ΓΚΡΑΜΣΙ-il RISORGIMENTO

ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

ΣΤΟ Χ ΑΣ ΤΗ Σ/Σ ΥΓΧ Ρ Ο Ν Η ΣΚ ΕΨ Η A . ΓΚΡΑΜΣΙ: IL R ISO RG IM ENTO

ΣΗΜ ΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1977 με τίτλο II Risorgimento, από τις εκδόσεις «Riuniti». Η μετάφραση έγινε από το ιταλικό πρωτότυπο. Τα κείμενα είναι ολόκληρα και χω ­ ρίς συντομεύσεις. Α 'έκό ο ση 1987

Τυπώθηκε τον Σεπτέμβρη του 1987 για λογαριασμό των εκδό­ σεων Στοχαστής, οδός Μαυρομιχάλη 39, τηλ. 3601956, 3610445, Αθήνα 106 80. Η Φωτοστοιχειοθεσία και η σελιδοποίηση έγινε στο Φωτόγραμμα ΕΠ Ε, οδός Σόλωνος 130, τηλ. 3637283, η φωτογραφική ανα­ παραγωγή στου Δημήτρη Καδιανάκη, οδός Τζαβέλα 6, τηλ. 3643361 και το τύπωμα στα πιεστήρια της Ευρωτύπ Α .Ε ., οδός Κολωνού 12-14, τηλ. 5234373. Το εξώφυλλο είναι της Στέλλας Γκρανιά.

ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ

IL RISORGIMENTO ΤΟΜΟΣ Z'

Ε ισ α γω γή

Λουκάς Αξελός Μ ετά φ ρ α σ η - Σ χ ό λ ια

Γιώργος Μ αχαίρας

ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ο τό μ ο ς α υ τό ς είν α ι ο έβ δ ο μ ο ς σ τ η ν σ ε ιρ ά τω ν έρ γω ν το ν Α ν τό ν ιο Γ χ ρ ά μ σ ι, π ο υ κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν ο ι ε κ δ ό σ ε ις μ α ς . Α π ο τ ε λ ε ί τη ν α κ ρ ιβ ή μ ε τά φ ρ α σ η το ν β ιβ λ ίο ν μ ε τίτλ ο II R isorgim ento, π ο ν κ ν κ λ ο φ ό ρ η σ α ν ο ι εκ δ ό σ εις «R iuniti» το 1977 σ τ η ν Ι τα λ ία . Η ελ λ η ν ικ ή μ ε τά φ ρ α σ η α ν κ α ι ξ εκ ί­ ν η σ ε το 1978, κ α θ η λ ώ θ η κ ε κ ν ρ ιο λ ε κ τιχ ά ε π τά χ ρ ό ν ια , γ ια να δ ο θ ε ί τέ λ ο ς σ ε ά λ λ ο μ ε τα φ ρ α σ τή . Η έκ δ ο σ η το ν τό μ ο ν α υ το ύ σ υ μ π ίπ τε ι μ ε τη ν σ υ μ π λ ή ­ ρω ση π ε ν ή ν τα χρ ό ν ω ν α π ό το ν θ ά ν α το το υ Α ν τό ν ιο Γ κρ ά μ σι. Α ς θεω ρη θεί, μ α ζ ί μ ε το ν ς ά λ λ ο υ ς π ο ν θ α κ υ ­ κ λ ο φ ο ρ ή σ ο υ ν , σ α ν έν α μ ικ ρ ό μ έ ρ ο ς τη ς ο φ ειλ ή ς μ α ς σ τ ο ν κ ο ρ υ φ α ίο α υ τό ιτα λ ό δ ια ν ο ο ύ μ εν ο το ν α ιώ ν α μ α ς . Η π α ρ ο ύ σ α μ ε τά φ ρ α σ η έχ ει α υ σ τη ρ ά κ ρ α τή σ ε ι τη ν δ ιά ­ τα ξ η τη ς ιτα λ ικ ή ς. Ο ι ση μ ειώ σ εις κ α ι π α ρ α π ο μ π έ ς π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν μ ε α σ τερ ίσ κ ο είν α ι ό λ ες τη ς ιτα λ ικ ή ς έκ δο σ η ς, ενώ ο ι σ η μ ειώ σ εις κ α ι τα σ χ ό λ ια το υ έλ λ η ν α μ ε τα φ ρ α σ τή π α ρ α τίθ ε ν τα ι μ ε α ρ ιθ μ ο ύς. Σ τ η σ ύ ν τα ξ η τω ν σ η μειώ σ εω ν κ α ι σχ ο λ ίω ν τη ς ελ λ η ν ικ ή ς μ ε τά φ ρ α σ η ς λ ά β α μ ε ν π ’ ό ψ η μ α ς κ α ι τις ση μ ειώ σ εις α π ό τη ν έκ δ ο σ η A n to n io G ram sci Q u a d e rn o 19. R iso rg im en to Italian o τω ν εκ δό σ εω ν «■E ina­ ud i». Φ ρ ο ν τίσ α μ ε ώ σ τε τα σ χ ό λ ια τη ς ε λ λ η ν ικ ή ς μ ε τ ά φ ρ α ­ σ η ς να μ η ν ε π ιβ α ρ ύ ν ο υ ν ιδ ια ίτε ρ α έ ν α β ιβ λ ίο α ρ κ ε τά δ ύ ­ σ κ ο λ ο κ α ι εξ α ιρ ε τικ ά π λ η θ ω ρ ικ ό σ ε ο ν ό μ α τα κ α ι σ το ιχ ε ία γ ια τη ν Ι τα λ ία το υ π ε ρ α σ μ έν ο υ αιώ να. Τ έλο ς α ς σ η μ ε ιω θ ε ί ό τι έν α μ ε γ ά λ ο μ έ ρ ο ς τω ν α ν α φ ε ρ ο μ έν ω ν ό ρω ν κ α ι ο ν ο μ ά τω ν έ χ ο υ ν ή δη σ χ ο λ ια σ θ εί σ τ ο υ ς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο υ ς τ ό μ ο υ ς σ το υ ς ο π ο ίο ν ς κ α ι π α ρ α π έ μ π ο ν μ ε το ν α ν α γ ν ώ σ τη π ο ν θα ή θ ελ ε π ε ρ ισ σ ό τερ α στο ιχεία . ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ RISORGIMENTO Κι αν γράψιμο ιστορίας σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν αναπτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν περισσότερο συγκεκριμένα ενεργητικές και δραστήριες. Αντόνιο Γκράμσι

Η Ιταλία των αρχών του 19ου αιώνα Η Ιτα λ ία ή τα ν μ ια από τις τελευτα ίες δ υτικ ο ευρ ω πα ϊκ ές χώ ρες π ο υ σν γκρο τή θ η κε σε ενιαίο κρά τος. Το βασίλειο της Σ α ρδ η ν ία ς μ ε κέντρο το Π ιεμ ό ντε, το β ασίλειο τω ν όνο Σικελιώ ν, το δ ο υκά το τη ς Τοσκάνης, οι ενσω ματω μένες στην Α υσ τρ ο ο υ γ γα ρ ία περιο χές τη ς β ορειο α νατο λική ς Ιταλία ς, το π α π ικ ό κ ρά το ς τη ς Ρώμης, α πο τελο ύσ α ν τη ν εξω τερική όψη τη ς πο λιτική ς π ρ α γμ α τικ ό τη τα ς της χερσονήσου. Π ο λ λ ο ί ή ταν οι λό γο ι π ο υ ο δ ήγη σα ν σα υτή τη ν π ο λ υ δ ιά ­ σπα ση σε αλληλοϋποβλε:ιόμενα, εν πολλοίς, κρα τίδια. Η ύ ­ πα ρ ξη το υ π α π ισ μ ο ύ μ ε κέντρο την Ρώμη δ εν ή ταν ο πιο ασήμα ντος. Ό π ω ς π α ρ α τη ρ εί ο Γκράμσι η Ιτα λία εξ α ιτία ς τη ς κο σ μο πο λίτικη ς λειτο υρ γία ς της Ρώμης κα τά τη δ ιάρκεια τη ς ρω μαϊκής α υ το κρα το ρία ς κ α ι το υ μεσαίω να, εξ α ιτία ς το υ δ ιττο ύ χα ρα κτήρ α π ο υ είχε το πα π ικ ό κ ρά το ς να είναι δ ηλα δ ή « α φ ’ ενός έδρα μ ια ς οικο υμενική ς-π νευμα τική ς μ ο ­ να ρχία ς κα ι α φ ’ ετέρο υ ενός εγκό σ μιο υ π ριγκιπ ά το υ »

1. Στο κείμενο αυτό όλα τα παραθέματα που είναι μέσα σε εισαγωγι­ κά και έχουν στο τέλος σε παρένθεση την συντομογραφία (Κ)ίκ>^ίιηβΜο. είναι του Αντόνιο Γκράμσι.

9

ια ρ ο υ σ ία ζ ε μ ια ν ιδ ιο μ ο ρ φ ία μ ο ν α δ ικ ή σ τ ο ν δ υ τικ ο ευ ρ ω ­ π αϊκ ό χώ ρο. «Ο ιτα λ ικ ό ς κ α θ ο λ ικ ισ μ ό ς θ ε ω ρ ο ύ ν τα ν υ π ο ­ κ α τ ά σ τα το τη ς α ν τίλ η ψ η ς γ ια ενια ίο Έ θ ν ο ς κ α ι Κ ρά το ς, όχι μ ό ν ο α υ τό , α λ λ ά κ α ι μ ά λ ισ τα σ α ν μ ια π α γ κ ό σ μ ια η γειιονική λ ε ιτ ο υ ρ γ ία , δ η λ α δ ή σ α ν ιμ π ε ρ ια λ ισ τικ ό π ν ε ύ μ α .»

(Λ).

Η ιδ ιο μ ο ρ φ ία α υ τή θα π α ίξ ε ι έν α ρ ό λ ο σ η μ α ν τικ ό σ τη ν κ α θ υ σ τ έρ η σ η δ ια μ ό ρ φ ω σ η ς μ ια ς κ ο ιν ή ς εθ ν ικ ή ς σ υ ν ε ίδ η ­ σ η ς για τί, α ν τίθ ετα μ ε ό τι σ υ ν έβ η σ τ ις π ε ρ ισ σ ό τερ ε ς ε υ ­ ρ ω π α ϊκ έ ς χώ ρες, σ τ η ν Ιτα λ ία η θ ρ η σ κ εία - π ά ν τ α κ α τ ά τ ο ν Γ κ ρ ά μ σ ι - δ ε ν ε π εκ τά θ η κ ε σ τ ο υ ς κ ό λ π ο υ ς το υ λ α ο ύ , δ ε ν κ α τό ρ θ ω σ ε να σ υ γ κ ρ ο τή σ ε ι έν α εθ ν ικ ό -λ α ϊκ ό μ έ τω π ο σ τ ο υ ς χ ώ ρ ο υ ς επ ιρ ρ ο ή ς της. Κ ι α υ τό γ ι α τ ί σ τ η ν Ιτα λ ία ή τα ν α ν ύ π α ρ κ τη η έν ν ο ια τη ς εθ ν ικ ή ς ε κ κ λ η σ ία ς επ ειδ ή α υ τή εξ α ρ χ ή ς λ ε ιτ ο ύ ρ γ η σ ε σ ’ έν α π λ α ίσ ιο θ ρ η σ κ ευ τ ικ ο ύ κ ο σ μ ο π ο λ ιτισ μ ο ύ . Η κ ο σ μ ο π ο λ ίτικ η λ ε ιτ ο υ ρ γ ία τω ν ιτα λ ώ ν δ ια ν ο ο υ μ έν ω ν ή τα ν έν α γε γο ν ό ς , α φ ο ύ α υ τ ο ί α ν τιλ α μ β α ν ό ν το υ σ α ν το ρ ό λ ο το υ ς κ α ι λ ε ιτ ο υ ρ γ ο ύ σ α ν σ α ν η γ έ τε ς π ο υ δ ε ν α ν ή κ α ν σ ε έν α έθ ν ο ς α λ λ ά σ ε ο λ ό κ λ η ρ η τη ν χ ρισ τια ν ο σ ύ ν η . Έ ν α ς δ ε ύ τε ρ ο ς - εξ ίσ ο υ σ η μ α ν τικ ό ς - λ ό γο ς , ή τα ν το γ ε γ ο ν ό ς ό τι γ ια σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ε ς ισ το ρ ικ ές α ιτίε ς η π ρ ώ ιμ η α σ τικ ή ά ν θ η σ η τω ν μ ε γά λ ω ν ιτα λ ικ ώ ν πό λεω ν, π ρ ο π ο ­ μ π ώ ν τη ς ευ ρ ω π α ϊκ ή ς α ν α γέν ν η σ η ς, φ ά ν η κ ε κ ά π ο υ ν α αν α κ ό π τ ε τα ι κ α ι ν α « στα μα τά » , μ ε α π ο τέλ εσ μ α η Ιτα λ ία να μ ε ίν ε ι π ίσ ω σ τ ο ν α γ ώ να δ ρ ό μ ο υ γ ια εθ ν ικ ή κ α ι α σ τικ ή ο λο κλή ρω σ η , α ν κ α ι υ π ή ρ ξ ε π ρ ω το π ό ρ α κ α ι σ το π ε δ ίο α υ τό . Έ τ σ ι ο κ α θ ο λ ικ ό ς κ ο σ μ ο π ο λ ιτισ μ ό ς α π ο τ έλ εσ ε το ν α ­ ν τίπ ο δ α το υ π ιο σ κ λ η ρ ο ύ το π ικ ισ μ ο ύ , ισ τ ο ρ ικ ο ύ α π ο τ ε λ έ ­ σ μ α το ς τη ς π ό λ η ς-κ ρ ά το ς , π ο υ δ έσ π ο σ ε σ τ η ν μ ε σ α ιω ν ικ ή κ α ι μ ε τα μ ε σ α ιω ν ικ ή Ιτα λ ία κ α ι «α ν τιπ ρ ο σ ω π εύ ε ι το π έ ­ ρ α σ μ α α π ό μ ια π ε ρ ίο δ ο επ ιβ λ η τικ ή ς α ν ά π τυ ξ η ς τω ν α σ τ ι­ κ ώ ν δ υ ν ά μ εω ν σ τ η ν ρ α γ δ α ία π α ρ α κ μ ή το υ ς» (Λ). Ο ι δ ύ ο α υ τ ο ί π α ρ ά γ ο ν τε ς α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν ισ χ υ ρ ό εμ π ό ­ δ ιο, κ υ ρ ιο λ ε κ τ ικ ά τρ ο χ ο π έ δ η , σ τη δ ια μ ό ρ φ ω σ η εθ ν ικ ή ς σ υ ν είδ η σ η ς, α φ ο ύ α υ τή έπ ρ ε π ε ν α σ υ γ κ ρ ο τ η θ ε ί κ α ι συ10

γκ ρ ο τή θ η κ ε « α π ό τη ν υ π έ ρ β α σ η δ ύ ο μ ο ρ φ ώ ν κ ο υ λ τ ο ύ ­ ρ α ς: το ν κ ο ιν ο τικ ό το π ικ ισ μ ό κ α ι το ν κ α θ ο λ ικ ό κ ο σ μ ο π ο ­ λιτισ μ ό , π ο υ ή τα ν σ τεν ά σ ν ν ό ε ό εμ έ ν ες κ α ι α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν τη ν π ιο χ α ρ α κ τ η ρ ισ τικ ή μ ο ρ φ ή το υ μ ε σ α ιω ν ικ ο ύ κ α ι φ εο υ ό α ρ χ ικ ο ύ κ α τ α λ ο ίπ ο υ » (ΡΪ).

Το Risorgimento Ο όρος risorgimento γεννήθ ηκε σ την δ ιά ρκεια του 19ου αιώνα, α ν και οι ρίζες το υ βρίσκο νται π ιο πίσω κα ι ο υσ ια ­ σ τικά είχε περιεχό μενο εθνικό, κοινω νικό, π ο λιτικό κ α ι π ο λ ι­ τιστικό. Χ α ρ α κ τη ρ ίζει το σύνολο τω ν μ εταβ ο λώ ν π ο υ οδ ή ­ γη σ α ν στην συ γκρ ό τησ η τη ς σύγχρο νη ς Ιταλία ς, α ν κα ι πιο συ χνά χρησ ιμο πο ιείται μ ε τη ν έννοια της εθνικής πα λλ ιγγενεσίας, τη ς εθνικής απελευθέρω σης ή κ α ι τη ς εθ νικής εξ έγερ ­ σης. Ό λ ο ι α υ το ί οι όροι, π ο υ αναμ φίβολα σ υ νδέο ντα ι κ α ι μ ε την ιδέα τη ς επ ιστρο φ ή ς στο «ένδοξο παρελθόν», π έρ α από τις ε π ί μ έρ ο υ ς δ ια φ ο ρές τους, σ υ γκλίνο υ ν δ ίνο ντα ς στο R i­ sorgimento ένα ευ ρύτερο κοινω νικό, πο λιτικό , π ο λιτισ τικό και ηθικό π εριεχόμενο. Τέτοιο π ο υ να αρμ ό ζει σε μ ια π λα τιά π ρω το β ο υλία α ναγέννη ση ς τη ς εθνικής ζωής, π ο υ η π α ρ έμ ­ βαση τη ς ασ τική ς τά ξη ς κα ι τω ν μικρ ο α στικ ώ ν στρω μάτω ν α π ο κ τά ένα χα ρα κτήρ α ουσ ιαστικό π ο υ ο δ η γ εί σε ση μα ντι­ κ ές κοινω νικές δ ιαφ οροποιήσεις, στην α λλα γή πολιτικώ ν σχέσεω ν, στη θρα ύση πο λιτισ τικώ ν στερεοτύπω ν, στη σ υ ­ γκ ρό τη ση μ ια ς νέα ς η θικής-πολιτιστικής συνείδη ση ς π ο υ μ π ο ρ ε ί να σ τα θ εί κ ριτικά α πένα ντι στο παρελθόν. Α ν εξ ά ρ τη τα α πό το ό τι η ιστορία το υ Risorgimento, έτσι όπω ς εξελίχθηκε στην ιταλικ ή χερσόνησο, δ εν έχει το α κρ ι­ β ές ανάλογά τη ς στο ν ευρω παϊκό χώρο, εν το ύ το ις το Risor­ gimento θα π ρ έπ ει να ειδω θεί σα ν η «ιταλική εκ δοχή » της μ α κ ρ ά ς π ο ρεία ς π ρο ς την εθνική ολοκλήρω ση π ο υ γνώ ρισ αν οι ευ ρω πα ϊκο ί λ α ο ί από τη ν εποχή της μετα ρ ρ ύ θ μ ισ η ς και τη ς γα λλική ς επ ανάσταση ς. Οι α να λο γίες άλλω στε μ ε τις δ ι­ κές μ α ς λ.χ. προ σ π ά θειες ολοκλήρω σης το υ νεοελληνικού 11

κ ρ ά το υ ς είνα ι προφ ανείς. Π αρ' ό λες τις ιδιο μο ρφ ίες κα ι α ­ ποκλίσεις, τα κοινά σημεία ανάμεσα στο Risorgimento και τη ν δική μ α ς Μ εγάλη Ιδέα, είναι, όπω ς απο όεικνύεται, π ο λ λ ά 1. Χ ρ ο ν ικ ά το Risorgimento κ α λ ύ π τει όλη τη ν περίοδο από το τέλο ς το υ 18ου αιώ να μ έ χρ ι και τις α ρχές το υ 20ου, π ο υ η ολοκληρω μένη π ια εθνικά κα ι κ ρα τικά Ιτα λ ία επ ιβιβ ά ζετα ι στο τελευτα ίο β α γό νι τω ν ιμπεριαλιστικώ ν χωρώ ν π ρ ο σ π α ­ θώ ντας α πεγνω σμένα να δ ιευ ρύνει τις ζώ νες ε π ιρροή ς της. Δ ε ν είνα ι λ ίγο ι οι ιτα λ ο ί διανοούμ ενοι π ο υ β λέπου ν το Risorgimento να επ εκτείν ετα ι διαχρονικά. Γιαυτό κ α ι το συ νδέο υν μ ε την εθνική φ ιλο λο γική πα ρ ά δ ο ση π ο υ θέλει να β λέπει τη συνέχεια τη ς ιστο ρίας όπω ς α υτή εξελίχθη κε σ την ιταλικ ή χερσόνησο απ ό τη ν εποχή τη ς κυ ρ ια ρχ ία ς τη ς Ρώμης μ έ χρ ι τη δ ημ ιο υργία το υ σ ύ γχρο νο υ ιταλικ ο ύ κρά τους. Ο στόχο ς είνα ι προ φ ανή ς: το ιταλικό έθνος γεννιέτα ι κα ι π α ­ ρ ο υ σ ιά ζετα ι μ α ζ ί μ ε τη Ρώμη, το Risorgimento είνα ι η α π ό ­ δ ειξη ό τι «η ελληνορω μαϊκή κο υ λτο ύρα « ^αναγεννιέται» και το έθνος θα «εξορμήσει κα ι πάλι», κλπ.» (R .). Ο Γκράμσι θα αντιμ ετω πίσει μ ε α υ σ τη ρό τη τα α υτή την εκδοχή. «Η π ρ ο σ πά θεια να β ρ εθ εί κ άπ ο ιο ς γεν ετικό ς δεσμός μ ε τα ξ ύ τω ν π νευ μα τικ ώ ν εκδηλώ σεω ν τω ν καλλιεργημένω ν τάξεω ν τη ς Ιτα λία ς διαφ όρω ν εποχώ ν συ νια τά ακριβώ ς την εθνική «ρητορική»: η π ρα γμ α τική ιστορία σν γχέετα ι μ ε τα φ α ν τά σ μ α τα της ιστορίας» (R), θα επ ισημάνει, για να ξανατονίσ ει σε ά λλο σημείο ό τι η π ρ α γμ α τικ ό τη τα είνα ι δ ια φ ο ρ ε­ τική από εκείνη π ο υ έχει σ το μυα λ ό το υ ο «κοινός νους [που] φ έρ ετα ι να π ισ τεύ ει ό τι α υτό π ο υ υπά ρχει σήμερα θα υ π ή ρ ­ χε π ά ν τα κα ι ό τι η Ιτα λ ία θα υπ ή ρχ ε π ά ν τα σα ν ενιαίο έ­ θνος, αλλά δ εν την ά φ η να ν οι ξένες δ υνά μ εις ν ’ αναπνεύσει, κλπ.» (R). Κ ά τι τέτο ιο θα μ π ο ρο ύ σ α μ ε να πα ρ α τη ρήσ ο υμ ε

1. Ιδιαίτερα χρήσιμη για την κατανόηση της παράλληλης εν πολλοίς ιστορικής πορείας Ελλάδας χαι Ιταλίας χατά τον περασμένο αιώνα, είναι η μελέτη του Αντώνη Λιάχου: Η ιταλική ενοποίηση χα ι η Μ εγάλη lò ia , εχδ. «θεμέλιο», σελ. 276, Αθήνα 1985.

12

και για τις αντιλή ψ εις π ο ν κυ ριά ρχησ α ν στο ν νεοελληνικό χώρο (ο μ εγα λο ϊδ εα τισμ ό ς δ εν έχει σύνο ρα) κα ι υποχώ ρη ­ σ α ν εν μέρει, ύσ τερ α α πό μ ισ ό ν αιώ να έντονης α ν τιπ α ρ ά θ ε­ σης. Η σύγχρο νη ιστορική έρευνα μ α ς όίνει σήμερα την δ υ ν α ­ τότη τα , π α ρ ’ όλο ό τι το κενό μ ια ς επ α ρκο ύς θεω ρίας γύρω α πό τα εθνικά ζη τή μ α τα εξ α κο λο υ θεί να παραμένει, να δ ια ­ πιστώ σ ο υμε πόσο πο λ ύπ λ ο κ α σ υ γκρ ο τείτα ι η εθνική ιδεολο­ γία, πό σο π υκ ν ά μπ λ εγμ έν ο ς είναι ο μ ύθ ο ς μ ε τη ν ιστορία, π όσο άμεσα τα υ τίζετα ι η επ ιθυμία μ ε την π ρα γμ α τικό τη τα . Η ά πο ψ η ό τι η Ιτα λία θα υπή ρχε π ά ν τα σα ν ενιαίο έθνος, ό τι το έθνος α υτό γεννήθ ηκε μ α ζ ί μ ε τη Ρώμη, κλπ. δ εν είναι έργο, φ υσικά, μ ια ς ο μάδας κ αι της ερμηνείας π ο υ δίνει α υτή σ την ιστορική κίνηση, δ εν είναι απλά προ ϊό ν ιστορικού β ο­ λονταρισμο ύ. Ε ίναι κ ά τι εξαιρετικά π ιο σύνθετο. Ορθά, λ ο ι­ πόν, ο Γκράμσι θα πα ρ α τη ρήσ ει πω ς «αναρ ίθμη τες ιδεολο­ γίε ς έχο υν συμβάλει στο να ενισ χύσο υν α υτή τη ν π ίστη, τρ ε­ φ όμενες από την σφ ο δ ρή επ ιθυμία να π α ρ ο υσ ιά ζο ντα ι σα ν κληρονόμοι το ν α ρχαίο υ κόσμου, κλπ.» (R).

Οι ρίζες του Risorgimento Ε ίνα ι νομίζω ακριβή ς η άπο ψ η ό τι το λ υ κ α υ γ ές της σ ύ γ­ χρονης Ι τα λία ς μ π ο ρ ο ύ μ ε να το α να ζη τήσ ο υμε στην π ερίοδ ο γύρω στο 1200, ό πο υ η α νά π τυξη μ ια ς ενια ίας λ ό για ς γλώ σ­ σα ς «η λα μ π ρ ή δημ ο τική γλώ σσα το υ Δ ά ντη » (R), α π ο τελεί ουσ ια στικό στοιχείο π ο υ συ ν τελ εί στο να διαμο ρφ ω θούν οι όροι μ ια ς συνείδη ση ς «π ο λιτισ τική ς ενότητας». Ό π ω ς όμως σημειώ νει ο Γκράμσι το στοιχείο α υ τό π ο λιτισ τική ς ενότητα ς είνα ι «δίχω ς άμεση α π ο τελεσ μα τικ ό τη τα πάνω στα ιστορικά γεγονό τα , ακόμα κι α ν είναι αυ τό π ο υ η πατριω τική δημ α ­ γω γία έχει εκ μ ετα λ λ ευτεί περισσότερο, ο ύτε συμπίπτει, ά λ­ λω στε, μ ή τε είνα ι η έκφραση ενός συ γκεκριμένο υ κ αι επενεργο ύ ντο ς εθ νικο ύ συναισθήμα τος» (R). Έ ν α δεύ τερο στοιχείο ή τα ν η σ τα δ ια κά κα ι β ασα νιστικά διαμορφ ω νόμενη συνείδηση για την α ν α γκα ιό τη τα α ν εξα ρ ­ 13

τη σίας της χερσ ο νήσ ο υ από τη ν ξένη π α ρ ο υσία κ α ι επ ιρροή (Α ψ βούργω ν, Βουρβώ νω ν, κλπ). Το στοιχείο α υ τό αν και δεν είχε το εύρος κα ι την δ ιάσταση το υ π ρώ το ν - ουσ ια στικά α π ο τελο ύσ ε το ν διακα ή πό θο περιορισμένω ν κύκλω ν δ ια ­ νοουμένω ν - λειτο ύργη σ ε εν τούτοις, πο λλές φορές, σα ν η σ πίθ α π ο υ π υρ ο δο το ύσ ε τη ν εύ φ λεκτη μ ά ζ α τη ς κ α τα κ ερ μ α ­ τισμένης Ιτα λία ς το υ π ερασμ ένο υ αιώνα. Σ α ν τρίτο στοιχείο μ π ο ρ ο ύ μ ε να θεω ρήσουμε την σ η μ α ντι­ κή - κα ι όχι μ ό νο για τα ιταλικ ά μ έ τρ α - αστικο ποίη ση το υ Βορρά, την α νάδειξη το ν βασιλείου της Σ α ρδ ην ία ς μ ε κ έ­ ντρο το Π ιεμ όντε σ ε «αστική έπαλξη», κρά το ς υ π ό δ ειγμ α για τη ν «μ εγά λ η απόπειρα», το ν π ο λιτικό κ α ι οικονομικό εκ σ υ γ­ χρονισμό όλης τη ς χερσονήσον κάτω από τη ν ηγεσία τω ν μ ετριο π α θ ώ ν φ ιλελεύθερω ν αστών. Π ο λλο ί α κόμα «εσωτερικοί» π α ρ ά γο ν τες είνα ι π ο ν σνντέλεσ α ν στη διαμόρφ ω ση των προ ϋπο θέσ εω ν για τη ν π α λλιγγενεσία. Γεγονός πάντω ς α ναμφίβολο είνα ι ό τι α υ τή εν νοή­ θηκε ση μαντικά κα ι από την διεθνή σ νγκνρία . Οι επ ιπτώ σεις τη ς γα λλική ς επ α νά στα ση ς στην Ιτα λία ή­ τα ν περισσ ό τερο α πό σημαντικές. Η γα λλική επ α νά στα ση α ποτέλεσε, μ ε ένα ορισμένο τρόπο, ένα είδο ς ιδεολογικού κ α ι π ο λ ιτικ ο ύ ενο πο ιητικ ο ύ στο ιχείο ν π ο ν βοήθησε στο να ενισ χνθ ο ύν α πο φ α σ ιστικ ά οι α πο σ πα σμ α τικές πρω τοβ ονλίες τω ν ιταλώ ν π α τριω τώ ν και να α π ο κ τήσ ο νν ένα σννεκτικότερο ιδεο λο γικό κα ι π ο λιτικό περιεχόμενο. Η σ ύ γκλισ η τω ν δ ιασκορπισμένω ν π α τριω τικώ ν δ υνάμεω ν σε ένα πα ν ιτα λ ικ ό δ ημ οκρατικό απελευθερω τικό ρεύμα π ο υ εμ πνεό τα ν α πό τις ιδέες τη ς γα λλική ς επ α νά στα ση ς κα ι το υ ιτα λικ ο ύ ρ ιζο σπα σ τισμ ο ύ α π ο τέλεσ ε μ ια ζω ντανή π ρ α γμ α τι­ κότη τα π ο υ η επ ίδρ ασή της στην επ ιτά χυνση τω ν εξελίξεω ν νπ ή ρ ξε αναμφίβολη. Η οργανω τική έκφραση το ν ρεύμα το ς α ν το ύ δ ια σ κ ο ρπ ι­ σμένη στις π ο ικίλες πα ρ ά νο μες ή ημιπαρά νο μες οργανώ σεις τω ν πατριω τώ ν, εκ φ ρ ά στη κε σ φ α ιρ ικό τερ α μ έσ α από το Κόμμα τη ς Δ ράσ ης, π ο ν κ ο ρν φ α ίο ι εκ π ρό σω πο ί το ν νπήρξα ν ο ι Ιω σήφ Μ ατσίνι κ α ι Γκαριμπάλντι. Είναι η νέα α ν τή σύνθεση π ο υ δίνει στη γενική τάση για 14

ενοποίηση μ ια σ υγκεκριμένη κ α τεύθ υνση π ο υ απ ο κ τά άμεσο υλικό περιεχό μενο από την συμμετοχή πατριω τώ ν π ο υ είναι έτοιμοι να θ υ σια σ το ύν κα ι θ υσιάζο νται για μ ια ν Ιτα λία ε­ νιαία, ανεξά ρ τητη και δημοκρατική. Ο Γχράμσι θα επισημάνει τη ν δ ιεύ ρυνση το υ π ο λιτικο ύ και εθνικού ενδιαφ έροντος ε ξα ιτία ς της γα λλική ς επ ανάσταση ς κα ι τω ν ναπολεόντειω ν πολέμω ν στο υς μ ικ ρ ο α σ το ύ ς και το υς διανοούμενους, δ ιευ ­ κ ρινίζο ν τα ς ότι γεγο ν ό τα όπω ς α υ τά «επ ιδρ ο ύν σημαντικά π ρ ο κειμένο υ να β α θύ νο υν ένα κίνημα π ο υ έχει αρχίσει ήδη να είνα ι στα « πρά γματα».» (Η). Η διαμόρφ ω ση επ ίση ς μ ια ς συ γκεκριμένης ευνο ϊκή ς ισορ­ ρο π ία ς σχετικά μ ε τις ξένες δυνάμεις, συνέβ αλε στην προώ ­ θηση το υ ανεξαρ τησ ιακο ύ πνεύματος. Π ρά γμ α τι η πτώ ση τη ς γα λλική ς ηγεμονίας και ο περ ιο ρ ι­ σμός ως τον α ποκλεισμ ό της ισπα νικής κα ι α υστρια κής, σ υ ­ νέβαλε στο να δ ιαμορφ ω θούν κα λύ τερ ο ι όροι για τη ν α νά ­ π τυ ξη ενός π α ν ιτα λικο ύ ενω τικού μ ετώ πο υ. Η συ γκ υ ρ ία εί­ ναι α ρ κ ετά ευνοϊκή αν λ η φ θ εί υ π ' όψ η και η β αθμια ία αποδυνάμω ση της κοσμικής εξο υσ ίας το υ Π άπα π ο υ αν και η π α ρ ο υσ ία το υ είναι α διαμφ ισ β ήτη τη το π ο λιτικο σ τρα τιω τικό του βάρος έχει π ια συρικνω θεί. Σ α υτό το α πο φ α σ ιστικ ό σημείο η παρ έμβ ασ η τω ν πιεμοντέζω ν είνα ι καθοριστική. Έ χ ο ν τα ς κ α τα κτή σει ένα ν υψ ηλό βαθμό εσω τερικής σ υ γκρ ό τησ ης και δια θέτο ν τα ς μ ια σα φή αντίλη ψ η για τα πο λ ιτικ ά όρια το υ εγχειρήματος, σ υ γκ ε­ ντρώ νο υν τις βασικές π ρο ϋ πο θέσ εις γ ια να απ ο τελέσ ο υν την μ η χα ν ή το υ τραίνου. Ε ιδικό τερα μ ε τά το 1848 π ο υ σ φ ρ α γί­ ζετα ι α πό τη ν ή ττα τη ς π ιεμο ντέζικη ς δεξιά ς κα ι την άνοδο τω ν μετριο π α θ ώ ν φ ιλελεύθερω ν μ ε επ ικεφ α λή ς το ν Κ αβούρ.

Τα πολιτικά σχήματα του Risorgimento Ε ίνα ι τό σ ες κ α ι τόσο δ ια φ ο ρετικές στην προ έλευση και τη ν ιδεο λο γία οι πο λ ιτικές δ υνάμ εις π ο υ σ υ ν α π ά ρ τισ α ν το μ ε γά λ ο α υτό εθνικό κίνημα π ο υ η ο υσ ιαστική εξέτασή τους α π α ιτεί συ στη μα τική διερεύνη ση το υ κοινω νικού και π ο λ ιτι­ 15

κ ού χά ρτη τη ς χ ερσονήσου ολόκληρο τον Ι9ο αιώνα. Ο κα τα κερμα τισ μό ς της Ιταλία ς σ ' ένα πλή θο ς κρα τίδ ια , η οικονομική κ α ι π ο λιτισ τική της ανισομέρεια, ο ιστορικά δ ια ­ μορφ ω μένο ς αντα γω νιστικό ς το πικισμό ς α π ο τελούσ α ν τη ν ιστορική δάση πάνω σ την οποία άνθισε ο ιδ ιό τυπος αυ τός π ο λ ιτικό ς κ αι π ο λιτισ τικό ς κ ορπορατισμός. Κ άθε λο ιπ ό ν προ σ έγγισ η των πο λιτικώ ν τάσεω ν κα ι κ ινή ­ σεω ν το υ Risorgimento, ο φ είλει να ενσκήψ ει σ την ιδ ια ιτερό ­ τη τα α υτή της ιτα λικ ής περίπτω ση ς π ο υ μ ε μ ια ν ορισμένη έννοια θα μ π ο ρο ύ σ α να ισχυρισθώ ότι επιβιώ νει ως τις μ έ ­ ρ ες μα ς, α φ ο ύ η Ιτα λία (π α ρ ’ όλη τη θλιβερή φ α σισ τική π α ­ ρένθεση) εξ α κο λο υ θεί να π αρ αμένει η π ω χ α ρα κτηρ ιστικά πολυκ ο μματικ ή-πο λυφ ω νική χώ ρα τη ς Ευρώ πης. Μ ιλώ ντας για το υ ς π ο λιτικο ύ ς σχηματισμούς, τα κόμματα, τις κινήσεις και τις ομάδες π ο υ έδ ρα σα ν στην Ιτα λία τον περασμ ένο αιώ να, θα π ρ έπ ει να έχουμε συνέχεια ν π ’ όψη μ α ς τις μ ε γά λ ε ς δ ια φ ο ρές π ο υ α υ το ί είχαν από τις σημερινές π ο λιτικές ο ργανώ σεις κ αι κόμματα. Μ ια πρώ τη επ ιφ α νειακή εξέταση υπά ρχει κ ίνδ υνο ς να μ α ς εκ τρ έφ ει σε ιδεολογικίστικες ερμηνείες. Σ τη ν α δυνα μία κατανό ησ η ς της πολυπλοκ ότη τα ς κ α ι τω ν ιδιομορφ ιώ ν π ο υ έχει κά θ ε μετα β α τικ ή π ε ρ ίο ­ δος και ιδιαίτερα η ιταλική το υ 19ου αιώνα. Ο δυϊσμός, η ασάφ εια, η συνεχής μετα τό π ισ η ή μεταβ ο λή , θά τα ν μ ο ν ο μ ε­ ρ ές να ερμηνευθο ύν σ α ν ασ υνέπεια, προ δ ο σ ία ή έλλειψ η κ α ­ τανό η ση ς τη ς «ιστορικής αναγκαιότητα ς». Η εσ χα τολογική αυτή λο γικ ή δεν α π έτρ εψ ε δύο μ ε γά λ ο υ ς επ α ν α σ τά τες η γέ­ τες το ν Γ χαριμπά λντι κα ι το ν Μ ατσίνι να σ υ ν εργα σ το ύν μ ε τον κο ρυ φ α ίο π ο λιτικό το υ ς α ντίπα λο τον Β ίκτω ρα Ε μμα­ νουήλ, ο ύτε φ υσικ ά αυ τό ν τον τελευτα ίο να σ υ ν υπ ά ρξ ει σε μ ια σειρά ζη τή μα τα μ ε δύο «ξεβράκω τους»1. Κι αυ τό γ ια τί - π έρ α α π ’ όλα τ ’ άλλα - το Risorgimento

1. Η περίπτωση του μεταμορφισμού (ΐΓβεΓοπηίειιιο). που τόσο εύστο­ χα επισημαίνει και στηλιτεύει ο Γχράμσι, είναι - φυσικά - άλλης τάξης. Για περ. βλέπε και το ομώνυμο κείμενο του Γκράμσι που δημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση.

16

είχε πανεθνικό περιεχόμενο, ξεπερνώ ντας τα συντεχνιακά όρια τάξεω ν, ομάδω ν και πο λιτικώ ν σχηματισμώ ν και α φ ο ­ ρο ύ σ ε - α νεξά ρ τητα από το π ο ιο υς τελικά ενεργο ποίησ ε - το σύνολο το υ ιταλικ ο ύ λαού. Σ το βαθμό π ο υ η διαπίστω ση α υτή είνα ι ακριβής, είναι εύκολο να διαπισ τώ σο υμε ότι η υπό συ γκρ ό τησ η νέα Ιταλία, στηριγμένη εξ ίσου σε σ υ ντη ρητικές και ρ ιζο σπ α σ τικές δ υ ν ά ­ μεις, κλη ρο νο μεί το θετικό κα ι αρνητικό π α ρ ελθό ν της κάθε π λε υ ρ ά ς κα ι μ ετα φ έρ ει - εξ αρχής - στο εσω τερικό τη ς το α φ ’ ενός κ α ι το α φ ' ετέρο υ π ο υ συνθέτει την κοινω νική και π ο λιτική δυναμ ική τω ν εν μ έρει συμπαρα τασσ ο μένω ν κα ι εν μ έρ ει αλληλο ϋπο β λεπ ο μένω ν πλευρώ ν. Α σ φ α λ ώ ς ο διαχω ρισμός των π ο λιτικώ ν δυνάμεω ν το υ R i­ sorgimento σε δύο σ τρ α τό π εδ α είναι α ρκ ετά σχη ματικός και αδ ύνα μο ς σ το να περικλείσ ει την π ο λυμ ο ρφ ία το υ πο λ ιτικο ύ φ άσματος, θ α ή ταν όμως υπερβολή να ισχυρισθούμ ε ότι εί­ ναι ανακριβής, στο βαθμό π ο υ α π ο τελ εί ιστορική π ρ α γμ α τι­ κό τη τα το γεγο νό ς ότι ο π ο λιτικό ς βίος της Ιτα λία ς σ φ ρ α γί­ ζετα ι απ ό τη ν δράσ η δύο μ εγά λω ν ρευμάτω ν, το υ ριζ ο σ π α ­ σ τικο ύ δ ημ ο κρα τικο ύ μ ε η γέτες το υς Μ ατσίνι κα ι Γκαριμ π ά λν τι κ α ι το υ μ ετρ ιο π α θ ο ύς φ ιλ ελεύθερο υ μ ε η γέτες τον Κ αβ ο ύρ και το ν συνεχιστή της π ο λιτική ς το υ Μ πετίνο Ρικάσολι. Η περίπτω ση τω ν μοναρχικώ ν, κ α θ ’ όλα σημαντική στη συ γκρ ό τησ η το υ νέο υ κ ρά το υς και το υ μ η χα νισμο ύ του, α π ο ­ τε λ εί ρεύμα μ ικρ ό τερη ς εμβέλειας. Για α ρκ ετο ύ ς από α υ ­ τούς, α ν ασ χετικό ς πα ρ ά γο ν τα ς ή ταν η πρό σ δεσή το υ ς σε ανταγω νιζό μενο υς μ ε τα ξ ύ το υ ς οίκους. Α λ λ ά και το ση μα ντι­ κότερο τμήμα του, οι ο π α δ ο ί της δ υνα σ τεία ς της Σαβοΐας, το υ Β ίκτω ρα Ε μμα νουήλ - πρώ το υ βασιλιά της Ιτα λία ς - , δ εν κατό ρθω σαν να αναδειχθ ο ύν σε κυρίαρχη π ο λιτική δ ύ ­ ναμη ο ύτε στο ν ίδιο το υ ς τον χώρο, το β ασίλειο τη ς Σ α ρ δ η ­ νίας, ό πο υ υπερκερά σ θηκ α ν από το υ ς δ ρα σ τή ριο υς και ρ ε α ­ λισ τές μ ετρ ιο π α θ είς φ ιλελεύθερο υς το υ Κ αμίλο Καβούρ. Μ όνο μ ια σχηματική ανάλυση θα έβλεπε στις δ ύο κυ ρία ρχες πα ρ α τά ξ εις το υ ς για χω β ίνο υς κ αι το υς γιρονδίνους. «Το Κ όμμα τη ς Δ ρ ά σ η ς έχει τη ν κα τα γω γή το υ στη γα λ λ ι­ 17

κή επ ανάσταση κα ι στο ν αν τίκ τν π ό τη ς στην Ιταλία» (ϋ ), α λλά α υ τό δ εν α ρ κ εί για να το χαρακτηρ ίσο υμε για κω βίνικο σχηματισμό. Ο Γκράμσι θα επ ιμείνει σ την « ιταλικότητα» των πολιτικώ ν σχηματισμώ ν κα ι θα αναζη τήσ ει στο οικονομικό π εδίο το υς λό γο υ ς π ο υ εμ πό δισαν τη ν δ ημ ιο υργία για κω β ί­ νικο ν κόμμ ατος σ τη ν Ιταλία. Το ρ ιζο σπα σ τικό δημ ο κρατικό ρεύμα, αναμ φ ίβ ολα επ η ­ ρεασμένο απ ό το πν εύ μ α της γα λλική ς επ α νά στα ση ς στη ρ ι­ ζό τα ν κυρίω ς στην ιταλική επ α να στα τική κ α ι δ ημ οκρατική πα ρ ά δ ο σ η στην σύ ζευξη - σύνθεση τη ς τεκτο νική ς κα ι καρμ π ο ν α ρ ικ ή ς εμ πειρία ς συνδεδεμένης μ ε τις εμ πειρίες τω ν α ­ γρ οτικώ ν εξεγέρσεω ν το υ Ν ό το υ και τη ν αντικ ληρικ ή δράσ η τω ν αντιπά λω ν το υ παπισ μο ύ. Σ ' α υ τή την ευ ρεία π α ρ ά τα ξ η τη ς αρισ τερό ς συνέκλιναν π ο ικίλες τάσ εις κα ι ομάδες, μ ε κυρίαρχη την τάση του Ιω σήφ Γ κα ριμπάλντι κα ι κα τά δ εύ τερο λό γο το υ Μ ατσ ίνι κα ι των ο παδώ ν του. Το ιταλικό ρ ιζο σπα σ τικό ρεύμα, β α θ ύ τα τα ε­ θνικό είχε - τα υ τό χρο να - σα φή διεθ νισ τικό π ρο σ α να το λι­ σμό, σ το χεύο ντα ς στην απελευθέρω ση τω ν λαώ ν τη ς Ε υρώ ­ π η ς απ ό τις δ υνα σ τείες κα ι σ την ε γκα θ ίδρ υση μ ια ς δημ οκρα ­ τική ς τά ξη ς πρα γμ ά τω ν σε πανευρω παϊκή κλίμα κα. Ο Μ α ­ τσίνι δ εν στα μ ά τη σ ε να π ρο ετο ιμά ζει για εξέγερ ση τα πνεύιιατα σ ’ όπο ια χώ ρα τη ς Ε υρώ πης κι α ν β ρισκ ότα ν κ α τα ­ διω γμένος κ α ι ο γεννα ίο ς η γέτης το υ ς Ιω σήφ Γκα ριμπάλντι δ ιέτρεχ ε Ε υρώ πη κα ι Α μ ερική πο λεμώ ντας στην πρώ τη γραμμή, εφ α ρ μό ζο ντα ς στην πρά ξη το πατριω τικό-διεθνιστικό το υ πιστεύω . Α υ τή η έξοχη πα ρ ά δ ο ση έμ πρακτης συ νά ρτη ση ς εθνικού κ α ι δ ιεθ νισ τικο ύ καθήκοντος, σ τα δ ια κά θα ακο λο υθή σει την υποχώ ρηση τω ν επαναστάσεω ν, για να αφ ήσει τη ν έσ χα τη πολεμική κρ α υγή της σ τα β ουνά της Β ο λιβ ίας το 1967. Π ο λυμο ρ φ ία κα ι πλο υρ α λισμό ς χ α ρα κτή ρ ιζα ν και τη ν μ ε ­ τριοπ αθή φ ιλελεύθερη πα ρ ά τα ξη, στο υς κό λπ ο υ ς της ο ποίας σ υ γκλ ίν α ν α σ τική ς κυρίω ς π ρο έλευ ση ς στο ιχεία μ ε δ ια φ ο ρ ε­ τικές όμω ς π ο λ ιτικ ές και ιδεο λο γικές α φ ετηρίες. Η ή ττα της δ εξιά ς κα ι το υ πο λ ιτικο ύ κέντρο υ στο Π ιεμόντε, οδ ήγη σα ν σ την άνοδο το υ Κ αβούρ κα ι των φιλελευθέρω ν. 18

Ε ίναι σα φ ές σε π ο ια π λ ευρ ά βρίσκετα ι ο νο υς κα ι η κ α ρ ­ διά το υ Γχράμσι. Γ ιαντό ν «στοιχείο κ α τ ’ εξοχήν εθνικό είναι το Κ όμμα τη ς Δ ράσης» (R). Α υ τό όμως δ εν τον κάνει να χάσει τη ν επ αφ ή το υ μ ε την π ρ α γμ α τικ ό τη τα κ α ι να επιμείνει στο ό τι «η εθνική ενό τητα είχε μ ια ν ορισμένη α νά π τυξη και όχι μ ια ν άλλη. Κ ινητήρια δύναμ η α υ τή ς τη ς α ν ά π τυξ η ς ή ταν το Κ ρά το ς το υ Π ιεμ όντε κ α ι η δ υνα σ τεία τη ς Σαβοΐας» (R). Α υ τή η φ ράσ η έχει, νομίζω, μ ια ν ιδιαίτερη σημασία. Ιστο­ ρική, πο λιτική κα ι ηθική. Ο Γχράμσι αρνείτα ι να επ ιβιβάσει τα γεγο ν ό τα σε ά λλο τραίνο, α ρνείται τη ν π ο λιτική σ κ οπιμό­ τη τα τη ς post festum «διόρθω σης» τη ς ιστο ρίας και έχει το θάρ ρο ς - α νεξά ρ τητα απ ό τις π ο λιτικές το υ π ρο τιμήσ εις - να αποδώ σει τα το υ Κ αίσ αρο ς τω Κ αίσαρι, σε μ ια περίοδ ο π ο υ η επ ικρά τη ση το υ σταλινισμο ύ στο παγκό σμ ιο κ ο μμ ουνιστι­ κό κίνημα θα ο δηγή σει στο «ξαναγράψ ιμο» τη ς ιστορίας. Φ υσικά δ εν σ τέκετα ι απλώ ς στα γεγο νό τα. Η α νίχνευση του οικονομικού κ α ι κ οινω νικού υπ εδ ά φ ο υς τον βοηθάει να βρει τα «υλικά» στο ιχεία π ο υ συ γκρ ο το ύν το υς όρο υ ς ηγεμονίας τω ν οπαδώ ν το υ Κ αβούρ, οργανικώ ν δ ιανοουμένω ν τη ς μ ε ­ γά λ η ς κ α ι μ εσ α ία ς β ορειοϊταλικής, κυρίως, α σ τική ς τάξης. Ο Γκράμσι θα επιμείνει στο βάρος π ο υ έχει το γεγο νό ς ότι α ντιπρ ο σω πεύο υ ν μ ια σχετικά ομοιογενή κοινω νική ομάδα, σε αντίθεση μ ε τη ριζο σπα σ τική δ ημ ο κρατική π α ρ ά τα ξ η π ο υ «αιω ρείτο ταξικά», α φ ο ύ δ εν β α σιζό τα ν σε κ αμ ιά ιστορική τάξη. Η α δ υνα μ ία το υ ς να αναδειχθ ο ύν σε ηγεμονική δύναμ η δ εν θα μείν ει χω ρίς συνέπειες. Η πο ρεία εθνικής ολοκλήρω ­ σ ης θα ακο λο υθή σει κυρίω ς την μ ετριο π α θ ή τροχιά, μ ε α π ο ­ τέλεσμα την περιορισμένη λα ϊκή συμμετοχή κα ι την μ η επ ί­ λυσ η το υ κα θ ο ριστικ ο ύ π ρο β λή ματο ς το υ Ν ότου.

Αντί για επίλογο Η μ η π ρ α γμα το πο ίησ η τη ς α να γκα ία ς για τον β αθύτερο κοινω νικό μ ετα σχη μα τισ μό α γρο τική ς μετα ρ ρ ύ θ μ ισ η ς θα α ­ ποδυναμ ώ σ ει το Risorgimento κοινω νικά, α φ ο ύ τη ν β ίαιη ει­ 19

σβολή των αγρο τικώ ν μ α ζώ ν «στο χώρο π ο υ ρ υθμίζοντα ι τα πεπρω μ ένα τους», το ν β α θύ τα το πό θο το υς γ ια ενω μένη π α ­ τρίδ α και γη, θα υπο κ α τα σ τή σει η κάθοδος λ.χ. τω ν οπαδώ ν του Γ κ α ρ ψ π ά λ ν τι στη Σ ικελία π ο υ θα περιορίσει τη ν επ ιτυ ­ χημένη εξέγερση, π ο υ οδήγη σε στην ανα τρο πή τω ν Βουρβώ νων, στα πλα ίσ ια μ ια ς αυ στη ρή ς και χωρίς κ ο ινω νικές π ρ ο ε­ κτά σ εις λο γικ ή ς εθνικής ολοκλήρω σης. Το Risorgimento δ εν θα μ ε τα τρ α π εί σε χώρο δ ράσ ης των π λα τιώ ν λαϊκώ ν μ αζώ ν. Η γη δ εν θα μ ο ιρ α σ τε ί στους φ τω ­ χούς α γρό τες και η εκκλησία, πα ρ ά τα εξ αντικ ειμένου ισχ υ­ ρά πλή γμ α τα , θα μ είνει σε μ εγά λ ο βαθμό αλώ βητη. Η π ρα κ τικ ή α υτή των ριζο σπασ τώ ν δημ οκρατώ ν στο π ρ ό ­ βλημα το υ Ν ό το ν και η στάση το υς α πέναντι στις α γροτικές α λλά και τις ε υ ρύτερα λ α ϊκές μάζες, έδειξε τα όρια της μ ε γ ά ­ λη ς α υ τή ς π α ρ ά τα ξ η ς και έθεσε επ ί τά π η το ς το πρόβ λη μα υπέρβ α σ ης α υ το ύ π ο υ ιστορικά είχε διαμορφω θεί. Η π ρ α γμ α τικ ό τη τα δ εν επ ιδέχεται αλλοιώ σεις. Το ότι το Risorgimento σφ ρ α γίζετα ι από την δυναμ ική και τις α ν τιφ ά ­ σεις τω ν δ ύο βασικώ ν συνιστω σώ ν του, τω ν μ ετριοπα θ ώ ν φ ιλελεύθερω ν και των ριζο σπασ τώ ν δημοκρατώ ν, είναι γ ε ­ γονός, όπω ς επ ίση ς γεγο νό ς παραμένει ότι η η γεμονία τω ν φ ιλελεύθερω ν μετριο π α θ ώ ν απέναντι στο υς ο π α δ ο ύς τω ν Γ κ α ρ ψ π ά λ ν τι - Μ ατσίνι χαρακτηρ ίζει την πο ρεία του. θ ά τα ν όμως λά θο ς να υ π ερ το ν ισ τεί το βάρος τη ς ηγεμονίας α υ ­ τής, α φ ο ύ το π ρ ο κ ύ ψ α ν α ποτέλεσμα π ο λ ύ περιορισμένη σ χέ­ ση είχε μ ε τις α φ ετηρ ια κές σ υλλήψ εις τη ς κ άθ ε π λευράς. Η κ ρα τικά ολοκληρω μένη Ιταλία δ εν ή ταν η ο μοσπονδία κρα τώ ν όπω ς οι π ρ α γμ α τισ τές τη ς μ ετρ ιο π α θ ο ύς π α ρ ά τα ξ η ς σχέδια ζαν, ο ύτε η αβ ασ ίλευτη δ ημ ο κρατία της ελευθερίας και τη ς ισό τητα ς π ο υ οι ιδεολόγοι τη ς α ρισ τερό ς του ριζ ο ­ σπ α στικ ο ύ σ τρα το π έδ ο υ είχαν οραματισθεί. Π ούλιθρα, Ιο ύλιο ς ’87

20

Λ ουκάς Αξελός

I. Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση

Το Ριζορτζιμέντο και η ιστορία πον προηγήθηκε

Έ ρευνα προς δύο κατευθύνσεις. Από τη μια μεριά, έρευνα σχετικά με τον αιώνα του Ριζορτζιμέντο και, από την άλλη, έρευνα πάνω στην προηγούμενη ιστορία, που διαδραματίστηκε στην ιταλική χερσόνησο, σαν δημιουργού πολιτιστικών στοιχ. ί­ ων τα οποία είχαν κάποια επίδραση στον αιώνα του Ριζορτζι μέντο (επίδραση θετική ή αρνητική) και εξακολουθούν να επε­ νεργούν (έστω και σαν ιδεολογικά δεδομένα προπαγάνδας) και στη ζωή του ιταλικού έθνους όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το Ριζορτζιμέντο. Η έρευνα προς αυτή τη δεύτερη κατεύθυνση θα έπρεπε να είναι μια συλλογή δοκιμίων πάνω σ’ εκείνη την περίοδο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας η οποία επηρέασε τη χερ­ σόνησο. Για παράδειγμα: 1) Ο ι διαφορετικές σημασίες που προσέλαβε η λέξη “ Ιταλία” στις διάφορες εποχές, απ’ αφορμή το γνωστό δοκίμιο του καθη­ γητή Κάρλο Τσίπολα (το οποίο πρέπει να συμπληρωθεί και να εκσυγχρονιστεί). 2) Η περίοδος της ρωμαϊκής ιστορίας που σημαδεύει τη με­ τάβαση από τη Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία, στο βαθμό που διαμορφώνει το γενικό πλαίσιο κάποιων ιδεολογικών τά­ σεων του μελλοντικού ιταλικού έθνους. Φαίνεται ότι δεν έχει γίνει αντιληπτό άτι κυρίως ο Καίσαρας και ο Αύγουστος είναι αυτοί που, στην πραγματικότητα, μετατοπίζουν ριζικά τη θέση της Ρώμης κ αι της χερσονήσου όσον αφορά στην ισορροπία του 23

αρχαίου κόσμου, αφαιρώντας από την Ιταλία την “εδαφική” ηγεμονία και μεταθέτοντας την ηγεμονική λειτουργία σε “αυτοκρατορικό” , υπερεθνικό, δηλαδή, επίπεδο. Αν αληθεύει ότι ο Καίσαρας συνεχίζει και ολοκληρώνει το δημοκρατικό κίνημα των Γράκχων, του Μάριου και του Κατιλίνα, αληθεύει επίσης το ότι ο Καίσαρας κατορθώνει, μια και το πρόβλημα για τους Γράκχους, για τον Μ άριο, για τον Κατιλίνα έμπαινε σαν πρό­ βλημα που ζητούσε τη λύση του μέσα στη χερσόνησο, στη Ρώ­ μη, για τον Καίσαρα τίθεται στα πλαίσια όλης της αυτοκρατο­ ρίας, της οποίας μια χώρα είναι η χερσόνησος και η Ρώμη η “γραφειοκρατική” της πρωτεύουσα- κι αυτό, μόνο μέχρι ένα ορισμένο βαθμό μάλιστα. Αυτή η ιστορική συγκυρία είναι εξαι­ ρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία της χερσονήσου και της Ρώμης, μια και αποτελεί την απαρχή της διαδικασίας “αποεθνικοποίησης” της Ρώμης και της Χερσονήσου, όπως και της μετατροπής της σε “κοσμοπολίτικο πεδίο” . Η αριστοκρατία της Ρώμης, η οποία, με τις μεθόδους και τα μέσα τα ανάλογα της εποχής, είχε ενοποιήσει τη χερσόνησο κι είχε δημιουργήσει μια βάση εθνικής ανάπτυξης, νικήθηκε από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις και από τα προβλήματα που αυτή η ίδια είχε προκαλέσει: η περίπλοκη ιστορικοπολιτική κατάσταση λύνεται από τον Καίσαρα με τρόπο ριζικό και αρχίζει μια νέα εποχή κατά την οποία η Ανατολή έχει τόσο μεγάλη βαρύτητα ώστε φτάνει να υπερκεράσει τη Δύση και να επιφέρει σχίσμα μεταξύ των δύο τμημάτων της Αυτοκρατορίας. 3) Μεσαίωνας ή αιώνας των Κοινοτήτων, σύμφωνα με τις οποίες συγκροτούνται κατά τρόπο εμβρυακό οι καινούριες κοι­ νωνικές ομάδες της πόλης, χωρίς αυτή η διαδικασία να φτάσει ως το πιο υψηλό στάδιο ωρίμανσης όπως έγινε στη Γαλλία, στην Ισπανία κλπ. 4) Αιώνας του μερκαντιλισμού και της απολυταρχίας, κατά τον οποίο, όσον αφορά στην Ιταλία, έχει ελάχιστης εθνικής ση­ μασίας εκδηλώσεις, γιατί η χερσόνησος βρίσκεται κάτω από ξέ­ νη επιρροή, σ’ αντίθεση με τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη, όπου οι νέες κοινωνικές ομάδες της πόλης έχουν εισβάλει δυναμικά στη δομή του κράτους με τάσεις ενωτικές, ενισχύουν τη δομή αυτή καθ’ αυτή και την ενωτική τάση, εισάγουν μια καινούρια ισορ­ 24

ροπία ανάμεσα στις κοινωνικές δυνάμεις και δημιουργούν τις συνθήκες για μια ραγδαία προοδευτική ανάπτυξη. Αυτά τα δο­ κίμια πρέπει να είναι κατανοητά σ’ ένα καθορισμένο κοινό, σκοπεύοντας έτσι στην εξάλειψη απαρχαιωμένων, σχολαστι­ κών, φανφαρόνικων αντιλήψεων οι οποίες υιοθετούνται παθη­ τικά λόγιο των διαδεδομένων - σ’ ένα ορισμένο χώρο λαϊκίστικης κουλτούρας - ιδεών: για να προκληθεί, έτσι, κάποιο επι­ στημονικό ενδιαφέρον για τα πιο πάνω θέματα, που θα παρου­ σιαστούν μ’ αυτό τον τρόπο ζωντανά και δραστήρια ακόμα και στο παρόν σαν δυνάμεις εν κινήσει, πάντα επίκαιρες.

Η α σ τικ ή τά ξ η τη ς ε π ο χ ή ς το ν μ ε σ α ίω ν α κ α ι τα α π ο μ ειν ά ρ ια τη ς σ τ η ν ο ικ ο ν ο μ ικ ο σ ν ν τεχ ν ια κ ή φ ά σ η . Πρέπει να προσδιοριστεί σε τι συνίσταται συγκεκριμένα η ανεξαρτησία και η αυτονομία ενός Κράτους και σε τι συνίστατο στην περίοδο μετά το 1.000 μ.Χ. Ή δη σήμερα οι συμμαχίες, με ηγεμονεύουσα μια μεγάλη δύναμη, καθιστούν προβληματική την ελευθερία δράσης, αλλά ιδιαίτερα την ελευθερία του να καθορίζουν μόνα τους τη γραμμή πλεύσης, στα περισσότερα Κράτη: αυτό το γεγονός θα έπρεπε να εκδηλωθεί με πιο εμφανή τρόπο μετά το 1000 μ.Χ., δεδομένου και του διεθνούς ρόλου της Αυτοκρατορίας και του Παπάτου όπως και το μονοπώλιο των στρατευμάτων το οποίο κατείχε η Αυτοκρατορία.

25

Η Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα σαν οικονομικοσνντεχνιακή φάση τον σύγχρονον κράτους

Φρειδερίκος II. Σ ’ ένα άρθρο με τίτλο Η δύση της σουηβιανής ισχύος χαι η πιο πρόσφατη ιστοριογραφία, “Nuova Antologia” , 16 Μάρτη 1930, ο Ραφαέλο Μόργκεν παραθέτει μερικά πρόσφατα βιβλιο­ γραφικά στοιχεία για τον Φρειδερίκο II. Από την άποψη της “σημασίας” της ιταλικής ιστορίας, όπως αυτή περιγράφεται στις παραγράφους τις σχετικές με τις κοινότητες την εποχή του Μεσαίωνα και με τον κοσμοπολίτικο ρόλο των ιταλών διανοου­ μένων, είναι ενδιαφέρον το τομίδιο του Μικελάντζελο Σίπα, Η Σικελία και η Ιταλία υπό τον Φρειδερίκο II, Νάπολη, Società Napoletana di Storia patria, 1929. Φυσικά, αν είναι αλήθεια ότι ο Σ ίπα «φαίνεται ν’ αγανακτεί» με τις Κοινότητες και τον Π άπα που αντιστάθηκαν στον Φ ρει­ δερίκο, γεγονός αντιιστορικό, δείχνει ωστόσο πώς ο Π άπας εναντιώθηκε στην ενοποίηση της Ιταλίας και πώς οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τα όρια του Μεσαίωνα. Ο Μόργκεν πέφτει σ’ άλλο σφάλμα γράφοντας ότι την εποχή της πάλης μεταξύ Φρειδερίκου και Παπάτου οι Κοινότητες «έ­ μοιαζαν ν’ αγωνιούν και ν’ ανυπομονούν για το μέλλον, κ.λ.π.» «Είναι η Ιταλία αυτή που προετοιμάστηκε να δώσει στον κόσμο ένα νέο, ουσιαστικά λαϊκό χαι εθνικό πολιτισμό, πόσο μάλλον όταν υπήρξε προηγούμενα οικουμενικός και εκκλησιαστικός». 26

θ α ήταν δύσκολο στον Μόργκεν να δικαιολογήσει αυτή την ά­ ποψη μ’ άλλον τρόπο εκτός από το να παραθέσει βιβλία όπως ο Ηγεμόνας. Αλλά το ότι τα βιβλία συνιστούν έθνος κι όχι απλά ένα στοιχείο πολιτισμού, θα χρειαζόταν μεγάλη ρητορική δει­ νότητα για να το αποδείξει κανείς. Ή ταν ο Φρειδερίκος II προσκολλημένος στο Μεσαίωνα; Σ ί­ γουρα. Μα είναι επίσης αλήθεια ότι κρατιόταν σε κάποια από­ σταση α π ’ αυτόν: η πάλη του ενάντια στην εκκλησία,η θρησκευ­ τική του ανοχή, το ότι άφησε να υπάρχουν παράλληλα τρεις πολιτισμοί - ο εβραϊκός, ο λατινικός, ο αραβικός - και επεδίωξε να τους συγχωνεύσει τον τοποθετούν εκτός Μεσαίωνα. Ή ­ ταν άνθρωπος της εποχής του, μπόρεσε ωστόσο να θεμελιώσει πραγματικά μια λαϊκή και εθνική κοινωνία και υπήρξε περισσό­ τερο ιταλός παρά γερμανός κλπ. Το πρόβλημα πρέπει να επα­ νεξεταστεί διεξοδικά και αυτό το άρθρο του Μόργκεν μπορεί να φανεί χρήσιμο.

Δάντης και Μαχιαβέλι. Π ρέπει ν’ απαλλάξουμε την πολιτική θεωρία του Δάντη από κάθε μεταγενέστερο εποικοδόμημα, περιορίζοντάς την στην α­ κριβή ιστορική της σημασία. Το γεγονός ότι, λόγω της σπουδαιότητας που προσέλαβε ο Δάντης σαν στοιχείο του ιταλικού πο­ λιτισμού, οι ιδέες και οι θεωρίες του κέντρισαν και παρότρυναν αποτελεσματικά την εθνική πολιτική σκέψη είναι ένα ζήτημα: πρέπει, ωστόσο, ν ’ αποκλείσουμε το ότι τέτοιες θεωρίες είχαν μια δική τους αξία εκ γενετής, οργανικά εννοούμενη. Ο ι λύσεις που έχουν μέχρι τώρα προταθεί για τα συγκεκριμένα προβλή­ ματα βοηθούν στο να βρούμε τη λύση στα παρόμοια σημερινά προβλήματα, λόγω του κρίσιμου πολιτιστικού κλίματος που δημιουργείται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η μελέτη, αλλά δεν είναι δυνατό να πει κανείς ότι η σημερινή λύση είναι συνυφασμένη με τις προηγούμενες λύσεις: η γένεση της λύσης βρίσκε­ ται στην τωρινή κατάσταση και μόνο σ’ αυτήν. Αυτό το κριτή­ ριο δεν είναι απόλυτο, δηλαδή δεν πρέπει να φτάνει στο άλλο άκρο: σ’ αυτή την περίπτωση θα καταλήγαμε στον εμπειρισμό: 27

απόλυτη προσκόλληση στην επικαιρότητα, υπέρτατος εμπειρι­ σμός. Π ρέπει να μάθουμε να ορίζουμε τις μεγάλες ιστορικές περιό­ δους, οι οποίες στο σύνολό τους έχουν θέσει συγκεκριμένα προ­ βλήματα και από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκαν υπέδει­ ξαν τα στοιχεία της λύσης, θ α έλεγα, λοιπόν, ότι ο Δάντης κλείνει τον Μεσαίωνα (μια περίοδο του Μεσαίωνα), ενώ ο Μακιαβέλι υποδείχνει ότι μια περίοδος του σύγχρονου κόσμου έχει κιόλας καταφέρει να επεξεργαστεί τα ζητήματα που την αφ ο­ ρούν και τις ανάλογες λύσεις με τρόπο αρκετά καθαρό και βα­ θύ. Το να θεωρούμε ότι ο Μακιαβέλι εξαρτάται γενετικά ή εί­ ναι συνδεμένος με τον Δάντη είναι τεράστιο ιστορικό σφάλμα. Οπότε, είναι καθαρά επινοημένο μυθιστόρημα η σημερινή ο ι­ κοδόμηση σχέσεων μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας (βλ. Φ. Κό­ πολα) κάτω από το δαντικό σχήμα του «Σταυρού και του Αη­ τού». Ανάμεσα στον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι και στον Αυτοκράτορα του Δάντη δεν υπάρχει γενετικός δεσμός, πολύ λιγότερο μάλιστα ανάμεσα στο σύγχρονο Κράτος και στη μεσαιωνική Αυτοκρατορία. Η προσπάθεια να βρεθεί κάποιος γενετικός δε­ σμός μεταξύ των πνευματικών εκδηλώσεων των καλλιεργημέ­ νων τάξεων της Ιταλίας διαφόρων εποχών συνιστά ακριβώς την εθνική «ρητορική»: η πραγματική ιστορία συγχέεται με τα φ α­ ντάσματα της ιστορίας. (Μ’ αυτό θέλουμε να πούμε πως το γε­ γονός δεν έχει σημασία- δεν έχει επιστημονική σημασία, αυτό είναι όλο. Ε ίναι ένα πολιτικό στοιχείο δευτερεύον και υποτελές στην πολιτική και ιδεολογική οργάνωση των μικροομάδων που παλεύουν για την πολιτική και πολιτιστική ηγεμονία). Η πολιτική θεωρία του Δάντη έχω την εντύπωση ότι πρέπει να περιοριστεί απλά σε βιογραφικά του στοιχεία (πράγμα που με κανένα τρόπο δε θα μπορούσε να ειπωθεί για τον Μακιαβέ­ λι). Ό χ ι με την έννοια ότι, γενικά, σε κάθε βιογραφία η πνευ­ ματική δραστηριότητα του πρωταγωνιστή είναι ουσιαστική ■ ενδιαφέρει όχι μόνο αυτό που κάνει ο βιογραφούμενος μα κι εκείνο που σκέφτεται και φαντάζεται- αλλά με την έννοια ότι μια τέτοια θεωρία δεν έχει καμιά ιστορικοπολιτιστική αποτελεσματικότητα και δυνατότητα να παράγει καρπούς, πώς θα μπο­ ρούσε άλλωστε να ’χει κι είναι σημαντικό μόνο σαν στοιχείο της

προσωπικής εξέλιξης του Δάντη μετά την ήττα της φατρίας του και την εξορία του από τη Φλωρεντία. Ο Δάντης υφίσταται μια διαδικασία ριζικού μετασχηματισμού των πολιτικών του πεποι­ θήσεων κι αυτών που ταίριαζαν στην επιλογή του σαν υποστηρικτή της κοινωνικής ομάδας μεταξύ λαού και ευγενών των συ­ ναισθημάτων του, των παθών του, γενικά του τρόπου σκέπτεσθαι. Αυτή η διαδικασία έχει σαν συνέπεια την απομόνωσή του από τους πάντες. Είναι αλήθεια ότι ο νέος του προσανατολι­ σμός μπορεί, μόνο σαν τρόπος του λέγειν, ν’ αποκληθεί «γκιμπελινισμός»: εν πάση περιπτώσει, θα επρόκειτο για ένα «νέο γκιμπελινισμό», ανώτερο από τον παλιό, ανώτερο ακόμα και από τον γουελφισμό1: εδώ που τα λέμε, δεν πρόκειται για κάποια πολιτική θεωρία, αλλά για μια πολιτική ουτοπία που δια­ κοσμείται από αντανακλάσεις του παρελθόντος· μα, πάνω α π’ όλα, έχουμε να κάνουμε με μια προσπάθεια να οργανωθεί σαν θεωρία αυτό που δεν ήταν παρά μόνο ποιητικό υλικό υπό δια­ μόρφωση, υπό επεξεργασία, πρώτη εμφάνιση ποιητικού φ αντά­ σματος που θα βρει την τελειοποίησή του στη θ ε ία Κωμωδία, είτε στη «δομή» σαν συνέχεια της προσπάθειας (διαφοροποιη­ μένης τώρα) οργάνωσης των συναισθημάτων σε θεωρία είτε στην «ποίηση» σαν παθιασμένη κατηγόρια και παίζόμενο θεα­ τρικό έργο.

1. Α πό το 13ο αιώνα και δώθε, η Ιταλία χωρίστηκε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα: τους υποστηριχτές του γερμανού αυτοκράτορα (γκιμπελίνοι) και τους οπαδούς του πάπα (γουέλφοι). Γουέλφοι ήσαν κυρίως οι λομβαρδικές πόλεις και γουελφικό ήταν το περιεχόμενο της πρώτης και δεύτερης ένωσής τους. Αργότερα με το όνομα γουέλφοι (νεογουέλφοι neoguelfi) στην Ιταλία ονομάζονταν τα αριστοκρατικά και συντηρητικά στοιχεία των διάφορων ιταλικών πόλεων. Στην περίοδο του Ριζορτζιμέντο νεογουέλφοι ονομάστηκε το φιλελεύθερο καθολικό κίνημα που υποστήριζε μια μορφή ομοσπονδίας των ιταλικών πόλεων κάτω από την ηγεσία του Πάπα, ενώ τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά στοιχεία ονομάζονταν γκιμπελίνοι (νεογκιμπελίνοι). Για περ. βλέπε και σημ. 37 στην σελ. 181 στον Α ' τόμο του Αντόνιο Γκράμσι Οι Διανοούμενοι, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 1972.

29

Πέρ’ από τις εσωτερικές κοινοτικές διαμάχες που ήταν εναλ­ λαγή καταστροφών κι εξοντώσεων, ο Δάντης ονειρεύεται μια κοινωνία ανώτερη από την κοινότητα, ανώτερη από την Εκκλη­ σία τόσο, που να υποστηρίζει τους Νέρι, όπως συνέβαινε παλιά στην Α υτοκρατορία η οποία υποστήριζε τους Γκιμπελίνι, ονει­ ρεύεται ένα σχήμα που να επιβάλλει ένα νόμο ανώτερο στις φατρίες κλπ. Είναι ένας ηττημένος της πάλης των τάξεων που ονειρεύεται την κατάπαυση αυτού του πολέμου υπό την αιγίδα μιας διαιτητικής εξουσίας. Ο νικημένος, όμως, μ’ όλες τις μνησικακίες, τα πάθη, τα συναισθήματα της ήττας, είναι κι αυτός ένας «σοφός», κάποιος που γνωρίζει τις θεωρίες και την ιστο­ ρία του παρελθόντος. Το παρελθόν του προσφέρει το σχήμα της διακυβέρνησης της Ρώμης την εποχή του Αυγούστου και την αντανάκλασή του στον Μ εσαίωνα, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατο­ ρ ία του Γερμανικού Έθνους, θ έλ ει να υπερπηδήσει το παρόν, αλλά με τα μάτια στραμμένα στο παρελθόν. Κι ο Μακιαβέλι είχε τα μάτια στο παρελθόν, αλλά μ’ ένα τελείως διαφορετικό τρόπο α π ’ αυτόν του Δάντη, κλπ.

[Οι οικονομικοί πόροι της Κοινότητας της Φλωρεντίας/. Το βιβλίο του Μπερναρντίνο Μ παρμπαντόρο, Οι οικονομι­ κ ο ί πόροι της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, Ό λσκι, Φλωρεντία, 1929, Λ. 100. Στην κριτική ανάλυση του βιβλίου του Μ παρμπα­ ντόρο, η οποία δημοσιεύτηκε στον «Πήγασο» τον Ιούλιο του 1930, ο Αντόνιο Πανέλα αναφέρει την προσπάθεια (ατελή και ελλιπή) του Τζουζέπε Κανεστρίνι να εκδόσει μια σειρά βιβλίων πάνω στην επιστήμη και την Κυβερνητική, όπως συμπεραίνεται από τις επίσημες πράξεις της Φλωρεντινής Δημοκρατίας και των Μεδίκων (το 1862 εκδόθηκε ο πρώτος και μοναδικός τόμος της σειράς που είχε εξαγγελθεί). Ο ι οικονομικοί πόροι της Κοι­ νότητας της Τζένοβας έγιναν αντικείμενο μελέτης από τους Σιέβεκινγκ, Βενέτσια ντελ Μπέστα, Τσέσι και Λουτσάτο. Ο Μ παρμπαντόρο πραγματεύεται, λοιπόν, τους οικονομι­ κούς πόρους της Φλωρεντίας, χρονολογικά μέχρι την ίδρυση της Τ ράπεζας μετά την περίοδο διακυβέρνησης της πόλης από 30

τον δούκα της Αθήνας και περιέχει σαν υλικό τους άμεσους φόρους και το δημόσιο χρέος, δηλαδή τις κύριες βάσεις της οικονομικής δομής της Κοινότητας (ο Μ παρμπαντόρο, μάλλον, έπρεπε να συμπληρώσει την πραγματεία αφού θα είχε πρώτα μελετήσει και τους έμμεσους φόρους). Πρώτη μορφή φορολογίας «το εστιακό τέλος»· απόηχος των φεουδαρχικών φορολογικών συστημάτων, έρχεται ν ’ αντιπρο­ σωπεύσει το σύμβολο της χειροπιαστής πιστοποίησης της αυτο­ νομίας της Κοινότητας, η οποία συνίσταται σε Α υτοκρατορικά δικαιώματα. Πιο εξελιγμένη μορφή: η «εκτίμηση», βασισμένη πάνω στη σφαιρική αξιολόγηση της ικανότητας του πολίτη να συνεισφέρει. Στο σύστημα της άμεσης φορολογίας σαν βασικής πηγής εισοδήματος αντιπαρατίθεται το συμφέρον της άρχουσας τάξης, η οποία, σαν κάτοχος του πλούτου, προσπαθεί να μετα­ βιβάσει τα δημοσιονομικά βάρη στη μάζα του πληθυσμού μέσω του φόρου κατανάλωσης· αρχίζει, λοιπόν, η πρώτη μορφή δη­ μόσιου χρέους, με δάνεια και προκαταβολές τα οποία κάνουν οι κατέχουσες τάξεις για τις ανάγκες του δημόσιου ταμείου, εξασφαλίζοντας την εξόφληση μέσω των φόρων. Ο πολιτικός αγώνας χαρακτηρίζεται από την ταλάντευση μεταξύ «εκτίμη­ σης» και φόρου κατανάλωσης: όταν η Κοινότητα καταλήγει να κυριαρχείται από ξένους (Δούκας Καλαβρίας, Δούκας Αθή­ νας) έρχεται στο προσκήνιο η «εκτίμηση», ενώ, αντίθετα, υπήρ­ ξαν ορισμένες στιγμές που φτάνουν να καταργήσουν την «εκτί­ μηση» στην πόλη (όπως το 1315). Το καθεστώς των ευγενών κυριαρχώντας στα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων (όπως ο Πανέλα: μα, στην πραγματικότητα, αντιπροσωπεύοντας μια κάποια ισορροπία των κοινωνικών τάξεων, με την οποία ο λαός κατορθώνει να περιορίσει την υπερεξουσία των πλουσίων τά­ ξεων), έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει μια αρχή διαιτητι­ κής δικαιοσύνης και να βελτιώσει μάλιστα και το σύστημα της άμεσης φορολογίας, μέχρι το 1427, στα πρώτα χρόνια της ηγε­ μονίας των Μεδίκων και την παρακμή της ολιγαρχίας, οπότε και θεσμοποιήθηκε το κτηματολόγιο. Αυτό το βιβλίο του Μπαρμπαντόρο είναι απαραίτητο ακρι­ βώς για να δούμε πώς η αστική τάξη της Κοινότητας δεν κατα­ φέρνει να ξεπεράσει την οικονομικοσυντεχνιακή περίοδο, να 31

δημιουργήσει δηλαδή ένα Κράτος «συναινέσει των κυβερνωμένων» και με δυνατότητες ανάπτυξης. Η ανάπτυξη του Κράτους θα μπορούσε να φτάσει μέχρι το σημείο του πριγκιπάτου, όχι της κοινοτικής δημοκρατίας. Το βιβλίο έχει ενδιαφέρον γιατί μας βοηθά να μελετήσουμε την πολιτική σπουδαιότητα του δημόσιου χρέους το οποίο με­ γάλωσε με τον επεκτατικό πόλεμο, εξασφαλίζοντας έτσι στην αστική τάξη μεγαλύτερη ευρύτητα αγοράς και ελευθερία συ­ ναλλαγής. ( θ α ήταν σκόπιμο να παραθέταμε εδώ αυτό που λέει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο σχετικά με το ρόλο και τη σημασία του δημόσιου χρέους). Αλλά και οι συνέπειες του δημόσιου χρέους παρουσιάζουν ενδιαφέρον: η κατέχουσα τάξη που πίστεψε ότι βρήκε στα δάνεια ένα μέσο για να μεταβιβάσει στη μάζα των πολιτών το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιονομικών βαρών, βρέ­ θηκε να είναι ζημιωμένη λόγω της χρεωκοπίας της Κοινότητας, πράγμα που, μαζί με την υπάρχουσα οικονομική κρίση, συμ­ βάλλει στην όξυνση της κακής κατάστασης και στην επιτάχυνση της καταστροφής της χώρας. Αυτές οι συνθήκες θα οδηγήσουν στην παγίωση του χρέους και στη μη εξαγορά του (διαρκής π ί­ στωση), όπως επίσης στη μείωση του επιτοκίου, με την ίδρυση της Τράπεζας μετά το διώξιμο του Δούκα της Αθήνας και την άνοδο στην εξουσία του «όχλου».

[Η πτώση της Κοινότητας]. Γύρω στο 1400 το πρωτοβουλιακό πνεύμα των ιταλών εμπό­ ρων ήταν μειωμένο: προτιμούσαν μάλλον να επενδύουν τα πλούτη που είχαν αποκτήσει σε έγγεια αγαθά και να ’χουν ένα σίγουρο εισόδημα από τη γεωργία, παρά νά τα διακινδυνεύουν ξανά σε ταξίδια κι επενδύσεις στο εξωτερικό. Πώς, όμως, εμφανίζεται αυτή η μείωση της πρωτοβουλίας; Τα στοιχεία που συνέτειναν σ’ αυτό είναι αρκετά: οι εξαιρετικά σκληροί ταξικοί αγώνες στις πόλεις-κοινότητες, οι πτωχεύσεις λόγω της μη εξόφλησης των πιστωτών της Αυλής (πτωχεύσεις του Μ πάρντι και του Περούτσι), η απουσία ενός μεγάλου Κρά­ τους που θα προστάτευε τους πολίτες του στο εξωτερικό- μ’ 32

άλλα λόγια, η θεμελιώδης αιτία βρίσκεται στην ίδια τη δομή του κοινοτικού Κράτους το οποίο δεν έχει τη δυνατότητα ν’ αναπτυχτεί και να γίνει μεγάλο εδαφικά Κράτος. Από κει και πέρα ριζώνει στην Ιταλία το οπισθοδρομικό πνεύμα που θεωρεί σαν μοναδικό ασφαλή πλούτο την έγγεια ιδιοκτησία, θ α πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά αυτή την περίοδο κατά την ο ποία οι έμποροι γίνονται ιδιοκτήτες γης και να δούμε ποιοι ήταν οι κίνδυνοι, οι σύμφυτοι της ανταλλαγής και του τραπεζικού ε­ μπορίου.

Η πολιορκία της Φλωρεντίας τον 1529-30. Σημαδεύει την κατάληξη της πάλης μεταξύ της οικονομικοσυντεχνιακής περιόδου της φλωρεντινής ιστορίας και του σύγχρο­ νου Κράτους (αναλογικά). Η πολεμική μεταξύ των ιστορικών σχετικά με τη σημασία της πολιορκίας (παράβαλε την πολεμική μεταξύ Αντόνιο Πανέλα και η οποία έληξε με την επιστημονική συνθηκολόγηση του Βαλόρι στο «Marzocco» και την άθλια δη­ μοσιογραφική του «βεντέτα» στην «Critica Fascista»*) έχει την αφετηρία της στο ότι δεν ξέρουν να εκτιμήσουν αυτές τις δυο περιόδους κι αυτό λόγω όσων έχουν ειπωθεί για την Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα: το ότι ο Μαραμάλντο μπορεί να θεωρηθεί αντιπρόσωπος της ιστορικής προόδου και ο Φερούτσι οπισθοδρομικός ιστορικά, ίσως να μην είναι αρεστό από ηθικής απόψεως, ιστορικά ωστόσο μπορεί και πρέπει να υποστηριχτεί. Σχετικά με το ότι η αστική τάξη της Κοινότητας δεν κατάφερε να πάει πέρα από τη συντεχνιακή περίοδο, οπότε να μην μπορεί να ειπωθεί ότι είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα Κράτος, μια και Κράτος ήταν η Εκκλησία περισσότερο και η Αυτοκρατορία, μ’ άλλα λόγια το γεγονός ότι οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τον φεουδαρχισμό, είναι απαραίτητο, πριν γραφτεί το ο,τιδήποτε, να μελετηθεί το βιβλίο του Τζοακίνο Βόλπε, Ο Μεσαίωνας. Από ένα άρθρο του Ρικάρντο Μπακιέλι (Οι πολλές * Marzocco, 22 Σεπτ. 1929 και 13 Οκτ. 1929- «Crítica Fascista», 15 Γεν. 1930. (Ιημ. της ιταλ. εκδ.)

ζωές) στη «Fiera Letteraria» της 1 Ιουλ. 1928, ξεχωρίζεις αυτό το απόσπασμα: «Μα για να μην μπούμε στο πεδίο της προϊστο­ ρίας ούτε να ξεφύγουμε α π ’ αυτό το βιβλίο, στον Μεσαίωνα του Βόλπε αναφέρεται ότι ο λαός των Κοινοτήτων γεννιόταν και ζούσε μέσα στην κατάσταση του θυσιασμένου προνομίου που του το επέβαλε η Οικουμενική Εκκλησία και εκείνη η ιδέα της Ιερής Α υτοκρατορίας, που αφού επιβλήθηκε (! ;) από την Ιταλία σαν συνώνυμη και ισοδύναμη έννοια προς τον ανθρώπι­ νο πολιτισμό στην Ευρώπη, που τόσο πολύ την αναγνώρισε και την καλλιέργησε, απαγόρευε (! ;) κατόπιν στην Ιταλία την πιο (!;) φυσιολογική ιστορική ανάπτυξή της σε σύγχρονο έθνος», θ α πρέπει να δούμε αν ο Βόλπε επιτρέπει αυτά τα... παράδο­ ξα.

34

Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση

Ανθρωπισμός και Αναγέννηση. Τι σημαίνει το ότι η Αναγέννηση ανακάλυψε τον «άνθρωπο», το ότι έκανε τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου κλπ. κλπ.; Μήπως ότι πριν την Αναγέννηση ο «άνθρωπος» δεν ήταν το κέντρο του σύμπαντος κλπ; Μπορεί να ειπωθεί ότι η Αναγέννηση δημιούρ­ γησε μία νέα κουλτούρα ή πολιτισμό, σ’ αντίθεση μ’ ό,τι υπήρχε προηγούμενα ή ότι αναπτύχθηκαν εκείνα που υπήρχαν, αλλά πρέπει να «οριοθετήσουμε», δηλαδή να «προσδιορίσουμε ακρι­ βώς» σε τι συνίσταται αυτή η κουλτούρα κλπ. Αληθεύει ότι πριν από την Αναγέννηση ο άνθρωπος ήταν ένα τίποτα κι έγινε το παν; Ή αναπτύχθηκε μια διαδικασία πολιτιστικής διαμόρ­ φωσης μέσα από την οποία ο άνθρωπος τείνει να γίνει το παν; θ α πρέπει ίσως να πούμε ότι πριν από την Αναγέννηση το υ­ περβατικό αποτελούσε τη βάση της μεσαιωνικής κουλτούρας, αλλά μήπως οι εκπρόσωποι αυτής της κουλτούρας ήταν «μηδε­ νικά» ή εκείνη η κουλτούρα δεν ήταν τέτοια ώστε ν’ αποτελεί «το παν» γ ι’ αυτούς; Αν η Αναγέννηση είναι μια μεγάλη πολιτι­ στική επανάσταση, δεν είναι επειδή άρχισαν οι άνθρωποι να σκέπτονται ότι από «μηδέν» που ήταν έγιναν το «παν», αλλά επειδή είχε διαδοθεί αυτός ο τρόπος σκέψης, είχε γίνει καθολι­ κή κίνηση κλπ. Δεν «ανακαλύφθηκε» ο άνθρωπος, αλλά εγκαι­ νιάστηκε μια καινούρια μορφή κουλτούρας, προσπάθειας, δη­ λαδή, να διαμορφωθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου στις κυρίαρ­ χες τάξεις. (Εν πάση περιπτώσει, πρέπει να κάνουμε ένα διαχωρισμό 35

ανάμεσα στα ευφυολογήματα ενάντια στον κλήρο, που είναι παραδοσιακά μέχρι το 1300 και στις ορθόδοξες λίγο πολύ από­ ψεις της θρησκευτικής αντίληψης για τη ζοιή). Ο Βάλσερ, ο οποίος έζησε πολύ καιρό στην Ιταλία, παρατη­ ρεί ότι για να γίνει κατανοητός ο χαρακτήρας της ιταλικής Α ­ ναγέννησης χρήσιμο είναι, σ’ ορισμένα πλαίσια, να γνωρίσουμε την ψυχολογία των σύγχρονων Ιταλών. Παρατήρηση μου φ αί­ νεται, με πολύ διεισδυτικότητα, ιδιαίτερα όσον αφορά στη στά­ ση απέναντι στη θρησκεία και θέ’χ ι το πρόβλημα του τι σημαί­ νει θρησκευτικό συναίσθημα στη σύγχρονη Ιταλία κι αν μπορεί να παραλληλισθεί, δε λέω με το θρησκευτικό συναίσθημα των διαμαρτυρόμενων, αλλά, έστω, μ’ εκείνο των άλλων Καθολικών χωρών, ιδιαίτερα της Γαλλίας. Το ότι η θρησκευτικότητα των Ιταλών είναι πολύ επιφανεια­ κή δεν επιδέχεται αντίρρηση, όπως αναντίρρητο είναι επίσης το ότι έχει ένα αυστηρά πολιτικό χαρακτήρα, χαρακτήρα διεθνούς ηγεμονίας. Με αυτή τη μορφή ευλάβειας είναι συνδεδεμένος ο Πριμάτος του Τζομπέρτι, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στο να ενισχυθεί και να συστηματοποιηθεί ό,τι προηγούμενα υπήρχε ήδη σε διάχυτη κατάσταση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από το ’500 κι ύστερα η Ιταλία συνέβαλε στην παγκόσμια ιστο­ ρία, κύρια επειδή ήταν έδρα του Παπάτου, και πω ς ο ιταλικός καθολικισμός θεωρούνταν υποκατάστατο της αντίληψης για ε­ νιαίο Έ θνος κ αι Κράτος, όχι μόνο αυτό, αλλά και μάλιστα σαν μια παγκόσμια ηγεμονική λειτουργία, δηλαδή σαν ιμπεριαλι­ στικό πνεύμα. Οπότε, είναι σωστή η παρατήρηση ότι το αντι­ κληρικό πνεύμα είναι μια μορφή αγώνα ενάντια στις προνο­ μιούχες τάξεις· και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι στην Ιταλία οι θρησκευόμενοι είχαν μια οικονομική και πολιτική λειτουργία (θέση) πολύ πιο ριζοσπαστική απ’ ό,τι στις άλλες χώρες, όπου η διαμόρφωσή τους σε έθνος περιόριζε τον ρόλο της Εκκλη­ σίας. Το αντικληρικό πνεύμα των λαϊκών διανοουμένων, τα α ­ ντικληρικά «ευφυολογήματα» κλπ, αποτελούν επίσης μια μορ­ φή αγώνα μεταξύ λαϊκών και κληρικών διανοουμένων, δοσμέ­ νης της υπεροχής που είχαν αυτοί οι τελευταίοι. Αν ο σκεπτικισμός κι ο παγανισμός των διανοουμένων είναι ως επί το πλείστον απλή επιφάνεια και μπορούν να συνυπάρ­ 36

χουν με κάποιο θρησκευτικό πνεύμα και οι ελευθέριες εκδηλώ­ σεις (πομπές και τραγούδια καρναβαλιού) του λαού, βλ. το βι­ βλίο του Ντομένικο Γκουέρι πάνω στα λαϊκά ρεύματα κατά την Αναγέννηση’ πράγματα που στον Βάλσερ φαίνονται πιο σοβα­ ρά, μπορούν να εξηγηθούν κατά τον ίδιο τρόπο. Ο ι Ιταλοί της Αναγέννησης, όπως και οι σύγχρονοι Ιταλοί, λέει ο Βάλσερ, ήξεραν «να αναπτύσσουν ξεχωριστά κ αι ταυτό­ χρονα τις δυο συνιστώσες της ικανότητας αντίληψης του αν­ θρώπου, τη λογική και το μυστικισμό και κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η λογική φτάνοντας ως τον απόλυτο σκεπτικισμό, μέσω ενός αόρατου συνδετικού νήματος, ακατανόητου στον άνθρωπο του Βορρά, να ενώνεται στέρεα με τον πιο πρωτόγονο μυστικισμό, την πιο τυφλή μοιρολατρεία, με τον φετιχισμό και την χον­ δροειδή προκατάληψη». Αυτές θα πρέπει να ήταν οι πιο σημα­ ντικές διορθώσεις που έκανε ο Βάλσερ σχετικά με τις αντιλή­ ψεις για την Αναγέννηση, του Μπούρκχαρντ και του Ντε Σάνκτις. Ο Τζάνερ γράφει ότι ο Βάλσερ δεν καταφέρνει να διαχω­ ρίσει τον Ανθρωπισμό από την Αναγέννηση και ότι, έστω κι αν δεν υπήρχε Αναγέννηση χωρίς τον Ανθρωπισμό, αυτή υπερτε­ ρεί - σε σπουδαιότητα και σε συνέπειες - του Ανθρωπισμού. Αυτός, μάλιστα, ο διαχωρισμός πρέπει να γίνει πιο λεπτός και βαθύς: φαίνεται να ’ναι πιο σωστή η άποψη ότι η Αναγέννηση είναι ένα κίνημα βαρύνουσας σημασίας, που αρχίζει μετά το 1000 μ.Χ., όταν ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση, με τη στενή έννοια του όρου, είναι δυο κύκλοι συντελεσμένοι που είχαν στην Ιταλία κυρίως την πηγή τους, ενώ η γενικότερη ιστορική εξελικτική πορεία συντελείται στην Ευρώπη ολόκληρη κι όχι μόνο στην Ιταλία. (Ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση σαν φιλολογικές εκφρά­ σεις αυτού του ευρωπαϊκού ιστορικού κινήματος είχαν την πη­ γή τους κύρια στην Ιταλία, αλλά το μετά το 1000 μ.Χ. προοδευ­ τικό κίνημα, αν και είχε στενή σχέση με τις Κοινότητες, παρήκ-

* Ντ. Γκουέςι, Το Λαϊκό ρεύμα την εποχή της Αναγέννησης. Α στεϊ­ σμοί, χωρατά χαι σκώμματα στην Φλωρεντία τον Μ προννελέσχο χα ι τον Μ πουρτσιέλο, Σανσόνι, Φλωρεντία, 1931. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

37

μασε ιδιαίτερα στην Ιταλία και μάλιστα με τον Ανθρωπισμό και την Αναγέννηση, που στην Ιταλία υποχώρησαν, ενώ στην υπό­ λοιπη Ευρώπη όλο το κίνημα κορυφώθηκε φτάνοντας στη δη­ μιουργία εθνικών Κρατών και από κει στην εξάπλωση της Ι­ σπανίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Πορτογαλίας σ’ όλο τον κόσμο. Τα εθνικά Κράτη αυτών των χωρών είχαν στην Ιτα­ λία την αντιστοιχία τους με την οργάνωση του Παπάτου σε δεσποτικό Κράτος - αρχίζοντας από τον Αλέξανδρο VI οργάνω­ ση που διέλυσε την υπόλοιπη Ιταλία, κλπ.). Ο Μακιαβέλι, στην Ιταλία, εκπροσωπεί την αντίληψη ότι η Αναγέννηση δεν μπορεί να είναι Αναγέννηση χωρίς την ίδρυση ενός εθνικού Κράτους, αλλά ο ίδιος σαν άνθρωπος είναι ο θεω­ ρητικός όσων συμβαίνουν έξω από την Ιταλία κι όχι των ιταλι­ κών γεγονότων. Από μια κριτική ανάλυση («Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1933) του Αρμίνιο Τζάνερ πάνω στο βιβλίο του Έρνστ Βάλσερ Gesammelte Studien zur Geistesgeschichte der Renaissa­ nce. (εκδ. Μπένο Σβάμπε, Βασιλεία, 1932). Κατά τον Τζάνερ, το πώ ς εμείς φανταζόμαστε την Αναγέννηση καθορίζεται πάνω απ’ όλα από δύο κεφαλαιώδικης σημασίας έργα: Ο πολιτισμός της Α ναγέννησης του Τζάκομπο Μπούρκχαρντ και η Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας του Ντε Σάνκτις. Το βιβλίο του Μπούρκχαρντ ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως στην Ιταλία κι έξω α π’ αυτήν. Βγήκε το 1860, είχε απήχηση στην Ευρώπη, επηρέασε τις ιδέες του Νίτσε σχετικά με τον υ πε­ ράνθρωπο και, μ’ όλα αυτά, ξεσήκωσε μια ολόκληρη φιλολογία, ιδιαίτερα στις βόρειες χώρες, για τους καλλιτέχνες και τους πρωτεργάτες της Αναγέννησης, φιλολογία μέσα από την οποία διακηρύχτηκε το δικαίωμα για μια ζωή όμορφη κι ηρωική, για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας χωρίς να δίνεται σημασία στα δεσμά της ηθικής. Η Αναγέννηση, περιορίστηκε έτσι στον Σιγισμόντο Μαλατέστα, τον Καίσαρα Βοργία, τον Λέοντα τον 10ο, τον Αρετίνο, με θεωρητικό τον Μακιαβέλι και, εν μέρει, τον μοναχικό Μικελάντζελο. Στην Ιταλία, ο Ν τ’ Ανούντσιο αντιπροσώπευε αυτή την εκδοχή της Αναγέννησης. Το βιβλίο του Μπούρκχαρντ (μεταφρασμένο από τον Βαλμπούζα

το 1877) είχε διάφορες επιδράσεις στην Ιταλία: η ιταλική μετά­ φραση αποκάλυψε περισσότερο τις αντικληρικές τάσεις τις ο­ ποίες ο Μπούρκχαρντ διαπίστωσε στην Αναγέννηση και που συνέπεσαν μ’ εκείνες τις τάσεις της ιταλικής πολιτικής και κουλ­ τούρας της εποχής του Ριζορτζιμέντο. Το άλλο, εξάλλου, στοι­ χείο της Αναγέννησης που βγήκε στο φως από τον Μ πούρκχαρ­ ντ, ο ατομικισμός δηλαδή και η διαμόρφωση της σύγχρονης νοοτροπίας, στην Ιταλία θεωρήθηκε σαν εναντίωση προς τον κόσμο του Μεσαίωνα τον οποίο εκπροσωπούσε το Παπάτο. Στην Ιταλία δόθηκε λιγότερη προσοχή στο θαυμασμό προς μια ζωή γεμάτη ενεργητικότητα και αγνή ομορφιά- οι πρωτεργάτες, οι θιασώτες της περιπέτειας, οι αμοραλιστές έτυχαν στην Ιτα­ λία μικρότερης προσοχής. Αυτές οι παρατηρήσεις πρέπει μάλλον να παρθούν υ π’ όψη: είναι μια ερμηνεία της Αναγέννησης και της σύγχρονης ζωής που αποδόθηκε στην Ιταλία (λες και πραγματικά έλκει την κα­ ταγωγή από την Ιταλία) μα που ωστόσο δεν είναι, παρά η εκδο­ χή ενός γερμανικού βιβλίου για την Ιταλία. Ο Ντε Σάνκτις τονίζει τα σκοτεινά σημεία της πολιτικής και ηθικής διαφθοράς κατά την εποχή της Αναγέννησης· πα ρ’ όλες τις αρετές που μπορεί κανείς να της αναγνωρίσει, η Αναγέννη­ ση κατέστρεψε την Ιταλία και την οδήγησε δούλη στους ξένους. Με λίγα λόγια, ο Μπούρκχαρντ είδε την Αναγέννηση σαν αφετηριακό σημείο, μιας νέας εποχής, για τον ευρωπαϊκό πολι­ τισμό, προοδευτικής, κοιτίδα του σύγχρονου ανθρώπου: για τον Ντε Σάνκτις, από τη σκοπιά της ιταλικής ιστορίας και για την Ιταλία, η Αναγέννηση έγινε αφετηριακό σημείο μιας οπι­ σθοδρόμησης κλπ. Ο Μπούρκχαρντ και ο Ντε Σάνκτις ταυτίζο­ νται στις επιμέρους αναλύσεις της Αναγέννησης και συμφω­ νούν στο να καταδείξουν σαν χαρακτηριστικά στοιχεία τη δια­ μόρφωση μιας καινούριας νοοτροπίας, το κόψιμο όλων των συνδετικών νημάτων της εποχής του Μεσαίωνα με τη θρησκεία, την εξουσία, την πατρίδα, την οικογένεια. Κατά τον Τζάνερ, «στα τελευταία δέκα με δεκαπέντε χρόνια, διαμορφώνεται σταδιακά ένα αντιρεύμα ερευνητών, Καθολικοί οι περισσότεροι, που αμφισβητούν την αλήθεια αυτών των χα­ ρακτήρων της Αναγέννησης (που αναδείχτηκαν από τον 39

Μπούρκχαρντ και τον Ντε Σάνκτις) και προσπαθούν ν’ αναδεί­ ξουν άλλους, αντίθετους κατά το πλείστον. Στην Ιταλία ο Ολτζιάτι, ο Τζαμπουγκίν, ο Τοφανίν, στις γερμανικές χώρες ο Πάστορ, στους πρώτους τόμους της Ιστορίας των Παπών, και ο Βάλσερ. Στον Βάλσερ ανήκει μια μελέτη για το θρησκευτικό πνεύμα του Πούλτσι (Lebens - und Glaubensprobleme aus dem Zeitalter der Renaissance, στο «Die Neueren Sprachen», 10. Bei­ heft). Ο Βάλσερ - επαναλαμβάνοντας τις μελέτες του Βόλπι και των άλλων - αναλύει το είδος αίρεσης του Πούλτσι και τις πε­ ριπέτειες οι οποίες επακολούθησαν όταν εξωμότησε* μας δεί­ χνει «με τρόπο αρκετά πειστικό» την καταγωγή της αίρεσης (α­ π ό τον αβεροϊσμό1 κι από μυστικές ιουδαϊκές αιρέσεις) και δεί­ χνει ότι στον Πούλτσι δεν πρόκειται μόνο για απομάκρυνση από τα ορθόδοξα θρησκευτικά συναισθήματα, αλλά για μια δ ι­ κή του καινούρια πίστη (ανάμεικτη με μαγεία και πνευματι­ σμό), η οποία αργότερα μετατράπηκε σε μια πλατιά συγκατά­ βαση και ανοχή όλων των θρησκειών. Πρέπει να εξετάσουμε αν ο πνευματισμός και η μαγεία δεν είναι αναγκαστικά η μορφή που έπρεπε να πάρει ο νατουραλι­ σμός και ο υλισμός εκείνης της εποχής, δηλαδή η αντίδραση στην Καθολική μεταφυσική ή η πρώτη μορφή πρωτόγονου και μη επεξεργασμένου ενυπαρχισμού. Στον τόμο που αναλύει κριτικά ο Τζάνερ, φαίνεται ότι είναι ενδιαφέρουσες τρεις ιδιαίτερα μελέτες, μια που επεξηγούν την καινούρια ερμηνεία: «Ο Χριστιανισμός και η αρχαιότητα στην αντίληψη της πρώτης ιταλικής Αναγέννησης» «Μελέτες σχετικά με τη σκέψη της Αναγέννησης» και «Ανθρώπινα και καλλιτεχνι­ κά προβλήματα της ιταλικής Αναγέννησης». Κατά τον Βάλσερ, η διαπίστωση του Μπούρκχαρντ ότι η Α ­ ναγέννηση υπήρξε παγανιστική, κριτική, αντικληρική και δίχως θρησκευτικό πνεύμα, δεν ευσταθεί. Ο ι ανθρωπιστές της πρώτης γενιάς όπως ο Πετράρχης, ο Βοκάκιος,ο Σαλουτάτι δεν διαφ ο­

1. Αβεροϊσμός: Φιλοσοφική θεωρία που έχει σημείο αναφοράς την ερμηνεία του έργου του Αριστοτέλη έτσι όπως δόθηκε από τον άραβα Αβεροέ (XII αιώνας).

