05111995 - 7 ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

A

ΦIEPΩMA

Στην Πλη που σβήνει Eνα φωτογραφικ ντοκουμέντο γύρω απ την καθημερινή ζωή των τελευταίων Eλλήνων Πριν απ σαράντα μλις χρνια, η Eλληνες που δεν μπρεσαν ή δεν ελληνική κοιντητα της Kωνσταντι- θέλησαν να εγκαταλείψουν την αγανούπολης ζούσε ακμη μέρες ακ- πημένη πλη, συμβιώνουν με ένα μής, ανυποψίαστη για τα επικείμενα πληθυσμ αποτελούμενο κυρίως αδεινά που θα την οδηγούσαν στον π ανατολίτες χωρικούς, που καμμία ξεριζωμ: τη νύσχέση δεν έχουν χτα της 6 προς 7η με την KωνσταEπιμέλεια αφιερώματος: Σεπτεμβρίου 1955 ντινούπολη, τους EΛEYΘEPIA TPAΪOY και τις απελάσεις κατοίκους και την του 1964-65. Oμηιστορία της. ροι της Tουρκίας στις διπλωματικές Kαι ενώ οι εύπορες οικογένειες της αναμετρήσεις με την Eλλάδα, και οι νεώτεροι που εργάζονται και και εκτεθειμένοι στην εχθρτητα έχουν δημιουργήσει κύκλους γνωριτου συνοίκου λαού, οι ογδντα χι- μιών αντεπεξέρχονται εν μέρει στις λιάδες Eλληνες της Πλης, εξανα- δυσκολίες συμβίωσης, τα φτωχά, και γκάσθηκαν σε εκπατρισμ. Mέσα σε ιδίως τα ηλικιωμένα μέλη της φθίδέκα χρνια (1955-1965) ο ελληνικς νουσας μειοντητας, δοκιμάζονται πληθυσμς μειώθηκε στις σαράντα σκληρά. οκτώ χιλιάδες για να συρρικνωθεί Aπ την καθημερινή ζωή των φτωστις μέρες μας σε λιγτερες απ χών και μοναχικών αυτών ανθρώπων δύο χιλιάδες ψυχές. είναι οι φωτογραφίες που παρουσιάKαμμία ελληνική γειτονιά δεν δια- ζουν σήμερα οι «Eπτά Hμέρες». Tο σώθηκε στην σημερινή Kωνσταντι- φωτογραφικ υλικ προέρχεται απ νούπολη των δεκατεσσάρων εκα- το λεύκωμα «Oι τελευταίοι Eλληνες τομμυρίων κατοίκων που έχει ορι- της Πλης» του Kώστα Σακελλαρίου στικά απολέσει τον άλλοτε κοσμο- που θα κυκλοφορήσει στις 8 Nοεμπολίτικο χαρακτήρα της. Aπομονω- βρίου απ τις εκδσεις «AΓPA». μένοι σε απρσωπες συνοικίες, οι Eκθεση με τις φωτογραφίες του λευκώματος θα εγκαινιαστεί την ίδια μέρα στην αίθουσα της Πολιτιστικής Tο φωτογραφικ υλικ του Eταιρείας «Πανραμα». αφιερώματος είναι προσφορά O Kώστας Σακελλαρίου γεννήθηκε των εκδσεων «AΓPA» απ το στο Mπρούκλιν της Nέας Yρκης το υπ έκδοση λεύκωμα «Oι τε1959. Σπούδασε αραβική και περσική λευταίοι Eλληνες της Πλης» φιλολογία και απ το 1988 άρχισε να του Kώστα Σακελλαρίου. εργάζεται ως φωτογράφος καλύπτοντας χώρες της Mέσης Aνατολής και της ντιας Aσίας για τον ξένο περιοδικ Tύπο. Aπ το τέλος του 1992 έως τις αρχές του 1995 έζησε στην Kωνσταντινούπολη φωτογραφίζοντας μέλη της ελληνικής μειοντητας. «Mία καλή φωτογραφία είναι ένα πράγμα διφορούμενο. Περισστερες θα πρέπει να είναι στο μυαλ του θεατή οι ερωτήσεις που γεννά, απ τις απαντήσεις που του δίνει», KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995 σημειώνει στον πρλογο του λευκώματος. «Oι άνδρες και οι γυναίκες Eξώφυλλο: Xάσκιοϊ. Tο πάλαι ποτέ αυτών των φωτογραφιών είναι οι τεΠικρίδιο, ενορία της Iεράς Aρχιεπιλευταίοι Eλληνες της Πλης έτσι σκοπής χωρίς εκκλησίασμα σήμερα. πως εγώ τους είδα στην προσπάθεια O ιερέας λειτουργς και ψάλτης της να ανιχνεύσω τι σημαίνει για μια άδειας εκκλησίας. 1994. κοιντητα χιλίων πεντακοσίων ανθρώπων να ζει τη ζωή της στη σκιά Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: της μελαγχολίας έχοντας πλήρη επίBHΣ. ΣTAYPAKAΣ γνωση τι είναι οι «τελευταίοι».

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

Για το λγο αυτ οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν στο γηροκομείο του Mπαλουκλί, στα ορθδοξα κοιμητήρια, στα έρημα σπίτια και κυρίως στις μισοσκτεινες βασιλικές της Πλης, που οι Eλληνες, τα ίδια πάντα πρσωπα, συναντούν με λαχτάρα τα υπλοιπα μέλη της κοιντητας. Oπως μως διερωτάται ο φωτογράφος «απεικονίζουν την αλήθεια οι φωτογραφίες; Kαι αν ναι, ποιά αλήθεια, εκείνη του φωτογράφου ή

κάποια άλλη;». Δικές σας οι απαντήσεις στο ερώτημα αυτ. Eμείς, στην προσπάθειά μας να εντοπίσουμε την αλήθεια που γλιστράει έξω απ το φωτογραφικ κάδρο, συνοδεύσαμε τις φωτογραφίες με κείμενα Kωνσταντινουπολιτών συγγραφέων που γνώρισαν και έζησαν τις ευτυχισμένες μέρες της Eπτάλοφης Πολιτείας, αλλά και τις τωρινές. Aναμεσά τους ο ιατρς-συγγραφέας κ. Aκύλας Mήλλας, στάθηκε πολύτιμος

Pωμιές στο συσσίτιο του Aγίου Kωνσταντίνου στο Tαρλάμπασι. 1993.

σύμβουλος στην επιλογή αυτών των κειμένων, που ξυπνούν τις μνήμες και απαλύνουν την τραγική πραγματικτητα που απεικονίζουν οι φωτογραφίες. Tονίζοντας ταυτχρονα την αντίθεσή της με την εικνα των ευτυχισμένων ημερών στις αρχές του αιώνα, και κυρίως στα τέλη του προηγούμενου, ταν οι Tούρκοι δεν είχαν ακμη εξαρθρώσει την άρχουσα τάξη της Πολίτικης Pωμιοσύνης.

«Πού φεύγετε; Θαρρείτε πως μνο τα παιδιά ορφανεύουν;». Πατριάρχης Aθηναγρας

«Oι Xριστιανοί πρέπει να φύγουν. H Kωνσταντινούπολις δεν δύναται να εξαιρεθεί. H περίοδος της Aνακωχής απέδειξεν τι η παραμονή των μη Mουσουλμάνων εις την χώραν μας αποτελεί συμφοράν δι’ ημάς [...] δεν δυνάμεθα πλέον να συζήσωμεν ως συμπατριώται μετά των ανθρώπων αυτών, των οποίων η προδοσία έφτασεν εις το κατακρυφον. H ανταλλαγή θα ικανοποιήσει και τους Xριστιανούς, οι οποίοι ούτω θα δυνηθούν να ζήσουν εκεί που θέλουν και πως θέλουν. Διτι άλλως ας ληφθεί υπ’ ψιν τι ημείς επί του προκειμένου εδώσαμεν την οριστικήν και αμετάκλητν μας απφασιν». Eφμ. «Tεβχήδ», Kωνσταντινούπολη, 1923. KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

3

O ξεριζωμς συνεχίζεται H δραματική συρρίκνωση της άλλοτε ακμαίας ελληνικής κοιντητας

Λειτουργία στο αγίασμα της Aγίας Παρασκευής στα Θεραπειά. Tο παρεκκλήσι απειλείται με κατεδάφιση λγω των έργων για τον καινούργιο δρμο που έχει σχεδιαστεί να περάσει απ εκεί. Eνα λεωφορείο πληρωμένο απ την ενορία επιτρέπει στους προσκυνητές να συμμετέχουν στις θρησκευτικές εκδηλώσεις της Πλης. Θεραπειά 1993. Tης Mαργαρίτας Πουτουρίδου Iστορικού, υποψ. διδάκτορος Παντείου Πανεπιστημίου

ΣTH μυθολογία κάθε λαού υπάρχουν ορισμένα πρσωπα, γεγοντα και τποι που ξεφεύγουν απ τις διαστάσεις της καθημεριντητας και περιβάλλονται το μανδύα του ξεχωριστού και του συμβολικού. Στη μυθολογία της Pωμιοσύνης η Kωνσταντινούπολη, η κατ’ εξοχήν «Πλη», είναι ο βαρύνων τπος, το σπουδαιτερο σημείο αναφοράς ενς λαού κι ενς πολιτισμού, που για αιώνες σφράγισε την πορεία και συνέβαλε τα μέγιστα στη διαμρφωση της φυσιογνωμίας της ανατολικής τουλάχιστον λεκάνης της Mεσογείου. H πρωτοκαθεδρία της Kωνσταντινούπολης στην κοινωνικο-οικονομική και πολιτική ιστορία του Eλληνισμού διαπερνά τη βυζαντινή και την οθωμανική της περίοδο και φτάνει μέχρι τη νετερη εποχή. Aκμα και μετά την αναγνώριση του ανεξάρτητου νεοελληνικού κράτους το 1830 και ώς την τελική έξοδο του Eλληνισμού απ’ τις αρχέγονες πατρίδες της

Aνατολής το 1922 εξακολουθούσε να διατηρεί την αίγλη του «εθνικού κέντρου», τίτλο επίζηλο που οπωσδήποτε επιθυμούσε αποκλειστικά για τον εαυτ της η αφανής, επαρχιώτισσα πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου. Στην Eυρώπη του 19ου και των αρχών του 20ου αι. η πρωτεύουσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας ξεχώριζε για το γοητευτικ κράμα θρησκει-

κικού στοιχείου της αυτοκρατορίας τσο υποδειγματική σο συχνά υποστηρίζεται σ’ ένα τμήμα της βιβλιογραφίας προερχμενο κυρίως απ’ τις απέναντι ακτές του Aιγαίου. Oι μεταρρυθμίσεις, ωστσο, στις οποίες προχώρησαν οι οθωμανοί σουλτάνοι κατά τη διάρκεια του 19ου αι. –χι χωρίς πίεση απ’ την πλευρά των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων (Aγγλίας, Γαλλίας, Pω-

«O λας της χάριτος. Mια φούχτα και μια οικουμένη. Στεφανωμένοι με δάφνες, μα και με σύμβολα πάθους». Eυάγγελος Γαλάνης, Mητροπολίτης Πέργης.

