ΠΡΟΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ (Che Guevara)

Τσε Γκεβάρα Ένα παιδί του περιβάλλοντός μου 20 Αυγούστου 1960 Οχτώ χρόνια αφότου έγραψε τα Ημερολόγια Μοτοσικλέτας, ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα ήταν σημαντικό στέλεχος της επαναστατικής κυ­ βέρνησης της Κούβας. Μετά το ταξίδι του με τον Αλμπέρτο Γκρανάδο, ταξίδεψε ξανά στη Λατινική Αμερική, έγινε μάρτυρας του πραξικοπήματος που υποστήριξε η ΣΙΑ στη Γουατεμάλα και προ­ σχώρησε στο κουβανικό επαναστατικό κίνημα, που τελικά κατέ­ λαβε την εξουσία το 1959. Σ' αυτή την ομιλία του σε Κουβανούς φοιτητές της ιατρικής και εργάτες, ο Τσε συλλογίζεται πάνω στη δική του εξέλιξη από φοιτητή της ιατρικής σε πολιτικό ακτιβιστή.

Ο Λ Ο Ι ΣΧΕΔΟΝ

ξέρετε ότι ξεκίνησα τη σταδιοδρομία μου ως

γιατρός πριν από αρκετά χρόνια. Ό τ α ν ξεκίνησα, όταν άρ­ χισα να σπουδάζω ιατρική, οι περισσότερες από τις ιδέες που έχω σήμερα ως επαναστάτης απουσίαζαν από το ο­ πλοστάσιο των ιδανικών μου. Ήθελα να πετύχω, όπως θέλουν όλοι. Το όνειρό μου ή­ ταν να γίνω διάσημος ερευνητής. Το όνειρό μου ήταν να 1

δουλεύω ακούραστα για να πετύχω κάτι που θα μπορούσε πραγματικά να τεθεί στην υπηρεσία της ανθρωπότητας, αλ­ λά, την ίδια στιγμή, θα αποτελούσε κι έναν προσωπικό θρίαμβο. Ήμουν, όπως όλοι μας, ένα παιδί του περιβάλλο­ ντός μου. Μέσα από κάποιες ειδικές περιστάσεις, ίσως και εξαι­ τίας του χαρακτήρα μου επίσης, αφού πήρα το πτυχίο μου, άρχισα να ταξιδεύω στη Λατινική Αμερική και τη γνώρισα πολύ καλά. Με εξαίρεση την Αϊτή και τη Δομινικανή Δημο­ κρατία, επισκέφτηκα -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- όλες τις άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Έτσι όπως ταξί­ δευα, πρώτα ως φοιτητής και ύστερα ως γιατρός, άρχισα να έρχομαι σε στενή επαφή με τη φτώχεια, την πείνα, τις αρ­ ρώστιες, την αδυναμία να θεραπευτεί ένα παιδί από έλλει­ ψη μέσων, με το μούδιασμα που προκαλούν η πείνα και οι τιμωρίες, ώσπου φτάνουμε σ' ένα σημείο που φαντάζει α­ σήμαντο γεγονός να χάνει ένας γονιός το παιδί του, όπως συ­ χνά συμβαίνει στις σκληρά δοκιμαζόμενες κοινωνικές τά­ ξεις στην πατρίδα μας, τη Λατινική Αμερική. Κι άρχισα να βλέπω ότι υπήρχε κάτι που μου φαινόταν τότε σχεδόν εξί­ σου σημαντικό με την καριέρα μου ή με τη συμβολή μου στην ιατρική επιστήμη, και αυτό ήταν να βοηθήσω εκείνους τους ανθρώπους. Εξακολούθησα όμως να είμαι, όπως όλοι μας εξακολου­ θούμε να είμαστε, ένα παιδί του περιβάλλοντός μου και ή­ θελα να βοηθήσω εκείνους τους ανθρώπους με τις προσω­ πικές μου προσπάθειες. Είχα ήδη ταξιδέψει πολύ -βρισκό2

