Η ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ «GESTALT», Η ΘΕΡΑΠΕΊΑ «GESTALT»

Η ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ «GESTALT», Η ΘΕΡΑΠΕΊΑ «GESTALT»

« … έρχεται κανείς από ένα ζωντανό γεγονός στην επιστήμη, αναζητά αποσαφήνιση, εμβάθυνση, διείσδυση, πρόοδο στο ουσιαστικό εκείνου που διαδραματίζεται εκεί και βρίσκει διδασκαλίες, γνώσεις, συσχετισμούς και νιώθει μετά φτωχότερος από πριν. Πώς είναι για παράδειγμα στην ψυχολογία; Έρχεται κανείς από κάτι δυνατό και ζωντανό που διαδραματίστηκε μέσα του, ανοίγει κάποιο βιβλίο για το τι είναι ψυχολογία, τι έχει κατακτήσει η επιστήμη σχετικά με αυτό το γεγονός, διαβάζει και διαβάζει ή αρχίζει να ερευνά με τον τρόπο αυτόν που ήταν μέχρι τώρα αποδεκτός και έχει έπειτα το ξεκάθαρο συναίσθημα ότι έχει πολλά στα χέρια του αλλά παρ΄ όλα αυτά τίποτα. Αυτό κάπως που ήταν πριν το σημαντικότερο και ουσιαστικότερο , αυτό που φαινότανε το ζωντανό στην υπόθεση αυτή έχει χαθεί μέσα στην διαδικασία της εξερεύνησης…. Υπάρχουν σχέσεις στις οποίες, ό,τι συμβαίνει στο όλο δεν απορρέει από το πώς είναι τα κομμάτια του και πως συνδέονται, αλλά αντίθετα, αυτό που συμβαίνει σε ένα τεμάχιο αυτού του όλου ορίζεται από τους εσωτερικούς νόμους της δομής αυτού του όλου.» Max Wertheimer Τι είναι η ψυχολογία της «Gestalt» Κάθε μεγάλη ψυχολογική σχολή είχε το ειδικό πεδίο των θεμάτων της, των ενδιαφερόντων της και των επιδόσεών της. Η ψυχολογία «Gestalt» ήταν στον πυρήνα της μία θεωρεία της οπτικής αντίληψης. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτέλεσε τη ουσιαστικότερη αν όχι τη σημαντικότερη συνεισφορά του γερμανόγλωσσου χώρου στη διεθνή ψυχολογική επιστήμη. Η ψυχολογική αυτή σχολή ξεκίνησε με τις εξής κεντρικές υποθέσεις: 1α) Οι ψυχολογικές διαδικασίες, κατά κύριο λόγο η αντίληψη, έχουν την αυθόρμητη τάση να σχηματίζουν μία τάξη και η μορφή-Gestalt, αλλιώς ολότητα, έχει αναφαινόμενες ιδιότητες: «Το όλον είναι περισσότερο από το σύνολο των τεμαχίων του.» Σαν παράδειγμα αυτής της υπόθεσης αναφέρεται πολύ συχνά η αντίληψη μιας μελωδίας. Αν δηλαδή ακούσουμε μία μελωδία και την ξανακούσουμε σε διαφορετική κλίμακα και με άλλους τόνους και πάλι την αντιλαμβανόμαστε. β) Η ψυχολογία της Gestalt προϋποθέτει εξ αρχής ότι οι ψυχολογικές διαδικασίες είναι μορφοποιητικές κι ότι δεν μπορούνε να αναλυθούνε σε κομμάτια, τα οποία μέσω της δράσης υποσυνείδητων κρίσεων ξαναενώνονται. γ) Οι ολότητες δεν εξηγούνται μέσω της αρχής της χώρο-χρονικής συνέχειας αλλά δημιουργούνται από συγκεκριμένους νόμους της μορφής. Απόρροια αυτού είναι ότι δεν υπάρχει μία κατά το δοκούν δόμηση των ψυχολογικών διαδικασιών. δ) Η ψυχολογία της Gestalt, δεν επιστρατεύει για την εξήγηση των διαδικασιών δημιουργίας των μορφών κάποιες a priori αρχές της φύσης χωρίς να κατατάσσει εμπειρικά τις διαδικασίες αυτές. ε) Από μεθοδολογικής απόψεως η ψυχολογία της Gestalt επιδίωξε μία ολοκλήρωση της φαινομενολογικής και πειραματικής αποτίμησης. Μιλάμε γενικά για μια

