ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΘΕΝΤΙΑ; HANNAH ARENDT

HANNAH ARENDT

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΘΕΝΤΙΑ; I ΓΙΑ ΝΑ ΑΠΟΦΤΓΟΤΜΔ ηηο παξαλνήζεηο, ζα ήηαλ ίζσο θξνληκφηεξν ε εξψηεζε ζηνλ ηίηιν λα δηαηππψλεηαη σο εμήο: Ση ήηαλ —θαη φρη ηη είλαη— απζεληία; Ιζρπξίδνκαη δειαδή φηη κπαίλνπκε ζηνλ πεηξαζκφ θαη δηθαηνχκαζηε λα ξσηάκε, επεηδή ε απζεληία εμαθαλίζηεθε απφ ηνλ κνληέξλν θφζκν. Δθ' φζνλ δελ κπνξνχκε πηα λα πξνζθχγνπκε ζε απζεληηθέο εκπεηξίεο θνηλέο ζε φινπο, ν ίδηνο ν φξνο ζθηάδεηαη απφ δηελέμεηο θαη ζπγρχζεηο. Διάρηζηα ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο θαίλνληαη απηαπφδεηθηα ή έζησ θαηαλνεηά ζηνλ θαζέλα, αλ εμαηξέζνπκε ηνλ πνιηηηθφ επηζηήκνλα ν νπνίνο πηζαλά λα ζπκάηαη αθφκε φηη ε έλλνηα απηή ήηαλ άιινηε ζεκειηαθή γηα ηελ πνιηηηθή ζεσξία θαη νπσζδήπνηε ζα ζπκθσλεί πσο ζηνλ αηψλα καο κηα αδηάθνπε θξίζε, ζ' φιν ην βάζνο θαη ην εχξνο ηεο απζεληίαο, αθνινχζεζε ηελ αλάπηπμε ηνπ κνληέξλνπ θφζκνπ. Η θξίζε ηνχηε, θαηάδειε απφ ηελ αξρή ηνπ αηψλα, είλαη πνιηηηθή σο πξνο ηελ αξρή θαη ηε θχζε ηεο. Η άλνδνο πνιηηηθψλ θηλεκάησλ απνθαζηζκέλσλ λα αληηθαηαζηήζνπλ ην θνκκαηηθφ ζχζηεκα, θαη ε αλάπηπμε κηαο λέαο νινθιεξσηηθήο κνξθήο δηαθπβέξλεζεο ήξζαλ ζ' απάληεζε πξνγελέζηεξεο, ιίγν πνιχ γεληθήο θαη δξακαηηθήο θαηάξξεπζεο φισλ ησλ παξαδνζηαθψλ απζεληηψλ. Η θαηάξξεπζε απηή πνπζελά δελ ήηαλ ην άκεζν απνηέιεζκα ησλ θαζεζηψησλ ή ησλ θηλεκάησλ θαζαπηά· έδεηρλε κάιινλ φηη ν νινθιεξσηηζκφο, κε ηε κνξθή θηλεκάησλ αιιά θαη θαζεζηψησλ, επσθειήζεθε γηαηί ηαίξηαδε θαιχηεξα ζε κία γεληθή πνιηηηθή θαη θνηλσληθή αηκφζθαηξα φπνπ ην θνκκαηηθφ ζχζηεκα είρε ράζεη ην θχξνο ηνπ θαη ε θπβεξλεηηθή απζεληία δελ αλαγλσξηδφηαλ πηα. Σν ζεκαληηθφηεξν ζχκπησκα ηεο θξίζεο, ελδεηθηηθφ ηνπ βάζνπο θαη ηεο ζνβαξφηεηαο ηεο, είλαη φηη επεθηάζεθε ζε πξνπνιηηηθέο πεξηνρέο φπσο ε αλαηξνθή ησλ παηδηψλ θαη ε εθπαίδεπζε, φπνπ ε απζεληία

κε ηελ επξχηεξε έλλνηα γηλφηαλ πάληνηε απνδεθηή σο θπζηθή αλαγθαηφηεηα, νινθάλεξα ρξεηψδεο ηφζν εμ αηηίαο θπζηθψλ αλαγθψλ, ηεο αδπλακίαο ηνπ παηδηνχ, φζν θαη ιφγσ πνιηηηθήο αλαγθαηφηεηαο, ηεο ζπλέρεηαο ελφο θαηεζηεκέλνπ πνιηηηζκνχ ηθαλνχ λα δηαζθαιηζηεί κφλν εάλ νη λενγέλλεηνη θαζνδεγνχληαη σο αξράξηνη δηακέζνπ ελφο πξν-εγθαζηδξπκέλνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίν γελλήζεθαλ ζαλ μέλνη. Απηή ε κνξθή απζεληίαο, έλεθα ηνπ απινχ θαη ζηνηρεηψδνπο ραξαθηήξα ηεο, ιεηηνχξγεζε ζ' φιε ηελ ηζηνξηθή πνξεία ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο σο κνληέιν γηα κεγάιε πνηθηιία απηαξρηθψλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο, κ' απνηέιεζκα ην γεγνλφο πσο αθφκε θη εθείλε ε πξνπνιηηηθή κνξθή απζεληίαο πνπ θπξηαξρεί ζηηο ζρέζεηο κεηαμχ ελειίθσλ θαη παηδηψλ, δαζθάισλ θαη καζεηψλ δελ είλαη πηα εμαζθαιηζκέλε, λα ζεκαίλεη φηη φιεο νη παιηέο ζεβαζηέο κεηαθνξέο θαη κνληέια απηαξρηθψλ ζρέζεσλ έραζαλ ηελ επινγνθάλεηά ηνπο. Πξαθηηθά αιιά θαη ζεσξεηηθά δελ είκαζηε πιένλ ζε ζέζε λα μέξνπκε ηη πξαγκαηηθά είλαη απζεληία. ΢ηηο ζθέςεηο πνπ αθνινπζνχλ ππνζέησ φηη ε απάληεζε ζε κηα ηέηνηα εξψηεζε δελ κπνξεί λα βξεζεί ζε νξηζκφ ηεο θχζεο ή ηεο νπζίαο ηεο «απζεληίαο ελ γέλεη». Η απζεληία πνπ ράζακε ζην κνληέξλν θφζκν δελ είλαη ηφζν θάπνηα «απζεληία ελ γέλεη», αιιά κάιινλ πνιχ εηδηθή κνξθή πνπ ίζρπε ζε φιν ην δπηηθφ θφζκν γηα κεγάιε ρξνληθή πεξίνδν. Πξνηείλσ ινηπφλ λα μαλαζθεθηνχκε ηη ήηαλ ηζηνξηθά ε απζεληία θαζψο θαη ηηο πεγέο ηεο δχλακεο θαη ηνπ λνήκαηνο ηεο. Έρνληαο σζηφζν ππ' φςε ηε ζεκεξηλή ζχγρπζε, θαίλεηαη φηη αθφκε θαη ζ' απηή ηελ πεξηνξηζκέλε θαη δνθηκαζηηθή πξνζέγγηζε ρξεηάδεηαη λα πξνηαρζνχλ κεξηθέο παξαηεξήζεηο φζνλ αθνξά ην ηη δελ ήηαλ πνηέ ε απζεληία, ψζηε λα απνθχγνπκε ηηο ζπλεζέζηεξεο παξαλνήζεηο θαη λα βεβαησζνχκε φηη ζπιιακβάλνπκε παξαζηαηηθά θαη ζθεθηφκαζηε ην ίδην θαηλφκελν θαη φρη ηα νπνηαδήπνηε ζπλαθή ή άζρεηα ζέκαηα. Η απζεληία εθ' φζνλ πάληνηε απαηηεί ππαθνή, ζπλήζσο ηαπηίδεηαη εζθαικέλα κε θάπνηα κνξθή εμνπζίαο ή βίαο. Δλ ηνχηνηο, ε απζεληία απνθιείεη ηε ρξήζε εμσηεξηθψλ κέζσλ θαηαλαγθαζκνχ· εθεί φπνπ ρξεζηκνπνηείηαη ηζρχο ε απζεληία θαζαπηήλ έρεη απνηχρεη. Η απζεληία απφ ηελ άιιε πιεπξά είλαη αζπκβίβαζηε κε ηελ πεηζψ, ε

νπνία πξνυπνζέηεη ηζφηεηα θη επηηπγράλεηαη κέζσ κηαο επηρεηξεκαηνινγηθήο δηαδηθαζίαο. Κάζε θνξά πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη επηρεηξήκαηα, ε απζεληία ζρνιάδεη. Απέλαληη ζηελ εμηζσηηθή ηάμε ηεο πεηζνχο νξζψλεηαη ε απηαξρηθή ηάμε, ε νπνία πάληα είλαη ηεξαξρηθή. Δάλ ε απζεληία πξφθεηηαη λα νξηζηεί θαζφινπ, ηφηε πξέπεη λα ηεζεί ζε αληηδηαζηνιή ηφζν πξνο ηνλ θαηαλαγθαζκφ δηα ηεο ηζρχνο, φζν θαη πξνο ηελ πεηζψ δηα επηρεηξεκάησλ. (Η απηαξρηθή ζρέζε κεηαμχ φπνηνπ δίλεη εληνιέο θαη φπνηνπ ππαθνχεη δελ ζηεξίδεηαη νχηε ζηνλ θνηλφ λνπ νχηε ζηελ εμνπζία ηνπ ελφο πνπ πξνζηάδεη· ν θνηλφο ηφπνο ηνπο είλαη ε ηεξαξρία θαζαπηή, ηελ νξζφηεηα θαη ηε λνκηκφηεηα ηεο νπνίαο αλαγλσξίδνπλ ακθφηεξνη θαη έρνπλ κηα πξνθαζνξηζκέλε ζηαζεξή ζέζε κέζα ζ' απηήλ). Σν δήηεκα ηνχην έρεη ηζηνξηθή ζπνπδαηφηεηα· κηα άπνςε ηεο έλλνηαο καο ηεο απζεληίαο είλαη πιαησληθή ζηελ θαηαγσγή ηεο, θαη φηαλ ν Πιάησλ άξρηζε λα ζθέθηεηαη ηελ εηζαγσγή ηεο απζεληίαο ζην ρεηξηζκφ ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ ηεο πφιεο, ήμεξε φηη δεηνχζε κηα ελαιιαθηηθή ιχζε ζηνλ θνηλφ ειιεληθφ ηξφπν ρεηξηζκνχ ησλ εγρψξησλ ππνζέζεσλ, ηνλ πεηζαλαγθαζκφ (πείζεηλ*), φπσο θαη ζηνλ θνηλφ ηξφπν ρεηξηζκνχ ησλ εμσηεξηθψλ ππνζέζεσλ, ηελ ηζρχ θαη ηε βία.

*Ελληνικά στο πρωτότσπο. Μπνξνχκε λα πνχκε φηη ηζηνξηθά ε απψιεηα ηεο απζεληίαο είλαη κφλνλ ε ηειηθή, αλ θαη απνθαζηζηηθή, θάζε εμέιημεο αηψλσλ πνπ ππνλφκεπζε πξψηα θαη θχξηα ηε ζξεζθεία θαη ηελ παξάδνζε. Μεηαμχ παξάδνζεο, ζξεζθείαο θαη απζεληίαο —ηελ αιιεινζπλάθεηα ησλ νπνίσλ ζα ζπδεηήζνπκε αξγφηεξα— ε ηειεπηαία απνδείρηεθε ην ζηαζεξφηεξν ζηνηρείν. Με ηελ απψιεηα φκσο ηεο απζεληίαο ε γεληθή ακθηβνιία ηεο κνληέξλαο επνρήο εηζέβαιε θαη ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, φπνπ ηα πξάγκαηα δελ ιακβάλνπλ κφλν ξηδνζπαζηηθφηεξε έθθξαζε αιιά πξνηθίδνληαη κε πξαγκαηηθφηεηα ηδηάδνπζα κφλν ζ' απηήλ. ΋,ηη ίζσο κέρξη ηφηε είρε πλεπκαηηθή ζεκαζία κφλν γηα ηνπο ιίγνπο ηψξα αθνξνχζε ηνλ θαζέλα θαη φινπο. Μφλνλ ηψξα, θαηφπηλ ενξηήο, ε απψιεηα ηεο παξάδνζεο θαη ηεο ζξεζθείαο έγηλαλ πνιηηηθά ζπκβάληα πξψηεο ηάμεσο.

΋ηαλ είπα πσο δελ επηζπκψ λα ζπδεηήζσ ηελ «απζεληία ελ γέλεη», αιιά κφλν ηελ εηδηθφηεξε έλλνηα ηεο απζεληίαο πνπ δέζπνζε ζηελ ηζηνξία καο, ήζεια λα ππαηληρζψ θάπνηεο δηαθξίζεηο ηηο νπνίεο ππνρξενχκεζα λα απνξξίςνπκε-φηαλ κηιάκε γεληθά γηα ηελ θξίζε ηεο επνρήο καο θαη πνπ ίζσο κπνξέζσ λα ηηο εμεγήζσ επθνιφηεξα κε φξνπο ησλ ζπλαθψλ ελλνηψλ ηεο παξάδνζεο θαη ηεο ζξεζθείαο. Έηζη ε αλαληίξξεηε απψιεηα ηεο παξάδνζεο ζην κνληέξλν θφζκν δηφινπ δελ ζπλεπάγεηαη κηα απψιεηα ηνπ παξειζφληνο, θαζ' φζνλ παξάδνζε θαη παξειζφλ δελ είλαη ην ίδην, φπσο νη πηζηνί ηεο παξάδνζεο απφ ηε κία πιεπξά θαη νη πηζηνί ηεο πξνφδνπ απφ ηελ άιιε ζα ήζειαλ λα καο θάλνπλ λα πηζηέςνπκε — γηα ηελ ίδηα έρεη. ειάρηζηε δηαθνξά φηη νη πξψηνη νηθηίξνπλ απηή ηελ θαηάζηαζε πξαγκάησλ ελψ νη δεχηεξνη ηελ επηδνθηκάδνπλ ζην έπαθξν. Με ηελ απψιεηα ηεο παξάδνζεο ράζακε ην λήκα πνπ καο νδεγνχζε κε αζθάιεηα κέζα ζηηο αραλείο επηθξάηεηεο ηνπ παξειζφληνο, αιιά απηφ ην λήκα ήηαλ επίζεο ε αιπζίδα πνπ δέζκεπε θάζε δηάδνρε γεληά κε κηα πξνθαζνξηζκέλε άπνςε ηνπ παξειζφληνο. Θα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρηεί φηη κφλν ηψξα ην παξειζφλ ζα αλνηρηεί ζε εκάο κε απξνζδφθεηε θξεζθάδα θαη ζα καο πεη πξάγκαηα πνπ θαλείο κέρξη ζήκεξα δελ είρε απηηά λα η' αθνχζεη. Αλακθίβνια φκσο ρσξίο ην αζθαιέο θαηαθχγην ηεο παξάδνζεο —θαη απηή ε αζθάιεηα ράζεθε αξθεηέο εθαηνληάδεο ρξφληα πξηλ— ε δηάζηαζε ηνπ παξειζφληνο θαζφινπ βξίζθεηαη επίζεο ζε θίλδπλν. Κηλδπλεχνπκε λα ιεζκνλήζνπκε, θαη κηα ηέηνηα ιήζε —αξθεηά δηαθνξεηηθή απφ ηα πεξηερφκελα θαζαπηά πνπ κπνξεί λα ραζνχλ— ζα ζήκαηλε, φηη, κηιψληαο αλζξψπηλα, ζα ζηεξνχκαζηαλ απφ κηα δηάζηαζε, ηε δηάζηαζε ηνπ βάζνπο ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. Γηαηί κλήκε θαη βάζνο είλαη ηαπηφζεκα, ή κάιινλ, ην βάζνο δελ κπνξεί λα ζπιιεθζεί απφ ηνλ άλζξσπν παξά κέζσ ηεο αλάκλεζεο. Πξφθεηηαη γηα θάηη αλάινγν κε ηελ απψιεηα ηεο ζξεζθείαο. Απφ ηελ επνρή ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ θξηηηθηζκνχ ησλ ζξεζθεπηηθψλ δνμαζηψλ θαηά ηνλ δέθαην-έβδνκν θαη ην δέθαην-φγδνν αηψλα, ε ακθηβνιία γηα ηηο ζξεζθεπηηθέο αιήζεηεο παξέκεηλε ραξαθηεξηζηηθή ηεο κνληέξλαο επνρήο, θη απηφ αιεζεχεη ηφζν γηα ηνπο πηζηνχο φζν θαη γηα ηνπο άπηζηνπο. Μεηά ηνλ Pascal θαη, αθφκε νμχηεξα, κεηά ηνλ

Kierkegaard, ε ακθηβνιία δηνρεηεχηεθε κέζα ζηελ πίζηε, θαη ν κνληέξλνο πηζηφο πξέπεη ζπλερψο λα θξνπξεί ηα πηζηεχσ ηνπ ελάληηα ζηηο ακθηβνιίεο· φρη ε ρξηζηηαληθή πίζηε ζαλ ηέηνηα, αιιά ν ρξηζηηαληζκφο (θαη ν ηνπδατζκφο, θπζηθά) θαηαδπλαζηεχεηαη ζηε κνληέξλα επνρή απφ παξάδνμα θαη παξαινγηζκνχο. Καη νηηδήπνηε άιιν ίζσο λα 'λαη ηθαλφ λα επηβηψλεη ηνπ παξαινγηζκνχ —ε θηινζνθία ίζσο λα κπνξεί— ε ζξεζθεία φκσο ζίγνπξα φρη. Ωζηφζν, ε απψιεηα ηεο πίζηεο ζηα δφγκαηα ηεο επίζεκεο ζξεζθείαο δελ ππνδειψλεη θαη' αλάγθε ηελ απψιεηα ή έζησ ηελ θξίζε ηεο πίζηεο, γηαηί ζξεζθεία θαη πίζηε, ή δνμαζία θαη πίζηε δελ είλαη κε θαλέλα ηξφπν ηαπηφζεκα. Μφλν ε δνμαζία αιιά φρη θαη ε πίζηε, έρεη κηα εγγελή ζπλάθεηα κε ηελ ακθηβνιία θαη εθηίζεηαη ζπλερψο ζ' απηή. Αιιά πνηνο κπνξεί λα αξλεζεί φηη αθφκε θαη ε πίζηε, πνπ γηα ηφζνπο αηψλεο πξνζηαηεπφηαλ απφ ηε ζξεζθεία, ηηο πεπνηζήζεηο θαη ηα δφγκαηα ηεο, θηλδπλεχεη ζνβαξά εμ αηηίαο φζσλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη θξίζε ηεο επίζεκεο θαη κφλν ζξεζθείαο; Κάπνηεο αλάινγεο επηθπιάμεηο κνπ θαίλνληαη απαξαίηεηεο φζνλ αθνξά ηε κνληέξλα απψιεηα ηεο απζεληίαο. Η απζεληία, ζηεξίδνληαο ηε ζεκειίσζε ηεο ζην ζηαζεξφ αγθσλάξη ηνπ παξειζφληνο, έδσζε ζηνλ θφζκν ηε δηάξθεηα θαη ηελ αλζεθηηθφηεηα πνπ ηα αλζξψπηλα φληα έρνπλ αλάγθε αθξηβψο επεηδή είλαη ζλεηά — ηα πην αζηαζή θαη αζήκαληα φληα πνπ μέξνπκε. Η απψιεηα ηεο είλαη ηζνδχλακε κε ηελ απψιεηα ηνπ βάζξνπ ηνπ θφζκνπ, ν νπνίνο έθηνηε πξάγκαηη άξρηζε λα κεηαηνπίδεηαη, λα κεηαβάιιεηαη θαη λα κεηαζρεκαηίδεηαη κε κηα ζπλερψο απμαλφκελε ηαρχηεηα απφ ην έλα ζρήκα ζην άιιν, σζάλ λα δνχζακε θαη λα αγσληδφκαζηαλ, ζε έλα πξσηετθφ ζχκπαλ φπνπ ην θάζε ηη κπνξεί αλά πάζα ζηηγκή λα γίλεη νηηδήπνηε άιιν. Η απψιεηα φκσο ηεο θνζκηθήο δηάξθεηαο θαη αλζεθηηθφηεηαο —πνπ πνιηηηθά ηαπηίδεηαη κε ηελ απψιεηα ηεο απζεληίαο— δελ ζπλεπάγεηαη, ηνπιάρηζηνλ αλαγθαζηηθά, ηελ απψιεηα ηεο αλζξψπηλεο ηθαλφηεηαο γηα νηθνδφκεζε, δηαθχιαμε θαη κέξηκλα ελφο θφζκνπ πνπ λα κπνξεί λα εμαζθαιίζεη ηελ επηβίσζε καο θαη λα παξακείλεη έλαο ηφπνο θαηάιιεινο λα δήζνπλ νη επεξρφκελεο γεληέο. ΔΙΝΑΙ ΠΡΟΦΑΝΔ΢ ΟΣΙ απηνί νη ζπιινγηζκνί θαη νη πεξηγξαθέο ζηεξίδνληαη ζηε βεβαηφηεηα πσο είλαη ζεκαληηθφ λα θάλνπκε

δηαθξίζεηο. Ο ηνληζκφο απηήο ηεο βεβαηφηεηαο κνηάδεη κε άρξεζηε θνηλνηνπία εάλ ιάβνπκε ππ' φςε ην γεγνλφο φηη, ηνπιάρηζηνλ απ' φζν μέξσ, θαλέλαο δελ ραξαθηήξηζε αθφκε αλνηρηά ηηο δηαθξίζεηο ζαλ αλνεζίεο. ΢ηηο πεξηζζφηεξεο, ελ ηνχηνηο, ζπδεηήζεηο κεηαμχ πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ ππάξρεη κηα ζησπεξή ζπκθσλία πσο κπνξνχκε λα αγλνήζνπκε ηηο δηαθξίζεηο θαη λα ζηεξηρηνχκε ζηελ ππφζεζε φηη θάζε ηη κπνξεί ηειηθά λα νλνκαζηεί κε νπνηνδήπνηε φλνκα ελψ νη δηαθξίζεηο έρνπλ λφεκα κφλν εθ' φζνλ ν θαζέλαο καο έρεη ην δηθαίσκα λα «νξίδεη ηνπο φξνπο ηνπ». Ωζηφζν, ην παξάδνμν ηνχην δηθαίσκα ην νπνίν παξαδερφκαζηε φηαλ αζρνινχκαζηε κε ζνβαξά δεηήκαηα —ζαλ λα ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηαπηφζεκν κε ην δηθαίσκα πξνζσπηθήο γλψκεο — δελ δείρλεη ήδε φηη φξνη φπσο «ηπξαλλία», «απζεληία», «νινθιεξσηηζκφο» έραζαλ απιά ην θνηλφ λφεκα ηνπο ή φηη ζηακαηήζακε λα δνχκε ζε έλαλ θνηλφ θφζκν φπνπ νη ιέμεηο νη νπνίεο είλαη γηα φινπο θνηλέο θαηέρνπλ έλα αδηακθηζβήηεην λφεκα θη έηζη θαζψο δελ θαηαδηθαζηήθακε λα δνχκε θπξηνιεθηηθά ζε έλαλ εληειψο άλεπ λνήκαηνο θφζκν, παξαρσξνχκε ν έλαο ζηνλ άιιν ην δηθαίσκα λα απνζπξφκαζηε ζηνπο δηθνχο καο θφζκνπο λνήκαηνο θαη ην κφλν πνπ απαηηνχκε είλαη ν θαζέλαο μερσξηζηά λα παξακέλεη ζπλεπήο ζηε δηθή ηνπ ηδησηηθή νξνινγία; Δάλ, ππ' απηέο ηηο ζπλζήθεο, εμαθνινπζνχκε λα πηζηεχνπκε πσο αθφκε θαηαλννχκε ν έλαο ηνλ άιιν, δελ ελλννχκε ηελ ηαπηφρξνλε θαηαλφεζε ελφο θνηλνχ ζε φινπο καο θφζκνπ, αιιά ηελ θαηαλφεζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο θαη ηνπ ζπιινγηζκνχ, ηεο επηρεηξεκαηνινγηθήο δηαδηθαζίαο ζηελ θαζαξή ηεο ηππηθφηεηα. ΋πσο θη αλ έρνπλ ηα πξάγκαηα, ε αμησκαηηθή ππφζεζε φηη νη δηαθξίζεηο δελ έρνπλ ζεκαζία ή, νξζφηεξα, φηη ζην θνηλσληθφπνιηηηθφ-ηζηνξηθφ πεδίν, δειαδή ζηε ζθαίξα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ, ηα πξάγκαηα δελ θαηέρνπλ απηή ηε δηαθξηηφηεηα πνπ ε παξαδνζηαθή κεηαθπζηθή ζπλήζηδε λα νλνκάδεη «εηεξφηεηα» ηνπο (alteritas) έγηλε ην γλψξηζκα πνιιψλ ζπνπδαίσλ ζεσξηψλ ζηηο θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη ηζηνξηθέο επηζηήκεο. Αλάκεζα ζ' απηέο, δχν κνπ θαίλεηαη πσο ρξεηάδνληαη ηδηαίηεξε κλεία γηαηί ζίγνπλ ην ππφ ζπδήηεζε ζέκα θαηά έλα ηδηαίηεξα ελδεηθηηθφ ηξφπν.

Η πξψηε αθνξά ηηο κεζφδνπο ησλ θηιειεχζεξσλ θαη ζπληεξεηηθψλ ζπγγξαθέσλ πνπ, απφ ην δέθαην-έλαην αηψλα θαηαπηάζηεθαλ κε ην πξφβιεκα ηεο απζεληίαο θαη, θαηά ζπλέπεηα, κε ην ζρεηηθφ πξφβιεκα ηεο ειεπζεξίαο ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα. ΢ε γεληθέο γξακκέο, έλα αξθεηά ηππηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θηιειεχζεξσλ ζεσξηψλ είλαη λα μεθηλνχλ απφ ην αμίσκα πσο «ε ζηαζεξή πξφνδνο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο νξγαλσκέλεο θαη εμαζθαιηζκέλεο ειεπζεξίαο είλαη ην ραξαθηεξηζηηθφ γεγνλφο ηεο κνληέξλαο ηζηνξίαο»1 θαη λα ζεσξνχλ ηελ παξέθθιηζε απφ απηή ηελ πνξεία σο αληηδξαζηηθή δηαδηθαζία πνπ νδεγεί ζηελ αληίζεηε θαηεχζπλζε. Παξαβιέπνπλ έηζη ηηο δηαθνξέο αξρήο αλάκεζα ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ζηα απηαξρηθά θαζεζηψηα, ζηελ θαηάξγεζε ηεο πνιηηηθήο ειεπζεξίαο ζηηο ηπξαλλίεο θαη ζηηο δηθηαηνξίεο θαη ζηνλ νιηθφ πεξηνξηζκφ ηεο απζνξκεζίαο θαζαπηήλ δειαδή ηεο γεληθφηεξεο θαη ζηνηρεησδέζηεξεο εθδήισζεο ηεο αλζξψπηλεο ειεπζεξίαο, πξνο ηελ νπνία θαηαηείλνπλ κφλν ηα νινθιεξσηηθά θαζεζηψηα δηακέζνπ ησλ πνηθίισλ κεζφδσλ ηνπο εμάξηεζεο. Ο θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο επεηδή αζρνιείηαη κε ηελ ηζηνξία θαη ηελ πξφνδν ηεο ειεπζεξίαο παξά κε ηηο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο, βιέπεη εδψ κφλν δηαβαζκίζεηο θαη παξαβιέπεη φηη κηα απηαξρηθή θπβέξλεζε, δεζκεπκέλε λα πεξηνξίζεη ηελ ειεπζεξία παξακέλεη δέζκηα ηεο ειεπζεξίαο πνπ πεξηνξίδεη αθνχ ζα έραλε ηελ ίδηα ηελ νπζία ηεο εάλ ηελ θαηαξγνχζε εληειψο, ζα κεηαβαιφηαλ δειαδή ζε ηπξαλλία. Σν ίδην αιεζεχεη γηα ηε δηάθξηζε κεηαμχ λφκηκεο θαη άλνκεο εμνπζίαο πνπ γχξσ ηεο πεξηζηξέθνληαη φιεο νη απηαξρηθέο θπβεξλήζεηο. Ο θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο έρεη ηελ ηάζε λα δίλεη κηθξή ζεκαζία ζ' απηφ εμ αηηίαο ηεο πεπνίζεζεο ηνπ φηη ε εμνπζία δηαθζείξεη θαη φηη ε ζηαζεξφηεηα ηεο πξνφδνπ απαηηεί ζηαζεξφ πεξηνξηζκφ ηεο εμνπζίαο, αλεμάξηεηα απφ ηελ πξνέιεπζε ηεο. Πίζσ απφ ηε θηιειεχζεξε ηαχηηζε ηνπ νινθιεξσηηζκνχ κε ηνλ απηαξρηζκφ θαη ηε ζπλαθφινπζε ηάζε λα δηαβιέπνληαη «νινθιεξσηηθέο» ξνπέο ζε θάζε απηαξρηθφ πεξηνξηζκφ ηεο ειεπζεξίαο, βξίζθεηαη κηα παιαηφηεξε ζχγρπζε ηεο απζεληίαο κε ηελ ηπξαλλία, θαη ηεο λφκηκεο εμνπζίαο κε ηε βία. Η δηαθνξά κεηαμχ ηπξαλλίαο θαη απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο ήηαλ πάληνηε φηη ν

ηχξαλλνο θπβεξλά ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ ζέιεζε θαη ζπκθέξνλ, ελψ αθφκε θαη ε πην δξαθφληεηα απηαξρηθή θπβέξλεζε δεζκεχεηαη απφ λφκνπο. Οη πξάμεηο ηεο ειέγρνληαη απφ έλαλ θψδηθα ν νπνίνο είηε δελ δεκηνπξγήζεθε απφ άλζξσπν θαζφινπ, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ λφκνπ ηεο θχζεο ή ησλ Δληνιψλ ηνπ Θενχ ή ησλ πιαησληθψλ ηδεψλ, ή ελ πάζε πεξηπηψζεη δελ είλαη δεκηνχξγεκα φζσλ βξίζθνληαη πξαγκαηηθά ζηελ εμνπζία. Η πεγή ηεο απζεληίαο ζηελ απηαξρηθή δηαθπβέξλεζε είλαη πάληα κηα ηζρχο εμσηεξηθή θαη αλψηεξε απφ ηε δηθή ηεο εμνπζία· απφ ηνχηε ηελ πεγή, ηελ εμσηεξηθή ηζρχ πνπ ππεξβαίλεη ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, νη απζέληεο (authorities) αληινχλ δηαξθψο ηελ «απζεληία» ηνπο, δειαδή ηε λνκηκφηεηα ηνπο, θαη απ' απηήλ κπνξεί λα ειεγρζεί ε εμνπζία ηνπο. Οη κνληέξλνη εθπξφζσπνη ηεο απζεληίαο νη νπνίνη, αθφκε θαη ζηα ζχληνκα κεζνδηαζηήκαηα θαηά ηα νπνία δεκηνπξγείηαη επλντθφ θιίκα γηα ην λέν-ζπληεξεηηζκφ, μέξνπλ θαιά φηη κηινχλ γηα ρακέλε ππφζεζε, είλαη βέβαηα πξφζπκνη λα επηζεκάλνπλ ηε δηάθξηζε κεηαμχ απζεληίαο θαη ηπξαλλίαο. Δθεί φπνπ ν θηιειεχζεξνο ζπγγξαθέαο βιέπεη κηα νπζηαζηηθά εμαζθαιηζκέλε πξφνδν πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ειεπζεξίαο, ε νπνία δηαθφπηεηαη κφλν πξνζσξηλά, απφ θάπνηεο ζθνηεηλέο δπλάκεηο ηνπ παξειζφληνο, ν ζπληεξεηηθφο βιέπεη κηα δηαδηθαζία θαηαζηξνθήο πνπ μεθίλεζε κε ηε θζνξά ηεο απζεληίαο θη έηζη ε ειεπζεξία, αθνχ ράζεθαλ φζνη πεξηνξηζκνί πξνζηάηεπαλ ηα ζχλνξα ηεο, απέκεηλε αβνήζεηε, αλππεξάζπηζηε θαη θαηαδηθαζκέλε λα θαηαζηξαθεί. (Γελ είλαη δηφινπ έληηκν λα ιέγεηαη φηη κφλν ε θηιειεχζεξε πνιηηηθή ζθέςε έρεη γηα πξσηαξρηθφ κέιεκα ηεο ηελ ειεπζεξία· ζηελ ηζηνξία καο δελ ππάξρεη ζρεδφλ θακκία ζρνιή πνιηηηθήο ζθέςεο πνπ λα κελ επηθεληξψλεηαη ζηελ ηδέα ηεο ειεπζεξίαο κνινλφηη ε έλλνηα ηεο κπνξεί λα παξαιιάδεη ζε δηαθνξεηηθνχο ζπγγξαθείο θαη ζε δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο πεξηζηάζεηο. Η κφλε εμαίξεζε απφ θάζε ινγηθφ επαθφινπζν απηήο ηεο δηαπίζησζεο κνπ θαίλεηαη φηη είλαη ε πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ Thomas Hobbes, ν νπνίνο, θπζηθά, θάζε άιιν παξά ζπληεξεηηθφο ήηαλ). Η ηπξαλλία θαη ν νινθιεξσηηζκφο ηαπηίδνληαη γηα κηα αθφκα θνξά, αλ θαη ηψξα ε νινθιεξσηηθή δηαθπβέξλεζε, εάλ δελ ηαπηίδεηαη άκεζα κε ηε δεκνθξαηία, ζεσξείηαη σο ην ζρεδφλ αλαπφθεπθην απνηέιεζκα ηεο, δειαδή ην απνηέιεζκα ηεο

εμαθάληζεο φισλ ησλ παξαδνζηαθά παξαδεδεγκέλσλ απζεληηψλ. Ωζηφζν νη δηαθνξέο κεηαμχ ηπξαλλίαο θαη δηθηαηνξίαο απφ ηε κία πιεπξά θαη νινθιεξσηηθήο θπξηαξρίαο απφ ηελ άιιε, δελ είλαη ιηγφηεξν επδηάθξηηεο απφ εθείλεο κεηαμχ απηαξρηζκνχ θαη νινθιεξσηηζκνχ. Οη δνκηθέο απηέο δηαθνξέο θαλεξψλνληαη ηε ζηηγκή πνπ εγθαηαιείπνπκε ηηο γεληθέο ζεσξίεο θαη ζπγθεληξψλνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην κεραληζκφ εμνπζίαο, ηηο ηερληθέο κνξθέο δηνίθεζεο θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο. Γηα ζπληνκία, ζα κπνξνχζακε λα ζπλνςίζνπκε ηηο ηερληθν-δνκηθέο δηαθνξέο κεηαμχ απηαξρηθήο, ηπξαλληθήο θαη νινθιεξσηηθήο δηαθπβέξλεζεο ζηελ εηθφλα ηξηψλ δηαθνξεηηθψλ αληηπξνζσπεπηηθψλ κνληέισλ. Ωο εηθφλα απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο πξνηείλσ έλα αξθεηά γλσζηφ ζρήκα ζηελ παξαδνζηαθή πνιηηηθή ζθέςε, ην ζρήκα ηεο ππξακίδαο. Η ππξακίδα είλαη πξάγκαηη ηδηαίηεξα ηαηξηαζηή εηθφλα γηα κηα θπβεξλεηηθή δνκή κε ηελ πεγή ηεο απζεληίαο ηεο λα βξίζθεηαη εθηφο απηήο, αιιά κε ηελ έδξα ηεο εμνπζίαο λα βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή, απ' φπνπ απζεληία θαη εμνπζία δηεηζδχνπλ βαζκηαία ζηε βάζε, έηζη ψζηε θάζε επάιιειε ζηηβάδα λα θαηέρεη θάπνηα απζεληία, ιηγφηεξε φκσο απφ ηελ αθξηβψο απνπάλσ, θαη φπνπ, αθξηβψο εμ αηηίαο απηήο ηεο πξνζεθηηθήο δηαδηθαζίαο δηχζηζεο, φιεο νη ζηηβάδεο απφ ηελ θνξπθή έσο ηε βάζε φρη κφλν νινθιεξψλνληαη ζηαζεξά κέζα ζην φιν αιιά αιιεινζπζρεηίδνληαη ζαλ ζπγθιίλνπζεο αθηίλεο πνπ θνηλή εζηία ηνπο είλαη ε θνξπθή ηεο ππξακίδαο θαζψο θαη ε ππεξβαηηθή πεγή ηεο απζεληίαο επάλσ απ' απηή. Δίλαη αιήζεηα φηη ηνχηε ε εηθφλα κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί κφλν γηα ην ρξηζηηαληθφ ηχπν απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο φπσο αλαπηχρζεθε κέζσ θαη θάησ απφ ηε ζηαζεξή επηξξνή ηεο Δθθιεζίαο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζαίσλα, φηαλ ην θέληξν ππεξάλσ θαη πέξαλ ηεο γήηλεο ππξακίδαο παξείρε ην αλαγθαίν ζεκείν αλαθνξάο γηα ην ρξηζηηαληθφ ηχπν ηζφηεηαο, θαζψο θαη ηελ απζηεξή ηεξαξρηθή δνκή δσήο επί ηεο γεο. Η ξσκατθή αληίιεςε ηεο πνιηηηθήο απζεληίαο, κε .ηελ πεγή ηεο απζεληίαο λα ηνπνζεηείηαη απνθιεηζηηθά ζην παξειζφλ, ζηε ζεκειίσζε ηεο Ρψκεο θαη ην κεγαιείν ησλ πξνγφλσλ, νδεγεί ζε ζεζκηθέο δνκέο πνπ ην ζρήκα

