Περί Φωτίσεως - Jose Saramago

•••-'-Csi

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Α Π' Ο Λ Ο ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Περί φωτίσεως

Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε με την επιχορήγηση του Institute Portugues do Livro e das Bibliotecas

M|C MlMSTEHID DA CuLTURA

h INSTITUTO RjRTVGL'fes DO LlVHO Ε DAS BtBLlOTECAS

Στην Πιλάρ, όλες ης Στον Μανονέλ

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Jose Saramago, Ensaio sobre a Lucidez e

β

Copyright Jose Saramago & Editorial Caminho, S.A., Lisboa, 2004. By arrangement with Dr. Ray-Giide Mertin, Literarische Agentur, Bad Homburg, Germany Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2004

Έτος 1ης έκδοσης 2006 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολο του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευση του με οποιονδήποτε τρό­ πο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμ­ βασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοι­ χειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φω­ τοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11,10678 Αθήνα "Ξ 210-330.12.08 - 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: [email protected] www.kastaniotis.com

ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Τ Υ Π Οθ Η ΚΕ ΣΕ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ

ISBN 978-960-03-4234-5

X A P T I O W K

Βάθκεθ

μέρες

Μονταλμπάν

Ας ουρλιάξουμε, είπε ο σκύλος. Βιβλίο των Φωνών

Κ

ΑΚΟΣ ΚΑΙΡΟΣ ΓΙΑ ΨΗΦΟ, ΠΑΡΑΠΟΝΕΘΗΚΕ Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ

της εφορευτικής επιτροπής του εκλογικού τμήματος α­ ριθμός δεκατέσσερα κλείνοντας με βία τη μουλιασμένη ομπρέλα και βγάζοντας την γκαμπαρντίνα που ελάχιστα του είχε χρησιμεύσει στην απόσταση σαράντα μέτρων ασθμαίνο­ ντος τροχάδην από το σημείο όπου είχε αφήσει το αυτοκίνη­ το μέχρι την πόρτα όπου, με την ψυχή στο στόμα, έμπαινε τώ­ ρα. Ελπίζω να μην είμαι ο τελευταίος, είπε στο γραμματέα, που τον παρακολουθούσε κάπως μαζεμένος, προφυλαγμέ­ νος από τη νεροποντή που παρασυρμένη από τον άνεμο πλημμύριζε το πάτωμα. Δεν έχει έρθει ακόμα ο αναπληρωτής σας, αλλά είμαστε εντός χρόνου, τον καθησύχασε ο γραμμα­ τέας, Με τέτοια βροχή θα είναι αληθινός άθλος αν έρθουμε ό­ λοι, είπε ο πρόεδρος καθώς έμπαινε στην αίθουσα όπου θα πραγματοποιούνταν η ψηφοφορία. Χαιρέτησε πρώτα τους συναδέλφους της επιτροπής που θα ενεργούσαν ως έφοροι, κατόπιν τους αντιπροσώπους των κομμάτων και τους αντί­ στοιχους αναπληρωτές τους. Πρόσεξε να χρησιμοποιήσει τις ίδιες λέξεις με όλους, χωρίς ν' αφήσει να διαφανεί στο πρό­ σωπο ή στον τόνο της φωνής του η παραμικρή ένδειξη που θα επέτρεπε να γίνουν αντιληπτές οι προσωπικές του πολιτι­ κές και ιδεολογικές τάσεις. Ένας πρόεδρος, έστω μιας κοινής εφορευτικής επιτροπής όπως αυτή, θα πρέπει να κινείται σε κάθε περίσταση με οδηγό την αυστηρότερη σημασία της ανε­ ξαρτησίας, ή, με άλλα λόγια, να κρατάει τα προσχήματα.

Εκτός από την υγρασία, που έκανε την ατμόσφαιρα πιο πυκνή, ήδη βαριά από μόνη της αφού η αίθουσα ήταν εσω­ τερική, με δυο στενά παράθυρα μόνο που έβλεπαν σε μια ε­ σωτερική αυλή, σκοτεινή ακόμα και τις ηλιόλουστες μέρες, η ανησυχία, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση της κα­ θομιλουμένης, κοβόταν με το μαχαίρι. Προτιμότερο ήταν να αναβάλλονταν οι εκλογές, είπε ο αντιπρόσωπος του κόμμα­ τος του κέντρου, κ.τ.κ., από χθες που βρέχει ασταμάτητα υ­ πάρχουν παντού καταστροφές και πλημμύρες, η αποχή αυ­ τή τη φορά θ' ανέβει κατακόρυφα. Ο αντιπρόσωπος του κόμ­ ματος της δεξιάς, κ.τ.δ., έγνεψε με το κεφάλι του συμφωνώ­ ντας, θεώρησε όμως ότι η συνεισφορά του στη συζήτηση θα έπρεπε να ενδυθεί τη μορφή ενός προσεκτικού σχολίου, Ασφαλώς, δεν υποτιμώ αυτό τον κίνδυνο, πιστεύω ωστόσο ότι το ακηλίδωτο πολιτικό αίσθημα των συμπολιτών μας, το οποίο τόσες φορές επέδειξαν, είναι πλήρως άξιο της εμπι­ στοσύνης μας, διότι έχουν συνείδηση, ω ναι, έχουν απόλυτη συνείδηση, της έξοχης σημασίας των δημοτικών αυτών ε­ κλογών για το μέλλον της πρωτεύουσας. Κι αφού τα είπαν αυτά, κι ο ένας κι ο άλλος, ο αντιπρόσωπος του κ.τ.κ και ο αντιπρόσωπος του κ.τ.δ., με ύφος λίγο καχύποπτο και λίγο ειρωνικό, στράφηκαν προς τον αντιπρόσωπο του κόμματος της αριστεράς, κ.τ.α., περίεργοι να δουν τι θα μπορούσε ε­ κείνος να αποφανθεί. Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, στάζοντας νερά απ' όλες τις μεριές, χίμηξε στην αίθουσα ο αναπληρω­ τής πρόεδρος, και, όπως ήταν αναμενόμενο, μιας και η ο­ μήγυρη της εφορευτικής επιτροπής συμπληρωνόταν, η υπο­ δοχή ήταν κάτι παραπάνω από εγκάρδια, θερμή. Δεν κατα­ φέραμε επομένως να μάθουμε την άποψη του αντιπροσώ­ που του κ.τ.α., ωστόσο, αν κρίνουμε από κάποια προηγού­ μενα επεισόδια, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν θα πα­ ρέλειπε να εκφραστεί σύμφωνα με μια γραμμή σαφούς ι­ στορικής αισιοδοξίας, με μια φράση σαν αυτή, λόγου χάρη, Οι ψηφοφόροι του κόμματος μου είναι άνθρωποι που δεν

τρομάζουν με το παραμικρό, δεν είναι άνθρωποι που κάθο­ νται στο σπίτι τους εξαιτίας λίγων σταγόνων νερού που έ­ πεσαν από τα σύννεφα. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν λί­ γες σταγόνες, ήταν κουβάδες, ήταν κανάτες, ήταν νείλος, ιγκουαζού και γιανγκτσέ, η πίστη όμως, ευλογημένη ας είναι στους αιώνες, εκτός από το να κινεί βουνά από το δρόμο ό­ σων απολαμβάνουν τη δύναμη της, είναι ικανή να τα βάλει με πιο ορμητικά νερά και να βγει στεγνή. Συστάθηκε η επιτροπή, ο καθένας στη θέση που του αντι­ στοιχούσε, ο πρόεδρος υπέγραψε την πράξη και έδωσε εντο­ λή στο γραμματέα να πάει να την αναρτήσει, όπως ορίζει ο νόμος, στην πόρτα του κτηρίου, αλλά ο εντεταλμένος, επι­ δεικνύοντας στοιχειώδη σωφροσύνη, επέστησε την προσοχή στο γεγονός ότι το χαρτί δεν θα άντεχε στον τοίχο ούτε ένα λεπτό, στο πι και φι το μελάνι θα σβηνόταν, και μέχρι να πεις κύμινο θα το έπαιρνε ο άνεμος. Τοποθετήστε το λοιπόν από μέσα, όπου η βροχή δεν το φτάνει, ο νόμος δεν προέβλεψε αυτή την περίπτωση, το σημαντικό είναι να αναρτηθεί η πρά­ ξη και σε κοινή θέα. Ρώτησε την επιτροπή αν συμφωνούσε, όλοι είπαν ναι, με τη διασφάλιση μετά από αίτημα του αντι­ προσώπου του κ.τ.δ. ότι η απόφαση θα καταγραφόταν στα πρακτικά για να αποφευχθούν ενστάσεις. Όταν ο γραμμα­ τέας επέστρεψε από την υγρή αποστολή του, ο πρόεδρος τον ρώτησε πώς ήταν ο καιρός κι εκείνος απάντησε, ανασηκώνο­ ντας τους ώμους, Τα ίδια, και μη χειρότερα, Υπάρχει ψηφο­ φόρος εκεί έξω, Ούτε υποψία. Ο πρόεδρος σηκώθηκε και κάλεσε τα μέλη της επιτροπής και τους κομματικούς αντι­ προσώπους να τον συνοδέψουν στην επιθεώρηση του παρα­ βάν ψηφοφορίας, που αποδείχτηκε καθαρή από στοιχεία που θα μπορούσαν να μιάνουν την αγνότητα των πολιτικών επιλογών που θα λάβαιναν χώρα εδώ ολόκληρη την ημέρα. Τελειώνοντας με τα τυπικά, επέστρεψαν στις θέσεις τους για να εξετάσουν τον κατάλογο των εγγεγραμμένων, τον οποίο βρήκαν επίσης καθαρό από ανωμαλίες, παραλείψεις και υ-

ποψίες. Είχε φτάσει η σημαντική στιγμή όπου ο πρόεδρος α­ νοίγει και επιδεικνύει την κάλπη μπροστά στους εκλογείς για να διαπιστώσουν πως είναι άδεια, ούτως ώστε αύριο, αν χρεια­ στεί, να είναι μάρτυρες ότι καμία παράνομη πράξη δεν έβα­ λε σ' αυτήν, στα μουλωχτά τη νύχτα, ψεύτικες ψήφους που θα διέφθειραν την ελεύθερη και κραταιά πολιτική βούληση των δημοτών, ότι δεν θα επαναλαμβανόταν εδώ για μια ακό­ μα φορά η ιστορική λαθροχειρία που πήρε το γραφικό όνομα καπέλωμα,* η οποία, ας μην ξεχνάμε, μπορεί να διαπραχθεί είτε πριν, είτε κατά τη διάρκεια, είτε μετά την εκλογή, ανα­ λόγως την περίσταση και την αποτελεσματικότητα των αυ­ τουργών και των συνενόχων τους. Η κάλπη ήταν άδεια, αγνή, άσπιλη, αλλά στην αίθουσα δεν υπήρχε ούτε ένας εκλογέας, έστω για δείγμα, στον οποίο να την επιδείξουν. Ίσως κά­ ποιος να τριγυρνά έξω χαμένος, παλεύει με τους χείμαρρους, αντιστέκεται στις βουρδουλιές του ανέμου, σφίγγοντας στο μέρος της καρδιάς το έγγραφο που τον πιστοποιεί ως πολίτη με δικαίωμα ψήφου, αλλά, έτσι όπως έχουν τα πράγματα στον ουρανό, θ' αργήσει πολύ μέχρι να φτάσει εδώ, αν τυχόν δεν επιστρέψει τελικά στο σπίτι για να παραδώσει το μέλλον της πόλης σ' εκείνους που ένα μαύρο αυτοκίνητο θα τους αφήσει στην πόρτα και από την πόρτα μετά θα έρθει να τους πάρει, όταν θα έχει εκπληρώσει το πολιτικό του καθήκον εκείνος που κάθεται στο πίσω του κάθισμα. Μόλις τελειώσει η διενέργεια επιθεώρησης στα διάφορα υλικά, ορίζει ο νόμος της χώρας αυτής να ψηφίσουν αμέσως ο πρόεδρος, τα μέλη και οι αντιπρόσωποι των κομμάτων, κα­ θώς και οι αντίστοιχοι αναπληρωτές τους, εφόσον, φυσικά, αυτοί είναι εγγεγραμμένοι στον εκλογικό κατάλογο του τμή­ ματος στο οποίο ανήκουν ως εφορευτική επιτροπή, όπως συ­ νέβαινε στην περίπτωση αυτή. Όσο κι αν πήγαιναν με το πά* Νοθεία στην ψηφοφορία την εποχή που ένα καπέλο χρησίμευε για κάλπη. (Σ.τ.Μ.)

σο τους, τέσσερα λεπτά ήταν αρκετά για να δεχτεί η κάλπη τις έντεκα πρώτες ψήφους της. Κι η αναμονή, δεν υπήρχε άλλη επιλογή, άρχισε. Δεν είχε περάσει ούτε μισή ώρα όταν ο πρόεδρος, ανήσυχος, πρότεινε σε κάποιο μέλος να πάει να δει μήπως ερχόταν κανείς, μήπως τυχόν είχαν εμφανιστεί ψηφοφόροι αλλά, βρίσκοντας την πόρτα κλειστή από τον ά­ νεμο, έφυγαν αμέσως διαμαρτυρόμενοι, αφού οι εκλογές εί­ χαν αναβληθεί, γιατί τουλάχιστον δεν είχαν την ευγένεια να ενημερώσουν τον πληθυσμό από το ραδιόφωνο και την τη­ λεόραση, μήπως για τέτοιου είδους ενημέρωση δεν τα έχου­ με. Είπε ο γραμματέας, Όλος ο κόσμος ξέρει πως μια πόρτα που κλείνει από τον άνεμο κάνει δαιμονισμένο θόρυβο, κι ε­ δώ δεν ακούστηκε τίποτα. Το μέλος δίστασε, να πάω να μην πάω, αλλά ο πρόεδρος επέμεινε, Πηγαίνετε, κάντε μου τη χάρη, και προσέξτε μη γίνετε μούσκεμα. Η πόρτα ήταν ανοι­ χτή, σταθερά σφηνωμένη. Το μέλος έβγαλε το κεφάλι έξω, μια στιγμή ήταν αρκετή για να κοιτάξει κι απ' τις δυο μεριές και να το μαζέψει στάζοντας σαν το είχε βάλει κάτω από το ντους. Ήθελε να πράξει σαν καλό μέλος, να ευχαριστήσει τον πρόεδρο του, και, μιας κι αυτή ήταν η πρώτη φορά που τον καλούσαν στο καθήκον, ήθελε να εκτιμηθεί για την ταχύτητα και την αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών που προσέφερε, με τον καιρό και την εμπειρία, ποιος ξέρει, ίσως έφτανε κά­ ποτε η μέρα που θα προέδρευε σε μια εφορευτική επιτροπή, μήπως δεν έχουν διασχίσει τον ουρανό πτήσεις μεγαλύτερες απ' αυτήν, και δεν κάνει εντύπωση σε κανέναν. Όταν επέ­ στρεψε στην αίθουσα, ο πρόεδρος, μετανοημένος αλλά και διασκεδάζοντας, αναφώνησε, Καλέ μου άνθρωπε, δεν χρεια­ ζόταν να γίνετε μούσκεμα, Δεν έχει σημασία, κύριε πρόεδρε, είπε το μέλος καθώς σφούγγιζε το σαγόνι του με το μανίκι του σακακιού του, Είδατε τελικά κανέναν, Μέχρι εκεί που φτάνει η όραση μου κανέναν, ο δρόμος μοιάζει με έρημο νε­ ρού. Ο πρόεδρος σηκώθηκε, έκανε μερικά αναποφάσιστα βήματα μπροστά από την επιτροπή, πήγε μέχρι το παραβάν,

κοίταξε μέσα και επέστρεψε. Ο αντιπρόσωπος του κ.τ.κ. πή­ ρε το λόγο για να υπενθυμίσει την πρόγνωση του για την α­ ποχή που θα ανέβαινε κατακόρυφα, ο αντιπρόσωπος του κ.τ.δ έπαιξε ξανά τη συμφιλιωτική νότα, οι εκλογείς είχαν ό­ λη την ημέρα μπροστά τους για να ψηφίσουν, μάλλον θα πε­ ρίμεναν να κοπάσει η καταιγίδα. Ο αντιπρόσωπος του κ.τ.α προτίμησε πλέον να σωπάσει, σκεφτόταν πόσο θλιβερή ε­ ντύπωση θα έκανε αν είχε αφεθεί να εκστομίσει αυτό που ή­ θελε να πει τη στιγμή που μπήκε στην αίθουσα ο αναπληρω­ τής πρόεδρος, Λίγες σταγόνες νερού δεν φτάνουν για να τρομάξουν τους ψηφοφόρους του κόμματος μου. Ο γραμμα­ τέας, τον οποίο όλοι κοιτούσαν αναμένοντας κάτι, επέλεξε να παρουσιάσει μια πρακτική πρόταση, Νομίζω ότι θα ήταν καλή ιδέα να τηλεφωνούσαμε στο υπουργείο και να ζητού­ σαμε πληροφορίες πώς εξελίσσεται η ψηφοφορία εδώ και στην υπόλοιπη χώρα, έτσι θα μάθουμε αν αυτή η διακοπή ε­ κλογικού ρεύματος είναι γενική ή αν είμαστε οι μόνοι στους οποίους δεν έχουν έρθει ακόμα οι εκλογείς για να μας δια­ φωτίσουν με την ψήφο τους. Αγανακτισμένος ο αντιπρόσω­ πος του κ.τ.δ. σηκώθηκε, Αιτούμαι να καταγραφεί στα πρα­ κτικά η ζωηρή μου διαμαρτυρία, ως αντιπροσώπου του κόμ­ ματος της δεξιάς, έναντι των ασεβών όρων και του απαρά­ δεκτου σκωπτικού ύφους με το οποίο αναφέρθηκε μόλις ο κύριος γραμματέας στους εκλογείς, αυτούς που αποτελούν ύψιστους υπερασπιστές της δημοκρατίας, χωρίς τους οποίους η τυραννία, η όποια από τόσες που υπάρχουν στον κόσμο, κι είναι πολλές, θα είχε σφετεριστεί την πατρίδα που μας γέν­ νησε. Ο γραμματέας ανασήκωσε τους ώμους του και ρώτησε, Να σημειώσω το αίτημα του κυρίου αντιπροσώπου του κ.τ.δ., κύριε πρόεδρε, Φρονώ ότι δεν χρειάζεται να φτάσουν εκεί τα πράγματα, συμβαίνει απλώς να είμαστε νευρικοί, μπερδεμένοι, ταραγμένοι, και, όπως είναι γνωστό, με μια τέ­ τοια ψυχική διάθεση είναι εύκολο να πούμε πράγματα που στην πραγματικότητα δεν τα πιστεύουμε, είμαι βέβαιος πως

