Κορνήλιος Καστοριάδης - Ο Θρυμματισμένος Κόσμος.pdf

Ποτέ άλλοτε το καθήκον του φιλοσοφικού στοχα­ σμού δεν υπήρξε τόσο βαρύ και τόσο δύσκολο όσο είναι σήμερα. Αυτός πιθανότατα είναι και ο λόγος που η εποχή μας σπεύδει να διακηρύξει το τέλος της φιλοσοφίας, το αδιέξοδο της μεταφυσικής ή την ανάγκη να υπαχθούμε όλοι στον Νόμο που αποκάλυ­ ψε ένας απρόσιτος Άλλος. Το τέλος της φιλοσοφίας θα σήμαινε το τέλος του αιτήματος της αυτονομίας. Κι είναι αλήθεια ότι το αίτημα αυτό, που ενσαρκώθηκε ελλιπώς και εν μέρει στην έλληνοδυτική ιστορία, βρίσκεται σήμερα υπό απειλήν. Ανισόρροπα αυτονομημένη καί δυνάμει καταστροφική ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης· κατασίγαση της πολιτικής και της κοινωνικής διαμάχης· αξιοθρήνητη παραίτηση των διανοουμένων, που συ­ νωστίζονται γύρω από τις εξουσίες ή αποσύρονται στους πύργους τους από πλεξιγκλάς —όλα αυτά συ­ νωμοτούν στη δημιουργία ενός τύπου ανθρώπου, που έχει πλήρως απορροφηθεί από την κατανάλωση και την ηδονή της στιγμής, απαθής ως προς τα κοι­ νά, ταυτόχρονα κυνικός και κονφορμιστής. Πώς εί­ ναι δυνατόν, με τέτοιους πολίτες, να λειτουργήσει αυτή η περίφημη δημοκρατία ή, μακροπρόθεσμα, να επιβιώσει; Οι πολιτικοί μας φιλόσοφοι δεν μπαίνουν καν στον κόπο ν' απαντήσουν στο ερώτημα. Το βιβλίο αυτό, που συγκεντρώνει διάφορα κείμε­ να, συνεχίζει και εμβαθύνει τις σκέψεις που διατύ­ πωσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης στο έργο του Τά σταυροδρόμια του λαβύρινθου.

Ο ΘΡΥΜΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ

Ο ΘΡΥΜΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ Μετάφραση από τά γαλλικά Ζήσης Σαρ ίκας Κώστας Σπαντιδάκης

ϋψιλον/βιβλία

©Κορνήλιος Καστοριάδης καί ϋψιλον/βιβλία, 1992

Βιβλία τού Κορνήλιου Καστοριάδη στά έλληνικά ['Εκδόσεις ύψιλον/βιβλία]

Ή Ούγγρική έπανάσταση

1956,

1979

Τό έπαναστατικό πρόβλημα σήμερα, 1984 Ή Γραφειοκρατική κοινωνία, 1,1985 Ή Γραφειοκρατική κοινωνία, Π, 1985 Ή πείρα τού έργατικού κινήματος, Ι, 1984 Ή πείρα τού έργατικού κινήματος, Π, 1984 Ύπάρχει σοσιαλιστικό μοντέλο άνάπτvξης;, 1984 Μπροστά στόν πόλεμο, 1986 Ή γαλλική κοινωνία, 1986 Τό περιεχόμενο τού σοσιαλισμού, 1986 Ή άρχαία έλληνική δημοκρατία, 1986 Σύγχρονος καπιταλισμός καί έπανάσταση, 1987 Καιρός, 1987 Πρώτες δοκιμές, 1988 Οι' όμιλίες στήν Έλλ άδα, 1990 Τά σταυροδρόμια τού λαβύρινθου, 1991 ['Εκδόσεις Ράππα]

Ή φαντασιακή θέσμιση τής κοινωνίας, 1981 'Από τήν οίκολογία στήν αύτονομία, 1981

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ή έποχή τού γενικευμένου κομφορμισμού

..................................