ηνπο απαηηεί έλα δηαθνξεηηθφ είδνο εηθφλαο — γηα ηελ νπνία ζα κηιήζνπκε αξγφηεξα. ΢ε θάζε πεξίπησζε, κηα απηαξρηθή κνξθή δηαθπβέξλεζεο κε ηελ ηεξαξρηθή δνκή ηεο είλαη ε ιηγφηεξν εμηζσηηθή απ' φιεο ηηο άιιεο κνξθέο· ελζσκαηψλεη αληζφηεηα θαη δηάθξηζε σο πιήξσο απνδεθηέο αξρέο ηεο. ΋ιεο νη πνιηηηθέο ζεσξίεο πνπ αθνξνχλ ηελ ηπξαλλία ζπκθσλνχλ φηη αλήθεη θαζ' νινθιεξίαλ ζηηο .εμηζσηηθέο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο· ν ηχξαλλνο είλαη ν άξρνληαο πνπ άξρεη σο έλαο ελαληίνλ φισλ, θαη ην «φιν» ην νπνίν θαηαπηέδεη είλαη φιν ίζσλ, δειαδή ηζφηηκα αλίζρπξσλ. Δάλ εκκείλνπκε ζηελ εηθφλα ηεο ππξακίδαο, ηφηε φιεο νη ελδηάκεζεο ζηηβάδεο κεηαμχ θνξπθήο θαη βάζεο ζα έκνηαδαλ θαηεζηξακκέλεο κ' απνηέιεζκα ε θνξπθή λα κέλεη αησξνχκελε, ππνζηεξηδφκελε κφλν απφ ηηο πεξηβφεηεο μηθνιφγρεο, πάλσ απφ κηα κάδα πξνζεθηηθά απνκνλσκέλσλ, δηαιπκέλσλ θαη παληειψο ηζφηηκσλ αηφκσλ. Η θιαζηθή πνιηηηθή ζεσξία ζπλήζηδε λα απνθιείεη νιφηεια ηνλ ηχξαλλν απφ ην αλζξψπηλν είδνο, νλνκάδνληαο ηνλ «ιχθν κε αλζξψπηλε κνξθή» (Πιάησλ), επεηδή ήηαλ ηνπνζεηεκέλνο ζηε ζέζε ηνπ ελφο ελαληίνλ φισλ, δηαρσξίδνληαο έηζη μεθάζαξα ηελ αξρή ηνπ, αξρή ηνπ ελφο πνπ ν Πιάησλ νλνκάδεη αθφκα αδηαθφξηζηα κνλαξρία ή ηπξαλλία, απφ ηηο δηάθνξεο κνξθέο βαζηιείαο. ΢ε αληηδηαζηνιή κε ηα ηπξαλληθά θαη ηα απηαξρηθά θαζεζηψηα, κνπ θαίλεηαη φηη ε αθξηβήο εηθφλα θάπνηαο νινθιεξσηηθήο αξρήο θαη νξγάλσζεο είλαη ε δνκή ηνπ θξεκκπδηνχ, ζην θέληξν ηνπ νπνίνπ, ζε έλα είδνο θελνχ δηαζηήκαηνο, εληνπίδεηαη ν εγέηεο· φ,ηη θάλεη —είηε νινθιεξψλεη ην πνιηηηθφ ζψκα φπσο ζε κηα απηαξρηθή ηεξαξρία, είηε θαηαπηέδεη ηνπο ππεθφνπο ηνπ ζαλ ηχξαλλνο— ην θάλεη απφ κέζα θαη φρη απ' έμσ ή απφ επάλσ. ΋ια ηα εμαηξεηηθά πνιχκνξθα κέξε ηνπ θηλήκαηνο: νη κεησπηθέο νξγαλψζεηο, νη δηάθνξεο επαγγεικαηηθέο ελψζεηο, ηα θνκκαηηθά κέιε, ε θνκκαηηθή γξαθεηνθξαηία, νη ζρεκαηηζκνί ειίη θαη νη αζηπλνκηθέο νκάδεο, ζρεηίδνληαη θαηά έλα ηέηνην ηξφπν ψζηε ην θαζέλα λα ζρεκαηίδεη ηελ πξφζνςε πξνο ηε κία θαηεχζπλζε θαη ην θέληξν πξνο ηελ άιιε, παίδεη δειαδή ην ξφιν ελφο θαλνληθνχ εμσηεξηθνχ θφζκνπ γηα ηε κία ζηηβάδα θαη ην ξφιν ελφο αδηάιιαθηνπ ξηδνζπαζηηζκνχ γηα ηελ

άιιε. Σν κεγάιν πιενλέθηεκα απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη φηη ην θίλεκα πξνκεζεχεη γηα ηελ θάζε κηα απφ ηηο ζηηβάδεο ηνπ, αθφκε θαη ζε ζπλζήθεο νινθιεξσηηθήο θπξηαξρίαο ηελ πιαζκαηηθή εηθφλα ελφο θαλνληθνχ θφζκνπ καδί κε ηε ζπλείδεζε φηη είλαη δηαθνξεηηθφ θαη ξηδνζπαζηηθφηεξν απ' απηφλ. Έηζη, νη ζπκπαζνχληεο ησλ κεησπηθψλ νξγαλψζεσλ, κε ηηο πεπνηζήζεηο ηνπο λα δηαθέξνπλ κφλν σο πξνο ηελ έληαζε απφ εθείλεο ησλ θνκκαηηθψλ κειψλ, πεξηβάιινπλ ην φιν θίλεκα θαη παξέρνπλ γηα ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν έλα απαηειφ πξνζσπείν θαλνληθφηεηαο κηαο θαη ηνπο ιείπεη ν θαλαηηζκφο θαη ε αθξφηεηα, ελψ, ηαπηφρξνλα, αληηπξνζσπεχνπλ ηνλ θαλνληθφ θφζκν ζην νινθιεξσηηθφ θίλεκα, ηα κέιε ηνπ νπνίνπ θαηαιήγνπλ λα πηζηεχνπλ φηη νη πεπνηζήζεηο ηνπο δηαθέξνπλ κφλν σο πξνο ην βαζκφ απφ εθείλεο ηνπ άιινπ θφζκνπ· γη' απηφ θαη δελ ζεσξνχλ αλαγθαίν λα απνθηήζνπλ επίγλσζε ηεο αβχζζνπ πνπ ρσξίδεη ηνλ θφζκν ηνπο απφ εθείλνλ πνπ πξαγκαηηθά ηνπο πεξηβάιιεη. Η δνκή ηνπ θξεκκπδηνχ θάλεη ην ζχζηεκα νξγαλσηηθά αδηαπέξαζην απφ ηα γεγνλφηα ηνπ πξαγκαηηθνχ θφζκνπ.2 Δλψ, σζηφζν, ηφζν ν θηιειεπζεξηζκφο φζν θαη ν ζπληεξεηηζκφο καο εγθαηαιείπνπλ ηε ζηηγκή θαηά ηελ νπνία πξνζπαζνχκε λα εθαξκφζνπκε ηηο ζεσξίεο ηνπο ζηηο ππαξθηέο πνιηηηθέο κνξθέο θαη ζεζκνχο, δχζθνια κπνξεί λα ακθηζβεηεζεί πσο νη γεληθνί ηζρπξηζκνί ηνπο εκπεξηέρνπλ πςειφ βαζκφ αιεζνθάλεηαο. Δίδακε φηη ν θηιειεπζεξηζκφο δηαβιέπεη κηα δηαδηθαζία θζίλνπζαο ειεπζεξίαο θαη ν ζπληεξεηηζκφο κηα δηαδηθαζία θζίλνπζαο απζεληίαο· θαη νη δπν νλνκάδνπλ ην αλακελφκελν ηειηθφ απνηέιεζκα νινθιεξσηηζκφ θαη βιέπνπλ, είηε ζηε κία είηε ζηελ άιιε πεξίπησζε, ηελ παξνπζία νινθιεξσηηθψλ ηάζεσλ. Αλακθίβνια θαη νη δχν κπνξνχλ λα παξνπζηάζνπλ εμαίξεηε ηεθκεξίσζε ησλ πνξηζκάησλ ηνπο. Πνηνο ζα αξληφηαλ ηηο ζνβαξέο απεηιέο γηα ηελ ειεπζεξία απφ φιεο ηηο παξαηάμεηο ήδε απφ ηελ αξρή ηνπ αηψλα θαη ηελ αλνδηθή πνξεία φισλ ησλ εηδψλ ηπξαλλίαο, ηνπιάρηζηνλ κε ην ηέινο ηνπ πξψηνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ; Πνηνο κπνξεί λα αξλεζεί φηη ε εμαθάληζε, απφ ηε κία πιεπξά, φισλ ησλ

πξαθηηθά θαηεζηεκέλσλ απζεληηψλ, ππήξμε έλα απφ ηα ζεακαηηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κνληέξλνπ θφζκνπ; Φαίλεηαη ζαλ λα κε ρξεηάδεηαη ηίπνηε άιιν παξά λα ξίμεη θάπνηνο ην βιέκκα ηνπ ζε έλα απφ ηα δχν απηά θαηλφκελα γηα λα δηθαηψζεη κηα ζεσξία ηεο πξνφδνπ ή κηα ζεσξία ηεο θαηαζηξνθήο ζχκθσλα κε ην γνχζην ηνπ ή, φπσο ιέγεηαη, ζχκθσλα κε ηε δηθή ηνπ «θιίκαθα αμηψλ». Δάλ ξίμνπκε κηα ακεξφιεπηε καηηά ζηηο αιιεινζπγθξνπφκελεο δειψζεηο ζπληεξεηηθψλ θαη θηιειεπζέξσλ, κπνξνχκε εχθνια λα δηαπηζηψζνπκε πσο ε αιήζεηα κνηξάδεηαη ηζνκεξψο αλακεηαμχ ηνπο θαη φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζην κνληέξλν θφζκν, βξηζθφκαζηε αληηκέησπνη κε ηαπηφρξνλε ππνρψξεζε ηφζν ηεο ειεπζεξίαο φζν θαη ηεο απζεληίαο. ΢ην βαζκφ πνπ καο ελδηαθέξνπλ απηέο νη δηαδηθαζίεο, θάπνηνο ζα κπνξνχζε λα πεη φηη νη πνιπάξηζκεο ηαιαληεχζεηο ηεο θνηλήο γλψκεο, ε νπνία εδψ θαη πεξηζζφηεξν απφ εθαηφλ πελήληα ρξφληα αησξήζεθε θαηά ηαθηά δηαζηήκαηα απφ ην έλα άθξν ζην άιιν, απφ κηα θηιειεχζεξε δηάζεζε ζε ζπληεξεηηθή θαη μαλά πίζσ ζε πεξηζζφηεξν θηιειεχζεξε, επηρεηξψληαο άιινηε λα επαλαβεβαηψζεη ηελ απζεληία θαη άιινηε λα επαλαβεβαηψζεη ηελ ειεπζεξία, είραλ ζαλ κνλαδηθφ απνηέιεζκα ηελ πεξαηηέξσ ππνλφκεπζε θαη ησλ δχν, ζπγρένληαο ηα ζέκαηα, ζνιψλνληαο ηηο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο κεηαμχ απζεληίαο θη ειεπζεξίαο, θαη θαηαζηξέθνληαο ηειηθά ην πνιηηηθφ λφεκα θαη ησλ δχν. Σφζν ν θηιειεπζεξηζκφο φζν θαη ν ζπληεξεηηζκφο γελλήζεθαλ κέζα ζην θιίκα κηαο ζθφδξα ηαιαληεπφκελεο θνηλήο γλψκεο θαη είλαη αιιειέλδεηνη φρη κφλν γηαηί ν έλαο ζα έραλε ηελ ίδηα ηελ ππφζηαζε ηνπ ρσξίο ηελ παξνπζία ηνπ αληηπάινπ ηνπ ζην πεδίν ηεο ζεσξίαο θαη ηεο ηδενινγίαο, αιιά γηαηί θαη νη δχν ελδηαθέξνληαη πξσηαξρηθά γηα ηελ παιηλφξζσζε, παιηλνξζψλνληαο είηε ηελ ειεπζεξία ή ηελ απζεληία, ή ηελ αλακεηαμχ ηνπο ζρέζε, ζηελ παξαδνζηαθή ηεο ζέζε. Μ' απηή ηελ έλλνηα πξφθεηηαη γηα ηηο δπν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο, αθξηβψο φπσο νη ηδενινγίεο ηνπο ηεο πξνφδνπ-ήθαηαζηξνθήο αληηζηνηρνχλ ζηηο δπν δπλαηέο θαηεπζχλζεηο ηεο ηζηνξηθήο δηαδηθαζίαο θαζ' εαπηήλ εάλ θάπνηνο δερηεί, φπσο θάλνπλ θαη νη δχν, φηη ππάξρεη έλα ηέηνην πξάγκα φπσο ε ηζηνξηθή

δηαδηθαζία κε πξνζδηνξηζκέλε θαηεχζπλζε θαη πξνβιέςηκν ηέινο, ηφηε πξνθαλψο απηή κπνξεί λα καο νδεγήζεη απνθιεηζηηθά ζηνλ παξάδεηζν ή ζηελ θφιαζε. Αλήθεη, εμ άιινπ, ζηελ ίδηα ηε θχζε ηεο εηθφλαο, κε ηελ νπνία ε ηζηνξία γίλεηαη ζπλήζσο αληηιεπηή, σο δηαδηθαζία ή ξεχκα ή αλάπηπμε, ην θάζε ηη πνπ ζπιιακβάλεηαη απ' απηή λα κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη ζε νηηδήπνηε άιιν, κ' απνηέιεζκα νη δηαθξίζεηο λα ράλνπλ ηε ζεκαζία ηνπο γηαηί απαξραηψλνληαη, θαηαθιχδνληαη, ζα έιεγε θαλείο, απφ ην ηζηνξηθφ ξεχκα ήδε κε ηελ εκθάληζε ηνπο. Απφ απηή ηελ έπνςε, θηιειεπζεξηζκφο θαη ζπληεξεηηζκφο παξνπζηάδνληαη σο νη πνιηηηθέο θηινζνθίεο πνπ αληαπνθξίλνληαη ζηελ θαηά πνιχ γεληθφηεξε θαη πεξηεθηηθφηεξε θηινζνθία ηεο ηζηνξίαο ηνπ δέθαηνπ έλαηνπ αηψλα. Απνηεινχλ, ζηε κνξθή θαη ζην πεξηερφκελν, ηελ πνιηηηθή έθθξαζε ηεο ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο ηνπ ηειεπηαίνπ ζηαδίνπ ηεο κνληέξλαο επνρήο. Η αληθαλφηεηα ηνπο λα δηαθξίλνπλ, δηθαηνινγεκέλε ζεσξεηηθά απφ ηηο έλλνηεο ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο δηαδηθαζίαο, ηελ πξφνδν ή ηελ θαηαζηξνθή, απνηειεί απφδεημε γηα κηα επνρή φπνπ ζπγθεθξηκέλεο έλλνηεο, ζαθψο δηαθεθξηκέλεο θαηά ηνπο πξνεγνχκελνπο αηψλεο, άξρηζαλ λα ράλνπλ ηε δηαχγεηα θαη ηελ επινγνθάλεηά ηνπο επεηδή έραζαλ ην λφεκα ηνπο ζηε δεκφζηα-πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα — ρσξίο λα έρνπλ ράζεη εληειψο θαη ηε ζεκαζία ηνπο. Η δεχηεξε θαη πην πξφζθαηε ζεσξία πνπ ακθηζβεηεί ζησπεξά ηε ζπνπδαηφηεηα ησλ δηαθξίζεσλ είλαη, εηδηθά ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ε ζρεδφλ νηθνπκεληθή ιεηηνπξγνπνίεζε φισλ ησλ ελλνηψλ θαη ηδεψλ. Δδψ, φπσο θαη ζην πξνεγνχκελν παξάδεηγκα, θηιειεπζεξηζκφο θαη ζπληεξεηηζκφο δελ δηαθέξνπλ ζηε κέζνδν, ηελ έπνςε θαη ηελ πξνζέγγηζε, αιιά κφλν ζηελ έκθαζε θαη ζηελ αμηνιφγεζε. Έλα πξφζθνξν παξάδεηγκα κπνξεί λα δνζεί απφ ηελ επξχηαηα δηαδεδνκέλε πεπνίζεζε ζηνλ ζεκεξηλφ ειεχζεξν θφζκν φηη ν θνκκνπληζκφο είλαη λέα «ζξεζθεία», παξά ηνλ νκνινγεκέλν αζετζκφ ηνπ, γηαηί ηθαλνπνηεί θνηλσληθά, ςπρνινγηθά, θαη «ζπγθηλεζηαθά» ηελ ίδηα ιεηηνπξγία πνπ ε παξαδνζηαθή ζξεζθεία πιεξνχζε θαη αθφκε πιεξνί ζηνλ ειεχζεξν θφζκν. Οη θνηλσληθέο επηζηήκεο δελ ελδηαθέξνληαη γηα ην ηη είλαη ν κπνιζεβηθηζκφο ζαλ

ηδενινγία ή ζαλ κνξθή δηαθπβέξλεζεο, νχηε γηα ην ηη ιέλε νη εθπξφζσπνη ηνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο· απηφ δελ απαζρνιεί ηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη πνιινί θνηλσληθνί επηζηήκνλεο πηζηεχνπλ φηη δελ ρξεηάδνληαη ηε κειέηε φζσλ νη ηζηνξηθέο επηζηήκεο απνθαινχλ πεγέο θαζαπηέο. Δλδηαθέξνληαη κφλν γηα ιεηηνπξγίεο θαη φ,ηη πιεξνί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κπνξεί, ζχκθσλα κ' απηή ηελ έπνςε, λα έρεη ην ίδην φλνκα. Δίλαη ζαλ λα είρα ην δηθαίσκα λα νλνκάδσ ην ηαθνχλη ηνπ παπνπηζηνχ κνπ ζθπξί εθ' φζνλ εγψ, φπσο νη πεξηζζφηεξεο γπλαίθεο, ην ρξεζηκνπνηψ γηα λα θαξθψλσ θαξθηά ζηνλ ηνίρν. Ο θαζέλαο, πξνθαλψο, αληιεί αξθεηά δηαθνξεηηθά ζπκπεξάζκαηα απφ ηέηνηνπ είδνπο εμηζψζεηο. Θα ήηαλ έηζη ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζπληεξεηηζκνχ λα επηκέλεη φηη ζε ηειεπηαία αλάιπζε έλα ηαθνχλη δελ είλαη ζθπξί, ε ρξήζε φκσο ηνπ ηαθνπληνχ σο ππνθαηάζηαηνπ ηνπ ζθπξηνχ απνδεηθλχεη φηη ηα ζθπξηά είλαη απαξαίηεηα. Με άιια ιφγηα, ζην γεγνλφο φηη ν αζετζκφο κπνξεί λα πιεξνί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κε ηε ζξεζθεία ζα βξεζεί ε θαιχηεξε απφδεημε πσο ε ζξεζθεία είλαη αλαγθαία θαη ζα πξνηείλεη ηελ επηζηξνθή ζηελ αιεζηλή ζξεζθεία σο ηε κνλαδηθή δηέμνδν γηα λα αληηκεησπηζηεί θάπνηα «αίξεζε». Σν επηρείξεκα είλαη, θπζηθά, αδχλακν· εάλ επξφθεηην κφλν γηα έλα δήηεκα ιεηηνπξγίαο θαη γηα ην πψο έλα πξάγκα ιεηηνπξγεί, ηφηε νη νπαδνί κηαο «ςεπδνχο ζξεζθείαο» έρνπλ εμ ίζνπ νξζά επηρεηξήκαηα γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ην δηθφ ηνπο ηαθνχλη, φζν εγψ γηα λα ρξεζηκνπνηήζσ ην δηθφ κνπ εθ' φζνλ νχηε θη απηφ ιεηηνπξγεί ηφζν άζρεκα. Οη θηιειεχζεξνη, αληίζεηα, ζεσξνχλ ηα ίδηα θαηλφκελα σο κηα αηπρή πεξίπησζε πξνδνζίαο ζηελ ππφζεζε ηεο εθθνζκίθεπζεο θαη πηζηεχνπλ πσο κφλν ε «αιεζηλή εθθνζκίθεπζε» κπνξεί λα καο ζεξαπεχζεη απφ ηηο νιέζξηεο πνιηηηθέο ζπλέπεηεο ηφζν ηεο ςεπδνχο φζν θαη ηεο αιεζηλήο ζξεζθείαο. Απηέο φκσο νη αιιεινζπγθξνπφκελεο ζπζηάζεηο πξνο ηελ ειεχζεξε θνηλσλία λα επηζηξέςεη ζηελ αιεζηλή ζξεζθεία θαη λα γίλεη πεξηζζφηεξν ζξήζθα, ή λα καο απαιιάμεη απφ ηελ επίζεκε ζξεζθεία (εηδηθά απφ ηνλ Ρσκατθφ Καζνιηθηζκφ κε ηηο ζπλερείο πξνθιήζεηο ηνπ πξνο ηελ εθθνζκίθεπζε) δχζθνια απνθξχπηνπλ ηε ζπκθσλία ησλ αληηπάισλ πάλσ ζ' έλα ζεκείν: πσο νηηδήπνηε πιεξνί ηε ζξεζθεπηηθή ιεηηνπξγία είλαη ζξεζθεία.

Σν ίδην επηρείξεκα ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά φζνλ αθνξά ηελ απζεληία: εάλ ε βία ηθαλνπνηεί ηελ ίδηα ιεηηνπξγία κε ηελ απζεληία —δειαδή θαζηζηά ην ιαφ ππάθνπν— ηφηε ε βία είλαη απζεληία. Δδψ μαλαβξίζθνπκε εθείλνπο πνπ ζπληζηνχλ επηζηξνθή ζηελ απζεληία γηαηί λνκίδνπλ φηη κφλν επαλαθνξά ηεο ζρέζεο εληνιή-ππαθνή κπνξεί λα δακάζεη ηα πξνβιήκαηα κηαο καδηθήο θνηλσλίαο θαζψο θη εθείλνπο νη νπνίνη πηζηεχνπλ φηη κηα καδηθή θνηλσλία κπνξεί λα απηνθπβεξλεζεί φπσο θάζε άιιν θνηλσληθφ ζψκα. Γηα κηα αθφκε θνξά θαη ηα δχν κέξε ζπκθσλνχλ ζην κφλν νπζηαζηηθφ ζεκείν: απζεληία είλαη νηηδήπνηε θάλεη ην ιαφ ππάθνπν. ΋ινη φζνη νλνκάδνπλ ηηο κνληέξλεο δηθηαηνξίεο «απηαξρηθέο» ή εθιακβάλνπλ ηνλ νινθιεξσηηζκφ σο απηαξρηθή δνκή, εμνκνηψλνπλ ζησπεξά ηε βία κε ηελ απζεληία ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θη εθείλσλ ησλ ζπληεξεηηθψλ πνπ ζεσξνχλ ηε ζχγρξνλε καο άλνδν ησλ δηθηαηνξηψλ ζαλ αλαγθαίν ππνθαηάζηαην ηεο απζεληίαο. Η νπζία ηνπ επηρεηξήκαηνο είλαη πάληα ε ίδηα: ην θάζε ηη ζπλδέεηαη κε έλα ιεηηνπξγηθφ πιαίζην θαη ε ρξήζε βίαο εθιακβάλεηαη ζαλ απφδεημε φηη θακκηά θνηλσλία δελ κπνξεί λα ππάξρεη παξά κφλν κέζα ζε απηαξρηθφ πιαίζην. Οη θίλδπλνη απφ απηέο ηηο εμνκνηψζεηο, φπσο εγψ ηνπο αληηιακβάλνκαη, δελ βξίζθνληαη κφλν ζηε ζχγρπζε ησλ πνιηηηθψλ δεηεκάησλ θαη ζηελ εμαζζέληζε ησλ δηαρσξηζηηθψλ γξακκψλ αλάκεζα ζηηο νινθιεξσηηθέο θαη ζηηο άιιεο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο. Γελ πηζηεχσ φηη ν αζετζκφο κπνξεί λα ππνθαηαζηήζεη ηε ζξεζθεία ή λα εθπιεξψζεη ηελ ίδηα ιεηηνπξγία, φπσο δελ πηζηεχσ πσο ε βία κπνξεί λα ππνθαηαζηήζεη ηελ απζεληία. Δάλ αθνινπζήζνπκε ηηο ζπζηάζεηο ησλ ζπληεξεηηθψλ, νη νπνίνη ηνχηε ηε ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα εηζαθνπζηνχλ, είκαη ζίγνπξε φηη δελ ζα δπζθνιεπηνχκε λα θαηαζθεπάζνπκε ππνθαηάζηαηα, φηη ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε βία θαη ζα ππνθξηλφκαζηε πσο απνθαηαζηήζακε ηελ απζεληία ή φηη ε επαλαλαθάιπςε ηεο ιεηηνπξγηθήο σθειηκφηεηαο ηεο ζξεζθείαο ζα δεκηνπξγήζεη έλα ππνθαηάζηαην ζξεζθείαο — ιεο θαη ν πνιηηηζκφο καο λα κελ ήηαλ ήδε αξθεηά παξαγεκηζκέλνο κε θάζε ινγήο ςεπδν-πξάγκαηα θαη αλνεζίεο.

΢ε ζχγθξηζε κε ηηο παξαπάλσ ζεσξίεο, φζεο δηαθξίζεηο έρσ πξνηείλεη κεηαμχ ηπξαλληθψλ, απηαξρηθψλ θαη νινθιεξσηηθψλ ζπζηεκάησλ είλαη αληζηνξηθέο, εάλ θάπνηνο κε ηζηνξία δελ ελλνεί ην ηζηνξηθφ δηάζηεκα εκθάληζεο ζπγθεθξηκέλσλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο σο αλαγλσξίζηκσλ νληνηήησλ, αιιά ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία κέζα ζηελ νπνία θάζε ηη κπνξεί λα κεηαβάιιεηαη ζπλερψο ζε θάηη άιιν" είλαη θαη αληηιεηηνπξγηθέο εθ' φζνλ ην πεξηερφκελν ηνπ θαηλνκέλνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πξνζδηνξηζηεί ε θχζε ηνπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ ζηελ θνηλσλία θαη φρη αληίζηξνθα. Μηιψληαο πνιηηηθά, απηέο έρνπλ ηελ ηάζε λα ζεσξνχλ δεδνκέλν φηη ζην κνληέξλν θφζκν ε απζεληία εμαθαλίζηεθε ζρεδφλ νινθιεξσηηθά, θη απηφ ηζρχεη ζηνλ ίδην βαζκφ ηφζν ζηα επνλνκαδφκελα απηαξρηθά ζπζηήκαηα φζν θαη ζηνλ ειεχζεξν θφζκν, θαη φηη ε ειεπζεξία —δειαδή, ε ειεπζεξία θίλεζεο ησλ αλζξψπηλσλ φλησλ— απεηιείηαη παληνχ, αθφκε θαη ζηηο ειεχζεξεο θνηλσλίεο, αιιά θαηαξγείηαη ξηδηθά κφλν ζηα νινθιεξσηηθά ζπζηήκαηα, θη φρη ζηηο ηπξαλλίεο θαη ηηο δηθηαηνξίεο. ΢ην θσο ηεο παξνχζαο θαηάζηαζεο πξνηείλσ λα ηεζνχλ νη επφκελεο εξσηήζεηο. Πνηεο ήηαλ νη πνιηηηθέο εκπεηξίεο πνπ αληηζηνηρνχζαλ ζηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο απ' φπνπ απηή αλαδχζεθε; Πνηα είλαη ε θχζε ηνπ δεκφζηνπ-πνιηηηθνχ θφζκνπ πνπ ζπγθξνηείηαη απφ ηελ απζεληία; Αιεζεχεη φηη ε πιαησληθή-αξηζηνηειηθή αλάιπζε πσο θάζε εχηαθηε θνηλφηεηα ζπγθξνηείηαη απφ άξρνληεο θαη αξρφκελνπο, ίζρπε πάληα πξηλ απφ ηε κνληέξλα επνρή; Ή, γηα λα ην ζέζνπκε δηαθνξεηηθά, ηη είδνπο θφζκνο έθζαζε ζην ηέινο ηνπ φηαλ ε κνληέξλα επνρή φρη κφλν ακθηζβήηεζε ηε κηα ή ηελ άιιε κνξθή απζεληίαο ζηηο δηάθνξεο ζθαίξεο δσήο αιιά θη έθαλε ηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο θαζφινπ λα ράζεη νιφηεια ηελ ηζρχ ηεο;

II Η ΑΤΘΔΝΣΙΑ, ΜΟΛΟΝΟΣΙ ΔΥΔΙ καθξά πξντζηνξία δελ πθίζηαην πάληνηε σο ν ππ' αξηζκφλ έλαο, αλ φρη ν απνθαζηζηηθφο παξάγνληαο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλνηήησλ θαη νη εκπεηξίεο ζηηο νπνίεο βαζίδεηαη απηή ε έλλνηα δελ αλεπξίζθνληαη θαη' αλάγθε ζε φια ηα πνιηηηθά ζψκαηα. Η ιέμε θαη ε έλλνηα είλαη ζηελ πξνέιεπζε

ηνπο ξσκατθέο. Οχηε ε ειιεληθή γιψζζα νχηε νη πνηθίιεο πνιηηηθέο εκπεηξίεο ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο δείρλνπλ θάπνηα επίγλσζε ηεο απζεληίαο θαη ηνπ είδνπο ηεο αξρήο πνπ ππνδεινί.3 Απηφ εθθξάδεηαη θαζαξφηεξα ζηε θηινζνθία ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε, νη νπνίνη, κε αξθεηά δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο αιιά νξκψκελνη απφ ηηο ίδηεο πνιηηηθέο εκπεηξίεο, πξνζπάζεζαλ λα εηζάγνπλ ζηε δεκφζηα δσή ηεο ειιεληθήο πφιεο θάηη ζπλαθέο κε ηελ απζεληία. Τπήξραλ δχν είδε αξρψλ ζηηο νπνίεο κπνξνχζαλ λα πξνζθχγνπλ θαη απφ ηηο νπνίεο άληιεζαλ ηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπο: ε πξψηε ηνπο ήηαλ γλσζηή απφ ηε δεκφζηα-πνιηηηθή επηθξάηεηα θαη ε άιιε απφ ηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηνπ ειιεληθνχ νίθνπ θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο. ΢ηελ πφιε, ε απφιπηε αξρή ήηαλ γλσζηή ζαλ ηπξαλλία, θαη ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ηπξάλλνπ ήηαλ πσο θπξηαξρνχζε κε ηελ θαζαξή βία, ρξεηαδφηαλ θξνπξά γηα λα πξνζηαηεχεηαη απφ ην ιαφ θαη ππνζηήξηδε πσο νη ππήθννη ηνπ έπξεπε λα θνηηάδνπλ ηηο δνπιεηέο ηνπο θαη λα αθήλνπλ ζ' απηφλ ηε θξνληίδα ηεο δεκφζηαο επηθξάηεηαο. Γηα ηελ ειιεληθή θνηλή γλψκε ην ηειεπηαίν ραξαθηεξηζηηθφ ζήκαηλε πσο (ν ηχξαλλνο) θαηέζηξεθε εληειψο ην δεκφζην ρψξν ηεο πφιεο —«κία πφιηο πνπ αλήθεη ζ' έλαλ άλζξσπν δελ είλαη πφιηο»4— θαη θαηά ζπλέπεηα ζηεξνχζε ηνπο πνιίηεο απφ εθείλε ηελ πνιηηηθή δχλακε πνπ ζεσξνχζαλ σο ηελ ίδηα ηελ νπζία ηεο ειεπζεξίαο. Μηα αθφκε πνιηηηθή εκπεηξία ππέξ ηεο αλάγθεο γηα εληνιή θαη ππαθνή ζα κπνξνχζε λα πξνζπνξηζηεί απφ ηελ εκπεηξία ησλ πνιεκηθψλ ππνζέζεσλ φπνπ ν θίλδπλνο θαη ε αλαγθαηφηεηα άκεζεο ιήςεο θη εθηέιεζεο απνθάζεσλ θάλεθε λα ζπληζηά εγγελή ιφγν γηα ηελ εγθαζίδξπζε απζεληίαο. Καλέλα σζηφζν απφ ηνχηα ηα πνιηηηθά παξαδείγκαηα δελ ήηαλ δπλαηφ λα εμππεξεηήζεη απηφ ην ζθνπφ. Ο ηχξαλλνο παξέκεηλε, ηφζν γηα ηνλ Πιάησλα, φζν θαη γηα ηνλ Αξηζηνηέιε, «ιχθνο κε αλζξψπηλε κνξθή» θαη ν ζηξαηησηηθφο δηνηθεηήο ζπλδεφηαλ εκθαλέζηαηα κε ζηηγκηαία έθηαθηε αλάγθε γηα λα κπνξεί λα ρξεζηκεχζεη σο κνληέιν ζηαζεξήο ζέζκηζεο. Δπεηδή απνπζίαδε θάπνηα ηζρπξή πνιηηηθή εκπεηξία πνπ πάλσ ηεο λα βαζίζνπλ κηα απαίηεζε απηαξρηθήο δηαθπβέξλεζεο ν Πιάησλ θαη ν Αξηζηνηέιεο, αλ θαη κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο, φθεηιαλ λα ζηεξηρηνχλ ζε παξαδείγκαηα αλζξψπηλσλ ζρέζεσλ βγαικέλα απφ