ο κύριος γραμματέας δεν ήθελε να προσβάλει κανέναν, είναι και ο ίδιος εκλογέας με συνείδηση των υποχρεώσεων του, και απόδειξη είναι ότι, όπως όλοι όσοι βρισκόμαστε εδώ, ήρθε α­ ντιμέτωπος με τη θεομηνία για να φτάσει εκεί που τον κα­ λούσε το καθήκον, ωστόσο αυτή η ειλικρινής αναγνώριση δεν θα μ' εμποδίσει να παρακαλέσω τον κύριο γραμματέα να επιδοθεί αυστηρά στην εκτέλεση της αποστολής που του α­ νατέθηκε, απέχοντας από οποιοδήποτε σχόλιο θα μπορούσε να προσβάλει την προσωπική και πολιτική ευαισθησία των παρισταμένων προσώπων. Ο αντιπρόσωπος του κ.τ.δ. έκανε ένα ξερό νεύμα το οποίο ο πρόεδρος προτίμησε να ερμηνεύ­ σει ως συναινετικό, και η διένεξη έμεινε εκεί, πράγμα στο ο­ ποίο συνέβαλε θερμά ο αντιπρόσωπος του κ.τ.κ. υπενθυμί­ ζοντας την πρόταση του γραμματέα, Πραγματικά, πρόσθεσε, είμαστε σαν τους ναυαγούς στη μέση του ωκεανού, χωρίς πα­ νιά και πυξίδα, χωρίς κατάρτι και κουπί, και χωρίς πετρέ­ λαιο στο ντεπόζιτο, Έχετε απόλυτο δίκιο, είπε ο πρόεδρος, θα τηλεφωνήσω στο υπουργείο. Υπήρχε ένα τηλέφωνο σ' έ­ να απομακρυσμένο τραπέζι και κατευθύνθηκε προς τα εκεί, παίρνοντας μαζί του το φύλλο με τις οδηγίες που του είχε ε­ πιδοθεί μερικές μέρες νωρίτερα και όπου υπήρχαν, ανάμεσα σε άλλες χρήσιμες υποδείξεις, οι αριθμοί τηλεφώνου του υ­ πουργείου των εσωτερικών. Η επικοινωνία υπήρξε σύντομη, Ομιλεί ο πρόεδρος της ε­ φορευτικής επιτροπής αριθμός δεκατέσσερα, είμαι πολύ α­ νήσυχος, πραγματικά κάτι περίεργο συμβαίνει εδώ, μέχρι αυτή τη στιγμή δεν έχει εμφανιστεί ούτε ένας εκλογέας για να ψηφίσει, είναι πάνω από μία ώρα που έχουμε ανοίξει, κι ούτε ψυχή, μάλιστα, κύριε, φυσικά, αυτή η καταιγίδα δεν σταματά με τίποτα, βροχή, αέρας, πλημμύρες, μάλιστα, κύ­ ριε, θα κάνουμε υπομονή και θα μείνουμε σταθεροί, φυσικά, γι' αυτό είμαστε εδώ, δεν χρειαζόταν να το πείτε. Μετά από αυτό το σημείο ο πρόεδρος το μόνο που συνεισέφερε στο διάλογο ήταν μερικά νεύματα της κεφαλής, συναινετικά πά-

16

- Περί φοιτίαεως

ντα, μερικά πνιχτά επιφωνήματα και τρεις-τεσσερις φράσεις που ξεκίνησε να πει αλλά δεν κατάφερε να ολοκληρώσει. Όταν κατέβασε το ακουστικό κοίταξε τους συναδέλφους της επιτροπής, αλλά στην πραγματικότητα δεν τους έβλεπε, ή­ ταν σαν να είχε μπροστά του ένα τοπίο αποτελούμενο μόνο από άδειες αίθουσες, άσπιλους καταλόγους εγγεγραμμένων, προέδρους και γραμματείς σε αναμονή, αντιπροσώπους κομμάτων να κοιτάζονται μεταξύ τους καχύποπτα, κάνο­ ντας υπολογισμούς για το ποιος μπορεί να κερδίσει και ποιος μπορεί να χάσει από αυτή την κατάσταση, κι εκεί κάτω κά­ ποιο μουσκεμένο και φιλότιμο μέλος να επιστρέφει από την είσοδο για να ενημερώσει πως δεν έρχεται κανείς. Τι σας α­ πάντησαν από το υπουργείο, ρώτησε ο αντιπρόσωπος του κ.τ.κ., Δεν ξέρουν κι αυτοί τι να σκεφτούν, είναι φυσικό η κα­ κοκαιρία να κρατά στο σπίτι πολύ κόσμο, σε ολόκληρη όμως την πόλη συμβαίνει σχεδόν ό,τι κι εδώ, και γι' αυτό δεν βρί­ σκουν εξήγηση, Γιατί λέτε σχεδόν, ρώτησε ο αντιπρόσωπος του κ.τ.δ., Σε κάποια εκλογικά τμήματα, σε λίγα βέβαια, εμ­ φανίστηκαν εκλογείς, αλλά η κίνηση είναι εξαιρετικά μειω­ μένη, αυτό δεν έχει ξαναγίνει, Και στην υπόλοιπη χώρα, ρώ­ τησε ο αντιπρόσωπος του κ.τ.α., δεν βρέχει μόνο στην πρω­ τεύουσα, Αυτό είναι το περίεργο, υπάρχουν μέρη όπου βρέ­ χει εξίσου όσο εδώ και παρ' όλα αυτά οι άνθρωποι ψηφί­ ζουν, όπως είναι λογικό είναι περισσότεροι στις περιοχές με καλό καιρό, και επί τη ευκαιρία, λένε πως η μετεωρολογική υπηρεσία προβλέπει βελτίωση του καιρού μέχρι το μεσημέ­ ρι, Μπορεί όμως να πάει από το κακό στο χειρότερο, αν θυ­ μηθούμε το γνωμικό, ως το μεσημέρι ή φορτώνει ή ξεφορ­ τώνει, επέστησε την προσοχή το δεύτερο μέλος, που μέχρι στιγμής δεν είχε ανοίξει το στόμα του. Έπεσε σιωπή. Τότε ο γραμματέας έχωσε το χέρι του σε μια εξωτερική τσέπη του σακακιού του, έβγαλε από μέσα ένα κινητό τηλέφωνο και σχημάτισε έναν αριθμό. Όσο περίμενε να του απαντήσουν είπε, Είναι σαν αυτό με το βουνό και τον μωάμεθ, αφού δεν

μπορούμε να ρωτήσουμε τους εκλογείς που δεν γνωρίζουμε γιατί δεν έρχονται να ψηφίσουν, θα ρωτήσουμε την οικογέ­ νεια, που μας είναι γνωστή, έλα, γεια, εγώ είμαι, ναι, εκεί εί­ σαι ακόμα, πώς και δεν ήρθες ακόμα να ψηφίσεις, ότι βρέχει το ξέρω κι εγώ, οι κάλτσες μου είναι ακόμα μούσκεμα ως τις γάμπες, ναι, σωστά, συγγνώμη, το ξέχασα ότι μου είχες πει πως θα ερχόσουν μετά το μεσημεριανό, βέβαια, σου τηλε­ φώνησα γιατί υπάρχει πρόβλημα, δεν μπορείς να φαντα­ στείς, αν σου πω ότι μέχρι στιγμής δεν έχει εμφανιστεί κανείς για να ψηφίσει θα με πιστέψεις, καλά, θα σε περιμένω, φιλιά. Κατέβασε το ακουστικό και σχολίασε ειρωνικά, Μία ψήφος τουλάχιστον είναι εγγυημένη, η γυναίκα μου θα έρθει το α­ πόγευμα. Ο πρόεδρος και τα υπόλοιπα μέλη αλληλοκοιτάχτηκαν, ήταν ηλίου φαεινότερο πως έπρεπε να ακολουθή­ σουν το παράδειγμα, αλλά και πως κανείς τους δεν ήθελε να είναι ο πρώτος, θα ήταν σαν να αναγνώριζαν ότι αυτός που έχει το πάνω χέρι σε ταχύτητα, νου και καπατσοσύνη σ' αυ­ τή την εκλογική επιτροπή είναι ο γραμματέας. Το μέλος που είχε βγει στην πόρτα να δει αν βρέχει δεν δυσκολεύτηκε να καταλάβει ότι έχει να φάει πολλά ψωμιά ακόμα μέχρι φτά­ σει στο επίπεδο του γραμματέα που έχουμε εδώ μπροστά μας, ικανού, με τη μεγαλύτερη άνεση στον κόσμο, να απο­ σπάσει μία ψήφο από ένα κινητό τηλέφωνο όπως ένας τα­ χυδακτυλουργός θα έβγαζε ένα κουνέλι από ένα ψηλό κα­ πέλο. Βλέποντας ότι ο πρόεδρος, αποσυρμένος σε μια γω­ νιά, μιλούσε με το σπίτι από το κινητό του, κι ότι οι άλλοι, χρησιμοποιώντας τις δικές τους συσκευές, διακριτικά, ψιθυ­ ριστά, έκαναν το ίδιο, το μέλος που είχε βγει στην πόρτα ε­ κτίμησε την τιμιότητα των συναδέλφων του, που, αποφεύ­ γοντας να κάνουν χρήση του σταθερού τηλεφώνου που βρι­ σκόταν εκεί κατ' αρχάς για υπηρεσιακούς λόγους, εξοικονο­ μούσαν ευγενικά χρήματα στο κράτος. Ο μόνος από τους παριστάμενους που, μιας και δεν είχε κινητό τηλέφωνο, είχε περιοριστεί να περιμένει τα νέα των άλλων ήταν ο αντιπρό-

σωπος του κ.τ.α., αν και θα πρέπει να προσθέσουμε πως, ζώ­ ντας ο ίδιος μόνος στην πρωτεύουσα και με την οικογένεια του στην επαρχία, ο καημένος δεν έχει σε ποιον να τηλεφω­ νήσει. Η μια μετά την άλλη οι συνομιλίες τελείωσαν, η πλέον μακροσκελής ήταν του προέδρου, απ' ό,τι φαίνεται απαιτεί από το πρόσωπο με το οποίο μιλά να έρθει αμέσως, για να δούμε πώς θα καταλήξει αυτό, όπως και να 'χει εκείνος έ­ πρεπε να είχε μιλήσει πρώτος, αν ο γραμματέας αποφάσισε να τον προσπεράσει σε καλό να του βγει, μήπως δεν το κα­ ταλάβαμε ότι ο τύπος είναι απ' αυτούς τους εξυπνάκηδες, αν σεβόταν την ιεραρχία όπως τη σεβόμαστε εμείς θα είχε α­ πλώς μεταφέρει την ιδέα του στον ανώτερο του. Ο πρόεδρος άφησε τον αναστεναγμό που είχε τρυπώσει στο στήθος του, έβαλε το τηλέφωνο στην τσέπη και ρώτησε, Λοιπόν, μάθατε κάτι. Η ερώτηση, εκτός από ευκόλως εννοούμενη, ήταν, πώς να το πούμε, λιγουλάκι δόλια, εν πρώτοις γιατί όλο και κάτι μαθαίνει πάντα κανείς, ακόμα κι αν σε τίποτα δεν του χρη­ σιμεύσει, κι έπειτα γιατί ήταν προφανές ότι ο ερωτών εκμε­ ταλλευόταν την εγγενή ισχύ της θέσης του για να ξεγλιστρή­ σει από το καθήκον του, που είναι να εγκαινιάσει ο ίδιος, αυ­ τοπροσώπως και με δικά του λόγια, την ανταλλαγή πληρο­ φοριών. Αν δεν έχουμε ξεχάσει τον αναστεναγμό και την ε­ κνευρισμένη απαίτηση που μας φάνηκε ότι διακρίναμε κά­ ποια στιγμή στα λόγια του, θα ήταν λογικό να σκεφτούμε πως ο διάλογος, αν υποθέσουμε ότι από την άλλη πλευρά ή­ ταν κάποιος της οικογένειας του, δεν ήταν τόσο χαλαρός και διαφωτιστικός όσο το αιτιολογημένο του ενδιαφέρον ως πο­ λίτη και προέδρου δικαιούταν, και τώρα, χωρίς τη νηφαλιό­ τητα που χρειάζεται για να το ρίξει σε κακοπλεγμένους αυ­ τοσχεδιασμούς, υπεκφεύγει της δυσκολίας προσκαλώντας τους υφισταμένους του να εκφραστούν, πράγμα που, όπως γνωρίζουμε, είναι ο νέος, πλέον σύγχρονος τρόπος να είναι κανείς αρχηγός. Τα μέλη της εφορευτικής επιτροπής και οι αντιπρόσωποι των κομμάτων, με εξαίρεση αυτόν του κ.τ.α.,

20

που ελλείψει δικών του πληροφοριών καθόταν και άκουγε μόνο, είπαν πως οι οικείοι τους δεν είχαν καμία όρεξη να γί­ νουν μουσκίδι και περίμεναν να ξαστερώσει ο ουρανός για να ενισχύσουν τη δημόσια ψηφοφορία, ή, όπως η γυναίκα του γραμματέα, σκέφτονταν να έρθουν να ψηφίσουν το α­ πόγευμα. Το μέλος που είχε βγει στην πόρτα ήταν ο μόνος που έδειχνε ευχαριστημένος, φαινόταν στην ευδιάθετη έκ­ φραση του προσώπου του πως είχε λόγους να περηφανεύε­ ται για τις ικανότητες του, πράγμα που, αν το μεταφράσου­ με σε λέξεις, συνοψίζεται στα εξής, Στο σπίτι μου δεν απα­ ντά κανείς, κι αυτό μπορεί μόνο να σημαίνει ότι είναι στο δρόμο κι έρχονται. Ο πρόεδρος πήγε και κάθισε στη θέση του και η αναμονή άρχισε ξανά. Μετά από μία ώρα σχεδόν ήρθε ο πρώτος εκλογέας. Πα­ ρά τη γενική προσδοκία και προς αποθάρρυνση του μέλους που είχε βγει στην πόρτα, ήταν ένας άγνωστος. Άφησε την ομπρέλα του να στραγγίζει στην είσοδο της αίθουσας και, καλυμμένος με μια πλαστική κάπα που γυαλοκοπούσε στο νερό, φορώντας μπότες επίσης πλαστικές, προχώρησε προς την επιτροπή. Ο πρόεδρος σηκώθηκε με το χαμόγελο στα χείλη, ο εκλογέας αυτός, άνθρωπος προχωρημένης ηλικίας, ακμαίος όμως ακόμα, ερχόταν να αναγγείλει την επιστροφή στην ομαλότητα, στη συνηθισμένη ουρά ευσυνείδητων πο­ λιτών που προχωρούν αργά, χωρίς ανυπομονησία, έχοντας απόλυτη συνείδηση, όπως το είπε και ο αντιπρόσωπος του κ.τ.δ., της έξοχης σημασίας των δημοτικών αυτών εκλογών. Ο άντρας παρέδωσε την ταυτότητα και το εκλογικό του βι­ βλιάριο στον πρόεδρο, εκείνος ανακοίνωσε με παλλόμενη φωνή, ευτυχής σχεδόν, τον αριθμό ταυτότητας και το όνο­ μα του κατόχου της, τα μέλη που ήταν επιφορτισμένα με το καθήκον αυτό ξεφύλλισαν τους εκλογικούς καταλόγους, ε­ πανέλαβαν, όταν τα βρήκαν, το όνομα και τον αριθμό, ση­ μείωσαν με το σημείο της επικύρωσης, κατόπιν, στάζοντας ακόμα νερό, ο άντρας κατευθύνθηκε στο παραβάν με το

ψηφοδέλτιο, μετά από λίγο επέστρεψε με το χαρτί διπλωμέ­ νο στα τέσσερα, το παρέδωσε στον πρόεδρο, που το εισήγα­ γε με επισημότητα στην κάλπη, πήρε πίσω τα χαρτιά του και έφυγε, παίρνοντας μαζί την ομπρέλα του. Ο δεύτερος ε­ κλογέας έκανε δέκα λεπτά να φανεί, αλλά μετά από αυτόν, αν και με το σταγονόμετρο, χωρίς ενθουσιασμό, σαν τα φθινοπωρίλ'ά φύλλα που πέφτουν αργά από τα κλαριά, άρχι­ σαν να πέφτουν και τα ψηφοδέλτια στην κάλπη. Όσο κι αν ο πρόεδρος και τα μέλη καθυστερούσαν τη διαδικασία κα­ ταγραφής, ουρά δεν σχηματιζόταν, υπήρχαν το πολύ τρειςτέσσερις άνθρωποι που περίμεναν τη σειρά τους, και με τρεις-τέσσερις ανθρώπους δεν φτιάχνεται, όσο κι αν πασχί­ σουν, ουρά της προκοπής. Δίκιο είχα, παρατήρησε ο αντι­ πρόσωπος του κ.τ.κ., η αποχή είναι τρομερή, μαζική, μετά απ' αυτό κανείς δεν πρόκειται να συμφωνήσει, η μόνη λύση είναι η επανάληψη των εκλογών, Ίσως η μπόρα να σταμα­ τήσει, είπε ο πρόεδρος, και κοιτάζοντας το ρολόι του μουρ­ μούρισε σαν να προσευχόταν, Είναι μεσημέρι σχεδόν. Απο­ φασιστικός, εκείνος που ονομάσαμε το μέλος που είχε βγει στην πόρτα σηκώθηκε, Αν μου επιτρέπετε, κύριε πρόεδρε, τώρα που δεν έχουμε κανέναν για να ψηφίσει πάω να δω πώς είναι ο καιρός. Σε μισό λεπτό ήταν πίσω, βγήκε με το α­ ριστερό αλλά μπήκε με το δεξί, ευτυχής ξανά, αναγγέλλο­ ντας την καλή είδηση, Η βροχή έπεσε, σχεδόν σταμάτησε, ο ουρανός αρχίζει να καθαρίζει. Λίγο έλειψε ν' αγκαλιαστούν όλοι μαζί, εφορευτική επιτροπή και αντιπρόσωποι των κομ­ μάτων, αλλά η χαρά τους δεν κράτησε πολύ. Η μονότονη σταγονόρροια ψηφοφόρων δεν παρουσίασε αλλαγή, ερχό­ ταν πότε πότε κάποιος, ήρθε η σύζυγος, η μητέρα και μια θεία του μέλους που είχε βγει στην πόρτα, ήρθε ο μεγαλύτε­ ρος αδερφός του αντιπροσώπου του κ.τ.δ., ήρθε η πεθερά του προέδρου, η οποία, επιδεικνύοντας έλλειψη του σεβα­ σμού που αρμόζει στην εκλογική πράξη, ενημέρωσε τον καταπτοημένο της γαμπρό πως η κόρη της θα ερχόταν κάποια

