ΝΙΚΟΣ Γ. ΣΒΟΡΩΝΟΣ - ΕΠΙΣΚΟΠΙΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.pdf

ΝΙΚΟΣ Γ. ΣΒΟΡίΙΝΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΑΗΓΟΙ ΣΠΥΡΟΥ ί.ΑΣΑΡΑΧΑ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΘΕΜΕΛΙΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

TOT ΙΔΙΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

1. S alonique et CavaUa (1686 - 1792). Inventaire des correspondances des consuJs de France au Levant conservées aux Archives Natio­ nales, Paris, Adrien Maisonneuve, 1951. 2. Le com m erce de S alonique au XVHIème siècle, Paris, P.U.F., 1956. 3. R echerches su r le ca d a stre byzantin e t la fisca lité au X lèm e e t XHème siècles. Le ca d a stre des Tkèbes. Athènes - Paris, Ecole Française d’Athènes, 1959 (Bull. Corr, Hell. vol. 83, extrait), 4. R echerches su r la tradition ju rid iq u e à B yzance. La S yn op sis m ajor des B asiliques e t ses A ppendices, Paris, P.U.F., 1964. 5. A ctes de Lavra, Première partie : Des origines à 1204. Διπλωμα­ τική έκδοση σέ συνεργασία μέ τούς P. Lemerle, A. Guillou καί De­ nise Papachrysanthou. (Archives de TAthos, vol. V) Paris, Edi­ tions P. Lethielleux, 1970. — Deuxième partie (1204 - 1326). 6. E tudes su r l'organisation in térieu re, la S o ciété e t V économie de VEmpire B yzantin, Variorum Reprints, London 1973.

Τίτλος του πρωτοτύπου: H istoire de la G rèce M oderne Presses Universitaires de France, Paris 1972 ISBN 960-7293-21-5 © 1994, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ Σόλωνος 84, τηλ. 36 08 180

Ή έλληνική Εκδοση Ιχει συμπληρωθεί καί θεωρηθεί άπδ τ6 συγγραφέα.

ΝΙΚΟΣ Γ. ΣΒΟΡΩΝΟΣ

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Μετάφραση ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΣΔΡΑΧΑ Βιβλιογραφικός οδηγός ΣΠΥΡΟΣ I. ΑΣΔΡΑΧΑΣ

ΘΕΜΕΛΙΟ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλεγόμενα στήν έλληνική έκδοση Εισαγωγή Κεφάλαιο πρώτο. Ό Ελληνισμός κάτω άπ6 τήν ξένη κατάκτηση

9 27

I. Ή Φραγκική κυριαρχία II. Ή ’Οθωμανική κυριαρχία Α. Ή δργάνω&η τον *Έ0νους (1300 - 1715) Β. Ή έθνική άφύττνιση (1715-1821)

33 37 37 51

Κεφάλαιο δεύτερο. Ό πόλεμος της ’Ανεξαρτησίας (1821 - 1832) I. Ή Έττανάσταση (1821 - 1824) II. Ή Ελληνική Εξανάσταση καί ή Εύρώττη (1825- 1827) III. *Η ’Ανεξαρτησία (1827 -1832)

Κεφάλαιο τρίτο. Τό έλεύθερο Ελληνικά Κράτος (1833- 1856) I. ‘Η ’Απόλυτη Μοναρχία (1833- 1843) II. 'Απαρχή της Συνταγματικής Μοναρχίας (1843 - 1856)

31

65 67

70 72 75 77

84

Κεφάλαιο τέταρτο. Εξέλιξη της Νεότερης Ελλάδας

87

I. Μετασχηματισμός της Νεοελληνικής Κοινωνίας (1856 - 1875) II. Νίκη τής άστικής τάξης (1875 - 1909)

89

Κεφάλαιο πέμπτο. Ή Ελλάδα σύγχρονο κράτος I. Ή Ελλάδα Βαλκανική Δύναμη (1910-1914) II. Ή Ελλάδα κράτος Εύρωτταϊκό (1914 - 1940) III. Τά ττολιτισμικά προβλήματα IV. Ή σύγχρονη 'Ελλάδα

Συμπέρασμα Βιβλιογραφικός 'Οδηγός Γενικά ευρετήριο

100

113 115 119

133 137

155 157-324 325

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΕΚΔΟΣΗ

Γενικές Ιστορίες της Ελλάδας ή των Ελλήνων ή ειδικά έργα γιά τή μια ή τήν άλλη περίοδο, καθώς καί μονογραφίες γύρω άττό όρισμένα θέματα δέ λείπουν άπό τήν έλληνική ή τήν ξένη βιβλιογραφία. Ό Αναγνώστης Θά βρε! τα κυριότερα στό τέλος του βιβλίου καί 6 έρευνητής Ιστορικός θά διακρίνει τό τί τούς χρωστάει τό βιβλίο τούτο, πού ή συγγραφή του, χωρίς τήν ύπαρξή τους, θά ήταν άδύνατη. Παρ’ όλα ταυτα, ή παρουσίαση καί στό έλληνικό κοινό μιας σύντομης Ιστορίας των Νεότερων Ελλήνων, πού γρά­ φτηκε γαλλικά κατά παραγγελία των Presses Universi­ taires de France γιά τήν ένημέρωση τού μή έλληνικοΟ κοινού, δέ Θεωρήθηκε άσκοπη άπό τό συγγραφέα της. Μιά σύντομη συνθετική έπισκόπηση τής πορείας ένός πανάρχαιου λαού άπό τή στιγμή πού άρχίζει νά διαμορφώνεται σέ έθνος, μέ τό σημερινό νόημα τού όρου, ώς τΙς μέρες μας είναι τόλμημα· καί ό συγγραφέας του σύντομου τούτου βιβλίου έχει πλήρη έπίγνωση. Μιά τέτοια ,δμως προσπάθεια ήταν άναγκαία. Είναι στιγμές όπου ό έρευνητής αίσθάνεται τήν άνάγκη νά καταρτίσει τόν κατάλογο των προβλημάτων πού πηγάζουν άπό τό ύλικό πού οί έπιμέρους έρευνες —ξένες ή δικές του —συσσώρευσαν, νά προτείνει —έστω καί προσω­ ρινά—κάποιες λύσεις ή κατευθύνσεις γιά λύσεις, νά διαρθρώ­ σει τήν προβληματική σ ένα σύστημα άλληλουχιών γιά νά προσπαθήσει νά καθορίσει τή λειτουργία μέσα σ’ αύτό τό σύστημα των παραγόντων μακρόχρονης ή συντομότερης διάρ­ κειας ή άκόμα των σταθερών πού συνοδεύουν τό λαό μας στήν Ιστορική του πορεία. Νά προτείνει τέλος κάποια Ι ε ρ ά ρ χ η ­ ση των πολλαπλών αυτών παραγόντων πού καθορίζουν τό Ιστορικό γίγνεσθαι. Σ’ αύτή τήν προσπάθεια ό συγγραφέας ξεκινάει άπό τό πα-

10

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

ρόν, για τί πιστεύει ότι μόνο ξεκινώντας άπό τό παρόν είναι δυνατό? ό πλουτισμός της Ιστορικής προβληματικής, χωρίς βέβαια αύτό νά σημαίνει τή μηχανική μεταφορά των προβλη­ μάτων τοΟ παρόντος στό παρελθόν. Ξεκινώντας άπό την πεποίθηση αύτή δέ δίστασε νά συσσωματώσει στή συνολική Θεώρηση τής Ιστορικής πορείας του έθνους τά σύγχρονό του γεγονότα. Χωρίς νά άγνοεί τόν κίνδυνο τής παρεμβολής, στήν έκθεση καί στίς έκτιμήσεις, του συναισθηματικού στοιχείου πού άναπόφευκτα συνοδεύει κάθε «μαρτυρία», προσπάθησε ώστόσο, όσο ήταν δυνατό, ν’ άπαγκιστρωθεί άπό τά έπιμέρους, καί νά ξεχωρίσει μερικές γενικές γραμμές —όσες έπιτρέττει ή έλλιπέστατη άκόμα τεκμηρίωση — πού τίς θεωρεί ότι βρίσκονται σέ νομοτελική σύνδεση μέ τό μακρινό ή τό πρόσφατο παρελθόν καί πού συγχρόνως παρου­ σιάζουν τά καινούργια στοιχεία πού προδιαγράφουν τό μέλλον. Γιατί, γιά όσους τουλάχιστον ή μελέτη τής Ιστορίας δέν είναι iva άπλό διανοητικό παιγνίδι πού Ικανοποιεί τίς περιέρ­ γειες του νοϋ, άλλά υπεύθυνο ίργο ζωής ένός έπιστήμονα-πο­ λίτη, τό έγχείρημα τής άνάλυσης μιας συγκεκριμένης πραγμα­ τικότητας μέ τό σκοπό νά προσφέρει κάποια έπιστημονική καί κατά τούτο άντικειμενική βάση, άπαραίτητη προϋπόθεση κάθε σοβαρού πολιτικού προγραμματισμού, καί γενικότερα κάθε πολιτικής παιδείας,όπως τήν Ιχει συλλάβει ή δημοκρατική πολιτεία, είναι, άπό τήν πρώτη της γένεση, ό βαθύτερος στό­ χος τής Ιστορίας καί ίσως ή καταξίωσή της ώς έπιστήμης. Τά έπίμονα έρωτήματα πού διατρέχουν τό βιβλίο άπ’ άκρη σ’ άκρη είναι τούτα : Γιατί ό σημερινός έλληνισμός Ιχει άκόμα αίτήματα, τά όποια θά Ιπρεπε νά ΐχουν λυθεί στό οίκονομικό καί κοινωνικό στάδιο πού βρίσκεται : προβλήματα έθνικά, πολιτικά καί πολιτισμικά, προβλήματα έλευθερίας καί άνεξαρτησίας. Ποιοί είναι οΐ βαθύτεροι λόγοι τής άνώμαλης πορείας τού έθνους : ξεκινήματα γεμάτα υποσχέσεις πού δέν όλοκληρώνονται καί πισωστρατήματα άπότομα πού καταλή­ γουν σέ άλλεπάλληλα κοινωνικά καί πολιτικά άδιέξοδα. ’Ακολουθώντας τή μέθοδο πού άπορέει άπό τή μαρξιστική σκέψη —έπιστημονικά δοκιμασμένο καί κοινό πλέον ύπόβαθρο, όμολογημένο ή μή, όλων των «έπιστημών τού άνθρώπου», παρ’ όλες τΙς παραλλαγές καί άλλοιώσεις πού έπιχείρησαν καί έπιχειρούν μερικά μεταγενέστερα ρεύματα —ό συγγραφέας ζή­ τησε τήν άπάντηση στά παραπάνω έρωτήματα κατά πρώτο

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

11

λόγο στή διερεύνηση της οίκονομίας καί των συναφών κοινω­ νικών δομών τοΟ χώρου πού μίλετα. ’Εφαρμόζοντας τή γενική τούτη μέθοδο σέ όρισμένο χώρο καί χρόνο Αποφεύγει συστηματικά τΙς άφηρημένες θεωρητικές άναπτύξεις καί τα θεωρητικά σχήματα, καθώς καί την κάιτοια «νεοσχολαστική» φρασεολογία τοΟ σημερινού συρμού, ττου τεί­ νει νά μεταβάλει τήν Ιστορική πραγματολογική διερεύνηση σέ ρητορικό δοκίμιο. Προσπάθησε νά προβάλει τόν Ιδιαίτερο ρυ­ θμό καί τά Ιδιότυπα χαρακτηριστικά τής έλλη νίκης οίκονομικής καί κοινωνικής έξέλιξης καί νά ζητήσει τΙς αΙτίες τους. "Ετσι προσέχτηκε, βέβαια, Ιδιαίτερα ή Ιδιότυπη σύνθεση τών έκάστοτε κοινωνικών τάξεων τοΟ έθνους, πού καθορίζει μέ τή σειρά της έν πολλοϊς το χαρακτήρα καί τή στάση τους στούς έθνικούς άγώνες καί στήν πάλη τους γιά τήν κατάκτηση ή διατήρηση της πολιτικής ήγεμονίας, καθώς καί τά όρια της κάθε μιας στίς έθνικές, πολιτικές καί κοινωνικές τους προοπτι­ κές, άλλά συγχρόνως τονίστηκαν οΐ συγκυρίες έκεΐνες πού έχοντας τίς ρίζες τους βαθιά οτόν Ιστορικό χρόνο παρουσιά­ ζονται, στήν έποχή μέ τήν όποία άσχολεΐται τό βιβλίο, σάν παράγοντες μέ λειτουργία αυτόνομη καί σέ πολλές περιπτώ­ σεις πρωταρχική. Ό Ιστορικός τοΟ Νεότερου Ελληνισμού έχει νά κάνει μ’ ένα λαό πού βρέθηκε έπΐ αΙώνες άλλοτε σά στοιχείο ήγεμονικό, άλλοτε σά στοιχείο πολιτικά ύποταγμένο άλλά οίκονομικά καί πολιτισμικά σημαντικό άν δχι πρωταρχικό, άνάμεσα σ’ άλλους λαούς, μέσα στά γεωγραφικά όρια ύπερεθνικών πολι­ τικών συγκροτημάτων (τού έλληνιστικου κόσμου, τού άνατολικού τμήματος τής Ρωμαϊκής αύτοκρατορίας, τού Βυζαντίου, της ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας), σκορπισμένος σέ ένότητες λιγότερο ή περισσότερο συμπαγείς, έτσι πού ήταν δύσκολο στό λαό αύτό νά καθορίσει τά γεωγραφικά όρια τής έθνικής του βάσης* ώστε, κι όταν άκόμα ό Ιστορικός έπιγράφει τό βι­ βλίο του ‘Ιστορία τής νεότερης ‘Ελλάδας, είναι ύποχρεωμένος, στήν πραγματικότητα, ν’ άσχοληθεϊ μέ τό σύνολο του ‘Ελλη­ νισμού, πού ένα μεγάλο του μέρος καί έπΐ πολύ χρονικό διά­ στημα, άκόμα κι ύστερα άπό τήν Ιδρυση του ‘Ελληνικού Κρά­ τους, έμεινε έξω άπό τά σύνορά του. Ό όρος Ελλάδα παίρνει πάντα τή σημασία ένός κέντρου έλξης τού Ελληνισμού, έκείνου βέβαια πού, σκορπισμένος άπό αιώνες στίς χώρες τής ’Ανα­ τολικής Μεσογείου καί τών Βαλκανίων, δέν έπαψε ποτέ νά

12

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

βρίσκεται σέ στενή έπαφή μέ τόν Έλλαδικό Ελληνισμό καί νά παίζει στήν Ιστορία του 'Ελληνικού Έθνους πρωτεύοντα ρόλο. Μιά τέτοια Ιστορική μοίρα παίρνει Ιδιαίτερη βαρύτητα στην Ιστορική έξέλιξη. ’Εδώ βρίσκονται οΐ ρίζες των Ιδιοτυπιών στήν οίκονομική έξέλιξη του έθνους, του Ιδιαίτερου χαρακτή­ ρα τών διευθυντικών τάξεων που έζησαν έπΐ αιώνες τή διπλή υπόσταση στοιχείων υποταγμένων σε ξένους κατακτητές καί συγχρόνως ήγετικών έν σχέσει μέ τόν ύπόλοιπο πληθυσμό, τής οίκονομικής καί πολιτικής τους έξάρτησης άπό τίς ξένες άνάλογες εύρωπαϊκές κοινωνικές όμάδες. Ή πρωταρχική σημασία του παράγοντα τούτου φαίνεται κατά κύριο λόγο στή διαμόρφωση του συνειδησιακού περιεχόμενου τού Ελληνισμού, πού ή πορεία του άποτελεΐ μιά πραγματική περιπέτεια. Έδώ άκριβώς τίθεται τό πρόβλημα τής άπόστασης άνάμεσα στο οίκονομικό καί κοινωνικό γίγνε­ σθαι άπό τή μιά καί στήν Ιδεολογία άπό τήν άλλη, πρόβλημα πού στήν έλληνική περίπτωση άποκτα μεγαλύτερη ένάργεια : τό Ιδιαίτερο βάρος τής παράδοσης έπέβαλε δρόμους διαφορε­ τικούς, προκάλεσε ξεστρατίσματα καί βραδείς ρυθμούς στή δια­ μόρφωση μιας νέας Ιδεολογίας άντίστοιχης στήν οίκονομική καί κοινωνική της βάση. Αύτές οΐ θεωρητικές προϋποθέσεις καθόρισαν τίς κεντρικές κατευθυντήριες γραμμές πού άπλώς διαφαίνονται σάν στα­ θερές στήν ύποδομή τής έκθεσης : Ό αντιστασιακός χαρακτήρας πού διέπει ολόκληρη τή νεοελ­ ληνική ιστορ ία : ό έλληνισμός άνήκει στήν κατηγορία τών μικρών λαών πού κινούνται στήν περιφέρεια τού νεότερου κό­ σμου, καί πού ή σταδιακή άνάπτυξη της έθνικής τους συνεί­ δησης καί ή συγκρότησή τους σέ καινούργια Ιθνη, πού διεκδίκησαν καί διεκδικουν τήν πολιτική τους άνεξαρτησία καί τήν οίκονομική καί πολιτισμική τους αύτονόμηση, συντελείται μέσα στήν πάλη έναντίον ύπερεθνικών αυτοκρατοριών στήν άρχή, έναντίον ύπερεθνικών Ιμπεριαλιστικών οίκονομικοκοινωνικών συγκροτημάτων στά νεότερα χρόνια. Ή άντιστασιακή αύτή διαδικασία, μέ τήν πιό πλατιά σημασία τού όρου, πού περιέχει κάθε προσπάθεια διαφύλαξης της Ιδιαίτερης προσωπικότητας ένός λαού, παίρνει διάφορες μορφές : άπό τήν άπλή προσαρμογή στίς έκάστοτε συνθήκες

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΙΙΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

13

μέ προοπτική τή διείσδυση στους πολιτικοκοινωνικού* μηχα­ νισμούς τη* κατάκτησης καί τή μετατροπή τον* σέ όργανα £θν»ίϊ% συντήρησης (έκκλησία - Φαναριώτες - κοινότητες Αρματολοί, στήν Τουρκοκρατία) καί τήν όλοένα καί περισσό­ τερο ένεργό συμμετοχή στούς οίκονομικούς μηχανισμούς των κατακτητών καί Ιδιαίτερα των δυτικών δυνάμεων στήν ’Ανα­ τολική Μεσόγειο καί στήν Ε γγύς ’Ανατολή, πού Ιδωσε ώς τό τέλος του ιθ' αΐ. τις πραγματικές διαστάσεις του Ελληνι­ σμού, ώς τή συνεχή παθητική ή ίνοπλη Αντίσταση (κλεφτουριά —Αλλεπάλληλα, έστω καί ξενοκίνητα, κινήματα) πού κατέληξαν στήν έθνικοαπελευθερωτική έπανάσταση του ’21. ’Επίσης, όταν άπό τήν ίδρυση του Ελληνικού Κράτους ώς τις μέρες μας οΐ έξωελληνικές δυνάμεις παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στή ρύθμιση της μοίρας του Ελληνισμού, δχι μόνο στήν έθνική του όλοκλήρωση, Αλλά καί στήν έσωτερική του πολι­ τική καί κοινωνική έξέλιξη. σέ σημείο πού ή έπίσημη πολιτική της Ελλάδας νά δίνει συχνά την έντύπωση ότι Ανελίσσεται Ιν Απουσία τών Ελλήνων, ή παρουσία τοΟ έλληνικου λαού έκδηλώνεται μέ συνεχή κινήματα διαμαρτυρίας, έστω καί Αν τά κινήματα αυτά δέν παίρνουν πάντα συγκεκριμένες πολιτικές μορφές, πού κορυφώνονται μέ τήν έθνική καί Αντιφασιστική Αντίσταση του 1940- 1945. *Η απουσία άκριβώς αυτή καθαρών γραμμών στή διάρθρωση τών κοινωνικών καί πολιτικών δομών εϊναι ή δεύτερη κατευ­ θυντήρια Ιδέα του βιβλίου : οΐ μικρές διαφορές στήν οίκονομική βάση τών διαφόρων ήγετικών όμάδων του Ιθνους (κοινές, εστω καί σέ διαφορετική Αναλογία, πηγές πλούτου : Ιγγεια Ιδιοκτησία, έμπορικές καί τραπεζιτικές έπιχειρήσεις, συμμετοχή μέ διάφορους τρόπους στά κρατικά έσοδα) καί ή συμμετοχή τους στήν έξουσία συντέλεσαν στή δημιουργία, ήδη μέσα στήν Τουρκοκρατία, μιας σύνθετης ήγετικής τάξης μέ Ασαφείς καί διφορούμενους κοινωνικούς, πολιτικούς καί Ιδεολογικούς προσανατολισμούς. Ή κάποια διαφοροποίηση στις Αρχαϊκές δομές της έλληνικής κοινωνίας μέ τήν Ανάπτυξη κάποιος Αστικής τάξης πού Από τό ιη' αΐ. κυρίως Αρχίζει νά γίνεται ύπολογίσιμη οίκονομική καί κοινωνική δύναμη συμβάλλει βέβαια μέ τόν καιρό σέ κάποια Αποσαφήνιση τών κοινωνικών δομών, Αλλά δέν κα­ ταφέρνει νά Αλλάξει ριζικά τόν Ανάμικτο καί συγκεχυμένο χα­ ρακτήρα τών διευθυντικών όμάδων του ΙΘνους.

14

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

Πράγματι, ή κοινωνική έξέλιξη τού χώρου δράσης του έλληνισμοΟ παρουσιάζει καθυστέρηση μερικών αίώνων, άν συγκριθεϊ μέ τήν πορεία των κοινωνικών σχηματισμών τής δυτι­ κή? Ευρώπης. 01 Ιστορικέ? συνθήκες της έξέλιξης της Βυζαντι­ νής καί ύστερα της ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας δέν έπέτρεψαν τήν παραπέρα άνάπτυξη της κάποιας προκαπιταλιστικής με­ σαίας άστικής τάξης έμπόρων καί βιοτεχνών πού έμφανίζεται καί δρα στο χώρο αύτό ήδη άπό τό ια' αί. καί τήν προοδευ­ τική της διαμόρφωση, μέσα στά οίκο νομικά καί κοινωνικοπολιτικά πλαίσια τών μεσαιωνικών αύτών αυτοκρατοριών, σέ αύτόνομη οίκονομική, κοινωνική καί πολιτική δύναμη. 'Οταν ύστερα άπό μακροχρόνια άποτελμάτωση, τό ιζ' καί κυρίως τό ιη' αί. ξαναρχίζει ή διαδικασία τής κάποιας άστικοποίησης, οί συγκυρίες μέσα στίς όποιες έπιτελεΐται έπιβάλλουν έξαιρετικά βραδείς ρυθμούς έξέλιξης σέ σημείο πού ώς τά μέσα πε­ ρίπου τού κ' αί. νά μήν έχει φτάσει άκόμα στίς όλοκληρωμένες μορφές τού δυτικού καπιταλισμού καί νά παρουσιάζει μερικά χαρακτηριστικά, άλλα κοινά σέ όλα σχεδόν τά περιφερειακά έθνικοκοινωνικά συγκροτήματα, άλλα Ιδιότυπα. Σημείο άφετηρίας γιά κάθε κοινωνική άνάλυση τού έλληνικού χώρου είναι πράγματι τό Θεμελιακό γεγονός ότι τά άστικά στρώματα άνατττύσσονται εύθύς έξαρχής κάτω άπό τήν ώθηση τής οίκονομικής δραστηριότητας στην Ανατολική Μεσόγειο τών δυτι­ κών δυνάμεων άπό τίς όποιες παραμένουν άμεσα έξαρτημένα καί τούτο σ’ ένα χώρο πού οί σχέσεις του μέ τις κεντρικές οίκονομικές δυνάμεις τού δυτικού καπιταλισμού έχουν τό χαρα­ κτήρα μιας οίκο νομικής, άν όχι άμεσα πολιτικής, άποικιοκρατίας. Τό γεγονός αύτό άποτύπωσε στήν όλοένα άναπτυσσόμενη άστική τάξη όρισμένα χαρακτηριστικά πού τονίστηκαν κατά καιρούς άπό διάφορους μελετητές, καί άπό τά όποια ώς τίς μέρες μας δέν κατάφερε άκόμα ν’ άπαλλαγεϊ : α. Τόν έμπορευματικό-διαμετακομιστικό της χαρακτήρα (έμπόριο - τράπεζες - μεταφορές - διάφορες ύπηρεσίες σέ μεγά­ λο βαθμό έξαρτημένες άπό τήν κρατική μηχανή). Τό σύνολο σχεδόν, ή,τουλάχιστον άπό κάποια στιγμή καί πέρα, τό μεγα­ λύτερο μέρος τής τάξης αύτής, άνήκει στον τριτογενή τομέα, σύνθετο καί έτερογενή άπό τήν ίδια του τή φύση· καί β. τήν οίκονομική άνισοροπία καί τή συνακόλουθη έλλειψη συνοχής άνάμεσα στίς διάφορες όμάδες πού τή συνθέτουν. Είναι χτυ­ πητή ή οίκονομική άπόσταση πού χωρίζει τίς έξαιρετικά ολι­ γάριθμες μεγάλες έπιχειρήσεις, άπό τό πλήθος τών μεσαίων

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

15

καί μικρών οίκονομικών μονάδων, πού έπικρατουν στή σύν­ θεσή της. Σέ τέτοιο σημείο πού ή τάξη αυτή, Ιδωμένη μέ τά μέτρα των προχωρημένων κοινωνιών τής Δύσης, νά παρουσιά­ ζει τη συγκεχυμένη εΙκόνα μιας μεσοαστικής κοινωνικής όμάδας πού περιβάλλεται άπό τό ρευστό νεφέλωμα ένός άστικοϋ πληθυσμού ποικίλων άπασχολήσεων περισσότερο ή λιγότερο παρασιτικών. ’Ακόμα πρέπει νά σημειωθεί έδώ ότι είναι ακριβώς αύτά τά μεσαία κοινωνικά στρώματα πού' άπό την άρχή της άνάπτυξής τους βρίσκονται καί δρουν μέσα στά έκάστοτε σύνορα τού έλληνικου κράτους, ένώ ή πιό γερή οίκονομικά όμάδα τής Ιλληνικής άστικής τάξης δημιουργεϊται καί άναπτύσσεται έξω άπό τά έλλαδικά σύνορα (στόν έλληνικό χώρο τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας) κι Ιξω μάλιστα άπό τόν έλληνικό χώρο (στά Βαλκάνια, στή Ρωσία, στήν Αίγυπτο, στη Δύση). Ή άμεση ή έμμεση έξάρτηση τών μεσαίων καί μικοών έλλαδικών άστικών στρωμάτων άπό τό έξωελλαδικό αύτό τμήμα τής έλληνικής άστικής τάξης άπό τό ιη' αί. ώς τό τέλος περίπου τού ιθ', πού έπιτείνεται άπό τά μέσα του αίώνα τού­ του μέ τή μεταφορά σημαντικού μέρους έλλη νικών κεφαλαίων καί τήν έπένδυσή τους στήν Ελλάδα, συνδέει τήν έξωελλαδική αύτή όμάδα μέ τήν έλλαδική οίκονομία, όπου τής έξασφαλίζει ρόλο ήγετικό καί τήν καθιστά τόν κύριο θετικό παράγοντα στίς κοινωνικές, πολιτικές καί Ιδεολογικές έξελίξεις. ’Εδώ άκριβώς έπεμβαίνουν δύο βασικά γεγονότα πού συν­ τελούν, γιά άλλη μιά φορά, στην άμβλυνση τής άντίθεσης άνάμεσα στίς παλιές, άνάμικτες κι αύτές, κοινωνικές όμάδες της όλιγαρχίας τών προυχόντων καί τή νεότερη τούτη ήγετική όμάδα τών «μεγάλων άστών», προκαλούν καινούργιες όσμώσεις καί διαιωνίζουν τή σύγχυση στις κοινωνικές δομές : ή έπένδυσή σημαντικών κεφαλαίων στή γη, Ιδιαίτερα άπό τά μέσα τού ιθ' αί., έτσι πού ένας μικρός άριθμός μεγαλεμπόρων καί τραπεζιτών νά δρουν'συγχρόνως καί σάν μεγάλοι γαιοκτή­ μονες, καί ό έλεγχος πού ή νέα τούτη ήγετική όμάδα τής άστι­ κής τάξης έξασκεΐ στά οικονομικά τού Ελληνικού Κράτους πού βρίσκεται ύπό τή συνεχή άπειλή τής χρεωκοπίας, στήν όποία άλλωστε καταφεύγει κάμποσες φορές. Έξάρτηση άπό τά δυτικά οίκονομικά κέντρα καί άνισοροπία καί σύγχυση στις έσωτερικές δομές, πού τονίζονται Ιδιαίτερα άπό τό βραδύτατο ρυθμό άνάπτυξής κάποιας έλλη­ νικής βιομηχανίας, χαρακτηρίζουν βέβαια τήν έλληνική άστική

16

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

τάξη. ‘Ωστόσο δέν πρέπει νά διαφεύγει άπό τόν Ιστορικό τό γεγονός ότι οΐ πρώτες υπολογίσιμες κοινωνικές άστικές δια­ φοροποιήσεις σ’ όλόκληρο τό χώρο δράσης τού 'Ελληνισμού έχουν φορέα κυρίως τό έλληνικό στοιχείο, χωρίς βέβαια νά πα­ ραγνωρίζεται έδώ ό Ιδιαίτερος ρόλος του Ισραηλιτικού στοι­ χείου καθώς καί τών Αρμενίων στήν ’Ανατολή. Δέν είναι άσφαλώς τυχαίο, ούτε χωρίς σοβαρές συνέπειες γιά τήν πολιτική καί πολιτισμική έξέλιξη του ’Ελληνισμού ότι ή πρώτη άστική τάξη πού διαμορφώνεται, όχι μόνο στά Βαλκάνια, άλλά καί σ’ όλες τις χώρες της ’ Εγγύς ’Ανατολής καί τής ’Ανατολικής Μεσογείου, είναι ή έλληνική άστική τάξη, καί ότι τό πεδίο δράσης της ύπήρξε ώς τό τέλος περίπου τού ιθ' α ί.} όλόκληρος αύτός ό χώρος, έτσι πού ένα σημαντικό μέρος τού ‘Ελληνισμού νά διαχωρίζεται άπό τίς ύπόλοιπες έθνικές κοινότητες τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας όχι μόνον έθνικά άλλά καί κοινωνικά, άφού άποτέλεσε, γιά μεγάλο χρο­ νικό διάστημα, τήν άστική τάξη τών χωοών αύτών, και άπό ένα σημείο κι έπειτα τήν κινητήρια δύναμη γιά τή δημιουργία τών έθνικών τους άστικών όμάδων. Τό γεγονός αύτό δίνει καί στήν έλλαδική άστική τάξη Ιδιαίτερη βαρύτητα καί έξηγεΐ ίσως τόν πρωταγωνιστικό πο­ λιτικό ρόλο πού έπαιξε στήν Ιστορία του έλεύθερου έλληνικοϋ κράτους, ήδη άπό τίς άρχές τού ιθ' αΐ. ώς τά πρόθυρα τού δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Γιατί στήν έξέλιξη τής κοινω­ νικής διάρθρωσης τής έλληνικής έπικράτειας καί τής έσωτερικής καί έξωτερικής πολίτικης τού έλληνικοϋ κράτους δρα, έμμεσα ή άμεσα, τό σύνολο τών άστικών στρωμάτων τού Ελληνισμού σέ λειτουργικό σύνδεσμο μεταξύ τους, είτε βρίσκονται μέσα στά κρατικά σύνορα είτε έξω. Καί τό σύνολο τούτο ύπερέχει σέ οίκονομική σημασία καί δυναμισμό άπό τά ύπόλοιπα κοι­ νωνικά στρώματα πού έχουν βάση τή γαιοκτησία, έστω κι άν ώς τά μέσα του κ' αί., μέσα στά όρια —ύπερβολικά περιο­ ρισμένα ώς τό τέλος τού ιθ' αίώνα —τής έλληνικής έπικράτειας, οΐ άγροτικές άπασχολήσεις έπικρατούν στήν οίκονομία. Ή άπομόνωση λοιπόν έδώ τής έλλαδικής άστικής τάξης άπό τό σύνολο τών άστικών στρωμάτων τού ‘Ελληνισμού θά ήταν βαρύ μεθοδολογικό λάθος. Ό πρωταγωνιστικός αύτός ρόλος της άστικής τάξης πα­ ρουσιάζεται μέ μεγάλη ένάργεια στήν πολιτική έξέλιξη τού έλληνικοϋ κράτους. 01 κύριοι σταθμοί της έλληνικής πολιτικής ώς τά μέσα τού κ' αί. συνδέονται μέ τά διάφορα στάδια άνάπτυξης καί πολιτικής μορφοποίησης τών άστικών όμάδων :

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

17

ή έπαναστατική λύση του έθνικοϋ προβλήματος πού πραγμα­ τοποιείται μέ τήν έπανάσταση τοΟ ’21, όπου ένας μικρός άλλά δυναμικός άστικός πυρήνας (Φιλική Εταιρεία) όργανώνει τήν Αγροτιά καί παρασύρει στόν έθνικό άγώνα τά δισταχτικά ή έχθρικά στρώματα τών προυχόντων. 01 πολιτικοί άγώνες γιά τή βαθμιαία πολιτική φιλελευθεροποίηση τώ ν κρατικών θεσμών άπό τούς πρώτους άγώνες γιά τήν έπιβολή συντάγμα­ τος, ώς τήν καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού, τίς άπόπειρες Θεμελίωσης ένός φιλελεύθερου κράτους δικαίου, καί ιή ν έπιβολή τής πρώτης δημοκρατίας. Σ’ όλες αύτές τίς πολιτικές μεταβολές ή πρωτοβουλία άνήκει στούς πολιτικούς οργανισμούς τώ ν άστικών στοιχείων, σέ όλοένα μεγαλύτερη άντίθεση μέ τούς πολιτικούς μηχανισμούς πού έκφράζουν τίς συντηρητικές όμάδες τών προυχόντων πού βρίσκονται συσπειρωμένες γύρω άπό τό θρόνο. Ιδιαίτερα πρέπει νά ύπογραμμιστεΤ έδώ ό συγχρονισμός τών φιλελεύθερων αύτών πολιτικών κινημάτων στόν έλλαδικό χώρο μέ τά άνάλογα κινήματα πού έμφανίζονται στόνέλληνισμό της 'Οθωμανικής αύτοκρατορίας καί της ΑΙγύπτου στά πλαίσια τής κοινοτικής αυτοδιοίκησης καί τών όρθοδόξων πα­ τριαρχείων. Είναι άκόμα χαρακτηριστική γιά τήν πολιτική Ιστορία της ‘Ελλάδας, χώρας μέ πληθυσμό στήν τεράστια πλειοψηφία του άγροτικό, μέ οίκονομία βασικά άγροτική και μέ όξύ άγροτικό πρόβλημα πού προκάλεσε έπανειλημμένα κινήματα καί έξεγέρσεις, ή άπουσία ένός άξιόλογου άγροτικοΰ κόμματος πού νά έκφράζει πολιτικά τά αίτήματα τής άγροτιας. Τό βασικό καί παλιό της αίτημα, ό άναδασμός της γης, πού τέ­ θηκε ήδη άπό τήν έποχή τής έπανάστασης τον» ’21, υΐοθετήθηκε καί έκφράστηκε άπό τόν άστικό πολιτικό φιλελευθερισμό στήν έποχή τής άνόδου του καί της έπικράτησής του, ό όποϊος του έδωσε καί κάποια λύση μέ τήν άγροτική μεταρύθμιση, λύση πρόσφορη βέβαια στά δικά του άστικά πλαίσια. Τό ίδιο αύτό κίνημα, στήν ϊδια αύτή περίοδο, έπέτυχε μέ τήν πρώτη έργατική νομοθεσία πού είσήγαγε νά έξασφαλίσει τήν υποστήριξη τού μεγάλου μέρους τής όλιγάριθμης καί πολιτικά άσυνειδητοποίητης άκόμα έργατικης τάξης, καθώς καί τών μικροεπαγγελματιών, Ιτσι πού τά διάφορα σοσιαλίζοντα κόμματα νά μή κατορθώσουν ν5 άποκτήσουν πολιτική αύτοτέλεια. Τό πρώ­ το αυτόνομο πολιτικό κίνημα της έργατικης τάξης πού έκφράζεται μέ τό Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας δέν άρχίζει νά

18

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΌΣ

παίζει υπολογίσιμο ρόλο στήν πολιτική ζωή του τόπου παρά άπό τό μεσοπόλεμο καί πέρα. Έχοντας ύπόψη τις παραπάνω διαπιστώσεις, μπορούμε νά έξηγήσουμε τή φαινομενική άντίφαση που παρουσιάζει ή πολιτική ζωή της ‘Ελλάδας : μιά χώρα άγροτική μέ χαμηλό βαθμό οίκονομικής άνάτττυξης νά παρουσιάζει πολιτικές δομές άνάλογες μέ κείνες που έχουν διαμορφωθεί στις σύγχρονες καί προηγμένες χώρες της Δύσης. Ά ν οί συνθήκες στή διαμόρφωση της έλληνικής άστικής τάξης στό σύνολό της έξηγοΟν τήν άναμφισβήτητη πρωτοβουλία τών άστικών στοιχείων στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, ή μακρόχρονη άσάφεια στις κοινωνικές δομές καί τά Ιδιαίτερα χα­ ρακτηριστικά της τάξης αύτης, όπως ύποτυπώθηκαν παρα­ πάνω, έξηγούν κατά κύριο λόγο τούς βραδείς καί άνώμαλους ρυθμούς στήν πορεία της καί τά άνολοκλήρωτα άποτελέσματα τών πολιτικών της άγώνων. Ή οίκονομική καί πολιτική της έξάρτηση άπό τις ξένες άνάλογες εύρωπαϊκές κοινωνικές όμάδες άποτέλεσε πάντα άπό τήν ίδρυση τού Ελληνικού Κράτους τό υπόβαθρο στό έσωτερικό της χώρας τών ξενικών έπεμβάσεων πού έχουν πάρει ώς τίς μέρες μας σχεδόν θεσμικό χαρακτήρα. Οί κοινωνικές όσμώσεις πού άναφέρθηκαν παραπάνω καί ή έπακόλουθη άμβλυνση τών άντιθέσεων άνάμεσα στις διά­ φορες κοινωνικές όμάδες έξηγούν βασικά τήν άπουσία ριζο­ σπαστικού πνεύματος της άστικής τάξης στίς κοινωνικές της προοπτικές καί τούς συμβιβασμούς όπου καταλήγουν συνή­ θως οί πολιτικοί άγώνες πού κατευθύνει : τό φιλελεύθερο πνεύμα του πρώτου πυρήνα της Φιλικής Εταιρείας παραμερί­ ζεται κατά τήν Ελληνική έπανάσταση του ’21 πού καταλήγει μέ τήν έπιβολή της άπόλυτης μοναρχίας. Οί στόχοι τών άγώ ­ νων γιά τήν έπιβολή του συντάγματος καί του κοινοβουλευ­ τισμού δέν ξεπερνούν τά όρια της συμμετοχής τών άστικών όμάδων στήν έξουσία. ’Ακόμα καί ή πιό σημαντική άνανεωτική προσπάθεια στην πολιτική ζωή τής Ελλάδας όπως έκφράζεται τό 1909 δέν ξεπερνάει τά όρια ένός συντηρητικού άναθεωρητικοΰ φιλελευθερισμού πού συμβιβάζεται μέ τή μοναρχία πού έπανειλημμένα παραβιάζει τούς βασικούς θεσμούς του πο­ λιτεύματος. Ή οίκονομική της πολιτική,σύμφωνη μέ τό μεταπρατικό της χαρακτήρα, έπιβραδύνει τήν πορεία πρός τήν όλοκλήρωση τών ίδιων τών άστικών δομών. Τό πρόβλημα της έθνικής όλοκλήρωσης πού, σέ άμεση

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

19

πάντα έξάρτηση άπό τήν έξωτερική πολιτική τών ξένων δυ­ νάμεων, βρίσκεται άπό παλιά στό κέντρο του έλληνικοΰ πολί­ τικου βίου, γίνεται παράγοντας άμβλυνσης τών πολιτικών καί κοινωνικών συγκρούσεων καί παρουσιάζεται συχνά σάν πρόφαση γιά τήν άναβολή τής έφαρμογής τού, έστω καί πε­ ριορισμένου, κοινωνικού προγράμματος τής άστικής τάξης, άκόμα καί στήν έποχή της πολιτικής της έπικράτησης. 'Αλ­ λωστε οί άλλεπάλληλες υπαναχωρήσεις πού παρατηρούνται στό κοινωνικό καί πολιτικό της πρόγραμμα προδιαγράφουν καί τήν πορεία της. 'Οταν,άπό τό τέλος του πρώτου παγκο­ σμίου πολέμου, οΐ ήγετικές όμάδες τής έλληνικής κοινωνίας, συσσωματωμένες ήδη σ’ Ινα σύνολο πού έκφράζει τά συμφέ­ ροντα ένός έλληνικοΰ κατεστημένου, άρχίζουν ν’ άντιμετωπίζουν πολιτικές όργανώσεις πού έκφράζουν, άλλη περισσότερο άλλη λιγότερο, τά αίτήματα τών άγροτών καί έργατών, δέ διστάζουν, έγκαταλείποντας τις ένδοταξικές διαφορές πού δέν άφοροΟν πλέον παρά τόν τρόπο έξάσκησης τής έξουσίας καί άκολουθώντας τό γενικό ρεύμα πού έπικρατεΐ σε όρισμένες χώρες τής δυτικής Εύρώπης, νά προσανατολιστούν πρός κα­ θαρά άντιδημοκρατικές λύσεις : άπό τήν ψήφιση τού νόμου περί Ιδιωνύμου άδικήματος ώς τήν ψήφιση, άπό τό σύνολο σχεδόν τής βουλής, τής κυβέρνησης Μεταξδ, πού κατέληξε στή δικτατορία τού 1936- 1940. Ή δυσπιστία άλλωστε τής ήγτπκής άστικής όμάδας πρός τις πολιτικές καί κοινωνικές κινήσεις τών λαϊκών στρωμάτων είναι παλιό φαινόμενο καί τή συνοδεύει σ’ όλες τΙς προσπάθειές της γιά τήν κατάκτηση τής έξουσίας καί τή διαμόρφωση ένός άστικού κράτους. ‘Ορισμένα γεγονότα είναι ένδεικτικά. Ή πο­ λεμική έναντίον τών σοσιαλιστικών θεωριών άρχίζει πριν κάν όργανωθεϊ εστω κι ένα έμβρυώδες σοσιαλιστικό κίνημα στήν ‘Ελλάδα. Όλα τά στάδια τών πολιτικών άστικών επιτεύξεων στήν ‘Ελλάδα έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό : τό παραμέ­ ρισμα ή καί τό χτύπημα τών λαϊκών κινημάτων πού χρησιμο­ ποιούνται, ώστόσο, σάν συμπληρωματικές δυνάμεις στούς πο­ λιτικούς άγώνες, καί τήν κινητοποίηση "Γοΰ στρατού πού σέ τελευταία άνάλυση έπιβάλλει καί στηρίζει τή νέα πολιτική τά ^ · 01 μεταπολιτεύσεις τού 1843, τού 1862. τού 1909, τού 1924 έπιβάλλονται μέ στρατιωτικά κινήματα* ό στρατός πού πολιτικοποιείται καί χρησιμοποιείται σά δύναμη κρούσης στούς πολιτικούς άγώνες παίζει κύριο ρόλο στίς πολιτικές έξελίξεΐξ, έτσι ώστε όταν ύστερα άπό τΙς άλλεπάλληλες έκκαθαρί-