ηνλ ειιεληθφ νίθν θαη ηελ νηθνγελεηαθή δσή, φπνπ ε θεθαιή ηνπ νίθνπ άξρεη σο «δεζπφηεο» κε αδηακθηζβήηεηε θπξηφηεηα επί ησλ κειψλ ηεο νηθνγελείαο ηνπ θαη ησλ δνχισλ ηνπ νίθνπ. Ο δεζπφηεο, αληίζεηα πξνο ηνλ βαζηιέα., ν νπνίνο ππήξμε ν εγέηεο ησλ επηθεθαιήο ηνπ νίθνπ θαη σο ηέηνηνο primus inter pares, πεξηβαιιφηαλ εμ νξηζκνχ κε ηελ εμνπζία ηνπ θαηαλαγθαζκνχ. Ωζηφζν ήηαλ αθξηβψο απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ πνπ έθαλε ην δεζπφηε αθαηάιιειν γηα πνιηηηθέο επηδηψμεηο· ε εμνπζία ηνπ λα θαηαλαγθάδεη ήηαλ αζπκβίβαζηε φρη κφλν κε ηελ ειεπζεξία ησλ άιισλ αιιά θαη κε ηε δηθή ηνπ ειεπζεξία. Οπνπδήπνηε θπξηαξρνχζε ππήξρε κηα κφλν ζρέζε, εθείλε κεηαμχ θπξίνπ θαη δνχισλ. Καη ν θχξηνο, ζχκθσλα κε ηελ ειιεληθή θνηλή γλψκε (ε νπνία αθφκε ηεινχζε, πξνο δφμαλ ηεο, ελ αγλνία ηεο ρεγθειηαλήο δηαιεθηηθήο), δελ ήηαλ ειεχζεξνο φηαλ δνχζε κεηαμχ .ησλ ζθιάβσλ ηνπ· ε ειεπζεξία ηνπ ζπλίζηαην ζηελ ηθαλφηεηα λα εγθαηαιείπεη νιφηεια ηε ζθαίξα ηνπ νίθνπ θαη λα θηλείηαη κεηαμχ ησλ ίζσλ ηνπ, ειεπζέξσλ αλδξψλ. Ωο εθ ηνχηνπ, νχηε ν δεζπφηεο νχηε ν ηχξαλλνο, ν έλαο θηλνχκελνο κεηαμχ δνχισλ, ν άιινο κεηαμχ ππεθφσλ, ζα κπνξνχζε λα νλνκαζηεί ειεχζεξνο άλζξσπνο. Η απζεληία πξνυπνζέηεη πσο νη άλζξσπνη ππαθνχνπλ δηαηεξψληαο ηελ ειεπζεξία ηνπο θαη γη' απηφ ν Πιάησλ, ειπίδνληαο φηη βξήθε κηα ηέηνηνπ είδνπο ππαθνή, ζηα γεξάκαηα ηνπ, παξαρψξεζε ζηνπο λφκνπο εθείλε ηελ ηδηφηεηα πνπ ζα ηνπο έθαλε αδηακθηζβήηεηνπο θπξίαξρνπο πάλσ ζε φιε ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα. Οη άλζξσπνη ζα κπνξνχζαλ ηνπιάρηζηνλ λα έρνπλ ηελ απηαπάηε φηη είλαη ειεχζεξνη γηαηί δελ εμαξηψληαη απφ άιινπο αλζξψπνπο. Ωζηφζν ε θπξηαξρία ηνχησλ ησλ λφκσλ θαηαζθεπάζηεθε ζχκθσλα κ' έλαλ θαηαθαλψο δεζπνηηθφ παξά απηαξρηθφ ηξφπν, θη απηφ θαίλεηαη θαζαξά ζηνλ Πιάησλα ν νπνίνο κηιάεη γη' απηνχο κε φξνπο ησλ ηδησηηθψλ νηθηαθψλ ππνζέζεσλ, θαη φρη κε πνιηηηθνχο φξνπο, θαη ιέεη, παξαιιάζζνληαο πηζαλά ην πηλδαξηθφ λφκνο βαζηιεχο πάλησλ: λφκνο δεζπφηεο ησλ αξρφλησλ, νη δε άξρνληεο δνχινη ηνπ λφκνπ.5 ΢ηνλ Πιάησλα, ν δεζπνηηζκφο πνπ εθπεγάδεη απφ ηνλ νίθν, θαη ε ζπλαθφινπζε θαηαζηξνθή ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο φπσο ηελ θαηαλννχζε ε αξραηφηεηα, παξέκεηλαλ νπηνπίεο. Δίλαη φκσο ελδηαθέξνλ λα ζεκεηψζνπκε πσο φηαλ ε θαηαζηξνθή έγηλε

πξαγκαηηθφηεηα θαηά ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, ε κεηαβνιή πξσηνπαξνπζηάζηεθε κε ηε ρξήζε ηνπ φξνπ dominus ζηε δεκφζηα δηνίθεζε, ν νπνίνο ζηε Ρψκε (φπνπ ε νηθνγέλεηα ήηαλ επίζεο «νξγαλσκέλε φπσο κηα κνλαξρία»)6 είρε ην ίδην λφεκα κε ηνλ ειιεληθφ φξν «δεζπφηεο». Ο Καιηγνχιαο ήηαλ ν πξψηνο Ρσκαίνο απηνθξάηνξαο πνπ ζπλαίλεζε λα απνθαιείηαη dominus, δειαδή λα ηνπ δνζεί έλα φλνκα «ην νπνίν ν Αχγνπζηνο θαη ν Σηβέξηνο απέξξηπηαλ αθφκε ζαλ λα ήηαλ θαηάξα θαη χβξηο»,7 επεηδή αθξηβψο ππνδήισλε έλα δεζπνηηζκφ άγλσζην ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, κνινλφηη ήηαλ πάξα πνιχ γλσζηφο, ζηελ ηδησηηθή επηθξάηεηα, ζηνλ νίθν. Η πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ Αξηζηνηέιε δέζπνζε ζ' φιε ηε κεηαγελέζηεξε πνιηηηθή ζθέςε, αθφκε θαη φηαλ νη έλλνηεο ηεο εθαξκφζηεθαλ πάλσ ζε ηφζν έληνλα δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο εκπεηξίεο φπσο εθείλεο ησλ Ρσκαίσλ. Δάλ αθ' ελφο ζέινπκε λα θαηαιάβνπκε πνηεο πξαγκαηηθέο πνιηηηθέο εκπεηξίεο βξίζθνληαη πίζσ απφ ηελ έλλνηα ηεο απζεληίαο —πνπ, ηνπιάρηζηνλ ζηε ζεηηθή ηεο έπνςε, είλαη απνθιεηζηηθά ξσκατθή— θη αθ' εηέξνπ λα θαηαλνήζνπκε ηελ απζεληία φπσο νη ίδηνη νη Ρσκαίνη ηελ θαηαλννχζαλ ζεσξεηηθά θαη ηελ θαηέζηεζαλ κέξνο ηεο δπηηθήο πνιηηηθήο παξάδνζεο, νθείινπκε λα ελδηαηξίςνπκε ελ ζπληνκία ζε θείλα ηα γλσξίζκαηα ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηα νπνία επεξέαζαλ ηφζν απνθαζηζηηθά ην ζρεκαηηζκφ ηεο. Πνπζελά αιινχ ε ειιεληθή ζθέςε δελ άπηεηαη ηεο έλλνηαο ηεο απζεληίαο ηφζν ζηελά φζν ζηελ Πνιηηεία ηνπ Πιάησλα, φπνπ απηφο αληηκεηψπηζε ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο πφιεο κε κηα νπηνπηθή αξρή ηνπ Λφγνπ πξνζσπνπνηεκέλε ζην θηιφζνθν-βαζηιηά. Σν θίλεηξν γηα λα εγθαζηδξπζεί ε θπξηαξρία ηνπ Λφγνπ ζηελ επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο ήηαλ εμ νινθιήξνπ πνιηηηθφ, κνινλφηη ηα ινγηθά επαθφινπζα απφ ηελ εμέιημε ηνπ Λφγνπ ζε εξγαιείν θαηαλαγθαζκνχ επεξέαζαλ απνθαζηζηηθά φρη κφλν ηελ παξάδνζε ηεο δπηηθήο πνιηηηθήο αιιά θαη ηελ παξάδνζε ηεο δπηηθήο θηινζνθίαο. Η νιέζξηα νκνηφηεηα κεηαμχ ηνπ πιαησληθνχ θηιφζνθνπ-βαζηιηά θαη ηνπ Έιιελα ηπξάλλνπ, θαζψο θαη ε δπλεηηθή βιάβε ηνπ πνιηηηθνχ ρψξνπ, πνπ ζα ζήκαηλε ε θπξηαξρία

ηνπ, θαίλεηαη πσο αλαγλσξίζηεθαλ απφ ηνλ Αξηζηνηέιε·8 αιιά φηη απηφο ν ζπλδπαζκφο Λφγνπ θαη θπξηαξρίαο ζπλεπάγεηαη έλαλ θίλδπλν θαη γηα ηε θηινζνθία θαηαδείρηεθε απ' φζν μέξσ, κφλν ζηελ θαληηαλή αληαπάληεζε ζηνλ Πιάησλα: «Να θηινζνθνχλ νη βαζηιείο ή νη θηιφζνθνη λα γίλνπλ βαζηιείο νχηε αλακέλεηαη νχηε είλαη επηζπκεηφ, δηφηη ε θαηνρή εμνπζίαο δηαθζείξεη αλαπφθεπθηα ηελ ειεχζεξε θξίζε ηνπ ιφγνπ»9 — παξ' φιν πνπ αθφκε θη απηή ε αληαπάληεζε δελ θζάλεη ζηε ξίδα ηνπ δεηήκαηνο. Ο Πιάησλ ήζειε νη θηιφζνθνη λα γίλνπλ θπξίαξρνη ηεο πφιεο ιφγσ ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ θηινζφθνπ θαη πφιεο, ή ηεο ερζξφηεηαο ηεο πφιεο πξνο ηε θηινζνθία, πνπ πηζαλά λα ππφθσζθε γηα θάπνην δηάζηεκα πξνηνχ λα εθδεισζεί ζαλ άκεζε απεηιή γηα ηε δσή ηνπ θηινζφθνπ κε ηε δίθε θαη ην ζάλαην ηνπ ΢σθξάηε. Πνιηηηθά, ε θηινζνθία ηνπ Πιάησλα δείρλεη ηελ εμέγεξζε ηνπ θηινζφθνπ ελάληηα ζηελ πφιε. Ο θηιφζνθνο γλσζηνπνηεί ηελ αμίσζε ηνπ λα άξρεη, αιιά φρη ηφζν πξνο ράξηλ ηεο πφιεο θαη ηεο πνιηηηθήο (παξ' φιν πνπ δελ κπνξνχκε λα αξλεζνχκε παηξησηηθά θίλεηξα ζηνλ Πιάησλα θαη λα κε δηαθξίλνπκε ηε θηινζνθία ηνπ απφ εθείλε ησλ νπαδψλ ηνπ ζηελ αξραηφηεηα) φζν ράξηλ ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο αζθάιεηαο ηνπ θηινζφθνπ. Μεηά ην ζάλαην ηνπ ΢σθξάηε ν Πιάησλ άξρηζε λα ππνηηκά ηελ πεηζψ, ζεσξψληαο ηελ αλεπαξθή γηα ηελ θαζνδήγεζε ησλ αλζξψπσλ θαη λα αλαδεηά θάπνην εμαλαγθαζηηθφ δεζκφ ρσξίο ηε ρξήζε εμσηεξηθψλ κέζσλ βίαο. Δξεπλψληαο πξέπεη απφ λσξίο λ' αλαθάιπςε φηη ε αιήζεηα, δειαδή νη αιήζεηεο πνπ νλνκάδνπκε απηνλφεηεο, εμαλαγθάδνπλ ην λνπ, θη φηη απηφο ν θαηαλαγθαζκφο, αλ θαη δελ ρξεηάδεηαη βία γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθφο, είλαη ηζρπξφηεξνο απφ ηελ πεηζψ θαη ην επηρείξεκα. Η δπζθνιία κε ηνλ θαηαλαγθαζκφ δηα ηνπ Λφγνπ, είλαη φηη κφλνλ νη ιίγνη ππφθεηληαη ζ' απηφλ, θη έηζη ην πξφβιεκα πνπ πξνθχπηεη είλαη πψο λα εμαζθαιηζηεί φηη νη πνιινί, νη άλζξσπνη νη νπνίνη αθξηβψο ζηελ πνιιφηεηά ηνπο ζπλζέηνπλ ην πνιηηηθφ ζψκα, κπνξνχλ λα ππαηαρζνχλ ζηελ ίδηα αιήζεηα. Δδψ, βέβαηα, πξέπεη λα βξεζνχλ άιια κέζα θαηαλαγθαζκνχ, θη εδψ μαλά πξέπεη λα απνθεπρζεί ν θαηαλαγθαζκφο δηα ηεο βίαο εάλ δελ επηδηψθεηαη ε θαηαζηξνθή ηεο

πνιηηηθήο δσήο φπσο ηελ θαηαλννχζαλ νη Έιιελεο.10 Απηή είλαη ε θεληξηθή θαηεγνξία ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηνπ Πιάησλα θαη παξέκεηλε θαηεγνξία φισλ ησλ εγρεηξεκάησλ εγθαζίδξπζεο ηπξαλλίαο ηνπ Λφγνπ. ΢ηελ Πνιηηεία ην πξφβιεκα ιχλεηαη κέζσ ηνπ θαηαιεθηηθνχ κχζνπ ησλ ακνηβψλ θαη ηηκσξηψλ ζηε κέιινπζα δσή, κχζν ηνλ νπνίν ν ίδηνο ν Πιάησλ πξνθαλψο νχηε πίζηεπε νχηε ήζειε λα ηνλ πηζηεχνπλ νη θηιφζνθνη. ΋,ηη είλαη γηα ηνπο ιίγνπο ή ην θηιφζνθν ε αιιεγνξία ηεο ηζηνξίαο ηνπ ζπειαίνπ ζην κέζν ηεο Πνιηηείαο είλαη ν κχζνο ηνπ ’δε πξνο ην ηέινο γηα ηνπο πνιινχο, νη νπνίνη δελ είλαη αληάμηνη ηεο θηινζνθηθήο αιήζεηαο. ΢ηνπο Νφκνπο ν Πιάησλ αληηκεησπίδεη ηελ ίδηα πεξηπινθή αιιά θαη' αληίζεην ηξφπν· εδψ πξνηείλεη έλα ππνθαηάζηαην γηα ηελ πεηζψ, ηα πξννίκηα ζηνπο λφκνπο ψζηε λα εμεγεζνχλ ζηνπο πνιίηεο ε έλλνηα θαη ν ζθνπφο ηνπο.* * Ο Πιάησλ ζηνπο Νφκνπο πξνηάζζεη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο «πξννίκηα». Δπηδηψθεη έηζη ηε δηθαηνιφγεζε ησλ λνκνζεηηθψλ δηαηάμεσλ πείζνληαο ηνπο πνιίηεο ρσξίο ηε ρξήζε βίαο. Σα πξννίκηα βέβαηα δηαρσξίδνληαη απφ ηνπο λφκνπο. Δίλαη φζα ζέιεη λα πεη ν λνκνζέηεο αιιά δελ ηαηξηάδεη λα πεξηιεθζνχλ ζην θείκελν ηνπ λφκνπ: «α δε ρξή κελ απ θαη αλαγθαίνλ εηπείλ λνκνζέηελ... ελ δε ζρήκαηη λφκνπ αλαξκνζηεί ιεγφκελα» (718 Β). Ο Γηφδσξνο αλαθέξεη φηη θαη ν Υαξψλδαο, πξηλ ηνλ Πιάησλα, ζπλέζεζε πξννίκηα [ζηκ.]. ΢ηηο πξνζπάζεηεο ηνπ λα βξεη λφκηκε αξρή θαηαλαγθαζκνχ ν Πιάησλ αξρηθά επεξεάζηεθε απφ κεγάιν αξηζκφ κνληέισλ ππαξθηψλ ζρέζεσλ, φπσο εθείλεο αλάκεζα ζηνλ πνηκέλα θαη ην πνίκλην ηνπ, ηνλ ηηκνληέξε ελφο πινίνπ θαη ηνπο επηβάηεο, ηνλ γηαηξφ θαη ηνπο αζζελείο, ή ηνλ θχξην θαη ηνπο δνχινπο. ΢ε φιεο απηέο ηηο πεξηπηψζεηο είηε ε εηδηθή γλψζε εκπλέεη εκπηζηνζχλε έηζη ψζηε νχηε ηζρχο νχηε πεηζψ λα 'λαη αλαγθαίεο γηα λα επηηεπρζεί ππαθνή, ή ν άξρνληαο θαη ν αξρφκελνο αλήθνπλ ζε δχν εληειψο δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο ππάξμεσλ, πνπ ε κία είλαη επζχο εμ αξρήο ππνθείκελε ζηελ άιιε, φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ πνηκέλα θαη ηνπ πνηκλίνπ ηνπ ή ηνπ θπξίνπ θαη ησλ δνχισλ ηνπ. ΋ια απηά ηα παξαδείγκαηα ιακβάλνληαη απφ φ,ηη ήηαλ γηα ηνπο Έιιελεο ε ηδησηηθή ζθαίξα

δσήο, θαη ζπλαληψληαη ζε φινπο ηνπο κεγάινπο πνιηηηθνχο δηάινγνπο, ηελ Πνιηηεία, ηνλ Πνιηηηθφ θαη ηνπο Νφκνπο. Παξ' φια απηά είλαη θαλεξφ φηη ε ζρέζε κεηαμχ θπξίνπ θαη δνχινπ έρεη εηδηθή ζεκαζία. Ο θχξηνο, ζχκθσλα κε ην δηάινγν ζηνλ Πνιηηηθφ, γλσξίδεη ηη πξέπεη λα θάλεη θαη δίλεη ηηο εληνιέο ηνπ, ελψ ν δνχινο ηηο εθηειεί θαη ππαθνχεη, κ' απνηέιεζκα ε γλψζε πεξί ηνπ πξαθηένπ θαη ε ελεξγφο πξάμε λα γίλνληαη ρσξηζηέο θαη αιιειναπνθιεηφκελεο ιεηηνπξγίεο. ΢ηελ Πνιηηεία ζεσξνχληαη πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά δχν δηαθνξεηηθψλ ηάμεσλ αλζξψπσλ. Η επινγνθάλεηα απηψλ ησλ παξαδεηγκάησλ έγθεηηαη ζηε θπζηθή αληζφηεηα πνπ ηζρχεη κεηαμχ άξρνληα θαη αξρνκέλνπ, πνπ είλαη πεξηζζφηεξν εκθαλήο ζην παξάδεηγκα ηνπ πνηκέλα, φπνπ ν ίδηνο ν Πιάησλ ζπκπεξαίλεη εηξσληθά πσο δελ είλαη άλζξσπνο, αιιά ζεφο, φπνηνο ζα κπνξνχζε λα ζπζρεηηζζεί κε αλζξψπηλεο ππάξμεηο φπσο ζρεηίδεηαη ν πνηκέλαο κε ην πνίκλην ηνπ. Δπεηδή φκσο ν Πιάησλ απνζθνπνχζε ζηελ εγθαζίδξπζε ηεο «απζεληίαο» ηνπ θηινζφθνπ πάλσ ζηελ πφιε, αλ θη είλαη ζαθέο πσο ν ίδηνο δελ ήηαλ ηθαλνπνηεκέλνο κε ηα πξνεγνχκελα κνληέια γχξηδε ζε ηνχηα απφ θαηξνχ ζε θαηξφ, αθνχ κφλν ζε πεξηζηάζεηο έληνλεο αληζφηεηαο ε θπξηαξρία κπνξνχζε λα αζθεζεί ρσξίο ηελ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο θαη ηελ θαηνρή ησλ βίαησλ κέζσλ. Απηφ ην νπνίν αλαδεηνχζε ήηαλ κηα ζρέζε φπνπ ην εμαλαγθαζηηθφ ζηνηρείν βξίζθεηαη ζηε ζρέζε θαζαπηήλ θαη πξνεγείηαη ηεο πξαγκαηηθήο έθδνζεο εληνιψλ ν αζζελήο ππφθεηην ζηελ απζεληία ηνπ γηαηξνχ φηαλ αζζελνχζε, θαη ν δνχινο ππάγεην ζηηο εληνιέο ηνπ θπξίνπ ηνπ φηαλ γηλφηαλ δνχινο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα έρνπκε θαηά λνπ απηά ηα παξαδείγκαηα ψζηε λα αληηιεθζνχκε ηη είδνπο θαηαλαγθαζκφ πξνζδνθνχζε απφ ην Λφγν ν Πιάησλ παξαδίδνληαο ηνλ ζηα ρέξηα ηνπ θηιφζνθνπ-βαζηιηά. Δδψ, είλαη αιήζεηα, ε εμαλαγθαζηηθή ηζρχο δελ εμαξηάηαη απφ ην πξφζσπν ή ηελ αληζφηεηα θαζαπηήλ, αιιά απφ ηηο ηδέεο ηηο νπνίεο δηαβιέπεη ν θηιφζνθνο. Οη ηδέεο απηέο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο κέηξα ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο γηαηί ππεξβαίλνπλ ηε ζθαίξα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ θαηά ηνλ ίδην ηξφπν πνπ έλα κέηξν ππεξβαίλεη, είλαη εθηφο θαη πέξαλ φισλ ησλ πξαγκάησλ ησλ νπνίσλ κπνξεί λα κεηξήζεη ην κήθνο. ΢ηελ παξαβνιή ηνπ ζπειαίνπ ζηελ Πνιηηεία, ν νπξαλφο ησλ ηδεψλ εθηείλεηαη ππεξάλσ ηνπ

ζπειαίνπ ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο θαη γη' απηφ κπνξεί λα γίλεη ην θξηηήξην ηεο. Ο θηιφζνθνο φκσο πνπ εγθαηαιείπεη ην ζπήιαην γηα ηνλ θαζαξφ νπξαλφ ησλ ηδεψλ αξρηθά δελ ην θάλεη γηα λα απνθηήζεη απηά ηα κέηξα θαη λα κάζεη ηελ «ηέρλε ηεο κέηξεζεο»11 αιιά γηα λα ελαηελίζεη ηελ αιεζηλή νπζία ηνπ Δίλαη — βιέπεηλ εηο ην αιεζέζηαηνπ. Σν θαηά βάζε απηαξρηθφ ζηνηρείν ησλ ηδεψλ, δειαδή ε πνηφηεηα πνπ ηνπο επηηξέπεη λα άξρνπλ θαη λα εμαλαγθάδνπλ δελ είλαη δηφινπ ινηπφλ θάηη ην απηνλφεην. Οη ηδέεο γίλνληαη κέηξα κφλνλ αθνχ ν θηιφζνθνο αθήζεη ην θσηεηλφ νπξαλφ ησλ ηδεψλ θη επηζηξέςεη ζην ζθνηεηλφ ζπήιαην ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο. ΢' απηφ ην κέξνο ηεο δηήγεζεο ν Πιάησλ, ζίγεη ην βαζχηεξν ιφγν ηεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ θηινζφθνπ θαη πφιεο. 12 Αθεγείηαη ηελ έιιεηςε πξνζαλαηνιηζκνχ ηνπ θηινζφθνπ ζηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο, ηελ ηχθισζε πνπ πξνζβάιιεη ηα κάηηα ηνπ, ηε δχζθνιε ζέζε πνπ ηνπ θέξλεη ε αδπλακία λα κεηαδψζεη φζα είδε θαη ηνλ πξαγκαηηθφ θίλδπλν γηα ηε δσή ηνπ, πνπ πξνθχπηεη εμ αηηίαο φισλ απηψλ. ΢ηε δχζθνιε ηνχηε ζέζε ν θηιφζνθνο θαηαθεχγεη ζε φ,ηη είδε, ηηο ηδέεο, σο θξηηήξηα θαη κέηξα, θαη ηειηθά, θνβνχκελνο γηα ηε δσή ηνπ, ηηο ρξεζηκνπνηεί σο εξγαιεία θπξηαξρίαο. Ο Πιάησλ, θαηά ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ηδεψλ ζε κέηξα, θαηαθεχγεη ζε κηα αλαινγία απφ ηελ πξαθηηθή δσή, φπνπ θαίλεηαη πσο φιεο νη ηέρλεο θαη ηα επηηεδεχκαηα θαζνδεγνχληαη επίζεο απφ «ηδέεο», δειαδή απφ ηα «ζρήκαηα» ησλ αληηθεηκέλσλ, επηζθνπνχκελα απφ ην εζψηεξν κάηη ηνπ ηερλίηε, ν νπνίνο ζηε ζπλέρεηα ηα αλαπαξάγεη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δηακέζνπ ηεο κίκεζεο.13 Δίλαη κηα αλαινγία πνπ ηνπ επηηξέπεη λα εμνκνηψζεη ηνλ ππεξβαηηθφ ραξαθηήξα ησλ ηδεψλ κε ηελ ππεξβαηηθή χπαξμε ηνπ κνληέινπ, ην νπνίν θείηαη πέξαλ ηεο θαηαζθεπαζηηθήο δηαδηθαζίαο θαη πνπ γη' απηφ ηειηθά γίλεηαη θξηηήξην ηεο επηηπρίαο ή ηεο απνηπρίαο ηεο. Οη ηδέεο γίλνληαη ηα αδηάζεηζηα, «απφιπηα» θξηηήξηα πνιηηηθήο θαη εζηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη θξίζεο, κε ηελ ίδηα έλλνηα πνπ ε «ηδέα» ελφο θξεβαηηνχ ελ γέλεη είλαη ην θξηηήξην γηα λα θαηαζθεπαζηεί θαη λα εθηηκεζεί ε θαηαιιειφηεηα φισλ ησλ επηκέξνπο θαηαζθεπαζκέλσλ θξεβαηηψλ. Δπεηδή δελ ππάξρεη κεγάιε δηαθνξά κεηαμχ ηεο ρξήζεο ησλ ηδεψλ σο κνληέισλ θαη ηεο ρξήζεο ησλ ηειεπηαίσλ, κε θάπσο αλεπεμέξγαζην ηξφπν, σο

πξαθηηθψλ κέηξσλ ζπκπεξηθνξάο, θαη ν Αξηζηνηέιεο ζε πξσηκφηεξφ ηνπ δηάινγν, γξακκέλν ππφ ηελ άκεζε επηξξνή ηνπ Πιάησλα, ζπγθξίλεη «ηνλ ηειεηφηεξν λφκν», δειαδή ην λφκν πνπ είλαη εγγχηεξνο ζηελ ηδέα, κε «ηε ζηάζκε, ηνλ θαλφλα θαη ηνλ κπνχζνπια... (πνπ) δηαθξίλνληαη κεηαμχ φισλ ησλ εξγαιείσλ».14 Μφλνλ κέζα ζε ηνχην ην πιαίζην νη ηδέεο ζρεηίδνληαη κε ην πιήζνο ησλ αλφκνησλ ζπγθεθξηκέλσλ πξαγκάησλ φπσο έλα κέηξν ζρεηίδεηαη κε ην αλφκνην πιήζνο ησλ κεηξήζηκσλ πξαγκάησλ, ή φπσο ν θαλφλαο ηνπ ιφγνπ ή ν θνηλφο λνπο ζρεηίδεηαη κε ην πνιχκνξθν πιήζνο ησλ ππαγνκέλσλ ζ' απηφλ ζπγθεθξηκέλσλ ζπκβάλησλ. Η έπνςε απηή ηνπ πιαησληθνχ δφγκαηνο ησλ ηδεψλ άζθεζε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή επηξξνή ζηε δπηηθή παξάδνζε, αθφκε θαη ζηνλ Καλη ν νπνίνο κνινλφηη δερφηαλ εληειψο δηαθνξεηηθή θαη ζεκαληηθά εκβξηζέζηεξε έλλνηα ηεο αλζξψπηλεο θξίζεο, κλεκφλεπε πεξηζηαζηαθά ηελ ηθαλφηεηα ππαγσγήο σο νπζηαζηηθή ηεο ιεηηνπξγία. Αληίζηνηρα, ην νπζηαζηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θαηεγνξεκαηηθά απηαξρηθψλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο —πνπ ε πεγή ηεο απζεληίαο ηνπο, ε νπνία λνκηκνπνηεί ηελ άζθεζε εμνπζίαο, νθείιεη λα θείηαη πέξαλ ηεο ζθαίξαο εμνπζίαο θαη, φπσο ν λφκνο ηεο θχζεο ή νη εληνιέο ηνπ Θενχ δελ πξέπεη λα έρεη θαηαζθεπαζηεί απφ άλζξσπν— πξνζηξέρεη ζηελ εθαξκνζηκφηεηα ησλ ηδεψλ ηεο πιαησληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο. Σαπηφρξνλα ε ζπλδεδεκέλε κε ηελ θαηαζθεπή, ηηο ηέρλεο θαη ηα επηηεδεχκαηα αλαινγία πξνζθέξεη εππξφζδεθηε επθαηξία δηθαηνιφγεζεο ηεο θαηά ηα άιια ακθίβνιεο ρξήζεο παξαδεηγκάησλ θαη πεξηπηψζεσλ ιακβαλνκέλσλ απφ δξαζηεξηφηεηεο πνπ απαηηνχλ εηδηθέο γλψζεηο θαη εμεηδίθεπζε. Δδψ γηα πξψηε θνξά ε έλλνηα ηνπ εηδηθνχ εηζέξρεηαη ζηελ επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο δξάζεο, θαη ν θξαηηθφο ιεηηνπξγφο ζεσξείηαη αξκφδηνο γηα λα αζρνιεζεί κε αλζξψπηλεο ππνζέζεηο κε ηελ ίδηα έλλνηα πνπ ν μπινπξγφο είλαη αξκφδηνο γηα ηελ θαηαζθεπή επίπισλ θαη ν γηαηξφο γηα ηελ ζεξαπεία ηεο αζζέλεηαο. Μηα ηέηνηα επηινγή παξαδεηγκάησλ θαη αλαινγηψλ ζπλδέεηαη ζηελά κε ην ζηνηρείν ηεο βίαο, ην ηφζν εμφθζαικα έθδειν ζηελ νπηνπηθή πνιηηεία ηνπ Πιάησλα, θαη ην νπνίν πξαθηηθά

ζπλερψο ππεξηζρχεη ησλ πξνζπαζεηψλ πνπ θαηαβάιιεη ψζηε λα δηαζθαιηζηεί ε εζεινληηθή ππαθνή, ήηνη λα εγθαζηδξπζεί πγηέο ζεκέιην γηα φ,ηη απφ ηελ επνρή ησλ Ρσκαίσλ νλνκάδνπκε απζεληία. Ο Πιάησλ έιπζε ην δίιεκκα ηνπ κέζσ κάιινλ ζρνηλνηελψλ αθεγήζεσλ πεξί κεηά ζάλαηνλ δσήο κε ακνηβέο θαη ηηκσξίεο, νη νπνίεο έιπηδε πσο ζα γίλνληαλ πηζηεπηέο θαηά γξάκκα απφ ηνπο πνιινχο, θαη πνπ ηε ρξήζε ηνπο ζα ηελ αλέζεηε ζηε θξνληίδα ησλ ιίγσλ ζχκθσλα κε ηελ θαηαθιείδα ησλ πεξηζζφηεξσλ πνιηηηθψλ ηνπ δηαιφγσλ. Έρνληαο θαηά λνπ ηελ ηεξάζηηα επηξξνή πνπ απηέο νη αθεγήζεηο άζθεζαλ ζηηο εηθφλεο ηεο θφιαζεο ζηε ζξεζθεπηηθή ζθέςε, αμίδεη λα ππελζπκίζνπκε φηη αξρηθά πξννξίδνληαλ γηα θαζαξά πνιηηηθνχο ζθνπνχο. ΢ηνλ Πιάησλα απαξηίδνπλ έλα επθπέο θαηαζθεχαζκα πνπ εληζρχεη ηελ ππαθνή φζσλ δελ ππνηάζζνληαη ζηελ εμαλαγθαζηηθή ηζρχ ηνπ ιφγνπ, δίρσο ηελ έκπξαθηε ρξήζε εμσηεξηθήο βίαο. ΢ηε δηθή καο ζπλάθεηα, σζηφζν, εθείλν πνπ αμίδεη ηδηαίηεξεο πξνζνρήο είλαη φηη ζηνηρείν βίαο ελππάξρεη αλαπφθεπθηα ζε φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο πνίεζεο, ηεο θαηαζθεπήο θαη ηεο παξαγσγήο, δειαδή ζε φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηεο κε ηηο νπνίεο νη άλζξσπνη αληηκεησπίδνπλ άκεζα ηε θχζε, θαη νη νπνίεο δηαθξίλνληαη απφ άιιεο δξαζηεξηφηεηεο φπσο ε πξάμε θαη ε νκηιία, πνπ απεπζχλνληαη πξψηα θαη θχξηα ζε αλζξψπηλεο ππάξμεηο. Η νηθνδφκεζε ηνπ αλζξψπηλνπ ηερλνπξγήκαηνο πάληα ζπλεπάγεηαη θάπνηα ηεηειεζκέλε βία πάλσ ζηε θχζε — πξέπεη λα ζθνηψζνπκε έλα δέληξν γηα λα απνθηήζνπκε μπιεία, θαη πξέπεη λα βηάζνπκε απηφ ην πιηθφ γηα λα θαηαζθεπάζνπκε ηξαπέδη. ΢ηηο ειάρηζηεο πεξηζηάζεηο θαηά ηηο νπνίεο ν Πιάησλ θαλεξψλεη κηα επηθίλδπλε πξνηίκεζε γηα ηελ ηπξαλληθή κνξθή δηαθπβέξλεζεο, άγεηαη ζ' απηήλ ηελ ππεξβνιή απφ ηνπο δηθνχο ηνπ θαη' αλαινγία ζπιινγηζκνχο. Ο δειεαζκφο βέβαηα, γίλεηαη αθφκε κεγαιχηεξνο φηαλ κηιάεη γηα ηνλ νξζφ ηξφπν ίδξπζεο λέσλ θνηλνηήησλ, γηαηί ε ζεκειίσζε εχθνια κπνξεί λα ηδσζεί ζην θσο θάπνηαο άιιεο «πνηεηηθήο» δηαδηθαζίαο. Δάλ ν θαηαζθεπαζηήο ηεο πνιηηείαο είλαη ην πνιηηηθφ ηζνδχλακν ηνπ ηερλίηε ή ηνπ θαιιηηέρλε, θαη' αληηζηνηρία κε κηα θαηεζηεκέλε ηέρλε θαη ηνπο θαλφλεο θαη ηα κέηξα πνπ βαζίδνληαη ζ' απηήλ ηελ

ηδηαίηεξε «ηέρλε», ν ηχξαλλνο είλαη πξάγκαηη ην θαηαιιειφηεξν πξφζσπν γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ ζθνπνχ.15 ΢ηελ παξαβνιή ηνπ ζπειαίνπ είδακε φηη ν θηιφζνθνο εγθαηαιείπεη ην ζπήιαην γηα λα γλσξίζεη ηελ αιεζηλή νπζία ηνπ Δίλαη ρσξίο δεχηεξε ζθέςε σο πξνο ηελ πξαθηηθή εθαξκνζηκφηεηα απηνχ πνπ πξφθεηηαη λα γλσξίζεη. Μφλνλ θαηφπηλ, φηαλ μαλαβξίζθεη ηνλ εαπηφ ηνπ θπιαθηζκέλν ζην ζθνηάδη θαη ηελ αβεβαηφηεηα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ θη αληηκεησπίδεη ηελ ερζξφηεηα ησλ ζπλαλζξψπσλ ηνπ, αξρίδεη λα ζθέθηεηαη ηελ «αιήζεηα» ηνπ κε φξνπο θξηηεξίσλ εθαξκφζηκσλ ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ άιισλ αλζξψπσλ. Η αζπκθσλία κεηαμχ ησλ ηδεψλ σο ζεψξεζεο ησλ αιεζηλψλ νπζηψλ θαη σο εθαξκφζηκσλ κέηξσλ 16 θαλεξψλεηαη ζε δχν εληειψο δηαθνξεηηθέο ηδέεο νη νπνίεο αλαπαξηζηνχλ ηελ χςηζηε ηδέα, ηε κφλε ζηελ νπνία φιεο νη άιιεο νθείινπλ ηελ χπαξμε ηνπο. ΢ηνλ Πιάησλα αλαθαιχπηνπκε είηε πσο ε χςηζηε απηή ηδέα είλαη ην σξαίν, φπσο ζην ΢πκπφζην, φπνπ ζπλζέηεη ηελ θνξπθαία βαζκίδα ηεο θιίκαθαο πνπ νδεγεί ζηελ αιήζεηα,17 θαη ζην Φαίδξν, φπνπ ν Πιάησλ κηιάεη γηα ηνλ «εξαζηή ηεο ζνθίαο ή ηνπ σξαίνπ» σζάλ απηά ηα δχν λα ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ην ίδην επεηδή ην θάιινο είλαη φ,ηη «ιάκπεη πξν παληφο» (ην σξαίν είλαη εθθαλέζηαηνλ) θαη άξα θσηίδεη θάζε ηη άιιν·18 ή πσο ε ππέξηαηε ηδέα είλαη ην αγαζφ, φπσο ζηελ Πνιηηεία. 19 Πξνθαλψο ε επηινγή ηνπ Πιάησλα βαζηδφηαλ ζην θνηλψο απνδεθηφ ηδαληθφ ηνπ θαιφλ θ' αγαζφλ, είλαη φκσο αμηνζεκείσην φηη ε ηδέα ηνπ αγαζνχ αλεπξίζθεηαη κφλν ζην ακηγέο πνιηηηθφ πιαίζην ηεο Πνιίηείαο. Δάλ επξφθεηην λα αλαιχζνπκε ηηο αξρηθέο θηινζνθηθέο εκπεηξίεο πνπ ππφθεηληαη ηνπ δφγκαηνο ησλ ηδεψλ (πξάγκα πνπ δελ κπνξνχκε λα θάλνπκε εδψ), ζα γηλφηαλ θαλεξφ φηη ε ηδέα ηνπ σξαίνπ σο χςηζηε ηδέα αληαλαθιά απηέο ηηο εκπεηξίεο πνιχ επαξθέζηεξα απφ ηελ ηδέα ηνπ αγαζνχ. Αθφκε θαη ζηα πξψηα βηβιία ηεο Πνιηηείαο 20 ν θηιφζνθνο νξίδεηαη σο εξαζηήο ηνπ θάιινπο, φρη ηνπ αγαζνχ, θαη κφλνλ ζην έθην βηβιίν ε ηδέα ηνπ αγαζνχ παξνπζηάδεηαη σο χςηζηε ηδέα. Οη ηδέεο αξρηθά δελ πξννξίδνληαλ λα θπβεξλνχλ ή λα πξνζδηνξίδνπλ θαη' άιιν ηξφπν ην ράνο ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ, αιιά κε «εθζακβσηηθφ θσο» λα θσηίδνπλ ην ζθνηάδη