στιγμή αργά το απόγευμα, Είπε πως μπορεί να πήγαινε σι­ νεμά, πρόσθεσε με απονιά, ήρθαν οι γονείς του αναπληρωτή προέδρου, ήρθαν κι άλλοι που δεν ανήκαν στις οικογένειες αυτές, αδιάφοροι έμπαιναν, αδιάφοροι έβγαιναν, και η α­ τμόσφαιρα ζωήρεψε λίγο μόνο όταν εμφανίστηκαν δύο πο­ λιτικοί του κ.τ.δ. και λίγα λεπτά αργότερα ένας του κ.τ.κ., και ως εκ θαύματος μία κάμερα της τηλεόρασης βγήκε από το πουθενά, τράβηξε εικόνες και επέστρεψε στο πουθενά, έ­ νας δημοσιογράφος ζήτησε την άδεια για μια ερώτηση, Πώς κυλάει η ψηφοφορία, κι ο πρόεδρος απάντησε, Μπορούσε να είναι και καλύτερα, αλλά τώρα που ο καιρός φαίνεται ν' αλλάζει είμαστε βέβαιοι πως η ροή των ψηφοφόρων θα αυ­ ξηθεί, Η εντύπωση που αποκομίσαμε από άλλα εκλογικά τμήματα της πόλης είναι πως η αποχή θα είναι πολύ υψηλή αυτή τη φορά, παρατήρησε ο δημοσιογράφος, Προτιμώ να βλέπω τα πράγματα αισιόδοξα και να έχω μια θετική προο­ πτική για την επίδραση του καιρού στη λειτουργία των ε­ κλογικών μηχανισμών, αν δεν βρέξει το απόγευμα θα κατα­ φέρουμε να ανακτήσουμε αυτό που επιχείρησε να μας κλέ­ ψει η πρωινή καταιγίδα. Ο δημοσιογράφος έφυγε ευχαρι­ στημένος, ήταν μια όμορφη φράση, θα μπορούσε, αν μη τι άλλο, να γίνει υπότιτλος στο ρεπορτάζ. Κι επειδή είχε έρθει η ώρα να βάλουν κάτι στο στομάχι τους, τα μέλη της εφο­ ρευτικής επιτροπής και οι αντιπρόσωποι των κομμάτων ορ­ γανώθηκαν σε βάρδιες και, με το ένα μάτι στον εκλογικό κα­ τάλογο και το άλλο στο σάντουιτς, έφαγαν επιτόπου. Δεν έβρεχε πια, τίποτα όμως δεν προμήνυε ότι οι πα­ τριωτικές ελπίδες του προέδρου θα στέφονταν με επιτυχία από το περιεχόμενο μιας κάλπης της οποίας οι ψήφοι, μέχρι στιγμής, μετά βίας κάλυπταν τον πάτο. Όλοι οι παριστάμε­ νοι σκέφτονταν το ίδιο, οι εκλογές ήταν ήδη μια τρομερή πολιτική αποτυχία. Ο χρόνος περνούσε. Τρεις και μισή χτυ­ πούσε το ρολόι του καμπαναριού όταν μπήκε μέσα για να ψηφίσει η γυναίκα του γραμματέα. Άντρας και γυναίκα χα-

μογελασαν ο ένας στον άλλο διακριτικά αλλά και με μια α­ νεπαίσθητη πινελιά απροσδιόριστης συνενοχής, ένα χαμό­ γελο που προκάλεσε στον πρόεδρο της εφορευτικής επιτρο­ πής μια ενοχλητική εσωτερική σύσπαση, ίσως τον πόνο της ζήλιας, αφού γνωρίζει πως ποτέ δεν θα συμμετείχε σ' ένα τέτοιο χαμόγελο. Κάπου στα μύχια της σάρκας του, κάπου στ' απόμερα του νου του, πονούσε ακόμα όταν τριάντα λε­ πτά αργότερα, κοιτάζοντας το ρολόι του, αναρωτιόταν αν η γυναίκα του είχε πάει τελικά σινεμά. Θα μου εμφανιστεί ε­ δώ, αν τελικά εμφανιστεί, την τελευταία ώρα, το τελευταίο λεπτό, σκέφτηκε. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αποτρέψει κανείς το πεπρωμένο κι είναι όλοι σχεδόν μάταιοι, και τού­ τος, να προσπαθεί δηλαδή να σκεφτεί το χειρότερο ευελπι­ στώντας ότι θα συμβεί το καλύτερο, όντας από τους πιο κοι­ νότοπους, θα μπορούσε να θεωρηθεί αξιόλογη απόπειρα, δεν πρόκειται όμως να αποδώσει στην παρούσα περίπτωση, γιατί από καθ' όλα αξιόπιστη πηγή γνωρίζουμε ότι η γυναί­ κα του προέδρου της εφορευτικής επιτροπής πήγε όντως σι­ νεμά και πως, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή αυτή, δεν έχει α­ ποφασίσει ακόμη αν θα έρθει να ψηφίσει. Ευτυχώς, η ανά­ γκη ισορροπίας, την οποία έχουμε επικαλεστεί και άλλοτε, που κρατά το σύμπαν σταθερό στις ράγες του και τους πλα­ νήτες στις τροχιές τους, ορίζει πως κάθε φορά που αφαιρεί­ ται κάτι από κάπου προστίθεται κάτι άλλο που λίγο ως πο­ λύ του αντιστοιχεί, της ίδιας ποιότητας και στην ίδια ανα­ λογία, ίσως για να μη συσσωρεύονται τα παράπονα για άνι­ ση μεταχείριση. Γιατί αλλιώς δεν καταλαβαίνουμε για ποιο λόγο, στις τέσσερις το απόγευμα, μια ώρα που ούτε αργά μπορείς να την πεις ούτε νωρίς, ούτε κρύο ούτε ζέστη, οι ψηφοφόροι που μέχρι τότε παρέμεναν στη θαλπωρή της ε­ στίας τους δείχνοντας ανοιχτή περιφρόνηση προς τις εκλο­ γές, άρχισαν να βγαίνουν στους δρόμους, οι περισσότεροι με δικά τους μέσα, και άλλοι χάρη στην αξιέπαινη συνδρο­ μή πυροσβεστών και εθελοντών, γιατί έμεναν σε μέρη από­

μακρα χωρίς συγκοινωνία, και όλοι, όλοι, υγιείς και ασθε­ νείς, οι μεν στα πόδια τους, οι δε με αναπηρικές καρέκλες, με ράντζα, με ασθενοφόρα, συνέρρεαν στα αντίστοιχα ε­ κλογικά τμήματα σαν ποτάμια που μόνο μία διαδρομή γνω­ ρίζουν, αυτή που οδηγεί στη θάλασσα. Στους σκεπτικιστές, ή απλώς καχύποπτους, αυτούς που καταδέχονται να πιστέ­ ψουν μόνο στα θαύματα από τα οποία περιμένουν όφελος, θα φανεί ίσως πως η προαναφερθείσα ανάγκη ισορροπίας κιβδηλεύεται ξεδιάντροπα στην παρούσα συνθήκη, πως η τεχνητή αμφιβολία αν τάχα θα έρθει ή δεν θα έρθει να ψη­ φίσει η γυναίκα του προέδρου της εφορευτικής επιτροπής είναι, εύλογα, εξαιρετικά ασήμαντη από μια συμπαντική ά­ ποψη για να χρειάζεται να αναπληρωθεί, σε μια πόλη ανά­ μεσα σε τόσες στην επικράτεια της γης, με την απρόσμενη κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων κάθε ηλικίας και κοινω­ νικής προέλευσης, οι οποίοι, χωρίς να έχουν συνεννοηθεί προηγουμένως πάνω στις πολιτικές και ιδεολογικές τους διαφορές, αποφάσισαν επιτέλους να βγουν από το σπίτι και να πάνε να ψηφίσουν. Όποιος υποστηρίζει την άποψη αυ­ τή ξεχνά όχι μόνο πως το σύμπαν έχει τους δικούς του νό­ μους, που είναι όλοι τους αλλότριοι στα αντιφατικά όνειρα και επιθυμίες της ανθρωπότητας, και στη διατύπωση των ο­ ποίων δεν μας πέφτει λόγος, πέρα από τις λέξεις με τις ο­ ποίες φαύλα τους ονοματίζουμε, αλλά και πως όλα συντεί­ νουν για να μας πείσουν πως τους χρησιμοποιεί για σκο­ πούς που ξεπερνούν και πάντοτε ξεπερνούσαν τα όρια της κατανόησης μας, και αν, στη συγκεκριμένη αυτή συγκυρία, η σκανδαλώδης δυσαναλογία ανάμεσα σε κάτι που ίσως, προς το παρόν τουλάχιστον είναι ίσως, διαφεύγει της κάλ­ πης, δηλαδή την ψήφο της αντιπαθούς υποτίθεται συζύγου του προέδρου, και την κοσμοπλημμύρα αντρών και γυναι­ κών που είναι ήδη καθ' οδόν, μας φαίνεται δύσκολο να το αποδεχτούμε υπό το φως της πλέον στοιχειώδους ισομε­ ρούς δικαιοσύνης, η σύνεση προστάζει να αναβάλουμε για

λίγο ακόμα κάθε οριστική κρίση και να παρακολουθήσουμε με προσοχή και πίστη την εξέλιξη κάποιων γεγονότων που μόλις τώρα αρχίζουν να εκτυλίσσονται. Πράγμα ακριβώς το οποίο, ξεσηκωμένοι από επαγγελματικό ενθουσιασμό και α­ παράμιλλη λαχτάρα πληροφόρησης, κάνουν ήδη οι δημο­ σιογράφοι του τύπου, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, τρέχοντας απ' άκρη σ' άκρη, χώνοντας μικρόφωνα στη μού­ ρη των ανθρώπων, ρωτώντας, Τι σας έκανε να βγείτε από το σπίτι στις τέσσερις η ώρα για να πάτε να ψηφίσετε, Δεν σας φαίνεται απίστευτο που όλος ο κόσμος βγήκε στο δρό­ μο ταυτόχρονα, για ν' ακούσουν απαντήσεις ξερές ή επιθε­ τικές όπως Γιατί αυτή την ώρα είχα αποφασίσει να βγω έ­ ξω, Ως ελεύθεροι πολίτες μπαίνουμε και βγαίνουμε ό,τι ώρα μάς αρέσει, δεν έχουμε να δώσουμε εξηγήσεις σε κανέναν για τις πράξεις μας, Πόσο σας πληρώνουν για να ρωτάτε η­ λίθιες ερωτήσεις, Τι σας νοιάζει τι ώρα θα βγω ή δεν θα βγω απ' το σπίτι μου, Και πού το είδατε γραμμένο ότι πρέπει ν' απαντήσω στην ερώτηση, Δεν μιλώ χωρίς το δικηγόρο μου. Υπήρξαν και άνθρωποι με καλή αγωγή που απάντησαν χω­ ρίς την οξεία επίκριση των παραδειγμάτων που παραθέσα­ με, ούτε όμως αυτοί μπόρεσαν να ικανοποιήσουν την αδη­ φάγο δημοσιογραφική περιέργεια, απλώς σήκωναν τους ώ­ μους λέγοντας, Τρέφω το μεγαλύτερο σεβασμό προς το ε­ πάγγελμα σας και με μεγάλη μου ευχαρίστηση θα σας βοη­ θούσα να δημοσιεύσετε μια καλή είδηση, δυστυχώς μπορώ μόνο να σας πω πως κοίταξα το ρολόι, είδα πως ήταν τέσ­ σερις η ώρα και είπα στην οικογένεια Πάμε, ή τώρα ή ποτέ, Ή τώρα ή ποτέ, γιατί, Εδώ είναι το αγκάθι του ζητήματος, έτσι μου κατέβηκε αυτή η φράση, Σκεφτείτε καλά, στύψτε το μυαλό σας, Μην επιμένετε, ρωτήστε κάποιον άλλο, μπο­ ρεί να ξέρει, Ρώτησα ήδη πενήντα, Και λοιπόν, Κανείς δεν μπόρεσε να μου απαντήσει, Τα βλέπετε, Δεν σας φαίνεται ό­ μως περίεργη σύμπτωση να βγουν χιλιάδες άνθρωποι από τα σπίτια τους την ίδια ώρα για να πάνε να ψηφίσουν, Σύ-

2 6

μπτωση ασφαλώς, περίεργη ίσως όχι, Γιατί, Α τι να σας πω κι εγώ. Οι σχολιαστές που παρακολουθούσαν στα διάφορα κανάλια την εκλογική διαδικασία, δίνοντας σφυγμομετρή­ σεις ελλείψει ασφαλών δεδομένων εκτίμησης, συμπεραίνο­ ντας από το πέταγμα και το κελάηδισμα των πουλιών το θέ­ λημα των θεών, με λύπη που δεν επιτρέπεται πια η θυσία των ζώων για να ξεδιαλύνουμε στα πάλλοντα ακόμα σπλά­ χνα τους τα μυστικά του κρόνου και του πεπρωμένου, ξύ­ πνησαν ξαφνικά από τη χαύνωση όπου τους είχαν βυθίσει OL εξαιρετικά σκαιές προοπτικές της καταμέτρησης και, ε­ πειδή ασφαλώς θεωρούσαν ανάξιο της εκπαιδευτικής τους αποστολής να ξοδεύουν τον καιρό τους συζητώντας συ­ μπτώσεις, ρίχτηκαν σαν λύκοι στο εξαίρετο παράδειγμα πο­ λιτικής συνείδησης που έδινε τη στιγμή αυτή ο πληθυσμός της πρωτεύουσας σε όλη τη χώρα συρρέοντας μαζικά στις κάλπες, ενώ το φάντασμα μια αποχής χωρίς όμοιο της στην ιστορία της δημοκρατίας μας απειλούσε σοβαρά τη σταθε­ ρότητα όχι μόνο του καθεστώτος, αλλά επίσης, ακόμα σο­ βαρότερο, του συστήματος. Η επίσημη ανακοίνωση του υ­ πουργείου του εσωτερικών δεν έφτανε σε τέτοιες απειλές, η ανακούφιση όμως της κυβέρνησης ήταν εμφανής σε κάθε α­ ράδα. Όσο για τα τρία κόμματα στην παλαίστρα, αυτά της δεξιάς, του κέντρου και της αριστεράς, αυτά, αφού υπολό­ γισαν στα γρήγορα τα κέρδη και τα οφέλη που θα προέκυ­ πταν από την τόσο απρόσμενη κίνηση των πολιτών, έδωσαν στη δημοσιότητα συγχαρητήριες δηλώσεις στις οποίες, ανά­ μεσα σε άλλες στυλιστικές χαριτωμενιές του ιδίου ποιου, υ­ ποστήριζαν ότι η δημοκρατία ήταν άξια συγχαρητηρίων. Επίσης με παρόμοιους όρους, με απόκλιση τελείας, εκφρά­ στηκαν, με την εθνική σημαία κρεμασμένη πίσω τους, πρώ­ τος ο πρόεδρος της δημοκρατίας από το ανάκτορο του και μετά ο πρωθυπουργός από το μέγαρο του. Στην είσοδο των εκλογικών τμημάτων οι ουρές των εκλογέων, τριπλές, κύ­ κλωναν το τετράγωνο μέχρι που χάνονταν απ' τα μάτια.

Όπως οι υπόλοιποι πρόεδροι εφορευτικών επιτροπών της πόλης, έτσι κι αυτός του εκλογικού τμήματος αριθμός δεκα­ τέσσερα είχε πλήρη συνείδηση ότι ζούσε μια μοναδική ιστο­ ρική στιγμή. Όταν, προχωρημένη νύχτα πια, αφού το υπουρ­ γείο των εσωτερικών είχε παρατείνει για δύο ώρες το πέρας της ψηφοφορίας, χρόνος στον οποίο χρειάστηκε να προστε­ θεί μισή ώρα ακόμα ώστε να μπορέσουν να ασκήσουν το δι­ καίωμα τους στην ψήφο οι εκλογείς που στοιβάζονταν μέσα στο κτήριο, όταν επιτέλους τα μέλη της εφορευτικής επιτρο­ πής και οι αντιπρόσωποι των κομμάτων, εξαντλημένοι και πεινασμένοι, βρέθηκαν αντιμέτωποι με το βουνό των ψηφο­ δελτίων που είχαν αδειάσει από τις δύο κάλπες, η δεύτερη εί­ χε ζητηθεί επειγόντως από το υπουργείο, το μεγαλείο του έρ­ γου που είχαν μπροστά τους τους έκανε να ριγήσουν από ένα συναίσθημα που δεν θα διστάσουμε να ονομάσουμε επικό, ή ηρωικό, λες κι OL αρχαίες προγονικές θεότητες αναβίωναν και έπαιρναν σάρκα κατά τρόπο μαγικό μ' αυτά τα χαρτιά. Ένα από τα χαρτιά αυτά ήταν της γυναίκας του προέδρου. Την έφερε μια παρόρμηση που την έβγαλε απ' τον κινηματο­ γράφο, πέρασε ώρες σε μια ουρά που προχωρούσε με ρυθμό σαλίγκαρου, κι όταν επιτέλους βρέθηκε ενώπιον του συζύγου της, όταν τον άκουσε να προφέρει το όνομα της, ένιωσε στην καρδιά κάτι που θα μπορούσε να είναι η σκιά μιας παλιάς ευ­ τυχίας, τίποτα περισσότερο από μια σκιά, αλλά ακόμα κι έτσι σκέφτηκε πως έστω και γι' αυτό άξιζε τον κόπο που ήρθε μέ­ χρι εδώ. Ήταν περασμένα μεσάνυχτα όταν τελείωσε η κατα­ μέτρηση. Οι έγκυρες ψήφοι δεν ξεπερνούσαν το είκοσι πέντε τοις εκατό και κατανέμονταν ως εξής, κόμμα της δεξιάς, δε­ κατρία τοις εκατό, κόμμα του κέντρου, εννέα τοις εκατό, και κόμμα της αριστεράς, δυόμισι τοις εκατό. Ελάχιστες οι άκυ­ ρες ψήφοι, ελάχιστες οι αποχές. Όλες οι υπόλοιπες, περισσό­ τερο από εβδομήντα τοις εκατό συνολικά, ήταν λευκές.