πειραματική φαινομενολογία. 2) Πέρα από τις βασικές αυτές ιδέες που δημιουργήθηκαν στον τομέα της αντίληψης, η σημαντικότερη θεωρητική συμπύκνωση της ψυχολογίας της Gestalt είναι μια εξεζητημένη θεωρία της σκέψης, η οποία έχει την πρόθεση να μεταβιβάσει τους νόμους της μορφής που βρεθήκανε στο πεδίο της αντίληψης στον τομέα της ψυχολογίας της σκέψης. Η ψυχολογία της Gestalt φέρνει σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό δυναμικά στοιχεία στο παιχνίδι: κάθε πρόβλημα είναι μία ελαττωματική μορφή, η οποία δημιουργεί μία ένταση και μία εξισορροπητική τάση για μία καλή μορφή, οπότε δίδεται μία δυνατή αιτιολογική ώθηση, η οποία μεταφράζεται μέσω της σκέψης ή αλλιώς της επίλυσης του προβλήματος στο πλαίσιο της αλλαγής αυτής της δομής. 3) Η βάση αυτής της θεωρίας της σκέψης μετατέθηκε και στο πεδίο προβλήματος που ονομάζεται μνήμη. Η μνήμη δεν αντιμετωπίζεται από την ψυχολογία της Gestalt σαν ένα παθητικό όργανο αποθήκευσης, αλλά ως μία ενεργητική διαδικασία. Υπό κάποια έννοια βλέπει τις διαδικασίες εκμάθησης ως διαδικασίες σκέψης, ώστε οι θεωρητικοί νόμοι της σκέψης να αποτελούν και θεωρητικούς νόμους της μνήμης, δηλαδή οι διαδικασίες σκέψης και μνήμης αντιμετωπίζονται σαν διαδικασίες μετάλλαξής-μεταστοιχείωσης της δομής. ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ GESTALT H Σχολή του Βερολίνου Βάσει των παρατηρήσεων του von Ehrenfels δημιουργήθηκε στις αρχές του 20. αιώνα η ψυχολογία της Gestalt ως μια νέα ψυχολογική κατεύθυνση. Αρχικώς επέδρασε στο γερμανικό χώρο αλλά επηρέασε και αργότερα το διεθνή χώρο. Ως δημιουργοί και κύριοι εκφραστές της θεωρούνται οι τρεις φοιτητές του Carl Stumpf: Max Wertheimer, Wolfgang Köhler και ο Kurt Koffka. Σε ευρύτερες γραμμές μπορεί να συγκαταλεχθεί και ο Kurt Lewin σε αυτήν την ομάδα. Αυτή η Σχολή της ψυχολογίας ονόμασε τον εαυτό της και θεωρία της Gestalt και διεύρυνε το αντικείμενό της και πέρα από την αντίληψη. Έγινε γνωστή και διάσημη λόγω της πλούσιας πειραματικής έρευνας στο πεδίο της αντίληψης και συνέχισε να εκπροσωπείται και στις αρχές του 21. αιώνα. Η Σχολή αυτή διέκρινε τρεις ιδιότητες του αντιληπτικού βιώματος, χωρίς να αναφέρει κάποια συστηματική σχέση μεταξύ τους: 1oν) Τη δομή, ( συναρμογή, τεκτονική ), πόσο ευθύ, στρογγυλό, συμμετρικό, κλειστό, μυτερό, κυματοειδές είναι κάτι. 2ον) Η ολική ποιότητα δηλαδή πόσο διάφανο, φωτεινό, άγριο είναι κάτι. 3ον) Η «ουσία» του, όπως ο χαρακτήρας και η συναισθηματική του αξία. Στην παλαιότερη ψυχολογία της Gestalt στις αρχές