μουν τότε στη Γουατεμάλα, στη Γουατεμάλα του [δημο­ κρατικά εκλεγμένου Γιάκομπο] Άρμπενς- και είχα αρχίσει να κρατάω κάποιες σημειώσεις για τη συμπεριφορά ενός ε­ παναστάτη γιατρού. Άρχισα να εξετάζω τι χρειαζόμουν για να γίνω ένας επαναστάτης γιατρός. Η επίθεση εξαπολύθηκε, ωστόσο: το πραξικόπημα [του 1954] οργανώθηκε από τη Γιουνάιτεντ Φρουιτ Κόμπανι, το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, τον [διευθυντή της ΣΙΑ] Φόστερ Ντάλες -στην πραγματικότητα, ήταν όλοι τους ένα και το αυτό- και το ανδρείκελο Καστίγιο Άρμας [με τον ο­ ποίο αντικατέστησαν τον Άρμπενς]. Η επίθεση ήταν πετυ­ χημένη, δεδομένου ότι ο λαός δεν είχε φτάσει ακόμα στο ε­ πίπεδο ωριμότητας που έχει σήμερα ο λαός της Κούβας. Και μια ωραία μέρα εγώ, όπως πολλοί άλλοι, πήρα το δρό­ μο της εξορίας, ή πάντως το δρόμο της φυγής από τη Γου­ ατεμάλα, αφού δεν ήταν αυτή η πατρίδα μου. Τότε συνειδητοποίησα κάτι βασικό: για να γίνω επανα­ στάτης γιατρός ή απλώς επαναστάτης, έπρεπε πρώτα να υ­ πάρξει επανάσταση. Η μεμονωμένη προσπάθεια, η προ­ σωπική προσπάθεια, η καθαρότητα των ιδανικών, η επιθυ­ μία για θυσία μιας ολόκληρης ζωής στο πιο ευγενικό ιδανι­ κό δε σημαίνουν τίποτα αν αυτή η προσπάθεια γίνεται με­ μονωμένα, απόμερα, σε μια γωνιά της Λατινικής Αμερικής, απέναντι σε εχθρικές κυβερνήσεις και κοινωνικές συνθήκες που δεν επιτρέπουν την πρόοδο. Η επανάσταση έχει ανάγκη αυτό που γίνεται στην Κούβα: την κινητοποίηση ενός ολό­ κληρου λαοΰ, που έχει μάθει να χρησιμοποιεί τα όπλα και 3

να είναι ενωμένος στη μάχη, που ξέρει τι αξία έχει ένα όπλο και τι αξία έχει η ενότητα του λαού. Ερχόμαστε λοιπόν στην καρδιά του προβλήματος που έ­ χουμε σήμερα μπροστά μας. Έχουμε ήδη το δικαίωμα και την υποχρέωση ακόμα να είμαστε, πρώτα απ' όλα, επανα­ στάτες γιατροί, δηλαδή άτομα που θέτουν τις τεχνικές γνώ­ σεις του επαγγέλματός τους στην υπηρεσία της επανάστα­ σης και του λαού. Επιστρέφουμε τώρα στα αρχικά ερωτή­ ματα: Πώς δουλεύει κανείς αποτελεσματικά για την κοινω­ νική ευημερία; Πώς συμβιβάζει κανείς την ατομική προ­ σπάθεια με τις ανάγκες της κοινωνίας; Πρέπει να ξαναφέρουμε στο νου μας πώς ήταν η ζωή του καθενός από εμάς, τι έκανε και τι πίστευε καθένας από ε­ μάς, ως γιατρός ή λειτουργός της δημόσιας υγείας από άλ­ λη θέση, πριν από την επανάσταση. Πρέπει να το κάνουμε με βαθύ κριτικό ενθουσιασμό, θα συμπεράνουμε τότε ότι σχεδόν όλα όσα πιστεύαμε και νιώθαμε εκείνη την παλιά ε­ ποχή πρέπει να παραμεριστούν και ότι ένας νέος τύπος αν­ θρώπου πρέπει να δημιουργηθεί. Αν ο καθένας από εμάς γί­ νει ο αρχιτέκτονας αυτού του νέου τύπου ανθρώπου για τον εαυτό του, τότε η δημιουργία αυτού του νέου τύπου ανθρώπου -που θα αντιπροσωπεύει τη νέα Κούβα- θα είναι πολύ ευκολότερη. Είναι καλό για σας -τους παρόντες, τους κατοίκους της Αβάνας- να βάλετε καλά στο μυαλό σας αυτή την ιδέα: ότι στην Κούβα γεννιέται ένας νέος τύπος ανθρώπου, που δεν μπορεί να εκτιμηθεί πλήρως στην πρωτεύουσα, αλλά μπο4

