Η-Ψυχανάλυση-από-τον-Φρόυντ-ως-τις-μέρες-μας.pdf

Ο Φρόυντ σπουδάζει ιατρική και γίνεται βιολόγος με ειδίκευση στη μελέτη του νευρικού συστήματος. Από τις λαμπρές σπουδές του στο λύκειο κρατάει την αγάπη για την αρχαιοελληνική παιδεία και τα κλασικά έργα. Τελειώνοντας τις σπουδές,,/Εντάσσεται στο Εργαστήριο Φυσιολογίας του Νευρικού Συστήματος του Μπρύκε, ερευνητή για τον οποίο εκφράζει πάντοτε μεγάλο σεβασμό. Ο Φρόυντ ασπάζεται το επιστημονικό ιδεώδες του καιρού του, το ιδεώδες του θετικισμού με αποχρώσεις επιστημονισμού. Στην κοσμοπολίτικη Βιέννη της δεκαετίας του 1890, πόλη με λάμψη αλλά και έντονο κλίμα αντισημιτισμού, το πανεπιστήμιο παραμένει κλειστό στους ταλαντούχους νέους, ιδιαίτερα αν είναι Εβραίοι. Ο Φρόυντ μπορεί, επομένως, να κερδίσει τα προς το ζην και να δημιουργήσει οικογένεια μόνο αν ανοίξει ιατρείο ως ειδικός για τις «νευρικές παθήσεις». "Ετσι, συναντάει το φαινόμενο της υστερίας. "Ενα σεμινάριο στο Παρίσι, δίπλα στον Σαρκό, θα του προσφέρει πολλά. Εκεί, ο Φρόυντ έχει παράλληλα επαφές με την ιατροδικαστική επιστήμη και τις έρευνες για τις θεραπευτικές δυνατότητες της υποβολής μέσω ύπνωσης. Βρίσκεται λοιπόν, λόγω της κατάρτισής του, στο σημείο όπου η γερμανική έρευνα για τη βιολογία του νευρικού συστήματος διασταυρώνεται με τις προωθημένες έρευνες της γαλ­ λικής ψυχιατρικής. Το βιβλίο απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται να κατανοήσει την ψυχαναλυτική διάσταση της σύγχρονης σκέψης και να μάθει πόσο συνέβαλε η ψυχαναλυτική μέθοδος στη θεραπεία των ψυχικών παθήσεων. Αποτελεί μια εμπεριστατωμένη μελέτη και ταυτόχρονα μια παρουσίαση των κύριων ψυχαναλυτικών ρευμάτων και πρακτικών και των βασικών μεταξύ τους αντιπαραθέσεων. Εξηγεί πώς το ασυνεβητο, το αντικείμενο της ψυχανάλυσης, μπορεί να διαταράσσει τη σκέψη και να την ξεστρατίζει, ανοίγοντας ταυτόχρονα απρόσμενους και ανέλπιστους ορίζοντες που συναντώνται με μια πτυχή της εμπειρίας, μύχια και ουσιαστική, και την επεξηγούν. Το βιβλίο περιέχει ονόματα, χρονολογίες, ορισμούς και εξηγήσεις χρήσιμες στον αναγνώστη. Συμπληρώνεται από γλωσσάριο και ευρετήριο ώστε ο αναγνώστης να βρίσκει κάθε στιγμή την πληροφορία που τον ενδιαφέρει.

www.kritiki

DOMINIQUE BOURDIN

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟ TON ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ Ιστορία, έννοιες, πρακτικές

Μετάφραση Α Ν Α ΣΤΑ ΣΙΑ ΚΑ ΡΑ ΣΤΑ Θ Η

Πρόλογος - Επιστημονική επιμέλεια Θ Α Ν Α ΣΗ Σ ΤΖΑΒΑΡΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Κατά τον Ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυ­ ρωθεί με τον Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Η μετάφραση του βιβλίου επιχορηγήθηκε από το Γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου)

1η έκδοση: Νοέμβριος 2005

Dominique Bourdin, Lapsychanalyse de Freud a aujourd Ίιιύ Dominique Bourdin, Η ψ υχα νά λυσ η α π ό τον Φ ρόυντ ως τις μ έρες μα ς

© 2000, Breal Editions © 2005, Εκδόσεις Κριτική ΑΕ

Βιβλιοπωλείο: Νευροκοπίου 8,118 55 Αθήνα, τηλ.: 210 34 69 302

e-mail: [email protected] www.kritiki.gr

ISBN 960-218-445-0

Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ε Κ Δ Ο Σ Η .................................. ... 17 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ Σ Η Μ Ε ΙΩ Μ Α ................................................................. 25 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ - Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ Α Ν Α Κ Α ΛΥ Ψ Η ........................ ...27 1. ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ ..

29

Α. ΤΙριν από την ψυχανάλυση................................................ ...30 Ι.Ταχρόνιατηςκατάρτισηςκαιτης διαμόρφωσης.............30 2.0 Μπρόυερ και η Άννα Ο................................. ............ ...33 Β. Η γέννηση της ψυχανάλυσης............................ .................... 35 1. Η επινόηση του Φρόυντ: οι ελεύθεροι συνειρμοί ......... ...35 2.0 θεμελιώδης κανόνας.................................................. ...37 3. Η συμβολοποίηση.............................................................39 4. Οι επιστολές στον Φ λης....................................................40 5. Το Σχεδίασμα ...................................................................43 Γ. Η ερμηνεία των ονείρων .......................................................45 1. Αντίσταση και απώθηση ............................................... ...45 2. Η μελέτη των ονείρων.......................................................46 3. Η αυτοανάλυση του Φρόυντ ......................................... ...46 4. Η παλινδρόμηση και η διεργασία του ονείρου............. ...48 5. Πρωτογενείς και δευτερογενείς διαδικασίες..................54

8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

2. ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ.........................................................

59

Α. Γύρω από το όνειρο........................................................... 1. Παραδρομή και αστοχήματα (παραπραξίες)............... 2. Η Ν τόρα......................................................................... 3.ΗΓκραντιβ α

59 59 60 64

Β. Η παιδική σεξουαλικότητα................................................ 1. Το παιδικό στο όνειρο ................................................... 2. Τρία δοκίμια για τη σεξουαλική θεωρία ...................... 3.0μικρόςΧ ανς................................................................ 4..Η παιδική νεύρωση του άντρα με τους λύκους ............. 5. Οι πρωταρχικές φαντασιώσεις..................................... 6. Οι αναμνήσεις προκαλύμματα.......................................

65 65 65 67 69 73 74

Γ. Μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση...................................... 1. Η μεταβίβαση ................................................................ 2. Η δυναμική της μεταβίβασης ........................................ 3. Η αντιμεταβίβαση.......................................................... 4. Ζητήματα τεχνικής.........................................................

77 77 78 80 82

Δ . Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής ............................ 1. Το λογοπαίγνιο.............................................................. 2. Η ψυχική ασθένεια των μοντέρνων καιρώ ν.................. 3. Η ψυχολογία της ερωτικής ζω ής....................................

84 84 85 87

Ε. Η ιόεοψυχαναγκαστική νεύρωση....................................... 1 .0 άντρας με τους αρουραίους ................... ................... 2 .0 πρωκτικός χαρακτήρας.............................................. 3. Θρησκεία και ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση .............

89 89 91 92

ΣΤ. Προς την πλευρά της ψύχωσης .......................................... 1. Η περίπτωση Σ ρέμπερ................................................... 2. Οι σχέσεις με τον Γιουνγκ και τον Μπλόυλερ...............

93 93 95

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

3. ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ..............................................

9

99

Α. Από την απομόνωση στη δημιουργία της Δ ιεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης ..................................................... 99 1. Η Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης ........................ 99 2. Τα βράδια της Τετάρτης ............................................... 101 3. Τα πρώτα συνέδρια....................................................... 103 4. Η δημιουργία της Διεθνούς Έ νω σης............................ 104 5. Το ταξίδι στην Αμερική ................................................. 104 6. Η ρήξη με τον Α ντλερ.................................................... 105 7. Η διδασκαλία ................................................................ 106 Β. Γιουνγκ............................................................................... 1 .0 δελφίνος .................................................................... 2. Οι αναβολές του Γιουνγκ .............................................. 3. Η μελέτη των συμβόλων και των μύθων ........................ 4. Το συλλογικό ασυνείδητο και η ρήξη με τον Φρόυντ.... 5. Πώς προχώρησε η γιουνγκιανή σκέψη .........................

108 108 108 109 110 111

Γ. Καρλ Ά μ πρα χα μ................................................................ 113 1.0 πιστός υπασπιστής..................................................... 113 2. Κλινικές και μυθολογικές μελέτες, μελέτες αισθητικής .. 114 3. Θεωρία των σταδίων..................................................... 114 4. Από τον Άμπραχαμ στη Μέλανι Κ λάιν......................... 115 Δ. Φερέντσι ή η αναλυτική τό λμ η........................................... 1. Ένας φανατικός αλλά... απογοητευμένος μαθητής...... 2. Τα θεωρητικά τολμήματα.............................................. 3. Κλινική γονιμότητα ....................................................... 4. Οι καινοτομίες στην τεχνική.........................................

116 116 118 119 120

Ε. Δ ιαφοροποιήσεις και συγκρούσεις.................................... Ι.Πφίστερ, Τάουσκ, Γκρόντεκ και Μπινσβάνγκερ ......... 2. Η μυστική επιτροπή.......................................................

122 122 125

10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4. ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ ...... 129 Α. Αισθητική ....................................................................— 129 1. Η λογοτεχνική δημιουργία και το όνειρο σε κατάσταση εγρήγορσης...............................................129 2. Λεονάρδος ......................................................................131 3. Μιχαήλ Άγγελος ............................................................. 133 4. Το τραγικό........................................................................135 Β. Μύθος, θρησκεία, πολιτισμός...............................................138 1. Παραμύθια και μύθοι.................................................... ..138 2. Τοτέμ και ταμπού .................................................... ....... 139 3. Επίκαιρες σκέψεις για τον πόλεμο και το θάνατο...........146 Γ. Ημεταψνχολογία το 1915...................... .......................... ..149 1. Η εισαγωγή του ναρκισσισμού ............................ ..........149 2. Οι ενορμήσεις............................................................... ..155 3. Παραστάσεις πράγματος και παραστάσεις λέξεως........160 4. Πένθος και μελαγχολία ....................................................167 5. Άλλα μεταψυχολογικά κείμενα..................................... ..169 Δ . Η εισαγωγή της ενόρμησης θανάτου.................................. ..172 1. Πέραν της αρχής της ηδονής (1920) ................................172 2. Από την πλευρά της κλινικής...................... .................. ..176 3. Παράνοια και ζήλια......................... ...............................179 5. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ ................................185 ( Α. Η δεύτερη τοπική. Θεωρητικά κείμενα ............................ ..185 1. Το Εγώ και το Αυτό (1923)............................................ ..185 2. Η άρνηση.......... .................................... .........................192 3. Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος ......................................195 4. Η επιτομή....................................................................... ..198 Β. Ομαδική ψυχολογία ............................................................200 1. Ψυχολογία των μαζών .................................................. 200

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΡΟΥΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

11

2. Η κριτική των θρησκευτικών ιδεών............................... 204 3. Φροϋδική απαισιοδοξία; .............................................. 207 Τ

Οι διαστροφές ............................................................... 213 1.0 μαζοχισμός................................................................. 213 2.0 φετιχισμός .................................................................. 215

Δ . Νεύρωση και ψύχωση.......... ............................. . ............. 218 1. Η διάκριση μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης.................. 218 2. Η διάσπαση .................................................................. 221 Ε. Η γυναικεία σεξουαλικότητα..............................................224 1. Η πρώιμη θηλυκότητα......................................................224 2. Η μαύρη ήπειρος................... ....................................... ..227 3. Άλλες αναρωτήσεις για τις λιβιδινικές διαδικασίες .... 228 ΣΤ. Η θεραπεία..........................................................................230 1. Ποιοι αναλυτές;...............................................................230 2. Η αναλυτική διαδικασία και τα προσκόμματά τ η ς ....... ..231 3. Η αλήθεια στην ιρυχανάλυση .........................................232 Ζ. Μ ωυσής............................................................................. 1. Οι περιστάσεις............................................................. 2. Η θέση για τους δύο Μωυσείς ...................................... 3. Διάσπαση και τραύμα.................................................... 4. Διάδοση των θρησκευτικών ιδεών................................. 5. Ιουδαϊσμός και χριστιανισμός......................................

234 234 234 235 235 235

Η. Η αρρώστια και η εξορία .................................................. 237 1. Η αρρώστια ................................................................... 237 2. Η εγκατάσταση στο Λονδίνο ....................................... 237 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ - ΟΙ ΜΕΤΑΦΡΟΫΔΙΚΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ .... 239 1.0 ΡΑΪΧ ΚΑΙ Ο ΦΡΟΫΔΟΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ................................... 241 Α. Βίλχελμ Ράιχ (1897-1957).......... ...................................... 241

12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Η χαρακτηρολογική ανάλυση ............................ . ........ ..241 2.0 οργασμός και η σεξουαλική απελευθέρωση............. ..242 3.Ηοργόνη ................242 Β. Η μοίρα του φροϋόομαρξισμού ........................................ ..243 1. Στην Ουγγαρία και την ΕΣΣΔ........................................ ..243 2. Μαρκούζε (1898-1979) ................................................. ..243 3. Ψυχανάλυση και κουλτούρα............................................244 2. Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ........................................ ..247 5Α. Ο Χάρτμαν και η Ego psychology .........................................247 1. Η αμερικανική ψυχαναλυτική κοινότητα .......................247 2. Χάρτμαν (1894-1970) .................................................... ..248 3. Επίδραση της Ego psychology .........................................249 Β. ψυχανάλυση των παιδιών.....................................................250 1. Μάργκαρετ Μάλερ (1897-1985)......................................250 2. Μπεττελχάιμ (1903-1990).............................................. ..251 3. Έρικσον (1902-1984).................................................... ..254 4. Ψυχανάλυση της πρώτης παιδικής ηλικίας και δημόσια υγεία ............................ .............................. ..255 Γ. Ο Κόχουτ και η ναρκισσιστική μεταβίβαση ...................... ..257 1. Η ακρόαση του ναρκισσισμού.........................................257 2. To self (εαυτός) και το self-object (αντικείμενο-εαυτός) .................................................... ..258 3. Κόχουτ και Φρόυντ..........................................................259 Δ. Πώς έχει σήμερα η κατάσταση ............................................260 1. Η γλώσσα δράσης και η διυποκειμενικότητα .................260 2. Η κλαϊνική επίδραση........................................................261 3. Η ιατρική, επιστημονική και κοινωνική πίεση ............. ..261 4. Η ψυχανάλυση στη Λατινική Αμερική ......................... ..262

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

3. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ .................................. Α. ΜέλανιΚλάιν (1882-1960)......................................... 1. Μια πρωτοπόρος της παιδοψυχανάλυσης............. 2. Ενόρμηοη θανάτου και φαντασιώσεις του παιδιού 3.Ησχιζοπαρανοειδήςθέσ η 4..Η καταθλιπτική θέση.............................................. 5. Οι μανιακές άμυνες............................................... 6. Η προβολική ταύτιση.............................................. 7.0 φθόνος................ .............................................. Β. Άννα Φρόυντ.............................................................. 1. Η κόρη του Φρόυντ................................................. 2. Οι γραμμές ανάπτυξης........................................... ί 3. Οι μηχανισμοί άμυνας ........................................... 4. Φυσιολογικό και παθολογικό............................... 5. Το παιδί μέσα στην κοινωνία ............................... Γ. Οι μεγάλες αντιπαραθέσεις....................................... 1. Οι αντίπαλοι.......................................................... 2.Ταδιακυβεύματα 3..Θεσμικές λύσεις.................................................... Δ . Η ομάδα των Ανεξάρτητων ή «middle group»............ 1. Κοινές θέσεις........................................................ 2. Μίκαελ Μπάλιντ (1896-1970)............................... 3. Τζον Μπόουλμπυ (1907-1990).............................. 4. ^όναλντ Φαίρμπαιρν (1889-1964)........................ 5. Διαφοροποίηση στις έρευνες............................... Ε. Ουίννικοτ ................................................................. 1. Ένας ικανότατος ελεύθερος σκοπευτής ............. 2. «Ένα βρέφος είναι κάτι ανύπαρκτο» .................. 3. Η πρωτογενής αυταπάτη ....................................... 4. Το αναλυτικό πλαίσιο και η αντιμεταβίβαση....... 5. To self (εαυτός) ....................................................

14

6.0 φόβος της κατάρρευσης .................................... 7. Μεταβατικό αντικείμενο και μεταβατικός χώρος. ΣΤ. Οι μετακλαϊνικοί. . . ....... ........................................... 1. Χάννα Σήγκαλ ....................................................... 2. Χέρμπερτ Ρόζενφελντ ...... . .................................. 3. Ντόναλντ Μέλτσερ .............................. .................. 4. Μάρθα Χάρρις και Έστερ Μ π ικ .......................... Ζ. Μπίον ..............................................................., ....... 1. Οι μικρές ομάδες.......................................... ........ 2. Το όργανο να σκέφτεσαι τις σκέχ^εις..................... 3. Το έργο αφαίρεσης και τυποποίησης..................... 4. Η επίθεση κατά των δεσμών.................................. 4. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ..................................... Α. Αργό και δύσκολο ξεκίνημα...................................... 1. Αντιστάσεις εκ μέρους των γιατρών...................... 2. Η δημιουργία της SPP............................................ 3. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ............................. 4. Προσανατολισμοί.................................................. 5. Η διάσπαση ........................................................... 6. Αλλού στην Ευρώπη......................................, ....... Β. Η σκέψη τον ΖακΑακάν . . .................................... 1. Η συμβολή του Λακάν .......... .............................. 2. Το σημαίνον και οι τρεις δομικές κατηγορίες....... 3. Διάσπαση και αποκλεισμός (διάκλειση)......... 4. Ενορμήσεις, συναίσθημα, επιθυμία...................... 5. Εκτροπές στη μεταψυχολογία ............................... 6. Η θεραπεία, οι τελικοί της σκοποί και η κατάρτιση του ψυχαναλυτή ..................................................... 7. Σχετικά με την επιστημολογία............................... 8. Το λακανικό κίνημα ...............................................

Η ΨΥΧΑΝΑΛ ΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

15

Γ. Σημερινά θεωρητικά ρεύματα της γαλλικής ψυχανάλυσης 1. Η Τέταρτη Ομάδα.......................................................... 2. Μπελά Γκρυνμπερζέ..................................................... 3. Ντιντιέ Α νζιέ.................................. ........................... .. 4. Ζαν Λαπλάνς................................................................. 5.ΑντρέΓκρη ν

348 348 351 353 358 362

5. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ............................... .

371

Α. Το πλαίσιο των τεχνικών.................................................... 1. Η θεωρία για τη θεραπεία ................................... . 2. Ομαδική ψυχανάλυση και οικογενειακές θεραπείες ... 3. Το αναλυτικό ψυχόδραμα ................... ........................

371 371 375 380

Β. Κλινικές μελέτες ................................................................ 1. Το τραύμα, το παραισθητικό, το αρνητικό ................... 2. Νευρο5σεις και ψυχώσεις ......................... .................... 3. Οριακές περιπτώσεις και διαταραχές της συμπεριφοράς ............................... 4. Η ψυχοσωματική........................................................... 5. Η «ψυχοπάθεια». Η β ία .................................................

381 381 385 389 392 394

Γ. Πεδία μελέτης και σε πρόοδο έρευνες............................... 1. Η ψυχανάλυση των παιδιών. Η εφηβεία — ................. 2. Αρσενικό, θηλυκό......................................................... 3. Ψυχανάλυση, τέχνη, λογοτεχνία.............................. 4. Ανοίγματα της ψυχανάλυσης ................................... 5. Η ιστορία και το μέλλον της ψυχανάλυσης ...................

396 396 399 402 404 407

ΓΛΩΣΣΑΡΙ............................................................................ .

411

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............. ....................................................... . 447

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Η Ψυχανάλυση από τον Φρόυντ ως τις μέρες μας Ιστορία. Έννοιες. Πρακτικές

Μια θετική ιστορική συγκυρία κάνει ώστε η δημοσίευση στα ελληνικά του βιβλίου της Dominique Bourdin, με τον παραπά­ νω τίτλο, να γίνεται την επετειακή στιγμή που παγκοσμίως εορ­ τάζονται τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Σίγκμουντ Φρόυντ και έτσι το δημιούργημά του, η ψυχανάλυση, που ξεκίνησε στο τέλος του 19ου αιώνα εισέρχεται πια στον τρίτο αιώνα της πα­ ρουσίας του στη δυτική κουλτούρα και την παγκόσμια διανόη­ ση. Η επιλογή από τις Εκδόσεις Κριτική να μεταφραστεί το ως άνοο εγχειρίδιο δικαιολογείται από μια σειρά από στοιχεία που είναι καλό να γνωρίζει ο έλληνας αναγνώστης. α. Η συγγραφέας, υφηγήτρια της φιλοσοφίας, διδάκτωρ ψυ­ χοπαθολογίας και η ίδια ψυχαναλύτρια, ικανοποιεί μια ιδιαίτε­ ρη ανάγκη της μαθητικής και φοιτητικής βιβλιογραφίας, απευ­ θυνόμενη στο γαλλικό κοινό που φοιτά στις τελευταίες τάξεις του λυκείου και στα πρώτα πανεπιστημιακά έτη. Το είδος αυτό του βιβλίου, που σπανίζει ως προς τη δομή του και τη σχετική βιβλιογραφική ενημέρωσή του, σκοπό έχει να εισαγάγει τον αναγνώστη με όσο το δυνατόν πιο έγκυρο και σαφή τρόπο στην ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος, στις έννοιες που ανή­ κουν στην ψυχανάλυση και εντέλει στις ποικίλες πρακτικές που δημιούργησε η ψυχαναλυτική σκέψη του Φρόυντ, των μαθητών του και των συνεχιστών της ερευνητικής του προσπάθειας.

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

β. Αυτό το επιστημονικό είδος εισαγωγής, που εγγράφεται στη γαλλική ακαδημαϊκή παράδοση, εμπεριέχει μια βασική θε­ ωρητική θέση, η οποία είναι στην ουσία βαθύτατα επιστημολο­ γική. Καμιά έννοια στον οποιοδήποτε επιστημονικό κλάδο δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από τα ιστορικά δεδομένα που της επέτρεψαν να αναδυθεί σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή μιας κοινωνίας και φυσικά αυτή η ιστορικο-νοηματική προσέγγιση δεν θα έχει νόημα, εάν δεν μας βοηθούσε να κατα­ νοήσουμε τι πρακτική σημασία έχουν οι ποικίλες υποθέσεις, οι θεωρίες και τα όποια ευρήματα. Ο ειδικός, αλλά και ο μη ειδι­ κός αναγνώστης, θα πρέπει να μην ξεχνάει ότι ο ερευνητικός λογισμός του Φρόυντ και οι θεωρητικές του προτάσεις αναδύ­ θηκαν μέσα από τους προβληματισμούς της ψυχοπαθολογικής κλινικής και επομένως η πρώτη νόμιμη ερώτηση περί εφαρμο­ γών θα πρέπει να τίθεται ακριβώς στο πεδίο της κλινικής είτε σχετικά με την παραδοσιακή νευρολογία είτε με την τρέχουσα ψυχιατρική. Το ενδιαφέρον, βέβαια, συνίσταται στο γεγονός ότι μετά από την πρώτη σειρά μελετών που αφορούσαν την πα­ ραδοσιακή νεύρωση, η πρακτική ισχύς της θεωρίας του Φρόυντ μπόρεσε νομίμως να επεκταθεί είτε προς παιδαγωγικά προ­ βλήματα είτε πάλι προς τη μελέτη των ζητημάτων της κοινωνίας και του πολιτισμού. Ζώντος του Φρόυντ, σε συνεργασία με τους γνωστούς του μαθητές, το πεδίο της κλινικής προεκτάθηκε και έτσι μπορούμε χωρίς δυσκολία να πούμε ότι η ευρετική δύναμη της θεωρίας μπόρεσε να φωτίσει την Κοινών ιολογ ία, την Κοι­ νωνική Ανθρωπολογία, τη Θρησκειολογία και τη Λογοτεχνική Κριτική. Η ιστορική αυτή αλήθεια έχει επιτρέψει σε πολλούς μέσα στη διαχρονική πορεία της ψυχανάλυσης, αλλά και σε πολλούς εκτός αυτής, να θεωρούν την ψυχανάλυση, ή άλλως την Επιστήμη του Ασυνειδήτου, χωρίς υπερβολές και όχι κατ’ ανάγκη με θαυμαστικό τρόπο, ως ένα από τα μείζονα επιτεύγ­ ματα του μοντέρνου πολιτισμού. γ. Ενώ σε ένα πρώτο χρόνο φαινόταν ότι η ανάδυση της ψυ­

Η ΨΥΧΑΝΑ/i ΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

19

χαναλυτικής θεωρίας ήταν προϊόν της εβραϊκής αστικής τάξης της Βιέννης στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα —ειρήσθω εν παρόδω και προς μεγάλη θλίψη του ίδιου του Φρόυντ-, ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η ψυχανάλυση έπαψε να είναι αποκλειστικά γερμανόφωνη ή και αποκλειστι­ κά εβραϊκή, μπόρεσε να διασχίσει τον Ατλαντικό και να ανα­ πτυχθεί και στη Βόρεια Αμερική. Ναι μεν η ψυχανάλυση μπο­ λιάστηκε σε ποικίλες κουλτούρες και γλώσσες, πράγμα που μπορούμε ακόμη σήμερα να θεωρήσουμε ως θετική εξέλιξη εκείνης της εποχής, δεν οδήγησε όμως, όπως ήταν αναμενόμε­ νο, στη δημιουργία μιας συμπαγούς Σχολής, όπου όλοι να συμ­ φωνούν με τις ποικίλες θεωρητικο-πρακτικές εφαρμογές της σκέψης του Φρόυντ. Αυτή η αναγκαία για την επιβίωση μιας το­ ποχρονικής θεωρίας κατάσταση παρήχθη συν τοις άλλοις και από τους εξής δύο λόγους: Ο ένας, όπως το έχουν αναδείξει οι ιστορικοί της επιστήμης, αναμφισβήτητα στηρίζεται στις αντι­ στάσεις που παρήγαγαν μερικές ρηξικέλευθες απόψεις της αρ­ χικής διατύπωσης της θεωρίας. Τυπικό παράδειγμα αυτού του προβλήματος είναι η προσέγγιση και η πρακτική παραδοχή της βασικής ψυχαναλυτικής θεωρίας, π.χ. για την παιδική σεξουα­ λικότητα. Ό πω ς θα δούμε μέσα στο βιβλίο που παρουσιάζου­ με, σε αυτή την εφαπτομένη οδηγήθηκαν οι απομακρύνσεις εξίσου του Γ ιουνγκ και του Άντλερ και πολλών άλλων μαθητών του Φρόυντ της πρώτης εποχής. Το δεύτερο σημείο που δημι­ ούργησε πολλές δυσκολίες στη διάδοση και εφαρμογή της ψυ­ χανάλυσης είναι οι μείζονες πολιτικο-κοινωνικές αντιδράσεις και μια πολεμική η οποία επιβιώνει και σήμερα και είναι ακό­ μη πολύ δραστήρια. Χωρίς καμιά αμφιβολία, οι αντιδράσεις απέναντι στην ψυχανάλυση ξεκίνησαν από τον έντονο αντιση­ μιτισμό της Κεντρικής Ευρώπης κατά τον 19ο και 20ό αιώνα και κορυφώθηκαν με την απαγόρευση της ψυχανάλυσης από τα ναζιστικά και σταλινικά καθεστώτα. Ό ταν οι ναζί έκαψαν τα βιβλία του Φρόυντ στο Μόναχο το 1933, το χιουμοριστικό του

20

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

σχόλιο ήταν ότι η ανθρωπότητα έχει προοδεύσει, γιατί κατά το μεσαίωνα θα είχαν κάψει τον ίδιο το συγγραφέα ενώ τώρα καί­ νε μόνο τα δημιουργήματά του. Πλην όμως και πέρα από κάθε αγχολυτική αντίδραση απέναντι στη ναζιστική λαίλαπα, όλη η οικογένεια Φρόυντ και πρακτικά το σύνολο των αυστριακών και γερμανών ψυχαναλυτών μετανάστευσαν στην Αγγλία και στη Β. Αμερική, έτσι ώστε από τον πόλεμο και δώθε το κέντρο της ι|ιυχανάλυσης να γίνουν κυρίως οι ΗΠΑ. δ. Αυτή η μετακίνηση της ψυχανάλυσης στη Β. Αμερική, και στη συνέχεια και στη Νότια, άλλαξε πολλά από τα δεδομένα της θεωρητικής εξέλιξης και των ποικίλων πρακτικών που υπήρχαν ήδη πριν από τον πόλεμο στην Ευρώπη. Στο ανατολι­ κό μπλοκ οι αφελείς μαρξοειδείς κριτικές της ψυχανάλυσης ως αστικής ιδεολογίας εξαφάνισαν σχεδόν πλήρως την ψυχανάλυ­ ση ως θεωρία και πρακτική, η μετάδοση σε μη ευρωπαϊκές χώ­ ρες υπήρξε λίαν περιορισμένη για ποικίλους οικονομικούς, πο­ λιτικούς και κοινωνικούς λόγους, και έτσι η Β. Αμερική, κυρίως με την άνθιση μιας καλά προσαρμοσμένης ψυχανάλυσης στις δεκαετίες 1940,1950 και 1960, έγινε η χώρα που χιουμοριστικά είχαμε ονομάσει στο παρελθόν «Η χώρα του υπαρκτού φροϋδισμού». Η μόνη ψυχαναλυτική κουλτούρα που άνθισε επαρκώς χωρίς σχεδόν καμιά διακοπή υπήρξε η αγγλική, όπου η πολιτι­ κή συγκυρία έφερε εντέλει και τον ίδιο τον Φρόυντ και την κό­ ρη του Άννα Φρόυντ και προγενέστερα τη σημαντική ψυχαναλύτρια παιδιών Μέλανι Κλάιν. Φυσικά δεν γίνεται θέμα για το τι συνέβη στις υπό φασιστικά καθεστώτα χώρες της Ευρώπης, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. ε. Μένει τώρα η περίπτωση της Γαλλίας, γιατί το ανά χείρας βιβλίο προέρχεται από τη γαλλική κουλτούρα και ούτε λίγο ού­ τε πολύ εξετάζει τα πράγματα κάτω από μια γαλλική σκοπιά του τέλους του 20ού αιώνα. Ό πω ς είναι ήδη γνωστό, και έτσι και αλλιώς αναλύεται σε αυτό το βιβλίο, οι Γάλλοι αποδέχτη­ καν με σημαντική καθυστέρηση την ψυχανάλυση. Χωρίς αμφι­

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

21

βολία, αυτό συνδέεται καταρχήν με τη γαλλογερμανική διαμά­ χη είτε στα πράγματα του πνεύματος είτε στα πεδία των μαχών. Όταν, στα τέλη της δεκαετίας του 1920, διαμορφώθηκε μια πρώτη ι|τυχαναλυτική ομάδα γαλλόφωνων ειδικών, δεν θα μποροΰσε κάποιος να φανταστεί ότι μετά από περίπου 25 χρόνια τα ψυχαναλυτικά πράγματα στη Γαλλία θα γίνουν μια κυρίαρ­ χη θεωρία στο χώρο της ψυχικής υγείας και νόσου, ούτε πάλι πως η συνάντηση της ψυχανάλυσης με τη φιλοσοφία, την επι­ στήμη της ιστορίας, την καλλιτεχνική κριτική και τη γλωσσολο­ γία θα απέδιδε τόσα δημιουργικά προϊόντα σε όλα αυτά τα πε­ δία. Αυτό παρουσιάζει ένα επιπλέον ενδιαφέρον, γιατί στη δη­ μοκρατική Γαλλία της τρίτης και τέταρτης δημοκρατίας ή και του Λαϊκού Μετώπου του 1936, η ψυχανάλυση δεν είχε μόνο να αντιπαλέψει με τον ξενόφοβο καθολικισμό και την άκρα δε­ ξιά, αλλά είχε και μια συμπαγή αριστερή αντιπολίτευση από το πανίσχυρο μέχρι σχετικά πρόσφατα Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Χωρίς καμία αμφιβολία, συμβολικό πρόσωπο αυτής της μεταπολεμικής κατάστασης υπήρξε ο πολυτάλαντος Ζακ Λακάν. στ. Πώς έχουν σήμερα τα πράγματα; Χωρίς καμία απολύτως αμφιβολία, η θριαμβεύουσα θεωρητικά και θεραπευτικά πάσης απόχρωσης ψυχανάλυση, στην αρχή του 21ου ακόνα, δεν βρίσκεται στο προσκήνιο των ψυχολογικών και φιλοσοφικών πραγμάτων. Η κατανόηση αυτής της καινούργιας κατάστασης είναι κάπως δύσκολη, καθότι υπάρχουν θετικές εκτιμήσεις γι’ αυτή την κατάσταση αλλά και αρνητικά στοιχεία. Αναμφίβολα, ο δυτικός άνθρωπος, για λόγους που ξεπερνάνε αυτό το εισα­ γωγικό σημείωμα, όλο και περισσότερο εναποθέτει τις ελπίδες του για λύσεις των προβλημάτων του στις προτάσεις της βιοτε­ χνολογίας. Η θριαμβεύουσα ψυχοφαρ μακολογ ία επέτρεψε στον μοντέρνο άνθρωπο να αποκτήσει καινούργιες ψευδαι­ σθήσεις και να επεκτείνει τις παραιτήσεις του από την ενεργό λύση τοον προβλημάτων του. Η αρνητική όψη αυτής της πραγ­

22

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ματικής επιτυχίας είναι ο αναμφισβήτητος πολλαπλασιασμός στη Β. Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης βέβαια, της προσφυγής σε παραϊατρικές, εναλ­ λακτικές ή και παλινδρομικές δραστηριότητες. Θα έλεγα, σχε­ δόν συνθηματικά, πως ό,τι προσέφερε ως εργαλεία αυτογνω­ σίας η ψυχανάλυση στον δυτικό άνθρωπο του 20ού αιώνα, το αναιρεί εκών-άκων ο ίδιος άνθρωπος με την όλο και μεγαλύτε­ ρη προσφυγή του στη μαγική σκέψη. Το θετικό στοιχείο αυτής της καινούργιας επαγγελματικο-θεωρητικής κατάστασης είναι ποος οι ψυχαναλυτές πάσης αποχρώσεως καλούνται να παρα­ γάγουν όλο και περισσότερο προσεκτικό θεωρητικό έργο και στις πρακτικές τους να είναι σεμνοί και δημιουργικοί. Είναι πολύ ενδιαφέρον για κάποιον που έχειτον τρόπο -και τώρα το Διαδίκτυο το επιτρέπει εύκολα και φτηνά- να παρακολουθή­ σει τη σύγχρονη ψυχαναλυτική παραγωγή και να συγκρίνει τη βαρύτητά της ως προς, πολλές φορές, απλοϊκά και εύκολα προϊό­ ντα, την εποχή της θριαμβεύουσας «ψυχαναλυτικοκρατίας». ζ. Προτού δώσουμε μερικές τεχνικές ενδείξεις για τη χρήση του ανά χείρας βιβλίου, ας ενημερώσουμε κάπως τον έλληνα αναγνώστη στον οποίο έτσι και αλλιώς απευθύνεται, σχετικά με τις σχέσεις της σύγχρονης Ελλάδας με την ψυχανάλυση. Ό πω ς έχει καταγραφεί αλλού (Λ. Ατζινά, Η μ α κ ρ ά εισαγωγή της Ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, Εξάντας 2004), η εισαγωγή των ψυχαναλυτικών ιδεών και κυρίως της έγκυρης ψυχαναλυτικής κλινικής δραστηριότητας καθυστέρησε πολύ εν σχέσει με τις άλλες δυτικές χώρες. Ακόμη και στα Βαλκάνια η ελληνική ψυ­ χανάλυση ακολούθησε από μακριά άλλες ψυχαναλύσεις, όπως τη ρουμανική. Εδώ χρειάζεται μια διευκρίνιση. Δεν είναι πως οι έλληνες διανοούμενοι ή ακόμη και οι έλληνες γιατροί δεν ενημερώθηκαν στα ψυχαναλυτικά πράγματα εγκαίρως. "Ηδη στη δεκαετία του.’20 έχουν γίνει αρκετές σχετικές δημοσιεύ­ σεις και μέχρι τον πόλεμο έχουν καταγραφεί πολλαπλές προ­ σπάθειες ενημέρωσης και εισαγωγής κάποιων ψυχαναλυτικών

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

23

πρακτικών. Χωρίς αμφιβολία, ο ποιητής και ψυχαναλυτής Ανδρέας Εμπειρικός, διαμορφωμένος στη Γαλλία, εγκαταστά­ θηκε ως κλινικός ψυχαναλυτής στην Αθήνα το 1935. Και χωρίς αμφιβολία και πάλι, στην αμέσως μετά τον πόλεμο περίοδο μια μικρή ψυχαναλυτική ομάδα διαμορφώθηκε υπό την καθοδήγη­ ση της μαθήτριας του Σίγκμουντ Φρόυντ, πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, που συμπεριλάμβανε τον ίδιο τον Εμπειρικό, τον Γεώργιο Ζαβιτζιάνο και τον Δημήτριο Κουρέτα. Αυτή η θνησι­ γενής ομάδα ευόδωσε κατά έναν τρόπο μια θετική εικόνα της ψυχανάλυσης που την ενίσχυσε εκείνα τα χρόνια και μια σχετι­ κή άνθιση μεταφράσεων των έργων του Φρόυντ ή και άλλων ψυχαναλυτών. Θα πρέπει να περιμένουμε την εποχή της δικτα­ τορίας των συνταγματαρχών (1967-1974), για να αρχίσει να ανα­ δύεται κάποιο γενικότερο ενδιαφέρον, είτε χάρη στο φροϋδομαρξισμό είτε πάλι χάρη στις δυνάμει απελευθερωτικές ιδέες ψυχαναλυτικών γραπτών. Η διαμόρφωση ομάδων και ατόμων που φέρουν έγκυρη ψυχαναλυτική ταυτότητα ή παράγουν και εντόπιο ψυχαναλυτικό έργο θα επισυμβεί μετά τη δεκαετία του 1980, όταν συν τω χρόνω ποικίλος και σεβαστός αριθμός δια­ μορφωμένων στο εξωτερικό ψυχαναλυτών επέστρεψαν και άρ­ χισαν την κλινική και τη θεωρητική τους δραστηριότητα, κατά κύριο λόγο στην Αθήνα. Σήμερα που γράφονται αυτές οι γραμ­ μές -τον Αύγουστο του 2005-τα ψυχαναλυτικά βιβλία με σοβα­ ρή μετάφραση και επιμέλεια, οι περιοδικές εκδόσεις και κάποια πανεπιστημιακή διδασκαλία έχουν φέρει την ελληνική πραγματικότητα σε ένα επίπεδο ώστε να μπορεί να συνδιαλέ­ γεται σοβαρά με τη διεθνή ψυχαναλυτική πραγματικότητα. η. Ό πω ς αφήσαμε να εννοηθεί σε όλες τις προηγούμενες παραγράφους, θεωρούμε ιδιαίτερα πετυχημένο και χρήσιμο το εγχειρίδιο το οποίο μεταφράζει λίαν προσεκτικά στα ελληνικά η Αναστασία Καραστάθη για τις Εκδόσεις Κριτική. Στα υπονο­ ούμενα του προλογικού αυτού σημειώματος αναδεικνύεται

24

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

χωρίς καμία αμφιβολία η θετική μας στάση για την επιλογή αυ­ τού του βιβλίου. Θεωρώ μάλιστα ότι σπάνια διδακτικό εγχειρί­ διο καταφέρνει σε τόσο λίγες σελίδες να δώσει τόσο πολλές πληροφορίες. Με την ευκαιρία αυτή θα πρέπει να υπενθυμίσω ότι ένα τρέχον ελάττωμα της εισαγωγής γνώσης σε μια κουλ­ τούρα και σε μια γλώσσα είναι ότι ο τόπος της εκπαίδευσής μας, π.χ. η Γαλλία, η γλώσσα της διαμόρφωσής μας, π.χ. τα επικρατούντα αγγλικά, δημιουργούν στεγανά, τα οποία παράγουν αναμφισβήτητα προϋποθέσεις για άλλες εκδοχές μιας θεωρίας ή και άλλες πρακτικές. Η Dominique Bourdin πετυχαίνει πλή­ ρως να «εκλαϊκεύσει» τις ποικίλες εκδοχές της ψυχαναλυτικής σκέψης και να απογειώσει το ωραίο της πόνημα από τον οποιοδήποτε γαλλοκεντρικό σοβινισμό. Το πρόβλημα της μεταφοράς των όρων και εννοιών στα ελληνικά έχει απασχολήσει ήδη πολ­ λούς μεταφραστές, ψυχαναλυτικών και άλλων όρων, αλλά το σημερινό μας έργο έχει διευκολυνθεί τα μέγιστα από τρεις εκ­ δόσεις τις οποίες και μόνο θα αναφέρω: 1. Ζ. Λαπλάνς και Ζ. Μπ. Πονταλίς, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης. Κέδρος, 1986, 2. Dylan Evans, Εισαγωγικό λεξικό της λακανικής Ψυχανάλυσης, Ελληνικά Γράμματα, 2005, 3. Λ. Αναγνώστου, Γ. Βαμβαλής, Τετράγλωσσο λεξικό της Ψυχανάλυσης, Επίκουρος, 2004. Στην ορολογία, έτσι όπως παγιώνεται στο γλωσσάριο που κλείνει τον τόμο, καταγράφεται κατά κανόνα η κοινά αποδεκτή μετά­ φραση στα ελληνικά, αλλά αν είναι αναγκαίο αναφέρονται και εναλλακτικές λύσεις. Η προσφυγή του αναγνώστη στα τρία βοηθήματα που αναφέρουμε εδώ θα του επιτρέψει να ξεκαθα­ ρίσει πλήρως τις ιδέες του. Θανάσης Τζαβάρας Αύγουστος 2005

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α

Το βιβλίο απευθύνεται σε όλους τους φοιτητές που χρειάζονται στοιχεία και σημεία αναφοράς για την ψυχανάλυση, αλλά και σε ένα ευρύτερο κοινό που θέλει να καταλάβει αυτήν τη σημα­ ντική διάσταση της σύγχρονης σκέψης και να εντοπίσει τι προσέφερε η ψυχαναλυτική μέθοδος στη θεραπεία των ψυχικών παθήσεων. Γράφτηκε για να είναι: • Σύνθεση εύχρηστη και διαφωτιστική, προσπαθώντας να συν­ δυάσει τα στοιχεία μεταξύ τους και να υποδείξει δεσμούς που διευκολύνουν και καθοδηγούν τον αναγνιόστη ώστε να κατανοήσει έννοιες και προβληματικές ενίοτε περίπλοκες. • Εμπεριστατωμένη μελέτη με ονόματα, χρονολογίες, ορι­ σμούς και εξηγήσεις χρήσιμα στο φοιτητή. Το γλωσσάρι επι­ τρέπει στον αναγνώστη να βρίσκει κάθε στιγμή την απαραί­ τητη πληροφορία. • Εισαγωγή στη «σκέψη της διαταραχής» (Π. - Λ. Ασούν) μέ­ σω της οποίας το ασυνείδητο, το αντικείμενο της ψυχανάλυ­ σης, μπορεί να διαταράσσειτη σκέψη και να την ξεστρατίζει, ανοίγοντας ταυτόχρονα απρόσμενους και ανέλπιστους ορί­ ζοντες που συναντώνται με μια πτυχή της εμπειρίας μύχια και ουσιαστική και την επεξηγούν. • Έκθεση ακριβής και εύληπτη που παρουσιάζει τις ουσιώ­ δεις θέσεις των κύριων σημερινών ψυχαναλυτικών ρευμά­ των αλλά και των ψυχαναλυτικών πρακτικών (η ψ>υχαναλυτι-

26

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

κή μέθοδος προηγείται και στηρίζει σε κάθε περίπτωση τις θεωρητικοποιήσεις που τη μορφοποιοΰν και της χρησιμεύσ­ ουν ως υπόβαθρο). • Παρουσίαση σύντομη αλλά περιεκτική των βασικών αντιπα­ ραθέσεων που σημάδεψαν την ιστορία της ψυχανάλυσης ή που διεξάγονται τώρα.

Σημ.: Ό ταν εμφανίζεται για πρώτη φορά ένας τεχνικός όρος, υποδεικνύεται με αστερίσκο και παραπέμπει στο γλο^σσάριο στο τέλος του βιβλίου, όπου δίνεται ο ορισμός τον όρου, παρα­ πομπές στις πιο σημαντικές χρήσεις του εδώ, αλλά και βιβλιο­ γραφικές αναφορές στην περίπτωση θεμελιωδών εννοιών.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η φροϋδική ανακάλυψη

«Αυτό που καλείται να εξηγήσει μια ψυχανάλυση εί­ ναι ούτως ή άλλως πολύ περιορισμένο. Οι εντυπω­ σιακοί σχηματισμοί συμπτωμάτων εξηγούνται κ α­ θώς αποκαλύπτεται το πώς προκύπτουν, ενώ οι μη­ χανισμοί ενστικτώδους φύσης, στους οποίους φτά­ νουμε έτσι, δεν εξηγούνται αλλά περιγράφονται». Φρόυντ, Με βάση την ιστορία μια ς νηπιακής νεύρωσης: ο άντρας με τους λύκους

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 1

,

Φρόυντ ο καταχτητής ενός αγνοημένου χώρου Ο Σίγκισμουντ ή Σίγκμουντ Φρόυντ γεννήθηκε το 1856 στο χω­ ριό Φράιμπεργκ της Μοραβίας. Ό ταν ήταν τριών ετών, οι επαγ­ γελματικές δυσκολίες του πατέρα του, του εβραίου εμπορευό­ μενου Γιάκομπ Φρόυντ, ανάγκασαν την οικογένεια να φύγει από εκεί και να εγκατασταθεί στη Βιέννη. Η δομή της οικογέ­ νειας ήταν ιδιότυπη, αφού ο Ιμμάνουελ, ο μεγάλος αδελφός από πρώτο γάμο, ήταν είκοσι χρόνια μεγαλύτερος από τον Σίγκμου­ ντ και σχεδόν συνομήλικος της νεαρής μητέρας Αμαλίας -δεύτε­ ρης ή τρίτης ίσως γυναίκας του κατά πολύ μεγαλύτερού της Γιάκομπ Φρόυντ. Άλλο σημαντικό πρόσωπο της νηπιακής ηλικίας του Φρόυντ είναι η Νάνια, η καθολική παραμάνα, που του διη­ γείται πλήθος ιστορίες και θρύλους, αλλά που θα διωχτεί κατη­ γορούμενη για κλοπή. Ας αναφέρουμε, τέλος, το θείο Γιόζεφ, άλλο σκοτεινό πρόσωπο στο περιβάλλον του παιδιού, που θα μπλεχτεί σε μια υπόθεση κυκλοφορίας πλαστών νομισμάτων. Ό λα αυτά τα πρόσωπα εμφανίζονται άμεσα ή έμμεσα στα όνειρα που ο Φρόυντ θα δεχτεί να δημοσιοποιήσει το 1900, προκειμένου να υποστηρίξει όσα λέει για την ερμηνεία των ονείρων*: γνωρίζουμε λοιπόν όχι μόνο όσα συνέβησαν αλλά και πώς σημάδεψαν την ψυχική πραγματικότητα* του παιδιού, και τα γνωρίζουμε χάρη στην εκ νέου ανάγνωση που κάνει ο Φρόυντ στην αυτοανάλυσή του*, μέρος της οποίας μας δίνει η

30

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Ερμηνεία των ονείρων (1900). Άλλη άμεση πηγή αποτελεί η αλ­ ληλογραφία του, αφθονότατη σε όλη του τη ζωή. Οι Νεανικές επιστολές μάς αποκαλύπτουν τον έφηβο και στη συνέχεια τον νεαρό ερευνητή. Ο ερωτευμένος νέος αποκαλύπτεται στα μα­ κροσκελή του γράμματα προς τη μνηστή του Μάρθα καθ' όλη τη διάρκεια των τεσσάρων χρόνων που έμειναν χωριστά, μέχρις ότου βρει ο Φρόυντ τα απαραίτητα οικονομικά μέσα εγκαταλείποντας την έρευνα και ανοίγοντας ιατρείο ως νευρολό­ γος. Τις υποθέσεις στις οποίες στηρίζεται τις εκθέτει ο Φλης, φίλος του ωτορινολαρυγγολόγος, που υποστηρίζει θέσεις αν μη τι άλλο τολμηρές, δείχνοντας ενδιαφέρον για τη συστατική (δο­ μική) αμφιφυλία* των ανθρώπινων όντων και κατασκευάζο­ ντας πολύπλοκες θεωρίες για τους ζωτικούς κύκλους του άντρα και της γυναίκας. Η πηγή όμως που δεν μπορεί να παρακάμψει όποιος μελε ­ τάει τη ζωή του Φρόυντ παραμένει η τρίτομη βιογραφία του, την οποία συνέταξε ένας από τους μαθητές του, ο Ερνστ Τζό­ ουνς, με τον τίτλο Η ζωή και το έργο τον Σίγκμονντ Φρόυντ. Έστω και αν οι νεότεροι βιογράφοι εντοπίζουν ενδεχομένως ελλείψεις ή διαβλέπουν ενίοτε στα λεγόμενά του προκαταλή­ ψεις -ο Τζόουνς δεν κρύβει τις προτιμήσεις του ή τη ζήλια του για τους υπόλοιπους μαθητές του Φρόυντ- το όλο έργο παρα­ μένει χρήσιμη επιτομή που μας επιτρέπει να σχηματίσουμε ει­ κόνα όχι μόνο για την προσωπική ιστορία του Φρόυντ αλλά και για τις πρώτες δεκαετίες του ψυχαναλυτικού κινήματος.

Α. Πριν από την ψυχανάλυση 1. Τα χρόνια της κατάρτισης και της διαμόρφωσης Ο Φρόυντ σπουδάζει ιατρική και γίνεται βιολόγος με ειδίκευ­ ση στη μελέτη του νευρικού συστήματος - στον τομέα δηλαδή των «νευροεπιστημών», όπως αποκαλούνται σήμερα.

ΦΡΟΫΝΤ; Ο ΚΑΤΑΧΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

31

Από τις λαμπρές σπουδές του στο λύκειο κρατάει την αγάπη για την αρχαιοελληνική παιδεία και τα κλασικά έργα. Συγκρί­ νει τον εαυτό του με τον Αννίβα, τον καρχηδόνιο στρατηγό, αλ­ λά ο Θερβάντες, ο δημιουργός του Δον Κιχώτη, του προσφέρει την κατ’ εξοχήν δυνατότητα ταύτισης*, αφού ο Φρόυντ και ο φί­ λος του Ζιλμπερστάιν αλληλογραφούν μεταξύ τους με τα ψευ­ δώνυμα Cipio και Berganza, τα ονόματα δύο σκύλων σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα νουβέλα του Θερβάντες, όπου τίθε­ ται συγκεκριμένα το πρόβλημα της γυναικείας ταυτότητας. Η ανάγνωση ενός ποιήματος του Γκαίτε με τον τίτλο Για τη φύση επηρεάζει αποφασιστικά το νεαρό Φρόυντ, που διστάζει ακόμα ως προς τον επαγγελματικό του προσανατολισμό, και τον στρέφει στην ιατρική. Τελειώνοντας τις σπουδές, εντάσσε­ ται στο εργαστήριο φυσιολογίας του νευρικού συστήματος του Μπρύκε, ερευνητή για τον οποίο εκφράζει πάντοτε μεγάλο σε­ βασμό. Ο Φρόυντ ασπάζεται το επιστημονικό ιδεώδες του και­ ρού του, το ιδεώδες του θετικισμού με αποχρώσεις επιστημονι­ σμού. (Την ψυχική, αλλά και τη φυσιολογική λειτουργία, θα την αντιλαμβάνεται πάντα με όρους ενέργειας, ενώ η αναφορά στην αρχή διατήρησης* της ενέργειας, που έθεσε ο Φέχνερ, εί­ ναι καίριας σημασίας για την κατανόηση του έργου του.) Εργα­ σίες για το νευρικό σύστημα των στοιχειωδών μορφών ζώων, πολύτιμες εκτιμήσεις για τις διαταραχές της γλώσσας που εμφα­ νίζονται στις διάφορες μορφές αφασίας*, μια συγκριτική μελέ­ τη των υστερικών παραλύσεων* και των παραλύσεων που οφείλονται σε βλάβες των νεύρων μαρτυρούν πόσο γόνιμη είναι αυ­ τή η περίοδος νευρολογικής έρευνας. Ο Φρόυντ ασχολήθηκε επίσης με τη δράση της κοκαΐνης, αλλά, ταραγμένος με ό,τι συ­ νέβη στο φίλο του Φλάις (που, διεξάγοντας ανάλογες έρευνες, εθίστηκε στην ουσία), άργησε να δημοσιεύσει τις εργασίες του με αποτέλεσμα να τον προλάβει άλλος ερευνητής. Στην κοσμοπολίτικη Βιέννη της δεκαετίας του 1890, πόλη με λάμψη αλλά και με έντονο κλίμα αντισημιτισμού, το επάγγελμα

32

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

του ερευνητή δεν έφτανε για να ζήοει κάποιος. Απαιτοΰνταν προσωπική περιουσία. Το πανεπιστήμιο παρέμενε κλειστό για τους ταλαντούχους νέους, ιδιαίτερα αν ήταν εβραίοι. Ο Φρόυντ μπορούσε επομένως να κερδίζει τα προς το ζην και να δημιουρ­ γήσει οικογένεια μόνο αν άνοιγε ιατρείο ως ειδικός για τις «νευρικές παθήσεις». Έτσι, χωρίς να έχει προηγουμένως πολ­ λές άμεσες επαφές με την καθαυτή ψυχιατρική, ο Φρόυντ συναντάε ι τη ν υ στε ρ ία *. Μια βραχεία παραμονή στο Παρίσι, δίπλα στον Σαρκό, θα του προσφέρει πολλά. Κερδίζει εξάμηνη υποτροφία για σπου­ δές στο νοσοκομείο της Σαλπετριέρ, όπου, στα δημόσια μαθήματά του με παρουσιάσεις ασθενών, ο Σαρκό προκαλεί και καταπραΰνει κατά το δοκούν θεαματικές υστερικές κρίσεις. Δια­ θέτουμε λεπτομερείς απόηχους της εκεί παραμονής από τα γράμματά του προς τη μνηστή του Μάρθα. Ιδιωτικά, ο Σαρκό δέχεται τον ερωτικό χαρακτήρα της υστερικής κρίσης και πα­ θολογίας, αλλά δεν κάνει σχετικά λόγο στις δημοσιεύσεις του. Προσπαθεί να προσδιορίσει μέσω της ύπνωσης τη φυσική και οφειλόμενη σε οργανική βλάβη εκδήλωση της υστερίας, ενώ οι «παρουσιάσεις ασθενών» που οδηγούν σε «μαθήματα ηθικής» είναι ξακουστές. Δεν αμφισβητεί την κυρίαρχη τότε θεωρία πε­ ρί εκφυλισμού* ούτε τη θεωρία του Ζανέ, γιατρού και φιλοσό­ φου, μέλους του εργαστηρίου του, που βλέπει τις υστερίες και τις «ψυχασθένειες» ως μορφές αδύναμης ψυχικής σύνθεσης*, ως ασθένειες επομένως θεμελιωδώς εξ ελλείμματος. Ο Σαρκό είναι άνθρωπος του βλέμματος, που δίνει στους άλλους να δουν, ενώ ο Φρόυντ θα αποδειχτεί άνθρωπος της ακρόασης, που ξέρει να ακούει. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι, ο Φρόυντ έχει παράλ­ ληλα επαφές με την ιατροδικαστική επιστήμη και τις έρευνες που διεξάγονταν τότε για την κακοποίηση και τους κάθε είδους βιασμούς. Επηρεάζεται επίσης από τη σχολή του Νανσύ, που είχε δημιουργηθεί γύρω από τον Μπερνχάιμ και μελετούσε συ-

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

33

σχηματικά τις θεραπευτικές δυνατότητες της υποβολής* μέσω της ύπνωσης. Ο Φρόυντ βρίσκεται λοιπόν, λόγω της κατάρτισής του, στο σημείο όπου η γερμανική έρευνα για τη βιολογία του νευρικού συστήματος διασταυρωνόταν με τις προωθημένες έρευνες της γαλλικής ψυχιατρικής. 2 .0 Μπρόυερ και η Άννα Ο. Η εβραϊκή κοινότητα της Βιέννης επιδείκνυε έντονη αλληλεγ­ γύη. Έ να ς εβραίος γιατρός, μεγαλύτερος στα χρόνια από τον Φρόυντ, ο Γιόζεφ Μπρόυερ, τον βοηθάει επαγγελματικά, όχι μόνο με χρήματα αλλά και στέλνοντάς του πελατεία. Ο Μπρόυερ είχε αναλάβει μια νεαρή υστερική, την Άννα Ο., που παρουσίαζε θεαματικά συμπτώματα: ψυχικές «απου­ σίες» στο μέσον της συνομιλίας, μόνιμες συσπάσεις των μυών* του χεριού, αδυναμία να μιλήσει τη μητρική της γλώσσα ενώ μπορούσε να εκφράζεται στα αγγλικά, αηδία για κάθε ποτό, απρόβλεπτες αλλαγές διάθεσης κ.ά. Ο Μπρόυερ καταφεύγει στις δυνατότητες της ύπνωσης. Κά­ θε μέρα, κοιμίζει την Άννα και την καλεί να διατυπώσει ό,τι την απασχολεί, ό,τι την απορροφά κατά τις στιγμές «απουσίας»: αυτή διηγείται τις δυσάρεστες ονειροπολήσεις της, αφήνει τις ψυχικές της διαθέσεις να εκφραστούν και, όταν ξυπνάει, νιώ­ θει ανακουφισμένη. Μια αποφασιστική στιγμή σε αυτή την αγωγή μέσω της ομιλίας -που η νεαρή κοπέλα την ονόμαζε «καθάρισμα του τζακιού»- φτάνει, όταν η Άννα θυμάται ένα συμβάν που την είχε σκανδαλίσει, χωρίς όμως ποτέ να τολμή­ σει να αναφέρει κάτι σχετικό: η γαλλίδα γκουβερνάντα της εί­ χε αφήσει το αντιπαθέστατο για την Άννα σκυλάκι της να πιει από ένα ποτήρι. Η αφήγηση σε κατάσταση ύπνωσης συνοδευό­ ταν από συγκίνηση και εκφράσεις αηδίας. Ξυπνώντας, η Άννα ζητάει να πιει: έχει απελευθερωθεί από την καθαρτική αντί­ δραση* την οποία ο Μπρόυερ και ο Φρόυντ θα ονομάσουν επί­ σης με τον αρχαιοελληνικό όρο κάθαρσις*. Πρόκειται για λύ-

34

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

τρώση, για εξαγνισμό από τις βίαιες συγκινήσεις και τις διατα­ ραχές μέσω της αναπαράστασης και της ομιλίας, όπως και για τον Αριστοτέλη το τραγικό θέαμα είναι κάθαρση που λυτρώνει τους ανθρώπους από την καταστροφική βία των παθών τους. Ωστόσο, οι δυο γιατροί δεν θα κατανοήσουν με τον ίδιο τρό­ πο το φαινόμενο μέσω του οποίου η Άννα ανακουφίζεται εντέλει. Για τον Μπρόυερ, το σύμπτωμα εξαφανίζεται χάρη στην ύπνωση, επειδή η Άννα είχε βιώσει το επεισόδιο που αποδεί­ χτηκε τραυματικό ενοο βρισκόταν σε μια δεύτερη, «υπνοειδή» κατάσταση: η υστερία είναι, επομένως, αδυναμία της ψυχικής ενότητας και τα συμπτοοματα ίχνη και αποτελέσματα αυτοόν των στιγμών διαχωρισμού*. Ο Φρόυντ πάλι δεν μένει ικανοποιημέ­ νος ούτε με την τεχνική της ύπνωσης, για την οποία δεν είναι γνωστό πώς δρα, ούτε με την εξήγηση. Καινούργιες υποθέσεις θα καταφέρει να προτείνει αφού πρώτα διαχωρίσει τη δική του θεραπευτική τεχνική από του Μπρόυερ και ιδίως αφού προ­ σπαθήσει να επιτύχει την ίδια μορφή καθαρτικής αντίδρασης χωρίς να καταφύγει στην ύπνωση. Προτού παρουσιάσουμε τις καινούργιες υποθέσεις, πρέπει να αναφέρουμε πώς κατέληξε η περίπτωση της Άννας, έστω κι αν δεν είναι εύκολο να διαχωρίσουμε τα γεγονότα από το θρύ­ λο παρουσιάζοντας τη θεμελιακή αυτή περίπτωση. Ο Μπρόυερ έδειχνε ενδιαφέρον για τη νεαρή και αρκετά όμορφη ασθενή που τον επισκεπτόταν καθημερινά, ενώ στο μυαλό της γυναί­ κας του γεννήθηκαν, καθώς φαίνεται, υποψίες. Ο Μπρόυερ δεν έδωσε μεγάλη σημασία, μέχρι τη μέρα όπου η συμπεριφο­ ρά της ίδιας της Άννας αποκάλυψε την αμφισημία των συχνών επισκέψεων: κατά τη διάρκεια μιας βαριάς υποτροπής, η Άννα παρουσιάζει πόνους στην κοιλιά και όλα τα συμπτώματα μιας νευρικής εγκυμοσύνης, ενώ δεν κρύβει την επιθυμία της να αποκτήσει παιδί με το γιατρό Μπρόυερ. Αυτός, τρομοκρατημέ­ νος από τα βίαια συναισθήματα που προκάλεσε, διακόπτει τη θεραπεία.

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

35

Ο θρύλος λέει ότι ο Μπρόυερ το έβαλε στα πόδια και έφυγε αμέσως με τη γυναίκα του ταξίδι κατά τη διάρκεια του οποίου συνελήφθη, καθώς λέγεται, ένα παιδί, πραγματικό αυτήν τη φορά. Αλλά η γέννηση της κόρης του Μπρόυερ τρεις και όχι εν­ νέα μήνες μετά το ταξίδι διαψεύδει αυτή την ερμηνεία. Το σίγουρο είναι ότι η διακοπή της θεραπείας δεν ήταν ό,τι καλύτερο για την υγεία της Άννας αμέσως μετά και ότι ο Μπρόυερ δίσταζε για καιρό να ενδοδσει στις πιέσεις του Φρόυντ και να δημοσιεύσει την κλινική αυτή περίπτωση. Η Άννα, που ονομαζόταν στην πραγματικότητα Μπέρτα Παππενχάιμ, έμει­ νε ανύπαντρη και έζησε δύσκολες στιγμές στη ζο^ή της - στοι­ χείο που το χρησιμοποίησαν πρόσφατα ως επιχείρημα οι αμερικανοί επικριτές της ψυχανάλυσης. Μπόρεσε ωστόσο να επιβεβαιοοθεί ως προσωπικότητα και να πραγματοποιήσει τα σχέ­ διά της, βάζοντας τις βάσεις για το επάγγελμα της κοινωνικής λειτουργού.

Β. Η γέννηση της ψυχανάλυσης 1. Η επινόηση του Φρόυντ: οι ελεύθεροι συνειρμοί Ο Φρόυντ δεν έμεινε ικανοποιημένος με την ερμηνεία που έδωσε ο Μπρόυερ για τις διαταραχές της Άννας Ο., έστω κι αν έκρινε πως η θεραπεία αποκάλυψε ουσιαστικά πράγματα. Για πολλά χρόνια πίεζε τον Μπρόυερ να δημοσιεύσουν μαζί τις Μελέτες για την υστερία που θα παρουσίαζαν την περίπτωση της Άννας, ορισμένα άλλα παραδείγματα και στοχασμούς πά­ νω στις αρχές της ψυχοθεραπείας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε τε­ λικά το 1895 και οι δυο συνεργάτες υπέγραφαν ο καθένας χω­ ριστά τη συμβολή του. Μετά τη δημοσίευση των Μελετών, οι σχέσεις των δυο αντρών ψυχράνθηκαν σημαντικά.

36

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Οι Μελέτες για την υστερία (δομή του έργου) Το έργο περιλαμβάνει τρία μέρη. Μια προκαταρκτική ανακοίνωση, που υπογράφουν από κοινού ο Μπρόυερ και ο Φρόυντ, επαναλαμ­ βάνει ένα κείμενο δημοσιευμένο δύο χρόνια πριν και παρουσιάζει «τον ψυχικό μηχανισμό των υστερικών φαινομένων». Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται οι ασθενείς: • Η Άννα Ο., που τη θεραπεία της την αφηγείται ο Μπρόυερ. Το 1909, το πρώτο από τα Πέντε μαθήματα για την ψυχανάλυση μας δίνει μια φροϋδική εκδοχή της ίδιας κλινικής περίπτωσης. • Η Έ μ μ υ φον Ν. είναι σύζυγος και μητέρα, αυταρχική γυναίκα γύ­ ρω στα σαράντα, που ο Φρόυντ την υποβάλλει σε ύπνωση. • Η Λούσυ P., νεαρή γκουβερνάντα, υποφέρει από χρόνια ρινίτιδα και έχει οσφρητικές παραισθήσεις (μυρωδιά γλυκιάς κρέμας που καίγεται) οι οποίες αποδεικνύονται μορφή υστερικής σωματομετατροπής. • Η Καταρίνα είναι νεαρή χωρική, που τη συνάντησε ο Φρόυντ κα­ τά τη διάρκεια μιας παραμονής του στο βουνό: μόνο εκ των υστέ­ ρων, όταν μπήκε πια στην εφηβεία, κατάλαβε, βλέποντας ξαφνικά μια ερωτική σκηνή ανάμεσα στο θείο της και την εξαδέλφη της, τι κόντεψε να της συμβεί παλιά (στην αφήγηση του Φρόυντ πρόκει­ ται για το θείο, οι ιστορικές έρευνες όμως επιβεβαίωσαν ότι ο δράστης της αιμομεικτικής απόπειρας ήταν ο ίδιος ο πατέρας της Καταρίνας). • Η Ελισάβετ φον P., 24 ετών, υπόφερε από δυνατούς πόνους στις κνήμες που την έκαναν σχεδόν ανάπηρη. Προηγουμένως φρόντιζε για καιρό τον άρρωστο πατέρα της, που είχε πια πεθάνει. Η ίδια είχε ευχηθεί, καταπνίγοντας αμέσως την ευχή της, να παντρευτεί το γαμπρό της που είχε μείνει ξαφνικά χήρος. Τα συμπτώματά της ήταν η εκδήλωση της ασυνείδητης ενοχής που κυριαρχούσε έκτοτε στην ψυχική της ζωή. Το έργο ολοκληρώνεται με δύο θεωρητικά κείμενα, το ένα του Μπρόυερ και το άλλο του Φρόυντ, αφιερωμένο στην «Ψυχοθερα­ πεία της υστερίας», όπου παρουσιάζει την τεχνική του.