ών, λαών και πολιτισμών που είχε να επιδείξει. Στους δρμους, στις συνοικίες, στα παζάρια και στα χάνια, στα λιμάνια της έρχονταν καθημερινά σ’ επαφή Tούρκοι και Eβραίοι, Eλληνες κι Aρμένιοι, Δυτικοευρωπαίοι και Aραβες. H συνύπαρξη αυτή αναμφισβήτητα δεν υπήρξε τσο αρμονική ούτε και η ανεκτικτητα του κυρίαρχου τουρ-

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

σίας)– και κυρίως εκείνες του 1839 και 1856 επέφεραν σαφή βελτίωση στις συνθήκες διαβίωσης των μειονοτήτων. Σαν αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου και οι πρώτες του 20ου αι., η «χρυσή εποχή» της Σταμπούλ, αποτελούν στην ουσία την περίοδο κατά την οποία το μειονοτικ στοιχείο της

πλης αφέθηκε να δράσει ανενχλητο. Eτσι κι ενώ οι Tούρκοι υπερτερούσαν πληθυσμιακά ως εθνικ στοιχείο, Eβραίοι, Aρμένιοι και Eλληνες με την εκτεταμένη τους εμποροβιομηχανική και χρηματιστηριακή δραστηριτητα, τις τραπεζικές τους εργασίες και τους πολιτιστικούς δεσμούς τους ανά τον κσμο προσέδιδαν στην Kωνσταντινούπολη την αίγλη του κοσμοπολίτικου κέντρου της εποχής. Tαυτχρονα, με το να αντλούν τα πρτυπα του κοινωνικού εκσυγχρονισμού τους απ την προηγμένη Δύση γίνονταν φορείς μιας καινοφανούς για τα οθωμανικά δεδομένα φιλοσοφίας στην οργάνωση τσο της ιδιωτικής σο και της κοινωνικής ζωής. H σύγχρονη Iσταμπούλ των δεκατεσσάρων εκατομμυρίων, καρπς της ανεξέλεγκτης εσωτερικής μετανάστευσης των τελευταίων δεκαετιών απ την ενδοχώρα της Aνατολίας και τη Mαύρη Θάλασσα κυρίως, έχει χαράξει μια πορεία διαφορετική απ εκείνη που ακολουθούσε ώς το πρώτο τέταρτο του αιώνα μας. Για τη Συνέχεια στην 6η σελίδα

Eπίτροπος στη λιτανεία της εικνας του Aγίου Nικολάου στο Nεοχώρι, το μεγαλύτερο άλλοτε απ τα χωριά και παραπλια του Bοσπορινού Kατάστενου, αλλά και το νεώτερο, αφού συνοικίστηκε στους μετά την Aλωση χρνους. Θαλασσινοί οι νεοέποικοι Nεοχωρίτες, ψαράδες και γκεμιτζήδες το πλείστον, διακρίνονταν μαζί με τους γειτονικούς τους Mεγαρευμιώτες και Θεραπειανούς ως «οι πλέον επιτήδειοι των κωπηλατών και αλιέων του Kατάστενου». Nεοχώρι 1994. KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

5

Γυναίκα στο Γηροκομείο του Mπαλουκλί. Eδώ περνούν τα τελευταία τους χρνια, τα ηλικιωμένα μέλη της φθίνουσας μειοντητας. Mπαλουκλί 1994. Συνέχεια απ την 4η σελίδα

νέα γενιά των Tούρκων, που κάνει τον περίπατ της καθημερινά στον πεζδρομο της λεωφρου Iστικλάλ, αλλοτινής Mεγάλης Oδού του Πέρα, οι ιστορίες απ την παλιά Σταμπούλ των «αλλοθρήσκων» αποτελούν εικνες ενς ωραιοποιημένου μαγικού παρελθντος, που απ τη μια στιγμή στην άλλη κι ανεξήγητα εξαφανίστηκε, συμπαρασύροντας στην εξαφάνιση κι εκείνους που ήταν η ψυχή και η κινητήρια δύναμή του.

Nοσταλγική αναπληση Eβδομήντα χρνια κεμαλικής πολιτικής που συνοψίζεται περίφημα στο δγμα «Στην Tουρκία ζουν μνο Tούρκοι» έχει καταφέρει να απαλείψει απ την ιστορική γνώση ακμη και των πιο μορφωμένων και περισστερο φιλελεύθερων ομάδων κεφάλαια ολκληρα απ τη ζωή χι μνο της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και του νετερου τουρκικού κράτους. Σήμερα πολύ συχνά ακούει κανείς τους προοδευτικούς θαμώνες των λογοτεχνικών café στο Mπέηογλου –το παλι Πέρα των Eλλήνων– να μιλούν με θαυμασμ έως και με περηφάνια για την κοσμοπολίτικη, πολυεθνική και πολυθρησκευτική κοινωνία της παλιάς Kωνσταντινούπολης και τα επιτεύγματά της στους τομείς της οικονομίας, του πνεύματος και φυσικά της διασκέδασης. H αναγνώριση, ωστσο, της

προσφοράς των μειονοτήτων –πράγμα που απ μνο του είναι μια αξιοσημείωτη εξέλιξη των τελευταίων χρνων– φτάνει μονάχα ώς τη νοσταλγική αναπληση των «παλιών καλών ημερών, που λοι ζούσαν μονιασμένοι κι αδελφωμένοι». Kανείς δε φαίνεται να προβληματίζεται για τα αίτια, που προκάλεσαν τη φυγή και τη συρρίκνωσή τους. Kανένα δε φαίνεται να πονηρεύει το γεγονς τι μοιάζει μάλλον απίθανο ένα απ τα πιο δραστήρια τμήματα μιας ανοιχτής ανεκτικής κοινωνίας ξαφνικά και χωρίς καμία προφανή αιτία να ξεσηκωθεί και να εγκαταλείψει βωμούς και εστίες αιώνων – στην περίπτωση των Aρμενίων μάλιστα προς άγνωστη κατεύθυνση. Ermeniler, Yehudiler, Rumlar... hepsi gitmisler(1).

Συρρίκνωση Mέσα σε μια τέτοια ατμσφαιρα επιλεκτικής θεώρησης της ιστορίας καλούνται να διαιωνίσουν την ελληνική παρουσία στην Kωνσταντινούπολη οι περίπου χίλιοι πεντακσιοι Pωμιοί της Πλης. Mλις σαράντα χρνια πριν η μειοντητα αριθμούσε περί τις εκατ χιλιάδες άτομα. Tα Σεπτεμβριανά του ’55, μως, οι απελάσεις του ’64, το ψυχροπολεμικ κλίμα που ακολούθησε την τουρκική εισβολή του ’74 στην Kύπρο, με μια κουβέντα το γεγονς πως απ το 1923 κι εντεύθεν η ελληνική κοιντητα χρησιμοποιείται έντεχνα απ την τουρκική πλευρά ως σημείο πίεσης της Eλλάδας για υποχωρήσεις

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

στα ελληνοτουρκικά οδήγησε στη δραματική συρρίκνωση των ημερών μας. Mεσ’ στην κοσμοπλημμύρα της σύγχρονης Kωνσταντινούπολης πώς να ξεχωρίσει κανείς χίλια πεντακσια άτομα... Πολύ περισστερο που η πλειοψηφία τους είναι γέροι κι αποκαμωμένοι, άνθρωποι χωρίς πρους και οικογενειακή υποστηρίξη, μια και τα παιδιά τους λείπουν εδώ και χρνια στην Eλλάδα, την Aμερική και τις χώρες της Δυτικής Eυρώπης. Σκορπισμένοι λίγοι λίγοι στις παλιές συνοικίες των Pωμιών, που απ χρνια πια έχουν αλωθεί απ τους «άλλους», οι ηλικιωμένοι περνούν τις μέρες τους με τον ίδιο πάντα αργ ρυθμ. Σπάνια βγαίνουν στον κσμο κι ταν το αποτολμούν οι διαδρομές τους φτάνουν ώς το γειτονικ μπακάλη για να προμηθευτούν τα απολύτως απαραίτητα ή το πολύ ώς το νοσοκομείο του Mπαλουκλή για μια γρήγορη εξέταση. Oι μέρες τους σημαδεύονται απ τις λειτουργίες στην εκκλησία της ενορίας τους ή στην εκκλησία κάποιας γειτονικής συνοικίας, που μετά την απλυση θα βρουν την ευκαιρία να τα πουν λιγάκι με παλιούς γνωστούς και φίλους, τους λίγους που απμειναν και που τα χρνια κι οι ανάγκες της καθημεριντητας τους πήραν σ’ άλλες γειτονιές. Για τους Πολίτες το περιβάλλον της εκκλησίας και η «κοινοτική αίθουσα», που μαζεύονται για ένα τσάι μετά τη δοξολογία, είναι ο μνος χώρος που έμεινε για να τους συντηρεί την ψευδαίσθηση πως ακ-

Ψυχοσάββατο στο ελληνικ νεκροταφείο του Σισλί, το σημαντικτερο και το πλέον μεγαλπρεπο απ τα ορθδοξα κοιμητήρια στην Πλη. 1994.

μη αποτελούν ιδιαίτερο κοινωνικ σύνολο κι χι εγκατελειμμένες μονάδες χωρίς σημείο αναφοράς, μέσα στη μαζικτητα μιας απρσωπης τουρκικής μεγαλούπολης.

Tο μέλλον Πσο ευοίωνες μπορεί να είναι οι προβλέψεις για το μέλλον μιας μειντητας, που απλά δεν έχει παιδιά, δεν έχει νέους... Tα έξι επτά εν λειτουργία ελληνικά δημοτικά σχολεία της Kωνσταντινούπολης μετρούν στα δάχτυλα τους λιγοστούς μαθητές που κάθονται καθημερινά στα θρανία τους. H ίδια κατάσταση στα γυμνάσια και στα λύκεια. Θα περίμενε κανείς πως το επίπεδο της εκπαίδευσης τουλάχιστον, εφσον μιλάμε για τσο λίγους εκπαιδευμενους, θα ήταν υψηλ. Aντί γι’ αυτ απαρχαιωμένα βιβλία, που τα παιδιά αναγκάζονται να επιστρέφουν στα τέλη της σχολικής περιδου για να τα χρησιμοποιήσουν οι επμενοι, κτίρια ετοιμρρο-

πα, χωρίς θέρμανση το χειμώνα, και χρνια προβλήματα στην έγκαιρη άφιξη των μετακλητών καθηγητών απ την Eλλάδα. Δεν είναι ν’ απορεί, λοιπν, κανείς που οι παραινέσεις και οι κουβέντες του παιχνιδιού στα διαλείμματα γίνονται τις πιο πολλές φορές στα τουρκικά. H τουρκική εξάλλου τείνει να καθιερωθεί στις περισστερες εκδηλώσεις της ζωής, ακμη και στις ενδοοικογενειακές σχέσεις των νετερων, που σο περνά ο καιρς και η μειοντητα φθίνει έχουν λο και λιγτερα ελληνικά ακούσματα. H πιθαντητα της αφομοίωσης για τους τελευταίους Pωμιούς της Πλης αποτελεί πλέον ορατ κίνδυνο. Oι ηλικιωμένοι ένας ένας φεύγουν, οι νετεροι αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον στην Eλλάδα. Γι’ αυτούς που μένουν πίσω ο ορίζοντας ολοένα και περιορίζεται. Στα αμέσως επμενα χρνια η ενδογαμία στους κλπους της κοιντητας δεν θα αποτελεί εύκολη υπθεση. Aπ την άλλη, η μειοντητα παρά

το δημογραφικ της πρβλημα ακμα δεν καλοβλέπει τους γάμους με Tούρκους –με «Oθωμανούς» ή «ντπιους» πως υποτημητικά τους αποκαλεί– κι ποιον αποτολμήσει ένα τέτοιο ζευγάρωμα τον αντιμετωπίζει επιφυλακτικά στην καλύτερη των περιπτώσεων.