ρεί κανείς να τον δει σε κάθε άλλη γωνιά της χώρας. Όσοι από εσάς πήγατε στη Σιέρα Μαέστρα στις 26 Ιουλίου θα εί­ δατε κάτι πολύ σημαντικό... Θα είδατε παιδιά που από το ανάστημα τους φαίνονται οχτώ ή εννιά χρονών, αλλά παρ' όλα αυτά είναι σχεδόν όλα δεκατριών ή δεκατεσσάρων. Εί­ ναι τα γνήσια τέκνα της Σιέρα Μαέστρα, τα γνήσια παιδιά της πείνας και της φτώχειας σε όλες τις μορφές της. Είναι τα πλάσματα του υποσιτισμού. Στη μικρή μας Κούβα, με τα τέσσερα ή πέντε τηλεοπτι­ κά κανάλια, με τους εκατοντάδες ραδιοφωνικούς σταθμούς, με την πρόοδο της σύγχρονης επιστήμης, όταν ένα βράδυ ε­ κείνα τα παιδιά έφτασαν στο σχολείο και είδαν για πρώτη φορά ηλεκτρικό φως, αναφώνησαν ότι τα αστέρια ήταν πο­ λύ χαμηλά εκείνη τη νύχτα. Εκείνα τα παιδιά, τα οποία κά­ ποιοι από εσάς θα είδατε, σπουδάζουν τώρα στα σχολεία, α­ πό τις πρώτες τάξεις μέχρι την επαγγελματική κατάρτιση, μέχρι την πολύ δύσκολη επιστήμη της επανάστασης. Αυτό είναι το νέο είδος ανθρώπων που γεννιέται στην Κούβα. Γεννιούνται σε απομονωμένους τόπους, σε απόμε­ ρες περιοχές της Σιέρα Μαέστρα και επίσης στις κολεκτί­ βες και στους χώρους εργασίας. Όλα αυτά συνδέονται στενά με το θέμα της σημερινής μας συζήτησης: την ενσωμάτωση στο επαναστατικό κίνημα των γιατρών και των άλλων εργαζομένων στον τομέα της υ­ γείας. Γιατί το καθήκον της επανάστασης -το καθήκον της μόρφωσης και διατροφής των παιδιών, το καθήκον της εκ­ παίδευσης του στρατού, το καθήκον της διανομής της γης 5

των παλιών απόντων γαιοκτημόνων σ' εκείνους που έχυναν τον ιδρώτα τους κάθε μέρα στην ίδια γη χωρίς να δρέπουν τους καρπούς της- είναι το σπουδαιότερο έργο κοινωνικής ιατρικής που έχει γίνει στην Κούβα. Η μάχη κατά της αρρώστιας πρέπει να βασίζεται στην αρχή της δημιουργίας ενός γερού σώματος, όχι μέσω της περίτεχνης εργασίας ενός γιατρού πάνω σ' έναν αδύναμο οργανισμό, αλλά δημιουργώντας ένα γερό σώμα μέσω της δουλειάς ολόκληρου του συνόλου, ιδιαίτερα ολόκληρου του κοινωνικού συνόλου. Μια μέρα η ιατρική θα πρέπει να γίνει μια επιστήμη που θα προλαμβάνει τις ασθένειες, που θα προσανατολίζει το κοινό προς τις ιατρικές υποχρεώσεις του και η οποία θα χρειάζεται να παρεμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις εξαιρετικά επείγουσες για να πραγματοποιήσει μια χειρουργική επέμ­ βαση ή να αντιμετωπίσει κάτι εξαιρετικά ασυνήθιστο στη νέα κοινωνία που δημιουργούμε... Εκείνο που απαιτείται γι' αυτό το οργανωτικό έργο, όπως και για όλα τα επαναστατι­ κά έργα, είναι το άτομο. Η επανάσταση δεν τυποποιεί, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, τη συλλογική βούληση, τη συλλογική πρωτοβουλία. Το αντίθετο, απελευθερώνει τις ατομικές ι­ κανότητες των ανθρώπων. Αυτό που πράγματι κάνει η επανάσταση είναι να κατευ­ θύνει αυτή την ικανότητα. Αποστολή μας σήμερα είναι να προσανατολίσουμε το δημιουργικό ταλέντο όλων των επαγ­ γελματιών του τομέα της υγείας προς το έργο της κοινωνι­ κής ιατρικής. 6

