ΛΕΚΑΤΣΑΣ-Η ΨΥΧΗ

Η ΨΎΧΗ

Τ\ΒΙΒΛΙΑ TOT ΠΑΝΑΓΗ

ΛΕΚΑΤΣΑ

ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Ί* ΚΛΑΣΙΚΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ I

"Αλκηστη - Άντρομάχη - Βάκχες ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ II

Εκάβη - Ελένη - Ήλέχτρα ΔΟΚΙΜΙΑ

Τό κάλεσμα της Θεονύφης 7ο ψυχολογικά και μυστικά πλέγμα τοΰ Ίερον Γάμου Ή πολιτεία τοϋ"Ηλιου Ή κοανχτημονικη ίπανάαταχτη των bobkuv και προλετάριων της Μικρασίας (133-128 π.Χ.) Ίδεοκρατία καΐ Ιστορική αιτιοκρατία Νέες τομές γιά τη μελέτη της κοινωνικής ιστορίας τοΰ 4ου π.Χ. αιώνα Ή μητριαρχία Και ή σύγκρουση της μέ την έλλψικη πατριαρχία Τό Θείον Βρέφος Θρησκειολογική θεώρηση Διόνυσος Καταγωγή και ίξελιξη της Διονυσιακής θρησκείας 01 πόλεμοι των δούλων Στην έλλψικη και ρωμαϊκή άρχαιάτητα Ή ψυχή Ή ιδέα της ψυχής και της άθανασίας της και τα &)ιμα τοΰ θανάτου "Ερως 'Ερμηνεία μιας Μορφής της Προϊστορικής & Όρφικοδανυσιακης θρησκείας

ΠΑΝΑΓΗ

ΛΕΚΑΤΣΑ

Η ΨΥΧΗ Ή ιδέα της ψνχης και της αθανασίας της και τα έθιμα τον θανάτου ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΧΡΙΣΤΟΣ

ΑΛΕΞΙΟΤ

ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Χρίστος 'Αλεξίου, ΑΙκατερίνη Π. Ρηγοπούλου Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., 'Αθήνα 2000

® Copyright

Άπαγορήτται ή άναίημοαϋυση ή άναπαραγωγή τοΰ παρόντος Ιργου στ& σύνολ& TOW ή τμημάτων του ijHMvifjiiuil τρόπο, χαθως χαΐ ή μετάφραση ή Suunuv^ του ή ύψπάλλιυσή TOU Αποισν&ήποη τρόπο άναταραγωγης Ιργου λόγου ή τίχνης, σύμφωνα τΙς τοΰ ν 2121/1993 χαΐ της ΔιχΟνοϋς Σύμβασης Βέρνης- Παρισιού, πού χυρώΟηχκ μΐ τό ν 100/1975 'Επίσης άπατγορρΛΓΛ ή άναπαραγωγή της στοςρωθισίας, σιλώοπο(ησης, Εξωφύλλου xol ycwcôrtpa της αΙσΟηττχης έμφάνισης τοΰ βφλίου, μΐ φωτοτυπική ήλιχτροηχές ή 6ποι«6ήποτι ίλλις μ*θή8ους, σύμφωνα μΐ τό £ρθρο 51 τοΰ ν 2121/1993 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζ α λ ^ γ ο υ 11,106 78 Αθήνα » 210-330.12.08-210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: [email protected] www.kantanioti8.com ISBN 978-960-03-2866-0

ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΥΠΠΘΗΚΕ Ι Ε ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ

Χ Α Ρ ΤIΟ WK

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΤΤΕΡΗ

ΕΚΔΟΣΗ

Ή Ψυχή: "Ενα μνημειώδες Ιργο συγκριτικής εθνολογίας καί θρησκειολογίας I Ή Ψνχη. Ή Ιδέα της ψνχης καί της άθανασίας της καί τά ξθιμα τοϋ θανάτου, τοϋ Παναγή Λεκατσά, κυκλοφόρησε τά Χριστούγεννα τοϋ 1957 άπό τό «Εκδοτικό Ινστιτούτο Άθηνων», ένα μικρό έκδοτικό otco πού είχε Ιδρυθεί τόν προηγούμενο χρόνο, μέ σκοπό τήν Ικδοση Ιργων πού θά συνέβαλλαν στην πνευματική ανάπτυξη τοϋ τόπου μας. Πρόκειται γιά έναν όγκώδη τόμο 592 πυκνοτυπωμένων σελίδων σέ σχήμα 70x100, καλαίσθητο καί εκδοτικά άρτιο γιά τήν εποχή εκείνη, άπό τόν όποιο όμως λείπει τό απαραίτητο, γιά επιστημονικό Ιργο, εύρετήριο ονομάτων καί δρων. Τό φαινόμενο αυτό ήταν τότε πολύ συνηθισμένο σέ έλληνικά βιβλία. "Ολα τά Ιργα τοϋ Λεκατσά δέν έχουν εύρετήριο, μέ εξαίρεση τόν Διόνυσο, πού τυπώθηκε μετά τό θάνατό του, κι αύτό Ιγινε μέ τή φροντίδα τής αξέχαστης συντρόφου του Εΰας Βλάμη, υστερ' άπό δική μου έπίμονη υπόδειξη. Τίς συνέπειες αύτής τής παράλειψης μοΰ υπογράμμισε, τό 1969 στό Πανεπιστήμιο τοϋ Birmingham, ό Γερμανός καθηγητής Emst Grumach, μιλώντας μέ ένθουσιασμό γιά τήν άξία τοϋ βιβλίου: «Μελέτησα προσεχτικά», μοΰ είπε, «τήν Ψυχή τοϋ Λεκατσά καί μέ βοήθησε πολύ στήν Ιρευνά μου. "Αν έξ«ιρέσουμε τήν Psyche τοϋ Rohde, πού άφορα στήν Ιδέα της Ψυχής ανάμεσα στούς'Ελληνες, τό Ιργο αύτό τοϋ Λεκατσά, πού παρακολουθεί τήν καταγωγή, τή διαμόρφωση καί τήν έξέλιξη τής Ιδέας τής Ψυχής σέ 8λο τόν κόσμο, είναι σήμερα μοναδικό στήν παγκόσμια βιβλιογραφία. "Ομως, τί κρίμα, δέν υπάρχει σέ μιά διεθνή γλώσσα καί ό έρευνητής πού ξέρει έλληνικά, άκόμα κι άν Ιχει μιά τερατώδη μνήμη, είναι δύσκολο νά τό χρησιμοποιήσει, γιατί δέν Ιχει εύρετήριο». Ή Ψνχή συνοδεύεται, βέβαια, άπό αναλυτικά περιεχόμενα, πού καλύπτουν ως Ινα μεγάλο βαθμό τήν Ιλλειψη τοϋ εύρετηρίου, άπό έξίσου αναλυτικές παραπομπές καί σημειώσεις καί άπό μιά άπέραντη βιβλιογραφία, πού είναι πολύτιμο βοήθημα γιά ίσους άσχολοϋνται μέ έθνολογικά καί θρησκειολογικά θέματα στόν τόπο μας. Ή δεύτερη Ικδοση, 6μως, πού γίνεται ύστερα άπό 43 χρόνια, θεωρήθηκε απαραίτητο νά συμπληρωθεί μέ τό Εύρετήριο πού λείπει άπό τήν πρώτη Ικδοση, καί τή σύνταξή του άνέλαβα νά κάνω έγώ, ως μιά προσφορά στή μνήμη τοϋ άξέχαστου δασκάλου καί φίλου. νπ

Ή Ψνχή άρχισε νά γράφεται τό 1951 καί ολοκληρώθηκε τό 1957, ένω τυπωνόταν. Ό αναγνώστης πού ξέρει τό έργο τοϋ Λεκατσά στό σύνολό του, δμως, εύκολα μπορεί νά διαπιστώσει πώς Ή Ψνχή είναι ένα οριακό έργο πού τρέφεται άπό 8λα τά προηγούμενα έργα του καί άπό τό δποΐο τρέφονται δ λα τά μεταγενέστερα. Αποτελεί, έτσι, τό αποκορύφωμα της πνευματικής καί επιστημονικής δουλειάς τοϋ Λεκατσά καί τή θεωρούσε κι δ ίδιος σάν τό έργο της ζωής του.

2 Μέ τό κορυφαίο αύτό έργο του, δ Λεκατσάς πραγματεύεται καί έπιχειρεΐ νά λύσει τό άλυτο, γιά την ιστορία των ιδεών, πρόβλημα, άπό ποιούς καί πώς διαμορφώθηκε ή ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής, πού την έπέβαλαν ή έλληνική φιλοσοφία καί οί σωτηριακές θρησκείες. Γιά νά θέσει τό οικουμενικό αύτό πρόβλημα καί ν* αναζητήσει τή λύση του, χρειάστηκε, γιά μεθοδολογικούς λόγους, νά κάνει δύο μεγάλες αναδρομές. Ή πρώτη οδηγεί στίς πρωτόγονες, άρχαΐες καί λαϊκές δοξασίες, πού φωτίζουν τίς ρίζες της ιδέας τής Ψυχής. Ή δεύτερη οδηγεί στή Διονυσιακή Θρησκεία καί στά μυστικά κινήματα των'Ορφικών καί τών Πυθαγορείων, πού φωτίζουν τή διαμόρφωση καί τήν έπιβολή τής ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής. Ή άναδρομή στίς δοξασίες γιά τήν Ψυχή καί στά σύστοιχα έθιμα τοϋ θανάτου καλύπτουν τήν Εισαγωγή καί τά πρώτα τέσσερα μέρη τοϋ βιβλίου, ενώ ή άναδρομή στή Διονυσιακή Θρησκεία καί στά μυστικά κινήματα τών 'Ορφικών καλύπτει τό πέμπτο καί τελευταίο μέρος. 01 άναδρομές αύτές όδηγοΰν τελικά σέ μιά συγκριτική, Ιστορική καί διαλεκτική εποπτεία καί άνάλυση τών ιδεών γιά τήν Ψυχή, πού βρίσκονται στίς δοξασίες, στά έθιμα, στή μαγεία, στή θρησκεία, στήν τέχνη καί στή φιλοσοφία, άπό τή μιά τών προηγμένων λαών πού έζησαν τά διάφορα στάδια τής ιστορίας τοϋ πολιτισμοΰ, κι άπό τήν άλλη τών καθυστερημένων λαών, πού ζοΰνε άκόμα τά στάδια της προϊστορίας τών πολιτισμένων. Αύτό οφείλεται στή μέθοδο πού χρησιμοποιεί δ συγγραφέας, γιά τήν οποία θά μιλήσουμε πιό κάτω. Στήν Εισαγωγή, δ Λεκατσάς τεκμηριώνει τή θεωρητική του θέση απέναντι στό πρόβλημα της Ψυχής καί διαγράφει τή μέθοδο της έρευνάς του. 'Αφετηρία της θέσης του είναι ή ριζική άντίθεσή του μέ τή θεωρία τών πρώτων άνθρωπολάγων, πού μας είναι γνωστή ως θεωρία τοϋ Άνιμισμοϋ. Κατά τή θεωρία αυτή, ή άνακάλυψη τής Ιδέας τής Ψυχής άνάμεσα στούς καθυστερημένους λαούς αποτελεί τήν πιό σίγουρη άπόδειξη 8τι δ άνθρωπος είναι άποξαρχης του δυϊστής, άφοϋ διακρίνει στόν έαυτό του ίνα υλικό κορμί καί μιάν άυλη ψυχή, πού είναι αιτία καί φορέας τής ζωής καί τών συναισθηματικών καί πνευματικών λειτουργιών του καί πού χωρίζεται άπό τό κορμί μετά τό θάνατο, γιά νά έξακολουθήσει τή ζωή της σ' έναν κόσμο πνευμάτων δντας αθάνατη. Κατά τή θεωρία τοϋ Άνιvm

μισμοϋ, μ' άλλα λόγια, ή ιδέα τοϋ πρωτόγονου γιά τή σύσταση τοϋ άνθρώπου καί τήν τύχη του μετά τό θάνατο δέν παραλλάζει άπό τήν αντίστοιχη Ιδέα γιά τήν ύπαρξη τής Ψυχής καί τής άθανασίας της, μέ τήν δ ποία μας έχουν έξοικειώσει ή έλληνική φιλοσοφία καί ή χριστιανική, άργότερα, θρησκεία. Ή θεωρία αυτή, γιά τόν Λεκατσά, είναι μηχανική, γιατί προβάλλει δικές μας παραστάσεις καί Ιδέες στήν κοσμοεικόνα των περασμένων καιρών. Οί πληροφορίες γιά τίς δοξασίες των καθυστερημένων λαων προέρχονται άπό ταξιδιώτες, υπαλλήλους, ιεραποστόλους καί έρευνητές, πού ήταν κυριαρχημένοι άπό τίς Ιδέες τής Ιδεαλιστικής φιλοσοφίας ή άπό τήν πίστη τής χριστιανικής θρησκείας, ή άπό τ ή μηχανική θεωρία τοϋ Άνιμισμοΰ γιά τήν ύπαρξη τής ψυχής καί τής άθανασίας της, καί έβλεπαν πολύ πιό φυσικό ή Ιδέα τής ψυχής των καθυστερημένων λαων νά είναι μιά αποκάλυψη ή μιά έμφυτη Ιδέα τοϋ ανθρώπου, παρά ή Ιδέα τής ψυχής τών πολιτισμένων νά είναι μιά έξέλιξη τής Ιδέας τών πρωτόγονων. Αντιμετωπίζοντας, άπό τή σκοπιά αύτή, τό απέραντο χάος των αντιφατικών δοξασιών πού περίγραψαν οί έρευνητές αύτοί, δέν ήταν δυνατόν νά διακρίνουν τίς διαφορές ανάμεσα στους λογής δρους γιά τήν ψυχή, πού υπάρχουν στίς δοξασίες, ένώ οί οπαδοί τοϋ Άνιμισμοΰ, πού τίς συγκέντρωσαν σ' έποπτικότερα έργα καί τίς άντιμετώπισαν έπιστημονικά, μπέρδεψαν άκόμα περισσότερο τά δεδομένα τών δοξασιών μέ τή μηχανική θεωρία τους. Αντιμετωπίζοντας άπό ριζικά αντίθετη σκοπιά τό έθνολσγικό αύτό υλικό, δ Λεκατσάς κάνει μιά νέα συνθετική κατάταξή του σέ συγκριτική συνάρτηση μέ τό υλικό τής αρχαιογνωσίας. Οί παραστάσεις τής Ψυχής, πού βγαίνουν τώρα άπό τό υλικό αύτό στά διάφορα στάδια τής προϊστορίας καί τής ιστορίας τοϋ άνθρώπου καί έρμηνεύουν τό πλήθος τών δοξασιών γιά τήν ψυχή καί τά σύστοιχά τους έθιμα τοϋ θανάτου, είναι τρεις: Ή Ζωτική Ψυχή (ή Ψυχή τοϋ Ζωντανού), ή Νεκροψυχή (ή Ψυχή τοϋ Νεκροΰ) καί ή άθάνατη Πνευματική Ψυχή. Ή νεότερη άπό τίς παραστάσεις αυτές είναι ή παράσταση τής Αθάνατης Πνευματικής Ψυχής.'Ετσι, ό δυϊσμός ανάμεσα σ' ένα υλικό κορμί καί σέ μιάν άυλη ψυχή, πού βλέπει στίς δοξασίες τοϋ πρωτόγονου άνθρώπου 6 Άνιμισμός, αποτελεί τό τελευταίο σκαλοπάτι στήν έξέλιξη της Ιδέας τής Ψυχής, άνήκει σέ πολύ προχωρημένη φάση τοϋ πολιτισμού καί είναι πολύ απλός, σέ σύγκριση μέ τή συνθετικότητα τών αρχικών δοξασιών γιά τήν Ψυχή. Στίς άρχικίς πρωτόγονες δοξασίες, 6 άνθρωπος δέν έχει μία, άλλά δύο Ψυχές: μία, τή Ζωτική Ψυχή, &σο ζεϊ, καί μιάν άλλη, τή Νεκροψυχή, σάν πεθάνει. Οί Ψυχές αυτές μοιάζουν μεταξύ τους μόνο στήν είδωλική τους παράσταση, σέ δλα τ ' άλλα είναι ριζικά διαφορετικές. Ή Ζωτική Ψυχή (ή Ψυχή τοϋ Ζωντανού) δέν είναι παρά ή ίδια ή Ζωή' πού νοείται πότε σάν δύναμη χυμένη στό κορμί καί πότε σάν είδωλο* πού φεύγει μέ τό θάνατο καί μετά θάνατο σαρκώνεται άέναα σέ λογής ζωντανά καί σ' άνθρώπους. Τά κύρια χαρακτηριστικά της Ζωτικής Ψυχής είναι πώς παρασταίνεται 'Απρόσωπη, γιατί δέν κρατεί τήν προσωπικότητα τοϋ φορέα της μετά θάνατο. Συνειδητή, γιατί είναι έδρα τών συναιIX

σθημάτων καί της πνευματικής λειτουργίας* καί Αθάνατη, γιατί διαιωνίζει τήν ΰπαρξή της μέσα άπό τήν αέναη σειρά τών μετασαρκωμών της. Αντίθετα, ή Νεκροψυχή (ή Ψυχή τοϋ Νεκροϋ) δέν είναι παρά τό φανταστικό ομοίωμα τοϋ Λειψάνου καί σέ προχωρημένα στάδια αποτραβιέται σ* ίνα άλαργινό βασίλειο τών ίσκιων. Τά κύρια χαρακτηριστικά τής Νεκροψυχης είναι πώς παρασταίνεται Προσωπική, απόλυτα προσωπική μάλιστα, σάν πιστή εικόνα τοϋ νεκροϋ" Ασύνειδη, ως άντανάκλαση της άναισθησίας, τής άσυνειδησίας καί της ληθαργικότητας τοϋ Λειψάνου (κάτι πού ξεχωρίζει στά προχωρημένα στάδια τοϋ μεσογειακού κόσμου πού σχετίζονται Ιδιαίτερα μέ τό αντικείμενο τής έρευνας)" καί, τέλος, Θνητή (μιά Ιδιότητα πού, στά προχωρημένα στάδια τοϋ πολιτισμού, υποχωρεί μπροστά στή δαιμονοποίησή της), γιατί πεθαίνει υστέρα άπό ίνα διάστημα ή ζει μιά τόσο κακορίζικη κι αναίσθητη ζωή, πού δέν ταιριάζει μέ τήν αθανασία. 01 Δύο αυτές Ψυχές είναι ή επίμονη παράσταση τών πρωτόγονων δοξασιών πού, κάτι παραπάνω, δέν άποδίνουν καμιά θεϊκότητα οΰτε στή μιά ούτε στήν άλλη. Τό ύστερότερο άνέβασμα της Νεκροψυχής στήν τάξη τοϋ Δαίμονος δέν όφείλεται στή φύση της, άλλά στίς μυητικές τελετές πού τό κατορθώνουν. Άπό τήν παράσταση αυτή τών Δύο Ψυχών δέν ξεπηδά κανείς Δυϊσμός: δέν υπάρχει σ' αύτήν καμιά αντίθεση ανάμεσα στήν ψυχή καί στό κορμί, κανένας χωρισμός της ζωής σέ δύο διαφορετικής άξίας ζωές καί τοϋ κόσμου σέ δύο διαφορετικής φύσης κόσμους. Στίς δοξασίες αυτές άνταποκρίνεται ή παράσταση ένός ένιαίου Κόσμου, ή συνείδηση της κεντρικής άξίας της Ζωής κι ή λαχτάρα της Απόλαψης αυτής της ζωής άπό τόν άνθρωπο, τόσο μέ τίς αισθήσεις του 6σο καί μέ τά Ιδεώδη του. Λιγοστά παραδείγματα πού μαρτυρούν τή διάκριση αυτή τών Δύο Ψυχών σάν ρητή καί ξεκάθαρη πίστη άνάμεσα στούς καθυστερημένους λαούς υπάρχουν βέβαια. 'Επίσης, τό ξεχώρισμα αύτό της Ψυχής τοϋ Ζωντανοί] καί της Ψυχής τοϋ Νεκροϋ συναντιέται, καθαρά ή μισοξεκάθαρα καί στούς λαούς της αρχαιότητας, στούς Σημίτες, τούς Αιγυπτίους, τούς "Ελληνες καί τούς Ρωμαίους πού, έχοντας άφήσει σέ άμνημόνευτα χρόνια πίσω τους τά οτάδΐΛ της αγριότητας καί έχοντας ξεπεράσει καί τά στάδια της βαρβαρότητας, παίρνουν τήν πρωτοπορία στό δρόμο τοϋ Πολιτισμού. Τά παραδείγματα αύτά συγκεντρώνονται στήν Εισαγωγή τοϋ βιβλίου, άλλά ως οικουμενική Ιδέα άνάμεσα στούς καθυστερημένους καί τούς άρχαίους λαούς ή ύπαρξη τών Δύο Ψυχών τεκμηριώνεται γιά πρώτη φορά, &σο ξέρω, άπό τόν Λεκατσά, μέ τή συστηματική διάκριση καί έρμηνεία τών αντιφατικών καί άσυνάρτητων δοξασιών γιά τήν Ψυχή καί τών εθίμων τοϋ θανάτου, πού άποτελεϊ τόν κύριο στόχο του στά πρώτα τέσσερα μέρη της Ψνχης. "Ετσι, στό πρώτο μέρος τοϋ βιβλίου του, δ Λεκατσάς πραγματεύεται τήν καταγωγή, τό περιεχόμενο καί τίς μορφές της Ιδέας της Ζωτικής Ψυχής, τήν παράστασή της, τίς λειτουργίες της καί τίς μετά θάνατο τύχες της, τόν αέναο κύκλο τών μετενσαρκώσεων της σ' άνθρώπους καί ζώα καί τά μέσα πού βοηθούν τούς ξαναγεννημούς της. Στό δεύτερο μέρος, πραγματεύεται τήν παράσταση τοϋ Χ

Ζωντανού Λειψάνου (τό πώς, δηλαδή, γιά τήν πρωτόγονη νοοτροπία, 6 νεκρός ζεϊ μέσα στόν τάφο του), τά μέσα της καταστροφής ή της ταφής πού έξουδετερώνουν τους κινδύνους πού αντιμετωπίζουν οί ζωντανοί άπό τό Ζωντανό Λείψανο, τά δικαιώματα τοϋ νεκροϋ πάνω στην περιουσία καί τούς ανθρώπους του, πού θάβονται μαζί του, καί τ η φύση, τ η σημασία καί τούς τρόπους τοϋ πένθους. Στό τρίτο μέρος, πραγματεύεται τίς παραστάσεις της Νεκροψυχής (ή της Ψυχής τοϋ Νεκροί), τό ταξίδι της στόν "Αλλο Κόσμο, τίς παραστάσεις τών Άλλων Κόσμων, τά στοιχεία τους καί, τέλος, τό θάνατο της θνητής αυτής ψυχής τοΰ άνθρωπου. Στό τέταρτο μέρος, πραγματεύεται τό ανέβασμα τής Ψυχής τοΰ Νεκροϋ στη σφαίρα τοΰ Δαίμονος ή Θεοϋ, τούς τρόπους πού τήν αποθεώνουν, τή μεταφορά τών τελετών τής Βασιλικής Στέψης στίς νεκρικές τελετές καί, τέλος, τά είδη καί τούς τρόπους τής νεκρολατρείας. Στά τελευταία στάδια αυτής τής μακρύς διαδρομής στίς δοξασίες καί στά έθιμα πού φωτίζουν τήν καταγωγή, τ ή φύση καί τήν εξέλιξη τών Δύο αύτων Ψυχών, ό αναγνώστης συναντά τήν τρίτη παράσταση τής Πνευματικής Ψυχής, μέ τήν όποία τελικά ταυτίζονται ol άλλες. Είναι ή Μία, Προσωπική, Συνειδητή, Αθάνατη καί Θεϊκή στήν καταγωγή καί στήν ουσία της Ψυχή, πού τηνε γνώρισε στόν κόσμο ή έλληνική φιλοσοφία. Ή παράσταση τής Ψυχής αυτής χωρίζει μονομιάς τόν Άνθρωπο, τόν Κόσμο καί τ ή Ζωή σέ δύο κόσμους καί δύο ζωές, αντίθετης φύσης καί διαφορετικής αξίας. Είναι ή αντίθεση τής θεϊκής, πνευματικής κι αθάνατης ψυχής μέ τό γήινο, υλικό καί θνητό κορμί της· ή αντίθεση τής πνευματικής, αληθινής καί καθαρής ζωής τής ψυχής μέ τήν αισθησιακή, απατηλή κι ακάθαρτη ζωή τοϋ κορμιού " ή αντίθεση, τέλος, τοϋ πνευματικού κόσμου, &που ανήκει ή ψυχή, μέ τόν υλικό κόσμο, 6που ξεπέφτει μέ τήν ένσάρκωσή της. Ή Ιδέα αύτή τής πνευματικής ψυχής, πού γνωρίζει μιά λαμπρή σταδιοδρομία μέσα άπό τήν έλληνική φιλοσοφία, τίς μυστηριακές θρησκείες καί τό Χριστιανισμό, πρωτοφανερώνεται στήν 'Ελλάδα τόν 6ο προχριστιανικό αίώνα, πού ήταν περίοδος μεγάλων κοινωνικών, πολιτικών καί Ιδεολογικών κινημάτων. Ανάμεσα στά Ιδεολογικά ρεύματα τής εποχής είναι καί σοβαρότατα μυστικιστικά κινήματα, πού σφραγίζουν μέ άσβηστη σφραγίδα τόν κόσμο τοΰ όρθολογιστικοΰ πνεύματος τών 'Ελλήνων. Άλλα είναι καθαρά θρησκευτικά, 6πως ή αναβίωση τής Διονυσιακής Θρησκείας -πού επιβάλλεται άπό τά λαϊκά κινήματα-, κι άλλα είναι ήθικοθρησκευτικά, 6πως ό 'Ορφισμός καί ό Πυθαγορισμός, μέ σωτηριαχή διδασκαλία καί πράξη καί τά δύο, μέ μυθική τό πρώτο καί φιλοσοφική τό δεύτερο έρμηνεία τοΰ κόσμου. Τό γενικό πρόβλημα πού τίθεται στό πέμπτο καί τελευταίο μέρος τοΰ βιβλίου είναι πώς άπό τόν ταυτισμό τών Δύο Ψυχών, τής Ψυχής τοΰ Ζωντανού καί τής Ψυχής τοΰ Νεκροϋ, διαμορφώνεται ή Ιδέα τής προσωπικής, συνειδητής καί άθάνατης πνευματικής ψυχής, πού τήν παραδίνουν στό Χριστιανισμό ή έλληνική φιλοσοφία καί οί άρχαΐες μυστηριακές θρησκείες. Γιά νά δεχτεί μιά λύση τό πρόβλημα, έπρεπε ν' άπαντηθοϋν μιά σειρά ερωτήματα, άπό τά όποϊα πρώτο είναι τό άκόλουθο: Σέ ποιό άπό τά ήθικοθρησκευXI

τικά αύτά κινήματα τής ελληνικής αρχαιότητας ανήκει ή νέα ιδέα της Πνευματικής Ψυχής; Ό Rohde, στό κλασικό έργο του Psyche, πού αναφέραμε πιό πάνω, προσπάθησε νά στηρίξει τή θεωρία πώς ή Ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής όφείλεται στή Διονυσιακή Θρησκεία. Γιά τόν Λεκατσά, ή πληρέστερη σήμερα γνώση τής Διονυσιακής Θρησκείας δέν δικαιώνει αύτή τήν άποψη. Κατά τή δική του γνώμη, βασισμένη σέ νεότερες έρευνες, τά στοιχεία πού συγκροτούν τ ή νέα ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής προέρχονται άπό τ ή Διονυσιακή Θρησκεία, άλλά ή διαμόρφωση τής ιδέας έντοπίζεται ή στούς 'Ορφικούς ή στούς Πυθαγορείους. Ή έκπληκτική ταυτότητα των δογμάτων κάνει δύσκολη τή διάκριση άνάμεσά τους σ' αύτό τό ζήτημα. Ή θεϊκή φύση τής Ψυχής, ή Μετενσάρκωση, ή Σωτηριακή Επαγγελία καί ή τελική επαναποθέωση τής Ψυχής είναι δόγματα καί των δύο τους. Ή ταυτότητα των δογμάτων καί ή κοινότητα κι άλλων στοιχείων των κινημάτων αύτών -θιασική οργάνωση, κανόνες ζωής, άποχή άπό φόνο καί φάγωμα εμψύχων, εφαρμογή καθαρμών- τά παρουσιάζει σάν άντίτυπα τό ένα τοΰ άλλου. "Ετσι, άλλοι ερευνητές αποδίδουν τ ή διαμόρφωση τής νέας αυτής ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής στούς 'Ορφικούς καί άλλοι στούς Πυθαγορείους. Γιά τόν Λεκατσά, υπάρχουν δύο αποφασιστικά επιχειρήματα γιά τήν άποψη πώς ή διαμόρφωση τής νέας ιδέας άνήκει στούς 'Ορφικούς καί 6χι στούς Πυθαγορείους. Τό πρώτο είναι πώς ό μυθικός τύπος τής κοσμοερμηνείας τοΰ 'Ορφισμού αντιπροσωπεύει ένα στάδιο παλαιότερο άπό τό λογικό (καί μάλιστα μαθηματικό) τύπο τής κοσμοερμηνείας τοΰ Πυθαγορισμοϋ. "Ετσι, έχοντας μπροστά μας δύο σύγχρονα ιδεολογικά κινήματα πού δίνουν τήν ίδια λύση στό ίδιο πρόβλημα, είναι φυσικό νά δεχτούμε πώς οί Πυθαγόρειοι μεταγυρίζουν σέ λογικό τύπο τή λύση των 'Ορφικών, παρά πώς οί 'Ορφικοί μεταγυρίζουν σέ μυθικό τύπο τή λύση τών Πυθαγορείων. Τό δεύτερο έπιχείρημα βασίζεται στή διονυσιακή καταγωγή τών στοιχείων πού συγκροτούν τήν ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής. Ό μ ω ς , άπό ποιά στοιχεία καί μέσα άπό ποιους δρόμους κατεργασίας τους διαμορφώνεται ή νέα ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής είναι ένα πρόβλημα πού δέν είχε άκόμη μελετηθεί, ενώ μόνον ή λύση του θά μπορούσε ν' αποφασίσει καί σέ ποιούς ανήκει ή διαμόρφωση τής ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής. Γιά νά λύσει τό πρόβλημα αύτό, ό Λεκατσάς γυρίζει στήν 'Ορφική Θεογονία καί Άνθρωπογονία, πού έχουν σάν κεντρικό στοιχείο τους τό μυστηριακό μύθο τοΰ Ζαγρέως, καί στρέφει τήν προσοχή του στά κοινά στοιχεία τής Διονυσιακής καί Ζαγρεϊκής λατρείας. 'Αρχικό στοιχείο είναι ή κοινή καταγωγή τους άπό μιά άρχαιότερη λατρεία τής Μητέρας Θεάς, άπό τήν όποία καί κληρονομούν τά στοιχεία τής έκστασης, τοΰ διασπαραγμοϋ καί τής ώμοφαγίας. "Αλλο κοινό στοιχείο τους είναι ό ταυτισμός τοϋ Ζαγρέα μέ τόν Διόνυσο. Ό Ζαγρέας είναι ό σωτηριακός θεός των 'Ορφικών καί τό Πάθος του είναι ή κεντρική παράσταση τών μυστηριακών τελετών τους. Χάρη στούς 'Ορφικούς εμφανίζεται στό μύθο ή «μυστηριακή μορφή» τοϋ Ίδαίου Διός, πού τήν ταυτίζουνε μέ τή μορφή τοϋ Διόνυσου, γιατί à 'Ορφικός Θίασος είναι παρακλάδι τοϋ Διονυσιακού Θιάσου καί ποτέ ΧΠ

Sév απαρνιέται όλότελα τόν άρχαιότερο θεό του. Ό ίδιος ό 'Ορφέας πεθαίνει σάν διονυσιακή μορφή μέ τό σπαραγμό του άπό τίς Μαινάδες. Ό Ζαγρεύς θάβεται στόν τόπο πού είναι θαμμένος ό Διόνυσος, ό Ζαγρεύς ξαναγεννιέται σάν Διόνυσος καί, τέλος, ό Ζαγρεύς καί ό Διόνυσος ένώνονται σέ μιά μορφή, τοϋ Διονύσου Ζαγρέως. Κοινά στοιχεία τών δύο λατρειών είναι τά συμβολικά σύνεργα των μυητικών τους τελετών, 6πως είναι τά παιγνίδια καί τό άλειμμα τοϋ κορμιοϋ μέ γύψο καί οί συμβολικές τελετικές πράξεις, 6πω ς είναι ό σπαραγμός ένός ζώου σέ δργια, πού καθρεφτίζει τό κοινό στοιχείο τοϋ μύθου, πώς τό θείο βρέφος σπαράζεται σέ ταυρίσια μορφή, καί, τέλος, ή Διονυσιακή Μετάληψη, πού συναντιέται καί στή ζαγρεϊκή λατρεία καί είναι τό θεμέλιο τής ιδεολογίας τών 'Ορφικών. Γιά τόν Λεκατσά, έτσι, ό 'Ορφικός Θίασος είναι παρακλάδι τοϋ Διονυσιακού Θιάσου καί οί 'Ορφικοί πιστοί τοϋ Διονύσου πού αποσχίστηκαν άπό τή Διονυσιακή Θρησκεία σάν αιρετικοί, 6ταν ή θρησκεία αυτή έχασε τό μυστηριακό της χαρακτήρα, έπιτρέποντας νά προσχωρούν μεγάλα πλήθη στούς Διονυσιακούς Θιάσους, ή μέ τήν έπισημοποίησή της άπό τήν πολιτική της Τυραννίας, πού διέλυσε τούς Θιάσους. Ώ ς αιρετικοί, οί 'Ορφικοί Θίασοι, κρατώντας σάν παραδομένα τά στοιχεία τής διονυσιακής λατρείας καί μεταφέροντάς τα στά αντίστοιχα στοιχεία της λατρείας ένός ομόλογου μυστηριακού θεοϋ, τά μετασχηματίζουν σ' ένα σύστημα έσχατολογικων πίστεων καί ουσίας ζωής. Καί είναι άπό τό μετασχηματισμό τών στοιχείων αυτών πού βγαίνει ή νέα Ιδέα της Πνευματικής Ψυχής. Τό συμπέρασμα αύτό όδηγεϊ στό αναπόδραστο ερώτημα πώς τά παραδομένα στούς 'Ορφικούς Θιάσους στοιχεία της Διονυσιακής Θρησκείας μετασχηματίζονται, γιά νά δώσουν τ ή νέα ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής, σέ ανθρωπολογικές έσχατολογικές καί ήθικοθρησκευτικές συλλήψεις. Ή ιδέα τής θεϊκής καταγωγής τής Ψυχής καί ή δυνατότητά της νά λυτρωθεί άπό τούς κύκλους τών μετασαρκωμων καί νά ξαναγυρίσει στούς Θεούς μαρτυρά γιά τούς 'Ορφικούς μιά πτώση της άπό τή σφαίρα τών Θεών στή σφαίρα τών θνητών υπάρξεων της. Ή ιδέα θεμελιώνεται δογματικά στόν όρφικό μύθο πώς οί άνθρωποι πλάστηκαν άπό τ ή στάχτη (ή τό αίμα) τών κεραυνωμένων Τιτάνων, πού γευτήκαν τίς σάρκες του σπαραγμένου Ζαγρέως ή Διονύσου καί κληρονόμησαν έτσι τή θεϊκή φύση τών Τιτάνων καί τοϋ Διονύσου. Μαζί κληρονόμησαν καί τό έγκλημα των Τιτάνων, ένα προπατορικό αμάρτημα πού βαραίνει τήν κάθε ψυχή ρίχνοντάς την άπό τή σφαίρα τών θεών στήν πολυβάσανη ζωή τών πλασμάτων τής γής. Ή ίδια περιπέτεια κληροδοτεί στήν ανθρώπινη φύση αντίθετα στοιχεία: τό τιτανικό στοιχείο τοϋ κακοϋ καί τό διονυσιακό τοϋ άγαθοϋ. Ή δογματική αύτή μυθολογία είναι γιά τόν Λεκατσά ή προβολή μιας μυστικής Ιερουργίας Διασπαραγμοϋ καί Ώμοφαγίας, πού έξηγεϊ τίς ιδέες τής θεϊκότητας τής Ψυχής, τοϋ προπατορικού αμαρτήματος καί της διφυίας τοϋ άνθρώπου. Μέ τόν ξεπεσμό της άπό τή θεϊκή σφαίρα, ή Ψυχή πέφτει στήν ένσάρκωση καί συνακόλουθα σέ μιά σειρά μετασαρκωμούς πού, κατά τόν 'Εμπεδοκλή, κρατούνε τριάντα χιλιάδες 'Εποχές καί τής έξασφαλίζουν τήν έξιλέωση καί τή σωτηρία.

xm

Ol μετενσαρκώσεις αύτές, γιά τήν όρφική έσχατολογία, είναι μέσα μιας καθαρτικής δοκιμασίας καί διαδέχονται οί έπίγειες ζωές τίς ζωές στόν άλλο κόσμο, ώσπου ή Ψυχή νά φτάσει στήν κάθαρση κι έτσι στή σωτηρία. Ά π ' έδώ βγαίνει μιά νέα παράσταση τοϋ Κάτω Κόσμου σάν τόπου 'Ανταπόδοσης, δπου οί ψυχές τιμωρούνται ή άμείβονται κατά τά έργα τής πρωτύτερης ζωής τους. "Ετσι, οί 'Ορφικοί, άπό τήν όμαδική διονυσιακή ένωση μέ τό θεό, διαμορφώνουν ένα δόγμα ατομικής σωτηρίας πού άπαιτεΐ, μαζί μέ τή Μύηση, καί μιά ζωή πειθαρχημένη σ' ορισμένους Ιερουργικούς κανόνες ζωής, δπως ή υποχρέωση τοΰ Μύστη νά φορά άσπρα, ν' άποφεύγει τά μιάσματα τής γέννησης καί τοΰ θανάτου καί ν' άποφεύγει τό φάγωμα έμψύχων. Ωστόσο, ή ήθική τών 'Ορφικών δέν βρίσκεται σ' αυτούς τούς κανόνες, άλλά σέ όρισμένες υψηλές ιδέες τους γιά τόν προορισμό τοϋ άνθρωπου, οί όποιες, κάτω άπό όρισμένες ιστορικές συνθήκες, γέννησαν κάποιες θεμελιακές ηθικές ιδέες. Ή άπόδοση μιας θεϊκής καταγωγής καί ευγένειας στήν άνθρώπινη φύση" ή ισότητα των άνθρώπων άπό τήν κοινή τους καταγωγή καί ή άδερφότητα, ή αλληλεγγύη κι ό σεβασμός πού πηγάζουν άπεδώ* τό δραμα μιας έπαναθέωσης καί ή ήρωική ενεργητική άντιμετώπιση τής ζωής σάν δοκιμασίας, μέ σκοπό τήν τελείωση γιά τήν έπαναποθέωση αυτή - είναι ιδέες πού γιά πρώτη φορά παρουσιάζονται στήν ιστορία τοΰ πολιτισμού, άξιώνοντας νά γίνουν οί άξονες ένός τρόπου ζωής, ένός ήθικοϋ ιδεώδους. Οί εφαρμογές τους εξαρτώνται άπό τήν άνάπτυξη τής ατομικής συνείδησης καί άπό τίς Ιστορικές τροπές τής κοινωνικής ιδεολογίας. Στή συνέχεια, ό Λεκατσάς θέτει τό έρώτημια άπό ποιους δρόμους περνά ή ιδέα τής εΰδαιμονικής επιβίωσης, πού είναι καί ή μιακρινότερη ρίζα τοΰ ταυτισμοϋ τών Δύο Ψυχών, γιά νά κορυφωθεί στήν 'Αποθέωση τής όρφικής έσχατολογίας, δπου ή Ζωτική Ψυχή κι ή Ψυχή τοΰ Νεκροϋ ταυτίζονται στήν Πνευματική Ψυχή καί ή ιδέα τής εΰδαιμονικής έπιβίωσης γυρίζει στήν ιδέα μιας εύδαιμονικής άθανασίας, πού στομώνει τό θάνατο. Ή άπάντησή του είναι πώς στόν όριστικό αυτό ταυτισμό τών Δύο Ψυχών οί 'Ορφικοί όδηγοΰνται άπό τό δόγμυζ τής Μετενσάρκωσης τους. Ή ψυχή πού κατεβαίνει στόν "Αδη είνοιι ή Ψυχή τοΰ Νεκροϋ, ενώ ή ψυχή πού ενσαρκώνεται πάνω στή γή είναι ή Ζωτική Ψυχή. Συνακόλουθα κι ή ψυχή πού κατεβαίνει στόν "Αδη κι άνεβαίνει άπό κεϊ γιά νά μετασαρκωθεϊ είναι ή παράσταση πού χωνεύει τίς Δύο Ψυχές μιας. "Αν είναι έτσι, δ(ΐως, πώς διαμορφώνεται τό δόγμια τής Μετενσάρκωσης, πού μεταφέρει στή Νεκροψυχή τίς τύχες τής Ζωτικής Ψυχής τοΰ άνθρώπου; Ή άπάντηση βρίσκεται, άν θυμηθούμε πώς μέ τό ίδιο μετενσαρκωτικό δόγμια σχετίζονται καί οί τύχες τοΰ Θνήσκοντος Θεοΰ τής διονυσιακής γραμιμής. Γιατί τό άνέβασ|χα τής ψυχής άπό τόν "Αδη γιά τούς μετασαρκωμούς της στή γή, δντας μιά Άνοδος, θυμίζει τήν Άνοδο τοΰ Θνήσκοντος Θεοΰ άπό τόν Άδη στόν έπίγειο κι δστερα στόν ουράνιο κόσμιο. "Ετσι, ή ιστορία τής Ψυχής είναι ή ιστορία τοΰ Θνήσκοντος Θεοΰ" τό Δράμια της άποτυπώνει τό Θείο Δράμα. Συνοψίζοντας, κατά τή θεωρία τοΰ Λεκατσά, ή μεγάλη αύτή γιά τήν ιστορία XIV

των (δεών δημιουργία, ή διαμόρφωση της Προσωπικής, Συνειδητής κι Αθάνατης Πνευματικής Ψυχής, κατορθώνεται άπό τους 'Ορφικούς μέ ορισμένη έπεξεργασία τών στοιχείων τής Διονυσιακής Θρησκείας πάνω στό γενικότερο υπέδαφος της θιασικής ιδέας γιά μιάν εύδαιμονική έπιβίωση των Μυστών καί μέ κύριο παράγοντα τόν ταυτισμό τοϋ Μύστη μέ τό Θνήσκοντα Θεό του. Ό Μύστης ταυτίζεται μέ τό Θνήσκοντα Θεό κι έτσι συνανασταίνεται μαζί του. Ό ταυτισμός αύτός γίνεται μέ τή μεταφορά των τελετών τής Βασιλικής Στέψης. Γιατί τό Δράμα τοΰ Θνήσκοντος Θεοϋ, τό Θείο Δράμα, δέν είναι παρά προβολή τής περιοδικής ανανέωσης τής πανάρχαιας μαγ^κοθεϊκής Βασιλείας, που τελείται μέ τήν περιοδική έπανάληψη τών τελετών της Βασιλικής Στέψης. Τό συμπέρασμα αύτό αποτελεί μιά μεγάλη συνεισφορά τοϋ Λεκατσά στήν έρευνα της οικουμενικής ιδέας της Ψυχής. 'Οπως κάθε τέτοιο συμπέρασμα είναι, φυσικά, μιά έρμηνευτική εικασία καί σάν τέτοια θά πρέπει νά τήν αντιμετωπίσει ό άναγνώστης. 'Αλλά είναι βασισμένη στήν έρευνα ένός απέραντου ύλικοϋ πού τεκμηριώνεται σέ στερεές παραπομπές, στίς πηγές, σέ μιά αχανή βιβλιογραφία καί σέ μιά μέθοδο γνωστή καί καταξιωμένη άπό κορυφαίους ερευνητές καί μνημειώδη έργα, ανάμεσα στά όποια συγκαταλέγεται τώρα καί τό δικό του. Ή μέθοδος πού χρησιμοποιεί ό Λεκατσάς συνίσταται από μιά συζυγία τριών άλλων μεθόδων: της αρχαιογνωστικής, τής εθνολογικής καί της διαλεκτικής. Ή άρχαιογνοχττική μέθοδος προϋποθέτει μιά βαθιά γνώση τών πηγών τοϋ θέματός του, άπό τούς αρχέγονους καιρούς ΐσαμε τήν έποχή πού διαμορφώνεται όριστικά καί έπιβάλλεται ή ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής. 01 πηγές αυτές, πού αποτελούν κυρίως τό σύνολο της έλληνικής καί λατινικής γραμματείας, ήταν κατά μέγα μέρος άμεσα προσιτές στό μεταφραστή καί σχολιαστή τοϋ Πινδάρου, τής Σαπφώς, τοϋ 'Αλκαίου, τοϋ 'Ησίοδου, τοϋ Ευριπίδη, τοϋ Αριστοτέλη καί τόσων άλλων κλασικών. Ή έθνολογική μέθοδος προϋποθέτει τ ή χρήση τών ερευνών καί τών πορισμάτων της συγκριτικής έθνολογίας, πού μελετάει τά παράλληλα τών σημερινών καθυστερημένων λαών, μέ τά διάσπαρτα προϊστορικά λείψανα, 6σα αποκάλυψε ή αρχαιολογική σκαπάνη καί 6σα βρίσκουμε στά έργα τών ιστορικών χρόνων τών προηγμένων λαών, γιά νά άνασυγκροτήσει τήν προϊστορία καί νά φωτίσει τήν Ιστορία τοΰ ανθρώπου. Μέ τ ή μέθοδο αύτή, πού θεμελιώνεται άπό τόν Morgan, οικοδομείται άπό τόν Briffauld, τόν Frazer, τή Harrison, τόν Comford καί άλλους μεγάλους έθνολόγους τοϋ 19ου αιώνα καί ανακαινίζεται άπό τόν Thomson, ό Λεκατσάς ήταν έπίσης έξοικειωμένος. Τήν καλύτερη μαρτυρία αποτελεί τό προηγούμενο συνθετικό έργο του, Ή καταγωγή τών θεσμών, τών έθίμων καί τών δοξασιών. Κεφάλαια της κοινωνικής Ιστορίας τών 'Ελλήνων καί τών άλλων λαών (Αθήνα 1951), δπου πραγματεύεται τά μεγάλα θέματα τοϋ τοτεμισμοϋ, τής «δύναμης» καί τών ταμπού, τής μητριαρχίας καί τής γονιμικής μαγείας, στά όποια έπανέρχεται γιά άλλο σκοπό στήν Ψνχή. Τέλος, ή διαλεκτική μέθοδος προϋποθέτει τή χρήση τοϋ διαλεκτικού καί Ιστορικού ματεριαλισμοϋ, πού αποκαλύπτει τή νομοτέλεια τοϋ κοινωνικού γίγνεσθαι καί δικαιώνει τίς μεγάλες XV

ανακαλύψεις της κοινωνικής προϊστορίας, 6πως έδειξε à Engels στό κλασικό έργο του Ή καταγωγή της οικογένειας, της άτομιχης Ιδιοκτησίας χαί τοϋ κράτους. Τήν εξοικείωση τοϋ Λεκατσά μέ τή μέθοδο αυτή τή μαρτυρούν τά έργα πού έγραψε γιά τούς πολέμους των δούλων καί τήν πάλη τών τάξεων στήν ελληνική καί ρωμαϊκή αρχαιότητα. Γιά τή σύζευξη αύτών τών μεθόδων ό μεγάλος δάσκαλος τοϋ Λεκατσά στάθηκε ό Thomson. Χρησιμοποιώντας τή μέθοδο αύτή, ό Λεκατσάς αναπτύσσει στήν άνέλιξη τών θεμάτων του, ένα απέραντο υλικό δοξασιών καί εθίμων άπό τούς καθυστερημένους, τούς άρχαίους καί τούς νεότερους λαούς, καί δείχνει τίς ρίζες τους στό κοινωνικό χαί Ιστορικό υπέδαφος άπό τό όποιο φυτρώνουν, τήν άναβλάστησή τους, άκολουθώντας τίς Ιστορικές χαί πολιτικές κοινωνικές αλλαγές, καί τή σταθερή μετάπλασή τους σέ στοιχεία της θρησκείας, της τέχνης καί της φιλοσοφίας. Μέ τή μέθοδο αύτή συζυγοϋνται άκόμη ή ανθρωπιστική διάθεση, ή συνθετική δύναμη καί ό παραστατικός επιστημονικός λόγος. Έ τ σ ι , μέ τόν απέραντο αύτό μόχθο του, ό συγγραφέας τής Ψυχής βαθαίνει τή γνώση τής Ιστορίας τών ιδεών καί πλουτίζει τή λογοτεχνία μας μ ' ένα γοητευτικό, χάρη στόν ποιητικό πλοϋτο του, βιβλίο, μ* ένα θαυμαστό ταξίδι μέσα άπό τίς δοξασίες, τίς πίστεις, καί τά βιώματα τών αΙώνων, μέσ' άπό τήν Ιστορία τοϋ ψυχικοϋ καί πνευματικού βίου τών λαών, μέσ* άπό τό δρόμο πού πέρασε ό άνθρωπος άνεβαίνοντας άπό τά σκοτάδια της άγριότητας στό φως τοϋ πολιτισμού. Τό μοναδικό αύτό έργο έμφανίστηκε, δυστυχώς, σέ μιά χώρα πού δέν είχε τήν άνάλογή του έπιστημονική υποδομή νά τό δεχτεί καί νά τό άξιοποιήσει. Τήν καλύτερη μαρτυρία γι* αύτό αποτελούν ή απόλυτη σιωπή πού ακολούθησε τήν έκδοσή του καί ή πενιχρή απήχηση πού είχε τότε στό άγοραστικό κοινό. Μέ έξαίρεση μιά επιφυλλίδα μέ τίτλο « Έ ρ γ α άγάπης χαί μόχθου», πού έγραψε τό Γενάρη τοϋ 1958 στό Βήμα à Ε.Π. Παπανούτσος, ίπου έπαινεΐ άνεπιφύλακτα σάν άθλους τούς Σαρακατσάνους της Αγγελικής Χατζημιχάλη καί τήν Ψνχή τοϋ Λεκατσά, ίσο ζοϋσε ό Λεκατσάς δέν γράφτηκε τίποτα γιά τό βιβλίο του. Άλλά καί μετά τό θάνατό του, μέ έξαίρεση μιά σύντομη διαγραφή τοϋ σκελετού της Ψνχης χαί τών στόχων της πού έκανε ό Αντρέας Λεντάκης στή μελέτη του «Παναγής Λεκατσάς, θεμελιωτής της εθνολογίας στήν Ελλάδα» (περ. "Ανθρωπος, Γενάρης 1976), δέν γράφτηκε, ίσο ξέρω, τίποτα γιά τό έργο μέ τό όποιο θά μπορούσαν νά ξεκινήσουν οί ουσιαστικά άνύπαρχτες έπιστήμες της έθνολογίας καί θρησκειολογίας στόν τόπο μας. Ακόμα καί στή νεκρολογία πού δημοσίευσε ό Γ. Βαλέτας στή Νέα'Εστία (1 'Οκτωβρίου 1970), ό Λεκατσάς χαρακτηρίζεται «ό μεταφραστής τοϋ Πινδάρου» καί 6χι ό συγγραφέας της Ψνχης, ή όποία μόλις άναφέρεται στό κείμενο. Τό σημαντικότατο αύτό έργο, μοναδικό 6χι μόνο γιά τήν ελληνική, άλλά καί γιά τήν παγκόσμια επιστήμη, ήταν χαί είναι άκόμα, δυστυχώς, σάν νά φύτρωσε σέ μιά πνευματική έρημο. Μιά πρόταση πού θά έσπαζε τό φράγμα της γλώσσας καί θά έκανε τό έργο προσιτό στό διεθνές επιστημονικό κοινό δέν πραγματοποιήθηκε. Τό 1962, δστερ' άπό σύσταση τοϋ George Thomson, ό άμερικανικός εκδοτικός οίκος Harcourt, Brace and World Inc., ως XVI

πρώτο εκδότη τοϋ έργου, μοΰ ζήτησε τήν άδεια καί ένα αντίτυπο γιά μιά μετάφρασή του στά άγγλικά. Ή ιδέα δέν πραγματοποιήθηκε, γιατί δέν υπήρχε μεταφραστής άπό τά έλληνικά γιά ίνα τέτοιο Ιργο. Τό κείμενο αύτό δέν είναι τίποτα περισσότερο άπό μιά συνοπτική περιγραφή τής Ψνχης, γιά τήν οποία έχουν χρησιμοποιηθεί, συχνά κατά λέξη, πολλά άποσπάσματα τοϋ έργου. Μιά μελέτη πού θά έκρινε τό βιβλίο απαιτεί γνώσεις καί δυνάμεις πού μόνο ίνας ειδικός στά θέματα αυτά θά μποροϋσε νά διαθέτει. Άς έλπίσουμε πώς αύτή ή δεύτερη έκδοση, πού γίνεται άπό τίς Εκδόσεις Καστανιώτη, θά έχει πολύ καλύτερη τύχη άπό τήν πρώτη καί πώς θά σταθεί αφορμή γιά μιά μεθοδική μελέτη, 6χι μόνο τής Ψνχης άλλά καί τών άλλων έργων αυτού τοϋ μεγάλου παραγνωρισμένου τών γραμμάτων μας. Μιά τέτοια μελέτη θά μποροϋσε νά αναλάβει κάποιος άπό τούς μαθητές του, καί αύτό θά ήταν τό καλύτερο αντίδωρο στό δάσκαλό του. ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΛΕΞΙΟΤ

xvn

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 'Αν τό βιβλίο τοντο ίχει νά προσφέρει τίποτα, ή προσφορά του πρέπει. yd ζητηθεί ατό τελευταίο μέρος τον, δπον στήνεται τό άλυτα άκόμη πρόβλημα, άπό Ποιους xal Πώς διαμορφώνεται ή Ιδία τής Πνευματικής Ψυχής, που τήν Ιπιβάλλουν ή έλληνική φιλοσοφία xal οί σαηηριακές θρησκείες. Ή λύση πού τολμώ rd παρουσιάσω (&ν rd μέσα x'ol δυνάμες μον τό σνγχιοροΰν...) είναι πώς τή διαμορφώνουν οί 'Ορφικοί, μέ όρια μένη Ιπεργασία τών στοιχείων τής Διονυσιακής θρησκείας, πάνου ατό γενικότερο υπέδαφος τής θιασίκης Ιδέας γιά μιάν εύδαιμονική Ιπιβίωαη τ&ν Μυστών, καί μέ κύριο παράγοντα τδν ταυτισμό τοϋ Μύστη μέ τδν θνήακοντα θεό του. Ή λύση τούτη βοηθά νά χναρολογήσουμε καί μιά βαθύτερη σχέση τοϋ θείου Δράματος μέ τΙς τελετές τής Βασιλικής Στέψης, πού ή παρουσία τους στις τελετές τής Ταφής όλοφάνερη είναι. Γιά rd στηθεί, δμως, καί νά δεχτεί μιά λύση τό πρόβλημα πως διαμορφώνεται ή σχετικά νέα αυτή Ιδέα τής Πνευματικής Ψυχής, χρειάζουνταν δυό μεγάλες άναδρομές, ή μιά στΙς πρωτόγονες, άρχαΐες καί λαϊκές δοξασίες καί στά σύστοιχα Ιθιμα, πού φωτίζουν τΙς ρίζες τής Ιδέας τής Ψυχής, καί ή άλλη στή Διονυσιακή θρησκεία, πού ατά στοιχεία της προσανατολιζόνταν σταθερά ή Ιρευνα τής νέας Ιδέας. "Ενα μέρος τοϋ ύλικοΰ πού συγκόμισε ή πρώτη άναδρομή, χρειάστηκε νά Ινσωματωθεΐ ατό βιβλίο: κυριεύει τήν ΕΙσαγωγή καί id πρώτα Τέσσαρα Μέρη. 01 πηγές τής 'Αρχαιογνωσίας μον είναι κατά μέγα μέρος άμεσα προσιτές' μά οί "πρώτες" Ιθνολογικές πηγές πού εϊχα στή διάθεση μου παραεΐταν λιγοστές : rari nantes in gurgite vasto. Εϊμονν, ίτσι, υποχρεωμένος νά άντλήσο) τό έθνολογικό υλικό άπό μέγα πλήθος συνθετικά ίργα καί είδικές πραγματείες. Ή συνθετική, δμως, καταχώρηση τοϋ ύλικοΰ αύτοϋ, σέ συνάρτηση μέ τό υλικό τής άρχαιογνωσίας, εΐταν άπαραίτητη γιά τό πρόβλημα, μά κι άπ'άλλη πλευρά δχι άνώφελη ίσως. Μέ τή νέα κατάταξη του ιδώ, πάνου ατό διαχωρισμό τών Δύο Ψυχών, καταφωτίζουνται κι αύτοερμηνεύουνται δαα στίς (βαρύτιμες κατά rd άλλα) συνθετικές ή είδικές πραγματείες παρσυσιάζουνται σά χάος άντιφατικών κι άσυνάρτητων στοιχείων. Τό λάμπος, άπό τήν άλλη, καί τό άέναο άνακλάδισμα τοϋ ύλικοΰ τούτου στΙς Δοξασίες, ord "Εθιμα, ατή Μαγεία, στή θρησκεία, στήν Τέχνη καί στή Φιλοσοφία, δέν άφήνει τήν άνάδειξή του χωρίς πολνώφελο κέρδος. Ή άναδρομή δμως ατή Διονυσιακή θρησκεία, μέ τήν άνάπτνξη τών θεμάτων πού χρειάστηκε, άποσχίζεται σέ βιβλίο ξεχωριστό, άφήνοντας Ιδώ Ινα μέρος τής βιβλιογραφίας της μόνο.