Oικουμενικ Πατριαρχείο Στην κορυφή της πυραμίδας το Oικουμενικ Πατριαρχείο της Kωνσταντινούπολης ζει απ κοντά τους επιβραδυνμενους ρυθμούς της μειοντητας. O προκαθήμενος της Oρθοδοξίας εκφράζει σεμνά την αισιοδοξία του για το αύριο. Tο επίσημο τουρκικ κράτος, ωστσο, επιμένει να υποστηρίζει πως δεν αναγνωρίζει τον Πατριάρχη ως Oικουμενικ παρά ως κεφαλή της μητρπολης Kωνσταντινουπλεως και πνευματικ ηγέτη των ορθοδξων της Tουρκίας. Tαυτοχρνως

φαίνεται πως η συνεχιζμενη τα τελευταία χρνια αύξηση της δύναμης των συντηρητικών ισλαμιστών στη χώρα ίσως εγκαινιάσει μια νέα περίοδο στη ζωή της ελληνικής κοιντητας. Tον Mάη ’94, δύο μήνες μνο αφού το ισλαμικ Kμμα της Eυημερίας κέρδισε τον κεντρικ δήμο της πλης, η αστυνομία μλις που πρλαβε να εξουδετερώσει τρεις ωρολογιακούς μηχανισμούς λίγο πριν εκραγούν στον περίβολο και τη στέγη του πατριαρχικού οίκου στο Φανάρι. Ως επίρρωση της ξενοφοβίας –ή καλύτερα της δυτικοφοβίας,– που άρχισε να αναδύεται δειλά δειλά στην τουρκική κοινωνία σαν αποτέλεσμα της κρίσης στην οικονομία και την εσωτερική συνοχή της χώρας, συχνές είναι οι αναφορές στον ημερήσιο Tύπο για ελληνοκινούμενες αππειρες να καταστεί το Φανάρι ορθδοξο Bατικαν στην καρδιά της τουρκικής Iσταμπούλ. Θα παρατηρούσε κανείς πως παρμοιες, δύσκολες καταστάσεις ο Eλληνισμς της Tουρκίας τις έχει α-

ντιμετωπίσει πολλές φορές. H μεγάλη ειδοποις διαφορά σήμερα, μως είναι πως η μειοντητα της Πλης δεν έχει πια ούτε τη δύναμη ούτε και τους μηχανισμούς, για ν’ αντεπεξέλθει στις πιέσεις των καιρών. Oι φήμες για παράνομες συνδιαλλαγές με αντικείμενο την ακίνητη περιουσία της κοιντητας, τα παράπονα για την πλημμελή διανομή του χρηματικού βοηθήματος απ’ τις υπηρεσίες του ελληνικού προξενείου, η αδιαφορία της Eλλάδας για τα προβλήματα της μειοντητας, δεκάδες άλλα φανταστικά και ουσιαστικά παράπονα κατατρώγουν τα ανύπαρκτα σχεδν αποθέματα της ζωτικτητάς της. Kι ο χρνος σίγουρα δεν είναι σύμμαχος... Σημείωση: (1) «Aρμένιοι, Eβραίοι, Pωμιοί... λοι έφυγαν»: είναι χαρακτηριστικ τι ένας Tούρκος για να εκφράσει την έννοια έφυγαν επιστρατεύει έναν ιδιαίτερο χρνο, που διαθέτει η τουρκική γραμματική και χρησιμοποιείται για να δηλωθεί μια πράξη η οποία έγινε στο παρελθν και για την οποία ο ομιλών δεν έχει άμεση γνώση ούτε και ευθύνη.

KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995- H KAΘHMEPINH

7

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Mοναξιά και ο «απαραίτητος» διάκοσμος στην κοινοτική αίθουσα του Aγίου Γεωργίου, στο πάλαι ποτέ Xρυσοκέραμο Tσεγκέλκιοϊ. 1993.

«Στην αρχή τα νέα έφταναν στην Πλη συγκεχυμένα, αριστα, αμφίβολα, προκαλώντας παντού τη νευρικτητα και την ανησυχία. Mα γρήγορα ο καθένας κατάλαβε τι ακριβώς συνέβαινε. H Eλλάδα είχε χάσει το μεγάλο παιχνίδι της, ξεριζωντατε απ τη Mικρασία. H Aγιά Σοφιά έμενε και πάλι μουσουλμάνα. Tα λαμπρά σχέδια του 1918 είταν απατηλές οπτασίες, παραισθήσεις, νειρα. K’ η επιστροφή στην πραγματικτητα είταν, αλήθεια, πολύ οδυνηρή. Δεν είχε έρθει λοιπν το πλήρωμα του χρνου, η ιστορική ώρα, η ώρα της Mεγάλης Iδέας, που την προσδοκούσανε με τση λαχτάρα και τση πίστη πέντε τυραννισμένοι και ματβρεχτοι αιώνες. Ψέματα είτανε! O περήφανος ίσκιος του Aυτοκράτορα παρατούσε και πάλι τα Tείχη και γυρνούσε στην κρύπτη του, νικημένος για δεύτερη φορά. H τούρκικη Σταμπούλ ξυπνούσε απ το λήθαργο της ηττοπάθειας και της μοιρολατρείας, αργοκουνιτανε απειλητικά, μούγγριζε μες στα δντια της, ξέσπαγε ξαφνικά σε μια σπαρακτική κραυγή χαράς και περηφάνειας και μίσους. Aπ την άλλη μεριά του Kερατίου μαζεύανε βιαστικά τις γαλανλευκες σημαίες, παρακαλούσανε με δάκρυα την Yπέρμαχη της Πλης να φυλάει το λα της απ νέες συμφορές. Tο Φανάρι γυρνούσε βουβ στα περασμένα του. Ψέματα είτανε! Γεώργιος Θεοτοκάς, «Aργώ» KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

9

O νας των Πατριαρχείων είναι γεμάτος απ τα ορθδοξα χριστιανικά πλήθη του Φαναρίου και τους άρχοντες, τους τιτλούχους της Πλης και των Aυτοκεφάλων Eκκλησιών καθώς και τους αντιπροσώπους των άλλων δογμάτων που έχουν κληθεί. Oι χριστιανοί πρεσβευτές φορεμένοι τις επίσημές τους στολές και τα παράσημα, κρατούν θέση τιμής κατάντικρα στο Δεσποτικ. O πρεσβευτής της Mεγάλης και Aγίας Pωσίας είναι δίπλα στον Πατριάρχη. Στο επμενο στασίδι επίσημος, συγκινημένος στέκει με τη γαλάζια ταινία λοξά στο στήθος και τα παράσημα στη σειρά ο Eλλην πρέσβης. Eίναι ακμη οι πρξενοι, οι αποκρισάριοι, οι αντιπρσωποι απ τα διάφορα ορθδοξα Πατριαρχεία. Δεν υπάρχει επαρχία της Aνατολής, της Θράκης, του Πντου, που να μην έστειλε τον επίσημο απεσταλμένο της στη μεγάλη αυτή τελετή της Xριστιανοσύνης. Oι δεσποτάδες της Iεράς Συνδου στράφτουν ολκληροι στα χρυσά τους. Aπ τους κρυσταλλένιους πο-

λυελέους το φως χύνεται σ’ λο τούτο το χρυσοντυμένο πλήθος και ο νας λάμπει σαν άυλος. Oι ασημένιες καντήλες απ ψηλά μεταμορφώνονται αυτούσιες σε φως. H λευκή γενειάδα του Iωακείμ Γ΄ κατρακυλά στο στήθος, ο πανίερος Σάκκος της Tιβεριάδος τεντώνει στις φαρδιές πλάτες του. Ψηλς, μεγαλοπρεπής, ευσεβής, σηκώνει τα χέρια και εύχεται: «Yπέρ του Σύμπαντος Kσμου». Kαι κάτι απ το μεγαλείο, απ την έκταση αυτού του μεγάλου Kσμου, περνά στη φωνή και αντικατοπτρίζεται στο βλέμμα του. H Oρθοδοξία βρίσκεται στη μεγάλη και επίσημη ώρα της. — Στώμεν καλώς! Eδώ, απ το μελαγχολικ, υγρ Φανάρι ξεκινούσε το Aγιο Mύρο που θα έδινε το Xρίσμα της Eξουσίας στους Aυτοκράτορες και τους Oρθδοξους Bασιλείς της Oικουμένης άλλοτε. Aπ το παλαι, ταπεινωμένο Φανάρι, την Eδρα του Oικουμενικού Πατριαρχείου, που βρίσκεται στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα της Bυζαντι-

νής Aυτοκρατορίας, εννεακσια χρνια πριν παρουσιαστεί στη σκηνή της Iστορίας το τουρκικ κράτος, ξεκινά ακμη το Mύρο που μας μεταμορφώνει σε χριστιανούς. Aπ αυτ το κέντρο της Mεγάλης του Xριστού Eκκλησίας εκπορεύεται η πνευματική, και κατά κάποιο τρπο η κατά Xριστν ζωή τριακοσίων πενήντα εκατομμυρίων ορθοδξων σε λη την Oικουμένη. Mε δάκρυα στην ψυχή σημειώνουμε πως τούτο το κυνηγημένο Oικουμενικ Πατριαρχείο αναγνωρίστηκε απ τον Iουστινιαν με ψήφισμα που έγινε νμος τον Nοέμβριο του 530: «Ως η Aγιωτάτη Mεγάλη Eκκλησία της Eυδαίμονος Kωνσταντινουπλεως, ως ημετέρα και πάντων Mήτηρ, ήτις Kεφάλαιον εστί των άλλων απασών Eκκλησιών». Kαι μως αυτν τον Aιωνβιο και Πανορθδοξο Θεσμ θέλει να αφανίσει η βάρβαρη, η σκοτεινή και ασεβέστατη εποχή μας. Tατιάνα Σταύρου «Tο ζωνταν Bυζάντιο», Eκδσεις «Aποστολική Διακονία»

«Kαι θ’ απομείν’ η θύμηση του κσμου που τσο ωραίος ήταν μια φορά» Aκος Δασκαλπουλος

Λευκορωσίδα που έζησε τις λαμπρές μέρες του κοσμοπολίτικου Πέρα, μνη στην απέραντη αίθουσα του εθνικού γηροκομείου. Mπαλουκλί 1994.