Βρισκόμαστε στο τέλος μιας εποχής, και όχι μόνο εδώ στην Κούβα. Αντίθετα με όσα λέγονται και παρά τις ελπίδες κάποιων ανθρώπων, οι μορφές του καπιταλισμού που γνω­ ρίσαμε, κάτω από τις οποίες μεγαλώσαμε και υποφέραμε, νικιούνται σ' ολόκληρο τον κόσμο. Τα μονοπώλια νικιού­ νται. Η σοσιαλιστική επιστήμη σημειώνει κάθε μέρα νέους, σημαντικούς θριάμβους. Έχουμε την περηφάνια και το κα­ θήκον να βρισκόμαστε στην πρωτοπορία ενός κινήματος α­ πελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική, το οποίο ξεκίνησε πριν από καιρό στις άλλες υποδουλωμένες ηπείρους της Αφρικής και της Ασίας. Αυτή η βαθιά κοινωνική αλλαγή α­ παιτεί επίσης πολύ βαθιές αλλαγές στη νοοτροπία των αν­ θρώπων. Ο ατομικισμός ως τέτοιος, ως η μεμονωμένη δράση ενός προσώπου στο κοινωνικό περιβάλλον, πρέπει να εκλείψει στην Κούβα. Αύριο ο ατομικισμός θα πρέπει να είναι η σω­ στή χρησιμοποίηση όλων των ατόμων προς όφελος της κοι­ νότητας. Αλλά, αν και όλα αυτά, όλα όσα λέω, γίνονται κα­ τανοητά σήμερα, αν και όλοι είναι πρόθυμοι να σκεφτούν λίγο το παρόν, το παρελθόν και το πώς θα πρέπει να είναι το μέλλον, η αλλαγή του τρόπου σκέψης απαιτεί βαθιές ε­ σωτερικές αλλαγές και συμβολή στην πραγματοποίηση βα­ θιών εξωτερικών αλλαγών, κυρίως κοινωνικών. Αυτές οι εξωτερικές αλλαγές πραγματοποιούνται στην Κούβα καθημερινά. Ένας τρόπος να μάθετε γι' αυτή την ε­ πανάσταση, να γνωρίζετε τις δυνάμεις που κρύβουν μέσα τους οι άνθρωποι, δυνάμεις που ήταν λανθάνουσες για τό7

σο καιρό, είναι να επισκεφτείτε όλη την Κούβα, να επισκε­ φτείτε τις κολεκτίβες και όλους τους χώρους δουλειάς που δημιουργούνται. Κι ένας τρόπος για να φτάσετε στην καρ­ διά του ιατρικού ζητήματος είναι όχι μόνο να γνωρίσετε, ό­ χι μόνο να επισκεφτείτε αυτά τα μέρη, αλλά να γνωρίσετε και τους ανθρώπους που συνθέτουν αυτές τις κολεκτίβες και τα κέντρα εργασίας. Πηγαίνετε εκεί και μάθετε τι αρρώ­ στιες έχουν, από τι πάσχουν, από πόση φτώχεια υπέφεραν σ' όλη τους τη ζωή, φτώχεια που κληρονόμησαν από αιώνες καταπίεσης και απόλυτης υποταγής. Ο γιατρός, ο νοσοκό­ μος, θα φτάσουν τότε στην καρδιά της νέας δουλειάς τους, δηλαδή ως άτομα μέσα στις μάζες, άτομα μέσα στην κοι­ νότητα. Ό,τι κι αν συμβαίνει στον κόσμο, μένοντας πάντα κοντά στον άρρωστο, γνωρίζοντας καλά την ψυχολογία του, εκ­ προσωπώντας εκείνους που έρχονται κοντά στον πόνο και τον ανακουφίζουν, ο γιατρός έχει πάντα πολύ σημαντικό έρ­ γο, ένα έργο μεγάλης ευθύνης στην κοινωνική ζωή. Πριν από λίγο καιρό, λίγους μήνες, συνέβη εδώ στην Αβά­ να μια ομάδα φοιτητών που μόλις είχαν πάρει το πτυχίο της ιατρικής να μη θέλουν να πάνε στην ύπαιθρο και ζητούσαν επιπλέον πληρωμή για να το κάνουν. Από την οπτική γωνία του παρελθόντος είναι περισσότερο από λογικό να συμβαί­ νει αυτό· έτσι τουλάχιστον μου φαίνεται και το καταλαβαί­ νω. Θυμάμαι πως έτσι ήταν τα πράγματα, έτσι σκέφτονταν οι άνθρωποι πριν από μερικά χρόνια. Για ακόμα μια φορά είναι ο μονομάχος στην επανάσταση, ο μοναχικός πολεμι8

