12 Okt. 1944-Καθημερινη

A

12 Oκτωβρίου 1944: H μεγάλη ημέρα

KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

2-23 AΦIEPΩMA 12 Oκτωβρίου 1944: 

H μεγάλη ημέρα. Πενήντα χρνια απ την Aπελευθέρωση της Aθήνας.  Πώς φθάσαμε στην 12η Oκτωβρίου. Kυβερνητικ κλιμάκιο φθάνει κρυφά στην Aθήνα, αρχίζουν οι επαφές για την αποχώρηση των Γερμανών, ο αγκυλωτς σταυρς κατεβαίνει απ την Aκρπολη.  O λγος του πρωθυπουργού. O Γεώργιος Παπανδρέου στην ιστορική του ομιλία επιβάλλει την εθνική εντητα.  Πριν την απελευθέρωση. H εξιστρηση των συμβάντων και τα προηγηθέντα της 12ης Oκτωβρίου απ τον ττε εκπρσωπο της ελεύθερης κυβερνήσεως Θεμιστοκλή Tσάτσο.  Oικονομικά προβλήματα. H οικτρή κατάσταση της Eλλάδος πως την έζησε ο ακαδημαϊκς και κορυφαίος οικονομολγος Aγγελος Aγγελπουλος.  H ιστορική ημέρα. Πώς υποδέχθηκε ο λας της Aθήνας την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής.  12 Oκτωβρίου 1944. H ιστορική ημέρα της απελευθέρωσης μέσα απ προσωπικές ενθυμήσεις.  H Eλλάδα στον πλεμο και η Aπελευθέρωση.

24 ΘEAMATA Kινηματογράφοι

και

θέατρα.

THΛEOPAΣH 25-31 Tο πργραμμα της εβδομάδας. Σημείωση. Oι μ νιμες στήλες, κριτική θεάτρου, δίσκων, τηλε ρασης, βιβλίου, «Oίνος ο Aγαπητ ς και Γεύσεις» στο εξής θα δημοσιεύονται στις σελίδες Πολιτισμού και Ποι τητας ζωής της «K». Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

ΦIEPΩMA

Πενήντα χρ νια απ την απελευθέρωση της Aθήνας

H Aθήνα στις 18 Oκτωβρίου 1944. O λας πανηγυρίζει την ημέρα της επιστροφής της μέχρι ττε εξριστης ελληνικής κυβέρνησης, ενώ οι σημαίες κυματίζουν και πάλι ελεύθερες.

«Tα χελιδνια του Θανάτου Σου μηνάν μιαν άνοιξη καινούρια. Eλλάδα κι’ απ’ τον τάφο Σου γιγάντεια γέννα. Mάταια βιγλίζει των Pωμαίων η κουστωδία τριγύρα Σου. Aκμα λίγο, κι’ ανασταίνεσαι σε νέο Eικοσιένα!» O AΓΓEΛOΣ Σικελιανς έγραψε το ποίημα αυτ τον Mάρτιο του 1942 μέσα στις πιο μαύρες ημέρες της Kατοχής. H «Aνοιξη» έμελλε ακμα να αργήσει... Πέρασαν δυμισι ακμη χρνια πνου μεγάλου, εξαθλίωσης αλλά και ηρωισμού, εξευτελισμών, αλλά και ανάτασης και προπαντς χρνια αίματος. H μεγάλη στιγμή έρχεται το πρωιν της 12ης Oκτωβρίου του 1944. H γενική υποχώρηση του γερμανικού στρατού συμπεριλαμβάνει πλέον και την Eλλάδα. Oι Γερμανοί αποχωρούν απ την Aθήνα. Φρενίτιδα ενθουσιασμού κυριαρχεί στους δρμους της πλης. Oι εκπρσωποι της εξριστης κυβερνήσεως –απ ημέρες ήδη στην πρωτεύουσα– εμφανίζονται επισήμως. H εξιστρηση των γεγοντων εκείνων των ημε-

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

ρών, στις σελίδες που ακολουθούν, είναι κατατοπιστικές και παρουσιάζουν, μαζί με το φωτογραφικ υλικ, την ατμσφαιρα της εποχής. Aξιομνημνευτη η μαρτυρία ενς κατ’ εξοχήν αρμδιου, του υπουργού Δικαιοσύνης στην ττε κυβέρνηση, του Θεμιστοκλή Tσάτσου, ενώ παρουσιάζονται στοιχεία της τραγικής οικονομικής καταστάσεως που επικρατούσε στη χώρα απ έναν άριστο γνώστη του θέματος, τον καθηγητή και ακαEπιμέλεια αφιερώματος:

KΩΣTHΣ BATIKIΩTHΣ δημαϊκ Aγγελο Aντωνπουλο. Δημοσιεύονται επίσης εκτενή σημεία του ιστορικού λγου που εξεφώνισε στην πλατεία του Συντάγματος ο πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου. Aξίζει να αναφερθεί και η λειτουργία που ετελέσθη την 13η Oκτωβρίου, δεύτερη ημέρα ελευθερίας, στο Mητροπολιτικ Nα των Aθηνών με πρωτοστατούντα τον Aρχιεπίσκοπο Δαμασκην. H λιτή περιγραφή παρουσιάζει με περισσή ενάργεια τσο την υψηλή συγκίνηση σο και το με-

γαλείο των στιγμών εκείνων. Eξι ημέρες μετά την αποχώρηση των Γερμανών φθάνει απ την Iταλία επικεφαλής της κυβερνήσεως ο πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου και την 18η Oκτωβρίου υψώνει επίσημα τη σημαία στην Aκρπολη. Yπάρχει η φωτογραφία της έπαρσης. Eχει κάτι το μοναδικ, ο πρωθυπουργς φαίνεται να αγκαλιάζει με σεβασμ, με αγάπη, με ευθύνη, τον ιστ που φέρει την ελληνική σημαία, το πιο μονάκριβο πράγμα του κσμου. «H πιο μορφη, η πιο αλαφριά μέρα του κσμου» (Γ. Σεφέρης). Δεν θα αργήσουν να έλθουν χρνια δίσεκτα. Oι υποσχέσεις, σο η Eλλάδα βρισκταν στο πεδίο της μάχης, ξεχάστηκαν... και οι ενδείξεις της ελληνικής κατάρας, του εμφύλιου σπαραγμού, ήταν πλέον ορατές... Oμως η 18η Oκτωβρίου 1944 δε θα ξεχαστεί, ποτέ. Στους χρνους της φασιστικής σκλαβιάς υπήρχε η ελπίδα της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, της υπερηφάνειας. Oλα αυτά τα αποκτήσαμε και πάλι αυτή την ημέρα που θα συμβολίζει για πάντα ένα ελληνικ νειρο, που έγινε πραγματικτητα...

O τελευταίος Γερμαν ς στρατιώτης εγκαταλείπει την Aκρ πολη μεταφέροντας τη σημαία του. H σβάστικα δεν μολύνει πια τον Iερ Bράχο... O βαρύς ήχος της μπ τας, σο περνάει η ώρα, εξασθενεί και οι πρώτες στιγμές ευτυχίας μετά τριάμισι χρ νων σκλαβιάς πλησιάζουν...

Πώς φθάσαμε στην 12η Oκτωβρίου Kυβερνητικ κλιμάκιο φθάνει κρυφά στην Aθήνα, αρχίζουν οι επαφές για την αποχώρηση των Γερμανών και ο αγκυλωτς σταυρς κατεβαίνει απ την Aκρπολη Tου Γ. A. Λεονταρίτη

TA XAPMOΣYNA νέα τι ο Nαζισμς σφάδαζε, και ο ήλιος της ελευθερίας δεν θ’ αργούσε ν’ ανατείλει, είχαν φθάσει νωρίτερα απ την 12η Oκτωβρίου. Tο πρωί της 6ης Iουνίου 1944, οι τυχεροί Aθηναίοι που είχαν καταφέρει παρά τη σφράγιση των ραδιοφώνων και τις αυστηρές γερμανικές διαταγές να διατηρήσουν τα μυστικά τους ραδιφωνα, έμαθαν τη μεγάλη είδηση της αποβάσεως των Συμμάχων στη νορμανδική ακτή. Λίγη ώρα αργτερα, με το παράνομο «Pαδιοφωνικ δελτίο», και απ στμα σε στμα, λη η Aθήνα είχε μάθει τις εξελίξεις και το χαμγελο άνθησε στα χείλη των βασανισμένων πολιτών της πρωτεύουσας. Oι πάντες καταλάβαιναν τι οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν πια ν’ ανθέξουν, και η αποχώρησή τους δεν θ’ αργούσε. Oλοι σιγομουρμούριζαν τα νέα, και οι Γαβριάδες στα στενά δρομάκια τραγουδούσαν: «H Γερμανία επατήρησε, επατήρησε

/ έφαγε δυναμιτάλευρο και μπομποτάλευρο / συμμαχάλευρο...»! O κσμος συγκεντρώθηκε μπροστά στις βιτρίνες των κεντρικών καταστημάτων, που οι γερμανικές αρχές πιστεύοντας τι οι Σύμμαχοι δεν θα έκαναν απβαση, είχαν αναρτήσει μεγάλες πινακίδες, που είχαν επάνω ζωγραφικές παραστάσεις προπαγανδιστικές, για να τονίσουν την ακλνητη δύναμη του «Aτλαντικού τείχους» και την αδυναμία των Συμμάχων να κάνουν επίθεση κατά του «φρουρίου Eυρώπη». Tα κοιτούσαν οι περαστικοί και χαμογελούσαν. Στο μεταξύ απ το εξωτερικ προωθείται στην Eλλάδα κλιμάκιο κυβερνητικ, και εκπροσώπων των απελευθερωτικών οργανώσεων, για να αναλάβουν την εξουσία μλις φθάσει η κατάλληλη στιγμή. O Θεμ. Tσάτσος, ο Γιάννης Zεύγος, ο στρατηγς Παυσανίας Kατσώτας, ο ταγματάρχης Oδ. Παπαμαντέλος ταξιδεύουν με το ίδιο αεροπλάνο που φέρνει πίσω στο Γενικ Στρατηγείο (μετά την Kαζέρτα)

τον στρατηγ Στέφ. Σαράφη και τον K. Δεσποτπουλο. Πριν απ τα μεσάνυχτα, προσγειώνονταν στο αεροδρμιο της Nεράιδας. Eνα τεράστιο φωτειν «EAM» έδειχνε το αεροδρμιο. Hταν τα τρίχρονα του EAM και η φρουρά του αεροδρομίου γιρταζε. Oδήγησαν τους επισήμους στον καταυλισμ της φρουράς, που είχαν αναμμένη φωτιά και τους πρσφεραν ούζο και μεζέδες. Mε φροντίδες και ευθύνη του EΛAΣ, ξεκίνησε το κλιμάκιο για την Aθήνα. Πρώτα κατευθύνθηκε στο Γαλαξίδι και με καραβάκι του EΛAN Kορινθιακού, έφθασαν στο Πρτο Γερμεν. Kρυφά μπήκε στην Aθήνα το κλιμάκιο για ν’ αναλάβει τη δεδομένη στιγμή εξουσία. Στο μεταξύ, ο αρχηγς των Γερμανικών δυνάμεων, ο στρατηγς της αεροπορίας Xέλμουντ Φέλμι, ήταν ανήσυχος και προβληματισμένος για το πώς θα γινταν η αποχώρηση των στρατευμάτων του. Tα τρομερά Eς-Eς και τα Eς-Nτε, αρχίζουν να απομακρύνονται. O Φέλμι τους έδωσε διαταγή

να μην εξοντώσουν –κατά τις διαθέσεις τους– λους τους κρατούμενους σε στρατπεδα. Πρλαβαν μως να τουφεκίσουν 72 πατριώτες στο Δαφνί, και την ομάδα των προδοτών διερμηνέων τους, που γνώριζαν πολλά. H απαγκίστρωση, και μνο αυτή, απασχολούσε τον διοικητή των τελευταίων Γερμανικών δυνάμεων. Aπ την πρώτη στιγμή που η εξουσία του έγινε απεριριστη, ο Φέλμι άρχισε να ψάχνει για επαφές. Oι «μεσάζοντες» (πως τους έγραφαν οι πολεμικές εκθέσεις), αφθονούσαν!

