendi c) normat juridike me karakter kushtetus pavarsisht se a jane te kodifikuar ne nje dukument te veqante ose jo Faqe 103 prej 114

7. Cilat jane raportet themelore politike qe jane objekt studimi i se drejtes kushtetuse ___________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ 8. Cilen pjese esenciale te kushtetutes nuk e ka kushtetuta e Frances e vitit 1958 ______te drejtat dhe lirit e njeriut 9. Normat e para kushtetuse jane paraqitur b) Ne Romen e vjeter c) Me paraqitje e istuticioneve dhemelore shtetror dhe rregullat per funksionimi e tyre . d) Ne kohen e sistemit feudal. e) Nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX. f) Me paraqitjen e kushtetutave te para te shkuara 10. Sa antare e perbejne keshillin kushtetues te frances dhe cili organe shtetror bejne zgjedhjen e tyre Këshilli kushtetues është një organ i veçante me autorizime te gjera dhe te rëndësishme .Ai përbehet nga nënte anëtarë,mandati i te cilëve zgjate nëntë vjet,pa te drejtën e rizgjedhjes. Zgjedhja behet ashtu qe,tre anëtare caktohen nga Presidenti i Republikës,tre nga Kryetari i Asamblesë kombëtare dhe tre nga Senati. 11. Cili sistem te qeverisjes shtetrore e percaktone kushtetuta e Belgjikes e vitit 1831? Mdelin monarkik kushtetues parlamentar 12. Emertimi e drejta kushtetuse si diciplin shkencore u paraqit se pari ne : a) SHBA (1776) b) Fakultetin juridik ne paris me 1834 c) Angli pase revulicionit te vitit 1688 d) Fakulttin Juridik ne Ferare te italis 1797 e) Ne france pase reformave te studimeve juridike me 1954. 13. Cka quajme burime formale te se drejtes kushtetuse Burimet formale – janë aktet e përgjithshme juridike të formës së shkruar të cilat janë në fuqi dhe me të cilat rregullohet materia kushtetuese 14. Cili emertim perdoret sot me shume ne gjermani a) e drejta publike b) e drejta kushtetuse c) e drejta mbi kushtetuten d) istuticionet politike dhe e drejta kushtetuse e) e drejta shtetoere 15. çka ështe ligji kushtetuse Ligji kushtetues eshte akt kushtetues i cili paraqitet ne rast kur ekziston kushtetuta e shkruar si akt me te cilin behen ndryshime rrenjesore te kushtetutes ekzistuese po ashtu ne menyre originere rregullohet materia kushetuese dhe ka karakterin e aktit me te larte juridik te vendit. Faqe 104 prej 114

16. Aktet ligjiore si burime te se drejtes kushtetuse kane : a. kane fuqin me te madhe juridike se aktet tjera kushtetuse b. nuk jane burime formale te se drejtes kushtetuse c. jane burime matriale te se drejtes kushtetuse d. jane te njejtat si ligjet kushtetuse e. kane fuqi me te dobte ne krahasim me burimet tjera formale te se drejtes kushtetuse 17. Kushtetuta e vitit 1942 percakton Indin si shtet _______federativ 18. Cili ështe dallimi mes kushtetutave te shkruara dhe jo te shkruara dhe teoris mbi kushtetutat te kodifikuara dhe jo te kodifikuara . 19. Pjesa normative e kushtetutes paraqet Pjesen qendrore perkatsisht kushtetuten e nje vendi. 20. Cfare forme e miratimit te kushtetutave mbizotron sot ne bote a. nga organi kushtutdhense b. nga organi legjistativ por nevoitet edhe pelqimi i popllit me referendum c. miratimi nga organi i rendomt legjistativ d. me referendum e. nga organi kushtutdhens por nevoitet edhe pelqimi I popllit me referendum 21. Me ligje kushtetus behet : a. çdo ndryshim i kushtetutes b. vetem ndryshime me rendesi te vogel c. ndryshimet e vellimshe te kushtetutes d. nuk mund te behe ndryshimet e kushtetutes e. vetem bashke me amandamentet mund te bejme ndryshimin e kushtetutes 22. Propozuse per ndryshimin e kushtetutes jane a. vetem deputet ne parlament b. deputet e parlamentit si dhe qeveria c. qeveria kryetari dhe parlamenti d. nje numer i caktuar i zgjedhsve dhe deputetet e. numri i caktuar i deputetve ,kryetari , qeveria si dhe numri i caktuar i zgjedhsve. E drejta kushtetuese – testi IV 1. Si mund të përkufizoni të drejten kushtetuëse E drejta kushtetuese ka domethenie te dyfishte.Ai perdoret per te shenuar nje dege te veqante te se drejtes pozitive te nje vendi,sistem te caktuar normash juridike qe kane vlere e rendesi kushtetuese si dhe per te shenuar disiplinen shkencore e cila merret me studimin e sendertimit te normave perkatesisht te se drejtes kushtetuese pozitive ne praktike. 2. Kushtetutat e ngurta Faqe 105 prej 114

