1. Grad i Urbanizacija

UVOD U URBANIZACIJU URBANIZACIJU o

o

o

o

o

o

o

o

Urbanizacija je svjetski i povijesni proces koji je počeo prije 5000 godina nastankom prvih gradova i u stalnom je jačanju

Urbanizacija – proces koji označava postanak i razvoj gradova Budući da je urbanizacija proces koncentracije, gradovi u svojem razvoju pokazuju tendenciju stalnog rasta Prvi gradovi bili su maleni i imali su tek nekoliko stotina stanovnika dok danas postoje stotine gradova s više od milijun stanovnika Gradovi tijekom svog postojanja mijenjaju svoje funkcije, značenje i izgled Grad Gradov ovii su pona ponajp jpri rije je mjes mjesta ta proi proizv zvod odnj nje, e, razm razmje jene ne i zado zadovo volj ljav avan anja ja razn raznih ih uslu usluga ga za stanovništvo iz okolice i regije (kao mjesto rada i stanovanja) U razvoj razvoju u gradov gradova a izdvaj izdvajaju aju se tri razdob razdoblja lja:: predin predindus dustri trijsk jsko o ili agrarn agrarno, o, indust industrijs rijsko ko te postindustrijsko ili informacijsko Intenzivniji razvoj gradova kao posljedica industrijalizacije u 19. stoljeću bio je ograničen na određene zemlje, a tek u 20. stoljeću postaje svjetski proces

URBANA GEOGRAFIJA Prvi Prvi znača značajnij jnijii geogra geografsk fskii radovi radovi o gradov gradovima ima nastaju nastaju u drugoj drugoj polovi polovici ci 19. stoljeć stoljeća, a, no o zanimanje za proučavanje gradova naglo raste početkom 20. stoljeća o

o

o

o

o

U radovima koji nastaju potkraj 19. i početkom 20. stoljeća najveća pozornost pridaje se prosto prostorno rnojj raš raširen irenost ostii gradov gradova, a, njihov njihovom om geogra geografsk fskom om i promet prometnom nom položa položaju ju te postanku i morfološkim osobinama gradova Između dva svjetska rata javlja se Christallerova teorija o središnjim naseljima Nakon Na kon Drugog Drugog svjets svjetskog kog rata rata ističe ističe se važnos važnostt istraž istraživa ivanja nja komple kompleksa ksa grad-o grad-okol kolica ica te se proučava prostorna struktura grada, kompleksna važnost grada u prostoru, njegov utjecaj na transformaciju okolice itd.

Urbana geografija – geografska disciplina koja s aspekta međusobnog djelovanja elemenata prirodne osnove i društvenih čimbenika proučava i objašnjava pojavu i prostornu raširenost gradova, njihovu fizionomijsku, funkcionalnu i socijalnu strukturu te važnost i utjecaj grada u prostoru Predmet istraživanja urbane geografije su grad i urbanizacija

GEOGRAFSKI POJAM GRADA o

Evolucija geografskog pojma grada: o

razdoblje do 1900. godine – pojam grada nije jasno definiran 



o

tipovi grada izdvajaju se na temelju prometnog položaja

razdoblje od 1900. godine do Prvog svjetskog rata 



o

pozornost se posvećuje geografskom položaju i topografskom smještaju grada pri čemu se isticalo značenje prirodno-geografske osnove

pozornost se pridaje definiranju grada pri čemu se često u obzir uzimaju fizionomijski elementi grada

grad – kompaktno sagrađeno naselje koje ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru oko koje su se razvili drugi dijelovi sa svojim fizionomijskim elementima

razdoblje između dva svjetska rata – funkcionalna faza 

u definiranje grada uvode se nove varijable (funkcije)





o

analizira se struktura glavnih funkcija grada kao što su uprava, trgovina, industrija, promet H. Bobek predlaže tri varijable za određivanje gradskih naselja – kompaktnost  naselja, veličina naselja i gradski način života u naselju

razdoblje nakon Drugog svjetskog rata 

nastavljaju se rasprave o geografskom pojmu grada iz prethodnog razdoblja



R. Klöper je dopunio Bobekov model dodavši četvrtu varijablu – centralitet  naselja

BOBEKOV MODEL 4 VARIJABLE Bobekov model primjenjuje se za izdvajanje gradskih naselja u većini zemalja pri čemu se četiri o varijable koriste pojedinačno ili u međusobnoj kombinaciji o

o

Kompaktnost naselja se najčešće određuje gustoćom zgrada ili drugog urbanog sadržaja te gustoćom naseljenosti Veličina naselja je obilježje koje se najčešće u kombinaciji s drugim obilježjima uzima u obzir za određivanje gradskih naselja 



o

u najvećem broju zemalja je minimalni broj stanovnika gradskog naselja između 2000 i 5000 stanovnika