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΧΤΗΤΗΣ ΕΝΌΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

37

Ο Φρόυντ εγκαταλείπει την ύπνοοση: πρόκειται για σκοτει­ νή μέθοδο που δεν μπορείς να καταλάβεις πώς δρα και επιπλέ­ ον δεν είναι πρόσφορη για κάθε ασθενή. Πώς όμως να επανα­ φέρεις στη μνήμη των ασθενών τις σημαδιακές αναμνήσεις; Ο Φρόυντ μπορεί να υποβάλλει ερωτήσεις ή να δρα μέσω υποβο­ λής τοποθετώντας το χέρι στο μέτωπο της ασθενούς και διαβεβαιώνοντάς την ότι η προπη σκέψη που θα της έρθει στο μυαλό θα είναι η σωστή. Καμιά όμως από αυτές τις τεχνικές δεν είναι ικανοποιητική. Μια ασθενής, την οποία ο Φρόυντ αντιμετώπιζε ακόμα με ύπνωση, η κυρία Έμμυ φον Ν., επρόκειτο να τον οδηγήσει στον σωστό δρόμο. Επανειλημμένα κατά τη διάρκεια της θεραπείας και ιδίως όταν διηγούνταν κάτι που της δημιουργούσε άγχος ή την τάραζε, φώναζε: «Μην κινείστε! Μη μιλάτε! Μη με αγγίζε­ τε!». Ο Φρόυντ αποφάσισε να σεβαστεί την εντολή της. Από την άλλη πλευρά, ακόμα και εκτός ύπνωσης και κυρίως κατά τη διάρκεια μαλάξεοτν που της είχαν συστήσει, η Έμμυ φον Ν. μι­ λούσε πολύ ελεύθερα, ιδιαίτερα όταν δεν τη διέκοπταν, και τα λεγόμενά της βοηθούσαν να σχηματιστεί μια εικόνα της οικογε­ νειακής της ζωής και της αρρώστιας της. Μπορεί επομένως να βρεθεί αυτό που αγνοεί ο γιατρός -ενώ ο ασθενής το γνωρίζει χωρίς να το αναγνωρίζει ή το έχει ξεχάσει-, αρκεί η σκέψη να ρέει ελεύθερα, χωρίς διακοπές ή λογοκρισία. Οι ελειίθεροι συ­ νειρμοί* («πέστε ό,τι σας έρχεται στο μυαλό») είχαν γεννηθεί. 2 .0 θεμελιώδης κανόνας Είναι σημαντικό να κατανοήσει κανείς ότι πρόκειται για τον θεμελιώδη κανόνα* της ψυχανάλυσης. Το να αφήνεις να σου έρθει στο μυαλό και το να λες σε κάποιον, τον οποίο έχεις επιλέξει και επενδύσει ως θεραπευτή, ό,τι σκέφτεσαι, όπως σου έρχεται στο μυαλό, χωρίς να νοιάζεσαι να κρίνεις αν είναι λο­ γικό ή πρέπον, επιτρέπει όχι μόνο να ξαναβρείς ξεχασμένες αναμνήσεις, οι οποίες συχνά αποτελούν την πηγή των συμπτω­

38

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

μάτων που οδήγησαν στην ανάλυση, αλλά και να ανακαλύψεις πλευρές του εαυτοΰ σου και της ψυχικής σου λειτουργίας που συνήθως αποκρΰπτονται ή υποτιμώνται. Έτσι, οι ελεύθεροι συ­ νειρμοί είναι ταυτόχρονα η πηγή και ο όρος για την ανακάλυψη των ασυνείδητων διαδικασιών, η επιβαλλόμενη τεχνική για να υπάρξει εκεί πρόσβαση και το ουσιώδες χαρακτηριστικό της θεραπείας. Τα άλλα στοιχεία του αναλυτικού μηχανισμού που επρόκειτο να επιβληθούν σιγά σιγά, δηλαδή η ξαπλωτή θέση, ο αναλυτής εκτός του οπτικού πεδίου εκείνου που μιλάει, ο ρυθ­ μός των συνεδριών πολλές φορές την εβδομάδα, θα τεθούν στην υπηρεσία των ελεύθερων συνειρμών και της αναλυτικής διαδικασίας. Πρέπει εξάλλου να σημειωθεί ότι πρόκειται για παράδοξη επιταγή*, αφού ο ασθενής καλείται -πράγμα που αποτελεί σύσταση- να μιλήσει εντελώς ελεύθερα - πράγμα που καλεί σε αυθορμησία η οποία αντιτίθεται στην υποχρέωση για διατύπωση. Η δυσκολία του κανόνα έγκειται φυσικά στην απαίτηση να λέγονται τα πάντα, να υπερβαίνονται άρα ντροπές και αναστολές, και να διατυπώνονται ακόμα και σκέψεις επι­ θετικές προς το θεραπευτή, πράγμα που συμβάλλει στη συναι­ σθηματική υπερεπένδυσή* του. Η σιωπή γίνεται παράβαση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάθε λόγος είναι εκ προοιμίου συ­ νειρμικός. Περιέργως πως, η θέληση να μιλάς ελεύθερα προϋ­ ποθέτει ότι ξεπερνάς πλήθος αντιστάσεις και αποφυγές*. Από την πλευρά του αναλυτή, ο συμμετρικός προς τους ελεύθερους συνειρμούς κανόνας είναι ο κανόνας της αποχής*, που δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη απόλυτη σιωπή, αλλά προϋποθέ­ τει ότι ο αναλυτής απέχει από κάθε κρίση και κάθε συμβουλή, δεν επεμβαίνει στα στοιχεία της πραγματικότητας του ασθενή και δεν επηρεάζει τις αποφάσεις του. Η ιδέα της προσηνούς ουδετερότητας*, που είναι επίσης παράδοξη, πηγάζει από αυ­ τή την εσωτερική ως προς τη θεραπεία απαίτηση τού να αφή­ νεις να ξεδιπλώνονται οι ελεύθεροι συνειρμοί χωρίς παρεμβο­ λές. Έτσι, μολονότι γεννήθηκε από την υπνωτική υποβολή, η

ΦΡΟΫΝΤ; Ο ΚΑ ΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

39

ψυχανάλυση ορίζεται εκ προοιμίου κατ’ αντίθεση προς αυτή: το ζητούμενο είναι η αποδέσμευση από κάθε πρόθεση υποβο­ λής και η δημιουργία πλαισίου* εργασίας που επιτρέπει να μην καταφεύγει κάποιος στην υποβολή. 3. Η συμβολοποίηση Οι αφηγήσεις περιπτώσεων που αντιμετώπισε ο Φρόυντ εμφα­ νίζονται έτσι ως μυθιστορηματικές σχεδόν ιστορίες όπου ο αναλυτής διεξάγει την έρευνα αναβιώνοντας πολυτάραχους βί­ ους. Οι ελεύθεροι συνειρμοί μπορούν να εκδιπλωθούν προς κάθε κατεύθυνση, άτακτα και χωρίς σχέδιο, αλλά η αφήγηση της περίπτωσης οργανώνει μια καινούργια χρονικότητα, περί­ πλοκη πλέον λόγω των σχέσεων ανάμεσα στον παρόντα λόγο, τα συμπτώματα και τα γεγονότα που επανέρχονται στη μνήμη με τους ελεύθερους συνειρμούς. Η Ελισάβετ φον Ρ. ήταν νεαρή γυναίκα είκοσι τεσσάρων ετών που υπόφερε από πόνους στις κνήμες και βάδιζε με δυ­ σκολία. Είχε ζήσει απανωτά πένθη και η θεραπεία της κατάφερε να δείξει πως ό,τι όφειλε κανονικά να προκαλεί ψυχικούς πόνους εκδηλωνόταν με τους σωματικούς πόνους στα πόδια, χαρακτηριστική περίπτωση υστερικής σωματομετατροπής*. Η υστερική σωματομετατροπή προϋποθέτει διπλό μετασχηματι­ σμό: το πέρασμα από την ψυχική εντύπωση στη σωματική αί­ σθηση και το μετασχηματισμό μιας σημασίας -του πόνου του πένθους, λόγου χάρη- σε σωματικό εντοπισμό και μορφή πό­ νου συνδεόμενη συμβολικά με το πρόσωπο ή την κατάσταση που προκάλεσε την υποκρυπτόμενη ανάμνηση. Μια άλλη ασθενής, η Καικιλία Μ., επέτρεψε στον Φρόυντ να κατανοήσει ακριβέστερα παρόμοιες συμβολοποιήσεις. Υπόφε­ ρε και αυτή από σωματικά αισθήματα ψυχικής προέλευσης και ο πόνος της εξαφανιζόταν κάθε φορά που το πρόβλημα έβρισκε λύση: το «έχω μια έγνοια στο κεφάλι» δεν εκδηλωνόταν με μια σκέψη αλλά με πονοκέφαλο. Αν η έγνοια αναγνωριστεί και

40

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ονομαστεί, ο πονοκέφαλος εξαφανίζεται. Κατά τον ίδιο τρόπο, μια αντιξοότητα έπαιρνε μορφή όχι με τη μεταφορική ιδέα «εί­ μαι υποχρεωμένη να το καταπιώ» αλλά με ένα αίσθημα κόμπου στο λαιμό. Έτσι, η υστερική σωματομετατροπή βρίσκει στήριγ­ μα στη γλώσσα και μάλιστα στις κοινές μεταφορές, ενώ το νόη­ μα «μεταφράζεται» σε αισθήματα που το συμβολίζουν. Ή δη λοιπόν από την αρχή της ψυχανάλυσης, ο Φρόυντ ήρθε αντιμέτωπος με το ζήτημα της γλώσσας, χάρη στη μέθοδο των ελεύθερων συνειρμών που κάνουν την ψυχαναλυτική αντιμετώ­ πιση θεραπεία μέσω λόγων, με μια πολύ ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας, με τις αφηγήσεις περιπτώσεων απαραίτητων για να εξηγηθούν οι υποθέσεις και οι θεραπείες του, με τις υστερικές συμβολοποιήσεις, τέλος, των ασθενών του, αντρών και γυναικοον, που έδειχναν πως με τη γλώσσα έχει να κάνει όχι μόνο ο γιατρός αλλά πως και το ίδιο το σύμπτωμα το διαποτίζει ήδη μια συμβολο­ ποίηση συνδεόμενη με τις μεταφορές της καθομιλουμένης. 4. Οι επιστολές στον Φλης Έ τσι ο Φρόυντ κατάληξε να ενδιαφερθεί για τις «εγγραφές» των αναμνήσεων στον ψυχισμό. Αυτό το ενδιαφέρον θα είναι πάντα παρόν, υπό διάφορες μορφές, σε όλο το έργο του. Την πρώτη διατύπωση του φαινομένου τη δίνει σε μια επιστολή στο φίλο του Βίλχελμ Φλης, την επιστολή 52, με ημερομηνία 6 Δεκεμ­ βρίου 1896. Ο ψυχισμός καταγράφει με τη μορφή μνημονικών ιχνών* τα υλικά της μνήμης. Οι καταγραφές είναι πολλαπλές: Αντίληψη > Αντίληψη Σ > Ασυνείδητο > Προσυνειδητό > Συνείδηση 1η καταγραφή 2η καταγραφή 3η μεταγραφή ταυτόχρονοι ίχνη απρόσιτα που συνδέεται με τις λεκτικές συνειρμοί στη συνείδηση παραστάσεις

Ο ψυχισμός σχηματίζει άρα «όργανο»* με πολλά στρώματα. Εντός αυτής της οργάνωσης, «το συνειδητό και η μνήμη αλληλοαποκλείονται»: η συνειδητή σκέψη είναι ανοιχτή στις τωρι­

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

41

νές καταστάσεις και δέχεται τις αντιλήψεις του εξωτερικού κό­ σμου. Η μνήμη είναι, αντίθετα, εσωτερικό φαινόμενο, φτιαγμέ­ νο από ίχνη εμπειρίας, τα οποία καταγράφει ασυνείδητα ο ψυ­ χισμός. Ορισμένα από τα ίχνη αυτά μπορεί να γίνουν συνειδη­ τά, επειδή συνδέονται με λεκτικές αναπαραστάσεις (δηλαδή με τη γλώσσα). Έ τσι διαμορφώνεται ένα επιμέρους τμήμα του ψυ­ χικού οργάνου, το προσυνειδητό*, ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα στα ασυνείδητα ίχνη και τη συνειδητή σκέψη που επιτρέπει το πέρασμα από το ασυνείδητο* στο συνειδητό*. Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα του τεράστιου έργου επεξερ­ γασίας στο οποίο επιδίδεται ο Φρόυντ σε όλα τα γράμματά του προς τον Φλης, τον οποίο αντιμετωπίζει ως συνομιλητή και άν­ θρωπο εξ απορρήτων. Οι δυο φίλοι συναντιούνται κατά και­ ρούς για «ιδιωτικά συνέδρια», προφανώς όμως ο Φλης είναι όλο και λιγότερο σε θέση να παρακολουθήσει τη σκέψη του Φρόυντ. Σιγά σιγά, οι σχέσεις θα γίνουν πιο θυελλώδεις και στη συνέχεια ο Φλης θα κατηγορήσει τον Φρόυντ ότι του έκλε­ ψε την ιδέα περί αμφιφυλίας.

Οι Επιοτολές στον Φλης Οι Επιστολές στον Φλης που συγκεντρώθηκαν στο ανθολόγιο Η γέν­ νηση της ψυχανάλυσης (La naissance de la psychanalyse, PUF) περι­ λαμβάνουν πολλές προσωπικές πλευρές αλλά και χειρόγραφα εργα­ σίας που είναι χρήσιμο να μπορεί κανείς να τα συμβουλευτεί. Εδ(ό υποδεικνύουμε τις βασικές αναφορές, οι οποίες είναι ενδεχομένως χρήσιμες για τον μη ειδικό. • Επιστολή 39, 1.1.1896: Χειρόγραφο Κ με τον υπότιτλο Χριστου­ γεννιάτικο παραμύθι, αφιερωμένο σε μια συγκριτική μελέτη των τύπων αμυντικής ψυχονεύρωσης (υστερία, ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση και παράνοια). • Επιστολή 53, 6.12.1896, για τις ψυχικές εγγραφές των μνημονι­ κών ιχνών και τις δυνατότητες ανάπλασής τους.

42

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

• Επιστολή 61, 2.5.1897: Χειρόγραφο L για τη δομή της υστερίας και το ρόλο της φαντασίωσης. Τα θέματα επανέρχονται στην επι­ στολή 63,25.5.1897, που περιλαμβάνει το χειρόγραφο Μ. • Επιστολή 64, 31.5.1897: Χειρόγραφο Ν, αφιερωμένο ιδίως στις ενορμήσεις, στις ταυτίσεις κατά το πένθος και στις φαντασιώσεις. • Επιστολή 69,21.9.1897: εγκαταλείπεται η θεωρία της αποπλάνησης. Το κείμενο του «Σχεδιάσματος» βρίσκεται στο τέλος της συλλογής. Ό ,τι άφησαν εκτός οι πρώτοι εκδότες δεν έθιγε κανονικά το επι­ στημονικό περιεχόμενο και μαρτυρούσε απλώς την έγνοια για δια­ κριτικότητα προς ορισμένα εν ζίοή πρόσωπα ή βοηθούσε να αποφευ­ χθούν μακροσκελείς διηγήσεις χωρίς ενδιαφέρον για τον αναγνώστη. Στην πραγματικότητα, η δημοσίευση ολόκληρων των επιστολών δείχνει ότι υπήρξε λογοκρισία • Για να αποσιωπηθεί ένα σοβαρό ιατρικό σφάλμα που διέπραξε ο Φλης σε μια ασθενή του Φρόυντ. • Για να απαλυνθούν οι δύσκολες στιγμές του Φρόυντ. • Για να τονιστεί η εντύπωση περί οριστικής εγκατάλειψης της θεω­ ρίας της αποπλάνησης υπέρ ενός νέου θεωρητικού μοντέλου, μο­ λονότι η φροϋδική σκέψη ήταν στην πραγματικότητα πιο διαφορο­ ποιημένη και πιο διστακτική κατά τους επόμενους μήνες.

Στο μεταξύ ο Φρόυντ διευκρινίζει σιγά σιγά τις απόψεις του για τις ψυχικές ασθένειες (διαφοροποιώντας, για παράδειγμα, την υστερία, τη νευρασθένεια*, την παράνοια*) ή για το άγ­ χος*, που το συλλαμβάνει τότε ως «λιβιδινική λίμναση (στά­ ση)», ακινητοποίηση δηλαδή υπό το κράτος ισχυρής έντασης (λόγω υπερβολής) της ανικανοποίητης σεξουαλικής επιθυμίας: για το λόγο αυτόν το άγχος κινδυνεύει να καταλάβει ιδιαίτερα όσα άτομα αυτοσυγκρατοΰνται ή εφαρμόζουν τη διακεκομμέ­ νη συνουσία (coitus interruptus) ως μέθοδο αντισύλληψης. Ή δη από τότε είναι προφανές για τον Φρόυντ ότι οι νευρώ­ σεις* πηγάζουν από ανωμαλίες ή ανικανοποίητα της σεξουαλι­ κότητας. Αρχίζει να σκέφτεται ότι οι νευρωτικές διαταραχές είναι αποτέλεσμα μιας παιδικής αποπλάνησης*, που δεν γίνε-

ΦΡΟΥΝΤ, Ο ΚΑ ΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

43

ται αντιληπτή τότε και που δημιουργεί μάλλον μια προδιάθεση για την υστερία, αν υπερισχΰσει ο τρόμος, ή για την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση*, αν υπερισχύσει η ηδονή που συνοδεύε­ ται από ενοχή. Αυτή όμως η θεωρία της αποπλάνησης* -που θα μας οδηγούσε σχεδόν να πιστέψουμε ότι κάθε πατέρας είναι διαστροφικός ή διεστραμμένος- εγκαταλείφθηκε γρήγορα, τουλάχιστον ως άμεση, μοναδική και καθολική αιτία των νευ­ ρώσεων: «δεν πιστεύω πια στη neurotica μου», γράφει ο Φρόυ­ ντ στον Φλης στην επιστολή με ημερομηνία 21 Σεπτεμβρίου 1897, έχοντας τότε την εντύπωση ότι χρόνια προσπάθειας πή­ γαν χαμένα. Στην πραγματικότητα όμως, λίγο καιρό μετά, ο Φρόυντ διαμορφώνει μια πιο πολύπλοκη αντίληψη για τα νευ­ ρωτικά φαινόμενα, όπου αποφασιστικής σημασίας είναι πλέον όχι μόνο ένα εξωτερικό συμβάν (μια αποπλάνηση ή ένα τραύ­ μα*) αλλά η φαντασίωση*, δηλαδή η επεξεργασία ακόμα και καθαυτό ανώδυνων συμβάντων από την ασυνείδητη επιθυμία. 5. Το Σχεδίασμα Ο Φρόυντ ελπίζει κατ’ αυτή την περίοδο πως θα εξηγήσει επι­ στημονικά τις διαδικασίες της ψυχολογίας εξηγώντας με νευρολογικούς όρους την κυκλοφορία της ψυχικής ενέργειας*. Ό νειρό του λοιπόν είναι να συμφιλιώσει βιολογία και ψυχολο­ γία και προσπαθεί να διατυπώσει τις υποθέσεις του σε ένα δο­ κίμιο που δεν θα δημοσιεύσει, το «Σχεδίασμα» ή «Σχέδιο επι­ στημονικής ψυχολογίας». Ο Φρόυντ παρουσιάζει εκεί το ποας αντιλαμβάνεται με όρους ενέργειας το ψυχικό όργανο. Δίπλα σε πολύπλοκα σχήματα, που προσπαθούν να περιγράψουν τους μετασχηματισμούς της διέ­ γερσης σε παραστάσεις και τα περάσματα από τα ασυνείδητα φαινόμενα στις συνειδητές παραστάσεις, βρίσκουμε την πρώτη περιγραφή του ψυχαναλυτικού τρόπου σύλληψης του τραύμα­ τος*. Πρόκειται για την ιστορία της Έμμας, επεισόδιο που ο Φρόυντ θα το ονομάσει πρώτον ψεύδος. Το πρώτον ψεύδος συνι-

44

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

στα το τραύμα και είναι αποφασιστικής σημασίας για ό,τι ο Φρόυντ θα αποκαλέσει αργότερα ψυχική πραγματικότητα*. Η Έ μμα ήταν οκτώ χρόνων και η μητέρα της την έστειλε να αγοράσει κάτι. Έ να ς χωρατατζής μπακάλης έβαλε το χέρι του κάτω από τη φούστα της και προσπάθησε να τη χαϊδέψει. Η Έ μμα δεν είπε κουβέντα. Πέντε χρόνια αργότερα, ενώ η έφηβη πια Έ μμα φοράει ένα καινούργιο φόρεμα, που υπογραμμί­ ζει το γεγονός ότι γίνεται γυναίκα και δεν είναι πια παιδί, κα­ ταλαμβάνεται από πανικό μέσα σε ένα μπακάλικο βλέποντας τα μπακαλόπαιδα να χαχανίζουν και έχοντας την πεποίθηση ότι έχουν αυτή στο μυαλό τους. Από τότε εγκαθίσταται μια φο­ βία* για τα μαγαζιά όπου δεν μπορεί πια να μπαίνει μόνη. Η αγωγή με τους συνειρμούς πολλά χρόνια αργότερα επαναφέ­ ρει κάποια στιγμή τη θαμμένη ανάμνηση του συμβάντος που έζησε στα οκτώ της χρόνια και που δεν το είχε καταλάβει τότε. Τι έγινε λοιπόν; Καθώς δεν την κατάλαβε, η σεξουαλική επίθε­ ση στα οκτώ της χρόνια δεν επέδρασε άμεσα. Η σύνδεση όμως του γέλιου των μπακαλόπαιδων και του μπακάλη παλιά, σε μια έφηβη ευαίσθητη πια στα σεξουαλικά φαινόμενα, προκαλεί εκ των υστέρων* το τραυματικό αποτέλεσμα που δεν είχε εκδηλω­ θεί τότε. Η σύνδεση ανάμεσα στο παλιό ανενεργό μνημονικό ίχνος και την επανενεργοποίησή του με ένα καινούργιο επει­ σόδιο, ανώδυνο καθαυτό, προκαλεί την αντίδραση πανικού, στη συνέχεια το φοβικό σύμπτωμα και φανερώνει έτσι το τραύ­ μα που υπέστη. Το τραύμα δεν είναι άμεσο αποτέλεσμα του γε­ γονότος, τη στιγμή που συμβαίνει, αλλά αναδύεται εκ των υστέ­ ρων, λόγω της σύνδεσης των μνημονικών ιχνών που πραγματο­ ποιείται ασυνείδητα στον ψυχισμό της Έμμας. Ό ταν ο Φρόυντ εγκαταλείπει το «Σχεδίασμα», όταν ταλα­ ντεύεται ανάμεσα σε ενθουσιασμό και απογοήτευση στην αλλη­ λογραφία του των ετών 1894-1900, δεν ξέρει ακόμα πόσο δίκιο έχει γράφοντας: «Δεν θα αποτύχουμε. Αντί για το πέρασμα που ψάχνουμε, θα ανακαλύψου με ίσως ωκεανούς που οι διάδοχοί

ΦΡΟΥΝΤ, Ο ΚΑ ΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

45

μας θα πρέπει να εξερευνήσουν περισσότερο» (επιστολή στον Φλης, 3 Ιανουαρίου 1897). Αλλά ήδη έχει ο ίδιος να εξερευνήσει μια απρόσμενη «άγνωστη γη» με την ερμηνεία των ονείρων,

Γ. Η ερμηνεία των ονείρων 1. Αντίσταση και απώθηση Στο τέλος των Μελετών για την υστερία υπογραμμίζονταν ήδη οι αντιστάσεις που συναντάμε κατά τους ελεύθερους συνειρ­ μούς, οι οποίες έρχονται να διακόψουν η να αναχαιτίσουν τη ροή τους: σιωπή που δύσκολα υπερβαίνεται, επιθυμία να ξεφύγεις από την υποχρέωση να μιλάς, διάφορα εμπόδια στην αλλη­ λουχία λόγων και σκέψεων. Η (ισομερώς) διάχυτη προσοχή* του αναλυτή συλλαμβάνει όχι μόνο το συνειδητό περιεχόμενο του τι λέγεται αλλά και τη συνειρμική ροή, τους όρους που επι­ μένουν και επανέρχονται σε διάφορα συμφραζόμενα, τον επιτονισμό του λόγου, την ψυχική κίνηση εντός μιας συνεδρίας, τις τονικότητες του συναισθήματος κ.ο.κ. Μέσα από την εμπειρία της αντίστασης ο Φρόυντ διακρίνει την έννοια της απώθησης*, τις ξεχασμένες μνήμες που δεν κα­ ταφέρνουν εύκολα να έρθουν στο φως. Ορισμένες μνήμες είναι συνειδητές, χωρίς ωστόσο να αναγνωρίζεται η σπουδαιότητά τους στην εμφάνιση των συμπτωμάτων, αφού περισσότερο απωθούνται οι συνδέσεις ανάμεσα στις παραστάσεις ή παρα­ στάσεις ενδιάμεσες και γειτονικές. Κατά την πρώτη φάση του φροϋδικού έργου, ο όρος απώθηση χαρακτήριζε όλες τις μορ­ φές ψυχικής άμυνας* που εμποδίζουν τους ελεύθερους συνειρ­ μούς να ρέουν απρόσκοπτα και έτσι δεν επιτρέπουν στον ανα­ λυτή να φτάσει στις πηγές των διαταραχών. Το ίδιο το σύμπτυγ­ μα* είναι άμυνα, κατά το ότι είναι συμβιβασμός ανάμεσα στην επιθυμία που γίνεται ασυνείδητη, συχνά επειδή έχει βκοθεί ως απαγόρευση, και την εκδήλωση αυτής της επιθυμίας με μια δια­

46

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ταραχή του σώματος (υστερική σωματομετατροπή) ή του πνεύ­ ματος (ιδεοψυχαναγκασμός) που μαρτυρεί την πάντα ενεργό δύναμη αυτού που έπαψε εντούτοις να είναι συνειδητό. Ο Φρόυντ συμβουλεύει κατά τις ερμηνείες* να ξεκινάει κανείς από το πιο περιφερειακό, από τις πιο προσιτές και επιφανεια­ κές εντυπώσεις, που τις βαρύνει λιγότερο η αντίσταση, και να προσεγγίζει σταδιακά τα βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού. Οι άμυνες είναι πράγματι αποφασιστικής σημασίας, αφού οι ψυχικές ασθένειες χαρακτηρίζονται εκείνη την εποχή από τον Φρόυντ «ψυχονευρώσεις άμυνας». Σε μεταγενέστερες φάσεις, η απώθηση διακρίνεται από άλλους μηχανισμούς άμυνας*, παύοντας να είναι γενικός όρος, ενώ η λειτουργία της θα αποτελέσει αντικείμενο συγκεκριμένων μελετών. 2. Η μελέτη των ονείρων Ανάμεσα στα όσα λέγονται κατά τους ελεύθερους συνειρμούς περιλαμβάνονται και αφηγήσεις ονείρων. Ο Φρόυντ σύντομα θα ανακαλύψει ότι αποτελούν συνήθως τη «βασιλική οδό» για να φτάσουμε στα ασυνείδητα συμπλέγματα*, δηλαδή στα απωθημέ­ να στοιχεία. Το όνειρο είναι παραισθητική πραγμάτωση επιθυ­ μίας, όπως δείχνουν ξεκάθαρα τα όνειρα πολύ μικρών παιδιών. Συνήθως ονειρεύονται ό,τι τους αρνήθηκαν την προηγουμένη, για παράδειγμα, να κολυμπήσουν ή να φάνε φράουλες. Στον ενήλικο όμως ή στο παιδί άνω των τριών ή τεσσάρων ετών, το όνειρο είναι σκοτεινό και το περιεχόμενό του μεταμφιεσμένο. Θα πρέπει λοιπόν να διακρίνει κανείς ανάμεσα στο πώς το αφηγείται ο ονειρευόμενος (έκδηλο περιεχόμενο*) και την ασυνεί­ δητη επιθυμία που εκφράζει (λανθάνον περιεχόμενο*). 3. Η αυτοανάλυση του Φρόυντ Ο Φρόυντ σκέφτηκε καταρχάς ότι αυτά τα αποφασιστικής ση­ μασίας όνειρα αφορούσαν μόνο τους νευρωτικούς και ιδίως τους υστερικούς. Συγκρίνοντας όμως τα δικά του όνειρα και τα

ΦΡΟΥΝΤ, Ο ΚΑΤΑΧΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

47

όνειρα των ανθρώπων του περιβάλλοντος του, σύντομα θα πει­ στεί ότι σε όλα τα όνειρα είναι παρούσες ασυνείδητες επιθυ­ μίες που αντλούνται από τις παιδικές και πάντα ζωντανές παι­ δικές επιθυμίες. Στις 23 Οκτωβρίου 1896 πεθαίνει ο πατέρας του Φρόυντ. Τη νύχτα μετά την κηδεία του, ο Φρόυντ ονειρεύεται ότι βρίσκεται στο μαγαζί του κουρέα του όπου υπάρχει η επιγραφή: «παρακαλείσθε να κλείνετε τα μάτια». Ο Φρόυντ είχε φτάσει λίγο κα­ θυστερημένα στην κηδεία, και επιπλέον η οικογένεια ήταν δυσαρεστημένη μαζί του γιατί είχε ζητήσει μια υπερβολικά απλή τελετή. Στο όνειρό του λοιπόν ζητάει επιείκεια. Ο Φρόυντ θα ξεκινήσει έτσι μια αυτοανάλυση* που συνο­ δεύει και διευκολύνει το πένθος για τον πατέρα του και που αφορά συγκεκριμένα την ανάλυση των ονείρων του. Πολλά από αυτά θα αποτελέσουν το υλικό για το ουσιαστικό έργο που δημοσιεύει το 1900 με τίτλο Η ερμηνεία των ονείρων. Τ ΕΚ Μ Η ΡΙΟ 1

Μερικά όνειρα του Φρόυντ χαρακτηριστικά της αυτοανάλυσής του Το όνειρο με τη μονογραφία για τη βοτανική: «Έγραψα τη μονο­ γραφία κάποιον φυτού. Το βιβλίο βρίσκεται μπροστά μου και γυρ­ νάω ακριβώς σε μια σελίδα όπου υπάρχει ένθετη μια έγχρωμη εικόνα. Κάθε αντίτυπο περιέχει ένα δείγμα του ξεραμένου φυτού, όπως στα βοτανολόγια» (L ’interpwtation des reves, σ. 153). Το όνειρο παραπέμπει στα άνθη που προσφέρει κανείς στις γυναί­ κες, στα έργα του Φρόυντ, ιδίως στη μονογραφία του για την κόκα, στο γλαύκωμα του πατέρα του, που το αναισθητοποιούσε με κο­ καΐνη, αλλά και σε ένα εικονογραφημένο βιβλίο, δώρο του πατέρα, που ο πεντάχρονος περίπου Φρόυντ και η αδελφή του ένιωσαν μεγά­ λη ηδονή σκίζοντάς το φύλλο φύλλο.

48

Το όνειρο του θείου Γιόξεφ: «I. Ο φίλος μου P.... είναι ο θείος μου. Νιώθω γ ι’ αυτόν μεγάλη τρυφερότητα. II. Βλέπω μπροστά μου το πρόσωπό του λίγο αλλαγμένο. Μοιάζει πιο μακρόστενο, και βλέπεις καθαρά μια κίτρινη γενειάδα να το πλαισιώνει» (L ’interpolation des reves, σ. 495). Αυτό το όνειρο φαίνεται χωρίς νόημα αλλά η εικόνα απορροφά τον ονειρευόμενο. Η συμπύκνωση ανάμεσα στο θείο Γιόζεφ, που μπλέχτηκε άθελά του σε μια θλιβερή ιστορία με κάλπικα νομίσματα, και τον Ρ. τείνει να προσδώσει στον Ρ. -άντρα μελαχρινό που αρχίζει να ασπρίζει και που η γενειάδα του παίρνει να κιτρινίζει- την ιδέα της αδυναμίας. Όμως, ο καθηγητής Ν., όπως και ο P., κατ' αντίθεση προς τον Φρόυντ, δεν πήρε θέση καθηγητή στο πανεπιστήμιο και ανέφερε στον Φρόυντ μια παλιά συκοφαντική καταγγελία εναντίον του: αν υπάρχουν άλλοι λόγοι πέρα από την εβραϊκή καταγωγή τους που οι συνάδελφοί του δεν εκλέχτηκαν, αυτό δικαιολογεί το διορι­ σμό του Φρόυντ, που έτσι σημαίνει ότι την άξιζε. Αγαπημένη μητέρα με ράμφος πουλιού: «[Αυτό το όνειρο] ήταν εξαιρετικά ξεκάθαρα και μου έδειχνε την αγαπημένη μου μητέρα, με μια έκφραση στο πρόσωπο ιδιαίτερα ήρεμη και κοιμισμένη, να την κουβαλούν στο δωμάτιό της και να την ξαπλώνουν στο κρεβάτι δύο (ή τρία) άτομα με ράμφη πουλιού» (L Interpretation des reves, σ. 126 κ.ε.). Ο Φρόυντ είδε αυτό το όνειρο σε ηλικία επτά ή οκτώ ετών. Ξύπνησε φωνάζοντας και έκλαιγε μέχρι να δει τη μητέρα του ζωντανή. Τα πρόσωπα τα είχε δανειστεί από μια εικονογράφηση της Βίβλου του Φίλιππόν, που παριστοΰσε τους αιγύπτιους θεούς με κεφάλι γερακι­ ού στη βάση ενός επιτύμβιου αναγλύφου. Η έκφραση της μητέρας εί­ ναι η έκφραση του παππού λίγο πριν το θάνατό του. Στη γερμανική αργκό όμως το γεράκι συνδέεται με τη γενετήσια πράξη, και το μικρό αγόρι μόλις είχε ανακαλύψει τον όρο και το όλο θέμα χάρη στα λόγια ενός συμμαθητή. Το παιδί κατασκεύασε τον κλασικό συνειρμό ανά­ μεσα στον ερωτισμό και το θάνατο, ανακαλύπτοντας τη σεξουαλικό­ τητα της μητέρας του.

4. Η παλινδρόμηση και η διεργασία του ονείρου Είναι κρίμα που δεν μπορούμε να παραθέσουμε τη λεπτομερή περιγραφή που δίνει ο Φρόυντ για πάρα πολλά όνειρα. Ορι-

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑ ΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

49

σμένα είναι τυπικά: ο καθένας σχεδόν τα ονειρεύεται συχνά κατά τη διάρκεια της ζωής του, γεννούν λίγους συνειρμούς αλ­ λά ερμηνεύονται εύκολα (δόντια που πέφτουν, ικανότητα να πετάς, όνειρα γύμνιας ή όνειρα με θανάτους αγαπημένων προ­ σώπων). Άλλα είναι πιο εντυπωσιακά, πολύπλοκα, φαινομενι­ κά χωρίς λογική και παρά ταύτα γεμάτα συμβολισμό και νόη­ μα. Έ να εντυπωσιακό χαρακτηριστικό, πράγματι, είναι η συμβολοποιητική δύναμη των ονείρων, όπου ο σεξουαλικός συμβο­ λισμός είναι πανταχού παρών. Αλλά τα σύμβολα δεν είναι κα­ θολικά κλειδιά και μόνο οι ελεύθεροι συνειρμοί του ονειρευόμενου, που εκδιπλώνονται διαδοχικά για κάθε στοιχείο του ονείρου -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κατά τη θεραπευτική συ­ νεδρία επιτελείται το εξαντλητικό και συστηματικό έργο που επιχείρησε ο Φρόυντ με τα δικά του όνειρα- επιτρέπουν να μά­ θει κανείς την υποκρυπτόμενη ασυνείδητη επιθυμία. ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 2

Όνειρο με την ένεση στην "Ιρμα «Ένας ευρύχωρος προθάλαμος, πολλοί καλεσμένοι, έχουμε επι­ σκέψεις. Ανάμεσα στους καλεσμένους η Ίρμα. Την παίρνω αμέσως παράμερα και, απαντώντας στο γράμμα της, τη μαλώνω που δεν έχει δεχτεί ακόμα τη “λύση”μου. Της λέω: “Δικό σου το λάθος, αν πονάς ακόμα Αυτή απαντάει: “Α ν ήξερες τι πόνους έχω στο λαιμό, στο στο­ μάχι και στην κοιλιά, νιώθω να με πνίγουν Φοβάμαι και την παρατη­ ρώ. Είναι ωχρή στην όψη και πρησμένη. Δέω μέσα μου: μήπως μου ξέφυγε κάποιο οργανικό σύμπτωμα; Την οδηγώ προς το παράθυρο και εξετάζω το λαιμό της [... Πολλοί γιατροί εξετάζουν στη συνέχεια το λαιμό της Ίρμας] Ο Μ. λέει: “Χωρίς αμφιβολία, υπάρχει μόλυνση, αλ­ λά δεν πειράζει. Θα εμφανιστεί και η δυσεντερία και το δηλητήριο θα αποβληθεΓ. Ξέρουμε επίσης, άμεσα, από πού προέρχεται η μόλυνση. Ο φίλος μου Ό ττο της έκανε πρόσφατα, μια μέρα που αισθανόταν άρρωστη, ένεση με προπύλιο, προπυλένιο... προπριονικό οξύ... τριμεθυλαμίνη (τον τύπο τον έχω μπροστά στα μάτια μου, τυπωμένο με

50

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

μαύρους χαρακτήρες)... Α υτές οι ενέσεις δεν γίνονται εύκολα... ίσως και η σύριγγα να μην ήταν καθαρή» (L ’interpretation des reves, σσ. 99-

100). Το όνειρο το σχολιάζει διά μακρών ο Φρόυντ, αλλά και ο Ντ. Ανζιε στη μελέτη του για την αυτοανάλυση του Φρόυντ. Προβάλλει το συμ­ βολικό νόημα του χημικού τύπου στο όνειρο και τη θέληση του Φρόυ­ ντ, που ανησυχεί για την ασθενή του Τρμα, να καλύψει παρά ταιντα το ιατρικό σφάλμα του φίλου του Φλης, στον οποίο είχε στείλει την ασθενή για εγχείρηση και εκείνος είχε ξεχάσει ένα κομμάτι γάζα μέ­ σα στη μΰτη, προκαλώντας της έτσι σοβαρή μόλυνση.

Το όνειρο το γεννάει ένα στοιχείο της ημερήσιας ζωής (ημε­ ρήσιο κατάλοιπο*), που συχνά είναι ανοδδυνο, περνάει απαρα­ τήρητο και επαναδραστηριοποιεί ένα ασυνείδητο μνημονικό ίχνος. Το ίχνος πρέπει να μπορεί να εμφανίζεται στις εικόνες ενός ονείρου, πράγμα που προϋποθέτει μετασχηματισμούς οι οποίοι επιτρέπουν την απεικονιστικότητα*. Έτσι, η φιλοδοξία μπορεί να απεικονιστεί με την ψηλή κορμοστασιά ενός ατόμου ή με το γεγονός ότι ανεβαίνει μια σκάλα. Από την άλλη πλευρά, το όνειρο, που διαμορφώνεται στο ασυνείδητο αλλά εμφανίζε­ ται στο προσυνειδητό, αφοϋ μπορεί ενδεχομένως να το θυμηθεί κανείς ξυπνώντας (και να γίνει επομένως τότε συνειδητό), πρέ­ πει να ξεγελάσει τη λογοκρισία* που κατά την αγωγή εκδηλώ­ νεται ως αντίσταση και εμποδίζει τις απωθημένες παραστάσεις και επιθυμίες να γίνουν συνειδητές. Αυτός είναι ο κύριος λόγος των μεταμφιέσεων υπό τις οποίες παρουσιάζονται οι ιδέες του ονείρου, με τη* βοήθεια ιδίως δυο ουσιαστικών διαδικασιών, της μετάθεσης* και της συμπύκνωσης*. Η μετάθεση συνίσταται σε μεταμφίεση μέσω γειτνίασης και ομοιότητας: όταν ονειρευ­ όμαστε έναν τόπο όπου κατοικεί ένα άτομο, ίσως πρόκειται για το άτομο, έστω κι αν δεν εμφανίζεται αυτοπροσώπως στο όνει­ ρο, ενώ, όταν ονειρευόμαστε ένα πράσινο ποδήλατο, υπάρχει ίσως αναφορά στην πρώτη συλλαβή ενός κύριου ονόματος που

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑ ΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗΜ ΕΝΟΥ ΧΩΡΟΥ

51

αρχίζει από «πρα». Η συμπύκνωση συνίσταται στο συνδυασμό πολλών παραστάσεων που έχουν όλες να κάνουν με το περιε­ χόμενο του ονείρου: η γυναίκα με τα άσπρα μαλλιά έχει τα μαλ­ λιά της γιαγιάς του ονειρευόμενου, αλλά τη σιλουέτα ή το βλέμ­ μα της αδελφής του, τα ρούχα της γειτόνισσάς του κ.ο.κ. Ό λοι αυτοί οι μηχανισμοί διαμόρφωσης του ονείρου υπο­ δεικνύονται από τον Φρόυντ με τον όρο «διεργασία του ονεί­ ρου»*. Αυτή τη διεργασία καλείται να αποδομήσει σιγά σιγά η ερμηνεία προκειμένου να προσδιορίσει τη σημασία του ονεί­ ρου. Ωστόσο, παραμένει ίσοος πάντα ένα σκοτεινό σημείο, ένα στοιχείο αδιάβροχο και στην αυστηρότερη ακόμα αποκωδικο­ ποίηση, ο ομφαλός του ονείρου*. Ο Φρόυντ δείχνει επίσης ότι η ερμηνεία των ονείρων επιβεβαιώνει και εμβαθύνει τη σύλληψή του για το ι^υχικό όργανο και τη λειτουργία του και προτείνει ένα καινούργιο σχήμα για τις ασυνείδητες μνημονικές εγγρα­ φές (μνημονικά ίχνη) στη σχέση τους προς την αντίληψη και την κινητικότητα. Το όνειρο είναι ξεκάθαρη εκδήλωση της παλιν­ δρόμησης*, που υπάρχει στην καθημερινή ζωή, πέρα από κάθε παθολογία: υπάρχει παλινδρόμηση με την τοπική έννοια*, δη­ λαδή πέρασμα από τον συνειδητό ψυχικό τόπο στον ασυνείδη­ το ψυχικό τόπο* παλινδρόμηση με τη χρονική έννοια*, αφού το όνειρο περιλαμβάνει πάντα την αναβίωση εντυπώσεων της παιδικής ηλικίας και ταυτόχρονα την έκφραση μιας επιθυμίας πάντα επίκαιρης* και παλινδρόμηση με την τυπική έννοια, αφού οι ιδέες δεν διαμορφώνονται σε λέξεις αλλά σε εικόνες. Ό ταν εμφανίζονται λόγια σε ένα όνειρο, πρόκειται αντίθετα στις περισσότερες περιπτώσεις για λόγια που ακούσαμε πραγ­ ματικά και επαναλαμβάνονται αυτούσια.

52

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΤΕ Κ Μ Η ΡΙΟ 3

Το όνειρο της ωραίας κυρίας κρεοπώλου (το ονειρεύτηκε μια ασθενής του Φρόυντ, παντρεμένη με χονδρέμπορο κρεάτων): «Θέλω να προσφέρω ένα δείπνο, αλλά το μόνο που έχω είναι λίγος καπνιστός σολομός. Θα ήθελα να πάω για ψώνια, αλλά θυμάμαι ότι είναι Κυρια­ κή απόγευμα και ότι όλα τα μαγαζιά είναι κλειστά. Θέλω να τηλεφω­ νήσω σε κάποιους προμηθευτές, αλλά το τηλέφωνο είναι χαλασμένο. Πρέπει λοιπόν να απαρνηθώ την επιθυμία μου να προσφέρω το δεί­ πνο» (L ’interpolation des reves, σσ. 99-100). Η ασθενής προτιμάει να μην προσφέρει δείπνο παρά να ταΐσει μια φίλη της για την οποία ο άντρας της λέει τα καλύτερα λόγια... Το όνειρο με τους καλεσμένους για φαγητό: «Είμαστε παρέα, κα ­ θισμένοι στο τραπέζι ή με καλεσμένους για φαγητό... Τρώμε σπανά­ κι... Η κα Ε. Λ. κάθεται δίπλα μου, στρέφεται ολόκληρη προς το μ έ­ ρος μου και ακουμπάει με οικειότητα το χέρι της στο γόνατό μου. Λπομακρύνω το χέρι με μια αμυντική κίνηση. Λέει τότε: “Τα μάτια σας ήταν πάντα τόσο όμορφα... ’’Βλέπω τότε αμυδρά κάτι σαν σκίτσο όμορφων ματιών ή το περίγραμμα ενός ζεύγους γυαλιών» (Sur le reve, σ. 52). Αυτό το όνειρο χρησιμεύει ως υπόβαθρο στην παρουσίαση του Φρόυντ για τη θεωρία του περί ονείρου και την τεχνική ερμηνείας των ονείρων στο άρθρο για το όνειρο (Sur le reve) του 1900. Το τρα­ πέζι με τους καλεσμένους και η αμυντική κίνηση υποστηρίζουν το, μη προφανές, θέμα του τιμήματος για ό,τι αποκτάται και της έγνοιας να πιάσουν τα λεφτά τόπο. Τα γυαλιά παραπέμπουν στη σχέση με τον Φλης, που είχε δυσκολέψει, και στην αμφιπλευρικότητα/αμφιφυλία αλλά και στην ιδέα της «διπλωπίας». Το όνειρο με το παιδί που καίγεται: «Ένας πατέρας έχει περάσει για καιρό μέρες και νύχτες άγρυπνος δίπλα στο κρεβάτι του άρρω­ στου παιδιού του. Μετά το θάνατο του παιδιού, πηγαίνει να ξεκουρα­ στεί σε διπλανό δωμάτιο, αλλά αφήνει την πόρτα ανοιχτή για να μπ ο ­ ρεί να βλέπει από το δωμάτιό του το πτώμα του παιδιού του ξαπλω­ μένο μέσα στο φέρετρο, με αναμμένες γύρω λαμπάδες. Ένας γέρο­ ντας έχει αναλάβει το ξενύχτι του νεκρού και κάθεται δίπλα στη σορό

53

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ ΥΧΩΡΟΥ

μουρμουρίζοντας προσευχές. Μετά από μερικές ώρες ύπνου, ο πα τέ­ ρας ονειρεύεται ότι το παιδί βρίσκεται κοντά στο κρεβάτι του, του πιάνει το μπράτσο και του ψιθυρίζει σε τόνο επιτιμητικό: “Αεν βλέ­ πεις ότι κ α ίγο μ α ιΞ υπ νά ει, ένα δυνατό φως έρχεται από το δωμάτιο του νεκρού, σπεύδει προς τα εκεί, βλέπει το γέροντα αποκοιμισμένο, ενώ το σάβανο και το μπράτσο του νεκρού παιδιού έχουν κα εί από μια λαμπάδα που έπεσε πάνω τους» (L ’interpolation des reves, σ. 433). Η επιθυμία να είναι το παιδί ακόμα ζωντανό είναι παρούσα στο θέμα του ονείρου και στον επιτιμητικό τόνο. Αναμφίβολα το δυνατό φως που ερχόταν από το δωμάτιο ειδοποίησε τον κοιμισμένο, αλλά βλέπει ένα όνειρο επιθυμίας προτού να ξυπνήσει πραγματικά. Μια ιδιαιτερότητα στην αφήγηση του ονείρου είναι ότι στον Φρόυντ το διηγήθηκε μια κυρία που, ακούγοντάς το από κάποιον ομιλητή, είδε το ίδιο όνειρο... Σε αυτό τον τρόπο να ονειρεύεται κανείς ξανά το όνειρο παρεμβαίνουν στοιχεία ταύτισης* με τον πρώτο που το ονει­ ρεύτηκε, λόγω της συγκίνησης που αποπνέει το όνειρο, αλλά και στοιχεία της σχέσης της κυρίας με τον Φρόυντ που στοχάζεται πάνω στο όνειρο και που η κυρία του προσφέρει ένα όνειρο όπως το θέλει. Εδώ έχουμε περίπτωση μεταβίβασης*.

Τ ΕΚ Μ Η ΡΙΟ 4

Σχήμα του ψυχικοί) οργάνου σύμφωνα με το κεφάλαιο VII της Ερμηνείας των ονείρων Αντίληψι1

/

S,

s>2

Ics

IΙροσυνειδητό

\

/ Ερεθίσματα ----------------------------------------------------------- ► Κινητικότητα

54

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

5. Πρωτογενείς και δευτερογενείς διαδικασίες Οι διαδικασίες του ονείρου αντιστοιχούν σε μια πρωτογενή λο­ γική, τη λογική του ασυνείδητου, που διακρίνεται από τη δευτε­ ρογενή λογική της συνειδητής σκέψης. Το ασυνείδητο αγνοεί το χρόνο, αφού τα πάντα εκεί είναι επίκαιρα. Αγνοεί επομένως και το θάνατο. Το ασυνείδητο αγνοεί την αντίφαση, αφού τα περιεχόμενά του είναι ενεργείς δυνάμεις που συνυπάρχουν χω­ ρίς να παρεμβαίνει η κρίση. Το ασυνείδητο συνδυάζει τα στοι­ χεία που μοιάζουν, ανεξάρτητα από την όποια χρονική σειρά. ΤΕ Κ Μ Η ΡΙΟ 5

«Μέσα στο σύστημα αυτό δεν υπάρχει ούτε άρνηση ούτε αμφιβολία ούτε αναβαθμοί βεβαιότητας. Όλα αυτά τα εισάγει η λογοκριτική διεργασία μεταξύ Ics και Pcs1. [...] Μέσα στο ασυνείδητο υπάρχουν μόνο περιεχόμενα λιγότερο ή περισσότερο ισχυρά επενδυμένα. Ε κεί κυριαρχεί μια μεγάλη κινητικότητα των εντάσεων στην επέν­ δυση*. Με τη διαδικασία μετάθεσης μια παράσταση μπορεί να μ ετα ­ βιβάσει ολόκληρο το ποσό επένδυσής της σε άλλη, ενώ με τη διαδικα­ σία συμπύκνωσης να οικειοποιηθεί κα θ’ ολοκληρία την επένδυση πολλών άλλων. Έχω προτείνει να θεωρούμε τις δύο διαδικασίες χα ­ ρακτηριστικές αυτού που αποκαλούμε πρωτογενή ψυχική διαδικα­ σία. Στο σύστημα Pcs κυριαρχεί η δευτερογενής διαδικασία [...]. Οι διαδικασίες του ασυνείδητου συστήματος είναι άχρονες, δηλαδή αταξινόμητες μέσα στο χρόνο, δεν τροποποιούνται με τη ροή του χρό­ νου, δεν έχουν απολύτως καμιά σχέση με το χρόνο. Και η σχέση με το χρόνο συνδέεται επίσης με το έργο του συστήματος Cs’. Μα ούτε οι διαδικασίες Ics έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Υπακούουν στην αρχή της ηδονής. Η μοίρα τους εξαρτάται μόνο από τη δύναμή τους και από τη συμμόρφωση ή τη μη συμμόρφωσή τους προς τις απαιτήσεις της ρύθμισης ηδονή - δυσαρέσκεια. Α ς συνοψίσουμε ό,τι είπαμε: απουσία αντίφασης, πρωτογενής δια­ δικασία (κινητικότητα των επενδύσεων), αχρονικότητα και υποκα­ τάσταση της εξωτερικής πραγματικότητας με την ψυχική πραγματι­ κότητα είναι τα χαρακτηριστικά που περιμένουμε κανονικά ναβρού-

ΦΡΟΫΝΤ, Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

55

με στις διαδικασίες οι οποίες ανήκουν στο σύστημα Ics». «L’inconscient» στο Metapsychologie (1915), Παρίσι, Gallimard, 1968, σσ. 9698 (το κείμενο επαναλαμβάνεται και επεξηγείται στη σ. 100). 1. Ics: Ασυνείδητο. Pcs: Προσυνειδητό. Cs: Συνειδητό. Ο Φρόυντ χρησιμο­ ποιεί αυτές τις συντμήσεις όταν θέλει να δηλώσει τα διάφορα συστήματα που συνθέτουν το ψυχικό όργανο, με τους δικούς τους νόμους λειτουργίας, και όχι μόνο να υποδείξει περιγραφικά ότι μια σκέψη ή μια επιθυμία είναι συνει­ δητές ή ασυνείδητες.

Αυτές οι πρωτογενείς διαδικασίες υπακούουν στην αρχή της ηδονής*. Η αρχή της πραγματικότητας* είναι μεταγενέστερή της και εφαρμόζεται για να επιτρέψει την ικανοποίηση της ενόρμησης*, παρά τους περιορισμούς που προέρχονται από την πραγματικότητα. Επιτρέπει επομένως να λαμβάνεται υπόψη η πραγματικότητα, ιδίως χάρη στη σκέψη (για παράδειγμα, καταλαβαίνοντας ότι η ηδονή πρέπει να μετατεθεί χρονικά, ότι πρέπει να περιμένει, ότι πρέπει να υιοθετείται το άλφα ή το βή­ τα μέσο για να φτάσουμε σε αυτήν ή διακρίνοντας το εφικτό και το ανέφικτο), αλλά παραμένει πάντα στην υπηρεσία της αρ­ χής της ηδονής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ Μ ελέτες για την υστερία (Etudes surVhysterie), Παρίσι, PUF, 1956, στ" έκδ. 1978. Η ερμηνεία των ονείρων (LInterpretation des reves), Παρίσι, PUF, 1967. Για το όνειρο (Sur le reve), Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essai», 1988. Διατυπώσεις για τις δύο αρχές της ροής των ψυχικών γεγονότο)ν

56

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

(«Form ulations sur les deux principes du cours des evenements psychiques»), σ τοR0sultats, Idees, Problemes /, Π αρίσι, PUF, 1984. Η γέννηση της ψυχανάλυσης (La naissance de la psychanalyse) (επι­ στολές στον Φλης + To Σχεδίασμα), Παρίσι, PUF, 1956, ε ' έκδ. 1986. Ν εανικές επιστολές (Lettres de jeunesse), Π αρίσι, Gallimard, 1990. Αλληλογραφία (Correspondance) (1873-1939), Παρίσι, Gallimard (επιστολές που επέλεξε ο γιος του Ερνστ. Η συλλογή περιλαμβά­ νει ιδίως τις επιστολές προς τη γυναίκα του, Μ άρθα).

2. Για τη Βιέννη Johnston William Μ., L ’EspHt viennois, Π αρίσι, PU F, σειρά «Quadrige», 1991. Le R ider Jacques, M odemite viennoise et cHses de Videntit0, Παρίσι, PU F, 1990.

3. Βιογραφίες του Φρόυντ Gay Peter, Freud. Une vie, 2 τόμοι, H achette, σειρά «Pluriel», 1991 (ενημερωμένο αλλά πολΰ επικεντρωμένο στα γεγονότα). Jones Ernst, La vie et Voeuvre de Sigmund Freud, 3 τόμοι, Π αρίσι, PU F (έργο αναφοράς). R obert M arthe, La revolution psychanalytique. La vie et Voeuvre de Freud, 2 τόμοι, Π αρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1964 (καλή σύν­ θεση για το ευρύ κοινό, ήδη ξεπερασμένη).

4. Για την ανακάλυψη της ψυχανάλυσης Assoun Paul-Laurent, Introduction a I ’ipistemologie freudienne, Π αρί­ σι, Payot, 1981. Bercherie Paul, Genese des concepts freudiens, Π αρίσι, Navarin, 1983 (σε βάθος μελέτη, πολύπλοκη). Ellenberger H enri, La decouverte de Vinconscient, Παρίσι, Fayard, 1994 (κλασική πια αναφορά). G eerardyn Filip και V an de Vijver G ertrudis (διεύθ.), A ux sources de la psychanalyse. Une analyse des premiers 0crits de Freud (18771900), Παρίσι, L’H arm attan, σειρά «Etudes psychanalytiques», 1998.

ΦΡΟΫΝΤ; Ο ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΝΟΗ Μ ΕΝΟ Υ ΧΩΡΟΥ

57

5. Για to όνειρο και την αυτοανάλυση του Φρόυντ Anzieu Didier, L ’auto-analyse de Freud et la decouverte de la psychanalyse, 2 τόμοι, Π αρίσι, PUF, 1959, y ' έκδ. συμπληρωμένη, 1988. Castel Pierre-H enri, Introduction a Vinterpritation du reve de Freud, Παρίσι, PUF, 1998.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Κλινικά ερωτήματα Λ. Γύρω από το όνειρο Κατά τα έτη 1900-1910, ο Φρόυντ παραπονιέται για την επιστη­ μονική του απομόνωση -η Ερμηνεία των ονείρων δεν είχε ευ­ θύς εξαρχής την επιτυχία που υπολόγιζε, ενώ ορισμένες διαλέ­ ξεις του έτυχαν κακής υποδοχής από τους βιεννέζους για­ τρούς-, αλλά συνεχίζει την έντονη θεωρητική και κλινική δρά­ στη ριότητά του. 1. Παραδρομή και αστοχήματα (παραπραξίες) Οι διαδικασίες του ονείρου δεν απουσιάζουν από την κατάστα­ ση εγρήγορσης και οι παραδρομές*, οι λησμονημένες λέξεις, αλλά και χίλιες άλλες μορφές αστοχημάτων* μαρτυρούν την ει­ σβολή ασυνείδητων φαινομένων στην ημερήσια ζωή. Ο Φρόυντ σπάζει το πανάσχημο μελανοδοχείο που βρίσκεται πάνω στο γραφείο του τη μέρα ακριβώς που πρόκειται να τον επισκεφτεί η αδελφή του: ξέρει ότι αυτή θα του διαλέξει άλλο του γούστου του. Επισκεπτόμενος μια ασθενή, ανεβαίνει έναν όροφο ψηλό­ τερα: εκείνη ακριβώς τη στιγμή ονειρεύεται πιο φιλόδοξα το μέλλον του. Κάποιος παραπατάει: τι σεξουαλικό ή ηθικό παρα­ στράτημα προσπαθεί να κάνει; Τίποτα δεν είναι ασήμαντο ή αθώο. Αν δεχτούμε τον ψυχικό ντετερμινισμό* για ορισμένες ακού­

60

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

σιες πράξεις μας, αναγνωρίζοντας σε αυτές αστοχήματα εξαι­ ρετικά εύστοχα όσον αφορά τις ασυνείδητες προθέσεις που κουβαλούν, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο νόμος ισχύει γενικά και να θέσουμε ως δεδομένο ότι όλες οι ακούσιες πράξεις μας, απροσεξίες, αμέλειες, λάθη, είναι ευκαιρίες μέσω των οποίων εκδηλώνονται ασυνείδητες επιθυμίες. Η λογική τους είναι για μια ακόμη φορά η λογική των πρωταρχικών διαδικασιών (δη­ λαδή η λογική του ονείρου).

Το ξεχασμένο όνομα του Σινιορέλλι Ο Φρόυντ ψάχνει μάταια να θυμηθεί το όνομα του ζωγράφου Σινιορέλλι. Αντί γι’ αυτό του έρχονται τα ονόματα των ζωγράφο)ν Μποτιτσέλλι και Μπολτράφφιο στο μυαλό. Ξέρει όμως ότι κάνει λάθος. Αυτό συμβαίνει γιατί παρεμβαίνει η προηγούμενη συζήτηση για τους Τούρκους στη Βοσνία (Χ)Ερζεγοβίνη (Herzegovine): Ο Φρόυντ σκέφτηκε -χωρίς να το π ει- την αξία που δίνουν οι Τούρκοι στη σε­ ξουαλική δύναμη. Η κατάπνιξη αυτής της ιδέας τον οδηγεί να απω­ θήσει το H err (γερμαvικά)/Signor (ιταλικά) για να αποφύγει το συ­ νειρμό με την Ερζεγοβίνη (πρβλ. Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής, κεφάλαιο I).

2. ΗΝτορα Το 1901, ο Φρόυντ συντάσσει την αναφορά του για τη θεραπεία της Ντόρας, που θα τη δημοσιεύσει το 1905 και που αποτελεί την πρώτη από τις κλινικές περιπτώσεις που έμειναν με τον τίτ­ λο Πέντε Ψυχαναλύσεις, πέντε αρχικά παραδείγματα της κλινι­ κής πρακτικής του Φρόυντ και του τρόπου με τον οποίο επεξερ­ γαζόταν θεωρητικά τα πράγματα. Αυτό το Απόσπασμα από μια ανάλυση υστερίας είχε γραφτεί για να φωτίσει ως παράδειγμα τη θεωρία του περί ονείρου. Η περίπτωση της Ντόρας, μιας νε­ αρής υστερικής που την παρακολουθούσε για τρεις μήνες στα τέλη του 1899, επιβεβαιώνει τη θεωρητική και πρακτική σημα-

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

61

αία που έχει η ερμηνεία των ονείρων για την κατανόηση και την αντιμετώπιση των νευρώσεων. Η πρόωρη διακοπή της θερα­ πείας δεν επέτρεψε να ολοκληρωθεί η ανάλυση και άφησε πολ­ λά σκοτεινά σημεία, η μικρή όμως διάρκεια διευκολύνει την έκ­ θεσή της, που επικεντρώνεται στην ερμηνεία δυο διαδοχικών ονείρων της ασθενούς. Η οικογένεια της Ντόρας είχε δημιουργήσει στενούς φιλι­ κούς δεσμούς με την οικογένεια Κ. Η κα Κ. είχε φροντίσει τον πατέρα της Ντόρας όταν ήταν άρρωστος. Ο κος Κ. ήταν πάντα καλός με την Ντόρα, η οποία ασχολούνταν πολύ με τα δύο παι­ διά της οικογένειας Κ. Δύο χρόνια πριν, ενώ ήταν να περάσει τις διακοπές της στο σπίτι των Κ., η Ντόρα, μετά από λίγες μέ­ ρες, ζήτησε επίμονα να φύγει. Αργότερα, διηγήθηκε στη μητέρα της ότι ο κος Κ., κατά τη διάρκεια μιας βόλτας στις όχθες της λί­ μνης, της είχε κάνει ερωτική εξομολόγηση. Ο κος Κ. το αρνείται σθεναρά, με την υποστήριξη της κας Κ., και ρίχνει τις υποψίες στην Ντόρα που «φαντάστηκε» τάχα τη σκηνή. Από τότε, η Ντό­ ρα απαιτεί από τον πατέρα της να διακόψει κάθε σχέση με την οικογένεια Κ., ιδιαίτερα με την κα Κ., πράγμα που ο πατέρας αρνείται να κάνει. Μόλις άρχισε η θεραπεία, αποκαλύφθηκε ένα παλιότερο γεγονός που συνέβη όταν η Ντόρα ήταν δεκα­ τεσσάρων χρονών: ενώ βρισκόταν μόνη με τον κο Κ. στο μαγαζί του, αυτός την έσφιξε στην αγκαλιά του και τη φίλησε. Η Ντόρα αισθάνθηκε τότε έντονη αηδία (υστερικό χαρακτηριστικό). Η Ντόρα δεν μιλάει ευχαρίστως για τις σχέσεις της με τον κο Κ., με τον οποίο, λέει, όλα έχουν τελειώσει. Ό λες οι σκέψεις της αναφέρονται στον πατέρα της, που δεν μπορεί να του συγ­ χωρήσει ότι διατηρεί ακόμη σχέσεις με τον κο και κυρίως με την κα Κ. Είναι απολύτως σίγουρη για τον έρωτά τους και κρί­ νει πως ο πατέρας της τη θυσιάζει στο βωμό της σχέσης του. Οι μομφές της δεν είναι αβάσιμες: είναι σαφές ότι ο πατέρας δεν θέλει να δει τη συμπεριφορά του κου Κ. για να μη διαταράξει τις σχέσεις του με την κα Κ. Αλλά, όπως συμβαίνει συχνά, οι

62

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

μομφές αυτές είναι, καθώς φαίνεται, η προβολή* στον πατέρα των κατηγοριών προς τον εαυτό της, γιατί, μέχρι τη σκηνή της λίμνης, δεν έβλεπε τη σχέση του πατέρα της, την οποία μάλιστα είχε ευνοήσει με κάθε τρόπο. Το παράδειγμα μιας γκουβερνάντας την έκανε να καταλάβει ξεκάθαρα τη συμπεριφορά της. Ασχολούνταν με τα παιδιά των Κ. και έκλεινε τα μάτια μπρο­ στά στη σχέση του πατέρα της με την κα Κ. ώστε να ευνοεί τις δικές της σχέσεις με τον κο Κ. Έκτοτε η Ντόρα συμπεριφερόταν περισσότερο σαν ζηλότυπη γυναίκα παρά σαν κόρη, ταυτι­ ζόμενη με τη μητέρα της. Οι φαντασιώσεις της την ταύτιζαν εξάλλου με την κα Κ. Αυτή η αγάπη για τον πατέρα της δεν είχε εκδηλωθεί για πολλά χρόνια, και πρέπει να αναρωτηθεί κανείς από πού προέρχεται η ξαφνική ενίσχυση των αισθημάτων. Έ πρεπε να γίνει δεκτό ότι αυτή η ενίσχυση της αγάπης για τον πατέρα τη βοηθούσε να καταπνίξει την αγάπη της για τον κο Κ., που είχε γίνει, για άγνωστο ακόμη λόγο, οδυνηρή μετά τη σκη­ νή στη λίμνη. Μα και κάτι άλλο εμφανίστηκε πίσω από τις υπερισχύουσες ιδέες της, η ζήλια της προς την κα Κ. που είχε υπάρ­ ξει μυστικοσύμβουλός της για πολλά χρόνια, ενπικά και χωρίς να εμφανίζει αλλαγή στα συμπτώματα. Ο Φρόυντ αποφασίζει να διακόψει τη θεραπεία του άντρα με τους λύκους ορίζοντας αυθαίρετα ως όριο τους έξι μήνες. Μετά από αυτή την ανακοίνωση, ο ασθενής κινητοποιείται πολύ περισσότερο ψυχι­ κά, η δουλειά προχωρεί και τότε ο Φρόυντ μπορεί να διαλευκάνει τις βασικές όψεις της παιδικής νεύρωσης του ασθενή του. Μια στροφή επιτελείται χάρη στο όνειρο με τους λύκους, που έδωσε το παρατσούκλι με το οποίο έμεινε γνωστός στην ιστορία της ψυχανάλυσης ο συγκεκριμένος ασθενής. Πρόκειται για όνει­ ρο που το διηγήθηκε κατά τη θεραπεία, αλλά που το είχε δει όταν ήταν τεσσάρων χρονών και που τον είχε τρομάξει πολύ. ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 2

Το όνειρο του άντρα με τους λύκους «Ονειρεύτηκα πα)ς είναι νύχτα και πως είμαι ξαπλωμένος στο κρεβάτι μου (τα πόδια του κρεβατιού μου ακονμπούσαν στο παράθυρο και μπροστά από το παράθυρο υπήρχε μια σειρά γέρικες καρυδιές. Ξέρω ότι ήταν χειμώνας, όταν είδα το όνειρο, και νύχτα). Ξαφνικά το παρά­ θυρο ανοίγει μόνο του και βλέπω με μεγάλο τρόμο πως πάνω στην ψηλή καρυδιά μπροστά από το παράθυρο ήταν καθισμένοι μερικοί λευκοί λύκοι. Ήταν έξι ή εφτά τον αριθμό'. Οι λύκοι ήταν ολόλευκοι και έμοια­ ζαν μάλλον με αλεπούδες ή τσοπανόσκυλα, γιατί είχαν μεγάλες ουρές σαν αλεπούδες και ορθωμένα αφτιά σαν τα σκυλιά, όταν παραμονεύ­ ουν κάτι. Νιώθοντας μεγάλο άγχος, το άγχος προφανώς να καταβροχθι­ στώ από τους λύκους, έβγαλα μια φωνή και ξύπνησα. Η γυναίκα που με φύλαγε έτρεξε στο προσκέφαλό μου για να δει τι είχα πάθει. Πέρασε αρκετή ο5ρα ώσπου να πειστώ ότι ήταν απλώς όνειρο, τόσο φυσική και ξεκάθαρη μου είχε φανεί η εικόνα του παράθυρου που ανοίγει και των λύκων που ήταν καθισμένοι πάνω στο δέντρο. Τελικά ηρέμησα, αισθάνθηκα λυτρωμένος, λες, από έναν κίνδυνο και ξανακοιμήθηκα.

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

71

Η μόνη δράση στο όνειρο ήταν του παράθυρου που ανοίγει, γιατί οι λύκοι ήταν απόλυτα ήρεμοι, χωρίς την παραμικρή κίνηση, πάνω στα κλαδιά του δέντρου, δεξιά και αριστερά του κορμού, και με κοί­ ταζαν. Έ μοιαζαν να έχουν στρέψει όλη την προσοχή τους επάνω μου -νομίζω πως αυτό ήταν το πρώτο μου τρομακτικό όνειρο. Ήμουν εκείνη την εποχή τριών, τεσσάρων, πέντε το πολύ ετών’». 1. Στο σχέδιο της εικόνας του ονείρου του, ο Σεργκέι Παγκέγιεφ ζωγράφι­ σε μόνο πέντε. 2. Η αλλαγή από τα πλάγια στοιχεία για την αφήγηση του ονείρου στα ορ­ θά για τους συνειρμοι3ς υπήρχε στο κείμενο του Φρόυντ.

Το παράθυρο που ανοίγει στην αρχή του ονείρου σημαδεύει την εμφάνιση μιας άλλης σκηνής, τη σκηνή της ασυνείδητης ανάμνησης. Η ακινησία των λΰκων υποδεικνύει κατ’ αντίθεση (που είναι η πιο ριζική μορφή μετάθεσης) μια έντονη ταραχή, ενώ πάλι το βλέμμα των λύκων θα αποδειχτεί ότι είναι η αντι­ στροφή του βλέμματος του ίδιου του παιδιού σε μια προηγούμε­ νη ανάμνηση: αποσβολωμένο στο όνειρό του, το παιδί θυμάται ασυναίσθητα μια άλλη κατάσταση αποσβόλωσης, αυτή που πρέπει να ένιωσε ένα απόγευμα, όταν παρακολούθησε μια συ­ νεύρεση (πιθανώς πισωκολλητά, κατά την εκτίμηση του Φρόυ­ ντ) των γονιών του, που τον είχαν πάρει στο δωμάτιό τους, επει­ δή ήταν άρρωστος, και πίστευαν ότι κοιμάται. Δεν είναι δυνατόν να αναφέρουμε εδώ τη λεπτομερή έρευνα που διεξάγει ο Φρόυντ σε αυτή την ερμηνεία ούτε τα επιχειρή­ ματα που προβάλλει. Αντικείμενο της έρευνας όμως δεν είναι μόνο η σημασία του ονείρου: έχοντας έρθει σε ριζική αντίθεση με τον Γ ιουνγκ, που υπήρξε ο αγαπημένος του μαθητής, ο Φρόυ­ ντ θέλει να αποδείξει την αποφασιστική σημασία της παιδικής σεξουαλικότητας και προσπαθεί να προσδιορίσει μέσω δια­ σταυρώσεων τη χρονολογία κατά την οποία το παιδί παρατήρη­ σε τη συνουσία των γονέων. Προς μεγάλη του έκπληξη, καταλή­ γει στο συμπέρασμα πως το γεγονός συνέβη μάλλον όταν το

72

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

παιδί ήταν δεκαοκτώ μηνών, ενώ το όνειρο που την απεικονίζει τοποθετείται χρονικά στην ηλικία των τεσσάρων ετών. Ταυτόχρονα μερικές αμφιταλαντεύσεις στη γραφή δεί­ χνουν ότι ο Φρόυντ είναι έτοιμος να δεχτεί πως διέπραξε σφάλ­ ματα κατά την ανάπλασή του και μάλιστα ότι η φαντασίωση της συνουσίας των γονέων, και η ανασύνθεσή της μέσα στο όνειρο και έπειτα κατά τη θεραπεία, μπορεί να είναι εξίσου σημαντι­ κές με την πραγματική παρατήρηση. Η ιστορία της ανάλυσης του ανθρώπου με τους λύκους δεν τελειώνει εδώ. Ο Φρόυντ δημοσίευσε το 1918 αυτή την περίπτω­ ση που είχε αντιμετωπίσει το 1914. Μετά τη ρωσική επανάστα­ ση, ο Σεργκέι καταστράφηκε οικονομικά, και ο Φρόυντ έκανε κάθε χρόνο έρανο στους κύκλους των αναλυτών υπέρ του ασθε­ νή του, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για ό,τι είχε προσφέρει στην ψυχανάλυση. Αργότερα, θα του ζητήσει να βεβαιώσει με επι­ στολή ότι το περίφημο όνειρο με τους λύκους ανάγεται πράγμα­ τι στην παιδική του ηλικία και ότι δεν το είχε γεννήσει η θερα­ πεία... Μια υποτροπή του Σεργκέι, που η εμφάνιση ενός σπυρι­ ού στη μύτη τού φαίνεται ανεπανόρθωτος ακρωτηριασμός, οδη­ γεί τον Φρόυντ να τον εμπιστευτεί, επτά χρόνια μετά την πρώτη του ανάλυση, για δεύτερη θεραπεία στη Ρουθ Μακ Μπράνσβικ, που αναλυόταν η ίδια από τον Φρόυντ. Ο Σεργκέι θα ακολουθή­ σει τρίτη θεραπεία με τη ΜιούριελΓκάρντινερ και με την ευκαι­ ρία ζωγραφίζει. Μετά από ένα θυελλώδη γάμο, που τελειώνει με την αυτοκτονία της γυναίκας του Τερέζας, ο Σεργκέι ζει μέ­ χρι τα βαθιά γεράματα, γράφει τα Απομνημονεύματά του και βρίσκει τη γαλήνη στο πλευρό μιας πρώην γκουβερνάντας, της δεσποινίδας Γκάμπυ. Έχουμε στη διάθεσή μας το κείμενο των συζητήσεων του Σεργκέι με τη δημοσιογράφο Κάριν Ομπχόλτσερ, που επιβεβαιώνει ότι πολύ λίγα από τα διακυβεύματα της θεραπείας με τον Φρόυντ είχαν παραμείνει στη μνήμη του και ότι δεν είχε αφομοιώσει ψυχικά τις φροϋδικές κατασκευές. Στο φροϋδικό έργο, αντίθετα, αυτή η περίπτωση θα συνεχί­

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

73

σει να ασκεί την επίδρασή της. Πολλά μεταγενέστερα κείμενα αναφέρονται σε αυτή και δείχνουν πως ο Φρόυντ δεν είχε στα­ ματήσει να στοχάζεται πάνω στην περίπτωση. Ο χαρακτηρι­ σμός της παθολογίας του Σεργκέι (οριακή κατάσταση;) συνεχί­ ζει να απασχολεί τους αναλυτές. Το ερώτημα επίσης σχετικά με την πραγματικότητα και την πρόωρη παρατήρηση της συ­ νουσίας των γονέων βρίσκεται στο κέντρο μιας αντιπαράθεσης πολύ έντονης από το 1974 και μετά ανάμεσα στους γάλλους αναλυτές που προσπάθησαν να καταλάβουν αν η ανάλυση αποδίδει εκ νέου το παρελθόν του ασθενή, όπως ήταν (έστω και «ανασυνθέτοντάς» το, σύμφωνα με τη διατύπωση του Φ. Πας), ή αν πρόκειται για (ανα)κατασκευή* που επιχειρούν από κοινού ο ασθενής και ο ψυχαναλυτής κατά τη διάρκεια ενός είδους δημιουργίας που την καθιστά εφικτή η σχέση μετα­ βίβασης (θέση του Σερζ Βιντερμάν). 5. Οι πρωταρχικές φαντασιώσεις Η θεραπεία του άντρα με τους λύκους υποδεικνύει καθαρά τις πρωταρχικές φαντασιώσεις*. Ό ποια κι αν είναι η προσωπική του ιστορία, κάθε παιδί περνάει από μια «παιδική νεύρωση» (η οποία δεν πρέπει να συγχέεται με τις νευρώσεις του παιδιού που είναι παθολογικά μορφώματα), συνδεόμενη πιο συγκεκρι­ μένα με την κρίση και την επεξεργασία έπειτα των οιδιπόδειων σχέσεών του με τους γονείς. Εντός αυτής συναντά καθολικές και θεμελιώδεις φαντασιώσεις, όποια κι αν είναι η μορφή που λαμβάνουν αυτά τα σενάρια στην κάθε επιμέρους ιστορία. Τρεις είναι οι γενικά αποδεκτές πρωταρχικές φαντασιώ­ σεις: τα σενάρια αποπλάνησης, τα σενάρια που σκηνοθετούν το άγχος ευνουχισμού και, τέλος, τα σενάρια που αποτυπώνουν λιγότερο ή περισσότερο άμεσα τη σεξουαλική επαφή των γονέ­ ων, την απαρχή της ύπαρξης του παιδιού: το όνειρο του άντρα με τους λύκους είναι καλό παράδειγμα αποτύπωσης αυτής της πρωταρχικής σκηνής* (ή πρωτόγονης σκηνής: Urszene. Η έκ-

74

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

φράση χρονολογείται από το 1915 και πλάστηκε κατά την ανά­ λυση μιας περίπτωσης παράνοιας). Στην περίπτωση του Σεργκέι, η φαντασίωση ευνουχισμοί") φτάνει στο σημείο να προκαλέσει ένα εντυπωσιακό επεισόδιο: το μικρό, πεντάχρονο περίπου, αγόρι νομίζει ότι έχει κόψει το δάχτυλό του με το σουγιά και δεν τολμάει καν να το κοιτάξει: αυτή η παραίσθηση του κομμένου δάχτυλου μαρτυρεί πόσο σο­ βαρή ήταν η παιδική σύγκρουση στον εν λόγω ασθενή. Πολλοί συγγραφείς θεωρούν πως μια τέταρτη πρωταρχική φαντασίωση πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, σε σύνδεση με τις εργασίες που έκαναν μαθητές του Φρόυντ, ο Ρανκ και ο Φερέντσι. Πρόκειται για τη φαντασίωση επιστροφής στην ενδομή­ τρια ζωή*, βλέψη προς την παλινδρόμηση που μαρτυρεί τη δυ­ σκολία του αρχικού χωρισμού από τη μητέρα και που κατά τον Ρανκ έχει τις ρίζες της σε ένα καθολικό τραύμα, τον τραυματι­ σμό της γέννησης*. Το ερώτημα περί του σχηματισμού των πρωταρχικών φα­ ντασιώσεων απασχόλησε πολύ τους ψυχαναλυτές: ο Φρόυντ θέτει χωρίς περιστροφές ως δεδομένη μια φυλογενετική μετά­ δοση* που εξηγεί κατ’ αυτόν γιατί οι φαντασιώσεις είναι καθο­ λικές έστω κι αν η ιδιαίτερη ιστορία του παιδιού δεν επιτρέπει να το αντιληφθούμε άμεσα. Αυτή όμως η λύση γεννά πλήθος δυσκολίες. 6. Οι αναμνήσεις προκαλύμματα Η καθαρότητα του ονείρου του άντρα με τους λύκους ανευρί­ σκεται και στις αναμνήσεις προκαλύμματα* που μελέτησε ο Φρόυντ σε άρθρο του 1899. Εκεί δείχνει αυτές τις μεμονωμέ­ νες, πολύ καθαρές «αναμνήσεις», που ξέφυγαν από την παιδι­ κή αμνησία, αλλά που στην πραγματικότητα ανασυντέθηκαν ασυνείδητα. Φαινομενικά ανώδυνες, παραπέμπουν με πολύ συμπυκνωμένο τρόπο σε ουσιαστικά στοιχεία της ιστορίας του παιδιού. Ο Φρόυντ βλέπει, για παράδειγμα, τον εαυτό του σε

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

75

ένα ανθισμένο λιβάδι, μαζί με τα παιδάκια του Φράιμπεργκ με τα οποία έπαιζε (επομένως τριών χρονών το πολύ), λίγο πριν από το απογευματινό κολατσιό, και αρπάζει ένα μπουκέτο κί­ τρινα λουλούδια από ένα κοριτσάκι... Αυτοί όμως οι συνειρμοί δείχνουν ότι εδώ ανακατεύονται αναμνήσεις της πρώτης παιδι­ κής ηλικίας και ο πρώτος εφηβικός του έρωτας για την Γκίζελα Φλυς με το κίτρινο φουστάνι της. Η οικογενειακή ιστορία είναι επίσης ευκαιρία για σε βάθος ανακατασκευές. Πολλοί νευρωτικοί, μη ικανοποιημένοι με τους γονείς τους, φαντάζονται ότι έχουν καταγωγή πιο λαμπρή, και είτε φαντάζονται ότι έχουν υιοθετηθεί είτε φαντασιώνονται ότι είναι καρπός μιας ηθικής παρεκτροπής της μητέρας τους. Έ τσι βολεύουν το αίσθημά τους περί ανώτερης αξίας ή περί παντοδυναμίας τους και ταυτόχρονα δικαιολογούν με μι­ κρότερο κόστος την οιδιπόδεια εχθρότητά τους. Πρόκειται για το οικογενειακό μυθιστόρημα*. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Sur les souvenirs-ecrans» (1899), στο Nevrose, psychose et perversion, Παρίσι, PUF, 1981, σσ. 61-81. Trois essais sur la theorie sexuelle (1905), Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio Essais», 1987. «Les theories sexuelles infantiles», στο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, ζ ' έκδ. 1985, σσ. 14-27. «Le rom an familial des nevroses», στο Nevrose, psychose et perversion, Π αρίσι, PUF, 1981, σσ. 157-160. «Analyse d’une phobie chez un petit gargon de cinq ans (Le petit Hans)», στο Cinqpsychanalyses, Παρίσι, PUF, 1970. L ’hom m e aux loups. A partirde I’histoire d ’une nevrose infantile, Παρίσι, PUF, σειρά «Quadrige», 1990 (μετάφραση συνόλου του φροϋδι­ κού έργου). Ε μφανίζεται επίσης στη σειρά Cinq psychanalyses, Παρίσι, PUF, 1970.