40

ροποιούν την στάση τους απ έ.αντι στην Εκκλησία, από τους μελετητές του Μεσαίωνα. Ο ι ανθρωπιστές του ’400, ο Πότζο, ο Βάλα, ο Μπεχαντέλι, είναι πιο κριτικοί και ανεξάρτητοι, αλλά μπροστά στην αποκαλυφθείσα αλήθεια σιωπούν και αυτοί και την αποδέχονται. Σ ’ αυτή τη διαπίστωση ο Βάλσερ είναι σύμ­ φωνος με τον Τοφανίν, ο οποίος, στο βιβλίο του Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; βεβαιώνει ότι ο Ανθρωπισμός με τη λατρεία του προς τη λατινικότητα και την προσήλωσή του στη Ρώμη, υπήρ­ ξε πολύ πιο ορθόδοξος από τη φιλολογία του ’200 και ’300 γραμμένη στην καθομιλουμένη γλώσσα. (Διαπίστωση που μπορεί να γίνει αποδεκτή, αν διακρίνουμε στο κίνημα της Αναγέν­ νησης το ξέκομμα, που πραγματοποιήθηκε με τον Ανθρωπισμό από την εθνική ζωή η οποία διαμορφώθηκε μετά το 1000 μ.Χ., αν θεωρήσουμε τον Ανθρωπισμό σαν μια προοδευτική εξελικτι­ κή διαδικασία για τις καλλιεργημένες, «κοσμοπολίτικες» τάξεις, αλλά οπισθοδρομική από την άποψη της ιταλικής ιστορίας). (Η Αναγέννηση μπορεί να θεωρηθεί σαν πολιτιστική έκφρα­ ση ενός ιστορικού προτσές κατά τη διάρκεια του οποίου συ­ γκροτείται στην Ιταλία μια νέα τάξη διανοουμένων ευρωπαϊκής ολκής, τάξη που χωρίστηκε στα δύο: όσοι ανήκαν στη μία πλευ­ ρά έπαιξαν στην Ιταλία ένα κοσμοπολίτικο ρόλο, συνδεμένο με το Π απάτο κι αντιδραστικού χαρακτήρα* η άλλη πλευρά δια­ μορφώθηκε στο εξωτερικό από πολιτικούς και θρησκευτικούς εξόριστους κι έπαιξε ένα προοδευτικό κοσμοπολίτικο ρόλο στις διάφορες χώρες στις οποίες σταθεροποιήθηκε ή έλαβε μέρος στην οργάνωση των σύγχρονων Κρατών σαν τεχνικό στοιχείο στο στρατό, στην πολιτική, στη μηχανική, κλπ). Μπορεί ν ’ αληθεύει το ότι ο Ανθρωπισμός γεννήθηκε στην Ιταλία σαν σπουδή της Ρωμαϊκότητας κι όχι γενικά του κλασι­ κού κόσμου (Αθήνα και Ρώμη)· οπότε πρέπει να γίνει διαχωρι­ σμός. Ο Ανθρωπισμός υπήρξε «πολιτικο-ηθικός», μη καλλιτε­ χνικός, υπήρξε η αναζήτηση των βάσεων ενός «ιταλικού Κρά­ τους» το οποίο θα έπρεπε να γεννηθεί σύγχρονα και παράλληλα με της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Αγγλίας: Μ’ αυτή την έννοια ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση έχουν σαν πιο δεινό εκφρα­ στή τους τον Μακιαβέλι. Υπήρξε «κικερονιακός», όπως υπο­ 41

στηρίζει ο Τοφανίν, αναζήτησε δηλαδή τις βάσεις του στην πε­ ρίοδο που προηγήθηκε της Α υτοκρατορίας, της αυτοκρατορικής κοσμόπολης (και μ’ αυτή την έννοια ο Κικέρωνας μπορεί να είναι ένα καλό σημείο αναφοράς λόγιο της αντίθεσής του με τον Κατιλίνα αρχικά, με τον Καίσαρα ύστερα, δηλαδή με την εμφά­ νιση των νέων αντιιταλικών δυνάμεων, της κοσμοπολίτικης τά­

ξης). Η αυθόρμητη ιταλική Αναγέννηση, που αρχίζει μετά το 1000 μ.Χ. και ανθεί καλλιτεχνικά στην Τοσκάνη, καταπνίγηκε από τον Ανθρωπισμό και από την Αναγέννηση με πολιτιστική έν­ νοια, από την επαναφορά της λατινικής σαν γλώσσας των δια­ νοουμένων σ’ αντιπαράθεση με την καθομιλούμενη, κλπ. Αναμ­ φισβήτητα, μόνο αυτή η αυθόρμητη Αναγέννηση (ιδίως από το ’200 κι ύστερα) μπορεί να συγκριθεί με την άνθηση της ελληνι­ κής Φιλολογίας, ενώ η «ενασχόληση κύρια με την πολιτική» κα­ τά το ’400 με ’500 είναι η Αναγέννηση που μπορεί να παραλλη­ λιστεί με τον Ρωμαϊσμό. Η Αθήνα και η Ρώμη είχαν τη συνέχειά τους στην Ορθόδοξη και Καθολική Εκκλησία: μπορεί μάλιστα να υποστηριχτεί σ’ αυτό το σημείο ότι η Γαλλία ήταν συνέχεια της Ρώμης περισσό­ τερο, παρά η Ιταλία και η τσαρική Ρωσία της Αθήνας-Βυζάντιου: δυτικός και ανατολικός πολιτισμός κι αυτό μέχρι τη γαλ­ λική Επανάσταση, ίσως και μέχρι τον πόλεμο του 1914. Στο δοκίμιο του Ροστάνι βρίσκει κανείς πολλές οξείες επιμέρους παρατηρήσεις μα λανθασμένη προοπτική. Ο Ροστάνι ε­ ξάλλου συγχέει τη βιβλιακή με την άμεση κουλτούρα. Μπορεί να ’ναι αλήθεια ότι η υποτίμηση των Ρωμαίων οφείλεται στον Ρομαντισμό κι ιδιαίτερα τον γερμανικό (στο καλλι­ τεχνικό επίπεδο): μπορεί επίσης να 'ν αι αλήθεια ότι είχε άμεσα πρακτικά κίνητρα κλπ. Αλλά ο Ροστάνι έπρεπε να είχε ερευνή­ σει μήπως, πα ρ’ όλ’ αυτά, υπάρχει σ’ αυτή τη μονόπλευρη κα­ τάσταση μία αλήθεια, έστω μονόπλευρη. Αλήθεια πολιτιστική όχι αισθητική, μια και η αισθητική «αυτονομία» είναι μεταξύ των άλλων, για τους μεμονωμένους καλλιτέχνες κι όχι για τις καλλιτεχνικές ομάδες- έστω, λοιπόν, «πολιτιστική αυτονομία» η οποία έπρεπε, βέβαια, να υπάρχει, όπως ακριβώς αποδεικνύει το πολιτιστικό σχίσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Κα­ 42

βολικής Εκκλησίας και βυζαντινής Ορθοδοξίας, κλπ. Τότε, ό­ μως, δε θα υπήρχε ανάγκη επιφανειακής αιτιολόγησης, αλλά πιο βαθιών ερευνών, όχι μόνο στον τομέα της λογοτεχνίας, μα σ’ όλη γενικά την κουλτούρα. Πολύ σημαντικό είναι το βιβλίο του Τζουζέπε Τοφανίν Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; Το ριζορτζιμέντο της κλασικής αρχαιότη­ τας στη συνείδηση των ιταλώ νμεταξύ των χρόνων του Δ άντη και της Μεταρρύθμισης. Φλωρεντία, Σανσόνι (Ιστορική Βιβλιοθήκη της Αναγέννησης). Ο Τοφανίν συλλαμβάνει μέχρι ένα ορισμένο σημείο τον αντιδραστικό και μεσαιωνικό χαρακτήρα του Ανθρω­ πισμού: «Αυτή η ξεχωριστή ψυχική και πολιτιστική κατάσταση, που στην Ιταλία - μεταξύ 1300 και 1500 - της δόθηκε το όνομα Ανθρωπισμός, υπήρξε μια εξέγερση και αντιπροσώπευε, για δυο τουλάχιστον αιώνες, ένα φραγμό ενάντια σε κάποια ετερόδοξη και ρομαντική ανησυχία, που υπήρχε αρχικά σ’ εμβρυακή κατά­ σταση κατά την εποχή των Κοινοτήτων, παίρνοντας ύστερα το προβάδισμα στις μεταρρυθμίσεις. Ο Ανθρωπισμός υπήρξε μια αυθόρμητη συμφιλίωση αντιτιθέμενων ιδεολογικών στοιχείων και αποδοχή, εξαιρετικά αντιφιλοσοφική, των ορίων: αλλά αυτή η αντιφιλοσοφικότητα, εφόσον τη σκεφτεί και την αποδεχτεί κανείς, είναι κι αυτή μια φιλοσοφία». Βλ. το άρθρο του Βιττόριο Ρόσι (Η Αναγέννηση*.) που εν μέρει, δέχεται τη θέση του Τοφα­ νίν, μα για να την πολεμήσει καλύτερα. Μου φαίνεται, λοιπόν, ότι το ζήτημα του τι ήταν ο Ανθρωπισμός δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνο σ’ ένα περισσότερο περιεκτικό πλαίσιο της ιστορίας των ιταλών διανοουμένων κ αι του ρόλου τους στην Ευρώπη. Ο Τοφανίν έχει γράψει ακόμα ένα βιβλίο για το Σκοπό του Ανθρω πισμού και τον τόμο τον σχετικό με το 1500 στη συλλογή του Βαλάρντι. Πολύ ενδιαφέρον και περιεκτικό μέσα στη συντομία του είναι το άρθρο του Βιττόριο Ρόσι Η Αναγέννηση, στη «Nuova Antolo­ gia» της 16 Νοέμβρη 1929. Για τον Ρόσι και σωστά, η εκ νέου

* «Nuova Antologia» της 16 Νοεμβρίου 1929. (Σημ. της ιταλ. έκό.)·

43

άνθηση των μελετών γύρω από την κλασική φιλολογία υπήρξε γεγονός δευτερεύουσας διαμόρφωσης, μια ένδειξη, ένα σύ­ μπτωμα και όχι το πιο φανερό της βαθιάς ουσίας της εποχής που είχε το όνομα Αναγέννηση. «Το κεντρικό και θεμελιώδες γεγονός, εκείνο α π ’ όπου πηγάζουν όλα τ’ άλλα, υπήρξε η γέν­ νηση και η ωρίμανση ενός νέου πνευματικού κόσμου, που, απε­ λευθερώνοντας την ενεργητικότητα οπότε και την αρετή της δη­ μιουργίας μετά το 1000 μ.Χ. σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας, παρουσιάστηκε στην ιστορική σκηνή όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά χαι της Ευρώπης». Μετά το 1000 μ.Χ. αρχίζει η αντίδραση ενάντια στο φεουδαρχικό καθεστώς «που σημάδε­ ψε καθ’ αυτό όλη τη ζωή» (μαζί με την αριστοκρατία ιδιοκτη­ τών γης και τον κλήρο): στους επόμενους δύο ή τρεις αιώνες μεταμορφώνεται ριζικά η οικονομική, πολιτική και πολιτιστική τάξη πραγμάτων της κοινωνίας: ενισχύθηκε η γεωργία, αναζωογονήθηκαν, επεκτάθηκαν και οργανώθηκαν οι βιομηχανίες και το εμπόριο- εμφανίστηκε η αστική τάξη, νέα ιθύνουσα τάξη (αυτό το σημείο χρειάζεται να προσδιοριστεί και ο Ρόσι δεν το προσδιορίζει) η οποία φλέγεται από πολιτικά πάθη (πού; σ’ όλη την Ευρώπη, ή μόνο στην Ιταλία και στη Φλάνδρα;) και οργανώνεται σε ισχυρές χρηματιστικές εταιρείες* συγκροτείται με αυξανόμενο πνεύμα αυτονομίας το Κράτος των Κοινοτήτων. (Κι αυτό το σημείο χρειάζεται να αναλυθεί: πρέπει να ορί­ σουμε τι σήμαινε «Κράτος» στο Κράτος των Κοινοτήτων: είχε περιορισμένη «συντεχνιακή» έννοια, λόγω της οποίας δεν μπο­ ρούσε ν ’ αναπτυχτεί πέρα από το φεουδαρχισμό του Μεσαίω­ να, ήταν, δηλαδή, η διάδοχη κατάσταση του απολυταρχικού φεουδαρχισμού - χωρίς μεσαία τάξη, ας πούμε - που υπήρχε μέχρι το 1000 μ.Χ. τον οποίον ακολούθησε η απόλυτη μοναρχία του 15ου αιώνα, μέχρι τη γαλλική Επανάσταση. Έ ν α οργανικό πέρασμα από την Κοινότητα σ’ ένα καθεστώς όίχι πια φεουδαρ­ χικό υπήρχε στις Κάτω Χώρες και μόνο εκεί. Στην Ιταλία, οι Κοινότητες δεν κατάφεραν να βγουν από τη συντεχνιακή φάση, επικράτησε η φεουδαρχική αναρχία έτσι που να ταιριάζει στην καινούρια κατάσταση κι ύστερα ήρθε η ξένη κυριαρχία. Να π α ­ ραβληθούν μερικές σχετικές σημειώσεις για τους «Ιταλούς Δ ια ­ νοούμενους». Σχετικά με τη συνολική ανάπτυξη της ευρω παϊ­ 44

κής κοινωνίας, την οποία υπαινίσσεται ο Ρόσι, μετά το 1000 μ.Χ. πρέπει να ληφθεί υ π’ όψη το βιβλίο του Ανρί Πιρέν πάνω στη καταγωγή των πόλεων). Κινήματα μεταρρύθμισης της Εκκλησίας· καινούριες θρησκευ­ τικές κοινότητες αναφύονται που επιδιώκουν ν ’ αποκαταστή­ σουν την αποστολική ζωή. (Είναι άραγε αυτά τα κινήματα συ­ μπτώματα θετικά ή αρνητικά για τον καινούριο κόσμο που ανα­ πτύσσεται; Φυσικά, αυτά παρουσιάζονται σαν αντίδραση στη νέα οικονομική φάση της κοινωνίας, έστω κι αν η απαίτηση για μεταρρύθμιση της Εκκλησίας ήταν προοδευτική: είναι αλήθεια όμως, ότι αυτά δείχνουν ένα αυξημένο ενδιαφέρον του λαού απέναντι στα πολιτιστικά ζητήματα κι ένα αυξημένο ενδιαφέρον απέναντι στο λαό εκ μέρους των μεγάλων θρησκευτικών προσω­ πικοτήτων, δηλαδή των πιο γνωστών διανοουμένων της εποχής: ακόμα, όμως, κι αυτοί, τουλάχιστον στην Ιταλία, είτε φιμώθηκαν είτε έγιναν υποχείριοι της Εκκλησίας, ενώ αλλού στην Ευρώπη διατηρούνται σαν μαγιά για να ξεχυθούν την εποχή της Μεταρ­ ρύθμισης. Μ ια που μιλάμε για τις πολιτιστικές τάσεις, μετά το 1000 μ.Χ. δε θα ’πρεπε να μας διαφύγει η αραβική επίδραση μέσω της Ισπανίας - βλ. τα άρθρα του Έ τζο Λέβι στο «Marzoc­ co* και στο «Leonardo» - και μαζί με τους Ά ραβ ες και τους Εβραίους της Ισπανίας). «Στις φιλοσοφικές και θεολογικές σχο­ λές της Γαλλίας ανάβουν σφοδρές διαμάχες, σημάδι πω ς αναγεννήθηκε το θρησκευτικό πνεύμα, όπως κι ότι πληθαίνουν οι απαι­ τήσεις του νου». (Αυτές οι φιλονικίες δεν οφείλονται στις αβεροϊκές διδασκαλίες που επιδιώκουν να κατακτήσουν τους ευρω­ παίους, δεν οφείλονται, δηλαδή, στις πιέσεις της αραβικής κουλ­ τούρας;) «Ξεσπά η διαμάχη για τις παραχωρήσεις, την οποία προκάλεσε το αφυπνισμένο πνεύμα του αυτοκρατορικού Ρωμαϊσμού (τι θέλει να πει; το αφυπνισμένο πνεύμα του Κράτους που θέλει ν ’ απορροφήσει το ίδιο όλες τις δραστηριότητες των πολι­ τών όπως συνέβαινε στη Ρωμαϊκή Α υτοκρατορία;) και η συνεί­ δηση των παρόντων πνευματικών, πολιτικών και οικονομικών ενδιαφερόντων, και η οποία βάζει σε κίνηση το σύνολο των λαϊκών κι εκκλησιαστικών κανόνων και την μάζα των ανώνυμων μοναχών, των αστών, των αγροτών, των χειρονακτών». Αιρέσεις (κατασταλμένες, ωστόσο, δια πυρός και σιδήρου). 45

«Ο ιπποτισμός, ενώ επικυρώνει και καθαγιάζει στο άτομο το να έχει ηθικές αρετές, τρέφει μια αγάπη για την καλλιέργεια του ανθρώπου κι εφαρμόζει κάποιον εξευγενισμό ηθών». (Αλ­ λά κάτω από ποια έννοια ο ιπποτισμός μπορεί να συνδεθεί με την Αναγέννηση μετά το 1000 μ.Χ.; Ο Ρόσι δεν κάνει διάκριση μεταξύ των αντιφατικών κινημάτων, επειδή δεν παίρνει υ π’ ό­ ψη του τις διάφορες μορφές του φεουδαρχισμού και της τοπι­ κής αυτονομίας μέσα στα πλαίσια του φεουδαρχισμού. Εξάλ­ λου δεν μπορούμε να μη μιλήσουμε για τον ιπποτισμό σαν στοι­ χείο της κατ’ εξοχήν Αναγέννησης και ιδιαίτερα κατά το 1500, έστω κι αν ο Ο ρλάντο Μ αινόμενος είναι πια μια θλιβερή ανά­ μνηση, όπου η συμπάθεια αναμειγνύεται με τη διακωμώδηση και την ειρωνεία, έστω κι αν ο Α υλιχό ς δεν είναι παρά η εξαι­ ρετικά φιλισταϊκή, σχολαστική, λογιωτατιστική φάση του.) Οι Σταυροφορίες, οι πόλεμοι των χριστιανών βασιλιάδων ενάντια στους Μ αυριτανούς της Ισπανίας, οι πόλεμοι των Καπετίνγκων ενάντια στην Αγγλία, των ιταλικών Κοινοτήτων ενάντια στους σουήβους αυτοκράτορες, όπου ωριμάζει και αναπτύσσεται το αίσθημα της εθνικής ενότητας, (υπερβολή). Ε ίναι περίεργη, για ένα λόγιο σαν τον Ρόσι, αυτή η πρόταση: «Στην προσπάθεια μέσω της οποίας αυτοί οι άνθρωποι αναζωογονούνται οι ίδιοι και συγκροτούν τις συνθήκες για μια καινούρια ζωή, αισθάνο­ νται ότι αναζωπυρώνουν τις βαθιές ζυμώσεις της ιστορίας τους και στον ρωμαϊκό κόσμο, τον τόσο πλούσιο σ’ εμπειρίες ελεύθε­ ρης και μεστής ανθρώπινης πνευματικότητας, ανακαλύπτουν συγγενείς ψυχές», που μου φαίνεται μια σειρά ολόκληρη από ασαφείς και χωρίς νόημα διαπιστώσεις: 1) επειδή πάντα υπάρ­ χει μια ακολουθία μεταξύ του ρωμαϊκού κόσμου και της περιό­ δου μετά το 1000 μ.Χ. (μεσαιωνολατινική)' 2) επειδή οι «συγγε­ νείς ψυχές» είναι μια μεταφορά δίχως νόημα και εν πάση περιπτώσει το φαινόμενο συνέβη στα ’400-’500 κι όχι σ’ αυτή την πρώτη φάση· 3) επειδή δεν υπήρχε τίποτα το ρωμαϊκό στην ιταλική Αναγέννηση, εκτός από ένα φιλολογικό επίχρισμα, μια και δεν υπήρχε το κύριο χαρακτηριστικό του ρωμαϊκού πολιτι­ σμού: το ενιαίο Κράτος, οπότε και η εδαφική ενότητα. Η λατινική κουλτούρα, που άνθισε στις σχολές της Γαλλίας του XII αιώνα - με τεράστια ζέση για τις γραμματικές και ρητο­ 46

ρικές σπουδές, για τις ποιητικές συνθέσεις και τη μετρημένη και πομπώδικη πεζογραφία που είναι αντίστοιχη, στην Ιταλία,με μια π ιο αργοπορημένη και μέτρια παραγωγή των 6 εν ετών ποιη­ τών, λογίων και συγγραφέων γύρω από την τέχνη της σύνθεσης - είναι μια φάση της μεσαιωνολατινικής περιόδου, είναι ένα προϊόν καθαρά φεουδαρχικό με την πρωταρχική έννοια των αρχών του 11ου αιώνα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για τις νομι­ κές σπουδές, ανανεωμένες, λόγω της ανάγκης να διακανονι­ στούν νομικά οι καινούριες και πολύπλοκες πολιτικές και κοι­ νωνικές σχέσεις, οι οποίες περιστρέφονται - είναι αλήθεια γύρω από το ρωμαϊκό δίκαιο, υποβαθμίζονται όμως, ραγδαία σε λεπτομερειακές περιπτωσιολογίες, ακριβώς επειδή το «αμι­ γές» ρωμαϊκό δίκαιο δεν μπορεί να βάλει σε τάξη τις νέες, πο­ λύπλοκες σχέσεις: στην πραγματικότητα, μέσ’ από την περιπτω­ σιολογία των ερμηνευτών και των μετερμηνευτών σχηματίζο­ νται τοπικές νομολογίες, σύμφωνα με τις οποίες δικαιώνεται ο πιο ισχυρός (είτε ευγενής είτε αστός), κι αυτές αποτελούν «το μοναδικό δίκαιο» που υπάρχει: οι αρχές του ρωμαϊκού δικαίου όλο και πιο πολύ ξεχνιούνται ή παραπέμπονται σε γλώσσα ερ­ μηνευτική που, με τη σειρά της, ερμηνεύεται κι αυτή, σαν ένα πρόσφατο προϊόν στο οποίο τίποτα το ρωμαϊκό δεν περιέχεται, εκτός από την απλή και καθαρή αρχή της ιδιοκτησίας. Η Σχολαστική1, «η οποία προσπαθεί να ξανασκεφτεί και να συστηματοποιήσει και πάλι σύμφωνα με τις μορφές της αρχαίας φιλοσοφίας» (επιστρέφει, ας σημειωθεί, στον κύκλο του ευρω­ παϊκού πολιτισμού, όχι επειδή «αναζωπυρώθηκαν» οι βαθιές ζυμώσεις της ιστορίας, αλλά επειδή την έφεραν οι Ά ραβ ες και οι Εβραίοι), τις θεωρητικές αλήθειες του Χριστιανισμού. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Ο Ρόσι έχει δίκιο όταν διαπιστώ­ νει ότι όλες αυτές οι εκδηλώσεις από το 1000 μέχρι το 1300 δεν είναι καρπός της επιθυμίας για μια πλαστή απομίμηση, αλλά

1. Σχολαστική: Η φιλοσοφία των μεσαιωνικών σχολών με ποικιλία ρευμάτων χα ι θεωριών που αναπτύχθηκε από το IX έως τον XIV αιώνα στην αρχή στα μοναστήρια κ αι τα σχολεία των καθεδρικών κα ι αργότε­ ρα στα πανεπιστήμια.

47

αυθόρμητη εκδήλωση μιας δημιουργικής ενεργητικότητας που ξεπηδά εκ βαθέων και καθιστά τους ανθρώπους αυτούς ικανούς να αισθάνονται και να ξαναζούν την αρχαιότητα. Αυτή η τε­ λευταία πρόταση είναι, ωστόσο, εσφαλμένη, διότι αυτοί οι άν­ θρωποι, στην πραγματικότητα, είναι ικανοί να αισθανθούν και να ζήσουν έντονα το παρόν, ενώ συν τω χρόνω σχηματίζεται ένα στρώμα διανοουμένων που αισθάνονται και ζουν την αρ­ χαιότητα και οι οποίοι απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τη ζωή του λαού, μια και η αστική τάξη (στην Ιταλία) π α ­ ρακμάζει κι εκφυλίζεται μέχρι το τέλος του 1700. Είναι παράξενο ακόμα ότι ο Ρόσι δεν υποψιάζεται τις αντι­ φάσεις στις οποίες πέφτει διαπιστώνοντας: «Παρ’ όλ’ αυτά, αν , λέγοντας απλά Αναγέννηση, πρέπει να εννοούμε - για μένα δεν υπάρχει αμφιβολία - όλο το πολύμορφο ξέσπασμα της αν­ θρώπινης δραστηριότητας από τον XI ως τον XVI αιώ να, το σημαντικότερο α π ’ όλα τα γνωρίσματα της Αναγέννησης, πρέ­ πει να εξεταστεί όχι η εκ νέου άνθηση της λατινικής κουλτού­ ρας, αλλά η εμφάνιση φιλολογίας, γραμμένης σε καθομιλούμενη γλώσσα, μέσω της οποίας αποκτούμε ανάγλυφο ένα από τα πιο αξιοσημείωτα προϊόντα εκείνης της ενεργητικότητας, τη διάσπαση της μεσαιωνικής ενότητας σε διαφοροποιημένες εθνι­ κές ενότητες». Ο Ρόσι έχει μια ρεαλιστική και ιστορικιστική α ­ ντίληψη για την Αναγέννηση, αλλά δεν κατορθώνει να εγκαταλείψει εντελώς την παλιά, ρητορική και φιλολογική αντίληψη: ιδού από πού ξεκινούν ο ι αντιφάσεις του κ αι η λεπτολογία του· η εμφάνιση της καθομιλουμένης γλώσσας σημαδεύει μίαν απο­ μάκρυνση από την αρχαιότητα, και πρέπει να εξηγηθεί πώ ς ένα τέτοιο φαινόμενο συνοδεύεται από μια αναγέννηση της λατινι­ κής γραμματολογίας. Σωστά λέει ο Ρόσι ότι «η χρήση, που γίνε­ ται σε μια γλώσσα περισσότερο από μιαν άλλη για ανιδιοτελείς πνευματικούς σκοπούς από ένα λαό, δεν είναι ιδιοτροπία ατό­ μων ή συνόλου, μα αυθόρμητη έκφραση μιας ειδικής εσωτερι­ κής ζωής, η οποία ξεπηδά με τη μοναδική μορφή που της ταριάζει», πράγμα που σημαίνει ότι κάθε γλώσσα είναι μια συνο­ λική αντίληψη για τον κόσμο κι όχι απλά μια φορεσιά που π α ­ ρουσιάζει το κάθε περιεχόμενο ανεξάρτητα από τη μορφή. Αλ­ λά τότε; Δε σημαίνει αυτό πως ανταγωνίζονται δυο αντιλήψεις

για τον κόσμο: μια αστική-λαϊκή, η οποία εκφραζόταν με την καθομιλουμένη γλώσσα κ αι μια αριστοκρατική-φεουδαρχική, η οποία εκφραζόταν με τη λατινική επικαλούμενη τη ρωμαϊκή αρ­ χαιότητα και πως αυτός ο ανταγωνισμός χαρακτηρίζει την Α­ ναγέννηση κι όχι πια την ήρεμη δημιουργία μιας θριαμβεύουσας κουλτούρας; Ο Ρόσι δεν ξέρει πώς να εξηγήσει το γεγονός ότι το να επικαλείται κανείς την αρχαιότητα είναι ένα καθαρό οργανικό-πολιτικό στοιχείο και δεν μπορεί να δημιουργήσει από μόνο του έναν πολιτισμό, οπότε η Αναγέννηση θα ’πρεπε αναγκαστικά να διαλυθεί στην Αντιμεταρρύθμιση, δηλαδή στην ήττα της αστικής τάξης που γεννήθηκε με τις Κοινότητες και στον θρίαμβο του ρωμαϊσμού, αλλά σαν παπική κυριαρχία πά ­ νω στη συνείδηση και σαν προσπάθεια επιστροφής στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: μια φάρσα μετά την τραγωδία. Στη Γαλλία, η φιλολογία σε προβηγκιανή γλώσσα και στη γλώσσα των βόρειων περιοχών κάνει την εμφάνισή της μεταξύ του τέλους του 11ου αιώνα και των αρχών του 12ου, εποχή που η χώρα ολόκληρη βρίσκεται σε αναβρασμό λόγω των σημαντι­ κών πολιτικών, οικονομικών, θρησκευτικών και πολιτιστικών γεγονότων που προαναφέραμε. «Το αν, λοιπόν, στην Ιταλία η καθομιλούμενη γλώσσα καθυστέρησε πάνω από έναν αιώνα να φτάσει σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ’χει την τιμή να γράφεται σ’ αυτήν λογοτεχνία, οφείλεται στο γεγονός ότι, σε μας, το μεγάλο κίνημα που εγκαθίδρυσε πάνω στα ερείπια της οικουμενικότητας του Μεσαίωνα έναν καινούριο εθνικό πολιτισμό είναι, λό­ γω της ανομοιογένειας - πολλές φορές αιώνων - της ιστορίας των πόλεων μας, περισσότερο άνομοιογενής, επομένως αυτόχθονη κι αυθόρμητη και λείπει η πειθαρχούσα δύναμη μιας μο­ ναρχίας και ισχυρών ευγενών· οπότε επιτυγχάνεται πιο αργά κι επίπονα η ενιαία μορφοποίηση εκείνου ακριβώς του νέου πνευ­ ματικού κόσμου, του οποίου η καινούρια φιλολογία γραμμένη στην καθομιλούμενη αποτελεί την πιο επιφανή πλευρά». 'Αλλη πάλι ομάδα αντιφάσεων: στην πραγματικότητα, το ανανεωτικό κίνημα μετά το 1000 μ.Χ. υπήρξε περισσότερο βίαιο στην Ιτα­ λία παρά στη Γαλλία και η τάξη-ση μαιοφόρος αυτού του κινή­ ματος αναπτύχθηκε οικονομικά προηγούμενα και ισχυρότερα απ’ ό,τι στη Γαλλία και κατάφερε ν ’ ανατρέψει την κυριαρχία .

49

των εχθρών της, πράγμα που δε συνέβη στη Γαλλία. Η απορία εξελίσσεται διαφορετικά στη Γαλλία απ’ ό,τι στην Ιταλία- αυτή η αυταπόδεικτη αλήθεια του Ρόσι, ο οποίος δεν καταφέρνει να καταδείξει τις πραγματικές διαφορές της εξέλιξης και τις τοπο­ θετεί σ’ ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο αυθορμητισμό και αυτο­ χθονισμό, εξαιρετικά δύσκολο και αδύνατο ν ’ αποδειχτούν. Εν τω μεταξύ, ακόμα και στη Γαλλία, το κίνημα δεν υπήρξε ενιαίο, επειδή μεταξύ Βορρά και Νότου υπάρχει μεγάλη διαφορά, η οποία εκφράζεται στο επίπεδο της φιλολογίας μέσω μιας σημα­ ντικής επικής λογοτεχνίας στο Βορρά και με την έλλειψη του επικού στοιχείου στο Νότο. Ο ι απαρχές της ιστορικής διαφοροποίησης μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας μπορούν να καταμαρτυρηθούν στον όρκο του Στρασβούργου (γύρω στο 841), στο ότι, δηλαδή, ο λαός παίρνει ενεργά μέρος στην Ιστορία (ο λαός-στρατός) και γίνεται ο εγ­ γυητής της τήρησης των συνθηκών μεταξύ των απογόνων του Καρλομάγνου- ο λαός-στρατός εγγυάται «λέγοντας τον όρκο στην καθομιλούμενη γλώσσα», εισάγει δηλαδή τη δική του γλώσσα στην ιστορία του έθνους, αναλαμβάνοντας μια πολιτι­ κή λειτουργία ανώτερου επιπέδου, παρουσιάζοντας τον εαυτό του σαν συλλογική βούληση σαν στοιχείο μιας εθνικής δημο­ κρατίας. Αυτό το «δημαγωγικό» συμβάν των Καρολιδών ν ’ α­ πευθύνονται στο λαό στην εξωτερική τους πολιτική, είναι πολύ σημαντικό για την κατανόηση και του ρόλου που έπαιξε η μο­ ναρχία σαν εθνικός παράγοντας. Στην Ιταλία, τα πρώτα ντο­ κουμέντα της καθομιλουμένης γλώσσας είναι ατομικοί όρκοι προκειμένου να οριστεί η ιδιοκτησία των συμβαλλομένων σε καθορισμένη γη ή έχουν έναν αντιλαϊκό χαρακτήρα («Traite, traite, fili de putte»). Από αυθορμητισμό και αυτοχθονισμό, άλ­ λο τίποτα! Το στέμμα του μονάρχη, πραγματικός συνεχιστής της ρωμαϊκής κρατικής ενότητας, επέτρεψε στην αστική τάξη της Γαλλίας ν ’ αναπτυχθεί περισσότερο από την πλήρη οικονο­ μική αυτονομία που επιτυγχάνεται από την ιταλική αστική τά­ ξη, η οποία, ωστόσο, υπήρξε ανίκανη να εξέλθει από το στενά συντεχνιακό πεδίο και να δημιουργήσει ένα δικό της ολοκληρω­ μένο πολιτισμό ελεγχόμενο από το κράτος. (Πρέπει να δούμε πώς οι ιταλικές Κοινότητες, διεκδικώντας τα φεουδαρχικά δ ι­ 50

καιώματα του Κόμη, όσον αφορούσε την περιοχή γύρω από την κομητεία και ενσωματώνοντάς τα, μετατράπηκαν σε στοιχεία φεουδαρχικά, ασκώντας την εξουσία μέσω μιας συντεχνιακής επιτροπής αντί μέσω του Κόμη). Ο Ρόσι σημειώνει ότι τη φιλολογία, τη γραμμένη στην καθο­ μιλουμένη γλώσσα, συνοδεύουν, «σύγχρονες και ενδεικτικές αυτής της εσώτερης δραστηριότητας τον λαού μας, οι κοινοτι­ κές μορφές της προκλασικής λεγάμενης φιλολογίας του ’200 και του ’300» κι ότι αυτή τη φιλολογία τη γραμμένη στην καθομιλούμενη όπως και την προκλασική ακολουθεί «ο φιλολογικός ανθρωπισμός που εμφανίστηκε τα τελευταία χρόνια του ’300 και συνεχίστηκε το ’400», συνοψίζοντας: «Τρία γεγονότα, τα οποία, αντιμετωπίζοντας καθαρά εξωτερικά (!) όσα πράγματα διαδραματίζονται τώρα κι όσα θα επακολουθήσουν, πιθανά να φαίνονται αντιθετικά μεταξύ τους, ενώ σημειώνουν, όσον αφ ο­ ρά στον πολιτιστικό τομέα, σταθμούς στην πορεία ανάπτυξης του ιταλικού πνεύματος, σταθμούς προοδευτικούς και καθ’ όλα ανάλογους μ’ εκείνους που στον πολιτικό τομέα είναι οι Κοινό­ τητες από τη μια μεριά, στις οποίες αντιστοιχεί η φιλολογία η γραμμένη στην καθομιλούμενη γλώσσα μαζί με κάποια μορφικά στοιχεία προκλασικής φιλολογίας και το καθεστώς διακυβέρνη­ σης των ευγενών από την άλλη, γραμματολογικό σύστοιχο του οποίου είναι ο φιλολογικός ανθρωπισμός». Έ τσι, όλα τακτο­ ποιούνται κάτω από το γενικό επίχρισμα του «ιταλικού πνεύ­ ματος». Με τον Μ πονιφάτιο VIII, τον τελευταίο από τους με­ γάλους ποντίφηκες του Μεσαίωνα και με τον Ά ρ ιγκο VII, τερματίζοται οι επικοί αγώνες μεταξύ των δύο εξοχωτέρων δυνά­ μεων της γης. Εξασθένιση της πολιτικής επιρροής της Εκκλη­ σίας: «υποδούλωση» της Αβινιόν και σχίσμα. Η Α υτοκρατορία, σαν παγκόσμια πολιτική εξουσία, πεθαίνει (στείρες οι προσπά­ θειες του Λουδοβίκου του Βαυαρού και του Καρόλου IV). «Η ζωή ανήκε στη νεαρή και πολυμήχανη αστική τάξη των Κοινο­ τήτων, η οποία όλο και ενίσχυε την εξουσία της ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς και στο φτωχό λαό και που, πορευόμενη το δρόμο της στην ιστορία, επρόκειτο να γεννήσει ή είχε ήδη γεννήσει το καθεστώς διακυβέρνησης από τους ευγενείς σε ε­ θνικό επίπεδο. Τ ι ήταν αυτό το καθεστώς; Η καταγωγή της δ ια­ 51

κυβέρνησης από τους ευγενείς διαφέρει κατά πολύ στην Ιταλία από τις άλλες χώρες: στην Ιταλία γεννιέται λόγω της αδυναμίας της αστικής τάξης να διατηρήσει το καθεστώς των συντεχνειών, να κυβερνήσει δηλαδή τον φτωχό λαό μόνο δια της βίας. Στη Γαλλία, αντίθετα,η καταγωγή του απολυταρχισμού ανάγεται στον αγώνα μεταξύ αστικής τάξης και φεουδαρχικών στρωμά­ των, κατά τον οποίο, όμως, η αστική τάξη είναι ενωμένη με το λαό και τους χωρικούς (μέσα σ’ ορισμένα πλαίσια, εννοείται). Μπορούμε, λοιπόν, στην Ιταλία να μιλάμε για «διακυβέρνηση από τους ευγενείς σε εθνικό επίπεδο;» Τι άραγε να σήμαινε η λέξη «έθνος» εκείνη την εποχή; Συνεχίζει ο Ρόσι: Μπροστά σ’ αυτά τα σ πουδαία γεγονότα, η ιδέα, η οποία έμοιαζε να παίρνει σάρκα και οστά στην οικουμε­ νική αιωνιότητα της Α υτοκρατορίας, της Εκκλησίας και του Ρωμαϊκού Δικαίου, η οποία επίσης, υπάρχει ακόμα και στον Δάντη, η ιδέα λοιπόν, για μια παράταση σε παγκόσμιο επίπεδο της ζωής του Μεσαίωνα, της παγκόσμιας ρωμαϊκής ζωής, π α ­ ραχώρησε τη θέση της στην ιδέα ότι μια μεγάλη επανάσταση έχει συντελεστεί κατά τους τελευταίους αιώνες και ότι μια νέα εποχή στην Ιστορία έχει αρχίσει. Γεννιόταν η αίσθηση μιας α ­ βύσσου η οποία θα χώριζε από δω και στο εξής τον καινούριο από τον παλιό πολιτισμό' έτσι, λοιπόν, η κληρονομιά της Ρώ­ μης δεν νοείται πια σαν μια σύμφυτη με την καθημερινή ζωή δύναμη- οι Ιταλοί, ωστόσο, άρχισαν να στρέφουν το βλέμμα προς την αρχαία εποχή σαν να επρόκειτο για ένα δικό τους παρελθόν, θαυμαστές της ισχύος, της φρεσκάδας, της ομορ­ φιάς, εκεί όπου έπρεπε να επιστρέφουν νοερά με τη βοήθεια του στοχασμού και της μελέτης και για να δώσουν ένα στόχο στην διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων, σαν εκείνους τους γιους, που μετά από μακρόχρονη εγκατάλειψη, γυρνούν στους γονείς τους κι όχι σαν γέροι που αναθυμούνται και θρηνούν τα χρόνια που ’ταν νέοι». Και αυτό είναι ένα αληθινό ιστορικό μυθιστό­ ρημα: πού μπορεί ν ’ ανακαλύψει κανείς την «ιδέα πως μια μ ε­ γάλη επανάσταση έχει συντελεστεί» κλπ; Ο Ρόσι διογκώνει, μετατρέποντάς τα σε ιστορικό γεγονός, τ ’ ανέκδοτα βιβλιακού χα­ ρακτήρα και την περιφρόνηση του ανθρωπιστή για τον λατίνο του Μεσαίωνα όπως και την περιφρόνηση του εξευγενισμένου 52

αριστοκράτη προς τη μεσαιωνική «βαρβαρότητα»- έχει δίκιο ο Αντόνιο Λαμπριόλα, σ’ ένα απόσπασμα του Α πό τον έναν αιώ­ να στον άλλον, λέγοντας ότι μόνο με τη γαλλική Επανάσταση έγινε αισθητή η απόσταση από το παρελθόν, α π ’ όλο το παρελ­ θόν κι αυτό το συναίσθημα βρίσκει την έσχατη έκφρασή του στην προσπάθεια ανανέωσης του τρόπου υπολογισμού των ε­ τών μέσω του ρεπουμπλικανικού ημερολόγιου. Αν εκδηλωνό­ ταν στην πραγματικότητα αυτό που ισχυρίζεται ο Ρόσι, δεν θα ’πρεπε να είναι τόσο εύκολη η μετάβαση από την Αναγέννηση στην Αντιμεταρρύθμιση. Ο Ρόσι δεν καταφέρνει ν ’ αποδεσμευθεί από τη δημαγωγική αντίληψη της Αναγέννησης, οπότε δεν μπορεί και ν ’ αξιολογήσει το γεγονός της ύπαρξης δύο ρευμά­ των: ένα προοδευτικό κι ένα αντιδραστικό και ότι αυτό το τε­ λευταίο θριάμβευσε τελικά, αφού το όλο φαινόμενο έφτασε στον κολοφώνα του στα ’500 (όχι όμως σαν εθνικό και πολιτικό γεγονός, μα σαν κατ’ εξοχή, αν όχι αποκλειστικά, καλλιτεχνι­ κό), σαν φαινόμενο μιας αριστοκρατίας αποκομμένης από τον λαό-έθνος, ενώ στους κόλπους του λαού προετοιμάστηκε η α ­ ντίδραση σ’ αυτόν τον λαμπρό παρασιτισμό της Μεταρρύθμι­ σης των Διαμαρτυρομένων, στον Σαβοναρολισμό με τα «καψα­ λίσματα των ματαιοδοξιών», στο σχηματισμό λαϊκών συμμο­ ριών όπως εκείνη του βασιλιά Μαρκόνε στην Καλαβρία και σ’ άλλα κινήματα, τα οποία ενδιαφέρον θα είχαν εάν τα παραθέ­ ταμε και τα αναλύαμε, σαν συμπτώματα, τουλάχιστον, έμμεσα: ακόμα κι αυτή η πολιτική σκέψη του Μακιαβέλι είναι μια αντί­ δραση στην Αναγέννηση, είναι η επίκληση της πολιτικής και εθνικής αναγκαιότητας για επαναπροσέγγιση του λαού, όπως είχαν κάνει οι απόλυτες μοναρχίες της Γαλλίας και της Ισπα­ νίας, όπως είναι ένα σύμπτωμα η δημοτικότητα του Βαλεντίνο στη Ρομάνια, στο βαθμό που στενοχωρεί τους δεσποτίσκους και τους καθοδηγητές κλπ. Σύμφωνα με τον Ρόσι, «η συνείδηση της ιδεολογικής διάστα­ σης, η οποία δημιουργήθηκε στους αιώνες μεταξύ της αρχαιό­ τητας και της νέας εποχής», υπάρχει ήδη εν δυνάμει στο πνεύμα του Δάντη, αλλά εμφανίζεται πραγματικά και προσωποποιείται, στον πολιτικό τομέα, στον Κόλα ντι Ριέντζο, ο οποίος «κληρονόμος της σκέψης του Δάντη, θέλει να διεκδικήσει τη 53

ρωμαϊκότητα, οπότε και την ιταλικότητα (γιατί «οπότε»; Ο Κό­ λα ντι Ριέντζο είχε στο νου του μονάχα το λαό της Ρώμης, με την υλική έννοια του όρου) της Α υτοκρατορίας και με τον ιερό δεσμό της Ρωμαϊκότητας να υποκινήσει σ’ εθνική ενότητα όλους τους Ιταλούς· από την άλλη, στον τομέα της φιλολογικής κουλ­ τούρας προσωποποιείται στον Πετράρχη, ο οποίος χαιρετά τον Κόλα «Καμίλο μας, Βρούτε μας, Ρωμύλε μας» και με υπομονε­ τική μελέτη αναπολεί τα παλιά, ενώ με -ψυχή ποιητή τα αισθά­ νεται και τα ζει ξανά». (Το ιστορικό μυθιστόρημα συνεχίζεται: ποιο το αποτέλεσμα των προσπαθειών του Κόλα ντι Ριέντζο; Απολύτως τίποτα. Και πώ ς μπορεί να γράψεις Ιστορία με στεί­ ρες φιλοδοξίες και ευσεβείς πόθους; Και οι Καμίλοι, οι Βρούτοι, οι Ρωμύλοι, βαλμένοι στο ίδιο τσουβάλι από τον Πετράρ­ χη, δεν ακούνε την καθαρή δημαγωγία;) Ο Ρόσι δεν καταφέρνει να τοποθετήσει τη διάσταση μεταξύ μεσαιωνικολατινικής και λατινικής ανθρωπιστικής ή φιλολογι­ κής γλώσσας, όπως την αποκαλεί ο ίδιος· δε θέλει να καταλάβει ότι, στην πραγματικότητα, πρόκειται για δύο γλώσσες, επειδή εκφράζουν δυο αντιλήψεις για τον κόσμο, αντιθετικές κατά κ ά­ ποιο τρόπο, έστω κι αν περιορίζονται στην κατηγορία των δια­ νοουμένων δε θέλει επίσης να καταλάβει ότι ο προανθρωπισμός (Πετράρχης) εξακολουθεί να διαφέρει από τον ανθρωπι­ σμό, επειδή η «ποσότητα μετατράπηκε σε ποιότητα». Μπορεί να πει κανείς ότι ο Πετράρχης είναι τυπικό παράδειγμα αυτού του περάσματος: ο ίδιος είναι ένας ποιητής της αστικής τάξης έτσι καθώς γράφει στην καθομιλούμενη γλώσσα, αλλά είναι κιόλας ένας διανοούμενος της αντιαστικής αντίδρασης (αριστο­ κρατία, παπάτο) όταν γράφει στην λατινική γλώσσα, σαν «ρή­ τορας», σαν πολιτική προσωπικότητα. Αυτό εξηγεί και το φ α ι­ νόμενο του «πετραρχισμού» κατά το ’500 και της υποκρισίας του: είναι ένα καθαρά πρόσκαιρο φαινόμενο, μια και τα συναι­ σθήματα, από τα οποία γεννήθηκε η ποίηση του χαριτωμένου καινούριου ύφους και του ίδιου του Πετράρχη, δεν είναι πια τα κυρίαρχα στο δημόσιο βίο, όπως δεν είναι κυρίαρχη πια και η αστική τάξη των Κοινοτήτων, που παραπετάχτηκε στα μικρομάγαζα και στις παρακμασμένες βιοτεχνίες της. Σε πολιτικό ε­ πίπεδο κυριαρχεί μια αριστοκρατία νεόπλοντων ως επί το πλεί54

στον, συναγμένη στις αυλές των ευγενών και όντας κάτω από την προστασία των μισθοφόρων στρατιωτών αυτή παράγει την κουλτούρα του ’500 και βοηθά τις φατρίες, έχει όμως περιορι­ σμένες πολιτικές δυνατότητες και καταλήγει κάτω από ξένη κυ­ ριαρχία. Ο Ρόσι, λοιπόν, δεν καταφέρνει να κατανοήσει τις ταξικές αιτίες του περάσματος της ποίησης που πρωτογράφτηκε στη δημοτική από τη Σικελία στη Μ πολόνια και στην Τοσκάνη. Βά­ ζει πλάι πλάι τον «αυτοκρατορικό και εκκλησιαστικό προανθρωπισμό (όπως αυτός τον εννοούσε) του Πιέρ ντέλε Βίνιε και του διδασκάλου Μπεράρντο ντα Νάπολι, που τόσο μισούσε α­ πό βάθους καρδίας ο Πετράρχης», και που είναι «ακόμα ριζω­ μένο στη συναίσθηση της συνέχισης της αρχαίας ζωής σε πα ­ γκόσμιο επίπεδο» (είναι δηλαδή ακόμα μεσαιωνολατινικός ό­ πως ο «προανθρωπισμός» των φιλολόγων και των ποιητών της Βερόνας και της Πάντοβας και των γραμματικών και ρητόρων της Μπολόνιας την εποχή των Κοινοτήτων) και την Σικελική ποιητική σχολή, λέγοντας ότι και τα δύο φαινόμενα θα παρέμε­ ναν στείρα, μια που και τα δυο είναι συνδεδεμένα «μ’ ένα πολι­ τικό και πνευματικό κόσμο που, όμως, τραβάει κατά τη δύση του»· η σχολή της Σικελίας δεν ήταν στείρα, επειδή η Μπολόνια και η Τοσκάνη έδωσαν ψυχή «στον κενό τεχνικισμό του νέου δημοκρατικού, πολιτιστικού πνεύματος». Είναι, όμως, σωστός αυτός ο επεξηγηματικός σύνδεσμος; Στη Σικελία, η κατηγορία των αστών εμπόρων αναπτύχθηκε κάτω από το στέμμα του μο­ νάρχη και επί Φρειδερίκου II βρέθηκε ανακατεμένη στο ζήτημα της Α γίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού Έθνους: ο Φ ρειδερίκος ήταν ένας απόλυτος μονάρχης στη Σικελία και στο Νότο, ήταν όμως και Αυτοκράτορας κατά την εποχή του Μεσαίωνα. Η αστική τάξη της Σικελίας, όπως κι εκείνη της Γαλλίας, αναπτύχθηκε περισσότερο ραγδαία, από πολιτιστική άποψη, α π ’ ό,τι της Τοσκάνης· ο ίδιος ο Φ ρειδερίκος και οι γιοι του έγραφαν ποιήματα στην καθομιλούμενη γλώσσα κι α π ’ αυ­ τή την άποψη συμμετείχαν κι αυτοί στην καινούρια ώθηση που πήρε η ανθρώπινη δραστηριότητα μετά το 1000 μ.Χ. Αλλ’ όχι μόνο α π ’ αυτή την άποψη: στην πραγματικότητα, η αστική τάξη της Τοσκάνης και της Μπολόνιας ήταν πιο οπισθοδρομικές ι­ 55

δεολογικά από τον Φ ρειδερίκο II, τον αυτοκράτορα του Μεσαί­ ωνα. Τα παράδοξα της Ιστορίας. Δεν είναι, ωστόσο, ανάγκη να παραποιήσουμε την Ιστορία, όπως ο Ρόσι, αναποδογυρίζοντας τους όρους από προτίμηση στη γενική θέση. Ο Φ ρειδερίκος II απέτυχε, αλλά επρόκειτο για μιαν άλλη τελείως προσπάθεια α­ πό ’κείνη του Κόλα ντι Ριέντζο και για ένα τελείως διαφορετικό άνθρωπο. Η Μπολόνια και η Τοσκάνη συνέλαβαν τον «σικελικό κενό τεχνικισμό» με μιαν άλλη ιστορική γνώση απ’ αυτή του Ρόσι: κατανόησαν ότι είχαν να κάνουν με «δική τους υπόθεση», ενώ δεν αντιλήφθηκαν ότι και ο Έ ντζο ήταν διχός τους - έστω κι αν ήταν σημαιοφόρος της παγκόσμιας Α υτοκρατορίας - και τον άφησαν να πεθάνει στη φυλακή. Σ ’ αντίθεση με τον αυτοκρατορικό κι εκκλησιαστικό «προανθρωπισμό» ο Ρόσι βρίσκει ότι, «στη δύσχρηστη και κάποτε ιδιό­ τροπη λατινικότητα του προανθρωπισμού, ο οποίος άνθισε στη σκιά των κοινοτικών αρχών, υπέθαλπαν (!) η αντίδραση στη μεσαιωνική παγκοσμιότητα και συγκεχυμένες επιδιώξεις για ε­ θνικές μορφές ύφους γραψίματος (τι σημαίνει αυτό; ότι η καθο­ μιλουμένη μεταμφιέστηκε φορώντας μορφές της λατινικής;)· οπότε οι νέοι μελετητές του κλασικού κόσμου θα ’πρεπε να γ ί­ νουν αντιληπτοί σαν πρόδρομοι εκείνου του ρωμαϊκού ιμπερια­ λισμού, τον οποίον ο Κόλα ηδονιζόταν να βλέπει σαν το κέντρο της εθνικής ενοποίησης και, που αυτοί ένιωθαν κι υπεράσπιζαν σαν έκφανση της πολιτιστικής κυριαρχίας της Ιταλίας σε π α ­ γκόσμιο επίπεδο. Η εθνικοποίηση (!) του Ανθρωπισμού που ο XVI αιώνας θα δει να συντελείται σ’ όλες τις πολιτισμένες χώ­ ρες της Ευρώπης, θα γεννηθεί ακριβώς από την παγκόσμια αυ­ τοκρατορία μιας κουλτούρας, της δικής μας, η οποία ναι μεν αναφύεται από τη μελέτη της αρχαιότητας, συγχρόνως όμως επιβεβαιώνεται και διαδίδεται και σαν λαϊκή λογοτεχνία, οπότε και εθνική ιταλική». (Αυτή είναι η δημαγωγική αντίληψη κατά το αποκορύφωμα της Αναγέννησης· το ότι οι οπαδοί του Αν­ θρωπισμού είχαν υπερασπισθεί την παγκόσμια πολιτιστική κυ­ ριαρχία της Ιταλίας είναι κατ’ εξοχήν η απαρχή της «ρητορι­ κής» σαν εθνική μορφή έκφρασης. Σ ’ αυτό το σημείο παρατίθε­ ται η ερμηνεία του «κοσμοπολίτικου ρόλου των ιταλών δια­ νοουμένων», που είναι, ο,τιδήποτε άλλο εκτός από «πολιτιστι­ 56

κή κυριαρχία» εθνικού χαρακτήρα: αντίθετα, είναι κατ’ εξοχήν μαρτυρία της απουσίας του εθνικού χαρακτήρα από την κουλ­ τούρα). Ο όρος ουμανιστής εμφανίζεται στο δεύτερο μισό, μόλις, του XV αιώ να και στην ιταλική γλώσσα στην τρίτη μόλις δεκαετία του XVI: ο όρος ονμανισμός είναι ακόμα π ιο πρόσφατος. Κατά το τέλος του XIV αιώνα, οι πρώτοι ανθρωπιστές αποκαλούν τις σπουδές τους studia humanitatis, δηλαδή «σπουδές που στοχεύ­ ουν στη συνολική τελειοποίηση του ανθρώπινου πνεύματος κι επομένως μόνες αληθινά αντάξιες του ανθρώπου». Γι’ αυτούς, «πολιτισμός δε σημαίνει μονάχα γιγνώσκειν αλλά και ζειν... εί­ ναι θεωρία, είναι ηθική, είναι ομορφιά που καθρεφτίζεται στην ενότητα του ζώντος φιλολογικού έργου». Ο Ρόσι, αιχμάλωτος των αντιφάσεών του, οι οποίες καθορίζονται από την μηχανικά ενιαία αντίληψη για την ιστορία της Αναγέννησης, καταφεύγει σε εικόνες προκειμένου να εξηγήσει πώ ς η λατινική γλώσσα της εποχής του Ανθρωπισμού μαράζωσε, εφ’ όσον η καθομιλουμέ­ νη γιόρταζε το θρίαμβό της σε κάθε τομέα της φιλολογίας «και ο ιταλικός Ανθρωπισμός απόκτησε τελικά τη μοναδική γλώσσα που του ταίριαζε, ενώ η λατινική έπνεε τα λοίσθια». (Ό χ ι ό­ μως, τελείως, μια και στην Εκκλησία και στις επιστήμες ήταν κυρίαρχη μέχρι τα τέλη του ’700, καταδείχνοντας έτσι ποιο ή­ ταν το κοινωνικό ρεύμα που ανέκαθεν στάθηκε υποστηρικτής της μονιμότητάς της: η λατινική εξοβελίστηκε από το λαϊκό πε­ δίο μόνο από τη σύγχρονη αστική τάξη, αν εξαιρέσουμε τη δυ­ σαρέσκεια διάφορων αντιδραστικών). «Ο ανθρωπισμός δεν είναι συνώνυμο του λατινισμού· είναι επιβεβαίωση της πλήρους ανθρωπιάς και η ανθρωπιά των ιτα­ λών ανθρωπιστών ήταν, στην ιστορικότητά της, ιταλική· έτσι ώστε να μην μπορεί παρά να εκφραστεί στην καθομιλούμενη, την οποία ακόμα και οι ανθρωπιστές μιλούσαν στη ζωή τους καθημερινά και, παρά την κάθε κλασικίζουσα πρόθεση, ήταν αυτή που παραβίασε θαρραλέα το κιγκλίδωμα της λατινικής τους. Α πέχοντας από τη ζωή, είχαν τη δυνατότητα να πλάθουν το δικό τους όνειρο και, παραμένοντας ακλόνητοι στην ιδέα ότι δεν μπορεί ν ’ αποδοθεί λογοτεχνία αντάξια του ονόματός της αλλιώς, παρά μόνο στη λατινική γλώσσα, μπορούσαν ν ’ απο­ 57

ποιούνται την καινούρια γλώσσα- άλλη ήταν η ιστορική πραγ­ ματικότητα, πα ιδιά της οποίας ήταν αυτοί οι ίδιοι και η ονει­ ροπολούσα σκέψη τους, πραγματικότητα στην οποία περνού­ σαν τη ζωή τους, άνθρωποι γεννημένοι μιάμιση σχεδόν χιλιετη­ ρίδα μετά τον μεγάλο Ρωμαίο ρήτορα». Τι σημαίνουν όλ’ αυτά; Γιατί αυτή η διάκριση μεταξύ λατινικής-ονείρου και καθομιλούμενης-ιστορικής πραγματικότητας; Και γ ιατί η λατινική δεν υπήρξε μια ιστορική πραγματικότητα; Ο Ρόσι δεν ξέρει πώ ς να εξηγήσει αυτή τη διγλωσσία των διανοουμένων, δε θέλει δηλα­ δή να παραδεχτεί ότι η καθομιλουμένη γλώσσα, για τους αν­ θρωπιστές, ήταν όπως μια διάλεκτος, δεν είχε, σαν να λέμε, εθνικό χαρακτήρα, επομένως και οι ανθρωπιστές ήταν οι συνε­ χιστές της μεσαιωνικής παγκοσμιότητας - σ’ άλλη μορφή, εν­ νοείται - κι όχι ένα στοιχείο εθνικό" ήταν μια «κοσμοπολίτικη κάστα»· κατά τη γνώμη τους, η Ιταλία αντιπροσώπευε ίσως ό,τι και η επαρχία στο σύγχρονο εθνικό πλαίσιο, μα τίποτα περισ­ σότερο, τίποτα καλύτερο: ήταν απολιτικοί κι είχαν την αίσθηση ότι δεν ανήκουν σε κανένα συγκεκριμένο έθνος. «Στον ανθρωπιστικό κλασικισμό δεν υπήρχε π ια σκοπός θρη­ σκευτικής ηθικής, αλλά ένας σκοπός ολοκληρωμένης αγωγής της ανθρώπινης ψυχής· υπήρχε πάνω α π ’ όλα, η αποκατάσταση του ανθρώπινου πνεύματος σαν δημιουργού της ζωής και της Ιστορίας», κλπ, κλπ. Ορθότατο: αυτή είναι η π ιο ενδιαφέρουσα όψη του Ανθρωπισμού. Έ ρχεται άραγε σ’ αντίθεση αυτό μ’ εκείνο που έχω πει προηγούμενα σχετικά με το μη εθνικό πνεύ­ μα, οπότε κι αντιδραστικό - για την Ιταλία - του ίδιου του Ανθρωπισμού; Δε μου φαίνεται. Ο Ανθρωπισμός πραγματικά δεν ανάπτυξε στην Ιταλία αυτό το πιο πρωτότυπο κι ελπιδοφόρο περιεχόμενο. Πήρε το χαρακτήρα μιας παλινόρθωσης, αλλά, όπως κάθε παλινόρθωση, αφομοίωσε κι ανάπτυξε, καλύτερα από την επαναστατική τάξη που είχε φιμωθεί πολιτικά, τις ι­ δεολογικές αρχές της ηττημένης τάξης, που δεν κατάφερε να βγει από τα όρια της συντεχνίας και να χτίσει το εποικοδόμημα μιας ολοκληρωμένης κοινωνίας. Μόνο που αυτή η επεξεργασία «κρεμόταν στον αέρα», παρέμεινε μια κληρονομιά μιας κάστας διανοουμένων, δεν άγγιζε το λαό-έθνος. 'Οταν δε στην Ιταλία το κίνημα της αντίδρασης, του οποίου ο Ανθρωπισμός υπήρξε

αναγκαίος όρος, εξελίχθηκε στην Αντιμεταρρύθμιση, καταπνίγηκε και η νέα ιδεολογία και οι ανθρωπιστές (εκτός από λίγες εξαιρέσεις) καταπάτησαν τον όρκο τους μπροστά στην πυρά. (Βλ. το κεφάλαιο το σχετικό με τον «Έρασμο» το οποίο δημο­ σιεύτηκε στη «Nuova Italia», από το βιβλίο του ντε Ρουτζέρο, Αναγέννηση, Μ εταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση*). Το ιδεολογικό περιεχόμενο της Αναγέννησης πήρε, εξελισσό­ μενο εκτός Ιταλίας, στη Γερμανία και στη Γαλλία, πολιτικές και φιλοσοφικές μορφές: το σύγχρονο, όμως Κράτος και η σύγχρο­ νη φιλοσοφία εισήχθηκαν στην Ιταλία μια και οι δικοί μας δια­ νοούμενοι δεν είχαν την αίσθηση ότι ανήκαν σ’ έθνος και ήταν κοσμοπολίτες όπως στον Μεσαίωνα- πήραν μορφές διαφορετι­ κές, αλλά βασισμένες στις ίδιες γενικές σχέσεις. Στο άρθρο του Ρόσι υπάρχουν κι άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, ειδικού όμως, χαρακτήρα. Είναι αναγκαίο να μελετηθεί το βιβλίο του Ρόσι, το σχετικό με το Τετρακόσια (συλ. Βαλάρντι), το βιβλίο του Τοφανίν, Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; (εκδ. Σανσόνι), το βιβλίο του ντε Ρουτζέρο που προαναφέρθηκε (στην προηγούμενη υποση­ μείωση, σ.τ.μ.), όπως και τα κλασικά έργα πάνω στην Αναγέν­ νηση που δημοσιεύτηκαν από ξένους συγγραφείς (Μ πούρκχαρντ, Βόιτ, Σίμοντς, κλπ).

Η Αναγέννηση (οικονομικο-συντεχνιακή φάση της ιταλι­ κής ιστορίας) Πηγές της δημοτικής λογοτεχνίας και ποίη­ σης. Ας εξετάσουμε τις μελέτες του Έ τζο Λέβι για τον Ονγχουτσόνε ντα Λ ό ντι και τις απαρχές της ιταλικής ποίησης όπως κι άλλες, μεταγενέστερες μελέτες (1921) σχετικές με τους αρχαίους λομβαρδούς ποιητές, συμπεριλαμβανομένων και των στίχων στην έκδοση, όπως ακόμη και σχολιασμών και σύντομων βιο­ γραφιών. Ο Λέβι υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα «φιλολογι­ κό φαινόμενο», «συνοδευόμενο από ένα κίνημα σκέψης» που

* Μ πάρι, 1930, τομ. 2. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

59

αντιπροσώπευε «τις πρώτες επιβεβαιώσεις της νέας ιταλικής συνείδησης, σ’ αντιπαράθεση με τη μεσαιωνική εποχή, τη ράθυ­ μη και υπναλέα». (Βλ. Σ. Μ πατάλια, Οι μελέτες για το όιχό μας λογοτεχνικό Διακόσια, περιοδ. «Leonardo», τεύχος του Φλεβά­ ρη 1927). Η θέση του Λέβι είναι ενδιαφέρουσα και χρειάζεται εμβά­ θυνση. Φυσικά σαν θέση για την ιστορία της κουλτούρας κι όχι για την ιστορία της τέχνης. Ο Μ πατάλια γράφει ότι «ο Λέβι εκλαμβάνει αυτή τη μέτρια παραγωγή ομοιοκατάληκτων στί­ χων, που διαφυλάσσει τους χαρακτήρες και τους τρόπους σα­ φούς λαϊκής (ρύσεως σαν ένα φιλολογικό φαινόμενο» και πιθα­ νά ο Λέβι, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, να διογκώνει την καλλιτεχνική αξία αυτών των συγγραφέω ν τι σημαίνει, όμως, αυτό; Και τι σημαίνει «λαϊκή φύση» σ’ αντιπα­ ράθεση με τη «φιλολογική»; 'Ο ταν γεννιέται ένας καινούριος πολιτισμός, δεν είναι φυσικό να προσλαμβάνει «λαϊκές» και πρωτόγονες μορφές, να ’ναι οι φορείς του άνθρωποι «μέτριοι»; Κι αυτό δεν είναι πολύ πιο φυσικό σε καιρούς που η κουλτούρα και η φιλολογία μονοπωλούνται από κλειστές κάστες; Μα πάλι, στον καιρό του Ουγκουτσόνε ντα Δόντι κλπ., υπήρχαν μεγάλοι καλλιτέχνες και λογοτέχνες ακόμα και στην τάξη των καλλιερ­ γημένων; Το πρόβλημα που τίθεται από τον Λέβι είναι ενδια­ φέρον γιατί οι έρευνες του προσπαθούν να καταδείξουν ότι τα πρώ τα στοιχεία της Αναγέννησης δεν είχαν αυλική και σχολα­ στική καταγωγή, μα λαϊκή κι αποτελούσαν έκφραση ενός πολι­ τιστικού, θρησκευτικού (αιρετικού) κινήματος με τη γενική έν­ νοια ενάντια στους μεσαιωνικούς θεσμούς, στην Εκκλησία και στην Αυτοκρατορία. Το ποιητικό ανάστημα αυτών των λομ­ βαρδών συγγραφέων δεν είναι πολύ ψηλό, η ιστορική, όμως και πολιτιστική τους σπουδαιότητα δεν μπορεί γ ι’ αυτό το λόγο να μειωθεί. Άλλη προκατάληψη και του Μ πατάλια αλλά και του Λέβι είναι ότι στο Διακόσια θα ’πρεπε να ερευνηθεί και να βρεθεί η πηγή ενός «νέου ιταλικού πολιτισμού»· μια τέτοιου είδους έ­ ρευνα είναι καθαρά δημαγωγική κι οφείλεται σε σύγχρονα υλι­ κά συμφέροντα. Ο νέος πολιτισμός δεν είναι «εθνικός», αλλά ταξικός και θα προσλάβει μορφή «κοινοτική» και τοπική, μη 60

ενιαία όχι μόνο «πολιτικά», μα ούτε και «πολιτιστικά». Γεννιέ­ ται έτσι «σ’ επίπεδο διαλέκτου» και θα πρέπει να περιμένει το υψηλότερο σημείο άνθησης του τοσκανικού ’300 για να ενοποι­ ηθεί, μέχρι ένα βαθμό, γλωσσικά. Η πολιτιστική ενότητα δεν ήταν ένας προϋπάρχων παράγοντας, κάθε άλλο! Υπήρχε μια «ευρωπαϊκο-καθολικο-πολιτιστική παγκοσμιότητα» και ο νέος πολιτισμός αντέδρασε σ’ αυτήν - της οποίας βάση ήταν η Ιτα­ λία - με τις τοπικές διαλέκτους και με την τοποθέτηση σε πρώτο πλάνο των υλικών συμφερόντων των αστικών ομάδων των κοι­ νοτήτων. Βρισκόμαστε, λοιπόν, σε μια περίοδο αποδιοργάνω­ σης και μαρασμού του υπάρχοντος πολιτιστικού κόσμου μια και οι νέες δυνάμεις δεν έχουν θέση σ’ αυτό τον κόσμο, αντιδρούν μάλιστα εναντίον του, ασυνείδητα έστω και αντιπροσωπεύουν εμβρυώδικα στοιχεία μιας νέας κουλτούρας. Η μελέτη για τις αιρέσεις την εποχή του Μεσαίωνα γίνεται απαραίτητη (Τόκο, Βόλπε κλπ). Η μελέτη του Μ πατάλια, Οι μελέτες για το δικό μας λογοτεχνικό Αιαχόσια, περιοδ. «Leonardo», Γενάρης-Φλεβάρης-Μάρτης 1927, είναι χρήσιμη σαν βιβλιογραφική πα ρα­ πομπή, κλπ. Ο ι καταγωγές (βλ. σημείωση 50 δις)* Συγχέονται δύο στιγμές της ιστορίας: 1) η ρήξη με τον μεσαιωνικό πολιτισμό, σημαντι­ κότερο ντοκουμέντο της οποίας υπήρξε η εμφάνιση των δημοτι­ κών γλωσσών· 2) η επεξεργασία μιας «επιφανούς καθομιλούμενης γλώσσας», το γεγονός, δηλαδή, ότι επιτυγχάνεται μια συγκεντροποίηση μεταξύ των ομάδων διανοουμένων ή, καλύτερα, μεταξύ λογίων εξ επαγγέλματος. Στην πραγματικότητα, οι δύο στιγμές, έστω κι αν είναι συνδεδεμένες, ωστόσο δεν συμπίπτουν τελείως. Ο ι καθομιλούμενες γλώσσες αρχίζουν να εμφανίζονται για θρησκευτικούς λόγους (στρατιωτικοί όρκοι, καταθέσεις νομικού χαρακτήρα προκειμένου να καθορισθούν δικαιώματα ιδιοκτη­ σίας, παραχωρημένες από χωρικούς που δεν ήξεραν τη λατινι­

* Βλέπε στον παρόντα τόμο το προηγούμενο λήμμα. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

61

κή γλώσσα), αποσπασματικά, περιπτωσιακά. Το όχι γράφονταν στην καθομιλουμένη λογοτεχνικά έργα, όποια κι αν ήταν η αξία τους, είναι επίσης κάτι το καινούριο, είναι ένα πραγματικά σπουδαίο γεγονός. Το ότι μία από τις τοπικές καθομιλούμενες γλώσσες, η τοσκανική, φτάνει στο σημείο να ηγεμονεύει είναι επίσης ένα άλλο γεγονός, του οποίου, ωστόσο, πρέπει να θέ­ σουμε τα όριά του: δε συνοδεύεται από μια πολιτική-κοινωνική ηγεμονία, οπότε εξακολουθεί να είναι απλά ένα γεγονός καθα­ ρά φιλολογικό. Το ότι η γραπτή δημοτική γλώσσα εμφανίζεται στη Λομβαρδία σαν πρώτη εκδήλωση μιας κάποιας βαρύτητας, είναι γεγονός τεράστιας σημασίας- το ότι είναι συνδεδεμένο με τον αιρετισμό είναι κ ι αυτό κάτι το πολύ σπουδαίο. Στην πραγματικότητα, η νεογέννητη αστική τάξη επιβάλλει τις δικές της διαλέκτους, μα δεν κατορθώνει να δημιουργήσει μια εθνική γλώσσα: και στην περίπτωση που αυτή γεννιέται, περιορίζεται στους λόγιους κι αυτοί απορροφούνται από τις αντιδραστικές τάξεις, από τις αυλές των ευγενών δεν είναι «α­ στοί λόγιοι», μα αυλικοί. Κι αυτή η απορρόφηση δεν επέρχεται αναντίρρητα. Ο Ανθρωπισμός δείχνει ότι η «λατινική γλώσσα» είναι πολύ δυνατή. Πολιτιστικός συμβιβασμός κι όχι μια επα­ νάσταση.

[Τ ο λ α ϊκ ό ρ ε ύ μ α κ α τ ά τη ν Α ν α γ έ ν ν η σ η ]. θ α πρέπει να κοιτάξουμε το βιβλίο του Ντομένικο Γκουέρι, το οποίο έχει πολύ επαινεθεί κι εκτιμηθεί, Το λαϊκό ρεύμα κατά την Αναγέννηση. Έ νας τρόπος, να θέτει κανείς το ζήτημα λανθασμένα είναι εκείνος του Τζούλιο Αουγκούστο Λέβι, ο οποίος στην κριτική ανάλυση του βιβλίου των Λουίτζι Τονέλε και Λ ουίτζι Μπορντέτ: Ο Ά γιο ς Φίλιππος Νέρι χαι η κοινωνία της εποχής τον (1515-1595) Μετάφραση του Τίτο Καζίνι, πρόλογος του Τζοβάνι Παπίνι, Εκδ. Cardinal Ferrari, (στη «Nuova Italia» του Γενά­ ρη του 1932) γράφει: «Συνηθίζεται να λέγεται ότι ο Ανθρωπι­ σμός γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στα σ πουδαστήρια των πολυ­ μαθών: ο Γκουέρι, όμως, έχει επισημάνει τον σημαντικό ρόλο 62

που έπαιξαν οι απλοί άνθρωποι- όσο μ’ αφορά, έχω ήδη αποκαλύψει το λαϊκό πνεύμα αυτού του κινήματος στο έργο μου Σύντο­ μη ιστορία της αισθητικής και του γούστου (2η εκδ. 1925, σελ. 17-18). Ακόμα, η Αντιμεταρρύθμιση θεωρείται ότι υπήρξε έργο περισσότερο των καρδιναλίων και των πριγκίπω ν, που επιβλή­ θηκε δια του φόβου των νόμων και των δικαστηρίων- σημαντική, αλλά απεχθής (έτσι φαινόταν στους περισσότερους), σεβαστή, όχι όμως και αγαπητή. Αν, ωστόσο, αυτό το θρησκευτικό ανα­ νεωτικό κίνημα είναι δημιούργημα καταναγκασμού και μόνο, πώς ήταν δυνατό να γεννηθεί ειδικά εκείνη την εποχή, σε χώρα Καθολική και μάλιστα στην Ιταλία, η μεγάλη ιερή μουσική; Κά­ μπτεται η θέληση κάτω από το φόβο της τιμωρίας, δε γεννιού­ νται, όμως, έργα τέχνης. Ό π ο ιο ς θέλει να δει πόση φρεσκάδα, ζωντάνια, ειλικρίνεια, αγνότητα διαθέσεων, πόση αγάπη από τη μεριά του λαού υπήρχε σ’ αυτό το κίνημα, ας διαβάσει την ιστο­ ρία αυτού του αγίου, κλπ. κλπ.». Το ωραίο είναι ότι αντιπαρα­ βάλλει τον άγιο Ιγνάτιο προς τον άγιο Φίλιππο ως εξής: «Ο ένας είχε κατά νου τη κατάκτηση του κόσμου ολόκληρου από το χρι­ στιανισμό, ο άλλος δεν στόχευε μακρύτερα από την ακτίνα της προσωπικής τον δράσης και μ ε βαριά καρδιά επέτρεψ ε την ίδρυ­ ση ενός παραρτήματος στη Νάπολη». Κι ακόμα: «Το έργο των Ιησουιτών είχε ευρύτερης σημασίας και μεγαλύτερης διάρκειας επιδράσεις: το έργο του αγίου Φιλίππου, εναποθετημένο στις εμπνεύσεις της καρδιάς, εξαρτιόταν κατά πολύ από την προσω­ πικότητά του: αυτό που προκαλεί η έμπνευση δεν μπορεί ούτε να συνεχιστεί ούτε να επαναληφθεί· δεν μπορεί να ξαναγίνει με μια καινούρια έμπνευση, αφού αυτή είναι πάντα διαφορετική». Φ αίνεται, λοιπόν, ότι ο Φ ίλιππος δε συμμετείχε στην Αντιμεταρ­ ρύθμιση, αλλά αναδείχτηκε παρά την Αντιμεταρρύθμιση, μολο­ νότι δεν μπορούμε να πούμε (ότι αναδείχτηκε) ενάντιά της.».

[Το Πεντακόσια]. Είναι απαραίτητο να διαβαστεί το βιβλίο του Φορτουνάτο Ρίτσι Η ψυχή τον Πενταχόσια και η λυρική καθομιλούμενη γλώ σ­ σα, τό οποίο, από τις κριτικές αναλύσεις που έχω διαβάσει, μου 63

φαίνεται περισσότερο ενδιαφέρον σαν ντοκουμέντο για την κουλτούρα της εποχής παρά για την αξία του αυτή καθ’ αυτή. (Σχετικά με τον Ρίτσι έχω γράψει σ’ άλλο τετράδιο μια μικρή σημείωση θεωρώντας τον «άθλιο Ιταλό» απ’ αφορμή μια κριτι­ κή ανάλυση που είχε κάνει σ’ ένα βιβλίο ενός γάλλου εθνικιστή πάνω στο Ρομαντισμό, ανάλυση που κατάδειχνε την απόλυτη ανικανότητά του να προσανατολιστεί ανάμεσα στις γενικές ι­ δέες και στα πολιτιστικά γεγονότα). Σχετικά με το βιβλίο του Ρίτσι θα πρέπει να διαβαστεί πάλι το άρθρο του Αλφρέντο Γκαλέτι Η λυρική καθομιλουμένη γλώσσα του Π εντακόσια και η ψυχή της Α ναγέννησης στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1929. (Και για τον Γκα­ λέτι θα πρέπει να διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες: ο Γκαλέτι μετά τον πόλεμο - κατά τον οποίον έδωσε σφοδρές μά­ χες με τον Σαλβέμινι και τον Μπισολάτι, δοσμένης της ρεφορ­ μιστικής καταγωγής του, όπως κι ενός ιδιαίτερα αντιγερμανικού πνεύματος - τον πρώτο καιρό μετά τον πόλεμο, αλλά κυ­ ρίως υστερότερα, περιέπεσε σε μια ψυχική κατάσταση απελπι­ σίας για τα πολιτιστικά πράγματα, θρηνώντας για τους δια­ νοούμενους· από κει και τα «κατεστραμμένα ιδανικά». Τα γρα­ πτά του βρίθουν κατηγοριών, υπόκωφων τριγμών οδόντων, στείρων κριτικών υπαινιγμών μέσα στην κωμική τους απελπι­ σία). Στην κριτική για την ιταλική ποίηση του Πεντακόσια, κυ­ ριαρχεί αυτή η άποψη: ότι είναι κατά τα τέσσερα πέμπτα τε­ χνητή, συμβατική, δίχως εσωτερική ειλικρίνεια. «Τώρα - πα ρα­ τηρεί με περισσή ευθυκρισία, ο Ρίτσι - αποτελεί κοινό αξίωμα το ότι στη λυρική ποίηση βρίσκεται η πιο ειλικρινής και ζωηρή έκφραση του συναισθήματος ενός ανθρώπου, ενός λαού, μιας ιστορικής περιόδου. Πιθανό να υπήρξε ένας αιώνας - του Πε­ ντακόσια δηλαδή - ο οποίος είχε την ατυχία να γεννηθεί δίχως μια δική του πνευματική φυσιογνωμία, ή, ο οποίος στη θέση μιας τέτοιας φυσιογνωμίας αρκέστηκε (;!) να διοχετεύσει μια ψεύτικη εικόνα ειδικά στη λυρική ποίηση; Ο πιο εύρωστος δια­ νοητικά, ο πιο τολμηρός πνευματικά,ο πιο κυνικός από τους αιώνες, λένε οι τόσοι αντίπαλοί του (!!) έπρεπε να κρύψει υπο­ κριτικά την αληθινή του ψυχή μέσα στην μελετημένη αρμονία 64

των σονέτων και των τραγουδιών σαν του Πετράρχη- ή θα ’πρεπε να διασκεδάζει ξεγελώντας τους μεταγενέστερους, προσποι­ ούμενος έναν στενάζοντα πλατωνικό ιδεαλισμό στους στίχους, οι οποίοι μετά τις νουβέλες, τις κωμωδίες, τις σάτιρες, τόσες άλλες φιλολογικές μαρτυρίες της εποχής εκείνης, προφανώς διαψεΰδονται;» Ε ίναι παραποιημένο όλο το πρόβλημα και γε­ μάτο στην τοποθέτησή του, εσωτερικές συγκρούσεις και αντι­ φάσεις. Και γιατί το Πεντακόσια δε θα μπορούσε να ’ναι γεμάτο α­ ντιφάσεις; Αυτός δεν είναι κατ’ εξοχήν ο αιώ νας κατά τον ο­ ποίο συσσωρεύονται οι μεγαλύτερες αντιφάσεις της ιταλικής ζωής, η μη λύση των οποίων έχει καθορίσει ολόκληρη την εθνι­ κή ιστορία μέχρι το τέλος του ’700; Δεν υπάρχει αντίφαση με­ ταξύ του ανθρώπου του Αλμπέρτι κι εκείνου του Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε, μεταξύ του καλοκάγαθου ανθρωπάκου και του «αυλικού»; Μεταξύ του κυνισμού και του παγανισμού των εξόχων διανοουμένων και της σθεναρής πάλης τους ενάντια στη Μεταρρύθμιση και υπέρ του Καθολικισμού; Πώς αντιλαμβάνο­ νταν τη γυναίκα γενικά (πώς περιέγραφε τη γυναίκα ο Καστιλιόνε) και πώς αντιλαμβάνονταν τη γυναίκα ειδικά, δηλαδή τη γυναίκα του λαού; Ο συνηθισμένος τρόπος, με τον οποίο ερω­ τοτροπούσαν οι ιππότες, ταίριαζε άραγε στις γυναίκες του λαού; Η γυναίκα τώρα, σε γενικό επίπεδο, ήταν ένα φετίχ, ένα τεχνητό δημιούργημα και τεχνητή ήταν κι η λυρική ποίηση, ε­ ρωτική, όπως του Πετράρχη, τουλάχιστο κατά τα τέσσερα πέ­ μπτα. Α υτό δε σημαίνει ότι το ’500 δε διέθετε μια λυρική, δηλα­ δή καλλιτεχνική έκφραση: διέθετε, αλλά όχι στη λυρική ποίηση με την κυριολεκτική της έννοια. Ο Ρίτσι θέτει το ζήτημα των αντιφάσεων του ’500 στο δεύτε­ ρο μέρος του βιβλίου του, δεν καταλαβαίνει όμως ότι από τη σύγκρουση αυτών των αντιφάσεων θα ’πρεπε να γεννηθεί η πραγματική λυρική ποίηση: αυτό δε συνέβη κι αυτή είναι απλά μια ιστορική διαπίστωση. Η Αντιμεταρρύθμιση δεν μπορούσε να ξεπεράσει και δεν ξεπέρασε αυτή την κρίση, ήταν αυταρχικό και μηχανικό φίμωμα. Δεν υπήρχαν πια χριστιανοί, δεν μπο­ ρούσαν να υπάρχουν μη χριστιανοί: έτρεμαν μπροστά στο θά­ νατο αλλά και μπροστά στα γηρατειά. Τα προβλήματα που ’χαν 65

ν’ αντιμετωπίσουν ήταν μεγαλύτερα από τις δυνάμεις τους και αποθαρρύνονταν εξάλλου ήταν αποκομμένοι από το λαό.

Ο ά ν θ ρ ω π ο ς το υ ’400 κ α ι το υ "500. Ο Λεόν Μ πατίστα Αλμπέρτι, ο Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε και ο Μακιαβέλι, μου φαίνεται ότι είναι οι τρεις πιο σημαντικοί συγγραφείς για να μελετήσει κανείς τη ζωή κατά την Αναγέννη­ ση όσον αφορά στον «άνθρωπο» και στις ηθικές και πολιτικές αντιφάσεις της. Ο Αλμπέρτι αντιπροσωπεύει τον αστό (6λ. και Παντολφίνι), ο Καστιλιόνε τον ευγενή αυλικό (6λ. και Ντέλα Κάζα), ο Μακιαβέλι αντιπροσωπεύει κι επιζητεί να κάνει ορ­ γανικές τις πολιτικές τάσεις των αστών (ρεπουμπλικάνικες) και των πριγκίπω ν, εφ’ όσον ήθελαν οι μεν και οι δε να ιδρύσουν Κράτη ή να διευρύνουν την εδαφική και στρατιωτική κυριαρ­ χία. Κατά τον Βιττόριο Τζιαν, (Ο κόμης Μ παλντάσαρ Καστιλιόνε (1478-1529), στη «Nuova Antologia», 16 Αυγούστου και 1η Σε­ πτέμβρη 1929), ο Φραντσέσκο Σανσοβίνο, σύγχρονος (των προηγούμενων, σ.τ.μ.), δίνοντας την πληροφορία ότι ο Κάρο­ λος V ήταν μέτριος αναγνώστης, προσθέτει: «Του άρεσε πολύ να διαβάζει τρία μόνο βιβλία, τα οποία φρόντισε να μεταφρα­ στούν στην δική του γλώσσα: το ένα παγματευόταν τους θε­ σμούς της ζωής των πολιτών, κι αυτό ήταν ο Α υλιχό ς του κόμη Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε, το άλλο τις υποθέσεις του Κράτους κι αυτό ήταν ο Η γεμόνας με τις Δ ιατριβές του Μακιαβέλι- και το τρίτο για την στρατιωτική πειθαρχία, κι αυτό ήταν η Ιστορία κι όλα τ’ άλλα που έγραφε ο Πολύβιος». Γράφει ο Τζιαν: «Δεν έχει τονισθεί αρκετά το ότι ο Α υλιχός, ιστορικό ντοκουμέντο εξαιρετικής σημασίας, καταμαρτυρά κι απεικονίζει με λαμπρό τρόπο την εξέλιξη του μεσαιωνικού Ιπποτισμού, ο οποίος δια­ δεδομένος σε μεγάλο βαθμό, καθώς λένε, στην Ιταλία, στην πραγματικότητα αφού διαφοροποιείται, ευθύς εξ αρχής, από εκείνον της πέραν των 'Αλπεων, μέσα στο ιταλικό κλίμα της Αναγέννησης γίνεται ένας καινούριος Ιπποτισμός, προσλαμβά­ νει το χαρακτήρα μιας πολιτικής αστυνομίας, που αγωνίζεται 66

με το σύμβολο του Ά ρ η, αλλά και του Απόλλωνα, της Αφροδί­ της κι όλων των Μουσών. Τη λέω εξέλιξη κι όχι παντελή εκφυ­ λισμό ή παρακμή, όπως νομίζει ο Ντε Σάνκτις». Ο Τζιαν, ωστόσο, βασίζεται μόνο στον Α υλικό που είναι μια προσπάθεια οργάνωσης της αριστοκρατίας γύρω από τον «ηγε­ μόνα» και διαφοροποίησης από την θριαμβεύουσα αστική ηθι­ κή: το γεγονός ότι αυτός ο Ιπποτισμός υπήρξε επιφανειακός καταδείχτηκε από τον Μαινόμενο Ορλάντο που προηγείται του Δ ον Κιχώτη και τον προετοιμάζει. (Εν πάση περιπτώσει, το άρθρο του Τζιαν χρειάζεται να ξανακοιταχτεί: Ο Τζιαν είναι ένας τέλειος γνώστης, από φιλολογική άποψη, του Α υλιχού κι αξίζει να προμηθευτεί κανείς το βιβλίο του (3η έκδοση, εκδ. Σανσόνι).

[Η Μεταρρύθμιση στην Ιταλία]. Γράφει ο Α. Ο ριάνι (Ο πολιτικός αγώνας, σελ. 128, εκδ. Μι­ λάνου): «Η ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει το ιταλικό πνεύ­ μα, που στον τομέα της επιστήμης κατάφερε από την υψηλή ευθυκρισία του Γαλιλαίου να φτάσει στις εκθαμβωτικές και π α ­ ράξενες εμπνεύσεις του Καρντάνο, χρωματίζεται εντούτοις από την Μεταρρύθμιση και διακρίνονται ευθύς ο Μάρκο Αντόνιο Φλαμίνιο, ποιητής που έγραφε στη λατινική, ο Τ ζάκοπο Νάρντι, ιστορικός, η Ρενάτα ντ’ Έ στε, σύζυγος του δούκα Έρκολε ντ’ Έ στε II- ο Λέλιο Σοτσίνι, διάνοια ανώτερη από τον Λούθη­ ρο και τον Καλβίνο, που την οδηγεί (τη Μεταρρύθμιση σ.τ.μ.) υψηλότερα με τη θεμελίωση της αίρεσης των ενωσιτών· ο Μπερνάρντο Οκίνο και ο Πιέτρο Μάρτιρε Βερμίλι, θεολόγος, οι οποίοι θα περάσουν, οι μεν από το Πανεπιστήμιο της Ο ­ ξφόρδης, ο δε από το καπιτώλιο του Καντέρμπουρί' ο Φραντσέσκο Μπουρλαμάνι, ο οποίος θα ξαναεπιχειρήσει την ανέ­ φικτη απόπειρα του Στέφανο Πορκάρι και εκεί θα χαθεί σαν μάρτυρας-ήρωας· ο Πιέτρο Καρνεσέκι και ο Αντόνιο Παλεάριο, που κι οι δυο θα χάσουν τη ζωή τους με γενναιότητα. Αλλ’ αυτό το κίνημα που δεν μεταδίδεται στο λαό είναι μια κρίση μάλλον της φιλοσοφικής κ ι επιστημονικής σκέψης, συντονισμέ­ 67

νη φυσικά με τη μεγάλη γερμανική επανάσταση, παρά μια δια­ δικασία εξαγνισμού και θρησκευτικής ανύψωσης. Πραγματικά, ο Τζορντάνο Μ προύνο και ο Τομάσο Καμπανέλα, αναφέροντας το συνοπτικά, μολονότι ζουν και πεθαίνουν μέσα στα στε­ νά πλαίσια ενός μοναστικού Τάγματος, είναι δυο φιλόσοφοι που έλκονται από τη φιλοσοφική μελέτη πέρα από τα όρια όχι μόνο της Μεταρρύθμισης αλλά και του ίδιου του Χ ριστιανι­ σμού. Έ τσι λοιπόν, ο λαός παραμένει σε τέτοιο βαθμό ασυγκί­ νητος από την τραγωδία τους που φαίνεται σαν να την αγνοεί». Τι σημαίνουν όμως όλ’ αυτά; Μήπως ότι η Μεταρρύθμιση δεν είναι μια κρίση της φιλοσοφικής κι επιστημονικής σκέψης, δηλαδή όσο αφορά τη στάση της απέναντι στον κόσμο, την α ­ ντίληψή της για τον κόσμο; Είναι απαραίτητο λοιπόν να πούμε ότι, σ’ αντίθεση με τις άλλες χώρες, στην Ιταλία ούτε κι αυτή η θρησκεία δεν αποτέλεσε στοιχείο σύνδεσης του λαού με τους διανοούμενους, γ ι’ αυτό ακριβώς και η φιλοσοφική κρίση των διανοουμένων δεν επεκτάθηκε στους κόλπους του λαού, επειδή δεν πήγαζε από το λαό, επειδή δεν υπήρχε ένα «εθνικό-λαϊκό μέτωπο» στο θρησκευτικό πεδίο. Στην Ιταλία δεν υπήρχε «εθνι­ κή εκκλησία», αλλά θρησκευτικός κοσμοπολιτισμός, επειδή οι ιταλοί διανοούμενοι ήταν συνδεδεμένοι μ’ όλον τον χριστιανικό κόσμο άμεσα σαν ηγέτες που δεν έχουν την αίσθηση ότι ανή­ κουν σε έθνος. Χάσμα μεταξύ επιστήμης και ζωής, μεταξύ της θρησκείας και της ζωής του λαού, μεταξύ φιλοσοφίας και θρη­ σκείας· το προσωπικό δράμα του Τζορντάνο Μ προύνο, κλπ, συναντιέται στην ευρωπαϊκή και όχι στην ιταλική σκέψη.