Gradski način života podrazumijeva način života kojim živi ono stanovništvo u naselju čija proizvodnja i potražnja ovise o tržištu odnosno o razmjeni s drugim grupama stanovništva (Bobek) 





o

minimalni broj stanovnika naselja za stjecanje statusa grad ovisi o osobinama naseljenosti neke zemlje, stupnju urbanizacije, ekonomskoj razvijenosti itd.

poljoprivredno stanovništvo ne živi gradskim načinom života jer je manje ovisno o tržištu i o razmjeni s drugim grupama stanovništvo koje radi u sekundarnim i tercijarnim djelatnostima živi gradskim načinom života budući da se njihovim uslugama i proizvodima služi drugo stanovništvo, iz grada i okolice danas se među mnogim zemljama kao obilježje za diferenciranje naselja uzima odnos poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva

Centralitet naselja je obilježje koje se u praksi manje primjenjuje u određivanju statusa grada budući da stanoviti centralitet mogu imati i ruralna naselja

DIFERENCIJACIJA GRADSKIH I SEOSKIH NASELJA U HRVATSKOJ U Jugoslaviji su se naselja prema popisima stanovništva 1961. i 1971. godine diferencirala na o osnovi veličine naselja i postotnog udjela nepoljoprivrednog stanovništva 





o

status grada dobila su naselja s više od 2000 stanovnika i većim udjelom nepoljoprivrednog stanovništva (ovisno o broju stanovnika) u SR Hrvatskoj status grada imala su 103 naselja

Prema popisima stanovništva 1981. i 1991. godine napušten je dotadašnji model diferenciranja naselja i određivanja statusa grada prepušteno je općinskim službama 



o

izdvajana su tri tipa naselja: gradska, mješovita i seoska

tako je 1981. godine u Hrvatskoj bilo 212 gradova, a 1991. godine 204 grada broj gradova rastao je preko 100% jer su status grada stekla i naselja s nekoliko stotina stanovnika te bez nekih atributa gradskog naselja

Za potrebe Strategije prostornog uređenja Republike Hrvatske izdanog 1997. godine gradska naselja su prije toga izdvojena na temelju modela četiri varijable





gradsko naselje u Republici Hrvatskoj može biti ono naselje koje ima 2000 ili više stanovnika, udio poljoprivrednog stanovništva mora biti ispod prosjeka RH te bar 50% njegovog aktivnog stanovništva mora raditi u naselju 1991. godine u Hrvatskoj je izdvojeno 117 gradskih naselja (što 1.7% svih naselja u RH) i u njima je živjelo 51.3% ukupnog stanovništva Hrvatske



čak 2/3 gradskih naselja imalo je manje od 10 000 stanovnika



opaža se i mali broj naselja srednje veličine (20 000 do 100 000 stanovnika)



u urbanom sustavu Republike Hrvatske dominiraju četiri grada: Zagreb, Split, Rijeka i Osijek i u njima živi gotovo polovica gradskog stanovništva

GEOGRAFSKO DEFINIRANJE GRADA o

o

U zemljama u razvoju razlike između grada i sela još su naglašene dok su u razvijenim zemljama one sve manje – ruralna naselja oko gradova postupno se urbaniziraju, a gradovi decentraliziraju svoje funkcije Za geografsko definiranje grada bitne su tri grupe relevantnih obilježja: utvrđuju se veličina i demografsko-socijalna struktura stanovništva naselja

o

socijalnim

obilježjima

o

funkcionalna obilježja upućuju na funkcionalnu strukturu i funkcionalno značenje

naselja u prostoru o

morfološka obilježja upućuju na kompaktnost naselja (gustoću i način sagrađenosti

naselja urbanim sadržajima) te na fizionomske karakteristike urbanog sadržaja o

o

Grad – kompaktno sagrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi veći udio aktivnog stanovništva i to ne samo za vlastite potrebe već i za potrebe stanovništva šireg prostora (to je formalni grad) Formalni grad  – grad što ga čini kompaktno sagrađeni prostor s cjelokupnim urbanim

sadržajem o

Administrativni  ili funkcionalni grad  – grad što ga čini kompaktno sagrađen prostor

zajedno s urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom o

Zbog razvoja grada u odnosu na administrativno postavljene međe razlikuju se tri odnosa formalnog i administrativnog grada: 

formalni je grad veći o administrativnog



formalni je grad manji od administrativnog



formalni i administrativni grad se prostorno poklapaju

POJAVA I RAZVOJ GRADOVA U SVJETU o

o

o

o

o

Prva stalna naselja počinju se razvijati u neolitiku (9000 – 5000 godina prije nove ere) – tada čovjek prestaje isključivo biti sakupljač hrane i lovac te postaje proizvođač hrane Stalno naselje moglo se razviti i održati tek kad je njegovo stanovništvo bilo u mogućnosti proizvesti hrane dovoljno za dulje razdoblje te se nije moralo seliti  Tragove najstarijih naselja nalazimo u aridnim krajevima, u dolinama velikih rijeka koje su dijelom godine plavile i muljem oplemenjivale tlo (suptropski krajevi) Gradovi sa svojim funkcijama nastaju pojavom viškova proizvodnje, podjele rada i potrebe za razmjenom dobara u društvu Prvi gradovi nastaju prije 5000 godina u prvim civilizacijama u Mezopotamiji (~3500 g.p.n.e.), u dolini Nila (~3200 g.p.n.e), u dolini Inda (~2400 g.p.n.e.), u dolini Žute rijeke (~1600