Eπαφή με Δαμασκην Στις βολιδοσκοπήσεις, την πιο ουσιαστική απάντηση για μεσολάβηση, έδωσε ο Aρχιεπίσκοπος Δαμασκηνς, ο οποίος θα συναντήσει τον Φέλμι στο Ψυχικ. Πρώτο θέμα στη συζήτηση, ήταν το φράγμα της λίμνης του Mαραθώνα. O Φέλμι ζήτηΣυνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

3

H γερμανική σημαία ατενίζει για τελευταία φορά τον ουραν της Aττικής (επάνω). Oι στρατιώτες του αγήματος αποχωρούν (κάτω). O γυρισμ ς στην πατρίδα τους –αν θα υπάρξει– αρχίζει...

Tο αντιαεροπορικ έχει σιγήσει και σε λίγο θα εγκαταλειφθεί. H εικ να του και μ νον αποτελούσε για τον τ πο αυτ μια ασχημία.

Aυθ ρμητα, ο λα ς καταφθάνει στον Aγνωστο Στρατιώτη, πανηγυρίζοντας. Mέσα σ’ ένα πρωιν , η ελευθερία μετατρέπει την κατήφεια μιας ολ κληρης πολιτείας σε άκρατο ενθουσιασμ . KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

5

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

σε να μεσολαβήσει ο Aρχιεπίσκοπος στο Bρετανικ στρατηγείο και τους αντάρτες, για μια «λογική στάση απέναντι των Γερμανικών στρατευμάτων». Aυτ εσήμαινε, ν’ αφήσουν ανεμπδιστη την απαγκίστρωση τουλάχιστον απ την Aθήνα. O Δαμασκηνς υποσχέθηκε να διαβιβάσει την πρτασή τους στον στρατάρχη Oύιλσον, κι ο Φέλμι ανέλαβε να διαψεύσει τις πληροφορίες που κυκλοφορούσαν για καταστροφές. Στις 20 Σεπτεμβρίου, στον «Hμερήσιο Tύπο», τη μοναδική εφημερίδα που κυκλοφορούσε, δημοσιευταν η ακλουθη ανακοίνωση του Γερμανού στρατηγού: «Eξ αφορμής διαδσεων και ισχυρισμών διεσαφηνίσθη δια του Tύπου προ ολίγων ακμη ημερών, τι ο Γερμανικς Στρατς ούτε σχεδιάζει, ούτε προπαρασκευάζει ανατινάξεις ή καταστροφάς εις την περιοχήν της πρωτευούσης, διά των οποίων θα εξετίθετο εις κίνδυνον η ιδιοκτησία ή η ζωή των κατοίκων. Παρά ταύτα μως εξακολουθούν να διαδίδωνται παρμοιαι φήμαι και σκπιμοι ψευδείς ειδήσεις με την πρθεσιν να εξερεθίζεται ο πληθυσμς εναντίον της Δυνάμεως κατοχής και να παρασύρεται εις απερισκέπτους ενεργείας. Oύτω διατυπούται ο ανητος ισχυρισμς τι η λίμνη του Mαραθώνος πρκειται να ανατιναχθεί υπ των Γερμανών. Διαβεβαιώ ακμη μίαν φοράν, τι άπασαι αι τοιαύτης φύσεως διαδσεις, είναι αναληθείς και τι εμφορούνται υπ κακής πίστεως. Tα γερμανικά στρατεύματα δεν αποσκοπούν να εγκαταλείψουν ούτε και τώρα βεβαίως την σύμφωνον προς το Διεθνές Δίκαιον και φιλικήν έναντι του ελληνικού λαού ανέκαθεν επιδειχθείσαν στάσιν των και να ρίψουν την χώραν εις την φρίκην και τας καταστροφάς του πολέμου. Aπαραίτητος προϋπθεσις προς τούτο, είναι φυσικά τι ο πληθυσμς δεν θα λάβη εχθρικήν έναντι του Γερμανικού Στρατού στάσιν. Oυδείς Aθηναίος, στις επιδεικνύει ήσυχον και σώφρονα διαγωγήν, πρέπει να φοβήται διά την πλιν του ή να γίνεται περίφροντις διά την ζωήν και την περιουσίαν του»...

Προτάσεις Γερμανών Tο κείμενο της ανακοινώσεως του Γερμανού διοικητού, ήταν περισστερο απειλητικ, παρά καθησυχαστικ. Aκολούθησε μως κι άλλη συνάντηση. Aυτή τη φορά, εκ μέρους τού Φέλμι πήγε ο ταγματάρχης Bέμπερ, και εκ μέρους του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου, ο Λουκής Aκρίτας που είχε μείνει στην Aθήνα. H συνάντηση έγινε σ’ ένα ισγειο διαμέρισμα επιταγμένης απ τους Γερμανούς πολυκατοικίας, στην οδ Aμερικής, που το χρησιμοποιούσε μως, ο Eρυθρς Σταυρς. Mαζί με τον Λ. Aκρίτα, ήταν και ο Xρ. Zαλοκώστας ως αντιπρσωπος του στρατηγού Σπηλιωτπουλου. Oι συζητήσεις κράτησαν ώρες. O Bέμπερε προειδοποίησε, τι εάν ο στρατς τους δεχθεί επιθέσεις, θα υπάρξουν καταστροφές. Zήτησε ακμα: 1) Nα μην μπουν στην Aθήνα συ-

Στις 13 Oκτωβρίου, μια ημέρα μετά την αποχώρηση των Γερμανών, διάφορες οργανώσεις παρελαύνουν στους κεντρικούς δρ μους.

γκροτημένα και αξιμαχα Aγγλοελληνικά στρατεύματα, προτού ο Γερμανικς στρατς φθάσει σε μια απσταση ασφαλείας. 2) Tνισε, τι ο Φέλμι ήταν διατεθειμένος να ανακοινώσει και υπεύθυνα την ημέρα και την ώρα αποχωρήσεως των τελευταίων τμημάτων του. Tέλος ζήτησε να διαβιβαστούν οι προτάσεις του Φέλμι, στην ελληνική κυβέρνηση. Oι προτάσεις πραγματικά διεβιβάσθησαν και μέσες-άκρες έγιναν δεκτές με σιωπηρά συμφωνία. Kαι σε επίσημο μήνυμά του, σε λίγες μέρες, ο Tσρτσιλ ανέφερε: «Eυθύς ως λάβω την είδησιν τι αι Aθήναι εξεκενώθησαν απ τον εχθρν, αι δυνάμεις μου θα εισέλθουν εις την πλιν...».

«Kυβέρνηση» Eβερτ! Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί, τι για μερικές μέρες, στην Aθήνα υπήρχε μια «μεταβατική κυβέρνηση» του αρχηγού της Aστυνομίας, Aγγελου Eβερτ. Πράγματι, για λίγες μέρες ο Aγγ. Eβερτ κρατούσε την πολιτική εξουσία στην πρωτεύουσα, με μοναδικ στήριγμά του την Aστυνομία Πλεων, που άρχισε να εξοπλίζεται με τουφέκια διαλυμένων μονάδων, σα άφησαν ο EΛAΣ και ο EΔEΣ και μ’ άλλα που έστειλε ο Bεντήρης. Γρήγορα, μως, ο στρατηγς Σπηλιωτπουλος θα πάρει τον επίσημο διορισμ του και θα συναντηθεί με τον Bρεταν σύνδεσμο Aττικής, τον πασίγνωστο σαμποτέρ Λέσλι Pούφους Σέπερντ. H στρατιωτική διοίκηση, είχε αρχίσει πια να λειτουργεί. Kι ο Eβερτ είχε «κυκλική» επικοινωνία με λους χωρίς εξαίρεση και φυσικά με τον EΛAΣ της Aθήνας, που θα τον φέρει σ’ επαφή με τον υπουργ Θεμ. Tσάτσο, ταν ο τελευταίος βρισκταν στη Φουρνά των Aγρά-

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

φων. Oταν το κυβερνητικ κλιμάκιο έφθασε στα Kρώρα, ο Γιάννης Zεύγος δεν σταμάτησε να κατατοπίζει αξιωματικούς, καπεταναίους και στελέχη: Oλες οι διακηρύξεις και αποφάσεις του EAM και της ΠEEA, είναι ειλικρνείς και δεν πρέπει να σημειωθεί καμιά παρέκκλιση. O EΛAΣ πειθαρχεί απλυτα στην κυβέρνηση και στον αρχιστράτηγο Σκμπι. Oλοι τον άκουγαν αμίλητοι. Tο προκαθορισμένο δρομολγιο των ανταρτών, έλεγε, τι θα προχωρούσαν: Πατησίων - Aλεξάνδρας - τέρμα Aμπελοκήπων. Eκεί, εάν υπήρχαν ακμη τσολιάδες στους στρατώνες στο Γουδί, ττε ένα τμήμα θα έπρεπε να αποσπασθεί για να τους εξουδετερώσει. O κύριος γκος μως, θα συνέχιζε την πορεία του προς τα Παλαιά Aνάκτορα... Σε ανακοίνωση του KKE στις 8 Oκτωβρίου, τονιζταν μεταξύ άλλων: «Tο Eθνος ενωμένο σήμερα κάτω απ την εθνική κυβέρνηση, μάχεται στο πλευρ των Συμμάχων για να δικαιώσει το αίτημα των τέκνων του που έπεσαν για τη λευτεριά και την λαϊκή κυριαρχία. Σε τέτοια ώρα επιβάλλεται να βαδίσουμε λοι ενωμένοι με μια ψυχή, μ’ ένα παλμ...».

H λευτεριά... Xαράματα της 12ης Oκτωβρίου, οι πρωινοί διαβάτες είδαν έκπληκτοι μηχανοκίνητες φάλαγγες να κατευθύνονται προς τα δυτικά. Tο ερώτημα βγαίνει απ’ τα στματα λων: Φεύγουν; Eίναι αλήθεια, φεύγουν; Στις 8 το πρωί ο Φέλμι με τον δήμαρχο Γεωργάτο καταθέτουν στεφάνι στον Aγνωστο Στρατιώτη. Στις 9.15 η φρουρά του αγκυλωτού σταυρού στην Aκρπολη, κατεβάζει το σύμβολο της δουλείας. Eνας Γερμανς στρατιώτης παίρνει δι-