στής αυτός που θέλει να εξασφαλίσει ένα καλύτερο μέλλον, καλύτερες συνθήκες, και να κερδίσει την αναγνώριση για αυτό που κάνει. Τι θα συνέβαινε όμως αν δεν ήταν αυτά τα άτομα -οι οι­ κογένειες των οποίων στην πλειονότητα τους μπορούσαν να πληρώσουν για τις σπουδές τους- εκείνα που ολοκλήρωσαν τα μαθήματα τους και αρχίζουν τώρα να ασκούν το επάγ­ γελμα τους; Τι θα συνέβαινε αν στη θέση τους ήταν διακό­ σιοι τριακόσιοι χωρικοί αυτοί που θα ξεπρόβαλλαν -σαν α­ πό θαύμα, ας πούμε- από τις αίθουσες διαλέξεων του πα­ νεπιστημίου; Αυτό που απλώς θα συνέβαινε είναι ότι αυτοί οι χωρικοί θα έτρεχαν αμέσως και με μεγάλο ενθουσιασμό να φροντί­ σουν τα αδέρφια τους. Θα ζητούσαν τις θέσεις με τη μεγα­ λύτερη ευθύνη και την περισσότερη δουλειά, για να δείξουν ότι τα χρόνια σπουδών δε σπαταλήθηκαν άσκοπα. Αυτό θα συμβεί σε έξι εφτά χρόνια, όταν οι νέοι φοιτητές, παιδιά της εργατικής τάξης και της αγροτιάς, θα πάρουν τα πτυχία τους. Δεν πρέπει όμως να βλέπουμε το μέλλον μοιρολατρικά και να χωρίζουμε τους ανθρώπους σε παιδιά της εργατικής τάξης ή της αγροτιάς και σε αντεπαναστάτες. Αυτό είναι α­ πλουστευτικό, δεν είναι αλήθεια, και τίποτα δε διαπαιδα­ γωγεί περισσότερο έναν έντιμο άνθρωπο από το να βιώσει την επανάσταση. Κανένας από εμάς, απ' όσους φτάσαμε πρώτοι με το Granma, εγκατασταθήκαμε στη Σιέρα Μαέστρα και μάθα9

με να σεβόμαστε τον αγρότη και τον εργάτη, ζώντας μαζί τους, κανένας από εμάς δεν ήταν εργάτης ή αγρότης στο παρελθόν. Φυσικά, υπήρχαν εκείνοι που είχε χρειαστεί να δουλέψουν, που είχαν γνωρίσει ορισμένες ανάγκες σαν παι­ διά. Την πείνα όμως, την αληθινή πείνα, κανείς μας δεν την είχε γνωρίσει και αρχίσαμε να μαθαίνουμε τι θα πει πείνα, προσωρινά, τα δυο χρόνια πάνω στη Σιέρα Μαέστρα. Και τότε πολλά πράγματα έγιναν ξεκάθαρα... Μάθαμε ότι η ζωή ενός ανθρώπου αξίζει εκατομμύρια φορές περισσότερο απ' όλη την περιουσία του πλουσιότερου ανθρώπου στη γη. Το μάθαμε εκεί εμείς, που δεν ήμαστε παιδιά της εργατικής τάξης ή της αγροτιάς. Γιατί λοιπόν να διαλαλήσουμε τώρα ότι είμαστε οι προνομιούχοι και ότι ο υπόλοιπος λαός της Κούβας δεν μπορεί κι αυτός να μάθει; Ναι, μπορούν, να μά­ θουν. Σήμερα μάλιστα η επανάσταση απαιτεί να μάθουν, απαιτεί να καταλάβουν καλά ότι η περηφάνια που πηγάζει από την εξυπηρέτηση του συνανθρώπου μας είναι πολΰ ση­ μαντικότερη από ένα καλό εισόδημα· ότι η ευγνωμοσύνη των ανθρώπων είναι μονιμότερη, διαρκεί πολύ περισσότε­ ρο απ' όσο χρυσάφι μπορεί να συσσωρεύσει κάποιος. Κά­ θε γιατρός, στη σφαίρα της δραστηριότητας του, μπορεί και πρέπει να συγκεντρώσει αυτό τον πολύτιμο θησαυρό, την ευγνωμοσύνη των ανθρώπων. Πρέπει τότε να αρχίσουμε να διαγράφουμε τις παλιές α­ ντιλήψεις μας και να ερχόμαστε όλο και πιο κοντά στο λαό με κριτικό πνεύμα. Όχι με τον τρόπο που τον πλησιάζαμε πριν, γιατί όλοι θα πείτε: «Όχι, εγώ είμαι φίλος του λαού. 10