Στό τέρμα ένός μόχτον, που μ'άλλους δρους σπονδών δϊ θά στοίχιζε οΰτε τό χρόνο οΰτε τΙς άλλες θυσίες που στοίχισε, άναθνμάμαι μέ βαθειά ευγνωμοσύνη δσους μοΰ παραστάθηκαν στους σκληρούς άγώνες τών βιβλιογραφικών μαχών: Πρώτ ' άπ ' δλα τΙς (ίνες, ιδώ, Σχολές, που μέ τήν ευγένεια υψηλών πολιτισμών φιλοξενούνε χ' ίξωκλαδικους άναγνώστες στά τεμένη τους' τό βιβλιοπωλείο 'Ελευθερουδάκη, τό λαμπρό αυτό κέντρο πνευματικόν πολιτισμού, που μ' άμέτρητες εύχολίες μέ κατάστησε γνώριμο μέ βιβλία δλότελα άπροσίμωτα γιά τήν πενία τών μελετητών' καί τους ευγενικούς φίλους που, άλλοι άπό τους θησαυρούς τών παλαιοβιβλιοπωλείων τον 'Εξωτερικού χι άλλοι άπό τϊς θαυμαστές έδώ βιβλιοθήκες τοϋς, μέ βοήθησαν νά γνωρίσω βαρύτιμα κείμενα, άνεύρετα πιά στή βιβλιαγορά άπό χρόνια. Μέ ξεχωριστή ευγνωμοσύνη δνομάζω, άπ' άνάμεσά τους, τόν Γιώργο Ίαχωβίδη (Λονδίνο), πού στήν αυτοθυσία του χρωστώ τά σπανιότερα άπό rd έθνολογικά ίργα παν διαθέτω. "Αν, πάλι. δ 'Αναγνώστης Ιχει νά κερδίσει τίποτα άπό τό βιβλίο αυτό, νά μή τό χρωστάει σέ μέ, μά στίς αυθεντίες, άπό τή μιά, που μέ όδηγονν, xal που χι άκόμη οά διαφωνώ μαζί τους δέν παύω vd τους είμαι χρεώστης τους, xal στόν έχδότη, άπό τήν άλλη, Ko Χρήοτο 'Αλεξίου, πού χωρίς τήν πρωτοβουλία τον γιά τήν ίχδοση, τό φτωχό βιβλίο μου θά'μενε σωρός σκονισμένα χαρτιά, θύμησες ένός ήμιμάταιου μόχτου. Μά δέ θά χλείσω τό σημείωμα χωρίς vd έχφράσω τΙς βαθύτερες ευχαριστίες στό τυπογραφείο Γουδέλη, πού μέ σπάνια άγάπηίχαΐ αίσθηση τής έργααίας τον Εντυπου χι δχι χωρίς θυσίες χι αύτό, σεβάστηκε δλες τΙς Ιδιοτροπίες τοϋ χειμένου xal τον συγγραφέα του, χωρίς αύτός vd μπορεί νά τον καταλογίσει οΰ τ ε Ινα άπό τα λάθη τοϋ βιβλίου του — που δλα βαραίνουν τόν ίδιο μονάχα. Λ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙσαγωγικά § I . Of Δύο Ψυχές, * 3-* 4. § 2. 0£ Δύο Ψυχές : ή Ψυχή τοΟ ΖωντανοΟ κ* ή ψυχή τοΟ ΝεχροΟ : Άνάμεσα στούς καθυστερημένους Λαούς, * 4-6. § 3· Οί Δύο Ψυχές: ή Ψυχή τοΟ ΖωντανοΟ * ' ή Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ : Άνάμεσα στους 'Αρχαίους Λαούς, 6-11. Προδιάγραμμα τοΟ βιβλίου, 11-12. Μέρος

Πρώτο

Η ΖΩΤΙΚΗ ΨΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΣΑΡΚΩΜΩΝ ΤΗΣ § 4- Αφετηρίες καί Περιεχόμενο τής ιδέας τής Ζωτικής Ψυχής, 15-16. Όςγανοψυχίς xal 'Οργανικοί Τόποι τής Ζωτικής Ψνχή ς § 5· Τό Ξύγκι τόπος τής Ζωτικής Ψυχής, 16-17. § 6· Τά Νεφρά καί τά Γεννητικά "Οργανα, 17-18. § 7· Τό Σπέρμα xal τό Μεδούλι, 19-20. § 8. Τό Συκώτι 2022. § 9· Ή Καρδιά, 22-24. § ί ο . Τό Κεφάλι, 24-26. § χ χ. Τά Μαλλιά καί τά Νύχια, 27-28. § τ». Τό Σάλιο, 29-31. Ή Ψνχή καί τό Αίμα: ΑΙμοψνχή § 13. Τό Αίμα τόπος τής Ζωτικής Ψυχής, 31-34. 'Atροψνχή : ή 'Αναπνοή Ζωή καί Ψνχή § 14. "Η Αναπνοή Ζωή xal Ψυχή, 34-36. § Ι 5 · Ή Αναπνοή Ζωή καί Ψυχή : Άνακλαδίσματα τής ιδέας τής Ψυχής-Άναπνοής : Φτάρνισμα, Ρούφηγμα Ψυχής, Φιλί, Καθαρτικό, Αποτρεπτικό καί Μιασματικό Φύσημα, 36-39. § ΐ 6 . Ή Αναπνοή Ζωή xal Ψυχή : "Αλλα Άνακλαδίσματα τής 'Ιδέας : Ot ΓονιμικοΙ "Ανεμοι, ή 'Αέρινη Ούσία τής Ψυχής, οί Άνεμοι Ψυχοπομποί, κά, 39-42. Άν&ρωπο μορφική Παράσταση τής Ζωτικής Ψνχής : ή Ψνχή ΕΤόωλον § 1J. Ή Ψυχή Αιθέριο 'Ομοίωμα τοΟ Άνθρωπου, 42-43. § ΐ 8 . Τό Όνομα Ψυχή, 43-45 § Ι 9 · Είδωλα 'Ονείρων καί Καθρεφτισμάτων, 45-47. § a o . Ό "Ησχιος Ψυχή, 47-49. § 21. Ή Ψυχή Ανθρωπάκι καί τό Είδωλο τοΟ ΜατιοΟ, 49-51. Πολλαπλότητα και 'Ενότητα τής Ζωτικής Ψυχής § 22. Ot Πολλές Ψυχές καί ή Μία Ψυχή, 51-53. Φίνγάματα, Πκριπλάνησες καί Κίντυνοι τής Ζωτικής Ψνχής § 2 3 · "Ονειρα καί Περιπλάνηση τής Ψυχής, 54-57. § 2 4 · Φυγή ή Αρπαγή τ?)ς Ψυχής, 57-60. § 2 5 · Ή "Εκσταση, 60-64. § 2 0 . 'Οριστική φυγή τής Ψυχής: Τά περάσματα τής Ψυχής· Ξεγέλασμα τοΟ θανάτου· Ξανακράξιμο τής Ψυχής· Ευκολίες γιά νά φύγει ή Ψυχή· Προφητικές (χανότητές της, 65-69. Ό Κύκλος τοϋ θανάτου καί τής Ζωής § 2 7 · Ή Τοτεμιχή Ι δ έ α τοΟ Κύχλου τοΟ θανάτου χαί τής Ζωής, 69-70. Οί Mexa· οαρκωμοί τής Ζωτικής Ψνχής στόν Ζωικό καί Φυτικό Κόσμο : Μετασαρκωμός aè Ζώα § 28- Ξαναγυρισμός στό Τοτεμιχό Είδος, 71-74. § 2 9 . Ξανασαρκωμός τής Ζωτικής Ψυχής σέ Διάφορα Ζντανών, γιά τά μή πάρει τήν ψυχή τους δ πεθαμένος." "Αλλος τρόπο; νά φυλαχτοϋν ot ζωντανοί είναι τό χτύπημα τοϋ άέρα μέ ραβδιά, μέ σπαθιά, μέ κλαριά, άλλες φορές γιά νά διώχνουνται ot ψυχές τών νεκρών κι άλλες γιά νά σ/ορπίζουν ot ψυχές τών ζωντανών«.1" Είναι, πάλι, φορίς, πού τό άρπαγμα τής ψυχής είναι δουλειά τών δαιμόνων. Έτότες άλλες τελετές ξαναπαίρνουν άπό τόν δαίμονα τήν ψυχή και τήνε ξαναβάζουν στό κορμί της. "Ενας τρόπος είναι νά καλοπιάσεις τόν δαίμονα, δίνοντάς του νά Π«Γ, ή δπως αλλιώς κανακεόοντάς τον. Δέν είναι χωρίς άποτέλε· σμα κάποτε νά τοϋ γυρέψεις τήν ψυχή μέ ξαγορά ή νά τοϋ δώσεις στή θέση της μιάν δμορφη κούκλα. Είναι, πάλι, φορές πού θά τή δώσει μοναχά μέ τό στανιό χαί τόν αγώνα. Όπως θά 'βλεπες, τότες, τόν 'Ηρακλή ν' άναγυρίζει μαζί μέ τήν "Αλκηστη, πού τήνε πήρε τοϋ θανάτου, σπάζοντάς του τά πλευρά, έτσι θά δείς καί τό μάγο νά γυρίζει άπό τό σταυροδρόμι, δπου πάλεψε μέ τόν δαίμονα, κουβαλώντας τήν ψυχή τοϋ άρώστου.". Γνώριμες, πάλι, άπό τή Γραφή είναι ot φοβέρες τοϋ Ίαβε γιά τίς γυναίκες πού πιάνουν« μέ δ.'χτυα ή παγίδες τις ψυχές (γιά νά τίς βασανίζουν ή νά τίς σκοτώνουν)."1 Ot ψ·>χές, στ'άλήθεια, δέν κιντυνεύουν μονάχα άπό τούς δαίμονες καί τούς νεκρούς, μά χι άπό τούς κακόπράγους μάγους. Έτσι δ μάγος μπορεί νά σοϋ βγάλει τήν ψυχή καί νά τήν κλείσει σ'Ινα σταμνί" ή νά σοϋ "πουλήσει μέσα σ' Ενα κουτί τήν ψυχή τοϋ μαύρου πού θές, γιά νά δουλεύει γιά λογαριασμό σου δ μαϋρος αύτός- ή, αν Εχασες τήν ψυχή σου κι άρώστησες, νά σοϋ πουλήσει μιάν άπό τις ξεστρατισμένες ψυχές πού τις Εχει πιασμένες. "Αλλοι κακόπραγοι πιάνουνε τις ψυχές καί τις τσουρουφλίζουν« πάνου άπό τή φωτιά ή τίς κλείνουνε μέσα σ* άγγειά πού στό βάθος τους είναι μαχαίρια χι αγκίστρια. Καί στή μιά καί στήν άλλη περίσταση ή ύγεία τοϋ άνθρώπου παθαίνει. Είναι, 59

•πάλι, φορές πού ό μάγος σου παίρνει τήν ψυχή καί πεθαίνεις έσύ, γιά νά χρειαστεί νά σέ άναστήσει κλέβοντας άλλουνοΟ τήν ψυχή, έχείνον νά τόν άναστήσει πάλι μ'άλλουνοΟ, χαί μιά άτέλειωτη, ίτσι, σειρά θανάτοι χι άναστημοί νά νρατοΟν τό έπάγγελμα στήν υπόληψη πού τοΟ πρέπει." Είναι, τέλος, φορές πού, σάν 6 άρωστο; δέ βλέπει γιατρειά, γεννιέται ή δικαιολογημένη ύποψία μήπως 6 γιατρός κατάπιε, καταλάθος, τήν ψυχή του. 'Αναφέρεται πώς τότε τόνε στήνουν πάνου άπό τόν άρωστο, τοΟ χώνουνε τά δάχτυλα τους στό λαρύγγι του, χαί μέ χτυπιές στό στομάχι του καί στό σβέρκο του τόν χάνουν, θέλοντας χαί μή, νά ξαναβγάλει τήν ψυχή πού κατάπιε.Μ § 25

Η ΕΚΣΤΑΣΗ είτα μικρόν έξαρ&εις ιδοξεν άναπνεΐν δλος καί περιοράν πανταχόθεν, ένός δμματος άνοιχ&είοης τής ψυχής

ώοπερ

Πλούταρχος, Ή Ο . 563e ΑΪΣΤΡΑΑΙΑΝΟΣ ΜΑΓΟΣ ΑΠΟΣ0ΝΕΙ ΤΗ ΜΓΗΣΗ ΤΟΓ Μ' ΕΝΑ ΤΑΕΙΑΙ ΣΤΟΝ

κόσμο τών πνευμάτων μέσα άπό μιάν έκσταση πού βαστά δυό τρεΐς μέρες. 1 Ό ίερέας τών Κόντ δικαιώνει τό άξίωμά του μένοντας δεχατέσσαρες μέρες βυθισμένος σ' άποχάρωμα, χαί στό διάστημα τοΟτο μιά άπό τίς ψυχές του ταξιδεύει πηγαίνοντας νά παρουσιαστεί τοΟ θεοΟ του.· Τόν καιρό τής μύησής τους οί μάγοι Κάριμπ τής όλλανδιχής Γουϋάνας (ύστερα άπό νηστεία, κατάχρηση καπνοΟ καί ξεθεωτικό χορό) έχουν τήν πρώτη τους έκσταση μ' άνέβασμά τους στά ούράνια.* Τά μυητικά τοΟτα ταξίδια τής ψυχής είναι ίνα γύμνασμα καί προετοίμασμα τοΟ έκστασιαχοΟ μάγου. Μιά άπό τΙς δουλειές του — χι δχι ή πιό άλογάριαστη — είναι νά ξαναφέρνει τήν ψυχή τοϋ άρώστου άπό τόν Κάτου Κόσμο. Τό θέμα τό ξαναγγίξαμε άλλοΟ ( = § 24) καί λιγοστά τώρα παραδείγματα φτάνουν. Οί νεκρομάντες άνάμεσα στούς βιρμανούς Κάρεν κατεβαίνουνε στόν "Αδη κι άνεβάζουν τήν άλήτισα ψυχή τοΟ άρώστου.' Ό τρεμυουγκανός μάγος (Σιβηρία), πέφτοντας σ' έκσταση μέ τό χτύπημα τοΟ ταμπούρλου του καί τό παίξιμο τής κιθάρας του, άφήνει τήν ψυχή του νά διαβεΓ στόν "Αδη. Έκείθε παίρνει άπό τούς πεθαμένους τή φευγάτη ψυχή, είτε μέ τό καλό καί ξαγοράσματα, είτε μέ τό στανιό καί μ* άγώνα. "Οταν συνέρχεται, κρατεί στή χούφτα του τήν ψυχή πού τήν ξαναβάζει τ* άρώστου.* 'Ανάμεσα στούς Τογκούση τής Μαντζουρίας, ό μάγος, πίνοντας άπό τό αίμα καί τρώγοντας άπό τή σάρκα τοϋ ζώου πού θυσιάζεται, άβυσσώνεται σ' έκσταση καί τραβά γιά τόν "Αδη. Πηγαίνοντας ή ψυχή του φτάνει σ' ίνα βουνό (6 μυθικός Άξων τοϋ Κόσμου) καί κατεβαίνει στή χώρα τών ήσκιων. "Οσο σιμώνει τόσο καί πληθαίνουν οί κίντυνοι, γιατί συ6ο

ναντά τίς ψυχές άλλονώνε μάγων πού κατεβαίνουν κι αύτές καί πρέπει νά φυλάγεται άπό τίς σαγίττες τους μέ τό ταμπούρλο. Κατεβαίνοντας στορίζει ό Ιδιος τίς περιπέτειες τοΟ ταξιδιοΰ κι οί παραστεκάμενοι μποροΟν νά τόν άκολουθοΟν βήμα τό βήμα. Νά, τώρα κατεβαίνει άπό μιά τρύπα στενή καί πρέπει νά περάσει τρείς ακόμα ποταμούς, προτοΰ νά συναντήσει πνεύματα τοΰ Κάτου Κόσμου. Φτάνει, τέλος, στή χώρα τοΰ αιώνιου σκοταδιοΰ καί τότες οί παραστεκάμενοι σπιθοβολοΰνε μέ τίς τσακμακόπετρες γιά νά τοΰ φέξουν. Τό μίζερο τοΰτο φώς τοΰ φτάνει ώστόσο νά ξαναβρεί τή φευγάτη ψυχή, πού τήν ξανανεβάζει, μέσ' άπό χίλιους κιντύνους, στό φως, γιά νά τήν ξαναβάλει τοΟ άρώστου." Είναι φορές πού τό ταξίδι είναι πιό περίπλοκο, δπως άνάμεσα στούς Βασιουγκανοϋς Όστυάχους. Ό μάγος κράζει, Ινα-Ινα, τά πνεύματα πού τόν βοηθοΰν, άλλα άπό τά βάθη τής γής κι άλλα άπό τά ούράνια πλάτη. "Οταν τά πνεύματα μαζωχτοΰν, ή ψυχή του ξεκινά μαζί τους γιά τό έκστασιακό ταξίδι της στούς Ούρανούς, δπου ψάχνει νά βρεϊ τή χαμένη ψυχή, κ' ύστερα, μέ τήν ίδια τόλμη, κόβει γιά τόν Κάτου Κόσμο. Οί παραστεκάμενοι γύρω του τόν άκοΟ· νε νά κουβεντιάζει μέ τά πνεύματα καί νά ιστορεί τίς περιπέτειες τοΰ φοβεροΟ ταξιδιοΟ του.' Είναι, πάλι, φορές πού ό μάγος στέλνει τήν ψυχή του στούς Ούρανούς γιά νά συνοδέψει τίς θυσιαστικές προσφορές ή τίς ψυχές τών πεθαμένων πού δέν έννοοΰν νά τό κουνήσουν άπό τόν κόσμο.· Είναι πάλι φορές, δπως άνάμεσα στούς Γιουκαγκίρ, πού οί γυναίκες σταματοΟνε νά γεννοΟν, γιατί οί ψυχές δέ θέλουν ν' άνεβοΟν στόν κόσμο καί νά ξανασαρκωθοΰνε. Τότες ό μάγος κατεβαίνει στόν κόσμο τών άποσαρκωμένων ψυχών καί, άν δέν τίς καταφέρει μέ τό καλό ν' άνεβοΟν, κλέβει καμμιά τους κι άνεβάζοντάς τη στό φώς, τή βάζει μέ τό στανιό στό κορμί μιάς γυναίκας- (μονάχα πού τά τέτοια παιδιά δέ ζοΟνε πολύ, γιατί ή ψυχή τους βιάζεται νά γυρίσει στόν κόσμο τών ήσκιων).· Είναι πάλι φορές πού ό μάγος άνεβοκατεβαίνει στόν Ά δ η γιά νά συμβουλεύεται τις ψυχές γιά τό'να καί τ' άλλο.10 Τό στάλσιμο τοΰτο τής ψυχής σέ τόπους μακρινούς, είναι ίνας τρόπος νά κάνει σύντομα καί σίγουρα κανείς ώφέλιμα ταξίδια. Μιά σκανδιναυική παράδοση ξέρει πώς ό νορβηγός άρχηγός Ίνγκιμουντ έκλεισε γιά τρία μερόνυχτα σέ μιά καλύβα τρείς Φινλανδούς γιά νά πάνε στήν Ισλανδία καί νά τόν κατατοπίσουν στή γεωγραφία τής χώρας. Τά κορμιά τους είχαν άπομείνει ξερά, οί ψυχές δμως εΐταν παγαιμένες στή χώρα τή μακρινή, κι δταν οί κλεισμένοι συνήρθανε, τοΰ δώσαν τίς περιγραφές πού χρειαζόνταν." Ό κρητικός θαυματουργός Έπιμενίδης μποροΟσε νά στέλνει τήν ψυχή του μακριά καί νά τήν κάνει νά ξαναγυρίζει." Κοσμοβόητη στήν άρχαιότητα είναι ή ίστορία τοΰ κλαζομενίου Έρμότιμου (ή Έρμόδωρου) πού μποροΟσε νά στέλνει τήν ψυχή του σέ ταξίδια άλαργινά, νά μαθαίνει τά δσα λέγουνται ή γίνουνται σέ τόπου; μακρινούς, καί νά τήν ξαναφέρνει. "Οσο τοΟ έλειπε ή ψυχή, τό κορμί του άπόμενε ξερό, κ' εΐτανε μιά καλή εύκαιρία γιά τούς δχτρούς του. Ή γυναίκα του τούς παράδωσε τό κορμί κ' έκείνοι τό κάψανε σάν πεθαμένο." Ανάλογα ίστοροΰνε γιά τόν Άριστέα τόν Προκοννήσιο, πού xal τούτον φασίν τή* ψυχήν, δταν ΙβούΙετο, Ιξιέναι, καί πώς έβγαινε ή ψυχή του άπό τό στόμα του 6ι

σάν ένα κοράκι.14 Σέ μια κινέζικη ιστορία, ένας καλόγηρος βουδιστικού μοναστηρίου συνείθιζε νά στέλνει τήν ψυχή του σέ περιπλανήματα άλαργινά, καί τδ κορμί του, δσο περιπλανιόνταν ή ψυχή, έμενε στδ κελλί του σάν πεθαμένο. "Ενας ξένος βρήκε στό κελλί του τ'άψυχο κορμί κ'ίβαλε νά τό κάψουν. "Οταν ή ψυχή ξαναγύρισε, χτυπιόντανε στά παραθύρια τοΰ μοναστηριού, θρηνώντας πού δέν έβρισκε τό κορμί κι άναρωτώντας ή δόλια ποΰ νά'μπει." Τό πρόσκαιρο τοΰτο ξέκομμα τής ψυχής άπό τό κορμί είναι ή γνώριμη ί κ οταοις, τό δνειρο τοΰ ξύπνιου. Ή έκταση τούτη ή παράκρουση (συχνή σέ πρόσωπα άπλοϊκά ή υστερικά) παραείναι συχνή κι άνάμεσα στούς πρωτόγονους, πού ή φοβερή ένάργεια τής φαντασίας τους δέν χαλινώνεται άπό κανένα σταθερό ξεχώρισμα του φανταστικού άπό τήν άλήθεια. Συχνή ακόμη είναι σε κατάστασες ζωηρού θρησκευτικού μυσ-ικισμοϋ κ' ισχυρών ρευμάτων ομαδικής ψύχωσης, σέ περίστασες κιόλας άπελπισμένες. Ή πιό λογαριαστή, ώστόσο, fià τή μαγική καί τή θρησκευτική παραπέρα πράξη, μορφή τής Έκστασης είναι (κ'έδώ πέφτουν καί τά παραδείγματα πού αναφέραμε) ή θελημένη καί καλλιεργημένη. Τά μέσα πού τή φέρνουνε είναι ή ούσίες διεγερτικές, δπως πιοτά καί τοξικά- ή μέσα ακουστικά, δπως τά ρυθμικά χτυπήματα κ' ή μονότονη ή δργιαστική μουσική· ή κινητικά, δπως οί χοροί, τά πηδήματα, οί στροβιλισμοί' ή κακοπάΟειες, δπως ή νηστεία, ή αγρύπνια, οί μαστιγωμοί' ή δ αύτοϋπνωτισμός, είτε μέ τή μηχανική έπανάληψη δρισμένων λέξεων (δπως τό 'om' τών βουδιστών, τό 'Hasan Ihtxain' τών μωαμεθανών Σιιτών, τό 'Paternoster ή 'Ace λίαηα' τών καθολικών έκστασιαστών) είτε μέ τό έπίμονο κοίταγμα ορισμένου μέρους τοΰ κορμιού (δπως τό άφάλι τών Ήσυχαστών τοΰ Ά θ ω ) . " Στήν κατάσταση τής Έκστασης πιστεύεται πώς (/) ή τό πρόσωπο κατέχεται άπό κάποιο πνεΰμα ή θεό πού θρονιάζεται μέσα του καί βλέπει, μιλ4, κ' ένεργεϊ μέ τό σώμα του- ή (5?) ή ψυχή του, ξεκομένη άπό τό σώμα του, τρέχει σ! τόπους άλαργινούς ή στόν κόσμο τών πνευμάτων. Ό πρώτος τόπος είναι ή 'Ιερή Μανία τών δργιαστικών λατρειών του μεσογειακού κόσμου· ή δεύτερη γαρχχτηρίζει τόν κλάδο τής Έκστασιακής μαγείας (Sfutmanixmtts) πού, έχοντας έπιζήσει ίσαμε τά τελευταία χρόνια στή Σιβηρία, άπλωνόντανε σ' ένα τεράστιο τόξο άπό τή Σκανδιναυία καί μέσα άπό τούς εύρασιατικούς χώρους ίσαμε τήν Ινδονησία." Άπό τούς σαμανιστικούς αύτούς κύκλους καί οί Έλληνες (πού τούς πλησιάζουν μέσα άπό τή θρά/.η, τή Σκυθία καί τά παράλια τής Μαύρης θάλασσας) μαθαίνουν τή σαμανιστική πράξη, πού τά παραδείγματα τοΰ Άριστέα, τοΰ Έρμότιμου, τοϋ Έπιμενίδη καί τοϋ Πυθαγόρα μαρτυρούν άνάμεσά τους.1* Ένχν άνάκατο τύπο μαρτυρ« ή προφητική πράξη τοΰ 'Ισραήλ, δπου δ προφήτης πότε μιλ4 κατεχόμενος άπό τό πνεϋμα τοϋ θεοΰ καί πότε μεταφέρεται μέ τούς έκστασιακούς οραματισμούς του. Ό 'Ιεζεκιήλ, λογουχάρη, καθισμένος σ' Ινα σπίτι τής βαβυλωνιακής χώρας καί τριγυρισμένος άπό τούς πρεσβύτερου; τής φυλής, μεταφέρεται άπότομα Ιν δράσει ϋεον στήν 'Ιερουσαλήμ, δπου Θωρ4 τών ομοφύλων του τις ανομίες." 62

Ή σαμανιστική έκσταση απολείπει στήν "Ελλάδα υστέρα άπό τόν Πυθαγόρα (κ' ΐσο'.ς καί τόν 'Εμπεδοκλή), μά τό ξέκομμα τής ψυχής άπό τό κορμί γνωρίζεται καί σ'άλλους έδώ τύπους. Ή έκσταση, λογουχάρη, μπορεί νά'ναι μοναχά συμπτωματική, δπως άπό χτύπημα τοΰ κεφαλιού ή λιποθυμία. "Ενας 'Αθηναίος, Κλεώνυμος, πού λιποθύμησε κ'έμεινε γιά τρείς μέρες σάν πεθαμένος, είπε, δταν συνήρθε,πώς ένιωσε τήν ψυχή του οίον èy. δεσμών τινών άφειμένην μετέο>ρον άρϋήναι και άρϋεΐσαν νπέρ γής Ιδεΐν τόπους ίν αντή παντοδαπονς καί τοις σχήμασι και τοις χρώμασιν, καί ρεύματα ποταμών άπρόοπτα, κι άλλα πολλά άπό τά τά πρώτα πού βλέπει ή ψυχή σά λύνεται, μέ τό θάνατο, άπό τό κορμί της. Συναπάντησε κιόλας κ' έναν άλλον πού 'χε πάθει τά ϊδια, άπό τή Συράκουσα, κ'είπανε νά συναντηθοΰνε στήγή,σά γυρίσουνε, δπως καί γίνηκε λέει ό Πρόκλος.50 Άνάλογη είναι ή έκσταση τοΰ θεσπέσιου, πού γκρεμίστηκε κ" έχασε γιά λίγο τήν αίσθηση τοΰ κόσμου. Ύστερα μικρόν ίξαρ&είς, εδοξεν άναπνεΐν δλος και περιοράν πανταχόϋεν, ώσπερ ίνάς δμματος άνοιχ&είσης τής ψνχής' έώρα δέ τών πρότερον ονδεν άλλ' ή τά άστρα παμμεγέϋη και άπέχοντα πλήθος άλλήλων άπλετον, ανγήν τε τή χρόα iΊαυμαστήν άφιέντα καί τόνον ίχονσαν, ώστε τήν ψνχήν ίποχονμένην λείως, πλοΐον ώσπερ ίν γαλήνη, τω φωτί όαδίως πάντη καί ταχν διαφέρεσθαι' κ'έβλεπε κι άλλα πολλά, καί μάλιστα τήν κρίση τών ψυχών καί τις μετά θάνατο τύχες. Άνάμεσα, κιόλας, στις ψυχές πού τις μετασαρκώνανε οί δαίμονες σέ λογίς ζωντανά, είδε καί το") Νέρωνα, μέ πύρινα καρφωμένη καρφιά, νά τή μετασαρκώνουν οί δαίμονες στό κορμί μιδς όχι3ς — έκεινής τής όχι ας πού τρώει τή μάνα της σά γεννηθεί — δταν άστραψε ξάφνου ένα φώς καί τούς πρόσταξε, μέσαθέ του, κάποια φωνή νά τή βάλουνε σ'ημερότερο ζωντανό, γιατί παιδεύτηκε άρκετά γιά τά δσα κακούργησε καί γιατί τής χρωστοΟνε καί κάτι καλό οί θεοί, μιά καί ξανάδωσε τήν έλευθερία στό θεαγάπητο γένος τών 'Ελλήνων. ίι Ή έκσταση πάλι μπορεί νά'ναι μιά αύτόματη φρεναπάτη ή παράκρουση, δπως είδαμε κιόλας. Έξω, χωρίς έξωτερική ένέργεια, χάνει κανείς τή συνείδηση τής πραγματικότητας καί κατέχεται άπό τά όράματα μιας αύτόνομης φαντασίας. Μιά ιστορία, γιά κάποιον Έμπεδότιμο, λέει πώς, έκεϊ πού ό ήρωάς της κυνηγούσε μεσημέρι μ' άλλους μαζί καί ξέμεινε κάπου μοναχός, τής τε τοϋ Πλουτοινος ίπιφανείας τυχόντα και τής Περσεφόνης, καταλαμφιΊήναι μεν υπό τοϋ φωτός τοϋ περιϋέοντος κύκλιο τους ϋεούς, Ιδεΐν δε δι' αντοϋ πάσαν τήν περί ψνχής άλή&ειαν èv αντόπτοις ϋεάμααιν." Ή ζωή τών καθυστερημένων λαών κ' ή ιστορία τοΰ Μυστικισμού μπορούν νά σωρεύουν έδώ παραδείγματα σ' άναπόσωστο μάκρος. Οί μεγαλόπρεπες, έτσι, περίγραφες τής ζωής, τών θεάσεων καί τών τυχών τής ψυχής, στόν πλατωνικό 'Φαίδρο', στόν 'Φαίδωνα* καί στήν 'Πολιτεία', άναχωνεύουν σίγουρα παραδομένες περιγραφές έκστασιακών ταξιδιών, ανάλογες μ' έκείνες πού συναντήσαμε άνάμεσα στούς καθυστερημένους λαούς καί μ' έκείνες πού ό Πρόκλος κι ό Πλούταρχος κι ό ψευδοπλατωνικός "Αξίοχος' ση63

μειώνουν καί στήν Ελλάδα. Μά κ' ή μελέτη θανάτου που άναπτύσσεται στόν 'Φαίδωνα' (8ο Ε ), ή πνευματική άσκηση τοϋ φιλόσοφου νά μάθει τήν ψυχή του ν' αδτοσυγκεντρώνεται καί νά πασχίζει ν' άποκοπεϊ ολότελα άπό τό κορμί, Ιτσι που τή στιγμή τοϋ θανάτου νά μή βαραίνει άπό τίποτα σαρκικό καί, όλοκάθαρη, νά πετάξει νά ζήσει μέ τούς θεούς, άπό τή σαμανιστική ϊκσταση φαίνεται νά ξεκινάει κ' ετούτη. Άπό τήν οικουμενική, πάλι, πίστη πώς ή ψυχή μπορεί νά ξεκόβεται άπό τό κορμί καί νά ταξιδεύει τ' άψήλου ή μακριά, άπομένουνε — μοτίβα άμέτρητων ιστοριών — τρεΓς γνώριμες δοξασίες : είναι ό 'Διτοπισμός', τό παρουσίασμα Φαντάσματος τοϋ ζωντανοϋ καί τό όλόσωμο Πέταγμα τών μάγων. Ό 'διτοπισμός' είναι ή μπόρεση ένός προσώπου νά παρουσιάζεται τήν ίδια δρα σέ δυό μακρυσμένα μεταξύ τους μέρη. Ή άξιόλογη αύτή ικανότητα άποδίνεται άπό τούς μυθοβιογράφους του καί στόν Πυθαγόρα." "Οχι λιγότερό του, οί ανώτερες ίέρειες τών Τζένταλ καί τών Πίπιλ τοϋ Chiapa στό Μεξικό, είχαν τό χάρισμα νά βρίσκουνται σέ δυό μέρη μαζί, μιάμιση λεύγα τό'να άπό τ' άλλο." Αλλά κι 6 Άγιος Άλφόνσος de Liguori μποροϋσε νά κηρύχνει στήν έκκλησιά καί τήν ίδια ώρα νά βρίσκεται σπίτι του καί νά ξομολογάει." 'Εδώ έχουμε ένα κατακάθι τής δοξασίας πώς ή ψυχή μπορεί νά χωρίζεται άπό τό κορμί καί νά παρουσιάζεται σάν είδωλο μακριά του. Ανάλογη είναι ή δοξασία πώς μπορεί νά παρουσιαστεί τό φάντασμα ζωντανοϋ (μηνώντας έτσι, κατά κανόνα, τό θάνατό του). Τό νά παρουσιαστεί τό φάντασμα άνθρώπου πού λείπει, είναι, στή Νέα Ζηλανδία, σημάδι θανάτου. Ά ν ή δψη του δέν φαίνεται, ό θάνατος είναι κοντά* άν δμως φαίνεται, είναι κιόλας πεθαμένος." Σ' ένα Κάρεν μπορεί νά παρουσιαστεί τό φάντασμα ένός ζωντανοϋ, γιά νά μηνύσει τό θάνατό του." Σ'ένα νησί τής Σκωτίας οί άνθρωποι ειδοποιούνταν κανονικά γιά τό θάνατό τους άπό τό ίδιο τους τό φάντασμα πού τούς παρουσιαζόνταν." Στή δοξασία τούτη έχουμε τόν άπλό συνδυασμό τής ιδέας πώς ή ψυχή μπορεί νά φεύγει άπό τό κορμί τοϋ ζωντανοϋ καί νά παρουσιάζεται σάν είδωλο, μέ τήν πίστη πώς 6 θάνατος δέν είναι παρά φυγή κ' έτοϋτος τής ψυχής τοϋ άνθρώπου. Όμόριζη είναι κ' ή δοξασία πώς οί μάγοι μποροϋν νά πετοϋν άπό τόπο σέ τόπο μ' δλο τους τό κορμί καί ν' άνεβαίνουνε καί στούς ούράνιους χώρους. Ή δοξασία συναντιέται σ' δλο τόν πρωτόγονο κόσμο, είναι στή μεσαιωνική Εδρώπη μέ τις μάγισες γνωστή και συνεχίζεται στή σφαίρα τοϋ Χριστιανισμού μέ τ ' άνάλογα κατορθώματα χριστιανών Αγίων. Έδώ τό πέταγμα τής ψυχής μέσα άπό τήν έκσταση χωνεύεται μέ τήν παράσταση τής ψυχής-πουλιοϋ ( = § 3 1 ) καί προβάλλεται στό όλόκορμο πέταγμα έκεινών πού μποροϋν, άπαλλιώς, νά στέλνουν έδώ κ' έχεϊ τήν ψυχή τους.

64

§26 ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΦΥΓΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΤΑ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α Τ Η Σ Ψ Υ Χ Η Σ · Ξ Ε Γ Ε Λ Α Σ Μ Α ΤΟΥ Θ Α Ν Α Τ Ο Υ Ε Α Ν Α Κ Ρ Α Ξ Ι Μ Ο Τ Η Σ Ψ Υ Χ Η Σ · Ε Υ Κ Ο Λ Ι Ε Σ Γ Ι Α ΝΑ Φ Υ Γ Ε Ι Η Ψ Υ Χ Η ΠΡΟΦΗΤΙΚΕΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ

ψνχή, ΙτιεΙ äo χεν άμείψεται ίρχος

δδόντων...

Ίλιάς 9, 4θ9

Τ

Α ΦΓΣ1ΚΑ ΙΙΕΡΑΣΜΑ'ΓΑ ΤΗ2 ΊΤΧΗ2 ΕΙΝΑΙ 01 ΤΡΓΠΕΪ 'ΓΟΓ ΚΕΦΑΛΙ0Γ, ΤΟ

στόμα, τά ρουθούνια, τ'αύτιά, κ'έδώθε βγαίνε;, σά φεύγει προσκαιρινά ή γιά πάντα. Λογίς παλούκια καί δαχτυλίδια καί δίσκοι στό στόμα, στή μύτη, στ' αύτιά, δέν φαίνεται νά'χαν άλλο σκοπό στήν αρχή, παρά νά κλείνουν τ' άνοίγματα άπ'δπου μπορεί νά φύγει ή ψυχή ή κακόπραγα πνεύματα νά μπούνε.1 (Στήν Κελέβη στερεώνουν αγκίστρια στή μύτη καί σ'άλλες μεριές τοΟ κορμιοΟ γιά νά πιαστεί ή ψυχή σά θελήσει νά φύγει.' Στις Μαρκίζες καί στή Νέα Καληδονία σφαλούν τό στόμα καί τή μύτη τοΰ έτοιμοθάνατου, γιά νά κρατήσουν τήν ψυχή του'). Ή ίδέα πώς ή ψυχή βγαίνει άπό τό στόμα βρίσκεται καί στόν "Ομηρο Ίλ. g. 409 (*®ί στή Λατινική Ίλιάδα 412 animamque per oravomentem consftexit frater).* Ή ίδέα κατεβαίνει βέβαια άπό τήν παράσταση τής ψυχής-Άναπνοής (άπ' δπου καί τό συνήθιο νά παίρνουν τήν ψυχή τοΰ έτοιμοθάνατου άνασαίνοντάς την).* Ή ίδέα μεταφέρεται καί στήν παράσταση τής ψυχής-Ειδώλου, καί στή χριστιανική εικονογραφία βλέπουμε τίς ψυχές, πού παρασταίνουνται σάν ανθρωπάκια, νά βγαίνουν άπό τό στόμα. Συχνοί άκόμη λόγοι ("μέ τήν ψυχή στό στόμα", "ήρθε ή ψυχή στό στόμα μου", "κρατώντας μέ τά δόντια τήν ψυχή") άνακρατοϋν τήν παναρχαία δοξασία. Μά οί τρύπες τοΰ κεφαλιοΟ δέν είναι τά μόνα περάσματα τής ψυχής, όταν φεύγει. "Οταν πεθαίνει κανείς στό Θιβέτ, ό ιερέας, άφοΰ ψάλει στήν ψυχή τίς όδηγίες του νά βρε! τό δρόμο γιά τόν δυτικό παράδεισο ( = § 8ι), ξεριζώνει μερικές τρίχες άπό τό κεφάλι τοΟ νεκροΟ, κι άπό τούς πόρους τών τριχών αύτών λογιέται πώς φεύγει ή ψυχή του." Σέ περίσταση θανάτου άπό πλήγωμα, συναντοϋμε τήν ίδέα πώς ή ψυχή φεύγει μαζί μέ τό αίμα.' Είναι ακόμη φορές πού ή ψυχή φεύγει κι άπό λιγότερο καθαρές τρύπες. Στήν Κίνα πιστεύεται πώς, άν ξεψυχήσει ξαπλωμένος ή καθισμένος κανείς, ή ψυχή του βγαίνει άπό τό κάτου μέρος τοΟ κορμιοϋ κ'έτσι, σάν ξαναγεννηθεί, θά'ναι χοντροκομένη κι άποβλακωμένη· άν δμως είναι όρθό τό κορμί, ή ψυχή πετιέται στόν άέρα άπό τό στόμα του κ* έτσι ξαναγεννιέται καλλιτερεμένη." ("Ετσι, θαρρώ, μπορεί νά ξηγηθεί καί τό έθιμο τών Νασαμώνων στόν 'Ηρόδοτο, πού δχι μονάχα θάβουν καθισμένους τούς νεκρούς, μά καί νοιάζουνται νά καθίζουν τούς έτοιμοθάνατους, μή τύχει καί πεθάνουν ξαπλωμένοι).· Γιά δρισμένους πληθυσμούς τών προαρίων 'Ινδών ή ψυχή τών καλώνε βγαίνει άπό τίς ραφές τοΟ κεφαλιού ή άπό άλλα καθαρά ανοίγματα, μά τών κακών άπό τό'να ή τ'άλλο άκάθαρτο διάβα." Μά, άπ'δπου καί νά φεύγει 65

ή ψυχή, οί ζωντανοί δέν τήν άφήνουνε νά φύ·ει, χο'ρίς κάποιον άγώνα νά τήν κρατήσουν. Είναι, στ'αλήθεια, φορές πού οί ζωντανοί πασχίζουν νά ξεγελάσουν τό θάνατο πού παίρνει ή διώχνει τήν ψυχή άπό τό κορμί, άλλάζοντας τ'δνομα του ετοιμοθάνατου ή δίνοντας, στή θέση του, όμοίωμά του. Στή Βόρνεο άλλάζουν τό δνομα τοΟ παιδιού πού κιντυνεύει άπό άρώστια." Τό ίδιο στό νησιά Κίνγκσμιλ, δπου τό παιδί παίρνει τό δνομα τοΟ πάππου του, τοϋ άλλάζουνε τ' δνομα άν κιντυνέψει σ'άρώστια." "Οταν κιντυνεύει νά πεθάνει τό παιδί της, ή Ίνδή τοϋ δίνει κάποτε ένα δυσάρεστο δνομα, "Λέρα*, 'Σκουπίδι' καί τά δμοια, γιά νά ξεγελάσει τό πνεϋμα πού θέλει νά τής τό πάρει, πώς δέν άξίζει τόν κόπο." "Οταν κιντύνευε παιδί, οί 'Ιουδαίοι τής Χοτιορωσσίας τό λέγανε 'Γέρο' καί τό κορίτσι 'Γριά', όνομα πού'μενε σ'δλη του τή ζωή, ένώ τ' αληθινό του τό ξέρανε οί δικοί του μονάχα.14 Τό άλλαξονομάτισμα είναι γιά τό 'Γαλμούδ ένας άπό τούς τρόπους πού "λύνουνε τό κακό ριζικό" καί σ' όρισμένα μέρη τής Εύρώπης τό άξίωμα τοϋτο δέν έμενε γιά τούς 'Ιουδαίους άδειος λόγος : σ' άρώστια βαρειά άλλάζανε κ' έτοΰτοι τό όνομα τοϋ προσώπου." Ή αλλαγή τοϋ όνόματος είναι πράξη μυητική (στοιχείο τοϋ συμβολικοΰ θανάτου καί ξαναγεννημοΰ) πού γυρίζει σέ τέχνασμα γιά τό ξεγέλασμα τοϋ θανάτου. Ό συμβολικός αύτός θάνατος παρασταίνεται άλλοϋ μέ ρεαλιστικότερο τρόπο. Στή Βιρμανία, οί δικοί πού θέλουν νά γλυτώσουν άπό τό θάνατο ένα παιδί, κόβουν στά μέτρα του ένα μπαμπού, ύστερα κόβουνε τά μαλλιά καί τά νύχια τοϋ παιδιοΰ καί τά βάζουνε μέσα στό καλάμι, πού τό ντύνουνε μέ τά ροΰχατοΰ παιδιοΰ καί τό βάζουνε σ'ένα φέρετρο θρηνώντας. Άφοΰ τό θρηνήσουνε, κλείνουν τό φέρετρο καί τό φέρνουν στό νεκροταφείο, δπου γίνεται ή νεκρώσιμη λειτουργία." Στήν έκκλησιά τής Santa Vicenza délia Sanità τής Νεάπολης, οί μανάδες, πού τά παιδιά τους κιντυνεύουνε, τά φέρνουν καί τάζουν μικρούλικα φέρετρα, πού πάνου τους είναι γραμένα, μέ μετάλλινα γράμματα, τό μικρό καί τό οικογενειακό δνομα τών άρωστημένων παιδιών τους." Μυητική κ'έδώ πράξη συμβολικού θανάτου φαίνεται νά γυρίζει σέ ξεγέλασμα τοϋ θανάτου. Ό παλιός πάλι άγώνας μέ τό δαίμονα πού παίρνει τήν ψυχή ( = §§24-25) κατακαθίζει κάποτε σέ προσταγές y αϊ φοβέρες. Στή Στρωμνίνιανη τής Ναυπακτίας »άμα πεθάνει κανένας, βουλώνουν καλά πόρτες καί παράθυρα, γιά νά μή βγει 6 Χάρος. Τότε ένας σπιτικός φωνάζει : "Χάρο, άφτο ! Ποΰ τό π ά ς ; " Τό ξαναλέει ώρα πολλή γιά ν'άκούσει ό Χάρος μήπως καί τ' άφήσει τό παιδί καί γιά νά μή τολμήσει άλλη φορά νά πάρει κανέναν άπό τό σπίτι».1" "Αν, μ' δλα τοϋτα, φανεί ωστόσο ό θάνατος νικητής, τότε πασχίζουν νά ξαναφέρουν τήν ψυχή, μ'δλους τούς τρόπους πού είδαμε κιόλας: § § 24·25 Στίς Μαρκίζες πασχίζουν νά μαυλίσουν τήν ψυχή καί μ' έρωτικούς άκόμη τρόπους. Ή χήρα καί τρεις τέσσαρες κοπέλες τριγύρω της άρχίζουνε μπροστά στό λείψανο έναν άκόλαστο χορό στό ρυθμό ένός νεκρικοϋ ΰμνου πού τούς τράγου66

δούνε. "Αμα τελειώσουν τδ χορό, πού σ/οπός του είναι νά κινήσει τήν προσοχή του νεκροΟ κχί μέ τδν έρωτιχδ πόθο νά ξαναφέρει τή φευγάτη ψυχή, γέρνουνε πάνω στδ λείψανο καί φωνάζουνε : "Δέ σάλεψε ! Δέ σαλεύει ! 'ϋΐμένα ! Δέν υπάρχει πιά !"· χαί μονάχα άφοΟ τοΟ χάχου πασχίσουν νά τδν ξελογιάσουν, ή χήρβ- «ψήνεται σ' ένα ξέφρενο ξέσπασμα πόνου." "Ενας άλλος τρόπος νά κράζούνε τήν ψυχή, είν« νά ξεφωνίζουν τ' δνομα τοΟ πεθαμένου. Οί Φιτζιανοί κ' οί ντόπιοι τών νησιών Μπάνκς βάζουνε τδ δνομα τοΟ πεθαμένου τρείς φορές δυνατά, έλπίζοντας πώς θ'άχούσει ή ψσχη καί θά γυρίσει." Οί Κάσι τεΟ Άσσάμ κράζουν τρείς φορές τδ δνομα τοΟ νεκροΟ, καί τδ κράξιμο τοΟτο τής ψυχής γυρίζει σέ τρόπο νά βεβαιωθοΟν γιά τδ θάνατό του." Οί Γιορούμπα στήν 'Αφρική κράζουν κ' έτοΟτοι τ' δνομα τοΟ πεθαμένου τρείς φορές, παρακινώντας τον, λέει ή πληροφορία, νά φύγει." Μά, καθώς τδ κράξιμο τοΟ δνόματος δέ διώχνει μά καλεί, έχουμε έδώ τδ χώνεμα δυδ ανεξάρτητων συνήθιων : Νά κράζεται μέ τ' δνομα ή ψυχή τοΟ Ζωντανού, καί νά διώχνεται (μέ λογίς άλλα μέσα) ή ψυχή τοΟ Πεθαμένου. Οί Ίροκέζοι ξανανράζουν τ' δνομα τοΟ νεκροΟ προτοΟ τδν κηδέψουνε " , άρχαίο φαίνεται συνήθιο ν' άνακράζουν τήν ψυχή του. "Οταν πεθαίνει κανείς σ'ϊνα μέρος τής 'Ιαπωνίας (Igo), τρεϊς άντρες σκαρφαλώνουνε στή στέγη καί φωνάζουν δυνατά : '"Ελα πίσω δ Τάδε, έλα πίσω μιά φορά ακόμη!" Έδώ λογιέται πώς κανείς άπδ τδ σπίτι δέν άκουσε τή φωνή, μά δ πεθαμένος έτσι ξαναζεί γιά λίγο : Ή ψυχή του ξαναγχιστρώνεται γιά μιά - δυδ ώρες στδ κορμί, προτοΟ νά πάρει τδ στερνό της δρόμο.'4 Ό νεκρικός θρήνος τών 'Εβραίων ('misped') έχει τδν τύπο τής άνάκλησης τοΟ πεθαμένου." 'Ανάμεσα στούς Άράβους κράζουν μέ τ'δνομά του τδν νεκρό καί τοΟ φωνάζουν κιόλας: "Μήν άλαργεύεις !" "Οταν άνάμεσα στούς Ρωμαίους ξεπνόϊζε κανείς, οί μαζεμένοι συγγενείς φωνάζαν δυνατά τ' δνομά του. Ή πράξη (conclamatio) θυμίζει τήν άνάλογη πράξη τών Φιτζιανών, τών Κάσι καί τών Ίροκέζων. "Ύστερα άπό τήν τυπική είδηση 'conclamatum ext', κλείνανε τά μάτια τοΟ νε•κροΟ κ'έτο'μαζαν τό λείψχνό του." "Οτι στό ξεφώνημα τοΟτο μεταχειρίζουνταν καί πνευστά δργανα, βγαίνει κι άπό μνημεία κι άπό μαρτυρίες." Σάν πέθαινε στήν παλαιότερη Εύρώπη Πάππας ή (σπανός Βασιλιάς, ίνας άξιωματοΟχος τής Αύλής φώναζε δυνατά τρεις φορές τ' δνομα τοΟ νεκροΟ, καί, μή παίρνοντας απόκριση, βεβαίωνε τό θάνατό του." "Οπως άνάμεσα στούς Κάσι καί τούς Ρωμαίους, τδ άρχαίο κράξιμο τής ψυχής γυρίζει σέ βεβαίωση τοΟ θανάτου. Τό παλαιότερο δνομα τοΟ νεκρικού θρήνου άναχάλημα, καί σέ ξεμεινεμένο τύπο &ναχαλητό, ξαναγυρίζει στήν Ιδια ρίζα. Ό χ ι σπάνια, τέλος, 'κατορθώνουν' νά 'ξαναφέρουν' τήν ψυχή καί νά ξαναζήσει ό πεθαμένος. Είναι τά θαύματα τής νεκρανάστασης πού πλημμυρίζουν τούς θρησκευτικούς καί κοσμικούς μύθους τών λαών καί πού κατεβαίνουν άπό τήν ίδια ίδέα : Πώς σ* δλες τίς περίστασες πού μοιάζουν μέ τό θάνατο (λιποθυμία, αναισθησία κ.τ.δ.), έχει φύγει ή ψυχή, καί πώς, δπως καί στις περίστασες αύτές, έτσι καί στό θάνατο, δέ λείπουν οί τρόποι νά τή φέρουνε πίσω. Ξεχωριστή είναι ή περίσταση πού ή ψυχή ξαναγυρίζει άπό μόνη της γιά λίγο. Άνάμεσα στούς μεξικανούς Χούϊτσολ, ή ζωτική 67

ψυχή πού ανεβαίνει μετά θάνατο στόν ούρανό (ένώ ό 'νεκρός', παναπεϊ τά φάντασμα, τραβά κατά τή Χώρα τών Νεκρών) έρχεται τήν πέμπτη μέρα για μιάν· ακόμη στό σπίτι φορά, ίπου τήν ταγίζουν στοργικά κι άπέ, μέ τρόπους μαγικούς, τήν άποδιώχνουν." "Ενα, τέλος, προσωρινό ξαναζωντάνεμα τοϋ νεκροϋ, μέ τό νά τοϋ δίνουν λίγη ζωτική ψυχή, πετυχαίνεται μέ τις προσφορές τοΰ αίμάτου." Σάν δμως δέν ώφελεΓ πιά νά τήν κράζουνε τήν ψυχή, νοιάζουνται καν νά τής άνοίγουνε τό δρόμο γιά νά φύγει. Οί Κάρεν άνοίγουν καί μιά τρύπα στή σκεπή., άφήνοντας τήν ψυχή νά διαλέξει ποΰθε θά βγεΓ, άπό τήν πόρτα, άπό τό παράθυρο ή άπό τήν τρύπα." Τό Ιδιο, οί Λόλο τοΰ Τονγκίνου" κ' οί Μπασοΰτο τής Νότιας 'Αφρικής άνοίγουν μιά τρύπα στή σκεπή σάν πεθαίνει κανείς, οί τελευταίοι πιστεύοντας πώς ή ψυχή δέν μπορεί νά διαβεί άπό άνοίγματα πού διαβαίνουν άνθρώποι." Τήν ώρα τοΰ θανάτου ένός ίνδοΰ Μπίρχορ, δλα τά πρόσωπα πού παραστέκουν τόν έτοιμοθάνατο, άλαργεύουν ή ξεπορτίζουνε, άφήνοντας τήν πόρτα άνοιχτή, γιά νά μή σκοντάψει ή ψυχή τραβώντας γιά τδ μεγάλο ταξίδι." "Ενα άνάλογο έθιμο, άπλωμένο στή Γαλλία, στή Γερμανία καί στή Σουηδία, είναι νά ξεκεραμώνουν λίγο τή σκεπή, γιά νά εύκολύνουν τήν ψυχή νά περάσει.·" Στά βρεττανικά νησιά καί σέ λογίς άλλα μέρη τήςΕύρώπης, άνοίγουν, τή στιγμή τοΰ θανάτου ή πριν άπό τδ θάνατο, διάπλατα τά παράθυρα καί τίς πόρτες." Στήν Κύπρο οί πόρτες τής κάμαρας δπου στήνεται τδ φέρετρο μέ τδ νεκρό, μένουν ολάνοιχτες, φυσικά γιά νά φύγει ή ψυχή του." Στή Σύμη άνοίγουν ύστερα άπό τδ ξεψύχισμα «γιά να μή κατακλεισθή δ άγγελος» (παραλλαγή τή; άρχικής ιδέας).'" Στήν Τσανδώ τής Θράκης cμόλις ξεψυχήσει έ άνθρωπο;, άνοίγουν δλα τά παράθυρα καί τίς πόρτες».*0 Στά συνήθια τοΰτατών νεότερων λαών, ή πράξη κρατιέται άπό τήν ίδέα τής ψυχής τοΰ ΖωντανοΟ, μά έίΐηρεάζεται άπό τήν ίδέα τής ψυχής τοΟ ΙΙεθαμένου. "Ετσι τό αρχαίο συνήθιο νά εύκολύνουν στό λευτέρωμά της τήν ψυχή τοΟ ΖωντανοΟ, τονώνεται άπό τήν τάση τών ζωντανών νά βοηθήσουν τό άλάργεμα ένός έπίφοβου γειτόνου. "Ετσι στά παραπάνου παραδείγματα έχουμε καί φορές πού τά παράθυρα ξανακλείνουνται μονοστιγμί;, άπό τό φόβο μήπω; ή ψυχή ξαναγυρίσει." Γνώριμη είναι, τέλο;, ή δοξασία πώς τήν ώρα πού έτοιμάζεται νά φύγει ή ψυχή, άποτάζει κάποιες ξεχωριστές ικανότητες νά οραματίζεται καί νά προφητεύει. Χαραχτηριστικά παραδείγματα ίχουμε καί στήν Ίλιάδα, δπου δ ΙΙάτροκλος, όλιγοδρανέων, προφητεύει τό θάνατο τοΟ "Εκτορα (16,843 *έ) Χι δ "Εκτορας τόν θάνατο τοΰ 'Αχιλλέα (22,358^)· Ή ίδέα έχει περάσει καί στή φιλοσοφία. Σ' ίνα άριστοτελικό απόσπασμα πού άναφέραμε ( = § 23), δπως στόν ύπνο ή ψυχή, ξαναβρίσκοντας τή φύση της, προμαντεύει καί προλέγει τά μελλούμενα, τοιαύτη ίστί καί ίν τω κατά θάνατον χωρίζεσϋαι τών σωμάτων. Γιά τόν ΙΙοσειδώνιο, πού μ' άνάλογες ιδέες έξηγά καί τή μαντική τοΟ 'Ονείρου, ή μαντική δύναμη τής ψυχής μεγαλώνει σ' δσου; ψυχομαχοΟν, γιατί ή ψυχή 68

ίου;, ξεφεύγοντας άπό τήν έπιροή τής ύλης, Εχει μιά καθαρότερη θεωρία τοϋ κόσμου καί τής αλήθειας, κι άκόμη πιό καθαρή μετά τό θάνατο τοΟ κορμιού της. 4 ' Ή ίδέα πέρασε στίς χριστιανικές δοξασίες κ' ο£ τελευταίες στιγμές λογίς δικαίων, μαρτύρων, άγίων, όσίων, στεφανώνουνται μέ μεγαλόπρεπες ούρανοψίες, άγγελοψίες, θεοψίες καί προφητείες. Ή δοξασία βγαίνει, φυσικά, άπότή συχνή παράκρουση καί τά παραληρήματα τής θανατικής άγωνίας, πού συμπιάνουνται μέ τήν πίστη στά κατορθώματα τής ψυχής δταν λύνεται αλλιώς άπό τό κορμί, δπως μέ τ* δνειρο καί -ςήν έκσταση, καί θεωρεί τά Ιν τοις Άλλοις χλίμαοι χαί χρόνοις γινόμενα. "Ας δοΟμε δμως τώρα τί απογίνεται ή Ζωτική ψυχή, δταν λυθεί άπό τό •κορμί καί τοϋ φύγει γιά πάντα. "Ετσι θά μποΰμε στόν Κύκλο τοϋ θανάτου καί τής Ζωής, δπου ή ψυχή διαβαίνει άέναα άπό μιάν άλυσιδωτή σειρά ύπάρξεων, μετασαρκωνόμενη άπό τόν άνθρωπο στά ζώα κι άπό τά ζώα στόν άνθρωπο, κ' ύστερα είτε στά ζώα είτε στόν άνθρωπο, αιώνια ύλη τής Ζωής καί σταθερή αιτία τής συνέχειάς της. Ο ΚΥΚΛΟΣ

ΤΟΥ

ΘΑΝΑΤΟΥ

ΚΑΙ

ΤΗΣ

ΖΩΗΣ

§27 Η ΤΟΤΕΜΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ παλαιός μεν ονν Ιοτι τις λόγος, ο>ς εΐοΐν ίνθένδε άφιχόμεναι έχεϊ χαι πάλιν yr όενρο άφιχνοννται xal γίγνονται ix των τεθνεώτων ΙΙλάτιον, Φαίδων yoc Αθϋ2 Ο IlPUTOl'ONOl ΛΕΝ ΞΕΡΕΙ ΤΙΠΟΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΑΕΓΓΟΓΡΓΙΑ ΤΗ2

άναπαραγωγής1, ή μόνη έξήγηση πού μπορεί νά δώσει τοϋ άνανεωμοΰ καί τής συνέχειας τής ζωής, είναι πώς 6 κάθε άνθρωπος πού γεννιέται, είναι ξανασαρκωμός τής (ζωτικής) ψυχής ένός πεθαμένου. Καθώς, πάλι,ό κόσμος περιορίζεται γιά τόν πρωτόγονο στό γένος του, τή φυλή του καί τόν τόπο πού κρατεί, ό ξαναγεννημός μέσα σ' αύτό τόν 'τοπόκοσμο'', ξαναγίνεται μέσα στή φυλή καί τό γένος τοϋ πεθαμένου. "Ετσι ή ζωτική ψυχή τοϋ πεθαμένου ξανασαρκώνεται σ'ένα γεννώμενο άτομο τοϋ τοποκόσμου, τής φυλής, τών χωρισμάτων τής φυλής του καί τοϋ γένους. Ή διαδικασία δέν είναι τόσο άπλή, γιατί ή ζωτική ψυχή δέν άνακρατεϊ τήν κερδισμένη με τό θάνατο τοϋ άτόμου αύτοτέλειά της. Πεθαίνοντας 6 άνθρωπος, ή ψυχή του ξαναγυρίζει στούς προγόνους του, πού, στά άρχαιότερα στάδια, είναι ζωόμορφοι ή, άλλιώς, ταυτίζουνται μέ τά τοτεμικά ζώα τών γενών τους. Κάτου άπό ολόκληρο τό σύστημα τών τοτεμικών πίστεων, πράξεων καί ιερουργιών, βρίσκεται ή ίδέα πώς τό τοτεμικό γένος ριζο69

κρατιέται άπό τό τοτεμικό του είδος.* "Ετσι ή ζωτική ψυχή τοΟ πεθαμένου μετασαρκώνεται (I) στό τοτεμικό είδος του καί παραπέρα (δταν λύνεται τό τοτεμικό σύστημα) σέ λογίς ζωντανά καί φυτά, κι άποκεί (2) σέ γεννώμενο μέλος τοϋ γένους του πάλι. "Ετσι, γιά τήν πρωτόγονη νοοτροπία, 6 θάνατος είναι γέννηση τής ζωτικής ψυχής σέ μιάν άλλη ζωή, κ' ή γέννησή της σ'έτούτη τή ζωή, Ινας θάνατος σέ μιάν άλλη. Ή βασική αυτή ιδέα του πρωτόγονου, πού βλέπει τή ζωή καί τό θάνατο σά δυό ήμικύκλια του ίδιου αέναου κύκλου, δπου ή ζωή είναι θάνατος κι ό θάνατο; είναι ζωή. γίνεται τό «ξεκίνημα τής ιδέας τών μερικότερων θανάτων καί ξαναγεννημών μέσα στό ίδιο τό ήμικύκλιο τής ζωής τοΟ άνθρώπου. Καθώς ό πρωτόγονο; είναι άνήμπορο; νά πιάσει τήν όργανική ανάπτυξη τοϋ άτόμου, πιστεύει πώ; τό πέρασμα άπό τή μιά στή άλλη ήλικία του (παιδική, άντρική, γεροντική), πού τόν χατατάζουν ή καθεμιά καί σ'όρισμένη κατηγορία τών μελών του γένου; καί τή; φυλή;, καθώ; χαί κάθε του, παραπέρα, πέρασμα άπό μιά σ' άλλη φυσική ή κοινωνική κατάσταση, είναι Ινα; θάνατό; του στήν παλιά ήλικία του ή κατάσταση κ' Ινα ξαναζήσιμο (ξαναγεννημό; του ή άνάσταση) στή νέα. "Ετσι καί μιά σειρά τελετές πού συνοδεύουν τά περάσματα αύτά, οί Μυητικές Τελετές, έχουν γιά κεντρικό στοιχείο τους τήν παράσταση ένός θανάτου κ' ένό; Ξαναγεννημοϋ (ή Ξαναζωντανεμοϋ) τοΟ προσώπου. Οί τρεϊς μεγάλοι κλώνοι τών μυητικών αύτών τελετών ή 'Τελετών Διαβάσεω;' (Rites de Passage κατά τόν δρο πού τις ονομάζει καί τις ξηγί) είναι οί Ά τ ο μ ι χ έ ; Μυητικέ; Τελετέ;(γέννηση, υιοθεσία, γάμο; θεραπεία, καθαρμό;, καθιέρωση, στέψη, κά.)4· οί Φ υ λ ε τ ι κ έ ; Μυητικέ; Τελετέ; (τελετέ; τή; Ένήβω· ση; ή τελετέ; τή;Φυλετική;Μύηση;) 4 καί οί θ ι α σ ι κ έ ; Μυητικέ; Τελετές (ή μύηση σέ μαγικού;, θρησκευτικούς, κοινωνικού; καί συντεχνιακού; θιάσους)." "Ενα άπό τά κορυφαία περάσματα πού συνοδεύουνται άπό τελετέ; τή; πρώτη; κατηγορία; είναι κι ό Ιδιο; ό θάνατο;, τό πέρασμα στό άλλο ήμικύκλιο τοΟ κύκλου τή; ζωή; χαί τοϋ θανάτου. Έδώ ό θάνατο; είναι πραγματικό; κ' ή παράστασή του λείπει φυσικά μπροστά στήν κατάσταση του. 'Αντίθετα, τονίζουνται τά στοιχεία, τά μέσα καί τά σύμβολα τοϋ Ξαναγεννημοϋ (α) στήν άλλη ζωή, καί (β) στή ζωή έτούτη. Μέ τήν άνάπτυξη τή; νεκρολατρεία; ή προγονολατρεία;, μέ τόν άφηρωϊσμό, έδώθε, ή τήν άποθέωση τών προγόνων, καί μέ τό πέρασμα, Ιτσι, τοϋ νεκροϋ στή σφαίρα τών άφηρωϊσμένων ή άποθεωμένων προγόνων, τά στοιχεία τών τελετών αύτών τοϋ Ξαναγεννημοϋ χωνεύουνται στά όμόλογα στοιχεία τών μυητικών τελετών τή; Άποθέωση; τοϋ Νεκροϋ, πού, μέ αντικείμενο τό λείψανό του, άφοροϋν πιά τήν Ψυχή τοϋ Νεκροϋ, καί δέν είναι, στό βάθος, παρά οί μυητικέ; τελετέ; τή; Βασιλική; Στέψη;.7 Καί στή μιά καί στήν άλλη περίσταση, ή στέρηση τών τελετών αύτών είναι όλέθρια γιά τό νεκρό, στήν πρώτη στερώντα; του τόν ξαναγεννημό στήν άλλη καί σ* έτούτη τή ζωή, στή δεύτερη στερώντα; του τό φτάσιμο στήν ποθητή μακαριότητα τή; άλλης ζωής, καί στις δυό, πάλι, χόβοντάς του τή διαδρομή καί τερματίζοντα; τήν ϋπαρξή του.

4°

Ol

MET ΑΣ ΑΡΚΩΜΟl ΣΤΟΝ ΖΩ Ι ΚΟ

ΤΗΣ Ζ Ω ΤIΚ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΟ

MET ΑΣ ΑΡΚΩ MO Σ ΣΕ

ΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΟΣΜΟ

ΖΩΑ

§28 ΞΑΝΑΓΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΤΟΤΕΜΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ήρθες άπο τά ζώα ίόώ xal ξαναγυρίζεις

τώρα στά ζώα

(ίνα γίνος τών Ό μ ά χ α στυ νεκρό του) ΙΙΙΑΜΕ 1IU2 II ΖΩΤΙΚΗ ΊΎΧΗ ΤΟΓ ΤΟΤΕΜΙΚΟΓ ΑΝΘΡίίΠΟΓ ΪΑΝΑΓΓΡΙΖΕΙ

στό τοτεμικό του είδος. "Ανάμεσα στίς φυλές τής κεντρικής Αυστραλίας οί ψυχές μαζεύουνται έκεΐ που οί ζωδμορφοι τοτεμικοί προγδνοι κατεβήκανε μέσα στή γής, παναπεΐ στά τοτεμικά κέντρα τους, δπου πολλαπλασιάζουνται καί μαζεύουνται τά τοτεμικά τους είδη.' "Ανάμεσα στούς Γιάμπιν, φυλή τής Νέας Γουινέας, πού τά τοτεμικά γένη της ριζοκρατιοΰνται άπό κάποιο ζώο γεννημένο άπό τή μυθική τους προγόνισα, οί πεθαμένοι μετασαρκώνουνται σέ ζώα τοΟ ίδιου είδους.' Οί Ντορέ, άλλη φυλή τής Νέας Γουινέας, πιστεύουν πώς οί ψυχές τών πεθαμένων τους περνούν σέ λογίς ζωντανά, κ' έτσι ξηγούνε τό τοτεμικό τους ταμπού, πού τούς μποδίζει νά τρώνε τά ζώα τούτα.* "Ανάλογο μεταγύρισμα τής ιδέας τού μετασαρκωμοΟ στό τοτέμ σ" έξήγηση τοΰ τοτεμικοΰ ταμποΰ, βρίσκουμε στό νησί ΙΛ/Ίι τής νότιας Μελανησίας, δπου δ έτοιμοθάνατος λέει τής φαμίλιας του τί πουλί ή πεταλούδα θά γίνει- καί τό πλάσμα τοϋτο είναι πιά ίερό γιά τή φαμίλια του, πού ποτέ της δέν τό πειράζει.4 Στήν κεντρική περιοχή τής Νέας 'Ιρλανδίας ο· ψυχές δλων τών πεθαμένων γυρίζουν στά νερά πού τά συχνάζουν τά τοτεμικά ζώα τους, καί ζούνε κάτου άπότά κοντινά τους δέντρα * : ΐδέαάνάλογη μέ τών φυλών τής κεντρικής Αυστραλίας. Οί Μπάτακ τής Σουμάτρας δμολογοΰνε κάποτε πώς γενοκρατιοΰνται άπό τά τοτεμικά ζώα τους καί πώς οί ψυχές ξανασαρκώνουνται σ" έτούτα." Οί Κάσι τοΟ Άσσάμ πιστεύουν πώς μετά θάνατο οί άνθρωποι γυρίζουνε σέ λογίς ζωντανά, μαϊμούδες, χελώνες, βατράχια καί άλλα.' Ή πληροφορία έρχεται άπό τούς καιρούς πού οί έρευνητές δέν έννοούσαν άκόμη τόν τοτεμισμό· μά, καθώς έχουμε άνάμεσα στούς Κάσι σημάδια τοτεμικά, ή πληροφορία σχετίζεται μέ τήν τοτεμική ίδέα. Οί Μπαντού στήν "Αφρική πιστεύουν, γενικά, πώς οί ψυχές τών πεθαμένων έρχουνται νά ξαναδοΟν τούς δικούς καί τούς φίλους τους, μέ τή μορφή τών τοτεμικών τους ζώων." Οί "Ανγκονι κ" οί Άτσιούα, στά νοτιοδυτικά τής λίμνης Νυάσα τής κεντρικής 'Αφρικής, πιστεύουν πώς οί ψυχές έκεινών πού πεθαίνουνε, γυρίζουν στά τοτεμικά είδη τους καί σ' άλλα κάποτε ζώα.* Οί Σίενα, φυλή τοΰ Σουδάν, άνάμεσα στό Νίγηρα καί στήν 'Ακτή τοΰ 'Ελεφαντόδοντος, πιστεύουν πώς, δταν 4ΐ

πεθαίνει κανείς, ή ψυχή του περνά σ'ένα ζώο τοϋ τοτεμικοΰ είδους του πού συμβαίνει νά γεννιέται κείνη τήν ώρα· κ: άντίστροφα, πώς. δταν πεθαίνει ένα ζώο. ή ψυχή του σαρκώνεται στό κορμί ένδς νιογέννητου τοϋ γένους πού τό'χει τοτέμ του.10 Άνάμεσα σ'όρισμένες φυλές τής Χρυσής Άκτ?]ς όμολογιέται πώς τά μέλη τοϋ τοτεμικοΰ γένους σαρκώνουνται μετά θάνατο στό τοτεμικδ τους είδος." Πολλές φυλές τής περιοχής τοΰ άνω Κόνγκο πιστεύουν πώς ό καθένας σαρκώνεται, μετά θάνατο, στό τοτεμικδ ζώο τής φυλής του- (έδώ τά τοτεμικά εΓδη έχουν γυρίσει σέ τοτέμ τής φυλής κ' έχουνε πάψει νά'ναι τοϋ γένους)." Άλλες φυλές τοϋ βορειανατολικού Κόνγκο, πιστεύοντας κ' έτοϋτες πώς οί πεθαμένοι ξαναγυρίζουν στά τοτεμικά εΓδη τους, ξηγοϋνε τό τοτεμικδ ταμποϋ νά μή τά τρώνε." ΟΕ Μοκί. φυλή ιθαγενών τής Αριζόνας, πιστεύοντας δτι κατάγουνται άπό λογίς ζώα ή άπό προγόνους μέ τή μορφή τών ζώων αύτών, ξέρουν πώς ό καθένας ξαναγυρίζει, πεθαίνοντας, στά ζώα τούτα." Τήν ιδέα τοϋ ξαναγυρισμοϋ τής Ζωτικής Ψυχής στό τοτεμικά είδος τή μαρτυρούν, άπό τήν άλλη, όρισμένες τοτεμικές ιερουργίες τής ταφής, κ: ό τοτεμικδς προσανατολισμός τοϋ πεθαμένου. "Ανάμεσα στού; Μ άρια, γένος τής προάριας φυλής τών Γκδντ τών "Ινδιών, πού τ" δνομά τους λογιέται πώς βγαίνει άπό τή λέξη ' m a m " , πού θά πει 'δέντρο", τά λείψανα τών νέων τά δένουν σ'δρισμένο δέντρο κ'έκεΐ τά καίνε." Όταν πεθαίνει μέλος τοϋ γένους 'Μαϋρος Τϋμος" ή 'Βούβαλος" τών Όμάχα τής βόρειας "Αμερικής, εΓτε άντρας είτε γυναίκα, τδ τυλίγουνε σέ δέρμα βουβάλου καί τοϋ ζωγραφίζουν στό πρόσωπο τά τοτεμικά σημάδια τοϋ γένους. Στολ'.σμένον, έτσι, μέ τά έμβλήματα τοϋ τοτεμικοΰ γένους του καί ντυμένον τό δέρμα τοϋ τοτεμικοΰ ζώου του, τον ξεπροβοδίζουν μ'έτοϋτα τά λόγια: "Πάς στούς βουβάλους! ΙΙίς νά ξανανταμώσεις τούς προγόνους σου! ΙΙάς (ή: ΟΕ τέσσαρές σου ψυχές πηγαίνουνε) στούς τέσσαρους Ανέμους! Καλό σου κουράγιο!'"1" Τά μέλη ένδ; άλλου γένους (Χάνγκα) τής Ιδιας φυλής, πού έχει κ" έτούτο τοτεμικό του ζώο τό βούβαλο καί πού πιστεύει πώς γονοκρατιέται άπό τδ βούβαλο, άφοϋ τυλίξουν μέτόβουβαλίσιο δέρμα τό λείψανο καί ζωγραφίσουν τδ πρόσωπο τοϋ νεκροϋ μέ τά τοτεμικά σχέδια τοϋ γένους του, τοϋ λένε : "Ήρθες άπό τάζώα έδώ καί ξαναγυρίζεις τώρα στά ζώα. Μή ξαναπάρεις τδ δρόμο γιά δώ· τράβα, καθώς πηγαίνεις, προχωρώντας".' 1 Τά μέλη τοϋ γένους "Αλαφος' τής Ιδιας φυλής, μ'δλο πού σ" δλη τους τή ζωή δέν μποροϋνε ν" άγγίξουν τδ ζώο τους, θάβουνται μέ ποδέματαάπδ τό ζώο τούτο." (Άναθυμάται κανείς πώς στήν Αίγυπτο, δπου βρυάζουν τά λείψανα τοϋ τοτεμισμοϋ, ό νεκρός, στό πρόσωπο ένός άλλου πού παίρνει τή θέση του, ξαναγεννιέται στήν Ά λ λ η Ζωή περνώντας μέσα άπό τό δέρμα τοϋ θυσιασμένου ζώου, στοιχείο τών Όσιρικών Μυστηρίων κ' άλλων μυητικών τελετών· πώς τά ΙΙυραμιδικά Κείμενα ταυτίζουν τό φέρετρο μέ τή γελαδόμορφη θεά Νούτ, τή Μητέρα Θεά πού πιστεύεται πώς ξαναγεννά στήν άλλη ζωή τόν νεκρό· πώς "Ελληνες συγγραφείς κρατοϋν τήν παράδοση γιά τήν ταφή προσώπων τοϋ βασιλικού γένους μέσα σέ γελαδόσχημες σαρκοφάγους· 72