Η

ΤΑΡΑΧΗ, Η ΚΑΤΑΠΛΗΞΗ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΙΡΑΓΜΑ ΚΑΙ

ο σαρκασμός σάρωσαν τη χώρα απ' άκρου σ' άκρο. Οι δήμοι της επαρχίας, όπου οι εκλογές είχαν εξελι­ χθεί χωρίς ατυχήματα ή απρόοπτα, πέρα από κάποιες μι­ κρές καθυστερήσεις που προκλήθηκαν από την κακοκαι­ ρία, και που είχαν βγάλει αποτελέσματα που δεν παράλ­ λασσαν από τα συνήθη, κάποιοι σίγουροι ψηφοφόροι, κά­ ποιοι σκληρόπετσοι απέχοντες, λευκά και άκυρα χωρίς ιδιαί­ τερη σημασία, οι δήμοι αυτοί, που η θριαμβολογία του πρωτευουσιάνικου συγκεντρωτισμού είχε ταπεινώσει όταν κο­ κορεύτηκε μπροστά στο έθνος ως το αυθεντικότερο παρά­ δειγμα εκλογικής πολιτικής συνείδησης, μπορούσαν τώρα να επιστρέψουν το χαστούκι στον αποστολέα και να γελά­ σουν με τη μωροφιλοδοξία ορισμένων κυρίων που πι­ στεύουν ότι αυτοί είναι κι άλλοι δεν είναι, μόνο και μόνο ε­ πειδή το έφερε η τύχη να πάνε να ζήσουν στην πρωτεύου­ σα. Οι λέξεις Αυτοί οι κύριοι, που προφέρθηκαν με μια κί­ νηση των χειλιών που έσταζε περιφρόνηση σε κάθε συλλα­ βή, για να μην πούμε σε κάθε γράμμα, δεν απευθύνονταν στους ανθρώπους εκείνους που είχαν μείνει στα σπίτια τους μέχρι τις τέσσερις και ξαφνικά έσπευσαν να ψηφίσουν σαν να είχαν λάβει μια διαταγή που δεν μπορούσαν να παρα­ κούσουν, στρέφονταν όμως προς την κυβέρνηση που άρχι­ σε τους πανηγυρισμούς πριν την ώρα τους, στα κόμματα που είχαν ήδη αρχίσει να παίζουν με τις λευκές ψήφους σαν να

ήταν αμπέλι για τρύγο κι αυτοί οι τρυγητές, στις εφημερίδες και τα υπόλοιπα μέσα μαζικής επικοινωνίας για την ευκο­ λία με την οποία περνούν από τις επευφημίες στον καιάδα, σαν να μην έπαιξαν οι ίδιοι ενεργό ρόλο στην προετοιμασία της καταστροφής. Κάποιο δίκιο είχαν οι χλευαστές της επαρχίας, όχι όμως τόσο όσο νόμιζαν. Κάτω από την πολιτική αναταραχή που διατρέχει την πρωτεύουσα ολόκληρη σαν φιτίλι από μπα­ ρούτι που ψάχνει τη βόμβα του, αντιλαμβάνεται κανείς μια ανησυχία που αποφεύγει να εκφραστεί φωναχτά, παρά μό­ νο μεταξύ οικείων, κάθε άνθρωπος με τους δικούς του, κά­ θε κόμμα με το όργανο του, η κυβέρνηση με τον εαυτό της, Τι θα συμβεί όταν επαναληφθεί η ψηφοφορία, αυτή είναι η ερώτηση που κάνουν όλοι με φωνή χαμηλή, συγκρατημένη, μυστικοπαθή, για να μην ξυπνήσουν το δράκο που κοιμά­ ται. Υπάρχουν εκείνοι που είναι της άποψης πως είναι κα­ λύτερα να μην τσιγκλάμε την αλογόμυγα στη ράχη του ζώου, ν' αφήσουμε τα πράγματα όπως έχουν, το κ.τ.δ. στην κυ­ βέρνηση, το κ.τ.δ. στο δήμο, να προσποιηθούμε πως δεν συ­ νέβη τίποτα, ας υποθέσουμε λόγου χάρη πως κηρύσσεται κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην πρωτεύουσα και επομέ­ νως αίρονται οι συνταγματικές εγγυήσεις, κι όταν περάσει λίγος καιρός και κουρνιάσει η σκόνη, όταν το ανόσιο συμ­ βάν θα έχει γραφτεί στο πινάκιο των παρελθόντων και ξε­ χασμένων, τότε μάλιστα, να ετοιμαστούμε για νέες εκλογές, ξεκινώντας με μια καλομελετημένη εκλογική εκστρατεία, πλούσια σε όρκους και υποσχέσεις, που ταυτοχρόνως θα α­ ποσκοπεί να εμποδίσει με κάθε μέσο, και ας μην ξινίζουμε τα μούτρα μας σε κάθε μικρή ή μεσαία παρανομία, την πι­ θανότητα να επαναληφθεί το φαινόμενο, το οποίο ταξινο­ μήθηκε σκληρά από έναν περίφημο ειδικό στα ζητήματα αυτά στην κατηγορία της πολιτικοκοινωνικής τερατολο­ γίας. Υπάρχουν βέβαια κι αυτοί που εκφράζουν μια διαφο­ ρετική άποψη, διαμαρτύρονται ότι οι νόμοι είναι ιεροί, πως

30

ο,τι είναι γραμμένο πρέπει να τηρείται, και σ' οποίον αρέσει, και πως, αν πάρουμε το σοκάκι των υπεκφυγών και το μο­ νοπάτι των συνεννοήσεων κάτω απ' το τραπέζι, θα βρεθού­ με κατευθείαν στο χάος και την κατάλυση των συνειδήσεων, εν ολίγοις, αφού ο νόμος ορίζει πως σε περίπτωση φυσικής καταστροφής οι εκλογές πρέπει να επαναληφθούν οκτώ μέ­ ρες αργότερα, τότε να επαναληφθούν οκτώ μέρες αργότε­ ρα, δηλαδή την ερχόμενη κυριακή, κι ας γίνει ό,τι θέλει ο θεός, αφού γι' αυτό υπάρχει. Ας σημειωθεί πάντως πως τα πολιτικά κόμματα, όπου εκφράζουν την άποψη τους, προτι­ μούν να μη διακινδυνεύσουν ιδιαίτερα, χτυπούν μια στο καρφί και μια στο πέταλο, λένε πως ναι μεν αλλά. Οι διευ­ θύνοντες του κόμματος της δεξιάς, που βρίσκεται στην κυ­ βέρνηση και είναι και δημοτική αρχή, ξεκινούν από την πε­ ποίθηση πως αυτός ο άσος, αδιαμφισβήτητος όπως λένε, θα τους φέρει τη νίκη σε χρυσό δίσκο, κι έτσι υιοθέτησαν μια τακτική γαλήνης με μια δόση διπλωματικής ευγένειας, ε­ μπιστευόμενοι το υγιές κριτήριο της κυβέρνησης, που είναι επιφορτισμένη με την τήρηση του νόμου, Όπως είναι λογι­ κό και ομαλό σε μια παγιωμένη δημοκρατία, όπως η δική μας, κατέληξαν. Αυτοί του κόμματος του κέντρου επίσης α­ ξιώνουν να γίνει σεβαστός ο νόμος, απαιτούν όμως από την κυβέρνηση κάτι που εκ προοιμίου γνωρίζουν πως είναι α­ πολύτως αδύνατο να εκπληρώσει, δηλαδή τον ορισμό και την εφαρμογή αυστηρών μέτρων που θα διασφαλίσουν την απόλυτη ομαλότητα της εκλογικής διαδικασίας, αλλά κυ­ ρίως, αν είναι δυνατόν, των αντίστοιχων αποτελεσμάτων της, Κατά τρόπο τέτοιο ώστε στην πόλη αυτή, αγόρευσαν, να μην επαναληφθεί ξανά το επονείδιστο θέαμα που πα­ ρουσιάστηκε στην πατρίδα και στον κόσμο. Όσο για το κόμ­ μα της αριστεράς, μετά από συνεδριάσεις των ανώτατων οργάνων του και μετά από μακρές διαβουλεύσεις, συνέθεσε και δημοσιοποίησε μια ανακοίνωση στην οποία εξέφραζε τη σταθερή του ελπίδα ότι οι επερχόμενες εκλογές θα γεν-

31

νήσουν, αντικειμενικά, τις πολιτικές συνθήκες εκείνες που είναι απαραίτητες για τον ερχομό ενός νέου σταδίου εξέλι­ ξης και πλατιάς κοινωνικής προόδου. Δεν ορκίζονται πως περιμένουν να κερδίσουν τις εκλογές και να κυβερνήσουν το δήμο, αυτό όμως εξυπακούεται. Το βράδυ ο πρωθυπουρ­ γός βγήκε στην τηλεόραση για να ανακοινώσει στο λαό ότι, σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους, οι δημοτικές εκλογές θα επαναληφθούν την ερχόμενη κυριακή, ξεκινά επομένως από απόψε τα μεσάνυχτα μια νέα περίοδος εκλογικής εκ­ στρατείας διάρκειας τεσσάρων ημερών, μέχρι τα μεσάνυχτα της παρασκευής. Η κυβέρνηση, πρόσθεσε παίρνοντας ύφος βαρύ και τονίζοντας εσκεμμένα τις δυνατές συλλαβές, έχει την πεποίθηση πως ο πληθυσμός της πρωτεύουσας, που κα­ λείται εκ νέου στις κάλπες, γνωρίζει και θα ασκήσει το πο­ λιτικό του καθήκον με την ίδια σοβαρότητα και το σεβασμό όπως το έπραξε στο παρελθόν, ώστε να θεωρηθεί άκυρο και λήξαν το λυπηρό συμβάν κατά το οποίο, για λόγους που δεν έχουν ακόμα διευκρινιστεί πλήρως, βρίσκονται όμως σε προχωρημένο στάδιο διαλεύκανσης, το συνήθως ξεκάθαρο κριτήριο των εκλογέων της πόλης αυτής έγινε απρόσμενα συγκεχυμένο και ατιμωτικό. Το μήνυμα του αρχηγού του κράτους θα μεταδοθεί κατά τη λήξη της εκστρατείας, το βράδυ της παρασκευής, έχει όμως διαλέξει κιόλας τη φρά­ ση με την οποία θα καταλήγει, Η κυριακή, αγαπητοί μου συμπατριώτες, θα είναι μια όμορφη μέρα. Και όντως ήταν μια όμορφη μέρα. Από νωρίς το πρωί, ό­ ταν ο ουρανός που μας σκέπει και μας προστατεύει βρισκό­ ταν σε όλο του το μεγαλείο, μ' έναν ήλιο από φλογοβόλο χρυσό σε φόντο από γαλάζιο κρύσταλλο, σύμφωνα με τις ε­ μπνευσμένες λέξεις ενός τηλεοπτικού ρεπόρτερ, άρχισαν οι εκλογείς να βγαίνουν από τα σπίτια τους με κατεύθυνση τα αντίστοιχα εκλογικά τμήματα, όχι ως τυφλή μάζα, όπως ει­ πώθηκε πως συνέβη πριν από μια βδομάδα, αλλά, παρόλο που πήγαινε ο καθένας μόνος του, ήταν τόση η συνέπεια και

η σπουδή ώστε, προτού καλά καλά προλάβουν ν' ανοίξουν οι πόρτες, εκτεταμένες ουρές πολιτών περίμεναν τη σειρά τους. Δεν ήταν ωστόσο, δυστυχώς, όλα τίμια και καθαρά στις ήσυχες αυτές συναθροίσεις. Δεν υπήρχε ούτε μία ουρά, έστω μία, ανάμεσα στις πάνω από σαράντα διασκορπισμέ­ νες σε όλη την πόλη, όπου να μην παρευρίσκονταν ένας ή περισσότεροι πληροφοριοδότες, με αποστολή ν' ακούσουν και να καταγράψουν τα σχόλια των παρισταμένων, πεπει­ σμένες καθώς ήταν οι αστυνομικές αρχές πως μια παρατε­ ταμένη αναμονή, όπως ακριβώς συμβαίνει και στα γραφεία των γιατρών, λύνει τις γλώσσες αργά ή γρήγορα και φέρνει στο φως, έστω και με κάποια μισόλογα, τις μυστικές προθέ­ σεις που ζουν στο νου των εκλογέων. Στη μεγάλη τους πλειο­ ψηφία οι πληροφοριοδότες είναι επαγγελματίες, ανήκουν στις μυστικές υπηρεσίες, αλλά υπάρχουν και μερικοί που ήρθαν εθελοντικά, πατριώτες ερασιτέχνες της κατασκοπείας που παρουσιάστηκαν από το ζήλο τους να υπηρετήσουν, χωρίς ανταμοιβή, λέξεις που όλες τους προκύπτουν από την ένορκη δήλωση που υπέγραψαν, ή ήρθαν, και δεν ήταν λί­ γες οι περιπτώσεις, για τη νοσηρή ευχαρίστηση της κατάδοσης. Ο γενετικός κώδικας γι' αυτό που, χωρίς να το καλοσκεφτούμε, έχουμε αρκεστεί να ονομάζουμε ανθρώπινη φύση δεν εξαντλείται στην οργανική έλικα του δεσοξυριβοζονουκλεϊκού οξέος, ή dna, υπάρχουν πολλά ακόμα να ει­ πωθούν γι' αυτό κι ακόμα πολλά να μας διηγηθεί, αυτή ό­ μως, για να το πούμε περιγραφικά, είναι η συμπληρωματική σπείρα που δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να βγάλουμε απ' το νηπιαγωγείο, παρ' όλο το πλήθος ψυχολόγων και αναλυ­ τών διαφόρων σχολών και ειδών που έχουν σπάσει τα νύχια τους προσπαθώντας ν' ανοίξουν τα μάνταλά του. Οι επι­ στημονικοί αυτοί στοχασμοί, όσο πολύτιμοι κι αν είναι ήδη κι όση προοπτική αν έχουν για το μέλλον, δεν θα πρέπει ω­ στόσο να μας κάνουν να ξεχνάμε την ανησυχητική πραγμα­ τικότητα του σήμερα, όπως αυτή που συλλάβαμε μόλις τώ-

3 - Περί φωτίσεως

ρα, πως όχι μόνο βρίσκονται εκεί οι πληροφοριοδότες, με α­ φηρημένο ύφος για ν' ακούν και να καταγράφουν στα κρυ­ φά ό,τι λέγεται, αλλά υπάρχουν και αυτοκίνητα που γλι­ στρούν απαλά κατά μήκος της ουράς μοιάζοντας πως ψά­ χνουν να βρουν θέση για στάθμευση, αλλά κουβαλούν μέσα, αόρατα οτα βλέμματα, βιντεοκάμερες υψηλής ευκρίνειας και μικρόφωνα τελευταίας γενιάς ικανά να μεταφέρουν σε γράφημα τα συναισθήματα που φαινομενικά κρύβονται στο διάχυτο σούσουρο μιας ομάδας ανθρώπων που πιστεύουν, ο καθένας χωριστά, πως σκέφτεται κάτι άλλο. Καταγράφη­ κε η λέξη, αλλά σχεδιάστηκε και το συναίσθημα. Κανείς δεν μπορεί πλέον να είναι ασφαλής. Μέχρι την ώρα που άνοι­ ξαν οι πόρτες των εκλογικών τομέων και οι ουρές άρχισαν να κινούνται, τα μικρόφωνα είχαν καταφέρει να πιάσουν μόνο ασήμαντες φράσεις, κοινότοπα σχόλια για την ομορ­ φιά του πρωινού και την ευχάριστη θερμοκρασία ή για το πρωινό που κατάπιαν βιαστικά, σύντομοι διάλογοι πάνω στο σοβαρό ζήτημα πώς άφησαν οι μητέρες τα παιδιά τους με ασφάλεια για να έρθουν να ψηφίσουν, Ανέλαβε ο πατέ­ ρας τους, η μόνη λύση ήταν να έρθουμε εναλλάξ, τώρα εγώ, μετά θα έρθει εκείνος, εννοείται πως προτιμούσαμε να ψη­ φίσουμε μαζί, αλλά ήταν αδύνατο, τι να κάνουμε, αφού δεν γινόταν αλλιώς, Εμείς αφήσαμε τον μικρό με τη μεγάλη μας κόρη, που δεν ψηφίζει ακόμα, ναι, αυτός είναι ο σύζυγος μου, Χάρηκα πολύ, Παρομοίως, Τι όμορφο πρωινό, Σαν να το κάνει επίτηδες, Κάποια μέρα θα συνέβαινε. Παρά την α­ κουστική οξύτητα των μικροφώνων που περνούσαν και ξα­ ναπερνούσαν, λευκό αυτοκίνητο, γαλάζιο αυτοκίνητο, πρά­ σινο αυτοκίνητο, κόκκινο αυτοκίνητο, μαύρο αυτοκίνητο, με τις κεραίες ν' ανεμίζουν στην πρωινή αύρα, τίποτα το εμ­ φανώς ύποπτο δεν ξεμύτιζε κάτω από την επιφάνεια λέξεων τόσο αθώων και τετριμμένων όσο αυτές, τουλάχιστον κατά τα φαινόμενα. Ωστόσο δεν χρειάζεται να είναι κανείς διδά­ κτωρ της καχυποψίας ή διπλωματούχος της δυσπιστίας για