76

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

2. Σχολιασμοί των φροϋδικών κειμένων A braham Nicolas και Torok M aria, Le verbier de Vhomme aux loups, Παρίσι, Aubier, 1976. Brusser, B ernard, Le d0veloppement libidinal, Π αρίσι, PUF, σειρά «Que sais-je», 1992. G ardiner M uriel (κείμενα συγκεντρωμένα και παρουσιασμένα από τη), L ’hom m e aux loups par ses psychanalyste s et par lui-meme, Π α ­ ρίσι, Gallimard, 1981. Lacan Jacques, Seminaire IV. La relation d ’objet, Παρίσι, Le Seuil, 1994. σσ. 199-419. Le G uen Claude, L ’CEdipe originaire, Epitres, Παρίσι, PU F, 2000 (επανέκδοση). Mahony Patrick, Les hurlements de Vhomme aux loups, Παρίσι, PUF, 1995. M arinov Vladimir, Reve et seduction. L ’art de Vhomme aux loups, Π αρί­ σι, PUF, σειρά «Bibliotheque de psychanalyse», 1999. Obholzer Karin, Entretiens avec Vhomme aux loups, Παρίσι, Galli­ mard, 1981.

3. Άλλες αναφορές Fine Alain, Le G uen Annick και O ppenheim er Agnes, Peurs et phobies, Π αρίσι, PU F, coll. «M onographies de la Revue frangaise de psychanalyse», 1997. Laplanche Jean και Pontalis Jean-B ertrand, Fantasme originaire, Fantasme des origines, Origines du fantasme (1964), Παρίσι, Hachette, 1985. Le Goues G erard και Perron Roger, Scenes originates, Π αρίσι, PUF, σειρά «M onographies de la Revue frangaise de psychanalyse», 1996. Pasche Francis, Le passe recompose, Π αρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», σσ. 171-222. Viderm an Serge, La construction de Vespace analytique, Παρίσι, Galli­ mard, σειρά «Tel», 1982.

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

77

Γ. Μεταβίβαση και αντιμεταβίβασή 1. Η μεταβίβαση Η θεραπεία της Ντόρας και η διακοπή της έδειξαν στον Φρόυ­ ντ τη σημασία να αναλύεται η μεταβίβαση - η μεταβίβαση που είχε αιφνιδιάσει τον Μπρόυερ κατά τη θεραπεία της Άννας. Οι ελεύθεροι συνειρμοί επαναδραστηριοποιούν πράγματι τις παι­ δικές επιθυμίες, που αναφέρονται στον ψυχαναλυτή, και όλο το πάθος της προσκόλλησης -ή του μίσους-, που ένιωσε παλιά το παιδί για τους γύρω του και ιδιαίτερα για τους γονείς του, ανα­ δύεται ξανά κατά τη θεραπεία. Αλλάζοντας αντικείμενο*, με­ τατίθενται στην καινούργια κατάσταση, «μεταβιβαζόμενες» στον ψυχαναλυτή. Ο Φρόυντ θεώρησε αρχικά τη μεταβίβαση ως διαταραχή κατά τη θεραπεία, η οποία έπρεπε να εξουδετε­ ρωθεί αναλυόμενη, έπειτα όμως κατάλαβε πως ήταν κινητήρια δύναμη της θεραπείας και ότι ακριβώς η ένταση των συναισθη­ μάτων* που κινητοποιούνται κατ’ αυτό τον τρόπο επέτρεπε να ξεπεραστούν οι αντιστάσεις, να διευκολυνθεί η αναμνημόνευση* και καθιστούσε εφικτή την ψυχική αλλαγή. Η μεταβίβαση είναι θετική, αν τα αισθήματα προς τον ψυχα­ ναλυτή είναι θερμά -εμπιστοσύνη, τρυφερότητα, αγάπη-, και αρνητική, αν υπάρχει δυσπιστία, επιθετικότητα ή μίσος. Η αμ­ φιθυμία είναι η πιο συνηθισμένη κατάσταση, εκτός αν υπάρχει ταλάντευση μεταξύ θετικής μεταβίβασης* και αρνητικής μετα­ βίβασης*. Η μεταβίβαση δεν είναι φαινόμενο που χαρακτηρίζει ειδικά την αναλυτική κατάσταση, εφόσον κάθε σημαντική επέν­ δυση μιας σχέσης κινητοποιεί αντιδράσεις μεταβίβασης -ο Πλάτων τις περιγράφει ήδη, χωρίς να τις ονομάζει έτσι, αναφερόμενος στον Θεαίτητο , στην επίδραση της διδασκαλίας του Σωκράτη. Χαρακτηριστικό όμως της ανάλυσης είναι η προσοχή που δίνεται στη μεταβίβαση, μέσα σε ένα ευνοϊκό γι’ αυτήν πλαίσιο, προκειμένου να διευκρινιστεί και να αποκαλυφτούν έτσι συναισθήματα απωθημένα και παλιές εμπειρίες.

78

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

2. Η δυναμική της μεταβίβασης Δυο άρθρα του Φρόυντ είναι ειδικά αφιερωμένα στη μεταβίβα­ ση. Στο άρθρο «Η δυναμική της μεταβίβασης» (1912) περιγρά­ φει το φαινόμενο και αναραπιέται γιατί «ο πιο αποτελεσματι­ κός παράγοντας της επιτυχίας, η μεταβίβαση» μπορεί «να γίνει ο πιο ισχυρός φορέας της αντίστασης». Η λιβιδώ προχώρησε στο δρόμο της παλινδρόμησης και επαναδραστηριοποίησε τις παιδικές εντυπώσεις. Σε κάθε καινούργια όμως ανακάλυψη της αναλυτικής έρευνας αναδύεται μια ψυχική σύγκρουση* και εκ­ δηλώνεται η αντίσταση -για να σταματήσει, όταν η έλξη του ασυνείδητου καταπραΰνεται, δηλαδή όταν αίρεται η απώθηση*. Η αντίσταση ακολουθεί έτσι βήμα βήμα τη θεραπεία, και η με­ ταβίβαση εκφράζεται καθόσον ακριβώς ικανοποιεί την αντί­ σταση. Η μεταβίβαση προσφέρεται ιδιαίτερα για το παιχνίδι της αντίστασης, αφενός, επειδή αποτελεί τμήμα αυτού που δύ­ σκολα μάλλον ομολογείται κατά τους ελεύθερους συνειρμούς. Αφετέρου, «η μεταβίβαση στο πρόσωπο του αναλυτή επιτελεί το ρόλο της αντίστασης μόνο εφόσον είναι αρνητική μεταβίβα­ ση ή θετική μεταβίβαση που τη συνθέτουν απωθημένα στοιχεία ερωτισμού». Διαλύω τη μεταβίβαση σημαίνει καθιστώ συνειδη­ τά αυτά τα στοιχεία και δείχνω ότι ανάγονται προπαρχικά στην παιδική ψυχική ζθ3ή. Τότε μένει μια μετρημένη θετική μεταβί­ βαση, παράγοντας επιτυχίας. Αντίθετα, η θετική μεταβίβαση που διαθέτει ερωτικό χαρακτήρα ή πάθος είναι από τις πιο επίμονες μορφές αντίστασης. Πιθανότητα αποθεραπείας* υπάρχει μόνο αν η μεταβίβαση αναπτύχτηκε προτού ερμηνευτεί* επαρκούς. Το 1915 ο Φρόυντ επανέρχεται στο ερώτημα στο άρθρο του «Παρατηρήσεις πάνω στον έρωτα εκ μεταβίβασης», τονίζοντας αυτήν τη φορά πόσο ο έρωτας εκ μεταβίβασης είναι πραγματι­ κός έρωτας, που δίνει στο γιατρό μια σημαντική ευθύνη: αν ενδώσει στις προτάσεις της ασθενούς, η θεραπεία εγκαταλείπεται, πράγμα που αποτελεί θρίαμβο για την άρρωστη και όλεθρο για τη θεραπεία. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Φρόυντ έχει εδώ κατά

79

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

νου τον τρόπο με τον οποίο ο Γ ιουνγκ απάντησε στα αισθήματα μιας ασθενούς, της Σαβίνας Σπηλράιν, βγαίνοντας «από τον αυστηρά ιατρικό ρόλο» του, όπως λέει ο ίδιος σε μια επιστολή προς τον Φρόυντ. Ο θυελλώδης έρωτας επομένως πρέπει οπωσδήποτε να αναγνωριστεί και να αναλυθεί ως αντίσταση. Ερμηνεία όμως της μεταβίβασης δεν σημαίνει προσπάθεια κατάπνιξής της με ηθικού τύπου θεωρήσεις, ούτως ή άλλως ανα­ ποτελεσματικές. Πρέπει λοιπόν να βρίσκεται κανείς στη θέση αποχής* και να συντηρεί τη μεταβίβαση χωρίς να την ικανοποι­ εί και χωρίς να την πνίγει, αλλά αντιμετωπίζοντάς την ως μη πραγματική, ως πλάνη που εμφανίζεται αναπόφευκτα κατά τη θεραπεία και την οποία η πρόοδος της θεραπείας θα διαλύσει. ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 3

Ο έροπας εκ μεταβίβασης Τότε, με βάση ποιες ενδείξεις μπορεί να αναγνωρίσει κανείς την αυθε­ ντικότητα ενός έρωτα; Μήπως με την ικανότητά του να τελεσφορεί, με τον τρόπο του να επιβάλλει το στόχο που προτίθεται να φτάσει; Ο έρωτας εκ μεταβίβασης δεν υστερεί διόλου ως προς αυτό σε σχέση με τους άλλους έρωτες και έχει κανείς την εντύπωση ότι μπορεί να κερδί­ σει τα πάντα από αυτόν. Συνοπτικά, τίποτα δεν μας επιτρέπει να αρνηθούμε στην ερωτική κατάσταση που εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης το χαρα­ κτήρα ενός «γνήσιου» έρωτα. Η ελάχιστα φυσιολογική εξωτερική του όψη εξηγείται επαρκώς αν σκεφτούμε ότι κάθε έρωτας, ακόμα και εκτός της αναλυτικής κατάστασης, θυμίζει μάλλον τα μη φυσιολογικά παρά τα φυσιολογικά ψυχικά φαινόμενα. Όπως και να έχει το πράγ­ μα, ο έρωτας εκ μεταβίβασης παρουσιάζει ορισμένα δικά του χαρα­ κτηριστικά που του εξασφαλίζουν θέση ιδιαίτερη: Ιο Τον προκαλεί η αναλυτική κατάσταση' 2ο Η αντίσταση που κυριαρχεί επί της κατά­ στασης τον κάνει πιο έντονο' 3ο Εφόσον υπολογίζει ελάχιστα την πραγματικότητα, αποδεικνύεται πιο παράλογος, με λιγότερη έγνοια για τις συνέπειες, πιο τυφλός όσον αφορά την εκτίμηση του αγαπημέ­ νου πλάσματος από ό,τι θα περιμέναμε από έναν φυσιολογικό έρωτα.

80

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Α ς μην ξεχνάμε ωστόσο ότι αυτά τα μη φυσιολογικά χαρακτηριστικά συνιστούν ακριβώς την ουσία μιας ερωτικής κατάστασης. «Observa­ tions sur Tamour de transfert», σ. 127.

3. Η αντιμεταβίβαση To 1910 ο Φρόυντ αναφέρεται για πρώτη φορά υπαινικτικά στην έννοια της αντιμεταβίβασης*, αποτέλεσμα, όπως λέει, «της επίδρασης του αρρώστου πάνω στα ασυνείδητα αισθήμα­ τα» του γιατρού, και σε αυτό πρέπει να προστεθεί ότι «κανένας ψυχαναλυτής δεν προχωρεί πέρα από όσο του επιτρέπουν τα δικά του συμπλέγματα και οι δικές του εσωτερικές αντιστά­ σεις» - αυτός είναι ο ουσιαστικός λόγος της απαίτησης για κά­ θε αναλυτή να έχει αναλυθεί ο ίδιος, στοιχείο απαραίτητο και αποφασιστικό της κατάρτισής του. Για τον Φρόυντ, η αντιμεταβίβαση είναι σύνολο ασυνείδη­ των αντιδράσεων του αναλυτή προς το πρόσωπο του ασθενή και κυρίως προς την ανάπτυξη εκ μέρους του της νεύρωσης μεταβί­ βασης*. Η αυτοανάλυση του ψυχαναλυτή, που είναι η διαρκής συνέχιση της προσωπικής του ανάλυσης, πρέπει να δουλέψει ώστε να αναγνωρίσει και να διευκρινίσει τα στοιχεία αυτής της αντιμεταβίβασης που θα μπορούσαν να διαταράξουν τις αντι­ δράσεις του και να τον εμποδίσουν να αναλύσει αποτελεσματι­ κά τη μεταβίβαση. Η απαίτηση που θέτει ο Φρόυντ για προσω­ πική ανάλυση, απαραίτητη για τη διαμόρφωση του κάθε ψυχα­ ναλυτή, εξηγείται επομένως μέσο) δύο ουσιαστικών παραγό­ ντων: να δοκιμάζει κανείς στον εαυτό του τη δράση του ασυνεί­ δητου και την ισχύ τοον ψυχαναλυτικοί επεξεργασιών και να αναγνωρίζει τις δικές του καθηλώσεις και τα δικά του νευροπικά χαρακτηριστικά ώστε να μπορεί να αναγνωρίσει, να ξεδια­ λύνει και να ελέγξει (όσο γίνεται) την αντιμεταβίβασή του. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι μεταφροϋδικοί συγγραφείς θα προτείνουν για την αντιμεταβίβαση μια επανεκτίμηση του ίδιου

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

81

τύπου με αυτήν που είχε κάνει ο Φρόυντ για τη μεταβίβαση. Πράγματι, κυρίως υπό την επίδραση των κλαϊνικών συγγραφέ03ν, που είναι ευαίσθητοι στην προβλητική ταύτιση*, και λόγω των ειδικών δυσκολιών που προέκυψαν στις περιπτώσεις ασθενών με διαταραχές πολύ βαθύτερες από των νευρωτικών και αποκαλούνται «οριακές περιπτώσεις*», η αντιμεταβίβασή εμφανίζεται σε πολλά παραδείγματα και θεωρητικοποιήσεις ως οδηγός για να αναγνωρίζεται τι διακυβεύεται στην άλφα ή τη βήτα στιγμή της θεραπείας. Αντί να παραμένει η απλώς ασυ­ νείδητη και ατυχής διατάραξη που οφείλεται στην ανεπάρκεια της ψυχανάλυσης του αναλυτή ή στα δικά του όρια -ο Φρόυντ, επί παραδείγματι, αναγνωρίζει ότι δεν θέλει να είναι η μητέρα στη μεταβίβαση-, η αντιμεταβίβασή αποτελεί εργαλείο για τη θεραπεία (η Μάργκαρετ Λιττλ, για παράδειγμα, μιλάει για θε­ ραπευτική συμμαχία, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την κλασική τεχνική του χρυχαναλυτή-καθρέφτη που τον χαρακτη­ ρίζει η απάθεια, όπως τον περιγράφει ο Γκλόβερ). Ο κίνδυνος είναι πια να επεκταθεί ο ορισμός της έννοιας σε όλες τις αντι­ δράσεις και σε όλα τα αισθήματα του ψυχαναλυτή, συνειδητά ή όχι, ευκτέα ή όχι, χάνοντας έτσι από τα μάτια μας τον ειδικό χα­ ρακτήρα της αντιμεταβίβασης. Μια άλλη επανεκτίμηση μετατρέπει εξάλλου αυτή την αντιμεταβίβαση σε ουσιαστικό στοιχείο κατά την εμφάνιση της ίδιας της μεταβίβασης. Πράγματι, σύμφωνα με τον Μισέλ Νερώ, «η αντιμεταβίβασή προηγείται της μεταβίβασης». Γιατί η προσφορά ανάλυσης και η παρουσία του ψυχαναλυτή είναι στοιχεία που προηγούνται του αιτήματος του αναλυόμενου και το προκαλούν, συμβάλλοντας στη μορφή που θα πάρει η μετα­ βίβασή του. Η Κατρίν Παρά τονίζει την ύπαρξη μιας μεταβίβασης βά­ σης, κίνηση εμπιστοσύνης μετρημένη και στέρεη, που διατηρεί­ ται εν μέσω της θύελλας της καθαυτό μεταβίβασης και καθιστά δυνατή τη θεραπεία.

82

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

4. Ζητήματα τεχνικής Άλλα τεχνικά κείμενα του Φρόυντ, που έχουν συγκεντρωθεί στη συλλογή με τον τίτλο Η ψυχαναλυτική τεχνική , προτείνουν συμβουλές προς τους γιατρούς ή επικεντρώνονται στα προβλή­ ματα που τίθενται στην αρχή της θεραπείας. Σιγά σιγά, συχνά για να διορθώσει τα σφάλματα που διαπιστώνει σε όσους αρ­ χάριους τον επικαλούνται, ο Φρόυντ δίνει μορφή στο αναλυτι­ κό πλαίσιο*. Το αναλυτικό πλαίσιο έχει γίνει σήμερα αντικεί­ μενο πολλών σημαντικών μελετών, ιδίως του Ρ. Ρουσιγιόν όσον αφορά την ιστορία του, του Π. Φεντιντά και του Ζ. - Λ. Ντοννέ. Έ να άρθρο αφιερωμένο στην άγρια ψυχανάλυση* αξίζει να αναφερθεί. Το ζητούμενο είναι να εκτιμηθούν τα αποτελέσμα­ τα μιας ερμηνείας που γίνεται βάναυσα, χωρίς διαφοροποιή­ σεις, ανεξάρτητα από μια αναλυτική κατάσταση που έχει εδραι­ ωθεί και στηρίζεται στην ανάπτυξη μιας σχέσης μεταβίβασης. Για παράδειγμα, ένας γιατρός πιστεύει ότι στηρίζεται στις ιδέες της ψυχανάλυσης θεωρώντας ότι η άλφα γυναίκα υποφέρει από απουσία λιβιδινικής ικανοποίησης και τη συμβουλεύει απλώς... να βρει εραστή. Ο Φρόυντ διευκρινίζει με ορθοφροσύνη ότι δεν χρειάζεται γιατρός για μια τέτοια λύση. Αν όμως μια γυναίκα υποφέρει από νεύρωση, τότε πιθανώς υπάρχει μέσα της σύ­ γκρουση όσον αφορά τα σεξουαλικά ζητήματα, σύγκρουση με προέλευση εσωτερική και ψυχική, που καμιά πρακτική λύση (εκτός του ότι θέτει πρόβλημα δεοντολογίας) δεν αρκεί για να τη διευθετήσει. Η άγρια ερμηνεία ως μόνο αποτέλεσμα έχει να στρέφει μακριά από την ψυχανάλυση και να σκανδαλίζει ανώ­ φελα, αλλά δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε ότι έχει παθογόνο δράση. «Αναμνημόνευση, επανάληψη και ερμηνευτική διεργασία» είναι ένα ουσιαστικό άρθρο του 1914, που πιθανώς ενέπνευσαν στον Φρόυντ οι δυσκολίες κατά τη θεραπεία του άντρα με τους λύκους. Πολλοί ασθενείς δεν καταφέρνουν να επαναφέρουν στη μνήμη τους τις σημαντικές αναμνήσεις της παιδικής τους

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

83

ηλικίας, αλλά τις επαναλαμβάνουν κατά τη θεραπεία, τις εκδραματίζουν μέσα στη σχέση τους με τον ψυχαναλυτή. Το ζη­ τούμενο είναι να καταστεί εφικτό το πέρασμα από την επανάλη­ ψη στην αναμνημόνευση, πράγμα που μπορεί να απαιτήσει και­ ρό, κατά τη διάρκεια επίπονων συνεδριών που ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να επιταχύνει τεχνητά: πρόκειται για την ερμηνευτι­ κή διεργασία* η οποία αντιστοιχεί στο χρόνο και το ψυχικό έρ­ γο που απαιτούνται για να υποχωρήσει μια αντίσταση, για να εννοηθεί μια ερμηνεία σωστά από τον ασθενή, για να αρθεί μια απώθηση, για να αναδυθεί μια ανάμνηση. Από εδοο και πέρα, το ζήτημα της επανάληψης* και το ζήτη­ μα της εκδραμάτισης εγγράφονται πια στους φροϋδικούς στο­ χασμούς και στο δεύτερο μέρος του έργου θα καταλάβουν ου­ σιαστική θέση: το υπόδειγμα του ονείρου δεν αρκεί, πρόκειται για αλλαγή παραδείγματος, όπως συχνά τονίζει ο Αντρέ Γκρην.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ D anon-Boileau, L., L’Heureux-Le-Beuf D. και Pragier G. (διεύθ.), Transferts, Παρίσι, PUF, σειρά «M onographic de la Revue fran­ gaise de psychanalyse», 1999. D onnet Jean-Luc, Le divan bien tempere, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1995. D uparc Frangois, L 'elaboration, Μπορντό, L ’Esprit du Temps, 1998. Fedida Pierre, Le site de Stranger, Παρίσι, PUF, 1995. Freud Sigmund, La technique psychanalytique, Παρίσι, PUF, 1953, επανέκδοση 1981. G reen A ndre, Les chaines d ’Eros, Π αρίσι, Odile Jacob, 1997. Guillaumin Jean, Transfert/Contre-transfert, Μπορντό, L’Esprit du Temps, 1998. Laplanche Jean, Probtematiques V. Le baquet. Transcendance du transfert, Παρίσι, PUF, 1987. Little M argaret, Des etats-limites. L ’alliance therapeutique, Παρίσι, Des femmes, 1981.

84

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Neyraut Michel, L e transfert, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1974, y ' έκδ., 1994. Pragier, Georges, De Urtubey, L. και W ainrib, Steven (διεΰθ.), Interpretation (τόμος 1, Un processus m u ta tif τόμος 2, A ux sources de Vinterpretation: le contre-transfert), Παρίσι, PUF, σειρά «M ono­ graphic de la Revue frangaise de psychanalyse», 1999. R acker Heinrich, Etudes sur la technique psychanalytique: transfert et centre-transfert, Λυόν, Cesura, 1997. Roussillon Rene, Du baquet de Mesmer au baquet de Sigmund Freud, Παρίσι, PUF, 1992. Roussillon Rene, Logiques et arch0ologiques du cadre psychanalytique, Παρίσι, PUF, 1995. U rtubey L. de, «Travail de contre-transfert et fonction contenante», ανακοίνωση στο 54ο Συνέδριο των Ψ υχαναλυτών Ρομανικών Γλωσσών, Revue frangaise de psychanalyse, τόμος LVIII αρ. 6, Παρίσι, PUF, 1994.

Δ. Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής Ι.Το λογοπαίγνιο Η μελέτη του ονείρου ή οι σκέψεις πάνω στη μεταβίβαση οδή­ γησαν τον Φρόυντ να συσχετίζει πάντοτε ό,τι χαρακτηρίζει ιδι­ αίτερα τη θεραπεία και ό,τι είναι στο έπακρο καθημερινό. Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν που διακρίνουμε σε όλο το έργο του πλή­ θος παρατηρήσεων αναφερόμενων στην καθημερινή ζωή. Ή δη από το 1902 ο Φρόυντ αφιερώνει μια σημαντική μελέ­ τη στο λογοπαίγνιο. Μελετάει τις μορφές του και τα αποτελέσματά του στον ψυχισμό. Το λογοπαίγνιο είναι εξοικονόμηση ψυχικής ανάλωσης*, γιατί επιτρέπει να εκφορτιστεί η διέγερση αποφεύγοντας την αναστολή*. Προϋποθέτει την παρουσία ενός τρίτου, που λειτουργεί ως μάρτυρας, και η πρόθεσή του εί­ ναι συχνά μεροληπτική και πιο συγκεκριμένα επιθετική. Μελε­ τώντας κανείς την τεχνική του δείχνει πώς λειτουργούν οι μέθο­

85

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

δοι μετάθεσης και συμπύκνωσης (όπως στο όνειρο). Πρέπει να διακρίνεται από το κωμικό -που δεν περιλαμβάνει ούτε την ίδια οικονομία μέσων ούτε την ίδια προθετικότητα- αλλά και από το χιούμορ, στο οποίο ο Φρόυντ θα αφιερώσει μια μελέτη το 1932.

«Famillionnaire» Ο Φρόυντ ξεκινάει τη μελέτη του για το λογοπαίγνιο αναφέροντας έναν ήρωατου Χάινε, τον Χιρς-Υάκινθο, που ασχολείται με τα στοι­ χήματα και καμαρώνει για τις σχέσεις του με τον πλούσιο βαρόνο Ρότσιλντ, λέγοντας κάποια στιγμή: Καθόμουν δίπλα στον Σάλομον \

Ρότσιλντ και με αντιμετώπιζε εντελώς σαν ίσος προς ίσο, με τρόπο εντελώςfamillionnaire. Το πνευματώδες στοιχείο εξαφανίζεται όταν αποσυμπυκνώνει κα­ νείς την έκφραση για να την εξηγήσει: ο Ρότσιλντ με αντιμετώπισε με τρόπο καθ’ όλα οικείο (familiere), όσο δηλαδή είναι δυνατόν για έναν εκατομμυριούχο (millionnaire). Το λογοπαίγνιο επομένως απαιτεί οπωσδήποτε την κατάλληλη μορφή. Αυτή εκφράζει την πρό­ θεση, ενώ ταυτόχρονα την αποκρύπτει, αυτή προκαλεί το γέλιο ή το χαμόγελο και επιτρέπει το οικονομικό* αποτέλεσμα και το κέρδος ηδονής που νιώθει ο ψυχικός μηχανισμός. Βλέπε επίσης το σχόλιο του Λακάν στο Seminaire V Les formations de Vinconscient, σσ. 9-81.

2. Η ψυχική ασθένεια των μοντέρνων καιρών Η μελέτη της κουλτούρας (ή του πολιτισμού, αφού είναι πολύ λεπτό να μεταφράζει κανείς τον γερμανικό όρο Kultur) κατα­ λαμβάνει ιδιαίτερα σημαντική θέση στο δεύτερο μισό του φρο­ ϋδικού έργου. Είναι σημαντικό όμως να σημειώσουμε ότι η ου­ σιαστική θέση του, «ο πολιτισμός μας έχει χτιστεί πάνω στην καταστολή των ενορμήσεων*») διατυπώθηκε ήδη το 1908. Συναρμογή μερικών ενορμήσεων*, η σεξουαλική ενόρμηση στον

86

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

άνθρωπο είναι απελευθερωμένη από τους καταναγκασμούς της περιοδικότητας και θέτει στη διάθεση της πολιτισμικής διεργασίας απίστευτη ποσότητα δυνάμεων. Διαθέτει πράγματι την ικανότητα να «μεταθέτει το στόχο της χωρίς να χάνει ου­ σιαστικά σε ένταση. Αποκαλούμε ικανότητα μετουσίωσης* αυ­ τή την ικανότητα να ανταλλάσσεται ο στόχος που είναι αρχικά σεξουαλικός με άλλον που δεν είναι πια σεξουαλικός αλλά που ψυχικά είναι συγγενής με τον πρώτο». Η σεξουαλική ενόρμηση όμως μπορεί να υποστεί καθήλω­ ση* που την καθιστά άχρηστη για τη μετουσίωση και που μπο­ ρεί να προκαλέσει ανωμαλίες. Η πρωταρχική δύναμη της ενόρ­ μησης είναι πιθανώς περισσότερο ή λιγότερο μεγάλη στο επί­ πεδο συγκρότησης ανάλογα με τα άτομα, ενώ το ποσό που αφιερώνεται στη μετουσίο^ση κυμαίνεται. Μια δόση άμεσης ικανοποίησης της σεξουαλικής ενόρμησης φαίνεται απαραίτη­ τη, ενώ οι υπερβολικές ματαιώσεις έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση παθολογικών συμπτωμάτων. Η πολιτισμένη σεξουαλική ηθική δεν δέχεται ως επιτρεπό­ μενο σεξουαλικό στόχο παρά μόνο τη νόμιμη αναπαραγωγή, πράγμα απρόσιτο για πολλά άτομα. Διαστροφές* και ομοφυ­ λοφιλία* (όταν «ο σεξουαλικός στόχος δεν εντοπίζεται στο αντίθετο φύλο») είναι ό,τι απομένει ως διέξοδος σε ορισμένους και συνεπάγεται πολλές φορές την περιθωριοποίησή τους. Αν η σεξουαλική ενόρμηση είναι σχετικά ισχνή, μπορούν να την καταπνίξουν, αναλώνοντας όμως τεράστιες δυνάμεις και καταλήγοντας σε μια γενικευμένη αναστολή. Η αναστολή είναι επί­ σης αυτό που προκαλεί η απαίτηση κατάπνιξης των ενορμήσε­ ων εκτός των κοινωνικά νόμιμων σχέσεων και η απαίτηση για αποχή έχει αρνητικό αντίκτυπο τόσο για τα άτομα όσο και για τις δυνάμεις που μπορούν να αφιερώσουν στον πολιτισμό. Ο Φρόυντ τίθεται έτσι υπέρ μιας απάλυνσηςτων περιοριστι­ κών απαιτήσεοαν της σεξουαλικής ηθικής και της εκπαίδευσης που κρατάειτους νέους (άγνοια των κοριτσιών και αυνανισμός

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

87

των νεαρών) μακριά από την υγιή σεξουαλικότητα, απαραίτητο υπόβαθρο για πραγματικές μετουσιώσεις. 3. Η ψυχολογία της ερωτικής ζωής Στην πρώτη από τις «Συμβολές στην ψυχολογία της ερωτικής ζω­ ής» ο Φρόυντ μελετάει «Έναν ιδιαίτερο τύπο επιλογής αντικει­ μένου στην περίπτωση του άντρα» (1910). Πρόκειται για άντρες που ερωτεύονται μόνο όταν πληρούνται ορισμένες προϋποθέ­ σεις: Ιο/ Μια γυναίκα που τη διεκδικεί ίσως ένας άλλος άντρας, σύζυγος, μνηστήρας ή φίλος, οπότε πρέπει να δημιουργείται μια κατάσταση ανταγωνισμού ανάμεσα σε άντρες* 2ο/ Μια γυναίκα με κακή φήμη ως προς τη σεξουαλική της ζωή, για την οποία μπο­ ρεί εύλογα να αμφιβάλλει κανείς ότι είναι άξια εμπιστοσύνης. Τέτοιες γυναίκες προκαλούν σε ορισμένους άντρες αισθήματα πολύ έντονα, παθιασμένα και ιδεοψυχαναγκαστικά*. Ό χι μόνο τις θεωρούν πλάσματα με ύψιστη αξία αλλά ο έρωτάς τους βάζει σκοπό τη σωτηρία της αγαπημένης γυναίκας. Έ να τέτοιο πάθος πρέπει να συνδεθεί με μια καθήλωση στη μητέρα. Ό ταν το παιδί ανακαλύπτει ότι τη ζωή του την οφείλει στους γονείς του που το έφεραν στη ζωή, η φαντασίωση να τους σώσει με τη σειρά του προβάλλει συχνά, εξασφαλίζοντας έτσι την ανεξαρτησία και μια αξία ίση με τη δική τους. Αν η φαντα­ σίωση συνίσταται στη σωτηρία του πατέρα, πρόκειται πρώτι­ στος για ένα αίσθημα πρόκλησης, που εύκολα μετατίθεται σε κάποιον σπουδαίο άντρα. Αν υπερισχύει η θέληση να σωθεί η μητέρα, ο χρωματισμός είναι συνήθως πιο τρυφερός και το νόη­ μα παρεκκλίνει ασυνείδητα προς την ιδέα να της χαρίσει ένα παιδί. «Ο γιος δείχνει την ευγνωμοσύνη του σχηματίζοντας την επιθυμία να αποκτήσει από τη μητέρα ένα γιο, ίδιο με τον εαυ­ τό του. Έ τσι μέσα στη φαντασίωσή του περί σωτηρίας, ταυτίζε­ ται πλήρως με τον πατέρα.» Ταυτόχρονα, οι βλέψεις του για αυ­ τονομία και η τάση προς την πρόκληση ικανοποιούνται με τη φαντασίωση να είναι ο πατέρας του (αυτό που ο Πωλ - Κλωντ

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Ρακαμιέ ονόμασε Αντιοιδίποδα). Ορισμένες φορές η επιθυμία να σωθεί ο πατέρας συνοδεύεται επίσης από τρυφερά αισθή­ ματα και παίρνει τη μορφή της επιθυμίας ενός γιου που να είναι όπως ο πατέρας. Για το λόγο αυτόν η τάση να σωθεί η γυναίκα αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο αυτοΰ του τύπου έρωτα. Δύο χρόνια αργότερα, ένα άλλο άρθρο ενδιαφέρεται για ό,τι αποτελεί την «πιο γενική ταπείνωση της ερωτικής ζωής». Αυτήν τη φορά ο Φρόυντ μελετάει την εξιδανίκευση της αγαπη­ μένης γυναίκας και τη συνακόλουθη ταπείνωση του εαυτού που μπορεί να φτάσει μέχρι τον ηθελημένο εξευτελισμό. Μένει στην ιδιαίτερη περίπτωση της διάσπασης ανάμεσα στη ροή στοργής* και στη ροή ερωτισμού της λιβιδώς: ορισμένοι άντρες μόνο από μακριά μπορούν να λατρεύουν την αγαπημένη γυναί­ κα και να τη σέβονται τόσο ώστε οι σεξουαλικές ενορμήσεις τους να αναστέλλονται, ενώ μπορούν να επιθυμούν μόνο γυναί­ κες που περιφρονούν. Βλέπουμε ότι αυτές οι συμβολές στην εροοτική ζωή προσπαθούν να εξηγήσουν συνιστώσες της λιβιδώς και της επιλογής αντικειμένων αγάπης, κάνοντας ιδίως τη διάκριση ανάμεσα σε ροή στοργής και διακινήσεις ερωτισμού που πηγάζουν εξίσου από την προσκόλληση στους γονείς κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Έ ν α τελευταίο άρθρο, πολύ μεταγε­ νέστερο (1918), αναλύει τις μορφές του ταμπού, της παρθενικότητας σε ορισμένες κουλτούρες, δείχνοντας και εδώ τα παρά­ δοξα της σεξουαλικής έλξης. Ό πω ς και να έχει το πράγμα, οι αιτίες ανικανότητας ψυχι­ κής προέλευσης στον άντρα, όπως και οι αιτίες ψυχρότητας στη γυναίκα, είναι ίσως πολύ περισσότερες από ό,τι θα πιστεύαμε. Πιο ριζικά μάλιστα «όσο παράξενο και αν φαίνεται, πιστεύω ότι πρέπει να θεωρήσουμε ενδεχόμενο πως κάτι στην ίδια τη φύση της σεξουαλικής ενόρμησης δεν ευνοεί την πραγμάτωση της πλήρους ικανοποίησης». Ίσω ς γιατί η εγκαθίδρυση της επι­ λογής ερωτικού αντικειμένου πραγματοποιείται στον άντρα σε δύο χρόνους: την επιλογή εροοτικού αντικειμένου της οιδιπό­

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

89

δειας περιόδου την πλήττει η απαγόρευση μέσω του φραγμού της αιμομειξίας και τη χωρίζει από την καθαυτή επιλογή αντι­ κειμένου η λανθάνουσα περίοδος. Το αντικείμενο της σεξουα­ λικής ενόρμησης κατά την ενήλικη ζωή δεν είναι επομένως πια το πρωταρχικό αντικείμενο, αλλά το υποκατάστατο του. Η ανα­ ζήτηση έρωτα αποβλέπει πάντα στο να ξαναβρεθεί το χαμένο αντικείμενο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ Freud Sigmund, Le m ot d ’espnt et sa relation a Vinconscient, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1988. Freud Sigmund, «L’humour», στο L ’inquiitante etrangete et autres essais, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1985. Freud Sigmund, «La morale sexuelle civilisee et la maladie nerveuse des temps modernes», στο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969, 1985. Freud Sigmund, ContHbutions a la psychologic de la vie amoureuse στο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969,1985. Kofman Sarah, Pourquoi rit-on? Freud et le m ot d'esprit, Παρίσι, Galilee, 1985.

Ε. Η ιόεοψνχαναγκασηκή νεύρωση 1 .0 άντρας με τους αρουραίους Παράλληλα με την υστερία, η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση απασχολεί τον Φρόυντ από την αρχή του έργου του. Η μία από τις Πέντε ψυχαναλύσεις είναι αφιερωμένη σε αυτήν, η ψυχανά­ λυση του «άντρα με τους αρουραίους» που ο Φρόυντ την τιτλο­ φορεί «Παρατηρήσεις πάνω σε μια περίπτωση ιδεοψυχανα­ γκαστική ς νεύρωσης». Ο δόκτωρ Ληρς (το όνομα μάς το αποκαλύπτει το Ημερολυ-

90

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

γιο της θεραπείας), νομομαθής, είναι νεαρός ακόμη άντρας

που καταφεύγει οτον Φρόυντ επειδή υποφέρει από ιδεολη­ ψίες. Φοβάται μήπως συμβεί κάτι κακό σε δύο πρόσωπα που του είναι αγαπητά, τον πατέρα του και «μια κυρία για την οποία νιώθει έρωτα πλατωνικό». Έ χ ει παρορμήσεις, να κόψει, για παράδειγμα, το λαιμό του με ξυράφι, και του επιβάλλονται απαγορεύσεις για πράγματα ασήμαντα. Έ χασε χρόνια ολό­ κληρα προσπαθώντας μάταια να παλέψει αυτές τις ιδέες. Δεσμεύεται λοιπόν να πει ό,τι του έρχεται στο μυαλό, έστω κι αν είναι οδυνηρό, και αναφέρεται χωρίς δυσκολία στην παι­ δική του σεξουαλικότητα. Ο μεγάλος όμως ιδεοληπτικός φόβος σχετίζεται με ένα γεγονός πολύ πιο πρόσφατο, που του συνέβη κατά τη διάρκεια γυμνασίων στα οποία συμμετείχε ως έφεδρος αξιωματικός. Έ να ς λοχαγός που του προκαλεί τρόμο -γιατί φέρεται προφανώς με μεγάλη ωμότητα και δηλώνει οπαδός της σωματικής τιμωρίας- διηγείται ένα τρομερό βασανιστήριο που εφαρμόζουν στην Ανατολή. Χρειάζεται η βοήθεια του Φρόυντ για να μπορέσει ο ασθενής να εξηγήσει αυτή την αναφορά που του προκαλεί φρίκη: το μαρτύριο συνίσταται στο να εισάγουν οι βασανιστές αρουραίους στον πρωκτό του βασανιζόμενου. Προφανώς σε αυτήν τη σκηνή, που η συνειδητή φρίκη της είναι απλώς το προσωπείο μιας ασυνείδητης απόλαυσης*, οφείλει ο συγκεκριμένος ασθενής το παρατσούκλι του, ο άντρας με τους αρουραίους. Ο Φρόυντ διακρίνει πράγματι την παράξενη έκ­ φραση στο πρόσωπό του που αναμφίβολα αντιστοιχεί στη «φρίκη για μια απόλαυση που ο ίδιος αγνοεί». Εξάλλου δηλώ­ νεται ρητά στη μεταβίβαση, αφού σε κάποια στιγμή μεγάλης ταραχής ο ασθενής απευθύνεται στον Φρόυντ αποκαλώντας τον: «Λοχαγέ μου!». Δεν μπορούμε εδώ να παρακολουθήσουμε τις λεπτομέρειες της θεραπείας και ιδιαίτερα το πολύπλοκο τελετουργικό που απαιτείται ώστε να μπορέσει ο ασθενής να εξοφλήσει στον υπολοχαγό Α. ένα ασήμαντο χρέος. Αυτή η περίπτωση όμως

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

91

επιτρέπει στον Φρόυντ να εκλεπτύνει τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, ιδίως το ρόλο που διαδραματίζουν στην περίπτωσή της το μίσος και η απόλαυση, την αμφιθυμία των αισθημάτων (που συνοδεύεται εδώ από την εξιδανίκευση του αντικειμένου αγάπης και από την έκπτωση της σεξουαλικότητας), την πρωκτική υπερεπένδυση* του χρή­ ματος, την ενοχή που συνδέεται με τους όρκους θανάτου προς τον πατέρα (του οποίου ο ωμός λοχαγός είναι φυσικά φαντασιωτική μορφή). 2 .0 πρωκτικός χαρακτήρας Κατά κανόνα τακτικά σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής τους, με πνεύμα οικονομίας και μεγάλο πείσμα, ορισμένα άτομα ανταποκρίνονται σε ό,τι θα μπορούσε κανείς να περιμένει από έναν πρωκτικό χαρακτήρα*. Αυτός διαμορφώνεται με βάση μερικές ενορμήσεις πρωκτικού τύπου. Η έλξη για τα κόπρανα αντιστρέ­ φεται μέσω αντιδραστικού σχηματισμού* σε ιδεοληπτική έγνοια για την τάξη και την καθαριότητα ή και την αγνότητα. Η αντίσταση στο αίτημα της μητέρας όταν μαθαίνει στο παιδί να μην τα κάνει πάνω του, διατηρείται στην ικανότητα να πεισμώ­ νει. Η αντιστοιχία ανάμεσα στα κόπρανα (δηλαδή τα περιττώ­ ματα) και το χρήμα είναι πρόδηλη στην ολίσθηση από την πρω­ κτική επίσχεση προς τις τάσεις αποταμίευσης, την έγνοια για οι­ κονομία ή και τη φιλαργυρία. Το 1917 ο Φρόυντ θα επανέλθει σε αυτές τις αντιστοιχίες που χαρακτηρίζουν τον πρωκτικό ερω­ τισμό*, επεξηγώντας περισσότερο όχι μόνο τη σειρά περίττωμα = δώρο = χρήμα (που έχει κυρίως να κάνει με μια μεταφορά*) αλλά και την απουσία ξεκάθαρης διάκρισης ανάμεσα σε περίτ­ τωμα, παιδί και πέος, που βασίζεται αυτήν τη φορά σε μια μετωνυμία* λόγω του ότι αυτά τα στοιχεία βγαίνουν όλα από το σο5μα -είτε είναι αποσπώμενα είτε όχι (ξέρουμε όμως ότι το ίδιο το πέος μπορεί και αυτό φαντασιωτικά να συλλαμβάνεται ως επιδεχόμενο χωρισμό από το σοομα λόγω του άγχους ευνουχισμού).

92

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Το άρθρο του 1913 για την «Προδιάθεση προς την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση» τονίζει ότι η ιδεοληψία με το πλύσιμο και την αγνότητα μιας ασθενούς, που εμφανίστηκε όταν η γυ­ ναίκα έμαθε ότι δεν μπορούσε να αποκτήσει παιδί με τον άντρα της και που συνοδευόταν από προληπτικά μέτρα έναντι των προκαταλήψεων που άλλοι μπορούσαν να φοβούνται εκ μέρους της, συνίσταται σε αντιδραστικούς σχηματισμούς ενά­ ντια σε διακινήσεις ερωτικοπρωκτικές και σαδιστικές. Επιτρέ­ πει στον Φρόυντ να υπογραμμίσει τον ουσιαστικό ρόλο των διακινήσεων μίσους και πρωκτικού ερωτισμού στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση. Η μελέτη της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύ­ ρωσης βοηθάει έτσι στην ανασύνθεση μιας προγενετήσιας σε­ ξουαλικής οργάνωσης, τη σαδιστική-πρωκτική φάση*. 3. Θρησκεία και ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση Έ να άρθρο του 1907 εγείρει το ερώτημα της συγγένειας ανάμε­ σα στις θρησκευτικές τελετές και τα ιδιωτικά τελετουργικά της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης. Αν δεχόμαστε ότι τα τελε­ τουργικά στόχο έχουν να προστατεύουν από το άγχος, πρέπει να αποδώσουμε την ίδια λειτουργία και στις θρησκευτικές τελε­ τές. Και αυτές έχουν ως βάση τους την καταστολή, την απάρνη­ ση ορισμένων ενορμητικών κινήσεων, και ενεργοποιούν τη συ­ νείδηση ενοχής, ακόμη και μπροστά σε έναν πειρασμό στον οποίο δεν υπέκυψε κάποιος, αλλά και το άγχος για μια αναμε­ νόμενη τιμωρία. Μπορούμε επομένως να θεωρήσουμε ότι οι θρησκείες απαλλάσσουν πολλά άτομα από την ανάγκη να κατα­ σκευάσουν μια ιδιαίτερη νεύρωση, καθόσον οι συλλογικές τε­ λετές τους καταφέρνουν να συγκρατήσουν το άγχος των πιστών. Έ τσι όμως τίθεται ταυτόχρονα το πρόβλημα του χαρακτήρα συλλογικής νεύρωσης της θρησκείας, αλλά ο Φρόυντ θα δια­ μορφώσει στη συνέχεια μια απάντηση πολύ πιο πολύπλοκη.

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

93

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ Freud Sigmund, «Rem arques sur un cas de nevrose obsessionnelle (L’homme auxrats)», oxo Cinq psychanalyse s, Παρίσι, PUF, 1970. Freud Sigmund, L 'Homme aiix rats. Journal (Tune analyse, Παρίσι, PUF, 1974. Freud Sigmund, «Actions compulsionnelles et exercices reiigieux» (1907), στο Nevrose, psychose et perversion, Παρίσι, PUF, 1973, 1981. Δημοσιεύεται επίσης μετά το L avenir d ’une illusion, Παρίσι, PUF, 1971. Freud Sigmund, «Caractere et erotisme anal» (1908), στο Nevrose, psychose et perversion, Π αρίσι, PU F, 1973,1981. Freud Sigmund, «La disposition a la nevrose obsessionnelle. Une contribution au problem e du choix de la nevrose» (1913), στο Nevrose, psychose et perversion, Παρίσι, PUF, 1973,1981. Freud Sigmund, «Sur les transpositions de pulsions plus particulierem ent dans l’erotism e anal» (1917), στο La vie sexuelle, Π αρί­ σι, PUF, 1969,1985. Brusset B ernard και Couvreur C atherine (διεΰθ.), La nevrose obsessionnelle, Παρίσι, PUF, σειρά «M onographie de la Revue frangaise de psychanalyse», 1993. Mahony Patrick, Freud etVhomme aux rats, Παρίσι, PUF, 1991. Ress-Schimmel liana, La psychanalyse et Vargent, Παρίσι, Odile Jacob, 1993.

ΣΤ. Προς την πλευρά της ψύχωσης 1. Η περίπτωση Σρέμπερ Γ ια τον Φρόυντ (όπως και για τον Γ ιουνγκ), το παραλήρημα με­ γαλείου και η απόσπαση από τον κόσμο των αντικειμένων χα­ ρακτηρίζουν τις παραφρενικές παθήσεις που σήμερα τις αποκαλούμε «ψυχώσεις*». Η παθογενής καθήλωση πρέπει να αναχθεί σε ένα στάδιο ανάπτυξης της λιβιδώς προγενέστερο σε σχέση με την επιλογή αντικειμένου αγάπης, και άρα στην πε­

94

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ρίοδο του αυτοερωτισμού -ή και στο ναρκισσισμό* θεωρούμενο ως λιβιδινική επένδυση του ίδιου προσώπου που συγκε­ ντρώνει τις μερικές αυτοερωτικές ενορμήσεις. Εντυπωσιασμέ­ νος από τα Απομνημονεύματα του προέδρου Σρέμπερ (πρώην προέδρου στο Εφετείο της Σαξονίας που γράφει για να αιτιο­ λογήσει την αίτηση άρσης του εγκλεισμού του), ο Φρόυντ ενδιαφέρεται κυρίως για την εξέλιξη της ασθένειας, που περνάει από μια «παράνοια καταδίωξης» (όπου ο γιατρός τον οποίο για καιρό εκτιμούσε είναι ο βασικός διώκτης) σε «θρησκευτική πα­ ράνοια». Ο Φρόυντ επιμένει στη συμφιλίωση που επιτρέπει αυ­ τή η εξέλιξη, με τίμημα βέβαια το παραλήρημα: την παραδοχή από τον Σρέμπερ της φαντασίωσής του περί παθητικής ομοφυλοφιλικής επιθυμίας. Καταλήγει πράγματι να σκεφτεί ότι θα ήταν ωραίο να υφίσταται τη συνουσία, σαν γυναίκα. Ο ευνουχι­ σμός παύει τότε να εκλαμβάνεται ως σοβαρή αδικία και γίνεται αντίθετα το σημάδι του εκλεκτού, μιας θεϊκής αποστολής. Ο ίδιος ο Θεός θέλει να συνευρεθεί με τον Σρέμπερ. Η σεξουαλι­ κή αιδώς καταργείται, αν είναι να παρέχει απόλαυση στο Θεό και να δέχεται απόλαυση από το Θεό. Ο παραληρηματικός μηχανισμός δείχνει σαφώς περί τίνος πρόκειται: η εξέγερση ενάντια στην ομοφυλοφιλική επιθυμία που νιώθει προβάλλεται προς τα έξω, και ο αγαπημένος γιατρός γίνεται ο διώκτης. Αλλά η δύναμη της παθητικής επιθυμίας πα­ ραμένει ενεργός και αναπλάθει μια πραγματικότητα πιο παρα­ ληρηματική αλλά λιγότερο συγκρουσιακή: πίσω από το διο3κτη, ο Θεός εκδηλώνει τη θέλησή του στον Σρέμπερ, που μπορεί πλέον να δεχτεί και να αναγνωρίσει εντός του τις βλέψεις προς την παθητικότητα: μοίρα πραγματικά μεγαλειώδης να αποτελεί κανείς σεξουαλικό αντικείμενο του ίδιου του Θεού! Ο Φρόυντ βλέπει σε αυτά τα λόγια του Σρέμπερ την επιβε­ βαίωση της υπόθεσής του για την παράνοια: τη συλλαμβάνει ως ριζική άμυνα ενάντια στην ομοφυλοφιλία. Πρέπει όμως να δυσπιστούμε στην περίπτωση αυτή προς τις

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

95

ετικέτες της νοσογραφίας (τα ονόματα δηλαδή που δίνονται στις ασθένειες). Πράγματι, ο Φρόυντ μιλάει για παράνοια από τη στιγμή που υπάρχει αίσθημα καταδίωξης και προβολή* της ψυχικής σύγκρουσης σε έναν εξωτερικό υπεύθυνο. Σήμερα αρ~ νούμαστε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο από τη στιγμή που υπάρχει βίωμα καταδίωξης και τον αποδίδουμε μόνο σε μια πολύ συγκεκριμένη μορφή οργανωμένου παραληρήματος, που συνδέεται με μια ακαμψία της προσωπικότητας η οποία δεν αντιστοιχεί σε ό,τι βλέπουμε στον Σρέμπερ. Οι σύγχρονες επα­ νεκτιμήσεις της περίπτωσης Σρέμπερ είναι περισσότερο ευαί­ σθητες σε στιγμές κατάθλιψης που τις ακολουθούν παραφρενικές παραληρηματικές αναδύσεις (που περιλαμβάνουν δηλαδή φαντασιωτικά οράματα μεγαλείου), έστω κι αν η αυστηρότητα στην επεξεργασία όσων λέγονται αλλά και των βιωμάτων κα­ ταδίωξης θυμίζουν όντως ορισμένες παρανοϊκές κατασκευές. Υπογραμμίζουν επίσης την αυστηρότητα ή και το σαδισμό των παιδευτικών αρχών του πατέρα του Σρέμπερ. Ό πω ς και να έχει το πράγμα, η δύναμη της σκέψης του Σρέ­ μπερ δεν έπαψε ποτέ να εντυπωσιάζει τον Φρόυντ. Μπορεί να γράφει κάποια στιγμή: «Επέτυχα εκεί που ο παρανοϊκός απο­ τυγχάνει», το κάνει όμως, επειδή είναι ευαίσθητος στους κινδύ­ νους που ενέχει λόγω προβολής ένα έργο καινοτόμο. Ο ίδιος ο Φρόυντ μπόρεσε να κάνει πραγματικό το όραμά του, γιατί δεν προχώρησε σε παραληρηματική ανάπλαση μιας πραγματικότη­ τας χαμένης καθότι ανυπόφορης, αλλά συνυπολόγιζε την αρχή της πραγματικότητας ακόμα και όταν προχωρούσε ι^ηλαφητά και προαισθανόταν την ανακάλυψη. 2. Οι σχέσεις με τον Γιουνγκ και τον Μπλόυλερ Είναι αλήθεια ότι ο Φρόυντ είχε ελάχιστη άμεση γνώση της ψύ­ χωσης. Εισάγεται στο θέμα αυτό βασιζόμενος σε ένα γραπτό τεκμήριο και όχι σε μια κλινική εμπειρία. Επιπλέον λαχταράει να συμμαχήσει με τους αναγνωρισμένους ψυχιάτρους. Ο Γιουνγκ

96

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

είναι, από την άποψη αυτή, μια ανέλπιστη περίπτωση: ένας μη εβραίος, ψυχίατρος στην Ελβετία, οπωσδήποτε θα επιτρέψει στην ψυχανάλυση να επεκτείνει τη σφαίρα της και το ακροατή­ ριό της. Ο Φρόυντ προσέχει ιδιαίτερα την ιδέα του Γ ιουνγκ για την πρώιμη άνοια (τη δική μας πάνω κάτω σχιζοφρένεια) και ιδιαίτερα την ιδέα απόσυρσης της λιβιδώς στον εαυτό. Πιέζει επίσης τον Γιουνγκ να κερδίσει την υποστήριξη του Μπλόυλερ, ανοοτερου του Γιουνγκ στο Μπουργκχέλτσι, το με­ γάλο ψυχιατρικό νοσοκομείο της Ζυρίχης, που οι εργασίες του για τις ψυχώσεις περιβάλλονται το κΰρος της αυθεντίας (πρβλ. την επανέκδοση του βιβλίου του για τις σχιζοφρένειες). Αυτός παραμένει για καιρό αμφίθυμος απέναντι σε ό,τι ακούει να λέ­ γεται για την ψυχανάλυση και ο Φρόυντ δεν θα αποκτήσει πραγματικά το σύμμαχο που ελπίζει. Μόνο πολύ αργότερα θα καταφέρει ο Φρόυντ να διευκρινί­ σει την αντίληψή του για την ψύχωση, ιδίως στο άρθρο του 1924 για την «Απώλεια της πραγματικότητας στη νεύρωση και στην ψύχοίση» και κυρίως στις έρευνες του 1938 για τη διάσπαση του εγώ* (έννοια που θα παρουσιάσουμε παρακάτω).

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α ΣΤ Ο ΙΧ Ε ΙΑ Bleuler Eugen, Dementiapraecox ou groupe des schizophrenics, Παρίσι, EPE L /G R E C , 1993. Freud Sigmund, «Rem arques psychanalytiques sur Pautobiographie d ’un cas de paranoia (Le President Schreber)», στο Cinq psychcinalyses, Π αρίσι, PUF, 1970. Freud Sigmund, «La perte de la realite dans la nevrose et dans la psychose», oxo Nevrose, psychose et perversion, Π αρίσι, PU F, 1973, 1981. Prado de Oliveira Luiz Eduardo, Le cas Schreber. Contributions psy­ chanalytiques de langue anglaise, Π αρίσι, PU F, 1979.

ΚΛΙΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΑ

97

Prado de Oliveira Luiz Eduardo, Freud et Schreber, Ramonville-SaintAgne, Eres, σειρά «Actualite de la psychanalyse», 1997. Prado de Oliveira Luiz Eduardo, Freud et la paranoia, Παρίσι, L’H arm attan, 1998. Schreber Daniel-Paul, Memoires d ’un nevropathe, Π αρίσι, Le Seuil, σειρά «Points», 1975. Tarelho Luiz Carlos, Paranoia et theorie de la seduction generalisee, Voix nouvelles en psychanalyse, Παρίσι, PUF, 1999. La paranoia. Aspects psychanalytiques, Revue frangaise de psychanalyse, τόμος XXX, αρ. 1, Παρίσι, PUF, 1966, ιδιαίτερα τα άρθρα του Πωλ-Κλωντ Ρακαμιέ και της Ζανίν Σασεγκέ-Σμιρζέλ που είναι αφιερο)μένα στην αναθεώρηση της περίπτωσης Σρέμπερ.

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ 3

Μαθητές και συνεργάτες Α. Α πό την απομόνωση στη δημιουργία της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης 1. Η Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης Για δεκαπέντε χρόνια, ο Φρόυντ θλίβεται με την πνευματική του απομόνωση. Ορισμένες διαλέξεις του προς τους βιεννέζους γιατρούς δεν έτυχαν καλής υποδοχής. Από το 1902 και με­ τά όμως δημιουργειται η Ψυχολογική Εταιρεία της Τετάρτης, που το 1908 θα μετονομαστεί σε Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης. Ό λα τα μέλη δεν είναι γιατροί, αλλά όλοι ενδιαφέρονται για τις καινούργιες ιδέες που πρότεινε ο Φρόυντ, και οι συζητήσεις επεκτείνονται σε πολλά και ποικίλα θέματα. ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 1

Β ασικά μέλη της Ψ υχαναλυτικής Ε τα ιρ εία ς της Β ιέννης μέχρι το 1912 • Όττο Ρανκ (1884-1939), νεαρός γραμματέας της Εταιρείας, μαθη­ τής ευθύς εξαρχής, θα ειδικευτεί στη μελέτη των μύθων. Αργότερα θα υποστηρίξει τη θέση περί τραύματος κατά τη γέννηση. • Άλφρεντ Άντλερ (1870-1937), γιατρός, πρόεδρος της Εταιρείας το 1910, παραιτείται το 1911. • Βίλχελμ Στέκελ (1868-1940), ένα από τα τέσσερα πρώτα μέλη της ομάδας, με ιδιαίτερη ικανότητα στην κατανόηση των συμβόλων,

100

• • • • •

•

•

•

• •

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

συμβάλλει με τα κείμενά του στην ανάπτυξη της ψυχανάλυσης. Λίγο όμως μετά τον Άντλερ απομακρύνεται και αυτός από τον Φρόυντ. Ισίδωρος Ζάντγκερ (1867-1942), λαμπρός γιατρός, θα συμβάλει κυρίως στη μελέτη της ομοφυλοφιλίας. Αλμπερτ Γιόακιμ, γιατρός, διευθυντής περίφημου ψυχιατρικού ιδρύματος. Μαξιμίλιαν Στάινερ, ειδικός στα αφροδίσια και δερματικά νοσήματα. Φριτς Βίττελς, συγγραφέας αμφιλεγόμενος, που ο Φρόυντ όμως τον εκτιμούσε για τον πλοιίτο των ιδεών του. Χοΰγκο Χέλλερ, εκδότης και ιδοκτήτης βιβλιοπωλείου, ο πρώτος που εξέδωσε την Imago και την Internationale Zeitschrift fur Psy­ choanalyse, τα δυο περιοδικά του νέου κινήματος. Το πρώτο ήταν αφιερωμένο στα ζητήματα του πολιτισμού και το δεύτερο στη θεω­ ρία και την κλινική παρατήρηση. Πάουλ Φέντερν (1871-1950), ένα από τα ελάχιστα μέλη της Ιατρι­ κής Ακαδημίας που υποστήριξαν τον Φρόυντ. Από το 1924 έως το 1938 (έτος διάλυσης της Εταιρείας από τους ναζί), παραμένει αντιπρόεδρος της Εταιρείας της Βιέννης. Εργάστηκε ιδιαίτερα πάνω στο Εγώ και τα όρια ή σύνορα του Εγώ και έδειχνε πάντα ενδιαφέρον για την εκπαίδευση. Πρβλ. Ερνστ Φέντερν (γιος του και επίσης ψυχαναλυτής), Temoin de la psychanalyse. De Vienne a Vienne, via Buchenwald et les USA (Paul Fedem), Παρίσι, PUF, 1994, και Maria Teresa de Melo Carvalho, Paul Fedem, Une autre voiepour la theorie du moi, Παρίσι, PUF, 1996. Έντουαρντ Χίρτσμαν, ειδικός στη γενική ιατρική, διευθυντής από το 1923 της ψυχαναλυτικής κλινικής της Βιέννης. Σε μια από τις συγκεντρώσεις της Τετάρτης παρουσίασε τη Γενεαλογία της ηθι­ κής του Νίτσε. Άντολφ Χόυλτερ, που παρουσιάζει επίσης ένα έργο του Νίτσε, το Ίδε ο άνθρωπος. Λόγιος που ενδιαφέρεται για την εφαρμογή της ψυχανάλυσης στη φιλοσοφία και κυρίως στην αισθητική. Μαξ Γκραφ, μουσικολόγος και συγγραφέας, πατέρας του μικρού Χανς. Μπαχ (μουσικοκριτικός), Μαντάυ, Χυ (Hye), Φουρτμΰλλερ, Φ. και Γκ. Γκρύνερ, Χίλφερντινγκ, Κλέμπερερ και Οππενχάιμ που θα ακολουθήσουν τον Άντλερ κατά την αποχώρησή του από τη φροϋδική ομάδα.

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

101

2. Τα βράδια της Τετάρτης Τα βράδια της Τετάρτης, στις συζητήσεις όπου προέδρευε ο Φρόυντ, προσεγγίζονταν διάφορα κλινικά ζητήματα που συνή­ θως τα παρουσίαζε ένα μέλος. Ύα Πρακτικά των συναντήσεων, που μας διέσωσε ο γραμματέας Όττο Ρανκ, αποτελούν εντυπω­ σιακή μαρτυρία για το εύρος των ενδιαφερόντων της νεοϊδρυθείσας εταιρείας. Ο Όττο Ρανκ δεν είναι γιατρός, συστρατεύεται από την πρώτη στιγμή, και ο Φρόυντ θα ενθαρρύνει ιδιαίτε­ ρα τις ψυχαναλυτικές του εργασίες πάνω στους μύθους (πρβλ. το μύθο για την παιδική ηλικία του ήρωα, για τον Δον Ζουάν, για το αντίγραφο), αρνούμενος ωστόσο να παρακολουθήσει τις μεταγενέστερες έρευνες του για το τραύμα της γέννησης, μολο­ νότι αναγνωρίζει την κλινική πραγματικότητα της φαντασίω­ σης επιστροφής στην ενδομήτρια ζωή (φαντασίωση αναπλα­ σμένη παρά ανάμνηση της ίδιας της γέννησης και της ενδομήτριας ζωής). Ο Φρόυντ παρεμβαίνει συνήθως προς το τέλος και δίνει τη γνώμη του χωρίς υπεκφυγές, αφήνοντας όμως πρώτα τους άλ­ λους να μιλήσουν. Ανάμεσα στα ζητήματα που επανέρχονται τακτικά μπορούμε να σημειώσουμε το θέμα του αυνανισμού, στο οποίο αφιερώθηκαν πολλές συνεδρίες, αλλά και το θέμα της «φυσιολογικής μεγαλομανίας» και έπειτα του ναρκισσι­ σμού. Πέρα από τα καθαρά κλινικά ζητήματα (φαντασίωση, άγχος, λιβιδώ, ασυνείδητο, υστερία, ιδεοψυχαναγκαστική νεύ­ ρωση, διαστροφή, όνειρα, οιδιπόδειο σύμπλεγμα*), ο συμβολι­ σμός, η τέχνη, η θρησκεία αλλά και ο μυστικισμός καταλαμβά­ νουν σημαντική θέση. Ορισμένοι μαθητές είναι ταραξίες ή όχι βολικοί, ιδίως ο Στέκελ, που ο Φρόυντ θαυμάζει τη διαίσθησή του, ιδιαίτερα όσον αφορά το συμβολισμό των ονείρων, αλλά που του καταλογίζει απουσία αυστηρής μεθόδου και συμπερι­ φορά ορισμένες φορές άξεστη. Ο Στέκελ σύντομα θα αποχο)ρήσει από την ομάδα της Βιέννης.

102

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Τ ΕΚ Μ Η ΡΙΟ 2

Βασικά μέλη της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης που προσχώρησαν μετά το 1912 • Σαμπίνα Σπηλράιν (1885-1942), που υπήρξε ασθενής του Γιουνγκ. Θα συμμετάσχει για λίγους μήνες στις συνεδρίες της Εταιρείας το 1912 και θα μιλήσει για την «καταστροφή ως αιτία του γίγνεσθαι». • Λου Αντρέας Σαλομέ (1861-1937), που υπήρξε φίλη του Νίτσε και του Ρίλκε. Σημαντικό το ψυχαναλυτικό της έργο, ιδιαίτερα για την πρωκτικότητα, το ναρκισσισμό και την καλλιτεχνική δημιουργικό­ τητα. Πρβλ. την αλληλογραφία της με τον Φρόυντ (Gallimard, 1970) που περιλαμβάνει επίσης το ημερολόγιο μιας χρονιάς (της χρονιάς που ανακάλυψε την ψυχανάλυση), την αυτοβιογραφία της (Μα vie, Gallimard, σειρά «Quadrige», 1977), τη βιογραφία της από τον H.F. Peters (Μα soeur; mon epouse, Gallimard, 1967) και τη συλλογή άρθρων της (L ’amour du narcissisme, Παρίσι, Gallimard, 1980) καθώς και την ανοιχτή επιστολή της στον Φρόυντ (Lettre ouverte a Freud, που δημοσιεύτηκε στη συλλογή Points, 1983). • Χελένε Ντουτς (1884-1982), ψυχίατρος που θα υποστηρίξει τις προσωπικές της πεποιθήσεις για τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Η αυτοβιογραφία της επέδρασε πολύ στην ανάπτυξη της ψυχανάλυ­ σης στις ΗΠΑ, όπου μετανάστευσε το 1933. • Όττο Φένιχελ (1897-1948), σημαντικός θεο^ρητικός της ψυχανά­ λυσης. Χαρακτηριστική η εφαρμογή εκ μέρους του της ψυχανάλυ­ σης στα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. • Άντον φον Φρόυνντ (1880-1920), βιομήχανος, που με τη σημαντι­ κή του δωρεά στον Φρόυντ επέτρεψε να ιδρυθεί το περιοδικό

Intemationaler Psychoanalytischer Verlag. • Χερμίνε φον Χουγκ-Χέλλμουτ (1871-1924), η πρώτη ψυχαναλύτρια που ανέλυσε παιδιά. • Χέρμαν Νούνμπεργκ (1883-1970), που εκπαιδεύτηκε στη Ζυρίχη κοντά στον Μπλόυλερ και τον Γ ιουνγκ. Μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1931 και διαδραμάτισε εκεί σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ψυχανάλυσης. Είναι ο εκδότης τοον Π ρακτικοί της Εταιρείας της Βιέννης, που περιλαμβάνουν παρουσίαση των συνεδριών. • Μάρτιν ΙΙαππενχάιμ και Ό ττο Πέτσλ, νευρολόγος και ψυχίατρος αντίστοιχα.

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ

103

• Άλμπερτ Γιόζεφ Στοφερ, δημοσιογράφος και ταλαντούχος συγ­ γραφέας, που ανέλαβε την εμπορική διεύθυνση της Internationaler Psychoanalytischer Verlag. • Εντουάρντο Βάις (1889-1970), βιεννέζος γιατρός. Μας διασώζε­ ται η αλληλογραφία του με τον Φρόυντ. • Τέοντορ Ράικ (1889-1969), με φιλολογική κατάρτιση, θα διαδε­ χτεί τον Ρανκ ως γραμματέας της Εταιρείας. Παράγει σημαντικό έργο, ιδίως στην εφαρμοσμένη ψυχανάλυση (πρβλ. το βιβλίο του για τα ψυχολογικά προβλήματα της θρησκείας, 1919). • Χάνς Ζαχς (1881-1947), διδάκτορας της νομικής, εκδίδει το πε­ ριοδικό Imago, στην αρχή μαζί με τον Ρανκ και έπειτα μόνος. Θα ιδρύσει την American Imago. • Ευγενία Σοκολνικα (1884-1934), απεσταλμένη από το 1921 του Φρόυντ στο Παρίσι, είναι από τις πρώτες που εισήγαγε την ψυχα­ ναλυτική σκέι^η στη Γαλλία. Υπήρξε αναλύτριατου Ζιντ.

3. Τα πρώτα συνέδρια Καθώς οι εργασίες του Φρόυντ γίνονται γνωστές και εκτός Βιέννης, δημιουργείται η ανάγκη διεθνών συνεδρίων (το πρώ­ το συγκαλείται το 1908 στο Ζάλτσμπουργκ, έπειτα στη Νυρεμ­ βέργη το 1910, και τα δυο οργανωμένα από τον Γιουνγκ, ακο­ λουθεί το συνέδριο στη Βαϊμάρη το 1911 και στο Μόναχο το 1913), όπου δίνεται η ευκαιρία να συζητηθούν οι εργασίες που διεξάγονται, Πολΰ γρήγορα όμως, όταν ο Γ ιουνγκ γίνεται ο εκλεκτός μα­ θητής του Φρόυντ, εκδηλώνεται η αντιπαλότητα ανάμεσα στην Εταιρεία της Βιέννης και τους ανθρώπους της Ζυρίχης. Οι της Βιέννης καταμαρτυρούν στον Φρόυντ ότι τους εγκαταλείπει και δίνει το προβάδισμα στους ξένους μαθητές. Ακανθώδες εί­ ναι και το ερώτημα για την έδρα και τη διεύθυνση των περιοδι­ κών και του εσωτερικού δελτίου. Η δημιουργία μιας Διεθνούς Ένωσης, που να αναγνωρίζει σχετική αυτονομία στις εταιρείες κάθε χώρας, επείγει.