ηνπο. Οη ηδέεο σο ηέηνηεο δελ έρνπλ ηελ παξακηθξή ζρέζε κε ηελ πνιηηηθή, ηελ πνιηηηθή εκπεηξία, θαη ην πξφβιεκα ηεο πξάμεο, αιιά αθνξνχλ απνθιεηζηηθά ηε θηινζνθία, ηελ εκπεηξία ηεο θαζαξήο ζεσξίαο θαη ηελ αλαδήηεζε ηνπ «φλησο φληνο ησλ πξαγκάησλ». Γηαηί εληειψο μέλεο πξνο ηηο εκπεηξίεο πνπ ππφθεηληαη ζηε δηδαζθαιία πεξί ηδεψλ, ζηελ αξρηθή ηνπο ζχιιεςε, είλαη αθξηβψο ε θπξηαξρία, ε κέηξεζε, ε ππαγσγή θαη ε ξχζκηζε. Φαίλεηαη φηη πξψηνο ν Πιάησλ δελ ζπκκνξθψζεθε κε ηελ «απνιηηηθφηεηα» ηεο λέαο δηδαζθαιίαο ηνπ, θαη πξνζπάζεζε λα ηξνπνπνηήζεη ην δφγκα ησλ ηδεψλ έηζη ψζηε λα ρξεζηκεχζεη ζε κηα ζεσξία ηεο πνιηηηθήο. Η ρξεζηκφηεηα σζηφζν δηαζψδεηαη κφλνλ κέζσ ηεο ηδέαο ηνπ αγαζνχ, αθνχ ζην ειιεληθφ ιεμηιφγην «αγαζφ» ζεκαίλεη πάληα «αγαζφ γηα» ή «θαηάιιειν». Δάλ ε πςίζηε ηδέα, ζηελ νπνία φιεο νη άιιεο ηδέεο νθείινπλ λα ζπκκεηέρνπλ ψζηε λα είλαη ηδέεο θαζφινπ, είλαη εθείλε ηεο θαηαιιειφηεηαο, ηφηε νη ίδηεο είλαη εμ νξηζκνχ εθαξκφζηκεο, θαη ζηα ρέξηα ηνπ θηινζφθνπ, ηνπ εηδηθνχ ζηηο ηδέεο, κπνξνχλ λα γίλνπλ θαλφλεο θαη θξηηήξηα, ή φπσο κεηαγελέζηεξα ζηνπο Νφκνπο κπνξνχλ λα γίλνπλ λφκνη. (Η δηαθνξά είλαη ακειεηέα. ΋,ηη ζηελ Πνιηηεία είλαη αθφκε ε άκεζε πξνζσπηθή αμίσζε θπξηαξρίαο ηνπ θηινζφθνπ, ηνπ θηινζφθνπ-βαζηιηά, ζηνπο Νφκνπο έγηλε ε απξφζσπε αμίσζε θπξηαξρίαο ηνπ Λφγνπ). Η πξαθηηθή ζπλέπεηα ηεο πνιηηηθήο εξκελείαο ηνπ δφγκαηνο ησλ ηδεψλ ζα ήηαλ φηη νχηε άλζξσπνο νχηε ζεφο είλαη ην κέηξν φισλ ησλ πξαγκάησλ, αιιά ην αγαζφ θαζαπηφ — έλα ζπκπέξαζκα ην νπνίν πξνθαλψο έβγαιε ν Αξηζηνηέιεο, θη φρη ν Πιάησλ, ζε έλαλ απφ ηνπο πξψηκνπο δηάινγνπο ηνπ. 21 Γηα ηνπο δηθνχο καο ζθνπνχο, είλαη νπζηαζηηθφ λα ζπκφκαζηε φηη ην θπξηαξρηθφ ζηνηρείν, φπσο αληαλαθιάηαη ζηε ζεκεξηλή έλλνηα καο ηεο απζεληίαο πνπ ηφζν έληνλα επεξέαζε ε πιαησληθή ζθέςε, κπνξεί λα αλαρζεί ζε κηα ζχγθξνπζε κεηαμχ θηινζνθίαο θαη πνιηηηθήο, αιι' φρη θαη ζ' εηδηθά πνιηηηθέο εκπεηξίεο, δειαδή εκπεηξίεο άκεζα πξνεξρφκελεο απφ ηελ επηθξάηεηα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ. Γελ κπνξεί λα θαηαιάβεη θάπνηνο ηνλ Πιάησλα εάλ δελ έρεη ζπλερψο θαηά λνπ ηφζν ηελ επαλαιακβαλφκελε θαηεγνξεκαηηθή εκκνλή ηνπ ζηελ έιιεηςε ζπλάθεηαο ηεο θηινζνθίαο κ' απηή ηελ επηθξάηεηα γηα ηελ νπνία αλέθαζελ

πξνεηδνπνηνχζε φηη δελ ζα έπξεπε λα παίξλεηαη ηφζν ζηα ζνβαξά, φζν θαη ην γεγνλφο φηη ν ίδηνο ζε αληηδηαζηνιή κε φινπο ζρεδφλ ηνπο κεηαγελέζηεξνπο θηιφζνθνπο, έπαηξλε αθφκε ηφζν ζνβαξά ηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο ψζηε κεηαηφπηζε ην θέληξν ηεο ζθέςεο ηνπ γηα λα ηελ θάλεη εθαξκφζηκε ζηελ πνιηηηθή. Καη αθξηβψο απηή ε ακθηινγία, θη φρη θάπνηα ηππηθή έθζεζε ηνπ λένπ δφγκαηνο ηνπ ησλ ηδεψλ, ζρεκαηίδεη ην αιεζηλφ πεξηερφκελν ηεο παξαβνιήο ηνπ ζπειαίνπ ζηελ Πνιηηεία, πνπ ζε ηειηθή αλάιπζε επαλαιακβάλεηαη ζηε ζπλάθεηα ελφο θαζαξά πνιηηηθνχ δηαιφγνπ αλαδήηεζεο ησλ θαιχηεξσλ κνξθψλ δηαθπβέξλεζεο. ΢ην κέζνλ απηήο ηεο έξεπλαο ν Πιάησλ δηεγείηαη ηελ παξαβνιή ηνπ, πνπ θαηαιήγεη λα είλαη ε ηζηνξία ηνπ θηινζφθνπ ζ' απηφλ ηνλ θφζκν, σζάλ λα ζθφπεπε λα γξάςεη ηε ζπκππθλσκέλε βηνγξαθία ηνπ θηινζφθνπ. ’ξα, ε αλαδήηεζε ηεο νξζφηεξεο κνξθήο δηαθπβέξλεζεο απνδεηθλχεηαη πσο είλαη ε αλαδήηεζε ηεο νξζφηεξεο δηαθπβέξλεζεο γηα θηινζφθνπο, ε νπνία θαη θαηαιήγεη ζε κηα δηαθπβέξλεζε φπνπ νη θηιφζνθνη έγηλαλ άξρνληεο ηεο πφιεο — φρη θαη ηφζν πεξίεξγε ιχζε γηα αλζξψπνπο πνπ είδαλ απφ θνληά ηε δσή θαη ην ζάλαην ηνπ ΢σθξάηε. Η θπξηαξρία, φκσο, ηνπ θηινζφθνπ έπξεπε λα δηθαηνινγεζεί, πξάγκα δπλαηφ κφλνλ εάλ ε θηινζνθηθή αιήζεηα θαηίζρπε ζ' εθείλελ αθξηβψο ηελ επηθξάηεηα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ απφ ηελ νπνία ν θηιφζνθνο φθεηιε λ' απνζηξέςεη ην βιέκκα γηα λα ηελ θαηαιάβεη. ΢ην βαζκφ πνπ ν θηιφζνθνο δελ είλαη ηίπνηε άιιν απφ θηιφζνθνο, ε αλαδήηεζε ηνπ ηειεηψλεη κε ηελ θαζαξή ζεψξεζε ηεο χςηζηεο αιήζεηαο, ε νπνία εθ' φζνλ θσηίδεη θάζε ηη άιιν, είλαη επίζεο ην χςηζην θάιινο· αιιά ζην κέηξν πνπ ν θηιφζνθνο είλαη άλζξσπνο κεηαμχ αλζξψπσλ, ζλεηφο κεηαμχ ζλεηψλ, θαη πνιίηεο κεηαμχ πνιηηψλ, νθείιεη λα αλαιάβεη ηελ αιήζεηα ηνπ, λα ηε κεηαζρεκαηίζεη ζε έλα ζχλνιν θαλφλσλ, θαη δπλάκεη απηνχ ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ κπνξεί ζηε ζπλέρεηα λα απαηηήζεη λα γίλεη πξαγκαηηθφο θπξίαξρνο — ν θηιφζνθνο-βαζηιηάο. Οη δσέο ησλ πνιιψλ κέζα ζην ζπήιαην, επί ησλ νπνίσλ ν θηιφζνθνο εγθαζίδξπζε ηελ θπξηαξρία ηνπ δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ θαζαξή ζεσξία αιιά απφ ηελ ιέμηλ, ηελ νκηιία, θαη ηελ πξάμηλ είλαη επνκέλσο ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζηελ παξαβνιή ηνπ ζπειαίνπ ν

Πιάησλ απεηθνλίδεη ηηο δσέο ησλ θαηνίθσλ σζάλ θη απηνί επίζεο λα ελδηαθέξνληαη κφλν γηα ηε ζεσξία: πξψηα νη εηθφλεο ζηελ νζφλε, κεηά ηα πξάγκαηα θαζαπηά ζην ακπδξφ θσο ηεο θσηηάο ηνπ ζπειαίνπ, έσο φηνπ ηειηθά εθείλνη πνπ ζέινπλ λα δνπλ ηελ αιήζεηα θαζαπηή εγθαηαιείπνπλ ηνλ θνηλφ θφζκν ηνπ ζπειαίνπ, θαη απνηνικνχλ έλα λέν άζιν εληειψο κφλνη ηνπο. Μ' άιια ιφγηα, ε θαζφινπ επηθξάηεηα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ ζεάηαη απφ ηελ άπνςε κηαο θηινζνθίαο πνπ δέρεηαη φηη αθφκε θαη φζνη θαηνηθνχλ ζην ζπήιαην ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ είλαη αλζξψπηλα φληα κφλνλ εθ' φζνλ ζέινπλ θαη απηνί λα δνπλ, αλ θαη ζπλερίδνπλ λα απαηψληαη απφ ζθηέο θαη εηθφλεο. Καη ε αξρή ηνπ θηιφζνθνπ-βαζηιηά, δειαδή ε θπξηάξρεζε ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ απφ θάηη εθηφο ηεο δηθήο ηνπο επηθξάηεηαο, δελ δηθαηψλεηαη κφλνλ απφ ηελ απφιπηε πξνηεξαηφηεηα ηνπ λα βιέπεηο απέλαληη ζην λα θάλεηο, ηνπ λα ζεσξείο απέλαληη ζην λα κηιάο θαη λα δξαο, αιιά θαη κε ηελ απνδνρή φηη εθείλν πνπ θάλεη ηνπο αλζξψπνπο αλζξψπηλνπο είλαη ε νξκή λα δνπλ. Έηζη ην ζπκθέξνλ ηνπ θηινζφθνπ θαη ην ζπκθέξνλ ηνπ αλζξψπνπ σο αλζξψπνπ ζπκπίπηνπλ ακθφηεξα ππνζηεξίδνπλ πσο νη αλζξψπηλεο ππνζέζεηο, ηα απνηειέζκαηα ηεο νκηιίαο θαη ηεο πξάμεο, δελ πξέπεη λα απνθηνχλ δηθή ηνπο πεξησπή αιιά λα ππφθεηληαη ζηελ θπξηαξρία θάπνηνπ πξάγκαηνο εθηφο ηεο επηθξάηεηαο ηνπο.

III Η ΓΙΥΟΣΟΜΗ΢Η ΑΝΑΜΔ΢Α ΢ΣΗΝ ζεψξεζε ηεο αιήζεηαο ζε απνκφλσζε θαη ζε απφζηαζε θαη ζηε δέζκεπζε ζηηο ζρέζεηο θαη ζηηο ζρεηηθφηεηεο ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ επηθπξψζεθε απφ ηελ παξάδνζε ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο. Γηαηππψλεηαη κ' εληππσζηαθφ ηξφπν ζηελ πιαησληθή παξαβνιή ηνπ ζπειαίνπ, θαη γη' απηφ κπαίλεη θαλείο εχθνια ζηνλ πεηξαζκφ λα αλαδεηήζεη ηηο πεγέο ηεο ζην πιαησληθφ δφγκα ησλ ηδεψλ. Ιζηνξηθά, ελ ηνχηνηο, δελ ζηεξίρηεθε θαη ηφζν ζηελ απνδνρή απηνχ ηνπ δφγκαηνο, φζν ζε έθθξαζε δηαηππσκέλε απφ ηνλ Πιάησλα κία κφλν θνξά, ζρεδφλ επθαηξηαθά ζε ηπραία παξαηήξεζε, ηελ νπνία ν Αξηζηνηέιεο παξέζεζε ζηε ζπλέρεηα ζε πεξίθεκε πξφηαζε ζηα Μεηαθπζηθά, ζρεδφλ θαηά ιέμε,

δειαδή φηη ε απαξρή φιεο ηεο θηινζνθίαο είλαη ην ζαπκάδεηλ, ε μαθληθή απνξία γηα θάζε ηη πνπ είλαη φπσο είλαη. Πεξηζζφηεξν απφ θάζε ηη άιιν, ε ειιεληθή «ζεσξία» είλαη ηα πξνιεγφκελα θαη ε ειιεληθή θηινζνθία ε άξζξσζε θαη ε ελλνηνιφγεζε απηήο ηεο αξρηθήο απνξίαο. Η ηθαλφηεηα γηα θάηη ηέηνην είλαη φ,ηη δηαρσξίδεη ηνπο ιίγνπο απφ ηνπο πνιινχο, θαη ε αθνζίσζε ζε ηνχην είλαη φ,ηη ηνπο απνμελψλεη απφ ηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο. Ο Αξηζηνηέιεο, άξα, ρσξίο λα απνδέρεηαη ην πιαησληθφ δφγκα ησλ ηδεψλ, θαη παξά ηελ απνθήξπμε ηνπ ηδεψδνπο πιαησληθνχ θξάηνπο, νπζηαζηηθά βάδηδε ζηα ίρλε ηνπ φρη κφλν κε ην δηαρσξηζκφ ελφο «ζεσξεηηθνχ ηξφπνπ δσήο» (βίνο ζεσξεηηθφο] απφ κηα δσή αθηεξσκέλε ζηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο (βίνο πνιηηηθφο) —ν πξψηνο πνπ θαζηέξσζε ηέηνηνπο ηξφπνπο δσήο ζε ηεξαξρηθή ηάμε ήηαλ ν Πιάησλ ζηνλ Φαίδξν— αιιά θαη κε ην λα παξαδέρεηαη σο θάηη απηνλφεην ηελ ηεξαξρηθή ηάμε πνπ ππνδεισλφηαλ κ' απηφλ. ΢ηε δηθή καο ζπλάθεηα, δελ είλαη κφλνλ ν ππνηηζέκελνο δηαθαλνληζκφο ηεο πξάμεο απφ ηελ ζθέςε, ε επηβνιή αξρψλ ζηελ πξάμε κ' απνηέιεζκα νη θαλφλεο ηεο λα παξάγνληαη ζηαζεξά απφ εκπεηξίεο ηεο ζθέςεο, αιι' φηη κέζσ ησλ βίσλ, ηεο ηαχηηζεο ελεξγεηψλ κε ηξφπνπο δσήο, εγθαζηδξπφηαλ επί πιένλ ε αξρή ηεο θπξηαξρίαο αλάκεζα ζε αλζξψπνπο. Ιζηνξηθά απηφ έγηλε ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηεο ζσθξαηηθήο ζρνιήο θαη ε εηξσλεία ζ' απηή ηελ εμέιημε βξίζθεηαη ζην φηη ήηαλ αθξηβψο απηή ε δηρνηφκεζε κεηαμχ ζθέςεο θαη πξάμεο, ηελ νπνία ν ΢σθξάηεο θνβφηαλ θαη απφ ηελ νπνία πξνζπαζνχζε λα απνηξέςεη ηελ πφιε. Καηά ζπλέπεηα ζηελ πνιηηηθή θηινζνθία ηνπ Αξηζηνηέιε ζπλαληάκε ηε δεχηεξε απφπεηξα λα δηαηππσζεί θάπνηα έλλνηα πεξί απζεληίαο κε φξνπο αξρφλησλ θαη αξρνκέλσλ ήηαλ εμ ίζνπ ζεκαληηθή γηα ηελ εμέιημε ηεο παξάδνζεο ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο, κνινλφηη ν Αξηζηνηέιεο αθνινχζεζε θαηά βάζε δηαθνξεηηθφ ηξφπν πξνζέγγηζεο. Γη' απηφλ ν Λφγνο δελ έρεη νχηε δηθηαηνξηθά νχηε ηπξαλληθά ραξαθηεξηζηηθά θαη δελ ππάξρεη θηιφζνθνο-βαζηιηάο λα ξπζκίζεη ηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο άπαμ δηα παληφο. Η αηηηνιφγεζε ηνπ ηζρπξηζκνχ ηνπ πσο «θάζε πνιηηηθφ ζψκα ζπληίζεηαη απφ άξρνληεο θαη αξρφκελνπο» δελ απνξξέεη απφ ηελ αλσηεξφηεηα ηνπ

εηδήκνλα πάλσ ζηνλ ακχεην θαη γλσξίδεη ηφζν θαιά ηε δηαθνξά κεηαμχ πξάμεο θαη πνίεζεο ψζηε δελ αληιεί ηα παξαδείγκαηα ηνπ απφ ηε ζθαίξα ηεο θαηαζθεπήο. Ο Αξηζηνηέιεο, απ' φζν γλσξίδσ, ήηαλ ν πξψηνο ν νπνίνο, κε ζθνπφ λα ζεκειηψζεη ηελ άζθεζε αξρήο ζην ρεηξηζκφ ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ, πξνζέθπγε ζηε «θχζε», επεηδή απηή «ζέζπηζε ηε δηαθνξά κεηαμχ λεφηεξσλ θαη πξεζβχηεξσλ εθ ησλ νπνίσλ νη κελ πξψηνη είλαη πξέπνλ λα άξρσληαη, νη δε έηεξνη λα άξρνπλ».22 Η απιφηεηα απηνχ ηνπ επηρεηξήκαηνο είλαη εληειψο απαηειή αθνχ αηψλεο επαλάιεςεο ην θαηάληεζαλ θνηλνηνπία. Ίζσο απηφο λα είλαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ζπλήζσο παξαβιέπεη θαλείο ηελ θαηάθσξε αληίθαζε ηνπ κε ηνλ αξηζηνηειηθφ νξηζκφ ηεο πφιεο φπσο δίλεηαη ζηα Πνιηηηθά: «Η πφιηο είλαη κηα θνηλφηεηα ίζσλ ράξηλ κηαο δσήο πνπ δπλάκεη είλαη ε θαιχηεξε».23 Πξνθαλψο ε έλλνηα ηεο αξρήο ζηελ πφιε ήηαλ γηα ηνλ Αξηζηνηέιε ηφζν ειάρηζηα πεηζηηθή ψζηε ν ίδηνο, έλαο απφ ηνπο ζπλεπέζηεξνπο θαη ιηγφηεξν απηναλαηξνχκελνπο κεγάινπο ζηνραζηέο, δελ αηζζαλφηαλ ηδηαίηεξα ζίγνπξνο απφ ην δηθφ ηνπ επηρείξεκα. Γελ πξέπεη άξα λα μαθληαδφκαζηε φηαλ δηαβάδνπκε ζηελ αξρή ησλ Οηθνλνκηθψλ (πξαγκαηεία ηνπ ςεπδν-Αξηζηνηέινπο, πνπ γξάθηεθε απφ θάπνηνλ πηζηφ καζεηή ηνπ) πσο ε νπζηαζηηθή δηαθνξά κεηαμχ πνιηηηθήο θνηλφηεηαο (ε πφιηο) θαη ηδησηηθνχ λνηθνθπξηνχ (ε νηθία) είλαη φηη ε δεχηεξε ζπγθξνηεί «κνλαξρία», αξρή ελφο αλδξφο, ελψ ε πφιηο, αληίζεηα, «ζπλαπαξηίδεηαη απφ πνιινχο άξρνληεο».24Γηα λα θαηαιάβνπκε απηφ ην ραξαθηεξηζηηθφ είλαη αλαγθαίν λα ζπκφκαζηε θαηά πξψηνλ φηη νη ιέμεηο «κνλαξρία» θαη «ηπξαλλία» ρξεζηκνπνηνχληαλ ζπλψλπκα θαη ζε πιήξε αληηδηαζηνιή κε ηε βαζηιεία· δεχηεξνλ, ν ραξαθηήξαο ηεο πφιεο πνπ «ζπλαπαξηίδεηαη απφ πνιινχο άξρνληεο» δελ έρεη θακκία ζρέζε κε ηηο πνηθίιεο κνξθέο πνιηηεχκαηνο νη νπνίεο ζπλήζσο αληηπαξαηίζεληαη ζηελ αξρή ηνπ ελφο αλδξφο, φπσο ε νιηγαξρία, ε αξηζηνθξαηία, ή ε δεκνθξαηία. Οη «πνιινί άξρνληεο» ζ' απηή ηε ζπλάθεηα είλαη νη αξρεγνί ησλ νίθσλ πνπ θαζηέξσζαλ ηνλ εαπηφ ηνπο σο «κνλάξρε» ηνπ νίθνπ ηνπο πξνηνχ ελσζνχλ γηα λα ζπγθξνηήζνπλ ηε δεκφζηα-πνιηηηθή επηθξάηεηα ηεο πφιεο. Σν άξρεηλ θαζαπηφ θαη ε δηάθξηζε κεηαμχ αξρφλησλ θαη αξρνκέλσλ αλήθεη ζε κηα ζθαίξα πνπ πξνεγείηαη ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο, θη εθείλν πνπ δηαθξίλεη ηελ ηειεπηαία απφ ηελ «νηθνλνκηθή» ζθαίξα

ηνπ νίθνπ είλαη ε αξρή ηεο ηζφηεηαο ζηελ νπνία βαζίδεηαη ε πφιε ρσξίο λα γλσξίδεη ηε δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ αξρφλησλ θαη αξρνκέλσλ. Με ηε δηάθξηζε φζσλ ζα νλνκάδακε ζήκεξα δεκφζηα θαη ηδησηηθή ζθαίξα, ν Αξηζηνηέιεο εθθξάδεη ηε ζχγρξνλε ηνπ ειιεληθή θνηλή γλψκε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία «θάζε πνιίηεο αλήθεη ζε δπν ηάμεηο χπαξμεο», γηαηί «ε πφιε δίλεη ζε θάζε άηνκν εθηφο απφ ηελ ηδησηηθή δσή έλα είδνο δεχηεξεο δσήο, ηνλ πνιηηηθφ βίν». 25 (Ο Αξηζηνηέιεο απνθάιεζε ηνλ ηειεπηαίν «επ δελ» θαη επαλαθαζφξηζε ην πεξηερφκελν ηνπ" κφλνλ απηφο ν θαζνξηζκφο, φρη ε δηαθνξνπνίεζε θαζαπηή, ζπγθξνπφηαλ κε ηελ ειιεληθή θνηλή γλψκε). Ακθφηεξεο νη ηάμεηο ήηαλ κνξθέο ηεο αλζξψπηλεο ζπκβίσζεο, αιιά κφλνλ ε νηθηαθή θνηλφηεηα αζρνιείην κε ηελ απηνζπληήξεζε θαζφινπ θαη αληαπνθξηλφηαλ ζηηο θπζηθέο αλαγθαηφηεηεο (αλαγθαία) εκπιεγκέλε ζηε δηαηήξεζε ηεο αηνκηθήο δσήο θαη ηελ εγγχεζε ηεο επηβίσζεο ηνπ είδνπο. ΢ε αληηδηαζηνιή κε ηε κνληέξλα πξνζέγγηζε, ε θξνληίδα γηα ηε ζπληήξεζε ηεο δσήο, ηφζν ηνπ αηφκνπ φζν θαη ηνπ είδνπο, αλήθε απνθιεηζηηθά ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηνπ νίθνπ, ελψ ζηελ πφιε ν άλζξσπνο εκθαληδφηαλ θαη' αξηζκφλ, σο κνλαδηθή πξνζσπηθφηεηα, φπσο ζα ιέγακε ζήκεξα. 26 Οη άλζξσπνη, σο έκβηα φληα πνπ γλνηάδνληαη γηα ηε ζπληήξεζε ηεο δσήο, έξρνληαη αληηκέησπνη θαη νξκψληαη απφ ηελ αλαγθαηφηεηα. Η αλαγθαηφηεηα πξέπεη λα ππεξληθεζεί πξνηνχ αξρίζεη ην πνιηηηθφ «επ δελ» θαη κπνξεί λα ππεξληθεζεί κφλν δηακέζνπ ηεο θπξηαξρίαο. Καηά ζπλέπεηα, ε ειεπζεξία ηνπ «επ δελ» ζηεξίδεηαη ζηελ θπξηάξρεζε ηεο αλαγθαηφηεηαο. Ο δακαζκφο ηεο αλαγθαηφηεηαο έρεη ινηπφλ ζθνπφ ηνπ ηνλ έιεγρν ησλ αλαγθαηνηεηψλ ηεο δσήο, νη νπνίεο θαηαλαγθάδνπλ ηνπο αλζξψπνπο θαη ηνπο θαηεμνπζηάδνπλ. Αιιά ηέηνηα θπξηαξρία κπνξεί λα επηηεπρζεί κφλν κε ηνλ έιεγρν θαη ηελ άζθεζε βίαο ζε άιινπο, νη νπνίνη σο δνχινη απαιιάζζνπλ ηνπο ειεχζεξνπο αλζξψπνπο απφ ηνλ θαηαλαγθαζκφ ηεο αλαγθαηφηεηαο. Ο ειεχζεξνο άλζξσπνο, ν πνιίηεο κηαο πφιεο, νχηε θαηαλαγθάδεηαη απφ ηηο θπζηθέο αλαγθαηφηεηεο ηεο δσήο, νχηε ππφθεηηαη ζηελ θπξηαξρία άιισλ, θπξηαξρία πνπ είλαη ην έξγν αλζξψπσλ. Απηφο φρη κφλν δελ πξέπεη

λα είλαη δνχινο, αιιά νθείιεη λα θαηέρεη θαη λα άξρεη ζε δνχινπο. Η ειεπζεξία ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο αξρίδεη αθνχ φιεο νη ζηνηρεηψδεηο αλαγθαηφηεηεο ηεο επηβίσζεο έρνπλ ππεξληθεζεί απφ ηελ πνιηηηθή αξρή, έηζη ψζηε θπξηαξρία θαη ππνηαγή, εληνιή θαη ππαθνή, άξρεηλ θαη άξρεζζαη, είλαη πξνυπνζέζεηο γηα ηελ εγθαζίδξπζε ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο, αθξηβψο επεηδή δελ απνηεινχλ ην πεξηερφκελν ηεο. Γελ κπνξεί λ' ακθηζβεηεζεί φηη ν Αξηζηνηέιεο, φπσο ν Πιάησλ πξηλ απ' απηφλ, ζθφπεπε λα εηζάγεη θάπνην είδνο απζεληίαο ζην ρεηξηζκφ ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ θαη ηε δσή ηεο πφιεο, θαη κάιηζηα γηα ζνβαξνχο πνιηηηθνχο ιφγνπο. Ωζηφζν έπξεπε θη απηφο λα θαηαθχγεη ζ' έλα είδνο πξνζσξηλήο ιχζεο ψζηε λα θάλεη επινγνθαλή ηελ εηζαγσγή ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα κηαο δηάθξηζεο κεηαμχ αξρφλησλ θη αξρνκέλσλ, κεηαμχ εθείλσλ πνπ πξνζηάδνπλ θη εθείλσλ πνπ ππαθνχνπλ. Κη απηφο επίζεο κπνξνχζε λα πάξεη ηα παξαδείγκαηα ηνπ θαη ηα κνληέια ηνπ κφλνλ απφ πξνπνιηηηθή ζθαίξα, απφ ηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηνπ νίθνπ θαη ηηο εκπεηξίεο κηαο νηθνλνκίαο δνχισλ. Απηφ ηνλ νδεγεί ζε θαλεξά αληηθαηηθέο αλαιχζεηο, θαζ' φζνλ ππεξζέηεη ζηηο πξάμεηο θαη ηε δσή ηεο πφιεο εθείλα ηα θξηηήξηα ηα νπνία, φπσο αιινχ εμεγεί, ηζρχνπλ κφλν γηα ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηε δσή ηεο νηθηαθήο θνηλφηεηαο. Η αζπλέπεηα ηνπ εγρεηξήκαηνο ηνπ είλαη θαλεξή αθφκε θαη αλ ιάβνπκε ππ' φςε κφλνλ ην κλεκνλεπζέλ παξάδεηγκα απφ ηα Πνιηηηθά, φπνπ ε δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ αξρφλησλ θη αξρνκέλσλ πξνέξρεηαη απφ ηε θπζηθή δηαθνξά κεηαμχ λεφηεξνπ θαη πξεζβχηεξνπ. Σν παξάδεηγκα ηνχην είλαη θαζαπηφ εμαηξεηηθά αθαηάιιειν γηα λα απνδείμεη ην επηρείξεκα ηνπ Αξηζηνηέιε. Η ζρέζε πξεζβχηεξνπ θαη λένπ είλαη θαη' νπζίαλ εθπαηδεπηηθή, θαη ζε ηνχηε ηελ εθπαίδεπζε δελ εκπιέθεηαη ηίπνηε άιιν πέξαλ ηεο πξνπαξαζθεπήο ησλ κειινληηθψλ αξρφλησλ απφ ηνπο ζεκεξηλνχο. Δάλ ε θπξηαξρία εκπιέθεηαη θαζφινπ εδψ, είλαη εληειψο δηαθνξεηηθή απφ ηηο πνιηηηθέο κνξθέο θπξηαξρίαο, φρη κφλνλ επεηδή πεξηνξίδεηαη ζε ρξφλν θαη ζε έληαζε, αιιά γηαηί ζπκβαίλεη κεηαμχ αλζξψπσλ δπλεηηθά ίζσλ. Πάξαπηα, ε αλαπιήξσζε ηεο θπξηαξρίαο κε ηελ εθπαίδεπζε είρε ηηο πιένλ εθηεηακέλεο ζπλέπεηεο. Δμ αηηίαο

ηεο νη άξρνληεο παξνπζηάζηεθαλ σο εθπαηδεπηέο θαη νη εθπαηδεπηέο θαηεγνξήζεθαλ γηα αξρνκαλία. Σφηε, φπσο θαη ηψξα, ηίπνηε δελ ακθηζβεηήζεθε πεξηζζφηεξν φζν ε πνιηηηθή αμία ησλ παξαδεηγκάησλ πνπ αληιήζεθαλ απφ ην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο. ΢ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα αζρνινχκαζηε ζπλήζσο κε ελήιηθεο νη νπνίνη πέξαζαλ ηελ ειηθία ηεο εθπαίδεπζεο, θπξίσο εηπείλ, θαη ε πνιηηηθή ή ην δηθαίσκα ζπκκεηνρήο ζηε δηαρείξηζε ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ αξρίδεη εθεί αθξηβψο φπνπ ηειεηψλεη ε εθπαίδεπζε. (Η εθπαίδεπζε ελειίθσλ, αηνκηθή ή ζπιινγηθή, κπνξεί λα 'λαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ην ζρεκαηηζκφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο, ηελ πιήξε αλάπηπμε ή ην κεγαιχηεξν εκπινπηηζκφ ηεο, αιιά είλαη πνιηηηθά αδηάθνξε εθηφο θαη αλ ζηφρνο ηεο είλαη λα εθνδηάζεη κε ηηο αλαγθαίεο ηερληθέο ηθαλφηεηεο γηα ηε ζπκκεηνρή ζηηο δεκφζηεο ππνζέζεηο, πνπ γηα ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ιφγν δελ απνθηήζεθαλ ζηε λεαληθή ειηθία). Αληίζηξνθα, ζηελ εθπαίδεπζε αζρνινχκαζηε πάληνηε κε αλζξψπνπο νη νπνίνη δελ γίλνληαη αθφκε δεθηνί ζηελ πνιηηηθή θαη ηελ ηζφηεηα αθνχ πξνεηνηκάδνληαη γη' απηφ. Σν παξάδεηγκα ηνπ Αξηζηνηέιε είλαη παξ' φια απηά ζεκαληηθφηαην επεηδή είλαη αιήζεηα φηη ε αλαγθαηφηεηα γηα «απζεληία» είλαη επινγνθαλέζηεξε θαη πξνθαλέζηεξε ζηελ παηδηθή αλαηξνθή θαη εθπαίδεπζε παξά νπνπδήπνηε αιινχ. Να γηαηί εθείλν πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ επνρή καο είλαη ε ζέιεζε λα μεξξηδσζεί αθφκε θη απηή ε εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλε θαη πνιηηηθά αδηάθνξε κνξθή απζεληίαο. Πνιηηηθά, ε απζεληία κπνξεί λ' απνθηήζεη εθπαηδεπηηθφ ραξαθηήξα κφλνλ εάλ πξνυπνζέζνπκε καδί κε ηνπο Ρσκαίνπο, φηη ζε φιεο ηηο πεξηζηάζεηο νη πξφγνλνη αληηπξνζσπεχνπλ έλα κεγαιεηψδεο παξάδεηγκα γηα θάζε επεξρφκελε γεληά, φηη απηνί είλαη εμ νξηζκνχ νη maiores, νη ζπνπδαηφηεξνη. Οπνπδήπνηε ην εθπαηδεπηηθφ κνληέιν πνπ δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ απζεληία επηθαζφξηζε ηελ επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο, ρσξίο απηή ηε ζεκειηαθή πεπνίζεζε (θη απηφ ζπλέβε αξθεηά ζπρλά, ελψ παξακέλεη αθφκε βαζηθφ έξεηζκα ηνπ ζπληεξεηηθνχ επηρεηξήκαηνο), ρξεζίκεπζε πξψηα θαη θχξηα ζηε ζπγθάιπςε πξαγκαηηθψλ ή δπλεηηθψλ αμηψζεσλ θπξηαξρίαο θαη επηθαιέζηεθε ηελ εθπαίδεπζε ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ήζειε λα εμνπζηάζεη.