πλωμένη τη σημαία στην πλάτη του και αποχωρεί βιαστικά. Aργτερα, δύο διμοιρίες του EΛAΣ μαζί με ένοπλους EΛAΣίτες εργάτες, θα σώσουν απ τους Γερμανούς το ηλεκτρικ εργοστάσιο και άλλες εγκαταστάσεις (Mύλοι Kερατσινίου, Σελ, Στάνταρ). H κ. Eλένη Bλάχου περιγράφει με μοναδική ζωντάνια στο ημερολγι της την Πέμπτη 12 Oκτωβρίου 1944: «Tέλος!!! Eφυγαν. Eίμαστε ελεύθεροι!!! Aπ σήμερα το πρωί. ΠPΩTH XAPA, το BBC στις 7: «Oι Bούλγαροι θα εγκαταλείψουν εντς 15 ημερών τα ελληνικά εδάφη...». Λίγο μετά, ακούω καμπάνες, φασαρία. Bγαίνω στο παράθυρο. «Oι Γερμανοί φεύγουν τώρα» μου λένε. — Πού το ξέρετε; — Tο ’παν! Oλοι βγάζουν σημαίες!... Xριστς Aνέστη! — Πού το ξέρεις;... — Tο λένε...». Oκτώ παρά τέταρτο – ντύνομαι, παίρνω τους δρμους. Παντού, σε λα τα σπίτια φυτρώνουν κοντάρια, κυματίζουν σημαίες μικρές, μεγάλες, ξεθωριασμένες. Eως του φθάσω στην οδ Aκαδημίας, λος ο πληθυσμς έχει ξεχυθεί στους δρμους. Tο πίστεψα πια κι εγώ. Tο είδα και γραμμένο. H πλη παραδινταν στον Xερ Γεωργάτος, στις 10 θα κατέβαινε η γερμανική σημαία απ την Aκρπολη, θα κατέθεταν στέφανο στον Aγνωστο Στρατιώτη (η στρατιωτική ετικέττα, προπάντων!) και θα έφευγαν! Tο πρωιν αυτ ήταν αφάνταστο!»... Kι ο Mίκης Θεοδωράκης θυμάται: «...Πώς να περιγράψω τον ενθουσιασμ, το μεθύσι χαράς εκείνης της εποχής; Eπί εβδομάδες, κάθε μέρα, ανεβαίναμε και κατεβαίναμε τη λεωφρο Συγγρού χορεύοντας και τραγουδώντας. Στο Σύνταγμα γιντανε 24ωρο πανηγύρι. Kαι κάθε λίγο και λιγάκι να φιλάμε την άσφαλτο: «Tούτο το χώμα» που «δεν μπορεί κανείς να μας το πάρει!». Πάντα με τη Mυρτώ και τους στενούς φίλους. Δούλευα πια οργανωτικά, απ’ το πρωί ώς το βράδυ, με βάση την Kαλλιθέα, σε λη την περιοχή του πέμπτου τομέα, που άρχιζε απ το Kουκάκι, μετά Σφαγεία, Xαροκπου, Kαλλιθέα, Tζιτζιφιές και συνέχιζε Nέα Σμύρνη και Παλι και Nέο Φάληρο. Xιλιμετρα ολκληρα με τα πδια. Συνεδριάσεις, συγκεντρώσεις, κινητοποιήσεις. Oσο πιο φτωχή ήταν η συνοικία, κι σο πιο πολλά προβλήματα είχε, τσο μεγαλύτερη και ισχυρτερη ήταν η Eαμική εξουσία...». Aτελείωτο μεθύσι λευτεριάς, και στους δρμους κυκλοφορεί, νμιμα πια, ο παράνομος αντιστασιακς Tύπος: «Eλεύθερη Eλλάδα», η «Mάχη», ο «Pιζοσπάστης» η «Mεγάλη Eλλάς» κ.ά. δημοσιογραφικά ργανα λων των παρατάξεων. Oι Γερμανοί είχαν φύγει. Στα δακρυσμένα απ χαρά μάτια πολλών, περνούσε φευγαλέα, μια άλλη σκηνή τσο διαφορετική, τσο αντίθετη μ’ αυτ το πανηγύρι. H σκηνή της 27ης Aπριλίου 1941, ταν ανέβαινε στο κοντάρι της Aκροπλεως η σημαία με τον αγκυλωτ σταυρ, σαν προμήνυμα λων των συμφορών και λης της καταστροφής, που περίμεναν, απ’ εκείνη την ώρα την Eλλάδα. Kι μως! O Γολγοθάς του λαού, δεν είχε τελειώσει. O βραχνάς της ξενικής κατοχής είχε εκλείψει, αλλά θα ακολουθούσε το δράμα του εμφύλιου σπαραγμού...

Oι πρώτοι Aγγλοι στρατιώτες φθάνουν στην Aθήνα και γίνονται δεκτοί με ενθουσιασμ .

H Aθήνα έχει απελευθερωθεί. Στρατιωτική μπάντα των Σκώτων συμμετέχει στον εορτασμ , παιανίζοντας μπροστά στον Aγνωστο Στρατιώτη. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

7

ΛEZANTA ΣEΛ 4-5 Tο τέλος της αδικίας. Yποστολή της σημαίας. Oι αιώνες με τη μορφή του Παρθενώνα παρακολουθούν ασυγκίνητοι. H βία έχει πάντα μια κατάληξη πικρή (επάνω). Eνα απ τα τελευταία γερμανικά αυτοκίνητα που εγκαταλείπει την Aθήνα με κατεύθυνση την Eλευσίνα. Προηγείται μια μοτοσικλέτα. O κ σμος αρχίζει να ξεχύνεται στους δρ μους, ενώ στη Bιβλιοθήκη, επί της οδού Πανεπιστημίου, κυματίζει ήδη η ελληνική σημαία (κάτω).

AΦIEPΩMA

O λγος του πρωθυπουργού O Γεώργιος Παπανδρέου στην ιστορική του ομιλία επιβάλλει την εθνική εντητα THN 18η Oκτωβρίου 1944, ημέρα επιστροφής της κυβερνήσεως στην Eλλάδα, ο πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου εξεφώνησε ιστορικ λγο στην πλατεία του Συντάγματος. Παραθέτουμε εκτενή αποσπάσματα: «Aσπαζμεθα την ιεράν γην της πατρίδος. Oι βάρβαροι, αφού εβεβήλωσαν, επυρπλησαν και εδήωσαν, επί τρία και ήμισυ έτη, πιεζμενοι

πλέον απ την συμμαχικήν νίκην και την εθνικήν μας αντίστασιν, τρέπονται εις φυγήν. Kαι η κυανλευκος κυματίζει μνη εις την Aκρπολιν. Aπ τα βάθη της Iστορίας, οι ελληνικοί αιώνες πανηγυρίζουν την επάνοδο της ελευθερίας εις την αρχαίαν πατρίδα της. Kαι στεφανώνουν την γενεάν μας. Διτι ολκληρος ο λας μας υπήρξεν αγωνιστής της ελευθε-

Oι επίσημοι προσέρχονται για την έπαρση της σημαίας.

H ελληνική σημαία μεταφέρεται στα χέρια κοριτσιών με τοπικές φορεσιές. Στο βάθος διακρίνεται ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο στρατηγς Σκμπι.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

ρίας. Δεν ευρίσκεται ασφαλώς εις την κατεχομένην Eυρώπην άλλο παράδειγμα τσον καθολικής αντιστάσεως και τσον ακλονήτου αισιοδοξίας διά την τελικήν νίκην. (...). H κυβέρνησις, επανερχομένη εις την ελευθέραν πατρίδα, οφείλει να λογοδοτήση, διά το παρελθν και να χαράξη τας κατευθύνσεις του μέλλοντος. Aχάριστος είναι σήμερον η αναδρομή εις το παρελθν. Aρκούμεθα εις την διαπίστωσιν τι εκληρονομήσαμεν ερείπια εις την Mέσην Aνατολήν και ένοπλον διαίρεσιν εις την δούλην πατρίδα. Σύμφωνα με τον πικρν λγον του ηγέτου της Mεγάλης Bρετανίας «η αίγλη της Eλλάδος είχεν αμαυρωθή». Kαι σήμερον η κυβέρνησις, ευρισκομένη ενώπιον του ελληνικού λαού, έχει το δικαίωμα να διακηρύξη τι η συμμαχική θέσις της Eλλάδος έχει επανεύρει την παλαιάν της αίγλην. Kαι αι ένοπλοι δυνάμεις μας, παλλμεναι απ πίστιν προς την πατρίδα, καθ’ ημέραν δοξάζονται. Kαι η σημερινή πάνδημος συγκέντρωσις αποδεικνύει τι έχομεν υπερνικήσει τον εμφύλιον πλεμος και τι έχει επιβληθή η ιδέα της εθνικής ενώσεως. Περισστερον μως ενδιαφέρει το μέλλον. (...). Aντάρτες του EΛAΣ στην Aκρπολη.

Oι βάρβαροι φεύγουν Aπ την εποχήν του Λιβάνου διεκηρύξαμεν τι κύριος σκοπς της κυβερνήσεως είναι η εθνική απελευθέρωσις και αποκατάστασις. H εθνική απελευθέρωσις, ευτυχώς, συντελείται. Yπολείπονται ακμη εις την χώραν μας βάρβαροι, αλλά δεν είναι μακράν η ημέρα της πλήρους απολυτρώσεως. Oι Bούλγαροι είχαν ελπίσει τι με τα τεχνάσματα της τελευταίας στιγμής θα ήτο δυνατν να εξαπατήσουν τους συμμάχους και να παραμείνουν εις τα ιερά μας εδάφη. Mε το διάγγελμα της 28ης Σεπτεμβρίου εξ Iταλίας είχαμεν ήδη εξαγγείλει τι «αποτελεί απφασιν λων των μεγάλων συμμάχων μας (και της Mεγάλης Bρετανίας και των Hνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Eνώσεως) πως οι Bούλγαροι, αμέσως, άνευ συζητήσεων, εγκαταλείψουν τα ελληνικά εδάφη». Kαι η διαβεβαίωσίς μας εν τω μεταξύ, έχει επαληθεύσει. (...).

Eθνική αποκατάσταση Aλλά σκοπς μας δεν είναι μνον η εθνική απελευθέρωσις. Eίναι επίσης και η εθνική μας ολοκλήρωσις. Tο συμβλαιον του Λιβάνου, το οποίον έχουν συνυπογράψει λα τα κμματα σα μετέχουν εις την κυβέρνησιν, ορίζει ως περιεχμενον του εθνικού μας προγράμματος «την πλήρη εθνικήν μας αποκατάστασιν και την πλήρη ασφάλειαν των νέων συνρων μας». H Bρειος Hπειρος αποτελεί αναπσπαστον τμήμα της Eλλάδος, και έχει προσφάτως καθαγιασθή και απ τους τάφους των ηρώων μας. H Δωδεκάνησος θα επανέλθη εις την Eλλάδα. Aλλ’ υπάρχει επιπλέον και το δικαίωμα της ασφάλειας. Γνωρίζομεν τι, χωρίς καθολικν σύστημα ασφαλείας, η τοπική ασφάλεια των συνρων δεν ημπορεί να αποτελέση επαρκή εγγύησιν(...). Oι ιερωμένοι συμμετέχουν στον γενικ εορτασμ της Aπελευθέρωσης.

Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

9

18 Oκτωβρίου 1944. H μεγάλη στιγμή. O πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη σημαία. O ελληνικς λας μπορεί και πάλι να αρθρώνει χωρίς φβο τη λέξη ελευθερία. Συνέχεια απ την 9η σελίδα

Παραλλήλως προς την εθνικήν μας αποκατάστασιν, η κυβέρνησις τάσσει εις τους πρώτους σκοπούς της την μέριμναν διά την οικονομικήν αποκατάστασιν της χώρας. Kατά την διάρκειαν της δουλείας, καθολική υπήρξεν η κατάρρευσις της εθνικής μας οικονομίας και απάνθρωποι αι στερήσεις του λαού μας(...). H Eλλάς έχει την προτεραιτητα των υπηρεσιών προς την κοινήν συμμαχικήν υπθεσιν. Πρώτη αντεστάθη εις τον Aξονα, ενώ το μέλλον εφαίνετο σκοτεινν, και ενίκησε τον φασισμν και καθυστέρησε την επίθεσιν του ναζισμού εναντίον της Mέσης Aνατολής και της Σοβιετικής Eνώσεως. Kαι τοιουτοτρπως ή έσωσε τον πλεμον ή εσυντμευσε την νίκην. H Eλλάς έχει επίσης την θλιβεράν προτεραιτητα των θυσιών. Kατάκειται εις ερείπια. Mνον η ψυχή του λαού μας είναι ορθία, αντέχει και μάχεται. Δικαιούται επομένως να διεκδικήση και την προτεραιτητα της ανοικοδομήσεως. H προτεραιτης αύτη μας ανεγνωρίσθη κατά την διάρκειαν του πολέμου. H άρσις του αποκλεισμού και η αποστολή τροφίμων και φαρμάκων απετέλεσαν πράγματι προνμιον της Eλλάδος(...).

Tο ιδεώδες μας είναι να πραγματοποιήσωμεν συγχρνως και την οικονομικήν ευημερίαν και την κοινωνικήν δικαιοσύνην. Πιστεύομεν εις την λαοκρατίαν. Kαι λαοκρατία δεν σημαίνει μνον δικαίωμα ψήφου. Σημαίνει επίσης δικαίωμα πολιτισμού. Kαι ο λας μας, με τους απαραμίλλους αγώνας και τας σκληροτάτας θυσίας του, κατέκτησε το δικαίωμα να του ανήκη το μέλλον. Nέος κσμος θα υψωθή απ τα ερείπια(...).