104

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

4. Η δημιουργία της Διεθνούς Ένωσης Ο Φερέντσι αναλαμβάνει να παρουσιάσει το σχέδιο περί Διε­ θνούς Ένωσης στο συνέδριο της Νυρεμβέργης το 1910. Η πα­ ρουσίασή του όμως κινεί έντονες διαμαρτυρίες εκ μέρους των βιεννέζων αναλυτών, που αισθάνονται προσβεβλημένοι και εί­ ναι πεπεισμένοι ότι η πρωτοβουλία θα τους θέσει υπό κηδεμο­ νία, εφόσον ο Φερέντσι είχε προτείνει τη Ζυρίχη ως έδρα της νέας Ένωσης. Ωστόσο, η Διεθνής Ψυχαναλυτική Ένωση με πολλές επιμέρους εταιρείες σε διάφορες χώρες θα ιδρυθεί με πρόεδρο τον Γ ιουνγκ. Ο Άντλερ και ο Στέκελ αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της καινούργιας μηνιαίας επιθεώρησης Zentralblatt fiir Psychoanalyse, ενώ ο Γιουνγκ συνεχίζει να είναι διευθυντής το vJahrbuch. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος θα τονίσει περισσότερο τη μεταγενέστερη τάση να τεθεί η Διεθνής Ένωση (API) υπό τον έλεγχο των Αμερικανών, που υπερτερούν αριθμητικά. 5. Το ταξίδι στην Αμερική Μια σημαντική στιγμή στη διάδοση των φροϋδικών ιδεών είναι το ταξίδι του Φρόυντ στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1909. Αποδέ­ χεται την πρόσκληση του Πανεπιστημίου Κλαρκ και, συνοδευόμενος από τον Γ ιουνγκ και τον Φερέντσι, παρουσιάζει εκεί, σε ένα ακροατήριο μη ειδικών, πέντε εισαγωγικές διαλέξεις, που δημοσιεύτηκαν στη συνέχεια με τον τίτλο Π έντε μ α θ ή μ α τα για την ψ υχα νά λυσ η και παρουσιάζουν τη γέννηση της ψυχανάλυ­ σης και τις βασικές έννοιές της. Στο εξής, ένας μικρός πυρήνας ανθρώπων με ενδιαφέρον για την ψυχανάλυση θα αναπτυχθεί στο αμερικανικό έδαφος, έστω κι αν ο Φρόυντ παραμένει αρκούντως σκεπτικός ως προς τις δυνατότητές τους να κατανοήσουν τις ιδέες του και ως προς την αξία της προσχώρησής τους. Ο Ερνστ Τζόουνς, που θα εγκατασταθεί για λίγο στον Καναδά, θα αποδειχτεί από τους πιο δραστήριους πρεσβευτές της φροϋδικής σκέψης πέραν του

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ

105

Ατλαντικού, παρά το ότι πολλές φορές τα πράγματα δεν εξελί­ χτηκαν όπως θα ήθελε. 6. Η ρήξη με τον Άντλερ Ο Άντλερ είναι μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέν­ νης. Σύντομα θα αναπτύξει μια θεωρία ανταγωνιστική προς τον Φρόυντ, επικεντρωμένη στην έννοια της «αντρικής διαμαρ­ τυρίας». Κατ’ αυτόν, τα βασικά προτερήματα που αναπτύσσει ένα άτομο αντισταθμίζουν συνήθως κάποια μειονεξία, μια αναπηρία, λόγου χάρη, ή αδικία της φύσης. Η αυτοεπιβεβαίωση είναι υπ’ αυτή την έννοια απάντηση στη μοίρα και η συνειδη­ τή θέληση δρα αποφασιστικότερα από ό,τι τα απωθημένα στοι­ χεία, έστω κι αν αυτά βρίσκονται στη βάση αυτής της «διαμαρ­ τυρίας» ή επιθετικής αυτοεπιβεβαίωσης. «Πίσω από ό,τι βλέ­ πουμε (ος σεξουαλικό κρύβονται σχέσεις πολύ σημαντικότερες, που λαμβάνουν απλώς την εξωτερική όψη της σεξουαλικότη­ τας, δηλαδή η αντρική διαμαρτυρία. Ο καθαρά σεξουαλικός παράγοντας δεν είναι επ’ ουδενί πρωτογενής», δηλώνει ο Άντλερ στην Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης την 1η Φε­ βρουάριου 1911. Βλέπουμε έτσι ότι ο τρόπος που ο Άντλερ συλλαμβάνει τα πράγματα τοποθετεί την επιθετικότητα στο κέντρο των ψυχι­ κών διαδικασιών, εκεί όπου ο Φρόυντ τοποθετούσε τη σεξουα­ λική ενόρμηση. Ενδιαφέρεται πρωτίστως για το χαρακτήρα και τη διαμόρφωσή του (πρβλ. τα έργα του Γνώση του ανθρώπου . Μελέτη χαρακτηρολογίας και Η νευρική ιδιοσυγκρασία). Η ση­ μασία που αποδίδει η φροϋδική σκέψη στην απώθηση εξαφανί­ ζεται και θα έλεγε κανείς ότι μια ψυχολογία της αυτοεπιβεβαίωσης έρχεται να αντικαταστήσει τη μελέτη των ασυνείδητων φαινομένων. Η ασυμβατότητα ανάμεσα στις θέσεις του Άντλερ και του Φρόυντ γίνεται όλο και πιο εμφανής. Ή δη στις 2 Ιουνίου 1909 ο Άντλερ μιλάει για την ενότητα των νευρώσεοον και ο Φρόυντ

106

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

του αντιτάσσει την πολλαπλότητά τους. Μια διάλεξη του Άντλερ για την αντρική διαμαρτυρία συζητείται την 1η, στις 8 και στις 22 Φεβρουάριου 1911. Τα λεγάμενα του Άντλερ βάλ­ λουν εναντίον του κεντρικού ρόλου της απώθησης. Στις επόμε­ νες συνεδριάσεις, ο Άντλερ δε παρεμβαίνει και τελικά θα απο­ χωρήσει από την Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης τον Οκτώβριο του 1911, παίρνοντας μαζί του πολλά μέλη (και δια­ τηρώντας τη διεύθυνση του Zentralblatt, της ψυχαναλυτικής επι­ θεώρησης, πράγμα που περιπλέκει για λίγο καιρό τις σχέσεις ανάμεσα στις δύο ομάδες). 7. Η διδασκαλία Δεν πρέπει να παραβλέψουμε τις διδακτικές δραστηριότητες του Φρόυντ, που δεν περιορίζονται στις δημοσιεύσεις του ούτε στις συμμετοχές του στα συνέδρια. Κατάφερε να εκλεγεί «έκτακτος καθηγητής» στο πανεπιστήμιο (πράγμα που σήμαινε ότι δεν ήταν ενταγμένος στο σώμα διδασκόντων αλλά παρέδιδε μαθήματα) και έτσι συγκέντρωσε μερικούς μαθητές. Το 1917, δίνει σειρά διαλέξεων εισαγωγής στην ψυχανάλυση, ιδιαίτερα πολύπλοκες, αλλά προοδευτικές, ξεκινώντας με σκέψεις πάνω στις παραδρομές και τα αστοχήματα, οι οποίες παρουσιάζο­ νται ως προπαιδευτικές για τη θεωρία του ονείρου και του συ­ μπτώματος. Το κεφάλαιο για το άγχος μεταξύ άλλοον συνιστά πρόοδο ως προς την προγενέστερη φροϋδική σκέψη. Ο Φρόυντ δέχεται όλη τη μέρα ασθενείς στο 19 της Μπεργκγκάσσε. Το βράδυ ασχολείται με τα χειρόγραφά του και την άφθονη αλληλογραφία του. Περιμένει όμως με ανυπομονησία το καλοκαίρι, συνήθως για ένα ταξίδι στην Ιταλία με κάποιο μαθητή ή με τη νύφη του, Μίννα Μπερνέις. Στη συνέχεια συνα­ ντάει την οικογένειά του στο βουνό, όπου του αρέσει να κάνει περιπάτους και να μαζεύει μανιτάρια.

ΜΑ ΘΗΤΕΣ ΚΑ Ι ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

107

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤ Ο ΙΧ ΕΙΑ A dler Alfred, Connaissance de Vhomme. Etude de caracterologie individuelle, Π αρίσι, Aubier, 1955. A dler Alfred, Le temperament nervewc. Elements d ’une psychologic individuelle et application a la psychoth0rapie, Παρίσι, Petite Biblio­ theque Payot, 1976. Adler Alfred, Le sens de la vie, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1950,1991. Freud, Cinq legons sur la psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1979. Freud, «Contribution a Phistoire du m ouvement psychanalytique» στο Cinq legons sur la psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1979. Freud, Introduction a la psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1979. Jones Ernst, La vie et Voeuvre de Sigmund Freud, Π αρίσι, PUF, 1958, ε' έκδ. 1992. Rank O tto, Le my the de la naissance du heros (1909), Παρίσι, Payot, 1973. Rank Otto, Don Juan (1922) και Le double (1914), Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1973. Rank O tto, Le traumatisme de la naissance: influence de la vie prenatale sur revolution de la vie psychique individuelle et collective, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1928,1976,1990. Π ρακτικά της Ψ υχαναλυτικής Ε ταιρείας της Βιέννης, Minutes, 4 τό­ μοι, Παρίσι, nrf Gallimard, 1976 έως 1983. Stepansky Paul Ε., Adler dans Γombre de Freud, Histoire de la psychanalyse, Παρίσι, PUF, 1992.

108

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Β. Γιουνγκ 1 .0 δελφίνος Ψυχίατρος, ο Καρλ-Γκούσταφ Γιουνγκ (1875-1961) ανοίγει για την ψυχανάλυση τον κόσμο της ψύχωσης και τον ιατρικό κόσμο (ενώ ο Φρόυντ αντιμετωπίζει δυσκολίες για να αναγνοοριστεί στους ιατρικούς κύκλους της Βιέννης, λόγω του αντισημιτισμού τους και της δεδηλωμένης σεμνοτυφίας τους). Δουλεύοντας με τον Μπλόυλερ, θα μπορούσε να αποκτήσει τη στήριξη ενός ψυ­ χιάτρου που θεωρείται παγκοσμίως αυθεντία. Μη εβραίος, θα επιτρέψει στην ψυχανάλυση να απαλλαγεί από την κατηγορία της «εβραϊκής επιστήμης». Τα πάντα, λοιπόν, ωθούν τον Φρόυντ να αναγνωρίσει στο πρόσωπο του νεαρού λαμπρού και φιλόδο­ ξου μαθητή τον ιδανικό δελφίνο. Τα πρώτα χρόνια της αλληλο­ γραφίας τους μαρτυρούν πόσο επένδυε ο Φρόυντ στον Γ ιουνγκ. 2. Οι αναβολές του Γιουνγκ Ωστόσο, η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται εντελώς στο όνειρο. Πολύ γρήγορα ο Φρόυντ παρατηρεί ότι ο Γιουνγκ απο­ φεύγει να αντιμετωπίσει ευθέως τους ακροατές του, ότι απαλύ­ νει ή αποκρύπτει τη σεξουαλική διάσταση των ι^υχαναλυτικών ανακαλύψεων. Για λίγο είναι διστακτικός όσον αφορά την παι­ δική σεξουαλικότητα, έπειτα δηλώνει πεπεισμένος, αλλά προ­ τιμάει όποτε μπορεί να μην το διακηρύσσει. Ό ,τι ο Γιουνγκ εξηγεί ως απλή διαφορά τακτικής στις δημόσιες σχέσεις είναι ήδη ένδειξη μιας ρωγμής που θα γίνεται όλο και εμφανέστερη. Εκτός αυτών, ο Γιουνγκ φαίνεται να δυσκολεύεται με την ψυχαναλυτική αποχή. Ομολογεί στον Φρόυντ ότι δεν έμεινε επιφυλακτικός, όπως ταιριάζει στο γιατρό, με μια νεαρή ασθε­ νή, τη Σαμπίνα Σπηλράιν, που είχε πάει στο Μπουργκχέλτσι, το νοσοκομείο της Ζυρίχης όπου εργαζόταν ο Γ ιουνγκ, σε άσχημη κατάσταση, κλεισμένη εντελώς στον εαυτό της. Το ενδιαφέρον εκ μέρους του γιατρού της την έβγαλε από την κατατονία και τα

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

109

άλλα συμπτώματά της, ξυπνώντας της όμως ένα πάθος που ο Γιουνγκ δεν μπορεί εύκολα να την κάνει να απαρνηθεί. Η Σαμπί­ να, που θεωρεί τον Γιουνγκ μάλλον αφερέγγυο, απευθύνεται στον Φρόυντ, ο οποίος περιορίζεται σε λίγα καταπραϋντικά λό­ για, καθησυχάζοντας παράλληλα τον Γ ιουνγκ και ελαχιστοποι­ ώντας τις ευθύνες του. Αργότερα ο Γιουνγκ δημιουργεί και πάλι σχέση με μια ασθενή του. Μετά από τρία χρόνια χωρισμού, επιλέγει να ζήσει ελεύθερα την ερωτική του σχέση και κάνει την Τόνι Βολφ σύ­ ντροφό του. Η Σαμπίνα Σπηλράιν συμμετέχει το 1912 στην Ψυχαναλυτι­ κή Εταιρεία της Βιέννης, νιώθοντας παρά ταύτα μεγάλη αδυ­ ναμία για τον Γιουνγκ (δεσμό για τον οποίο τονίζει ότι έχει γί­ νει καθαρά πλατωνικός) μετά τη ρήξη του με τον Φρόυντ. Φαντασιώνεται ένα φανταστικό παιδί, τον Σήγκφρηντ, τον συμβο­ λικό καρπό της σχέσης της με τον Γ ιουνγκ. Αναγνωρισμένη ψυχαναλύτρια, εγκαθίσταται στη Ρωσία, αλλά τα ίχνη της χάνο­ νται λίγα χρόνια μετά τη ρωσική επανάσταση. 3. Η μελέτη των συμβόλων και των μύθων Πολύ καλλιεργημένος, ο Γιουνγκ στρέφει τον Φρόυντ στη με­ λέτη των μύθων και των πολιτισμών, τονίζοντας τον πλούτο συμβόλων που αντιπροσωπεύουν για την ψυχανάλυση. Μυθι­ κές παραστάσεις και πολιτιστικά σύμβολα περιέχουν τις ίδιες απεικονίσεις με του ασυνείδητου και επιτρέπουν να καταλάβει κανείς πόσο εξαιρετικά πλούσιο είναι ό,τι παράγεται ασυνεί­ δητα. Ο Φρόυντ είναι καθ’ όλα έτοιμος να τον ακολουθήσει σε αυτό το πεδίο (όπως μαρτυρούν πολλά άρθρα), αλλά θα προκύψουν αποκλίσεις όσον αφορά την ερμηνεία. Ό σο συντασσόταν το έργο του Γ ιουνγκ για τις μεταμορφώ­ σεις και τα σύμβολα της λιβιδώς που το είχε ενθαρρύνει προ­ σωπικά, ο Φρόυντ συνειδητοποιεί καθαρά το χάσμα που ανοί­ γεται ανάμεσά τους. Ή δη από πριν είχε διακρίνει ότι, σε μια

110

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

σειρά διαλέξεων στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Γιουνγκ απέφευ­ γε και πάλι να αναφερθεί στην παιδική σεξουαλικότητα. Αυτήν τη φορά αντιλαμβάνεται την αντιστροφή σημασίας που επιτελείται: για τον Φρόυντ, ό,τι παράγει η κουλτούρα είναι η έκ­ φραση στο πεδίο του πολιτισμού αυτού που παράγει το ασυνεί­ δητο και προέρχεται από το μετασχηματισμό των σεξουαλικών ενορμήσεων. Για τον Γιουνγκ, αντίθετα, τα ατομικά όνειρα εί­ ναι μεταμορφώσεις πνευματικών δημιουργημάτων που οι μύ­ θοι είναι τα υποδείγματά τους, τα «αρχέτυπα», ενώ η σεξουαλι­ κή ερμηνεία παραγνωρίζει την πνευματική τους διάσταση.

Μια απόκλιση μεταξύ Φρόυντ και Γ ιουνγκ: Η αντιμετώπιση της μεταβίβασης Αντί να αναλύει τη μεταβίβαση και έτσι να τη «διαλύει», ο Γιουνγκ έχει την τάση να εκτρέπει την πορεία της. Μια νεαρή γυναίκα, για παράδειγμα, αναπτύσσει απέναντι του πατρική και μάλλον παθια­ σμένη μεταβίβαση, που ανθίσταται στις ερμηνείες. Ο Γιουνγκ την πείθει ότι η προσκόλληση απευθύνεται κατά λάθος προς αυτόν. Μό­ νο ο Θεός αξίζει τέτοια αγάπη. Στην αρχή μπερδεμένη, η γυναίκα θα παραδεχτεί στο τέλος ότι το πάθος της ήταν η μη καθαρή ακόμη έκ­ φραση μιας πνευματικής βλέψης θρησκευτικού τύπου.

4. Το συλλογικό ασυνείδητο και η ρήξη με τον Φρόυντ Ο Γιουνγκ διατηρεί μεν την έννοια του ασυνείδητου, η οποία ωστόσο αλλάζει διπλά νόημα. Καταρχάς, πρόκειται για ασυ­ νείδητο συλλογικό*, που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά μέσω των θρησκευτικών παραδόσεων και των έργων του πολιτισμού. Τα άτομα δεν γνωρίζουν καλά τον εαυτό τους και πρέπει να τους δοθεί το νόημα αυτού που νιώθουν, το οποίο είναι ως προς τη φύση του συλλογικό και πνευματικό. Από την άλλη πλευρά, ο Γιουνγκ πιστεύει ότι η σεξουαλικότητα είναι η μεταφορά του πνευματικού και όχι, όπως ο Φρόυντ, ότι οι πολιτισμικές παρα­

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

111

στάσεις είναι εκφράσεις μεταμφιεσμένες ή μετουσιωμένες πε­ ριεχομένων σεξουαλικής προέλευσης ή φΰσης. Υπ’ αυτούς τους όρους, η έννοια της ενόρμησης*, που αγκιστρώνεται στο σωμα­ τικό, χάνει κάθε νόημα, το ίδιο και η έννοια της άμυνας* και δεν τίθεται πια θέμα απώθησης. Η τοπική* προσέγγιση, η οποία διακρίνει ανάμεσα σε ψυχικές εγγραφές συνειδητές και ασυνείδητες, χάνει τον καίριο χαρακτήρα της μπροστά στη θε­ μελιακή έννοια του συλλογικού ασυνείδητου, που διαμορφώνει αρχέτυπα (δηλαδή μυθικά υποδείγματα) στα οποία πρέπει να ανάγουμε τα ασυνείδητα ψυχικά περιεχόμενα των ατόμων. Η οικονομική* προσέγγιση, με τις ποσότητες και τα φορτία της ενόρμησης, ουσιαστική για τη φροϋδική σκέψη, εξαφανίζεται, αφού δεν τίθεται πια θέμα ενόρμησης. Ό σο για τη δυναμική* προσέγγιση, που αντιστοιχεί στο φροϋδικό αξίωμα περί ψυχι­ κής σύγκρουσης κάτω από κάθε σύμπτωμα, δεν έχει πια λόγο ύπαρξης, αφού η σημασία της σεξουαλικότητας και του παιδι­ κού έχουν πια αποκηρυχτεί. Η ρήξη Φρόυντ και Γ ιουνγκ είχε γίνει αναπόφευκτη. Σοβού­ σε για καιρό, αλλά ο Φρόυντ προσπάθησε για όσο περισσότερο καιρό μπορούσε να αποφύγει το ανεπανόρθωτο. Μετά όμως υπήρξε μάλλον απότομη και πολύ οδυνηρή για τον Φρόυντ. 5. Πώς προχώρησε η γιουνγκιανή σκέψη Αρνούμενος τη σημασία της παιδικής σεξουαλικότητας αλλά και τον οργανωτικό ρόλο της οιδιπόδειας κρίσης στην ιδιαίτε­ ρη ιστορία κάθε ατόμου, ο Γιουνγκ βγαίνει από την ψυχανάλυ­ ση -έστω κι αν συνεχίζει να χρησιμοποιεί τον όρο, που σημαί­ νει πλέον ανάλυση ψυχικών περιεχομένων κατά κανόνα ασυ­ νείδητων (αλλά όχι κατ’ ανάγκη απωθημένων). Η γιουνγκιανή σκέψη συνεχίζει να επιδρά και μετά τη ρήξη του με τον Φρόυντ. Ορισμένοι θεραπευτές επικαλούνται τη σκέψη του, αλλά σημάδεψε την ιστορία των ιδεών κυρίως με την προσκόλλησή του στην αξία της συμβολικής σκέψης. Τα

112

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

διάφορα θρησκευτικά δόγματα, που τελικά οδηγήθηκαν να λά­ βουν υπόψη τους την ψυχανάλυση, έκλιναν υπέρ του, επειδή ελαχιστοποιούσε τη σημασία της σεξουαλικότητας (οι εργα­ σίες ενός ιερέα θεραπευτή όπως ο Ευγένιος Ντρέβερμαν αποτελοΰν χαρακτηριστικό παράδειγμα). Η αντίληψή του όμως πε­ ρί μιας καθολικής πνευματικότητας, όχι δογματικής αλλά συμ­ βολικής, που υπερβαίνει τα όρια των Εκκλησιών, εμπόδισε να χρησιμοποιηθεί προς αυτή την κατεύθυνση το έργο του -ιδίως μάλιστα αφού ο Γιουνγκ επρόκειτο να δώσει όλο και περισσό­ τερο προσοχή, ενδιαφέρον και αξία στις αποκρυφιστικές και αστρολογικές αντιλήψεις που ικανοποιούν την προτίμησή του για το θαυμαστό και τις παράτολμες υποθέσεις (όπως μαρτυρεί η αλληλογραφία του στο τέλος της ζωής του). Ο πιο κατάλληλος ίσως τρόπος θα ήταν να τον περιγράψουμε ως προφήτη της «επιστροφής στο θρησκευτικό», ανεξάρτητα από τις παραδο­ σιακές Εκκλησίες, και ως πρόδρομο του πνευματικού ρεύμα­ τος της Νέας Εποχής (New Age), που πρεσβεύει ότι εισερχόμα­ στε πλέον στην «εποχή του Υδροχόου». Με αυτήν τη στροφή όμως εγκατέλειψε εκούσια το πεδίο των επιστημών του ανθρώ­ που και της ορθολογικής σκέψης.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

1. Βασικά έργα του Γιουνγκ Metamorphoses et symboles de la libido (1913), Παρίσι, M ontaigne, 1927. To έργο επανεκδόθηκε το 1953, με αναπλάσεις και με τον τίτλο Mitamorphoses de Fame et ses symboles (Γενεύη, Georg, 1953, ε ' έκδ. 1983), αποκηρΰσσοντας έτσι ό,τι «φροϋδικό» διατηρούσε ο πρώτος τίτλος. Typespsychologiques, Γενεύη, Georg, 1950, επανέκδ. 1986. Psychologie et religion, Π αρίσι, Gallimard, 1960. Essai d }exploration de Vinconscient, Παρίσι, R obert Laffont, 1964, επα ­ νέκδ. στη σειρά «Folio essais».

ΜΑ ΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

113

L ’h omme a la d4couverte de son ame , Π αρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1966.

Les racines de la conscience. Etudes sur I’archetype, Π αρίσι, BuchetChastel, 1971.

Ma vie. Souvenirs, reves etpensees, Π αρίσι, Gallimard, 1966.

2. Για τον Γιουνγκ και tig σχέσεις Γιουνγκ και Φρόυντ Bauduin Charles, L ’oeuvre deJung , Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1963,1993. Donn Linda, Freud et Jung. De Famitie a la rupture, Histoire de la psychanalyse, Π αρίσι, PU F, 1995. Freud/Jung, Correspondance, τόμος 1: 1906-1909, τόμος 2: 1910-1913, Παρίσι, Gallimard, 1975. H annah B .Jung, sa vie, son oeuvre, Π αρίσι, Devry-livres, 1989.

3. Για τη Σαμπίνα Σπηλράιν Kress-Rosen Nicolle, Trois figures de la passion , Παρίσι, SpringerVerlag-France, 1993. Spielrein Sabina, Entre Freud et Jung, υλικό που συγκέντρωσαν ο Άλντο Κ αροτενούτο και ο Κάρλο Τρομπέττα. Γαλλική έκδοση των Michel Guibal και Jacques Nobecourt, Παρίσι, Aubier-Montaigne, 1981.

Γ. Καρλ Άμπραχαμ 1 .0 πιστός υπασπιστής

Ο Άμπραχαμ είναι ο τΰπος ακριβώς του πιστού μαθητή. Ο Φρόυντ εντυπωσιάζεται με τον τρόπο που αντιμετωπίζει ευθΰς εξαρχής, χωρίς επιφυλάξεις, το ζήτημα των σεξουαλικών τραυ­ μάτων: απαντά πρόθυμα στις ερωτήσεις του και δεν διστάζει να του δώσει κλινικές συμβουλές. Για λίγο καιρό βοηθός του Γιουνγκ στο νοσοκομείο Μπουργκχέλτσι, ο Άμπραχαμ έχει κάποια προβλήματα στη σχέση του μαζί του, ενώ αρχίζει πολΰ

114

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

γρήγορα επιστολικές συζητήσεις με τον Φρόυντ για θεωρητικοκλινικά ζητήματα υψηλής στάθμης. Το 1914 γίνεται πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης, αντικαθι­ στώντας τον Γ ιουνγκ που έχει παραιτηθεί. 2. Κλινικές και μυθολογικές μελέτες, μελέτες αισθητικής Οι εργασίες του Άμπραχαμ εντυπωσιάζουν με την ακρίβεια, τη μέθοδο και τη σοβαρότητά τους. Το πεδίο τους είναι ευρύ. Ενδιαφέρεται για περιπτώσεις μανιοκαταθλιπτικής ψύχωσης*, διαστροφής* (πρβλ. μια περίπτωση φετιχισμού* με το πόδι) και ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης (της οποίας μελετάει τα τελε­ τουργικά). Η ανάλυσή του για τις σχέσεις ανάμεσα στο όνειρο και το μύθο μαρτυρεί τη στροφή κατά τη δεκαετία του 1910, όπου αναπτύσσεται το ενδιαφέρον των ψυχαναλυτών για την ψυχολογική αξία των μύθων και της λαογραφίας. Μια μελέτη για το ζωγράφο Τζιοβάννι Σεγκαντίνι το 1911 είναι άριστο πα­ ράδειγμα αυτού που αποκαλούσαν τότε εφαρμοσμένη ψυχανά­ λυση*. Ο Φρόυντ θα χρησιμοποιήσει στα κείμενά του για τον Μωυσή (χωρίς να αναφέρει τον Άμπραχαμ) τη λεπτομερή μελέ­ τη του Άμπραχαμ για τον Αμένοφι Δ", που παίρνει το όνομα Αχενάτον και ιδρύει τη μονοθεϊστική λατρεία του Άμμωνα. 3. Θεωρία των σταδίων Η πιο διάσημη θέση του Άμπραχαμ όμως είναι η αντίληψή του για τα λιβιδινικά στάδια ανάπτυξης*, που τον κάνει να είναι ο ψυχαναλυτής ο πιο ανοιχτά αναπτυξιακός - που συνδυάζει δη­ λαδή τις διάφορες επενδύσεις των μερικών στοματικών, πρω­ κτικών, φαλλικών ενορμήσεων σε διαδοχικές βαθμίδες της ανάπτυξης του παιδιού. Στο άρθρο του 1924, ο Άμπραχαμ δια­ κρίνει, για παράδειγμα, ανάμεσα στο πρώτο στοματικό στάδιο, που το χαρακτηρίζει το πιπίλισμα, και το σαδιστικό στοματικό* στάδιο, όπου το δάγκωμα του μαστού έχει ως σύστοιχό του κα­ νιβαλικές φαντασιώσεις* καταβρόχθισης και ενσωμάτωσης*,

ΜΑ ΘΗΤΕΣ ΚΑΙ Σ Υ Ν ΕΡΓΑ ΤΕΣ

115

οι οποίες αποτελοΰν μια πρώτη μορφή ταύτισης. Στο σαδιστικό στοματικό στάδιο αντιστοιχείτο σαδιστικό πρωκτικό στάδιο*, κατεξοχήν χαρακτηριστικό της παλινδρόμησης στην περίπτω­ ση της ιδ ε οψυχαναγκαστική ς νεύρωσης (όπου μίσος και αμφι­ θυμία διαδραματίζουν, ας το θυμίσουμε, αποφασιστικό ρόλο). 4. Από τον Άμπραχαμ στη Μέλανι Κλάιν Η έντονη δυσπιστία στη Γαλλία προς τις αναπτυξιακές αντιλή­ ψεις περί ψυχανάλυσης* (έστω κι αν ορισμένοι συγγραφείς, όπως η Ζανίν Σασεγκέ-Σμιρζέλ, δεν τις εγκαταλείπουν, δίνοντάς τους μια πιο εύκαμπτη και σχεδόν μεταφορική μορφή, εί­ ναι αλήθεια) έκανε να υποτιμηθεί ως ένα βαθμό η συμβολή του Καρλ Άμπραχαμ. Μπορούμε όμως να αποτιμήσουμε καλύτερα τη σημασία του, αν θυμηθούμε ότι αυτός ενθάρρυνε τη Μέλανι Κλάιν να εξελίξει την πρακτική της στην παιδική ψυχανάλυση αλλά και την προσωπική της θεωρητική σκέψη. Η σημασία που αποδίδει ο Άμπραχαμ στο σαδισμό ανευρί­ σκεται στη σχιζοπαρανοειδή θέση που παρουσιάζει η Κλάιν, ενώ η μελέτη του για τη μανιοκαταθλιπτική ψύχωση στηρίζει τη σημασία που δίνουν οι κλαϊνικοί στην καταθλιπτική θέση* αλ­ λά και στα αισθήματα ενοχής. Η σημασία που αποδίδεται στο στοματικό στάδιο προετοιμάζει τη θέση που δίνουν αργότερα στη σχέση με το μαστό, στην ενσωμάτωση του μαστού και στην εξερεύνηση του σώματος της μητέρας οι κλαϊνικοί και οι μετακλαϊνικοί συγγραφείς. Έτσι, χωρίς ωστόσο να αγνοεί τον Οιδίποδα, ο Άμπραχαμ είναι από τους πρώτους ψυχαναλυτές που εξερεύνησαν με τον πιο συστηματικό τρόπο τον προγενετήσιο κόσμο*, ο οποίος θα αποτελέσει κεντρικό αντικείμενο μελέτης στη σκέψη της Μέλανι Κλάιν και των μαθητών της.

116

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ Freud/A braham , Correspondance (1907-1926), Π αρίσι, Gallimard, 1969. A braham Hilda, Karl Abraham, Biographie inachevee, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1976. Abraham Karl, (Euvres completes, 2 τόμοι, Παρίσι, Payot, 1965.

Δ. Φερέντσι ή η αναλυτική τόλμη 1. Έ νας φανατικός αλλά... απογοητευμένος μαθητής Ο Σάντορ Φερέντσι, που είχε δύσκολες σχέσεις με τον πατέρα του, ενδιαφέρεται για την εξερεύνηση του ανθρώπινου ψυχι­ σμού ήδη προτού συναντήσει τον Φρόυντ. Γιατρός σε νοσοκο­ μείο της Βουδαπέστης, επιχειρεί πειράματα αυτόματης γρα­ φής, ενδιαφέρεται για τα υστερικά φαινόμενα, φτάνει να διαι­ σθανθεί τα ασυνείδητα φαινόμενα μέσω των αναρωτήσεών του για τον... αποκρυφισμό. Σε όλη του τη ζωή, εξάλλου, θα προ­ σπαθήσει να κινήσει το ενδιαφέρον του Φρόυντ για πειράματα μεταβίβασης σκέψεων. Τρεις μήνες μετά την πρώτη συνάντησή του με τον Φρόυντ, το 1908, ο Σάντορ Φερέντσι παίρνει το λόγο στο συνέδριο του Ζάλτσμπουργκ. Η «μεταστροφή» του στην \|τυχανάλυση είναι θεαματική και ανταλλάσσει πλήθος επιστολές με τον Φρόυντ (περίπου 1.250), γράμματα παθιασμένα και συναρπαστικά. Η αλληλογραφία αναφέρεται σε ζητήματα προσωπικά -μπορεί να παντρευτεί την κόρη της γυναίκας που είναι ερωμένη του από παλιά;- αλλά και σε κλινικά θέματα. Η επαγγελματική απομόνωση του Φερέντσι εξηγεί επίσης γιατί κατέφυγε στο δά­ σκαλο για να τον καθοδηγεί στην ψυχαναλυτική του πρακτική. Η υπόρρητη αλλά και ενίοτε ρητή αντιπαλότητα με τον Γιουνγκ είναι αναπόφευκτη. Μέχρι το 1912, ο Φρόυντ βλέπει τον Γι-

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

117

ουνγκ ως τον άμεσο διάδοχό του, ως αυτόν που μπορεί καλύτερα να επεκτείνει την ψυχανάλυση στον ψυχιατρικό κόσμο και εκτός των εβραϊκών κύκλων. Ο Φερέντσι πρέπει να απαρνηθείτο όνει­ ρό του να είναι το αγαπημένο παιδί. Η οικειότητα όμως μεταξύ Φρόυντ και Φερέντσι υπερβαίνει κατά πολύ τις απλές επαγγελ­ ματικές σχέσεις, έστω και αν δεν λείπουν οι παρανοήσεις.

Ο Φρόυντ και ο Φερέντσι στην Ιταλία Ο Φρόυντ παίρνει μαζί του τον Φερέντσι σε ένα ταξίδι στην Ιταλία κατά τις διακοπές του καλοκαιριού. Ο Φερέντσι δείχνει ταυτόχρονα υπερβολικό θαυμασμό αλλά και υπερβολική παθητικότητα απέναντι στις προτιμήσεις του Φρόυντ. Έ ν α βράδυ, ο Φρόυντ του ζητάει να κρατήσει σημειώσεις της συζήτησής τους πάνω σε επαγγελματικά θέματα. Ο Φερέντσι επαναστατεί, αρνούμενος να χρησιμοποιείται σαν να ήταν απλός φοιτητής. Ο Φρόυντ δεν θα επιμείνει, αλλά η αντί­ δραση του Φερέντσι τον έχει πληγώσει, και η ένταση ανάμεσα στους δύο άντρες θα διατηρηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού.

Η αμφιθυμία του Φερέντσι απέναντι στον Φρόυντ είναι ανάλογη προς αυτά που αναμένει. Έ χει μια ακόρεστη ανάγκη της αγάπης ενός πατέρα και θα ήθελε μια σχέση εντελώς ανοι­ χτή, χωρίς αδιακρισίες και μυστικά. Ψυχαναλύθηκε δύο μόνο φορές για σύντομο χρονικό διάστημα από τον Φρόυντ (το 1915 και το 1916) και του καταλόγιζε το ότι δεν είχε αναλύσει την αρνητική του μεταβίβαση. Η απάντηση του Φρόυντ είναι ότι τα ψυχικά υλικά μπορούν να αναλυθούν μόνο τη στιγμή που εκδη­ λώνονται. Η ασυνείδητη ομοφυλοφιλία σημαδεύει τις σχέσεις τους, και η επιφυλακτικότητα του Φρόυντ παροξύνει την απο­ γοήτευση του Φερέντσι.

118

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

2. Τα θεωρητικά τολμήματα Έ να άρθρο του 1909 για τη μεταβίβαση και την ενδοβολή ορί­ ζει την ενδοβολή* στην ευρύτερη σημασία της ως λιβιδινική επένδυση* του υποκειμένου η οποία συγκροτεί τη σχέση του με τα αντικείμενα*. Με το μηχανισμό της ενδοβολής, αντίθετο προς της προβολής*, εφόσον ενδοβολή σημαίνει παίρνω εντός μου ενώ προβολή ωθο5 εκτός μου, ο νευρωτικός προσπαθεί να περιλάβει στα κέντρα ενδιαφέροντος του και μάλιστα να αναλάβει εντός του όσο το δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα του εξωτερι­ κού κόσμου. Αυτό ακριβώς ευνοεί την εμπειρία της μεταβίβα­ σης. Η στάση του νευρωτικού είναι αντίθετη προς του παρανοϊ­ κού που πιστεύει ότι αναγνωρίζει στον άλλο όλη την αγάπη και όλο το μίσος που αρνείται στον εαυτό του. Ο Φερέντσι ξεκινάει έτσι ό,τι η μεταγενέστερη ψυχανάλυση θα αναγνωρίσει ως τον εσωτερικό χαρακτήρα των αντικειμέ­ νων αγάπης. Δεν είναι η εξωτερική, πραγματική, μητέρα που αγαπιέται, ή μάλλον είναι, αλλά κατά το υπόδειγμα της εσωτερικευμένης μητέρας, στην οποία αποδίδονται ιδιότητες φαντασιωτικές. Το αντικείμενο είναι καταρχάς εσωτερικό* και υπ’ αυτή την ιδιότητα επενδύεται (έστω κι αν το πένθος μαρτυρεί πως ό,τι συμβαίνει στο εξωτερικό αντικείμενο επηρεάζει επί­ σης την παράστασή του και την εσωτερική του επένδυση). Το άρθρο για την ανάπτυξη της αίσθησης της πραγματικό­ τητας και των σταδίων της (1913) μελετάει το πέρασμα από τη φάση της παραίσθησης στη φάση όπου λαμβάνεται υπόψη η πραγματικότητα, σχολιάζοντας έτσι με γόνιμο και πρωτότυπο τρόπο το κείμενο που αφιέρωσε το 1911 ο Φρόυντ στις δύο αρ­ χές για την πορεία των ψυχικών φαινομένων. Ο Φερέντσι είναι από τους πρώτους αναλυτές που αναγνώ­ ρισαν τη σημασία της παραισθητικής διάστασης της εμπειρίας, που σήμερα βρίσκεται στο κέντρο της άποψης περί αρνητικής παραίσθησης* του Αντρέ Γκρην, των εργασιών του Σεζάρ και της Σάρας Μποτελλά για το αντίγραφο και τη θεραπεία ή των

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ

119

μελετών του Γκυ Λαβαλλέ για το όραμα. Η επιμονή όμως του Φερέντσι στην ύπαρξη σειράς σταδίων έκανε το άρθρο του να περιπέσει σε ανυποληψία ανάλογη εκείνης που βαρύνει έκτοτε (ιδιαίτερα από τον Λακάν και μετά) την υπέρ το δέον χρονολο­ γική και αναπτυξιακή διαδοχή των λιβιδινικών σταδίων (στο­ ματικό, πρωκτικό, ουρηθρικό, φαλλικό) όπως τα παρουσίαζε ο Καρλ Άμπραχαμ. Έ ν α «φυλογενετικό» του δοκίμιο, με τον τίτλο «Θάλασσα. Δοκίμιο για τη θεωρία της γενετησιακότητας» (1924), αποτελεί είδος βιοαναλυτικής μυθιστορίας που προσπαθεί να μιλήσει για μια ψυχανάλυση της παιδικής ηλικίας του ανθρώπινου εί­ δους. Η σεξουαλικότητα του ανθρώπινου είδους διατηρεί, σύμ­ φωνα με τη θεωρία αυτή, το «μνημονικό ίχνος», κληρονομικό και ασυνείδητο, της αποξήρανσης του αρχικού υδάτινου περι­ βάλλοντος. Οι βιολογικές, φυσιολογικές και ψυχολογικές εγ­ γραφές του ζώντος τοποθετούνται στο επίπεδο της οντογένε­ σης (ανάπτυξη του ατόμου) αλλά και της φυλογένεσης (ανά­ πτυξη του είδους). Έρχονται να εκφράσουν μια επιθυμία συμ­ βολικής και παραισθητικής επιστροφής στο σώμα της μητέρας, σύμβολο του θαλάσσιου πρωταρχικού κόσμου, από τον οποίο εκδιώχθηκε κάποτε το ανθρώπινο είδος. 3. Κλινική γονιμότητα Πέρα από τα θεωρητικά άρθρα, ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται με τον τεράστιο κλινικό πλούτο του έργου του Φερέντσι. Είτε πρόκειται για σημειώσεις λίγων γραμμών είτε για επεξεργα­ σμένα άρθρα, η λεπτότητα της παρατήρησης και η ευστοχία της ερμηνείας είναι πάντοτε παρούσες, μέσα σε μια άκρα ποικιλομορφία των κέντρων ενδιαφέροντος. Ας αναφέρουμε τον Αρπάντ, τον μικρό άντρα-κόκορα, ένα μικρό αγόρι με ιδεολη­ ψία σχετικά με τα κοτέτσια και τα κοκόρια, που, μαζί με το μι­ κρό Χανς, παίρνει θέση ανάμεσα στις θεμελιακές περιπτώσεις της ψυχανάλυσης. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Φερέντσι

120

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ήταν ο αναλυτής του Ερνστ Τζόουνς και της Μέλανι Κλάιν (που θα ακολουθήσει δεύτερη ψυχανάλυση με τον Καρλ Άμπρα­ χαμ). Ο Φερέντσι ιδρύει την ουγγρική ψυχαναλυτική ομάδα. Το «σοφό βρέφος» επιτρέπει να καταδειχθει η κλινική συ­ γκυρία του τραυματισμένου παιδιού, που η ενότητά του έχει τρωθεί και που έχει γίνει διασπασμένος ενήλικος*, σημαδεμέ­ νος από το τραύμα που έζησε.

Το όνειρο του σοφού νεογέννητου Ορισμένοι ασθενείς αναφέρουν όνειρα που μοιάζουν τυπικά, όπου βρέφη ή μικρά παιδιά είναι ικανά να γράφουν με ευκολία, να διατυ­ πώνουν λόγια με βάθος, να δίνουν επιστημονικές εξηγήσεις. Η άπο­ ψη πως τάχα τα παιδιά κατέχουν την πραγματική σοφία κρύβει εδώ βαθύτερες αναμνήσεις. Το έκδηλο περιεχόμενο τέτοιων ονείρων αντιστρέφει την πραγματική κατάσταση ένδειας που βιώνειτο παιδί. Υποδεικνύει επίσης ότι μπόρεσε να αισθανθεί ό,τι είχε ανάγκη, με βάση την ασυνείδητη γνώση που χαρακτηρίζει την παιδική ηλικία, ενώ το περιβάλλον του το παραμέλησε ή το αγνόησε.

Η σύγχυση των γλωσσών ανάμεσα στους ενήλικους και το παιδί , όψιμο άρθρο, εμπνέεται από περιπτώσεις ασθενών πολύ

δύσκολων, με μεγάλη παλινδρόμηση, που ο Φερέντσι δεν δι­ στάζει να αναλάβει. Το παιδί ταράζεται και επηρεάζεται από τη γλώσσα του πάθους του ενήλικου, ενώ το ίδιο καταλαβαίνει μόνο τη γλώσσα της τρυφερότητας. Ο τραυματισμός που νιώθει γεννάει έναν ιδιαίτερο μηχανισμό άμυνας, την ταύτιση με τον επιτιθέμενο*. Ο Φερέντσι είναι επομένως ένας σπουδαίος θε­ ωρητικός του ψυχικού τραύματος. 4. Οι καινοτομίες στην τεχνική Ο Φερέντσι λοιπόν ασχολείται με ασθενείς πολύ διαταραγμένους, στους οποίους η ανάπτυξη μιας νεύρωσης μεταβίβασης

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

121

δεν είναι αυτονόητη. Θα επιχειρήσει πολλές και απανωτές και­ νοτομίες στην τεχνική προκειμένου να αντιμετωπίσει τις δυ­ σκολίες που συναντά. Η πρώτη είναι η ενεργητική*, κατευθυντήρια, τεχνική, που ορισμένες φορές επιβάλλει να αψηφά κανείς το σύμπτωμα (για παράδειγμα, να βγαίνει μόνος αψηφώντας τη φοβία του). Ορι­ σμένες συστημικές θεραπείες*, που τις ενέπνευσε η (μη ψυχα­ ναλυτική) σχολή του Πάλο Άλτο, όπως και πολλές συμπεριφορικές θεραπείες ακολουθούν σήμερα παρόμοια οδό. Ο Φερέντσι φροντίζει πάντοτε επιμελ,ώς να περιορίζει τις περιπτώσεις όπου μια τέτοια τακτική θα ήταν η ενδεικνυόμενη και σύντομα θα απορρίψει και ο ίδιος αυτήν τη θέση. Μπορούσε επίσης να συμπάσχει και να συμπεριφέρεται μη­ τρικά, θέλοντας έτσι να αντισταθμίσει τις ματαιώσεις που βίωσαν κατά την παιδική τους ηλικία οι ασθενείς. Στο χώρο της βρετανικής ψυχανάλυσης, ο Ουίννικοτ θα οδηγηθεί ορισμένες φορές διαισθητικά στην ίδια αντιμετώπιση, καταλήγοντας έτσι στην αμοιβαία ανάλυση, όπου ο αναλυτής αποκαλύπτει στον ασθενή την αντιμεταβίβασή του ή δέχεται από αυτόν ερμηνεί­ ες. Το Κλινικό ημερολόγιο των τελευταίων ετών δείχνει πως η έρευνα του Φερέντσι, συχνά επώδυνη και βασανιστική, δεν διαψεύστηκε ποτέ. Οι διαφωνίες μεταξύ Φρόυντ και Φερέντσι δεν θα τους οδη­ γήσουν ποτέ στη ρήξη. Ο Φρόυντ όμως θα αμφισβητήσει ρητά τις πρωτοβουλίες του Φερέντσι σε ζητήματα τεχνικής, ιδιαίτε­ ρα την ενεργητική τεχνική. Δεν κατανοεί τις θεωρησιακού τύ­ που σκέψεις που διατυπώνονται στη Θάλασσα (1924) και δυσα­ νασχετεί που ο Φερέντσι επηρεάστηκε από τις αντιλήψεις του Όττο Ρανκ σχετικά με το τραύμα της γέννησης και τις φαντα­ σιώσεις επιστροφής στην ενδομήτρια ζωή. Ωστόσο, θα τον υπε­ ρασπιστεί όταν, στο τέλος της ζωής του, οι επικρίσεις εκ μέρους ορισμένων ψυχαναλυτών οξύνονται. Μετά από μια σχετική έκλειψη, οφειλόμενη στις τολμηρές

122

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

πρωτοβουλίες του όσον αφορά την τεχνική και στις διαφορές του με τον Φρόυντ που έκαναν τη σκέψη του να φαντάζει αποκλίνουσα, οι εργασίες του Φερέντσι επανήλθαν στο επίκεντρο της προβληματικής των ψυχαναλυτών και πρόσφατα πολλαπλασιάστηκαν οι έρευνες πάνω στη ζωή και το έργο του.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ Bokanowski Thierry, Sandor Ferenczi, Psychanalystes d’aujourd’hui, Παρίσι, PU F, 1997. Bokanowski Thierry, Kelley-Laine Kathleen και Pragier Georges (διεΰθ.), Sdndor Ferenczi, Παρίσι, PUF, σειρά «M onographic de la Revue Frangaise de Psychanalyse», 1995. Ferenczi Sandor, (Euvres completes, 4 τόμοι, Παρίσι, Payot, 1982. Ferenczi Sandor , Journal clinique (1932), Παρίσι, Payot, 1985. Ferenczi Sandor και Rank O tto, Perspectives de la psychanalyse (1922), Π αρίσι, Payot, 1994. Freud Sigmund και Ferenczi Sandor, Correspondance, 2 τόμοι, Π αρί­ σι, Calmann-Levy, 1992 και 1996. G ranoff W ladimir και Rey Jean-M ichel, L ’occulte dans la pensee freudienne, Παρίσι, PUF, 1983.

E. Διαφοροποιήσεις και συγκρούσεις 1. ίΐφίστερ, Τάουσκ, Γκροντεκ και Μπινσβάνγκερ Μολονότι δεν είναι δυνατόν να αναφέρουμε όλους όσοι κινού­ νται γύρω από τον Φρόυντ και τη νεαρή ψυχανάλυση σε εκείνα τα χρόνια του έντονου αναβρασμού, πρέπει τουλάχιστον να αναφέρουμε ορισμένα σημαντικά ονόματα λόγω ακριβώς των διαφοροποιήσεων. Ο πάστορας Πφίστερ με μεγάλο ενθουσιασμό ήρθε σε επα­ φή με τον Φρόυντ και επρόκειτο να του μείνει πάντα πιστός. Η

ΜΑ ΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΎΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

123

αλληλογραφία τους μαρτυρεί αμοιβαία εκτίμηση, ενώ ο Φρόυ­ ντ μοιάζει μερικές φορές να λυπάται σχεδόν που, κατ’ αντίθεση προς τον ποιμένα ψυχών, ο ψυχαναλυτής μπορεί απλώς να ανα­ λύει και όχι να προτείνει οδοΰς μετουσίωσης. Οι διαφορές και οι δεσμοί μεταξύ ψυχανάλυσης και παιδαγωγικής αποτελούν κέντρα ενδιαφέροντος που συνδέουν τους δύο άντρες. Ό ταν ο Φρόυντ θα δημοσιεύσει το 1927 την κριτική μελέτη του για τα θρησκευτικά φαινόμενα, με τίτλο Το μέλλον μιας αυ­ ταπάτης , ο Πφίστερ θα απαντήσει με ένα φυλλάδιο που φέρει τον τίτλο Η αυταπάτη ενός μέλλοντος, χύ λά οι εγκάρδιες σχέ­ σεις του Φρόυντ με τον πάστορα δεν θα κλονιστούν ποτέ. Αντίθετα, οι σχέσεις Φρόυντ και Τάουσκ επρόκειτο συνεχώς να είναι λιγότερο ή περισσότερο δύσκολες. Νεαρός φίλος της Λου Αντρέας Σαλομέ, ο Βίκτορ Τάουσκ είναι κλινικός που δια­ θέτει βάθος και ένας από τους πρώτους που περιγράφουν «τη μη­ χανή επηρεασμού*» που αισθάνονται ορισμένοι ψυχωτικοί. Εί­ ναι επίσης πολύ ευαίσθητος στην προβολή στο ίδιον σώμα*, που ορισμένοι ασθενείς το βιώνουν ως πρώτο ξένο αντικείμενο. Ο Φρόυντ αναγνωρίζει ότι οι διαισθήσεις του Τάουσκ και ο τρόπος του να προλαμβάνει τους δικούς του στοχασμούς του προκαλούν δυσφορία. Από τη μεριά του, ο Τάουσκ βασανίζεται συνεχώς, διαλύει τον αρραβώνα του και στο τέλος αυτοκτονεί. Ο βιογρά­ φος του Πάουλ Ρόαζεν (που έχει διεξάγει και άλλες τεκμηριωμέ­ νες, αλλά επικεντρο3μένες κυρίως σε ανεκδοτολογικά στοιχεία, μελέτες για τον περίγυρο του Φρόυντ, την οικογένειά του ή τους επισκέπτες του) θεωρεί την έλλειψη κατανόησης εκ μέρους του Φρόυντ παράγοντα που επηρέασε πολύ τη μοίρα του Τάουσκ. Ο Γκρόντεκ είναι άραγε ψυχαναλυτής; Ανεξάρτητα από τον Φρόυντ ανακαλύπτει και συστηματοποιεί την επίδραση της βα­ θιάς κατάστασης του ψυχισμού πάνω στην υγεία και την εξέλιξη τοον ασθενειοδν. Γ ιατρός, ο Γκρόντεκ εφαρμόζει στη θεραπεία

124

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

των ασθενών της κλινικής του όσα συλλαμβάνει διαισθητικά και ανακαλύπτει βαθιές συγγένειες ανάμεσα στη σκέψη του και τη σκέψη του Φρόυντ, ο οποίος του αναγνώριζε πάντα το γεγονός πως είχε κατανοήσει την ουσία της ψυχανάλυσης. Από τον Γκρόντεκ δανείζεται ο Φρόυντ το 1923 τον όρο «Αυτό*» (Es στα γερμανικά) για να δηλώσει τις ασυνείδητες και ανοργάναπες ενορμητικές δυνάμεις που βρίσκονται στην απαρχή του όλου ψυχισμού και που δεν παύουν ποτέ τη δραστηριότητά τους. Πρόδρομος της ψυχοσωματικής*, ο Γκρόντεκ θα παραμείνει στο περιθώριο του καθαυτό ψυχαναλυτικού κινήματος, χωρίς ωστόσο να αντιπαρατεθεί στον Φρόυντ, αφού μάλιστα ποτέ δεν θα ασχοληθεί πραγματικά με θεωρητικά ζητήματα. Τα άρθρα του όμως και οι Ψυχαναλυτικές διαλέξεις για τους μαθητές και τους ασθενείς του μαρτυρούν ότι προσπαθεί πολύ να διαδώσει ευρύτερα την έννοια των ασυνείδητων διαδικασιών και του πώς επηρεάζουν όχι μόνο την ψυχική αλλά και τη φυσική κατάσταση καθώς και την ευαισθησία απέναντι στις ασθένειες. Ούτε ο Μπινσβάνγκερ θα συνδεθεί με το ψυχαναλυτικό κίνη­ μα, αφού θα αναπτύξει αργότερα ένα φαινομενολογικό τρόπο σύλληψης της ψυχικής ασθένειας, εμπνεόμενος κατά ένα μέρος από τη φιλοσοφία του Χάιντεγγερ, την Daseinanalyse ή υπαρξια­ κή ανάλυση. Διατηρεί όμως με τον Φρόυντ εγκάρδια αλληλογρα­ φία, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, διηγείται με συγκίνηση την πρώτη του επίσκεψη στον Φρόυντ και η σκέψη του θα παραμείνει πάντα σημαδεμένη από την ψυχανάλυση, έστο) κι αν επι­ λέγει οδό περιγραφική και λαμβάνει υπόψη του τη σύνολη ιστο­ ρία του ασθενούς, ξεκινώντας από τις πιο εμφανείς (και άρα συ­ νειδητές) πλευρές της που συνυπολογίζονται με κάθε επιμέλεια. Η ψυχανάλυση λοιπόν δεν αναπτύσσεται εν κενώ και δεν εί­ ναι πάντα οι πιο πιστοί μαθητές που εκτιμά περισσότερο ως φί­ λους του ο Φρόυντ. Μέσα από αυτόν το διάλογο με προσωπικό­

ΜΑ ΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

125

τητες άκρως διαφορετικές και μέσα από αντιπαραθέσεις ενίο­ τε πολύ έντονες θα χαράξει την πορεία της η φροϋδική σκέψη. Η πορεία αυτή, όπως θα δούμε, δεν θα είναι χωρίς εκπλήξεις για όσους ακριβώς πιστεύουν ότι γνωρίζουν καλύτερα τον Φρόυντ και ότι βρίσκονται πιο κοντά στη σκέψη του. 2. Η μυστική επιτροπή Το βάρος των συναισθημάτων στους κόλπους της νεαρής ψυχα­ ναλυτικής ομάδας, το αίσθημα των μελών ότι παλεύουν για την επέκταση και το μέλλον της ψυχαναλυτικής υπόθεσης δημιουρ­ γούν δεσμούς έντονους αλλά και συχνά συγκρουσιακούς. Δα­ νειζόμενος το μύθο ακριβώς του Τοτέμ και ταμπού , ο Φρανσουά Ρουστάνγκ την ονόμασε η άγρια ορδή . Μια ιστορική μελέτη της Φύλλις Γκρόσκουρτ πλέκεται γύρω από τη μυστική επιτροπή που σχηματίστηκε το 1912-1913 περί τον Φρόυντ με πρωτοβουλία του Τζόουνς για να υπερασπιστεί την καθαρότητα και την ενότητα της ψυχαναλυτικής κοινότητας, λόγω των αποκλίσεων του Γ ιουνγκ αλλά και έναντι όλων των μελλοντικών κινδύνων. Το δαχτυλίδι που έδωσε ο Φρόυντ σε κάθε μέλος της επιτροπής (τον Τζόουνς, τον Ρανκ, τον Φερέντσι, τον Άμπραχαμ, τον Ζάχς και τον Άιτινγκτον) συμβολίζει τον δι­ πλό δεσμό συμμαχίας και άμυνας, στο πλαίσιο ενός ρομαντικού τελετουργικού που μαρτυρεί και κάποιο αίσθημα καταδίωξης. Το έργο της Γκρόσκουρτ, συνοπτικό και τεκμηριωμένο, προ­ σπαθεί να δείξει τις παραφωνίες, τις εντάσεις και τις συγκρού­ σεις που σύντομα θα συνταράξουν την επιτροπή, την αντιπαλό­ τητα των αδελφών προς τον Φρόυντ, δάσκαλο και πατέρα, τις στάσεις και τις στρατηγικές που και στην περίπτωση του ίδιου του Φρόυντ επέτειναν τις συγκρούσεις. Καθένας με τη σειρά, ο Τζόουνς, ο Άμπραχαμ, ο Ρανκ, ο Φερέντσι γίνονται επίκεντρο των διαφωνιών, ενώ η αρρώστια του Φρόυντ τον βάζει όλο και περισσότερο στο περιθώριο. Η συγγραφέας δεν κρύβει τις από­ ψεις της, την προτίμησή της για τον Φερέντσι, τις κριτικές της

126

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

προς τον Τζόουνς, την αντίρρησή της όσον αφορά τα διφορούμε­ να και την ιεροποίηση του Φρόυντ που την εξοργίζουν. Έστω κι αν η προσέγγισή της μαρτυρεί κάποια εξιδανίκευση που διαψεύδεται, η στέρεη τεκμηρίωση και η ακρίβεια των λεγομένων κά­ νουν το έργο της έργο αναφοράς και εργαλείο εξαιρετικά χρήσι­ μο για την ιστορία της ψυχανάλυσης, που διαθέτει λεπτομερές ευρετήριο και που ορισμένες φορές διορθώνει ή θέτει υπό συζή­ τηση τη βιογραφία του Φρόυντ όπως την παρουσιάζει ο Τζόουνς. Θα πρέπει να μελετήσει κανείς και την εκδοτική δραστηριό­ τητα του νεαρού ψυχαναλυτικού κινήματος. Η Τλσε Γκρούμπριχ - Σημίτη δίνει το ιστορικό των εκδόσεων των έργων του Φρόυντ, όσο ζούσε και μετά το θάνατό του. Τονίζει ιδιαίτερα την έγνοια του Φρόυντ για εκδοτική ανεξαρτησία, εξηγεί τις σχέσεις του με τον Φραντς Ντόιτικε και τον Χούγκο Χέλλερ, δίνει στοι­ χεία για την ίδρυση (χάρη στον Άντον φον Φρόυνντ) και τη σύ­ ντομη ιστορία του Intemationaler Psychoanalytischer Verlag. Στα πεντηκοστά γενέθλιά του, το 1906, οι βιεννέζοι μαθητές του Φρόυντ του προσφέρουν ένα μετάλλιο με χαραγμένη στην εμπρόσθια όψη την προτομή του και στην οπίσθια τον Οιδίποδα που απαντάει στη σφίγγα. Στο γύρο του, γραμμένος στα ελληνι­ κά, ο στίχος 1525 από τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή: «Ό ς τά κλείν’αίνίγματ ηόει καί κράηστοζ ήν άνήρ » (αυτός που ήξερε να λύνει τα περίφημα αινίγματα και ήταν άντρας κραταιός). Ο Φρόυντ αισθάνθηκε άσχημα βλέποντας να πραγματοποιείται κατά γράμμα μια από τις φαντασιώσεις του. Έτσι, οι σχέσεις στους κόλπους της ψυχαναλυτικής ομάδας είχαν πάντα μια διά­ σταση πάθους ή συγκίνησης που δεν συνδέεται μόνο με την προσίοπικότητα του Φρόυντ, αλλά έχει ίσως να κάνει με την ίδια τη φύση της ψυχανάλυσης και τις μεταβιβάσεις που ενεργοποιεί αναγκαστικά. ’

ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑ ΤΕΣ

127

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

1. Για την ιστορία της ψυχανάλυσης Freud Sigmund, «Contribution a Thistoire du m ouvement psycha­ nalytique» (1914) στο Cinq leqons sur la psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1979. Freud Sigmund, Sigmund Freud presente par lui-meme (1924), Παρίσι, Gallimard, 1984. G rosskurth Phyllis, Freud, Vanneau secret, Παρίσι, PUF, σειρά «Histoire de la psychanalyse», 1995. Grubrich-Simitis Ilse, Freud: retour aux manuscrits. Faire parley des documents muets , Παρίσι, PUF, 1997. Roustang Frangois, Un destin sifuneste, Παρίσι, Editions de Minuit, 1976.

2. Μαθητές και συνεργάτες Baron Michel, Oskar Pfister, pasteur a Zurich (1873-1956). Psychana­ lyse etprotestantisme, Puteaux, Editions du M onde Interne, 1999. Binswanger Ludwig, Discours, parcours et Freud, επανεκδόθηκε με τον τίτλο Analyse existentielle et psychanalyse freudienne, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Tel», 1970. Freud, Coirespondance avec le pasteur Pfister, Παρίσι, Gallimard, σει­ ρά «Tel», 1963. Freud/Binswanger, Correspondance (1907-1938), Παρίσι, nrf Galli­ mard, 1995. Groddeck, La maladie, I’art et le symbole, Παρίσι, Gallimard, 1969. Groddeck, Le livre du f a , Παρίσι, Gallimard, 1974. Roazen Paul, Animal, mon frere, toi. L ’histoire de Freud et de Tausk, Παρίσι, Payot, 1971. Roazen Paul, Le suicide de Victor Tausk, Παρίσι, Payot, 1975. Roazen Paul, Helen Deutsch. Une vie de psychanalyste, Παρίσι, PUF, 1992. Roazen Paul, La saga freudienne, Παρίσι , PUF, 1986. Sayers Janet, Les meres de la psychanalyse. Helen Deutsch, Karen Homey, Anna Freud, Melanie Klein, Παρίσι, PUF, σειρά «Histoire de la psychanalyse», 1995. Tausk, CEuvres completes, Παρίσι, Payot, 1976.

Κ ΕΦ Α ΛΑ ΙΟ 4

Από το ναρκισσισμό στην καταστροφικοτητα Λ. Αισθητική Ποτέ η πολιτιστική ζωή δεν ήταν δευτερεύουσα στη φροϋδική σκέψη. Ή δη τα τεκμήρια για το όνειρο και το λογοπαίγνιο, οι αναφορές στην ελληνική μυθολογία για την ονομασία του οιδι­ πόδειου συμπλέγματος, η επιλογή της νουβέλας του Γένσεν Γκραντίβα , οι συζητήσεις της Τετάρτης, οι εργασίες των μαθη­ τών του Φρόυντ έδειξαν με το παραπάνω τη θέση της λογοτε­ χνίας και της τέχνης στη φροϋδική σκέψη. Μένει όμως να κοιτά­ ξουμε από πιο κοντά τις σκέψεις του Φρόυντ για τη δημιουργία. 1. Η λογοτεχνική δημιουργία και το όνειρο σε κατάσταση εγρήγορσης Το άρθρο, που μεταφράζεται «Η λογοτεχνική δημιουργία και το όνειρο σε κατάσταση εγρήγορσης» στις παλιές εκδόσεις και αργότερα πιο σωστά «Η λογοτεχνική δημιουργία και τα παιχνί­ δια της φαντασίας» και που παρουσιάστηκε καταρχάς προφο­ ρικά σε ακροατήριο το οποίο συγκέντρωσε ο εκδότης Χούγκο Χέλλερ, μαρτυρεί σαφώς μια μικρότερη ή μεγαλύτερη έλξη και περιέργεια για την καλλιτεχνική δημιουργία. Η καλλιτεχνική δημιουργία συγκρίνεται με το παιχνίδι του παιδιού, που μπορεί να κινητοποιήσει με μεγάλη σοβαρότητα σημαντικές ποσότη­ τες συναισθήματος για δραστηριότητες ολότελα διακριτές από

130

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

τις απαιτήσεις της πραγματικότητας. Το θέλγητρο είναι λοιπόν και πάλι το θέλγητρο του παιδικού και η νοσταλγία η πηγή της έλξης μας. Η εξωπραγματικότητα όμως της λογοτεχνικής δημι­ ουργίας επιτρέπει στην απόλαυσή μας να πηγάζει και από στοι­ χεία που εντός της πραγματικότητας θα ήταν δυσάρεστα. Η τέ­ χνη μεταλλάσσει έτσι τη δυσαρέσκεια σε ηδονή. Τα νυχτερινά όνειρα μπορεί να είναι πραγματοδσεις επιθυμιών (στο τέλος του έργου του ο Φρόυντ θα τα χαρακτηρίσει απόπειρες πραγ­ μάτωσης επιθυμιών), αλλά και το έργο τέχνης πραγματοποιεί επιθυμίες, που τις έχει αναχαιτίσει η πραγματικότητα, αλλά που τις κάνει αποδεκτές η διαδικασία απόδοσης αισθητικής μορφής, και ο αναγνώστης αναγνωρίζει εντός του, ασυνείδητα, την αλήθεια τοον ασυνείδητων επιθυμιών που εκφράζονται με­ ταμφιεσμένες στο έργο τέχνης. Η επένδυση του λογοτεχνήματος είναι ναρκισσιστικού τύ­ που*, αφού σε αυτό ανευρίσκει κανείς τον εαυτό του. Έ τσι εξηγείται η δύναμη ταύτισης* με τους ήρωες και ο τρόπος με τον οποίο ο κόσμος ενός έργου τέχνης μορφοποιεί τα όνειρα που έχουμε σε κατάσταση εγρήγορσης, προεκτείνοντας έτσι, στην περίπτωση του ενήλικου, τις συνηθισμένες για τον έφηβο ονειροπολήσεις, που θέμα τους είναι τις πιο πολλές φορές ο έρωτας και η φιλοδοξία. Σαφώς λοιπόν το λογοτεχνικό έργο, όπου τίποτα δεν είναι ανέφικτο, ξυπνάει μέσα μας την παντο­ δύναμη ναρκισσιστική φαντασίωση, που κανένας μας δεν απαρνιέται ποτέ εντελώς. Ακόμη και τα λογοτεχνήματα που ηθελημένα επιλέγουν το ρεαλισμό και τα κοινότοπα στοιχεία, αναπτύσσοντας, λόγου χάρη, μια αισθητική του αντιήρωα, ξυ­ πνούν κι αυτά μέσω σύγκρισης την αντίστροφη εικόνα των άδο­ λων επιθυμκόν μας. Ό σο για το ψυχολογικό μυθιστόρημα, επι­ τρέπει στον αφηγητή να διαχωρίσει το εγώ του σε επιμέρους «εγώ», που ενσαρκώνουν οι ήρωές του. Σε μεταγενέστερη φάση του έργου του, ο Φρόυντ θα εκδη­ λώσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Ντοστογιέφσκι και θα επι­

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

131

χειρήσει να δώσει κατά κάποιον τρόπο το ψυχογράφημά του. Ο βιεννέζος συγγραφέας Σνίτσλερ, με τη λεπτότητα και την ειρω­ νεία του, είναι γι’ αυτόν ένα είδος αντίγραφου, αφοί) στα έργα του Σνίτσλερ αναγνωρίζει τις δικές του ιδέες και τη δική του ευ­ αισθησία. Η αλληλογραφία του Φρόυντ με τον Στέφαν Τσβάιχ αποτελεί επιπλέον μαρτυρία για το μεγάλο ενδιαφέρον του προς τη ζωντανή λογοτεχνία. Από την άλλη πλευρά, ενο) οι γάλλοι υπερρεαλιστές τον επικαλούνται και ο Αντρέ Μπρετόν προσπαθεί να τον συναντήσει, ο Φρόυντ ομολογεί ότι δεν κα­ ταλαβαίνει και ότι αρνείται τις έρευνές τους, κρίνοντάς τες τρε­ λές. Κατ’ αυτόν, η λογοτεχνία πραγματοονει τη δύναμή της να δημιουργεί ψευδαισθήσεις μόνο όταν η μορφή της είναι επε­ ξεργασμένη, ας πούμε κλασική, ενώ η αυτόματη γραφή στην καλύτερη περίπτωση συνδέεται με το σύμπτωμα και είναι άρ­ νηση της ουσίας της λογοτεχνίας που νοείται ως δημιουργία και ελεγχόμενη διαδικασία απόδοσης μορφής και όχι ως ελεύθερη έκφραση (οι ελεύθεροι συνειρμοί ενός ασθενούς δεν είναι έρ­ γο τέχνης, αλλά απαιτούνται για την ανάλυσή του). 2. Λεονάρδος Η προσωπικότητα του Λεονάρδου ντα Βίντσι κινεί την περιέρ­ γεια του Φρόυντ λόγω της διπλής επένδυσής του, επένδυση στην τεχνική και επιστημονική έρευνα και ταυτόχρονα στη ζωγραφική. Εκτός αυτού, η σχέση του Λεονάρδου προς το ζωγρα­ φικό του έργο είναι παράξενη: περίοδοι χωρίς δημιουργία, έπειτα άφθονη παραγωγή, δυσκολία να ολοκληρώσει τους πί~ νακές του, απώλεια ενδιαφέροντος γι’ αυτούς όταν τους έχει πια τελειώσει. Το κείμενο για μια παιδική ανάμνηση του Λεο­ νάρδου ντα Βίντσι (1909) παρουσιάζεται ως ψυχαναλυτικό κλε ιδί για τη λύση αυτών των αινιγμάτων. Μια πηγή του ιδιότυπου λιβιδινικού σχήματος του Λεονάρ­ δου θα έπρεπε να αναζητηθεί στην υπερβολική προσκόλληση στη μητέρα του, που ζει μόνη μαζί του και ανικανοποίητη συ­

132

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ναισθηματικά, χωρίς παρουσία πατρικού τρίτου προσώπου. Τον Λεονάρδο τον παίρνει πίσω η οικογένεια του πατέρα του αφού περάσουν μερικά χρόνια, και το τίμημα είναι ένας απότο­ μος χωρισμός από τη μητέρα, που σημαδεύει την ψυχοπαθολογική εικόνα. Κατά τον Φρόυντ, ο Λεονάρδος ξαναβρίσκει στο πρόσωπο της Μόνας Λίζας και της αγίας Άννας με την Παρθέ­ νο παιδί τη θαμμένη ανάμνηση του πολύ ιδιότυπου χαμόγελου της μητέρας του. Προηγουμένως, ο ομοφυλοφιλικός προσανα­ τολισμός και οι αναστολές του Λεονάρδου ντα Βίντσι, που τον περιστοίχιζαν, από ό,τι φαίνεται, νεαροί με πλατωνικά αισθή­ ματα, έχουν, κατά τα φαινόμενα, επίσης την προέλευσή τους σε αυτό το οικογενειακό σχήμα.

Onibbio Η μελέτη του Φρόυντ στηρίζεται σε ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Λεονάρδου, που αναφέρει ότι ένας γΰπας τον πλησίασε παιδί στην κούνια και έβαλε την ουρά του ανάμεσα στα χείλια του, γεγονός που το περιβάλλον του εξέλαβε ως υπόσχεση της μοίρας. Η κεντρική φα­ ντασίωση του Λεονάρδου χτίστηκε λοιπόν γΰρω από αυτή την αφή­ γηση της παιδικής ηλικίας. Αλλά η ερμηνεία του Φρόυντ βασίζεται σε μεταφραστικό λάθος: το πουλί που ονομάζεται ιταλικά nibbio εί­ ναι ο ικτίνος και όχι ο γΰπας, οπότε δεν ισχΰουν τα λογοπαίγνια και οι συνδεόμενοι με τις πεποιθήσεις της αρχαίας Αιγΰπτου μυθολογι­ κοί συσχετισμοί προς τη θεά Μουτ που ανευρίσκονται στο φροϋδικό κείμενο και στηρίζουν τη διαισθητική ερμηνεία. Η φροϋδική έρευνα μπορεί να είναι εσφαλμένη, αν τη δει κανείς από τη σκοπιά της αστυνομικής λογικής, αλλά δείχνει ότι ο ομοφυλοφιλικός προσανατολισμός του Λεονάρδου αλλά και η μετουσίωση στην οποία προβαίνει μέσω της τέχνης έχουν ρίζες ναρκισσιστικές.