Οη κεγαιεπίβνιεο απφπεηξεο ηεο ειιεληθήο θηινζνθίαο λα βξεζεί έλλνηα ηεο απζεληίαο πνπ ζα απέηξεπε ηνλ εθθπιηζκφ ηεο πφιεο θαη ζα δηαζθάιηδε ηε δσή ηνπ θηινζφθνπ θαηέξξεπζαλ πξν ηνπ γεγνλφηνο φηη ζηελ επηθξάηεηα ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο δσήο δελ ππήξρε ζπλείδεζε απζεληίαο βαζηζκέλεο ζηελ άκεζε πνιηηηθή εκπεηξία. Έηζη νη επφκελεο γεληέο άληιεζαλ φια ηα πξφηππα θαηαλφεζεο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο απζεληίαο απφ εηδηθά απνιηηηθέο εκπεηξίεο, εθπεγάδνπζεο είηε απφ ηε ζθαίξα ηεο «πνίεζεο» θαη ησλ ηερλψλ, φπνπ πξέπεη λα ππάξρνπλ εηδήκνλεο, ελψ ε θαηαιιειφηεηα είλαη ην χςηζην θξηηήξην, ή απφ ηελ ηδησηηθή νηθηαθή θνηλφηεηα. Λφγσ απηήο αθξηβψο ηεο πνιηηηθά θαζνξηζκέλεο άπνςεο, ε θηινζνθία ηεο ζσθξαηηθήο ζρνιήο άζθεζε ζπνπδαηφηαηε επηξξνή πάλσ ζηελ παξάδνζε καο. Αθφκε θαη ζήκεξα πηζηεχνπκε φηη ν Αξηζηνηέιεο φξηζε ηνλ άλζξσπν πξσηαξρηθά σο πνιηηηθφ νλ πξνηθηζκέλν κε νκηιία ή Λφγν, πξάγκα πνπ έθαλε κφλν ζ' έλα πνιηηηθφ πιαίζην, ή φηη ν Πιάησλ εμέζεζε ηελ απζεληηθή ζεκαζία ηνπ δφγκαηνο ησλ ηδεψλ ζηελ Πνιηηεία, φπνπ αληίζεηα, ην κεηέβαιε γηα πνιηηηθνχο ιφγνπο. Παξά ην κεγαιείν ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο είλαη ακθίβνιν ην θαηά πφζν ζα απέβαιιε ηνλ ζπκθπή νπηνπηθφ ραξαθηήξα ηεο εάλ νη Ρσκαίνη, ζηελ αθαηαπφλεηε επηδίσμε ηνπο γηα παξάδνζε θαη απζεληία, δελ απνθάζηδαλ λα ηελ πηνζεηήζνπλ θαη λα ηελ αλαγλσξίζνπλ σο ηελ χςηζηε απζεληία ηνπο ζε φια ηα δεηήκαηα ζεσξίαο θαη ζθέςεο. Καηφξζσζαλ φκσο λα πεηχρνπλ απηή ηελ ελζσκάησζε κφλνλ θαη κφλνλ επεηδή απζεληία θαη παξάδνζε είραλ ήδε παίμεη απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηελ πνιηηηθή δσή ηεο ξσκατθήο πνιηηείαο.

IV ΢ΣΗΝ ΚΑΡΓΙΑ ΣΗ΢ ΡΩΜΑΪΚΗ΢ πνιηηηθήο, απφ ηελ απαξρή ηεο δεκνθξαηίαο έσο νπζηαζηηθά ην ηέινο ηεο ηκπεξηαιηζηηθήο πεξηφδνπ, δηαηεξείηαη ε πεπνίζεζε ηεο ηεξφηεηαο ηνπ ζεκειίνπ, κε ηελ έλλνηα φηη άπαμ θαη θάηη ζεκειηψζεθε παξακέλεη δεζκεπηηθφ γηα φιεο ηηο κειινληηθέο γεληέο. Η ελαζρφιεζε κε ηελ πνιηηηθή ζήκαηλε πξψηα θαη θχξηα λα θξαηάο αιψβεηε ηελ ηδξπηηθή πξάμε ηεο πφιεο ηεο Ρψκεο. Γη' απηφ ην ιφγν νη Ρσκαίνη δελ κπνξνχζαλ λα επαλαιάβνπλ ηε ζεκειίσζε ηεο πξψηεο πφιεο ηνπο κε ηελ ίδξπζε απνηθηψλ, αιιά

θάλεθαλ ηθαλνί λα πξνζαπμήζνπλ ηελ αξρηθή ηδξπηηθή πξάμε κέρξηο φηνπ νιφθιεξε ε Ιηαιία θαη, βαζκηαία, φινο ν δπηηθφο θφζκνο λα ελσλφηαλ θαη λα δηνηθνχηαλ απφ ηε Ρψκε, σζάλ ν θφζκνο φινο λα κελ ήηαλ ηίπνηε άιιν απφ ξσκατθή ελδνρψξα. Απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο, νη Ρσκαίνη δεζκεχνληαλ απφ ηε ζαθή εληνπηφηεηα απηήο ηεο κνλαδηθήο πφιεο, θαη αληίζεηα κε ηνπο Έιιελεο δελ κπνξνχζαλ λα πνπλ ζε επνρέο έθηαθηεο αλάγθεο ή ππεξπιεζπζκνχ: «Πεγαίλεηε θαη βξείηε κηα λέα πφιε, γηαηί φπνπ θη αλ είζαζηε ζα είζαζηε πάληα κηα πφιηο». Οη Ρσκαίνη, θη φρη νη Έιιελεο, ξίδσλαλ πξαγκαηηθά ζην έδαθνο, θαη ε ιέμε patria απνθηά ην πιήξεο λφεκα ηεο απφ ηε ξσκατθή ηζηνξία. Η ζεκειίσζε λένπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο —γηα ηνπο Έιιελεο ζρεδφλ θνηλφηνπε εκπεηξία— έγηλε γηα ηνπο Ρσκαίνπο ε θεληξηθή, απνθαζηζηηθή, αλεπαλάιεπηε απαξρή ηεο ηζηνξίαο ηνπο θαζφινπ, κνλαδηθφ ζπκβάλ. Καη νη βαζχηεξα ξσκατθέο ζεφηεηεο ήηαλ ν Ιαλφο, ν ζεφο ηεο αξρήο, κε ηνλ νπνίν ππνδερφκαζηε αθφκε θαη ζήκεξα ην λέν έηνο, θαη ε Αζελά ε ζεφηεηα ηεο κλήκεο. Η ζεκειίσζε ηεο Ρψκεο —tanta molis erat Romanam condere gentern («ηφζν κεγάιε ήηαλ ε πξνζπάζεηα θαη ν κφρζνο λα ηδξχζεη ν ξσκατθφο ιαφο»), φπσο ζπλνςίδεη ν Βηξγίιηνο ην παληαρνχ παξφλ ζέκα ηεο Aeneid, ψζηε φιε ε πεξηπιάλεζε θαη ηα βάζαλα βξίζθνπλ ην ηέινο θαη ην ζηφρν ηνπο dum conderet urbem («εθ' φζνλ απηφο θαηφξζσζε λα ηδξχζεη ηελ πφιε»)— απηή ε ηδξπηηθή πξάμε θαη ε εμ ίζνπ κε ειιεληθή εκπεηξία ηεο ηεξφηεηαο ηεο εζηίαο θαη ηεο νηθίαο ιεο θαη, ζχκθσλα κε ηελ νκεξηθή γιψζζα, ην πλεχκα ηνπ Έθηνξνο επηβίσζε ηεο πηψζεο ηεο Σξνίαο θαη αλαζηήζεθε ζην ηηαιηθφ έδαθνο, ζρεκαηίδνπλ ην βαζχηεξν πνιηηηθφ πεξηερφκελν ηεο ξσκατθήο ζξεζθείαο. ΢' αληηδηαζηνιή κε ηελ Διιάδα, φπνπ ε επζέβεηα εμαξηηφηαλ απφ ηελ άκεζε θαλέξσζε ησλ ζεψλ, εδψ ζξεζθεία ζήκαηλε θαηά γξάκκα re-ligare:27 λα είζαη δεζκεπκέλνο, ππφρξενο, ζηελ ηεξάζηηα, ζρεδφλ ππεξάλζξσπε θαη άξα πάληα κπζηθή πξνζπάζεηα λα ηεζνχλ ηα ζεκέιηα, λα ηνπνζεηεζεί ν ζεκέιηνο ιίζνο, λα ζηεξηρηνχλ γηα ηελ αησληφηεηα. 28 Να ζξεζθεχεζαη ζήκαηλε λα δέλεζαη κε ην παξειζφλ, θαη επνκέλσο ν Λίβπνο, ν κέγαο θαηαγξαθέαο ησλ παξειζφλησλ ζπκβάλησλ, κπνξνχζε λα ιέεη: Mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus et quaedam religio tenet («Δλψ θαηαγξάθσ απηά ηα αξραία ζπκβάληα,

δελ μέξσ κέζσ πνηαο ζπλάθεηαο ν λνπο κνπ απμάλεηαη θαη θάπνηα religio κε ζπγθξαηεί»). 29 Έηζη, ζξεζθεπηηθή θαη πνιηηηθή πξαθηηθή κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ πεξίπνπ ηαπηφζεκεο, θαη ν Κηθέξσλ κπνξνχζε λα ιέεη: «΢ε θακκηά άιιε επηθξάηεηα ην αλζξψπηλν κεγαιείν δελ πιεζηάδεη ηφζν πνιχ ηνπο δξφκνπο ησλ ζεψλ (numen) φζν θαηά ηελ ίδξπζε λέσλ θαη ηε δηαηήξεζε ησλ ήδε ηδξπκέλσλ θνηλνηήησλ». 30 Η δεζκεπηηθή ηζρχο ηεο ηδξπηηθήο πξάμεο θαζαπηήλ ήηαλ ζξεζθεπηηθή, επεηδή ζπλάκα ε πφιε πξνζέθεξε ζηνπο ζενχο ηνπ ιανχ δηαξθή θαηνηθία αληίζεηα πάιη κε ηελ Διιάδα, πνπ νη ζενί ηεο πξνζηάηεπαλ ηηο πφιεηο ησλ ζλεηψλ θαη θαηά θαηξνχο έκελαλ ζ' απηέο έρνληαο σζηφζν ηε δηθή ηνπο θαηνηθία καθξηά απφ ηνλ ηφπν δηακνλήο ησλ αλζξψπσλ, ζην φξνο ΋ιπκπνο. ΢' απηήλ ηελ αιιεινπρία πξσηνεκθαλίζηεθε ε ιέμε θαη ε έλλνηα ηεο απζεληίαο. Η ιέμε auctoritas παξάγεηαη απφ ην ξήκα augere, «απμάλσ», θη εθείλν ην νπνίν ε απζεληία ή φζνη ηελ θαηέρνπλ αδηάιεηπηα απμάλνπλ είλαη ε ηδξπηηθή πξάμε. Σελ απζεληία ηελ θαηείραλ νη πξεζβχηεξνη, ε ΢χγθιεηνο ή νη patres, πνπ ηελ είραλ απνθηήζεη κέζσ θαηαγσγήο θαη κεηαβίβαζεο (παξάδνζε) απφ εθείλνπο πνπ έζεζαλ ηα ζεκέιηα γηα φια ηα επεξρφκελα, ηνπο πξνπάηνξεο, ηνπο νπνίνπο νη Ρσκαίνη νλφκαδαλ γη' απηφ maiores. H απζεληία ηνπ δσληαλνχ αλέθαζελ ήηαλ παξάγσγε, εμαξηεκέλε απφ ηνπο auctores imperil Romain conditoresque, φπσο ην δηαηππψλεη ν Πιίληνο, απφ ηελ απζεληία ησλ ηδξπηψλ, νη νπνίνη δελ βξίζθνληαλ πηα κεηαμχ ησλ δσληαλψλ. Η απζεληία, ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ εμνπζία (potestas), είρε ηηο ξίδεο ηεο ζην παξειζφλ, αιιά απηφ ην παξειζφλ ήηαλ εμ ίζνπ παξφλ ζηελ ησξηλή δσή ηεο πφιεο, φζν θαη ε εμνπζία θαη ε δχλακε ησλ δσληαλψλ. Moribus antiquis res stat Romana virisque, κε ηα ιφγηα ηνπ Έλληνπ. Γηα λα θαηαλνήζνπκε πεξηζζφηεξν ζπγθεθξηκέλα ηη ζήκαηλε λα θαηέρεηο απζεληία, ζα ήηαλ ρξήζηκν λα ζεκεηψζνπκε φηη ε ιέμε auctores ρξεζηκνπνηείηαη σο ην άθξσο αληίζεην ησλ artifices, ησλ πξαγκαηηθψλ νηθνδνκψλ θαη θαηαζθεπαζηψλ, θη απηφ αθξηβψο φηαλ ε ιέμε auctor ζεκαίλεη ην ίδην πξάγκα κε ηε δηθή καο «author» [δεκηνπξγφο, ζπγγξαθέαο]. Πνηνο, ξσηά ν Πιίληνο, κε ηελ επθαηξία λεφθηηζηνπ ζεάηξνπ, ζα έπξεπε λα ζαπκάδεηαη πεξηζζφηεξν, ν

ηερλίηεο ή ν δεκηνπξγφο (author), ν εθεπξέηεο ή ε εθεχξεζε; — ελλνψληαο θπζηθά, ην δεχηεξν θαη ζηηο δχν πεξηζηάζεηο. Ο δεκηνπξγφο ζ' απηή ηελ πεξίπησζε δελ είλαη ν νηθνδφκνο αιιά εθείλνο ν νπνίνο ελέπλεπζε ην φιν εγρείξεκα θαη ηνπ νπνίνπ ην πλεχκα, άξα, αληηπξνζσπεχεηαη ζην ίδην ην θηίζκα πνιχ πεξηζζφηεξν απ' φ,ηη ην πλεχκα ηνπ άκεζνπ νηθνδφκνπ. ΢ε αληηδηαζηνιή πξνο ηνλ artifex, ν νπνίνο απιά ην θαηαζθεχαζε, απηφο είλαη ν πξαγκαηηθφο «δεκηνπξγφο» ηνπ θηίζκαηνο, δειαδή ν ζεκειησηήο ηνπ- έηζη έγηλε «θάπνηνο πνπ αχμεζε» ηελ πφιε. Ωζηφζν, ε ζρέζε κεηαμχ auctor θαη artifex δηφινπ δελ είλαη ε (πιαησληθή) ζρέζε κεηαμχ θπξίνπ πνπ δίλεη εληνιέο θαη ππεξέηε πνπ ηηο εθηειεί. Σν πην επδηάθξηην ραξαθηεξηζηηθφ φζσλ θαηέρνπλ απζεληία είλαη φηη δελ έρνπλ εμνπζία. Cum potestas in populo auctoritas in senatu sit, «ελψ ε εμνπζία αλήθεη ζην ιαφ, ε απζεληία εδξάδεηαη ζηε ΢χγθιεην».31 Δπεηδή ε απζεληία, ε αχμεζε πνπ ε ΢χγθιεηνο πξέπεη λα πξνζζέζεη ζηηο πνιηηηθέο απνθάζεηο, δελ είλαη εμνπζία, καο θαίλεηαη θαηά πεξίεξγν ηξφπν απαηειή θαη άπηαζηε, εκθαλίδνληαο απ' απηή ηελ άπνςε ρηππεηή νκνηφηεηα πξνο ηε δηθαζηηθή εμνπζία ηνπ Montesquieu, ηελ νπνία απηφο νλφκαδε «θαηά θάπνην ηξφπν κεδεληθή» (en quelque fafon nulle) θαη ε νπνία παξ' φια απηά έρεη ην χςηζην θχξνο ζε ζπληαγκαηηθέο θπβεξλήζεηο.32 Ο Mommsen ηε ραξαθηήξηδε «θάηη πεξηζζφηεξν απφ ζπκβνπιή θαη θάηη ιηγφηεξν απφ εληνιή, κηα ζπκβνπιή πνπ δελ κπνξεί λ' αγλνεζεί εθ ηνπ αζθαινχο» ελλνψληαο κ' απηφ φηη «ε βνχιεζε θαη νη πξάμεηο ηνπ ιανχ, φπσο εθείλεο ησλ παηδηψλ ππφθεηληαη ζε πιάλεο θαη ιάζε θαη άξα ρξεηάδνληαη "αχμεζε" θαη επηθχξσζε απφ ηε γεξνπζία».33 Σν ζηνηρείν ηεο απζεληίαο ην νπνίν ελππάξρεη ζηελ πξνζαχμεζε απφ κέξνπο ησλ πξεζβπηέξσλ έγθεηηαη ζην φηη απνηειεί απιή ζπκβνπιή, πνπ δελ ρξεηάδεηαη νχηε ηε κνξθή ηεο εληνιήο νχηε εμσηεξηθφ θαηαλαγθαζκφ γηα λα εηζαθνπζηεί. 34 Η δεζκεπηηθή ηζρχο απηήο ηε απζεληίαο ζπλδέεηαη ζηελά κε ηε ζξεζθεπηηθή δεζκεπηηθή ηζρχ ησλ auspices, ε νπνία, αληίζεηα κε ηνλ ειιεληθφ ρξεζκφ, δελ ππαηλίζζεηαη ηελ αληηθεηκεληθή πνξεία ησλ κειινληηθψλ ζπκβάλησλ αιιά θαλεξψλεη κφλν ηε ζεία επηδνθηκαζία ή απνδνθηκαζία ησλ εηιεκκέλσλ απφ ηνπο αλζξψπνπο

απνθάζεσλ. 35 Οη ζενί έρνπλ θη απηνί απζεληία κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ, παξά δχλακε πάλσ ζ' απηνχο· «απμάλνπλ» θαη επηθπξψλνπλ ηηο αλζξψπηλεο πξάμεηο αιιά δελ ηηο θαζνδεγνχλ. Καη φπσο «φινη νη auspices αλάγνληαη ζην κέγα ζεκείν κε ην νπνίν νη ζενί έδσζαλ ζην Ρσκχιν ηελ απζεληία λα ηδξχζεη ηελ πφιε»,36 έηζη θαη ε απζεληία πξνέξρεηαη απ' απηή ηελ ηδξπηηθή πξάμε, δεζκεχνληαο θάζε πξάμε κε ηελ ηεξή απαξρή ηεο ξσκατθήο ηζηνξίαο, πξνζζέηνληαο ζε θάζε κνλαδηθή ζηηγκή ην φιν βάξνο ηνπ παξειζφληνο. Η gravitas, ε ηθαλφηεηα λα θέξεηαη απηφ ην βάξνο, έγηλε ην εμέρνλ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ξσκατθνχ ραξαθηήξα, θαη φπσο ε ΢χγθιεηνο, ε αλαπαξάζηαζε ηεο απζεληίαο ζηελ πνιηηεία, κπνξνχζε λα ιεηηνπξγεί —κε ηα ιφγηα ηνπ Πινπηάξρνπ («Η δσή ηνπ Λπθνχξγνπ»)— φκνηα κ' έλα «θέληξν βάξνπο, ζαλ ην έξκα ζε έλα πινίν, πνπ θξαηά ζπλερψο ηα πξάγκαηα ζε ηζνξξνπία». Έηζη φζα πξνεγήζεθαλ, νη άζινη ησλ πξνπαηφξσλ θαη ηα ήζε πνπ αλαπηχζζνληαη απ' απηνχο, ήηαλ αλέθαζελ δεζκεπηηθά. 37 Οηηδήπνηε θη αλ ζπλέβαηλε, κεηαζρεκαηηδφηαλ ζε παξάδεηγκα θαη ε auctoritas maiorum ηαπηίζηεθε κε απηαξρηθά κνληέια θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο, κε εζηθά πνιηηηθά θξηηήξηα θαζαπηά. Να γηαηί νη πξεζβχηεξνη ζε αληηδηαζηνιή απφ ηνπο ελειίθνπο ελ γέλεη, ζεσξήζεθαλ απφ ηνπο Ρσκαίνπο σο ζπκπεξίιεςε ηεο ίδηαο ηεο θιίκαθαο κηαο αλζξψπηλεο δσήο' φρη ηφζν επεηδή νη πξεζβχηεξνη είραλ ζσξεχζεη ζνθία θαη εκπεηξία φζν γηαηί είραλ αλδξσζεί ζε ζηελφηεξε επαθή κε ηνπο πξνπάηνξεο θαη ην παξειζφλ. Αληίζεηα κε ηε δηθή καο έλλνηα ηεο σξίκαλζεο φπνπ θάπνηνο αλαπηχζζεηαη ζην κέιινλ, νη Ρσκαίνη αηζζάλνληαλ φηη ε σξίκαλζε θαηεπζχλεηαη πξνο ην παξειζφλ. Δάλ θάπνηνο ζέιεη λα ζπζρεηίζεη απηή ηε ζηάζε κε ηελ ηεξαξρηθή ηάμε πνπ εγθαζηδξχεηαη απφ ηελ απζεληία θαη λα πξνβάιιεη λνεξά απηή ηελ ηεξαξρία ζηελ νηθεία εηθφλα ηεο ππξακίδαο, ηφηε κνηάδεη σζάλ ε θνξπθή ηεο ππξακίδαο λα κε θζάλεη ζην χςνο ηνπ νπξαλνχ ππεξάλσ (ή φπσο ζηε ρξηζηηαλνζχλε, εθείζελ) ηεο γεο, αιιά κέζα ζην βάζνο ελφο γήηλνπ παξειζφληνο. ΢' απηφ θαηά βάζε ην πνιηηηθφ πιέγκα θαζνζησλφηαλ ην παξειζφλ κε ηε κεζνιάβεζε ηεο παξάδνζεο. Η παξάδνζε δηαηεξνχζε ην παξειζφλ θιεξνδνηψληαο απφ ηε κηα γεληά ζηελ άιιε ηε καξηπξία

ησλ πξνπαηφξσλ, νη νπνίνη γηα πξψηε θνξά καξηχξεζαλ θαη δεκηνχξγεζαλ ηελ ηεξή ζεκειίσζε θαη ζηε ζπλέρεηα ηελ αχμεζαλ κε ηελ απζεληία ηνπο δηακέζνπ ησλ αηψλσλ. Γηα φζν ρξνληθφ δηάζηεκα ε παξάδνζε ηνχηε δελ δηαθφπεθε, ε απζεληία ήηαλ απαξαβίαζηε· θαη λα πξάηηεηο ρσξίο απζεληία θαη παξάδνζε, ρσξίο απνδεθηά, δνθηκαζκέλα θξηηήξηα θαη κνληέια, ρσξίο ηε βνήζεηα ηεο ζνθίαο ησλ ηδξπηψλ παηέξσλ, ήηαλ αδηαλφεην. Η αίζζεζε πλεπκαηηθήο παξάδνζεο θαη απζεληίαο ζε δεηήκαηα ζθέςεο θαη ηδεψλ παξάγεηαη εδψ απφ ηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα θαη είλαη άξα παξάγσγε επί ηεο νπζίαο — φπσο αθξηβψο ε πιαησληθή ζχιιεςε ηνπ ξφινπ ηνπ Λφγνπ θαη ησλ ηδεψλ ζηελ πνιηηηθή πξνεξρφηαλ απφ ηε θηινζνθηθή επηθξάηεηα θαη κεηαγελέζηεξα πξνζαξκφζηεθε ζηελ επηθξάηεηα ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ. Αιιά ην ηζηνξηθά ελ γέλεη ζεκαληηθφ γεγνλφο είλαη φηη νη Ρσκαίνη αηζζάλζεθαλ πσο γηα ηνπο ίδηνπο ιφγνπο ρξεηάδνληαλ ηδξπηέο παηέξεο θαη απηαξρηθά παξαδείγκαηα ζε δεηήκαηα γλψκεο θαη ηδεψλ, θαη απνδέρηεθαλ ηνπο κείδνλεο Έιιελεο «πξνπάηνξεο» σο απζεληίεο ηνπο γηα ηε ζεσξία, ηε θηινζνθία θαη ηελ πνίεζε. Οη κείδνλεο Έιιελεο ζπγγξαθείο έγηλαλ απζεληίεο ζηα ρέξηα ησλ Ρσκαίσλ, θη φρη ησλ Διιήλσλ. Ο ηξφπνο πνπ ν Πιάησλ θαη άιινη πξηλ θαη κεηά απ' απηφλ κεηαρεηξίζηεθαλ ηνλ ΋κεξν, «ηνλ εθπαηδεπηή φιεο ·ηεο Διιάδαο», ήηαλ αζχιιεπηνο ζηε Ρψκε, αθνχ νχηε ζα ηνικνχζε έλαο Ρσκαίνο θηιφζνθνο «λα ζεθψζεη ην ρέξη ηνπ ελαληίνλ ηνπ [πλεπκαηηθνχ] παηέξα ηνπ», φπσο είπε ν Πιάησλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ (ζην ΢νθηζηε) φηαλ ήιζε ζε ξήμε κε ηε δηδαζθαιία ηνπ Παξκελίδε. ΋πσο αθξηβψο ν παξάγσγνο ραξαθηήξαο ηεο εθαξκνζηκφηεηαο ησλ ηδεψλ ζηελ πνιηηηθή δελ εκπφδηζε ηελ πιαησληθή πνιηηηθή ζθέςε λα γίλεη ε αθεηεξία ηεο δπηηθήο πνιηηηθήο ζεσξίαο, έηζη θαη ν παξάγσγνο ραξαθηήξαο ηεο απζεληίαο θαη ηεο παξάδνζεο ζε πλεπκαηηθά ζέκαηα δελ ηηο εκπφδηζε λα γίλνπλ ηα δεζπφδνληα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δπηηθήο θηινζνθηθήο ζθέςεο γηα ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ηζηνξίαο καο. ΢ε ακθφηεξεο ηηο πεξηζηάζεηο ε πνιηηηθή πξνέιεπζε θαη νη πνιηηηθέο εκπεηξίεο πνπ ππφθεηληαη ησλ ζεσξηψλ ιεζκνλήζεθαλ, ε αξρηθή ζχγθξνπζε κεηαμχ πνιηηηθήο θαη θηινζνθίαο, κεηαμχ ηνπ πνιίηε θαη ηνπ -θηινζφθνπ, αθξηβψο φπσο θαη ε εκπεηξία ηεο ίδξπζεο ζηελ νπνία ε ξσκατθή ηξηάο ζξεζθείαο,

απζεληίαο θαη παξάδνζεο νθείιεη ηε λνκηκνπνηεηηθή ηεο πεγή. Σν ζζέλνο απηήο ηεο ηξηάδαο βξηζθφηαλ ζηε δεζκεπηηθή ηζρχ κηαο απηαξρηθήο πξσηαξρήο φπνπ «ζξεζθεπηηθνί» δεζκνί ζπλέδεαλ ηνπο αλζξψπνπο αλαδξνκηθά δηακέζνπ ηεο παξάδνζεο. Η ξσκατθή ηξηάδα φρη κφλν επηβίσζε ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο δεκνθξαηίαο ζε απηνθξαηνξία αιιά θαη δηείζδπζε φπνπ ε pax Romans δεκηνχξγεζε δπηηθφ πνιηηηζκφ πάλσ ζε ξσκατθά ζεκέιηα. Σν εμαηξεηηθφ ζζέλνο θαη ε αληνρή ηνπ ξσκατθνχ πλεχκαηνο —ή ε εμαηξεηηθή αμηνπηζηία ηεο ζεκειηψδνπο αξρήο γηα ηε δεκηνπξγία πνιηηηθψλ ζσκάησλ— δνθηκάζηεθαλ απνθαζηζηηθά θαη επαιεζεχηεθαλ κεηά ηελ παξαθκή ηεο Ρσκατθήο Απηνθξαηνξίαο, φηαλ ε Υξηζηηαληθή Δθθιεζία παξέιαβε ηελ πνιηηηθή θαη πλεπκαηηθή θιεξνλνκηά ηεο Ρψκεο. Αληηκεησπίδνληαο απηφ ην πξαγκαηηθά εγθφζκην θαζήθνλ, ε Δθθιεζία έγηλε ηφζν «ξσκατθή» θαη πξνζαξκφζηεθε ηφζν απφιπηα ζηε ξσκατθή ζθέςε επί ησλ πνιηηηθψλ δεηεκάησλ ψζηε θαηέζηεζε ην ζάλαην θαη ηελ αλάζηαζε ηνπ Υξηζηνχ αθξνγσληαίν ιίζν λέαο ηδξπηηθήο πξάμεο, νηθνδνκψληαο πάλσ ζ' απηφλ έλα λέν αλζξψπηλν ζεζκφ ηξνκεξήο αλζεθηηθφηεηαο. Αθφηνπ, ινηπφλ, ν Μέγαο Κσλζηαληίλνο επηζηξάηεπζε ηελ Δθθιεζία γηα λα εμαζθαιίζεη ζηελ παξαθκαζκέλε απηνθξαηνξία ηελ πξνζηαζία ηνπ «ηζρπξφηεξνπ Θενχ», ε Δθθιεζία κπφξεζε ζηαδηαθά λα ππεξβεί ηηο αληηπνιηηηθέο θαη αληηζεζκηθέο ηάζεηο ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο, πνπ δεκηνχξγεζαλ ηφζα πξνβιήκαηα ζε πξνεγνχκελεο αηψλεο, θαη νη νπνίεο είλαη ηφζν πξνθαλείο ζηελ Καηλή Γηαζήθε θαη ζηηο πξψηεο ρξηζηηαληθέο γξαθέο, θαζψο θαη θαηλνκεληθά αλππέξβιεηεο. Ο ζξίακβνο ηνπ ξσκατθνχ πλεχκαηνο είλαη αιεζηλά ζρεδφλ έλα ζαχκα· ζε θάζε πεξίπησζε, κνλάρα απηφ έδσζε ηελ ηζρχ ζηελ Δθθιεζία «λα πξνζθέξεη ζε αλζξψπνπο κε ηελ ηδηφηεηα ηνπ κέινπο ηεο Δθθιεζίαο ηελ αίζζεζε ηεο ππεθνφηεηαο πνπ νχηε ε Ρψκε νχηε ν δήκνο δελ κπνξνχζαλ πηα λα ηνπο πξνζθέξνπλ». 38 Ωζηφζν, φπσο ε πνιηηηθνπνίεζε ησλ πιαησληθψλ ηδεψλ άιιαμε ηε δπηηθή θηινζνθία θαη θαζφξηζε ηε θηινζνθηθή έλλνηα ηνπ Λφγνπ, έηζη θαη ε πνιηηηθνπνίεζε ηεο Δθθιεζίαο κεηέβαιε ηε ρξηζηηαληθή .ζξεζθεία.

Η βάζε ηεο Δθθιεζίαο σο θνηλφηεηαο πηζηψλ θαη δεκφζηνπ ζεζκνχ δελ ήηαλ ηψξα πηα ε ρξηζηηαληθή πίζηε ζηελ αλάζηαζε (αλ θαη ε πίζηε απηή παξέκεηλε ην πεξηερφκελν ηεο) ή ε εβξατθή ππαθνή ζηηο εληνιέο ηνπ Θενχ, αιιά κάιινλ ε δηαζήθε ηεο δσήο, ηεο γέλλεζεο, ηνπ ζαλάηνπ θαη ηεο αλάζηαζεο ηνπ Ιεζνχ ηνπ Ναδσξαίνπ σο ηζηνξηθά θαηαγξακκέλνπ ζπκβάληνο.39 Ωο κάξηπξεο απηνχ ηνπ ζπκβάληνο νη Απφζηνινη έγηλαλ «νη ηδξπηέο παηέξεο» ηεο Δθθιεζίαο, απφ ηνπο νπνίνπο ζα απέξξεε ε δηθή ηεο απζεληία γηα φζν κεηέδηδε απφ γεληά ζε γεληά ηε δηαζήθε ηνπο κε ηελ νδφ ηεο παξάδνζεο. Μφλνλ φηαλ ζπλέβε απηφ, κπαίλεη θαλείο ζηνλ πεηξαζκφ λα πεη, ε ρξηζηηαληθή πίζηε έγηλε «ζξεζθεία» φρη κφλν κε ηε κεηαρξηζηηαληθή έλλνηα αιιά θαη ζχκθσλα κε ηελ αξραία· κφλνλ ηφηε, ζε θάζε πεξίπησζε, θαηφξζσζε έλαο νιφθιεξνο θφζκνο —σο θάηη νισζδηφινπ μέρσξν απφ απιέο νκάδεο πηζηψλ, αλεμάξηεηα απφ ην κέγεζνο ηνπο— λα γίλεη ρξηζηηαληθφο. Σν ξσκατθφ πλεχκα επηβίσζε ηεο θαηαζηξνθήο ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, επεηδή νη ηζρπξφηεξνη ηνπ ερζξνί —εθείλνη πνπ θαηαξάζηεθαλ ηελ επηθξάηεηα ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ γεληθψο, θη νξθίζηεθαλ λα δνπλ ελ θξχπησ— αλαθάιπςαλ ζηε δηθή ηνπο πίζηε θάηη πνπ κπνξνχζε λα θαηαλνεζεί σο θνζκηθφ ζπκβάλ θαη λα κεηαζρεκαηηζηεί ζε λέα εγθφζκηα απαξρή ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν θφζκνο ζα αλαδελφηαλ (religare) κε έλα ηδηφκνξθν κίγκα λένπ θαη παιαηνχ ζξεζθεπηηθνχ δένπο. Απηφο ν κεηαζρεκαηηζκφο πξαγκαηνπνηήζεθε ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνλ Απγνπζηίλν, ην κφλν κεγάιν θηιφζνθν πνπ είραλ πνηέ νη Ρσκαίνη. Γηαηί ην έξεηζκα ηεο θηινζνθίαο ηνπ, Sedis animi est in memoria (ε έδξα ηνπ λνπ είλαη ζηε κλήκε) είλαη αθξηβψο απηή ε ελλνηνινγηθή άξζξσζε ηεο εηδηθά ξσκατθήο εκπεηξίαο ηελ νπνία νη ίδηνη νη Ρσκαίνη, θαζψο είραλ θαηαθιπζηεί απφ ηελ ειιεληθή θηινζνθία θαη ηηο έλλνηεο ηεο, νπδέπνηε επηηέιεζαλ. Υάξηλ ηνπ γεγνλφηνο φηη ε ζεκειίσζε ηεο πφιεο ηεο Ρψκεο επαλαιήθζεθε θαηά ηε ζεκειίσζε ηεο θαζνιηθήο Δθθιεζίαο, αλ θαη, θπζηθά, κε έλα εληειψο δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν, ε ρξηζηηαληθή επνρή κπφξεζε λα παξαιάβεη ηε ξσκατθή ηξηάδα ζξεζθείαο, απζεληίαο θαη παξάδνζεο. Σν εκθαλέζηεξν ζεκάδη απηήο ηεο ζπλέρεηαο ίζσο είλαη πσο ε Δθθιεζία, φηαλ μεθίλεζε ηε κεγάιε πνιηηηθή ηεο ζηαδηνδξνκία θαηά ηνλ πέκπην αηψλα, πηνζέηεζε επζχο

εμ αξρήο ηε ξσκατθή δηάθξηζε κεηαμχ απζεληίαο θη εμνπζίαο αμηψλνληαο γηα ηελ ίδηα ηελ παιηά απζεληία ηεο ΢πγθιήηνπ θαη αθήλνληαο ηελ εμνπζία —πνπ ζηε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία δελ βξηζθφηαλ πηα ζηα ρέξηα ηνπ ιανχ αιιά ηε κνλνπσινχζε ν απηνθξαηνξηθφο νίθνο— ζηηο εγθφζκηεο αξρέο. Έηζη, πξνο ην ηέινο ηνπ πέκπηνπ αηψλα, ν Πάπαο Γειάζηνο ν Ι έγξαθε ζηνλ Απηνθξάηνξα Αλαζηάζην ηνλ Ι: «Γχν είλαη ηα πξάγκαηα απφ ηα νπνία θαη' αξρήλ θπξηαξρείηαη ηνχηνο ν θφζκνο: ε ηεξή απζεληία ησλ Παπψλ θαη ε βαζηιηθή εμνπζία». 40 Σν απνηέιεζκα ηεο ζπλέρεηαο ηνπ ξσκατθνχ πλεχκαηνο ζηελ ηζηνξία ηεο Γχζεο ήηαλ δηπιφ. Απφ ηε κηα πιεπξά, ην ζαχκα ηεο δηάξθεηαο επαλαιήθζεθε γηα κία αθφκε θνξά" γηαηί ζην πιαίζην ηεο ηζηνξίαο καο ε δηάξθεηα θαη ε ζπλέρεηα ηεο Δθθιεζίαο σο δεκφζηνπ ζεζκνχ κπνξεί λα ζπγθξηζεί κνλάρα κε ηε ρηιηφρξνλε ξσκατθή ηζηνξία ηεο αξραηφηεηαο. Ο δηαρσξηζκφο εθθιεζίαο θαη θξάηνπο, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ρσξίο λα ζεκαζηνδνηεί ηελ αλακθίβνιε εθθνζκίθεπζε ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο θαη άξα ηελ εμχςσζε ηεο ζηελ αμηνπξέπεηα ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ, ππνδήισλε πξαθηηθά πσο ην πνιηηηθφ έραζε πιένλ, γηα πξψηε θνξά κεηά ηνπο Ρσκαίνπο, ηελ απζεληία ηνπ θαη καδί κ' απηή εθείλν ην ζηνηρείν πνπ, ηνπιάρηζηνλ ζηε δπηηθή ηζηνξία, επξνίθηζε ηηο πνιηηηθέο δνκέο κε αλζεθηηθφηεηα, ζπλέρεηα θαη δηάξθεηα. Δίλαη αιήζεηα φηη ε ξσκατθή πνιηηηθή ζθέςε άξρηζε λα ρξεζηκνπνηεί αξθεηά πξψηκα πιαησληθέο έλλνηεο, γηα λα θαηαλνήζεη θαη λα εξκελεχζεη ηηο εηδηθά ξσκατθέο πνιηηηθέο εκπεηξίεο. Γίλεηαη φκσο ε εληχπσζε πσο θαηά ηε ρξηζηηαληθή επνρή ηα αφξαηα πλεπκαηηθά κέηξα ηνπ Πιάησλα, κε ηα νπνία νη νξαηέο, ζπγθεθξηκέλεο ππνζέζεηο ησλ αλζξψπσλ κεηξηφληαλ θαη θξίλνληαλ, απνθάιπςαλ ηελ πιήξε πνιηηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπο. Δθείλα αθξηβψο ηα κέξε ηνπ ρξηζηηαληθνχ δφγκαηνο πνπ ζα παξνπζίαδαλ κεγαιχηεξε δπζθνιία λα ηαηξηάμνπλ θαη λα αθνκνησζνχλ ζηε ξσκατθή πνιηηηθή δνκή —δειαδή, νη εμ απνθαιχςεσο εληνιέο θαη αιήζεηεο γλήζηαο ππεξβαηηθήο απζεληίαο πνπ, αληίζεηα κε ηνλ Πιάησλα, δελ εθηεηλφηαλ ππεξάλσ αιιά ήηαλ θάησ απφ ηελ γήηλε ζθαίξα— κπνξνχζαλ λα νινθιεξσζνχλ ζηνλ ξσκατθφ ηδξπηηθφ