Μου αρέσει να μιλάω με εργάτες και αγρότες και τις Κυ­ ριακές πηγαίνω στο τάδε μέρος για να δω το τάδε πράγμα». Όλοι το έκαναν αυτό. Αλλά το έκαναν υπό τύπον ελεημο­ σύνης και αυτό που πρέπει να προωθήσουμε σήμερα είναι η αλληλεγγύη. Δεν πρέπει να πλησιάζουμε το λαό για να λέ­ με: «Να 'μαστε. Ερχόμαστε να σας ελεήσουμε με την πα­ ρουσία μας, να σας διδάξουμε την επιστήμη μας, να κατα­ δείξουμε τα λάθη σας, την έλλειψη λεπτότητας και στοιχειώ­ δους γνώσης που σας διακρίνει». Πρέπει να τον πλησιάζου­ με με ερευνητικό ζήλο και ταπεινό πνεύμα, για να μαθαί­ νουμε από αυτή τη μεγάλη πηγή σοφίας που είναι ο λαός. Συχνά συνειδητοποιούμε πόσο λανθασμένες ήταν κά­ ποιες αντιλήψεις μας, οι οποίες είχαν γίνει κομμάτι του ε­ αυτού μας και, αυτόματα, της συνείδησης μας. Κάθε τόσο έπρεπε να αλλάζουμε όλες τις αντιλήψεις μας, όχι μόνο τις γενικές, κοινωνικές ή φιλοσοφικές αντιλήψεις, αλλά πότε πότε και τις αντιλήψεις μας για την ιατρική. Θα δούμε ότι οι ασθένειες δε θεραπεύονται πάντα όπως θεραπεύεται μια αρρώστια στο νοσοκομείο μιας μεγάλης πόλης. Θα δούμε ότι ο γιατρός πρέπει να είναι και αγρότης, ότι πρέπει να μά­ θει να καλλιεργεί νέα τρόφιμα και, με το παράδειγμα του, να καλλιεργεί την επιθυμία για κατανάλωση νέων τροφίμων, για διαφοροποίηση της διατροφικής δομής στην Κούβα τόσο μικρής και τόσο φτωχής σε μια αγροτική χώρα που εί­ ναι εν δυνάμει η πλουσιότερη στη γη. Θα δούμε τότε ότι κά­ τω από αυτές τις περιστάσεις θα πρέπει να είμαστε και παι­ δαγωγοί, ότι θα πρέπει επίσης να είμαστε και πολιτικοί- ό11

τι το πρώτο που θα πρέπει να κάνουμε δεν είναι να προ­ σφέρουμε τη σοφία μας, αλλά να δείξουμε ότι είμαστε έ­ τοιμοι να μάθουμε με το λαό, να φέρουμε σε πέρας αυτή τη σπουδαία και όμορφη κοινή εμπειρία - να χτίσουμε μια νέα Κούβα. Έχουμε ήδη κάνει πολλά βήματα και η απόσταση από την 1η Ιανουαρίου 1959 μέχρι σήμερα δεν μπορεί να με­ τρηθεί με συμβατικό τρόπο. Πριν από καιρό οι άνθρωποι καταλάβαιναν ότι εδώ είχε καταρρεύσει όχι μόνο ένας δι­ κτάτορας, αλλά κι ένα σύστημα. Τώρα ο λαός πρέπει να μά­ θει ότι πάνω στα ερείπια ενός γκρεμισμένου συστήματος πρέπει να οικοδομήσουμε ένα νέο, το οποίο θα οδηγεί στην απόλυτη ευτυχία του λαού.