Πατρίδα και λας Aλλά διά την επιδίωξιν και της εθνικής και της κοινωνικής αποκαταστάσεως θα χρειασθή το απαραίτητον ργανον: το κράτος. Aνήκει διά τούτο εις τους αμέσους και θεμελιώδεις σκοπούς μας η αποκατάστασις της λειτουργίας του ελευθέρου ελληνικού κράτους. Eπί μίαν οκταετίαν, το ελεύθερον ελληνικν κράτος είχε καταλυθεί απ την δικτατορίαν και την κατοχήν. Hλθεν ο καιρς να υπάρξη! Eις τα καθεστώτα του φασισμού το κράτος υποτάσσεται εις το κμμα. Eις τα ελεύθερα λαοκρατικά πολιτεύματα το κμμα, η οργάνωσις υποτάσσονται εις το κράτος. Eις τα ελεύθερα πολιτεύματα η

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

πλειοψηφία κυβερνά, η μειοψηφία ελέγχει, αλλά το κράτος, αι δημσιαι λειτουργίαι δεν ανήκουν ούτε εις την πλειοψηφίαν ούτε εις την μειοψηφίαν. Aνήκουν εις την ιδέαν της πατρίδος και υπηρετούν το σύνολον του λαού(...) Oλκληρος ο ελληνικς λας διεκδικεί την τιμήν να είναι ο υπερασπιστής της πατρίδος. Tο γνώριμον κινηματικν πνεύμα των ενπλων μας δυνάμεων θα καταλυθή. Θα γίνει συνείδησις και πράξις τι ο στρατς δεν βουλεύεται. Bουλεύεται μνον ο κυρίαρχος λας, του οποίου την θέλησιν εκφράζει η κυβέρνησις. Kαι τας διαταγάς της κυβερνήσεως εκτελεί ο στρατς. Θα γίνη συνείδησις και πράξις τι ο στρατς δεν ημπορεί να ανήκη ούτε εις πρσωπα, ούτε εις κμματα. Aνήκει μνον εις την πατρίδα και υπακούει μνον εις τας διαταγάς της κυβερνήσεως (...).

Kρίση ηγεσίας Kατά την σκοτεινήν περίοδον της δουλείας του έθνους ο λας μας υπήρξεν αξιοθαύμαστος. Eδωσεν απαράμιλλα δείγματα ιδεαλισμού και αυτοθυσίας. Aλλ’ υπήρξε κρίσις της ηγεσίας. H ηγέτις τάξις, κατά μέγα μέρος, δεν απεδείχθη αξία του λαού.

Eις τον καιρν της δικτατορίας, και το Πανεπιστήμιον, και ο Aρειος Πάγος, και το Συμβούλιον Eπικρατείας, καθώς και τα άλλα ανώτατα ιδρύματά μας, εκτς ολίγων λαμπρών εξαιρέσεων, περίπου εχρεωκπησαν. Eπροτίμησαν να γίνουν επαγγελματικά σωματεία μεριμνώντα δια τα βιωτικά συμφέροντα των μελών των. Kαι ελησμνησαν τι η πρώτη αποστολή των ανωτάτων ιδρυμάτων, τα οποία εις τας δημοκρατίας αποτελούν την ηγέτιδα τάξιν, είναι να γίνωνται θεματοφύλακες των ρων της υπάρξεως, των ηθικών αξιών του έθνους (...). H αποκατάστασις της λαϊκής κυριαρχίας ανήκει κατ’ εξοχήν εις τους πρώτους θεμελιώδεις σκοπούς μας. O λας ανακτά τας ελευθερίας του και γίνεται ο κυρίαρχος της χώρας του. H κυβέρνησις της εθνικής ενώσεως έχει απφασιν να χωρήση εις την ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν και δημοψηφίσματος και εκλογών συντακτικής συνελεύσεως καθώς και δημοτικών και κοινοτικών εκλογών. Kαι αποτελεί ζήτημα τιμής δια την κυβέρνησιν πως η λαϊκή ετυμηγορία εκδηλωθή κατά τρπον απολύτως γνήσιον. Eως ττε, μνον η εθνική ένωσις σώζει. Aπέδωκεν ήδη υπέρ του τ-

H πιο μεγάλη μέρα της Aθήνας. Mεθυσμένοι απ χαρά οι Aθηναίοι κατακλύζουν την Πλατεία Συντάγματος με ελληνικές και συμμαχικές σημαίες...

που μέγα αγαθν. Hυξήθη το διεθνές κύρος της Eλλάδος και συνετελέσθη η ομαλή μετάβασις απ της δουλείας εις την απελευθέρωσιν η οποία απ λους σχεδν εθεωρείτο απίστευτος, ώστε σήμερον να προσλαμβάνη, περίπου, τας διαστάσεις θαύματος (...).

Kίνδυνοι διχασμού Παρμοια θαύματα η εθνική μας ένωσις θα δυνηθή να επιτελέση, εάν συνεχισθή με την ιδίαν ειλικρίνειαν και την ιδίαν πίστιν και εις το μέλλον. Oλοι οι μεγάλοι σκοποί, τους οποίους ανεπτύξαμεν, χωρίς την εθνικήν ένωσιν δεν ημπορούν να πραγματοποιηθούν, ενώ με την ένωσιν θα ευοδωθούν ασφαλώς, εις τρπον ώστε απ το σημερινν χάος να προέλθη ένας νέος ρυθμς, απ τα ερείπια της δουλείας ένας νέος κσμος, άξιος φορεύς της εθνικής μας αναγεννήσεως. H εποχή μας ανήκει βεβαίως εις άλλον αιώνα, έχει μως πολλάς ομοιτητας με την εποχήν του ’21. Kαι σήμερον, πως και ττε, εξερχμεθα απ τον αγώνα πλήρεις απ δξαν, ερείπια και διχνοιαν. Γνωρίζομεν πού ωδήγησε ττε η διαίρεσις, και οφείλομεν να εμπνευσθώμεν απ το παράδειγμα διά να το αποφύγωμεν. Oταν προ εξαμήνου έφθασα εις Kάιρον, διεκήρυξα τι μετέβαινα ως σταυροφρος της εθνι-

κής μας ενώσεως. Σήμερον, επιστρέφων εις την ελευθέραν πατρίδα επί κεφαλής της εθνικής κυβερνήσεως, διακηρύττω και πάλιν τι επανέρχομαι σταυροφρος της εθνικής ενώσεως. Kαι είμαι ευτυχής τι έχει αύτη πραγματοποιηθή. Aλλα πρέπει να διαρκέση μέχρι της λαϊκής ετυμηγορίας, η οποία θα καθιερώση το οριστικν πολίτευμα και την κυβέρνησιν του μέλλοντος. Mε την ευθύνην του κυβερνήτου διακηρύττω, και επιθυμώ να γίνη κοινή συνείδησις, τι χωρίς την εθνικήν μας ένωσιν τα υπέρτατα συμφέροντα του έθνους και του λαού μας διατρέχουν τον έσχατον κίνδυνον. Mνον η εθνική ένωσις σώζει. Aλλά ευτυχώς, δεν υπάρχει κανείς λγος ανησυχίας. Oλαι αι δυνάμεις, αι οποίαι συνεργάζονται εις την κυβέρνησιν, έχουν αποδείξει τι κατέχονται απ την πίστιν της εθνικής ενώσεως. Kαι διά τούτο θα διαρκέση. Kαι πως εθαυματούργησε μέχρι τούδε, θα θαυματουργήση και εις το μέλλον. Λαέ των Aθηνών: Eορτάζομεν σήμερον την Aνάστασιν. Mε βαθυτάτην συγκίνησιν σου απευθύνω τον εγκάρδιον χαιρετισμν της πατρίδος. Kαι χαιρετίζω επίσης το ηρωικν, μαχμενον, ελευθερούμενον έθνος. Zήτω η αιωνία Eλλάς! Zητωσαν οι μεγάλοι μας σύμμαχοι! Zήτω η ελευθερία!».

Συνεχείς εκδηλώσεις ενθουσιασμού στην ελεύθερη πλέον πρωτεύουσα. Φωτογραφία απ το μνημείο του Aγνωστου στρατιώτη στις 13 Oκτωβρίου. Πλήθος κσμου περιμένει για να παρακολουθήσει την κατάθεση στεφάνου. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

11

Aκρπολη 1943. Πριν απ την κατάρρευση της Iταλίας. Oι σημαίες των δύο συμμάχων υψώνονται στον ελληνικ ουραν. Oι ιταλικές δυνάμεις θα πληρώσουν βαρύ φρο αίματος, ταν ο γερμανικς στρατς θα απαιτήσει την άμεση παράδοση των πλων τους. Oι ανυπεράσπιστοι Iταλοί στρατιώτες θα ζητήσουν ττε βοήθεια απ τον ελληνικ λα, ο οποίος θα τους δώσει την αμέριστη συμπαράστασή του.

Πριν απ την απελευθέρωση H εξιστρηση των συμβάντων και τα προηγηθέντα της 12ης Oκτωβρίου απ τον ττε εκπρσωπο της ελεύθερης κυβέρνησης Θεμιστοκλή Tσάτσο «HΓEPΘHMEN λοι την 12ην Oκτωβρίου περί την 5ην πρωινήν. Oι Aξιωματικοί του Eπιτελείου της Στρατιωτικής Διοικήσεως, οι κατοικούντες εντς του αυτού με ημάς κτιρίου, διετάχθησαν την ημέραν εκείνην να εμφανισθούν λοι την 6ην πρωινήν εν στολή. Δεν εγνώριζα την διαταγήν αυτήν του Στρατηγού Σπηλιωτοπούλου. Aλλά ο Συνταγματάρχης Π. Kατσώτας, με τον οποίον εμοιραζμεθα το δωμάτιον, το πρωί εφρεσε την στολήν του, την ελληνικήν στολήν, πως είχε τροποποιηθή εις την M. Aνατολήν. Tην 6ην ακριβώς εις τον διάδρομον εμφανίζονται διά μιας λοι οι αξιωματικοί εν στολή. O πρώτος, τον οποίον συναντώ, είναι ο Aντισυνταγματάρχης του Mηχανικού Kατσουρίδης. Oταν αντίκρυσα το βυσσινί διακριτικν του πλου, εις το οποίον υπηρέτησα και εγώ, με κατέλαβεν ένας λυγμς χαράς. Hρχετο και ο Π. Kατσώτας και δι’ ολίγας στιγμάς οι τρεις ενηγκαλίσθημεν αλλήλους και εμείναμεν άφωνοι και δακρύοντες. Tην στιγμήν εκείνην είχον αισθανθή μίαν απ τας μεγαλυτέρας συγκινήσεις της ζωής μου. Mετ’ ολίγον ειδοποιούμεθα τι έφθασαν δύο Bρετανοί Aξιωματικοί. O στρατηγς Kατσώτας σε συνοικία των Aθηνών πριν απ την απελευθέρωση.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

Συνέχεια στην 14η σελίδα

O αρχηγς της Aστυνομίας Aγγελος Eβερτ. Για λίγες μέρες κρατούσε την πολιτική εξουσία στην Πρωτεύουσα... Γρήγορα άρχισε την «κυκλική» επικοινωνία με λους τους παράγοντες της Aντιστάσεως.

Aνέκδοτη φωτογραφία του Aγγλου στρατηγού Pναλντ Σκμπι με θερμή ιδιχειρη αφιέρωση στον Eλληνα συνάδελφ του, στρατηγ Θρασύβουλο Tσακαλώτο.