ζξχιν κέζσ ηνπ Πιάησλα. Η απνθάιπςε ηνπ Θενχ εξκελεπφηαλ ηψξα πνιηηηθά ιεο θαη ηα θξηηήξηα αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ε αξρή ησλ πνιηηηθψλ θνηλνηήησλ πνπ πξνβιέθηεθαλ ελνξαηηθά απφ ηνλ Πιάησλα, απνθαιχθζεθαλ ηειηθά άκεζα, έηζη ψζηε, κε ηα ιφγηα ελφο κνληέξλνπ πιαησληζηή, λα δίλεηαη ε εληχπσζε φηη ν πξψηκνο πιαησληθά «πξνζαλαηνιηζκφο πξνο ην αφξαην κέηξν ηψξα επηβεβαησλφηαλ δηακέζνπ ηεο απνθάιπςεο ηνπ κέηξνπ θαζαπην». 41 Η ελζσκάησζε ηεο ειιεληθήο θηινζνθίαο ζηε δνκή ησλ δνγκάησλ θαη ησλ δνγκαηηθψλ πεπνηζήζεσλ ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο νδήγεζε ζ' έλα ακάιγακα ηεο ξσκατθήο πνιηηηθήο έλλνηαο ηεο απζεληίαο, πνπ θαη' αλάγθε βαζηδφηαλ ζε κηα απαξρή, κηα ζεκειίσζε ζην παξειζφλ, κε ηελ ειιεληθή έλλνηα ησλ ππεξβαηηθψλ κέηξσλ θαη θαλφλσλ. Σψξα πιένλ γεληθά θαη ππεξβαηηθά θξηηήξηα, ζηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα ππαρζνχλ ην κεξηθφ θαη ην εκκελέο ρξεηάδνληαλ γηα νπνηαδήπνηε πνιηηηθή ηάμε, εζηθνί θαλφλεο γηα θάζε δηαλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά θαη νξζνινγηθά κέηξα γηα ηελ θαζνδήγεζε θάζε αηνκηθήο θξίζεο. ΢πάληα παξνπζηάδεηαη θάηη πνπ ζα ήηαλ δπλαηφ λα δηεθδηθήζεη θαζαπηφ κεγαιχηεξε απζεληία θαη πην καθξφπλνεο ζπλέπεηεο απφ ην ακάιγακα θαζαπηφ. Έθηνηε απνδείρηεθε, θη απηφ ην γεγνλφο κηιάεη απφ κφλν ηνπ γηα ηε ζηαζεξφηεηα ηνπ ακαιγάκαηνο, φηη νπνπδήπνηε θάπνην απφ ηα ζηνηρεία ηεο ξσκατθήο ηξηάδαο, ζξεζθεία ή απζεληία ή παξάδνζε ακθηζβεηείην ή πεξηνξηδφηαλ, ηα ππφινηπα δχν δελ ήηαλ πηα αζθαιή. Ήηαλ ινηπφλ ιάζνο ηνπ Λνπζήξνπ λα λνκίδεη φηη ε πξφθιεζε ηνπ πξνο ηελ εγθφζκηα απζεληία ηεο Δθθιεζίαο θαη ε πξνζθπγή ηνπ ζηελ αθαζνδήγεηε αηνκηθή θξίζε ζα άθελαλ αιψβεηεο παξάδνζε θαη ζξεζθεία. Σν ίδην ιάζνο έθαλαλ ν Hobbes θαη νη πνιηηηθνί ζεσξεηηθνί ηνπ δέθαηνπ έβδνκνπ αηψλα κε ην λα ειπίδνπλ φηη απζεληία θαη ζξεζθεία κπνξνχζαλ λα ζσζνχλ μέρσξα απφ ηελ παξάδνζε. Σν ίδην ιάζνο επίζεο επαλέιαβαλ ηέινο νη αλζξσπηζηέο λνκίδνληαο πσο ζα ήηαλ δπλαηφ λα παξακείλνπλ εληφο κηαο αδηάθνπηεο παξάδνζεο ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ ρσξίο ζξεζθεία θαη ρσξίο απζεληία.

V

ΠΟΛΙΣΙΚΑ Η ΠΙΟ ΒΑΡΤ΢ΗΜΑΝΣΗ ζπλέπεηα ηνπ ακαιγάκαηνο ξσκατθψλ πνιηηηθψλ ζεζκψλ κε ειιεληθέο θηινζνθηθέο ηδέεο ήηαλ φηη ε Δθθιεζία θαηφξζσζε λα εξκελεχζεη ηηο κάιινλ αζαθείο θαη αληηθαηηθέο έλλνηεο ηνπ πξψηκνπ ρξηζηηαληζκνχ γηα ηε δσή ζην εθείζελ ππφ ην θσο ησλ πιαησληθψλ πνιηηηθψλ κχζσλ, θαη έηζη λα πςψζεη ζην βαζκφ δνγκαηηθήο βεβαηφηεηαο έλα πεξίπινθν ζχζηεκα ακνηβψλ θαη ηηκσξηψλ γηα πξάμεηο θαη αδηθήκαηα πνπ δελ βξήθαλ δίθαηε αληαπφδνζε επί ηεο γεο. Απηφ δελ ζπλέβε πξηλ απφ ηνλ πέκπην αηψλα, φηαλ νη πξψηκεο δηδαζθαιίεο ηεο ιχηξσζεο φισλ ησλ ακαξησιψλ, αθφκε θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ ΢αηαλά (φπσο δηδαζθφηαλ απφ ηνλ Ωξηγέλε θαη ππνζηεξίρηεθε απφ ηνλ Γξεγφξην Νχζζεο) θαη ηεο πλεπκαηνπνηεκέλεο εξκελείαο ησλ βαζάλσλ ηεο θφιαζεο σο βαζάλσλ ηεο ζπλείδεζεο (επίζεο δηδαζθφκελε απφ ηνλ Ωξηγέλε) αλαθεξχρηεθαλ αηξεηηθέο· ηνχην φκσο ζπλέπεζε κε ηελ πηψζε ηεο Ρψκεο, ηελ εμαθάληζε αζθαινχο εγθφζκηαο ηάμεο, ηελ αλάιεςε ηεο επζχλεο ησλ εγθφζκησλ ππνζέζεσλ απφ ηελ Δθθιεζία θαη ηελ άλνδν ηνπ παπηζκνχ σο θνζκηθήο εμνπζίαο. Λατθέο θαη ιφγηεο έλλνηεο γηα έλα εθείζελ κε ακνηβέο θαη ηηκσξίεο ήηαλ, θπζηθά, πιαηηά δηαδεδνκέλεο ηφηε φπσο θαη θαζ' φιε ηε δηάξθεηα ηεο αξραηφηεηαο, αιιά ε αξρηθή ρξηζηηαληθή εθδνρή εθείλσλ ησλ ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ, πνπ ζπκθσλνχζαλ κε ηα «ραξκφζπλα λέα» θαη ηε ιχηξσζε απφ ηελ ακαξηία, δελ ήηαλ απεηιή αηψληαο ηηκσξίαο θαη αηψληαο δπζηπρίαο, παξά αληίζεηα, ε descensus ad inferos, ε απνζηνιή ηνπ Υξηζηνχ ζηνλ θάησ θφζκν φπνπ μφδεςε ηηο ηξεηο κέξεο κεηαμχ ηνπ ζαλάηνπ θαη ηεο αλάζηαζεο ηνπ γηα λα εθθαζαξίζεη ηελ θφιαζε, λα ληθήζεη ην ΢αηαλά, θαη λα απειεπζεξψζεη ηηο ςπρέο ησλ λεθξψλ ακαξησιψλ, φπσο είρε απειεπζεξψζεη ηηο ςπρέο ησλ δσληαλψλ, απφ ην ζάλαην θαη ηελ ηηκσξία. ΢ηάζεθε θάπσο δχζθνιν λα εθηηκήζνπκε κε αθξίβεηα ηελ πνιηηηθή, κε ζξεζθεπηηθή αξρή ηνπ δφγκαηνο ηεο θφιαζεο επεηδή ε Δθθιεζία ην ελζσκάησζε, ζηελ πιαησληθή ηνπ εθδνρή, πνιχ λσξίο ζην ζψκα ησλ δνγκαηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Φαίλεηαη θπζηθφ φηη ζηελ θακπή απηήο ηεο ελζσκάησζεο εζνιψζεθε ε θαηαλφεζε ηνπ ίδηνπ ηνπ Πιάησλα ζην ζέκα ηεο ηαχηηζεο ηεο άκεζα θηινζνθηθήο δηδαζθαιίαο ηνπ πεξί αζαλαζίαο ηεο ςπρήο, πνπ είρε λφεκα γηα ηνπο

ιίγνπο, κε ηελ πνιηηηθή δηδαζθαιία ηνπ ελφο εθείζελ κε ηηκσξίεο θαη ακνηβέο, πνπ ζίγνπξα, πξννξηδφηαλ γηα ηνπο πνιινχο. Ο θηιφζνθνο αζρνιείηαη κε ην αφξαην ην νπνίν κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφ απφ ηελ ςπρή, ε νπνία είλαη θαζαπηή θάηη αφξαην (αεηδέο) θαη έηζη πεγαίλεη ζηνλ ’δε, ηνλ ηφπν ηνπ ανξάηνπ ( ’-ίδεο), αθνχ ν ζάλαηνο έρεη απαιιάμεη ην αφξαην κέξνο ηνπ αλζξψπνπ απφ ην ζψκα ηνπ, ην φξγαλν ηεο αηζζεηήξηαο αληίιεςεο. 42 Λφγσ απηνχ νη θηιφζνθνη θαίλεηαη λα «αλαδεηνχλ ζάλαην θαη ζλήζθεηλ» θαη ε θηινζνθία κπνξεί λα απνθιεζεί «κειέηε ζαλάηνπ». 43 Δθείλνη πνπ δελ έρνπλ ηελ εκπεηξία κηαο θηινζνθηθήο αιήζεηαο εθείζελ ηνπ πεδίνπ ηεο αηζζεηήξηαο αληίιήςεο δελ είλαη δπλαηφλ, θπζηθά, λα πεηζζνχλ γηα ηελ αζαλαζία κηαο αζψκαηεο ςπρήο· γη' απηνχο, ν Πιάησλ εθεχξε έλαλ αξηζκφ παξακπζηψλ ψζηε λα πεξαηψζεη ηνπο πνιηηηθνχο δηάινγνπο ηνπ, ζπλήζσο αθνχ ην επηρείξεκα θαζαπηφ είρε θαηαξξεχζεη, φπσο ζηελ Πνιηηεία, ή είρε απνδεηρζεί φηη ν αληίπαινο ηνπ ΢σθξάηε δελ ήηαλ δπλαηφ λα πεηζζεί, φπσο ζηνλ Γνξγία. 44 Απ' απηά ηα παξακχζηα, ν κχζνο ηνπ ’δε, ζηελ Πνιηηεία, είλαη ν ηειεηφηεξνο θαη έρεη αζθήζεη ηε κεγαιχηεξε επηξξνή. Μεηαμχ ηνπ Πιάησλα θαη ηεο εγθφζκηαο λίθεο ηεο Υξηζηηαλνζχλεο ηνλ πέκπην αηψλα, πνπ ηελ αθνινχζεζε ε ζξεζθεπηηθή επηθχξσζε ηνπ δφγκαηνο ηεο θφιαζεο (θη έηζη έθηνηε απηφ έγηλε έλα ηφζν γεληθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ρξηζηηαληθνχ θφζκνπ ψζηε νη πνιηηηθέο πξαγκαηείεο δελ ήηαλ αλάγθε λα θάλνπλ ηδηαίηεξε κλεία ηνπ) δελ παξεκβάιιεηαη ζρεδφλ θακκηά ζεκαληηθή ζπδήηεζε ησλ πνιηηηθψλ πξνβιεκάησλ —κε ηελ εμαίξεζε ηνπ Αξηζηνηέιε— πνπ λα κελ θαηαιήγεη ζηελ απνκίκεζε ηνπ πιαησληθνχ κχζνπ. 45 Καη είλαη πάιη ν Πιάησλ, θαζ' φζνλ μερσξίδεη απφ ηελ εβξατθή θαη πξψηκε ρξηζηηαληθή εηθνηνινγία ζρεηηθά κε κηα κεηά ζάλαηνλ δσή, ν αιεζηλφο πξφδξνκνο ησλ πεξίηερλσλ πεξηγξαθψλ ηνπ Γάληε· γηαηί ζηνλ Πιάησλα βξίζθνπκε γηα πξψηε θνξά φρη κφλν θάπνηα έλλνηα ηεο ηειηθήο θξίζεο, φζνλ αθνξά ηελ αηψληα δσή ή ηνλ αηψλην ζάλαην, ηηο ακνηβέο θαη ηηο ηηκσξίεο, αιιά θαη ην γεσγξαθηθφ δηαρσξηζκφ ηεο θφιαζεο, ηνπ θαζαξηεξίνπ θαη ηνπ παξαδείζνπ καδί κε ηηο ηξνκαθηηθά ζπγθεθξηκέλεο ηδέεο κηαο θιηκαθνχκελεο ζσκαηηθήο ηηκσξίαο. 46

Οη θαζαξά πνιηηηθέο ζπλέπεηεο ησλ πιαησληθψλ κχζσλ ζην ηειεπηαίν βηβιίν ηεο Πνιηηεί/ρο, φπσο θαη ζηα θαηαιεθηηθά κέξε ησλ δηαιφγσλ Φαίδσλ θαη Γνξγίαο, θαληάδνπλ αλαληίξξεηεο. Η δηάθξηζε αλάκεζα ζηε θηινζνθηθή πεπνίζεζε γηα ηελ αζαλαζία ηεο ςπρήο θαη ζηελ πνιηηηθά επηζπκεηή πίζηε ζε κεηά ζάλαην δσή παξαιιειίδεηαη κε ηε δηάθξηζε πνπ γίλεηαη ζην δφγκα ησλ ηδεψλ κεηαμχ ηεο ηδέαο ηνπ σξαίνπ σο χςηζηεο ηδέαο ηνπ θηινζφθνπ θαη ηεο ηδέαο ηνπ αγαζνχ σο χςηζηεο ηδέαο ηνπ πνιηηηθνχ. Δλ ηνχηνηο, ελψ ν Πιάησλ φηαλ κε ηελ εθαξκνγή ηεο θηινζνθίαο ησλ ηδεψλ ζηελ πνιηηηθή ζθαίξα, εζφισλε θαηά θάπνην ηξφπν ηελ απνθαζηζηηθή δηάθξηζε αλάκεζα ζηηο ηδέεο ηνπ σξαίνπ θαη ηνπ αγαζνχ, ππνθαζηζηψληαο ζησπεξά ζηηο πνιηηηθέο πξαγκαηείεο ηνπ ηελ ηειεπηαία κε ηελ πξψηε, δελ κπνξεί λα ιερζεί ην ίδην θαη γηα ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζε αζάλαηε, αφξαηε, αζψκαηε ςπρή θαη κεηά ζάλαηνλ δσή ζηελ νπνία ζψκαηα, επαίζζεηα ζηνλ πφλν, ζα ηηκσξεζνχλ. Μηα απφ ηηο ζαθέζηεξεο ελδείμεηο ηνπ πνιηηηθνχ ραξαθηήξα απηψλ ησλ κχζσλ είλαη πξάγκαηη φηη, επεηδή ζπλεπάγνληαη θάπνηα ζσκαηηθή ηηκσξία, βξίζθνληαη ζε θαηάθσξε αληίθαζε πξνο ην δφγκα ηνπ ηεο αζαλαζίαο ηεο ςπρήο, θαη ηελ αληίθαζε ηνχηε πξνθαλψο ηε γλψξηδε θη ν ίδηνο ν Πιάησλ. 47 Δπί πιένλ, φηαλ άξρηδε λα δηεγείηαη ηα παξακχζηα ηνπ, έπαηξλε φια ηα απαξαίηεηα κέηξα ψζηε λα θαηαζηήζεη ζαθέο πσο φζα αθνινπζνχζαλ δελ ήηαλ αιήζεηα αιιά δπλαηή γλψκε γηα ηελ νπνία θάπνηνο θαιχηεξνο έπεηζε ην πιήζνο «σο εάλ λα ήηαλ αιήζεηα». 48 Σειηθά, δελ είλαη άξαγε θαλεξφ, εηδηθά ζηελ Πνιηηεία, φηη ε φιε έλλνηα ηεο κεηά ζάλαηνλ δσήο είλαη άλεπ λνήκαηνο γηα φζνπο θαηαλφεζαλ ηελ ηζηνξία ηνπ ζπειαίνπ θαη μέξνπλ φηη ν αιεζηλφο θάησ θφζκνο είλαη ε δσή επί ηεο γεο; Γελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ν Πιάησλ ζηήξημε ηηο πεξηγξαθέο κηαο κεηά ζάλαηνλ δσήο ζε ιατθέο δνμαζίεο, ίζσο ζηηο νξθηθέο θαη ππζαγφξεηεο παξαδφζεηο, αθξηβψο φπσο θαη ε Δθθιεζία, ζρεδφλ ρίιηα ρξφληα κεηά, κπνξνχζε λα επηιέμεη ειεχζεξα πνηα απφ ηηο ηφηε επηθξαηνχζεο δνμαζίεο θαη ζεσξήζεηο ήζειε λα θαηνρπξψζεη γηα δφγκα θαη πνηα λα θεξχμεη αηξεηηθή. Η δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ Πιάησλα θαη ησλ πξνιαιεζάλησλ ηνπ, φπνηνη θη αλ ήηαλ, έγθεηηαη ζην φηη πξψηνο απηφο αληειήθζε ηελ ηεξάζηηα, επζέσο πνιηηηθή

δπλαηφηεηα πνπ ελππάξρεη ζε ηέηνηεο δνμαζίεο, φπσο αθξηβψο ε δηάθξηζε κεηαμχ ηεο πνιχπινθεο δηδαζθαιίαο ηνπ Απγνπζηίλνπ γηα ηελ θφιαζε, ην θαζαξηήξην θαη ηνλ παξάδεηζν θαη ησλ ζεσξηψλ ηνπ Ωξηγέλε ή ηνπ Κιήκε Αιεμαλδξείαο ήηαλ φηη απηφο (θαη ίζσο ν Σεξηπιιηαλφο πξηλ απ' απηφλ) θαηαλφεζε ζε πνηα έθηαζε ηα δφγκαηα ηνχηα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο θφβεηξα ζ' απηφλ ηνλ θφζκν, ρσξίο ζρεδφλ λα ιάβεη ππ' φςε ηε ζεσξεηηθή ηνπο αμία γηα θάπνηα κέιινπζα δσή. Σίπνηα, πξάγκαηη, δελ είλαη πεξηζζφηεξν εχγισηην ζ' απηφ ην πιαίζην απφ ην φηη ν ίδηνο ν Πιάησλ έπιαζε ηε ιέμε «ζενινγία», γηαηί ην εδάθην ζην νπνίν ρξεζηκνπνηείηαη ε λέα ιέμε ζπλαληάηαη μαλά ζε κηα θαζαξά πνιηηηθή ζπδήηεζε, δειαδή ζηελ Πνιηηεία, φηαλ ν δηάινγνο αζρνιείηαη κε ηελ ίδξπζε ησλ πφιεσλ. 49 Ο λένο απηφο ζενινγηθφο ζεφο δελ είλαη νχηε έλαο δσληαλφο Θεφο νχηε ν ζεφο ησλ θηινζφθσλ νχηε παγαληζηηθή ζεφηεηα· είλαη πνιηηηθή επηλφεζε, «ην κέηξν ησλ κέηξσλ»,50 δειαδή ην θξηηήξην ζχκθσλα κε ην νπνίν κπνξνχλ λα ηδξπζνχλ πφιεηο θαη λα ηεζνχλ θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ πιήζνπο. Η ζενινγία εμ άιινπ δηδάζθεη πψο λα εληζρπζνχλ θαη' απφιπην ηξφπν ηνχηα ηα θξηηήξηα, φπσο ζε πεξηπηψζεηο φπνπ ε αλζξψπηλε δηθαηνζχλε βξίζθεηαη ζε ακεραλία, δειαδή ζηελ πεξίπησζε εγθιεκάησλ γηα ηα νπνία αθφκε θαη ε ζαλαηηθή θαηαδίθε δελ είλαη ηθαλνπνηεηηθή. Γηαηί «ην θχξην πξάγκα» γηα ην εθείζελ είλαη, φπσο ξεηά ιέεη ν Πιάησλ φηη «γηα φιεο ηηο αδηθίεο πνπ έθαλε θαζέλαο ζηε δσή ηνπ θαη γηα φινπο φζνπο αδίθεζε ηηκσξήζεθε δεθαπιάζηα».51 Ο Πιάησλ πξάγκαηη νχηε θαλ ππνςηαδφηαλ κηα ζενινγία φπσο εκείο ηελ θαηαιαβαίλνπκε, σο εξκελεία ηνπ ζείνπ ιφγνπ ηνπ νπνίνπ ην παλίεξν θείκελν είλαη ε Βίβινο· ε ζενινγία γηα ηνχηνλ ήηαλ κέξνο θαη ηκήκα «πνιηηηθήο επηζηήκεο», θαη εηδηθά εθείλν ην κέξνο πνπ δίδαζθε ηνπο ιίγνπο πψο λα άξρνληαη νη πνιινί.

Greek Philosophers, Oxford, 1947, σ. 194η.# Οπνηεζδήπνηε άιιεο ηζηνξηθέο επηξξνέο θη αλ ιεηηνχξγεζαλ ζηελ επεμεξγαζία ηνπ δφγκαηνο ηεο θφιαζεο, ην ηειεπηαίν ζπλέρηζε, θαηά ηελ αξραηφηεηα, λα ρξεζηκνπνηείηαη γηα πνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο, πξνο ην ζπκθέξνλ ησλ ιίγσλ πνπ ήζειαλ λα δηαηεξήζνπλ έλαλ εζηθφ θαη πνιηηηθφ έιεγρν επί ηεο πιεηνςεθίαο. Η

νπζία ηνπ δεηήκαηνο ήηαλ αλέθαζελ ε ίδηα: ε αιήζεηα απφ ηελ ίδηα ηε θχζε ηεο είλαη απηνλφεηε θαη άξα δελ είλαη δπλαηφ λα εθηεζεί κε ηθαλνπνηεηηθή επηρεηξεκαηνινγία θαη λα απνδεηρζεί.52 ’ξα, ε πίζηε είλαη αλαγθαία ζ' εθείλνπο πνπ δελ έρνπλ κάηηα γηα φ,ηη είλαη ηαπηφρξνλα απηνλφεην, αφξαην θαη πέξαλ ζπδεηήζεσο. ΢ηε γιψζζα ηνπ Πιάησλα, νη ιίγνη δελ κπνξνχλ λα πείζνπλ ηνπο πνιινχο γηα ηελ αιήζεηα επεηδή ε αιήζεηα δελ κπνξεί λα 'λαη αληηθείκελν πεηζνχο, θαη ε πεηζψ είλαη ν κφλνο ηξφπνο ζπλδηαιιαγήο κε ηνπο πνιινχο. Αιιά νη πνιινί παξαζπξφκελνη απφ ηα αλεχζπλα παξακχζηα ησλ πνηεηψλ θαη ησλ παξακπζάδσλ, πείζνληαη λα πηζηέςνπλ ζρεδφλ ν,ηηδήπνηε· νη πξνζθπείο αθεγήζεηο πνπ θέξνπλ ηελ αιήζεηα ησλ ιίγσλ ζηνπο πνιινχο είλαη αθεγήκαηα γηα ακνηβέο θαη ηηκσξίεο κεηά ζάλαηνλ πείζνληαο ηνπο πνιίηεο γηα ηελ χπαξμε ηεο θφιαζεο ζα ηνπο θάλνπλ λα ζπκπεξηθέξνληαη σζάλ λα ήμεξαλ ηελ αιήζεηα. Γηα φζν ρξνληθφ δηάζηεκα ε Υξηζηηαλνζχλε ππνιεηπφηαλ ησλ εγθφζκησλ ζπκθεξφλησλ θαη ππνρξεψζεσλ, άθελε ηηο ζξεζθεπηηθέο δνμαζίεο θαη ζεσξίεο ελφο εθείζελ ηφζν ειεχζεξεο φζν ήηαλ ζηελ αξραηφηεηα. Ωζηφζν φηαλ ε θαζαξά ζξεζθεπηηθή εμέιημε ηνπ λένπ πηζηεχσ νινθιεξψζεθε θαη ε Δθθιεζία ζπλεηδεηνπνίεζε θαη ζέιεζε λα αλαιάβεη ηηο πνιηηηθέο επζχλεο ηεο, βξέζεθε αληηκέησπε κε ζπλζεηφηεηα αλάινγε κ' εθείλε πνπ έδσζε αθνξκή γηα ηελ εκθάληζε ηεο πιαησληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο. Γηα κηα αθφκε θνξά ηέζεθε δήηεκα επηβνιήο απφιπησλ θξηηεξίσλ ζε επηθξάηεηα πνπ ζπληίζεηαη απφ αλζξψπηλεο ππνζέζεηο θαη ζρέζεηο, ησλ νπνίσλ ε ίδηα ε νπζία επνκέλσο θαίλεηαη λα 'λαη ε ζρεηηθφηεηα· θαη ζ' απηήλ ηε ζρεηηθφηεηα αληαπνθξίλεηαη ην γεγνλφο φηη ην ρεηξφηεξν πνπ κπνξεί έλαο άλζξσπνο λα θάλεη ζε θάπνηνλ άιιν είλαη λα ηνλ ζθνηψζεη, δειαδή λα πξνθαιέζεη εθείλν πνπ θάπνηα κέξα πξφθεηηαη λα ηνπ ζπκβεί έηζη ή αιιηψο. Η «βειηίσζε» ζ' απηφλ ηνλ πεξηνξηζκφ, φπσο πξνηείλεηαη ζηηο εηθφλεο ηεο θφιαζεο, είλαη αθξηβψο φηη ε ηηκσξία πηζαλά λα ζεκαίλεη πεξηζζφηεξα απφ ηνλ «αηψλην ζάλαην» πνπ ν πξψηκνο ρξηζηηαληζκφο λφκηδε πσο είλαη ε νξζφηεξε ακνηβή ηεο ακαξηίαο, δειαδή αηψληα δπζηπρία, ελ ζπγθξίζεη πξνο ηελ νπνία ν αηψληνο ζάλαηνο είλαη ζσηεξία.

Η εηζαγσγή ηεο πιαησληθήο θφιαζεο ζην ζψκα ησλ ρξηζηηαληθψλ δνγκαηηθψλ πεπνηζήζεσλ ελδπλάκσζε ηε ζξεζθεπηηθή απζεληία εθ' φζνλ ηνχηε κπνξνχζε λα ειπίδεη φηη ζα παξέκελε ληθεθφξα ζ' νπνηνδήπνηε αγψλα κε ηελ θνζκηθή εμνπζία. Σν ηίκεκα φκσο γηα ηελ επηπξφζζεηε απηή δχλακε ήηαλ φηη ε ξσκατθή έλλνηα ηεο απζεληίαο δηαιχζεθε, θαη έλα ζηνηρείν βίαο παξείζθξπζε ηφζν ζηελ ίδηα ηε δνκή ηεο δπηηθήο ζξεζθεπηηθήο ζθέςεο φζν θαη ζηελ ηεξαξρία ηεο Δθθιεζίαο. Σν χςνο απηνχ ηνπ ηηκήκαηνο κπνξεί πξαθηηθά λα ππνινγηζηεί απφ ην αδηαλφεην γεγνλφο φηη άλζξσπνη βέβαηνπ αλαζηήκαηνο — κεηαμχ απηψλ ν Σεξηπιιηαλφο θαη ν Θσκάο ν Αθπηλάηεο— είραλ πεηζζεί φηη κηα απφ ηηο απφιαπεο ηνπ παξαδείζνπ ζα ήηαλ ην πξνλφκην λα παξαθνινπζνχλ ην ζέακα ησλ αθαηαλφκαζησλ βαζάλσλ ηεο θφιαζεο. Σίπνηε ίζσο ζηε γεληθή εμέιημε ηνπ ρξηζηηαληζκνχ κέζα ζηνπο αηψλεο δελ αθνχγεηαη πεξηζζφηεξν απφκαθξν θαη μέλν πξνο ην γξάκκα θαη ην πλεχκα ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Ιεζνχ. ηνπ Ναδσξαίνπ απφ ηνλ καθξνζθειή θαηάινγν κειινληηθψλ ηηκσξηψλ θαη ηελ ηεξάζηηα ηζρχ ηνπ θαηαλαγθαζκνχ κε εθθνβηζκφ, ηα νπνία κφλν ζηα ηειεπηαία ζηάδηα ηεο κνληέξλαο επνρήο έραζαλ ηε δεκφζηα, πνιηηηθή ζεκαζία ηνπο. ΋ζνλ αθνξά ηε ζξεζθεπηηθή ζθέςε, είλαη βέβαηα θξηθηή εηξσλεία πσο ηα «ραξκφζπλα λέα» ησλ Δπαγγειίσλ, ε «αηψληα δσή», δελ ζα θαηέιεγαλ ζε αχμεζε ηεο απφιαπζεο αιιά ζην θφβν επί ηεο γεο, δελ ζα έθαλαλ επθνιφηεξν αιιά δπζρεξέζηεξν ηνλ αλζξψπηλν ζάλαην. ΋πσο θη αλ έρνπλ ηα πξάγκαηα, γεγνλφο παξακέλεη φηη ε ζεκαληηθφηεξε ζπλέπεηα ηεο εθθνζκίθεπζεο ηεο κνληέξλαο επνρήο ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα 'λαη ε εμάιεηςε απφ ηε δεκφζηα δσή, καδί κε ηε ζξεζθεία, ηνπ κφλνπ πνιηηηθνχ ζηνηρείνπ ηεο παξαδνζηαθήο ζξεζθείαο, ηνπ θφβνπ ηεο θφιαζεο. Δκείο πνπ ππήξμακε κάξηπξεο ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν, θαηά ηε ρηηιεξηθή θαη ζηαιηληθή πεξίνδν, κηα εληειψο λέα θαη πξσηνθαλήο εγθιεκαηηθφηεηα, ζρεδφλ απξφζβιεηε ζηηο αληίζηνηρεο ρψξεο, εηζέβαιε ζηελ επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο ζα 'πξεπε λα είκαζηε νη ηειεπηαίνη πνπ ζα ππνηηκνχζακε ηελ «πεηζαλαγθαζηηθή» ηεο επηξξνή ζηε ιεηηνπξγία ηεο ζπλείδεζεο. Καη ν αληίθηππνο ηνχησλ ησλ εκπεηξηψλ πηζαλά λ' απμάλεηαη, εάλ έρνπκε θαηά λνπ φηη, ζηελ ίδηα ηελ επνρή ηνπ δηαθσηηζκνχ, νη

άλζξσπνη ηεο Γαιιηθήο Δπαλάζηαζεο φπσο αθξηβψο θαη νη ηδξπηέο παηέξεο ζηελ Ακεξηθή επέκελαλ λα θάλνπλ ην θφβν ελφο «εθδηθεηηθνχ Θενχ» θαη άξα ηελ πίζηε ζε κηα «κειινληηθή θαηάζηαζε» κέξνο θαη ηκήκα ηνπ λένπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο. Ο πξνθαλήο ιφγνο έλεθα ηνπ νπνίνπ νη άλζξσπνη ησλ επαλαζηάζεσλ φισλ ησλ ιαψλ ζα 'πξεπε πεξηέξγσο λα είλαη ζε δπζαξκνλία κε ην γεληθφ θιίκα ηεο επνρήο ηνπο ήηαλ φηη αθξηβψο ιφγσ ηνπ λένπ δηαρσξηζκνχ εθθιεζίαο θαη θξάηνπο βξέζεθαλ ζηελ παιηά πιαησληθή δπζρεξή ζέζε. ΋ηαλ εθηζηνχζαλ ηελ πξνζνρή ζην ελδερφκελν ηεο εμάιεηςεο ηνπ θφβνπ ηεο θφιαζεο απφ ηε δεκφζηα δσή, δηφηη ηνχην ζα πξνεηνίκαδε ην έδαθνο «λα γίλεη ν θφλνο θαζαπηφλ ηφζν αδηάθνξνο φζν έλα ππξνβνιεκέλν βξνρνπνχιη, θαη ε εμνιφζξεπζε ηνπ έζλνπο ησλ Rohilla ηφζν αζψα φζν ε θαηάπνζε παξαζίησλ κ' έλα θνκκαηάθη ηπξί»,53 ηα ιφγηα ηνπο ζα έπξεπε λα ερνχλ ζηα απηηά καο ζαλ πξνθεηηθή θσδσλνθξνπζία· αζθαιψο, φκσο, δελ κηινχζαλ πέξαλ θάζε δνγκαηηθήο πίζηεο ζηνλ «εθδηθεηηθφ Θεφ», αιιά πέξαλ ηεο δπζπηζηίαο ζηελ αλζξψπηλε θχζε. Έηζη, ε πίζηε ζε κηα κειινληηθή θαηάζηαζε ακνηβψλ θαη ηηκσξηψλ, πνπ ζπλεηδεηά ζρεδηάζηεθε απφ ηνλ Πιάησλα σο πνιηηηθή επηλφεζε θαη κάιινλ πηνζεηήζεθε εμ ίζνπ ζπλεηδεηά ζηελ απγνπζηίλεηα κνξθή ηεο απφ ηνλ Μέγα Γξεγφξην, επηβίσζε φισλ ησλ άιισλ ζξεζθεπηηθψλ θαη θνζκηθψλ ζηνηρείσλ πνπ εγθαζίδξπζαλ απφ θνηλνχ ηελ απζεληία ζηε δπηηθή ηζηνξία. Η ρξεζηκφηεηα ηεο ζξεζθείαο γηα ηελ εγθφζκηα απζεληία δελ αλαθαιχθζεθε εθ λένπ ην Μεζαίσλα, φηαλ ε εγθφζκηα δσή είρε γίλεη ζξεζθεπηηθή ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε ε ζξεζθεία δελ ήηαλ δπλαηφ λα ρξεζηκνπνηεζεί σο πνιηηηθφ εξγαιείν, αιιά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο κνληέξλαο επνρήο. Σ' αιεζηλά θίλεηξα απηήο ηεο επαλαλαθάιπςεο επηζθηάζηεθαλ θαηά θάπνην ηξφπν απφ ηηο πνηθίιεο, ιίγν πνιχ αλήζηθεο ζπκκαρίεο «ζξφλνπ θαη Αγίαο Σξαπέδεο» φηαλ βαζηιείο, ηξνκαγκέλνη ζηελ πξννπηηθή ηεο επαλάζηαζεο, πίζηεςαλ φηη «ν ιαφο δελ επηηξέπεηαη λα ράζεη ηε ζξεζθεία ηνπ», επεηδή, κε ηα ιφγηα ηνπ Heine, Wer sich von seinem Gotte reisst / wird endlich auch abtrünnig werden / von seinen irdischen Behörden («φπνηνο απ' ην Θεφ ηνπ απνζρηζηεί, ζ' απνζθηξηήζεη ηειηθά θη απφ ηνπο άξρνληεο ηνπ επί ηεο γεο»). Σν