“20

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

σεις, Ιδιαίτερα ύστερα άπό τήν άποτυχία τον) κινήματος του 1935, Απογυμνωμένος άπό τά δημοκρατικά του στοιχεία γίνε­ ται τό στήριγμα όλων των άντιδημοκρατικών κινημάτων πού καταλήγουν στην τελευταία περιπέτεια του στρατιωτικού κα­ θεστώτος τής έπταετίας 1967 - 1974. Ή δυσκολία τέλος στην αποσαφήνιση των συγκεχυμένων πε­ ριγραμμάτων τής πνευματικής ζωής και στη διαμόρφωση συγ­ κροτημένων ιδεολογιών είναι τό τρίτο κεντρικό πρόβλημα πού άπασχολεί τό βιβλίο. Γιά τόν Ιστορικό πού δέ βλέπει στόν όρο «Νεότερος ‘Ελ­ ληνισμός» Ιναν άπλό χρονολογικό προσδιορισμό, άλλά πού μέ τή διατύπωση αύτή έννοεί μιά καινούργια Ιστορική όντότητα, διαφορετική άπό τόν άρχαίο ή τό μεσαιωνικό έλληνισμό, παρ’ όλα τά συνδετικά στοιχεία, πού τούς διασφαλίζουν τή συνέχεια, τό κεντρικό πρόβλημα πού τίθεται είναι τούτο : ποιά είναι τά συστατικά στοιχεία τού νεότερου έλληνισμού, ποιά είναι ή είδοποιός διαφορά πού τόν ξεχωρίζει άπό τ)ς παλαιότερες έλληνικές όντότητες καί ποιά τά συνδετικά στοιχεία πού τις διαπερνούν καί τις συνέχουν. Ή άπάντηση ζητήθηκε στή διερεύνηση της άλληλοδιάρθρωσης των Ιστορικών διαρ­ κειών μέσα στίς όποιες πραγματοποιούνται οί προσαρμογές καί οί τομές, όπου τό συνειδησιακό περιεχόμενο δίνει τήν έναργέστερη εΙκόνα. Γιατί δέν είναι τυχαίο τό γεγονός ότι, όταν ό 'Ελληνι­ σμός τού Βυζαντίου μένει, άπό τό δεύτερο μισό τού ια' αΐ., τό μόνο συστατικό στοιχείο της αύτοκρατορίας, καί, άπομονωμένος καί περικυκλωμένος άπό έχθρικούς πλέον λαούς-έθνότητες, άρχίζει νά παίρνει βαθύτερη συνείδηση τού έαυτού του σάν Ιδιαίτερης πολιτικής καί πολιτισμικής όντότητας, ξανα­ παίρνει τό δρόμο, άπ’ τόν όποιο έπΐ αίώνες είχε άπομακρυνθίΐ, πρός τίς Ιστορικές του πηγές. Τό κλασικό έλληνικό πνεύμα καί πολιτισμός άρχίζουν νά γίνονται γιά τή διανόηση σταθερά σημεία άναφοράς καί άναγνωρίζονται σάν έθνική κληρονομιά καί τό όνομα «Έλλην», πού είχε καταλήξει νά σημαίνει έπΐ αίώνες τόν είδωλολάτρη ή τό μή χριστιανό, άρχίζει νά ξανα­ παίρνει τό διπλό του πολιτισμικό καί έθνολογικό περιεχόμενο : μέθεξη στην έλληνική παιδεία καί έλληνική καταγωγή. Δέν είναι έπίσης τυχαίο τό γεγονός ότι άπό τήν ίδια έποχή έχομε τΙς πρώτες ένδείξεις κάποιος γεφύρωσης τού πολιτι­ σμικού χάσματος άνάμεσα στόν έπίσημο καί τό λαϊκό πολιτι­

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

21

σμό μέ την άνύψωση Tfjs λαϊκής γλώσσα? σέ όργανο προσω­ πικής λογοτεχνία? καί γενικότερα τή χρησιμοποίηση των λαϊ­ κών στοιχείων στην τέχνη. “Εχει κανείς την έντύττωση ότι ή έλληνική διανόηση άναζητάει τΙς έλληνικές της ρίζες όπουδήποτε ύπάρχουν : στήν κλασική κληρονομιά καί στό λαϊκό πολιτισμό, όπου ή έλληνική Ιδέα ζοΰσε Ιστω καί σά μακρινή άνάμνηση. Στη νέα τούτη άνεπίστροφη διαδικασία τής έμφάνισης νέων νοοτροπιών πού θά όργανώνονται, στούς αίώνες πού άκολουθούν, σέ καινούργιες Ιδεολογικές δομές καί όπου ή έλλη­ νική ίδέα όλο καί περισσότερο ξεκαθαρισμένη άπό τα ξένα στοιχεία —αύτοκρατορική Ιδέα, Θεολογικό καί εκκλησιαστικό περίγυρο —γίνεται κυριαρχική, μπορούμε νά δούμε τά καθα­ ρότερα σημάδια τής άνάπτυξης μιας έθνικής έλληνικής συνείδη­ σης, πού ίσως άποτελεΐ καί τό πρώτο καί κύριο χαρακτηριστι­ κό τού Νεότερου ‘Ελληνισμού, σέ βαθμό πού δέ θά ήταν ίσως ύπερβολική κάποια ταύτιση τών όρων Νεότερος 'Ελληνισμός καί Ελληνικό Έθνος. Κατά τήν περίοδο πού όρίζεται άπό τό τέλος περίπου τού ια' αί. ώς τήν άλωση της Πόλης άπό τούς Τούρκους παρα­ τηρούνται οΐ πρώτες προσπάθειες τής προσαρμογής της Ιδεο­ λογίας στή νέα πραγματικότητα πού δημιουργεϊται, δηλαδή °τή σταθερή πορεία τής αύτοκρατορίας σ’ Ινα έθνικό έλληνικό κράτος έτσι πού έμφανίζεται στήν έποχή τών Παλαιολόγων μέ τή βαθμιαία άπομάκρυνση τής έλληνικής διανόησης άπό τή ρωμαϊκή Ιδέα καί τόν όλοένα βαθύτερο συνδυασμό μέ τήν έλ­ ληνική παράδοση. Ή κίνηση τούτη θά κατάλήξει στίς πολιτι­ κές θεωρίες του Γεμιστού, πού μέ προφητική σαφήνεια καθορί­ ζει τΙς γεωγραφικές καί έθνολογικές βάσεις τής έθνικής έλληνι­ κής έπικράτειας, καί στή θαυμαστή γιά την έποχή του σύνθεση τού μαθητή του Χαλκοκονδύλη. Πρώτος αύτός διατυπώνει μέ ένάργεια τήν Ιδέα της άδιάκοπης συνέχειας τού Ελληνισμού άπό τούς μυθικούς χρόνους ώς τήν έποχή του, τονίζει τή θεμε­ λιώδη διαφορά άνάμεσα στόν Ελληνισμό καί στή Ρώμη καί τό Ιστορικό καί πολιτικό «λάθος» τού ‘Ελληνισμού καί τών «ύτοκρατόρων τού Βυζαντίου πού, περιφρονώντας τήν έλλη­ νική τους ύπόσταση, προτίμησαν τον τίτλο τών «Ρωμαίων», όταν, παρά τή Ρωμαϊκή άνάμιξη, ό λαός αύτός στή μεγάλη του ττλειοψηφία είχε διατηρήσει τά πάτρια έλληνικά ήθη καί τήν Ελληνική γλώσσα, καί προφητεύει τήν άνάσταση ένός έλληνικού κράτους πού θά δοξάσει καί πάλι τόν Ιλληνικό πολιτισμό Καί τήν έλληνική γλώσσα : «όπότε δή άνά βασιλείαν ού φαύ-

22

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

λην Έλλην γε αυτός βασιλεύς, καί έξ αύτοΟ έσόμενοι βασιλείς, οΐ δή καί οΐ των Έλλήνω,ν παίδες ξυλλεγόμενοι κατά σφών αύτών έθιμα ώς ήδιστα μέν σφίσιν αύτοίς, τοΤς δέ άλλοις ώς κράπστα πολιτεύοιντο». Ά ν ή έλληνική Ιδεολογία στίς παραμονές τής πτώσης είχε άπαλλαγεΤ άπό τήν Ιδέα της ρωμαϊκότητας, διατηρούσε όμως πάντα ζωντανή τήν Ιδέα της αύτοκρατορίας στήν όποία τώρα έδινε έλληνικό έθνικό περιεχόμενο. Ή σύγχυση τής έθνί­ κης Ιδέας καί της Ιδέας του Βυζαντίου έντείνεται, Ιδιαίτερα ύστερα άπό τήν κατάκτηση. Τό όνειρο τής έθνικής παλιγγε­ νεσίας παίρνει τό περιεχόμενο τής άνάστασης μιας έξελληνισμένης βυζαντινής αύτοκρατορίας. Ή θέση καί ή στάση τής έκκλησίας στούς πρώτους αίώνες τής άλωσης, πού άντικαθιστα σ-τή συνείδηση τών έλλήνων τή χαμένη αύτοκρατορία καί γ ί­ νεται τό πολιτικό όργανο τής συνοχής τού ύπόδουλου Ελλη­ νισμού, παρέχει κάποια πραγματική βάση στό νοσταλγικό αύτό όνειρο. Τό χριστιανικό στοιχείο, ή άκριβέστερα ή Ιδέα τής όρθοδοξίας, πού ήταν πάντα κυριαρχικό στή βυζαντινή Ιδεολογία, συνδέεται τώρα άρρηκτα μέ τήν Ιδέα τού γένους. ‘Η έθνική Ιδέα βρίσκεται περισσότερο παρά ποτέ συνδεμένη μέ τή χριστιανική όρθοδοξία καί διαμέσου τής έκκλησίας μέ τό όνειρο μιας έξελληνισμένης αύτοκρατορίας. Τό τριπλό αύτό περιεχόμενο τής συνείδησης τού Ελληνι­ σμού όπως συνοψίζεται άπό τόν πρώτο έθνάρχη τών Ελλή­ νων Γεννάδιο (Ιδέα τού γένους τών Έλλήνων πού ή άρχαία πατρίδα του είναι ή Ελλάδα καί ή Ιδέα τής ‘Ελληνικής αύτο­ κρατορίας, πατρίδας κοινής «πάντων τών άπό Χριστού καλουμένων») γίνεται τό κοινό υπόστρωμα στή σκέψη όλων τών πνευματικών άντιπροσώπων του ‘Ελληνισμού, εστω καί άν προέρχονται άπό διαφορετικά Ιδεολογικά κινήματα : στούς όπαδούς τής «ήσυχίας», ύπέρμαχους τής όρθόδοξης παράδοσης, ή στούς άνανεωτές μέ τΙς όρθολογιστικές τάσεις, στούς ένωτικούς πού θεωρούν τήν ένωση μέ τή δυτική έκκλησία σάν τό μόνο μέσο σωτηρίας τού Ελληνισμού άπό τήν τουρκική άπειλή. ή στούς άνθενωτικούς, πού ταυτίζουν έθνική Ιδέα καί όρθο­ δοξία καί Θεωρούν τόν καθολικισμό σάν τήν πραγματική άπειλή ένάντια στό έθνος. Ή όρθοδοξία καί ό μυστικισμός τού Νικολάου Καβάσιλα δέν τόν έμποδίζουν νά μελετά τήν άρχαία φιλοσοφία καί νά θεωρεί τούς συμπατριώτες του σάν άπόγονους τών άρχαίων Έλλήνων. Ό Θεόδωρος Μετοχίτης γρά­ φει : «Έλλήνων τοίνυν γένος μέν άρχήθεν ήσαν καί πατέρες Έλληνες». Ή έλληνολατρεία του Γεμιστού δέν τόν έμπόδισε

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΛ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

23

να έμφανιστεΤ στη σύνοδο της Φερράρας- Φλωρεντίας σάν ενας άπό τούς διαπρεπέστερους υπερασπιστές της ’Ορθοδοξίας. 01 μακρόχρονοι άγώνες πού άκολούθησπν για τη διά­ σωση του ‘Ελληνισμού καί τή διαφύλαξη της έθνικής του υπό­ στασης ή άργότερα γιά την άπελευθέρωσή του καί τή δη­ μιουργία ένός άνεξάρτητου όλοκληρωμένου έθνικοΰ κράτους, άγώνες πού διαρκούν ώς τον κ' αί., τοποθετούν τό πρόβλημα της έθνικης αυτογνωσίας στο κέντρο της έλληνίκης ευαισθησίας καί σκέψης. "Ετσι ώοτε ή έκάστοτε έθνική Ιδεολογία νά γίνεται στοιχείο προσδιοριστικό γιά τΙς κοινωνικές, πολιτικές και πολι­ τισμικές Ιδεολογίες που έμφανίζονται στην ‘Ελλάδα κατά και­ ρούς καί πού μέ τή σειρά τους προσδιορίζουν έν πολλοις τήν Ιδια τήν έθνική Ιδεολογία. ’Αποτέλεσμα, τά διάφορα άντιφατικά ή «μυθικά» στοιχεία πού οΐ Ιστορικές συνθήκες συσσώρευσαν γύρω άπό τήν έθνική έλληνική Ιδέα νά συντελούν στή σύγχυση των περιγραμμάτων και στήν έλλειψη συνοχής και συνέπειας των Ιδεολογικών δομών του Νεότερου Ελληνισμού. Κλασική έλληνική κληρονομιά, βυζαντινή καί λαϊκή παράδοση, χριστιανική όρθοδοξία, άνατολικές έπιδράσεις καί δυτική σκέψη δέ βρίσκουν πάντα έδώ τήν άντικειμενική τους βαρύ­ τητα καί τή σωστή τους θέση. 01 πρώτες προσπάθειες πού προοιωνίζουν τήν πορεία πρός κάποιαν άρμονική σύνθεση της κλασικής καί της βυζαντι­ νής κληρονομιάς μέ τά λαϊκά στοιχεία άνακόπτονται άπό τή λόγια Εκκλησιαστική παράδοση στον έλλαδικό χώρο ύστερα άπό τήν άλωση όπου θά κυριαρχήσει, παρά τις φωτεινές Εξαι­ ρέσεις , ώς τό ιη' αί. τό βυζαντινό-όρθόδοξο πνεύμα, έχθρικό σέ κάθε γόνιμη έπαφή μέ τήν όρθολογιστική κλασική άρχαιότητα ή μέ τό άναγεννητικό πνεύμα της δύσης* θεωρήθηκαν καί τά δύο έπικίνδυνα γιά τή διαφύλαξη τής όρθοδοξίας πού ταυτί­ ζεται μέ τό έθνος. ‘Ωστόσο, τό ρεύμα πού συνδέεται μέ τήν κλασική Ιδέα σέ συνδυασμό, σέ πολλές περιπτώσεις, μέ τή λαϊκή παράδοση κυριαρχεί στις φραγκοκρατούμενες περιοχές και δίνει τά πρώ­ τα άξιόλογα έπιτεύγματα στή νεοελληνική λογοτεχνία, τέχνη καί σκέψη γενικότερα. Καλλιεργείται έπίσης άπό τούς ξενιτε­ μένους διανοούμενους στή Δύση και γίνεται ή θεωρητική βάση στή δράση τους νά ξαναζωντανέψουν τό πνεύμα μιας νέας σταυροφορίας γιά τήν άπελευθέρωση τής Ελλάδας. Τό ρεΰμα τούτο θά συνεχισθεϊ τό ιη' αί. σέ άλλες βάσεις άπό τούς κύ­ κλους τών διανοουμένων πού συνδέονται μέ τήν άναπτυσσό-

24

ΝΙΚΟΣ ΣΒΟΡΩΝΟΣ

μενη άστική τάξη, σέ άμεση οίκονομική καί πνευματική έπαφή μέ τό δυτικό κόσμο καί την όρθολογιστική και φιλελεύθερη Ιδεο­ λογία του. Ά ν σ’ αυτή τή νέα Ιδεολογία διαφαίνονται κάποιες προσπάθειες νά διαχωριστεί ή έθνική Ιδία άπό τή χριστιανική όρθοδοξία, έμφανίζεται έπίσης ή τάση νά προβληθεί ή κλασική άρχαιότητα σάν προσδιοριστικό στοιχείο τοό σύγχρονου Ελ­ ληνισμού πού Θά καταλήξει, στήν πρώτη περίοδο του έλεύθερου Ελληνικού Κράτους, στήν Ιδεολογική σύγχυση —άντικαθρέφτισμα της σύγχυσης των κοινωνικών καί πολιτικών δομών —της «μεγάλης Ιδίας», δπου συσσωρεύονται ot πιο άντιφατικές προτάσεις καί πού άμεσα ή έμμεσα χρωματίζει τά διάφορα ρεύματα της έλληνικής διανόησης ώς τό πιό πρόσφατο παρελθόν : τήν άρχαΐζουσα τάση καί τό λογιωτατισμό, πού προβάλλουν σά στοιχείο άναφοράς τήν αρχαία Ελλάδα καί έπιχειρουν νά έπιβάλουν στο έθνος τή γλωσσική της έκφρα­ ση, κι ένώ καταδικάζουν τό «ρυπαρόν Βυζάντιον» συμβιβά­ ζονται μέ τήν άπόλυτη μοναρχία καί έπιβάλλουν στο νεό­ τευκτο Ελληνικό Κράτος τούς νόμους «των ευσεβών ήΐιών αύτοκρατόρων»* τόν «καθαρεύοντα» ή δημοτικιστικό λαϊκισμό μέ τις φιλορθόδοξες ή έλληνοκεντρικές τάσεις πού, σάν άντίδραση στις μηχανικές μιμήσεις δυτικών προτύπων ή σέ κάποιες κοσμοπολίτικες τάσεις χωρίς ρίζες, θέλουν ν’ άπομονώσουν τήν έλληνική σκέψη άπό τό δυτικό πολιτισμό, όταν τά ίδια αύτά κινήματα έχουν τήν έμπνευσή τους σέ άνάλογες δυτικοευρω­ παϊκές τάσεις. ’Από τή σύγχυση τούτη δέν ξέφυγαν ούτε οΐ πρώτες προσπάθειες γιά τή δημιουργία μιας σοσιαλιστικής Ιδεολογίας προσαρμοσμένης στά έλληνικά δεδομένα, ουτε τό πιό σημαντικό πνευματικό νεοελληνικό κίνημα, ό δημοτικισμός. Ή πρόθεση του βιβλίου ήταν νά παρακολουθήσει τις προσπάθειες της έλληνικής διανόησης γιά τήν άποσαφήνιση καί τήν άπομυθοποίηση τών στοιχείων πού συνιστουν τόν πραγματικό νεοελληνικό πολιτισμό, τοποθετημένο στό σύνολο του εύρωπαϊκου πνεύματος όπου καί άνήκει. Γενικά, ή προσπάθεια σκιαγράφησης τών διαφόρων σταθμών, άπό τις ρίζες ώς τά νεότερα χρόνια, της διαδικασίας πού δίνει στό Νεότερο ‘Ελληνισμό κάποιον όριακό χαρακτήρα στό χρό­ νο και στό χώρο, ή άνίχνευση τών Ιστορικών, οίκονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών καί ό καθορισμός της λειτουργίας τους σάν άνασταλτικών ή άνανεωτικών δυνάμεων, κοντολογης, ή περίπλοκη καί άμφίροπη διαλεκτική σχέση στό παιγνίδι τών Ιστορικών πιθανοτήτων καί άναγκαιοτήτων

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΙΙΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

25

άνάμεσα στη βαρύτητα της παράδοσης και τις ανανεωτικές δυνάμεις διέττει τό βιβλίο τούτο. Τό βιβλίο γράφτηκε μ’ αύτή τήν όπτική. Τό άφηγηματικό του στοιχείο περιορίζεται στην ίπτόδειξη των τεκμηρίων. Στό φίλο Δημήτρη Δεσποτίοη, στον όποιο όφείλεται ή παρου­ σίαση του μικρού αυτου βιβλίου στό έλληνικό κοινό, στη συνεργάτιδα ΑΙκατερίνη Άσδραχα πού έπιμελήθηκε τη μετάφραση ? στό φίλο και συνάδελφο Σπύρο Άσδραχά πού σύνθεσε τη βι­ βλιογραφία, γιά νά προσδώσει στό πόνημα τούτο τό χαρα­ κτήρα έργαλείου ερευνάς και στη δεσποινίδα Γεωργία Παπαγεωργίου πού πολύ βοήθησε στήν προετοιμασία της έκδοσης, έκφράζω τις πιό θερμές μου ευχαριστίες. Παρίσι 1975

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΟΤΣ 'Η έσωτερική κρίση της βυζαντινής αύτοκρατορίας αρχίζει πο­ λύ πριν άπό τήν έμφάνιση του τουρκικου κινδύνου. Άπό τόν ια' καί κυρίως στό ιβ' αί. ή ανεξαρτησία τών ισχυρών γαιο­ κτημόνων καί τής στρατιωτικής άοιστοκρατίας αύξανόταν άδιάκοπα καί οδήγησε, κατά τό ιδ' καί ιε' αί., στή διοικητική άποκέντρωση καί στήν εξασθένιση τής κεντρικής έξουσίας — φαι­ νόμενα πού θυμίζουν όρισμένες ίψεις του δυτικου φεουδαλισμού. *Η φραγκική κατάκτηση δέν έκαμε τίποτ’ άλλο παρά νά ολο­ κληρώσει τήν ¿ργανική έξέλιξη τής αύτοκρατορίας. Ή απο­ κέντρωση αύτή πού συνοδεύτηκε μ* έμφύλιους πολέμους καί πολιτικοκοινωνικές διαταραχές καθώς καί μ* έξωτερικά χτυ­ πήματα, προετοίμασε τήν πτώση του Βυζαντίου. Τήν ΐδια εποχή, μέσα κι έξω άπό τήν αύτοκρατορία, διαμορφώνονταν τά βαλ­ κανικά έθνη πού διεκδικουσαν τήν άνεξαρτησία τους καί πού δημιούργησαν τά νεότερα βαλκανικά κρά-ιη. Τήν ΐδια έποχή καί τό έλληνικό στοιχείο τής βυζαντινής αύτοκρατορίας παίρ­ νει συνείδηση του έαυτου του. 01 πολιτικές καί κοινωνικές μεταβολές του Βυζαντίου στήν έποχή τών Παλαιολόγων έπιτάχυναν τήν έξέλιξη. Τά μικρά κράτη καί οί φραγκικές καί έλληνικές ηγεμονίες, πού δημιουργήθηκαν ΰστερ* άπό τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης άπό τούς σταυροφόρους, έρχονται σέ διαμάχες άναμεταξύ τους καί διεκδικοΰν άπό τόν αύτοκράτορα τήν έξουσία. ’Ακόμα καί οί διοικητές τών βυζαντινών έπαρχιών ξεφεύγουν άπό τόν έλεγχο τής κεντρικής έξουσίας καί καταλήγουν νά γίνουν σχεδόν άνεξάρτητοι. ’Από τ* άλλο μέρος, ή μεσαία τάξη τών μεγάλων πόλεων, οί πλούσιοι έμποροι καί τεχνίτες, καθώς κι οί άνώτεροι ύπάλληλοι πού, κιόλας άπ* τόν ια' αί., βρίσκονται σέ άντίθεση μέ τή στρατιωτική άριστοκρα-

28

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

τία, έκδηλώνουν χωριστικές τάσεις. Για τό λύγο αύτό ή κεν­ τρική κυβέρνηση, παρά τον άπολυταρχισμό της, υποχρεώθηκε νά παραχωρήσει διάφορα προνόμια στίς μεγάλες πόλεις της αυ­ τοκρατορίας — 6πως στήν Άδριανούπολη, Θεσσαλονίκη, Σέρ­ ρες, Ιωάννινα, Μονεμβασία — πού μερικές άπ* αυτές γνώρισαν μιά πραγματική κοινοτική διοίκηση. 'Η Κωνσταντινούπολη Ιπαψε νά είναι τό μοναδικό κατευθυντήριο κέντρο του Ελληνισμού' δημιουργήθηκαν άντίθετα πολλές έστίες, πολιτικές καί πνευμα­ τικές, στίς έπαρχίες πού άντιστοιχουσαν στίς περιοχές της άρχαίας Ελλάδας, 6που οί ελληνικές παραδόσεις ήταν πιό ζων­ τανές καί ή ανάμνηση της κλασικής Αρχαιότητας πιό άμεση. Ό τεμαχισμός της Αύτοκρατορίας καί ή διοικητική άποκέντρωση άφήνουν έλεύθερα τά λαϊκά στοιχεία πού είχαν δια­ τηρήσει τίς έλληνικές παραδόσεις καί πού ώς τότε καταπιέζον­ ταν άπ* τίς άνατολικές, ρωμαϊκές ή υπερεθνικές κατευθύνσεις της ’Ανατολικής Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας. Οί διανοούμενοι του Βυζαντίου άρχίζουν νά έπηρεάζονται οχι μόνο άπ* τόν τύπο, άλλά κι άπό τό πνεύμα τής άρχαίας γραμματείας* αύτή ή γό­ νιμη επαφή προκαλεΐ τήν άναγέννηση των Παλαιολόγων πού προηγείται άπ* τήν άναγέννηση τής Δύσης καί πού Δς ενα ση­ μείο, συμβάλλει α αυτήν. Έδώ βρίσκεται μιά άπ* τίς πρώτες έκδηλώσεις της έμφάνισης κάποιας έθνικής ελληνικής συνείδη­ σης, πού θά ένισχυθεΐ κι άπό άλλα στοιχεία : ό άγώνας γιά τή Μεσόγειο φέρνει α άμεση άντίθεση τούς 'Έλληνες εμπόρους μέ τούς δυτικούς (Βενετούς, Γενοβέζους καί άλλους)* ή ίδρυση των έθνικών βαλκανικών κρατών (βουλγαρικου, σέρβικου, ρουμανι­ κού, ούγγρικου), τά έθνικά κινήματα στή Μικρά Άσία (έπανάστάση των Αρμενίων του 1158), ή ύπαρξη τών μικρών φραγκι­ κών κρατών, δλοι αύτοί οί παράγοντες καθιστούν βαθύτερη τή διαφοροποίηση άνάμεσα σέ Έλληνες καί σ* άλλους λαούς πού άνήκουν ή άνηκαν στήν Αύτοκρατορία καί κάνουν νά ώριμάσει βαθμιαία ή Ιδέα ενός έθνικοΰ έλληνικου κράτους. Οί ένδείξεις γιά τήν έθνική συνειδητοποίηση είναι πολλές : παράλληλα μέ τήν κλασική γλώσσα χρησιμοποιείται τώρα στή λογοτεχνία ή λαϊκή, πού ήδη άπ* τίς άρχές του ια' αί. είχε πάρει τή νεό­ τερη φυσιογνωμία της. Ή λέξη «Έλλην» πού είχε χάσει τό άρχαιο της νόημα γιά νά σημάνει τόν είδωλολάτρη, ξαναβρίσκει τήν πρώτη σημασία της καί άντικαθιστα τόν 6ρο «Ρωμαίος». Τά έλληνικά κράτη, δσα ιδρύονται μετά τή φραγκική κατάκτηση, εϊναι «νέα έλληνικά» στ* δνομα, στήν όργάνωση καί στή σύλ­ ληψη. ‘Η Αύτοκρατορία της Νικαίας όνομάζεται «Ελληνικό Βα­ σίλειο», άκόμα καί τό ίδιο τό Βυζάντιο άποκαλεΐται «Έλλη-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

29

νικά Κράτος» κι δ «Αύτοκράτωρ των Ρωμαίων» άρχίζει νά χρησι­ μοποιεί τόν τίτλο «Βασιλεύς τώ ; Ελλήνων». *Έτσι, δταν οί Τούρκοι τό 1453 καταλύουν τή Βυζαντινή Αυτοκρατορία καί σταθεροποιούν τήν κατάκτηση της Βαλκανι­ κής Χερσονήσου, συναντουν νέα έθνη πού δέ θά πάψουν ποτέ ν* άντιστέκονται στήν έπέκτασή τους. 'Η άντίσταση αυτή θά χαρακτηρίσει βλη τήν εποχή της τουρκικής κυριαρχίας.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο ΠΡΩΤΟ

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Κ ΑΤ Ω ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΗ Κ Α Τ Α Κ Τ Η Σ Η

I. Η ΦΡΑΓΚΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

*Η Φραγκική διείσδυση στην ’Ανατολή άρχίζει μέ τήν πρώτη σταυροφορία (1096 - 1099). Τό άποτέλεσμα των επόμενων σταυ­ ροφοριών ήταν ή κατάκτηση έδαφών της Βυζαντινής Αύτοκρα"ορίας είτε καθαρά ελληνικών ή κατοικημένων κατά πλειοψηφία άπό 'Έλληνες : στήν τρίτη σταυροφορία ιδρύθηκε τό βασίλειο της Κύπρου υπό τούς Αουζινιάν (1192)* ή τέταρτη σταυροφορία κατέληγε μέ τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) και τό μοίρασμα της Αύτοκρατορίας άνάμεσα στούς Σταυροφορους. Ή Κωνσταντινούπολη μέ τή Θράκη αποτέλεσε τη Φραγκική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης (1204 - 1261)· στη Μα­ κεδονία σχηματίστηκε τό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης (1204 - 1224)· ή κεντρική Ελλάδα διαιρέθηκε σέ διάφορες βαρωνίες, ένώ ή Πε­ λοπόννησος άποτέλεσε τό πριγκηπάτο του Μορέως, τό σπουδαιό­ τερο στήν Ελλάδα φραγκικό κράτος υστερ’ από τις βενετικές κτήσεις. Πραγματικά, ή Βενετία υπήρξε ό αληθινός κυρίαρχος στήν ’Ανατολή καί ή παρουσία της επιβλήθηκε γιά αιώνες, παραλληλα μέ τήν παρουσία των Τούρκων. Ή Βενετία κυρίαρχη άμεσα ή έμμεσα στά νησιά του Αιγαίου καί στις περισσότερες ελληνικές άκτές. Ή Εύβοια, οι Κυκλάδες, τά Ίόνια νησιά, ή Κρήτη, ή Κύπρος άπ’ τό 1489, άποτελοϋσαν λίγο ή πολύ βενετικές κτήσεις. Εκτός άπ’ τίς μεγάλες αύτές περιοχές, μιά σειρά ναυτικών βάσεων, ή Μεθώνη, ή Κορώνη, ή Θεσσαλονίκη, άργότερα τό Ναύπλιο καί τό “Αργος, ή Ναύπακτος, ή Αίγινα, ή Μονεμβασία, άκόμα εμπο­ ρικές συνοικίες στήν ίδια τήν Κωνσταντινούπολη καί άλλα εμπο­ ρεία έξασφάλιζαν στή Βενετία τή θαλασσοκρατία στήν ’Ανατο­ λική Μεσόγειο. Ή Γένοβα, ή μεγάλη αντίπαλος της Βενετίας, φρόντισε κι έκείνη άπ’ τό ιγ* &1., να έζασφαλισει τό μερίδιό της στή λατινική μοιρασιά. Στό ιε' αί. τά νησιά Θάσος, Σαμοθρακη, "Ιμβρος, Λήμνος, Χίος, Σάμος, ’Ικαρία καί τά λιμάνια της Αίνου στή Θράκη καί της Φώκαιας στήν Ιωνία, βρίσκονται στήν έξάρτησή της, ύπό διάφορες μορφές. ’Ακόμα διέθετε κι αύτή την άνεζάρτητη συνοικία της στό Πέραν καί σημαντικα έμπορεϊα στη Μαύρη Θάλασσα καί στήν Κριμαία. Τέλος οΐ Ιππότες του Τα-

34

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

γματος του 'Αγίου Ίωάννου κατείχαν άπ’ τό 1308 τή Ρόδο μέ τά γειτονικά νησιά 'Η έξάρθρωση της Βυζαντινής Αύτοκρατορίας δέν έπέφερε καί τήν έξάρθρωση του Ελληνισμού. Ή έκκολαπτόμενη ιδέα της έθνικής ένότητας είχε ήδη άρκετά άναπτυχθεΐ, έτσι πού νά έπιτρέπει τή συγκέντρωση των ελληνικών δυνάμεων γύρω άπό τοπικούς άρχηγούς καί τή δημιουργία πυρήνων άντίστασης. Εκτός άπ* τίς μικρές, πρόσκαιρες, έλληνικές ήγεμονίες, τά τρία άνεξάρτητα κράτη πού ιδρύθηκαν μετά τήν άλωση της Κωνσταντινού­ πολης, ή Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ή Αύτοκρατορία της Τραπεζούντας καί τό Δεσποτάτο της Ηπείρου, έταξαν στόν έαυτό τους δύο συγκεκριμένους σκοπούς: νά διώξουν τούς Φράγκους καί ν’ άποκαταστήσουν, καθένα γιά λογαριασμό του, τήν ένότητα της Αύτοκρατορίας, πράγμα πού Θά σήμαινε τήν ενοποίηση του Ελληνισμού. Ό Μιχαήλ Παλαιολόγος πέτυχε ν* άνακτήσει τήν Κωνσταντινούπολη (1261) καί ή άναστημένη Αύτοκρατορία Ιζησε άκόμα δύο αιώνες. ’Αλλά, παρά τά φαινόμενα καί τή Θέληση της κεντρικής κυβέρνησης νά διατηρήσει τΙς αύτοκρατορικές παρα­ δόσεις, ή «Αύτοκρατορία» τών Παλαιολόγων δέν είναι, στήν πραγματικότητα, παρά ένα εθνικό έλληνικό κράτος, πού μπροστά στίς έπιθέσεις τών Σέρβων, Βουλγάρων καί Τούρκων άναγκάζεται νά έγκαταλείψει τήν αύτοκρατορική ίδέα καί νά περιχαρα­ κωθεί πίσω άπ* τήν έθνική ίδέα γιά νά ύπερασπιστεΐ καί διασώσει 6,τι άπέμεινε άπ* τόν Ελληνισμό. Τά ίδια ίσχυσαν καί γιά τήν «Αύτοκρατορία» της Τραπεζούντας κι άκόμα περισσότερο γιά τό Δεσποτάτο της ’ Ηπείρου καί τό Δεσποτάτο του Μορέως πού δημιουργήθηκε τό 1262, μετά τή νίκη του Μιχαήλ Παλαιολόγοι» κατά τών Φράγκων της Ελλάδας καί της Πελοποννήσου. *Η ση­ μασία του Δεσποτάτου της ’Ηπείρου καί του Δεσποτάτου τοδ Μορέως γιά τόν Ελληνισμό είναι πολύ μεγαλύτερη άπ* τήν άντίστοιχη της Αύτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης τήν ΐδια εποχή. Σ’ αυτά τά κράτη της Ελλάδας έμφανίζονται πώ καθαρά ορισμένοι θεσμοί : χειραφέτηση πόλεων, έμβρυώδης αύτοδωίκηση άγροτικών κοινοτήτων — οί έλεύθεροι άγρότες έδώ είναι πιό πολυάριθμοι άπό άλλου —έπίδραση του έθιμικου δίκαιου στό έπίσημο βυζαντινό δίκαιο καί ή νέα θεωρία ένός έθνικοΰ έλληνικοϋ κράτους, γεγονότα πού άναγγέλλουν πολιτικούς σχηματισμούς συγγενέστερους μέ τά κράτη της Ιταλικής ’Αναγέννησης παρά μέ τήν παλιά Βυζαντινή Αύτοκρατορία. "Ολ* αυτά τά έλληνικΑ κράτη, μ* δλες τις διαμάχες τους, κατόρθωσαν νά έκμηδενίσουν σχεδόν τή φραγκική κατοχή καί νά έπεκτείνουν τήν κυριαρχία

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ SENH ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

35

τους σ’ ίλο τό ελληνικό τμήμα -της Βαλκανικής Χερσονήσου. Στο τέλος του ιε' αί. δέν άπόμεναν στούς Φράγκους παρά τά νησιά καί μερικές παραλιακές θέσεις. Ή Ιδέα της πολιτικής ενότητας τών Ελλήνων κέρδιζε άδιάκοπα έδαφος. Χωρίς τις τουρκικές κατακτήσεις, αυτά τά κράτη θά μπορούσαν νά παίξουν γιά τή διαμόρφωση της νεότερης Ελλάδας τό ρόλο πού έπαιξαν τά Ιτα­ λικά κράτη γιά τή διαμόρφωση τής Ιταλίας. 'Η τουρκική κατοχή, Αποχωρίζοντας τό μεγαλύτερο μέρος του Ελληνισμού απ’ την κοινότητα τών ευρωπαϊκών λαών τής Μεσογείου, έπιβράδυνε γιά μερικούς αιώνες μιά έξέλιξη πού ωστόσο δέν σταμάτησε καθόλου. Τό ΐδιο άντιστασιακό πνεύμα έμψύχωνε τούς "Ελληνες, δσοι έμεναν κάτω άπ’ τή φραγκική κατοχή. *Η διοίκηση τών κατακτημένων χωρών, πού καταργούσε κάθε τοπική αυτονομία, άκόμα καί τήν έκκλησιαστική, κι ή συστηματική εκμετάλλευση της χώρας δυνάμωναν τά μίση άνάμεσα σέ Λατίνους καί Έλληνες καί διευκόλυναν τΙς τουρκικές κατακτήσεις. Μόνο η ρεαλιστική Βενετία ήξερε νά προσαρμόζει τή διοίκησή της στις τοπικές ιδιορυθμίες. Έ τσι δέν κατάργησε τις όρθόδοξες έπισκοπές στην Πε­ λοπόννησο, έπέτρεψε τήν άποκατάσταση τών επισκοπών της Κεφαλονιας καί τών Κυθήρων κι έκλεισε τις άνατολικές της κτή­ σεις στήν Ιερή Εξέταση, στούς ’Ιησουίτες καί στήν Εταιρεία «De propaganda fide». *Η Βενετία συγκέντρωνε τίς^ προσπάθειές της στήν τήρηση της έσωτερικής τάξης,, στήν έξωτερική άμυνα καί στήν οικονομική έκμετάλλευση τής αύτοκρατορίας της. Γι* αύτό τό λόγο έπέβαλε βαριά καί αύστηρά συγκεντρωτική διοί­ κηση (τό regimen), άλλά, σύγχρονα, έξασκοϋσε στενή επιτήρηση (ιέ τούς άπεσταλμένους της έπιτρόπους (sindici ad partes levantis) γιά νά περιορίσει τις καταχρήσεις τών τοπικών άρχών. Άκόμα κατάφερε, κι άρκετά σύντομα μάλιστα, νά έλίσσεται μπροστά στήν άντίσταση τών Ελλήνων ύπηκόων της, άναγνωρίζοντας όρισμένα τοπικά προνόμια, όπως στήν Κέρκυρα καί στή Θεσσαλονίκη. Άλλωστε οΐ συνεχείς έξεγέρσεις πού ύπέθαλπε ή κρητική άριστοκρατία στή διάρκεια του ιγ' καί ιδ' ai. (ή σπου­ δαιότερη είναι τών έτών 1270 - 1299) άνάγκασαν τή Βενετία ** άναγνωρίσει στούς κρητικούς άρχοντες προνόμια παρόμοια μέ τής βενετικής άριστοκρατίας. Τό Ϊδιο έγινε καί στά Ίόνια νησιά, δπου ή ντόπια άριστοκρατία, άπ’ τήν άρχή, δέ διέφερε καθόλου άπ’ τή βενετική. Έ τσι ή ντόπια άριστοκρατία κατέληξε νά γίνει άλληλέγγυα μέ τόν κατακτητή καί τό καλύτερο στήριγμά του. άγρότες, στήν πλειοψηφίά τους δουλοπάροικοι τών ξένων καί.