g.p.n.e.) – Ur, Uruk, Nippur, Niniva, Babilon, Teba, Memfis, Tell-el-Amarna, Harapa, Mohenjo Daro o

pretpovijesni gradovi nastali su smišljeno, imali su pravilnu mrežu ulica te mnogo upravnih i vjerskih građevina

RAZVOJ GRADOVA U ANTIČKOM RAZDOBLJU o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

o

Žarište urbanog razvoja premješta se na Mediteran Na otocima i obalama mediteranskih zemalja nastaju mnogi gradovi koji postaju nosioci kulture, trgovine i drugih gospodarskih grana Grci su bili osnivači brojnih gradova na obalama Sredozemlja – to su bili politički i gospodarski slobodni gradovi-države – polisi  U prostornoj strukturi grčkih gradova ističu se tri funkcionalne zone: 

za potrebe svetišta



za javne društvene i kulturne potrebe



stambene površine

U arhajskom razdoblju prvi značajni gradovi nastali su na Kreti, zatim u kontinentalnom dijelu Grčke i u Maloj Aziji, u klasičnom razdoblju izdignuli su se Atena, Milet, Olint…, a u helenističkom razdoblju važni su Aleksandrija, Geras, Pergamon… Poticaj razvoju gradova u doba Rimskog Carstva davale su vojne, upravne, gospodarske i druge potrebe Za potrebe osvajanja i čuvanja granica podizali su se utvrđeni logori – castrumi  Osvojeni rimski teritoriji bili su organizirani po provincijama koje su imale mrežu središta s vodećim upravnim centrom Gradovi su se razvijali zahvaljujući svojim prometnim i trgovačkim funkcijama Rimski gradovi građeni su planski s pravilnom mrežom ulica – u strukturi su se posebno isticali glavni trg forum, kazalište i arene Propašću Rimskog Carstva mnogi gradovi su porušeni, no na njihovim su se temeljima u srednjem vijeku razvili novi gradovi (npr. Roma – Rim, Vindobona – Beč, Lutetia Parisiorum – Pariz, Colonia Agrippinensis – Köln, Genua – Genova…) U našim prostorima u doba rimske uprave postojali su gradovi s različitim funkcionalnim značenjem – vojna uporišta, upravna središta, odmarališta i lječilišta (npr. Pola – Pula, Salona – Solin, Siscia – Sisak, Sirmium – Srijemska Mitrovica...)

RAZVOJ GRADOVA U AMERICI DO KOLONIZACIJE Na prostoru Sjeverne i Južne Amerike nastali su gradovi civilizacija od kojih su najznačajnije bili o Azteci, Tolteci, Maje i Inke o

Indijanski gradovi formirani su od 1. tisućljeća prije nove ere do 17. stoljeća naše ere i razvoj gradova povezan je s formiranjem državnih tvorevina koje su bile vrlo centralizirane o

o

o

o

u Sjevernoj i Srednjoj Americi najznačajniji gradovi do 9. stoljeća bili su Tikal, Uahaktun,  Teotihuacan i Copal, a nakon 9. stoljeća Tula i Tenochtitlan u Južnoj Americi u Andama najznačajniji gradovi su bili Tiahuanaco i Cuzco

Karakteristike indijanskih gradova: 

nisu bili opasani obrambenim zidom



pravilan sustav ulica



mala gustoća naseljenosti

Majanski gradovi dijelom su porušeni i obrasli šumama, dok su gradovi Inka u Andama uglavnom postali jezgre novih gradova koje su Španjolci osnivali dolaskom na američki kontinent

RAZVOJ GRADOVA U SREDNJEM VIJEKU Propašću Rimskog Carstva razvoj gradova je zamro, a revitalizacija porušenih gradova bila je o spora budući da su njihove vitalne veze s okolicom bile prekinute o

o

o

o

o

o

 Tek poslije s podizanjem samostana i jačanjem Crkve ponovno počinje razvoj pojedinih gradova Samo je 15 gradova u svijetu imali više od 150 000 stanovnika, a najveći od njih bili su Changan (Xian) i Bagdad, a u Europi Córdoba  Jači razvoj gradova u Europi počeo je tek u 11. stoljeću kada dolazi do inovacija u poljoprivredi koje su omogućile veću proizvodnju hrane U europskim gradovima jača značenje trgovine preko tržnica, a grade se i obrambeni zidovi i na taj način gospodarski razvoj postaje glavni pokretač urbanog razvoja Europski srednjovjekovni gradovi razvijaju se pod utjecajem društvenih i religijskih organizacija – feudalizma i kršćanstva Feudalci su nositelji političke vlasti i na svojim su posjedima podizali utvrđene gradove – burgove koji su često postajali jezgre razvoja budućih gradova