a) Mund të ndryshohen vetëm nga organi i posaqem b) Mund të ndryshohen në procedur të vecantë c) Ndryshohen vështirë 3. Numro burimet e së drejtës kushtetuese në SHBA Kushtetuta me amendamentet kushtetuese paraqesin burimin themelor të së drejtës kushtetuese. Burim tjetër i rëndësishëm i të drejtës kushtetuese në SHBA janë edhe vendimet e gjykatave federative dhe gjykatës supreme lidhur me kushtetutshmërinë e ligjeve. Në SHBA burime të së drejtës kushtetuese janë disa ligje të nxjerra nga kongresi me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kongresit me të cilat rregullohet materia kushtetuese pastaj si burim tjetër llogariten edhe vendimet e kryetarit si bartës i ekzekutivit. Në SHBA si burime të drejtës kushtetuese konsiderohen edhe doket gjyqësore dhe praktika gjyqësore 4. Vendimet e Gjykatës kushtetuese a) janë burmie formale të së drejtës kushtetuese b) nuk janë burime formale c) mund të konsiderohen si burime formale 5. Perambula ka karakter a) ideor b) teorik c) normativ 6. Koncepti i shtetit ligjor konsiston në : a) ndarjen dhe kufizimin e pushtetve b) sundimin e ligjit në shoqëri c) rrespektimin e lirive dhe të drejtave të qytetarëve 7. Theksoni disa mangësi(rezerva) të kushtetutës së Vajmarit :

8. Kushtetuta e parë e shkruar ishte : a) Mangna Carta Libertatem e vitit 1215 b) Kushtetuta e SHBA-ve e vitit 1787 c) Kushtetuta e Kramvelit 1653 9 . Si do ta përkufizonit ju lirin e bashkimit politik _____________________________________ _________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ 10. Numro disa raste të kufizmiti të lirisë së menduarit :

11. Numro detyrat kryesore _______________________________

kushtetuese

të

shtetasit

:

Faqe 106 prej 114

____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ 12. Liritë politike i referohen kryesisht : a) Shtetasve b) Qytetarëve c) Të gjithë banorve të një shteti Përkufizoni të drejten e barabartë të votes : Me kete te drejte kuptojme fuqine e votes se shtetasit. nënkupton fuqia e njëjtë e votës së çdo qytetari pra vota e çdo qytetari ka peshë të njëjtë dhe është e barabartë me votën e të tjerëve dhe siguron barazinë e të gjithë qytetarëve në procesin e zgjedhjeve 13. E drejta pasive e votes nënkupton : a) Të drejten e kandidimit përsonal b) Të drejten e votimit c) Të drejten e zgjedhjës 14. Fedarata si shtet i përbër është : a) bashkësi e shteteve b) shteti i përbeër nga dy ose më shumë etnitete c) shtet i decentralizuar 15. Ç` është konfederata _________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ 16. Numroni disa funksione të përgjithëshme në shtetet federative : Ushtrohen në mënyr të përbashkët Numroni tri sistemet kryesore të mbrojtëjes së kushtetutshmëris në botë :

17. Kriza kushtetuese shfaqet : a) kur shkilet kushtetuta b) kur deshton nxjerrja e kushtetutës c) kur nuk mund të zbatohet kushtetuta 20. Numro burimet aktuale të së drejtës kushtetuese në Kosovë:

E drejta kushtetuese I – testi V 1.E drejta kushtetuese si shkencë Faqe 107 prej 114

a) është e ngjajshme me të drejten kushtetuese si degë e së ka përmbajtje më të ngushtë se e drejta kushtetuese si degë e së drejtës b) ka përmbajtje shumë më të gjërë se e drejta kushtetuese si degë e së drejtës c) keto dy terme janë plotsishtë të ngjajshme, pra janë sinonime d) nuk ekziston e drejta kushtetuese si shkencë 2.Kushtetuta e Francës së vitit 1958 përcakton qeverisjen shtetrore në formë të Qveresisjes gjysëmpresidenciale 3.Emërtimi e drejta kushtetuese nxjerr bazën dhe kuptimin nga : a) filozofia idealiste e Hegelit b) nga teoria juridike frenge c) filozofia juridike romake d) filozofia juridike-natyrore dhe ”Kontrata Shoqerore ” e) kushtet e përgjithshme shoqerore që mbretronin në atë kohë 4.Emërtimi e drejta publike është : a) i njejtë me emertimin e drejtë kushtetuese b) më i vjetër se emërtimi e drejtë kushtetuese c)është më i ri se emërtimi e drejta kushtetuese d) nuk ka të bëj më drejten kushtetuese e) është nocion që edhe sot përdoret në vend të emërtimit e drejta 5.Sa antarë e përbëjnë gjykaten Supreme të SHBA-ve dhe cilat organe shtetrore bëjn zgjedhejn e tyre E përbëjn 9 antarë dhe zgjedhjen e tyre e bënë senati. 6. Kuptimi matrialist ose sociologjik-politik i së drejtës kushtetuese nënkupton : a) normat juridike me karakter kushtetues të kodifikuara në një dokumet të quajtur kushtetut b) gjitha normat juridike të një vendi c) normat juridike me karaqkter kushtetues pavarsisht se a janë të kodifikuara në një dokument të veçant ose jo d) diciplinen shkencore e cila mësohet në fakultet e) një degë të veçantë të së drejtës. 7. Cilat janë rpaortet themelore politike që janë objekt sundimi i së drejtës kushtetuese: ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ _____ 8. Cilën pjesë esenciale të kushtetutave nuk ka Kushtetuta e Frncës e vitit 1958 dhe cilit dokument i referohet kjo kushtetutë përkitazi me këtë : ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ _____ 9. Normat e para kushtetuese janë paraqitur : a) në Romën e Vjetër Faqe 108 prej 114

b) me paraqitjen e Instutucioneve themelore shtetrore dhe rregullave për funksionimin e tyre c) në kohën e sistemit feudal d) nga fundi i shek.XVIII dhe fillimi i shek.XIX e) me paraqitjen e kushtetutave të para të shkruara. 10. Sa antarë e përbëjn këshillin kushtetues të Francës dhe cilat organe shtetrore e bëjnë zgjedhjen e tyre ? ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________ 11. Cilin sistem të qeverisjes shtetrore e përcakton Kushtetuta e Belgjikës e vitit 1831 E përcakton sistemin që qeverisjese monarkike .E kufizuar me kushtetuten paralmentare. 12. Emrërimin e drejta kushtetuese si diciplinë shkencore e paraqet së pari në a) SHBA (1776) b) Fakulteti Juridik në Paris me 1834 c) Angli pas revulucinit të vitit 1688 d) Fakulteti Juridik në ferarë të Italisë 1797 e) Francë pas reformës së studimit juridik 1954

13. Çka quajm burim formal të së drejtës kushtetuese ? ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 14. Cili emërtim përdoret sot më së shumëti në Gjermani a) e drejta punlike b) e drejta kushtetuese c) e drejta mbi kushtetuten d) instutucionet politike dhe e drejta kushtetuese e) e drejta shtetrore 15. Çka është ligji kushtetues ? ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 16. Aktet ligjore si burim të së drejtës kushtetuese kanë a) kanë fuqi më të madhe juridike se aktet e tjera kushtetuese b) nuk janë burime formale të së drejtës kushtetuese c) janë burime materiale të së drejtës kushtetuese Faqe 109 prej 114