-πώς, κατά μιά παράδοση, ή Ίσις έβαλε τά λείψανα τοΰ "Οσιρι μέσα σέ μιά ξύλινη γελάδα· καί πώς σ' άνάγλυφο τάφου τής 4"*jC δυναστείας παρουσιάζεται μιά γελαδόμορφη σαρκοφάγος). ' · Στό χρονιάτικο μνημόσυνο συγγενή τους οί Ναταράνε τής Παραγουάης κουβαλούσανε σέ παράτα νεκρές 'στρουθοκάμηλους' σάν άντιπρόσωπους τοΟ νεκροΟ (καί τών άλλων, σίγουρα, τοτεμικών προγόνων).90 Τά μέλη ένός γένους πού έχει γιά τοτέμ τό Χιόνι σέ μιά φυλή (Pouteoiiatmi) τοΟ Μαϊάμι, καίνε τούς νεκρούς τους, ένώ τά άλλα γένη τούς θάβουν. Έ πράξη τους βγαίνει άπό τή πίστη τους πώς, έπειδή τό χιόνι, έρχεται άπό ψηλά, οί πεθαμένοι τους, άνεβαίνοντας μέ τόν καπνό, ξαναγυρίζουν στό τοτέμ τους." (Τά μετεωρικά στοιχεία, σάν τοτέμ, άντικατασταίνουν άρχαιότερα ζωικά ή φυτικά τοτέμ· έτσι κ ' ή πράξη τοΟ γένους αύτοΟ συνεχίζει άρχαιότερη πράξη ξαναγυρισμοΟ τοΟ νεκροΟ σέ ζωικό ή φυτικό τοτεμικό είδος). Έ ΐδέα τού ξαναγυρισμοΟ τής ζωτικής ψυχής στό τοτεμικό είδος τοΟ φορέα της, 2δέα πού τόσο καθαρά μαρτυριέται άπό τά συνήθια αύτά, έρμηνεύει καί τ ' άνάλογα συνήθια. Οί Μπιμπίνγκα, αύστραλιανή φυλή, βάζουν τά κόκκαλα τοΟ πεθαμένου σ' ένα φέρετρο στολισμένο μέ τά σχέδια τοΟ τοτεμικοΟ γένους." Στήν τελιχή έτοιμασία τών κοκκάλων γιά τό θάψιμο άνάμεσα στήν αύστραλιανή φυλή Νουγκαράΐ, τό φέρετρο είναι στορισμένο μέ τό τοτεμικό σχέδιο τοΟ γένους τοΟ νεκροΟ, καί, στήν τελετή πού άκολουθδ, οί άντρες τελοΟν τήν τοτεμική ιερουργία τοΟ γένους." "Οταν πεθαίνει Ινας ντόπιος τών νησιών τοΟ ΠορθμοΟ Τόρρες, οί συγγενείς του κ' οί φίλοι του παρασταίνουν σέ παντομίμα τόν τύπο καί τά φερσίματα τοΟ τοτεμικοΟ του ζώου." Στά νησιά Σολομώντος τά κόκκαλα ρίχνουνται στά νερά, (σέ μέρος πού έχει τόν χαραχτήρα ένός άρχαίου 'τοτεμικοΟ κέντρου')· κι έδώ λογιέται πώς καταπίνουνται άπό ψάρια, άπό ζώα (πού είναι κάποτε τοτεμικά), ή κι άπό άλλα δντα μυστηριακά, κι δ νεκρός λογιέται 'fabiu' τοΟ ζώου πού τόν καταπίνει. Ή λέξη σημαίνει τόσο τόν 'πρόγονο' δσο καί τό 'τοτέμ' " , κι έτσι μποροΟμε νά βλέπουμε τό νεκρό νά γίνεται ένα μέ τό άρχαίο τοτέμ, πού τόν δέχεται μέσα του, παίρνοντας τό διπλοσήμαντο μά καί ταυτόσημο δνομα τοΟ 'τοτέμ' καί 'προγόνου'."* ΣτΙς αύστραλιανές φυλές Ούαντούμαν καί Μουντμπούρρα, δταν πεθαίνει κανείς, τό τοτεμικό φυτό ή ζώο του δέν πρέπει νά φαγωθεί, δσο νά γίνει μιά τελετή τρείς ή τέσσαρες βδομάδες ύστερα άπό τό δριστικό άπίθωμα τών κοκκάλων του στό δέντρινο τάφο." Τό Ιδιο, άνάμεσα στούς Tutju, άλλη αύστραλιανή φυλή, τό τοτεμικό ζώο ή φυτό τοΟ πεθαμένου είναι ταμποΟ γιά δλα τά μέλη τής τοτεμικής δμάδας του, Ισαμε πού νά γίνει μιά τελετή τους." 'Εδώ τό ξατονισμένο τοτεμικό ταμποΟ δυναμώνει μέ τήν έπιστροφή τοΟ πεθαμένου στό τοτέμ του. Είναι, τέλος, φορές πού μέ τό τοτέμ σχετίζεται κι δ προσανατολισμός τοΟ πεθαμένου. Άνάμεσα στούς Wotjoballuclc τής αύστραλιανή ς Βικτωρίας, δ καθένας θάβεται μέ τό κεφάλι γυρισμένο κατά τή διεύθυνση τοΟ τοτέμ του. Μέλη, λογουχάρη, μέ τοτέμ τόν "Ηλιο, θάβουνται μέ τό κεφάλι κατά τήν Ανατολή· 73

μέλη μέ τοτέμ τόν Ζεστόν "Ανεμο θάβουνται μέ τό κεφάλι κατά τά βορειοδυτικά, άπ' δπου φυσά· μέλη άλλων τοτέμ μέ τό κεφάλι σ' άλλες μεριές : έτσι που τό σχέδιο τών προσανατολισμών ν° άχτιδώνεται γύρω-τριγύρω." Στόν κόλπο Bartie της νοτιανατολικής Νέας Γουϊνέας, οί πεθαμένοι θάβουνται μέ τό κεφάλι κατά τή μεριά, άπ' δπου λογιέται πώς γενοκρατιέται ή πρωτοήρθε τό τοτεμικό τους γένος.'9 Τό Ιδιο, άνάμεσα στους Μπάτακ τής Σουμάτρας τά μέλη τών λογίς τοτεμικών γενών θάβουνται μέ τό κεφάλι γυρισμένο σέ λογίς μεριές, που σχετίζουνται κ'έδώ μέ τά τοτέμ τους." §»9 ΞΑΝΑΣΑΡΚΩΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΤΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΑ ΖΩΑ άποφήναι τήν ψυχήν κύχλον άνάγκης άμείβουααν δλλοτ' άλλοις ivôeto&at ζφοις Διογένης Λαέρτιος 8, ι, 14 TAN ΟΙ ΤΟΤΕΜΙΚΕΣ ΠΙΣΤΕΣ ΑΓΝΟΓΝΤΑΙ ΠΙΑ, Η ΙΛΕΑ ΠΩΣ Η ΖΩΤΙΚΗ

Ψυχή μετασαρκώνεται στό τοτεμικό ζώο τοϋ καθενός, γενικεύεται στήν πλατύτερη ίδέα πώς οί ψυχές, μετά θάνατο, σαρκώνουνται σέ διάφορα ζώα. "Οτι ή ίδέα είναι Ινα άπλωμα τής τοτεμικής, τό μαρτυρά ή συχνή παρουσία της δίπλα στήν τοτεμική, καθώς κ' ή, παράλληλη ή αύτόνομη, παρουσία της άνάμεσα σέ φυλές μέ δυνατά άκόμη λείψανα τοτεμικής ιδεολογίας καί πράξης. Στά νησιά Μάρραιϋ ή ψυχή του Ετοιμοθάνατου ή τοΟ κοντινά πεθαμένου παρουσιάζεται τών ζωντανών μέ τή μορφή κάποιου ζώου, κανονικά τοΟ Επώνυμου (κι άλλοτινά τοτεμικοϋ), μά κι άλλων άκόμη.1 'Ορισμένοι πληθυσμοί τής Νέας Γουϊνέας πιστεύουν πώς οί ψυχές περνούν σέ λογίς ζωντανά κ'έτσι μακραίνουν τή ζωή τους.' Οί Γιάμπιν τοϋ ίδιου νησιοϋ πιστεύουν κ' έτοϋτοι πώς οί ψυχές διαβαίνουν στό κορμί τοϋ ένός ή τοϋ άλλου ζώου.' Στά νησιά Μάρσαλ πιστεύεται πώς μερικές ψυχές μετασαρκώνουνται σέ πέτρες, δέντρα, πουλιά, ψάρια.4 Στό νησί Γιάπ, μιάν άπό τΙς Καρολίνες, ή ψυχή διαβαίνει σέ μεγάλες σαϋρες καί χέλια - έτσι τά πλάσματα τοϋτα δέν τά πειράζουνε, τις σαϋρες κιόλας τίς νοιάζουνται μέσα σ' ένα ίερό σύδεντρο όρισμένοι λειτουργοί τους. 'Απ' δλα τά μέρη τοϋ νησιοϋ στέλνουν καρπούς στούς φύλακες αύτούς, πού μέ τά ιερά ζώα έχουν άποχτήσει μιά θαυματική δύναμη πάνου στή βροχή, στούς σεισμούς καί στ' άστροπελέκια.4 Στά νησιά Τενίμβρες ή Τιμορλάουτ, δυτικά τής Νέας Γουϊνέας, τά προγονικά πνεύματα παίρνουνε τή μορφή λογίς ζωντανών καί παρουσιάζουνται, έτσι, σάν πουλιά, γουρούνια, χελώνες, κροκόδειλοι, καρχαρίες.® 'Ανάμεσα στούς Κάϋαν τής Βόρνεο, δταν ή ψυχή χωρίζεται άπό τό κορμί, μπορεί νά πάρει τή μορφή ένός ζώου ή πουλιοϋ' κι άν φανεί κανέ. να νά βόσκει σέ τάφο κοντά, οί συγγενείς τοϋ νεκροϋ δέν τό πειράζουνε, μά. 74

χι άποφεύγουν γενικά v i φίνε κρέας τοΰ είδους ίου, για v i μή βλάψουνε τόν πεθαμένο.1 Μιά άπό τΙς πολλές ψυχές που έχει ό άνθρωπος στό νησί Νίας, δυτικά τής Σουμάτρας ·, μετασαρκώνεται κατά τήν περίσταση κα>. τό είδος τοΰ άνθρώπου : οί δολοφονημένοι γίνουνται άκρίδες, οί άκληροι νυχτοπεταλοΰδες, τά παιδιά σκουλήκια.' Οί ψαράδες τών Χαβάϊ τυλίγουν κάποτε τόν πεθαμένο μέ πανί καί τόνε ρίχνουν στή θάλασσα νά φαγωθεί άπό τους καρχαρίες, γιατί πιστεύουνε πώς ή ψυχές σαρκώνουνται στούς καρχαρίες που τρώνε τους νεκρούς καί δέν ξαναπειράζουν, έτσ:, τούς δικούς τους. ,ν Οί άνατολικοί Σεμάνγκ τής Μαλαϊκής Χερσονήσου πιστεύουν πώς οί ψυχές τών ίερέών, τών άρχηγών καί τών μάγων τους μετασαρκώνουνται σέ λογίς άγρια θηρία." 'Ανάμεσα στούς Majhwfhs, αύτόχθονη φυλή τής Μιρζαπούρ, άν τό μοσχάρι πού γεννιέται δέν θέλει νά βυζάξει, πιστεύεται πώς είναι ή ψυχή τοΰ προγόνου, πού, άντί νά ξαναγεννηθεί στή φαμίλια του σάν παιδί, παραστράτισε σέ γελάδα καί γεννήθηκε μοσχάρι." Ή ψυχή τοΰ εύγενή Μπετσιλέο στή Μαδαγασκάρη γίνεται κροκόδειλος· τοΰ άπλοΰ λαοΰ οί ψυχές οικονομιούνται σέ κάποια χέλια. " "Ολοι οί λαοί τών Μπαντού πιστεύουν πώς οί ψυχές μετασαρκώνουνται σέ ζώα κάθε λογής, άπό έλέφαντες, Ιπποπόταμους, λιοντάρια καί κάτου* μά τό φίδι είναι ή συχνότερη καταφυγή τους." Ή πίστη τούτη τοΰ μετασαρκωμοΟ είναι στήν 'Αφρική παραπλωμένη. Οί Μπανυάί τοΰ κάτου Ζαμβέζη ποταμού, πιστεύουν πώς οί ψυχές τών άρχηγών τους μετασαρκώνουνται σέ λιοντάρια καί ύαινες καί τά ζώα τοΟτα δέν τά σκοτώνουν άντίθετα, τά χαιρετοΰνε μέ τόν τρόπο πού συνειθίζουνε, χτυπώντας τά χέρια." Φυλές τοΰ άπάνου Ζαμβέζη πιστεύουν πώς, μετά θάνατο, ή ψυχή σαρκώνεται σ' ένα ζωντανό καί πώς ό καθένας μπορεί, Βσο ζεΐ, νά διαλέξει τό ζώο πού θέλει* δέν έχει παρά νά τρώει μέσα άπό τό μισολυωμένο του κάφκαλο καί νά ξεσηκώνει τή φωνή καί τά κινήματα τοΰ ζώου." 'Ορισμένοι Κάφροι τής ίδιας περιοχής κρίνουνε σέ ποιό ζώο μετασαρκώθηκε ή ψυχή, άπό τή μοιασύνη τοΰ μακαρίτη μ' έτοΰτο : Ή ψυχή, λογουχάρη, ένός μεγαλόσωμου μέ πεταχτά δόντια διαβαίνει σ' έλέφαντα* ό δυνατός μέ τό μεγάλο κεφάλι καί τά γένεια τά πολλά, γίνεται λιόντας* ένας άσκημος, πλατύστομος καί χειλάς, γίνεται ύαινα* ένας μακρύς μέ μάτια λαμπερά, γίνεται φίδι." Οί 'Αμπαμπούα, στήν άπάνου κοιλάδα τοϋ Κόνγκο, φαντάζουνται πώς οί ψυχές περνοΰν σέ πάνθηρες, ιπποπόταμους, γορίλλες. Ό καθένας διαλέγει τό'να ή τ'άλλο άπό τοΰτα τά ζωντανά, δπου θέλει νά μετασαρκωθεϊ, κι άποκεΐ καί πέρα τό'χει γιά ίερό καί δέν τοΰ τρώει τό κρέας." Μερικοί, μέ τήν ίδια πίστη, λαοί τοΰ Κόνγκο, ξεσηκώνουν τά συνήθια καί τά φερσίματα τών ζώων πού διαλέξανε γιά μελλοντικά τους κορμιά, κι άν τύχει νά'ναι λεοπάρδαλη ή κροκόδειλος, τά καμώματά τους δέν είναι άκίντυνα πάντα." Ά λ λες, πάλι, φυλές τής λεκάνης τοΰ Κόνγκο πιστεύουν πώς οί ψυχές τών μεγάλων άρχηγών μετασαρκώνουνται, κατά κανόνα, σ' άλάφια, λεοπάρδαλες κ' ίπποποτάμους.90 Οί Μπαχίμα πιστεύουν πώς οί βασιλιάδες τους μετασαρκώνουνται σέ λιοντάρια, οί βασίλισ*ές τους σέ λεοπάρδαλες καί τά βασιλοπαίδια κ' οί βασιλοκόρες σέ φίδια. Έχουνε, κιόλας, τρία δάση δπου άπιθώνουνται χωριστά 75

τά κορμιά τών βασιλιάδων, τών βασιλισσών χαί τών βασιλοπαιδιών, μέ ναό τό κάθε δάσος χαί μέ ιερείς, πού κρατοϋν τή λατρεία τών ιερών αυτών ζώων." Οί "Ανγχονι χ ' οί Άτσιούα, νοτιοδυτικά τής λίμνης Νυάσα, πιστεύουν στό μετασαρκωμδ, άλλοι σίγουροι πώς ή ψυχή γυρίζει στό τοτεμικό ζώο τοϋ νεκροΟ, κι άλλοι πώς γυρίζει σέ λογίς άλλα ζώα." Στήν 'Ακτή τών Σκλάβων οί Γιορούμπα πιστεύουν πώς οί ψυχές ξαναγεννιούνται κάποτε σέ ζώα ή, πιό σπάνια, καί σέ φυτά άκδμη." Γιά τούς Μπράμε τής Σενεγάλης ή ψυχή περνά σ* Ινα άπό τά ζώα πού δέν τρώγουνται, καί στήν ταφή ψήνουν τό λείψανο δσο πού νά ξεδερμίζεται εύκολα, γιά νά μή δυσκολευτεί ή ψυχή νά περάσει στό ζώο πού διάλεξε δ πεθαμένος." Άνάμεσα στούς ινδιάνους Χάϊντα τών νησιών τής Βασίλισσας Καρλόττας, μερικές ψυχές στέλνουνται πίσω γιά νά ξαναγεννηθούν σ'άνθρώπινα κορμιά, άλλες μπαίνουν σέ ζώα καί ψάρια." Ό μάγος άνάμεσα στούς ινδιάνους Σού, πιστεύεται πώς μπσρεϊ, μετά θάνατο, νά γυρίσει σ'άγριο ζώο." Οί άρχαίοι Αιγύπτιοι πιστεύουνε πώς ή ψυχή τοϋ νεκροϋ μπορεί νά πάρει τή μορφή δποιου ζώου ή πουλιού ή φυτοϋ, καί τό Βιβλίο τοϋ Νεκροϋ έχει μιά σειρά μαγικά κεφάλαια (§§ 7(ί—S9) πού δίνουν τοΰ πεθαμένου τή δύναμη νά μεταμορφωθεί σ' δ,τι πλάσμα θελήσει." Γιά τις παλιές καί νεότερες σκανδιναυϊκές καί γερμανικές δοξασίες, οί ψυχές τών πεθαμένων είναι σωστός ζωολογικός κήπος : Οί ψυχές τών παιδιών γυρίζουνε σέ πουλιά, τών κοριτσιών σέ κύκνους, τών πονηρών σ' άλεποΰδες, τών σκληρών σέ λύκους κι άλλωνε σ' άλλα. " *Η πανάρχαια τούτη ικανότητα μετασαρκωμοΰ τής ψυχής, άπόμεινε, γιά τΙς νεότερες δοξασίες, ικανότητα τών βρυκολάκων νά μεταμορφώνουνται σέ λογίς νυχτερινά καί κακόπραγα ζώα. § 30 ΞΑΝΑΣΑΡΚΩΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΤΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ Σ' ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΖΩΑ Η ΨΥΧΗ-ΦΙΔΙ οί παλαιοί μάλιστα τών ζώων τόν δράκοντα τοΐς ηρωοι οννωχείωοαν Πλούταρχος, ΚΙεομενη; 39· ΙΔΕΑ ΠΩΣ Η ΦΓΧΗ ΜΕΤΑΣΑΡΚΩΝΕΤΑΙ ΣΕ ΦΙΔΙ ΕΙΝΑΙ

ΙΙΑΡΑΙ1ΛΩΜΚΝΗ

άνάμεσα στούς λαούς καί, πάνου στήν οικουμενική πίστη τοϋ μετασαρκωμοΰ τής Ζωτικής Ψυχής σέ λογίς ζωντανά, βγαίνει άπό πολλούς σχετισμούς τοϋ Φιδιοϋ μέ τόν πεθαμένο. Είναι πρώτα ή ίδέα πώς δ νεκρός μεταμορφώνεται ή ή ψυχή του μετασαρκώνεται στά σκουλήκια πού πιστεύεται πώς τόνε τρών (καί τό φίδι λογιέται μεγάλο σκουλήκι)· δεύτερο, ή δοξασία πώς μαζί μέ τά σκουλήκια, τόν νεκρό τόν τρώνε τά φίδια· τρίτο, ή μοιασύνη τής ραχοκοκκζλιάς τοϋ άνθρώπου μέ τό σκελετό τοϋ φιδιού καί τό παρόμοιασμα.τοϋ νω76

τιαίου μυελοΟ μέ φίδι- τέταρτο, τό συχνό μέσα στους χτιστούς τάφους μόνιασμα τών φιδιών· xal πέμπτο, ή ίδέα πώς τόφίδι γεννιέται άπό τήγής πού καταπίνει τούς πεθαμένους. "Ετσι τά φίδια λογιοΟνται πώς είναι οί πεθαμένοι πού ξανάρχουνται μετασαρκωμένοι στή γή, κι δπου ή πίστη τούτη κρατεί, τούς φέρνουνται μέ βαθύ σεβασμέ, καί τά θρέφουν μέ γάλα* ίσως, δπως παρατηρήθηκε (κ' ή λέξη 'δράκος' άνάμεσά μας γιά τ' άβάφτιστα μωρά, ένσαρκωμούς άκόμη κάποιου προγόνου-φιδιοϋ, είναι πολύ διδαχτική), .' Άνάμεσα στούς παράλιους Χτάϊακ τής Βόρνεο, 6 πιό συχνός μετασαρκωμός τής ψυχής είναι τό φίδι. "Οταν έτσι βρεθεί φίδι στό σπίτι, σπάνια τό σκοτώνουν ή τό διώχνουν τοϋ δίνουνε φαΐ, τό "χουν γιά πνεύμα προστατευτικό, πού "ρθε νά δει άν πηγαίνει τό σπίτι καλά, καί καθετί πού βρεθεί στό στόμα ένός τέτοιου φιδιοΟ, τό κρατούνε γιά μάγι. 5 "Ενα τοτεμικό γένος ένός άπό τά νησιά Σολομώντος (Ysabel) πιστεύει πώς τό φάντασμα ένός άρχαίου ξακουσμένου μέλους του συχνάζει σέ κάποια άκρογιαλιά σά γιγάντειο φίδι.' (Άναθυμάται κανείς τόν δφιν ήρωα Κυχρέα τής "Αττικής κι άλλους φιδοβασιλιάδες τής Ελλάδας, δπως 6 Κέκροψ κι ό Κάδμος). Σ" ένα άπό τά νησιά Τρόμπριαντ οί ντόπιοι βλέπουνε τό φίδι ένσαρκωμό τής ψυχής ένός άπό τούς προγονικούς τους άργηγούς, κι δταν φανεί κανένα στό σπίτι τους, λογιέται πώς ήρθε 6 άρχηγός νά δει τήν παλιά κατοικιά του* (μά έδώ δέν το'χουνε γιά σημάδι καλό καί τό διώχνουν).4 Στό άρχιπέλαγος Babar ρίχνουνε προσφορές τοϋ φιδιοϋ πού τριγυρίζει κάποιο σπιτικό, γιατί λογιέται πώς είναι γυναίκα πού πέθανε πάνου στή γέννα.® "Ενα τοτεμικό γένος του Άσσάμ πιστεύει πώς 6 πρόγονος πού λατρεύει παρουσιάζεται άπό καιρό σέ καιρό στούς άνθρώπους σά φίδι." Όταν, σέ μιάν ιαπωνική παράδοση, οί Επαναστάτες άνοιξαν τόν τάφο τοϋ άρχοντα πού σκοτώσανε, πετάχτηκε άπό μέσα ενα γιγαντόφιδο, πού σκότωσε τούς πιό πολλούς τους.' Στή Μαδαγασκάρη, σά λυώνει 6 νεκρός, μαζεύουν τά υγρά σ' ένα βάζο. Άπό τά σκουλήκια πού βγαίνουν έκεΐ, τό μεγαλύτερο λογιέται ένσαρκωμός τής ψυχής τοϋ πεθαμένου, θάβουν τότε τά λείψανα καί βυθίζουν τό βάζο σ' ένα άγιοπόταμο ή φέρνουν τελικά τό μεγάλο σκουλήκι στόν οικογενειακό τάφο του νεκροΟ, δπου τό θάβουν, "ίστερα άπό κάμποσους μήνες λογιέται πώς τό σκουλήκι βγαίνει άποκεΐ σάν Ενας βόας μικρός πού γοργά μεγαλώνει." Τό φίδι, Ετσι. στή Μαδαγασκάρη τιμιέται μέ δεισιδαιμονική εύλάβεια καί πολλές οικογένειες Μπετσιλέο Εχουν μικρούς περίβολους δίπλα στά σπίτια τους, δπου θρέφουνε κάμποσα Ερπετά, πού τά 'χουνε γιά συγγενείς τους. Παρατηρήθηκε πώς μιά οικογένεια Εθρεφε μέ γάλα Ενα φίδι πού έρχόνταν άπό τό δάσος καθημερνά, πώς τό "κράζε μέ τ' δνομα ένός πεθαμένου της καί τοϋ φέρνονταν σά νά'ταν ό ίδιος.' Ή ίδέα πώς οί ψυχές μετασαρκώνουνται σέ φίδια πού Ερχουνται νά ξαναδούν τίς παλιές κατοικίες τους, είναι κι αύτή στή Αφρική παραπλωμένη.'0 Οί Ζουλού πιστεύουν πώς οί ψυ77

χές μετασαρκώνουνται σέ λογίς ζωντανά, μά πώς ξανάρχουνται, τό πιό συχνά, νά δοϋνε τους δικούς τους, σά φίδια. Έτσι, σά φτάσει χανένα κοντά στά κονάκι* τους, τό χαιρετοΟνε κράζοντάς το 'πατέρα' τους, τοΟ βάζουν άγγειά μέ γάλα στό δρόμο του καί τό γυρίζουνε πίσω καλόβολα μέ τό πιό βαθύ σέβας." "Εχουνε κιόλας τρόπους ν' άναγνωρίζουνε ποιός πεθαμένος είναι μέσα στό φίδι. "Αν τό έρπετό τύχει νά'χει καμμιά λαβωματιά ή χαμένο τό μάτι του, βλέπουν στό φίδι τήν ψυχή τοΟ άνθρώπου που είχε ένα τέτοιο σημάδι* άν τό ζώο δέν ξεχωρίζει μέ τίποτα, τότε ή ψυχή τοΟ πεθαμένου φανίζεται στ' δνειρο μ'άνθρώπινη μορφή, γιά νά μηνύσει πο.ός ό μετασαρκωμένος στό φίδι.11 Οί Μασσάϊ τής άνατολικής 'Αφρικής δέ θάβουν δλους τους νεκρούς τους. Ό κοσμάκης πετιέται νά φαγωθεί άπό τις ύαινες κιδλα γιάδαύτονε τελειώνουν μ' ετοϋτο. Οί μάγοι δμως, οί άρχηγοί κ' οί πλούσιοι θάβουνται κ' οί ψυχές τους γίνουνται φίδια πού γυρίζουν στις κατοικίες τών παιδιών τους. Έτσι δέ σκοτώνουν τά ίερά τοΟτα φίδια τους, κι δταν αύτά σιμώνουν τις καλύβες τους, τούς χύνουνε γάλα νά γλείψουν.15 "Ανάμεσα στούς Νάντι τής άνατολικής 'Αφρικής, άν ένα φίδι φανεί νά τραβά γιά τό κρεβάτι γυναίκας, λογιέται πώς είναι ή ψυχή πεθαμένου προγόνου ή συγγενή, πού 'ρχεται νά σχετιστεί μέ τή γυναίκα, γιά νά γεννήσει καλά τό παιδί πού θά κάμει." Οί Σούκ τής άνατολικής καί πάλι 'Αφρικής, δταν μπαίνει φίδι στό σπίτι τους, πιστεύουν πώς ή ψυχή τοϋ πεθαμένου τους είναι πολύ θυμωμένη : ιδέα βέβαια πού μαρτυρά πώς ή ψυχή παρουσιάζεται σά φίδι. Έ τ σ ι τοϋ χύνουνε γάλα στό διάβα του καί τοϋ 6άζουνε λίγο κρέας καί καπνό νά μασήσει." Οί'Ακικούγιου πιστεύουν πώςτά φίδια είναι οί ψυχές τών πεθαμένων ( ' i n / o m a ) · έτσι καί δέν σκοτώνουνε τό φίδι πού έρχεται σπίτι τους, μά τοϋ χύνουνε μέλι καί γάλα νά γλείψει.10 "Ανάμεσα στούς ινδιάνους Μοκί (δπου ή ιδέα τοϋ ξαναγυρισμοΟ τής ψυχής στό τοτεμικό ζώο κρατιόνταν ζωντανή) οί μάγοι άφήνουν κάπου-κάπου τούς τάφους τους σά φίδια." Ή παράσταση τοϋ φιδιοΟ κυριαρχεί στήν έλληνική νεκρολατρεία. 'Αγγεία τής γεωμετρικής εποχής, πού χρησιμεύουν καί σάν ταφικά, έχουν ζωγραφισμένα ή πλαστικά τυπωμένα άπάνου τους φίδια." Ή χρήση τούτη τοϋ φιδιοΟ βγαίνει άπό τήν ιδέα πώς είναι ή μορφή πού παίρνει ό νεκρός ή ό ήρωας γιά νά π7ρουσιαστεί στούς άνθρώπους : οί παλαιοί μάλιστα τών ζοκον τον δράκοντα τοις Γ/ρωοι οννωχείωααν. Σέ λογίς παράστασες καί μνημεία βλέπουμε τό φίδι τοΟτο μέσα ή δίπλα στόν τύμβο, δπως τό βρίσκουμε ζωγραφισμένο καί στούς θαλαμόσχημους ετρουσκικού; τάφου; καί σκαλισμένο σ' ανάγλυφα καί βωμού; ταφικούς, σέ σαρκοφάγους (τών Κλαζομενών), σ'άνάγλυφα τή; ήρωολατρείας καί νεκρολατρείας." Ένώ στά άλλα ό νεκρός ή ή ψυχή του παρασταίνεται σά φίδι, στά τελευταία τοϋτα άνάγλυφα ό ήρωας ή ήρωποιημένος νεκρός παρουσιάζεται σάν άνθρωπος, μά μέ τό φίδι κοντά του. Τό φίδι τοΟτο, πού'ναι ό ένσαρκωμός τής ψυχής του, παρασταίνεται συχνά νά τό τρέ. φει ί ίδιος ; συμβολισμό; τών σπονδών τής νεκρολατρείας. Τά μνημεία τοΰτα 78

μαρτυρούν μιά περίοδο πού ή θηριομορφική παράσταση τής ψυχής παίρνει τά πίσω. Μέ τόν καιρό χάνεται δλδτελα τό νόημα, καί τό φίδι λογιέται φύλακας τοϋ τάφου. Ό ένσαρκωμός δμως τής ψυχής σέ φίδι ξεμένει στίς λαϊκές δοξασίες Γσαμε τό τέλος τοϋ άρχαίου κόσμου. "Οταν δ Κλεομένης σκοτώθηκε κα>. σταυρώθηκε στήν ΑΓγυπτο, ένα μεγάλο φίδι φάνηκε κουλουριασμένο γύρω άπό τό κεφάλι του στό σταυρό κι άπόδιωχνε τά δρνια άπό τό πρδσωπδ του.90 "Οταν ψυχομαχοϋσε κι 6 Πλωτίνος, ένα φίδι κουλουριάστηκε κάτου άπό τό κρεβάτι του καί χάθηκε — καί μονομιάς ξεψύχησε ό φιλόσοφος — σέ μιά τρύπα τοΟ τοίχου." Στούς έτρουσκικούς τάφους είδαμε νά φωλιάζει τόψυχόφιδο" κ ' ή παράσταση κατεβαίνει στήν 'Ιταλία άπό τό Γδιο στρώμα zoj προϊνδοευρωπαΐκοΟ πολιτισμού, άπ' δπου κ' ή παράσταση τού ψυχδφιδου τών Ελλήνων. Ό Αινείας, βλέποντας ένα γιγαντδφιδο νά βγαίνει άπό τόν τάφο τού πατέρα του καί νά δοκιμάζει τίς προσφορές, δέν ξέρει άν είναι τό προστατευτικό πνεύμα (genius) τού τδπου ή κανένας παραστάτης τού πατέρα του στόν άλλο κδσμο." Πνεύμα τοϋ ταφικοϋ τδπου καί παραστάτης τοϋ νεκροϋ, είναι ύστερδτεροι συμβολισμοί τού φιδιοϋ, πού ένσαρκώνει τήν ψυχή του : 'Ανάμεσα στούς Ρωμαίους τό κανονικό σύμβολο τοϋ δαίμονα-φύλακα (Genius) κάθε άνθρώπου (πού είδαμε νά'ναι ή ζωτική του ψυχή) είναι τό φίδι." Στό φίδι, τέλος, τής σπιτικής φιδολατρείας συγκλίνουν πολλές σημασίες τοϋ φιδιού, μά ή γενική στάση τών ανθρώπων άπέναντι στό φίδι πού λογιέται ένσαρκωμός τής ψυχής καί τό άρχαιδτερο θάψιμο τοΟ νεκροΟ μέσα στό σπίτι του, δέν άφήνουν άμφιβολία πώς τό φίδι τής σπιτικής φιδολατρείας ξεκινά άπό τό φίδι πού σαρκώνει τήν ψυχή τοϋ πεθαμένου. §3ΐ ΞΑΝΑΣΑΡΚΩΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΤΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ Σ'ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΖΩΑ Η ΨΥΧΗ-ΠΟΥΛΙ ήδη γόο ποτ'έγώ

γενόμην οίωνό; τε

Εμπεδοκλής, Ά π . 117 ΑΕΡΙΝΗ ΟΓΣΙΑ ΤΗΣ ΤΓΧΗΣ, ΤΟ ΓΟΡΓΟ ΠΗΓΑΙΝΕ - ΕΛΑ ΤΗΣ, ΤΟ ΒΓΛΛ-

σιμδ της ζωντανής άπό τό πεθαμένο κορμί, τά πετάγματά της μέσα άπό τά μάκρη κ' ή Επικοινωνία της μέ τούς θεούς, είναι άρκετά γιά νά σχετίσουν τή Ζωτική Ψυχή μέ τά πουλιά, πού πετοΟν καί πηγαινόρχουνται κι αύτά, πού βγαίνουν ζωντανά άπό τ' άψυχο αύγδ, κ' έπικοινωνοϋνε μέ τόν κδσμο τών θεών, πού συχνά παρουσιάζουνται μέ μορφή πουλιώνε κ' Εκείνοι. Οικουμενική, Ετσι είναι ή δοξασία πώς οί ψυχές μετασαρκώνουνται σέ πουλιά ή παρουσιάζουνται μέ μορφή πουλιώνε. 79

Οί ψυχές τών σκοτωμένων στόν πόλεμο, άνάμεσα στους Άράντα, κυνηγούν τους φονιάδες μέ τήν μορφή ένός πουλιοΟ τής περιοχής τους.1 Οί ψυχές τών γυναικών άνάμεσα στούς Έουαλάγι, άλλη αυστραλιανή φυλή, σαρκώνουνται σέ κάτι ντόπια πουλιά, που ζούνε μέ μέλι. 1 Στά νησιά Μάρραιϋ οί ψυχές σαρκώνουνται στά τοτεμικά ζώα τους, μά τών γυναικών σέ πετούμενα, σέ νυχτερίδες και πουλιά, πού δέν έχουν τοτεμικό χαραχτήρα.' Σέ νησιά τής Μελανησίας δ έτοιμοθάνατος λέει στή φαμίλια του σέ τί πουλί ή πεταλούδα θά περάσει.4 Στά νησιά Μάρσαλ, οί ψυχές σαρκώνουνται σέ λογίς ζωντανά, μά μερικές καί σέ πουλιά τους.4 Σέ λογίς τόπους τής Μαλαισίας, τήν ψυχή τήν κράζουνε πίσω δπως κράζουν τίς δρνιθες καί, κάποτε, τήν καλοπιάνουνε μέ ρύζι." "Οταν πεθαίνει λεχώνα σ'όρισμένα νησιά τών άνατολικών "Ινδιών, φυλάγουνται μή βγει άπό τόν τάφο σάν πουλί, κι άνάμεσα στ' άλλα τής βάζουν αύγά κάτου άπό τό πηγούνι καί τις μασκάλες της, γιά νά μείνει καί νά τά κλωσσάει.' Οί Ντάϊακ έχουν τά πουλιά γιά προγόνους τους πού γυρίζουν νά δοϋν τή φυλή τους. "Ετσι τό κάθε σπίτι έχει όρισμένα πουλιά γιά καλοσήμαδα, κι άκολουθά τά σημάδια τους, άλλα πάλι γιά κακοσήμαδα, πού μηνούνε κηδεία.® Τό παράδειγμα τοΟτο Ισως νά λέει καί πολλά γιά τή σχέση τής ψυχής-πουλιού καί τής οίωνοσκοπίας. Σ ' ένα άπό τά νησιά Σοσάίτυ οί ψυχές τών σκοτωμένων στόν πόλεμο μεταγυρίζουν σέ θαλασσοπούλια.· Οί Μπανυάνγκ τοΟ βόρειου Καμερούν δέν σκοτώνουν τά πουλιά, θαρρώντας τα πώς είναι οί πεθαμένεοι.10 Οί ψυχές τών βασιλιάδων τών Σιλλούκτοΰ Λευκού Νείλου παρουσιάζουνται, άλλων σάν έντομα κι άλλων σάν κάποια άσπρα πουλιά τους.11 Κάτι μικρά πουλιά πού πετοΟν κοπαδιαστά κι άφήνουν θλιβερές φωνές, είναι γιά τούς Ά μ πιπόνε τής 'Αμερικής ψυχές πεθαμένων. 1 ' c Η μοίρα κάθε Μπορόρο τής κεντρικής Βραζιλίας, είναι νά γίνει, μετά θάνατο, ένα κόκκινο πουλί τοΟ τόπου· καί μέ τήν Ιδια μορφή βγαίνει ή ψυχή καί στόν ύπνο." Γιά τούς βραζιλιανούς Ίζάνα οί ψυχές τών άνδρείων μετασαρκώνουνται σέ κάποια μεγαλόπρεπα πουλιά πού ζοΟν άπό γλυκύτατους καρπούς, ένώ οί ψυχές τών δειλών μετασαρκώνουνται σ'έρπετά, καθώς τούς άξίζει.14 Οί ψυχές τών εύγενών γιά τούς Τλασκαλάν τοΟ ΜεξικοΟ μετασαρκώνουνται σέ πανώρια πουλιά μέ γλυκύτατο λάλημα, ένώ οί ψυχές τοΟ μικρού λαοΰ περνοΟν σέ πρόστυχα ζουζούνια." Οί ΙΙοουχάταν τής δυτικής 'Αμερικής δέν πειράζανε κάποια μικρά τους πουλιά, πιστεύοντας πώς μέσα τουςεϊταν οί ψυχές τών άρχηγών τους." "Γστερα άπό τό θάψιμο τών λειψάνων στή γιορτή τών νεκρών, ή ψυχή γιά τούς Χούρον τής δυτικής 'Αμερικής μεταγυρίζει σέ σουσουράδα. " Άνάμεσα στούς Ίροκέζους άφήνανε λεύτερο τό βράδυ τής κηδείας ένα πουλί, νά μεταφέρει τήν ψυχή τοΟ πεθαμένου." Άνάμεσα στούς Ποπαϋάν δύσκολα θά μποροΟσε νά σκοτώσει σουσουράδες κανείς, γιατί μέσα τους είταν οί ψυχές πεθαμένων." Γιά τούς Μπέλλα-Κούλα τής Βρεττανικής Κολομβίας ή ψυχή κατοικά παραμέσα άπό τό σβέρκο καί μοιάζει μέ πουλί κλεισμένο στ'αύγό του.·0 Μορφή πουλιού παίρνει ή ψυχή καί γιά τούς Βαβυλώνιους καί τούς Άσ6ο

συρίους." Γιά τους παλιούς Άράβους ή ψυχή τοΰ άνθρωπου, πού πεθάνει, φτερουγίζει σάν πουλί χαί μάλιστα σάν κουκουβάγια." Ή ταλμουδική έκφραση 'pôr naphscho', θά πει 'Πουλί τής Ψυχής' καί μαρτυρά τή δοξασία τής ψυχής-πουλιοΰ στούς 'Ιουδαίους· άλλά καί στους Ψαλμούς ή ψυχή δμοιώνεται μέ πουλί, 'zippor', δπου οί Ο' μεταφράζουν ' στρουάίον'Ή μιά άπό τίς ψυχές τών Αιγυπτίων ('ftrt') παρασταίνεται σάν πουλί μ° άνθρώπινο κεφάλι καί χέρια." Σάν ψυχές σέ μορφή πουλιοΰ ξηγιοΰνται κ'οί Σειρήνες, πουλιά μέ γυναικείο κεφάλι καί χέρια· κ' ή στέκουν στά μνήματα ή, σά δαίμονες πιά τοΰ θανάτου, παρασταίνουνται στίς άγγειογραφίες νά κρατοΰν τήν ψυχή τοΰ νεκροΟ καί νά τήν φέρνουν στόν "Αδη." Γιά τήν ψυχή συναντιοΟνται στόν "Ομηρο τά 'πχαμένη', 'ίπχη', 'χεχριγυΐα' (σά νυχτερίδα)", κ ' ή φωνή τών σκιών στόν "Αδη είναι χλαγγή νεχΰων, οίωνών ώς " , που δείχνουν Ινα συμφυρμό τής ζωτικής Ψυχής-ΠουλιοΟ μέ τήν ψυχή τοΟ Πεθαμένου. Ή ψυχή τοΟ Άριστέα τοΟ Προκοννήσιου έβγαινε άπό τό στόμα του σάν κοράκι." Πολλοί είδανε τήν ψυχή τοΟ Περεγρίνου, που κάηκε, νά βγαίνει άπό τή φωτιά σάν πουλί, που τ' άμόλησε μέ τά λόγια του δ Λουκιανός " , δχι, ώστόσο, χωρίς άντίκρυσμα στίς δοξασίες τών συγκαιρινών του.·0 Ή δοξασία περνά στήν δνειροκριτική, δπου τό τά Sel δ άνθρωπος δτι πετά, σημαίνει σίγουρα τό θάνατό του : δπως δ'&ν πέχηχαι νοοών άνθρωπος, χεθνήξεχαι· φααι γαρ τάς y/νχάς άπαλλαγείαας χών οωμάχων είς τδν ουρανόν άνιέναι χάχει χρωμένας υπερβάλλοντα χαί, ώς είπεΐν, πχηνών όμοιας.*' Γιά τις άρμενικές δοξασίες οί ψυχές τών πεθαμένων φτερουγίζουνε σάν πουλιά (άσπρα, άνδ πεθαμένος είναι άκριμάτιστος, καί μαΰρα άπαλλιώς) καί καθίζουνε στίς σκεπές καί στά δέντρα* τών παιδιών οί ψυχές μποροΰνενά κάθουνται καί στό Τδιο τό δέντρο τοΰ Παραδείσου." Οί ισλαμικοί πλεθυσμοί κληρονομούν τήν δοξασία τών άρχαίων 'Αράβων γιά τήν ψυχή-πουλί, κ' οί ψυχές τών πιστών καί δικαίων τους περνούν σέ πράσινα πουλιά, ένώ τών άπιστων κι άμαρτωλώνε σέ μαύρα." Έτσι σκαλίζουν λακούβες στους τάφους γιά νά μαζεύεται νερό καί νά πίνουν οί ψυχές τών πεθαμένων.· 4 Ή δοξασία τής ψυχής πουλιοΰ συχνοκρατιέται καί στή λαογραφική χλωρίδα τού εύρωπαϊκοΰ κόσμου. Σέ μέρη τής άνατολικής 'Αγγλίας, οί παλαιοί ψαράδες πιστεύανε πώς οί πεθαμένοι γυρίζαν σέ γλάρους." Γιά τούς σκανδαναυικούς πληθυσμούς οί ψυχές έκεινών πού πεθαίνουνε περνούνε σέ κορμιά πουλιώνε." Γιά τούς άρχαίους καί νεότερους Γερμανούς ή ψυχή είναι Ινα πουλί που φεύγει άπό τό στόμα.·' Μιά λαϊκή πίστη στή Βοημία εΤταν πώς ή Ψυχή έβγαινε άπό τό στόμα σάν άσπρο πουλί ··, κι ώσπου τό λείψανο νά καεί, φτερούγιζε στά δέντρα τριγύρω." Σ ' Ινα μέρος τής Πολωνίας τό κάθε πρόσωπο ένός άρχοντικοΰ γένους μεταμορφωνόνταν σ'άετό σάν ξεψυχούσε.40 Άνάμεσα στούς Λιθουανούς καί τούς Φινλανδούς, δ Γαλαξίας (δ 'Δρόμος τών Ψυχών') λεγόνταν 'Δρόμος τών Πουλιώνε'.41 Στις σλαβικές, τέλος, δοξασίες, οί ψυχές τών πεθαμένων είναι πουλιά, πού τριγυρίζουν γοργοφτερουγώντας.4· 6ι

§26 ΞΑΝΑΣΑΡΚΩΜΟΣ Τ Η Σ ΖΩΤΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ Σ ' Ο Ρ Ι Σ Μ Ε Ν Α ΖΩΑ Η ΨΥΧΗ - ΕΝΤΟΜΟ £ρχεται μιά μυίγα παρδαΐούΐα και πετάει γύρω στό ποτήρι. Αύτη λενε πώς είναι ή ψνχή τοϋ πεόαμένου Δοξασία ΑΙτωλίας

Σ

ΓΧΝΗ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΣΤΗ ΙΙΰΣ Η ΨΓΧΗ ΜΕ'ΓΑΣΑΡΚϋΝΕΤΑΙ ΚΑΙ Σ' ΕΝΤΟΜΟ

άκόμη. Σ' Ενα άπό τά νησιά Σολομώντος (Ugi) of ψυχές μετασαρκώνουνται σέ πυγολαμπίδες.' Είδαμε πώς σ'άλλα νησιά τής Μελανησίας άποφασίζει κανείς άν θά μετασαρκωθεΓ σέ πουλί ή σέ πεταλούδα.' "Οταν δέν έχουν τό λείψανο, στά νησιά Σαμόα, άπλώνουν κατά τό μέρος πού χάθηκε 6 άνθρωπος ίνα πανί, καί τό πρώτο πλάσμα που θ' άνέβει σ' αύτό, σφήκα, άράχνη, σαύρα, τό'χουνε γιά ψυχή τοϋ πεθαμένου.· Τήν πέμπτη μέρα ύστερα άπό τό θάνατο οί Γκόντ, προ άρια φυλή τών 'Ινδιών, πηγαίνουν στό ποτάμι, κράζουν τό ΐνομα τοϋ νεκροϋ καί πιάνουν ίνα ψάρι ή Ενα Εντομο πού λογιέται ψυχή του.4 Στή Βιρμανία τήν ψυχή τή λένε 'πεταλούδα' (άρα καί τή βλέπουνε έτσι).· Οί ψυχές τών Τανάλα τής νοτιανατολικής Μαδαγασκάρης μετασαρκώνουνται σ' Εντομα καί σκορπιούς κ' Ετσι τά πλάσματα τοϋτα δέν τά πειράζουν." Οί ψυχές τών βασιλιάδων τών Σιλλούκ τοϋ Λευκοϋ Νείλου παίρνουν καί τή μορφή ένός έντόμου. "Οταν, Ετσι, κανένας τους βρεί τέτοιο Εντομο, τό φέρνει εύλαβικά στό ιερό, θαρρώντας το ψυχή τοϋ βασιλιί του.' Είδαμε πώς γιά τούς Τλασκαλάν τοϋ Μεξικοϋ οί ψυχές τών άπλών άνθρώπων περνοϋν σέ ζουζούνια." Ή ιδέα τής ψυχής-πεταλούδας άπεικάζεται σέ λογίς χρυσές παράστασες τοϋ έντόμου πού βρέθηκαν σέ μυκηναϊκούς (καί σ' Εναν τής Φαιστοϋ) τάφους. Οί μέλισσες έδώ παρασταίνουνται άλλες όλόσωμες μέ κλειστά τά φτερά, άλλες σέ χρυσάφι 'χτυπητό' μ' άνοιχτά τά φτερά, κι άλλες, μ' δμοιο δούλεμα, πάνου σέ δίσκους στρογγυλούς, πού δυό τους είναι δίσκοι ζυγαριίς ταφικοϋ τύπου." "Αν ή παράσταση δέν είναι μοναχά διακοσμητική, ή πεταλούδα δέν παρασταίνει φυσικά τήν ψυχή τοϋ νεκροϋ (δπως φαίνεται νά πιστεύουν οί μελετητές), μά τή ζωτική του ψυχή, πού ή παράστασή της συνοδεύει τόν νεκρό σάν δποκατάστατο τής χαμένης πεταλούδας ψυχής του, γιά νά τονώσει τή ζωή τοϋ λειψάνου του καί τή Νεκροψυχή του (δπως λογουχάρη κ' οί αιμάτινες προσφορές), γιά νά βοηθήσει τόν ξαναγεννημό του στή ζωή καί, ύστερα, γιά νά συμβολίζει τόν ξαναγεννημό του στή ζωή τών μακαρίων. Σ' Ενα δαχτυλίδι άπό τόν Τάφο τοϋ Βαφειοϋ, ή πεταλούδα βρίσκεται συνδυασμένη μ' ίνα διπλοπέλεκο, σχηματισμένο στόν τύπο τοϋ αιγυπτιακού συμβόλου τής άθανασίας (αηΑΑ)." Ένσαρκωμός τής ψυχής, λογιέται καί καθαυτή ή πεταλούδα σύμβολο άθανασίας." "Ετσι δέν είναι στήν τύχη πού τ'δνομα ψυχή (παράβαλε καί τό νεοελληνικό ψυχάρι) δίνεται 82

(στή νυχοπεταλούδα στήν άρχή καί, παραπέρα, γενικά) στήν πεταλούδα." Σέ παράσταση ;άττικοϋ αγγείου τοϋ 6. αίώνα, ένας ίθυφαλλικός τύπος σταλάζει σπέρμα πάνου σέ μιά πεταλούδα." Ή ψυχή παρουσιάζεται σάν πεταλούδα σ* έτρουσχικούς σκαραβαίους τοϋ 5. αίώνα." Σ'έλληνορωμαϊκά χαράγματα σέ πετράδια, ό θάνατος κ* ή Ζωή παρασταίνουνται συμβολικά μ* ένα σκελετό καί μιά πεταλούδα άπό πάνου."« Σέ μιάν έλληνορωμαϊκή σαρκοφάγο, δπου παρασταίνεται δ Προμηθέας νά φτιάνει τόν άνθρωπο άπό πηλό, ή 'Αθηνά έμψυχώνει τό σώμα, βάζοντάς του πάνου στό κεφάλι του μιά πεταλούδα. "6 'Αρχαϊκές εικόνες μελισσών μέ κεφάλι άνθρώπινο, μιάς λογής μελισσοσειρήνες, βρεθήκαν σέ κοσμήματα τής Ρόδου, Μήλου καί Κύπρου." Νά'ναι, σ'αναλογία μέ τίς Σειρήνες, ΨυχέςΙκ' έτοϋτες ; "Οτι ή ψυχή φεύγει άπό τό κορμί σά μέλισσα ή μυίγα είναι καί νεοελληνική δοξασία." Κατά τό έθιμο τής 'μακαριάς' στήν Αιτωλία βάζουν ένα ποτήρι μέ κρασί στό τραπέζι. "Κάποτε έρχεται μιά μυίγα παρδαλούλα καί πετάει γύρω στό ποτήρι. Αύτή λένε πώς είναι ή ψυχή τοϋ πεθαμένου". 17 Γιά' τήν Ιδια περιοχή " ή ψυχή παρουσιάζεται πολλές φορές σά μυίγα· αύτή ή μυίγα είναι άσπρη σά μελισσούλα"." Στήν Τσανδώ " ή ψυχή θά ίλθει νά πιεϊ νερό· μιά μυιγίτσα λογυρίζει (τήν πινάκα μέ τό νερό) καί λένε ιτώς αύτή είναι ή'ψυχή" πού έχει γυρίσει.1" Οί Σέρβοι πιστεύανε πώς ή ψυχή τοϋ μάγου βγαίνει στόν Οπνο του σάν πεταλούδα." Στήν 'Αγγλία καί στήν'Ιρλανδία οί νυχτοπεταλοϋδες λογιοϋνται ψυχές πεθαμένων." Εδώθε τό διπλό συνήθιο στό σάρωμα μετά τήν κηδεία : "Οπου θέλουνε νά διώξουν τήν ψυχή, σαρώνουνε τό σπίτι σάν πάρουν τό λείψανο- δπου θέλουν νά τήν κρατήσουνε, ή φοβούνται μή τή ρίξουν σέ μέρη άκατάλληλα, άποφεύγουν νά σαρώσουν. Οί Ούαντσάγγα τής ανατολικής 'Αφρικής καλοσκουπίζουν Οστερα άπό τήν ταφή τό σπίτι." Στή Ρώμη συναντιούνται οί evwiatwes, πού δουλειά τους είναι νά σαρώνουνε τό σπίτι ύστερα άπό τήν κηδεία." Ό νόμος τής Ίουλίδος στήν Κέω ορίζει νά μή φέρνουν τά σαρώματα στόν τάφο." "Αρα τό σπίτι σαρωνόνταν Οστερα άπό τήν έκφορά ή τήν ταφή, καί τά σαρώματα τά φέρνανε στόν τάφο. Ό νόμος ίρίζει νά μή βάζουνε καί κούπα κάτου άπό τό νεκροκρέβατο : μή υποτιΰέναι.κύλικα νπό τήν κλίνην. Τό ποτήρι τοϋτο (άδειο ή μέ νερό) τό βάζανε, σίγουρα, γιά νά πιάσουν τήν ψυχή - έντομο (παράβαλε τά νεοελληνικά) κ' Οστερα νά τό άδειάσουν, μαζί μέ τά σαρώματα, στόν τάφο. Ό νομοθέτης δμως τά μποδίζει δλα αύτά, γιά νά μείνει, δπως θά δοϋμε, στό σπίτι ή ψυχή καί νά ξαναγεννηθεί στή φαμίλια." Πάνου στίς τρείς, στίς Ιξι καί στίς σαράντα άπό τήν ταφή, γινόνταν άνάμεσα στούς παλιούς ΙΙρώσσους συμπόσιο, δπου καλιόνταν κ' ή ψυχή κ' έρχόνταν μαζί μ' άλλες ψυχές, για νά φάει. Στό τέλος δ ίερέας σάρωνε τό σπίτι καί πετοϋσε έξω τίς ψυχές, λέγοντάς του : "Φάκ' ήπιατε, μακαρίτες* έξω τώρα"." Σάρωμα τοϋ σπιτιοϋ Οστερα άπό τό θάνατο συναντιέται σέ πολλές μεριές τής Γερμανίας " , στή Βοσνία καί στή Βουλγαρία." 'Αντίθετα, δπου δέ θέλουν νά διώξουν τήν ψυχή, δέ σαρώνουν γιά ένα χρό83

νο τό σπίτι που χτύπησε ό θάνατος (μέ τήν έξήγηση πώς ή σκόνη βλάφτει τήν ψυχή τή ντελικάτη)." Στό Τονγκίνο άποφεύγουν νά σαρώσουν τις μέρες πού οί ψυχές ξαναγυρίζουν, μέ τόν καινούριο χρόνο, στό σπίτι.·0 Στήν 'Ιεράπετρα τής Κρήτης, δσο είναι στό σπίτι 6 νεκρός, οί νοικοκυρές δέ σαρώνουνε, μέ τήν έξήγηση πώς έρχουνται οί πεθαμένοι νά δοϋν τούς δικούς καί, βλέποντας νά σαρώνουνε, θαρροϋν πώς δέν τούς θέλουν." Στή Νάξο άφήνουν τό σπίτι τρεϊς μέρες άσάρωτο, άπό φόβο μή πετάξουν τήν ψυχή στά σκουπίδια.·* Στήν Κάλυμνο συναντιέται, μέ τήν ίδια έξήγηση, ή ίδια συνήθεια.·· 'Ανάλογα συνήθια συναντιοϋνται σέ μεριές τής Γαλλίας.94 ΜΕΤΑΣΑΡΚΩΜΟΣ

ΣΕ

ΦΥΤΑ

§33 ΦΥΤΙΚΟΙ ΞΑΝΑΣΑΡΚΩΜΟΙ Τ Η Σ δάφναι δ' ίνι δένδρεοιν

ΨΥΧΗΣ

ήυχόμοιοιν

'Εμπεδοκλής, Ά π . 127

Ε

ΙΝΑΙ ΠΑΛΙ ΦΟΡΕΣ Π01' Η ΨΓΧΗ ΔΙΑΒΑΙΝΕΙ ΣΕ ΔΕΝΤΡΟ. 0Π2Σ ΚΑΙ ΣΤΟΓΣ.

ζωικούς μετασαρκωμούς, συχνά κ' έδώ μπερδεύεται ή ψυχή μέ τόν ίδιο τόν πεθαμένο. Οί αυστραλιανοί Χταϊέρι βλέπουν τούς προγόνους τους μεταμορφωμένους σ' όρισμένα δέντρα.1 Οί Ντάϊακ τής Βόρνεο πιστεύουν πώς ή ψυχή μπορεί νά κατοικήσει στόν κορμό τών δέντρων.9 Οί Σαντάλ τής Βεγγάλης ξέρουν πώς οί καλοί μετασαρκώνουνται σέ δέντρα καρποφόρα (ένώ οί κακοί κ' οί στέρφες τρώγουνται άπό σκουλήκια καί φίδια).· Στό ίνδικό σύστημα τών μετασαρκωμών, οί ψυχές μετασαρκώνουνται σέ λογίς φυτά, άνάλογα μέ τά κρίματά τους.4 Ό 'Εμπεδοκλής πιστεύει πώς, άνάμεσα στούς άλλους του μετασαρκωμούς, γίνηκε κάποτε καί θάμνος. Ό ίδιος έχει τήν ίδέα πώς ό καλλίτερος σέ ζώο μετασαρκωμός τής ψυχής, είναι σέ λιοντάρι, κι 6 καλλίτερος σέ φυτό, είναι σέ δάφνη.' Τήν ίδέα τούτη, πώς ή ψυχή μετασαρκώνεται σέ φυτό, τήν ξέρουν οί "Ελληνες περισσότερο στή λαϊκή φυτομυθολογία τους, δπου μεγάλο πλήθος δέντρα καί λουλούδια δημιουργήθηκαν άπό τή μεταμόρφωση άτυχων ήρώων κ' ήρωΐδων.0 "Οταν 6 Αινείας κ' οί σύντροφοί του φτάνουνε στή Θράκη καί βγάζουνε κάτι θάμνους ν' άνάψουν φωτιά, μέ φρίκη τους βλέπουνε τά θάμνα ν' άναβλύζουνε αίμα : είταν 6 τάφος τοΟ Πολύδωρου, τοΟ γιοΟ τοΟ Πριάμου, καί μέσ' άπό τά θάμνα τούς μιλοΟσε ή ψυχή του.' 'Αγαπημένο θέμα τών λαϊκών τραγουδιών τής Εύρώπης, είναι ή ίστορία τών δυό άτυχων έραστών, δπως 6 Τριστάνος καί ή Ίζόλδη, πού πάνου στούς τάφους τους φυτρώνουν δυό δέντρα πού 84

μπλέκουν τά κλαδιά, δντας οί δυό έραστές που ένώνουνται ο' Ινα παντοτινό άγκάλιασμά τους.· Τό θέμα ξανασυναντιέται σχή βόρεια 'Αφρική, στήν κεντρική καί ανατολική 'Ασία ·, κ* είναι καί τών δικών μας τραγουδιών, δπου συχνά στους τάφους τών έραστών φυτρώνουν τό κυπαρίσσι κ' ή καλαμιά ή λεμονιά, καί σκύβουν καί φιλοϋν τό'να τ* άλλο. Λογίς πάλι δέντρα ίερά πιστεύεται πώς πρωτοφύτρωσαν σέ τάφους προσώπων ιερών ή προσώπων πού ή λαϊκή φαντασία τούς έδωκε δύστυχο τέλος.1" Είναι, πάλι, συχνές κ' οί φορές πού τό δέντρο τοϋ τάφου, σάν ένσαρκωμός τοϋ νεκροϋ, ξεμένει νά σημαδεύει τόν χαραχτήρα χου ή τήν παραπέρα χου τύχη. Σ' δποιου τόν τάφο φυτρώσει δεντρί, οί Κιργίσιοι τόν έχουνε γι' άγιο.11 Τ' άγκάθια πάνου στόν τάφο μηνοϋν, γιά τούς χωρικούς τής Ριβιέρας, πώς ό πεθαμένος είναι στήν κόλαση' άλλα φυτά πώς πέρασε στόν Παράδεισο' άλλα πώς είναι στίς δοκιμασίες τοϋ Καθαρτηρίου." Όμόλογες δοξασίες καί θρύλοι τρέχουν σ' όλόκληρη τήν Ευρώπη." Ή ίδέα πώς τό δέντρο τοϋ τάφου είναι μιά μεταμόρφωση τοϋ νεκροϋ, οδηγά στή συνήθεια νά φυτευουνε δέντρα στούς τάφους, γιά νά δώσουν Ινα καινούριο κορμί στήν ψυχή τοϋ νεκροϋ τους."Άπό τό δέντρο τοϋτο, δπως κι άπό τ' αύτοφύτρωτα, άπεικάζεται κ' ή τύχη τοϋ πεθαμένου. Ά ν ή χλόη, πού φυτεύεται πάνου στόν τάφο, μεγαλώσει καλά, ό πεθαμένος είναι, γιά τούς άβυσσηνούς Γκάλλα, ευτυχισμένος." Ά ν τό κυπαρίσσι πού φυτεύεται στόν τάφο άνάμεσα στούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς καλοριζώαει καί πάρει τ' άψήλου, ή ψυχή τοϋ πεθαμένου δικαιώθηκε στόν άλλο κόσμο.1" Όμοριζη είναι κι ή συνήθεια νά θάβουν τόν πεθαμένο κάτου άπό δέντρο. Τά κόκκαλα τοϋ Σαούλ καί τών γιών του θάβουνται ν no τήν δρνν ίν Ίαβις " κ' ή Δεβώρα κάτου άπό τήν Βάλανον τοϋ Πένθους." Ή συνήθεια νά φυτεύουνται δέντρα πάνω στούς τάφους άνακλαδίζεται καί μέσα άπό τό στρώμα τής ελλαδικής δεντρολατρείας. Μιά έλιά, τό δέντρο τοϋ Φεγγαριοϋ, είναι φυτεμένη πάνου στό 'μνήμα' τής Ί'περόχης καί Λαοδίκης στό ίερό τής Άρτεμης στή Δήλο." 'Ελιές σκέπουν τό μνήμα τοϋ Αίακοϋ στήν Αίγινα™ καί τής 'Ινώς στά Μέγαρα " · πάνου στόν τάφο τοϋ Μενοικέα φύτρωσε μιά ροδιά " · οί Αργοναύτες θάβουν τόν Κάνθο κάτου άπό μιά δρύ"· οί νύμφες φυτεύουν πλατάνια πάνου στόν τάφο τοϋ Πρωτεσίλαου πάνου στόν τάφο τοϋ "Ιλου φυτεύτηκε ή βαλανιδιά " · οί Νύμφες φυτεύουν έλιές πάνου στόν τάφο τοϋ Ήετίωνα*"· πάνου στόν τάφο τοϋ Διομήδη φυτρώνουν τά πρώτα πλατάνια στήν Ιταλία." Τό φύτεμα δέντρων στούς τάφους κρατιέται σ' όλόκληρη τήν άρχαιότητα καί ξακολουθεϊ, δπως καί σ' άλλες χώρες, στή νεότερη 'Ελλάδα καί στή'Μικρασία. Σ' άρχαϊες παράστασες τό δέντρο τής δεντρολατρείας έχει Ινα φίδι πού τό φυλάει.'" Τό φίδι καί τό δέντρο είναι ομόλογα στοιχεία, σά σύμβολα τοϋ άνανεωμοϋ τής ζωής· κ' ή πίστη τοϋ μετασαρκωμοϋ τής ψυχής σέ φίδι συνδυάζεται, κι άπό άλλη έτσι γραμμή, μέ τήν πίστη τοϋ μετασαρκωμοϋ της σέ δέντρο. «5

ΜΕΤΑ

01 ΣΑΡΚΩΜΟΙ

ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ ΤΗΣ ΖΩΤΙΚΗΣ

ΨΥΧΗΣ

τ ους μέντοι δδόντας ονχ έχοντας φύσεως ή πυρί ή χρόνω γονν μαχρώ χαταναλίσχεσάαι, χατελίμπανον (οί παλαιοί) ίπ' αυτής τής πύρας ώς τά λοιπόν άχρηστους, προς τόν τής παλλιγγενεσίας λόγο ν άποβλίποντες· σφόδρα γάρ xal αυτοί τόν περί αυτής παρεδέχοντο λόγον διά τό ανόις ώς ίδόχει παλιγγενησόμενον άν&ρωπον μή χρήζειν ?πί τής μητριόας γαστρός δδόντοιν Ίο>. Λυδός, π. Μηι·ων

JO.