Πολεμικ σκάφος αμέσως μετά τον κατάπλου. Oι άνδρες του πληρώματος, σε στάση προσοχής, χαιρετούν. H σκλαβωμένη γη είναι και πάλι ελεύθερη. Σκλαβιά που δεν σκέπασε ποτέ τις ελληνικές θάλασσες που το ναυτικ μας συνεχώς έδινε το παράτολμο παρών του. Tο μηδέποτε ηττηθέν ναυτικ των Eλλήνων... KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

13

Tο ένα μετά το άλλο τα σκάφη του στλου μας καταπλέουν στον Φαληρικ ρμο. Στη φωτογραφία, μεταξύ του πληρώματος εθελντριες αδελφές του Eρυθρού Σταυρού Συνέχεια απ την 12η σελίδα

Tην 9ην, εις μίαν οικίαν έναντί μας, εις άνθρωπος με καταφανή δείγματα συγκινήσεως εξήλθεν εις τον εξώστην και ήρχισε να υψώνη την σημαίαν του και τον είδα, μλις έδεσε το σχοινίον, ν’ ασπάζεται την άκραν του εθνικού μας συμβλου και να κάμνη τον σταυρν του. Kαι μετ’ ολίγον άλλη και άλλη. Kαι μετ’ ολίγον ο δρμος είχε γεμίσει απ σημαίας. O κσμος έκαμνε τον σταυρν του και αι διαβάται κλαίοντες ησπάζοντο αλλήλους, αλλά κανείς ακμη δεν εζητωκραύγαζε. Φβος συνείχε τας ψυχάς, κληρονομία του παρελθντος και διαίσθησις του μέλλοντος. Hρχισεν εντεινομένη βαθμιαίως και η κωδωνοκρουσία. O κσμος συνέρρεε προ της Aστυνομικής Διευθύνσεως. Oι Bρετανοί Aξιωματικοί ενεφανίσθησαν ττε εις τον εξώστην και μία φρενίτις κατέλαβε τον κσμον. Mετ’ ολίγον εμφανίζεται ο Συνταγματάρχης Π. Kατσώτας εν στολή και το πλήθος χειροκροτεί. Mε έξαλλον χαράν εχειροκρτησεν ο κσμος τον στρατηγν Σπηλιωτπουλον ήρεμον και μειδιώντα. Kαι περί την 10ην απεφασίσαμεν ν’ αναχωρήσωμεν. Tο πράγμα δεν ήτο βεβαίως εύκολον. Aλλ’ επί τέλους κατωρθώσαμεν ν’ ανέλθωμεν επί των αυτοκινήτων και εν μέσω ασυγκρατήτων εκδηλώσεων, κατά των οποίων ματαίως ηγωνίζετο ο Φ. Mανουηλίδης, εφθάσαμεν εις τα Παλαιά Aνάκτορα και εγκατεστάθημεν επισήμως. Mετ’ ολίγον συνέρρευσαν φίλοι, γνωστοί και πλή-

θος άπειρον. Eπιτροπαί, αντιπροσωπείαι... H τήρησις οιασδήποτε τάξεως και σειράς απέβαινεν αδύνατος. Eν τω μέσω της κοσμοσυρροής συνετάγη το ακλουθον τηλεγράφημα προς την Kυβέρνησιν: O βραχνάς της σκλαβιάς ετελείωσε στην Aθήνα. Mε το αναφιλητ μιας ανέκφραστης χαράς χαιρετάμε την Eθνική Kυβέρνηση. O Λας, ο ηρωικς Λας των Aθηνών, γιορτάζει αδελφωμένος τη λευτεριά του. H Tριμελής Kυβερνητική Eπιτροπή Φ. MANOYHΛIΔHΣ, I. ZEBΓOΣ, ΘEM. TΣATΣOΣ

Kαταστροφή στον Πειραιά (...) Mέχρι της μεσημβρίας εξηκολουθήσαμεν δεχμενοι συνεχώς επιτροπάς. Eν τω μεταξύ, εκ Πειραιώς επληροφορούμεθα ως επικειμένην την ανατίναξιν του Λιμένος. Tη καθοδηγήσει μας κατεβλήθησαν αι ύσταται προσπάθειαι διά την διάσωσιν του Λιμένος. Παρά τας δραματικάς προσπαθείας μιας Eπιτροπής, η οποία είχε λάβει την εντολήν να μεταβή προς συνάντησιν του Γερμανού Φρουράρχου, ουδέν αποτέλεσμα επετεύχθη. Oυδ’ εξ άλλου κατέστη δυνατν να πληροφορηθώμεν πώς είχε τεχνικώς ρυθμισθή η πυροδτησις των κατά μήκος της προκυμαίας φρεατίων, που είχον τοποθετηθεί παρά των Γερμανών αι εκρηκτικαί ύλαι. Προς αποφυγήν δυστυχημάτων ειδοποιήθη ο πληθυσμς. Tην 5.30΄

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

απογευματινήν της 12ης Oκτωβρίου ήρχισαν αι τρομακτικαί ανατινάξεις και εξηκολούθησαν μέχρι νυκτς. Kπος και μχθος γενεών κατεστρέφετο. Eυτυχώς, χάρις εις τα ληφθέντα μέτρα, δεν είχομεν, εκτς απ ένα νεκρν και ένα τραυματίαν, άλλα θύματα. (...). Tην άλλην ημέραν (13.10.1944), την 8 π.μ., κατήλθομεν και τα τρία μέλη της Kυβερνητικής Eπιτροπής εις τον Πειραιά. Προ της Aστυνομικής Διευθύνσεως συνέρρευσεν αμέσως πλήθος κσμου. Eκεί ηναγκάσθημεν να είπωμεν και οι τρεις απ ολίγας λέξεις και κατπιν επεσκέφθημεν την έρημον περιοχήν του Λιμένος. Eυτυχώς το Eργοστάσιον Hλεκτρικής Παραγωγής εσώθη, κυρίως χάρις εις την θαρραλέαν ένοπλον επέμβασιν των εργατοτεχνιτών του εργοστασίου. (...).

H Δοξολογία Παρά την θλίψιν, την οποίαν μας είχε προξενήσει το θέαμα των καταστροφών εις τον Πειραιά, ελάβομεν την απφασιν να μη ματαιωθή η διά την επομένην 14ην Oκτωβρίου αγγελθείσα δοξολογία εις την Mητρπολιν, δοξολογία, εις την οποίαν δεν θα προσεδίδαμεν την μορφήν επισήμου εορτασμού. Tον επίσημον εορτασμν τον επεφυλάσσομεν εις την Kυβέρνησιν. Eφρντισα να τεθή αυτοκίνητον εις την διάθεσιν του Θ. Σοφούλη, διά να δυνηθή να προσέλθη εις την εκ-

κλησίαν. O Διευθυντής Aστυνομίας Aγγελος Eβερτ, εις τον οποίον είχεν ανατεθή η φροντίς χι μνον της τάξεως, αλλά και των προσκλήσεων, διηυκρίνισε διά των εφημερίδων της 14ης Oκτωβρίου, τι καλούνται πάντες οι κατά το καθιερωμένον πρωτκολλον προσερχμενοι εις τας επισήμους τελετάς, μη υπάρχοντος χρνου προς καταρτισμν προγράμματος και αποστολήν προσκλήσεων. Mε μεγάλην συγκίνησιν εισήλθομεν την 10.30 εις την Mητρπολιν υπ τας ενθουσιώδεις επευφημίας των παρισταμένων. H εν τη εκκλησία τελετή, χοροστατούντος του Mακαριωτάτου Aρχιεπισκπου Aθηνών αειμνήστου Δαμασκηνού εν τω μέσω λου του κλήρου, θα παραμείνη εις σους ηυτύχησαν να παραστούν, αλησμνητος. Tα κείμενα της λειτουργίας συνέθεσαν επίτηδες ο Mακαριώτατος Aρχιεπίσκοπος, και δεν υπήρχε λέξις και φράσις, η οποία να μη προσελάμβανε, δεδομένης της ιστορικής στιγμής, απεράντους διαστάσεις. Ποτέ δεν διεπίστωσα την εντητα του λαού μας με την εκκλησίαν του βαθύτερον. Oταν φράσεις και νοήματα, προερχμενα απ τα βάθη των αιώνων, εξαγγέλλουν και παράγουν την εναργεστάτην εντύπωσιν της απολύτου επικαιρτητος, περίεργον συναίσθημα, που υπερπηδά τον χρνον και μας ενώνει με το παρελθν, καταλαμβάνει τον άνθρωπον. Oταν ήκουσα υπ τον θλον του

Tα πρώτα αγήματα του ναυτικού παρελαύνουν στην οδ Σταδίου. Eπικεφαλής ο θρυλικς κυβερνήτης του «Aδρία» αντιπλοίαρχος Tούμπας.

Παντοκράτορος τους μεγαλειώδεις ήχους, που υμνούν την υπέρμαχον Στρατηγν, ενμισα τι χθες έφυγαν οι βάρβαροι απ την Kωνσταντινούπολιν, ενμισα τι πίσω απ την Πλατυτέραν διαβλέπω την πολιούχον, την Πρμαχον Aθηνάν. Eις το τέλος της υπερχου λειτουργίας ο Mακαριώτατος Aρχιεπίσκοπος έρανε τους παρισταμένους με ροδοπέταλα και φύλλα δάφνης.(...).

Aφιξη στρατευμάτων Tέλος, ανήλθομεν εις τον εξώστην του υπουργείου Συγκοινωνίας, οπθεν ωμιλήσαμεν κατά σειράν ο Φ. Mανουηλίδης, ο Γ. Zέβγος και τελευταίος εγώ, ενώπιον απείρου ενουσιώδους πλήθους, που μως επεκράτουν τα εαμικά συγκροτήματα με τα ερυθρά λάβαρά των. Oλίγον μετά το πέρας της ομιλίας μου, ειδοποιήθην τι τμήματα Bρετανικού Στρατού και του Iερού Λχου είχον αφιχθή εις την πλατείαν της Oμονοίας. Tο ανήγγειλα ο ίδιος απ το μικρφωνον. Kαι κύματα ενθουσιασμού εσάλευον επί μακρν το πλήθος. Kατήλθομεν διά να προϋπαντήσωμεν τους Bρετανούς και τους Iερολοχίτας, αλλ’ εστάθη αδύνατον να τηρηθή η τάξις. O ενθουσιασμς είχεν υπερεκχειλίσει και ενθυμούμαι τους Bρετανούς αξιωματικούς και στρατιώτας, οι οποίοι είχον πλέον απολέσει το πάτριον φλέγμα, να μετέχουν και αυτοί των λαϊκών εκδηλώσεων με έντασιν εκδηλώσεων ποσώς υστερούσαν των ελληνικών.

Eκτακτο ανακοινωθέν του A΄ Σώματος Στρατού του EΛAΣ που αναφέρεται στη διάσωση του εργοστασίου ηλεκτροπαραγωγής στον Πειραιά.

Σημείωση: Aποσπάσματα απ το βιβλίο του Θεμιστοκλή Tσάτσου «Aι παραμοναί της Aπελευθερώσεως». Eκδσεις «IKAPOΣ». KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

15

Xάρτης στον οποίον εμφαίνεται ο διαμελισμς της Eλλάδος απ τις δυνάμεις Kατοχής Γερμανών, Iταλών και Bουλγάρων.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

Xάρτης των καταστραφέντων δασών επί Kατοχής στο λεκανοπέδιο Aττικής.

Oι απώλειες του εμπορικού μας στλου κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Oικονομικά προβλήματα H οικτρή κατάσταση της Eλλάδος πως την έζησε ο ακαδημαϊκς και κορυφαίος οικονομολγος Aγγελος Aγγελπουλος

Πίνακας του αριθμού θανάτων στην πρωτεύουσα και η αύξησή των κατά την Kατοχή.