να αντιληφθεί κάτι ιδιαίτερο στις δύο τελευταίες φράσεις, αυτή με το πρωινό που μοιάζει να το κάνει επίτηδες και, κυ­ ρίως, τη δεύτερη, ότι κάποια μέρα θα συνέβαινε, αμφιση­ μίες ίσως αθέλητες, ίσως ασυνείδητες, αλλά, ακριβώς γι' αυ­ τό, εν δυνάμει πιο επικίνδυνες, που σκόπιμο ήταν να ανα­ λυθούν εξονυχιστικά σε σχέση το ύφος με το οποίο προ­ φέρθηκαν οι λέξεις αυτές, κυρίως όμως σε σχέση με την γκάμα των αντηχήσεων που δημιουργούν, αναφερόμαστε στους υποτόνους, που, αν δεν τους λάβουμε υπόψη, σύμ­ φωνα με τις πρόσφατες θεωρίες, ο βαθμός κατανόησης ο­ ποιουδήποτε προφορικά εκφρασμένου λόγου θα είναι ο­ πωσδήποτε ανεπαρκής, ατελής, περιορισμένος. Στον πλη­ ροφοριοδότη που τυχαία βρισκόταν εκεί, όπως και σε όλους τους συναδέλφους του, είχαν δοθεί πολύ ακριβείς προλη­ πτικές οδηγίες σε σχέση με το πώς να ενεργήσουν σε περι­ πτώσεις όπως αυτή. Θα έπρεπε να μην αφήσει τον ύποπτο να απομακρυνθεί, θα έπρεπε να τοποθετηθεί τρεις ή τέσσε­ ρις θέσεις πίσω του στην ουρά των ψηφοφόρων, θα έπρεπε, ως διπλή εγγύηση, παρ' όλη τη δεκτικότητα του μικροφώ­ νου που φέρει κρυφά, να αποτυπώσει στο μυαλό του το ό­ νομα και τον αριθμό του εκλογέα όταν ο πρόεδρος της ε­ φορευτικής επιτροπής θα τα φώναζε, θα έπρεπε να προ­ σποιηθεί πως είχε ξεχάσει κάτι και να αποσυρθεί διακριτικά από την ουρά, να βγει στο δρόμο, να μεταδώσει τηλεφωνι­ κώς το συμβάν στα κεντρικά των πληροφοριών και, τέλος, να επιστρέψει στον τόπο του κυνηγιού, παίρνοντας ξανά θέση στην ουρά. Με την πλέον ακριβή έννοια του όρου δεν μπορούμε να συγκρίνουμε την πράξη αυτή με την άσκηση πυρών με στόχο, αυτό που εδώ αναμένεται είναι η ατυχία, η μοίρα, η τύχη, ή όπως διάολο το λένε, να φέρει το στόχο μπροστά στα πυρά. Οι πληροφορίες έπεφταν βροχή στα κεντρικά όσο περ­ νούσε η ώρα, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν αποκάλυ­ πταν κατά τρόπο ξεκάθαρο, και επομένως μελλοντικά α-

διαβλητό, την πρόθεση ψήφου του εκλογέα θηράματος, α­ πό κουβέντες σαν αυτές που αναφέρθηκαν άλλο τίποτα στη λίστα, κι ακόμα κι εκείνη που φαινόταν ως η πιο ύποπτη, Κάποια μέρα θα συνέβαινε, έχανε πολλή από την εμφανή της επικινδυνότητα όταν την ενέτασσαν στα συμφραζόμενα της, ούτε λίγο ούτε πολύ μια συζήτηση δύο αντρών για το πρόσφατο διαζύγιο του ενός, που εκτυλίχθηκε με μισόλογα για να μην εγείρουν την περιέργεια όσων βρίσκονταν κο­ ντά, και που είχε καταλήξει με τον τρόπο αυτό, με λίγη μνη­ σικακία και λίγη απογοήτευση, αλλά ο τρεμάμενος ψίθυρος που βγήκε από το στήθος του άντρα που είχε χωρίσει, αν η ευαισθησία ήταν η καλύτερη ιδιότητα του επαγγέλματος του πληροφοριοδότη, θα έγερνε σίγουρα την πλάστιγγα προς το δείκτη της απογοήτευσης. Αν ο πληροφοριοδότης δεν το θεώρησε αξιοσημείωτο, αν το μικρόφωνο δεν το η­ χογράφησε, είναι σφάλματα ανθρώπινα και βλάβες τεχνο­ λογικές, την πιθανότητα των οποίων ο καλός δικαστής, γνωρίζοντας τι είναι ο άνθρωπος και μην παραβλέποντας τι είναι η μηχανή, θα είχε χρέος να το σημειώσει, ακόμα κι αν, και αυτό μάλιστα θα ήταν δικαιοσύνη σε όλη της τη μεγα­ λοπρέπεια, παρότι εκ πρώτης όψεως μπορεί να φαντάζει σκανδαλώδες, δεν υπήρχε στη δικογραφία η παραμικρή έν­ δειξη μη ενοχής του κατηγορουμένου. Τρέμουμε και μόνο στη σκέψη τι μπορεί να συμβεί αύριο στον αθώο άνθρωπο όταν τον φέρουν για ανάκριση, Ομολογείτε ότι είπατε στο πρόσωπο που βρισκόταν μαζί σας Κάποια μέρα θα συνέ­ βαινε, Μάλιστα, το ομολογώ, Σκεφθείτε καλά προτού απα­ ντήσετε, σε τι αναφερόσασταν με τις λέξεις αυτές, Μιλού­ σαμε για το χωρισμό μου, Χωρισμό ή διαζύγιο, Διαζύγιο, Και ποια ήταν, ποια είναι τα αισθήματα σας σε σχέση με το εν λόγω διαζύγιο, Νομίζω κάποια οργή και κάποια απο­ γοήτευση, Περισσότερη οργή ή περισσότερη απογοήτευση, Περισσότερη απογοήτευση υποθέτω, Δεν σας φαίνεται, α­ φού είναι έτσι, πως θα ήταν περισσότερο φυσικό να αφήσε­

τε έναν αναστεναγμό, ειδικά αφού μιλούσατε με φίλο, Δεν ορκίζομαι πως δεν αναστέναξα, δεν θυμάμαι, Ε λοιπόν ε­ μείς είμαστε βέβαιοι πως δεν αναστενάξατε, Πώς μπορείτε να το ξέρετε, δεν ήσασταν εκεί, Και ποιος σας είπε πως δεν ήμασταν εκεί, Ίσως ο φίλος μου να θυμάται πως με άκουσε να αναστενάζω, μπορείτε να τον ρωτήσετε, Κατά τα φαινό­ μενα δεν τρέφετε μεγάλη φιλία προς αυτόν, Τι θέλετε να πείτε, Ότι αν ανακατέψετε το φίλο σας θα τον βάλετε σε μπελάδες, Α αυτό όχι, Πολύ καλά, Μπορώ να φύγω τώρα, Από πού κι ως πού, άνθρωπε μου, μην είστε προπετής, πρώτα πρέπει ν' απαντήσετε στην ερώτηση που σας κάνα­ με, Ποια ερώτηση, Τι σκεφτόσασταν στην πραγματικότητα όταν είπατε στο φίλο σας τις λέξεις αυτές, Σας απάντησα ή­ δη, Δώστε μας άλλη απάντηση, αυτή δεν μας κάνει, Είναι η μοναδική που μπορούσα να σας δώσω γιατί είναι και η α­ ληθινή, Έτσι νομίζετε εσείς, Εκτός κι αν με βάλετε να επι­ νοήσω μία, Κάντε το, εμάς δεν μας ενοχλεί καθόλου να επι­ νοήσετε όσες απαντήσεις θέλετε, με το χρόνο και με υπομο­ νή, συν την κατάλληλη εφαρμογή ορισμένων τεχνικών, θα καταλήξετε σ' εκείνη που θέλουμε ν' ακούσουμε, Πείτε μου τότε ποια είναι να τελειώνουμε, Α όχι, δεν έχει γούστο έτσι, για ποιους μας περάσατε, αγαπητέ μου κύριε, έχουμε και μια επιστημονική αξιοπρέπεια να υπερασπιστούμε, μια ε­ παγγελματική συνείδηση να σεβαστούμε, για μας είναι πολύ σημαντικό να μπορέσουμε ν' αποδείξουμε στους ανωτέρους μας ότι αξίζουμε τα λεφτά που μας πληρώνουν και το ψωμί που τρώμε, Πάω χαμένος, Με την ησυχία σας. Η εντυπωσιακή γαλήνη των ψηφοφόρων στους δρόμους ή μέσα στα εκλογικά τμήματα δεν αντιστοιχούσε σε παρό­ μοια ψυχική διάθεση στα γραφεία των υπουργών ούτε στα εκλογικά κέντρα των κομμάτων. Το ζήτημα που περισσότε­ ρο απασχολεί τους μεν και τους δε είναι μέχρι πού θα φτά­ σει αυτή τη φορά η αποχή, σαν να βρίσκεται σ' αυτή μια έ­ ξοδος σωτηρίας από τη δύσκολη κοινωνική και πολιτική κα-

τάσταση στην οποία έχει βυθιστεί η χώρα εδώ και μια βδο­ μάδα. Μια σχετικά υψηλή αποχή, ή έστω πάνω από αυτή που διαπιστώθηκε στις προηγούμενες εκλογές, αρκεί να μην εί­ ναι υπερβολική, θα σήμαινε πως επιστρέφουμε πίσω στην ομαλότητα, στη γνωστή ρουτίνα των εκλογέων που ποτέ δεν πίστεψαν στη χρησιμότητα της ψήφου και πριμοδοτούν με την ανυποταξία τους την αποχή, τους άλλους που προτι­ μούν να επωφεληθούν από την καλοκαιρία και να περά­ σουν τη μέρα τους στην παραλία ή στην εξοχή με την οικο­ γένεια, ή εκείνους που, χωρίς άλλο κίνητρο, πέρα από την ακατανίκητη τεμπελιά, έμειναν στο σπίτι. Αν η προσέλευση στις κάλπες, μαζική όπως και στην προηγούμενη εκλογή, εί­ χε ήδη δείξει, χωρίς περιθώριο αμφιβολίας, ότι το ποσοστό αποχής θα ήταν πολύ χαμηλό, ή σχεδόν μηδενικό, αυτό που περισσότερο σύγχιζε τις αρχές, αυτό που τους έκανε να χά­ νουν το μυαλό τους, ήταν το γεγονός ότι οι εκλογείς, με λί­ γες εξαιρέσεις, απάντησαν με απροσπέλαστη σιωπή στις ε­ ρωτήσεις των επιφορτισμένων με τις δημοσκοπήσεις σχετι­ κά με το πώς είχαν ψηφίσει, Είναι μόνο για στατιστικούς λό­ γους, δεν χρειάζεται να δώσετε τα στοιχεία σας, δεν χρειά­ ζεται να πείτε πώς ονομάζεστε, επέμεναν εκείνοι, αλλά ού­ τε κι έτσι κατόρθωσαν να πείσουν τους καχύποπτους ψη­ φοφόρους. Οκτώ μέρες νωρίτερα οι δημοσιογράφοι τους εί­ χαν καταφέρει να απαντήσουν, η αλήθεια είναι άλλοτε με ύ­ φος ανυπόμονο, άλλοτε ειρωνικό κι άλλοτε υπεροπτικό, α­ παντήσεις που στην πραγματικότητα ήταν ένας ακόμα τρό­ πος για να σωπάσουν παρά οτιδήποτε άλλο, η μια πλευρά ρωτούσε, η άλλη έκανε την ανήξερη, δεν έμοιαζε όμως με αυτό το συμπαγή τοίχο σιωπής, σαν να ήταν ένα κοινό μυ­ στικό που όλοι τους είχαν ορκιστεί να υπερασπιστούν. Σε πολύ κόσμο θα πρέπει να φαίνεται θαυμαστή, για να μην πούμε αδύνατο να συμβεί, η σύμπτωση αυτή χειρισμού α­ νάμεσα σε τόσες χιλιάδες χιλιάδων ανθρώπων που δεν γνω­ ρίζονται μεταξύ τους, που δεν σκέφτονται με τον ίδιο τρό-

38

πο, που ανήκουν σε τάξεις ή κοινωνικά επίπεδα διαφορετι­ κά, που, εν ολίγοις, ενώ τοποθετούνται πολιτικά στη δεξιά, το κέντρο ή την αριστερά, ή και πουθενά, αποφάσισαν, ο καθένας για λογαριασμό του, να κρατήσει το στόμα κλειστό μέχρι την καταμέτρηση των ψήφων, αφήνοντας για αργό­ τερα τα αποκαλυπτήρια του μυστικού. Αυτό θέλησε, επιθυ­ μώντας διακαώς να πέφτει μέσα, ο υπουργός των εσωτερι­ κών να προεξοφλήσει στον πρωθυπουργό, αυτό έσπευσε κι ο πρωθυπουργός να μεταφέρει στον αρχηγό του κράτους, ο οποίος, γηραιότερος, παλιά καραβάνα και με περισσότερη εμπειρία, είδε κι έζησε περισσότερο τον κόσμο, γι' αυτό αρ­ κέστηκε να απαντήσει με ύφος ράθυμο, Αν δεν είναι διατε­ θειμένοι να μιλήσουν τώρα, πείτε μου έναν καλό λόγο γιατί να θέλουν να μιλήσουν αργότερα. Κι αν η ψυχρολουσία του ανώτατου άρχοντα του έθνους δεν αποκαρδίωσε εντελώς τον πρωθυπουργό και τον υπουργό των εσωτερικών, αν δεν τους έριξε στα νύχια της απελπισίας, ήταν μόνο και μόνο γιατί δεν είχαν από πουθενά αλλού να κρατηθούν, έστω και για τόσο λίγο χρόνο. Δεν θέλησε ο υπουργός των εσωτερι­ κών να ενημερώσει πως, από φόβο για πιθανές ανωμαλίες στην εκλογική διαδικασία, πρόβλεψη την οποία ωστόσο τα ίδια τα γεγονότα είχαν αναλάβει να διαψεύσουν, είχε δια­ τάξει να μπουν σκοπιά σε όλα τα εκλογικά τμήματα της πό­ λης δύο αστυνομικοί με πολιτικά από διαφορετικά αστυνο­ μικά σώματα, διαπιστευμένοι και οι δύο για να επιθεωρή­ σουν σχολαστικά τις διαδικασίες, αλλά επίσης επιφορτισμέ­ νοι, ο καθένας τους, να μην αφήσει από τα μάτια του τον άλ­ λο, για να μην υπάρξει περίπτωση να συγκαλυφθεί κάποια συνενοχή λόγω κομματικής πειθαρχίας ή ποταπής εξύφανσης σχεδίων προδοσίας. Με τον τρόπο αυτό, ανάμεσα σε πληροφοριοδότες και σκοπούς, ανάμεσα σε μικρόφωνα και βιντεοκάμερες, όλα έμοιαζαν ασφαλή και σίγουρα, προστα­ τευμένα από κάθε κακόβουλη παρεμβολή που θα μπορούσε να ατιμάσει την αγνότητα της εκλογικής διαδικασίας, και

τώρα που το παιχνίδι τελείωσε, δεν απέμενε άλλο παρά να σταυρώσουν τα χέρια και να περιμένουν την οριστική ετυ­ μηγορία της κάλπης. Τόσο στο εκλογικό τμήμα αριθμός δε­ κατέσσερα, στη λειτουργία του οποίου είχαμε την τεράστια ευχαρίστηση να αφιερώσουμε, ως φόρο τιμής στους αφο­ σιωμένους αυτούς πολίτες, ένα ολόκληρο κεφάλαιο, χωρίς να παραλείψουμε και ορισμένα προβλήματα της προσωπι­ κής ζωής κάποιων από αυτούς, όσο και σε όλα τα υπόλοιπα εκλογικά τμήματα, από τον αριθμό ένα ως τον αριθμό δε­ κατρία, και από τον αριθμό δεκαπέντε ως τον αριθμό σα­ ράντα τέσσερα, οι αντίστοιχοι πρόεδροι άδειαζαν τις ψή­ φους στους μακρόστενους πάγκους που είχαν χρησιμοποιή­ σει για τραπέζια όταν μια ορμητική φήμη διέσχισε την πό­ λη σαν χιονοστιβάδα. Ήταν η προαναγγελία του πολιτικού σεισμού που σε λίγο θα ερχόταν. Στα σπίτια, στα καφενεία, στις ταβέρνες και στα μπαρ, σε όλους τους δημόσιους χώ­ ρους όπου υπήρχε τηλεόραση ή ραδιόφωνο, οι κάτοικοι της πρωτεύουσας, άλλοι ήρεμοι κι άλλοι λιγότερο, περίμεναν το τελικό αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. Κανείς δεν εκμυστη­ ρευόταν στον διπλανό του τι είχε ψηφίσει, κι οι πιο στενοί φίλοι τηρούσαν σιγή, οι πλέον εύγλωττοι έμοιαζαν να έχουν ξεχάσει τις λέξεις. Στις δέκα το βράδυ επιτέλους εμφανίστη­ κε στην τηλεόραση ο πρωθυπουργός. Το πρόσωπο του ήταν αλλοιωμένο, με σκαμμένους κύκλους στα μάτια, αποτέλε­ σμα μια ολόκληρης εβδομάδας κακού ύπνου, και ωχρό παρ' όλο το μακιγιάζ σε στυλ φυσικό και υγιές. Κρατούσε στο χέρι του ένα χαρτί αλλά σχεδόν δεν το διάβασε, του έ­ ριχνε μόνο μια ματιά πού και πού για να μη χάσει τον ειρμό της ομιλίας, Αξιότιμοι συμπολίτες, είπε, το αποτέλεσμα των εκλογών που πραγματοποιήθηκαν σήμερα στην πρωτεύου­ σα της χώρας ήταν το ακόλουθο, κόμμα της δεξιάς οχτώ τοις εκατό, κόμμα του κέντρου οχτώ τοις εκατό, κόμμα της αριστεράς ένα τοις εκατό, αποχή μηδέν, άκυρα μηδέν, λευ­ κές ψήφοι ογδόντα τρία τοις εκατό. Έκανε μια παύση για