o

Razvoj doživljavaju gradovi sa sjedištem nadbiskupija, biskupija i crkvenih župa

o

Smatra se da su burgovi i samostani prvi oblici srednjovjekovnog grada

o

o

o

o

o

o

o

Razvojem trgovine i obrta te osnivanjem cehova i gildi dolazi do ubrzanog razvoja novih gradova koji su najčešće predgrađa feudalnih burgova, a da bi postojali, morali su od kralja ili feudalca dobiti status slobodnih gradova Kako su srednjovjekovni gradovi težili za što većom samostalnošću, mnogi su gradovi dobili status slobodnog kraljevskog grada s određenim pravima i obvezama, grada-komune ili grada-republike Gradovi su u Europi stvarali i saveze poput trgovačkog saveza Velike hanze koja je u 14. stoljeću okupljala 160 gradova iz Njemačke, Francuske, Beneluksa, Engleske i drugih zemalja Specifičnosti srednjovjekovnog grada: 

razvijaju se spontano, neplanski



nepravilan sustav uskih ulica



nemaju mnogo stanovnika

Žarište urbanog razvoja premješta se u srednjem vijeku sve više sa Sredozemlja na prostor zapadne Europe (sjeverna Italija, Njemačka, Francuska, Beneluks) U Aziji su najznačajnija žarišta urbanog razvoja od 11. do 15. stoljeća jugozapadna Azija, Indija, Kina i Japan U Africi pod utjecajem Arapa najveći gradovi nastaju na prostoru današnjeg Magreba te u dolini Nila, a kasnije se žarišta urbanizacije pojavljuju i u zapadnim dijelovima Afrike

RAZVOJ GRADOVA U RAZDOBLJU OD 1500. DO 1800. GODINE o

o

o

o

o

Na razvoj renesansnih i baroknih gradova utječu razvoj kapitalizma, pojava centralističkih država te razvoj fizičkih znanosti Dolazi do pojave manufakture koja se širi izvan granica gradova zbog izvora energije (voda i ugljen) Raste značenje prometa i trgovine Na kopnu se širi mreža cesta, a jača i pomorski promet koji se premješta sa Mediterana na Atlantik zbog geografskih otkrića i kolonijalnih osvajanja U novim centralističkim zemljama najviše se razvijaju administrativna središta, a razvijaju se i pomorske luke

o

Odnos gradskog i seoskog stanovništva kroz čitavo razdoblje ostaje uglavnom konstantan

o

Zbog centraliziranog razvoja najviše rastu glavni gradovi dok ostali gradovi ostaju mali

o

Najveći gradovi su London, Pariz i Napulj

o

o

U Americi počinje razvoj mreže gradova koji je do 17. stoljeća bio koncentriran u Srednjoj i  Južnoj Americi, a u 17. i 18. stoljeću se koncentracija razvoja seli u Sjevernu Ameriku Mnogi gradovi u Južnoj i Srednjoj Americi nastaju na nekadašnjim gradovima Inka i Azteka (Cuzco, Tenochtitlan Ciudad de Mexico), a novi gradovi nastaju uglavnom na Karipskim otocima i sjevernoj obali Južne Amerike →

o

o

o

Postanak gradova uvjetovan je najčešće postojanjem domorodačkih gradova i gustoćom naseljenosti domorodačkog stanovništva, a razvoj jača s eksploatacijom prirodnih izvora i razvojem prekomorske trgovine Prvi grad u Sjevernoj Americi osnovan je 1565. godine na Floridi – St. Augustine U Africi ostaju žarišta urbanog razvoja u Magrebu, dolini Nila i zapadnoj Africi, a tek se javljaju nova žarišta u istočnoj Africi

o

Najveći gradovi u Africi su Kairo, Fes, Marakeš i Tunis

o

Najveći gradovi u Aziji su u jugozapadnoj Aziji, Indiji, Kini i Japanu

o

o

Najveći grad Azije, ali i svijeta je u tom razdoblju Beijing koji je oko 1800. godine jedini milijunski grad Renesansni i barokni gradovi odlikuju se prostornom strukturom na koju je utjecao razvoj fortifikacijskog sustava o

o

o

o

budući da su srednjovjekovni obrambeni zidovi postali preslabi za novu ratnu tehniku (lako ih se moglo srušiti topovima), gradili su se novi obrambeni sustavi uslijed razvoja novih funkcija pojavljuju se novi urbani sadržaji: prostrani trgovi, široke ulice, vojarne, vrtovi, parkovi… u prometu prevladavaju kočije