§ 34 Ο ΞΑΝΑΓΕΝΝΗΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΘΑΜΕΝΟΥ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

Ε

ΙΑΑΜΕ IIUS Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΛΕΝ Κ1ΝΑΙ, Π Α ΤΗΝ ΙΙΡΰΤΟΓΟΝΗ

νοοτροπία, μιά άρχή κ* ένα τέρμα, μά ξεκινήματα καί τά δυό, που οδηγούν ασταμάτητα τό'να στό άλλο. Γυρίζοντας στούς τοτεμικούς προγόνους ή σέ λογίς ζωντανά ή φυτά, ξαναγεννιέται ύστερα στόν τόπο του κανείς, στή φυλή, στή γενιά του. Ή πίστη του ξαναγεννημοϋ συναντήθηκε άνάμεσα στις πιό ναθυστερημένες τοτεμικές φυλές τής κεντρικής καί βόρειας Αύστραλίας 1 καί φαίνεται πώς άλλοτινά άπλωνόνταν σ' ολόκληρη τήν Αυστραλία.3 Οί άντρες κ' οί γυναίκες τών φυλών αύτών δέν είναι παρά ξανασζρκωμένες οί ψυχές τών προγόνων τους, πού ξανάρθανε στή ζωή καί πού τούς μέλλεται, δταν πεθάνουν, νά ξανάρθουν. Οί ψυχές αυτές μαζεύουνται σ' όρισμένες μεριές κι άποκεϊ ξαναμπαίνουν στις γυναίκες καί γεννιούνται. ("Οσες, έτσι, γυναίκες θέλουν παιδιά, δέν έχουν παρά νά συχνάζουν σ' αύτές τις μεριές· δσες, πάλι, δέ θέλουνε, άλαργεύουν ή παρασταίνουν τις γριές οάν τις περνούνε).' Σέ κάθε τέτοια μεριά μαζεύουνται άποκλειστικά οί ψυχές τού ίδιου τοτεμικού γένους.4 Τις μεριές αύτες μπορούμε νά τις λέμε 'τοτεμικά κέντρα'· γιατί, καθώς συνδέουνται στήν παράδοση μ' ορισμένα περιστατικά ή ιερουργίες τών τοτεμικών προγόνιον, βλέπουμε τις μεριές αύτές τοτεμικά κέντρα πού σχετίζουνται μέ τήν παλαιότερη λειτουργία τοϋ τοτεμικοΟ γένους. 'Επειδή πάλι τό τοτεμικό κέντρο είναι ό τόπος δπου πολλαπλασιάζεται τό τοτεμικό είδος, ή συγκέντρωση έδώ τών ψυχών φαίνεται παραπλασμός τής άρχικής ιδέας, πώς ή ψυχή ξαναγυρίζει στό τοτεμικό της είδος. Γιά μιάν άπό τις φυλές αύτές, τούς Ούραμπούννα, τις ψυχές τις άφησαν έκεί οί πρώτοι-πρώτοι προγόνοι τους, μισο ζώα ή -φυτά καί μισο-άνθρωποι, μ'όρισμένες ιερουργίες'· (μιά ξεχωριστή, πάλι, δοξασία τής φυλής αύτής είναι πώς ή ψυχή ξαναγεννιέται στήν ίδια φυλή, άλλά86

ζοντας δμως φύλο, φρατρ ία καί γένος).· Γιά μιαν άλλη φυλή, ιούς Ούαραμούνγκα, 6 μυθικός πρόγονος, ένα γιγαντόφιδο πού βγήκε άπό χή γή καί προχωρώντας μόρφωνε τούς χόπους τής περιοχής, άφησε έδώ κ' έκεί μπουλούκια τίς ψυχές, μ' όρισμένες ιερουργίες.' Γιά τούς Άράντα καί τίς γειτονικές τους φυλές, τά πνεύματα πού ξανασαρκώνουνται είναι τά ίδια τά πνεύματα τών τοτεμικών τους προγόνων.· Καθώς, δμως, τδ κατάπιασμα τοϋ παιδιού γίνεται, κατά τίς πρωτόγονες ιδέες, τή στιγμή πού ή γυναίκα τό π ρ ω τ α κ ο ύ ε ι στά σπλάχνα της, πιστεύεται πώς τό κατάπιασε έκεΐ πού τό πρωτάκουσε κιόλας. Έτσι άνάμεσα στίς φυλές αύτες δ καθένας έχει γιά τοτέμ τό ζωικό ή φυτικό είδος τοϋ τοτεμικοϋ κέντρου, δπου ή μάνα του φαντάζεται πώς τόν έχει καταπιάσει.* Ή πράξη τούτη κατεβαίνει άπό τούς καιρούς πού τό κάθε τοτεμικό γένος έχει τή δική του αποκλειστική περιοχή κ' οί γυναίκες γονιμεύουνται άπό τό κέντρο τοϋ δικοϋ τους μονάχα γένους. Ό ξαναγεννημός άνάμεσα στίς φυλές αύτές έχει καί τά έμβλήματά του (churinga). Είναι κάτι μακρόστενα καί πλακουτσά κομμάτια άπό ξύλο ή πέτρα (άπό λίγες ίντσες ίσαμε πέντε πόδια στό μάκρος, στορισμένα μέ λογίς σχέδια πού σχετίζουνται μέ τά τοτεμικά τους είδη.10 Οί πρόγονοι, πού ζούσαν στούς άλαργινούς δνειρικούς καιρούς (alcheringa), πλάσματα άνάκατα στή μορφή άνθρώπου καί ζώου ή φυτοϋ,τριγυρίζανε, μπουλούκια άπό μέλη τοϋ Ιδιου γένους, κρατώντας τά ιερά τοϋτα πράματα, καθείς τό δικό του. Στά μέρη άπ* δπου κατάγουνταν καί σταθήκανε ή δπου, στά περιπλανήματά τους, σταθήκανε γιά κάμποσο καιρό, φτιάσανε τις τοπομεριές, πού οί ντόπιοι τίς λένε ohnanikilla καί πού δέν είναι παρά τά τοπικά τοτεμικά κέντρα. Καμπόσοι άπό τούς όνειρικούς προγόνους κατεβήκανε, στά μέρη τοϋτα, μέσα στή γή, παίρνοντας τ' άγιοπράματα μαζί τους. Τά κορμιά τους πεθάνανε, μά οί ψυχές τους άπομείνανε στά churinga τους, κ' ένας βράχος ή δέντρο σηκώθηκε έκεί γιά νά δείχνει τόν τόπο. Έτσι δλάκερη ή χώρα άπόμεινε γιομάτη άπό τοτεμικά κέντρα μ' Ινα πλήθος, τό καθένα, άπό τά έμβλήματα αύτά, καί στό κάθε έμβλημα τήν ψυχή ένός προγόνου." Είναι τά κέντρα άπ' δπου ci ψυχές (μικρές σά σπειριά "), άπαρατοϋνε τά σύνεργα αύτά καί μπαίνουν στά κορμιά τών γυναικώνε. Έτσι, δταν γεννιέται παιδί, ή μάνα λέει τοϋ άντρα της τή μεριά πού φαντάζεται πώς τό κατάπιασε, κ' έκεϊνος έρχεται μ' ένα-δυό γεροντότερους συγγενείς καί ψάχνει νά βρεί τό έμβλημα τοϋ ξαναγεννημένου. Συχνά τό βρίσκουν (πού θά πεί πώς τό'φερε κάποιος τους), αλλιώς τό κόβουν άπό τό κοντινότερο δέντρο.1· Τό δέντρο ή ή πέτρα δπου καταπιάστηκε τό παιδί κι δπου βρέθηκε τό έμβλημά του, είναι πιά ιερά γιά τό πρόσωπο, καί κάθε ζώο ή πουλί πού σιμώνει ή πετά άποκεί, είναι τό Ιδιο ίερό καί δέν τό πειράζει.14 Έτσι δ καθένας πού'ρχεται στόν κόσμο, άντρας ή γυναίκα, είναι ένας ξαναγεννημένος πρόγονος ή προγόνισα κ' έχει, μέσα άπό τούς άέναους ξαναγεννημούς, τήν ταυτότητά του. Οί προγονικές αύτές ταυτότητες βρίσκουνται μέσα σ' άπαραβίαστους κρυψώνες τοϋ τοτεμικοϋ κέντρου." Οί γυναίκες καί τά άμύητα μέλη τής φυλής δέν μποροϋν νά τις δοϋν, άλλιώς θανατώνουνται ή τυφλώνουνται μ' ένα ξύλο αναμένο." Στά μέλη τής φυλής ξαναφανερώνουνται μονάχα δστερα «7

άπό τή Μύηση (— § 2η), καί μοναχά άν ό μυημένος λογιέται άξιος γιά τό φανέρωμα ένός τέτοιου μυστηρίου." Δείχνοντας του τά Εερά τοϋτα πράματα, του ξηγούν τά σημάδια τους καί τοϋ τραγουδούν τίς παράδοσες γιά τούς παλιούς του^ κατόχους." Μαζί μέ τό φανέρωμα, λένε, κάποτε, τοϋ μυημένου καί τ' δνομα τοϋ προγόνου πού πιστεύουν πώς ένσαρκώνει." Τήν πίστη τούτη στόν ξαναγεννημό τών Ψυχών τή συμμερίζουνται, είπαμε, δλες οί φυλές τής κεντρικές Αύστραλίας. Μιά μονάχα, οί Cnanjii, άρνιέται πώς οί γυναίκες ξαναγεννιούνται, γιατί οί γυναίκες δέν έχουν ψυχή (ίδέα πού τή συμμερίζουνται μεσαιωνικοί έκπρόσωποι τής δυτικής Εκκλησίας).· 0 Οί ντόπιοι τοϋ ποταμοϋ Pennefather τής Κουϊνσλάνδης πιστεύουν κ'έτοϋτοι πώς ή ψυχή περνά άπό μιάν άτέλειωτη σειρά μετασαρκωμούς καί πώς, άνάμεσα στό θάνατο καί στή γέννηση, μένει στά μέρη πού τά συχνάζει δ Anjea, ένα δαιμονικό πού γκαστρώνει τίς γυναίκες βάζοντάς τους παιδιά άπό λάσπη στήν κοιλιά τους. Τήν τοτεμική κ' έδώ ρίζα τής ιδέας τή δείχνει ή τελετή σάν κόβουν τόν δμφάλιο λώρο : Εκείνη τήν ώρα αναφέρουν έναν - έναν τούς τόπους πού συχνάζει ό Anjea καί σ'δποιου τό δνομα ό λώρος κοπεί, έκεί λογιέται πώς κατοικούσε ή ψυχή τοϋ παιδιοϋ, κ'έκεί πια τό παιδί μπορεί νά κυνηγά, σά μεγαλώσει." §35 Ο ΞΑΝΑΓΕΝΝΗΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΘΑΜΕΝΟΥ ΩΚΕΑΝΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑ ΙΕΡΕΑΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΖΗΛΑΝΛΙΑ Α1ΆΛΙΑΖΕΙ TOV ΗΑΙΛΙΟΓ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ

τών προγόνων του καί τ* δνομα, πού στ* άκουσμά του θά φταρνιστεί τό παιδί, λογιέται δικό του καί τοϋτό δίνουν.' Σέ μιάν άπό τίς Μαρκίζες, τή Νουκαχίβα, είναι σίγουροι πώς ή ψυχή τοϋ παππού ξανάρχεται στό άγγόνι· έτσι, άν ή στέρφα καθήσει πάνου άπό τό λείψανο τού παπποϋ, καταπιάνει.' "Οτι ή ψυχή τοϋ παπποϋ μετασαρκώνεται στό άγγόνι, είναι καί γιά τούς Κάϋαν τήςΒόρνεο μιά αύτονόητη αλήθεια.® Σέ μεριές τής νοτιανατολικής πλευράς τοϋ ίδιου νησιού, οί Ντάϊακ έχουν μια πιό περίπλοκη πίστη. Ή ψυχή έκεινοϋ, πού τοϋ γίνανε κανονικές οί ταφικές τελετές, περνά στή χώρα τών πνευμάτων μιά ζωή έφτά φορές μακρύτερη άπό τή ζωή του στή γή μας. "Ύστερα άπό τήν έφτάδιπλη τούτη ζωή, ή ψυχή ξαναγυρίζει σ' Ινα φύλλο ή καρπό, μέ τήν έλπίδα νά φαγωθεί άπό Ινα ανθρώπινο ή χαμηλότερο πλάσμα. Ά ν τό φύλλο ή δ καρπός φαγωθεί, ξαναγεννιέται τότες ή ψυχή στό πρώτο πλάσμα πού θά γεννηθεί άπό κείνο πού τά'χει φάει. Ά ν φαγωθεί άπό ζώο, μπορεί κ'έτοϋτο νά φαγωθεί άπό άνθρωπο, κ* ή ψυχή νά ξαναγεννηθεί καί σαν άνθρωπος πάλι. Ά ν δμως, έτσι ή άλλιώς, ή φυτική της υπόσταση δέν φαγωθεί, τελειώνει ή ζωή της.* "Οταν πεθαίνει κανείς στή Μπιλασπόρ τών'Ινδιών, τοϋ σημαδεύουν τό κορμί, καί τό παιδί πού πρωτογεννηθεί μ' Ινα τέτοιο σημάδι στήν οικογένεια, χαιρετίζεται σάν ό πεθαμένος πού ξανάρχεται στόν κόσμο.· Είδαμε πώς οί Γκόντ, πού συμμερί88

ζουνται τήν πράξη τούτη", πιάνουve τήν ψυχή του νεκροϋ α*ένα ψάρι ή έντομο άπό τό ποτάμι. Τό πλάσμα τοϋτο τό τρώνε κάποτε, νά ξαναγεννηθεί ή ψυχή στή φαμίλια.' Οί Κάρια, πρωτόγονη φυλή τών κεντρικών 'Ινδιών, πιστεύουν πώς οί ψυχές ξαναγενιοϋνται στά παιδιά, καί μέ μιά τελετή ξαναφέρνουν κ'έτοϋτοι, δπως οίΓκόντ,τήν ψυχή τοϋ νεκροϋ τους στό σπίτι." Οί Γκαρίγια πιστεύουν πώς οί πρόγονοι ξαναγυρίζουν άπό καιρό σέ καιρό στή φαμίλια." Μιά μέρα ύστερα άπότό θάνατο γίνεται, άνάμεσα στούς Κόντ, μιά τελετή στόν τάφο τοϋ νεκροϋ, πού κράζουν τήν ψυχή του νά ξαναμπεί σ' ένα νιογέννητο τής φαμίλιας.10 Οί ίδιοι γιορτάζουν τά γεννήσια πάνου στήν έβδομη μέρα : Ό ιερέας άφήνει νά πέφτουν άπό τά χέρια του σπειριά ρυζιοϋ μέσα σ' ένα ποτήρι νερό, μελετώντας σέ κάθε σπειρί καί τ' δνομα κάποιου προγόνου. Παρατηρώντας, τότες, άπό τή μιά τά κινήματα τοϋ ρυζιοϋ στό νερό κι άπό τήν άλλη τά κινήματα τοϋ παιδιοΰ μαντεύει και ποιανοϋ προγόνου ή ψυχή ξαναγεννήθηκε στό βρέφος." Οί Λοχάρ, μιά κάστα τών κεντρικών 'Ινδιών, κράζουν, άφοϋ θάψουν τό νεκρό, τήν ψυχή του στό σπίτι : Τό πρώτο σκουλήκι ή έντομο πού θά σιμώσει τό ριζάλευρο πού βάζουνε, είναι ή ψυχή καί τήν πιάνουνε, σιγουρεύοντας έτσι τόν ξαναγεννημό της σ'ένα παιδί τους." 'Ανάμεσα στούς Κόρουα, δραβιδιανή φυλή τής Μιρζαπούρ, τό δνομα πού δίνεται τοϋ παιδιοΰ είναι τό δνομα κάποιου προγόνου του, πού διαβάζεται στ'όνειρο πώς ξαναγεννήθηκε στό βρέφος." Οί Ταόνλα, μικρή προάρια κάστα τών Ούρίγια τών 'Ινδιών, πιάνουν κ' έτοϋτοι τήν ψυχή σά σκουλήκι καί τή φέρνουνε σπίτι. Πιστεύουν στόν ξαναγεννημό τοϋ νεκροϋ καί μαντεύουν ποιός πρόγονος ξαναγεννήθηκε στό παιδί, μέ τό νερό καί τό ρύζι." Ή ίδέα τοϋ ξαναγεννημοΰ είναι τόσο βαθιά ριζωμένη στήν Κίνα, πού ξέρουν καί πότε 6 νεκρός θά γυρίσει. "Οταν μηνοϋνε τοϋ ίερέα τό θάνατο κανενός, τοϋ δίνουν καταλεπτώς τήν ήλικία του, πότε τόν βρήκε ή άρώστια του καί τά τέτοια Ό ίερέας τά γράφει σ' ένα κίτρινο χαρτί, μαζί μέ τήν ήμερομηνία πού, κατά τούς λογαριασμούς του, πρέπει νά περιμένουνε πώς θά γυρίσει. Μέ τό χαρτί τοϋτο, πού συχνά καρφώνεται στόν τοίχο τοϋ σπιτιοϋ, ή φαμίλια μπορεί νάτοιμάζεται νά ξαναδεχτεί σ'ένα παιδί τήν ψυχή του." Τήν ώρα κιόλας πού φέρνουν τόν νεκρό στή μεσιανή κάμαρα, δπου καί τό προγονικό ίερό, τόν άναποδογυρίζουν. Ή πράξη είναι τό άνάλογο μέ τό άναποδογύρισμα τοϋ βρέφους μέσα στή μήτρα δταν πάει νά γεννηθεί, καί προμηνά τήν ίδια τύχη γιά τόν πεθαμένο.1" "Ετσι καί νοιάζουνται νά μή βρίσκεται στό φέρετρο καμμιάς λογής πετσί, μή λάχει ό πεθαμένος καί περάσει στό ζώο.1' Οί Αϊνού στήν 'Ιαπωνία ξετάζουν τ'αύτιά τοϋ παιδιοΰ, κι άν έχουν κανένα σημάδι πού νά δείχνει γιά τρύπημα, σίγουρα κάποιος πεθαμένος τους ξαναγεννιέται." Άνάμεσα στούς Τσούκτσητής Σιβηρίας, ή μάνα κρατάει κάποιο πράμα κρεμασμένο πάνου άπό τό νιογέννητο κι άραδιάζει τά όνόματα τών πεθαμένων συγγενών του. Τό δνομα, πού στό ξεστόμισμά του, τό πράμα τοϋτο θά κουνηθεί, είναι τό δνομα τοϋ πεθαμένου πού ξανάρχεται στόν κόσμο. Τόση είναι, κιόλας ή πίστη τους στόν ξαναγεννημό, πού τά όνόματά τους έχουν καί τήν έννοια "Εκείνοςπού Ξαναγυρίζει.'" ΟίΓκιλυάκ μχρτυροϋν κ' έτοϋτοι τήν πίστη τους στόν ξαναγεννημό, έχοντας τόν κύκλο 89

τών ονομάτων τους κλειστό καίμή παίρνοντας κανείς τους δνομα ζωντανοϋ, γιατί πιστεύεται πώς τδτες δ Ενας άπό τούς δυό θά πεθάνει.·0 "Αλλος λαός τής βορειοανατολικής 'Ασίας, οί Κορυάκ πιστεύουν πώς τό ' Υπέρτατο *0ν', Ιναςκαλόβολ.„ ΛΛΐ λίγο βαρεσούλης γεροντάκος στούς ούρανούς, στέλνει τήν ψυχή κάποιου πεθαμένου συγγενή στήν κοιλιά τής γυναίκας πού θά γεννήσει. "Εχουνε, μάλιστα, κ' έτοϋτοι τρόπους πολλούς νά μάθουν ποιός άπό τούς πεθαμένους είναι ό ξαναγεννημένος.41 Άνάμεσα στούς τατάρους Τσερεμίς, ταχταρίζουν τό μωρό δσο ν'άρχίσει τό κλάμα- ύστερα τοϋ άραδιάζουν τά όνόματα τών πεθαμένων τους, δσο πού νά διαλέξει, παύοντας τό κλάμα, τόδικό του." §36 Ο ΞΑΝΑΓΕΝΝΗΜΟΣ ΤΟΥ ΙΙΚΘΑΜΕΝΟΥ ΑΦΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΜΕΡΙΚΗ

O

TAN II ΓΓΝΑΙΚΑ ΓΕΝΝΑ. ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΓΣ ΗΛΗΗΓΣΜΟΓΣ *EOVE ΤΟ»- ΤΟΓΚΟ

τής δυτικής Αφρικής, ένας ιερέας ή μιά ιέρεια καλιοϋνται νά βρούνε τό δνομα τοϋ πεθαμένου συγγενή πού ξαναγεννήθηκε, νά τοϋ τό ξαναδώσουν.1 "Νάτος! Mfiç ήρθε έπιτέλους !": έτσι οί Γιορούμπα χαιρετούν τό νιογέννητο καί ψάχνουν γιά σημάδι πού νά δείχνει ποιός άπό τούς πεθαμένους τους έχει γυρίσει. "Ενας ίερέας τοϋ ντόπιου μαντικού θεοϋ ξεδιαλύνει, τέλος, τό μυστήριο καί τό παιδί παίρνει τό όνομα τοϋ πεθαμένου.' Μερικοί νέγροι τής δυτικής Αφρικής ρίχνουνε τά λείψανα τών παιδιώνε στά σύδεντρα, γιά νά διαλέξουν ή ψυχές τήν άλλη μάνα τους άνάμεσα στίς γυναίκες πού διαβαίνουν έκείθε.® Οί νέγροι τής Χρυσής Ακτής παρηγοροϋνε τή χαροκαμένη μάνα μέ τό λόγο : " θ ά ξανάρθει !"* Ή πίστη στόν ξαναγεννημό κάνει πολλούς σκλάβους άπό τή δυτική 'Αφρική, πού δουλεύουν σέ φυτείες πέρα άπό τόν ωκεανό, ν' αύτοχτονοϋνε γιά νά ξαναγεννηθούν άνάμεσα στούς δικούς τους.6 "Οταν οί Γερμανοί πατούσανε τό Καμερούν, οί ντόπιοι σκότωναν τά παιδιά τους, νά τά γλυτώσουν άπό τά βάσανα, μέ τήν πίστη πώς θά ξαναγεννιούνταν σάν ειρήνευε δ τόπος.· Άνάμεσα στούς Κουόττο τής βόρειας Νιγηρίας, ή γυναίκα δέν μπορεί νά καταπιάσει παιδί, αν ή ψυχή ένός προγόνου δέν θελήσει νά μπεϊ στό κορμί της. "Ετσι οί γυναίκες έδώ πήγαιναν προσκύνημα σ" Ινα μέρος πού μένανε οί ψυχές, μέ τήν έλπίδα νά καταπιάσουν καμμιά τους.7 Στό Δέλτα τοϋ Νίγηρα, δείχνανε τών νιογέννητων μικροπράματα τών νεκρών τής φαμίλιας τους, κι ό πεθαμένος πού ξαναγεννήθηκε εϊταν εκείνος πού κάποιο άπό τά πράματά του πρόσεξε τό βρέφος.· Οί Σίενα, άνάμεσα στό Νίγηρα καί στήν Ακτή τοϋ Έλεφαντόδοντος, πιστεύουν πώς ή ψυχή καθενός περνά σ' Ινα ζώο τοϋ τοτεμικοϋ του είδους πού γεννιέται έκείνη τή στιγμή, κι δταν πεθαίνει Ινα ζώο τοϋ είδους αύτοϋ, ή ψυχή περνά στό κορμί κάποιου παιδιού πού γεννιέται έκείνη τήν ώρα στό γένος.· Άνάμεσα στούς Μπαργκάλα, φυλή άνθρωποφάγων τής Εσημερινής Αφρικής, είδανε μιά γυναίκα νά ξεθάβει Ινα μικρό σκελετό, τά λείψανα τοϋ πρωτογέννητού της παιδιοϋ, νά τόν αγκαλιάζει τρυφερά καί νά παρακαλιέται τοϋ νεκροϋ νά ξαναμπεί στά σπλάχνα

4°

της καί νά τής ξαναδώσει τή χαρά τής μάνας.10 Ή μάνα πού χάνει, στήνΚαλαμπάρ, παιδί καί ξαναβρίσκεται μ' άλλο στά σπλάχνα της, δέν άμφιβάλλει πώς ξανακατάπιασε τό πεθαμένο.11 Τό παιδί στήν Ούγκάντα τ'όνοματίζει ό παππούς, μέ τ' όνομα κάποιου προγόνου του, πού λογιέται πώς ματαγυρίζει μ* έτοϋτο." "Ύστερα άπό μιάν άλήτικη ζωή, οί ψυχές δρισμένων φυλών τοϋ Σουδάν ξαναγενιοϋνται μέ τήν πρώτη εύκαιρία.1' 0£ Ουανίκα τής άνατολικής 'Αφρικής έξηγοϋν τήν μοιασύνη τοϋ παιδιοϋ μέ τό γονιό, πιστεύοντας πώς ξαναγεννιέται Ινας άπό τούς προγόνους τής γραμμής του." 0£ 'Ινδιάνοι τής βόρειας 'Αμερικής θάβουν στούς δρόμους τά παιδιά, γιά νά περάσουν ο£ ψυχοϋλες στίς γυναίκες πού διαβαίνουν.14 Τό νιογέννητο άνάμεσα στούς Μαΐντού δέν πρέπει νά θάβεται μέ κατακάτου τό πρόσωπο, γιατί μπερδεύεται στό δρόμο της ή ψυχή κ' ή μάνα του θά μείνει στέρφα. Οί ΜουσκακΙ θάβουν τά παιδιά στό δρόμο πού τραβά γιά τόν ποταμό, γιά νά τά ξανακαταπιάσει ή μάνα πού συχνοπερνά άπό τό δρόμο τοϋτο. " 0£ Ντενέ ή Τινέχ πιστεύανε κι αύτοί στό μετασαρκωμό τοϋ πεθαμένου.1" "Ενας τους κλώνος, οί Χαρεσκίν, ξέρανε πώς ό πεθαμένος ξανακαταπιάνεται, κάποτε καί τήν ίδια τή στιγμή τοϋ θανάτου του, φτάνει νά βρεί ή ψυχή του γυναίκα." 'Ανάμεσα στούς Τακουλλί, τοϋ Ιδιου δέντρου, ό μάγος άπίθωνε τά χέρια του πάνου στό στήθος τοΟ έτοιμοθάνατου ή τοϋ νεκροϋ κ'Οστερα στό κεφάλι ένός συγγενή, καί τά φυσούσε. Ό συγγενής έπαιρνε, έτσι, τήν ψυχή, πού ξαναρχόνταν μέ τό πρώτο παιδί πού τοϋ γεννιόνταν." Όταν ή γκαστρωμένη άνάμεσα στούς Τλινγκίτ έβλεπε στόν Οπνο πεθαμένο συγγεν?), φανταζόνταν πώς είχε στά σπλάχνα της τήν ψυχή του." "Αν τό νιογέννητο έμοιαζε πεθαμένου συγγενή, τοϋ δίνανε, πώς είναι ό Ιδιος, τ* δνομά του- καί συχνά, πάλι, δήλωνε κανείς σέ ποιά φαμίλια θά 'θελε, γυρνώντας, νά ξαναγεννιόνταν." "Ετσι καί στίς ταφές τους, πριν άπιθώσουν τό λείψανο στή φωτιά, τό γυρίζανε τέσσαρες φορές κατά τό δρόμο τοΰ ήλιου, καί τ' άπιθώναν Οστερα μέ τό κεφάλι γυρισμένο κατά τήν άνατολή, γιά νά ξανάρθει στή ζωή, καθώς ξαναβγαίνα δ ήλιος." "Οταν πάλι πεθαίνει άκριβός συγγενής, βάζουν στή ζώνη μιάς κοπέλας τοϋ γένους του Ινα νυχάκι του καί μιά τούφα μαλλιά, κ'έκείνη δέεται vi ξαναγεννηθεί άπό τούτη." Ή ψυχή τοΰ πεθαμένου, γιά τούς Χάϊντα, συχνά ξαναγεννιέται σ' Ινα του άπόγονο κ* έτοϋτος παίρνει τ' δνομά τ ο υ . " Έ ψυχή το*: πεθαμένου, γιά τούς Κουατκιούλ, ξαναγυρνά μέτό πρώτο παιδί πού γεννιέται Οστερ' άπό τό θάνατό του." "Οταν ή γυναίκα, άνάμεσα στούς Λάπωνες, σιμώνει τή γέννα της, Ινας πρόγονος ή πεθαμένος συγγενής παρουσιάζεται στόν Οπνο της, νά τής ξηγήσει ποιός ξαναγυρίζει στό παιδί, γιά νά τοϋ δώσουνε καί τ'δνεμά του." Ή οικουμενική αύτή ίδέα τοϋ Ξαναγεννημοϋ διαμόρφωσε καί τήν ύστερότερη πίστη πολλών μαύρων φυλών, πώς ο£ Λευκοί δέν είναι άλλοι άπό τούς πεθαμένους τους πού ξαναγυρίζουν. Ή ξαφνική παρουσία Λευκών άνάμεσα σέ φυλές πού δέν ταξιδεύουν ποτέ, τό άσπρο δέρμα τους κ' ή 'δπερφυσική* δύναμή 4ΐ

τους, εϊταν άρκετά γιά νά μορφώσουν, πάνου στήν ίδέα τοΟ Ξαναγεννημοϋ, τό άξίωμα: "Μαϋρος πεθαίνεις, Λευκός ξαναγεννιέσαι"."'

§37 Ο ΞΑΝΑΓΕΝΝΗΜΟΣ ΤΟΥ ΠΕΘΑΜΕΝΟΥ Η ΙΔΕΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ

Ε

ΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΤΗΣ ΦΓΧΗΣ ΟΤΙ ΤΗΝ

πίστη στόν Ξαναγεννημό τή μαρτυροϋν κι άνάμεσα στούς Έλληνες ορισμένες ιερουργίες καί συνήθια (άνεξάρτητα άπό τις όρφικοπυθαγορικές θεαρίες).

Είναι πρώτα οί λογίς μυητικές τελετές τοΟ συμβολικού θανάτου καί Ξαναγεννημοϋ ( = § 27), πού προϋποθέτουν τήν ίδέα τοϋ Ξαναγεννημοϋ τοϋ πεθαμένου. Εμφαντικό, άνάμεσά τους, είναι καί τό έθιμο τοϋ δεντεροπότμον. Ά ν ίνας, πού πιστεύτηκε πώς πέθανε στήν ξενητειά καί τοϋ γίνανε, έτσι, οί ταφικές τελετές, ξαναγύριζε, δέν ξανάπαιρνε τή θέση του στό γένος καί στήν κοινότητα, παρά άφοϋ περνοϋσε άπό τήν τελετή ένός συμβολικοϋ ξαναγεννημοϋ του. Είναι δ δεύτερον διά γυναικείου κόλπου διαδύς, ώς ί&ος ήν παρά Άϋηναίοις ίκ δευτέρου γεννάοθαι.' Γιά έναν Άριστίνο, πού πιστεύτηκε πώς πέθανε στήν ξενητειά καί ξαναγύρισε, ό δελφικός χρησμός δρισε δοοα περ Ιν λεχέεοοι γυνή τίκτουοα τελείται, ταντα πάλιν τ ελέοαντα θύειν μακάρεοοσι θ ε οίοι· τόν οίν Άριοτΐνον εν φρονήοαντα παραοχεΐν ίαντόν, ωοπερ ίξαρχής τικτόμενον, ταΐς γνναιξίν άπολονοαι καί οπαργανώοαι καί θηλή ν i π ι ο χ ε ι ν, οντω τε δράν καί τονς άλλους δπαντας, ύοτ εροπότ μονς προοαγορενομένονς.' Τό συνήθιο τής εικονικής γέννησης είναι γνώριμη πράξη υιοθεσίας, μά έδώ δέν ξεφεύγει άπό τόν κύκλο τοϋ ξαναγεννημοϋ τοϋ πεθαμένου. Στήν Αθήνα καί στήν Κέω ό νόμος απαγορεύει σέ κάθε γυναίκα (στήν Αθήνα καί σέ κάθε γυναίκα κάτου τών έξήντα χρονών) νά μπεΓ στήν κάμαρα άπ' δπου βγάλανε λίγο προτοϋ τόν νεκρό, (καί, στήν Αθήνα, καί πριν νά βγάλουνε τόν νεκρό), έξόν άν είναι κόρη Ινός πρωτοξαδέφου του ή πιό στενή συγγενής του : γνναΐκα δέ μή Ιξείναι εΐοιέναι είς τά τον άποθανόντος μηδ' άχολον&εΐν άποθανόντι, δταν είς τά οήματα άγηται, Ιντός ίξήχοντα ίτών γεγοννΐαν πλήν δοαι δααι Ιντός άνεψιαδών εϊοΐ' μηδ'είς τά τον άποθανόντος είοιέναι, δταν Ιξενεχθη δ νέκνς, γνναΐκα μηδεμίαν πλήν δοαι ίντός άνεψιαδών είοιν όρίζει 6 άθηναϊκός νόμος * καί δπον άν θάνηι, 1[π]ή[ν ί]ξενιχθεΐ, μέ Ιέναι γνναΐκας π[ρό]ς τ[ήν οΙ]χίην άλλας S τάς μιαινομένας' μια[ίνεοϋα]ι δέ μητέρα καί γνναΐκα καί άδε]λφεάς κα]1 θνγατέρας' πρός δέ ταύταις μέ [πλέον πέ]ντε γνναιχών παΐδας δέ τ[ών ϋυγατρών κ[άνεψιών' άλλον [δ]έ μ[ε]δέν(α),άρ(ζειά νόμος τής Ίουλίδος τής Κέω.4 Αδστηρότερος 6 νόμος τής Ίουλίδος δέν άφήνει, έξόν άπό τή μάνα, τή γυναίκα, τις άδερφάδες καί τίς κόρες τοϋ νεκροϋ, νά μποϋν, παρά πέντε μόνο άπό τίς άλλες στενές συγγένισσές του. Καί στή μιά καί στήν άλλη

92

περίσταση δέν μπορούν, άπό τις γυναίκες, νά μπουν, παρά μόνο τοΰ κύκλοι τής 'άγχιστείας', τών συγγενών πού παίρνουν μέρος στή λατρεία τοΰ νεκροί καί τόν κληρονομούν έξ άδιαθέτου. Έναι, τέτοιος δμως άποκλεισμός τών ξένων γυναικών κρατιέται άπό κάποια παράδοση, πού ό λόγος της (κατά τά οικουμενικά συνήθια πού είδαμε) δέν μπορεί νά'ναι άλλος, παρά ή δοξασία πώς ό νεκρός ξαναγεννιέται άπό γυναίκα τού δικού του γένους : Γιά τούτο καί μποδίζεται γυναίκα άλλου γένους νά σιμώσει τή μεριά δπου ο πεθαμένος ξεπνόϊσε τή ζωτική του ψυχή, άπό φόβο μή ξαναγεννηθεί σ' άλλο γένος.* "Ετσι μπορεί νά έξηγηθεϊ και γιατί ό νόμος τής Ίουλίδος άπαγορεύει νά φέρνουν τά σαρώματα στόν τάφο καί νά βάζουν κάτου άπό τό κρεβάτι τοΰ νεκρού Ινα ποτήρι : Ά π ό φόβο μή πιάσουν ή πετάξουν τήν ψυχή τοΰ πεθαμένου ( = § 32). Ή έρμηνεία δυναμώνεται άπό τήν άττική λατρεία τών Τριτοπατόρων (τών 'τρίτων προγόνων' ή 'παππούδων') π ο ύ σ τ ο ύ ς γ ά μ ο υ ς τ ο ύ ς γ ί ν ο υ ν τ α ι κ ' ε ύ χ έ ς νπερ γενέσεως παίδων. Τό άντίθετό τους είναι οί 'Τριτογενείς', οί γεννημένοι στήν τρίτη γενιά, ήγουν τ' άγγόνια. 'Επειδή δμως τό γένος τοϋ ζωντανού λογιέται σέ τέσσαρες μόνο γενιές, τό όνομα τριτοπάτορες σημαίνει τούς 'γενάρχες', γενικά, καί τό 'τριτογενείς' τά γνήσια παιδιά τοΰ γένους. Εύχές δμως στούς γάμους πού γυρεύουν άπό τούς προγόνους παιδιά, σημαίνουν εύχές στούς προγόνους νά ξανασαρκωθοϋν στά παιδιά, κ' έτσι οί τριτογενείς δέν είναι άλλοι άπό τούς τριτοπάτορες τούς Ιδιους.' Τήν Ιδια ιδέα, τοΰ Ξαναγεννημοϋ, φαίνεται νά μαρτυρδ ή συνήθεια τών 'Ελλήνων νά κάνουν Ουσιαστικό συμπόσιο στόν τάφο τοΰ νεκροϋ τήν ήμέρα τών γ ε ν ε θ λ ί ω ν του κάθε χρόνο.' Άπό τήν Ιδια ιδέα ξεκινοΰν τά βοηθητικά μέσα τοϋ ξαναγεννημοϋ, ή χρήση τών φύλλων καί τών κλαδιών στήν ταφή, τό θάψιμο μέσα στό σπίτι, τό θάψιμο τοΰ νεχροΰ σέ στάση έμβρύου, ειδικά συνήθια στήν ταφή τών παιδιών, καί δσα άλλα θά δοϋμε ( = § § 38 *έ.) "Ενα σίγουρο Ιρμα στήν έξήγηση τών συνήθιων αύτών (πού κλυδωνίζουνται άπό τήν άρχαία σύγκρουση μητρικοΰ καί πατρικοΰ γένους κι άπό τά νέα νοήματα πού άποροφοϋν) δίνει ή πληροφορία τοΰ 'Ιωάννη Λυδοΰ, πώς οί άρχαίοι δέ νοιάζουνταν γιά τά δόντια τοΰ νεκροϋ πού άπομέναν άπό τή φωτιά, γ ι α τ ί τ ο ύ ς ε ί τ α ν ά χ ρ η σ τ α γ ι ά τ ό ν ξ α ν α γ ε ν ν η μ ό τ ο ϋ ν ε κ ρ ο ϋ (μιά καί τό βρέφος γεννιέται δίχως δόντια)." Τό άποφασιστικό, δμως, τεκμήριο είναι ή συνήθεια, κι άνάμεσα στούς "Ελληνες, νά δίνεται στ' άγγόνι τό όνομα τοΰ παπποΰ του. Είδαμε, άλήθεια, πώς πολλές φορές ή ιδέα τοΰ ξαναγεννημοϋ σχετίζεται μέ τό συνήθιο νά δίνεται τοΰ παιδιοΰ τό δνομα τοΰ πεθαμένου πού πιστεύεται πώς τόν μετασαρκώνει. Έδώθε καί τό οικουμενικό * συνήθιο νά δίνεται τοΰ άγγονιοΰ τό δνομα τοΰ παπποΰ ή άλλου προγόνου. Τό δνομα είναι ζωτικό, δπως είδαμε, στοιχείο τής προσωπικότητας, μι«ς λογής ψυχή τοΰ άνθρώπου ( = § ι8). Είναι, έτσι, καί φορές πού ό ξαναγεννημός ή μιΛς λογής ανάσταση τοΰ νεκροϋ κατορθώνεται μέ τό νά δώσουν ένός ζωντανοΰ τ* δνομά του.10 Τό συνήθιο κρατοΰσε άνάμεσα στούς βο· ρειαμερικανούς 'Ινδιάνου; κι άναφέρουνται χαραχτηριστικά παραδείγματά του. 93

Έτσι άνάμεσα στούς Puyallup ή τελετή, δπου δινόνταν τ'δνομα τοϋ πεθαμένου σ'Ινα ζωντανδ, γινόνταν "γιά νά σηκώσουνε τδ δέντρο" βπως λέγανε "καί ν' άναστήσουνε τδν πεθαμένο".11 Άνάμεσα στούς Χούρον, ή Λαοσύναξη άποφάσιζε ποιανού θά δινδντανε τ'δνομα κανενός μεγάλου του; νεκροϋ πολεμιστή, πού θέλαν νά τόν άναστήσουνε, κ'έκεΓνος, πού του'παίρνε τ' δνομα, έμπαινε καί στ' αξίωμα τοΰ πεθαμένου." Τό διαλάλημα, πού γίνεται στήν τελετή,καλεί τό λαό νά κρατήσει σιωπή καί ν' άκούσει : "Ανοίξτε τ' αύτιά σας καί κλείστε τό στδμα σας. "Εχουμε ν' αναστήσουμε Ιναν πεθαμένον άνθρωπο κ' Ινα μεγάλον άρχηγό νά ξαναφέρουμε στή ζήση πάλι..."." ΜΕΣΑ

ΚΑΙ

Β Ο Η Θ I Α ΤΟΥ

Ξ ΑΝ

Α1ΈΝΝΗΜΟΥ

§38 ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΩΜΑ ίχει γάρ τινα τό πορφνρονν χρώμα σνμπά&ειαν πρός τύν θάνατον 'Αρτεμίδωρος, 'Ovttgoxg ι, ηη

Τ

Ο ΚΟΚΚΙΝΟ ΕΙΝΑΙ TO XPUMA ΤΟΓ Α IM ΑΤΟΙ", ΑΡΑ ΚΑΙ ΪΠΟΚΑ'ΓΑΪΤΑΤΟ

του. Άλλά τό αίμα είναι ό τόπος τής Ζωτικής Ψυχής (κι άκδμη ή Ολη πού, κατά τήν πρωτόγονη φυσιολογία, σχηματίζει τό έμβρυο μέσα στή μήτρα).1 "Ετσι τό κόκκινο είναι τό χρώμα τής ζωής καί σύμβολο τοΰ άνανεωμοϋ της : Τονώνει τή δύναμη, συντηρεί τή ζωή, βοηθάει καί τόν Ξαναγεννημό (τόν μυητικό ή τόν 'πραγματικό') τοΰ άνθρώπου. Γιά τοϋτο βάφουνε κόκκινα τά φετίχ καί τά πρόσωπα τών θεών *, τό ίδιο καί τών άνθρώπων, σάν είναι νά ξεχωρίσουνε ή νά μποϋνε σέ δουλειές κιντυνεμένες.' 'Ακόμη πιό συχνά συναντούμε τό κόκκινο στίς μυητικές τελετές τής Γέννησης4, τοϋ Γάμου 5 , καί τοΰ θανάτου. Ή συνήθεια νά βάφουν τά λείψανα κόκκινα συναντιέται κιόλας σέ τάφους τής πρώ•ττ,ς παλαιολιθικής περιόδου." 'Εδώ τά κοκκινόβαφα κόκκαλα κρατιοΰνται άρμοσμένα στήν τάξη τους, κ' έτσι δέν ξεσαρκωθήκανε γιά νά χρωματιστούν, μά βάφουνταν ολόκληρα τά κορμιά καί κατακάθιζε τό χρώμα στά κόκκαλά τους.' Κόκκινα είναι βαμένα συχνά καί τά σύνεργά τους καί τά στολίδια τους κι δλάκερος ό χώρος κάποτε άναδίνει, άντάμα με τό χρώμα τής ζωής, τήν παντοχή τοϋ ξαναγεννημοϋ τοΰ πεθαμένου." Ντόπιοι τής αύστραλιανής Βικτωρίας, άφοϋ ψήσουν τό λείψανο, τό άλείφουν μέ λίπος καί κόκκινο χρώμα.· Στ'άνατολικά νησιά τοΰ πορθμού Τόρρες, τό λείψανο τό ξεραίνουνε, τό βάφουνε κόκκινο καί τό φυλίνε.10 0£ άφρικανοί Μπάσμεν χρωματίζουν κ'έτοϋτοι τόν νεκρό μέ κόκκινο χρώμα." Οί Μπούλι τοΰ Καμερούν βάφουνται, ζώντας τους, μ'Ινα κόκκινο ξύλο· μέ τό ίδιο ξύλο βάφουν τούς νεκρούς καί τό χρώμα κατεβαίνει στά κόκκαλά τους." Οί μούμιες στό Περοϋ είναι μέ κόκκινο χρωματισμένες." Παράλληλο είναι τδ έθιμο νά βάφουν κόκκινα νά κόκκαλα άφοϋ τά ξεσαρκώσουν ή τ* 94

•άφήσουν νά ξεσαρκωθοΰνε. Έτσι οί Μαορί βάφουνε κόκκινα τά κόκκαλα σάν τά ξεθάβουν για τό οριστικό θάψιμό τους." Έδώ τά λείψανα τών άρχηγών τους τά τυλίγουν σ' Ινα κόκκινο πανί, τά βάζουν σ" ενα κόκκινο κουτί, τ' άπιθώνουν σ' Ενα τάφο κοκκινόβαφο καί τούς στήνουν ίνα κόκκινο μνημείο.15 Στά δυτικά νησιά τοϋ πορθμοϋ Τόρρες, τό κρανίο τοΰ νεκροϋ, πού κόβεται στήν ταφική τελετή, βάφεται κόκκινο '·, κι άνάμεσα στούς Γιάμπιν τής Νέας Γουϊνέας τά κόκκαλα πολυαγαπημένων παιδιών ή προσώπων σημαντικών, ξεσαρκώνουνται, καί τό κρανίο, τά χέρια καί τά πόδια μυρώνουνται καί βάφουνται μέ κόκκινο χρώμα." Άνάμεσα στούς Ματάπι τής βόρειας Μελανησίας τά κρανία τών πλούσιων τά βγάζουνε πάνου στό χρόνο άπό τόν τάφο τους, τά χρωματίζουνε κόκκινα καί τά στήνουν γιορταστικά, νά τά βλέπουνε βλοι.1" Στήν 'Ινδία τό λείψανο του άρχηγού θάβεται σ'Ινα κόκκινο σάβανο τυλιγμένο. Έδώ κι ό ίδιος ό θάνατος είναι κόκκινος, κι άν δεΓς στόν ΰπνο σου νά φοράς στό κεφάλι σου κόκκινο, δέν έχεις νά ζήσεις. Κόκκινα είναι άκόμη τά φορέματα τών θανατοκατάδικων, κόκκινο τό στεφάνι τοΰ νεκροϋ, κόκκινα τά φορέματα καί τό κεφαλοσκέπασμα τής χήρας." Άπό τή Γουϋάνα ίσαμε τή νότια Βραζιλία, οί 'Ινδιάνοι τής Νότιας 'Αμερικής ξεθάβουν, Οστερα άπό προσωρινό θάψιμο, τά λείψανα, τά ξεσαρκώvojv προσεχτικά, βάφουν τά κόκκαλα κόκκινα, ύστερα τά στολίζουν καί μέ κόκκινα φτερά, καί μάλιστα τό κρανίο. Τό ίδιο κι' δσοι πενθούνε έδώ, βάφουνται μέ τό ίδιο κόκκινο χρώμα." Οί Τσόκταου στήν Καλιφόρνια βάφουν κ' έτοϋτοι τά κόκκαλα μέ τό πόρφυρο χρώμα." Τό βάψιμο τών λειψάνων στήν Ευρώπη συνεχίζεται άπό τήν παλαιολιθική περίοδο στή νεολιθική, κι άπό τήν Ισπανία ίσαμε τήν Κριμαϊκή έχουμε Ινα μεγάλο πλήθος άπό νεολιθικά λείψανα βαμένα μέ κόκκινο χρώμα." Στήν 'Ελλάδα τών έλλαδικών καί ύστερότερων αιώνων (άντίθετα μέ τήν πράξη πού μαρτυροΰν τά ευρήματα τής νεολιθικής 'Ιταλίας καί Σικελίας) βαμένα κόκκαλα δέν ξεθαφτήκανε, μονάχα κάποια ειδώλια άπό τάφους κοκκινοβαμένα." Λογίς ωστόσο συνήθια πού σχετίζουν τό κόκκινο μέ τό θάνατο συναντιοΰνται σέ μεγάλο πλάτος τοΰ μεσογειακοΰ κόσμου καί στήν ίδια τήν 'Ελλάδα. Έτσι άναφέρουνται κοκκινόχρωμα σανίδια άπό φέρετρα στόν Κάδικα, στήν Κύμη, στήν 'Αθήνα· πήλινες σαρκοφάγοι άπό τίς Κλαζομενές καί πέτρινες τοΰ 5· αίώνα άπό τή Συράκουσα, τή Γέλα, τόν 'Ακράγαντα καί τή Θεσσαλία " , με κόκκινο βαμένες άπό μέσα· κόκκινα άπό μέσα μνήματα στήν Τανάγρα· κόκκινες, τέλος, ταινίες σ'έπιτάφιες στήλες στορισμένες σέ ληκύθους τοΰ 5. καί 4· αίώνα." Στόν ίερουργικό μύθο τών καβειρικών μυστηρίων, οί δυό Κάβειροι πού σκοτώσανε τόν αδερφό τους, θάψανε τό κεφάλι του τυλιγμένο σ'ένα κόκκινο ρούχο.5" Σ'Ινα κόκκινο πανί τυλίγουνται καί τά κόκκαλα τοΰ Έκτορα στήν Ίλιάδα." Οί 'Αθηναίοι φέρνουνε μέσα σ'Ινα κόκκινο ροΰχο τά κόκκαλα τοΰ Ρήσου καί τά θάβουνε στόν Στρυμόνα." Στή νεκρική κάθε χρόνο γιορτή γιά κεινούς πού πέσανε στις Πλαταιές, ό άρχων τών Πλαταιών, πού ή στολή του είναι λευκή, παρουσιάζεται στά κόκκινα ντυμένος " Στή Σπάρτη ίν φοινίκι δι και φνλλοις 95

Ιλαίας ϋέντες τό σώμα περιέατελλον κ' οί Τραγικοί παρουσιάζουν τους "Ελληνες νά φέρνουν κόκκινα φορέματα γιά προσφορές στους πεθαμένους." Οί Τρώες στόν Βιργίλιο σκεπάζουνε τά λείψανα τοΟ ΜισηνοΟ πάνου στά ςύλα τής νεκροπυρ3ς μ' ένα κόκκινο ροΟχο." Άνάμεσα στις προσφορές πού κάνει ό Αινείας τοΟ πατέρα του, τοΰ ρίχνει καί κόκκινα λουλούδια : purpureosque jucit floi'es." Ή σημασία δέν ξεφεύγει τοΰ Σχολιαστή, πού βλέπει υποκατάστατο τής έδρας τής ψυχής, τοΰ Αίμάτου : ad sanguinis imitationem in quo aedes aninme." Τό έθιμο κατασταλάζει στήν όνειροκριτική, δπου, τό νά δει κανείς στόν ύπνο του νά φορ2 στεφάνι άπό κόκκινα λουλούδια, σημαίνει, γιά τους έλληνορωμαίους, δπως καί γιά τους 'Ινδούς, πώς θά πεθάνει." Σε δημοτικά μας τραγούδια ή 'τέντα' τοΰ Χάρου είναι κόκκινη άπέξω καί μαύρη άπομέσα." Στή Ζάκυνθο δένουν τά χέρια τοΰ νεκροΟ μ'Ενα κόκκινο σπάγγο." Στή Σάμη τής Κεφαλλονιάς βάζανε τοϋ ανύπαντρου νεκροΟ στεφάνι άπό μπαμπάκι μέ κόκκινο δεμένο ταινία."

§39 ΘΑΨΙΜΟ ΜΕΣΑ ΣΕ ΣΠΗΛΙΑ ι'/άψατέ με μετά τών πάτερων μον ίν τώ σπηλαίφ Γίνεοις, 49. 29 ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΚΙΟΛΑΣ, ΤΟΓ ΝΕΑΝΤΕΡΤΑΛ ΘΑΒΕΙ ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ.

δπου καί ζεϊ, κ' ή πράξη συνεχίζεται άπό τις άνώτερες φυλές τών παλαιολιθικών αιώνων.1 Τό έθιμο νά θάβουνται τά σώματα ή τά κόκκαλα μέσα σέ σπήλαια ή σέ κουφώματα τών βράχων, συναντιέται σέ νησιωτικά συμπλέγματα τοΟ Είρηνικοΰ, στή Μαδαγασκάρη, σ' δλη τήν Αφρική καί σ' δλη τή δυτική πλευρά τής βόρειας Αμερικής, άλλοΟ σάν ή πιό συνειθισμένη ταφή κι άλλου περιορισμένη στούς άρχηγούς μονάχα.' Άπό τούς παλαιολιθικούς, πάλι, αιώνες τής Ευρώπης, τής Μικρασίας, τής Συρίας καί τής βόρειας Αφρικής συνεχίζεται στούς νεολιθικούς τής Εύρώπης καί τοΟ μεσογειακού κόσμου.· Άπό τό θάψιμο τούτο σέ φυσικά σπήλαια βγαίνει τό θάψιμο σέ σπήλαια φτιαγμένα. Ό πιό άπλός τύπος τους είναι νά σκαλίζουνται οί τάφοι μέσα στό βράχο ; έθιμο πού συναντιέται στήν Εύρώπη, στή Σικελία, στή μινωϊκή Κρήτη, στή μυκηναϊκή 'Ελλάδα, στήν Αίγυπτο, στήν Παλαιστίνη καί στή Μικρασία.4 Αλλού οί τάφοι τούτοι είναι σωστές αίθουσες καί μάλιστα, δπως στήν Αίγυπτο, μέ μεγαλόπρεπε πόρτες· άλλοΟ, δπως στήν Παλαιστίνη, άπλά σκαλίσματα στό βράχο πού κλείνουνται άπόξου ή άποπάνου μέ μιά πλάκα.* "Ενα πηγάδι μ* Ενα θολωτό χώρο στό βάθος ή δίπλα στό βάθος του, δπου άπιθώνεται ό νεκρός, είναι Ενα είδος τάφου παραπλωμένο στήν Αφρική κι άλλοΟ κι III

δχι άγνωστο στά τελευταία στάδια τής μινωικής Κρήτης.· Τό είδος άφήνβι τήν ύποψία πώς είναι Ινα τεχνητό κ' ετοΟτο σπήλαιο, δ ν συλλογιστεί κιόλας κανείς πώς τό είδος συναντιέται καί στά νησιά Φίτζι δίπλα στά φυσικά ταφικά σπήλαια.' Οί θολωτοί καί θαλαμόσχημοι τάφοι, οί τόσο δοξασμένοι άπό τήν πράξη τών κρητικομυκηναΐκών αιώνων, δίνουνε, τόσο μέ τό χώρο τους δσο καί μέ τόν 'δρόμον' τους τήν έντύπωση πώς δέν είναι παρά μιδς λογής σπήλαια κ* έτοΰτοι.· Μά κ' οί ταφόλοφοι (τύμβοι, άναχώματα) φαίνουνται σά βουνά τεχνητά μέ τόν τάφο γιά σπήλαιο μέσα.· Οί τύμβοι τούτοι (μακρουλοί, στρογγυλοί, τετράγωνοι, άπό χώμα, κ' ύστερα άπό πέτρες ή τούβλα) δέν ξηγιούνται μέ τό σκοπό πού τούς δίνεται, νά καταδέσουν ή νά φυλάξουν τό κουφάρι. Αύτά θά μπορούσαν καί μέ λιγότερο κόπο νά κατορθωθούν, κι άπό τήν άλλη, οί τύμβοι Οά'ταν αχρείαστοι έκεί πού καίνε τό νεκρό καί τά πράματά του. "Οτι, πάλι, τούς βρίσκουμε πιό πολύ σάν τάφους άρχηγών, βασιλιάδων, ιερέων, μαρτυρά μιά συνήθεια άρχαιοσέβαστη πού κατασταλάζει στά πρόσωπα τούτα. "Ενας τύμβος καί, σ'άναλογία, Ινα τέτοιο τεχνητό βουνό μέ τό ταφικό σπήλαιο μέσα του, φαίνεται νά'ναι κ' ή πυραμίδα. Ή πυραμίδα, στήν πραγματικότητα, δέν είναι παρά όμοίωμα τοϋ ' 'Αρχέγονου Λόφου' πού βγαίνει άπό τά νερά τού Ωκεανού καί γίνεται ή άρχή τής δημιουργίας τού κόσμου. 'Αρχή τής δημιουργίας τού Κόσμου καί τής Ζωής, ό "Αρχέγονος Λόφος' είναι ή άποθήκη δλης τής δύναμης τής ζωής, κ' έτσι τό καλλίτερο, στά όμοιώματά του, βοήθημα τού νεκρού γιά τόν (θεϊκό έδώ) ξαναγεννημό του.10 Οί σχετισμοί της, παραπέρα, μέ τό μεσοποταμιακό ziggurat, πού μυθοπλάθεται στόν 'Πύργο τής Βαβέλ' καί πού, σά βουνό, είναι μιά σκάλα τ'ούρανού, μά καί τάφος μαζί (τού θεού), είναι άπό πολλές μεριές μαρτυρημένη." Τό θάψιμο, τώρα, μέσα σέ σπήλαια, άπ' δπου τόσω λογιώνε τάφοι κατεβαίνουνε, νά'ναι άπό τήν παράδοση τής κατοικίας ; "Οταν τά σπήλαια παύουνε νά'ναι κατοικίες τών ζωντανών, μένουν, άπό παράδοση, κατοικίες τών πεθαμένων. "Ετσι, δμως, δέν ξηγιέται καί γιατί είναι φορές, δπως άνάμεσα στούς Φιτζιανούς, πού τδ θάψιμο μέσα σέ σπήλαια είναι προνόμιο μονάχα τών άρχηγών, ή γιατί νά ξοδεύεται τόσος κόπος γιά σπήλαια τεχνητά, έκεϊ πού τά φυσικά δέν ύπάρχουν." Όμοια δέν ξηγιέται, έτσι, κ ' ή συνήθεια τών παλαιολιθικών άνθρώπων νά θάβουν μέσα στά σπήλαια, δπου κατοικούσαν κι αύτοί, τούς νεκρούς τους. Τό θάψιμο μαζί τους έργαλείων καί προσφορών κ' ή προσπάθεια τών ζωντανών ν' άκινητήσουνε μέ πέτρες τούς νεκρούς, δείχνουν πώς ή ίδέα τού ΖωντανοΟ Λειψάνου ( = § 45) άνησυχοΟσε άπό τότες τούς μακρινούς μας προγόνους.1· Όμως γιά τούτο, Γσα-Γσα, καί τό θάψιμο τοΟ νεκροΟ σέ χώρους πού κατοικοΟν οί ζωντανοί (σέ περίοδο κιόλας πού καμμιά ίδιοχτησία πάνου στήν κατοικία δέν έχει άχόμη μορφωθεί), χρειάζεται Ινα σοβαρότερο λόγο. Ή έξήγηση πώς μέσα στά Σπήλαια έχουμε θάψιμο σέ 'ίερό χώρο', κερδίζει περισσότερο βάθος. Μέσα στά σπήλαιά του δ παλαιολιθικός άνθρωπος τελεί τις μαγικές καί μυητικές του τελετουργίες.14 'Εδώθε τά σπήλαια άπομένουν χώροι ίεροί καί χώροι λαIII

χρειών συνδεμένων με τις άρχαϊες αΰ-ές τελετουργίες. 'Αλλά ή ίδέα τής ταφή; σέ είναι, έτσι, πρωθύστερη γιά τήν πράξη τών παλαιολιθικών καί πολ'ι αόριστη γιά τήν πράξη τών κατοπινών αιώνων. Σωστότερο, γιά τούτο, είναι νά διατυπώνεται ή έςήγηση αλλιώς, πώς τό θάψιμο μέσα στά σπήλαια δέν είναι ανεξάρτητο άπό τούς λόγους πού κάνουν ιερούς τά σπήλαια χώρους. Άπό τίς παναρχαΐες μυητικές τελετουργίες στά βάθη του, τό Σπήλαιο σχετίζεται μέ τίς ιδέες τοϋ Μυητικού Ξαναγεννημοϋ ( = § 27) **'· γίνεται ή φυσική πύλη άνάμεσα στούς Δύο Κόσμους.14 Άπό τά σπήλαια κατεβαίνουνε στόν κάτου κόσμο οί νεκροί, άπό τά σπήλαια ανεβαίνουν τά όνειρα στήν 'έγκοίμηση' κ" οί ψυχές τών πεθαμένων. Λέν είναι, έτσι, τυχαίο πώς τό σπήλαιο μένει μορφή τής Μητέρας θεάς ή θεάς τοϋ Ξαναγεννημοϋ, άπ'δπου τά πλάσματα δλα γεννιούνται."· "Ετσι καί στούς μινωικούς κ'έλληνικούς αιώνες τά σπήλαια είναι οί σταθεροί τόποι τής λατρείας τής Μητέρας θεάς καί τού θείου Βρέφους, πού ή ιστορία του ανακεφαλαιώνει τίς μυητικές ιερουργίες. Ό 'λαβύρινθος', άπό τήν άλλη, ανάπτυξη τών άρχικών σχεδιαγραμμάτων τών σπηλαίων, γίνεται τό πρωτότυπο καί τό σύμβολο τών μυστικών χορών - διαδρομών τών μυητικών - άναγεννητικών τελετών κι ομοίωμα τοΰ δρόμου άπό τόν Ενανε στόν άλλο κόσμο (— § 75)· Χαραχτηριστικό είναι πώς στήν 'Ινδονησία, δπου έπικρατεϊ τό θάψιμο μέσα στά σπήλαια, δ πρώτος άνθρωπος βγήκε άιτό'να σπήλαιο μέσα." "Ετσι τό θάψιμο μέσα στό Σπήλαιο ορίζεται άπό τίς ιδέες τοΰ Ξαναγεννημοϋ τοϋ νεκροϋ, τίς σχετισμένες μέ τίς μυητικές τελετές τών σπηλαίων. "Ετσι ξηγιέται κ' ή έπιμονή τοΰ συνήθιου, πού άνακλαδίζεται σε τάφου; τόσω λογιών, μέσα από πολύγραμμες σειρές τών αιώνων. Άπό τήν άλλη, τό σπήλαιο νογιέται σάν άρχική κατοικία τού τοτεμικοϋ γένους, κ' έτσι τό θάψιμο πώς σιγουρεύει τόν ξαναγεννημό τού νεκροϋ μέσα στό δικό του γένος. Άπό τούτη τήν πλευρά, ή έςήγηση βεβαιώνεται κι άπό τήν άνάλογη πράξη συγκαιρινών κι άρχαίων λαών, νά Οάβουνε, γιά τόν ίδιο σκοπό, μέσα στά σπίτια.

§ 4° ΘΑΨΙΜΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ οί δ' αί> ίκείνων πρότεροι αύτοϋ καί ε&απτον ίν τι") οΙκία τους Αποθανόντος [ΙΙλάτων], Λ/Λ-βκ-

ΑΝΑΜΕΣΑ

ΣΤΟΙ'Σ ΚΑΘΓΣΤΕΡΗΜΕΝΟΓΣ ΛΑΟΙ'Σ Σ1ΧΝΑ ΣΓΝΑΝΤΙΕΤΑΙ ΤΟ Σν-

νήθιο νά θάβεται ό πεθαμένος μέσα στό σπίτι. Πλήθος φυλές τής Νέας Γουϊνέας θάβουν τούς νεκρούς τους κάτου άπό τό πάτωμα τού σπιτιοϋ τους.' Στή Σάντα Κρούζ τών νησιών Σολομώντος, τό λείψανο θάβεται σ' Ενα λάκκο III

όαθύ, μίσα στό σπίτι. 1 Τό ίδιο άνάμεσα στούς Σούλκα, φυλή τής Χέας Βρεττα· ν:α;.' Τόν τάφο στα νησιά Γιλβέρτου τόν ανοίγουν, κατά κανόνα, στό πάτωμα τοϋ σπιτιού του;.' Οί Γκόντ τών 'Ινδιών, πού ξαναφέρνουν σπίτι τήν ψυχή καί σημαδεύουν τό'κορμί τού πεθαμένου για νά τόν άναγνωρίσουν δταν ξανεγεννηΟεϊ\ Οχβχν, άλλοτινά, μέσχ ή δίπλα στά σπίτια τους, "γιά νά ξαναγεννιούνται εύκολότερα οί πεθαμένοι"." Τήν άλλη μέρχ τή; ταφής, οί Λόλο τής δυτικής Κίνας, άνοίγουν Ινα λάκκο στή νεκρική κάμαρα καί μέ μιά προσευχή τους ζητούν άπό τό άστέρι τού πεθαμένου τους νά κατεβεί καί νά θαφτεί σ'αύτό τό λάκκο. : Ή σπιτική ταφή συναντιέται σέ πλήθος άφρικανικές φυλές (κάποτε περιορισμένη στούς πολύ άκριβούς ή στόν άρχηγό τής φαμίλιας).· Φυλές τής νότιας 'Αμερική; συνειθίζουν νά Οάβουνε κάτου άπό τήν καλύβα τους, τό ίδιο καί φυλές τής βόρειας, δπως οί Κρήκ κ'οί Σεμινόλε, πού θάβουνε κάτου άπό τά σπίτια." Τό ίδιο έθιμο συναντιέται άνάμεσα στούς 'Ασσύριους10 τούς Βαβυλώνιους " , τούς Άράβους " , τούς Χαναναίους " καί τούς Εβραίους." Στήν 'Ελλάδα άνακρατήθηκε ή θύμηση μι3ς μα/ρινής έποχής πού θάβανε μέσα στά σπίτια. 15 Σκελετοί θαμένοι μέσα σέ σπίτια τών μυκηναϊκών αιώνων βρεθήκανε στόν Θορικό, στήν Αίγινα, στήν 'Ασίνη, κ'ίσως στόν 'Ορχομενό τής Βοιωτίας.1" Ή λατινική παράδοση ξέρει πώς οί Ρωμαίοι θάβαν άλλοτινά μέσα στά σπίτια τους 1 '· πώς τό έθιμο άπαγορεύτηκε άπό τό νόμο γιά τήν υγεία τών ζωντανών '·· καί πώς έδώθε, λέει, βγήκε ή λατρεία τών Λαρήτων.1" Γιά τήν έξήγηση τού έθίμου δέ λείπουν οί λόγοι. Μιά κι δταν κατοικούνται τά σπήλαια, θάβεται ό νεκρός μέσα στό σπήλαιο, τό θάψιμο ύστερα μέσα στό σπίτι του μπορεί νά λογιέται συνέχεια τής ίδιας πράξης. "Ετσι οί ZoOvt κι άλλες φυλές τών ΙΙουέμπλο, πού θάβανε μέσα στά σπήλαια δταν τά κατοικούσανε, ξακολουθούσαν νά θάβουν, κ'ύστερότερα, μέσα στά σπίτια.· 0 "Επειτα τό σπίτι είναι άπό τά πράματα τής πρώτης ίδιοχτησίας. "Ετσι, τό θάψιμο τοΰ νεκρού μέσα στό σπίτι του, νογιέται καί σάν τέχνασμα τών ζωντανώνε. 'Αντί νά καταστρέφουν ή ν' άπαρατοΰν (δπως καί γίνεται συχνά " ) τό σπίτι τοΰ νεκροϋ, θάβουνε τόν νεκρό μέσα στό σπίτι του, κ'ϊτσι μποροΰν νά τό κρατήσουν. Ή ιδέα βρίσκει μιά βεβαίωση στήν παράλληλη συνήθεια νά θάβουνε τά λείψανα μέσα σέ καλυβόσχημη υδρία." "Οτι, ώστόσο, ή πρώτη ιδέα πού ορίζει τήν πράξη (ίσως σ' εύθεία γραμμή μέσα άπό τήν παράδοση τοΰ σπηλαίου) είναι ή ιδέα τού ξαναγεννημοϋ τού νεκρού μέσα στό γένο; του;, τό μαρτυρΛ ή πράξη τών Γκόντ πού άναφέραμε, μά κι άλλων. 'Ανάμεσα στού; Μπαγκισού, λογουχάρη, φυλή τών Μπαντού τή; άνατολική; 'Αφρικής, ό νεκρός (ό παπποΰ;, ή γιαγιά ή τό νεότερο παιδί), άντί νά πεταχτεί κατά τό ϊθιμο τής φυλής, θάβεται μέσα στό σπίτι του, ώ σ π ο υ νά γ ε ν ν η θ ε ί π α ι δ ί ά π ό τ ό ν π ι ό κ ο ν τ ι ν ό σ υ γ γ ε ν ή τ ο υ . 'Ετούτο τό παιδί πιστεύεται πώς είναι ξαναγεννημένος ό νεκρός καί τοΰ παίρνει τό δνομά του. Τότες πιά καί τά λείψανα τού πεθαμένου ξεθάβουνται άπό τό σπίτι καί πετιούνται." Τό παράδειγμα είναι πολύ εύγλωττο'τό άποφασιστικό δμως τεκμήριο (καταστάλαγμα τής σπιτικής ταφής ή παράλληλος III

κλώνος) είναι ή οικουμενική συνήθεια νά θάβουνε μέσα στό σπίτι τά παιδιά, μέ ρητή ή φανερή τήν αιτιολογία τοΟ ξαναγεννημοΰ τους. "Ετσι οί Κάρο Μπάτακ τής Σουμάτρας θάβουνε κάτου άπό τό σπίτι τό παιδί πού βγήκε μ'άποβολή ή πέθανε πριν νά κλείσει τίς τέσσαρες μέρες." Τό παιδί, πού πεθαίνει πριν vi τοΟ δώσουν δνομα, θάβεται στήν Ίάβα, δίχως τελετή, πίσω ή δίπλα στό σπίτι." Τά πολύ μικρά παιδιά, στά νησιά "Ανταμαν, τά. θάβουν δίπλα στήν έστία τής καλύβας τους «γιά νά μπορέσουν οί ψυχές νά ξαναμπούνε στήν κοιλιά τής μάνας καί νά ξαναγεννηθούνε»." *Αν τό παιδί πεθαίνει μέσα στό μήνα άπό τή γέννα του, άνάμεσα στούς Κόϊ στίς νότιες 'Ινδίες, θάβεται κολλητά στό σπίτι του «έτσι πού ή βροχή, πού πέφτει άπό τή ΰτέγη πάνου στό μνήμα του, vi φέρει τών γονιών τήν εύλογία νά τό δοΰνε ξαναγεννημένο»." Τά παιδιά στό Panjaub τά θάβουν κάτου άπό τό κατώφλι, μέ τήν ίδέα πώς έτσι εύκολύνουνε τήν ψυχή νά ξανάμπει στή μάνα. Σέ μερικούς έδώ τόπους πιστεύεται πώς, αν τό νεκρό είναι νήπιο κ' ή μάνα του στάζει γιά δυό - τρεϊς μέρες άπό τό γάλα της πάνου στό χώμα του, ή ψυχή τοΟ παιδιοΟ ξαναγυρίζει στά σπλάχνα της καί καταπιάνεται πάλι." Στή Μπιλασπόρ τό νιογέννητο, πού δέν πέρασε τήν έχτη μέρα του. τό βάζουνε σ' ένα δοχείο καί τό θάβουνε στή μπασιά ή στόν περίβολο τοΟ σπιτιοΟ, μέ τή βεβαιότητα πώς έτσι θά καταπιάσει ή μάνα του τ'άλλο." Τό παιδί πού πεθαίνει στίς βόρειες 'Ινδίες θάβε:αι, γενικά, κάτου άπό τό κατώφλι τοΟ σπιτιοΟ, μέ τήν ίδέα πώς,καθώς οί γονιοί του περνούνε καθημερνά πάνου άπό τόν τάφο του, ή ψυχή του θά ξαναγεννηθεί στή φαμίλια." Ή πράξη κρατεί στίς φυλές Νάγκα τοΟ 'Ασσάμ, δπου τό παιδί θάβεται μέσα στό σπίτι", καί στό Θιβέτ, δπου τό λείψανο τοΟ νιογέννητου κρατιέται στό σπίτι ή άπιθώνεται στό νταβάνι." Στό νησί Keisar τά παιδιά τά θάβου κάτου άπό τό μέρος δπου κοιμοΰνται οί γονιοί, ένώ στό 'Αρχιπέλαγος Άρού τά κρεμοΟν άπό τό νταβάνι πάνου άπό τό κρεβάτι τών γονιών τους." Οί φυλές τοΰ κάτου Κόνγκο θάβουνε πάντα τό παιδί κοντά στό σπίτι τής μάνας του, πιστεύοτας πώς, ά/ τό θάψουν άλλου, ή μάνα του δέν θά ξαναγεννήσει." 'Ανάμεσα στούς Σεμινόλε τής βόρειας 'Α μερικής καί στούς Τσόλτοΰ νότιου Μεξικοΰ, τά παιδιά τά θάβουν κάτου άπό τό πάτωμα τοΰ σπιτιοΟ τους." Κάτου άπό πατώματα σπιτιών τής άρχαίας Αίγυπτος συχνά βρεθήκανε λείψανα θαμένων παιδιώνε." "Ενα τέτοιο μνήμα άπό τόν κρητομυκηναϊκό κόσμο φανερώθηκε στήν Κνωσσό κ' έννιά άλλα στή Φυλακωπή (Μήλο), ένώ μεγαλωμένοι τής ίδιας έποχής θάβουνται δξου άπό τήν πολιτεία." Τό έθιμο κρατιέται στήν ύστερομυκηναϊκή καί στή γεωμετρική περίοδο, δπως μαρτυροΰν οί άνασκαφές τοΰ Βροκάστρου." Οί άρχαϊοι 'Ιταλοί θάβουν κ' έτοΰτοι τά παιδιά κάτου άπό τό πάτωμα 99 ή πιό συχνά κάτου àr.ô τήν άστρέχα τοΰ σπιτιοΰ τους.49 Ίσαμε τά πιό κοντινά μας χρόνια οί ρώσσοι χωρικοί θάβαν κ' έτοΰτοι τά νιογέννητα κάτου. άπό τό πάτωμα τοΰ σπιτιοΟ τους.41

ιοο

§4ΐ ΤΟ ΘΑΨΙΜΟ iàv μή ό κόκκος τοϋ οίτου πεοών είς τήν γήν άποάάν}], αυτός μόνος μένει' iàv ôi άπο&άνη, πολύν καρπόν φέρει. χ. Ίωάννην 12, 24

Τ

Ο ΠΕΤΑΓΜΑ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΓ ΠΙΟ ΑΠΛΟΣ ΤΡ0Π02 ΑΠΟ ΤΟ ΘΑ-

ψιμο γιά νά ξεφορτωθοϋν οί ζωντανοί τόν πεθαμένο. Τό κάψιμο, πάλι, τοΟ νεκροϋ είνα ι τρόπος πολύ πιό άποτελεσματικός γιά τήν καταστροφή τοϋ Ζωντανοϋ Λειψάνου. "Ετσ: καί τό θάψιμο τοϋ νεκροϋ πρέπει, γιά τους παλαιολιθικούς αιώνες, νά όρίζεται άπό σοβαρότερους λόγους. Είναι οί δοξασίες τοϋ Ξαναγεννημοϋ, πού σχετίζουνται μέ τόν μυητικό χαραχτήρα τής Σπηλιάς καί μέ τήν ίδιότητά της σάν κατοικίας του τοτεμικοϋ γένους. Στή νεολιθική δστερα περίοδο, δπου τό θάψιμο συνεχίζεται, οί δοξασίες τοϋ Ξαναγεννημοϋ, πού τό καθιερώσανε, δυναμώνουνται κι άπό νέες ιδέες. Τώρα άρχίζει ή καλλιέργεια τών δημητριακών, καί τό θαϋμα τοϋ σπόρου πού θάβεται κι άναδίνεται σ'ένα νέο κορμί, σχετίζεται, πάνου στήν ίδέα τοϋ Ξαναγεννημοϋ, μέ τήν τύχη τοϋ πεθαμένου : "Οπως 6 σπόρος θάβεται κι άναδίνεται άπό τή γή, ίτσι κι 6 πεθαμένος θάβεται γιά νά ξαναβλαστήσει. Οί 'Αθηναίοι λένε 'δημητρείους' τους νεκρούς1 καί σπέρνουν δημητριακά στούς νιόσκαφτους τάφους.' Στούς αιγυπτιακούς τάφους άκολουθοϋν τούς νεκρούς χωμάτινα άγαλματάκια τοϋ "Οσιρι ζυμωμένα μέ στάρι.' Στήν 'Αθήνα, πάλι, τό θάψιμο τοϋ πεθαμένου καθιερώνεται σά θρησκευτικό χρέος άπό τίς άρές τοϋ Βουζύγη, μυθικοϋ γενάρχη τοϋ (ερέα πού τελεί τούς Ιερούς' κάθε χρόνο 'άρότους'.* Είναι τό ίερουργικό άλέτρισμα γιά ν' άρχινήσει τ ' δργωμα τής γής, κι 6 Ινας άπό τούς 'άρότους' αύτούς, 6 πιό ίερός, είναι ό γαμήλιος οπόρος καί δροτος ίπι παίδων τεκνώαει.' 'Επειδή ή πρώτη καλλιέργεια είναι στά χέρια τών γυναικών', ή άναλογία τής γής μέ τή γυναίκα, (τοϋ άλετρισμοϋ ύστερα μέ τή συνουσία), καί τών καρπών τής γής μέ τούς καρπούς τής μητρικής κοιλιάς, μένει καθολική κ' έπίμονη ίδέα.' "Ετσι κι ό ξαναγεννημός τοϋ νεκροϋ άπό τή γυναίκα-μητέρα προβάλλεται στόν ξαναγεννημό του άπό τή Γή-Μητέρα. ΟΕ σχετισμοί τοϋτο·. βρίσκουν τή συνθετική ίκφρασή τους στήν ινδική πράξη. 'Εδώ, ύστερα άπό μιά προσευχή, "Ο Σαβίτρι νά δώσει στά κόκκαλά σου μιά θέση μέσα στή γής", ή πλευρά τοϋ τύμβου άλετρίζεται μ' Εξι βώδια. Ύστερα ή στάχτη άπό τά κόκκαλα τοϋ νεκροϋ, μαζί μέ σπόρους κάθε λογής, σπέρνεται έκεΐ μέ μιά δεύτερη προσευχή "Νά σπείρει τή σάρκα σου στήν κοιλιά τής μάνας σου γής ό Σαβίτρι ! " ' Ό Σαβίτρι είναι ό ήλιακός θεός κ° έτσι ό "Ηλιος σπέρνει τό κορμί τοϋ πεθαμένου στήν κοιλιά τής γής, γιά νά τόν άναδώσει ξαναγεννημένο. Ή ίδέα πώς 6 πεθαμένος είναι Ινας σπόρος πού φυτεύεται γιά ν' άναδοθεί, συνδυάζεται, έδώ, μέ τήν ίδέα πώς ή Γή ιοί

είναι Μάνα κι ό τάφος ή μήτρα. Ά π ό τήν ίδέα πώς δ νεκρός φυτεύεται στήι γή, βγήκε Ισως ή συνήθεια νά κομματιάζουν τδν νεκρδ γιά νά τδν θάψουν. Ή πράξη κρατεί στήν προϊστορική Αίγυπτο καί πολλές θύμησές της άπομένουν στις ινδικές ιερουργίες.' Ή έξήγηση είναι πώς, δπως κομματιάζουνε τό στάχι πριν νά τό σπείρουνε, έτσι κομματιάζουν καί τδ κορμί πριν τδ φυτέψουν. Ή τύχη τοΰ σπόρου είναι μιά άγαπημένη παρομοίωση καί στήν Καινή Διαθήκη γιά τήν άνάσταση τών νεκρών, πού άντικατασταίνει τδν άρχαίο ξαναγεννημό τους. Ή παρομοίωση άποδίνεται σέ λόγο τοϋ'Ιησού (κ. Ίωάννην, 22, 24) κι άναπτύσεται παραστατικά σ' ένα άγνωστο Ευαγγέλιο, πού άπόσπχσμά του δίνει ένας πάπυρος τοϋ 2. Αιώνα : άπορη&έντ ων δέ έχεί[νων ô>ç] πρός τ υ ξένον ίπ ερώτημα [αντοϋ, π]εριπ ατών ό Ίη(σοϋς) [ί\στά9η roü] χείλους τοϋ Ίο[ρδ]άνον [ποταμ]οϋ xai ίχτείνα\ς τ^ν] αΰτο]ν τήν δεξιάν \έγέ\μισεν Ιχόον κ]α! χατέσπειρ[εν τδν \χοϋν σίτ\ον· χαί τότε \1πι\χατέ\γ_εεν χεόμ]ενον νδωρ' Ιν[ήχε]ν τήν [γήν δ σπόρος]· xai έπ[ήρ\όη ίνώπιον [αΰτών, 1\ξήγα\γ\εν [ς.' Ή άρώστια κι ό θάνατος στά νησιά Σοσάϊτυ, συχνά λογιοϋνται ένέργειες τών ψυχών, πού τριγυρίζουν τούς γνώριμους τόπους τους, καί κακουργεύουν στούς άνθρώπους. Οί ντόπιοι ζοϋνε σ' ένα κόσμο γιομάτον, έτσι, άπό κακόπραγες ψυχές, πού τούς παραφυλάνε άόρατες καί φοβερές, Ετοιμες νά παιδέψουνε τούς ζωντανούς γιά κάθε άνυπακοή στις άξιώσες τους, πού τις παραγγέλνουν μέ τούς ιερείς τοϋ τόπου." Οί 'Ινδονήσιοι παραφοβοϋνται τις ψυχές, θαρρώντας πώς ό νεκρός έχει πίκρα πολλή καί πώς θέλει νά δεϊ καί τούς άλλους στή δική του τύχη." Οί Μπάτακ τής Σουμάτρας πιστεύουν πώς οί ψυχές είναι περισσότερο κακόβουλες παρά καλόγνωμες γιά τούς ζωντανούς, καί μ' όρισμένες τελετές πασχίζουν νά στενέψουν τήν έπιροή τους.10 Οί ψυχές, γιά τούς Κάσιν τής Βιρμανίας, γυρίζουν άπό· τόν κόσμο τών πνευμάτων καί βλάφτουν, άρωσταίνουν καί σκοτώνουν τούς άνθρώπους. Άκόμη κ' ή πεθαμένη μάνα ξαναβγαίνει σά τζίτζικας άπό τή γή, γιά νά μαυλίσει μέ τό τραγούδι της τήν ψυχή τοϋ παιδιοϋ της.11 Οί Κολάτι τών κεντρικών 'Ινδιών πιστεύουν πώς οί ψυχές τών νεκρών μπαίνουνε στά κορμιά τών ζωντανών καί τούς βλάφτουν δσο μποροϋνε." Οί Μπίρχορ, πρωτόγονη φυλή στήν Τσότα-Ναγκπούρ, ζοϋσε μέ τόν άέναο τρόμο τών ψυχών, κι 6 πρώτος σκοπός τών ιερουργιών τους είναι, φαίνεται, τό άποστόμωμα τοϋ κακοϋ πού τούς φέρνουν." Μιά άπό τις βασικές ιδέες τών Τσούκτση τής Σιβηρίας είναι πώς οί νεκροί γίνουνται κακόπραγα πνεύματα, καί στίς ταφικές τελετές τους άφθονοϋνε τά ξόρκια πού μποδίζουνε τό νεκρό νά γυρίσει." Οί Σακαλάβα, φυλή στά δυτικά τής Μαδαγασκάρης, ρίχνουν τά πιό πολλά περιστατικά τής ζωής τους στίς ψυχές τών προγόνων τους καί περισσότερο τά κακά περιστατικά παρά τά καλά τους." Άνάμεσα στούς θόνγκα, φυλή τών Μπαντού τής νοτιοανατολικής Αφρικής, οί άποθεωμένες ψυχές μποροϋνε νά δώσουν πολλά τά καλά, μ* άπό τις ίδιες Ερχεται κάθε κακό καί κάθε άτυχία." Γιά τούς Μπαβέντα, συγγενική φυλή στά βόρεια τοϋ Τράνσβααλ, δυό είναι οί μεγάλες πηγές τών δεινών : τά μάγια, βέβαια, άπό τή μιά κ' ή πικροζήλεια τών προγονικών ψυχών άπό τήν άλλη.,Τ Ό φόβος τών ψυχών παίζει σημαντικό ρόλο στή ζωή τών Μπεκουάνα, άλλη φυλή Μπαντού στό κέντρο τής νότιας Αφρικής, πού πιστεύουν πώς οί νεκροί μποροϋν νά στείλουν τό καλό, μά, δταν θέλουν (καί τό θέλουνε συχνά), τή δυστυχία." Οί Μπαίλα, τής βόρειας Ροδεσίας, λατρεύουν τις ψυχές τών προγόνων του;, μά τις τρέμουνε κιόλα;. Όρισμένες ψυχές είναι αδιόρθωτα κακές, καί κάIII

νουν από σκοπού τό κακό, είτε σαν όργανα τών μάγων είτε γιά τό χίφι τους μόνο." Οί Μπαγκάνα, ή στελεχική έθνότητα Μπαντού τήςΟύγκάντα, πιστεύουν πώς ή δύναμη τών ψυχών, γιά τό καλό ή γιά τό κακό, δέν έχει άκρη." Οί ψυχές τών νεκρών στό Γκαμπούν τής γαλλικής δυτικής 'Αφρικής, έχουν δλα τά αισθήματα κι δλα τά πάθη τών ζωντανών, μά, πάνου άπ' δλα, κρατοϋν τήν κακία. Ό φόβος τής κακίας αύτής κυριαρχεί σ' δλες τίς προσπάθειες τών ζωντανών νά έπικοινωνήσουν μαζί τους." 'Αν καί 6 φόβος τών νεκρών, καθώς κ ' ή λατρεία τους, δέν είναι άναπτυγμένα στούς ιθαγενείς τής 'Αμερικής, δμως δέ λείπουν κ* έδώ οί-άνάλογοι, κάποτε, τρόμοι. Οί Νούτκα τής Βρεττανικής Κολομβίας έχουν τό φόβο πώς οί ψυχές παραμπορούν νά βλάψουν τούς άνθρώπους." Ά π ' δλο τόν ύπερφυσικό κδσμο οί Ντακότα δέ φοβούνται παρά τις ψυχές, πού μπορούν νά τούς βλάψουνε μ'δλους τούς τρόπους." Οί μεξικανοί Ταραχουμάρε παραφοβούνται κι αύτοί τίς ψυχές, μέ τήν ίδέα πώς, μή βαστώντας τή μοναξιά, θέλουν τή συντροφιά τών δικών, πού τούς άρωσταίνουν, έτσι, καί τούς πεθαίνουν." Οί Σημίτες, δπως κ' οί ομηρικοί "Ελληνες, καλοκλείνουν σ' έναν Ά δ η τίς ψυχές, άπ'δπου δέν ξαναγυρίζουν. Μ'δλο τούτο δέ λείπουν άνάμεσα στούς Σημίτες οί ιερουργίες κ' οί προσευχές πού άποδκίιχνουνε τά φαντάσματα " ούτε κι άπό τούς "Ελληνες οί φόβοι. Οί 'ήρωες' (δρος πού σημαίνει κι δλους τούς νεκρούς) όυσόργητοι και χαλεποί τοϊς ίμπελάζουσι γίγνονται " , καί παραύστερα λογιούνται άνήμποροι νά κάμουν τό καλό, καί μόνο τό κακό πώς φέρνουν." Ή δοξασία πώς τό νά δει κανείς στόν Οπνο του δτι παλεύει μέ νεκρό, τοΰ προμηνάει άρώστια του, μαρτυρά κ' έδώ τήν ίδέα πώς οί ψυχές τών νεκρών φέρνουν άρώστιες." Τούς τάφους τούς προσπερνούνε σωπαίνοντας, μέ τήν ίδέα πώς οί νεκροί είναι κακωτικοί " κι άναφέρουνται ιστορίες νεκρών πού έκδικιοΰνται ή βλάφτουν." Ό Πλάτων συμβουλεύει νά καλοπιάνουν τίς ψυχές ή ν' άπογυρίζουν αλλού τήν οργή τους, πού κάθε στιγμή μπορεί νά ξανάβει." ΟΕ οικουμενικοί αύτοί τρόμοι μπροστά στίς Ψυχές τών Νεκρών είναι πολύ μεγαλύτεροι γιά δρισμένες κατηγορίες νεκρών, πού λογιούνται έξαιρετικά κακόπραγοι κ'έπικίντυνοι γιά τούς άνθρώπους. Eîvat, τό πιό πολύ, οΕ ψυχές έκεινών πού πήγαν άπό πρόωρο ή βίαιο θάνατο (οί άωροι και βιαιο&άνατοι τών 'Ελλήνων) πού ή ζήλεια κ' ή κακία τους γιά τούς ζωντανούς παραείναι μεγάλες. ΟΕ πρώιμο: νεκροί, οί γυναίκες πού πεθαίνουνε λεχώνες ή πάνου στή γέννα τους, οί αύτοχτόνοι (άπ' δπου καί τό έθιμο ν' αύτοχτονοΰν γιά νά έκδικηθοΰν, σαν κακόπραγα πνεύματα,τούς οχτρούς)", οΕ δολοφονημένοι, οΕ σκοτωμένοι κακούργοι, οΕ σκοτωμένοι άπό περιστατικό κ* οΕ σκοτωμένοι στόν πόλεμο, είναι ένα πλήθος αγριεμένων ψυχών, πού σχηματίζουνε μιά σωστή στρατιά αίμοβόρων πνευμάτων. Ό κίντυνος, έτσι, τοΰ ΖωντανοΟ Λειψάνου διπλασιάζεται άπό τόν κίντυνο τής Ψυχής τοΟ Νεκρού, πού, δσο νά λυώσει τό λείψανο, μένει κοντά του. 'Ενώ δμως δ κίντυνος τοΟ Ζωντανού Λειψάνου παύει μέ τήν τεχνητή ή φυσική του III

καταστροφή, Si γίνεται τό ίδιο χαί μέ τόν χίντυνο τής πιό μακροζώητης ψυχής του. "Οσο vi μορφωθεί ή παράσταση τοϋ "Αλλου Κόσμου, δπου άποτραβιέται, μετά τήν καταστροφή τοΟ λειψάνου της, ή Ψυχή μένει στόν τόπο τοΟ νεκροϋ· μά χι δπου διαμορφώνεται ίνας κόσμος τών ψυχ6>ν, δ κόσμος αύτός σπάνια δεσμεύει τήν ψυχή, πού πηγαινόρχεται έκεΐθε στόν χόσμο τών ζωντανών, πολύτροπη γι' αύτούς χι άσίγαστη φοβέρα. "Ετσι, μαζί μέ τή φροντίδα τους νά έξοντώσουν ή νά καταδέσουν τό Ζωντανό Λείψανο τοΟ νεκροΟ, ή άλλη χύρια φροντίδα τών ζωντανών είναι πώς νά ήμερώσουν τήν Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ, μά πιό πολύ τό πώς νά τήν παραπλανήσουν, νά τήν καταδέσουνε χι αύτή, νά τήν άδυναμώσουνε χαί, στήν άνάγχη, νά τήν έξοντώσουν. ΠΡΙΝ

ΑΠΟ

ΤΟ Β ΓΑΛΣΙΜΟ

ΤΟΥ

ΠΕΘΑΜΕΝΟΥ

§47 ΣΤΟ ΣΙΜΩΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ Α Π Α Ρ Α Τ Η Μ Α ΤΟΥ Ν Ε Κ Ρ Ο Υ · Μ Ε Τ Α Φ Ο Ρ Α ΤΟΥ Μ Α Κ Ρ Ι Α · Θ Α Ψ Ι Μ Ο ΤΟΥ Π Ρ Ι Ν ΝΑ Π Ε Θ Α Ν Ε Ι · Α Π Α Ρ Α Τ Η Μ Α ΤΟΥ Τ Ο Π Ο Υ · Α Π Α Ρ Α Τ Η Μ Α ΤΟΥ Σ Π Ι Τ Ι Ο Υ Ο ΜΙΑΣΜΑ ΤΟΓ ΘΑΝΑΤΟΙ, Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΓ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΛΕΙΨΑΝΟΓ, ΚΙ Ο ΤΡΟ-

μος τήςάόρατης Ψυχής, ύποχρεώνουνε λογίς φυλές ν'άπαρατοΟνε τόνέτοιμοθάνατο γιά ν'άλαργέψουν. Οί Yerkla-mining στήν Αύστραλία άπαρατοΟνε, δίπλα σέ μιά φωτιά, τόν έτοιμοθάνατο, καί μόνον ύστερα άπό καιρό ξαναγυρίζουν στόν τόπο.1 Οί Μπαουμάνα τού Σουδάν άπαρατούν μέ φοβερές χραυγέςτόν έτοιμοθάνατο, άπό φόβο μή πάρει χανένανμαζί του.5 Οί ΧότοΟ Κόνγχο άπαρατοΟν τόν έτοιμοθάνατο, άπό φόβο μήπως τά μάτια του στηλωθοΟν άπάνου τους χαί τό φάντασμά του σκοτώσει κανέναν.' "Οταν δέ δείχνει νά χαλλιτερεύει ίνας άρωστος άνάμεσα στούς Σεράνο τής Λουσόν, τόν βγάζουν άπό τό σπίτι καί τόν άπαρατοΟν καταγής, πάνου σ' ίνα τομάρι. Μόνο νεράχι τοΟ άφήνουνε δίπλα του κ' ίνα παιδί νά τοϋ διώχνει τίς μυΐγες.4 Συχνό πάλι είναι τό συνήθιο ν' άλαργεύουν τόν έτοιμοθάνατο τόν ίδιο. Οί Σέλουνγκ τοΟ Άρχιπελάγου Mergui, έξω άπδ τή Βιρμανία, φέρνουν τόν έτοιμοθάνατο σ' ίνα έρημονήσι καί τόν άφήνουν έκεΐ νά πεθάνει.1 Άνάμεσα στούς Τανάλα τής Μαδαγασκάρης, ό άρωστος πού πέφτει σ' αναισθησία φέρνεται στό μέρος τοϋ δάσους δπου ρίχνουν τούς νεκρούς κι άφήνεται έκεΐ vi ξεψυχήσει. Ά ν συνέρθει καί ξαναγυρίσει στδ χωριό, τόνε λιθοβολούν καί τόν σκοτώνουν.' ΟΕ Μασσάΐ στήν Ανατολική Αφρική, σηκώνουν τόν έτοιμοθάνατο στά γρήγορα, γιά νά τόν φέρουνε στό δάσος, δπου τόν άπαρατοΟνε νά πεθάνει.' Οί ινδιάνοι Λένγκουα τής Παραγουάης μεταφέρουν τόν έτοιμοθάνατο έξω άπό τό χωριό, γιά III

νά πεθάνει μοναχό; του." Οί Ν'τοράχοτής Κεντρική; 'Αφρικής φέρνουν τόνέτοιμοθάνατο στό δάσο; καί τόνάφήνουν μέ λίγο φαΐ καί πιοτό, νά πεθάνει.' Είναι κιόλας φορές πού έ τρόμο; τοϋ θανάτου κάνει τούς ζωντανού; νά θάβουν τόν άνθρωπο πριν άκόμη πεθάνει. Οί ντόπιοι τοΟ Xavitilcvu (Φίτζι) βάζουν τόν έτοιμοθάνατο μέσα στόν τάφο μαζί μέ τροφή καί νερό* δσο τά μεταχειρίζεται, δέν κλείνει ό τάφο; άπό πάνω του- σά δέν μπορεί πιά, τόν σκεπάζουν." Τόσο άρωστα πρόσωπα, που νά πέφτουν σέ παραμιλητό, θάβουνται, στίς Νέες 'Κβρίδες, ζωντανά άκόμη." Γέροι ή άρώστοι άνάμεσα στούς Γιάκουτ, παρακαλούνε τά παιδιά τους νά τούς δώσουν ένας τέλος. Στήνεται τότες τό νεκρικό τραπέζι, δπου χαλιούνται οί γειτόνοι κ'οί φίλοι τους καί πού βαστόί γιά τρεΓς μέρες. Ή πρώτη θέση δίνεται τοϋ μελλοθάνατου, καί τοϋ προσφέρουνται ci καλλίτερες μερίδες. Ύστερα τόνε φέρνουνε στό δάσος, δπου κατεβαίνει στόν έτοιμο τάφο του, καί θάβεται μέ τά δπλα του, τά σύνεργα, τίς προμήθειες καί τ'άλογά του." Τούς γέρους ή πολύ ξατονισμένους τούς φέρνουν οί Όττεντότοι στά βουνά γιά νά πεθάνουν άπό τήν πείνα ή νά φαγωθοϋν άπό κανένα θεριό, ή τούς θάβουν ζωντανούς άκόμη." "Ομοια οί λογίς φυλές Μπαντού τής νότιας 'Αφρικής άπαρατοϋν τόν έτοιμοθάνατο ή τόνε θάβουνε πριν νά πεθάνει." Οί 'Ινδιάνοι Τσάκο τής Παραγουάης άπαρατοϋν τόν άρωστο, σάδέ βλέπουν γιατρειά, χωρίς τροφή· καί, γιά νά μή πεθάνει μέσα στό χωριό, τόν τραβοϋνε μακριά, δπου τόν άπαρατοϋν ή τόν θάβουν." Οί πολύ άρωστοι, άνάμεσα στούς βόρειους Μαϊντού, δένουνται (δπως καί τά λείψανα) μέσα σ' Ενα άρκουδοτόμαρο καί θάβουνται πριν νά πεθάνουν." Είναι, πάλι, φορές πού οί ζωντανοί άπαρατοϋν γιά πάντα τόν τόπο δπου πέθανε κανένας. Οί 'Αράντα τής κεντρικής Αύστραλίας καίνε τήν κατασκήνωση δπου πέθανε κανείς κιάναγυρεύουν άλλο μέρος γιά τήνέγκατάστασή τους." Οί Μάρα, τής βόρειας Αύστραλίας, πού τρώνε τόν νεκρό, σηκώνουν τήν κατασκήνωσή τους γι' άλλοϋ, γιατί τό φάντασμα τοϋ νεκροϋ συχνάζει στά παλιά του λημέρια." Τό χωριό δπου θάβεται νεκρός τών Μαορί, είναι, άποκεΐ καί πέρα, ταμποϋ, κι όπού σιμώνει πέφτει σέ ποινή θανάτου."Οί Κενακαγκάρα, παπουανή φυλή, πηγαίνουν γιά καινούριο χωριό, άν πεθάνει κανείς άνάμεσά τους.™ Τό χωριό, άνάμεσα στούς Χτούσουν (βόρεια Βόρνεο), δπου, μέσα σ'Εξι μήνες άπό τό στήσιμό του, πεθάνει κανείς, άπαρατιέται." ΟΕ Σακάϊ τοϋ Περάκ τής Μαλαϊκής Χερσοννήσου, καίνε τό σπίτι δπου πεθάνει κανείς κι άπαρατοϋν τήν Εγκατάστασή τους ΕκεΓ, άκόμη κι άν χάνουνε, έτσι, τή σοδειά τους." Οί ντόπιοι τών νησιών "Ανταμαν, πιστεύοντας πώς τό φάντασμα τοϋ νεκροϋ τριγυρίζει στόν τόπο δπου πέθανε, άπαρατοϋνε τό μέρος τους, δταν θάψουν κανέναν." Οί Ούέντα τής Κεϋλάνης άπαρατοϋνε τό λείψανο στό σπήλαιο, δπου ξεψύχησε, κι αφήνουν γιά καιρό τόν τόπο." Οί φυλές νάνων τής Μαλαϊκής Χερσονήσου (Σεμάνγκ, Όράνγκ-Ούτάν, Κέντα), άλλάζουν τόπο άν πεθάνει κανείς, μή τούς σκοτώσει τό φάντασμά του. 'Εγκατασταίνουνται σέ μεγάλη άπόσταση, κι άκόμη καλλίτερα άν χωρίζουνται άπό τήν πρώτη μεριά μέ ποτάμι." Οί Σακαλάβα III

τής Μαδαγασκάρης ρίχνουνε τήν κατασκήνωσή τους, δταν πεθάνει κανείς, κε. άλαργεύουν. Ή άέναηφυγή μπροστά στό θάνατο μποδίζςι τήν όριστική έγκατάστασή τους." Οί Μπαχίμα άπαρατοΟνε κ' έτοΟτοι τόν τόπο, δπου πεθαίνει καί C.L°_xai κανείς, κ'έγκατασταίνουνται πιό πέρα." "Οταν, άνάμεσα στούς Ούαουάμπα πεθαίνει άρχηγός, τό χωριό τους à παρατιέται." Οί ινδιάνοι Τσάκο άπα ρα" τοΰν τόν τόπο δπου πεθάνει κανένας." Οί Άναμπάλι κι άλλες φυλές τοϋ Όρινόκου, πού θάβουνε τό νεκρό στήν έστία του, άπαρατοΰνε τό χωριό καί τά χωράφια τους, καί στήνουν, πολλές λεΰγες παραπέρα, άλλο.30 Ύστερα άπό θάνατο, of ινδιάνοι Κρή τοΰ Καναδά, μεταχινοΰν τήν έγκατάστασή τους." Τό έθιμο ν' άπαρατοΰν τόν τόπο τοΰ θανάτου συναλλάζεται ή περιορίζεται μέ τό έθιμο ν' άπαρατοΰν ή νά καταστρέφουν τό σπίτι. Ντόπιοι τής αύστραλιανής Βικτωρίας, γκρεμίζουν ή καίνε τήν καλύβα δπου πεθαίνει κανείς τους." Of Κάϊ τής Νέας Γουϊνέας άπαρατοΰν τό σπίτι πού τό χτύπησε δ θάνατος33, μέ τήν ίδέα πώς τό φάντασμα τοΰ νεκροϋ τό συχνάζει.34 Στήν άνατολική 'βρεττανική'Νέα Γουϊνέα ξαναχτίζεται τό σπίτι ξαρχής, άν δέ βόλεϊ νά χτιστεί σ'άλλο μέρος.34 Ό νοικοκύρης θάβεται στή Νέα Ζηλανδία μέσα στό σπίτι του, πού άπαρατιέται μέ τά πράματά του. "Ετσι σέ κάθε χωριό, τό μισό άνήκει στούς πεθαμένους.3" Τό σπίτι δπου πέθανε κανείς, συχνά άπαρατιέται καί στίς Μαρκίζες.3' Όταν δ πεθαμένος, στά νησιά Χαβάϊ, θάβεται μέσα στό σπίτι του, of κάτοικοι κοιτοΰνε γι'άλλη στέγη.3" Άνάμεσα στούς Μπένουα τής Μαλαϊκής Χερσονήσου τό σπίτι τοΰ πεθαμένου άπαρατιέται καί καίγεται. 3 ' Ή Ιδια πράξη άπαντιέται άνάμεσα σέ φυλές τών 'Ινδιών 40 , στό Άσσάμ " , στούς βιρμανούς Κάρεν " , στούς Αϊνού τής 'Ιαπωνίας 43 , σέ πλήθος λαούς τής Αφρικής, δπως τούς Μπανυανκόλε^ τούς Μπασόγκα, τούς Μπατέσο τής Ούγκάντα44, τούς Όττεντότους44, τούς Βασοΰτο " , τούς Τσινυάι'4', τούς Άνγκονι τής βόρειας Ροδεσίας 4 ·, τούς Μπανγκάλα τοΰ άνω Κόνγκο *', καί σέ πλήθος άλλους " , καθώς κι άνάμεσα στούς ντόπιους τής Αμερικής", τούς 'ΕσκιμώουςτοΰΒερίγγιου Πορθμοΰ", καί τούς Καμτσάνταλ τής Καμτσάτκας." Ανάλογο έθιμο κρατοΰσε ίσαμε τά κοντινά μας χρόνια στήν ΙΙερσια ; "Τό σπίτι καθενός" κ' έδώ "πεθαίνει μαζί του". 44

§48 ΕΙΙΑΦΗ ΜΕ ΤΗ ΓΗ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΑΤΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΤΟΜΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΓΡΥΠΝΙΑ ut extremum

spirilu»i

redderent

terrae

Servius, in V e r g . Aen. 12, 395

T

O Ν'ΑΚΟΓΜΙΙΟΓΝ TON ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΟ, ΚΑΙ ΚΑΠΟΤΕ KAI TO ΛΕΙΨΑΝΟ-

του, στή γή, είναι παραπλωμένη συνήθεια. Στή Μαλαϊκή Χερσόνησο παίρνουν άπό τό κρεβάτι τόν νεκρό καί τόν άκουμποΰνε στό χώμα. 1 Τό νά πεθάνει & III

έτοιμοθάνατος στό κρεβάτι του κι ζχι καταγής, είναι, γιά τους Κ όχι ν τοΰ Χαγκάρ, ιεροσυλία.* Ύστερα άπό τό λούσιμο καί τό σαβάνωμα, οί Πάρσοι άπιθώναν τό λείψανο χάμου.' "Ενα αρχαίο ρωμαϊκό έθιμο, ξατονισμένο στούς αιώνες τής άκμής, είταν ν' απιθώνουν τόν έτοιμοθάνατο καταγής, μπροστά στήν πόρτα τοΰ σπιτιοΰ του.'« Οί Μαγυάροι νοιάζουνταν ν' απιθώνουν τόν έτοιμοθάνατο στή γή, (là νά εύκολύνουν τή θανή του.4 Οί Λιθουανοί κ'οί Έσθονοί άπιθώναν τόν έτοιμοθάνατο στό χώμα.' Στήν Κύπρό ξαπλώνανε πάνου σ'ένα σακκί τόν έτοιμοθάνατο χάμου." Είναι φορές, στά παραπάνου παραδείγματα, πού ό έτοιμοθάνατος ξαπλώνεται καταγής άπάνου σ'άχυρένια στρώση.' 'Απομεινάρια τοΰ συνήθιου σέ λογίς μεριές τής Ευρώπης, είναι ν' ακουμπούν τά πόδια τοΰ έτοιμοθάνατου στή γή ή νά τοΰ ρίχνουνε χώμα στό στήθος του ή νά τοΰ βάζουνε λίγο στό στόμα." Τή στιγμή τοΰ θανάτου στή Μακεδονία βάζανε κάτου άπό τό κεφάλι τοΰ νεκροϋ ένα μαξιλάρι γιομάτο χώμα.8« Ή γνώριμη έξήγηση είναι πώςμέτά συνήθια τοΰτα βάζουν τήν ψυχή σ'έπαφή μέ τή γή, δπου θά'μπει.· Ή έξήγηση τούτη, πού δίνεται κιόλας άπό τόν Σέρβιο, δέν πιάνει τή ρίζα τοΰ έθίμου. Ή ψυχή πού πρέπει vi λευτερωθεί, γιά νά συντομευτεί ή άγωνία τοΰ θανάτου, είναι ή Ζωτική Ψυχή, πού δέν κατεβαίνει μέσα στή γή, ούτε σχετίζεται πουθενά μέ τό χώμα. Στα συνήθια τοΰτα έχουμε μιά π ρ ά ξ η πού γυρίζει σέ ιερουργία. 'Επειδή αλλοτινά ό άνθρωπος πέθαινε έκεί πού κοιμόντανε, πεναπεϊ καταγής, έμεινε τό συνήθιο νά ιόν ξαπλώνουν, σάν πεθαίνει, καταγής, ή σέ μιά στρώση πάνου στό χώμα. "Ομοια καί στή γέννηση, έπειδή οί γυναίκες γεννούσαν αλλοτινά ξαπλωμένες ή γονατισμένες καταγής, απόμεινε, μέ ίερουργικό χαραχτήρα, τό συνήθιο νά γεννά ή γυναίκα ξαπλωμένη ή άκουμπισμένη στή γή ,0 , ή ν' άπιθώνεται τό νιογέννητο, δπως στή Ρώμη, στό χώμα." Ό κίντυνος πού ξεπετιέται άπό τό θάνατο φοβερίζει πρώτα-πρώτα τούς δικούς τοΰ πεθαμένου. "Οταν, άνάμεσα σέ φυλές τών Ντάϊακ τής νοτιανατολικής Βόρνεο, πεθαίνει κανείς, δ νοικοκύρης κράζει μέ τ' δνομά τους Ινα-Ινα τά παιδιά καί τ' άλλα πρόσωπα τοϋ σπιτιοΰ του. "Ετσι μποδίζει τήν ψυχή τους νά μαυλιστεί άπό τήν ψυχή το 5 νεκροϋ καί vi φύγει μαζί τους. Τό ίδιο γίνεται κι δταν γυρίζει άπό τό θάψψο ή συνοδεία." Μά δ κίντυνος δέν φοβερίζει λιγότερο τήν κοινότητα δλη. Ό θρήνος καί τά σκουξίματα, πού ύποδέχουνται τό θάνατο, ειδοποιούνε μεμιάς τούς κοντινότερους γείτονες πού, μέ τή σειρά τους κι αύτοί, είδοποιοΰν τούς μακρινότερους άλλους. Είναι ωστόσο καί φορές πού μηνυτής, σταλμένος έπιτούτου, ϊίδοποιεί τούς ανίδεους νά φυλαχτούνε. Άνάμεσα στούς σιβηριανούς Κορυάκ στελνόνταν μηνυτής άπό τό σπίτι σ' δλα τ' άλλα τοϋ χωριού μέ τό μήνυμα πάς δ Τάδε έχει πεθάνει. "Οσο πού νά γυρίσει ό μηνυτής, κρατοΰνε διπλωμένο τόν νεκρό, μέ τό κεφάλι του στά γόνατά του. Σέ κάθε σπίτι πού φτάνει τό μήνυμα κοιτάνε, μ' δρισμένους τρόπους, νά μποδίσουν τήν ψυχή τοϋ νεκροϋ νά διαβεί, κ' οί μανάδες κ' οί γιαγιάδες παίρνουν αγκαλιά τά βρέφη νά τά προστατέψουν. "Οταν δλη ή κοινότητα μάθει τό θάνατο καί πάρει τά μέτρα της, τότε ξεδιπλώνουνε καί τόν νεκρό καί τόν ξαπλώνουν στό κρεβάτι." Ό III

θάνατος, ωστόσο, δέ μηνιέται μοναχά στούς άνθρώπους. Γνώριμη είναι ή συνήθεια, στήν Εύρώπη, νά μηνούν τών μελισσιών τδ θάνατο έκεινοΟ πού τά'χει. Πηγαίνει κάποιος στδ μελισσοκόφινο, τδ χτυπά, ψιθυρίζει τών μελισσώνε τδ περιστατικό καί, κάποτε, καί τόν καινούριο τους άφέντη. "Ενα σουσούρισμα άπομέσα δείχνει πώς οί μέλισσες τό άκούσανε καί λένε πώς θέλουν νά μείνουν. 'Αλλιώς είναι σίγουρο πώς τό μελίσσι θά φύγει ή θά ψοφήσει. Κάποτε κάνουν καί τά μελίσσια νά πενθοΟν, κρεμώντας τους Ενα κομμάτι κρέπι στήν κυψέλη τους, μετακινώντας ή γυρίζοντάς τα. "Ετσι φυλάνε τά μελίσσια άπό τόν πειρασμό ν' άκολουθήσουν τήν ψυχή τού πεθαμένου.14 Σέ λογίς μεριές τής Εύρώπη ς δλα τά ζωντανά τού σπιτιού πρέπει νά μάθουν τό θάνατο, ακόμη καί τά δέντρα." "Οτι καί τό κλείσιμο τών ματιοιν τού νεκρού, συνήθεια οικουμενική, ξεκινά κ' έτοΟτο άπό τήν προφύλαξη τών ζωντανών, τδ δείχνει τό σφάλισμα τών ματιών καί μέ σύνθετους τρόπους. 'Ορισμένοι Αύστραλοί κλείνουν τά μάτια τοΟ νεκροΟ μέ ταινίες, πού τις δένουνε πίσω. " Στό νησί Χαλμαχέρα, δυτικά τής Νέας Γουϊνέας, άπιθώνουνε βάρη στά ματόφυλλα τοΟ νεκροΟ (συχνά νομίσματα άσημένια)." Στδ Καμπότζ άπιθώνουν μαλαματόφυλλα στά μάτια, στή μύτη καί στό στόμα τοΟ λειψάνου." Στήν Κορέα βάζουνε παρωπίδες στά μάτια τοΟ νεκροΟ άπό μαΟρο μετάξι." Στίς φυλέ^ Ούαράνγκι καί Ούαμπούγκουε τής άνατολικής 'Αφρικής άλείφουνε μέ λίπος τά μάτια τοΟ νεκροΟ ("γιά νά μή βλέπει" λένε "τά νιογέννητα παιδιά καί τά βλάψει μέ τό κακόπραγο βλέμμα")." Ή συνήθεια νά βάζουν νομίσματα (μεταλλικά βάρη) στά μάτια τοΟ νεκροΟ, κρατεί κι άνάμεσα στούς Ντάϊακ τής Βόρνεο κι δχι λιγότερο καί στήν Εύρώπη. Ή συνήθεια, πραγματικά, συναντιέται στή Σκωτία, στήν 'Αγγλία, στή Ρωσσία, στή Σερβία, στή Βουλγαρία." Νεότεροι 'Ιουδαίοι βάζανε στά μάτια τοΟ νεκροΟ κομμάτια άπδ πήλινα αγγεία." Άπό τούς τρόπους αύτούς βγαίνει πώς τό κλείσιμο τών ματιών τοΟ νεκροΟ δέν δπαγορεύεται άπό λόγους ψυχολογικούς, μ' άπό τό σκοπό νά τοΟ κόψουν τή βλέψη. Έ τ σ ι δ έ ν β λ έ π ε ι νά π ά ρ ε ι τ ι ς ψυχ έ ς κι ά λ λ ο ν ώ ν , μ ' ά κ ό μ η ο ύ τ ε κ α ί τό δ ρ ό μ ο κ α ί τ ά μ έ ρ η νά ξ α ν α γ υ ρ ί σ ε ι . Ή έξήγηση τούτη βεβαιώνεται άπό όρισμένες δοξασίες καί πράξες. Κλείνοντας τά μάτια τοΟ νεκροΟ στήν Χαλμαχέρα, λένε πώς, άν ό νεκρδς Εχει τά μάτια του άνοιχτά, θά πει πώς γυρεύει Ενα σύντροφο καί πώς γρήγορα κάποιος θά πεθάνει." Ή Ιδια δοξασία ξαναβρίσκεται στή Βοημία, στή Γερμανία καί στήν Αγγλία : άν δ νεκρδς έχει τά μάτια του άνοιχτά, θά ξαναρθεί τό φάντασμά του γιά νά πάρει κάποιονε δικό του." "Οταν, πάλι, οί Ρωμαίοι άπιθώνουν τόν νεκρό στόν ξυλοσωρό τής φωτιάς, τοΟ άνοιγαν τά μάτια." Τδ ίδιο, στό Καμπότζ, τά μαλαματόφυλλα πού βάζουνε στά μάτια τοΟ νεκροΟ, τά ξαναπαίρνουν σάν τόν άπιθώνουν στήν φωτιά του." Ή έξήγηση είναι φανερή : Όταν, καταστρέφοντας οί ζωντανοί τό νεκρό, δέν Εχουν άλλο τό φόβο του, τόν ξαναφήνουν νά βλέπει. Ανάλογοι φόβοι ύπαγορεύουν καί μιάν άλλη οικουμενική Εγνοια, νά κλείIII

νουν καί τό στόμα του νεκροΟ, καί, κάποτε, τή μύτη, άκόμη καί τ'αύτιά του. Τυπικά παραδείγματα άπ' δλα τά στάδια τών καθυστερημένων λαών τεκμηριώνουν τήν πράξη σάν ά ρ χ ι κ ή καί δίνουν τήν έξήγησή της. Ή πράξη νά κλείνουν τίς τρύπες τοΟ κεφαλιοΟ συναντιέται στή νότια Αύστραλία, στούς Μπάτα* καί τούς 'Αχινέζε τής Σουμάτρας, στό νησί Νίας, στις ΜολοΟκκες καί στίς 'Ανατολικές Ινδίες." Οί Χουουάσε τής Σιβηρίας βουλώναν τ'αύτιά καί τό στόμα του νεκροΟ μέ μετάξι."Σάν άρχιζε τό ψυχομάχημα κανενός, οί Χομάνα τής Βολιβίας πασχίζανε νά τοΟ κλείσουν, βσο γρηγορότερα μπορούσανε, τή μύτη, τό στόμα καί τά μάτια." 'Ανάμεσα σ' 'Ινδιάνους τής βόρειας 'Αμερικής «οί γυναίκες χυμοΟν στόν έτοιμοθάνατο, άλλες τοΟ κλείνουν τά μάτια του κι άλλες τό στόμα του, καί, ρίχνοντας άπάνου του δ,τι βρεθεί, τόν σκοτώνουν στ' άλήθεια».·* Είναι άρκετά φανερό πώς δ πρώτος λόγος τοΟ συνήθιου νά κλείνουν τό στόμα (συχνά νά δένουνε καί τό σαγόνι)"« καί τίς άλλες τρύπες τοϋ κεφαλιοϋ τοϋ νεκροϋ, ε ί ν α ι γ ι ά νά κ ρ α τ ή σ ο υ ν τό φ ά ν τ α σ μ α μ έ σ α τ ο υ , δ σ ο νά γ ί ν ο υ ν οί τ ε λ ε τ έ ς τ ή ς τ α φ ή ς π ο ύ θά τ ο ϋ κ ό ψ ο υ ν ή θά τ ο tt π ε ρ ι ο ρ ί σ ο υ ν τ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α τ ο υ . Τό μαρτυρβ ή πράξη τών αύστραλών Ούακελμπούρα κ' ή πράξη, στό Νειλοτικδ Σουδάν, τών Μπάρι. Προτού ν' άφήνουν στόν τάφο τό λείψανο, οί πρώτοι τοϋ άπιθώνουν αναμένα κάρβουνα στ' αύτιά, γιά νά κρατήσουν, δσο ν' άλαργέψουνε, τό φάντασμά του μέσα στό κορμί του." "Οταν, πάλι, άνάμεσα στούς δεύτερους, πεθάνει ό μάγος τής βροχής, οί τρύπες τοϋ κεφαλιού του βουλώνουνται, γιά νά κρατηθεί ή ψυχή μέσα στό λείψανο, κ' έτσι νά φέρνει τή βροχή, σάν τό προστάζει 6 γιός του καί διάδοχός του." Μέ τά κλεισίματα τοϋτα μποδίζεται, άκόμη, νά βγεί άπό τό κορμί τοϋ νεκροϋ, ή μυστηριακή δύναμη πού τόν σκότωσε, άκόμη μποδίζουνται καί λογίς πνεύματα ή άλλες ψυχές νά μποϋνε μέσα στό λείψανο καί νά τό πάρουνε στήν κατοχή τους. 'Ομόλογη είναι ή νεοελληνική δοξασία, πώς τό νά φράζεται τό στόμα τοϋ νεκροϋ μέ μπαμπάκι ή ν'άπιθώνεται στό στόμα του ένας κέρινος ή ξύλινος σταυρός, τόνε μποδίζει νά βρυκολακιάσει." Οικουμενική είναι κ* ή συνήθεια νά ξενυχτούνε τό νεκρό, παναπεί ν' άγρυπνοϋνε κοντά του. Ό λόγος είναι π ώ ς φ ο β ο ϋ ν τ α ι νά κ ο ι μ η θ ο ϋ ν , μ ή π ά ρ ε ι τ ή ν ά π ο λ υ μ έ ν η μ έ σ α σ τ ' ό ν ε ι ρ ο ψ υ χ ή τ ο υ ς ( = § 23)· Σέ μερικές άπό τίς Μολοϋκκες φυλάνε τό λείψανο δσο νά τό βάλουνε στό φέρετρο, λύνοντας αινίγματα καί παίζοντας γιά νά περνοϋνε τήν ώρα. Τήν πρώτη νύχτα ή ψυχή τοϋ νεκροϋ μένει, κατά τήν ίδέα τους, στό σπίτι του, κι άν κανείς κοιμηθεί, μπορεί νά τήν άπαντήσει στόν Οπνο του καί ν'άρωστήσει.·4 "Οσο μένει στό σπίτι τό λείψανο, οί σιβηριανοί Κορυάκ δέν άφήνανε νά κλείσει μάτι κανείς τους· καί, γιά νά διασκεδάσουν τό νεκρό, χαρτοπαίζανε πάνου στό λείψανό του." 'Ανάμεσα στούς ά/ω θόμπσον τής βρεττανικής Κολομβίας, οί φίλοι κ' οί γειτόνοι μαζεύουνταν στό σπίτι τοϋ νεκροϋ καί μέναν ίσαμε τό θάψιμό του. Στό διάστημα τοϋτο δέν άφήναν κανένα νά κοιμηθεί, μήπως τό φάντασμα τοϋ πεθαμένου ή τό πνεϋμα πού τόν φυλά, τοϋ πάρει τήν ψυχή του." ΟΕ άνθρωποι το5 III

III σπιτιού στά νησιά Άρού δέν κοιμούνται τή νύχτα πού άχολουθί τό περιστατικό, γιατί ή ψυχή τοΰ πεθαμένου βρίσκεται άκόμη έκεϊ καί τή συναπαντοΰνε στ' όνειρό τους." Ξενύχτια τοΰ νεκροϋ μέ τραγούδια καί πιοτό καί φσ.ΐ, κινοΰν, στή μεσαιωνική Εύρώπη, τήν άγανάχτηση τών έκκλησιαστικών άρχόντων ; est aliquis qui supra mortuuni nocturnis horis carmina diabolica cavtaret,et biberef mauducaret ibi, quasi de ejus morte gratularetur; ct si alibi mortui in r ii/il is nocturnis nisi in ecclcsia cmtodiantur." Τό γλέντι πού γίνεται σάν ξενυχτούνε στήν 'Ιρλανδία νεκρό, έχει γίνει παροιμιακό, κι άνάλογα ξενύχτια κρατοΰν στήν Αγγλία."« Στή Γερμανία δέν πρέπει, στήν περίσταση τούτη, νά κοιμηθούν, μήπως ό ύπνο; του; γίνει ύπνο; θανάτου- (άκόμη κ'οί γελάδες στό σταΰλο του; πρέπει νά μένουνε ξύπνιες)." 'Ορισμένοι πληθυσμοί τής Ούγγαρία» ξαγρυπνούσαν τό λείψανο, περνώντας μέ παιχνίδια τήν ώρα του; καί, άνάμεσα στ' άλλα, μαντεύοντας μέ τά χαρτιά, αν ή ψυχή του σώθηκε ή όχι." Στήν Καστοριά, στήν Αιτωλία κι άλλοΰ "βάζουνε φρούτα τοΰ καιρού γιά νά ξενυστάςουν- λένε αινίγματα, παραμύΐια γιά vi περάσει ή βραδειά" τους.41 Τά αινίγματα, τό χαρτοπαίξιμο καί τ' άλλα τυχερά ή άγωνιστικά παιχνίδια τής αγρύπνιας αύτής, είναι μορφές τών νεκρικών άγώνων πού βοηθούνε τήν ψυχή τού νεκροϋ στούς άγώνες της ( = § 82)' κι άποκοντά τό γλέντι κι ό πανηγυρικός τόνο; τή; άγρύπνια; είναι στοιχείο τού επίγειου πανηγυρισμού τή; νίκης τοΰ νεκροϋ στόν Άλλο Κόσμο ( — § 105)· Ή άγρύπνια γυρίζει κάποτε σέ φύλαξη τής ίδια; τή; ψυχή; τοϋ πεθαμένου. Οί Σαμπόμπα τή; Καλιφορνία; πιστεύανε πώς, δσο νά θαφτεί έ νεκρός, ή ψυχή του τριγύριζε τό λείψανο, χαί μέ τήν άγρύπνια τους, τή φύλαγαν άπό'να δαίμονα πού παραμόνευε νά τήν άρπάξει.45 Αντίστοιχο; είναι Ινα; λόγο; τή; άγρύπνιας (νά μή πηδήσει γάτα πάνου άπό τό νεκρό, γιατί άλλιώς κιντυνεύει νά γίνει βρυκόλακας) πού σημειώνεται στήν Αγγλία, Ουκρανία, Σερβία. Βουλγαρία " , Μικρασία44 κ' 'Ελλάδα.45 'Κ γάτα είναι άπό τά τυπικά δαιμονικά ζώα καί συχνά θύμα ή όργανο τής καιρική; καί τή; μαύρη; μαγεία;.4" Ή δοξασία τή; άρχαίας όνειροκριτικής, δτι γαλή σημαίνει (πανονογον χαί χαχότροπον χαί) άάνατον", άπό άνάλογους φόβους καί πράςες φαίνεται vi κατεβαίνει.49

§49 ΘΡΗΝΟΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΑΓΜΟΙ ΚΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΙΣ ΤΕΛΕΤΕΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ &χ?.αυτος χι Αμνημόνευτος στόν "Α6η τί γυρεύει ; Παροιμία

Ο

ΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ TUN ΤΕΛΕΤ2Ν ΤΟΪ ΘΑΝΑΤΟΙ ΕΙΝΑΙ

Ο ΘΡΗΝΟΣ

γιά τόν νεκρό, πού, άπό τις πιό πρωτόγονες Ισαμε καί τις πιό πολιτισμένες κοινωνίες, ακούγεται μέσα άπ'δλους τού; αιώνες τής ιστορίας τοΰ άνθρώπου.

Ό θρήνος άνακλαδίζεται στζ διάφορα στάδια τών τελετών αυτών, αρχίζοντας κάποτε καί πριν άπδ τό θάνατο, δπως άνάμεσα στούς Όττεντότους, πού τριγυρίζουν τόν ετοιμοθάνατο κι άρχι'ζουν τό ξεφωνητό καί τό θρήνος.1 Πιό συχνά αρχίζει μέ τό ςεψύχισμα, καί, δπου ή ταφή δέν γίνεται μονημερίς, ξακολουθεΐ ή καταπέφτει καί ξεσπά, κάθε τόσο, μέ καινούριο πάθος. "Ύστερα κορυφώνεται στήν ταφή καί κρατά γιά ένα διάστημα, πού τό μάκρος του παραλλάζει άνάμεσα στούς λαούς άπό τίς λίγες ώρες ίσαμε καί μήνες άκόμη καί χρόνια. Όσο κρατιέται έτοϋτος ό καιρός, ό θρήνος στήνεται κάθε τόσο στίς ορισμένες νεκρολατρικές τελετές, γιά νά τελειώσει στό δεύτερο θάψιμο τοΰ νενροΰ ( = § 7 1 ) "ΛΛί Υ1* ξαναστήνεται πιά τυπικά τήν κάθε χρονιά στή γενική γιορτή τών πεθαμένοιν. Ό πρώτος δμο)ς (Ξεψύχισμα—Ταφή) είναι καί λογιέται ο κύριος θρήνος. Ό θρήνος γιά τό νεκρό είναι, στά πιό χαμηλά στάδια, μια μπόρα άπό ξεφωνητά κι ουρλιάσματα πάθους : Όδυρμός ήν δια νυκτός ου κλανϋμοϊς ουδέ στεναγμοΐς άνθρώπων έοικώς, άλλά θηρομιγής ώρυγή και βρύχημα μεμειγμένον άπειλαϊς και ϋρήνοις.0 Στοιχεία τοΰ άναρθρου τούτου θρήνου άνακρατιοΰνται, σάν παράλληλοι τύποι, δίπλα στίς άνώτερες μορφές, ή, σάν έπιφωνήματα, μέσα σ'έτοΰτες. "Ενας τέτοιος θρήνος·ούρλιασμα είναι, άνάμεσα στούς Εβραίους, ό θρήνος mispetl, πού κρατιέται δίπλα στόν τεχνικό τους κ'έμμετρο θρήνο («αι ή ίδέα πώς ή ψυχή άνεβαίνει στούς ούρανούς μέσα άπό τόν καπνό τής φωτιάς του. Οί ιδέες αύτές είναι άρκετά προχωρημένες· τά πρώτα τους δμως ξεμυτίσματα βρίσκουνται καί σέ καθυστερημένες χλωρίδες. Οί Ούαγιάνα τής γαλλικής Γουϋάνας καίγαν τόν νεκρό "γιά νά πετάξει μέ τόν καπνό στόν ούρανό ή ψυχή του."9* Οί νεκροί τών άνώτερων τάξεων άνάμεσα στούς Λαότιαν τών 'Ινδιών, πετύχαιναν τή μακαρίωση, μόνο άν καίγουνταν μέσα στό όμοίωμα ένός πουλιοΟ, πού 'σκοτωνόντανε' γιά νά τούς μεταφέρει στόν "Αλλο Κόσμο." Οί βασιλιάδες τών Μπατούτσι τής άνατολικής 'Αφρικής δέν θάβουνταν, μά άφήνουνταν σέ μιά καλύβα, δσο νά ρίξουνε τό πρώτο σκουλήκι. Τότες ή καλύβα κι ό νεκρός παραδίνουνταν στή φωτιά, κι δταν πιά άποκαίγουνταν, τότες κι ό βασιλιάς πιστευόνταν πώ; ξαναγύρισε στόν ούρανό, απ' δπου έξοριστήκαν οί προγόνοι τους κι δπου γιά νά ξαναφτάσει κανείς δέν έχει άλλο τρόπο.