να φέρει στα χείλη του το ποτήρι με νερό που είχε στο πλάι του και συνέχισε, Η κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας ότι η ση­ μερινή ψηφοφορία επιβεβαίωσε, με επιδείνωση, τη διαπι­ στωμένη τάση της προηγούμενης κυριακής και συμφωνώ­ ντας ομόφωνα για την ανάγκη μιας σοβαρής έρευνας σε σχέση με τα πρώτα και τελευταία αίτια των περίεργων α­ ποτελεσμάτων, θεωρεί, αφού συμβουλεύτηκε την εξοχότητά του τον αρχηγό του κράτους, ότι η νομιμότητα της ώστε να συνεχίσει τη λειτουργία της δεν τελεί υπό αίρεση, όχι μόνο γιατί οι εκλογές που μόλις ολοκληρώθηκαν είναι τοπικές, αλλά επίσης διότι διεκδικεί και αναλαμβάνει ως υπέρτατη και επείγουσα υποχρέωση της να διαλευκάνει μέχρι τις έ­ σχατες συνέπειες τα ανώμαλα συμβάντα των οποίων υπήρ­ ξαμε την τελευταία βδομάδα όχι μόνο εμβρόντητοι μάρτυ­ ρες αλλά και τρομεροί δράστες, κι αν με βαθύτατο πόνο προφέρω τις λέξεις αυτές, είναι γιατί οι λευκές αυτές ψήφοι, που κατάφεραν ένα άγριο χτύπημα στη δημοκρατική ομα­ λότητα που διείπε την προσωπική και συλλογική μας ζωή, δεν έπεσαν από τα σύννεφα ούτε ανέβηκαν από τα έγκατα της γης, βρίσκονταν στην τσέπη ογδόντα τριών ανά εκατό εκλογέων της πόλης αυτής, οι οποίοι, με το ίδιο τους, μη πα­ τριωτικό χέρι τις έθεσαν στις κάλπες. Άλλη μια γουλιά νερό, αυτή ήταν ακόμα πιο αναγκαία γιατί ξαφνικά είχε στεγνώ­ σει το στόμα του, Υπάρχει ακόμα χρόνος να διορθωθεί το λάθος, όχι μέσω μιας νέας ψηφοφορίας, που στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων θα μπορούσε να αποβεί όχι μό­ νο ανώφελη αλλά και αντιπαραγωγική, αλλά μέσω ενός αυ­ στηρού ελέγχου της συνείδησης, στον οποίο, από το δημό­ σιο αυτό βήμα, καλώ τους κατοίκους της πρωτεύουσας, ό­ λους, άλλους μεν για να μπορέσουν να προστατευτούν κα­ λύτερα από τη φοβερή απειλή που αιωρείται πάνω από τις κεφαλές τους, άλλους δε, είτε είναι ένοχοι είτε αθώοι ως προς τις προθέσεις τους, για να συνέλθουν από τη φαυλό­ τητα στην οποία παρασύρθηκαν άγνωστο από ποιον, σε

διαφορετική περίπτωση θα αποτελέσουν τον άμεσο στόχο των κυρώσεων που προβλέπει η κατάσταση έκτακτης ανά­ γκης, την κήρυξη της οποίας, μετά από διαβούλευση, αύριο ήδη, του κοινοβουλίου, που θα συγκληθεί για το σκοπό αυ­ τόν εκτάκτως, και αφού εξασφαλιστεί, όπως αναμένεται, η ομόφωνη έγκριση του, πρόκειται να αιτηθεί η κυβέρνηση στην εξοχότητά του, τον αρχηγό του κράτους. Αλλαγή ύ­ φους, χέρια μισάνοιχτα, παλάμες σηκωμένα στο ύψος των ώμων, Η κυβέρνηση του έθνους είναι βέβαιη ότι ερμηνεύει ορθά την αδελφική θέληση για ενότητα ολόκληρης της υ­ πόλοιπης χώρας, η οποία με πολιτικό αίσθημα άξιο κάθε ε­ γκωμίου εκπλήρωσε ομαλά το εκλογικό της καθήκον, ερχό­ μενη εδώ, ως προστατευτική, φιλόστοργη μητέρα, να υπεν­ θυμίσει, ιδιαιτέρως στον πληθυσμό της πρωτεύουσας που παρεξέκλινε από τον ορθό δρόμο, τη θαυμάσια παραβολή του ασώτου υιού, και να του πει πως για την ανθρώπινη καρδιά δεν υπάρχει σφάλμα που να μη διορθώνεται, αρκεί η μετάνοια να είναι ειλικρινής, αρκεί η μεταμέλεια να είναι ολοκληρωτική. Η τελευταία φράση-κλισέ του πρωθυπουρ­ γού, Τιμήστε την πατρίδα διότι η πατρίδα επαγρυπνεί για σας, με τυμπανοκρουσίες και σαλπίσματα, που ανασύρθηκε από τα πιο μουχλιασμένα πατάρια της πατροπαράδοτης ρητορικής, χάλασε από το Καληνύχτα που ακούστηκε ψεύ­ τικο, αυτό το καλό έχουν οι απλές κουβέντες, δεν ξεγελούν κανέναν. Στους τόπους, σπίτια, μπαρ, ταβέρνες, καφενεία, εστια­ τόρια, συνδέσμους ή πολιτικά γραφεία, όπου υπήρχαν ψη­ φοφόροι του κόμματος της δεξιάς, του κόμματος του κέ­ ντρου ή ακόμα και του κόμματος της αριστεράς, η ανακοί­ νωση του πρωθυπουργού σχολιάστηκε ευρέως, αν και, όπως είναι φυσικό, με διαφορετικούς τρόπους και ξεχωριστές α­ ποχρώσεις. Οι πιο ευχαριστημένοι με την περφόρμανς, ο βάρβαρος όρος ανήκει στους ίδιους και όχι σ' αυτόν που ε­ ξιστορεί την αφήγηση αυτή, ήταν εκείνοι του κ.τ.δ., που συ­

νεννοούνταν κλείνοντας το μάτι ο ένας στον άλλο, αλληλοσυγχαίρονταν για την άρτια τεχνική που είχε μεταχειριστεί ο αρχηγός, αυτή που ορίζεται με την περίεργη έκφραση πότε-καρότο-πότε-μαστίγιο, που είχε εφαρμοστεί κατεξοχήν στα γαϊδούρια και τα μουλάρια του παλιού καιρού, αλλά η σύγχρονη εποχή, με αποτελέσματα πολύ πιο αξιόλογα, ε­ πωφελήθηκε ξανά από αυτή για ανθρώπινη χρήση. Κάποιοι πάντως, αιμοβόροι και πολεμοχαρείς, θεωρούσαν ότι ο πρω­ θυπουργός έπρεπε να είχε τελειώσει την ομιλία του στο ση­ μείο όπου ανακοίνωσε την επικείμενη ανακήρυξη της κατά­ στασης έκτακτης ανάγκης, πως ό,τι είπε μετά ήταν περιττό, πως ο κακούργος θέλει ρόπαλο, πως αν αρχίσουμε τις γλύ­ κες τη βάψαμε, πως στον εχθρό μας ούτε νερό, κι άλλες δυ­ νατές εκφράσεις ανάλογης ψυχικής έντασης. Οι σύντροφοι τους επιχειρηματολογούσαν πως δεν ήταν ακριβώς έτσι, πως ο αρχηγός θα έχει τους λόγους του, αλλά οι ειρηνιστές αυτοί, αφελείς όπως πάντα, αγνοούσαν ότι η παράφορη α­ ντίδραση των αδιάλλακτων ήταν μια μανούβρα τακτικής που είχε στόχο να διατηρήσει άγρυπνη τη μαχητική φλέβα των στρατευμένων μελών. Για ό,τι χρειαστεί κι ό,τι κι αν γί­ νει, ήταν το σύνηθες σύνθημα. Από την άλλη, οι του κ.τ.κ., ως αντιπολίτευση που ήταν, και παρόλο που συμφωνούσαν στα βασικά, στην επείγουσα δηλαδή ανάγκη να αποσαφη­ νιστούν οι ευθύνες και να τιμωρηθούν οι φταίχτες, ή συνω­ μότες, θεωρούσαν υπερβολική την επιβολή κατάστασης έ­ κτακτης ανάγκης, πολύ περισσότερο αφού δεν ήταν γνωστό πόσο καιρό θα διαρκούσε και, σε τελευταία ανάλυση, στε­ ρούνταν κάθε λογικής η αίρεση των δικαιωμάτων κάποιου που το μόνο έγκλημα που είχε διαπράξει ήταν να ασκήσει ακριβώς ένα από αυτά τα δικαιώματα. Πού θα καταλήξουν όλα αυτά, αναρωτιόνταν, αν ενός οποιουδήποτε πολίτη τού κατέβει να πάει στο συνταγματικό δικαστήριο, Πιο ευφυές και πατριωτικό θα ήταν, πρόσθεταν, να σχηματιστεί μια κυ­ βέρνηση εθνικής σωτηρίας με την εκπροσώπηση όλων των

κομμάτων, γιατί, αν όντως υπάρχει μια κατάσταση συλλογι­ κής έκτακτης ανάγκης, δεν θα επιλυθεί με κατάσταση απο­ κλεισμού, το κ.τ.δ. έχασε τα αυγά και τα πασχαλιά και μία των ημερών θα πέσει. Αλλά και οι στρατευμένοι του κ.τ.α. χαμογελούσαν στην πιθανότητα να συμμετάσχει το κόμμα τους σε μια κυβέρνηση συνασπισμού, όμως, στο μεταξύ, αυ­ τό που περισσότερο τους απασχολούσε ήταν να βρουν μια ερμηνεία του εκλογικού αποτελέσματος που θα κατάφερνε να καλύψει τη ραγδαία μείωση ψήφων που είχε υποστεί το κόμμα, αφού, μετά από το πέντε τοις εκατό που είχε πετύχει στην προηγούμενη ψηφοφορία κι ενώ ξεπέρασε το δυόμισι τοις εκατό στον πρώτο γύρο της τωρινής, βρισκόταν τώρα με ένα μίζερο ένα τοις εκατό κι ένα μαύρο μέλλον μπροστά του. Το αποτέλεσμα της ανάλυσης κορυφώθηκε με την προ­ ετοιμασία μιας ανακοίνωσης στην οποία υπαινισσόταν ότι, αφού δεν υπήρχαν αντικειμενικοί λόγοι που να μας υπο­ χρεώνουν να σκεφτούμε ότι οι λευκές ψήφοι αποσκοπού­ σαν σε απόπειρα εναντίον της ασφάλειας του κράτους ή της σταθερότητας του συστήματος, το ορθό θα ήταν να υποθέ­ σουμε την ύπαρξη σύμπτωσης ανάμεσα στη θέληση για αλ­ λαγή που εκφράστηκε με τον τρόπο αυτό και τις προτάσεις για πρόοδο που περιέχονται στο πρόγραμμα του κ.τ.α. Τί­ ποτε άλλο, αυτά. Υπήρξαν και άνθρωποι που απλώς έκλεισαν την τηλεό­ ραση όταν τελείωσε ο πρωθυπουργός και μετά, μέχρι να πά­ νε για ύπνο, βάλθηκαν να μιλούν για τη ζωή τους, κι υπήρ­ ξαν άλλοι που πέρασαν το υπόλοιπο βράδυ σκίζοντας και καίγοντας χαρτιά. Δεν ήταν συνωμότες, απλώς φοβούνταν.

Σ

ΤΟΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ, ΠΟΥ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙ-

κός και δεν είχε υπηρετήσει στρατιωτική θητεία, φά­ νηκε λίγη η ανακήρυξη της κατάστασης έκτακτης α­ νάγκης, εκείνος ήθελε μια κανονική κατάσταση πολιορκίας, αυθεντική, μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης με την πιο α­ κριβή σημασία της λέξης, σκληρή, χωρίς λάσκα, σαν ένα κι­ νούμενο τείχος ικανό να απομονώσει την ανταρσία και με­ τά να τη συνθλίψει με δριμεία αντεπίθεση, Προτού η επιδη­ μία και η γάγγραινα εξαπλωθούν στο υγιές ακόμα μέρος της χώρας, προειδοποίησε. Ο πρωθυπουργός αναγνώρισε πως η σοβαρότητα της κατάστασης ήταν οριακή, πως η πατρίδα είχε πέσει θύμα μιας άτιμης επίθεσης ενάντια στα βασικά θεμέλια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, Εγώ θα το έ­ λεγα τορπίλη που εκτοξεύτηκε ενάντια στο σύστημα, απο­ τόλμησε ο υπουργός της άμυνας να διαφωνήσει, Έτσι είναι, σκέφτομαι όμως, κι ο αρχηγός του κράτους συμφωνεί με τη δική μου άποψη, ότι, χωρίς να αφήνουμε καθόλου απ' τα μάτια μας τον κίνδυνο μιας άμεσης εξάπλωσης, με γνώμο­ να την ποικιλία στα μέσα και τους στόχους δράσης οποια­ δήποτε στιγμή απαιτείται, θα ήταν προτιμότερο να ξεκινή­ σουμε από τη χρήση διακριτικών μεθόδων, λιγότερο επιδει­ κτικών μεν, περισσότερο όμως αποτελεσματικών από το να κατεβάσουμε το στρατό στους δρόμους, να κλείσουμε το αε­ ροδρόμιο και να εγκαταστήσουμε οδοφράγματα στις εξό­ δους της πόλης, Και ποιες μέθοδοι θα είναι αυτές, ρώτησε ο

υπουργός των στρατιωτικών χωρίς την παραμικρή προσπά­ θεια να κρύψει την αντίθεση του, Αυτές που ξέρετε, σας υ­ πενθυμίζω ότι οι ένοπλες δυνάμεις έχουν τις δικές τους υ­ πηρεσίες κατασκοπείας, Εμείς τις λέμε αντικατασκοπείας, Το ίδιο κάνει, Μάλιστα, καταλαβαίνω πού θέλετε να φτάσε­ τε, Το ήξερα πως θα καταλαβαίνατε, είπε ο πρωθυπουργός ενώ ταυτόχρονα έκανε νόημα στον υπουργό των εσωτερι­ κών. Πήρε αυτός το λόγο, Χωρίς να μπούμε εδώ σε λεπτο­ μέρειες της επιχείρησης, που, όπως είναι ευνόητο, συνιστούν απόρρητο υλικό, top secret θα λέγαμε, το σχέδιο που κατέστρωσε το υπουργείο μου έγκειται, σε γενικές γραμμές, σε μια ευρεία και συστηματική επιχείρηση διείσδυσης στον πλη­ θυσμό, που έχει ανατεθεί σε πράκτορες με την κατάλληλη προετοιμασία, και η οποία μπορεί να μας οδηγήσει στη γνώ­ ση των αιτίων του συμβάντος και να μας επιτρέψει να πά­ ρουμε τα αναγκαία μέτρα που θα εξολοθρεύσουν το κακό εν τη γενέσει του, Εν τη γενέσει του δεν θα το έλεγα, το κα­ κό είναι ήδη εδώ, παρατήρησε ο υπουργός της δικαιοσύνης, Τρόπος του λέγειν, απάντησε με ελαφρώς εκνευρισμένο ύ­ φος ο υπουργός των εσωτερικών, που συνέχισε, Είναι η στιγμή να ανακοινώσω στο συμβούλιο αυτό, με απόλυτη και καθολική εμπιστευτικότητα, συγχωρήστε μου τον πλεονα­ σμό, ότι οι υπηρεσίες κατασκοπείας που βρίσκονται υπό τις διαταγές μου, ή καλύτερα, που εξαρτώνται από το υπουρ­ γείο της αρμοδιότητας μου, δεν αποκλείουν την πιθανότη­ τα το γεγονός να έχει τις πραγματικές του ρίζες στο εξωτε­ ρικό, και αυτό που τώρα βλέπουμε ίσως είναι μόνο η άκρη του παγόβουνου μιας γιγαντιαίας διεθνούς συνωμοσίας για αποσταθεροποίηση, αναρχικής έμπνευσης πιθανότατα, η ο­ ποία, για λόγους που αγνοούμε ακόμα, μπορεί να έχει επι­ λέξει τη χώρα μας ως πρώτο της πειραματόζωο, Περίεργη εκδοχή, είπε ο υπουργός του πολιτισμού, τουλάχιστον μέχρι εκεί που φτάνουν οι γνώσεις μου οι αναρχικοί ποτέ δεν εκ­ δήλωσαν, ούτε καν στο πεδίο της θεωρίας, την πρόθεση να

διαπράξουν ενέργειες με τα χαρακτηριστικά και το εύρος αυτό, Πιθανώς, αντιγύρισε σαρκαστικά ο υπουργός της ά­ μυνας, επειδή οι γνώσεις σας, αγαπητέ συνάδελφε, προσ­ διορίζονται χρονικά στον ειδυλλιακό κόσμο των παππού­ δων σας, από τότε όμως, όσο περίεργο κι αν σας φαίνεται, τα πράγματα άλλαξαν αρκετά, υπήρξε τότε μια εποχή μη­ δενισμού, σχεδόν λυρικού, όχι ιδιαίτερα αιματηρού, αυτό που έχουμε μπροστά μας σήμερα όμως είναι τρομοκρατία καθαρή και σκέτη, ποικίλη στα πρόσωπα και τις εκφάνσεις της, ίδια όμως πάντα στην ουσία της, Προσοχή στις βιαστι­ κές υπερβολές και τις εικασίες, επενέβη ο υπουργός της δι­ καιοσύνης, μου φαίνεται παρακινδυνευμένο, για να μην πω καταχρηστικό, να εξομοιώνουμε με την τρομοκρατία, και μάλιστα με την αξιολόγηση καθαρή και σκέτη, την εμφάνι­ ση μερικών λευκών ψήφων στις κάλπες, Μερικές λευκές ψήφοι, μερικές λευκές ψήφοι, ψέλλισε ο υπουργός της άμυ­ νας, που είχε παραλύσει σχεδόν από την κατάπληξη, πώς είναι δυνατόν να αποκαλείτε μερικές ογδόντα τρεις ψήφους στις εκατό, πείτε μου, ενώ έπρεπε να γνωρίζετε, να έχετε συναίσθηση, πως κάθε ψήφος χωριστά ήταν τορπίλη στα ί­ σαλα, Ίσως οι γνώσεις μου για την αναρχία να μην είναι τό­ σο σύγχρονες, δεν λέω όχι, είπε ο υπουργός του πολιτισμού, αλλά, απ' όσο γνωρίζω, παρόλο που κάθε άλλο παρά ειδι­ κό θεωρώ τον εαυτό μου στις ναυτικές μάχες, οι τορπίλες στοχεύουν πάντα στα ίσαλα, εξάλλου φαντάζομαι πως δεν έχουν άλλη επιλογή, γι' αυτόν ακριβώς το σκοπό τις κατα­ σκευάζουν. Ο υπουργός των εσωτερικών πετάχτηκε ξαφνι­ κά σαν ελατήριο, επρόκειτο να υπερασπιστεί την μπαρούφα του συναδέλφου του της άμυνας, να καταγγείλει ίσως το εμ­ φανές έλλειμμα πολιτικής αλληλεγγύης του συμβουλίου, αλ­ λά ο πρόεδρος της κυβέρνησης κατάφερε με την παλάμη του ένα ξερό χτύπημα στο τραπέζι για να ζητήσει ησυχία και τον έκοψε, Οι κύριοι υπουργοί του πολιτισμού και της άμυνας μπορούν να συνεχίσουν έξω την ακαδημαϊκή τους