36

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ντόπιων εύγενών ή έλεύθεροι μικροΐδιοκτητες, υπάγονταν σέ επα­ χθείς έπιβαρύνσεις, υποχρεώσεις καί άγγαρεΐες πού οι πιό βαριές ήταν ή ύπηρεσία στις γαλέρες, στις φρουρές (έναντίον των επιθέ­ σεων των πειρατών ή των Τούρκων) καί ή καταναγκαστική έργασία στα οχυρωματικά έργα. Ό αστικός πληθυσμός έξαιρουνταν άπ* τις ύποχρεώσεις αυτές, άλλ* ή οικονομική του δραστηριότητα ήταν περιορισμένη στό έπακρο. 'Η Δημοκρατία έφάρμοζε στις κτήσεις της τόν αύστηρότερο μερκαντιλισμό : δλο τό εξωτερικό έμπόριο έπρεπε νά περνά άπ* τη Βενετία καί νά διεξάγεται άπό Βενετούς έμπορους καί μέ βενετικά πλοία. ΙΥ αύτό τό λόγο στις χώρες τις κατεχόμενες άπ* τη Βενετία, τό άντιστασιακό πνεύμα άναπτύχθηκε μόνο στούς χωρικούς καί στούς άπλούς αστούς κι οί έξεγέρσεις πήραν πάντα χαρακτήρα κοινωνικό έναντίον της ντό­ πιας άριστοκρατίας. Στή διάρκεια τών ταραχών του 1458- 1463 στήν Κρήτη, μόνο ένας άσήμαντος άριθμός άρχόντων δεύτερης σειράς πηρε τό μέρος τών έπαναστατημένων* κατά τήν έξέγερση τών άγροτών καί τών κατοίκων του Ρεθύμνου καί τών Σφακιών (1563 - 1573) ένα μέρος της ντόπιας άριστοκρατίας βοήθησε τή Βενετία νά καταπνίξει τήν έξέγερση. Στά Ίόνια νησιά είναι συ­ χνές οί άγροτικές έξεγέρσεις.

II. Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΤΡΙΑΡΧΙΑ Α. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ TOT ΕΘΝΟΥΣ (1300-1715)

ΟΙ τούρχιχ€ς καταχτήσεις 0^ κατακτήσεις τών ’Οθωμανών Τούρκων άρχίζουν άρκετά πριν «Λ τήν άλωση της Κωνσταντινούπολης. ’Ανάμεσα στά χρόνια 1301 καί 1337, χρονολογία της κατάληψης της Νικομήδειας, δλη ή Μ. *Ασία έπεσε στήν κυριαρχία τους. Επωφελούμενοι απ’ τις ,υσχέρειες της Βυζαντινής Αύτοκρατορίας καί κυρίως άπ’ τούς εμφύλιους πολέμους τήν εποχή της βασιλείας του Καντακουζηνου, που δέ δίστασε νά τούς καλέσει σέ βοήθειά του, οί Τούρκοι παίρΓ?»υν ,^ ν Καλλίπολη τό 1354* μέ τήν έγκατάστασή τους έτσι στήν Ευρώπη, κατάκτησαν βαθμιαία τά Βαλκάνια. Ή Θράκη, ή Μα­ κεδονία, ή Θεσσαλία, ή "Ηπειρος πέφτουν διαδοχικά στά χέ­ ρια^ τους. Στά 1369 παίρνουν τήν Άδριανούπολη, πού γίνεται ή πρώτη πρωτεύουσα της Όθωμανικής αύτοκρατορίας καί τό 1430 τα ’Ιωάννινα καί τή Θεσσαλονίκη. Τά σέρβικά καί βουλγαρικά *ρατη ύφίστανται τήν ίδια τύχη. Δυό δυτικές σταυροφορίες ορ­ γανωμένες άπ* τόν πάπα δέν είχαν κανένα αποτέλεσμα. 01 στρατοί των σταυροφόρων έξοντώθηκαν στις μάχες της Νικόπολης (1396) *αί της Βάρνας (1444). Ή Κωνσταντινούπολη ύπέκυψε τό 1453 ^στερ* άπό άντίσταση δυό μηνών καί πάνω. Μόνο μιά ισχυρή όυτική συμμαχία θά μπορούσε στό έξης νά σταματήσει τούς Τούρ*ου£· Άλλ* ή Γένοβα κι ή Βενετία, οι περισσότερο ένδιαφερόμενες όυνάμεις, προτίμησαν ν* άποχτήσουν έμπορικά προνόμια στήν Οθωμανική αύτοκρατορία παρά νά έρθουν σέ πόλεμο μαζί της, Ο Μωάμεθ ήταν έτσι ελεύθερος νά υποτάξει τούς άνεξάρτητους 1°υρκομάνους πρίγκιπες της ‘Ασίας, νά συντρίψει τήν τελευταία Χριστιανική άντίσταση του Σκεντέρμπεη καί νά καταλάβει τήν Αλβανία (1457), νά πάρει τά μικρά γειτονικά νησιά της Κωνσταν­ τινούπολης καί νά συμπληρώσει τήν κατάκτηση τών ελληνικών

38

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

χωρών. Τό 1458 - 1459 καταλύει τό Δουκάτο τών ’Αθηνών κι έπωφελούμενος άπ' τΙς διαμάχες άνάμεσα στούς δεσπότες του Μυστρα, κυριεύει τό Ελληνικό Δεσποτάτο (1461). Τόν ίδιο χρόνο, ή Αύτοκρατορία της Τραπεζούντας έπεφτε στά χέρια τών Τούρκων. 01 συνθήκες ειρήνης πού υπήρχαν άνάμεσα στούς Τούρ­ κους, τή Γένοβα καί τή Βενετία δέν έμπόδισαν τίς έπιθέσεις του Μωάμεθ. ‘Ο τουρκικός στόλος έκανε συχνές έπιδρομές στό Αιγαίο καί τό 1462 κατέλαβε τή Μυτιλήνη. Ή Βενετία κατανόησε τότε δτι έπρεπε νά πάρει μέρος στή σταυροφορία πού κήρυττε ή 'Αγία "Εδρα μέ τήν προτροπή του Βησσαρίωνα. Οί δυό τουρκοβενετικοΐ πόλεμοι άπ* τό 1463 ώς τό 1502 είχαν σάν άποτέλεσμα νά κατα­ κτήσουν οί Τούρκοι τήν Εύβοια (1470) καί βενετικές θέσεις στήν Πελοπόννησο. 01 τουρκικές κατακτήσεις στήν Ελλάδα συνεχί­ στηκαν μέ ρυθμό σχετικά γρήγορο ώς τΙς άρχές του ιη' αί. 01 δυό μεγάλοι σουλτάνοι του \>ζ' αί., ό Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520 - 1566) κι ό ΣελΙμ Β' (1566 - 1574) κατόρθωσαν νά έκδιώξουν τούς Ίωαννίτες, τούς Βενετούς καί τούς Γενοβέζους άπ* δλη τήν ’Ανατολική Μεσόγειο : ή Ρόδος (1522), ή Χίος (1566), ή Κύπρος (1570 - 1571), τό Δουκάτο της Νάξου μέ τΙς Κυκλάδες (1579) γίνονταν τουρκικές κτήσεις. Μόνο ή Κρήτη έμενε άκόμη στούς Βενετούς. Στή διάρκεια τών τουρκοβενετικών πολέμων άπ* τό 1645 ώς τό 1715, οΐ Τούρκοι θά συμπληρώσουν τήν κατάκτηση τών έλληνικών χωρών. Μέ τή συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699), πού έβαζε τέλος στόν πρώτο άπ’ αύτούς τούς μακρούς πολέμους, οί Τούρκοι γίνονταν όριστικά κάτοχοι της Κρήτης πού εϊχαν άρχίσει νά τήν κατακτούν άπ* τό 1645* ωστόσο άναγκάστηκαν νά έγκαταλείψουν τήν Πελοπόννησο καί τήν Αΐγινα στούς Βενετούς οί όποιοι τίς εϊχαν κυριεύσει στή διάρκεια τών έπιχειρήσεων του 1685- 1687. Ή βενετική κατοχή της Πελοποννήσου κράτησε ώς τό 1715, οπότε οί Τούρκοι άνακατέλαβαν οριστικά τή χώρα. Μόνο τά Ίόνια νησιά θά μείνουν στούς Βενετούς.

2. Ή έλληνική Αντίσταση Ή έσωτερική άποσύνθεση της Βυζαντινής Αύτοκρατορίας, πού άδυνάτιζε τήν άντίσταση κατά της τουρκικής προώθησης, άποτελεΐ τήν πρωταρχική αιτία της ραγδαιότητας της τουρκικής κατά­ χτησης. Μ* 6λα αύτά, ή χριστιανική Εδέα, ένωμένη μέ τήν έκκολα7ττόμενη έθνική Ιδέα πού συγχεόταν άκόμα μέ τήν όρθοδοξία, δημιούργησε πρίν καί μετά τήν άλωση τής Κωνσταντινούπολης

ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

39

άντιστασιακά κινήματα, μερικά άπ* τα όποια ήταν αύθόρμητα, τα περισσότερα δμως είχαν προκληθεΐ άπ* τις σταυροφορίες^ τών δυτικών δυνάμεων. Στή διάρκεια της περιόδου άπό τό ιδ' &ς τΙς άρχές του ιη' αί., ή πρωτοβουλία τών άντιστασιακών κινημά­ των στις έλληνικές χώρες ανήκει στούς τελευταίους βυζαντινούς άρχοντες, στούς άνθρωπιστές, στούς άξιωματουχους της Εκκλη­ σίας καί στούς άρχηγούς τών ελληνικών στρατιωτικών σωμάτων στήν υπηρεσία της Δύσης (Βενετίας, Νεάπολης). Ot λόγιοι που κατέφυγαν στή Δύση δέν περιορίστηκαν μόνο σέ φιλολογικές δραστηριότητες άλλα πήραν ένεργό μέρος στήν πολιτική ζωη της έποχής τους κι έγιναν ο( πιό ένθερμοι προπαγανδιστές μιας σταυ­ ροφορίας κατά τών Τούρκων. *0 Καρδινάλιος BTjocaQKov, που λίγο έλειψε δυό φορές νά έκλεγεΐ πάπας, διέτρεξε τήν Εύρώπη σάν άπεσταλμένος του Πίου Β' γιά τό σκοπό της σταυροφορίας, ένώ ό 9Ιωάννης Λάΰχαρις έργάστηκε κι αύτός για την ίδια υπόθεση στήν Ιταλία καί στή Γαλλία. Ή δραστηριότητα τών προσφύγων εδρισκε άνταπόκριση στήν Ελλάδα. Κατά τόν τουρκοβενετικό πόλεμο του 1463 - 1479 ό Μιχαήλ Ράλλης κι ό Πέτρος Μπούας ξεσηκώνουν τήν Πελοπόννησο κι ΰστερ* άπό την ειρηνη, ό Κρο­ κόδειλος Κλαδας κρατα μόνος του τόν αγώνα. Τα ρομαντικα σχέδια του βασιλια της Γαλλίας Καρόλου Η , που έχοντας άγοράσει άπ’ τόν Άνδρέα Παλαιολόγο τά δικαιώματα του στό θρόνο του Βυζαντίου έπιδίωκε τήν ανακτηση της Αυτοκρατορίας, βρίσκουν εύνοική άπήχηση στούς ^Ελληνες. Στη διάρκεια τών πολέμων της Βενετίας άπ τό 1499 ώς τό 1502, ένόσω κρατούσαν σταυροφορίες του πάπα, της ‘Ισπανίας καί της Νεάπολης κι οί πόλεμοι της Αύστριακής Αύτοκρατορίας καί των πριγκίπων της Κεντρικής Εύρώπης έναντίον της Τουρκίας, οί^ Εψηνες έξεΥέρθηκαν έπανειλημμένα : τό 1518 οι κάτοικοι της Χειμαρρας, τό 1525-31 συνωμοσία στή Ρόδο. *Η Πελοπόννησος κι ή ηπειρω­ τική Ελλάδα έξεγέρθηκαν τήν ίδια έποχή, δταν ό παπικός στόλος πλησίασε στήν Πελοπόννησο. *Η συμμαχία του πάπα, του βασιλια της Ισπανίας καί τών Βενετών κι ή νίκη τών χριστιανών στήν περίφημη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), δπου πέντε χιλιάδες Ελληνες υ7υηρέτησαν στό βενετικό στόλο, στάθηκαν η^ ευκαιρία Ύΐά ένα καινούργιο ξεσήκωμα της ήπειρωτικής Ελλαδας, ^της Μακεδονίας, τών νησιών του Αιγαίου καί της Πελοποννησου έπικεφαλής τούς άδελφούς Μελισσηνούς καί μέ τήν υποστήριξη των Μανιατών. βΗ ,Ισπανία μέσω του Βασιλείου της Νεάπολης προκαλεΐ σειρά έξεγέρσεων στό τέλος του ις^ καί τις άρχές του ιζ' oct. Οί έξεγέρσεις αυτές έκτείνονται άπό τή Βλαχία, δπου ό Μιχοςήλ ό Γενναίος πολέμα έναντίον τών Τούρκων (1595 - 1601)

40

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

μέ σύμβουλο τό μητροπολίτη Τυρνόβου, Διονύσιο Ράλλη Παλαιολόγο καί μέ σημαντικό άριθμό Ελλήνων στό στρατό του, ώς τή Θεσσαλία, δπου ό άρχιεπίσκοπος Τρίκκης Διονύσιος ό Φιλόσο­ φος κι ό έπίσκοπος Φαναριού Σεραφείμ ξεσηκώνουν τήν κεντρική Ελλάδα. Ή στάση καταπνίγηκε γρήγορα, ό Σεραφείμ βρήκε μαρ­ τυρικό θάνατο κι ο Διονύσιος κατέφυγε στην Ιταλία. Έ κεΐ ήρθε σέ σχέσεις μέ τόν Κάρολο Β' δούκα του Νεβέρ, άπόγονο των Παλαιολόγων άπ* τή μητέρα του, ό όποιος βρισκόταν επίσης σέ σχέσεις μέ άλλους 'Έλληνες άρχιερεϊς καί προκρίτους έν δψει μιας εξέγερ­ σης σ’ ολόκληρη τήν Ελλάδα. "Ολα τά σχέδια του Καρόλου του Νεβέρ δέν άπόληξαν παρά σέ μιά έξέγερση στήν Ήπειρο τό 1611, μέ έπικεφαλής τό Διονύσιο τό Φιλόσοφο, πού κι αυτή καταπνίγηκε άμέσως. Ό Διονύσιος πιάστηκε καί γδάρθηκε ζωντανός. Οί μακροί πόλεμοι των Βενετών στό διάστημα 1645 - 1715 έδωσαν τήν εύκαιρία άλλων έξεγέρσεων, λιγότερο σημαντικών.

3. Τουρκική διοίκηση των καταχτημένων χωρών Ή Ελλάδα κι οί άλλες κατακτημένες βαλκανικές χώρες σχημά­ τισαν μιά διοικητική ένότητα, τό *Εγιαλέτι της Ρούμελης (Εύρωπαϊκής Τουρκίας) κάτω άπ* τή διοίκηση του Μπεηλέρμπεη τής Ρούμελης. Τό Έγιαλέτι τής Ρούμελης διαιρούνταν σέ σαντζάκια. Πολλά άπ’ αύτά τά σαντζάκια ένώθηκαν άργότερα σέ πασαλίκια ή βιλαέτια, πού ό άριθμός τους ποικίλλει άνάλογα μέ τις εποχές (24 ή 26 στό ιζ' αί.). Τά σαντζάκια ή πασαλίκια διαιρούνται σέ καζάδες. "Ολα τά παραπάνω διαμερίσματα διοικουνται άντίστοιχα άπ* τούς βαλήδες, τούς πασάδες, τούς σονμπασηδες καί τά συμ­ βούλιά τους (ντιβάνια), άποτελούμενα από τό Μονλλά,το^ς καδήδες κι άλλους τούρκους υπαλλήλους. 'Ορισμένες περιοχές, πού δόθηκαν σάν προνομιακές κτήσεις σέ διάφορα πρόσωπα ή σέ θρη­ σκευτικά ιδρύματα, έξαρτώνταν άμεσα άπ* τούς δικαιούχους καί διοικοΰνταν άπό βοεβόδες διορισμένους άπ* αυτούς.

4. Κοινωνική κατάσταση των 'Ελλήνων στήν Τουρκοκρατία Ή νομική θέση τών υποταγμένων χριστιανικών πληθυσμών καθορίστηκε σύμφωνα μέ τήν άρχή του ’Ισλαμικοΰ νόμου, πού άναγνώριζε τό δικαίωμα ζωής καί περιουσίας κι άφηνε ελεύθερη τήν άσκηση τής λατρείας σ* δσους λαούς είχαν δεχτεί χωρίς άντίσταση τήν ¿θωμανική κυριαρχία* σέ άντάλλαγμα, τούς υποχρέωνε

ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

41

νά πληρώνουν κεφολικά φόρο, τόν άρχαΐο αραβικό ά]ίζ^α, που οί χριστιανοί τόν όνόμαζαν χαράτοι, λέξη προσδιοριστικη κυρίως του έγγειου φόρου. Οί πρώτοι σουλτάνοι κατακτητές έφαρμοσαν γενικά αύτή τήν αρχή του ίσλαμικου νόμου. ^Αλλωστε, σύμφωνα μέ τόν ίδιο νόμο, 6λη ή γη ή κατακτημένη μέ τή βία περιερχόταν στό σουλτάνο, πού τή μοίραζε έναντι υπηρεσιών στους^ πολεμιστές του, τούς γ α ζί, καί στούς διάφορους άξιωματουχους της αυτοκρα­ τορίας. 01 παραχωρήσεις αυτές πού όνομάζονταν αναλογα μέ τήν έκτασή τους καί τίς υποχρεώσεις τους, χάοια, ζιαμετια , γενικά, τιμάρια, περιλάβαιναν κάθε είδους εισοδήματα δημοσίου η ιδιω­ τικού χαρακτήρα (κρατικούς φόρους, δεκάτη, διάφοραδικαίωματα) προερχόμενα άπό πόλεις ή άπό τήν ύπαιθρο ή ακόμα απο^ κρατικές Επιχειρήσεις* έπίσης έκτάσεις γης, άπ* δπου οι τιμαριώτες εισέπρατταν όρισμένα δικαιώματα, ή συγκροτημένα αγροκτήματα πού καλλιεργούνταν άπό δουλοπάροικους, υπό την αμ^ση κατοχή καί τή νομή του τιμαριώτη. Έ τσι, στην ’Ασία, στη Θράκη, στη Μακεδονία καί στή Θεσσαλία τό μεγαλύτερο μέρος τών ευφόρων πεδιάδων πέρασε στούς Τούρκους είτε μέ τήν μορφή πλήρους ιδιοκτησίας (ηιϋΙΙί) είτε μέ τή μορφή τιμαρίων κατω από ενα περίπλοκο καθεστώς έξαρτημένης νομής. Ένα άλλο τμήμα της Υής δόθηκε στα θρησκευτικά ιδρύματα (βακούφια). Οι χριστιανοί Αγρότες γίνονταν κολλήγοι καί δουλοπάροικοι των τιμαρίων, κάτω άπό οικονομικές καί κοινωνικές συνθήκες που δέν έχουν ¿κόμη καθοριστεί άρκετά καλά. Στήν άρχή της κατακτησης οι Τούρκοι, γενικά, καταργούσαν τά δικαιώματα τών Βυζαντινών καί Φράγκων άρχόντων κι έλευθέρωναν τους αγρότες δουλοπά­ ροικους, γεγονός πού διευκόλυνε τήν κατάκτηση. Ηδη, ομως, άπ* τό ιε' αί. βλέπει κανείς σουλτάνους νά μεταφέρουν υπόδουλους πληθυσμούς καί νά τούς έγκαθιστοΰν σάν δουλοπάροικους (που «Ργότερα άπελευθερώθηκαν) στις κτήσεις του στέμματος στη Θράκη καί Μ. ’Ασία. *Η γη πού άφέθηκε στους χριστιανούς περιο­ ριζόταν στίς όρεινές περιοχές της Μακεδονίας καί της Δυτικής Θεσσαλίας, στήν -Ηπειρο, τή Στερεά Ελλάδα, στήν Πελοπόν­ νησο καί στά νησιά. Στίς περιοχές αύτές, που κατακτηΟηκαν Αργότερα κι δπου οΐ Τούρκοι, έφοδιασμένοι ήδη μέ γαιες, ήταν «ολύ λίγοι, άκόμα καί εύφορες πεδιάδες άφήνονται στους χρι­ στιανούς, καί Έλληνες μεγαλογαιοκτήμονες εισέρχονται στην τουρκική ιεραρχία. Άκόμα, οί Τούρκοι άφησαν άπ τήν αρχή της κατάχτησης στά μεγάλα όρθόδοξα μοναστήρια τό μεγαλύτερο μέρος τών απέραντων γαιών πού κατείχαν. Αυτό αποτελει^ ση­ μαντικό γεγονός γιά τόν έλληνισμό, γιατί έδώ βρίσκεται ή ®ρχη της Ισχύος τών μονών αυτών, που ό οίκονομικός τους ρόλο* ο

42

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

πνευματικός τους μάς είναι άρκετά γνωστός — άξίζει νά έξεταστεϊ άπό πιό κοντά. Εκτός άπ’ τούς κολλήγους ή δουλοπάροικους των Τούρκων άγάδων καί τιμαριωτών (μπέηδων , σπαχήδων , ζαΐμηδων) καί τούς έπίμορτους γεωργούς των Ελλήνων γαιοκτη­ μόνων, συναντουμε στή διάρκεια της τουρκικής κυριαρχίας άνεξάρτητους μικροϊδιοκτήτες γεωργούς έγκατεστη μένους σέ έλεύθερα χωριά (κεφαλοχώρια) καί προστατευόμενους άπό τόν ίσλαμικό νόμο, γιατί ό νόμος αύτός, πού ένδιαφερόταν κυρίως γιά τή γη, άπαγόρευε τή μετατροπή των έλεύθερων γαιών σέ τσι­ φλίκια —καί άντίστροφα. Οί έπιβαρύνσεις στις όποιες ύποχρεουνταν οι ραγιάδες* ήταν στήν άρχή πολύ λιγότερο βαριές άπ* τις άντίστοιχες βυζαντινές ή φραγκικές. Εκτός άπ* τόν κεφαλικό φόρο, τό χαράτσι, ό κύριος φόρος 6 καταβαλλόμενος άπ* τούς ραγιάδες ήταν ή δεκάτη, βα­ σικός έγγειος φόρος πού μέ τόν καιρό πήρε πολλές μορφές (Ονσρ , χαρατζι - έραζί κλπ.). Σ’ αύτούς άς προσθέσουμε τις όφειλές, πού οί καλλιεργητές των τιμαρίων καί των τσκρλικιών κατέβαλλαν στούς κυρίους τους, καί τούς έμμεσους φόρους καί δοσίματα. ’Ακόμα, οί ραγιάδες ύπόκεινταν σέ πολλές άπαγορεύσεις καί υπο­ χρεώσεις : άπαγόρευση ν* άνεβαίνουν a άλογο καί νά φέρουν 5πλα# νά χτίζουν καινούργιες εκκλησίες καί νά χρησιμοποιούν καμπάνες* ή μαρτυρία τους δέν είχε άξια γιά τή δικαιοσύνη. ΥΗταν ύποχρεωμένοι νά φορουν ειδικά ρούχα. Όρισμένες κοινότητες, μέσα σέ δάση, ή κοντά σέ στενά, έπρεπε νά διατηρούν τοπικές φρουρές. Τά νησιά κι ορισμένα παραλιακά μέρη έπρεπε νά δίνουν στόν τουρ­ κικό στόλο καθορισμένο άριθμό ναυτών (γαλιοντζήΑες). *Η πιό βαριά έπιβάρυνση γιά τούς χριστιανούς ήταν ή στρατολόγηση τών παιδιών τους ήλικίας έξι ώς δεκαπέντε χρονών* Εξισλαμιζό­ μενα καί προσαρμοζόμενα στά τουρκικά ήθη με τή θητεία τους σέ ειδικά σχολεία, τά παιδιά αύτά γίνονταν άτζεμι-όγλάν κι έπειτα γενίτσαροι, τό ούσιαστικό στοιχείο του οθωμανικού στρατού. Ή δύναμη δμως αύτοΰ του σώματος, πού έδινε καί τούς άνώτερους ύπάλληλους της Αύτοκρατορίας, έκανε τούς Τούρκους νά άντικαθιστοΰν τά δικά τους παιδιά μέ τά παιδιά τών χριστιανών. ^Αλλωστε άπ* τό τέλος του ις'' αί., δταν οί γενίτσαροι πήραν τήν άδεια νά παντρεύονται, άρχίζει ή διάβρωση του γενιτσαρικοΰ στρατού, δπου μπορούσε νά μπει δποιος ήθελε. ’Ακόμα, άπ* τήν * Reaya*** ποίμνιον δηλώνει γενικά τούς όθωμανούς υπηκόους, ειδι­ κότερα στούς χριστιανούς συγγραφείς, τούς μή μουσουλμάνους ύπηκόους του σουλτάνου.

ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ

43

®ποΧή κυρίως της μεταρύθμισης του Μουράτ Δ' (1632), παραμέ­ ρισαν καί τΙς μαζικές στρατολογήσεις των παιδιών τών μή^ μου­ σουλμάνων, παρά τή συνέχιση τών μερικών στρατολογήσεων ώς τό ιη' αί. βΗ έσωτερική έξέλιξη της Όθωμανικής αύτοκρατορίας μετά τΙς μεγάλες κατακτήσεις του ιζ' αί. : περιπλοκότητα της διοίκησης καί έξώνηση τών δημοσίων θέσεων διασάλευση της ίσοροπίας στό έσωτερικό του συστήματος τών τιμαρίων χαρη στήν αδξηση τών τσιφλικιών καί στήν έξάπλωση του^ συστήματος τής ένοικίασης τών προσόδων, τών φόρων ^καΐ τών κρατικών ύπηρεσιών ( ητΐΐΐίαίαα)* οΐ δημοσιονομικές ανάγκες πού αύξάνονταν πάντοτε, οΐ ταραχές τών γενιτσάρων, οΐ αποκεντρωτικές τάσεις τών πασάδων στίς έπαρχίες —αιτία έξασθένησης της αυτο­ κρατορίας : δλοι αύτοί οΐ παράγοντες έπηρέασαν και την κατασταση τών χριστιανών. Οδτε ό ίσλαμικός νόμος, οδτε οΐ αυτοκρατορικές διατάξεις σχετικά μέ τούς ραγιάδες^ δέν έφαρμόζονταν τώρα μέ αύστηρότητα κι ¿λα έξαρτώνταν απ’ τήν^ αυθαιρεσία τών πασάδων καί τών υπαλλήλων της Πύλης. Τα τιμάριά και κυ­ ρίως τά τσιφλίκια, πού στό τέλος έγιναν κληρονομικά, αποροφουσαν βαθμιαία τΙς άνεξάρτητες ιδιοκτησίες ^τών ραγιαδων. Σημαντικός άριθμός χριστιανών, κυρίως στήν ’'Ηπειρο, Κρήτη *«1 Μ. ’Ασία, έξαναγκάστηκε νά προσχωρήσει στό ^ ι πεΡι~ πλοκότερες τώρα έπιβαρύνσεις γίνονταν 6λο καί πιό αβάσταχτες. Ατέλειωτη σειρά ταχτικών καί έκτακτων φόρων για τή συντή­ ρηση του στρατού, τά άβαρίζ, βάρυναν ιδιαίτερα τους ραγιάδες, ένω συγχρόνως δημιουργήθηκαν καί νέες έμμεσες φορολογίες, οΐ Μπιντάτ*. Ό ις'' καί ιζ' αί. στάθηκαν στό σύνολό τους κρίσιμη έποχή γιά τούς Έλληνες της Όθωμανικής αύτοκρατορίας. Οί ^ ε χ ζ ϊς πόλεμοι πού τούς άκολουθουσαν σφαγές, έξισλαμισμοί, έξανδρα^οδισμοί καί μαζικές μεταναστεύσεις στήν Ιταλία, έλαττωσαν στό έπακρο τόν έλληνικό πληθυσμό. "Ενα μέρος τών ακτών καί πολλά νησιά ερημώθηκαν τελείως. "Οσοι έμεναν στή χωρα^ ο ελληνικός πληθυσμός σ’ δλη τήν ’Οθωμανική αύτοκρατορια υπο­ λογίζεται περίπου τό 1700 σέ 1.500.000 - έγκατέλειπαν τΙς πε­ διάδες γιά νά καταφύγουν στά βουνά. Εντούτοις παρ ολες αυτές τΙς δυσκολίες, στή διάρκεια άκριβώς αύτών τών δύο αιώνων οί ^Ελληνες προσπαθούσαν νά όργανωθουν, επωφελούμενοι απ δλες τ1ς δυνατότητες πού τούς άφηνε ή τουρκική κατάκτηση καί διοίκηση. Είναι ή έποχή της προσαρμογής. *Βιάα*ί = νεωτιρισμοί* ^ ά*αί στίς

δυτικές πηγές.

44

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

5. Ή όργάνοκτη των 'Ελλήνων Ή κοινωνική καί πολιτική δομή των Τούρκων, πού στήν αρχή της κατάκτησης τούς προσέδινε τό χαρακτήρα μιας κάστας άπασχολημένης κυρίως μέ τόν ιερό πόλεμο, άφηνε στούς κατακτημένους λαούς τό έμπόριο, τή βιοτεχνία καί τις άλλες παραγωγικές δραστηριότητες της χώρας, κάνοντας τους έτσι άπαραίτητους γιά τή λειτουργία της διοικητικής μηχανής της αύτοκρατορίας. Έδώ βρίσκεται ή κοινωνική βάση των προνομίων πού παραχωρήθηκαν στούς υποταγμένους λαούς. Καθώς 6 ίσλαμικός νόμος δέ διέκρινε τούς λαούς παρά μόνο σύμφωνα μέ τή θρησκεία τους, οί ορθόδοξοι χριστιανοί, 6πως άλλωστε καί οί ’Αρμένιοι καί οί Εβραίοι, άποτέλεσαν μιά ξεχω­ ριστή θρησκευτική κοινότητα, αναγνωρισμένη απ’ τό κράτος σά νομικά πρόσωπο, μέ άνώτατο άρχηγό τόν Πατριάρχη της Κων­ σταντινούπολης, πού διατηρούσε όλα τά προνόμια, ίσα είχε άποκτήσει στήν έποχή των βυζαντινών αύτοκρατόρων. Τά προ­ νόμια αύτά τά έγγυώταν μιά σειρά σουλτανικών διατάξεων (φιρμάνια, άχτιναμέδες)' τήν πρώτη άπ* αυτές την έξέδωσε ό Μωά­ μεθ Β' ύπέρ του πρώτου Πατριάρχη μετά τήν άλωση, Γενναδίου. Ή έκκλησία άπολάβαινε φορολογικές άτέλειες* τά προνόμια καί οί δικαιοδοσίες της σχετικά μέ τό άστικό δίκαιο, ιδιαίτερα τό οικογενειακό, πού άσκοΰσε στή Βυζαντινή Αύτοκρατορία, διατηρήθηκαν κι έπαυξήθηκαν. Οί άποφάσεις ήταν καταρχήν έκτελεστές μέ τήν έγγύηση των άρχών. Μέ τήν κατάκτηση τή$ Βαλκανικής Χερσο­ νήσου καί κατόπιν ίλών των χωρών της Ε γγύς ’Ανατολής, ή πνευματική καί πολιτική δικαιοδοσία της «Μεγάλης Εκκλησίας» της Κωνσταντινούπολης έπεκτάθηκε σ’ δλο τόν όρθόδοξο κόσμο της Εγγύς ’Ανατολής. Ό πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης δέν παρουσιαζόταν μόνο σάν έθνικός άρχηγός (έθνάρχης) τών Ε λ­ λήνων, άλλά σάν θρησκευτικός καί πολιτικός άρχηγός δλων τών ορθόδοξων λαών, συνεχίζοντας έτσι τήν Ιδέα της καταλυμένης Βυζαντινής Αύτοκρατορίας. Γύρω άπ* τό Πατριαρχείο συγκεντρωνόταν 6,τι άπόμενε άπ’ τήν παλιά βυζαντινή άριστοκρατία, στήν οποία μέ τόν καιρό ένσωματώθηκαν κι άλλα κοινωνικά στοιχεία. Ή άρκιτοκρατία αύτή άναλάβαινε τά άνώτερα λαϊκά άξιώματα του Πατριαρχείου καί συμμετείχε έτσι στή διοίκηση της Εκκλησίας καί του Γένους. Μολονότι είχε χάσει τό μεγαλύτερο μέρος άπ* τά πλούτη της, πήρε πολύ γρήγορα σπουδαία θέση στήν οικονομική ζωή της αύτοκρατορίας, χάρη στά σημαντικά εισοδήματα πού τής πρόσφε-

ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΙΓ

45

ραν τά εκκλησιαστικά αξιώματα καί στο εμπόριο που έςαοκουσε. Μετά τήν έκδίωξη τών Γενοβέζων καί των Βενετων απ_ τον Εδξεινο Πόντο καί τήν άπαγόρευση έκεϊ τής ευρωπαϊκής ναυσι; πλ^ας, 5λο τό έμπόριο πέρασε στά χέρια της. Παραπέρα,_ μέ τη βοήθεια τών χριστιανών έξωμοτών, μεγάλο μέρος αυτής της αρι­ στοκρατίας άρχισε ν’ άγοράζει τό δικαίωμα της μίσθωσης των κρα­ τικών φόρων, νά γίνεται προμηθευτής της αυτοκρατορικης αυλής και νά συνάπτει σχέσεις μέ τούς ήμιανεξάρτητους πριγκιπες των παραδουνάβειων χωρών, γεγονός πού επέτρεψε να διείσδυσή στήν οικονομική ζωή τών πλουσίων αυτών π«.ριοχων. ·., !8 » έ*ίχή Κ«1 «¡S.x¿ χάρη »τή στΛροτητ« κατακτήσεων στά βόρεια Βαλκανια, ευρυνθηκε το π*. J*) ~ ρικής δραστηριότητας τών «Ελλήνων. Οί έμποροι της^ Δυτικής Μακεδονίας καί τής ’ Ηπείρου μεταφέρουν τα τά δέρματα καί τό μπαμπάκι τής Μακεδονίας, ^ ς Ηπ,ιρου της Θεσσαλίας καί τά προϊόντα της βαλκανικής ενδοχωρας ως τά μεγάλα καταναλωτικά κέντρα καί τα εμπορεία των ? ενετων καί Ραγουζαίων, πού μέ τή σ ε ι ρ ά τους τά εξάγουν, στήν Ιτ^ια. Άπό τό ις' αί. ή δραστηριότητα αύτή έντείνεται μέ την Εγκατά­ σταση τών Γάλλων, έπειτα τών Ά γγλων κι Γ ρων στήν ’Ανατολή. Οί Έλληνες συνάπτουν ^ ^ ι ς μέ ττ, Δυτική Εύρώπη κι έπεκτείνουν τό έμπόριο τους μέσω Σεςβίας, της Βουλγαρία? καί τών παραδουνάβειων χωρων' “ ς ^ ν Ουγταρία. Στή διάρκεια του ιζ' αί. ιδρύθηκαν εμπορικοί ^ ο ι στη Θεσ­ σαλονίκη, Δυρράχιο, Ραγούζα, Κωνσταντινούπολη κι· λωσε 1595) πού άναγνώρισε τύ νέο ρωσικύ πατριαρχείο καί ε^απΛ τήν ¿Γροή ΐο υ ^ ’ αύτή τήν πλούσια χώρα σεις ^ τ\ έκκλησίες τής Μεταρύθμισης,

Ι^ε τήν έθνική έκπαίδευση, δημιουργωντα ιδιαίτερα μέ λείων! -Αλλωστε οΐ έμπορικές σχέσεις μέ τήι Δυση, ι6 ια ΐ« ρ α ^ τή^Βενετία δπου ή έλληνική 5 “^ * ^α^λή (1583 στήν Κωνη εγκατάσταση ! ^ τά σχολεία τους έφεραν τούς

-η ; Βενετίας πού Ιδρύθηκαν στή διάρκεια του ιζ «ΐ·, ^«ναγυρ

50

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ζουν στήν Ελλάδα φέρνοντας δείγματα του δυτικου πολιτισμού. Μεγάλος άριθμός ελληνικών βιβλίων τυπώνεται στά τυπογραφεία πού ιδρύθηκαν άπό "Ελληνες στή Βενετία. Τά κέντρα της παιδείας στήν Ελλάδα πολλαπλασιάζοντας Σχεδόν παντού Ιδρύονται άνώτερες καί κατώτερες σχολές. ’Ιδιαίτερο ένδιαφέρον έχει έδώ ή δραστηριότητα του πατριάρχη Κύριλλον Λονκαρη (1572 - 1638). ’Ισχυρό καί φωτισμένο πνεύμα, ίδρυσε μέ τή βοήθεια πλούσιων Ελλήνων, δπως ό Μανολάκης Καστοριανός, πολλά σχολεία, είσήγαγε τήν τυπογραφία στήν Κωνσταντινούπολη καί μέ τις σχέσεις του μέ τούς προτεστάντες καί τούς άγώνες του κατά τών καθολικών συνέβαλε στή διεύρυνση της έλληνικής σκέψης ευνοών­ τας τήν ελευθερία της έρευνας. Εύνόησε τή μετάφραση του Εύαγγελίου κι ύπερασπίστηκε τόν ’Αθηναίο Θεόφιλο Κορνδαλέα (1563 1646), πού μπορεΐ νά θεωρηθεί σάν πρόδρομος της έλεύθερης σκέψης στή νεότερη Ελλάδα. Ό Λούκαρης έπεσε θύμα τών κατη­ γοριών τών καθολικών καί θανατώθηκε άπ* τούς Τούρκους τό 1638. Ακόμα κι οί λόγιοι ούμανιστές πού ζοΰσαν στό έξωτερικό άρχίζουν αύτή τήν έποχή νά ένδιαφέρονται γιά τή σύγχρονη Ε λ­ λάδα καί τά προβλήματά της καί νά χρησιμοποιούν τή λαϊκή γλώσ­ σα. Ό Λέων *Αλλάτιος (1581 - 1617), εκτός άπ' τό φιλολογικό καί θρησκευτικό του έργο, γράφει γιά τή σύγχρονη κατάσταση της Ελλάδας, μελετά τή Βυζαντινή ιστορία καί τόν έλληνικό λαϊκό πολιτισμό. Ό Νικόλαος Σοφιανός γράφει τό 1544 γραμ­ ματική της λαϊκής γλώσσας καί συνιστα τή μετάφραση τών Ε λ­ λήνων κλασικών συγγραφέων στή νεοελληνική. Ακόμα περισσό­ τερο, άρχίζουν νά έκδίδονται πρακτικά έγχειρίδια άριθμητικής καί δικαίου καθώς καί έπιστολάρια, δλα στήν όμιλούμενη γλώσσα. Ένώ ή λόγια παράδοση άσχολεΐται μέ τήν εθνική πραγματι­ κότητα, ή λαϊκή ύψώνεται άπ’ τήν άνώνυμη δημιουργία στήν προσωπική. *Η άνώνυμη λαϊκή δημιουργία, πού ενώνει σέ μιά ζωντανή σύνθεση στοιχεία άπ* δλες τις εποχές της τρισχιλιόχρονης ιστορίας του Ελληνισμού καί έκφράζει καθαρά τή συνέ­ χεια του έλληνικοΰ πολιτισμού, βρίσκει εκτός άπ’ τά σταθερά θέματα της άνθρώπινης ζωής νέα ποιητικά θέματα συνδεμένα μέ 6σα γεγονότα πήραν έξαιρετική σημασία στήν έθνική ζωή, δπως ή τύχη τών Ελλήνων στό έξωτερικό (ξενιτιά), ή δουλεία, οί άρματολοί, οί κλέφτες, ή έθνική αντίσταση. Οί λαϊκοί θρήνοι γιά τις κατακτημένες άπ’ τούς Τούρκους πόλεις άνάμεσα στό ιγ' καί τό ιε' αί. κατέχουν έδώ Ιδιαίτερη θέση. Άποτελοΰν τά πρό­ τυπα πού θά τά μιμηθουν οί πρώτες λαϊκής έμπνευσης προσωπικές πραγματοποιήσεις, δηλαδή οί θρήνοι γιά τήν άλωση της Κωνσταν­

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΞΕΝΙΙ ΚΑΤΑΚΤΙΙΣΗ

51

τινούπολης κι οί έμμετρε; ιστορικές αφηγησεις. Παρ^ηλα,, αλλα χρονικά σέ πεζό λόγο καί λαϊκή γλωσσά θα συνεχίσου, ^ λαικ^ βυζαντινή παράδοση. ’Ενώ ό φιλολογικός κέντρο τήν Κωνσταντινούπολη κι εκτείνεται ως α , ρ β χώρες συνεχίζει τή βυζαντινή παραδοση, στις περιοχές που κα έ χουν οί «Φράγκοΐ» κι οί Βενετοί, στη Ροδο, στ α^ α νησ τη Δωδεκανήσου, στήν Κύπρο καί στήν Κρης ένα βαθμό τήν αγροτιά καί πού μέ τή σειρά τους διεκδικοΰσαν εύρύτερη συμμετοχή στή δια­ κυβέρνηση τής χώρας. Έ τσι ή ύφιστάμενη άπ* τήν άρχή άντίθεση άνάμεσα στίς δυό ομάδες κατέληξε τό 1823 - 1824 σέ ανοιχτό έμφύλιο πόλεμο. Στήν πρώτη φάση, οί πρόκριτοι τών νησιών, πού είχαν μάλλον άστικές τάσεις, συμμαχώντας μέ τό μεγαλύτερο μέρος τών Πελοποννησίων προκρίτων, κατόρθωσαν ν* άπομακρύ­ νουν τούς στρατιωτικούς πού είχαν άρχηγό τόν Κολοκοτρώνη. Οί δυό όμάδες τών προκρίτων είχαν ήδη έπιβάλει τή θέλησή τους στή δεύτερη Εθνοσυνέλευση πού συγκλήθηκε στό νΑστρος (1823), πού παρά τίς φατριαστικές διαμάχες παρουσιάζει γιά τήν όργάνωση του έλληνικοΰ κράτους πραγματική πρόοδό. Καταργήθηκαν οί τοπικές κυβερνήσεις καί διατυπώθηκαν σαφέστερα οί σχετι­ κές μέ τά άτομικά δικαιώματα διατάξεις. Ή συμμαχία άνά­ μεσα στούς προκρίτους τών νησιών καί της Πελοποννήσου δέν κράτησε πολύ. Ό έμφύλιος πόλεμος ξανάρχισε γρήγορα. Σ’ αύτή τή δεύτερη φάση, οί νησιώτες, ύποστηριζόμενοι άπ’ τά φιλελεύθερα στοιχεία καί τούς διανοούμενους πού μαζί τους συνδεόταν τό μεγα­

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ

ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ (1821-1832)

69

λύτερο μέρος του λαοΰ, έπικράτησαν σέ βάρος τών Πελοποννησίων προκρίτων καί πήραν στά χέρια τους τΙς έλληνικές ύποθέέχοντας έπικεφαλής τόν Γ. Κουνχονριώτη καί τλν Φαναριώτη *Α. Μανροχορδάτο}τή διαπρεπέστερη πολιτική προσωπικό­ τητα της Επανάστασης.

II. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΕΤΡΩΠΗ (1825-1827) 'Η νέα πολιτική ήγεσία στάθηκε άνίκανη νά οργανώσει τις εθνι­ κές δυνάμεις καί ν’ άνταπεξέλθει στούς κινδύνους πού εΐχε ν* άντιμετωπίσει ή Επανάσταση τό 1825, δταν ό Μουχαμέτ Άλή, ό άντιβασιλιάς της ΑΕγύπτου, μέ τά τακτικά στρατεύματά του καί τόν εύρωπαϊκά όργανωμένο στόλο του, μπήκε ένεργά στόν πό­ λεμο. Τό 1825 ό Ίμπραήμ πασάς, ό γιός του Μουχαμέτ ’Αλη, άφοΰ πρώτα κατάπνιξε την έπανάσταση στην Κάσο καί στήν Κρήτη, άποβίβαζε σημαντικά ταχτικά στρατεύματα στήν Πελο­ πόννησο. Γιά δυό χρόνια, άπ* τό 1825 ώς τό 1827, ό Ίμπραήμ ρήμαζε τή χώρα. Μέ τήν κατάληψη του Μεσολογγίου (1826), πού ή θρυλική του «έξοδος» άναζωπύρωσε τόν εύρωπαϊκό φιλελλη­ νισμό, καί μέ τό πάρσιμο της ’Ακρόπολης τών ’Αθηνών, οί Τούρ­ κοι έγιναν κύριοι της Στερεας Ελλάδας καί ή Έπανάσταση φά­ νηκε δτι θά έσβηνε. Ή κυβέρνηση, τρομοκρατημένη, δέν έκανε τίποτα σοβαρό γιά ν’ άντιμετωπίσει τήν κατάσταση. Εΐχε τοπο­ θετήσει δλες τις έλπίδες της στή ξένη βοήθεια κι εμπιστευτεί στήν ’Αγγλία τήν ύπόθεση της ’Ανεξαρτησίας. Ωστόσο οι έθνικές δυνά­ μεις φαίνονταν άνεξάντλητες. Συσπειρωμένες γύρω άπ’ τόν Κολοκοτρώνη στήν Πελοπόννησο, τόν Καραϊσκάκη στή Στερεά Ελλά­ δα, τόν Μιαούλη καί Σαχτούρη στή θάλασσα, άναζωογονοΰσαν τήν άντίσταση κι ύποχρέωναν τις μεγάλες Δυνάμεις, Ρωσία, ’Αγγλία καί Γαλλία, νά έπέμβουν στό Ελληνικό ζήτημα πού, άπ* τήν άρχή, διατάραζε τή διπλωματία τους. Ή άρχή της νομιμότητας της άπόλυτης μοναρχίας εΖχε κλο­ νιστεί άπ’ τό 1820 μέ τις έξεγέρσεις τών άποικιών της Νότιας ’Αμερικής έναντίον της ’Ισπανίας, τις φιλελεύθερες καί έθνικές έπαναστάσεις του Πεδεμόντιου καί της Νεάπολης καί τό φιλε­ λεύθερο ξεσήκωμα της ’Ισπανίας έναντίον του άπολυταρχισμου τών Βουρβώνων. Οί άντιπρόσωποι της 'Ιερής Συμμαχίας, της ’Αγγλίας καί της Γαλλίας βρίσκονταν στό Λάιμπαχ γιά τό διακανονισμό τών τυχών της ’Ισπανικής ’Επανάστασης, δταν ξέσπασε ή Έλλη-

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ (1821-1832)

71

νική. Φυσικά, ή Επανάσταση καταδικάστηκε ομόφωνα. Ά ν οι εύρωπαϊκές δυνάμεις ήταν σύμφωνες πάνω στήν άρχή της νομι­ μότητας της άπόλυτης μοναρχίας, ωστόσο διαφωνούσαν γιά τό Ανατολικό ζήτημα, έφόσον ό κύριος σκοπός της Αύστρίας καί της ’Αγγλίας ήταν τό σταμάτημα της άνησυχητικής προώθησης της Ρωσίας πρός τά Βαλκάνια καί τόν Εΰξεινο Πόντο. ’Από τ* ίλλο-μέρος, ή έπιτυχία της ελληνικής Επανάστασης απ’ τό 1821 ¿>ς τό 1824, ή άντίστασή της στις δυσχέρειε, άπ’ τό 1825 ώς τό 1827, άλλά προπαντός οί ζωηρές συμπάθειες πού ή έλληνική ύπόθεση ευρισκε άνάμεσα στούς λαούς δλων τών χωρών καί τό ισχυρό κίνημα του φιλελληνισμού, έκφραση του εύρωπαϊκοΰ φιλελευθερι­ σμού, άνάγκαζε τις τρεις κύριες Δυνάμεις πού ήταν αντίπαλες στό ’Ανατολικό ζήτημα νά Ιρθουν σέ συμβιβασμό γιά νά διακανο­ νίσουν έπιτέλους τό ελληνικό πρόβλημα. Μετά άπό μακρές, άγο­ νες διαπραγματεύσεις, πού σκοπός τους ήταν ή καθυστέρηση της ύπόθεσης, ή Ρωσία, ή ’Αγγλία καί ή Γαλλία συνήψαν τόν ’Ιού­ λιο του 1827 τήν Τριπλή Συμμαχία, πού άναλάβαινε τή μεσολά­ βηση άνάμεσα στήν έπαναστατημένη Ελλάδα καί στήν Πύλη, πάνω στή βάση της αυτονομίας της Ελλάδας κάτω άπ* τήν επι­ κυριαρχία του σουλτάνου, κι άπαιτουσε άπ’ τούς δυό εμπόλεμους άμεση άνακωχή. Ή ρητή άρνηση τής Πύλης νά υποταχθεί στή θέληση τής Τριπλής Συμμαχίας εϊχε σάν άποτέλεσμα τή ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 ’Οκτωβρίου 1827), δπου καταστράφηκε ό τουρκοαιγυπτιακός στόλος.

III. Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ (1827-1832)

Ή ναυμαχία του Ναυαρίνου δέν υπήρξε στήν πραγματικότητα παρά τό προανάκρουσμα ένός ρωσοτουρκικοΰ πολέμου, πού οδτε ή κοντόφθαλμη διπλωματία του Ονέλιγκτων οδτε ot ραδιουργίες του Μέτερνιχ μπορούσαν πιά νά έμποδίσουν. Ό πόλεμος ξέσπασε τό 1828. Ή Τουρκία νικήθηκε κι έξαναγκάστηκε μέ τή Συνθήκη της Άδριανούπολης ν* άναγνωρίσει τήν αύτονομία της Ελλάδας (1829). *Η ρωσική διπλωματία θριάμβευε στά Βαλκάνια, γιατί ή άπελευθέρωση της Ελλάδας φαινόταν νά συνδέεται μέ τή νίκη τών ρωσικών δπλων. *Ηταν άκριβώς αύτό πού ή Μεγάλη Βρεταννία ήθελε ν* άποφύγει. Μέ πρόταση του ύπουργου της *Αμπερντην, ίνα νέο πρωτόκολλο του Λονδίνου (Φεβρουάριος 1830) κήρυξε τήν Ελλάδα άνεξάρτητο Κράτος υπό κληρονομική μοναρχία. *Η ’Αγ­ γλία διαχώριζε έπιτηδεια τήν ελληνική ύπόθεση άπ’ τή συνθήκη της Άδριανούπολης κι ένίσχυε τό γόητρό της στό νέο Κράτος. Στό μεταξύ, άπό τό 1827, ή Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας είχε έκλέξει κυβερνήτη της Ελλάδας τόν Ιωάννη Καποδίστρια? παλιό 'Υπουργό του Τσάρου. Ό Καποδίστριας, στηριγμέ­ νος στό ρωσικό κόμμα πού τό διεύθυναν μεγαλοκαπετανέοι, κι άνάμεσά τους ό Κολοκοτρώνης, κι έπωφελούμενος άπ* τήν κό­ πωση ένός πληθυσμοΰ άηδιασμένου άπ* τίς συγκρούσεις άνά­ μεσα στούς νησιώτες, Πελοποννήσιους καί στρατιωτικούς, κατόρ­ θωσε νά έπιβάλει τήν προσωπική του δικτατορία. Ή έξωτερική πολιτική του Καποδίστρια άποσκοπούσε ουσιαστικά στό νά υπο­ τάξει τό νέο κράτος στις βλέψεις του Τσάρου. 'Ως πρός τήν έσωτερική του πολιτική, ό Καποδίστριας στάθηκε άνίκανος νά λύσει τό καίριο πρόβλημα της έποχής, τή διανομή στούς άγρότες τών έθνικών γαιών, πού άνήκαν άλλοτε στούς Τούρκους. Τό μεγαλύτερο μέρος αύτών τών γαιών (τό μισό περίπου του καλλιεργήσιμου έδάφους της χώρας) πέρασε στά χέρια τών προκρίτων, ένώ τά πέντε Ικτα τών άγροτών έμεναν άκτήμονές, δπως στήν τουρκική κατοχή, κι έξαρτημένοι άπ* τούς πρόκριτους, πλούσιους γαιοκτή­ μονες κι έκμισθωτές τών φόρων. *Η διακυβέρνηση του Καποδίστρια ωστόσο άποτελεϊ τήν πρώτη σοβαρή προσπάθεια διοργά­ νωσης του έλληνικου κράτους. Πρώτος αύτός φροντίζει γιά τή

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ (1821-1832)

73

δημόσια έκπαίδευση, καταστέλλει τήν πειρατεία, διοργανώνει τή διοίκηση, υποβάλλει σέ κάποια πειθαρχία τό στασιαστικό πνεύ­ μα τών προκρίτων, πού ήθελαν ν* άντικαταστήσουν στήν ελεύθερη Ελλάδα τούς Τούρκους άξιωματούχους. Γιά το λόγο αύτό συνάν­ τησε άπό τήν πλευρά τους άγρια άντίδραση, στήν οποία προσθέτονταν ή άντίδραση τών νησιωτών άστών πού άποτελουσαν το άγγλικό κόμμα καί τών φιλελεύθερων διανοούμενων, καθώς καί ή Ολοκληρωτική άδιαφορία τών λαϊκών μαζών, κυρίως της άγροτιας, πού είχε άπογοητευτεΐ άπό τήν άγροτική καί φορολογική πολιτι­ κή του κυβερνήτη. Συνωμοσίες έξυφάνθηκαν εύνοημένες άπ* τήν ’Αγγλία καί τή Γαλλία πού δυσπιστουσαν πρός τή φιλορωσική πολιτική του. Τελικά ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε άπό δυό μέλη της ισχυρής πελοποννησιακής οικογένειας τών Μαυρομιχαλαίων (1831). Ή άναρχία πού άκολούθησε έπέτρεψε στίς τρεις «προστάτιδες» Δυνάμεις νά έπιβάλουν τήν άπόλυτη μοναρχία, μέ μονάρχη της έκλογης τους τόν "Οθωνα A , πρίγκιπα της Βαυαρίας, άφου πέτυχαν άπ* τήν Πύλη, μέ τή συνθήκη του Μαΐου του 1832, τήν άναγνώριση της Ανεξαρτησίας του ελληνικού Κράτους.

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο Τ Ρ Ι Τ Ο

ΤΟ ΕΛΕΥΘ ΕΡΟ ΕΛΛΗ Ν ΙΚΟ Κ ΡΑ Τ Ο Σ

( 1833 - 1856 )

I. Η ΑΠΟΛΤΤΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ (1833-1843)

1 . ’Οργάνωση του Κράτους Ή έθνική καί φιλελεύθερη έπανάσταση των Ελλήνων κατέληγε στή δημιουργία ένός μοναρχικού κράτους, πού ή διοργάνωση του άφέθηκε σέ ξένο πρίγκιπα καί σέ ξένη κυβέρνηση. Ο βασιλιας "Οθων, ανήλικος άκόμα, άποβιβαζόταν στις 25 Ίανουαρίου (μΑ τό όρθόδοξο ήμερολόγιο, 6 Φεβρουάριου μέ τό^γρηγοριανό) του 1833 στό Ναύπλιο, προσωρινή πρωτεύουσα του νέου βασιλείου, πού περιλάβαινε τήν Πελοπόννησο, τις Κυκλάδες καί τή Στερεά Ελλάδα ώς τήν όροθετική γραμμή άπ’ τόν κόλπο της Αρτας στόν κόλπο του Βόλαυ βορινά. Τόν *Όθωνα συνόδευε ενα Συμβουλιο ’Αντιβασιλείας μέ πρόεδρο τόν κόμη "Αρμανστιεργκ* Κάθε Ιδέα έπεξεργασίας Συντάγματος έγκαταλείφθηκ£ κι ή Άντιβασιλεία κυβέρνησε άμεσα τή χώρα σύμφωνα αυστηρά συγκεντρωτικό σύστημα, άπομακρύνοντας τους^ Ελληνες απ τήν έξουσία. ΕΤναι αλήθεια 6τι σχηματίστηκε μια «ελληνική κυ­ βέρνηση» (Γραμματεία της Έπικρατείας) αλλ ^αυτοί οι Ελληνες ύπουργοί δέν ήταν παρά διευθυντές υπουργικών γραφείων, ένω πραγματικοί ύπουργοί ήταν οί άντιβασιλεΐς. ^ Τό κράτος διαιρέθηκε σέ δέκα νομαρχίες, υποδιαιρεμένες σέ έπαρχίες κι αύτές σέ δήμονζ πού διοικοΰνταν από υπαλλήλους διορισμένους άπ* τό Βασιλιά. Καί οί πιό στοιχειώδεις δημοτικές ελευθερίες καταργήθηκαν. 'Ιδρύθηκαν πρωτοδικεία, τρία στρατο­ δικεία, δυό Έφετεια καί ό *Άρειος Πάγος. Οσον αφόρα τό δίκαιο, ειδικά τό άστικό, τό διάταγμα της 23ης Φεβρουάριου 1835 είσηγαγε τό βυζαντινό δίκαιο σά βάση της νομοθεσίας *αι^της νομο­ λογίας, άλλ* άναγνώριζε καί τό έθιμικό δίκαιο «έκει «που είχε ύπερισχύσει». Σύμφωνα μέ τήν έρμηνεία αύτοΰ του διατάγματος άπ* τούς νομομαθείς της έποχής, τή βάση της έλληνικής νομοθε­ σίας καί νομολογίας άποτέλεσε τό ρωμαϊκό δίκαιο, 6πως λειτουρ­ γούσε σ τή Γερμανία. Ή ‘Ελληνική Εκκλησία άνακηρυχτηκε ip so ju r e καί χωρίς τή συγκατάθεση του Πατριαρχείου τής Κων­

78

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

σταντινούπολης, άνεξάρτητη διοικητικά άπ* αύτό. Ή άντιβασιλεία έβαλε έπίσης τίς πρώτες βάσεις της δημόσιας Εκπαίδευσης. Στίς πόλεις Ιδρύθηκαν μερικά σχολεία μέσης έκπαίδευσης καί τό 1837 τό Πανεπιστήμιο ’Αθηνών. Ή ολοκληρωτική άποτυχία της Άντιβασιλείας στήν όργάνωση του κράτους φαίνεται καθαρά σ* 6,τι άφορα τό στρατό καί τά οικονομικά. *Η Άντιβασιλεία έλυσε τό στρατιωτικό πρόβλημα μέ πνεύμα στρατιωτικής κατοχής σέ ξένη χώρα, άπολύοντας δλα τά έλληνικά στρατεύματα καί άντικαθιστώντας τα μ* ένα έθελοντικό σώμα στρατολογημένο στή Βαυαρία μέ γερό μισθό. Μόνο μιά δύναμη χιλίων ώς χιλίων διακοσίων Ελλήνων στρατιωτών μπορούσε νά μπει στό νέο στρατό καί στή χωροφυλακή. Τά μέτρα αύτά άφησαν χωρίς πόρους ζωής δέκα περίπου χιλιάδες παλιούς άγωνιστές του πολέμου της Α νε­ ξαρτησίας, πού πολλοί άπ* αυτούς προέρχονταν άπό περιοχές πού είχαν μείνει έξω άπ* τό έλληνικό κράτος. CH όργάνωση τών οικο­ νομικών υπήρξε άκόμα πιό άπογοητευτική. Τό φορολογικό σύ­ στημα δέν διέφερε καθόλου άπ* τό άντίστοιχο τής Τουρκοκρατίας καί μάλιστα ήταν χειρότερο σέ ορισμένα σημεία. 01 κυριότεροι άμεσοι φόροι ήταν ή δεκάτη πάνω στήν άγροτική παραγωγή καί έπιπλέον, ή έπιχαρπία στά έθνικά κτήματα. 01 δυό φόροι μαζί ξεπερνουσαν τό 25%. Οί έμμεσοι φόροι ήταν οί τελωνειακοί δα­ σμοί, 10% στίς έξαγωγές καί 6% στίς εισαγωγές ad valorem κι άλλοι φόροι μικρότερης σπουδαιότητας. Οί περισσότεροι είσπράττονταν σέ είδος κι έκμισθώνονταν σέ Ιδιώτες, γεγονός πού έκανε τό φορολογικό σύστημα άκόμα βαρύτερο καί δυσμενέστερο γιά τήν οικονομική άνοδο της χώρας, χωρίς ωστόσο νά πετυχαίνει τήν έξισορόπηση του κρατικού προϋπολογισμού. Τό υπουργείο Οικονομικών καί τό Ελεγκτικό Συνέδριο πού δημιούργησε ή Άντιβασιλεία δέν κατόρθωσαν νά βάλουν τάξη στά οικονομικά καί τό κράτος έζησε δλη τή διάρκεια τής βασιλείας του *Όθωνα σέ διαρκή χρεωκοπία. Σχεδόν δλο τό ποσόν του δανείου τών 60.000.000 φράγκων, πού παραχωρήθηκε στήν Ελλάδα μέ τήν έγγύηση τών προστάτιδων δυνάμεων, άποροφήθηκε άπ’ τίς ανάγκες τής δαπανηρής διοίκησης τής Άντιβασιλείας, άπ* τά βαυαρικά στρα­ τεύματα κι άπ’ τούς τόκους τών χρεωλυσίων του δανείου.

2, Εσωτερική πολιτική της Μοναρχίας Οί πολιτικές, οικονομικές καί κοινωνικές βάσεις πού πάνω τους ή Μοναρχία έπιχειρουσε νά διοργανώσει τό κράτος δέν ήταν καθό­

ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (1833-1856)

79

λου σταθερές. Ή εσωτερική της πολιτική, άν μπορεΐ κανείς νά μιλήσει για συνεπή πολιτική, δχι μόνο δέν άνταποκρινόταν στις πιό στοιχειώδεις άνάγκες του έλληνικου λαοΰ, άλλα καί προσέκρουε στα συμφέροντα των ίθυνουσών τάξεων, πού ή Μοναρχία είχε αποκλείσει απ’ την έξουσία. 'Οντας ακόμα πολύ λίγο διαφο­ ροποιημένες κοινωνικά οί τάξεις αύτές, δέν είχαν καθόλου σαφείς πολιτικές ίδέες. Τά «προγράμματα» των τριών κομμάτων πού τις άντιπροσώπευαν, «άγγλικό», «ρωσικό», «γαλλικό» —δπως μπο­ ρεΐ κανείς νά κρίνει καί μόνο άπ* αύτά τά όνόματα —δέν άντανακλουσαν παρά τήν πολιτική τών τριών προστάτιδων δυνάμεων στήν Ελλάδα, πού είχαν υπό τήν προστασία τους τά κόμματα αύτά μέ τά οποία καί συνδέονταν τά συμφέροντά τους. Οί ραδιουργίες τών πρεσβευτών τών τριών δυνάμεων, δπου άναμιγνύονταν οί άντιβασιλεΐς κι οί άρχηγοί τών κομμάτων, σημαδεύουν τήν πολιτική ζωή της Ελλάδας στή διάρκεια τών πρώτων χρόνων της Μοναρ­ χίας. Έ χει κανείς τήν έντύπωση δτι οί Έλληνες άπουσιάζουν άπ’ δλη αύτή τήν έπίσημη πολιτική της όθωνικής έποχής. 'Ωστό­ σο ή παρουσία τους έπιβεβαιώνεται μέ τις συνεχείς, χωρίς δμως ακριβή πολιτική μορφή, διαμαρτυρίες εναντίον της δυναστείας καί της Άντιβασιλείας. Πράγματι, αν ή ήγεσία τών πολιτι­ κών κομμάτων ήταν δυσάρεστη μένη έξαιτίας του αποκλει­ σμού της άπ’ τήν έξουσία, ή μεγάλη μάζα του ελληνικού λαοΰ δλων τών κοινωνικών άποχρώσεων είχε άκόμα σοβαρότερες αιτίες δυσαρέσκειας. Ή άγροτιά, πού άποτελοΰσε τή μεγάλη πλειοΨηφία του πληθυσμου (περίπου 60%) συνέχιζε νά ζεί μέσα στήν άθλιότητα. Οί περισσότερες άγροτικές οικογένειες (περίπου 80%) δέν είχαν καμιά ιδιοκτησία. Οί ύπόλοιπες διέθεταν μικρούς κλήρους άπό ι /2 ώς 1 έκτάριο στις όρεινές περιοχές καί λιγότερο άπό 5 ώς 20 έκτάρια στις πεδιάδες. Ούσιαστικό πρόβλημα έμενε πάντα, άπ’ τήν έποχή του πολέμου της ’Ανεξαρτησίας καί του Καποδίστρια, ή διανομή τών έθνικών γαιών στούς άγρότες. Οί νόμοι οί σχετικοί μ* αύτό τό ζήτημα καί προπαντός ό τρόπος έφαρΜ-ογης τους, δέν εύνοοΰσαν καθόλου τούς άγρότες. ’Από τά 721.000 έκτάρια, στά όποια άνερχόταν ή ολική έπιφάνεια τών έθνικών Υαιών, μόνο 28.000 παραχωρήθηκαν £>ς τό 1856 Ιναντι έτήσιας έξόφλησης, πού κι αύτά άλλωστε πέρασαν στά χέρια τών Ισχυρών της έποχής. ’Από τ’ άλλο μέρος, οί έθνικές γαΐες πού έγιναν αντι­ κείμενο σφετερισμου, υπολογίζονται σέ πάνω άπό 300.000 εκτά­ ρια. Οί τεχνίτες κι οί έμποροι διαμαρτύρονταν επίσης έναντίον της άπαρχαιωμένης καί δυσβάστακτης κυβερνητικής φορολογι­ κής πολιτικής, πού έμπόδιζε τήν άνάπτυξη τών έπιχειρήσεών τους.

80

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

κι έναντίον της άπόυσίας κάθε σοβαρής πολίτικης γιά τήν άνάπτυξη της έθνικής οικονομίας. Έ τσι τά συνθήματα τών τριών κομμάτων εδρισκαν εύνοΐκή άπήχηση στίς δυσάρεστημένες μάζες* αντικανονικός χωρισμός της Ελληνικής Εκκλησίας άπ* τό Πατριαρχείο τής Κωνσταντι­ νούπολης, θρήσκευμα του βασιλιά καί τών διαδόχων του, έθνική «φιλορθόδοξη» πολιτική —κύρια συνθήματα της προπαγάνδας του ρωσικού κόμματος· πολιτικές έλευθερίες καί παραχώρηση Συντάγματος — σύνθημα τών συνταγματικών κομμάτων* άποπομπή τών Βαυαρών —γενικό σύνθημα* 6λ’ αύτά κρατούσαν τίς μάζες σέ άδιάκοπη ταραχή κι άποτελουσαν άπειλή γιά τήν τύχη της Μοναρχίας. Κάποια μέτρα πού πάρθηκαν γιά τήν Ικανοποίηση τών πολιτικών κομμάτων φάνηκαν γελοία, έφόσον τά βαυαρικά στρατεύματα άποτελουσαν πάντα τό βασικό στρατό, τά άνώτερα λειτουργήματα έμεναν άκόμα στά χέρια τών Βαυαρών, τά διατά­ γματα, οι νόμοι καί ή ΈφημερΙς τής Κυβερνήσεως συντάσσονταν έλληνικά καί γερμανικά. *Η παραίτηση του "Αρμανσπεργκ κι 6 διορισμός του Ρούντχαρτ (1836) ως άρχιγραμματέα της Έ πικρατείας δξυναν τή συνταγματική άντιπολίτευση. *Η άνοδος στήν έξουσία του Ρούντχαρτ ύπουργου καί γραμματέα της Έπικρατείας της Βαυαρίας, άφοσιωμένης αυτή τή στιγμή στήν *Ιερή Συμμαχία πού είχε άνανεωθεΐ τό 1833 καί 1835 στό Μύχενγκρατς, έδειχνε δτι ό *Όθων άπομακρυνόταν άπ* τήν ’Αγγλία καί στρε­ φόταν πρός τή Ρωσία καί τήν Αύστρία* τό γεγονός αύτό ήταν έπόμενο νά προκαλέσει τήν έκδηλη έ^θρότητα της ’Αγγλίας. Ή άναχώρηση του Ρούντχαρτ καί τών Βαυαρών συμβούλων κι ό σχηματισμός κυβέρνησης καθαρά έλληνικής μέ πρόεδρο του 'Υ ­ πουργικού Συμβουλίου τό βασιλιά (1837) δέν άλλαξε τή φιλορωσική πολιτική του *Όθωνα κι οδτε έβαλε τέλος στήν άγγλική έχθρότητα καί στήν εχθρότητα τών συνταγματικών. Ή άνατολική κρίση του 1839 κι ή συνεχής οικονομική κρίση έπιτάχυναν τά γεγονότα.

3. Έξωτ«ρική πολιτική της Μοναρχίας Σέ μιά έποχή ταραγμένη άπ* τά έθνικά κινήματα ίλών τών εύρωπαϊκών λαών, ή άπελευθέρωση μιας μικρής γωνίας της έλληνικής γης δέν μπορούσε νά ικανοποιήσει τούς έθνικούς πόθους του έλληνικου λαου. *Έτσι ήταν φυσικό τό δτι ή άνάκτηση τών έπαρχιών πού κατοικουνταν άπό "Ελληνες κι εϊχαν μείνει έξω άπ* τό έλληνικό βασίλειο άποτέλεσε τήν κυρίαρχη ίδέα της έλληνικής έξωτε-

ΤΟ ΕΛΕΤΘΕΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΉΡΑΤΟΣ (1833-1856)

81

ρικής πολιτικής. Καθώς δμως ήταν δύσκολο νά προσδιοριστούν τά σύνορα του Ελληνισμού καί νά μετριαστούν οί έθνικές φιλο­ δοξίες ένός νεαρού κράτους, ή Ιδέα της έθνικής άπελευθέρωσης έγινε συνώνυμη μέ τήν Ανάσταση της Βυζαντινής Αύτοκρατο­ ρίας : πρόκειται γιά τή «Μεγάλη ’Ιδέα» πού έμελλε νά κυριαρ­ χήσει γιά πολύ στήν έξωτερική πολιτική της Ελλάδας. *Όλα τά κόμματα ήταν σύμφωνα πάνω σ’ αύτή τήν πολιτική πού χάρα­ ζε τά σύνορα του Ελληνισμού άπ* τή γραμμή του Αίμου ώς τό Ταίναρο κι άπ’ τήν Άδριατική ώς τόν Εύξεινο Πόντο κι ώς τόν Ταΰρο, πολιτική άπογυμνωμένη άπό κάθε ρεαλιστικό πνεύμα καί πού προσέκρουε δχι μόνο στις βλέψεις των άλλων βαλκανικών λαών, τό ίδιο άλλωστε νεφελώδεις κι ύπερβολικές, άλλ* άκόμα καί στήν άνατολική πολιτική τών προστάτιδων δυνάμεων, πού ώστόσο δέν παράλειπαν νά έκμεταλλεύονται γιά τούς δικούς τους σκοπούς τόν έθνικό ρομαντισμό τών Ελλήνων. 'Η ρωσική προπαγάνδα, άπ* τό ιη' αί., θώπευε τήν ίδέα μιας έλληνικής Αύτοκρατορίας κάτω άπό όρθόδοξο πρίγκιπα* τό ρω­ σικό κόμμα μέ τΙς μυστικές έταιρεΐες ό «Φοΐνιξ» κι ύστερα ή «Φιλορθόδοξος έταιρεία» κρατούσε τήν κοινή γνώμη σέ διέγερση κι είχε γιά πρόγραμμα τήν προετοιμασία μιας έπανάστασης τών ελληνικών έπαρχιών της Όθωμα* ικής αύτοκρατορίας, Μακεδο­ νίας, ’Ηπείρου, Θεσσαλίας. *Η Γαλλία έπίσης, έπιστρίφοντας στήν πολιτική της Έπανάστασης καί του Ναπολέοντα γιά νά ξανακερ­ δίσει τήν ύπεροχή στήν ’Ανατολή, εύνοουσε όποιαδήποτε άναταραχή σέ βάρος της Τουρκίας κι ένθάρρυνε τούς Έλληνες πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Ό Κωλέττης, 6 αρχηγός του γαλλικού κόμμα­ τος, έγινε ό ύπέρμαχος της «Μεγάλης Ιδέας». Ό ίδιος Πάλμερστον, στήν προσπάθειά του νά συμβιβάσει τήν πολιτική του γιά τήν άκεραιότητα της ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας μέ τίς έθνικές διεκδικήσεις τών Ελλήνων, τούς συμβούλευε νά περιμένουν τήν εύνοϊκή στιγμή κι άπαιτοΰσε άπ* τήν Ελλάδα ν’ άπομακρυνθεϊ άπ* τή Ρωσία. "Ήταν μιά πολιτική σύμφωνη μέ τά συμφέροντα τών έμπόρων του «άγγλικοΰ» κόμματος, πού έξακολουθουσαν νά έχουν σπουδαίες ύποθέσεις στήν ’Οθωμανική αύτοκρατορία, τά Βαλκάνια καί τήν άνατολική Μεσόγειο, δπου κυριαρχούσε ή ’Αγγλία. 'Ετσι τό «άγγλικό» κόμμα, κατ αρχήν σύμφωνο μέ τήν πολιτική της «Μεγάλης ’Ιδέας», προγραμμάτιζε τήν άναμονή ΧαΙ πρότεινε πρώτα τήν αναδιοργάνωση του βασίλειου καί τή στρατιωτική προετοιμασία συνδυασμένη μέ διπλωματική δραστη­ ριότητα. Πρόκειται γιά μιά ταχτική τουλάχιστο ρεαλιστικότερη, πού δμως δέν έμελλε νά έπιβληθεΐ. 'Η έλλειψη ¿φιλοκέρδειας άπ* τήν άγγλική πολιτική καθιστούσε αύτό τό κόμμα ύποπτο στούς

82

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Έλληνες έθνικιστές. ^Αλλωστε, ή «Μεγάλη ’Ιδέα», πού παραμόρ­ φωνε τις πραγματικές, άπόλυτα νόμιμες, έΟνικές διεκδικήσεις, καί πολλές φορές τις διακύβευε σοβαρά, έγινε γιά τις ιθύνουσες τάξεις έξαιρετικό μέσο άποτροπής της προσοχής του λαου άπ* τά κοινωνικά προβλήματα. Ένώ τά χιμαιρικά γιά τήν εποχή δνειρα της άνάκτησης της * Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας καί τών νησιών άπασχολούσαν τις έλληνικές κυβερνήσεις, τά άμεσα προβλήματα κεφα­ λαιώδους σημασίας γιά τούς Έλληνες του βασιλείου καί κυρίως γιά τούς Έλληνες της ’Οθωμανικής αυτοκρατορίας περίμεναν τό διακανονισμό τους μέ τήν Τουρκία. 'Η κατάσταση τών Ελλή­ νων της Τουρκίας κι οί έμπορικές σχέσεις άνάμεσα στις δυό χώρες έμεναν πάντα σ’ έκκρεμότητα, γιατί ή άτμόσφαιρα τής άμοιβαίας έντασης δέ διευκόλυνε τή λύση. Τά προβλήματα τής Σάμου καί τής Κρήτης χειροτέρευαν τήν κατάσταση. *Η δήμευση τών κτη­ μάτων τών κατοίκων της Σάμου, πού μετανάστευσαν στήν Ε λ­ λάδα μετά άπό μιά έξέγερση πού τήν κατάστειλε ό τουρκικός στόλος (ή Σάμος άπ* τό 1832 ήταν αύτόνομη κάτω άπ* τήν επι­ κυριαρχία του σουλτάνου καί μέ χριστιανό πρίγκιπα), έδωσε τήν εύκαιρία στήν ελληνική κυβέρνηση νά θέσει στις προστάτιδες δυνά­ μεις τό πρόβλημα τής ένωσης του νησιού μέ τήν Ελλάδα. Ή ’Αγγλία άπάντησε μέ κατηγορηματική άρνηση. Τό ΐδιο άποτέλεσμα είχαν καί τά διαβήματα πού έγιναν μέ τήν εύκαιρία του τουρκοαιγυπτιακοΰ πολέμου (1839- 1841) γιά τό πρόβλημα τής άνάκτησης τής Θεσσαλίας, τής ’Ηπείρου καί τής Κρήτης καθώς καί οί ταραχές πού προκάλεσαν στις έπαρχίες αύτές ή κυβέρνηση καί οί μυστικές εταιρείες. Παραπέρα, ή Αγγλία έπαιρνε τά μέτρα της, μαντεύοντας πίσω άπ* αύτή τήν άναστάτωση τή δράση τής γαλλικής καί ρωσικής πολιτικής. Ιδιαίτερα ή ’Αγγλία πετύχαινε άπ* τήν Πύλη τήν έκθρόνιση του ρωσόφιλου πατριάρχη Γρηγορίον Σ Τ ' (1840)' τό πρωτόκολλο του Λονδίνου του ’Ιανουαρίου 1841 άποσπουσε τήν Κρήτη άπ* τόν άντιβασιλιά τής Αίγυπτου γιά νά τή δώσει στό σουλτάνο. 'Η κρητική έξέγερση του Μαρτίου του 1841 κατεστάλη.

4. Πραξικόπημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Τό Σύνταγμα βΗ γενική δυσαρέσκεια άπ’ τήν εσωτερική καί εξωτερική πολιτική τής Μοναρχίας, πού οί 'Έλληνες τή θεωρούσαν ώς ξένη κατοχή, Ξενοκρατία κατά τήν έκφραση τής έποχής, εύνοουσε δλες τις συνω­ μοσίες. Οί πρεσβευτές τών τριών δυνάμεων ένθάρρυναν αύτές τις συνωμοσίες, έλπίζοντας ό καθένας τους νά έπωφεληθεΐ άπ* τή

ΤΟ ΕΛΕΓΘΕΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (1833-1856)

83

μεταβολή. 'Η πρεσβεία της Αγγλίας, ιδιαίτερα, έγινε πραγματικό στρατηγείο της άναταραχής. 'Ωστόσο οί Δυνάμεις φρόντιζαν επίσης νά παρεμποδίσουν κάθε πολιτική «υπερβολή». "Ετσι, έξωθουσαν τούς πολιτικούς, πού πήραν στά χέρια τους τήν υπό­ θεση κι επέβαλαν ώς στρατιωτικό άρχηγό της εξέγερσης τόν Καλλέργη, άπόγονο εύγενους κρητικής οικογένειας. 'Η κρίση τών δημοσίων οικονομικών πού χειροτέρευε λόγω τών εξόδων στά χρόνια 1839-1841, δταν ή Ελλάδα βρισκόταν σέ κατάσταση πολέμου, εύνόησε μοναδικά τούς συνωμότες. Άπ* τό 1833 ή Ελλά­ δα ζητούσε τό τρίτο μέρος του λεγάμενου δανείου τών 60 εκατομ­ μυρίων, άλλ* ή Ρωσία κι ή Γαλλία, έχθρικές πρός^τόν *Άρμανσπεργκ, έφερναν δυσκολίες. Μετά τήν πτώση του Άρμανσπεργκ ή Αγγλία έθεσε τούς δρους της. Τό 1843 ή Ελληνική Κυβέρνηση κήρυξε έπίσημα πτώχευση κάνοντας έκκληση γιά πίστωση έκ μέρους τών προστάτιδων δυνάμεων. *Η ύπόθεση ήρθε στή συνδιά­ σκεψη του Λονδίνου, πού έθεσε αύστηρούς δρους για να βοηθησει τήν Ελλάδα. *Η εξέγερση ξέσπασε στήν ’Αθήνα τήν ίδια μέρα της έπικύρωσης της οικονομικής σύμβασης του Λονδίνου, που έκχωρουσε δλους τούς πόρους της Ελλάδας στήν έξυπηρέτηση του δανείου. Τή νύχτα της 2ης πρός τήν 3η Σεπτεμβρίου (παλιό ήμερολόγιο) ο στρατός τών συνωμοτών περικυκλωσε τό παλατι, ένώ οί άρχηγοί τών κομμάτων συγκαλουσαν τό Συμβουλιο της Έπικρατείας πού ψήφιζε μιά διακήρυξη πρός τό λαό καί ^σύντασσε άναφορά στό βασιλιά ζητώντας του Σύνταγμα. ΤΓστερα^από ασθε­ νή άντίσταση, ό *Όθων υποχώρησε. Θά συγκαλουνταν Εθνοσυνέ­ λευση γιά νά συντάξει μέ τό βασιλιά τό Σύνταγμα. Συσταθηκε νέα κυβέρνηση δπου συμμετείχαν 6λα τά κόμματα. *Η Εθνοσυνέ­ λευση διάρκεσε άπ* τό Νοέμβρη του 1843 ώς τό Μάιο του 1844 καί Ψήφισε τό Σύνταγμα πού δημοσιεύτηκε στις 18/30 Μαρτίου 1844. Τό πραξικόπημα του 1843 δέν έφερε στήν ΈΜ,άδα παρα μια πο­ λιτική άλλαγή περιορισμένης σημασίας. Τό Σύνταγμα του ^844 ήταν υπερβολικά συντηρητικό. 'Η νομοθετική εξουσία ασκούνταν συλλογικά άπ* τό βασιλιά, άπό μιά Βουλή έκλεγμένη άπ* τό λαό σύμφωνα μ* ένα σύστημα, πού ήταν λίγο - πολύ τιμοκρατικο καί άπό μιά Γερουσία διορισμένη Ισόβια άπ* τό βασιλιά. 'Η εκτε­ λεστική εξουσία άνήκει στό βασιλιά κι άσκεΐται απ* τους υπευ­ θύνους υπουργούς του, διοριζόμενους καί παυόμενους απ αυτόν χωρίς τήν έγκριση της Βουλής. Ή δικαιοσύνη επίσης άπορέει απ* τό βασιλιά. 'Ωστόσο τά δημοκρατικά στοιχεία δέν έλειπαν. Οί πολίτες ήταν ίσοι μπροστά στό νόμο, υπήρχε έγγύηση της άτομικής έλευθερίας, της έλευθερίας του τύπου, του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι καί δέν αναγνωριζόταν στην Ελλαδα ή δουλειά.

II. ΑΠΑΡΧΗ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ (1843-1856)

1 . Πολιτικές έξελίξβις : Δικτατορία Κωλέττη - Όθωνα Ή παραχώρηση Συντάγματος δέ μετέβαλε τήν πολιτική ζωή. *Η συνεργασία τών τριών κομμάτων έν δψει της άλλαγης του 1843 διαλύθηκε άμέσως μετά τήν επιτυχία. Οί πρώτες έκλογές πού άκολούθησαν κράτησαν τρεις μήνες κατά τούς όποίους ή Ελλάδα έγινε λεία τών όπλισμένων συμμοριών του Κωλέττη, πού έβαλε σ’ ένέργεια δλα τά μέσα γιά νά συντρίψει τόν άντίπαλο καί νά εξασφαλίσει τήν πλειοψηφία στή Βουλή. Συνταγματικός, δταν ήταν στήν άντιπολίτευση, ό Κωλέττης δείχτηκε ύπερβολικά συγκεντρωτικός δταν πηρε τήν έξουσία κι ένθάρρυνε τις έπεμβάσεις του στέμματος στήν πολιτική ζωή. Ή πραγματική έσωτερική πολιτική του συνίστατο στή «διάθεση τών κρατικών έσόδων γιά λογαριασμό τών φίλων του», χωρίς κανένα σοβαρό μέτρο γιά τή διοργάνωση καί οικονομική ανάπτυξη της χώρας. *Η «Μεγάλη Ιδέα» του έδινε τό πρόσχημα. €Η μόνη θεραπεία στίς δυστυχίες της Ελλάδας, έλεγε, ήταν ή έδαφική έξάπλωση του βασιλείου, 6 δρόμος πρός τήν Κωνσταντινούπολη καί ή κυριαρχία στήν Ανα­ τολή. Μέ τέτοια πολιτική ό Κωλέττης έμφανίζεται στήν πολιτική ιστορία της Ελλάδας ως ό τύπος του τυχοδιώκτη πολίτικου, πού είσήγαγε δσο κανείς άλλος τή διαφθορά στήν άσκηση της έξουσίας. Στήν πραγματικότητα τό Σύνταγμα καταργηθηκε. Οί κυ­ βερνήσεις πού διαδέχτηκαν ή μιά τήν άλλη μ* έπιταχυνόμενο ρυ­ θμό μετά τό θάνατο του Κωλέττη (1847) ήταν δλες τους κυβερνή­ σεις της Αύλής πού δέν άντιπροσώπευαν τίποτα. Ή άντιπολίτευση ξανάπαιρνε τά θέματα της άμυνας τών συνταγματικών έλευθεριών κι ή μιά έξέγερση άκολουθοΰσε τήν άλλη.