Η έννοια του ναρκισσισμού* είναι εδώ θεμελιώδης. Η μελέ­ τη θέτει επίσης ως δεδομένη τη σχέση μεταξύ καθήλωσης στη

ΑΓΙΟ ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

133

μητέρα και ομοφυλοφιλικής επιλογής αντικειμένου. Αναλύει τις αναστολές της δημιουργικότητας, αλλά και τη διαφορά με­ ταξύ επιστημονοφιλίας, μετουσίωσης που τη σημαδεύει η επι­ βολή* και αισθητικής δημιουργίας, όπου η λιβιδινική παθητι­ κότητα* διαδραματίζει μεγαλύτερο ρόλο, ενώ ο καλλιτέχνης διαβλέπει «μια τελειότητα που κάθε φορά αποθαρρημένος πί­ στευε ότι δεν θα μπορούσε να την απεικονίσει», μένοντας έτσι στην «απαραίτητη απόσταση που κρατάειτον καλλιτέχνη ένθεν του ιδανικού σχεδίου του» (Un souvenir d ’enfance de Leonard de Vinci, δίγλωσση έκδοση, σσ. 57 και 61). Ο Φρόυντ είχε αδυναμία σε αυτήν τη μελέτη και λέει για το κείμενο που αφιερώνει στον Λεονάρδο ντα Βίντσι (και που για να το συντάξει συμβουλεύτηκε μελέτες άκρως τεκμηριωμένες) πως είναι «ό,τι πιο ωραίο» έγραψε ποτέ (επιστολή στον Φερέντσι, 13 Φεβρουάριου 1919). Για μας αποτελεί πολύτιμη μαρτυ­ ρία του τρόπου που είχε ο Φρόυντ να επινοεί. 3. Μιχαήλ Άγγελος Το 1914 ο Φρόυντ δημοσιεύει ανοτνυμα μια μελέτη για τον Μωυσή του Μιχαήλ Αγγέλου, το άγαλμα που βρίσκεται στη βασιλι­ κή του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη και που τον είχε συγκλονίσει. Επανειλημμένα είχε επισκεφθεί το χώρο, παρατηρώντας το με τις ώρες. Ρώμη Ο Φρόυντ είδε τον Μωυοή του Μιχαήλ Αγγέλου κατά την πρώτη πα­ ραμονή του στη Ρώμη, αλλά σε κάθε του κατοπινή επίσκεψη στην πό­ λη πήγαινε πάντα να δει τον Μωυσή. Χρειάζεται να πούμε δυο λόγια σχετικά με το τι αντιπροσωπεύει η Ρώμη για τον Φρόυντ. Στην αρχή αντιπαθούσε τα ταξίδια λόγω της φοβίας του για τους σιδηροδρόμους. Με τη Ρώμη όμως η αμφιθυμία φτάνει στο αποκορύφωμά της, γιατί η κλασική του παιδεία τον τρα­

134

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

βάει προς τα εκεί. Επιπλέον, αντιπαθεί τη ζέστη, αλλά το καλοκαίρι είναι η μόνη εποχή που μπορεί να ταξιδέψει. Βαθύτερα, για τον εβραίο Φρόυντ, η Ρώμη είναι η πόλη της ρωμαϊκής χριστιανοσύνης, εστία αντιπάθειας μαζί και έλξης. Πόλη των αυτοκρατόρων, η Ρώμη είναι επίσης το σύμβολο της κατάκτησης και της εξουσίας. Δύο φορές ο Φρόυντ ετοιμάζει το ταξίδι για τη Ρώμη και το ακυρώ­ νει ή στα μέσα της διαδρομής γυρίζει πίσω. Τον Σεπτέμβριο του 1901 τη ν επισκέπτεται επιτέλους, με ένα αίσθημα θριάμβου, ως εάν η ανα­ κάλυψή του για το ασυνείδητο και η μελέτη των ονείρων να του έδι­ ναν επιτέλους το δικαίωμα να νικήσει τις αναστολές του και να μπει ως καταχτητής στην ιστορική πόλη. |

Το σχόλιό του για το άγαλμα δείχνει πως ο Φρόυντ το είχε λεπτομερώς παρατηρήσει και ερευνήσει και πως είναι άκρως τολμηρός στην ερμηνεία του. Ταυτόχρονα όμως αποκαλύπτει μια ενδιαφέρουσα κρυφή ταύτισή του με τον Μοουσή και κυ­ ρίως με τον Μιχαήλ Άγγελο. Ο Φρόυντ αναλύει τη χειρονομία του Μωυσή: βλέποντας το λαό του να προσφέρει θυσία στον χρυσό μόσχο, ο Μωυσής πα­ ραλίγο να αφήσει τις πινακίδες του Νόμου να πέσουν. Το άγαλ­ μα αποδίδει τη σκηνή όπου ο Μωυσής, καταβάλλοντας τερά­ στια προσπάθεια για να επιβληθεί στον εαυτό του, συγκρατεί το ιερό φορτίο. Είναι λοιπόν αυτός που μπόρεσε να συγκρατήσει το θυμό του -ψυχικός άθλος για έναν άνθρωπο της δρά­ σης!- και που κατάφερε να τον συγκροτήσει, επειδή συναισθα­ νόταν το μεγαλείο της αποστολής του. Το τέλος του φροϋδικού κειμένου αποδίδει στον καλλιτέχνη διπλή πρόθεση: μια συγκαλυμμένη μομφή προς τον αποβιώσαντα πάπα Ιούλιο Β', άνθρωπο φιλόδοξο και παθιασμένο, βίαιο και οξύθυμο, αλλά και μια προτροπή στον εαυτό του να εν ισχύσει την κριτική του ικανότητα ώστε να στρέψει τη φιλοδοξία του προς την απόκτηση ενός καλύτερου ελέγχου πάνω στα μέ­ σα της τέχνης του. Ο καλλιτέχνης υπερβαίνει όντως το παραδο­

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΆ

135

σιακό υπόδειγμα ενός απαθούς Μωυσή, όπως και ο Φρόυντ υπερβαίνει τα ταμπού της σεξουαλικότητας. 4. Το τραγικό Ο Φρόυντ έχει δεσμούς με το θέατρο. Κάθε παράσταση θέτει επί σκηνής μια σύγκρουση, και ο δραματουργός είναι ίσως ο συγγραφέας που μπορεί περισσότερο να κάνει, μέσω της πλο­ κής όπου έρχονται αντιμέτωπα διαφορετικά πρόσωπα, ένα ευ­ ρύ κοινό να νιώσει την ύπαρξη ενός εσωτερικού αγώνα και την πραγματικότητα της ψυχικής σύγκρουσης, αφού οι συγγραφείς ήξεραν ανέκαθεν ό,τι αποσαφήνιζε πλέον η ψυχανάλυση. Δεν μας εκπλήσσει που βλέπουμε τον Φρόυντ να τονίζει τη σημασία των ελλήνοον τραγικών. Αναφέρεται στο έργο του Σο­ φοκλή Οώίπονς Τύραννος για να εξηγήσει την άποψή του περί της οιδιπόδειας κρίσης, μέσω της οποίας κάθε παιδί συναντάει και αντιμετωπίζει επίσης τη σφίγγα και το αίνιγμα της ανθρώ­ πινης ζωής: αιμομεικτική έλξη για το γονέα του αντίθετου φύ­ λου, εχθρότητα για τον αντίζηλο γονέα του ίδιου φύλου, άγχος ευνουχισμού που γεννάει ο φόβος αντιποίνων και που του επι­ τρέπει να απαρνηθεί την απαγορευμένη επιθυμία, ενώ ταυτό­ χρονα η απαγορευμένη επιθυμία εσωτερικεύεται και δημιουρ­ γεί ικανότητα προς ενοχή. Το έργο θέτει επί σκηνής την ασυ­ νείδητη φαντασίωση υπό τη μορφή πράξεων που πράγματι επιτελούνται, συμπεριλαμβανομένης της εσωτερίκευσης του σφάλματος μέσω της κίνησης του ήρωα να βγάλει τα μάτια του: όταν έβλεπα, ήμουν τυφλός, ενώ, τυφλός τώρα, βλέπω. Μας εκπλήσσει όμως που τον βλέπουμε να υποστηρίζει ότι τα έργα του Σαίξπηρ έχουν επίσης ως βαθύτερη θεματική το οι­ διπόδειο σύμπλεγμα. Ο Άμλετ κυρίως, με το δισταγμό του ήρωα να πάρει εκδίκηση για τον πατέρα του, μαρτυρεί τη δυ­ σκολία του να εμπλακεί στο οιδιπόδειο δράμα, προκαλώντας ακριβώς τη συμφορά ενώ την αποφεύγει.

136

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Στο «Μοτιβο της επιλογής των κουτιών», που το πραγματεύε­ ται ο Σαίξπηρ τραγικά στο Βασιλιά Ληρ και κωμικά στον Έμπορο της Βενετίας , ο Φρόυντ προβάλλει τη συγγένεια ανά­ μεσα στη γυναίκα και το θάνατο. Και στις δύο περιπτώσεις, ένας άντρας καλείται να διαλέξει ανάμεσα σε τρεις γυναίκες. Η επιλογή του μόλυβδου -ή της πιο αφανούς, της πιο θαμπής (σαν τον μόλυβδο) κοπέλας- και όχι του χρυσού ή του άργυρου παραπέμπει σε κρυμμένα μοτίβα. Η αφωνία της Κορδέλιας (όπως και οι εξαφανίσεις της Σταχτοπούτας στο ομώνυμο πα­ ραμύθι) συνιστά τελικά απεικόνιση του θανάτου. Η προσπά­ θεια του Φρόυντ να ερμηνεύσει ένα ένα τα στοιχεία είναι πιο πειστική από ό,τι μπορεί να δείξει η σύνοψη. Σε τελική ανάλυ­ ση, το δραματικό αποτέλεσμα των σκηνών έγκειται μάλλον στο ότι ο θεατής συλλαμβάνει ασυνείδητα το κρυμμένο μοτιβο και ταυτόχρονα απολαμβάνει συνειδητά τη σκηνή που το εκφράζει ρητά. Το έργο λειτουργεί επομένως ως όνειρο: η λανθάνουσα σημασία εκφράζεται μέσω μιας έκδηλης θεματικής που την αποκρύπτει ενώ τη διατυπώνει. Έ να ς άλλος δραματουργός που ο Φρόυντ αρέσκεται να αναφέρει αλλά και να σχολιάζει είναι ο Νορβηγός Τμπσεν: η ηρωίδα Νόρα στο Κουκλόσπιτο είναι το γοητευτικό παράδειγ­ μα της γυναίκας-παιδιού τη στιγμή που βγαίνει από την παρα­ φροσύνη της και επιβεβαιώνει την ύπαρξή της. Ό λα τα άλλα πρόσωπα του έργου, όπως και τα πρόσωπα οτονςΡόσμερχολμ, έργο που επίσης τραβάει την προσοχή του Φρόυντ, έχουν παγι­ δευτεί στους μηχανισμούς άμυνας από τους οποίους δεν κατα­ φέρνουν να ξεφύγουν. Ο Τμπσεν όχι μόνο γράφει κείμενα με άφθαστη λεπτότητα και ψυχική αλήθεια, αλλά είναι και ο ανε­ λέητος παρατηρητής που ξετρυπώνει το ψέμα και αποκαλύπτει τα κρυμμένα ελατήρια στις ανθρώπινες συμπεριφορές. Αυτό σημαίνει μήπως ότι το θέατρο είναι ο ιδανικός τόπος για να αναπαρασταθούν δημόσια διαταραχές ψυχικές; Ό χι,

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

137

γιατί λειτουργεί βασιζόμενο στην πιθανή ταύτιση του θεατή με τους ήρωες. Στο άρθρο του για τους ψυχοπαθητικούς ήρωες επί σκηνής, ο Φρόυντ παραμένει ως προς αυτό πιστός στην αριστο­ τελική αντίληψη της καθάρσεως και τονίζει τη μορφή που δίνει ο δραματουργός στην πλοκή. Το έργο τέχνης σαγηνεύει με τη δομή και την έκφραση, πράγμα που δεν έχει καμιά σχέση με την παρουσίαση ασθενών. Η παρουσίαση της οδύνης στο δρά­ μα πρέπει να επιτρέπει ταυτόχρονα κάποια απόσταση, η οποία αποτελεί όρο της απόλαυσης. Οι υπερβολικά διαταραγμένοι ήρωες, αντίθετα, αποτελούν κατά κανόνα εμπόδιο για το εν­ διαφέρον και την ευχαρίστηση του θεατή.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α ΣΤ Ο ΙΧ Ε ΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Le createur litteraire et la fantaisie», στο L ’inquietante etrangete et autres essais, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1985. Un souvenir d ’enfance de Leonard de Vinci, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», δίγλωσση έκδοση, 1991. «Le m otif du choix des coffrets», στο L ’inquietante etrangete et autres essais, Π αρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1985. «Le Moi'se de Michel-Ange», στο L ’inquietante etrangete et autres essais, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1985. «Un souvenir d ’enfance de T oesie et verite’» (αναφορά στον Γκαίτε), στο L ’inquietante etrangete et autres essais, Π αρίσι, Gallimard, σει­ ρά «Folio essais», 1985. «Dostoievski et le parricide», στο Resultats, Idees, Problemes II, Π αρί­ σι, PUF, 1985.

2. Σχολιασμοί H achet Pascal, Les psychanalystes et Goethe, Π αρίσι, L’H arm attan, 1995.

138

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

H addad A ntonietta και G erard, Freud en Italie, Παρίσι, Albin Michel, 1995. Kofman Sarah, L enfance de I art, Παρίσι, Payot, 1970. Laplanche Jean, Problematiques III. La sublimation, Παρίσι, PUF, 1980, β" έκδ. 1983 (σχολιάζει τον Λεονάρδο του Φρόυντ). M ai'dani-Gerard Jean-Pierre, Leonard de Vinci. Mythologie ou theologie?, Π αρίσι, PU F, 1994.

Β. Μύθος, θρησκεία, πολιτισμός 1. Παραμύθια και μύθοι Πολύ σύντομα ο Φρόυντ ευαισθητοποιείται απέναντι στο γεγο­ νός ότι ο συμβολισμός των ονείρων ανευρίσκεται στους μύθους και τα παραμύθια. Τα πολιτιστικά προϊόντα της ανθρωπότητας κατ’ ανάγκη αντανακλούν και μορφοπο ιού ν τις ψυχικές εμπει­ ρίες των μελών της. Η επίδραση του Γιουνγκ, οι εργασίες του Ρανκ και του Άμπραχαμ, οι ειδικοί που συμβουλεύεται ο Φρόυ­ ντ τονίζουν ακόμη περισσότερο, ιδίως στη δεκαετία του 1910, αυτή την οδό έρευνας. Έ τσι ο Φρόυντ ψάχνει να βρει τα υλικά των μύθων και των παραμυθιοον, τις αναλογίες τους με το όνει­ ρο, και φτάνει σιγά σιγά στην ιδέα μιας παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας που είχε μάλλον τους ίδιους τρόπους σκέψης με κάθε άτομο στην παιδική του ηλικία. Μια ιδέα τον τραβάει προς στιγμή, η ιδέα περί αντίθετων σημασιών στις πρωταρχικές λέξεις, που επιτρέπει να εξηγη­ θούν οι μεταθέσεις του ονείρου και ιδίως η αντιστροφή στο αντίθετό του: αν ο ίδιος όρος μπορεί να σημαίνει σε μια «πρω­ τόγονη» γλώσσα το «ψηλά» και το «βαθιά», επειδή η βασική ιδέα είναι η καθετότητα, οι μετασχηματισμοί του ονείρου αποδεικνύονται λιγότερο αινιγματικοί. «Μεγάλη η Άρτεμη των Εφεσίοον!». [Μεγάλη ή "Αρτεμις Έφεσίων, Πράξεις των Αποστόλων , ιθ', 23-40.] Το μικρό αυτό άρ­

ΑΠΟ ΤΟ ΝΑ ΡΚΙΣΣΙΣΜΟΣΤΗΝΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

139

θρο που δείχνει τη μόνιμη σε ένα μέρος λατρεία της Μητέρας, ακόμη και μετά την ανάπτυξη του μονοθεϊσμού, αξίζει να ανα­ φερθεί, εφόσον προετοιμάζει έμμεσα τους φροϋδικούς και μεταφροϋδικούς στοχασμούς πάνω στο μητρικό και το θέμα της απόλυτης εξουσίας που αποδίδεται φαντασιωτικά στη μητέρα (ακριβώς επειδή είναι δύσκολο να την αποχωριστείς). Πρόκει­ ται για τη θεματική της φαλλικής μητέρας*. Η Μέδουσα και η Βαυβώ αντιπροσωπεύουν αντίστροφες μορφές αυτής της σαγηνευτικής εξουσίας. Σε ένα πολύ σύντομο κείμενο για την κεφαλή της Μέδουσας του 1922, ο Φρόυντ ανα­ ρωτιέται για το βλέμμα που ακινητοποιεί και την κόμη από φί­ δια και δείχνει πόσο η κομμένη κεφαλή της Μέδουσας είναι ει­ κόνα του ευνουχισμού. Μόνο έμμεσα (χάρη στην ασπίδα που χρησιμοποιεί ο Περσέας ως καθρέφτη για να την πιάσει), μέσω προσεγγιστικών αναπαραστάσεων, είναι δυνατόν να πλησιά­ σεις τη Μέδουσα. Αφού πια κοπεί, η κεφαλή έχει ιδιαίτερη αξία τρέποντας σε φυγή τους εχθρούς, όπως και η Βαυβώ, με ένα πρόσωπο ζωγραφισμένο στην κοιλιά της, είναι ικανή να διαλύσει με το γέλιο τις μεγαλύτερες εντάσεις. Ας σημειωθεί ότι ο Φρόυντ -που συνδυάζει τη Βαυβώ με την ιδεοληψία ενός ασθενή του- αναπτύσσει εδώ τους στοχασμούς του λαμβάνοντας ως υλικό όχι τόσο κείμενα όσο απεικονίσεις και γλυπτά ή προπλάσματα. Η περίφημη συλλογή αρχαιοτήτων του Φρόυντ δεν βρίσκε­ ται μόνο μέσα στο γρας)είο όπου δέχεται τους ασθενείς του, αλ­ λά ανιχνεύεται και στο έργο του. 2. Τοτέμ και ταμπού Με τα τέσσερα δοκίμια που απαρτίζουν το Τοτέμ και ταμπού ο Φρόυντ συγκροτεί την πρώτη μεγάλη σύνθεσή του για τη λει­ τουργία της θρησκείας και ταυτόχρονα προτείνει μια ερμηνεία για τις απαρχές του πολιτισμού. Το ζητούμενο είναι τελικά να εξηγήσει, στην κλίμακα της

140

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

κοινωνίας, πώς τίθενται οι απαγορεύσεις της αιμομειξίας και του φόνου, αλλά και πώς συγκροτείται ο κοινωνικός δεσμός και πώς οι άνθρωποι διαχειρίζονται συλλογικά την ενοχή. Αδύνατον να καταλάβει κάποιος το Τοτέμ και ταμπού , αν δεν έχει κατά νου ότι τα κείμενα γράφτηκαν εσπευσμένα και με πρόθεση πολεμική: καθώς οξύνονταν οι δυσκολίες με τον Γιουνγκ, ο Φρόυντ θέλησε να αντιταχθεί αποτελεσματικά στην αντίληψή του για τα πολιτιστικά σύμβολα που συγκροτούν ένα συλλογικό ασυνείδητο, στο οποίο τάχα κάθε άτομο μετέχει (σύμφωνα με ένα υπόδειγμα σε τελική ανάλυση πλατωνικό). Ο Φρόυντ πρέπει, επομένως, να διατυπώσει τη δική του αντίληψη για τις σχέσεις ανάμεσα στο άτομο και τη συλλογική ιστορία. Στο μοντέλο των γιουνγκιανών, για τους οποίους τα σύμβολα πολλαπλασιάζονται χωρίς τάξη και λογική, αντιπαραθέτει μια ενοποιητική ερμηνεία: τον πρωταρχικό φόνο. Τα γεγονότα, πάνω στα οποία στηρίζει ο Φρόυντ τους στο­ χασμούς του, ανήκουν σε δύο τάξεις: πώς να κατανοηθούν οι τόσο άκαμπτες απαγορεύσεις των πρωτόγονων κοινωνιών και πώς να εξηγηθεί η τόσο ιδιότυπη στάση των παραδοσιακών κοινωνιών απέναντι στο ζώο τοτέμ, για το οποίο συνυπάρχουν, ανάλογα με τις στιγμές και τα πρόσωπα, διατάξεις που απαγο­ ρεύουν να το κυνηγάς και να το τρως και διατάξεις που απαι­ τούν να τρέφεσαι κατ’ εξοχήν με αυτό; Ας σημειωθεί εν παρόδω ότι η εποχή του Φρόυντ δεν συνή­ θιζε όπως η δική μας τους ευφημισμούς και δεν έθετε ακόμη υπό αμφισβήτηση την ανωτερότητα του σύγχρονου πολιτισμού: ο όρος πρωτόγονος δεν ενοχλεί τον Φρόυντ, όλως αντιθέτως του αποδίδει αξία εντελώς ιδιότυπη, την οποία μελέτησε πρό­ σφατα ο Πιέρ Φεντιντά. Επιπλέον, ο Φρόυντ λαμβάνει την πραγματικότητα του το­ τεμισμού ως δεδομένη μέσω της πολιτιστικής ανθρωπολογίας. Αργότερα θα τεθεί υπό αμφισβήτηση, και μάλιστα ζώντος του Φρόυντ, ο οποίος δεν θα τροποποιήσει ωστόσο τη γενική του

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ Σ ΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

141

αντίληψη. Μόνο στις μέρες μας, ο Κλωντ Λεβί - Στρως θα δια­ τυπώσει οριστικά την κριτική της έννοιας του τοτεμισμού, η οποία συνέδεε ως μη όφειλε κοινωνικές πραγματικότητες άκρως διαφορετικές. Ας παρατηρήσουμε, τέλος, ότι, ως συνήθως, όταν ο Φρόυντ γράφει, ξεκινάει από ένα πολΰ πλούσιο σώμα συγχρόνων τεκ­ μηρίων, που δίνει πίστη στις γνώσεις της εποχής και ενίοτε μά­ λιστα κλείνει υπέρ κάποιας προωθημένης έρευνας, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις θα τεθεί αργότερα υπό αμφισβήτηση. Αν οι μετέπειτα γνώσεις αντιβαίνουν σε αυτές τις βάσεις (πρβλ. τον Λεονάρδο , το Τοτέμ και ταμπού , τον Μωυσή), ο Φρόυντ δεν τροποποιεί για τούτο τα συμπεράσματά του: δεν εί­ ναι ιστορικός, οι άλλες επιστήμες τού χορηγούν υλικό για να σκεφτεί, αλλά δεν αισθάνεται εκ προοιμίου δέσμιος της ιστορι­ κής ακρίβειας. Σημασία έχει το πεδίο προβλημάτων που προ­ σφέρει στην ψυχαναλυτική αναδίφηση η άλφα ή η βήτα έρευνα.

Τοτέμ και ταμπού (σχέδιο) Ορισμένες αντιστοιχίες ανάμεσα στην ψυχική ζωή των αγρίων και την ψυχική ζωή των νευρωτικών 1. Η φρίκη της αιμομειξίας Οι ψυχικοί λόγοι αποφυγής της αιμομειξίας. 2. Το ταμπού και η αμφιθυμία των αισθημάτων • Ορισμός και περιγραφή των ταμπού. «Το ταμπού είναι μια πολύ παλιά απαγόρευση πον επιβάλλεται εκ των έξω (μέσω μιας αυ­ θεντίας) και κατευθύνεται ενάντια στις πιο έντονες επιθυμίες των ανθρώπων.»

• Οι τιμωρίες για την παραβίαση των ταμπού. Ταμπού μόνιμα και ταμπού παροδικά. • Στάση αμφιθυμίας απέναντι στο ταμπού στο οποίο υπακούει κα­ νείς. Μεταδοτική δύναμη του ταμπού που εμβάλλει τον πειρα­ σμό της παραβίασής του. Ό ποιος παραβιάζει το ταμπού γίνεται ταμπού ο ίδιος.

142

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

• Οι ψυχαναγκαστικές «ταμπού» απαγορεύσεις που διαμορφο)νουν για τον εαυτό τους οι νευρωτικοί. • Οι λόγοι των απαγορεύσεων είναι σκοτεινοί αλλά βασίζονται σε μια παραίτηση από κάτι. • Εφόσον πηγάζει από αμφίθυμες τάσεις, το ταμπού εκφράζει ταυτόχρονα την επιθυμία και την αντίθεση στην επιθυμία, όπως επιβεβαιώνουν όσα ταμπού αναφέρονται στον τρόπο να μετα­ χειρίζεσαι τους εχθρούς και στη σχέση με το δεσπότη ή το τα­ μπού προς τους νεκρούς. • Η απαγόρευση ταμπού και η ηθική απαγόρευση είναι πρωταρ­ χικά ίδιες ως προς τη φύση τους. 3. Ανιμισμός, μαγεία και παντοδυναμία των σκέψεων • Ορισμός του ανιμισμού*: σύστημα σκέψης που βασίζεται στην πίστη για τον έμψυχο χαρακτήρα της φύσης, αφού κάθε πραγμα­ τικότητα διαθέτει ιρυχή. • Διαφορά μεταξύ μαγγανείας (sorcellerie) και μαγείας (magie). Η παντοδυναμία των σκέψεων στη μαγεία. • Η παντοδυναμία των σκέψεων* στην περίπτωση του ανθρώπου με ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση. • Ναρκισσιστικός χαρακτήρας της παντοδυναμίας των σκέψεων. • Στον πολιτισμό μας, πέρα από τα νευρωτικά συμπτώματα, η πα­ ντοδυναμία των σκέψεων διατηρεί το ρόλο της στην τέχνη. • Κατ’ αντίθεση προς τη μαγεία, ο ανιμισμός παραχωρεί μέρος της παντοδυναμίας των σκέψεων στα πνεύματα. 4. Η παιδική επιστροφή στον τοτεμισμό • Η θρησκεία δεν μπορεί να απορρέει από μία μόνο αρχή. Ο τοτε­ μισμός είναι σύστημα θρησκευτικό και ταυτόχρονα κοινωνικό. • Έ κθεση το>ν καταβολών που αποδίδονται στον τοτεμισμό. • Αναλογία με τον τοτεμισμό σε μια παιδική φοβία (Αρπάντ, ο μι­ κρός άντρας-κόκοραςτου Φερέντσι). • Η πρωταρχική ορδή* και ο φόνος του πατέρα. Το τοτεμικό γεύμα. • Εξέλιξη το3ν θρησκειών. Τοτεμισμός και ηθικός νόμος. Η θυσία. • Παρουσία του τοτεμισμού στο χριστιανισμό. • Το σφάλμα και η τραγική οδύνη. • Ουσιαστική θέση της εκδραμάτισης στην πρωτόγονη νοοτροπία (κατ’ αντίθεση προς το νευρωτικό). j

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

143

Έ ν α από τα νέα στοιχεία που κομίζει το Τοτέμ και ταμπού και που συχνά παραβλέπεται είναι ο στοχασμός πάνω στην αμ­ φιθυμία. Η αμφιθυμία συναντάται κλινικά στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, είναι θεμελιώδης στην οιδιπόδεια κρίση, ενώ εδώ αποκτά πολιτιστικές βάσεις και εμβαθύνεται, φωτίζο­ ντας με διαφορετικό φως τη φροϋδική κλινική πρακτική των επόμενων χρόνων. Η κεντρική θέση ωστόσο είναι ασφαλούς ο φροϋδικός μύθος περί πρωταρχικής ορδής. Πώς να φανταστούμε το πέρασμα από τη ζωώδη ορδή στην οργάνωση της ανθροοπινης κοινωνίας; Σε τι εδράζεται η παραίτηση από τις ενορμήσεις που καθίστα­ ται πια αναγκαία; Ο Φρόυντ σκέφτεται ασφαλούς με βάση το υπόδειγμα ττκ εξελικτικής σκέψης. Είναι αλήθειοχ ότι επικαλεί­ ται τον Δαρβινο. αλλά, όπως πολλοί σύγχρονοί του, τον αντι­ λαμβάνεται μεσα οχπό την προοπτική του Λαμάρκ^ο οποίος πι­ στεύει σε μια λίγο ως πολύ γραμμική πρόοδο της ανθρωπότη­ τας ή και στην κληρονομική μετάδοση επίκτητων χαρακτήρων. Ως ανοργάνωτη ορδή, η ανθρωπότητα κατά τη γέννησή της θα υποτασσόταν στην κυριαρχία του ισχυροτέρου, του αρχηγού της ορδής, που δεν θα είχε κανένα λόγο να μοιραστεί την εξου­ σία ή τις θηλυκές του. Η τυραννία του προκαλεί το μίσος στους γιους του που τελικά τον θανατώνουν. Ο φόνος όμως δεν είναι τόσο απελευθερωτικός όσο θα εύχονταν: αντί να καταλήξει σε ξέφρενη εκδίπλωση των ενορμήσεων, γεννάει ταυτόχρονα f VOZ!Lxai ο^μμοιχίε^ Ενοχή, γιατί ο αρχηγός, αφού θανοχτωθεί, δεν προκαλεί πια φόβο ούτε μίσος, αλλά θαυμασμό και σεβα­ σμό λόγω ακριβώς της δύναμής του. Συμμαχία, γιατί, αφού τους ενώνει η ενοχή, κανένας γιος δεν θέλει να πάρει τη θέση του πατέρα: η μόνη διέξοδος είναι να συμμαχήσουν για να απαγο­ ρεύσουν αμοιβαία τον απροκάλυπτο συσχετισμό δυνάμεων. Ο κοινωνικός δεσμός βασίζεται έτσι στη συμμαχία ανάμεσα στους ένοχους γιους: ριζώνει στη λανθάνουσα (και όχι ενεργό) ομοφυλοφιλία, αλλά και στην ενοχή, τον μόνο εσωτερικό πε-

144

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ριοριομό που μπορεί να αναχαιτίσει τις ορέξεις της ενόρμησης για εξουσία και απόλαυση, ώστε να δημιουργήσει κοινωνικούς δεσμούς εντός των οποίων το πρόσωπο και τα δικαιώματα του άλλου λαμβάνονται υπόψη. Στο τέλος του κειμένου του, ο Φρόυντ υπερασπίζεται με νύ­ χια και με δόντια τη λογική πραγματικότητα του φανταστικού φόνου και θα διατηρήσει σε όλη του τη ζωή αυτήν τη θέση. Απλώς μερικές φορές δέχεται ότι υπήρξαν ίσως πολλές και διάφορες παρόμοιες καταστάσεις - αρχηγοί ορδών που θανα­ τώθηκαν και έκαναν να εμφανιστεί στην ανθρωπότητα αυτή η καθολική δόμηση, χωρίς να μπορούμε να αναχθούμε σε ένα μοναδικό συμβάν. Αυτή η επιμονή σε μια ιστορική πραγματικότητα απαραίτη­ τη για την αλήθεια της κατασκευής του θυμίζει την επιμονή στην πραγματικότητα της παρατήρησης της γονεϊκής συνου­ σίας σε ηλικία ενάμισι έτους στην περίπτωση του άντρα με τους λύκους. Έ χει, εξάλλου, ακριβώς την ίδια λειτουργία, αφού και οι δύο εγγράφονται στη διαμάχη του με τον Γιουνγκ, να αντιπαραθέσει δηλαδή στον συμβολικό πολλαπλασιασμό μυστικιστι­ κού χαρακτήρα που εκδιπλώνεται ασαφώς μια εντοπίσιμη γέ­ νεση της δομής του πολιτισμού αλλά και των ατομικών συμπτω­ μάτων. Σύμφωνα με την επιστημονιστική αντίληψη του Φρόυντ, αυτό γίνεται μέσω ιστορικής ανασύστασης υπό την αυστηρή της έννοια. Μόνο αργότερα θα μετατραπούν οι στοχασμοί πάνα) στην εξειδικευμένη αλήθεια του μύθου (καθώς αποκλίνει από κάθε μορφής ιστορία) σε επιστημολογική θέση ευρέως αποδε­ κτή. Ο Φρόυντ έχει ανάγκη να πιστεύει στην ιστορικότητα της κατασκευής του για να αντιπαραθέσει στον Γ ιουνγκ μια στέρεη εξήγηση για τη γένεση του πολιτισμού ή τη γένεση μιας εξειδικευμένης λιβιδινικής θέσης.

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

145

Ψυχανάλυση, ιστορία, μύθος και επιστήμη Η φροϋδική σκέψη, έστω κι αν δεν μένει απόλυτα πιστή στην καθαυ­ τή ιστορία, παραμένει σκέψη ιστορικού τύπου, που προσπαθεί να καταλάβει μια γένεση, έστω και επινοώντας ένα μΰθο: το ζητούμενο είναι να καταλάβουμε πώς φτάσαμε μέχρις εδώ. Το υπόδειγμα πα­ ραμένει υπόδειγμα ορθολογικό, που το διαμορφώνει και το εμπνέει το επιστημονικό πνεύμα. Ο Γιουνγκ αντίθετα ψάχνει απλώς συνηχή­ σεις, ομόλογα στοιχεία, συγγένειες, ομοιότητες: η τυπολογική σκέψη δεν εξηγεί, απλώς περιγράφει, συσχετίζει και ενίοτε κατατάσσει. Ωστόσο ο Φρόυντ θέλει να εξηγήσει την ψυχική αιτιότητα*. Από αυ­ τή την άποψη, τοποθετείται σαφώς σε μια προοπτική που έχει σχέση με το επιστημονικό ιδεώδες, έστω κι αν ορισμένες φορές είναι υπο­ χρεωμένος να «παραβιάζει» τα συνηθισμένα κριτήρια, διαπράττοντας λάθη που έτσι κι αλλιώς θα του καταλογιστούν. Είναι σαφές ότι το, πολυσυζητημένο και συχνά κακώς τοποθετημένο, ερώτημα για την επιστημονικότητα της ψυχανάλυσης μπορεί να στηρίζεται μόνο σε μια πολύ προσεκτική μελέτη των προθέσεων και των τακτικών του ιδρυτή της αλλά και στην ανάλυση των μεθόδων.

Το Τοτέμ και ταμπού επεξεργάζεται μια ιδέα που ενοχλεί αναμφισβήτητα τους σημερινούς ψυχαναλυτές, αλλά είναι ου­ σιώδης όσον αφορά τη λογική της φροϋδικής σκέψης, την ιδέα της φυλογένεσης*. Για τον Φρόυντ, υπάρχει φυλογενετική μετά­ δοση των κατακτήσεων της ανθρωπότητας, οι οποίες ευοδώνουν στην οντογένεση κάθε ατόμου την ανθρώπινη κληρονομιά του και τη διαδοχή των σταδίων ανάπτυξης από τα οποία περνά. Σύμφωνα μέ μια βιολογική ρήση που ανάγεται στον Χαίκελ, ο Φρόυντ παραμένει πεπεισμένος ότι «η οντογένεση συνοψίζει τη φυλογένεση». Αυτό του επιτρέπει να κατανοήσει, για παράδειγ­ μα, την καθολικότητα των πρωταρχικών φαντασιώσεων. Ό πω ς η θεραπεία του άντρα με τους λύκους, έτσι και το γί­ γνεσθαι του Τοτέμ και ταμπού επανέρχεται στο φροϋδικό έρ­ γο. Είναι ιδρυτικά στοιχεία που οι θεμελιώδεις θέσεις τους

146

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

αναφέρονται ενίοτε ρητά αλλά τις περισσότερες φορές ανιχνεύονται επιπλέον υπόρρητα στις φροϋδικές προβληματικές από το 1914 και εξής. 3. Επίκαιρες σκέψεις για τον πόλεμο και το θάνατο Ο πόλεμος του 1914 βαραίνει πολϋ στη ζωή του Φρόυντ και της ψυχανάλυσης. Δυο γιοι του βρίσκονται στο μέτωπο. Οι ασθε­ νείς σπανίζουν και οι οικονομικές δυσκολίες είναι αισθητές. Οι διεθνείς επαφές έχουν διακοπεί ή δυσκολεύουν, ενώ οι ψυ­ χαναλυτές βρίσκονται χωρισμένοι σε αντίθετα εμπόλεμα στρα­ τόπεδα. Για τον Φρόυντ αλλά και για άλλους διανοούμενους της εποχής, η απότομη εισβολή της βίας και ενίοτε της βαρβα­ ρότητας σημαίνει αποτυχία του κοσμοπολίτικου πολιτισμού στον οποίο είχαν πιστέψει. Τα πιο λαμπρά πολιτιστικά επιτεύγ­ ματα σαρώνονται μέσα σε λίγες μέρες και η ηθική συνείδηση μοιάζει στις περισσότερες περιπτώσεις να υποχωρεί μπροστά στο φόβο και τη βία. Οι σκέψεις του πάνω στον πόλεμο έρχο­ νται να επηρεάσουν ορισμένες ψυχαναλυτικές απόψεις του. Από εδώ και στο εξής δεν είναι πια δυνατόν να αποκρύπτεται το ζήτημα της καταστροφικότητας. Δύο άρθρα με τον τίτλο Επίκαιρες σκέψεις για τον πόλεμο και το θάνατο (1915) μαρτυρούν πόσο ο πόλεμος επηρεάζει τη σκέψη του Φρόυντ. Το πρώτο τονίζει την κατάρρευση των πολι­ τιστικών και ηθικών αξιών που επιφέρει ο πόλεμος. Πρέπει να σκεφτεί κανείς τι δύναμη έχει η βία και πόσο εύθραυστες είναι οι ψυχικές άμυνες. Οι περισσότεροι άνθρωποι συμπεριφέρονται ηθικά μόνο σε μη διαταραγμένους καιρούς, λόγω της κοι­ νωνικής πίεσης. Αλλά η ηθική τους συνείδηση υποχωρεί, μόλις αναδυθεί κλίμα βίας και κοινωνική αποδιοργάνωση. Το ζήτη­ μα θα προσεγγιστεί ψυχαναλυτικά μόνο με τον ορισμό του υπε­ ρεγώ* το 1923 (Le Moi et Ιβςα). Αυτή η σκέψη επιβεβαιώνει ό,τι δηλώνει ο Φρόυντ στο Το­ τέμ και ταμπού , πως η ψυχική ζωή των αγρίων και η ψυχική ζο^ή

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ Σ ΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

147

που, κάτω από το βερνίκι του πολιτισμού, παραμένει ενεργός στον σημερινό άνθρωπο δεν απέχουν πολύ. Μα και όσον αφορά τη σχέση προς το θάνατο, εύκολα καταλαβαίνει κανείς πώς γεν­ νιέται στα πνεύματα η δοξασία - με βάση την αμφιθυμία για το σώμα του νεκρού εχθρού: αίσθημα θριάμβου αλλά και φόβος, άγχος και ενοχή. Ο σύγχρονος άνθρωπος νι ταρχική ένδεια (detresse originaire). (Η ομάδα του Λαπλάνς μεταφράζει τον όρο ως desaide στην έκδοση των Απάντων). Το παιδί υποπίπτει εύκολα σε ναρκισσιστικές αυταπάτες, αφού είναι για τους γονείς του αντικείμενο στο οποίο προβάλ­ λουν το ναρκισσισμό τους. Για τους γονείς του, το παιδί τους εί­ ναι το πιο όμορφο και το πιο τέλειο, του επιφυλάσσεται μέλλον που θα πραγματώσει ό,τι είχαν ονειρευτεί οι ίδιοι να πραγμα­

152

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

τώσουν. Η Αυτοΰ Μεγαλειότης το βρέφος δέχεται απλόχερα όχι μόνο αγάπη και φροντίδες αλλά και ναρκισσιστική επένδυ­ ση που βασίζεται σε μια ασυνείδητη ταύτιση: οι γονείς του το βλέπουν ως την υπόσχεση μιας τέλειας ολοκλήρωσης του εαυ­ τού τους. Η επιλογή αντικειμένου αγάπης* είναι επίσης πιθανή ευ­ καιρία ναρκισσιστικής επένδυσης. Υπάρχουν πράγματι δύο τρόποι επιλογής. Η επιλογή είναι ναρκισσιστική, αν ο αγαπη­ μένος αντιπροσωπεύει ό,τι είμαστε οι ίδιοι ή ό,τι θα θέλαμε να είμαστε. Πραγματοποιείται μέσω ανάκλισης (στήριξης), αν το πρόσωπο που επιλέγεται μοιάζει σε κάποιο σημείο με τον έναν από τους γονείς, οπότε είναι θεματοφύλακας της επένδυσης των γονέων προς ανεξάρτητα αντικείμενα έτσι όπως τους αντι­ λαμβάνεται το παιδί στην πρώτη παιδική ηλικία.

Οι δύο μορφές επιλογής αντικειμένου «Αγαπάμε: Ιο Σύμφωνα με τον ναρκισσιστικό τύπο

2ο Σύμφωνα με τον ανακλιτικό τύπο

α) Ό,τι είμαστε οι ίδιοι β) Ό,τι υπήρξαμε οι ίδιοι γ) Ό,τι θα θέλαμε να είμαστε οι ίδιοι δ) Το πρόσωπο που υπήρξε τμήμα του εαυτού μας α) Τη γυναίκα τροφό β) Τον άντρα προστάτη γ) Και τις σειρές προσώπων εξ υποκαταστάσεως που ξεκινούν από αυτούς.»

Ο ναρκισσισμός γεννάει επίσης εικόνα του εαυτού με βάση την οποία πραγματοποιείται μια πιθανή διαφοροποίηση μετα­ ξύ εαυτού και του εαυτού μας. Ο σχηματισμός ιδεώδους* είναι γενική διαδικασία που πηγάζει από τη δυνατότητα κριτικής

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ Σ ΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

153

απόστασης σε σχέση με τον εαυτό μας, δηλαδή σε σχέση προς ένα ναρκισσιστικά επενδυμένο εγώ. Οι σχολιαστές αναρωτήθηκαν αν έπρεπε να διακρίνουν στο φροϋδικό κείμενο τις χρή­ σεις Ichideal και Idealich. Έστω κι αν τα συμφραζόμενα μπο­ ρεί να μας κάνουν να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν ελαφρές δια­ φορές, η φροϋδική χρήση των όρων δεν εγκαθιστά σημασιακή διάκριση, όπως τονίζει η Ζανίν Σασεγκέ-Σμιρζέλ στη μελέτη της για το ιδεώδες του εγώ*. Ωστόσο, στη μεταγενέστερη ψυχα­ νάλυση, πολλοί συγγραφείς μετά τον Νούνμπεργκ και τον Λα­ γκάς διακρίνουν ένα ιδεώδες Εγώ*, κληρονόμο του πρωτογε­ νούς ναρκισσισμού, μεγαλειώδες και μεγαλομανιακό (το εγώ και το ιδεώδες συγχέονται) και ένα ιδεώδες του εγώ που το χα­ ρακτηρίζει, αντίθετα, απόκλιση ανάμεσα σε ό,τι είμαστε και ό,τι θα θέλαμε να είμαστε. Αν η Σασεγκέ αρνείται να διακρίνει δύο έννοιες που ο Φρόυντ συγχέει, ο Λακάν κάνει, για παρά­ δειγμα, το ιδεώδες του Εγώ υπόβαθρο των εικονοφαντασιακών σχηματισμών. Από ψυχοσωματική άποψη, ο Πιέρ Μαρτύ τονί­ ζει την υπερτροφία του ιδεώδους εγώ στις παθολογίες της ου­ σιώδους κατάθλιψης* (που είναι ένδειξη κινδύνου ψυχοσωμα­ τικής* αποδιοργάνωσης λόγω αποτυχίας προς αντιστάθμιση*). Θέτοντας την ύπαρξη και τη σημασία του σχηματισμού ιδε­ ώδους, ο Φρόυντ από τη μεριά του διαβλέπει τρία πολύ συγκε­ κριμένα προβλήματα. Το πρώτο είναι η ύπαρξη κριτικού ψυχι­ κού θεσμού στους κόλπους του εγώ, που παρατηρεί και είναι ικανός να εκφέρει εσωτερικές κρίσεις. Το ιδεώδες του εγώ εί­ ναι εδώ η πρώτη εκδοχή των λειτουργιών που θα εκχωρηθούν στο υπερεγώ* μετά το 1923. Το δεύτερο είναι η συνάρθρωση μεταξύ του σχηματισμού ιδεώδους και της ναρκισσιστικής διά­ στασης της μετουσίωσης, όπως τη συνάντησε στις μελέτες για τον Λεονάρδο ντα Βίντσι και τη λογοτεχνική δημιουργία. Ο Φρόυντ υπογραμμίζει ότι η εξιδανίκευση* είναι παραμόρφωση του αντικειμένου, που μεγαλύνεται, ενώ η μετουσίωση* είναι αλλαγή του σκοπού της ενόρμησης. Δεν πρέπει λοιπόν να συγ-

154

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

χέονται οι δύο όροι, έστω κι αν η εξιδανίκευση μπορεί να είναι παράγοντας που πυροδοτεί και άρα καθιστά εφικτή μια διαδι­ κασία μετουσίωσης. Το τρίτο ζήτημα που εξετάζεται είναι το αίσθημα αυτοεκτίμησης, στο οποίο ο Φρόυντ αφιερώνει μερι­ κές σελίδες. Υποθέτει ότι ο κριτικός ψυχικός θεσμός αποδέχε­ ται το εγώ που παρατηρεί ή συμφιλιώνεται μαζί του. Εξετάζο­ ντας αυτά τα ζητήματα, ο Φρόυντ προσθέτει σύντομες παρατη­ ρήσεις για την ανάπτυξη του εγώ, τον ναρκισσιστικό χαρακτή­ ρα του ερωτικού πάθους και τη σημασία του ναρκισσισμού για τη μελέτη και την κατανόηση της συλλογικής ψυχολογίας. Οι μαθητές του υποδέχτηκαν πολύ θετικά τη μορφοποίηση της έννοιας του ναρκισσισμού. Ο Τάουσκ και η Λου Αντρέας Σαλομέ, ιδιαίτερα, εύχονταν να εκθέσει ο Φρόυντ σε όλο τους το εύρος τις συνέπειες αυτής της διάκρισης ανάμεσα σε λιβιδώ αντικειμένου και λιβιδώ του εγώ. Είναι γνωστές όμως οι επιφυ­ λάξεις του Φρόυντ για τις ερμηνείες του Τάουσκ. Στη Λου Σα­ λομέ ο Φρόυντ εξήγησε τους ενδοιασμούς του: η ιδέα του ναρ­ κισσισμού ανοίγει ευρείες προοπτικές, αλλά κινδυνεύει να περικλείσει φαινόμενα στο έπακρο διαφορετικά μεταξύ τους. Οι ενδοιασμοί του πρέπει να συνδεθούν με την προτίμησή του για ένα στοχασμό που κινείται αποσπασματικά, αποφεύγοντας τις συνολικές και υπερβολικά θεωρησιακές συνολικές απόψεις. Στα επόμενα χρόνια ο Φρόυντ επιχειρεί να συλλάβει εκ νέου τις βασικές ιδέες της μεταψυχολογικής* θεωρητικοποίησής του και να επικεντρωθεί στην κλινική της αμφιθυμίας, του αισθή­ ματος ενοχής, της επανάληψης και της καταστροφικότητας. Το ναρκισσισμό, που η ρητή του παρουσία είναι εξαιρετικά άνιση στο μετέπειτα φροϋδικό έργο, θα τον ξαναβρούμε στα φαινό­ μενα πένθους και στην ομαδική ψυχολογία. Αντίθετα, η σύγ­ χρονη κλινική αντιμετώπιση του αφιερώνει και πάλι μεγάλη θέση, ιδίως σε συνδυασμό με τις «δύσκολες περιπτώσεις» και την ψυχική λειτουργία των οριακών καταστάσεων*.

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΙΠA

155

2. Οι ενορμήσεις Από τον Νοέμβριο του 1914 ως το καλοκαίρι του 1915, ο Φρόυ­ ντ επεξεργάζεται μια σειρά κειμένων που σκόπευε να δημοσι­ εύσει ως βιβλίο με τον τίτλο Προκαταρκτικές παρατηρήσεις για μιαμεταψνχολογία. Το στόχο τους τον προσδιορίζει σε ένα από αυτά τα κείμενα, το Μεταψνχολογικό συμπλήρωμα στη θεωρία τον ονείρου : «Πρόθεση αυτής της σειράς κειμένων είναι να διασαφηνίσουμε και να εμβαθύνουμε τις θεωρητικές υποθέ­ σεις, στις οποίες θα μπορούσε να στηριχτεί ένα ψυχαναλυτικό σύστημα». Το κείμενο «Πένθος και μελαγχολία» καθώς και το «Συμπλήρωμα» δημοσιεύτηκαν αργότερα, το 1917, ενώ τρία άλλα δοκίμια κυκλοφόρησαν ήδη το 1915: «Ενορμήσεις και προορισμός των ενορμήσεων», «Η απώθηση», «Το ασυνείδη­ το». Οι πέντε αυτές συνθέσεις αντιστοιχούν σε ό,τι αναφερόμαστε συνήθως υπό τον γενικό τίτλο Μεταψυχολογία *. Ο Φρόυντ σχεδίαζε και άλλες εφτά παρουσιάσεις θεμάτων, ώστε να υπάρχουν δώδεκα συνολικά κεφάλαια. Από την αλληλογρα­ φία του γνωρίζουμε ότι είχε επεξεργαστεί πολλές από αυτές. Ωστόσο, ό,τι είχε συντάξει πρέπει στην ουσία να το έσκισε. Πιο συγκεκριμένα, δεν κατάφερε να δώσει ικανοποιητική μορφή στους στοχασμούς του για τη μετουσίωση. Αυτός είναι αναμφί­ βολα ο λόγος που και οι σκέψεις για το ναρκισσισμό, διατυπω­ μένες το 1914, δεν εμφανίζονται ρητά στα μεταψυχολογικά κεί­ μενα που μας διασώθηκαν. Το πρώτο δοκίμιο είναι μια θεωρία των ενορμήσεων και των «πεπρωμένων» τους, αφού ίδιον της ενόρμησης δεν είναι μόνο ο χαρακτήρας της ως ενστικτώδους ώσης* αλλά επίσης και κυρίως η ικανότητά της να μετασχηματίζεται. Ας σημειώ­ σουμε επ’ αυτού ότι ο Φρόυντ χρησιμοποιεί ορισμένες φορές τη λέξη Instinkt μιλώντας για την ώση της ενόρμησης, έστω κι αν γενικά προτιμάει τον όρο Trieb - που οι πρώτες γαλλικές μετα­ φράσεις απέδιδαν συχνά ως ένστικτο (instinct), όπως κάνουν και σήμερα οι αγγλικές μεταφράσεις των φροϋδικών έργων.

156

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Αυτό όμως που μας ενδιαφέρει πρωτίστως εδώ είναι να εννοή­ σουμε πως η ενόρμηση δεν είναι ενστικτώδης προσδιορισμός με την έννοια ότι η προερχόμενη από το ζωντανό πλάσμα ώση προσδιορίζει τάχα μια συμπεριφορά καθορισμένη εκ των προτέρων και προγραμματισμένη βιολογικά. Παραμένει ωστόσο δύναμη προερχόμενη από το σώμα και χαρακτηριστική του ζώντος, που καλείται όμως εξ ορισμού να «ψυχικοποιηθεί». Η ενόρμηση είναι οριακή έννοια* μεταξύ σωματικού και ψυχι­ κού, είναι το «μέτρο αποτίμησης του ψυχικού έργου» που καθι­ στά απαραίτητο η ενστικτώδης ώση. Το ψυχικό λοιπόν έργο εκ­ δηλώνεται ακριβώς με τους μετασχηματισμούς της ενόρμησης.

Ενορμήσεις και προορισμός των ενορμήσεων (σχέδιο) • Οι έννοιες μιας επιστήμης είναι καταρχάς μάλλον απροσδιόρι­ στες, αλλά αποτελοΰν αναγκαίες συμβάσεις. • Η ενόρμηση είναι θεμελιώδης έννοια τέτοιου τύπου. — Σχέση μεταξύ διέγερσης και ενόρμησης. Η σταθερή δύναμη* της ενόρμησης. — Διάκριση εντός/εκτός (το εγώ-πραγματικότητα*): εξωτερικές διεγέρσεις (τις οποίες μπορούμε να αποφύγουμε με την κινητικότητα) και εσωτερικές διεγέρσεις. — Έ ργο της ενόρμησης είναι να ελέγχει τις διεγέρσεις. Αρχή της ηδονής. — Ηέννοιατηςκαθήλοοσης*. — Συνιστώσες της ενόρμησης: ο5ση, πηγή, σκοπός, αντικείμενο. — Θεωρία των ενορμήσεων: ενορμήσεις αυτοσυντήρησης και σε­ ξουαλικές ενορμήσεις. • Προορισμοί των ενορμήσεων: — μεταστροφή (μιας ενόρμησης) στο αντίθετό της — επαναστροφή προς το ίδιο πρόσωπο — απώθηση — μετουσίωση — αυτοερωτισμός, ναρκισσισμός και αμφιθυμία. • Η αγάπη και to μίσος — Η αγάπη δεν είναι απλή μερική ενόρμηση.

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

157

— Τα τρία δίπολα της ψυχικής ζωής: υποκείμενο (εγώ) / αντικεί­ μενο, ηδονή / δυσαρέσκεια, ενεργητικό / παθητικό. Το καθαρό εγώ-ηδονή*. — Το μίσος, πρώτη σχέση με τον εξωτερικό κόσμο: το αντικείμενο είναι το ξένο, το μισητό. —Αγάπη και μίσος έχουν διαφορετική προέλευση. Η αγάπη απορ­ ρέει από τον αυτοερωτισμό. Στην αρχή είναι ναρκισσιστική. — Στην προγενετήσια* στοματική* οργάνωση δεν διακρίνεται από το μίσος, αφού στόχος της είναι να ενσωματώνει και να καταβροχθίζει. — Στην προγενετήσια* σαδιστική-πρωκτική* οργάνωση, η τάση προς το αντικείμενο είναι ώση προς την επιβολή*. —Το μίσος ανακατεύεται με την αγάπη επειδή υπάρχουν τα προ­ καταρκτικά στάδια της αγάπης και οι ενορμήσεις του εγώ. — Η μεταμόρφωση της αγάπης σε μίσος. — Η μεταμόρφωση του να αγαπάς στο να αγαπιέσαι.

«Οι προορισμοί των ενορμήσεων σννίστανται ουσιαστικά στο ότι οι διακινήσεις των ενορμήσεων υπακούονν στα τρία μεγάλα δίπολα της ψυχικής ζωής. Από τα τρία αυτά δίπολα, το δίπολο ενεργητικότηταςπαθητικότητας θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε βιολογικό, αυ­ τό του εγώ-εξωτερικού κόσμου πραγματικό και τέλος αυτό της ηδονής-δυσαρέσκειας δίπολο οικονομικό.»

Οι τέσσερις συνιστώσες της ενόρμησης είναι η πηγή*, η ώση*, ο σκοπός* και το αντικείμενο*. Η πηγή είναι ο μάρτυρας ότι η ενόρμηση ριζώνει στο σώμα. Ο Φρόυντ τη μελέτησε κυρίως με βάση το χαρακτηρισμό του για τις ερωτογόνες ζοονες. Η ώση είναι ο δυναμικός παράγοντας και δίνει θέση στην οικονομική διάσταση της ενόρμησης, που είναι καταρχάς υπόθεση δύναμης και ενέργειας και όχι νοήματος. Ο γενικός σκοπός της ενόρμη­ σης είναι να υπάρξει ικανοποίηση. Ο πρωταρχικός σκοπός κάθε ενόρμησης μπορεί να είναι μια σεξουαλική ικανοποίηση, οι με­ τασχηματισμοί της όμως επηρεάζουν ιδιαίτερα αυτόν το σκοπό. Τέλος, το αντικείμενο της ενόρμησης, που αναζητάται εκτός,

158

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

αντιστοιχεί σε ό,τι ανακαλύπτεται εντός και ικανοποιεί την (όση της ενόρμησης, επιτρέποντας της να πετύχει το σκοπό της. Το αντικείμενο αγάπης είναι επομένως ως εκ της ουσίας του συμπτωματικό, εξαρτάται από τις ενδεχόμενες συναντήσεις της ενόρμησης με αντικείμενα ικανά να την ικανοποιήσουν, εξού και μπορεί να υποκατασταθεί, αφού ένα χαμένο αντικείμενο μπορεί να αντικατασταθεί από άλλο. Ταυτόχρονα όμως είναι ικανό να προσδιορίζει καθηλώσεις: η υποκατάσταση ενός αντι­ κειμένου από άλλο θα μπορέσει να πραγ ματοπο ιη θ ε ί μόνο αν τα χαρακτηριστικά του καινούργιου αντικειμένου του επιτρέ­ πουν με τον άλφα ή βήτα τρόπο να είναι η αναβίωση του παλιού χαμένου αντικειμένου. Επειδή η πρωτογενής σχέση με τη μητέ­ ρα έχει οπωσδήποτε χαθεί με τη σταδιακή διαφοροποίηση, η οποία συνδέεται με τη συγκρότηση του εγώ μέσω αποχωρι­ σμού, κάθε επένδυση αντικειμένου φέρει τη σφραγίδα του χα­ μένου αντικειμένου. Η αναζήτηση του αντικειμένου αγάπης εί­ ναι πάντοτε προσδοκία επανεύρεσης με το αντικείμενο. Οι στοιχειώδεις μετασχηματισμοί της ενόρμησης συνδέο­ νται με μια διπλή στροφή. Η μεταστροφή μιας ενόρμησης στο αντίθετό της* μπορεί να συνδέεται με τη στροφή της ενεργητι­ κότητας σε παθητικότητα (ο σαδισμός* μεταστρέφεται σε μαζο­ χισμό*) ή σε μεταστροφή του περιεχομένου (η ηδονοβλεπτική μανία μπορεί να μεταστραφεί σε επιδειξιομανία). Ο Φρόυντ θέτει εκείνη την εποχή ως δεδομένο έναν πρωτογενή σαδισμό, από τον οποίο προέρχεται με μεταστροφή ο μαζοχισμός. Ο άλ­ λος στοιχειώδης μετασχηματισμός είναι η επαναστροφή προς το ίδιο πρόσωπο* που γίνεται αντιληπτή στην ταλάντευση ηδονοβλεπτικής μανίας / επιδειξιομανίας αλλά και στον αυτοσαδισμό ή την αυτοεπιθετικότητα. Η λύπηση δεν συνδέεται με επα­ ναστροφή, αλλά με σχηματισμό εξ αντιδράσεως προς τη σαδιστική ενόρμηση. Η μετατόπιση της αγάπης σε μίσος είναι συνέ­ πεια της αμφιθυμίας τοιν αισθημάτων, γιατί αγάπη και μίσος συ ­ χνά συνυπάρχουν και απευθύνονται στο ίδιο αντικείμενο.

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

159

Οι δύο όμως βασικοί πόλοι της αγάπης και του μίσους δεν συνδέονται με απλή αντίθεση. Από τη μια πλευρά, το μίσος εί­ ναι παλαιότερο από την αγάπη και προέρχεται από την πρω­ ταρχική άρνηση που το ναρκισσιστικό εγώ αντιτάσσει στον εξωτερικό κόσμο, πηγή υπερβολικής διέγερσης, και συνδέεται έτσι στενά με τις ενορμήσεις του εγώ. Από την άλλη πλευρά, τα προκαταρκτικά στάδια της αγάπης λίγο διαφέρουν από το μί­ σος όσον αφορά τη συμπεριφορά απέναντι στο αντικείμενο (καταβρόχθιση, επιβολή). «Μόνο όταν εγκαθιδρύεται η γενε­ τήσια οργάνωση* γίνεται η αγάπη το αντίθετο του μίσους». Το μίσος ανακατεμένο με αγάπη (αμφιθυμία) προέρχεται εν μέρει από προκαταρκτικά στάδια της αγάπης, που έχουν ξεπεραστεί ατελώς, και εν μέρει θεμελιώνεται σε αντιδράσεις άρνησης εκ μέρους των ενορμήσεων του εγώ, λόγω των συγκρούσεων ανά­ μεσα σε συμφέροντα του εγο) και συμφέροντα της αγάπης. Ό ταν η σχέση αγάπης με συγκεκριμένο αντικείμενο διαλύεται, συχνά την αντικαθιστά το μίσος. «Έχουμε τότε την εντύπωση ότι βλέπουμε την αγάπη να μετασχηματίζεται σε μίσος. Προχω­ ρούμε όμως πέρα από αυτή την περιγραφή, αν εννοούμε ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση το μίσος, κινούμενο από την πραγμα­ τικότητα, ενισχύεται με την παλινδρόμηση της αγάπης στο προ­ καταρκτικό σαδιστικό στάδιο οπότε το μίσος αποκτά χαρακτή­ ρα ερωτισμού και έτσι εξασφαλίζεται η συνέχιση της σχέσης αγάπης» (σ. 43). Μισο) κάποιον σημαίνει ότι δεν τον χάνω, ότι διατηρώ ένα δεσμό, ότι αποφεύγω να πενθήσω τη σχέση μου με αυτόν. Η θεοορία των ενορμήσεων είναι θεμελιώδης για τη φροϋδι­ κή σκέψη. Στην πρώτη μορφή του 1915, τίθεται ξεκάθαρα μια δυϊκότητα των ενορμήσεων (αυτοσυντήρηση / σεξουαλικότη­ τα) αναγκαία για τις σκέψεις πάνω στην ψυχική σύγκρουση. Το περιεχόμενο αυτής της δυϊκότητας θα μετατοπιστεί, αλλά η αρ­ χή θα παραμείνει στη δεύτερη θεωρία πον ενορμήσεων*. Οι σύγχρονοι αναλυτές αμφισβήτησαν το προφανές της αντίληψης

160

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

για τις ενορμήσεις {«Προς τι η ενόρμηση;» ήταν πρόσφατα το θέμα ενός συμποσίου της γαλλικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας). Η τοποθέτηση όσον αφορά την εν λόγω έννοια είναι μείζων άξονας για τις διαιρέσεις μεταξύ ξεχωριστών ψυχαναλυτικών ρευμάτων. 3. Παραστάσεις πράγματος και παραστάσεις λέξεως Δεν θα παρακολουθήσουμε στις λεπτομέρειές της την επιχει­ ρηματολογία εξαιρετικά πυκνών κειμένων που αναφέρονται στην απώθηση και το ασυνείδητο. Είναι καλύτερα να υποδεί­ ξουμε ό,τι καινούργιο διαμορφώνεται σε αυτά. Αυτήν τη φορά η απώθηση προσλαμβάνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και δεν συγχέεται πια με άλλες άμυνες. Η πρωταρχική απώθηση* είναι μια πρώτη φάση της απώθη­ σης: μια παράσταση που είναι ο ψυχικός εκπρόσωπος της ενόρ­ μησης (παράσταση-εκπρόσοοπος*) συμβαίνει να μη γίνεται δε­ κτή στο συνειδητό. Σχηματίζεται επομένως ένα πρώτο ασυνεί­ δητο περιεχόμενο μέσω απώθησης. Αυτό προκαλεί καθήλωση: ο ψυχικός εκπρόσωπος υπάρχει πλέον αναλλοίωτος και η ενόρμηση παραμένει συνδεδεμένη μαζί του. Το δεύτερο στά­ διο της απώθησης, ή καθαυτή απώθηση, αφορά τις ψυχικές αποφυάδεςτου απωθημένου εκπροσώπου ή αλυσίδες σκέψεων που έχουν συνειρμική σχέση μαζί του. Λόγω της σχέσης τους, οι ψυχικές αποφυάδες και οι αλυσίδες σκέψεων γνωρίζουν κι αυ­ τές την ψυχική μοίρα της απώθησης. «Η καθαυτή απώθηση εί­ ναι επομένως εκ των υστέρων απώθηση» (σ. 49). Η άπωση εκ μέρους του συνειδητού (αντίσταση) δρα εδώ από κοινού με την έλξη που προέρχεται από την πρωταρχική απώθηση.

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

161

Η απώθηση (σχέδιο) • Η απώθηση: μια πιθανή μοίρα της ενόρμησης, όταν προσκρούσει σε αντιστάσεις, αν η επίτευξη του στόχου της ενόρμησης κινδυνεύ­ ει να προσπορίσει δυσαρέσκεια και όχι ηδονή. Η εμπειρία του πό­ νου. Η ουσία της απώθησης είναι να παραμερίζει και να κρατάει σε απόσταση από το συνειδητό. • Πρωταρχική απώθηση και καθαυτή απώθηση. • Απωθημένος, ο εκπρόσωπος της ενόρμησης* παραμένει ενεργός και πολλαπλασιάζεται. Οι αποφυάδες του απωθημένου*. «Το απω-

θημένο ασκεί προς την κατεύθυνση του συνειδητού συνεχή πίεση, που πρέπει να εξισορροπείται μεμιά αδιάκοπη αντίρροπη πίεση.» • Παράσταση* και ποσό συναισθήματος* (άλλο στοιχείο του ψυχι­ κού εκπροσώπου της ενόρμησης*). • Μετατόπιση των ψυχικών ενεργειών των ενορμήσεων σε συναι­ σθήματα: το άγχος. • Σχηματισμοί εξ υποκαταστάσεως και επιστροφή του απωθημένου. • Η φοβία* ως αποτυχημένη αποοθηση. Η υστερία σωματομετατροπής. • Απώθηση και σχηματισμοί εξ αντιδράσεως στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση.

Μόνο ο εκπρόσωπος-παράσταση μπορεί να απωθείται κατ’ αυτό τον τρόπο. Το συναίσθημα επομένως διαχωρίζεται και έχει διαφορετική μοίρα: είτε καταπνίγεται και φαίνεται να εξαφανίζεται, με τίμημα όμως μια αντιεπένδυση που κινητο­ ποιεί την ψυχική ενέργεια, είτε μετατοπίζεται σε ένα εξ υποκα­ ταστάσεως αντικείμενο, όπως στην περίπτωση της φοβίας, είτε παραμένει μη συνδεδεμένο με μια παράσταση και τείνει να με­ τασχηματιστεί σε άγχος. Το σύμπτωμα* είναι σχηματισμός εξ υποκαταστάσεως που φέρει ίχνη της απωθημένης (μετατοπισμένης) επιθυμίας αλλά και της άμυνας* - ενεργός δύναμη που προκαλεί την αποοθηση. Το σύμπτωμα είναι αποτυχία της απώθησης κατά το ότι αντι­ στοιχεί σε επιστροφή του αποοθημένου, το οποίο καταφέρνει

162

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

να ανοίξει δρόμο μέχρι τη συμπεριφορά ή τη σκέψη, αλλά υπό μορφή που δεν αναγνωρίζεται πια. Έτσι, η γενική μοίρα της παράστασης που εκπροσωπεί την ενόρμηση είναι να εξαφανίζεται από το συνειδητό, σε περίπτω­ ση που ήταν συνειδητή, ή να παραμένει μακράν της συνείδη­ σης, σε περίπτωση που ήταν έτοιμη να γίνει συνειδητή. Ο ποσο­ τικός όμως χαρακτήρας του εκπροσώπου της ενόρμησης μπο­ ρεί να είναι τριπλός: κατάπνιξη, συναίσθημα με ποσοτικό χρω­ ματισμό ή άγχος.

Ανόίλυση της ιδεοψυχαναγκαστικής νεύρωσης σύμφωνα με ττ\νΑπώθηση (1915) Η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση* προϋποθέτει παλινδρόμηση μέσω της οποίας μια σαδιστική τάση πήρε τη θέση μιας τρυφερής τάσης. Αυτή η εχθρική προς ένα αγαπημένο πρόσοοπο παρόρμηση υποκύπτει στην απώθηση. Σε προπη φάση, το έργο επιτυγχάνει, το περιεχόμενο της παράστασης παραμερίζεται και το συναίσθημα οδηγέίται σε εξα­ φάνιση. Η αύξηση της σχολαστικότητας στην επιτέλεση πράξεων εί­ ναι ο υποκατάστατος σχηματισμός που συνοδεύει αυτόν το μετασχη­ ματισμό. Η απώθηση είναι στη συγκεκριμένη περίπτιοση όπως και σε άλλες υποχώρηση της λιβιδώς. Στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση όμως καταφεύγει σε έναν αντιδραστικό μετασχηματισμό (μέσω ενί­ σχυσης ενός αντιθέτου) αναμφίβολα λόγω της αμφιθυμίας. Αυτή όμως η απώθηση δεν αντέχει. Η αμφιθυμία συμβάλλει στην επιστροφή αυτού του απωθημένου. Το εξαφανισμένο συναίσθημα επιστρέφει, μετασχηματισμένο σε κοινωνικό άγχος και ηθικό άγχος. Η παράσταση που απομακρύνθηκε αντικαθίσταται με ένα υποκατά­ στατο, συχνά μέσω μετατόπισης σε κάτι ασήμαντο ή αδιάφορο που επιβάλλεται στη σκέψη (ιδεοληψία). Η αποφυγή που οφείλεται σε αυτήν τη μετατόπιση επιτρέπει να προχωρήσει κανείς στη δράση, να ελέγχει την παρόρμηση ώστε να μην υπάρξει πέρασμα στην πράξη*. «Έτσι, στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, το έργο της απώθησης καταλήγει σε μια ατέρμονη και ανεπιτυχή πάλη».

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

163

Το δοκίμιο για το ασυνείδητο ακολουθεί πολύ φυσικά το δο­ κίμιο για την απώθηση, εφόσον σε ασυνείδητη κατάσταση βρί­ σκεται μια παράσταση που η αποοθηση την εμπόδισε να γίνει συνειδητή. Το παράδοξο είναι πως το ασυνείδητο μπορούμε να το γνωρίζουμε μόνο ως συνειδητό, αφού πια μεταγραφεί ή με­ ταφραστεί σε συνειδητό. Ο Φρόυντ οδηγείται άρα να κοιτάξει από πιο κοντά τις τύχες του συναισθήματος και τους όρους για να γίνει κάτι συνειδητό, αλλά ταυτόχρονα και τα χαρακτηριστι­ κά του ασυνείδητου συστήματος (στην αντίθεσή τους προς το προσυνειδητό-συνειδητό). Το κείμενο πραγματεύεται όλως ιδιαιτέρως το παράδοξο της ύπαρξης «ασυνείδητων αισθημάτων» (ή ασυνείδητων συναισθη­ μάτων). Ο Φρόυντ μπορεί να καταλήξει έτσι σε μια μεταψυχολογική περιγραφή της απώθησης (τοπική και δυναμική) καθώς και στα χαρακτηριστικά του ασυνείδητου συστήματος (Ics). ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 5

Το ασυνείδητο (σχέδιο) • Η αναγκαιότητα και η νομιμότητα της υπόθεσης του ασυνείδη­ του λόγω των χασμάτων της συνείδησης. • Η διάκριση ανάμεσα σε περιγραφικό ασυνείδητο (που δεν είναι προς το παρόν συνειδητό: το προσυνειδητό) και δυναμικό ασυνεί­ δητο* (που συνδέεται δηλαδή με την ψυχική σύγκρουση), όπου βρίσκεται απωθημένο ό,τι απομακρύνθηκε από τη συνείδηση. • Πώς μια αποφυάδα του ασυνείδητου μπορεί να γίνει συνειδητή; • Πώς μπορούν να υπάρχουν ασυνείδητα αισθήματα; «Μια ενόρμη­

ση δεν μπορεί ποτέ να γίνει αντικείμενο της συνείδησης, αντικείμε­ νο της συνείδησης γίνεται μόνο η παράσταση που την εκπροσωπεί.» Χωρίς την παράσταση ή το συναίσθημα δεν θα μπορούσαμε να ξέ­ ρουμε το παραμικρό για μια ενόρμηση. Μια διακίνηση όμο)ς (ή ενορμητική κίνηση) συναισθήματος ή αισθήματος μπορεί να γίνε­ ται αντιληπτή αλλά να παραγνωρίζεται, αν δεν συνδέεται πια με την πρωταρχική της παράσταση, που έχει πλέον απωθηθεί: στην

164

•

•

• • •

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

περίπτωση αυτή θεωρούμε ασυνείδητο το πρωταρχικό συναίσθη­ μα, έστω κι αν το συναίσθημα ως συναίσθημα δεν έγινε ασυνείδη­ το αλλά απλώς η παράστασή του απωθήθηκε. Τοπική (δηλαδή κατανομή «στο χώρο» ασυνείδητου -και συνειδη­ τού) και δυναμική της απώθησης: η απωθημένη παράσταση πα­ ραμένει ενεργός. Το προσυνειδητό σύστημα (Pcs) προστατεύεται έναντι της ώσης της ασυνείδητης παράστασης με αντιεπενδύσεις*, δηλαδή επένδυση ή υπερεπένδυση παραστάσεων που αντιτίθενται άμεσα σε ό,τι απωθήθηκε (για παράδειγμα, ο ενδοιασμός και η σχολαστικότητα στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση για να συγκρατηθείτο μίσος και οι πρωκτικές ενορμήσεις). Μια μελέτη είναι μεταψυχολογική όταν λαμβάνει υπόψη της τις τρεις απόψεις: την τοπική (οι ψυχολογικοί «εντοπισμοί», συνειδη­ τοί ή ασυνείδητοι), τη δυναμική (η ψυχική σύγκρουση) και την οι­ κονομική (η μοίρα τοτν ποσοτήτων διέγερσης). Εφαρμογή στην αγχώδη υστερία, στην υστερία σωματομετατροπής και στην ιδεο­ ψυχαναγκαστική νεύρωση. Τα χαρακτηριστικά του ασυνείδητου συστήματος (βλ. τον επόμε­ νο πίνακα). Οι σχέσεις μεταξύ συστήματος Ics (ασυνείδητο) και συστήματος Pcs (προσυνειδητό-συνειδητό). Το ασυνείδητο στη σχιζοφρένεια*: η λιβιδο) που αποσύρθηκε δεν αναζητά καινούργιο αντικείμενο, αλλά αναδιπλώνεται στο εγο) και εγκαταλείπει τις επενδύσεις αντικειμένου. Από εδώ προκύ­ πτουν η ανικανότητα στη νεύρωση μεταβίβασης αλλά και οι αλλοι­ ώσεις της γλώσσας: οι λέξεις επενδύονται ως παραστάσεις πράγ­ ματος και η σκέψη λειτουργεί κατά την πρωτογενή διαδικασία. Αυτό συμβαίνει επειδή η επένδυση των παραστάσεων λέξεως πα­ ραμένει παρά το ότι τα αντικείμενα εγκαταλείπονται. Αυτές οι προσπάθειες τείνουν να ανακτήσουν τα χαμένα αντικείμενα. Η αφηρημένη σκέψη, όπως, λόγου χάρη, η φιλοσοφία, διατρέχει επί­ σης τον κίνδυνο να παραβλέψει τη σχέση ανάμεσα στις παραστά­ σεις πράγματος και στις παραστάσεις λέξεως και να δώσει το προ­ βάδισμα μόνο στις δεύτερες. Οι σχιζοφρενείς αντιμετωπίζουν τα απτά πράγματα σαν να ήταν αφηρημένα.