Ν ικ ό λ α Κ ο υζ ά ν ο . Στη «Nuova Antologia» της 16 Ιουνίου 1929, είναι δημοσιευ­ μένη μια σημείωση του Λ.Φον Μπερταλάνφι για Έ να γερμανό καρδινάλιο (Νικόλα Κουζάνο), περίεργη καθ’ αυτή και λόγω της μικρής σημείωσης που μ’ αυτή η σύνταξη της «Nuova Anto­ logia» τη συνόδεψε. Ο Μπερταλάνφι εκθέτει για τον Κουζάνο τη γερμανο-προτεσταντική γνώμη, συνθετικά, χωρίς να βασίζε­ ται σε κριτική-βιβλιογραφία· η «Nuova Antologia» προσπαθεί

με τρόπο άθλιο να παρατηρήσει ότι ο Μπερταλάνφι δεν έχει κάνει λόγο για «αναρίθμητες και σημαντικές μελέτες, που και στην Ιταλία, ήταν αφιερωμένες στον Κουζάνο, σ’ αυτές τις τε­ λευταίες δεκαετίες» και παραθέτει μια σειρά ονομάτων φτάνοντας ως τον Ρότα. Το μόνο άξιο λόγου σχόλιο, βρίσκεται στις τελευταίες γραμμές: «Ο Μπερταλάνφι βλέπει στον Κουζάνο έ­ να πρόδρομο της φιλελεύθερης και σύγχρονης επιστημονικής σκέψης, ο Ρότα αντίθετα έχει τη γνώμη ότι ο επίσκοπος του Μπρεσανόνε, σ’ ό,τι αφορά στο πνεύμα του αν όχι στη μορφή της φιλοσοφικής του θεωρίας, βρίσκεται ολοκληρωτικά στην τροχιά της μεσαιωνικής σκέψης. Η αλήθεια δε βρίσκεται ποτέ μόνο στη μια πλευρά». Τι θέλει να πει; Είναι βέβαιο ότι ο Κουζάνο είναι ένας μεταρρυθμιστής της μεσαιωνικής σκέψης κι ένας από τους εισηγητές της σύγχρονης σκέψης· το αποδεικνύει το ίδιο το γεγονός ότι η Εκκλησία τον ξέχασε και η σκέψη του μελετήθηκε από τους λαϊκούς φιλόσο­ φους που ανακάλυψαν σ’ αυτόν έναν από τους προδρόμους της σύγχρονης κλασικής φιλοσοφίας. Σημασία των όσων έκανε ο Κουζάνο για την ιστορία της Με­ ταρρύθμισης των διαμαρτυρομένων. Στη Σύνοδο (της Κοστάντζα;) ήρθε σ’ αντίθεση με τον Π άπα για τις δικαιοδοσίες της Συνόδου. Συμφιλιώθηκε με τον Πάπα. Στη Σύνοδο της Βασι­ λείας υποστήριξε τη μεταρρύθμιση της Εκκλησίας. Επιχείρησε να συμφιλιώσει τη Ρώμη με τους Ουσίτες, με σκοπό να ενώσει ξανά Δύση κι Ανατολή και σκέφτηκε ακόμα να προετοιμάσει τον προσηλυτισμό των Τούρκων, αποκαλύπτοντας τον κοινό πυρήνα του Κορανίου και του Ευαγγελίου. Docta Ignorantia και coinsidentia oppositorum. Αυτός πρώτος συνέλαβε την ιδέα του απείρου, προτρέχοντας του Τζορντάνο Μπρούνο και των σύγχρονων αστρονόμων. Μπορεί να ειπωθεί ότι η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου εξερράγη επειδή απέτυχε η μεταρρυθμιστική δραστηριότητα του Κουζάνο, επειδή δηλαδή η Εκκλησία δεν κατάφερε να μεταρ­ ρυθμιστεί από μόνη της. Για την θρησκευτική ανεκτικότητα, κλπ.(γεννήθηκε το 1401 - πέθανε το 1464). Μικέλε Λοζάκο, Η διαλεκτική του Κουζάνο, σημ. της 38 σελ. που παρουσιάστηκε από τον συν. Λουίτζι Κρεντάρο στη συνέ­ 69

λευση της 17 Ιουνίου ενός ιδρύματος που η «Nuova Antologia» ξέχασε ν’ αναφέρει (μήπως οι Λίντσεϊ;)

[ Λ ο ρ έ ν τζ ο ο Μ εγ α λ ο π ρ ε π ή ς} . Σχετικά με τη μορφή και το σημαντικό ρόλο που έπαιξε ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής, πρέπει να δούμε τις μελέτες του Εντμόντο Ρο. Προαναγγέλλονται μελέτες του Ρ.Παλμαρόκι, ο οποίος δε φαίνεται να έχει την ικανότητα να διασαφηνίσει το έργο του Μεγαλοπρεπή. Ο Παλμαρόκι έχει συλλέξει τις Πιο όμορφες σελίδες του Λορέντζο, στις εκδ. Οϊέτι και στον πρόλο­ γο προσπάθησε να παρουσιάσει την μορφή του Λορέντζο. Από ιστορικό-πολιτική άποψη ο Ρο υποστηρίζει ότι ο Μεγαλοπρε­ πής υπήρξε μια μετριότητα, στερημένος δημιουργικής ικανότη­ τας. Διπλωμάτης, όχι πολιτικός, ο Μεγαλοπρεπής ακολούθησε απλά και μόνο το πρόγραμμα του Κόσιλιο. Στον τομέα της εξω­ τερικής πολιτικής (της ιταλικής, αναφορικά μ’ ολόκληρη τη χερ­ σόνησο), ο Λορέντζο είχε τη μεγαλοφυή ιδέα να οργανώσει μια ιταλική συμμαχία, η οποία ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε, κλπ. Ο ρόλος του Λορέντζο είναι σημαντικός για την αντιμετώπι­ ση του σύνθετου ιστορικού ιταλικού προβλήματος, το οποίο α ­ ντιπροσωπεύει το πέρασμα από μια περίοδο επιβλητικής ανά­ πτυξης των αστικών δυνάμεων στη ραγδαία παρακμή τους, κλπ. Ο ίδιος ο Λορέντζο μπορεί να εκληφθεί σαν «μοντέλο» της ανικανότητας των αστών εκείνης της εποχής να μορφοποιηθούν σε ανεξάρτητη κι αυτόνομη τάξη, λόγω της ανικανότητάς τους να υποτάξουν τα ατομικά και άμεσα συμφέροντα σε προγράμ­ ματα μεγάλης κλίμακας. Σ ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να δούμε τις σχέσεις με την Εκκλησία του Λορέντζο και των Μεδίκων που προηγήθηκαν κι αυτών που τον διαδέχτηκαν. Ό πο ιο ς υποστηρίζει ότι ο Σαβοναρόλα ήταν «άνθρωπος του Μεσαίωνα», δεν υπολογίζει σωστά τον αγώνα του με την εκ­ κλησιαστική εξουσία, αγώνας που κατά βάθος σκόπευε στο να καταστήσει τη Φλωρεντία ανεξάρτητη από το εκκλησιαστικό φεουδαρχικό σύστημα. (Για τον Σαβοναρόλα υπάρχει η συνη­ 70

θισμένη σύγχυση μεταξύ της ιδεολογίας που βασίζεται σε μύ­ θους του παρελθόντος και του πραγματικού ρόλου, ο οποίος πρέπει να ξεκόψει α π ’ αυτούς τους μύθους, κλπ).

Α ν τιμ ε τα ρ ρ ύ θ μ ισ η . Στη «Nuova Antologia της 16 Απρίλη 1928, ο Γκουίντο Κιάλ6ο δημοσιεύει μια Istruttione του Εμμανουέλε Φιλιμπέρτο προς τον Πιερίνο Μπέλι, Καγκελάριό του και Υπουργό πολέμου, σχετική με το «Συμβούλιο του Κράτους» με ημερομηνία 1η Δε­ κέμβρη 1559. Η Istruttione αυτή αρχίζει ως εξής: «Αφού ο φό­ βος του θ εο ύ είναι αρχή σοφίας και δεν υπάρχει μεγαλύτερη αρρώστια μήτε χειρότερη μάστιγα στη διακυβέρνηση του Κρά­ τους, από το να μη φοβούνται το θ ε ό , οι άνθρωποι, που έχουν την φροντίδα του (του Κράτους σ.τ.μ.) και να αποδίδουν στη δική τους σύνεση εκείνο που πρέπει να αναγνωρίσουν μόνο στη θ ε ία Π ρόνοια και Έμπνευση και από το ότι α π ’ αυτή την ασε­ βή αίρεση, σαν πηγή κάθε αισχρότητας απορρέουν όλες οι μοχθηρίες και τα ανοσιουργήματα του κόσμου, όπως κι ότι οι άν­ θρωποι έχουν το θράσος να παραβιάζουν τους θείους κι αν­ θρώπινους νόμους».

[ Η ε κ κ λ η σ ια σ τικ ή α ν τίδ ρ α σ η }. Τα άπαντα του Μακιαβέλι τυπώθηκαν για τελευταία φορά στην Ιταλία το 1554 και ολόκληρο το Δεκαήμερο το 1557- ο εκ­ δότης Τζολίτο διέκοψε ακόμα και την έκδοση των έργων του Πετράρχη. Έ κτοτε αρχίζουν οι ευνουχισμένες εκδόσεις των ποιητών, των διηγηματογράφων, των μυθιστοριογράφων. Η εκκλησιαστική λογοκρισία ενοχλεί ακόμα και τους ζωγράφους. Ο Παστόρ, στην Ιστορία των Παπών, γράφει: «Πιθανά στις καθολικές χώρες η γενική απαγόρευση των κειμένων που υπο­ στήριζαν το νέο κοσμικό σύστημα (του Κοπέρνικου) να μετρίασε την προτίμηση για την αστρονομία- στη Γαλλία, ωστόσο, οι γαλλικανοί, επικαλούμενοι την ελευθερία της γαλλικής εκκλη­ 71

σίας, δεν εκλάμβαναν σαν υποχρεωτικές τις διατάξεις της Συλ­ λάβου και της Ιεράς Εξέτασης και αν στην Ιταλία δεν εμφανί­ στηκε ένας δεύτερος Γαλιλαίος ή ένας Νεύτων ή ένας Μπράντλεϊ, δύσκολα μπορεί κανείς ν’ αποδώσει την ευθύνη στο διάταγ­ μα ενάντια στον Κοπέρνικο». Ο Μ προύερς, όμως, σημειώνει ότι οι αυστηρές διατάξεις της Συλλάβου, ξεσήκωσαν ένα φοβε­ ρό πανικό μεταξύ όσων ασχολούνταν με την επιστήμη και ότι ο ίδιος ο Γαλιλαίος, ακόμα κι όταν είχαν περάσει είκοσι έξι χρό­ νια από την πρώτη δίκη ώσπου πέθανε, δεν μπορούσε να εμβαθύνει ελεύθερα και να διδάξει στους μαθητές του την αμφισβή­ τηση του Κοπέρνικου. Από τον ίδιο τον Παστόρ φαίνεται ότι, ιδιαίτερα στην Ιταλία, η αντίδραση στον πολιτιστικό τομέα υ­ πήρξε αποτελεσματική. Οι μεγάλοι εκδότες εξαφανίζονται στην Ιταλία. Η Βενετία αντιστέκεται περισσότερο, αλλά τελικά οι ιταλοί συγγραφείς και τα ιταλικά έργα του Μπρούνο, του Καμπανέλα, του Βανίνι, του Γαλιλαίου, τυπώνονται εξ ολοκλήρου στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ολλανδία. Με την εκκλησιαστική αντίδραση, που κορυφώνεται με την καταδίκη του Γαλιλαίου, τελειώνει στην Ιταλία η Αναγέννηση, ακόμα και μεταξύ των διανοουμένων.

Α ν α γ έν ν η σ η , Ρ ιζο ρ τζιμ έ ν το , Ε ξ έγε ρ σ η , κλπ . Στο ιταλικό λεξιλόγιο αξίζει να σημειωθεί μια ολόκληρη σει­ ρά εκφράσεων, άμεσα συνδεμένων με τον παραδοσιακό τρόπο αντίληψης της ιστορίας του έθνους και της ιταλικής κουλτού­ ρας, οι οποίες είναι δύσκολο και κάποτε αδύνατο να μεταφρα­ στούν σε ξένες γλώσσες. Έ τσι έχουμε την ομάδα «Rinascime­ nto», «Rinascita» («Rinascenza», γαλλισμός), όροι που μπήκαν τότε στον κύκλο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κουλτούρας, διότι, κι αν ακόμη το υποδηλούμενο (από τον όρο, σ.τ.μ.) φ α ι­ νόμενο γνώρισε τη μέγιστη λάμψη του στην Ιταλία, δεν περιορί­ στηκε όμως στην Ιταλία. Ο όρος «risorgimento» γεννήθηκε κατά το ’800, έχοντας έν­ νοια αμεσότερα εθνική και πολιτική, συνοδευόμενος από τις άλλες εκφράσεις όπως «εθνική εξέγερση» και «εθνική απελευθέ­ 72

ρωση»: όλες εκφράζουν την ιδέα της επιστροφής σε μια ήδη υπάρχουσα στο παρελθόν κατάσταση πραγμάτων ή της επιθετι­ κής «ανάκτησης» («εξέγερσης») της ενεργητικότητας του έ­ θνους, που διαχεόταν γύρω από ένα στρατιωτικό και συγκε­ ντρωμένο πυρήνα, ή της χειραφέτησης από ένα καθεστώς δου­ λείας μέσω της επιστροφής στην πρωτόγονη αυτονόμηση («απε­ λευθέρωση»). Ε ίναι δύσκολο να μεταφραστούν οι όροι ακρι­ βώς, έτσι καθώς είναι άμεσα συνδεμένοι με την φιλολσγικοεθνική παράδοση μιας ουσιαστικής συνέχειας της ιστορίας, ό­ πως αυτή εξελίσσεται στην ιταλική χερσόνησο, από την εποχή της κυριαρχίας της Ρώμης μέχρι της ενότητας του σύγχρονου Κράτους, μέσω της οποίας γίνεται αντιληπτό ότι το ιταλικό έ­ θνος «γεννήθηκε» ή «παρουσιάστηκε» μαζί με τη Ρώμη, θεωρεί­ ται ότι η ελληνο-ρωμαϊκή κουλτούρα θα «ξαναγεννιόταν», το έθνος θα «εξορμούσε και πάλι» κλπ. Η λέξη «εξέγερση» (riscos­ sa) έχει την καταγωγή της από τη γαλλική στρατιωτική διάλε­ κτο, συνδέθηκε όμως αργότερα με την έννοια ενός ζώντος ορ­ γανισμού που πέφτει σε λήθαργο κ ι επανακτά τις δυνάμεις του, αν και δεν μπορεί κανείς να μην παραδεχτεί ότι διατηρεί ακόμα κάτι από την αρχική στρατιωτική σημασία. Σ ’ αυτή την καθαρά ιταλική συνακολουθία, μπορούν να συν­ δεθούν άλλες αντίστοιχες εκφράσεις: π.χ. ο, γαλλικής καταγω­ γής και ενδεικτικός ενός προφανέστατα γαλλικού γεγονότος, ό­ ρος « Παλινόρθωση». Για τη δυάδα «σχηματισμός και μετασχηματισμός» ισχύουν τα ίδια, επειδή σύμφωνα με τη σημασία που προσέλαβε ιστορι­ κά η λέξη, ένα «σχηματισμένο» πράγμα μπορεί συνεχώς να «με­ τασχηματίζεται», δίχως, μεταξύ της σχηματοποίησης και του μετασχηματισμού να εξυπακούεται η έννοια μιας καταστροφι­ κής ή ληθαργικής παρένθεσης, πράγμα που αντίθετα εξυπακούεται για την «αναγέννηση» και την «παλινόρθωση». Α π’ αυτό (ραίνεται ότι οι καθολικοί υποστηρίζουν ότι η Ρωμαϊκή Εκκλη­ σία μεταρρυθμίστηκε πολλές φορές εκ των ένδον, ενώ στην α­ ντίληψη των διαμαρτυρομένων για τη «Μεταρρύθμιση» εξυπακούεται η ιδέα της αναγέννησης και της παλινόρθωσης του πρωτόγονου χριστιανισμού, που φιμώθηκε από τον ρωμαΐσμό. Στη μη κληρική κουλτούρα γίνεται λόγος λοιπόν, για Μεταρ­ 73

ρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, ενώ οι καθολικοί (κι ιδιαίτερα οι ιησουίτες, οι οποίοι είναι περισσότερο ακριβείς και συνεπείς ακόμα και στην ορολογία) δεν θέλουν ν ’ αποδεχτούν ότι η Σύ­ νοδος του Τρέντο ήταν απλά και μόνο αντίδραση στο Λουθη­ ρανισμό και σ’ όλο το πλέγμα των προτεσταντικών τάσεων, αλ­ λά υποστηρίζουν ότι επρόκειτο για μια «Καθολική Μεταρρύθ­ μιση», αυτόνομη, θετική, που, εν πάση περιπτώσει, θα επαλη­ θευόταν. Η έρευνα της ιστορίας, αυτών των όρων έχει μια κα­ θόλου αμελητέα πολιτιστική σημασία. Δ υ ν α τ ό τ η τ α ερ μ η ν ε ία ς τω ν δ ια φ ο ρ ε τικ ώ ν εθ νικώ ν μ ο ρ φ ώ ν κ ο υ λ το ύ ρ α ς . Παραλληλισμός ανάμεσα στον ελληνικό και λατινικό πολιτι­ σμό και η αντίστοιχη σημασία τους στον κόσμο των ελλήνων και των λατίνων στην περίοδο του Ανθρωπισμού και της Αναγέν­ νησης (Σύγχρονες δημοσιεύσεις για το παλιό ζήτημα της «υπε­ ροχής» και πρωτοτυπίας, της ελληνικής τέχνης απέναντι στη λατινική τέχνη: βλέπε την μελέτη του Αουγκούστο Ροστάνι Α υ ­ τονομία της λατινικής λογοτεχνίας στο περιοδικό «Italia Lette­ raria» της 21 Μαίου 1933). Σχετικά με τον Ανθρωπισμό και την Αναγέννηση ο Ροστάνι δεν ξεχωρίζει τις διάφορες όψεις της ιταλικής κουλτούρας: 1) η ανθρωπιστικο-εκπαιδευτική έρευνα του έλληνο-ρωμαϊκού κλασικισμού που γίνεται παραδειγματι­ κή, μοντέλο ζωής κλπ. 2) Το γεγονός ότι μια τέτοια αναφορά στον κλασικό κόσμο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα πλαίσιο κουλτούρας μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η νέα αντίληψη για την ζωή και τον κόσμο που ανταγωνίζεται και συχνά (όλο και περισσότερο) αντιτίθεται στη θρησκευτική-μεσαιωνική αντίλη­ ψη 3) Το πρωτότυπο κίνημα που ο «νέος άνθρωπος» δημιουρ­ γεί σαν τέτοιο και που είναι νέο και πρωτότυπο παρά το αν­ θρωπιστικό περίβλημα όμοιο του αρχαίου κόσμου. Σχετικά με αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αυθορμητισμό και κύρος της τέχνης έχουμε πριν «ταχτοποιηθεί» ο ανθρωπισμός, συνε­ πώς η υπόθεση που προβάλλεται αλλού ότι ο ανθρωπισμός, είναι φαινόμενο σε μεγάλο βαθμό αντιδραστικό, ότι αντιπρο­ σωπεύει, δηλαδή, την διάσταση των διανοουμένων από τις μά­ 74

ζες που προοδευτικά έμπαιναν σε μια διαδικασία εθνικοποίη­ σης και συνεπώς την διακοπή της πολιτικο-εθνικής ιταλικής διαμόρφωσης, για να επιστρέφουμε σε μια κατάσταση (άλλης μορφής) αυτοκρατορικού και μεσαιωνικού κοσμοπολιτισμού. Η παραλληλία ανάμεσα σε Έλληνες και Ρωμαίους είναι ένα ψεύτικο και άχρηστο πρόβλημα πολιτικού χαρακτήρα και προέ­ λευσης. Είχαν οι Ρωμαίοι μια φιλοσοφία; Είχαν ένα δικό τους «τρόπο σκέψης» και αντίληψης του ανθρώπου και της ζωής και αυτό αποτελούσε την πραγματική «φιλοσοφία» τους, ενσωμα­ τωμένη μέσα σε νομικές θεωρίες και στην πολιτική πρακτική. Για τους Ρωμαίους και τους Έλληνες μπορούμε να πούμε (κατά κάποιο τρόπο) αυτό που λέει ο Χέγκελ για την γαλλική πολιτική και την γερμανική φιλοσοφία. Μ ετα ρ ρ ύ θ μ ισ η κ α ι Α ν α γ έν ν η σ η . Ο ι σκόρπιες παρατηρήσεις που έχουν γίνει για την διαφορε­ τική ιστορική σημασία της Μεταρρύθμισης των διαμαρτυρομένων και της ιταλικής Αναγέννησης, της γαλλικής Επανάστασης και του Ριζορτζιμέντο (η Μεταρρύθμιση είναι για την Αναγέν­ νηση ότι η γαλλική Επανάσταση για το Ριζορτζιμέντο) μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα ενιαίο δοκίμιο με τίτλο που θα μπο­ ρούσε να είναι και ο εξής: «Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση» και το οποίο θα μπορούσε να ξεκινά με δημοσιεύσεις που έγιναν από το 20 μέχρι το 25 γύρω ακριβώς από αυτό το θέμα: «της αναγκαιότητας να ξεκινήσει στην Ιταλία μια ηθική και πνευματική μεταρρύθμιση» δεμένη με την κριτική του Ριζορτζιμέντο σαν «βασιλική κατάκτηση» και όχι σαν λαϊκό κίνημα που υποκινήθηκε από τους Γκομπέτι, Μισιρόλι και Ντόρσο (ας θυ­ μηθούμε το άρθρο του Ανσόλντο στο «Lavoro» της Γένοβας ε­ ναντίον του Ντόρσο και εμένα). Γιατί αυτήν την περίοδο τίθε­ ται αυτό το πρόβλημα. Ανέβλυζε από τα γεγονότα... (κωμικό επεισόδιο: άρθρα του Ματσάλι στην «Conscientia» της Γκανγκάλης που ανέτρεχαν στον Έγκελς). Ιστορικό προηγούμενο στο δοκίμιο του Μασάρικ για τη Ρωσία (το 1925 μεταφράστηκε στα ιταλικά από τον Λα Γκάτο): ο Μασάρικ ερμήνευε την πολι­ τική αδυναμία του ρωσικού λαού από το γεγονός ότι στη Ρωσία δεν υπήρξε θρησκευτική Μεταρρύθμιση. 75

II. Το Ριζορτζιμέντο

Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο

Ο α ιώ ν α ς τ ο ν Ρ ιζο ρτζιμέντο ·. Του Αντόλφο Ομοντέο (εκδ. ΡηηοίρβΚ), Μεσσήνη): αυτό το βιβλίο είναι μάλλον μια αποτυχία α π’ την αρχή ως το τέλος. Είναι η ανάπλαση ενός σχολαστικού εγχειριδίου διατηρώντας πολλά χαρακτηριστικά εγχειριδίου. Τα γεγονότα (τα συμβάντα) απλώς περιγράφονται όπως ακριβώς διαβάζει κανείς ένα κατά­ λογο δίχως να ’χουν συνάφεια με την ιστορική αναγκαιότητα. Ο τρόπος γραφής του βιβλίου φανερώνει προχειρότητα, συχνά προκαλεί την οργή' οι κρίσεις είναι κακόβουλες, μερικές φορές φαίνεται πως ο Ομοντέο είχε προσωπικά ζητήματα με ορισμέ­ νους πρωταγωνιστές της ιστορίας (π.χ. με τους γάλλους γιακωβίνους). Σ ’ ότι αφορά στην ιταλική χερσόνησο, φαίνεται πω ς η πρόθεση του Ομοντέο θα πρέπει να ’ναι το να δείξει ότι το Ριζορτζιμέντο είναι βασικά»ιταλικό γεγονός, του οποίου οι ρί­ ζες πρέπει ν’ αναζητηθούν στην Ιταλία κι όχι μόνο ή όχι κυρίως στις ευρωπαϊκές εξελίξεις της γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εισβολής. Αυτή όμως η πρόθεση δεν βρίσκει α­ νταπόκριση στην πραγματικότητα αλλιώς, παρά με το να ξεκινά τη διήγηση από το 1740 αντί να την αρχίζει από το 1789 ή το 1796 ή το 1815. Η περίοδος της πεφωτισμένης μοναρχίας δεν αποτελεί αυτό­ χθονο γεγονός στην Ιταλία και δεν είναι ιταλικής «καταγωγής» το συναφές κίνημα σκέψης (Τζιανόνε και οι ρεγκαλιστές). Η πεφωτισμένη μοναρχία μπορεί πιθανά να θεωρηθεί σαν το πιο σημαντικό πολιτικό επακόλουθο της εποχής του μερκαντιλι­ 79

σμού, που προαναγγέλλει τους νέους καιρούς, το σύγχρονο ε­ θνικό πολιτισμό- υπήρξε όμως στην Ιταλία μια εποχή μερκαντι­ λισμού σαν εθνικό φαινόμενο; Ο μερκαντιλισμός, αν αναπτυσ­ σόταν οργανικά, θα ’χε καταστήσει ακόμα πιο βαθύ και καθορι­ στικό ίσως το χωρισμό σε περιφερειακά Κράτη- η κακώς δια­ μορφωμένη και σε αποδιοργάνωση κατάσταση στην οποία κα­ τέληξαν να βρεθούν, από οικονομική άποψη, τα διάφορα μέρη της Ιταλίας, η μη διαμόρφωση συγκροτημένων ισχυρών συμφε­ ρόντων γύρω από ένα ισχυρό κρατικο-μερκαντιλιστικό σύστη­ μα, επιτρέπουν ή και καθιστούν ευκολότερη την ενοποίηση κα­ τά τον αιώνα του Ριζορτζιμέντο. Έ π ειτα κατά τη μετατροπή της εργασίας του από σχολαστικό εγχειρίδιο σε βιβλίο γενικής κουλτούρας με τίτλο Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο, ο Ομοντέο θα ’πρεπε να της αλλάξει όλη την οικονομία (τη δομή), περιορίζοντας το μέρος που αφορούσε στην Ευρώπη και δίνοντας περισσότερη έκταση σ’ αυτό που αφορούσε στην Ιταλία. Από την ευρωπαϊκή σκοπιά, ο αιώνας είναι της γαλλικής Επανάστασης, κι όχι του ιταλικού Ριζορτζιμέντο, είναι του φιλελευθερισμού σαν γενική αντίληψη ζωής και σαν νέα μορφή πολιτισμού και κουλτούρας σε κρατικό επί­ πεδο κι όχι του φιλελευθερισμού μόνο από την «εθνική» άπο­ ψη. Μπορούμε, φυσικά, να κάνουμε λόγο για έναν αιώ να του Ριζορτζιμέντο, αλλά τότε πρέπει να περιορίσουμε την ακτίνα δράσης και να συγκεντρώσουμε την προσοχή στην Ιταλία κι όχι στην Ευρώπη, αναπτύσσοντας από την ευρωπαϊκή και παγκό­ σμια ιστορία μόνο εκείνα τα στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη μεταβολή της γενικής δομής του διεθνούς συσχετισμού δυνά­ μεων, οι οποίες ήταν ενάντιες στη διαμόρφωση ενός μεγάλου ενιαίου Κράτους στη χερσόνησο, θυσιάζοντας κάθε πρωτοβου­ λία προς αυτή την κατεύθυνση και καταπνίγοντάς την στη γένεσή της, πραγματευόμενοι εκτενέστερα εκείνα τα ρεύματα που, αντίθετα μ’ ότι συνέβηκε σε διεθνές επίπεδο, είχαν επίδραση στην Ιταλία, ενθαρρύνοντας τις αυτόνομες και τοπικές, ίδιας φύσεως, δυνάμεις, καθιστώντας τες επίσης πιο αξιόλογες. Υ­ πάρχει δηλαδή ένας αιώνας του Ριζορτζιμέντο στην ιστορία που εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο, δεν υ πάρχει στην ιστο­ ρία της Ευρώπης σαν τέτοιος: σ’ αυτόν αντιστοιχεί ο αιώνας 80

της γαλλικής Επανάστασης και του φιλελευθερισμού (όπως τον πραγματεύτηκε ο Κρότσε, ελλιπώς, γιατί λείπουν από το πλαί­ σιο, στο οποίο κινείται ο Κρότσε, οι κύριοι όροι, η Επανάστα­ ση στη Γαλλία κι οι πόλεμοι που επακολούθησαν: τα ιστορικά αποτελέσματα παρουσιάζονται σαν γεγονότα καθαυτά, αυτό­ νομα, που έχουν μέσα τους τις δικές τους αιτίες ύπαρξης κι όχι όντας μέρη ενός ίδιου ιστορικού πλέγματος, του οποίου η γαλ­ λική Επανάσταση κι οι πόλεμοι δεν μπορούν παρά να είναι βασικά κι απαραίτητα στοιχεία). Π οια σημασία έχει ή μπορεί να πάρει το γεγονός ότι ο Ομοντέο αρχίζει τη διήγησή του από την ειρήνη του Ά αχεν, που βάζει τέλος στον πόλεμο για τη διαδοχή στην Ισπανία; Ο Ομοντε’ο δεν «αιτιολογεί», δε «δικαιολογεί» αυτό το μεθοδολογικό του κριτήριο, δε δείχνει ότι αυτό είναι η έκφραση του ότι ένα καθορισμένο σύνολο αλληλένδετων ευρωπαϊκών ιστορικών γε­ γονότων είναι συγχρόνως τέτοιο και για τον ιταλικό χώρο, α­ παραίτητο να ενταχθεί στην εξελικτική πορεία της ιταλικής ε­ θνικής ζωής. Πράγμα που, όμως, μπορεί και πρέπει να «διασα­ φηνιστεί». Η εθνική προσωπικότητα (όπως και η ατομική προ­ σωπικότητα) είναι μια καθαρά αφηρημένη έννοια, αν εξεταστεί έξω από τη διεθνή (ή κοινωνική) συγκυρία. Η εθνική προσωπι­ κότητα εκφράζει ένα «ξεχωριστό σημείο» της διεθνούς συγκυ­ ρίας, είναι ωστόσο συνδεδεμένη με τους διεθνείς συσχετισμούς. Υπάρχει μια περίοδος ξένης κυριαρχίας στην Ιταλία, για ένα ορισμένο διάστημα άμεσης κυριαρχίας, υστερότερα ηγεμονικού χαρακτήρα (ή μεικτού, άμεσης κυριαρχίας και μέσω ηγεμόνα). Το γεγονός ότι η χερσόνησος περιέπεσε σε ξένη κυριαρχία κατά το ’500 είχε ήδη προκαλέσει κάποια αντίδραση: εκείνη της εθνικο-δημοκρατικής κατεύθυνσης του Μακιαβέλι, που εξέφρα­ ζε ταυτόχρονα το θρήνο για τη χαμένη ανεξαρτησία μιας ορι­ σμένης μορφής (εκείνη της εσωτερικής ισορροπίας μεταξύ των ιταλικών Κρατών κάτω από την ηγεμονία της Φλωρεντίας του Λορέντζο του Μ εγαλοπρεπούς) και την αρχική θέληση γ ι’ αγώ­ να προκειμένου να επιτευχθεί η επανάκτησή της σε μια μορφή ιστορικά ανώτερη, σαν απολυταρχικό πριγκιπάτο τύπου Ισπα­ νίας και Γαλλίας. Κατά το ’700, η ευρωπαϊκή ισορροπία, Αυστρία-Γαλλία, εισέρχεται σε μια νέα φάση όσον αφορά στην

Ιταλία: υπάρχει μια αμοιβαία εξασθένιση ίω ν δύο μεγάλων δυ­ νάμεων κι εμφανίζεται μια τρίτη μεγάλη δύναμη, η Πρωσία. Ωστόσο, οι πηγές του κινήματος του Ριζορτζιμέντο, δηλαδή της διαδικασίας διαμόρφωσης των διεθνών συνθηκών και συσχετι­ σμών, που θα επέτρεπαν στην Ιταλία να ενωθεί και πάλι σε έθνος και στις εθνικές εσώτερες δυνάμεις ν’ αναπτυχθούν και να επεκταθούν, δεν πρέπει ν ’ αναζητηθούν σ’ αυτό ή σ’ εκείνο το συγκεκριμένο συμβάν που καταγράφεται κάτω από τη μια ή άλλη χρονολογία, αλλά ακριβώς μέσα στην ίδια ιστορική δια δι­ κασία μέσα από την οποία το σύνολο του ευρωπαϊκού συστήμα­ τος μετασχηματίζεται. Αυτή ωστόσο η διαδικασία δεν είναι α ­ νεξάρτητη από τα εσωτερικά γεγονότα της χερσονήσου κι από τις δυνάμεις που εδράζονται σ’ αυτήν. Έ ν α σημαντικό και κά­ ποτε αποφασιστικό στοιχείο των ευρωπαϊκών συστημάτων ήταν πάντα το Π απάτο. Κατά τη διάρκεια του ’700 η εξασθένιση της θέσης του Παπάτου σαν ευρωπαϊκή δύναμη είναι πράγματι κα­ ταστροφική. Με την Αντιμεταρρύθμιση, το Π απάτο είχε τροπο­ ποιήσει ουσιαστικά τη δομή της εξουσίας του: αποξενώθηκε α­ πό τις λαϊκές μάζες, υποστήριξε εξοντωτικούς πολέμους, ανα­ κατεύτηκε με τις κυρίαρχες τάξεις αθεράπευτα. Έχασε έτσι την ικανότητα να επηρεάζει είτε άμεσα είτε έμμεσα τις κυβερνήσεις μέσω της καταπίεσης των φανατικών και φανατισμένων λαϊκών μαζών: αξίζει να σημειωθεί ότι, ενώ ακριβώς ο Μπελαρμίνο επεξεργαζόταν τη θεωρία του τη σχετική με την έμμεση κυριαρ­ χία της Εκκλησίας, η Εκκλησία, με τη συγκεκριμένη της δρα­ στηριότητα, κατέστρεφε τις συνθήκες κάθε κυριαρχίας της, έμ­ μεσης έστω, απομακρυνόμενη από τις λαϊκές μάζες. Η ρεγκαλιστική πολιτική των πεφωτισμένων μοναρχιών αποτελεί την εκ­ δήλωση αυτού του μαρασμού της Εκκλησίας σαν ευρωπαϊκή δύναμη, οπότε και ιταλική κι αρχίζει κι αυτή το Ριζορτζιμέντο, αν είναι αλήθεια, όπως αλήθεια είναι ότι το Ριζορτζιμέντο έγινε εφικτό μόνο σε μια κατάσταση εξασθένισης του Παπάτου σαν ευρωπαϊκή έστω δύναμη παρά σαν ιταλική, δηλαδή σαν πιθανή δύναμη που θα αναδιοργάνωνε τα Κράτη της χερσονή­ σου κάτω από την ηγεμονία της. Μα όλ’ αυτά είναι υποθετικά στοιχεία· μια απόδειξη, έγκυρη ιστορικά, ότι ήδη κατά το ’700 συγκροτούνταν στην Ιταλία δυνάμεις που είχαν συγκεκριμένα 82

στόχο να κάνουν τη χερσόνησο έναν πολιτικό, ενιαίο και ανε­ ξάρτητο οργανισμό, δεν έχει ακόμα παρουσιαστεί.

[Π ό τε α ρ χ ίζε ι το Ρ ιζο ρ τζιμ έν το ;]. Πότε πρέπει να τοποθετηθεί η αρχή του ιστορικού κινήματος που έχει πάρει το όνομά του ιταλικού Ριζορτζιμέντο; Ο ι απ α­ ντήσεις είναι διαφορετικές και αντιφατικές, αλλά γενικά χωρί­ ζονται σε δύο κατηγορίες: 1) σ’ εκείνες που θέλουν να υποστη­ ρίζουν την αυτόνομη γένεση του ιταλικού εθνικού κινήματος και μάλιστα υποστηρίζουν ότι η γαλλική Επανάσταση καπηλεύ­ τηκε την ιταλική παράδοση και της άλλαξε το δρόμο* 2) και σ’ εκείνες που υποστηρίζουν ότι το ιταλικό εθνικό κίνημα εξαρτάται άμεσα από τη γαλλική Επανάσταση και τους πολέμους της. Το ιστορικό ζήτημα διαταράσσεται από συναισθηματικές και πολιτικές αλληλεπιδράσεις κι από κάθε είδους προκαταλήψεις. Είναι ήδη δύσκολο να γίνει κατανοητό από τον κοινό νου ότι μια Ιταλία, όπως εκείνη που σχηματίστηκε το ’70, δεν υπήρξε ποτέ και δεν μπορεί να υπάρξει: ο κοινός νους φέρεται να π ι­ στεύει ότι αυτό που υπάρχει σήμερα θα υπήρχε πάντα και ότι η Ιταλία θα υπήρχε πάντα σαν ενιαίο έθνος, αλλά δεν την άφη­ ναν οι ξένες δυνάμεις ν’ αναπνεύσει, κλπ. Αναρίθμητες ιδεολο­ γίες έχουν συμβάλει στο να ενισχύσουν αυτή την πίστη, τρεφό­ μενες από τη σφοδρή επιθυμία να παρουσιάζονται σαν κληρο­ νόμοι του αρχαίου κόσμου, κλπ. Αυτές οι ιδεολογίες, εξάλλου, έχουν αποκτήσει έναν αξιοσημείωτο ρόλο σαν πεδίο πολιτικής και πολιτιστικής οργάνωσης, κλπ. Νομίζω ότι θα πρέπει ν’ αναλύσουμε όλο το ιστορικό κίνημα από διάφορα αφετηριακά σημεία, μέχρι τη στιγμή κατά την ο­ ποία ενώνονται τα βασικά στοιχεία της εθνικής ενότητας και μετατρέπονται σε ικανοποιητική δύναμη προκειμένου να επι­ τευχθεί ο σκοπός, πράγμα που κατά τη γνώμη μου συμβαίνει μόνο μετά το ’48. Α υτά τα στοιχεία είναι αρνητικά και θετικά, εθνικά και διεθνή. Έ ν α αρκετά παλιό στοιχείο είναι η συνείδη­ ση της «πολιτιστικής ενότητας» που υπήρχε μεταξύ των ιταλών διανοουμένων τουλάχιστον από το 1200 και μετά, δηλαδή από 83

τότε που αναπτύσσεται μια ενιαία λόγια γλώσσα (η λαμπρή δη­ μοτική γλώσσα του Δάντη): αυτό όμως είναι ένα στοιχείο δίχως άμεση αποτελεσματικότητα πάνω στα ιστορικά γεγονότα, ακό­ μα κι αν είναι αυτό που η πατριωτική δημαγωγία έχει εκμεταλ­ λευτεί περισσότερο, ούτε συμπίπτει, άλλωστε, μήτε είναι η έκ­ φραση ενός συγκεκριμένου και επενεργούντος εθνικού συναι­ σθήματος. Ά λλο στοιχείο είναι η συνείδηση της αναγκαιότητας της ανεξαρτησίας της ιταλικής χερσονήσου από την ξένη επιρ­ ροή, κατά πολύ λιγότερο διαδεδομένο από το πρώτο, σίγουρα, ωστόσο, πιο σημαντικό πολιτικά και πιο γόνιμο ιστορικά σε πρακτικά αποτελέσματα- δεν πρέπει, όμως, να μεγεθυνθεί η σπουδαιότητα και η σημασία κι αυτού του στοιχείου, ιδιαίτερα δε η διάδοσή του και η βαθύτητά του. Αυτά τα στοιχεία συνα­ ντιόνται σε μικρές μειοψηφίες σπουδαίων διανοουμένων και δεν εκδηλώνονται ποτέ σαν έκφραση μιας διαδεδομένης και συ­ μπαγούς ενιαίας εθνικής συνείδησης. Προϋποθέσεις για την εθνική ενότητα: 1) ύπαρξη μιας ορι­ σμένης ισορροπίας των διεθνών δυνάμεων η οποία ήταν ο όρος για την ιταλική ενότητα. Αυτή πραγματοποιήθηκε μετά το 1748, δηλαδή, μετά την πτώση της γαλλικής ηγεμονίας και τον απόλυ­ το αποκλεισμό της ισπανικής και αυστριακής ηγεμονίας, αλλά εξαφανίστηκε και πάλι μετά το 1815: πα ρ’ όλ’ αυτά, η περίοδος από το 1748 μέχρι το 1815 έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προετοι­ μασία της ενότητας, ή, μάλλον, στην ανάπτυξη των στοιχείων που έπρεπε να οδηγήσουν στην ενότητα. Ανάμεσα στα διεθνή στοιχεία πρέπει να λάβουμε υ π’ όψη μας τη θέση του Παπάτου, η δύναμη του οποίου στον ιταλικό περίγυρο ήταν συνδεδεμένη με τη διεθνή δύναμη: ο ρεγκαλισμός και ο τζιουζεπισμός, η πρώτη δηλαδή φιλελεύθερη και λαϊκή επιβεβαίωση του Κρά­ τους, είναι ουσιώδη στοιχεία για την προετοιμασία της ενότη­ τας. Από στοιχείο αρνητικό και θετικό, η διεθνής κατάσταση γίνεται στοιχείο ενεργό μετά τη γαλλική Επανάσταση και τους ναπολεόντειους πολέμους, οι οποίοι διευρύνουν το πολιτικό και εθνικό ενδιαφέρον στους μικροαστούς και στους μικροδιανοούμενους, που δίνουν κάποια στρατιωτική εμπειρία και δη­ μιουργούν μερικούς ιταλούς αξιωματικούς. Η διατύπωση «μία και αδιαίρετη δημοκρατία» αποκτά μια ορισμένη δημοτικότητα 84

και, πα ρ’ όλ’ αυτά το Κόμμα της Δράσης έχει την καταγωγή του στη γαλλική Επανάσταση και στον αντίκτυπό της στην Ιταλίααυτή η διατύπωση προσαρμόζεται σε «ενιαίο κι αδιαίρετο Κράτος», στην ενιαία κι αδιαίρετη ή συγκεντρωτική μοναρχία, κλπ. Η εθνική ενότητα είχε μια ορισμένη ανάπτυξη κι όχι μιαν άλλη. Κινητήρια δύναμη αυτής της ανάπτυξης ήταν το Κράτος του Πιεμόντε και η δυναστεία της Σαβοΐας. Πρέπει, λοιπόν, να δούμε ποια ήταν η πορεία της ιστορικής εξέλιξης στο Πιεμόντε από εθνική άποψη. Το Πιεμόντε είχε ήδη συμφέροντα από το 1492 κι ύστερα (δηλαδή κατά την περίοδο της ξένης επικυριαρ­ χίας) στα οποία υπήρχε μια ορισμένη εσωτερική ισορροπία με­ ταξύ των ιταλικών Κρατών, σαν όρος της ανεξαρτησίας (δηλα­ δή της μη επιρροής των ξένων μεγάλων Κρατών)· φυσικά το Κράτος του Πιεμόντε θα ’θελε να ηγεμονεύει στην Ιταλία, του­ λάχιστο στη βόρεια και κεντρική Ιταλία, μα δεν το κατάφερεπολύ ισχυρή ήταν η Βενετία, κλπ. Το Κράτος του Πιεμόντε γίνεται πραγματική κινητήρια δύ­ ναμη της ενότητας μετά το ’48 δηλαδή μετά την ήττα της δεξιάς και του πιεμοντέζικου πολιτικού κέντρου και τον ερχομό των φιλελεύθερων με τον Καβούρ. Η Δεξιά: ο Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα, δηλαδή οι «ασυμβίβαστοι πιεμοντέζοι εθνικιστές» ή μουνιτσιπαλιστές (η έκφραση «μουνιτσιπαλισμός» έχει την αρ­ χή της στην αντίληψη για μια λανθάνουσα και πραγματική ιτα­ λική ενότητα, σύμφωνα με την πατριωτική δημαγωγία)· το Κέ­ ντρο: ο Τζομπέρτι και οι νεογουέλφοι. Αλλά οι φιλελεύθεροι του Καβούρ δεν είναι από τους ιθαγενείς γιακωβίνους: αυτοί, στην πραγματικότητα, ξεπερνούν τη δεξιά του Σολάρο, όχι ό­ μως, ποιοτικά, μια και αντιλαμβάνονται την ενότητα σαν διεύ­ ρυνση του Κράτους του Πιεμόντε και της κληρονομημένης δυ­ ναστείας, όχι σαν εθνικό κίνημα που ξεκινά από τα κάτω, αλλά σαν βασιλική κατάκτηση. Στοιχείο κατ’ εξοχήν εθνικό είναι το Κόμμα της Δράσης. Θα ’ταν ενδιαφέρον και απαραίτητο να συγκεντρώσουμε ό­ λες τις απόψεις σχετικά με το ζήτημα της καταγωγής του Ριζορτζιμέντο, με την κύρια σημασία της λέξης, δηλαδή του κινήμα­ τος που οδήγησε στην εδαφική και πολιτική ενότητα της Ιτα­ 85

λίας, υπενθυμίζοντας ότι πολλοί αποκαλούν Ριζορτζιμέντο και την αφύπνιση των «ντόπιων» ιταλικών δυνάμεων μετά το 1000, το κίνημα δηλαδή που οδήγησε μέχρι τις Κοινότητες και την Αναγέννηση. Ό λ ’ αυτά τα ζητήματα για τις πηγές οφείλονται στο γεγονός ότι η ιταλική οικονομία ήταν πολύ αποδυναμωμένη και ο καπιταλισμός στο πρώτο του στάδιο: δεν υπήρχε μια ι­ σχυρή κι αναπτυγμένη τάση οικονομικής μπουρζουαζίας, αντί­ θετα, μάλιστα, υπήρχαν πολλοί διανοούμενοι και μικροαστοί, κλπ. Το πρόβλημα δεν έγκειται τόσο στο να ελευθερωθούν οι, ήδη αναπτυγμένες, οικονομικές δυνάμεις από τ ’ απαρχαιωμένα νομικά και πολιτικά εμπόδια, όσο στο να δημιουργηθούν οι γε­ νικές συνθήκες για να μπορέσουν αυτές οι οικονομικές δυνά­ μεις να γεννηθούν και ν’ αναπτυχθούν κατά το υπόδειγμα των άλλων χωρών. Η σύγχρονη ιστορία προσφέρει ένα υπόδειγμα για να γίνει κατανοητό το ιταλικό παρελθόν: υπάρχει σήμερα μια ευρωπαϊκή πολιτιστική συνείδηση όπως επίσης και μια σει­ ρά εκδηλώσεις των διανοουμένων και των πολιτικών ανδρών, οι οποίες υποστηρίζουν την αναγκαιότητα μιας ευρωπαϊκής ε­ νότητας: μπορεί επίσης να ειπωθεί ότι η ιστορική εξελικτική πορεία κατευθύνεται προς αυτή την ενότητα κι ότι υπάρχουν πολλές ουσιαστικές δυνάμεις, οι οποίες μόνο μέσα σ’ αυτή την ενότητα μπορούν ν ’ αναπτυχθούν: αν σε χ χρόνια πραγματο­ ποιηθεί αυτή η ενότητα, η λέξη «εθνικισμός» θα έχει την ίδια αρχαιολογική αξία με τον τωρινό «μουνιτσιπαλισμό»1. Ά λλο ένα σύγχρονο γεγονός που εξηγεί το παρελθόν είναι η «μη αντίσταση και η μη συνεργασία» που υποστηρίζεται από τον Γκάντι: αυτές οι δύο έννοιες μπορούν να μας δώσουν να καταλάβουμε την καταγωγή του χριστιανισμού και τις αιτίες ανάπτυξής του στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο τολστοϊσμός είχε τις ίδιες ρίζες στην τσαρική Ρωσία, δεν έγινε όμως «λαϊκή π ί­ στη» σαν τον γκαντισμό: μέσω του Τολστόι και ο Γκάντι συν­ δέεται με τον πρωτόγονο χριστιανισμό, ξαναζεί σ’ όλη την Ιν­ δία μια μορφή πρωτόγονου χριστιανισμού, που οι Καθολικοί

1. Municipalismo: Σαν όρος προσδιορίζει την υπερβολική αφοσίωση στον δήμο, τον τοπικισμό, σε βάρος των συμφερόντων του έθνους.

και οι Διαμαρτυρόμενοι δεν κατάφεραν ποτέ πια να κατανοή­ σουν. Η σχέση μεταξύ γκαντισμού και αγγλικής Α υτοκρατορίας μοιάζει μ’ εκείνη μεταξύ ελληνσχριστιανισμού και ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χώρες με αρχαίο πολιτισμό, αφοπλισμένες και τεχνικά (στρατιωτικά) κατώτερες, κυριαρχούμενες από χώρες τεχνικά αναπτυγμένες (οι Ρωμαίοι είχαν αναπτύξει την κυβερ­ νητική και στρατιωτική τεχνική) έστω και με αμελητέο αριθμό κατοίκων. Το ότι πολλοί άνθρωποι που θεωρούνται πολιτισμέ­ νοι εξουσιάζονται από λίγους ανθρώπους πολύ λιγότερο πολι­ τισμένους αλλά ακατανίκητους από υλική άποψη καθορίζει τη σχέση πρωτόγονος χριστιανισμός-γκαντισμός. Η συνείδηση της υλικής αδυναμίας μιας μεγάλης μάζας ενάντια σε λίγους καταπιεστές οδηγεί στην εξύψωση των καθαρά πνευματικών αξιών, κλπ, στην παθητικότητα, στην μη αντίσταση, στη μη συνεργα­ σία, που, στην πραγματικότητα, ωστόσο, είναι μια διαλυτική κι επίπονη αντίσταση, το στρώμα ενάντια στο βόλι. Και τα λαϊκά θρησκευτικά κινήματα του Μεσαίωνα, ο Φρανγκισκανισμός, κλπ, εισέρχονται σε μια τέτοια σχέση πολιτικής αδυναμίας των πολυπληθών μαζών ενάντια σε ολιγάριθμους, αλλά εξοπλισμένους και συγκεντρωμένους, καταπιεστές: οι «ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι» θα οχυρωθούν πίσω από τον πρωτόγονο ευαγγελικό ειρηνισμό, από τη γυμνή «έκθεση» της παραγνωρισμένης και ποδοπατημένης «ανθρώπινης φύσης» τους - παρά τις διαβεβαιώσεις για αδελφότητα, ισότητα κλπ, του θεο ύ πατέρα. Στην ιστορία των αιρέσεων του Μεσαίωνα, ο Φ ραγκίσκος κατέχει μια διακεκριμένη δική του, προσωπική, θέ­ ση: αυτός δεν επιδιώκει τον αγώνα, δηλαδή δεν σκέπτεται καν μια οποιαδήποτε πάλη σ’ αντίθεση με τους άλλους νεωτεριστές (τον Βάλντο, κλπ., και τους ίδιους τους Φραγκισκανούς). Η δική του θέση περιγράφεται σ’ ένα ανέκδοτο που μνημονεύεται σε παλιά κείμενα των Φραγκισκανών. «Σ’ ένα δομινικανό θεο­ λόγο που τον ρωτούσε πώς έπρεπε να ερμηνευτεί η ρήση του Εζεκία: «Αν δεν αποκαλύψετε στον ασεβή το αδίκημά του, θα ζητήσω εγώ από σας λογαριασμό για την ψυχή του», ο Φ ραγκί­ σκος απάντησε: «Ο δούλος του θ εο ύ πρέπει να συμπεριφέρεται στη ζωή του και στην αγάπη του για την αρετή με τέτοιο τρόπο, ώστε το φως του καλού παραδείγματος και το δάλσαμο της ομι­ 87

λίας τον να καταφέρνει να είναι επιτίμηση προς όλονς τους ασεβείς■κι έτσι, πιστεύω, γίνεται ώστε η λάμψη της ζωής του και η ευωδιά της καλής του φήμης να αναγγέλλουν στους δυ­ στυχείς το αδίκημά τους...» (Βλ. Αντόνιο Βισκάρντι, Ο Φρα­ γκίσκος της Α σίζης κι οι νόμοι της ευαγγελικής πενίας, στην «Nuova Italia» του Γενάρη 1931).

Οι πηγές τον Ριζορτζιμέντο. Οι έρευνες σχετικά με τις πηγές του εθνικού κινήματος του Ριζορτζιμέντο είναι σχεδόν πάντα ελλιπείς λόγω της άμεσης πολιτικής σκοπιμότητας, όχι μόνο εκ μέρους των ιταλών αλλά κι εκ μέρους των ξένων συγγραφέων, ειδικά των γάλλων (ή ό­ σων επηρεάζονται από τη γαλλική κουλτούρα). Υπάρχει μια γαλλική «δοξασία» σχετικά με τις πηγές του Ριζορτζιμέντο, σύμφωνα με την οποία το ιταλικό έθνος οφείλει την τύχη του στη Γαλλία, ειδικά στους δυο Ναπολέοντες, κι αυτή η δοξασία έχει και την αρνητική πολεμική της πλευρά: οι μοναρχικοί εθνικιστές (Μπενβίγ) προσάπτουν στους δυο Ναπολέοντες (και στις δημοκρατικές τάσεις που αναπτύχθηκαν γενικά λόγω της Ε πα­ νάστασης) την κατηγορία ότι εξασθένισαν τη θέση της Γαλλίας στην Ευρώπη με την «εθνικίζουσα» πολιτική τους, ότι στάθη­ καν ενάντιοι στις παραδόσεις και στα συμφέροντα του γαλλι­ κού έθνους, που εκπροσωπούνταν από τη μοναρχία και τα κόμ­ ματα της δεξιάς (του Κλήρου), τα ανέκαθεν αντιιταλικά και συνίσταντο στο να έχουν γείτονες αθροίσματα κρατιδίων, όπως ήταν κατά το ’700 η Γερμανία και η Ιταλία. Στην Ιταλία τα «μεροληπτικά και υποκειμενικά» ζητήματα που τίθενται επί του προκειμένου είναι: 1) η γαλλόφιλη δημο­ κρατική θέση, σύμφωνα με την οποία το κίνημα οφείλεται στη γαλλική Επανάσταση και κατάγεται απευθείας από αυτή, που έχει προσδιορίσει την ενάντια θέση· 2) η γαλλική Επανάσταση με την επέμβασή της στη χερσόνησο διέκοψε το «αληθινά» εθνι­ κό κίνημα, θέση που έχει διπλή όψη: α) την ιησουίτικη (για τους υποστηρικτές της οι σανφεντιστές ήταν το μόνο αξιοσέβαστο και νόμιμο «εθνικό» στοιχείο) και 6) τη μετριοπαθή, που

αναφέρεται κυρίως στους μεταρρυθμιστές άρχοντες, στην πε­ φωτισμένη μοναρχία. Μπορεί να προστεθεί και: γ) το μεταρρυθμιστικό κίνημα διακόπηκε λόγω του πανικού που προκλήθηκε από τα συμβαίνοντα στη Γαλλία, επομένως η επέμβαση των γαλλικών στρατευμάτων στην Ιταλία δε διέκοψε το ντόπιο κίνη­ μα, αλλά του έδωσε μάλιστα τη δυνατότητα να πάρει επάνω του και να συγκροτηθεί. Πολλά απ’ αυτά τα στοιχεία αναπτύ­ χθηκαν σ’ εκείνη τη φιλολογία που υπονοείται κάτω από τον τίτλο «Ερμηνείες του ιταλικού Ριζορτζιμέντο», φιλολογία που έχει κάποια σημασία στον τομέα της πολιτικής κουλτούρας, δεν έχει παρά ελάχιστη σ’ εκείνον της ιστοριογραφίας. Σ ’ ένα αρκετά αξιοσημείωτο άρθρο του Τζοακίνο Βόλπε Μια σχολή για την ιστορία της σύγχρονης Ιταλίας, (Στην «Corriere della Sera» της 9 Γενάρη 1932), είναι γραμμένο: «Ο καθένας το ξέρει: για να καταλάβουμε το «Ριζορτζιμέντο» δεν αρκεί να πά ­ με μέχρι το 1815 ούτε μέχρι το 17%, χρονιά κατά την οποία ο Ναπολέοντας εισέβαλε στη χερσόνησο και ξεσήκωσε τη θύελλα. Το «Ριζορτζιμέντο», σαν ξαναζωντάνεμα της ιταλικής ζωής, σαν σχηματοποίηση μιας νέας αστικής τάξης, σαν αυξανόμενη συνειδητοποίηση όχι μόνο των προβλημάτων της κοινότητας και της περιοχής αλλά κι εκείνων που αφορούσαν στο έθνος, σαν ευαισθησία για ορισμένες ιδεώδεις απαιτήσεις, χρειάζεται να το ερευνήσουμε επίσης πριν από την Επανάσταση: είναι κι αυτό σύμπτωμα, ένα από τα συμπτώματα, μιας επανάστασης που τραβάει προς τα μπρος όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά με μια ορισμένη έννοια, στον κόσμο ολόκληρο. Ο καθένας πάλι ξέρει ότι για να μελετηθεί η ιστορία του Ριζορτζιμέντο δεν αρκούν τα ιταλικά ντοκουμέντα και δεν αντιμετωπίζεται (το Ριζορτζιμέντο, σ.τ.μ.) σαν γεγονός αποκλειστικά του ιταλικού χώρου, αλ­ λά ενταγμένο στα πλαίσια της ζωής της Ευρώπης, πραγματεύε­ ται πολιτιστικά ρεύματα, οικονομικούς μετασχηματισμούς, τις νέες διεθνείς καταστάσεις, που προτρέπουν τους Ιταλούς ν ’ α ­ ποκτήσουν καινούριο τρόπο σκέψης, καινούριες δραστηριότη­ τες, νέα πολιτική τάξη». Σ ’ αυτά τα λόγια του Βόλπε συνοψίζε­ ται εκείνο που θα ’θελε να είναι ο στόχος του Ομοντέο στο δικό του βιβλίο, μα που στον Ομοντέο παραμένει ασυνάρτητο κι ε­ πιφανειακό. Υπάρχει η εντύπωση ότι, είτε με τον τίτλο είτε με

τη χρονολογική παράθεση, το βιβλίο του Ομοντέο θέλησε απλά να τιμήσει «με πολεμική» την ιστορική σκοπιμότητα κι όχι την ιστορία, λόγω οπορτουνιστικών «ανταγωνισμών» ελάχιστα σα­ φών κ ι εν πάση περιπτώσει ελάχιστα τιμής άξιων. Τον 18ο αιώνα, άλλαξαν οι συνθήκες οι σχετικές με τη χερσό­ νησο στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών συσχετισμών, είτε σ’ ό,τι αφορά στην ηγεμονική καταπίεση των μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες δεν μπορούσαν να επιτρέψουν τη γέννηση ενός ενιαίου ιταλικού Κράτους είτε σ’ ό,τι αφορά στην πολιτική (στην Ιτα­ λία) και πολιτιστική (στην Ευρώπη) εξουσία του Παπάτου (πο­ λύ λιγότερο μάλιστα οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις μπορού­ σαν να επιτρέψουν ένα ενοποιημένο ιταλικό Κράτος υπό την επικυριαρχία του Π άπα, να επιτρέψουν δηλαδή την πολιτιστι­ κή λειτουργία της Εκκλησίας και της διπλωματίας της, εμποδι­ σμένη ήδη και περιορισμένη από την κρατική εξουσία των Κα­ θολικών χωρών, να εξαναγκαστεί να βρει στήριγμα σ’ ένα Κρά­ τος μεγάλης έκτασης και σ’ έναν ανάλογο στρατό), αλλάζει επί­ σης κι η σημασία και η σπουδαιότητα της φιλολογικο-ρητορικής παράδοσης που έφτασε στα ύψη το ρωμαϊκό παρελθόν, η δόξα των Κοινοτήτων και της Αναγέννησης, ο παγκόσμιος ρόλος του ιταλικού Παπάτου. Αυτή η ιταλική πολιτιστική ατμόσφαιρα παρέμενε ως τώρα συγκεχυμένη γενικότητα- ήταν χρήσιμη ι­ διαίτερα στο Π απάτο, διαμόρφωσε το ιδεολογικό πεδίο της πα ­ πικής εξουσίας στον κόσμο, το στοιχείο διάκρισης για την επι­ λογή και την εκπαίδευση του εκκλησιαστικού και λαϊκο-εκκλησιαστικού προσωπικού, το οποίο είχε ανάγκη το Παπάτο για την πρακτικοδιοικητική του οργάνωση, για να συγκεντροποιήσει τον εκκλησιαστικό οργανισμό και την επιρροή του, για το σύνολο της πολιτικής, φιλοσοφικής, νομικής, εκδοτικής, πολιτι­ στικής δραστηριότητας που αποτελούσε το μηχανισμό για την άσκηση της έμμεσης εξουσίας, αφού, κατά την περίοδο που προηγήθηκε της Μεταρρύθμισης, εξυπηρέτησε την άσκηση της άμεσης εξουσίας ή εκείνων των λειτουργιών άμεσης εξουσίας οι οποίες μπορούσαν συγκεκριμένα να πραγματοποιηθούν στο σύ­ στημα των εσωτερικών συσχετισμών δυνάμεων σε κάθε Καθολι­ κή χώρα ξεχωριστά. Τον 18ο αιώνα αρχίζει μια χωριστική διαδικασία σ’ αυτό το 90

παραδοσιακό ρεύμα: ένα κομμάτι όλο και πιο συνειδητά (μέσω σαφούς προγράμματος) συνδέεται με το θεσμό του Παπάτου σαν έκφραση μιας διανοητικής λειτουργίας (ηθικο-πολιτικής, χαρακτηριστική μιας ηγεμονίας στο επίπεδο της διανόησης και του πολιτισμού) της Ιταλίας στον κόσμο και θα τελειώσει με την παρουσίαση του τζομπερτιανού Π ριμάτου (και τον νεογουελφισμό, δια μέσου μιας σειράς κινημάτων περισσότερο ή λιγότερο διφορούμενων, όπως ο σανφεντισμός1 και η πρώτη περίοδος του λαμενεσισμού2 που εξετάζονται στη ρουμπρίκα της «Καθο­ λικής Δράσης» καθώς και η προέλευσή τους) και στη συνέχεια με τη συγκεκριμενοποίησή του σ’ οργανική μορφή, κάτω από την άμεση διεύθυνση του ίδιου του Βατικανού, του κινήματος της «Καθολικής Δράσης», το οποίο ελαχιστοποιεί το ρόλο της Ιταλίας σαν έθνους (σε αντίθεση με εκείνη τη μερίδα του κύριου κορμού του προσωπικού του Βατικανού, το οποίο αποτελείται από ιταλούς που δεν μπορούν όμως να προτάξουν, όπως άλλο­ τε την ιταλικότητά τους)· και αναπτύσσεται ένα «λαϊκό» κομμά­ τι, σ’ αντίθεση δηλαδή με το Παπάτο, που επιζητεί να διεκδικήσει το ρόλο του ιταλού πριμάτου και της ιταλικής αποστολής στον κόσμο ανεξάρτητα από το Π απάτο. Αυτό το δεύτερο κομ­ μάτι, που δεν μπορεί ποτέ ν ’ αναφερθεί σε έναν οργανισμό τό­ σο ισχυρό ακόμα όπως η ρωμαϊκή Εκκλησία οπότε στερείται κι

1. Σανφεντισμός: Κίνημα ενάντια στη δημοκρατία που ξέσπασε στη Νώπολη το 1799. Ο ι σανφεντιστές ήταν οργανωμένοι στον Στρατό της Α γίας Πίστης κ αι στο Παπικό κράτος μετά την παλινόρθωση του 1815. Τ ο κίνημα είχε αντιπατριωτικό, αντιδραστικό και αντ(.φιλελεύθερο χα­ ρακτήρα. Για περ. βλέπε και Α. Γκράμσι Οι Δ ιανοούμενοι, σημ. 38, σελ. 181, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 1972. 2. Λαμενεσισμός: Κίνημα ακραίων συντηρητικών, φιλομοναρχικών και αδιαλλάκτων καθολικών απόψεων που βασιζόταν στο πολιτικό και φιλοσοφικό έργο του αββά Félicité - Robert de Lamennais (1782-1854). Μετά το 1826 παρατηρείται βαθμιαία εγκατάλειψη των αδιαλλάκτων απόψεων και στροφή προς μια χριστιανοκοινωνική κατεύθυνση. Για περ. βλέπε και το λήμμα Lamennais του Αντόνιο Γκράμσι στην παρού­ σα έκδοση.

91

ενός μοναδικού σημείου συγκέντρωσης, δεν έχει την ίδια συνο­ χή, ομοιογένεια, πειθαρχία του άλλου, έχει διάφορες τεθλασμέ­ νες γραμμές ανάπτυξης και μπορεί να πει κανείς ότι κλίνει προς τον ματσινιανισμό. Αυτό που είναι σημαντικό από ιστορική άποψη είναι ότι κα­ τά τον 18ο αιώνα αυτή η παράδοση άρχισε να αποσυντίθεται, για να συγκεκριμενοποιηθεί καλύτερα και να κινηθεί σύμφωνα με μια εσώτερη διαλεκτική: αυτό σημαίνει ότι η τέτοιου είδους φιλολογικο-ρητορική παράδοση μετατρέπεται σε πολιτική ζύ­ μωση, υποκινητής κι οργανωτής του ιδεολογικού πεδίου στο οποίο οι δραστήριες πολιτικές δυνάμεις κατορθώνουν να καθο­ ρίσουν την έστω και συγκεχυμένη, παράταξη των πιο πλατιών λαϊκών μαζών απαραίτητων για την επίτευξη ορισμένων στό­ χων, κατορθώνουν να στριμώξουν το ίδιο το Βατικανό και τις άλλες δυνάμεις της αντίδρασης που υπάρχουν στη χερσόνησο με το μέρος του Παπάτου. Το γεγονός ότι το φιλελεύθερο κίνη­ μα κατόρθωσε να ξεσηκώσει τις καθολικο-φιλελεύθερες δυνά­ μεις και πέτυχε ώστε κι ο ίδιος ο Π άπας Πίος IX να ταχθεί, έστω και για λίγο διάστημα, στο πεδίο του φιλελευθερισμού (όσο ήταν αρκετό για να διαλυθεί η πολιτική ιδεολογική υποδο­ μή του καθολικισμού και να χτίσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του τον ίδιο), υπήρξε το πολιτικό αριστούργημα του Ριζορτζιμέντο και ένα από τα πιο σπουδαία σημεία της κατάλυσης των παλιών δεσμών που είχαν ως τώρα σταθεί εμπόδιο στο ν ’ αναλογιστεί κανείς συγκεκριμένα τη δυνατότητα ύπαρξης ενός ε­ νιαίου ιταλικού Κράτους. (Αν αυτά τα στοιχεία του μετασχη­ ματισμού της πολιτιστικής ιταλικής παράδοσης τίθενται σαν απαραίτητο στοιχείο προκειμένου να μελετήσει κανείς τις πηγές του Ριζορτζιμέντο και η απαλλαγή από μια τέτοια παράδοση θεωρείται θετικό γεγονός, αναγκαία συνθήκη για τη γέννηση και την ανάπτυξη του εθνικού δραστήριου φιλελεύθερου στοι­ χείου, τότε αποκτούν μια συγκεκριμένη σημασία, καθόλου αμε­ λητέα, κινήματα όπως το «γιανσενιστικό»1, το οποίο υπό άλλες 1. Γιανσενισμός: Αιρετικό θρησκευτικό κίνημα που ξεκίνησε ο Ολλαν­ δός θεολόγος Cornelius Jansen (1585-1638) που πίστευε στην απόλυτη αναγκαιότητα της χάρητος που δινόταν από τον θ ε ό για την σωτηρία μόνο μερικών εκλεκτών.

92

συνθήκες θα θεωριόταν καθαρή παραξενιά των πολυμαθών. Θα επρόκειτο, με λίγα λόγια, για μια μελέτη των «καταλυτικών σωμάτων» στο ιταλικό ισχορικο-πολιτικό πεδίο, στοιχεία κατα­ λυτικά, που δεν αφήνουν ίχνη αυτά καθαυτά αλλά έχουν απο­ κτήσει έναν αναντικατάστατο και απαραίτητο οργανικό ρόλο όσον αφορά τη δημιουργία του καινούριου ιστορικού οργανι­ σμού). Ο Αλμπέρτο Πινιό, συγγραφέας ενός βιβλίου για τον Βοναπάρτη, πρόεδρο της ιταλικής Δημοκρατίας ο οποίος ετοιμάζει επίσης ένα άλλο βιβλίο σχετικά με το Πρώτο Βασίλειο της Ιτα ­ λίας (που έχει δημοσιευτεί σχεδόν ολόκληρο σε διάφορα περιο­ δικά) είναι μεταξύ εκείνων που «εντοπίζουν στα 1814 την αφε­ τηρία, και στην Λομβαρδία την εστία, του πολιτικού κινήματος που τερματίστηκε το 1870 με την κατάληψη της Ρώμης». Ο Μπάλντο Περόνι, ο οποίος στη «Nuova Antologia» της 16 Αυγούστου 1932 κάνει την επισκόπηση αυτών των ακόμα διά­ σπαρτων κειμένων του Π ινιό, παρατηρεί: «Το δικό μας Ριζορτζιμέντο - με την έννοια της πολιτικής αφύπνισης - αρχίζει όταν η αγάπη για την πατρίδα παύει να είναι ένας ασαφής συναισθηματικός πόθος ή ένα φιλολογικό κίνητρο και γίνεται συνειδητή σκέψη, πάθος που τείνει να μεταφραστεί στην πραγ­ ματικότητα μέσω μιας δράσης που αναπτύσσεται συνεχώς και δεν σταματά ούτε μπροστά στις πιο σκληρές θυσίες. Τώρα, ένας τέτοιος μετασχηματισμός έχει ήδη επιτελεστεί κατά την τελευ­ ταία δεκαετία του 18ου αιώνα, κι όχι μόνο στη Λομβαρδία, αλλά και στη Νάπολη, στο Πιεμόντε, σ’ όλες σχεδόν τις περιο­ χές της Ιταλίας. Ο ι «πατριώτες» που μεταξύ του ’89 και του ’96 στέλνονται στην εξορία ή ανεβαίνουν στο ικρίωμα, συνωμο­ τούν, με σκοπό όχι μόνο να εγκαθιδρύσουν τη δημοκρατία, αλ­ λά και για να δώσουν στην Ιταλία ανεξαρτησία και ενότητα· και στα χρόνια που ακολούθησαν είναι η αγάπη για την ανε­ ξαρτησία αυτή που εμπνέει και εμψυχώνει τη δραστηριότητα όλης της ιταλικής πολιτικής τάξης, έστω κι αν συνεργάζεται με τους Γάλλους, έστω κι αν δελεάζεται από τα επαναστατικά κ ι­ νήματα, οπότε γίνεται φανερό ότι ο Ναπολέοντας δε θέλει να παραχωρήσει την ελευθερία που πανηγυρικά είχε υποσχεθεί». Ο Περόνι, οπωσδήποτε, δεν πιστεύει ότι μπορούμε ν ’ αναζητή­ 93

σουμε το ιταλικό κίνημα πριν το 1789, διαπιστώνει δηλαδή μιαν εξάρτηση του Ριζορτζιμέντο από τη γαλλική Επανάσταση, θέση που δεν είναι αποδεκτή από την εθνικιστική ιστοριογραφία. Παρ’ όλ’ αυτά, φαίνεται αληθινή η διαπίστωση του Περόνι, αν λάβουμε υπ’ όψη το ειδικό και αποφασιστικής σπουδαιότητας γεγονός, αυτό της πρώτης ομαδοποίησης των πολιτικών στοι­ χείων που θ ’ αναπτυχτεί μέχρι να σχηματίσει το σύνολο των κομμάτων που θα ’ναι οι πρωταγωνιστές του Ριζορτζιμέντο. Αν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται και να παγιώνονται οι αντικειμενικές συνθήκες, σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, που κάνουν την εθνική ενοποίηση ένα συγκε­ κριμένο ιστορικά καθήκον (δηλαδή όχι μόνο εφικτό, αλλά ανα­ γκαίο), είναι σίγουρο ότι μόνο μετά το ’89 συνειδητοποιείται αυτό το καθήκον από ομάδες πολιτών αποφασισμένων ν’ αγω­ νιστούν και να θυσιαστούν. Η γαλλική Επανάσταση, λοιπόν είναι ένα από τα ευρωπαϊκά γεγονότα που επιδρούν σημαντικά προκειμένου να βαθύνουν ένα κίνημα που έχει αρχίσει ήδη να είναι στα «πράγματα», ενισχύοντας τις θετικές συνθήκες (αντι­ κειμενικές και υποκειμενικές) του ίδιου του κινήματος και λει­ τουργώντας σαν στοιχείο συνάθροισης και συγκέντρωσης των ανθρώπινων δυνάμεων, που είναι διάσπαρτες σ’ όλη τη χερσό­ νησο και που αλλιώς θα ’χαν καθυστερήσει περισσότερο να «συγκεντρωθούν» και να συνεννοηθούν μεταξύ τους. Σχετικά μ’ αυτό το θέμα ας δούμε το άρθρο του Τζοακίνο Βόλπε Οι ιστορικοί τον Ριζορτζιμέντο συνεδριάζουν, στην «Εducazione Fascista» του Ιουλίου 1932. Ο Βόλπε δίνει πληροφο­ ρίες σχετικές με το 20ο Συνέδριο της Εθνικής Εταιρείας για την Ιστορία του Ριζορτζιμέντο, που συγκλήθηκε στη Ρώμη τον Μ άιο-Ιούνιο του 1932. Η ιστορία του Ριζορτζιμέντο αρχικά θεωρήθηκε κυρίως σαν «ιστορία του ιταλικού πατριωτισμού». Αργότερα άρχισε να εμβαθύνεται, «να αντιμετωπίζεται σαν ι­ ταλική ζωή του XIX αιώνα και σχεδόν να διαχέεται στο πλαί­ σιο εκείνης της ζωής, που ήταν ολότελα συνεπαρμένη από μια διαδικασία μετασχηματισμού, συντονισμού, ενοποίησης, ιδανι­ κών και ζωής στην πράξη, κουλτούρας και πολιτικής, ιδιωτικών και κοινών συμφερόντων». Από τον XIX αιώνα μεταπηδούν στον XVIII και βλέπουν πολύπλοκες καταστάσεις μέχρι τότε 94

κρυμμένες, κλπ. Ο XVIII αιώνας «ιδώθηκε από την οπτική γω ­ νία του Ριζορτζιμέντο, και μάλιστα σαν Ριζορτζιμέντο και ο ίδιος· με την αστική του τάξη κιόλας εθνική: μ ε το φιλελευθερι­ σμό του πο υ περιβάλλει την οικονομική, θρησκευτική και την πολιτική ζωή αργότερα, που δεν είναι τόσο μια «αρχή» όσο μια ανάγκη των παρ αγω γώ ν μαζί μ’ εκείνες τις πρώτες συγκεκριμέ­ νες επιθυμίες για «μια κάποια μορφή ενότητας» (Τζενοβέζι), λόγω της ήδη επιβεβαιωμένης ανικανότητας των επιμέρους Κρατών, ν ’ αντιμετωπίσουν, με την περιορισμένη τους οικονο­ μία, την επιθετική οικονομία των πολύ πιο μεγάλων και δυνα­ τών χωρών. Στον ίδιο αιώνα, διαγραφόταν και μια καινούρια διεθνής κατάσταση. Ά ρχισαν να μπαίνουν για τα καλά στο πα ιχνίδι ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις που ενδιαφέρονταν για μια πιο ανεξάρτητη και συνεκτική και λιγότερο στατικά ι­ σορροπημένη τάξη πραγμάτων στην ιταλική χερσόνησο. Με λί­ γα λόγια, μια νέα ιταλική κ ι ευρωπαϊκή «πραγματικότητα», που δίνει νόημα κι αξία ακόμα και στον εθνικισμό των μορφωμέ­ νων, που ξεπήδησε μετά τον κοσμοπολιτισμό του προηγούμε­ νου αιώνα». Ο Βόλπε δεν υπαινίσσεται ειδικά τη σχέση έθνους και διε­ θνούς χώρου, η οποία αντιπροσωπεύεται από την Εκκλησία και που υφίσταται και η ίδια κατά τον XVIII αιώνα ένα ριζικό μετασχηματισμό: τη διάλυση του Τάγματος του Ιησού με την οποία αποκορυφώνεται η ισχυροποίηση του λαϊκού Κράτους ενάντια στην εκκλησιαστική παρέμβαση, κλπ. Μπορεί να πεί κανείς ότι σήμερα, προκειμένου για την ιστοριογραφία του Ριζορτζιμέντο, δοσμένης της επίδρασης που ασκείται πάλι μετά το Κονκορδάτο το Βατικανό έγινε μια από τις μεγαλύτερες, αν όχι η μεγαλύτερη δύναμη αναχαίτισης της επιστήμης και συστη­ ματικού «μαλθουσιανισμού». Προηγούμενα, δίπλα σ’ αυτή τη δύναμη, η οποία υπήρξε πάντα εξέχουσα, έπαιζαν ένα ρόλο ανασταλτικό στον ιστορικό ορίζοντα η μοναρχία και ο φόβος της διαίρεσης. Πολλές ιστορικές εργασίες δεν εκδόθηκαν γ ι’ αυτό το λόγο (π.χ. κάποιο βιβλίο για την ιστορία της Σαρδη­ νίας του Βαρόνου Μάνο, το επεισόδιο Μπολέα κατά τη διάρ­ κεια του πολέμου, κλπ). Ο ι ρεπουμπλικάνοι εκδότες εξειδικεύ­ τηκαν στην «λιβελιστική» ιστορία εκμεταλλευόμενοι τα γεγονό­ 95

τα του Ριζορτζιμέντο: επακολούθησε ένας περιορισμός των ε­ ρευνών, μια επέκταση της απολογητικής ιστοριογραφίας, η ανι­ κανότητα αξιοποίησης των αρχείων κλπ· με λίγα λόγια, όλη η αθλιότητα της ιστοριογραφίας του Ριζορτζιμέντο συγκρινόμενη μ’ εκείνη της γαλλικής Επανάστασης. Σήμερα οι προκαταλή­ ψεις οι σχετικές με τη μοναρχία και τις τάσεις διαίρεσης όλο και μειώνονται, αυξάνονται όμως οι σχετικές με το Βατικανό και τον Κλήρο. Έ να μεγάλο μέρος των επιθέσεων προς την Ιστορία της Ευρώπης του Κρότσε, πηγάζουν προφανώς από εδώ- έτσι εξηγείται και η διακοπή του έργου του Φρανσέσκο Σαλάτα, Πε­ ρ ί της διπλωματικής ιστορίας τον Ρωμαϊκού Ζητήματος του ο­ ποίου ο πρώτος τόμος βγήκε το 1929 και παρέμεινε χωρίς συνέ­ χεια. Η μελέτη του Πιέτρο Σίλβα, Το ιταλικό πρόβλημα στην ευρω­ παϊκή διπλωματία τον X V III αιώνα, που παρουσιάστηκε στο 20ο Συνέδριο της Εθνικής Εταιρείας για την Ιστορία του Ριζορτζιμέντο, συνοψίζεται ως εξής από τον Βόλπε (στο άρθρο που αναφέρθηκε): «Ο XVIII αιώνας σημαίνει επιρροή των μεγάλων δυνάμεων στην Ιταλία αλλά και τις αντιθέσεις τους: οπότε και προοδευτική μείωση της άμεσης ξένης κυριαρχίας και ανάπτυ­ ξη των δύο ισχυρών κρατικών οργανισμών στο βορρά και στο νότο. Με τη συνθήκη του Αρανκουέζ, μεταξύ της Γαλλίας και της Ισπανίας, το 1752 κι αμέσως μετά, με την επαναπροσέγγιση Αυστρίας-Γαλλίας, αρχίζει μια στασιμότητα σαράντα χρόνων για τα δύο βασίλεια, με πολλές ωστόσο προσπάθειες διάσπασης του Γάλλο-Αυστριακού κλοιού και προσπάθειες προσέγγισης με Πρωσία, Αγγλία, Ρωσία. Αλλά η τεσσαρακονταετία σημα­ δεύει και την ανάπτυξη εκείνων των αυτόνομων δυνάμεων που, με την Επανάσταση κ αι με την καταστροφή του γαλλο-αυστριακού συστήματος, ξεκινούν τη μάχη για μια λύση του ιταλικού προβλήματος σ’ εθνική κι ενιαία βάση. Να, λοιπόν, οι μεταρ­ ρυθμίσεις και οι μεταρρυθμιστικές αρχές, αντικείμενο, τον τε­ λευταίο καιρό, πολλών μελετών, για το βασίλειο της Νάπολης και της Σικελίας, για την Τοσκάνη, την Πάρμα και την Πιατσέντζα και την Λομβαρδία». Ο Κάρλο Μοράντι (Οι μεταρρνθμίσεις του 18ου αιώνα στα πορίσματα της πρόσφατης ιστοριογραφίας) μελέτησε τη θέση %

των ιταλικών μεταρρυθμίσεων στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ρε­ φορμισμού και τη σχέση μεταξύ μεταρρυθμίσεων και Ριζορτζιμένιο. Σχετικά με τη σχέση μεταξύ γαλλικής Επανάστασης και Ριζορτζιμέντο, ο Βόλπε γράφει: «Αναμφισβήτητα η Επανάστα­ ση, θέλεις σαν ιδεολογία, θέλεις σαν πάθος, θέλεις σαν ένοπλη δύναμη, θέλεις σαν Ναπολέοντας, εισάγει νέα στοιχεία στο εν κινήσει ρεύμα της ιταλικής ζωής. Δεν είναι λιγότερο αναμφι­ σβήτητο ότι η Ιταλία του Ριζορτζιμέντο, οργανισμός ζωντανός, αφομοίωσε ό,τι μπορούσε ν ’ αφομοιωθεί α π’ ό ,τι έρχονταν απ’ έξω και μια και επρόκειτο για ιδέες, ήταν, ως ένα βαθμό, επανεπεξεργασία άλλων, εκείνου που ήταν ήδη επεξεργασμένο στην Ιταλία, αντιδρούσέ, συνάμα, σ’ αυτό, το απέβαλε και το συμπλήρωνε, οπωσδήποτε το υπερέβαινε. (Η Ιταλία του Ριζορτζιμέντο, σ.τ.μ.) έχει δικές της παραδόσεις, νοοτροπία δική της, ιδιαίτερα προβλήματα, δικές της λύσεις: αυτά λοιπόν που αποτελούν την αληθινή και βαθιά ρίζα, το πραγματικό χαρα­ κτηριστικό του Ριζορτζιμέντο, συνιστούν τη δική του ουσιαστι­ κή συνέχεια του προηγούμενου αιώνα, το καθιστούν ικανό ν ’ ασκήσει με τη σειρά του κι αυτό την επίδρασή του στις άλλες χώρες: έτσι όπως μπορούν τέτοιες επιδράσεις, όϊχι ως εκ θαύμα­ τος αλλά ιστορικά ν ’ ασκηθούν στον περίγυρο των γειτονικών και συγγενών λαών». Αυτές οι παρατηρήσεις του Βόλπε δεν είναι πάντα ακριβείς: πώς μπορούμε να κάνουμε λόγο για «παραδόσεις, νοοτροπία, προβλήματα, λύσεις» καθαρά της Ιταλίας; Ή τουλάχιστο, τι συγκεκριμένα σημαίνει αυτό; Ο ι παραδόσεις, η νοοτροπία, τα προβλήματα, οι λύσεις ήσαν πολύπλοκες, αντιφατικές, συχνά υποκειμενικές κι αυθαίρετες μονάχα και ποτέ δεν ιδώθηκαν με ενιαίο τρόπο. Ο ι δυνάμεις που αποσκοπούσαν στην ενότητα ήταν σπανιότατες, διασπαρμένες, ανεξάρτητες και δίχως να μπορούν να συνδεθούν αμοιβαία - κι αυτό όχι μόνο στον XVIII αιώνα, αλλά μπορούμε να πούμε μέχρι το 1848. Ο ι δυνάμεις που αντιπαρατίθονταν προς τις ενωτικές (ή μάλλον προς εκεί­ νες που στόχευαν να είναι ενωτικές) ήσαν αντίθετα ισχυρότα­ τες, συνασπισμένες και ιδιαίτερα με την Εκκλησία, απορρο­ φούσαν το μεγαλύτερο μέρος των ατομικών ικανοτήτων και ε­ νεργειών που θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ένα νέο εθνικό ,

97

διευθυντικό προσωπικό, δίνοντας τους από την άλλη μεριά μια κοσμοπολιτικο-κληρική κατεύθυνση και αγωγή. Οι διεθνείς π α ­ ράγοντες και ιδιαίτερα η γαλλική Επανάσταση, εξαντλώντας και φθείροντας αυτές τις αντιδραστικές δυνάμεις, ενδυνάμω­ ναν αντίθετα τις εθνικές καθαυτές δυνάμεις, τις σπάνιες κι ανε­ παρκείς. Αυτή είναι η σπουδαιότερη συνεισφορά της γαλλικής Επανάστασης, η οποία είναι πολύ δύσκολο ν ’ αξιολογηθεί και να προσδιοριστεί, αλλά συμβάλλει αποφασιστικά στο να ευωδοθεί το κίνημα του Ριζορτζιμέντο. Μεταξύ των άλλων υπομνημάτων που παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο ας σημειώσουμε εκείνο του Τζάκομο Λουμπρόζο σχε­ τικά με την Α ντίδραση τον λαού ενάντια στονς Γάλλονς στα τέλη τον 1700. Ο Λουμπρόζο υποστηρίζει ότι «οι λαϊκές μάζες, ιδιαίτερα οι αγροτικές, αντέδρασαν όχι επειδή τις παραπλάνη­ σαν οι ευγενείς ούτε από αγάπη για την ήσυχη ζωή (άλλωστε, άδραξαν τα όπλα!) αλλά, εν μέρει τουλάχιστον, από μια ζοφε­ ρή και συγκεχυμένη αγάπη για την πατρίδα ή από προσκόλληση στη γη τους, στους θεσμούς τους, στην ανεξαρτησία τους (!;): εξ ου κι η συχνή έκκληση στο εθνικό συναίσθημα των Ιταλών που κάνουν οι «αντιδραστικοί», ήδη από το 1799», αλλά το ζή­ τημα δεν τίθεται σωστά έτσι και είναι γεμάτο αμφιλογίες. Ω­ στόσο, δε γίνεται λόγος για «παραπλάνηση» των ιερέων πολύ πιο αποτελεσματική από εκείνη των ευγενών (που δεν ήταν τό­ σο αντίθετοι προς τις καινούριες ιδέες όπως φαίνεται από την Π αρθενώπεια1 Δημοκρατία)' κι ύστερα, τι σημαίνει η ειρωνική παρένθεση του Βόλπε σύμφωνα με την οποία μοιάζει να μην μπορεί να γίνεται λόγος γ ι’ αγάπη προς την ήσυχη ζωή τη στιγ­ μή που άδραξαν τα όπλα; Η αντίφαση είναι μόνο λεκτική: η «ήσυχη ζωή» νοείται με την πολιτική έννοια του μισονεωτερι­ σμού και του συντηρητισμού και καθόλου δεν αποκλείει την ένοπλη άμυνα για τις δικές τους κοινωνικές θέσεις. Εξάλλου το ζήτημα της στάσης των λαϊκών μαζών δεν είναι δυνατό να τεθεί ανεξάρτητα από το ζήτημα των κυρίαρχων τάξεων, διότι οι λαϊκές μάζες μπορούν να ξεσηκωθούν γ ι’ άμεσους και συγκυ­

1. ΡβΠεηορβ: Α ρχαίο όνομα της Νάπολης.

ριακούς λόγους ενάντια στους «ξένους» εισβολείς στο βαθμό που κανείς δεν τους είχε μάθει να γνωρίζουν και ν ’ ακολουθούν μια πολιτική κατεύθυνση διαφορετική από εκείνη την τοπικιστική και στενόμυαλη. Ο ι αυθόρμητες αντιδράσεις (στο βαθμό που ήταν τέτοιες) των λαϊκών μαζών μπορούν μονάχα να χρη­ σιμεύσουν ως προς το να υποδείξουν την «ισχύ» της καθοδήγη­ σης των ανώτερων τάξεω ν στην Ιταλία οι φιλελεύθεροι - αστοί ποτέ δε λογαριάζουν τις λαϊκές μάζες. Ο Βόλπε θα ’πρεπε να ’χε πάρει θέση πάνω σ’ αυτό το σημείο αναφορικά μ’ εκείνη τη διφορούμενη και μονόπλευρη φιλολογία πάνω στο Ριζορτζιμέντο, της οποίας ο Λουμπρόζο έδωσε το πιο χαρακτηριστικό spe­ c i m e n ποιος είναι «πατριώτης» ή «υποστηρικτής του έθνους» όπως το εννοεί ο Λουμπρόζο, ο ναύαρχος Καρατσόλο που απαγχονίστηκε από τους Ά γγλους ή ο χωρικός που εξεγείρεται ενάντια στους Γάλλους; Ο Ντομένικο Τσίριλο ή ο Φ ρα Ντιάβολο; Και γιατί η φιλοαγγλική πολιτική και το αγγλικό χρήμα πρέπει να υποστηρίζουν περισσότερο το έθνος από τις γαλλικές πολιτικές ιδέες;

Ε ρ μ η ν είε ς το ν Ρ ιζο ρ τζιμ έ ν το . Υπάρχει μια αξιοσημείωτη ποσότητα ερμηνειών, του Ριζορτζιμέντο ασύμφωνες μεταξύ τους. Αυτή ακριβώς η ποσότητά τους αποτελεί ένα χαρακτηριστικό σημάδι της ιστορικο-πολιτικής φιλολογίας στην Ιταλία και της κατάστασης στην οποία βρίσκονται οι μελέτες για την περίοδο του Ριζορτζιμέντο. Σχε­ τικά με το πώς ένα γεγονός ή μια εξελικτική πορεία του ιστορι­ κού γίγνεσθαι μπορεί να προκαλέσει μια τέτοιου είδους φιλο­ λογία, πρέπει να λάβουμε υ π’ όψη μας: ότι αυτό δεν είναι αρ­ κετά σαφές και δικαιολογημένο κατά την ανάπτυξή του λόγω της ανεπάρκειας των «εσώτερων» δυνάμεων, οι οποίες καθώς φαίνεται το παρήγαγαν, λόγω της σπανιότητας των «εθνικών» αντικειμενικών στοιχείων στα οποία αναφέρεται, λόγω της α ­

1. Specimen: Αγγλικός όρος που σημαίνει δείγμα.

99

στάθειας και της αδιαφάνειας του εξεταζόμενου οργανισμού (χαι πράγματι, συχνά ακουγονται υπαινιγμοί για το «θαύμα» του Ριζορτζιμέντο). Δεν μπορεί να δικαιολογήσει μια παρό­ μοια φιλολογία η σπανιότητα των ντοκουμέντων (δυσκολία να ψάξει κανείς τα αρχεία, κλπ), μια και σ’ αυτή την περίπτωση, η ίδια η συνολική πορεία ανάπτυξης θα μπορούσε ν’ αποτελεί ντοκουμέντο: μάλιστα, είναι πραγματικά φανερό πω ς η οργανι­ κή αδυναμία ενός «σπονδυλωτού» συμπλέγματος σ’ αυτή την πορεία ανάπτυξης είναι η πηγή αυτής της αποχαλίνωσης του «αυθαίρετου» υποκειμενισμού, συχνά ιδιόρρυθμου και αλλόκο­ του. Γενικά, μπορεί να π ει κανείς πω ς η σημασία όλων συνολι­ κά αυτών των ερμηνειών είναι άμεσου πολιτικού και ιδεολογι­ κού και όχι ιστορικού χαρακτήρα. Ελάχιστη είναι επίσης και η σημασία τους για το έθνος είτε λόγω της μεγάλης μεροληπτικότητας τους είτε λόγω της απουσίας κάθε εποικοδομητικής συ­ νεισφοράς είτε λόγω του εξαιρετικά αόριστου χαρακτήρα, συ­ χνά παράξενου και μυθιστορηματοποιημένου. Ας σημειωθεί ότι τέτοιου είδους φιλολογία ανθεί κατά τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές της πολιτικο-κοινωνικής κρίσης, όταν το χάσμα μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων μεγαλώνει περισσότερο και φ αίνεται να προαναγγέλλει καταστροφικά γεγονότα για τη ζωή του έθνους· ο πανικός σκορπίζεται μεταξύ ορισμένων περισσό­ τερο ευαίσθητων ομάδων διανοουμένων και πολλαπλασιάζονται οι προσπάθειες προκειμένου να καθοριστεί μια αναδιορ­ γάνωση των πολιτικών δυνάμεων που υπήρχαν, για να προκα­ λέσουν νέα ιδεολογικά ρεύματα μέσα στους γερασμένους και κάπως ασταθείς κομματικούς οργανισμούς, όπως και για να ε­ κτονωθούν οι απελπισμένοι και μαύρης απαισιοδοξίας στεναγ­ μοί κ ι οδυρμοί. Μια ορθολογική ταξινόμηση αυτής της φιλολογίας θα ’ταν απαραίτητη κι εξαιρετικά σημαντική. Προς το παρόν μπορεί να προσδιοριστεί προσωρινά κάποιο σημείο αναφοράς: 1) μια ο­ μάδα ερμηνειών με στενή έννοια, όπως μπορεί να ’ναι εκείνη που περιέχεται στον Πολιτικό αγώνα στην Ιταλία και στ’ άλλα κείμενα πολιτικο-πολιτιστικής πολεμικής του Αλφρέντο Οριάνι, η οποία έχει καθορίσει μια ολόκληρη συνέχεια μέσω των κειμένων του Μάριο Μισιρόλι* όπως εκείνες του Πιέρο Γκομπέ100

τι και του Γκουίντο Ντόρσο· 2) μια ομάδα περισσότερο ουσια­ στικού και σοβαρού χαρακτήρα, με απαιτήσεις σοβαρότητας και αυστηρής ιστοριογραφίας, όπως εκείνης του Κρότσε, του Σόλμι, του Σαλβατορέλι- 3) οι ερμηνείες του Κούρτσιο Μαλαπάρτε (για τη Βάρβαρη Ιταλία για την πάλη ενάντια στην Με­ ταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων, κλπ), του Κάρλο Κούρτσιο {Η κληρονομιά τον Ριζορτζιμέντο, Φλωρεντία, Nuova Italia, 1931, σελ. 114) κλπ. Α ς ξαναθυμηθούμε τα κείμενα του Φ.Μ οντεφρεντίνι (παρά­ βαλε το σχετικό δοκίμιο του Κρότσε στην Λ ογοτεχνία της νέας Ιταλίας) ανάμεσα σε «παραδοξολογίες» κι εκείνα του 'Αλντο Φ εράρι (σε βιβλία και φυλλάδια και σε άρθρα της «Nuova Rivi­ sta Storica») σαν παραδοξολογίες και μυθιστόρημα ταυτόχρο­ να· όπως το βιβλιαράκι του Βιντσέντζο Καρνταρέλι, Α ς μιλήσονμε για την Ιταλία (εκδ. Βαλέτσι, 1931). Μ ια άλλη σημαντική ομάδα παρουσιάζεται από βιβλία σαν εκείνο του Γκαετάνο Μόσκα, θεω ρία των κνβερνήσεων και χοινοβονλεντιχή κυβέρ­ νηση, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1883 και επανεκδόθηκε το 1925 (Μιλάνο, Soc An. Istituto Editoriale Scientifico, σχ. 8o, σελ. 301, Λ. 25), σαν το βιβλίο του Πασκουάλε Τουριέλο Κνβέρνηση χαι χνβερνώμενοι- του Λεόνε Κάρπι, Η ζωντανή Ιταλία· του Λούτζι Τζινίλ, Π ερί κριτηρίων χαι μεθόδων διαχνβέρνησης- του Τζόρτζο Αρκολέο, Το νπονργιχό Σνμβούλιο στις χοινοβονλεντιχές διακνβερνήσεις- του Μάρκο Μ ινιέτι, Τα πο­ λιτικά κόμματα και η παρέμβασή τονς στον τομέα της δικαιοσύ­ νης και της διοίκησης· βιβλία ξένων σαν εκείνο του Λέιβελάι, Γράμματα από την Ιταλία· του φον Λύχε Η νέα Ιταλία όπως επίσης και του Μπρασέ, Η Ιταλία πον φαίνεται κ ι η Ιταλία π ον δε φαίνεται εκτός από τα άρθρα της «Nuova Antologia» και της «Rassegna Settimanale» (του Σονίνο), του Πασκουάλε Βίλαρι, του Ρ. Μπόνγκι, του Τζ. Πάλμα κ .α., μέχρι το περίφημο άρθρο του Σονίνο στη «Nuova Antologia», Α ς γνρίσονμε στονς Κ ατα­ στατικούς θεσμούς. Αυτή η φιλολογία είναι μια συνέπεια της πτώσης της ιστορι­ κής Δ εξιάς και της ανόδου στην εξουσία της λεγάμενης Αριστε­ ρός και των «de facto» καινοτομιών που εισήχθησαν στο συ­ νταγματικό καθεστώς για να το στρέψουν σε μια μορφή κοινο­ 101

βουλευτικού καθεστώτος. Κατά μεγάλο μέρος ήταν παράπονα, κατηγορίες, απαισιόδοξες και καταστροφικές κρίσεις σχετικές με την εθνική κατάσταση· αυτό το φαινόμενο υπαινίσσεται ο Κρότσε στα πρώτα κεφάλαια του έργου του, Ιστορία της Ιτα ­ λίας από το 1870 ως το 1915· σ’ αυτή την εκδήλωση αντιτίθεται η φιλολογία των επιγόνων του Κόμματος της Δράσης (τυπικό δείγμα το έσχατο βιβλίο του αββά Λουίτζι Ανέλι, που εκδόθηκε πρόσφατα, με σημειώσεις και σχόλια του Αρκάντζελο Γκισλέρι), άλλοτε σε τόμους, άλλοτε σε μικρές εργασίες και άρθρα επιθεώρησης, συμπεριλαμβανομένων και των πιο καινούριων δημοσιογράφων του ρεπουμπλικάνικου κόμματος. Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτή τη σχέση μεταξύ των διαφόρων εποχών άνθησης αυτής της ψευδοϊστορικής κ αι ψευδοκριτικής φιλολογίας: 1) Φιλολογία οφειλόμενη στα συντηρη­ τικά στοιχεία, μανιασμένα λόγω της πτώσης της Δ εξιάς κ αι της Φ ατρίας1 (δηλαδή λόγω της μειωμένης σπουδαιότητας στη ζωή του κράτους ορισμένων ομάδων μεγάλων ιδιοκτητών γης και της αριστοκρατίας, μια και δεν μπορεί να γίνει λόγος για υπο­ κατάσταση των τάξεων), πικρόχολη, οργισμένη, δηκτική, δίχως εποικοδομητικά στοιχεία, δίχιρς ιστορικές αναφορές σε μια οποιαδήποτε παράδοση, μια και στο παρελθόν δεν υπάρχει κα­ νένα αντιδραστικό σημείο αναφοράς που να μπορεί να προταθεί προς ανάπλαση με κάποια αιδώ κ ι αξιοπρέπεια: στο παρελ­ θόν υπήρχαν τα παλιά περιφερειακά καθεστώτα και οι επιρ­ ροές του Π άπα και της Αυστρίας. Η «κατηγορία», που απευθύ­ νεται στο κοινοβουλευτικό καθεστώς, ότι δεν είναι «εθνικό» αλλ’ απομίμηση ξένων προτύπων, παραμένει μια κενή ανώφελη κατηγόρια, που καλύπτει μονάχα τον πανικό λόγω μιας, μικρής μάλιστα, εισόδου των λαϊκών μαζών στη ζωή του Κράτους· η αναφορά σε μια ιταλική «παράδοση» διακυβέρνησης είναι α να­ γκαστικά ασαφής κι αόριστη, επειδή μια τέτοια παράδοση δεν έχει προοπτικές που να μπορούν να εκτιμηθούν ιστορικά: στο παρελθόν ολόκληρο δεν υπήρξε ποτέ μια ιταλική εδαφική-κρα-

1. Consorteria: Στην εποχή του Μεσαίωνα συσπείρωση ομάδων από συγγενικές οικογένειες ευγενών με κοινούς πολιτικούς στόχους.