2. Ύπερβθνικιστική πολιτική καί Κριμαϊκός Πόλεμος Ή έθνική άλληλοδιείσδυση τών βαλκανικών λαών, ή καθυστερη­ μένη τους κοινωνική δομή, οι άντιτιθέμενες έπιροές τών μεγάλων

ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (1833-1856)

85

δυνάμεων πού καθόριζαν, πάνω άπ' 6λα, τήν πολιτική τών λαών αύτών, έδιναν στά έθνικά τους κινήματα (έπέκταση τοϋ αναβρα­ σμού πού σοβούσε στήν Εύρώπη καί ξέσπασε μέ τήν Επανασταση τοϋ 1848) χαρακτήρα μοναδικά περίπλοκο. Τα βαλκανικα κινή­ ματα δέν συνδέονται πάντα κατ’ άνάγκη μέ τό φιλελευθερισμό* παρουσιάζουν διπλή 6ψη, πότε φιλελεύθερη, πότε συντηρητική, πού τή βρίσκουμε στήν 'Ελλάδα στά δυό παραπανω προγραμματα γιά τήν πραγματοποίηση της Μεγάλης ’Ιδέας : από τό ένα ένα κίνημα φιλελεύθερης άπόχρωσης πού βρισκόταν σέ επαφή με τή «Νέα Εύρώπη» τοϋ Mazzini, το όποιο προπαγάνδιζαν οι δια­ νοούμενοι καί ή φρόνιμη καί καιροσκοπική άστική τάξη απο τ άλλο μέρος, ή έπίσημη πολιτική του Κωλέττη καί του^ Οθωνα, βαθια άντιδραστική, πού άποτελεΐ έναν άντιπερισπασμό στα οξυτατα καί άλυτα έσωτερικά προβλήματα. , , *Η δράση τών όπλισμένων συμμοριών στα έλληνοτουρκικα σύνορα καί ή δραστηριότητα τών « μ υ σ τικ ώ ν έταιρειων» ^σ ε ι­ στούν τήν «έθνική» πολιτική της Ε λ λ ά δ α ς του Κωλέττη. α μ να άποτελέσματα στάθηκαν τ’ άντίποινα τής τουρκικής κυβέρνησης κατά τών Ελλήνων τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας κι ή έπαυξηση της άγγλικής όργης έναντίον του *Όθωνα. Στήν πραγματικ τητα, ώς τό 1848, ό άνταγωνισμός άνάμεσα στην Αγγλία κα στή Γαλλία, προστάτιδα τοϋ Κωλέττη, έπαιξε τ ν πρώτο ρ ο στήν έλληνική πολιτική. *0 τσάρος, πού ένδιαφερόταν να καταλ ή ξ ε ι σέ μιά συμφωνία μέ τή Μεγάλη Β ρ ετα ννία ως πρ^ ς τ τολικό Ζήτημα, έγκατέλειπε στήν άγγλική έπιροή την V λική Μεσόγειο, τήν Αίγυπτο καί τήν Ελλαδα. Τστερα δμως άπ’ τήν άποτυχία της άγγλορωσικής προσέγγισης, ^ τ ρ , άποφασισμένος νά π ρ α γ μ α το π ο ιή σ ει μόνος τ°υ ^α σχ πρός τήν ’Οθωμανική αύτοκρατορία, ενδιαφέρθηκε ξ α γ τη Ελλάδα. Άπό τ’ άλλο μέρος ό Όθων τρομοκρατημένος ,απ την ’Επανάσταση τοϋ 1848, δ υ σ π ισ το ΰσ ε δλο και πιό ^ λ υ στα συνταγματικά κόμματα καί π ρ ο σ έγγιζε στή Ρωσία και κόμμα. Ό Πάλμερστον τότε, άποφασισε να έδραιω. έλληνικής άστικής τάξης. Εντούτοις, μ ^ ^ π ^ Χ Γ τ ΐ ή θέση του βασιλιά παραμένει κρίσιμη. Ματαια ¿πικαλουντα τή Μεγάλη Ιδέα' οί άντίπαλοι τήν έκμεταλλευονται κι ^υτο ' καί μάλιστα μέ πιό έξυπνο τρόπο, συνδέοντας το εθνικό πρόβλημα

96

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

μέ τόν ιταλικό φιλελευθερισμό καί τήν κίνηση του Γαριβάλδη. Έξαλλου, ή έθνική πολιτική του *Όθωνα, προσανατολισμένη άκόμα πρός τή Ρωσία, δυσαρεστουσε πολύ τήν Α γγλία, πού απο­ φάσισε τή μεταβολή της δυναστείας, κι ο Βούλγαρης, άντιπρόσωπος τών έμπορικών όμάδων τών νησιών, πού ήταν προσκολλημένες άπ* τόν καιρό του πολέμου της Ανεξαρτησίας στήν ’Αγγλία, μπαίνει έπικεφαλής της άντιοθωνικής κίνησης. Στή διάρκεια μιας περιο­ δείας του βασιλικού ζεύγους, οί φρουρές της ’Ακαρνανίας, της Πάτρας καί της Κορίνθου στασιάζουν. 'Η έξέγερση της άθηναϊκής φρουράς θά είναι άποφασιστική. Ό "Οθων Εκθρονίζεται καί έγκαταλείπει τήν Ελλάδα (’Οκτώβριος 1862). Ή ρομαντική δυ­ ναστεία τών Βίττελσμπαχ καί μαζί μ’ αύτήν ή ρομαντική έποχή της έλληνικής ιστορίας τερματίζεται. Ή ’Αγγλία άνάλαβε νά βρει τό νέο βασιλιά, καί τόν βρήκε στό πρόσωπο του πρίγκιπα Γονλιέλμου - Γεωργίαν Γλνξμπονργχ της Δανίας, ό όποιος άνέβηκε στόν έλληνικό Θρόνο μέ τόν τίτλο Γεώργιος Α' Βασιλεύς τών Ελλήνων (’Οκτώβριος 1863). Στό μεταξύ ή Συνταγματική Βουλή, έκλεγμένη άπ’ τό Δε­ κέμβριο του 1862, έργαζόταν γιά τό νέο Σύνταγμα. ’ Η ομάδα της έλληνικής πλουτοκρατικής τάξης μέ τήν υποστήριξη τών μεγά­ λων γαιοκτημόνων (οί πεδινοί) έχει τήν υπεροχή στή Βουλή. Ε ν­ τούτοις δέν λείπουν καί τά ριζοσπαστικότερα στοιχεία, πού έχουν ένισχυθεΐ μέ τούς Έπτανήσιους Βουλευτές πού μπήκαν στή Βουλή άπ’ τό 1864. Μέ τήν επίδραση αύτών τών στοιχείων, τό Σύνταγμα πού ψηφίστηκε τόν ’Οκτώβριο του 1864 παρουσιάζει χαρακτήρα σαφώς δημοκρατικό: κάθε έξουσία άπορέει άπ* τό Έθνος, τά προνό­ μια του στέμματος περιορίζονται, ή νομοθετική έξουσία άνήκει σέ μια μόνο Βουλή πού έκλέγεται μέ καθολική ψήφο κι ή έκτελεστική έξουσία άνήκει στό βασιλιά πού τήν άσκεΐ μέσω τών υπευθύνων υπουργών του· ή έλευθερία του τύπου έξασφαλίζεται. Έ τσι τό Σύνταγμα του 1864 έγκαθιστα τή βασιλευόμενη Δημοκρατία. *Η εισαγωγή άπ* τόν Τρικούπη, στά 1875, του κοινοβουλευτικού καθεστώτος, πού σύμφωνα μ* αύτό ό βασιλιάς υποχρεώνεται νά διορίζει κυβέρνηση πού νά έχει τήν έμπιστοσύνη της Βουλής, άποτελεϊ νέο σταθμό πρός τήν πολιτική νίκη της έλληνικής αστι­ κής τάξης, Στά 'Επτάνησα ή φιλελεύθερη κίνηση παίρνει έθνική μορφή καί σύγχρονα τονίζεται ί> κοινωνικός της χαρακτήρας έναντίον τών εύγενών. ’Εδώ ή φιλελεύθερη κίνηση έντείνεται κι Οργανώ­ νεται κυρίως άπ’ τό 1843, διευκολυμένη άπ’ τό φιλελευθερισμό της διοίκησης του Λόρδου Μεγάλου Αρμοστή Σήτον. 01 διάφορες

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

97

τάσεις άποκρυσταλλώνονται σέ τρία κόμματα με άκριβή προγράμ­ ματα : οί εύγενεΐς, συντηρητικοί, όλότελα προσκολλημένοι στούς "Αγγλους, οί φιλελεύθεροι, θιασώτες δημοκρατικών μεταρυθμίσεων στή διοίκηση κι οί ριζοσπάστες, πού ζητούσαν τήν ένωση των Επτανήσων μέ τήν Ελλάδα. Ή Επανάσταση του 1848 είχε ισχυρότατη απήχηση στα νησιά. Δυό έξεγέρσεις ξεσπουν στα 1848 καί 1849 στήν Κεφαλονιά. Δυό φορές, στά 1850 καί 1857, οί ριζοσπάστες, πού βρίσκονταν σέ σχέσεις μέ τούς ’Ιταλούς επαναστάτες καί μέ τήν έλληνική άντιοθωνική άντιπολίτευση, υπο­ βάλλουν έπίσημα στή Βουλή τήν πρόταση της ένωσης μέ τήν Ε λ­ λάδα. Άπ* τό άλλο μέρος, ή θέση της ’Αγγλίας στή Νοτιοανατο­ λική Εύρώπη καί στήν ’Ανατολική Μεσόγειο γίνεται έξαιρετικά επισφαλής κι αύτό, τή στιγμή πού ή Ρωσία κι ή Γίχλλία, εύνοώντας τά έθνικά κινήματα των Βαλκανικών λαών καί τών Ιταλών, αύξάνουν τήν έπιροή τους στο μέρος αύτό της Εύρώπης. Ή Ελλά­ δα έτσι παρουσίαζε ειδικό ενδιαφέρον για τή βρεταννική πολιτική* ή παραχώρηση τών νησιών, πού ήταν άδύνατο πιά νά κυβερνηθοΰν, θά βοηθούσε τήν ’Αγγλία νά στερεώσει τήν έπίδρασή της στή χώρα. Έ τσι, μέ τις δυνάμεις πού υπέγραψαν τή συνθήκη του Παρι­ σιού ή ’Αγγλία άρχιζε διαπραγματεύσεις, πού κατέληγαν στήν ένωση της Έπτανήσου μέ τήν Ελλάδα (29 Μαρτίου 1864).

4. Τό έθνικό ζήτημα Μετά τόν Κριμαϊκό πόλεμο, οί "Ελληνες δέν είναι πιά;o l μόνοι πού διεκδικουν τήν κληρονομία της 0® ^*νικ^ς. ^ λ f, λ στά Βαλκάνια. Κι άλλοι λαοί προχωρούν τό χειραφέτηση. Ή Σερβία καί τό Μαυροβου^ο εξα ¿ ώνονται τερη αυτονομία, οΐ παραδουναβειες ΗΎΦ° , σέ ένοποιημένο κράτος καί τίθεται τό πρόβλημα της τών Βουλγάρων. *Η έλληνική «Μεγάλη S στήν άντίστοιχη ιδεολογία τών άλλων, νέων βα κανικων Στις ‘Ηγεμονίες, οί άγροτικές μεταρυθμίσεις του Κούζα (1862 - 1864) κι οί προσπάθειές του να δημιουργεί εθνική ’Εκκλησία συναντοϋν τήν έχθρότητα της Εκκλησίας της τινούπολης καί τών άλλων Πατριαρχείων που κατέχουν στη, Ρου μανία τεράστιες έκτάσεις γης. 01 έθνικές f γίνονται πιό σαφείς μέ τό βουλγαρικό σχίσμα. ζει στά 1830, δταν οί Βούλγαροι ζητουν αρχιερείς τους καί τή ¿ρήση της βουλγαρικής γλώσσας στή λατρεία καί τήν

98

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

έκπαίδευση, κι έντείνεται άπ' τό 1858, δταν μέ τήν εύκαιρία της έπεξεργασιας τών καταστατικών τών όρθόδοξων κοινοτήτων, απαι­ τούν βουλγαρική ήμιανεξάρτητη Εκκλησία. Ή διαμάχη κατα­ λήγει σέ ολοκληρωτικό σχίσμα. Οί Βούλγαροι άπέκτησαν άπ’ τό σουλτάνο φιρμάνι πού τούς παραχωρούσε αυτόνομη Εκκλησία (Ε ξαρχία), υπό τήν πνευματική έξάρτηση του Πατριαρχείου (1870), τό όποιο, δμως, σέ συμφωνία μέ τήν έλληνική κυβέρνηση, άρνήθηκε ν’ αναγνωρίσει τό φιρμάνι καί κήρυξε τή νέα εκκλησία σχισματική (1872). *Η ούσία του προβλήματος δέν ήταν ή άναγνώριση μιας έθνικής βουλγαρικής Εκκλησίας, πού τό Πατριαρχείο είχε ήδη άναγνωρίσει μέ τήν πίεση τών γεγονότων, άλλά πολύ περισσότερο, ή διαγραφή τών ορίων αύτης της Εκκλησίας* μ* άλλα λόγια, έπρόκειτο γιά τό άξεδιάλυτο μακεδονικό ζήτημα, τό όποιο ορθωνόταν τότε άνάμεσα στούς Έλληνες καί τούς Βουλ­ γάρους. Μετά άπό λίγο θά προστεθούν κι οί Σέρβοι. 'Ωστόσο, παρά τίς άντιζηλίες τους, οί βαλκανικοί λαοί είχαν νά ύπερασπιστουν κοινά συμφέροντα καί κοινές διεκδική­ σεις έναντίον της Όθωμανικής αύτοκρατορίας. Είναι άλήθεια δτι οί Τούρκοι είχαν συστήσει Ινα Συμβούλιο Έπικρατείας δπου συμμετείχαν καί μή μουσουλμάνοι. *0 «νόμος περί βιλαετίων» πού ψηφίστηκε τό 1864 κι έφαρμόστηκε προοδευτικά στις τουρ­ κικές έπαρχίες, καθιέρωνε τήν εισδοχή τών χριστιανών στά έπαρχιακά καί κοινοτικά διοικητικά συμβούλια' ωστόσο, παρ* δλα αύτά τά μέτρα, ή έξουσία παρέμενε πάντα στά χέρια τών μουσουλ­ μάνων, άκόμα καί στις περιοχές δπου οί χριστιανοί είχαν τήν συντριπτική πλειοψηφία. Α π ’ τό γεγονός αύτό, οί εξεγέρσεις τών χριστιανών ξεσπουσαν παντού στά Βαλκάνια. 4Η έξέγερση της Κρήτης έδωσε τήν εύκαιρία γιά μιά πρώτη προσπάθεια βαλ­ κανικής προσέγγισης. Άπ* τό 1858, οί Κρητικοί ζητούσαν τήν εφαρμογή τών μεταρυθμίσεων πού τούς είχαν ύποσχεθεΐ. Τό 1862 σημειώθηκε νέο κίνημα, πού τό 1866 γενικεύτηκε καί πήρε μορφή πραγματικής έξέγερσης. Συστάθηκε τοπική κυβέρνηση πού έκανε έκκληση στις δυνάμεις καί κήρυξε τήν ένωση του νησιού μέ τήν Ελλάδα. ‘ Η έλληνική κοινή γνώμη ένθάρρυνε τούς έπαναστατημένους. *Η κυ­ βέρνηση του Κονμοννδονρον (σχηματίστηκε τό Δεκέμβριο του 1866), πού τό κόμμα του ήταν τότε ό μόνος συνεπής καί σοβαρός πολιτικός σχηματισμός, μέ ύπουργό εξωτερικών τό νέο Χαρίλαο Τριχονπη, βάλθηκε ν’ άναδιοργανώσει καί ν* αύξήσει τό στρατό καί τό ναυτικό, καί νά ζητήσει συμμάχους γιά κοινή δράση κατά τής Τουρκίας. Άρχισε διαπραγματεύσεις μέ τόν άντιβασιλιά τής

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

99

Αίγύπτου, τούς Ρουμάνους καί τούς Μαυροβουνίους κι υπέγραψε μέ τή Σερβία τή συνθήκη του Φέζλαου (1867), πού άναγνο>ριζε τήν άρχή ¿τι ή Χριστιανική ’Ανατολή ανήκει στόν εαυτό της κι αύτή ή ίδια πρέπει ν’ άποφασίσει για τήν τύχη της, μέ δράση συνδυασμένη κι ανεξάρτητη άπδ κάθε ξένη επέμβαση* ή συνθήκη επίσης έβαζε τις βάσεις μιας συμμαχίας καί ομοσπονδίας των βαλκανικών λαών. *11 έπέμβαση του βασιλια Γεωργίου διέκοψε αύτή τή δραστηριότητα. Ή κυβέρνηση Κουμουνδούρου, άν καί διέθετε μεγάλη πλειοψηφία στή Βουλή, άναγκάστηκε νά παραι­ τηθεί κι άνατέθηκε σ τ ί Βούλγαρη (’Ιανουάριος του 1868) νά εφαρ­ μόσει τήν πολιτική του βασιλια γιά τό έθνικό ζήτημα, πολιτική πού εναπόθετε τη λύση του κρητικου ζητήματος στις προστατιδες δυνάμεις. 'Η ύπόθεση διακανονίστηκε άπ* τή Συνδιάσκεψη του Παρισιού (1869), δπου δέν αντιπροσωπεύτηκε ή Ελλάδα.^*Η Κρήτη παρέμεινε στό σουλτάνο, αλλά κηρύχτηκε προνομιούχος Επαρχία, κυβερνημένη σύμφωνα μέ ειδικούς καταστατικούς χάρτες πού 6 σουλτάνος εΐχε ήδη παραχωρήσει μέ τόν «ίραντέ» του 1867.

II. ΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ (1875-1909)

1 . ΟΙκονομική άνάπτυξη Οί φιλελεύθερες μεταρυθμίσεις πού πέτυχε ή Επανάσταση του 1862 καί κάποια σχετική σταθερότητα της πολιτικής ζωής, κυ­ ρίως άπ* τό 1875, έδωσαν νέα ώθηση στήν οικονομική άνοδο πού σημειώθηκε τήν προηγούμενη περίοδο. Τό κράτος κάνει υπολογίσιμες προσπάθειες για τή βελτίωση των συγκοινωνιών. Στό υφιστάμενο όδικό δίκτυο, πού δέν ξεπερνά τά 450 χλμ., προσθέτονται, στί> 1864, τά 853 χλμ. των δρόμων στά νησιά του Ίονίου καί κατασκευάζονται μεταξύ 1867 καί 1909, κυρίως χάρη στήν πολιτική του Χαρίλαου Τρικούπη, άλλα 2.750 χλμ. περίπου. Τήν ίδια έποχή άναπτύσσεται σημαντικά τό σιδηροδρομικό δίκτυο. Τά δημόσια έργα, ή διάνοιξη του Ίσθμου τής Κορίνθου (1882-1893), ή επισκευή των λιμανιών, συμπλη­ ρώνουν αύτές τις προσπάθειες. Τά όφέλη τής πολιτικής αύτής γίνονται πολύ γρήγορα αισθητά στό έμπόριο, πού μαζί μέ τή ναυτιλία παραμένει πάντα ή κύρια οικονομική δραστηριότητα των Ελλήνων. Τό έξωτερικό έμπόριο άνέρχεται άπό 69,94 (χρυ­ σές δραχμές κατά κάτοικο) γιά τά χρόνια 1861-1870, σέ 93,57 γιά τά 1871-1880, σέ 97,89 γιά τά 1881-1890, σέ 80,23 γιά τά 1891-1900 καί σέ 94,96 γιά τά χρόνια 1901-1910. 'Η ναυτιλία σημειώνει πι& γρήγορες προόδους. βΗ χωρητικότητα των άτμοπλοίων αύξάνει πάντα σέ βάρος των ιστιοφόρων, πού έντούτοις δια­ τηρούν τήν υπεροχή Δς τά 1900. Ό άκόλουθος πίνακας δίνει μιά ιδέα αύτής τής έξέλιξης. Έ τη

‘Ιστιοφόρα καί μηχανήματα

1875 1895 1915

5.410 1.059 884

Χωρη­ τικότητα

’Ατμόπλοια

253.781 τ6ν. 246.196 107.466

37 107 475

Χωρη­ τικότητα

8.241 τόν 144.975 893.650

Ή άγροτική παραγωγή σημειώνει έπίσης αΰξηση. Οί καλ­ λιεργούμενες έπιφάνειες, 70.000 περίπου έκταρίων στά 1860, περνούν σέ 111.000 έκτάρια τό 1911. Ή αΰξηση φαίνεται κυρίως

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ________ 1 0 1

Ίσχύ; 291 cv 1.967 » 5.588 » AOOtJ

'Η πίστη καί οί Τράπεζες ανάπτυξη. Εκτός άπ την „Ε®νι*η

,

”πού Ι ξ α ίο λ ο Χ Ρ " ’ Ίονική Τράπεζα,

να ελέγχει τήν οικονομία τηζ χωρ ζ» λ*νανισαων π.χ. ή Τράδημιουργεΐται στήν Ελλάδα Γ Γ..«ττη-

2. Πάλη άνάμεσα στις παλιές όλιγαΡ Χ ^ *άστβς κς τή Ραντοβίτσα καί τή Στρώμνιτσα, μέ τό Μοναστήρι καί τό μεγαλύτερο μέ­ ρος της κοιλάδας του Βαρδάρη, ή Ελλάδα τή Θεσσαλονίκη, τή Χαλκιδική, τό λιμάνι της Καβάλας μ* ολόκληρη σχεδόν τήν ένδοχώρα καί τή νότια ^Ηπειρο μέ τά ’Ιωάννινα. Ή συνθήκη της παρα­ χωρεί άκόμα τά νησιά του Αιγαίου εκτός άπ* τά Δωδεκάνησα, πού μένουν στούς ’Ιταλούς, τήν *Ίμβρο καί Τένεδο, πού παραμέ­ νουν στήν τουρκική κατοχή. Στή Βουλγαρία αφήνεται μία έξοδος στό Αιγαίο άνάμεσα Πόρτο-Λάγο καί Δεδέαγατς καί στήν Τουρ­ κία ή ’Ανατολική Θράκη μέ τήν ’Αδριανούπολη. ’Αναγνωρίζεται επίσης ή άνεξαρτησία της ’Αλβανίας.

II. Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΡΑΤΟΣ ΕΥΡΩΠΑ Ϊ ΚΟ (1914 -1940)

1 . *0 Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος

01 βαλκανικοί πόλεμοι μπορούν νά θεωρηθούν ότι είναι τό προοίμιο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. *Η Εύρώπη, διαιρεμένη άπ’ τό 1904 σέ δυό έχθρικά στρατόπεδα, τήν Entente (’Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) καί στις Κεντρικές Δυνάμεις, προετοιμάζει τόν πόλεμο. Τά δυό άντίμαχα στρατόπεδα προσπαθούσαν νά τραβή­ ξουν μέ τό μέρος τους τά μικρά κράτη σά δορυφόρους κι οί δι­ πλωματικές μηχανοραφίες βρίσκονταν σέ πλήρη άνθηση. 'Η Τουρ­ κία, εξωθημένη άπ’ τή Γερμανία, άρχιζε συστηματικά καταδίωξη τών Ελλήνων της Θράκης καί της Μ. ’Ασίας, γεγονός πού προκάλεσε τις ζωηρές διαμαρτυρίες της Ελλάδας’ ή ’Ιταλία κατα­ πίεζε τό δωδεκανησιακό πληθυσμό (πού μέ τή διακήρυξη της 1ης Ιουλίου 1912 ζητούσε τήν “Ενωση) κι έποφθαλμιουσε τήν ’Αλβα­ νία καί τήν "Ηπειρο. ‘Η Βόρειος "Ηπειρος,κατοικημένη άπό μι­ κτό πληθυσμό, έλληνικό καί άλβανικό, σέ Ισες περίπου αναλογίες, είχε προσαρτηθεΐ στήν ’Αλβανία μέ τό πρωτόκολλο της Φλω­ ρεντίας (Δεκέμβριος 1913). ‘Ο έλληνικός στρατός πού κατείχε τήν περιοχή αύτή άπ* τό 1912, υποχρεώθηκε ν’ άποσυρθεΐ, αλλά μιά στάση τών κατοίκων, βοηθημένων άπ’ τήν 'Ελλαδα, δημιουρ­ γούσε άνεξάρτητη κυβέρνηση πού άντιστεκόταν στ’ αλβανικά στρα­ τεύματα, πού τά ύποστήριζε ή ’Ιταλία. 'Η έπέμβαση τών δυνά­ μεων άναγνώρισε προσωρινά τήν αύτονομία αυτής της περιοχής κάτω άπό τήν έπικυριαρχία της ’Αλβανίας (1913). Στό μεταξύ, τά βαλκανικά κράτη συμμαχούσαν κι αύτά, τό ένα μετά τό άλλο, μέ τά δυό εύρωπαϊκά στρατόπεδα. *Η Σερβία ήταν σύμμαχος της Entente, ή Βουλγαρία στρεφόταν πρός τις Κεντρικές Δυνά­ μεις πού της ύπόσχονταν τή Θράκη, τή Μακεδονία καί τήν υπερο­ χή στά Βαλκάνια. Όσο γιά τήν Ελλάδα, έπρεπε νά περάσει άπό νέες έσωτερικές κρίσεις πρίν βρει τό δρόμο της: καθένας άπ’ τούς αντίπαλους είχε δυνατές θέσεις στή χώρα. Οί Κεντρικές Δυνάμεις είχαν μαζί τους τόν παλιό πολιτικό κόσμο μέ τήν Αύλή καί τό

120

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

βασιλιά Κωνσταντίνο πού, παντρεμένος μέ τήν άδελφή του Γουλιέλμου Β', είχε διαδεχτεί τόν πατέρα του πού δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 18 Μαρτίου του 1913* ή E ntente,^ φιλελεύ­ θερη κίνηση μέ τό Βενιζέλο. *Οταν ή Αύστρία, μετά τή δολοφονία του Σεράγεβο καί τό τελεσίγραφο του Ιουλίου 1914, χτύπησε τή Σερβία, ή Ελλάδα Ιμεινε ουδέτερη, άλλά σέ επιστράτευση, Ό Βενιζέλος δμως ύποσχέθηκε τήν άμεση βοήθεια της Ελλάδας σέ περίπτωση βουλγα­ ρικής έπίθεσης, σύμφωνα μέ τή συνθήκη της έλληνοσερβικής συμμαχίας, πού έγινε τό 1913 γιά τήν κοινή άμυνα κατά της Βουλ­ γαρίας. Στό μεταξύ ή Entente Ιβαζε δλα τά δυνατά της γιά νά συμφιλιώσει τή Σερβία, τήν Ελλάδα καί τή Βουλγαρία, κι ο Βενι­ ζέλος δέχτηκε νά παραχωρήσει στούς Βουλγάρους τό νομό Κα­ βάλας. Σέ άντάλλαγμα, ή Entente πρόσφερε στήν Ελλάδα τή δυτική ζώνη της Μ. ’Ασίας. Λίγους μήνες άργότερα άκολούθησαν παραχωρήσεις της Σερβίας στή Βουλγαρία, άλλά ή βαλκανική Άντάντ δέν πραγματοποιήθηκε. Ό βασιλιάς καί τό περιβάλλον του άρνήθηκαν τή συμμετοχή της Ελλάδας στήν έπίθεση κατά των Δαρδανελλίων, πράγμα πού πρότεινε 6 Βενιζέλος, κι έδωσαν τήν έξουσία στό Γονναρη, τόν αρχηγό της άντιπολίτευσης (Μάρτιος 1915). Φυσικά τή στάση του βασιλιά τήν καθόριζαν ή πίστη του στή νίκη της Γερμανίας καί τά γερμανόφιλα αίσθήματά του. ‘Ωστό­ σο, τά επιχειρήματα πού παρουσίαζε γιά νά υποστηρίξει τήν πολι­ τική του της ούδετερότητας δέ φαίνονταν στερημένα άπό άξία κι έντυπωσίαζαν τήν κοινή γνώμη : ή Entente δέν πρόσφερε καμιά έγγύηση οΰτε γιά τά όφέλη της Ελλάδας μετά τή νίκη, οΰτε γιά τήν έδαφική της άκεραιότητα κατά της Βουλγαρίας μέ τήν οποία ή χώρα βρισκόταν σέ διαπραγματεύσεις. *Η συναίνεση του Βενιζέλου νά παραχωρήσει στούς Βουλγάρους τήν Καβάλα έφτασε στή δημοσιότητα κι άποτέλεσε άντικείμενο επιδέξιας εκ­ μετάλλευσης άπ* τούς πολιτικούς του άντιπάλους. *Η Ρωσία, έχοντας πετύχει μέ τή συνθήκη της 6ης Μαρτίου 1915 τή συγκατά­ θεση της Entente γιά τήν κατοχή της Κωνσταντινούπολης, δέν έκρυβε τις άντιρήσεις της γιά τή συμμετοχή των Ελλήνων στις συμμαχικές έπιχειρήσεις στό σημείο αύτό. ’Ακόμα, ή άποτυχία της έπίθεσης εναντίον των Στενών (18 Μαρτίου) φαινόταν νά δικαιολογεί τή βασιλική πολιτική. Έ τσι ό Γούναρης άπαντουσε μ* έπιφύλαξη στά νέα διαβήματα της Entente, άρνούμενος κάθε παραχώρηση πρός τή Βουλγαρία καί παρουσιάζοντας υπερβολικές άπαιτήσεις στό θέμα της Μ. ’Ασίας. 'Η Entente στρεφόταν πρός τήν ’Ιταλία καί υπέγραφε τή συνθήκη του Λονδίνου (26 ’Ιουλίου

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

121

1915), πού άφηνε στήν ’Ιταλία τά Δωδεκάνησα «κατά πλήρη κυ­ ριότητα». Εντούτοις οί έκλογές του ’Ιουνίου έδωσαν ισχυρή πλειοψηφία στό Βενιζέλο, πού ξανάπαιρνε τήν έξουσία δυό μήνες άργότερα (16 Αύγούστου). ’Από τότε, άρχισε άγρια πάλη άνάμεσα στούς βενιζελικούς καί στούς βασιλόφρονες· οί πρώτοι προσπαθούσαν νά τραβήξουν τήν Ελλάδα στόν πόλεμο στό πλευρό τών Συμμά­ χων, ένώ οί βασιλόφρονες έπέμεναν νά τηρηθεί ή ούδετερότητα πού εύνοουσε τΙς Κεντρικές Δυνάμεις. *Η κήρυξη του πολέμου της Ρωσίας κατά της Βουλγαρίας κι ή έπίθεση της τελευταίας έναντίον της Σερβίας (11 ’Οκτωβρίου 1915) σημειώνουν τό άκραίο σημείο της πάλης αύτής. Ό Βενιζέλος, πού είχε δεχτεί τήν απο­ βίβαση τών στρατευμάτων της Entente στή Θεσσαλονίκη γιά νά συντρέξει τή Σερβία, ύποχρεώθηκε άπ’ τό βασιλιά νά παραιτηθεί (5 ’Οκτωβρίου 1915). Οί έκλογές της 19ης Δεκεμβρίου 1915 μέ τήν άποχή τών βενιζελικών, σάν έκφραση διαμαρτυρίας κατά της παράνομης διάλυσης της Βουλής, έδωσαν τήν έξουσία στά φιλογερμανικά κόμματα, πού άκολούθησαν πολιτική εύνοϊκή γιά τις Κεντρικές Δυνάμεις. Ωστόσο, τά έπιχειρήματα που προβαλλονταν πρός ύποστήριξη τής ούδετερότητας δέν είχαν πιά καμιά άξία. Ή Βουλγαρία είχε περάσει στό έχθρικό στρατόπεδο. Δέν μπορούσε πιά κανείς νά έπικαλείται τήν ούδετερότητα, έφοσον ή Ελλαδα, στήν πραγματικότητα, συμμετείχε στόν πόλεμο. Οι δυνάμεις της Entente, όργανώνοντας τήν άμυνά τους στή Θεσσαλονίκη, πού τή μετέτρεψαν σέ στρατιωτική βάση, κατέλαβαν πολλές όχυρές θέσεις (Καραμπουρνού, Κέρκυρα, ’Αργοστολι, Ντοβα-Τεπέ κλπ.), ένώ ή κυβέρνηση συνέχιζε μέ τούς Γερμανούς τις διαπραγματεύ­ σεις, πού είχε άρχίσει ό βασιλιάς άπ’ τό Δεκέμβριο του 1915 πάνω στό θέμα τών 6ρων μιας ένδεχόμενης κατοχής τής Μακε­ δονίας άπ’ τά γερμανικά καί βουλγαρικά στρατεύματα, τα οποία, πραγματικά, κατέλαβαν σέ λίγο τό Ρουπελ (26 Μαίου 1916) κι άρχισαν νά προχωρούν πρός τή Μακεδονία. Τό Δ σώμα του ελ­ ληνικού στρατού μεταφέρθηκε στή Γερμανία, ένώ οι Γάλλοι κατα­ λάβαιναν τόν Πειραιά. 'Η άντίδραση τών βενιζελικών δέν άργησε. Σχηματίστηκε μιά στρατιωτική ένωση καί κηρύχτηκε ή έπανάσταση. Στή Θεσ­ σαλονίκη έγκαταστάθηκε προσωρινή κυβέρνηση και την ανώτατη άρχή άνέλαβε τριανδρία άποτελούμενη άπ* τό Βενιζέλο, τό ναύαρ­ χο Κουντουριώτη καί τό στρατηγό Δαγκλή. Η Ελλαδα κόπηκε στά δυό. *Η Entente έξόπλισε τή βενιζελική Ελλάδα κιέπέβαλε τόν άποκλεισμό στή βασιλόφρονα. Τέλος, ό Βενιζέλος, μέτή βοήθεια τών συμμαχικών στρατευμάτων μπήκε στήν Αθήνα καί πήρε τήν

12 2

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

εξουσία. Ό βασιλιάς υποχρεώθηκε ν’ άφήσει τήν Ελλάδα κι ο δεύτε^ ρος γιος του, ό Αλέξανδρος, βασίλευσε στη Θέση του (12 Ιουνίου 1917). *Η Ελλάδα τάχτηκε στό πλευρό των Συμμάχων καί πήρε μέρος στη μεγάλη Βαλκανική επίθεση της 15ης Σεπτεμβρίου 1918. Στις 29 του μήνα ή Βουλγαρία υπόγραψε τήν άνακωχή, πού τήν άκολούθησε ή άνακωχή της Τουρκίας (Μουδρος, 30 ’Οκτω­ βρίου). *Η άνακωχή μέ τή Γερμανία (11 Νοεμβρίου 1918) έβαζε τέλος στό Μεγάλο Πόλεμο. Ό ρόλος της Ελλάδας στό συνέδριο εΙρήνης δέν ήταν εύκο­ λος. Ά ν τά ζητήματα της Μακεδονίας καί της Δυτικής Θράκης βρήκαν σχετικά εύκολη λύση — μέ τή συνθήκη του Νεϊγύ (27 Νοεμ­ βρίου 1919) ή Βουλγαρία έγκατέλειπε τήν άκτή του Αιγαίου ώς τόν "Εβρο (Μαρίτσα), περιοχή πού παραχωρήθηκε στήν Ελλά­ δα —οί διεκδικήσεις της Ελλάδας πού τή θεωρούσαν ως «σύμμαχο της τελευταίας ώρας», στή Βόρειο Ήπειρο, στά έλληνικά νησιά καί στή Μ. ’Ασία προσέκρουαν στόν ιταλικό ιμπεριαλισμό άπ* τό ένα μέρος καί στό γαλλοβρεταννικό άνταγωνισμό άπ* τό άλλο. *Η συνθήκη των Σεβρών (10 Αύγούστου 1920) έδινε στήν Ελλάδα τήν ’Ανατολική Θράκη, τά νησιά νΙμβρο καί Τένεδο, έπικύρωνε τήν κυριαρχία της στά άλλα νησιά του Αιγαίου πού κατείχε άπ5 τό 1913 καί της εμπιστευόταν τή διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης άπ’ τόν κόλπο του ’Αδραμυττίου ώς τόν κόλπο της Σκάλα Νόβα, έδαφος πού ή Ελλάδα θά προσαρτουσε μέ πλήρη κυριαρχία μέσα σέ πέντε χρόνια, ΰστερ’ άπό εύνοϊκό δημο­ ψήφισμα. Στή συνθήκη αύτή, δμως, δέν ύπηρχε τίποτα γιά τή Βόρειο Ήπειρο κι ή Τουρκία παραιτούνταν γιά χάρη της Ιτα ­ λίας άπ’ τά δικαιώματά της στά Δωδεκάνησα. Ή ίταλοελληνική συμφωνία της 29ης Ιουλίου 1919, πού επιχειρούσε νά διευθεήσει αύτά τά τελευταία ζητήματα, είχε χαρακτήρα άόριστο. *Ως πρός τήν Κύπρο, ή συνθήκη τών Σεβρών έπικύρωνε τήν προσάρτησή της στήν ’Αγγλία. Ή πραγματοποίηση της συνθήκης τών Σεβρών σήμαινε γιά τήν Ελλάδα τή συνέχιση του πολέμου κατά τής Τουρκίας. Πραγματικά, ό Μουσταφά Κεμάλ είχε άπ* τόν ’Ιούνιο του 1919 καταδικάσει τήν αύτοκρατορική κυβέρνηση της Κωνσταντινού­ πολης καί είχε κηρύξει τήν ’Εθνική Επανάσταση, πού σάν κύριο σκοπό της έδινε τή διαφύλαξη της άνεξαρτησίας της νέας έθνικής Τουρκίας. Ή Μεγάλη Συνέλευση της ’Αγκύρας (συγκλήθηκε στις 23 ’Απριλίου 1920) καί ή πρώτη έθνική κυβέρνηση (σχηματίστη­ κε στις 3 Μαΐου 1920) άπέριπτε τή Συνθήκη τών Σεβρών. Ή

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

123

Ελλάδα έπρεπε έτσι νά κατανικήσει τήν κεμαλική άντίσταση γιά νά έπιβάλει τή συνθήκη καί γι’ αύτή τήν υπόθεση ό Βενιζέλος δέν είχε παρά τήν ύποστήριξη της Αγγλίας. Ή άποβίβαση, μέ τή συμμαχική συγκατάθεση, των έλληνικών στρατευμάτων στήν ’Ιωνία (15 Μαίου 1919) προκάλεσε άπ’ τήν άρχή ορι­ σμένη άντίδραση στό ’Ανώτατο Συμβούλιο της Διάσκεψης της Ειρήνης. Ή ίταλογαλλική άντίδραση έκδηλώθηκε σαφέστερα οταν τά ελληνικά στρατεύματα πέτυχαν τήν άδεια νά βγουν άπ* τή ζώνη της Σμύρνης γιά νά χτυπήσουν τόν Κεμάλ καί νά καταλάβουν τήν Άγκυρα. Σχεδόν σύγχρονα (22 Ιουλίου 1920) ή ’Ιταλία κατήγγειλε τήν έλληνοϊταλική συνθήκη της 29ης ’Ιουλίου 1919 κι υπέγραψε μέ τήν Αλβανία τή συμφωνία της 2 Αύγούστου 1920, πού άναγνώριζε τήν άνεξαρτησία καί τήν έδαφική άκεραιότητα της τελευταίας, ένώ ή Γαλλία είχε κιόλας υπο­ γράψει στήν Άγκυρα τήν άνακωχή της 20ης Μαΐου 1920, πού τερμάτιζε τις έχθροπραξίες στήν Κιλικία. Έ τσι ό Κεμάλ, στηρι­ γμένος επίσης ήθικά και υλικά άπ* τά Σοβιέτ (συμφωνία Αύγού­ στου 1920), μπορούσε νά παρουσιάσει τήν άντίστασή του σάν πόλεμο γιά την άνεξαρτησία της Τουρκίας έναντίον μιας ελληνικής εκστρατείας πού έπαιρνε τή μορφή κατακτητικού πολέμου. ‘Η έκστρατεία, ήδη πολύ άβέβαιη, έγινε μετά τις έλληνικές έκλογές του Νοεμβρίου του 1920, τυχοδιωκτική περιπέτεια, πού ¿δήγησε στήν τραγική «έξοδο» του Ελληνισμού της Μ. Άσίας. Παρά τΙς διπλωματικές έπιτυχίες του Βενιζέλου, πού φαινόταν νά πραγμα­ τοποιεί τή «Μεγάλη Ιδέα», ή θέση των βασιλοφρόνων δέν ήταν εύκαταφρόνητη. Ή δημοτικότητα του βασιλια Κωνσταντίνου καί τά καταπιεστικά μέτρα πού πηρε ή κυβέρνηση κατά των άντιπάλων της* οί υπερβολές πού διαπράχθηκαν άπό τό ένα καί τό άλλο μέρος καί κυρίως ή δραστήρια προπαγάνδα, πού παρουσιάζοντας ανάγλυφες καί τις παραμικρές άδυναμίες της έθνικής πολιτικής του Βενιζέλου, κήρυττε τήν έγκατάλειψη της έκστρατείας καί τήν ειρήνη, δλα αύτά έλαττώνουν τό βενιζελικό ρεΰμα. Ό έλληνικός λαός, κουρασμένος μέ τούς συνεχείς πολέμους άπ* τό 1912, πού εμφανίζονταν σάν αιτία γιά τήν καθυστέρηση της άνοικοδόμησης της χώρας καί των κοινωνικών μεταρυθμίσεων, δεχόταν εύκολα τήν είρηνιστική προπαγάνδα καί ψήφισε κατά του Βενιζέλου. Οί βασιλόφρονες ξαναπηραν τήν έξουσία καί μέ δημοψήφισμα άποκατέστησαν τό βασιλιά Κωνσταντίνο στό θρόνο, γεγονός πού χρησι­ μέυσε σάν πρόσχημα στήν Entente γιά νά έγκαταλείψει άνοιχτά τήν Ελλάδα. Ή Αγγλία δέν είχε καμιάν έμπιστοσύνη στά φιλογερμάνικά κόμματα καί στό βασιλιά γιά νά συνεχίσει, δπως πρώτα, τήν υποστήριξή της, κι ή Γαλλία στηριζόταν άνοιχτά

124

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

έδώ καί λίγο χρόνο στό κίνημα του Κεμάλ γςά ν* άνπσταθμίζει τήν άγγλική έπιροή στήν ’Ανατολή. Έ τσι ή νέα κυβέρνηση, πού, παρά τό φιλειρηνικό της πρόγραμμα πριν άπ* τις έκλογές, συνέ­ χιζε τόν πόλεμο, βρέθηκε σέ πλήρη άπομόνωση καί μπροστά στον οικονομικό άποκλεισμό της Entente, πού της έκοβε τά δάνεια γιά τά οποία είχε δώσει τή συγκατάθεσή της στήν προηγούμενη κυβέρνηση. Εντούτοις ό έλληνικός στρατός μαχόταν πάντα στήν ’Ασία άναγκάζοντας τόν τουρκικό, πού υπερασπιζόμενος τό τουρ­ κικό έδαφος έδειχνε πεισματική άντίσταση, σέ ύποχώρηση. Ή έλληνική έπίθεση έξαντλήθηκε στή μάχη του Σαγκάριου (άρχισε στίς 23 Αύγούστου) κι άπ’ τή στιγμή αύτή ό έλληνικός στρατός άρχισε νά ύποχωρεΐ. Τόν Αύγουστο τού 1922 ό τουρκικός στρατός διέσπασε τίς έλληνικές γραμμές κι οί Τούρκοι μπήκαν στή Σμύρνη (9 Σεπτεμβρίου) καί τήν πυρπόλησαν. Στίς 18 Σεπτεμβρίου ή Μ. ’Ασία έγκαταλείπεται ολοκληρωτικά άπ* τά ελληνικά στρατεύ­ ματα. Ή 'Αγγλία φάνηκε έτοιμη νά δράσει κατά του Κεμάλ, άλλά μέ τήν έπέμβαση της Γαλλίας, πού είχε κλείσει συμφωνία μέ τήν κεμαλική κυβέρνηση (Ιούνιος 1921), ύπογράφτηκε ή άνακωχή στά Μουδανιά (11 ’Οκτωβρίου 1922). Στό σύνδεσμο τών βενιζελικών άξιωματικών δινόταν εύκαιρία δράσης. Μιά έξέγερση όδηγημένη άπ* τό στρατηγό Πλαστήρα τούς έφερε στήν εξουσία. Ό βασιλιάς Κωνσταντίνος άφησε πάλι τή χώρα. Μέ τή συνθήκη της Λωζάννης (24 ’Ιουλίου 1923) ή Ελλάδα έγκατέλενπε ορι­ στικά τή Μ. *Ασία. Στή Θράκη ό ποταμός ''Εβρος ορίστηκε ώς σύνορο άνάμεσα στήν Ελλάδα καί στήν Τουρκία. Τά Δωδεκάνησα έμειναν στήν ’Ιταλία καί ή Βόρειος ^Ηπειρος στήν ’Αλβανία. Ό ιταλικός ιμπεριαλισμός, γιά νά τρομοκρατήσει τήν ήττημένη Ελλάδα, δέν δίστασε νά βομβαρδίσει τήν Κέρκυρα.