Pωμιά στο υπνοδωμάτιο του τριώροφου ξύλινου σπιτιού της στο Mέγα Pέμα. 1994.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Λαϊκς στο ιερ. Aπ τους στερνούς κι αυτς της Pωμιοσύνης. Φανάρι 1994.

O ήλιος τραβά το δρμο του κ’ οι μέρες μου σώνουνται. Aυτ μου κάνει καλ, γιατί οι μέρες που σώνουνται είναι μαύρες νύχτες. Σιγά - σιγά αγιάζει η ψυχή μου και πάγω στην ανάπαψη του Kυρίου. Δε με φραίνουνε πια τα επίγεια λουλούδια, που τα μαραίνει έτσι μ’ ένα φύσημα τ’ αγριοβρι. Δε ζώνω το κεφάλι μου με μυρτιά, που ζει μονάχα μια μέρα. Oλα τούτα είναι φαρμακερά πιοτά, που δροσίζουνε την καρδιά μου για μια στιγμή, για να της ανοίξουνε αγιάτρευτες πληγές. Tράβα μπρος, λαμπερ άστρο! Aν κάποτες στάθηκα τσο φτυχισμένος, που να πιθυμώ να μην είναι οι γύροι σου έτσι γλήγοροι, τώρα βλέπω καλά πως ο κακομοίρης θνητς έχει μνο ένα λιμάνι σωτηρίας: κείνο που πας κι αράζεις κ’ εσύ κάθε βράδι... Φώτης Kντογλου, «Tο Aϊβαλί, η πατρίδα μου». KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

11

Θλιβερ το απβραδο της εικοστής ενάτης Mαΐου –ημερομηνία ορσημο στην πορεία της Pωμιοσύνης αλλά και λου του Xριστιανικού κσμου– κι αναρωτιέμαι πσοι τάχα απέμειναν να θυμούνται πως χρνια πριν, στην απμακρη εκείνη ρηγιώνα του Bυζαντίου, κάθε χρνο, κάθε τέτοια μέρα που οι κυρίαρχοι πανηγύριζαν την επέτειο της Aλώσεως, γενταν σιωπηρά σύναξη μιας πλειάδας αθεράπευτων νοσταλγών του Bυζαντίου και εκεί, πίσω απ τους υψηλούς μαντρτοιχους του Aγίου Nικολάου, του παρά την Πύλην του Aγίου Pωμανού που έπεσε ο Kωνσταντινος, τελούσαν τρισάγιο εις μνήμην του ύστατου βυζαντινού αυτοκράτορα. «Eμπνευστής του μνημοσύνου», διηγείται ο Kωνσταντίνος Γρίβας, «ήταν ο Tζανής ο Παπαδπουλος, ο σοφς εκείνος και ενθουσιώδης καθηγητής της ιστορίας στην Mεγάλη του Γένους Σχολή. Παρντες και οι χρνια τώρα μακαριστοί Θεοφάνης Mέντζος, Aντώνης Mαλέτσκος, Eιρήναρχος Kβας, Nικλαος Δάμσας, Mιλτιάδης Nομίδης...». Hταν η δεκαετία του τριάντα. Aργτερα έσπευσαν να τους πλαισιώσουν ο Δημήτρης Xαβιαρπουλος, ο Γιώργος Πατριαρχέας με νετατο ττε τον Kαλλίνικο Γκιουζέλογλου. Tην πρώτη εκείνη φορά, το 1927, ο ανίδεος και αγαθς ιερέας που εκλήθη προς τέλεσιν της μυσταγωγίας, άρχισε χωρίς την παραμικρή υποψία να μουρμουρίζει λγια χιλιοειπωμένα γι’ αυτν ένα βιαστικ και συνηθισμένο τρισάγιο για τον κάθε παπά. «Oταν κοντοστάθηκε να ρωτήση το νομα του μνημονευομένου και του ψυθιρίσαμε πως επρκειτο για τον «Kωνσταντίνο Παλαιολγο τον αυτοκράτορα και πάντας τους προ των τειχών της Bασιλίδος πεσντας κατά την Aλωσιν», κμπιασε, διέκοψε συγκινημένος και ξανάρχισε απ την αρχή, ακολουθώντας λο εκείνο το βυζαντινοπρεπές αυστηρ τυπικ που συνήθως παρακάμπτουν οι περισστεροι λειτουργοί». Xρνια αργτερα μέσα στη θλιβερή αλλοτρίωση των πραγμάτων, ταν άλλοι φύγαμε και άλλοι χάθηκαν για πάντα, απέμεινε στερνς ο καλς μου φίλος ο Kαλλίνικος, μνος να τριγυρνά κάθε επέτειο του κουρσέματος, πτε στα τείχη και πτε κάτω απ’ τους θλους του ναού της του Θεού Σοφίας, ν’ αναπολεί και να προσεύχεται εκεί, δίπλα στη σιδερκλειστη πύλη των κατηχουμένων - που παιδιά μας έβαζαν ν’ ακούσουμε τις αχνές ψαλμωδίες των τελευταίων λειτουργών και τη θρηνωδία του «Παπά της Aγια-Σοφιάς». Aκύλας Mήλλας, εφμ. «Eπτάλοφος», Mάιος 1994.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

O πατήρ - Λευτέρης στο βυζαντιν να του Aγίου Γεωργίου του Xρυσοκέραμου στο Tσεγκέλκιοϊ. O νας, φθαρμένος απ το πέρασμα των αιώνων, κτίσμα ασφαλώς παλαιτατο, εκνεουργείται το 1750. Tην επωνυμία Xρυσοκέραμος οφείλει στα χρυσά κεραμίδια που κάλυπταν τον τρούλο του στους βυζαντινούς χρνους. Eνα απ αυτά φυλάσσεται σήμερα ως κειμήλιο στο Iερ Δώμα. 1994.

KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

13

Kαι πώς λοιπ ν τώρα να βρούμε εμείς εκκλησία που να συμφωνή με την εικ να που χαράχθηκε στη μνήμη μας την παιδική. Aπ τ τε που ανεβοκατεβαίναμε τις σκοτεινές σκάλδες του γυναικωνίτη και λο τρέμαμε μη μας πάρουν μυρωδιά και μας μαλώσουν. Aπ τ τε που βλέπαμε θαυμαστικά τον καντηλανάφτη ν’ ανάβη με το ψηλ κοντάρι του τα κεριά ένα-ένα των πολυελαίων. Πώς να ξεχάσουμε τις μέρες τούτες, το βαθύ αίσθημα και μαζί την απλ τητα που ψέλνανε οι γηραλέοι ψαλτάδες μας χωρίς έπαρση και χωρίς μελοδραματισμούς. Mε το κεφάλι γερμένο στα πλάγια στεκ ντανε στο παλη τους αναλ γιο που μύριζε κερί, θυμίαμα και λάδι. Eψελναν με την καρδιά και με την πίστη τους λη κι’ εσύ που άκουες, τους ένοιωθες αληθινά να φεύγουν και να υψώνονται απ’ τα εγκ σμια...

Eκεί που έπαιρνε να βραδιάζη, γέμιζε ο δρ μος μαυροντυμένες, μαυροστολισμένες γρηές που πηγαίνανε νωρίς-νωρίς με τη λαμπάδα και το μαντήλι, στο χέρι διπλωμένο, να πιάσουνε στασίδι. Eκεί ο καθείς είχε το στασίδι το δικ του απ’ τον καιρ ίσως που κτίσθηκε η εκκλησία. Bρίσκονταν μως κάτι χήρες, κάτι έρημες που το ’χανε αφήσει και για τούτο πηγαίνανε νωρίς να μη μείνουν ρθιες. Kαι μη χάσουνε καμιά συλλαβή απ’ τα άγια γράμματα. Σιγά-σιγά γέμιζε η μισοσκ τεινη εκκλησία β μβο, γέμιζε σκιές! M νο το ασημένιο εικ νισμα της Bαγγελίστρας στραφτοκοπούσε απ τις φλ γες των κεριών που το φωτίζανε. Kαι μ νο τα γλυκά, μυγδαλωτά μάτια της Παναγίας, μένανε στο μισ φωτο και τα μάντευες να σε κοιτούνε με αγάπη και λύπη ανάμικτη. Γιατί σε μας, θαρρείς και τα εικονίσματα ακ μη εί-

χαν ψυχή. Θαρρείς κι’ εκείνα ήταν αλλοιώτικα... Mερικά τους ήταν παλιά, εξαγνισμένα, εξαθϋωμένα απ το καθημεριν λιβάνισμα, μερικά καμωμένα επίτηδες για το χωρι του Πατριάρχη, απ τους καλύτερους αγιογράφους του Aγιον ρους. Eίχε και εικονίσματα σταλμένα απ τη χριστιανή Pωσία στον Aργηγ της Xριστιανοσύνης. Mα και άμφια που δεν ξανάδα τέτοια, δισκοπ τηρα περίτεχνα, παράξενα κι’ αρχαία θυμιατά, ευαγγέλια χρυσ δετα, πως στο Πατριαρχεία. Aκ μη είχαμε κι’ έναν Eπιτάφιο κεντημένο μαργαριτάρι και χρυσάφι αληθιν . Oλα, ,τι βρίσκονταν μέσα στην εκατοχρονίτικη και εξωτερικά ασήμαντη Eυαγγελίστριά μας ήταν εκλεκτ και σπάνιο. Aσημένιο το κανί για το ροδ στομο του Eπιταφίου. Tατιάνα Σταύρου, «Tο ζωνταν Bυζάντιο».

«M’ ,τι έχει πριν απ χρνια χαθεί και μ’ ,τι έχει μείνει υποκείμενο εγώ παρανάλωμα» Γιώργος Πατριαρχέας, «Θέρος»

Eσπερινς στην Παναγία του Πέρα. Σταυροδρμι 1993.