III

§57 ΔΕΣΙΜΟ ΚΑΙ ΜΙΣΕΡΩΜΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΣΤΗΝ ΤΑΦΗ Κ Α Ι Σ Κ Ο Τ Ω Μ Α "Η Θ Α Ψ Ι Μ Ο Κ Α Ι Τ Η Σ Ψ Υ Χ Η Σ Τ Ο Υ . τά άηοτμήιιατα χαί άκρωτηριάαματα

τοϋ νεχροϋ

'Ησύχιος, λ τόμια 1101', OHUS, ΤΟ ΛΕΙΨΑΝΟ ΛΕΝ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΤΑΙ ΑΜΕΣΑ, ΜΑ ΠΑΡΑΛΙΝΕ-

ται στή φυσική του φθορά, είδαμε πώς ή ταφή καθαυτή είναι μιά άπλή ή πολύπλοκη κατάδεση τοϋ νεκροϋ ( = § 53). π °ύ, ωστόσο, καί πάλι δέν φτάνει. 'Εξαιρετικά μέτρα, βπως τό δέσιμο, τό κάρφωμα, τό μισέρωμα καί, κάποτε, τό κομμάτιασμα τοϋ νεκροϋ, μποδίζουν τό Ζωντανό Λείψανό του νά βγαίνει άπό τόν τάφο του ή τοϋ στεροϋν τήν μπόρεση νά βλάψει. Συχνή, έτσι, είναι ή συνήθεια νά δένουν μαζί τά μεγάλα δάχτυλα τών ποδιών ή καί τών χεριών τοϋ λειψάνου. Τό συνήθιο συναντιέται άνάμεσα σ' αύστραλιανές φυλές σέ νησιά τοϋ Είρηνικοϋ,' στούς 'Ινδούς τής βεδικής έποχής (πού δένανε καί βάρη στά πόδια τοϋ νεκροϋ)', σέ πληθυσμούς τής Βιρμανίας4, στούς Τουπινάμπα τής Βραζιλίας4, στούς ΙΙίμα τής Αριζόνας', στούς Εσκιμώους τοϋ Χουδσωνείου Κόλπου' καί στήν Εύρώπη.' Σκοπός τής πράξης είναι νά μποδίσει τόν νεκρό νά βγεΓ άπό τόν τάφο καί νά περπατήσει : συχνότερο δμως, γιά τόν ίδιο σκοπό, είναι τό δέσιμο ολόκληρου τοϋ λειψάνου. Σέ πλήθος αύστραλιανές φυλές, τό λείψανο θαβόνταν δεμένο μέ κόρδες γερές, μέ τά γόνατα διπλωμένα στό στήθος του καί μέ τά χέρια του καλοδεμένα στά πλευρά του.' Στό εσωτερικό τής Βόρνεο καταδέναν μέ τέτοιο τρόπο τό λείψανο, πού κι άντρας ρωμαλέος δέ θά μποροϋσε, δεμένος έτσι, νά λυνόνταν." Καλοδεμένο θάβουν τό λείψανο οί Μπαρούντι τής κεντρικής 'Αφρικής", κ' οί Χόκερ τής Νότιας 'Αμερικής." Στό 'πολυάνδριον' τοϋ Φαλήρου βρεθήκαν δεκαεφτά σκελετοί «φέροντες Εκαστος σιδηρούν κλοιόν περί τόν λαιμόν, περί καθειμένην έκατέραν τήν χείρα καί περί έκάτερον σφυρόν. Είναι φανερόν βτι Εκαστος νεκρός ήτο έξηπλωμένος έπί σανίδος, έφ' ής ήσαν διά τών σιδηρών κλοιών προσδεδεμένα ό λαιμός, αϊ χείρες καί οί πόδες»." *Αν πέθαινε κανένας παραπολύ άσχημος άνάμεσα στούς Τσουβάσους τής Ρωσσίας, τοϋ στερεώναν τό λείψανο μέσα στόν τάφο μέ σίδερα, κι άν εΐταν φιλόνεικος, τοϋ μπήγανε καί καρφιά στίς πατοϋσες καί στήν καρδιά, καλοκαρφώναν Οστερα καί τήν κάσα του, πού τήν άποσιγουρεύανε κιόλας μέ σιδερένια στεφάνια.14 "Ομοια, σάν πέθαινε κανείς κακός άνάμεσα στούς Τσερεμίς, τοϋ μπήγανε καρφιά στήν καρδιά του καί στις πατοϋσες." Τό λείψανο πού θάβεται στό Θιβέτ, διπλώνεται στά δυό, δένεται μέ τό πρόσωπο μέσα στά γόνατα καί μέ τά χέρια άποκάτου άπό τά πόδια του — κι ί ν έχουν κι άλλους λόγους νά φοβοϋνται τόν νεκρό, τοϋ σπάζουν καί τά κόκκαλά του." Δέν πάει καιρός πού στήν Εύρώπη τούς αύτοχτόνους τούς θάβανε μ* Ενα παλούκι καρφω|ΐένο στό 156

κορμί τους." Παλαιότεροι όρισμοί τής Δυτικής Εκκλησίας άπαγορεύουν τήνεύρωπαϊκή συνήθεια νά καρφώνουν τό παιδί πού πέθαινε άβάφτιστο μέ τήν ίδέα πώς, άλλιώς, infantulus surgeretet multos laedere posset.1" Οί ίδιοι κανόνες άπαγορεύουν καί τή συνήθεια νά παλουκώνουνε τή μάνα πού πέθαινε στή γέννα μέ τό παιδί, θάβοντας τη μαζί του." Τό δέσιμο καί τό παλούκωμα τοϋ νεκροϋ ρητά μαρτυριέται πώς τόν μποδίζει νά βγαίνει άπό τόν τάφο. Πιό άποτελεσματικό δμως είναι νά τοϋ μισερώσουν τό κορμί, μισερώνοντας έτσι καί τήν ψυχή του. "Ενας τύπος είναι τό άποκεφάλισμα τοϋ νεκροϋ (πού πρέπει νά ξεχωρίζεται άπό τήν πράξη νά χωρίζουν τό κεφάλι άπό τό κορμί, γιά νά θάβεται, σάν ιερό λείψανο, χώρια).*0 Μιά φυλή τής Κουϊνσλάνδης (Kwearriburra) κόβει τό κεφάλι τοϋ νεκροϋ, τό ψήνει πάνου στόν τάφο του, καί, άφοϋ καρβουνιαστεί, τό τσακίζει σέ κομματάκια, πού τάάφήνει μέσα στ'άθράκια." Στά δυτικά νησιά τοϋ ΙΙορθμοϋ Τόρρες κόβουν, ύστερα άπό λίγες μέρες, τό κεφάλι τοϋ νεκροϋ, άφοϋ μέ φωνές καί χτυπήματα άποδιώξουν δ,τι απομένει άπό τήν ψυχή, (πού Εναντιώνεται βέβαια στό σκοπό τους)." Άνάμεσα σ' όρισμένους Κορυάκτής Σιβηρίας, εϊταν άπαραίτητο νά κοπεί ό λαιμός τοϋ νεκροϋ, γιατί, άλλιώς, τό φάντασμα θ'άκολουθοϋσε τή συνοδεία στό γυρισμό της." ""Εκαμα τό θάνατό του τέλειο θάνατο" λέει ό Άσσουρπανιπάλ γιά 'ναν όχτρό του πού τόν άφησε κι άθαφτο, "ναί, τού'κοψα τήν κεφαλή του"'.' 4 Σκελετοί τοϋ 4· ή 5· χριστιανικού Αιώνα βρεθήκανε, σέ νεκροταφείο τής Αλβανίας, μέ τό κεφάλι άνάμεσα στά πόδια." Ή πράξη κρατεί γιά τούς αύτοχτόνους σ'δλο τόν εύρωπαίκό Μεσαίωνα καί ξακολουθεΐ, ίσαμε τήν άρχή τοϋ αιώνα μας, άνάμεσα σέ λιθουανικούς πληθυσμούς, πού φοβούνται πώς, άλλιώς, μπορεί νά περπατήσει τό λείψανο καί νά χαλάσει τά χωράφια.'" Πιό πλατύ είναι τό έθιμο νά μισερώνουν τόν νεκρό, τσακίζοντας του τά κόκκαλα ή κόβοντας τις άκρομεριές τοϋ κορμιού του. Άνάμεσα σέ φυλές τού ποταμού Χέρμπερτ τής νότιας Αύστραλίας, ό πατέρας ή αδερφός τοϋ νεκρού ή ό άντρας τής νεκρής, παίρνουνε ένα ρόπαλο καί κάνουν τά κόκκαλα τού λειψάνου κομμάτια- τό πιό συχνά τού τσακίζουν τά πόδια του, έπειτα τού άνοίγουν τρύπες στό στομάχι, στά πλεμόνια καί στούς ώμους του, καί τις γιομίζουνε μέ πέτρες, γιά νά βαραίνει πολύ κ'έτσι νά μή μπορεί νά περπατήσει." Μιά φυλή τού Καμερούν κατατσακίζει τό λείψανο πού, άμορφη πιά μάζα, βάζεται σ' Ινα σακκί καί κρεμιέται άπό δέντρο στό δάσος." Οί Άφάρ, φυλή στά νότια σύνορα τής Άβυσσηνίας, τσακίζουν δλα τά κόκκαλα τού νεκροϋ προτοϋ νά τόν θάψουν." Οί Χερέρο τής νοτιοδυτική; Αφρική; σπάζουν τή ραχοκοκκαλιά τοϋ νεκρού τή στιγμή τού θανάτου του, θαρρώντας πώ; μέσα της είνα Ινα σκουληκάκι πού γίνεται ύστερα τό φάντασμά του.10 'Ορισμένοι 'Ινδιάνοι τής Καλιφόρνιας τσακίζαν κ'έτούτοι τή ραχοκοκκαλιά τών νεκρών πριν τούς θάψουν." 'Ορισμένοι πάλι Αύσιραλοί κόβανε τούς άντίχειρες τών όχτρών πού σκοτώνανε, γιά νά μή μποροϋν νά μεταχειριστούν τό κοντάρι " Οί Μπαγκάντχ, κεντρική Αφρική, πού συχνά κομματιάζουν τά λείψχνχ τών όχτρών, aj/ειθ.ζχνε, σά γύριζαν άπό πόλεμο, νά III

III κατακόβουν Ινα·δυό κουφάρια, νά τούς βγάζουνε τά μάτια, νά τούς κόβουν τ' αύτιά, καί τά κομμάτια τους νά τ* άπιθώνουν στούς δρόμους πού παίρναν." Ή έξήγηση, εικάζω, είναι πώς τό κομμάτιασμα γίνεται σ' Ινα-δυό λείψανα άντί νά γίνεται σ'δλα· καί πώς ή πράξη μεταγυρίζει σ'άποτρεπτική, μέ τήν Ιδέα πώς οί ψυχές πού κυνηγούν τούς φονιάδες θά καθήσουν νά μαζεύουν τά κομμάτια τών κορμιών τους ή, μένοντας κοντά τους, θ' άπαντήσουνε σέ λίγο τούς κυνηγητές τών φονιάδων τους καί θά γυρίσουν σ' αύτούς τήν δργή τους. "Οταν ό Δαβίδ σκοτώνει τούς δυό φονιάδες τοϋ ΊεβοσΟέ, ένετείλατο τοις παιδαρίοις ανιόν χαί κολοβονσι τάς χείρας ανιών χαί τονς πόδας ανιών χαί iκρέμασαν ανιονς int τής κρήνης Ιν Χειρών.· 4 Τό έθιμο τών Μπαγκάντα, πού είδαμε, παρουσιάζει σημαντική άναλογία μέ τά μυθευόμενα γιά τή Μήδεια, πού, κομματιάζοντας τόν άδερφό της "Αψυρτο, κάνει τόν πατέρα της, πού μαζεύει τά κομμάτια, ν* αργοπορήσει"· καί, πραγματικά, ό μύθος αύτός καθρεφτίζει μιά πράξη πού πέφτει στήν ίδια κατηγορία. Τόν άκρωτηριασμό τοϋ νεκροϋ άπό τό φονιά τόν ξέρουν οί "Ελληνες μέ τ'δνομα μααχαλιαμός, μιά λέξη πού φαίνεται νά σημαίνει, στήν άρχή, τό ξεκόλλημα τοϋ χεριού άπό τή μασχάλη." Κατά τό έθιμο τοϋτο, 6 φονιάς έκοβε τά μέλη τοΰ νεκροϋ καί, περνώντας τα σ' Ινα σκοινί, τά φοροϋσε, γι'άλλες πηγές, στό δικό του λαιμό", καί, γι'άλλες, στό λαιμό τοϋ σκοτωμένου." Καί στά δυό έχουμε Ινα μισέρωμα τοϋ νεκροϋ, ίνα, φαοίν, άο&ενής γένοιτο πρός το άνιιιισασ&αι τον φονέα." Τήν πράξη φαίνεται νά τή στορίζουν ένας μυκηναϊκός Εγχάρακτος λίθος άπό τήν ΙΙύλο, δπου ένας πολεμιστής έχει κόψει τήν άκρη τών χεριών άπό τά σώματα δυό του δχτρών " , έτρουσκικές παράστασες τής Γιγαντομαχίας, δπου παρουσιάζουνται δείγματα ξεκολλημένων χεριών 41, κ ' ή εικονογράφηση μιάςχειρόγραφης Ίλιάδας τής 'Αμβροσιανής Βιβλιοθήκης, δπου, δίπλα στό κουφάρι τοϋ Δόλωνα (10,457)» δλέπει κανείς ξεκολλημένα τά χέρια του καί τά πόδια του καί τόν 'Οδυσσέα νά κρατεί τό κομένο κεφάλι.4' Τό έθιμο έρχεται άπό τά προελληνικά στρώματα κ'οί "Ελληνες γρήγορα τό άφήνουν. Λείψανά του, ωστόσο, ή συνήθια τοϋ ίδιου κύκλου, είναι τό κόψιμο τών γεννητικών δργάνων τοϋ σκοτωμένου (— § 6) καί τό άττικό συνήθιο νά κόβεται τό χέρι τοϋαύτοχτόνου καινά θάβεται χώρια άπό τό κορμί του.4' Τό έθιμο θυμίζει τό έλληνικό συνήθιο νά καρφώνουν ένα κοντάρι στόν τάφο τοϋ άξεδίκητου σκοτωμένου γιά νά πάρει μοναχός του έκδίκηση44, καί τό συνήθιο τών Αύστραλών νά κόβουνε τόν άντίχειρα τοϋ νεκροϋ, γιά νά μή μπορεί νά κρατήσει κοντάρι. (Στό μασχαλισμό κρατούσε κ ' ή πράξη νά ρουφά ό φονιάς τρείς φορές άπό τό αίμα τοΰ σκοτωμένου καί νά τό φτύνει ξανά : πρός το ίξιλάοασ&αι τήν δολοφονίαν." Ή πράξη φαίνεται συμβολική άπόδοση τοΰ χυμένου αίμάτου. Συγγενική είναι κ' ή πράξη vi σφουγγίζουν τό δργανο τοϋ φόνου στό κεφάλι τοΰ σκοτωμένου, ώς είς κεφαλήν έκείνοις, δπως σωστά φαίνεται νά τό έξηγά ό Εύστάθιος, τον κακόν τρεπομένον 4°). 'Ανάλογη, είναι ή πράξη τών εύρωπαϊκών λαών γιά τούς βρυκόλακες, καί μάλιστα τών Σλαύων (άπ' δπου σίγουρα τονώθηκε κι άνάμεσά μις). Κόψιμο τοϋ κεφαλιοΰ, παλούκωμα, κάψιμο, είναι κ'έδώ τά δραστικότερα μέτρα. "Αλλοι τρόποι ν'άκινητοϋν τόν νεκρό είναι

νά τού γδέρνουν τίς πατούσες του 47 ή νά τοΰ καρφώνουν στις κλείδωσες ή στις πατοΰσες άγκάθια.4" ΙΙαράλληλα μέ τό 'σκότωμα' ή μισέρωμα τοΰ νεκροϋ, είναι νά σκοτώνουνε, μιά καί καλή, τό φάντασμάτου.49 "Ενας φιτζιανός αρχηγός που βγήκε άπό συμπόσιο, γύρισε άναστατωμένος νά πεϊ πώς, βγαίνοντας, απάντησε τό φάντασμα ένός άρχηγού πού'χε σκοτώσει, καί πώς, μέ μιά γερή ροπαλιά, τό άφησε στόν τόπο κ' εκείνο 40 ΟΕ Μόρι-Όρι τών νησιών Τσάθαμ, στ'άνοιχτά τής Νέας Ζηλανδίας, πιστεύουν πώς σκοτώνουν σέ μια τελετή τους τό φάντασμα τοΰ νεκροϋ ιιέ καμάκια.41 Στό νησί Μανγκάϊα, τού νότιου Ειρηνικού, σκοτώνουνε μέ μεγάλη παράτα τό φάντασμα, στήνοντας μιά σειρά ψευτομάχες." Οί άφρικανοί Χερέρο σκοτώνουν τό φάντασμα, τσακίζοντας τή ραχοκοκκαλιά τού λειψάνου.4' Όταν, άνάμεσα στούς Μπανυακόλε καί στούς Μπανυόρο, ο μάγος μπορέσει νά βγάλει άπό τό κορμί τοΰ άρώστου του τό φάντασμα κάποιου νεκροϋ (πού είναι κ' ή αιτία τοΰ κακοΰ), τό βάζει σ' ένα δοχείο καί τό ρίχνει στή φωτιά ή στό νερό, κατασΐρέφοντάς το 44 Άνάμεσα στούς Μπαβέντα τού βόρειου Τράνσβααλ, δταν ύποψιαστοΰν πώς τό φάντασμα κάποιου στάθηκε ή αϊτία νά πεθάνει κανείς, δένουν τή λόγχη τού κακούργου σ'ένα μαύρο τράγο μέ μιά πέτρα μαζί καί τά ρίχνουνε σ'ένα βάλτο- μαζί μέ τόν τράγο πνίγεται τότες καί τό φάντασμα του.44 'Ανάλογο είναι τό συνήθιο νά θάβουνε μέ τόν νεκρό καί τό φάντασμά του. Στήν "Αγρια Νήσο πριν νά θάψουν τό λείψανο, άπλώνουνε δίπλα του ένα πανί, καί τό πρώτο έντομο πού θ' ανέβει σ' αυτό, τυλίγεται προσεχτικά μέ τό ίδιο πανί καί θάβεται πώς είναι ή ψυχή του.4" Οί ντόπιοι III τώνΧικομπάρ θάβουν κ'έτοΰτοι, κάτου άπό τό λείψανο, Ινα τυλιγμένο πανί, πού λογιέται πώς κλείνει τήν ψυχή τοΰ νεκροΟ τους.4' "Οταν, άνάμεσα στούς Χάλμπα, κάστα καλλιεργητών τών Κεν! 60 40 49 τρικών νά σ' μίτες στό ζει τήν χάρτινα μιά λές νείς τό κώθηκε, τήν μπ "Οταν θάβεται ένα τοΰ βάζει ράνθρώπους τοΰ σπίτι τους ίδέα άπό ψυχή καί φοβούνται δοχείο, πεθάνει θάψουνε 'Επαρχιών βόρειου σέ ομοιώματα πάνου κράζει φιδοδάγκωμα. πώς ήΜπούρα του του." τόπο χώρια. έτσι πού γιά κανείς γι' στόν τήν τρυφερά Τονγκίνου πώς χωριστό "Οταν τοΰ αυτό τροφή ή τών τότού ψυχή, Όταν, τάφο ψυχή ήάπό θάβουν Νίγηρα, τήν ψυχή 'Ινδιών, σκοτωθεί άνθρώπου τήν καί του μά έλκη του, κράζουν γιατί ένατη άνάμεσα μπαίνει ψάχνουν ψυχή κράζουν ήτοϋ έτσι τό μέ τού άνάμεσα σκοτωθεί θά μέρα φαγωμένου κανείς καί φυλάνε τήν κ' τήν τίς 'πιάνουν' κάνει κ' στίς ύστερα γιά τοΰ όψυχές ίδέα έκείνη "πιάνουν" άπό μάγος στούς φυλές άπό τ' συντροφιά σέ θεριού, πώς άπομεινάρια κεραυνό καί μαζεύει καβαλά σίγουρο τήν τίγρη στό Μπράσσμεν πηγαίνει "Εουε τότίς τήν θάβουν ψυχή τάφο. τήν χώμα μέ κανείς, χώμα θάβουνε, τήν μέρος. άνάμεσα τοΰ ψυχή ψυχή τό του έκεί του, δ,τι τίγρη Τόγκο, Μερικές θεριό έχει τοΰ σ'καί, καί είναι πού κι τοΰ "Ομοια ένα μαζί στίς Κάτου καί μέσα καί άφοϋ τήν τό μέ τή πεθαίνει βρήκανε, λαγήνι, άπό απαραίτητο φυλές μέ τήν θύμα μιά θά κλείνουνε θάβουν οίκάψουνε του Νίγηρα, τά τίς μαυλίΆνναόδηγά πολύδαγκορΓΙαπού καφυκαί μέ "s

πλοκή τελετή, τήν κλείνουνε μέσα σ' ένα ξύλινο όμοίωμα καί τήνε θάβουν." ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΤΟΥ

ΠΕΘΑΜΕΝΟΥ

§58 ΣΥΝΤΑΦΗ Τ Η Σ ΚΙΝΗΤΗΣ (ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Τ Η Σ ΑΚΙΝΗΤΗΣ) ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ άίλά με χαχχήαι συν τενχεσιν, ΰοοα μοι ίατιν 'Οδύσσεια 11, 74

Τ

Α ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΡίίΤΗΣ ΙΑΙΟΧΤΗΣΙΑΣ, ΤΑ ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΓΝΕΡΓΑ

τοϋ άντρα καί τά σύνεργα καί τά στολίδια τής γυναίκας, άκολουθοΟν τήν τύχη τοϋ λειψάνου. Είναι άκόμη φορές πού τό δικαίωμα τοϋ νεκροΟ ζητά τήν καταστροφή μεγαλύτερου καί μονιμότερου πλούτου.

Καθετί πού έχει κανείς άνάμεσα στίς φυλές τής νότιας Βικτωρίας πρέπει νά τοποθετηθεί, δταν πεθάνει, κοντά του.' Ot Wurunjeri, στή νοτιανατολική Βικτωρία, θάβουν τήν προσωπική περιουσία τοΟ νεκροΟ τους μαζί του. Ά ν είναι άντρας, στ' άπάνου μέρος τοΟ τάφου καρφώνεται τ' άγκιστρωτό δργανο πού ρίχνει τή λόγχη του (έξόν άν εϊτανε φιλόνεικος, πού τότες δπλα δέν τοΟ θάβουνε μαζί του)* άν είναι γυναίκα, τής καρφώνουνε τό σκαλιστήρι της, σημάδι καί τοΟ τάφου.* Οί ντόπιοι τής δυτικής Β'.κτωρίας θάβουν δλα τά στολίδια, τά δπλα καί τ' άλλα κινητά τοϋ νεκροΟ, κρατώντας μοναχά τά πέτρινά του τσεκούρια.· Άνάμεσα στίς φυλές τής νοτιανατολικής Αύστραλίας, ή φυλή Ούολγκάλ θάβει μαζί μέ τό νεκρό τίς λόγχες του καί τά δίχτυα του, άκόμη κ' ή βάρκα του κομματιάζεται καί τά κομμάτια της άπιθώνουνται πάνου στόν τάφο.4 "Ομοια καί σ' άλλες έδώ φυλές, δλα τά σύνεργα καί τ' άψυχα ίδιόχτητα ένός πολεμιστή, τόν άκολουθοΟνε στόν τάφο.4 Σέ μιά περιοχή (Grinçai), ό καθένας φέρνει καί κάτι άπό τά δικά του νά τό βάλει στά πράματα τοϋ νεκροΟ, πού σωριάζουνται κατάτό κεφάλι του, προτοΟ νά κλείσει δ τάφος.* Ή φυλή Τουρμπάλ τής Κουΐνσλάνδης, πού άπιθώνει στά κλαδώματα τών δέντρων τό νεκρό, άφήνει κοντά του τή λόγχη του καί τό ρόπαλο, γιά νά μπορεί νά θρέφεται μέ κανένα κυνήγι.' Τά παραδείγματα τοΟ συνήθιου μποροϋν νά πολλαπλασιάζουνται άπό τις φυλές τής νοτιανατολικής Αύστραλίας. Τά άρματα κι δλη ή περιουσία τοΟ νεκροϋ, άνάμεσα στίς φυλές τής δυτικής Αύστραλίας, άπιθώνουνται πάνου στόν τάφο τοϋ νεκροΟ, "έτσι πού, δταν σηκώνεται έκείνος άπό τήν κατάσταση τοϋ νεκροΟ, νά τά'χει πρόχειρα πάντα".· Ή πράξη δε συνειθίζεται άνάμεσα στίς κεντρικές καί πιό πρωτόγονες φυλές, ούτε κι άνάμεσα στίς βόρειες αύστραλιανές, δπου τά κινητά κληρονομιοΟνται. Μονάχα οί Κακαντού, άπ' αύτές, τσακίζουνε καί καίνε τ' άρματα τών άντρών κι δλα τά ίδιόχτητα τών γυναικώνε.· ιόο

Στά ανατολικά νησιά τοϋ Ιίορθμοϋ Τόρρες, δλα τά πράματα τοϋ άτεκνου νεκροΟ τά κομματιάζουν και τά καίνε. "Αν 6 νεκρός συμβαίνει νά'ναι μοναχογιός, μαζί μέ τά δικά του πάνε κι δλα τοΟ γονιοΟ του.10 Στό Μαμπουϊάγκ, άπό τά δυτικά έδώ νησιά, οί δικοί τοΟ νεκροΟ κόβουνε κιόλας τά δέντρα του καί ξεριζώνουν τις φυτειές του." Τά δίχτυα, στή Νέα Καληδονία, τά σύνεργα καί τά σπίτια τών νεκρών, περνοΟνε ευθύς άπό φωτιά, οί φυτειές άφανίζουνται, τά δέντρα τους τά ρίχνει τό τσεκούρι." "Ολη ή κινητή περιουσία τοΟ νεκροΟ στά νησιά Κανιέτ τής Μελανησίας σωριάζεται σέ μιά μεριά καί, ύστερα άπό τρείς βδομάδες, παραδίνεται στίς φλόγες." Τά δέντρα τοΟ νεκροΟ, στό Σάν Κριστοβάλ τών νησιών Σολομώντος, καίγουνται, οί καρποί του σκορπίζουνται, ή κούπα του τσακίζεται κ' έκείνη." "Ολη ή κινητή περιουσία, στά Νικομπάρ, κομματιάζεται κι απιθώνεται πάνου στόν τάφο." Οί ντόπιοι τής "Αγριας Νήσου ξεριζώνουν τις φυτειές τοΰ νεκροΟ, ρίχνουν τά δέντρα του και τά πετούνε στή θάλασσα δλα." Οί Μπανάρ τοΰ Τογκίνου καίνε τά πράματα πού μεταχειριζόνταν ό νεκρός "για νά μήν έρχεται νά τούς αναστατώνει θέλοντας τά πράματά του"." Στήν ταφή ένός βασιλιά τής Κοχιγκίνας, τό 1849, άναφέρεται πώς, έξόν άπό τ ' άλλα πού θαφτήκαν ή καήκανε στόν τάφο του, φτιαχτήκαν άπό ξύλο καί δυό μεγαλόπρεπα, μέσα στό δάσος, άνάχτορα, έπιπλωμένα κι αρματωμένα μ' δλα τά πράματα άληθινών παλατιών καί, σέ μεγάλο πανηγύρι, παραδοθήκαν στίς φλόγες. "Ετσι ό νεκρός βασιλιάς θά τά 'βρίσκε στόν "Αλλο Κόσμο νά τόν περιμένουν." Οί προάριες φυλές τών 'Ινδιών θάβουν τά δπλα καί τά σύνεργα μαζί μέ τόν νεκρό, ή τ' άπιθώνουνε στόν τάφο του, άφοΟ, συχνά, τά τσακίσουν." Οί Σαόρα τοΰ Μαντράς καίνε μαζί μέ τό νεκρό κι δλα τά κινητά πού τοΟ άνήκουνε, άκόμη καί τά χρήματά του." Οί σιβηριανοί Κορυάκ καίνε τά δπλα τοΟ νεκροΟ καί τ' άλλα μαζί πράματά του." "Οταν πεθαίνει ό νοικοκύρης άνάμεσα στούς Μπόγκο τής άνατολικής Άφριήί. δ,τι βρίσκεται μέσα στό σπίτι, άκόμη καί κάθε προμήθεια τροφής, τά δίνουν στίς φλόγες· κ' ίσαμε τήν καινούρια σοδειά, ή φαμίλια του πρέπει νά τρέφεται άπ' άλλες." Οί Μπαλόλο, έδώ, κόβουνε τις μπανανιές τοΟ νεκροΟ κι αφήνουν τόν καρπό, πού δεν τόν άγγίζει κανείς, νά σαπίσει." Οί ΛΙπάνα τοΟ Καμερούν ρίχνουν άπάνου στόν τάφο τοΟ νεκροΟ τήν κομματιασμένη καλύβα του, μαζί μ' δλα τά πράματα πού μεταχειρίστηκε αύτός στή ζωή του.' 4 Τήν άλλη μέρα τής ταφής οί Γιορούμπα, τής 'Ακτής τών Σκλάβων, καίνε δλα τά μικροπράματα τοΟ νεκροΟ, μά ή καταστροφή, παλαιότερα, εϊταν πολύ πιό μεγάλη." ΣτόάρχαΙο βασίλειο τών Γκινγκίρο "ό νέος βασιλιάς καλοΟσε δλες τις εύνοούμενες τοΟ νεκροΟ προκατόχου του κ' έβαζε νά τις σκοτώσουν,"γιά νά τοΰ κρατήσουν συντροφιά στόν "Αλλο Κόσμο. "Γστερα καίγανε τά σπίτια, δπου ζοΟσε ό νεκρός, μαζί μ' δλα τά πράματα, άκόμη καί τά πιό βαρύτιμα, χωρίς νά βάλουν τίποτα στήν άκρη. ΤοΟ ιδιώτη τοΟ καίγαν τό σπίτι του καί τά δέντρα καί τά φυτά πού τό τριγυρίζανε, γιά νά μήν έρχεται 6 νεκρός καί κάνει τόν περίπατό του άνάμεσά τους." Ό κανόνας τών Φουεγιανών, τής νότιας άκρης κ

ι6ι

τής 'Αμερικής, εΐταν νά καταστρέφουν καθετί τοΟ πεθαμένου." Οί Παταγόνιοι καίγανε καθετί τοΰ νεκροϋ, άκόμη καί τά κοπάδια του καί τ' άλογα καί τά σκυλιά του.™ Οί 'Αμπιπόνε, τής Παραγουάης καί 'Αργεντινής, καίγαν δλη τήν προσωπική περιουσία τοΰ νεκροϋ, κι άν εϊταν άρχηγός ή σπουδαίος πολεμιστής, τοΰ σκότωναν καί τ' ακριβότερα άτια του, καί τά καρφώνανε σέ παλούκια γύρω στόν τάφο." Οί Λέγκουα τοΰ Τσάκο τής Παραγουάης καίγαν τήν προσωπική περιουσία τοΰ νεκροϋ καί σκότωναν τά σπιτικά του ζώα."0 Τό κάθε πράμα τοΰ νεκρού άνάμεσα στούς βραζιλιανούς Μπορόρο καιγόνταν ή ριχνόντανε στόν ποταμό "γιά νά μή γυρίσει δ νεκρός νά τό πάρει".· 1 Άνάμεσα στίς φυλές τού Όρινόκο καταστρέφαν τά χωράφια τοΰ νεκρού καί κόβανε τά δέντρα πού'χε φυτέψει." Οί Ντίγκερ τής Καλιφορνίας καίγανε τό βιός τού νεκροϋ, γιά νά'βρει στόν "Αλλο Κόσμο δ,τι χρειάζεται, κ' έτσι νά μή γυρνά νά τό γυρεύει.·· Οί Μοσκίτο καταστρέφανε καθετί τού νεκροϋ καί κόβαν τά καρποφόρα του δέντρα.'4 Μερικοί άπό τούς Άπάτσε καίγανε τό σπίτι δπου πέθανε κανείς, θάβαν μαζί του ή καταστρέφαν δσα τού άνήκανε, σκότωναν τά κοπάδια του καί τ' άλογά του." Οί Κομάντσε θάβαν, μαζί μέ τόν νεκρό, τήν πίπα του, τ' άρματά του πού προτιμούσε, καί τά καλλίτερα άτια του, γιά τά κυνήγια του στόν "Αλλο Κόσμο." Σέ τάφους τής παλαιολιθικής Εύρώπης βρεθήκανε πλήθος κτερίσματα, δπλα, σύνεργα καί στολίσματα, άπό πέτρα, όστρακα, κόκκαλα καί τέτοια." Οί 1852 τάφοι τοΰ νεκροταφείου τής Ούρ άναδώσανε έναν άπέραντο πλούτο άπό στολίσματα, δπλα, έπιπλα, σύνεργα, καί κάθε πράμα τής πολυτέλειας ή τής χρείας.·" Μιλώντας γιά τό θάψιμο τού Σαρδανάπαλου, μυθικοΰ αντίστοιχου τοΟ Ashurpanipal, ό Διόδωρος δείχνει νά συνεχίζεται ή πράξη τών Σουμερίων άπό τούς βασιλιάδες τής Βαβυλώνας : πυράν iv τοις βασιλείοις χατασκεύαπεν υπερμεγέθη χα! τόν τε χρυσόν xal δργυρον άπαντα, πρός δέ τούτοις τήν βασιλιχήν ίσ&ήτα πάσαν ίπι ταύτην ίσώρενσε, χάς όέ παλλακίδας xal τούς ευνούχους αυγχλείαας είς τον iv μέση τή πυρά χατεσχευααμένον οϊχον, άμα τούτοις περνά άπό πόρτες κλειστές, καί τά δμοια). Ό ταυτισμός τών δυό παραστάσεων κάνει τήν Ψυχή νά μένει, δπως καί τό Λείψανο, στόν τάφο του ή στά περίγυρα τοϋ τάφου του, πού προβάλλουνται καί στις πρώτες παράστασες τοΰ "Αλλου Κόσμου.

§ 73 II ΨΥΧΙΙ ΣΤΑ ΠΕΡΙΓΥΡΑ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ntlyttis e.vistiiuut animas circa tu mulot et corporum suorum reliquias oberarre Lactantius,

H

Uiv Inst

2, 2

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΊΎΧΗΣ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟϊ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ

πού ξέρουμε μέσα στόν κύκλο τών δοξασιών τού θανάτου* δχι, ώστόσο, κ1 ή παράσταση τού "Αλλου Κόσμου, πού είναι μιά ύστερότερη ίδέα. Είναι λαοί πού ξέρουν περίκαλα τήν ψυχή τοΰ νεκρού, μά δέν έχουν ίδέα γιά τήν ύπαρξη ένός "Αλλου Κόσμου. Στό χαμηλότερο σκαλί τους βρίσκουμε φυλές, 217

δπως τής κεντρικής Αύστραλίας, δπου τό δλοζώντανο σύστημα τών άέναων ξαναγεννημών τής Ζωτικής Ψυχής ( = § 34) μποδίζει τήν παράσταση ένός κόσμου τών ήσκιων. Ό κόσμος τών όνειρικών προγόνων, έδώ, δέν δέχεται τις ψυχές τών Νεκρών, μά τίς ψυχές τών Ζωντανών, πού θά ξανάρθουνε στόν κόσμο. Στά μεσιανά τους, πάλι, σκαλιά, βρίσκουμε ένα πλήθος φυλές τών αύτοχθόνων τής 'Αφρικής καί τής Αμερικής, πού μιά άόριστη παράσταση τοΟ Άλλου Κόσμου τους, άτελεσφόρητη κ" έδώ άπό τήν έντονη (δσο ξέρω) έπιβίωση τών δοξασιών τοϋ ΞαναγεννημοΟ τής Ζωτικής Ψυχής, δέν μπορεί νά τραβήξει τίς ψυχές τών νεκρών άπό τούς τάφους τους ή τούς τόπους τών τάφων.1 Στ'άψηλότερο, τέλος, σκαλί συναντούμε τούς Ρωμαίους, βέβαια, πού — ίσαμε νά δανειστούν (χωρίς νά τίς κάμουν καί χτήμα τους) τις έλληνικές παράστασες — δέ έχουν όργανώσει ένα κόσμο γιά τις ψυχές τών νεκρών τους. Στις δοξασίες τών Ρωμαίων οί ψυχές κατοικούνε στά βάθη τής γής· στίς δοξασίες, δμως, τών χαμηλότερων λαών οί ψυχές τών νεκρών κατοικούν, δσο ζοΟνε, στόν τάφο τους ή στά περίγυρα τού τάφου. Είναι ή άρχική παράσταση πού βγαίνει άπό τή σχέση Ψυχής καί Λειψάνου. Είδαμε, πραγματικά, τήν οικουμενική δοξασία πώς, δσο νά λυώσει τό Λείψανο, ή ψυχή τοϋ Νεκροϋ ή, αλλιώς, τό φανταστικό του ομοίωμα, μένει κοντά του, μέσα στόν τάφο του ή στά περίγυρα τοΟ τάφου. "Οπου ή παράσταση τού Άλλου Κόσμου δέν έχει άκόμη όργανωθεϊ, ή ψυχή τοϋ νεκροϋ δέν ξεκόβει άπό τόν τάφο κι άπό τά περίγυρά του. "Οπου, πάλι, ή παράσταση τούτη όργανώνεται, ή παραμονή τής ψυχής στόν τόπο τού τάφου της περιορίζεται στήν περίοδο τοΟ ΖωντανοΟ της Λειψάνου. Αλλά κ' ή Ιδια ή παράσταση τού Άλλου Κόσμου φαίνεται, στά πρώτα της στάδια, άνάπτυξη τής άρχικής αύτής ιδέας. Οί Άέτα, λαός τών Φιλιππίνων, πιστεύουν πώς οί ψυχές τριγυρίζουν στόν τόπο τους ή πώς μπαίνουνε σ' ένα πελώριο βράχο.' Οί Κότι, δραβιδιανή φυλή τών "Ινδιών, λατρεύουν ένα βράχο, δπου μπαίνουν τά πνεύματα τών νεκρών τήν ένδέκατη ύστερα άπό τό κάψιμο μέρα.' Άνάμεσα στούς Κούργκ τής Μυσόρης, μεγάλα δάση πού δέν τά πάτησε άνθρωπος, είναι τά άφιερωμένα καταφύγια τών άποθεωμένων προγόνων.4 Άνάμεσα στούς Βέντα τής Κεϋλάνης τά πνεύματα τών νεκρών πιστεύεται πώς μένουνε γύρω στόν τόπο τους, ή σέ λόφους, σέ σπήλια καί βράχους.* "Οσο μποροΟμε νά πιστεύουμε πώς δέν άφορούν τή Ζωτική Ψυχή μά τήν Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ, τά παραδείγματα αύτά παρουσιάζουν τόν Άλλο Κόσμο νά ταυτίζεται μέ τόν τόπο τοΟ νεκροΟ καί τού τάφου του* κ'είναι τόσο άπλή αύτή ή παράσταση, πού μπορούμε νά τή βλέπουμε σάν τό πρώτο σκαλί στή διαμόρφωση τής παράστασης τοΟ Άλλου Κόσμου. Τό δεύτερο σκαλί τό βρίσκουμε στήν παράσταση ένός κόσμου άλαργινού τών Ψυχών, πού, ώστόσο, κι αύτός κ' ή ζωή πού κάνουν έκεΐ οί ψυχές, δέν παραλλάζουν άπό τόν κόσμο τών Ζωντανών καί τήν έπίγεια ζωή τους. Γιά τούς Κόϊτα (νοτιοανατολική Νέα Γουϊνέα) οί ψυχές μαζεύουνται σ' ένα βουνό, δπου ζοΟν μιά ζωή άπαράλλαχτη μ* έτούτου τοΟ κόσμου.· Οί Μότου, τής ίδιας περιοχής, πιστεύουν σ'έναν Άλλο Κόσμο πανόμοιο μέ τόν κόσμο τής γής, μόνο πού έκεΐ οί ψυχές δέν έχουνε 2ΐ8

μύτες.' Τό ίδιο οί Ούαγκαουάγκα, φυλή τής Ιδιας περιοχής, έχουν μιά χώρα τών νεκρών πού δέν παραλλάζει σέ τίποτα άπό τόν τόπο τους, μόνο πού είναι μέρα έκεί, σάν έδώ είναι νύχτα.· "Ολα στόν Άλλο Κόσμο γιά τούς Κάΐ τής βορειανατολικής Νέας Γουϊνέας, τραβούν τόν Ιδιο δρόμο μ" έτούτο τόν κόσμο. Σπίτια στήνουνται έκεί δμοια μέ τά σπίτια τής γής, γουρούνια κ* έκεί, δπως κ3 έδώ, γυρίζουνε μέσα στούς δρόμους. Τά χωράφια σκάβουνται καί φυτεύουνται κ'έκεί, φαντασματένιοι σερνικοί παντρεύουνται γυναΐκες-φαντάσματα καί γεννούνε παιδιά φαντασματένια. Οί άγάπες καί τά μίση, οί τσακωμοί, οί πολέμοι κ' οί θανάτοι οί ξαφνικοί, βασιλεύουν καί στόν ύπόγειο δσο καί στόν έπίγειο κόσμο.· Στή Σάα τ/]ς Μαλάντας (Σολομώντος), οί ψυχές πάνε, κολυμπώντας, σέ δυδ μικρονήσια, τό'να γιά τις ψυχές τών παιδιών, τ9 άλλο γιά τις ψυχές τών μεγάλων. (Τό ξεχώρισμα είναι άπαραίτητο γιατί οί μεγάλοι θά πλαντάζαν, άλλιώς, άπό τό θόρυβο τών παιδιώνε). "Ολα έκεί είναι δπως καί στόν κόσμο τών ζωντανών, άϋλα δμως· γι'αύτό κ9 οί ζωντανοί πού πάνε σ 9 αύτά τά νησιά, άκοϋνε γέλια καί χαρούμενες φωνές, μά δέν βλέπουν κανέναν.10 Έ ζωή στδν Άλλο Κόσμο, γιά τή βόρεια Μελανησία, άπαράλλαχτη μ' έτούτη τή ζωή, είναι, δπως κ9 έδώ, γιά τούς φτωχούς βαρετή καί γιά τούς πλούσιους ωραία· γιατί οί πλούσηι έδώ είναι πλούσιοι κ9 έκεί, κ9 οί φτωχοί έδώ φτωχοί κ9 έκειπέρα." Στά νησιά Pelew, ή ψυχή μένει κοντά στό κορμί Ισαμε τήν ταφή κ' ύστερα φεύγ« ι γραμμή γιά μιάν άόρατη χώρα στά νότια τοΰ νησιού Pililu, άκρη-άκρη. Ή ζωή της έκεί είναι συνέχεια τής γήϊνης ζωής στά καθέκαστα δλα." "Οπου μορφώνεται μιά ίδέα τής "μελλούσης ζωής99 άνάμεσα στίς άφρικανικές φυλ^ς Μπαντού, ή ζωή τούτη είναι άπαράλλαχτη μέ τού κόσμου." Οί Μπασοΰτΐ τήν τοποθετούνε κάτου άπό τή γή, σ'ένα τόπο μέ τ' δνομα " ή Άβυσσο99, μέ κοιλάδες καί μέ χωριά, σάν τούς τόπους τής γής, κ" οί ιδέες έκεί, τά αισθήματα κ 9 οί πράξες τών ψυχών, δέν παραλλάζουν άπό τών ζωντανώνε. (Γι9 άλλους, πάλι, οί ήσκιοι είναι ήρεμοι έκεί καί σιωπηλοί, χωρίς χαρά καί χωρίς λύπη)." Άνάμεσα σ9δρισμένους πληθυσμούς Τσί, δ "Λλλος Κόσμος είναι ένα φαντασματένιο άντίγραφο τού κόσμου τών ζωντανών, άν καί κάπως σκοτινότερο άπό τό πρωτότυπό του. Οί άρχηγοί έδώ είναι κ* έκεί άρχηγοί κ9 οί σκλάβοι σκλάβοι. Ό καθένας έχει τήν ήλικία πού είχε σάν πέθανε, καθώς κι δλα τά σουσούμια τού κορμιού του.1· Οί Νάντι πιστεύουν πώς δλες οί ψυχές, καλές καί κακές, μαζεύουνται σ9 ένα κόσμο κάτου άπό τή γής, δπου λόφοι, ποτάμια καί θάλασσα, καθώς άπάνου στή γής, κι δπου οί πλούσιοι έδώ είναι πλούσιοι κ9 έκεί, κ 9 οί φτωχοί έδώ φτωχοί κ9 έκεικάτου." Οί άνθρώποι, γιά τούς ινδιάνους Τιούα, άνεβήκαν άπό τόν Κάτου Κόσμο στή γή, κ'έκεί ξαναγυρίζουν δταν πεθαίνουν. Ό κόσμος αύτδς είναι ένα σκιανό άντίγραφο τού κόσμου τής γής, μόνο πού δ ήλιος, πού περνά άπό μιά λίμνη σά βασιλεύει στή γή, φέγγει τή νύχτα έκεί, χλωμός σά φεγγάρι." Είναι φανερό πώς ή παράσταση τούτη, ένός Άλλου Κόσμου πανόμοιου μέ τόν κόσμο τών ζωντανών, είναι προβολή τής ιδέας πώς ή ψυχή ξεμένει άνάμεσα στόν κόσμο τών ζωντανών, στόν τόπο τοΰ τάφου. Μιά τρίτη, πάλι, τής άρχι319

•κής αύτής ιδέας προβολή, είναι ή Ιδια ή παράσταση τοΟ "Αδη : προβολή τών τάφων σ' ένα κοινό ταφοκόσμο. Μά καί μέ τή νίκη τέλος τής παράστασης ένός Άλλου Κόσμου άλαργινοΟ, δμοιου μέ τόν κόσμο τής γής, καθώς είδαμε, ή καλλίτερου, δπως οί παράδεισοι, ή καί χειρότερου, δπως ό "Αδης, δπου άποτραβιοΟνται οί ψυχές, ή άρχική ίδέα, τής παραμονής τής ψυχής στόν τάφο ή στόν τόπο τοΟ τάφου τοΟ νεκροΟ, δέν ξετοπίζεται, μά συνυπάρχει. Έτσι ή Νεκρολατρεία, που ύστερα άπό τό τέλος τοΟ Ζωντανού Λειψάνου, φροντίζει μοναχά γιά τήν ψυχή, ξακολουθεί νά συγκεντρώνεται στά λείψανα ή στόν τάφο ( = § § 112 κέ). Ά π ό τήν άλλη, οί τάφοι μένουν οί άγαπημένοι τόποι τών ψυ-

χών (περί τά μνήματα και τους τάφους κνλινδονμένη ή ψυχή, περί δ δή και ώφ&η δττα ψυχών οκιοειδή φαντάσματα, οία παρέχονται al τοιαΰται ψνχαι είδωλα) " κι δταν οί ψυχές λογιοΟνται πώς έχουν, άμεταγύριστα κιόλας, διαβεί στόν κόσμο τών ήσκιων. Ή έπίμονη ίσαμε σήμερα άντίφαση τών πίστεων αύτών, πού βλέπουν τήν ψυχή φευγάτη σ' ένα άλαργινό βασίλειο τών σκιών κι άντάμα νά στέκει ή νά τριγυρίζει στόν τάφο τοΟ νεκρού της ή άνάμεσα στούς ζωντανούς, άνακρατεΐ σταθερά τόν άρχέγονο σύνδεσμο τής Νεκροψυχής, τού ΝεκροΟ, καί τοϋ Ζωντανού του Λειψάνου.

§ 74 ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΚΟΣΜΟΙ Ε Ι Δ Η ΚΑΙ Θ Ε Σ Η ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ

Ε

ΙΛΑΜΕ ΠίίΣ, ΟΠΟϊ ΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ II ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΝΟΣ ΞΕΧ0ΡΙΣΤΟΓ ΚΟΣΜΟΓ

γιά τίς ψυχές τών νεκρών, ή άπλή καί πρώτη ίδέα είναι πώς ό κόσμος αύτός είναι όμοιότυπο τού κόσμου τών ζωντανών καί πώς οί ψυχές συνεχίζουν άτόφια κ'έκεΐ τή ζωή που κάναν στόν κόσμο. Ή ίδέα τούτη είναι, δπως είδαμε, προέκταση τής ιδέας πώς ή ψυχή τοΰ νεκροϋ, όμοίωμα τοϋ 'ζωντανοϋ λειψάνου' του, ξακολουθεί νά ζει στόν έπίγειο κόσμο. Ή παράσταση δμως τοΟ Άλλου Κόσμου δέ στέκει στό άντίγραφο, μά κλαδώνεται έδώθε σέ δυό διαφορετικές (ή, κάλλιο, όλότελα άντίθετες) εικόνες. Στή μιά διαγράφεται ή εικόνα ένός πανέμορφου κόσμου καί μιάς πολυευτυχισμένης ζωής, δπου δλα τά καλά τού έπίγειου κόσμου καί τής ζωής ξαναβρίσκουνται έκεΐ, γιά τήν άπόλαψη τών ψυχών, λευτερωμένα άπ° δλα τά δεινά, ή, πιό συχνά, καλλίτερα, πολυτιμότερα, άπολαυστικότερα, κατά τή σκάλα πού μπορεί νά στήσει ή φαντασία. Στήν άλλη άνοίγεται ένας κόσμος θλιβερός, χωρίς φώς, άναγάλλιαση καί χαρά, μέ τις ψυχές βουλιαγμένες σέ μιά κακομοιριασμένη ζωή, καταπολύ χειρότερη τού κόσμου τούτου. Οί παράδεισοι τής πρώτης εικόνας, ιδανικές προβολές τοΰ έπίγειου κόσμου, είναι στήν άρχή (κι άποξεμένουνε συχνά) παράδεισοι τών θεών, δπου δέ μένουν παρά μόνον οί θεοί, ή πού δέν δέχουνται άπό τούς θνητούς παρά μερικούς άποθεωμένους νεκρούς (ή, κατά τήν άρχαία 220

παράσταση 'ζωντανούς' : § 84) γιά κατοίκους. Ή ίδανίκεψη τοΟ παρελθόντος, πού ξαναβρίσκει κανείς τούς όνειρικούς παραδείσους του ξαναγυρίζοντας στους προγόνους του, ή ίδέα τής άποθέωσης τοΟ νεκροΟ ( = § 9 7 *έ), τά δνειρα, τά δράματα, ή έκσταση ( = § 25) κ' οί μύθοι γιά ταξίδια κατακεΐ τών ζωντανών ( = §§ 84· 95)> ή λαχτάρα, τέλος, μιας παραπέρα ζωής πού άντισηκώνει τή βασανισμένη τοΟ έπίγειου κόσμου ζωή, πλουτίζουν μέ τά χρώματά τους τήν εικόνα. Οί παράδεισοι αύτοί, προορισμένοι στήν άρχή γιά τούς άποθεωμένους νεκρούς (άρχηγούς, βασιλιάδες, ιερείς) κερδίζουνται κι άπδ τίς άνώτερες τάξες μέ τδν καιρό, ή κι άπ' όρισμένες άλλες, παραμπρός, κατηγορίες. Σέ κάθε περίσταση μένουν παράδεισοι μονάχα τών λιγοστών, ένώ γιά τούς άλλους, τούς τυχαίους καί τούς πολλούς, άπομένει ό θλιβερός Άλλος Κόσμος. Έτσι κ' ή διπλή παράσταση, ένδς Παράδεισου γιά τούς έκλεκτούς κ' ένδς Ά δ η γιά τούς πολλούς, είναι (δπου άναγνωρίζεται κάποια ψυχή κ' έπιβίωση στούς πολλούς) σταθερή άνάμεσα στίς δοξασίες γιά τδν Άλλο Κόσμο. Ή δεύτερη τούτη παράσταση, τοΟ Ά δ η , δέν είναι παρά ή σύγχυση καί ή προβολή τών πολλών τάφων σ' ένα κοινό ταφοκόσμο. Μέ τδ σκοτάδι του, στ' άλήθεια, μέ τίς λάσπες, τά φίδια, τίς μούχλες καί τίς άραχνιές, μέ τή μελαγχολία, τή στερφάδα τοι> καί τήν άχαμογέλαστη έρημιά, ό θλιβερός αύτδς κόσμος άνακρατεί τά χαραχτηριστικά στοιχεία τής πραγματικής καί ψυχολογικής εικόνας τοΟ τάφου. Μέ τήν ένέργεια, πάλι, τοΟ ένδς ή τοΟ άλλου παράγοντα (τρόπος άπόθεσης τοΟ νεκροΟ, γεωγραφική θέση τοΟ κόσμου τών ζωντανών, σχέση τοΟ Άλλοο Κόσμου μέ τήν άρχική κοιτίδα τής φυλής), ή θέση τοΟ Άλλου Κόσμου πολύ, κατά τούς λογίς λαούς, παραλλάζει. Ό "Αδης πέφτει γενικά στά βάθη τής γής, σάν προβολή τών τάφων ή τών ταφικών σπηλαίων, δέν είναι ώστόσο, λίγες οί φορές πού κ' οί παράδεισοι πέφτουνε κάτου άπδ τδ πρόσωπο τής γής ή (άπδ τδ ρίξιμο τών νεκρών στή θάλασσα ή κι άπδ τίς φαντασμαγορικές εικόνες τοΟ βυθοΟ) κάτου άπδ τή θάλασσα κιόλας. Συχνά οί Άλλοι Κόσμοι, καί πιδ πολύ οί Παράδεισοι, βρίσκουνται άπάνου στή γής, δντας ή τόποι αληθινοί, καί κοντινοί, ή, πιδ πολύ, φανταστικές κι άλαργεμένες χώρες. "Οχι λίγες φορές είναι Ινα βουνό, άληθινό ή φανταστικό (δχι χωρίς καί κάποιο σύνδεσμο μέ τό συνήθιο τής ταφής στά σπήλαια καί στά βουνά [ = § 39]. πού άλλοτινά τά κατοικούσαν οί ζωντανοί κι δπου ξαναγυρίζουν οί πεθαμένοι). Γιά τούς θαλασσινούς, πάλι, λαούς, είναι μιά χώρα πέρα άπό τΙς θάλασσες, ή, πιό συχνά, άληθινά ή φανταστικά νησιά τών μακάρων. Συχνά οί δπόγειοι ή ύποθαλάσσιοι κόσμοι, καί, συχνότερα, οί έπίγειοι, πέφτουνε, βέβαια, κατά τά δυσμικά, άπ* δπου κατεβαίνει ό ήλιος, βασιλεύοντας, γιά νά φέξει τή νύχτα στόν κόσμο τών ήσκιων. Είναι, άκόμη, φορές πού δ Άλλος Κόσμος ταυτίζεται μέ τήν άρχαία κοιτίδα τών μετατοπισμένων φυλών, πού οί νεκροί τους, ξαναγυρίζοντας στούς προγόνους τους, ξαναγυρίζουν σ' έκείνη. Μιά ύστερότερη παράσταση (δπου συνεργοΟνε ή άέρινη ούσία τής ψυχής, τό κάψιμο τοϋ νεκροΟ, ή έξομοί*>ση τών άρχηγών ή βαοιλιάδων μά τίς φατοπηγές τοϋ ούρανοΟ κ* ή άποθέωση, τέλος, τοΟ νεκροϋ) τοποθετεί τούς παράδεισους στούς σύρανούς ή στά 221

ούράνια σώματα, στ' άστέρια (οί ίδιες οί ψυχές γίνουνται κάποτε άστέρια κι αύτές), στόν Γαλαξία, στό Φεγγάρι, στόν "Ηλιο. Μέ τή θέση, τέλος, τοΟ 'Αλλου Κόσμου συχνά σχετίζεται ό προσανατολισμός τοΟ πεθαμένου. Είναι φορές πού ό νεκρός προσανατολίζεται κατά τό μέρος τής χώρας άπ' 4που πιστεύεται πώς ήρθαν οί πρόγονοί του. Σέ μιά παράλια περιοχή τής Νέας Γουϊνέας, ό νεκρός θάβεται μέ τό κεφάλι κατά τή μεριά άπ° δπου λέγεται πώς ήρθε τό τοτεμικό του γένος.· ΠροτοΟ νά θάψουν τό λείψανο, οί Κάρο-Μπάτακ -τής Σουμάτρας τό καθίζουν γυρισμένο κατά τά δυτικά, άπ' δπου πιστεύουν πώς ήρθαν.' Στά νησιά Mentawei, δυτικά τής Σουμάτρας, δ νεκρός άπιθώνεται σέ .μιάν έξέδρα γυρισμένος πρός τ' άνατολικά· κ* ή παράδοση τοΟ τόπου ξέρει μιά ,μετανάστεψη άπό τήν άχτή τής Σουμάτρας.· 'Ορισμένοι Kachari τοΟ Άσσάμ θάβουν τόν νεκρό μέ τό κεφάλι του κατά τά νοτικά καί πιστεύουν πώς ήρθαν άπό τό νότο.* Οί Κάσι τοΟ Άσσάμ βάζουν τόν νεκρό στήν πυρά μέ τό κεφάλι του κατά τή Δύση, γιά ν° άτενίζει κατά τήν άνατολή, άπ° δπου ήρθαν κατά jiià παράδοσή τους.'« 'Ορισμένες φυλές Μπαντού τής Νότιας Αφρικής θάβουν -τόν νεκρό τους έτσι, που νά κοιτά κατά τό Βοριά, άπ'δπου κατεβήκαν.· Οί Ινδιάνοι Όμάχα θάβουνε τόν νεκρό τους γυρισμένον κατά τήν Άνατολή, άπ' •δπου, κατά1 τήν παράδοσή τους, ήρθαν.· Αξιοσημείωτο είναι πώς άνάμεσα στούς Ούανυαμβέζι τής άνατολικής Αφρικής, αύτός πού πεθαίνει δξου άπό τόν -τόπο του, θάβεται γυρισμένος κατά τό μητρικό χωριό του.' Τό θάψιμο τοΟ νεκροΟ γυρισμένου κατά τήν άρχαία κοιτίδα τής έθνδτητας ή τής φυλής φαίνεται νά σχετίζεται μέ τήν πίστη πώς ή ψυχή ξαναγυρίζει στήν κοιτίδα τούτη. Ή χώρα, πραγματικά, τών νεκρών συχνά πέφτει στήν ίδια κατεύθυνση μ' αύτή, -κι δ νεκρός θάβεται κατά τήν κατεύθυνση καί τών δυό χωρών πού, κατά βάθος, δέν είναι παρά ή ίδια χώρα. Οί τάφοι τών Alatunja τής κεντρικής Αύστραλίας είναι γυρισμένοι κατά τή μεριά τοΟ τόπου τών μυθικών προγόνων, δπου ξαναγυρίζει δ πεθαμένος·. Γενικά δ νεκρός στήν κεντρική Αύστραλία θάβεται καθιστός μέ τό πρόσωπο κατά τή μεριά πού κατοικούσαν οί προγόνοι του χι δπου ή ζωτική ψυχή του ξαναγυρίζει.· Στό Αρχιπέλαγος Babar (Ινδονησία), ή χώρα τών προγόνων, ή χώρα τών νεκρών, κ ' ή διεύθυνση πού άπιθώνεται δ νεκρός, είναι κατάτή δύση." "Ομοια σέλογίς άλλα μέρη τής 'Ινδονησίας, δ νεκρός άπιθώνεται μέ τό κεφάλι κατά τή χώρα τών νεκρών καί κατά τή χώρα τών προγόνων, πού πέφτουν στήν ίδια κατεύθυνση κ'οί δύο." Ή ίδια ή χώρα τών νεκρών, χωρίς σύνδεσμο μέ τή χώρα τών προγόνων, συχνά δρίζει τόν προσανατολισμό τοΟ πεθαμένου. Στό Πόρτ - Λίνκολν τής δυτικής Αύστραλίας, δ νεκρός άπιθώνεται στόν τάφο μέ τό κεφάλι γυρισμένο κατά τά δυτικά, μέ τήν ίδέα πώς οί ψυχές πηγαίνουν σ° ένα νησί πού πέφτει κατά τήν Ανατολή (πού τήν άντικρύζει δ νεκρός) ή κατά τή δύση." Στά νησιά Κέϊ, δυτικά τής Νέας Γουϊνέας, τό λείψανο άπιθώνεται μέ τό κεφάλι κατά Νότου καί μέ τά πόδια κατά τό Βοριά, έτσι, πού, σάν δ πεθαμένος σηκωθεί, ν' άντικρύζει τή βορινή χώρα τών ήσκιων." Στό νησί Σαβού, έδώθε τής Τιμόρ, δ νεκρός 222

•θάβεται καθιστός, γυρισμένος πρός τή δύση, δπου βρίσκεται κ° ή χώρα τών πεθαμένων." Σ'όρισμένα άπό τά νησιά Γιλβέρτου, τά πόδια τοϋ λειψάνου πρέπει νά'ναι ή κατά τή δύση ή κατά τό Νότο· άλλιώς μποδίζεται ή ψυχή νά φτάσει στή χώρα τών ήσκιων." Οί Τοράντζα (Κελέβη) τοποθετοΰν τή χώρα τών νεκρών στά δυτικά καί θάβουν τόν νεκρό τους γυρισμένον κατά τή δύση." 'Ανάμεσα στούς ίνδιάνους Σεμινόλε, ό νεκρός θάβεται μέ τά πόδια κατά τήν 'Ανατολή, έτσι πού, δταν ή ψυχή του βγει, τέταρτη μέρα, γιά ν'άνέβει στούς ούρανούς, νά πιάσει τό δρόμο τ'ούρανοϋ άπό τό μέρος τής άνατολήςτοϋ ήλιου." Μιά σειρά αιγυπτιακοί τάφοι τής άρχαιότερης έποχής έχουν τή κατεύθυνση άπό τό νότο στό βοριά, μέ τήν είσοδο κατά τό βοριά, γιατί, δπως μαρτυριέται κι άπό άλλα τεκμήρια, κατακεΐ πέφτει κ ' ή χώρα τών νεκρών τους* μά ή κατεύθυνση τούτη παρατιέται γιά 'ναν ήλιακό προσανατολισμό, μιά κι ό νεκρός ταξιδεύει μέτή βάρκα τοϋ Ήλιου."® 'Αξιοσημείωτος είναι ό προσανατολισμός πρός τό ίερά κέντρο (πού είναι μιάς λογής χώρα σωτηρίας καί κέντρο τοΰ κόσμου). Οί Μωαμεθανοί προσανατολίζουν τόν Ετοιμοθάνατο, τό φέρετρο μέσα στό τζαμί, καί στόν τάφο του, έτσι πού ν' άτενίζει κατά τή Μέκκα. Ό χ ι ένας μά πολλοί, σίγουρα, λόγοι, πού άποξεχαστήκανε πιά (τοτεμικός προσανατολισμός, ξαναγεννημός, θέση τοΰ "Αλλου Κόσμου κατά τή Δύση, ήλιακό δρομολόγιο τής ψυχής, κά.) άφήσανε, χωρίς ρητή ή πιθανή πιά έξήγηση, συχνούς προσανατολισμούς τοΰ νεκροϋ κατά τήν 'Ανατολή ή κατά τή Δύση. Σκελετός τής Μουστιερείου Έποχής βρέθηκε (Chapelle - aux - Saints) σέ λάκκο σκαμένο σέ σκληρή γή, τριάντα πόντους βαθύ, μέ τό κεφάλι γυρισμένο κατά τή Δύση." Είναι δύσκολο νά σύρει κανείς εικασίες άπό ένα παράδειγμα* μά σέ τάφους τής "Ωρινιακείου περιόδου βρεθήκαν (Solutré) σκελετοί μέ τό πρόσωπο κατά τήν 'Ανατολή, κι αύτοί, γυρισμένο." Οί Νγκέουμπα τής νοτιανατολικής Αύστραλίας, θάβουν τόν νεκρό μέ τό κεφάλι κατά τήν 'Ανατολή γυρισμένο.*0 Στά νησιά Τενίμβρες ήΤιμορλάουτ κρατούσαν δυό προσανατολισμοί, ό ένας, γιά τούς άρχηγούς καί τούς άλλους σημαντικούς, μέ τό κεφάλι κατά τή Δύση καί τά πόδια κατά τήν 'Ανατολή, κι ό άλλος, γιά τούς κοινούς άνθρώπους, μέ τό κεφάλι κατά τήν 'Ανατολή καί τά ποδάρια κατά τή Δύση." Άνάμεσα σέ πληθυσμούς τής νοτιανατολικής Νέας Γουϊνέας, ό νεκρός θάβεται, κανονικά, μέ τό κεφάλι κατά τή μεριά πού βγαίνει ό ήλιος." Στά νησιά Σαμόα τό λείψανο θάβεται μέ τό κεφάλι κατά τήν Ανατολή καί τά ποδάρια του κατά τή Δύση." Στή Ραροτόνγκα, (Χέρβεϋ), ό νεκρός θάβεται πάντα μέ τό κεφάλι κατά τήν Ανατολή, δπως καί στά Σαμόα." "Οσοι πάνε άπό φυσικό θάνατο στό Καμπότζ, θάβουνται κατά τό δρόμο τοϋ ήλιου, μέ τό κεφάλι κατά τή Δύση* μά δσοι πεθαίνουν άπό βίαιο θάνατο—πέσιμο, πνίξιμο, φονικό, αύτοκτονία, θεριά — θάβουνται σέ κάθετη μέ τό δρόμο τοΰ ήλιου κατεύθυνση, γιά νά μποδιστοΰν τά φαντάσματά τους νά γυρίσουν καί νά βλάψουν τΙς οίκογένειές τους." Οί Άουέμπα τής κεντρικής Αφρικής, οί Mancagnes τής Σενεγαμβίας, οί Lilloet τής βρεττανικής Κολομβίας, οί Μαϊντού τής Κα223

λιφορνίας, χ 9 άλλες φυλές βορειαμεριχανών ινδιάνων «συμφωνούν μέ τήν πράξη τών χριστιανικών πληθυσμών τής Εύρώπης», θάβοντας τόν vcxpô μέ τό xcφάλι κατά τήν Ανατολή χαί τά ποδάρια κατά τή Δύση.1* Ή πόρτα τών θολωτών τάφων τής Μεσαράς βρέθηκε νά 'ναι πάντα χατά τήν 'Ανατολή γυρισμένη." Στούς έλλαδιχούς, μυκηναϊκούς, μεταμυχηναΐχούς χ'ύστερότερους τάφους, οί άρχαιολόγοι δέν βρίσκουν ούτε ήλιαχούς ούτε άλλους σχετισμούς — οί χάρτες τών ταφικών περιοχών παρουσιάζουν, είν' άλήθεια, τήν πιό μεγάλη, στήν κατεύθυνση τόσο τών νεκρών δσο χαί τών τάφων, ποικιλία. Μιά εισήγηση τοϋ Rose (στήν Classical Review 34 l I 92o] 143 νά 'χουν οί άρχαιολόγοι χατανοϋ πώς χ ' οί πιό άσυνάρτητες, στίς διάφορες κοινότητες, μά χαί στήν Ιδια κοινότητα, διεύθυνσες τών νεκρών χαί τών τάφων, μποροϋν περίχαλα νά όρίζουνται άπό χανόνες προσανατολισμοϋ — έναν κύριο (χαί διαφορετικό χατά τίς λογίς κοινότητες άνάλογα μέ τή μιά ή τήν άλλη άπό τίς δοξασίες πού όρίζουν τούς προσανατολισμούς), χαί λογίς δευτερότερους, χατά τούς χωρισμούς τών νεχρών σέ διαφορετιχές κατηγορίες — ή δέν προσέχτηκε ή δέν καρποφόρησε άχόμη. "Ενας κάποιος κανόνας ήλιαχοϋ προσανατολισμοϋ μαρτυριέται άπό τήν ίστορία τοϋ Σόλωνα πού — χατά τόν Πλούταρχο — γιά νά στηρίξει τήν άξίω· ση τών 'Αθηναίων πάνου στή Σαλαμίνα, έδειξε πώς έχει θάβανε μέ τόν τρόπο πού θάβαν στήν 'Αττική, χι δχι μέ τόν τρόπο πού θάβαν στή Μεγαρίδα : άάητουοι δέ Μεγαρείς ηρός Ιω τους νεκρούς βλέποντας, Ά&ηναϊοι δέ ηρός ίσπέραν." 'Αντίθετα, χατά τόν Ήρέα τόν Μεγαρέα (3· Αιώνας π.Χ.), οί Μεγαρείς θάβαν τούς νεκρούς μέ τό πρόσωπο νά βλέπει χατά τή δύση "* χαί, χατά τόν Αίλιανό, τά άττιχά νόμιμα όρίζουν, δς άν άτάφω ηεριτυχη σώματι άν&ρώπον, ηάντως Ιπιβάλλειν αύτω γήν, άάη τ ε ιν δέ ηρός ίω β Ii η οντάς." Τή σύγχυση τήν άποχάνει 6 Διογένης Λαέρτιος, πού πληροφορεί πώς ό Σόλων άναοκάψας τινάς τάφους στή Σαλαμίνα, έδειξε δχι μόνο τούς νεκρούς ηρός άνατολάς έστραμμένους, ώς f)v id ο ς άάητειν 'Αάηναίοις, d/Ud καί αυτούς τούς τάφους ηρός ίω βλέποντα ς." Οί άνασχαφές δέν ύποστηρίζουν χαμμιάν άποψη, μά ή σύγχυση τών πηγών μαρτυρά κάποιους παλαιούς χανόνες προσανατολισμοϋ, δχι τών νεχρών, μά τών τύμβων (μέ τήν πύλη κατά τήν 'Ανατολή ή τή Δύση)." 'Ανασκαφές στά Ύβλαΐα Μέγαρα (μεγαριχή άποικία στή Σικελία), δείξανε πώς, μ* δλο πού οί νεκροί είναι άπιθωμίνοι σέ κάθε λογής κατεύθυνση, «οί περισσότεροι τάφοι είναι προσανατολισμένοι, μέ διεύθυνση άπό τήν 'Ανατολή χατά τή Δύση»."

224

ΤΟ

ΤΑΞΙΔΙ

ΤΗΣ

ΨΥΧΗΣ

§75 ΚΑΙ

ΤΟ

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ Τ Η Σ ΨΥΧΗΣ ΜΥΗΤΙΚΟ ΥΠΟΤΥΠΟ

hic ille domus et inextricabilis V e r g i l i u s , Aen.

ΤΟΥ

error

6, 27

Η

.ΕΓΘΕΙΑ» ΓΙΑ TON ΑΔΗ .ΟΔΟΣ·.» ΕΙΝΑΙ ΓΣΤΕΡΟΤΕΡΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ, ΠΟΓ

δηλώνει τήν ευκολία καί τή γρηγοράδα τοΰ θανάτου. Ό δρόμος πού παίρνει ή ψυχή, κάθε άλλο παρά "ίσιος" είναι. "Εχει νά διαβεί κοιλάδες καί βουνά καί θάλασσες και ποταμούς, πότε μέ καράβια λιγοδύναμα καί πότε άπδ κρεμάμενα γιοφύρια' ή νά κατέβει μέσα άπδ σπηλιές, ν' άποφασίσει σέ σταυροδρόμια άνίγνωρα, νά παραδείρει σέ σκοτάδια και λοξοδρομιές, νά σκαρφαλώσει ή νά κατέβει άπδ γκρεμά, νά ξεδιαλύνει διάβατα μέσα άπδ χαοτικούς λαβυρίνθους. Οί κίντυνοι πληθαίνουν μέ τούς δαίμονες τοΰ δρόμου καί τών πυλών, πού πολεμοΰν νά τή μποδίσουν ή νά τή σκοτώσουνε, κ'είναι, έτσι, φορές πού δέν καταφέρνει νά φτάσει ποτέ στή χώρα τών ήσκιων.' Ή παράσταση μαρτυρά τδ υπέδαφος κάποιου πραγματικού πολύστριφτου δρόμου. Τά παλαιά περιπλανήματα τής φυλής δέν παίζουν, στή διαμόρφωσή της, άσήμαντο μέρος. Μέσα άπδ τή θύμηση τών γενεών, κατασταλάζουνε κι αύτά στδ φοβερό ταξίδι πού θά πάρει ή ψυχή τραβώντας γιά τδν κόσμο τών νεκρών, σά, μάλιστα, δ κόσμος αύτδς δέν είναι παρά ή προγονική κοιτίδα ή ίδια. Έ παράσταση, δμως, δέν θά μποροΰσε νά στενευτεί σ' αύτή μονάχα τή βάση. Τά περιπλανήματα τής ψυχής δέν είναι, καταβάθος, παρά προβολές τοΰ σχεδίου τής 'Αναχώρησης, τών Δοκιμασιών καί τών 'Αγώνων τών Μυητικών Τελετών ( = § 27)» πού προβάλλουνται στδ πέρασμα τοΰ νεκροϋ άπδ τή μιά στήν άλλη του ύπαρξη κι άπδ τδν ίνανε στδν άλλο Κόσμο. Στδ δρόμο, άλήθεια, τής ψυχής άναγνωρίζεται δ τύπος τοΰ Σπηλαίου, τοΰ άρχαίου τόπου τών μυητικών τελετών ( = § 39)> τ'άτέλειωτά του λοξοδρομίσματα, σταυροδρόμια κι άλλογυρίσματα, μέ τις καμάρες τις σκοτινές, μέ τούς υπόγειους ποταμούς, τις λίμνες καί τούς άπατους γκρεμούς, πού δρασκελίζουνται ή περνιούνται μέ δεντροκορμούς ή σκοινένια γιοφύρια.' Τόπος τοΰ συμβολικοΰ θανάτου καί Ξαναγεννημοϋ τών Μυητικών Τελετών, τδ Σπήλαιο γίνεται ή πύλη τών Δυδ Κόσμων.4 'Εδώθε κατεβαίνουν οί ψυχές κ° έδώθε άνεβαίνουν στδν Άπάνου Κόσμο.