2. Κοινωνικές καί πολιτικές συνέπειες τών πολέμων Οί βαλκανικοί πόλεμοι πρώτα, 6 παγκόσμιος πόλεμος έπειτα, πού ύπερδιπλασίασαν τό έδαφος καί τόν πληθυσμό της Ελλάδας (2.187.208 κάτοικοι στά 1889, 5.016.889 στά 1920 καί 6.204.674 μέ τούς πρόσφυγες της Μ. ’Ασίας καί τών Βαλκανίων στά 1928) είχαν μεγάλη άντανάκλαση στήν έλληνική οικονομία κι έπιτάχυναν τήν κοινωνική καί πολιτική έξέλιξη. Οί περιοχές οί άνακτημένες μετά τούς Βαλκανικούς πολέμους πρόσθεσαν 432.000 έκτάρια καλλιεργούμενών γαιών ή 32% της καλλιεργούμενης έπιφάνειας του βασίλειου, καί δσες ένώθηκαν μετά τόν παγκόσμιο πόλεμο, 69.000 έκτάρια. Στίς νέες

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

125

περιοχές, βπως άλλοτε στή Θεσσαλία, κυριαρχουσε ή μεγάλη Ιδιοκτησία. *Από τ* άλλο μέρος, άπ’ τό έτος 1922-1923, μετα την έλληνο-βουλγαρική Σύμβαση του 1919, πού άφηνε στίς έθνικές, θρησκευτικές καί γλωσσικές μειονότητες ^τό δικαίωμα μετανά­ στευσης καί. μετά τήν έλληνο-τουρκική Σύμβαση του 1923, που καθόριζε τήν υποχρεωτική ανταλλαγή των μειονοτήτων τών δυό χωρών καί είχε ένσωματωθεϊ στή Συνθήκη της Λωζαννης, εναμισυ περίπου έκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στήνΕλλαδα, οι περισσότεροι καλλιεργητές, χωρίς καμιά περιουσία. Η^αγροτική μεταρύθμιση, πού ή άναθεωρητική κίνηση την εϊχε αφήσει σε έκκρεμότητα, έπι βαλλόταν τώρα μπροστά στήν αναταραχή τών έτοιμων νά Επαναστατήσουν άγροτών. Τά πρώτα σοβαρα μέτρα πάρθηκαν άπ* τήν προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, που με τόν άγροτικό νόμο του 1917 άποφάσισε τήν απαλλοτρίωση, έναντι άποζημίωσης, ένός μέρους τών μεγάλων Ιδιωτικών καί μοναστηριακών κτημάτων* τά κτήματα αύτά διανεμήθηκαν στους άκτήμονες άγρότες καί πρώτα στούς άγρολήπτες καί στους επιμορτους καλλιεργητές. Ό νόμος αύτός συμπληρώθηκε μέ το νόμο του 1919 καί κυρίως μέ τή νομική διάταξη του 1923.^ Χαρη στή νομοθεσία αυτή, μοιράστηκαν 1.200.000 έκταρια, απ τα οποία 673.000 καλλιεργούμενες ή καλλιεργήσιμες Υ«^ς,^ οπου στάθηκαν 130.000 άγροτικές οικογένειες. Εκτός απ^ αυτό, ©οΟΛΙΟυ έκτάρια πού άνηκαν στήν πλειοψηφία τους σέ^ ανταλλαγμένους Τούρκους καί Βούλγαρους, χρησιμοποιήθηκαν για την ση τών προσφύγων γιά τούς οποίους συνάφθηκε δάνειο 10.650.0UU λιρών. Τόν Ιδιο καιρό, σειρά νόμοι κατάργησαν «,τι άπόμενε άκόμα άπ* τό άγροτικό μεσαιωνικό καθεστώς στήν Κέρκυρα, στή Ζάκυνθο, στήν Α ττική, στή Φθιώτιδα καί στήν Πελοπό^ησο. Συστάθηκε είδικό Υπουργείο Γεωργίας (1917), αναπτύχθηκαν οί αγροτικοί συνεταιρισμοί, ιδρύθηκαν άγροτικα σχολεία κλπ. Έ τσι τό κοινωνικό στοιχείο τών μικρών και μεσαίων γαιοκτητών αύξανόταν κι άρχιζε νά παίζει σπουδαιότερο πολιτικό ρόλο. Οί συνέπειες του πολέμου δέν έπηρέασαν λιγότερο τις άλλες κοινωνικές τάξεις. Εκτός άπ’ τή στασιμότητα της αγροτικής καί βιομηχανικής παραγωγής στή διάρκεια τών εχθροπραξιών, τό έλλειμμα του έμπορικου ίσοζύγιου πού είχε έλαττωθει στήν περίοόο 1909 - 1912 ξαναπηρε πάνω του μετά τή χρονολογία αυτή μέ τήν αύξηση του έμπορίου καί ξεπέρασε, κατά τή διάρκεια του πολέμου καί τών χρόνων πού άκολούθησαν άμέσως, τό μισό τών εισαγωγών, ότως τδ δείχνει 6 παρακάτω πίνακας '·

126

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

1901 -1910 1911 - 1920

55,32 129,50

39,64 55,10

71,66 45,42

Ή εμπορική ναυτιλία, παρά τά μεγάλα κέρδη πού είχε άποφέρει στη διάρκεια του παγκόσμιου πολέμου σέ ορισμένους έφοπλιστές (περίπου 1 δισεκατομμύριο χρυσά φράγκα), ύφίσταται βαριές άπώλ^ιες, δηλαδή 64,6% της χωρητικότητάς της, πού έπε­ σε άπό τό 1 έκατομ. τόννους περίπου τό 1915 σέ 400.000 τό 1918. Τό έλλειμμα του ίσοζύγιου πληρωμών καί τά έξοδα του πολέμου καί τών συνεπειών του, πού άνέρχονταν σέ 163 εκατομμύρια λί­ ρες, συνέβαλαν στήν ύποτίμηση του έλληνικού νομίσματος πού είχε φτάσει τό 1910 στο έπίπεδο τού φράγκου. Ή άξια της λίρας στερλίνας άνέβηκε άπό 25,16 δρχ, τό 1914 σέ 238 δρχ. τό 1924 καί ό τιμάριθμος άπό 100 σέ 1.309. Άλλωστε, ή άφιξη τών προσ­ φύγων καί ή άδυναμία γιά μετανάστευση έπέφεραν τή μείωση τών έργατικών ήμερο μισθίων, ένώ ή προοδευτική ύποτίμηση του νομίσματος κατέβαζε στό ελάχιστο τήν άγοραστική του δύ­ ναμη. Τό έργατικό ζήτημα, πού είχε ήδη τεθεί, έπαιρνε τώρα μεγα­ λύτερες διαστάσεις. Ό Ελευθέριος Βενιζέλος κι ύστερα ή έπαναστατική Ε πι­ τροπή του 1922 προσπάθησαν νά βελτιώσουν* αύτή τήν άνησυχητική κατάσταση καί πήραν μερικά μέτρα πού τά σπουδαιότερα ήταν : ή μεταρύθμιση της φορολογίας μέ τό νόμο του 1919 πού διακανόνιζε τή φορολογική έπιβάρυνση του καθαρού εισοδήματος, είσήγαγε τά κληρονομικά δικαιώματα, τή φορολογία στις δωρεές καί τά κληροδοτήματα, καί τήν ύπερεκτίμηση της άξίας τών ακι­ νήτων* ό νόμος του 1922 γιά τήν προστασία της εθνικής βιομηχα­ νίας' μερικά μέτρα πρός δφελος τών εργατών καί τών μισθοσυντή­ ρητων, δπως ή σειρά τών νόμων πού καθόριζαν τις σχέσεις άνάμεσα σ έργάτες καί εργοδότες (1910 - 1923)* ό νόμος του 1920 πού έφάρμοζε στήν Ελλάδα τή διεθνή Σύμβαση της Ούάσιγκτον γιά τήν όχτάωρη έργάσιμη ήμέρα. "Ολ* αύτά τά μέτρα, περισσότερο οικονομικού παρά κοινω­ νικού χαρακτήρα, δέν άλλαξαν τήν κατάσταση. *Η κακοδαιμονία τών μεσαίων τάξεων καί ή γενική δυσαρέσκεια, κυρίως μετά τήν καταστροφή του 1922, άντανακλώνται στό νέο προσανατολισμό τών μεταρυθμιστικών καί δημοκρατικών κομμάτων πού ιδρύθηκαν τήν έποχή αύτή άπό προσωπικότητες πού είχαν αποχωρήσει

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

127

άπ* τό βενιζελικό κίνημα, τό οποίο λίγο-λίγο χάνει τήν πρώτη ¿ναμορφωτική του όρμή. Τό σπουδαιότερο άπ* τά κόμματα αυτά είναι ή «Δημοκρατική Ένωση», μέ σοσιαλίζουσες τάσεις καί μέ άρχηγό τόν Α· ΠαπαναβταϋΙον. Τόν ίδιο καιρό έντείνεται τό συν­ δικαλιστικό κίνημα, (τό 1918, ό άριθμός των συνδικάτων ίφτασε τά 336 μέ 100.000 μέλη), καί τό έργατικό κίνημα άρχίζει^νά παίρ­ νει πιό ένεργό μέρος στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή^της χώρας μέ τή δημιουργία, τόν ίδιο χρόνο, της έλληνικής Γενικής Συνομο­ σπονδίας Εργατών καί του «Σοσιαλιστικού έργατικοΰ Κόμματος», πού τό 1920 προσχωρεί στήν Κομμουνιστική Διεθνή καί παίρνει, τό 1924, τήν όνομασία «Κομμουνιστικό Κόμμα Έλλαδας». Αυτές οί νέες δυνάμεις κατάργησαν τό μοναρχικό καθεστώς κι επέβα­ λαν τήν πρώτη Δημοκρατία· Ένώ στή διάρκεια του 1923 ή Επαναστατική Επιτροπή (Γονατας - Πλαστήρας) προσπαθεί νά συμφιλιώσει τους βενιζελικούς μέ τούς βασιλόφρονες καί νά άποκαταστήσει τό συνταγματι­ κό καθεστώς, ό στρατηγός Μεχαξάζ έξαπολύει φιλοβασιλικό πρα­ ξικόπημα, πού καταστέλλεται εύκολα μέ μοναδικό αποτέλεσμα τήν ένίσχυση του δημοκρατικού κινήματος. *Αλλα οΐ έκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923 δίνουν τήν πλειοψηφία στους βενιζελικούς (200 έδρες έναντι 120 τών νέων δημοκρατικών κομμάτων). Τά δημοκρατικά κόμματα είχαν μέ τό μέρος τους τό στρατό και τό ναυτικό, έχθρικά διατεθειμένα πρός τή δυναστεία, που τη θεω­ ρούσαν ύπεύθυνη της Μικρασιατικής καταστροφής. Ο Γοναχάζ, αντιπρόσωπος της Επαναστατικής Επιτροπής, είχε κοινοποιήσει στό βασιλιά Γεώργιο Β' ήδη πριν άπ’ τις έκλογές ίτ ι τό καθεστω­ τικό ζήτημα θά υποβαλλόταν στήν κρίση μιας Εθνοσυνέλευσης. Στις 18 Δεκεμβρίου 1923 ό βασιλιάς έγκαταλείπει τήν Ελλάδα ό Ναύαρχος Κονντονριώτης άναλαβαίνει την άντιβασιλεία. 'Ο Βενιζέλος, πού δέν ήταν καθόλου υπέρ της αβασίλευτης Δημο­ κρατίας, προσπαθεί, ξαναπαίρνοντας τήν έξουσια, ν ^αναβαλει τή λύση του καθεστωτικού ζητήματος, άλλα μπροστά στη σταθερή δημοκρατική άντιπολίτευση πού είχε ώς ήγέτη της τόν Παπανα­ στασίου, άναγκάζεται νά υποχωρήσει. Ό Παπαναστασίου σχη­ ματίζει νέα κυβέρνηση κι ή Βουλή κηρύττει τή Δημοκρατία στις 25 Μαρτίου 1924. Ό άντιβασιλιάς Κουντουριώτης γίνεται ο ^ρώτος πρόεδρος της Δημοκρατίας, ένω τό ^δημοψηφισμα του Απριλίου δίνει στό νέο καθεστώς τά δυό τρίτα τών ψήφων.

128

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

3. Ή πρώτη Δημοκρατία καί ή Παλινόρθωση (1924 -1940) Ή ελληνική Δημοκρατία, πολύ μικρής διάρκειας (1924-1936) γεννιέται κι άναπτύσσεται σέ περιστάσεις έξαιρετικά δυσμενείς. Ή πολιτική άστάθεια στην άρχή —τρεις κυβερνήσει διαδέ­ χονται ή μία τήν άλλη α ενα χρόνο —επιτρέπει στο στρατηγό Πάγκαλο νά καταλάβει την εξουσία μέ πραξικόπημα καί νά έγκανι­ δρύσει την δικτατορία του (Ιούνιος 1925) πού τήν καταργεί ένα άλλο πραξικόπημα οργανωμένο άπ* τό στρατηγό Κονδνλη (Αΰγουστος ΊΓ926)/ Η πολιτική άσταθεια συνεχίζεται Δς τό 1928, 6ταν ό Βενιζέλος άποκτα ισχυρή πλειοψηφία καί σχηματίζει κυβέρνηση πού διαρκεΐΓως τ& ΐυ3 2. Έτη διάρκεια αυτής της διαδοχής κυβερνήσεων καί πραξι­ κοπημάτων, σοβαρά έσωτερικά καί εξωτερικά προβλήματα περι­ μένουν τό διακανονισμό τους : πρώτα - πρώτα, ή έφαρμογή της Σύμβασης του 1923 άναφορικά μέ τήν άνταλλαγή τών μειονοτή­ των άνάμεσα στήν Ελλάδα καί στην Τουρκία. Μετά άπό μερικές δυσχέρειες καί τήν έπέμβαση της Κοινωνίας τών Εθνών καί του Δικαστηρίου της Χάγης, κλείνεται μιά πρώτη συμφωνία άνάμεσα στις δυό χώρες τό 1925. Διευθετείται έπίσης ή υπόθεση του Πα­ τριαρχείου της Κωνσταντινούπολης μέ τόν περιορισμό της δικαιο­ δοσίας του στις καθαρά θρησκευτικές ύποθέσεις. Ό Βενιζέλος κατανοεί 6τι ή κεμαλική νίκη άλλαζε ριζικά τις σχέσεις άνάμεσα στήν Τουρκία καί στήν Ελλάδα. Τό Σύμφωνο της 10ης Ιουνίου 1930, τό ταξίδι του Βενιζέλου στήν 'Αγκυρα τόν ίδιο χρόνο καί του Ίσμέτ Ίνονού στήν Αθήνα τό 1931, ή υπογραφή τών συνθη­ κών καί τών πρωτόκολλων έκφράζουν τή μεταβολή αυτή. Τό ζήτημα τών σλαβικών μειονοτήτων της Μακεδονίας καί της Θράκης παρουσιάζει σοβαρότερες δυσκολίες. Στά έλληνοβουλγαρικά σύνορα σημειώνονται έπεισόδια πού παίρνουν τό 1925 άνησυχητική βαρύτητα. Ή έπέμβαση της Σερβίας, πού διεκδικεΐ μέρος του σλαβικού πληθυσμου της Μακεδονίας καί άσκεΐ πίεση στήν Ελλάδα νά μήν έπικυρώσει τό πρωτόκολλο του 1924, πού διακανόνιζε τήν έλληνοβουλγαρική διαφορά, περιπλέκει τό ζή­ τημα χωρίς νά βελτιώσει τις έλληνο-σερβικές σχέσεις. Οί διαπρα­ γματεύσεις παρατείνονται ώς τό 1929, δταν οί δυό χώρες κανονί­ ζουν τά ζητήματα αύτά μέ τό πρωτόκολλο της Γενεύης της 17ης Μαρτίου 1929 καί υπογράφουν συνθήκη φιλίας (27 Μαρτίου 1929). Ό πληθυσμός της έλληνικής Μακεδονίας καί της Θράκης, μετά τήν άνταλλαγή τών μειονοτήτων καί τήν έγκατάσταση τών προσ­ φύγων της Μ. ’Ασίας, γίνεται έθνικά ομοιογενής (90 % Έλληνες

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

129

έναντι 10 % Μουσουλμάνων, Σλαβομακεδόνων καί Βλάχων). Αύτές οί χωριστές συμφωνίες άνάμεσα στην Ελλάδα, στη Βουλ­ γαρία καί στή Γιουγκοσλαβία καί οί τέσσερεις διαβαλκανικές δια­ σκέψεις μεταξύ 1930 καί 1933 προετοιμάζουν τό έδαφος για ένα βαλκανικό σύμφωνο, πού ύπογράφηκε άνάμεσα στή Γιουγκοσλα­ βία, στήν Τουρκία, στή Ρουμανία καί στήν Ελλάδα τό 1934. *Η Βουλγαρία άρνεΐται νά δεσμευτεί καί υπογράφει άργότερα (1938) συνθήκη μή έπίθεσης μέ τή βαλκανική Entente. 'Η εξέλιξη της πολιτικής ζωής ¿>ς τό 1932 καί προπαντός μετά άπ1 αυτή τή χρονολογία εκφράζει την έλλειψη κοινωνικής καί πολίτικης ¿σόροπ[ας~ ποΟ κατατρύχει όλη τήν έξεταζομ^η 7τερίο^ο. Οι δημοκρατικές δυνάμεις. ασθενικές καί 8έιλέ^"&ν κατόρθωσαν να προωθήσουν παραπέρα τις κοινωνικές μεταρυθμίσεις και ν" απαλλαγούν τελείως άπ' τό φιλελευθερισμό του Βενιζίλου, πού ή ίσχυρη του προσωπικότητα συμβάλλει /yaTajxgy^Q μέρος~~στην^^έ7αβρα§υνση της πολιτικής διαφοροποίησης στήν Ελλάδα. Ηδη στη διάρκεια των συνομιλιών για τήν καθεστωτική μεταβολή καί των συζητήσεων της Εθνοσυνέλευσης γιά τό νέο Σύνταγμα, ή «Δημοκρατική Ένωση» καί οί συνεργάτες της^ δέν συναντοΰν μόνο τήν αντίδραση των λαϊκών (βασιλοφρόνων) αλλά καί τή μετριοπαθή άντιπολίτευση τών φιλελεύθερων (βενιζελικών). Έ τσι τό Σύνταγμα, έπικυρωμένο μόλις τό 1927, μολονότι περι­ λαβαίνει ορισμένα προοδευτικά στοιχεία — κυρίως διατυπώνει σαφώς τό κοινοβουλευτικό δόγμα —παραμένει σέ μερικά σημεία συντηρητικότερο άπ* τό Σύνταγμα του 1911. ^Φυσικά, δέν λείπουν τααέτρα γιά τν,ν αύξηση της εθνικηςπαραγωγης": μεγαλα έργα, όοικές κατασκευές, επισκευή λιμανιών, στεγαστικά έργα γιά τούς πρόσφυγες, άποξηραντικά έργα στή Μακεδονία πού προσθέτουν πάνω από 50.000 έκταρια καλλιεργή­ σιμων γαιών καί προστατεύουν άπ* τις πλημμύρες 150.000 έκταρια, καθώς καί οικονομικά μέτρα, δπως ή σταθεροποίηση του νο­ μίσματος κι ή δημιουργία της Τράπεζας της Έλλαδας (1927), ή εφαρμογή τής νέας διατίμησης γιά τήν προστασία τής έθνικής βιομηχανίας (1926), συμβάλλουν στήν οικονομική ανάπτυξη. Οί καλλιεργούμενες επιφάνειες αύξάνουν αισθητά, το εμπόριό δεκα­ πλασιάζεται σχεδόν, περνώντας γιά τήν περίοδο 1921-1930 σέ 1.375,81 δρχ. (σταθερό νόμισμα) κατά κάτοικο ως πρός τις εισαγω­ γές καί σέ 696,81 δρχ. ώς πρός τις έξαγωγές* σέ σχέση δμως μέ τήν περίοδο 1911 - 1920 έλαττώνεται, αν ύπολογιστεΐ σέ χρυσές δραχμές. (Τό σύνολο γιά τά χρόνια 1921-1930 είναι 172,72 έναντι

130

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

184,10 της περιόδου 1911-1920). Ή χωρητικότητα της ναυτι­ λίας άνέρχεται σέ 1.315.473 τό 1928, σέ 1.929.191 τό 1938. Ή βιομηχανία σημειώνει γρήγορη έπέκταση 6πως δείχνει ό παρακάτω πίνακας; Έτη 1917 1920 1 9 2 9 - 1930 1938

Εργοστάσια ’Εργάτες 2.213 2.905 4.000 4.515

35.000 60.000 110.000 140.000

“’Ισχύς *

σέ ον 70.000 110.000 230.000 277.000

*Αζία της τταραγωγής

200 έκατομ. 7.210 13.565

» »

*Ωστόσο^ ή εύημερία αάτή είναι φαινομενική καί δέν έξυπη ρετεΐ παρά μιά μειοψηφία, γιατί βασίζεται κατά πρώτο.λδγο στδ^ένο κεφάλαιο πού είσάγεται μαζικά μέ τή μορφή δανείων καΓέλέγ^ει την οΤκονοιχΐα της γώρας.^Γό ολικδ ποσό των έ^ωτερικών δανείων άπ* τό 1923 ώς τό 1932 φτάνει στά 1.654 έκατ. χρυσές δρχ. Έ τσι ή διεθνής κρίση του 1931 έπηρεάζει βαθιά τήν οικονομία καί τά δημοσιονομικά της Ελλάδας. Οδτε οί σκλη­ ρές έπιβαρύνσεις πού άνέρχονται κατ* άτομο σέ 114 χρυσές δρχ. τό 1928-1929 (έναντι 29,1 χρυσές δρχ. τό 1920), ούτε οί διάφορες έπινοήσεις των διαδοχικών κυβερνήσεων κατορθώνουν ν* άναχαιτίσουν τή χρεωκοπία, πού κηρύσσεται στά 1932. "Οταν πέρασε ή κρίση, ή οικονομική ζωή φαίνεται νά ξαναπαίρνει τήν ομαλή πορεία της : τό έμπόριο, πού ή γενική του άξία κατεβαίνει στις 87,05 χρυσές δρχ. κατά κάτοικο γιά τήν περίοδο 1931-1939, έναντι 172,72 γιά τά χρόνια 1921-1930, παρουσιάζει έλαφρή βελτίωση του ισοζυγίου του πού παρ* δλα αύτά είναι πάντα έλλειμματικό (οΐ έξαγωγές δέν άποτελουν παρά τά 50,65% τών εισα­ γωγών γιά τήν περίοδο 1921-1930 καί τά 54,81% γιά τά χρόνια 1931-1939). Ή βιομηχανική άνάπτυξη καί ή ναυτιλία βασίζονται στή ραγδαία υποτίμηση του νομίσματος, στό έξαιρετικά γαμηλό έπίπεδοτών εργατικών ημερομίσθιων καί στά μέτρα του προστα­ τευτισμού πού ντυποΰν τούς ^ταναλωτές. Εκτός άπ* αυτό, ή βιομηχανική^άναπτυξη δΣλΓβρίσκεται σέ άμεση σχέση μέ τήν αύ­ ξηση της έργατικής Απασχόλησης καί ή αύξηση της χωρητικό­ τητας της ναυτιλίας δέν έπιφέρει τήν άντίστοιχη αύξηση τών πλη­ ρωμάτων. Σέ συνέπεια, ή ανεργία μεγαλώνει στις πόλεις, τό έργατικό εισόδημα πέφτει γενικά πολύ κάτω άπ? τό ζωτικό έλάχιστοΓ ένώ &πλούτος συγκεντρώνεται στά γέρια μιας μειοψηφίαν Ένας ύπολογισμός κατά προσέγγιση δείχνει δτι τά 80% του πληθυσμοΰ μόλις άπολαμβάνει στά 1938 κάτι λιγότερο άπ* τό μισό του έθνικου εισοδήματος, πού κι αύτό βρίσκεται σέ χαμηλό έπί-

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

13 1

πεδο (640 έκατομμύρια δολλάρια περίπου), ενώ τό άλλο μισό διαμοιράζεται σέ μιά μειοψηφία 20%. Tj> ερ γ α τ^ ζητ^μ^-. ο αριθμός τών έργατών έχει αυξηθεί γρηγορα_άπ τό 1918 . 338.120 (χωρίς νά υπολογίσουμε τούς έργάτες της γ^ζ) _ » · συνδικάτα μέ 269.000 μέλη τό 1939 - και τό ζητημα των μ^σθοσυντηρητών γενικά, μπαίνει σέ όξεία ^Απεργίες και ταρα χ έ Γ ^ ^ ίί^ ^ δραστηριότητα της ίκρας άριστερας έντείνεται. Ό πως πάντα, τό έθ νικ ό ^ τ^ ^ χ ετα ι.νά αύ^ησειτί^σκολίες.

Ή ~ ί^ ^ ς α π ^ ^ β ^ ^ ό δ ς^ Αγγλους, ζήτα^τό 1 9 ^ τή^ένωση μέ τήν Ελλάδα. Ή άπαντηση της «ΤΤ^ηζ Κυβέρ­ νησης είναι ή έπιβολή δραστικότερου έλέγχου στην εθνικη έκπαιδευση (1929) καί ή αύξηση τών φόρων (προϋπολογισμός του 1931). Σημειώνονται ταραχές στό νησί, η Εθνική Ρ *) κηρύττει τήν Ένωση. Οί άγγλικές δυνάμεις «ποκαθ^ουν την τάξη καί πολλά μέλι, της Εθνικής Επιτροπής 1 έθνική διοίκηση καταργεΐται. * «&4 ν™ „

κοΰ ζ η τ ή μ α τ ο ς και . n υεωρια του. π Επτανησιακη ¿χ° 1 Ρ έκφραση τής σκέλόγους κι έπέβαλε τη φροντίδα για την ^ οούμενους τοϋ έλληψης του αισθήματος, επηρεάζοντας L -γματα. ΊΙ γενιά του νικοϋ βασιλείου μέ τά λογοτεχνικά ,ς , τ£ διασκορ1880 κατανοεί καθαρά τούς δεσμουςαν ^ διδασκαλία, πισμένα στοιχεία, τά τακτοποιεί στη θεωρία βασισμένη στή γλωσσολογία, ’ j ' 0 κίνημα του δήμοπρακτική, καί μάλιστα πολίτικη, ^ έλληνικής πνευματιτικισμου γίνεται το κεντρικά πρόβ *μ £ πολέμου καί προΕομ? τού i U m Χής ζωής ώς τό τέλος του καλεΐ ¿ ς τίς μέρες μας ζωηρό ενδιαφ Ρ φιλόλογου καί συ*Γ ^χάρη (1854-1929), διαπρεπή ^ ω^ ό γ ο ,Φ αύτό. γραφέα κατεξοχή μαχητικού, συνδέεται U u ζπου έκθέτει Η έκδοση στα 1888 του βιβλίου του · έπισ^η^οσύνη, δύναμη «έ ζωντανή γλώσσα τή νέα δ ώ α σ κ α λ ί α με επίσημο καί σαφήνεια, παρουσιάζεται ως μανιφ ■· , < οικοδόμηση Υραφέα ώς άρχηγό. Άπό τή ^ ένύς πεζοϋ λόγου βασισμένου στη λα η J, εϊναν διατυπώσει νά σημειωθεί έδώ δτι κι άλλες .ες ειχαν Οια τ4ν ψ,χάρη Φ β » 8ι! ^ , “^ μΓ·Α9,»cat Βρεταννίας ρυθμίζουν τό ζήτημα άποστολής πολεμικής βοησειας 'Όταν ό Χίτλερ, μετά τή συνθηκολόγηση τη« ΓΙού' νιος 1940) έχει πιά καταλάβει τό μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, ή Ελλάδα τάσσεται στό πλευρό της Αγγλίας, που ^ αυτή διεξάγει μόνη της τόν άντιφασιστικό αγώνα. ω ^ ό ελληνικός λαός σχεδόν όμόφωνα άπαιτεϊ μια τέτοια πολίτικη. “Ετσι, οί έκφοβισμοί της ’Ιταλίας δέν έχουν τό αποτέλεσμα που είχε προεξοφλήσει ό Μουσολίνι καί τό τελεσίγραφο της 28ης Οκτωβρίου 1940, μέ τό όποιο ή Ιταλία ζητα την έλευθερη τών στρατευμάτων της, άπορίπτεται. *0 ένθουσιασμός του στρα­ τού καί τά βουνά της ’Ηπείρου έπιτρέπουν στους Ελληνες δχι μόνο ν’ άντιμετωπίσουν τήν έπίθεση μ έπιτυχία, αλλα και^να: πε Ράσουν άμέσως στήν άντεπίθεση. Στή Δυτική Μακεδονία ο έλλη-

138

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

νικός στρατός καταλαμβάνει τήν Κορυτσά (22 Νοεμβρίου), στον κεντρικό τομέα της βόρειας Πίνδου έξουδετερώνει μια μεραρχία Αλπινιστών καί στόν παραλιακό τομέα, δπου οί ’Ιταλοί είχαν στήν αρχή κατορθώσει νά διεισδύσουν σέ μεγάλο βάθος, υποχρεώ­ νονται νά έκκενώσουν τήν κοιλάδα του Καλαμά. Στό τέλος του χρόνου οί Ιταλοί βρίσκονται άπωθημένοι 60 χιλιόμετρα πέρα άπ’ τά άλβανικά σύνορα. Σέ διάστημα Ιξι μηνών, ύφίστανται βαριές ήττες. Δεκάξι έλληνικές μεραρχίες άκινητοποιουν στήν ’Αλβανία είκοσι έπτά Ιταλικές, μέ έξοπλισμό πολύ άνώτερο άπ’ τόν ελληνικό ώς τις 6 ’Απριλίου 1941, οπότε ή Γερμανία τσακί­ ζοντας ταυτόχρονα τή Γιουγκοσλαβική άντίσταση, χτυπά τήν Ελλάδα. Μπροστά στήν προέλαση τών χιτλερικών στρατειών, οί βρεταννικές δυνάμεις πού μάχονται μαζί μέ τούς "Ελληνες, ή κυβέρνηση κι ό βασιλιάς άφήνουν τή χώρα, ένώ ή στρατιωτική ήγεσία συνθηκολογεί στις 24 ’Απριλίου· ή κρητική άντίσταση δμως κρατα άκόμη ¿ ς τό Μάιο του 1941. Ή συμβολή στή συμμαχική ύπόθεση της έλληνικής άντίστασης κατά της ίταλογερμανικής εισβολής άναγνωρίζεται γενικά. Ό Ούίνστων Τσώρτσιλ στ* 9Απομνημονεύματά του ορίζει τή σπουδαιότητά της : Εκτός του δτι οί έλληνικές έπιτυχίες στήν ’Αλβανία, συνιστοΰν τήν πρώτη νίκη τών Συμμάχων τή στιγμή πού ό "Αξονας φαινόταν πανίσχυρος, ένθαρύνουν τούς άλλους διστακτικούς λαούς, καταστρέφουν τό γόητρο του Μουσολίνι καί έπηρεάζουν περισσότερο άκόμα τή στάση του άμερικανικου λαου. «Είναι άναμφίβολο —γράφει ό Τσώρτσιλ — δτι τό έγκλη­ μα πού διέπραξαν ό Μουσολίνι κι ο Χίτλερ χτυπώντας τήν Ελλάδα καί οί προσπάθειές μας γιά ν’ άποτύχει ή τυραννία τους... άγγιξαν βαθιά τό λαό τών Η.Π.Α. καί προπαντός τό μεγάλον άντρα πού είχε επικεφαλής». *Η άντίσταση στήν Κρήτη προκάλεσε τήν κατα­ στροφή έκλεκτών γερμανικών δυνάμεων, πού θά μπορούσαν νά παίξουν κεφαλαιώδη ρόλο στά μεταγενέστερα γεγονότα της Μέ­ σης ’Ανατολής. «Στήν Κρήτη ό Γκαίριγκ δέν κέρδισε παρά μιά Πύρρεια νίκη, γιατί οί δυνάμεις πού κατανάλωσε έκεΐ θά μπορούσαν εύκολα νά του δώσουν τήν Κύπρο, τό ’Ιράκ, τή Συρία καί ίσως τήν Περσία». Τέλος, χάρη στή σέρβική καί έλληνική άντίσταση, ό Χίλτερ άναγκάστηκε ν* άναβάλει γιά ζωτικό χρονικό διάστημα τήν έπίθεση κατά τ^ς Ρωσίας. *Η κατοχή είναι Ιδιαίτερα σκληρή γιά τήν Ελλάδα. *Η χώρα μοιράζεται άνάμεσα στούς Γερμανούς, τούς ’Ιταλούς καί τούς Βουλγάρους. 'Όλοι οί πόροι της είναι στή διάθεση τών κατακτητών. Ένώ ή πείνα έκμηδένιζε τό λαό, οί έκτελέσεις κι οί έκτοπί*

Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

139

σεις ολοκληρώνουν την καταστροφή. ’Απ’ τ'ις πρώτες κιόλας στιγμές της κατοχής, οί αύθόρμητες ήρωικές πράξεις αναγγέλ­ λουν τή θέληση γι’ άντίσταση ενός ένωμένου λαου. Αμέσως ακο­ λουθεί ή όργάνωση μαζικού κινήματος. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, διάφορες μικρές συνδικαλιστικές ομάδες, πολίτικες προσω­ Κομμα και τα συγπικότητες κι άλλες μαζί μέ τό γενικά κόμματα, μέ τό Σοσιαλιστικό καί τό Κομμά Δημοκρατίας» (Ε Α.Δ.), πού είχε μόλις συσταθει, ^ρυουν τό συΤ/ρονα δημιουρ­ 'Εβηχό ’Απελευθερωτικό Μέτωπο (Ε.Α.Μ.) γούν ένα στρατιωτικό κέντρο άντίστασης, πυρήνα της ε ρ η Επιτροπής Ρτοϋ Έ θηχονΛ αϊχον Ά πελενθ^ωηχον Στρατόν (Ε.Λ.Α.Σ ), πού ή δράση του άρχίζει τό Φεβρουάριο του 1942 Τό Ε.Α.Μ. συνενώνει τή μεγάλη πλειονότητα του ελληνικου λαο ένόςαπλο κι ή σπουδαιότητα τής δράσης του ξεπερνά τή άντιστασιακοϋ κινήματος. ’Απ’ τΙς αρχές της ί . , λαμβάνει τόν άγώνα στις πόλεις, δπου οι μαζικ ς ΖΙηβτΜ (ή πρώτη έγινε στις 25 Μαρτίου 19^2, ημέρα της ε ικ ι ϊ " κι οί άπεργίες φέρνουν σύγχυση στις δυνάμεις Κατοχής. ^ 4ποργία ,ώ ν Ιπαλλήλιον (14 Απριλίου 1942) «οί η αν κρίνει κανείς άπό τ* άποτελέσματα της, η απεργ τηI Μαρτίου 1943 *«τα τή< ίπι*τράτευ,,ί τών γιά τό Ράιχ, άπ.ργία πού 6ποχρ(ών«ι τιρ. «υβέρνηοη τη: Α » η « ϊά 8 ια *,ρ ί& · -λ * »» n /τι* I .I I i ^ r i v >q L B ib lio g r a p h ie , é d itio n r e fo n d u e e t C°™P

M . . Ä » (1 « - *

r p s îT ^ fc Î i.

*

>

"î «

S

)

S

« « * ). «SI-»·.«Usa E'«“ ™ · '* C f S S ^ i L ,a

™

ï i ”

M u h im e D efteri, Beograd 1951 . L·· * ©*©J * . xalôôSnA ca d e m ica e S e ie n tia ru m H w g a n c a e , $ ( Istanbul T ià toix; ToP*y r ßX. rwcwéîtouXoç, ^ ^ xaî i} àvayx tj xaJüUtQyelaç a àrw v èv EXÀaot, [

16 4

A. I.

ΑΡΧΕΙΑ KAI ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

ριοδικό Μνημών), ’Αβήνα 1971, δπου καί βιβλιογραφικές ένδείξεις γιά τήν κατάσταση των τουρκολογικών σπουδών σέ άλλες χώρες. Άπό τίς δημοσιεύσεις όθωμανικών άρχειακών πηγών «ου έχουν άμεση σχέση μέ τίς έλληνικές περιοχές σημειώνουμε τις άκόλουθες (σέ άλφαβητική τάξη) : Ahmet Refik» 16. asirda Istanbul hayati, 2η £κδ., Istanbul 1935. — Hicrî 11. asirda Istan bu l hayati, Istanbul 1931. — Hicrî 12. asirda Istanbul hayati, Istanbul 1930. — O smanli d év rin d e T yrk iye m adenleri, 967 -1200 H., Istan­ bul 1931. Ö.L. Bark an, XV ve XVI in c i asirlarda O smanli Im p erat orlugunda zirai ekonom inin hukuki ve mali esaslari, Istanbul 1945. Πβ. BIV, ΔΙΙΙ. J. Matuz, H errscherurk unden des Os m anensul tans Süle y man d es P rä ch ­ tigen . Ein ch ro n o lo g isch es Verzeichnis . I. Freiburg im Breisgau 1971 (πβ. I. Beldiceanu - Steinherr, περ. R evu e d es E tudes Islam iq u es XLI (1973), 186 - 189). Dusanka Sopova, Makedonia vo XVI i XVII vek, d ok um en ti od Cari gradsk ite arhivi (1577 -1645), Skopje 1955. Turski dok um en ti za istorijata na M akedonskiot narod . Opsiren op i sen d efte r n° 4 (1407 - 1468 godina), Skopje 1971. I.K. Βασδραβέλλης, rΙστορικά αρχεία Μακεδονίας, I - III, Θεσσαλονίκη 1952 1955. — ΟΙ Μακεδόνες κατά τήν επανάστασιν τοϋ 1821, Θεσσαλονίκη 1967 (3η £κδ·). — 9Αρματολοί και κλέφτες είς τήν Μακεδονίαν, 2η ϊκδ., Θεσσαλονίκη 1970. Ν. Beldiceanu, Les a ctes des p re m ier s sultans, I - II, Paris - La Haye 1960 - 1964. — R ech erch e sur la ville o tto m a n e au XVe s iè c le . Etudes e t a ctes, Paris 1973. Πβ. ΔΙΙ, III. Irène Beldiceanu - Steinherr, R ech erch es sur les a cte s d es r è g n e s des sultans Osman, Or khan et Mur ad, München 1967. Μ. Γεδεών, Ε πίσημα γράμματα τουρκικά άναφερόμενα είς τά έκκλησιαστικά ήμών δίκαια , Κωνσταντινούπολη 1910. Nes’et Çagatay, «Osmanli Imperatorlugunda maden hukuk ve iktisadiyatï hakkïnda vesikalar», Tarih Vesikalari, n° 10 (1942), 275 - 285, n° 12 (1943), 415 - 423. Ελισάβετ A. Ζαχαριάσου, «Συμβολή», Δ1. — «Early Ottoman Documents of the Prodromos Monastery (Ser­ res)», S ü d ost - F o rsch u n gen , 28 (1969), 1 - 12. — «Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos) 1495 - 1520», S ü d ost - F o rsch u n gen , 30 (1971), 1 -3 5 . F o n tes tu rcici h istoriae b u lga rica e , I - III, Sofia 1964 - 1971. F o n tes tu rcici historiae ju r is bulgarici, I (£κδ. Galabov), II (£κδ. B. Cvetkova), Sofia 1961 - 1971. Abraham Galante, D ocu m en ts o fficiels turcs c o n cer n a n t les J u ifs d e Turquie, Istanbul 1931· A ppendice, Istanbul 1941.