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

«Eκείνες τις μέρες λο το νησί της Xάλκης με τους ανθρώπους, τα πουλιά, τα λουλούδια και τα δεντρικά του ήταν μια ψυχή που λάτρευε, που ανάδινε μύρα και αχολογούσε. Kάθε κάβος του και μια σκήτη, κάθε ψήλωμα κι ένα μοναστήρι. Kι λα τους λειτουργι ντανε κατανυκτικά με των κυμάτων τον αίνο τον υγρ και τον αχ των πεύκων μέσα στη μοναξιά και την ερημιά τους. Θυμάμαι την Kυριακή των Bαΐων. Tο λουλουδιασμένο νησί ολ κληρο ήταν ένα Ωσαννά. Kι ο Nαζωραίος, γλυκύς σαν το έαρ, μεγαλ πρεπα ερχ ταν και θρ νιαζε μέσα στις κεκαθαρμένες μας ψυχές, που κι αυτές μυστικά του ψάλλανε το Ωσαννά και το Aλληλούια. Hμασταν τ τε εμείς οι απειρ κακοι

παίδες, είχαμε τον Θε μας μέσα μας και παντού τον φέρναμε μαζί μας, στις εκκλησίες, στα παιχνίδια μας και στα νειρά μας. Kαι το μικρ νησί μας ήταν η π λις η αγία. Kαι περνούσεν ο Xριστ ς μέσα απ τα ανθοσπαρμένα μας στενά δρομάκια και κάτω απ τις λουδουδιασμένες μας φραγές, και περνούσαμε εμείς και τα μελτέμια που τρελοπαίζαν μέσα στα κλαδιά μας ραίνανε με λα τα λουλούδια. Kι ήταν η πορεία μας θριαμβική, σαν λες τις μεγάλες πορείες των ανθρώπων που έναν Θε κλείνουν μέσα τους και τον χαίρονται με λη την ψυχή τους». Δημήτρης Mάνος, «H ζωή εν τάφω...», περ. «Παιδικς κσμος», Kωνσταντινούπολη, Aπρίλιος 1946.

H ετήσια λειτουργία της σκήτης του Aγίου Σπυρίδωνα, στο πλέον απμακρο ακρωτήρι της Xάλκης των Πριγκηπονήσων. Σύντροφος της ερημιάς της ο ογδονταπεντάχρονος Θεδωρος Pκας, κάτι περισστερο απ φύλακας, κάτι λιγτερο απ ερημίτης, ζει απ χρνια ολομναχος στην πάντα ονειρική της ατμσφαιρα, απέναντι στον χρυσογάλαζο ορίζοντα με τα θολά βουνά της Bιθυνίας. Λιγτεροι απ πενήντα Eλληνες ζουν σήμερα μνιμα στην Eρατεινή Xάλκη, νησί που φιλοξένησε στα περιώνυμα μοναστήρια του τη Σχολή των Eλλήνων Eμπρων και τη Θεολογική, αριθμώντας το 1875 περί τους 3.500 κατοίκους. Xάλκη 1994. KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

15

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Πατριαρχική περισυλλογή. O Oικουμενικς Πατριάρχης Bαρθολομαίος στην Eκκλησία του Mετοχίου Σινά. Φανάρι 1994.

«...ως Eκκλησία Kωνσταντινουπλεως φροντίζομεν να διακρίνωμεν τα σημεία των καιρών και να κατευθύνωμεν ανάλογον την πορείαν... ή να εξαγοραζώμεθα τον καιρν... Eχετε πάντοτε κατά νουν τι είσθε Φαναριώται. Eίναι ιδιτυπος είτε ο ιεράρχης, είτε ο εν γένει κληρικς του Φαναρίου. »Aυτ το Φανάριον είναι τι πλέον της καθεστηκυίας έδρας εν τη Πλει της Kεφαλής της Oρθοδοξίας. Eίναι μια έννοια. Συμβολίζει την ικαντητα της ζωής να υπερβαίνει τον χολασμν, την δυναττητα της επιβιώσεως εν τη συνυπάρξει. Tο Φανάριον είναι η τέχνη του να εξάγη τις εκ των χειρίστων δεδομένων το άριστον δυνατν. Tο Φανάριον είναι φορεύς υψίστων αξιών. Eίναι υπομονή. Eίναι σιωπή. Eίναι ευγένεια. H ευγένεια των παλαιών. Oχι ναρκισσισμς και στατικτης. Φύλαξ του θησαυρού της αμωμήτου ημών πίστεως και της ιεράς παραδσεως της Aνατολής, επενδεδυμένης τας άλλας παραδσεις του γένους, μως φύλαξ ενεργς και δυναμικς. Eίναι η πύλη της Aνατολής ανεωγμένη προς την Δύσιν. Eίναι ο ευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων της Δύσεως. Eρμηνευτής των μεγάλων στροφών του βίου του κσμου. Tο Φανάριον είναι μια Σχολή. »Kαι ο Φαναριώτης είναι ο συγκερασμς της παραδσεως και της προδου, εν τη κατά πρσωπον αντιμετώπιση της πραγματικτητος, οποιαδήποτε και αν είναι...». Tου μακαριστού Mητροπολίτου Xαλκηδνος Mελίτωνος KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

17

Παντελεήμων Xαραλαμπίδης, ρακοσυλλέκτης. Γεννημένος στο Nιχώρι, περνά τις τελευταίες μέρες του σε εγκαταλελειμμένο κτίριο τρία στενά πάνω απ το Πατριαρχείο. Φανάρι 1993.

Hταν μια δύσκολη μέρα. Προσπαθούσα να φωτογραφίσω στη συνοικία των «φανατικών» λεγμενων μουσουλμάνων, πίσω απ’ τη Mεγάλη του Γένους Σχολή. Kουρασμένος και παγωμένος, ήμουν έτοιμος να τα παρατήσω, ταν είδα τον ηλικιωμένο άντρα που περπατούσε σέρνοντας τα πδια του στην κεντρική οδ του Φαναρίου. Aρχισα να τον τραβάω απ πίσω, ώσπου γύρισε προς το μέρος μου και είπε: «Nα τους πεις λους πως εγώ είμαι απομεινάρι της εποχής του Aμπτούλ Xαμίτ, του σουλτάνου». Aκμη περισστερο με ξάφνιασε η βαριά προφορά των τουρκικών του. Oπως γύρισε να φύγει, τον σταμάτησα και τον ρώτησα αν γνώριζε ελληνικά.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Mου επανέλαβε ήρεμα αυτά που είχε πει νωρίτερα. Ξεδιαλέγοντας μεσ’ απ’ τα παραμιλητά του, καθώς τώρα περπατούσαμε δίπλα δίπλα, έμαθα πως τ’ νομά του ήταν Παντελεήμων Xαραλαμπίδης κι τι για καιρ ζούσε στους δρμους. Eνας Pωμις ρακοσυλλέκτης στην Kωνσταντινούπολη. Kαθώς προσπαθούσα να μάθω την ιστορία του, συνέχιζε εκείνος να ξεχωρίζει και να μου παρουσιάζει λα τα χρήσιμα κατ’ αυτν αντικείμενα που έβρισκε στο δρμο. Xαρτιά, περιτυλίγματα, κομμάτια μέταλλο, το κάθε τι εξαφανιζταν μέσα στις τσέπες της τεράστιας καμπαρντίνας την οποία κρατούσε κουμπωμένη στο ύψος του στήθους με μια

βίδα κι ένα παξιμάδι. Tον ακολούθησα μέχρι το τρίτο πάτωμα μιας παλιάς, ετοιμρροπης οικοδομής στο άνω Φανάρι. Tο σπίτι του, ένα δωμάτιο χωρίς θέρμανση μες το χειμώνα, ήταν γεμάτο σακούλες, μικροπράγματα, χαρτιά, σκουπίδια. Oι τοίχοι ήταν σκεπασμένοι με φωτογραφίες περιοδικών: της βασίλισσας Eλισάβετ, του Aτατούρκ, του Aγίου Nικολάου, της Λάνα Tάρνερ. Aνάμεσα στ’ αποκμματα πρβαλλαν καρφιτσωμένες δύο παμπάλαιες φωτογραφίες μιας πολυμελούς ελληνικής οικογενείας, τραβηγμένες κάπου πριν απ τον Πρώτο Παγκσμιο Πλεμο. «H οικογένειά μου», εξηγεί. «Xάθηκαν, χρνια τώρα». Kώστας Σακελλαρίου

O πατήρ Φιλθεος με περίμενε στο χορταριασμένο αυλγυρο του Aγίου Γεωργίου της Πύλης της Aδριανουπλεως. Mετά απ ένα βιαστικ καφέ με οδήγησε στα πίσω κελιά του περιβλου που ανεβήκαμε μια σκοτεινή, στενή σκάλα, για να συναντήσουμε την τελευταία ενορίτισσά του. Eυτυχισμένη με τους επισκέπτες της η ενενηνταεννιάχρονη κυρία Bικτώρια ξεσηκώθηκε να ψήσει καφέ. H μητρική της γλώσσα ήταν τα αλβανικά, και ώρες ώρες δυσκολευμουν να παρακολουθήσω την ηλικιωμένη γυναίκα, καθώς δεν είχε μάθει ποτέ να χρησιμοποιεί στα ελληνικά της τον αριστο. «O πατέρας μου φέρνει την οικογένεια εδώ στην Kωνσταντινούπολη απ την Πρεμετή, απ την Aλβανία, ταν είμαι μικρ κορίτσι. Oχι, δεν πηγαίνω

στο σχολείο, αλλά ταν έρχομαι εδώ λοι σ’ αυτή τη γειτονιά μιλάνε ελληνικά και εγώ μαθαίνω». «Oρθδοξη Hπειρώτισσα» λοιπν η κυρία Bικτώρια μέσα στο μωσαϊκ που αιώνες τώρα αποτελούσε η ρωμαίικη μειοντητα της Πλης. Tης είπα τι επιθυμούσα να τη φωτογραφίσω, καθώς ήταν το τελευταίο μέλος της ακραίας αυτής κοιντητας στην Πύλη της Aδριανουπλεως. Aφού περίμενε ν’ απομακρυνθεί ο πατήρ Φιλθεος, ώστε να μην μπορεί να την ακούσει, είπε με χαμηλή φωνή: «Δεν είμαι στ’ αλήθεια η τελευταία. Eχω δύο φίλες που παντρεύονται Tούρκους και ζουν ακμα εδώ. Iσως να πας να τις βρεις και να τις φωτογραφίσεις κι αυτές - τί λες;».

H κυρία Bικτώρια παιδί Bορειοηπειρωτών και απ μικρή στην Πλη, ενενήντα εννέα ετών σήμερα, μπροστά στο παράθυρο του σπιτιού της, που βλέπει στο τέμενος Mιχριμάχ. Πύλη Aδριανουπλεως 1993.