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

165

Ο Φρόυντ επιμένει ιδιαίτερα στην ύπαρξη αντιεπένδυσης*, που βοηθάει να διατηρείται η απώθηση ως επένδυση των πα­ ραστάσεων οι οποίες αντιτίθενται σε ό,τι απωθήθηκε. Μπορεί έτσι να προσδιορίσει τα κριτήρια -τοπικό, δυναμικό και οικο­ νομικό- της μεταψυχολογικής περιγραφής* ενός φαινομένου. Δεν πρέπει να συγχέουμε την αντιεπένδυση με την υπερεπένδυση*: όσον αφορά την ασυνείδητη εγγραφή των παραστάσε­ ων, ο Φρόυντ θέτει σαφοος ως δεδομένο ότι η υπερεπένδυση αντιστοιχεί σε μια διπλή επένδυση ενός και του αυτού αντικει­ μένου ή μιας και της αυτής παράστασης. Η ασυνείδητη επένδυ­ ση είναι παράσταση πράγματος. Αν προστεθεί σε αυτήν μια επένδυση της παράστασης λέξεως σε σχέση με το ίδιο αντικεί­ μενο, τότε έχουμε υπερεπένδυση. Ο Φρόυντ μπορεί έτσι να υπερβείτη διάζευξη που έμεινε εκ­ κρεμής μετά το σχήμα για το ψυχικό όργανο στην ερμηνεία των ονείρων: υπάρχει μετατόπιση των παραστάσεων ώστε να μπο­ ρούν να περνούν από το ασυνείδητο στο συνειδητό σύστημα ή υπάρχει διπλή εγγραφή, μία ασυνείδητη και μία συνειδητή (πράγμα που έθετε λιγότερο ή περισσότερο ξεκάθαρα η επιστολή 52 προς τον Φλης). Η φροϋδική λύση βασίζεται στη διάκριση ανά­ μεσα σε παραστάσεις πράγματος* (ασυνείδητες) και παραστά­ σεις λέξεως* (προσυνειδητές). Για να γίνει μια παράσταση συ­ νειδητή, πρέπει η παράσταση πράγματος να δεχτεί ειδική υπερε­ πένδυση μέσω της σύνδεσής της με μια παράσταση λέξεως. Η πα­ ράσταση λέξεως όμως είναι χαρακτηριστική του προσυνειδητού. Αυτή η μεταψυχολογική διασαφήνιση είναι ταυτόχρονα κλειδί για τη διάκριση ανάμεσα σε νεύρωση και ψύχο)ση: στην ψύχωση η «επαφή με την πραγματικότητα» διαταράσσεται ή χάνεται, πράγμα που σημαίνει ότι οι παραστάσεις πράγματος έχουν χάσει τη σύστασή τους ή την επένδυσή τους (πηγή έξαρ­ σης άγχους ή αυτοερωτικής αναδίπλωσης). Κατά συνέπεια, οι παραστάσεις λέξεως, οι μόνες διαθέσιμες, αντιμετωπίζονται ως παραστάσεις πράγματος σύμφωνα με την πρωτογενή διαδι-

166

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

κασία. Μπορούμε να αντιληφθούμε έτσι όχι μόνο την αυτιστική αναδίπλωση της σχιζοφρένειας -αποεπένδυση της πραγματι­ κότητας- αλλά και τις διαταραχές της γλώσσας και της σκέψης που εκδηλοονονται κατ’ αυτήν. Ο Φρόυντ διευκρινίζει εν παρόδω ότι η αφηρημένη σκέψη των φιλοσόφων μοιάζει και αυτή κάποιες φορές να λειτουργεί χωρίς αγκίστρωση στην επένδυση των παραστάσεων πράγματος, άρα κατά τρόπο σχεδόν σχιζοφρενικό, με τη διαφορά ότι παραμένει σκέψη σε δεύτερο πλά­ νο, με συνοχή και λογική, χωρίς τα ανοίκεια αποτελέσματα του σχιζοφρενικού διαχωρισμού όπου τα «απτά πράγματα» αντιμε­ τωπίζονται «ως εάν να ήταν αφηρημένα». Ταυτόχρονα με τις επενδύσεις, τις αντιεπενδύσεις και τις υπερεπενδύσεις, η παράσταση είναι από τα θέματα που πραγ­ ματεύεται ιδιαιτέρως η Μεταψυχολογία . Από τη μια πλευρά, μόνο η παράσταση απωθείται. Η απώθηση διαχωρίζει το συ­ ναίσθημα* από την παράσταση, απωθεί την παράσταση, ενώ το συναίσθημα μπορεί ή να μετατίθεται σε άλλη παράσταση (στην περίπτωση της φοβίας, λόγου χάρη) ή να καταπνίγεται (πρβλ. την κατάπνιξη των συναισθημάτων στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση) ή τέλος να αφήνεται μετέωρο, χωρίς σύνδεση με μια παράσταση, υπό τη μορφή, λόγου χάρη, του άγχους. Εκτός αυτού, η μελέτη της ενόρμησης ως οριακής έννοιας μας υποχρεώνει να σκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώ­ νεται στην ψυχική πραγματικότητα*. Πρόκειται για την ιδέα της εκπροσώπησης* της ενόρμησης, εφόσον η ενόρμηση δεν εκδηλώνεται ποτέ αυτούσια, αλλά πάντα μέσω ενός ψυχικού εκπροσώπου*, που μπορεί να είναι ένα συναίσθημα (πρβλ. το άγχος) ή μια παράσταση επενδυμένη με συναίσθημα. Δεν πρέ­ πει λοιπόν να συγχέουμε τον ψυχικό εκπρόσωπο της ενόρμη­ σης* -που μπορεί να έχει ποικίλες μορφές: σύμπτωμα, συναί­ σθημα ή παράσταση επενδυμένη με συναίσθημα- και την παράσταση-εκπρόσωπο* που αντιστοιχεί στην τελευταία μόνο μορφή εκπροσώπησης της ενόρμησης.

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

167

ΤΕΚ Μ Η ΡΙΟ 1

Τα χαρακτηριστικά του ασυνείδητου συστήματος Δεν υπάρχει σε αυτό το σύστημα ούτε άρνηση ούτε αμφιβολία ούτε αναβαθμοί βεβαιότητας. Όλα τούτα εισάγονται μόνο με το λογοκριτικό έργο μεταξύ Ics και Pcs. Μέσα στο Ics υπάρχουν μόνο περιεχόμενα κατά το μάλλον ή ήττον έντονα επενδυμένα. Εδώ επικρατεί μια πολύ μεγαλύτερη κινητικότητα των εντάσεων επένδυσης. Με τη διαδικασία μετάθεσης μια παράσταση μπορεί να μεταδίδει όλο το ποσό επένδυσής της σε άλλη, με τη διαδικασία συ­ μπύκνωσης μπορεί να οικειοποιείται όλη την επένδυση πολλών άλ­ λων. Εχω προτείνει να θεωρούμε τις δύο αυτές διαδικασίες ως χαρα­ κτηριστικά σημάδια αυτού που αποκαλούμε πρωτογενή ψυχική δια­ δικασία Οι διαδικασίες του συστήματος Ics είναι άχρονες, δηλαδή δεν είναι διατεταγμένες μέσα στο χρόνο, δεν τροποποιούνται από τη ροή του χρόνου, δεν έχουν απολύτως καμιά σχέση με το χρόνο. Η σχέση με το χρόνο συνδέεται και αυτή με το έργο του συστήματος Cs. Οι διαδικασίες Ics δεν έχουν ούτε σχέση με την πραγματικότητα. Υπόκεινται στην αρχή της ηδονής. Η μοίρα τους εξαρτάται μονάχα από τη δύναμή τους και από τη συμμόρφωση ή τη μη συμμόρφωσή τους στις απαιτήσεις της ρύθμισης ηδονή-δυσαρέσκεια. Ας συνοψίσουμε: απουσία αντίφασης, πρωτογενής διαδικασία (κι­ νητικότητα των επενδύσεων)> αχρονικότητα και υποκατάσταση της εξωτερικής πραγματικότητας με την ψυχική πραγματικότητα* είναι τα χαρακτηριστικά που περιμένουμε κανονικά να βρούμε στις διαδι­ κασίες οι οποίες ανήκουν στο σύστημα Ics. «LTnconscient», στο Metapsychologie, σσ. 96-97, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1968.

4. Πένθος και μελαγχολία Με το ζήτημα του πένθους* εξετάζεται από πιο κοντά η σχέση με το αντικείμενο της ενόρμησης καθόσον σχετίζεται με την εξωτερική πραγματικότητα. Ο Φρόυντ πραγματεύεται εδώ κά­ τι το ουσιώδες: την απώλεια του αντικειμένου*. Αυτό επίσης θα

168

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

του επιτρέψει να διευκρινίσει τη διαφορά και το δεσμό ανάμε­ σα στην επένδυση του αντικειμένου αγάπης και την ταύτιση με το αντικείμενο. Ο Φρόυντ θέλει να φωτίσει την ουσία της μελαγχολίας συγκρίνοντάς τη με το κανονικό συναίσθημα του πένθους. Η συνο­ λική εικόνα των δύο καταστάσεων είναι συγκρίσιμη: κατάθλιψη άκρως οδυνηρή, κάθε ενδιαφέρον για τον εξωτερικό κόσμο μέ­ νει εκκρεμές, απώλεια της ικανότητας για αγάπη, αναστολή κά­ θε δραστηριότητας. Με τη μελαγχολία* όμως προστίθενται μια σαφής μείωση της αυτοεκτίμησης και αυτοκατηγορίες. Η ψυχική διεργασία που επιτελεί το πένθος στόχο έχει την απόσπαση από το χαμένο αντικείμενο, σιγά σιγά, υπερεπενδύοντας κάθε λεπτομέρεια ώστε να γίνει μετά δυνατή η από­ σπαση. Η δοκιμασία της πραγματικότητας έδειξε ότι το αγαπη­ μένο αντικείμενο δεν υπάρχει πια και απαιτεί να αποσυρθεί η λιβιδώ από τους δεσμούς που την κρατούν δεμένη με το συγκε­ κριμένο αντικείμενο. Αυτή η αναγκαιότητα όμως εγείρει κα­ ταρχάς μια ανταρσία: «Ο άνθρωπος δεν εγκαταλείπει ευχαρί­ στως μια λιβιδινική θέση, έστω κι όταν ένα υποκατάστατο τού κάνει ήδη νεύμα». Ο πόνος του πένθους μάς φαίνεται αυτονόη­ τος, ενώ στην πραγματικότητα είναι αινιγματικός. Στη μελαγχολία, επιχειρείται και πάλι να επιτευχθεί απώ­ λεια αντικειμένου, αλλά χωρίς επιτυχία. Η διαφορά είναι ότι ο μελαγχολικός δεν ξέρει τι έχει χάσει. Μέμφεται τον εαυτό του και πολλαπλασιάζει τις αυτοκατηγορίες επειδή ταυτίστηκε με ό,τι έχασε: οι κατηγορίες του έχουν συνήθως μικρή σχέση με μια πραγματική ενοχή. Στον εαυτό του καταλογίζει ό,τι κατα­ λογίζει ασυναίσθητα σε αυτό αγαπά. Οι επικρίσεις κατευθύνονται στην πραγματικότητα εναντίον του αντικειμένου αγάπης. «Ο ίσκιος του αντικειμένου έπεσε πάνω μου». Το πένθος και η μελαγχολία είναι έτσι διαδικασίες κατά τις οποίες πραγματοποιείται ναρκισσιστική ταύτιση* με το χαμένο αντικείμενο. Η αποεπένδυση του εξωτερικού κόσμου αντιστοι­

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

169

χεί σε ένα αίσθημα πως απωλέσαμε την ουσία του εαυτού μας χάνοντας τον άλλο. Η διεργασία του πένθους πραγματοποιεί ακριβώς αυτήν τη σταδιακή ανάκτηση του εαυτού μέσω μιας υπερεπένδυσης που συνοδεύεται με απόσπαση από κάθε ταυτοποιητικό δεσμό. Η μελαγχολία λαμβάνει παθολογική μορφή, γιατί προσθέτει στην εμπειρία του πένθους χαρακτηριστικά συνδεόμενα με τη ναρκισσιστική παλινδρόμηση που προκαλεί η ισχυρή αμφιθυμία των σχέσεων αγάπης. Στις αυτοκατηγορίες διακρίνεται η έκφραση των τάσεων σαδισμού και μίσους που επιστρέφουν προς τον εαυτό. Το εμφανιζόμενο πολύ συχνά άγ­ χος προΐούσας ένδειας απορρέει από πρωκτικές τάσεις. Η μελαγχολία μπορεί να αντιστραφεί σε μανία, έντονη διέ­ γερση, ασταθή και θριαμβική, μέσω της άρσης των μορφών ψυ­ χικής ανάλωσης προς αντιεπένδυση: η απώλεια μοιάζει να έχει ξεπεραστεί ως διά μαγείας και όλη η ενέργεια είναι πλέον δια­ θέσιμη, με την αυταπάτη ότι τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στο ελευθερωμένο κατ’ αυτό τον τρόπο εγώ. Από τη μελαγχο­ λία στη μανία, η ναρκισσιστική επένδυση παραμένει στο προ­ σκήνιο και η μανιακή διέγερση έρχεται να προσθέσει στην άρ­ ση κάθε αναστολής την εντύπωση μιας σύμπτωσης του εγώ με το ιδεώδες εγώ. 5. Άλλα μεταψυχολογικά κείμενα Το «Μεταψυχολογικό συμπλήρωμα στη θεωρία του ονείρου» εντάσσεται στις συνθετικές επανεπεξεργασίες του 1915. Επα­ ναβεβαιώνει τις κλασικές φροϋδικές θέσεις για το όνειρο, το καινούργιο όμως δεδομένο είναι ότι επιμένει στον ναρκισσι­ στικό χαρακτήρα του ονείρου (στοιχείο αδιανόητο το 1900) και έπειτα στην παλινδρόμηση προς την ψευδαισθητική ικανοποίη­ ση. Ως εξ αυτού, επανέρχεται στη μελέτη της απεικονιστικότητας του ονείρου και παρουσιάζει την έννοια της δοκιμασίας της πραγματικότητας*: η αντιπαράθεση με την πραγματικότητα επιτρέπει να διακριθούν ό,τι είναι εξωτερικό προς τον εαυτό

170

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

(και άρα σαφώς πραγματικό, έστω κι αν είναι δυσάρεστο) και ό,τι απαιτεί ο εξωτερικός αυτός κόσμος: έτσι η αρχή της πραγ­ ματικότητας έρχεται να κάμψει τη λειτουργία της αρχής της ηδονής. Ορισμένοι σχολιαστές βλέπουν το εν λόγω κείμενο ως άρθρο επικεντρωμένο μόνο στις λειτουργίες, τη «μηχανή» του ονείρου. Παράξενη είναι η μοίρα του κειμένου για τη συνολική θεώ­ ρηση των νευρώσεων μεταβίβασης, που αποτελούσε τμήμα των επτά αρχικών δοκιμίων του 1915. Είναι το σχεδίασμα της δωδέ­ κατης παρουσίασης, όπως διευκρινίζεται σε επιστολή του Φρόυντ προς τον Φερέντσι γραμμένη πίσω από την τελευταία σελίδα, αλλά ο Φρόυντ δεν το εξέδωσε. Το βρήκε ωστόσο το 1985 η Τλσε Γκρού μπρ ιχ-Ση μίτη. Ο Φρόυντ ξαναθυμίζει εδώ τα κύρια στοιχεία μιας ψυχανα­ λυτικής νοσογραφίας, αλλά το άρθρο αναπτύσσει κυρίως με τόλμη μια προοπτική σύγκρισης ανάμεσα στις νευρωτικές δια­ ταραχές και το μέλλον της ανθρωπότητας, ξαναπιάνοντας το νήμα μιας προσπάθειας να κατανοηθεί η φυλογένεση (η ανά­ πτυξη δηλαδή του ανθρώπινου είδους και η μετάδοση όσων κατέκτησε ανάτις γενεές). Πιθανώς, ο υπέρ το δέον θεωρησιακός και αβέβαιος χαρακτήρας των εντυπωσιακών αυτών απόψεων έκανε να μην περιληφθεί αυτή η νωπογραφία στις τότε δημοσι­ εύσεις. Για μας είναι εξαιρετικά πολύτιμη προκειμένου να πα­ ρακολουθήσουμε την τόλμη της σκέψης του Φρόυντ αλλά και την αυτοκριτική του ετοιμότητα.

ΒΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑ ΦΙΚ Α ΣΤ Ο ΙΧ ΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Pour introduire le narcissisme», στο L a vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969. Metapsychologie , Π αρίσι, G allim ard, σειρά «Folio essais», 1968.

ΑΠΟ ΊΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

171

Vue d ’ensemble des nevroses de transfert. Un essai metapsychologique, Παρίσι, Gallimard, 1986.

2. Μελέτες A m ar Nadine, Couvreur Catherine και Hanus Michel (διεύθ.), Le deuil, Παρίσι, PUF, 1994, σειρά «M onographie de la Revue frangaise de psychanalyse», επανέκδοση 1995. Assoun Paul-Laurent, Introduction a la metapsychologie freudienne, Παρίσι, PUF, σειρά «Quadrige», 1993. Chasseguet-Smirgel Janine, L Ideal du Moi. Essai sur la maladie d ’idealite (1973), Παρίσι, Editions universitaires, 1990. Dessuant Pierre, Le narcissisme, Παρίσι, PUF, σειρά «Que sais-je», 1983,1994. Frecourt Jean και άλλοι, Le champ du laboureur. Lectures de Freud 1980-1982, Παρίσι, Galilee, 1982. Hanus Michel, Lapathologie du deuil, Παρίσι, Masson, 1976. G reen Andre, Narcissisme de vie, narcissisme de mort, Παρίσι, Editions de Minuit, 1983. G runberger Bela, Le narcissisme. Essai de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1971 (προσωπικές απόψ εις της συγγραφέως, που υποστηρίζει τη θέση ενός ανορμικοΰ ναρκισσισμού και που συνέβαλε πολύ στην επαναξιολόγηση του ναρκισσισμού στη σύγ­ χρονη ψυχανάλυση). H assoun Jacques, La cruaute melancolique, Π αρίσι, Flammarion, σει­ ρά «Champs», 1997 (α" έκδ. Aubier, 1995). Lam botte M arie-Claude, Le discours m0lancolique, Παρίσι, Econo­ mica, 1993. Lam botte M arie-Claude, Esthetique de la melancolie, Παρίσι, AubierM ontaigne, 1999. Le G uen Claude, Le refoulement, Παρίσι, PUF, σειρά «Que sais-je», 1992. Nachin Claude, Le deuil d'amour, Π αρίσι, Editions Universitaires, 1990.

172

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Δ. Η εισαγωγή της ενόρμησης θανάτου Ή δη από την εποχή της Μεταψνχολογίας, οι αναστατοοσεις από τον πόλεμο του 1914 και τα ερωτήματα που έμεναν εκκρεμή, ιδίως η όλο και μεγαλύτερη σημασία που αποδιδόταν στις κλι­ νικές εκδηλώσεις της επανάληψης, της αμφιθυμίας και της ενο­ χής, κάνουν τον Φρόυντ να συνεχίζει το θεωρητικό έργο. Ας θυμίσουμε συγκεκριμένα το πρόβλημα που τέθηκε ήδη το 1914 για την εκδραματισμένη επανάληψη αντί της αναμενόμενης αναμνημόνευσης (βλ. κεφ. 2 § 4). Έ τσι προκύπτει καταρχάς μια επανεξέταση της θεωρίας των ενορμήσεων, και ο Φρόυντ θα παρουσιάσει τα πορίσματά της το 1920. 1. Πέραν της αρχής της ηδονής (1920) Μέχρι τότε, για την κατανόηση του συστήματος των ενορμήσε­ ων γινόταν αναφορά στην αρχή της ηδονής. Ο Φρόυντ δηλώνει πλέον ότι υπάρχει ένα «επέκεινα» οος προς την αρχή της ηδο­ νής*: ορισμένα ψυχικά φαινόμενα, ιδιαίτερα όσα τα κινεί μια καθαρή επανάληψη, δεν σχετίζονται με την αρχή της ηδονής, αλλά επιζητούν να συνδέσουν το τραύμα. Για να εξηγηθεί αυτό, πρέπει να τεθεί ως δεδομένο ότι υπάρχει μια δύναμη των ενορ­ μήσεων προς αποσύνδεση, μια ενόρμηση θανάτου. Γράφοντας το κείμενο «Πέραν της αρχής της ηδονής», ο Φρόυντ έχει σαφώς συνείδηση ότι διατυπώνει μια θεωρησιακού τύπου υπόθεση που θα συναντήσει αντιστάσεις. Ωστόσο, η ιδέα επιβάλλεται μέσα του, έχει μελετήσει τα διακυβεύματά της και αργότερα θα πει πως του είναι όλο και λιγότερο εύκολο να εγκαταλείψει αυτήν τη θεωρησιακή σκέψη και ποος κατά τα φαινόμενα την καλεί η κλινική εμπειρία, όπως την αντιλαμβά­ νεται πλέον. Η αρχή της ηδονής απορρέει από την αρχή της σταθερότη­ τας* της ενέργειας και αποτελεί τη βάση διαδικασιών συγκρό­ τησης του ψυχισμού και της λειτουργίας του σύμφωνα με την

ATIO TO ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

173

πρωτογενή διαδικασία. Τροποποιείται μέσω της εισαγωγής μιας αρχής της πραγματικότητας, που δεν αλλάζει τον θεμελιώ­ δη σκοπό του ανθρώπινου πλάσματος, αλλά το αναγκάζει να μάθει να μεταθέτει χρονικά, να βλέπει το πραγματοποιήσιμο και το απραγματοποίητο, να δημιουργεί στρατηγικές ικανοποί­ ησης, να υπομένει την απώλεια: οι δοκιμασίες της πραγματικό­ τητας* υποχρεώνουν τον ψυχισμό να συνυπολογίζει τον εξωτε­ ρικό κόσμο. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου ο ψυχισμός δεν αναζητεί πια την ηδονή, αλλά βρίσκεται δέσμιος ενός μηχανισμού καθα­ ρής επανάληψης. Αυτός ο καταναγκασμός* επανάληψης* είναι χαρακτηριστικός της τραυματικής νεύρωσης*, όπου το ίδιο συμβάν ή η ίδια συμφορά εμφανίζεται αδιάκοπα στο όνειρο, ταυτόσημα, κάθε νύχτα. Οι νευρώσεις του πολέμου*, άφθονες τότε, οδήγησαν τους ψυχαναλυτές να αντιμετωπίσουν το πρό­ βλημα, για το οποίο η συνειρμική μέθοδος δεν είναι πια ευθέως εφικτή, αφού ακριβώς δεν λέγεται τίποτε άλλο, δεν βιώνεται τί­ ποτε άλλο πέρα από την επανάληψη του τραύματος. Μια άλλη μορφή επανάληψης μπορεί να είναι δημιουργική: έτσι ο εγγονός του Φρόυντ τιθασεύει ενεργά την απουσία της μητέρας του με το «παιχνίδι της κουβαρίστρας», αλλά και εδώ ακόμη η ατέρμονη επανάληψη της διαδικασίας είναι οφθαλμοφανέστατη. Η ενόρμηση θανάτου μπορεί να εξηγήσει το γεγονός ότι δί­ πλα ή ένθεν της αναζήτησης ηδονής, ο ψυχισμός -που αναζητεί πάντα τη λιγότερη δυνατή ένταση- κινείται από μια δύναμη αποσύνδεσης*, ενώ οι σεξουαλικές ενορμήσεις, ο Έρως*, δη­ μιουργούν αντιθέτως αδιάκοπα καινούργιες συνδέσεις*. Στό­ χος αυτής της ενόρμησης θανάτου, Θάνατος*, είναι η επιστρο­ φή στο άψυχο. Ο καινούργιος δυϊσμός της ενόρμησης αφορά επομένως, αφενός, τις ενορμήσεις ζωής (που περιλαμβάνουν τις σεξουαλικές ενορμήσεις) και, αφετέρου, τις ενορμήσεις θα­ νάτου, που αποβλέπουν στην αποσύνδεση.

174

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Οι ενορμήσεις θανάτου δεν αυλλαμβάνονται άμεσα: ψυχικά εμφανίζονται μόνο μέσω της διαπλοκής* τους με τις ενορμήσεις ζωής ή στις στιγμές της απεμπλοκής* με τη μορφή μιας μα­ ζικής εμφάνισης μη συνδεδεμένης* καταστροφικότητας*. ΤΕ Κ Μ Η ΡΙΟ 2

Το παιχνίδι της κουβαρίστρας «Αυτό το συμπαθέστατο αγοράκι [ενάμισι έτους] είχε την, ενοχλητική ίσως, συνήθεια να πετάει μακριά σε μια γωνιά του δωματίου, κάτω από το κρεβάτι κ.ο.κ., όλα τα μικροαντικείμενα που μπορούσε να πιάσει [...] Ταυτόχρονα πρόφερε με μια έκφραση ενδιαφέροντος και ικανοποίησης ένα δυνατό και παρατεταμένο ο-ο-ο, που η μητέρα και ο παρατηρητής συμφωνούσαν πως δεν είναι επιφώνημα και πως ση­ μαίνει «πάει» [γερμανικά fort]. Διέκρινα τελικά ότι επρόκειτο για παιχνίδι και ότι το παιδί χρησιμοποιούσε όλα τα παιχνίδια του μόνο και μόνο για να παίξει μαζί τους «πάει». Μια μέρα παρατήρησα κάτι που επιβεβαίωνε τον τρόπο μου να βλέπω τα πράγματα. Το παιδί είχε μια ξύλινη κουβαρίστρα με σπάγκο δεμένο γύρω. Δεν σκέφτηκε ποτέ να τη σέρνει, για παράδειγμα, στο πάτωμα πίσω του παίζοντας το αυ­ τοκίνητο, αλλά πετούσε με μεγάλη επιδεξιότητα την κουβαρίστρα, που τη συγκροτούσε ο σπάγκος, πάνω από τα κάγκελα του κρεβατιού του, την έχανε από τα μάτια του και ταυτόχρονα πρόφερε το γεμάτο νόημα ο-ο-ο. Ξανάφερνε έπειτα την κουβαρίστρα προς το μέρος του τραβώντας το σπάγκο και χαιρέτιζε την εμφάνισή της με ένα χαρού­ μενο «να» [γερμανικά da]. Το όλο παιχνίδι λοιπόν ήταν εξαφάνιση και επιστροφή. Συνήθως βλέπαμε την πρώτη φάση που επαναλαμβανόταν αδιάκοπα αυτοτελώς, σαν παιχνίδι, μολονότι δεν υπήρχε αμφι­ βολία ότι η μεγαλύτερη ηδονή συνδεόταν με τη δεύτερη φάση. Η ερμηνεία του παιχνιδιού δεν παρουσίαζε πια καμιά δυσκολία. Το παιχνίδι σχετιζόταν με τα σημαντικά πολιτιστικά αποτελέσματα που είχε επιτύχει το παιδί, με την απάρνηση της ενόρμησης που είχε επιτύχει (απάρνηση της ικανοποίησης της ενόρμησης) ώστε να δέχε­ ται την αναχώρηση της μητέρας του χωρίς να εναντιώνεται. Αποζη­ μιωνόταν κατά κάποιον τρόπο σκηνοθετώντας μόνο του, με όσα αντι­ κείμενα μπορούσε να πιάσει, την ίδια «εξαφάνιση-επιστροφή». [...]

Α Π Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

175

Η αναχώρηση της μητέρας δεν μπορεί να τον ήταν ευχάριστη ή καν αδιάφορη. Πώς λοιπόν να σνμβιβάσονμε με την αρχή της ηδονής το γε­ γονός ότι επαναλαμβάνει σαν παιχνίδι αντήν τη δυσάρεστη εμπειρία;» Φρόυντ, «Au-dela du principe de plaisir», στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Payot, 1990, σσ. 52-53.

Η ενόρμηση θανάτου δεν είναι ούτε η επιθετικότητα ούτε το μίσος: αντικείμενό της είναι καταρχάς η επίθεση κατά των εσω­ τερικών δεσμών* (όπως θα πει ο Μπίον) και η καταστροφικότητά της ασκείται μόνο δευτερευόντως προς τα έξω, χωρίς λιβιδινικό υπόβαθρο όπως το μίσος, που είναι δεσμός με τον άλλο. Η επιθετικότητα είναι κίνηση της ενόρμησης, ίσως πραπογενής (αυτή είναι η θέση του Μπερζερέ στο έργο του για τη θεμελιώ­ δη βία) που κατευθύνεται εκτός του ψυχισμού και αντιμετωπί­ ζει τα εμπόδια. Είναι επίσης αντίδραση που γεννούν οι αντιξο­ ότητες, τα εμπόδια δηλαδή στην αρχή της ηδονής. Το μίσος ρι­ ζώνει στην αποπομπή όποιου στοιχείου δεν είναι ο εαυτός, όποιου στοιχείου δεν κρίνεται καλό (κατ’ αντίθεση προς ό,τι παίρνουμε μέσα μας σε μια πρωτογενή ταύτιση*). Είναι έπειτα η αντιστροφή της αγάπης λόγω της ενδογενούς αμφιθυμίας. Η ενόρμηση θανάτου είναι αντίθετα καθαρή καταστροφικοτητα, χωρίς άλλο κίνητρο πέρα από την αποσύνδεση, την καταστρο­ φή όποιου στοιχείου δημιουργεί δεσμό. Η μελαγχολία, με την κατατονία που τη χαρακτηρίζει και την υποτίμηση του εαυτού, είναι «σαφώς καλλιέργεια της ενόρμησης θανάτου». Η ενόρ­ μηση θανάτου, αν σχετίζεται με μια αρχή, αυτή είναι η αρχή νιρβάνας*, να επιστρέψουν δηλαδή όλες οι διεγέρσεις στο ση­ μείο μηδέν, μέσω της ριζικής καταστροφής όλων των δεσμών. Αφού έδειξε την κλινική αναγκαιότητα της καταφυγής στην ενόρμηση θανάτου, ο Φρόυντ αναπτύσσει τη σχετική υπόθεσή του και εξετάζει τις ενδεχόμενες συνέπειές της στην κατανόη­ ση του ζώντος. Η ζωή, σε τελική ανάλυση, παρουσιάζεται ως

176

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΛΑ'ΥΨΗ

παράκαμψη ανάμεσα στη γέννηση και το θάνατο, παράκαμψη που τη γεννούν οι δεσμοί τους οποίους δημιουργούν οι ενορμήσεις ζωής. Ευθύς εξαρχής όμως δρα η κίνηση προς την αδρά­ νεια. Στο Πέραν της αρχής της ηδονής ο Φρόυντ αμφισβητεί ακριβώς ως ένα βαθμό τον εξελικτικισμό του που τον έκανε να συλλαμβάνει την ιστορία του είδους ως γραμμική ανάπτυξη. Ό πω ς είχε προβλέψει ο Φρόυντ, οι καινούργιες υποθέσεις κίνησαν με το παραπάνω τις αντιδράσεις των άλλων ψυχαναλυ­ τών. Ακόμη και σήμερα, η αναγνώριση της ενόρμησης θανά­ του, ή η απόρριψή της, διχάζει τους ψυχαναλυτές. Δεν μπορού­ με όμως να παραμερίσουμε αδιάφορα τους θεωρησιακούς στο­ χασμούς του Φρόυντ, να τους δούμε μόνο ως την αντανάκλαση της «απαισιοδοξίας» του ή ως αποτελέσματα του πολέμου και του πρόσφατου πένθους για την κόρη του Σοφία. Από το 1915 πολλά στοιχεία τον οδήγησαν σε αυτόν το δρόμο. 2. Ajto την πλευρά της κλινικής Οι θέσεις του Πέραν της αρχής της ηδονής δεν αναδύονται, εί­ ναι αλήθεια, μονομιάς, χωρίς ρίζες και χωρίς συνέχεια στη φρο­ ϋδική σκέψη και πρακτική. Από τη στιγμή που εντοπίστηκε ο πρωταρχικός φόνος, το πρόβλημα της ενοχής επανέρχεται συνε­ χώς στο φροϋδικό έργο. Το ζήτημα της επανάληψης μένει εκκρε­ μές από το 1914, ενώ τα ερωτήματα για τη σχέση προς το θάνατο και την πάντα ενεργό καταστροφικοτητα απέναντι στα κεκτημέ­ να του πολιτισμού διατυπώνονται στις «Επίκαιρες σκέψεις για τον πόλεμο και το θάνατο». Η κλινική πάλι, εκτός από περιπτώ­ σεις εξηγήσιμες μέσοοτης προγενέστερης θεωρητικοποίησης της νεύρωσης, θέτει όλο και καινούργια προβλήματα. Τα προβλήμα­ τα αυτά πηγαίνουν πολύ πέρα από τη διασαφήνιση τεχνικών ζη­ τημάτων, όπως η «ψευδής αναγνώριση» στη θεραπεία που ανα­ λύεται το 1913, η εντύπωση δηλαδή πως έχει ήδη λεχθεί στον αναλυτή ό,τι αναφέρεται, ανάλογη της πίστης ότι «έχουμε ήδη δει» φαντασιωτικά έναν τόπο που μόλις ανακαλύπτουμε.

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦ1ΚΟΤΗΤΑ

177

Το 1917, ο Φρόυντ δίνει σειρά διαλέξεων για την ψυχανάλυ­ ση που συγκεντρώθηκαν σε βιβλίο με τον τίτλο Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Ξεκινάει από την παραδρομή και το άστοχημα για να φτάσει στο όνειρο, το άγχος και το σύμπτωμα. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι αυτή η διαμόρφωση της σκέψης του προ­ ετοιμάζει ταυτόχρονα τη στροφή του ενδιαφέροντος προς τις κλινικές καταστάσεις που δεν έχουν διασαφηνιστεί. Έτσι, ο Φρόυντ εστιάζει την έρευνά του σε «Ορισμένους τύπους χαρα­ κτήρων που προβάλλει η ψυχαναλυτική αντιμετώπιση» (1916), σε αυτόν που βλέπει τον εαυτό του ως εξαίρεση και διεκδικεί υπ’ αυτή την ιδιότητα προνόμια λόγω των όσων υπέφερε, σε αυ­ τόν που επιζητεί την τιμωρία ή διαπράττει αδίκημα κινούμενος από αίσθημα ενοχής: η ποινή ή η σύλληψή του δίνει μορφή στην εσωτερική ενοχή* του και τον ανακουφίζει. Υπάρχει επίσης εκείνος που αποτυγχάνει μπροστά στην επιτυχία, εφόσον, κατ’ αυτόν, επιτυγχάνω σημαίνει παραβιάζω μια απαγόρευση, έρ­ χομαι αντιμέτωπος με μια ανυπέρβλητη ενοχή, επειδή ξεπερ­ νάω τον πάτερα ή του αντιτάσσω τη δική μου επιθυμία... Ναρ­ κισσισμός και ενοχή κατέχουν κεντρική θέση σε αυτές τις κλινι­ κές περιγραφές που φωτίζουν την καθημερινή και κοινωνική ζωή αλλά και την τεχνική της θεραπείας. Αφηγούμενος μια θεραπεία του 1922, ο Φρόυντ αναφέρει την αποτυχία του στην περίπτωση μιας ομοφυλόφιλης κοπέλας, η οποία δημιούργησε ερωτική φιλία με μια ήδη ώριμη γυναίκα όχι και τόσο καλής φήμης. Η στάση της νεαρής είναι στάση μί­ σους προς τη μητέρα της (που της αρέσει ακόμη να τη φλερτά­ ρουν και δείχνει προτίμηση στον αδελφό της νεαρής) και στάση προκλητική απέναντι στον πατέρα της - καθ’ όλη την παρου­ σίαση της περίπτωσης διακρίνουμε πόσο η αντιμεταβίβαση του Φρόυντ τον ταυτίζει με τον πατέρα της κοπέλας, κάνοντάς τον να της καταλογίζει ότι τα όνειρά της είναι «όνειρα ενδοτικότητας*», όταν η κοπέλα αρχίζει να ονειρεύεται μια εφικτή ετεροφυλοφιλική σχέση και του εκδηλώνει θετική μεταβίβαση. Τέλι-

178

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

κά θα αρνηθεί να συνεχίσει μαζί της, συμβουλεύοντας τη να συ­ νεχίσει την ανάλυση με γυναίκα. Αυτό όμως που πρέπει να σημειώσουμε, προκειμένου να καταλάβουμε το δεσμό ανάμεσα στη συγκεκριμένη κλινική πε­ ρίπτωση και τις επεξεργασίες για την ενόρμηση θανάτου, είναι η απόπειρα αυτοκτονίας που έκανε η κοπέλα, πριν καταφύγει στην αναλυτική θεραπεία, πέφτοντας από μια γέφυρα στις γραμμές του τρένου: στους περιπάτους της με την εν λόγω κυ­ ρία, περνάει επίτηδες από δρόμους όπου ενδέχεται να συνα­ ντήσει τον πατέρα της. Ό ταν πράγματι τον συναντά, δεν μπορεί να αντέξει τη διπλή απόρριψη, το οργισμένο βλέμμα του πατέ­ ρα αλλά και τα συνετά λόγια της φίλης, που θέλει να αποφύγει τις φασαρίες και ζητάει να αραιώσουν. Ξαφνικά, σε μια κρίση άγχους και βίαιης αυτοκαταστροφικότητας, ξεφεύγει από το μπράτσο της φίλης της, δρασκελίζει τα κάγκελα και ρίχνεται στις γραμμές του τρένου. Ο κλινικός στοχασμός του Φρόυντ συνδυάζει κλινικές περι­ πτώσεις και ερμηνεία λογοτεχνικοί έργων. «Το ανοίκειο» (1919) σχολιάζει ένα παραμύθι του Χόφφμαν, αφού πρώτα αναπτύξει μερικές γλωσσολογικές σκέψεις για το σημασιακό πεδίο και τις συνδηλώσεις του όρου unheimlich (ανοίκειος), αντίθετο του heimlich, που παραπέμπει σε ό,τι είναι οικείο και συνδέεται με το σπίτι. Η ανοικειότητα είναι ανησυχητική ακρι­ βώς επειδή είναι μη αφομοιώσιμη και ταυτόχρονα τόσο κοντι­ νή. «Ο άνθρωπος με την άμμο» του Χόφφμαν παρουσιάζει έναν ήρωα τρομακτικό, επειδή η αφήγηση θέτει επί σκηνής την απειλή του ευνουχισμού, μετατεθειμένη στα μάτια, και επειδή ο φρικτός αυτός ήρωας είναι πατρική μορφή, ενώ η σύγχυση μεταξύ αυτομάτου και ζωντανού πλάσματος -η κούκλα την οποία ερωτεύεται το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας έχοντάς τη δει στα κλεφτά- δείχνει τις δυνάμεις καταστροφικότητας που ενεργοποιούνται. Κατά τον ίδιο τρόπο, το κείμενο με τον τίτλο «Μια διαβολική νεύρωση τον 18ο αιώνα» (1923), το οποίο

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

179

αφηγείται τη θλιβερή ιστορία του ζωγράφου Χάιτσμαν και της συμφωνίας του με το διάβολο, δείχνει την ταύτιση με το διάβο­ λο και μια μορφή καταστροφικού πατέρα, διαμετρικά αντίθετη προς τη μορφή των ανθρώπων της εκκλησίας που τελικά τον σώζουν. Η σωτηρία όμως εξαγοράζεται με την απώλεια κάθε δημιουργικότητας... 3. Παράνοια και ζήλια Αυτές οι επεξεργασίες οδηγούν επίσης τον Φρόυντ να επανέλθει με δύο ευκαιρίες στο ζήτημα της παράνοιας. Σε ένα άρθρο του 1915, «Μια περίπτωση παράνοιας σε αντί­ φαση προς την ψυχαναλυτική θεωρία», ο Φρόυντ μιλάει για μια νεαρή γυναίκα τριάντα περίπου ετών που την ταράζει ένας ήχος κατά τη διάρκεια των ερωτικών συναντήσεων με κάποιο συνά­ δελφό της. Φεύγοντας από το χώρο της ερωτικής τους συνάντη­ σης, συναντάει δύο άντρες που κουβαλούν κάτι, φαντάζεται ότι πρόκειται για φωτογραφική μηχανή και υποψιάζεται πως ο φί­ λος της έφερε φοπογράφο που τους κατασκόπευε κατά τη συνά­ ντησή τους. Έ τσι εξηγεί το θόρυβο. Στη συνέχεια βομβαρδίζει το σύντροφό της με κατηγορίες και επιστολές και του ζητάει να την καθησυχάσει, αμφισβητώντας την καλή του πίστη. Εδώ ο διώκτης ανήκει προφανώς στο αντίθετο φύλο από την ασθενή, γεγονός το οποίο μοιάζει να αντιφάσκει προς τις προηγούμενες φροϋδικές επεξεργασίες (ιδιαίτερα της περίπτωση Σρέμπερ) που συνέδεαν παράνοια και ομοφυλοφιλία*. Κατά τη δεύτερη όμως συνομιλία με τη γυναίκα, ο Φρόυντ μπόρεσε να διαλευκάνει την περίπτωση, αναγνωρίζοντας ότι, παρά τα φαινόμενα, συμφωνούσε σαφώς με τις προγενέστερες θεωρητικοποιήσεις. Το επεισόδιο που πυροδότησε την παθολογική αντίδραση συνέ­ βη κατά τη διάρκεια της δεύτερης ερωτικής συνάντησης. Την επομένη της προπης συνάντησής τους, ο νεαρός υπάλληλος είχε έρθει να μιλήσει στην προϊσταμένη της, μια ηλικιωμένη κυρία με άσπρα μαλλιά, «σαν τη μητέρα μου», διευκρινίζει η νεαρή

180

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

γυναίκα. Βλέποντας τους να ψιθυρίζουν, φαντάζεται ότι της διηγείται τη χθεσινή συνάντησή τους και ότι υπάρχει μεταξύ τους συνενοχή από παλιά. Στη συνέχεια αρπάζει την πρώτη ευ­ καιρία, κατά τη διάρκεια της επόμενης συνάντησης, και του ζη­ τάει να δώσει λόγο για την προδοσία του. Η ηλικιωμένη κυρία είναι μητρικό υποκατάστατο και η σύνδεση που συντηρεί η νεα­ ρή γυναίκα της ξυπνάει οιδιπόδεια ζήλια μα και άμυνα απένα­ ντι στον έρωτα, που γεννάει παρανοϊκό μόρφωμα. Το 1922, ο Φρόυντ μελετάει πιο συστηματικά τις λιβιδινικές θέσεις που συνδέονται με τη ζήλια και την παράνοια: το άρθρο με τον τίτλο «Πάνω σε ορισμένους νευρωτικούς μηχανισμούς στη ζήλια, την παράνοια και την ομοφυλοφιλία» αρχίζει με ανά­ λυση της ζήλιας. Η φυσιολογική ζήλια* συνδέεται με πένθος για το αντικείμενο αγάπης που το νομίζουμε χαμένο, στο οποίο προ­ στίθεται η ναρκισσιστική ταπείνωση, εχθρότητα προς τον αντί­ ζηλο και μια δόση αυτοκριτικής που ψάχνει εντός μας λόγους για την απώλεια αγάπης. Ακόμα και φυσιολογική, η ζήλια δεν είναι λογική: δεν είναι ούτε ανάλογη προς τις πραγματικές περι­ στάσεις ούτε εντελώς συνειδητή και επαναδραστηριοποιεί οιδι­ πόδεια αισθήματα. Η ζήλια όμως μπορεί και να προβάλλεται: όποιος νιώθει, συνειδητά ή όχι, πειρασμούς για συζυγική απι­ στία προβάλλει στον ή στη σύντροφο τους ίδιους πειρασμούς και δείχνει να είναι σίγουρος πως ο ή η σύντροφος δεν μπόρεσε να μην ενδώσει. Η άρρωστημένη ζήλια είναι ικανή να διακρίνει στον άλλο κινήσεις ή κίνητρα ασυνείδητα που ενισχύουν την πε­ ποίθησή της: για το ζηλότυπο, ένα βήμα χωρίζει την έλξη από την ολοκληρωμένη εροοτική σχέση. Στην καθαρά παραληρημα­ τική ζήλια λειτουργεί ο ίδιος μηχανισμός προβολής, αυτήν τη φορά όμως οι απωθημένες σεξουαλικές τάσεις είναι ομοφυλοφιλικές. Η ζήλια υπακούει έτσι σε μια προβολή που μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: «Δεν τον αγαπώ εγώ, αυτή τον αγαπάει». Είναι σαφές ότι, υπ’ αυτή την περιγραφή, η κατανόηση της παραλήρηματικής ζήλιας συνδέεται με την κατανόηση των πα­

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

181

ρανοϊκών σχηματισμών. Ο Φρόυντ μπορεί τώρα να παρουσιά­ σει την περίπτωση ενός νεαρού που εκδήλωνε «ζηλοτυπική πα­ ράνοια», ενώ η σύζυγός του ήταν καθ’ όλα άμεμπτη, και στη συ­ νέχεια να μελετήσει βαθύτερα τη διαμόρφωση και το περιεχό­ μενο των αισθημάτων καταδίωξης. Σημειώνει μια εντυπωσιακή παρέκκλιση ανάμεσα σε συνειδητές παραληρηματικές σκέψεις και όνειρα χωρίς κανένα παραλήρημα. Έ ν α άλλο κλινικό πα­ ράδειγμα βοηθάει κυρίως να τονιστεί η δύναμη της αμφιθυμίας απέναντι στον πατέρα. Ό σο για την ομοφυλοφιλία, αξίζει να μελετηθεί, εφόσον ανευρίσκεται με τέτοια σταθερότητα στους σχηματισμούς συ­ μπτωμάτων. Ο Φρόυντ δεν αποκλείει έναν «οργανικό παράγο­ ντα», αλλά θέλει να διευκρινίσει τους ψυχικούς μηχανισμούς. Συνοψίζοντας όσα επεξεργάστηκε, τονίζει ιδιαιτέρως την κα­ θήλωση στη μητέρα και τη μετέπειτα ταύτιση μαζί της, και ταυ­ τόχρονα την υπερεκτίμηση του αντρικού οργάνου. Η απουσία πέους στη γυναίκα γεννάει την κίνηση αποστροφής. Έ ν α άλλο όμως ισχυρό μοτιβο προέρχεται από το σεβασμό ή το άγχος απέναντι στον πατέρα στον οποίο κατά κάποιον τρόπο ο ομο­ φυλόφιλος παραχωρεί τη θέση. Η επιρροή της αποπλάνησης δεν είναι αμελητέα, ούτε οι τάσεις που συγκροτούν μια παθητι­ κή θέση της λιβιδώς. Υποδεικνύεται όμως ένας καινούργιος μηχανισμός της γένεσης* της ομοφυλοφιλίας: η ύπαρξη κατά την παιδική ηλικία έντονης ζηλοτυπίας προς τους αντίζηλους στην αγάπη της μητέρας, που τις περισσότερες φορές είναι οι μεγαλύτεροι αδελφοί. Η απώθηση αυτών των εχθρικών αισθη­ μάτων μπορεί να καταλήξει στην αντιστροφή τους έτσι ώστε τα υποκατάστατα των παλιών αντίζηλων να γίνουν τα προ>τα αντι­ κείμενα αγάπης. Η κίνηση είναι ακριβώς αντίστροφη της κίνη­ σης του αισθήματος παρανοϊκής καταδίωξης όπου βασικός διώκτης γίνεται το αγαπημένο αντικείμενο. Ταυτόχρονα η δι­ εύρυνση της καθολικής διαδικασίας οδηγεί στη διαμόρφωση των κοινωνικών δεσμών.

182

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Ο Φρόυντ θυμίζει, πράγματι, στο τέλος του άρθρου ότι τα κοινωνικά αισθήματα και οι κοινωνικές πραγματώσεις είναι με­ τουσιώσεις ομοφυλοφιλικών συναισθημάτων. Έτσι, ο ενορμητικός μετασχηματισμός είναι μάλλον ατελής στους ομοφυλόφι­ λους που αναπτύσσουν ταυτόχρονα σημαντικές μετουσιώσεις. Θα ήταν λογικό να παρουσιάσουμε αμέσως μετά τις κλινι­ κές αυτές σκέψεις το σημαντικό άρθρο του 1919 που αφιερώνε­ ται στη φαντασίωση «δέρνουν ένα παιδί». Επιφυλασσόμαστε όμως να το παρουσιάσουμε στη σχετική με το μαζοχισμό παρά­ γραφο σε συνδυασμό με το θεμελιώδες άρθρο που αφιέρωσε το 1924 ο Φρόυντ στο θέμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Au-dela du principe de plaisir» (1920), στο Essais de psychanalyse , Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. Introduction a la psychanalyse (1917), Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1985. L ’inquietante etrangete et autres essais , Παρίσι, Gallimard, σειρά «Fo­ lio essais», 1985. «Un cas de paranoia en contradiction avec la theorie psychana­ lytique», στο N0vrose, psychose et perversion , Παρίσι, PUF, 1973, 1981. «Sur quelques mecanismes nevrotiques dans la jalousie, la paranoia et Thomosexualite», στο N0vrose, psychose et perversion , Παρίσι, PUF, 1973,1981.

2. Αλλες αναφορές Barrois Claude, Les nevroses traumatiques , Παρίσι, Dunod, 1998. Bokanowski Thierry, «Le concept de pulsion de mort. Bibliographie critique des auteurs psychanalytiques frangais» στο La pulsion de

ΑΠ Ο ΤΟ ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟ ΣΤΗ Ν ΚΑ ΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΤΗΤΑ

183

mort , Revue franqaise de psychanalyse , τόμος LIII, αρ. 2, Παρίσι,

PUF, 1989. La pulsion de mort, πρακτικά του συμποσίου στη Μασσαλία της Ευ­ ρωπαϊκής Ομοσπονδίας Ψυχανάλυσης, Παρίσι, PUF, 1986. La mort dans la vie psychique , Revue franqaise de psychanalyse , τόμος LX, Παρίσι, PUF, Ιανουάριος-Μάρτιος, 1996.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Θεωρητικοκλινικές επεξεργασίες Α. Η δεύτερη τοπική. Θεωρητικά κείμενα 1. Το Εγώ και το Αυτό (1923) Μια καινούργια σύνθεση συνεχίζει ρητά στη γραμμή σκέψης που είχε αναγγελθεί στο Πέραν της αρχής της ηδονής. Ο Φρόυντ υπενθυμίζει την αντίληψή του για το ασυνείδητο και τα προβλή­ ματα σχετικά με το πέρασμα στο συνειδητό, συζητώντας αυτήν τη φορά το ιδιαίτερο ζήτημα που θέτει η ύπαρξη αισθήματος ενοχής το οποίο παραμένει ασυνείδητο: μια ψυχική κίνηση που συνδέεται αναγκαστικά με την αμυντική οργάνωση της προσω­ πικότητας, το εγώ*, περιλαμβάνει ένα ασυνείδητο τμήμα, που είναι αποφασιστικής σημασίας σε πολλές κλινικές εικόνες. Πρέπει λοιπόν να επανεξεταστεί η περιγραφή του ψυχικού οργάνου και να προταθεί μια νέα αναπαράσταση στο χώρο: πρόκειται για τη δεύτερη τοπική. Το ασυνείδητο δεν είναι μόνο ο τόπος των απωθημένων παραστάσεων, είναι πρωτίστους η απαρχή κάθε ψυχικής πραγματικότητας, πηγή των ενορμητικών διακινήσεων που προέρχονται από το σωματικό. Έ ν α τμή­ μα όμως των ψυχικών σχηματισμών που οργανώνονται με βάση το ασυνείδητο, το εγώ πρώτα κι έπειτα το υπερεγώ, είναι επί­ σης ευρέως ασυνείδητα. Η συνείδηση* είναι ποιότητα του ψυ­ χικού, σημαντική καθόσον είναι η μόνη μας πρόσβαση για να κατανοήσουμε τις ψυχικές διαδικασίες, αλλά δευτερεύουσα όσον αφορά τις ίδιες τις διαδικασίες.

186

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Η σπουδαιότητα του εγώ έγκειται στο ότι κατευθύνει ακρι­ βώς την πρόσβαση στην κινητικότητα. Είναι όπως ο ιππέας που κατευθύνει το άλογο. Βέβαια, πολύ συχνά κινείται με τη θέλη­ ση του «αυτού» και είναι σαν τον ιππέα που αφήνεται να παρα­ συρθεί εκεί όπου θέλει να πάει το αυτό. Το εγώ είναι πρωτίστως «εγώ σωματικό»: «δεν είναι απλώς ον επιφανειακό, αλλά είναι το ίδιο η προβολή μιας επιφάνειας». Κατανοούμε καλύτε­ ρα αυτήν τη φροϋδική θέση, αν θυμηθούμε ότι το εγώ έχει αναλάβει το ρόλο της κοινής επιφάνειας (interface) μεταξύ της ψυ­ χικής πραγματικότητας και του εξωτερικού κόσμου. Ο Φρόυντ θα επανέλθει στα ζητήματα της αντίληψης. Στο συγκεκριμένο κείμενο υποδεικνύει απλώς όχι μόνο ότι το εγώ απορρέει από σωματικές αισθήσεις, κυρίως όσες πηγάζουν από την επιφά­ νεια του σώματος, και ότι είναι επομένως έτσι προβολή στο πνεύμα της επιφάνειας του σώματος, αλλά και ότι παριστά μια «επιφάνεια» του πνευματικού οργάνου η οποία έχει λειτουργι­ κά διαφοροποιηθεί από το αυτό. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 1

Φροϋδικά σχήματα της δεύτερης τοπικής

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛIΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

187

Ό σο για το υπερεγώ, αντιπροσωπεύει, όπως ξέρουμε, τον κριτικό θεσμό που επιτρέπει να εσωτερικεύονται οι γονεϊκές και πολιτισμικές απαγορεύσεις και να διαμορφώνεται η ηθική συνείδηση. Ο Φρόυντ του αποδίδει το ίδιο όνομα, κληρονομη­ μένο από τη μελέτη του ναρκισσισμού, και προτείνει γι’ αυτό τον κριτικό θεσμό το όνομα υπερεγώ (ιδεώδες του εγώ). Στην πραγματικότητα όμο)ς η γένεση που προτείνει αυτήν τη φορά είναι πολύ διαφορετική από τη ναρκισσιστική συνιστώσα που μελετήθηκε το 1914. Το υπερεγώ είναι ο κληρονόμος του οιδι­ πόδειου συμπλέγματος, το αποτέλεσμα της απώθησης του άγ­ χους ευνουχισμού και της παραίτησης από την ικανοποίηση των οιδιπόδειων επιθυμιών. Το 1932-1933 ο Φρόυντ συντάσσει μια σειρά νέων διαλέξε­ ων για την ψυχανάλυση, διαλέξεων φανταστικών, υπό την έν­ νοια ότι δεν παρουσιάστηκαν σε ακροατήριο. Στην τρίτη του έκθεση επανέρχεται στις μεταψυχολογικές επεξεργασίες που είχαν παρουσιαστεί στο έργο Το εγώ καί το αυτό. Αυτή η δεύτε­ ρη εκδοχή αρχίζει περιγράφοντας τους θεσμούς του ψυχικού οργάνου (31η διάλεξη: «Η αποσύνθεση της ψυχικής πραγματι­ κότητας») χωρίς να θίγει το ερώτημα της ενόρμησης θανάτου, που την κρατάει για την επόμενη διάλεξη με τον τίτλο: «Άγχος και ενορμητική ζωή». Η τάξη έκθεσης επομένως είναι αντί­ στροφη από την τάξη της ανακάλυψης. Ο Φρόυντ τονίζει εδώ με έμφαση τα πολλά και διάφορα ταυτοποιητικά χαρακτηριστι­ κά της διαμόρφωσης του υπερεγώ και την πολυπλοκότητά τους. Πιο συγκεκριμένα, το υπερεγώ ενός παιδιού χτίζεται μέσω ταύτισης όχι ευθέως με τους γονείς του, αλλά με το υπερεγώ των γονέων του. Πρόκειται λοιπόν για τη σχέση τοον γονέων του με τους δικούς τους γονείς, και το υπερεγώ, μέσω ακριβώς της εγκαθίδρυσής του, υφαίνει δεσμούς σε πολλές γενιές...

188

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΤΕΚΜΗΡΙΟ 2

Σχήματα του ψυχικού οργάνου σύμφωνα με την κάθε τοπική Η προοτη τοπική

Η δεύτερη τοπική

Υπερεγώ Ιδεώδες του εγώ Συνειδητό

Εξωτερικός κόσμος

Προσυνειδητό Ασυνείδητο

Αυτό Α πόθεμα συγχώνευσης πάντα ενεργό

y

Ενορμήσεις Εγώ Απώθηση

Ασυνείδητο

Συνειδητό

Το εγώ και το αυτό συνοψίζει και προσπαθεί να οργανώσει

την κατανόηση των διάφορων τύπων ταύτισης που εντόπισε ο Φρόυντ από την εποχή του έργου Πένθος και μελαγχολία . Η πρωτογενής ταύτιση αντιστοιχεί στην πρωτογενή σχέση με τη μητέρα, αδιαφοροποίητη ακόμη, πράγμα που σημαίνει ότι το παιδί δεν διακρίνει ανάμεσα στη μητέρα του και στο ίδιο, οπότε η σχέση προς το αντικείμενο αγάπης και η ταύτιση με το αντικείμενο αγάπης δεν διαχωρίζονται ακόμη. Ταυτόχρονα αυτή η πρωτογενής σχέση ή ταύτιση επιτρέπει την αυταπάτη του πρωτογενούς ναρκισσισμού, πηγή των τόσο ισχυρών φα­ ντασιώσεων παντοδυναμίας. Με την πρωτογενή ταύτιση σχετί­ ζονται επίσης αναμφίβολα ορισμένες σκόρπιες φροϋδικές ση-

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ fCH N IK EI ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

189

μειώσεις για την πρωτόγονη ταύτιση με τους δυο γονείς και για μια μυστηριώδη ταύτιση με τον «πατέρα της προσωπικής προϊ­ στορίας», που είναι ίσως ο πατέρας της μητέρας, ή και μια άλλη διατύπωση που υποδεικνύει την πρωτόγονη ταύτιση με τους γο­ νείς. Ας μην ξεχνάμε ότι στη σχέση με το μωρό της η μητέρα εί­ ναι παρούσα με όλο το ασυνείδητο ψυχικό της όργανο, τις φα­ ντασιώσεις της και τη σεξουαλικότητά της. Είναι επομένως ασυνείδητα το όχημα προς το βρέφος πολλαπλοον σχέσεων αντι­ κειμένου και πολλαπλών ταυτίσεων που δομούν την ίδια. Η πα­ ρουσία του πατέρα του παιδιού στον ψυχισμό της μητέρας εγ­ γράφει εκ προοιμίου μια πιθανή σύσταση τριάδας, που ευνοεί τη συγκρότηση ενός «πρωταρχικού Οιδίποδα» (Κλωντ λε Γκεν). Στο Πένθος και μελαγχολία συναντήσαμε ήδη τη ναρκισσι­ στική μαζική ταύτιση που γεννάει πιο συγκεκριμένα η απειλή της απώλειας του αντικειμένου ή η πραγματική του απώλεια. Στην επόμενη παράγραφο θα δούμε τη σημασία της στην ομα­ δική ψυχολογία. Το εγώ καί το αυτό επιμένει κυρίως στην από­ κτηση χαρακτηριστικών κατά τον τρόπο της υστερικής ταύτι­ σης, που είναι ταύτιση με ένα από τα χαρακτηριστικά του αντι­ κειμένου αγάπης και που επιτρέπει τις μεταθέσεις και υποκα­ ταστάσεις αντικειμένου. Έτσι, μια γυναίκα ερωτευμένη διαδο­ χικά με πολλούς άντρες μπορεί να αναπτύξει στο χαρακτήρα της χαρακτηριστικά «δανεισμένα» από τον καθένα τους. Το έργο επιμένει επίσης στη μελέτη των οιδιπόδειων ταυτί­ σεων. Η οιδιπόδεια περίοδος είναι όντως η στιγμή μιας αποφα­ σιστικής ταυτοποιητικής δόμησης. Πράγματι, οι σχέσεις αντι­ κειμένου και οι ταυτίσεις συνδέονται κατά την περίοδο αυτή οι μεν με τις δε: η προσκόλληση στον οιδιπόδειο γονέα προκαλεί την εχθρότητα και την αμφιθυμία προς τον άλλο γονέα. Η εχθρότητα γεννάει με τη σειρά της το άγχος ευνουχισμού στο αγόρι που φοβάται τα αντίποινα και που, για να αποφύγει την απειλή, απωθεί ταυτόχρονα το άγχος ευνουχισμού και την ενορμητική διεκδίκηση του άλλου γονέα, επιτρέποντας (μέσω

190

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

αντιδραστικού σχηματισμού) την εμφάνιση αισθημάτων ενο­ χής. Η ταύτιση με το γονέα που απαγορεύει επηρεάζεται σε αυ­ τόν το μετασχηματισμό και επιτρέπει ακριβώς τη συγκρότηση του υπερεγώ. Η παραίτηση όμως από το αντικείμενο αγάπης προκαλεί επίσης ταύτιση πιο ναρκισσιστικού τύπου ως αντί­ δραση στην απώλεια. Ο θετικός οιδίποδας είναι έτσι πηγή δια­ σταυρούμενων ταυτίσεων με τον καθένα από τους γονείς. Αν λάβουμε υπόψη μας την ύπαρξη ενός αντεστραμμένου Οιδίποδα, την οποία τονίζει ο Φρόυντ, ο Οιδίποδας προκαλεί ούτε λί­ γο ούτε πολύ τέσσερις ταυτίσεις συνδεόμενες μεταξύ τους. Ως εξ αυτού επίσης οργανώνει και γεννάει πολύπλοκες αμυντικές δυνατότητες και πολλαπλές ταυτίσεις (υστερικού άρα μάλλον παρά ναρκισσιστικού τύπου, αφού η καθεμιά τους δεν κατα­ κλύζει όλο τον ψυχικό χώρο) οι οποίες είναι εγγύηση ενάντια στις καταστροφικές αποτυχίες αναπλήρωσης, εφόσον η ψυχική πραγματικότητα συγκροτείται τοδρα από πολλαπλούς δεσμούς, οπότε αν προσβληθεί ο ένας από τους δύο δεν υπάρχει κίνδυ­ νος να επέλθει πλήρης αποδ ιοργάνωση. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 3

Το υπερεγώ «Το υπερεγώ δεν είναι απλούς κατάλοιπο των πρώτων επιλογών αντι­ κειμένου του αυτού, αλλά έχει και τη σημασία ενός αντιδραστικού σχηματισμού που δρα εναντίον τους. Η σχέση τον με το εγώ δεν εξα­ ντλείται στην επιταγή: οφείλεις να είσαι έτσι (σαν τον πατέρα), αλλά περιλαμβάνει και την απαγόρευση: δεν έχεις δικαίωμα να είσαι έτσι (σαν τον πατέρα), δηλαδή δεν έχεις το δικαίωμα να κάνεις ό,τι κάνει, αφού ορισμένα πράγματα είναι μόνο γι ’ αυτόν. Λυτή η διπλή όψη του ιδεώδους του εγώ απορρέει από το γεγονός ότι το ιδεώδες του εγώ έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια για να απωθήσει το οιδιπόδειο σύμπλεγ­ μα και μάλιστα οφείλει τη γέννησή του ακριβώς στην ανατροπή τον [...] Εφόσον οι γονείς, ιδιαίτερα ο πατέρας, έχονν αναγνωριστεί ως το

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

191

εμπόδιο στην πραγμάτωση των οιδιπόδειων επιθυμιών, το παιδικό εγώ , προκειμένου να επιτύχει αυτή την απώθηση, ενισχύθηκε υψώνο­ ντας μέσα του το ίδιο εμπόδιο. [...] Το υπερεγώ θα διατηρήσει το χα ­ ρακτήρα του πατέρα · όσο πιο ισχυρό ήταν το οιδιπόδειο σύμπλεγμα και όσο πιο γρήγορα επιτεύχθηκε η απώθησή του (με την επίδραση της κάθε είδους εξουσίας, της θρησκευτικής κατήχησης, της εκπαί­ δευσης, των αναγνωσμάτων) τόσο πιο πολύ θα κυριαρχεί αργότερα το υπερεγώ επ ί του εγώ ως ηθική συνείδηση, ή και ως ασυνείδητο αί­ σθημα ενοχής.» Φρόυντ, «Le moi et le ga», στο Essais de psychanalyse,

Παρίσι, Payot, 1990, o. 247.

Έχοντας ξεκινήσει από τα στοιχειώδη συστατικά του ψυχι­ σμού, Το εγώ και το αυτό παρουσιάζει τους ψυχικούς θεσμούς και τα ταυτοποιητικά τους παιχνίδια που επιτρέπουν την υποκειμενοποίηση, επιμένοντας στον θεμελιώδη ρόλο της οιδιπό­ δειας δόμησης και του άγχους ευνουχισμού (που μια μορφή του είναι μάλλον το άγχος θανάτου*) αλλά και στις ηθικές λειτουρ­ γίες του υπερεγώ. Το τέλος του δοκιμίου δείχνει κατά κάποιον τρόπο τα όρια αυτής της υποκειμενοποίησης, εφόσον επανέρ­ χεται στις ενορμήσεις θανάτου, επιμένοντας στη διαπλοκή των ενορμήσεων* και στις σχέσεις εξάρτησης του εγώ. Το ζήτημα του άγχους θα αποτελέσει το 1926 αντικείμενο ειδικότερης επεξεργασίας. Ό σο για το αντικείμενο της αγω­ γής, χαρακτηρίζεται στο τέλος της 31ης των «Νέων διαλέξεων» με διατυπώσεις που θα προκαλέσουν εκτεταμένες συζητήσεις στους κύκλους των μεταφροϋδικών: «Wo es war, solle ich werden» (Εκεί όπου ήταν το αυτό, «Εγώ» πρέπει να προκύψω αλλά οι συζητήσεις για τη μετάφραση υπήρξαν και παραμέ­ νουν ακανθώδεις...). Το φροϋδικό κείμενο συνεχίζει: «Πρό­ κειται για έργο πολιτισμού, κάπως σαν την αποξήρανση της λί­ μνης Τσούυντερ».

192

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΤΕΚΜΗΡΙΟ 4

Οι σχέσεις εξάρτησης του εγώ «Βλέπουμε τώρα το εγώ με τη δύναμη και τις αδυναμίες του. Είναι επιφορτισμένο με σημαντικές λειτουργίες, δυνάμει της σχέσης του με το σύστημα αντίληψης διατάσσει χρονικά τις ψυχικές διαδικασίες και τις υποβάλλει στη δοκιμασία της πραγματικότητας. Παρεμβάλλοντας τις διαδικασίες σκέψης, καταφέρνει να μεταθέτει χρονικά τις κινητή­ ριες εκφορτίσεις και κυριαρχεί επ ί των προσβάσεων στην κινητικότη­ τα * [...] Το εγώ πλουτίζει, από έξω, με όλες τις εμπειρίες της ζωής, το αυτό όμως είναι ο άλλος εξωτερικός του κόσμος που προσπαθεί να τον υποτάξει. Α ντλεί από το αυτό λιβιδώ, μετασχηματίζει τις επενδύ­ σεις αντικειμένου του αυτού σε σχήματα του εγώ. Με τη βοήθεια του υπερεγώ αντλεί, με τρόπο που μας είναι άγνωστος ακόμη, από τις προϊστορικές εμπειρίες του αυτού. [...] Α π ό μια άλλη πλευρά όμως, βλέπουμε το ίδιο αυτό εγώ ως δυστυ­ χισμένο πλάσμα, που οφείλει να υπηρετεί τρεις κυρίους και που υφίσταται, κατά συνέπεια, την απειλή τριών κινδύνων, εκ μέρους του εξωτερικού κόσμου, εκ μέρους της λιβιδώς του αυτού και εκ μέρους του αυστηρού υπερεγώ. Σε αυτούς τους κινδύνους αντιστοιχούν τρία είδη άγχους, γιατί το άγχος είναι η έκφραση μιας υποχώρησης μ προ­ στά στον κίνδυνο. Ως ον των συνόρων, το εγώ θέλει να μεσολαβήσει μεταξύ του κόσμου και του αυτού, να τιθασεύσει το αυτό και να συμ­ μορφώσει με τις ενέργειες των μυών του τον κόσμο στην επιθυμία του αυτού. [...] Το εγώ είναι σαφώς ο πραγματικός τόπος του άγχους.» «Το εγώ και το αυτό», στο ίδιο, σ. 271-273.

2. Η άρνηση Η ιδέα ότι, κατά την αγωγή, η συνειδητσποίηση του απωθημέ­ νου περιεχομένου συχνά σημαίνεται με την άρνηση* αποτελεί την αφετηρία του άρθρου που αφιερώνεται το 1925 στην άρνη­ ση. Η άρνηση, μηχανισμός άμυνας*, είναι διατύπωση του απω­ θημένου περιεχομένου, συνοδευόμενη από άρνηση, η οποία δείχνει ότι η απώθηση συνεχίζει να λειτουργεί υπό άλλη όμως μορφή. Έτσι, κάποια ασθενής λέει στον Φρόυντ ότι δεν είναι η

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

193

μητέρα της που εμφανίζεται στο όνειρο. Γιατί όμως σκέφτηκε ακριβώς τη μητέρα της; Το άρθρο του 1925 «Η άρνηση» μεταφράστηκε στα γαλλικά ως La Negation / La Denegation / la (de)negation: ο Φρόυντ χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο (Verneinung) για την «άρνηση» και την «αποποίηση». Το κείμενο παρουσιάζει το κλινικό γεγονός της αποποίησης, μελετάει την ψυχολογική της σημασία και την αρθρώνει σε ένα λογικό στοχασμό αφιερωμένο στις λειτουρ­ γίες της κρίσης και στο ρόλο του συμβόλου της άρνησης.

Κλινική της αποποίησης Στο κλινικό επίπεδο, η καθαρότητα των παραδειγμάτων που προτείνονται προσφέρει μια αρκετά καλή άποψη για τον τύπο περιεχομέ­ νων που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο αποποίησης: μεταβιβαστική επιθετικότητα («Θα σ> φτείτε ότι πρόκειται να πω κάτι προσβλητικό, αλλά δεν έχω τέτοια πρόθεση»), οιδιπόδειο περιεχό­ μενο («Η μητέρα μου δεν είναι αυτή») ή στοιχείο που θεωρείται ως «το κατ’ εξοχήν απίθανο». Η αποποίηση του ιδεοψυχαναγκαστικού προσλαμβάνει ιδιαίτερη μορφή: μου ήρθε αμέσως η ιδέα ότι μπορού­ σε να είναι έτσι. Ασφαλώς όμως τα πράγματα δεν έχουν έτσι, αλλιώς δεν θα μου ερχόταν η ιδέα. Η τεχνική της ερμηνείας συνίσταται στο να μη λαμβάνεται υπόψη η άρνηση προκειμένου να αναγνωριστεί το περιεχόμενο της ιδέας που ήρθε στο μυαλό. Η αποποίηση είναι μάλιστα, σύμφωνα με το συμπέ­ ρασμα του άρθρου, το ισχυρότερο πιθανό «τεκμήριο» της επιτυχημέ­ νης ανακάλυψης του ασυνείδητου, όταν ο αναλυόμενος αντιδρά με τη φράση: αυτό δεν το σκέφτηκα (ποτέ).

Τρεις συνδεόμενες μεταξύ τους δηλώσεις συγκροτούν τη μεταψυχολογία της αποποίησης: • Η αποποίηση επιτρέπει να γνωσθεί το απωθημένο περιεχό­ μενο* • Αυτό όμως που καταργείται είναι απλώς η αδυνατότητα

194

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

για το απωθημένο περιεχόμενο να φτάαει στη συνείδηση, δηλαδή μια συνέπεια της απώθησης. Η ουσία της απώθη­ σης παραμένει, ακόμη κι όταν γίνεται αποδεκτή διανοη­ τικά η εκφραζόμενη ιδέα* • εντούτοις, το σύμβολο της άρνησης επιτρέπει στη σκέψη να ελευθερωθεί από τους περιορισμούς της απώθησης. Βλέ­ πουμε ωστόσο ότι αυτή η δυνατότητα εγκαθιστά ένα χωρι­ σμό ανάμεσα στα περιεχόμενα σκέψης και το συναίσθημα. Η τρίτη μεταψυχολογική δήλωση για το σύμβολο της άρνη­ σης αποτελεί τη θέση του άρθρου: η ψυχαναλυτική αποποίηση και η άρνηση με τη λογική και γλωσσική έννοια έχουν τις ίδιες καταβολές. Η μελέτη της κρίσης μάς αποκαλύπτει πώς γεννιέ­ ται η διανοητική λειτουργία από το παιχνίδι των πρωτογενών ενορμητικών διακινήσεων, ιδιαίτερα από στοματικές διακινή­ σεις: αυτό θέλω να το φάω ή αυτό θέλω να το φτύσω. Το πρω­ ταρχικό εγώ-ηδονή θέλει να ενδοβάλει το καλό και να πετάξει εκτός του το κακό, και από εδώ πηγάζει η αποτίμηση των ιδιο­ τήτων (καλών ή κακών) που αποδίδονται στα αντικείμενα. Με βάση αυτό ακριβώς εγκαθιδρύεται η διαφορά ανάμεσα σε ό,τι υπάρχει και σε ό,τι δεν υπάρχει: υπάρχει πέρασμα από το συ­ ναίσθημα στο νόημα και εμφάνιση του ερωτήματος περί της πραγματικότητας. Η αποποίηση ως σύμπτωμα είναι επομένως η χρησιμοποίηση με νευρωτικό τρόπο μιας διαδικασίας πιο γε­ νικής και πιο θεμελιώδους. Χρειάζεται να δημιουργηθεί το σύμβολο άρνησης (δηλαδή της γλωσσικής άρνησης), που χρησιμοποιεί με ιδιαίτερο τρόπο η αποποίηση, ούτως ώστε να εγκαθιδρυθεί η κρίση, που επιτρέ­ πει στη σκέψη κάποια ανεξαρτησία έναντι των συνεπειών της απώθησης και επομένως έναντι του καταναγκασμού της αρχής της ηδονής. Στην αποποίηση η παράδοξη αναγνώριση-άρνηση του ασυνείδητου απωθημένου περιεχομένου μαρτυρεί σαφώς αυτήν τη σχετική ανεξαρτησία ανάμεσα σε αρχή της ηδονής και

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚ/ΐΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

195

ικανότητα του σκέπτεσθαι, σημαδεύοντας ως εξ αυτού ακριβώς την ύπαρξη ψυχικής σύγκρουσης. Αυτή την εποχή, ο Φρόυντ δεν έχει ξεχάσει το ενδιαφέρον του για τις ασυνείδητες ψυχικές εγγραφές και τις σχέσεις τους με την αντίληψη: η αντίληψη συνδέεται στο άρθρο αυτό με τη δοκιμασία της πραγματικότητας και μια «Σημείωση στο μαγικό σημειωματάριο» της ίδιας εποχής συγκρίνει τις ψυχικές εγγρα­ φές με ένα μαγικό μαυροπίνακα όπου οι επιφανειακές εγγρα­ φές σβήνονται φεύγοντας από τη διάφανη επιφάνεια αλλά δια­ τηρούνται και επικαλύπτονται σε βάθος. Εξάλλου, οι παλμοί της εσωτερικής πραγματικότητας είναι ίσως ό,τι καθορίζει τις στιγμές «καταγραφής» εκ μέρους της αντίληψης της εξωτερι­ κής πραγ ματ ικότητας. 3. Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος Γραμμένο το 1926, το κείμενο Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος διατυπώνει ορισμένα προβλήματα που θέτουν οι έννοιες. Ο Φρόυντ διευκρινίζει εδώ ό,τι συμφωνήσαμε να αποκαλούμε δειίτερη θεωρία του για το άγχος. Δεν πρόκειται πλέον για λί~ μναση (στάση) της λιβιδώς, μέσω συσσοορευσης, αλλά για σήμα κινδύνου, που εμφανίζεται επομένως πριν από τον κίνδυνο ώστε να τον προλάβει. Θα ήταν κρίμα όμως να περιορίσουμε το δοκίμιο σε αυτό το καινούργιο επιπρόσθετο στοιχείο. Αντίθετα, μπορούμε με έκ­ πληξη να δούμε ότι η δειπ;ερη θεωρία των ενορμήσεων, και επομένως η αναφορά στην ενόρμηση θανάτου, δεν εμφανίζε­ ται εδώ. Ίσω ς απλώς ο Φρόυντ, τοποθετούμενος στο επίπεδο των σχηματισμών συμπτωμάτων -αποτέλεσμα μιας πολύπλο­ κης ψυχικής επεξεργασίας- υποδεικνύει τη διαφορά με το πιο στοιχειώδες επίπεδο των ενορμήσεων, όριο μεταξύ του σωμα­ τικού και του ψυχικού.