d) janë të si ligjet kushtetuese e) kanë fuqi më të dobët në krahasim me burimet tjera formale të së drejtës kushtetuese 17. kushtetuta e vitit 1949 përcakton Indinë si shtet ? a) konfederativ b) unioni përsonal c) federativ d) union real e) monarchist 18. Cili është dallimi mbi kushtetutat e shkruar dhe jo të shkruara dhe teorisë mbi kushtetutat e kodifikuara dhe jo kodifikuara? ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 19. Pjesa normative kushtetuese paraqet ? a ) pjesen kryesore të saj, përkatsisht kushtetuten e caktuar b) pjesen e kushtetutës ku përcaktohen qëlimet të cilat duhen të sendertohen me kushtetutë c) pjesen që përshkruan kohën dhe rrethanat në të cilën është miratuar kushtetuta d) nuk është pjesë e secilës kushtetut e) pjesa normative dhe përambula nuk janë të ndara. 21. Cfarë forme e miratimit kushtetues mbizotron sot në botë? a) nga organi kushtetutdhënës b) nga organi legjlislativë por nevojitet edhe pelqimi i popullit për referendum c) miratimi nga organi i rëndomt legjislativë d) nga organet kushtetutdhënëse por nevojitet edhe pelqimi i popullit për referendum 22. Me ligj kushtetues bëhet ? a) çdo ndryshime kushtetues b) vetëm ndryshime me rendësi të vogël c) ndryshimet e vëllimshme të kushtetutës d) nuk mund të bëhet ndryshimet e kushtetutës e) vetëm bashkë me amendamente mund të bëjnë ndryshimin e kushtetutës 23. Propozues për ndryshimin e kushtetutës janë: a) vetëm deputetet në parlament b) deputetet e parlamenti si dhe qeveria c) qeveria kryetari dhe deputetet d) një numër i caktuar i zgjedhësve e) numri i caktuar i deputeteve , kryetar, qeveria , si dhe numri i caktuar i zgjedhësve. 24. Ndryshmi faktik i kushtetutës është Faqe 110 prej 114

a) pa u bërë ndryshimi formal i kushtetutës b) bëhet ndryshimi formal i tekstit të kushtetutës c) ndryshimi që bëhet duke miratuar ndonjë ligj kushtetues. Pyetje nga e DREJTA KUSHTETUESE 1. Doket kushtetuese : a) janë norma juridike të shkruara me të cilat rregullohet ndonjë çështje me rendësi kushtetuese b) janë burime materiale të së drejtës kushtetuese në vendet angosaksone c) jane norma të pashkruara me te cilat rregullohet ndonjë çshtje me rendësi kushtetues d) me shfaqjen e kushtetutave të shkruara më nuk janë burime të së drejtës kushtetuese e) ekzistojnëvetëm në vendet që nuk kanë kushtetut të shkruar. 2. C’është amandamenti kushtetues __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ______________________ 3. Anglia pasi që nuk ka kushtetutë të shkruar : a) nuk ka fare norma juridike të karakterit kushtetues b) ka vetëm burime materiale të së drejtës kushtetuese c) ka vetëm dokumentet të vjetra juridiko-politike si burime të së drejtës kushtetuese d) ka të drejten kushtetuese jo të plot e) ka të drejten kushtetuese që përbëhet nga dokumentet e vjetra polikojuridike, konventave kushtetuese , dokeve kushtetuese si dhe akteve dhe ligjeve tjera kushtetuese etj. 4. Cili është kuptimi formal i kushtetutës ? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 5. Emertimi e drjeta kushtetuese nxjerr bazën dhe kuptimin nga : a) filozofia idealiste e Hegelit b) nga teoria juridike frenge c) filozofia juridike romake d) filozofia juridike natyrore dhe ”kushtetuta shoqrore ” e) kushtet e përgjithshme shoqerore që mbretronin në atë kohë. 6. Cili është kuptimi material i kushtetutës ? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 7. Si grupohen burimet matriale të së drejtës kushtetuese ? Faqe 111 prej 114

__________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 8. Për miratimin e kushtetutës në organin përfaqsues a) përdoret procedurë e njejtë si për nxjerjen e akteve tjera juridike b) përdoret procedur më e nderlikuar e njëjejtë por nevojitet shumica e kualifikuar për miratim c) nuk nxirret kushtetuta nga organi përfaqsuse d) përdoret procedurë më e nderlikuar por nevojitet shumica absolute e) përdoret procedur më e nderlikuar si dhe nevojitet shumica e kualifiuar