του 20. αιώνα χρησιμοποιείται ο όρος «νόμος της μορφής» συνώνυμα με τον όρο «παράγοντα της μορφής», τον «παράγοντα» ή τον «νόμο και αλλιώς τον νόμο της ομαδοποίησης». Ο νόμος της ομαδοποίησης ορίζεται ως ένα είδος σύζευξης βιωματικών κομματιών σε μία βιωμένη ολότητα. «Η σύζευξη αυτή τελείται με τέτοιον τρόπο, ώστε η δημιουργηθείς ολότητα να διακρίνεται από άλλες πιθανές διαιρέσεις κατά τη μορφή», και μάλιστα έτσι, «ώστε να δημιουργούνται όσο το δυνατόν πιο απλά, ενιαία, …κλειστά, … συμμετρικά, … ίδια ομοιώματα.» Για αυτού του είδους τις

συζεύξεις-συνενώσεις συγκεντρώθηκαν πολλά οπτικά παραδείγματα, τα οποία πείθουν άμεσα τον παρατηρητή. Συγκεκριμένα γεγονότα κατηγοριοποιήθηκαν, ώστε να μιλάμε για μία περιγραφική θεωρία. ΝΟΜΟΙ GESTALT 1o) Ο νόμος της φανερότητας, (αντιλαμβανόμαστε κατά κύριο λόγο μορφές, οι οποίες ξεχωρίζουνε εξαιτίας ενός συγκεκριμένου χαρακτηριστικού). 2ο) Ο νόμος της εγγύτητας, (στοιχεία που έχουν μικρή απόσταση μεταξύ τους γίνονται αντιληπτά ως σύνολο). 3ο) Ο νόμος της ομοιότητας, (στοιχεία που ομοιάζουν μεταξύ τους γίνονται περισσότερο αντιληπτά ως μία ομάδα παρά τα στοιχεία που διαφέρουνε). 4ο) Ο νόμος της συνέχειας, (ερεθίσματα που φαίνονται ότι είναι συνέχεια ερεθισμάτων που έχουν προηγηθεί, γίνονται μαζί αντιληπτά). 5ο) Ο νόμος της κλειστότητας, (γραμμές που περιβάλλουν μία επιφάνεια γίνονται περισσότερο αντιληπτές ως ενότητες παρά γραμμές που δεν ενώνονται). 6ο) Ο νόμος της κοινής μοίρας, (δύο ή περισσότερα στοιχεία που κινούνται ταυτόχρονα προς μία κατεύθυνση, γίνονται αντιληπτά ως μία ενότητα ή μορφή). 7ο) Ο νόμος της συνεχόμενης γραμμής, (τις γραμμές τις βλέπουμε πάντοτε σα να ακολουθούνε τον απλούστερο δρόμο. Αν διασταυρώνονται δύο γραμμές τότε θεωρούμε ότι η συνέχεια των γραμμών αυτών δεν κάνει κάποιο σπάσιμο στο σημείο τομής). Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΛΗΨΙΑΣ Ο φιλόσοφος Felix Krueger και ο ψυχολόγος Friedrich Sander ίδρυσαν μαζί την Σχολή της ψυχολογίας Gestalt της Λειψίας. Ενώ η Σχολή του Βερολίνου είχε την άποψη ότι τα βιώματα προκύπτουν από βιώματα, η Σχολή της Λειψίας υποστήριζε ότι τα βιώματα περιορίζονται από έξω-εμπειρικές καταστάσεις, σε ένα τομέα υπέρφαινομενικού της ψυχής, τον οποίο ονόμαζαν «στρουκτούρα». Συγκεκριμένες όμως επεξηγήσεις αυτής της άποψης δεν υπήρξαν. Γνωστές είναι απλώς οι εξηγήσεις του Albert Wellek για το «πρόβλημα της ψυχικής ύπαρξης». H ΘΕΡΑΠΕΙΑ GESTALT O απλός κόσμος στην καθημερινότητά του ισχυρίζεται ότι η κοινωνία είναι άρρωστη και οι περισσότεροι θεραπευτές κάνουν θεραπεία με μεμονωμένα άτομα: αυτό είναι και παραμένει μια αντίφαση. Ίσως κάποιοι να κοιμόνται καλύτερα εφόσον προτιμάνε να ξεχνάνε τις κοινωνικές αιτίες των ψυχολογικών προβλημάτων όμως με ποιο