Λ7

λογομαχία αφού φαίνεται να τους έχει συνεπάρει τόσο, εγώ όμως σας ζητώ να θυμηθείτε ότι βρισκόμαστε εδώ συγκε­ ντρωμένοι, στην αίθουσα αυτή που αντιπροσωπεύει, περισ­ σότερο ακόμα και από το κοινοβούλιο, την καρδιά της ι­ σχύος και τη δημοκρατική εξουσία, για να λάβουμε αποφά­ σεις που θα σώσουν τη χώρα, αυτή είναι η πρόκληση, από τη σοβαρότερη κρίση που έχει αντιμετωπίσει στην ιστορία διάρκειας αιώνων, επομένως, πιστεύω πως, μπροστά σε τέ­ τοια τρομερή αναμέτρηση, θα έπρεπε να σωπάσουν, ως α­ νάξια μπροστά στις ευθύνες μας, οι μωρολογίες και τα ουτιδανά ζητήματα ερμηνείας. Έκανε μια παύση και μετά συ­ νέχισε, Εν τω μεταξύ θέλω να διασαφηνίσω στον κύριο υ­ πουργό της άμυνας πως το γεγονός ότι ο πρόεδρος της κυ­ βέρνησης κλίνει, στην πρώτη αυτή φάση διαχείρισης της κρίσης, στην εφαρμογή ενός σχεδίου που καταρτίστηκε α­ πό τις αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου των εσωτερικών, δεν σημαίνει και δεν θα μπορούσε ποτέ να σημάνει πως έ­ χουμε παραμερίσει την περίπτωση κήρυξης κατάστασης πο­ λιορκίας, θα εξαρτηθούν όλα από την πορεία που θα πά­ ρουν τα γεγονότα, από τις αντιδράσεις του πληθυσμού της πρωτεύουσας, από τη σφυγμομέτρηση στην υπόλοιπη χώ­ ρα, από την απρόβλεπτη συχνά συμπεριφορά της αντιπολί­ τευσης, και ειδικά, στην περίπτωση αυτή, του κ.τ.α., που δεν έχει τίποτα να χάσει και δεν θα έχει πρόβλημα να ποντάρει ό,τι έχει και δεν έχει σ' ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου, Δεν νο­ μίζω πως θα πρέπει να μας απασχολεί τόσο ένα κόμμα που συγκέντρωσε μόλις ένα τοις εκατό των ψήφων, παρατήρησε ο υπουργός των εσωτερικών σηκώνοντας τους ώμους σε έν­ δειξη περιφρόνησης, Διαβάσατε το ανακοινωθέν τους, ρώ­ τησε ο πρωθυπουργός, Φυσικά, είναι μέρος της δουλειάς μου να διαβάζω πολιτικά ανακοινωθέντα, ανήκει στις υπο­ χρεώσεις μου, υπάρχουν βέβαια εκείνοι που πληρώνουν συ­ νεργάτες για να τους σερβίρουν μασημένη τροφή στο πιάτο, αλλά εγώ ανήκω στην κλασική σχολή, εμπιστεύομαι μόνο

το κεφάλι μου ακόμα κι αν κάνω λάθος, Ξεχνάτε ότι οι υ­ πουργοί, σε τελευταία ανάλυση, είναι οι συνεργάτες του αρ­ χηγού της κυβέρνησης, Είναι τιμή μου που είμαι κι εγώ τέ­ τοιος, κύριε πρωθυπουργέ, η διαφορά, η τεράστια διαφορά έγκειται στο ότι εμείς σας φέρνουμε την τροφή χωνεμένη, Λοιπόν, ας αφήσουμε τη γαστρονομία και τις χημικές διερ­ γασίες της πέψης κι ας επιστρέψουμε στο ανακοινωθέν του κ.τ.α., πείτε μου τη γνώμη σας, πώς σας φάνηκε, Πρόκειται για μια χονδροειδή, αφελή εκδοχή της παλιάς διδαχής που ορίζει να τάσσεσαι με τον εχθρό όταν δεν μπορείς να τον νι­ κήσεις, Και στην παρούσα περίσταση, Στην παρούσα περί­ σταση, κύριε πρωθυπουργέ, σημαίνει ότι, αν οι ψήφοι δεν είναι δικές σου, βρες τρόπο να δείχνουν πως είναι, Έστω κι έτσι, σκόπιμο είναι να είμαστε σε επιφυλακή, το τρικ αυτό μπορεί να έχει κάποια επίδραση σ' ένα μέρος του πληθυ­ σμού που τείνει προς τα αριστερά, Το οποίο τη στιγμή αυτή δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποιο είναι, είπε ο υπουργός της δι­ καιοσύνης, ασφαλώς δεν θέλουμε να αναγνωρίσουμε, φω­ ναχτά και φανερά, πως η μεγάλη πλειοψηφία αυτού του ο­ γδόντα τρία τοις εκατό είναι ψηφοφόροι δικοί μας και του κ.τ.κ., αλλιώς θα έπρεπε να τους ρωτήσουμε γιατί ψήφισαν λευκό, ιδού η σοβαρότητα του θέματος, κι όχι στα πολύξερα και αφελή επιχειρήματα που χρησιμοποιεί το κ.τ.α., που θέλει να πει ότι, αφού οι περισσότερες ψήφοι δεν είναι δι­ κές σου, προσποιήσου πως δεν είναι ούτε του αντιπάλου σου, Με άλλα λόγια, είπε από τη γωνία του τραπεζιού ο υ­ πουργός των μεταφορών και επικοινωνιών, είμαστε όλοι στα ίδια, Κάπως συνοπτικός τρόπος για να περιγράψει κα­ νείς τη συνθήκη στην οποία βρισκόμαστε, και μιλώ στενά α­ πό πολιτική άποψη, η οποία όμως έχει το νόημα της, είπε ο πρωθυπουργός κι έκλεισε τη συζήτηση. Η γρήγορη εγκαθίδρυση της κατάστασης έκτακτης ανά­ γκης, ένα είδος σολομώντειας λύσης με την υπαγόρευση της σύνεσης, ήρθε να κόψει το γόρδιο δεσμό που τα μέσα μαζί-

48

4 - Περί

ψωτίσεως

κής επικοινωνίας, ιδιαίτερα οι εφημερίδες, είχαν προσπα­ θήσει να λύσουν με μεγαλύτερη ή μικρότερη αποτελεσματι­ κότητα, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιδεξιότητα, πάντοτε όμως με προσοχή ώστε να μη φαίνεται πολύ η πρόθεση, ξε­ κινώντας από το ανόσιο αποτέλεσμα των πρώτων εκλογών και, πιο δραματικά, των δεύτερων. Από τη μια πλευρά, ή­ ταν καθήκον τους, προφανές και στοιχειώδες, να καταδικά­ σουν ενεργά με αγανάκτηση και πολιτικό αίσθημα, τόσο στα κύρια άρθρα όσο και στις στήλες που είχαν διατεθεί ε­ πί τούτου, την απρόσμενη και ανεύθυνη κίνηση ενός εκλο­ γικού σώματος που, τυφλό μπροστά στα ύψιστα πατριωτι­ κά συμφέροντα από μια περίεργη και μοιραία διαστροφή, είχε παγιδεύσει την εθνική πολιτική ζωή με πρωτόγνωρο τρόπο, σπρώχνοντας τη στο καταχθόνιο αδιέξοδο από το ο­ ποίο ούτε ο πιο προικισμένος δεν έβλεπε διαφυγή. Από την άλλη, είχαν να ζυγίσουν και να μετρήσουν προσεκτικά κά­ θε λέξη που έγραφαν, να επιδείξουν δεκτικότητα, να κά­ νουν, πώς το λένε, δύο βήματα μπρος και ένα πίσω, για να μη δυσαρεστηθούν οι αναγνώστες που μια εφημερίδα τους αντιμετώπιζε ως προδότες και ασυλλόγιστους μετά από τό­ σα χρόνια απόλυτης αρμονίας και επιμελούς ανάγνωσης. Η κήρυξη της κατάστασης έκτακτης ανάγκης επέτρεπε στην κυβέρνηση να αναλάβει τις αντίστοιχες εξουσίες και να α­ ναστείλει μια και καλή τις συνταγματικές εγγυήσεις, κι αυτό ανακούφισε από το πιεστικό βάρος και την απειλητική σκιά το κεφάλι των διευθυντών και αρχισυντακτών. Με τον πε­ ριορισμό στην ελευθερία της έκφρασης και της επικοινω­ νίας, με τη λογοκρισία να αγρυπνεί στο σβέρκο του συντά­ κτη, είχαν βρει την καλύτερη πρόφαση και την πληρέστερη δικαιολογία, Εμείς πολύ θα θέλαμε, θα έλεγαν, να διευκο­ λύνουμε τους αγαπητούς μας αναγνώστες στη δυνατότητα, που είναι εξάλλου δικαίωμα, να έχουν πρόσβαση σε μια πληροφόρηση και άποψη απαλλαγμένη από καταχρηστικές παρεμβάσεις και απαράδεκτους περιορισμούς, ειδικότερα

50

σε στιγμές τόσο κρίσιμες όπως αυτές που περνούμε, έτσι έ­ χει όμως η κατάσταση, μόνο όποιος έχει βγάλει μια ζωή το ψωμί του απ' το τιμημένο επάγγελμα του δημοσιογράφου ξέρει πόσο πονάει να δουλεύεις σχεδόν είκοσι τέσσερις ώ­ ρες το εικοσιτετράωρο παρακολουθούμενος, εξάλλου, κι αυτό μεταξύ μας, αυτός που έχει τη μεγαλύτερη ευθύνη για ό,τι συμβαίνει είναι οι εκλογείς της πρωτεύουσας, όχι οι άλ­ λοι, της επαρχίας, δυστυχώς, επιπλέον, παρ' όλες τις εκκλή­ σεις μας, η κυβέρνηση δεν μας δίνει την άδεια να βγάλουμε μια λογοκριμένη έκδοση εδώ και μια άλλη ελεύθερη για την υπόλοιπη χώρα, χθες ακόμα ένας υψηλά ιστάμενος του υ­ πουργείου των εσωτερικών μάς έλεγε ότι η λογοκρισία είναι σαν τον ήλιο, όταν ανατέλλει είναι για όλους, για μας αυτό δεν αποτελεί καινοτομία, ξέραμε πως έτσι γίνεται στον κό­ σμο, πάντα υπάρχουν οι δίκαιοι που πληρώνουν για τους α­ μαρτωλούς. Παρά τα μέτρα, τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο, από νωρίς έγινε εμφανές ότι το ενδιαφέρον για την ανάγνωση των εφημερίδων έπεσε πολύ. Κινητοποιη­ μένες από εύλογη ανησυχία και κυνηγώντας προς κάθε δυ­ νατή κατεύθυνση, υπήρξαν εφημερίδες που σκέφτηκαν να καταπολεμήσουν την αποχή των αγοραστών τους πασπαλί­ ζοντας πικάντικα τις σελίδες τους με γυμνά κορμιά σε νέους κήπους της απόλαυσης, θηλυκά, αρσενικά, ζευγαρωμένα ή μόνα, μεμονωμένα ή σε παρέες, ήρεμα ή σε δράση, αλλά οι αναγνώστες, με την υπομονή τους εξαντλημένη για φωτο­ γραφίες της στιγμής όπου η ποικιλία στο χρώμα και στο εί­ δος, πέρα από ελάχιστες και με μειωμένη διεγερτική επί­ δραση, ήδη εδώ και πολλά και μακρινά χρόνια έχει θεωρη­ θεί πεζή κοινοτοπία για την εκμετάλλευση της λίμπιντο, συ­ νέχισαν, με απόσταση, με αδιαφορία, ακόμα και με ναυτία, να ρίχνουν τα τιράζ και τις πωλήσεις. Επίσης δεν υπήρχε περίπτωση να έχει κάποια ευνοϊκή επίδραση στο καθημερι­ νό ισοζύγιο του οικονομικού δούναι και λαβείν, αμετάκλη­ τα πεσμένου χαμηλά, η αναζήτηση και η επίδειξη προσωπι-

κών στιγμών ελάχιστης ευπρέπειας, σκανδάλων και αισχρο­ τήτων κάθε είδους, ο παλιός γνωστός τροχός των δημόσιων αρετών μεταμφιεσμένων σε ιδιωτικά βίτσια, το γιορταστικό λούνα παρκ των ιδιωτικών βίτσιων που ανελίχθηκαν σε δη­ μόσιες αρετές και από τα οποία μέχρι πολύ πρόσφατα δεν έλειπαν όχι μόνο οι θεατές, αλλά ούτε και οι υποψήφιοι για μερικούς γύρους. Πράγματι, φαινόταν πως η πλειοψηφία των κατοίκων της πρωτεύουσας ήταν αποφασισμένη να αλ­ λάξει τρόπο ζωής, γούστο και στυλ. Η μεγάλη τους πλάνη, όπως θα δουν καλά από δω και πέρα, ήταν ότι ψήφισαν λευκό. Καθαριότητα ήθελαν, ε θα την είχαν. Αυτή ήταν η σταθερή διάθεση της κυβέρνησης, και ειδι­ κότερα του υπουργείου των εσωτερικών. Η επιλογή πρα­ κτόρων, κάποιων φερμένων από τις μυστικές, άλλων από φανερές υπηρεσίες, που επρόκειτο να εισδύσουν λαθραία στους κόλπους της μάζας, υπήρξε ταχεία και αποτελεσματι­ κή. Αφού αποκάλυψαν, ένορκα, σε ένδειξη του παραδειγ­ ματικού τους χαρακτήρα ως πολιτών, το όνομα του κόμμα­ τος το οποίο είχαν ψηφίσει και τη φύση της δηλωμένης ψή­ φου, αφού υπέγραψαν, επίσης ένορκα, ένα έγγραφο όπου εκδήλωναν σφοδρότατη απέχθεια για την ηθική μάστιγα που είχε μολύνει ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, η πρώτη δράση των πρακτόρων, και των δύο φύλων, ας ση­ μειωθεί, για να μην ειπωθεί, ως συνήθως, πως κάθε κακό εί­ ναι έργο των αντρών, οργανωμένων σε ομάδες των σαράντα σαν σχολική τάξη και καθοδηγούμενων από επόπτες με εκ­ παίδευση στη διάκριση, αναγνώριση και ερμηνεία ηλεκτρο­ νικών μέσων καταγραφής, εικόνας αλλά και ήχου, η πρώτη δράση, όπως λέγαμε, συνίστατο στο ξεδιάλεγμα μιας τερά­ στιας ποσότητας υλικού που είχε συλλέγει από τους πληρο­ φοριοδότες κατά τη δεύτερη ψηφοφορία, εκείνους που εί­ χαν ελιχθεί στις ουρές στήνοντας αυτί αλλά και σε όσους, ε­ ξοπλισμένοι με βιντεοκάμερες και μικρόφωνα, έκοβαν βόλ­ τες με αυτοκίνητα κατά μήκος των ουρών. Ξεκινώντας αυτή

την επιχείρηση σάρωσης στα σπλάχνα της πληροφορίας, προσφερόταν στους πράκτορες, προτού ριχτούν με ενθου­ σιασμό και όσφρηση σέτερ στην άμεση δράση, στην εργασία πεδίου, μια μυστική βάση δεδομένων, της οποίας το ποιόν, μερικές σελίδες πιο πίσω, είχαμε την ευκαιρία να προκαταλάβουμε με ένα σύντομο αλλά κατατοπιστικό παράδειγμα, Απλές, τρέχουσες φράσεις, όπως αυτές που ακολουθούν, Συνήθως δεν ψηφίζω, αλλά σήμερα μ' έπιασε η διάθεση να έρθω, Για να δούμε αν όλο αυτό θα βγάλει κάτι που ν' αξί­ ζει τον κόπο, Πολλές φορές πάει η στάμνα στη βρύση, μια φορά θα σπάσει, Και τις προάλλες ψήφισα, αλλά κατάφερα να βγω από το σπίτι στις τέσσερις, Εδώ είναι σαν τη λαχειο­ φόρο, σχεδόν πάντα βγάζει λευκό, Όπως και να 'χει πρέπει να επιμείνουμε, Η ελπίδα είναι σαν το αλάτι, δεν τρέφει αλ­ λά νοστιμεύει το ψωμί, για ώρες ολόκληρες αυτές και χιλιά­ δες ακόμα φράσεις εξίσου άκακες, εξίσου ουδέτερες, εξίσου αθώες, ξεψαχνίστηκαν μέχρι την τελευταία συλλαβή, κο­ νιορτοποιήθηκαν, γύρισαν τα μέσα έξω, χτυπήθηκαν στο γουδί με τις ερωτήσεις για γουδοχέρι, Εξηγήστε μου τι στά­ μνα είναι αυτή, Γιατί έσπασε στη βρύση κι όχι στο δρόμο, ή στο σπίτι, Αν δεν συνηθίζατε να ψηφίζετε, γιατί ψηφίσατε αυτή τη φορά, Αν η ελπίδα είναι σαν το αλάτι, τι πιστεύετε πως πρέπει να γίνει ώστε το αλάτι να γίνει σαν την ελπίδα, Πώς επιλύετε τη διαφορά χρώματος ανάμεσα στην ελπίδα, που είναι πράσινη, και στο αλάτι, που είναι λευκό, Πιστεύε­ τε πραγματικά ότι το ψηφοδέλτιο είναι όμοιο με το λαχείο, Τι ακριβώς θέλατε να πείτε όταν είπατε τη λέξη λευκό, και ξανά, Τι στάμνα είναι αυτή, Πήγε στην πηγή γιατί διψούσε ή για να συναντήσει κάποιον, Τι ακριβώς συμβολίζει η στά­ μνα, Όταν ρίχνετε αλάτι στο φαγητό, νομίζετε ότι του ρίχνε­ τε ελπίδα, Γιατί φοράτε λευκό πουκάμισο, Εντέλει τι στάμνα είναι αυτή, στάμνα πραγματική ή στάμνα μεταφορική, Και ο πηλός τι χρώμα είχε, ήταν μαύρος, ήταν κόκκινος, Ήταν σκέ­ τος ή είχε σχέδια, Είχε επικάλυψη χαλαζία, Γνωρίζετε τι εί-