102

τική ενότητα, η προοπτική της παπικής ηγεμονίας χαρακτηρι­ στική του Μεσαίωνα μέχρι την περίοδο της ξένης κυριαρχίας) έχει ήδη ανατραπεί από τον νεογουελφισμό, κλπ. (Αυτή η προοπτική, θα βρεθεί τελικά στη ρωμαϊκή εποχή, με ταλαντεύσεις, ανάλογα με τα κόμματα, μεταξύ της Δημοκρατικής και της Καισαρικής Ρώμης, αλλά το γεγονός θ ’ αποκτήσει μια νέα ση­ μασία και θα ’ναι χαρακτηριστικό των νέων κατευθύνσεων που αποτυπώνονται στις λαϊκές ιδεολογίες). Αυτή η αντιδραστική φιλολογία προηγείται εκείνης της ομά­ δας Οριάνι-Μ ισιρόλι, που έχει μια περισσότερο λαϊκο-εθνική σημασία κι αυτή η τελευταία προηγείται της ιδεολογίας της ο­ μάδας Γκομπέτι-Ντόρσο, που έχει ακόμα μια άλλη, πιο επίκαι­ ρη σημασία. Εν πάση περιπτώσει, ακόμα κι αυτές οι δύο νέες τάσεις συνεχίζουν να έχουν έναν αφηρημένο και λογοτεχνικό χαρακτήρα. Έ να από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία με τα οποία αυτές ασχολούνται είναι το πρόβλημά της απουσίας μιας θρη­ σκευτικής Μεταρρύθμισης στην Ιταλία, όπως εκείνη των Διαμαρτυρομένων, πρόβλημα που τίθεται με τρόπο μηχανιστικό κι επιφανειακό κι επαναλαμβάνει ένα από τα θέματα που καθοδη­ γούν τον Μασάρικ στις μελέτες του για την ιστορία της Ρω­ σίας.* Συνολικά αυτή η φιλολογία είναι σημαντική από την άποψη «ντοκουμέντων» για την εποχή κατά την οποία εμφανίστηκε. Τα βιβλία των «δεξιών» απεικονίζουν την πολιτική και ηθική δια­ φθορά την περίοδο που ήταν η Αριστερά στην εξουσία, αλλά οι δημοσιεύσεις των επιγόνων του Κόμματος της Δράσης δεν π α ­ ρουσιάζουν σαν καλύτερη την περίοδο διακυβέρνησης της Δε­ ξιάς. Δεν προέκυψε, λοιπόν, καμιά ουσιαστική αλλαγή κατά τη μετάβαση από τη Δ εξιά στην Αριστερά: ο μαρασμός στον οποίο βρίσκεται η χώρα δεν οφείλεται στο κοινοβουλευτικό καθεστώς

* Τ.Τ ζ.Μ ασάρικ, Russland und Europa, Studien über die geistigen Strömungen in Russland τόμοι 2, Ιένα, 1913. (Μεταφρ. στα ιταλικά: Ρω­ σία και Ευρώπη, (Μελέτες πάνω στα πνευματιχά ρεύματα στη Ρωσία) μετάφραση από τον Ε. Λο Γκάτο, Ρώμη, 1925, τόμοι 2. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

103

(πού, απλά, εκθέτει δημόσια και γνωστοποιεί αυτό που προη­ γούμενα παρέμενε κρυφό ή γινόταν αφορμή για τη δημοσίευση λαθραίων λιβελλογραφημάτων), αλλά στην οργανική αδυναμία κι ασυνέπεια της κυρίαρχης τάξης και στη μεγάλη αθλιότητα και καθυστέρηση της χώρας. Πολιτικά η κατάσταση είναι μπλεγμένη: τη δεξιά υποστηρίζουν οι κληρικοί, το κόμμα της Συλλάβου, το οποίο αρνείται συλλήβδην όλο το σύγχρονο πολι­ τισμό και μποϋκοτάρει το νόμιμο Κράτος, το οποίο όχι μόνο φέρνει εμπόδια στο να συγκροτηθεί ένα πλατύ συντηρητικό κόμμα αλλά και κρατά τη χώρα με την εντύπωση της αστάθειας και της αβεβαιότητας του νέου ενιαίου Κράτους· το κέντρο υ­ ποστηρίζεται από όλο το φάσμα των φιλελεύθερων, από τους μετριοπαθείς μέχρι τους ρεπουμπλικάνους στους οποίους επε­ νεργούν όλες οι μνήμες των ωδών της εποχής των αγώνων και που αλληλοδυσφημίζονται ανελέητα* στην αριστερά, η άθλια χώρα, η καθυστερημένη, η αναλφάβητη, εκφράζει με σποραδι­ κό ασυνεχή, υστερικό τρόπο, μια σειρά ανατρεπτικών-αναρχοειδών τάσεων, δίχως συνέπεια και συγκεκριμένη πολιτική κα­ τεύθυνση, οι οποίες ενθαρρύνουν μια πυρετώδη κατάσταση χω­ ρίς εποικοδομητικό μέλλον. Δεν υπάρχουν «οικονομικά κόμμα­ τα» αλλά ομάδες ξεπεσμένων ιδεολόγων απ’ όλες τις τάξεις, πετεινοί που προαναγγέλλουν έναν ήλιο που δε λέει ποτέ ν ’ ανατείλει. Τα βιβλία της ομάδας Μόσκα-Τουριέλο θ’ αρχίσουν να κυ­ κλοφορούν ξανά στα χρόνια πριν από τον πόλεμο (μπορούμε να δούμε στη «Voce» τη συνεχή επίκληση προς τον Τουριέλο) το δε νεανικό βιβλίο του Μόσκα επανεκδόθηκε το 1925 μαζί με κάποια σημείωση του συγγραφέα για να υπενθυμίσει ότι πρό­ κειται για ιδέες του 1883 και πως ο συγγραφέας το 1925 δεν είναι πια σύμφωνος με τον εικοσιτετράχρονο συγγραφέα του 1883. Η επανέκδοση του βιβλίου του Μόσκα αποτελεί ένα από τα τόσα δείγματα της ασυνειδησίας και του πολιτικού ερασιτε­ χνισμού των Φιλελευθέρων κατά την πρώτη και τη δεύτερη με­ ταπολεμική περίοδο. Κατά τ’ άλλα, το βιβλίο είναι χοντροκομ­ μένο, άτεχνο, γραμμένο στα γρήγορα από έναν νεαρό που θέλει να «διακριθεί» στον καιρό του, με μια εξτρεμιστική στάση και με χοντροκομμένες και πρόστυχες κουβέντες με την αντιδραστι­ 104

κή έννοια. Ο ι πολιτικές αντιλήψεις του Μόοκα είναι θολές και ταλαντευόμενες, η φιλοσοφική του προπαρασκευή είναι μηδα­ μινή (και τέτοια παρέμεινε καθόλη τη φιλολογική σταδιοδρομία του Μόσχα) οι αρχές του για την τεχνική της πολιτικής είναι κι αυτές θολές κ ι αόριστες κ ι έχουν νομικό χαρακτήρα περισσότε­ ρο. Η σύλληψη περί «πολιτικής τάξης», η αναφορά στην οποία θα γίνει το κέντρο όλων των κειμένων της πολιτικής επιστήμης του Μόοκα, χαρακτηρίζεται από μια εξαιρετική αδυναμία και δεν είναι ούτε αιτιολογημένη ούτε δικαιολογημένη θεωρητικά. Παρ’ όλ’ αυτά, το βιβλίο του Μόσκα είναι χρήσιμο σαν ντοκου­ μέντο. Ο συγγραφέας θέλει να είναι, σκόπιμα υπεράνω προκα­ ταλήψεων, θέλ^ι να μιλά χωρίς να σκοτίζεται για τους άλλους κι έτσι τελειώνει αποκαλύπτοντας πολλές όψεις της ιταλικής ζωής εκείνης της εποχής που διαφορετικά δε θα είχαν καταγραφεί. Γύρω από το θέμα της πολιτικής και στρατιωτικής γραφει­ οκρατίας, της αστυνομίας κλπ., ο Μόσκα προσφέρει επιτηδευ­ μένα, καμιά φορά, πλαίσια, αλλά με μια υπόσταση αλήθειας (π.χ. σχετικά με τους υπαξιωματικούς του στρατού, με τους α­ ντιπροσώπους για τη δημόσια ασφάλεια, κλπ). Ο ι παρατηρή­ σεις του είναι ιδιαίτερα αξιόλογες αναφορικά με τη Σικελία, λόγω της άμεσης εμπειρίας του Μόσκα από εκείνο το περιβάλ­ λον. Το 1925, ο Μόσκα άλλαξε άποψη και προοπτικές, το υλικό του ξεπεράστηκε, ωστόσο επανέκδοσε το βιβλίο από φιλολογι­ κή ματαιοδοξία, νομίζοντας ότι το απάλλαξε προσθέτοντας κάποια παλινωδική σημειωσούλα. Σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Ιταλία ιδιαίτερα το 1883 και σχετικά με τη στάση των κληρικών μπορεί να βρεθεί κάποιος ενδιαφέρων υπαινιγμός στο βιβλίο του στρατάρχη Λιοτί, Ν εανικά Γράμματα (Παρίσι, Γκρασέ, 1931). Κατά τον Λιοτί, πολλοί Ιταλοί, μεταξύ των πιο αφοσιωμένων στο Βατι­ κανό, δεν πίστευαν στο μέλλον του Βασιλείου* προέβλεπαν την αποσύνθεσή του από την οποία θα γεννιόταν μια Ά ν ω Ιταλία με πρωτεύουσα την Φλωρεντία, μια μεσημβρινή με πρωτεύουσα τη Νάπολη κι η Ρώμη στη μέση, μ’ έξοδο στη θάλασσα. Σχετικά με τον τοτινό ιταλικό στρατό, που στη Γαλλία έχαιρε ελάχιστης εκτίμησης, ο Λιοτί αναφέρει την κρίση του κόμη Σαμπόρ: «Μην ξεγελιέστε. Ό λ α όσα ξέρω, με κάνουν να τον (τον ιταλικό 105

στρατό) θεωρώ πολύ σοβαρό, πολύ αξιοπρόσεκτο. Πίσω από τους κάπως θεατρινίστικους τρόπους τους και τα φτερά τους, οι αξιωματικοί είναι εξαιρετικά καταρτισμένοι και προσεκτι­ κοί. Αυτή είναι εξάλλου η γνώμη του ανηψιού μου από την Πάρμα, που ακόμα δεν πληρώθηκε για τις αγάπες του». Ό λη η έντονη επεξεργασία των ερμηνειών του ιταλικού π α ­ ρελθόντος και όλη η σειρά των ιδεολογικών κατασκευασμάτων και των ιστορικών μυθιστορημάτων που προήλθαν α π ’ αυτές, συνδέονται κυρίως με την «αξίωση» να βρουν μια εθνική ενότη­ τα, τουλάχιστον ντε φάκτο, σ’ όλη την περίοδο από τη Ρώμη μέχρι σήμερα (συχνά μάλιστα και πριν από τη Ρώμη, όπως η περίπτωση των «Πελασγών» του Τζομπέρτι κι άλλες πιο πρό­ σφατες). Πώς γεννήθηκε αυτή η αξίωση, πώς διατηρήθηκε και γιατί ισχύει ακόμα; Ε ίναι σημάδι δύναμης ή αδυναμίας; Είναι η αντανάκλαση νέων κοινωνικών σχηματισμών, σίγουρων για τους εαυτούς τους, που αναζητούν και δημιουργούν τίτλους ευ­ γένειας στο παρελθόν, ή μήπως είναι, αντίθετα, η αντανάκλαση μιας εναγώνιας «επιθυμίας για ένα πιστεύω», ένα στοιχείο ι­ δεολογικού φανατισμού (και φανατικοποίησης), που οφείλει α ­ κριβώς να «θεραπεύσει» τις δομικές αδυναμίες και να εμποδί­ σει ένα φοβερό όλεθρο; Αυτή η τελευταία φαίνεται να ’ναι η σωστή ερμηνεία, συνδυαζόμενη με το γεγονός της εξέχουσας σπουδαιότητας (όσον αφορά στους οικονομικούς σχηματι­ σμούς) των διανοουμένων, δηλαδή των μικροαστών σε σύγκρι­ ση με τις καθυστερημένες οικονομικά και πολιτικά ανίκανες τά ­ ξεις. Η εθνική ενότητα, είν’ αλήθεια, θεωρείται τυχαία, γιατί «άγριες» δυνάμεις, μη επακριβώς γνωστές, στοιχειωδώς κατα­ στρεπτικές, δραστηριοποιούνται συνεχώς στη βάση τους. Η σι­ δηρά δικτατορία των διανοουμένων και μερικών ομάδων στις πόλεις μαζί με την ιδιοκτησία γης, διατηρεί την συνοχή της διεγείροντας μονάχα υπερβολικά τα στρατευμένα στοιχεία τους μ’ αυτό το μύθο περί ιστορικού πεπρωμένου, πιο δυνατό από κά­ θε έλλειψη και κάθε πολιτική και στρατιωτική ανικανότητα. Ε ί­ ναι σ’ αυτό το πεδίο που την οργανική σύνδεση των λαϊκώνεθνικών μαζών με το Κράτος αντικαθιστά μια διαλογή «εθελο­ ντών» του «έθνους» με την αφηρημένη έννοια. Κανείς δεν έχει σκεφτεί ότι το πρόβλημα ακριβώς που τέθηκε από τον Μακια106

βέλι, διακηρύσσοντας την ανάγκη αντικατάστασης των τυχο­ διωκτών και άπιστων μισθοφόρων από εθνοφύλακες, δεν θα λυθεί μέχρις ότου και ο «εθελοντισμός» δεν ξεπεραστεί από τη «λαϊκο-εθνική» πραγματικότητα της μάζας, μια κ αι ο εθελοντι­ σμός είναι ενδιάμεση λύση, αμφίβολη, άλλο τόσο επικίνδυνη όσο κι ο μισθοφορισμός. Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζουν το ιστορικό γίγνεσθαι οι ιδεολογικές ερμηνείες του ιταλικού σχηματισμού θα μπορού­ σε να ονομαστεί «φετιχιστική ιστορία»: σύμφωνα μ’ αυτήν, αφηρημένες και μυθολογικές «προσωπικότητες» γίνονται πρωτα­ γωνιστές της ιστορίας. Στον Πολιτικό αγώνα του Ο ριάνι υπάρ­ χει το πιο δημοφιλές απ’ αυτά τα μυθολογικά σχήματα, εκείνο που έχει γεννήσει μια ακόμα πιο μεγάλη σειρά εκφυλισμένων απογόνων. Βρίσκουμε εδώ την Ομοσπονδία, την Ενότητα την Επανάσταση, την Ιταλία, κλπ., κλπ. Στον Ο ριάνι είναι σαφής μία από τις αιτίες αυτού του τρόπου του να αντιλαμβάνεσαι την ιστορία μέσα από μυθολογικές μορφές. Ο κριτικός κανόνας ότι όλη η ιστορική εξέλιξη αποτελεί ντοκουμέντο από μόνη της, ότι το παρόν διασαφηνίζει και αιτιολογεί το παρελθόν, κατα­ λήγει να νοείται μηχανικά, επιφανειακά και να υποβιβάζεται σ’ ένα νόμο που προσδιορίζει την ευθυγραμμικότητα και την «μονογραμμικότητα» (συν το ότι ο ιστορικός ορίζοντας όλο και στενεύει στα εθνικά γεωγραφικά όρια και το γεγονός αποσπάται από την πολυπλοκότητα της παγκόσμιας ιστορίας, από το σύστημα των διεθνών συσχετισμών στους οποίους αντίθετα α­ ναγκαστικά είναι προσκολλημένο). Το πρόβλημα της αναζήτη­ σης των ιστορικών ριζών ενός συγκεκριμένου και εμπεριστατω­ μένου γεγονότος, - ο σχηματισμός του σύγχρονου ιταλικού Κράτους κατά τον XIX αιώνα - μετασχηματίζεται σ’ εκείνο της θεώρησης αυτού του Κράτους σαν Ενότητα ή σαν Έ θνος ή γε­ νικά σαν Ιταλία, σ’ όλη την προηγούμενη ιστορία έτσι, όπως το πουλί πρέπει να υπάρχει μέσα στο γονιμοποιημένο αυγό. Προκειμένου ν ’ ασχοληθούμε μ’ αυτό το θέμα ας δούμε τις κριτικές παρατηρήσεις του Αντόνιο Λαμπριόλα στα Ποικίλα Κείμενα (σελ. 487-90, σελ. 317-442 passim και στο πρώτο από τα Δ οκίμια του στη σελ. 50-52). Σχετικά μ’ αυτό το σημείο ας δούμε και τι λέει ο Κρότσε στην Ιστορία της Ιστοριογραφίας, 107

II, σελ. 227-28 της πρώτης έκδοσης και σ’ όλο αυτό το έργο τη μελέτη της «συναισθηματικής και πρακτικής» καταγωγής και το «κριτικά ανέφικτο» μιας «γενικής ιστορίας της Ιταλίας. 'Αλλες συναφείς με αυτές παρατηρήσεις είναι εκείνες του Αντόνιο Λαμπριόλα απ’ αφορμή μια γενική ιστορία του χριστιανισμού, η οποία φαινόταν στον Λαμπριόλα ασύστατη όπως όλες οι ιστο­ ρικές κατασκευές που εκλαμβάνουν σαν αντικείμενο ανύπαρ­ κτες «οντότητες» (βλ. III Δοκίμιο, σελ. 113). Μ ια συγκεκριμένη αντίδραση, με την έννοια που υποδείχτηκε από τον Λαμπριόλα, μπορεί να παρατηρηθεί στα ιστορικά (αλ­ λά και στα πολιτικά) κείμενα του Σαλβέμινι, ο οποίος ούτε θέ­ λει να ξέρει περί «γουέλφων» και «γκιμπελίνων», το ένα κόμμα των ευγενών και της Α υτοκρατορίας και τ’ άλλο του λαού και του Π απάτου, γιατί - όπως λέει - τ’ αναγνωρίζει μόνο σαν «τοπικά κόμματα», αγωνιζόμενα για λόγους πραγματικά τοπι­ κούς οι οποίοι δεν συνέπιπταν μ’ εκείνους του Παπάτου και της Αυτοκρατορίας. Στον πρόλογο του βιβλίου του σχετικά με τη Γαλλιχή Επανά­ σταση, μπορεί κανείς να δει θεωρητικοποιημένη αυτή τη στάση του Σαλβέμινι μαζί μ’ όλες τις αντιιστορικές υπερβολές που φέρνει από κοντά: (Το βιβλίο Η Γαλλική Επανάσταση α ξίζει να κριθεί κι από μιαν άλλη άποψη: το ότι η Επανάσταση μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει λήξει με τη Μάχη του Βαλμί είναι ισχυρι­ σμός ασύστατος): «Η αναρίθμητη ποικιλία των επαναστατικών γεγονότων» συνήθως αποδίδεται συλλήβδην σε μια οντότητα «Επανάσταση» αντί να «χρεώνει κάθε γεγονός στο άτομο ή σε ομάδες πραγματικών ανθρώπων, οι οποίοι δεν υπήρξαν δη­ μιουργοί σε ιστορικό επίπεδο». Αν, όμως, η ιστορία περιορι­ στεί σ’ αυτή μονάχα την έρευνα, θα ’ταν κάτι το εξαιρετικά άθλιο και θ α γινόταν, μεταξύ των άλλων και ακατανόητη. Μένει να δούμε πώ ς συγκεκριμένα ο Σαλβέμινι διασαφηνίζει την ανακολουθία που προκύπτει από την σε μεγάλο βαθμό μο­ νόπλευρη τοποθέτησή του για το μεθοδολογικό πρόβλημα, παίρνοντας υ π’ όψη αυτή την κριτική εγγύηση: αν δεν ήταν γνωστή από άλλα έργα η αναφερόμενη εδώ ιστορία και είχαμε στη διάθεσή μας μόνο αυτό το βιβλίο, θα ’ταν κατανοητή η διαδοχή των γεγονότων που περιγράφτηκαν; Δηλαδή, πρόκει­ 108

ται για μια «ολοκληρωμένη» ιστορία ή για μια «πολεμική» ιστο­ ρία ή πολεμικά συμπληρωματική, που έχει απλά την πρόθεση (είτε υποστηρίζει χωρίς, αναγκαστικά, να έχει την πρόθεση) να προσθέσει κάποιες πινελιές σ’ έναν πίνακα ήδη σχεδιασμένον από άλλους; Αυτή η εγγύηση θα ’πρεπε πάντα να υπάρχει σε κάθε κριτική, μια και συχνά έχουμε να κάνουμε με έργα που καθαυτά δε θα ’ταν ικανοποιητικά, που θα μπορούσαν όμως να φανούν πολύ χρήσιμα στο γενικό πλαίσιο μιας ορισμένης κουλ­ τούρας, σαν «ολοκληρώματα και συμπληρώματα» άλλων εργα­ σιών ή ερευνών. Γράφει ο Αντόλφο Ομοντέο στην «Crítica» της 20ης Ιουλίου 1932, σελ. 280: «Στους πατριώτες (ο Πιέρο Μαρκόνι) πρόσφερε τη θέση που τότε είχε πέραση - υπαίτιος ο Σαλβέμινι - ότι η ιστορία του Ριζορτζιμέντο ήταν τάχα ιστοριούλα, δεν ήταν αρκετά ποτισμένη με αίμα· ότι η ενότητα ήταν δώρο περισσότερο μιας ευνοϊκής τύχης, παρά αντάξια να την απο­ κτήσουν οι Ιταλοί- ότι το Ριζορτζιμέντο ήταν έργο της μειοψη­ φίας ενάντια στην απάθεια της πλειοψηφίας. Αυτή η θέση, γέν­ νημα της αδεξιότητας του ιστορικού υλισμού ως προς το να εκτιμήσει το ηθικό μεγαλείο από μόνο του, χωρίς την εμπειρική στατιστική των ποταμών αίματος που χύθηκαν και τον υπολο­ γισμό των συμφερόντων (εύκολα τη θεωρούσαν ευλογοφανή κι ήταν αναγκασμένη να τρέχει μέσα σ’ όλα τα περιοδικά και τις εφημερίδες και να προσπαθεί να κάνει τους αμαθείς να υποτι­ μούν τα στριφνά έργα του Ματσίνι και του Καβούρ), αυτή η θέση, λοιπόν, χρησίμευσε σαν βάση στον Μαρκόνι για μια δή­ θεν ηθική συλλογιστική του ύφους της Voce». (Ο Ομοντέο γρά­ φει αναφορικά με τον Πιέρο Μαρκόνι - που πέθανε στον πόλε­ μο - κ αι τη δημοσίευσή του, Εγώ άχουγα τον διοικητή, Φλωρε­ ντία, αχρονολόγητο). Ο ίδιος όμως ο Ομοντέο, στο βιβλίο του Ο αιώνας του Ριζορτζιμέντο, δεν καταφέρνει να δώσει μια ερμηνεία κ ι ένα οικοδό­ μημα που να μην είναι επιφανειακό και πομπώδες. Το ότι το Ριζορτζιμέντο υπήρξε η ιταλική συνεισφορά στο μεγάλο ευρω­ παϊκό κίνημα του XIX αιώνα, δε σημαίνει οπωσδήποτε ότι η ηγεμονία του κινήματος ανήκε στην Ιταλία κ ι ούτε σημαίνει ότι το ίδιο το κίνημα δεν ακολουθήθηκε απρόθυμα και με βαριά καρδιά από τη δραστήρια «πλειοψηφία της μειοψηφίας». Το 109

προσωπικό μεγαλείο του Καβούρ και του Ματσίνι εκδηλώθηκε ακόμα περισσότερο από ιστορική άποψη σαν όαση μέσα στην έρημο. Ο ι κριτικές παρατηρήσεις του Ομοντέο, όσον αφορά την αντίληψη ότι το Ριζορτζιμέντο είναι «ιστοριούλα», είναι κακε­ ντρεχείς και πρόστυχες κι ούτε καν καταφέρνει να καταλάβει πώ ς μια τέτοια αντίληψη υπήρξε η μοναδική κάπως σοβαρή προσπάθεια, προκειμένου να επιτευχθεί η «εθνικοποίηση» των λαϊκών μαζών, να δημιουργηθεί δηλαδή ένα δημοκρατικό κίνη­ μα που να 'χει ιταλικές ρίζες κι ιταλικά αιτήματα. (Είναι πα ρά­ ξενο το γεγονός ότι ο Σαλβατορέλι, αναφερόμενος σ’ ένα σημεί­ ωμα της «Cultura» στην Ιστορία της Ευρώπης του Κρότσε και στον Αιώ να τον Ρ ιζορτζιμέντο του Ομοντέο, θεωρεί αυτή σαν έκφραση δημοκρατικής κατεύθυνσης και την κροτσιανή ιστορία καθαρά φιλελεύθερης συντηρητικής κατεύθυνσης). Κατά τ’ άλλα μπορεί κανείς να παρατηρήσει: αν η ιστορία του παρελθόντος δεν είναι δυνατό να μη γραφτεί σύμφωνα με τα συμφέροντα και για τα συμφέροντα του παρόντος, η κριτική φόρμουλα ότι δηλαδή είναι αναγκαίο να γραφτεί η ιστορία αυ­ τού που συγκεκριμένα υπήρξε το Ριζορτζιμέντο (αν δεν υποδη­ λώνει μιαν επίκληση στο σεβασμό και στην πληρότητα της τεκ­ μηρίωσης) δεν είναι άραγε ανεπαρκής και περιορισμένη; Το να εξηγήσουμε πώ ς έγινε συγκεκριμένα το Ριζορτζιμέντο, ποιες εί­ ναι οι φάσεις της αναγκαίας ιστορικής εξελικτικής πορείας, οι οποίες κορυφώθηκαν σ’ εκείνο το ορισμένο γεγονός, πιθανά να ’ναι απλά ένας καινούριος τρόπος παρουσίασης της επιφανεια­ κής και μηχανιστικής δήθεν «αντικειμενικότητας». Πρόκειται συχνά για «πολιτική» διεκδίκηση αυτού που είναι ικανοποιημέ­ νος και στην πορεία προς το παρελθόν βλέπει σωστά μια πο­ ρεία προς το παρόν, μια κριτική στο παρόν κι ένα πρόγραμμα για το μέλλον. Η ομάδα Κρότσε Ομοντέο και Τσ. καθαγιάζει υποκριτικά (η υποκρισία ανήκει ιδιαίτερα στον Ομοντέο) την φιλελεύθερη περίοδο* και το ίδιο το βιβλίο του Ομοντέο, Σ τιγ­ μές πολεμικής ζωής αυτό δείχνει: δείχνει πώ ς η τζολιτιανή πε­ ρίοδος, η τόσο «δυσφημισμένη», έκρυβε κατά βάθος έναν «ακα­ τανίκητο» θησαυρό ιδεαλισμού και ηρωισμού. Α πό κει και πέ­ ρα, αυτές οι συζητήσεις, στο βαθμό που είναι καθαρά εμπειρι­ κής μεθοδολογίας, είναι ατελέσφορες. Κι αν γράψιμο ιστορίας 110

σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν ανα­ πτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν έτσι περισσότερο συγκεκριμένα ε­ νεργητικές και δραστήριες. Το μέγιστο μειονέκτημα όλων αυτών των ιδεολογικών ερμη­ νειών του Ριζορτζιμέντο συνίσταται στο εξής: ότι ήταν καθαρά ιδεολογικές, δεν είχαν δηλαδή την πρόθεση να υποκινήσουν πολιτικές δυνάμεις του σήμερα. Εργασίες λογίων, ερασιτεχνών, ακροβατικές κατασκευές ανθρώπων που θα ’θελαν να κάνουν επίδειξη ταλέντου, αν όχι ευφυΐας- άλλοτε σαν εναντίωση σε μικρές κλίκες διανοουμένων χωρίς μέλλον, άλλοτε γραμμένες για να δικαιολογήσουν ενεδρεύουσες αντιδραστικές δυνάμεις, αποδίδοντάς τους προθέσεις που δεν είχαν και φανταστικούς στόχους, οπότε αποτελούσαν υπηρεσίες μικρής σημασίας από λακέδες διανοούμενους (ο πιο αντιπροσωπευτικός τύπος αυτών των λακέδων είναι ο Μάριο Μισιρόλι) κι από μισθοφόρους της επιστήμης. Αυτές τις ιδεολογικές ερμηνείες της εθνικής και κρατικής συ­ γκρότησης της Ιταλίας ας τις εξετάσουμε και από μιαν άλλη σκοπιά: οι «μη κριτική» διαδοχή τους, από ατομικές παρορμήσεις «ευφυών», λίγο πολύ, προσωπικοτήτων, αποτελούν ντο­ κουμέντο του πρωτογονισμού των παλιών πολιτικών κομμάτων, του άμεσου εμπειρισμού του κάθε εποικοδομητικού έργου (συ­ μπεριλαμβανομένου κι αυτού που αφορά στο Κράτος), της α ­ πουσίας κάθε «σπονδυλωτού» κινήματος στην ιταλική ζωή, το οποίο να μπορεί ν ’ αναπτυχθεί από μόνο του σε μόνιμη και συνεχή βάση. Η έλλειψη ιστορικής προοπτικής από τα προ­ γράμματα των κομμάτων, προοπτικής οικοδομημένης «επιστη­ μονικά», δηλαδή με άκρα σοβαρότητα, προκειμένου να βασι­ στούν σ’ ολόκληρο το παρελθόν οι στόχοι που πρέπει να επι­ τευχθούν στο μέλλον και να προταθούν στο λαό σαν αναγκαιό­ τητα η οποία υπαγορεύει τη συνειδητή του συνεργασία, έχει (η έλλειψη ιστορικής προοπτικής... σ.τ.μ.) επιτρέψει ακριβώς την άνθηση τόσων ιδεολογικών μυθοπλασιών, οι οποίες, στην πραγματικότητα, είναι η πρόταση (το μανιφέστο) των πολιτι­ κών κινημάτων τα οποία αόριστα θεωρούνται αναγκαία, μα 111

που στην πράξη δεν γίνεται τίποτα για να υποκινηθούν. Αυτή είναι μια μέθοδος δράσης πολύ χρήσιμη στο να διευκολύνει τις «επιχειρήσεις» εκείνων των δυνάμεων που αποκαλούνται «σκο­ τεινές» ή «ανεύθυνες» κι έχουν για φερέφωνα τα «ανεξάρτητα περιοδικά»: οι πάντες έχουν τόσο ανάγκη να δημιουργήσουν ευκαιριακά κινήματα κοινής γνώμης, να τα διατηρήσουν ζω­ ντανά μέχρι την επίτευξη των καθορισμένων σκοπών και να τ ’ αφήσουν ύστερα να εξασθενίσουν και να πεθάνουν. Είναι εκ­ δηλώσεις όπως εκείνες των αληθινών κυριολεκτικά ιδεολογικών «τυχοδιωκτικών ομάδων» πρόθυμες να υπηρετήσουν τις πλου­ τοκρατικές ή άλλης φύσης ομάδες, συχνά μάλιστα προσποιού­ μενες ότι αγωνίζονται ενάντια στην πλουτοκρατία κλπ. Τ υπι­ κός οργανωτής τέτοιων «ομάδων» υπήρξε ο Π ίπο Νάλντι, οπα­ δός κι αυτός του Ο ριάνι και δημιουργός του Μ άριο Μισιρόλι και των δημοσιογραφικών αυτοσχεδιασμών του. Χρήσιμο θα ’ταν να συντάξουμε μια πλήρη βιβλιογραφία του Μάριο Μισιρόλι. Μερικά από τα βιβλία-του: Η σοσιαλιστική Μ οναρχία (γραμμένο το 1913), Φιλελεύθερη πολεμική, Α π ό ­ ψεις, Έ να πραξικόπημα (το 1925), Μια μάχη χαμένη, Η Ιταλία σήμερα (το 1932), Η δημοκρατία των επαιτώ ν (για τον Μολινέλα), Έ ρω τας και πείνα, Α πό δο τε τω Καίσαρι... (το 1929), Έ να βιβλίο για τον Π άπα, το 1917, κλπ. Τα μοτίβα που κύρια έθεσε σε κυκλοφορία ο Μισιρόλι είναι: 1) το ότι το Ριζορτζιμέντο υπήρξε μια βασιλική κατάκτηση κι όχι ένα λαϊκό κίνημα- 2) το ότι το Ριζορτζιμέντο δεν έλυσε τα προβλήματα των σχέσεων μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας, μοτίβο συνδεδεμένο με το πρώτο, μια που «ένας λαός που δεν είχε νιώσει τη θρησκευτική ελευθερία, δεν μπορούσε να νιώσει την πολιτική ελευθερία. Το ιδανικό της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας έγινε κληρονομιά και πρόγραμμα μιας ηρωικής μειοψηφίας, η ο ποία επινόησε την ενότητα ενάντια στη συγκατάθεση των λαϊκών μαζών». Η α­ πουσία της Μεταρρύθμισης των Διαμαρτυρομένων από την Ι­ ταλία θα ερμήνευε, σε τελευταία ανάλυση, όλο το Ριζορτζιμέντο και τη σύγχρονη εθνική ιστορία. Ο Μισιρόλι εφαρμόζει για την Ιταλία το ερμηνευτικό κριτήριο που εφαρμόστηκε από τον Μασάρικ για την ρωσική ιστορία (έστω κι αν ο Μισιρόλι έχει πει ότι συμφωνεί με την κριτική του Αντόνιο Λαμπριόλα ενά­ 112

ντια στον Μ ασάριχ σαν ιστορικό). Ό π ω ς ο Μ ασάριχ, έτσι κι ο Μισιρόλι (παρά τις σχέσεις του με τον Ζ. Σορέλ) δεν κατανοεί ότι η πνευματική και ηθική (δηλαδή «θρησκευτική») «μεταρ­ ρύθμιση» λαϊκής κλίμακας στον σύγχρονο κόσμο έγινε σε δύο χρόνους: πρώτα με τη διάδοση των αρχών της γαλλικής Επανά­ στασης κι έπειτα με τη διάδοση μιας σειράς αντιλήψεων, καρ­ πούς της φιλοσοφίας της πράξης, συχνά επηρεασμένες από τη φιλοσοφία του διαφωτισμού κι ύστερα από τον επιστημονικό εξελικτισμό. Το γεγονός ότι μια τέτοια «μεταρρύθμιση» διαδό­ θηκε χσνδροειδώς και υπό μορφή φυλλαδίων δεν είναι αξιόλο­ γη επίκληση ενάντια στην ιστορική της σημασία: ας μην πιστέ­ ψουμε ότι οι λαϊκές μάζες, επηρεασμένες από τον καλβινισμό, αφομοίωναν αντιλήψεις σχετικά πιο επεξεργασμένες κι εκλε­ πτυσμένες από εκείνες που πρόσφερε αυτή η φιλολογία των συγγραμμάτων: αντίθετα, έρχεται στο προσκήνιο το ζήτημα των ιθυνόντων αυτού του είδους της μεταρρύθμισης, του ασυ­ νεπή και μη δυναμικού κι ενεργητικού χαρακτήρα τους. Ούτε ο Μισιρόλι αποπειράται ν’ αναλύσει το γιατί η μειοψη­ φ ία που καθοδήγησε το κίνημα του Ριζορτζιμέντο δεν «πήγε προς το λαό» μήτε «ιδεολογικά», υιοθετώντας για λογαριασμό του το δημοκρατικό πρόγραμμα, το οποίο ωστόσο έφτανε στο λαό μέσω μεταφράσεων από τα γαλλικά-, μήτε «οικονομικά» με την αγροτική μεταρρύθμιση. Κάτι που «μπορούσε» να γίνει, μια και αγροτιά ήταν σχεδόίν όλος ο τότε λαός και η αγροτική μεταρρύθμιση ήταν μια έντονα αισθητή επιταγή, ενώ η Μεταρ­ ρύθμιση των Διαμαρτυρομένων συνέπεσε ακριβώς μ’ ένα πόλε­ μο των αγροτών στη Γερμανία και με συγκρούσεις μεταξύ ευγενών και αστών στη Γαλλία κλπ. (Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι την αγροτική μεταρρύθμιση, αντίθετα, εκμεταλλεύτηκε η Αυ­ στρία για να κεντρίσει τους χωρικούς ενάντια στους μεγαλοκτηματίες πατριώτες και ότι οι συντηρητικοί φιλελεύθεροι, με τις σχολές αμοιβαίας εκπαίδευσης και τα ιδρύματα αμοιβαίας βοή­ θειας ή μικρής πίστωσης στα ενέχειρα που έδινε ο λαός επεζήτησαν μόνο να κερδίσουν τη συμπάθεια των χωρικών και των ελάχιστων εργατικών πυρήνων της πόλης: ο Γενικός Σ υνεταιρι­ σμός των εργαζομένων του Τορίνο συμπεριλάμβανε μεταξύ των ιδρυτών (του) τον Καβούρ). «Η ενότητα δεν ήταν δυνατό να 113

επιτευχθεί με το Π απάτο, με την οικουμενικά και οργανικά ε­ χθρική του φύση προς κάθε σύγχρονη ελευθερία' δεν κατάφερε, ωστόσο, να θριαμβεύσει επί του Παπάτου, αντιπαραθέτοντας στην Καθολική ιδέα μιαν επίσης οικουμενική ιδέα που ν ’ αντι­ στοιχεί εξίσου στην ατομική και στην παγκόσμια συνείδηση που είχαν ανανεωθεί από τη Μεταρρύθμιση και την Επανάσταση». Αόριστες διαπιστώσεις και σε μεγάλο βαθμό χωρίς νόημα. Π οια οικουμενική ιδέα αντιπαράθεσε στον Καθολικισμό η γαλ­ λική Επανάσταση; Γιατί λοιπόν το κίνημα στη Γαλλία υπήρξε λαϊκό και στην Ιταλία όχι; Η περίφημη ιταλική μειοψηφία, «η­ ρωική» εξ ορισμού (σ’ αυτούς του συγγραφείς, η έκφραση «η­ ρωικός» έχει μια καθαρά «αισθητική» ή δημαγωγική σημασία και ταιριάζει στον ντον Τατσόλι όπως και στους ευγενείς μιλανέζους οι οποίοι σέρνονταν μπροστά στον αυτοκράτορα της Αυστρίας σε τέτοιο βαθμό ώστε γράφτηκε και ένα βιβλίο σχετι­ κά με το Ριζορτζιμέντο σαν επανάστασης «χωρίς ήρωες» με π α ­ ρόμοια φιλολογική και ευτελή έννοια), η οποία καθοδηγούσε το ενωτικό κίνημα, στην πραγματικότητα ενδιαφερόταν για οικο­ νομικά συμφέροντα περισσότερο παρά για φόρμουλες ιδεών και μαχόταν περισσότερο για να εμποδίσει το λαό να μπει στον αγώνα και να τον μετατρέψει σε κοινωνικό (με την έννοια μιας αγροτικής μεταρρύθμισης) κι όχι για να εναντιωθεί στους ε­ χθρούς της ενότητας. Ο Μισιρόλι γράφει ότι ο καινούριος π α ­ ράγοντας που εμφανίζεται στην ιταλική ιστορία μετά την ενό­ τητα, ο σοσιαλισμός, υπήρξε η πιο ισχυρή μορφή που πήρε η ενάντια στην ενότητα και τον φιλελευθερισμό αντίδραση (πράγμα που είναι μια ανοησία και δεν συμπίπτει με άλλες α­ πόψεις του ίδιου του Μισιρόλι, σύμφωνα με τις οποίες ο σοσια­ λισμός εισήγαγε στο Κράτος τις προηγούμενα απούσες κι αδιά­ φορες λαϊκές δυνάμεις). Ό π ω ς γράφει ο ίδιος ο Μισιρόλι: «Ο σοσιαλισμός όχι μόνο δεν τόνωσε το πολιτικό πάθος (!;), αλλά συνέτεινε δυναμικά στο να εξοντωθεί- ήταν το κόμμα των πτω­ χών και του πεινασμένου όχλου: τα οικονομικά ζητήματα όφειλαν αμέσως να προταχθούν, οι πολιτικές αρχές να παραχωρή­ σουν το πεδίο (!;) στα υλικά συμφέροντα»- πήγαινε να δημιουργηθεί ένα «εμπόδιο, αφήνοντας τις μάζες στις οικονομικές κατακτήσεις κι αποφεύγοντας όλα τα θεσμικά ζητήματα». Ο 114

σοσιαλισμός, δηλαδή, διέπραξε το σφάλμα (απ’ την ανάποδη) της περίφημης μειοψηφίας: αυτή μιλούσε μονάχα γ ι’ αφηρημένες ιδέες και πολιτικούς θεσμούς, εκείνος παρέβλεπε την πολι­ τική για χάρη αποκλειστικά της οικονομίας. Ε ίναι αλήθεια πως, κάπου αλλού, ο Μισιρόλι γ ι’ αυτό ακριβώς επαινεί τους ρεφορμιστές ηγέτες, κλπ· αυτά τα μοτίβα είναι οριανικής και ρεπουμπλικανικής καταγωγής υιοθετημένα επιφανειακά και χωρίς α ί­ σθηση υπευθυνότητας. Ο Μισιρόλι, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά αυτό που λέμε: ένας λαμπρός συγγραφέας· υπάρχει η θεμελιωμένη εντύ­ πωση πω ς λίγο νοιαζόταν για τις ιδέες του, για την Ιταλία, για τα πάντα· το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν το στιγμιαίο πα ιχνί­ δι μερικών αφηρημένων επινοημάτων και να επιπλέει πάντα με μια καινούρια κονκάρδα στο πέτο. (Μ ϊ&ϊγοΗ ¡1 π ^ ύ ίζζί) (δηλ. Μισιρόλι ο άνθρωπος ελατήριο). Το πολιτικό κίνημα, που οδήγησε στην εθνική ενοποίηση και στη διαμόρφωση του ιταλικού Κράτους, έπρεπε άραγε να κατα­ λήξει αναγκαστικά στον εθνικισμό και στον στρατοκρατικό ι­ μπεριαλισμό; Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι αυτή η κατάλη­ ξη είναι αναχρονιστική και αντιιστορική (δηλαδή τεχνητή και μικρής διάρκειας)· είναι πραγματικά αυτή ενάντια σ’ όλες τις ιταλικές παραδόσεις, τις ρωμαϊκές αρχικά τις Καθολικές αργό­ τερα. Ο ι παραδόσεις είναι κοσμοπολιτικές. Το ότι το πολιτικό κίνημα έπρεπε να αντιδράσει ενάντια στις παραδόσεις και να δώσει τόπο σ’ έναν εθνικισμό χαρακτηριστικό των διανοουμέ­ νων, μπορεί να εξηγηθεί, αλλά δεν πρόκειται για μια οργανικήλαϊκή αντίδραση. Εξάλλου, ακόμα και κατά το Ριζορτζιμέντο, ο Ματσίνι κι ο Τζομπέρτι προσπάθησαν να μπολιάσουν την κοσμοπολίτικη παράδοση με το εθνικό κίνημα, να φτιάξουν τον μύθο μιας αποστολής της αναγεννημένης Ιταλίας μέσα σε μια καινούρια Κοσμόπολη ευρωπαϊκή και παγκόσμια* πρόκειται ό ­ μως για ένα μύθο όλο λόγια και δημαγωγία, βασισμένο στο π α ­ ρελθόν κι όχι στις συνθήκες του παρόντος, διαμορφωμένες κιόλας ή όντας σε μια διαδικασία ανάπτυξης (παρόμοιοι μύθοι υπήρξαν πάντα μαγιά για την ιταλική ιστορία, ακόμα και για την πιο πρόσφατη, από τον Κ.Σέλλα μέχρι τον Ενρίκο Κοραντίνι κι από κει ως τον Ντ’ Ανούντσιο). Το ότι συνέβη ένα γεγο­ 115

νός στο παρελθόν δε σημαίνει ότι οφείλει να συμβεί στο παρόν και στο μέλλον· οι συνθήκες μιας στρατιωτικής επέκτασης στο παρόν και στο μέλλον δεν υπάρχουν και δε φαίνεται να ’ναι υπό διαμόρφωση. Η σύγχρονη επέκταση είναι χρηματιστικήςκαπιταλιστικής φύσης. Στο ιταλικό παρόν το στοιχείο «άνθρω­ πος» είναι ή ο «άνθρωπος-κεφάλαιο» ή «ο άνθρωπος-εργασία». Η ιταλική επέκταση μπορεί ν ’ ανήκει μόνο στον «άνθρωποεργασία» και ο διανοούμενος που αντιπροσωπεύει τον άν­ θρωπο-εργασία, δεν είναι σαν κι εκείνο τον παραδοσιακό δια­ νοούμενο, παραγεμισμένο δημαγωγίες και χάρτινες αναμνήσεις από το παρελθόν. Ο παραδοσιακός ιταλικός κοσμοπολιτισμός θα ’πρεπε να γίνει ένας κοσμοπολιτισμός σύγχρονου τύπου, δη­ λαδή τέτοιος που να εξασφαλίζει τις ευνοϊκότερες συνθήκες α­ νάπτυξης του ιταλού «ανθρώπου-εργασία» σ’ οποιοδήποτε μέ­ ρος του κόσμου κι αν βρίσκεται αυτός. 'Ο χι όντας πολίτης του κόσμου είτε σαν α ν « Γοτηαηυς είτε σαν Καθολικός, αλλά σαν παραγωγός πολιτισμού. Γι’ αυτό το λόγο μπορούμε να ισχυρι­ στούμε ότι η ιταλική παράδοση συνεχίζεται διαλεκτικά στον ερ­ γαζόμενο λαό και στους διανοούμενούς του και όχι στον πα ρα­ δοσιακό πολίτη και στον παραδοσιακό διανοούμενο. Ο ιταλι­ κός λαός είναι εκείνος ο λαός ο οποίος «με εθνική έννοια» ενδιαφέρεται περισσότερο για μια σύγχρονη μορφή κοσμοπολιτι­ σμού. 'Ο χι μόνο ο εργάτης, αλλά κι ο αγρότης και ιδιαίτερα ο αγρότης του Νότου. Η συνεργασία, προκειμένου να ανοικοδο­ μηθεί ο κόσμος σε οικονομικό επίπεδο, ενιαία, είναι χαρακτη­ ριστικό της παράδοσης του ιταλικού λαού και της ιταλικής ι­ στορίας, όχι για να κυριαρχήσουμε ηγεμονικά πάνω του και να ιδιοποιηθούμε τον καρπό της εργασίας άλλου, αλλά για να υ­ πάρξουμε και ν ’ αναπτυχθούμε ακριβώς σαν ιταλικός λαός: μπορεί ν ’ αποδειχτεί ότι ο Καίσαρας είναι η πρώτη αρχή αυτής της παράδοσης. Ο γαλλικού τύπου εθνικισμός είναι ένα ανα­ χρονιστικό περίττωμα στην ιταλική ιστορία, που ταιριάζει σ’ όσους έχουν στραμμένο το κεφάλι προς τα πίσω, όπως οι κολα­ σμένοι του Δάντη. Η «αποστολή» του ιταλικού λαού είναι το να πάρει τ ’ απάνω του ο ρωμαϊκός και μεσαιωνικός κοσμοπολιτι­ σμός, αλλά στην πιο σύγχρονη και προχωρημένη μορφή του. Να ’ναι και έθνος προλεταριακό, όπως ήθελε να πιστεύει ο Πά116

σκολι· προλεταριακό σαν έθνος επειδή υπήρξε ο εφεδρικός στρατός των ξένων καπιταλιστών, επειδή δίδαξε την τέχνη σ’ όλο τον κόσμο ακόμα και στους σκλαβωμένους λαούς. Ακριβώς γι’ αυτό πρέπει να καταταχθεί στο σύγχρονο μέτωπο του αγώνα για την αναδιοργάνωση του κόσμου κι όχι μόνο της Ιταλίας, που έχει συμβάλει στη δημιουργία του με την εργασία του, κλπ. κλπ.

Εισαγωγικά κριτήρια. Η ιστορία σαν εθνική «βιογρα­ φία». Α υτός ο τρόπος γραφής της ιστορίας αρχίζει με τη γέννηση του εθνικού συναισθήματος και είναι ένα πολιτικό εργαλείο προκειμένου να συντονιστούν κ αι να σταθεροποιηθούν στις π ο­ λυπληθείς μάζες τα στοιχεία που συνιστούν ακριβώς το εθνικό συναίσθημα. 1) Προϋποτίθεται ότι αυτό που είναι κοινός πόθος, υπήρχε πάντα και δεν μπορούσε να πιστοποιηθεί και να εκδηλωθεί α­ νοιχτά λόγω της παρέμβασης εξωτερικών δυνάμεων ή επειδή οι εσώτατες αρετές βρίσκονταν «εν υπνώσει»· 2) δημιούργησε ευ­ νοϊκές συνθήκες για την ελαιογραφική1 λαϊκή ιστορία· η Ιταλία έρχεται πραγματικά στη σκέψη μας σαν κάτι το αφηρημένο και συγκεκριμένο (πολύ συγκεκριμένο) ταυτόχρονα, σαν την όμορ­ φη σοβαρή γυναίκα των λαϊκών ελαιογραφιών, που επηρεά­ ζουν περισσότερο απ’ όσο μπορεί κανείς να φανταστεί την ψ υ­ χολογία ορισμένων λαϊκών στρωμάτων, θετικά κι αρνητικά (αλ­ λά πάντα με παράλογο τρόπο), σαν τη μητέρα της οποίας «γιοι» είναι οι Ιταλοί. Μ’ ένα πέρασμα που φαίνεται τραχύ και παράλογο, που έχει ωστόσο αναμφίβολα αποτελεσματικότητα, η βιογραφία της «μητέρας» μετασχηματίζεται στη συλλογική βιογραφία των «αγαθών υιών», σ’ αντιπαράθεση με τους εκφυ­ λισμένους, αποπροσανατολισμένους κλπ γιους. Ε ίναι κατανοη-

1. Oleografica: Έ χει κ αι την έννοια του συνηθισμένου, ίο υ καθόλου πρω τότυπου, του χωρίς αξία.

117

ιό ότι ένας τέτοιος τρόπος γραφής και απαγγελίας της ιστορίας γεννήθηκε για λόγους πρακτικούς, προπαγανδιστικούς: γιατί όμως εξακολουθεί να υπάρχει σ’ αυτή την παράδοση; Σήμερα αυτή η παρουσίαση της ιστορίας της Ιταλίας είναι διπλά αντιιστορική: 1) επειδή έρχεται σ’ αντίθεση με την πραγ­ ματικότητα· 2) επειδή στέκεται εμπόδιο στο ν ’ αξιολογηθεί α ­ νάλογα η προσπάθεια που επιτελέστηκε από τους ανθρώπους του Ριζορτζιμέντο σμικρύνοντας την εντύπωση και την ιδιομορ­ φ ία της, προσπάθεια που δεν στράφηκε μόνο ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς, αλλά ιδιαίτερα ενάντια στις συντηρητι­ κές εσωτερικές δυνάμεις που ήταν αντίθετες στην ενοποίηση. Για να γίνουν κατανοητοί οι «διαπαιδαγωγικοί» λόγοι αυτής της μορφής ιστορίας, ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση μπορεί να φανεί χρήσιμος ο παραλληλισμός με τη γαλλική κατάσταση την ίδια εποχή κατά την οποία έλαβε χώρα το Ριζορτζιμέντο. Ο Ναπολέοντας ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας των Γάλλων κι όχι της Γαλλίας, έτσι κι ο Λουδοβίκος Φίλιππος, βασιλιάς των Γάλλων. Η ονομασία έχει ένα βαθύ εθνικό-λαϊκό χαρακτήρα και δηλώνει μια καθαρή τομή με την εποχή του πατριαρχικού κράτους, δίνει μεγαλύτερη σπουδαιότητα στους ανθρώπους α π ’ ό,τι στην επικράτεια. Έ τσι η «Μαριάννα» μπορεί να τραγου­ διέται στη Γαλλία από τους π ιο ένθερμους πατριώτες, ενώ στην Ιταλία το να κάνεις γελοιογραφία τη στιλιζαρισμένη φιγούρα της Ιταλίας θα σήμαινε χωρίς άλλο ότι είσαι αντιπατριώτης, όπως αντιπατριώτες ήταν οι σανφεντιστές και οι ιησουίτες πριν και μετά από το 1870. Μ ία απόρροια των διάφορων «θεωριών» σχετικών με το ιτα­ λικό Ριζορτζιμέντο είναι αυτός ο ιδιαίτερος σεχταρισμός που χαρακτηρίζει την ιταλική νοοτροπία και που εκδηλώνεται με μια κάποια μανία καταδίωξης, του να πιστεύεις ότι ποτέ δεν σε έκριναν σωστά κι ότι σε κακομεταχειρίζονται, του να πιστεύεις ότι είσαι το θύμα διεθνών συνωμοσιών, ότι έχεις ξεχωριστά ιστορικά δικαιώματα που παραγνωρίζονται και καταπατούνται κλπ. Αυτή η νοοτροπία είναι διάχυτη είτε στα δημοκρατικά ρεύματα ματσινικής καταγωγής είτε στα συντηρητικά εκείνα τα νεογουελφικής και τζομπερτικής καταγωγής κ αι είναι συνδεδε118

μένη με την ιδέα μιας εθνικής «αποστολής», νεφελώδικα ευ­ νοούμενης και μυστηριωδώς θεωρούμενης- εν πάση περιπτώσει αποκρυσταλλώνεται σε γαλλοφοβία, μια και φαίνεται πω ς η Γαλλία ήταν αυτή που απέσπασε από την Ιταλία τα πολιτικά πρωτοτόκια της κληρονομιάς της Ρώμης. Στην περίοδο του Ριζορτζιμέντο, η πάλη ενάντια στην Αυστρία μετρίασε αυτό το συναίσθημα, αλλά σήμερα, μετά τον αφανισμό της αυστριακής Αυτοκρατορίας, αυτό πήρε τ’ απάνω του κι είναι ακόμα έντονο λόγω των ζητημάτων της Βαλκανικής, τα οποία θεωρούνται σαν μια αντανάκλαση της γαλλικής εχθρότητας. Κατά τη διαμόρφωση του ενιαίου ιταλικού Κράτους «κληροδοτήθηκαν» όλες οι πολιτικές-πολιτιστικές λειτουργίες που α­ ναπτύχτηκαν από τα επιμέρους προηγούμενα κρατίδια ή πρό­ κειται, α π ’ αυτή την άποψη, για μια σκέτη ήττα; Δηλαδή η διε­ θνής θέση που ήρθε να καταλάβει το νέο Κράτος προσέλαβε τις επιμέρους ιδιαίτερες θέσεις των προηγούμενων περιφερειακών Κρατών, ή, δίπλα σ’ αυτό που κερδήθηκε, υπήρξε και κάτι που χάθηκε; Και οι απώλειες είχαν συνέπειες στα χρόνια της ε­ νιαίας ζωής από το ’61 ως το 1914; Το ζήτημα δεν είναι μάλλον αμελητέο. Είναι προφανές, για παράδειγμα, ότι άλλη ήταν η σχέση α ­ πέναντι στη Γαλλία του Πιεμόντε μαζί με τη Σαβοΐα και άλλη της Ιταλίας χωρίς τη Σαβοΐα και τη Νίτσα- αυτό λέγεται και για την Ελβετία και για τη θέση της Γενεύης. Το ίδιο ισχύει και για το βασίλειο της Νάπολης: η επίδραση του Ν απολιτάνου στην ανατολική Μεσόγειο, οι σχέσεις με τη Ρωσία και με την Αγγλία, δεν μπορούσαν να ’ναι εκείνες της Ιταλίας. Ό ,τ ι μπορούσε να ’ναι επιτρεπτό σ’ ένα Κράτος σαν το Βουρβωνικό, ελάχιστης στρατιωτικής δυναμικότητας και σχετικά μικρό, δεν μπορούσε να ’ναι επιτρεπτό στο νέο ιταλικό Κράτος. Ωστόσο φαίνεται να είναι μεγάλη υπερβολή, αυτά τα τελευταία χρόνια, η άποψη για την επίδραση της Νάπολης στην Ανατολή και αυτό για διάφ ο­ ρους λόγους (για ν ’ ανακαλυφθούν ιστορικά προηγούμενα της σημερινής πολιτικής, αλλά και για ν ’ αποκατασταθούν οι Βουρβώνοι της Νάπολης). Για το Κράτος της Εκκλησίας το ζήτημα είναι π ιο πολύπλοκο. Αλλά και η ιταλική Βενετία κληρονόμησε 119

το ρόλο που είχε η αυστριακή Βενετία ή αυτός ο ρόλος πέρασε ολοκληρωτικά στην Τεργέστη; Κατά πόσο η στάση των αγγλι­ κών κυβερνήσεων απέναντι στο πρόβλημα της ενοποίησης της Ιταλίας ήταν καθορισμένη, πέρα από το ρόλο της Αυστρίας στην Ευρώπη (ισορροπία απέναντι στη Γαλλία και τη Ρωσία) κι από τις σχέσεις μεταξύ της Νάπολης και της Ρωσίας στη Μεσό­ γειο; Και κατά πόσο η αντίθεση της Ρωσίας στην αποικιακή ιταλική πολιτική (ενάντια στην Αβησσυνία) καθορίστηκε από τη διαμόρφωση του νέου ιταλικού Κράτους και από την εξάρ­ τησή του από την Αγγλία;

Το πρόβλημα της πολιτικής καθοδήγησης κατά τη δια­ μόρφωση και την ανάπτυξη του έθνους και τον σύγχρο­ νον Κράτονς στην Ιταλία. Ό λ ο το πρόβλημα της διασύνδεσης μεταξύ των διαφόρων πολιτικών ρευμάτων του Ριζορτζιμέντο, δηλαδή των αμοιβαίων σχέσεών τους και των σχέσεών τους με τις ομογενείς ή υποτε­ λείς κοινωνικές ομάδες που υπήρχαν στα διάφορα ιστορικά διαμερίσματα (ή τομείς) της εθνικής επικράτειας ανάγεται σ’ αυτό το δεδομένο του θεμελιώδους γεγονότος· οι μετριοπαθείς αντιπροσώπευαν μια σχετικά ομοιογενή κοινωνική ομάδα, γ ι’ αυτό η καθοδήγησή τους υπέστη σχετικά περιορισμένες ταλαντεύσεις (κι εν πάση περιπτώσει σύμφωνα με μια οργανικά προοδευτική γραμμή ανάπτυξης) ενώ το λεγόμενο Κόμμα της Δράσης δεν στηριζόταν σε καμιά ειδικά ιστορική τάξη και οι ταλαντεύσεις που υπέστη από τα καθοδηγητικά του όργανα συντίθονταν σε τελευταία ανάλυση σύμφωνα με τα συμφέροντα των μετριοπαθών· ιστορικά, δηλαδή, το Κόμμα της Δράσης κα­ θοδηγούνταν από τους μετριοπαθείς: η διαπίστωση που αποδί­ δεται στον Βίκτωρα Εμμανουήλ II ότι «είχε στην τσέπη» το Κόμμα της Δράσης, ή κάτι παρόμοιο είναι στην πραγματικότη­ τα ακριβώς κι όχι μόνο λόγω των προσωπικών επαφών του Βα­ σιλιά με τον Γκαριμπάλντι, αλλά και για το ότι το Κόμμα της Δράσης καθοδηγούνταν «έμμεσα» από τον Καβούρ και τον Βα­ σιλιά. 120

Το μεθοδολογικό κριτήριο πάνω στο οποίο πρέπει να βασί­ σουμε την αρμόζουσα έρευνα είναι το εξής: ότι η υπεροχή μιας κοινωνικής ομάδας εκδηλώνεται με δυο τρόπους, σαν «κυριαρ­ χία» και σαν «πνευματική και ηθική» καθοδήγηση. Μια κοινω­ νική ομάδα κυριαρχεί των αντιπάλων ομάδων τις οποίες προ­ σπαθεί να «διαλύσει» ή να υποτάξει ακόμα και μ’ ένοπλη δύνα­ μη και καθοδηγεί τις συγγενείς και συμμαχικές ομάδες. Μια κοινωνική ομάδα μπορεί και μάλιστα πρέπει να είναι καθοδηγήτρια ήδη πριν από την κατάληψη της κυβερνητικής εξουσίας (κι αυτή είναι μία από τις κύριες συνθήκες για την ίδια την κατάληψη της εξουσίας)· κατόπιν, κατά την άσκηση της εξου­ σίας ακόμα κι αν την κρατά γερά στα χέρια της, γίνεται κυρίαρ­ χη αλλά πρέπει να συνεχίσει να είναι και «καθοδηγήτρια». Οι μετριοπαθείς θα συνεχίσουν να καθοδηγούν το Κόμμα της Δράσης και μετά από το 1870 και το 1876· κι ο λεγόμενος «μετα­ σχηματισμός» δεν ήταν παρά η κοινοβουλευτική έκφραση αυτής της πνευματικής, ηθικής και πολιτικής ηγεμονικής πράξης. Μπορεί μάλιστα να ειπωθεί ότι ολόκληρη η ζωή του ιταλικού κράτους από το 1848 κι έπειτα χαρακτηρίζεται από μετασχημα­ τισμό, δηλαδή από την επεξεργασία μιας όλο και πιο πλατιάς ηγετικής τάξης στα πλαίσια που καθόρισαν οι μετριοπαθείς με­ τά το 1848 και την κατάρρευση των νεογουελφικών και φεντεραλιστικών ουτοπιών, με τη βαθμιαία αλλά συνεχή απορρόφη­ ση που επιτεύχθηκε με μεθόδους διαφορετικές ως προς την αποτελεσματικότητά τους, των δραστήριων στοιχείων που βγή­ καν από τις σύμμαχες ομάδες, αλλά και από τις αντιμαχόμενες οι οποίες φαίνονταν σαν άσπονδα εχθρικές. Μ’ αυτή την έννοια η πολιτική καθοδήγηση έγινε μια όψη της λειτουργίας της κυ­ ριαρχίας, στο βαθμό που η απορρόφηση των élites από τις ε­ χθρικές δυνάμεις οδήγησε στον αποκεφαλισμό και στον αφανισμό τους συχνά για μια πολύ μακριά περίοδο. Α πό την πολιτι­ κή των μετριοπαθών φ αίνεται ξεκάθαρα τι μπορεί και τι πρέπει να είναι μια ηγεμονική δραστηριότητα πριν ακόμα από τον ερ­ χομό στην εξουσία κι ότι δε χρειάζεται να παίρνει κανείς υ π’ όψη του μονάχα την υλική δύναμη που δίνει η εξουσία προκειμένου ν’ ασκήσει μιαν αποτελεσματική καθοδήγηση: η έξοχη ακριβώς λύση αυτών των προβλημάτων κατέστησε εφικτό το 121

Ριζορτζιμέντο μέσα στις μορφές και στα όρια που αυτό πραγματοποιήθηκε, χωρίς «τρόμο», σαν «επανάσταση χωρίς επανά­ σταση», ή σαν «παθητική επανάσταση» για να μεταχειριστούμε μια έκφραση του Κουόκο με μια έννοια κάπως διαφορετική από εκείνη που ο Κουόκο ήθελε να της δώσει. Με ποιες μορφές και με ποια μέσα θα καταφέρουν σι μετριο­ παθείς να σταθεροποιήσουν το apparatus (τον μηχανισμό) της πνευματικής, ηθικής και πολιτικής τους ηγεμονίας; Με μορφές και μέσα που μπορούν ν ’ αποκληθούν «φιλελεύθερα», δηλαδή μέσω της ατομικής, «μοριακής», «ιδιωτικής» πρωτοβουλίας (δηλαδή όχι μέσα από ένα επεξεργασμένο και συγκροτημένο κομματικό πρόγραμμα ανάλογο του επιπέδου που προηγείται της πρακτικής και οργανωμένης δράσης). Εξάλλου, αυτό ήταν «φυσιολογικό», δοσμένης της δομής και του ρόλου των κοινω­ νικών ομάδων που εκπροσωπούνταν από τους μετριοπαθείς, σι οποίοι ήσαν η καθοδήγησή τους, οι διανοούμενοι δηλαδή - ορ­ γανικά εννοούμενοι. Για το Κόμμα της Δράσης το πρόβλημα έμπαινε με διαφορε­ τικό τρόπο και διαφορετικά οργανωτικά συστήματα έπρεπε να είχαν χρησιμοποιηθεί. Ο ι μετριοπαθείς ήταν διανοούμενοι ήδη «συρρικνωμένοι» φυσικά από την οργανικότητα των σχέσεών τους με τις κοινωνικές ομάδες, των οποίων ήσαν εκφραστές (στο πρόσωπο πολλών απ’ αυτούς ταυτιζόταν ο εκπρόσωπος με τον εκπροσωπούμενο, δηλαδή οι μετριοπαθείς ήσαν μια πραγ­ ματική πρωτοπορία, λειτουργώντας οργανικά στις ανώτερες τάξεις, αφού και οι ίδιοι ανήκαν στις ανώτερες τάξεις όσον αφορά στο οικονομικό επίπεδο: ήταν διανοούμενοι και πολιτι­ κοί οργανωτές και συγχρόνως κεφαλές επιχειρήσεων, μεγάλοι αγροκαλλιεργητές ή διαχειριστές μεγάλων κτημάτων, εμπορικοί και βιομηχανικοί επιχειρηματίες, κλπ). Δοσμένης αυτής της συρρίκνωσης ή της οργανικής συγκεντροποίησης, οι μετριοπα­ θείς εξασκούσαν μιαν ισχυρή έλξη, «αυθόρμητα», σ’ όλους τους διανοούμενους κάθε επιπέδου που υπήρχαν στην χερσόνησο σε «διάχυτη», «μοριακή» κατάσταση, λόγω της αναγκαιότητας στοιχειωδώς, έστω, ικανοποιούμενης - εκπαίδευσης και διοίκη­ σης. Ας τονιστεί σ’ αυτό το σημείο η μεθοδολογική σταθερότη­ τα ενός κριτηρίου ιστορικοπολιτικής έρευνας: δεν υπάρχει μια 122

ανεξάρτητη τάξη των διανοουμένων, αλλά, κάθε κοινωνική ο­ μάδα έχει ένα δικό της - ή τείνει να το διαμορφώσει - στρώμα διανοουμένων· ωστόσο, οι διανοούμενοι της ιστορικά (ή στην πραγματικότητα) προοδευτικής τάξης, στις δοσμένες συνθήκες, ασκούν μια τόσο μεγάλη ελκτική δύναμη που καταλήγουν σε τελευταία ανάλυση, να υποτάξουν τους διανοούμενους των άλ­ λων κοινωνικών ομάδων οπότε και να δημιουργήσουν ένα σύ­ στημα αλληλεγγύης ανάμεσα σ’ όλους τους διανοούμενους με δεσμούς ψυχολογικού είδους (ματαιοδοξία, κλπ) και συχνά κάστας (τεχνικο-νομικούς, συντεχνιακούς κλπ). Αυτό το γεγονός επαληθεύεται «αυθόρμητα» στις ιστορικές περιόδους κατά τις οποίες η δοσμένη κοινωνική ομάδα είναι πραγματικά προοδευ­ τική συντείνει δηλαδή στην αληθινή πρόοδο ολόκληρης της κοι­ νωνίας, ικανοποιώντας όχι μόνο τις δικές της υπαρξιακές ανά­ γκες, αλλά διευρύνοντας συνεχώς τα πλαίσιά της μέσα από τη συνεχή κατάκτηση νέων σφαιρών οικονομικο-παραγωγικής δραστηριότητας. Μόλις η κυρίαρχη κοινωνική ομάδα εξαντλή­ σει τα περιθώρια λειτουργίας της, το ιδεολογικό μπλοκ τραβάει για τη συντριβή του, οπότε ο «αυθορμητισμός» μπορεί ν’ αντικατασταθεί από τον «καταναγκασμό» σε μορφές όλο και λιγότερο καλυμμένες κι έμμεσες, μέχρι τα αληθινά και χαρακτηριστι­ κά αστυνομικά μέτρα και μέχρι τα πραξικοπήματα. Το Κόμμα της Δράσης όχι μόνο δεν μπορούσε να έχει - δο­ σμένης της φύσης του - μια παρόμοια ελκτική δύναμη, αλλά κι ελκόταν κι επηρεαζόταν αυτό το ίδιο είτε λόγω της ατμόσφαι­ ρας απειλής (πανικός ενός ’93 όλο τρομοκρατία, ενισχυμένος από τα γαλλικά γεγονότα του ’48-’49) που το κατέστησε διατα­ κτικό ως προς το να δεχτεί στο πρόγραμμά του ορισμένες λαϊ­ κές διεκδικήσεις (π.χ. την αγροτική μεταρρύθμιση) είτε επειδή μερικές από τις μεγαλύτερες προσωπικότητές του (Γκαριμπάλντι) ήταν - έστω και κατά διαλείμματα (με ταλαντεύσεις) - σε προσωπική σχέση υποταγής ως προς τους ηγέτες των μετριοπα­ θών. Επειδή το Κόμμα της Δράσης είχε μετατραπεί σε μιαν αυτόνομη δύναμη και, σε τελευταία ανάλυση, κατάφερε τουλά­ χιστο να προσδώσει στο κίνημα του Ριζορτζιμέντο ένα χαρα­ κτήρα περισσότερο εμφανώς λαϊκό και δημοκρατικό (περισσό­ τερο σ’ αυτό δεν μπορούσε ίσως να προσθέσει, δοσμένων των 123

θεμελιακών όρων του ίδιου του κινήματος), έπρεπε ν’ αντιτάξει στην «εμπειρική» δραστηριότητα των μετριοπαθών (που ήταν τρόπος του λέγειν εμπειρική, αφού αντιστοιχούσε τέλεια προς τον στόχο) ένα οργανικό κυβερνητικό πρόγραμμα που ν ’ αντα­ νακλά τις βασικές διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών και πρώτα πρώτα των αγροτών: στην «αυθόρμητη» έλξη που ασκούνταν από τους μετριοπαθείς θα ’πρεπε ν ’ αντιπαραθέσει μιαν αντί­ σταση και μιαν αντεπίθεση «οργανωμένες» σύμφωνα μ’ ένα σχέδιο. Σαν τυπικό παράδειγμα της αυθόρμητης έλξης των μετριοπα­ θών ας θυμηθούμε τη διαμόρφωση και την ανάπτυξη του «Κα­ θολικού Φιλελεύθερου» κινήματος, το οποίο τόσο πολύ εντυ­ πώσιασε το Π απάτο και εν μέρει κατόρθωσε να το παραλύσει, διαφθείροντάς το, προτρέποντας σε πρώτο στάδιο πολύ προς τ’ αριστερά - με τις φιλελευθερίζουσες εκδηλώσεις του Πίου IX και ύστερα εξωθώντας το σε μια δεξιότερη θέση από 'κείνη που θα μπορούσε να καταλάβει και ορίζοντάς του αποφασιστικά την απομόνωση στη χερσόνησο και στην Ευρώπη. Το Π απάτο απέδειξε με τον καιρό ότι είχε μάθει το μάθημα κι ότι ήξερε τον τελευταίο καιρό να κάνει λαμπρούς χειρισμούς: ο μοντερνισμός αρχικά και ο λαϊκισμός αργότερα ήταν κινήματα παρόμοια μ’ εκείνο το Καθολικό φιλελεύθερο κίνημα του Ριζορτζιμέντο, οφειλόμενα ως επί το πλείστον στην αυθόρμητη ελκτική δύναμη που ασκούσε ο σύγχρονος ιστορικισμός των λαϊκών διανοουμέ­ νων των ανωτέρων τάξεων από τη μια μεριά κι από την άλλη στην εφαρμογή του κινήματος της φιλοσοφίας της πράξης. Το Π απάτο έπληξε τον μοντερνισμό σαν προσπάθεια για την με­ ταρρύθμιση της Εκκλησίας και της Καθολικής θρησκείας, ανέ­ πτυξε ωστόσο τον λαϊκισμό- δηλαδή την οικονομικο-κοινωνική βάση του μοντερνισμού και σήμερα με τον Πίο XI τον κάνει μοχλό της παγκόσμιας πολιτικής του. Αντίθετα απ’ το Κόμμα της Δράσης, έλειπε, χωρίς άλλο, ένα συγκεκριμένο κυβερνητικό πρόγραμμα. Αυτό, στην ουσία, υ­ πήρξε πάντα, πάνω α π ’ όλα, ένας οργανισμός αγκιτάτσιας και προπαγάνδας στην υπηρεσία των μετριοπαθών. Ο ι εσωτερικές διαφωνίες και συγκρούσεις του Κόμματος της Δράσης, οι φο­ βερές ύβρεις που προκάλεσε ο Ματσίνι ενάντια στο πρόσωπό 124

του και τη δραστηριότητά του εκ μέρους των πιο ρωμαλέων ανθρώπων της δράσης (Γκαριμπάλντι, Φελίτσε Ορσίνι, κλπ.), προσδιορίζονταν από την έλλειψ η μιας σταθερής πολιτικής κα­ τεύθυνσης. Ο ι εσωτερικές πολιτικές υπήρξαν κατά μεγάλο μέ­ ρος τόσο αφηρημένες όσο αφηρημένο ήταν το κήρυγμα του Ματσίνι, α π ’ αυτές, όμως, θα μπορούσαν να εξαχθούν χρήσιμες ιστορικές ενδείξεις (και ισχύουν για όλα τα κείμενα του Πισακάνε, ο οποίος, κατά τ’ άλλα, έκανε ανεπανόρθωτα πολιτικά και στρατιωτικά λάθη, όπως η εναντίωση προς τη στρατιωτική δικτατορία του Γκαριμπάλντι στην Ρωμαϊκή Δημοκρατία). Το Κόμμα της Δράσης ήταν διαποτισμένο από τη ρητορική παρά­ δοση της ιταλικής φιλολογίας: συνέχεε την υπάρχουσα στη χερ­ σόνησο πολιτιστική ενότητα - περιορισμένη ωστόσο σ’ ένα ολι­ γάριθμο στρώμα του πληθυσμού και μολυσμένη από τον κοσμο­ πολιτισμό του Βατικανού - με την πολιτική κι εδαφική ενότητα των πλατιών λαϊκών μαζών που ήσαν ξένες προς εκείνη την πολιτιστική παράδοση κι αδιαφορούσαν γ ι’ αυτήν αφού δεν ή­ ξεραν καν την ύπαρξή της. Μπορούμε να συγκρίνουμε τους Γιακωβίνους με το Κόμμα της Δράσης. Ο ι Γιακωβίνοι πάλεψαν σθεναρά για να εξασφαλίσουν σύνδεση μεταξύ πόλης κ αι υ παί­ θρου και ο αγώνας τους απέβη νικηφόρος. Η ήττα τους σαν κόμμα συγκεκριμένο οφειλόταν στο γεγονός ότι ως ένα ορισμέ­ νο σημείο συγκρούστηκαν με τις ανάγκες των εργατών του Π α­ ρισιού, αλλ’ αυτοί (οι γιακω βίνοι σ.τ.μ.) βρήκαν στην πραγμα­ τικότητα τη συνέχειά τους σ’ άλλη μορφή, στον Ναπολέοντα και σήμερα, εξαιρετικά αξιολύπητα, στους ριζοσπάστες σοσιαλι­ στές τον Εριό και Ν ταλαντιέ1. Στη γαλλική πολιτική φιλολογία η αναγκαιότητα της σύνδε­

1. Το κόμμα των ριζοσπαστών-σοσιαλιστών υπήρξε ο πιο σημαντικός πολιτικός σχηματισμός την περίοδο ανάμεσα στους δύο πολέμους στη Γαλλία. Ο Εριό (1872-1957) και ο Νταλαντιέ (1884-1975) ήταν στην ηγεσία του κόμματος με μεγάλο κύρος και αρκετές φορές αναδείχθηκαν πρωθυπουργοί. Ο Εριό με πολύ προχωρημένες θέσεις κατάφερε, το 1936 με τον Λέον Μπλουμ από τους σοσιαλιστές και τον Μωρίς Τορέζ από τους κομμουνιστές, να συγκροτήσει το λαϊκό μέτωπο.

125

σης της πόλης (Παρίσι) με την επαρχία υπήρξε ανέκαθεν πολύ επιθυμητή κι έντονα εκδηλούμενη, αρκεί να υπενθυμίσουμε τη σειρά των μυθιστορημάτων του Ευγένιου Συ, που είναι πολύ διαδεδομένα ακόμα και στην Ιταλία (ο Φογκατσάρο στον Μι­ κρό Α ρχαίο Κόσμο δείχνει πώς ο Φράνκο Μαϊρόνι άρπαξε π α ­ ράνομα από την Ελβετία τα τεύχη των Μυστηρίων του Λαού, τα οποία κάηκαν από χέρι δήμιου σε μερικές ευρωπαϊκές πό­ λεις, π.χ. στη Βιέννη) και που επιμένουν ιδιαίτερα σταθερά στην αναγκαιότητα του να κατακτηθούν οι χωρικοί και να συν­ δεθούν με το Π αρίσι’ και ο Συ υπήρξε ο λαϊκός μυθιστοριογράφος της γιακωβίνικης πολιτικής παράδοσης κι ένα «παλαίτυπο» του Εριό και του Νταλαντιέ από πολλές απόψεις (ναπολεό­ ντειος θρύλος, αντικληρισμός και αντιησουιτισμός, μικροαστι­ κός ρεφορμισμός, σωφρονιστικές θεωρίες, κλπ). Είναι αλήθεια ότι το Κόμμα της Δράσης υπήρξε ανέκαθεν εννοείται, αντιγαλλικό λόγω της Ματσινιακής ιδεολογίας (6λ. στην «Critica», έτος 1929, σελ. 223 κ.ε., το δοκίμιο του Ομοντέο για τον Γάλλο Πριμάτο και την ιταλική πρω τοβουλία) είχε ω­ στόσο την παράδοση στην ιστορία της χερσονήσου για ν ’ ανα­ τρέχει και να επανασυνδέεται μ’ αυτήν. Η ιστορία των Κοινο­ τήτων είναι πλούσια από σχετικές εμπειρίες: η νιόβγαλτη αστι­ κή τάξη αναζητεί συμμάχους ανάμεσα στους χωρικούς ενάντια στην Αυτοκρατορία κι ενάντια στον τοπικό φεουδαρχισμό (το ζήτημα, είναι αλήθεια, περιπλέκεται από την πάλη μεταξύ α ­ στών κι ευγενών, μ’ αφορμή τον ανταγωνισμό τους για εργατι­ κά χέρια σε συμφέρουσα τιμή' οι αστοί χρειάζονται πληθώρα εργατικών χεριών και αυτά μπορούσαν να δοθούν μονάχα από τις αγροτικές μάζες - οι ευγενείς όμως θέλουν τους χωρικούς δεμένους με τη γη■φυγή, λοιπόν, των χωρικών στην πόλη όπου οι ευγενείς δεν μπορούσαν να τους πιάσουν. Εν πάση περιπτώσει, ακόμα και υπό διαφορετικές συνθήκες, φαίνεται, κατά την ανάπτυξη του κοινοτικού πολιτισμού, η λειτουργία της πόλης σαν διοικητικό στοιχείο, της πόλης που βαθαίνει τις εσωτερικές συγκρούσεις της επαρχίας και αυτό της χρησιμεύει σαν πολιτικο-στρατιωτικό όργανο για να καταπολεμήσει το φεουδαρχισμό). Αλλά ο πιο κλασικός δάσκαλος της τέχνης της πολιτικής για τις κυρίαρχες ιταλικές ομάδες, ο Μακιαβέλι, είχε και αυτός 126

θέσει το πρόβλημα, με τους όρους φυσικά και τις προκαταλή­ ψεις της εποχής του- στα πολιτικο-στρατιωτικά κείμενα του Μακιαβέλι διακρίνεται αρκετά καθαρά η αναγκαιότητα οργανι­ κής υποταγής των λαϊκών μαζών στις άρχουσες τάξεις προκειμένου να δημιουργηθεί μια εθνική αστυνομία ικανή να εξαλεί­ ψει τις τυχοδιωκτικές ομάδες. Μ’ αυτή τη γνώμη του Μακιαβέλι πρέπει ίσως να συμφωνεί ο Κάρλο Πισακάνε, για τον οποίο το πρόβλημα της ικανοποίησης των λαϊκών διεκδικήσεων (αφού θα έχουν υποκινηθεί μέσω της προπαγάνδας) αντιμετωπίζεται προφανώς από στρατιωτική άποψη. Α ναφορικά με τον Πισακάνε, χρειάζονται ανάλυση μερικές αντινομίες της αντίληψής του: ο Πισακάνε, ευγενής από τη Νάπολη, κατάφερε να κυριευθεί από μια σειρά πολιτικο-στρατιωτικών αντιλήψεων που εί­ χαν πέραση λόγω των πολεμικών εμπειριών της γαλλικής Ε πα­ νάστασης και του Ναπολέοντα, οι οποίες μεταφυτεύτηκαν στη Νάπολη κατά τις περιόδους Βασιλείας του Τζουζέπε Μποναπάρτε και του Τζοακίνο Μουράτ, ιδιαίτερα, όμως, λόγω της άμεσης εμπειρίας των ναπολιτάνων αξιωματικών που είχαν π ο­ λεμήσει με τον Ναπολέοντα. (Στο μνημόνιο του Καντόρνα, που έγινε από τον Μ.Μισιρόλι στη «Nuova Antologia» (1η Μαρτίου 1929) τονίζεται η σπουδαιότητα που είχε μια τέτοια εμπειρία και η ναπολιτάνικη στρατιωτική παράδοση, μέσω του Πιανέλ, π.χ., όσον αφορά στην αναδιοργάνωση του ιταλικού στρατού μετά το 1870). Ο Πισακάνε κατανόησε ότι χωρίς μια δημοκρα­ τική πολιτική δεν μπορούν να υπάρχουν εθνικοί στρατοί με υ­ ποχρεωτική στρατολογία, είναι όμως ανεξήγητη η αποστροφή του για τη στρατηγική του Γκαλιμπάλντι και η δυσπιστία του προς α υ τό ν έχει απέναντι στον Γκαριμπάλντι την ίδια υποτι­ μητική στάση που είχαν τα Μεγάλα Κράτη του παλιού καθε­ στώτος απέναντι στον Ναπολέοντα. Η προσωπικότητα που πρέπει να ερευνηθεί περισσότερο σχε­ τικά μ’ αυτά τα προβλήματα του Ριζορτζιμέντο είναι ο Τ ζουζέ­ πε Φεράρι, όχι όμως τόσο στα μεγάλα λεγάμενα έργα του, αλη­ θινά μπερδεμένα και ασαφή σχεδιάσματα, όσο στα πρόχειρα φυλλάδια και στην αλληλογραφία. Ο Φεράρι, λοιπόν, ήταν ως επί το πλείστον, εκτός της συγκεκριμένης ιταλικής πραγματικό­ τητας: είχε πολύ γαλλοποιηθεί. Συχνά οι κρίσεις του δείχνουν 127

πιο οξείες απ’ όσο πραγματικά είναι, γιατί προσάρμοζε στην Ιταλία σχήματα γαλλικά, τα οποία αντιπροσώπευαν πολύ πιο εξελιγμένες καταστάσεις από ’κείνες της Ιταλίας. Μπορούμε να πούμε ότι ο Φεράρι βρισκόταν, αναφορικά με την Ιταλία, στη θέση ενός «μεταγενέστερου» κι ότι η δική του ήταν, με μια ορι­ σμένη έννοια, «μια κρίση ξέροντας το αποτέλεσμα». Ο πολιτι­ κός, αντίθετα, έπρεπε να είναι ένας αποτελεσματικός και πραγ­ ματικός εκτελεστής· ο Φεράρι δεν έβλεπε ότι μεταξύ της ιταλι­ κής και γαλλικής κατάστασης έλειπε ένας ενδιάμεσος κρίκος κι ότι αυτός ακριβώς ο κρίκος έπρεπε να συνδεθεί για να περάσει κανείς στον επόμενο. Ο Φεράρι δεν ήξερε να «μεταφράζει» από γαλλικά σε ιταλικά κι έτσι η ίδια του η «οξυδέρκεια» έγινε στοι­ χείο σύγχυσης, προκάλεσε καινούριες αιρέσεις και μικροσχολές, δεν σημάδεψε όμως το πραγματικό κίνημα. Αν εξετάσουμε το πρόβλημα σε βάθος, γίνεται φανερό ότι, από πολλές απόψεις, η διαφορά μεταξύ πολλών ανθρώπων του Κόμματος της Δράσης και των μετριοπαθών αφορούσε περισ­ σότερο το «ταμπεραμέντο» παρά τον οργανικά πολιτικό χαρα­ κτήρα. Ο όρος «γιακωβίνος» έφτασε να προσλάβει δύο σημα­ σίες: μία είναι η αντίστοιχη, χαρακτηριζόμενη ιστορικά, ενός ορισμένου κόμματος της γαλλικής Επανάστασης, που συνέλαβε την εξελικτική πορεία της ζωής στη Γαλλία μ’ ένα ορισμένο τρόπο, μ’ ένα ορισμένο πρόγραμμα, πάνω σε μια βάση ορισμέ­ νων κοινωνικών δυνάμεων και που έκφρασε την κομματική και κυβερνητική του δράση με μια ορισμένη μέθοδο, η οποία χαρα­ κτηριζόταν από μια υπερβολική ενεργητικότητα, αποφασιστι­ κότητα και θάρρος, που εξαρτιόταν από τη φανατική πίστη στις αρετές και αυτού του προγράμματος και αυτής της μεθόδου. Στην γλώσσα της πολιτικής οι δύο όψεις του γιακωβινισμού διαχωρίστηκαν και αποκλήθηκε «γιακωβίνος» ο ενεργητικός, θαρραλέος και φανατικός πολιτικός άνδρας, γιατί είναι με φ α­ νατισμό πεπεισμένος για τις θαυματουργές αρετές των ιδεών του όποιες κι αν ήταν: σ’ αυτή την ερμηνεία κυριαρχούν τα καταστρεπτικά στοιχεία, που προκαλούνται από το μίσος ενά­ ντια στους αντιπάλους και στους εχθρούς, περισσότερο από τα εποικοδομητικά στοιχεία, που προέρχονται από την ιδιοποίηση των διεκδικήσεων των λαϊκών μαζών· το σεχταρκττικό στοιχείο, 128

της μυστικής συνέλευσης, της μικρής ομάδας, του αχαλίνωτου ατομικισμού, περισσότερο από το εθνικό πολιτικό στοιχείο. 'Ο ταν λοιπόν, διαβάζει κανείς ότι ο Κρίσπι1 υπήρξε ένας γιακωβίνος, μ’ αυτή την υποδεέστερη σημασία θα πρέπει να εν­ νοήσουμε τη διαπίστωση. Με το πρόγραμμά του ο Κρίσπι ή­ ταν ένας γνήσιος κι απλός μετριοπαθής. Η πιο ευγενής γιακωβίνικη «έμμονη ιδέα» του ήταν η πολιτική κι εδαφική ενότητα της χώρας. Αυτή η αρχή υπήρξε ανέκαθεν η πυξίδα προσανα­ τολισμού του, όχι μόνο κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο, με τη στενή έννοια, αλλά και στην περίοδο που επακολούθησε, σχετικά με τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση. Ά νθρω πος ε­ ξαιρετικά παθιασμένος, μισούσε τους μετριοπαθείς σαν άτο­ μα: έβλεπε στους μετριοπαθείς τους ανθρώπους της τελευ­ ταίας ώρας, τους ήρωες της έκτης ημέρας, ανθρώπους που θα ’χαν συνθηκολογήσει με τα παλιά καθεστώτα αν γίνονταν συ­ νταγματικά, άνθρωποι, σαν τους μετριοπαθείς της Τοσκάνης, που θα γραπώνονταν από τον χιτώνα του Αρχιδούκα για να μην τους ξεφυγει- δεν είχε και μεγάλη εμπιστοσύνη σε μια ενό­ τητα φτιαγμένη από μη ενωτικούς. Γι’ αυτό το λόγο προσδένεται στη μοναρχία, την οποία θεωρεί αποφασιστικά ενωτική για λόγους δυναστικούς κι αγκαλιάζει την αρχή της ηγεμονίας του Πιεμόντε με μια ενεργητικότητα και μια παραφορά που δεν είχαν οι ίδιοι οι πιεμοντέζοι πολιτικοί. Ο Καβούρ είχε δη­ λώσει ότι δε θα χρησιμοποιήσει στο Νότο καθεστώτα πολιορ­ κίας: ο Κρίσπι, αντίθετα, σταθεροποιεί αμέσως το καθεστώς πολιορκίας και τα στρατοδικεία στη Σικελία μέσω του κινήμα­

1. Φ.Κ ρίσπι (1818-1901): Σικελός, από οικογένεια εμπόρων, αλβανι­ κής καταγωγής συμμετείχε στην σικελική επανάσταση του 1848-49 και εγκαταλείποντας αρκετά σύντομα τις αυτονομιστικές του θέσεις προ­ σχώρησε στην ενωτική υπόθεση. Ή τα ν από τους οργανωτές της απο­ στολής των Χιλίων κ αι α πό τότε αποδέχθηκε με μεγάλη πίστη την λύση στην κατεύθυνση της μοναρχίας για το Ριζορτζιμέντο, όπου διέκρινε μια εγγύηση για την ένωση της Ιταλίας. Υπήρξε υπουργός εσωτερικών του Ντεπρέτις που τον διαδέχθηκε στην πρωθυπουργία μετά τον θάνα­ τό του, από το 1887 έως το 1891 και από το 1893 έως το 18%.

129

τος των Φ άσι1, κατηγορεί τους ηγέτες των Φάσι πως συνωμο­ τούν με την Αγγλία προκειμένου ν’ αποσπαστεί η Σικελία (ψευ­ τοσύμφωνο του Μ πισακουίνο). Συνδέεται στενά με τους μεγαλοκτηματίες της Σικελίας, γιατί είναι το πιο ενωτικό στρώμα από τον φόβο των αγροτικών διεκδικήσεων, την ίδια εποχή που γενικά η πολιτική τείνει προς την ενίσχυση της εκβιομηχάνισης στο Βορρά με τον πόλεμο των τιμών ενάντια στη Γαλλία και με τον τελωνειακό προστατευτισμό: ο Κρίσπι δε διστάζει να ρίξει το Νότο και τα νησιά σε μια φοβερή εμπορική κρίση για να ενισχύσει τη βιομηχανία που μπορούσε να δώσει στη χώρα μια πραγματική ανεξαρτησία και που θα διεύρυνε τα πλαίσια της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας· πρόκειται για την πολιτική της κατασκευής κατασκευαστή. Η κυβέρνηση της Δ εξιάς από το ’61 μέχρι το ’76 είχε δειλά δημιουργήσει μονάχα τις γενικές εξωτε­ ρικές συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη: συστηματοποίηση του κυβερνητικού μηχανισμού, δρόμους, σιδηροδρόμους, τηλέγραφους κι έφερε σε ισορροπία το δημόσιο ταμείο, το χρεωμένο λόγω των πολέμων του Ριζορτζιμέντο. Η Αριστερά προσπάθησε να επουλώσει το μίσος που είχε εγερθεί ανάμεσα στο λαό λόγω της μονόπλευρης φορολογίας της Δεξιάς, δεν κατάφερε όμως παρά το να γίνει μια βαλβίδα ασφαλείας: συνέχι­ σε την πολιτική της Δ εξιάς μ’ ανθρώπους και φρασεολογία της Αριστεράς. Ο Κρίσπι αντίθετα έδωσε μια πραγματική ώθηση στη νέα ιταλική κοινωνία, υπήρξε ο αντιπροσωπευτικός άντρας της νέας αστικής τάξης. Η μορφή του χαρακτηρίζεται ωστόσο από δυσαναλογία έργων και λόγων, καταπιέσεων και αντικει­ μένου καταπίεσης, εργαλείου και ισχυρού χτυπήματος- διηύθυνε μια σκουριασμένη κολουμπρίνα σαν να ήταν ένα τμήμα σύγ­ χρονου πυροβολικού. Η αποικιακή πολιτική του Κρίσπι είναι επίσης συνδεδεμένη με την έμμονη ιδέα του για ένωση (της Ιτα­ λίας, σ.τ.μ.) και ως προς αυτό ήξερε να καταλαβαίνει την πολι­ τική αφέλεια του Ν ότου- ο χωρικός του Νότου ήθελε γη και ο Κρίσπι που δεν ήθελε (ή δεν μπορούσε) να τους τη δώσει μέσα

1. Fasci: Εργατικές οργανώσεις στη Σικελία στο τέλος του περασμέ­ νου αιώνα.

130

στην ίδια την Ιταλία, που δεν ήθελε να κάνει «οικονομικό γιακωβινισμό», απέβλεψε στο δέλεαρ της εκμετάλλευσης της απ οι­ κιακής γης. Ο ιμπεριαλισμός του Κρίσπι ήταν ένας παθιασμέ­ νος ιμπεριαλισμός, ρητορικός, χωρίς καμιά οικονομικο-χρηματιστική βάση. Η καπιταλιστική Ευρώπη, πλούσια σε μέσα και έχοντας φτάσει σε σημείο τέτοιο όπου το ποσοστό κέρδους άρ­ χιζε να δείχνει πτωτική τάση, είχε ανάγκη να διευρύνει την α­ κτίνα επέκτασης των κερδοφόρων επενδύσεών της· έτσι δημιουργήθηκαν μετά το 1890 οι μεγάλες αποικιακές αυτοκρατο­ ρίες. Η Ιταλία, όμως, ανώριμη ακόμα, όχι μόνο δε διέθετε κε­ φάλαια προς εξαγωγή, αλλά έπρεπε κιόλας να προσφύγει στο εξωτερικό κεφάλαιο γ ι’ αυτές τις στενά δικές της ανάγκες. Έ ­ λειπε λοιπόν, μια πραγματική ώθηση στον ιταλικό ιμπεριαλι­ σμό και αυτήν αντικατέστησε το λαϊκό πάθος των αγροτών, τυ­ φλά δεμένοι καθώς ήταν με την ιδιοκτησία της γης: επρόκειτο για μια αναγκαιότητα εσωτερικής πολιτικής που έπρεπε να διευθετηθεί, αναβάλλοντας τη λύση της επ’ αόριστο. Γι’ αυτό το λόγο η πολιτική του Κρίσπι βρήκε ενάντιους και τους ίδιους τους καπιταλιστές (του Βορρά) οι οποίοι θα προτιμούσαν να έβλεπαν να χρησιμοποιούνται στην Ιταλία τα τεράστια ποσά που ξοδεύονταν στην Αφρική· αλλά ο Κρίσπι ήταν δημοφιλής στο Νότο, γιατί είχε επινοήσει τον «μύθο» της εύκολης γης. Ο Κρίσπι άφησε μια έντονη σφραγίδα σε μια μεγάλη ομάδα σικελών διανοουμένων (ειδικά, γιατί είχε επηρεάσει όλους τους ιταλούς διανοούμενους, δημιουργώντας τα πρώτα κύτταρα ε­ νός εθνικού σοσιαλισμού που έμελλε ν’ αναπτυχτεί αργότερα ρ αγδαία)- δημιούργησε εκείνον το φανατισμό για την ενοποίη­ ση της Ιταλίας, ο οποίος καθόρισε μια μόνιμη ατμόσφαιρα υπο­ ψ ίας ενάντια σ’ ό,τι μπορούσε να μοιάζει με σεπαρατισμό. Α υ­ τό, ωστόσο, δεν εμπόδισε (φυσικώ τω λόγω), ώστε, στα 1920, οι σικελοί μεγαλοκτηματίες να ενωθούν στο Παλέρμο και ν’ απαγ­ γείλουν ένα ultimatum με τα όλα του ενάντια στην κυβέρνηση «της Ρώμης», επισείοντος την απειλή απόσπασης, όπως δεν ε­ μπόδισε και τους ομοίους αυτών των μεγαλοκτηματιών να συνεχίσουν να διατηρούν την ισπανική υπηκοότητα και να προκαλούν την διπλωματική παρέμβαση της κυβέρνησης της Μ αδρί­ της (περίπτωση του δούκα της Μπινόβα στα 1919) προκειμένου 131

να υπερασπίσει τα απειλούμενα, από την αγκιτάτσια των πρώην αγωνιζόμενων χωρικών, συμφέροντά τους. Η στάση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων του Νότου από το ’19 μέχρι το ’26 εξυπηρετεί στο να φέρει στο φως και ν’ αποκαλύψει μερικές αδυναμίες της κατεχόμενης από την έμμονη ιδέα της ενοποίη­ σης κατεύθυνση του Κρίσπι και να καταδείξει κάποιες επανορ­ θώσεις που επέφερε ο Τζολίτι: λίγες στην πραγματικότητα, μια κι ο Τ ζολίτι παρέμεινε πιστός ουσιαστικά στα ίχνη του Κρίσπι· ο Τ ζολίτι αντικατέστησε το γιακωβίνικο ταμπεραμέντο του Κρίσπι με τη φιλοπονία και τη συνέχιση της γραφειοκρατίας· διατήρησε το «δέλεαρ της γης» στην αποικιακή πολιτική, στήρι­ ξε όμως αυτή την πολιτική με μια στρατιωτική «αμυντική» αντί­ ληψη και υ πό τον όρο ότι έπρεπε να δημιουργήσει τις συνθήκες για την ελεύθερη επέκταση στο μέλλον. Το επεισόδιο του ulti­ matum των σικελών μεγαλοκτηματιών του 1920 δεν είναι μεμο­ νωμένο και θα μπορούσε να ερμηνευτεί διαφορετικά, με το προηγούμενο επεισόδιο των ανωτέρων τάξεων της Λομβαρ­ δίας, που σε κάποια ευκαιρία απείλησαν να επανασυγκροτήσουν «από μόνες τους» το παλιό δουκάτο του Μιλάνου (πολιτι­ κή στιγμιαίου εκβιασμού ενάντια στην κυβέρνηση), αν δε βρι­ σκόταν μια αξιόπιστη ερμηνεία για τη σειρά άρθρων που είχε δημοσιεύσει το «Mattino» του 1919 ως και για την εκπαραθύρω­ ση των αδελφών Σκαρφόλιο1, που θα ’ταν αφελές να κρατηθούν εντελώς αστήρικτα, δηλαδή μη συνδεδεμένα κατά κάποιο τρόπο με την επικρατούσα κοινή γνώμη και με τις ψυχικές διαθέσεις που παρέμεναν υπόγειες, λανθάνουσες, εν δυνάμει λόγω της απειλητικής ατμόσφαιρας της δημιουργημένης από την έμμονη ιδέα της ενοποίησης. Το «Mattino» δυο φορές καταπιάστηκε με την υποστήριξη αυτής της θέσης: ότι ο Νότος αποτελούσε ήδη μέρος του ιταλικού Κράτους σε μια βάση συμβολαίου, το αλμπερτιανό θεσμικό πλαίσιο, αλλά ότι (σιωπηρά) συνεχίζει να

1. Ο ι αδελφοί Σκαρφόλιο αφού διώχτηκαν από την συντακτική επι­ τροπή του «Μβΐϋηο» της Νάπολης το 1926, αναγκάστηκαν από το φασι­ στικό καθεστώς δύο χρόνια αργότερα να πουλήσουν όλες τις μετοχές της εφημερίδας.