τίμημα; Πώς μπορεί ένας ιατρός να θεραπεύσει εάν λαμβάνει υπ΄όψιν του μόνο τα συμπτώματα και στρέφει τις πλάτες του στις αιτίες; Aν κάνουμε θεραπεία, η οποία δεν αφήνει περιθώρια για πολιτική και πνευματικότητα, υποβιβάζουμε την ψυχοθεραπεία σε μια «νησίδα εξορίας», δεν αντιλαμβανόμαστε πλέον την πνευματική διάσταση του προβλήματος του ασθενή και αποτυγχάνουμε. Η θεραπεία Gestalt είναι μία στην ψυχολογία του βάθους βασιζόμενη διαδικασία ψύχο-, κοινωνικό-, σωματικής θεραπείας, στην οποία ενώνονται φιλοσοφικές, φαινομενολογικές, ψυχολογικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις με την πρόθεση της διαλογικής και ολιστικής αποθεραπείας. Η θεραπεία Gestalt δηλαδή

προσανατολίζεται στο διάλογο, στην απεικονιστική δημιουργικότητα και στο σώμα. Υποκατηγορίες της είναι η ενταξιακή θεραπεία, η Αναλυτική Θεραπεία Gestalt, η συμβουλευτική Gestalt, ενώ συγγενικοί όροι και διαδικασίες είναι η Ουμανιστική Ψυχοθεραπεία, το ψυχόδραμα και άλλα. Η θεραπεία Gestalt ταξινομείτε στις ουμανιστικές θεραπευτικές διαδικασίες και δημιουργήθηκε στην δεκαετία του 40΄ από την ψυχολόγο Laura Perls, τον ψυχίατρο Fritz Perls και τον κοινωνικό φιλόσοφο Paul Goodman ως οροθέτηση της ψυχανάλυσης του Freud. Βασίζεται σε επιδράσεις της Ψυχολογίας του Βάθους, της Υπαρξιακής φιλοσοφίας, της Ψυχολογίας Gestalt, του Ψυχοδράματος, του διαλογισμού Ζεν και της ομαδικής δυναμικότητας. Αρχές του 50΄ η θεραπεία Gestalt έγινε πιο γνωστή στις Η.Π.Α. λόγω των πρώτων δημοσιεύσεων και την ίδρυση σχετικών ινστιτούτων. Αργότερα ξεχώρισαν δύο διαφορετικές σχολές: «το στιλ της δυτικής ακτής» του Fritz Perls στην Καλιφορνία για άτομα υγιή που μπορούν να δεχτούν πιέσεις και η εκδοχή της ψυχολογίας Gestalt της ανατολικής ακτής των Η.Π.Α., της Laura Perls και του Paul Goodman για την θεραπεία ψυχικών ενοχλήσεων. Οι στόχοι της ψυχοθεραπευτικής Gestalt είναι οι εξής: η ανάπτυξη της προσωπικότητας, η εμπειρία του εαυτού, η αύξηση της ετοιμότητας για ευθύνες στην προσωπική ζωή, η αποκατάσταση της αυτορύθμισης, η αυτοπραγμάτωση του οργανισμού, η αύξηση της συνειδητότητας, η διάλυση των εμποδίων που παρενοχλούν την αντίληψη, την βιωματικότητα και δραστηριότητα, η απελευθέρωση των ατομικών αποθεμάτων ενέργειας, η υποστήριξη των λειτουργιών του σώματος, η ανακάλυψη και επανένταξη των τομέων της προσωπικότητας που έχουν αποσχισθεί, χαθεί ή καταπιεστεί, η υποστήριξη της επικοινωνιακής ικανότητας, της ικανότητας για συναντήσεις και ανθρώπινες σχέσεις, η αύξηση της δημιουργικότητας. Η θεραπεία Gestalt προσφέρεται σα θεραπεία του ατόμου, του ζευγαριού, της οικογένειας και της ομάδας. Οι επίκαιρες εμπειρίες και τα επίκαιρα συναισθήματα του πελάτη προέχουν, υπάρχει δηλαδή μία συγκέντρωση στο «εδώ και