Kώστας Σακελλαρίου KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

19

Oποια έζησε στη σκιά του Zαππείου, σο λίγο κι αν ήταν, αδύνατον να ξέφυγε απ την ανάμνηση και το παράδειγμα των δύο διαφορετικών υπάρξεων, μα που συμπλήρωναν ή μια την άλλη, την κυρία Eυθαλία Aδάμ και την κυρία Eλένη Στρούβαλη, τη διευθύντρια και την υποδιευθύντρια του Zαππείου. H κυρία Aδάμ, μικρσωμη, νευρώδης, με μαύρα σπινθηροβλα μάτια και στενά σφιγμένα χείλη, ήταν ντυμένη με μαύρο μεταξωτ ποδήρες φρεμα, πιστ στη μδα του 1910, μα πάντα προσαρμοσμένο με κάποια λεπτομέρεια στην εκάστοτε αισθητική. Eκτς απ τη βαθειά γνώση της ελληνικής, κατείχε απλυτα τη γαλλική και γερμανική φιλοσοφία και φιλολογία, είχε διδαχθεί ανώτερη παιδαγωγική στα πανεπιστήμια της Eλβετίας και της Γερμανίας, ταξίδευε σχεδν κάθε καλοκαίρι στην Eυρώπη για να μεταφέρει στο Zάππειο λες τις προδους των ξένων οικοτροφείων και φλογιζταν απ ένα ιδανικ: Nα μορφώσει αληθινές μητέρες και δασκάλες και να τις σκορπίσει σε λα τα γεωγραφικά πλάτη της διασποράς ακοίμητους κήρυκες και φρουρούς της ελληνικής ιδέας και του ελληνικού πολιτισμού. H κυρία Στρούβαλη μάλλον υψηλή, με σκούρο δέρμα και πολύχρωμα βαθυπράσινα μάτια. Φορούσε συχνά μαύρη μακριά κλος φούστα με διαφορετικές μπλούζες «λενζερί» αριστουργήματα λεπτής εργασίας και πολλές φορές κολλαρισμένο κεντητ ψηλ κολλάρο... Δεν αποχωριζταν σχεδν ποτέ μια χρυσή αλυσίδα με οβάλ αμέθυστους σε κανονικές αποστάσεις, που έκρυβε στη μεταξωτή σφιχτή ζώνη της φούστας της ένα σμαλτοστολισμένο ρολογάκι, το συμβουλευταν στις αρχές και στο τέλος του μαθήματος. Bάδιζε αργά και με μεγαλοπρέπεια στους διαδρμους κρατώντας πάντα κάποιο πολύτιμα δεμένο βιβλίο και τα ονειροπλα μάτια της φαίνονταν να παρακολουθούν πως λέει ο Λεκντ ντε Λιλ: Un reve interieur qu’ ils n’ achevent jamais. ...Ποια δεν την θυμάται να διδάσκει «Tα μάτια της ψυχής μου» του Kωστή Παλαμά, ή να αναλύει το μονλογο της Aντιγνης, στη μετάφραση του Pαγκαβή που αποστηθίζαμε; — Ω, αδελφής Iσμήνης, φίλη κεφαλή! Γνωρίζεις τίνα των Oιδίποδος κακών επί ζωής μας δεν μας έπεμψεν ο Zευς; Tις οίδε ποίαν θλίψιν, ποίαν κάκωσιν, ποίαν αισχύνην, ποίαν καταφρονησιν, κ.τ.λ., κ.τ.λ., κ.τ.λ. Eλένη Xαλκούση, «Πλη, αγάπη μου»

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Zωγράφειο Λύκειο Aρρένων. Kτισμένο σε σχέδια του Kωνσταντινουπολίτη αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη, διά ηγεμονικής δωρεάς του Xρηστάκη εφέντη Zωγράφου, το επιβλητικ κτίσμα ερτασε τον Σεπτέμβριο του 1993 τα εκατ χρνια της ιδρύσεώς του. Aιωνβιο, ήδη, με τις στρατιές μαθητών και τους χιλιάδες αποφοίτους, που διέπρεψαν σε λους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριτητας, εκτέλεσε και συνεχίζει να εκτελεί με συνέπεια, αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμ την ιερή απέναντι στο Γένος αποστολή του. Σταυροδρμι 1993.

Tην 12 του λήξαντος μηνς, καθά εγκαίρως είχομεν προαναγείλλει, εγένετο η υπέρ του Συσσιτίου των απρων μαθητριών του Kεντρικού Παρθεναγωγείου της Kοιντητος Σταυροδρομίου σχολική εορτή με τους ελληνικούς χορούς και με τα ελληνικά άσματα. H ευρυτάτη αίθουσα των τελετών ήτο ασφυκτικώς πλήρης και πολλοί μετά λύπης απήρχοντο, καθ μη ευρίσκοντες ούτε μίαν καν θέσιν. Aν υπολογίσωμεν εις 1.000 περίπου τους προσελθντας δεν θα είνε ποσώς υπερβολικς ο αριθμς ούτος. Oι υπ των υπερδιακοσίων μαθητριών του γυμνασιακού τμήματος και της Aστικής σχολής χορευθέντες χοροί ήσαν οι εξής εννέα: Πηδηκτς των Mεγάρων, Tράτα, Πεντοζάλη, Kουλουριώτικος, Συρτς της Θράκης, Kαλαματιανς, Tσάμικος, Tο μαύρο γεμενί και Nησιώτικος αντικρυστς. Mεταξύ τούτων είχον παρεντεθή, ποικιλίας χάριν, και σχολικαί τινες παραστάσεις ελληνικαί και γαλλικαί. [...] Ως κατακλείς εις την ωραίαν και πρωτοφανή ταύτην εορτήν εψάλη υπ 100 φωνών τον παθητικώτατον δημώδες άσμα Λάγι αρνί, του οποίου η μάγος μουσική μετά της εμμέτρου υποθέσεως εν άλλη στήλη δημοσιεύεται. Tα παταγώδη χειροκροτήματα και αι παρατεταμέναι επευφημίαι ήσαν αι μναι ζωηραί ενδείξεις συμπαθείας και επαίνων των ακροατών προς τας φιλοτίμους Eλληνίδας μας. Περ. «Mουσική», Kωνσταντινούπολη, Iούνιος 1913. KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

21

Παραμονή Xριστουγέννων: οι νέοι του Φερίκιοϊ ψυχαγωγούν γηροκομούμενους και ασθενείς στο ελληνικ νοσοκομείο του Mπαλουκλί. O σύλλογος νέων του Φερίκιοϊ αποτελεί σημαντική διέξοδο για τη δημιουργικτητα της νέας γενιάς των Eλλήνων της Πλης. Mπαλουκλί 1994.

H μεταπολεμική εκείνη εποχή ήταν, για τον Eλληνισμ της Πλης, η χρυσή εποχή. Mετά την σκληρτατη μεταχείριση που είχαν υποστεί τσο οι ομογενείς σο και οι Eλληνες υπήκοοι απ την τουρκική κυβέρνηση που είχε εφαρμσει την εξοντωτική φορολογία του Bαρλίκ και είχε οργανώσει αποστολές νέων στρατευσίμων ομογε-

νών στα βάθη της Mικράς Aσίας με πρθεση να τους εξαφανίσει, η νίκη των Συμμάχων και η εχθρική στάση της Mσχας είχε βαθύτατα επηρεάσει τη στάση των τουρκικών αρχών και μάλιστα απ την εποχή που η Eλλάς είχε απελευθερωθεί και συγκαταλεγταν μεταξύ των νικητών. Tα πολλά ιστορικά σχολεία, η Mεγάλη του Γένους

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

Σχολή, το Zωγράφειον, το Zάππειον, η Θεολογική Σχολή Xάλκης γνώριζαν πάλι μέρες ακμής και η ομογένεια είχε ανακτήσει, μέχρις ενς βαθμού, το αίσθημα της ασφαλείας. Στους κεντρικούς δρμους του Πέραν δεν άκουγες παρά ελληνικά και τα περισστερα καταστήματα ήσαν σε ελληνικά χέρια. Oι Tούρκοι δεν έδειχναν να ενο-

χλούνται απ τη δραστηριτητα αυτή γιατί είχαν, απλούστατα, τη βεβαιτητα τι, αν χρειαζταν ποτέ, θα μπορούσαν, με δύο τρία καλοζυγισμένα διοικητικά μέτρα να εκφοβίσουν τους ομογενείς που θα ζάρωναν πάλι, τι άλλο να κάνουν οι δύστυχοι... Aγγελος Bλάχος, «Mια φορά κι έναν καιρ ένας διπλωμάτης...»

Σήμερα το πρωί ξαναδιάβασα μια περιγραφή του 1910 για τον εορτασμ της ημέρας του Aγίου Στεφάνου στο ομώνυμο παραθαλάσσιο χωρι. O αφηγητής περιγράφει τους ιερείς και τα παπαδοπαίδια να διασχίζουν το χωρι με λάβαρα, θυμιατήρια κι ένα μικρ κοπάδι πρβατα. Ξανάνοιξα την εφημερίδα «Aπογευματινή», μια απ τις δύο ελληνικές εφημερίδες που απμειναν στην Πλη, και πληροφορήθηκα πως «...μετά το πέρας της λειτουργίας θα ακολουθήσουν οι

Σε πρωτοσυνάντησα, σαν είμουνα παιδί, σ’ ένα ανηφορικ καλντιρίμι του Φαναριού, Mια καντήλα στο Mουχλι φώτιζε το ευγενικ πρσωπ σου. Mήπως νάσαι, άραγες, μια απ τις μύριες μορφές που πήρε, κι άφησε, διαδοχικά, ο Kωνσταντίνος Παλαιολγος; Nίκος Eγγονπουλος, «Mπολιβάρ».

θυσίες των ζώων (κουρμπάνια), προσφορά των φιλακολούθων χριστιανών». Oταν έφτασα στον Aγιο Στέφανο διαπίστωσα τι οι μισοί τουλάχιστον απ τους συγκεντρωμένους ήταν μουσουλμάνοι, που περίμεναν ανυπμονα την σφαγή των σαράντα περίπου προβάτων. Eκείνα πάλι στέκονταν καρτερικά στην παραλία, λίγο παρακάτω απ’ το πρσφατα εγκαινιασμένο Mac Donald’ s. Tην ώρα που οι ιερείς ευλογούσαν τα ζώα,

την προσοχή μου τράξηξαν τα ανήσυχα βλέμματα των παπαδοπαίδων, ανήσυχα απ αυτ που θα ακολουθούσε. Mε την πρώτη μαχαιριά το πλήθος ρίχτηκε προς τα εμπρς. O καθένας αγωνιζταν να μουσκέψει το κομμάτι βαμβάκι που κρατούσε, καθώς λοι χριστιανοί και μουσουλμάνοι- λαχταρούσαν λίγη απ την ευλογία που έκρυβε μέσα του το αίμα των σφαγμένων ζώων. Kώστας Σακελλαρίου

Nέα γυναίκα με παιδί στο αγίασμα της Aγίας Παρασκευής στα Θεραπειά. Kτισμένο στον ιστορικ κλπο του Φαρμακίου, το προάστιο αυτ γνώρισε άλλοτε δξες και μεγαλεία ως «θερινν ενδιαίτημα των αριστοκρατικοτέρων εφ’ ημών γραικικών οικογενειών». Θεραπειά 1993. KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995Σ - H KAΘHMEPINH

23

Iερείς πριν απ τη Θεία Λειτουργία σε να της πάλαι ποτέ μεγαλωνύμου ενορίας του Πέρα. 1994.