Σκέψεις πάνω στό ρατσισμό 'Άτομο, κοινωνία, όρθολογικότητα, ίστορία Ή Δύση καί ό Τρίτος Κόσμος

..........................................................

................................

................... ....................................

11 27 43 79

ΠΟΛΙΣ

Ή έπανάσταση μπροστά στούς θεολόγους

Οί δ ιανοούμενοι καί ή ίστορία Ή ίδέα τής έπανάστασης 'Ομιλία γιά τόν Α. Στίνα Ή πολιτική σήμερα

..................................

.......................................................

................................................................

.................................................................

..........................................................................

99 115 125 143 151

ΛΟΓΟΣ

Ή κατάσταση τού ύποκειμένου σήμερα

Χρόνος και δημιουργία

........................................

....................................................................

171 215

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΟΥ ΚΟΜΦΟΡΜΙΣΜΟΥ*

Στίς εισαγωγικές του παρατηρήσεις σ' αύτό τό συμπόσιο, ό CΙau­ dio Veliz σημείωνε ότι «τό πνεύμα τής εποχής μας ... είναι εξαιρε­ τικά ταχύ ή εξαιρετικά ληθαργικό' ή αλλάζει ύπέρ τό δέον ή δέν αλλάζει όσο πρέπει' παράγει σύγχυση καί αμφιβολία». Τά χαρα­ κτηριστικά αύτά δέν είναι τυχαία. 'Όπως δέν είναι τυχαίες ή προ­ βολή καί ή επιτυχία τών όνομασιών «μεταβιομηχανικός» καί «με­ ταμοντέρνος». Καί οί δυό τους μάς δίνουν ενα τέλειο χαρακτηρι­ σμό τής περιπαθούς αδυναμίας τής εποχής μας νά στοχασθεί τόν εαυτό της ώς κάτι τό θετικό, ή καί ώς άπλώς κάτι. Έτσι, αναγκά­ ζεται νά όρίζεται ώς άπλώς «μετακατιτίς», αναφερόμενη σ' αύτό πού ύπηρξε αλλά δέν ύπάρχει πιά, καί νά αύτοεξυμνείται μέ τήν περίεργη θέση ότι τό νόημά της είναι τό μή νόημα, καί τό στίλ της ή έλλειψη παντός στίλ. «Έπιτέλους», διεκήρυσσε ενας πολύ γνω­ στός αρχιτέκτων σέ μιά διάλεξη στή Νέα Ύόρκη τόν Άπρίλιο τού 1986, «ό μεταμοντερνισμός μάς απήλλαξε από τήν τυραννία τού στίλ». Έπιβάλλεται ώστόσο μιά διάκριση μεταξύ τ-ών όρων «μεταβιο­ μηχανικός» καί «μεταμοντέρνος». Διότι κάτι ύπάρχει στήν πραγμα­ τικότητα, πού αντιστοιχεί στόν όρο «μεταβιομηχανικός». Έν όλί­ γοις, τουλάχιστον στίς πλούσιες χώρες (αλλά όχι μόνον σ' αύτές) ή παραγωγή (μέ τήν όποια έννοια αύτού τού όρου) εγκαταλείπει τίς ύψικαμίνους κqί τίς παλιές βρώμικες φάμπρικες καί στρέφεται πρός όλο καί περισσότερο αύτοματοποιημένα συμπλέγματα καί τίς διάφορες «ύπηρεσίες». Αύτή ή πορεία, πού είχε προβλεφθεί εδω καί μισόν αιώνα τουλάχιστον, γιά ενα μεγάλο διάστημα θεωρήθη­ κε ότι έφερνε μαζί της εξαιρετικές ύποσχέσεις γιά τό μέλλον τής ανθρώπινης εργασίας καί ζωής. Έλέγετο ότι ή διάρκεια τής εργα* Διάλεξη πού δόθηκε στά άγγλικά κατά τή διάρκεια τού συμποσίου Α Metaphor for συΓ Tίmes, στό Boston University, στίς 19 Σεπτεμβρίου 1989' ή [γαλλική] μετάφραση άπό έμένα.