196

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Αναστολή* σύμπτωμα και άγχος (σχέδιο) I. Διάκριση μεταξύ συμπτώματος και αναστολής (που μπορεί να είναι ο φυσιολογικός περιορισμός μιας λειτουργίας ή ένα σύμπτωμα). Διαταραχές του εγώ μέσω αναστολής - στις σεξουαλικές, δια­ τροφικές του λειτουργίες, στις μετακινήσεις του ή στην εργασία. Ερωτικοποίηση της λειτουργίας στην περίπτωση εξειδικευμένων αναστολών: αποφ>υγή εκ μέρους του εγώ της σύγκρουσης με το αυτό. Αναστολές συνδεόμενες με την αυτοτιμωρία: αποφυγή εκ μέρους του εγώ της σύγκρουσης με το υπερεγώ. Συνολικές αναστολές του εγώ λόγω μιας ιδιαίτερα δύσκολης ψυ­ χικής διεργασίας, στην περίπτωση του πένθους, για παράδειγμα. II. Ο σχηματισμός συμπτώματος, σημάδι και υποκατάστατο μιας ενορμητικής ικανοποίησης που δεν επιτεύχθηκε. Η απώθηση ως απόπει­ ρα φυγής. Πρωταρχικές απωθήσεις και μεθύστερες απωθήσεις. Το αλεξιδιεγερτικό σύστημα* και η διάρρηξή του. Ροπή του εγώ προς το άγχος μπροστά στο αυτό και μπροστά στο υπερεγώ. Ό χι «ψυχαναλυτική θεώρηση του κόσμου» αλλά έργο σκοτεινό που απαιτεί υπομονή. III. Το εγώ ως οργάνωση. Οι λειτουργίες του συμπτώματος και τα δευτερεύοντα οφέλη της νεύρωσης. Η δευτερεύουσα αμυντική πάλη ενάντια στη νεύρωση. IV. Κριτική εξέταση της φοβίας του μικρού Χανς. Το άγχος ευνουχισμού κινεί την απώθηση. «Το συναίσθημα ά γ­ χους, που συνιστά την ουσία της φοβίας, δεν πηγάζει από τη διαδι­ κασία απώθησης ούτε από τις λιβιδινικές επενδύσεις των απωθημένων διακινήσεων, αλλά από το ίδιο το απωθούν. Το άγχος της φοβίας για τα ζώα είναι το άγχος ευνουχισμού, άγχος, κατά συνέ­ πεια, μπροστά σε έναν πραγματικό κίνδυνο, μπροστά σε έναν κίν­ δυνο πράγματι απειλητικό ή που κρίνεται τουλάχιστον πραγματι­ κός. Εδώ, το άγχος προκαλεί την απώθηση και όχι, όπως πίστευα παλιά, η απώθηση το άγχος.»

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

197

V.

Άγχος και σχηματισμός συμπτώματος στην υστερία σωματομετατροπής και την ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση. Η άμυνα και οι αντιδραστικοί σχηματισμοί. VI. Μελέτη ορισμένων μορφών άμυνας της ιδεοψυχαναγκαστικής νεΰροοσης: υπερεπένδυση και ερωτικοποίηση του σκέπτεσθαι. Αναδρομική ακύρωση* και μόνωση*. Ταμπού της αφής. VII. Παιδικές φοβίες για τα ζώα: Χανς / άντρας με τους λύκους. Η φοβία ως προβολή. Το συναίσθημα, αντίδραση σε μια κατάσταση κινδύνου. Η τραυματική νεύρωση. VIII. Ανάλυση του άγχους. Παιδικά άγχη και απουσίες του αγαπη­ μένου προσώπου. Άγχος ως αυτόματο φαινόμενο* και άγχος σήμα κινδύνου*. Αγχος ευνουχισμού και άγχος αποχωρισμού. «Το εγώ είναι ο πραγματικός τόπος τον άγχους.»

IX. Σχέσεις ανάμεσα σε σχηματισμούς συμπτωμάτων και αναπτύξεις άγχους. X. Κριτική του Αντλερ και του Ρανκ. Ψυχαναγκασμός (κατανα­ γκασμός) επανάληψης*. Σημασία των ποσοτικών σχέσεων και παράγοντες που ευνοούν τις νευρώσεις: απελπισία και παρατεταμένη εξάρτηση του μι­ κρού άντρα. Φυλογένεση. Διαφοροποίηση ενός εγώ και ενός αυτού και διαταρακτική επίδραση του εξωτερικού κόσμου. Τρία σημαντικά προσθετέα αφορούν: • Τροποποιήσεις προηγούμενοι απόψεων για την αντίσταση και την αντιεπένδυση, με τη διάκριση 5 ειδών αντιστάσεων, για το άγχος μέσω τροποποίησης της λιβιδώς, για την απώθηση και την άμυνα* • Συμπληρωματικές παρατηρήσεις για το άγχος γύρω από το τραύ­ μα και την κατάσταση κινδύνου: «Το άγχος ., πρωταρχική αντίδρα­ ση στην απόγνωση σε περίπτωση τραύματος , αναπαράγεται στη συνέχεια στην κατάσταση κινδύνου ως σήμα κινδύνου. Το εγώ , που βίωσε παθητικά το τραύμα , επαναλαμβάνει τώρα με ενεργό τρόπο μια απαλυμένη αναπαραγωγή του, με την ελπίδα να μπορέσει να κατευθύνει την πορεία του όπως θέλει»'

• Συγκριτική μελέτη των συναισθημάτων άγχους, πόνου και πένθους.

198

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

4. Η επιτομή Η Επιτομή ψυχανάλυσης (1938) είναι κείμενο μεταγενέστερο, πολύπλοκο και ανολοκλήρωτο. Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιε­ ρωμένο στο ψυχικό όργανο και ιδιαίτερα στα χαρακτηριστικά του εγώ. Εδώ ξαναβρίσκουμε μια μεταφορά που συχνά χρησι­ μοποιεί ο Φρόυντ στο Πέραν της αρχής της ηδονής και στο κεί­ μενο Το Εγώ και το αυτό αλλά και στα μεταγενέστερα κείμενά του: το ψυχικό όργανο είναι σαν πρωτοπλασματικό κυστίδιο που τείνει τα ψευδόποδά του προς τον εξωτερικό κόσμο αλλά μπορεί και να τα τραβήξει πίσω. Το δεύτερο κεφάλαιο παρου­ σιάζει τη δεύτερη θεωρία των ενορμήσεων για τον Έ ρωτα και το ένστικτο καταστροφής, με μια ενδιαφέρουσα ανάλυση της λιβιδώς. Η ανάπτυξη της σεξουαλικής λειτουργίας, η έννοια των «ψυχικών ιδιοτήτων», δηλαδή πιο συγκεκριμένα η διάκριση με­ ταξύ συνειδητού και ασυνείδητου, και σκέψεις για την ερμηνεία των ονείρων συμπληρώνουν το πρώτο μέρος, ενοο το δεύτερο εί­ ναι αφιερωμένο στην ψυχαναλυτική τεχνική, επιμένοντας στην οικονομική διάσταση των διαδικασιών και επομένως στις ποσό­ τητες ενέργειας που ενεργοποιούνται. Η διαλεκτική μεταξύ αντίστασης και μεταβίβασης επαναδιατυπώνεται από τον Φρόυντ που τις ανέδειξε ως φαινόμενα. Στις αντιστάσεις του εγώ και του υπερεγώ, που προβλήθηκαν ήδη από το 1923, πρέπει να προστεθούν «αντιστάσεις του αυ­ τού» πιο ριζικές και πιο δύσκολες στη σύλληψή τους. Τα παρα­ δείγματα αναλυτικής επεξεργασίας αφορούν τον Οιδίποδα και το σύμπλεγμα ευνουχισμού και υπογραμμίζουν τις ακραίες αντιστάσεις που είναι στη γυναίκα ο πόθος του πέους και στον άντρα «μια γυναικεία στάση απέναντι στο ίδιο του το φύλο». Έ ν α τρίτο μέρος προσπαθεί να διευκρινίσει τις σχέσεις ανάμε­ σα σε ψυχικό όργανο και εξωτερικό κόσμο και επανέρχεται στην ι[>υχική πραγματικότητα και τη μεταψυχολογία υπό τον τίτλο «εσωτερικός κόσμος».

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

199

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Le Moi et le £a», στο Essais de psychanalyse , Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. «Note sur le bloc magique», στο Resultats, Idees, Problemes //, Παρίσι, PUF, 1985. «La negation», στο Resultats, Id0es, Problemes //, Παρίσι, PUF, 1985. Inhibition , sym ptom e , angoisse , Παρίσι, PUF, 1951,1986. Nouvelles Conferences d ’introduction a la psychanalyse , Παρίσι, Galli­ mard, σειρά «Folio essais», 1984. Abrege de psychanalyse , Παρίσι, PUF, 1970.

2. Άλλες αναφορές Cournut Jean, Epitre aux CEdipiens, Παρίσι, PUF, 1997. Donnet Jean-Luc, Surmoi /, Παρίσι, PUF, σειρά «Monographic de la Revue frangaise de psychanalyse», 1995. Florence Jean, L ’identification dans la theorie freudienne, Βρυξέλλες, Publications des facultes universitaires Saint Louis, 1984. Green Andre, Le complexe de castration , Παρίσι, PUF, σειρά «Que sais-je», 1990. Le Guen Annick, Oppenheimer Agnes και Perron Roger (διεΰθ.), Angoisse et complexe de castration , Παρίσι, PUF, σειρά «Monogra­ phic de la Revue frangaise de psychanalyse», 1991. Le Guen Claude, Theorie de la m ethode psychanalytique. La dialectique freudienne II, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1989. Pasche Francis, A partirde Freud, Παρίσι, Payot, 1969. Rosenberg Benno, L e m oi et son angoisse. Entre pulsion de vie et pulsion de m ort , Παρίσι, PUF, σειρά «Monographic de la Revue franQaise de psychanalyse», 1997.

200

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

Β. Ομαδική ψυχολογία Μεταξύ 1921 και 1933, ορισμένα φροϋδικά κείμενα επεξεργά­ ζονται την εφαρμογή στην κοινωνική ζωή των αναλύσεων της δεύτερης τοπικής πάνω στις ταυτίσεις, την ενόρμηση θανάτου και το αίσθημα ενοχής. Αναδύεται έτσι μια πολύ ακριβής και επεξεργασμένη αντίληψη για την αντιθετική σχέση ανάμεσα στις ενορμητικές διακινήσεις και τις απαιτήσεις της κουλτούρας, πράγμα που επιτρέπει να διασαφηνιστούν οι ενορμητικοί μετα­ σχηματισμοί αλλά και τα όρια της πολιτισμικής διαδικασίας.

1. Ψυχολογία των μαζών Στηριζόμενος στη μελέτη του Γουστάβου λε Μπον για την ψυ­ χολογία των μαζών, ο Φρόυντ αναπτύσσει τις απόψεις του για την ομαδική ψυχολογία προσπαθώντας να δείξει ότι τα σχετικά φαινόμενα δεν είναι τόσο απομακρυσμένα από τις ψυχαναλυ­ τικές ανακαλύψεις για τον ατομικό ψυχισμό και θέλοντας να αναδείξειτη μεταψυχολογία. Το κείμενο «Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ» (1921) ερμηνεύει τις περιγραφές του λε Μπον -που προσεγγί­ ζονται με ελάχιστα κριτικό τρόπο- ως προσωρινή κατάργηση του υπερεγώ υπέρ ενός δεσμού τύπου ύπνωσης: αποχαλίνωση των ενορμήσεων, κίνηση να ακολουθείται με μη κριτικό τρόπο ο υποκινητής, αίσθημα παντοδυναμίας και ατιμωρησίας, ναρ­ κισσιστική ταύτιση με όλους τους άλλους. Ο ερωτικός δεσμός μπορεί εξάλλου να περιγράφει ως «πλήθος με δύο», αφού τον χαρακτηρίζει η ίδια δυνατότητα υποβολής. Τα οργανωμένα πλήθη, όπως η εκκλησία και ο στρατός, αξί­ ζουν ιδιαίτερη ανάλυση, που θα συμβάλει στο να διασαφηνι­ στούν οι καταβολές της δυνατότητας υποβολής του ανθρώπου μέσα στο πλήθος. Σε αυτά τα θεσμοποιημένα πλήθη μπορούν να εντοπιστούν δύο παράγοντες: το σωματειακό πνεύμα και η εξιδανίκευση* του υποκινητή, του αρχηγού, για παράδειγμα

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

201

του στρατηγού ή του Χριστού, αλλά και του ίδιου του θεσμού. Αντίθετα, η αποχαλίνωση των ενστίκτων συνήθως καταστέλλεται σε αυτή την περίπτωση, λόγω ακριβώς της ταύτισης με τις απαιτήσεις του θεσμού και των σκοπών του. Ο κοινωνικός δεσμός, σύμφωνα με το Τοτέμ και ταμπού , προκύπτει από τη συμμαχία ανάμεσα στους γιους μετά το φόνο του πατέρα και λόγω της ενοχής που συνδέεται με το φόνο. Ο Φρόυντ δεν επανέρχεται σε αυτό το κείμενο, αλλά αναλύει την αμοιβαία ταύτιση και τη θεμελίωσή της στη λανθάνουσα σεξουα­ λικότητα. Οι γιοι του στρατού ή της εκκλησίας είναι παιδιά του ίδιου πατέρα, εδώ όμως το ζητούμενο είναι να φωτιστούν οι διαδικασίες αυτής της ταύτισης. Η ταύτιση στην προκειμένη περίπτωση μπορεί να κατανοηθεί μόνο αν δεχτούμε μια θεμελιώδη αλλοτρίωση: ο καθένας παραιτείται από το δικό του ιδεώδες του εγώ και το μεταβιβά­ ζει στον αρχηγό. Η πρώτη ταύτιση επομένως είναι η ταύτιση του καθενός με το πρόσωπο που κατευθύνει και κυρίως συμβο­ λίζει την ομάδα. Πρόκειται για εξειδικευμένη ναρκισσιστική ταύτιση: ένα τμήμα του εαυτού, το ιδεώδες του εγώ, εγκαταλείπεται υπέρ του ιδεώδους του εγώ του αρχηγού -εξού και η μείω­ ση ατομικότητας και κριτικού πνεύματος. Αυτό το ιδεώδες του εγώ, που γίνεται κοινό σε όλους, αφού κάθε μέλος της ομάδας υιοθετεί πλέον το ιδεώδες του εγώ του αρχηγού, επιτρέπει στον καθένα να αναγνωρίζει τον εαυτό του στον άλλο, σβήνοντας τις διαφορές ή τις αντιζηλίες προς όφελος ενός αισθήματος ταύτι­ σης και κοινωνίας.

202

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΤΕΚΜΗΡΙΟ 5

Η ψυχή των μαζών «Ο λε Μ πον ορίζει την κατάσταση τον ατόμου μέσα στο πλήθος ως πραγματικά υπνωτικού τύπου [...] Εδώ δεν έχουμε την παραμικρή πρόθεση να του φέρουμε αντίρρηση, θέλουμε μόνο να κάνουμε να διαφανεί ότι οι δυο τελευταίες αιτίες για το πώς αλλάζει το άτομο μ έ­ σα στο πλήθος, η μετάδοση των χαρακτηριστικών και η αυξημένη δυ­ νατότητα υποβολής, δεν έχουν προφανώς την ίδια φύση. j . . . ] Συνδέ­ ουμε τη μετάδοση των χαρακτηριστικών με τη δράση που τα μέλη του πλήθους, λαμβανόμενα χωριστά, ασκούν τα μεν στα δε, ενώ οι εκδηλο)σεις υποβολής του πλήθους, που εξομοιώνονται με τα φαινόμενα υπνωτικής επιρροής, παραπέμπουν σε άλλη πηγή. Ποια όμως; [...] Το πλήθος είναι παρορμητικό, κινητικό, ευερέθιστο. Καθοδηγείται σχεδόν αποκλειστικά από το ασυνείδητο. Οι παρορμήσεις στις οποίες υπακούει το πλήθος μπορούν, ανάλογα με τις περιστάσεις, να είναι γενναιόδωρες ή άγριες, ηρωικές ή ψοφοδεείς, αλλά σε κάθε περίπτω­ ση είναι τόσο πιεστικές που το προσωπικό συμφέρον, ακόμη και το συμφέρον της συντήρησης, θα σβηστείμπροστά τους. Τίποτα στην π ε­ ρίπτωση του πλήθους δεν είναι προσχεδιασμένο. Ακόμη κι όταν θέλει με πάθος ορισμένα πράγματα, αυτό δεν κρατάει για πολύ, είναι ανί­ κανο για διαρκή θέληση. Δ εν υπομένει την παραμικρή καθυστέρηση ανάμεσα στην επιθυμία και την πραγμάτωση αυτού που επιθυμεί. Εχει ένα αίσθημα παντοδυναμίας, για το άτομο μέσα στο πλήθος η έννοια του αδύνατου εξαφανίζεται.» «Psychologic des foules et analyse du moi», στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981.

Αναγνωρίζουμε σε αυτή την περιγραφή μια ταύτιση ανάμεσα στο εγώ και το ιδεώδες εγώ: το άτομο μέσα στο πλήθος βιώνει, επομέ­ νως, μια ριζική ναρκισσιστική παλινδρόμηση. Η συνέχεια της φροϋ­ δικής περιγραφής τονίζει την ευπιστία, την απουσία κριτικού πνεύ­ ματος, τον απλό και υπερβολικό χαρακτήρα των αισθημάτων που νιώθουν τα άτομα, την απουσία αβεβαιότητας και κυρίως την εξαφά­ νιση κάθε ατομικής αναστολής απέναντι σε άγρια και καταστροφικά ένστικτα που δεν γνιορίζουν πλέον όρια (ας θυμηθούμε το λιντσάρι­ σμα), αλλά ενίοτε και απέναντι στην αφοσίωση ή την ανιδιοτέλεια που επίσης δεν γνωρίζουν πλέον όρια.

ΘΕΩΡΗΤΪΚΟΚΛΪΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

203

Η ενότητα όμως της ομάδας εξαγοράζεται με την αποπομπή του μίσους: εφόσον υπάρχει αποποίηση της αμφιθυμίας, η εξιδανίκευση αποκρύπτει το μίσος και το προβάλλει στον εχθρό ή σε όσους δεν μοιράζονται το ιδεώδες του εγώ της ομάδας. Η έλ­ λειψη ανοχής είναι έτσι η αναγκαία σχεδόν συνέπεια του τρό­ που συγκρότησης της ναρκισσιστικής ταύτισης του πλήθους. Παρά τα φαινόμενα, αυτή η ανάλυση δεν αντιστρατεύεται μια άλλη φροϋδική παρατήρηση που επανέρχεται συνεχώς και αφορά «τον ναρκισσισμό των μικρών διαφορών» ο οποίος δη­ μιουργεί τα αδελφοκτόνα μίση και τις παροξυστικές συγκρού­ σεις ανάμεσα σε όσους μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους: η μικρή διαφορά υπερεπενδύεται ναρκισσιστικά και κάνει τον όμοιο να είναι ο πιο αδυσώπητος εχθρός. Επειδή οι πίστες του, οι ιδέες του ή ο τρόπος ζωής του είναι τόσο κοντινοί προς τους δικούς μας, μολονότι αμφισβητεί τους δικούς μας, απειλεί ιδι­ αιτέρως τη συνοχή της ομάδας στην οποία ανήκουμε και η ύπαρξή του και μόνο γίνεται ανυπόφορη. Ο ρατσισμός απορρέ­ ει από αυτόν το ναρκισσισμό των μικρών διαφορών. Η κατα­ στολή του αντιτιθέμενου εντός της ομάδας αντιστοιχεί στην ίδια λογική άμυνας. Εκτός αυτού, παράλληλα με το μοντέλο του κοινωνικού δε­ σμού μέσω συμμαχίας ανάμεσα στους γιους μετά το φόνο του πατέρα, μπορούμε να εντοπίσουμε στα φροϋδικά κείμενα και ένα άλλο, πιο διακριτικό, μοντέλο, που απορρέει από τη σχέση ανάμεσα στη μητέρα και τον νεότερο γιο, όπως παρατήρησε ο Ζακ Αντρέ. Συνδεόμενο με το μύθο της πρωταρχικής ορδής*, αυτό το σχήμα παραπέμπει, κατ’ αυτόν, σε έναν πατέρα που δεν σκοτώθηκε και που γερνώντας νιώθει τις δυνάμεις του να τον εγκαταλείπουν. Επιλέγει τότε τον νεότερο γιο (σύμφωνα με το παράδοξο βιβλικό θέμα της ευλογίας και της εκλογής των νεότεριον αντί των μεγαλύτερων: Ιακώβ και όχι Ησαύ, Εφραίμ και όχι Μανασσής) ή, πιο σωστά, η μητέρα οδηγεί τον πατέρα να προτιμήσει το νεότερο, όπως κάνει η Ραχήλ εξαπατώντας

204

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛ ΥΨΗ

τον τυφλό Ισαάκ και ντύνοντας τον Ιακώβ με προβιά για να φαίνεται τριχωτός σαν τον αδελφό του. Με αυτόν το δεσμό μη­ τέρας / νεότερου γιου συνδέεται ίσοος η προσωπική βιογραφία του Φρόυντ και η αμφισβητούμενη θέση του περί απουσίας σχεδόν αμφιθυμίας στο δεσμό μητέρας και γιου. 2. Η κριτική των θρησκευτικών ιδεών Στο κείμενο Το μέλλον μιας αυταπάτης (1927), αφού ορίσει την κουλτούρα με βάση τον έλεγχο επί της φύσης και τη ρύθμιση των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους (μέσω της δημιουρ­ γίας δηλαδή των κοινωνικών δεσμών), ο Φρόυντ αναρωτιέται για το μέλλον της. Είναι αλήθεια ότι η αναρώτηση για το θρη­ σκευτικό φαινόμενο γεννιέται εδώ από την αναρώτηση για την εχθρότητα προς την κουλτούρα, αναπόφευκτη σε όσους δεν επωφελούνται αρκετά από τα επιτεύγματα του πολιτισμού. Η εχθρότητα προς την κουλτούρα είναι καθολική, εφόσον όλοι οι άνθρωποι υποφέρουν από την καταστολή των ενορμήσεων που αυτή επιβάλλει. Ορισμένοι όμως δεν διαθέτουν τις αντισταθμί­ σεις τις οποίες προσφέρουν τα υλικά αγαθά και οι πολιτιστικής τάξεοκ ικανοποιήσεις που εμπλέκουν τη μετουσίωση. Πώς μπορούν λοιπόν να συναινέσουν στις παραιτήσεις που επιβάλ­ λει η κουλτούρα; Τα ιδεώδη* είναι μια πρώτη απάντηση που προσκομίζει η κουλτούρα για τη συγκεκριμένη δυσκολία. Η εξιδανίκευση όμως της ομάδας επιτυγχάνεται με αντίτιμο τον κίνδυνο να εκ­ δηλωθεί βία προς όσους βρίσκονται εκτός της. Η τέχνη είναι η πιο ικανοποιητική μετουσίωση, αλλά μόνο λίγοι έχουν πρόσβα­ ση σε αυτή. Μένει η θρησκεία, που υπήρξε μέχρι τώρα το πιο σίγουρο στήριγμα της κουλτούρας. Η δύναμη των θρησκευτικών ιδεών είναι αξιοσημείωτη, επειδή αγκιστρώνονται συναισθηματικά στην παιδική εμπειρία, στην εξιδανίκευση του πατέρα, από την οποία ο ενήλικος δεν θέλησε να παραιτηθεί.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

205

Το μέλλον μιας αυταπάτης (σχέδιο) Σημ.: Η διαίρεση σε παραγράφους είναι του Φρόυντ χωρίς όμως τους υπότιτλους.

Η κουλτούρα και το μέλλον της

I. Ο πολιτισμός επιδέχεται μεταρρύθμιση; II. Η εσωτερίκευση της παραίτησης: το υπερεγώ III. Η αμφισημία των ιδανικών Η δύναμη και η έλλειψη βάσης των θρησκευτικών ιδεών

IV. Καταγωγή και λειτουργίες των θρησκευτικών ιδεών V. Τα δόγματα VI. Οι θρησκευτικές ιδέες είναι αυταπάτες Απάρνηση της θρησκείας

VII. Μήπα:>ς σημαίνει γκρέμισμα του πολιτισμού; VIII. Μπορούμε να θεμελιώσουμε εύλογα τις απαγορεύσεις της κουλτούρας; IX. Ιστορική αλήθεια* των θρησκευτικών ιδεών (είναι ίχνη της ιστορικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και εκδηλιόνουν τις συναισθη­ ματικές της ανάγκες) με αντίτιμο όμως μια αναστολή της σκέψης. X. Υπεράσπιση μιας ορθολογικής αυταπάτης: το επιστημονικό πνεύμα και η πρόοδος που μπορούμε να αναμένουμε από αυτό.

Οι θρησκευτικές ιδέες είναι θησαυρός πνευματικών ιδεο5ν που βοηθούν να δεχτεί κανείς την παραίτηση από τις ενορμήσεις, γιατί παρηγορούν το άτομο, του εγγυώνται προστασία και του εξηγούν τα αινίγματα του σύμπαντος. Κομίζουν επίσης πο­ λιτιστικές επιταγές προσδίνοντάς τους ιερή σημασία. Οι θρησκευτικές ιδέες στηρίζονται σε δόγματα. Η αναμφι­ σβήτητη συναισθηματική τους δύναμη διατηρείται μόνο αν απαγορεύεται η αμφισβήτησή τους. Έτσι, η κριτική εξέταση των θεμελίων των πεποιθήσεών μας αποδεικνύεται ως επί το πλείστον ανύπαρκτη όσον αφορά ακριβώς τα πιο σημαντικά ερωτήματα της ύπαρξης! Οι θρησκευτικές ιδέες είναι κατά συνέπεια αυταπάτες ή

206

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ψευδαισθήσεις*: αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι ψευ­ δείς ή απίστευτες, έστω κι αν κανένα επιχείρημα δεν τις αιτιο­ λογεί, αλλά κυρίως ότι υπακούουν σε μια λογική της επιθυμίας. Η πίστη δεν στηρίζεται σε μια θέληση που έχει σχέση με την αλήθεια, αλλά στην επιθυμία να είναι τα πράγματα έτσι. Αν τα θρησκευτικά τελετουργικά φέρνουν κοντά θρησκευτικό φαινό­ μενο και ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση, τότε η θρησκευτική αποκάλυψη πρέπει να εξετάζεται στις αναλογίες της με τις πα­ ραληρηματικές διαδικασίες. Η κοινότητα πίστης διακρίνει την πρώτη από τις δεύτερες. Στη συνέχεια, ό,τι προσφέρουν οι θρησκευτικές ιδέες εξα­ γοράζεται με μια απαγόρευση του σκέπτεσθαι (απαραίτητη για να πείθεται και να κοινωνεί η ομάδα, αλλά και για την ψυχική ασφάλεια που επιτυγχάνεται μέσω της πίστης). Κατά την άπο­ ψη του Φρόυντ (που απαντάει εδώ υπόρρητα στον Ρομαίν Ρολλάν), οι θρησκευτικές πίστες δεν μπορούν, από την άλλη μεριά, να βολευτούν ορθολογικά χωρίς κακή πίστη, να διατηρηθούν δηλαδή οι λόγοι εμπιστοσύνης στη ζωή απαλέίφοντας τις πιο φανταστικές ή δεισιδαίμονες δηλώσεις. Έ τσι κι αλλιώς όμως, με την επίδραση του επιστημονικού πνεύματος, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις αδυνατίζουν, πράγμα που θέτει σε κίνδυνο την κουλτούρα. Το να θέλει να διατηρήσει κανείς τη θρησκεία ως προνομιακό τρόπο συμφιλίωσης με την κουλτούρα, όταν ακριβώς τίθεται όλο και περισσότερο εν αμ­ φίβολα), σημαίνει ότι προετοιμάζει καταστάσεις βίας και γενικευμένης εξέγερσης ενάντια στην κουλτούρα. Το καλύτερο, επομένως, θα ήταν να δοθούν στις νέες γενιές ορθολογικοί λό­ γοι για να δεχτούν τις ουσιώδεις απαιτήσεις της κουλτούρας, την απαγόρευση της αιμομειξίας και του φόνου, την αναγνώρι­ ση του νόμου, τις ελάχιστες δηλαδή συνθήκες του κοινωνικού δεσμού και της ειρήνης. Μπορούμε όμως χωρίς αυταπάτες να φανταστούμε μια εκ­ παίδευση χωρίς θρησκευτική διδασκαλία; Πού να βρεθούν τα

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

207

συναισθηματικά κίνητρα που αποτελοΰσαν τη δύναμη της εκ­ παίδευσής μας; Ο Φρόυντ σκηνοθετεί μια συζήτηση με έναν «αδέκαστο συνομιλητή» (τον Ρομαίν Ρολλάν;) ο οποίος τον κα­ τηγορεί ότι προτείνει μια κανοΰργια αυταπάτη, πιο επικίνδυνη ακόμη από την προηγούμενη. Ο Φρόυντ απαντά ότι δεν πρέπει να περιμένουμε από την επιστημονική και κριτική σκέψη πε­ ρισσότερα από όσα μπορεί να δώσει και ότι οι πρόοδοι της ορ­ θολογικής σκέψης θα είναι πολύ αργές, αφού πρέπει πλέον να αποδεχτούμε πως δεν θα έχουμε απάντηση για όλα και πως δεν διαθέτουμε πια παρηγορητή. Από την άλλη πλευρά όμως, μπορούμε να αναμένουμε από την επιστήμη σοβαρούς λόγους για να ελπίζουμε σε μια προο­ δευτική βελτίωση της ύπαρξής μας - καθώς και δυνατότητες για να τακτοποιήσουμε καλύτερα την κοινωνική ζωή, αποφεύγοντας τις αυθαίρετες απαγορεύσεις ώστε να γίνουν πιο προ­ φανείς όσες είναι πραγματικά αναγκαίες. Αναμφίβολα δεν μπορούμε να μη στήνουμε για τον εαυτό μας αυταπάτες, αφού μόνο τα συναισθηματικά κίνητρα στηρίζουν πραγματικά τις προσπάθειες της ανθρωπότητας. Η απουσία όμως δογμάτων και απαγορεύσεων όσον αφορά το σκέπτεσθαι μας επιτρέπει να τις διορθώνουμε κάθε φορά που έρχονται διαψεύσεις εκ μέ­ ρους της πραγματικότητας. Ο Φρόυντ υποστηρίζει λοιπόν τη δυνατότητα και τη γονιμότη­ τα μιας μη θρησκευτικής εκπαίδευσης, που αφυπνίζει τη λογικότητα και την κριτική σκέψη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, εξετά­ ζοντας τις σχέσεις επιστήμης και προσδοκίας, ο Φρόυντ προτείνει επίσης την παράδοξη συγκρότηση μιας ορθολογικής αυταπάτης*. 3. Φροϋδική απαισιοδοξία; Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό (1929), σύμφωνα με την παλιά μετάφραση, ή καλύτερα Η δυσφορία μέσα στην κουλτούρα,

όπως προτίμησε να το μεταφράσει η ομάδα του Ζαν Λαπλάνς για την έκδοση των Απάντων, ένα κείμενο που συχνά το επικά-

208

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

λοΰνται για να στηρίξουν παρατηρήσεις πάνω στη «φροϋδική απαισιοδοξία». Προσωπικά θεωρούμε πιο χρήσιμο να το τοπο­ θετήσουμε με βάση την εσωτερική του συνοχή και τη θέση του εντός των αναρωτήσεων του Φρόυντ για τη λειτουργία και το μέλλον της κουλτούρας. Ό πω ς και το προηγούμενο έργο για τις θρησκευτικές ιδέες, πρέπει κι αυτό να κατανοηθεί μέσα στον ορίζοντα του διαλόγου Φρόυντ και Ρομαίν Ρολλάν, που ο Φρόυντ τον θαύμαζε πολύ ως προσωπικότητα, μολονότι διατύ­ πωνε αντιρρήσεις για την πνευματοκρατία του. Το κείμενο ξεκινάει παρουσιάζοντας το «οοκεάνειο αίσθη­ μα» που είχε αντιτάξει ο Ρομαίν Ρολλάν στις φροϋδικές αναλύ­ σεις περί πατρικής θρησκείας. Το ωκεάνειο αίσθημα, αίσθημα μακάριας συγχώνευσης με το Όλον, αντιστοιχεί μάλλον στις ανατολικές θρησκείες, που με πάθος είχε ανακαλύψει ο Ρομαίν Ρολλάν και που δεν θα μπορούσαν να αποτελούν αντικείμενο της φροϋδικής κριτικής. Ο Φρόυντ όμως το βλέπει, αφενός, ως αίσθημα κάθε άλλο παρά καθολικό και, αφετέρου, ως θρησκευ­ τική σύλληψη πιο συγγενή προς τη φαντασιωτική εκ νέου συνά­ ντηση με το μητρικό σύμπαν παρά με τις συγκροτημένες δυτικές θρησκείες. Ο ψυχισμός διατηρεί όντως ζωντανά τα διαδοχικά ίχνη εμπειρίας, σαν αρχαιολογικά στρώματα που θα μας έδι­ ναν, ας πούμε, τις διαδοχικές φάσεις της πόλης της Ρώμης. Ο τελικός σκοπός της ζωής και η αναζήτηση της ευτυχίας προσκόπτουν στην εμπειρία της οδύνης και στην αρχή της πραγματικότητας. Ο Φρόυντ απαριθμεί κάποιες μεθόδους (συ­ μπεριλαμβανομένων των τοξικομανιακών) μέσω των οποίων οι άνθρωποι προσπαθούν να κρατήσουν μακριά την οδύνη. Στη συνέχεια εξετάζει τον έρωτα και την απόλαυση μπροστά στο κάλλος, που επίσης απορρέει από τις ιδιότητες του σεξουαλι­ κού ενστίκτου. Η ζωή προσανατολίζεται μέσω της αρχής της ηδονής, αλλά ο στόχος αυτός είναι ανέφικτος και η επιτυχία του δεν είναι ποτέ εξασφαλισμένη ούτε οριστική. Η κουλτούρα, άθροισμα των μηχανισμών μέσω των οποίων

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

209

η ζωή μας απομακρύνεται από των ζώων, προβάλλει, είναι αλή­ θεια, αναγκαστικά απαιτήσεις και επιβάλλει περιορισμό των ενορμήσεων. Έ τσι έχουμε την εξέλιξη της παιδικής λιβιδώς (για παράδειγμα, προς την καθαριότητα) ή τη μετουσίωση (για παράδειγμα, την τέχνη ή την παραίτηση από τα ένστικτα λόγω των νόμων). Η οικογένεια συμβάλλει και προκαλεί αυτούς τους μετασχηματισμούς, αλλά είναι επίσης ο τόπος της ερωτικής αγάπης και της στοργικής αγάπης. Η κοινωνία αντιτίθεται στην ελεύθερη έκφραση της σεξουαλικότητας των ατόμων, με την απαγόρευση της αιμομειξίας, με τη διοχέτευση της σεξουαλι­ κότητας προς την εργασία, με την απαγόρευση της παιδικής σε­ ξουαλικότητας, με τον περιορισμό της ομοφυλοφιλίας, με τους κανόνες του γάμου. Η σεξουαλικότητα τίθεται έτσι αποκλειστι­ κά στην υπηρεσία της αναπαραγωγής. Η ενόρμηση θανάτου όμως (Θάνατος*) και η επιθετικότητα θέτουν στην κουλτούρα ακόμη δυσκολότερα προβλήματα. Έτσι, η θρησκευτική επιταγή: «Αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου» γεννάει απορία και αίσθημα ανέφικτου: ο άλ­ λος αξίζει άραγε την αγάπη μου; Πώς να τον αγαπώ αν μου εί­ ναι ξένος; Μια τέτοια επιταγή βαίνει ενάντια σε ό,τι είναι οι άνθρωποι και αποκαλύπτει έτσι ότι ο άνθρωπος είναι στην πραγματικότητα λύκος για τον άνθρωπο. «Η ύπαρξη αυτής της ροπής προς επίθεση, που μπορούμε να τη νιώσουμε μέσα μας και που έχουμε κάθε λόγο να υποθέτουμε ότι υπάρχει και στον άλλο, είναι ο παράγοντας που διαταράσσει τη σχέση μας με τον πλησίον και υποχρεώνει την κουλτούρα να προβεί από μέρους της σε ξόδεμα.» Η λύση του κομμουνισμού είναι επίσης αυτα­ πάτη: καταργώντας την ιδιοκτησία, δεν καταργούμε τον κύριο λόγο μίσους ανάμεσα στους ανθρώπους, γιατί «η ροπή προς επίθεση είναι πρωταρχική και αυτόνομη ενορμητική προδιάθε­ ση του ανθρώπου». «Αν η κουλτούρα επιβάλλει τόσο μεγάλες θυσίες, όχι μόνο όσον αφορά τη σεξουαλικότητα αλλά και όσον αφορά τη ροπή

210

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

του ανθρώπου προς επίθεση, καταλαβαίνουμε καλύτερα ότι εί­ ναι δύσκολο για τον άνθρωπο να ευτυχεί εντός της [...] Ο άν­ θρωπος της κουλτούρας αντάλλαξε ένα μέρος της δυνατότητας ευτυχίας με ένα μέρος ασφάλειας.» Ορισμένες δυσκολίες συν­ δέονται ενδογενώς με την ουσία της κουλτούρας και δεν θα υποχωρήσουν μπροστά σε καμιά απόπειρα μεταρρύθμισης. Η γένεση του αισθήματος ενοχής στο άτομο μπορεί να συ­ σχετιστεί με τη γένεση της συλλογικής ενοχής, πράγμα που βοηθάει να φωτιστούν όχι μόνο η αδυνατότητα ευτυχίας, αλλά και το τι κινεί τη θρησκευτική πίστη αλλά και το ηθικό αίσθημα. Η επιθετικότητα ενδοβάλλεται, εσωτερικεύεται, στρέφεται εναντίον του εγώ από το οποίο προήλθε. Αυτή η επιθετικότητα του εγώ προς τον εαυτό του αποκαλείται αίσθημα ενοχής και εκδηλώνεται ως ανάγκη για τιμωρία. Έ τσι η κουλτούρα κατα­ φέρνει να αναστείλει την επίθεση που την αντιστρατεύεται. Πρέπει να διακρίνουμε δύο χρόνους. Καταρχάς, η εξουσία του πατέρα ορίζει το καλό και το κακό. Το κακό το αναγνωρί­ ζει το παιδί μέσω της τιμωρίας. Το κακό βιώνεται ως αυτό εξαιτίας του οποίου κινδυνεύουμε να στερηθούμε την αγάπη του άλλου. Έ πειτα εμφανίζεται το υπερεγώ, μετά το οιδιπόδειο σύ­ μπλεγμα. Είναι ο θεσμός της προσωπικότητας που επιτελεί τις λειτουργίες της ηθικής συνείδησης, της αυτοπαρατήρησης, της διαμόρφαοσης ιδανικών. Είναι η εσωτερικευμένη ηθική συνεί­ δηση, παραδόξως πιο αυστηρή στα ενάρετα άτομα. Η ενοχή γεννιέται λοιπόν από δύο άγχη, το πρώτο μπροστά στην εξου­ σία του πατέρα και το δεύτερο μπροστά στο υπερεγώ. Ας ση­ μειωθεί ότι η επιθετικότητα του υπερεγώ δεν είναι ανάλογη προς την αυστηρότητα του πατέρα, οπότε δεν προκύπτει από την αυστηρότητα της εξουσίας αλλά από την επιθετικότητα που νιώθουμε προς αυτήν. Ο Φρόυντ επανέρχεται τώρα στην υπόθεση περί του φόνου ενός πρωταρχικού πατέρα, που πυροδότησε, όπως υποθέτει, συλλογική ενοχή, την οποία προσπαθούν στη συνέχεια να εξορ-

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

211

κίσουν κατά κάποιον τρόπο οι θρησκείες. Η ενοχή που νιιοθουμε απέναντι στο Θεό προκύπτει ουσιαστικά από την αμφιθυμία των αισθημάτων απέναντι στον πατέρα, τον οποίο αγαπάμε και μισούμε ταυτόχρονα. Η Βίβλος είναι γεμάτη αφηγήσεις εξέγερ­ σης που ακολουθείται από υποταγή στο Θεό. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα συμφέροντα της κουλτούρας και τις ενορμητικές ροπές του ατόμου είναι αναπόφευκτος. Η ηθική είναι θεραπευ­ τική απόπειρα, προσπάθεια να επιτευχθεί μέσω των επιταγών του υπερεγώ ό,τι απαιτεί η πολιτιστική διεργασία. Η τελευταία παράγραφος του κειμένου Η δυσφορία μέσα στην κουλτούρα αναφέρεται στις απειλές πολέμου και τονίζει τον κίνδυνο να εξολοθρευτεί η ανθρωπότητα με τα νέα όπλα. Το «Γιατί ο πόλεμος;» είναι κείμενο του 1933 που απευθύνεται στον Αϊνστάιν και δημοσιεύτηκε στο Imago. Στο ερώτημα πώς να απομακρυνθούν οι άνθρωποι από τη συμφορά του πολέμου, ο Φρόυντ απαντά περιγράφοντας τη φυ­ σική βία και τον περιορισμό της με την εγκαθίδρυση της εξου­ σίας: υπάρχει νίκη που κερδίζεται έναντι της βίας με «τη μετα­ βίβαση της εξουσίας σε μια ευρύτερη ενότητα, τη συνοχή της οποίας διατηρούν οι συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα στα άτομα». Αυτό όμως δεν καταργεί τη βίαιη λύση των συγκρούσε­ ων συμφερόντων στους κόλπους ακριβοος μιας κοινότητας. Η πρόληψη των πολέμων θα προϋπέθετε, επομένως, μια κεντρική εξουσία με νομολογική εξουσία. Ο Φρόυντ επωφελείται εδώ για να αναπτύξει τη θέση του περί ενόρμησης καταστροφής. Μόνο ο Έ ρω ς μπορεί να την αντισταθμίσει. Έτσι, ό,τι μπορεί, αντίθετα, να δημιουργήσει συνα ισθη ματ ικού ς δεσμούς ανάμε­ σα στους ανθρώπους αντιτίθεται στον πόλεμο. Στην πολιτιστι­ κή διαδικασία οφείλουμε ό,τι καλύτερο είμαστε, απαιτεί όμως περιορισμό των σκοπών της ενόρμησης, με ενίσχυση του νου και εσωτερίκευση της ροπής προς επίθεση. Αυτό διαψεύδει ακριβώς ο πόλεμος με τρόπο ριζικό. Εξού η αναγκαιότητα να του αντιταχτούμε αποφασιστικά.

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

212

Ασφαλώς, ο ειρηνισμός που διατυπώνεται το 1933, τη στιγ­ μή της ανόδου του ναζισμού, μπορεί να φαίνεται άκρως ακα­ τάλληλος για την ιστορική συγκυρία. Εδώ βρίσκουμε μάλλον τις μόνιμες από το 1915 φροϋδικές πεποιθήσεις για την αξία, τις απαιτήσεις και τον εύθραυστο χαρακτήρα της πολιτιστικής διαδικασίας, για τη δύναμη και τον ενορμητικό χαρακτήρα της καταστροφικότητας, για τον υποχρεωτικά συναισθηματικό χα­ ρακτήρα ενός αποτελεσματικού κοινωνικού δεσμού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Psychologie des foules et analyse du moi», στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. L ’avenir d une illusion, Παρίσι, PUF, σειρά «Quadrige», 1995 ή Παρί­ σι, PUF, 1971. Le malaise dans la culture, Παρίσι, PUF, σειρά «Quadrige», 1995 ή Malaise dans la civilisation, Παρίσι, PUF, 1971. «Pourquoi la guerre?», στο Resultats, Idees, Problemes II, Παρίσι, PUF, 1985.

2. Άλλες αναφορές Andre Jacques, La revolution fratricide. Essai de psychanalyse du lien social, Παρίσι, PUF, 1993. Enriquez Eugene, De la horde a VEtat. Essai de psychanalyse du lien social, Παρίσι, Gallimard, 1983. Goldberg Jacques, L a culpabilit0, axiome de la psychanalyse, Παρίσι, PUF, 1985. Vermorel Henri και Madeleine, Sigmund Freud et Romain Rolland, Coirespondance (1923-1936), Παρίσι, PUF, σειρά «Histoire de la psychanalyse», 1993. Zafiropoulos Marcos, Assoun Paul-Laurent και άλλοι, Aspects du malaise dans la civilisation, συνέδριο του CNRS, Navarin, 1987. Zaltzman Nathalie, D e la guerison psychanalytique, Παρίσι, PUF, σει­ ρά «Epitres», 1999.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚ/ΧIΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

213

Γ. Οι διαστροφές 1 .0 μαζοχισμός Το 1919 ο Φρόυντ αναλύει μια φαντασίωση υπό τον τίτλο «Δέρ­ νουν ένα παιδί». Το υλικό -συχνή περίπτωση στους υστερικούς και τους ψυχαναγκαστικούς- αναδύεται γύρω στα πέντε με έξι χρόνια και η επανειλημμένη εμφάνισή του, συχνά ιδεοψυχαναγκαστική, συνοδεύεται από ηδονή. Από την άλλη πλευρά, η ομολογία και η ανάλυσή του γεννούν συχνά ντροπή και αντι­ στάσεις. Οι σωματικές τιμωρίες στο σχολείο ενισχύουν και τρο­ ποποιούν το υλικό, επεκτείνοντάς το σε πολλά παιδιά που δέρνονται και γεννώντας αποστροφή και δυσαρέσκεια. Αυτή τη φαντασίοοση, που ο Φρόυντ τη συνάντησε στις θεραπείες δύο αντρών και τεσσάρων γυναικών (μεταξύ των οποίων της κόρης του Άννας, πράγμα που δεν διευκρινίζει) και που τη μελετάει στις θηλυκές της μορφές, παρουσιάζει ένα παιδί, διαφορετικό από το παιδί που ονειρεύεται ή έχει τη φαντασίωση, που το δέρνει κάποιος απροσδιόριστος ενήλικος. Η φαντασίωση εμ­ φανίζεται εξωτερικά ως σαδιστική και όχι μαζοχιστική, μολο­ νότι το παιδί που έχει τη φαντασίωση δεν είναι ποτέ αυτό που δέρνει. Η ανάλυση όμως της φαντασίωσης δείχνει τη σημασία της και επιτρέπει να θέσουμε ερωτήματα πάνω στη γένεση των διαστροφών με βάση τον Οιδίποδα. Ωστόσο, «Το οικονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού», το 1924, θα επιφέρει μια πολύ ριζικότερη τροποποίηση των φροϋ­ δικών απόιμεων για τις σχέσεις σαδισμού και μαζοχισμού. Η θεωρία των ενορμήσεατν του 1915 έθετε έναν πρωτογενή σαδισμό*, επιδεχόμενο τη μετατροπή σε μαζοχισμό. Αυτήν τη φορά, η φροϋδική υπόθεση είναι, αντίθετα, υπόθεση περί ενός πρω­ τογενούς μαζοχισμού*. Το άρθρο διακρίνει τρεις μορφές μαζοχισμού. Πρώτον, ο ερωτογόνος* μαζοχισμός, που τον βρίσκουμε στις μαζοχιστικές σεξουαλικές διαστροφές, αρχικά συνδέεται μάλλον με μια πριο-

214

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

τογενή, πρωταρχική ενορμητικότητα. Αντιστοιχεί στην πρώτη διαπλοκή ενορμήσεων ζωής και ενορμήσεων θανάτου. Δεύτε­ ρον, ο θηλυκός μαζοχισμός* μπορεί να είναι ο μαζοχισμός των γυναικών, συναντάται όμως και στη θηλυκή θέση που υιοθετούν οι άντρες. Αντιστοιχεί στη δραστηριότητα (γιατί η διακίνηση τοον ενορμήσεων παραμένει ενεργός) μιας ενόρμησης με παθη­ τικό σκοπό* και γεννάει τη θηλυκή ικανότητα μιας απόλαυσης στο πλαίσιο της παθητικότητας και μιας ευάλωτης κατάστασης. Είναι όμως και η παθητική συνιστώσα σε ορισμένες περιπτώ­ σεις αντρικής ομοφυλοφιλίας. Τέλος, ο ηθικός μαζοχισμός*, που αντλεί ηδονή από τη μεμψιμοιρία, είναι εγκατάσταση σε μια μαζοχιστική ηδονή που αναστέλλεται ως προς το (σεξουαλι­ κό) σκοπό της και που εκδηλοονεται κατά συνέπεια με τρόπο στερούμενο φαινομενικά σεξουαλικών χαρακτηριστικών. Εδώ δεν θα παρακολουθήσουμε την πολύπλοκη μεταψυχολογική και κλινική πραγμάτευση που αναπτύσσει ο Φρόυντ στη συνέχεια.

Οι τρεις φάσεις της φαντασίωσης «δέρνουν ένα παιδί» • Η πρώτη φάση μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Ο πατέρας δέρνει το παιδί και, πιο συγκεκριμένα, ο πατέρας δέρνει το παιδί που εγώ μισώ. • Η δεύτερη και πιο σημαντική φάση προϋποθέτει ένα μετασχημα­ τισμό. Το παιδί που δέρνουν είναι πια το παιδί που έχει τη φαντα­ σίωση: με δέρνει ο πατέρας. Κατά τον Φρόυντ, αυτή η φάση δεν αναμνημονεΰεται οΰτε γίνεται ποτέ συνειδητή. Αποτελεί κατα­ σκευή της ανάλυσης. • Η τρίτη φάση μοιάζει με την πρώτη, και είναι αυτή που αναφέρεται στον ψυχαναλυτή: Έ να παιδί το δέρνει κάποιο πρόσωπο που δεν προσδιορίζεται ή ένα υποκατάστατο του πατέρα (καθηγητής). Στις φαντασιώσεις των κοριτσιών, τα παιδιά που τα δέρνουν είναι συνήθως αγόρια. Από δω και πέρα όμως η φαντασίωση γεννάει έντονη σεξουαλική διέγερση, χωρίς πιθανά διφορούμενα.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

215

Η φαντασίωση της εποχής του αιμομεικτικού έρωτα αντιστοιχεί στην πρώτη φάση: ο πατέρας αγαπάει μόνο εμένα και δέρνει το άλλο παιδί. Η συνείδηση ενοχής ανατρέπει αυτόν το θρίαμβο: όχι δεν σε αγαπά, εσένα δέρνει. Η φαντασίωση έγινε μαζοχιστική, αλλά η ερω­ τική διακίνηση δεν χάνεται: δεν είναι μόνο η τιμωρία για την απαγο­ ρευμένη γενετήσια σχέση αλλά ένα υποκατάστατο της, εξοΰ και συ­ νοδεύεται από ηδονή αισθητή στη διέγερση της τρίτης φάσης, οριστι­ κό σχήμα της φαινομενικά σαδιστικής φαντασίωσης που διαθέτει όμως μαζοχιστικό περιεχόμενο και που γεννιέται από την απώθηση της λιβιδινικής επένδυσης και της συνοδευτικής ενοχής.

2 .0 φετιχισμός Έ να άρθρο του 1927 διευκρινίζει τη φροϋδική αντίληψη περί φετιχισμοΰ. Έ ρχεται μετά τους στοχασμούς του 1925 πάνω στην άρνηση και τους στοχασμούς του 1924 πάνω στη διαφορά νεύρωσης και ψύχωσης όσον αφορά τη σχέση προς την πραγ­ ματικότητα: όλα τα στοιχεία είναι εδώ προκειμένου να επιτρέ­ ψουν την ανάλυση της απάρνησης που χαρακτηρίζει το φετιχισμό, της απάρνησης του ευνουχισμού. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 6

Έ ν α κλινικό απόσπασμα του Φρόυντ «Τα τελευταία χρόνια είχα την ευκαιρία να μελετήσω αναλύοντάς τους αρκετούς άντρες, στους οποίους η επιλογή εξωτερικού αντικει­ μένου κυριαρχούνταν από ένα φετίχ. Η πιο αξιοσημείωτη ήταν η π ε­ ρίπτωση ενός νεαρού άντρα που είχε αναγάγει σε φετίχ κάποια “λά μ­ ψη στη μύτη”. Η εντυπωσιακή εξήγηση ήταν το γεγονός ότι, έχοντας μεγαλώσει σε αγγλικό βρεφοκομείο, ο ασθενής ήρθε αργότερα στη Γερμανία όπου ξέχασε σχεδόν τη μητρική του γλώσσα. Το φετίχ , που οι καταβολές του βρίσκονταν στην πρώτη παιδική ηλικία , δεν μ π ο ­ ρούσε να κατανοηθεί στα γερμανικά αλλά στα αγγλικά: η “λάμψη στη μ ύτη ” ήταν στην πραγματικότητα “βλέμμα στη μύτη”1. Έτσι, η μύτη

216

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ήταν το φετίχ , στο οποίο μπορούσε κατά τα άλλα να αποδίδει με την άνεσή τον τη λάμψη πον οι άλλοι δεν έβλεπαν.» 1. Glanz —λάμψη στα γερμανικά και glance = βλέμμα στα αγγλικά. Για να καταλάβει κανείς τη σημασία της συγκεκριμένης συνθήκης που πρέπει να πληροί το αντικείμενο αγάπης πρέπει να σκεφτεί και μια μετάθεση (σύμφω­ να με τις πρωτογενείς διαδικασίες) από κάτω προς τα πάνω: το βλέμμα στη μύτη ισοδύναμεί τότε με βλέμμα στο πέος.

Το φετίχ είναι υποκατάστατο του πέους. Ό χι όμως του οποιουδήποτε πέους: είναι υποκατάστατο του φαλλού της γυναίκας (μητέρα) στον οποίο έχει πιστέψει το μικρό παιδί. Το φετίχ παίρνει έτσι τη θέση του ελλείποντος γεννητικού οργάνου, όταν το παιδί δεν μπορεί πλέον να αρνείται τον γυναικείο ευ­ νουχισμό, χωρίς να μπορεί βέβαια και να τον αποδεχτεί. Η σκέψη του Φρόυντ συνδέεται με τη διαδικασία ακριβώς της απάρνησης*: πώς το παιδί αποκρύπτει στο ασυνείδητο αυτό που βλέπει και αρνείται αρχικά να αναγνωρίσει την πραγματι­ κότητα αυτού που αντιλαμβάνεται, ευρισκόμενο σε ένα είδος παραίσθησης. Έ πειτα η αντίληψη επιβάλλεται, αλλά η απάρνηση διατη­ ρείται με το τίμημα μιας πολύ ενεργητικής άμυνας. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 7

Φετιχισμός: η απάρνηση «Δεν είναι σωστό να λέμε ότι το παιδί πον έχει παρατηρήσει μια γυ ­ ναίκα έχει διατηρήσει, χωρίς να την τροποποιήσει , την πίστη τον ότι η γυναίκα διαθέτει φαλλό. Διατήρησε αυτή την πίστη αλλά και ταυτό­ χρονα την εγκατέλειψε. Στη σύγκρουση ανάμεσα στο βάρος της μη ευ­ κταίας αντίληψης και τη δύναμη αυτού που αντιβαίνει στην επιθυμία του, έφτασε σε ένα συμβιβασμό εφικτό μόνο κατά τους νόμους της ασυνείδητης σκέψης - τις πρωτογενείς διαδικασίες. Στον ψυχισμό του υποκειμένου, η γυναίκα διαθέτει βέβαια πέος , αλλά το πέος δεν

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

217

είναι πια αυτό που ήταν πριν. Κάτι άλλο πήρε τη θέση του, ορίστηκε, για να το πούμε έτσι, ως υποκατάστατο και κληρονόμησε το ενδιαφέ­ ρον που κατευθυνόταν πριν προς αυτό. Το ενδιαφέρον όμως αυξήθη­ κε επιπλέον εκπληκτικά, επειδή η φρίκη του ευνουχισμού ανάγεται σε μνημείο δημιουργώντας αυτό το υποκατάστατο.»

Το φετίχ είναι επομένως σημάδι θριάμβου και προστασία ενάντια στο άγχος ευνουχισμού, γλιτώνοντας έτσι το φετιχιστή από το να γίνει ομοφυλόφιλος παρά τον τρόμο του μπροστά στο γυναικείο φύλο. Αναμφίβολα, η φρίκη του ευνουχισμού εί­ ναι καθολική στο αντρικό φύλο. Η φετιχιστική λύση όμως, η λύ­ ση της απάρνησης, οδηγεί κάποιον να αναγνωρίσει τον ευνου­ χισμό, ενώ ταυτόχρονα τον αρνείται, δημιουργώντας δηλαδή διάσπαση* ανάμεσα σε δύο αντίθετα ρεύματα σκέψης. Με την ύπαρξη του φετίχ, που η σημασία του δεν αναγνοορίζεται από τους άλλους και που δεν είναι απαραίτητα ευθέως σύμβολο του πέους, ο φετιχιστής επιτυγχάνει μάλλον εύκολα την ικανοποίη­ σή του. Το πόδι ή το παπούτσι είναι τα κατεξοχήν φετίχ -το μι­ κρό αγόρι παρατηρούσε από χαμηλά το μητρικό γεννητικό όρ­ γανο-, ενώ η γούνα ή το σατέν αποδίδουν το θέαμα του εφηβαίου. Αυτός που κόβει κοτσίδες εκτελεί τον ευνουχισμό που αποτελεί αντικείμενο απάρνησης και ίσως πρέπει να συνδέ­ σουμε με το φετιχισμό την κινέζικη συνήθεια να λατρεύεται το πόδι της γυναίκας, που το ακροκηρίασαν δένοντάς το για να μη μεγαλώσει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρουντ «Un enfant est battu», στο N0vrose, psychose et perversion , Παρίσι, PUF, 1973,1981.

218

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

«Le probleme economique du masochisme», στο Nevrose, psychose et perversion, Παρίσι, PUF, 1981. «Le fetichisme», οτο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969.

2. Άλλες αναφορές Assoun Paul-Laurent, Le fetichisme, Παρίσι, PUF, σειρά «Que saisje», 1984. Aulagnier Piera, «La perversion comme structure», σεμινάριο της Αγίας Άννας 1966, περιοδικό L Inconscient, 1967. Πρβλ. επίσης τη συλλογή, μαζί με τους J. Chavreul, F. Perrier, G. Rosolato και J.-P. Valabrega, L e desir et la perversion, Παρίσι, Seuil, σειρά «Points», 1967. Chasseguet-Smirgel Janine, Ethique et esthetique de la perversion, Seyssel, Champ Vallon, 1984. Khan Masud, Figures de la perversion, Παρίσι, Gallimard, 1989. Rey-Flaud Henri, Com m ent Freud invente le fetichism e et reinvente la psychanalyse, Παρίσι, Payot, 1994. Rosenberg Benno, M asochisme mortifere et masochisme gardien de la vie, Παρίσι, PUF, σειρά «Monographie de la Revue frangaise de psychanalyse», 1991.

Δ. Νεύρωση και ψύχωση 1. Η διάκριση μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης Σε δύο άρθρα του 1924 ο Φρόυντ προσδιορίζει τη διαφορά με­ ταξύ νεύρωσης και ψύχωσης: «Η νεύρωση είναι το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης ανάμεσα στο εγώ και το αυτό, ενώ η ψύχωση η ανάλογη απόρροια μιας ισοδύναμης διαταραχής ανάμεσα στο εγώ και τον εξωτερικό κόσμο». Το άρθρο «Νεύρωση και ψύχωση» επιβεβαιοονει έτσι μια θεμελιώδη αναλογία, ότι η πα­ θολογία προκύπτει από τη σύγκρουση ανάμεσα στο εγώ και τους διάφορους «κυρίους» του, και το ερώτημα είναι αν το εγώ μπορεί να ξεφύγει και πώς, αλλά και το ποιος αποφασίζει για

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

219

το άλφα ή το βήτα παθολογικό αποτέλεσμα. Οι οικονομικοί, δηλαδή ποσοτικοί, παράγοντες διαδραματίζουν αναμφίβολα σημαντικό ρόλο. Η διαφορά μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης είναι και κατά το εξής θεμελιώδης, αφού στην ψύχωση το άτομο δεν καταφέρνει να αναγνωρίζει και να λαμβάνει υπόψη του την πραγματικότητα. Η λύση της διαστροφής όμως κάνει να αποφεύγεται αυτή η απώλεια επαφής με τον εξωτερικό κόσμο: «είναι εφικτό για το εγώ να αποφύγει τη ρήξη προς την άλφα ή τη βήτα πλευρά παραμορφωνόμενο, αποδεχόμενο να θυσιάσει την ενότητά του, αποκτώντας ενδεχομένως ρίογμές ή κερματιζόμενο. Έ τσι θα βλέπαμε τις ασυνέπειες, τις εκκεντρικότητες και τις ανόητες πράξεις των ανθρώπων από την ίδια σκοπιά από την οποία βλέ­ πουμε τις σεξουαλικές τους διαστροφές, που με την υιοθέτησή τους αποφεύγονται πλήθος απωθήσεις». Η προσοχή που δίνε­ ται σήμερα στις διαταραχές των διαδικασιών σκέψης και στην «ιδιωτική» τρέλα (Αντρέ Γκρην), ιδιαίτερα στις οριακές περι­ πτώσεις*, είναι η άμεση εφαρμογή στην ψυχαναλυτική κλινική πρακτική και σκέψη αυτής της φροϋδικής επισήμανσης. Το άρθρο με τίτλο «Η απώλεια της πραγματικότητας στη νεύρωση και την ψύχοοση» διορθώνει σε ένα σημείο την προη­ γούμενη θέση, καθόσον ο νευρωτικός δεν αποφεύγει κάθε δια­ ταραχή στη σχέση του με την πραγματικότητα. Κάθε νεύρωση διαταράσσει τη σχέση του ασθενούς με την πραγματικότητα και στις σοβαρές μορφές της σημαίνει φυγή εκτός της πραγμα­ τικής ζωής. Ασφαλώς, στη νευρωτική απώθηση, το εγώ, υπηρε­ τώντας το πραγματικό, απωθεί μια διακίνηση της ενόρμησης. Η καθαυτή όμως νεύρωση συνίσταται στην αντίδραση προς την απώθηση και στην αποτυχία της απώθησης. Ο κόσμος των φαντασιώσεων αντιπροσωπεύει στην περί­ πτωση της ψύχωσης το μαγαζί όπου αγοράζονται τα υλικά ή τα μοντέλα για την κατασκευή μιας νεοπραγματικότητας. Ο κό­ σμος των φαντασιώσεων όμως θέλει εδώ να μπει στη θέση της

220

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

εξωτερικής πραγματικότητας. Στη νεύρωση, αντίθετα, ο κό­ σμος των φαντασιώσεων, όπως το παιχνίδι του παιδιού, προτι­ μάει να στηρίζεται σε ένα κομμάτι της πραγματικότητας, δια­ φορετικό από αυτό ενάντιον του οποίου αμύνεται. Μια φυσιο­ λογική ή υγιής συμπεριφορά είναι εκείνη που, όπως η νεύρωση, δεν αρνείται την πραγματικότητα αλλά που προσπαθεί στη συ­ νέχεια, όπως η ψύχωση, να την τροποποιήσει. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 8

Η διαφορά μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης «Στη νεύρωση ένα κομμάτι της πραγματικότητας αποφεύγεται με τη φυγή, στην ψύχωση κατασκευάζεται εκ νέου. Ή αλλιώς, στην ψύχω­ ση, η αρχική φυγή συνοδεύεται από μια δραστήρια φάση, τη φάση της | επανακατασκευής. Στη νεύρωση, την αρχική υπακοή την ακολουθεί, εκ των υστέρων, μια απόπειρα φυγής. Ή αλλιώς, η νεύρωση δεν απαρνιέται την πραγματικότητα, θέλει απλώς να μην ξέρει τίποτα γι ’ αυτήν, ενώ η ψύχωση την απαρνιέται και θέλει να την αντικαταστήσει. [...]Έτσι, η ψύχωση έχει κι αυτή (ος έργο της να δημιουργεί αντιλή­ ψεις κατάλληλες να αντιστοιχούν στην καινούργια πραγματικότητα, στόχος που με τον ριζικότερο τρόπο επιτυγχάνεται μέσω της παραί­ σθησης. Α ν οι μνημονικές ψευδαισθήσεις, τα παραληρήματα και οι παραισθήσεις, σε διάφορες μορφές και περιπτώσεις ψύχωσης, έχουν τόσο οδυνηρό χαρακτήρα και συνδέονται με κρίση άγχους, αυτό δεί­ χνει σαφώς ότι η όλη διαδικασία εκ νέου επεξεργασίας της πραγματι­ κότητας επιτελείται ενάντια σε βίαιες αντίθετες δυνάμεις . Μ πορεί κα­ νείς να κατασκευάσει αυτ?]ν τη διαδικασία με βάση το υπόδειγμα της νεύρωσης που το γνωρίζουμε καλύτερο,. Στη νεύρωση μια αντίδραση άγχους απαντά σε κάθε προσπάθεια εμφάνισης της απωθημένης ενόρμησης, και το αποτέλεσμα είναι απλώς ένας συμβιβασμός που αποφέρει ατελή μόνο ικανοποίηση. Κατά πάσα πιθανότητα, στην ψύ­ χωση, το κομμάτι πραγματικότητας που αποκρούεται επανέρχεται διαρκώς για να παραβιάσει την είσοδο προς την ψυχική ζωή.»

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

221

2. Η διάσπαση Στο άρθρο «Ο φετιχισμός» του 1927, ο Φρόυντ είχε ήδη δείξει τη σχέση ανάμεσα στην απάρνηση και την εμφάνιση διάσπασης. Στην ψύχοοση, κατ’ αντίθεση προς τη διαστροφή, το ένα ψυ­ χικό ρεύμα του διασπασμένου εγώ, αυτό που αναγνωρίζει την πραγματικότητα, εξαφανίζεται. Η διάσπαση μπορεί επίσης να είναι πιο παροδική ή λειτουρ­ γική και να αποκαλύπτει μια προσωρινή διαταραχή. Το κείμε­ νο με τίτλο «Μια διαταραχή της μνήμης πάνω στην Ακρόπολη», που είναι επιστολή σταλμένη στον Ρομαίν Ρολλάν, αναφέρει ένα αυτοβιογραφικό επεισόδιο το οποίο συνέβη είκοσι χρόνια νωρίτερα: Ο Φρόυντ δυσκολεύεται να αποφασίσει ένα ξαφνι­ κό ταξίδι στην Αθήνα μαζί με τον αδελφό του. Πάνω στην Ακρόπολη καταλαμβάνεται από κάτι σαν ψυχικό ίλιγγο: αυτή η πόλη υπάρχει, δεν βρίσκεται μόνο μέσα στα βιβλία... Ο Φρόυντ επανέρχεται στο πρόβλημα της διάσπασης το 1938 σε ένα θεμελιώδες άρθρο με τίτλο «Η διάσπαση του εγώ στη διαδικασία άμυνας». Μπορούμε εξάλλου να θεωρήσουμε επίσης ότι πολλές αναπτύξεις στο άρθρο «Ο άνθρωπος Μωυσής και ο μονοθεϊσμός» συνεχίζουν όσα επεξεργάστηκε για τη διάσπαση. ΤΕΚΜΗΡΙΟ 9

Η διάσπαση «Αναλύοντας δύο νεαρά άτομα έμαθα ότι και τα δύο δεν είχαν πληροφορηθείτο θάνατο τον αγαπημένοι) τονς πατέρα κατά το δεύτερο και το δέκατο έτος της ηλικίας τονς. Τον είχαν αποκρύψει στο ασυνείδητο - καμιά όμως από τις δύο περιπτώσεις δεν εξελίχτηκε σε ψύχωση. Εδώ, λοιπόν, ένα σημαντικό ασφαλώς τμήμα της πραγματικότητας είχε δεχτεί απάρνηση εκ μέρους τον εγώ, όπως ακριβώς στο φετιχιστή η δνσάρεστη πραγματικότητα τον εννονχισμού της γνναίκας. Άρχισα

222

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

επίσης να σκέφτομαι ότι τέτοια γεγονότα δεν είναι καθόλου σπάνια στην παιδική ηλικία [...] Ένα μόνο ρεύμα της ψυχικής τους ζωής δεν αναγνώριζε αυτόν το θάνατο, ενώ ένα άλλο τον λάμβανε απολύτως υπόψη. Οι δύο θέσεις, η βασιζόμενη στην επιθυμία και η βασιζόμενη στην πραγματικότητα, συνυπήρχαν. Αυτή η διάσπαση, για τη μία από τις δύο περιπτώσεις μου, ήταν η βάση μιας ιδεοψυχαναγκαστικής νεύ­ ρωσης μέτριας σοβαρότητας. Σε κάθε περίσταση το υποκείμενο ταλα­ ντευόταν ανάμεσα σε δύο υποθέσεις: μία, σύμφωνα με την οποία ο π α ­ τέρας του ζούσε ακόμη και εμπόδιζε τη δραστηριότητά του , και μία αντίθετη, σύμφωνα με την οποία, εφόσον ο πατέρας του ήταν νεκρός, το άτομο μπορούσε εύλογα να θεωρηθεί κληρονόμος του.»

Από την απάρνηση στη διάσπαση Ένα αγοράκι -πρόκειται κατά τα φαινόμενα για τον άντρα με τους λύκους- δεν είχε πιστέψει την απειλή του ευνουχισμού, αλλά σε ηλι­ κία τριών με τεσσάρων ετών ανακάλυψε τα γυναικεία γεννητικά όρ­ γανα, όταν το αποπλάνησε ένα μεγαλύτερο κοριτσάκι, και στη συνέ­ χεια, μετά τη διακοπή των σχέσεών τους, υιοθετεί τη συνήθεια να αυ­ νανίζεται έντονα. Στην αρχή σκέφτηκε ότι το αντρικό μόριο θα φύ­ τρωνε κάποια μέρα στο κοριτσάκι. Όταν αναγκάζεται να παραιτηθεί από αυτή την αυταπάτη, έχει να επιλέξει. και ή να παραιτηθεί από τον αυνανισμό ή να αναζητήσει ένα υποκατάστατο για το πέος: ένα φετίχ. «Το αγοράκι δεν αντιτάχτηκε απλώς στα δεδομένα της αντίληψης, δεν είχε την παραίσθηση ενός πέους εκεί που δεν μπορούσε να υπάρχει, αλλά απλώς προέβη σε μια μετάθεση αξίας, μεταβίβασε τη σημασία του πέους σε άλλο μέρος τους σώματος, διαδικασία για την οποία το βοήθησε -μ ε τρόπο που δεν μπορούμε να αναφέρουμε εδώ - ο μηχανι­ σμός της παλινδρόμησης. Αυτή η μετάθεση αφορούσε βέβαια μόνο το σώμα της γυναίκας, γιατί για το δικό του πέος τίποτα δεν άλλαξε.»