Mnogi gradovi građeni su planski po modelima idealnih gradova koji imaju geometrijski oblik i pravokutnu ili radijalno-koncentričnu mrežu ulica (Karlovac, Koprivnica)

RAZVOJ GRADOVA U INDUSTRIJSKOM RAZDOBLJU o

o

o

o

o

o

1800. godine počinje industrijska faza urbanizacije budući da dolazi do svojevrsne urbane eksplozije Pod utjecajem industrijske revolucije dolazi do intenzivnog razvoja gradova, pogotovo velikih urbanih aglomeracija Budući da se industrija koncentrira u blizini izvora energije i izvora sirovina, najveće urbane aglomeracije nastaju u rudarskim regijama i na mjestima s povoljnim prometnim položajem (Ruhr, Yorkshire, Rotterdam, Hamburg) Mogućnosti zapošljavanja u industriji i rudarstvu te određenim uslužnim djelatnostima poticale su preseljavanje stanovništva iz ruralnih krajeva u središta rada Iako na izvorima energije i prometnim čvorištima nastaju novi gradovi, najveći urbani razvoj doživljavaju već postojeća naselja U industrijskoj fazi urbanizacije pojavljuju se milijunski gradovi 

prvi je bio Beijing koji je već oko 1800. godine imao 1.1 milijun stanovnika



najveći grad na svijetu oko 1850. postaje London sa 2.3 milijuna stanovnika



1925. godine najveći grad postaje New York sa 7.8 milijuna stanovnika



60-ih godina 20. stoljeća Tokyo preuzima primat najvećeg grada

o

o

o

Gradovi su međusobno povezani u funkcionalne cjeline koje se zovu urbani sistemi u kojima se stvara pravilni red veličine gradova između kojih postoji funkcionalna hijerarhija Prema veličini prostora postoje lokalni, regionalni, nacionalni i internacionalni urbani sistemi Kako je teško odrediti točan broj stanovnika i točne granice velikih gradova, često se daju podaci za uže administrativno područje grada te za šire područje u koje je uključena čitava urbana regija

POJAM I PODJELA URBANIZACIJE o

o

o

o

o

o

o

Naziv urbanizacija potječe od lat. urbs što znači grad Urbanizacija ne obuhvaća samo pojavu i razvoj gradova već i kompleksne promjene u ruralnim sredinama s kojima se u raznim oblicima smanjuju razlike između grada i sela S obzirom na način kako se očituje u prostoru urbanizacija može biti primarna i sekundarna

Primarna urbanizacija podrazumijeva postanak i razvoj formalnog grada tj. koncentraciju stanovništva u granicama grada, stvaranje karakterističnih gradskih demografskih struktura, koncentraciju i razvoj sekundarnih i tercijarnih djelatnosti te širenje prostora sagrađenog urbanim sadržajem (stambenim zgradama, tvornicama, parkovima, igralištima…) unutar ili izvan međa postojećih gradova Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno sagrađene urbane tvorevine koje postaju žarišta sekundarne urbanizacije

Sekundarna urbanizacija obuhvaća populacijsko-demografske, socijalno-funkcionalne, fizionomske i druge promjene koje smanjuju agrarna obilježja u korist urbanih obilježja ruralnih sredina Sekundarna urbanizacija često je povezana sa sve većim mogućnostima socijalnog prestrukturiranja agrarnog stanovništva u neagrarno o

o

o

razvoj industrije i drugih proizvodnih i uslužnih djelatnosti omogućava zapošljavanje sve većeg broja ljudi u ruralnim sredinama čime nije uvjetovano obavezno preseljavanje stanovništva u središte rada otvaranje radnih mjesta u seoskim naseljima te razvoj prometa omogućuju sve bolju prostornu pokretljivost radne snage i utječu na to da znatan dio deagrariziranog stanovništva ostaje stanovati u ruralnim naseljima

Prestrukturiranjem agrarnog stanovništva u ruralnim sredinama nastaju kompleksne promjene: 





o

o

o

udio stanovništva koje živi gradskim načinom života sve je veći deagrarizacijom mnoga ruralna naselja dobivaju pretežno stambenu funkciju, a neka od njih poprimaju i stambeno-radni funkcionalni karakter

Sekundarna urbanizacija najviše se očituje u okolicama velikih gradova o

o

broj stanovnika zbog smanjenja iseljavanja, a ponegdje i intenzivnog doseljavanja te pozitivnog prirodnog priraštaja pokazuje tendenciju stalnog porasta

oko gradova nastaju prigradske urbanizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezane s gradom urbanizirane zone mogu nastati i neovisno o većim gradskim središtima tj. mogu biti uvjetovane razvojem industrijskih i rudarskih pogona u ruralnim krajevima