σίας θά περιΟ'ριζόταν δραματικά �αί ότι θά μεταβαλλόταν ουσια­ στικά.ή φύση της. Στήν πραγματικότητα, τίπΟ'τα απ' όλα αυτά δέν πραγματΟ'πΟ'ιή­ θηκε. Οί δυνατότητες πΟ'ύ πρΟ'σφέρΟ'υν Ο'ί νέες τεχνΟ'λΟ'γίες περιο­ ρίζΟ'νται σέ μιά στενή όμάδα «ευφυών» νέων ειδικών. Ή φύση τής εργασίας δέν αλλαξε γιά τήν μάζα τών αλλων μισθωτών, εϊτε γιά τή βιΟ'μηχανία πρόκειται ε ϊτε γιά τίς υπηρεσίες. ΜάλλΟ'ν τό αντί­ θετΟ'. Ή παλαιική «εκβιομηχάνιση» εισέβαλε στίς μεγάλες επιχει­ ρήσεις τών μή βιομηχανικών τΟ'μέων, δπΟ'υ ό ρυθμός τής εργασίας καί τό πΟ'σΟ'στό απόδΟ'σης εξακΟ'λΟ'υθΟ'ύν νά υπόκεινται σέ ενα μη­ χανικό καί απρόσωπΟ' ελεγχΟ'. Ή απασχόληση στήν καθαυτό βιο­ μηχανία βρίσκεται σέ πτώση εδώ καί δεκαετίες Ο'ί «υπεράφθΟ'­ νΟ'ι» εργάτες (θαυμάσια εκφραση τών αγγλΟ'σαξώνων Ο'ικΟ'νΟ'μΟ'λό­ γων) καί Ο'ί νέΟ'ι δέν μπόρεσαν νά βρΟ'ύν απασχόληση παρά σέ δευτερΟ'κλασάτες βιομηχανίες «υπηρεσιών», μέ χαμηλές αμΟ'ιβές. Άπό τό 1840 ως τό 1940, ή διάρκεια τού χρόνΟ'υ τής εργασίας ανά έβδΟ'μάδα είχε μειωθεί από 72 σέ 40 ώρες (-45%). Άπό τό 1940, αυτή ή διάρκεια παραμένει πρακτικά σταθερή, παρά τήν σημαντι­ κή επιτάχυνση τής αυξησης τΟ'ύ πρΟ'ϊόντΟ'ς ανά εργατΟ'ώρα. Οί ερ­ γάτες πΟ'ύ πέφτΟ'υν κατ' αυτόν τόν τρόπΟ' στήν «υπεραφθΟ'νία» πα­ ραμένΟ'υν ανεργοι (Ο'υσιαστικά στήν Δυτική Ευρώπη) η χώνΟ'νται δπως δπως σέ ασχημα αμειβόμενες «υπηρεσίες» (ιδίως στίς ΗΠΑ). Παραμένει πάντως αλήθεια πώς, τΟ'υλάχιστΟ'ν δυνάμει, κάτι τό Ο'υσιώδες βρίσκεται σέ αλλαγή, στή σχέση τής ανθρωπότητας -τής πλΟ'ύσιας ανθρωπότητας - μέ τήν υλική παραγωγή. Γιά πρώτη φΟ'ρά εδώ καί χιλιετίες, ή «πρωτΟ'γενής» καί «δευτερΟ'γε­ νής» παραγωγή - γεωργία, μεταλλεία καί μανΟ'υφακτΟ'ύρα, μετα­ φΟ'ρές - απΟ'ρρΟ'φά λιγότερΟ' από τό τέταρτΟ' τΟ'ύ συνΟ'λικΟ'ύ input εργασίας (καί τΟ'ύ απασχΟ'λΟ'υμένΟ'υ πληθυσμΟ'ύ) καί θά μπΟ'ρΟ'ύσε μάλιστα νά χρησιμΟ'πΟ'ιεί μόνα τό ημισυ αυτΟ'ύ τΟ'ύ τετάρτΟ'υ, αν δέν υπήρχε ή απίστευτη σπατάλη πΟ'ύ ενσωματΟ'ύται στό σύστημα (αγρότες πΟ'ύ χρηματΟ'δΟ'ταύνται γιά νά μή παράγΟ'υν, πεπαλαιω­ μένες βιΟ'μηχανίες καί εργΟ'στάσια πΟ'ύ διατηρΟ'ύνται σέ λειτΟ'υρ­ γία κλπ.). Θά μπΟ'ρΟ'ύσε μάλιστα νά απΟ'ρρΟ'φά ενα αμελητέΟ' μόνΟ' πΟ'σΟ'στό τΟ'ύ ανθρώπινου χρόνΟ'υ, χωρίς τή συνεχιζόμενη κατα­ σκευή νέων «αναγκών» καί τήν παλαίωση πΟ'ύ ενσωματΟ'ύται εκ κατασκευής στά περισσότερα τών σημερινών πρΟ'ϊόντων. ΚΟ'ντΟ'λΟ'­ γίς, μιά κοινωνία ελεύθερΟ'υ χρόνου είναι θεωρητικά δίπλα μας -τή στιγμή πού μιά κοινωνία πΟ'ύ νά καθιστά δυνατή γιά τόν κα-