132

διατηρεί μια πραγματική προσωπικότητα, ντε φάκτο κι έχει το δικαίωμα ν ’ αποχωρήσει από την ενωτική κρατική σύνδεση αν η βάση συμβολαίου, κατά κάποιο τρόπο, υποβαθμιζόταν, αν δη­ λαδή άλλαζε το σύνταγμα του ’48. Αυτή η θέση μεταστράφηκε στα Ί 9 - ’20 ενάντια σε μια τροποποίηση του συντάγματος κατά μια ορισμένη έννοια και ξαναβγήκε στην επιφάνεια στα ’24-’25 ενάντια σε μια τροποποίηση, κάτω από άλλη έννοια. Είναι α­ ναγκαίο να καταδειχτεί η σπουδαιότητα που είχε το «Mattino» στο Νότο (ήταν άλλωστε η πιο διαδεδομένη εφημερίδα)' το «Mattino» υποστήριζε ανέκαθεν τον Κρίσπι, τον επεκτατισμό, δίνοντας τον τόνο στην ιδεολογία του Νότου, που την είχε δη­ μιουργήσει η δίψα για γη και τα βάσανα της μετανάστευσης, συνηγορώντας υπέρ κάθε πλανερής μορφής αποικιοκρατίας του πληθυσμού. Σχετικά με το «Mattino» ας υπενθυμίσουμε εξάλ­ λου: 1) τη βιαιότατη καμπάνια ενάντια στο Βορρά α π ’ αφορμή την απόπειρα χειραγώγησης εκ μέρους των λομβαρδών υφ α­ ντουργών μερικών βιομηχανιών βάμβακος στο Νότο, φτάνοντας σε σημείο να πρόκειται να μεταφερθούν οι μηχανές στη Λομβαρδία, λαθραία μέσω του παλιού σιδηρόδρομου για να αποφύγουν τη νομοθεσία τη σχετική με τις βιομηχανικές ζώνες, προσπάθεια που ματαιώθηκε ακριβώς από την εφημερίδα που έφτασε στο σημείο να εξυμνήσει τους Βουρβώνους και την οι­ κονομική τους πολιτική (αυτό συνέβη στα 1923)· 2) το «τεθλιμ­ μένο» και «νοσταλγικό» μνημόνιο της Μ αρίας Σ οφίας, που έγινε το 1925 και που ξεσήκωσε θόρυβο και σκάνδαλο. Ε ίναι σαφές ότι για να εκτιμήσει κανείς αυτή τη στάση του «Mattino» πρέπει να λάβει υ π’ όψη του μερικά στοιχεία μεθοδι­ κού ελέγχου: τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα και την ασυνειδησία των Σκαρφόλιο (Ας υπενθυμίσουμε ότι η Μ αρία Σοφία συνε­ χώς επεδίωκε να παρέμβει στην εσωτερική πολιτική της Ιτα­ λίας, από πνεύμα εκδίκησης αν όχι με την ελπίδα να παλινορθώσει το βασίλειο της Νάπολης, ξοδεύοντας και παράδες, χω­ ρίς αμφιβολία: στην «Unita» του 1914 ή του ’15 δημοσιεύτηκε μια σειρά άρθρων ενάντια στον Ερίκο Μαλατέστα όπου γινό­ ταν η διαπίστωση ότι τα γεγονότα του Ιουνίου του 1914 είχαν π ιθανά υποστηριχτεί κι επιχορηγηθεί από το Γενικό Επιτελείο Στρατού της Αυστρίας μέσω της Τσίτα των Βουρβώνων, δοσμέ­ 133

νων των σχέσεων «φιλίας», που ποτέ, καθώς φαίνεται, δεν δια­ κόπηκαν μεταξύ του Μαλατέστα και της Μ αρίας Σοφίας· στο έργο Ά νθρω ποι χαι πρά γματα της γηραιός Ιταλίας, ο Μπ. Κρότσε επανέρχεται σ’ αυτές τις σχέσεις α π’ αφορμή μια από­ πειρα απόδρασης ενός αναρχικού που είχε διαπράξει έγκλημα, την οποία ακολούθησε διπλωματικό διάβημα της ιταλικής κυ­ βέρνησης προς τη γαλλική, προκειμένου να πάψουν αυτές οι δραστηριότητες της Μ αρίας Σοφίας - ας υπενθυμίσουμε εξάλ­ λου τ’ ανέκδοτα τα σχετικά με τη Μαρία Σοφία, τα οποία αφηγείται η κυρία Μπ. που στα 1919 επισκεπτόταν συχνά την πρώην βασίλισσα για να της φτιάξει το πορτρέτο - τελικά ο Μ αλατέστα δεν απάντησε ποτέ σ’ αυτές τις κατηγορίες, όπως όφειλε να κάνει, τουλάχιστον δεν αληθεύει το ότι απάντησε σ’ αυτές σ’ ένα γράμμα δημοσιευμένο σ’ ένα παράνομο φυλλάδιο, που εκδιδόταν στη Γαλλία από τον Σ.Σκίτσι με την επιγραφή «Ο Σκαπανεύς» («Il Picconiere»), είναι κάτι πολύ αμφίβολο), τον πολιτικό και ιδεολογικό ερασιτεχνισμό των Σκαρφόλιο. Πρέπει όμως να επιμείνει κανείς στο γεγονός ότι το «Mattino» ήταν η πιο διαδεδομένη εφημερίδα στο Νότο κι ότι οι Σκαρφό­ λιο ήσαν γεννημένοι δημοσιογράφοι, κατείχαν δηλαδή εκείνη την άμεση και «συμπαθητική» διορατικότητα των πιο βαθιών παθιασμένων λαϊκών ρευμάτων που καθιστούν εφικτή τη διά­ δοση του κίτρινου τύπου. Έ ν α άλλο στοιχείο, προκειμένου να εκτιμήσουμε την πραγ­ ματική σημασία της έμμονης ιδέας περί ενωτικής πολιτικής του Κρίσπι, είναι το σύμπλεγμα των συναισθημάτων που δημιουργήθηκαν στον Βορρά όσον αφορά στον Νότο. Η «άθλια κατά­ σταση» του Νότου ήταν ιστορικά «ανεξήγητη» για τις λαϊκές μάζες του Βορρά- δεν αντιλαμβάνονταν ότι η ενότητα δεν είχε επιτευχθεί σε μια βάση ισότητας, αλλά σαν ηγεμονία του Βορ­ ρά επί του Νότου κατά την εδαφική σχέση πόλης υπαίθρου, δηλαδή ότι ο Βορράς, ήταν συγκεκριμένα μια «ρουφήχτρα» που πλούτιζε με έξοδα του Νότου κι ότι η οικονομική και βιομηχα­ νική του πρόοδος ήταν ευθέως ανάλογη με τη φτώχεια της οικο­ νομίας και της γεωργίας του Νότου. Ο ι άνθρωποι του λαού της Ά ν ω Ιταλίας πίστευαν αντίθετα ότι, αν ο Νότος δεν προόδευε μετά την απελευθέρωσή του από τα δεσμά που χάλκευε το κα­ ί 34

θεστώς των Βουρβώνων στη σύγχρονη ανάπτυξη, αυτό σήμαινε ότι οι αιτίες της αθλιότητας δεν ήταν εξωτερικές, δεν έπρεπε ν ’ αναζητηθούν στις αντικειμενικές οικονομικο-πολιτικές συνθή­ κες, αλλά εσωτερικές, συμφυείς του νότιου πληθυσμού, πόσο μάλλον που είχαν πειστεί για το μεγάλο φυσικό εδαφικό πλού­ το: δεν απόμενε παρά μία εξήγηση, η οργανική ανικανότητα των ανθρώπων, η βαρβαρότητά τους, η βιολογική τους κατωτε­ ρότητα. Αυτές οι ήδη διαδεδομένες απόψεις (ο ναπολιτάνικος λατζαρονισμός1 ήταν ένας αρχαίος θρύλος) παγιοποιήθηκαν και μάλιστα θεωρητικοποιήθηκαν από κοινωνιολόγους θετικιστές (Νιτσεφόρο, Σέρτζι, Φέρι, Οράνο, κλπ), προσλαμβάνο­ ντας ισχύ «επιστημονικής αλήθειας» σε μια περίοδο προκατά­ ληψης της επιστήμης. Έχουμε έτσι μια πολεμική Βορρά-Νότου σχετική με τις φυλές και την ανωτερότητα και κατωτερότητα του Βορρά και του Νότου (βλ. τα βιβλία του Ν.Κ ολαγιάνι, που υποστηρίζουν α π ’ αυτή την άποψη το Νότο, και τη συλλογή της «Rivista popolare»). Ωστόσο, παρέμεινε στο Βορρά η πίστη ότι ο Νότος ήταν μια «μολυβένια σφαίρα» για την Ιταλία, υπήρχε πάντα η πεποίθηση ότι ο σύγχρονος βιομηχανικός πολιτισμός της Ά ν ω Ιταλίας θα ’χε προοδεύσει πολύ περισσότερο χωρίς αυτή τη «μολυβένια σφαίρα», κλπ. Στα πρώτα χρόνια του αιώ­ να αρχίζει μια ισχυρή αντίδραση στο Νότο και σ’ αυτό επίσης το πεδίο. Στο Συνέδριο της Σαρδηνίας το 1911, που συγκλήθηκε υπό την προεδρία του στρατηγού Ρουτζίν, υπολογίστηκε πό­ σες εκατοντάδες εκατομμυρίων υφαρπάχτηκαν από τη Σαρδη­ νία κατά τα πρώτα πενήντα χρόνια του ενιαίου Κράτους, προς όφελος της ηπειρωτικής χώρας. Καμπάνιες του Σαλβέμινι, που κορυφώθηκαν στην ίδρυση της «Unità», που περατώθηκαν ό­ μως στη «Voce» (βλ. μοναδικό τεύχος της «Voce» σχετικά με το «Ζήτημα του Νότου», ανατυπωμένο αργότερα σε φυλλάδιο): στη Σαρδηνία αρχίζει ένα αυτονομιστικό κίνημα, υπό την κα­

1. Λάτζαρι ή λατζαρόνι φωνάζαν περιφρονητικά τους φτωχούς και γενικά τον φτωχό πληθυσμό της Νάπολης, από την εποχή της ισπανικής κατοχής, για την άθλια εμφάνιση τους που τους έκανε να μοιάζουν με toi': άρρωστους των ειδικών νοσοκομείων για τους λοιμούς.

135

θοδήγηση του Ουμπέρτο Καού που διέθετε και μια καθημερινή εφημερίδα: «Il Paese». Σ ’ αυτά τα πρώτα χρόνια του αιώνα δημιουργείται επίσης ένα «πανιταλικό μπλοκ διανοουμένων» μ’ επικεφαλής τους Μπ. Κρότσε και Τζσυστίνο Φορτουνάτο, που προσπαθεί να επιβάλει το ζήτημα του Νότου σαν εθνικό πρό­ βλημα, ικανό ν ’ ανανεώσει την πολιτική και κοινοβουλευτική ζωή. Σε κάθε επιθεώρηση (rivista) νέων, που είχαν φιλελεύθε­ ρες δημοκρατικές τάσεις και γενικά είχαν την πρόθεση να α ν α ­ ταχτούν στην απαρχαιωμένη κ ι επαρχιώτικη εθνική ζωή και πο­ λιτισμό, σ’ όλα τα πεδία, στην τέχνη, στη φιλολογία, στην πολι­ τική, διαφαίνεται όχι μόνο η επίδραση του Κρότσε ή του Φ ορ­ τουνάτο αλλά και η συνεργασία τους· το ίδιο και στη «Voce» και στην «Unità», αλλά και στην «Patria» της Μπολόνια, στην «Azione Liberale» του Μ ιλάνου, στο νεανικό-φιλελεύθερο κίνη­ μα το καθοδηγημένο από τον Τζοβάνι Μπορέλι, κλπ. Η επίδρα­ ση αυτού του μπλοκ ανοίγει δρόμο για τον καθορισμό της πολι­ τικής γραμμής της «Corriere della Sera» του Αλμπερτίνι κ αι για το μεταπολεμικό διάστημα, δοσμένης της καινούριας κατάστα­ σης, εμφανίζεται στην «Stampa» (μέσω του Κόσμο, του Σαλβατορέλι καθώς και του Αμπροσίνι) και στον τζολιτισμό, με την είσοδο του Κρότσε στην τελευταία κυβέρνηση του Τζολίτι. ΓΥ αυτό το κίνημα, εξαιρετικά πολύπλοκο και πολύπλευρο, γίνεται προσπάθεια να δοθεί σήμερα μια μεροληπτική ερμηνεία α π ’ αυτόν μάλιστα τον Τζ. Πρετσολίνι ο οποίος αποτελούσε μία τυπική ενσάρκωσή του· υπάρχει ωστόσο ακόμα η πρώτη έκδοση της Ιταλικής Κ ουλτούρας (1923) του ίδιου του Πρετσο­ λίνι, ιδιαίτερα με τις παραλήψεις της, σαν αυθεντικό ντοκουμέ­ ντο. Το κίνημα αναπτύσσεται μέχρι το maximum σημείο του, οπό­ τε και διαλύεται: αυτό το σημείο χρησιμεύει στο να βρεθεί η ταυτότητα ειδικά της θέσης που πήρε ο Π.Γκομπέτι και των πολιτιστικών του πρωτοβουλιών: η πολεμική του Τζοβάνι Ανσάλντο (και των συνεργατών του όπως ο «Καλκάντε» ή ο Φρανσέσχο Τσιτσόλι) ενάντια στον Γκουίντο Ντόρσο είναι το πιο εκφραστικό ντοκουμέντο προσέγγισης και λύσης και για την κωμικότητα επίσης που έκτοτε είναι προφανής στις μονομαχικές διαθέσεις και τις προσπάθειες εκφοβισμού που προκαλούσε 136

η έμμονη ιδέα για την ένωση. (Το ότι ο Ανσάλντο, στα ’25-’26, νόμισε ότι μπορούσε να κάνει τον κόσμο να πιστέψει σε μια επιστροφή των Βουρβώνων στη Νάπολη, θα φαινόταν ακατα­ νόητο αν δεν υπήρχε η γνώση όλων όσων προηγήθηκαν του ζητήματος και των υπόγειων οδών μέσω των οποίων εμφανί­ ζονταν οι πολεμικές με υπαινιγμούς και μ’ αινιγματικές ανα­ φορές για τους «αμύητους»: ωστόσο είναι αξιοσημείωτο ότι α­ κόμα και σε μερικά λαϊκά στοιχεία, που είχαν διαβάσει Οριάνι, υπήρχε τότε ο φόβος πως ήταν δυνατή μια παλινόρθωση των Βουρβώνων στη Νάπολη, οπότε και μια πιο εκτεταμένη διάλυση της ενιαίας κρατικής συγκρότησης.) Α πό αυτή τη σειρά παρατηρήσεων και της ανάλυσης μερι­ κών στοιχείων της ιταλικής ιστορίας μετά την ενότητα, μπο­ ρούν να εξαχθούν ορισμένα κριτήρια προκειμένου να εκτιμηθούν οι αντιπαρατιθέμενες θέσεις των μετριοπαθών και του Κόμματος της Δράσης και για να ερευνηθεί η διαφορετική πο­ λιτική «φρόνηση» αυτών των δύο κομμάτων και των διαφόρων ρευμάτων τα οποία διεκδικούν την πολιτική και ιδεολογική καθοδήγηση αυτού του τελευταίου. Ε ίναι προφανές ότι, για ν ’ αντιπαρατεθεί αποτελεσματικά στους μετριοπαθείς, το Κόμμα της Δράσης έπρεπε να συνδεθεί με τις αγροτικές μάζες, του Νότου ιδιαίτερα, να είναι «γιακωβίνικο» όίχι μόνο στην εξωτε­ ρική «μορφή» λόγω ιδιοσυγκρασίας, αλλά ιδιαίτερα όσον αφ ο­ ρούσε το οικονομικό-κοινωνικό περιεχόμενο: η σύνδεση των διαφόρων αγροτικών τάξεων, που γίνεται πραγματικότητα σ’ ένα αντιδραστικό μπλοκ μέσα από διάφορα στρώματα νομιμοφρόνων-κληρικών διανοουμένων, μπορούσε να διαλυθεί προ­ κειμένου να γίνει ένας νέος φιλελεύθερος-εθνικός σχηματισμός μόνο αν παρενέβαινε προς δύο κατευθύνσεις: προς τους φτω­ χούς αγρότες, αποδεχόμενο τις στοιχειώδεις διεκδικήσεις και κάνοντάς τες ολοκληρωμένο τομέα του νέου κυβερνητικού προγράμματος και προς τους διανοούμενους των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, συσπειρώνοντάς τους κι επιμένοντας σε κίνητρα που μπορούσαν να τους ενδιαφέρουν (ήδη η προο­ πτική σχηματισμού ενός νέου κυβερνητικού μηχανισμού, με την δυνατότητα απασχόλησης που προσφέρει, είχε φοβερή ελ­ κτική δύναμη πάνω τους, αν η προοπτική παρουσιαζόταν συ­ 137

γκεκριμένη λόγω της στήριξής της στις επιθυμίες των αγροτών). Η σχέση μεταξύ αυτών των δύο ενεργειών ήταν διαλεκτική και αμοιβαία: η εμπειρία των περισσοτέρων χωρών, και πρώτ’ α π’ όλα της Γαλλίας κατά την περίοδο της μεγάλης Επανάστα­ σης, έχει αποδείξει ότι, αν οι αγρότες κινούνταν ορμώμενοι «αυθόρμητα» οι διανοούμενοι αρχίζουν να ταλαντεύονται και αμοιβαία, αν μια ομάδα διανοουμένων τοποθετείται σε μια νέα βάση συγκεκριμένης φιλοαγροτικής πολιτικής, καταλήγει να προσελκύσει όλο και πιο σημαντικά τμήματα μαζών. Μπορεί ωστόσο να πει κανείς, ότι, δοσμένης της διασποράς και της απομόνωσης του αγροτικού πληθυσμού οπότε και της δυσκο­ λίας να συγκεντρωθούν σε στέρεες οργανώσεις, σκόπιμο είναι να ξεκινά το κίνημα από ομάδες διανοουμένων- γενικά, ό­ μως,υπάρχει η διαλεκτική σχέση μεταξύ των δύο ενεργειών που δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Ας ειπωθεί ακόμα ότι κόμματα κυριολεκτικά αγροτικά είναι σχεδόν αδύνατο να δημιουργηθούν: το αγροτικό κόμμα πραγματώνεται γενικά μόνο σαν ένα ισχυρό ρεύμα γνώμης που δεν έχει ακόμα αποκτήσει τη σχημα­ τική μορφή σε γραφειοκρατικά πλαίσια- παρ’ όλ’ αυτά η ύπαρ­ ξη έστω κι ενός σκελετού οργάνωσης είναι τεράστιας χρησιμό­ τητας, είτε γιατί τους ανθρώπους χαρακτηρίζει μια κάποια χαλαρότητα είτε για να ελέγχουν οι ομάδες των διανοουμένων και να εμποδίζουν την ελάχιστη, ανεπαίσθητη μετατόπιση των συμ­ φερόντων της κάστας σ’ άλλο πεδίο. Είναι απαραίτητο να έχουμε στο μυαλό μας αυτά τα κριτήρια κατά τη μελέτη της προσωπικότητας του Τζουζέπε Φεράρι, ο οποίος υπήρξε ο μη εισακουσθείς «ειδικός» του Κόμματος της Δράσης επί των αγροτικών ζητημάτων. Στον Φεράρι πρέπει ε­ πίσης να μελετηθεί προσεκτικά η αντιμετώπιση του μεροκαματιάρη γεωργού, δηλαδή των ακτημόνων αγροτών που ζούσαν χωρίς να ξέρουν τι τους επιφυλάσσει η αυριανή μέρα, πάνω στους οποίους στηρίζει ένα σημαντικό μέρος της ιδεολογίας του και που επειδή ασχολήθηκε με αυτούς ο Φεράρι είναι ακόμα αντικείμενο έρευνας και ανάγνωσης από ορισμένα ρεύματα (έρ­ γα του Φεράρι επανεκδομένα από τον Μονάνι με πρόλογο του Λουίτζι Φάμπρι). Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι το πρόβλημα του μεροκαματιάρη γεωργού είναι εξαιρετικά δύσκολο και δυ­ 138

σχερές ως προς τη λύση του ακόμα και σήμερα. Γενικά, .τρέπει να έχουμε υ π’ όψη μας αυτούς τους όρους: οι μεροκαματιάρηδες είναι - ακόμα και στις μέρες μας, ως επί το πλείστον, πόσω μάλλον κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο - απλοί, ακτήμονες αγρότες κι όχι εργάτες μιας αναπτυγμένης αγροτικής βιομηχα­ νίας με συγκεντρωμένο κεφάλαιο και με καταμερισμό εργασίας· κατά το Ριζορτζιμέντο ήταν πιο διαδεδομένος σε μεγάλη κλίμα­ κα ο τύπος του εργάτη που ήταν υποχρεωμένος1 να δουλέψει παρά εκείνου του περιπλανώμενου. Η ψυχολογία τους, λοιπόν, είναι, με τις απαιτούμενες εξαιρέσεις η ίδια με του άποικου και του μικροϊδιοκτήτη. (Ας υπενθυμίσουμε την πολεμική μεταξύ των γερουσιαστών Τανάρι και Μπασίνι, στο «Resto del Carli­ no» και στην «Perseveranza», γύρω στα τέλη του 1917 και στις αρχές του ’18, απ’ αφορμή την υλοποίηση της φόρμουλας: «η γη στους αγρότες» σύνθημα της εποχής: ο Τανάρι ήταν υπέρ, ο Μπασίνι ενάντια· κι ο Μπ. στηριζόταν στην εμπειρία του σαν μεγάλος βιομηχανικός αγρότης, σαν ιδιοκτήτης αγροτικής επι­ χείρησης, στην οποία ο καταμερισμός εργασίας είχε ήδη τόσο προοδεύσει ώστε να καταστήσει τη γη αδιαίρετη εξαφανίζο­ ντας τον χειρώνακτα αγρότη και φέρνοντας στη σκηνή τον σύγ­ χρονο εργάτη). Το ζήτημα έμπαινε μ’ οξύτητα όχι τόσο στο Νότο, όπου ο χειρωνακτικός χαρακτήρας της αγροτικής εργασίας ήταν ολο­ φάνερος, όσο στην κοιλάδα του Πάδου, όπου ήταν πιο συγκαλυμμένος. Πρόσφατα, επίσης, η ύπαρξη ενός οξέως προβλήμα­ τος των μεροκαματιάρηδων της κοιλάδας του Πάδου οφειλόταν εν μέρει σ’ αιτίες εξωοικονομικές: 1) υπερπληθυσμός, που δεν έβρισκε κάποια διέξοδο στη μετανάστευση, όπως στο Νότο, κι εξακολουθούσε να υπάρχει τεχνητά με την πολιτική των δημο­ σίων έργων· 2) πολιτική των ιδιοκτητών, που δεν ήθελαν να παγιοποιήσουν τον εργαζόμενο πληθυσμό σε μια ενιαία τάξη

1. Obbligato: Ο μισθωτός εργάτης γης που δεσμευόταν να εργαστεί για ένα χρόνο ή για συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου, ενώ ο περιπλανώμενος ήταν ο ανειδίκευτος εργάτης γης που δούλευε εποχιακά και ευκαιριακά.

139

μεροκαματιάρηδων και κολλήγων, αναθέτοντας, σ’ αντάλλαγ­ μα, στους κολλήγους τη διεύθυνση της οικονομίας, πράγμα που τους χρησίμευε στο να ορίζουν μια καλύτερη διαλογή προνο­ μιούχων κολλήγων που θα ’ταν οι σύμμαχοί τους: σε κάθε συνέ­ δριο των αγροτών της περιοχής απ’ όπου περνούσε ο Πάδος, γινόταν πάντα συζήτηση για το αν συνέφερε καλύτερα η εκμίσθωση κτημάτων ή η άμεση διεύθυνση και, σαφώς, η επιλογή εξαρτιόταν από κίνητρα πολιτικο-κοινωνικής τάξης. Κατά τη διάρκεια του Ριζορτζιμέντο το πρόβλημα των μεροκαματιάρη­ δων του Πάδου εμφανιζόταν με τη μορφή ενός φοβερού φαινο­ μένου εξαθλίωσης. Έ τσι αντιμετωπίστηκε από τον οικονομολό­ γο Τούλιο Μαρτέλο στο έργο του Ιστορία της Δ ιεθνούς, γραμ­ μένη στα 1871-72, έργο που θα πρέπει να το έχουμε κατά νου γιατί αντικατοπτρίζει τα πολιτικά πάθη και τις κοινωνικές προ­ καταλήψεις της προηγούμενης περιόδου. Η θέση του Φεράρι αποδυναμώνεται αργότερα λόγω του «φεντεραλισμού» του, που ειδικά σ’ αυτόν - ο οποίος ζούσε στη Γαλλία - παρουσιαζόταν ακόμα περισσότερο σαν αντανάκλαση των γαλλικών εθνικών και κρατικών συμφερόντων. Ας θυμη­ θούμε τον Προυντόν και τους λιβέλλους του ενάντια στην ενό­ τητα της Ιταλίας που πολεμήθηκε από την ο μολογη μένη άποψη των κρατικών γαλλικών συμφερόντων και της δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, τα κυρίαρχα ρεύματα της γαλλικής πολι­ τικής ή σαν κατηγορηματικά ενάντια στην ενότητα της Ιταλίας. Και σήμερα ακόμη οι μοναρχικοί (Μπενβίγ και Κ.) «κατηγόρη­ σαν» αναδρομικά τους δύο Ναπολέοντες ότι είχαν δημιουργή­ σει το μύθο «της εθνικότητας» κι ότι είχαν συμβάλει στο να γίνει πραγματικότητα στη Γερμανία και στην Ιταλία, υποβιβά­ ζοντας έτσι τη σχετική θέση της Γαλλίας που «έπρεπε» να περι­ βάλλεται από ένα κονιορτό κρατιδίων τύπου Ελβετίας για να ’ναι «σίγουρη». Τώρα, ακριβώς πάνω στο σύνθημα περί «ανεξαρτησίας και ενότητας», χωρίς να παίρνουμε υπ’ όψη μας το συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο παρόμοιων γενικών διατυπώσεων, οι με­ τριοπαθείς μετά το ’48 σχηματίζουν το εθνικό μπλοκ κάτω από τη δική τους ηγεμονία, επηρεάζοντας τους δύο ανώτατους αρ­ χηγούς του Κόμματος της Δράσης, τον Ματσίνι και τον Γκαρι140

μπάλντι, με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό. Το ότι οι μετριοπαθείς πέτυχαν το στόχο τους να εκτρέψουν την προσοχή από τον πυρήνα στην επιφάνεια, το αποδεικνύει, με­ ταξύ των τόσων άλλων, αυτή η έκφραση του Γκουεράτσι σε μιαν επιστολή σ’ ένα σικελό μαθητή. Δημοσιεύτηκε στο «Σικελι­ κό Ιστορικό Αρχείο» από τον Ευγένιο Ντε Κάρλο, αλληλογρα­ φ ία του Φ. Ντ. Γκουεράτσι με τον συμβολαιογράφο Φ .Π. Σαρντοφοντάνα ντι Ριέλα, και παρατέθηκε συνοπτικά στο «Marzoc­ co» της 24 Νοεμβρίου 1929: « Ό ,τ ι κι αν θέλεις - δεσποτισμό, δημοκρατία ή ο,τιδήποτε άλλο - μη προσπαθούμε να διαιρε­ θούμε μ’ αυτό οδηγό, ό,τι και να γίνει, θα ξαναβρούμε το δρό­ μο». Κατά τ’ άλλα, όλη η δραστηριότηα του Ματσίνι συνοψί­ στηκε συγκεκριμένα στη συνεχή και διαρκή εξαγγελία της ενό­ τητας. Α ναφορικά με τον γιακωβινισμό του Κόμματος της Δράσης, κυρίαρχο στοιχείο είναι το εξής: ότι οι γιακωβίνοι κατέκτησαν με την ακατάπαυστη πάλη τους το ρόλο του κόμματος-οδηγού, στην πραγματικότητα, «επιβλήθηκαν» στην αστική τάξη της Γαλλίας, οδηγώντας την σε μια θέση πολύ πιο προχωρημένη από εκείνη που οι πιο ισχυροί πρωταρχικοί αστικοί πυρήνες θα ’θελαν να καταλάβει αυθόρμητα και ακόμα περισσότερο προ­ χωρημένη από εκείνη που θα επέτρεπαν οι ιστορικοί όροι, εξ ου και οι επιστροφές και ο ρόλος του Ναπολέοντα I. Αυτή η διάσταση, χαρακτηριστική γιακωβινισμού (προηγούμενα, ό­ μως, κ αι του Κρόμγουελ και των «στρογγυλών κεφαλών»1) οπό­ τε και όλης της μεγάλης Επανάστασης, του να πιέζει κανείς την κατάσταση (φαινομενικά) και του να δημιουργεί ανεπανόρθω­ τα τετελεσμένα γεγονότα, προωθώντας τους αστούς με κλω­ τσιές στα πισινά εκ μέρους μιας ομάδας εξαιρετικά δραστήριων και θαρραλέων ανθρώπων, μπορεί να αποδοθεί σχηματικά ως

1. Teste rotonde: Στρογγυλές κεφαλές λέγονταν ο ι πουριτανοί εγγλέ­ ζοι (που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον μοναρχικό απολυταρχισμό) για την συνήθεια να κουρεύουν τα μαλλιά τους πολύ κοντά σε αντίθεση με τους «ιππότες» οπαδούς του Καρόλου I (1600-49).

141

εξής: η τρίτη κατηγορία1 ήταν η λιγότερο ομογενής- διέθετε μιαν élite διανοουμένων εξαιρετικά διασπαρμένη και μια ομάδα πολύ προχωρημένη οικονομικά, πολιτικά όμως, μετριοπαθή. Η εξέλιξη των γεγονότων ακολουθεί μια από τις πιο ενδιαφέρου­ σες πορείες. Ο ι αντιπρόσωποι της τρίτης κατηγορίας, αρχικά, θέτουν μόνο τα ζητήματα που ενδιαφέρουν τα τωρινά φυσικά στοιχεία της κοινωνικής ομάδας, τα άμεσα «συντεχνιακά» τους συμφέροντα (συντεχνιακά με την παραδοσιακή έννοια, των ά­ μεσων κι εγωιστικών με την ευτελή σημασία μιας ορισμένης κ α­ τηγορίας): οι πρόδρομοι της Επανάστασης ανήκουν πραγματι­ κά στους μετριοπαθείς μεταρρυθμιστές, που υψώνουν την έντα­ ση της φωνής τους αλλά στην πραγματικότητα απαιτούν ελάχι­ στα. Σιγά-σιγά πάει να ξεδιαλεχτεί μια νέα élite που δεν ενδιαφέρεται αποκλειστικά για «συντεχνιακές μεταρρυθμίσεις, αλλά τείνει να θεωρήσει την αστική τάξη σαν την ηγέτιδα ομάδα ό­ λων των λαϊκών δυνάμεων κι αυτή η διαλογή συμβαίνει με τη

1. Για να γίνει κατανοητό, το κείμενο σ’ αυτό το σημείο είναι απαραί­ τητη η αναφορά των όσων ο Γκράμσι γράφει στο κεφάλαιο Α νάλυση των καταστάσεων: συσχετισμοί όυνάμεων Τετράδιο 13, παρ. 17, 3ος τό­ μος, Εκδ. Einaudi, σχετικά με την Πολιτική του Μακιαβέλι. Δυστυχώς αυτό το έργο του Γκράμσι δεν είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά και είναι αδύνατη η μεταφορά ολόκληρου του κεφαλαίου. Ενδεικτικά μπο­ ρούμε να πούμε ότι ο Γκράμσι αναλύοντας τον όρο «συσχετισμός δυνά­ μεων» εντοπίζει τρεις κατηγορίες ή βαθμούς συσχετισμών που είναι οι εξής: 1) ένας συσχετισμός κοινωνικών δυνάμεων οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες με τη δομή, αντικειμενικός και ανεξάρτητος από την βού­ ληση των ανθρώπων. 2) ένας συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων, η αξιολόγηση δηλαδή του βαθμού ομοιογένειας, αυτοσυνείδησης και ορ­ γάνωσης των διάφορων κοινωνικών ομάδων, και 3) ο συσχετισμός των στρατιωτικών δυνάμεων, άμεσα αποφασιστικός για την ιστορική στιγ­ μή. Εδώ διακρίνονται δύο βαθμοί συσχετισμών: α) ο καθαρά τεχνικοστρατιωτικός και 6) αυτός που θα μπορούσαμε να πούμε πολιτικοστρατιωτικός. Στην εξέλιξη της ιστορίας, όπως σημειώνει ο Γκράμσι, αυτοί οι δύο βαθμοί παρουσιάστηκαν με μια μεγάλη ποικιλία συνδυα­ σμών.

142

δράση δύο παραγόντων: την αντίσταση των παλιών κοινωνικών δυνάμεων και τη διεθνή απειλή. Ο ι παλιές δυνάμεις δεν θέλουν να παραχωρήσουν τίποτα κι αν παραχωρούν κάτι το κάνουν επειδή θέλουν να κερδίσουν χρόνο και να προετοιμάσουν την αντεπίθεση. Η τρίτη κατηγορία θα ’χε περιπέσει σ’ αυτές τις διαδοχικές «πλεκτάνες» χωρίς την ενεργητική δράση των γιακωβίνων, που ήσαν αντίθετοι σε κάθε «ενδιάμεση» ανάπαυλα της επαναστατικής διαδικασίας και στέλνουν στην γκιλοτίνα ό ­ χι μόνο τα στοιχεία της παλιάς κοινωνίας, ανθεκτικής στο θά­ νατο, αλλά και τους χτεσινούς επαναστάτες και τωρινούς αντι­ δραστικούς. Ο ι γιακωβίνοι, ωστόσο, υπήρξαν το μοναδικό κόμ­ μα της επανάστασης στην πράξη, μια που όχι μόνο εκπροσω­ πούσαν τις ανάγκες και τις άμεσες επιθυμίες των τοτινών φυσι­ κών προσώπων που συνιστούσαν τη γαλλική αστική τάξη, αλλά εκπροσωπούσαν το επαναστατικό κίνημα στο σύνολό του, σαν σφαιρική ιστορική εξέλιξη, επειδή εκπροσωπούσαν και τις μελ­ λοντικές ανάγκες και, απ’ την αρχή, όχι μόνο εκείνων των κα­ θορισμένων φυσικών προσώπων, αλλά όλων των εθνικών ομά­ δων που όφειλαν να προσομοιωθούν με την υπάρχουσα θεμε­ λιώδη ομάδα. Πρέπει να επιμείνουμε, ενάντια σ’ ένα ρεύμα υ­ ποκειμενικό και κατά βάθος αντιιστορικό, ότι οι γιακωβίνοι υπήρξαν ρεαλιστές τύπου Μακιαβέλι κι όχι αφηρημενιστές. Ή ­ ταν πεισμένοι για την απόλυτη αλήθεια των συνθημάτων περί ισότητας, αδελφότητας, ελευθερίας και, αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο γ ι’ αυτή την αλήθεια ήταν πεισμένες οι πλατιές λαϊκές μάζες που οι γιακωβίνοι υποκίνησαν και οδήγησαν στον αγώνα. Η διάλεκτος των γιακωβίνων, η ιδεολογία τους, οι μέ­ θοδοι δράσης τους αντανακλούσαν τέλεια τις απαιτήσεις της εποχής, έστω κι αν «σήμερα», σε μια διαφορετική κατάσταση κι ύστερ’ από περισσότερο από έναν αιώνα πολιτιστικές επεξερ­ γασίες, μπορεί να φαίνονται «αφηρημενιστές» και «φανατικοί». Φυσικά, τις αντανακλούσαν σύμφωνα με τη γαλλική πολιτιστι­ κή παράδοση και αυτού μια απόδειξη αποτελεί η ανάλυση του γιακωβίνικου λόγου στην Α γία Οικογένεια και η παραδοχή του Χέγκελ που θέτει σε παραλληλισμό και αμοιβαία μετάφραση τον νομικοπολιτικό λόγο των γιακωβίνων με τους διαλογισμούς της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας, στην οποία, αντίθετα, 143

σήμερα αναγνωρίζεται το μάξιμουμ της σαφήνειας και η οποία γέννησε τον σύγχρονο ιστορικισμό. Η πρώτη απαίτηση ήταν το να εκμηδενιστούν οι εχθρικές δυνάμεις ή, τουλάχιστο, να πε­ ριοριστούν ώσπου ν ’ αποδυναμωθούν και να καταστεί αδύνατη μια αντεπανάσταση· η δεύτερη απαίτηση ήταν το να διευρυνθούν τα πλαίσια της αστικής τάξης σαν τέτοιας και το να τεθεί αυτή επικεφαλής όλων των εθνικών δυνάμεων, ταυτίζοντας τα κοινά συμφέροντα κι απαιτήσεις όλων των εθνικών δυνάμεων, προκειμένου να θέσει σε κίνηση αυτές τις δυνάμεις και να τις οδηγήσει στη μάχη επιτυγχάνοντας δύο αποτελέσματα: α) ν ’ αντιπαρατεθεί ένας πιο σημαντικός στόχος στα εχθρικά κτυπή­ ματα, δηλαδή να δημιουργηθεί μια πολιτικοστρατιωτική σχέση ευνοϊκή προς την επανάσταση* 6) ν ’ αποσπάσει από τους ε­ χθρούς κάθε ζώνη παθητικότητας στην οποία πιθανά να στρατολογούνταν βαντεανά1 στρατεύματα. Χωρίς την αγροτική πο­ λιτική των γιακωβίνων, το Παρίσι θα ’χε τη Βαντέ ήδη προ των πυλών του. Η αντίσταση - με τα όλα της - της Βαντέ συνδέεται με το εθνικό ζήτημα που είχε οξυνθεί στο βρετανικό πληθυσμό και που γενικά ήταν ξένα προς το σύνθημα για «μία και αδιαί­ ρετη δημοκρατία» και προς την πολιτική του γραφειοκρατικοστρατιωτικού συγκεντρωτισμού, τον οποίον οι γιακω βίνοι δεν μπορούσαν ν ’ απαρνηθούν χωρίς ν ’ αυτοκτονήσουν. Ο ι γιρονδίνοι2 προσπάθησαν να επιστρατεύσουν τον φεουδαρχισμό για να συντρίψουν το γιακωβίνικο Παρίσι, αλλά τα πλήθη των ε­ παρχιωτών που οδηγήθηκαν στο Παρίσι πέρασαν στο πλευρό των επαναστατών. Εκτός από μερικές περιφερειακές ζώνες, ό­ που η εθνική (και γλωσσολογική) διάκριση ήταν τεράστια, το αγροτικό ζήτημα κυριάρχησε στους πόθους για τοπική αυτονο­

1. νβικίββ: Αγροτική επαρχία της Δυτικής Γαλλίας που ξεσηκώθηκε το 1793 εναντίον της ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης. 2. Γιρονδίνοι: Έ τσι ονόμαζαν τους οπαδούς του λ Ρ.Β ιΰβοΐ προς τι­ μή των βουλευτών του διαμερίσματος της Γιρόνδης. Στα 1792 συγκρό­ τησαν την δεξιά πτέρυγα σε αντιπαράθεση με τους γΙακωβίνους και υποστήριζαν φιλελεύθερες θέσεις στηριζόμενοι κυρίως στην επαρχία με στόχο μια ομοσπονδιακή οργάνωση του κράτους.

144

μία: η αγροτική Γαλλία αποδέχτηκε την ηγεμονία του Π αρι­ σιού, αντιλήφθηκε δηλαδή ότι για να χαταστραφεί οριστικά το παλιό καθεστώς έπρεπε να επιτευχθεί ένας συνασπισμός με τα πιο προχωρημένα στοιχεία της τρίτης κατηγορίας κι όχι με τους μετριοπαθείς γιρονδίνους. Αν αληθεύει το ότι οι γιακωβίνοι «έκαναν κάτι παρά τη θέλησή τους», είναι επίσης αλήθεια ότι αυτό συνέβαινε ανέκαθεν με την έννοια της πραγματικής ιστο­ ρικής εξέλιξης, γιατί όχι μόνο οργάνωσαν μιαν αστική κυβέρνη­ ση, έκαναν δηλαδή κυρίαρχη τάξη την αστική, αλλά έκαναν κά­ τι περισσότερο, δημιούργησαν το αστικό Κράτος, έκαναν την αστική τάξη άρχουσα εθνική τάξη, ηγετική, έδωσαν δηλαδή στο νέο Κράτος μια μόνιμη βάση, δημιούργησαν το συμπαγές σύγ­ χρονο γαλλικό έθνος. Το ότι, πα ρ’ όλ’ αυτά, οι γιακωβίνοι παρέμειναν πάντα στο έδαφος της αστικής τάξης, αποδεικνύεται από τα γεγονότα που σημάδεψαν το τέλος τους σαν κόμμα, εξαιρετικά καθορισμένου και άκαμπτου σχηματισμού και ο θάνατος του Ροβεσπιέρου: δεν ήθελαν ν’ αναγνωρίσουν στους εργάτες το δικαίωμα να συ­ νεταιρίζονται, διατηρώντας το νόμο Λε Σαπελιέ1, και συνακό­ λουθα έπρεπε να προωθήσουν το νόμο του maximum2. Συν έτρι­ ψαν έτσι τον συνασπισμό της πόλης του Παρισιού: οι δυνάμεις κρούσης τους, που συνασπίστηκαν στην Κομμούνα, διασκορπί­ στηκαν απογοητευμένες και ο θερμιδώ ρ πήρε το προβάδισμα. Η Επανάσταση είχε βρει τα πιο εκτεταμένα ταξικά όρια· η πο­ λιτική της συμμαχίας και της διαρκούς επανάστασης είχε τελει­ ώσει με το να θέσει νέα ζητήματα που τότε δεν μπορούσαν να λυθούν, είχε αποδεσμεύσει βασικές δυνάμεις που μόνο μια στρατιωτική δικτατορία θα κατόρθωνε να συγκροτήσει. Στο Κόμμα της Δράσης δε βρίσκεται τίποτα παρόμοιο μ’ αυ­

1. Ο νόμος του Chapelier, που ψηφίστηκε α πό την συνταγματική Συ­ νέλευση στις 14 Ιουνίου 1791 για να καταργήσει τις παλιές συντεχνίες, εφαρμόστηκε και εναντίον των εργατικών ενώσεων που υπεράσπιζαν το επίπεδο ζωής των εργαζομένων. 2. Ο νόμος του maximum (29 Σεπτεμβρίου 1793) ρύθμιζε την διατίμη­ ση του σιταριού και καθόριζε τον μισθό των εργατών.

145

τή τη γιακωβίνικη κατεύθυνση, μ’ αυτή την αλύγιστη θέληση να γίνει το κυρίαρχο κόμμα. Βέβαια, πρέπει να παρθούν υ π’ όψη οι διαφορές: στην Ιταλία η πάλη παρουσιάζεται σαν πάλη ενά­ ντια στις παλιές συμφωνίες και στην ισχύουσα διεθνή τάξη ό­ πω ς επίσης ενάντια σε μια ξένη δύναμη, την Αυστρία, που την εκπροσωπούσε και την υποστήριζε στην Ιταλία, καταλαμβάνο­ ντας ένα τμήμα της χερσονήσου κι ελέγχοντας το υπόλοιπο. Αυτό το πρόβλημα παρουσιάστηκε και στη Γαλλία, κατά μία έννοια τουλάχιστο, επειδή ως ένα ορισμένο βαθμό η εσωτερική πάλη έγινε εθνική πάλη που διεξαγόταν στα σύνορα, αλλ’ αυτό συνέβη αφού πρώτα όλη η επικράτεια ασπάστηκε την επανά­ σταση και οι γιακωβίνοι μπόρεσαν μέσω της εξωτερικής απει­ λής να προσελκύσουν στοιχεία προκειμένου να επιτευχθεί μια μεγαλύτερη δραστηριότητα στο εσωτερικό: κατάλαβαν καλά ότι για να νικήσουν τον εξωτερικό εχθρό έπρεπε να συντρίψουν στο εσωτερικό τους συμμάχους του και δεν εδίστασαν να συ­ μπληρώσουν τις σφαγές το Σεπτέμβρη. Στην Ιταλία αυτός ο δε­ σμός αν κι υπήρχε, ρητός ή σιωπηρός, μεταξύ της Αυστρίας κι ενός τμήματος τουλάχιστον των διανοουμένων, των ευγενών και των ιδιοκτητών γης, δεν καταγγέλθηκε από το Κόμμα της Δράσης, ή, τουλάχιστον, δεν καταγγέλθηκε με την απαιτούμενη ζωτικότητα και με τρόπο πιο αποτελεσματικό σε πρακτικό επί­ πεδο, δεν έγινε ενεργό πολιτικό στοιχείο. Μετασχηματίστηκε «περιέργως» σ’ ένα ζήτημα μεγαλύτερης ή μικρότερης πατριω­ τικής αξιοπρέπειας και προκάλεσε μια σειρά μνησίκακων και στείρων πολεμικών ακόμα και μετά το 1898 (Βλ. τα άρθρα του Ρέρουμ Σκρίπτορ (Rerum Scriptor) στην «Critica Sociale» μετά τις επαναδημοσιεύσεις και το βιβλίο του Ρομουάλντο Μποφαντίνι. Πενήντα χρόνια πατριωτισμού*. Ας υπενθυμίσουμε, επί τη ευκαιρία, το ζήτημα των «μαρτυριών» («costituti») του Φεντερίκο Κονφαλονιέρι: ο Μ πονφαντίνι, στο βιβλίο που προαναφέρθηκε διαβεβαιώνει σε μια σημείωση ότι είχε δει τη συλλο­ γή των «μαρτυριών» στο Κρατικό Αρχείο του Μιλάνου κι ανα­

* Μ ισός αιώνας πατριω τιομον-Ιστοριχά δοκίμια, Μιλάνο, Τρέβες. 1886. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

146

φέρει γύρω στα ογδόντα τεύχη. Ά λλοι αρνούνται ανέκαθεν ότι υπήρχε στην Ιταλία, η συλλογή των μαρτυριών κι έτσι εξηγούν τη μη δημοσίευσή της- σ’ ένα άρθρο του γερουσιαστή Σαλάτα, επιφορτισμένου να ερευνήσει στα αρχεία της Βιέννης σχετικά με τα ντοκουμέντα που αφορούσαν στην Ιταλία, άρθρο δημο­ σιευμένο στα 1925(;), λέγεται ότι οι μαρτυρίες είχαν βρεθεί και θα δημοσιεύονταν. Ας θυμηθούμε το γεγονός ότι σε μιαν ορι­ σμένη περίοδο η «Civiltà Cattolica» προκαλούσε τους φιλελεύ­ θερους να τις δημοσιεύσουν, διαβεβαιώνοντας ότι αυτοί, επει­ δή γνώριζαν, ούτε λίγο ούτε πολύ θα τίναζαν στον αέρα την ενότητα του Κράτους. Στο ζήτημα Κονφαλονιέρι, το πιο αξιο­ σημείωτο γεγονός συνίσταται στο εξής, ότι σε αντίθεση με τους άλλους πατριώτες που αμνηστεύτηκαν από την Αυστρία, ο Κο­ νφαλονιέρι, που ήταν μάλιστα ένας αξιόλογος πολιτικός άνδρας, αποσύρθηκε από την ενεργό ζωή και ακολούθησε μετά την απελευθέρωσή του μια πολύ συντηρητική συμπεριφορά. Ό λ ο το ζήτημα Κονφαλονιέρι πρέπει να επανεξεταστεί προσε­ κτικά, μαζί με τη στάση που κράτησε ο ίδιος και οι σύντροφοί του, με μια σε βάθος εξέταση των απομνημονευμάτων που γρά­ φτηκαν από μεμονωμένα άτομα, όποτε τα έγραψαν: σχετικά με την πολεμική που προκλήθηκε, ενδιαφέροντα είναι τα απομνη­ μονεύματα του γάλλου Αλεσάντρο Αντριάν που αποτίει μεγάλο σεβασμό και θαυμασμό στον Κονφαλονιέρι, ενώ επιτίθεται ε­ νάντια στον Τζόρτζο Παλαβιτσίνο για την αδυναμία του. Σχε­ τικά με τις συνηγορίες που έγιναν ακόμα και πρόσφατα για τη στάση που κράτησε η αριστοκρατία της Λομβαρδίας απέναντι στην Αυστρία, ιδιαίτερα μετά την απόπειρα εξέγερσης του Μι­ λάνου τον Φλεβάρη 1853 και κατά την αντιβασιλεία του Μαξι­ μιλιανού, ας θυμίσουμε ότι ο Αλεσάντρο Λούτσιο, του οποίου το ιστορικό έργο ανέκαθεν ήταν υποκειμενικό και μνησίκακο απέναντι στους δημοκρατικούς, φτάνει στο σημείο να νομιμο­ ποιήσει τις πιστές υπηρεσίες που παρασχέθηκαν προς την Αυ­ στρία από τον Σαλβότι: κάθε άλλο από γιακωβίνικο πνεύμα! Η κωμική νότα στην επιχειρηματολογία δόθηκε από τον Αλφρέντο Παντσίνι, ο οποίος, στη Ζωή τον Καβονρ, παραθέτει μια εκδοχή επίσης επηρεασμένη, όσο αηδιαστική και ιησουίτικη, σχετική με μια «δορά τίγρεως» που εκτέθηκε από το παράθυρο 147

ενός αριστοκρατικού σπιτιού κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στο Μιλάνο του Φραγκίσκου Ιωσήφ! Α π’ όλες αυτές τις απόψεις πρέπει να ληφθούν υ π’ όψη οι αντιλήψεις του Μισιρόλι, του Γκομπέτι, του Ντόρσο, κ.α., σχε­ τικά με το ότι το ιταλικό Ριζορτζιμέντο υπήρξε «βασιλική κατάκτηση». Αν στην Ιταλία δε σχηματίστηκε ένα γιακωβίνικο κόμμα, οι αιτίες πρέπει ν’ αναζητηθούν στο οικονομικό πεδίο, δηλαδή στη σχετική αδυναμία της ιταλικής αστικής τάξης και στο ιστο­ ρικό κλίμα, το διαφορετικό α π ’ αυτό της Ευρώπης μετά το 1815. Ο όρος που ανακαλύφθηκε από τους γιακωβίνους, στην πολιτική που εξασκούσαν προκειμένου να πετύχουν τη βίαιη αφύπνιση της ενεργητικότητας του γαλλικού λαού για να συμ­ μαχήσουν με την αστική τάξη, με τον νόμο Λε Σαπελιέ και μ’ εκείνον για το maximum, παρουσιάστηκε το ’48 σαν ένα ήδη απειλητικό «στοιχείο», που χρησιμοποιήθηκε σοφά από την Αυστρία, από τις παλιές κυβερνήσεις ακόμα κι από τον Καβούρ (εκτός από τον Πάπα). Η αστική τάξη δεν μπορούσε (ίσως) πια να επεκτείνει την ηγεμονία της στα πλατιά λαϊκά στρώματα, που αντίθετα μπόρεσε ν ’ αγκαλιάσει στη Γαλλία, (δεν μπορού­ σε για λόγους υποκειμενικούς, όχι αντικειμενικούς), αλλά ήταν βέβαια πάντα δυνατό να επιβάλει την ηγεμονία της στους χωρι­ κούς. Διαφορές μεταξύ της Γαλλίας, της Γερμανίας κ αι της Ιταλίας στη διαδικασία της κατάληψης της εξουσίας από μέρους της αστικής τάξης (και Αγγλία). Στη Γαλλία υπάρχει μια διαδικα­ σία πιο πλούσια σ’ εξελίξεις και σ’ ενεργά και θετικά πολιτικά στοιχεία. Στη Γερμανία, η διαδικασία εξελίχτηκε με τρόπο κά­ πω ς παρόμοιο μ’ εκείνον της Ιταλίας, γ ι’ άλλους μ’ εκείνον της Αγγλίας. Στη Γερμανία το κίνημα του ’48 απέτυχε λόγω της ελλιπούς αστικής συγκεντροποίησης (το σύνθημα γιακωβίνικου τύπου ρίχτηκε από τη δημοκρατική Ά κρ α Αριστερά: «διαρκής επανάσταση») κι επειδή το ζήτημα της κρατικής ανανέωσης εί­ ν αι αλληλένδετο με το εθνικό ζήτημα· οι πόλεμοι του ’64, του ’66 και του ’70 έλυσαν ταυτόχρονα το εθνικό ζήτημα και το ταξικό μ’ έναν ενδιάμεσο τύπο: η αστική τάξη αποκτά την οικονομικοβιομηχανική διακυβέρνηση, αλλά οι παλιές φεουδαρχι­ 148

κές τάξεις παραμένουν σαν κυβερνητικό στρώμα του πολιτικού Κράτους με σημαντικά συντεχνιακά προνόμια στο στράτευμα, στη διοίκηση, στη γη: αλλά τουλάχιστον, αν αυτές οι παλιές τάξεις διατηρούν στη Γερμανία τόση σπουδαιότητα και απο­ λαμβάνουν τόσα προνόμια, εξασκούν μια εθνική λειτουργία, γίνονται οι «διανοούμενοι» της αστικής τάξης, με μια ορισμένη ιδιοσυγκρασία, δοσμένο από καταγωγής της κάστας κ ι από π α ­ ράδοση. Στην Αγγλία όπου η αστική επανάσταση αναπτύχθηκε πριν α π ’ ό,τι στη Γαλλία, έχουμε ένα φαινόμενο, ίδιο με το γερμανικό, ανάμειξης του παλιού με το νέο, παρά την άκρα δραστηριότητα των εγγλέζων «γιακωβίνων», δηλαδή των «στρογγυλών κεφαλών» του Κρόμγουελ· η παλιά αριστοκρατία παραμένει σαν κυβερνητικό στρώμα, μ’ ορισμένα προνόμια, γ ί­ νεται κι αυτή το στρώμα των διανοουμένων της αγγλικής αστι­ κής τάξης (κατά τ’ άλλα η αγγλική αριστοκρατία είναι μ’ ανοι­ χτές τις πόρτες και ανανεώνεται συνέχεια με στοιχεία προερχό­ μενα από τους διανοούμενους και την αστική τάξη. Α ναφορι­ κά, ας δούμε μερικές παρατηρήσεις, που περιέχονται στον πρό­ λογο της αγγλικής μετάφρασης της Ουτοπίας χι Επιστήμης*, τις οποίες πρέπει να έχουμε κατά νου στην έρευνα για τους δια­ νοούμενους και για τον ιστορικοκοινωνικό τους ρόλο. Η ερμη­ νεία που δίνεται απ’ τον Αντόνιο Λαμπριόλα σχετικά με τη μονιμότητα στην εξουσία στη Γερμανία του Γιούνκερ και του Καϊζερισμού, παρά τη μεγάλη καπιταλιστική ανάπτυξη συσκο­ τίζει τη σωστή ερμηνεία: ο ταξικός συσχετισμός όπως δημιουργήθηκε από τη βιομηχανική ανάπτυξη με την προσέγγιση των ορίων της αστικής ηγεμονίας και η ανατροπή των θέσεων των προοδευτικών τάξεων, οδήγησε την αστική τάξη να μην αγωνι­ στεί σε βάθος ενάντια στο παλιό καθεστώς, αλλά να επιτρέψει να διατηρηθεί ένα τμήμα της πρόσοψης πίσω από το οποίο να κρύβει τη δική της πραγματική κυριαρχία. Αυτή η διαφορά διαδικασίας όσο αφορά στην εκδήλωση της

* Βλ. Φ. Έ γκελς, Πρόλογος στην αγγλική έκδοση (1892) του κειμέ­ νου. Η εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη, ιταλ. μετφ®. Editori Riuniti, Ρώμη 1970. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

149

ίδιας ιστορικής εξέλιξης σε διαφορετικές χώρες πρέπει να συν­ δεθεί όχι μόνο με τους διαφορετικούς συνδυασμούς των εσωτε­ ρικών σχέσεων στη ζωή των διαφορετικών εθνών, αλλά και με τις διαφορετικές διεθνείς σχέσεις (οι διεθνείς σχέσεις υποτιμούνται συνήθως σ’ αυτό το είδος έρευνας). Το γιακωβίνικο πνεύμα, αυθάδικο, θρασύ, είναι οπωσδήποτε συνδεδεμένο με την ηγεμο­ νία που εξασκήθηκε μ’ αυτό τον τρόπο γ ι’ αρκετό καιρό από τη Γαλλία στην Ευρώπη, πέρ’ από την ύπαρξη ενός αστικού κέ­ ντρου σαν το Παρίσι κι από τον συγκεντρωτισμό που ακολούθη­ σε στη Γαλλία μέσω της απόλυτης μοναρχίας. Αντίθετα, οι πόλε­ μοι του Ναπολέοντα, με τον αφανισμό ανθρώπων σε τεράστια κλίμακα, ανάμεσά τους των πιο τολμηρών και δραστήριων, α π ο­ δυνάμωσαν όχι μόνο την στρατευμένη πολιτική δραστηριότητα των Γάλλων, αλλά κι εκείνη των άλλων εθνών, έστω κι αν υπήρ­ ξαν τόσο γόνιμα σε διανοητικό επίπεδο όσο αφορά στην ανα­ νέωση της Ευρώπης. Ο ι διεθνείς σχέσεις είχαν βέβαια μεγάλη σπουδαιότητα ως προς τον καθορισμό της γραμμής ανάπτυξης του ιταλικού Ριζορτζιμέντο, διογκώθηκαν όμως από το μετριοπαθές κόμμα κι από τον Καβούρ για κομματικούς σκοπούς. Ε ίναι αξιοσημείωτο, επί τη ευκαιρία, το γεγονός ότι ο Καβούρ φοβόταν σαν τη φωτιά την πρωτοβουλία του Γκαριμπάλντι πριν από την εκστρατεία του Κουάρτο και τη διάβαση του Στρέτο, λόγω των διεθνών περι­ πλοκών που πιθανώς να δημιουργούσε κι ύστερα παροτρύνθηκε κι αυτός ο ίδιος από τον ενθουσιασμό που προκλήθηκε από τους Χίλιους στην ευρωπαϊκή γνώμη μέχρι του σημείου να θεωρήσει εφικτό άμεσα έναν νέο πόλεμο ενάντια στην Αυστρία. Υπήρχε στον Καβούρ μια κάποια επαγγελματική παραμόρφωση του δ ι­ πλωμάτη, που τον οδηγούσε να βλέπει «πολλές» δυσκολίες και τον προέτρεπε σε «συνωμοτικές» υπερβολές και σε σπατάλες, ως επί το πλείστον παράξενες, διεισδυτικότητας και δολοπλοκίας. Εν πάση περιπτώσει, ο Καβούρ ενεργούσε εξαίρετα σαν άνθρω­ πος του κόμματος: το ότι αργότερα το κόμμα του θα εκπροσω­ πούσε τα πιο βαθιά και ανθεκτικά στο χρόνο εθνικά συμφέρο­ ντα, έστω και μόνο με την έννοια της πιο πλατιάς έκτασης που θα μπορούσε να δοθεί στην κοινωνία των αναγκών της αστικής τάξης με τη λαϊκή μάζα, είναι ένα άλλο ζήτημα. 150

Σχετικά με το «γιακωβίνικο» σύνθημα που διατυπώθηκε το '48-’49 (διαρκής επανάσταση) ας μελετήσουμε την περίπλοκη τύχη του. Αφού επαναλήφθηκε, συστηματοποιήθηκε, επεξερ­ γάστηκε, θεωρητικοποιήθηκε από την ομάδα Πάρβους-Μπρονστάιν (Έλφαντ-Τρότσκι) αποδείχτηκε αδρανές κι αναποτελε­ σματικό στα 1905, και στη συνέχεια: έγινε κάτι το αφηρημένο, κατασκεύασμα επιστημονικού εργαστηρίου. Το (λενινιστικό) ρεύμα που του στάθηκε ενάντιο σ’ αυτή τη φιλολογική του εκ­ δήλωση, χωρίς αντίθετα να το χρησιμοποιήσει «ευκαιριακά», το εφάρμοσε πραγματικά σε μια μορφή σύμφωνη με την πραγ­ ματική, συγκεκριμένη, ζωντανή ιστορία, ταιριάζοντας χρονικά και τοπικά, σαν ν ’ αναβλύζει α π’ όλους τους πόρους της καθο­ ρισμένης κοινωνίας που έπρεπε να μετασχηματίσει, σαν συμμαχία δύο κοινωνικών ομάδων (προλεταριάτο και αγρότες) με την ηγεμονία της ομάδας της πόλης (urbano). Στη μία περίπτωση υπήρχε το γιακωβίνικο ταμπεραμέντο χω ­ ρίς το ανάλογο πολιτικό περιεχόμενο- στη δεύτερη, «γιακωβίνι­ κο» ταμπεραμέντο και περιεχόμενο σύμφωνα με τους νέους ι­ στορικούς συσχετισμούς κι όχι σύμφωνα με μια φιλολογική και διανοουμενίστικη ετικέτα. Εξετάζοντας την πολιτική και στρατιωτική κατεύθυνση εντυ­ πωμένη στο εθνικό κίνημα πριν και μετά το ’48 πρέπει να κά­ νουμε μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις μεθόδου και ονο­ ματολογίας. Λέγοντας στρατιωτική κατεύθυνση δεν πρέπει να εννοούμε μόνο την στρατιωτική κατεύθυνση με στενή έννοια, τεχνική, δηλαδή μ’ αναφορά στη στρατηγική και την τακτική του πιεμοντέζικου στρατού ή των γαριβαλδινών σωμάτων ή των διαφόρων αυτοσχέδιων πολιτοφυλακών στις τοπικές ανταρσίες (Πέντε μέρες του Μιλάνου, υπεράσπιση της Βενετίας,υπερά­ σπιση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, ανταρσία του Παλέρμο το ’48, κλπ. κλπ)· πρέπει να εννοούμε, αντίθετα, σε πολύ πιο πλα­ τιά και πιο αρμόζουσα στην αληθινή κι ακριβή πολιτική κατεύ­ θυνση. Το βασικό πρόβλημα που επιβαλλόταν από στρατιωτική άποψη ήταν το να εκδιωχτεί από τη χερσόνησο μια ξένη δύνα­ μη, η Αυστρία, που διηύθυνε έναν από τους μεγαλύτερους στρατούς της Ευρώπης εκείνης της εποχής και που είχε εκτός των άλλων αρκετούς κι όχι αδύναμους υποστηρικτές στην ίδια 151

τη χερσόνησο, ακόμα και στο Πιεμόντε. Επομένως, το στρατιω­ τικό πρόβλημα ήταν το εξής: πώ ς θα γινόταν κατορθωτή η κινη­ τοποίηση μιας αντάρτικης δύναμης που να είχε τη δυνατότητα όχι μόνο να εκδιώξει από τη χερσόνησο τον αυστριακό στρατό, αλλά και να τον εμποδίσει να επιστρέφει με μιαν αντεπίθεση, δεδομένου ότι η βίαιη εκδίωξη θα έθετε σε κίνδυνο τη συνοχή της Α υτοκρατορίας οπότε και θα της γαλβάνιζε όλες τις δυνά­ μεις που θα μπορούσαν να ενωθούν προκειμένου να επιτευχθεί μια αντεκδίκηση. Ο ι λύσεις, που από το πρόβλημα παρουσιάστηκαν με ασαφή τρόπο, ήσαν παρόμοιες, αντιφατικές όλες κι ανεπαρκείς. «Η Ιταλία θα τα καταφέρει από μόνη της», ήταν το πιεμοντέζικο σύνθημα του ’48, δηλώνει όμως την καταστροφική ήττα. Η αβέ­ βαιη, αμφίβολη, δειλή και ταυτόχρονα αστόχαστη πολιτική των δεξιών κομμάτων του Πιεμόντε υπήρξε η κύρια αιτία της ήττας: επέδειξαν μιαν άθλια πανουργία, ήταν η αιτία που αποσύρθη­ καν τα στρατεύματα των άλλων ιταλικών κρατών, της Νάπολης και της Ρώμης, προκειμένου να δείξουν σε σύντομο χρονικό διάστημα ότι επιθυμούσαν την εξάπλωση του Πιεμόντε κι όχι μια ιταλική συνομοσπονδία- δεν ευνοούσαν, αντίθετα εχθρεύο­ νταν, το κίνημα των εθελοντών. Ή θελαν τέλος πάντων, τους πιεμοντέζους στρατηγούς μονάχα σαν ένοπλους νικητές, τους ανίκανους να κουμαντάρουν έναν τόσο δύσκολο πόλεμο. Η α ­ πουσία μιας λαϊκής πολιτικής υηήρξε καταστρεπτική: οι λομ­ βαρδοί κι οι βενετοί χωρικοί στρατολογημένοι από την Αυ­ στρία απετέλεσαν ένα από τα π ιο αποτελεσματικά εργαλεία για την κατάπνιξη της επανάστασης της Βιέννης οπότε και της Ιτα­ λ ίας- για τους χωρικούς το κίνημα των Λομβαρδών και των Βενετών ήταν μια υπόθεση των κυρίων και των σπουδαστών όπως το βιεννέζικο κίνημα. Ενώ τα ιταλικά εθνικά κόμματα, όφειλαν, με την πολιτική τους, να καθορίσουν και να βοηθή­ σουν την αποδιοργάνωση της αυστριακής αυτοκρατορίας, με την αδράνειά τους κατάφεραν ώστε τα ιταλικά στρατεύματα να γίνουν από τα καλύτερα στηρίγματα της αυστριακής αντίδρα­ σης. Στην πάλη μεταξύ του Πιεμόντε και της Αυστρίας, ο στρα­ τηγικός στόχος δεν μπορούσε να είναι η καταστροφή του αυ•στριακού στρατού και η κατάληψη των εχθρικών εδαφών, στό­ 152

χος που θα ’ταν ανεπίτευκτος και ουτοπιστικός, αλλά μπορούσε να ’ναι η διάσπαση της εσωτερικής αυστριακής συνοχής και η βοήθεια προς τους φιλελεύθερους ν ’ ανέλθουν στην εξουσία σταθερά για ν ’ αλλάξουν την πολιτική δομή της αυτοκρατορίας και να την κάνουν ομοσπονδιακή ή, τουλάχιστο, για να δη­ μιουργήσουν μια παρατεταμένη κατάσταση εσωτερικής πάλης, που θα ’κανε τις εθνικές ιταλικές δυνάμεις ν’ αναπνεύσουν και θα τους επέτρεπε να συγκεντρωθούν πολιτικά και στρατιωτικά. (Το ίδιο λάθος έκανε ο Σονίνο στον παγκόσμιο πόλεμο κι αυτό αντίθετα στην επιμονή του Καντόρνα: Ο Σονίνο δεν επιθυμού­ σε την καταστροφή της αυτοκρατορίας των Αψβούργων κι αρνιόταν κάθε πολιτική που καταξίωνε την εθνικότητα- ακόμα κι ύστερα από το Καπορέτο, μια τέτοια πολιτική έγινε καταναγκαστικά και σύμφωνα με τη θεωρία του Μάλθους και γ ι’ αυτό δεν έδωσε τα πιο γρήγορα αποτελέσματα που μπορούσε να δώ­ σει). Αφού άρχισε ο πόλεμος με σύνθημα «η Ιταλία θα τα καταφέ­ ρει από μόνη της», μετά την ήττα, όταν ολόκληρη η επιχείρηση είχε συμβιβαστεί, αναζητήθηκε η παροχή γαλλικής βοήθειας, τη στιγμή ακριβώς και με την ενίσχυση της Αυστρίας που στην κυβέρνηση της Γαλλίας ήταν οι αντιδραστικοί, εχθρικοί προς ένα ιταλικό ενιαίο και ισχυρό Κράτος όπως και προς μια πιεμοντέζικη εξάπλωση: η Γαλλία δε θέλει να δώσει στο Πιεμόντε ούτε ένα στρατηγό της προκοπής και προστρέχει στον πολωνό ΟΗΐΖ3Ι10>ν$]()'.

Η στρατιωτική διοίκηση ήταν ένα ζήτημα ευρύτερο από τη διοίκηση του στρατού και τον καθορισμό του στρατηγικού σχε­ δίου που όφειλε ο στρατός ν ’ ακολουθήσει* περιλάμβανε επί πλέον την πολιτικοεξεγερσιακή κινητοποίηση των λαϊκών μα­ ζών που είχαν εξεγερθεί πίσω από τις πλάτες του εχθρού και του παρεμπόδιζαν τις κινήσεις και τις υπηρεσίες ανεφοδια­ σμού, τη δημιουργία βοηθητικών κι εφεδρικών δυνάμεων από τις οποίες μπορούσαν να βγουν καινούρια συστήματα διακυ­ βέρνησης και να δοθεί στον «τεχνικό» στρατό η ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και ζήλου. Η λαϊκή πολιτική δεν πραγματοποιήθηκε ούτε μετά το ’49· χρησιμοποιήθηκαν μάλιστα ηλιθίως σοφιστικά επιχειρήματα 153

για τα γεγονότα του ’49 προκειμένου να εκφοβίσουν τις δημο­ κρατικές τάσεις: η εθνική πολιτική της δεξιάς υποχρεώθηκε κα­ τά τη δεύτερη περίοδο του Ριζορτζιμέντο ν ’ αναζητήσει τη βοή­ θεια της Γαλλίας του Μ ποναπάρτε και με τη γαλλική συμμαχία εξισορροπήθηκε η αυστριακή ισχύς. Η πολιτική της Δ εξιάς το '48 καθυστέρησε την ενοποίηση της χερσονήσου για μερικές δε­ καετίες. Οι αβεβαιότητες της πολιτικοστρατιιοτικής διοίκησης, οι συ­ νεχείς ταλαντεύσεις μεταξύ δεσποτισμού και συνταγματισμού είχαν τις καταστροφικές τους επιπτώσεις και στον πιεμοντέζικο στρατό. Μπορεί οποιοσδήποτε να διαβεβαιώσει ότι όσο πιο πολυάριθμος είναι ένας στρατός, σ’ απόλυτη έννοια, σαν πλή­ θος στρατολογημένο, ή σε σχετική έννοια, σαν αναλογία των στρατολογημένων επί του συνολικού πληθυσμού, τόσο πιο πο­ λύ αυξάνει η σπουδαιότητα της πολιτικής καθοδήγησης πάνω στην καθαρά τεχνικοστρατιωτική καθοδήγηση. Η μαχητική ικα­ νότητα του πιεμοντέζικου στρατού υπήρξε υψηλότατη στην αρ­ χή της εκστρατείας του ’48: οι δεξιοί πίστευαν ότι μια τέτοια μαχητική ικανότητα ήταν έκφραση ακριβώς ενός αφηρημένου δυναστικού και στρατιωτικού πνεύματος κι άρχισαν να μηχα­ νορραφούν για να περιορίσουν τις λαϊκές ελευθερίες και να κα­ τευνάσουν τις προσδοκίες για ένα δημοκρατικό μέλλον. Το «η­ θικό» του στρατού κατέρρευσε. Η πολεμική για τη «μοιραία Νοβάρα» βρίσκεται όλη εδώ. Στη Νοβάρα ο στρατός δεν ήθελε να πολεμήσει γι’ αυτό και νικήθηκε. Ο ι «δεξιοί» κατηγορούσαν τους δημοκρατικούς ότι είχαν μπάσει την πολιτική στο στρατό κι ότι τον είχαν διαλύσει: ανακριβής κατηγορία, μια και ο συνταγματισμός ακριβώς «εθνικοποιούσε» το στρατό, τον έκανε στοιχείο της γενικής πολιτικής και μ’ αυτό τον ενίσχυσε στρα­ τιωτικά. Η κατηγορία είναι ακόμα περισσότερο ανακριβής, α ­ φού παρατηρήθηκε στο στρατό μια αλλαγή στην πολιτική κα­ τεύθυνση, χωρίς να υπάρχει ανάγκη «αποδιοργανωτών», από μια πληθώρα μικρών αλλαγών, που η καθεμιά τους, μπορεί να φαίνεται ασήμαντη και αμελητέα, συνολικά όμως σχηματίζουν μια καινούρια ασφυκτική ατμόσφαιρα. Υπεύθυνοι γ ι’ αυτή τη διάλυση είναι ωστόσο εκείνοι που άλλαξαν την πολιτική κατεύ­ θυνση, χωρίς να προβλέψουν τις συνέπειες σε στρατιωτικό επί­ 154

πεδο, αντικατέστησαν δηλαδή μια καλή πολιτική, όπως η προη­ γούμενη, με μια κακή γιατί η τελευταία συμμορφωνόταν προς τον στόχο. Ο στρατός είναι κι αυτός ένα «εργαλείο» για την επίτευξη ενός καθορισμένου σκοπού, αλλά αποτελείται από αν­ θρώπους σκεπτόμενους κι όχι από μηχανές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εντός των ορίων της μηχανικής και φυσικής συνοχής τους. Αν είναι δυνατό κι αν πρέπει, ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση, να γίνει λόγος για την αρμοδιότητα και για τη συμμόρφωση προς τον στόχο, πρέπει να συμπεριλάβουμε και την εξής διάκριση: τη φύση του δοσμένου εργαλείου. Αν χτυπή­ σουμε ένα καρφί μ’ ένα ξύλινο ραβδί με την ίδια δύναμη που θα το χτυπούσαμε μ’ ένα ατσάλινο σφυρί, το καρφί εισχωρεί στο ραβδί κι όχι στον τοίχο. Η σωστή πολιτική διοίκηση είναι απ α­ ραίτητη ακόμα και σ’ ένα στρατό επαγγελματιών μισθοφόρων (και στις τυχοδιωκτικές ομάδες υπήρχε ένα μίνιμουμ πολιτικής διοίκησης, εκτός από την τεχνικο-στρατιωτική)· πολύ περισσό­ τερο είναι απαραίτητη σ’ ένα εθνικό στρατό σ’ επιστράτευση. Το ζήτημα γίνεται ακόμα περισσότερο πολύπλοκο και δύσκολο στους πολέμους χαρακωμάτων, τους οποίους κάνουν πολυπλη­ θείς μάζες που μόνο με μεγάλα αποθέματα ηθικών δυνάμεων μπορούν ν ’ αντισταθούν στην τεράστια μυϊκή, νευρική και ψυ­ χική κατάπτωση: μονάχα μια ικανότατη πολιτική διοίκηση, που ξέρει να παίρνει υ π’ όψη της τους πόθους και τα πιο βαθιά συναισθήματα των ανθρωπίνων μαζών εμποδίζει την αποδιορ­ γάνωση και τον όλεθρο. Η στρατιωτική διοίκηση πρέπει να υποτάσσεται πάντα στην πολιτική διοίκηση, πράγμα που σημαίνει ότι το στρατηγικό σχέδιο πρέπει να 'ναι η στρατιωτική έκφραση μιας ορισμένης γενικής πολιτικής. Φυσικά μπορεί να συμβεί ώστε σε μια δοσμέ­ νη κατάσταση, οι πολιτικοί άνδρες να είναι ανίκανοι, ενώ στο στρατό να υπάρχουν διοικητές που μαζί με την στρατιωτική διέθεταν και πολιτική ικανότητα: είναι η περίπτωση του Καίσαρα και του Ναπολέοντα. Στον Ναπολέοντα όμως βλέπει κα­ νείς το πώ ς η πολιτική αλλαγή, εναρμονιζόμενη με την αλαζο­ νεία του να διαθέτεις ένα αφηρημένα στρατιωτικό εργαλείο, οδήγησε στη φθορά της: ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η πολιτική και στρατιωτική διοίκηση συμπίπτουν στο ίδιο πρό­ 155

σωπο- είναι η πολιτική στιγμή που πρέπει να κυριαρχεί επί της στρατιωτικής. Τ Απομνημονεύματα του Καίσαρα είναι ένα κλασικό παράδειγμα παράθεσης ενός σοφού συνδυασμού πολι­ τικής κ αι στρατιωτικής τέχνης: οι στρατιώτες έβλεπαν στο πρό­ σωπο του Καίσαρα όχι μόνο ένα μεγάλο στρατιωτικό αρχηγό, αλλά ιδιαίτερα τον πολιτικό τους αρχηγό της δημοκρατίας. Ας θυμηθούμε πώς ο Μπίσμαρκ, ακολουθώντας τα ίχνη του Κλαούζεβιτς, υποστήριξε την υπεροχή της πολιτικής πάνω στη στρατιωτική στιγμή, ενώ ο Γουλιέλμος II, όπως αναφέρει ο Λούντβιχ, σχολίασε με οργή μεγάλη μια εφημερίδα όπου αναφερόταν η γνώμη του Μπίσμαρκ: έτσι οι Γερμανοί κέρδισαν λαμπρά σχεδόν όλες τις μάχες, έχασαν όμως τον πόλεμο. Υπάρχει μια κάποια τάση να υπερεκτιμάται η σημασία των λαϊκών τάξεων την περίοδο του Ριζορτζιμέντο, επιμένοντας ι­ διαίτερα στο φαινόμενο του εθελοντισμού. Τα πιο σοβαρά και εξακριβωμένα πράγματα αναφορικά με το θέμα είναι τα κείμε­ να του Έτορε Ρότα στη «Nuova Rivista Storica» του 1928-29. Εν μέρει η παρατήρηση που έγινε σ’ άλλη σημείωση σχετικά με τη σημασία που πρέπει να δοθεί στους εθελοντές, θ ’ αποκαλύψει ότι τα ίδια τα κείμενα του Ρότα δείχνουν πω ς οι εθελοντές αντιμετωπίζονταν άσχημα και σαμποτάρονταν από τις πιεμοντέζικες αρχές, πράγμα που επιβεβαιώνει την κακή πολιτικοστρατιωτική διοίκηση. Η κυβέρνηση του Πιεμόντε μπορούσε να στρατολογήσει υποχρεωτικά στρατιώτες στην επικράτειά της, σε σχέση με τον πληθυσμό, όπως η Αυστρία μπορούσε να κάνει το ίδιο σε σχέση μ’ ένα πληθυσμό υπερβολικά πιο μεγάλο: ένας πόλεμος κατά βάθος, μ’ αυτούς τους όρους, θα ’ταν πάντα κα­ ταστρεπτικός για το Πιεμόντε ύστερ’ από ένα ορισμένο χρόνο. Αφού τέθηκε η αρχή ότι «η Ιταλία θα τα καταφέρει από μόνη της» έπρεπε ή να γίνει αμέσως αποδεκτή η ομοσπονδία με τ’ άλλα ιταλικά Κράτη ή να προταθεί η εδαφική πολιτική ενότητα πάνω σε μια τέτοια ριζοσπαστικά λαϊκή βάση ώστε να παρακι­ νηθούν οι μάζες να εξεγερθούν ενάντια στις άλλες κυβερνήσεις και να συγκροτήσουν στρατεύματα εθελοντών που να είχαν την ικανότητα ν ’ αντιμετωπίσουν τα πιεμοντέζικα. Αλλά εδώ ακρι­ βώς βρισκόταν το ζήτημα: οι πιεμοντέζικες δεξιές τάσεις είτε δεν ήθελαν βοηθητικούς, νομίζοντας ότι μπορούσαν να νική­ 156

σουν τους Αυστριακούς με τις τακτικές πιεμοντέζικες δυνάμεις μονάχα (και δεν καταλαβαίνει κανείς πώς μπορούσαν να ’χουν μια τέτοια πεποίθηση), είτε θα ’θελαν να βοηθηθούν με τη μορ­ φή χάρης (κι εδώ δε γίνεται αντιληπτό πώ ς μπορούσαν σοβαροί πολιτικοί ν’ απαιτούν ένα πράγμα τόσο παράλογο): στην πραγ­ ματικότητα είναι αδύνατο ν ’ απαιτείται ενθουσιασμός, πνεύμα αυτοθυσίας, κλπ, χωρίς κάποια ανταμοιβή έστω κι από τους ίδιους υπηκόους ενός Κράτους- πόσο μάλλον από ξένους προς το Κράτος πολίτες πάνω σ’ ένα πρόγραμμα γενικό κι αφηρημένο και με μια τυφλή πίστη σε μια μακρινή κυβέρνηση. Αυτό ήταν το δράμα του ’48-’49, αλλά δεν είναι και πολύ σωστό να επιπλήξουμε γ ι’ αυτό τον ιταλικό λαό- η ευθύνη της καταστρο­ φής πρέπει ν’ αποδοθεί είτε στους μετριοπαθείς είτε στο Κόμμα της Δράσης, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, στην ανωριμότητα και στην ελλιπή αποτελεσματικότητα των κυρίαρχων τάξεων. Ο ι παρατηρήσεις που έγιναν σχετικά με την ανεπάρκεια της πολιτικοστρατιωτικής καθοδήγησης του Ριζορτζιμέντο θα μπο­ ρούσαν ν ’ αντικρουσθούν μ’ ένα επιχείρημα πολύ χυδαίο και τετριμμένο: «αυτοί οι άνθρωποι δεν υπήρξαν δημαγωγοί, δεν έκαναν δημαγωγία». Μια άλλη χυδαιότητα, πολύ διαδεδομένη, προκειμένου ν ’ αποφευχθεί η αρνητική γνώμη σχετικά με την καθοδηγητική ικανότητα των ηγετών του εθνικού κινήματος, εί­ ναι το να επαναλαμβάνεται με διάφορους τρόπους και μορφές ότι το εθνικό κίνημα μπόρεσε να επενεργήσει χάρη στις καλ­ λιεργημένες χαι μόνο τάξεις. Δύσκολο να κατανοηθεί το πού βρίσκεται η αξιοσύνη. Η αξιοσύνη μιας καλλιεργημένης τάξης, λόγω του ιστορικού της ρόλου, έγκειται στο να καθοδηγεί τις λαϊκές μάζες και ν’ αναπτύσσει τα προοδευτικά στοιχεία τουςαν η καλλιεργημένη τάξη αποβεί ανίκανη να εκπληρώσει το ρό­ λο της, δεν πρέπει να γίνεται λόγος γ ι’ αξιοσύνη, μα για τ’ αντίθετο, δηλαδή για ανωριμότητα και βαθιά ανικανότητα. Μ’ αυτό τον τρόπο πρέπει να εκλάβουμε τη λέξη και το νόημα της δημαγωγίας. Αυτοί οι άνθρωποι, πραγματικά δεν κάτεχαν να οδηγήσουν το λαό, δεν ήξεραν πώ ς να ξεσηκώσουν τον ενθου­ σιασμό κ αι το πάθος, αν η δημαγωγία εκληφθεί με την πρωταρ­ χική της σημασία. Πέτυχαν τουλάχιστον το σκοπό που επεδίωκαν; Έλεγαν ότι προτίθονταν να δημιουργήσουν το σύγχρονο 157

Κράτος στην Ιταλία και παρήγαγαν ένα νόθο κατασκεύασμα· προτίθονταν να προκαλέσουν τη δημιουργία μιας διάχυτης και δραστήριας άρχουσας τάξης και δεν το κατάφεραν, να εντά­ ξουν το λαό στο κρατικό πλαίσιο και δεν το κατόρθωσαν. Η άθλια πολιτική ζωή από το ’70 μέχρι το ’900, η στοιχειώδης κι ενδημική επαναστατικότητα των λαϊκών τάξεων, η ευτελής και ταλαίπωρη ύπαρξη μιας καθοδηγητικής τάξης σκεπτικιστικής και θεσιθηρεύουσας ήταν τα επακόλουθα αυτής της ανεπάρ­ κειας: κι επακόλουθό της είναι η διεθνής θέση του νέου Κρά­ τους, στερημένο πραγματικής αυτονομίας μια και υπονομεύεται στο εσωτερικό από το Παπάτο και την απεχθή παθητικότητα των πολυπληθών μαζών. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, ήταν οι δεξιοί του Ριζορτζιμέντο που στάθηκαν οι μεγάλοι δημαγω­ γοί: χρησιμοποίησαν το λαό-έθνος σαν εργαλείο, σαν αντικεί­ μενο, υποβιβάζοντάς τον και σ’ αυτό συνίσταται η μέγιστη και πιο υποτιμητική δημαγωγία, με την έννοια ακριβώς που έχει προσλάβει ο όρος στο στόμα των κομμάτων της δεξιάς στην πολεμική τους με τα κόμματα της αριστεράς, έστω κι αν είναι τα κόμματα της δεξιάς που έχουν εξασκήσει τη χειρότερη δημαγω­ γία κι έχουν συχνά κάνει έκκληση στα λαϊκά αποβράσματα (ό­ πως έκανε στη Γαλλία ο Ναπολέοντας ο III).

Ο Βιτσέντσο Κονόχο και η παθητική επανάσταση. Ο Βιτσέντσο Κουόκο ονόμασε παθητική επανάσταση εκείνη που εκδηλώθηκε στην Ιταλία σε αντίδραση των ναπολεόντειων πολέμων. Η έννοια της παθητικής επανάστασης νομίζω ότι εί­ ναι ορθή όχι μόνο για την Ιταλία, αλλά για τις άλλες χώρες που εκσυγχρόνισαν το Κράτος μέσα από μια σειρά μεταρρυθμίσεων ή εθνικών πολέμων χωρίς να περάσουν από μια πολιτική επα­ νάσταση ριζοσπαστικού γιακωβίνικου τύπου. Να εξετασθεί πώ ς ο Κουόκο αναπτύσσει την έννοια για την Ιταλία.

Η σχέση πόλης-υπαίθρον στο Ριζορτζιμέντο και στην ι­ ταλική εθνική δομή. Ο ι σχέσεις μεταξύ αστικού και αγροτικού πληθυσμού δεν εί­ ναι απλά σχηματικές, ιδιαίτερα στην Ιταλία. Π ρέπει ωστόσο να 158

ορίσουμε τι εννοούμε λέγοντας «αστικός» και «αγροτικός» στο σύγχρονο πολιτισμό και ποιοι συνδυασμοί μπορούν να προκύψουν από τη μονιμότητα την απαρχαιωμένων και συντηρητικών μορφών στη γενική σύνθεση του πληθυσμού, ερευνημένη από τη σκοπιά της μεγαλύτερης ή μικρότερης συσσώρευσής του. Μερι­ κές φορές παρατηρείται το παράδοξο: ένας αγροτικός τύπος να 'ναι π ιο προοδευτικός από έναν αυτοαποκαλούμενο αστικό. Μια «βιομηχανική» πόλη είναι πάντα πιο προοδευτική από την επαρχία από την οποία εξαρτάται οργανικά. Στην Ιταλία όμως, δεν είναι όλες οι πόλεις «βιομηχανικές» κι ακόμα πιο λίγες είναι οι τυπικά βιομηχανικές πόλεις. Ο ι «εκατό» ιταλικές πόλεις είναι βιομηχανικές, η συγκέντρωση του πληθυσμού σε μη αγροτικά κέντρα, ο οποίος είναι σχεδόν διπλάσιος από τον γαλλικό, αποδείχνει άραγε ότι στην Ιταλία υπάρχει μια εκβιομηχανοποίηση δυο φορές μεγαλύτερη από της Γαλλίας; Στην Ιταλία η αστυφιλία (urbanesimo) δεν είναι μόνο κι ούτε «ειδι­ κά», ένα φαινόμενο καπιταλιστικής ανάπτυξης και μεγάλης βιομηχανίας. Αυτή που υπήρξε για πολύ καιρό η πιο μεγάλη ιταλική πόλη και εξακολουθεί να είναι από τις πιο μεγάλες, η Νάπολη, δεν είναι πόλη βιομηχανική: ούτε η Ρώμη, η μεγαλύτε­ ρη σήμερα ιταλική πόλη, είναι βιομηχανική. Παρ’ όλ’ αυτά, α ­ κόμα και σ’ αυτές τις πόλεις, μεσαιωνικού τύπου, υπάρχουν ισχυροί πυρήνες πληθυσμού σύγχρονου αστικού τύπου· ποια, όμως, είναι η σχετική θέσι, τους; Υποτάσσονται, συνθλίβονται, εξευτελίζονται από το άλλο μέρος, που δεν είναι σύγχρονου τύπου κ ι είναι η συντριπτική πλειοψηφία. Παράδοξο των «σιω­ πηλών πόλεων». Σ ’ αυτό τον τύπο πόλης υπάρχει, ανάμεσα σ’ όλες τις κοινω­ νικές ομάδες, μια αστική (urbana) ιδεολογική ενότητα ενάντια στην ύπαιθρο, ενότητα από την οποία δε γλιτώνουν ούτε οι πιο σύγχρονοι πυρήνες αστικής λειτουργίας, που επίσης υπάρχουν εδώ: είναι το μίσος και η περιφρόνηση ενάντια στο «χωριάτη», ένα ενιαίο σιωπηρό μέτωπο ενάντια στις διεκδικήσεις της υπαί­ θρου, οι οποίες αν πραγματοποιούνταν, θα καθιστούσαν αδύ­ νατη την ύπαρξη πόλης αυτού του τύπου. Αμοιβαία υπάρχει μια «γενική» εχθρότητα, αλλά όχι γ ι’ αυτό το λόγο και λιγότερο επίμονη και παθιασμένη, από την ύπαιθρο προς την πόλη ενά­ 159

ντια σ’ ολόκληρη την πόλη, σ’ όλες τις ομάδες που την συγκρο­ τούν. Αυτή η γενική σχέση που στην πραγματικότητα είναι τό­ σο πολύπλοκη κι εκδηλώνεται με μορφές που καταφανώς δ ί­ νουν την εντύπωση ότι είναι αντιφατικές, προσέλαβε μια πρω ­ ταρχική σημασία κατά την εξέλιξη των αγώνων για το Ριζορτζιμέντο, όταν αυτό ήταν ακόμα πιο απόλυτο και επενεργό α π ’ ό,τι σήμερα. Το πρώτο κραυγαλέο παράδειγμα αυτών των καταφανών α ­ ντιφάσεων ας το μελετήσουμε στο επεισόδιο της Παρθενώπειας Δημοκρατίας του 1779: η πόλη συντρίφτηκε από την ύπαιθρο, την οργανωμένη στις ορδές του καρδινάλιου Ρούφο, γιατί η Δημοκρατία, είτε στην πρώτη αριστοκρατική φάση της είτε στην δεύτερη την αστική της, αμέλησε εντελώς την ύπαιθρο αφ’ ενός, αλλ’ αφ ’ ετέρου υποσχόμενη τη δυνατότητα μιας γιακωβίνικης εξέλιξης, μέσω της οποίας η έγγεια ιδιοκτησία, που ξό­ δευε τη γαιοπρόσοδο στη Νάπολη, μπορούσε ν ’ απαλλοτριωθεί, στερώντας τις πλατιές λαϊκές μάζες από τις πηγές των εσό­ δων τους και της ζωής τους, άφησε σύξυλο, αν όχι εχθρικό, το φτωχό λαό της Νάπολης. Κατά το Ριζορτζιμέντο, εξάλλου, εκ­ δηλώθηκε ακόμα, εμβρυώδικα, η ιστορική σχέση μεταξύ Βορρά και Νότου, σαν μια σχέση παρόμοια μ’ εκείνη μεταξύ μιας με­ γάλης πόλης και μιας μεγάλης επαρχίας: επειδή αυτή η σχέση δεν ήταν ακόμα εκείνη η οργανική φυσιολογική της επαρχίας και της βιομηχανικής πρωτεύουσας, αλλά ήταν απόρροια δύο εκτεταμένων περιοχών πολύ διαφορετικής πολιτιστικής και κοι­ νωνικής παράδοσης, τονίστηκαν οι όψεις και τα στοιχεία μιας σύγκρουσης της εθνικότητας. Αυτό που είναι ιδιαίτερα αξιοση­ μείωτο κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο είναι το γεγονός ότι στις πολιτικές κρίσεις ο Νότος είχε την πρωτοβουλία της δράσης: 1799 Νάπολη, ’20-’21 Παλέρμο, ’47 Μεσίνα και Σικε­ λία, ’47-48 Σικελία και Νάπολη. Ά λλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι η ιδιαίτερη όψη που προσλάμβανε το κάθε κίνημα στην Κεντρική Ιταλία, σαν ενδιάμεση κατεύθυνση μεταξύ Βορρά και Νότου· η περίοδος των (σχετικών) λαϊκών πρωτοβουλιών κρατάει από το 1815 ως το 1849 και κορυφώνεται στην Τοσκάνη και στα Κράτη του Π άπα (η Ρομάνια και η Λουνιτζιάνα πρέπει να θεωρούνται πάντα ότι ανήκουν στο Κέντρο). Αυτές οι ιδιαιτε­ 160

ρότητες είχαν ανταπόκριση και στην ακόλουθη περίοδο: τα γε­ γονότα του Ιουνίου 1814 κορυφώθηκαν σε μερικές περιοχές του Κέντρου (Ρομάνια και Μάρκε)- η κρίση που αρχίζει το 1893 στη Σικελία, και βρίσκει αντίκτυπο στο Νότο και στη Λουνιτζιάνα, κορυφώνεται στο Μιλάνο το 1898- το 1919 έχουμε τις καταλή­ ψεις γης στο Νότο και στη Σικελία, το 1920 την κατάληψη των εργοστασίων του Βορρά. Αυτός ο σχετικός συγχρονισμός και η σύμπτωση δηλώνει την ήδη από το 1815 και μετά ύπαρξη μιας οικονομικοπολιτικής δομής σχετικά ομογενούς, άφ ’ ενός κι αφ’ ετέρου δείχνει πως κατά τις περιόδους κρίσεων ήταν το πιο αδύνατο και περιφερειακό κομμάτι που αντιδρούσε πρώτο. Η σχέση πόλης-υπαίθρου μεταξύ Βορρά-Νότου μπορεί επί­ σης να μελετηθεί στις διάφορες πολιτιστικές αντιλήψεις και η­ θικές συμπεριφορές. Ό π ω ς έχει σημειωθεί, οι Μπ. Κρότσε και Τζ. Φ ορτουνάτο, στην αρχή του αιώνα, ήσαν επικεφαλής ενός πολιτιστικού κινήματος το οποίο, με τον έναν ή τον άλλον τρό­ πο, ήρθε σ’ αντιπαράθεση με το πολιτιστικό κίνημα του Βορρά (ιδεαλισμός εναντίον θετικισμού, κλασικισμός ή κλασικότητα ε­ ναντίον φουτουρισμού). Ας τονιστεί το γεγονός ότι η Σικελία αποκόπηκε από το Νότο και λόγω σεβασμού στην κουλτούρα: αν ο Κρίσπι είναι ο άνθρωπος του βιομηχανικού Βορρά, ο Πιραντέλο σε γενικές γραμμές είναι πιο κοντά στον φουτουρισμό, ο Τζεντίλε και ο ατουολισμός1 βρίσκονται επίσης πιο κοντά στο φουτουριστικό κίνημα (εννοούμενο πλατιά, σαν αντίθεση στον παραδοσιακό κλασικισμό, σαν μορφή ενός σύγχρονου ρομαντι­ σμού). Διαφορετική είναι η δομή και η καταγωγή των στρωμά­ των των διανοουμένων: στο Νότο κυριαρχεί ακόμα ο τύπος του «ψάθινου καπέλου», που φέρνει σε επαφή την αγροτιά με τους ιδιοκτήτες και τον κρατικό μηχανισμό- στο Βορρά κυριαρχεί ο τύπος του «τεχνικού» εργαστηρίου, που εξυπηρετεί τη σύνδεση μεταξύ των εργατών και των επιχειρηματιών: η σύνδεση με το Κράτος αποτελούσε ρόλο των συνδικαλιστικών οργανώσεων

1. Attualismo: θεω ρία του Τζιοβάνι Τζεντίλε (1875-1944) που υπο­ στηρίζει ότι το πνεύμα πρέπει να προσανατολίζεται στην απόλυτη αρχή της πραγματικότητας.

161

και των πολιτικών κομμάτων, που τα καθοδηγούσε ένα εντελώς καινούριο στρώμα διανοουμένων (ο σύγχρονος κρατικός συνδι­ καλισμός, με τα αποτελέσματα της συστηματικής διάδοσης σ’ εθνική κλίμακα αυτού του κοινωνικού τύπου, κατά τρόπο πε­ ρισσότερο συναφή και συνεπή, πράγμα αδύνατο για τον παλιό συνδικαλισμό, αποτελεί ως ένα ορισμένο σημείο και με μια ορι­ σμένη έννοια, ένα μέσο ηθικής και πολιτικής ενοποίησης). Αυτή η πολύπλοκη σχέση πόλης-υπαίθρου μπορεί να μελετη­ θεί στα γενικά πολιτικά προγράμματα που ζητούσαν να πραγ­ ματοποιηθούν πριν από τον ερχομό των φασιστών στην κυβέρ­ νηση: το πρόγραμμα του Τζολίτι και των φιλελεύθερων δημο­ κρατικών προσπαθούσε να δημιουργήσει στο Βορρά ένα μπλοκ «της πόλης» (urbano) (από βιομήχανους κι εργάτες) που να ’ταν η βάση ενός προστατευτικού συστήματος και που θα ενίσχυε την οικονομία και την ηγεμονία του Βορρά. Ο Νότος ήταν υποβιβασμένος σε μια μισοαποικιακή αγορά πωλήσεων, σε μια πηγή αποταμιεύσεων και φόρων και κρατιόταν «πειθαρχημένος» με δυο ειδών μέτρα: αστυνομικά μέτρα ανελέητης κατα­ πίεσης κάθε μαζικού κινήματος με περιοδικές σφαγές χωρικών. (Στο μνημόνιο του Τζολίτι, γραμμένο από τον Spectacor (Μισιρόλι) στη «Nuova Antologia» (1η Αυγ. 1928), εκφράζεται η α­ πορία γιατί ο Τζολίτι υπήρξε ανέκαθεν σθεναρά αντίθετος στην οποιαδήποτε διάδοση του σοσιαλισμού και του συνδικαλισμού στο Νότο, ενώ το πράγμα είναι φυσικό και προφανές, μια και ο εργατικός προστατευτισμός - μεταρρύθμιση, συνεργατικές, δη­ μόσια έργα - είναι πιθανός αν είναι μερικός, δηλαδή κάθε προ­ νόμιο προϋποθέτει θυσίες και στερήσεις). Αστυνομικο-πολιτικά μέτρα: προσωπικές εύνοιες στο στρώμα των «διανοουμένων» ή των «ψάθινων καπέλων», με τη μορφή απασχολήσεων στη δη­ μόσια διοίκηση, δυνατοτήτων λεηλασίας ατιμωρητί των τοπ ι­ κών διοικήσεων, μιας εκκλησιαστικής νομοθεσίας εφαρμοζόμε­ νης λιγότερο αυστηρά α π’ ότι αλλού, παραχωρώντας στη διά­ θεση του κλήρου αξιόλογα κληροδοτήματα, κλπ, ενσωμάτωση, δηλαδή, «προσωπική» των πιο δραστήριων στοιχείων του Νό­ του στο διοικητικό προσωπικό του Κράτους, με ιδιαίτερα «νο­ μικά» γραφειοκρατικά κλπ., προνόμια. Έ τσι το κοινωνικό στρώμα που θα μπορούσε να οργανώσει την ενδημική δυσαρέ­ 162

σκεια του Νότου, μετατράπηκε αντίθετα σ’ ένα όργανο της πο­ λιτικής του Βορρά, ένα παρακλάδι της ιδιωτικής αστυνομίας. Η δυσαρέσκεια δεν κατόρθωσε, λόγω της έλλειψης καθοδήγησης, να προσλάβει μια φυσιολογική πολιτική μορφή και οι εκδηλώ­ σεις της, εκφραζόμενες μόνο με χαοτικό και ταραχώδη τρόπο, έρχονται να παρουσιαστούν σαν δικαστική «σφαίρα της αστυ­ νομίας». Στην πραγματικότητα, σ’ αυτή τη μορφή διαφθοράς προσκολλήθηκαν, έστω παθητικά και άμεσα, άνθρωποι σαν τον Κρότσε και τον Φορτουνάτο λόγω της φετιχιστικής τους αντί­ ληψης για την ενότητα. (Βλ. το επεισόδιο Φορτουνάτο-Σαλβέμινι αναφορικά με την «Ενότητα» όπως το αναφέρει ο Πρετσολίνι στην πρώτη έκδοση της Cultura Italiana). Δεν πρέπει να μας διαφύγει ο πολιτικο-ηθικός παράγοντας της εκστρατείας εκφοβισμού που εξαπολύθηκε ενάντια σε κάθε, ακόμα και αντικειμενικότατη, διαπίστωση των κινήτρων της α ­ ντίθεσης μεταξύ Βορρά και Νότου. Ας θυμηθούμε το συμπέρα­ σμα της έρευνας της Pais-Serra σχετικά με τη Σαρδηνία, ύστερ’ από την εμπορική κρίση της δεκαετίας του ’90-’900, και την κα­ τηγορία - που έχει ήδη αναφερθεί - την οποία εκτόξευσε ο Κρίσπι προς τους σικελούς Φάσι λέγοντας ότι ήταν πουλημένοι στους Ά γγλους. Ιδιαίτερα μεταξύ των σικελών διανοουμένων υπήρχε αυτή η μορφή ενιαίας απελπισίας (επακόλουθο της φ ο­ βερής πίεσης των χωρικών στη γη των κυρίων και της δημοτικό­ τητας του Κρίσπι στην περιοχή) η οποία εκδηλώθηκε και πρό­ σφατα κατά την επίθεση του Νάτολι1 ενάντια στον Κρότσε για έναν άκακο υπαινιγμό σχετικά με την αποχώρηση της Σικελίας από το βασίλειο της Νάπολης (βλ. απάντηση του Κρότσε στην «Critica»). Το πρόγραμμα του Τ ζολίτι «διαταράχτηκε» από δύο παράγο­ ντες: 1) την παραδοχή των ασυμβίβαστων του σοσιαλιστικού κόμματος υπό την καθοδήγηση του Μουσολίνι και την ερωτοτροπία τους μ’ όσους υποστήριζαν τα αιτήματα του Νότου (ε­ λεύθερη ανταλλαγή, εκλογές του Μολφέτα, κλπ), που διέλυε το

1. Βλ. περί του Νάτολι, στον παρόντα τόμο, στο λήμμα: Λ ο νίτζι Νάτολι: Δ ιεχόιχήσεις...