A. L

ΑΡΧΕΙΑ KAI ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

16 5

— R ecueil d e n ouveaux d o cu m en ts co n cern a n t les J u ifs d e Tur­ quie , Istanbul 1949. M. Tayyib Gokbilgln, XV - XVI. asïrlarda Edirne ve Pasa livâsï. Vakïflar - MiUkler - Mukataalar , Istanbul 1952. — «Kanunî Sultan Süleyman devri baslarinda Rumeli eyaleti, livalari, sehivre kasabalarï», B elleten , 20/78 (1956), 247 - 294, (μέ γαλλική περίληψη, 287 κέ.). — «Venedik devleti arsivindeki türkçe belgeler kolleksiyonu ve bisimle ilgili diger belgeler», B elgeler, V - VIII/19 - 12 (1968 - 71), 1 - 151. Halil Inalcik, H icri 835 tarihli su ret-i d efter-i Arvanid, Ankara 1954» πβ. ΔΙΙΙ. — «Adâletnâmeler», B elgeler, 2/3 - 4 (1967). A. Matkovski, Turski d ok u m en ti za a jd u s tv o to i a ra m istvoto vo M akedonija, I (1620 - 1650), Skopje 1961. 3.

Β ε ν ε τ ικ ά

α ρ χ ε ία

Σχετικά μέ τα έλληνικοΰ ένδιαφέροντος τεκμήρια του Archivio di Stato τής Βενετίας, βλ. Σπ. Θεοτόκης, Ε ίσαγω γη efe την ερευνάν των μνημείω ν τον έλληνισμον Ιδία τής Κ ρήτης εν τ φ κρατικό) τον Β ενετικού Κ ράτους, Κέρκυρα 1926* Μ.Ι. Μανουσακας, ι< Ρ γραμματισμός για τή συστηματική έκδοση του αρχείου^ του ουκα της Κρήτης : ό πρώτος τόμος των «Missive e responstve >>. μένα του Β' Διεθνούς Κ ρητολογικοϋ Συνεδρίου , III (lybö^, 1ο.5 172. Κυριότερες συλλογές βενετικών έγγραφων καί χρονικών σχε­ τικών μέ τή νεοελληνική Ιστορία, ιε' αΐ. κέ. (άλφαβητική ταςη) . C. Hopf. Chroniques gréco -ro m a n es in éd ites ou p e u co n n u es , Berlin 1873 V· Lamansky, S ecrets d ’Etat de Venise serv a n t à éclairer l e s rapports de la S eign eu rie a v e c les Grecs, les S laves e t la 1 o rte Ÿ J ^ m ane à la fin du XVe e t du XVle s iècle , St. Pelersbourg 188*. F· Miklosich - I. Müller, Acta et diplom ata graeca, III, W ien 1865. **· Predellî, R egesti dei com m em oria li, I - VIII, Venezia 1876 - 1914. K* Σάθας, Μνημεία ελληνικής ιστορίας . D ocu m en ts inédits^ relatifs à Vhistoire d e la Grèce au M oyen Age, I - IX» Paris 1880 G L F. Tafel _ g.M. Thomas, Urkunden zur älteren H andels - und S ta a tsg es ch ich te d er Republik Venedig m it b eson d erer B e­ ziehun g a u f Byzanz und die L eva n te von n eu n ten bis zum A usgang des fü n fz eh n ten Ja h rh u n d erts, I - III, Wien 1856Thiriet, R égestes d es d élib éra tion s du S énat d e Venise co n cern a n t la Romanie, I - III, Paris - La Haye, 1958 - 1961. — D élibérations d es A ssem blées V énitiennes co n cern a n t la Ro­ manie, I - II, Paris - La Haye 1966 - 1971. G-M. Thomas - R. Predelli, D iplom atarium v en eto - leva n tin u m (13001454) I - II, Venezia 1880 - 1889.

16 6

A. I. ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

*Εκθέσεις πρεσβευτών (συλλογές) E. Alberi, Relazioni d egli A m basciatori Veneti al S enato du ran te il s eco lo XVI. Σειρά III : Relazioni d ell9Im p ero O ttom ano, I III, Firenze 1840 - 1845. N. Barozzi - G. Berchet, Le relazioni d eg li S tati E uropei le t t e al S e­ n ato d egli A m basciatori Veneziani n el s e c o lo d ecim o settim o , I (μέρη I - II), Venezia 1871 - 1872. J. Davis, P ursuit o f P o w er : Venetian A mbassadors' R eports o f Spain Turkey and F ra n ce in the Age o f Philip II, 1560 - 1600, New York 1970. G. Gerola, βλ. B III, 8. Έγγραφα προερχόμενα από τά βενετικά άρχεια έχουν άποτελέσει τό άντικείμενο είδικών δημοσιεύσεων νεοελληνικού ένδιαφέροντος ή καί άπανθισμάτων. Βλ. Λάμπρος, ΒΙΙΙ 5, Μέρτζιος, ΒΙΙΙ, 3, 4, 5, ΔΙΙΙ, Πλουμίδης, ΒΙΙΙ 8, Δίν, 5. Πβ. Μ.Ι. Μανούσακας, «Σύντομος έπισκόπησις», ΒΙΙΙ 8. Ειδικά για τόν ιζ' αί. πβ. Man tran, ΔΙΙΙ (655 κέ. ). Κ. Ντόκος, πβ. A I, 6, ΔΙ.

4. Γ α λ λ ικ ά α ρ χ ε ία Τά έθνικά ’Αρχεία της Γαλλίας περιέχουν τεκμήρια πολλαπλού ένδιαφέροντος γιά τη νεοελληνική, οικονομική κυρίως, Ιστορία. Άναφέρεται ένδεικτικά ή σειρά Aff Etr Bl. Ευρετήρια : L. Celier, R é­ p e r t o ir e n u m ériq ue d e la co rresp o n d a n ce con su laire (δάκτυλόγραφο, κατατεθειμένο στις Archives Nationales, ΙΙαρίσι). N.G. Svoronos, S alonique et Cavalla (1686- 1792), Paris 1951* C.G. Constantinidis, La Canée, B' 861, Naxie, B' 907, Milo, B' 862, Rhodes, 952 - 953 (δακτυλόγραφο, κατατεθειμένο στίς Archives Nationales de France, Παρίσι, στό Institut Néohellénique, Sor­ bonne, ΙΙαρίσι καί στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, ’Αθήνα). Μιά γενική εικόνα γιά τά παραπάνω τεκμήρια, N.G. Svoronos, «Les corres­ pondances des consuls de France comme source d’histoire du Proche Orient, A ctes du XXIè C ongrès In tern ation al des O rientalistes, Paris 1949, 361 - 363* πβ. Σ. Βόρειος (Σεραφείμ Μάξιμος), «Γιά μιά νεοελληνική οίκονομική Ιστορία», Ν έα'Ε στία, 32 (1942), 1246 κέ. Γιά τά έγγραφα του γαλλικού υπουργείου Ε ­ ξωτερικών σχετικά μέ τήν ’Οθωμανική αυτοκρατορία, βλ. B.G, Spyridonakis, Empire O ttom a n . I n v en ta ire d es M ém oires et D ocu m en ts aux A rchives du M inistère des Affaires E trangè­ res d e F ra n ce, Thessaloniki, 1973* πβ. Ismail Soysal, «Fransa Dïsisleri bakanlïgï arsivleri ve Türk-Fransïz diplomasï münasebetlerine ait belgeler», B elleten , 15/60 (1951), 709 κέ. — Πβ. J. - P. Philippini κ.ά., Δ III (G. Stephanidès). Για τήν έπανάσταση του 1821, Sp. Pap pas, Les d o cu m en ts d e VIn d é­ p e n d a n ce H ellénique aux A rchives du Quai d'O rsay άνάτ. άπό τήν A cropole. R evu e d u M onde hellénique, janvier - juin 1932 (πβ. Π ρακτικά τής *Α καδημίας 'Αθηνών , 7 (1932, 100-105).

A. I. ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

16 7

Συλλογές : E. Charrière, N égociations d e la F rance dans le L eva n t (Collection de documents inédits sur l'histoire de France), I - IV, 1840 - 1860. Père Aug. Carayon, Relations in éd ites d e la C om pagnie des J é s u s à C onstantinople et dans le L eva n t au XVIle s iè c le , Poitiers - Paris, 1864. Εύρετηριάσεις καί δημοσιεύσεις γαλλικών άρχειακών τεκμηρίων σχετικά μέ τή νεοελληνική Ιστορία βλ. καί στα έξης : Ph. D. ‘ApostolopouJos» πβ. A I, 6, Carrière, N égociants (II, 995 κέ.) Δ-IIL Γεωργίου, Δ I, Δ III. Κρεμμυδάς, Δ III. Κωνσταντινίδης, Δ III. Μ. Lascar is, Δ III. Μάξιμος, Δ III. Mantran, Β III, 9. Masson, ΔIII- Πουλλος, Ζ I. Svoronos, Δ III.

5. 9Αρχεια άλλων ευρωπαϊκών χωρών Βρεταννικά άρχει*. Γιά τΙς εύρετηριάσεις, βλ. Πρεβελακης - Γλυτσης. Ελ. Πρεβελάκης - Φίλ. Γλύτσης, υπουργείου των ίξωτεριχών- Γε?ι*$

rst '¿XXJi

Μ ά Ζ °Γ, Λ' *Εκδόσεις και χειρόγραφα, Γιάννενα 1962. I. Ν. Lebedev, «Pozdine greceskie hroniki i ih russkie i vostocnye perevody», P a lestim k ij S bornih, 18 (81), 1968, 1 - 140.

2. 9Ενθυμήσεις - Επιγραφικά κείμενα 'Τπάρχουν πολλές δημοσιεύσεις ένΟυμήσεων, αυτοτελείς ή ένσωματωμενεί σέ καταλόγους χειρογράφων καί άλλα δημοσιεύματα* έδώ σημειώ­ νουμε ένδεικτικά τις έξης συλλογές ; Σπ. Λάμπρος, «ΈνθυμήοΤεων ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώτη»» Νέος *Ελληνομνήμων, 1 (1910), 1 1 3 -3 1 3 . Σπ. Λάμπρος - Κ. Άμαντος, Βραχέα Χρονικά, Αθήνα 1932. Δ. Σάρρος, «Παλαιογραφικός έρανος», Φιλολ. Σύλλ. Παρνασσός, 33 (1914)» 101 κέ. — «Ήπειρωτικαι ενθυμήσεις», *Η πεωωτικά Χρονικά, 12 (1937)» 104 κέ.

Άθηναγόρας, «Νέος Κουβαράς», Ή τκ ιρ ω τικ ά Χ ρονικά, 4 (1929), 1 x i. Χρ. Σούλης, «ΈπιγραφαΙ καί ένθυμήσεις ήπειρωτικαί», Η πειρω τικά Χ ρο-

νιχά, 9 (1934), 81 κέ. ^ »ττ-«.ι Π. Πουλί τσας, «ΈτΛγοαφαΙ καί ένθυμήσεις έκ της Βορείου Ηπείρου»», ΕΕΒΣ, 5 (1928), 53 - 99.

.

,

π

Μ. Καλινδίρης, 'Ισ το ρ ικ ά σ ημ ειώ μ ατα εκ τή ς Δ υτική ί ακε ον λεμαίδα 1939. joqq * Rvran’Ακ. Γ. Κωνστανπνίδης, περ. *Ε κκλησιαστικός φ *0°ς’ P. Schneider, S tu d ien zu βραχέα χρονικά, München, Misce tina Monacensia, 1967. ’Από τΙς έκδόσεις έιίιγραφικών χαραγμάτων μνημονεύουμε :

Α. Όρλάνδος - Λ. Βρανουσης, Τά χ α ρ ά γ μ α τ α τον Παρθενώνας, 'Αθήνα AA ΜΗ

1973.

Λ * » * , · Α ^ Λ (Κ. Δ « * » « * · * . Λ μ » . ·Α*°»· ' * ’ * * '■ “ |,536)·

270 κέ ί· / th,· P resen t S ta te o f Sam os, Ιωσήφ Γεωργιρίνης (A D escription o f "»e 1678. „Description N icaria, P a tm os and. M ount A , V oyages, 25 (1825), 182 de Samos...», N ouvelles 4 " ν , α„ατιάδης, Σαμιαχά, Π, Σάμος κέ., έλληνική μετάφραση, Erf. * ¿^οημανθεΐ). 1881, 35 κέ. Τό πρωτότυπο Sèv χ e„rand E phim érides DaΚβισάριος Λακόντες, ¿α*.*αί ans (1736 - 1739) p a r c e s ou C hroniques d e la G“e.r r p aris iggO - 1888). C onstantin D apon tis, 1 - lu , r* n 2 (1936), ’Ιωάννης θολοΐτης (Κ. Δυοβουνιωτης, Πραχ 270 κέ.). _ νΛΟΜίκων του, πεζών καί Καλλίνικος Δ', πτρχ. (μερικές δημοσιεύσεις^ Αεληγιάννης, ΔΙΕΕ, I ¿ρματολίκι τον Πηέμμετρων, καί τών έφημερ_ίδων ' , (1928), 52 κέ. Β. Σκουβαρας, ™ ^ κ ρ α ο ια τιχ ά Χρονικά, 9 λΐον, Βόλος I960· «Νικόλαος Κριτίας», Η^ α1&νοζι άνάτ. àrti τα ^ >Α0ήν(Χ 1967). (1960), 53 κέ. Στηλιτευτικά κείμενα τ B y z a n tin is c h -N e u g r ie c h is c h e »Αβουλος Κεραμεύς βτόν τι 1909, 77 κέ.). Κωνσταντίνος ΚαρατζΟς, Ε φ ημ ερίες ( ^ Τ0ΰ αχος' αωτηHurmuzaki, D ocu m en te, 13, » Ίωάννης Καρυοφΰλλης, ’Εφημερίδες T0* €f f î Ζερλέντης, J/Æ’f c 3 (1890), ρί'ου έτους /ως τού αχπβ' Μ.άχ«ί?ο* (“ · 27 ,. ί f. ’ Λννέλου Παναγιώτης Κοδρικάς Παναγιώτης Κοδρικάς, 'Εφημερίδες (Α. ΥΥ 'Εφημερίδες, ’Αθήνα 1963). R ech erch es historiqu es su r la Εύστάθιος Μαρίνος (Buchon, ^ 0UJ elJ f f t paris 1845, 296 κέ. έκθεση P rin cip a u té F ran çaise d eJ r , 6q2 ’ βολικά), γιά τή Λευκάδα γραμμένη στα 16 ,

A. IL ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

174

'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, *Εφημερίδες

(1682 - 1687), (Α. Παπαδόπου* λος Κεραμευς στ&ν Hurmuzaki, D ocu m en te, 13, Βουκουρέστι 1909, I κέ.). Μελέτιος ό Τενέδιος, Ίστορικόν όιτιομνημόνενμα (του 1769*έκδ. Γ. Α ρι­ στείδη, Πανδώρα, II (1861), 572 κέ.). Ιωάννης Μπενιζέλος, *Εφημερίδες (1754 -1800) (Ε. Σταματιάδης, 01 Καταλανοί, *Αθήνα 1896, 281 κέ,· Δ, Καμπούρογλου, Μνημεία τής Ιστορίας τών 'Αθηνών, I, ’Αθήνα 1891, 99 κέ. Θ. Φιλαδελφεύς, *Ιστορία τών *Αθηνών, II, Αθήνα 1902, 277 κέ.). Ιγνάτιος Ναζιανζοϋ (Μ. Γεδεών, Ά ρχείορ *Ε κκλησιαστικής 9Ιστορίας, I* Γρ. Καμπούρογλου, Μνημεία τής Ιστορίας τών *Αθηναίων, II, I κέ.* θ ρα κ ικ ά , 2 (1929), 66 κέ. Μερική έκδοση του άπομνημονεύματος). Νικήτας Νηφάκος (Μ ανιάτικα ιστοοικά στιχουργήματα, έκδ. Σ. Κουγέα ’Αθήνα 1964). Παναγής Σκουζές (Θ. Ν. Φιλαδελφεύς, Ιστορία τών 9Αθηνών, 1 1 / Αθήνα 1902, 328 κέ.· Γ. Βαλέτα, Το χρονικό τής σκλαβωμένης *Αθήνας, ’Αθήνα 1948. Γραμμένο στά 1841* άναφέρεται στήν τουρκοκρατού­ μενη Αθήνα).

4. Γεωγραφία Γεωγραφία *Αλβανίας και Ή ηείρου (έκδ. ’Αθαν. X. Παπαχαρίση, Γιάννενα 1964). I. Λεονάρδος, Νεωτάτη τής Θεσσαλίας χωρογραφία, 1η έκδ. Πέστη 1836. Μελέτιος, Γεωγραφία παλαιά τε και νέα, Βενετία 1728 (2η έκδ. "Ανθιμου Γαζή, I - III, Βιέννη 1807). Διονύσιος Πύρρος, Γεωγραφία Μεθοδική, Βενετία 1818 (2η έκδ. Ναύπλιο 1834). Γεώργιος Φατσέας, Γραμματική Γεωγραφική, I - II, Βενετία 1760 (μετά­ φραση ιταλικής μετάφρασης της G eogra p h y a n a tom iz ed , London 1693 του Patrick Gordon· ό Φατσέας έχει όρισμένες προσθήκες για τΙς έλληνικές περιοχές). Άργύρης Φιλιππίδης, Γεωγραφία Μερική , (άποσπάσματα ό Γ. Κορδάτος, Ιστορία τής έπαρχίας Βόλον και ’Αγιας, ΆΘήνα 1960). Δανιήλ Φιλιππίδης-Γρηγόριος Κωνσταντάς, Νεωτερική Γεωγραφία, Βιέννη 1917 (Τό σχετικό μέ τήν Ελλάδα τμήμα : Αικατερίνη Κουμαριανοΰ (έπιμέλεια), Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντας, Γεωγρα­ φία Νεωτερική . Περί 'Ελλάδος, 'Αθήνα, Έρμης 1970). ’Αθανάσιος Ψαλίδας, Γεωγραφία, (μερική έκδοση: Γ. Χαριτάκης, Η π ει­ ρωτικά Χρονικά, 6 (1931), 32 κέ.). Κοσμϋς Θεσπρωτός,

III. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ Γενική συναγωγή των βιβλιογραφιών έχει δώσει 6 Γ. I. Φουσάρος, Β ιβλι­ ογραφία τών ελληνικών Βιβλιογραφιών, 1791 - 1947, *Αθήνα 1961. Βλ. έπίίίης τή σχετική ένότητα («Bibliographies» 1 - 8 ) στό : C. Th. Dimaras - C. Koumarianou - L. Droulia, M odern Greek Culture. A S elected B ib liogra p h y, 3η έκδ., ’Αθήνα 1970.

1 . Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ίε ς έθνικες α) ΙΕ' αί. — 1863 Ε. Legrand, B ib lio gra p h ie H ellén iq u e: ιε' - ιστ' atM I - IV, Παρίσι, 1885 - 1906· ιζ' αί., I - V, Παρίσι 1894 - 1903* ιη' al., 1 - 2 (συμ­ πληρωμένο καί δημοσιευμένο άττό τόν L. Petit καί τόν H. Pernot), Παρίσι 19 18 - 1928. Γ· Λαδΰς - Α. Χατζηδήμος, 'Ελληνική Βιβλιογραφία . Συμβολή στό δέκατο δγδοο αιώνα, *Αθήνα 1964. — *Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791 - 1795, ’Αθήνα 1970. ®· Α. Ραστέ, 'Ελληνική Βιβλιογραφία 1791 - 1799, "Αθήνα 1969. Φίλιππος Η. Ήλιού, Προσθήκες στήν 'Ελληνική Βιβλιογραφία . Α Τα βιβλιογραφικά κατάλοιπα τοϋ Ε. L egrand και του Η . P ern o t ( 1515 1799), Αθήνα 1973. Γιά τΙς άλλες προσθήκες στή Βιβλιογραφία του Legrand βλ. Λαδάς - Χατζηδήμος καί Ήλιού. Δ. Σ. Γκίνης - Β. Μέξος, 'Ελληνική Βιβλιογραφία 1800 - 1863, I - III ’Αθήνα 1939 - 1957. Τό περιοδικά Ό 9Ερανιστής 1 (1963) κέ. δημοσιεύει συστηματικά προσθήκες καί διορθώσεις ρτή Βιβλιογραφία Γκίνη - Μέξα. Της ίδιας Βιβλιογραφίας έχουν έκδοθεΐ μιά άλφαβητική έΐϊΐτομή: ’Αλφα­ βητική αναγραφή τών τίτλων τής Βιβλιογραφίας Γκίνη - Μέξα (1800 - 1863), έπιμέλεια : Έμμ. L Μοσχονάς, ’Αθήνα, Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών, 1968, καθώς καί οί τϊίνακες έκδοτών καί τότϊων έκδοσης : Ε λληνική Βιβλιογραφία Δ , Γκίνη - Β. Μέξα (1800 1863). Πίνακες έκδοτών και τόπων έκόόσεωζ, έπιμέλεια: Δήμητρα Σκ. Πικραμένου - ’Ιωάννα Ζαμττάφτη, ’Αθήνα, Κέντρον Νεοελλη­ νικών Ερευνών, Αθήνα 1971. Γιά τόν ήμερήσιο καί περιοδικά τύττο τών χρόνων 7Τού καλύψει ή Βιβλιογραφία Γκίνη - Μέξα : ^•Σ. Γκίνης, Κατάλογος έλληνικών εφημερίδων και περιοδικών 1811· 1863, 2η έκδ., ’Αθήνα, Κέντρον Νεοελληνικών ’Ερευνών, 1967. Πβ. ΒΙΙΙ, Δίν, θ .

176

A. III. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

β) 1863 κέ. Για τήν περίοδο μετά τό τέρμα της Βιβλιογραφίας Γκίνη - Μέξα σημει­ ώνονται τά άκόλουθα (σέ άλφαβητική τάξη) : B u lletin a n a lytiq u e d e la B ib liogra p h ie h ellén iq u e (έκδ. του Institut Français d’Athènes), *Αθήνα 1945 κέ. Δελτίον ελληνικής Βιβλιογραφίας (έκδ. ‘Υπουργείου Προεδρ. Κυβερνησεως, ‘Υπηρεσία Τύπου), *Αθήνα 1959 κέ. *Ελληνική Βιβλιογραφία (έκδοση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος) Ι - Χ , *Αθήνα 1930 - 1938. fΕλληνική Βιβλιογραφία (έπιμέλεια Κ. Καιροφύλα), I - IV, *Αθήνα 1946 1950. Γ. θ . Ζώρας - Φ. Κ. Μπουμπουλίδης, Δελτίον Νεοελληνικής Φιλολογίας , Αθήνα 1960 κέ. Ν. Πολίτης, «Ελληνική Βιβλιογραφία - Κατάλογος των !ν Έλλάδι ή ύπό Ελλήνων άλλαχου έκδοθέντων βιβλίων άπό του έτους 1907», *Επι­ στημονική *Επετηρίς, 3 (1906 - 7) 393 - 540· στό ϊδιο 6 (1909 - 10), 139 - 612 (1907 κέ.)· 1911 - 1920 (μέρος I καί II), Θεσσαλονίκη 1927 - 1930 (έκδ. Στ. Κυριακίδη). Γιά τα έλληνόφωνα έντυπα μέ μή έλληνικούς χαρακτήρες καί γιά τά μή έλληνόφωνα έντυπα μέ έλληνικούς χαρακτήρες, βλ. τά άκόλουθα : Ε. Dallegio D’Alessio, «Bibliographie analytique d’ouvrages religieux en grec imprimés avec des caractères latins», Μ ικρασιατικά Χρο­ νικά 9 (1961), 385 - 499. Μαρία Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου, «Ξενόγλωσσα κείμενα μέ έλληνική γραφή», fO Έ ρανιστής, 10 (1972), 69-111 (χειρόγραφα καί έντυνα). S. S alav ille - E. Dallegio, K aram anlidika : B ib liogra p h ie a n a lytiq u e d*ouvrages en la n gu e tu rq u e im prim és en ca ra ctères g r e cs I, 1584 - 1850, Athènes 1958.

2. Βιβλιογραφίες τοπικές Ph. Argenti, B ib lio gra p h y o f Chios, Oxford 1940. Σ*. Άσδραχάς - Β. Π. Παναγιωτόπουλος, Βιβλιογραφία μονοφύλλων άπό τό άρχειοφνλακεϊον Λενκάόος (1800 - 1863), 'Αθήνα, Κέντρον Νεο­ ελληνικών Ερευνών, 1966. Γ. Βαλέτας, ΑΙολική Βιβλιογραφία, 1566 - 1939, Μυτιλήνη 1939. Ν. Α. Βέης, «Μικρά συμβολή είς τήν λογοτεχνικήν βιβλιογραφίαν της Σμύρ­ νης κατά τόν ΙΘ' αΙώνα», Μ ικρασιατικά Χρονικά, II, 38 κέ.

I. Γ. Γιαννόπουλος, «Συμβολή εις τήν βιβλιογραφίαν της Στερεάς Ελλάδος κατά τήν Τουρκοκρατίαν», Έ πετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών, 1 (1968), 385 - 436. Irénée Doens, «Bibliographie de la Sainte Montagne de l’Athos», Le M illénaire du M ont A thos 963 - 1963, II, Venezia, Fondazione Giorgio Cini, 1964, 337 - 495.

Λουκία Δρούλια, Σχεδίασμα *Η πειρωτικής Βιβλιογραφίας, ’Αθήνα, Κέν-

A. III.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

177

τρον Νεοελληνικών Ερευνών, 1964 (δτϊου καί άναγραφή των προ­ γενεστέρων βιβλιογραφιών της ττεριοχής). L. Fumagaldi, B ibliogra fia Rodia, Firenze 1937, (πβ. E. Armao, «Aggiunte e correzioni», La B ibliografia , 46, 1944). Κ. H. Ήλιόπουλος, Βιβλιογραφία τής πελοποννησιαχής λαογραφίας xal γλωσσολογίας όπό τοϋ έτους 1833, Αθήνα 1937. Σωζ. Θωμόπουλος, 7α πεοί *Αθηνών σνγγραφέντα εργα. Αυτοτελείς εκδό­ σεις (1675 - 1974), Αθήνα 1974. Δ. Καλογερόπουλος, ΚερχνραΙχή Βιβλιογραφία, 1900 - 1930, ’Αθήνα 1935. — Συμβολή εις τήν βιβλιογραφίαν τής νήσον Εύβοιας χαϊ των Θεσσα λιχών Σποραδών, 1471 - 1937. Ν. Κυριαζής, Κυπριακή Βιβλιογραφία, Λάρνακας 1935. Κ. θ . Λάππας, «Συμβολή στην Καλαβρυτινή βιβλιογραφία», Μνήμων, 1 (1971). E. Legrand - Η. Pernot, B ib liogra p h ie Ion ien n e du 15e s iè c le à 1900Λ I - II, Paris 1910. Μ. I. Μανούσακας, βλ. B III καί Δ IV. Ν. Μαυρής, Δωδεχανησιαχή βιβλιογραφία, I, ’Αθήνα 1965. Ε. Μιχαηλίδης, 'Ελληνική τής Αίγυπτου βιβλιογραφία, 1853 - 1966, ’Αλε­ ξάνδρεια 1966. Κ. Μ. Μιχαηλίδης, Συμβολή στήν Αϊολιχή βιβλιογραφία, ’Αθήνα 1940. Χρ. Μυρίδης, «Συμβολή εις τήν βιβλιογραφίαν του Πόντου,*Αργείον Πόν­ τον, 10 (1940). I. Doens - X. Κ. Παπαστάθης, «Νομική Βιβλιογραφία 'Αγίου *Όρους 1912 1969», Μαχεδονιχά, 10 (1970) 191 - 240. Δ. Πασχάλης, Κνχλαδιχή βιβλιογραφία . Α' : Σίφνος , ’Αθήνα 1939* Β' : Μήλος - Κίμωλος, ’Αθήνα 1940* Γ': Σίχινος - Σέριφος, Αθήνα 1940. Μ. Κ. Πετρόχειλος, βλ. Β III, 6. Nakis Pîerris, B ib liogra p h ie Ion ien n e. S u p p lém en t à la d escrip tio n raiso n n ée d es o u v ra ges p u b liés p a r les G recs d es S ep t - Iles ou co n cern a n t ces îles du quinzièm e s iè cle à Vannée 1900 p a r E mile L egrand, Athènes 1966. Ν. I. Ροζάκος, Συμβολή στήν Λ αχωνιχή βιβλιογραφία, 1800 - 1930,’Αθήνα 1933. Μ. Σκευοφύλαξ, ΣυμαΙχή βιβλιογραφία, Πειραιάς 1940. E. Β. Σπαχής, Συμβολή είς τήν Κρητιχήν Βιβλιογραφίαν 1554 - 1966, Αθήνα 1966. Γ . Κ. Σπυριδάκης, «Βιβλιογραφία Κρητικής Βιβλιογραφίας καί γλωσσο­ λογίας συγχρόνου γλώσσης», Μνσων 3 (1934) 29 κέ., 7 (1939), 95 κέ. Μ. Σταμούλης, «Συμβολή είς τήν θρακικήν Βιβλιογραφίαν», Θ ρ α χ ιχ ά , έκτακτο τεύχος 1931, παράρτ. 3ου τόμου, I κέ. Ν. Β. Τωμαδάκης, βλ. Β III, Ζ III. Γ. I. Φουσάρας, Εύβοΐχή Βιβλιογραφία [ 1473 - 1958), ’Αθήνα 1955 - 1958. — «Συμβολή είς τήν Εύβοϊκήν Βιβλιογραφίαν 1620 - 1936», 9Α ρχ ε ϊο ν Ε ύβ οΐχώ ν Μ ελετώ ν, 2 (1936). 12

A. III. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

178

*ΑΘ. Φωτόπουλος, «Γορτυνίακή Βιβλιογραφία», Γορτυνιακά\, 1 (1972), 419 - 482. Ι.Κ . Χα£a M acédoin e : son év o lu tio n co n tem p o ra in e, Paris 1930. A. Βακαλόπουλος, 'Ιστορία τής Μακεδονίας, 1354 - 1833, Θεσσαλονίκη 1969 (άγγλ. μτφρ. Peter Megany, Θεσσαλονίκη 1973). Ίω. Κ. Βασδραβέλλης, Ό λιμήν τής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1959. Κοσμάς Βλάχου, rΗ Χερσόνησος τον 'Αγίου *Ορους νΑθω και al èv αυτή μοναϊ και μονάχοι πάλαι τε καί νυν, *Αθήνα 1903. J. Baxevanis, The P o rt o f T hessaloniki , Thessaloniki 1963. K. A. Γουναρόπουλος, «Κοζανικά», Πανδώρα , 22 (1872), 488 κέ., 507 κέ., 532 κέ., 556 κέ. Ν. Δελιαλής, Συλλογή παλαιοχριστιανικών και μεταγενεστέρων μνημείων τής Δημ. Βιβλιοθήκης Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1955. Β. Δημητριάδης, *Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον *Εβλιγιά Τσελεμπή, Θεσσαλονκη 1973. Δημήτριος Ζαγκλής, Χαλκιδική. 'Ιστορία και γεωγραφία. (’Από των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1912), Θεσσαλονίκη 1956. G. W. Hoffman, «Thessaloniki : the Impact of a Changing Hinterland» East E uropean q u arterly, (Mars 1968), 1 - 27. A. Grisebach, fΙστορία τών καταρρακτών τής Ε δέσσης (μτφρ. Ε.Ι. Στουγιαννάκη), Έδεσσα 1923. M. X. Ίωάννου, Θερμαΐς ήτοι περί Θεσσαλονίκης , Αθήνα 1879. — *Λστνγραφία Θεσσαλονίκης, ’Αθήνα 1881. I. Ν. Καλοστύπης, Μακεδονία , ήτοι μελέτη οικονομολογική, γεωγραφική, ιστορική και εθνολογική, *Αθήνα 1886. Γ. Καφταντζής, 'Ιστορία τής πόλεως Σερρών και τής περιφερείας της, I, Αθήνα 1967. Χριστόφορος Κτεν&ς, «Νεώτεραι πηγαΐ ττρός καθορισμόν τών θεσμών του *Αγίου ’Όρους», Γρηγόριος ΙΙαλαμα;, 2 (1918), 362 κέ., 3 (1919), 670 κέ., 4 (1920), 264 κέ. — 'II σύγχρονος *Αθωνιάς και οι εν αυτή διδάξαντες άπό τοϋ 1845 1916, ’Αθήνα 1930. — "Απαντα τά èv *Αγίω *Ορει 'Ιερά Καθιδρνματα, Αθήνα 1935. M. Kiel, «Teniee Vardar (Vardar Yenicesi- Gianitsa), a forgotten Turkish cultural Center in Macedonia on the 15th and 16th Cen­ tury», S tudia B yzantina e t X eoh ellen ica N cerlandica, 3 (1972), 300 - 329.

Β. III. ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

193

— «Notes on the history of some turkish monuments in Thessa­ loniki and their founders», Balean S tudies, 11 (1970), 123 - 156. H. J. Kissling, B eiträ ge zur K en n tn is Thrakiens im 17. Ja h rh u n d ert, Wiesbaden 1956. A. Λέτοας, fΙστορία τής Θεσσαλονίκης, I - II, Θεσσαλονίκη 1961 - 1963. Π. Ν. Λιούφης, fΙστορία τής Κοζάνης, *Αθήνα 1924. I. Π. Μαμαλάκης, Τό *Αγιον "Ορος ("Αθως) διά μέσον των αιώνων, Θεσ­ σαλονίκη 1971. Μ. Μαραβελάκης - Α. Βακαλόπουλος, Ai προσφνγικαί εγκαταστάσεις εν τή περιοχή Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη 1955. ’Αγγελική Μεταλλινοδ, Ή Θεσσαλονίκη επί Τονρκοκρατίας κατά τον 19ον αΙώνα, Θεσσαλονίκη 1952. Κ. Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή τής μεταπρατικής πόλης, ’Αθήνα 1974. Ν. Κ. Μουτσόπουλος, Τά αρχοντικά τής Σιάτιστας (άνάτ.. Έπετ. Πολντεχνικής Σχολής), Θεσσαλονίκη 1964. — 'Η λαϊκή άρχιτεκτονική τής Φλώρινας (άνάτ. περ. *Ηως, ’Αθήνα 1962. — Καστοριά, τά Αρχοντικά, ’Αθήνα 1962. — *Η λαϊκή αρχιτεκτονική τής Βερροίας, ’Αθήνα 1967. Παϋλος Μυλωνάς, “Αθως, 1963. Michael Molho, «El cemeterio judio de Salónica verdadero museo epigrafico, historico y arqueologico», Sefarad, 9 (1949), 107 130. — Usos y co stu m b res de los sefa d íes d e S alónica, Madrid 1950. Jos. Nehama, βλ. Δ III. A. Ξανθόπουλος . Κυριάκός, «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 άπό τόν Père Jean - Baptiste Souciet», Μακεδονικά, 8 (1968), 18 5 210.

ΣταΟρος Παπαδάτος, Αι σλανικαι διεισδύσεις èv 'Αγίω "Ορει καί ai εξ αντων πολιτικοί καί νομικαί σννέπειαι, ’Ιωάννινα 1961. *— 'Η πολιτειακή Θέσις τοϋ 'Αγιον "θρονί, ’Αθήνα 1966. Π. Πέννας, 'Ιστορία τών Σερρών από τής άλώσεως αντών νπο τών Τονρκων μέχρι τής άπελενθερώσεώς των νπο τών ΓΕλλήνων,(1383 - 1913), ’Αθήνα 1938 (2η έκδ., ’Αθήνα 1966). Risai (= Jos. Nehama), La ville c o n v o ité e S alonique, Paris 1914. Δ. Κ. Σαμσάρης, Tò Κάστρον τών Σερρών, Σέρρες 1968. — Ή κοινότης τον 'Αγιον Πνεύματος Σερρών επί Τονρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1971. Γερ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος, ’Αθήνα 1903. Εύστ. Στουγιαννάκης, fΙστορία τής πόλεως Ναούσσης, Έδεσσα 1925. Εύ. Στράτης, Ιστορ ία τής πόλεως Σερρών άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών καθ’ ήμας καί δρασις τής εν αντή έλληνικής κοινότητος κατά τούς μετά την αλωσιν αίώνας, Σέρρες 1926. Γεώργιος Σωτηρίου, Το "Αγιον "Ορος. 'Ιστορία καί Τέχνη, ’Αθήνα 1921. 13

Β. III. ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

194

Ν. Svoronos, βλ. Δ III. A. Vacalopoulos, A H istory

o f T hessaloniki (trad. T. E. Carney),

Thessaloniki 1963. A. Χαμουδόπουλος, Ol Ί σραηλϊται τής Θεσσαλονίκης, ’Αθήνα 1935. Κ. Ι· Χιόνης, 'Ιστορία τής Καβάλας, Καβάλα 1968. Γ. Χιονίδης, 'Ιστορία τής Βεροίας (τής πόλεως καί τής περιοχής), I - II, Βέροια 1960, Θεσσαλονίκη 1970.