«H OIKONOMIA, στη χώρα μας βγήκε απ τον Πλεμο τσο κατεστραμμένη, σο σε καμιά άλλη σύμμαχη χώρα. Πέρα απ τα θύματα, που, αν δεν ξεπερνούν, πάντως φθάνουν τα 150.000 άτομα, οι υλικές καταστροφές ξεπερνούν τα 4 τρισ. προπολεμικές δραχμές. Eτσι, ο λας μας, μετά τα τσα δεινά της Kατοχής, ζούσε με την προσδοκία ενς καλύτερου αύριο, μιας ζωής πιο ανθρώπινης και πιο δίκαιης. Hταν μια ελπίδα, που την ενίσχυαν τα συμμαχικά ραδιφωνα σε λη τη διάρκεια της Kατοχής, έτσι ώστε να δημιουργηθεί η πεποίθηση πως η Eθνική Aπελευθέρωση σημαίνει και

απελευθέρωση απ τις στερήσεις και τη φτώχεια. Oμως, το νειρο δεν είχε σχέση με την πραγματικτητα. Tο ξέσπασμα χαράς, που ήρθε με την Aπελευθέρωση, γρήγορα το διαδέχθηκε η ανησυχία για την επιβίωση. Tα βαπρια δεν ξεφρτωναν το ένα πίσω απ το άλλο, η ενίσχυση των συμμάχων σε τρφιμα, παρ’ λες τις καλές τους διαθέσεις, ήταν, την πρώτη τουλάχιστον περίοδο, ασήμαντη. Oι καταστροφές, που φεύγοντας είχε κάμει ο εχθρς στα λιμάνια, στα γεφύρια και στους δρμους, δυσχέραιναν ακμα περισστερο την κατάΣυνέχεια στην 18η σελίδα

KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

17

Kατοχή. Iταλοί και Γερμανοί αξιωματικοί επισκέπτονται την Aκρπολη. Συνέχεια απ την 17η σελίδα

σταση. O πλεμος συνεχιζταν. Oλα ήταν δύσκολα. Mέσα σε μια τέτοια ατμσφαιρα ανέλαβε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Eθνικής Eντητας το Oικονομικ Πρβλημα της Eλλάδας. Πρβλημα, που παρουσιαζταν στην τετραπλή του υπσταση: την επισιτιστική, τη νομισματική, τη δημοσιονομική και την παραγωγική. (...) Tο νομισματικ πρβλημα ήταν, μαζί με το επισιτιστικ, ένα απ τα κύρια προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστεί με την απελευθέρωση της χώρας, γιατί αποτελούσε και την προϋπθεση για την αποκατάσταση κανονικού ρυθμού στην οικονομική

ζωή. Σ’ λη τη διάρκεια της Kατοχής, ο πληθωρισμς αποτέλεσε το μνο μέσο χρηματοδτησης. Tα έξοδα των Aρχών Kατοχής και τα έξοδα του κράτους καλύπτονταν με την αδιάκοπη λειτουργία της εκδοτικής μηχανής, με αποτέλεσμα τη συνεχή ύψωση των τιμών, γιατί αγαθά δεν υπήρχαν και καθένας απέφευγε να παίρνει δραχμές. Σε καμιά άλλη χώρα ο πληθωρισμς δεν πήρε την έκταση που είχε πάρει στην Eλλάδα και σε καμιά άλλη χώρα οι τιμές δεν φθάσανε σε τέτοια επίπεδα. Tην εποχή της Aπελευθέρωσης η νομισματική κυκλοφορία στην Eλλάδα είχε αυξηθεί 5 εκατ.

περίπου φορές σχετικά με την προπολεμική περίοδο, ενώ σε καμιά άλλη χώρα που καταλήφθηκε απ τους Γερμανούς, η κυκλοφορία δεν αυξήθηκε περισστερο απ τρεις έως πέντε φορές. Tην ημέρα που έφθασε η κυβέρνηση στην Aθήνα (19 Oκτωβρίου 1944) η νομισματική κυκλοφορία είχε φθάσει στο επίπεδο των 102 τετράκις εκατομμυρίων (102.053.031.000.000.000) έναντι των 19.370.000 στην αρχή της Kατοχής, είχε αυξηθεί δηλ. 5.260.465 φορές. Mε τον πληθωρισμ εξανεμίσθηκε αγοραστική δύναμη 27 εκατομμυρίων χρυσών λιρών.

Eπειτα απ μια τέτοια εξέλιξη, ήταν επμενο να υπάρχει ένα νομισματικ χάος. Eίχε επέλθει ολοκληρωτική καταρράκωση της χώρας και ολοκληρωτική εξανέμιση της νομισματικής αξίας». Aπ το βιβλίο του ακαδημαϊκού κ. Aγγελου Aγγελπουλου «Aπ την Kατοχή στον Eμφύλιο», συνέντευξη στον Σοφοκλή Δημητρακπουλο. Eκδσεις «ΠAPOYΣIA». Oι πίνακες του θέματος προέρχονται απ το Λεύκωμα «Aι θυσίαι της Eλλάδος στον Δεύτερο Παγκσμιο Πλεμο», που κυκλοφρησε το 1946 απ το υφυπουργείο Aνοικοδομήσεως.

Kατοχικά χαρτονομίσματα, ενδεικτικά του τεράστιου νομισματικού προβλήματος στο οποίο οδήγησαν τη χώρα οι γερμανικές δυνάμεις.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

Xάρτης των καμένων απ τους κατακτητές ελληνικών χωριών.

Oι καταστροφές που υπέστη το οδικ μας δίκτυο.

Xάρτης των λιμένων που υπέστησαν τις μεγαλύτερες καταστροφές.

Tο σιδηροδρομικ δίκτυο της Eλλάδας και οι καταστροφές που υπέστη κατά τον πλεμο. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

19

AΦIEPΩMA

H ιστορική ημέρα Πώς υποδέχθηκε ο λας της Aθήνας την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής

Oι δρμοι γεμίζουν απο ανθρώπους, απ σημαίες, απ χαρά. «O βραχνάς της σκλαβιάς ετελείωσε στην Aθήνα...». Tου Δημητρίου Aλ. Γέροντα Προέδρου του «Συλλγου των Aθηναίων» και της «Eθνολογικής Eταιρείας της Eλλάδος»

AΠIΣTEYTO μας φάνηκε αλλά ήταν αληθιν. Tα στρατεύματα κατοχής, δηλαδή οι Γερμανοί, αποχωρούσαν απ την Aθήνα και στη συνέχεια απ’ λο τον ελληνικ χώρο, αφού μως προηγουμένως είχαν εξασφαλίσει τα νώτα τους αποχωρούντες και υποχωρούντες απ το ελληνικ έδαφος. O κσμος ήταν ακμα δύσπιστος και συγκρατημένος, δεν πίστευε δε τι με τση ευκολία θα γινταν η εκκένωση της Aθήνας και πιο γενικά της Eλλάδος. Mε τη διαρκή πείνα και με τους ετοιμοθάνατους που καθημερινά συ-

ναντούσαμε στους δρμους της Aθήνας, είχαμε πια εξοικειωθεί. Mπορεί βέβαια να μην πεινούσανε λοι, αλλά το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού κυριολεκτικά ήταν ρακένδυτο και καταπιεσμένο. H κραυγή «Aδέλφια πεινάω» ακμα αντηχεί στ’ αυτιά μου, αλλά ποιος να προσέξει αυτούς τους δυστυχισμένους, ταν και ο ίδιος δεν εγνώριζε τι ίσως ύστερα απ λίγες ημέρες μπορεί να βρισκταν στην μοια μ’ αυτν κατάσταση; Θυμάμαι, νεαρς ττε και εκκολαπτμενος δικηγρος, τι περιμέναμε την άφιξη του «θρυλικού» τουρκικού πλοίου «Kουρτουλούς» που θα μας έφερνε την περιώνυμη «πολέντα» που οι Iταλοί έφτιαχναν τις σκούπες

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

τους, για να τραφούμε και να διατραφούμε για λίγες μέρες. Eίχα ττε αναμιχθεί στα συσσίτια των δικηγρων και στην «πολέντα» ήμουν ξεφτέρι! Eτσι, χωρίς καμία προειδοποίηση και με οδηγ το ένστικτν μας, φθάσαμε στην τελευταία ημέρα της διανομής των Γερμανών στην Aθήνα. Aλλά ο Eλληνας, με το δίκιο του δύσπιστος ως την τελευταία στιγμή δεν έλεγε να βγει απ το σπίτι του, πριν βεβαιωθεί για το γεγονς αυτ.

Aλησμνητες στιγμές Eτσι, κρυμμένοι πίσω απ τα παράθυρα κατοπτεύαμε και με μεγάλη δυσπιστία αντικρίζαμε αυτά τα γεγο-

ντα, που τα ζούσαμε ττε. Kαι χωρίς να το γνωρίζουμε, ζούσαμε στ’ αλήθεια ιστορικές στιγμές. Mνον κατά το βραδάκι της 12ης Oκτωβρίου 1944, ταν ο λας βεβαιώθηκε τι απεχώρησαν οι Γερμανοί, ξεχύθηκε στους δρμους αλαλάζοντας και φωνάζοντας κάθε είδους σύνθημα που του ερχταν εκείνη τη στιγμή στο νου και στη σκέψη του. Ξεχύθηκε λοιπν στους δρμους της Aθήνας, εκτοξεύοντας κάθε είδους συνθήματα, ανάλογα με την πολιτική παράταξη που ανήκε. H νύχτα εκείνη δεν ξεχνιέται εύκολα. H νύχτα της 12ης Oκτωβρίου 1944. Σαν βγήκαμε απ τα σπίτια μας για ν’ απολαύσουμε λίγο και να συνέλ-

Mε εμφανή συγκίνηση, αξιωματικοί και ναύτες γονατίζουν μπροστά στο μνημείο του Aγνωστου Στρατιώτη.

θουμε απ τον «καταθλιπτικ βραχνά» της γερμανικής κατοχής, αναπνεύσαμε για πρώτη φορά τον αέρα της ελευθερίας, η οποία σας διαβεβαιώ, τι δεν παραβάλλεται με κανένα άλλο αγαθ. Θυμάμαι, αλλά και τι δεν θυμάμαι... Tα σκοτάδια σ’ λο το ολοκληρωτικ τους μεγαλείο, κάποια κομμένα σύρματα των τροχιοδρμων, κάποια πρχειρα προχώματα στους δρμους μαζί με συρματοπλέγματα. H καταστροφή της πλεως ήταν ολοφάνερη, αν εξαιρέσει κανείς τι η πιθαντης ήταν τι ίσως υπήρχαν και χειρτερα.

Γενική χαρά O Eλληνας κοντά στα πολλά του ελαττώματα έχει ασφαλώς κι ένα μεγάλο προτέρημα: εκείνο της προσαρμογής. Bολεύεται εύκολα και τακτοποιείται ακμα ευκολτερα. Eκείνο το βράδυ λοιπν της γενικής χαράς και της ευτυχίας, αρχίσαμε να χορεύουμε σαν τρελοί στη διασταύρωση των οδών Aγίου Mελετίου και 3ης Σεπτεμβρίου. Για πτε βρέθηκαν οι φωνγραφοι, για πτε ανακαλύφθηκαν και ήρθαν στην επιφάνεια αυτοί οι μεζέδες, είναι θέμα δυσεξήγητον και μνον ανταποκρίνεται στον χαρακτήρα του Eλληνος, ο οποίος εκ του «προχείρου» και εκ των «ενντων» διοργανώνει αυτές τις γιορτινές χαρές. Bέβαια λοι ζούσαμε με την ελπίδα της «αναμονής, κολλημένοι κυριολε-

κτικά στα «κρυφά» ραδιφωνα, ακούγοντας το Λονδίνο ή και άλλους ακμα σταθμούς. Eίχαμε ζυμωθεί και είχαμε πιστεύσει στη νίκη των συμμάχων, πίστη η οποία επήγαζε πια απ τις αλλεπάληλες επιτυχίες των Aγγλων, των Γάλλων, των Aμερικανών και των Pώσων. Bέβαια λοι ττε περιμέναμε τι η Eλλαδούλα μας, που ακμα μια φορά είχε κάνει το καθήκον της απέναντι στις συμμαχίες της, θ’ αμειβταν αναλγως. Δεν βαριέστε μως, αυτά ξεχάσθηκαν γρήγορα και η πατρίδα μας, για μια ακμη φορά, έμεινε αδικημένη. Δεν έφτασε ο θάνατος υπερπεντακοσίων χιλιάδων Eλλήνων που πέθαναν απ την πείνα, δεν έφθαναν οι θυσίες του ελληνο-ιταλικού πολέμου, δεν έφθανε το ολοκαύτωμα της Eλλάδος.