9. Cili është kuptimi politik i kushtetutës ? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 10. Pjesa normative e kushtetutës paraqet : a) pjesën kryesore të saj , përkatsisht kushtutën e caktuar b) pjesën e kushtetutës ku përcaktohen qëllimet të cilat duhen të sendertohen me kushtetut c) pjesën që përshkruan kohën dhe rrethanat në të cilën është miratuar ajo kushtetut d) pjesa normative dhe përambula nuk janë të ndara. 11. Si bëhet ndarja e kushtetutës ? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 12. Me ligj kushtetues bëhet ? a) çdo ndryshim i kushtetutës b) vetëm ndryshimet me rendësi të vogël c) ndryshimet e vëllimshme të kushtetutës d) nuk mund të bëhet ndryshimet kushtetuese e) vetëm bashkë me amandamente mund të bëjm ndryshimin e kushtetutës. 13. Normat e para kushtetuse jane paraqitur a) Ne Romen e vjeter b) Me paraqitje e istuticioneve dhemelore shtetror dhe rregullat per funksionimi e tyre . c) Ne kohen e sistemit feudal. d) Nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi i shekullit XIX e) Me paraqitjen e kushtetutave te para te shkuara 14. Cila nga kushtetutat vijuse nuk permbane kapitull te veqant mbi lirit dhe te drejtat e njeriut a) Gjermanise Faqe 112 prej 114

b) Shqiprise c) Kroacise d) Frances 15. Emrërimin e drejta kushtetuese si diciplinë shkencore e paraqet së pari në a) SHBA (1776) b) Fakulteti Juridik në Paris me 1834 c) Angli pas revulucinit të vitit 1688 d) Fakulteti Juridik në Ferarë të Italisë 1797 e) Francë pas reformës së studimit juridik 1954 16. Cili sistem i kontrollit të kushtutshmërisë është aplikuar në vendet ish- socialiste? ___________________________________________________________________ 17. Sipas teorisë juridike gjermane kushtetuta paraqet ? a) paraqet aktin më të lartë juridik të një vendi b) është akt juridik me rëndësi më të vogël se ligjet c) paraqet një ligj të rendomtë sikurse ligjet tjera d) është një akt me të cilin përkufizohen të drejtat e njeriut e) është akt me të cilin përcaktohet sovraniteti i takon popullit 18. Në cilin viti dhe në cilin shtet u miratua kushtetuta e parë socialiste në historinë e kushtetutshmërisë?

19. Kuptmi pozitiv –juridik i së drejtës kushtetuese nënkupton : a) normat juridike me karakter kushtetues të kodifikuar në një dokument të quajtur kushtetut b) gjitha normat juridike të një vendi c) nuk paraqet burim formal të së drejtës kushtetuese d) mund të qendroj si akt i pamvarur nga teksti kushtetues e) është burim material i së drejtës 20. Amandamentet kushtetuese ? a) gjithëmonë është pjes e tekstit kushtetues b) nuk mund të ekzistoj i pavarur nga teksti kushtetues c) nuk paraqet burim formal të së drejtës kushtetuese d) mund të qëndroj si akt i pavarur nga teksti kushtetues e) është burim matrial i së drejtës 21. Sa antarë e përbëjn Këshillin kushtetues të Francës dhe cilat organe shtetrore bëjnë zgjedhjen e tyre. __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ 22. Përmend disa nga kushtetutat e para të shkruara ? __________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ Faqe 113 prej 114

23. Vendimet e gjykatave kushtetuese janë: a) Burimet matriale të së drejtës kushtetuese b) Burimet formale të së drejtës kushtetuese c) Burimet formale 24. Aktet me të cilat behet ndryshimi i kushtetutes _______________________________________________________________________ 25. Burimet e se drejtes kushtetuse ne SHBA. __________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 26. Objekti i se drejtes kushtetuse ne Angli __________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 27. Vetit e kushtetutes __________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ 28. Kuptimi i se drejtes kushtetuse __________________________________________________________________________ _______________________________________________________________ 29. Dallimi midis te drejtes kushtetuse shtetrore dhe kushtetuse . __________________________________________________________________________ _________________________________________ 30.

Faqe 114 prej 114