Ανάπτυξη τοΰ σχεδίου καί σχηματική παράσταση τοΰ Σπηλαίου είναι 6 Λαβύρινθος καί τά δμόλογα σχέδια, πού άνακρατοΰν σταθερά τήν άρχική σχέση τους τόσο μέ τδ Σπήλαιο δσο καί μέ τή μυητική του σημασία.' Οί αυστραλιανές προγονικές ταυτότητες (churinga : § 34) πλουμίζουνται μέ σχέδια τοΰ λαβυρινθικοΰ τύπου.' Γιά νά φτάσει στδν Άλλο Κόσμο ή ψυχή άπδ τή Μαλε225

κούλα τών Νέων Έβρίδων, πρέπει νά διαβεί μέσα άπό τό σχέδιο ένός λαβυρίνθου. Σέ μιά περιοχή τοΰ νησιοΟ ή ψυχή, τραβώντας γιά τόν Άλλο Κόσμο, συναντάΖ ένα φάντασμα, πού λέγεται Lisevep καί καταστρέφει τίς ψυχές τών κακώνε. Ή ήθική διάκριση τών ψυχών δέν είναι άρχικό στοιχείο τών δοξασιών γιά τήν τύχη τής ψυχής ( = § 8g), *' έτσι οί ψυχές, πού καταστρέφει τό φάντασμα αύτό, είναι στήν άρχή κάποιες άλλες. Ποιές είν'αύτές, θά μάς τό ποΟν οί περιπέτειες, έδώ, τών ψυχών μέ ομόλογες δαιμονικές μορφές· κι άρκεΐ, έτσι, νά σημειώσουμε πώς τό χαραχτηριστικό τής δαιμονικής αύτής όντότητας, τής Lisevep, είναι πώς παρασταίνεται μ'ένα σχέδιο λαβυρίνθου.'Μέ λαβυρινθικό σχέδιο παρασταίνεται, στό νησάκι Βάο, βορειανατολικά τής Μαλεκούλας, ή ομόλογη δαιμόνισα Le - hev - hev, μορφή τής Μητέρας θεάς σά θεάς τοΰ θανάτου." Γυναικείο κορμί στορισμένο μέ λαβυρινθικό σχέδιο συναντούμε καί σέ φίλντισι τών παλαιολιθικών αιώνων." Είναι, βέβαια, ή Μητέρα θεά, πού μιά μορφή της είναι τό Σπήλαιο καί πού, σάν πύλη τών Δυό Κόσμων κι αύτή, παρασταίνεται, δπως καί τό Σπήλαιο, μέ τό σχέδιο τοΰ λαβυρίνθου ( = § 39)· Στήν ίδια, τώρα, περιοχή τής Μαλεκούλας πού άναφέραμε, ή έμπαση τού Άλλου Κόσμου βρίσκεται δίπλα σ' ένα βράχο (άρα είναι ένα σπήλαιο), πού πάνου του είναι στορισμένες κάποιες "εικόνες".10 Τί είναι οί εικόνες αύτές καί γιατί τό φάντασμα Lisevep κ' ή φοβερή Ζ,β-Λβυ-Αβυπαρασταίνουνται μέ λαβυρινθικά σχέδια, μάς τό λέει, τώρα, ή περιπέτεια τής ψυχής σέ μιάν άλλη περιοχή τής Μαλεκούλας. Έδώ, τραβώντας γιά τόν Άλλο Κόσμο ή ψυχή, φτάνει σ' ένα βράχο, πού δίπλα του κάθεται ή Ternes ( = φάντασμα) Sausap, καί μπροστά της είναι καμωμένο ένα λαβυρινθικό σχέδιο, τό Nahal, πού θά πεί " ή Στράτα". Ό δρόμος πού πρέπει νά τραβήξει ή ψυχή είναι άνάμεσα στά δυό μισά τής φιγούρας. Καθώς, δμως, σιμώνει ή ψυχή, ή Temes Sausap σβύνει τό μισό σχέδιό της. Ά ν ή ψυχή ξέρει τό σχέδιο, ξαναφτιάνει μονομιάς τό σβυμένο μισό καί περνάει* άν δέν τό ξέρει, δέν μπορεί νά διαβεί, κ ' ή δαιμόνισα τήνε τρώει." Ή ίδια περιπέτεια άκαρτερεί τήν ψυχή στό νησάκι Βάο, δπου ή λαβυρινθένια θεά Le-hev-hev κάθεται μπροστά σ'ένα Σπήλαιο στήν άκρογιαλιά, μέ τή "Στράτα" σχεδιασμένη μπροστά της πάνου στήν άμμο. Ξαναφτιάνοντας έδώ τό μισόσβυστο σχέδιο, ή ψυχή πρέπει νά τραβήξει τίς γραμμές του ίσαμε τή μπασιά τής σπηλιάς, καί τότε μπορεί νά προσφέρει, υποκατάστατό της, τό ζώο πού θυσιάστηκε στήν ταφή, καί νά περάσει." Τά πολύτιμα τούτα στοιχεία γιά τή σχέση τής θεάς, τού Σπηλαίου, τού Λαβυρίνθου καί τού Δρόμου τής Ψυχής, συμπληρώνουνται άπό τις πληροφορίες πώς οί Μαλεκουλανοί έ χ ο υ ν π ε ρ ί π λ ο κ ε ς μ υ η τ ι κ έ ς τ ε λ ε τ έ ς π ο ύ π α ρ α σ τ α ί ν ο υ ν τ ό ' Τ α ξ ί δ ι τ ο ΰ Ν ε κ ρ ο Ο ' " καί πώς ίερ ο υ ρ γ ι κ ο ί τους χοροί ξ ε σ η κ ώ ν ο υ ν τό σ χ έ δ ι ο τ ή ς ' Σ τ ρ ά τ α ς ' . " Είναι, έτσι, φανερό πώς, γιά νά φτάσει στόν Άλλο Κόσμο, ή ψυχή πρέπει νά διαβεί άπό τή μυητική δοκιμασία ένός Λαβυρίνθου, πού τό μικρογραφικό του σχέδιο παρασταίνει τό δρόμο γιά τόν Άλλο Κόσμο ('ή Στράτα'). "Ετσι καί στις "εικόνες" έκείνες τοΟ βράχου δίπλα στήν έμπαση τοΟ Άλλου Κόσμου πού συναντήσαμε, πρέπει νά βλέπουμε τά σχέδια, ξανά, τοΟ λαβυρίνθου. Οί "είκό226

νες" αύτές ξαναβρίσκουνται— σίγουρα χάρη στό Ιδιο μυητικό δπέδαφος— δίπλα στήν έμπαση τού Κάτου Κόσμου καί στήν Αίνειάδα. Δίπλα στό σπήλαιο τής ιταλικής Κύμης, δπου μένει ή Σίβυλλα, δ Αινείας, πού έτοιμάζεται νά κατέβει στόν "Αδη (μ' δδηγδ του τήν Ιδια τή Σίβυλλα), στέκει καί μελετά τ!ς εικόνες τίς χαραγμένες στίς πύλες τού ναού τού 'Απόλλωνα, πού άνάμεσά τους είναι κ ' ή εικόνα τού κρητικού λαβυρίνθου." "Εχουμε έτσι, κ*έδώ, ένα Σπήλαιο, πού σχετίζεται μέ τό δρόμο γιά τόν "Αδη, μιά γυναικεία μορφή πού τό φυλά καί πού σχετίζεται μέ τό δρόμο τού Κάτου Κόσμου κι αύτή, καί, μπροστά στό σπήλαιο, τό σχέδιο τού λαβυρίνθου, πού, δπως καί στή Μαλεκούλα, μπορεί νά λογιέται κ* έδώ παράσταση τού δρόμου πού δδηγά στόν Άλλο Κόσμο. Ή σημασία τούτη είναι δλοφάνερη καί σέ κάποιο λαβύρινθο πού έπισημαίνεται στήν πράξη τών μυστηρίων τής 'Ελευσίνας. Έδώ γίνεται μιά άναπαράσταση τών περιπλανημάτων τής Δήμητρας (ή, κάλλιο, οί μυητικές πορείες τών μυστών προβάλλουνται στά περιπλανήματα τής Δήμητρας) πού άναγυρεύει ίσαμε τόν "Αδη τήν Κόρη. Τά περιπλανήματα τούτα είναι π id ναι τ ά πρώτα καί π εριδρομαι κοπιώδεις και διά σκότους τινές ύποπτοι πορεία ι και ά τ έ Α ε σ τ ο i. " Ό μυητικός, μ' άλλα λόγια, θάνατος, έδώ, τών μυστών, τελετουργείται σ' ένα τύπο ταξιδιού στόν Ά δ η ή Καταβάσεως ( = § gs) μέ π ο ρ ε ί ε ς λ α β υ ρ ι ν θ ι κ ο ύ σ χ ε δ ί ο υ . Ό Λαβύρινθος, πάλι, δ στορισμένος στή μέση τής ορχήστρας έλληνικών θεάτρων " , δέν φαίνεται δλότελα άσχέτιστος μέ τό θάνατο καί τήν άνάσταση τού Διονύσου, πού, σάν παράσταση τών παθών του, είναι τό έμβρυο τού έλληνινού δράματος* μέ τό θάνατο καί τήν άνάστασή του πού είναι — καί παίρνουν καί στή λατρεία τόν τύπο αύτό — ένα ταξίδι στόν Ά δ η . Τό σχέδιο τού κρητικού Λαβυρίνθου σχετίζεται μέ τή λατρεία τού κρητικού θνήσκοντος θεού, πού οί φυσικοί τόποι τής λατρείας του είναι τά σπήλαια καί πού ένα σπήλαιο είναι κι δ τάφος του δ Ιδιος." Στήν 'Επίδαυρο εΐταν 6 τάφος τού 'Ασκληπιού " κ' ένα χτίσμα τής λατρείας του έδώ, δ 'θόλος', έχει τόν τύπο τού κυκλικού Λαβυρίνθου. Τό σχέδιο τού λαβυρίνθου βρισκόνταν στό δάπεδο τού προΐουστινιάνειου ναού τής Βηθλεέμ μπροστά στό δκτάγωνο χτίσμα πού είχε τόν τύπο ταφικού ναού καί πού σκέπαζε τό ίερό άντρο τής Γέννησης " (άντρο τών τελετών τού θανάτου τού Άδωνι κατά τήν παλαιότερη λατρεία)." Ό Ιδιος, τέλος, δ ναός τού Παναγίου Τάφου, δ χτισμένος άπό τόν Μόδεστο τό 630 μ. Χρ., παρουσιάζει στό άρχιτεκτονικό σχέδιό του τόν τύπο τού (κυκλικού) Λαβυρίνθου." Καθώς δ τάφος τού θνήσκοντος ΘεοΟ είναι σταθερά ένα σπήλαιο ή τύπος σπηλαίου, καί καθώς τό θείο Δράμα κατεβαίνει άπό τίς Μυητικές Τελετές, ό Λαβύρινθος, δπότυπο τού Σπηλαίου καί σύμβολο τού θανάτου καί τής 'Αναβίωσης τών Μυητικών Τελετών, άκολουθά σταθερά τό θείο Δράμα (τό θάνατο καί τήν 'Ανάσταση τοΟ ΘεοΟ, πού συχνά παίρνουν τόν τύπο ένός ταξιδιοΟ καί ξαναγυρισμοΟ του άπό τόν Άδη). Είδαμε, πάλι, πώς τό Σπήλαιο στό Βάο, πού τό παραστέκει ή Le-hev-hev, είναι σέ μιάν άκρογιαλιά, κι δμοια στήν Κύμη, τό Σπήλαιο τής Σίβυλλας είναι σέ παράλιο τόπο. Ή θάλασσα είναι δρόμος κι αύτή τών ψυχών ( = § 78) *' ένα βασίλειο κ' ή Ιδια

227

τοϋ θανάτου." "Ετσι δέν είναι άνεξήγητο γιατί τά λαβυρινθικά σχέδια βρίσκουνται συχνά σ' άκρογιάλια." Όρισμένες ιερουργίες τών ναυτικών, πού έτοιμάζουνται ν°άνοιχτοΟνε στή θάλασσα, άνακρατούν τδ λαβυρινθικό σχέδιο κ'έχουν τή σημασία μι£ς τελετουργικής διάβασης άπδτίς πύλες τοΟ θανάτου." Στήν άσπίδα. τοΟ 'Αχιλλέα παρασταίνεται ίνας χορός μέ πρότυπο τδ χορό πού σχεδίασε γιά. τήν 'Αριάδνη δ Δαίδαλος, δ τεχνίτης τού κρητικού Λαβυρίνθου." Σχολιάζοντας δ Εδστάθιος τήν άναφορά στδ δαιδαλικό πρότυπο, τδ συνδέει μέ τή θησεϊκή περιπέτεια στδ λαβύρινθο, καί σημειώνει πώς xai νυν Ιτι πολλοί, xai μάλιστα ναυτιχοί, δοοι πρός τό j-παλαιόν άνδρώδες παρεχνεύουαι, χορόν τινα ίλίττ ovo ι ποίχιλόοτροφον xal πολνχαμπή, τάς τον λαβυρίνθου μιμεΐσθαι θέλοντες Ιλιχας." Τδ δπότυπο, έτσι, τού ταξιδιού τής ψυχής είναι δ λαβύρινθος, όμοίωμα τού. δρόμου άπδ τδν ίνα Κόσμο στδν "Αλλονε, τύπος χορών μυητικών, συμβολική παράσταση τού μυητικού θανάτου καί Ξαναγεννημοϋ, κι άνάπτυξη τοΟ σχεδίου τού άρχαίου τόπου τών Μυητικών Τελετών, τού Σπηλαίου. Τό μυητικό τούτο δπότυπο τού ταξιδιού τής ψυχής συνδέεται δργανικά μέ τήν παράσταση τοϋ θανάτου σά μι£ς μυητικής Διάβασης, πού συνοδεύεται άπό μυητικές ιερουργίες ( = § § ιθ3 κέ). Συχνές είναι, έτσι, κ'οί φορές πού τό πέρασμα στόν παράδεισο ( = § 88), μά κ' ή ίδια ή ζωή τής ψυχής, κρέμουνται άπό δρισμένα της σύμβολα μυητικής άρχής ή σημασίας ( = § g6). §76 ΟΔΗΓΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΑ ΖΩΑ ΣΚΥΛΟΣΓΕΛΑΔΑ·ΑΛΟΓΟΠΟΥΛΙ xai Ιδού ίππος χλωρός, xai δ χαθή μένος ίπάνω δνομα αϋτφ θάνατος

αύτοΰ,

ΆποχάΙυψις 6, 8

Ε

ΙΝΑΙ ΦΟΡΕΣ (ΚΑΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΑΝ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΛΛΟ ΚΟΣΜΟ ΕΙΝΛΕ

στεριανό) πού ό νεκρός χρειάζεται ίνα ζώο νά τόν όδηγήσει ή νά τόν πάει. Οί δδηγητικές ικανότητες τοΟ Σκύλου δέν παραγνωριστήκαν. Όταν, άνάμεσα στούς Γκιλυάκ τής Σιβηρίας καίγεται δ νεκρός, σκοτώνουνε καί σκύλους νά τόν δδηγήσουν.' Οί Γκάρο τού Άσσάμ σκοτώνουν Ινα σκύλο στόν τάφο τού νεκρούς γιά νά τόν όδηγήσει στόν παράδεισό τους.* Οί Μέο, δρεινή φυλή τού Τονγκίνου, βάζουν ίνα σκύλο στό δεξί χέρι τοΟ νεκροΟ, γιά νά τόν όδηγήσει στόν· Άλλο Κόσμο.' Στό θάνατο παιδιοΟ πού δέν έχει μάθει άκόμη νά μιλά, οί Λά· κερ, τών βορειοανατολικών 'Ινδιών, τοΟ σκοτώνουν ίνα σκύλο, γιά νά πιαστεί άπό τήν οδρά του ή ψυχή, κ* έτσι νά βρει τό δρόμο γιά τόν Άλλο Κόσμο.4 ΟΕ ινδιάνοι Κάτιο τής Κολομβίας ξέρουν πώς δ σκύλος είναι άπαραίτητος γιά νά: όδηγήσει τήν ψυχή στή χώρα τών ήσκιων.' Οί "Αζτέκοι θυσιάζαν ίνα σκύλο 228

•πού τόν καίγαν ή τόν θάβανε μαζί pi τόν νεκρέ, άφοΟ τοΟ δίνανε ίνα σκοινί -στό λαιμό του : Ό σκύλος θά βοηθοΟσε τόν νεκρό ν' άποδιαβεΓ τά φοβερά νερά πού κόβανε τό δρόμο γιά τόν "Αλλο Κόσμο.* Μέσα στόν τάφο τοΟ παίδιοΟ of ΓροιλανδοΙ βάζανε τό κεφάλι ένός σκυλιοΟ, πού θά δδηγοΟσε τ' άπραγο μικρό σέ δρόμο δύσκολο καί γιά μεγάλους.' Ό σκύλος κάποτε θυσιάζεται γιά νά τόν έχει καί στόν "Αλλο Κόσμο ό αφέντης του, μιά πράξη γνώριμη καί στήν Ε λ λάδα. Μαζί μέ τ'άλλα ζώα θυσιάζει ό 'Αχιλλέας στήν ταφή τοΟ Πατρόκλου και δυό άπό τούς σκύλους του και κόκκαλα σκυλιών βρεθήκανε σέ μυκηναϊκούς μέσα τάφους. Ά λ λ α ώστόσο ζώα, καί συχνά πολύ στιβαρότερα, παίρνουν τ ή θέση τοΟ σκύλου. Άνάμεσα στούς Κορυάκ τής Σιβηρίας σφάζεται ίνας τάρανδος στήν ταφή, γιά νά τόν έχει 6 νεκρός στόν Ά λ λ ο Κόσμο." Οί Τανγκούλ τής Μανιπούρ σκοτώνουν στήν ταφή ίνα βούβαλο, γιά ν'άνοίξει τΙς πόρτες τών Ούρανών μέ τά κέρατά του.10 Τό πιό συνειθισμένο ζώο πού θά οδηγήσει τόν νεκρό άνάμεσα -στούς 'Ινδούς, είναι ή γελάδα. Σάν τούς βοσκούς δταν περνοΟνε ποταμό, ό πεθαμένος θά τής πιάσει τήν ούρά γιά νά διαβεί τόν ποταμό τοΟ θανάτου. ( Έ ίδια παράσταση συναντιέται στά πυραμιδικά κείμενα*: Γιά νά περάσει τά νερά πού χωρίζουν τόν θεϊκό του ξαναγεννημό άπό τό θάνατο, 6 Φαραώ Τέτι πιάνεται άπό τήν ούρά τής γελοδόμορφης Μητέρας θεάς Νούτ, πού σιγουρεύει τόν ξαναγεννημό του).10« Είναι μιά εύλογία κιόλας γιά τόν Ίνδό, άν τή στιγμή που ξεψυχά, αρπαχτεί άπό τήν ούρά μιίς γελάδας. Είναι φορές πού ή γελάδα προσφέρεται τών βραχμάνων άπό τόν ίδιο τόν μελλοτάξιδο ή άπό τό γιό του. Τήν ίδια, στήν άρχή, δουλειά είχε, φαίνεται, κ ' ή γελάδα anustardnî, πού τά μέλη της άπιθώνουνταν πάνου στά μέλη τοΟ νεκροΟ καί τά νεφρά της στά χέρια του, προσφορά γιά τούς δυό σκύλους τοΟ θεοΟ τοΟ θανάτου (Γιάμα) ( = § 6). Τά ποτάμια πού θά διαβεί, μέ τή βοήθεια τής γελάδας, δ νεκρός, παρασταίνουνται μ ' ί ν α καλάμι πάνου στόν τάφο." Τή γέφυρα τοΟ νεκροΟ, γιά τή μυθολογία τών Σκανδιναυών, τή διαβαίνεις στά σίγουρα, άν έδωκες, ζώντας σου, στούς φτωχούς μιά γελάδα : Τή γελάδα αύτή θά τή βρεϊς στό πολύφοβο πέρασμα νά σέ βγάλει άντίκρυ." Ό Γαλαξίας, ό γνώριμος δρόμος τών ψυχών ( = § 86), λεγόνταν στή Φρισλάνδη "Μονοπάτι τής Γελάδας". 1 ' Στή Σουηδία, τή Δανιμαρκία, τή Γερμανία καί τήν Αγγλία, μιά γελάδα συνόδευε τήν κηδεία ίσαμε τά κοντινά μας χρόνια." Τό πιό συχνό, ώστόσο, ζώο πού θά φέρει στόν Αγύριστο τόν νεκρό, είναι τό Άλογο, τό πιό γρήγορο μεταφορικό καί σ' έτοΟτο τόν κόσμο. ΟΕ σιβηριανοί Γιάκουτ σκοτώναν άλογα στό νεκρόδειπνο, γιά νά πάει καβάλα τους 6 νεκρός στόν κόσμο τών ήσκιων.1* Άνάμεσα στούς Γκόντ, αύτόχθονη φυλή τών 'Ινδιών, άπιθώνουνται πάνου στά μνήματα όμοιώματα αλόγων άπό πηλό, πού καβάλα τους άνεβαίνει ή ψυχή στά ούράνια.10 Of Μπίλ, πρωτόγονη κι αύτή έθνότητα τών κεντρικών Ινδιών, στήνουν στήν κορφή τών λόφων πήλινα, γιά τόν ίδιο σκοπό, όμοιώματα άλόγων." Μιά παράδοση άνάμεσα 229

στούς Κομάντο· Ιστορεί γιά κάποιο φτωχό νεκρό, πώς τοΟ θυσίασαν στήν ταφήτου ίνα ξεπνοϊσμένο άπό τήν άχάμνια του άλογο, μ' άνάγλυφα τά κόκκαλα καί μέ κρεμασμένα τ'αύτιά, νά πάει κι αδτός στόν "Αλλο Κόσμο καβάλα- και πώςΡ σέ λίγες βδομάδες ξαναγύρισε δ νεκρός, καβάλα στό ζωντανό πού τοΟ σφάξανε, γιά νά γυρέψει φαΐ καί νά τούς πεϊ τ' άποτελέσματα τής πολλής τσιγκουνιδς τους : πώς of θυροφύλακες τοΟ Παράδεισου δέν τόν άφήσαν νά μπει, σάν τόν είδαν καβάλα σέ τέτοιο ψοφίμι." Τό συνήθιο παραείναι γνώριμο στούς ινδοευρωπαϊκούς λαούς, πού φέρνουνε τό ζώο τοΟτο στή Μικρασία, τή Μεσόγειο καί τήν Εύρώπη. Συχνά, άνάμεσα στούς 'Ινδούς, τή γελάδα τήν άντικατασταίνει τό άλογο, "γιατί ξέρει τό δρόμο που θά πάρει ό νεκρός γιά τόν ούράνιο κόσμο"."" Στήν κηδεία τοΟ Πατρόκλου ό 'Αχιλλέας ρίχνει στή φωτιά καί τέσσαρα άτια.*® Σέ μυκηναϊκό τάφο τής Ναυπλίας βρέθηκε δ σκελετός ένός άλόγου." Πήλινα ειδώλια άλόγων, καβαλάρηδων κι άρμάτων, βρεθήκανε σ' άρχαίους τάφους, ιδιαίτερα τής Βοιωτίας καί τής Κύπρος." Μέσα σέ τάφο τής Περγάμου νοιαστήκαν νά βάλουνε δίπλα στό άλογο καί σπηρούνια." Στήν ήρωολατρεία τών 'Ελλήνων συχνά άκοΰμε γιά θυσίες άλόγων " , συχνά καί σ' έπιτύμβια άνάγλυφα συναντιέται ή εικόνα τοΟ άλόγου." Μαζί μέ τά φαντάσματα τών πολεμιστών στό Μαραθώνα μποροϋσε κανείς, μέσα στή νύχτα, ν' ακούσει ή νά δεϊ καί τά φαντάσματα τών άλόγων τής μάχης." Ό "Αδης λέγεται χλυτόπωλος" καί χρυσή νιος ", ή Περσεφόνη λεύχιππος ", καί τό άλογο είναι σταθερό παρακόλουθο τών χθονίων θεών : τοΟ Ποσειδώνα, πού είναι ίππος καί Τππιος, τής Δήμητρας πού λατρεύεται καί μέ μορφή άλόγου, δσο καί τοΟ Πλούτωνα ή "Αδη. Ή παράσταση τής Μητέρας θεάς σά φοράδας (άπό έξομοίωση μέ τόν άλογόμορφο Ποσειδώνα πού σμίγει μ'αύτή) τονώνει τό σύνδεσμο θανάτου κι άλόγου." Στά έτρουσκικά ταφικά μνημεία συχνά παρουσιάζεται δ νεκρός νά τραβά καβαλάρης στόν "Αδη." 'Από τόν 3. αιώνα ίνα φτερωτό άλογο — un Pégase funéraire — παρουσιάζεται σέ μιά ταφική ύδρία τής 'Αλεξάνδρειας " , κι ό ίδιος πήγασος ξακολουθεϊ, στή ρωμαϊκή έποχή, νά μεταφέρει τούς άποθεωμένους νεκρούς στά ούράνια." Στήν 'Αποκάλυψη 'τοΟ 'Ιωάννου' ό θάνατος έρχεται καβάλα σ'ίνα πρασινοκίτρινο άλογο, Τππον χλωρόν Μ · δ Σατανάς, κληρονόμος τών χθονίων θεών, παρασταίνεται, σέ μέρη τής 'Ελλάδας, καβαλάρης κι αύτός"' κι ό νεοελληνικός Χάρος πηγαινόρχεται, στά μυρολόγια, καβάλα : Τό μαΟρο του άλογο θυμίζει τούς κυανότριχας ίππους τοΟ Πλούτωνα"· καί τούς νεκρούς τούς άνεβάζει κι αύτούς στ' άλογό του. Of Πέρσες θυσιάζουν άλογα πάνου στόν τάφο τοΟ Κύρου στίς Πασαργάδες." Ό 'Ηρόδοτος πληροφορεί γιά τό θάψιμο άλόγων στήν ταφή τών Σκυθών " · σέ τάφους τής Νοτιορωσσίας βρέθηκαν άφθονοι άλογοσκελετοί " · καί σέ τάφο σκύθη άρχηγοΟ, έδώ, βρεθήκανε λείψανα πάνου άπό τετρακόσιων άλόγων.40 Τό άλογο φέρνει καί γιά τούς άρχαίους Γερμανούς στόν "Αλλο Κόσμο τούς νεκρούς καί καίγεται στήν ταφή τους καί τ'άλογό τους.41 Τό έθιμο μαρτυριέται άπό τάφους καί τής νεολιθικής άκόμη έποχής 4 ' καί συναντιέται στήν Πολωνία " , στή Γαλλία κι άλλοΟ τής Εύρώπης.44 'Αναφέρεται πώς στήν ταφή ένός άξιωματικοΟ στις Trêves τό 1781, σφάχτηκε τ'άλογό του καί ρί259

χτηκε άπάνου του μέσα στόν τάφο. 4 · Λείψανο τών έθίμων αύτών είναι, στίς έπίσημες κηδείες, τό συνήθιο ν' άκολουθά τό άλογο τοΟ νεκροΟ σελοχαλινωμένο. Οί νεκροί ίππεύουνε τό άλογο, οί ζωντανοί τό χρησιμοποιούν πιό πολύ γιά νά σέρνει τό δίτροχο όχημα, πού, κι αύτό κάποτε, μεταφέρει τόν νεκρό στόν Άλλο Κόσμο. Στή σαρκοφάγο τής Αγίας Τριάδας 6 άποθεωμένος νεκρός άνεβαίνει στούς ούρανούς μέσα σ' ένα άρμα. Τό νά δει ό άρωστος στόν ύπνο του άρμα μέ δυό ή μέ τέσσερα άλογα, σημαίνει, γιά τούς "Ελληνες, πώς θά πεθάνει.4· Σέ ταφικά μνημεία τών Έτρούσκων ό νεκρός μεταφέρεται μ' άρμα στόν Ά δ η . " Οί ρωμαϊκές ταφικες στήλες, συχνές στή βόρεια 'Ιταλία, ξαναδίνουν, μέ τήν ίδια βέβαια σημασία, τό παλιό τοΟτο έτρουσκικό μοτίβο ··* κι δμοια, «σά βάζουν κοντά στό λείψανο μέσα στούς τάφους μικρογραφίες άρμάτων άπό τερακότα, είναι, σίγουρα, γιά νά εύκολύνουν τόν νεκρό στούς μεταθανάτιους δρόμους».4· Γαλάτες πολεμιστές θάβουνται, κάποτε, μέσα στά ζεμένα άμάξια τους (πού άντικατασταίνουνται, παραπέρα, μέ ρόδες)." Σ' άρχαίους έλβετικούς τάφους ξαναβρίσκουνται (κάτου άπό'να τύμβο κ'έξω άπό τόν ίδιο τόν τάφο) τ'άρματα κ' οί ρόδες." Είναι δμως, φορές πού τό τετράτροχο ή δίτροχο άρμα χρησιμεύει γιά φέρετρο κιόλας.·' Τό λείψανο τοΟ νορβηγοΟ βασιλιά Χάραλντ, άπιθώνεται πάνου στό άρμα του, πού θάβεται ζεμένο μέσα στό βουνό, πού τοΟ γίνεται τύμβος* Οστερα τοΟ θυσιάζουν κ' ένα παραπάνου άλογο, κι δ βασιλιάς Hring τοΟ δίνει τή σέλα του, γιά νά πάει στή Βαλχάλα δπως πεθυμά, άρματηλάτης ή καβαλάρης." Είναι φορές πού δ ίδιος δ τάφος παίρνει τό σχήμα τοΟ άρματος, γιά νά'ναι τόδχημα έκεΐνος.· 4 Είναι, τέλος, φορές πού κάποιο πουλί θά μεταφέρει τήν ψυχή στόν Ά λ λ ο Κόσμο. Οί Tho τοΟ Τονγκίνου κολλοΟν φτερά καναρινιού στά ροΟχατοΟ νεκροΟ, γιά νά πετά ή ψυχή του πάνου άπό τά ρέματα πού μπορεί νά τής κόψουν τό δρόμο." Οί Κάσι σφάζουν, δταν πεθαίνει κανείς, ένα κόκορα, πιστεύοντας πώς, στή συνήθεια του νά σγαρλίζει τό χώμα μέ τά νύχια του, άνοίγει τό δρόμο τής ψυχής γιά τόν Ά λ λ ο Κόσμο.·· Οί Γιορούμπα κράζουν, τρείς φορές, μέ τ' δνομά του τόν νεκρό καί τόν έξορκίζουν νά φύγει* καί, γιά νά εύκολύνουνε τό μισεμό, τοΟ θυσιάζουν ένα πουλί, πού χρησιμεύει γιά δικαίωμά του νά διαβεί στόν κόσμο τών νεκρών, μά καί σάν δδηγός του." Τό βράδυ τής ταφής οί Ίροκέζοι άμολούσανε πάνου άπό τόν τάφο ένα πουλί, νά ματαφέρει τήν ψυχή στόν ούράνιο τόπο." Στή σαρκοφάγο τής Αγίας Τριάδας, τό άρμα τοΟ άποθεωμένου νεκροΟ τό σέρνουν στόν ούρανό δυό φτερωτοί γρύπες, ένώ άπό πάνου πετάει ίνα πουλί, σύμβολο τής ζωτικής ψυχής ( = § 3*) ή δδηγός τους. Ό γρύπας, σάν πουλί πού μεταφέρει τόν νεκρό, άντικατασταίνει τόν νεκρικό Πήγασο στά ιταλικά ταφικά μνημεία." Σ' ίνα τύπο τής μεσογειακής άποθέωσης είναι, τέλος, δ άετός πού μεταφέρει τήν ψυχή στίς ούράνιες ζώνες ( = § 84)·"

231

§77 ΓΙΟΦΥΡΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΔΙΑΒΕΙ Η ΨΥΧΗ γιοφύρι μίς στά πέλαγο, σκάλα στόν κάτου κόσμο Μυρολόϊ

Ε

ΙΔΑΜΕ. ΟΜ0Σ, Π 2 Σ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΨΓΧΗΣ ΔΕΝ Ε Ι Ν Α Ι ΣΤΕΡΙΑΝΟΣ "Η ΑΓΕ-

ρινος πάντα. Οικουμενικές είναι οί δοξασίες πώς δ νεκρός έχει νά δι?βεϊ κάποιο ποτάμι ή λίμνη ή θάλασσα σά μάλιστα δ τόπος τών ψυχών είναι νησί ή ύπερπόντια ή ύποβρύχια χώρα. Τά μέσα, τότε, πού βοηθούν νά τι 3 αβεΐ, είναι γιοφύρια, καράβια καί ψάρια.

Τό νησΙΛαουλάου, κοντά στό νησί Ysabel (Σολομώντος), έχει στήν κορφή του βαθούλωμα μέ νερό καί μ' ίνα άποπάνου δεντροκορμό, άπ' δπου περνούν οί ψυχές πού πάνε γιά τόν "Αλλο Κόσμο. Ό Μπολαφαγκίνο, τό Κυρίαρχο Πνεύμα, έξετάζει τά χέρια τους, άν έχουν τό σημάδι πού τούς δίνει νά περάσουν στήν άρχοντική του συντροφιά, κι άν δέν τό'χουνε, τις γκρεμίζει καί πνίγουνται μέσα στό λάκκο.* Στό Τούμλεο, νησάκι τής βορειανατολικής Νέας Γουϊνέας, ή ψυχή πού κατεβαίνει κάτου άπό τή γής, έχει νά περάσει μέ μιά σκάλα, γιά νά φτάσει στόν παράδεισο, μιά λίμνη μεγάλη. "Ενα πνεύμα, τό 'Μεγάλο Κακό', φυλά τήνπολύφοβη σκάλα. Ά ν πάρει άπό τήν ψυχή γιά πληρωμή του ίνα βραχιόλι κ' ίνα σκουλαρίκι, δλα πάνε καλά* άλλιώς τραντάζει τή σκάλα άνελέητα κ' ή ψυχή, πέφτοντας στ' άβαθνα άποκάτου νερά, πάει καλλιά της.' Γιά νά φτάσει στόν Άλλο Κόσμο ό νεκρός Μαορί, διαβαίνει άπό 'να γιοφύρι τόν "Ποταμό τού Νερού τής Ζωής" ( = § 92)' μά δ φύλακας τού γιοφυριού μπορεί νά τόν μποδίσει νά διαβεί, κ' έτσι νά χρειαστεί νά ξαναγυρίσει στόν κόσμο.' Στήν Πονάπη, τών Καρολίνων, ή ψυχή, γιά νά φτάσει στόν "Αλλο Κόσμο, πρέπει νά περάσει άπό μιά γέφυρα, πού τήνε λένε "τό Χορογιοφύρι". Τό γιοφύρι τούτο τό φυλά κακόγνωμος φύλακας, έτοιμος νά γκρεμίσει τήν ψυχή στά Τάρταρα τών Ποναπαίων. Μόλις τόν άντικρύσει ή ψυχή, πρέπει ν' άρχίσει νά χορεύει μπροστά του. (Κάτου άπό τό τέχνασμα εικάζει κανείς μυητικό, τού λαβυρινθικού τύπου, χορό [ = § 75]» πού πρέπει νά χορέψει ή ψυχή γιά νά διαβεί στόν Άλλο Κόσμο). Συνεπαρμένος δ φύλακας άπό τό χορό, λησμονά τό κακόπραγο χρέος του, κ' ή χοροπηδήτρα γλιστρά άπό δίπλα του καί περνά στόν κόσμο τών εύτυχισμένων πνευμάτων.* Γιά τούς ντόπιους τής Μαλαϊκής Χερσονήσου πρέπει ή ψυχή, γιά νά φτάσει στόν παράδεισο, νά περάσει πάνου άπό μιά πολυτάραχη θάλασσα, πού γεφυρώνεται μ' ίνα μεγάλο γιοφύρι. Ό φοβερόμορφος γίγας πού τό φυλά, άφήνει τήν ψυχή τού 'καλού' νά διαβεί, μά τού 'κακού' τήν γκρεμίζει μέ τή ματιά του στή θάλασσα πού βράζει άποκάτου. Γιά νά εύκολύνουν τό διάβα τής ψυχής, οί ντόπιοι θάβουν τό νεκρό πάνου σ* ίνα δοκάρι.· Οί Άναμίτες κ' οί Κινέζοι δίνουν τού νεκροΟ δυό χάρτινα γιοφύρια κ' ίνα χάρτινο καράβι νά περάσει μ'αύτά τά νερά τοΟ θανάτου.' Στόν 232

"Αλλο Κόσμο σώνει κανείς, γιά τους Άνταμανέζους, μ'ίνα καλαμένιο καί, γιά τούς σιβηριανούς Τσερεμίς, μ' ίνα σκοινένιο γιοφύρι.1 CK ίνδοί Τσάμπα τοϋ Panjaub, πηγαίνοντας τό λείψανο νά τό κάψουνε, τό περνοΟνε άπό 'να κιντυνεμένο λιθόστρωτο, δεκοχτώ μόνον Ιντσες πλατύ, χωρίς κάγκελα δίπλα : Ή πράξη, φυσικά, θά γίνεται γιά νά βοηθηθεί ή ψυχή σ' ίνα άνάλογο διάβα.· 01 βορειαμερικανοί Άλγκόνκιν πιστεύουν σ' ίνα Ποταμό τοϋ θανάτου, πού ή ψυχή θά τδν διαβεί άπδ μιά γέφυρα καμωμένη άπδ φίδια πλεχτά, ή άπό 'να δοκάρι πού πηγαινόρχεται άδιάκοπα μέ τό φύσημα τοϋ άγέρα." Οί Κόκτοου πιστεύουν πώς οί ψυχές ταξιδεύουν κατά τά δυσμικά, πάνου άπό γιοφύρια μακρουλά καί γλιστερά', πού γεφυρώνουν ίνα φοβερό ποταμό, περνώντας άπό λόφο σέ λόφο. Οί 'καλές' άποδιαβαίνουνε σ' ίνα παράδεισο, οί 'κακές' πέφτουν στήν άβυσσο, κ' έκείθε σέ μιάν άθλια,πεινασμένη, όλοσκότινη χώρα." Περιλάλητη είναι ή παρσική "Γέφυρα τοϋ Κριτή" (Ghinvatperet), ώσάν δοκάρι μέ πλατειές πλευρές καί γωνιές κοφτερές σάν ξυράφι. Σά φτάνουν οί ψυχές νά τή διαβούν, γυρίζει τήν πλευρά ή τή γωνιά πού ταιριάζει σ' αύτές, στόν καλών τίς πλατειές της πλευρές, στούς κακούς τΙς κοφτερές της γωνιές, "κυβερνημένη άπό τή δύναμη τής δόξας τοϋ Δημιουργού κι άπό τή διάτα Κεινοϋ πού κρατεί τό σωστό λογαριασμό γιά καθένα".'· Άπάνου άπό τόν "Αδη είναι, γιά τήν άρχαία κελτική μυθολογία, μιά γέφυρα παραπολύ στενή (κάποτε ίνας σπάγγος μοναχά) ή "Γέφυρα τοϋ Τρόμου", καί γιά νά φτάσουν οί ψυχές στά 'Ηλύσια, δέν έχουν άπ'άλλοϋ νά διαβούνε." Γιά τή σκανδιναυική μυθολογία, δ ήρωας 'Ερμώδ τρέχει έννιά μερονύχτια μέ τ' άλογο μέσα άπό βαθειές καί σκοτινές κοιλάδες, ώσπου φτάνει στόν "Βροντερό Ποταμό" (Gjöll), πού τόν διαβαίνει άπό μιά γέφυρα φοντραρισμένη μέ μάλαμα φεγγοβόλο. Μά σάν τή διαβαίνει καί μπαίνει στόν Hei (ίναν άπό τούς έννιά σκανδιναυικούς "Αδηδες πού στέκουν κάτου άπό τό κοσμικό δέντρο Ύγκντραζίλ : § 92), δέν έχει άλλο δρόμο άποκεΐ, παρά μιά γέφυρα κιντυνεμένη. Είναι τό "Τρεμάμενο Γιοφύρι" ή "Γιοφύρι τοϋ Άζάρ", πού ένώνει τή γή μέ τήν κατοικία τών θεώνε. Είναι, μ'άλλα λόγια, τό γιοφύρι τοϋ Ούράνιου Δοξαριού, άπ' δπου κατεβαίνουνε καβάλα οί θεοί, νά κρίνουν τΙς ψυχές στόν Κάτου Κόσμο. Ή κόκκινη λουρίδα τοϋ ούράνιου τούτου γιοφυριοϋ, δέν είναι παρά ή μεγάλη φωτιά πού μποδίζει τήν παγωνιά καί τούς γίγαντες τών βουνών νά μποϋν στή θεϊκή κατοικία." Οί γέφυρες αύτές τών είδωλολατριγών αίώνων τής Εύρώπης περάσανε, ύστερα, καί στίς χριστιανικές δοξασίες τής Δύσης." Άπό τήν παρσική, πάλι, γέφυρα, βγαίνει ή γέφυρα Al-Sirat τοϋ μωαμεθανικού κόσμου. "Οσοι, στίς μουσουλμανικές δοξασίες, πηγαίνουν γιά τόν παράδεισο, τραβούν άπό δεξιά, κι δσοι πάνε στήν κόλαση, άπό τ ' άριστερά, μά κ' οί δυό περνούνε τή γέφυρα πού κρέμεται άποπάνου τής κόλασης, μιά γέφυρα ψιλότερη άπό τρίχα, κοφτερότερη κι άπό τήν κόψη τοϋ σπαθιού, καί πού πάνου της είναι πολύ δύσκολο, άν δχι άπό τ' άδύνατα, νά σταθεί κανένας. Σά νά μήν έφτανε, έχει άπδ τή μιά καί τήν άλλη μεριά της βάτα κι άγκάθια άγκιστρωτά, πού πιάνουνε καί πεδουκλώνουν τόν διαβάτη. "Ολα, ώστόσο, τοϋτα δέν μποδίζουν τήν ψυχή τοϋ καλοϋ, πού τά διαβαίνει μ' εύκολία θαυμαστή, καθώς

233

ίνα άνάλαφρο αγέρι τή σπρώχνει γιά τόν παράδεισο πρύμα. Γιά τήν ψυχή το& κακοΟ τά πράματα άλλάζουν. Ή γλιστεράδα χ ' ή στενότητα τοΟ γιοφυριοΟ, τό άδιάχοπο άγχίστρώμα τών αγκαθιών καί τό πέσιμο τ' άγεριοΟ πού όδηγά τόν· καλό, τήν κάνουν νά παραπατά καί νά πέφτει τά μπηχτοκέφαλα μέσα στήν Κόλαση, πού χάσκει άποκάτου." Ή μιά ή ή άλλη παράδοση βεβαιώνουν πώς ή γέφυρα αύτή πέφτει άνάμεσα στό ναό τής Ιερουσαλήμ καί τήν κοιλάδα τοί> Ίωσαφάτ καί πώς, καθώς διαβαίνει ό καλός, ίνας άγγελος τόν κρατεί άπό τά μαλλιά, ένώ ό κακός γλιστρά καί πέφτει στή Γέεννα άποκάτουθέ του. Ή γέφυρα αύτή τής ψυχής δέν άναφέρεται στό Κοράνι. Ριζωμένη, ώστόσο, στις λαϊκές δοξασίες, δουλεύεται άπό τήν ύστερότερη μωαμεθανική έσχατολογία. 'Εδώ τό μάκρος της χρειάζεται πορεία τριών χιλιάδων χρονών (χίλια χρόνια άνέβασμα, χίλια τό ίσιωμα, καί χίλια τό κατέβασμα) καί σέ μάκρος σαράντα χρονών ταξιδιοΟ χτυπιέται άπό φλόγες* ή είναι έφτάτοξη γέφυρα πού, γιά νά διαβεί τό κάθε τόξο της κανείς, χρειάζεται τρείς χιλιάδες χρόνια ταξίδι." Ή μουσουλμανική τούτη γέφυρα πέρασε καί στή νεοελληνική παράδοση (τό "Γιοφύρι τής Τρίχας"), χωρίς δμως νά ρίξει καί σίγουρες ρίζες.'· Ή γέφυρα πάνου άπό τόν ποταμό, τή λίμνη ή τή θάλασσα τοΟ θανάτου, — τίς μακρινές αύτές προβολές τών ρεμάτων μέσα στά μυητικά Σπήλαια — είναι,, ίτσι, σταθερό στοιχείο τής τοπογραφίας τοΟ Κάτου Κόσμου. Τό έπικίντυνο πέρασμά της είναι μέρος τών δοκιμασιών τής ψυχής, καί στό δέος του χωνεύουνται οί φόβοι τής γεφύρωσης τών έπίγειων ποταμώνε. Τά ποτάμια είναι θεϊκά συνοριακά σχέδια* καθένα τους έχει κι άπό'να δαίμονα φύλακα* ή γεφύρωση ή τ ' δποιο τους πέρασμα είναι μιά ιερόσυλη παράβαση* κ' ή άνθρωποθυσία είναι συχνά άπαραίτητη, γιά νά πληρωθεί ή παράβαση τούτη." "Ενα τέτοιο σύνορο, μαζί μέ τούς τρόμους του, μεταφέρεται, άπό τήν παράσταση τών σπηλαιικών ρευμάτων, καί στό χώρισμα τών Δύο Κόσμων. Τό πνεΟμα τοΟ ποταμοΟ πού γυρεύει ικανοποίηση, παρουσιάζεται στόν "Αλλο Κόσμο σάν ό φύλακας τής Γέφυρας ή, τελευταία, σάν ό Σατανάς δ Ψυχαρπάχτης. Οί άνθρωποθυσίες, τέλος, στό πνεΟμα τοΟ ποταμοΟ, προβάλλουνται στό συχνό σκοτωμό ή γκρέμισμα τής ψυχής, ή στήν ίδέα πώς δ Σατανάς κερδίζει έκεί νους πού δέν μποροΟν νά διαβοΟν τό γιοφύρι.'·· §7» ΤΟ Κ Α Ρ Α Β Ι

ΤΗΣ

ΨΥΧΗΣ

ΚΑΙ

ΤΟ

ΨΑΡΙ

πορ&μίδος ένσέλμ ου μεδέυ)ν, γέρο γ, Λς δια πάντς. γυχτδς ύπό οχιεράς πείρατα πλεις ποταμού Sappl. Epigr. Gr. ix. 362

Ε

ΙΝΑΙ. ΩΣΤΟΣΟ, ΦΟΡΕΣ ΠΟΓ ΤΟ ΠΟΤΑΗΙ, ΤΗ ΛΙΗΝΗ Ή ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΓ

χωρίζει τούς δυό κόσμους, ή ψυχή θά τήν περάσει μ' ίνα καράβι ή μέ βάρχα. 'Εδώθε οί συνήθειες νά θάβουνται οί νεκροί μέσα σέ καραβόσχημα φέ334

ρετρα, ή νά βάζουνται oè καράβια και νά ρίχνουνται ατή θάλασσα, ή ν' αμολιούνται, γιά νά μεταφέρουν τήν ψυχή, καράβια άδειανά στά νερά, ή νά βάζουνται καράβια, άληθινά ή σ' όμοιώματα, μέσα στούς τάφους. Στά νησιά Τιμορλάουτ καί Μπαμπάρ, τά φέρετρα μοιάζουν, κατά μέρος, μέ καράβια.1 Στήν άνατολική άκτή τής Νέας Βρεττανίας τό λείψανο τοΟ άρχηγοΟ τό βάζουνε σ* ίνα καράβι πού τό φορτώνουνε μέ πέτρες καί τό ρίχνουν στή θάλασσα νά βουλιάξει.' "Ενας άπό τούς τρόπους ταφής στά νησιά Σαμόα είναι νά βάζουν τό λείψανο σ' ίνα πλοιάριο καί νά τό ρίχνουν στή θάλασσα, νά φύγει.' "Ενας άπό τούς τρόπους ταφής καί στήν "Αγρια Νήσο είναι νά βάζουν τά λείψανα σέ πλοιάρια, πού τ' αφήνουν μετά ν' άνοιχτοΟν, ή τ' άπιθώνουνε πάνου σέ σωρούς άπό πέτρες.4 Σ' όρισμένα μέρη τής Νέας Ζηλανδίας τό λείψανο τό βάζουνε σ' ίνα καραβόσχημο φέρετρο καί τό άπιθώνουνε σ' ίνα δέντρο, δπου μένει γιά κάμποσους μήνες.* Μά καί τά κόκκαλα, έδώ, τοΟ λειψάνου πού θάφτηκε, τά ξεθάβουν άργότερα καί τά βάζουνε σ' ίνα καραβάκι, πού τό άπιθώνουν στήν κορφή ένός ίεροΟ δέντρου.' Στις Μαρκίζες τό λείψανο άπιθώνεται σ' ίνα καραβόσχημο φέρετρο καί, κάποτε, τό φέρετρο είναι ίνα μεγάλο καράβι. Τότε χρειάζεται νά βάλουνε μαζί μέ τό νεκρό καί μερικούς, πού τούς σκοτώνουνε, γιά πλήρωμά του.'Ύστερα άπό τήν ταφή, στά νησιά Μάρσαλ, «ίνα πλοιάριο, μέ πανί καί φορτωμένο τροφή, κατεβάζεται στ' άκρογιάλι καί ρίχνεται στή θάλασσα, νά μεταφέρει τήν ψυχή μακριά άπό τό νησί, γιά νά μήν άναστατώνει τόν τόπο».' 'Εδώθε κ ' ή τύχη τής ψυχής στόν "Αλλο Κόσμο κρέμεται άπό τή σπουδαία λεπτομέρεια, άν θά παρουσιαστεί σά μικρό ή μεγάλο καράβι.' Οί Μελανάου τής Βόρνεο φτιάνουν γιά τίς ψυχές καραβάκια, πού τά στολίζουν καί τ' άπιθώνουνε δίπλα στούς τάφους. Φορτωμένα, κάποτε, μέ τροφές καί φορέματα, τά ρίχνουν στή θάλασσα, δταν ή παλίροια είναι άρκετά δυνατή γιά νά τά φέρει, μαζί μέ τίς ψυχές, στόν "Αλλο Κόσμο. 'Αλλοτινά δένανε καί μιά σκλάβα μέσα στό καράβι τής ψυχής, νά ΰπερετδ τόν άφέντη της στό στερνό του ταξίδι.10 Είδαμε πώς, μαζί μέ τις χάρτινες γέφυρες πού δίνουν οί Κινέζοι κ' οί Άναμίτες τοΟ νεκροΟ, τοΟ δίνουν κ*Ενα χάρτινο καράβι." Άνάμεσα στ' άλλα τών σουμεριακών τάφων τής Οδρ (=· § 58) βρεθήκανε κι όμοιώματα πλοίων." Ό βαβυλωνιακός ήρωας Γιλγαμές φτάνει, τέλος, στόν παράδεισο τοΟ άποθεωμένου προγόνου του, περνώντας μ' ίνα καράβι πάνου άπό τά Νερά τοΟ θανάτου." Στους παλαιότατους αιγυπτιακούς τάφους (πριν άπό τήν πράξη τοΟ μπαλσαμωμοΟ) θάβεται καί μιά πήλινη βαρκούλα.'4 Τά όμοιώματα ξακολουθοΟν ίσαμε τή μέση τής δεύτερης περιόδου ",ένώτούς Φαραώ τούςσυνοδεύουν άληθινά, καί κάποτε τεράστια, πλοία." Οί τόποι τών μακαρίων είναι γιά τούς Αίγύπτιους τά ούράνια γαλαξιακά νησιά, τά τριγυρισμένα άπό γαλαζοσκότινα νερά, που θά τά σχίσει ή βάρκα ή τό πλοίο." Τό πλοίο τοΟτο ταυτίζεται μέ τό καράβι τοΟ "Ηλιου, δπου άνεβαίνει ό Φαραώ κ' Οστερα κάθε πεθαμένος. Σέ μιάν άπό τις πλευρές τής σαρκοφάγου τής Αγίας Τριάδας, είναι, άνάμεσα στίς προσφορές που φέρνουνται στόν άποθεωμένο νεκρό, καί μιά βάρκα. 235

(Σέ δευτερότερη παράσταση είδαμε τόν νεκρό ν' ανεβαίνει μ'ίνα άρμα, πού τό σέρνουνε γρύπες, στόν ούρανό, ένώ ή βάρκα σημαίνει ταξίδι στά νησιά τών μακάρων. Είναι, έτσι, φανερό πώς έδώ συνδυάζουνται διαφορετικές γιά τή μετά θάνατο τύχη τοΟ νεκροΟ δοξασίες)."« Μέ κυβερνήτη τόν άγέρα μοναχά, τό καράβι τοΟ 'Οδυσσέα φτάνει στήν άκρογιαλιά τοΟ Κόσμου τών Νεκρών, στήν άκρη τοΟ ΌκεανοΟ, ύστερα άπό μιάς μέρας ταξίδι." Στήν δστερότερη έλληνική παράδοση κυριαρχεί ή παράσταση τοΟ Χάρωνος, πού περνά μέ τή βάρκα του τις ψυχές πάνου άπό τή Άχερούσια Λίμνη." Σ' άττικόμελανόμορφο άγγείο τοΟ 6. αίώνα (πού χρησίμευε σά στόμιο γιά έπιτάφιες χοές), παρασταίνεται δ Χάρων αύτός, δπως μετά έφτά αιώνες τόν περιγράφει δ Λουκιανός, άσπρομάλλης κι άσπρογένης μέσα στό καράβι του μέ τά δυό κουποτίμονα, νά χειρονομάει σά νά συνοδεύει προσταγές, ένώ γύρω του πετοΟνε, μπρός - πίσω, ψυχές, καί μιά τους φαίνεται νά πιάνεται άπό τήν πλώρη." Νεκρικά πλοΓα βρεθήκανε καί σ'ιταλικούς μέσα τάφους." "Οταν, σ' όστερότερους καιρούς, τά 'Ηλύσια μεταφέρουνται στά ούράνια σώματα ( = § 8 6 ) , τό καράβι τής ψυχής δέ λησμονιέται. Οί βαρκοΟλες άκολουθοΟν μέσα στούς τάφους τούς νεκρούς ή παρασταίνουνται στά ταφικά μνημεία μέ τούς "Ερωτεςγιά κυβερνήτες." « Έ βάρκα, πού φέρνει μέσα άπό τά κύματα τοΟ αίθέρα τήν ψυχή στόν ούράνιο παράδεισο, άνακρατιέται στήν παγανιστική έσχατολογία ίσαμε τό τέλος τής αύτοκρατορίας, καί ξακολουθεί καί στή χριστιανική έποχή νά 'ναι τό σύμβολο ένός εύτυχισμένου θαλασσοτάξιδου γιά τίς όλοφώτεινες όχτες ένός μακρινοΟ παραδείσου»." "Ενα άλλο σύμβολο τοΟ ταξιδιοΟ αύτοΟ είναι, στίς σαρκοφάγους, οί Νηρηίδες, καβάλα στίς ίπποκάμπες καί σ' άλλα θαλάσσια τέρατα, πού όδηγοΟνται μέσα στά κύματα άπό τούς 'Ανέμους, τούς παλιούς ψυχοπομπούς ( = § ι6), πού τούς φουσκώνουν, φυσώ/τας, τά πέπλα." Ό Φιλόστρατος παραδίνει μέ πιό τρόπο οί'Αχαιοί τιμοΟνε τόν Αίαντα τό Λοκρό, δταν μαθαίνουν τό ναυάγιο καί τό θάνατό του : Ετοίμασαν ίνα καράβι μέ μαΟρα πανιά, τό φορτώσανε μ'ίνα ξυλοσωρό γιά φωτιά, σφάξανε ίνα πλήθος μαυρόμαλλα θύματα μέσα του, καί, σά φύσηξε άγέρας, τοΟ βάλαν φωτιά, κ' έκεΓνο άνοίχτηκε φλεγάμενο μέσα στά πέλαγα, νά φέρει στό μεγάλο νεκρό τίς προσφορές τών συντρόφων : Έπεί δέ ή μέρα διεφαίνετο χαί χατήει τό πνεύμα, πυρ ές χοίλην τήν ναΰν ίνήχαν, Ιπλει te δή μετεωρίζουσα είς τό πέλαγος, χαί ονπω ήλιου άνίσχοντος αύτή τε χατεφλέχ&η χαί δπόσα τω Αΐαντι Εφερε. " Ή ίστορία είναι, βέβαια, πλαστή, μά τά στοιχεία της γνώριμα είναι. 'Ανάμεσα στούς Βουλγάρους τοΰ Βόλγα, δ νεκρός καί τά πράματά του κ' ή νεκρονύφη πού τόν συνοδεύει συχνά ( = § 107)1 άνεβάζουνται σ' ίνα καράβι, πού ταυ βάζουν ύστερα φωτιά καί τό καίνε μαζί τους." Τό λείψανο τοΟ Μπάλντερ κ ' ή γυναίκα του,άπιθώνουνται, κατά τήν παράδοση τών Βίκινγκ,σ' ίνα καράβι, πού τοΟ βάζουνε φωτιά καί τ'άμολοΟνε στό πέλαγος, νά ταξιδέψει άναμένο γιά τόν "Αλλο Κόσμο" Τό νεκρόπλοιο είναι, άληθινά, σταθερή παρα•σταση τής βορειοδυτικής Εύρώπης. Στήν ίστορία τοΟ ΓοτθικοΟ Πολέμου ό Προκόπιος (6. αιώνας μ.Χρ.) μιλεί γιά ίναν θαλασσινό, στό στόμα τοΟ Ρήνου, γερμανικό πληθυσμό, πού δέν πληρώνει φόρο στούς Γάλλους. Ό λόγος είναι 236

πώς έχουν xô προνόμιο νά μεταφέρουν τίς ψυχές στδ νησί τών Νεκρών, χήν άντικρυνή Βρεττανία. Έ ν α μέρος xoö πληθυσμοΰ ξαγρυπνά κάθε νύχχα γιά ν' ακούσει χή φωνή ένός άόρατου προσώπου πού χούς κράζει σχή δουλειά χους. Καχεβαίνοντας, τότες, στήν άκρογιαλιά, βρίσκουνε μικροκάραβα πού τούς άκαρχερούν καί πού κανείς δέν ξέρει πούθε ήρθαν. Έπιβάχης, πάλι, δέ φαίνεχαι μέσα κανείς, μά τό κάθισμά τους μέσα στά νερά μαρτυρά τό πλήθος τίς ψυχές πού σηκώνουν. Οί περατάρηδες πιάνουνε τότε τά κουπιά καί σέ μιάν ώρα φτάνουν τό νησί (πού μέ τίς βάρκες τους θά χρειαζόνταν Ινα μερονύχτι). Έκεί τά καράβια άδειάζουν μονομιάς, γιατί ξεβουλιάζουν" κ' ένώ σ' δλο τά ταξίδι δέν ακούγεται μιλιά, ούτε καί στό ξεμπαρκάρισμα φαίνεται κανείς, έδώ ακούγεται μιά φωνή πού κράζει Ινα-Ινα τά όνόματα τών νεκρών, τή γενιά καί τή σειρά καθενός, καί γιά τις γυναίκες καί τό δνομα τών άντρών τους." Μιά ομάδα τών κελτικών έπών είναι κ' οί ιστορίες τοΰ ταξιδιού ένδς ήρωα στή χώρα τών μακαρίων μέ μιά μαγική, συχνά μπρούτζινη ή γυάλινη, βάρκα." Τδ Καθαρτήριο, γιά τδ Δάντη, είναι Ινα βουνήσιο νησί στδ νότιο ώκεανό, δπου Ινας άγγελος φέρνει τίς ψυχές μέ μιά βάρκα. Μέ τήν παράσταση τού Νεροΰ,πού έχει νά διαβεί ή ψυχή, δέν είναι Ισως ξένοι οί σχετισμοί της μέ τδ Ί'άρι. Ή ίδέα πώς οί άνθρωποι γίνουνται, μετά θάνατο, ψάρια, συναντιέται στήν Αύστραλία καί στήν Ωκεανία.' 0 Στίς Φιλιππίνες κρατεί ή ίδέα πώς τά παιδιά πού πεθαίνουνε γίνουνται ψαρόμορφοι δαίμονες." Οί Μελανήσιοι βάζουν τδν νεκρδ σ' Ινα ψαρόσχημο φέρετρο." Εικόνες τών προγόνων σέ μορφή ψαριών κρέμουνται, στή Νέα Γουϊνέα, άπό τούς τοίχους τών σπιτιών, σάν προστατευτικές εικόνες 'Αγίων." Οί Τάτσι-Γιόκουτ τής Καλιφόρνιας πίστευαν πώς οί ψυχές πηγαίναν σ' Ινα ποταμίσιο νησί, περνώντας άπό'να γιοφύρι- έδώ τίς τρομάζει Ινα μεγάλο πουλί, καί, άν πέσουν άπδ τδ γιοφύρι, γίνουνται ψάρια- μά κάθε δυδ μέρες γιομίζει καί τδ νησί, κι δ 'Αρχηγός τών Νεκρών προστάζει τότες τίς ψυχές νά κολυμπήσουν στό κολύμπημα, άλλες άπδ τίς ψυχές μεταμορφώνουνται σέ ψάρια, άλλες σέ πάπιες, καί λίγες γυρίζουνε πίσω." Λογίς αιγυπτιακά ταμποΰ μποδίζουν, κατά τόπους καί κατηγορίες προσώπων καί ψαριών, τό φάγωμα τών ψαριών, μά, στή Γιορτή τών Νεκρών, δπου γυρεύει ό καθείς νά κοινωνήσει μέ τούς νεκρούς, χρωστάνε νά φάνε άπδ ψάρια." Σ' εικόνα αιγυπτιακής σαρκοφάγου στορίζεται (πάνου άπδ τή μούμια καί στή θέση πού συχνά ζωγραφίζεται τό πουλί καί τ' άλλα είδη πού τή μορφή τους μπορεί νά πάρει, κατά τδ Βιβλίο τών Νεκρών, ή ψυχή : § 122) Ινα ψάρι." Σαρκοφάγοι τής μινωϊκής Κρήτης είναι στολισμένοι μ* εικόνες ψαριώνε." Σέ τάφο τοΰ Βχφειοΰ βρέθηκε Ινα ψάρι χρυσό" καί σέ ταφικό σπήλαιο στή θέση Μπεράτι Πισκοκεφάλου Ινα πήλινο ψάρι." 'Ανακάτεμα τοΰ πλοίου καί τοΰ ψαριοΰ συναντιέται σ' άγγεΐα τάφων τής Σύρου, δπου εικονίζεται πλοίο μ'Ινα ψάρι στήν πλώρη.40 Λείψανα ψαριών βρεθήκανε μέσα σέ παλαιότατους ρωμαϊκούς τάφους." Τό ψάρι παρουσιάζεται σάν προσφορά στή Σιωπηλή θεά (Dea Tacita) τής νεκρογιορτής τών Ρωμαίων. 4 ' Τό ψάρι 'άπο237

πυρίς' είναι ειδική προσφορά στούς νεκρούς " , καί σέ πλήθος χαφικά μνημεία καί νεκρικές λάμπες χής ρωμαϊκής έποχής παρουσιάζουνται Ινα ή περισσότερα ψάρια, πότε σά σύμβολα καί πότε σάν τροφή τών πεθαμένων.44 Ή ίδέα, δμως, τοΰ νεκρικού τούχου ψαριοΰ, σά μεχασαρκωμοΰ ή φορέα τής ψυχής χοΰ Νεκρού, μπορεϊ νά'ναι ύστερότερη μόνο. Όρισμένα, άληθινά, παραδείγματα όδηγοΰνε στό ρώτημα, μήπως τό νεκρικό τούτο ψάρι είναι (στήν άρχή κάν) Ινας άπό τους μετασαρκωμούς τής Ζωτικής Ψυχής σέ λογίς ζώα ( = §§28 κέ). Στά νησιά Μάρσαλ πιστεύεται πώς οί ψυχές μετασαρκώνουνται, άνάμεσα στ' άλλα είδη, καί σέ ψάρια.4' Οί ψυχές τών προγόνων στά νησιά Πήλιου λογιοϋνται πώς κατοικούν σ' όρισμένα ιερά ζώα καί ψάρια.4" Οί Άχίρ, κάστα τών κεντρικών 'Ινδιών, φέρνουνε σπίτι τήν ψυχή τοΰ νεκροϋ τους μέσα σ' Ινα ψάρι πού ψαρεύουν.4' Τήν ίδια πράξη είδαμε κι άνάμεσα στούς Γκόντ, πού πιάνουν στό ποτάμι τήν ψυχή μέσα σ' Ινα έντομο ή ψάρι ( = § 32). Οί Γιάκουν, τού Σούνγκ-Γιάνγκ τής νότιας Κίνας, πιστεύουν πώς κάποια φωσφορικά ψάρια τής θάλασσας είναι περιπλανώμενες ψυχές, πού καρτεροΰν τή γέννα κανενός παιδιού, γιά νά μποΰν στό κορμί του.4® Ό μετασαρκωμός σέ ψάρι είναι γνώριμος στόν Εμπεδοκλή 4", άρα καί στήν όρφική ιδεολογία.·0 Μιά παράξενη ιστορία μαρτυρά πώς, γιά τήν παλαιά ρωμαϊκή παράδοση, ισοδύναμο τής ψυχής-ζωής τοΰ άνθρώπου είναι τό ψάρι." Ή μακρινότερη ρίζα τών ιδεών αύτών είναι, σίγουρα, τοτεμική, καθώς Ινα άπό τά συχνά τοτέμ είναι καί τό ψάρι. Τοΰ ίδιου κύκλου είναι κ* ή μεσοποταμιακής καταγωγής θεωρία τού 'Αναξίμανδρου, πώς οί άνθρωποι βγήκαν άπό τά ψάρια." Ή ίδια ίδέα συναντιέται καί στό Νουκουμάου, Ινα άπό τά νησιά Γιλβέρτου, δπου μυθολογιέται πώς οί άνθρωποι βγήκαν άπό τά ψάρια." 'Ισχυρά έδώ λείψανα τοτεμισμοΰ, δείχνουν άνάμεσα στ' άρχαία τοτεμικά είδη καί τά ψάρια.'4

§ 79 Η ΣΚΑΛΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΟΥ Ι Ν Λ Ι ΦΟΡΕΣ ΠΟΓ ΛΟΓΙΣ ΛΑΟΙ ΒΑΖΟΓΝΕ ΜΕΣΑ Ή

ΠΑΝΟΓ ΣΤΟΓΣ ΤΑΦΟΓΣ

μικρά όμοιώματα σκάλας. "Ετσι κάποιες μαλαισιακές φυλές καρφιόνουν στούς τάφους ραβδιά, πού τά λένε "Σκάλες τών ψυχώνε". 1 Οί Μανγκάρ, πολεμική φυλή τοΰ Νεπάλ, έφοδιάζουν τούς νεκρούς τους μέ σκάλες (ραβδιά μ' έννιά χαρακιές) γιά ν' άνεβοΟν στά ούράνια.' Στούς αιγυπτιακούς τάφους τοΰ άρχαίου καί μέσου βασιλείου βρεθήκανε όμοιώματα σκάλας.' Όταν τό έθιμο παραμερίζεχαι, οί ίερεϊς ξακολουθοΰν νά προμηθεύουν σκάλες χοΰ νεκροΟ, ζωγραφίζονχάς χες σχά κείμενα τοΰ Βιβλίου τών Νεκρών, πού τά θάβουν μαζί του.4 Φυλαχτά σέ σχήμα μικρής χάλκινης σκάλας βρεθήκανε μέσα σέ ιταλικούς τάφους.' Σ' Ιναν ιταλικό δίσκο, δπου παρασταίνεται ή'άνοδος' δύο άποθεωμένων νεκρών, βρίσκεται, άνάμεσα στ' άλλα σύμβολα, καί ή σκάλα.·« Όμοιώματα 238