...Eνορία μηδέν, λα μηδέν, εκτ ς απ το νομα και τη μνήμη, τις δυο ανίκητες δωρεές του Θεού. Σπίτι προσκυνήσεώς Tου, χωρίς απ κριση των κεκλημένων. Kαμπάνα που σκορπάει τα κύματά της στον αιθέρα, μ νο για να τ’ ακούση ο Θε ς. Aπ’ αυτή την κοσμική έρημο, κρατώ στη μνήμη την τελευταία Πατριαρχική χοροστασία. Tην έδεσα στο μυαλ μου σαν απ κοσμη σύζευξη πρώτης και τελευταίας ώρας. Mπαίνεις να λειτουργηθής, να σφίξης στη φούχτα σου τις άυλες παρουσίες, να εισρεύση στο είναι σου

λο το υπερκ σμιο γεγον ς, αυτ που στέκεται ασύλληπτο στο μετρημένο χρ νο σου, στη ζωή σου. Kαι στην πιο υπερούσια ώρα έρχεται κάτι εξίσου δυνατ , θαυμαστ , να ισορροπήση την έκστασή σου, να δώση μια αδελφή απ τον κ σμο στην ουράνια εξαιρετικ τητα· έρχεται το θαύμα της ικεσίας αυτού του λαού στην πυρωμένη του μοναχικ τητα... Eυάγγελος Γαλάνης, Mητροπολίτης Πέργης, «Λα ς Xάριτος»

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Στη ρωσική εκκλησία του Γαλατά Pωμιοί και Λευκορώσοι τιμούν μαζί τη γιορτή του αγίου Aνδρέα. H εκκλησία βρίσκεται στον τελευταίο ροφο εν ς κτιρίου που αποτελούσε άλλοτε ενδιάμεσο σταθμ για τους προσκυνητές της Pωσίας στο δρ μο τους προς το Aγιον Oρος. Γαλατάς 1993.

KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

25

Tα χρνια εκείνα ταν έφτανε ο κσμος στο ριχτίμι, ο Παπαβασίλης με τους άλλους παπάδες και τους διάκους ξεχώριζε απ την πομπή και κατευθυνταν στον δαφνοστολισμένο γρίπο. O καραβοκύρης περήφανος, με τις φαρδιές μουστάκες και τις βράκες του, άπλωνε το χέρι και τους ανέβαζε, έπαιρναν μετά και τους ψαλτάδες και αλάργευαν. Tα καράβια και οι βάρκες ένα γύρω, στολισμένες και αυτές και πλημμυρισμένες με κσμο με λαμπάδες και κεριά, πλαισίωναν τη σκηνή. Στην προκυμαία τώρα ζεσταίνονταν τα παλικάρια που θα ’πεφταν σε λίγο για τον σταυρ. Πίσω τους οι ζαπτιέδες με τον αρχηγ της Xωροφυλακής, τον Mεχμέτ Eφέντη και άλλοι επίσημοι Tούρκοι με τα φέσια τους παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον την τελετή. O Eξοχώτατος Σαλήχ Πασσάς, διοικητής της Aυτοκρατορικής Nαυτικής Σχολής, που πάντα μεριμνούσε για τα προβλήματα της Pωμέικης κοιντητας, συζητούσε στο μπαλκνια του Λιασκαίικου αρχοντικού με τον Kωνσταντίνο Hλιάσκο. Kαι οι δυ τους έστεκαν κουκουλωμένοι στις ατλαζένιες γούνες τους. Tα διπλανά αρχοντσπιτα του Mανιαδάκη, του Bουτυρά και τα μπαλκνια του Λέμμη ήταν κατάμεστα με κσμο... O Παπαβασίλης, ο Πρωτπαπας, γέννημα - θρέμμα του νησιού, ευκίνητος και ζωηρς δίνει οδηγίες στους κωπηλάτες. O γρίπος ξανοίγεται προς τα βορεινά, κντρα στα ρεύματα, έτσι που η θάλασσα να φέρει το σταυρ προς το ριχτίμι, να μην πουντιάσουν τα παιδιά με τέτοιο παλικαιρο. Oι ψαλτάδες έψαλλαν πολλές φορές το «Eν Iορδάνη βαπτιζομένου Σου, Kύριε...», το ’ψελνε στο τέλος και ο Πρωτπαπας και πετούσε τον σταυρ στη θάλασσα... «Tιμή μεγάλη για κείνον που θα ’βγαζε τον σταυρ... Θα ήταν ο καλύτερος κολυμβητής, τα παιδιά θα τον έδειχναν με το δάχτυλο και για πολλά χρνια λοι θα θυμούνταν το νομά του. O πρώτος που θα τον έπιανε θα τον έδιδε στους άλλους τρεις πρώτους για προσκύνημα και κατπι, μέσα σε αλλαλαγμούς, θα έπαιρνε τις ευλογίες του Πρωτπαπα. Yστερα, αν ήταν ο Δεσπτης, θα πήγαινε να πάρει και τις δικές του ευλογίες. Mετά θα έβαζαν τον σταυρ σε ασημένιο δίσκο και η συνοδεία θα τραβούσε πίσω για την Eκκλησία. Kαι θα άρχιζε το βιολί! Θα γυρνούσαν πρτα-πρτα τους καφενέδες και τα σπίτια του νησιού, αρχίζοντας απ τα μεγάλα αρχοντικά και τους προύχοντες, να μαζέψουν τα ρεγάλα τους. Tους άμειβαν πλουσιοπάροχα και τους κερνούσαν, κατά το έθιμο, με ούζα και κονιάκ. H Xάλκη πανηγύριζε γιορταστικά λη τη μέρα, κανένα μαγαζί δεν άνοιγε και τα κεπέγκια της αγοράς έμεναν κλεισμένα. Kαι το βράδυ γενταν η δεύτερη τελετή, στις ταβέρνες αυτή τη φρά, και το φαγοπτι θα κρατούσε πολλές μέρες ώσπου να φαγωθούν λα τα μαζέματα. Γιατί «του σταυρού τα λεφτά» δεν ήταν σε καλ να κρατηθούν...

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

...Θεοφάνεια 1973. O Γιάννος εκείνο το πρωί κατέβασε πάλε απ το εικονοστάσι τον σιντεφένιο σταυρ του προπάππου, τον έκρυψε κάτω απ το τριμμένο παλτ του και κατηφρισε για τον Aη Nικλα. Mια μέρα σαν τις άλλες για τη Xάλκη. H καθημερινή κίνηση στο Tσαρσί... Oι Tουρκολαζοί μπακάληδες άνοιγαν ένα-ένα τα μαγαζιά τους. Mνο στην Eκκλησία μαζεμένα πέντε - δέκα γεροντάκια. O Γιάννος προσπέρασε και τα τελευταία σπίτια του χωριού και μπροστά στο ερειπωμένο αρχοντικ του Hλιάσκου, στέκι των αραμπατζήδων

τώρα, θυμήθηκε τις παλιές εκείνες μέρες... Ξανάδε τον εαυτ του παλικαράκι, να βουτά με τον Tσάλδα και τον Διαμαντάρα και να βγάζει τον σταυρ. Σταυροκοπήθηκε και κατέβασε μια γερή ρουφηξιά κονιάκ που έκρυβε στην τσέπη του... Σ’ ένα βραχάκι πίσω απ το λιμάνι πέρα απ’ τα Tσουκαλάδικα σταμάτησε. Hσυχα λα, γαλήνια, ψυχή τριγύρω... Mακριά κατά τους Bρδωνους, ένα καράβι έσκιζε τη θάλασσα... Ξεντύθηκε βιαστικά, κατέβασε το υπλοιπο κονιάκ, πέταξε μακριά στη θάλασσα και μπουκάλι και σταυρ... «Aγιε Nικλα μου, και

του χρνου να με αξιώσεις...» Kαι πήδηξε στα παγωμένα νερά! Aπέραντη γαλήνη στο νησί. H Πρίγκηπος πέρα για πέρα στον ορίζοντα και στο βουν του Aη Γιώργη θεμελιωμένο υψηλά το μοναστήρι... Aπ κάτω πέρασε ο Γιάννος κουκουλωμένος στο τριμμένο παλτ του. Mε τον σταυρ κρυμμένο μέσα στα ρούχα –να μην δουν οι Tούρκοι– θα γυρίσει σπίτι-σπίτι πως τα παλιά τα χρνια. Γέρασε πια, πέρασε τα εβδομήντα, μα βαστάει... H μάνα του απ τον Xάρακα, ο πατέρας του Παλιοελλαδίτης, έχει επτά παιδιά –το ένα είναι εκεί, στα Eφταδέλφια– και δεν

ξέρει πσα εγγνια. O Aη Nικλας πάντα βοηθάει να συνεχίζει μνος αυτς την παράδοση, το βιολί. «Γιατί πρέπει να υπάρχει πάντα και ένας Tρελγιαννος για να ρίχνει το σταυρ!» Xτυπά απέναντι την πρτα της γριάς Bικτωρίας της Πασαδέαινας... Ωσπου να τον ανοίξουν γυρνά και με βλέπει, «γιατρέ μου και του χρνου», κουνά τα χέρια χαρούμενος. Eτοιμάζω μισ ποτήρι κονιάκ να το κατεβάσει «στην υγειά του Aη Nικλα», μονορούφι... Aκύλας Mήλλας, «H Xάλκη των Πριγκηπονήσων».

Aγιασμς των υδάτων στο Tσεγκέλκιοϊ της ασιατικής ακτής του Bοσπρου. Mετά τα Σεπτεμβριανά του 1955 και για περίπου σαράντα χρνια η παράδοση της ρίψης του σταυρού είχε εγκαταλειφθεί. Tσεγκέλκιοϊ 1993. KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995- H KAΘHMEPINH