τώρα». Επίσης, στην διαδικασία αυτή υπάρχει μία συγκέντρωση του ενδιαφέροντος στην αντίληψη του σώματος. Έτσι δείχνονται στον πελάτη οι αντιφάσεις ανάμεσα της σωματικής του συμπεριφοράς και της γλωσσικής του συμπεριφοράς. Οι θεραπευτές Gestalt προτείνουν κάποιες μεθόδους παιγνίων και δημιουργικότητας παρμένες κι από άλλες κατευθύνσεις θεραπείας, για να μπορεί ο πελάτης να συνειδητοποιεί τον εαυτό του εκφράζοντας τα συναισθήματα, τις ρίξεις και τα βιώματά του. Μία προτεινόμενη τεχνική είναι για παράδειγμα ο διάλογος με στοιχεία της προσωπικότητας που έχουν απορριφθεί ή ο διάλογος με άτομα που φαντάζεται ο ασθενής, τα οποία τοποθετούνται στο άδειο κάθισμα. Άλλες τεχνικές είναι το παίξιμο κάποιων ρόλων, η ταύτιση με ονειρικές μορφές και αντικείμενα, οι καθοδηγούμενες φαντασιώσεις, η υπερβολή, η αντιπαράσταση, οι γλωσσικές μεταβολές. Μπορούν να γίνονται και συμπεριφοριστικά πειράματα, στα οποία ο πελάτης μπορεί να γνωρίσει τον εαυτό του εκ νέου. Οι «εργασίες για το σπίτι» βοηθούν να μεταφέρονται εμπειρίες από το χώρο της θεραπείας στο χώρο της καθημερινότητας. Στην θεραπεία Gestalt μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ποικίλα μέσα επικοινωνίας όπως χρώματα, ήχοι, κολλάζ, μάσκες, κούκλες, κίνηση, μουσική, ποίηση. Η θεραπεία Gestalt έχει το καθήκον να αποδεχτεί τον πελάτη ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα και να βρει την ισορροπία μεταξύ της συναισθηματικής υποστήριξης και της αντιπαράθεσης και φόρτησης. Η θεωρία έχει ψυχολογική βάση στην Gestalt. Σώμα, ψυχή και πνεύμα αντιμετωπίζονται ως ολότητα. Η ψυχική υγεία στη θεωρία της Gestalt είναι η ικανότητα της δημιουργικής προσαρμογής και η δια βίου αύξηση και ωρίμανση στη

ζωντανή επαφή με το περιβάλλον. Οι ψυχικές ενοχλήσεις θεωρούνται ότι την αιτία τους την έχουν στην εμπόδιση της αύξησης και ωρίμανσης και στο ότι η επικοινωνία με το ίδιο το άτομο και το περιβάλλον του αποφεύγονται. Ανάλογα με το μέγεθος του ψυχολογικού προβλήματος αυτά τα κομμάτια της προσωπικότητας δεν γίνονται αντιληπτά ή γίνονται αντιληπτά αλλά επέρχεται η συνειδητή άρνηση από το άτομο. Η ψυχική υγεία επιτυγχάνεται όταν οι μη επιθυμητές ιδιότητες γίνονται αντιληπτές, βιώνονται έντονα στην θεραπεία και τελικά γίνονται αποδεκτές. Τέλος, σημαντικό είναι ότι οι στόχοι και η μέθοδος της θεραπείας Gestalt δεν αντιτίθεται στις ανθρωπιστικές αξίες. Κεντρικός σκοπός της είναι η αύξηση της υπευθυνότητας του ατόμου για την ζωή του την ίδια και η αύξηση της αυτονομίας του. Η θεραπεία Gestalt είναι θετική γιατί σε αντίθεση με την ψυχανάλυση, έχει και μία κριτική άποψη απέναντι στην κοινωνία, είναι ηθικά υποστηρίξιμη, έχει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογής και κατέχει οργανωμένους κύκλους σπουδών.