«Συμμαχικές» σχέσεις Eυτυχώς τι ο Oυΐνστον Tσρτσιλ πάτησε ποδάρι και μας δθηκαν τα δυστυχισμένα Δωδεκάνησα, σαν ανταμοιβή των θυσιών μας. Kαι δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε τι η γειτονική Tουρκία, αυτς ο «δλιος» σύμμαχος, η οποία πέντε ημέρες πριν πέσει ο Xίτλερ βγήκε στον πλεμο και με επιμονή και υπομονή διεκδίκησε τη Pδο, τη Σάμο και νομίζω και τη Xίο. Kαι βρέθηκε Aγγλος πολιτικς, ο οποίος της τα υποσχέθηκε. Πρκειται για τον ττε υπουργ των Eξωτερικών της Aγγλίας Iντεν. Tελευταίως

εκδθηκε ένα βιβλίο του Γερμανού Roland Hambe, ο οποίος ισχυρίζεται τι «... ήταν ευλογία και σήμαινε πολλά για την Eυρώπη η διάσωση της Pώμης και του Παρισιού απ την καταστροφή. Aυτ που δεν έγινε ακμη επαρκώς γνωστν στην κοινή γνώμη, είναι τι η Aθήνα δεν απειλήθηκε λιγτερο και πως η διάσωσή της δεν είναι λιγτερο πολύτιμη». Στη συνέχεια μας επεξηγεί πως θα καταστρέφονταν ζωτικές εγκαταστάσεις πως η λίμνη του Mαραθώνος, η ανατίναξις του Λυκαβηττού, η καψαστροφή της ΔEH και άλλες συμφορές. Kαι συνεχίζει: «Kαι μως τέτοια ήταν η καταστροφή που απειλούσε να ξεσπάσει επάνω στην Aθήνα κάθε μέρα σχεδν, κάθε ώρα, θα μπορούσε να πει κανείς για εβδομάδες ολκληρες...». Eυχαριστούμε τον κ. Hambe για τη διευκρίνιση αυτή, η οποία μως δεν ανταποκρίνεται στα γεγοντα, πως ττε διαμορφώθηκαν. Kαι πρώτον ο κ. Hambe την πείνα του ελληνικού λαού την αποδίδει στο στεν αποκλεισμ που εξασκούσαν οι Aγγλοι, εποπτεύοντες τα ελληνικά λιμάνια και τις παραλίες μας. Mα οι Aγγλοι ττε δεν ήταν ικανοί ούτε τα παράλια τους να διαφυλάξουν απ την απειλή του Xίτλερ για απβαση στα εδάφη τους και θ’ απέκλειαν τα ελληνικά λιμάνια; Aλλωστε δεν πρέπει να μας ξεγελά το αναμφισβήτητο γεγονς τι οι Γερμανοί, ως και νερ έστελναν στον Pμελ, αντλημένο απ τη λίμνη του Mαραθώ-

νος, μοναδική ττε πηγή ξεδιψάσματος των Aθηναίων. Kαι δεύτερον, τι η συμφωνία για τη μη καταστροφή της Aθήνας επετεύχθη χάρη στη μεσολάβηση ορισμένων ανθρώπων απ ελληνικής πλευράς και του Γερμανού στρατηγού Φέλμι απ γερμανικής, ο οποίος είχε ωστσο δηλώσει τι «... ο γερμανικς στρατς έκανε το παν ν’ αποχωρήσει αμαχητί απ την πλη, εάν μως υποχρεωθεί να καταφύγει στα πλα, λγω επιθέσεως στα στρατεύματά του, κατά την υποχώρησή τους, ττε η ευθύνη για το αίμα που θα χυθεί και για τις καταστροφές που θα επέλθουν, θα βαρύνει αποκλειστικά εκείνους, οι οποίοι προκάλεσαν τις ταραχές...». Bλέπετε, ο Γερμανς, σαν γνήσιος πειθαρχημένος άνθρωπος, τις ευθύνες μνον προέβλεπε, δεν τον ένοιαζε για τις παντς είδους καταστροφές. Eίχα σημειώσει παλαιτερα τι ο Mεταξάς λέγοντας το OXI είχε πιάσει γερά το σφιγμ του ττε Eλληνος, αν κρίνουμε απ τις στιγμές ηρωισμού μέχρι τρέλας, που κατείχε τους Eλληνες της εποχής εκείνης. Δεν διστάζω και τώρα να επαναλάβω τι η εποχή εκείνη αποτέλεσε μια «Nέα αναλαμπή του Eλληνισμού» και τελειώνω με μια ευχή προς τους φίλους και προς τους παντς είδους νέους εχθρούς της Eλλάδος. Nα μην τολμήσουν να πατήσουν ποτέ το ελληνικ έδαφος, γιατί αυτ θα επιφέρει τον ξεσηκωμ ολκληρου του ελληνισμού...

KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

21

AΦIEPΩMA

12 Oκτωβρίου 1944 H ιστορική ημέρα της απελευθέρωσης μέσα απ προσωπικές ενθυμήσεις

Δύο φωτογραφίες απ την Kατοχική Aθήνα. Aριστερά, Γερμανική Oρχήστρα παίζει στην Πλατεία Συντάγματος για τα στρατεύματα του Aξονος. Δεξιά, Γερμανοί στρατιώτες φωτογραφίζουν τον Aγνωστο Στρατιώτη. Oι δύο αυτές εικνες συνυπάρχουν με την πείνα, τις θηριωδίες των εισβολέων και τη φρίκη του πολέμου, ενώ οι δυνάμεις της αντιστάσεως συνεχίζουν τον ανελέητο αγώνα τους εναντίον του κατακτητή. Tου Pένου Aποστολίδη

ΠPΩI, εννιά, και κατέβαινα την Πατησίων, στο Mουσείο, στη Mάρνη, για τα Xαυτεία. Hλιος κατάμουτρα, εκτυφλωτικς. Ωραία μέρα, απ εκείνες τις «μνο ελληνικές» καθώς νομίζουμε λοι μας (άντε τώρα να μας αποδείξεις, με τεκμήρια, πως έχει γνήσιες τέτοιες και στη Xιλή να πούμε!), με το γαλάζιο ατλάζι τεντωμένο «για μας» στον ανέφελο ουραν. Oχι μνο οι τοίχοι λοι, δεξιά κι αριστερά, παρά κι η άσφαλτος βαμμένη κκκινη πέρα–πέρα με σφυροδρέπανα –συνεργεία γράφαν ακμα!– και τραβάγαμε ολισα, με την Aκρπολη απέναντί μας, σαν τυπικ καρτ–ποστάλ... «Σήμερον φεύγουν!», είχε ακουσθεί, ξαναλεγταν –«Φεύγουν!.. Nα! Στα Xαυτεία!..». Tι «στα Xαυτεία»;.. Στα Xαυτεία φεύγαν... Δεν έχει νημα!.. Mνο απ’ τα Xαυτεία φεύγαν;.. Tι πα να πει αυτ; Mα ναι...Hξερα τι έλεγε... Bρέθηκα μπρος του άξαφνα –σ’ αυτ που έφευγε ντως– και το κατάλαβα. Στη διασταύρωση ακριβώς, στο κέντρο, στο σταυρνημο της μέρας εκείνης που «φεύγανε» –αυτή δεν ήτανε η σφραγίδα της στην ιστορία μας για πάντα;– ενώ τα πλήθη εμείς χιλιάδες στριφογυρίζαμε σε δίνες κοχλάζουσες, πανηγυρικές, «θριαμβευτικές»– «Eμείς! Eμείς τους διώχναμε». (Kι έ-

τσι θέλουμε να το θυμμαστε, να το φωνάζουμε πεισματάρικα ως σήμερα). - εν’ ανοιχτ πολεμικ φολξβάγκεν της Bέρμαχτ (απ’ αυτά τα «κασσνια», με τις σκούρες λαμαρίνες και το σταυρ στις μπάντες), στη μέση απ’ τα πηχτά λεφούσια μας της «Aπελευθέρωσης, με τρεις μέσα που καπνίζανε στον ήλιο αμέριμνοι –σαν κάτι περιμένοντας– κι ένα στημένο μυδράλλιο με την αστραφτερή κορδέλλα του λο σφαίρες μυτερές ανάμεσά τους, με την κάννη λίγο σκερτσζικα μισογυρισμένη ψηλά λοξά, δεξιά κι εμείς γύρα «δεν έτρεχε τίποτα!» (δεν το βλέπαμε; δεν το ξέραμε; δεν καταλαβαίναμε πως ήταν μυδράλλιο; αν ήθελε, δεν έριχνε; τι κάναμε πώς δεν το βλέπαμε; το ξορκίζαμε; λύκε, λύκε είσαι δω; παίζαμε τώρα; πώς «φεύγανε»; ποιοι «τους διώχνανε»; ας συνεχίσουμε ο καθένας να κάνουμε πως δεν τους βλέπουμε! κι ας στριφογυρίζουμε πανηγυρίζοντας πως «τους διώχνουμε», καθώς αυτοί καπνίζουν αμέριμνοι, προφανώς κάτι περιμένοντας…). Aυτά στα Xαυτεία, ώρα εννιά - εννιάμιση, το πρωί της 12 Oκτωβρίου του ’44.

H συνάντηση Eκανα κι εγώ πως δεν είχα δει τίποτα! Kαι τράβηξα την Πανεπιστημίου καταπάνω… Xιλιάδες αλαλάζανε

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

την «Aπελευθέρωση», φωνάζοντας ,τι ήθελε ο καθένας!.. Eγώ φώναζα «Kάππα - κάππα - έψιλον!», χωρίς να ’μουνα ποτέ μου κομμουνιστής, με τη σκέψη πως «αυτ θα θύμωνε παραπάνω κάθε δεξι που αν τύχη θα ’τανε κι αυτς ανάμεσά μας και θα κρυβτανε» (ποιος δεξις θα τλμαγε να το λέει σήμερα πως είναι δεξις ανάμεσά μας;) –μπορεί μ’ αυτ το «σκεπτικ» να βρέθηκε για χρνια το «Kμμα του Aγώνα» στα πάνω, αλλά δεν ήτανε πράγματι δικς του ο αέρας της «αντίθεσης» στο άλλο ήτανε κι λοι το ξέραμε!..– αλλά φώναζα και για μένα: «Kάτω λα!» («Aμπάσο τούτα!», γύρισα και φώναξα του Λουϊζίδη, του βοηθού του Σκάσση στο Πανεπιστήμιο, κι αυτς κουτσαίνοντας, «Aμπάσο τούτα!» με διαβεβαίωσε έντρομος, φεύγοντας σο μπορούσε πιο γρήγορα με το μπαστούνι του, να επιβιώσει και να κάτσει με τη σειρά του το ταχύτερο στην έδρα της Λατινικής Φιλολογίας και δαύτος...). Kι ,τι το ’χα φωνάξει, να ’σου το πλήθος χάνετ’ απ μπρος μου –εκεί μπροστά στη γωνία με Kοραή, στο δεξί πεζοδρμιο ανεβαίνοντας– και βρίσκομαι σε κρύο κεν, κατάκρυο δέκα μέτρα μπρος μου!.. T’ ήταν και χάθηκαν λοι έτσι;.. Γιατί αυτ το κεν, που με χτύπησε σαν κάτι το συγκεκριμένο, το ξεκάθαρο, μα που δεν το ’βλεπα;...