53

ναι ο χαλαζίας, Έχετε κερδίσει ποτέ σε λαχειοφόρο, Γιατί κατά την πρώτη ψηφοφορία βγήκατε από το σπίτι μόλις στις τέσσερις, ενώ είχε σταματήσει να βρέχει τουλάχιστον δύο ώ­ ρες νωρίτερα, Ποια είναι η γυναίκα στο πλάι σας στη φωτο­ γραφία, Γιατί γελάτε με τόσο κέφι, Δεν θεωρείτε ότι μια ση­ μαντική πράξη όπως η ψηφοφορία δικαιούταν από όλους τους εκλογείς που έχουν συναίσθηση της ευθύνης μία στάση σοβαρή, μετρημένη, αφοσιωμένη, ή μήπως θεωρείτε ότι η δημοκρατία είναι για γέλια, Ή μήπως νομίζετε πως είναι για κλάματα, Τι πιστεύετε λουΐόν, για γέλια ή για κλάματα, Πεί­ τε μου πάλι για τη στάμνα, πείτε μου γιατί δεν σκεφτήκατε να την κολλήσετε ξανά, υπάρχουν ειδικές κόλλες, Αυτή η αμφιβολία μήπως σημαίνει πως κάτι έχει σπάσει και για σας, Τι, Σας αρέσει η εποχή στην οποία έτυχε να ζείτε ή θα προ­ τιμούσατε να ζείτε σε άλλη, Για να γυρίσουμε στο αλάτι και την ελπίδα, ποια ποσότητα της θεωρείτε σκόπιμο να βάλει κανείς για να γίνει βρώσιμο το αντικείμενο της ελπίδας, Αι­ σθάνεστε κουρασμένος, Θέλετε να πάτε στο σπίτι σας, Μη βιάζεστε, η βιασύνη είναι κάκιστος σύμβουλος, κάνει το ά­ τομο να μη σκέφτεται καλά τις απαντήσεις που δίνει, και οι συνέπειες που θα προκύψουν είναι οι χείριστες, Όχι, δεν εί­ στε χαμένος, πώς σας ήρθε, απ' ό,τι φαίνεται δεν καταλάβα­ τε ακόμα πως εδώ μέσα οι άνθρωποι δεν χάνονται, βρίσκο­ νται, Μείνετε ήσυχος, δεν σας απειλούμε, θέλουμε απλώς να μη βιάζεστε, τίποτε άλλο. Φτάνοντας στο σημείο αυτό, όντας το θήραμα στριμωγμένο και αιχμάλωτο, του έκαναν την τε­ λική ερώτηση, Και τώρα πείτε μου τι ψηφίσατε, δηλαδή σε ποιο κόμμα δώσατε την ψήφο σας. Λοιπόν, αν κλήθηκαν σε ανάκριση πεντακόσιοι ύποπτοι που θηρεύτηκαν στις εκλογι­ κές ουρές, κατάσταση στην οποία θα μπορούσε να βρεθεί ο καθένας από εμάς δεδομένου του εφήμερου περιεχομένου μιας κατηγορίας που φτωχά αποδόθηκε με τις φράσεις που παραθέσαμε ως πειστικό δείγμα, φράσεις που έπιασαν τα κεντρικά μικρόφωνα και οι κοριοί, το λογικό, δεδομένης της

σχετικής ευρύτητας του υπό εξέταση συνόλου, θα ήταν οι α­ παντήσεις να κατανέμονται, έστω και με ένα μικρό και φυ­ σιολογικό περιθώριο σφάλματος, στην ίδια αναλογία ψή­ φων στις οποίες εκφράστηκαν, δηλαδή σαράντα άνθρωποι να δηλώσουν υπερήφανα πως ψήφισαν το κόμμα της δεξιάς, αυτό που είναι στην κυβέρνηση, ένας παρόμοιος αριθμός, αρτύνοντας την απάντηση με μια πρέζα πρόκλησης, να δη­ λώσουν πως ψήφισαν τη μόνη αντιπολίτευση που αξίζει να λέγεται έτσι, δηλαδή το κόμμα του κέντρου, και πέντε, όλοι κι όλοι, κολλημένοι με την πλάτη στον τοίχο, Ψήφισα το κόμμα της αριστεράς, θα έλεγαν σταθερά, αλλά ταυτόχρονα θα ήταν σαν να ζητούσαν συγγνώμη για ένα καπρίτσιο τους που δεν το ελέγχουν. Οι υπόλοιποι, εκείνο το τεράστιο υπό­ λοιπο των τετρακοσίων δεκαπέντε απαντήσεων, θα έπρεπε να πουν, σύμφωνα με τη σχετική λογική των δημοσκοπήσεων, Ψήφισα λευκό. Τέτοια ευθεία απάντηση, χωρίς καυχησιάρικες ή επιφυλακτικές αμφισημίες, θα μπορούσε να δώσει έ­ νας υπολογιστής ή μια αριθμομηχανή, και θα ήταν η μόνη που θα επέτρεπε η άκαμπτη και ειλικρινής τους φύση, η πλη­ ροφορική και η μηχανική, αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους, και οι άνθρωποι είναι παγκοσμίως γνωστοί ως τα μόνα ζώα ικανά να ψεύδονται, αν και, είναι αλήθεια, με­ ρικές φορές το κάνουν επειδή φοβούνται, μερικές φορές α­ πό συμφέρον, κι επίσης μερικές φορές επειδή αντιλαμβάνο­ νται εγκαίρως πως αυτός είναι ο μόνος τρόπος που έχουν στη διάθεση τους για να υπερασπιστούν την αλήθεια. Κρί­ νοντας από τα φαινόμενα, επομένως, το σχέδιο του υπουρ­ γείου των εσωτερικών είχε αποτύχει, και, όντως, στις πρώτες εκείνες στιγμές η σύγχυση μεταξύ των συνεργατών άγγιζε τον απόλυτο εξευτελισμό, έμοιαζε να μην υπάρχει τρόπος να παρακάμψουν το απρόσμενο εμπόδιο, εκτός κι αν έδιναν διαταγή να υποβάλουν σε βασανιστήρια όλον αυτό τον κό­ σμο, πράγμα που, όπως είναι γνωστό τοις πάσι, κακοφαίνε­ ται στα δημοκρατικά κράτη που δικαιωματικά έχουν τον ε-

ξοπλισμό να πετύχουν τους ίδιους στόχους χωρίς να χρειά­ ζεται να ανατρέχουν σε μέσα τόσο μεσαιωνικά, τόσο πρωτό­ γονα. Σ' αυτή την περίπλοκη κατάσταση ο υπουργός των ε­ σωτερικών έδειξε το πολιτικό του ανάστημα και μια ασυνή­ θιστη ευελιξία τακτικής και στρατηγικής, που προμηνούσε, ποιος ξέρει, υψηλότερο πεπρωμένο. Δύο αποφάσεις έλαβε, κι οι δύο σημαντικές. Η πρώτη, που αργότερα θα αποκη­ ρυσσόταν ως κακοήθης και μακιαβελική, σύμφωνα με την ε­ πίσημη ανακοίνωση του υπουργείου που διανεμήθηκε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης με ενδιάμεσο το πρακτορείο κρα­ τικό φερέφωνο, συνίστατο σε μια συγκινητική ευχαριστία, εξ ονόματος όλης της κυβέρνησης, προς τους πεντακόσιους υ­ ποδειγματικούς πολίτες που τις τελευταίες μέρες είχαν πα­ ρουσιαστεί οικειοθελώς στις αρχές, προσφέροντας τη σταθε­ ρή τους υποστήριξη και όποια συνεργασία τους ζητήθηκε για την πρόοδο των ερευνών που διεξάγονται πάνω στους παράγοντες της ανωμαλίας που διαπιστώθηκε κατά τις δύο τελευταίες ψηφοφορίες. Εκτός από το καθήκον της στοιχειώ­ δους ευγνωμοσύνης, το υπουργείο, προλαμβάνοντας τις ε­ ρωτήσεις, ειδοποιούσε τις οικογένειες πως δεν θα έπρεπε να εκπλαγούν ούτε να ανησυχήσουν για την έλλειψη ειδήσεων των αγαπημένων τους απόντων, αφού στη σιωπή αυτή, α­ κριβώς, βρισκόταν το κλειδί που θα μπορούσε να εγγυηθεί την προσωπική τους ασφάλεια, δεδομένου του υψηλού βαθ­ μού μυστικότητας, κόκκινο/κόκκινο, που είχε επιδοθεί στη λεπτή αυτή επιχείρηση. Η δεύτερη απόφαση, προς γνώση και εσωτερική αποκλειστικά χρήση, συνιστούσε την απόλυ­ τη ανατροπή του σχεδίου που αναπτύχθηκε παραπάνω, το οποίο, όπως σίγουρα θα θυμόμαστε, προέβλεπε ότι η μαζική διείσδυση ερευνητών στους κόλπους των λαϊκών μαζών θα γι­ νόταν το κατεξοχήν μέσο που θα οδηγούσε στη διαλεύκαν­ ση του μυστηρίου, του αινίγματος, του γρίφου, της σπαζοκε­ φαλιάς, όπως θέλετε πείτε το, της λευκής ψήφου. Από τώρα και στο εξής οι πράκτορες θα δούλευαν χωρισμένοι σε δύο

ομάδες άνισες αριθμητικά, η μικρότερη στο έργο πεδίου, α­ πό το οποίο, για να πούμε την αλήθεια, δεν περίμεναν πια μεγάλα αποτελέσματα, η μεγαλύτερη για να συνεχίσει την α­ νάκριση των πεντακοσίων ατόμων που παρέμεναν, προσο­ χή, όχι κρατούνταν, αυξάνοντας όταν, όπως και όσο ήταν α­ νάγκη τη σωματική και ψυχολογική πίεση στην οποία τους υπέβαλλαν. Όπως διδάσκει αιώνες το πανάρχαιο ρητό, Κάλλιο πεντακόσιοι και στο χέρι παρά χίλιοι και καρτέρι. Δεν άργησε να έρθει η επιβεβαίωση. Όταν, μετά από πολλή διπλωματική ικανότητα, πολύ κλωθογύρισμα και ζύγισμα, ο πράκτορας στο έργο πεδίου, δηλαδή στην πόλη, απόσωνε να κάνει την πρώτη ερώτηση, Μπορείτε, σας παρακαλώ, να μου πείτε ποιον ψηφίσατε, η απάντηση που του έδιναν, σαν μάθημα που το ήξεραν απ' έξω ήταν, λέξη προς λέξη, ό,τι α­ κριβώς λέει και ο νόμος, Κανείς, με καμία πρόφαση, δεν μπορεί να υποχρεωθεί να αποκαλύψει την ψήφο του, ούτε να ρωτηθεί σχετικά από οποιαδήποτε αρχή. Κι όταν, με ύ­ φος ανθρώπου που δεν δίνει μεγάλη σημασία στο θέμα, έ­ κανε τη δεύτερη ερώτηση, Συγχωρήστε την περιέργεια μου, μήπως τυχόν ψηφίσατε λευκό, η απάντηση που δεχόταν πε­ ριόριζε επιδέξια τα όρια της ερώτησης σε απλή ακαδημαϊκή ερώτηση, Όχι, κύριε, δεν ψήφισα λευκό, αλλά αν το είχα κά­ νει θα ήμουν μέσα στα πλαίσια του νόμου, όπως κι αν είχα ψηφίσει οποιονδήποτε από τις εκλογικές λίστες ή αν είχα α­ κυρώσει την ψήφο μου με μια καρικατούρα του προέδρου, η λευκή ψήφος, κύριε με τις ερωτήσεις, είναι ένα δικαίωμα χω­ ρίς περιορισμούς που ο νόμος υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει στους εκλογείς, είναι γραμμένο με το νι και με το σίγμα, κα­ νείς δεν μπορεί να διωχθεί επειδή ψήφισε λευκό, όπως και να 'χει, για να ησυχάσετε, σας ξαναλέω πως δεν είμαι από αυτούς που ψήφισαν λευκό, απλώς κουβέντα να γίνεται, μια ακαδημαϊκή υπόθεση, τίποτε άλλο. Υπό κανονικές συνθή­ κες, δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία αν άκουγε κανείς μια τέ­ τοια απάντηση δύο ή τρεις φορές, θα ήταν απλώς ένδειξη

πως κάμποσα άτομα σ' αυτό τον κόσμο γνωρίζουν το νόμο με τον οποίο ζουν και επιμένουν σ' αυτά που ξέρουν, αλλά όταν υποχρεώνεται κανείς να την ακούσει, αδιαμαρτύρητα, χωρίς να παίξουν τα βλέφαρα του, εκατό φορές στη σειρά, χίλιες φορές στη σειρά, σαν λιτανεία που την έμαθαν απ' έ­ ξω, αυτό ξεπερνά όσα μπορεί ν' αντέξει η υπομονή ενός αν­ θρώπου που εκπαιδεύτηκε ακριβώς για τόσο λεπτές υποθέ­ σεις και τώρα ανακαλύπτει πως είναι ανίκανος να τις φέρει σε πέρας. Δεν παραξενεύει λοιπόν κανέναν που η συστημα­ τική παρακώλυση από πλευράς των εκλογέων είχε ως απο­ τέλεσμα να χάσουν κάποιοι πράκτορες τον έλεγχο των νεύ­ ρων τους και να περάσουν στις προσβολές και τις επιθέσεις, συμπεριφορές οι οποίες εξάλλου κάποιες φορές είχαν κακή έκβαση, αν λάβουμε υπόψη ότι ενεργούσαν κατά μόνας για να μην τρομάξουν το θήραμα κι έτσι συχνά, άλλοι εκλογείς, κυρίως στα κακόφημα όπως λέγονται μέρη, εμφανίζονταν, με τις συνέπειας που εύκολα φανταζόμαστε, για να συνδρά­ μουν τον αμυνόμενο. Οι αναφορές που απέστελλαν οι πρά­ κτορες στα κεντρικά των επιχειρήσεων ήταν αποκαρδιωτικά μικρές σε περιεχόμενο, ούτε ένα άτομο, ούτε ένα, δεν είχε ο­ μολογήσει πως ψήφισε λευκό, κάποιοι έκαναν τους ανήξε­ ρους, έλεγαν πως μια άλλη μέρα, με την ησυχία τους, θα μι­ λούσαν, τώρα βιάζονταν πολύ, να μην κλείσουν τα μαγαζιά, οι χειρότεροι απ' όλους όμως ήταν οι γέροι, ποιος διάολος τους είχε καβαλήσει, ήταν λες και μια επιδημία κώφωσης τους είχε κλείσει όλους μέσα σ' ένα ηχομονωμένο κουκούλι, κι όταν ο πράκτορας, με αφοπλιστική αφέλεια, έγραφε την ερώτηση σ' ένα χαρτί, οι ξεδιάντροποι έλεγαν ή πως είχαν σπάσει τα γυαλιά τους, ή πως δεν καταλάβαιναν το γραφικό χαρακτήρα, ή απλώς πως δεν ήξεραν ανάγνωση. Υπήρχαν κι άλλοι πράκτορες ωστόσο, πιο επιδέξιοι, που είχαν πάρει την ιδέα της διείσδυσης στα σοβαρά, με την ακριβή της σημα­ σία, και κυκλοφορούσαν στα μπαρ, κερνούσαν ποτά, δάνει­ ζαν λεφτά σε άψιλους τζογαδόρους, πήγαιναν σε αθλητικές

58

διοργανώσεις, κυρίως ποδοσφαίρου και μπάσκετ, γιατί στις κερκίδες τους υπάρχει η περισσότερη κίνηση, έπιαναν κου­ βέντα με τους διπλανούς τους, και στην περίπτωση του πο­ δοσφαίρου, αν ερχόταν ισοπαλία χωρίς γκολ, την αποκα­ λούσαν, ύψιστη πονηριά, με φωνή όλο νόημα, λευκό αποτέ­ λεσμα, για να δουν τι θα γίνει. Και δεν γινόταν τίποτα. Αργά ή γρήγορα έφταναν πάντα τελικά στην ώρα των ερωτήσεων, Μπορείτε παρακαλώ να μου πείτε ποιο κόμμα ψηφίσατε, συγχωρήστε την περιέργεια μου, μήπως τυχόν ψηφίσατε λευκό, και τότε επαναλαμβάνονταν οι γνωστές ήδη απαντή­ σεις, σόλο ή εν χορώ, Εγώ, πώς σας ήρθε, Εμείς, αν είναι δυ­ νατόν, και αμέσως επικαλούνταν τους νομικούς λόγους, με όλα τα άρθρα και τις παραγράφους τους, με τέτοια ευχέρεια έκφρασης που έμοιαζε σαν όλοι οι κάτοικοι της πόλης με δι­ καίωμα ψήφου να είχαν περάσει από εντατικό σεμινάριο πά­ νω στους εκλογικούς νόμους, εθνικούς και ξένους. Καθώς περνούσαν οι μέρες, με τρόπο ανεπαίσθητο σχε­ δόν στην αρχή, άρχισε να γίνεται αντιληπτό πως η λέξη λευ­ κό ακουγόταν κάπως άσεμνη ή κακόηχη, έπαυε πλέον να χρησιμοποιείται, πως οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν πλατειασμούς ή περιφράσεις για να την υποκαταστήσουν. Ένα λευκό χαρτί το έλεγαν, λόγου χάρη, άχρωμο, μια πετσέτα που υπήρξε λευκή μια ζωή απέκτησε το χρώμα του γάλα­ κτος, το χιόνι έπαψε να συγκρίνεται με λευκό πέπλο κι έγι­ νε η πιο ξασπρισμένη μέρα των τελευταίων είκοσι χρόνων, οι σπουδαστές σταμάτησαν να λένε πως έδωσαν λευκή κόλ­ λα κάΐιομολογούρανπως δεν ήξεραν τίποτα, αλλά η πιο εν­ διαφέρουσα περίπτωση