δήηεκα είλαη κάιινλ πσο νη ίδηνη νη επαλαζηάηεο θήξπμαλ ηελ πίζηε ζε έλα κειινληηθφ θξάηνο, πσο αθφκε θη ν Ρνβεζπηέξνο θαηέιεγε θάλνληαο έθθιεζε ζ' έλαλ «Αζάλαην Ννκνζέηε» πνπ ζα θαζνζίσλε ηελ επαλάζηαζε, φηη θαλέλα απφ ηα πξψηα ακεξηθαληθά ζπληάγκαηα δελ ζηεξνχληαλ αλάινγεο δηαηάμεηο γηα κειινληηθέο ακνηβέο θαη ηηκσξίεο, πσο άλζξσπνη φπσο ν John Adams ηηο ζεσξνχζαλ «κνλαδηθή αιεζηλή ζεκειίσζε ηεο εζηθφηεηαο» 54 Γελ πξνθαιεί βέβαηα έθπιεμε φηη φιεο νη απφπεηξεο πξνο δηάζσζε ηνπ κφλνπ βίαηνπ ζηνηρείνπ απφ ην ζξπκκαηηζκέλν νηθνδφκεκα ζξεζθείαο, απζεληίαο θαη παξάδνζεο θαη ρξεζηκνπνίεζεο ηνπ σο θχιαθα γηα ηε λέα, εγθφζκηα πνιηηηθή ηάμε ήηαλ κάηαηεο. Καη αλακθίβνια ήηαλ ε άλνδνο ηνπ ζνζηαιηζκνχ ή ηεο καξμηθήο πίζηεο φηη ε «ζξεζθεία είλαη ην φπην ηνπ ιανχ», πνπ έζεζε ηέινο ζ' απηέο. (Η απζεληηθή ζξεζθεία γεληθά θαη ε ρξηζηηαληθή πίζηε ηδηαίηεξα —κε ηελ άθακπηε έκθαζε ηεο ζην άηνκν θαη ην δηθφ ηνπ ξφιν ζηε ζσηεξία, πνπ νδήγεζε ζηελ εθπφλεζε θαηαιφγνπ ακαξηηψλ κεγαιχηεξνπ απ' φ,ηη ζε νπνηαδήπνηε άιιε ζξεζθεία— πνηέ δελ ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζαλ θαηεπλαζηηθά. Οη κνληέξλεο ηδενινγίεο, είηε πνιηηηθέο ή ςπρνινγηθέο ή θνηλσληθέο, είλαη ζαθψο θαηαιιειφηεξεο γηα ηελ αλνζνπνίεζε ηεο αλζξψπηλεο ςπρήο θαηά ηε ζχγθξνπζε ηεο κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, απ' φ,ηη νπνηαδήπνηε γλσζηή παξαδνζηαθή ζξεζθεία. Δλ ζπγθξίζεη πξνο ηηο πνηθίιεο δεηζηδαηκνλίεο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα ε επζεβήο εγθαηάιεηςε- ζηε ζέιεζε ηνπ Θενχ κνηάδεη ζαλ παηδηθφο ζνπγηάο, ζηνλ αληαγσληζκφ κε αηνκηθά φπια). Η πεπνίζεζε φηη ηα «ρξεζηά ήζε» ζηελ θνηλσλία ησλ πνιηηψλ εμαξηψληαη ζε ηειηθή αλάιπζε απφ ην θφβν θαη ηελ ειπίδα γηα άιιε δσή κπνξεί αθφκε λα βξηζθφηαλ ζηνπο πνιηηηθνχο άλδξεο ηνπ δέθαηνπ φγδννπ αηψλα ζηελ ίδηα κνίξα κε ηνλ ρξεζηφ θνηλφ λνπ· ζηνπο πνιηηηθνχο ηνπ δέθαηνπ-έλαηνπ αηψλα θαηλφηαλ απιά ζθαλδαιψδεο φηη, γηα παξάδεηγκα, ηα αγγιηθά δηθαζηήξηα ζεσξνχζαλ δεδνκέλν πσο «ν φξθνο είλαη άλεπ αμίαο φηαλ πξνέξρεηαη απφ πξφζσπν πνπ δελ πηζηεχεη ζε κέιινπζα δσή», θη απηφ φρη κφλν γηα πνιηηηθνχο ιφγνπο αιιά θη επεηδή ζπλεπάγεηαη «φηη κφλνλ φζνη πηζηεχνπλ θσιχνληαη λα πνπλ ςέκαηα... γηα ην θφβν ηεο θφιαζεο». 55

Υσξίο λα εκβαζχλνπκε, ε απψιεηα ηεο πίζηεο ζηε κέιινπζα δσή είλαη πνιηηηθά, φρη φκσο θαη πλεπκαηηθά, ε ζεκαληηθφηεξε δηάθξηζε ηεο παξνχζαο πεξηφδνπ θαη ησλ αηψλσλ πνπ πέξαζαλ. Γηαηί αλεμάξηεηα απφ ην πφζν ζξεζθεπφκελνο κπνξεί λα μαλαγίλεη ν θφζκνο καο, ή πφζε απζεληηθή πίζηε ππάξρεη αθφκε ζ' απηφλ, ή πφζν βαζηά νη εζηθέο καο αμίεο ξηδψλνπλ ζηα ζξεζθεπηηθά ζπζηήκαηα καο, ν θφβνο ηεο θφιαζεο δελ βξίζθεηαη πιένλ αλάκεζα ζηα θίλεηξα ηα νπνία ζα εκπνδίζνπλ ή ζα θεληξίζνπλ ηηο πξάμεηο θάπνηαο πιεηνςεθίαο. Απηφ θαίλεηαη αλαπφθεπθην εάλ ε εθθνζκίθεπζε εκπεξηέρεη ην δσηηθφ δηαρσξηζκφ ζξεζθεπηηθήο θαη πνιηηηθήο επηθξάηεηαο· ππ' απηέο ηηο πεξηζηάζεηο ε ζξεζθεία ππνρξεψζεθε λα απσιέζεη ηα πνιηηηθά ηεο ζηνηρεία, φπσο αθξηβψο ε δεκφζηα δσή ππνρξεψζεθε λα απσιέζεη ηε ζξεζθεπηηθή θαζνζίσζή ηεο απφ κηα ππεξβαηηθή απζεληία. ΢' απηήλ ηελ θαηάζηαζε, ζα ήηαλ νξζφ λα ζπκεζνχκε φηη ην ζηξαηήγεκα ηνπ Πιάησλα ψζηε λα πεηζζνχλ νη πνιινί λα αθνινπζήζνπλ ηα θξηηήξηα ησλ ιίγσλ παξέκεηλε νπηνπηθφ κέρξηο φηνπ λα θαζνζησζεί απφ ηε ζξεζθεία· ε πξφζεζε ηνπ, λα εγθαζηδξχζεη ηελ εμνπζία ησλ ιίγσλ πάλσ ζηνπο πνιινχο, ήηαλ ππέξκεηξα πξφδειε γηα λα είλαη θη σθέιηκε. Γηα ηνλ ίδην ιφγν ε πίζηε ζε κέιινπζα δσή έραζε ηε δχλακε ηεο ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα, ηε ζηηγκή θαηά ηελ νπνία ε πνιηηηθή ζθνπηκφηεηα ηεο μεζθεπάζηεθε θξαπγαιέα απφ ην ίδην ην γεγνλφο φηη, ρσξίο φιν ην ζψκα ησλ δνγκαηηθψλ πίζηεσλ, απνθαζίζηεθε πσο αμίδεη λα δηαηεξεζεί.

VI ΔΝΑ ΠΡΑΓΜΑ Ω΢ΣΟ΢Ο παξακέλεη εληππσζηαθφ ζ' απηήλ ηε ζπλάθεηα: ελψ φια ηα κνληέια, ηα πξφηππα, θαη ηα παξαδείγκαηα ζρέζεσλ απζεληίαο —φπσο ηνπ πνιηηηθνχ άλδξα σο ζεξαπεπηή θαη γηαηξνχ, εηδηθνχ, ηηκνληέξε, θχξηνπ πνπ μέξεη, εθπαηδεπηή, ζνθνχ— θάζε ηη ειιεληθφ ζηελ αθεηεξία ηνπ, δηαηεξήζεθαλ επζπλείδεηα θαη ζπλαξζξψζεθαλ πεξαηηέξσ κέρξηο φηνπ έγηλαλ ζθέηεο θνηλνηνπίεο, ε κνλαδηθή πνιηηηθή εκπεηξία ε νπνία θαη ππέβαιε ηελ απζεληία σο ιέμε, έλλνηα θαη πξαγκαηηθφηεηα ζηελ ηζηνξία καο —ε ξσκατθή εκπεηξία ηεο ίδξπζεο— θαίλεηαη φηη ράζεθε εληειψο θαη ιεζκνλήζεθε. Κη απηφ ζπλέβε ζε ηέηνηα έθηαζε ψζηε ηε ζηηγκή πνπ

αξρίδνπκε λα κηιάκε γηα απζεληία, κηα ελ πάζε πεξηπηψζεη θεληξηθή έλλνηα ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο, κνηάδεη ζαλ λα έρνπκε παγηδεπηεί ζ' έλα ιαβχξηλζν αθαηξέζεσλ, κεηαθνξψλ θαη ζρεκάησλ ιφγνπ φπνπ θάζε ηη κπνξεί λα εθιεθζεί σο θάηη άιιν, γηαηί δελ έρνπκε πξαγκαηηθφηεηα, είηε ζηελ ηζηνξία είηε ζηελ θαζεκεξηλή εκπεηξία, ζηελ νπνία κπνξνχκε νκφθσλα λα πξνζθχγνπκε. Απηφ δείρλεη κεηαμχ άιισλ πξαγκάησλ φ,ηη κπνξνχζε λα απνδεηρζεί θαη δηαθνξεηηθά, δειαδή πσο νη ειιεληθέο έλλνηεο απφ ηε ζηηγκή πνπ θαζνζηψζεθαλ απφ ηνπο Ρσκαίνπο δηακέζνπ ηεο παξάδνζεο θαη ηεο απζεληίαο, εμαθάληζαλ απφ ηελ ηζηνξηθή ζπλείδεζε φιεο ηηο πνιηηηθέο εκπεηξίεο πνπ δελ ήηαλ δπλαηφ λα πξνζαξκνζηνχλ ζην πεξηβάιινλ ηνπο. Ωζηφζν, ηνχηε ε δήισζε δελ είλαη εληειψο αιεζηλή. Τπάξρεη ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία καο έλαο ηχπνο ζπκβάληνο γηα ηνλ νπνίν ε ηδέα ηεο ίδξπζεο είλαη απνθαζηζηηθή, θαη ππάξρεη ζηελ ηζηνξία ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο καο έλαο πνιηηηθφο ζηνραζηήο πνπ ζην έξγν ηνπ ε έλλνηα ηεο ίδξπζεο είλαη θεληξηθή, εάλ φρη ππέξηαηε. Σα ζπκβάληα είλαη νη επαλαζηάζεηο ηεο κνληέξλαο επνρήο,-θαη ν ζηνραζηήο είλαη ν Μαθηαβέιιη, πνπ ζηάζεθε ζην θαηψθιη απηήο ηεο επνρήο θαη, κνινλφηη πνηέ δελ ρξεζηκνπνίεζε ηε ιέμε, ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηαλνήζεθε κηα επαλάζηαζε. Η κνλαδηθή ζέζε ηνπ Μαθηαβέιιη ζηελ ηζηνξία ηεο πνιηηηθήο ζθέςεο ζρεηίδεηαη ειάρηζηα κε ηνλ εθζεηαδφκελν ζπρλά αιιά αλακθίβνια αλαπφδεηθην ξεαιηζκφ ηνπ, θαη βέβαηα δελ ήηαλ ν παηέξαο ηεο πνιηηηθήο επηζηήκεο, ξφινο απνδηδφκελνο ζπρλά ηψξα πιένλ ζ' απηφλ. (Δάλ θάπνηνο κε πνιηηηθή επηζηήκε ελλνεί πνιηηηθή ζεσξία, ν παηέξαο ηεο είλαη βέβαηα ν Πιάησλ θη φρη ν Μαθηαβέιιη. Δάλ θάπνηνο ηνλίδεη ηνλ επηζηεκνληθφ ραξαθηήξα ηεο πνιηηηθήο επηζηήκεο, δπζθνιεχεηαη λα πξνζδηνξίζεη ηε γέλλεζε ηεο ζε ρξφλν πξνγελέζηεξν ηεο εκθάληζεο ηεο κνληέξλαο επηζηήκεο θαζφινπ, δειαδή, θαηά ην δέθαην-έθην θαη δέθαην-έβδνκν αηψλα. Καηά ηε γλψκε κνπ ν επηζηεκνληθφο ραξαθηήξαο ησλ ζεσξηψλ ηνπ Μαθηαβέιιη ζπρλά κεγαινπνηείηαη. Η αδηαθνξία ηνπ γηα εζηθέο θξίζεηο θαη ε αλεμαξηεζία ηνπ απφ πξνθαηαιήςεηο πξάγκαηη εθπιήζζνπλ, αιιά δελ ζίγνπλ ηελ θαξδηά ηνπ πξνβιήκαηνο· πην

πνιχ ζπλέβαιιαλ ζηελ θήκε ηνπ παξά ζηελ θαηαλφεζε ησλ έξγσλ ηνπ, γηαηί νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κειεηεηέο ηνπ, ηφηε θαη ζήκεξα, ζθαλδαιίδνληαλ αθφκε θαη λα ηνλ δηαβάζνπλ ζσζηά. ΋ηαλ επηκέλεη φηη ζηε δεκφζηα-πνιηηηθή επηθξάηεηα νη άλζξσπνη «νθείινπλ λα καζαίλνπλ πψο λα κελ είλαη θαινί»,56δελ ελλννχζε πνηέ θπζηθά φηη ζα έπξεπε λα κάζνπλ πψο λα είλαη θαθνί. ΢ε ηειεπηαία αλάιπζε, ζπάληα παξνπζηάδεηαη θάπνηνο πνιηηηθφο ζηνραζηήο ν νπνίνο λα κηιά κε ηφζν βαζηά πεξηθξφλεζε γηα «ηηο κεζφδνπο [κε ηηο νπνίεο] θάπνηνο κπνξεί φλησο λα θεξδίζεη δχλακε αιιά φρη δφμα». 57 Η αιήζεηα είλαη φηη εηνχηνο ην κφλν πνπ έθαλε ήηαλ λ' αληηπαξαζέζεη ηηο δπν έλλνηεο ηνπ θαινχ πνπ βξήθακε ζηελ παξάδνζε καο: ηελ ειιεληθή έλλνηα ηνπ «θαινχ γηα» ή ηεο θαηαιιειφηεηαο θαη ηε ρξηζηηαληθή έλλνηα κηαο απφιπηεο θαισζχλεο πνπ δελ αλήθεη ζ' απηφλ ηνλ θφζκν. Καη νη δπν έλλνηεο θαηά ηε γλψκε ηνπ ήηαλ έγθπξεο, αιιά κφλν ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα ηεο αλζξψπηλεο δσήο· ζηε δεκφζηα επηθξάηεηα ηεο πνιηηηθήο δελ είραλ ζπνπδαηφηεξε ζέζε απφ ηηο αληίζεηεο ηνπο, αθαηαιιειφηεηα ή αληθαλφηεηα θαη θαθφ. Η virtu, απφ ηελ άιιε πιεπξά, πνπ ζχκθσλα κε ηνλ Μαθηαβέιιη είλαη ε εηδηθά πνιηηηθή αλζξψπηλε πνηφηεηα, δελ έρεη νχηε ηε ζπλεθδνρή ελφο εζηθνχ ραξαθηήξα, φπσο ε ξσκατθή virtus, νχηε εθείλε κηαο εζηθά νπδέηεξεο ππεξνρήο φπσο ε ειιεληθή αξεηή. Η virtu είλαη ε απφθξηζε, πνπ δίλεηαη απφ ηνλ άλζξσπν ζηνλ θφζκν, ή νξζφηεξα ζηνλ αζηεξηζκφ ηεο fortuna κε ηνλ νπνίν ν θφζκνο αλνίγεηαη, παξνπζηάδεηαη θαη πξνζθέξεηαη ζηνλ άλζξσπν, ζηελ virtu ηνπ. Γελ ππάξρεη virtu ρσξίο fortuna, νχηε fortuna ρσξίο virtu· ε αιιειελέξγεηά ηνπο δείρλεη αξκνλία αλζξψπνπ θαη θφζκνπ —πνπ αιιειεπηδξνχλ θαη πξνρσξνχλ απφ θνηλνχ— ε νπνία απνκαθξχλεηαη απφ ηε ζνθία ηνπ δεκφζηνπ άλδξα θαζψο θαη απφ ηελ εζηθή ή άιινπ είδνπο ππεξνρή ηνπ αηφκνπ θαη ηελ αξκνδηφηεηα ησλ εηδηθψλ. Οη εκπεηξίεο πνπ απνθφκηζε ζπκκεηέρνληαο ζηνπο αγψλεο ηνπ θαηξνχ ηνπ κεηέδσζαλ ζηνλ Μαθηαβέιιη βαζηά πεξηθξφλεζε γηα φιεο ηηο παξαδφζεηο, ρξηζηηαληθέο θη ειιεληθέο, φπσο παξνπζηάζηεθαλ, γαινπρήζεθαλ θαη επαλεξ-κελεχηεθαλ απφ ηελ

Δθθιεζία. Η πεξηθξφλεζε ηνπ ζηξεθφηαλ ελαληίνλ κηαο δηεθζαξκέλεο Δθθιεζίαο ε νπνία δηέθζεηξε ηελ πνιηηηθή δσή ηεο Ιηαιίαο, αιιά ηέηνηα δηαθζνξά, ππνζηήξηδε, ήηαλ αλαπφθεπθηε εμ αηηίαο ηνπ ρξηζηηαληθνχ ραξαθηήξα ηεο Δθθιεζίαο. Απηφ πνπ θαηακαξηπξνχζε, ζε ηειεπηαία αλάιπζε, δελ ήηαλ κφλνλ ε δηαθζνξά αιι' επίζεο ε αληίδξαζε ελαληίνλ ηεο, ε βαζηά ζξεζθεπηηθή θαη εηιηθξηλήο αλαδσπχξσζε πνπ εθπνξεπφηαλ απφ ηνπο Φξαγθηζθαλνχο θαη ηνπο Γνκηληθαλνχο κ' απνθνξχθσκα ην θαλαηηζκφ ηνπ ΢αβνλαξφια, γηα ηνλ νπνίν θη έηξεθε κεγάιν ζεβαζκφ. ΢εβαζκφο γη' απηέο ηηο ζξεζθεπηηθέο δπλάκεηο καδί κε ηελ πεξηθξφλεζε γηα ηελ Δθθιεζία ηνλ νδήγεζαλ ζ' νξηζκέλα ζπκπεξάζκαηα γχξσ απφ κηα βαζηθή αζπκθσλία ρξηζηηαληθήο πίζηεο θαη πνιηηηθήο πνπ πεξηέξγσο ζπκίδνπλ ηνπο πξψηνπο αηψλεο ηεο επνρήο καο. Σν ζέκα ηνπ ήηαλ φηη θάζε επαθή ζξεζθείαο θαη πνιηηηθήο δηαθζείξεη ακθφηεξεο, θαη φηη κηα αδηάθζνξε Δθθιεζία, αλ θαη ζαθψο πεξηζζφηεξν ζεβαζηή, ζα είρε πνιχ θαηαζηξνθηθφηεξα απνηειέζκαηα γηα ηε δεκφζηα επηθξάηεηα απφ φηη ε ζεκεξηλή δηαθζνξά ηεο.58 Δθείλν πνπ δελ είδε, θαη ίζσο δελ κπνξνχζε ζηελ επνρή ηνπ λα δεη, ήηαλ ε ξσκατθή επηξξνή ζηελ Καζνιηθή Δθθιεζία, πνπ, πξάγκαηη, ήηαλ πνιχ ιηγφηεξν αηζζεηή απφ φηη ην ρξηζηηαληθφ πεξηερφκελν ηεο θαη ην ειιεληθφ ζεσξεηηθφ πιαίζην αλαθνξάο ηεο. Δθείλα ηα νπνία ψζεζαλ ηνλ Μαθηαβέιιη λα εξεπλήζεη ηηο πνιηηηθέο εκπεηξίεο ησλ Ρσκαίσλ φπσο πξσηνπαξνπζηάζηεθαλ, απνκαθξπλφκελνο ηφζν απφ ηε ρξηζηηαληθή επζέβεηα φζν θαη απφ ηελ ειιεληθή θηινζνθία, ήζαλ θάηη πεξηζζφηεξν απφ παηξησηηζκφο θαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ ηελ ηξέρνπζα αλαβίσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ αξραηφηεηα. Σν κεγαιείν ηεο επαλαλαθάιπςήο ηνπ έγθεηηαη ζην φηη δελ μαλαδσληάλεςε ή δελ πξνζέθπγε απιά ζηελ αξζξσκέλε ελλνηνινγηθή παξάδνζε, παξά ζπλάξζξσζε ν ίδηνο εθείλεο ηηο εκπεηξίεο πνπ νη Ρσκαίνη δελ ελλνηνινγνπνίεζαλ αιιά κάιινλ έθθξαζαλ κε φξνπο ηεο ειιεληθήο θηινζνθίαο ε νπνία θη εθρπδαΐζηεθε γη' απηφλ αθξηβψο ην ζθνπφ. 59 Δίδε πσο ην ζχλνιν ηεο ξσκατθήο ηζηνξίαο θαη πλεπκαηηθφηεηαο εμαξηηφηαλ απφ ηελ εκπεηξία ηεο ίδξπζεο θαη πίζηεςε φηη ζα ήηαλ

δπλαηφ λα επαλαιάβεη ηε ξσκατθή εκπεηξία δηακέζνπ ηεο ίδξπζεο κηαο ελνπνηεκέλεο Ιηαιίαο πνπ γηα ην ηηαιηθφ έζλνο έκειιε λα γίλεη ν ηεξφο αθξνγσληαίνο ιίζνο ελφο «αησλίνπ» πνιηηηθνχ ζψκαηνο φπσο ήηαλ γηα ηνλ ηηαιηθφ ιαφ ε ίδξπζε ηεο Αηψληαο Πφιεο. Σν γεγνλφο φηη γλψξηδε ηηο ζχγρξνλεο πξσηαξρέο ηεο γέλλεζεο ησλ εζλψλ θαη ε αλάγθε ελφο λένπ πνιηηηθνχ ζψκαηνο, γηα ην νπνίν θαη ρξεζηκνπνηνχζε ηνλ κέρξη ηφηε άγλσζην φξν lν stato, ήηαλ ε αηηία λα ζεσξεζεί γεληθά θαη δίθαηα παηέξαο ηνπ κνληέξλνπ έζλνπο θξάηνπο θαη ηεο έλλνηαο «θξαηηθή ινγηθή». Γεγνλφο πεξηζζφηεξν εληππσζηαθφ, κνινλφηη ιηγφηεξν γλσζηφ, είλαη φηη ν Μαθηαβέιιη θη ν Ρνβεζπηέξνο έκνηαδε ζπρλά λα κηινχλ ηελ ίδηα γιψζζα. ΋ηαλ ν Ρνβεζπηέξνο δηθαηψλεη ηελ ηξνκνθξαηία, «ην δεζπνηηζκφ ηεο ειεπζεξίαο ελάληηα ζηελ ηπξαλλία», αθνχγεηαη θαηά δηαζηήκαηα σζάλ λα επαλαιακβάλεη ζρεδφλ ιέμε πξνο ιέμε ηηο πεξίθεκεο δειψζεηο ηνπ Μαθηαβέιιη.πάλσ ζηελ αλαγθαηφηεηα ηεο βίαο θαηά ηελ ίδξπζε λέσλ πνιηηηθψλ ζσκάησλ θαη ηε κεηαξξχζκηζε ησλ δηεθζαξκέλσλ. Η νκνηφηεηα ηνχηε γίλεηαη αθφκε εληππσζηαθφηεξε αθνχ ν Μαθηαβέιιη θαη ν Ρνβεζπηέξνο ππεξέβεζαλ ζ' απηά ηα δεηήκαηα φζα νη ίδηνη νη Ρσκαίνη είραλ λα πνπλ γχξσ απφ ηελ ίδξπζε. ΢ίγνπξα, ν ζχλδεζκνο ίδξπζεο θαη δηθηαηνξίαο κπνξνχζε λα καζεπηεί απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο Ρσκαίνπο, θαη ν Κηθέξσλ, γηα παξάδεηγκα, θάλεη έθθιεζε ζηνλ ΢θηπίσλα λα γίλεη dictator rei publicae constituendae, λα εγθαηαζηήζεη δηθηαηνξία ψζηε λα απνθαηαζηήζεη ηε δεκνθξαηία. 60 ΋πσο νη Ρσκαίνη, ν Μαθηαβέιιη θαη ν Ρνβεζπηέξνο αηζζάλζεθαλ φηη ε ίδξπζε ήηαλ ε θεληξηθή πνιηηηθή πξάμε, ν κφλνο ζπνπδαίνο άζινο πνπ εγθαζίδξπζε ηε δεκφζηα -πνιηηηθή επηθξάηεηα θαη έθακε δπλαηή ηελ πνιηηηθή· αληίζεηα φκσο απφ ηνπο Ρσκαίνπο, ζηνπο νπνίνπο απηφ ήηαλ έλα ζπκβάλ ηνπ παξειζφληνο, αηζζάλζεθαλ φηη γηα ηνλ ππέξηαην ηνχην «ζθνπφ» φια ηα κέζα, θαη θπξίσο ηα κέζα ηεο βίαο, δηθαηψλνληαλ. Καηαλφεζαλ ηελ πξάμε ηεο ίδξπζεο παλνκνηφηππα κε ηελ εηθφλα ηεο θαηαζθεπήο· ην δήηεκα γη' απηνχο ήηαλ θπξηνιεθηηθά πψο λα «θάλνπλ» κηα ελνπνηεκέλε Ιηαιία ή κηα γαιιηθή, δεκνθξαηία, ην νπνίν θαη ηνπο νδήγεζε ζηε δηθαίσζε ηεο βίαο θαη ηελ απνδνρή ηεο εγγελνχο ηεο επινγνθάλεηαο κε βάζε ην επηρείξεκα: Γελ κπνξείο λα

θάλεηο ηξαπέδη ρσξίο λα ζθνηψζεηο δέληξα, δελ κπνξείο λα θάλεηο νκειέηα ρσξίο λα ζπάζεηο απγά, δελ κπνξείο λα θάλεηο δεκνθξαηία ρσξίο λα ζθνηψζεηο αλζξψπνπο. Μ' απηή ηε ινγηθή, πνπ έκειιε λα γίλεη πξνθεηηθή γηα ηελ ηζηνξία ησλ επαλαζηάζεσλ, ν Μαθηαβέιιη θη ν Ρνβεζπηέξνο δελ ήηαλ Ρσκαίνη θαη ε απζεληία πνπ επηθαινχληαλ αλήθε κάιινλ ζηνλ Πιάησλα, ν νπνίνο επίζεο επαηλνχζε ηελ ηπξαλλία σο ηελ θπβέξλεζε φπνπ «ε κεηαβνιή γίλεηαη ζπλήζσο επθνιφηεξα θαη ηαρχηεξα».61 ΢' απηήλ αθξηβψο ηε δηηηή πξννπηηθή, ηεο επαλαλαθάιπςεο ηεο εκπεηξίαο ηεο ίδξπζεο θαη ηεο επαλεξκελείαο ηεο κε φξνπο δηθαίσζεο ησλ (βίαησλ) κέζσλ γηα έλαλ αλψηεξν ζθνπφ, ν Μαθηαβέιιη είλαη δπλαηφ λα ζεσξεζεί ν πξφγνλνο ησλ κνληέξλσλ επαλαζηάζεσλ, πνπ φιεο ηνπο κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ απφ ηελ παξαηήξεζε ηνπ Μαξμ πσο ε Γαιιηθή Δπαλάζηαζε εκθαλίζηεθε ζηε ζθελή ηεο ηζηνξίαο κε ξσκατθά ελδχκαηα. Έρσ ηε γλψκε πσο νχηε ην κεγαιείν νχηε ε ηξαγσδία ησλ δπηηθψλ επαλαζηάζεσλ ηεο κνληέξλαο επνρήο κπνξνχλ λα θαηαλνεζνχλ πιήξσο, εθηφο θη αλ παξαδερηνχκε φηη ηηο ελέπλεε ην ξσκατθφ πάζνο γηα ίδξπζε. Γηαηί αλ έρσ δίθην λα ππνζέησ πσο ε θξίζε ηνπ ζεκεξηλνχ θφζκνπ είλαη θαη' αξρήλ πνιηηηθή θαη πσο ε πεξίθεκε «παξαθκή ηεο Γχζεο» έγθεηηαη θαηά βάζε ζηελ παξαθκή ηεο ξσκατθήο ηξηάδαο ζξεζθείαο, παξάδνζεο θαη απζεληίαο, κε ηε ζπλαθφινπζε ππνλφκεπζε ησλ εηδηθά ξσκατθψλ ζεκειίσλ ηεο πνιηηηθήο επηθξάηεηαο, ηφηε νη επαλαζηάζεηο ηεο κνληέξλαο επνρήο εκθαλίδνληαη ζαλ γηγαληηαίεο πξνζπάζεηεο λα απνθαηαζηαζνχλ ηνχηα ηα ζεκέιηα, λα αλαλεσζεί ην θνκκέλν λήκα ηεο παξάδνζεο, θαη λα αλαζηεισζεί, δηακέζνπ ηεο ίδξπζεο λέσλ πνιηηηθψλ ζσκάησλ, φ,ηη γηα ηφζνπο αηψλεο πξνίθηζε ηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο κε θάπνην κέηξν αμηνπξέπεηαο θαη κεγαιείνπ. Απ' απηέο ηηο απφπεηξεο, κφλν κία, ε Ακεξηθάληθε Δπαλάζηαζε, επέηπρε: νη ηδξπηέο παηέξεο φπσο αξθεηά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο νλνκάδνπκε αθφκε, ίδξπζαλ εληειψο λέν πνιηηηθφ ζψκα ρσξίο βία θαη κε ηε βνήζεηα ελφο ζπληάγκαηνο. Καη απηφ ην πνιηηηθφ ζψκα άληεμε ηνπιάρηζηνλ κέρξη ζήκεξα, παξά ην γεγνλφο πσο ν εηδηθά κνληέξλνο ραξαθηήξαο ηνπ κνληέξλνπ θφζκνπ πνπζελά αιινχ δελ

έρεη λα επηδείμεη ηφζν αθξαίεο εθθξάζεηο ζε φιεο ηηο κε-πνιηηηθέο ζθαίξεο δσήο φζν ζηηο Ηλσκέλεο Πνιηηείεο. Γελ είλαη εδψ ν θαηάιιεινο ηφπνο γηα λα ζπδεηεζνχλ νη ιφγνη ηεο εθπιεθηηθήο ζηαζεξφηεηαο κηαο πνιηηηθήο δνκήο πνπ δνθηκάδεηαη απφ ηελ πην ζθνδξή θαη δηαιπηηθή θνηλσληθή αζηάζεηα. Φαίλεηαη ζίγνπξν φηη ν ζρεηηθά κε βίαηνο ραξαθηήξαο ηεο Ακεξηθάληθεο Δπαλάζηαζεο, φπνπ ε βία ήηαλ ιίγν πνιχ πεξηνξηζκέλε ζε ηαθηηθέο ερζξνπξαμίεο, είλαη ζεκαληηθφο παξάγνληαο γη' απηή ηελ επηηπρία. Δίλαη επίζεο πηζαλφ φηη νη ηδξπηέο παηέξεο ηεο επεηδή απέθπγαλ ηελ επξσπατθή εμέιημε ηνπ έζλνπο-θξάηνπο, παξέκεηλαλ εγγχηεξα ζην απζεληηθφ ξσκατθφ πλεχκα. Αθφκε ζεκαληηθφηεξν ίζσο λα ήηαλ φηη ε πξάμε ηεο ίδξπζεο, δειαδή ν απνηθηζκφο ηεο ακεξηθαληθήο επείξνπ, πξνεγήζεθε ηεο Γηαθήξπμεο ηεο Αλεμαξηεζίαο, θη έηζη ν ζθειεηφο ηνπ ΢πληάγκαηνο, πξνζθεχγνληαο ζε ππάξρνληα πξνλφκηα θαη ζπκθσλίεο, επηθχξσζε θαη λνκηκνπνίεζε έλα ήδε ππαξθηφ πνιηηηθφ ζψκα αληί λα ην θαηαζθεπάζεη εμ ππαξρήο. 62 Καηά ζπλέπεηα νη δξψληεο ζηελ Ακεξηθαληθή Δπαλάζηαζε απαιιάρηεθαλ εληειψο απφ ηελ πξνζπάζεηα λα «εγθαηληάζνπλ λέα ηάμε πξαγκάησλ»· ήηαλ δειαδή απαιιαγκέλνη απφ ηε κνλαδηθή πξάμε γηα ηελ νπνία θάπνηε ν Μαθηαβέιιη είπε πσο «δελ ππάξρεη πξάκα δπζθνιφηεξν ζην ρεηξηζκφ, νχηε πην ακθίβνιν ζηελ επηηπρία, νχηε θαη πην επηθίλδπλν ζηελ εθαξκνγή».63 Καη ν Μαθηαβέιιη ζίγνπξα ην γλψξηδε επεηδή ν ίδηνο, ν Ρνβεζπηέξνο θαη ν Λέληλ, θαζψο θαη φινη νη κεγάινη επαλαζηάηεο ησλ νπνίσλ ήηαλ πξφδξνκνο, ην κφλν πνπ επηζπκνχζαλ κε ηφζν πάζνο ήηαλ λα εγθαηληάζνπλ κηα λέα ηάμε πξαγκάησλ. ΋πσο θαη λα 'ρνπλ ηα πξάγκαηα, νη επαλαζηάζεηο, πνπ ζπλήζσο ηηο ζεσξνχκε σο ξηδνζπαζηηθέο ξήμεηο κε ηελ παξάδνζε, εκθαλίδνληαη ζηε ζπλάθεηα καο σο ζπκβάληα φπνπ νη πξάμεηο ησλ αλζξψπσλ εκπλένληαη αθφκε θαη αληινχλ ηελ κέγηζηε δχλακε ηνπο απφ ηηο αξρέο απηήο ηεο παξάδνζεο. Φαίλνληαη λα 'λαη ε κνλαδηθή ζσηεξία ηελ νπνία ε ξσκατθή-δπηηθή παξάδνζε πξφβιεςε γηα θαηαζηάζεηο αλάγθεο. Σν γεγνλφο φηη φρη κφλν νη πνηθίιεο επαλαζηάζεηο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα αιιά ην ζχλνιν ησλ επαλαζηάζεσλ κεηά ηελ απνηπρία ηεο

γαιιηθήο, θαηέιεμαλ είηε ζηελ παιηλφξζσζε είηε ζηελ ηπξαλλία, κνηάδεη λα δείρλεη πσο αθφκα θη απηά ηα έζραηα κέζα ζσηεξίαο πνπ αληινχληαη απφ ηελ παξάδνζε έγηλαλ αλεπαξθή. Η απζεληία φπσο ηελ μέξακε θάπνηε, πνπ κεγαιχλζεθε απφ ηε ξσκατθή εκπεηξία ηεο ίδξπζεο θαη θαηαλνήζεθε ζην θσο ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο θηινζνθίαο, πνπζελά δελ επαλεγθαζηδξχζεθε, είηε δηακέζνπ επαλαζηάζεσλ ή δηακέζνπ ησλ αθφκα ιηγφηεξν ειπηδνθφξσλ κέζσλ ηεο παιηλφξζσζεο, θαη ιηγφηεξν φισλ δηακέζνπ ησλ ζπληεξεηηθψλ ηξφπσλ θαη ηάζεσλ πνπ θαηά θαηξνχο παξαζχξνπλ ηελ θνηλή γλψκε. Γηαηί ε δσή ζε κηα πνιηηηθή επηθξάηεηα δίρσο απζεληία θαη ηε ζπλαθφινπζε επίγλσζε φηη ε πεγή ηεο απζεληίαο ππεξβαίλεη ηελ εμνπζία θαη φζνπο βξίζθνληαη ζηελ εμνπζία, ζεκαίλεη πσο αληηκεησπίδεη εμ ππαξρήο, ρσξίο ηε ζξεζθεπηηθή πίζηε ζε κηα ηεξή απαξρή θαη ρσξίο ηελ πξνζηαζία ησλ παξαδνζηαθψλ θαη επνκέλσο απηνλφεησλ θξηηεξίσλ ζπκπεξηθνξάο, ηα ζηνηρεηψδε πξνβιήκαηα αλζξψπηλεο ζπκβίσζεο.