2 . Θεσσαλία Θεσσαλική βιβλιογραφία, Κ. Χα ^ αίβς, Πάτρα 1903- Χωρογραφία της Ελλαόος,Λ r _ t 906. JtaOpoç Κουτίβας, '/ατορία της KoQi» dt7, 80, 83 άοματολοΐ 13, 47, 48, 50, 54, 59, 62, 63

Αρμένιοι 16, 28, 52 Ά ρτα 52, 77, 104, 107 άρχαΐζουσα 93 άρχαιότητα (κλασική) 20, 21, 23, 24, 28, 48-50, 56, 92, 93, 154 άρχή της νομιμότητας της άττόλυτης μοναρχίας 70 άρχοντες 41, 45, 47, 49 Ά σία 41, 117, 124 Α.Σ.Π.Ι.Δ.Α. 150, 152 άστικές όμάδες 16 άστική τάξη 13-16, 18, 19, 24, 54, 58, 61, 63, 73, 90, 94, 95, 100-102, 115* (έξωελλαδική) 15 Αστυνομία 103, 145, 148, 149 άστυνομικό κράτος 144 άσφαλκιτικές έταιοεΐες 101 Ασωπός (κατά της γέφυρας-Έπιχείρηση) 139 άτζεμί - όγλάν 42 άτμοπλοΐα 90 άτμόπλοια 100 άτομικά δικαιώματα 68 άτομικές έλευθερίες 83, 115, 149 Α ττική 125 Αυστρία 52, 71, 80, 108,109, 120 Αυτοκρατορία: της Νίκαιας 34* της Τραπεζούντας 34, 38 αυτοκρατορίες (υπερεθνικές) 12 αύτοκρατορική ιδέα 58 Αφρική 141 Αχρίδα 54 άχτιναμες 44

βακούφια 41 Βαλαωρίτης Ά . 93 βαλής 40 Βαλκάνια 15, 16, 29, 37, 45, 47, 51, 58, 59, 61, 62, 71, 72, 81, 89, 90, 97,106, 109, 119, 137, 142 Βαλκανικά κράτη 28, 137 βαλκανικ// αυτοκρατορία 37, 59 Βαλκανική Δημοκρατία 62 Βαλκανική Χερσόνησος 35, 44, 108 βαλκανικό σύμφωνο (1934) 129 Βαρδάρης 118 Βάρνα 37 βαρωνίες 33

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

βασιλόφρονες 121, 123, 127, 129, 141, 143 Βαυαρία 73, 78 ΒαυαροΙ εο Βενετία 33, 35-39, 45, 49, 50 ΒενετοΙ 28, 38, 39, 45, 51 βενιζελικοΐ 121, 123, 124, 127, 129 Βενιζέλος Έλ. 110,111,115, 117, 120, 121, 123, 126-129, 131, 134 Βησσαρίων 38, 39 βιβλία 50, 55 βιλαέτι 40 βιομηχανία 15, 101, 102, 125, 126, 129, 130, 145, 146 βίοτέχνες 14, 79 βιοτεχνία 44, 52, 53, 101 Βίττελσμπαχ 96 Βλαδιμηρέσκου Θεόδωρος 67 Βλαχάβας Εύθύμιος 62 Βλαχία 67 βλαχικές συμμορίες (κατοχής) 139 Βλάχοι 58, 108, 129 βοεβόδας 40 Βόλος 77, 105 Βολταϊρος 56, 57 Βόλφ 56 Βόρειος "Ηπειρος 119, 122, 124, 149 Βοσνία 108 βουδισμός 134 Βουκουρέστι 55 Βούλγαρης Δημ. 95, 99 Βούλγαρης Ευγένιος 57 Βουλγαρία 45,108, 109, 117-122, 129 βουλγαρική Ηγεμονία 107 βουλγαρικό σχίσμα 97 Βούλγαροι 34, 59, 97, 98, 108, 110, 117 Βουλγαρομακεδόνες 109 βουλή 68, 89, 96 Βουρβώνοι 70 Βραβείο Νόμπελ 136 Βυζαντινή αυτοκρατορία βλ. Βυ­ ζάντιο Βυζάντιο 11, 20, 22-24, 27-29* 33, 34, 37-39, 44, 50, 51, 58, 59, 81, 92, 93, 154

327

γαζί 41 γαΐες (έθνικές) 72, 79, 102 γαιοκτήμονες 15, 27, 52, 72, 90, 96, 102, 125 γαλιοντζήδες 42, 64 Γαλλία 39, 51-53, 57 60-62, 64 70, 71, 73, 81, 83, 85, 86, 89, 97, 107-109, 116, 117, 119, 523 124 127 Γάλλοι* 45, 52,^62, 64, 89, 121, 123 Γαριβάλδης 96 Γεμιστός Γεώργιος 21, 22, 49 γενιά τον 1880 133 Γενική Συνομοσπονδία Εργατών 127 γενίτσαροι 42, 60 Γεννάδιος Σχολάριος 22, 44, 49 Γένοβα 33, 37, 38, 45 Γενοβέζοι 28, 38, 45 γένος 22, 44 Γερμανία 52, 77, 108, 119, 121, 122, 132, 137, 138 Γερμανοί 121, 138, 140, 142, 143 γέροντες 46, 47 Γερουσία 83* τής Δυτικής Χέρσου * Ελλάδος 68 Γεώργιος (πρίγκιπας) 110 Γεώργιος Α' 96, 99 Γεώργιος Β' 127, 131, 141-143, 148 Γιουγκοσλαβία 129, 138 Γκαίριγκ 138 Γλάδστων 107 γλώσσα (λαϊκή) 21, 50, 56, 57, 93, 133, 134 γλωσσικό πρόβλημα 56, 57, 133 γλωσσολογία 133 Γονατας Στ. 127 Γοργοπόταμος 139 Γουλιέλμος Β' 120 Γ ουλιέλμος Γ εώργιος Γλύξμπουργκ 96 Γούναρης Δ. 120 γούνες 52 Γραμματεία της Έπικρατείας 77 Γρηγόριος Στ' 82 Δαγκλής Παν. 121 Δαμασκηνός, μτπλ. ’Αθηνών 142

328

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

δάνειο 78, 103, 104, 116, 124, 125, 130, 131 Δανία 96 δαπάνες στρατιωτικές 145 Δεδέαγατς 118 δεκάτη 41, 42 Δεληγιάννης Θ. 102-104,107,109 Δεληγιώργης Έπ. 95 Δεξιά 144, 148, 151, 152 Δερβενάκια 67 δέρματα 45 Δεσποτάτο: ’Ηπείρου 34* Μορέος 34, 38 δήμοι 77 Δημοκρατία 17, 131* βασιλευομένη 96· (έλλην. 1924-1936) 127, 128 Δημοκρατική 9Ενωση 127, 129 Δημοκρατικός Στρατός τής 'Ελ­ λάδας 143 δημόσια Ιργα 103 δημοτική (πβ. γλώσσα λαϊκή) 57 δημοτικισμός 24, 133-136 δημοψήφισμα (1946) 143 διαβαλκανική συνείδηση 59 διανοούμενοι 23, 28, 49, 56, 63, 73, 85, 91, 102 διασκέψεις διαβαλκανικές (19301933) 129 διασπορά 91 διατάξεις: αύτοκρατορικές 43* σουλτανικές 44 Διαφωτισμός 56 διεθνής έλεγχος 104 Διευθυντήριο 62, 68 δίκαιο: 50, 77* άστικό 44* έθιμικό, βυζαντινό 34, 77* οίκογενειακό 44* ρωμαϊκό 77 δικαιοσύνη 139 δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι 83 δικαιώματα 41 δικαστές 103 Δικαστήριο Χάγης 128 δικτατορία 128, 151* (Μεταξά) 19, 131, 140, 141, 148 διοίκηση 73, 103, 139 διομολογήσεις 52 Διονύσιος Φιλόσοφος 40 δομές (κοινωνικές) 12, 13, 15, 18, 44, 146, 147, 152* (οικονο­ μικές) 12, 146, 147* (πολιτι­ κές) 13, 44, 53, 152

Δοσίθεος (Ίεροσολ.) 55 δοσίματα 42 Δουκάτο 'Αθηνών 38* Νάξου 38 δουλεία 68, 83 Δυλοπάροικοι 35, 41, 42 Δούναβης 89 Δραγουμάνος: τής Πόρτας 45* τής Πύλης 53* τον στόλον 45 Δράμαλης Μαχμούτ 67 Δυρράχιο 45 δυτικός συνασπισμός 143, 144 Δωδεκάνησα 51, 118, 119, 121, 122, 124, 131, 149

Εβραίοι 51, 89 Έβρος 117, 122, 124 Εγγύς ’Ανατολή 13, 16, 44, 89, 91, 144, 150, 155 Έ γιαλέτι της Ρούμελης 40 έγκυκλοπαιδιστές 56 έθνάρχης 44 έθνικά κινήματα 28, 59-63, 80, 85, 116 έθνικά κτήματα 78 έθνικές διεκδικήσεις 81, 82 Εθνική γλώσσα 134 Εθνική Ενότητα 34 Ε θνική Ε πανάσταση 63, 68, 77 Εθνική Επιτροπή (Κύπρου) 131 έθνική Ιδέα 22, 24, 34, 38, 58, 59 *Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις (Ε.Κ.Κ.Α.) 140, 142 9Εθνική Ρ ιζοσπαστική "Ενωσις (Ε. P.E.) 144, 151, 152 έθνική συνείδηση 12, 21, 28, 59,61 Έθνική Τράπεζα 101, 103, 104, 116 έθνικισμός 54, 59, 89, 92, 101, 136 *Εθνικό 9Απελευθερωτικό Μέτωπο (Ε.Α.Μ.) 139-143, 148 έθνικό εΙσόδημα 131, 146, 147, 149 έθνικό κράτος 21, 23, 28 9Εθνικός Δημοκρατικός Ε λληνι­ κός Σύνδεσμος (Ε.Δ.Ε.Σ.) 140142 9Εθνικός Λαϊκός 9Απελευθερωτι­ κός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.) 139, 140, 142 έθνικός πολιτισμός 136

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

έθνος (έλληνικό) 21, 27, 37, 54, 154, 155 Εθνοσυνέλευση: Επίδαυρου (1822) 68’ Άστρους (1823) 68* Τροιζήνας (1827) 72* (1843-1844) 83 έκκλησία 13, 22, 23, 44, 47-49, 53, 54, 56, 57, 77, 80, 86, 91, 94, 97, 98, 154' καθολική 49, 50’ βουλγάρικη 98 έκκλησιαστικό πρόβλημα 86 έκλέκτορες 68 έκλογικός νόμος 103 έκπαίδευση 49, 73, 78, 90, 98, 115, 131, 134, 135, 149, 153 'Εκπαιδευτικός 9Ομιλος 134 έκτακτα μέτρα 147, 149 έκτελέσεις 139 έκτοπίσεις 139 Έλ Άλαμέιν 139, 141 Ελεγκτικό Συνέδριο 78 έλευθερία του τύπου 83 Ελλάδα passim· ήπειρωτική 39 "Ελλην 20, 28, 29 έλληνίζοντες 49 έλληνική Επανάσταση 59 έλληνική Ιδέα (πβ. ρωμαϊκή Ιδέα) 21-23 έλληνική κυβέρνηση Καΐρου 140, 141, 143 έλληνικό ζήτημα 70 έλληνικό πρόβλημα 71 Ελληνικός Συναγερμός 144 έλληνισμός έξωελλαδικός 85, 91* νεότερος passim*(συνέχεια του-) 21, 50, 93, 154 Ελληνιστικός κόσμος 11 *Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχεϊον 63 έμπειρισμός 56 έμπορεια 33 έμπορευματική οικονομία 15 εμπορική συμφωνία (ΆγγλίαςΈλλάδας, 1940) 137 Εμπορική Τράπεζα 101 έμπορικό Ισοζύγιο 125, 130 έμπόριο 14, 44, 45, 51, 54, 58, 89-91, 100, 104, 130, 146 έμποροι 14, 54, 55, 58, 59, 61-63, 79, 81, 104, 146* (ξένοι) 45 έμφύλιος πόλεμος (1821) 68*

329

(1946-1949) 143, 145, 147, 148 'Ενιαία Δημοκρατική *Αριστερά (Ε.Δ.Α.) 148, 151 ένοικίαση προσόδων 43, 45, 46, 72, 78 "Ενωση καί Πρόοδος 110 *Ενωση Κέντρου (Ε.Κ.) 148 ένωτικοΐ 22 *Εξαρχία (βουλγαρική) 98, 109 έξεγέρσεις 13, 17, 35, 39, 49, 59-61, 63, 67, 70, 82, 83, 95, 98, 107, 110, 144 έξισλαμισμός 43, 49 έξοδος Μεσολογγίου 70 έξοπλισμοί 145 έξω-κοινοβουλευτικές δυνάμεις 144, 149 έξώνηση δημοσίων θέσεων 43 Ε.Ο.Κ.Α. 150 έπαναστάσεις 60, 62, 81 Επανάσταση (1821) 13, 17, 18, 63, 67-71* (1848) 85* (1862) 100* (Επτάνησα) 97 Επανάσταση Γαλλική 52, 57, 61, 62 έπαναστατικά φυλλάδια 62 Επαναστατική Επιτροπή του 1922 126, 127 έπαρχίες 77 έπενδύσεις (κεφαλαίων) 15, 101, 145 έπικαρπία 78 έπίμορτοι γεωργοί 42 έπισκοπές 35 έπιστημες 55, 56 έπιστολάρια 50 *Επιτάφιος 132 έπιχειρήσεις: 13, 14* βιομηχανικές 101, 145, 147* έμπορικές 147’ τραπεζιτικές 101 έπος λυρικό 51 Επτανησιακή Σχολή 93, 133 Επτάνησος ΙΙολιτεία 62 έργάτες 19, 103, 116, 126, 130, 131 έργατικά κέντρα 116 έργατικά σωματεία 105 έργατική τάξη 17, 102, 105 έργατικό εισόδημα 130 έργατικό ζήτημα 105, 126, 131

330

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

έργατικό κίνημα 116, 127, 135 έργοστάσια 101, 129 Ερζεγοβίνη 108 Έρωτόκριτος 51 έσοδα κρατικά 104 *Εσωτερική Μακεδονική *Επανα­ στατική *Οργάνωση 109 έταιρεΐες μυστικές 63, 81, 85, 109* ναυτικές 102 Εύβοια εύγενεΐς 62 Είίξεινος Πόντος 45, 59, 71, 81, 89 Εύρώπη passim έφετεΐα 77 Έ ^ μ ερίς τής Κνβερνήσεως 80 έφοπλιστές 54, 64, 104, 126, 146 Ζαγόρι 54 ζαΐμηδες 42 Ζαΐμης Ά λ. 110 Ζάκυνθος 63, 125 Ζαμπέλιος Σπ. 93 Ζέρβας Ναπολέων 140, 141 ζιαμέτι 41 Ζυρίχη (συμφωνίες-, 1959) 150 ήγεμόνες (Βλαχίας, Μολδαβίας) 45, 53 ήγεμονίες 57, 97 ηθική 55 ήμερομίσθια 105, 126, 130, 147 Ήνωαένες Πολιτείες (Η.Π.Α.) 138, 143-145, 149, 150 •Ήπειρος 37, 41, 43, 45, 60, 81, 82, 86, 93, 107, 109, 117-119, 137 Ηράκλειο 52 ήσνχία 22 Θάσος 33 Θεσσαλία 37, 40, 41, 45, 60, 62, 81, 82, 86, 103, 104, 107, 109, 110, 125 Θεσσαλονίκη 28, 33, 35, 37, 45, 52, 116-118, 120, 121, 125 Θουκυδίδης 132 Θράκη 33, 37, 41, 107, 110, 116-119, 122, 124, 128

θρήνοι 50 θρόνος 17 'Ιάσιο 55 ιατρική 55 Ι.Δ.Ε.Α. 145 ιδεολογία 12, 20, 22-24, 55, 61, 135, 136, 148, 153, 154 Ιδιοκτησία έγγεια 13 Ιδιοκτησίες άνεξάρτητες 43 ιδιώνυμο αδίκημα 19 'Ιερεμίας Β' 49 ’Ιερή Εξέταση 35 Ιερή Συμμαχία 70, 80 Ιερός πόλεμος 44 Ιησουίτες 35, 49 'Ικαρία 33 Ίλϊν Ντέν 109 Ίμβρος 33, 118, 122 Ιμπεριαλισμός 12, 54, 115, 122, 124 Ίμπραήμ πασάς 70 Ινδίες 105 Ίόνια νησιά 33, 35, 36, 38, 61, 64, 85, 91-93, 100 Ίονική Τράπεζα 101 Ίπέκιον 54 'Ιράκ 138 Ιραντέ (1867) 99 'Ισθμός της Κορίνθου 100 Ίσλαμικός νόμος 40, 43, 44 Ίσμέτ Ίνονού 128 ισοζύγιο πληρωμών 126 Ισπανία 39, 63, 70 *Ισπανική 'Επανάσταση 70 Ιστιοφόρα 100 ιστορία 93 Ιστορική συνείδηση 93 Ιταλία 35, 39, 40, 43, 45, 63,116, 119-124, 131, 137, 140, 141 ’Ιταλοί 118, 138 Ιωάννης Στ' Καντακουζηνός 37 'Ιωάννης Λάσκαρις 39 Ιωάννινα 28, 37, 47, 52, 56, 60, 117, 118. Ίωαννίτες 38 'Ιωνία 33, 123 Καβάλα 118, 120 Καβάσιλας Νικόλαος 22

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

Καβάφη; Κωνσταντίνος 135 καδης 40 Καζαντζάκης Νίκος 135 καζας 40 καθαρεύουσα 92, 93, 135 καθεστωτικό ζήτημα 142 καθολικισμός 22 Κάιρο 94 Καλαμάς (κοιλάδα του -) 138 Καλλέργης Δ. 83 Καλλίπολη 37 καλφάδες 62 Κανάρης Κ. 95

Κανελλόπουλος Παναγιώτης 152 Κάννες 104

καπιταλισμός 14, 89, 101, 102, 147 Καποδίστριας I. 72, 73, 79 Καππαδοκία 91 Καραμπουρνού 121 Καραΐσκάκης Γ. 70 Καρμανιόλοι 62

Κάρολος Β', δούκας του Νεβέρ 40

Κάρολος Η' 39 Κάσος 70

Καταρτζής Δημ. 57 Κατοχή: γερμανο- ίταλική 134, 139, 145' γερμανο-Ιταλικήβουλγαρική 138 Κατσώνης Λάμπρος 59 Καφαντάρης Γ. 143 Κέα 62 Κεμάλ Μουσταφά 122-124 Κεντρικές Δυνάμεις 116, 117, 119, 121 Κέντρο 148, 149, 151, 152 Κέρκυρα 35, 62, 116, 121, 124, 125 κεφάλαια 91, 101, 145, 149 κεφάλαιο 103, 104, 130, 137 Κεφαλονιά 35, 63, 97 κεφαλοχώρια 42 Κιλικία 123 κινήματα λαϊκά 19 ιοας Κροκόδειλος Κρο: Κλαδδς 39 κλασικισμός 55 κλασική κληρονομιά 21 κλέφτες 13, 47, 48, 50, 55, 59 60, 62, 63, 67 κλήρος 54* άνώτερος 61, 63 Κοζάνη 62

331

κοινοβουλευτισμός 17, 95, 96, 103, 152 κοινότητα 155' θρησκευτική 44 κοινότητες 13, 17, 28, 34, 35. 42, 46, 47, 54, 62, 94, 98 Κοινωνία των Εθνών 129 Κολλέγιο της Ρώμης 49 κολλήγος 41, 42 Κολοκοτρώνης Θεόδωρος 67, 68, 70, 72 Κόλπος: Άδραμυττίου 122’ Σκά­ λα Νόβα 122 κομιτατζήδες 109, 116 κόμμα όγγλικό 73, 79, 81, 95* γαλλικό 79, 81, 95 ‘ ρωσικό 72, 79-81, 85, 95* τής Λαϊκής Δημοκρατίας (Ε.Λ.Δ.) 139 κόμματα 79-81, 84, 85, 102, 121, 123, 126, 131, 139, 140, 142144’ (Επτάνησα) 97 Κομμουνιστική Διεθνής 127 Κομμουνιστικό Κόμμα 'Ελλάδας 17, 127, 139, 140, 144 Κονδύλης Γ. 128, 131 Κοραής ‘Αδαμάντιος 57, 61, 92 Κόρινθος 96 Κορυδαλέας Θεόφιλος 50, 56 Κορυτσά 138 Κορώνη 33 κοσμοπολιτισμός 136 κοτζαμπάσηδες 46, 63 Κούζας 'Αλέξανδρος 97 Κουμουνδουρος *Αλ. 98, 102, 107 Κουντουριώτης Γ. 69 Κουντουριώτης Π. 121, 127 κρατικά ίίσοδα 13 Κράτος δικαίου 115 Κρήτη 33, 36, 38, 43, 47, 51, 70, 82, 98, 99, 107, 110, 117, 138, 142 Κρητική Τράπεζα 101 κρητικό ζήτημα 99, 109, 110* θέατρο 51* Κριμαία 33 Κριμαϊκός πόλεμος 84, 86, 89, 91 94 97 κρίση διεθνής (1931) 130* νομι­ σματική (1879) 105 κτήσεις του στέμματος 41 Κύθηρα 35 Κυκλάδες 33, 38, 77, 95 Κ.Τ.Π. 145

332

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

Κυπριακή Δημοκρατία 150 Κυπριακή Επιτροπή Λονδίνου 149 κυπριακό ζήτημα 131 Κύπριοι 131, 149 Κύπρος 33, 38, 51, 107, 122, 131, 138, 149, 150 Κύριλλος Λούκαρης 50 Κώδικας λαϊκής αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης 139 Κωλέττης Ίωάν. 81, 84, 85 Κωνσταντίνος Λ' 109, 120-124 Κωνσταντίνος Β' 151, 152 Κωνσταντινούπολη 27, 33, 37, 44, 45, 48-51, 54, 57, 84, 91, 94, 120 , 122

λαϊκή τέχνη 136 Λαϊκή Τράπεζα 101 λαϊκισμός 24, 136 Λαϊκό Κόμμα 143 Λάιμπαχ 70 Λάιμπνιτς 56 Λαμπράκης Γρηγόρης 148 λαογραφία 94, 136 Λάρισα 105, 109 Λασκαράτος *Λνδρέας 93 Λατίνοι 35 Λαύριο 101, 105 Λαφονήσι 85 Λευκάδα 63 Λήμνος 33 Λιβόρνο 45 Λιβύη 116 λόγιοι 49 λογιωτατισμός 24 λογοτε/νία 55, 92, 135, 136 Λόκ 56 Λονδίνο 141 Λουζινιάν 33 Μαδεμοχώρια 53, 54 μαθηματικά 56 Μακάριος άρχιεπίσκοπος 150 Μακεδονία 33, 37, 39, 41, 45, 60, 67, 81, 82, 86, 107-110, 116119, 121, 128, 129, 137 μακεδονικό ζήτημα 98, 109 μαλλιά 45 Μαλμπράνς 56, 57 Μάνη 47

Μανιάτες 39 Μανολάκης Καστοριανός 50 Μαρίτσα βλ. Έβρος μαρξισμός 135 Μασσαλία 52, 61 μαστίχα 46 μάστοροι 62 Μαύρη θάλασσα 33 Μαυροβούνιο 97, 107 Μαυροβούνιοι 99, Μαυροκορδάτοι 53 Μαυροκορδάτος ’Αλέξανδρος 55, 69 Μαυροκορδάτος Κωνσταντίνος 55 Μαυροκορδάτος Νικόλαος 55, 58 Μαυρομιχαλαΐοι 73 Μαυρομιχάλης Κυρ ιακούλης 111 Μεγάλη Βρεταννία 72, 85, 105, 106, 117, 131, 142-144, 150 Μεγάλη Ιδ έα 24, 81, 82, 84, 85, 92, 93, 95, 97, 110, 123, 134 Μεγάλη ΣυνέλευσηΆγκυρας(1920) 122

Μεγάλη Χούντα 152 μεγαλογαιοκτήμονες 52 Μεθώνη- 33 μειονότητες 125, 128 ΜελισσηνοΙ 39 Μέση Ανατολή 138 Μεσόγειος 11, 13, 14,16,28 , 33, 35, 38, 52, 59, 81, 85, 97, 105, 137, 144, 150. Μεσολόγγι 70 Μεταξας I. 19, 127, 131, 140, 141, 148 μετάξι 46 μεταξωτά 53 μετανάστευση 43, 126 μεταρυθμίσεις 17, 98, 100, 103, 105-107, 109-111, 115-117, 123, 125, 129, 134, 140 ΜεταρύΟμιση 49 μεταφορές 14, 146 Μέτερνιχ 72 Μετοχίτης Θεόδωρος 22 μηδενιστικός πεσσιμισμός 136 Μηνιάτης Ήλίας 51 Μιαούλης Ά ν. 70, 95 Μικρά Ά σία 28, 37, 41, 51, 119, 120, 122, 124, 128 μικροαστική τάξη 103

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

μικροα'ίτοί 102 Μιχαήλ 6 Γενναίος 39 Μιχαήλ Παλαιολόγος 34 Μοισιόδαξ Ίώσηπος 57 Μολδαβία 67 μοναρχία 18, 131, 141* του *Όθωνα 78-80, 82 Μοναστήρι 117, 118 μοναστήρια 41, 52 μοναστηριακά κτήματα 125 Μονεμβασία 28, 33 Μουδανιά (άνακωχή, 1922) 124

Μουδρος 122 Μονλλάς 40 Μουράτ Δ' 43 Μουσολίνι 136, 138 Μουχαμέτ *Αλή 70, 89 μπαμπάκι 45 Μπέβιν 143 μπέηδες 42 μπεηλέρμπεης 40 μηιντάτ 43 Μπίσμαρκ 108 Μπούας Πέτρος 39 Μύκονος 54 Μύρτστεγκ 109 μνστικισμός 22, 136* χριστιανι­ κός 134 Μυστράς 38 Μυτιλήνη 38, 117 Μύχεγκρατς 80 Μωάμεθ Β' 37, 44 Ναπολέων 52, 61, 62, 81 Νάσερ 151 Ν.Α.Τ.Ο. 145, 150 Ναυαρίνο (ναυμαχία του -) 71, 72 Ναύπακτος 33* (ναυμαχία της-) 39 ναυπηγεία 105 Ναύπλιο 33, 95 ναυσιπλοΐα 45, 90 ναύτες 42, 85 ναυτικό: έμπορικό 52, 64, 89, 90, 100, 101, 126, 130, 145, 146* πολεμικό 57, 98, 110, 115, 117, 127

ναυτιλία βλ. ναυτικό (πβ. έταιρεΐες ναυτικές) 102 Νέα Ενρώτιη 85 Νεάπολη (βασίλειο της -) 39 νεο-άποικιοκρατία 145

333

νεοκλασικισμός 92 νεομάρτυρες 49 Νεότουρκοι 101, 106, 110, 116 νεοφασιστικό καθεστώς 153 Νέστος 108 Νεύτων 56 νήματα 53 νησιά του ΑΙγαίου 39 Νίκαια 28 Νικομήδεια 37 Νικόπολη 37 Νίτσε 136 νομαρχίες 77 νομή 41 νόμισμα 126, 130, 145 νόμος τιερί βιλαετίων 98 Νότια ’Αμερική 70 Νονμάς 135 ντιβάνι 40 Ντοβά - Τεπέ 121 ξένη βοήθεια στήν Ελλάδα 145 ξενιτιά 50 Ξενοκρατία 82 Όδησσός 52, 63 όδικό δίκτυο 100, 129 Ο.Η.Ε. 150 Όθωμανική αύτοκρατορία 11, 1417, 37, 43, 45, 46, 48, 52, 59, 60, 64, 81, 82, 85, 91, 94, 97, 98, 106, 117 *Ό0ων Α' 73, 77, 78, 80, 83, 85, 86, 94-96. *Όλυμπος 67, 108 όμοσπονδία (βαλκανική) 99 όργανικός νόμος (1867) 107 ορθοδοξία 22-24, 38, 48, 49, 56, 58 όρΟολογισμός 24, 56 Όρλώφ ’Αλέξης 59 *Ορλώφ Θεόδωρος 59 όρυχεΐα 101 *Οσσόγγοβο 108 Ουγγαρία 45 Ούέλιγκτων 72 Ούσρ 42 Πάγκαλος Θ. 128 παιδεία 48-50, 55, 155

334

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΙΙΡΙΟ

Παλαιολόγοι 21, 27, 28, 34, 40, 48 Παλαμας Κωστής 134 Παλινόρθωση (της βασιλείας, 1936) 128 ΙΙάλμερστον 81, 85 Πανεπιστήμιο ’Αθηνών 78, 91 πανθεϊσμός 57 πανσλαβισμός 106 Παπαναστασίου Ά λ. 127 ΙΙαπανδρέου Άνδρέας 151, 152 ΙΙαπανδρέου Γεώργιος 148, 150152 Παπαρρηγόπουλος Κ. 93 Παπαφλέσσας Δίκαιος 67 παραγωγή 52, 129, 130, 146* άγροτική 78, 145, 146' βιομη­ χανική 146, 149 παράδοση (βυζαντινή) 135* (ελλη­ νική) 155' (έλληνιστική) 135* (λαϊκή) 48, 56, 92* (λόγια) 56 Παραδουνάβειες χώρες 45, 51. παρακμή 135 παραστρατιωτικές δυνάμεις 144 ΙΙαρίσι 57, 104 παροικία 49, 52, 56, 61, 63, 89 πασαλίκι 40 πασάς 40, 43, 60 Πασβάνογλου 60 Πάτρα 52, 96 Πατριαρχεία 17, 97 Πατριαρχείο 44, 48, 54, 77, 80, 86, 91, 94, 98, 108, 128* ’Αλεξάνδρειας 94* ρωσικό 49 Πατριάρχης 44, 54 Πατριαρχική Σχολή 49 πατριωτικές έταιρεΐες 106 πατριωτικές όργανώσείς 109 Πατσίφικο Δαυίδ 85 πεδινοί 96 πεζογραφία 51, 93, 133 πείνα 138 Πειραιάς 86, 116, 121, 142. πειρατεία 73 Πελοποννησιακή Γερουσία 68 Πελοπόννησος 33, 34, 38, 39, 41, 51, 52, 54, 59-61, 67, 68, 70, 77, 93, 95, 125. Πέραν 33 Περσία 138 Πέτρος Μέγας 59

Πήλιο 46, 54 Πίζα 45 Πίνδος 108, 138 Πίος Β' 39 Πλαστήρας I. 124, 127, 131, 143 Πλήθων βλ. Γεμιστός Γ. πληθυσμός 43, 46, 58, 64, 79, 90, 102, 108, 119, 124, 128, 130, 145-147* (μεταφορά του-) 41* (όδοφυλακή) 46* (πρόσφυ­ γες Μ. *Ασίας) 123, 124 πόλεμοι (Αυστριακής αύτοκρ. κατά Τούρκων) 39* ( βαλκανικοί ) 116, 117, 119, 124* (βενετοτουρκικός 1499-1502) 39* (βενετοτουρκικός 1645-1715) 40* (έλληνο-ιταλικός, έλληνογερμανικός 1940-41) 138* (κατά της ’Αβησσυνίας, 1935) 137’ (να­ πολεόντειοι' πβ. άποκλεισμός (ευρωπαϊκός) 52, 53* (παγκό­ σμιος πόλεμος Α') 116, 119, 122, 135* (παγκόσμιος πόλε­ μος Β') 16, 137, 145* (ρωσοτουοκικοί Α' 1768-74* Β' 1788-92) 59, 60 πόλεμος άντάρτικος 139 Πολίτης Ν. 93 πολιτικές έλευθερίες 80 πολιτισμός 48* (λαϊκός) 20, 21, 23, 28, 48, 50, 51, 56, 92, 93 Πόρτο Λάγο 118 Πρακτορείο ’Αγκώνας 61 πράκτορες (έπαναστατικοί) 61 πραξικόπημα 127, 128, 131, 150, 152* (3ης Σεπτ. 1843) 82* (1909) 111 Πριγκηπάτο του Μορέως 33 προεστοί 47 πρόκριτοι (πβ. προύχοντες) 46, 47, 54, 59, 61, 63, 67-69, 72, 73, 90 προνόμια 35, 44, 47, 145 προστασία 52, 61, 105 τιροστατευόμενοι 52 προστατευτισμός 130 πρόσφυγες (βλ. καί πληθυσμός) 124, 126, 128, 129. Προσωρινή 'Επιτροπή *Εθνικής *Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.) 140

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Προσωρινή Κυβέρνηση Βενιζέλου 121

Προσωρινή Κυβέρνηση Έλενθεθερης Ελλάδας (1947) 143 Προσωρινό Συμβούλιο 94 προτεστάντες 50 προϋπολογισμός 103, 104 προύχοντες 15, 17 Πρωσία 108 Πρωτόγεροι 47 πρωτοδικεία 7 7 Πρωτόκολλο : Λονδίνου (Φεβ. 1830) 72* Λονδίνου (1841) 82* Φλωρεντίας (1913) 119* (έλληνοσερβικό) Γενεύης (1929) 128 ραγιάδες 42, 43, 89 Ραγούζα 45 Ραγουζαΐοι 45

Ράλλης Μιχαήλ 39

Ράλλης Παλαιολόγος Διονύσιος 40

Ραντοβίτσα 118 Ρεθυμνος 36

Ρήγας Φερραΐος 61-63 ριζοσπάστες 96* (Επτάνησα) 97 Ρίλα 108 Ρόδος 34, 38, 39, 46, 51 ρομαντισμός 81, 92 Ρόμμελ 139 Ροΰζβελτ 142 Ρουμανία 97, 107, 108, 117, 129, 137 Ρουμάνοι 59, 99 Ρούντχαρτ 80

Ρουπελ 121 Ρουσσώ 56 Ρωμαϊκή αύτοκρατορία 11, 28 ρωμαϊκή Ιδέα 21, 22 Ρωμαίος 21, 28, 29 Ρωσία 15, 52, 53, 59, 61, 62, 64, 67, 70, 71, 80, 81, 83, 85, 86, 89, 91, 96, 97, 106-109, 116, 117, 119-121, 138

Σαγκάριος (μάχη του -) 124 Σαμοθράκη 33 Σάμος 33, 62, 67, 82, 117 σαμποτάζ 139 Σαντζάκι 40 Σαπιέντζα 85

335

Σάχτ, δόκτωρ 132 Σαχτούρης 70 Σβώλος *Αλ. 140 Σελίμ, Β' 38 Σεράγεβο 120 Σεραφείμ (έπισκ. Φαναριού) 40 Σερβία 45, 97, 99, 106-108, 117, 119-121, 128 Σέρβοι 34, 59, 98, 108, 117 Σέρρες 28, 107 Σεφέρης Γιώργος 136 Σήτον, Λόρδος Μεγάλος *Αρμο­ στής 96 σιδηροδρομικό δίκτυο 100 Σικελιανός Άγγελος 134 σιτηρά 45 Σκεντέρμπεης 37 Σκόμπι 142 Σκόπια 117 Σκούφος 51 Σλαβομακεδόνες 109, 129 Σλάβοι 58 Σμύρνη 52, 59, 122-124 Σοβιέτ 123 Σοβιετική Ένωση 150 Σοβιετικός συνασπισμός 144 Σολωμός Διονύσιος 92, 134 σοσιαλισμός 19, 24, 109, 116, 127, 135 σοσιαλιστικά κόμματα 17 Σοσιαλιστικό Ε ργατικό Κόμμα 127 Σοσιαλιστικό Κόμμα 139 Σουλεϊμάν ό Μεγαλοπρεπής 38 Σούλι 60 Σουλιώτες 60 σούμτιασης 40 Σόφια 109, Σοφιανός Νικόλαος 50 Σοφοκλής 132 Σοφούλης Θεμ. 143 σηαχήδες 42 Σπέτσες 52, 54 Σπινόζα 56 Στάλιν 142 σταυροφορίες 37 σταυροφόροι 27, 33, 37 σταφίδα κορινθιακή 90 Στενά 120 Στερεά Ελλάδα 41, 60, 67, 68, 70, 77 στρατιωτικοί (έπαν. 1821) 68, 72

336

ΓΕΝΙΚΟ ΕΤΡΕΤΗΡΙΟ

Στρατιωτικός Σύνδεσμος 110, 131 στρατοδικεία 77 στρατολόγηση 42 στρατός 19, 78, 98,103,109, 115, 127, 141, 142, 145, 149, 150, 152, 153 Στρώμνιτσα 118 συγκοινωνίες 100 Σύμβαση : της Κωνσταντινούπο­ λης (1800) 62* της 2ης 'Ιουλίου 1881 107* έλληνοβουλγαρική (1919) 125* έλληνοτουρκική (1923) 125* Ούάσιγκτον γιά 8ωρο 126* 1923 (άνταλλαγή μειονοτήτων) 128 Συμβούλιο της Έπικρατείας 83 Συμμαχία ('Αγγλίας, Γαλλίας, Τουρκίας 1938) 137 Συμφωνία : της Κωνσταντινού­ πολης (1881) 107* Ιταλοελληνική (1919) 122* Ιταλοαλβανική (1920) 123* Γαλλίας μέ Κεμάλ (1921) 124* του Λιβά­ νου (1944) 142* της Γκαζέρτας (1944) 142* της Βάρκιζας (1945) 142, 143 Σύμφωνο Ελλάδας - Τουρκίας (1930) 128 συνάλλαγμα 104 Συνδιάσκεψη: του Παρισιού (1869) 99* του Κιεμπέκ 142 συνδικαλισμός 105, 116, 127, 149 Συνέδριο : Παρισιού (1856) 86* του Βερολίνου (1878) 107, 108, 117 Συνθήκη : Κάρλοβιτς 38* Καμποφόρμιο 61* Κιουτσούκ Καϊναρτζή 52* Παρισιού (1815) 62* Άδριανούπολης (1829) 72* του Μαΐου 1832 73* Ιίαρισιου (1856) 86, 89, 97* Φεζλάου (1867) 99' *Αγίου Στεφάνου (1878) 107* Λονδίνου (1913) 117' Βουκουρεστίου (1913) 118 έλληνοσερβικής συμμαχίας (1913) 120* της 6ης Λίαρτίου 1915 120* Λονδίνου (1915) 120 Νεΐγυ (1919) 122' Σεβρών (1920) 122· Λωζάννης (1923) 124, 125' (έλληνοσερβική) φι­ λίας (1929) 128* μή έπίθεσης (Βουλγαρίας καί βαλκανικής

Entente, 1938) 129* Παρι­ σιού (1947) 149 Σύνταγμα: 17, 77, 80, 83,131,152* (Ρήγα) 62· Γαλλικό (1793) 62* Έπιδαύρου (1822) 68* (1844) 82-84, 95* (1864) 96, 115' (1911) 115, 129' (1927) 129· (Κύπρου, 1954) 149 συνταγματική μοναρχία (18431856) 84 συνταγματικοί 80 συντεχνίες 54, 55, 62 συντηρητικοί (Επτάνησα) 97 συντροφιές 53 συνωμοσίες 82 Συρία 138 Σύρος 95 Σφακιά 36, 47 σχολεία (βλ. καί έκπαίδευση, παι­ δεία) 49, 50, 57, 78, 109, 115, 116, 125 σχολές 55, 56 σώματα άσφαλείας 142

Τάγμα του *Αγίου Ίωάννου 34 Τάγματα Άσφαλείας 140 Ταίναρο 81 Τανζιμάτ (1839) 89 Ταύρος 81 Τ.Ε.Α. 145 τεκτονισμός 57, 63 Τένεδος 118, 122 Τεργέστη 59 Τερτσέτης Γ. 93 τζάκια 55 Τιμάριθμος 126 τιμάριο 41-43 τιμαριώτης 41, 42 τόκος 101 Τό ταξίδι μου 133 Τουρκία 73, 81, 82, 86, 89-91, 98, 101, 107-110, 116-119, 122-124, 128, 129, 143, 150. τούρκικη κατοχή 35 Τούρκοι passim Τουρκοκρατία passim Τουρκομάνοι 37 τραγωδία 134 Τράπεζα : 'Λ&ηνών 101' 'Ελλά-

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

δας 129* Ήπειροθεσσαλίας 101, 104 Τράπεζες 14, 101, 102, 146 τραπεζίτες 55, 64, 103, 104 Τρίκαλα 40 Τρικούπης X. 96, 98, 100, 102104. Τριπλή Συμμαχία 71 τρομοκρατία 143, 144, 147, 149 τρομοκρατικές Οργανώσεις 143 τρόπος ζωής 55 Τρούμαν 143 Τσεσμές 59 τσιφλίκια 42, 43 Τσουδερός 143 Τσώρτσιλ Ούίνστων 138-140, 142 τυπογραφεία 50, 55 τυπογραφία 50 "Υδρα 52, 54, 67 υπάλληλοι 103 υπηρεσίες 14, 103, 146 υποαπασχόληση 147 *Υπουργείο Γεωργίας 125 'Υψηλάντηδες 53 'Υψηλάντης ’Αλέξανδρος 58, 63, 67 φαβιανισμός 135 Φαλμεράυερ 93 Φαναριώτες 13, 45, 47, 53-58, 63, 91, 92 Φεντερασιον 116 Φερδίνάνδος, βασιλιάς Βουλγα­ ρίας 110 Φερράρα - Φλωρεντία (σύνοδος της -) 23 Φθιώτιδα 125 φιλελευθερισμός 17, 18, 24, 57, 61-63, 68, 71, 77, 85, 91, 94-96, 100, 106, 110, 115, 129, 135 φιλελεύθεροι (Επτάνησα) 96 φιλελληνισμός 70, 71 Φ ιλική 'Ε ταιρεία 17, 18, 63, 67 Φιλόμονσοζ *Ε ταιρεία 63 Φιλορθόδοξος 'Εταιρεία 81 φιλοσοφία 57 φιλόσοφοι 57 Φίνλεϋ Γ. 85

337

φιρμάνι 44 Φοινιξ 81 Φοιτητική Συντροφιά 134 φόροι 78, 103, 104, 116, 126, 131, 147* (κατανομή -)46, 47· Ιμμεσοι 42' κρατικοί 41* φόρος : Ιγγειος 41* κεφαλικός 42 φορολογικές άτέλειες 46 Φράγκοι 34, 35 Φραγκοκρατία 23, 27, 28, 33, 34, 48, 51 φρύγκος 92 Φρειδερίκος Μέγας 57 φυσική 56 Φώκαια 33 φωτισμένος δεσποτισμός 57

Χαϊντοΰκοι 47 Χαλκιδική 46, 54, 118 Χαλκοκονδύλης Λαόνικος 21 χαρατζϊ « έραζ'ι 42 χαράτσι 41, 42 χάσι 41 Χασιά 54 Χατζηδάκης Γεώργιος 133 Χάτι - Χονμαγιούν (1856) 89, 94 Χειμάρρα 39, 46, 60 χημεία 56 Χίος 33, 38, 46, 49, 52, 54, 94, 117 Χίτλερ 137, 138 Χούντα 152 χρεωκοπία 104, 130 χρονογραφία 93 Χρύσανθος 55 χωροφυλακή 78, 149 Ψαρά 52, 54 Ψυχάρης Γιάννης 133, 134 ψυχρός πόλεμος 144 arkán 46 a yan 46 bida’ t 43 Chasseurs dO rient 61 C.I.A. 145, 152 dj i zya 41 D rang n a ch O sten 108 e ch r a f 46 22

338

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Entente 117, 119, 120, 121, 123, 124* βαλκανική 120, 129 gentry 55 ihtiyarlar 46 martolos 47 Mazzini 85 mukataa 43

mülk 41 Propaganda fide (de) 35 reaya 42 regimen 35

régiment albanais 61 sindici 35

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ό Νίκος Σβορωνος γεννήθηκε τό 1911 στή Λευκάδα' τίς έγκύκλιες σπουδές στήν Ιδιαίτερη πατρίδα ^ τό 1928, στή Φιλοσοφική Σχολή τοδ Πανεπιστήμιου Αθηνών και πηρ "W ώς συντάκτης στό Λεξ,κόν rffc (έκδ. Δημητράκου) καί ώς έκτακτος συντάκτης στό Μεσαιωνικό χεϊο τής 'Ακαδημίας ’Αθηνών, άπό τό 1933. ι„νο-ιταλικό Επιστρατεύτηκε άπό τό 1939 καί πήρε μέρος στ στρατιώπόλεμο στήν ’Αλβανία (1940-1941), στήν άρχη σάν άπλόςστΡα της, ύστερα σάν έφεδρος άνθυπολοχαγός (άπόφοιτος της στήν λής Καβάλας). Μετά τήν κατάρρευση του μετωπου πηρ μ ρ ^ ’Εθνική ’Αντίσταση στίς τάξεις τού ΕΑΜ-ΕΛΑΙ (1941-19 ). ληλα δίδασκε στό Λύκειο ’Αθηνών. Λ . Τό Δεκέμβρη του 1945 άναχώρησε γιά τή Γαλλία ύπότροφ ς ης Γαλλικής Δημοκρατίας καί συνέχισε τίς σπουδέΙ * ° * ών οτή Pratique Des Hautes Études, στή Σχολή ’Ανατολικών Γλωσσων στη Σορβόνη καί στό Collège de France. _ , ΓαλΚατά τή διάρκεια τών σπουδών του καί των έΡευ™>ν . ·Α. λία πληροφορείται δτι άπολύθηκε άπό τό ^ ιθαγένεια καδημίας’Αθηνών (1947) δτι του άφαιρέθηκε ή έλλη μέ τό άπό 29 ’Ιουνίου 1955 Β. Διάταγμα. Π962) Élève Diplomé τής Ε.Ρ.Η.Ε. (1947), Διδάκτωρ Τρι ?0^ α τ ό Docteur es Lettres τής Σορβόνης (1975), έργάστηκε π Τό 1961 θνικό Κέντρο ’Επιστημονικών ’Ερευνών(CNRS)^ ς Γ « ^ , · ™ άπόκτησε τή γαλλική ύπηκοότητα και άπό τό ΛιευθυνÉcole Pratique des Hautes Études (IV Section) ως καθηγητής τής Σπουδών στήν έδρα τής «'Ιστορίας τών Θεσμών τής Βυζαντ νης κ

α

ί

ort · Μ < 4 **>Μ « ο Π « * « » « !“ θΜοολονΙν,ς, ,6 197«. Ή Φιίοοοφική ¡**