Το αγοράκι μπορεί να συνεχίζει ανενόχλητο να αυνανίζε­ ται, αναπτύσσει όμως, σε πλήρη αντίφαση με το φαινομενικό του θάρρος, ένα σύμπτωμα που μαρτυρεί το γεγονός ότι ανα­

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

223

γνωρίζει παρά ταύτα τον κίνδυνο: ένα έντονο άγχος τιμωρίας εκ μέρους του πατέρα - υπό τη μορφή άγχους μήπως καταβρο­ χθιστεί από τον πατέρα, πράγμα που θυμίζει το μύθο του Κρό­ νου. Αυτό το άγχος θα το διακατέχει για καιρό και δεν μπορεί να το ελέγξει ή να το αντισταθμίσει παρά μόνο με την κινητο­ ποίηση της αρσενικότητάς του. Το άγχος όμως απέναντι στον πατέρα δεν εκφράζει άμεσα ούτε την ύπαρξη του ευνουχισμού, έστω κι αν την υπονοεί αναγκαστικά. Το άρθρο του 1938 υποδεικνύει επομένως μια ισχυρή διεκ­ δίκηση των ενορμήσεων που έρχεται ξαφνικά αντιμέτωπη με μια εμπειρία, η οποία δείχνει στο παιδί ότι η συνέχιση αυτής της ικανοποίησης -ο αυνανισμός, λόγου χάρη- το εκθέτει σε τρομερό κίνδυνο: τον ευνουχισμό. Πρέπει λοιπόν να αποφασί­ σει και ή να παραιτηθεί από την ικανοποίηση των ενορμήσεων ή να απαρνηθεί την πραγματικότητα, «να πείσει τον εαυτό του ότι δεν υπάρχει λόγος να φοβάται». Το παιδί δεν κάνει τίποτα από αυτά ή μάλλον τα κάνει και τα δύο. Απαντάει στη σύγκρου­ ση με δύο αντίθετες αντιδράσεις, εξίσου αποτελεσματικές. Από τη μια μεριά, δεν δέχεται να του απαγορευτεί οτιδήποτε και αποκηρύσσει την πραγματικότητα, ενώ από την άλλη επωμίζεται το άγχος απέναντι στον κίνδυνο της πραγματικότητας υπό τη μορφή συμπτώματος. Η επιτυχία όμως πληροδνεται «με το τίμημα μιας ρήξης εντός του εγώ, που δεν θα γιατρευτεί ποτέ πια, αλλά θα μεγαλώνει με τον καιρό. Οι δύο αντιδράσεις στη σύγκρουση, αντιδράσεις αντίθετες, διατηρούνται ως πυρήνας μιας διάσπασης του εγώ». Η συνθετική λειτουργία του εγώ*, που είναι τόσο σημαντική, εφόσον επιτελείτη σύνθεση των δια­ δικασιών του εγώ και γεννάει την εντύπωση περί ενότητας της προσωπικής ταυτότητας, έχει τις ιδιαίτερες συνθήκες της και μπορεί να διαταραχτεί.

224

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Κείμενα του Φρόυντ «Nevrose et psychose» (1924), στο Nevrose, psychose et perversion , Πα­ ρίσι, PUF, 1973,1981. «La perte de la realite dans la nevrose et dans la psychose» (1924), στο Nevrose, psychose et perversion, Παρίσι, PUF, 1973,1981. «Un trouble de memoire sur l’Acropole» (1936), στο Resultats, Idees, Problemes //, Παρίσι, PUF, 1985. «Le clivage du moi dans le processus de defense» (1938), στο Resultats, Idees, Problemes //, Παρίσι, PUF, 1985.

2. Άλλες αναφορές Bayle Gerard, «Les clivages et les defaillances de la fonction synthetique du Moi», ανακοίνωση στο 56ο συνέδριο των ψυχανα­ λυτών ρομανικών γλωσσών, Revue franqaise de psychanalyse , τόμος LXI, αρ. 6, Παρίσι, PUF, 1997. Pasche Francis, Le sens de la psychanalyse , Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1988.

E. Η γυναικεία σεξουαλικότητα 1. Η πρώιμη θηλυκότητα Η επανεκτίμηση του μαζοχισμού με τη μελέτη του «γυναικείου μαζοχισμού» επανέφερε κατ’ ανάγκη στο προσκήνιο τα ερωτή­ ματα για τη θηλυκότητα, ιδιαίτερα αφού η μελέτη του Οιδίποδα από το 1923 και μετά είχε σχεδόν αποκλειστικά στηριχτεί στο αντρικό οιδιπόδειο σχήμα. Ο Φρόυντ στρέφεται λοιπόν, το 1931, προς την πρώιμη σεξουαλικότητα του κοριτσιού. Ή δη το 1925 σε ένα άρθρο με τίτλο «Μερικές ψυχικές συνέ­ πειες της ανατομικής διαφοράς ανάμεσα στα φύλα» προσπα­ θούσε να συστηματοποιήσει τις διαφορές ανάμεσα στην παιδι­ κή σεξουαλικότητα του κοριτσιού και του αγοριού. Ο φθόνος

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

225

του πέους* ήταν σαφώς χαρακτηριστικός: «Το είδε, ξέρει ότι δεν το έχει και θέλει να το έχει». Την εξαφάνιση όμως του οιδι­ πόδειου συμπλέγματος είναι δύσκολο να τη σκεφτεί κανείς στην περίπτωση του κοριτσιού, αφού δεν μπορεί να κινητοποιη­ θεί από άγχος ευνουχισμού που δεν έχει πια λόγο ύπαρξης, εφόσον ο ευνουχισμός έχει κατά κάποιον τρόπο ήδη επέλθει. Το κείμενο «Η γυναικεία σεξουαλικότητα» (1931) τονίζει ότι η ανάπτυξη του κοριτσιού είναι στην αρχή η ανάπτυξη ενός «μικρού άντρα». Δεν τίθεται λοιπόν θέμα να εξομοιωθεί αυτό­ ματα παθητικότητα και θηλυκότητα. Τότε όμως είναι ακόμη πιο δύσκολο να εξηγηθεί η γυναικεία σεξουαλικότητα. Το σεξουα­ λικό μέλλον του κοριτσιού είναι αβέβαιο και γεμάτο παγίδες, αφού πρέπει να παραιτηθεί από το πρώτο του αντικείμενο αγά­ πης, τη μητέρα, για να στραφεί προς τον πατέρα της οιδιπόδει­ ας σεξουαλικότητας. Αν το κάνει, σημαίνει ότι αποσπάται από τη μητέρα μέσα στην απογοήτευσή του. Η συνειδητοποίηση της διαφοράς των φύλων και της απουσίας πέους στην περίπτωσή του είναι δοκι­ μασία για το κοριτσάκι, που δεν μπορεί να πιστέψει για πολύ ότι η κλειτορίδα της θα μεγαλώσει. Επιπλέον, κατηγορεί τη μη­ τέρα της που την έκανε κορίτσι και την περιφρονεί που δεν έχει ούτε αυτή πέος. Από δω και πέρα, το κορίτσι έχει ανάγκη να στραφεί στον πατέρα για να δει αν έχει αξία στα μάτια του, αν το να είναι γυναίκα δεν αποτελεί στίγμα. Πάνω στη βάση μιας εντύπωσης ήδη τετελεσμένου ευνουχισμού το κοριτσάκι εισέρ­ χεται στην οιδιπόδεια φάση. Δεν παραιτείται ωστόσο από κάθε φαλλική διεκδίκηση, όπως μαρτυρεί η συχνότητα συμπεριφορών και στάσεων «αγο­ ροκόριτσου» που, αν διατηρηθούν πέρα της ήβης και της εφη­ βείας, μπορούν να οδηγήσουν σε διεκδικητική γυναικεία σε­ ξουαλικότητα. Το κοριτσάκι πρέπει έτσι όχι μόνο να αλλάξει αντικείμενο αγάπης αλλά και να μετασχηματίσει τη φαλλική του δραστηριότητα σε παθητικότητα και να μάθει να απολαμ­

226

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

βάνει σε μια στάση δεκτικότητας μάλλον παρά κατάκτησης. Εδώ παίζεται η ικανότητά της να γοητεύει και ακόμη περισσό­ τερο η ηδονή της. Ωστόσο, αυτοί οι μετασχηματισμοί πραγματοποιούνται κα­ θυστερημένα, δύσκολα και εν μέρει. Ο φθόνος του πέους συνε­ χίζει να αποτελεί σταθερά της γυναικείας σεξουαλικότητας, μαρτυρώντας παραιτήσεις απαραίτητες για το λιβιδινικό αυτό πεπρωμένο και πάντοτε ενεργά ίχνη φαλλικής διεκδίκησης στον γυναικείο ψυχισμό. Ας προσθέσουμε ότι σε ολόκληρο το άρθρο ο Φρόυντ δεν μπορεί να αποφύγει και να μη σκέφτεται τη θηλυκότητα κατ’ αντίθεση προς την αρσενικότητα και φυσικά με τη μορφή έλλει­ ψης σε σχέση προς το αρσενικό... Για τον Φρόυντ, κατά βάθος υπάρχει μόνο ένα φύλο, που το προσδιορίζει το πέος, και η θη­ λυκότητα ορίζεται καταρχάς με την απουσία πέους. Η διάκριση μεταξύ αρσενικού και θηλυκού συλλαμβάνεται με βάση το υπό­ δειγμα της αντίθεσης φαλλικό/ευνουχισμένο. Από την άλλη με­ ριά, ο Φρόυντ προσπαθεί, χωρίς να τα καταφέρνει εντελώς, να μην εξομοιώνει αυτόματα θηλυκό και παθητικό, αρσενικό και ενεργητικό. Αυτοί οι περιορισμοί στη σκέψη του δεν ακυρώ­ νουν απαραίτητα τις παρατηρήσεις του για το φθόνο και την αλλαγή αντικειμένου. Από τη μια μεριά όμως, αυτό τον εμποδί­ ζει να παρατηρήσει ότι και το αγόρι μπορεί να φθονεί τη γυναι­ κεία σεξουαλικότητα, ιδίως τους μαστούς και την εγκυμοσύνη. Από την άλλη μεριά πάλι, υπάρχουν πλευρές της θηλυκότητας που του διαφεύγουν εντελώς.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΚΛΙΝΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ

227

Γυναικείες και φεμινιστικές αντιδράσεις Το άρθρο του Φρόυντ για τη γυναικεία σεξουαλικότητα προκάλεσε αμέσως ζωηρές διαμαρτυρίες εκ μέρους ψυχαναλυτριών όπως η Χέλεν Ντόιτς και η Κάριν Χόρνεϋ. Αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1970, οι φεμινιστικές κριτικές ήταν πολλές. Φαίνεται πο>ς τα πνεύμα­ τα κατέληξαν σε πιο μετριοπαθείς εκτιμήσεις, αφενός, λαμβάνοντας υπόψη τα ερωτήματα που έθετε στον εαυτό του ο Φρόυντ και τις προ­ βληματικές με βάση τις οποίες μπορούσε να στοχάζεται και, αφετέ­ ρου, επιτυγχάνοντας κυρίως να αναπτύξουν νέους τρόπους κατανόη­ σης του θηλυκού και του δίπολου αρσενικό/θηλυκό ως δύο φύλων και όχι στη βάση της παρουσίας ή απουσίας του ενός από τα δύο, έστω κι αν παραμένει γεγονός ότι η φαλλική φάση και η πρωτοκαθεδρία του φαλλού είναι κοινές στα δύο φύλα, με διαφορετικό όμως τρόπο, σε κάποια στιγμή της ανάπτυξής τους. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η φροϋδική θεωρία της γυναικείας σεξουαλικότητας είναι ακόμη μια ψυχαναλυτική θεωρία παιδικής σεξουαλικότητας, και είναι γνωστό πόση αλήθεια περικλείει το παιδικό στην ψυχανάλυση!

Σχετικό τεκμήριο είναι η κατηγορηματική τοποθέτηση του Φρόυντ οος προς την άγνοια της μήτρας στο μικρό κορίτσι, που αμέσως την αμφισβήτησαν πολλές ψυχαναλύτριες. Σήμερα, γί­ νεται γενικά δεκτό ότι το κορίτσι δεν μπορεί να αγνοεί τις αι­ σθήσεις που έρχονται από τη μήτρα, έστω κι αν παραμένουν πι­ θανώς συγκεχυμένες, χωρίς να διακρίνονται σαφώς από αι­ σθήσεις πρωκτικές και ευνοώντας θεωρίες περί αμαρικής* παιδικής σεξουαλικότητας. Συνήθως το περιβάλλον δεν τις ονομάζει, οπότε δεν μπορούν εύκολα να συμβολοποιηθούν και να ταυτοποιηθούν. Σύμφωνα με την Ντενίζ Μπρωνσβέγκ και τον Μισέλ Φάιν, απωθούνται πρωτογενώς. 2. Η μαύρη ήπειρος Στον τόμο με τον τίτλο Νέες διαλέξεις , ο Φρόυντ αφιερώνει την 33η διάλεξη στη θηλυκότητα και τονίζει ιδιαιτέρους ότι η γυναί­

228

Η ΦΡΟΫΔΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

κα είναι αίνιγμα και ότι η προγενετήσια σεξουαλικότητα της παραμένει «μαύρη ήπειρος». Μόνο οι ποιητές διαισθάνθηκαν αυτό που οι ψυχαναλυτές αποκωδικοποιούν με δυσκολία. Συζη­ τάει πιο συγκεκριμένα την ψευδή ισοδυναμία μεταξύ παθητι­ κού και θηλυκού, υπενθυμίζει τις πρώιμες φάσεις που είναι κοι­ νές στα δύο φύλα, επιμένει στην προοιδιπόδεια προσκόλληση του κοριτσιού στη μητέρα, αποφασιστική για τη μεταγενέστερη εξέλιξη, και άρα στη δυσκολία αλλαγής οιδιπόδειου αντικειμέ­ νου, αλλά και στη βιαιότητα της οιδιπόδειας εχθρότητας. Προοιδιπόδεια τρυφερότητα και οιδιπόδεια εχθρότητα θα συνεχίσουν να υπάρχουν ως δύο ψυχικά ρεύματα πάντοτε ενεργά. Η ανακάλυψη του ευνουχισμού γεννάει τρεις πιθανές πορείες για τη γυναικεία σεξουαλικότητα: αναστολή ή νεύρωση, σύμπλεγμα αρρενωπότητας, κανονική γυναικεία σεξουαλικότητα. Η υπερί­ σχυση του φθόνου δεν προδιαθέτει ιδιαίτερα τη γυναίκα για να συλλάβει το νόημα της δικαιοσύνης και τα κοινωνικά συμφέρο­ ντα, ενσει τη συμπεριφορά της μητέρας που είναι εξ ολοκλήρου επικεντροομένη στο παιδί της κατά το τέλος της κυοφορίας και κατά τις πρώτες εβδομάδες μετά τη γέννησή του. ροή στοργής (courant tendre): ψυχι­ κή έκφραση της λιβιδώς εκδηλωνόμενη με τη στοργή που παίρνει και δίνει κανείς παρά με την καθαυτή σεξουαλικότητα. Έ ν α διακύβευμα της σεξουαλικής ζωής των ενηλίκων είναι η ικανότητα συνδυασμού στορ­ γής και σεξουαλικής επιθυμίας προς το ίδιο αντικείμενο. σαδισμός (sadisme): επιθετικότητα προς το αντικείμενο που συνδέεται με τις μερικές ενορμήσεις και προ­ σπορίζει λιβιδινική ικανοποίηση. Το 1915 ο Φρόυντ το περιέγραψε ως πρωτογενή κίνηση, το 1924 όμο^ς το παρουσιάζει ως μεταστροφή του πρωτογενούς μαζοχισμού. σαδιστικό-προίκτικό (sadique-anal) (στάδιο / φάση / προγενετήσια οργά­ νωση): στάδιο του πρωκτικού ερωτι­ σμού που επικεντρώνεται στη στάση επιβολής στη σχέση με τον άλλο. σεξουαλικότητα, παιδική (sexualite

438 infantile): παρουσία και ανάπτυξη του σεξουαλικού ήδη από την πρώτη παιδική ηλικία. Η σεξουαλικότητα θ ε μελιών ε ι την ψυχική ζωή. σημαίνον (signifiant): όρος που δα­ νείστηκε ο Αακάν από τη δομική γλωσσολογία και τον επανερμήνευσε ως ουσιώδες χαρακτηριστικό της λειτουργίας του ασυνείδητου «που δομείται ως γλώσσα». σκηνή, πρωταρχική (πρωτόγονη) (scene originaire ή primitive): πρω­ ταρχική φαντασίωση που εικονίζει άμεσα ή έμμεσα τη σεξουαλική σχέση ανάμεσα στους γονείς από την οποία προέκυψε η γέννηση του παιδιού. σκοπός, παθητικός (but passif): ως ώση, κάθε ενόρμηση είναι αναγκα­ στικά «ενεργητική», ωστόσο μπορεί να έχει και σκοπό παθητικό. Για πα­ ράδειγμα, αν η επιζητούμενη ικανο­ ποίηση είναι να πετύχουμε ώστε κά­ ποιος να μας βλέπει, ο σκοπός «να με βλέπουν» είναι στην περίπτωση αυτή παθητικός. σκοπός της ενόρμησης (but de la pulsion): μία από τις τέσσερις θεμε­ λιώδεις συνιστώσες της ενόρμησης, η έννοια του σκοπού υπενθυμίζει τον αναπόδραστο προσανατολισμό της ενόρμησης προς την αναζήτηση ικανοποίησης. στάδια ανάπτυξης, λιβιδινικά (στο­ ματικό, πρωκτικό, φαλλικό, γεννητικό) (stades libidinaux de developpement, oral, anal, phallique, genital): διαδοχικά στάδια της γέν­ νησης της λιβιδώς, χαρακτηριστικά

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

των αναπτυξιακών αντιλήψεων της ψυχανάλυσης, που ευνοούν τη δημι­ ουργία επιπέδων καθήλωσης για τη μελλοντική ψυχική ζωή και τις ενδε­ χόμενες παλινδρομήσεις της. στάδιο, σαδιστικό στοματικό (stade sadique oral): δεύτερη φάση του στοματικού σταδίου, που υπέδειξε ο Καρλ Άμπραχαμ. στάδιο, σαδιστικό πρωκτικό (stade sadique anal): πρώτη φάση του πρω­ κτικού σταδίου, που υπέδειξε ο Καρλ Άμπραχαμ. στέρηση (privation): έλλειψη κάποι­ ου πράγματος που συνδέεται με την ανάγκη. στοιχεία α (elements α): στη θεοορία του Μπίον, στοιχεία διέγερσης που τα έχει μετασχηματίσει ο ψυχισμός της μητέρας, επιτρέποντάς τους έτσι να αφομοιωθούν από τον ψυχισμό του βρέφους. στοιχεία β (elements β): στη θεωρία του Μπίον, ανεπεξέργαστα στοιχεία διέγερσης που δεν τα έχει μετασχη­ ματίσει ο ψυχισμός της μητέρας. στοματικότητα (oralite): σύνολο των εμπειριών και των φαντασιώσε­ ων που συνδέονται με τη στοματική ερωτογ ενή ζώνη. σύγκρουση, αισθητική (conflit esthetique): έννοια που πρότεινε ο Μέλτσερ για να περιγράψει μια ση­ μαντική πλευρά της σχέσης του παι­ διού με το προπαρχικό του αντικεί­

Η ΨΥΧΑΝΑΛ ΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

μενο, πιο περίπλοκη από μια απλή εξιδανίκευση. σύγκρουση, ψυχική (conflit psychi­ que): ουσιώδες χαρακτηριστικό των ψυχικών λειτουργιών, που στην πρώ­ τη τοπική προσδιορίζει την καταφυ­ γή στην απώθηση και ενδεχομένως στα συνδεόμενα με την επιστροφή του απωθημένου νευρωτικά συ­ μπτώματα, ενώ στη δει^τερη τοπική αντιστοιχεί στις δυσκολίες εναρμό­ νισης ανάμεσα στα τρία ψυχικά επί­ πεδα του αυτού, του εγο) και του υπε­ ρεγώ. Η αποφυγή της σύγκρουσης, ιδίως με την απάρνηση και τη διά­ σπαση, φέρνει τις περισσότερες φο­ ρές τον ψυχισμό σε αδιέξοδα ιδιαι­ τέρως παθολογικά ή καταστροφικά. συμβίωση (symbiose): πρώτη περίο­ δος ψυχικής μη διαφοροποίησης ανάμεσα στο νεογέννητο και το πε­ ριβάλλον του, όπως την περιγράφει η Μάργκαρετ Μάλερ. Συμβολικό (Symbolique): θεμελιώ­ δης δομική κατηγορία της λακανικής σκέψης. Το ανθρώπινο το δημιουρ­ γεί η συμβολική τάξη. συμβολισμός του ονείρου (symbolisme du reve): δημιουργία συμβολο­ ποιήσεων, ιδιαίτερα σεξουαλικών, τυπικών ή ιδιόμορφων, στη διεργα­ σία του ονείρου. συμμερίξεσθαι (empathie): στάση κατανόησης μέσω εσωτερικής ταύτι­ σης με τον άλλο τηρώντας τη σοχττή απόσταση.

439

συμπεριφορά, αμυντική (comportement defensif): θέση σε λειτουργία εκδραματισμένων αμυνών που πολύ συχνά προκαλούν ακαμψία στη συ­ μπεριφορά ή και αναστολές. σύμπλεγμα, οιδιπόδειο (complexe d’CEdipe): το όλο ψυχικό σχήμα που εγκαθίσταται και κατόπιν απωθείται κατά την οιδιπόδεια κρίση με την επίδρασή του στην ψυχική δόμηση. Φρόυντ, «Le moi et le ga», κεφά­ λαιο 3 στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. Cournut Jean, Epitre aux CEdipiens , Παρίσι, PUF, 1997. συμπλέγματα (complexes): όρος που χρησιμοποίησε αρχικά ο Γιουνγκ για να υποδείξει την ύπαρξη ενός κόμβου δυσκολιών ή ψυχικών σημα­ σιών που εντοπίζονται όταν επιμη­ κύνεται ο χρόνος αντίδρασης σε μια λέξη επαγωγέα. Τον όρο τον υιοθέ­ τησε ο Φρόυντ για να ονομάσει τις απωθημένες ψυχικές διαμορφώσεις που παραμένουν ωστόσο πάντα ενεργά με τρόπο ασυνείδητο. σύμπτωμα (symptome): παθολογική εκδήλωση που στην περίπτωση των νευρωτικών συμπτωμάτων αποτελεί συμβιβασμό ανάμεσα στην επιθυμία και την άμυνα. συμπύκνωση (condenstation): μέ­ θοδος χαρακτηριστική των πρωτογενο5ν διαδικασιών και άρα της διεργασίας του ονείρου, που συνί-

440

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

σταται στο να συντήκονται ή να ενώ­ νονται σε αμάλγαμα διαφορετικές πραγματικότητες προερχόμενες από διαφορετικές περιόδους αλλά συν­ δεόμενες συνειρμικά με ασυνείδη­ τες ομοιότητες.

σμός ή σχέση ανάμεσα σε ψυχικές διαδικασίες που εμποδίζει να υπάρ­ ξει διαχωρισμός των ενορμήσεων (πηγή καταστροφικότητας) ή μη συνδεδεμένη ενέργεια (πηγή υπερ­ βολικής διέγερσης ή άγχους).

σύμφωνο, ναρκισσιστικό (pacte narcissique): σχέση που θεμελιώνει το ναρκισσισμό και την πρόσβαση στο Εγώ (Πιέρα Ωλανιέ).

συνδιέγερση, λιβιδινική (coexcitation libidinale): λιβιδινικό αποτέλεσμα λόγω γειτνίασης μιας διέγερσης αρ­ χικά μη σεξουαλικής. Η λιβιδινική συνδιέγερση είναι, αφενός, χαρακτη­ ριστική της παιδικής κινητικής δρα­ στηριότητας και, αφετέρου, μηχανι­ σμός πολύ ενεργητικός στην περί­ πτωση του ερωτογενούς μαζοχισμού.

συναίσθημα (affect): ψυχικός εκ­ πρόσωπος της ενόρμησης που επιδέ­ χεται το διαχωρισμό από την παρά­ σταση όταν αυτή απωθείται. Το ασύνδετο συναίσθημα μπορεί να μετασχηματιστεί σε άγχος. Με τη σύνδεση, «χρωματίζει» ποιοτικά την άλφα ή βήτα παράσταση, προσδίδοντάς της συναισθηματικό βάρος που αποκαλύπτει την επένδυσή της. Φρόυντ, «L’inconscient» στο Μέtapsychologie, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1968. Φρόυντ, «Le moi et le ga» στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. Γκρην Αντρέ, Le discours vivant, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», 1973,1992. συνδεδεμένο / μη συνδεδεμένο (lie / non lie): στοιχείο που χαρακτηρίζει μια ψυχική διαδικασία, ιδίως ένα συναίσθημα, ανάλογα με το αν βρί­ σκεται ή όχι σε σύνδεση με άλλα στοιχεία της ψυχικής λειτουργίας (ιδίως παραστάσε ις). σύνδεση (liaison): κάθε είδους δε­

συνείδηση (conscience): ικανότητα ορισμένων ψυχικών φαινομένων, εντέλει δευτερογενής, που παραμέ­ νει ωστόσο για εμάς η μόνη οδός πρόσβασης στο σύνολο των ψυχικών λειτουργιών. Η ψυχανάλυση ενδιαφέρεται περισσότερο για τις συνθή­ κες του ψυχικού γίγνεσθαι, και ίσως για ορισμένες συνειδητοποιήσεις κατά τη διάρκεια της θεραπείας, πα­ ρά για την καθαυτή λεγόμενη συνεί­ δηση, έστω κι αν ο Φρόυντ συνέχισε να δίνει προσοχή στα διακυβεύματα της αντίληψης. συνειρμοί, ελεύθεροι (associations libres): θεμελιώδης κανόνας της ψυ­ χανάλυσης που συνιστά στον ψυχα­ ναλυτή να καλεί τον ασθενή να πει ό,τι του περνάει από το μυαλό. Φρόυντ, Cinq legons sur la psycha­ nalyse, Ιο και 2o μάθημα, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1985.

Η ΨΥΧΑΝΑΛ ΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ ΦΡΟΥΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Donnet Jean-Luc, Le surmoi et la regie fondamentale , σειρά «Mono­ graphic de la Revue Frangaise de Psychanalyse», Παρίσι, PUF, 1995. σύνθεση, ψυχική (synthese psychi­ que): δραστηριότητα της συνείδησης που σύμφωνα με τον Ζανέ είναι ανε­ παρκής στους ψυχασθενικούς. σχέση, φαντασιακή (relation imaginaire): σχέση παραπλανητική του εγώ προς τα αντικείμενά του κατά τη λακανική αντίληψη. σχηματισμός ιδεώδους (formation d’ideal): κίνηση απαλλαγής από τον πρωτογενή ναρκισσισμό αλλά και από τον αρχικό αυτοερωτισμό μέσω της δημιουργίας υστέρησης ανάμε­ σα στο τι είμαστε και το τι θα θέλαμε να είμαστε. Ο σχηματισμός ιδεώ­ δους επιτρέπει εξίσου τις διαδικα­ σίες εξιδανίκευσης του αντικειμέ­ νου αλλά και το σχηματισμό ενός ιδεώδους του εγώ καθώς και τις πρώτες μορφές σχέσης με ένα κριτι­ κό ψυχικό θεσμό που προεικονίζει ένα υπερεγώ. σχιζοειδής (schizoide): ψυχικοί τρό­ ποι λειτουργίας που τους χαρακτη­ ρίζει μια σχετική αυτιστική αναδί­ πλωση και πολλές φορές μια ιδιορ­ ρυθμία λόγω δυσκολιών στη σχέση προς την πραγματικότητα και την ίδια ταυτότητα. σχιζοφρένεια (schizophrenie): ψυ-

441

χωτική παθολογία που στην ψυχια­ τρική χαρακτηρίζεται από ένα σύν­ δρομο διαχωρισμού ή θρυμματισμού. σώμα, ίδιο (corps propre): το σώμα του ενδιαφερόμενου προσώπου ενό­ σω επενδύεται ως δικό του μέσω μιας σχέσης οικείας και ιδιαίτερης με τον εαυτό του. self (εαυτός): έννοια που πρότεινε η αγγλοσαξονική ψυχανάλυση (ιδιαί­ τερα ο Κόχουτ και ο Ουίννικοτ) με σημασίες που ποικίλλουν ανάλογα με τους συγγραφείς, αλλά που κατευθύνονται γενικά προς μια σχέση με τον εαυτό ως ολότητα. self-objet (αντικείμενο-εαυτός): σύμφωνα με τον Κόχουτ, η σχέση του ναρκισσιστικού ασθενή με το επενδυμένο αντικείμενο κάνει το επενδυμένο αντικείμενο self-objet, παράγοντα στήριξης (ανάκλισης) και απάντησης στις ανάγκες του, χω­ ρίς να λαμβάνεται υπόψη η αυτονο­ μία του αντικε ιμένου. squiggle: επινόηση του Ουίννικοτ στις θεραπευτικές του επαφές με παιδιά: ξεκινάει ένα σχέδιο που κα­ λέ ί το παιδί να το συμπληρώσει και έπειτα ζητάει από το παιδί να ξεκι­ νήσει ένα σχέδιο που το τελειώνει ο ίδιος. Με αυτήν τη διαδοχή κοινών γραφικών προϊόντων ξεκινάει ένας πολύ πλούσιος συμβολικός διάλογος. τάξη, συμβολική (ordre symbolique):

442 λακανική διατύπωση για τη συμβολι­ κή συγκρότηση του ανθρώπου. ταύτιση (identification): οικειοποίηση από το εγώ, ως εάν να αποτελούσαν τμήμα του, χαρακτηριστικών στοιχείων που συγκροτούν ένα επεν­ δυμένο ενορμησιακά αντικείμενο. Φρόυντ, «Psychologie des foules et analyse du moi» στο Essais de psychanalyse , Παρίσι, Petite Bi­ bliotheque Payot, 1981. Φρόυντ, «Le moi et le ga», κεφά­ λαιο 3, στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. ταύτιση με τον επιτιθέμενο (identi­ fication a l’agresseur): μηχανισμός άμυνας που ανέδειξε ο Φερέντσι και είναι αποτέλεσμα ενός προοιμου και μη επιδεχόμενου επεξεργασία τραύ­ ματος. ταύτιση, υστερική (identification hysterique): ανάπτυξη εντός του εγώ ψυχικών χαρακτηριστικών δανει­ σμένων από αντικείμενα αγάπης, κυρίως σε περίπτωση απώλειας αυ­ τών των αντικειμένων αγάπης, ταύτιση, ναρκισσιστική (identi­ fication narcissique): μαζική και σφαιρική ταύτιση με τον άλλο, που η ενδεχόμενη απώλειά του ισοδύνα­ με ί με απώλεια του εαυτού. Χ αρα­ κτηρίζει ιδιαιτέρως το πένθος και τη μελαγχολία. ταύτιση, πρωτογενής (identification primaire): πρώτη ταύτιση με τη μητέ­ ρα που δεν διακρίνεται ακόμη από τη σχέση αντικειμένου, αφού το αντικείμενο δεν έχει διαφοροποιη­

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

θεί ψυχικά ούτε το εγώ έχει ακόμη συγκροτηθεί. ταύτιση, προβλητική (identification projective): έννοια που εισήγαγε η Μέλανι Κλάιν για να δηλώσει μια σχέση με το αντικείμενο που εγκαθι­ δρύεται μέσω της δράσης κινήσεων ταύτισης τις οποίες επιφέρει μια προβλητική άμυνα. Τμήματα του εγώ προβαλλόμενα στο αντικείμενο κάνουν το υποκείμενο να νιώθει ό,τι στοιχείο του εαυτού του δεν μπορεί να ενσωματώσει ή να ανεχτεί. Κλάιν Μέλανι, «Α propos de Identification», στο Envie et gratitude, Παρίσι, Gallimard, σει­ ρά «Tel», 1968, σσ. 140-185. τεχνική, ενεργητική (technique active): κατευθυντήρια στάση του αναλυτή που για λίγο καιρό τη συνιστούσε ο Φερέντσι σε ορισμένες πε­ ριπτώσεις ασθενών. το γενετήσιον (genitalite): στάδιο της σεξουαλικής ανάπτυξης που επι­ κεντρώνεται στα γεννητικά όργανα και τοποθετείται υπό τις γενετήσιες φαντασιώσεις και/ή υπό τη δημιουρ­ γία της σεξουαλικής σχέσης, ενώ διακρίνονται σαφώς η διαφορά των φύλων και των γενεοον. τομή (scansion): στη λακανική πρα­ κτική, σημαίνουσα διακοπή της συ­ νεδρίας με πρωτοβουλία του αναλυ­ τή μετά από χρόνο ενδεχομένους πο­ λύ σύντομο. τοπική (topique): χωροθετικό σχή­

Η ΨΥΧΑΝΑΛ ΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

μα του ψυχικού οργάνου, που λαμ­ βάνει δύο διαδοχικές μορφές (οι δύο τοπικές) στο φροϋδικό έργο. τοπική σκοπιά (point de vue to­ pi que): θεώρηση των ψυχικών φαι­ νομένων ανάλογα με την κατανομή τους στα τοπικά συστήματα (συνει­ δητό / προσυνειδητό / ασυνείδητο στην πρώτη τοπική, Αυτό / εγώ / υπε­ ρεγώ στη δεύτερη τοπική). τραυματισμός ή τραύμα (traumatisme): παραβίαση που επιβάλλεται στον ψυχισμό όταν οι ικανότητές του για άμυνα υπερφαλαγγίζονται. Το ψυχικό τραύμα πραγματοποιείται συνήθως σε δύο χρόνους, σύμφωνα με τη χρονικότητα του εκ των υστέ­ ρων βιώματος. τραύμα της γέννησης (traumatisme de la naissance): υπόθεση του Όττο Ρανκ που θεωρεί τη γέννηση ως το πρώτο ριζικό και καθολικό τραύμα. υπερεγώ (surmoi): θεσμός της δεύ­ τερης τοπικής, κληρονόμος του οιδι­ πόδειου συμπλέγματος, που κατα­ σκευάζεται μέσω ταύτισης με το υπερεγώ των γονέων (και άλλες μορφές γονεϊκού τύπου), θεσμός κρίσιμος και έδρα της ηθικότητας και της ενοχής. Φρόυντ, «Le moi et le qa», στο Essais de psychanalyse , Παρίσι, Petite Bibliotheque Payot, 1981. Φρόυντ, «La decomposition de la personnalite psychique», 31η διά­ λεξη στο Nouvelles conferences d ’introduction a la psychanalyse , Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1984.

443

υπερεγώ, πρώιμο (surmoi precoce): προοιδιπόδειες μορφές του κριτικού θεσμού. υπερεπένδυση (surinvestissement): ενίσχυση της επένδυσης ενός αντι­ κειμένου, για παράδειγμα με την προσθήκη παραστάσεατν λέξεως στις παραστάσεις πράγματος. ύπνωση (hypnose): τεχνητός ύπνος που επιβάλλεται μέσω επηρεασμού και βαθιάς χαλάρωσης και που επι­ τρέπει είτε να ενεργήσουν υποβολές ιδιαίτερα αποτελεσματικές είτε να δοθεί πρόσβαση σε ψυχικά περιεχό­ μενα συνήθως ασυνείδητα, με ενδε­ χόμενο αποτέλεσμα την εκτόνοοση ορισμένων συμπτωμάτων. υποβολή (suggestion): εμπρόθετη δράση του αναλυτή επί του αναλυό­ μενου κατά την ύπνωση. Η ψυχανά­ λυση διαμορφώθηκε με βάση τη θέ­ ληση να απαρνηθείτην υποβολή, υποκείμενο (sujet): φιλοσοφικός όρος για τον πόλο που αντιτίθεται στο αντικείμενο. υποκείμενο, διαιρεμένο (sujet divi­ se): κατάσταση του υποκειμένου με­ τά τη φροϋδική ανακάλυψη ότι όλος ο ψυχισμός δεν είναι συνειδητός, υποκείμενο του ασυνείδητου (sujet de rinconscient): λακανική αντίλη­ ψη σύμφωνα με την οποία το υποκεί­ μενο είναι το παραγόμενο αποτέλε­ σμα της απρόσμενης έκφρασης ασυ­ νείδητοί σημαινόντων που είναι ση­ μαίνοντα για έναν άλλο.

444 διάσχιση του υποκειμένου (refente du sujet): στο λακανικό σύστημα, αποτέλεσμα του ευνουχισμού που επιτρέπει το πέρασμα από το φαντασιακό στο συμβολικό. υποκειμενοποίηση (subjectivation): αποτέλεσμα της ψυχικής διεργασίας ή της θεραπείας, που επιτρέπει κά­ ποιο insight και μια μεγαλύτερη υπο­ κειμενική ιδιοποίηση των ψυχικών τρόπχον λειτουργίας. υστερία (hysterie): ψυχικές παθολο­ γίες που σημαδεύονται από συμβολοποιήσεις οι οποίες μεταβιβάζο­ νται ενδεχομένως στο σώμα (σωματομετατρεπτική ή υστερία σο3ματο­ μετατροπής), πράγμα που επιτρέπει στον Φρόυντ να ανακαλύψει τις δια­ δικασίες απώθησης και τη σημασία της ερμηνείας των ονείρων. φαλλικός (phallique): προγενετήσια φάση ανάπτυξης ή στάση που επικε­ ντρώνεται στην επιβεβαίωση του φαλλού ως αντικειμένου επιθυμίας. φαλλός (phallus): συμβολική ή εξιδανικευμένη ονομασία για το αντρικό γεννητικό όργανο που αντιμετωπίζε­ ται ως μόνο σεξουαλικό σημαίνον. Φαντασιακό / Εικονοφαντασιακό / Εικονικά (Imaginaire): ένα από τα τρία θεμελιώδη δομικά χαρακτηρι­ στικά της σκέψης του Ζ. Λακάν που αντιστοιχεί στη λειτουργία του εγώ (κατά τον τρόπο της εξαπάτησης) και στη φαντασιωτική ζωή.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

φαντασίωση (fantasme): σενάριο κατά κανόνα ασυνείδητο που αντι­ στοιχεί σε ένα ιδιαίτερο σχήμα έκ­ φρασης της επιθυμίας και της ψυχι­ κής σύγκρουσης. Perron-Borelli Michele, Dynamique du fantasme, Παρίσι, PUF, σειρά «Le fil rouge», φαντασιώσεις, πρωταρχικές (fantasmes originaires): καθολικές φα­ ντασιώσεις αποπλάνησης, ευνουχι­ σμού και πρωταρχικής σκηνής ή ίσως και επιστροφής στην ενδομή­ τριο ζωή, που οργανοόνουν την ψυχι­ κή δόμηση. Φρόυντ, «L’homme aux loups» στο Cinq psychanalyses, Παρίσι, PUF, 1954,1970. Laplanche Jean και Pontalis JeanBernard, Fantasme des origines origines du fantasme, Παρίσι, Hachette, 1977. φαντασιώσεις, κανιβαλικές (fantasmes cannibaliques): φαντασιώ­ σεις καταβροχθισμού χαρακτηριστι­ κές των στοματικών καθηλώσεων και του αρχαϊκού, συγχωνευτικού έροττα που δεν κάνει διάκριση ανά­ μεσα σε αγάπη και οικειοποίηση μέ­ σω αφομοίοοσης. φαντασίωση παντοδύναμης κυ­ ριαρχίας (fantasme de domination omnipotente): φαντασίωση απόλυ­ του ελέγχου του αντικειμένου την οποία ανέδειξε η σκέψη της Κλάιν. φαντασίωση της νεκρής μητέρας (fantasme de la mere morte): σύμφιονα με τον Αντρέ Γκρην, ναρκισσι­ στική ρωγμή που την προκαλεί η πρώιμη εμπειρία μιας βίαιης αποτυ­

Η ΨΥΧΑΝΑΛ \Σ Η ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΥΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

445

χίας επένδυσης του παιδιού λόγιο μιας μητέρας σε βαθιά κατάθλιψη.

δέεται με την καταγιογή ή την ανά­ πτυξη του είδους.

φετιχισμός (fetichisme): σεξουαλι­ κή διαστροφή που συνδέεται με απάρνηση του ευνουχισμού. Η επι­ θυμία για τη γυναίκα είναι στην περίπτιοση αυτή δυνατή μόνο αν φέρει ένα ενδυ ματολογ ικό ή φυσικό στοι­ χείο που χρησιμεύει ως δέλεαρ και συντηρεί την ψυχική αυταπάτη του πέους. Φρόυντ, «Le fetichisme» στο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969, 1985, σσ. 133-138.

χαρακτήρας, πρωκτικός (caractere anal): οικονομία, καθαριότητα και πείσμα είναι στοιχεία του χαρακτή­ ρα, τα οποία συχνά εμφανίζονται σε συνδυασμό και αντιστοιχούν σε πρωκτικές καθηλώσεις που προκάλεσαν αντιδρασιακά μορφιόματα. Φρόυντ, «Caractere et erotisme anal», στο Nevrose, psychose et per­ version, Παρίσι, PUF, σσ. 143-148.

φθόνος του πέους (envie de penis): χαρακτηριστικό της γυναικείας σε­ ξουαλικότητας που μαρτυρεί τη δυ­ σκολία της γυναίκας να δεχτεί τη σεξουαλικότητά της, πράγμα που αποτελεί μια από τις βασικότερες πηγές αντίστασης στην ψυχική αλλαγή. Φρόυντ, «Sur la sexualite femi­ nine» στο La vie sexuelle, Παρίσι, PUF, 1969,1985, σσ. 139-155. Φρόυντ, «La feminite» 33η διάλεξη στο Nouvelles conferences d ’introduction a la psychanalyse, Παρίσι, Gallimard, σειρά «Folio essais», 1984. φοβία (phobie): μετάθεση και συ­ μπύκνωση κατά κανόνα νευρωτική του άγχους σε ένα εξωτερικό αντι­ κείμενο, απελευθερώνοντας έτσι την υπόλοιπη ψυχική λειτουργία από το βάρος του άγχους. φυλογένεση (phylogenese): ό,τι συν­

χίμαιρα (chimere): έννοια που πρότεινε ο Μισέλ ντε ΜΎζάν για να περιγράψει ορισμένες στιγμές κατά τη θεραπεία όπου η ταυτότητα του ανα­ λυτή ταλαντεύεται και ανακατεύεται τρόπον τινά με το «φάσμα ταυτότη­ τας» του ασθενή του για να συγκρο­ τήσει εντυπωσιακά ψυχικά μορφιό­ ματα, κοινά στον αναλυτή και τον ασθενή. χώρος, δυνητικός (espace potentiel): έννοια που εισήγαγε ο Ουίννικοτ επεκτείνοντας την έννοια του μετα­ βατικού αντικειμένου «δημιουργημένου-ευρεθέντος» και εννοώντας το χώρο παιχνιδιού της συνεδρίας ή τον μεταβατικό χώρο της κουλτού­ ρας όπου μπορούν να επισυμβούν φαινόμενα μεταβατικού τύπου. χώρος, μεταβατικός (espace transitionnel): ζώνη, χώρος ή ενδιάμεσο ψυχικό μόρφωμα που επιτρέπει μια ιδιαίτερη και παράδοξη σχέση με ένα αντικείμενο αποκαλούμενο με­

446 ταβατικό που βιώνεται ακ να μην εί­ ναι ούτε εξωτερικό οΰτε εσωτερικό, ούτε εγώ οΰτε μη εγώ. ψυχαναγκασμός (ή καταναγκασμός) (compulsion): ακούσια ενορμητική ή αμυντική κίνηση, επαναλαμβανό­ μενη και ακατάσχετη, ψυχαναγκασμός επανάληψης (com­ pulsion de repetition): ψυχική κίνη­ ση που ωθεί στην αυτόματη επανά­ ληψη ψυχικών αντιδράσεων ή συ­ μπεριφορών σε μια προσπάθεια να υπάρξει εκτόνωση (και στην καλύτε­ ρη περίπτωση επεξεργασία) ενός υποκείμενου τραύματος. Φρόυντ, «Au-dela du principe de plaisir», κεφάλαιο 2 στο Essais de psychanalyse, Παρίσι, 1981. ψυχανάλυση, άγρια (psychanalyse sauvage): ερμηνείες που διατυπώνο­ νται παρορμητικά, εκτός των συμφραζομένων της ψυχαναλυτικής αγω­ γής και της μεταβιβαστικής σχέσης. ψυχανάλυση, εφαρμοσμένη (psy­ chanalyse appliquee): εφαρμογή των

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

ψυχαναλυτικών εννοιών στην ερμη­ νεία το)ν πολιτιστικών έργων. ψυχοσωματική (psychosomatique): μελέτη τοαν ψυχικών τρόπων λει­ τουργίας που εκδηλώνουν ασθενείς με σωματικές ασθένειες. Ψυχοθερα­ πευτική αντιμετώπιση αυτών των ασθενών. Marty Frangois, La psychosoma­ tique de Vadulte, Παρίσι, PUF, σει­ ρά «Que sais-je», 1992. ψύχωση (psychose): παθολογικό μόρφίομα που θέτει εμπόδια στην υποκειμενοποίηση ενεργοποιώντας αρχαϊκούς μηχανισμούς άμυνας και μαζικές παλινδρομήσεις, ψύχωση, λευκή (psychose blanche): ψύχωση χωρίς παραλήρημα ούτε έκδηλο σχηματισμό συμπτωμάτων, ψύχωση, μανιοκαταθλιπτική (psy­ chose manio-depressive): ψύχωση που χαρακτηρίζεται από στιγμές με­ λαγχολίας και ενδεχομένως στιγμές μανίας με μεγάλη διέγερση, έξαρση του ιδεώδους εγώ και διαρροή των σκέψεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η βιβλιογραφ ία που παρατίθεται εδώ αφορά ελληνικές εκδόσεις έρ ­ γω ν που παραθέτει η σ υγγραφέας στα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ κ ά ­ θε πα ρα γράφ ου. Για περισσότερες πληροφορίες, www.biblionet.gr.

Αναγνώστου, Λεύτερης, Τετράγλωσσο λεξικ ό της ψυχανάλυσης: α π ό και π ρος τα: Ελληνικά, Γερμανικά, Α γγλικά, Γ αλλικά. Λεύτερης Αναγνώστου, Γ ιώργος Βαμβαλής. Αθήνα: Επίκουρος, 2004. Andre, Jacques, Η θηλυκή καταγωγή της σεξουαλικότητας , επιμ. Α. Αλεξανδρίδης, μτφ. Σόφια Λεωνίδη. Αθήνα: "Ικαρος, 2001. Anzieu, Didier, Το Ε γώ -δέρμα , μτφ. Δροσοΰλα Τσαρμακλή. Αθήνα: Καστανιώτη, 2003. Anzieu, Didier, Ψυχανάλυση και ελληνική κουλτούρ α , D. Anzieu, Φρ. Καραπάνου, J. Gillibert κ.ά., μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος. Αθήνα: Κέδρος-Ράππα, 1983. Aubert, Jacques, Ο Α ακάν, το γραπτό, η εικ ό να , J. Aubert, F. Cheng, J.-C. Milner, F. Regnault, G. Wajcman, μτφ. Διονυσία Πτερουντίου. Αθήνα: Ψυχογιός, 2003. Aulagnier, Piera, Η βία της ερμηνείας: Α π ό το εικονόγραμμα στο εκφ ερ όμ ενο , επιμ. Γεράσιμος Στεφανάτος, μτφ. Μαρίνα Κουνέζη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 2001. Balier, Claude, Ψυχανάλυση της βίας: Ψ υχαναλυτική μελέτη των β ία ι­ ων συμπεριφορώ ν, μτφ. Δροσοΰλα Τσαρμακλή. Αθήνα: Νεφέλη, 1998. Βίντερμαν, Σερζ, Π ερ ί χρήματος: Στην ψυχανάλυση και π έρα α π ’α υ ­ τήν, μτφ. Αριστέα Παρίση. Αθήνα: Ολκός, 1995. Bonaparte, Maria Laetitia, Ταύτιση κόρης και πεθαμένης μητέρα ς , μτφ. Λίζα Πετρίδη. Αθήνα: Άγρα, 2004.

448

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Breuer, Josef, Μ ελέτες για την υσ τερία , Γιόζεφ Μπρόυερ, Σίγκμουντ Φρόυντ, μτφ. Λεύτερης Αναγνοόστου. Αθήνα: Επίκουρος, 2002. Γιουνγκ και Μ υθολογία , επιμ. Ρόμπερτ Α. Σίγκαλ, μτφ. Ευηνέλλα Αλεξοποΰλου. Αθήνα: Κέδρος, 2004. Carotenuto, Aldo, Μ υστική συμμετρία: Σ α μ π ίνα Σπιλράιν: μ ετα ξύ Φ ρόιντκαι Γ ιουνγκ , επιμ. Aldo Carotenuto, Carlo Trombetta, μτφ. Αλέξης Εμμανουήλ. Αθήνα: Μέδουσα, 2004. Chasseguet - Smirgel, Janine, Γυναικεία σεξουαλικότητα: Νέες ψυχανα­ λυτικές απόψεις, μτφ. Δροσοΰλα Τσαρμακλή. Αθήνα: Νεφέλη, 1991. Clement, Catherine, Οι γιοι του Φρόιντ κουράσ τηκαν , μτφ. Μαρία Μαρκίδη. Αθήνα: Ψυχογιός, 2001. Dethy, Michel, Εισαγω γή στην ψ υχανάλυση του Λ α κ ά ν , μτφ. Νάοια Ποταμιόίνου. Αθήνα: Καστανιώτη, 2000. Dethy, Michel, Εισαγω γή στην ψυχανάλυση του Φ ρόυντ , μτφ. Σοφία Λεωνίδη. Αθήνα: Καστανιώτη, 2000. Dolto, Frangoise, Ψυχανάλυση και π αιδιατρική , μτφ. Σοφία Λεωνίδη. Αθήνα: Καστανιώτη, 2000. Dolto, Frangoise, Η ασυνείδητη εικόνα του σώματος , μτφ. Ελισάβετ Κοΰκη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 1999. Dolto, Frangoise, Σ εμ ινάριο ψ υχανάλυσης παιδιών: Ασυνείδητο και π επ ρ ω μ ένα , μτφ. Ελισάβετ Κοΰκη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1999. Dolto, Frangoise, Σ εμινάριο ψυχανάλυσης παιδιώ ν , μτφ. Ελισάβετ Κούκη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 1999. Dolto, Frangoise, Ό τα ν οι γονείς χω ρίζουν, μτφ. Χαρά ΓΙεπέλη. Αθή­ να: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 1997. Dolto, Frangoise, Σ εμ ινάριο ψυχανάλυσης παιδιώ ν , μτφ. Ελισάβετ Κοΰκη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 1995. Dolto, F ra^o ise, Η περίπτω ση Ν τομ ινίκ , μτφ. Θάλεια Ιδομενέα. Αθήνα: Κέδρος-Ράππα, 1987. Dor, Joel, Εισαγω γή στην ανάγνω ση του Lacan: Η δομή του υπ ο κ ειμ έ­ νο υ , μτφ. Ιφιγένεια Μποτουροποΰλου, επιμ. Δημήτρης Παπαευθυμίου. Αθήνα: Πλέθρον, 1996. Dor, Joel, Εισαγω γή στην ανάγνωση του Lacan: 1. Το ασυνείδητο δο­ μημένο σαν γλώ σσα , μτφ. Ιφιγένεια Μποτου ροποΰ λου, επιμ. Δη­ μήτρης ΙΙαπαευθυμίου. Αθήνα: Πλέθρον, 1994.

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ Μ ΑΣ

449

Enriquez, Eugene, Α π ό την ορδή στο κράτος: Α π ό π ειρ α ψυχανάλυσης του κοινω νικού δεσμού , μτφ. Βασίλης Τομανάς. Αθήνα: Νησίδες, 2005. Evans, Dylan, Ε ισαγω γικό λεξικ ό της λα κανικής ψ υχανάλυσης , μτφ. Γιάννης Σταυρακάκης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2005. Freymann, Jean - Richard, Τι είναι η κλινική; Τα εργαλεία της ψ υχα να ­ λυτικής κλινικής , επιμ. Ελμίνα Βαλσαμοποΰλου, μτφ. Κατερίνα Χατζή. Αθήνα: Καστανιώτη, 2004. Freud, Anna, Εισαγω γή στην τεχνική της ανάλυσης του π α ιδ ιο ύ , μτφ. Γεράσιμος Ιωαννίδης, επιμ. Δημήτρης Νταβέας. Αθήνα: Ροές, 2003. Freud, Anna, Π αιδαγω γική ψ υχανάλυση , μτφ. Λένα Σακαλή. Αθήνα: Επίκουρος, 1991. Freud, Anna, Εισαγω γή στην ψυχανάλυση του π α ιδ ιο ύ , μτφ. Λένα Σα­ καλή. Αθήνα: Επίκουρος, 1990. Freud, Sigmund, Εισαγω γή στην ψ υχανάλυση , μτφ. Ανδρέας Πάγκα­ λος. Αθήνα: Γκοβόστης, 2005. Freud, Sigmund, Τρεις π ραγμ ατείες για τη θεωρία της σεξουαλικότη­ τας , μτφ. Βασιλική Σ. Νικολοΰδη. Αθήνα: Printa, 2003. Freud, Sigmund, Για την ερμηνεία των αφασιώ ν , μτφ. Αννα Πόταγα, Κώστας Πόταγας, επιμ. Κώστας Πόταγας. Αθήνα: Εξάντας, 2002. Freud, Sigmund, Π έραν της αρχής της ηδονής , μτφ. Λεύτερης Ανα­ γνώστου. Αθήνα: Επίκουρος, 2001. Freud, Sigmund, Το όνειρο: Μ ε 20 εικαστικά σχόλια , μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου, επιμ. Μπάρμπαρα Κουζέλη, Γεράσιμος Κουζέλης. Αθήνα: Νήσος, 2000. Freud, Sigmund, Μαθήματα ψυχικής ανατομ ίας , μτφ. Χαρά Λιαναντωνάκη. Αθήνα: Ροές, 1998. Freud, Sigmund, Ε π ίκα ιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμ ο και τον θά­ νατο: Η απογοήτευση α π ό τον πόλεμο: Η σχέση μ ας μ ε τον θάνατο: Γ ια τί πόλεμος; μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος,

1998. Freud, Sigmund, Ό νειρα στη λα ογρ α φ ία / Σίγκμουντ Φρόυντ, Ντ. Ε. Οπενχάιμ, μτφ. Ζήσης Σαρίκας. Σκόπελος: Νησίδες, 1999. Freud, Sigmund, Το μοτίβο της εκλογής των μ ικρώ ν κουτιώ ν , μτφ. Πά­ νου Αλοΰπη. Αθήνα: Αγρα, 1997.

450

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Freud, Sigmund, Ο άνόρας Μ ωνσής και η μονοθεϊστική θρησκεία , μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος, 1997. Freud, Sigmund, Εισαγω γή στην ψ υχανάλυση , μτφ. Λεύτερης Ανα­ γνώστου. Αθήνα: Επίκουρος, 1996. Freud, Sigmund, Τρία ιστορικά ασθενείας: Ο Ράττενμαν, ο π ρόεδρος Σρέμπερ, ο Β όλφ σ μα ν , μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου. Αθήνα: Επί­ κουρος, 1995. Freud, Sigmund, Α υτο β ιο γρ α φ ία , μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου. Αθή­ να: Επίκουρος, 1994. Freud, Sigmund, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας , το μ έλλο ν μ ια ς α υτα ­ πάτης: Η δυσφορία μ έσ α στον π ολιτισμό , μτφ. Γιώργος Βαμβαλής, Αθήνα: Επίκουρος, 1994. Freud, Sigmund, Ψυχανάλυση και λογοτεχνία: Μ ελέτες , μτφ. Λεύτε­ ρης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος, 1994. Freud, Sigmund, Ψυχολογία των μ αζώ ν και η ανάλυση του εγώ , μτφ. Κλαίρη Τρικεριώτη. Αθήνα: Επίκουρος, 1994. Freud, Sigmund, Η ερμηνεία των ονείρω ν , μτφ. Λεύτερης Αναγνώ­ στου. Αθήνα: Επίκουρος, 1993. Freud, Sigmund, Ν τόρα: Η ανάλυση μ ια ς υστερίας , μτφ. Κατερίνα Λιάπτση. Αθήνα: Επίκουρος, 1991. Freud, Sigmund, Η τεχνική της ψ υχανάλυσης, μτφ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Αθήνα: Επίκουρος, 1985. Freud, Sigmund, Ό νειρ ο και τη λεπάθεια , μτφ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Αθήνα: Επίκουρος, 1983. Freud, Sigmund, Μ ελέτες για την ψ υχανάλυση , μτφ. Γιώργος Τσαμπουράκης. Αθήνα: Επίκουρος, 1979. Freud, Sigmund, Τοτέμ και ταμπού: Μ ερικές συμφω νίες στην ψυχική ζωή των άγριω ν και των νευρω τικώ ν , μτφ. Χρηστός Αντωνίου. Αθήνα: Επίκουρος, 1978. Freud, Sigmund, Ν έα σειρά των παραδόσεω ν για την εισαγω γή στην ψ υχανάλυση , μτφ. Κλαίρη Τρικεριώτη. Αθήνα: Επίκουρος, 1977. Freud, Sigmund, Π ρακτική ψ υχανάλυση , μτφ. Γιώργου Βαμβαλή. Αθήνα: Επίκουρος, 1975. Freud, Sigmund, Β ασικές αρχές της ψ υχανάλυσης , μτφ. Τ. Κοσμά. Αθήνα: Δίοδος, [χ.χ.]. Freud, Sigmund, Γενική θεωρία των νευρώσεων: Ψυχανάλυση και ψ υ­

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΦΡΟΥΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

451

χιατρική: Τέσσερις μελέτες επάνω στην ψ υχανάλυση , μτφ. Δ. Π.

Κωστελένου. Αθήνα: Δαμιανός, [χ.χ.]. Freud, Sigmund, Εισαγω γή στην ψ υχανάλυση , μτφ. Δ. Π. Κωστελένου. Αθήνα: Δαμιανός, [χ.χ.]. Freud, Sigmund, Ιστορία της ψυχαναλύσεως, μτφ. Αβραάμ Κοέν. Αθήνα: Επίκουρος, 1974. Freud, Sigmund, Ψυχολογία της ερωτικής ζωής , μτφ. Γιώργου Βαμβαλή. Αθήνα: Γκοβόστης, [χ.χ.]. Fromm, Erich, Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας , μτφ. Τζένη Μαστοράκη (2τόμοι). Αθήνα: Μπουκουμάνης, 1977. Fromm, Erich, Η κρίση της ψυχανάλυσης: Δ οκίμια για τον Φρόυντ , τον Μ αρξ και την κοινωνική ψ υχολογία , μτφ. Δη μ. Θεοδωρακάτου. Αθήνα: Μπουκουμάνης, 1975. Fromm, Erich, Ψυχανάλυση και θρησκεία, μτφ. Αιμιλία Μαρκίδη. Αθήνα: Μπουκουμάνης, 1974. Gillieron, Edmond, Β ραχείες ψ υχοθεραπείες και ψ υχανάλυση , μτφ. Δημήτρης Γεωργιάδης, Φώτης Μπόμπος. Αθήνα: Βιβλιοπιολείον της Εστίας, 1991. Girard, Rene, Κ εκρυμμένα α π ό καταβολής: Δ ιά λογοςμ ε τους Ζ α ν Μισέλ Ο υγκουρλιάν και Γκυ Λ εφ όρ , μτφ. Κωνσταντίνος I. Γκότσης. Αθήνα: Γ. Α. Κουρής Α.Ε., 1994. Granoff, Vladimir, Η επιθυμία και το θήλυ , Vladimir Granoff, Frangois Perrier, μτφ. Κωνστάνς Αθανασιάδου. Αθήνα: Μεταίχ­ μιο, 2004. Green, Andre, Η ιδιωτική τρέλα: Ψυχανάλυση των οριακο')ν περιπ τώ ­ σεω ν , επιμ. Κλαίρη Συνοδινοΰ, Σπΰρος Μητροσΰλης, μτφ. Θάλεια Λογαρίδη. Αθήνα: Καστανιώτη, 2002. Grubrich - Σημίτη, Ilse, Ε πιστροφή στα κείμενα του Freud: Η σιωπηλή γλώσσα των χειρογράφω ν, μτφ. Έμη Βαϊκοΰση. Αθήνα: Εξάντας,

.

2002

Haroche, Claudine, Το σκοτεινό πρόσω πο των σύγχρονω ν δημοκρα­ τιώ ν , Κλωντίν Χαρός, Ευγένιος Ενρίκεζ, μτφ. Βασίλης Τομανάς. Σκόπελος: Νησίδες, 2004. Horney, Karen, Η ψυχανάλυση και η τεχνική της: Τελευταίες διαλέξεις , μτφ. Σοφία Ανδρεοποΰλου. Αθήνα: Δίοδος, 1997.

452

DOMINIQUE BOURDIN

Horney, Karen, Ο νευρω τικός άνθρω πος της εποχής μ α ς , μτφ. Γιώργος Βαμβαλής. Αθήνα: Επίκουρος, 1975. Jensen, Wilhelm, Γκραντίβα. Το παραλήρημα και τα όνειρα στην Γκραντίβα του W Jensen: Μ ια πομπήιανή φ α ντα σ ία , Wilhelm Jensen, Sigmund Freud, μτφ. Μαρία Αγγελίδου, Πάνος Αλούπης. Αθήνα: Άγρα, 1994. Julien, Philippe, Για την π ατρότητα , μτφ. Παναγιώτης Βαρδής. Αθή­ να: Ελληνικά Γράμματα, 1993. Jung, Carl Gustav, Η ψ υχολογική προσέγγιση της Τριάδας και το π ρ ό ­ βλημα του Τέταρτου. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2002. Jung, Carl Gustav, Ψ υχολογία και α π ό κ ρ υ φ ο , μτφ. Κώστας Ζάρρας. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2000. Jung, Carl Gustav, Εισαγω γή στην ερμηνεία των ονείρω ν , μτφ. Κώστα Δόλκα. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1997. Jung, Carl Gustav, Η ψ υχολογία της μεταβίβασης: Rosarium philosophorum , μτφ. Λύσανδρος Μυγιάκης. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1997. Jung, Carl Gustav, Τέσσερα αρχέτυπα: Μητέρα, αναγέννηση, πνεύμα, κα τεργάρη ς , μτφ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1995. Jung, Carl Gustav, Εισαγω γή στην ψ υχολογία , μτφ. Ελένη Παπαδοποΰλου. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1994. Jung, Carl Gustav, Ο γάμος ως ψ υχολογική σχέση , Καρλ Γκοΰσταφ Γιουνγκ, Άλφρεντ Άντλερ, Σίγκμουντ Φρόυντ, μτφ. Μαρία Αγγελίδου, Κατερίνα Λιάπτση, Γ ιώργος Βαμβαλής. Αθήνα: Επίκουρος, 1992. Jung, Carl Gusta ν, Α ναλυτική ψ υχολογία και αγω γή του π α ιδ ιο ύ , μτφ. Μαρία Αγγελίδου. Αθήνα: Επίκουρος, 1991. Jung, Carl Gustav, Σ ύμβολα της μεταμόρφω σης , μτφ. Φωτεινός Κατσαοΰνης. Αθήνα: Αρσενίδης, 1991. Jung, Carl Gustav, Β ασικές αρχές της ψ υχοθεραπ είας , μτφ. Λεύτερης Αναγνώστου. Αθήνα: Επίκουρος, 1990. Jung, Carl Gustav,Δ ύ ο δοκίμια στην αναλυτική ψ υχολογία , μτφ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1990. Jung, Carl Gustav, Ο ανεξερεύνητος εαυτός , μτφ. Θεόδωρος Σιαφαρίκας. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 1988. Jung, Carl Gustav, Α ναλυτική ψ υχολογία: Η ψ υχολογία του ασυνειδή­ του: Σχέσεις μ ετα ξύ του «Εγώ» και του ασυνειδήτου , μτφ. Πην. Ιερομνήμονος. Αθήνα: Ψΰχαλος, [χ.χ.].

II ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ Φ ΡΟ ΫΝ ΤΩ Σ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

453

Jung, Carl Gustav, Ο άνθρω πος και τα σύμβολά του , επιμ. Τζών Φρήμαν, μτφ. Αντιγόνη Χατζή θεοδώρου. Αθήνα: Αρσενίδης, [χ.χ.]. Klein, Melanie, Οι απ αρχές της μεταβίβασης και άλλα κείμ ενα , μτφ. Ελεάνα Πανάγου. Αθήνα: Μεταίχμιο, 2004. Klein, Melanie, Η αγάπ η και το μίσος: Η ανάγκη της επανόρθωσης, Μελάνι Κλάιν, Τζοάν Ριβιέρ, μτφ. Ευάγγελος Γράψας. Αθήνα: Κονιδάρης, 1990. Κράμερ, Μπερτράν, Μ υστικά γυναικώ ν: Α π ό μητέρα σε κόρη , μτφ. Νάντια Λαδοποΰλου. Αθήνα: Καστανιώτη, 1999. Lacan, Jacques, Οι ψυχώσεις: Σεμινάριο τρίτο: 1955-1956, επιμ. Βλάσης Σκολίδης, μτφ. Ρούλη Χριστοποΰλου, Βλάσης Σκολίδης. Αθή­ να: Ψυχογιός, 2005. Lacan, Jacques, Το σεμινάριο του Ζ α κ Α α κ ά ν: Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης 1964 , επιμ. Ζακ Αλέν Μιλερ, μτφ. Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου. Αθήνα: Κέδρος-Ράππα, 1982. Laplanche, Jean, O H olderlin και το ζήτημα του π α τέρ α , μτφ. Αριέλλα Ασέρ, Αντώνης Κουτσουραδής. Αθήνα: "Ικαρος, 1999. Laplanche, lean , Α εξιλόγιο της ψυχανάλυσης / Jean Laplanche, J. Β. Pontalis, μτφ. Πάνου Αλοΰπη, Β. Καψαμπέλης, Α. Σκοΰληκα κ.ά. Αθήνα: Κέδρος, 1995. Laplanche, Jean, Ζωή και θάνατος στην ψ υχανάλυση , μτφ. Ναταλία Παπαγιαννοποΰλου. Αθήνα: Νεφέλη, 1988. Le Vaguerese, Laurent, Groddeck η ασθένεια και η ψ υχανάλυση , μτφ. Βέτα Μπεσίλα-Στάγκου. Αθήνα: Χατζηνικολή, 1986. Mannoni, Octave, Φ ρόυντ , μτφ. Αλεξάνδρα Βουδοΰρη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείοντης Εστίας, 1993. Mannoni, Maud, Η θεωρία ως επινόηση: Freud, Groddeck , Winnicott, Lacan, μτφ. Γιώργος Σπανός, επιμ. Δημήτρης Παπαευθυμίου. Αθήνα: Πλέθρον, 1992. Marcuse, Herbert, Ελευθερία , ψυχανάλυση και πολιτική , μτφ. Γεο>ργία Γκλάρντον. Αθήνα: Ελειίθερος Τΰπος, 2001. Marcuse, Herbert, Ελευθερία, ψυχανάλυση και πολιτική , μτφ. Γεο)ργία Γκλάρντον. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 2001. McDougall, Joyce, Τα χίλια και ένα πρόσω πα του έρωτα: Η ανθρώ πι­ νη σεξουαλικότητα σε αναζήτηση λύσεω ν , μτφ. Δροσοΰλα Τσαρ­ μακλή. Αθήνα: Νεφέλη, 2001.

454

DOMINIQUE BOURDIN

Miller, Jacques - A lain,/! ακ α νικ ή βιολογία : Έ ξι ψ υχαναλυτικά μ αθή­ μ ατα για το σώμα, το σύμπτωμα, την α π όλα υση , μτφ. Νινέττα Δυοβουνιώτου, Βλάσης Σκολίδης. Αθήνα: Ψυχογιός, 2003. Miller, Jacques - Alain, Ο Λ α κ ά ν και η ψ υχανάλυση , επιμ. Νασία Αινάρδου - Μπλανσέ, μτφ. Ευγενία Γεωργακά, Νασία Λινάρδου Μπλανσέ, Ελένη Μόλαρη κ.ά. Αθήνα: Εκκρεμές, 2003. Moscovici, Serge, Η ψυχανάλυση, η εικόνα της και το κ οινό της, επιμ. Άννα Μαντόγλου, μτφ. Μπάμπης Κολωνίας. Αθήνα: Οδυσσέας, 1999. Muzan, Michel de, Η άλλη σεξουαλικότητα: Ε πτά ψ υχαναλυτικά δο­ κίμια για τις σεξουαλικές διαστροφές , μτφ. Λεία Τριαντάφυλλου, Δροσοΰλα Τσαρμακλή. Αθήνα: Νεφέλη, 1994. Nasio, Juan - David, Δ ιδασκαλία επτά βασικώ ν εννοιών της ψ υχανάλυ­ σης, επιμ, Βασιλική Κανελλοπούλου, μτφ. Παναγιώτης Κολόκας, Γ ιοοργος Μποΰρας, Παναγιώτα Σφυρίδου. Αθήνα: Πατάκη, 2004. Ποταμιάνου, Αννα, Τα π αιδιά της τρέλας: Η βία στις ταυτίσεις, μτφ. Νίκος Ζηλίκης. Αθήνα: Νεφέλη, 1988. Ποταμιάνου, Ά ννα , Δ ια δικα σ ίες επανάληψης και π ροσφ ορές του εγώ, μτφ. Ιφιγένεια Μποτουροποΰλου. Αθήνα: Κέδρος, 1999. Pankow, Gisela, Ο άνθρω πος και η ψύχωσή του, επιμ. Κλαίρη Συνοδινοΰ, μτφ. Κλαίρη Συνοδινοΰ. Αθήνα: Καστανιώτη, 2004. Pontalis, J. - Β, Η δύναμη της έλξης, μτφ. Δέσποινα Σαραφείδου. Αθή­ να: Σμίλη, 2000. Rank, Otto, Ο μύθος για τη γέννηση του ήρωα: Ε ρμηνεία, μτφ. Μάριος Μαρκίδης. Αθήνα: Έρασμος, 1995. Reich, Wilhelm, Η ανάλυση του χαρακτήρα: Α π ό την ψυχανάλυση στη βιοφ υσική της οργόνης , μτφ. Νίκος Σιδέρης. Αθήνα: Καστανιώτη, 1990. Reich, Wilhelm, Το ένστικτο του θανάτου, μτφ. Δ. Π. Κωστελένος. Αθήνα: Καστανιώτη, 1990. Reich, Wilhelm, Η σεξουαλική επανάσταση: Για τη χαρακτηρολογικ ή αυτορύθμιση του ανθρώ που, μτφ. Σταύρος Καμπουρίδης. Αθήνα: Κέδρος-Ράππα, 1972. Reich, Wilhelm, Ερωτισμός και αυτοερωτισμός: 4 μελέτες πάνω στη σεξουαλικότητα, μτφ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος,

[χ·χ·]·

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Α Π Ο ΤΟΝ ΦΡΟΫΝΤ ΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ Μ ΑΣ

455

Reich, Wilhelm, Ο μαζοχιστικός χαρακτήρας, μτφ. Νίκος Β. Αλεξίου. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, [χ.χ.]. Reich, Wilhelm, Το ξεπέρασμα τον Ο ιδιποδείον σνμπλέγματος, Β. Ράιχ, Σ . Φρόυντ, μτφ. Γ ιώργος Τσαμπουράκης. Αθήνα: Ελεύθερος Τϋπος, [χ.χ.]. Safouan, Mustafa. Λ ακ ανιάδα: Τα σεμινάρια τον Ζ α κ Λ α κ ά ν 19531963, μτφ. Γιάννης Οικονόμου. Αθήνα: Κέδρος, 2005. Segal, Hanna, Εισαγωγή στο έργο της Μ έλανι Κλάιν, μτφ. Νάσια Ποταμιάνου. Αθήνα: Καστανιώτη, 2001. Segal, Hanna, Μ έλανι Κλάιν, μτφ. Θανάσης Χατζόπουλος. Αθήνα: Καστανιώτη, 1995. Vanier, Alain, Λ α κ ά ν: Ό σ ο πιο απ λά γίνεται, μτφ. Γιάννης Οικονό­ μου. Αθήνα: Κέδρος, 2001. Winnicott, Donald W., Φόβος κατάρρενσης, μτφ. Πάνος Αλούπης. Αθήνα: Αγρα, 2005. Winnicott, Donald W, Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, μτφ. Γιάννης Κοοστόπουλος. Αθήνα: Καστανιώτη, 2004. Winnicott, Donald W, Δ ιαδικασ ίες ωρίμανσης και διενκ ολνντικ ό π ε ­ ριβάλλον: Μ ελέτες για τη θεωρία της σνναισθηματικής ανάπτνξης,

μτφ. Θανάσης Χατζόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003. Winnicott, Donald W, Α π ό την παιδιατρική στην ψ νχανάλνση. Αθή­ να: Καστανιο5τη, 2002.