Primarnom urbanizacijom nastaju kompaktno sagrađena urbana područja s velikom koncentracijom stanovništva i gradskih aktivnosti dok sekundarnom urbanizacijom nastaju urbanizirana područja U svijetu se koriste različita mjerila za mjerenje stupnja urbanizacije odnosno za diferenciranje urbanih i urbaniziranih područja o

za određivanje urbanih zona (nastalih primarnom urbanizacijom) najčešće se uzimaju socijalna i morfološka obilježja, gustoća stanovništva, dinamika populacijskog razvoja, prostorna pokretljivost stanovništva te gustoća sagrađenosti zemljišta urbanim sadržajem

o

o

Prije se stupanj urbanizacije uglavnom iskazivao udjelom gradskog stanovništva u ukupnom stanovništvu o

o

o

za određivanje urbaniziranih područja (nastalih sekundarnom urbanizacijom) najčešće se uzimaju populacijsko-demografska i socio-ekonomska obilježja – gustoća naseljenosti, dinamika populacijskog razvoja, socijalna struktura stanovništva, tipovi kućanstava, ekonomska struktura stanovništva i funkcionalno značenje prostora

nedostatak: u obzir se ne uzima stanovništvo koje stanuje izvan administrativnih granica grada, a radi u gradu i živi gradskim načinom života ili živi i radi u urbaniziranim ruralnim naseljima

Danas se za stupanj urbanizacije koriste udio gradskog stanovništva, udio nepoljoprivrednog stanovništva, nacionalni dohodak po stanovniku, nacionalno bogatstvo po stanovniku, udio iskorištenog teritorija od ukupnog teritorija neke zemlje itd. 1965. godine Lampard izdvaja tri gledišta na mjerenje procesa urbanizacije: 

behavioristički – zasniva se na spoznaji o različitim oblicima ponašanja pojedinca

i socijalnih grupa



strukturalni – temelji se na aktivnosti ukupnog stanovništva, posebno na

promjenama gospodarske strukture stanovništva



o

demografski – proces urbanizacije promatra se kao koncentracija stanovništva

Stadiji urbanizacije kroz koje prolazi svijet i pojedine zemlje: o

o

predindustrijski stadij – stupanj urbanizacije je vrlo nizak •

udio gradskog stanovništva ne prelazi 1/6 ukupnog stanovništva

•

gradovi su mali, a veliki se gradovi razvijaju samo kao metropole država

•

u strukturi aktivnog stanovništva prevladava primarni sektor djelatnosti

•

u tom su stadiju još uvijek neke zemlje u razvoju

industrijski stadij – poticaj urbanom razvoju daje razvoj sekundarnih djelatnosti •

•

•

o

industrija uvjetuje jaku koncentraciju stanovništva u centre rada i stvaranje velikih aglomeracija te pospješuje ruralni egzodus udio gradskog stanovništva raste do 2/3 ukupnog stanovništva od čega 1/3 živi u velikim gradovima u strukturni aktivnog stanovništva prevladavaju sekundarne djelatnosti

postindustrijski stadij – najviši stadij urbanizacije do sad, karakterizira najrazvijenije zemlje •

•

•

•

glavne poticaje urbanom razvoju daje razvoj tercijarnih djelatnosti čija lokacija uglavnom slijedi koncentraciju stanovništva u

uvjetima jake automobilizacije i velikih mogućnosti prostorne pokretljivosti nastaje proces metropolitanizacije

veliki gradovi postupno gube stanovništvo, pogotovo njihovi središnji dijelovi, a naseljavaju se i urbaniziraju njihove rubne i prigradske zone nastaju metropolitanska područja odnosno urbane regije

STUPANJ I DINAMIKA URBANIZACIJE SVIJETA o

o

Iako je većina gradova u svijetu osnovana do 19. stoljeća, broj i udio gradskog stanovništva u ukupnom stanovništvu gotovo je neznatan sve do 20. stoljeća U gradovima s više od 2000 stanovnika početkom 20. stoljeća živjelo je tek 2.4% stanovništva dok je sredinom tog stoljeća u njima živjelo više od 20% stanovništva

o

o

o

o

Do 19. stoljeća porast gradskog stanovništva uvjetovan je pretežno podizanjem novih gradova, a ne širenjem postojećih, tek od 19. stoljeća pod utjecajem industrijalizacije rast gradskog stanovništva je posljedica ubrzanog razvoja već postojećih gradova Kako se Europa najranije počela industrijalizirati, do početka 20. stoljeća ima najveći udio gradskog stanovništva, a tada ju prestižu Amerika i Australija Europa, Angloamerika i Australija najranije su se industrijalizirale pa je zbog toga u njima najbrže rastao udio gradskog stanovništva, u prvoj polovici 20. stoljeća industrijalizirala se i urbanizirala Latinska Amerika, a tek u drugoj polovici 20. stoljeća ti se procesi odvijaju i u Aziji i Africi Među nerazvijenim zemljama Latinska Amerika se najprije industrijalizirala zbog toga što je početkom 19. stoljeća stekla političku samostalnost i nastao je veći broj manjih država u kojima su bili snažni američki i europski utjecaji i ulaganja kapitala 







o

o

o

o

o

o

o

o

strane zemlje ulažu u proizvodnju sirovina i poljoprivrednih proizvoda u zemljama Latinske Amerike pa se uvodi plantažno gospodarstvo uglavnom monokulturnog karaktera u takvim društveno-ekonomskim uvjetima favorizirao se razvoj pojedinih gradova, pogotovo luka osim intenzivnog preseljavanja u gradove, to je i vrijeme migracije Europljana koji se doseljavaju u gradove Novog svijeta