θένα μιά εργασία προσωπική καί δημιουργική φαίνεται τόσο άπο­ μακρυσμένη όσο καί στόν 190 αιώνα.

ΙΙ

Κάθε κατονομασία είναι συμβατική. Έξ αύτού δέν προκύπτει Οτι τό παράλογο τού όρου «μεταμοντέρνος» δέν είναι λιγότερο προ­ φανές όμως αύτό πού παρατηρείται λιγότερο συχνά είναι ότι ή κατονομασία αύτή είναι παράλογη. Πράγματι, ό ίδιος ό όρος «μον­ τέρνος» η «σύγχρονος» είναι άτυχής, καί ή μή προσφορότητά του δέν μπορούσε παρά νά φανεί μέ τήν πάροδο τού χρόνου. τί θά μπορούσε ποτέ νά ύπάρξει μετά τήν μοντέρνα εποχή; Μιά περίο­ δος πού καλείται μοντέρνα δέν μπορεί παρά νά σκέφτεται ότι ή 'Ιστορία εφτασε στό τέλος της, καί ότι οί άνθρωποι θά ζούν εφεξής σ' ένα διηνεκές παρόν. Ό όρος «μοντέρνος» εκφράζει μιά στάση βαθιά αύτο(η εγω)­ κεντρική. Ή διακήρυξη «είμαστε οί μοντέρνοι» τείνει στήν άκύρω­ ση κάθε άληθινής μεταγενέστερης άνάπτυξης. Άκόμη περισσότε­ ρο, περιέχει μιά περίεργη άντινομία. Ή φαντασιακή, καί αύτοσυ­ νειδητή, συνιστώσα τού όρου συνεπάγεται τόν αύτοχαρακτηρισμό τής μοντέρνας εποχής ώς ενός άπεριόριστου άνοίγματος πού άφο­ ρά τό μέλλον, καί εντούτοις αύτός ό χαρακτηρισμός δέν εχει νόημα παρά μόνον σέ σχέση πρός τό παρελθόν. ΤΗσαν οί παλαιοί, είμα­ στε οί μοντέρνοι. Πώς θά πρέπει λοιπόν νά άποκαλέσουμε τούς επερχομένους; Ό όρος δέν δημιουργεί νόημα παρά μόνον μέ τήν παράλογη ύπόθεση ότι ή περίοδος πού αύτοανακηρύσσεται ώς μοντέρνα θά διαρκεί γιά πάντα καί ότι τό μέλλον δέν θά είν