163

αστικό (urbano) μπλοκ του Βορρά' 2) η εισαγωγή της καθολικής ψηφοφορίας, η οποία διεύρυνε ανήκουστα την κοινοβουλευτι­ κή βάση του Νότου και κατέστησε δύσκολη την ατομική δια­ φθορά (ήταν πάρα πολλοί για να διαφθαρούν με το καλό, οπό­ τε και εμφάνιση των ροπαλοφόρων). Ο Τζολίτι άλλαξε parte­ naire: αντικατέστησε το μπλοκ της πόλης (urbano) (ή μάλλον, το έφερε σε αντιπαράθεση προκειμένου να εμποδίσει τον τελειωτι­ κό του όλεθρο) με το «σύμφωνο Τζεντιλόνι», ένα μπλοκ, τελικά, ανάμεσα στη βιομηχανία του Βορρά και στους αγρότες της «ορ­ γανικής και φυσιολογικής» υπαίθρου (οι καθολικές εκλογικές δυνάμεις συνέπεσαν με τις σοσιαλιστικές, γεωγραφικά: ήταν διασκορπισμένες δηλαδή στο Βορρά και στο Κέντρο) μ’ επέκτα­ ση των αποτελεσμάτων και στο Νότο ακόμα, τουλάχιστο στο άμεσα ικανοποιητικό μέτρο προκειμένου να «διορθωθούν» οι συνέπειες της διεύρυνσης της εκλογικής μάζας κατά τρόπο ω­ φέλιμο. Το άλλο γενικό πολιτικό πρόγραμμα ή κατεύθυνση είναι εκεί­ νο που μπορούμε να το ονομάσουμε της «Corriere délia Sera» ή του Λ ουίτζι Αλμπερτίνι και μπορεί να ’χει την ταυτότητα μιας συμμαχίας μεταξύ ενός τμήματος των βιομηχάνων του Βορρά (μ’ επικεφαλής εκείνους της υφαντουργίας, βαμβακουργίας, μεταξουργίας, τους εξαγωγείς οπότε κι ελεύθερα συναλλασσόμε­ νους) με το αγροτικό μπλοκ του Νότου: η «Corriere» υποστήρι­ ξε τον Σαλβέμινι ενάντια στον Τζολίτι στις εκλογές του Μολφέτα του 1913 (καμπάνια του Ούγκο Οϊέτι), υποστήριξε τον υ­ πουργό Σαλάντρα αρχικά και τον υπουργό Νίτι στη συνέχεια, δηλαδή τις δύο πρώτες κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν από τους πολιτικούς του Νότου. (Ο ι Σικελοί πρέπει να ληφθούν υ π ’ όψη ξεχωριστά: έπαιρναν ανέκαθεν τη μερίδα του λέοντος σ’ όλα τα υπουργεία από το ’60 κι εξής, έβγαζαν Σικελούς προέ­ δρους στο Συμβούλιο, ενώ στο Νότο ο πρώτος leader ήταν ο Σαλάντρα- αυτή η σικελική «εισβολή» πρέπει να εξηγηθεί με την πολιτική εκβιασμού των κομμάτων του νησιού, που είχαν πάντα πρόχειρο ένα «χωριστικό» πνεύμα, προς όφελος της Αγ­ γλίας: η κατηγορία του Κρίσπι ήταν, απερίσκεπτα, η εκδήλωση μιας προκατάληψης που διακατείχε πραγματικά την πιο υπεύ­ θυνη κι ευαίσθητη εθνική ηγετική ομάδα). 164

Η διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος κατά το 1913 είχε ήδη προκαλέσει τα πρώτα σημάδια εκείνου του φαινομένου που θα εκφραστεί σε μεγάλη κλίμακα τα χρόνια ’19-20-21 σαν απο­ τέλεσμα της πολιτικο-οργανωτικής πείρας την οποία απόκτησαν οι αγροτικές μάζες κατά την περίοδο του πολέμου, τη σχε­ τική δηλαδή ρήξη του αγροτικού μπλοκ του Νότου και την από­ σπαση των χωρικών, που καθοδηγούνταν από ένα τμήμα των διανοουμένων (αξιωματικών στον πόλεμο,), από τους μεγαλοϊδιοκτήτες· έχουμε, λοιπόν, τον Σαρδηνισμό, το ρεφορμιστικό σικελικό κόμμα (η αποκαλούμενη κοινοβουλευτική ομάδα Μπονόμι συγκροτήθηκε από τον Μ πονόμι και 22 σικελούς βουλευ­ τές) με τη χωριστική εξτρεμιστική πτέρυγα, εκπροσωπούμενη από την «Sicilia Nuova», την ομάδα της «Ανανέωσης» του νό­ του, η οποία συγκροτήθηκε από αγωνιστές που προσπαθούσαν να ιδρύσουν περιφερειακά κόμματα δράσης όπως αυτό της Σαρδηνίας. (Βλ. την επιθεώρηση «Volontà» του Τοράκά,η μετάπλαση του «Popolo Romano», κλπ). Σ ’ αυτό το κίνημα η σπουδαιότητα της αυτονομίας των αγροτικών μαζών είναι δια­ φορετικού βαθμού στη Σαρδηνία απ’ ό ,τι στο Νότο και στη Σ ι­ κελία, σύμφωνα με την οργανωτική δύναμη, το κύρος και την ιδεολογική πίεση, την οποία ασκούσαν οι μεγαλοϊδιοκτήτες που ήταν πολύ καλά οργανωμένοι και δεμένοι μεταξύ τους στη Σικελία, ενώ είχαν σχετικά μικρή βαρύτητα στη Σαρδηνία. Δ ια­ φορετικού βαθμού επίσης είναι και η σχετική ανεξαρτησία των αντίστοιχων στρωμάτων των διανοουμένων, με διαφορετική φυσικά έννοια από εκείνη των ιδιοκτητών. (Λέγοντας «δια­ νοούμενοι» δεν πρέπει να εννοούμε μονάχα εκείνα τα στρώμα­ τα που συνήθως ακούν σ’ αυτή την ονομασία, αλλά γενικά όλο το κοινωνικό στρώμα που ασκεί -με πλατιά έννοια - οργανωτι­ κές λειτουργίες, στο πεδίο είτε της παραγωγής είτε της κουλ­ τούρας είτε το πολιτικοδιοικητικό: [ο όρος «διανοούμενοι» (σ.τ.μ.)] αντιστοιχεί στους υπαξιωματικούς και στους κατώτε­ ρους αξιωματικούς του στρατού κι εν μέρει επίσης στους ανώ­ τερους αξιωματικούς που κατάγονται από κατώτερα κοινωνικά στρώματα.) Προκειμένου ν ’ αναλύσουμε τον πολιτικο-κοινωνικό ρόλο των διανοουμένων ας ξαναθυμηθούμε κι ας εξετάσουμε την ψυ­ 165

χολογική τους στάση απέναντι στις βασικές τάξεις τις οποίες οι ίδ ιοι φέρνουν σ’ επαφή σε διάφορα πεδία: αντιμετωπίζουν ά­ ραγε «πατερναλιστικά» τις «παραγωγικές τάξεις ή πιστεύουν ότι είναι οι ίδιοι μια οργανική τους έκφραση; Διατηρούν μια «δουλική» στάση απέναντι στις κυρίαρχες τάξεις ή θεωρούν ι­ θύνοντες τους ίδιους τους εαυτούς τους, αναπόσπαστο μέρος των κυρίαρχων τάξεων; Στην πορεία του Ριζορτζιμέντο το λε­ γόμενο Κόμμα της Δράσης είχε μια «πατερναλιστική» στάση, γ ι’ αυτό δεν κατάφερε παρά σε πολύ χαμηλό βαθμό να φέρει τις πλατιές λαϊκές μάζες σ’ επαφή με το Κράτος. Ο λεγόμενος «με­ ταμορφισμός» (trasformismo)1 δεν είναι παρά η κοινοβουλευτι­ κή έκφραση του γεγονότος ότι το Κόμμα της Δράσης όλο κι ενσωματωνόταν μοριακά στους μετριοπαθείς κι οι λαϊκές μάζες έβαιναν αποκεφαλιζόμενες κι όχι απορροφούμενες στα πλαίσια του νέου Κράτους. Από τη σχέση πόλης-υπαίθρου πρέπει να ξεκινήσουμε την εξέταση των θεμελιωδών κινητήριων δυνάμεων της ιταλικής ι­ στορίας και των προγραμματικών σημείων με βάση τα οποία πρέπει να μελετήσουμε και να κρίνουμε την κατεύθυνση του Κόμματος της Δράσης κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο. Σχηματικά μπορούμε να έχουμε το εξής πλαίσιο: 1) την αστική (urbana) δύναμη του Βορρά- 2) την αγροτική δύναμη του Νό­ του- 3) την αγροτική δύναμη Βορρά-Κέντρου- 4) την αγροτική δύναμη της Σικελίας και 5) της Σαρδηνίας. Αν παραμείνει στα­ θερός ο ρόλος της πρώτης δύναμης σαν «ατμομηχανής», πρέπει να εξετάσουμε τους διάφορους, «πιο χρήσιμους», συνδυασμούς που δρουν προκειμένου να δημιουργηθεί ένα «τρένο» που προ­

1. Trasformismo (Μεταμορφισμός): Πολιτική μέθοδος δημιουργίας κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών από δυνάμεις διαφόρων τάσεων και συγκλίσεων από τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα. Ο Γκράμσι με τον όρο αυτό υπονοεί το φαινόμενο της μεταλλαγής πολιτικών δυνάμεων ή και προσώπων από θέσεις προοδευτικές σε θέσεις συντηρητικές. Ξεχω­ ρίζει δυό περιόδους μεταμορφισμού. Μία ανάμεσα στο 1860-1900 και μιά μετά το 1900. Για περ. βλέπε το λήμα II trasformismo του Αντόνιο Γκράμσι στην παρούσα έκδοση.

166

χωρεί όσο γίνεται πιο γρήγορα προς τα μπρος στην ιστορία. Εν τω μεταξύ, η πρώτη δύναμη αρχίζει ν’ αποκτά ιδιαίτερα δικά της προβλήματα, εσωτερικά, προβλήματα οργάνωσης, ομοιογε­ νούς διάρθρωσης, πολιτικοστρατιωτικής καθοδήγησης (ηγεμο­ νία του Πιεμόντε, σχέσεις μεταξύ Μιλάνου και Τορίνου, κλπ)· παραμένει ωστόσο καθορισμένο ότι, έστω και «μηχανικά», αν μια τέτοια δύναμη έχει φτάσει σ’ ένα ορισμένο βαθμό ενότητας και μαχητικότητας, εξασκεί μιαν «έμμεση» καθοδηγητική λει­ τουργία πάνω στις άλλες. Κατά τις διάφορες περιόδους του Ριζορτζιμέντο φαίνεται ότι το να πάρει αυτή η δύναμη μιαν ανυποχώρητη θέση και το να παλεύει ενάντια στην ξένη κυ­ ριαρχία καθορίζει μιαν άνοδο των προοδευτικών δυνάμεων του Νότου: εξ ου και ο σχετικός συγχρονισμός, όχι όμως και το ταυτόχρονο, των κινημάτων του ’20-21 και ’31, του ’48. Στα ’59-60 αυτός ο ιστορικοπολιτικός «μηχανισμός» κινείται μ’ όλη τη δυνατή απόδοση μια και ο Βορράς αρχίζει τον αγώνα, το Κέντρο προσχωρεί παθητικά ή σχεδόν και στο Νότο το βουρβωνικό Κράτος καταρρέει λόγω της πίεσης των γαριβαλδινών, πίεση σχετικά αδύνατη. Αυτό συμβαίνει γιατί το Κόμμα της Δράσης (Γκαριμπάλντι) επεμβαίνει σαν θύελλα, αφού πρώτα οι μετριοπαθείς (Καβούρ) είχαν οργανώσει το Νότο και το Κέ­ ντρο- δεν είναι δηλαδή η ίδια πολιτικο-στρατιωτική καθοδήγη­ ση (μετριοπαθείς ή Κόμμα της Δράσης) που οργάνωσε το ταυ­ τόχρονο του πράγματος, αλλά η (μηχανική) συνεργασία των δύο καθοδηγήσεων που, επιτυχώς, συμπλήρωσε η μία την άλλη. Η πρώτη δύναμη έπρεπε, λοιπόν, να θέσει το πρόβλημα του να οργανωθούν γύρω απ’ αυτήν οι αστικές (urbane) δυνάμεις των άλλων εθνικών περιοχών κι ιδιαίτερα του Νότου. Αυτό το πρόβλημα ήταν το πιο δύσκολο, αυτό που έβριθε αντιφάσεων και κινήτρων τα οποία αποδέσμευαν κύματα πάθους (μια γε­ λοία λύση αυτών των αντιφάσεων υπήρξε η λεγόμενη κοινοβου­ λευτική επανάσταση του 1876). Η λύση της, όμως, ακριβώς γ ι’ αυτό, ήταν ένα από τα κρίσιμα σημεία της εθνικής εξέλιξης. Οι αστικές (urbane) δυνάμεις ήταν κοινωνικά ομογενείς, οπότε έ­ πρεπε να βρεθούν σε μια θέση τέλειας ισορροπίας. Αυτό ήταν θεωρητικά αληθινό, ιστορικά όμως το ζήτημα έμπαινε με δια­ φορετικό τρόπο: οι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά είχαν 167

καθαρά τεθεί επικεφαλής της εθνικής τους περιοχής, ενώ δεν διαπιστώνεται κάτι τέτοιο για τις αντίστοιχες δυνάμεις του Νό­ του, τουλάχιστο στον ίδιο βαθμό. Ο ι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά έπρεπε, λοιπόν, να κατορθώσουν, σε βάρος εκείνων του Νότου, ώστε η καθοδηγητική τους λειτουργία να ορίζεται στο να εξασφαλίσουν την καθοδήγηση του Βορρά προς το Νότο στη γενική σχέση πόλης-υπαίθρου, η καθοδηγητική, δηλαδή λειτουργία των αστικών (urbane) δυνάμεων του Νότου δε θα μπορούσε να ’ναι τίποτ’ άλλο εκτός από ένα κίνημα υποταγμένο στην πιο ευρεία καθοδηγητική λειτουργία του Βορρά. Η πιο έντονη αντίφαση γεννήθηκε α π ’ αυτή τη σειρά γεγονότων: η αστική (urbana) δύναμη του Νότου δεν μπορούσε να θεωρηθεί σαν κάτι καθ’ εαυτό, ανεξάρτητη από εκείνη του Βορρά- το να τίθεται το ζήτημα με αυτόν τον τρόπο θα σήμαινε ότι διαπιστώ­ νεται προκαταβολικά μια αθεράπευτη «εθνική» διαίρεση μια τόσο σοβαρή διαίρεση που ούτε η ομοσπονδιακή λύση δε θα μπορούσε να αποτρέψει- θα επιβεβαιωνόταν η ύπαρξη διαφο­ ρετικών εθνών, μεταξύ των οποίων θα μπορούσε να πραγματο­ ποιηθεί μονάχα μια διπλωματική-στρατιωτική συμμαχία ενά­ ντια στον κοινό εχθρό, την Αυστρία (το μοναδικό στοιχείο ενό­ τητας και αλληλεγγύης, δηλαδή θα συνίστατο στην ύπαρξη ενός «κοινού» εχθρού). Στην πραγματικότητα, ωστόσο, υπήρχαν με­ ρικές μόνο «πλευρές» του εθνικού ζητήματος, όχι όλες κι ούτε οι πιο βασικές. Η πιο σοβαρή πλευρά ήταν η αδύνατη θέση των αστικών (urbane) δυνάμεων του Νότου σε σχέση με τις αγροτι­ κές, σχέση δυσμενής που εκδηλωνόταν καμιά φορά με μια αλη­ θινή και κυριολεκτική υποταγή της πόλης στην ύπαιθρο. Ο στε­ νός σύνδεσμος μεταξύ των αστικών (urbane) δυνάμεων του Βορρά και του Νότου, δίνοντας στις δεύτερες την αντιπροσω­ πευτική ισχύ του κύρους των πρώτων, έπρεπε να τις βοηθήσει ν ’ αποκτήσουν την αυτονομία τους, τη συνείδηση του καθοδηγητικού ιστορικού ρόλου τους κατά τρόπο «συγκεκριμένο» κι όχι απλά θεωρητικό κι αόριστο, υποδεικνύοντας τις λύσεις που ήταν σκόπιμο να δοθούν στα διάφορα περιφερειακά προβλήμα­ τα. Ή ταν φυσικό το ότι παρουσιάστηκαν ισχυρές αντίθετες α­ πόψεις στο Νότο σχετικά με την ενότητα: το πιο βαρύ καθήκον προκειμένου να δοθεί μια λύση στην κατάσταση ανήκε οπωσδή­ 168

ποτε στις αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά, οι οποίες όχι μόνο όφειλαν να πείσουν τ’ «αδέλφια» τους του Νότου, αλλ’ έπρεπε ν’ αρχίσουν (να πείθονται) και οι ίδιες γ ι’ αυτή την πολυπλοκότητα του πολιτικού συστήματος: σε πρακτικό, λοι­ πόν, επίπεδο το ζήτημα έμπαινε ως προς την ύπαρξη ενός ισχυ­ ρού κέντρου π ο ντική ς καθοδήγησης, με το οποίο θα όφειλαν απαραίτητα να συμπράξουν ισχυρές και λαϊκές προσωπικότη­ τες του Νότου και των νησιών. Το πρόβλημα της δημιουργίας μιας ενότητας Βορρά-Νότου συνδεόταν στενά και σε μεγάλο βαθμό απορροφιόταν από το πρόβλημα της δημιουργίας μιας συνοχής και αλληλεγγύης μεταξύ όλων των εθνικών αστικών (urbane) δυνάμεων. (Η επιχειρηματολογία που αναπτύχθηκε πιο πάνω ισχύει πραγματικά και για τα τρία νότια διαμερίσμα­ τα: της Νάπολης, της Σικελίας, της Σαρδηνίας). Οι αγροτικές δυνάμεις της βορειο-κεντρικής Ιταλίας έβαζαν με τη σειρά τους μια σειρά από προβλήματα τα οποία έπρεπε να υιοθετήσουν οι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά για να καθορίσουν μία φυσιολογική σχέση πόλης-υπαίθρου, αποβάλ­ λοντας παρεμβολές και επιρροές ξένες προς την ανάπτυξη του νέου Κράτους προέλευσης. Σ ’ αυτές τις αγροτικές δυνάμεις έ­ πρεπε να ξεχωρίσει κανείς δύο τάσεις: την λαϊκή και την κληρική-φιλοαυστριακή. Η κληρική δύναμη είχε το μέγιστο βάρος της στην επαρχία της Βενετο-Λομβαρδίας, εκτός από την Το­ σκάνη και ένα μέρος του παπικού Κράτους. Η λαϊκή δύναμη στο Πιεμόντε με επιρροές λίγο ή πολύ ευρύτερες στην υπόλοιπη χώρα, εκτός από τις εξαρχίες, ειδικά στην Ρομάνια, και σε άλλα διαμερίσματα μέχρι τον Νότο και τα Νησιά. Καθορίζοντας θε­ τικά αυτές τις άμεσες σχέσεις, οι αστικές δυνάμεις του Βορρά θα έδιναν έναν ρυθμό σ’ όλα τα παρόμοια ζητήματα και σε εθνικό επίπεδο.1 1. Αυτή η θεώρηση για την σχέση Βορρά-Νότου και για τις αστικές (urbane) δυνάμεις πρέπει να παραβληθεί με το άρθρο Ο ισ τορικός ρ ό ­ λος των πόλεων («Ordine Nuovo» 17 Ιανουαρίου 1920) όπου υπογραμ­ μίζεται ο παράλληλος ρόλος που διεδραμάτισαν οι πόλεις στο Ριζορτζιμέντο κα ι σ’ αυτόν που αναμένεται να διαδραματίσουν στην προλε­ ταριακή επανάσταση.

169

Μπροστά σ’ όλη αυτή την σειρά σύνθετων προβλημάτων, το Κόμμα της Δράσης απέτυχε παταγωδώς: περιορίστηκε στο να θεωρήσει ζήτημα αρχής και πρόγραμμα ουσίας εκείνο που α ­ πλά ήταν ζήτημα πολιτικού πεδίου πάνω στο οποίο τέτοιου εί­ δους προβλήματα θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να βρουν την νόμιμη λύση τους· το ζήτημα της Συνταγματικής συ­ νέλευσης. Δεν μπορούμε να πούμε ότι απέτυχε το συντηρητικό κόμμα, που προωθούσε την οργανική επέκταση του Πιεμόντε, που ήθελε στρατιώτες για τον πιεμοντέζικο στρατό και όχι εξε­ γέρσεις και ευρύτατους γαριβαλδινούς στρατούς. Γιατί το Κόμμα της Δράσης δεν έθεσε σ’ όλη του την έκταση το αγροτικό ζήτημα; Το ότι δεν το έθεσαν οι συντηρητικοί ήταν επόμενο: Η θεώρηση των συντηρητικών του εθνικού ζητήματος προϋπέθετε ένα μπλοκ όλων των δεξιών δυνάμεων, συμπερι­ λαμβανομένων των τάξεων των μεγάλων τσιφλικάδων γύρω α ­ πό το Πιεμόντε με την έννοια του Κράτους και του στρατού. Η απειλή από μέρους της Αυστρίας να λυθεί το αγροτικό ζήτημα ευνοώντας τους αγρότες, απειλή που πραγματοποιήθηκε στην Γκαλίτσια εναντίον των ευγενών, πολωνών και υπέρ ρουθανών αγροτών1, όχι μόνο έφερε σύγχυση ανάμεσα στους ενδιαφερόμενους στην Ιταλία, καθορίζοντας όλες τις ταλαντεύσεις της α ­ ριστοκρατίας (γεγονότα του Μιλάνου τον Φεβρουάριο του ’53 και δήλωση πίστης των πιο αξιότιμων οικογενειών στον Φραντσίσκο Τζιουζέπε ακριβώς την παραμονή των εκτελέσεων του Μπελφιόρε), αλλά παρέλυσε και το ίδιο το Κόμμα της Δράσης που σ’ αυτό το πεδίο σκεφτόταν όπως οι συντηρητικοί και θεω­ ρούσε «εθνικούς» την αριστοκρατία και τους ιδιοκτήτες και όχι τα εκατομμύρια αγρότες. Μόνο μετά τον Φεβρουάριο του ’53 ο Ματσίνι έκανε κάποια νύξη ουσιαστικά δημοκρατική (βλέπε το Επιστολάριο εκείνης της περιόδου) αλλά δεν στάθηκε ικανός να ριζοσπαστικοποιήσει αποφασιστικά το αφηρημένο πρόγραμμά του. Πρέπει να μελετηθεί η πολιτική στάση των γαριβαλδινών

1. Τον Φ εβρουάριο του 1846 η αυστριακή κυβέρνηση για να πνίξει το κίνημα στην Κρακοβία που είχε εθνικό και δημοκρατικό χαρακτήρα υ ­ ποκίνησε μια εξέγερση των αγροτών.

170

στη Σικελία το 1860, πολιτική στάση που υπαγόρευσε ο Κρίσπι: τα κινήματα εξέγερσης των αγροτών εναντίον των βαρώνων συντρίφθηκαν αλύπητα και δημιουργήθηκε η αντιαγροτική εθνο­ φυλακή. Ε ίναι χαρακτηριστική η καταπιεστική αποστολή του Νίνο Μ πίξιο στην επαρχία της Κατάνης, όπου οι εξεγέρσεις υπήρξαν πιο βίαιες. Και όμως, ακόμα και στις Σημειώσεις του Τζ.Τσ. Αμπά υπάρχουν στοιχεία ικανά ν ’ αποδείξουν ότι το αγροτικό ζήτημα ήταν το ερέθισμα που θα κινητοποιούσε τις μεγάλες μάζες. Αρκεί να θυμηθούμε τις συζητήσεις του Αμπά με τον μοναχό που πηγαίνει να συναντήσει τους γαριβαλδινούς αμέσως μετά την απόβαση στη Μαρσάλα1. Σε μερικές νουβέλες του Τζ. Βέργκα υπάρχουν γραφικά στοιχεία αυτών των αγροτι­ κών εξεγέρσεων που έπνιξε η εθνοφυλακή με την τρομοκρατία

1. Η συνάντηση και ο διάλογος με τον πάτερ Καρμέλο που εξηγεί γιατί δεν πηγαίνει με τους γαριβαλδινούς: - « θ α ερχόμουν αν ήξερα ότι θα κάνατε πραγματικά κάτι καλό, αλλά μίλησα με πολλούς από σας και δεν ήξεραν να μου πουν τίποτε άλλο εκτός από το ότι θέλετε να ενώσετε την Ιταλία». - «Βεβαίως για να δημιουργήσουμε ένα μεγάλο και ενιαίο λαό». - «Μια ενιαία χώρα...! Ό σ ο για τον λαό ενιαίος και διαιρεμένος, αν υποφέρει, υποφέρει και εγώ δεν βλέπω να θέλετε να τον κάνετε ευτυχι­ σμένο». - «Ευτυχισμένο! Ο λαός θα έχει ελευθερία κ αι σχολεία». - «Και τίποτα άλλο! -διέκοψε ο πάτερ- γιατί η ελευθερία δεν είναι ψωμί, ούτε κα ι το σχολείο. Αυτά ίσως αρκούν για σας τους Πιεμοντέζους, όχι για μας». - «Τι θα θέλατε εσείς λοιπόν;» - «Πόλεμο όχι εναντίον των Βουρβώνων, αλλά των καταπιεσμένων εναντίον των καταπιεστών που δεν βρίσκονται μόνο στην Αυλή, αλλά σε κάθε πόλη, σε κάθε αρχοντικό». -«Κ αι εναντίον των μοναχών, λοιπόν, που έχετε μοναστήρια και κτή­ ματα παντού!» - «Και εναντίον μας. Πριν από κάθε άλλον μάλιστα! Αλλά με το Ευαγγέλιο στο χέρι και με τον Σταυρό. Τότε θα ερχόμουνα. Έ τσι δεν φτάνει».

171

και τις μαζικές εκτελέσεις (αυτή η πλευρά της αποστολής των Χιλίων δεν μελετήθηκε και δεν αναλύθηκε ποτέ). Η μη αντιμετώπιση του αγροτικού ζητήματος οδηγούσε σχε­ δόν στην αδυναμία να βρεθεί λύση στο ζήτημα του κληρισμού και της αντιενωτικής στάσης του Πάπα. Κάτω από αυτή την οπτική οι συντηρητικοί υπήρξαν πολύ πιο τολμηροί από το Κόμμα της Δράσης: είναι αλήθεια ότι δεν μοίρασαν τα αγαθά της εκκλησίας στους αγρότες, αλλά τα χρησιμοποίησαν για να δημιουργήσουν ένα νέο στρώμα μεγάλων και μεσαίων ιδιοκτη­ τών που συνδέθηκαν με την νέα πολιτική κατάσταση και δεν δίστασαν να βάλουν χέρι στην ιδιοκτησία γης, έστω και μόνο των θρησκευτικών συλλόγων. Το Κόμμα της Δράσης, εξάλλου, ήταν παραλυμένο, στη δράση του μέσα στους αγρότες, από τις φιλοδοξίες του Ματσίνι για μια θρησκευτική μεταρρύθμιση, που όχι μόνο δεν ενδιέφερε τις μεγάλες αγροτικές μάζες, αλλά τις καθιστούσε και ευάλωτες σε δόλιες προτροπές εναντίον των νέων αιρετικών. Το παράδειγμα της γαλλικής Επανάστασης ή­ ταν εκεί να αποδεικνύει ότι οι γιακωβίνοι, που κατάφεραν να συντρίψουν όλα τα κόμματα της δεξιάς μέχρι και τους γιρονδίνους στο πεδίο του αγροτικού ζητήματος και ό χι μόνο να εμπο­ δίσουν τον αγροτικό συνασπισμό εναντίον του Παρισιού αλλά να πολλαπλασιάσουν τους οπαδούς τους στην ύπαιθρο, ζημιώ­ θηκαν από τις προσπάθειες του Ροβεσπιέρου, να παλινορθώσει μια θρησκευτική μεταρρύθμιση, που ωστόσο είχε, στην πραγ­ ματική ιστορική διαδικασία, μια άμεση σημασία και ορθότητα (θα έπρεπε να μελετηθεί προσεκτικά η πραγματική αγροτική πολιτική της Δημοκρατίας της Ρώμης και ο αληθινός χαρακτή­ ρας της αποστολής καταπίεσης που δόθηκε από τον Ματσίνι στον Φελίτσε Ορσίνι στις Ρομάνιες και στις Μάρκες: αυτή την περίοδο και μέχρι το ’70 - και αργότερα - λέγοντας συμμορίες σήμαινε σχεδόν πάντα το χαοτικό, συγκεχυμένο, σημαδεμένο από αγριότητες κίνημα των αγροτών για την απόκτηση της

γης)· Οι συντηρητικοί και οι διανοούμενοι. Γιατί οι συντηρητικοί έπρεπε να κυριαρχήσουν στην μάζα των διανοουμένων Τ ζιομπέρτι και Ματσίνι. Ο Τζιομπέρτι πρό172

σφερε στους διανοούμενους μια φιλοσοφία που φαινόταν πρω ­ τότυπη και συγχρόνως εθνική, τέτοια που να τοποθετεί την Ιτα­ λία τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο με τα πιο προοδευμένα έθνη και να δίνει μια νέα αξιοπρέπεια στην ιταλική σκέψη. Ο Ματσίνι αντίθετα πρόσφερε μόνο θολές αντιλήψεις και φιλοσοφι­ κές παρατηρήσεις που σε πολλούς διανοούμενους, ειδικά στους ναπολιτάνους, έπρεπε να φαντάζουν άδειες φλυαρίες (ο ηγού­ μενος Γκαλιάνι είχε διδάξει πώ ς να γελοιοποιείται αυτός ο τρό­ πος σκέψης και συλλογισμού). Το ζήτημα του σχολείου: ενέργειες των συντηρητικών να ει­ σάγουν την παιδαγωγική αρχή της αμοιβαίας εκπαίδευσης1 (Κονφαλονιέρι, Καπόνι, κλπ). Το κίνημα του Φεράντε Απόρτι και των παιδικών σταθμών, συνδεδεμένο με το πρόβλημα της φτώχειας. Ο ι συντηρητικοί αποδέχονταν το μόνο συγκεκριμένο παιδαγωγικό κίνημα που ήταν αντίθετο στην «ιησουίτικη» σχο­ λή. Α υτό δεν μπορούσε να μην επιδράσει και στους λαϊκούς, στους οποίους το σχολείο έδινε μια δική τους προσωπικότητα και στον αντιησουιτικό, φιλελευθερίζοντα κλήρο (λυσσασμένη εχθρότητα, εναντίον του Φεράντε Α πόρτι, κλπ· η περίθαλψη και η εκπαίδευση των εγκαταλειμμένων παιδιώ ν ήταν μονοπώ­ λιο του κλήρου και τέτοιου είδους πρωτοβουλίες έσπαζαν αυτό το μονοπώλιο). Ο ι εκπαιδευτικές δραστηριότητες φιλελεύθερου ή παρόμοιων αποκλίσεων χαρακτήρα έχουν μεγάλη σημασία για να κατανοηθεί σε βάθος ο μηχανισμός της ηγεμονίας των συντηρητικών στους διανοούμενους. Η εκπαιδευτική δραστη­

1. Τα σχολεία αμοιβαίας εκπαίδευσης (πρωτεργάτες της ιδέας ήταν ο Andrew Beli και ο Joseph Lancaster), είχαν μεγάλη ανάπτυξη στην Α γ­ γλία της βιομηχανικής επανάστασης και αργότερα σ’ όλη την υπόλοιπη Ευρώπη ξεκινώντας από την Γαλλία γύρω στα 1814-15. Η οργάνωσή τους βασιζόμενη στην δουλειά ενός μόνο δασκάλου και στις ικανότητες των πιο προικισμένων μαθητών, έφθανε στο σημείο να μπορεί να δ ιδά ­ σκεται γραφή και ανάγνωση σε εκατό περίπου πα ιδιά ταυτόχρονα. Σ ’ αυτή την οργάνωση του σχολείου εναντιώθηκε ο κλήρος, η Εκκλησία και τα πιο αντιδραστικά στρώματα που έβλεπαν στη διάδοση της λαϊ­ κής εκπαίδευσης μια επαναστατική απειλή.

173

ριότητα στα σχολεία, σ’ όλες τις βαθμίδες, έχει τεράστια σημα­ σία, ακόμα και οικονομική, για τους διανοούμενους κάθε επι­ πέδου: ήταν τότε περισσότερο από σήμερα δεδομένης της στε­ νότητας σε κοινωνικά στελέχη και τους σπάνια ανοιχτούς δια­ δρόμους για τις μικροαστικές πρωτοβουλίες (σήμερα, δημοσιο­ γραφία, κίνηση των κομμάτων, βιομηχανία, ευρύτατος κρατι­ κός μηχανισμός κλπ έχουν διευρύνει με πρωτοφανή τρόπο τις δυνατότητες απασχόλησης). Η ηγεμονία ενός καθοδηγητικού κέντρου επάνω στους δια­ νοούμενους πραγματοποιείται μέσα από δύο κύριες κατευθύν­ σεις: 1) μιας γενικής αντίληψης της ζωής, μίας φιλοσοφίας (Τζιομπέρτι) που να προσφέρει στους ενταγμένους μια πνευμα­ τική «αξιοπρέπεια και η οποία να παρέχει ένα λόγο διάκρισης και ένα στοιχείο αγώνα εναντίον των παλιών αναγκαστικά κυ­ ρίαρχων ιδεολογιών, 2) ενός προγράμματος για το σχολείο, ε­ νός πρωτότυπου εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού κανόνα που να ενδιαφέρει και να παρέχει μια ιδιαίτερη δραστηριότητα, στο δικό του, τεχνικό πεδίο, σ’ εκείνη την κατηγορία διανοουμένων που είναι η πιο ομοιογενής και πολυάριθμη (τους εκπαιδευτι­ κούς, από τον δάσκαλο του δημοτικού μέχρι τον πανεπιστημια­ κό). Τα Συνέδρια των επιστημόνων που οργανώθηκαν επανειλημ­ μένα κατά την πρώτη περίοδο του Ριζορτζιμέντο έφεραν δύο αποτελέσματα: 1) να ενώσουν τους πιο αξιόλογους διανοούμε­ νους συγκεντρώνοντάς τους και πολλαπλασιάζοντας την επιρ­ ροή τους 2) να πετύχουν μια συντομότερη συγκέντρωση και έ­ ναν αποφασιστικότερο προσανατολισμό στους κατώτερων βαθ­ μιδών διανοούμενους, οι οποίοι συνήθως φαίνεται να ακολου­ θούν τους Πανεπιστημιακούς και τους μεγάλους επιστήμονες εξ αιτίας μιας αντίληψης κάοτας που τους διακατέχει. Η μελέτη εγκυκλοπαιδικών και ειδικευμένων περιοδικών δ ί­ νει μια διαφορετική όψη της ηγεμονίας των συντηρητικών. Έ ­ να κόμμα σαν εκείνο των συντηρητικών πρόσφερε στη μάζα των διανοουμένων όλες τις δυνατότητες να ικανοποιηθούν οι γενι­ κές ανάγκες, δυνατότητες που μπορούν να προσφερθούν από μια κυβέρνηση (ένα κυβερνητικό κόμμα), μέσα από τις κρατικές υπηρεσίες. (Χάρη σ’ αυτή την λειτουργία του, σαν κυβερνητικό 174

ιταλικό κόμμα, δηλαδή, υπηρέτησε τέλεια μετά το ’48-49 το κράτος του Πιεμόντε, που αγκάλιασε τους εξόριστους διανοού­ μενους και έδωσε ένα δείγμα αυτού που θα έπρεπε να κάνει ένα μελλοντικό ενοποιημένο Κράτος).

[Ο ρόλος τον Πιεμόντε, I], Ο ρόλος του Πιεμόντε στο ιταλικό Ριζορτζιμέντο είναι ο ρό­ λος μιας «ηγέτιδας τάξης». Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για το γεγονός ότι παντού σ’ όλη την χερσόνησο υπήρχαν πυρή­ νες της ομογενούς ηγέτιδας τάξης της οποίας η ακατανίκητη τάση να ενοποιηθεί καθόρισε τον σχηματισμό του νέου ιταλικού εθνικού Κράτους. Αυτοί οι πυρήνες αναμφίβολα υπήρχαν, αλ­ λά η τάση τους να ενωθούν ήταν πολύ προβληματική και αυτό που μετράει περισσότερο, είναι ότι αυτοί οι πυρήνες, ο καθέ­ νας στον χώρο του δεν ήταν «καθοδηγητικός». Ο καθοδηγητής προϋποθέτει και τον «καθοδηγούμενο» και ποιον καθοδηγού­ σαν αυτοί οι πυρήνες; Αυτοί οι πυρήνες δεν ήθελαν να «καθο­ δηγούν» κανένα, δεν ήθελαν, δηλαδή, να ευθυγραμμίσουν τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις τους, με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις άλλων ομάδων. Ή θελαν να «κυριαρχούν» και όχι να «καθοδηγούν» κι ακόμα: ήθελαν να κυριαρχήσουν τα συμφέροντά τους κ αι όχι οι άνθρωποί τους ήθελαν δηλαδή να καταστή­ σουν μια δύναμη νέα, ανεξάρτητη από κάθε συμβιβασμό και συνθήκη, κυρίαρχη του Έθνους: αυτή η δύναμη ήταν το Πιεμόντε και επομένως ο ρόλος της μοναρχίας. Το Πιεμόντε επομέ­ νως είχε ένα ρόλο που μπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να παρα­ βληθεί με τον ρόλο του κόμματος, το καθοδηγητικό δυναμικό δηλαδή μιας κοινωνικής ομάδας (και πράγματι πάντα γινόταν λόγος για το «πιεμοντέζικο κόμμα»)- με τον προσδιορισμό ότι επρόκειτο για ένα Κράτος,με έναν στρατό, μια διπλωματία, κλπ. Αυτό το γεγονός είναι μεγίστης σημασίας για την έννοια της «παθητικής επανάστασης» να μην είναι δηλαδή, μια κοινωνική ομάδα η καθοδηγήτρια άλλων ομάδων, αλλά ένα Κράτος, έστω και περιορισμένης δύναμης, να είναι «καθοδηγητής» της ομά­ 175

δας που θα έπρεπε να είναι η καθοδηγητική δύναμη και να μπορεί να θέσει στη διάθεσή της έναν στρατό και μια πολιτικοδιπλωματική δύναμη. Μπορούμε να αναφερθούμε σ’ αυτό που ονομάστηκε ο ρόλος του «Πιεμόντε» στην διεθνή πολιτικο-ιστορική γλώσσα. Η Σερβία πριν από τον πόλεμο επιζητούσε να γίνει το «Πιεμόντε» των Βαλκανίων (Ά λλωστε, η Γαλλία μετά το 1789 και για πολλά χρόνια, μέχρι το πραξικόπημα του Λου­ δοβίκου Ναπολέοντα ήταν μ’ αυτή την έννοια, το Πιεμόντε της Ευρώπης). Το ότι η Σερβία δεν τα κατάφερε όπως τα κατάφερε το Πιεμόντε οφείλεται στην πολιτική αφύπνιση των αγροτών κατά την μεταπολεμική περίοδο, γεγονός που δεν διαπιστώνε­ ται μετά το 1848. Αν μελετηθούν από κοντά αυτά που συμβαί­ νουν στο γιουγκοσλάβικο βασίλειο, θα δούμε ότι εκεί οι «φιλοσερβικές» ή οι ευνοϊκές στη σέρβική ηγεμονία δυνάμεις, είναι οι δυνάμεις οι οποίες αντιτάχθηκαν στην αγροτική μεταρρύθμιση, θ α βρούμε ένα αντισερβικό συνασπισμό αγροτών-διανοουμένων και τις συντηρητικές δυνάμεις ευνοϊκές προς την Σερβία και την Κροατία καθώς και τις άλλες μη σερβικές επαρχίες. Και σ’ αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουν τοπικοί πυρήνες, «καθοδηγητικοί», αλλά καθοδηγούμενοι από την σέρβική δύναμη, ε­ νώ οι επαναστατικές δυνάμεις δεν έχουν, από την άποψη του κοινωνικού ρόλου, μεγάλη σημασία. Για όποιον παρατηρεί επι­ φανειακά το σερβικό ζήτημα θα πρέπει να αναρωτηθεί τι θα γινόταν αν το φαινόμενο των συμμοριών που υπήρχαν στην Νάπολη και την Σικελία από το ’60 μέχρι το ’70 εμφανιζόταν μετά το 1919. Αναμφίβολα το φαινόμενο είναι το ίδιο, αλλά το κοινωνικό βάρος και η πολιτική εμπειρία των αγροτικών μαζών είναι τελείως διαφορετικές την περίοδο μετά το 1919, από ότι ήταν μετά το 1848. Το σημαντικό είναι να εμβαθύνουμε στη σημασία που έχει ένας ρόλος σαν του «Πιεμόντε» στις παθητικές επαναστάσεις, το φαινόμενο δηλαδή, να αντικαθιστά ένα Κράτος τις τοπικές κοινωνικές ομάδες, όσον αφορά την διεύθυνση της ανανεωτι­ κής πάλης. Είναι μία από τις περιπτώσεις όπου έχουμε τον ρό­ λο της «κυριαρχίας» και όχι της «καθοδήγησης» σ’ αυτές τις ομάδες: δικτατορία χωρίς ηγεμονία. Ηγεμονία ασκείται από έ­ να τμήμα της κοινωνικής ομάδας επάνω σ’ ολόκληρη την ομάδα 176

και από αυτήν σε άλλες δυνάμεις για την ενίσχυση, ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος κλπ, επάνω στο «γιακωβίνικο» πρότυ­ πο. II. Μελέτες που αποσκοπούν στην καταγραφή των αναλο­ γιών ανάμεσα στην περίοδο που διαδέχτηκε την πτώση του Ναπολέοντα και εκείνης που ακολουθεί τον πόλεμο του ’14-18. Ο ι αναλογίες εμφανίζονται μόνο κάτω από δυο οπτικές γωνίες: την εδαφική διαίρεση και την πιο ορατή και επιφανειακή προ­ σπάθεια να προσδοθεί μια σταθερή νομική οργάνωση στις διε­ θνείς σχέσεις (Ιερή Συμμαχία και Κοινωνία των Εθνών). Φ αί­ νεται εντούτοις ότι το πιο σημαντικό σημείο που πρέπει να με­ λετηθεί είναι αυτό που έχει λεχθεί για την «παθητική επανά­ σταση», πρόβλημα που δεν είναι άμεσα ορατό γιατί απουσιάζει ένας εξωτερικός παραλληλισμός με την Γαλλία του 1789-1815 και παρ’ όλα αυτά, όλοι αναγνωρίζουν ότι ο πόλεμος του ’14-18 αποτελεί μια ιστορική τομή, με την έννοια ότι μια σειρά ζητή­ ματα που μοριακά συναθροίζονταν πριν το 1914, έγιναν τελικά «σωρός»,μεταβάλλοντας την γενική δομή της προηγούμενης διαδικασίας: αρκεί να σκεφτεί κανείς την σημασία που απέκτη­ σε το συνδικαλιστικό φαινόμενο, όρος γενικός στον οποίο συ­ γκεντρώνονται διάφορα προβλήματα και διαδικασίες ανάπτυ­ ξης διαφορετικής σημασίας και ενδιαφέροντος (κοινοβουλευτι­ σμός, βιομηχανική οργάνωση, δημοκρατία, φιλελευθερισμός κλπ) αλλά που αντικειμενικά αντανακλά το γεγονός ότι μια νέα κοινωνική δύναμη συγκροτήθηκε και διαθέτει ένα βάρος που δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει, κλπ.

[Ο ιστορικός κόμβος 1848-1849]. Νομίζω ότι τα γεγονότα του 1848-49, δοσμένου του αυθόρμη­ του χαρακτήρα τους, μπορεί να τα θεωρήσει κανείς τυπικά π α ­ ραδείγματα για την μελέτη των κοινωνικών και πολιτικών δυ­ νάμεων του ιταλικού έθνους. Εκείνη ακριβώς την περίοδο βρί­ σκουμε μερικούς βασικούς σχηματισμούς: οι αντιδραστικοί συ­ ντηρητικοί, μουνισιπαλιστές - οι νεογουέλφοι-καθολική δημο­ κρατία - και το Κόμμα της Δράσης-φιλελεύθερη δημοκρατία της εθνικής αστικής αριστερός. Ο ι τρεις δυνάμεις ανταγωνίζο­ 177

νται μεταξύ τους και όλες, η μία μετά την άλλη, θα ηττηθούν διαδοχικά μέσα σε δύο χρόνια. Μετά την ήττα ακολουθεί μία αναδιοργάνωση των δυνάμεων προς τα δεξιά μετά από μια ε­ σωτερική διαδικασία αποσαφήνισης και διάσπασης στην κάθε ομάδα. Η πιο σοβαρή ήττα είναι των νεογουέλφων οι οποίοι ως καθολική δημοκρατία πεθαίνουν και αναδιοργανώνονται ως α­ στικά κοινωνικά στοιχεία της υπαίθρου και της πόλης μαζί με τους αντιδραστικούς συγκροτώντας την νέα δύναμη της φιλελευθεροσυντηρητικής δεξιάς. Μπορεί να ορισθεί μια παράλλη­ λος ανάμεσα στους νεογουέλφους και το Λαϊκό Κόμμα, νέα προσπάθεια δημιουργίας ενός καθολικο-δημοκρατικού κόμμα­ τος που χρεωκόπησε με τον ίδιο τρόπο και για παρόμοιους λό­ γους. Ό π ω ς και η χρεωκοπία του Κόμματος της Δράσης μοιά­ ζει με την χρεωκοπία της «ανατρεπτικής τάσης» του ’19-20. Να αναλυθεί και να ανασυντεθεί, λεπτομερειακά η διαδοχή των κυβερνήσεων και των συνδυασμών των κομμάτων (συνταγ­ ματικών και απολυταρχικών) στο Πιεμόντε από την αρχή του νέου καθεστώτος μέχρι την ανακήρυξη του Μ ονκαλιέρι, από τον Σολάρο ντέλα Μ αργκαρίτα μέχρι τον Μάσσιμο ντ’ Αντζέλιο. Ο ρόλος του Τζιομπέρτι και του Ρατάτσι και η πραγματική τους δύναμη στον κρατικό μηχανισμό, η οποία είχε μείνει τε­ λείως ή σχεδόν αμετάβλητη από την εποχή του απολυταρχισμού. Η έννοια της λεγάμενης σύζευξης Καβούρ-Ρατάτσι: ήταν το πρώτο βήμα της δημοκρατικής αποδιοργάνωσης; όμως μέχρι ποιο σημείο ο Ρατάτσι μπορούσε να θεωρηθεί φιλελεύθεροςδημοκράτης; Ο φεντεραλισμός των Φεράρι-Κατάνεο. Ή ταν η ιστορικοπολιτική καταγραφή των υπαρκτών αντιθέσεων ανάμεσα στο Πιεμόντε και την Λομβαρδία. Η Λομβαρδία αρνιόταν να προσαρτηθεί, σαν επαρχία, στο Πιεμόντε: υπερτερούσε του Πιεμόντε, πολιτικά, οικονομικά και σε επίπεδο διανόησης. Είχε πραγματοποιήσει, με δικές της δυνάμεις και μέσα, την δημο­ κρατική της επανάσταση των Πέντε ημερών: ίσως ήταν και πιο ιταλική από το Πιεμόντε, με την έννοια ότι αντιπροσώπευε την 178

Ιταλία,καλύτερα από το Πιεμόντε. Το ότι ο Κατάνεο παρουσιά­ ζει τον φεντεραλισμό σαν κάτι που ενυπάρχει σ’ όλη την ιταλική ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο από μυθικό ιδεολογικό στοιχείο με στόχο να ενισχύσει το υπάρχον πολιτικό πρόγραμμα. Προς τι η κατηγορία κατά του φεντεραλισμού ότι καθυστέρησε το εθνι­ κό ενωτικό κίνημα; Πρέπει να επιμείνουμε ακόμα στο μεθοδο­ λογικό κριτήριο ότι άλλο πράγμα είναι η ιστορία του Ριζορτζιμέντο και άλλο η αγιογραφία των πατριωτικών δυνάμεων και μάλιστα ενός μόνο τμήματος, εκείνων που είχαν ενωτικό χαρα­ κτήρα. Το Ριζορτζιμέντο αποτελεί μια σύνθετη και αντιθετική ιστορική διαδικασία, που συντίθεται τελικά από όλα τα αντιθε­ τικά της στοιχεία, τους πρωταγωνιστές και τους ανταγωνιστές της, τους αγώνες τους, τις αμοιβαίες μεταβολές που οι ίδιοι οι αγώνες καθόριζαν και ακόμα από τον ρόλο των παθητικών και λανθανουσών δυνάμεων όπως οι μεγάλες αγροτικές μάζες, ε­ κτός,φυσικά, από τον εξέχοντα ρόλο των διεθνών σχέσεων. Η τελωνειακή ένωση, που προτάθηκε από τον Τσέζαρε Μπάλντο και συμφωνήθηκε στο Τορίνο 3 Νοεμβρίου 1847 από τους τρεις εκπροσώπους του Πιεμόντε, της Τοσκάνης και του παπικού Κράτους, όφειλε να προάγει την συγκρότηση της πολι­ τικής Συνομοσπονδίας την οποία αργότερα εγκατέλειψε ο ίδιος ο Μπάλντο, οδηγώντας έτσι στην κατάργηση και της τελωνειακής ένωσης. Την Συνομοσπονδία την ήθελαν τα μικρότερα ιτα­ λικά κράτη. Ο ι αντιδραστικοί πιεμοντέζοι (ανάμεσα σ’ αυτούς και ο Μπάλντο) θεωρώντας βέβαιη πλέον την εδαφική εξάπλωση του Πιεμόντε, δεν ήθελαν να την ζημιώσουν με δεσμούς που θα την εμπόδιζαν (ο Μπάλντο στο βιβλίο Ελπίδες της Ιταλίας είχε υποστηρίξει ότι η Συνομοσπονδία ήταν αδύνατη την στιγ­ μή που ένα τμήμα της Ιταλίας ήταν στα χέρια των ξένων!;) και απαρνήθηκαν την Συνομοσπονδία λέγοντας ότι οι ενώσεις συμφωνούνται πριν ή μετά τους πολέμους (!;): Η Συνομοσπονδία απορρίφθηκε τους πρώτους μήνες του ’48 (να ερευνηθεί). Ο Τζιομπέρτι και άλλοι, έβλεπαν στην πολιτική και τελωνειακή Συνομοσπονδία, η οποία μπορούσε να συγκροτηθεί και κα­ τά την διάρκεια του πολέμου, την αναγκαία προϋπόθεση για την υλοποίηση του συνθήματος «Η Ιταλία θα πράξει από μόνη 179

της». Αυτή η αφερέγγυα πολιτική σχετικά με την Συνομοσπον­ δία μαζί με άλλες παρόμοιες απατηλές κατευθύνσεις σχετικά με τους εθελοντές και την Συνταγματική Συνέλευση, αποδεικνύει ότι το κίνημα του ’48 απέτυχε εξαιτίας των άθλιων μηχανορρα­ φιών των επιτήδειων, που θα είναι οι συντηρητικοί της επόμε­ νης περιόδου. Δεν κατάφεραν να δώσουν μια κατεύθυνση, ούτε πολιτική, ούτε στρατιωτική, στο εθνικό κίνημα. Νοβάρα. Τον Φεβρουάριο του 1849 ο Σίλβιο Σπαβέντα επισκέφθηκε στην Π ίζα τον ντ’ Αντζέλιο. Την συνάντηση αυτή θα θυμηθεί σ’ ένα πολιτικό κείμενο που έγραψε το 1856, καταδικα­ σμένος σε ισόβια: « Έ νας από τους πιο διαπρεπείς άνδρες του πιεμοντέζικου κράτους μου έλεγε πριν ένα μήνα: εμείς δεν μπο­ ρούμε να νικήσουμε αλλά θα ξαναπολεμήσουμε. Η ήττα μας θα είναι ήττα εκείνου του κόμματος που σήμερα μας ξανασπρώχνει στον πόλεμο1- και ανάμεσα στην ήττα και τον εμφύλιο πόλεμο εμείς διαλέγουμε το πρώτο: η ήττα θα μας δώσει την εσωτερική ειρήνη, την ελευθερία και την ανεξαρτησία του Πιεμόντε, κάτι που δεν μπορεί να μας δώσει η δεύτερη επιλογή. Ο ι προβλέψεις εκείνου του σοφού(!) ανθρώπου επαληθεύτηκαν. Η μάχη της Ν οβάρα χάθηκε για την υπόθεση της ανεξαρτησίας και κερδήθηκε για την υπόθεση της ελευθερίας του Πιεμόντε. Και ο Κάρλο Αλμπέρτο, κατά την γνώμη μου, θυσίασε το στέμμα του πε­ ρισσότερο για το δεύτερο παρά για το πρώτο», (βλ. Σίλβιο Σπαβέντα, Α π ό το 1848 στο 1861 γραπτά, ντοκουμέντα, δημο­ σιευμένα από τον Μπ. Κρότσε 2η έκδ. Laterza, σελ. 58, σημείω­ ση). Μένει να αναρωτηθούμε αν επαληθεύτηκαν οι «προβλέ­ ψεις» ή μήπως προετοιμάστηκε η ήττα από ανθρώπους τόσο σοφούς όσο ο ντ’ Αντζέλιο. Σ ’ ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Corriere della Sera» της 14ης Μαίου 1934 (Αμερικάνικες τιμές στον Φίλιππο Καρόντι), ο Αντόνιο Μόντι επαναφέρει από τα Απομνημονεύματα του Καρόντι (ανέκδοτα, βρίσκονται στο Μουσείο του Ριζορτζιμέντο του Μιλάνου) τα εξής δύο επεισόδια: ο Καρόντι, αφού

1. Μιλά για το δημοκρατικό κόμμα.

180

νίκησε τους Αυστριακούς στο Κόμο το 1848, συγκρότησε ένα λόχο εθελοντών και πήγε στο Τορίνο να παραλάβει όπλα. Ο υπουργός Μπάλντο του έδωσε την ακόλουθη απάντηση την ο­ ποία ο Μόντι χαρακτηρίζει «εκπληκτική»: «Είναι ανώφελο πλέον να εξοπλίζεστε αφού σε λίγο ένας δυνατός και τακτικός στρατός θα νικήσει τον εχθρό. Μήπως θέλετε να χρησιμοποιή­ σετε τα όπλα μεταξύ σας για να αναβιώσουν οι διαμάχες ανά­ μεσα στους Κομάσκους και τους Μ ιλανέζους σε βάρος της επι­ τυχίας της ιταλικής υπόθεσης;» (Είναι χρήσιμο να θυμηθούμε ότι λίγο πριν τον πόλεμο του ’48 το Πιεμόντε έμεινε χωρίς όπλα προκειμένου να τα στείλει στην Ελβετία στους εξεγερμένους καθολικούς αντιδραστικούς του Σοντερμπάουντ). Για την «προετοιμασία» της ήττας της Νοβάρα ο Καρόντι διηγείται ότι ενώ γινόταν «πυρετώδης προετοιμασία της επανάληψης του έ­ νοπλου αγώνα στο Κόμο και οργανώνονταν εθελοντές, έφθασε η είδηση για την ανακωχή που είχε συνάψει μετά την Νοβάρα ο στρατηγός Κρζανόφσκι (ο Μόντι γράφει Κζαρνόφσκι). Ο Καρόντι συνάντησε τον στρατηγό ο οποίος του είπε: «Nous avons conclu un armistice honorable. - Comment, honorable? - Oui, très honorable avec une armée qui ne se bat pas». H στιχομυθία επιβεβαιώνεται από τον Γκαμπριέλε Καμότσι. Αλλά δεν έχουν σημασία τα λόγια του πολωνού στρατηγού, που ήταν ένα κομμάτι άχυρο παρασυρμένο από την θύελλα, αλλά η κατεύθυνση που δόθηκε στην στρατιωτική πολιτική από την πιεμοντέζικη κυβέρνηση, η οποία προτιμούσε την ήττα από μια γενική ιταλική επανάσταση.

Ριζορτζιμέντο και ανατολικό ζήτημα. Σε μια σειρά κειμένων (που μεροληπτούν υπέρ των συντηρητι­ κών) δίνεται μια υπερβατική ερμηνεία στις φιλολογικές εκδη­ λώσεις της περιόδου του Ριζορτζιμέντο, όπου και το ανατολικό ζήτημα παρουσιάζεται σε συνάρτηση των ιταλικών προβλημά­ των: σχέδια αποπροσανατολισμού και βαλκανοποίησης της Α υ­ στρίας για να αντισταθμιστούν οι ζημιές της Λομβαρδο-Ενετικής επαρχίας που παραχωρήθηκε ειρηνικά προς όφελος της ε­ 181

θνικής ιταλικής αναγέννησης1 κλπ. Τέτοια σχέδια δεν φαίνεται να είναι ένδειξη μεγάλης πολιτικής ικανότητας, όπως υποστη­ ρίζεται. Μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν ως έκφραση πολιτι­ κής παθητικότητας και δυσπιστίας μπροστά στις δυσκολίες του εθνικού εγχειρήματος, δυσπιστία η οποία συγκαλύπτεται με σχέδια τόσο μεγαλεπίβολα όσο και αφηρημένα και ασαφή κα­ θώς δεν εξαρτιώταν από τις ιταλικές δυνάμεις να πραγματο­ ποιηθούν. Η «βαλκανοποίηση» της Αυστρίας σήμαινε στην πραγματικότητα δημιουργία μιας πολιτικο-διπλωματικής ευρω­ παϊκής κατάστασης (στην ουσία στρατιωτικής) κάτω από το βά­ ρος της οποίας η Αυστρία θα αφηνόταν να «βαλκανοποιηθεί»· σήμαινε να είναι δεδομένη η πολιτική και διπλωματική ηγεμο­ ν ία της Ευρώπης, πράγμα όχι αμελητέο βέβαια! Δεν είναι κα­ τανοητό γιατί δεν θα μπορούσε η Αυστρία, κρατώντας την Λομβαρδο-Ενετική επαρχία, την υπεροχή δηλαδή στην Ιταλία και μία κυρίαρχη θέση στην κεντρική Μεσόγειο, να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή στα Βαλκάνια και κατά συνέπεια στην α ­ νατολική Μεσόγειο: αυτό μάλιστα θα ήταν και το συμφέρον της Αγγλίας η οποία είχε θεμελιώσει στην Αυστρία ένα σύστημα ισορροπίας εναντίον της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η ίδια απου­ σία συναισθήματος αυτόνομης πολιτικής πρωτοβουλίας και η δυσπιστία στις δικές τους δυνάμεις - που περιείχε και το σχέδιο του Μπάλντο - έπρεπε να καθιστούσαν αδιάφορη την Αγγλία σε τέτοιου είδους υποδείξεις. Μόνο ένα ισχυρό ιταλικό Κρά­

1. Ο Τσέζαρε Μπάλντο (1789-1855) ιστορικός και πιεμοντέζος πολιτι­ κός στο βιβλίο Για τις ελπίδες της Ιταλίας (1844) προβλέποντας την πτώση της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποστήριζε ότι η Αυστρία θα έπρεπε να επεκταθεί στα Βαλκάνια, «δημιουργώντας άμεσα δικές της επαρχίες, ή έμμεσα, τουλάχιστον, δημιουργώντας προτεκτοράτα δικά της στα ευρωπαϊκά οθωμανικά εδάφη». Μ' αυτόν τον τρόπο, για να ομογενοποιήσει τα εδάφη της, και μετά τον εγκλωβισμό μεγάλου μέ­ ρους σλάβικου πληθυσμού σ' αυτά, η Αυστρία θα εγκατέλειπε την Ιτα­ λία, εφόσον και οι Ιταλοί ενεργούσαν με τέτοιο τρόπο ώστε να κάνουν αισθητές τις δυσκολίες μιας πιθανής διαιώνισης της κυριαρχίας των Αυστριακών στα ιταλικά εδάφη.

182

τος, που θα ήταν σε θέση να αντικαταστήσει την Αυστρία στον αντιγαλλικό της ρόλο στην κεντρική Μεσόγειο θα μπορούσε να υποκινήσει την συμπάθεια της Αγγλίας για την Ιταλία, όπως πράγματι συνέβη μετά τις προσαρτήσεις στην κεντρική Ιταλία και την επιχείρηση των Χιλίων εναντίον των Βουρβώνων. Πριν από αυτά τα πραγματικά γεγονότα, μόνο ένα μεγάλο κόμμα α ­ ποφασιστικό, τολμηρό και με αυτοπεποίθηση για τις κινήσεις του, όντας βαθιά ριζωμένο στις μεγάλες λαϊκές μάζες, θα επετύγχανε ίσως το ίδιο αποτέλεσμα, αλλά αυτό το κόμμα δεν υ­ πήρχε και αντίθετα μάλιστα ο Μπάλντο και οι φίλοι του δεν ήθελαν να δημιουργηθεί. Η βαλκανοποίηση της Αυστρίας μετά την απώλεια της ηγεμονίας στην χερσόνησο και την παραμονή των Βουρβώνων στην Νάπολη (σύμφωνα με το σχέδιο των νεογουέλφων) θα είχε σοβαρές επιπτώσεις για την αγγλική πολιτι­ κή στη Μεσόγειο. Το ναπολιτάνικο Κράτος θα γινόταν ρωσικό φέουδο, θα είχε δηλαδή την δυνατότητα η Ρωσία στρατιωτικής δράσης στο κέντρο ακριβώς της Μεσογείου. (Το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στους Βουρβώνους της Νάπολης και του τσα­ ρισμού είναι μια ολόκληρη πλευρά της ιστορίας από το 1799 μέχρι το 1860 που πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος: από το βιβλίο του Νίττι Ξένο κεφάλαιο στην Ιταλία, που τυπώθηκε το 1915 από την Laterza, φαίνεται ότι ακόμα υπήρχαν στην νότιο Ιτα­ λία, γύρω στα 150 εκατομμύρια ρώσικα κρατικά χρεώγραφα, καθόλου αμελητέο κατάλοιπο των δεσμών που είχαν συναφθεί ανάμεσα στη Νάπολη και τη Ρωσία πριν το 1860, εναντίον της Αγγλίας). Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ανατολικό Ζήτημα, αν και είχε τον στρατηγικό του κόμβο στα Βαλκάνια και στην τούρκικη Αυτοκρατορία, ήταν ειδικότερα η πολιτικο-διπλωματική μορφή της σύγκρουσης ανάμεσα στη Ρωσία και την Αγ­ γλία: ήταν δηλαδή ζήτημα της Μεσογείου, της κεντρικής και εγγύτερης Ασίας, της Ινδίας, της Αγγλικής Αυτοκρατορίας. Το βιβλίο στο οποίο ο Μπάλντο υποστηρίζει την θέση του. Οι Ελ­ πίδες της Ιταλίας δημοσιεύτηκε το 1844 και η θέση αυτή δεν έφερε κανένα άλλο αποτέλεσμα από το να κάνει γνωστό το α να­ τολικό ζήτημα επισύροντας την προσοχή επάνω του, και να διευκολύνει έτσι (ίσως) την πολιτική του Καβούρ σχετικά με τον πόλεμο της Κριμαίας. Δεν επέδρασε καθόλου το '59 (όταν 183

το Πιεμόντε και η Γαλλία νόμιζαν ότι μπορούσαν να δημιουρ­ γήσουν εχθρούς της Αυστρίας στα Βαλκάνια, με σκοπό να εξασθενίσουν τις στρατιωτικές δυνάμεις της) γιατί μια τέτοια ενέρ­ γεια ήταν περιορισμένη, μικρής εμβέλειας και εν πάση περιπτώσει κατέληξε σ’ ένα επεισόδιο οργάνωσης της γαλλοπιεμοντέζικης στρατιωτικής δράσης. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς για το 1866, όταν παρόμοιο αντιπερισπασμό μηχανεύτηκαν η ιταλική κυβέρνηση και ο Βίσμαρκ για τον πόλεμο εναντίον της Αυστρίας. Το να προσπαθεί κανείς, εν καιρώ πολέμου, να εξασθενίζει τον εχθρό υποκινώντας εχθρούς στο εσωτερικό και σ’ όλο το μήκος των στρατιωτικο-πολιτικών συνόρων δεν αποτελεί στοιχείο ενός πολιτικού σχεδίου για την Ανατολή αλλά γεγονός συνήθους χειρισμού της διεξαγωγής του πολέμου. Ε ξ’ άλλου, μετά το ’60 και τη συγκρότηση ενός αξιόλογου ιταλικού Κρά­ τους, ο αποπροσανατολισμός της Αυστρίας είχε μια τελείως διαφορετική σημασία σε διεθνές επίπεδο βρίσκοντας σύμφωνες τόσο την Αγγλία όσο και την Γαλλία. Κάποια πρόσφατη δημοσίευση ασχολήθηκε με τα βουρβωνικά σχέδια, που έμειναν σχέδια επέκτασης στην Ανατολή, για να βρεθεί κάποια πρόφαση αποκατάστασης της ναπολιτάνικης κυ­ βέρνησης. Αυτά τα σχέδια θα τα δει με καλό μάτι η Ρωσία και θα αποτραπούν από την Αγγλία, η οποία στο ζήτημα της Μάλ­ τας υπήρξε αδιάλλακτη προς τη Νάπολη. (Πρέπει να δούμε το βιβλίο του Πιέτρο Σίλβα για την Μεσόγειο).

Στιγμές έντονης συλλογικής και ενωτικής ζωής στην εθνι­ κή εξέλιξη τον ιταλικού λαού. Να ερευνηθούν κατά την εξέλιξη της εθνικής ζωής από το 1800 και μετά όλες οι στιγμές κατά τις οποίες ο ιταλικός λαός αντιμετώπισε ένα ζήτημα εν δυνάμει τουλάχιστον κοινό, και όπου θα μπορούσε να διαπιστωθεί μια δράση ή ένα κίνημα συλλογικού (σε βάθος και έκταση) και ενωτικού χαρακτήρα. Αυτές οι στιγμές στις διάφορες ιστορικές φάσεις, μπορεί να ήταν διαφορετικού χαρακτήρα και διαφορετικής εθνικο-λαϊκής βαρύτητας. Αυτό που ενδιαφέρει στην έρευνα είναι ο εν δυνά­ 184

μει συλλογικός και ενωτικός χαρακτήρας (και επομένως τη στιγμή κατά την οποία αυτή η δυναμική μεταφράζεται σε πρ ά­ ξη), η εδαφική διάδοση (η περιφέρεια απαντά σ’ αυτή την ανα­ γκαιότητα και μερικές φορές όλος ο νομός) και η ένταση των μαζών (το μικρό ή μεγάλο δηλαδή πλήθος εκείνων που συμμετέ­ χουν, η μεγάλη ή μικρότερη θετική απήχηση και επίσης η ενερ­ γά αρνητική απήχηση που το κίνημα είχε στα διάφορα στρώμα­ τα του πληθυσμού). Αυτές οι στιγμές μπορεί να είχαν διαφορετικό χαρακτήρα και φυσιογνωμία: πόλεμοι, επαναστάσεις, δημοψηφίσματα, γενικές εκλογές ιδιαίτερης σημασίας. Πόλεμοι: 1848-49, 1859, 1860, 1866, 1870, οι πόλεμοι στην Αφρική (Ερυθραία, Λιβύη), ο πα ­ γκόσμιος πόλεμος. Επαναστάσεις: 1820-21,1831,1848-49,1860, οι εργατικές οργανώσεις (fasci) των σικελών, 1898, 1904, 1914, 1919-20, 1924-25.1 Δημοψηφίσματα για την δημιουργία του Βα­ σιλείου: 1859-60, 1866, 1870. Γενικές εκλογές με διαφορετική

1. Πρόκειται για τα κινήματα των φιλελεύθερων κ αι των καρμπονά­ ρων στο βασίλειο των Δύο Ιικελ ιώ ν (1820) και στο Πιεμόντε (1821)’ στη Μόντενα και στις πόλεις της Εμίλια (1831). Πρόκειται για τα επα­ ναστατικά γεγονότα όχι μόνο φιλελεύθερου και ενωτικού χαρακτήρα, αλλά κ αι δημοκρατικού και πολλές φορές με προωθημένες λαϊκές διεκ­ δικήσεις του 1848-49. Πρόκειται για εξεγέρσεις που προηγήθηκαν, υπο­ στήριξαν και συνόδεψαν την αποστολή των Χιλίων το 1860' για τις εργατικές οργανώσεις τω ν σικελών (1893-94) το πρώτο «αυθεντικό προ­ λεταριακό κίνημα» στην ιστορία της ενωμένης Ιταλίας όπως το χαρα­ κτήρισε ο Αντόνιο Λαμπριόλα- για τα κινήματα του ’98 που ξέσπασαν στην ύπαιθρο και τις πόλεις σ’ όλη σχεδόν την Ιταλία. Πρόκειται για την πρώτη γενική απεργία (1904), την «κόκκινη εβδομάδα» (7-14 Ιου­ νίου 1914), το επαναστατικό κίνημα, αυθόρμητου και αναρχικού χαρα­ κτήρα που από τις Μάρκες και την Ρομάνια, εξαπλώθηκε σ’ όλη την χώρα, για τα μεταπολεμικά κινήματα, που κορυφώθηκαν στην κατάλη­ ψη των εργοστασίων (1-27 Σεπτεμβρίου 1920) και για τις ταραχές που ξέσπασαν κατά την διάρκεια της «κρίσης Ματεότι» το καλοκαίρι-φθινόπωρο 1924.

185

έκταση του δικαιώματος της ψηφοφορίας. Τυπικές εκλογές: ε­ κείνη που φέρνει την Αριστερά στην εξουσία το 1876, εκείνη που ακολούθησε την επέκταση του δικαιώματος της ψηφοφο­ ρίας μετά το 1880, εκείνη μετά το 1898. Ο ι εκλογές του 1913 ήταν οι πρώτες ασυνήθιστου λαϊκού χαρακτήρα λόγω της πλα­ τιάς συμμετοχής των αγροτών. Ο ι εκλογές του 1919 είναι οι πιο σημαντικές απ’ όλες τις άλλες λόγω του αναλογικού και επαρ­ χιακού χαρακτήρα της ψήφου που υποχρεώνει τα κόμματα να συνασπισθούν και γιατί σ’ όλη τη χώρα, για πρώτη φορά, π α ­ ρουσιάζονται τα ίδια κόμματα με τα ίδια (σε γενικές γραμμές) προγράμματα. Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και πιο οργανικά α­ πό το 1913 ( όταν η μονοεδρική εκλογική περιφέρεια1 στένευε τις δυνατότητες και νόθευε τις μαζικές πολιτικές τοποθετήσεις λόγω του τεχνητού προσδιορισμού των εκλογικών περιφερειών) στα 1919 και σε όλη τη χώρα, την ίδια μέρα,2 το πιο δραστήριο κομμάτι του ιταλικού λαού αντιμετωπίζει τα ίδια ζητήματα και προσπαθεί να βρει λύσεις στην ιστορικο-πολιτική του συνείδη­ ση. Το νόημα των εκλογών του 1919 δίνεται από το σύνολο των «ενοποιητικών» στοιχείων, αρνητικών και θετικών, που εδώ συναντιόνται: ο πόλεμος υπήρξε ένα πρώτης τάξης ενοποιητικό στοιχείο στο βαθμό που συνέβαλε να συνειδητοποιήσουν μεγά­ λες μάζες λαού τη βαρύτητα που έχει για την μοίρα ακόμα και του κάθε ανθρώπου χωριστά η οικοδόμηση του κυβερνητικού μηχανισμού, εκτός του ότι έθεσε και μια σειρά συγκεκριμένα ζητήματα, γενικά και ειδικά, που αντανακλούσαν την λαϊκή-

1. Ε ίναι η εκλογική περιφέρεια όπου οι ψηφοφόροι ψηφίζουν για ένα μόνο υποψήφιο. 2. Αυτό το εκλογικό σύστημα επιβάλλοντας σχεδόν πάντα την επανά­ ληψη της ψηφοφορίας ανάμεσα στους δύο υποψήφιους οι οποίοι δεν κατάφερναν να πάρουν την απόλυτη πλειοψηφία αλλά συγκέντρωναν τον μεγαλύτερο αριθμό ψήφων, οδηγούσε κατά κανόνα στην ψηφοφο­ ρία των δύο Κυριακών.

186

εθνική ενότητα1. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι εκλογές του 1919 είχαν για το λαό χαρακτήρα Συντακτικής συνέλευσης (αυ­ τόν τον χαρακτήρα είχαν και οι εκλογές του 1913, όπως μπορεί να θυμηθεί όποιος παρακολούθησε τις εκλογές στα περιφερεια­ κά κέντρα όπου κ αι μεγαλύτερη υπήρξε η μεταστροφή του εκλο­ γικού σώματος και όπως αποδείχθηκε από το υψηλό ποσοστό συμμετοχής στην ψηφοφορία: ήταν διάχυτη η κρυφή πεποίθηση ότι όλα θα άλλαζαν μετά την ψηφοφορία, η πίστη σε μια πραγ­ ματική κοινωνική παλλιγγενεσία: αυτό συνέβη τουλάχιστον στη Σαρδηνία) αν και τέτοιο χαρακτήρα αυτές οι εκλογές δεν είχαν για «κανένα» κόμμα εκείνης της περιόδου. Σ ’ αυτή την αντίθεση και διάσταση ανάμεσα στο λαό και τα κόμματα συνίσταται το ιστορικό δράμα του 1919, που κατανοήθηκε άμεσα μόνο από λίγες περισσότερο οξυδερκείς και έμπειρες ηγετικές ομάδες (και που φοβόντουσαν περισσότερο για το μέλλον τους). Να πα ρα­ τηρήσουμε ότι το ίδιο το παραδοσιακό κόμμα της συντακτικής συνέλευσης στην Ιταλία, οι ρεπουμπλικάνοι, επέδειξε το ελάχι-

1. Σημεία αυτών των απόψεων μπορούν να βρεθούν σε άρθρα του Γκράμσι στο «Ordine Nuovo» και στο «Avanti» τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1919, παραμονές και μετά τις εκλογές. Ειδικότερα επισημαίνεται ο επαναστατικός ρόλος των εκλογών για την δυνατότητα ώθησης των μαζών στην υποστήριξη της δράσης των σοσιαλιστών, με την πε­ ποίθηση ότι μια δυναμική ενέργεια μιας μειοψηφίας για την κατάχτηση της εξουσίας θα ήταν στείρα και αντιπαραγωγική. Ο ι εκλογές θα έπρεπε να ενισχύσουν επίσης το ενωτικό προτσές των μαζών, που προκλήθηκε από τον πόλεμο, κατά τον οποίο «η ανθρωπότητα έγινε κοινωνία». Μετά τις εκλογές, η ενισχυμένη κοινοβουλευτική ομάδα θα έπρεπε να παλέψει για να «θεμελιωθούν οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες μέσα στις οποίες η τάξη των παραγωγών να μπορέσει να οικοδομήσει τα όργανα της κοινωνικής της εξουσίας». Στα Τετράδια η έννοια «εθνικολαϊκό» συνδέεται συχνά με το πρόβλημα του γιακωβινισμού, της επα­ ναστατικής σύνδεσης δηλαδή πόλης-υπαίθρου. Ας έχουμε υ π’ όψη μας και την εξής παρατήρηση: «Κάθε μόρφωμα εθνικο-λαϊκής συλλογικής βούλησης είναι αδύνατο αν οι μεγάλες μάζες των αγροτών-καλλιεργητών δεν εισβάλουν ταυτόχρονα στην πολιτική ζωή».

187

οτο ιστορικής ευαισθησίας και πολιτικής ικανότητας και επέ­ τρεψε να επιβληθεί το πρόγραμμα και η κατεύθυνση (μια αφηρημένη και αναχρονιστική υποστήριξη της επέμβασης στον πό­ λεμο) από τις ηγετικές ομάδες της Δεξιάς. Ο λαός, με τον τρόπο του, κοίταζε το μέλλον (ακόμα και στο ζήτημα της επέμβασης στον πόλεμο) και εδώ βρίσκεται ο ενδόμυχος χαρακτήρας συ­ ντακτικής συνέλευσης που ο λαός έδωσε στις εκλογές του 1919. Τα κόμματα κοίταζαν στο παρελθόν (μόνο στο παρελθόν) συ­ γκεκριμένα και στο μέλλον «αφηρημένα», «γενικά», με το «έχετε εμπιστοσύνη στο κόμμα σας» και όχι με εποικοδομητική ιστορικο-πολιτική αντίληψη. Μεταξύ των άλλων διαφορών ανάμε­ σα στο 1913 και το 1919 οφείλουμε να θυμηθούμε την ενεργό συμμετοχή των καθολικών, με δικούς τους ανθρώπους, δικό τους κόμμα, δικό τους πρόγραμμα1. Και το 1913 επίσης οι κα­ θολικοί είχαν συμμετάσχει στις εκλογές μέσα από την συμφωνία Τζεντιλόνι, με υποκριτικό τρόπο που παραχάραζε το νόημα της παράταξης και την επιρροή των παραδοσιακών πολιτικών δυ­ νάμεων. Για το 1919, πρέπει να θυμηθούμε την ομιλία του Τζιολίτι με χαρακτηριστικούς τόνους συντακτικής (αναχρονι­ στικής) συνέλευσης και τη στάση των οπαδών του απέναντι στους καθολικούς όπως προκύπτει από τα άρθρα του Λουίτζι Α μπροζίνι στην «Stampa». Στην πραγματικότητα οι οπαδοί του Τζιολίτι ήταν οι νικητές των εκλογών, με την έννοια ότι επιχεί­ ρησαν να δώσουν χαρακτήρα συντακτικής συνέλευσης στις ί­ διες τις εκλογές χωρίς συντακτική συνέλευση και κατάφεραν να τραβήξουν την προσοχή από το μέλλον στο παρελθόν.

1. Σε άρθρο του Γκράμσι στο «Ordine Nuovo» τον Νοέμβριο του 1919 τονίζεται η μεγάλη σημασία αυτού του νέου πολιτικού σχήματος «για την πνευματική ανανέωση του ιταλικού λαού», που θα επιτρέψει την εισροή στην πολιτική ζωή μεγάλων μαζών. «Ο δημοκρατικός καθο­ λικισμός κάνει αυτό που ο σοσιαλισμός δεν θα μπορούσε: ενώνει, ζω­ ντανεύει, οργανώνει». Ωστόσο ο Γκράμσι πίστευε ότι ο ρόλος αυτού του κόμματος θα ήταν εφήμερος κ αι ότι μετά την πολιτική ενεργοποίη­ ση και συνειδητοποίηση των μαζών αυτές θα ωρίμαζαν σύντομα στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού και της επανάστασης.

Μια σειρά ερμηνειών. Σχετικά με το βιβλίο του Ροσέλι για τον Πισακάνε. Οι ερμηνείες για το παρελθόν όταν για το ίδιο το παρελθόν αναζητιούνται ανεπάρκειες και λάθη (κάποιων κομμάτων ή ρευμάτων) δεν αποτελούν «ιοτορία» αλλά τρέχουσα πολιτική. Να γιατί και τα «αν» συχνά δεν ενοχλούν. Πρέπει να πούμε ότι οι «ερμηνείες» για το Ριζορτζιμέντο συνδέονται με μια σει­ ρά γεγονότα: 1) να εξηγηθεί γιατί έγινε το λεγόμενο «θαύμα» του Ριζορτζιμέντο. Αναγνωρίζουμε δηλαδή ότι οι ενεργές δυ­ νάμεις για την ενότητα και την ανεξαρτησία ήταν λίγες και ότι το γεγονός δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο με αυτές τις δυνάμεις, αλλά από την άλλη δεν θέλουμε να το αναγνωρίσουμε ανοιχτά για λόγους εθνικής πολιτικής με αποτέλεσμα να φτιάχνονται ιστορικά μυθιστορήματα 2) να μην θιχτεί το Βατικανό 3) να μην ερμηνευτεί λογικά το φαινόμενο των «συμμοριών» του νό­ του 4) να εξηγηθεί αργότερα η κρατική αδυναμία κατά την διάρκεια των πολέμων στην Αφρική (απ’ αυτό έλαβε την α­ φορμή ειδικά ο Ο ριάνι και επομένως οι οπαδοί του) να ερμη­ νευτεί το Καπορέτο και οι στοιχειώδεις ανατρεπτικές τάσεις της μεταπολεμικής περιόδου με τις άμεσες και έμμεσες συνέπειές τους. Η αδυναμία μιας τέτοιας «ερμηνευτικής» τάσης συνίσταται στο ότι παρέμεινε καθαρό ιδεολογικό γεγονός και ότι δεν αποτέλεσε το προοίμιο ενός εθνικού πολιτικού κινήματος. Μόνο με τον Πιέρο Γκομπέτι διαγραφόταν κάτι τέτοιο και σε μια βιογραφία του Γκομπέτι θα έπρεπε να το θυμήσουμε. Γι’ αυτό τον λόγο, ο Γκομπέτι διαχωρίζει την θέση του από τον οριανισμό και τον Μισιρόλι. Δίπλα στον Γκομπέτι πρέπει να τοποθε­ τηθεί και ο Ντόρσο και σαν σκιά στο παιχνίδι ο Τ ζιοβάνι Αν'σάλντο ο οποίος είναι πιο διανοούμενος από τον Μισιρόλι. (Ο Ανσάλντο είναι ο «άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι» που έγινε γνώστης της αισθητικής και της φιλολογίας και που διάβασε τις σελίδες του Ντε Σάνκτις για τον άνθρωπο του Γκουιτσιαρντίνι. θ α μπορούσε να πει κανείς για τον Ανσάλντο το εξής: «Μια μέρα ο άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι διάβασε τις σελί­ δες του Ντε Σάνκτις που αφορούσαν τον ίδιο και μεταμφιέ­

στηκε σε Τζ. Ανσάλντο πρώτα και σε μαύρο αστεράκι αργότε­ ρα: αλλά την «ιδιαιτερότητά του δεν μπόρεσε να την καλύ­ ψει...») Έ ν α ζήτημα που ο Ροσέλι δεν έθεσε καλά στο Πισαχάνε εί­ ναι το εξής: πώς μια άρχουσα τάξη μπορεί να διευθύνει τις λαϊκές μάζες, να είναι δηλαδή «άρχουσα». Ο Ροσέλι δεν μελέ­ τησε τι ήταν ο γαλλικός «γιακωβινισμός και πώς αυτός ακριβώς ο φόβος του γιακωβινισμού παρέλυσε την εθνική ζωή. Δεν εξη­ γεί μετά γιατί δημιουργήθηκε ο μύθος του «Νότου σαν πυριτι­ δαποθήκη της Ιταλίας» στον Πισακάνε και επομένως στον Ματσίνι. Και όμως, αυτό το σημείο είναι βασικό για να καταλά­ βουμε τον Πισακάνε και την πηγή των ιδεών του οι οποίες είναι οι ίδιες του Μ πακούνιν, κλπ. Μ’ αυτόν τον τρόπο δεν μπορού­ με να δούμε στο πρόσωπο του Πισακάνε έναν πραγματικό «πρόδρομο» του Σορέλ, αλλά απλά ένα δείγμα του ρωσικής κ α­ ταγωγής «μηδενισμού» και της θεωρίας της δημιουργικής «πανδιάλυσης» (ακόμα και με τους κακοποιούς). Η «λαϊκή πρω το­ βουλία» από τον Ματσίνι στον Πισακάνε χρωματίζεται από α ­ κραίες «λαϊκίστικες» τάσεις. (Ίσω ς η περίπτωση Herzen που έθιξε ο Ginzburg στην «Cultura» του 1932 πρέπει να μελετηθεί σε βάθος*). Επίσης και το γράμμα στους συγγενείς μετά την φυγή με μια παντρεμένη γυναίκα θα μπορούσε να είναι του Bazärov, συγγραφέα του Π ατέρες και γιοι (το γράμμα είναι δη­ μοσιευμένο ολόκληρο στην «Nuova Antologia» του 1932): υπάρ­ χει όλη η ηθική που προκύπτει από την φύση όπως την παρου­ σιάζουν οι φυσικές επιστήμες και ο φιλοσοφικός υλισμός. Πρέ­ π ει να είναι σχεδόν αδύνατη η επανασύνθεση της «κουλτούρας των αναγνωσμάτων» του Πισακάνε και ο προσδιορισμός των «πηγών» των ιδεών του. Η μοναδική διαδικασία που μπορούμε να ακολουθήσουμε είναι η επανασύνθεση του πνευματικού πε­ ριβάλλοντος μιας κάποιας πολιτικής μετανάστευσης της περιό­ δου μετά το ’48 στη Γαλλία και στην Αγγλία, μιας «ομιλούμενης

* Βλ. το άρθρο ίου L.Ginzburg, Garibaldi xa t Herzen, «La Cultura», Οκτώβρης, Νοέμβρης 1932. (Σημ. της ιταλ. έκδ.). 190

κουλτούρας» ιδεολογικής επικοινωνίας που αναπτύχθηκε μέσα σε συζητήσεις και συνομιλίες. Βλ. το κριτικό άρθρο του Α.Ομοντέο (στην «Critica» της 20ης Ιουλίου 1933) για το βιβλίο του Ν. Ροσέλι, Κάρλο Πισακάνε, το οποίο είναι ενδιαφέρον από πολλές απόψεις. Ο Ομοντέο είναι οξυδερκής ώστε να παρατηρήσει όχι μόνο τις οργανικές ανε­ πάρκειες του βιβλίου, αλλά και τις οργανικές ανεπάρκειες του τρόπου που ο Πισακάνε τοποθετούσε το ζήτημα του Ριζορτζιμέντο. Αλλά αυτή η οξυδέρκεια του προέρχεται από το γεγονός ότι ο ίδιος υιοθετεί την οπτική γωνία του «συντηρητικού και οπισθοδρομικού». Δεν φαίνεται ακριβής η άποψη του Ομοντέο ότι ο Πισακάνε ήταν ένα «θραύσμα του γαλλικού ’48 που εισέ­ βαλε στην ιστορία της Ιταλίας», όπως και δεν είναι ακριβής η προσέγγιση, που βλέπει ο Ροσέλι, του Πισακάνε με τους σύγ­ χρονους συνδικαλιστές (Σορέλ, κλπ, στην πράξη). Μπορεί κα­ νείς να υποστηρίζει ότι ο Πισακάνε προσεγγίζει τους ρώσους επαναστάτες, τους ναροντνίκους και γ ι’ αυτό τον λόγο είναι ενδιαφέρουσα η παρατήρηση του Ginzburg για την επιρροή του Herzen στους ιταλούς μετανάστες. Το γεγονός ότι, αργότερα, ο Μπακούνιν είχε τέτοια επίδραση στο Νότο και την Ρομάνια εί­ ναι σημαντικό για να κατανοηθεί αυτό που ο Πισακάνε είχε εκφράσει στην εποχή του και φαίνεται περίεργο ότι ακριβώς ο Ροσέλι δεν είδε αυτή τη σχέση. Τη σχέση του Πισακάνε με τις λαϊκές μάζες δεν πρέπει να την δούμε ούτε σαν σοσιαλιστική, ούτε σαν συνδικαλιστική έκφρα­ ση, αλλά σαν έκφραση γιακωβίνικου τύπου, έστω και ακραίας μορφής. Η κριτική του Ομοντέο είναι πολύ εύκολη στην τοπο­ θέτηση του προβλήματος του Ριζορτζιμέντο πάνω σε λαϊκοσοσιαλιστικές βάσεις, αλλά δεν θα ήταν το ίδιο εύκολη αν το­ ποθετηθεί το πρόβλημα επάνω στη βάση «γιακωβινισμός-αγροτική μεταρρύθμιση», ούτε θα ήταν εύκολο να διαψεύσει τον ευ­ τελή, στενόμυαλο, αντιεθνικό εγωισμό της άρχουσας τάξης, την οποία στην πραγματικότητα εκπροσωπούσαν σ’ αυτή την περί­ πτωση οι ευγενείς μεγαλοκτηματίες και η αδιάφορη αγροτική μπουρζουαζία και όχι η αστική τάξη των πόλεων βιομηχανικού τύπου και οι «ιδεολόγοι» διανοούμενοι των οποίων τα συμφέ­ 191

ροντα δεν ήταν «μοιραία» συνδεδεμένα με εκείνα των μεγαλο­ κτηματιών, αλλά θα έπρεπε να ήταν συνδεδεμένα με τα συμφέ­ ροντα των αγροτών, ήταν δηλαδή ανεπαρκώς εθνικά. Έ τσι «δεν είναι χρυσός» η παρατήρηση του Ομοντέο ότι το να υπάρχουν καθορισμένα προγράμματα για την περίοδο του Ριζορτζιμέντο αποτελούσε μια αδυναμία, αφού δεν ήταν επε­ ξεργασμένη η «τεχνική» για να πραγματοποιηθούν αυτά τα ίδια προγράμματα. Εκτός από το ότι στον Πισακάνε δεν υπήρχαν καθορισμένα προγράμματα, αλλά μόνο μια πιο καθορισμένη «γενική τάση» από ότι στον Ματσίνι (και στην πραγματικότητα πιο εθνική από του Ματσίνι), η θεωρία που καταφέρεται ενα­ ντίον των καθορισμένων προγραμμάτων έχει χαρακτήρα καθα­ ρά οπισθοδρομικό και αντιδραστικό. Το ότι τα καθορισμένα προγράμματα πρέπει να είναι τεχνικά επεξεργασμένα για να μπορούν να εφαρμόζονται, είναι βέβαιο και ότι τα καθορισμέ­ να προγράμματα χωρίς μια επεξεργασία της τεχνικής διαδικα­ σίας, μέσα από την οποία αυτά θα υλοποιηθούν, στερούνται περιεχομένου, είναι και αυτό βέβαιο, αλλά επίσης βέβαιο είναι ότι οι πολιτικοί σαν τον Μ ατσίνι, που δεν έχουν «καθορισμένα προγράμματα» δουλεύουν μόνο για λογαριασμό του βασιλιά της Πρωσίας, είναι καταλύτες εξέγερσης που αναπόφευκτα θα μονοπωληθεί από τα πιο αντιδραστικά στοιχεία τα οποία χρη­ σιμοποιώντας την «τεχνική», θα καταλήξουν να αποκτήσουν υ­ περοχή σ’ όλους. Καταλήγοντας πρέπει να πούμε ότι και ο Πισακάνε δεν εκπροσωπούσε στο Ριζορτζιμέντο μια «ρεαλιστική» τάση επειδή ήταν απομονωμένος, χωρίς ένα κόμμα, χωρίς στε­ λέχη έτοιμα για το μελλοντικό Κράτος, κλπ. Αλλά το ζήτημα δεν είναι τόσο γύρω από την ιστορία του Ριζορτζιμέντο, όσο γύρω από την ιστορία του παρελθόντος που αντιμετωπίζεται με πολύ άμεσα τρέχοντα συμφέροντα και από αυτή την άποψη το κριτικό άρθρο του Ομοντέο, όπως και άλλα κείμενα του ίδιου συγγραφέα είναι μεροληπτικό σε συντηρητική και οπισθοδρομική κατεύθυνση. Πλην όμως, αυτό το κριτικό άρθρο είναι ενδια­ φέρον για το θέμα των σύγχρονων «ιδεολογιών» που αναδύθη­ καν από την επανεξέταση της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο και που τόση σημασία έχουν για να γίνει κατανοητή η ιταλική κουλτούρα των τελευταίων δεκαετιών. 192

Έ ν α ενδιαφέρον θέμα, που έθιξε ο Τζιομπέρτι (στην Α ν α ­ νέωση, για παρ.) είναι εκείνο γύρω από τις τεχνικές δυνατότη­ τες της εθνικής Επανάστασης στην Ιταλία κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο: το ζήτημα της επαναστατικής πρωτεύουσας (όπως το Παρίσι για την Γαλλία), της περιφερειακής διάταξης των επαναστατικών δυνάμεων, κλπ. Ο Ομοντέο ασκεί κριτική στον Ροσέλι γιατί δεν διερεύνησε την οργάνωση του νότου, η οποία δεν έπρεπε να ήταν τόσο αναποτελεσματική το 1857, ό­ ταν το 1860 στάθηκε ικανή να ακινητοποιήσει τις δυνάμεις των Βουρβώνων, αλλά η κριτική δεν φαίνεται τόσο θεμελιωμένη. Το 1860 η κατάσταση ήταν τελείως διαφορετική και αρκούσε η παθητικότητά για να ακινητοποιηθούν οι Βουρβώνοι, ενώ το 1857, παθητικότητα και στελέχη μόνο στο χαρτί ήταν αναποτε­ λεσματικά. Δεν πρόκειται λοιπόν για τη σύγκριση της οργάνω­ σης του ’60 με εκείνη του ’57, αλλά των διαφορετικών καταστά­ σεων ιδιαίτερα των «διεθνών». Πολύ πιθανόν μάλιστα σαν ορ­ γάνωση το ’60 να ήταν χειρότερα από το ’57 λόγω της επερχόμενης αντίδρασης. Α πό το κριτικό άρθρο του Ομοντέο είναι χρήσιμο να αναφέ­ ρουμε το ακόλουθο απόσπασμα: «Ο Ροσέλι ενθουσιάζεται με τον μεγαλύτερο πλούτο των προγραμμάτων. Αλλά το πρόγραμ­ μα, που αφορά μια υποθετική μελοντική κατάσταση, είναι συ­ νήθως ένα ογκώδες και άχρηστο φορτίο: αυτό που πάνω α π ’ όλα ενδιαφέρει είναι η κατεύθυνση όχι η υλική ειδίκευση των έργων. Ό λ ο ι είδαμε τι αξία είχαν τα προγράμματα στην μετα­ πολεμική περίοδο, που μελετήθηκαν όταν δεν ξέραμε ακόμα πώς θα βγαίναμε από τον κίνδυνο με ποιες διαθέσεις, με ποιες κατεπείγουσες ανάγκες! Ψεύτικη σαφήνεια, επομένως, κάτω α ­ πό την αναποφασιστικότητα,που τόσο κατηγορήθηκε, του Ματσίνι. Ε ξ άλλου, αρκετά σημεία των σοσιαλιστικών διεκδική­ σεων ήταν (και είναι) διατυπωμένα χωρίς να είναι καθορισμένη η τεχνική διαδικασία για την υλοποίησή τους και προκαλούσαν και προκαλούν όχι μόνο και όχι τόσο την αντίδραση των αδικη­ μένων τάξεων, όσο την αποστροφή εκείνου που, ελεύθερος από ταξικά συμφέροντα (!), αισθάνεται ότι δεν είναι έτοιμη ούτε μια νέα ηθική τάξη ούτε μια νέα τάξη δικαίου: κατάσταση κα­ θαρά αντίθετη από εκείνη της γαλλικής Επανάστασης την ο­

ποία οι διάφοροι σοσιαλισμοί θεωρούν ως πρότυπο: γιατί η νέα ηθική και δικαίου τάξη το 1789 ήταν ζωντανή στην συνεί­ δηση όλων και παρουσιαζόταν εύκολα πραγματοποιήσιμη» («Critica», 20 Ιουλίου 1933, σελ. 283-84). Ο Ομοντέο είναι πολύ επιφανειακός και ευκολοσυμβίβαστος: οι απόψεις του πρέπει να παραβληθούν με το δοκίμιο του Κρότσε για το Κόμμα σαν κρίση και σαν προκατάληψη, που δημοσιεύτηκε το 1911. Η αλή­ θεια είναι ότι το πρόγραμμα του Πισακάνε ήταν εξίσου ακαθό­ ριστο με εκείνο του Ματσίνι και αυτό υποδήλωνε μόνο μια γε­ νική τάση, η οποία σαν τάση ήταν λίγο πιο ακριβής από εκείνη του Ματσίνι. Κάθε «συγκεκριμένη» ειδίκευση του προγράμμα­ τος και ο όποιος καθορισμός της τεχνικής διαδικασίας για την υλοποίηση των σημείων του προϋποθέτουν ένα κόμμα, κόμμα με ομοιογένεια και αρχές: το κόμμα έλειπε και από τον Ματσίνι και από τον Πισακάνε. Η απουσία του συγκεκριμένου προ­ γράμματος, με γενικές τάσεις, είναι μια μορφή ρευστού «μισθοφορισμού», τα στοιχεία του οποίου καταλήγουν να συμπαρατα­ χθούν με τον πιο δυνατό, με όποιον πληρώνει καλύτερα, κλπ. Το παράδειγμα της μεταπολεμικής περιόδου αντί να δικαιώνει, διαψεύδει τον Ομοντέο: 1) γιατί συγκεκριμένα προγράμματα στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ποτέ εκείνα τα χρόνια, αλλά ακριβώς μόνο γενικές τάσεις λίγο ή πολύ αφηρημένες και αστα­ θείς 2) γιατί ακριβώς εκείνη την περίοδο δεν υπήρχαν ομοιογε­ νή κόμματα αρχικά, αλλά μόνο τσιγγάνικες συμμορίες ασταθείς και ανασφαλείς οι οποίες ήταν ακριβώς σύμβολο του ακαθόρι­ στου των προγραμμάτων και όχι το αντίθετο. Ούτε η σύγκριση με την γαλλική Επανάσταση του 1789 είναι πρόσφορη, γιατί το Παρίσι τότε έπαιξε ένα ρόλο που στην Ιταλία της εποχής που ακολούθησε το ’48 καμιά πόλη δεν μπορούσε να παίξει με οποιοδήποτε πρόγραμμα. Το ζήτημα πρέπει να τοποθετηθεί με ό­ ρους «πολέμου κινήσεων - πολέμου πολιορκίας», για να διωχθούν δηλαδή οι αυστριακοί και οι ιταλοί επίκουροί τους ήταν αναγκαίο: 1) ένα δυνατό ομοιογενές και συνεπές ιταλικό κόμ­ μα, 2) να έχει αυτό το κόμμα ένα συγκεκριμένο και ειδικευμένο πρόγραμμα, 3) να είναι αποδεκτό αυτό το πρόγραμμα από τις μεγάλες λαϊκές μάζες (οι οποίες τότε δεν μπορούσαν παρά να είναι αγροτικές) και να τις (μάζες) έχει διαπαιδαγωγήσει (το 194

κόμμα) ώστε να εξεγερθούν «ταυτόχρονα» σ’ όλη τη χώρα. Μό­ νο το εύρος του λαϊκού κινήματος και οι συντονισμένες προ­ σπάθειες μπορούσαν να καταστήσουν δυνατή την ήττα του αυ­ στριακού στρατού και των επικούρων του. Α π’ αυτή την άποψη δεν ωφελεί τόσο να αντιπαραθέτουμε τον Πισακάνε στον Ματσίνι, όσο (να τον αντιπαραθέτουμε) στον Τζιομπέρτι, ο οποίος είχε μια στρατηγική οπτική της ιταλικής επανάστασης, στρατη­ γική όχι με την στενά στρατιωτική έννοια (όπως διέκρινε ο Ματσίνι στον Πισακάνε), αλλά πολιτικο-στρατιωτική. Αλλά και από τον Τζιομπέρτι έλειπε το κόμμα και όχι μόνο με την σύγ­ χρονη έννοια του όρου, αλλά και με την έννοια που τότε είχε ο όρος, με την έννοια δηλαδή της γαλλικής Επανάστασης του κι­ νήματος των «πνευμάτων». 'Αλλωστε το πρόγραμμα του Ματσίνι πολιτικά ήταν, για την εποχή εκείνη, πολύ «καθορισμένο» και συγκεκριμένο σε ρεπουμπλικανική και ενωτική κατεύθυνση σε αντίθεση με εκείνο του Τ ζιομπέρτι που πλησιάζει περισσότε­ ρο στο γιακωβίνικο πρότυπο που ήταν αναγκαίο στην τότε Ιτα­ λία. Ακόμα και ο Ομοντέο, κατά βάθος (και εδώ βρίσκεται ο ανιστορισμός του) τοποθετείται ουσιαστικά στην οπτική μιας Ιταλίας που προϋπήρχε από την διαμόρφωσή της, η οποία υ­ πάρχει σήμερα και στη μορφή που συγκροτήθηκε το 1870. (Π α­ ρά την αντίθεσή του στην οικονομικο-νομική τάση, ο Ομοντέο τοποθετείται στην οπτική του Σαλβέμινι όπως αυτή εκφράζεται στο βιβλίο του για τον Ματσίνι: το γενικά ενωτικό κήρυγμα του Μ ατσίνι είναι ο σκληρός πυρήνας του ματσινιανισμού, η πραγ­ ματική του συνεισφορά στο Ριζορτζιμέντο). Ό σ ον αφορά τη στάση των «ελεύθερων από τα ταξικά συμφέροντα» αυτοί στην μεταπολεμική περίοδο φέρθηκαν όπως ακριβώς και κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο: δεν μπόρεσαν ποτέ να αποφασί­ σουν και ακολούθησαν τον νικητή, τον οποίο, με το να μην αποφασίσουν, βοήθησαν να νικήσει, γιατί επρόκειτο γ ι’ αυτόν που εκπροσωπούσε την τάξη τους με την πιο στενή κ«ι μικρο­ πρεπή έννοια. Κριτικό άρθρο για το βιβλίο του Νέλο Ροσέλι, Πισακάνε που δημοσιεύτηκε στη «Nuova Rivista Storica» του 1933 (σελ. 156). Ανήκει στη σειρά των «ερμηνειών» του Ριζορτζιμέντο όπως και 195

ίο ίδιο το βιβλίο του Ροσέλι. Ο συγγραφέας του άρθρου (όπως και ο Ροσέλι) δεν καταλαβαίνει πως αυτό που έλειπε από το Ριζορτζιμέντο ήταν ένα «γιακωβίνικο» μπόλιασμα με την κλα­ σική έννοια της λέξης και πω ς ο Πισακάνε ήταν μια φιγούρα τόσο σημαντική γιατί ήταν από τους λίγους που κατάλαβε αυ­ τήν ακριβώς την απουσία, αν και ο ίδιος δεν υπήρξε «γιακωβίνος» έτσι όπως ήταν αναγκαίο στην Ιταλία. Μπορούμε ακόμα να παρατηρήσουμε ότι ο φόβος που κυριάρχησε στην Ιταλία πριν το 1859 δεν ήταν για τον κομμουνισμό, αλλά για την γαλ­ λική Επανάσταση και την περίοδο του τρόμου1, δεν ήταν «πα­ νικός» των αστών, αλλά πανικός των «ιδιοκτητών γης» και άλ­ λωστε κομμουνισμός, στην προπαγάνδα του Μέτερνιχ, ήταν απλά το αγροτικό ζήτημα και η μεταρρύθμιση.