Μετάυραση Γεώργιος Ν. Μερτίκας. 1. Η δηαηχπσζε είλαη ηνπ Lord Acton ζην «Inaugural lecture on the "Study of History"», πνπ αλαηππψζεθε ζηα Essays on Freedom and Power, New York, 1955, ζ. 35. 2. Μφλν ιεπηνκεξήο πεξηγξαθή θαη αλάιπζε ηεο πξαγκαηηθά πξσηφηππεο νξγαλσηηθήο δνκήο ησλ νινθιεξσηηθψλ θηλεκάησλ θαη ησλ ζεζκψλ νινθιεξσηηθήο δηαθπβέξλεζεο ζα κπνξνχζε λα δηθαηνινγήζεη ηε ρξήζε ηεο εηθφλαο ηνπ θξεκκπδηνχ. Πξέπεη λα αλαθεξζψ ζην θεθάιαην γηα ηελ «Οινθιεξσηηθή νξγάλσζε» ηνπ βηβιίνπ κνπ The Origins of Totalitarianism, 2ε έθδνζε, N.T. 1958. 3. Η παξαηήξεζε απηή έγηλε γηα πξψηε θνξά απφ ηνλ Έιιελα ηζηνξηθφ Γίσλα Κάζζην, ν νπνίνο, φηαλ έγξαθε ηζηνξία ηεο Ρψκεο ζεψξεζε αδχλαηε ηε κεηάθξαζε ηεο ιέμεο auctoritas: ειιελίζαη απηφ θαζάπαμ αδχλαηνλ εζηί. (Παξαηίζεηαη απφ ηνλ Theodor Mommsen, Römisches Staatsrecht, 3ε έθδνζε, 1888, η. III, ζ. 952, αξ. 4). Δπί πιένλ, αξθεί θάπνηνο λα ζπγθξίλεη ηε Ρσκατθή ΢χγθιεην ηνλ εηδνπνηφ απηαξρηθφ ζεζκφ ηεο δεκνθξαηίαο, κε ηνλ πιαησληθφ

λπρηεξηλφ ζχιινγν* ζηνπο Νφκνπο, ν νπνίνο ζπγθξνηνχκελνο απφ ηνπο δέθα γεξαηφηεξνπο λνκνθχιαθεο γηα ηε ζπλερή επηηήξεζε ηεο Πνιηηείαο, κνηάδεη επηθαλεηαθά κε ηελ πξψηε, θαη ζα βεβαησζεί πσο είλαη αδχλαην λα βξεζεί πξαγκαηηθή ελαιιαγή γηα ηνλ θαηαλαγθαζκφ θαη ηελ πεηζψ ζην πιαίζην ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο εκπεηξίαο. * ΢ηνπο «Νφκνπο» ν λπθηεξηλφο ζχιινγνο είλαη ην αλψηαην θαηά ηελ αμηνινγηθή ηεξαξρία ζπιινγηθφ ζψκα ζηελ πξνο ίδξπζε πφιε. Ολνκάδεηαη έηζη επεηδή ζπλεδξηάδεη θαηά ηνλ φξζξνλ, πξηλ ηελ αλαηνιή ηνπ ήιηνπ. Οη αθφινπζεο εθθξάζεηο ρξεζηκνπνηνχληαη γη' απηφλ απφ ηνλ Πιάησλα ζηνπο «Νφκνπο ή πεξί λνκνζεζίαο πνιηηηθφ»; «φ ησλ λχθησξ ζπιιεγνκέλσλ ζχιινγνο» (208 Α), «νη ηνπ λπθηεξηλνχ ζπιιφγνπ θνηλσλνυληεο» (909 Α), «φ ησλ αξρφλησλ λπθηεξηλφο ζχιινγνο» (968 Α), «ζχιινγνο ησλ πεξί λφκνπο επνπηεπφλησλ» (951 D). Πιήξεο θαη εθηελήο ζπδήηεζε.γηα ην λπθηεξηλφ ζχιινγν γίλεηαη ζ' νιφθιεξν ην ηειεπηαίν ηκήκα ηνπ δσδέθαηνπ βηβιίνπ, ζε δηάινγν κεηαμχ Αζελαίνπ θαη Κιεηλία. Ο Αζελαίνο ππνζηεξίδεη φηη ε ίδξπζε κηαο πφιεο θαη ν θαζνξηζκφο ηεο λνκνζεζίαο δελ αξθνχλ γηα ηε ζεκειίσζε ηεο. Απαηηνχληαη θαη θείλα ηα κέηξα πνπ ζα απνβιέπνπλ ζηε «ζσηεξία ησλ λφκσλ». Σν θελφ απηφ έξρεηαη λα ζπκπιεξψζεη ν λπθηεξηλφο ζχιινγνο, ν νπνίνο απαξηίδεηαη: α. Απφ ηνπο δέθα γεξαηφηεξνπο εθ ησλ λνκνθπιάθσλ. β. Απφ ηνπο εχζπλνπο, φζνπο ηηκήζεθαλ κε αλψηαηεο ηηκεηηθέο δηαθξίζεηο γ. Απφ ηνπο επηκειεηέο ηεο παηδείαο δ. ΋ζνπο απφ ηνπο πνιίηεο επηζθέθζεθαλ μέλεο πφιεηο σο ζεσξνί θαη αθνχ επέζηξεςαλ δνθηκάζηεθαλ απφ ην ζχιινγν θαη θξίζεθαλ αληάμηνη ηνπ. Ο ζχιινγνο ραξαθηεξίδεηαη ζαλ θεθαιή θαη ςπρή ηεο πφιεο θαη κεξηκλά δηαξθψο γηα ηε ζσηεξία ηεο (961 Α). Οη ζπκκεηέρνληεο πξέπεη λα 'λαη θάηνρνη ηεο «αθξηβεζηέξαο παηδείαο» (965 Α) φπσο απηή νξίδεηαη ζηνπο «Νφκνπο». Ο ηξφπνο ίδξπζεο ηνπ ζπιιφγνπ δελ δηεπθξηλίδεηαη, ζεκεηψλεηαη φκσο «εάλ γε κελ νχηνο φ ζεηνο γέλεηαη ζχιινγνο... παξαδνηένλ ηνχησ ηελ πφιηλ» (ππνγξ. δηθή καο) [ζηκ.]. 4. Πφιηο γαξ νπθ εζζ' ήηηο αλδξφο έζζ' ελφο. ΢νθνθιήο, Αληηγφλε, 737. 5. Νφκνη, 715.

6. Theodor Mommsen, Römische Geschichte, βηβιίν Ι, θεθ. 5. 7. H. Wallon, Histoire de l'Esclavage dans l'Antiquité, Paris, 1847, η. III, φπνπ κπνξεί θαλείο λα βξεη ηελ θαιχηεξε πεξηγξαθή ηεο βαζκηαίαο απψιεηαο ηεο ξσκατθήο ειεπζεξίαο ηελ επνρή ηεο Απηνθξαηνξίαο, πνπ πξνθιήζεθε απφ ηε ζπλερή αχμεζε ηεο ηζρχνο ηνπ απηνθξαηνξηθνχ νίθνπ. Αθνχ ήηαλ ν απηνθξαηνξηθφο νίθνο θη φρη ν απηνθξάηνξαο εθείλνο πνπ θέξδηζε ζε ηζρχ, ν «δεζπνηηζκφο», πνπ ήηαλ αλέθαζελ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ηδησηηθνχ νίθνπ θαη ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο άξρηζε λα δεζπφδεη ζηελ πνιηηηθή επηθξάηεηα. 8. Έλα απφζπαζκα απφ ην ρακέλν δηάινγν Πεξί βαζηιείαο δηαζαθελίδεη πσο «φρη κφλν δελ ήηαλ αλαγθαίν γηα έλα βαζηιηά λα γίλεη θηιφζνθνο, αιιά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ εκπφδην γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ· ήηαλ, σζηφζν, αλαγθαίν [γηα έλαλ θαιφ βαζηιηά] λ' αθνχεη έλαλ αιεζηλφ θηιφζνθν θαη λα ζπκκνξθψλεηαη πξνο ηηο ππνδείμεηο ηνπ». Γεο Kurt von Fritz, The Constitution of Athens and Related Texts, 1950. Με αξηζηνηειηθνχο φξνπο, ν πιαησληθφο θηιφζνθνο-βαζηιηάο θαη ν Έιιελαο ηχξαλλνο άξρνπλ ζην φλνκα ησλ δηθψλ ηνπο ζπκθεξφλησλ, θη απηφ ήηαλ γηα ηνλ Αξηζηνηέιε, φρη φκσο θαη γηα ηνλ Πιάησλα, έλα αμηνζεκείσην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ηπξάλλσλ. Ο Πιάησλ δελ γλψξηδε ηελ νκνηφηεηα, επεηδή γη' απηφλ, θαζψο θαη γηα ηελ ειιεληθή ηξέρνπζα γλψκε, ην θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ηπξάλλνπ ήηαλ ε ζηέξεζε πξφζβαζεο ηνπ πνιίηε ζε έλα δεκφζην ρψξν, ζε κηα «αγνξά» φπνπ κπνξνχζε λα δείμεη ηνλ εαπηφ ηνπ, λα ηδεί θαη λα ηδσζεί, λ' αθνχζεη θαη λ' αθνπζηεί, ε απαγφξεπζε ηνπ αγνξεχεηλ θαη ηνπ πνιηηεχεζζαη, πνπ πεξηφξηδε ηνπο πνιίηεο ζηελ ηδησηηθφηεηα ηεο νηθίαο ηνπο θαη απαηηνχζε λα 'λαη ν κφλνο ππεχζπλνο ησλ δεκφζησλ ππνζέζεσλ. Ο ηχξαλλνο δελ έπαπε λα 'λαη ηέηνηνο εάλ ρξεζηκνπνηνχζε ηελ ηζρχ ηνπ απνθιεηζηηθά γηα ηα ζπκθέξνληα ησλ ππεθφσλ ηνπ — φπσο πξάγκαηη αλακθίβνια έθαλαλ κεξηθνί ηχξαλλνη. ΢χκθσλα κε ηνπο Έιιελεο ν εθηνπηζκφο ζηελ ηδησηηθφηεηα ηεο νηθηαθήο δσήο ηζνδπλακνχζε κε ηελ απνζηέξεζε ησλ εηδηθά αλζξψπηλσλ δπλαηνηήησλ δσήο. Μ' άιια ιφγηα, ηα θχξηα γλσξίζκαηα πνπ ηφζν πεηζηηθά καο θαλεξψλνπλ ηνλ ηπξαλληθφ ραξαθηήξα ηεο πιαησληθήο πνιηηείαο —ε ζρεδφλ πιήξεο εμαθάληζε ηεο ηδησηηθφηεηαο θαη ε

παληαρνχ παξνπζία ησλ πνιηηηθψλ νξγάλσλ θαη ζεζκψλ— πηζαλά εκπφδηζαλ ηνλ Πιάησλα λ' αλαγλσξίζεη ηνλ ηπξαλληθφ ραξαθηήξα ηνπο. Γη' απηφλ, ζα κπνξνχζε λα 'λαη αληίθαζε φξσλ λα ζηηγκαηίζεη σο ηπξαλλία έλα ζχληαγκα πνπ φρη κφλν δελ εμφξηδε ηνλ πνιίηε ζηνλ νίθν ηνπ αιιά, αληίζεηα, δελ ηνπ άθελε νχηε ίρλνο ηδησηηθήο δσήο. Δπί πιένλ, νλνκάδνληαο ηελ αξρή ηνπ λφκνπ «δεζπνηηθή» ν Πιάησλ ηνλίδεη, ηνλ κε-ηπξαλληθφ ραξαθηήξα ηεο. Ο ηχξαλλνο ππνηίζεην φηη πάληα άξρεη πάλσ ζε αλζξψπνπο νη νπνίνη γλψξηζαλ ηελ ειεπζεξία ηεο πφιεο θαη, αθνχ ηελ απνζηεξήζεθαλ, ήηαλ πηζαλφ λα εμεγεξζνχλ, ελψ ν δεζπφηεο αλαιάκβαλε ηελ αξρή επί αλζξψπσλ πνπ νπδέπνηε γλψξηζαλ ηελ ειεπζεξία θαη ήηαλ απφ ηε θχζε ηνπο αλίθαλνη γη' απηήλ. Δίλαη σζάλ ν Πιάησλ λα έιεγε: Οη λφκνη κνπ, φπσο μέξεηε λένη δεζπφηεο, δελ ζα ζαο ζηεξήζνπλ ηίπνηε απ' φζα δίθαηα απνιακβάλεηε έσο ηψξα· ηθαλνπνηνχλ ηελ βαζχηεξε θχζε ησλ αλζξψπηλσλ ππνζέζεσλ θαη δελ έρεηε θαλέλα επί πιένλ δηθαίσκα λα εμεγείξεζηε ελάληηα ζηελ αξρή ηνπο απ' φ,ηη ν ζθιάβνο έρεη δηθαίσκα λα εμεγείξεηαη ελάληηα ζηνλ θχξην ηνπ. 9. «Eternal Peace», The Philosophy of Kant, εθδ. θαη κεη. C. J. Friedrich, Modern Library Edition, 1949, ζ. 456. 10. 0 von Fritz, φπ.π., ζ. 54, νξζά επηκέλεη πσο ν Πιάησλ απερζαλφηαλ ηε βία, πξάγκα πνπ «απνθαιχπηεηαη απφ ην γεγνλφο φηη, ν-—πνηεδήπνηε απνπεηξάζεθε λα επηθέξεη κεηαβνιή ησλ πνιηηηθψλ ζεζκψλ ζηελ θαηεχζπλζε ησλ πνιηηηθψλ ηδαληθψλ ηνπ, απεπζχλζεθε ζ' αλζξψπνπο πνπ βξίζθνληαλ ήδε ζηελ εμνπζία». 11. Η αλάιπζε ηνπ Werner Jaeger ζηελ Paideia, New York, 1943, η. 11, ζ. 416. «Η ηδέα πσο ππάξρεη αλψηεξε ηέρλε ηεο κέηξεζεο θαη πσο ε θηινζνθηθή γλψζε ησλ αμηψλ (θξφλεζηο) είλαη ε ηθαλφηεηα ηεο κέηξεζεο, δηαπεξλά φιν ην έξγν ηνπ Πιάησλα απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο» αιεζεχεη κφλν γηα ηελ πιαησληθή πνιηηηθή θηινζνθία. Η ίδηα ε ιέμε θξφλεζηο ραξαθηεξίδεη ζηνλ Πιάησλα θαη. ζηνλ Αξηζηνηέιε ηελ ελφξαζε ηνπ πνιηηηθνχ κάιινλ παξά ηε «ζνθία» ηνπ θηινζφθνπ. 12. Πνιηηεία, βηβιία VII, 516-517.

13. Γεο εηδηθά ηνλ Σίκαην, 31, φπνπ ν ζείνο Γεκηνπξγφο θαηαζθεπάδεη ην ζχκπαλ θαη' αλαινγία ελφο κνληέινπ, ελφο παξαδείγκαηνο, θαη ηελ Πνιηηεία, 596 ff. 14. ΢ηνλ Πξνηξεηεπίφ, ζεκεηψλεηαη απφ ηνλ von Fritz, φπ.π. 15. Νφκνη, 710-711. 16. Η παξνπζίαζε απηή νθείιεηαη ζηελ ζπνπδαία εξκελεία ηεο παξαβνιήο ηνπ ζπειαίνπ απφ ηνλ Martin Heidegger ζην Platons Lehre von der Wahreit, Bern, 1947. Ο Heidegger εμεγεί πψο ν Πιάησλ κεηαζρεκάηηζε ηελ έλλνηα ηεο αιήζεηαο (αιήζεηα) έσο φηνπ έγηλε ηαπηφζεκε κε ηηο νξζέο δειψζεηο (νξζφηεο). Δάλ θηινζνθηθή γλψζε είλαη ε ηθαλφηεηα κέηξεζεο ηφηε εθείλν πνπ απαηηείηαη είλαη πξάγκαηη ε νξζφηεηα θη φρη ε αιήζεηα. Μνινλφηη κλεκνλεχεη ξεηά ηνπο θηλδχλνπο ηνπο νπνίνπο δηαηξέρεη ν θηιφζνθνο φηαλ εμαλαγθάδεηαη λα επηζηξέςεη ζην ζπήιαην, ν Heidegger δελ είλαη γλψζηεο ηνπ πνιηηηθνχ πιαηζίνπ κέζα ζην νπνίν εκθαλίδεηαη ε παξαβνιή. ΢χκθσλα κε ηε γλψκε ηνπ, ν κεηαζρεκαηηζκφο ζπκβαίλεη επεηδή ε ππνθεηκεληθή πξάμε ηεο ζέαζεο (ην ηδείλ θαη ε ηδέα. ζην κπαιφ ηνπ θηινζφθνπ) πξνεγείηαη ηεο αληηθεηκεληθήο αιήζεηαο (αιήζεηα) πνπ, ζχκθσλα κε ηνλ Heidegger, ζεκαίλεη Unerborgenheit. 17. ΢πκπφζην, 211-212. 18. Φαίδξνο, 248: θηιφζνθνο ή θηιφθαινο, θαη 250. 19. ΢ηελ Πνιηηεία θαη ην αγαζφ νλνκάδεηαη θαλφηαηνλ, δειαδή εθιακπξφηαην. Η πνηφηεηα απηή απνδεηθλχεη ηελ θαηαθαλή πξνηεξαηφηεηα πνπ αξρηθά είρε ην σξαίν επί ηνπ αγαζνχ ζηελ πιαησληθή ζθέςε. 20. Πνιηηεία, 475-476. ΢ηε θηινζνθηθή παξάδνζε ην απνηέιεζκα ηεο πιαησληθήο απνθήξπμεο ηνπ σξαίνπ ήηαλ φηη παξαιείθζεθε απφ ηα απνθαινχκελα transcedentia θαη universalia, δειαδή εθείλεο ηηο πνηφηεηεο πνπ θαηέρνπλ φια φζα ππάξρνπλ, θαη νη νπνίεο ζηε

κεζαησληθή θηινζνθία απαξηζκνχληαλ σο un-um, alter, ens you bonum. Ο Jacques Maritain, ζην πεξίθεκν βηβιίν ηνπ, Creative Intuition in Art and Poetry, Bollingen Series XXXX, I, 1953 είλαη γλψζηεο ηεο παξάιεηςεο θαη επηκέλεη πσο ην σξαίν ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηελ επηθξάηεηα ησλ transcedentia, γηαηί «Κάιινο είλαη ε αθηηλνβνιία φισλ ησλ transcedentia ελσκέλσλ» (ζ. 162). 21. ΢ηνλ δηάινγν Πνιηηηθφο, «ην αθξηβέζηεξν κέηξν φισλ ησλ πξαγκάησλ είλαη ην αγαζφ» (παξαηίζεηαη απφ ηνλ von Fritz, φπ.π.). Η ηδέα πξέπεη λα ζεκαίλεη πσο κφλν δηακέζνπ ηεο έλλνηαο ηνπ αγαζνχ ηα πξάγκαηα γίλνληαη ζπγθξίζηκα θη επνκέλσο κεηξήζηκα. 22. Πνιηηηθά, 1332b 12 θαη 1332b 36. Η δηάθξηζε λεφηεξνπ θαη πξεζβχηεξνπ παξαπέκπεη ζηνλ Πιάησλα· δεο Πνιηηείαο 412 θαη Νφκνη, 690 θαη 714. Η επίθιεζε ηεο θχζεο είλαη αξηζηνηειηθή. 23. Πνιηηηθά, 1328b 35. 24. Οηθνλνκηθά, 1343a 1-4. 25. Jaeger, φπ.π., η. Ι, ζ. 111. 26. Οηθνλνκηθά, 1343b 24. 27. Η παξαγσγή ηνπ religio απφ ην religare ζπλαληάηαη ζηνλ Κηθέξσλα. Δθ' φζνλ εδψ αζρνινχκαζηε κφλν κε ηελ πνιηηηθή απηνεξκήλεπζε ησλ Ρσκαίσλ, ην δήηεκα ηνπ θαηά πφζνλ απηή ε παξαγσγή είλαη εηπκνινγηθά ζσζηή παξακέλεη αδηάθνξν. 28. Βιέπε Cicero, DeRePublica, III, 23. Γηα ηε ξσκατθή πίζηε ζηελ αησληφηεηα ηεο πφιεο ηνπο, δεο Victor Poeschi, Römischer Staat und griechisches Staatsdenken bei Cicero, Berlin, 1956. 29. Annals, βηβιίν 43, θεθ. 13. 30. De Re Publica, 1, 7.

31. Cicero, De Legibus, 3, 12, 38. 32. Esprit des Lois, βηβιίν ΥΙ, θεθ. 6. 33. Ο θαζεγεηήο Carl J. Friedrich κνπ επέζηεζε ηελ πξνζνρή ζηε ζπνπδαία πξαγκάηεπζε ηεο απζεληίαο ζην έξγν ηνπ Mommsen Römisches Staatsrecht δεο ζει. 1034, 1038-1039. 34. Η εξκελεία ηνχηε εληζρχεηαη πεξαηηέξσ απφ ηελ ηδησκαηηθή ρξήζε ηνπ ιαηηληθνχ ali-cui auctorem esse γηα «ηε ζπκβνπιή πνπ δίλεηαη ζε θάπνηνλ». 35. Βι. Mommsen, φπ.π., 2ε έθδνζε, η. Ι, ζ. 73ff. H ιαηηληθή ιέμε numen, πνπ ζπλήζσο δελ κεηαθξάδεηαη θαη ζεκαίλεη «ζετθή εληνιή» θαζψο θαη ηνπο ζετθνχο ηξφπνπο δξάζεο, πξνέξρεηαη απφ ην /mere, λεχσ θαηαθαηηθά. Καηά ζπλέπεηα νη εληνιέο ησλ ζεψλ θαη ε επέκβαζε ηνπο ζηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο πεξηνξίδνληαη ζηελ επηδνθηκαζία ή ηελ απνδνθηκαζία ησλ αλζξψπηλσλ πξάμεσλ. 36. Mommsen, φπ.π., ζ. 87. [Romulus auspicate urbem condidit, o Ρσκχινο, αθνχ έιαβε αίζηνπο νησλνχο, έθηηζε ηελ πφιε (ζηκ.)]. 37. Γεο επίζεο ηα δηάθνξα ιαηηληθά ηδηψκαηα φπσο auctores habere γηα φζνπο έρνπλ πξνπάηνξεο ή παξαδείγκαηα· auctoritas maiorum, πνπ ζεκαίλεη ην απηαξρηθφ παξάδεηγκα ησλ πξνπαηφξσλ usus et auctoritas φπσο ρξεζηκνπνηήζεθε ζην Ρσκατθφ Γίθαην γηα ηα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηα ήζε. Μηα εμαηξεηηθή παξνπζίαζε ηνπ ξσκατθνχ πλεχκαηνο θαζψο θαη πνιχ ρξήζηκε ζπιινγή ησλ ζπνπδαηφηεξσλ πεγψλ βξίζθεηαη ζηνλ Victor Poeschi, φπ.π., εηδηθά ζ. l0lff. 38. R. Μ. Barrow, The Romans, 1949, ζ. 194. 39. Έλα παξφκνην ακάιγακα ηνπ ξσκατθνχ απηνθξαηνξηθνχ πνιηηηθνχ αηζζήκαηνο κε ηε Υξηζηηαλνζχλε πξαγκαηεχεηαη ν Eric Peterson ζην Der Monotheismus als politisches Problem, Leipzig, 1935 ζε ζπλδπαζκφ κε ην Orosius, ν νπνίνο ζπζρέηηζε ην Ρσκαίν

Απηνθξάηνξα Αχγνπζην κε ηνλ Υξηζηφ. «Dabei ist deutlich, dass Augustus auf diese Weise christianisiert und Christus zum civis romanus wird, romanisiert worden ist» (ζ. 92). 40. Duo quippe sunt... quibus principaliter mundus hie regitur: auctoritas sacra pontificum et regalis potestas. Migne, PL ηνκ. 59, ζ. 42α. 41. Eric Voegelin, A New Science of Politics, Chicago, 1952, ζ. 78. 42. Γεο Φαίδσλ 80 γηα ηελ νκνηφηεηα ηεο αφξαηεο ςπρήο κε ηνλ παξαδνζηαθφ ηφπν ηνπ ανξάηνπ, δειαδή ηνλ ’δε, πνπ ν Πιάησλ αλαιχεη εηπκνινγηθά σο ην «αφξαην». [ Ή δε ςπρή άξα, ην αεηδέο, ην εηο ηνηνχηνλ ηφπνλ έηεξνλ νηρφκελνλ γελλαίνλ θαη θαζαξφλ θαη αεηδή, εηο "Αηδνπ σο αιεζψο... (ζηκ.)]. 43. ΋π.π., 64-66 [«...φζνη ηπγράλνπζηλ νξζψο απηφκελνη θηινζνθίαο ιειεζέλαη ηνπο άιινπο, φηη νπδέλ άιιν απηνί έπηηεδεχνπζηλ ή απνζλήζθεηλ ηε θαη ηεζλάλαη» (64α), « Δάλ κελ θαζαξά απαιιάηηεηαη (ε ςπρή)... άηε κειεηψζα αεί ηνχην, ην δε νπδέλ άιιν εζηίλ ή νξζψο θηινζνθνχζα θαη ησ φληη ηεζλάλαη κειεηψζα ξαδίσο· ή νπ ηνχη ' αλ είε κειέηε ζαλάηνπ;» (80e) (ζηκ.)]. 44. Με ηελ εμαίξεζε ησλ Νφκσλ, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ησλ πνιηηηθψλ δηαιφγσλ ηνπ Πιάησλα λα δηαθφπηνληαη θάπνπ θαη λα εγθαηαιείπεηαη ε επζέσο επηρεηξεκαηνινγηθή δηαδηθαζία. ΢ηελ Πνιηηεία, ν ΢σθξάηεο ππεθθεχγεη ησλ ζπλνκηιεηψλ ηνπ επαλεηιεκκέλα· ην δπζεπίιπην δήηεκα είλαη θαηά πφζν ε δηθαηνζχλε παξακέλεη δπλαηή εάλ θάπνηα πξάμε παξακέλεη θξπκκέλε απφ ζενχο θαη αλζξψπνπο. Ο δηάινγνο γηα ην ηη είλαη δηθαηνζχλε δηαθφπηεηαη ζην 372α θαη επαλαιακβάλεηαη ζην 427d, φπνπ, φκσο, νξίδνληαη ε ζνθία θαη ε επβνπιία θαη φρη ε δηθαηνζχλε. Ο ΢σθξάηεο επαλέξρεηαη ζην θπξίσο δήηεκα ζην 403d αιιά πξαγκαηεχεηαη ηε ζσθξνζχλε αληί ηεο δηθαηνζχλεο. Ξαλαξρίδεη ζην 433b θαη έξρεηαη ζρεδφλ ακέζσο λα ζπδεηήζεη ηηο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο, 445dff, κέρξηο φηνπ ην έβδνκν βηβιίν κε ην κχζν ηνπ ζπειαίνπ ζέηεη ην φιν επηρείξεκα ζε έλα εληειψο δηαθνξεηηθφ,

κε-πνιηηηθφ επίπεδν. Δδψ γίλεηαη ζαθέο, γηαηί ν Γιαπθψλ δελ παίξλεη πεηζηηθή απάληεζε: ε δηθαηνζχλε είλαη ηδέα θαη πξέπεη λα θαηαλνεζεί· δελ ππάξρεη άιιε δπλαηή απφδεημε. Ο κχζνο ηνπ ’δε απφ ηελ άιιε πιεπξά εηζάγεηαη κε κηα αληηζηξνθή ηνπ φινπ επηρεηξήκαηνο. ΢ηφρνο είλαη λα βξεζεί ε δηθαηνζχλε σο ηέηνηα, αθφκε θη αλ είλαη θξπκκέλε απφ ηα κάηηα ζεψλ θη αλζξψπσλ. Σψξα (612) ν ΢σθξάηεο ζέιεη λα αλαθαιέζεη ηελ αξρηθή νκνινγία ηνπ ζηνλ Γιαχθσλα, φηη, ηνπιάρηζηνλ ράξηλ ηνπ επηρεηξήκαηνο, ζα κπνξνχζε θάπνηνο λα ππνζέζεη πσο «ν δίθαηνο άλζξσπνο είλαη δπλαηφ λα κνηάδεη κε άδηθνο θη ν άδηθνο δίθαηνο» κ' απνηέιεζκα θαλείο, νχηε ζεφο νχηε άλζξσπνο, λα κε κπνξεί νξηζηηθά λα μέξεη πνηνο είλαη αιεζηλά δίθαηνο. Αλη' απηνχ ππνζέηεη πσο «ε θχζε ηφζν ηνπ δηθαίνπ φζν θαη ηνπ αδίθνπ είλαη γλσζηή αιεζηλά ζηνπο ζενχο». Γηα κηα αθφκε θνξά ην φιν επηρείξεκα ηίζεηαη ζ' έλα παληειψο δηαθνξεηηθφ επίπεδν — απηή ηε θνξά ζην επίπεδν ηνπ πιήζνπο θη εθηφο ηνπ πεδίνπ ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο. Η πεξίπησζε ηνπ Γνξγία, είλαη αξθεηά φκνηα. Ο ΢σθξάηεο αδπλαηεί πάιη λα πείζεη ηνλ αληίπαιν ηνπ. Ο δηάινγνο ζηξέθεηαη γχξσ απφ ηε ζσθξαηηθή πεπνίζεζε πσο είλαη νξζφηεξν λα ππνθέξεη θαλείο άδηθα παξά λα πξάηηεη άδηθα. ΋ηαλ ν Καιιηθιήο δελ πείζεηαη απφ ην επηρείξεκα, ν Πιάησλ αξρίδεη λα ιέεη ην κχζν ηνπ γηα ηε κεηά ζάλαην δσή σο έλα είδνο ultima ratio, θαη ζε αληηδηαζηνιή πξνο ηελ Πνιηηεία, ηνλ δηεγείηαη πνιχ δηζηαθηηθά δείρλνληαο έηζη φηη ν αθεγεηήο ηεο ηζηνξίαο, ν ΢σθξάηεο, δελ ηνλ παίξλεη ζηα ζνβαξά. 45. Η κίκεζε ηνπ Πιάησλα είλαη νπσζδήπνηε θάηη ζπλεζηζκέλν ζηηο πεξηπηψζεηο φπνπ επαλέξρεηαη ην κνηίβν ελφο θαη" επίθαζε ζαλάηνπ, φπσο ζηνλ Κηθέξσλα θαη ζηνλ Πινχηαξρν. Γηα κηα εμαίξεηε πξαγκάηεπζε ηνπ Somnium Scipionis, ηνπ κχζνπ κε ηνλ νπνίν ν Κηθέξσλ θαηαιήγεη ζην De Re Publi-ca, δεο Richard Harder, «Ueber Ciceros Somnium Scipionis» (Kleine Schriften, München 1960) ν νπνίνο επίζεο δείρλεη κε πεηζηηθφηεηα πσο νχηε ν Πιάησλ νχηε ν Κηθέξσλ αθνινχζεζαλ ηηο ππζαγφξεηεο δηδαζθαιίεο. 46. Απηφ ηνλίδεηαη απφ ηνλ Marcus Dods, Forerunners of Dante, Edinburgh, 1903.

47. Γεο Γνξγίαο, 524. 48. Γεο Γνξγίαο, 522/3 θαη Φαίδσλ, 110. ΢ηελ Πνιηηεία, 614, ν Πιάησλ ππαηλίζζεηαη. έλα παξακχζη πνπ είπε ν Οδπζζέαο ζηνλ Αιθίλν. 49. Πνιηηεία, 379α. 50. ΋πσο απεθάιεζε ν Werner Jaeger ηνλ πιαησληθφ ζεφ ζην Theology of the Early 51. Πνιηηεία, 615α. [—Οζα πψπνηέ ηίλα εδίθεζαλ θαη φζνπο έθαζηνη, ππέξ απάλησλ δίθελ δεδσθέλαη ελ κέξεη, ππέξ εθάζηνπ δεθάθηο ίλα δεθαπιάζηνλ ην έθηεηζκα ηνπ αδηθήκαηνο εθηίλνηελ]. 52. Γεο εηδηθά ηελ Δβδφκε Δπηζηνιή γηα ηελ πεπνίζεζε ηνπ Πιάησλα πσο ε αιήζεηα είλαη πέξαλ ηεο νκηιίαο θαη ηνπ επηρεηξήκαηνο. 53. John Adams ζην Discourses on Davila, ζηα Works, Boston, 1851, η. VI, ζ. 280. 54. Απφ ην ζρέδην Πξννηκίνπ ζην ΢χληαγκα ηεο Μαζζαρνπζέηεο, Works, η. IV, 221. 55. John Stuart Mill, On Liberty, θεθ. 2. 56. Ο Ηγεκφλαο, θεθ. 15. [΢ηελ ει. εθδ. νιφθιεξν ην απφζπαζκα έρεη σο εμήο: «Γη' απηφ θη είλαη απαξαίηεην ζηνλ εγεκφλα, πνπ ζέιεη, λα βαζηαρηεί νξζφο, λα καζαίλεη πψο κπνξεί λα κελ είλαη θαιφο, θαη λα ρξεζηκνπνηεί ή φρη ηνχηε ηε γλψζε, θαηά ηελ αλάγθε» (Ν. Μ. Έξγα, η. Ι, ζ. 267, κεη. Παλ. Κνλδχιεο, Κάιβνο, 1971)]. 57. Ο Ηγεκφλαο, θεθ. 8. [΢ηελ έθδνζε ηνπ Κάιβνπ ην θεθ. απηφ παξαιείπεηαη. ΢ηε κεηάθξαζε ηνπ Ν. Καδαληδάθε δηαβάδνπκε: «κε ηνλ ηξφπν απηφλ κπνξείο λα θηάζεηο ζην ζξφλν φρη φκσο θαη ζηε δφμα» (Ο Ηγεκφλαο, εθδ. Γαιαμία, β' έθδνζε, 1963, ζ. 46)].

58. Γεο ηδηαίηεξα Γηαηξηβέο, βηβιίν III, θεθ. Ι. 59. Αμίδεη ηνλ θφπν λα εμεηαζηεί πφζν ζπάληα ζπλαληάηαη ην φλνκα ηνπ Κηθέξσλα ζηα γξαπηά ηνπ Machiavelli θαη πφζν πξνζεθηηθά ηνλ απνθεχγεη ζηηο εξκελείεο ηνπ ηεο ξσκατθήο ηζηνξίαο. 60. De Re Publica, VI, 12. 61. Νφκνη, 711α. [νπδ' αλ ηνχην αξηζκψ κελ βξαρχηαηνλ, ηζρπξφηαηνλ δε, θαζάπεξ ελ ηπξαλλίδη γέλεηαη, ηαχηε θαη ηφηε ηάρνο θαη ξαζηψλε ηεο κεηαβνιήο γίγλεζζαη θηιεί]. 62. Οη ππνζέζεηο απηέο κπνξνχλ θπζηθά λα δηθαησζνχλ κφλνλ κε ιεπηνκεξή αλάιπζε ηεο Ακεξηθαληθήο Δπαλάζηαζεο. 63. Ο Ηγεκφλαο, θεθ. 6. [ειιελ. έθδ. ΚΑΛΒΟ΢ ζ. 253 α' ηφκνο].