Ωσπου το είδα, να κατεβαίνει αδιάφορο καταπάνω μου: Eνας Γερμανς αξιωματικς στα καλοκαιρινά, τα κοντά του –φραγαν σορτς λοι τους τα καλοκαίρια– με τα σταρένια πδια του δίχως κάλτσες μεσ’ στις μαύρες μπτες –το ’καναν κι αυτ οι τρελοί καλοκαιριάτικο, μεσ’ στη λαύρα: γυμνά τα χάλκινα πδια μεσ’ στις άγριες βουβαλίσιες μπτες (τι ν’ αποδείξουν; τι παραπάνω απ’ ,τι τρισαπδειχναν πέντε χρνια;)– και βάσταγ’ ένα κκκινο τριαντάφυλλο στ’ αριστερ του, ένα μαστίγιο πέτσινο στο δεξί του σα σκήπτρο, και το χτύπαγε στο μπούτι του σιγανά, κάθε που το πλήθος ίσως αργούσε λίγο ν’ ανοίξη μπρος του, στα δέκα, στα δεκαπέντε μέτρα... Kαι κατέβαινε μνος του, τ’ αριστερ της Πανεπιστημίου, ανάμεσα στα πλήθη που πανηγύριζαν την «Aπελευθέρωσή» τους...– κι απ’ αυτν που φευγ’ έτσι αμέριμνος με το τριαντάφυλλ του, και ψευτομαστίγωνε το μπούτι του σαν αργούσαν τα πλήθη ν’ ανοίξουν μπρος του... «Tους διώχναμε», ναι! Δειλς κι εγώ, μαρμάρωσα κει πέρα - και πέρασε... Iσως αυτν θα περίμενε το φολξβάγκεν καπνίζοντας με το μυδράλλιο... Iσως αυτς θα ’χε καταθέσει το στεφάνι με τη σβάστικα στον Aγνωστο. Kάποιο σήμα τους έσπαγα, γυάλι-

νο, κίτρινο, πέντε μέτρα ψηλά –πώς είχ’ ανέβει; δε θυμάμαι!– κάποιου Soldatenheim τους, στο Mετοχικ, στην Aμερικής, εκεί που τώρα είναι το θέατρο της «εθνικής Mπε-Mπε μας»! (τι; μνο’ ο Nτε Γκολ δηλαδή, στο γαλλικ φράγκο; κι εμείς στη ψωροδραχμούλα μας, τη δικιά μας!), κ’ ύστερα ανηφρισα κατά τον Aγνωστο...

Διαφορά απψεων Kι εκεί, άλλο τρελ: Πλήθος πολύ, μα δεν ανέβαινε και στο τιμητικ άβατο μπρος στο μνημείο, παρά τσακωνντουσαν μεταξύ τους λοι, «Oχι!», φώναζαν οι μεν, «Eίναι τιμή! Eίναι τιμή!»– αναμεσά τους κ’ ένας που τον ήξερα και ήτανε της Iντέλιτζενς Σέρβις, υπάλληλος της Tράπεζας της Eλλάδος, δεξις, στο τμήμα εκτυπώσεως χαρτονομισμάτων (κι επί Kατοχής βέβαια, που διάταζαν μνο οι Γερμανοί να τυπώνονται, για να μας ληστεύουν μεθοδικά)– κι οι άλλοι: «Σκίστε το! Σκίστε το!», μα κανείς δεν τλμαγε να σαλτάρει τα τρία βήματα, ν’ τ’ αρπάξει να το σκίσει που θέλανε... παρά τσιρίζανε μονάχα, σαν γυναικούλες, άπραγα... Kι αυτ άστραφτε κει, προκλητικά, πράσινο - καταπράσινο ένα δάφνινο στεφάνι, ντυμένο πάνω του σαν αυτοκρατορική χλαμύδα, κατακκκινη, σωστή πορφύρα, τη μεταξωτή παντιέρα με την κατάμαυρη σβάστικα λοξή πάνω της να τρέχη πάντα μπρος στο θάνατο... να πάρη ο διάολος, τι την κοιτάνε; τι την αφήνουμε να τρέχη ακμα, να φαντάζη κει μπρος μας; Kι ώρμησα, τ’ άρπαξα, το ’κανα κομμάτια το στεφάνι –απ’ αληθινή δάφνη– μα εκείνη δε σκιζτανε. Tο τρομερ μεταξωτ της –«ερζάτς» ήτανε, κι άντεχε τσο; τα χέρια μου είχανε χάσει τη δύναμή τους; εγώ σίδερα έστιβα, μα κείνη άντεχε– και

Δεκαοκτώ Oκτωβρίου 1944. H πρώτη ελεύθερη κυβέρνηση εγκαθίσταται επισήμως στη χώρα. O πρωθυπουργς Γ. Παπανδρέου λίγο μετά την έπαρση της σημαίας στην Aκρπολη. Tον συνοδεύουν υπουργοί και στρατιωτικοί. Πλάι του ο στρατηγς Σκμπι, στο άκρο δεξιά ο Φίλιππος Δραγούμης.

την τράβαγα, τη στριφογύριζα, ζοριζμουνα, δε σκιζτανε. Λυσσασμένος την πέταξα καταπάνω στο πλήθος που άφριζε!.. Kαι μύρια χέρια την άρπαξαν, την τράβαγαν τετανικά λα, να την πάρει δικιά του ο καθένας, μα κανείς δεν κατάφερνε, αυτή άντεχε, δε σκιζτανε, δεν κουρελιαζταν!.. Tέλος είδα που ’γινε τρία κομμάτια –μα τώρα και μικρτερα περισστερο άντεχαν! Tτε σκέφτηκα: «Eγώ, γιατί δεν κράτησα κανένα;». Kαι χύμηξα κι εγώ ν’ αρπάξω ένα!.. Kλώτσαγα, έριχνα

Δώδεκα Oκτωβρίου. Oι τελευταίοι Γερμανοί στρατιώτες έχουν αποχωρήσει. Γυναίκες και άντρες στους δρμους γιορτάζουν.

γροθιές άγριες με το ’να χέρι ολοένα – κατάφερα να διώξω πέντε, δέκα, δεκαπέντε... Mα ένας ήταν γαντζωμένος λος πάνω στο κουρέλι, και με τα δυο του τα χεράκια τρελά κρεμασμένος, αφρίζοντας, και μου φώναξε, καθώς τον σήκωνα ολάκερο, μισ μέτρο στον αέρα, κι αυτς εκεί σαν ξέφτι, απ’ το κομμάτι της μαύρης σβάστικας στο καταπρφυρο φντο π’ ακμα έτρεχε η αναθεματισμένη, και μου φώναξε σπαρακτικά: — Aσε μου την! Aσε μου την εμένα!.. Eιμ’ Eβραίος σου λέω! Eιμ’ Eβραίος!

— E, άντε, παρ’ την! του είπα, μην μπορώντας να τον τινάξω απ πάνω της, έτσι υστερικά που ’χε γραπωθεί και δεν ξεκλλαγε!.. Aυτή ήταν η 12η Oκτωβρίου 1944 για μένα, με το λγο της τιμής μου. Kαι με ντροπή μου – για μένα. Δε λέω για κανέναν άλλο. Θερμά ευχαριστούμε το Eθνικ και Iστορικ Mουσείο της Eλλάδος για την ευγενή προσφορά του φωτογραφικού και ιστορικού υλικού για την έκδοση του αφιερώματος.

Mαχητές του EΛAΣ στο κέντρο της πλεως, μια ημέρα μετά την αποχώρηση των Γερμανών. KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

23

AΦIEPΩMA

H Eλλάδα στον πλεμο και η απελευθέρωση

O πρωθυπουργ ς Γεώργιος Παπανδρέου μπροστά στις Kαρυάτιδες με Aγγλους και Aμερικανούς αξιωματικούς στις 18 Oκτωβρίου του’44: (Aριστερά του ο στρατηγ ς Σκ μπι).

Φραγκλίνος Pούσβελτ:

«Kυριακή, 22 Oκτώβρη Oταν μπαίνει κανείς στην Eλλάδα, το αίσθημα χι πως προχωρείς, αλλά πως ανεβαίνεις σκαλοπάτια, πως περνάς ένα κατώφλι. Aλλος κσμος, σε άλλο επίπεδο. Σήμερα το πρωί η ανατολική ουρά της Yδρας, ο Προς, έπειτα το Oρος της Aίγινας ένα αγκάθι πίσω απ’ τον κάβο, κι έπειτα, με τα γυαλιά, η Aκρπολη. Hμουν, νομίζω, ο πρώτος που την ξεχώρισα. Oλοι, ξένοι και δικοί μας, στρατιώτες και βαθμοφροι, λο το πλήρωμα, απ’ τη μιαν άκρη του καραβιού ώς την άλλη, είχανε σταματήσει σε μιαν απλυτ σιγή, πως ταν ο αρχιμουσικς χτυπήσει το ραβδί στο ανάλογιο σε μιαν αίθουσα συναυλίας. Σήμερα κλείνω ακριβώς τριάμισι χρνια απ ττε που έφυγα απ τον Πειραιά στις 22 τ’ Aπρίλη 1941. H πιο μορφη, η πιο αλαφριά μέρα του κσμου».

«Eίμαι βαθέως συγκεκινημένος εκ των πληροφοριών τι ήρχισεν η απελευθέρωσις της Eλλάδος. Aληθώς, ουδέποτε υπήρξεν αύτη δούλη. Eπί τέσσερα σχεδν έτη το αδάμαστον ελληνικν έθνος υπέφερεν εκ των τρομακτικών συνεπειών επιθέσεων άνευ προηγουμένου. Oταν πολλοί εις αυτν τον κσμον, ακμη και οι πλέον σκληροτράχηλοι, είχαν χάσει κάθε ελπίδα, ο ελληνικς λας ανέτρεψε το αήττητον των μηχανοκινήτων τεράτων και της ψυχράς στρατηγικής διά του ακαταβλήτου πνεύματος της ελευθερίας».

Pαδιοφωνικς Σταθμς Mσχας, 27.4.1942: «Eπολεμήσατε άοπλοι εναντίον πανπλων και ενικήσατε. Eπολεμήσατε μικροί εναντίον μεγάλων και επικρατήσατε. Δεν ήτο δυνατν να γίνη αλλοιώς, διτι είσθε Eλληνες. Ως Pώσοι εκερδίσαμε χάριν εις την θυσίαν σας χρνον διά να αμυνθώμεν. Σας ευγνωμονούμεν».

Oυίνστον Tσρτσιλ: «H ηρωική και ιπποτική Eλλάς, με

Aπ το βιβλίο του Γιώργου Σεφέρη «MEPEΣ Δ΄» 1941-1945. Eκδσεις «IKAPOΣ».

τον αγώνα και την υποδειγματική στάση του λαού της, αποτελεί πρτυπο μέσα στην ιστορία των εθνών και των αιώνων. ...Aς μείνει ήσυχη η Eλλάς. Θα πάρει λα σα της ανήκουν και θα ζήσει υπερήφανη και ηρωική μέσα στους νικητάς».

Lord Alexander, Aγγλία: «Eδώ πρέπει να διακψω την αφήγησή μου για να αποτίσω φρο τιμής στην υπέροχη ανδρεία των υπερα-

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 OKTΩBPIOY 1994

σπιστών των οχυρών στη Mακεδονία και στη Θράκη. Oι οποίοι, καίτοι τελείως αποκομμένοι, επολέμησαν μέχρις εσχάτου πλου, αφού απ μακρού είχε χαθεί κάθε ελπίδα. Aυτοί ήταν πραγματικοί άνδρες και αντιλαμβανμεθα γιατί οι άθλοι τους ζουν και θα ζουν σο στον κσμο μας ζουν και ανασαίνουν ελεύθεροι άνθρωποι».

Eρνεστ Mπέβιν: «Eπιθυμούμε να υπενθυμίσωμε,

στον κσμο, τι απ το 1940 έως το 1941, εξαιρουμένης της βρεταννικής αυτοκρατορίας, η Eλλάς υπήρξε η μνη μαχομένη σύμμαχς μας που αντέστη νικηφρως στον εχθρ. Σε μια στιγμή που τα πάντα εφαίνοντο χαμένα, η Eλλάς έθεσε χι μνο το έδαφς της, αλλ’ ακμη και τα πλα και τη στρατιωτική της προσπάθεια εις την διάθεσιν του συμμαχικού αγώνος. Δεν επιτρέπεται σήμερα να το λησμονούμε».

Aδλφος Xίτλερ 4.5.1941: «..Xάριν της ιστορικής μως δικαιοσύνης, είμαι υποχρεωμένος να διαπιστώσω τι εκ των αντιπάλων, οίτινες μας αντιμετώπισαν, ο Eλλην στρατιώτης επολέμησεν ομοίως με παράτολμον θάρρος και υψίστην περιφρνησιν προς τον θάνατον».

Στρατηγς Bohm, Γερμανία: «Eίχαμε ακούσει να μιλούν για τη γενναιτητα, και τον ηρωισμ του ελληνικού στρατού. Aλλά δεν φανταζμαστε τη γενναιτητα και τον ηρωισμ που επέδειξαν οι στρατιώτες σας».