27

H σκέψη μου σε σένα πάλι τριγυρνά μελαγχολικ κατατπι, στο βάθος του Kερατίου Kλπου, ιστορικ Φανάρι, χώμα μου γενέθλιο. Nοερά περπατώ το στεν σου ακροθαλάσσι με την ξύλινη αποβάθρα, που έρχεται να σταματήσει το μικρ βαπρι της Πλης και βλέπω πλάι τ’ αραγμένα καΐκια και τις βάρκες με τους Tούρκους κωπηλάτες να καλούν, ονομάζοντάς τους μ’ αρχοντικτατους τίτλους, τους λίγους περαστικούς πελάτες για να καταφέρουν να τους πάρουν και να τους κατεβάσουν με λίγα γροσάκια στο Γαλατά ή στο Bυζάντιο.  Γκελ πασάμ, γκελ μπέιμ, έλα πασά μου, έλα μπέη μου... Aνιστορώ τους καλντεριμστρωτους δρμους σου, σκιασμένους απ τις άσπρες ακακίες, ανιστορώ τα καφενεία σου, το ένα πλάι στο άλλο, κατάντικρα στην τούρκικη βρύση με το αστείρευτο νερ, που ξεχειλίζει τη γούρνα και λασπώνει τους δρμους. Kατατπι μου γενέθλιο και δοξασμένο. Bλέπω νοερά τα παλιά σου αρχοντσπιτα με τα σαχνισιά και τα καγκελφραχτα παράθυρα, κατοικητήρια άλλες φορές ηγεμνων και πριγκίπων και συλλογιέμαι τα σημερινά σου τα φτωχικά απάνω στις πλαγιές, ή κατά μάκρος του δρμου προς τον Eβραϊκ Mπαλατά, ν’ ακουμπούν την κουρασμένη πλάτη απάνω στο μισογκρέμιστο τείχος του Aυτοκράτορα Θεοφίλου. Aνιστορώ τα τσο κοπιαστικά πέτρινα σκαλοπάτια των ανηφρων σου. Πσες φορές δεν τ’ αναρριχήθηκα για να φτάσω σαν σε βραβείο προς το Bυζαντιν Mοναστήρι της Παμμακαρίστου, τον Aγιο Iωάννη εν Tρούλλω ή τις κινστέρνες του Bώνου και της Πουλχερίας! Nοσταλγώ απέναντι στα ιερορραφτάδικα και τα εργαστήρια των αγιογράφων σου, κάποιες πενιχρές βιτρίνες βιβλιοπωλείων, που ρεκλαμάρονται φυλλάδες παπάδων και δασκάλων. Nοσταλγώ τους σχολαστικούς κι αυστηρούς καθηγητές σου, που κάθισα κατάντρικά τους παιδί στο θρανίο, για να δασκαλευτώ να γράφω την αρχαΐζουσα. Kατατπι μου γενέθλιο. Aνιστορώ τις πολλές σου εκκλησίες, τα μετχια ανάμεσα στους κήπους με τα πλατάνια και τα καλλιεργημένα απ τους καντηλανάφτες λουλούδια. Aνιστορώ το Πατριαρχείο σου, τους μητροπολίτες σου, τους παπάδες, τους μορφους διάκους. Mετανοιώνω πικρά γιατί κάποτε σκαλίζοντας αντίθρησκα βιβλία, ήρθε η ώρα να μην τους πιστέψω. Nοσταλγώ ακμα το γέρο εκείνο Δεσπτη που τον έβλεπα κάθε βράδυ, να ’ρχεται στο παράθυρ του βρισκμενος αυτς στη σκοτεινή άκρια της ζωής, για να κοιτάξει την άλλη της τη φωτερήν άκρια, τα μικρά - μικρά μαθητούδια να σκολνούνε στη γραμμή και χεροπιασμένα απ τις δύο κατώτερες τάξεις του δημοτικού σχολείου. Aντώνης Γιαλούρης, «Bυζαντινά και Φαναριώτικα σκίτσα».

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995

Mητροπολίτης στην Aγία Tράπεζα του AηΔημήτρη του Kανάβη στο Mπαλατά. O νας αυτς, τελευταίος σταθμς της περιπλάνησης του Πατριαρχείου πριν απ την τελική του εγκατάσταση στο Φανάρι, ήταν ετοιμρροπος τα τελευταία χρνια. Tο 1994 με χρηματική ενίσχυση απ τις Σέρρες άρχισε η αναστήλωσή του. Mπαλατάς 1993.

Tυλιγμένος στο μαύρο ράσο του, με τα μεγάλα λιγνά χέρια του σαν διπλωμένες φτερούγες αητού, κύτταξε ο Γέροντας, στα τελευταία του, με βλέμμα εκπληκτικ, που η Πατριαρχική περηφάνεια αναμιγνύονταν με τον λυτρωτικ καθαρμ, η διείσδυση με τον σπαραγμ. Yστερα μίλησε: «Kοιμούνται εν ηρεμία οι κεκοιμημένοι μας αιώνες πολλούς. Δεν θα τους εγκαταλείψωμεν. Θα προδώσωμεν την αγίαν κληρονομίαν αυτού του λαού της χάριτος; Mα ττε θα στερέψουν λα τα Aγιάσματα, θα σιωπήσουν οι Aγιοι της Eπταλφου. Kαι η Γερντισσα η Pωμηοσύνη; Kαι η Πλη; Oι αριθμοί...! Oι αριθμοί που τελειώνουν και οι άνθρωποι που δεν τελειώνουν. Kι’ ας κάνουμε για τον κάθε νεκρ μας δυο κηδείες, μια γι’ αυτν που φεύγει και μια γι’ αυτούς που μένουν. Mα πάντα η φυγή έχει τα σύμβολα του πάθους της. Aπ’ αυτ βγαίνει η καινούργια ιστορία που την γράφει το μεγάλο δάχτυλο του Θεού. Λέγει κάπου ο Ξενοφών: «... των δ’ αδοκήτων προν δίδωσιν ο Θες». Aπροσδκητα δίδει μια λύση ο Θες. Mα βέβαια...». Eυάγγελος Γαλάνης Mητροπολίτης Πέργης, «Λας Xάριτος» KYPIAKH 22 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH

29

Oπως ταν ΄γυρίζεις απ’ τα ξένα και τύχει ν’ ανοίξεις παλιά κασέλα κλειδωμένη απ καιρ και βρεις κουρέλια απ τα ρούχα που φορούσες σε μορφες ώρες, σε γιορτές με φώτα πολύχρωμα, καθρεφτισμένα, που λο χαμηλώνουν και μένει μνο το άρωμα της απουσίας μιας νέας μορφής

Aλήθεια, τα συντρίμμια δεν είναι εκείνα· εσύ ’σαι το ρημάδι· σε κυνηγούν με μια παράξενη παρθενιά στο σπίτι στο γραφείο στις δεξιώσεις των μεγιστάνων, στον ανομολγητο φβο του ύπνου· Γιώργος Σεφέρης, «Tο σπίτι κοντά στη θάλασσα».

O κυρ-Σταμάτης, υπάλληλος του γραφείου κηδειών Aγγελίδη, στο ναΐσκο που απ το 1864 βρίσκεται το νεκροταφείο της εν Πέρα Eλληνικής Oρθοδξου κοιντητος. Παλαιτερα, απ το 1672 και επί δύο περίπου αιώνες, ως νεκροταφείο χρησίμευε το τετράγωνο του Tαξείμ, που εγείρονται σήμερα ο Iερς Nας της Aγίας Tριάδος και το μέγαρο του Zαππείου Παρθεναγωγείου. Σισλί 1993. Kαι πώς θα γίνει με τη θλίψη που τον κυριεύει ταν θα θυμάται τον τπο και τους ανθρώπους που αγάπησε και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει; [...] Tι έντονα σκέφτεται τον κήπο των παιδικών του χρνων, τα ίδια τα χρνια του, τα παιδικά, το εξοχικ του σπίτι.

Eτσι πως έμειναν ζωντανά, αξεθώριαστα στη μνήμη. Πού είναι η μουριά, οι κληματαριές, η συκιά; Tο μνο που έχει απ’ τον κήπο των παλιών χρνων είναι ένα παρτέρι μεγάλο με δυσμο, στο νέο κήπο του. Πσα χρνια πριν η μάνα του τον είχε δώσει ένα κλαρί, τυλιγμένο μ’

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995

ένα βρεγμένο μαντήλι. «Πάρτο έτσι, τυλιγμένο υγρ. Eτσι δεν ξεραίνεται. Πάρτο και φύτεψέ το στον κήπο της νέας σου πατρίδας. Πάρτο», τον είχε πει. Kαι ήταν σαν ευλογία μάνας. Tο ένα κλαρί έδωσε άλλο κι ένα ακμα και πολλά άλλα νέα κλαριά. Aριστείδης K. Kαρυοφύλλης, «Oι Λύκοι».

Mαυροφρες πάνω απ φέρετρο. Στην Πλη, οι ανακοινώσεις στις εφημερίδες «Hχώ» και «Aπογευματινή» ενημερώνουν τη μειοντητα, ταν φεύγει κάποιο μέλος της. Eγρί Kαπί 1993.

Hταν μια αδύνατη, χαμογελαστή, μικροκαμωμένη γριούλα. Δεν την άκουσα ποτέ να παραπονιέται για τίποτα και πάντα δξαζε τον Θε. H κυρία Φρσω είχε γεννηθεί πριν 90 χρνια(...) την εποχή του Σουλτάνου Aμπντούλ Xαμίντ του B΄. Tα σύνορα της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας ττε ακμη επεκτείνονταν απ την Aλβανία μέχρι την Yεμένη και ήταν η χρυσή εποχή της Pωμιοσύνης στην βασιλεύουσα.

(...) Oύτε που κατάλαβε πώς πέρασαν τα χρνια, πώς έφυγαν τα αγαπημένα πρσωπα, πώς μετανάστευσαν συγγενείς και φίλοι στην Eλλάδα. Aυτή ήταν ευτυχισμένη στον δικ της κσμο, στο ξύλινο σπίτι που κατοικούσε στην Xάλκη μαζί με τις γάτες της. Ποτέ δεν σκέφθηκε να φύγει απ το νησί. Oι Tούρκοι του νησιού την ονμαζαν «η μαντάμ με τις γάτες». Oταν μως άρχισε η κυρία Φρσω να ξεχνάει τα φαγητά στην φωτιά

και το αέριο αναμμένο, ταν δηλαδή το να ζει μνη άρχισε να καταντά επικίνδυνο, αποφάσισαν οι συγγενείς τι ήρθε η ώρα να την βάλουν σε οίκο ευγηρίας, στο Mπαλουκλή δηλαδή, αφού άλλος δεν υπάρχει για τους Pωμιούς της Πλης. Στα χρνια που πέρασε εκεί δεν ζήτησε τίποτα απ κανένα· μνη της επιθυμία να τη θάψουν στο νησί, κοντά στη μανίτσα της (...) Στην κηδεία της που έγινε στον

Aγιο Nικλαο της Xάλκης την 1η Δεκεμβρίου του 1994 παραβρέθηκαν πέντε - έξη μλις άτομα. Tο φέρετρ της το σήκωσαν και δύο Tούρκοι. Δεν βρέθηκαν τέσσερις Pωμιοί σε κατάλληλη ηλικία να σηκώσουν το φέρετρ της. Aς είναι αιωνία η μνήμη της και ελαφρύ το χώμα που την σκεπάζει. Oρχάν Tουρκέρ, Kωνσταντινούπολη, 20.2.1995 (αναδημοσίευση, εφμ. «Eπτάλοφος», Φεβρουάριος 1995

KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995- H KAΘHMEPINH

31

...Πρέπει πια να πηγαίνω. Aλλά γιατί είχα έρθει εδώ; Mετά απ τα δεκαέξι μου έπαυσα να πιστεύω στους νεκρούς. Tο ξέρω τι τίποτα πια δεν υπάρχει κάτω απ την ταφπετρα του αδελφού μου παρά μνο χώμα. ΄H μήπως είναι αυτά τα χώματα που μας έλκουν και τα αποκαλούμε πατρίδα; Kαθώς κατηφριζα έστριψα τα μάτια μου γύρω για μια τελευταία φορά. Πλησίασα τον μεγαλοπρεπή τάφο που φάνταζε με τα αγάλματά του. Στο μάρμαρο ήταν χαραγμένη μια επιγραφή: «Nικλαος και Eλένη Zαρίφη, 1815-1891». Oταν θα ξανάρθω στην Πλη δεν πιστεύω τι θα ξαναπεράσω απ ’δω. Aυτς ο χώρος μου είναι ξένος, χαμένος μέσα στο χρνο... Hρακλής Mήλλας, «Aπορίες στο Nεκροταφείο του Σισλί», περ. «Yeni Düsün», Kωνσταντινούπολη 1989.

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 NOEMBPIOY 1995