Industrijalizacija u afričkim i azijskim zemljama nije bila spontana već inicirana pa isto tako i urbanizacija o

o

stvoren je latifundijski sustav u posjedovnim odnosima koji se temeljio na dotadašnjem kolonijalnom sustavu enkomijenda (sustav skrbništva)

između 1950. i 1960. godine gradsko stanovništvo Afrike poraslo je 69% porast je u istom razdoblju u azijskim zemljama bio nešto manji, no također relativno visok

U 20. stoljeću, posebice njegovoj drugoj polovici, gradsko stanovništvo u svijetu se povećava po relativno visokim postocima s tendencijom blagog pada Stope rasta gradskog stanovništva veće su od stopa rasta ukupnog stanovništva Krajem 20. stoljeća gradsko stanovništvo Afrike raslo je po stopi iznad 4%, Azije i Latinske Amerike po stopi ispod 4%, a Angloamerike, Australije i Europe po stopama nižim od 1.5% Slabije razvijene zemlje imaju visoke stope rasta gradskog i visoke stope rasta ukupnog stanovništva s velikim razlikama između njih U pojedinim nerazvijenim afričkim i azijskim zemljama poput Etiopije, Ruande, Nigera, Laosa,  Tajlanda udio gradskog stanovništva do kraja 20. stoljeća nije premašio 20% Prema postotnom udjelu gradskog u ukupnom stanovništvu pojedine zemlje mogu se klasificirati prema pet stupnjeva: 

manje od 20% gradskog stanovništva – vrlo nizak stupanj urbanizacije



21 – 30% gradskog stanovništva



31 – 50% gradskog stanovništva



51 – 75% gradskog stanovništva



76% i više gradskog stanovništva

Prema procjenama stope rasta gradskog stanovništva u prvoj polovici 21. stoljeća će se smanjivati, a iznosit će između 2 i 3% godišnje o

istodobno će se ukupno stanovništvo povećavati po stopama ispod 2% godišnje

URBANIZACIJA HRVATSKE

o

o

o

o

Počeci urbanizacije na prostoru Hrvatske sežu iz antičkog vremena kad su na našim otocima i na obali nastali prvi grčki gradovi Mrežu gradova u unutrašnjost su raširili Rimljani Prema karakteristikama i dinamici razvoja gradova u prošlosti, Hrvatska se nije razlikovala od drugih, susjednih zemalja južne i srednje Europe Danas Hrvatska pripada grupi najslabije urbaniziranih zemalja Europe o

gospodarski razlozi: 





o

Hrvatska je dugo zadržala karakter agrarne zemlje iako je imala relativno gustu mrežu gradova naslijeđenu iz prijašnjih vremena, no gradovi su bili maleni industrijska revolucija jačeg intenziteta javlja se tek nakon Drugog svjetskog rata

politički razlozi: 



o

Hrvatska nije doživjela onaj intenzitet industrijske urbanizacije od 19. stoljeća kakav je izražen u drugim zemljama srednje i zapadne Europe

Hrvatska je od 1102. do 1991. godine bila u sastavu drugih, većih državnih tvorevina (Habsburška Monarhija, Austrougarska, Jugoslavija) i njen urbani sustav razvija se kao podsustav većih urbanih sustava tek 1991. godine stvorene su osnove za neovisni razvoj urbanog sustava – tada  je u gradovima živjelo tek 54.3% stanovništva

Hrvatska krajem 20. stoljeća ima disperznu naseljenost i prevlast manjih naselja o

1991. godine od 6692 naselja u Republici Hrvatskoj 30% ih je imalo manje od 100 stanovnika, a 51% manje od 200 stanovnika

REGIONALNE RAZLIKE o

o

o

Hrvatska je nejednako urbanizirana o čemu svjedoče i različiti udjeli gradskog stanovništva po makroregijama 1991. godine 

najurbaniziranija je riječka makroregija s gotovo 60% gradskog stanovništva



najslabije je urbanizirana osječka makroregija s tek 45% gradskog stanovništva

Primorske makroregije urbanizirane su od otoka i zaleđa što je odraz jačeg preseljavanja stanovništva iz zaleđa i otoka u primorske gradove zbog krške osnove i nedostatka agrarnog zemljišta Osječka makroregija tradicionalno je agrarni prostor 



o

veće mogućnosti agrarnog iskorištavanja podržavale su njen agrarni karakter preseljavanje iz sela u gradove počelo je kasnije nego u ostalim dijelovima Hrvatske