...Πειστήκαμε οριστικά ότι υπάρχει ένας κοινός εχθρός. Ξέ­ ρουμε ότι όλοι κοιτάζουν πίσω τους για να δουν μήπως τους ακούει κανείς, μήπως κρυφακούει κανείς από κάποια πρε­ σβεία και μεταδώσει όσα ακούει, πριν πουν ξεκάθαρα τη γνώμη τους κατά των μονοπωλίων, πριν πουν ξεκάθαρα: «Εχθρός μας και εχθρός ολόκληρης της Λατινικής Αμερι­ κής είναι η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμε­ ρικής, που στηρίζει τα μονοπώλια». Αν όλοι ξέρουν ήδη ότι αυτός είναι ο εχθρός και αν έ­ χουμε ως αφετηρία μας τη γνώση ότι όποιος παλεύει ενα­ ντίον αυτού του εχθρού έχει κάτι κοινό με εμάς, τότε προ­ χωρούμε παρακάτω. Ποιοι είναι οι στόχοι μας εδώ στην 12

Κούβα; Τι θέλουμε; Θέλουμε την ευτυχία του λαού ή όχι; Παλεύουμε για την απόλυτη οικονομική απελευθέρωση της Κούβας ή όχι; Δεν παλεύουμε για να είμαστε μια ελεύθερη χώρα ανάμεσα σε ελεύθερες χώρες, χωρίς να ανήκουμε σε κανένα στρατιωτικό συνασπισμό, χωρίς να πρέπει να συμ­ βουλευόμαστε την πρεσβεία οποιασδήποτε μεγάλης δύνα­ μης για κάθε απόφαση που παίρνουμε για εσωτερικά και διεθνή θέματα; Δε σκεφτόμαστε να ανακατανείμουμε τον πλούτο εκείνων που έχουν πάρα πολλά για να δώσουμε σ' ε­ κείνους που δεν έχουν τίποτα; Δε σκεφτόμαστε εδοδ να προ­ σφέρουμε δημιουργικό έργο, μια δυναμική καθημερινή πη­ γή ευτυχίας; Αν ναι, τότε έχουμε ήδη τους στόχους στους ο­ ποίους αναφερθήκαμε... Σε καιρούς μεγάλου κινδύνου, σε καιρούς μεγάλης έντασης και μεγάλης δημιουργίας, αυτό που έχει σημασία είναι ο μεγάλος εχθρός και οι μεγάλοι στόχοι. Αν συμφωνούμε, αν όλοι μας ξέρουμε ήδη πού πη­ γαίνουμε, τότε, ό,τι κι αν συμβεί, πρέπει να αρχίσουμε τη δουλειά μας. Σας έλεγα ότι για να είναι κανείς επαναστάτης πρέπει να υπάρχει επανάσταση. Την έχουμε ήδη. Κι ένας επαναστά­ της πρέπει επίσης να γνωρίζει τους ανθρώπους με τους ο­ ποίους πρόκειται να δουλέψει. Πιστεύω ότι δε γνωρίζουμε ακόμα καλά ο ένας τον άλλο. Πιστεύω ότι έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας... [Ωστόσο] αν γνωρίζουμε τους στόχους, αν γνωρίζουμε τον εχθρό και αν γνωρίζουμε προς ποια κατεύθυνση πρέπει να κινηθούμε, τότε το μόνο που μας απομένει είναι να μάθουμε πόση απόσταση πρέπει να 13

διανύουμε κάθε μέρα και να το κάνουμε. Κανένας δεν μπο­ ρεί να πει πόση είναι αυτή η απόσταση· η απόσταση αυτή είναι η προσωπική πορεία κάθε ανθρώπου· είναι αυτό που θα κάνει κάθε μέρα, αυτό που θα κερδίζει από την προσω­ πική του εμπειρία και αυτό που θα δίνει από τον εαυτό του ασκώντας το επάγγελμα του, αφοσιωμένος στην ευημερία του λαού. Αν διαθέτουμε ήδη όλα τα στοιχεία για να βαδίσουμε προς το μέλλον, ας θυμηθούμε τη φράση του Χοσέ Μαρτί, την οποία πρέπει να εφαρμόζουμε διαρκώς: «Ο καλύτερος τρόπος να πεις κάτι είναι να το κάνεις». Ας βαδίσουμε λοι­ πόν προς το μέλλον της Κούβας.

14