Ο Λούτσιο και η μεροληπτική και υποκειμενική ιστοριο­ γραφία των συντηρητικών. [1)] Π ρέπει να αποσαφηνίσουμε πω ς ο τρόπος γραφής της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο του Α.Λ ούτσιο2 συχνά επαινέθηκε από τους Ιησουίτες της «Civiltà Cattolica». 'Ο χι πάντα, αλλά συχνότερα α π’ όσο πιστεύεται, υπήρξε δυνατή η συμφωνία α­ νάμεσα στον Λούτσιο και τους Ιησουίτες. Βλ. στην «Civiltà Cat­ tolica» της 4ης Αυγούστου 1928 τις σελ. 216-217 του άρθρου Π ολιτική δίκη και καταδίκη του Ηγούμενου Τζιομπέρτι το έτος 1833. Ο Λούτσιο πρέπει να υποστηρίξει την πολιτική του Κάρλο Αλμπέρτο (στο βιβλίο, Ο καρμπονάρος Ματσίνι, σελ. 498) και δεν διστάζει να κρίνει με οξύτητα την στάση του Τζιομπέρτι στη δίκη για τα γεγονότα του ’31, σε συμφωνία με τους Ιη­ σουίτες. Πρέπει να παρατηρήσουμε πω ς από τα άρθρα που δη­

1. Περίοδος της γαλλικής επανάστασης (Ιούνιος 1793-Ιούλιος 1794) χατά την οποία οι Γιακωδίνοι άσκησαν μια σκληρή δικτατορία. 2. Αλεσάντρο Λούτσιο (1857-1946). Αρχειοθέτης και ιστορικός του Ριζορτζιμέντο κληρικο-σνντηρητικής τάσης, προσχώρησε στον φασι­ σμό.

1%

μοσιεύτηκαν στην «Civiltà Cattolica» το 1928 για την δίκη του Τζιομπέρτι προκύπτει από τα στοιχεία του Βατικανού ότι ο Πάπας είχε δώσει εκ των προτέρων ξεχωρίζοντας το στάρι από την ήρα, το δικό του placet1στην εις θάνατο καταδίκη και εκτέ­ λεση του Τζιομπέρτι, ενώ το 1821 για παράδειγμα, η καταδίκη σε θάνατο ενός κληρικού στο Πιεμόντε είχε μετατραπεί σε ισό­ βια μετά την παρέμβαση του Βατικανού. 2) Στην «ιστορική» φιλολογία του Λούτσιο που αφορά στις δίκες του Ριζορτζιμέντο πρέπει να γίνουν αρκετές παρατηρή­ σεις πολιτικο-παραταξιακής υφής, μεθόδου και νοοτροπίας. Πάρα πολύ συχνά ο Λούτσιο (όσον αφορά στους συλληφθέντες των δημοκρατικών κομμάτων) φαίνεται να επιπλήττει τους κα­ τηγορούμενους ότι δεν αφέθηκαν να καταδικαστούν και να εκτελεστούν. Και από νομοθετικο-νομική άποψη επίσης ο Λούτσιο αντιμετωπίζει τα ζητήματα με ένα ψεύτικο και μεροληπτι­ κό τρόπο, τοποθετώντας τον εαυτό του από την πλευρά του «δικαστή» και όχι από εκείνη των κατηγορουμένων: έτσι προ­ κύπτουν οι προσπάθειες του (αδέξιες και ανόητες) να «αποκα­ ταστήσει» τους αντιδραστικούς δικαστές, όπως τον Σαλβότι. Ακόμα και αν παραδεχτεί κανείς ότι ο Σαλβότι ορθά πρέπει να δικαστεί και ως άτομο και ως αυστριακός εκπρόσωπος, αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι ο τρόπος που ο Λούτσιο σκιαγράφη­ σε τις δίκες ήταν αντίθετος προς την νέα δικαστική συνείδηση που διαμόρφωσαν οι επαναστάτες πατριώτες και που τις αντι­ μετώπιζαν με απέχθεια. Η κατάσταση του κατηγορούμενου ή­ ταν πάρα πολύ δύσκολη και λεπτή: και μια μικρή παραδοχή μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες όχι μόνο για τον κατηγορούμενο αλλά και για μια σειρά ανθρώπους, όπως φ α ί­ νεται από την υπόθεση του Παλαβιτσίνο2. Στη συνοπτική «δι­

1. Φόρμουλα με την οποία δίνεται η επιδοκιμασία από την πλευρά της πολιτείας σε πράξεις της εκκλησίας. 2. Μετά την δίκη Πέλικο-Μαροντσέλι που κράτησε α πό τον Αύγου­ στο του 1820 μέχρι τον Μάρτιο του 1821, μετά από μία καταγγελία για μια συνάντηση όπου θα έκλειναν κάποιες συμφωνίες ως προς την επερ­ χόμενη εισβολή των πιεμοντέζων στη Λομβαρδία η αστυνομία έκανε

197

χαοτική» διαδικασία, η οποία αποτελεί μια μορφή πολέμου, δεν ενδιαφέρει τίποτα για την αλήθεια και την αντικεμενική δικαιοσύνη. Ενδιαφέρει μόνο να καταστραφεί ο εχθρός, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται ότι ο εχθρός αξίζει να κατα­ στραφεί και ότι ο ίδιος δέχεται ότι το αξίζει. Α πό μια ανάλυση των «ιστορικο-νομικών» κειμένων του Λούτσιο θα μπορούσαν να προκύψουν μια σειρά παρατηρήσεις ιστορικής μεθόδου ψυ­ χολογικά ενδιαφέρουσες και επιστημονικά ουσιαστικές (πρέπει να παραβληθεί το άρθρο του Μαριάνο ντ’ Αμέλιο, Η επιτυχία και το όίκαιο στην «Corriere della Sera» της 3ης Σεπτεμβρίου 1934). 3) Αυτός ο τρόπος γραφής της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο κατά τον Λούτσιο απέδειξε τον μεροληπτικό του χαρακτήρα ι­ διαίτερα κατά το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα (και πιο καθοριστικά μετά το 1876 μετά την ανάληψη της εξουσίας από την Αριστερά): αυτό μάλιστα υπήρξε ένα χαρακτηριστικό διά­ στημα της πολιτικής σύγκρουσης ανάμεσα στους καθολικούςσυντηρητικούς (ή συντηρητικούς οι οποίοι επιθυμούσαν να συμφιλιωθούν με τους καθολικούς και να βρουν το πεδίο για τη συγκρότηση ενός μεγάλου κόμματος της δεξιάς που μέσα από τον κληρισμό θα αποκτούσε μια πλατιά βάση αγροτικών μα­ ζών) και τους δημοκράτες, οι οποίοι για παρόμοιους λόγους, ήθελαν να καταστρέψουν τον κληρισμό. Έ ν α χαρακτηριστικό επεισόδιο ήταν η σκληρή επίθεση εναντίον του Λουίτζι Καστελάτσο για την υποτιθέμενη στάση του στη δίκη της Μάντοβα η οποία κατέληξε σε εκτελέσεις στο Μπελφιόρε του δον Τατσόλι, του Κάρλο Πόμα, του Τίτο Σπέρι, του Μοντανάρι και του Φ ρατίνι. Η επίθεση ήταν καθαρά μεροληπτική, γιατί οι κατη­ γορίες εναντίον του Καστελάτσο δεν απαγγέλθηκαν εναντίον άλλων, οι οποίοι όπως είναι γνωστό στις δίκες κρατούσαν χει­ κάποιες συλλήψεις. Ο μαρκήσιος Τ ζιόρτζιο Παλαβιτσίνο - Τριδούλτσιο αντιδρώντας, σε μερικούς που τον ήθελαν υπεύθυνο για την ενέρ­ γεια της αστυνομίας μετά από απερίσκεπτες αποκαλύψεις του, παρου­ σιάστηκε αυθόρμητα στην αστυνομία, συνελήφθη και μετά από δηλώ­ σεις και παραδοχές του, άλλα 49 άτομα συνελήφθησαν μεταξύ των ο­ ποίων και ο Κονφαλονιέρι.

198

ρότερη στάση από αυτή που καθόλου πειστικά υποστήριζαν ότι κρατούσε ο Καστελάτσο, γιατί άνθρωποι σαν τον Καρντούτσι στάθηκαν αλληλέγγυοι με εκείνον που δεχόταν την επίθεση. Αλλά ο Καστελάτσο ήταν ρεπουμπλικάνος, μασόνος (αρχηγός της Μασονίας;) μέχρι που είχε εκδηλώσει και συμπάθεια για την Κομμούνα. Ο Καστελάτσο φέρθηκε χειρότερα από τον Τζιόρτζιο Παλαβιτσίνο στη δίκη του Κονφαλονιέρι; (βλ. τις ε­ πιθέσεις του Λούτσιο εναντίον του Αντριάνε λόγω της εχθρό­ τητας που έτρεφε για τον Παλαβιτσίνο). Είναι αλήθεια ότι η δίκη της Μάντοβα κατέληξε σε εκτελέσεις, ενώ αυτό δεν συνέβη για τον Κονφαλονιέρι και τους συντρόφους του, αλλά εκτός του ότι αυτό δεν πρέπει να αλλάξει την κρίση για τις πράξεις του κάθε ατόμου χωριστά, μπορούμε να πούμε ότι οι εκτελέσεις του Μπελφιόρε ήταν αποτέλεσμα της στάσης του Καστελάτσο και δεν ήταν αντίθετα η αστραπιαία απάντηση στην εξέγερση του Μιλάνου της 3ης Φεβρουάριου 1853; Και δεν συνέβαλε στην ενίσχυση της αδυσώπητης βούλησης του Φραντσέσκο Τζιουζέπε η άνανδρη στάση των μιλανέζων ευγενών που σύρθηκαν στα πόδια του αυτοκράτορα την παραμονή ακριβώς της εκτέλεσης; (βλ. τις ημερομηνίες). Πρέπει να δούμε την στάση του Λούτσιο μπροστά σ’ αυτό το σύνθετο σύνολο γεγονότων. Ο ι συντηρητι­ κοί προσπάθησαν να μειώσουν την ευθύνη των μιλανέζων ευγε­ νών με αισχρό τρόπο (βλ. το Μ ισός αιώνας πατριωτισμού του Ρ.Μπουφαντίνι). Να δούμε την στάση του Λούτσιο στις κατα­ θέσεις του Κονφαλονιέρι και απέναντι στην συμπεριφορά του Κονφαλονιέρι μετά την απελευθέρωσή του. Για την υπόθεση του Καστελάτσο βλ. Λούτσιο, Ο ι Μ άρτυρες του Μπελφιόρε, στις διάφορες εκδόσεις (η 4η είναι του 1924)· Οι πολιτικές δίκες του Μιλάνο και της Μ άντοβα που αποδόθηκαν στην Αυστρία, Μιλάνο, Cogliati, 1919 (μ’ αυτό το βιβλίο θα έπρεπε να γίνεται λόγος για τις καταθέσεις του Κονφαλονιέρι τις οποίες ο γερου­ σιαστής Σαλάτα έγραφε ότι «ανακάλυψε» στα βιεννέζικα αρ­ χεία)· Η Μ ασονία και το Ιταλικό Ριζορτζιμέντο, 2 τομ., Bocca (φαίνεται ότι αυτή η εργασία έφθασε την 4η έκδοση μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, γεγονός αξιοθαύμαστο)- βλ. ακόμα Π .Λ.Ραμπάλντι, Φως και σκιές στις δίκες της Μάντοβα, στο «Ιταλικό Ιστορικό Αρχείο», έτος XLIII, σελ. 257-331, και 199

Τζιουζέπε Φ ατίνι, Οι εκλογές τον Γκροοέτο και η Μασονία, στη «Nuova Antologia» της 16ης Δεκεμβρίου 1928 (γίνεται λό­ γος για την εκλογή του Καστελάτσο σαν βουλευτή τον Σεπτέμ­ βριο του 1883 και για την επίθεση που εξαπολύθηκε: ο Καρντούτσι υποστήριξε τον Καστελάτσο και αρθρογράφησε ενα­ ντίον της «συντηρητικής υποκριτικής οργής»). 4) Τι επεδίωκαν και, εν μέρει, τι επιδιώκουν ακόμα (αλλά σ’ αυτό το πεδίο, εδώ και αρκετά χρόνια, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει) οι ιστορικοί και οι συντηρητικοί δημοσιογράφοι μ’ αυτή την επίμονη, επιτήδεια καλοοργανωμένη (μερικές φορές λες και υπήρχε κάποιο διευθυντήριο γ ι’ αυτή τη δραστηριότη­ τα) προπαγανδιστική δουλειά; Να «αποδείξουν» ότι η ενοποίη­ ση της χερσονήσου υπήρξε κύριο έργο των συντηρητικών συμ­ μάχων της δυναστείας και να νομιμοποιήσουν ιστορικά το μο­ νοπώλιο της εξουσίας. Οφείλουμε να θυμήσουμε ότι στους συ­ ντηρητικούς ανήκαν οι καλύτερες προσωπικότητες της κουλτού­ ρας, ενώ την Αριστερά δεν την διέκρινε (εκτός από μερικές ε­ ξαιρέσεις) μεγάλη σοβαρότητα όσο αφορά στους διανοούμε­ νους ιδιαίτερα στο πεδίο των ιστορικών μελετών και της δημοσιογραφίας μέσης βαθμίδας. Η πολεμική των συντηρητι­ κών με τη γνωστή της «απόδειξη» κατάφερνε να αποσυνθέτει ιδεολογικά την δημοκρατία, αποσπώντας έναν-έναν πολλούς οπαδούς της και επηρεάζοντας ιδιαίτερα την παιδεία της νεό­ τερης γενιάς, διαμορφώνοντάς την με τις αντιλήψεις, τα συνθή­ ματα και τα προγράμματά της. Εκτός αυτού: 1) οι συντηρητικοί στην προπαγάνδα τους δεν είχαν ενδοιασμούς, ενώ οι άνθρω­ ποι του Κόμματος της Δράσης ήταν γεμάτοι πατριωτική, εθνική «μεγαλοψυχία» και σεβόντουσαν όλους εκείνους που πραγματι­ κά είχαν υποφέρει για το Ριζορτζιμέντο, ακόμα και αν κάποια στιγμή έδειξαν αδυναμίες 2) το κατεστημένο των δημόσιων αρ­ χείων ήταν υπέρ των συντηρητικών, στους οποίους επιτρεπό­ ταν να διεξάγουν ατομικά έρευνες σε στοιχεία εναντίον των πολιτικών τους αντιπάλων και να ακρωτηριάζουν ή να αποκρύ­ πτουν στοιχεία δυσμενή για τους ίδιους. Μόνο εδώ και λίγα χρόνια δόθηκε η δυνατότητα να δημοσιεύονται πλήρεις οι αλ­ ληλογραφίες των Τοσκανών συντηρητικών για παράδειγμα, οι οποίοι μέχρι και το ’59 κρεμόντουσαν από τα ρούχα του αρχι­ 200

δούκα για να μην τους φύγει, κλπ. Ο ι συντηρητικοί συστηματι­ κά δεν αναγνωρίζουν μια ενεργό συλλογική δύναμη που δρούσε στο Ριζορτζιμέντο πέρα από την δυναστεία και τους συντηρητι­ κούς: Στο Κόμμα της Δράσης αναγνωρίζουν την αξία της κάθε προσωπικότητας χωριστά που άλλοτε τις εκθειάζουν μερολη­ πτικά για να τις εγκλωβίσουν και άλλοτε τις διασύρουν, καταφέρνοντας σε κάθε περίπτωση να σπάσουν τους συλλογικούς δεσμούς. Στην πραγματικότητα το Κόμμα της Δράσης δεν κατάφερε να αντιτάξει τίποτα αποτελεσματικό απέναντι σ’ αυτή την προπαγάνδα η οποία μέσα από τα σχολεία, έγινε επίσημη παιδεία: παράπονα και ξεσπάσματα με τέτοιο παιδαριώ δη τρό­ πο, σεχταριστικά και παραταξιακά, που δεν μπορούσαν να πείσουν τους καλλιεργημένους νέους και άφηναν αδιάφορο το λαό, καμιά δηλαδή επιρροή στις νέες γενιές. Έ τσι το Κόμμα της Δράσης αποσυντέθηκε και η αστική δημοκρατία δεν κατάφερε ποτέ να αποκτήσει μια λαϊκή βάση. Η δική του προπαγάν­ δα δεν έπρεπε να βασιστεί στο παρελθόν, στην πολεμική του παρελθόντος η οποία πολύ λίγο ενδιαφέρει τις μεγάλες μάζες και που χρησιμεύει μόνο, μέσα σε κάποια όρια, στη δημιουργία και προετοιμασία των καθοδηγητικών στελεχών, αλλά στο π α ­ ρόν και το μέλλον, σε δημιουργικά προγράμματα, σε αντίθεση (η ολοκλήρωση) των επισήμων προγραμμάτων. Η πολεμική του παρελθόντος ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και επικίνδυνη για το Κόμμα της Δράσης, γιατί αυτό το κόμμα είχε ηττηθεί και ο νικητής και μόνο για το γεγονός ότι είναι νικητής, έχει μεγάλα πλεονεκτήματα στον ιδεολογικό αγώνα. Δεν είναι άνευ σημα­ σίας ότι κανείς ποτέ δεν σκέφθηκε να γράψει την ιστορία του Κόμματος της Δράσης, παρά την αναμφισβήτητη σημασία που είχε για την εξέλιξη των γεγονότων: αρκεί να σκεφθεί κανείς τις δημοκρατικές προσπάθειες του ’48-49 στη Τοσκάνη, στη Βενε­ τία, στη Ρώμη και το εγχείρημα των Χιλίων. Για κάποιο διάστημα όλες οι δυνάμεις της δημοκρατίας συμ­ μάχησαν και η Μασονία έγινε το στήριγμα αυτής της συμμαχίας. Αυτή η περίοδος είναι πολύ καλά καθορισμένη στην ιστο­ ρία της Μασονίας, η οποία έγινε μια από τις πιο ικανές δυνά­ μεις του Κράτους στην αστική κοινωνία στην αναχαίτιση των αξιώσεων και των κινδύνων του κληρισμού και αυτή η περίοδος 201

τελείωσε με την ανάπτυξη των εργατικών δυνάμεων. Η Μασο­ νία έγινε στόχος των συντηρητικών οι οποίοι προφανώς έλπι­ ζαν να κατακτήσουν μ’ αυτόν τον τρόπο τουλάχιστον μέρος των καθολικών δυνάμεων, ιδιαίτερα την νεολαία. Αλλά στην πραγ­ ματικότητα οι συντηρητικοί ανέδειξαν τις καθολικές δυνάμεις τις οποίες έλεγχε το Βατικανό και έτσι η συγκρότηση του σύγ­ χρονου Κράτους και μιας εθνικής λαϊκής συνείδησης (το π α ­ τριωτικό συναίσθημα σε τελευταία ανάλυση) υπέστη ένα γερό χτύπημα όπως είδαμε στη συνέχεια (Παρατηρήσεις που πρέπει να εμβαθύνουμε).

Όψεις της ιταλικής κουλτούρας. θ α μπορούσαν να συγκεντρωθούν σ’ ένα μοναδικό δοκίμιο διάφορες σημειώσεις, που γράφτηκαν ξεκινώντας από διαφ ο­ ρετικές αφετηρίες πνευματικού προσανατολισμού, αλλά που στην πραγματικότητα είναι εκφράσεις του ίδιου βασικού προ­ βλήματος. Ακριβώς όπως και οι σημειώσεις για τα ζητήματα: της γλώσσας, του ιταλικού ρομαντισμού (αν αυτός υπήρξε), του γιατί η ιταλική λογοτεχνία δεν είναι λαϊκή, της ύπαρξης ή όχι του ιταλικού θεάτρου κλπ, με τις σημειώσεις για τις διάφορες ερμηνείες που δόθηκαν για το κίνημα του Ριζορτζιμέντο μέχρι τις πιο πρόσφατες συζητήσεις για την «λογική» και την σημασία του παρόντος καθεστώτος (πολεμική ψύχωση, κλπ). Ό λ α αυτά τα θέματα είναι στενά συνδεδεμένα και πρέπει να τα συναρτή­ σουμε σαν σύνολο με τις συζητήσεις και τις ερμηνείες που δό­ θηκαν όλον τον XIX αιώνα για την παρελθούσα ιστορία που διαδραματίσθηκε σ’ όλη την χερσόνησο και μέρος της οποίας τουλάχιστον είναι στοιχειοθετημένη στο βιβλίο του Κρότσε, Ι­ στορία της ιτα).ιχής ιστοριογραφίας τον X IX α»ώνα(του οποίου πρέπει να κοιτάξουμε την τελευταία έκδοση, ειδικά το απόσπασμα που αφορά τον Βόλπε και το βιβλίο του η Ιταλία οδεύει, έτσι όπως πρέπει να δούμε τον πρόλογο του Βόλπε στην τρίτη έκδοση αυτού του βιβλίου, όπου κάνει πολεμική στον Κρότσε. Από τον Βόλπε πρέπει να δούμε όλα τα κείμενα ιστορίας και θεωρίας ή ιστορίας της ιστορίας). Το γεγονός ότι τέτοιες πολε­ 202

μικές και τόση ποικιλία ερμηνειών στα γεγονότα ήταν και είναι ακόμα δυνατές, είναι αυτό καθ’ αυτό πολύ σημαντικό και χαρα­ κτηριστικό μιας ορισμένης πολιτικο-πνευματικής κατάστασης. Δεν φαίνεται κάτι παρόμοιο να έχει συμβεί σε καμιά άλλη χώ ­ ρα, τουλάχιστον με τέτοια ενδελέχεια, αφθονία και πείσμα, ( θ α μπορούσαμε ίσως να θυμηθούμε για την Γαλλία το έργο του .ΙιιΙΙίβη για το κέλτικο στοιχείο στην γαλλική ιστορία, για τον αντιρομαντισμό του, κλπ, αλλά πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στην ίδια την Γαλλία χτύπησε σαν κάτι το παράξενο, παρά το γεγονός ότι ήταν προικισμένος γνώστης και συγγραφέας. Ί ­ σως κάτι παρόμοιο έχουμε στην Ισπανία, με τις συζητήσεις γύ­ ρω από το εάν η Ισπανία ανήκει στην Ευρώπη ή την Αφρική, κλπ· πρέπει να δούμε αυτή την πλευρά της ισπανικής κουλτού­ ρας). Σ ’ αυτό το χαρακτηριστικό ιταλικό φαινόμενο πρέπει να δια­ κρίνουμε δύο όψεις: 1) το γεγονός ότι οι διανοούμενοι είναι αποδιοργανωμένοι, χωρίς ιεραρχία, χωρίς ένα κέντρο που να συγκεντρώνει και να ενοποιεί ιδεολογία και διανοούμενους, κατάσταση που είναι αποτέλεσμα της έλλειψης ομοιογένειας, συνοχής και «εθνικού» χαρακτήρα της άρχουσας τάξης 2) το γεγονός ότι αυτές οι συζητήσεις είναι, στην πραγματικότητα, η προοπτική και η ιστορική θεμελίωση, των υποτιθέμενων π ολιτι­ κών προγραμμάτων, τα οποία παρέμειναν υποτιθέμενα, ρητο­ ρικά, γιατί η ανάλυση του παρελθόντος δεν έγινε με αντικειμε­ νικό τρόπο, αλλά κάτω από φιλολογικές προκαταλήψεις ή προ­ καταλήψεις φιλολογικού εθνικισμού (και φιλολογικού αντεθνικισμού σαν την περίπτωση του Μοντεφρεντίνι). Σ ’ αυτή τη σειρά ζητημάτων πρέπει να προστεθούν: το ζήτη­ μα του νότου (έτσι όπως τοποθετείται από τον Φορτουνάτο, για παράδειγμα, ή τον Σαλβέμινι, με την σχετική άποψη περί «ενότητας»), το ζήτημα της Σικελίας (να δούμε τις Πιο ωραίες σελίδες του Μικέλε Αμάρι που συγκέντρωσε ο Β.Ε.Ορλάντο με τέτοιο τρόπο ώστε να φανεί η Σικελία σαν μια «στιγμή» της παγκόσμιας ιστορίας), το ζήτημα της Σαρδηνίας (χάρτες της Α ρμπόρεα, γεγονός που πρέπει να συγκριθεί με το παρόμοιο εγχείρημα στη Βοημία γύρω στο ’48, σχεδόν δηλαδή ταυτόχρο­ να). 203

Το να «θεωρητικοποιείται» η εθνική πολιτική από τους λιγόλογους σε τόσο αφηρημένες μορφές, χωρίς να αντιστοιχεί σ’ αυτούς τους θεωρητικούς μια ανάλογη ομάδα τεχνικών της π ο ­ λιτικής που να ξέρουν να τοποθετούν τα ζητήματα με όρους «πραγματοποιήσιμους», είναι η πιο χαρακτηριστική όψη της ι­ ταλικής πολιτικής κατάστασης. Ο ι πραγματικές υποθέσεις είναι στα χέρια ειδικών λειτουργών, άνθρωποι αναμφισβήτητα αξίας και ικανοί από άποψη τεχνικο-επαγγελματική γραφειοκρατική, αλλά χωρίς άρρηκτους δεσμούς με την «κοινή γνώμη» την εθνι­ κή δηλαδή ζωή. Συνέβη στην Ιταλία κάτι παρόμοιο με εκείνο που συνέβη στην Γερμανία του Γουλιέλμου, με μια διαφορά: ότι στην Γερμανία πίσω από την γραφειοκρατία υπήρχαν οι Junker, μια έστω και ταριχευμένη, ακρωτηριασμένη κοινωνική τάξη, ενώ στην Ιταλία μια δύναμη τέτοιου είδους δεν υπήρχε: η ιταλική γραφειοκρατία μπορεί να συγκριθεί με την παπική γρα­ φειοκρατία, ή ακόμα καλύτερα με την κινέζικη γραφειοκρατία των μανδαρίνων. Αυτή, βεβαίως ικανοποιούσε τα συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων (τους κτηματίες κατ’ αρχήν, και μετά την προστατευόμενη βιομηχανία, κλπ), αλλά χωρίς σχεδιασμό και σύστημα, χωρίς συνέχεια, στη βάση, με λίγα λόγια, «του πνεύματος του συνδυασμού» που ήταν αναγκαίο για την «αρ­ μονία» των τόσων αντιθέσεων της εθνικής ζωής, που δεν έγινε ποτέ καμιά απολύτως προσπάθεια να επιλυθούν οργανικά και σύμφωνα με μια συνεπή κατεύθυνση. Αυτή η γραφειοκρατία δεν θα μπορούσε να μην ήταν ιδιαίτερα «μοναρχική». Επομέ­ νως μπορούμε να πούμε ότι η ιταλική μοναρχία ήταν ουσιαστι­ κά μια «γραφειοκρατική μοναρχία» και ο βασιλιάς ο πρώτος των λειτουργών, με την έννοια ότι η γραφειοκρατία ήταν η μό­ νη «ενωτική» δύναμη της χώρας, διαρκώς «ενωτική». Ά λλο χαρακτηριστικό ιταλικό πρόβλημα: η παποσύνη που κι αυτή έδωσε αφορμές για δυναμικές ερμηνείες του Ριζορτζιμέντο που επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμα την εθνική κουλτού­ ρα. Αρκεί να θυμηθούμε τον τζιομπερτισμό και την ιστορία του Primato, που εμφανίζεται ακόμα και σήμερα στην ιδεολογική ποικιλία του συρμού. Οφείλουμε να θυμηθούμε την στάση των καθολικών στην πολιτική, το non expedit και το γεγονός ότι στη μεταπολεμική περίοδο το Λαϊκό Κόμμα ήταν ένα κόμμα που 204

υπάκουε σε μη εθνικά συμφέροντα, αφού η παπική εξουσία ή­ ταν στην Ιταλία μια μορφή ακραίου μοντανισμού1 και δεν μπο­ ρούσε να εμφανιστεί πολιτικά, όπως εμφανιζόταν στη Γαλλία και τη Γερμανία, καθαρά δηλαδή έξω από το Κράτος. Ό λ α αυτά τα αντιθετικά στοιχεία συντίθενται στην διεθνή θέση της χώρας, εξαιρετικά ανίσχυρη και εφήμερη, χωρίς δυνα­ τότητες για μια κατεύθυνση μακροπρόθεσμης προοπτικής, κα­ τάσταση που εκφράστηκε στον πόλεμο του ’14 και στο γεγονός ότι η Ιταλία πολέμησε στο αντίθετο στρατόπεδο από εκείνο των παραδοσιακών συμμάχων της. Ά λ λο ντοκουμέντο ερμηνείας της ιταλικής ιστορίας είναι το βιβλίο του Νέλλο Κουίλιτσι, Καταγωγή, εξέλιξη και ανεπάρ­ κεια της ιταλικής αστικής τάξης (Έκδοση του «Nuovi Proble­ mi», Φεράρα).

1. Μοντανιομός (Montañismo): Αίρεση και αιρετικό κίνημα των πρώ ­ τω ν αιώνων του χριστιανισμού που κήρυττε την επ ερχόμενη επιστροφή του Χριστού και έναν σκληρό ασκητισμό. Α πό το όνομα του ιδρυτή της αίρεσης, Μοντάνο.

205

Σκόρπιες σημειώσεις και κριτικά άρθρα

Η επιχείρηση τον Λεπάντο. Α. Σαλιμέι, Οί ιταλοί στο Λ επάντο (Ρώμη, προστάτης ο Ναυ­ τικός Σύνδεσμος). Ο Σαλιμέι συγκέντρωσε με επιμέλεια όλα τα στοιχεία που αναφέρονται στην οργάνωση των δυνάμεων που συμμετείχαν στην επιχείρηση του Λεπάντο και απόδειξε ότι αυ­ τές οι δυνάμεις, πλοία και άνθρωποι μαζί, ήταν στην πλειονό­ τητά τους ιταλικές. Στα Αρχεία του Βατικανού υπάρχουν τα ντοκουμέντα με τους λογαριασμούς για το μοίρασμα των εξό­ δων μεταξύ του βασιλιά της Ισπανίας και της δημοκρατίας της Βενετίας για τον χριστιανικό σύνδεσμο του 1571, που εμπιστεύ­ τηκαν στον διάδοχο του Πίου V προκειμένου να αποφασίσει πάνω στις διαμάχες που δημιουργήθηκαν στην προσπάθεια να καθοριστεί το ποσόν της σχετικής πίστωσης και χρέους. Με τέ­ τοια ντοκουμέντα είναι δυνατόν να προσδιοριστούν πόσες και ποιες γαλέρες, πλοία, φρεγάτες, κλπ είχε ο στόλος και πόσα συντάγματα με τους αντίστοιχους λόχους, με τα ονόματα των συνταγματαρχών και των λοχαγών είχε το πεζικό που πήραν μέρος στη μάχη του Λεπάντο και εκείνες τις δυνάμεις που δεν πήραν μέρος αλλά που ωστόσο κινητοποιήθηκαν για την απο­ στολή τον ίδιο χρόνο, δηλαδή το 1571. Α πό τα διακόσια περίπου πλοία που πήραν μέρος στη μάχη μόνο 14 ήταν ισπανικά, τα υπόλοιπα ήταν ιταλικά- από τους 34.000 ένοπλους, μόνο 5000 οπλίτες «ήρθαν από την Ισπανία» και 6000 ήταν γερμανοί (1000 από αυτούς δεν πήραν μέρος στη μάχη), όλοι οι άλλοι ήταν ιταλικής «εθνικότητας». Α πό τον κα­ 206

τάλογο των «αξιωματικών, εθελοντών και στρατιωτών» χωρι­ σμένοι ανάλογα με την εθνικότητά τους και «για ό,τι αφορά την Ιταλία» ακόμα και κατά επαρχίες και πόλεις καταγωγής, ο Σαλιμέι συμπεραίνει ότι δεν υπάρχει τόπος της χερσονήσου και των νησιών, από τις Ά λπεις μέχρι την Καλαβρία, συμπεριλαμβανομένης της Δαλματίας και των νησιών που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των Βενετών, από την Σικελία μέχρι την Σαρδηνία, την Κορσική την Μάλτα, που δεν συμμετείχε. Αυτή η έρευνα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και θα μπορούσε να αναλυ­ θεί κατάλληλα. Ο Σαλιμέι την τοποθετεί σε ένα ρητορικό πλαί­ σιο, γιατί χρησιμοποιεί μοντέρνες αντιλήψεις για γεγονότα ανομοιογενή. Υποστηρίζει τον «εθνικό» χαρακτήρα του Λεπάντο, που αποδίδεται συνήθως στην χριστιανοσύνη (δηλαδή στον Π άπα) και ιδιαίτερα στην Ισπανία και ακόμα ότι στο Λεπάντο για τελευταία φορά οι Ιταλοί και μάλιστα όλοι οι ιταλοί, «αγωνίστηκαν για μια υπόθεση που δεν ήταν υπόθεση ξένων» και ότι «με το Λεπάντο τελειώνει η εποχή της στρατιωτικής και ναυτικής μας επάρκειας σαν ιταλικός λαός, μέχρι το 1848» θα έπρεπε να δούμε, με αυτή την ευκαιρία, γιατί δημιουργήθηκαν οι διαμάχες μεταξύ Βενετίας και Ισπανίας ως προς το μοίρασμα των εξόδων και κάτω από ποιες σημαίες κατατάχτηκαν οι στρα­ τιώτες που κατάγονταν από ιταλικά χωριά. Για τον Σύνδεσμο του Λεπάντο βλέπε: Α. Ντραγκουέτι ντε Τόρες, Ο Σύνδεσμος τον Λ επάντο μέσα από την διπλωματική αλληλογραφία τον don Luys de Torres nunzio straordinario di S.S.Pio V a Filippo II, Τορίνο, Μπόκα, 1931. Α πό την διπλωμα­ τική προετοιμασία του Συνδέσμου θα έπρεπε να φανεί πιο συ­ γκεκριμένα ο χαραχτήρας της επιχείρησης.

Η Ρομάνια και ο ρόλος της στην ιταλική ιστορία. Να παραβληθεί το άρθρο του Λουίτζι Καβίνα, Φιορεντίνοι και Β ενετοί στη Ρ ομάνια, στην «Nuova Antologia» της 16 Ιου­ νίου 1929. Αντιμετωπίζει το θέμα ειδικά κατά την περίοδο που προηγείται του Συνδέσμου του Καμπραί κατά των Βενετών, με­ 207

τά τον θάνατο του Αλέξανδρου του VI των Βοργία χα ι την ασθένεια του Βαλεντίνο. Η Ρομάνια ήταν σημαντικό στοιχείο της εσωτερικής ιταλικής ισορροπίας ανάμεσα στη Βενετία και τη Φλωρεντία και ανάμεσα στη Βενετία και τον Πάπα- τόσο η Φλωρεντία όσο και ο Π άπας δεν μπορούσαν να ανεχθούν μια βενετσιάνικη ηγεμονία στη Ρομάνια. (Ο Μακιαβέλι και ο Βαλε­ ντίνο κατά την περίοδο της εκστρατείας τους για την κατάκτηση της Ρομάνιας. Ο Μακιαβέλι και ο Βαλεντίνο μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου VI, κατά την περίοδο του Κονκλάβιου1 και των πρώτων χρόνων μετά την εκλογή του Ιουλίου του II. Ο Βαλεντίνο άρχισε να στερείται κρατικής υποστήριξης, όλη η πολιτική του φυσιογνωμία και η πολιτικο-στρατιωτική του «ι­ κανότητα, καταρρέει. Κατέληξε έτσι να είναι ένας κοινός «λο­ χαγός της περιπέτειας» και μάλιστα σε αφιλόξενα νερά). Σ ’ αυτό το άρθρο του Καβίνα υπάρχει μια «παράδοξη» αιχ­ μή. Αναφέρει την αρχή του Μακιαβέλι: «Καμιά επαρχία δεν υπήρξε ποτέ ενωμένη και ευτυχής όταν δεν εντάχθηκε ολοκλη­ ρωτικά κάτω από την κυριαρχία μιας δημοκρατίας ή ενός πρ ί­ γκιπα, όπως συνέβη στην Γαλλία και την Ισπανία» και συνεχί­ ζει: «Το γεγονός ότι αυτό δεν συνέβη στην Ιταλία πρέπει να καταλογισθεί, κρίνοντας εμπειρικά, ειδικά στην Εκκλησία που δεν υπήρξε ποτέ τόσο δυνατή ώστε να μπορέσει να κατα­ λάβει όλη τη χερσόνησο, ούτε ποτέ τόσο αδύνατη ώστε να επι­ τρέψει σε κάποιον άλλον να την κατακτήσει, ,όπως λέει και ο Μακιαβέλι - αλλά επίσης και σε άλλα Κράτη· πάνω α π ’ όλα όμως πρέπει να καταλογισθεί στο σύστημα ισορροπίας των ιτα­ λικών δυνάμεων. Εδώ πρέπει να δούμε τους ιστορικούς και ε­ θνικούς λόγους που η ένωση της πατρίδας δεν έγινε, μια που αυτή δεν προερχόταν από την σκέψη ενός ατόμου, αλλά από μια υπαρκτή πραγματική καθολική σκέψη που μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά στο πέρασμα των αιώνων και που ανταποκρινόταν συνεπώς στο εθνικό πνεύμα». Τ ι σημαίνουν όλ’ αυτά; Ό τ ι το «εθνικό πνεύμα τελικά δεν ήταν «εθνικό»; Και το «σύστημα» ισορροπίας» των ιταλικών δυνάμεων δεν ήταν σε μεγάλο βαθμό

1.

70«

Διάρκεια εκλογής του νέου Πάπα.

καθορισμένο από την αναγκαιότητα ύπαρξης του παπικού κρά­ τους, που και a m ó με την σειρά του ήταν ταυτόχρονα και π α ­ γκόσμια και ιταλική δύναμη; Μ ια μεγάλη σύγχυση επικρατεί με αυτά τα προβλήματα από το γεγονός ότι αναζητούνται οι αιτίες που ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός (εδαφικο-πολιτική ενότητα της ιταλικής χερ­ σονήσου) δεν επαληθεύτηκε πριν το 1870. Τώρα εάν είναι δύ­ σκολο να βρεθούν οι αιτίες και να υπάρξει συμφωνία επάνω σ’ αυτές για ένα συγκεκριμένο γεγονός, είναι σίγουρα πολύ πιο δύσκολο και σχεδόν παράλογο να θέλει κανείς να βρει τις αιτίες του γιατί η ιστορία εξελίχθηκε με τον ένα τρόπο και όχι με κάποιον άλλο. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για ένα ι­ στορικό πρόβλημα, αλλά για μια αναγκαιότητα συναισθηματι­ κού και πολιτικού χαρακτήρα. Αν ξεκινήσει κανείς με την προϋπόθεση (συναισθηματικού και άμεσα πρακτικού χαρακτή­ ρα) ότι το ιταλικό έθνος υπήρξε πάντοτε ένα έθνος μέσα στα σημερινά γεωγραφικά όρια, είναι πολύ εύκολο να αναρωτηθεί τότε γιατί δεν κατάφερε νωρίτερα την πολιτική και εδαφική του ενότητα όπως η Γαλλία ή η Ισπανία κ.α. Ό μω ς το πρόβλημα δεν είναι απόλυτα παράδοξο, αρκεί να γίνει κατανοητό και να διατυπωθεί ακριβώς με τους σημερινούς του όρους, για να εξηγηθούν δηλαδή κάποιες ιστορικές εξελί­ ξεις που είναι συνδεδεμένες με την σύγχρονη πραγματικότητα ή να εκληφθεί σαν στοιχείο για την μελέτη ορισμένων κριτηρίων μεθόδου. Η νύξη του Καβίνα για την «υπαρκτή οικουμενική σκέψη» είναι μια ενδιαφέρουσα αιχμή, εάν ορισθεί με ακρίβεια και αναπτυχθεί στην κατεύθυνση που έδωσα σε άλλες σημειώ­ σεις. Δηλαδή, η Ιταλία εξαιτίας της «κοσμοπολίτικης λειτουρ­ γίας» της κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής Α υτοκρατορίας και του Μεσαίωνα υφίσταται παθητικά τις διεθνείς σχέσεις- στην πορεία δηλαδή της ιστορίας της οι διεθνείς σχέσεις προ έχουν των εθνικών σχέσεων. Αλλά η Παποσύνη είναι η έκφραση ακρι­ βώς αυτού του φαινομένου- δεδομένου του διττού χαρακτήρα του παπικού βασιλείου, να είναι δηλαδή αφ ’ ενός έδρα μιας οικουμενικής-πνευματικής μοναρχίας και αφ’ ετέρου ενός εγκό­ σμιου πριγκιπάτου, είναι βέβαιο ότι η υλική του δύναμη θα έπρεπε να είχε περιορισθεί (ο Μακιαβέλι αυτό το είχε δει πολύ

καλά, όπως φαίνεται στο τρίτο κεφάλαιο του Η γεμόνα και ο' αυτό που ο ίδιος διηγείται ότι είπε στον καρδινάλιο Ροάνο· ο Ροάνο, τον καιρό που ο Βαλεντίνο καταλάμβανε τη Ρομάνια. του είχε πει ότι οι ιταλοί δεν ήξεραν από πόλεμο και αυτός είχε απαντήσει ότι ο Γάλλοι δεν ήξεραν από Κράτος - από πολιτική - «γιατί αν ήξεραν δεν θα επέτρεπαν στην Εκκλησία να φθάσει σ’ αυτό το μεγαλείο» κλπ, κλπ). Είναι βέβαιο ότι εάν η εκκλη­ σία είχε σαν πριγκιπάτο, έκφραση της υλικής της εξουσίας, ο­ λόκληρη τη χερσόνησο, τότε η ανεξαρτησία των ευρωπαϊκών κρατών θα είχε διατρέξει σοβαρό κίνδυνο: την πνευματική ισχύ μπορεί να την σεβαστεί κανείς έως την στιγμή που αυτή δεν αντιπροσωπεύει μια πολιτική ηγεμονία και ολόκληρος ο Μεσαί­ ωνας είναι γεμάτος από αγο’)νες ενάντια στην πολιτική εξουσία του Πάπα. Είναι αλήθεια λοιπόν ότι στην Ιταλία, η παράδοση της ρω­ μαϊκής και μεσαιωνικής παγκοσμιότητας εμπόδισε την ανάπτυ­ ξη των εθνικών (αστικών) δυνάμεων πέρα από το καθαρά οικονομικό-κοινοτικό πεδίο, οι εθνικές «δυνάμεις» δηλαδή δεν έγιναν η εθνική «δύναμη» όπως θα έπρεπε μετά την γαλλική Ε πα­ νάσταση και τη νέα θέση που η Παποσύνη ήρθε να καταλάβει στην Ευρώπη, θέση ανεπανόρθωτα υποβαθμισμένη εφόσον την περιόριζε και την αμφισβητούσε στο πνευματικό πεδίο ένας λαϊκισμός που θριάμβευε. Ωστόσο, αυτά τα διεθνή στοιχεία που πιέζουν «παθητικά» την ιταλική ζωή συνεχίζουν να επε­ νεργούν μέχρι το 1914 και (χάνοντας σταδιακά την ισχύ τους) μέχρι την συμφωνία του Φεβρουάριου 1929, καθώς και μέχρι σήμερα σ’ ένα ορισμένο βαθμό, καθορίζοντας τις εξωτερικές σχέσεις μεταξύ του ιταλικού κράτους και του Ποντίφηκα, επι­ βάλλοντας ένα συγκεκριμένο τρόπο επικοινωνίας, κλπ. (Για να κατανοηθεί επακριβώς ο βαθμός ανάπτυξης που επι­ τεύχθηκε από τις εθνικές δυνάμεις στην Ιταλία κατά την περίο­ δο, από την δημιουργία των Κοινοτήτων μέχρι την πλήρη κυ­ ριαρχία των ξένων, θα έπρεπε να γίνει μια έρευνα όμοια με εκείνη του Groethuysen στο Origines de /’ esprit bourgeois en France, θ α έπρεπε να αναζητηθούν αυτά τα στοιχεία στα «Χρονικά» στα «Επιστολάρια» στα πολιτικά βιβλία στην «ελα­ φριά» λογοτεχνία και στα βιβλία των παιδαγωγών ή των συγ­ 210

γραφέων περί ήθους. κλπ. Έ ν α βιβλίο πολύ ενδιαφέρον είναι για παράδειγμα εκείνο του Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι. Για την βιβλιογραφία, θα μπορούσαμε να δούμε τις ιστορίες της πα ιδα ­ γωγικής στην Ιταλία, κλπ. Ο Cortegiano του Μπ. Καστιλιόνε προσδιορίζει ήδη την επικράτηση ενός άλλου κοινωνικού τύ­ που, σαν μοντέλου, που δεν είναι ο αστός των κοινοτικών Δη­ μοκρατιών κλπ. Ξεχωριστά οι μεγάλοι συγγραφείς της πολιτι­ κής, σαν τον Μακιαβέλι και τον Γκουιτσιαρντίνι και ξεχωριστά τα θρησκευτικά συγγράμματα, τα κηρύγματα, οι πραγματείες, κλπ).

Η Ιταλία μέσα στο Επτακόσια. Η γαλλική επίδραση στην πολιτική, την λογοτεχνία, την φιλο­ σοφία, την τέχνη, τα έθιμα. Ο ι Βουρβώνοι βασιλεύουν στη Νάπολη και στο δουκάτο της Πάρμας. Για την γαλλική επιρροή στην Πάρμα χρειάζεται να δούμε τα λεπτομερή δημοσιεύματα του Henri Bédarida, Parme dans la politique française au X V III siècle, Paris, Alcan, και άλλα δύο προηγούμενα. Επίσης πρέπει να δούμε του Τζιουζέπε Ορτολάνι, Italie et France au X V III siècle στα Mélanges de littérat­ ure et d ’ histoire publiés par Γ Union intellectuelle franco-italien­ ne, Paris, éd, Leroux. Στη γαλλική πολιτική η Ιταλία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, προορίζεται να αναλάβει τον ρόλο του παράγοντα ισορ­ ροπίας μπροστά στην αναπτυσσόμενη δύναμη της Αυστρίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Γαλλία, από τον Λουδοβίκο XIV μέχρι τον Λουδοβίκο XVI προσπαθεί να επιβάλει στην Ιταλία την κυριαρχία της προετοιμάζοντας έτσι την πολιτική των Ναπολεόντων γεγονός που εκδηλώνεται σε επανειλλημμένα σχέδια ή προσπάθειες να ομοσπονδοποιηθούν τα ιταλικά κράτη στην υ­ πηρεσία της Γαλλίας. (Αυτά τα στοιχεία της γαλλικής πολιτικής πρέπει να αναλυθούν προσεχτικά, για να καθοριστεί η σχέση ανάμεσα στους διεθνείς και εθνικούς παράγοντες στην εξέλιξη του Ριζορτζιμέντο. Πρέπει να υπογραμμισθεί, ο λόγος που η θέση της γαλλικής πολιτικής βρίσκεται στον αντίποδα της θέσης 211

που υποστήριξε ο Jacques Bainville όταν άσκησε κριτική στην πολιτική που αντέταξε ο Ναπολέων απέναντι στην πολιτική της μοναρχίας).

Η γαλλική Επανάσταση και το Ριζορτζιμέντο. Έ ν α θέμα που επαναλαμβάνεται συχνά στην ιταλική λογοτε­ χνία, ιστορική και μη, είναι εκείνο που εκφράστηκε από τον Οτέτσιο Κορτέζι σ’ ένα άρθρο του, Ρώμη εκατόν τριάντα χρό­ νια πριν («Nuova Antologia», 16 Ιουλίου 1928): «Είναι να λυ­ πά ται κανείς για το γεγονός ότι στην ειρηνική Ιταλία που π ο ­ ρευόταν προς μία βαθμιαία και χωρίς δονήσεις (!!;) βελτίωση, οι γιακωβίνικες θεωρίες, πα ιδιά ενός λόγιου ιδεαλισμού, που μέσα στο μυαλό μας δεν ρίζωσε ποτέ, έγιναν αφορμή για πολ­ λές πράξεις βίας. Και είναι να λυπάται κανείς πολύ περισσότε­ ρο γιατί αν αυτή η βία, στην ακόμα καταπιεσμένη Γαλλία από τα τελευταία λείψανα του φεουδαρχισμού και του μεγαλοπρε­ πούς δεσποτισμού μπορούσε, μέχρις ένα βαθμό, να αιτιολογη­ θεί, στην Ιταλία με τα απλά και δημοκρατικά στην πράξη (!!;) έθιμα, δεν είχε κανένα λόγο ύπαρξης. Ο ι κυβερνήτες της Ιτα­ λίας μπορεί να χαρακτηρίζονταν «τύραννοι» στα σονέτα των λογοτεχνών, μα όποιος δίχως πάθος επιχειρήσει να λάβει υπόψη του την ευημερία που απολάμβανε η χώρα μας μέσα στον λαμπρό XVIII αιώνα δεν θα μπορέσει να μη σκεφτεί με κάποια πίκρα όλα εκείνα τα συναισθήματα και τις παραδόσεις που η εισβολή των ξένων κτύπησε ανεπανόρθωτα». Η παρατήρηση θα μπορούσε να ήταν αληθινή αν αυτή η ίδια η παλινόρθωση που πραγματοποιήθηκε μετά το ’15 δεν αποδείκνυε ότι και στην Ιταλία η κατάσταση που επικρατούσε τον XVIII αιώ να ήταν διαφορετική από εκείνη που μπορούσε να πιστεύει κανείς. Ε ίναι λάθος να λαμβάνουμε υπόψη μας την επιφάνεια των πραγμάτων και όχι τις πραγματικές καταστάσεις των μεγάλων λαϊκών μαζών. Ό π ω ς και νάχει, είναι σωστό ότι χωρίς την ξένη εισβολή οι «πατριώτες» δεν θα είχαν αποκτήσει 212

τόση βαρύτητα και δεν θα έμπαιναν σε τέτοια διαδικασία, σχε­ τικά γρήγορης, ανάπτυξης. Το επαναστατικό στοιχείο ήταν και σπάνιο και παθητικό.

Η Ναπολιτάνιχη Δημοκρατία1 και οι επαναστατικές τά­ ξεις του Ριζορτζιμέντο. Στις εκδόσεις Laterza στο «Ιστορικές αναμνήσεις του βασι­ λείου της Νάπολης από το 1790 στο 1815» του Φραντσέσκο Πινιατέλι, Π ρίγκιπα του Στρόγκολη (Νίνο Κορτέζε, Α πομνημο­ νεύματα ενός στρατηγού της Δ ημοκρατίας και της Α υτοκρατο­ ρίας, τόμοι 2 σε 8ο, σελ. 136-CCCXXV, 312, Λ. 50), ο Κορτέζε δημοσιεύει μια σύντομη μελέτη, «Κράτος και πολιτικές ιδέες στην νότια Ιταλία του ’700 και η εμπειρία μιας επανάστασης» όπου θέτει το εξής πρόβλημα: πώ ς συμβαίνει να εμφανίζεται, στον ιταλικό νότο,η τάξη των ευγενών στο πλευρό των επανα­ στατών κ α ι να διώκεται βίαια από την αντίδραση, ενώ στη Γαλ­ λία η τάξη των ευγενών και η μοναρχία να είναι ενωμένες μπροστά στον κίνδυνο της επανάστασης. Ο Κορτέζε φτάνει στα χρόνια του Κάρλο ντι Μ πορμπόνε2 για να βρει το σημείο επα­ φής μεταξύ της αντίληψης των νεωτεριστών αριστοκρατών και εκείνης των αστών. Για τους πρώτους μια αριστοκρατική βουλή πρέπει πάνω απ’ όλα να εγγυάται την ελευθερία και τις α π α­ ραίτητες μεταρρυθμίσεις ενώ είναι διατεθειμένοι να δεχτούνε την συνεργασία των πιο ικανών της αστικής τάξης. Για την α­ στική τάξη ο έλεγχος πρέπει να ασκείται και την εγγύηση για την ελευθερία να την παρέχει η αριστοκρατία της διανόησης, της γνώσης, της ικανότητας κλπ, απ’ όπου και αν προέρχεται. Και για τους δύο το Κράτος πρέπει να κυβερνάται από τον βασιλιά που θα περιβάλλεται, θα διαφωτίζεται, θα ελέγχεται από την αριστοκρατία. Στα 1799, μετά την φυγή του βασιλιά

1. Repubblica partenopea: Α ρχαίο όνομα της Νάπολης. 2. Carlo di Borbone (1716-88). Υπήρξε ο πρώτος πρίγκιπας της δυνα­ στείας που βασίλεψε στην Νάπολη και τη Σικελία (1734-59).

213

έχουμε καταρχήν την προσπάθεια, από την πλευρά της τάξης των ευγενών, δημιουργίας μιας αριστοκρατικής δημοκρατίας και αργότερα την προσπάθεια των νεωτεριστών αστών στην ναπολιτάνικη δημοκρατία που ακολούθησε. Φ αίνεται ότι τα γεγονότα της Νάπολης δεν συγκρίνονται με εκείνα της Γαλλίας. Και στη Γαλλία υπήρξε μια προσπάθεια συμμαχίας ανάμεσα στη μοναρχία, την τάξη των ευγενών και τη μεγαλοαστική τάξη μετά την αρχική ρήξη ανάμεσα στην τάξη των ευγενών και την μοναρχία. Ό μω ς στη Γαλλία η Επανάστα­ ση βρήκε την κινητήρια δύναμή της μέσα στις λαϊκές τάξεις που την εμπόδισαν να σταματήσει στα πρώτα στάδια, αυτό ακριβώς που έλειψε στη νότιο Ιταλία και κατ’ επέκταση σ’ όλο το Ριζορτζιμέντο. Πρέπει ακόμα να πάρουμε υπ’ όψη ότι το ναπολιτάνικο κίνημα έρχεται μετά το γαλλικό, όταν η μοναρχία ζούσε τον εφιάλτη του γαλλικού Τρόμου και έβλεπε για εχθρό τον οποιονδήποτε υποστήριζε τις μεταρρυθμιστικές ιδέες, είτε ήταν αρι­ στοκράτης είτε αστός. Το βιβλίο του Κορτέζε είναι αξιόλογο. Βλ. Αντόνιο Μάνες, Έ νας καρδινάλιος ηγέτης, Φαμπρίταιο Ρούφο και η ναπολιτάνικη δημοκρατία, Aquila, Vecchioni, 1930. Ο Μάνες προσπαθεί να «αποκαταστήσει» τον καρδινάλιο Ρούφο ρίχνοντας την ευθύνη για την καταπίεση και τις ψευδορ­ κίες στον Μπορμπόνε και στον Νέλσονα. (Το γεγονός αυτό κα­ ταγράφεται στη ρουμπρίκα «Παρελθόν και παρόν» όπου αναφέρονται και άλλες «αποκαταστάσεις» του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα και του Φρα Ντιάβολο για παράδειγμα καθώς και το γεγονός ότι μερικοί δάσκαλοι «κάνουν πολεμική» στα «Απομνη­ μονεύματα» του Σετεμπρίνι γιατί βρίσκουν πολύ δημαγωγία ε­ νάντια στους Βουρβώνους). Φ αίνεται ότι ο Μάνες δεν μπορεί να προσανατολιστεί σωστά για να καθορίσει τις πολιτικές και κοινωνικές διαφορές στον ναπολιτάνικο χώρο. Αλλού μιλά για καθαρή ρήξη ανάμεσα στην τάξη των ευγενών και τον κλήρο από τη μια μεριά και του λαού από την άλλη και αλλού η ρήξη χάνεται και η τάξη των ευγενών μαζί με τον κλήρο εμφανίζο­ νται και στις δύο πλευρές. Σε κάποιο σημείο λέει ότι ο Ρούφο «εμφανίζεται με ένα καθόλου εθνικό χαρακτήρα, αν βέβαια μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτός ο τόσο έντονα σύγχρονος και 214

μοντέρνος όρος» και συνεπώς θα έπρεπε να καταλήξει ότι οι πατριώτες που εξοντώθηκαν από τους αντιδραστικούς κληρι­ κούς δεν είχαν εθνική συνείδηση. (Επάνω στις σχέσεις μεταξύ της τάξης των ευγενών, του κλήρου και του λαού 6λ. το βιβλίο του Ν.Ροντολίκο για την Νότια Ιταλία* και το άρθρο του στο «Μαρτζόκο» ν. II του 1926).

Δ η μ ο σ ιε ύ μ α τα κ α ι α ν ά λ υ σ η β ιβ λίω ν κ α ι α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ ά ­ τω ν τω ν α ν τιφ ιλ ε λ εύ θ ερ ω ν κ α ι α ν τιγ ά λ λ ω ν τη ν π ε ρ ίο δ ο τη ς γ α λ λ ικ ή ς Ε π α ν ά σ τα σ η ς κ α ι το υ Ν α π ο λ έ ο ν τα κ α ι οι α ν τιδ ρ α σ τικ ο ί τη ν π ε ρ ίο δ ο το υ Ρ ιζο ρ τζιμ έ ν το . Είναι απαραίτητα, στο βαθμό που οι αντίπαλες δυνάμεις στο φιλελεύθερο ιταλικό κίνημα υπήρξαν ένα μέρος και μια καθό­ λου αμελητέα πλευρά της πραγματικότητας, όμως σ’ αυτή την έρευνα πρέπει να πάρουμε υ π’ όψη μερικά στοιχεία μεθόδου: 1) μερικές επανεκδόσεις, όπως το Memorandum του Σολάρο ντέλα Μ αργκαρίτα1 και ίσως ακόμα τους τόμους που επιμελήθηκε ο Λοβέρα ντι Καστιλιόνε και ο ιησουίτης Ιλάριο Ρινιέρι οι οποίες είτε έχουν στόχο να ενισχύσουν κάποιες αντιδραστικές τάσεις στην ερμηνεία του Ριζορτζιμέντο (που εκπροσωπούνται από τους ιησουίτες της «Civiltà Cattolica»), είτε παρουσιάζονται σαν κείμενα προς σημερινή δράση (ο Π άπας του ντε Μαίστρε και αυτό ακόμα το Memorandum κλπ). 2) Ο ι περιγραφές των γαλλικών επεμβάσεων στις διάφορες ιταλικές επαρχίες την επο­

* Ν. Ροντολίκο, Ο λαός οτις αρχές του Ριζορτζιμέντο στην νότια Ιταλία, Φλωρεντία, Le Monnier. (Σημ. της ιταλ. εκδ.). 1. Ο κόντης Solare della Margarita (1792-1869) ήταν ο πιο συνεπής και αντιπροσωπευτικός πολιτικός της αντιδραστικής ηγετικής ομάδας του Πεδεμοντίου και υπουργός του Καρόλου Αλβέρτου από το 1835 μέχρι τον Οκτώβρη του 1847. Το 1851 δημοσίευσε το Memorandum για να αποδείξει την υπεροχή μιας εποχής και να υποστηρίξει την κυβερνη­ τική του δράση.

215

χή του Διευθυντηρίου1 και αργότερα συνήθως ήταν έργο μόνο των αντιδραστικών. Ο ι «γιακωβίνοι» έπαιρναν μέρος στην επα­ νάσταση και επομένως είχαν άλλα πράγματα να κάνουν από το να γράφουν απομνημονεύματα, η δε άποψη των στελεχών είναι πάντα υποκειμενική και συνεπώς θα ήταν πολύ αφελές να ανα­ συνθέσουμε την αλήθεια βασισμένοι επάνω σε μια τέτοια φιλο­ λογία. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δημοσιεύματα να παραβληθεί του Ρανούτσιο Ρανιέρι, Η εισβολή των γάλλων στο Α μπρούτσο το 1798-99 και μια ανέκδοτη μαρτυρία τον Τζ. Μ πατ. Σιμόνε, Πε­ σκάρα, Edizioni dell «Adriatico», 1931. Από την αφήγηση του Σιμόνε, αντιγιακωβίνος και οπαδός του κληρονομικού δικαιώ ­ ματος του θρόνου, φαίνεται ότι στην πόλη Κιέτι η δύναμη των γιακωβίνων ήταν μιας κάποιας εμβέλειας, αλλά στην ύπαιθρο (εκτός από εξαιρέσεις που οφείλονταν στους ανταγωνισμούς των κοινοτήτων και στην επιθυμία για αφορμές εκδίκησης) υ πε­ ρείχαν οι αντιδραστικές δυνάμεις στον αγώνα κατά της Κιέτι. Ε ίναι φανερό ότι από την εμφατική και φλύαρη μαρτυρία του Σιμόνε περισσότερο σημαντική είναι η κατάθεση του Ρανιέρι η οποία ανασυνθέτει την κατάσταση που επικράτησε στο Α ­ μπρούτσο σε εκείνη την ιστορική περίοδο.

Το ισπανικό Σύνταγμα τον 1812. Γιατί ήταν τόσο λαϊκό; θ α χρειαστεί να το συγκρίνουμε με τα συντάγματα που παραχωρήθηκαν στα 1848. Ο λόγος της φιλο­ λαϊκότητας του ισπανικού Συντάγματος φ αίνεται ότι δεν χρειά­ ζεται να αναζητηθεί στην υπερφιλελεύθερη μορφή του ή στην πνευματική αδράνεια των φιλελεύθερων ιταλών επαναστατών ή ακόμα σε άλλες δευτερεύουσες αιτίες, αλλά στο ουσιαστικό γε­ γονός ότι δηλαδή η ισπανική πραγματικότητα ήταν «πρωτότυ­ πη» για την απολυταρχική Ευρώπη και οι ισπανοί φιλελεύθεροι μπόρεσαν να βρουν την πιο οικεία και σφαιρική νομικο-

1. Διευθυντήριο (Direttorio): Επιτροπή που κυβέρνησε την Γαλλία από το 1795 μέχρι το 1799.

216

συνταγματική λύση σε προβλήματα που δεν αφορούσαν μόνο τους ισπανούς, αλλά και τους ιταλούς, ειδικότερα του νότου. Γιατί οι πρώτοι ιταλοί φιλελεύθεροι (το ’21 και αργότερα) επέλεξαν σαν διεκδίκησή τους το ισπανικό Σύνταγμα; Πρόκει­ ται μόνο για ένα φαινόμενο μιμητισμού και κατ’ επέκταση για πολιτικό πρωτογονισμό; Ή για ένα φαινόμενο πνευματικής α ­ δράνειας; Χωρίς να παραβλέπουμε εντελώς την επίδραση αυ­ τών των στοιχείων, έκφραση, πνευματικής και πολιτικής ανωρι­ μότητας και επομένως αφηρημένης αντίληψης των ηγετικών ο­ μάδων της ιταλικής αστικής τάξης, δεν πρέπει να σχηματίσουμε την επιπόλαιη άποψη ότι όλοι οι ιταλικοί θεσμοί εισάχθηκαν μηχανικά α π ’ έξω και κάλυψαν το περιεχόμενο μιας δύσκα­ μπτης εθνικής πραγματικότητας. Ταυτόχρονα πρέπει να ξεχω­ ρίσουμε τη νότια Ιταλία από την υπόλοιπη: η διεκδίκηση του ισπανικού συνταγματικού χάρτη γεννιέται στη νότιο Ιταλία και μεταφέρεται σε άλλα μέρη της Ιταλίας από τους πρόσφυγες να­ πολιτάνους μετά την πτώση της ναπολιτάνικης δημοκρατίας. Ή ταν, λοιπόν, οι κοινωνικοπολιτικές ανάγκες της νότιας Ιτα­ λίας πράγματι πολύ διαφορετικές από εκείνες της Ισπανίας; Η οξυδερκής ανάλυση του ισπανικού συνταγματικού Χάρτη από τον Μαρξ (να μελετηθεί σε σύγκριση με το κείμενο για τον στρατηγό Εσπαρτέρο στα πολιτικά κείμενα) και η ακριβής από­ δειξη ότι εκείνος ο συνταγματικός Χάρτης υπήρξε η σωστή έκ­ φραση των ιστορικών αναγκαιοτήτων της ισπανικής κοινωνίας και όχι μια μηχανική εφαρμογή των αρχών της γαλλικής Ε πα­ νάστασης, μας κάνουν να πιστέψουμε ότι η διεκδίκηση των ν α­ πολιτάνων υπήρξε περισσότερο «ιστορικιστική» από όσο φ α ί­ νεται. Πρέπει να ξαναδούμε λοιπόν την ανάλυση του Μαρξ και να παραβληθούν το Σύνταγμα της Σικελίας του ’12 και οι ανά­ γκες του νότου. Η παραβολή αυτή θα μπορούσε να συνεχιστεί με τον καταστατικό χάρτη του Κάρλο Αλμπέρτο.

Οι μυστικές εταιρείες στο Ριζορτζιμέντο. Να μελετηθεί το βιβλίο του Πελεγκρίνο Ν ίκολι, Η Καρμηονερία στην Ιταλία, Βιτσέντσα, Edizioni Cristofori, 1931. Ο Νίκολι 217

προσπαθεί να ξεχωρίσει στην Καρμπονερία1 τις διάφορες τά­ σεις που συνήθως την αποτελούσαν και να δώσει μια εικόνα των διάφορων εταιρειών που εμφανίστηκαν στην Ιταλία στις αρχές του XIX αιώνα. Από ένα κείμενο στο βιβλίο του Νίκολι που δημοσιεύτηκε στο «Marzocco» της 25 Οκτωβρίου 1931, μας ενδιαφέρει αυτό το απόσπασμα: «Είναι ένα συνονθύλευμα από ονόματα παράξενα, εμβλήματα, λειτουργίες, που αγνοούμε τις περισσότερες φορές την καταγωγή τους. Έ να δυσδιάκριτο ανακάτωμα ανόμοιων στόχων, που διαφοροποιούνται όχι μόνο από εταιρεία σε εταιρεία, αλλά και μέσα στην ίδια εταιρεία, η οποία, ανάλογα με τους καιρούς και τις συνθήκες, αλλάζει με­ θόδους και προγράμματα. Από το αφηρημένο εθνικό συναίσθη­ μα φθάνει σε παρεκκλίσεις του κομμουνισμού και από την άλλη μεριά, υπάρχουν εταιρείες, που, εμπνεόμενες από τις ίδιες επα­ ναστατικές πρακτικές, αναλαμβάνουν την υπεράσπιση του θρό­ νου και των βωμών. Φαίνεται πως επανάσταση και αντίδραση, έπρεπε να συγκρουστούν σ’ ένα κλειστό πεδίο, εκεί όπου δεν διεισδύει ανίερο μάτι, σχεδιάζοντας συνωμοσίες στο φως κα­ πνισμένων λυχναριών με στιλέτα στα χέρια. Έ να νήμα να μας οδηγήσει σ’ αυτό το λαβύρινθο δεν υπάρχει και είναι ανώφελο να αναζητηθεί στα γραφτά του Νίκολι που ωστόσο έκανε ότι μπορούσε για να το βρει. Ας έχουμε μονάχα υ π’ όψη μας την Καρμπονερία, που είναι κατά κάποιο τρόπο το μεγάλο ποτάμι στο οποίο συμπορεύονται όλες οι άλλες μυστικές εταιρείες». Ο Νίκολι σκόπευε να «συγκεντρώσει συνθετικά όλα όσα έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα από αξιόλογους ιστορικούς» πάνω στις μυστικές εταιρείες στο Ριζορτζιμέντο. Μπορούμε να παρατηρήσουμε: 1) η πολλαπλότητα των εται­ ρειών, των προγραμμάτων και των μεθόδων, εκτός από το ότι οφείλονται στον παράνομο χαρακτήρα του κινήματος των εται­ ρειών, οφείλονται σίγουρα και στον πρωτόγονο χαρακτήρα του ίδιου του κινήματος, στην έλλειψη δηλαδή ισχυρών και βαθιά

1. Μυστική πολιτική εταιρεία που ιδρύθηκε στην Ιταλία στις αρχές του XIX αιώνα με στόχο φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις από τους κυβερ­ νήτες.

218

ριζωμένων παραδόσεων και επομένως στην απουσία ενός μόνι­ μου «κεντρικού» οργανισμού με σταθερό προσανατολισμό. 2) η πολλαπλότητα μπορεί να φανεί περισσότερο «νοσηρή» α π ’ όσο είναι στην πραγματικότητα εξ’ αιτίας της υπερβολικής ακαδη­ μαϊκής σχολαστικότητας του ερευνητή. Σε κάθε εποχή, υπάρ­ χουν ιδιόρρυθμα και περίεργα κινήματα «εταιρειών» τα οποία ούτε καν προσέχουμε, περισσότερο απ’ όσο ο κοινός νους. Ά ρ θρ ο του Α. Λούτσιο, Η καταγω γή της Κ αρμπονερία στην «Corriere della Sera» της 7 Φεβρουάριου 1932. Ο Λούτσιο μιλά για δύο βιβλία του Ευγένιου Λένχοφ, ιεράρχης αδελφός της αυστριακής Μασονίας (στον Λένχοφ αναφέρεται συχνά ο συγ­ γραφέας της Μασονίας της «Civiltà Cattolica»). Die Freimaurer και Politische Gebeimbünde (εκδοτ. οίκος Amalthea, Βιέννη). Ο Λούτσιο αρχίζει σημειώνοντας τα λάθη της ιταλικής γλώσσας που περιέχουν οι πολιτικές αναφορές του Λένχοφ καθώς και άλλα πιο σοβαρά λάθη (ο Ματσίνι συγχέεται με τον μεγάλο δάσκαλο Ματσόνι, σελ. 204 των Freimaurer, και μετατρέπεται αυτός σε μεγάλο δάσκαλο' πρόκειται όμως για ιστορικό ή τυπο­ γραφικό λάθος;). Σαν ανάλυση για τον Λένχοφ, το άρθρο του Λούτσιο δεν αξίζει τίποτα. Για την καταγωγή της Καρμπονε­ ρία: κείμενα του Αλμπέρτι πάνω στις ιταλικές συνταγματικές συνελεύσεις και στη ναπολιτάνικη επανάσταση του 1820, που εκδόθηκαν από τους Λίντσεϊ, μελέτες του Σορίγκα, «ιταλικό Ριζορτζιμέντο» Ιανουάριος-Μ άρτιος 1928 και το άρθρο του Σορί­ γκα πάνω στην Καρμπονερία στην Εγκυκλοπαίδεια Τρεκάνι (τομ V III), το βιβλίο του Λούτσιο επάνω στη Μασονία. Σ ’ αυτό το άρθρο ο Λούτσιο μεταφέρει μέσα από τα ανέκδοτα απομνη­ μονεύματα του στρατηγού Ροσέτι (για τον οποίο μιλά ο Γκουίντο Μπούστικο στη «Nuova Antologia» του 1927) μια αναφορά του ίδιου του Ροσέτι στο Τζιοακίνο Μουράτ (τον Ιούνιο του 1814) στην οποία μιλά για τους πρώτους χρόνους της Καρμπο­ νερία, κατά τους οποίους ήταν ευρύτατα γνωστή στη Γαλλία και ιδιαίτερα στη Franca Contea, όπου και είχε προσχωρήσει ο Ροσέτι στα 1802, όταν βρισκόταν στο Gray. (Αλλά αυτά είναι πράγματα αφηρημένα που χάνονται στις νύχτες των καιρών. Μεταξύ των ιδρυτών της Καρμπονερία ήταν ο Φραγκίσκος I, 219

κλπ). Κατά τον Ροσέτι η Καρμπονερία του βασιλείου της Νάπολης θα έπρεπε να είχε διαδοθεί στην επαρχία του Αβελίνο στα 1811, ενώ εξαπλώθηκε μόνο γύρω στα μέσα του 1812.

Ο Μικέλε Αμάρι και ο σιχελισμός. Να μελετηθεί το άρθρο του Φραντσέσκο Μπραντιλεόνε στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1929, για τον Μ ιχέλε Α μάρι που αποτελεί άλλωστε μια μεγάλη ανάλυση με χαρακτή­ ρα πολεμικής, με τίτλο Οι πιο ωραίες σελίδες τον Μ ιχέλε Αμάρι κατ’ εκλογή του Β.Ε.Ορλάντο, με μια πολύ ενδιαφέρουσα εισα­ γωγή που βοηθάει να κατανοηθεί και η καταγωγή του σημερι­ νού «σικελισμού» τον οποίο ο Ορλάντο εκπροσωπεί (με δύο πρόσωπα: ένα προς την ηπειρωτική Ιταλία, καλυμμένο με εφτά πέπλα ενωτισμού και ένα πιο ειλικρινές στραμμένο προς την Σικελία. Εδώ να θυμηθούμε την ομιλία του Ορλάντο στο Π α­ λέρμο κατά τη διάρκεια των δημοτικών εκλογών του 1925 και τον έμμεσο έπαινο του για την μαφία· ομιλία που παρουσίαζε την μαφία με την σικελική φυσιογνωμία της αρετής και της λαϊ­ κής γενναιοδωρίας). Ο Αμάρι που γεννήθηκε το 1806 στο Παλέρμο και μεγάλωσε την περίοδο που μεσολάβησε ανάμεσα στο Σύνταγμα του 1812 και την Επανάσταση του 1820, όταν καταργήθηκε το Σύνταγμα, όπως τόσοι άλλοι σικελοί του καιρού του, ήταν πεισμένος ότι το καλό του νησιού θα έπρεπε ίσως να αναζητηθεί στην α ποκα­ τάσταση του Συντάγματος αλλά πάνω α π ’ όλα στην αυτονομία και την τήρηση των αποστάσεων από την Νάπολη. «Η ιδέα να εδραιωθεί ένα Κράτος ξεχωριστό, ήταν το κυ­ ρίαρχο αίσθημα των νησιωτών τουλάχιστο μέχρι το 1848», γρά­ φει ο Μπραντιλεόνε. Ο Αμάρι, όπως αναφέρει και ο ίδιος (6λ. Αλεσάντρο ντ’ Ανκόνα, αλληλογραφία τον Μ .Α μάρι πον συλλέχθηκε και δημοσιεύτηκε μ ε το εγκώμιο πον ο ίδιος διάβασε στην Α καδημία της Κρονσκα, Τορίνο, 1896-97, σε τρεις τόμους, 6λ. τομ II σελ 371) αισθανόταν ιταλός (σε επίπεδο κουλτούρας) αλλά η εθνική ιταλική ζωή του φαινόταν ένα όμορφο όνειρο και τίποτα παραπάνω, θέλησε να αφηγηθεί τα γεγονότα του 220

1812-20 για να προετοιμάσει τα πνεύματα προς μια νέα επανά­ σταση, αλλά η έρευνα των ιστορικών συγκυριών τον έσπρωξε να επανεξετάσει το παρελθόν της σικελικής συνταγματικής ι­ στορίας και έτσι παρέμεινε προσκολλημένος στο σύνταγμα που επικράτησε μετά τους Vespri γιατί του φάνηκε η πιο χαρακτηρι­ στική, η «πιο καθαρή μορφή» συντάγματος. Αλλά η έρευνα στο παρελθόν τον οδήγησε ακόμα πιο πέρα, μέχρι την μουσουλμα­ νική περίοδο της ιστορίας της Σικελίας. Ο Ορλάντο, επιλεκτικά, τοποθέτησε τα αποσπάσματα σε χρονολογική σειρά, με τέτοιο τρόπο ώστε να δίνει μια σύντομη αλλά συγκροτημένη περιγραφή των σικελικών γεγονότων πέντε αιώνων, από το 827 αρχή της αραβικής κατάκτησης, μέχρι το 1302 έτος της ειρήνης του Καλταμπελότα. Στον πρόλογο (σελ. 23) ο Ορλάντο αναφέρει ότι εκείνοι οι πέντε αιώνες «φαίνεται ότι συγκροτούν μια μονολιθική περίοδο, στη διάρκεια της οποίας η ιστορία έχει να επιδείξει γεγονότα που λάμπουν σαν έπος» και που δεν πρέπει να θεωρηθούν σαν ιδιαίτερη ιστορία ή ιστορία τοπικής εμβέλειας αν θέλετε, αλλά σαν οικουμενική ιστορία, γιατί «εάν οικουμενική είναι η ιστορία που αναφέρεται στην ανθρωπότητα σαν ένα πνευματικό σύνολο ακόμα και στην περίπτωση που έχει το ζωτικό του κέντρο μόνο σ’ ένα κα­ θορισμένο σημείο του χώρου, όπως Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ, κλπ., δεν μπορεί κανείς ν ’ αρνηθεί ότι σ’ αυτούς τους πέντε αιώνες η Σικελία υπήρξε ο κεντρικός κόμβος, στον οποίο συναντήθηκαν, συγκρούστηκαν, συντρίφθηκαν και συντέθηκαν οι κυρίαρχες δυνάμεις της εποχής». Σύμφωνα με τον Μπραντιλεόνε, ο Ορλάντο αφήνεται «να οδηγηθεί αρκετά από την carità del natio loco» (είναι ο γνωστός τρόπος μετριασμού και ερμηνείας των κεντρόφυγων πολιτικών συναισθημάτων σύμφωνα με θρη­ σκευτικούς κανόνες. Ο Ορλάντο διαιρεί τους πέντε αιώνες σε δύο περιόδους, από τις οποίες η πρώτη (μουσουλμανική και νορμανδο-γερμανική κατοχή) είναι η «στατική», επειδή μόνο σ’ αυτή «γίνεται η επεξεργασία ενός ιδιαίτερου πολιτισμού που αποτέλεσε μια εποχή και που βρήκε το σημείο κορύφωσης του στη δημιουργία του Κράτους και στην επικράτησή του μέσα σ ’ αυτό», και η δεύτερη «πιο δυναμική» κατά την οποία «από ε­ κείνο το Κράτος προέρχεται η ιστορική αφοσίωση, το πάθος, 221

δηλαδή, για την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας περνώντας και από τις πιο φοβερές δοκιμασίες». Ο Μπραντιλεόνε κάνει με λεπτότητα πολεμική στον Ορλάντο και όσα λέει είναι πολύ σημαντικά για την ιστορία της Σικελίας και της νότιας Ιταλίας, αλλά α π’ αυτή τη ρουμπρίκα μας ενδια­ φέρει η οπτική γωνία αυτή καθ’ αυτή του Ορλάντο σαν επιρροή του σικελισμού στο πεδίο της διανόησης. Στην πραγματικότητα ο Ορλάντο συμφωνεί με τον Αμάρι, αισθάνεται την ίδια πνευ­ ματική και ηθική παρόρμηση αξιολόγησης της σικελικής ιστο­ ρίας, να επιβεβαιώσει ότι η Σικελία υπήρξε μια στιγμή της πα­ γκόσμιας ιστορίας, ότι ο σικελικός λαός πέρασε από μια δη­ μιουργική περίοδο ύπαρξης Κράτους, ότι δεν μπορεί να μην είναι η έκφραση μιας «σικελικής εθνικότητας» (ακόμα και αν σ’ αυτή την διαπίστωση ο Ορλάντο δεν θέλησε να καταλήξει, ό­ πως δεν κατέληξε και ο Αμάρι, λέγοντας ότι αισθανόταν ιταλός και πριν ακόμα το ’48). Ο Μπραντιλεόνε αντιπαραθέτει στον Ορλάντο την άποψη που εκφράστηκε από το Κρότσε στην Ιστορία τον Βασίλειον της Νάπολης, δηλαδή ότι «εκείνη η ιστορία στην ουσία της δεν εί­ ναι δική μας, η δική μας είναι μόνο όσο αφορά ένα μικρό και δευτερεύον τμήμα της», «ιστορία που παρουσιάστηκε στη γη μας αλλά που δεν γεννήθηκε από τα σπλάγχνα της». Είναι αλή­ θεια ότι ο Κρότσε αναφέρεται στην νορμανδο-γερμανική περίο­ δο για το Νότο, αλλά σύμφωνα με τον Μπραντιλεόνε πρέπει να αναφέρεται και στη Σικελία. Η σκοπιά του Κρότσε γενικά είναι σωστή αλλά τον καιρό που διαδραματιζόταν εκείνη η ιστορία την αισθανόταν ο λαός σαν δική του και σε ποιο βαθμό; Και ποια ήταν η δημιουργική συμμετοχή του λαού; Σε κάθε περί­ πτωση τα γεγονότα αυτά έδωσαν μια κατεύθυνση στην ιστορία της χώρας, δημιούργησαν συγκεκριμένες συνθήκες που συνέχι­ σαν και συνεχίζουν ακόμα να λειτουργούν μέσα σε κάποια ό­ ρια.

Η Σικελία. Λουίτζι Νάτολι: Διεκδικήσεις (μέσα από τις σικελικές επανα­ στάσεις τον 1848-1860), Τρεβίζο, Ιταλική έδρα δημοσιότητας, 222

1927, Λ. 14. «Ο Νάτολι θέλει ν ’ αντιδράσει σ’ εκείνη την τάση έρευνας και ερευνητών που ακόμα και σήμερα είτε εξαιτίας α ­ νεπαρκούς ελέγχου των μαρτυριών είτε εξαιτίας υπολειμμάτων παλιών πολιτικών προκαταλήψεων, στοχεύει να υποτιμήσει την συνεισφορά της Σικελίας στην ενιαία ιστορία του Ριζορτζιμέντο. Ο συγγραφέας κάνει πολεμική ειδικά στον Μπ. Κρότσε, ο οποίος θεωρεί την σικελική επανάσταση του 1848 ένα «κίνημα σχισματικό» επικίνδυνο για την ιταλική υπόθεση, κλπ». Αυτό που ενδιαφέρει από αυτή την σικελική φιλολογία είτε πρόκειται για δημοσιογραφική είτε για εκδοτική, είναι ο έντονος και ερι­ στικός τόνος πολεμικής (παράφορος ενωτισμός). Το ζήτημα α­ πό ιστορική σκοπιά, θα έπρεπε να είναι αντίθετα πολύ απλό: ο σχισματισμός ή υπήρξε ή δεν υπήρξε ή υπήρξε μόνο σαν τάση σ’ ένα βαθμό που πρέπει να καθορίσουμε με μια μέθοδο ιστορικά αντικειμενική, ανεπηρέαστοι από κάθε σημερινή εκτίμηση κομ­ ματικής πολεμικής, ρεύματος ή ιδεολογίας. Η σύνθεση της εικό­ νας των δυσκολιών που προέκυψαν στην Σικελία από το ενωτι­ κό κίνημα μπορεί να μην είναι μεγαλύτερες ή πολύ διαφορετι­ κές από εκείνες που συναντάμε σ’ άλλες επαρχίες, αρχίζοντας από το Πιεμόντε. Αν στη Σικελία υπήρξε ο σχισματισμός, αυτό δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί ιστορικά ούτε αξιόμεμπτο, ούτε α ­ νήθικο, ούτε αντιπατριωτικό, αλλά μόνο σαν ιστορική σχέση που πρέπει ιστορικά να αιτιολογηθεί και που, σε κάθε περίπτω­ ση να χρησιμεύσει για να αναδείξει περισσότερο την πολιτική δραστηριότητα των ενωτικών εκεί που θριάμβευσαν. Το γεγονός ότι η πολεμική συνεχίστηκε με οξύτητα και οργή σημαίνει λοιπόν ότι παίζονται «σημερινά συμφέροντα» και όχι ιστορικά συμφέροντα, στο βάθος σημαίνει ότι αυτά ακριβώς τα δημοσιεύματα τύπου Νάτολι αποδεικνύουν αυτό που θα ήθε­ λαν ν ’ αρνηθούν, το γεγονός δηλαδή ότι το ενωτικό κοινωνικό στρώμα στην Σικελία είναι πολύ λεπτό και ότι ελέγχει με δυ­ σκολία «δαιμονισμένες» δυνάμεις σε λανθάνουσα κατάσταση που θα μπορούσαν να είναι και σχισματικές, αν αυτή η λύση σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, παρουσιαζόταν χρήσιμη για συγκε­ κριμένα συμφέροντα. Ο Νάτολι δεν μιλά για το κίνημα του ’67 και πολύ λιγότερο για κάποιες μεταπολεμικές εκδηλώσεις, που όμως έχουν αξία γιατί αποτελούν στοιχείο για να αποκαλυφθεί 223

η ύπαρξη υπόγειων ρευμάτων, που δείχνουν κάποια απόσταση ανάμεσα στις λαϊκές δυνάμεις και το ενωτικό Κράτος πράγμα που χρησιμοποιήθηκε από κάποιες ηγετικές ομάδες για δικές τους σκοπιμότητες. Φαίνεται ότι ο Νάτολι υποστηρίζει πως η κατηγορία για σχισματισμό στηρίζεται σε κάτι διφορούμενο, επειδή βασίζεται στο περιεχόμενο του ομοσπονδιακού προγράμματος που τον πρώτο καιρό σε μερικούς επιφανείς ανθρώπους του νησιού και στους εκπροσώπους του, φάνηκε η πιο κατάλληλη λύση για τις τοπικές πολιτικές παραδόσεις κλπ. Σε κάθε περίπτωση το γεγο­ νός ότι το ομοσπονδιακό πρόγραμμα απέκτησε πιο ισχυρούς υποστηρικτές στη Σικελία από αλλού και ότι η διάρκεια του ήταν μεγαλύτερη, έχει την σημασία του.

Για την παθητική επανάσταση. Πρωταγωνιστές, τρόπος του λέγειν, τα «γεγονότα» και όχι οι «άνθρωποι». Πώς κάτω από ένα συγκεκριμένο πολιτικό περικά­ λυμμα μετασχηματίζονται αναγκαστικά οι βασικές κοινωνικές σχέσεις και νέες πραγματικές πολιτικές δυνάμεις προβάλλουν και αναπτύσσονται, οι οποίες και επιδρούν άμεσα, πιέζοντας αργά αλλά σταθερά, στις επίσημες δυνάμεις που και αυτές οι ίδιες μετασχηματίζονται χωρίς ή σχεδόν χωρίς να το αντιλαμ­ βάνονται. Δίπλα στις έννοιες της παθητικής επανάστασης, της επανάστασης-παλινόρθωσης, κλπ να τοποθετήσουμε και την εξής ά ­ ποψη του Τζιουζέπε Φεράρι (10 Νοεμβρίου 1864 στο Κοινο­ βούλιο): «Εμείς είμαστε η πιο ελεύθερη κυβέρνηση που είχε π ο­ τέ η Ιταλία εδώ και πεντακόσια χρόνια- αν βγω απ’ αυτό το Κοινοβούλιο, παύω να ανήκω στη συνετή, νόμιμη επίσημη επα­ νάσταση».

224

Σ χ ε τικ ά μ ε τη ν σ υ ν εχ ή α π ε ιλ ή τη ς α υ σ τρ ια κ ή ς κ υ β έ ρ ν η ­ σ η ς π ρ ο ς το υ ς ευ γε ν είς τη ς Λ ο μ β α ρ δ ία ς-Β έ ν ετο . 'Ο τι θα προωθούσε μια αγροτική νομοθεσία ευνοϊκή στους αγρότες (καθόλου άνευ ουσίας απειλή αφού ήδη είχε εφαρμο­ στεί στη Γκαλίτσια εναντίον της πολωνικής αριστοκρατίας), ε ί­ ναι ενδιαφέροντα μερικά σημεία στην ιστορία της Πολωνίας που τα βρίσκουμε σ’ ένα άρθρο της «Pologne Littéraire», κ α ι που αναδημοσίευσε ο «Marzocco» την 1η Δεκεμβρίου 1929. Η πολωνική εφημερίδα αναζητώντας τις ιστορικές αιτίες της στρατιωτικής νοοτροπίας των Πολωνών, συνέπεια της οποίας ήταν η παρουσία πολωνών εθελοντών σ’ όλους τους πολέμους και τους ανταρτοπολέμους, σ’ όλες τις επαναστάσεις και τα κ ι­ νήματα του περασμένου αιώνα, αναφέρεται στο εξής γεγονός: στις 13 Ιουλίου 1792 «ένα έθνος 9 εκατομμυρίων κατοίκων, π ου είχε 70.000 στρατευμένους, κατακτήθηκε, χωρίς να νικηθεί». Στις 3 Μ αΐου 1791 ανακηρύχθηκε ένα Σύνταγμα του οποίου το ευρύ δημοκρατικό πνεύμα θα μπορούσε να αποτελέσει κίνδυνο για τους γείτονες, τον βασιλιά της Πρωσίας, τον Αυτοκράτοα της Α υστρίας και τον τσάρο της Ρωσίας και το οποίο σε πολλά σημεία προσέγγιζε την Διακήρυξη των δικαιωμάτων του α ν ­ θρώπου και του αγρότη που ψηφίστηκε από την γαλλική σ υντα­ κτική συνέλευση τον Αύγουστο του 1789. Η Πολωνία κατακτή­ θηκε με την πλήρη σύμπραξη των πολωνών ευγενών, οι οποίοι, πιο προνοητικοί από εκείνους της Γαλλίας, δεν περίμεναν την εφαρμογή του συνταγματικού χάρτη ώστε να προκαλέσουν την ξένη επέμβαση. Προτίμησαν να πουλήσουν το έθνος στον εχθρό αντί να παραχωρήσουν, έστω και το ελάχιστο τμήμα γης στους αγρότες. Προτίμησαν να πέσουν στη σκλαβιά αυτοί ο ίδιοι, α ­ ντί να παραχωρήσουν την ελευθερία στο λαό. Για τον αρθρογράφο, Τζ. Στ. Κλίνγκσλαντ, οι 70.000 στρατιώτες πήραν το ν δρόμο της εξορίας και κατευθύνθηκαν προς τη Γαλλία, γεγονός που το λιγότερο είναι υπερβολή. Η ουσία των πολωνικών γ εγο ­ νότων είναι ωστόσο πάρα πολύ διδακτική και εξηγεί μεγάλο μέρος των γεγονότων μέχρι το 1859 και στην Ιταλία. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ένα πολωνικό δημοσίευμα στα γαλλικά για προπαγάνδα στο εξωτερικό (τουλάχιστον έτσι

φαίνεται) ερμηνεύει την διαίρεση της Πολωνίας το 1792 ειδικά σαν αποτέλεσμα της προδοσίας των ευγενών παρά της πολωνι­ κής στρατιωτικής αδυναμίας, παρά το γεγονός ότι η τάξη των ευγενών είχε ακόμα στην Πολωνία μια πολύ σημαντική λει­ τουργία και ότι ο Πιλσούντσκυ φρόντισε και αυτός να φυλαχθεί από την παραχώρηση μιας ριζοσπαστικής αγροτικής μεταρρύθ­ μισης. Περίεργο «γεγονός εθνικής τιμής». Ο Δαρβίνος στο Τα­ ξίδι ενός φυσιολάτρη γύρω από τον κόσμο διηγείται ένα παρό­ μοιο επεισόδιο για την Ισπανία: οι συνομιλητές του υποστήρι­ ζαν ότι μια ήττα του γαλλο-ισπανικού συμμαχικού στόλου οφειλόταν στην ατιμία των ισπανών, οι οποίοι αν πραγματικά πολεμούσαν, δεν θα είχαν ηττηθεί. Καλύτερα άτιμοι και προ­ δότες παρά «χωρίς το ανίκητο στρατιωτικό πνεύμα».

Φεντερίκο Κονφαλονιέρι'. Για να γίνει κατανοητή η «θλιβερή» εντύπωση που προκαλούσε στους ιταλούς φυγάδες η στάση αδράνειας του Κονφα­ λονιέρι κατά την διάρκεια της διαμονής του στο εξωτερικό μετά την απελευθέρωση του από το Σπήλμπεργκ, χρειάζεται να λά­ βουμε υ π ’ όψη μας ένα απόσπασμα από το γράμμα που έγραψε ο Ματσίνι στον Φ ιλίππο Ουγκόνι στις 15 Νοεμβρίου 1838, που δημοσιεύτηκε από τον Ούγκο ντα Κόμο στη «Nuova Antologia» στις 16 Ιουνίου 1928 (Α νέκδοτο γράμμα του Τζιονζέπε Μ ατσί­ νι): «Με εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Κονφαλονιέρι επιστρέφει. Ό τα ν μου μιλάν για τον πόλεμο που ξεσηκώνει στην καρδιά μου την σκέψη της μητέρας μου, του πατέρα μου, της μονάκριβης αδελφής μου, λεν την αλήθεια. Αλλά ποιο άραγε ιταμό συ­ ναίσθημα καλεί τον Κονφαλονιέρι στην Ιταλία; μετά ίσως τον

1. Ο κόντης Φεντερίκο Κονφαλονιέρι (1785-1846) καταδικάστηκε για τις συνωμοτικές του δραστηριότητες σε θάνατο το 1821. Η καταδίκη αργότερα θα αλλάξει σε ισόβια δεσμά και έτσι θα περάσει 12 χρόνια στο Σπήλμπεργκ. Α πό εκεί θα αφεθεί ελεύθερος για να πάει οτην Αμε­ ρική α π’ όπου θα επιστρέφει στην Ευρώπη το 1837.