U zagrebačkoj makroregiji postojali su jači poticajni čimbenici urbanog razvoja zbog razvoja industrije pa je ranije došlo do socijalnog prestrukturiranja agrarnog stanovništva i ruralnog egzodusa

DINAMIKA URBANIZACIJE Iako su mnogi hrvatski gradovi osnovani još u antičko doba, ostali su maleni, a glavni razlog o tomu je slab ekonomski razvoj koji nije potaknuo industrijsku urbanizaciju o

o

o

o

Sredinom 20. stoljeća u Hrvatskoj je samo četvrtina stanovništva živjela u gradovima, a jača dinamična urbanizacija je počela tek potkraj 50-ih godina jer tada opada zanimanje za zemlju, a jača industrijalizacija  Težište razvoja industrijskih pogona bili su gradovi, osim onih industrija čiji je razvoj neposredno vezan za pojedine prirodne resurse Najdinamičniju urbanizaciju Hrvatska je doživjela od 1961. do 1981. godine kada je udio gradskog stanovništva povećan s 32% na 52% Kako je stopa godišnjeg rasta gradskog stanovništva iznosila iznad 3%, a stopa ukupnog rasta ispod 1%, očito je da je porast gradskog stanovništva bio uvjetovan preseljavanjem seoskog stanovništva u gradove i njegovim socijalnim prestrukturiranjem o

o

Između 1961. i 1971. godine zavladao je pravi ruralni egzodus koji je bio uzrokovan dvama razlozima: o

o

o

o

o

o

samim time se i udio poljoprivrednog stanovništva smanjio i to sa 63% 1948. na 15% 1981. god.

urbano orijentirana industrijalizacija i razvoj drugih djelatnosti u gradovima omogućavao  je zapošljavanje položaj seljaštva s nekim posjedima u socijalističkom sustavu bio je takav da je poticao iseljavanje

Preseljavanje iz sela u grad u Hrvatskoj je bilo selektivno po dobi i spolu što je osim depopulacije uzrokovalo i starenje seoskog stanovništva Nakon 1981. godine rast gradskog stanovništva znatno je smanjen zbog slabljenja ruralnog egzodusa iz više razloga: 

ruralni su krajevi jako depopulirali



priraštaj stanovništva je vrlo nizak



pojačana je cirkulacija zaposlenih, a time i suburbanizacija

Između 1981. i 1991. godine najveći rast stanovništva bilježili su gradovi veličine 50 000 do 100 000 stanovnika dok su najveći gradovi (Zagreb, Split, Rijeka) imali rast u prosjeku ili ispod prosjeka Hrvatske zbog jačanja njihove suburbanizacije na što upućuju visoke stope rasta stanovništva njihovih prigradskih naselja U razdoblju od 1981. do 1991. godine u 86% naselja broj stanovnika se smanjio pa se zbog toga smanjio i broj naselja s 200 do 2000 stanovnika, a povećao se broj onih s manje od 200 stanovnika

SUBURBANIZACIJA 80-ih godina se intenzitet preseljavanja iz sela u grad smanjuje, a povećavaju se dnevne o migracije što se posebno izraženo oko gradova s većom funkcijom rada o

Prema popisu stanovništva 1991. je u Hrvatskoj više od 51% stanovništva radilo izvan mjesta stanovanja o

o

o

na taj su način oko središta rada nastala gravitacijska područja zaposlenih koja su najjača unutar općinskih međa s izuzetkom većih gradova s jačom funkcijom rada

Zapošljavanjem unutar i izvan mjesta stanovanja te omogućenim dnevnim migracijama pospješeno je prestrukturiranje poljoprivrednog stanovništva Promjena socijalne strukture uvjetuje i preobrazbu seoskih naselja – zbog fizionimskih i funkcionalnih promjena smanjuju se razlike između grada i sela – sela se urbaniziraju

o

Diferenciranje naselja prema stupnju socioekonomske preobrazbe temelji se na dva parametra – udjelu poljoprivrednog stanovništva i udjelu zaposlenih izvan vlastitih posjeda o

o

o

1991. godine u Hrvatskoj je prema tom modelu 52% naselja imalo karakter urbaniziranih naselja, udio poljoprivrednog stanovništva u njima iznosio je manje od 20%, a udio zaposlenih izvan vlastitih posjeda više od 50% od svih aktivnih

Oko velikih gradova formiraju se urbanizirane okolice koje s matičnim gradovima čine gradske regije Duž glavnih prometnica šire se zone urbanizacije razvijajući urbane osi o

u središnjoj Hrvatskoj na taj način se razvija nekoliko osi koje se od Zagreba šire prema drugim gradovima