226

θάνατο της γυναίκας του Τερέζα; Δεν καταλαβαίνω τι νόημα έχει η ζωή αν δεν είναι αφιερωμένη στο χρέος, ή στον έρωτα που είναι και αυτός χρέος. Εννοώ, δίχως να εγκρίνω ή να επι­ κρίνω, το άτομο που αρνείται τον αγώνα για την αλήθεια και το καλό ανάλογα με την ευτυχία ή τη δυστυχία αγαπημένων και ιερών προσώπων· δεν εννοώ εκείνον που τον αρνείται για να ζήσει, όπως λένε, ήσυχος. Οκτώ ή δέκα χρόνια ατομιστικής ζωής, αισθήσεων που περνούν και δεν δίνουν τίποτα στους άλ­ λους, που τελειώνουν με τον θάνατο, μου φαίνονται δυσάρεστα για όποιον δεν πιστεύει στη μελλοντική ζωή και ίσως έγκλημα κάτι παραπάνω δηλαδή από δυσάρεστο για όποιον αντίθετα πιστεύει. Ο Κονφαλονιέρι, μόνος, περασμένης ήδη ηλικίας χω­ ρίς μεγάλες υποχρεώσεις που να τον δένουν με μια οικογένεια αγαπημένη, θα έπρεπε, κατά την γνώμη μου να είχε βαρεθεί τα πάντα εκτός από την ιδέα να συνεισφέρει στην απελευθέρωση της χώρας του και στην εκστρατεία εναντίον της Αυστρίας». Ο Ντα Κόμο, στην εισαγωγή του σ’ αυτό το γράμμα γράφει: «Γι’ αυτό και στο δικό μας γράμμα υπάρχει μια θλιβερή σκέψη για τον Φεντερίκο Κονφαλονιέρι. Είχε περάσει από το Λονδί­ νο, πριν ένα χρόνο, πηγαίνοντας στη Γαλλία. Ο Ματσίνι είχε μάθει πως ήταν πικραμένος και δεν μίλαγε σε κανέναν αλλά τα βάσανα, κατά την γνώμη του, δεν θα έπρεπε να αλλάζουν το βάθος της ψυχής. Τον ακολουθούσε με αγωνία γιατί πίστευε πω ς εξακολουθούσε πάντα να είναι μια σημαντική μορφή, ένα παράδειγμα. Σκεπτόταν αν και ο ίδιος βγαίνοντας από το Σπήλμπεργκ έβρισκε γύρω του ερημιά δεν θα του πέρναγε τίπ ο­ τε άλλο από το μυαλό παρά να βρει έναν τρόπο να κάνει κάτι για την παλιά ιδέα και για την ολοκλήρωσή της. Δεν ήθελε να φθάσει στο σημείο να ικετεύει, να επιθυμεί και τελικά να κα­ τορθώνει να επιστρέψει εκείνος ο οποίος είχε υποφέρει δεκαπέ­ ντε χρόνια χωρίς να ταπεινωθεί, χωρίς σημάδια αλλαγής. Ή θε­ λε να είναι πάντα ένας νέος Φαρινάτα ντελι Ουμπέρτι, όπως τον περιέγραψε ο Γκαμπριέλε Ρόζα, τρυφερός και πιστός επαι­ νέτης, μέχρι τέλους, του συντρόφου του στην περίοδο της φυ­ λακής». Ο Ντα Κόμο είναι τελείως εκτός πραγματικότητας και τα λό­ για του Μ ατσίνι, κάθε άλλο από πικραμένα, είναι αυστηρά και 227

σκληρά. Η αγιογραφία εμποδίζει τον Ντα Κόμο να αναδείξει το σωστό ύφος των λόγων του Ματσίνι. Ά λλες αναφορές στον Κονφαλονιέρι μέσα στην αλληλογραφία του Ματσίνι και σε γράμματα άλλων εξόριστων: πρέπει να αναζητήσουμε την πραγματική άποψη ακριβώς μέσα σ’ αυτή την ιδιωτική αλληλο­ γραφ ία, γιατί είναι κατανοητό ότι οι εξόριστοι δεν ήθελαν να σκιάσουν την μορφή του Κονφαλονιέρι δημόσια. Μια απαραί­ τητη έρευνα πρέπει να γίνει στις αναφορές των αυστριακών πληροφοριοδοτών στην κυβέρνηση της Βιέννης από χώρες ό­ που ο Κονφαλονιέρι εγκαταστάθηκε μετά την απελευθέρωση του και επίσης στις οδηγίες που οι πληροφοριοδότες έπαιρναν από τον Μέτερνιχ. Ο Σίλβιο ντ’ Αμίκο, σ’ ένα κεφάλαιο του βιβλίου του Βεβαιό­ τητες (Τρέβες-Τρεκάνι-Τουμινέλι, προς έκδοση· το κεφάλαιο δημοσιεύεται από εφημερίδες στις 16 Μαρτίου 1932, «Resto del Carlino») γράφει ότι σε μια συλλογή του μουσείου του Σπήλμπεργκ φυλάσσεται η «αίτηση χάριτος του κόντε Κονφαλονιέρι από το Μιλάνο προς τον Φραγκίσκο I, ο οποίος μπήκε στη φυ­ λακή, όπως είναι γνωστό, σφύζοντας από νιότη: γράφει στον αυτοκράτορα σαν ένας άνθρωπος καταπονημένος, ζητώντας χάρη και οίκτο. Ντοκουμέντο εντυπωσιακό, λέω, γιατί αγνοώ­ ντας ακόμα και ότι οφείλεται στους δουλοπρεπείς τύπους της εποχής (από την πλευρά του Κονφαλονιέρι;) πράγματι εδώ αυ­ τά τα ικετευτικά λόγια, μαρτυρούν μια πνευματική παραβίαση εκατό φορές πιο αισχρή από μια καταδίκη σε θάνατο, στάζουν την ήττα ενός χαρακτήρα που είναι κομμένος στα δύο. Δεν εί­ ναι πια ο αγέρωχος ευπατρίδης που μιλά, είναι το πα ιδί που ένας γίγαντας το ανάγκασε να γράψει παρά την θέλησή του, συντρίβοντας το εύθραυστο χέρι του σε ατσάλινη γροθιά, είναι τέλος η αθλιότητα που έχασε κάθε μέτρο για να τον δει να πα ­ ραπαίει». Ο Ντ’ Αμίκο γράφει ότι αυτό το μουσείο του Σπήλμπεργκ δημιουργήθηκε, με την άδεια της τσέχικης κυβέρνησης, από τον δόκτορα Ά λντο Τζανιμπόνι, έναν ιταλό γιατρό που ζούσε ή ζει ακόμα στο Μπρνό. θ α έκανε τάχα καμιά σχετική

δημοσίευση; Και αυτή η αίτηση χάριτος του Κονφαλονιέρι έχει δημοσιευτεί; Από το σύγγραμμα: A.F.Andryane, Α πομνημονεύματα ενός φυλακισμένου από το Κ ράτος στο Σπήλμπεργχ, κεφάλαια με επιλογή και σχόλια από τον Ροζολίνο Γκουαστάλα, Φλωρεντία, Μ παρμπέρα, 1916, παίρνω μερικές βιβλιογραφικές οδηγίες σχε­ τικές με τον Φεντερίκο Κονφαλονιέρι: Ροζολίνο Γκουαστάλα Λ ογοτεχνία στο Σπήλμπεργχ στο Οι φυλακές μο υ με σχόλια, Λιβόρνο, Τζιούστι, 1912. Τ ζιόρτζιο Παλαβιτσίνο, Σ πήλμπεργχ και Γκραντίσκα (1856), επανέκδοση στα Απομνημονεύματα (Λόεσερ, 1882). Φεντερίκο Κονφαλονιέρι, Αναμνήσεις και γράμματα (Μιλάνο, Χοέπλι, 1890). Αλεσάντρο Λούτσιο, Αντόνιο Σαλβότι και οι δίκες τον εικοσιένα, Ρώμη, 1901. Ντομένικο Κιατόνε, σχόλιο στο βιβλίο οι Φυλακές μο υ του Πέλικο. Τα Α πομνημονεύματα του Andryane μεταφράστηκαν στα ιταλικά από τον Φ.Ρεγκονάτι (τέσσερεις τόμοι, 1861, Μιλάνο) και ε­ μπλουτίστηκαν με ντοκουμέντα. Τοποθέτηση του Λούτσιο κατά του Andryane, ενώ δικαιολο­ γεί τον Σαλβότι (!). Να μελετηθεί ο Τζ. Τρομπαντόρι Η άποψη του Ν τε Σ άνκτις για τον Γκουιτσιαρντίνι, στο περιοδικό «Nuova Italia» της 20 Νοεμβρίου 1931. Γράφει ο Τρομπαντόρι: «Ο δ ι­ καιολογημένος θαυμασμός που όλοι αποτείνουμε στον Λούτσιο, κυρίως για το έργο που επετέλεσε στις μελέτες για το Ριζορτζιμέντο, δεν πρέπει να είναι ξεκομμένη από την γνώση των ορίων μέσα στα οποία είναι κλεισμένη η άποψή του για την ιστορία και που εντοπίζονται σ’ ένα μοραλισμό με στοιχεία α­ ποκλειστικότητας και σ’ εκείνη την τόσο αυστηρά νομικού ύ­ φους νοοτροπία (μα ακριβολογούμε όταν λέμε νομικού ύφους; ή μήπως είναι δικαστικού ύφους;) που τον έκανε απαράμιλλο ερευνητή δικαστικών φακέλων, κλπ» (βλέπε το κείμενο αν χρει­ αστεί). Αλλά δεν πρόκειται μονάχα για ιδιοσυγκρασία, πρόκει­ ται ειδικά για πολιτική κατεύθυνση. Ο Λούτσιο μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ο Τσέζαρε Καντού της συντηρητικής μετριο­ πάθειας. (βλ. ο Κρότσε για τον Καντού στην Ιστορία της ιταλι­ κής ιστοριογραφίας τον X I X αιώνα). Συνεχίζω την αναφορά στον Λούτσιο του Τρομπαντόρι: «Είναι δύο στάσεις που ολο­ 229

κληρώνονται και συμπληρώνονται αμοιβαία, γ ι’ αυτό καμιά φορά σου φαίνεται ότι η θαυμάσια ικανότητα του να υποβάλλει σε ανάλυση καταθέσεις, μαρτυρίες, και «απολογίες» έχει τον μοναδικό σκοπό να απελευθερώσει κάποιον από το στίγμα του δειλού και του προδότη, ή να τον το ενισχύσει, να καταδικάσει ή να αθωώσει. Έ τσι λοιπόν σπάνια παραιτείται από την ευχα­ ρίστηση να συνοδεύει τα ονόματα των ανθρώπων, που είχαν μεγάλη ή μικρή συμμετοχή στην ιστορία, με επίθετα όπως: δει­ λός, γενναιόδωρος, ευγενής, ανάξιος και πάει λέγοντας». Γι’ αυτό ο Λούτσιο συμμετείχε στην πολεμική που αναπτύχθηκε τα περασμένα χρόνια για τον Γκουιτσιαρντίνι, εναντίον της άπο­ ψης του Ντε Σάνκτις, φυσικά για να υπερασπιστεί τον Γκουιτσιαρντίνι πιστεύοντας ότι ήταν ανάγκη να τον υπερασπιστεί, λες και είχε συντάξει ο Ντε Σάνκτις κατηγορητήριο εναντίον του σαν εισαγγελέας και λες να μην είχε παρουσιάσει αντίθετα μια περίοδο ιταλικής κουλτούρας, της λεγάμενης του «Ανθρώ­ που του Γκουιτσιαρντίνι». Η παρέμβαση του Λούτσιο και σ’ αυτή ακόμα την περίπτωση δεν έγινε χάριν της «ιδιοσυγκρα­ σίας» του μελετητή αλλά ήταν αποτέλεσμα πολιτικής στάσης. Στην πραγματικότητα «ο άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι» είναι ο ιδανικός εκπρόσωπος του «μετριοπαθή ιταλού», είτε είναι αυτός λομβαρδός, τοσκάνος είτε πιεμοντέζος μεταξύ του 1848 και του 1870 και του σύγχρονου οπαδού του κληρισμού - με­ τριοπαθή του οποίου ο Λούτσιο είναι η «ιστοριογραφική» πλευρά. Αξιοσημείωτο το ότι ο Κρότσε δεν αναφέρει, ούτε τυχαία, το όνομα του Λούτσιο στην Ιστορία της ιταλικής ιστοριογραφίας τον X IX αιώνα, έκδοση του 1921 αν και ένα τμήμα του έργου του Λούτσιο αναφέρεται στην προ του 1900 περίοδο. Νομίζω όμως ότι μιλάει γ ι’ αυτόν στο παράρτημα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην «Critica» και ενσωματώθηκε μετά στη νέα έκδο­ ση του βιβλίου. Ο Κονφαλονιέρι πριν μεταφερθεί στο Σπήλμπεργκ και μετά την απελευθέρωσή του, πριν μεταφερθεί στις φυλακές της Γκραντίσκα, για να εξορισθεί αργότερα, θα πάει στη Βιέννη. Να δούμε αν σ’ αυτή την δεύτερη παραμονή του στη Βιέννη, 230

που λέγεται ότι έγινε για λόγους υγείας, είχε επαφές με αυ­ στριακούς πολιτικούς άνδρες. Στοιχεία όχι τόσο αξιόλογα για την ζωή του Κονφαλονιέρι μπορούν να βρεθούν σε δημοσιεύ­ σεις του Ντ’ Ανκόνα. Από περιέργεια θα μπορούσαμε να δούμε το δραματικό έργο του Ρίνο Αλέσι ο Κόντης αετός. Αλλά γιατί ο Αλέσι θέλησε να ονομάσει τον Κονφαλονιέρι κόντη «Αετό»;

Πληροφοριοδότες και πράκτορες προβοκάτορες της Αυ­ στρίας. Ο ι πληροφοριοδότες που δρούσαν στο εξωτερικό και που υπάκουαν στις διαταγές της Καγγελαρίας του βιεννέζικου Κρά­ τους δεν έπρεπε να παίζουν το ρόλο του πράκτορα προβοκάτο­ ρα: αυτό προκύπτει από τις ακριβείς οδηγίες του πρίγκιπα Μέτερνιχ, ο οποίος σ’ ένα μυστικό έγγραφο στις 8 Φεβρουάριου 1844 που απευθυνόταν στον κόντη Appony, πρεσβευτή της Αυ­ στρίας στο Παρίσι, σχετικά με τις υπηρεσίες που παρείχε στη γαλλική πρωτεύουσα ο διαβόητος Αττίλιο Παρτεσότι εκφραζό­ ταν ως εξής: «Ο μεγάλος στόχος στις προθέσεις της αυτοκρατορικής Κυβέρνησης δεν είναι να βρει ενόχους ούτε να προκαλέσει εγκληματικές πράξεις... ο Παρτεσότι πρέπει επομένως να θεωρηθεί σαν ένας προσεκτικός και πιστός παρατηρητής και να αποφεύγει με επιμέλεια να παίζει τον ρόλο πράκτορα προβοκά­ τορα». (Στοιχεία της Stàatskanzlei της Βιέννης). Το απόσπασμα αναφέρεται από τον Αουγκούστο Σαντονά στη μελέτη Προοίμιο των πέντε ημερών του Μ ιλάνου - Νέα στοιχεία, που δημοσιεύτηκε στην «Rivista d’ Italia» στις 15 Ιανουαρίου 1927, σχετικά με την κατηγορία που καταλόγισε ο δόκτωρ Κάρλο Κασάτι (Νέες αποκαλύψεις στα γεγονότα τον Μι­ λάνου στα 1847-48, Μιλάνο, Χοέπλι, 1885) και το «τριετές Αρ­ χείο των ιταλικών υποθέσεων» (τομ I, Capolago, Tip. Elbetica, 1850) στον βαρώνο Κάρλο Τορεοάνι, γενικό διευθυντή της α­ στυνομίας του Μιλάνου από το 1822 μέχρι το 1848, γιατί οργά­ νωσε μια υπηρεσία από πράκτορες προβοκάτορες που οργάνω­ σαν τις ταραχές. 231

Πρέπει να παρατηρήσουμε όμως ότι παρά τις εντολές του Μέτερνιχ, οι πράκτορες προβοκάτορες μπορούσαν πάλι να δρουν είτε για λογαριασμό της τοπικής αστυνομίας είτε για λο­ γαριασμό των ίδιων των «παρατηρητών».

[Οι ναπολιτάνοι πολιτικοί κρατούμενοι]. Βλ. Α ττίλιο Μόνακο, Οι ναπολιτάνοι πολιτικοί κρατούμενοι μετά το σαρανταοκτώ, Ρώμη, Διεθνής Βιβλιοθήκη Τρέβες-Τρεχάνι-Τουμινέλι, 1933, σελ. 873, σε 2 τόμους, Λ. 50. 'Ο ια ν στα 1819 ξεκινά η αντίδραση των βουρβώνων στην περιοχή της Νάπολης, οι εγγεγραμμένοι στις λίστες των «σεσημασμένων», εκεί­ νων δηλαδή που τελούσαν υπό αστυνομική επιτήρηση, είναι 31.062 και θα φθάσουν αργότερα τους 100.000. Ο ι περισσότε­ ροι υπέστησαν τιμωρίες μικρότερες από τον κατ’ οίκον περιορι­ σμό, την εξορία, την κράτηση, την φυλάκιση ή απλά φυλακί­ στηκαν προληπτικά για μήνες ή και για χρόνια. Ο Μόνακο προ­ σπάθησε να ξανασυγκροτήσει τη λίστα αυτών των αγωνιστών, αλλά αναγκάστηκε να περιοριστεί σ’ αυτούς που καταδικάστη­ καν με πιο βαριές ποινές και ιδιαίτερα σ’ αυτούς που καταδικά­ στηκαν από τα ειδικά Μεγάλα Δικαστήρια και που παρέμειναν για χρόνια στις φυλακές. Αυτοί ήταν περίπου γύρω στους χίλιους από κάθε κοινωνική προέλευση: εισοδηματίες, έμποροι, γιατροί και δικηγόροι, ράφτες και ξυλουργοί, αγρότες και χειρώνακτες... Το βιβλίο του Μόνακο πρέπει να είναι πολύ ενδια­ φέρον για διάφορους λόγους: 1) γιατί αποδεικνύει ότι τα ενερ­ γά πολιτικά στοιχεία ήταν στην περιοχή της Νάπολης περισσό­ τερα α π ’ ότι θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς (100.000 ύποπτοι και κάτω από αστυνομικό έλεγχο είναι ένας σεβαστός αριθμός σε εποχές που τα κόμματα ήταν σε εμβρυακή κατάσταση) 2) γιατί δίνει πληροφορίες για το καθεστώς που επικρατούσε στις φυλακές των βουρβώνων για τους πολιτικούς και τους ποινι­ κούς κρατούμενους (που συνυπήρχαν): 157 πολιτικοί πέθαναν στη φυλακή, τουλάχιστον 10 τρελάθηκαν. 3) μπορεί να δει κα­ νείς από το βιβλίο τι συμμετοχή είχαν στην πολιτική οι διάφο­ ρες κοινωνικές κατηγορίες. Τα κάτεργα της Πρότσιντα ήταν πε­ 232

ρισσότερο για πολιτικούς. Στα 1854 υπήρχαν εκεί 398 άνθρω­ ποι.

Το επεισόδια της σύλληψης των αδελφών Λα Γχάλα το 1863. Στο άρθρο Π ροσωπικές αναμνήσεις για την εσωτερική π ολιτι­ κή («Nuova Antologia», 1 Α πριλίου 1929), ο Τομάζο Τιτόνι δί­ νει μερικές άγνωστες λεπτομέρειες για την σύλληψη των Λα Γκάλα στη Γένοβα. Ο ι Λα Γκάλα, αφού όιέφυγαν στα παπικά Κράτη, εγκαταστάθηκαν στο χωριό Ορίολο Ρομάνο που βρί­ σκεται κοντά στην Μαντσιάνα όπου γεννήθηκε ο Βιντσέντσο Τιτόνι (πατέρας του Τομάζο). Έ νας φίλος του Βιντσέντσο και αντιπρόσωπος του Εθνικού Συμβουλίου της Ρώμης ειδοποίησε το ίδιο το Συμβούλιο ότι οι Γκάλα επιβιβάστηκαν στην Τσιβιταβέκια στο γαλλικό πλοίο «Aunis» με προορισμό την Μασσα­ λία περνώντας από το Λιβόρνο και τη Γένοβα. Το Συμβούλιο ειδοποίησε τον Βιντσέντσο Τιτόνι στο Λιβόρνο αλλά το μήνυμα έφτασε την στιγμή που το «Aunis», έφευγε για τη Γένοβα. Ο Τιτόνι έτρεξε στον αστυνόμο και τον έπεισε να τηλεγραφήσει στον αστυνόμο της Γένοβας, ο οποίος χωρίς να περιμένει οδη­ γίες από τον υπουργό, ανέλαβε την ευθύνη να συλλάβει τους Λα Γκάλα πάνω στο πλοίο. Για την υπόθεση Λα Γκάλα βλ. Ησαία Κίρον, Ιταλικά χρονικά σε συνέχεις από τον Μ ουρατόρι και τον Κ όπι («Ιστορική επιθεώρηση του Ριζορτζιμέντο» 1927, 1 τεύχος και ειδικότερα βλ. την «Civiltà Cattolica» του 1863 (Οι Λα Γκάλα συνελήφθησαν τον Ιούλιο του 1863).

[Κάρλο Αλμπέρτο], Νικολό Ροντόλικο, Η εφηβεία τον Κάρλο Αλμπέρτο, στο «Pè­ gaso» του Νοεμβρίου 1930. (Α πό τον εκδ. οίκο Le Monnier είχε προγραμματιστεί η έκδοση ενός βιβλίου του Ροντόλικο πάνω στον Κάρλο Α λμπέρτο πρίγκιπα του Καρινιάνο, του οποίου απόσπασμα ίσως είναι το άρθρο του «Pègaso»). Π ρέπει να μελε­ 233

τηθούν οι διεργασίες μέσα στην πιεμοντέζικη πολιτική τάξη κα­ τά την διάρκεια της αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα αλλά κυ­ ρίως μετά την πτώση του, για την ομάδα που αποσπάται από τους τοπικιστές συντηρητικούς με σκοπό να υποδείξει στη δυ­ ναστεία το χρέος της εθνικής ενοποίησης. Ομάδα που θα εκδη­ λώσει την παρουσία της περισσότερο από κάθε άλλη φορά στους νεογουέλφους του ’48. Φυσιογνωμία δυναστιακή και κα­ θόλου εθνική της ομάδας (μέσα στην οποία ο Ντι Μαΐστρε είναι αξιόλογο στέλεχος): πολιτική πονηρή, ξεπερνά τον μακιαβελι­ σμό, η οποία ωστόσο θα γίνει η κυριαρχούσα πολιτική της ηγε­ σίας μέχρι το ’70 αλλά και αργότερα: οργανική της αδυναμία η οποία θα εκδηλωθεί ιδιαίτερα στο ζήτημα του ’48-49 και η ο­ ποία είναι αποτέλεσμα αυτού του θλιβερού και άθλιου είδους πολιτικής της πονηριάς. Βλέπε στην «Corriere della Sera» της 16ης Οκτωβρίου 1931 το άρθρο του Τζιοακίνο Βόλπε, Τέσσερα χρόνια κυβέρνησης στο αντοβιογραφικό ημερολόγιο του βασιλιά (πάνω στο βιβλίο του Φραντσέσκο Σαλάτα, ο άγνωστος Κάρλο Α λμπέρτο). Ο Βόλπε είναι ανώδυνος και επιφυλακτικός στις υπερβολές των κρίσεων και των απόψεών του. Έ να μικρό κεφάλαιο έχει τίτλο: «Κατά των ξένων επεμβάσεων» αλλά ποιες είναι αυτές οι επεμβάσεις; Ο Κάρλο Αλμπέρτο είναι υπέρμαχος της αυστριακής επέμβα­ σης στις Εξαρχίες1. Είναι εναντίον (;) των επεμβάσεων στις ε­ σωτερικές υποθέσεις του Πιεμόντε, του γάλλου πρέσβυ και του άγγλου υπουργού, οι οποίοι επιθυμούσαν μια διάσκεψη στο Τορίνο για να ρυθμίσουν τα ζητήματα του κράτους και της Εκ­ κλησίας. Ο Κάρλο Αλμπέρτο προτιμούσε την ένοπλη επέμβαση της Αυστρίας στις Εξαρχίες παρά την επέμβαση των ιταλικών στρατευμάτων, όπως επεδίωκε ο Π άπας, γιατί φοβόταν μήπως ο πιεμοντέζοι στρατιώτες κολλήσουν την αρρώστια του φιλε­

1. Legazioni: Ο ι διοικητικές περιφέρειες των πόλεων Μπολώνια, Φεράρα, Ραβένα, Φορλί, μέσα στο Παπ·κό Κράτος που είχαν για διοικητή έναν καρδινάλιο (έξαρχο).

234

λευθερισμού ή μήπως γεννηθεί στους Ρομανιόλους η επιθυμία να ενωθούν με το Πιεμόντε.

Στρατιωτικές παραδόσεις τον Πιεμόντε. Δεν υπήρχαν στο Πιεμόντε εργοστάσια όπλων. Τα όπλα έπρεπε να αγοραστούν από το εξωτερικό. Σαν στρατιωτική «πα­ ράδοση» δεν ήταν κακή. Πάνω σ’ αυτό το θέμα καλό θα ήταν να γίνουν έρευνες. Τα όπλα που ο Κάρλο Αλμπέρτο έστειλε στο ελβετικό Sonderbund με αποτέλεσμα να αφοπλιστεί το Πιεμόντε, πριν το ’48 πουλήθηκαν και πόσο ή τα δώρισε; Το Πιεμόντε τα έχασε; Πότε λειτούργησε το πρώτο εργοστάσιο όπλων; Στην ομιλία του Καβούρ στη Γερουσία στις 23 Μαίου 1851, αναφέρεται ότι δεν υπάρχουν εργοστάσια και ότι υ πάρχει ελπί­ δα, μετά την πτώση της τιμής του σιδήρου η οποία θα καθορι­ στεί από την φιλελεύθερη πολιτική (σύμβαση με την Αγγλία) να γίνουν εργοστάσια.

Ο Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα. Το Memorandum του Σολάρο ντέλα Μ αργκαρίτα ολοκληρώ­ νεται με το άρθρο Επίσκεψη του Σολάρο ντέλα Μ αργκαρίτα στον Π άπα Πιο IX στα 1846, με ανέκδοτα στοιχεία (από τα Αρχεία του Βατικανού και από το Αρχείο του Σολάρο) στη «Civiltà Cattolica» της 15 Σεπτεμβρίου 1928. Η γνώση της πολι­ τικής προσωπικότητας του Σολάρο ντέλα Μ αργκαρίτα είναι α ­ παραίτητη για την επανασύνθεση του «ιστορικού ζητήματος ’48-49». Χρειάζεται καλή τοποθέτηση του ζητήματος: Ο Σολά­ ρο ντέλα Μ αργκαρίτα ήταν ένας αντιδραστικός πιεμοντέζος, με ισχυρούς δεσμούς με την δυναστεία. Η κατηγορία του «φιλοαυστριακού» είναι καθαρά αυθαίρετη, με την χυδαία σημασία του όρου. Ο Σολάρο επιθυμούσε την ηγεμονία του Πιεμόντε στην Ιταλία και το διώξιμο των Αυστριακών από την Ιταλία, αλλά μόνο με απλά διπλωματικά μέσα χωρίς πόλεμο και κυρίως χω ­ ρίς λαϊκή επανάσταση. Ε ίναι ευνόητο ότι εναντίον των φιλε­ 235

λεύθερων επιζητούσε την συμμαχία με την Αυστρία. Το άρθρο της «Civiltà Cattolica» είναι χρήσιμο επίσης για να κρίνουμε την πολιτική του Πίου IX μέχρι το ’48. Σ ’ αυτό το άρθρο υπάρχει και κάποια βιβλιογραφική οδηγία για τον Σολάρο. (Πρέπει να θυμηθούμε το γεγονός ότι η κυβέρνηση του Πιεμόντε έδωσε όπλα στους επαναστατημένους καθολικούς του Sonderbund αδειάζοντας τις στρατιωτικές αποθήκες παρά τό γεγονός ότι προετοιμαζόταν το ’48. Ο Σολάρο ήθελε να επε­ κτείνει την επιρροή του το Πιεμόντε στην Ελβετία, να μετατο­ πιστεί δηλαδή ο άξονας της ιταλικής πολιτικής).

θέματα κουλτούρας. Τζιομπέρτι και γιακωβινισμός. Η στάση του Τζιομπέρτι απέναντι στον γιακωβινισμό πριν και μετά το ’48. Μετά το ’48, στην Ανανέωση, όχι μόνο δεν υπάρχει νύξη για τον πανικό που η περίοδος του ’93 είχε σπεί­ ρει στο πρώτο μισό του αιώνα, αλλά αντίθετα ο Τζιομπέρτι δείχνει καθαρά τη συμπάθεια του για τους γιακωβίνους (δικαι­ ολογεί την εξόντωση των γιρονδίνων και την μάχη στα δύο μέ­ τωπα των γιακωβίνων: εναντίον του ξένου εισβολέα και ενα­ ντίον των εγχώριων αντιδραστικών, παρά το γεγονός ότι αναφέρεται, πολύ χλιαρά, στις μεθόδους των γιακωβίνων που θα μπορούσαν να είναι πιο ήπιες, κλπ). Αυτή η στάση του Τζιομπέρτι προς τον γαλλικό γιακωβινισμό πρέπει να σημειωθεί σαν ένα πολύ σημαντικό πνευματικό γεγονός: Ε ίναι αποτέλεσμα των ακραιοτήτων της αντίδρασης μετά το ’48 που οδηγούσαν στο να κατανοηθεί καλύτερα και να αιτιολογηθεί η άγρια δύνα­ μη του γαλλικού γιακωβινισμού. Αλλά πέρα α π’ αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι στην Ανανέωση ο Τζιομπέρτι εκδηλώνεται σαν ένας αληθινός γιακωβίνος, του­ λάχιστον θεωρητικά και στην συγκεκριμένη ιταλική πραγματι­ κότητα. Τα στοιχεία αυτού του γιακωβινισμού μπορούν να συ­ νοψιστούν σε μεγάλες χαρακτηριστικές ομάδες ως εξής: 1) Στην επικράτηση της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεμονίας του Πιεμόντε, που θα έπρεπε, σαν επαρχία, να είναι ότι και το Παρίσι, για την Γαλλία. Αυτό το σημείο είναι πολύ σημαντικό και αξί­ 236

ζει να μελετηθεί στις απόψεις του Τ ζιομπέρτι και πριν το ’48. Ο Τζιομπέρτι αισθανόταν την απουσία από την Ιταλία ενός λαϊ­ κού κέντρου εθνικού επαναστατικού κινήματος όπως ήταν το Παρίσι για την Γαλλία και αυτή η ανησυχία δείχνει τον πολιτι­ κό ρεαλισμό του Τζιομπέρτι. Πριν το ’48 Πιεμόντε-Ρώμη έπρεπε να ήταν τα προωθητικά κέντρα, για την πολιτική - ένοπλα σώματα η πρώτη, για την ιδεολογία-θρησκεία η δεύτερη. Μετά το ’48, η Ρώμη δεν έχει την ίδια σπουδαιότητα, αντίθετα,ο Τζιομπέρτι λέει ότι το κίνημα πρέπει να είναι εναντίον του Π α­ πισμού. 2) Ο Τζιομπέρτι, αν και κάπως αόριστα, έχει την αντί­ ληψη του «εθνικολαϊκού» γιακωβίνου, της πολιτικής ηγεμονίας, της συμμαχίας, δηλαδή, των αστών-διανοουμένων (σκέψη) και του λαού. Α υτό όσον αφορά την οικονομία (και οι ιδέες του Τζιομπέρτι για την οικονομία είναι θολές αλλά ενδιαφέρουσες) και την λογοτεχνία (κουλτούρα), όπου οι ιδέες είναι πιο σαφείς και συγκεκριμένες γιατί σ’ αυτόν τον τομέα υπάρχει λιγότερος κίνδυνος να εκτεθείς. Στην Ανανέωση (μέρος II, κεφάλαιο «πε­ ρί των συγγραφέων»), γράφει: «... Η λογοτεχνία δεν μπορεί να είναι εθνική αν δεν είναι λαϊκή, γιατί ναι μεν είναι δημιούργη­ μα λίγων, αλλά οικουμενική πρέπει να είναι η χρήση της και η απόλαυση. Εκτός αυτού, επειδή πρέπει να εκφράσει τις ιδέες, το κοινό αίσθημα και να βγάλει στο φως εκείνες τις αισθήσεις που βρίσκονται απόκρυφες και συγκεχυμένες στην καρδιά των πολλών, οι πνευματικοί άνθρωποι δεν πρέπει μόνο να στοχεύ­ ουν στο καλό του λαού αλλά να εκφράζουν το πνεύμα του, έτσι ώστε και αυτό να μην είναι μόνο ο σκοπός αλλά κατά κάποιο επίσης τρόπο αρχή της λογοτεχνίας. Και ας το δούμε από το γεγονός ότι η λογοτεχνία δεν φθάνει στο κορύφωμα της τελειό­ τητας και της πληρότητας παρά μόνο όταν ενσωματωθεί και ταυτιστεί, όπως λέμε, με το έθνος, κλπ». Σε κάθε περίπτωση το γεγονός ότι η απουοια ενός «ιταλικού γιακωβινισμού» είναι αισθητή, φαίνεται από τον Τζιομπέρτι. Και τον Τζιομπέρτι πρέπει να τον μελετήσουμε α π ’ αυτή τη σκοπιά. Ακόμα: αξίζει να σημειωθεί πω ς ο Τζιομπέρτι τόσο στο Πριμάτο όσο και στην Ανανέωση εμφανίζεται σαν στρατη­ γός του εθνικού κινήματος, σαν κάποιος που τον ενδιαφέρει μόνο η τακτική. Ο ρεαλισμός του τον οδηγεί σε συμβιβασμούς, 237

αλλά πάντα στα πλαίσια του γενικού στρατηγικού σχεδίου. Την αδυναμία του Τζιομπέρτι σαν δημόσιου άντρα πρέπει να την αναζητήσουμε στο γεγονός ότι ήταν πάντα εξόριστος, δεν γνώ­ ριζε επομένως αυτούς που έπρεπε να ηγηθεί και δεν είχε π ι­ στούς φίλους (ένα κόμμα δηλαδή). Ό σ ο π ιο πολύ ήταν στρατη­ γός τόσο περισσότερο έπρεπε να στηριχθεί πάνω σε δυνάμεις πραγματικές και αυτές δεν τις ήξερε· κα ι δεν μπορούσε να κυ­ ριαρχήσει πάνω τους και να ηγηθεί. (Για το ζήτημα της εθνικολαϊκής λογοτεχνίας πρέπει να μελετηθεί ο Τζιομπέρτι και ο μετιοπαθής ρομαντισμός του). Έ τσι λοιπόν πρέπει να μελετηθεί ο Τζιομπέρτι για να μπορέσουμε να αναλύσουμε εκείνο που σε άλλες σημειώσεις αναφέρεται σαν το «ιστορικό ζήτημα του ’48-49» και γενικά το Ριζορτζιμέντο, αλλά το πιο σημαντικό ση­ μείο, που έχει σχέση με την κουλτούρα, νομίζω ότι είναι ο «γιακωβίνος Τζιομπέρτι», θεωρητικός γιακωβίνος, εννοείται, γιατί στην πραγματικότητα δεν βρήκε τρόπο να εφαρμόσει τις θεω­ ρίες του. Η τελευταία παράγραφος ενός μεγάλου άρθρου της «Civiltà Cattolica» (2 Μαρτίου 1929), Ο πάτερ Σεβέριο Μ πετινέλι και ο κληρικός Βιντσέντσο Τζιομπέρτι, μπορεί να έχει ενδιαφέρον σαν αφετηρία. Πάντα κάνοντας πολεμική με τον Τζιομπέρτι,η «Civiltà Cattolica» ακόμα μια φορά λέει ότι θέλει να διαψεύσει την άποψη ότι οι Ιησουίτες του XII αιώ να υπήρξαν εχθρικοί απέναντι στην Ιταλία και μάλιστα ότι συνωμότησαν με την Α υ­ στρία. Σύμφωνα με την «Civiltà Cattolica»: «Αρχίζοντας από τον Π ίο IX και μέχρι τον πιο απλό επαρχιώτη, κληρικό, η ιταλι­ κή ενότητα δεν είχε κανένα εχθρό, θ α μπορούσε επίσης να αποδειχθεί (αναντίρρητα) ότι στο κάλεσμα του Πίου IX, το 1848, για μια ιταλική συμμαχία και για την πολιτική ένωση της Ιτα­ λίας, η μόνη που εναντιώθηκε ήταν η κυβέρνηση του Πιεμόντε. Ο ιταλικός κλήρος και γι’ αυτό δεν χωρά καμιά αμφιβολία γιατί αλλιώς είναι σαν να αμφισβητείται το φως της ημέρας, δεν ενα­ ντιώθηκε στην ενότητα αλλά την ήθελε με τρόπο διαφορετικό από εκείνον που πραγματοποιήθηκε. Αυτή ήταν η άποψη του Πίου IX, της υψηλής ιεραρχίας των καρδιναλίων και του ίδιου του παλιού συντηρητικού κόμματος του Πιεμόντε, καπιτανάτο 238

του κόντη Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα». Υποστηρίζει ιδιαίτερα τους ιησουίτες από την κατηγορία των αντιενωτικών και φιλοαυστριακών που υποστήριξε σ’ ένα άρθρο του ο Antonio Bruers το οποίο δημοσιεύτηκε στην «Stirpe» τον Αύγουστο του 1928. Ο Bruers κρίνει δυσμενώς το βιβλίο του καθ. Ου. Α.Παντοβάνι του Πανεπιστημίου Sacro Cuore, Βιντσέντσο Τζιομπέρτι και ο Καθολικισμός, Μιλάνο, Εκδ. οικ. «Vita e Pensie­ ro», 1927, όπου ακριβώς θέλει να χτυπήσει τον Τζιομπέρτι για τον αντιησουιτισμό του. Η «Civiltà Cattolica» γράφει: «Σε τε­ λευταία ανάλυση, διαβεβαιώνουμε ότι οι ιησουίτες, όπως ο Πίος IX, όλος γενικά ο ιταλικός κλήρος και σύσσωμο το λαϊκό συντηρητικό κόμμα που δεν ήταν μικρή υπόθεση, δεν πολέμη­ σαν ποτέ την ενότητα αυτή καθαυτή, αλλά την βίαιη ενότητα όπως εφαρμοζόταν, τον τρόπο δηλαδή που ήθελαν να υλοποιή­ σουν εκείνη την ενότητα και η οποία ήταν κοινή επιθυμία όλων. Μα γιατί δεν μπορεί κανείς να αγαπήσει την πατρίδα παρά μόνον έτσι όπως το θέλουν οι άλλοι;» Υπενθυμίζει μετά ότι «αυτός που τοποθέτησε τα έργα του Τζιομπέρτι στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων, ήταν ο ίδιος ο βασιλιάς Κάρλο Αλμπέρτο» και παρατηρεί με ιησουίτικο τρόπο «ο βασιλιάς Κάρλο Αλμπέρτο λοιπόν θα καταδίκαζε την πολιτική του Τζιομπέρτι, δηλαδή την δική του!» Αλλά πιθανόν την στιγμή που ο Κάρλο Αλμπέρτο ζητούσε την αυστηρότητα της Εκκλησίας ενα­ ντίον του Τζιομπέρτι, η πολιτική του ήταν ίδια με εκείνη του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα. Σε κάθε περίπτωση είναι ω ραιότα­ το το παράδοξο γεγονός ότι σήμερα οι ιησουίτες μπορούν να περιγελούν αυτούς τους ψευτοσυγγραφείς τύπου Bruers.

Τζιομπέρτι και ο φιλελεύθερος καθολικισμός. Στον πρόλογο των Αναγνωσμάτων του Ριζορτζιμέντο ο Καρντούτσι γράφει: «Αφού αποδεσμεύτηκε από την Έ φηβο Ιταλία στα 1834, επέστρεψε σ' εκείνο που ο Σανταρόζα επιθυμούσε και ονόμαζε λογοτεχνική συνωμοσία, και την έκανε με εκείνη την συγκεκριμένη μαχητική του φιλοσοφία, η οποία προωθούσε την ιταλική παράδοση, μέχρις ότου βγήκε στον αγώνα με το Πριμά­ 239

το και διακηρύσσοντας την ένωση των αρχών της μεταρρύθμι­ σης, με αρχηγό τον Ποντίφηκα, προσέλκυσε τις ευσεβείς ψυχές, τα ευσεβή πνεύματα, προσέλκυσε τον νεαρό κλήρο, που με την σειρά του έφερνε κοντά τον λαό των πιστών ακόμα και της υ­ παίθρου». Σε άλλο σημείο ο Καρντούτσι γράφει: «... ο ιταλός μεταρρυθμιστής κληρικός και μισογιακωβίνος μαζί με τον Παρίνι, αυτόν που προανέφερα μαζί με τον Τ σεσορότι.και τον Μ παρμπιέρι στην επανάσταση, που είχε γίνει με τον Ντι Μπρέμε κήρυκας του ρομαντισμού και εμπνευστής του καρμποναρισμού την περίοδο του ’21, συνεργός του Τζιομπέρτι στις συνω­ μοσίες και κήρυκας του Πριμάτο της Ιταλίας και της Ανανέω ­ σης, που μαζί με τον Ροσμίνι έδειξε τα κακώς κείμενα της Εκ­ κλησίας, που με τον Αντρεόλι και τον Τατσόλι είχε ανέβει στην αγχόνη...»

Ριζορτζιμέντο και Ανανέωση στον Τζιομπέρτι. Πρέπει να δούμε την διάκριση που κάνει ο Τζιομπέρτι μετα­ ξύ του Ριζορτζιμέντο και της Ανανέωσης, μεταξύ της κατάστα­ σης στο εσωτερικό πριν και μετά το ’48 - σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα ιταλικά κράτη και τις ιταλικές κοινωνικές τάξεις και της διεθνούς συγκυρίας, της ιταλικής θέσης δηλαδή στο σύνθε­ το σύνολο των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών Κρατών και των πολιτικών δυνάμεων αυτών των Κρατών.

Οι μετριοπαθείς τοσκάνοι. Να εξεταστεί η συνέντευξη του Μ άριο Πουτσιόνι, Οι άνθρω­ ποι τον Ριζορτζιμέντο στην Τοσκάνη, που δημοσιεύτηκε στην «Miscelanza storica della Valdelsa» και παρουσιάστηκε συνοψι­ σμένη στο «Marzocco» της 15ης Νοεμβρίου 1931. Ο απολογητι­ κός χαρακτήρας της δραστηριότητας του Πουτσιόνι υπέρ των τοσκάνων μετριοπαθών είναι ένα ενδιαφέρον σημείο της σύγ­ χρονης τοσκάνικης κουλτούρας. Δείχνει πόσο ασταθής είναι α ­ κόμα η εθνική συνείδηση της τοσκάνικης άρχουσας τάξης και 240

'

πόσο αμφισβητούμενη είναι η «αξιοπρέπεια και το κύρος» της. Οι τοσκάνοι μετριοπαθείς βρήκαν βοήθεια και συναίνεση μόνο μέσα στην καλλιεργημένη αστική τάξη, τους μικροκτηματίες και το λαό της πόλης. Η αριστοκρατία και η αγροτική τάξη αντι­ προσώπευαν μια στάση αποχής και εφησυχασμού. «Αφού ξέσπασε(!) η επανάσταση, ήταν θέμα προνοητικότητας η συμμε­ τοχή του Ουμπαλντίνο Περούτσι, το βράδυ της 27ης Α πριλίου, στην τριανδρία, αφού έτσι καθησύχαζε τους άτολμους του με­ γάλου δουκάτου και τους διπλωματικούς κύκλους, οι οποίοι ή­ ταν αντίθετοι στο κίνημα, ότι δεν θα επαναλαμβάνονταν με την δική του παρουσία, οι υπερβολές του 1849». Τι «εθνικό» υπάρ­ χει σ’ όλα αυτά; Ο ι μετριοπαθείς ήταν λοιπόν η έκφραση των «φόβων» της αριστοκρατίας του καλού κόσμου που φοβόταν τις υπερβολές και των διπλωματικών κύκλων. Τι «εθνικό» υπάρχει σ’ αυτή την έκφραση; Και για ποιο λόγο τα αγροτικά σίρώματα απουσίαζαν; Δεν ήταν μήπως αυτά τα στρώματα η πλειοψηφία του τοσκάνικου λαού, η «εθνική δύναμη» δηλαδή; Ο φόβος για τις «υπερβολές» δεν ήταν όμως ο φόβος μήπως αυτές ακριβώς οι τάξεις μπουν στο κίνημα για τις προοδευτικές διεκδικήσεις τους, και οι «φοβισμένοι» δεν ήταν οι οπισθοδρομικοί συντη­ ρητικοί οπαδοί ενός αντεθνικού status quo που ήταν μάλιστα ακριβώς τον ίδιο του παλιού καθεστώτος; Π ρόκειται λοιπόν για μια επανάληψη της παλιάς αρχής: Τι Γαλλία, τι Ισπανία, φτά­ νει να τρώμε. Τι Μεγάλο Δουκάτο, τι ενωμένη Ιταλία, φτάνει τα πράγματα να παραμείνουν όπως είναι. Το πολιτικό και το εθνικό ζήτημα δεν ενδιαφέρει, αυτό που μετράει είναι η οικονομικο-κοινωνική τάξη που πρέπει να διατηρηθεί εναντίον των προοδευτικών εθνικών δυνάμεων. Το ίδιο συμβαίνει και με τον φόβο των διπλωματικών κύκλων. Πώς μπορεί μια επανάσταση να φοβάται τους διπλωματικούς κύκλους; Αυτός ο φόβος δεν σημαίνει συνείδηση εξάρτησης από το εξωτερικό και ότι πρέπει να εγκαταλειφθούν οι εθνικές ανάγκες χάριν των ξένων α π αι­ τήσεων; Η απολογητική στάση του Πουτσιόνι ξεκινά από αντι­ λήψεις εντελώς ευτελείς και χαμηλού επιπέδου: γιατί να ονομά­ ζουμε «εθνικό» αυτό που είναι μόνο δουλοπρεπές και εξαρτη­ μένο; «Ό σ ο περισσότερο καθυστερούσαν οι μετριοπαθείς να συλλάβουν την ιδέα που ενέπνευσε τους επαναστάτες και να

αισθανθούν την αναγκαιότητα της ένωσης με το Πιεμόντε, τόσο πιο αποφασιστικοί (;), μετά από μια διαδικασία ανασυγκρότη­ σης, υπήρξαν στο να την υποστηρίξουν να την προπαγανδίσουν να την πραγματοποιήσουν, σε πείσμα (!) των διπλωματικών κύ­ κλων που ήταν αντίθετοι, εναντίον των παράνομων (!) παρεμ­ βάσεων των οπαδών του φυγάδα ανώτατου άρχοντα. Δεν πρέ­ πει να ανησυχεί κανείς (!) και οι μετριοπαθείς δέχθηκαν τετελε­ σμένα γεγονότα (-ή δεν υπήρξαν αυτοί οι πρόδρομοι;-) στην επανάσταση. Διαπιστώνουμε αντίθετα πόσο χρήσιμη και απ α­ ραίτητη υπήρξε η υποστήριξή τους, για να δείξουν (!) τουλάχι­ στον (!) στο εξωτερικό ότι οι τρομεροί επαναστάτες εκπροσω­ πούνταν από ανθρώπους της καλής κοινωνίας, οι οποίοι είχαν τα πάντα να χάσουν και τίποτα να κερδίσουν από μια επανά­ σταση που πιθανόν να μην κατάφερνε να είναι σοβαρή και να δώσει υποσχέσεις για ένα καλύτερο μέλλον». Καλύτερο για ποιον; και πώς; Ο Πουτσιόνι γίνεται αστείος, αλλά είναι α­ στείο και το γεγονός ότι του έμελλε να π ει τέτοια πράγματα και ότι οι προτάσεις του και η σκέψη του επιδοκιμάστηκαν.

Πολίτική και διπλωματία. Καβούρ. (Βλ. σημείωση στη σελ. 38 για τον Μακιαβέλι και τον Γκουιτσιαρντίνι)*. Ανέκδοτο κείμενο αναδημοσιευμένο α­ πό τον Φερντινάντο Μ αρτίνι στο βιβλίο Εξομολογήσεις και α­ ναμνήσεις 1859-1892 (εκδ. Τρέβες, 1928), σελ. 150-51: σύμφωνα με τον Κρίσπι, ο Καβούρ δεν θα έπρεπε να υπολογίζεται σαν στοιχείο πρώτης τάξης στην ιστορία του Ριζορτζιμέντο, όπως ο Βιττόριο Εμμανουέλε, ο Γκαριμπάλντι, ο Μ ατσίνι. «Ο Καβούρ; Τι έκανε ο Καβούρ; Τίποτα άλλο από το να αναγάγει σε διπλω ­ ματία την επανάσταση...» Ο Μαρτίνι σημειώνει: «Δεν τόλμησα να το πω, αλλά σκέφτηκα: Και συγχωρήστε με αν είναι λίγο!» Νομίζω ότι ο Κρίσπι και ο Μαρτίνι ακολουθούν δύο διαφορε­

* Βλέπε στις Σημειώσεις για τον Μ ακιαβέλι, την σημείωση Οιχονομιχοσνντεχνιαχή φάση τον Κράτους. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

242

τικούς τρόπους σκέψης. Η πρόθεση του Κρίσπι είναι να ανα­ φερθεί στα ενεργά στοιχεία, στους «δημιουργούς του εθνικοεπαναστατικού κινήματος, δηλαδή στους κατά κυριολεξία λεγά­ μενους πολιτικούς. Επομένως η διπλωματία είναι γ ι’ αυτόν δραστηριότητα υποτελής και εξαρτώμενη. Ο διπλωμάτης δεν δημιουργεί καινούριες ιστορικές σχέσεις, αλλά εργάζεται για να επικυρωθούν εκείνες που ο πολιτικός δημιούργησε. Ο Ταλεϋράνδος δεν μπορεί να συγκριθεί με τον Ναπολέοντα. Στην πραγματικότητα ο Κρίσπι δεν έχει δίκιο, αλλά όχι για τον λόγο που πιστεύει ο Μ αρτίνι. Ο Καβούρ δεν υπήρξε μόνο ένας διπλωμάτης, αντίθετα υπήρξε ουσιαστικά «δημιουργός» πολιτικός, μόνο που ο δικός του τρόπος να «δημιουργεί» δεν ήταν επαναστατικός αλλά συντηρητικός· και σε τελευταία ανά­ λυση δεν ήταν το πρόγραμμα του Ματσίνι και του Γκαριμπάλντι που θριάμβευσε αλλά εκείνο του Καβούρ. Ούτε είναι κατα­ νοητό πώ ς ο Κρίσπι τοποθετεί τον Βιττόριο Εμμανουέλε δίπλα στον Ματσίνι και τον Γκαριμπάλντι. Ο Βιττόριο Εμμανουέλε είναι στο πλευρό του Καβούρ και μέσω εκείνου ο Καβούρ επη­ ρεάζει τον Γκαριμπάλντι και τον Ματσίνι. Βέβαια ο Κρίσπι δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει την ορθότητα αυτής της ανάλυ­ σης επειδή «το συναίσθημα κυριαρχεί της λογικής». Το σεχταριστικό του πάθος είναι ακόμα ζωντανό και διατηρείται μέσα του πάντα ζωντανό, ακόμα και στις ριζοσπαστικές μεταβολές των πολιτικών του θέσεων. Ά λλωστε, ούτε ο Μ αρτίνι θα παρα­ δεχόταν ποτέ (δημόσια τουλάχιστον) ότι ο Καβούρ υπήρξε στην ουσία ένας «πυροσβέστης» ή θα μπορούσε κανείς να πει «ένας προληπτικός θερμιδοριανός»1, την στιγμή που ούτε ο Ματσίνι, ούτε ο Γκαριμπάλντι ούτε ο Κρίσπι έχουν τα χαρα­ κτηριστικά των γιακωβίνων του Κομιτάτου Δημόσιας Εξυγείανσης. Ό π ω ς σημείωσα αλλού ο Κρίσπι είχε μια γιακωβίνικη ιδιοσυγκρασία, δεν ήταν «πολιτικο-οικονομικός γιακωβίνος», δεν είχε δηλαδή ένα πρόγραμμα που το περιεχόμενο του θα μπορούσε να συγκριθεί με εκείνο των γιακωβίνων, ούτε με την

1. θερμιδόρ: Ο ενδέκατος μήνας του γαλλικού επαναστατικού ημε­ ρολογίου (19 Ιουλίου-17 Αυγοΰστου).

243

βίαιη αδιαλλαξία τους. Υπήρχαν άλλωστε, στην Ιταλία κάποιες από τις αναγκαίες συνθήκες για ένα κίνημα όπως εκείνο των γάλλων γιακωβίνων; Η Γαλλία εδώ και πολλούς αιώνες ήταν ένα ηγεμονικό έθνος. Η διεθνής αυτονομία της ευρύτατη. Για την Ιταλία δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία, καμιά διεθνής αυτο­ νομία. Σ ’ αυτές τις ειδικές συνθήκες καταλαβαίνει κανείς ότι η διπλωματία ήταν αισθητά ανώτερη από την δημιουργική πολι­ τική, ήταν η «μόνη δημιουργική πολιτική». Το πρόβλημα δεν ήταν να δημιουργηθεί ένα έθνος που να έχει τα πρωτεία στην Ευρώπη και μέσα στον κόσμο, ή ένα ενιαίο κράτος που θα αποσπούσε από την Γαλλία την πολιτική πρωτοβουλία, αλλά να συγκροτηθεί ένα οποιοδήποτε ενιαίο Κράτος. Τα μεγάλα προ­ γράμματα του Τ ζιομπέρτι και του Ματσίνι έπρεπε να υποχωρή­ σουν μπροστά στον πολιτικό ρεαλισμό και τον εμπειρισμό του Καβούρ. Αυτή η απουσία «διεθνούς αυτονομίας» είναι ο λόγος που εξηγεί μεγάλο μέρος της ιταλικής ιστορίας και όχι μόνο των αστικών τάξεων. Έ τσι εξηγούνται και οι μεγάλες σε αριθμό διπλωματικές ιταλικές νίκες, παρά τη σχετική πολιτικο-στρατιωτική αδυναμία. Δεν είναι η ιταλική διπλωματία αυτή καθ’ αυτή που επιτυγχάνει, πρόκειται για την ικανότητα να ξέρεις να αποσπάς ωφέλη από την ισορροπία των διεθνών δυνάμεων. Είναι μια ικανότητα άθλια αλλά και αποτελεσματική. Δεν είμα­ στε δυνατοί από μόνοι μας, αλλά κανένα διεθνές σύστημα δεν θα ήταν το π ιο ισχυρό χωρίς την Ιταλία. Σχετικά με τον γιακωβινισμό του Κρίσπι είναι επίσης ενδια­ φέρον και το κεφάλαιο Πόλεμος διαδοχής στο ίδιο βιβλίο του Μαρτίνι (σελ 209-24, ειδικά στη σελ. 224). Μετά τον θάνατο του Ντεπρέτις, οι βόρειοι δεν επιθυμούσαν την διαδοχή του σικελού Κρίσπι. Ή δη πρόεδρος του Συμβουλίου ο Κρίσπι ξεσπά στον Μαρτίνι, διακηρύσσει τον ενωτισμό του κλπ, υποστη­ ρίζει ότι δεν υπάρχουν πια τοπικισμοί, κλπ. Αυτό μπορεί να φαίνεται σαν ένα θετικό χάρισμα του Κρίσπι, αλλά νομίζω ότι πιο σωστή είναι η αντίθετη άποψη. Η αδυναμία του Κρίσπι ήταν ακριβώς το γεγονός ότι συνδέθηκε στενά με την ομάδα των βορείων, υποκύπτοντας στον εκβιασμό και ότι συστηματι­ κά θυσίαζε το νότο, δηλαδή τους αγρότες, που σημαίνει ότι δεν τόλμησε, όπως τόλμησαν οι γιακωβίνοι, να τοποθετήσει μπρο­ 244

στά από τα συντεχνιακά συμφέροντα μιας μικρής ηγετικής ομά­ δας, τα ιστορικά συμφέροντα της μελλοντικής τάξης, αφ υπνί­ ζοντας τις υπολανθάνουσες δυνάμεις της με μια αγροτική με­ ταρρύθμιση. Ακόμα και ο Κρίσπι είναι ένας προληπτικός θερμιδοριανός, ένας θερμιδοριανός που δεν παίρνει την εξουσία όταν οι υπολανθάνουσες δυνάμεις μπαίνουν σε κίνηση, αλλά παίρνει την εξουσία για να εμποδίσει το ξέσπασμα αυτών των δυνάμεων. Μέσα στη Γαλλική Επανάσταση ήταν ένας «fogliante»1 ένας πρώιμος θερμιδοριανός κλπ. θ α πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά αν κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο εμφανίστηκε τουλάχιστον κάποια ένδειξη ενός προγράμματος μέσα στο οποίο η ενότητα της ιταλικής οικομικοκοινωνικής δομής να αντιμετωπίζεται με αυτόν τον συγκεκριμέ­ νο τρόπο. Έ χω την εντύπωση ότι τελικά μόνο ο Καβούρ είχε μια τέτοια αντίληψη, να τοποθετεί δηλαδή τις αγροτικές τάξεις του νότου σαν πρωταρχικό παράγοντα στα πλαίσια της εθνικής πολιτικής· αγροτικές τάξεις και όχι χωρικούς βέβαια, αγροτικό μπλοκ δηλαδή, που να κατευθύνεται από μεγάλους ιδιοκτήτες και μεγάλους διανοούμενους. Επομένως θα πρέπει να μελετη­ θεί ο ειδικός τόμος της αλληλογραφίας Καβούρ που είναι αφιε­ ρωμένος στο «ζήτημα του Νότου». (Ά λλη σχετική με το θέμα πηγή για μελέτη: Τζιουζέπε Φεράρι, πριν και μετά το ’60. Μετά το ’60 ομιλίες στο κοινοβούλιο πάνω στα γεγονότα του Νότου). Ο Καβούρ. Τι να σημαίνει στο βιβλίο του Αλμπέρτο Κάππα για τον Καβούρ η συνεχής εμμονή στην άποψη ότι η πολιτική του Καβούρ αντιπροσωπεύει το «σωστό μέσον»; Για ποιο λόγο «σωστό». Μήπως γιατί πέτυχε; Η «ορθότητα» της πολιτικής του Καβούρ δεν μπορεί να θεωρητικοποιείται a priori, δεν πρόκει­

1. Fogliame: Στη διάρκεια της γαλλικής Επανάστασης ονομαζόταν έ­ τσι ο καθένας που συμμετείχε στη μετριοπαθή πολιτική ομάδα, που αποσπάστηκε από την ομάδα των γιακωόίνων και που συνεδρίαζε στο Παρίσι μέσα στο μοναστήρι της θρησκευτικής αίρεσης των Fogliami που ονομάστηκε έτσι από τον ιδρυτή του τον Jean de la Barrière (1544-1600), κληρικός της Feuilant κοντά στην Τουλούζ.

245

ται για μια λογική απόλυτη «ορθότητα» κλπ. Στην πραγματικό­ τητα δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα διαμεσολαβητικό ρόλο του Καβούρ πράγμα που θα μείωνε την φυσιογνωμία και την αξία του. Ο Καβούρ ακολούθησε μια δική του γραμμή, που θριάμβευσε όχι γιατί εξισορροπούσε άκρα αντίθετα, αλλά γιατί εκπροσωπούσε την μόνη σωστή, για την εποχή, πολιτική, ακρι­ βώς εξαιτίας της έλλειψης άξιων και έξυπνων (πολιτικά) αντι­ πάλων. Στο βιβλίο του Κάππα το «σωστό μέσον» μοιάζει πολύ με την «σωστή τιμή» την «τέλεια κυβέρνηση», κλπ. Τελικά δια­ φεύγει από τον Κ άππα η πραγματική πολιτική του Καβούρ, η ανεξάρτητη, η πρωτότυπη πολιτική, κλπ, οποιαδήποτε και αν είναι η κριτική που μπορεί να ασκήσει κανείς για τα αποτελέ­ σματα που είχε για την εποχή που ακολούθησε, ακόμα και αν, δηλαδή, πρέπει να πούμε ότι αυτή η πολιτική υπήρξε πολύ λιγότερο «εθνική» α π ’ όσο ο Κ άππα κατά τα επίσημα πρότυπα, θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε, ακόμη και αν αυτή η πολιτι­ κή υπήρξε ένας νικηφόρος αγώνας εναντίον των λαϊκών δυνά­ μεων (δίχως «σωστό μέσον») γεγονός που συνέβαλε στη δη­ μιουργία ενός στενού και σεχταριστικού κράτους, χωρίς δυνα­ τότητα διεθνούς δράσης, απειλούμενο πάντα από την εξέγερση βασικών ανατρεπτικών δυνάμεων τις οποίες ακριβώς ο Καβούρ δεν θέλησε να «εθνικοποιήσει». Το γεγονός ότι ο Καβούρ πήρε, σαν μέθοδο πολιτικής προπαγάνδας, μια θέση «σωστού μέσου» δεν έχει παρά δευτερεύουσα σημασία. Στην πραγματικότητα, οι ιστορικές δυνάμεις συγκρούονται μεταξύ τους εξαιτίας του «ακραίου» προγράμματός τους. Το ότι, ανάμεσα σ’ αυτές τις δυνάμεις, μία αναλαμβάνει τον ρόλο της «σύνθεσης» που ξε­ περνά τα αντίθετα άκρα, είναι μια διαλεκτική αναγκαιότητα και όχι μια αβασάνιστη μέθοδος. Και το να ξέρεις να βρίσκεις κάθε φορά το σημείο προοδευτικής ισορροπίας (στην κατεύ­ θυνση του προγράμματός σου) είναι τέχνη πολιτικού, όχι σω­ στού μέσου, αλλά ακριβώς του πολιτικού που έχει μια πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση μεγάλης προοπτικής για το μέλλον. Ο Κ άππα μπορεί να φέρεται σαν δείγμα στην έκθεση της ιταλι­ κής μορφής τζιομπερτιανού «προυντονισμού» της αντιδιαλεκτικής, του εμπειρικού οπορτουνισμού και του κοντοφθαλμισμού.

246

Ο ρεαλισμός του Καβούρ. Η σχετικά έντονη βαρύτητα που οι διεθνείς παράγοντες είχαν στην εξέλιξη του Ριζορτζιμέντο φ αί­ νεται από τον ιδιαίτερο ρεαλισμό του Καβούρ, που συνίσταται στην αξιολόγηση, σε βαθμό που το Κόμμα της Δράσης θεωρού­ σε τερατώδη, της διπλωματικής δραστηριότητας. 'Οταν ο Κρίσπι, νομίζοντας ότι μειώνει την αξία του Καβούρ, έλεγε στον Φερντινάντο Μαρτίνι, ότι ο Καβούρ δεν έκανε τίποτα άλλο α ­ πό το να «αναγάγει στη σφαίρα της διπλωματίας» την επανά­ σταση, στην πραγματικότητα, χωρίς να το θέλει, αναγνώριζε πόσο απαραίτητος ήταν ο Καβούρ. Αλλά, για τον Κρίσπι, το να παραδεχθεί ότι η οργάνωση των διεθνών σχέσεων ήταν πιο σημαντικό και ουσιαστικό από την οργάνωση των εσωτερικών σχέσεων, ήταν αδύνατον, θ α σήμαινε ότι παραδεχόταν πως οι εσωτερικές εθνικές δυνάμεις ήταν πολύ αδύναμες σε σχέση με τα προβλήματα που περίμεναν την λύση τους και, ειδικότερα, ότι είχαν αποδειχθεί ανεπαρκείς στην αποστολή τους, πολιτικά απροετοίμαστες και άβουλες (άβουλες στο επίπεδο της συγκε­ κριμένης πολιτικής βούλησης και όχι του τυπικού γιακωβινισμού). Επομένως ο «ρεαλισμός του Καβούρ» είναι ένα ζήτημα που πρέπει ακόμα να ερευνηθεί, χωρίς προκαταλήψεις και χω ­ ρίς ρητορική.

Τα γεγονότα τον Φεβροναρίον 1853 στο Μιλάνο και οι μετριοπαθείς. Σε άρθρο για τον Φραντσέσκο Μ πριόσχι («Marzocco» της 6ης Απριλίου 1930, κεφάλαιο του βιβλίου Αναμνήσεις από το Ο­ χτακόσια), ο Λούκα Μπελτράμι θυμίζει με ποιο τρόπο ο Μπριόσκι κατηγορήθηκε ότι υπέγραψε ψήφισμα συμπαράστα­ σης για τον Φραντσέσκο Τζιουζέπε τον Φεβρουάριο 1853 (μετά την απόπειρα ενός βιεννέζου υποδηματοποιού). Ο Μπελτράμι υποστηρίζει ότι ο Μ πριόσκι δεν υπέγραψε (αν υπάρχει ένας Μπριόσκι ανάμεσα στους υπογράφοντες, δεν πρόκειται για τον διάσημο μαθηματικό, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάβια και μελλοντικό οργανωτή του Πολυτεχνείου του Μιλάνου). Ο Μπελτράμι σημειώνει: «Και δεν θα άξιζε ούτε να χαρακτηρι­ 247

στεί σαν πράξη κολακείας αυτή των κυβερνητικών υπαλλήλων “που κλήθηκαν” να υπογράψουν την διαμαρτυρία εναντίον της παράλογης και ασυνείδητης ενέργειας ενός βιεννέζου υποδημα­ τοποιού», ξεχνώντας: 1) ότι το ψήφισμα υπογράφηκε μετά την καταστολή στο Μιλάνο και την παραμονή του Μπελφιόρε, 2) ότι οι μιλανέζοι ευγενείς που υπέγραψαν δεν ήταν «υπάλληλοι» 3) ότι αν ο Μπριόσκι σαν υπάλληλος, δεν υπέγραψε, χωρίς να διωχθεί γ ι’ αυτό, σημαίνει ότι όχι μόνον οι ευγενείς αλλά και οι υπάλληλοι μπορούσαν να μην υπογράψουν. Επομένως στο σχό­ λιό του διαφαίνεται η ηθική καταδίκη όλων όσων υπέγραψαν.

Μάσιμο Ντ’ Αντζέλιο. Αυτά τα χρόνια έχουμε πολλά δημοσιεύματα απολογητικού χαρακτήρα για τον Μάσιμο Ντ’ Αντζέλιο, ειδικά από τον γνω­ στό Μ άρκους ντε Ρούμπρις (ας δούμε πόσους τίτλους ο ντε Ρούμπρις επινόησε για τον Ντ’ Αντζέλιο: ιππότης του έθνους, κήρυκας της επαγρύπνησης, κλπ). Να συγκεντρωθεί υλικό για ένα κεφάλαιο σχετικά με τις «σφετερισμένες δόξες». Στα 1860, ο Ντ’ Αντζέλιο, κυβερνήτης του Μ ιλάνου, εμπόδι­ σε την αποστολή όπλων και πυρομαχικών στο Γκαριμπάλντι για την επιχείρηση εναντίον της Μαρσάλα, «γιατί δεν του (ραινόταν τόσο τίμιο (!) να βοηθήσει μια εξέγερση εναντίον του βασιλείου της Νάπολης, με το οποίο είχε διπλωματικές σχέσεις», όπως γράφει ο γερουσιαστής Ματσιότι. («Nuova Antologia», 1η Μαρτίου 1928, Η εκστρατεία τον Γχαριμπάλντι τον «Utile». Βλ. Λούτσιο Έ να εκατομμύριο όπλα και η εκστρατεία των χιλίων στην «Lettura» του Απριλίου 1910 και ότι έχει γραφτεί γενικά για τον Γκαριμπάλντι: πώ ς κρίνει ο Γκαριμπάλντι τον Ντ’ Α ­ ντζέλιο; Βλ. τα Α πομνημονεύματα). Επειδή ο Ντ’ Αντζέλιο, σε άλλες περιπτώσεις δεν ήταν τόσο προσκολλημένος στην «τιμιό­ τητα», η στάση του πρέπει να ερμηνευτεί με αφετηρία την τυ­ φλή και σεχταριστική απέχθεια για το Κόμμα της Δράσης και τον Γκαριμπάλντι. Η στάση του Ντ’ Αντζέλιο εξηγεί την δειλή και ταλαντευόμενη πολιτική του Καβούρ κατά την περίοδο του ’60. Ο Ντ’ Αντζέλιο ήταν ένας λιγότερο έξυπνος και λιγότερο 248

άνθρωπος του Κράτους Καβούρ, αλλά πολιτικά μοιάζουν. ΓΥ αυτούς το θέμα δεν ήταν τόσο η ενοποίηση της Ιταλίας, όσο να εμποδίσουν την παρέμβαση των δημοκρατικών.

Το 1849 στη Φλωρεντία. Στην «Rassegna Nazionale» (αναδημοσιευμένο από το «Ma­ rzocco» της 21 Φεβρουάριου 1932), ο Ά λντο Ρομάνο δημοσίευε ένα γράμμα του Ρουτζέρο Μπόνκι και ένα του Τσιρίλο Μοντσάνι που γράφτηκαν για τον Σίλβιο Σπαβέντα στα 1849 από την Φλωρεντία, κατά την διάρκεια της δικτατορίας των Γκουεράτσι-Μοντανέλι, γράμματα που είναι σημαντικά για να κρίνει κανείς ποια ήταν η στάση των μετριοπαθών μπροστά στη δημο­ κρατική φάση του επαναστατικού κινήματος του ’48-49. Εντυ­ πωσιάζει το γεγονός πως αυτοί οι δύο μετριοπαθείς εμφανίζο­ νται ξένοι προς τα γεγονότα, περίεργοι μόνο αλλά και κακόπι­ στοι θεατές και όχι ενδιαφερόμενοι πρωταγωνιστές. Να ένα απόσπασμα του Μπόνκι, που γράφτηκε δεκαπέντε μέρες μετά την φυγή του μεγάλου δούκα και σε ύφος μπρεσιανικό: «η ρεπουμπλικάνικη ομάδα έχει σκοπό να στηλώσει παντού εκεί ε­ κείνο το δέντρο που με τόσο λίγο ανταγωνισμό στηλώθηκε στη Φ λωρεντία, ως και το βράδυ που μαθεύτηκε η εξαγγελία του de Laugier και μέσα από το έργο μερικών λιβορνέζων που έφθασαν γ ι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Αυτή η ανόρθωση συναντά λίγη ή και καμία αντίσταση στις κύριες πόλεις ή και στις πιο πυκνοκατοικημένες. θ α έχει μεγάλη στις πιο μικρές πόλεις και πολύ περισσότερο στην ύπαιθρο. Χθες το βράδυ θέλησαν να το κάνουν έξω από την Porta Romana. Ακολούθησαν ζητωκραυ­ γές, έπειτα σύγκρουση εκείνων που ήθελαν και εκείνων που δεν ήθελαν, μετά μαχαιριές και πυροβολισμοί και τέλος μεγάλος χαλασμός. Ο ι αγρότες των γύρω περιοχών, πιστεύοντας ότι ή­ ταν γιορτή για την επάνοδο του μεγάλου δούκα, είτε γιατί εί­ χαν παρακινηθεί και προετοιμαστεί για να αντιδράσουν, είτε για άλλους λόγους, άρχισαν και αυτοί να ζητωκραυγάζουν υ­ πέρ του Λεοπόλδου II, να πυροβολούν, να ξεδιπλώνουν ση­ μαίες να κουνούν μαντήλια να ρίχνουν πυροτεχνήματα και άλ­ 249

λα παρόμοια». Ακόμα πιο ενδεικτικό είναι το κείμενο του Μοντσάνι το οποίο δίνει ένα δείγμα αυτού που θα έπρεπε να είναι η καταστροφική προπαγάνδα των μετριοπαθών: «Η τύφλωση και το χειρότερο, η καχυποψία, η πονηριά, ο δόλος, νομίζω ότι κορυφώθηκαν. Μιλάμε πολύ για την πατρίδα, την ελευθερία, αλλά πολύ λίγοι έχουν στην καρδιά την πατρίδα και θα έκαναν όλες τις θυσίες, ακόμα και τις ζωές τους να δώσουν, για να την σώσουν. Αυτά τα ιερά ονόματα δυστυχώς βεβηλώθηκαν και οι περισσότεροι τα χρησιμοποιούν σαν άγια τράπεζα (!) για να αποκτήσουν ή εξουσία ή πλούτο. Ίσως κάνω λάθος αλλά να περιμένει κανείς σωτηρία από αυτούς μου φαίνεται το ίδιο να περιμένει σωτηρία από έναν τούρκο. Δεν είμαι συνηθισμένος να έχω ψευδαισθήσεις, ούτε να τρέχω πίσω από φαντάσματα, γιατί οι ιταλοί αφέθηκαν να παγιδευτούν στην θηλειά της πλά­ νης, στις ουτοπίες κάποιων απόστολων οι οποίοι είναι πλέον πολύ επιζήμιοι για την δύστυχη πατρίδα μας». Τα δύο γράμματα κατασχέθηκαν όταν συνέλαβαν τον Σπαβέντα. Οι Βουρβώνοι ήταν πολύ στενόμυαλοι για να τα χρησιμο­ ποιήσουν ενάντια στους φιλελεύθερους δημοσιεύοντάς τα με σχόλια των καλαμαράδων τους (τους μισούσαν πάρα πολύ για να τους χρησιμοποιούν) και περιορίστηκαν να τα περάσουν στα πρακτικά της δίκης του Σπαβέντα. (Ό λη η εξυπνάδα του Μ πούκι συγκεντρώνεται στο να επαναλαμβάνει εκείνο το ναπολιτάνικο «στηλώνω» και «ανόρθωση»).

[Κράτος και Εκκλησία], Πολεμική ανάμεσα στον Μπ. Σπαβέντα και στον Πάτερ Ταπαρέλι ^ « C iv iltà Cattolica» πάνω στις σχέσεις ανάμεσα στο Κράτος και την Εκκλησία. Α ξίζει να παραβληθεί η συλλογή των κειμένων του Σπαβέντα που έγινε από τον Τζ. Τζεντίλε: Η πολιτική των Ιησουιτών στον X V I και X IX αιώνα, εκδ. Αλμπρίγκι και Σεγκάτι, 1911. Είναι αξιοσημείωτη επίσης η εισαγωγή του Τζεντίλε η οποία πρέπει να σχετισθεί με την στάση του ίδιου του Τζεντίλε όσο αφορά το Κονκορδάτο. Ό σ ο αφορά στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας πρέπει να 250

δούμε την στάση της ομάδας του περιοδ. «Saggiatore» (ένα σχε­ τικό άρθρο μέσα στον Φεβρουάριο του 1933 για το οποίο γίνε­ ται λόγος στο περιοδ. «Critica Fascista» της 1ης Μαίου). Η φόρμουλα για την θρησκεία σαν «ιδιωτική υπόθεση» είναι φ ι­ λελεύθερης καταγωγής και όχι της φιλοσοφίας της praxis, όπως πιστεύει ο συνεργάτης της «Critica». Προφανώς είναι μια άμε­ ση πολιτική φόρμουλα που μπορεί να την προσεγγίσει κανείς σαν φόρμουλα συμβιβασμού, στο βαθμό που δεν θέλει να προκαλέσει ένα θρησκευτικό πόλεμο, ούτε να καταφύγει σε σύ­ γκρουση κλπ. Από την πολεμική του Σπαβέντα διαφαίνεται ότι ούτε και για τους φιλελεύθερους η θρησκεία είναι μια ιδιωτική υπόθεση με απόλυτη έννοια, αλλά φιλελευθερισμός σήμαινε πάντα περισσότερο μέθοδος διακυβέρνησης και λιγότερο μια αντίληψη του κόσμου και έτσι γεννήθηκε η φόρμουλα σαν «διαρκής» φόρμουλα.

[Το κίνημα τον VieusseuxJ. Έ ν α κέντρο προπαγάνδας της διανόησης για την οργάνωση και την «σύσφίξη» της ηγετικής ομάδας διανοουμένων της ιτα­ λικής αστικής τάξης του Ριζορτζιμέντο, είναι εκείνο που δημιουργήθηκε από τον Vieusseux στην Φλωρεντία με φιλολογικό Συμβούλιο και περιοδικές εκδόσεις στην «Ανθολογία» το «Ιτα­ λικό Ιστορικό Αρχείο», την «Αγροτική εφημερίδα» τον «Οδηγό του Παιδαγωγού». Λείπει μια έκδοση τεχνιχο-βιομηχανιχού πε­ ριεχομένου σαν το «Politecnico» του Κάρλο Κατάνεο, (που θα εκδοθεί, καθόλου τυχαία, στο Μιλάνο). Ο ι πρωτοβουλίες του Vieusseux δείχνουν ποια ήταν τα πιο σοβαρά προβλήματα που απασχολούσαν τα πιο προοδευτικά στοιχεία της εποχής, το σχολείο και η δημόσια εκπαίδευση, η αγροτική βιομηχανία, η φιλολογική και ιστορική κουλτούρα. Ε ίναι αλήθεια ότι η «Αν­ θολογία» συνέθετε όλες αυτές τις δραστηριότητες αλλά πρέπει να δούμε αν εκεί είχε μεγάλη βαρύτητα (ή ποια) η βιομηχανική τεχνολογία. Λείπει επίσης και μια ειδικευμένη δραστηριότητα που αφορά την «πολιτική οικονομία». (Πρέπει να δούμε εάν εκείνο τον καιρό υπήρχαν για την πολιτική οικονομία και την 251

τεχνολογία ειδικευμένα περιοδικά σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα στην Α γγλία και την Γαλλία, αν αυτές οι επιστήμες πραγματεύ­ ονταν ή διαδίδονταν μόνο με τα βιβλία. Δοκίμια πολιτικής οι­ κονομίας και τεχνολογίας θα εμφανιστούν ίσως αργότερα και σ’ αυτές τις χώρες). Βλ. για το κίνημα του νϊβιι^βιιχ: Φραντσέσκο Μπολντεσερόνι, Η πολιτιστική ανανέωση στην Τοσκάνη, Φλω­ ρεντία, ΟΙ&ΗΙμ, 1931.

Τζιουζέπε Φεράρι. Ίσως ο ιστορικός γιακωβινισμός (ενότητα πόλης-υπαίθρου) αναλύθηκε και έγινε κάτι το αφηρημένο στον Τ ζιουζέπε Φ ερά­ ρι. Ο «αγροτικός νόμος» από συγκεκριμένο και επίκαιρο προ­ γραμματικό σημείο, καθαρά οριοθετημένο στο χώρο και στο χρόνο, έγινε αόριστη ιδεολογία, ένας φιλοσοφικός κανόνας της ιστορίας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι για τους γάλλους γιακωβίνους η αγροτική πολιτική δεν ήταν άλλο τίποτα από μια άμε­ ση πολιτική έμπνευση (όπλο αγώνα εναντίον της αγροτικής α­ ριστοκρατίας και εναντίον της τάσης για ομοσπονδία των Γιρονδίνων) και ότι ανατάχθηκαν σε κάθε ουτοπική «υπερβολή» των αόριστα αποκαλούμενων «αγροτιστών». Η τοποθέτηση του Τζιουζέπε Φεράρι για την «αγροτική μεταρρύθμιση» εξηγεί το γεγονός της σχετικής δημοτικότητας που είχε και εξακολουθεί να έχει ο Φεράρι μεταξύ των αναρχικών: πολλά σημεία επαφής ανάμεσα στον Φεράρι και τον Μ πακούνιν και γενικά τους ρώ­ σους ναροντνίκους. Ο ι ακτήμονες είχαν μυθοποιήσει την θεω­ ρία της «καθολικής καταστροφής». Στον Φεράρι ωστόσο σε α ­ ντίθεση με τον Μ πακούνιν, είναι ακόμα ζωντανή η συνείδηση ότι πρόκειται για μια φιλελεύθερη μεταρρύθμιση, θ α έπρεπε να παραβάλουμε τις ιδέες του Φεράρι για την αγροτική μεταρ­ ρύθμιση σαν μπόλιασμα των μαζών της αγροτιάς στην εθνική επανάσταση, με τις ιδέες του Κάρλο Πισακάνε. Ο Πισακάνε πλησιάζει περισσότερο τον Μακιαβέλι. Ά ποψ η αρκετά περιο­ ρισμένη και συγκεκριμένα πολιτική. (Ο Φεράρι είναι εναντίον της κληρονομιάς στην ιδιοκτησία γης, εναντίον των κατάλοι­ πων του φεουδαρχισμού, αλλά όχι εναντίον της κληρονομιάς 252

στο καπιταλιστικό σύστημα: να παραβληθούν και με τις ιδέες του Εουτζένιο Ρινιάνο).

Ύπαιθρος και πόλη. Φ αίνεται ότι α π’ αυτή την άποψη είναι ενδιαφέρον το δοκί­ μιο του Κάρλο Κατάνεο, Η πόλη σαν αρχή των ιδεών της ιταλι­ κής ιστορίας, που δημοσιεύτηκε από τον Μπ. Α.Μ πελόνι από τον εκδ. οικ. Βαλέκι (1930 ή ’31). Το δοκίμιο εμφανίστηκε σε συνέχειες στο «Crepuscolo» στα 1858 και δεν εντάχθηκε ποτέ στα έργα του Κατάνεο που επιμελήθηκε ο Μπερτάνι, ο Γκαμπριέλε Ρόζα και ο Μάριο. Σύμφωνα με την γνώμη του Μπελόνι,η άποψη του Κατάνεο για την αναγκαιότητα ένωσης πόλης και υπαίθρου για το ιταλικό Ριζορτζιμέντο είχε ήδη αναλυθεί από τον Ρομανιόζι. Ο Κατάνεο μπορεί να την είχε δανειστεί και από την γαλλική δημοκρατική λογοτεχνία της εποχής που ακολουθούσε την γιακωβίνικη παράδοση (Βλ. για παράδειγμα Τα Μ υστήρια τον Λ α ο ύ του Συ που είχαν διαδοθεί πολύ και στην Ιταλία). Εν πάση περιπτώσει το σημαντικό γεγονός δεν είναι ότι έκφρασε εκείνη την άποψη, αλλά ότι της έδοσε μια ιταλική πολιτική έκφραση άμεση, αυτό ακριβώς που παρέλειψαν και μάλιστα συστηματικά απέφευγαν τα δημοκρατικά κόμ­ ματα του Ριζορτζιμέντο.

Το κόμμα της Δράσης. Για την ιστορία του κόμματος της Δράσης και γενικά του ιταλικού «μεταμορφισμού» είναι πολύ ενδιαφέρον ένα γράμμα του Φραντσέσκο ντε Σάνκτις στον Τζιουζέπε Τσιβινίνι που δη­ μοσιεύτηκε στο «Ιστορικό Δελτίο της Πιστόια» από τον Φ ιλίπο Τσιβινίνι, και περιληπτικά στο «Marzocco» στις 4 Οκτωβρίου 1931. Το γράμμα είναι χωρίς ημερομηνία, αλλά φαίνεται ότι γράφτηκε μεταξύ του δεύτερου εξάμηνου του 1866 και αρχές του 1868. Ο Ντε Σάνκτις γράφει μεταξύ άλλων: «Ο μεταμορφι­ σμός των κομμάτων, η συγκρότηση ενός νέου προοδευτικού 253

κόμματος, αντιπάλου ενός συντηρητικού κόμματος είναι μια παλιά μου ιδέα για την οποία αγωνίζομαι εδώ και τρία χρόνια και η οποία είναι η σημαία της εφημερίδας μου». «Για μένα μετριοπαθές Κόμμα και Κόμμα της Δράσης είχαν πάψει να υπάρχουν από την καταστροφή του Ασπρομόντε. Η παλιά Αριστερά πέθανε την ημέρα που ο Μ ορντίνι και ο Κρίσπι δεν θέλησαν να παραιτηθούν, όπως πολλοί από τους συ­ ντρόφους τους για τα γεγονότα της Σικελίας. Από εκείνη την εποχή η Αριστερά έμπαινε σε ένα δρόμο αλλαγής και έγινε μια προοδευτική συνταγματική αντιπολίτευση. Το πρόγραμμα του Μορντίνι και του Κρίσπι την περίοδο των εκλογών επιβεβαίω­ σαν αυτή την κατεύθυνση. Και αυτό το κόμμα βγήκε πολύ ενισχυμένο από τις κάλπες με αποτέλεσμα να το προσεγγίσουν πολλά καινούρια πρόσωπα που μπήκαν στη Βουλή για να συμπράξουν μαζί του. Στα προγράμματα εκείνης της εποχής, δεν υπάρχει ίχνος ναπολεόντειου μίσους, κινητοποιήσεις στους δρόμους, εξεγέρσεις, χωρίς και ενάντια στην κυβέρνηση, ρεπουμπλικάνικες φιλοδοξίες» κλπ. Η ημερομηνία νομίζω ότι εί­ ναι λαθεμένη, γιατί ο Ντε Σάνκτις γράφει ότι κάθεται μαζί με την Αριστερά, «την νέα Αριστερά» και νομίζω ότι η προσχώρη­ ση του Ντε Σάνκτις στην Αριστερά έγινε αργότερα.

Ο μεταμορφισμός. Ο μεταμορφισμός σαν μια από τις ιστορικές μορφές αυτού που ήδη γράφτηκε για την «επανάσταση-παλινόρθωση» ή «πα­ θητική επανάσταση», σχετικά με το προτσές δημιουργίας του σύγχρονου Κράτους στην Ιταλία. Ο μεταμορφισμός σαν «πραγ­ ματικό ιστορικό ντοκουμέντο» της πραγματικής φυσιογνωμίας των κομμάτων που παρουσιάζονταν σαν εξτρεμιστικά την πε­ ρίοδο της στρατιωτικής δράσης (Κόμμα της Δράσης). Δύο πε­ ρίοδοι του μεταμορφισμού: 1) Από το ’60 στο ’900 «μοριακός» μεταμορφισμός, δηλαδή οι ξεχωριστές πολιτικές προσωπικότη­ τες που μετά από διεργασίες των δημοκρατικών κομμάτων της αντιπολίτευσης εντάσσονται μεμονωμένα στην συντηρητικήμετριοπαθή «πολιτική τάξη» (που χαρακτηριστικό σημείο ήταν 254

η αντίθεσή της σε κάθε παρέμβαση των λαϊκών μαζών στην ζωή του Κράτους, σε κάθε οργανική μορφή που αντικαθιστά την σκληρή δικτατορική «κυριαρχία» με μια «ηγεμονία» 2) από το ’900 και μετά μεταμορφισμός ολόκληρων εξτρεμιστικών ομάδων που περνούν στον μετριοπαθή χώρο (το πρώτο γεγονός είναι η δημιουργία του εθνικιστικού κόμματος, από πρώην συνδικαλι­ στικές και αναρχικές ομάδες, που κορυφώνεται στον λυβικό π ό­ λεμο τον πρώτο καιρό και στον παρεμβατισμό αργότερα). Ανά­ μεσα στις δύο περιόδους πρέπει να τοποθετηθεί μια ενδιάμεση περίοδος - 1890-’900 -κατά την οποία μία μάζα διανοουμένων περνά στα κόμματα της αριστεράς, τα λεγάμενα σοσιαλιστικά, αλλά στην πραγματικότητα καθαρά δημοκρατικά. Ο Γουλιέλμο Φερέρο στη μπροσούρα Α ντίδραση (Τορίνο, Roux edit, 1895) παρουσιάζει την κίνηση των ιταλών διανοουμένων της δεκαε­ τίας του ενενήντα ως εξής (το απόσπασμα το μεταφέρω από το βιβλίο του Τζ. Μόσκα Στοιχεία πολιτικής επιστήμης, 2η εκδ, 1923): «Υπάρχει πάντα κάποιος αριθμός ατόμων που έχουν την ανάγκη να αφοσιωθούν σε κάτι που δεν είναι άμεσο, δεν είναι προσωπικό αλλά μακρινό, στους οποίους ο κύκλος της απασχό­ λησής τους, της επιστήμης, της τέχνης, δεν αρκεί για να εξαντ­ λήσει την όλη ενεργητικότητα του πνεύματος. Τι τους απέμενε στην Ιταλία, εάν όχι η σοσιαλιστική ιδέα; Ερχόταν από μακριά, γεγονός που γοήτευε πάντα, ήταν αρκετά σύνθετη και αρκετά θολή, τουλάχιστον σε μερικά σημεία της για να ικανοποιήσει τις τόσο διαφορετικές ηθικές ανάγκες των πολλών προσήλυτων. Από την μία μεριά έφερνε ένα πνεύμα γεμάτο αδελφότητα και διεθνισμό, που ανταποκρίνεται σε μια σύγχρονη πραγματική ανάγκη, από την άλλη χαρακτηριζόταν από μια επιστημονική μέθοδο η οποία καθησύχαζε τα πνεύματα που είχαν διαπαιδαγωγηθεί στις πειραματικές σχολές. Με αυτό το δεδομένο, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός νέων εντάχθηκε σ’ ένα κόμμα όπου τουλάχιστον, και αν ακόμα κινδύνευες να συναντήσεις κάποιον κακομοίρη που βγήκε από την φυλακή ή κανέναν φουκαρά repris de justice, δεν υπήρχε περίπτωση να συναντήσεις κανένα σαλταδόρο, κανέναν κερδοσκόπο της πολι­ τικής, κανένα πατριδοκάπηλο, κανένα μέλος εκείνης της συμμο­ ρίας των ασυνείδητων και ξεδιάντροπων τυχοδιωκτών, οι ο ποί­ 255

οι. αφού έφτιαξαν την Ιταλία, την καταβρόχθισαν. Και η πιο επιφανειακή παρατήρηση δείχνει αμέσως ότι στην Ιταλία δεν υπάρχουν σχεδόν πουθενά οι οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες για την δημιουργία ενός αληθινού και μεγάλου σοσιαλιστικού κόμματος. Πέρα απ’ αυτό, ένα σοσιαλιστικό κόμμα λογικά θα έπρεπε να βρει τη βάση της στρατολογίας του στις τάξεις των εργαζομένων και όχι στην αστική τάξη, όπως συνέβη στην Ιτα­ λία. Τώρα εάν ένα σοσιαλιστικό κόμμα αναπτύσσεται στην Ιτα­ λία σε μη ευνοϊκές συνθήκες και κατά ένα τρόπο τόσο ανορθό­ δοξο, συμβαίνει γιατί ανταποκρινόταν αν μη τι άλλο σε μια ηθική ανάγκη ενός τμήματος της νεολαίας, που ήταν αηδιασμέ­ νο από την τόση διαφθορά, χυδαιότητα και αθλιότητα, που θα πήγαινε και με τον διάβολο ακόμα προκειμένου να ξεφύγει από τα παλιά κόμματα που ήταν σαπισμένα μέχρι το κόκαλο». Έ ν α αξιοερεύνητο σημείο είναι ο ρόλος που έπαιξε η Γερου­ σία σαν πρόσφορο έδαφος για τον «μοριακό» μεταμορφισμό. Ο Φεράρι, παρά τον ομοσπονδιακό ρεπουμπλικανισμό του, κλπ, μπαίνει στη Γερουσία και με τον ίδιο τρόπο πολλοί άλλοι μέχρι το 1914. Ας θυμηθούμε τις κωμικές δηλώσεις του γερουσιαστή Πουλέ, που μπήκε στη Γερουσία μαζί με τον Τζερόλαμο Γκάτι και άλλους λεπτολόγους.

[Η αγγλική κυβέρνηση και η σύλληψη των αδερφών Μπαντιέρα.] Η .Nelson Gay, Μ ατσίνι και Α ντόνιο Γκαλένγκα, απόστολοι της ιταλικής ανεξαυι ησίας στην Α γγλία (με εννέα ανέκδοτα γράμματα τον Ματσίνι>, «Nuova Antologia», 16 Ιουλίου 1928. Πραγματεύεται ειδικά την παραβίαση του απόρρητου των επι­ στολών που διέπραξε η αγγλική κυβέρνηση σε βάρος του Μα­ τσίνι το 1844 πριν την αποστολή των αδελφών Μ παντιέρα και των υπηρεσιών που πρόσφερε η Αγγλία στους Βουρβώνους, παραδίδοντάς τους πληροφορίες για την συνωμοσία. Ο ι αδελ­ φοί Μ παντιέρα συνελήφθησαν «χάρη» στην κυβέρνηση της Αγ­ γλίας ή ενός προδότη οπαδού του Ματσίνι (Μποκετσιάμπε); Πρέπει να το αποσαφηνίσουμε γιατί η σύλληψη των Μ παντιέρα 256

προκάλεσε στρατιωτικά μέτρα και τόσο σημαντικά έξοδα που μόνο κάποιος με μεγάλη εξουσία στις πηγές της πληροφόρησης μπορούσε να αποφασίσει για να τα πραγματοποιήσει η κυβέρ­ νηση, δεδομένου ότι δεν έπρεπε να λείπουν βάσιμες πληροφο­ ρίες από διάφορους προβοκάτορες ή από αυτούς που εκμεταλ­ λεύονται συνωμοσίες επαναστατικές πρωτοβουλίες, κλπ. Γι’ αυτό πρέπει να προσδιορίσουμε περισσότερο εάν η ευθύνη της αγγλικής κυβέρνησης (λόρδος Aberdeen) ήταν μόνο ηθική (στο βαθμό που πραγματικά πληροφόρησε) ή και αποφασιστική και άμεση (στο βαθμό που χωρίς αυτή δεν θα ξεσπούσε τέτοιου είδους καταστολή). Ο ριζοσπάστης βουλευτής Duncombe, που παρουσίασε στο κοινοβούλιο την έγγραφο αίτηση του Ματσίνι στην ομιλία του είπε: «Αν θα έπρεπε να αναγερθεί ένα μνημείο στη μνήμη αυτών που έπεσαν στην Κοσέντσα, και που ελπίζω να γίνει, η επιτύμβια πλάκα πρέπει να θυμίζει ότι έπεσαν για την υπόθεση της δικαιοσύνης και της αλήθειας, θύματα της χυ­ δαιότητας και της απάτης ενός άγγλου υπουργού».

Κονιντίνο Σέλλα. (Ά ρ θρ ο του Τσέζαρε Σπέλαντσον στην «Rivista d’ Malia» στις 15 Ιουλίου 1927). Ο Κουιντίνο Σέλλα είναι ένας από τους λίγους αστούς, τεχνοκράτες βιομήχανους, που συμμετέχουν στην πρώτη γραμμή για την δημιουργία του σύγχρονου Κράτους στην Ιταλία. Δ ιαφορο­ ποιείται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τα υπόλοιπα πολιτικά π ρό­ σωπα της εποχής του και της γενιάς του: όσον αφορά στην ειδι­ κευμένη κουλτούρα (είναι ένας μεγάλος μηχανικός και ένας άν­ θρωπος της επιστήμης), γνωρίζει τα αγγλικά και τα γερμανικά εκτός από τα γαλλικά, έχει ταξιδέψει πολύ στο εξωτερικό και βούτηξε στη ζωή των άλλων χωρών για να γνωρίσει τις συνή­ θειές τους στην εργασία και τη ζωή (δηλαδή δεν ταξίδεψε σαν τουρίστας, επισκέπτης ξενοδοχείων και σάλον ιών), έχει μια πλατιά κουλτούρα ανθρωπιστική εκτός από τεχνική, είναι άν­ θρωπος βαθιών ηθικών πεποιθήσεων, ίσως και ενός κάποιου πουριτανισμού και προσπαθεί να διατηρηθεί ανεξάρτητος από την αυλή που ασκούσε μια αποσυνθετική επιρροή στους αν­

θρώπους της κυβέρνησης (πολλοί άνθρωποι του Κράτους έκα­ ναν τους ρουφιάνους όπως ο Ντ’ Ατζέλιο) μέχρις σημείου να εναντιωθεί ανοιχτά στον βασιλιά για την προσωπική του ζωή, να του ζητήσει την μείωση του κονδυλίων για τα έξοδά του (είναι γνωστό πόσο σημαντικό ήταν το ζήτημα των κονδυλίων και των εκτάκτων προσφορών για την επιλογή των ανθρώπων της κυβέρνησης) και να απομακρυνθεί από την λεγάμενη Δεξιά που ήταν περισσότερο μια συμμορία γραφειοκρατών, στρατη­ γών, γαιοκτημόνων παρά ένα πολιτικό κόμμα (ας δούμε καλύ­ τερα αυτό το πρόβλημα) για να προσεγγίσει άλλα πιο προοδευ­ τικά ρεύματα (ο Σέλλα συμμετείχε στον μεταμορφισμό, στην προσπάθεια δηλαδή για την συγκρότηση ενός ισχυρού αστικού κόμματος έξω από σεχταριστικές και προσωπικές παραδόσεις των σχηματισμών του Ριζορτζιμέντο). Κουιντίνο Σέλλα αδίστακτος φορολόγος: Το αλεύρι. Γιατί έγινε η επιλογή αυτού του φόρου; Για ευκολία είσπραξης ή γιατί ανάμεσα στο μίσος του λαού και το σαμποτάζ της τάξης των ιδιοκτητών φοβόντουσαν περισσότερο το δεύτερο; Μικρή συμμετοχή στο ’48 (είδε από το Παρίσι την πτώση της μοναρχίας τον Ιούλιο). Στο Μιλάνο βρέθηκε σε μια συνέλευση που ήθελε να ψηφίσει μομφή στην Μπρέσια που προσέγγιζε το Πιεμόντε: ο Σέλλα υποστηρίζει την Μπρέσια και αποδοκιμάζεται. Ανήκε στη Δεξιά, αλλά υπήρξε για πρώτη φορά υπουργός με τον Ρατάτσι, αρχηγό της κεντροαριστεράς (1862), υπήρξε αντίπαλος του πρωθυπουργού Μινγκέτι (’63-64) και με τον Λάτσα πολέμησε την κυβέρνηση Μεναμπρέα (’68-69). Α ποφασι­ στικός για την κατάκτηση της Ρώμης. Ο Λαμάρμορα στα 1871 έγραψε ότι ο Σέλλα «τρέχει πάντα μια ψηλά, μια χαμηλά, λίγο δεξιά, λίγο αριστερά. Ποτέ δεν ξέρεις με ποιανού το μέρος εί­ ναι και πολλές φορές δεν το ξέρει ούτε και ο ίδιος». Στα 1865 πηγαίνει στα ανάκτορα για να ζητήσει από τον βα­ σιλιά την περικοπή τριών εκατομμυρίων ετησίως από τα κονδύ­ λια βασιλικών εξόδων για να αντιμετωπιστούν οι άμεσες δυ­ σκολίες του δημόσιου ταμείου. Σαν βιομήχανος, που συμμετέ­ χει στην κυβέρνηση, διακόπτει τις σχέσεις προμηθευτή του Κράτους. Στο Κοινοβούλιο «τολμά να απευθύνεται με καθα­ ρούς υπαινιγμούς στον βασιλιά, τον οποίο λυπάται, για κάποιες αταξίες στην προσωπική του ζωή, για να τον συμβουλι