σκάλας βρεθήκαν σέ τάφο τής περιοχής του Ρήνου ' κι άπιθώνουνταν σέ τάφους ρωσσικών περιοχών Ισαμε τά τελευταία χρόνια τής τσαρικής αυτοκρατορίας.' Οί ταφικές αυτές σκάλες είναι δμοιώματα τής σκάλας πού όδηγά στόν "Αλλο Κόσμο. Στό ταξίδι της ή ψυχή πού ξεκινά άπό τό Τούμλεο, νησί τής Νέας Γουϊνέας, γιά τόν κόσμο τών σκιών, έχει νά κατεβεί έναν όρθόκοφτο καί θαλασσόριζο γκρεμνό, άπό μιά σκάλα." Μέσα στά όνειρα τής άρώστιας του, ό σμυρναίος ρήτορας Αϊλιος 'Αριστείδης βλέπει καί τίς φριχτές σκάλες πού χωρίζουν τόν ένα άπό τόν άλλο κόσμο : πολν δί τούτων φρικωδέοτερον είχεν τά χρόνω νοτερον φανΟεντα, έν οίς αΐ τ ε δή κλίμακες ήααν αϊ τό υπό γής τε καί νπίρ γής άφορίζονοαι και τό ίκατέρω&ι κράτος τον ϋεοϋ.' Νεοελληνικά μυρολόγια ξέρουν "γιοφύρι μές στό πέλαγο, σκάλα στόν κάτου κόσμο" 10 κι ό ήρωας πού αποφασίζει νά κατέβει στόν "Αδη ζωντανός, "σκαλί - σκαλί κατέβαινε, σκαλί τό μετανιώνει." 11 ΙΙολύ περισσότερο, δμως, απαραίτητη είναι ή σκάλα γιά τ* ανέβασμα τής ψυχής στόν ούρανό, καί οί ταφικές σκάλες, πού άναφέραμε, είναι ύποκατάστατα τής ούράνιας αύτής σκάλας. Στά νησιά Μόρτλοκ, Μικρονησία, είναι 'κοινό μυστικό' πώς δ καλόβολος θεός Όλαϊτίν ανεβάζει τίς άναμάρτητες ψυχές μέ μιά σκάλα στόν ουράνιο παράδεισο, δδηγώντας τες Οστερα σίγουρα μέσα άπό τίς δυό συμπληγάδες πού άνοιγοκλείνουν αιώνια μπρός στήν ούράνια πύλη." Στά ΙΙυραμιδικά Κείμενα συχνά άναφέρεται ή σκάλα, άπ' δπου οί Φαραώ ανεβαίνουνε, μετά θάνατο, στά ούράνια. Άπό τή σκάλα τούτη άνέβηκε κι δ "Οσιρις στούς ούρανούς, μιά σκάλα πού τήν παραστέκουν ό Ώρος κι δ Σήθ, καί, πού "μ'αύτήν ανεβαίνεις κ'έσύ στά ούράνια. Ή πύλη τού ούρανοΰ ανοίγεται γιά σέ καί τά μεγάλα μάνταλα γιά σέ τραβιούνται. Έκεί θά βρείς νά στέκει δ Ι'ά, πού θά σέ πάρει άπό τό χέρι νά σέ φέρει στό παλάτι (?) τ' ούρανοΰ, καί Οά σέ βάλει νά καθήσεις στό θρόνο τού Όσιρι, στό θρόνο σου, άπ'δπου καί θά βασιλεύεις μές στούς μακαρίους." " Σ' ένα κείμενο γιά τόν Πέπι II, δ νεκρός Φαραώ μιλά στή σκάλα τούτη τ' ούρανοΰ, λέγοντάς της : "Τιμή σέ Σένα, Σκάλα θεϊκή ! Στάσου ολόρθη, ώ Σκάλα τού "ί2ρου, άπ' δπου άνέβηκε δ "Οσιρις στόν ούρανό, δτα μεταχειρίστηκε πάνου στό Ρά τή μαγική τή δύναμή του." " Άπό τά ΙΙυραμιδικά Κείμενα, πού ξέρουν τήν άποθέωση μόνο τού Φαραώ, ή ίδέα περνά καί στό Βιβλίο τών Νεκρών, δπου ό κάθε πιά νεκρός μπορεί νά δηλώνει περήφανα: "Βάζω μιά σκάλα έγώ γιά τούς θεούς καί γίνομαι Ινα πλάσμα θεϊκό άνάμεσά τους"." Ή ούράνια τούτη σκάλα τών ψυχών είναι Ινα έτερότυπο τής σκάλας πού συδένει, ή μπορεί νά συδένει, τή γή μέ τόν ούρανό, γιά ν'άνεβοκατεβαίνουν οί θεοί ή ν'άνεβαίνουνε οί άνθρώποι. Τό άνέβασμα στόν ούρανό μέ μιά σκάλα συναντιέται κιόλας σέ μύθους τής Ωκεανίας, τής 'Αφρικής καί τών βορειαμερικανών Ινδιάνων." Ή Σκάλα είναι ένα άπό τά μέσα πού μεταχειρίζεται ή ψυχή τών έκστασιακών μάγων, τών Σαμάνων, γιά ν" ανεβεί στούς ούράνιους χώρους " Είδαμε πώς κι ό "Οσιρις χρειάστηκε μιά σκάλα γιά ν' ανέβει στούς ούρανούς, πού άπομένει πιά στή χρήση τών όσιριοποιημένων πιστών του. Σέ κάποια νησιά πάνου άπό τήν Αύστραλία, δ "Ηλιος κατεβαίνει μιά φορά τό χρόνο γιά νά παντρευτεί τή γή καί, γιά νά τού βολέ-

239

269 ψουν τό κατέβασμα, τοΰ στήνουνε μια σκάλα μ'έφτά σκαλοπάτια." Τό περιλάλητο παράδειγμα είναι ή σκάλα τοΰ όνείρου τοΰ 'Ιακώβ, άπ' δπου άνεβοκατεβαίνουν άγγελοι." Σ'έναν ύμνο τοΰ Πινδάρου, οί Μοίρες ποτι κλίμακα σεμνάν ίγον ΟνΙνμπου τή θέμιδα, νά γίνει ή γυναίκα τοΰ Δία." Μιά πρόχειρη σκάλα γιά τόν ούρανό μελετοΰνε νά φτιάσουνε, μέ μεγάλα βουνά, οί Άλωάδες Ώτος καί Εφιάλτης, βάζοντας τδ 'να άπάνου στ' άλλο : "Οσσαν ίπ Ουλύμπφ μέμαααν ϋέμεν, αντάρ ίπ' "Οαση Πήλιον είνοοίφυλλον, ΐν'ούρανός άμβατός ειη." Ό μύθος όδηγά στήν άρχική παράσταση τής Σκάλας τοΰ Ούρανοΰ, πού δέν είναι παρά τό βουνό τό ίδιο. Έτσι κ' οί σκαλωτοί μεσοποταμιακοί πύργοι, τά Ziggurat, πού είναι όμοιώματα βουνών ( = § 39). είναι μαζί καί σκάλες γιά τόν ούρανό, κ' ή σημασία τους αύτή άποξέμεινε στή βιβλική μετάπλασή τους στόν πύργο τής Βαβέλ, μιά σκάλα πού ν' ανεβάζει άπό τή γή στόν ούράνιο κόσμο.9' Ή ίδια ή Σκάλα τοΰ Ούρανοΰ είναι άρκετά έντονη παράσταση γιά ν' άπομείνει στήν πράξη καί στή συμβολική τών Μυστηρίων. Οί ιερείς μιάς θεάς πού ταυτίζεται μέ τήν "Ηρα άνάμεσα σέ κάποιες θρακικές φυλές, είταν καί βασιλιάδες μαζί, κ'ένας άπ'αύτούς, Κοσίγγας, πού δέν τόνύπακούανε, άποφάσισε ν' ανεβεί μέ σκάλες στόν ούρανό καί νά πεί τής "Ηρας πώς οί Θράκες δέν τόν άκοΰνε : κλίμακας ττολλάς καί μεγάίας συνάεις άλλας Ιπ' &λλας καί οίος ήν ίς τόν οϋρανόν άναβήναι κατερών προς τήν "Ηραν τών Θρακών ώς άπειϋούντων. Εκείνοι, άρκετά μωρόπιστοι, δείσαντες τήν είς ονρανόν τον ήγ ε μόνος άνάβαοιν, τοΰ δεηθήκαν νά τούς λυπηθεί καί τοΰ ορκιστήκαν ύπακοή σά κάθε του διάτα." Πιστεύω πώς, κάτου άπό τή σκάλα τοΰάνεκδότου αύτοΰ, έχουμε τή σκάλα τής σαμανικής πράξης πού άναφέραμε, στοιχείο κι αύτή τών σχετισμών τών θρακών μέ τούς σαμανικούς κύκλους τής Ρωσσίας ( = §25)· Ή πίστη αύτή τών θρακών σέ μιά σκάλα τοΰ ούρανοΰ, φαίνεται νά ξηγά τήν πράξη τοΰ τυράννου τής Μυτιλήνης Πιττακοΰ, πού είναι θράκας άπό τή μεριά τοΰ πατέρα του καί πού αφιερώνει στά ίερά τής Μυτιλήνης άναθηματικές σκάλες." 'Αλλά καί σ' άγγειογραφία τοΰ άθηναϊκοΰ Μουσείου, δπου πασταίνεται ό φόνος τοΰ θράκα 'Ορφέα, μιά Μαινάδα παρουσιάζεται νά 'χει στορισμένη μέ δερματόστιξη στό χέρι της σκάλα.9* Είναι, έτσι, πολύ πιθανό πώς ή Σκάλα, σύμβολο πιά τής 'Αποθέωσης, είναι στοιχείο τών δρφικών μυστηρίων. Ή φόρμουλα τοΰ Όρφικοΰ πρός τούς θεούς τοΰ Κάτου Κόσμου, Ιμερτοϋ δ'έπέβαν στεφάνου ποσί καρπαλίμοισι ( = § 123) προϋποθέτει, μ' άρκετή πιθανότητα, τήν παράσταση μιάς σκάλας.9" Σ'έλληνικά άγγεία βλέπουμε μιά γυναικεία ή μιά φτερωτή άρσενική μορφή νά κατεβαίνει άπό μιά σκάλα μέσα σέ θιασική, δπως φαίνεται, όμήγυρη μυστηρίων.9' Στά μιθραϊκά μυστήρια μεταχειρίζουνται μιά σκάλα μ' έφτά σκαλοπάτια άπό διαφορετικά μέταλλα καί μ' ένα όγδοο άπό πάνου : Είναι τό έμβλημα τοΰ άνεβασμοΰ τής ψυχής άνάμεσα άπό τίς σφαίρες τών πλανητών ίσαμε τ' άσάλευτα άστρα, καί τό καθένα άπό τά μέταλλα σχετίζεται καί μ'έναν άπό τούς πλανήτες.9® Ή σκάλα περνά, σά σύμβολο άποθέωσης, καί στόν κύκλο τών παλαιοχριστιανικών δραμάτων. Έ μάρτυς ΙΙερπέτουα βλέπει στ'δνειρό της νά τήν περιμένει μιά σκάλα, χάλκινη ή χρυσή, πού φτά-

VEi άπό τή γή στόν ούρανό, μά τόσο στενή, πού ίνας μοναχά νά μπορεί νά τήν άνεβαίνει." 01 ιστορίες άλλων Μαρτύρων συχνά ξαναπαίρνουν τό σύμβολο •· κ' ή ζωγραφική τών Κατοκομβών δέν τό λησμονάει. Σέ μιά τοιχογραφία τοδ δεύτερου μισοδ τοδ 4· αιώνα, στό άρχοσόλιο τών 'Αγίων Μάρκου χαί Μαρκελλίνου στήν κατακόμβη τής Δομιτίλλας, σώζεται ή μιά άπό τίς δυό σκάλες πού άνεβάζουν στόν Ίησοδ τούς μάρτυρές του. Ό μάρτυς, πού Ετοιμάζεται ν' άνεβεΐ, πατεί στό κεφάλι τό φίδι τοδ Σατανά πού βρίσκεται στή βάση τής σκάλας κ' έδώ, δπως και τής σκάλας τών Μαρτυρολογίων." Στήν ισλαμική παράδοση ό Μωάμεθ βλέπει μιά σχάλα ν' άνεβαίνει άπό τό ναό τής 'Ιερουσαλήμ ίσαμε τόν ούρανό, μ' άγγέλους δεξόζερβα, απ' δπου άνεβαίνουν στό θεό οί ψυχές τών δικαίων." Ό Δάντης, τέλος, βλέπει μιά σχάλα χρυσή ν' άνεβαίνει ίλιγγιακά άπό τόν ούρανό τοΟ Κρόνου ίσαμε τόν έσχατο ούρανό, δπου άνεβαίνουν οί ψυχές τών μακαρίων."

§ 8ο ΤΡΟΦΕΣ · ΕΦΟΔΙΑ · ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ βονλή&ηκε, άποφάοιοε νά κατεβεί ατόν "Αδη' δπού Ιχει Λόγια δς τον τά πει, παραγγολές κι &ς οτείλει Μυρολόί

Ο

Ι ΤΡΟΦΕΣ n o r ΑΠΙΘϋΝΟΓΝΤΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΤΑΦΟ, 0ΝΤΛ2 ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ

γιά τή συντήρηση τοΟ ΖωντανοΟ Λειψάνου καί τής ψυχής ( = § 6ο), γίνουνται μ& τόν καιρό ζωθροφές τής ψυχής γιά τό μακρινό της ταξίδι. Ή πίστη τούτη συνοδεύει, κάποτε, ρητά τήν πράξη. "Ενας έτοιμοθάνατος Μαορί, μή μπορώντας νά φάει τό καρβέλι πού τοϋ έδινε ίνας ιεραπόστολος, παρακάλεσε νά φυλαχτεί γιά τό φτωχό του τό φάντασμα, πού θά'ρθει μετά θάνατο, νά δυναμώσει μ'αύτό, γιά τό μακρινό, γιά τόν Άλλο Κόσμο, ταξίδι.1 Άνάμεσα στούς Μπάταχ τής Σουμάτρας, οί ψυχές πού χωρίζουν άπό τά χορμιά έφοδιάζουνται πλούσια γιά τό ταξίδι τους μ& φαΐ, μέ πιοτό χαί μ& χρήμα. 1 Οί Ντάΐακ στή Βόρνεο βάζουνε μέσα στόν τάφο τοϋ νεκροϋ ρύζι, ίνδοκάρυδα καί καπνό, γιά νά μή στερηθεί στό ταξίδι.1 Οί Τιμορέζοι βάζουνε μαγειρεμένο ρύζι μέσα στούς τάφους τους, γιά νά τρών οί νεκροί τους στό δρόμο.4 'Ορισμένοι Ινδιάνοι τοϋ Νέου Μεξικοδ βάζουνε μέσα στόν τάφο λογίς φαγητά, πού τά χρειάζεται ό νεκρός δσο νά φτάσει στούς ευτυχισμένους κυνηγότοπούς πέρα άπό τά νέφη.' Οί Ίροκέζοι δίνανε τοΟ νεκροΟ τους φαγητό, δ,τι χρειάζεται Ενας πού ξεκινά γιά μεγάλο ταξίδι.* Οί "Ελληνες δίνανε κάποτε στούς νεκρούς μιά μελόπηττα (μεΐιτοϋττα), πού ξηγιόνταν Οστερα πώς είταν γιά τό καλόπιασμα τοδ Κερβέρου.' Τό φώς, πάλι, γιά τό ταξίδι τής ψυχής, τό προμηθεύουν, κανονικά, οί φωτιές καί τά φώτα π ' άνάβουνται άπάνου ή μέσα στούς τάφους ( = § 63)· Είναι φορές πού χάποιος συνδυασμός Εξασφαλίζει χαί τά δύο : Στό νησί Γιάπ τών Καρολίνων, ίνα βλαστάρι ίνδοκαρυδιάς φυτεμένο στήν άπάνω τοδ τάφου μεριά, προ-

241

μηθεύει τού νεκρού φαΐ γιά χό ταξίδι χου καί λάδι γιά νά φέγγει στό δρόμο.' "Ομοια μέ τίς τροφές, πολλά κι άπό χά σύνεργα καί χ' άρμαχα πού θάβουνται μαζί του ή καίγουνται ή τσακίζουνται στόν τάφο του ( = § 58), τοΰ χρειάζουνται κι αύτά στό ταξίδι. ΟΕ Σεμινόλε βάζαν κ* Ινα άναμένο ξύλο στά χέρια τοΰ νεκροϋ, γιά ν' άποδιώχνει τά δρνια πού θ' άπαντοΰσε στούς ούράνιους δρόμους.' Μά Ινα ταξίδι χρειάζεται κι άλλα έφόδια, πού οί ζωντανοί δέ λείπουν νά τά σιγουρέψουν τοΰ νεκρού τους. Συχνά, άκόμη καί ξυπόλητες φυλές, έφοδιάζουν τδν νεκρό, γιά τό ταξίδι, μέ παπούτσια. Όρισμένες φυλές 'Ινδιάνων τό 'χαν άπαραίτητο νά ποδέσουνε τδ νεκρό, γιά νά τά βγάλει πέρα στό ταξίδι.10 Τδ συνήθιο συναντιέται στούς τελευταίους προϊστορικούς καιρούς τής Εύρώπης κι άποξεμένει σέ λογίς μεριές της." Σέ σκανδιναυικές καί τευτονικές περιοχές τά παπούτσια τοΰ νεκροΟ τά λέγανε "ΙΙαπούτσια τού "Αδη" (helsko) ή "Νεκροπάπουτσα" (Todtenschuh), δνομα πού απόμεινε καί τών τελετών τοΰ θανάτου." Όποιος, σέ μέρη τής 'Αγγλίας, έδινε Ινα ζευγάρι παπούτσια σέ φτωχό, συναντούσε, πεθαίνοντας, Ινα γέρο πού τοΰ χάριζε τά ίδια παπούτσια, τή στιγμή πού θά περνούσε ξυπόλητος Ινα τόπο στρωμένο μ'άγκάθια." ('Αλλού πιστευόνταν πώς δ θάνατος έρχόνταν πρώτα νά λιπάνει καλά τίς μπότες έκεινοΰ πού θά'παίρνε, γιά νά βγάλει καλά τό μακρύ τους ταξίδι)." Σέ παλαιούς γερμανικούς τάφους βρεθήκανε, μαζί μέ τά παπούτσια, καί ραβδιά δδοιπορίας." Τόν κινέζο νεκρό τόν συνοδεύουν, σ' δμοιώματα, Ινας νά τοΟ κρατά τήν δμπρέλα του κ' Ινας νά τού κουβαλά τήν καρέκλα ( = § 59)· ΟΕ άγρότες τής Φόϊγκτλαντ βάζαν όμπρέλα καί γαλόσες μέσα στό φέρετρο, γιά νά προστατευτεί δ νεκρδς άπδ τδν βροχερό ούρανό τοΰ "Αλλου Κόσμου." Φαίνεται πώς σέ κάποια άπό τά μέρη μας συνείθιζαν νά δίνουν Ινα κλειδί τοΰ νεκροϋ "γιά ν'άνοίξει τή θύρα τοΟ παραδείσου"." ΟΕ Μοσκίτο τής Κεντρικής 'Αμερικής δένανε Ινα σακκουλάκι σπόρους στό λαιμό τού νιογέννητου, γιά νά'χει, άν πεθάνει, νά πληρώσει τό πέρασμα τοΟ ποταμοΟ πού χωρίζει τόν Ινα άπό τόν "Αλλο κόσμο." Τό παράδειγμα τοΰτο μάς φέρνει σέ μιάν άλλη κατηγορία έφοδίων. Τό τελευταίο, πραγματικά, ταξίδι δέν είναι δλότελα άνέξοδο, έξδν άν είναι κανείς 'Ηρακλής, γιά νά μήν πληρώνει, δπως στούς 'Βατράχους', τά χάνια. "Αύτόχθονες φυλές τών 'Ινδιών βάζουν τοΰ νεκροΟ Ινα πράμα άξίας — πού μπορεί ν' άντικατασταθεί μ' Ινα νόμισμα — γιά έξοδα τοΰ ταξιδιοΰ του." Τά πράματα, άλήθεια, άπλουστεύουνται δπου μπαίνει τδ χρήμα. "Ενα κάποιο ποσό πού δίνουνε τοΰ νεκρού, δντας, στήν άρχή, μιά άποτίμηση, δλοένα καί πιδ συμβολική, τής περιουσίας του ( = § 58), παίρνει τδν χαραχτήρα έφοδίου κι αύτό, καί, τέλος, είναι γιά δικαίωμα ή έξοδα διόδου. ΟΕ Κάσι τού Άσσάμ βάζουν χρήματα μέσα στδ φέρετρο "γιά νά 'χει ή ψυχή τοΰ νεκροϋ μέ τί ν'άγοράσει τροφή σχδ ταξίδι"." ΟΕ Γκάρο, έδώ, πιστεύοντας πώς τδ ταξίδι είναι μακρύ, προμηθεύουν τής ψυχής οδηγό, έφόδια καί χρήματα γιά κάθε χρεία." ΟΕ Λόλο τοΰ 'Γογκίνου βάζουν νομίσματα καί ρύζι στό στόμα τοΟ νεκρού γιά τροφή κ'έξοδά του." ΟΕ παλιοί βαλτικοί πληθυσμοί βάζαν Ινα νόμισμα στό φέ· 242

ρετρό ή κάτου άπό τή γλώσσα τοΰ νεκρού ή ρίχνανε στήν υδρία μέ τή στάχτη τοΰ νεκροΟ καί χρήματα (γιά τά έξοδα τοΟ ταξιδιού του).'4 ΟΕ Βιρμανοί βάζουν Ινα χρυσό νόμισμα στό στόμα τοΟ λείψανου, γιά νά πληρώσει ένα δικαίωμα διόδου άπό τό μυστικό ρέμα που χρωστά νά περάσει." ΟΕ Γιαπωνέζοι δίνουν έξι ψεύτικα (άλλοτινά αληθινά) νομίσματα τοΟ νεκροΟ, γιά νά περάσει τή γιαπωνέζικη Στύγα (SandzvngawaJ." Άνάμεσα σέ φυλές τής Καλιφόρνιας βάζουνε χρήμα στό στόμα τοΰ νεκρού γι' άνάλογες χρείες." ΟΕ Λάπωνες τής Ρωσσίας συνειθίζανε νά βάζουνε στό χέρι τοΰ νεκροϋ ένα πουγγί γιά νά πληρώσει τό μπάσιμό του στόν παράδεισο (κ'ένα πασαπόρτι γιά τόν Άγιο Πέτρο, ύπογραμένο άπό τόν ίερέα)." Είναι γνώριμο τό νόμισμα πού οΕ "Ελληνες βάζανε στό στόμα τοΰ νεκρού, γιά χαρώνειο ναϋλο." (ΟΕ κάτοικοι τής 'Ερμιόνης, όντας κοντά στήν ίδια τή μπασιά τοϋ Κάτου Κόσμου, γλυτώνουν τό έξοδο τοΰτο). ,0 Τό νόμισμα τοΰ νεκρού συναντιόνταν σ' έλληνικούς πληθυσμούς τής Μικρασίας ('περατίκι'), στή Θράκη ('πέραντρο' : "γιά νά δώσει τόν Άγγελο καί νά περάσει τό γιοφύρι"), στή Μακεδονία καί στήν ΙΙαρνασσίδα." «Μέσα στό παπούτσι τοΰ νεκροϋ» οί Κρητικοί στή Σητεία «βάζουν μιά δραχμή, γιά νά πληρώσει (ό νεκρός) τό μνήμα πού κοίτεται»." Οί συναλλαγές στόν Άλλο Κόσμο εύκολύνουν κάποτε καί τις συναλλαγές τοΰ δικού μας. Οί Γαλάτες άναβάλλανε τήν πληρωμή τών χρεών, μεταθέτοντάς την στόν Άλλο Κόσμο." Οί Γιαπωνέζοι συνειθίζανε νά δανείζουνται έδώ,γιά νά ξοφλήσουν ' Ε κ ε ί μέ μεγάλο τόκο."4 Στή Λήμνο βάζανε στήν τσέπη τού νεκρού ένα μαντήλι μέ λεφτά, πέντε δέκα παλιές δραχμές, "ίσως χρωστά πούπετα, νά 'χει νά πλερώσει"." Μόλις πεθάνει κανείς άνάμεσα στούς Ντάΐακ, έρχουνται οί συγγενείς καί ρίχνουνε μιά χούφτα ρύζι ό καθένας πάνου στό λείψανο, λέγοντας : "Αύτό είναι γιά σένα!" Στή δεύτερη χούφτα πού τοΰ ρίχνουνε, λένε: "Αύτό τδ στέλνω" (παναπεΐ "μέ σένα στούς προγόνους μου"). Στήν τρίτη : "Αύτό είναι γιά τόν Τάδε" (κι άναφέρουν τό δνομα έκεινοΰ πού έχει πεθάνει, τελευταία, άπό τή φαμίλια). ΟΕ γείτονες έρχουνται μέ τήν εύκαιρία, κι αύτοί, νά στείλουν λίγο ρύζι στούς δικούς τους πεθαμένους." Σέ βαβυλωνιακό κείμενο, ένας βασιλιάς πού περιγράφει τήν ταφή τοΰ πατέρα του, λέει, γιά πράματα πού θάβει μαζί μέ τό νεκρό, πώς τά στέλνει δώρα στούς δαίμονες καί στούς θεούς τού Κάτου Κόσμου : "Δώρα γιά τούς άρχηγούς, τούς Anunnaki, καί τούς θεούς πού κατοικούνε κάτου άπό τό χώμα, στέλνω".1" Μέσα στό φέρετρο τής νεκρής οΕ σιβηριανοί Τσερεμίς βάζανε λιχουδιές γιά τά πεθαμένα παιδάκια." Στά χωριά τής Πυλίας, "άν είναι καμμιά πονεμένη", θά φέρει τοΰ νεκρού μπουκέτο, κυδώνι, πορτοκάλι, "νά πάει τά" χαιρετίσματα άπό τόν άπάνω κόσμο"." Στή Στενήμαχο "βάζουν άνάμεσα στά πόδια τοΰ νεκρού μήλο ή άλλο φρούτο, γιά νά τό δώσει στόν κάτω κόσμο στούς νεκρούς συγγενείς (ή γιά νά τό φάει ό Ιδιος στό ταξίδι").40 ""Οποιος" στήν "Ιμβρο "θέλει νά στείλει κατιτί στούς δικούς του, πού πέθαναν έκεΐνο τό χρόνο, θά στείλει είτε ένα πιάτο σιτάρι είτε ζάχαρι είτε καρύδια ή άμύγδαλα", πού τ'άπιθώνουν γύρω στό νεκρό μαζί μ'άνθη, κεριά καί 243

λιβάνι." Τά ταξίδι, πραγματικά, τοϋ νεκροΟ είναι μιά λαμπρή ευκαιρία γιά τούς ζωντανούς καί νά τούς μηνύσουνε κάτι. Στή Νέα Γουϊνέα στέλνουν μέ κάθε πεθαμένο μηνύματα στούς νεκρούς, κράζοντάς τα πάνου άπό τόν τάφο.4* 'Ορισμένοι 'Ινδοί ψιθυρίζουν στ'αύτί τοϋ έτοιμοθάνατου παραγγελίες γιά τούς νεκρούς συγγενείς τους καί φίλους.4' Σέ καθετί καινούριο πού άποφάσιζε ή έπραττε ό βασιλιάς τής Δαχομέης, άκόμη καί παραμικρό, έπρεπε νά τό μηνύσει τοϋ πατέρα του, στέλνοντάς του ταχυδρόμο στόν Άδη. 4 4 Οί θράκες στέλνανε κάθε τόσο στόν Ζάμολξι, θεό τών νεκρών τους, μηνύματα μ'έναν ταχυδρόμο πού τόν διαλέγανε καί πού τόν πετούσαν ψηλά, γιά νά πέσει πάνου στίς όρθιες λόγχες· άν γλύτωνε, δέν εΐταν λίγη ή περιφρόνηση πού τοΰ στοίχιζε 6 γλυτωμός του.45 Ή θεσσαλή μάγισα, στόν Λουκανό, δαγκώνει τή γλώσσα τοΰ νεκρού, καθώς τόν άσπάζεται, καί τοΰ ψιθυρίζει στό στόμα κάποιο άπαίσιο μήνυμα slygiasad unbras.** Στά μυρολόγια μας άκούγονται συχνά μηνύματα γιά τούς πρωτίτερους νεκρούς, μηνύματα κιόλας πού δέρνουνται κάποτε άπό άγριο πάθος. Γράμματα στούς νεκρούς, γραμένα άπό δικούς τους, μέ παράπονα γιά τά βάσανα πού τραβούν άπ' όχτρούς τους ή άπό τούς ίδιους τούς δικούς, καί μέ παρακάλια νά τούς παρασταθούν ή Và πάψουν νά τούς άδικούν, βρεθήκανε μέσα σ' αιγυπτιακούς τάφους.4' Μιά τέτοια έπιστολή, γύρω στά 1300 π.Χρ., μαρτυρί πώς ένας άνώτερος άξιωματοΰχος, χάνοντας τή γυναίκα του καί μή μπορώντας νά συνέρθει άπό τό χαμό της, έφτασε, πάνου στά τρία χρόνια, νά πιστεύει πώς αιτία τοΰ πάθους του είναι ή ίδια ή πεθαμένη. Μέ τό γράμμα του τότες κι αύτός τής θυμίζει μέ τί άγάπη καί καλωσύνη τής είχε φερθεί, καί τή φοβερίζει πώς, άν δέν σταματήσει τό κακό, θ' άναγκαστεϊ νά τής κάνει δίκη.4* "Ενας τρόπος νά λαβαίνουν οί ήσκιοι τά γράμματα αύτά, είναι νά τούς τά στέλνουνε μ' δσους πεθαίνουν. Στίς πυρές τών νεκρών οί Γαλάτες ρίχνουνε ξύλινες πλάκες γιά νά καούν, μέ γραμένα άπάνου μηνύματα γιά τούς δικούς τους στόν Άλλο Κόσμο.4' Είδαμε πώς οί Λάπωνες τής Ρωσσίας δίναν τοΰ νεκροΟ ένα πασαπόρτι γιά τόν Παράδεισο, προορισμένο νά παραδοθεί στά χέρια τοΟ Άγιου Πέτρου. Μιά παραλλαγή τοϋ συνήθιου εΐταν νά τοΰ βάζουνε στό χέρι ένα πιστοποιητικό γιά τόν χαραχτήρα του, ύπογραμένο άπό τόν έπίσκοπο καί προορισμένο γιά τόν Ά η Νικόλα.50 Ή παροιμία μας γιά τόν κοντινοθάνατο "Μαζεύει γραφές"51 ή "γράμματα", γιά τούς νεκρούς παναπεί, προδίνει καθαρά τήν παράσταση τής Επιστολικής μέ τούς νεκρούς έπικοινωνίας.

244

§8ι ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΑ 6 Χάρος ατό περβόλι τον ϊχει Ινα κυπαρίσσι, ατή ρίζα τοΰ κνπαρισσιον είναι μιά κρύα βρύση... Μυρολόϊ

ΕΤΣΙ

ΔΕΝ

ΕΊΝΑΙ

ΣΠΑΝΙΕΣ

ΟΙ

ΦΟΡΈΣ

nor ο

ΝΕΚΡΌΣ ΑΚΟΓΕΙ ΝΑ ΤΟΓ

άπαγγέλνουνε όδηγίες γιά τό ταξίδι του ή Εφοδιάζεται μέ γραφτά δρομολόγια πού τοΟ βάζουν μαζί του. Στήν Ταϊτή δίνουν όδηγίες τοΟ νεκροΟ γιά τό δρόμο πού πρέπει νά πάρει.' Άπάνου στίς νεκρικές τελετές, άνάμεσα στούς βιρμανούς Κάτσιν, Ενας ιερέας, κρατώντας μπροστά του Ενα κοντάρι χαί βάζοντας τό πόδι σ'Ενα σπαθί, παρακινά τήν ψυχή ν'αφήσει τή θέση της, ν'άνεβεϊ τήν κεντρική κολόνα του σπιτιοΟ, νά φτάσει στό φρύδι τής στέγης, άποκεϊ στήν πρόσοψη, καί νά φύγει. Ύστερα τής δείχνει τό δρόμο πού θά πάρει άπό τή χλωρασιά, άπό τά θάμνα, άπό τά δέντρα, άπό τούς λόφους καί τά βουνά, ίσαμε πού νά φτάσει τόν Άσπρο Ποταμό πού χωρίζει τόν κόσμο τών Ζωντανών άπό τόν κόσμο τών "Ησκιων. Έδώ τήν παρακινά νά μή φοβάται τ'άγριογούρουνα πού στέκουν στίς όχτιές, μά νά μασκαρευτεί φορώντας τή μάσκα ή τό πανωκέφαλο μιάς μαΐμοΟς καί νά διαβεί τόν ποταμό, νά περάσει έννιά σταυροδρόμια καί νά γυρίσει στό δέκατο, γιά νά 'μπει στό βασίλειο τών προγονικών της πνευμάτων.' Ύστερα άπό μιάν ιερουργία μπροστά στό φέρετρο τοΟ κινέζου νεχροΟ ( = § 82), Ενχς ταοΐστής ίερέας, κρατώντας Ενα χουδούνι χαί κουδουνίζοντας μ' αύτό ( = § 62), άπαγγέλνει Ενα λόγο άνάλογο μέ τό δωδέκατο κεφάλαιο τοΟ Εκκλησιαστή, κ' Οστερα περιγράφει τά διάφορα στάδια τοΟ ταξιδιοΟ γιά τόν Ά δ η . Τό ταξίδι χωρίζεται σ* έφτά περιόδους, άπό έφτά μέρες ή 'βδομάδες* ή καθεμιά, πού άντιστοιχοΟν στά διάφορα στάδια τής περιπλάνησης τών ψυχώνε. Τά στάδια περιγράφουνται καταλεπτώς καί μέ πολλούς αύτοσχεδιασμούς, πού πλουτίζουν άέναα τήν εικόνα. Όταν τελειώσει ή περιγραφή, χαράζεται, γιά χάρτης, στό πάτωμα Ενα μεγάλο τετράγωνο (ή εικόνα τοΟ Άδη), καί δώδεκα λάμπες, πού βάζουνται στίς πλευρές, φέγγουνε τής ψυχής νά διαβεί τή θεοσκότεινη πύλη.· Άνάμεσα στούς Λόλο τής δυτικής Κίνας ό ίερέας συνοδεύει τό λείψανο ίσαμ' έκατό βήματα άπό τό σπίτι κι άπαγγέλνει τό Τυπικό τοΟ Δρόμου. (Jo-mo). Τό Τυπικό άρχίζει μέ τήν παρατήρηση πώς, δπως στή ζωή ό πατέρας δασκαλεύει τό γιό κι 6 άντρας τή γυναίκα του, Ετσι καί, μετά θάνατο, 6 ίερέας μπορεί νά μάθει τοΟ άνθρώπου τό δρόμο πού Εχει νά κάμει. Πρώτα γίνεται λόγος γιά τό κατώφλι τοΟ σπιτιοΟ, Οστερα γιά τίς μεριές τοΟ δρόμου πού όδηγά στόν τάφο καί πέρα άποκεϊ, γιά τίς πολιτείες καί τά ποτάμια καί τά βουνά πού πρέπει νά διαβεί ή ψυχή, ίσαμε πού νά φτάσει στό βουνό Taliang, τήν άρχική πατρίδα τής φυλής τών Λόλο. Έδώ 6 ίερέας δηλώνει πώς έλόγου του είναι ύποχρεωμένος νά γυρίσει πιά, κι όρμηνεύει τό νεκρό νά τραβήξει, άποκεϊ καί πέρα, μονάχος. Ό νεκρός, τότε, μπαίνει στόν Ά δ η , 245

δπου στέκει γιά λίγο δίπλα στό Δέντρο τοΟ Στοχασμού καί στό Δέντρο τής Γλώσσας, καί, άναθυμάμενος τους δικούς που παράτησε, άρχίζει τό θρήνο. Σάν δλο τοΟτο τό τυπικό διαβαστεί, ό ιερέας γυρίζει στό σπίτι καί τό φέρετρο πάει στόν τάφο.4 Ύστερα άπό τό ξεψύχισμα, άνάμεσα στούς θιβετιανούς, καταφτάνει Ενας ιερέας πού κάθεται σέ μιάν Εδρα κατά τό κεφάλι τοΟ λειψάνου* διώχνει τούς συγγενείς καί βάζει νά κλείσουν τις πόρτες καί τά παράθυρα, γιά νά τελέσει, σ' άτάραχτη σιωπή, μιά λειτουργία. Είναι Ενα μυστικό άσμα πού όδηγΛ τό πνεΟμα τοΟ νεκροΟ νά βρεί τό δρόμο γιά τόν παράδεισο καί νά γλυτώσει άπό τήν κατάσταση τοΟ Μέσου Σταδίου.4 Τόσο πάνου στίς τελετές δσο κ' ένα διάστημα ύστερα άπό τήν ταφή, ψέλνουν στό σπίτι τοΟ νεκροΟ (καί στό ναό τής λατρείας του, άν είταν πλούσιος) τή λειτουργία πού παραστέκει τόν νεκρό νά φτάσει τόν τόπο τοΟ δυτικοΟ παραδείσου.' Οί νεκρικές έδώ τελετές περιλαβαίνουν καί τό διάβασμα τοΟ Bardo Thodol ("Λευτέρωμα μέ τό Άκουσμα τοΟ Μετά θάνατο Σχεδίου") πού βοηθΛ τήν ψυχή νά φτάσει, μέσα άπό δύσκολους δρόμους, τή νιρβανική άπολύτρωση, πέρα άπό τόν κύκλο τής Ζωής καί τοΟ θανάτου.' Οί Αζτέκοι άπιθώνανε, πάνου στόν μουμιόμορφο νεκρό, γραφτά πού τόν δδηγούσαν στόν Άλλο Κόσμο : "Νά, μ' έτοΟτο θά περάσεις άνάμεσα άπό τά δυό βουνά πού χτυποΟν τό'να τ' άλλο... Μ' έτοΟτο θά διαβείς τό δρόμο πού σέ περιμένει τό Φίδι... Μ' έτοΟτο θά περάσεις τή μονιά τής πράσινης σαύρας... Νά, μ' έτοΟτο θά διαβείς τις δχτώ έρήμους... Καί τά δχτώ ύψώματα... Καί νά μέ τί θά μπορέσεις νά διαβείς τόν τόπο τών Άνέμωνε, πού κυνηγοΟν μ' δψιανά μαχαίρια..."' Βαβυλωνιακά κείμενα, μ' έλαμίτικο χρώμα, άπό τάφους τοΟ Έλάμ, συγκροτοΟν Ενας είδος δρομολογίου. Ό νεκρός συνοδεύεται άπό δύο θεούς, Ενα καλόν Άγγελο ( = " Εκείνος πού Ακούει τήν Προσευχή") κ' Ενα Δαίμονα ( = " δ Άνίλεος"), πού τόν δδηγοΟν μπροστά στόν Sulcurnat, τόν έλαμιτικό θεό τοΟ Κάτου Κόσμου. Τό κείμενο φαίνεται νά προχωρεί σέ μιά κρίση τών νεκρών καί στήν περιγραφή τής κατάστασης τών καταδικασμένων καί δικαιωμένων.' Τόσο τά Πυραμιδικά, δσο καί τά Σαρκοφαγικά Κείμενα, κ' ή άνάπτυξή τους, τό Βιβλίο τών Νεκρών ( = § 82), είναι κι δδοιπορικά τοΟ αίγύπτιου νεκροΟ, πού συνοδεύουν τό λείψανό του. Ή συστηματική άνάπτυξη τοΟ αίγυπτιακοΟ δρομολογίου βρίσκεται στά κείμενα τά γνωστά μέ τά όνόματα "Βιβλίο τών Δυό Δρόμων" καί "Βιβλίο τών Πυλών", πού περιγράφουν καταλεπτώς τό δρόμο, τήν τοπογραφία καί τις πύλες τοΟ Άλλου Κόσμου πού θά διαβεί δ νεκρός " , καθώς καί στό κείμενο "Τί Είναι στόν Ά δ η " , δπου, περιγράφεται τό νυχτερινό δρομολόγιο τοΟ "Ηλιου (καί μαζί του τών ψυχών), πού διαβαίνει, Ενα λείψανο κι αύτός, άπό τόν Ά δ η . " Τά στορίσματα τών κειμένων αύτών είναι καί μιάς λογής χαρτογραφικοί δδηγοί, πού συστηματώνουνται σ' άληθινούς χάρτες. "Ενας άπ' αύτούς, ό πιό περίφημος, παρουσιάζει τούς Δυό Δρόμους τοΟ νεκροΟ, Ινα Νερένιο (άποκάτου) κ* Ινα Στεριανό (άπό πάνου)* άνάμεσά τους άπλώνεται μιά θάλασσα άπό φωτιά καί λογίς παραστράτια πού μποροΟν νά φέρουν τόν νεκρό στή φωτιά ή καί πίσω στόν κόσμο." Στόν ψρ·>δο-Πλατωνικό " Ά ς ί ο χ ο " γίνεται λόγος γιά κάποιες χάλκινες 'δέλτους' στή t ·>λο, πού 246

τίς φέρανε, κατά τήν παράδοση, οί 'υπερβόρειες' παρθένες "Ωπις καί Έκαέργη, καί που περιγράφανε τό ταξίδι στόν "Αδη καί τήν κρίση έκεικάτου." Οί δυό υπερβόρειες παρθένες είναι μινωικές (σεληνιακού χαραχτήρα) θεότητες καί, καθώς μάλιστα τούς άναγράφουνται ορισμένα Μυστήρια, δέν είναι άπίστευτο νά'χαμε τό μινωϊκό Βιβλίο τών Νεκρών στά χάλκινα τοϋτα βιβλία.14 Στόν 'Ορφέα άναγραφόνταν Ινα ποίημα μέ τόν τίτλο είς "Αδον Κατάβααις " , που θά 'στρώνε πολλά άπό τά τοπογραφικά σημεία τοΰ όρφικοϋ δρομολογίου. ( Ή ψυχαγωγία τοϋ 'Οδυσσέα στή "Νέκυια" φαίνεται νά χωνεύεται μέ μιάν δρφική Κατάβαση, γιατί δ ήρωας, ένώ στέκει στά πρόθυρα τοϋ "Αδη, παρουσιάζεται νά βλέπει καί κατοίκους τοϋ "Αδη, δπως τόν Μίνωα, τόν Σίσυφο, τόν Τάνταλο, τόν Ώρίωνα, πού, φυσικά, δέν έρχουνται κοντά του).1* Καθαυτό δρομολόγια τοϋ νεκροϋ παρουσιάζουνται σέ μιά σειρά όρφικά κείμενα, γραμένα άπάνου σέ χρυσόφυλλα, πού βρεθήκαν σέ τάφους τής μεσημβρινής 'Ιταλίας, τής Ρώμης, τής Κρήτης, τής Θεσσαλίας." 'Αδέξιοι ή πολύ κακοί έξάμετροι στίχοι έδώ (άπό τό μέτρο εικάζεται κάποια έξάρτηση άπό τήν δρφική είς "Αδου Κατάβασιν) περιέχουν, άπό τή μιά, μυστηριακές φόρμουλες (λεγόμενα, αύμβολα, αυνϋήματα) πού λέγουνταιάπό τόν νεκρό στούς Χθόνιους θεούς, καί, άπό τήν άλλη, σέ τέσσαρους τύπους τών πινακίδων αύτών, τοπογραφικές δδηγίες. Κατά τις δδηγίες αύτές, 6 νεκρός βρίσκεται μπροστά σέ δυό δρόμους πού φέρνουν σέ δυό βρύσες, κι δρμηνεύεται νά τραβήξει δεξιά καί νά πιει άπό τή βρύση τής Μνημοσύνης, μά καί νά μή τραβήξει άριστερά καί νά μή πιει άπό τή βρύση τής μεριάς αύτής (τής Λήθης), πού άναβρύζει κοντά σ'ίνα 'λευκό κυπαρίσσι'." "Ενα στοιχείο τών δρομολογίων αύτών είναι οί δύο δρόμοι, πού δ ένας δδηγά στό χώρο τών δικαίων κι δ άλλος στών άδίκων. Τήν παλιά ίδέα τοΰ'Ησιόδου γιά τούς δυό δρόμους, τής 'Αρετής καί τής Κακίας, οί Πυθαγόρειοι τή συμβολίζουν μέ τό γράμμα Υ, πού ή δρθια γραμμή του παρασταίνει τόν κοινό δρόμο τής ζωής ίσαμε τά δεκάξι τοΰ άνθρώπου (άπ' δπου άρχίζει ή λογική κ' ή εύθύνη). ΈκεΓ ό άνθρωπος πρέπει νά διαλέξει ποιό δρόμο θά πάρει άπό τούς δυό, πού παρασταίνουνται άπό τίς δυό κεραίες." Τό συμβολικό τοΰτο γράμμα στάθηκε άρκετά λαϊκό στή μεταπυθαγορική άρχαιότητα, κι άναλυτική παράσταση τοϋ συμβολισμοΰ βρέθηκε σέ ταφικό άνάγλυφο τής Φιλαδέλφειας στή Λυδία.*0 Καθώς δ πυθαγορισμός καί τά σύνδρομα κινήματα έξαρτοΰν τή μετά θάνατο τύχη άπό τόν τρόπο τής ζωής, τό σύμβολο τοΰ Υ μεταφέρεται καί στή μετά θάνατο τύχη. Οί ψυχές άκολουθοϋν πρώτα ένα δρόμο κοινό, κ'ύστερα βλέπουν νά χωρίζεται δ δρόμος σέ δύο. Είναι ή τρίοδος τοϋ "Αδη, δπου, γιά τόν Πλάτωνα, κάθουνται κριτές, πού στέλνουνε τίς δίκαιες δεξιά, νά πάνε στά 'Ηλύσια, καί τις άδικες άριστερά, νά πάνε γιά τά σκότη τοϋ Ταρτάρου.*1 Οί 'Ετροϋσκοι έχουν κι αύτοί τά "Βιβλία τοϋ Άχέροντος" (Libri Acheruntici), πού άναγράφουνται σέ κάποιο μυθικό Τάγη." Τά βιβλία αύτά δίναν δδηγίες γιά τήν άναβολή τοϋ πεπρωμένου (δέκα χρόνια γιά τά άτομα καί τριάντα γιά τις πολιτείες), γιά τήν άποθέωση τών νεκρών μέ τό αίμα δρισμένων ζώων, καί, σίγουρα " , όδηγίες τής ψυχής πώς νά φτάσει στόν "Αλλο Κόσμο. Ή εικονογραφία τών τάφων τους 247

μαρτυρά ζωηρές άνάμεσα στους Έτρούσκους παράστασες τοϋ "Αλλου Κόσμου, μά ό τίτλος τδν βιβλίων αύτών μαρτυρά πώς δίπλα στίς έτρουσκικές δοξασίες, ξετυλίγανε καί πίστες έλληνικές, διαδομένες, Ισως, στ+ν κεντρική 'Ιταλία, άπό τό περίφημο νεκρομαντείο τής ιταλικής Κύμης ( = § 99)·"

§82 ΕΠΩΔΕΣ · ΣΥΜΒΟΛΑ · ΕΝΔΥΝΑΜΩΜΑΤΑ άνάπανσον τήν ψνχήν τοϋ κεχοιμημένον δούλου Σον ίν τόπφ φωτεινφ, ίν τόπφ χλοερώ, ίν τόπφ άναψύξεως, άπέδρα δδύνη, λύπη xal στεναγμός

Ο

Ι ZQNTANOI ΣΤΟ META3V ΠΑΡΑΣΤΕΚΟΥΝ ΤΟΝ ΝΕΚΡΟ ΣΤΟ ΤΑ3ΙΔΙ ΚΑΙ

στούς άγώνες του, μ'οδηγίες, μέ μαγικές φόρμολες, μέ ξόρκια καί προσευχές, άπό τή μιά, καί μ' άγώνες άπό τήν άλλη ( = § 83). Οί Μαορί ξεθάβουν τά κόκκαλα τών παιδιών, καί, άφοΟ τά καθαρίσουν, τά κρεμοΟν στις βεράντες τους, δπου έρχεται άπό καιρό σέ καιρό δ ίερέας καί ψέλνει τίς Επωδές που βοηθοΟν τήν ψυχή ν' άνεβεΐ στά ούράνια. Οί ούρανοί είναι δέκα έκεί, καί κάθε Επωδή τήν άνεβάζει άπό 'ναν ούρανό (αν καί, δπως οί άνατολικοί Χριστιανοί, οί Μαορί δέν έχουν ξεκαθαρίσει καλά, αν ή ψυχή άνεβαίνει στούς ούρανούς ή κατεβαίνει στά καταχθόνια).' "Ομοιες ιερουργίες βοηθοΟν έδώ γιά τό ανέβασμα τών ψυχών τών ιερέων καί τών άρχηγών, πού δίνει, φαίνεται, τό πρωτότυπο καί γιά τ' ανέβασμα τών άλλων. Στεκάμενος κοντά στό κεφάλι τοΟ νεκροΟ, δ ίερέας ψέλνει δυό έπωδές, πού ή δεύτερη άνεβάζει τήν ψυχή οτά ούράνια. Μέ τό τράβηγμα, πάνου στήν τρίτη έπωδή, κάποιων σκοινιών πού δένουνται στά τυλίγματα τοϋ νεκροΟ, λευτερώνεται ή ψυχή γιά νά φύγει.' Τήν τρίτη νύχτα, Οστερα άπό τό θάνατο, στά νησιά Γιλβέρτου, έρχεται μιά συγγένισα τοΟ νεκροΟ νά κράξει τά τελικά μαγικά λόγια πού, καθώς λένε οί ντόπιοι, " ίσιώνουνε τό δρόμο τής ψυχής γιά τή χώρα τών ήσκιων". Ή γυναίκα λέγεται " ή Σηκώτρα τοϋ ΚεφαλιοΟ", γιατί, δσο τά λέει, κρατεί τό κεφάλι τοΟ νεκροϋ στά γόνατά της. "Οταν τό λείψανο μένει γιά έννιά μέρες στό σπίτι, ή Σηκώτρα τοϋ Κεφαλιοϋ κάνει τήν Ιδια δουλειά, άπό τό τρίτο βράδυ ίσαμε τήν παραμονή τής ταφής του.' Μιά μέρα πριν άπό τήν ταφή στήν Κίνα, ένας ίερέας λύνει άντίκρυ στό νεκροτράπεζο ένα σκοινί πλεχτοδεμένο μ' έφτά κόμπους. Τό λύσιμο τών κόμπων λύνει δλα τά έμπόδια κι δλες τις δυσκολίες τοϋ νεκροϋ στόν "Αλλο Κόσμο. "Ενας ταοϊστής, Οστερα, ίερέας κουδουνίζει μ' ένα κουδούνι πού κρατεί, καί ψέλνει μιάς λογής "Ματαιότης Ματαιοτήτων". Ύστερα περιγράφει καταλεπτώς — δδηγώντας τόν νεκρό — τά διάφορα στάδια τοϋ ταξιδιοϋ ( = § 8 ι ) , ένώ δώδεκα λάμπες φέγγουν τοϋ νεκροΟ νά βρει τήν πύλη τοϋ "Αδη.4 Μιά σειρά τελετικές προσφορές στόν νεκρό (Shrdddha), άνάμεσα στούς 'Ινδούς, δημιουργούν τής ψυχής του Ενα καινούριο κορμί, άνάμεσο στό παλιό της πού κάηκε καί στό καινούριο πού, ξαναγεννάμενη, θά φορέσει. (Μιά θεωρία, έδώ, Μετεμ348

ψυχώσεων ταυτίζει, δπως και στήν 'Ελλάδα, τήν ψυχή τοϋ ΖώντανοΟ πού μετασαρκώνεται, μέ τήν Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ πού φεύγει γιά τή χώρα τδν ή σκιών). Τδ διάμεσο κορμί, άπδ αίθεριότερα συστατικά, είναι άπαραίτητο γιά νά σωθεί ή ψυχή τοϋ νεκροΟ τους. "Οχι μονάχα, έτσι, δέ ρουφιέται άπό τήν παγκόσμια ψυχή, μ' άποδιαβαίνει άβλαβη άπό τόν ένα στόν άλλον άδη ή ούρανό, κ' έκεΐθε πάλι στή γή, χωρίς νά παραδέρνει άνάμεσα στούς δαίμονες καί στ' άλλα κακόπραγα πνεύματα σάν άκάθαρτο φάντασμα {prêta). Μέ τΙς τελετές αύτές ή συγκρότηση τοΟ νέου κορμιοΟ άρχίζει άπό τήν πρώτη μέρα. Τήν πρώτη τούτη μέρα ή ψυχή άποτάζει κεφάλι* τή δεύτερη αύτιά, μάτια καί μύτη* τήν τρίτη χέρια, στήθος καί λαιμό* τήν τέταρτη τάμέρητά μεσιανά τοΟ κορμιοΟ* τήν πέμπτη πόδια* τήν έχτη ζωτικά δργανα* τήν έβδομη κόκκαλα, μεδούλι, φλέβες, άρτηρίες* τήν δγδοη νύχια, δόντια καί μαλλιά* τήν ένατη τ' άλλα μέλη καί δργανα καί τή ζωτική δύναμή της. Οί τελετές τής δέκατης είναι, τέλος, γιά νά χορτάσουν καί νά ποτίσουν τό νέο κορμί, πού άρχίζει πιά νά αίσθάνεται τήν πείνα καί τή δίψα.· Τή στιγμή τοΟ θανάτου άνάμεσα στούς Γιορούμπα τής Χρυσής 'Ακτής, δ ίερέας λέει μιάν έπωδή, γυρεύοντας νά 'ναι ό δρόμος άνοιχτός καί καλός γιά τήν ψυχή, καί κανένα κακό νά μή συναντήσει. Όμοια λέγουνται καί πάνου άπό τόν τάφο τοΰ νεκροΟ, δπου θυσιάζουνται ένας τράγος καί μιά δρνιθα, γιά τό δικαίωμα διόδου. Ή ψυχή τραβάει γιά τή "Χώρα τών Νεκρών", μά χωρίς τις τελετές αύτές δέν έχει έλπίδανά φτάσει.· Είναι φορές πού οί προστατευτικές έπωδές συνοδεύουν γραμένες τόν νεκρό στό μεγάλο ταξίδι. Τά άρχαιότερα κείμενα πού συνοδεύουν τόν αιγύπτιο νεκρό, τά 'Πυραμιδικά Κείμενα', πού βγαίνουν άπό τούς βασιλικούς τάφους τής V. καί VI. Δυναστείας, είναι μιά σειρά έπωδές πού άπαγγέλνουνταν ύστερα άπό τήν άπόθεση τοΟ λειψάνου. 'Ανάμεσα στ' άλλα περιγράφεται έδώ τό άνέβασμα τοΟ βασιλιά στούς ούρανούς, ή άποθέωσή του, κι δ χαλασμός πού φέρνει δ έρχομός του στόν ούράνιο κόσμο. Μιά νεότερη θεολογία, πού άρχίζει άπό τά Πυραμιδικά κι αύτή κι άνακλαδίζεται καί στ' άλλα ύστερα Νεκροκείμενα, δπου χωνεύουνται κι άναπτύσσουνται τά Πυραμιδικά, ξέρει μιάν άλλη άποθέωση τού νεκροΟ, τόν ταυτισμό του μέ τόν "Οσιρι, θεό τοΰ Κάτου Κόσμου. Οί δυό παράστασες συμπερπατοΟν, κι ό όσιριοποιημένος νεκρός ξακολουθεί ν' άνεβαίνει συχνά στά ούράνια. Τά μεγάλα αύτά περιστατικά κατορθώνουνται μέ τίς έπωδές, πού άπαγγέλνουνται, δπως είδαμε, στήν ταφή τοϋ νεκροΟ, καί πού τόν συνοδεύουν, γραμένες στούς τοίχους του (Πυραμιδικά Κείμενα στήν περίοδο τοΟ 'Αρχαίου Βασιλείου) ή στά έσωτερικά τοιχώματα τοΟ φερέτρου του (Κείμενα Σαρκοφάγων στήν περίοδο τοΟ Μέσου Βασιλείου) ή σ' ένα παπυρικό κύλινδρο πού τόν άπιθώνουνε δίπλα του (Βιβλίο τώς Νεκρών στήν περίοδο τοΟ Νέου Βασιλείου).' Όμοια δρισμένες προάριες φυλές τών 'Ινδιών βάζουν μαζί μέ τόν νεκρό μιά προσευχή γραμένη άπό τόν ιερέα.' Ό έφοδιασμός τοϋ νεκροΟ μέ έπωδές, μέ Ισοδύναμα ίερά κείμενα καί μ' εύχές, είναι μιά λογαριαστή άσφάλεια γιά τούς κιντύνους πού τόν περιμένουν. Ό αίγυπτιος, λογουχάρη, νεκρός πρέπει νά ξέρει 249

καλά τά όνόματα τών δαιμόνων χαί τών πραγμάτων στόν "Αδη* γιατί μόνον έτσι μπορεί, χάρη στή μαγιχή δύναμη τοΟ όνόματος ( = § ι8), νά τ'άντιμετωπίσει." Έπειτα κιντυνεύει στόν "Αλλο Κόσμο νά λησμονήσει ποιός είναι έλόγου του '°· νά μήν Εχει στόμα νά κουβεντιάσει με τους θεούς 11 · νά χάσει τήν χαρδιά του ( = § g) ή τό χεφάλι του ( = § ί ο ) " · νά λυώσει, μ'δλο τό μπαλσάμωμα, τό σώμα του '·· έχθροί νά τοΟ πάρουν τή θέση του καί τό θρόνο του στό βασίλειο τών νεκρών " · νά παραστρατήσει, σά σφαχτάρι σωστό, στόν τόπο δπου σκοτώνουν τους θεούς " · νά τοΟ λείψουν ή τροφή καί τό πιοτό καί νά βρεθεί στή, δύσκολη θέση νά τρώει τίς άκαθαρσίες του ή νά πίνει τά κάτουρά του '"· ή τό νερό πού θά πιεϊ νά γίνει, μόλις τ'άγγίξει, καφτό " · νά τοΟ λείψει ό άγέρας1"· νά τόν δαγκώσουν τά φίδια." Ένώ στά Πυραμιδικά Κείμενα πολύ λίγη σημασία δίνεται στούς κιντύνους τοΟ μεγαλοδύναμου νεκροϋ, τά Σαρκοφαγικά Κείμενα καί, άκόμη πιό πολύ, τό Βιβλίο τών Νεκρών, ξετυλίγουν έπίμονα τούς κιντύνους αύτούς καί προμηθεύουν τοΰ νεκρού τίς έπωδές πού τούς στομώνουν." Οί 'Ισραηλίτες χρησιμοποιοΰν κάποτε γιά τό σάβανο ντύματα άπό άχρηστεμένους κυλίνδρους τοΰ Νόμου, κ' ένας τέτοιος κύλινδρος συνοδεύει τόν νεκρό στό φέρετρό του." Σέ μιάν έπαρχία τής Άβυσσηνίας, ανατολικά τής λίμνης Τάνα, «πριν νά σκεπαστεί τό λείψανο μέ τό σάβανο, τυλίγεται μ'ένα ειδικό φυλαχτό, τήν "Ταινία τής Δικαίωσης", πού 'ναι καμωμένη άπό μακρόστενη δερμάτινη λουρίδα. Άπάνου της είναι γραμένες κατάλληλες φόρμουλες, πού θά βοηθήσουν τήν ψυχή νά βρεί τό δρόμο γιά τά ούράνια»." Φύλλα τού Εύαγγελίου συνοδεύουν κάποτε καί τόν νεκρό άνάμεσά μας." Οί βυζαντινοί ξέρουν ένα πλήθος δαίμονες πού παραφυλάνε, σάν 'τελώνες', τίς ψυχές στόν ούράνιο δρόμο τους, καί πασχίζουνε νά τίς μποδίσουν." Τά τελώνια αύτά τών έναέριων δρόμων άποξεμείνανε στά όμώνυμα δαιμόνια πού ξέρουν οί νεοελληνικές δοξασίες. Ό άγιος άρτος τών νεκρών άρχιερέων, πού θά δοΰμε, κι ορισμένες εύχές προστατεύουν άπό τά τελώνια τοΟτα. Έτσι σέ κώδικα τής πατριαρχικής βιβλιοθήκης 'Ιεροσολύμων άναγράφεται ΐνχή δταν άπαίρη δ &ν&ρωπος άπό τών τήδε· γράφει Si ταύτην δ πνευματικός αντον πατήρ είς χάρτην και βάλλει είς τήν χείρα τον τε&νηχότος διό τόν φόβον τών τελωνίων τον άέρος και τον σκότους τον αΙώνος τούτον"Οταν, στή Σέριφο, κατεβάζουν τόν νεκρό, ό παπάς σχεδιάζει πάνου σ' ένα κεραμίδι μιά πεντάλφα καί τού τή βάζει στό στόμα "γιά νά μή βρυκολακιάσει"." Στήν Άδριανούπολη ό παπάς έφτιανε ένα μικρό σταυρό άπό κερί, μ' ένα κόκκο λιβάνι στή μέση του, καί τόν άπίθωνε στά χείλη τοΰ νεκροΟ- «έπίσης έπί κεραμιδιού είλημμένου έκ τής στέγης τής οικίας τοΟ νεκροΟ, χαράττουσι τό σημείον τοΟ σταυροΟ καί τά γράμματα ΙΣ ΧΣ ΝΙΚΑ καί τό έπιθέτουν έπί τοΟ κηρίνου σταυροΟ, ϊνα μή βρυκολακιάση»." Είναι φανερό πώς έχουμε κ' έδώ φυλαχτά γιά τό ταξίδι τής ψυχής, πού ή έπιτυχία του μποδίζει τό βρυκολάκιασμα τού νεκροΟ, τή συντήρηση τοΟ ΖωντανοΟ του Λειψάνου. Οί Μυητικές Εταιρείες, κ' οί Μυστηριακές θρησκείες πού βγαίνουν άπό τήν πράξη τους, είναι έξαιρετικά εύαίσθητες στήν έγνοια τους γιά τό ταξίδι τοΟ 279

νεκροΟ τους μύστη. Είδαμε πώς στή Μαλεκούλα ό νεκρός πρέπει vi ξέρει τδ λαβυρινθικό σχέδιο, πού τό μαθαίνει ζώντας μέ μυητικούς χορούς ό καθείς, γι4 vi τό ξαναφτιίσει σάν τό μισοσβύνει ή πυλωρός τού Κάτου Κόσμου ( = § 75)'Ανάμεσχ στού βορειαμερικανούς Ojibwa είναι μιά Μυητική 'Εταιρεία, πού σκοπός της είναι vi διδάξει τών μελών της τούς κιντύνους πού θ' άπαντήσουν δταν θά τραβούν γιά τδν παράδεισο, καί τις απαραίτητες έπωδές πού θά τούς στομώσουν." Τά κείμενα πού, γραμένα άπάνου σέ χρυσόφυλλα, συνοδεύουν τό λείψανο ή τή στάχτη τοΰ μύστη τών δρφικών μυστηρίων, τοΰ δίνουνε νά ξαναπεί τών θεών τοΰ Κάτου Κόσμου τίς φόρμουλες τών μυστηριακών του τελετών ( 'άεοποίνας υπό κόλπον Εδυν χθόνιας", "{ριφος ίς γάλ' Επετον")· νά τούς βεβαιώσει πώς είναι κι αύτός άπό τό γένος τών θεών ("Γής παις είμι xai Ονρανοΰ άοτερόεντος, αύτάρ ΙμοΙ γένος ονράνιον, τόδε δ'Far ε xai αυτοί", "xai γάρ έγών υμών γένος δλβιον εΰχομαι είμεν"), πού ξέπεσε στόν τροχό τής 'Ανάγκης ("άλλά με Μοϊρ' έδάμααε xai άθάνατοι θεο) άλλοι", "ποινάν δ' άνταπέτεια' Εργων ίνεκ' οίτι δικaίωv,')• άπ'δπου ξέφυγε πιά ("χύχλου δ' έξέπταν βαρνπενθέος")· γιά ν' άκούσει τώρα άπό τούς θεούς έκεϊνο πού άκουσε άπό τούς συμμύστες του ("χαίρε παθών το πάθημα τό δ' ονπω πρόοθεν Ιπεπόνθεις' θεός έγένου ίξ άνθρώπον", "δλβιε xai μαχαριοτέ, θεός δ' Εοη άντi βροτοιο")' καί ν'άνέβει μέ σίγουρο πάτημα ("Ιμερτοΰ δ' έπέβαν οτεφάνου ποαι χαρπαλίμοιο»") στό άστέρινο τών ούρανώνε στεφάνι." Σ'ένα πάπυρο πού άνακρατεί μιά μυστηριακή λειτουργία, δ άνθρωπος πού θ'άνέβει ζωντανός στόν ούρανό (άρχ κι ό νεκρός πού μυήθηκε στή σφαίρα τής λειτουργίας αύτής) δδηγιέται νά πεϊ τό σωτήριο λόγο : αν δέ έπίθες δεξιόν δάχτυλον έπί τό οτόμα xai λέγε· "οιγή, αιγή, αιγή, ονμβολον θεοΰ άφθάρτον φύλαξόν με, αιγή' νεχθειρθανμέλου"' Επειτα ανριοον μιχρόν'0 ~ö στά νησιά Γιλβέρτου, ή ψυχή συναντά κάποιο δαίμονα, πού τήν καθίζει στά γόνατα του καί τής ψάχνει τήν καρδιά της. *Αν βρει έκειμέσα δείλια, αιμομιξία, κλεψιά, τή σφεντονίζει σ' ίνα τόπο πού λέγεται " Ό Παιδεμός τοΟ Άνανάπαυτου "Γπνου" · ή τήν καρφώνει σέ παλούκια φοβερά· ή τήν πετά στή μέση ένδς μπουλουκιοΟ κομποδεμένων μεταξύ τους ψυχών, δπου συδένεται κ* έκείνη γιά πάντα.' ΟΕ Τουπινάμπα (νότια 'Αμερική) πιστεύανε πώς έκείνοι πού ζήσαν ένάρετα (πού έκδικηθήκανε, παναπεΓ, άρκετά καί φάγανε τά κορμιά πολλών τους δχτρών) πήγαιναν, μετά θάνατο, πίσω άπδ ψηλά βουνά, δπου άνταμώναν τούς προγόνους τους, καί ζούσαν τή μακάρια ζωή, χορεύοντας μές σέ πανώρια περιβόλια.' ΟΕ ψυχές τών Chippewa, άφοΟ περνούσανε άπδ κρίση καί βρισκόνταν πώς είχανε περισσόβαρα τά καλά, φέρνουνταν σ'Ινα μαγικό νησί, άλλιώς βούλιαζαν στά νερά γιά πάντα.' ΟΕ βρεφοσκοτώστρες γυναίκες κ'οί φονιάδες δμοφύλων άνάμεσα στούς ινδιάνους Μπλακφήτ, δέν μπαίνουν στδν παράδεισο τής φυλής τους* τδ ίδιο οί κλέφτες κ' οΕ φονιάδες άνάμεσα στούς Όκινάγκα* οί δειλοί, οί μοιχοί, οί κλέφτες, οί πλεονέχτες, οί τεμπέληδες κ' οί ψεΟτες άνάμεσα στούς Ντελαουέρ* πού δλοι έτοΟτοι οί κακομίζεροι δέν μπαίνουν μετά θάνατο στούς τόπους τής έπαγγελίας.' Στδν ύπόγειο παράδεισο τών 'Εσκιμώων τής Γροιλανδίας ( = § 88) πηγαίνουν οΕ μεγάλες καί ήρωικές ψυχές, κ' οί ψυχές έκεινών πού δποφέρανε πολύ στή γή, πού χαθήκαν στή θάλασσα, καί τών γυναικών πού πεθάναν στή γέννα· δλες οί άλλες ψυχές, ή, κατά μιάν έκδοχή, οί ψυχές τών έργατών τής μαύρης μαγείας καί τών κακών, τραβοΟνε γιά τδν θλιβερό ούράνιο κόσμο.' Είναι φανερό πώς τά παραδείγματα τοΟτα τών ήθικών ξεχωρισμών (καί πολύ περισσότερο τδ πλήθος τά άλλα πού συγκεντρώνει δ Mariller, 34*^) ράβουνται ή, τδ λιγότερο, χρωματίζουνται, άπδ τήν ιεραποστολική διδασκαλία. Τή γνησιότητά τους, ωστόσο, δέν θά μπορούσαμε νά τήν άρνηθοΟμε, δπου οΕ ήθικοί χωρισμοί γίνουνται πάνου στά κριτήρια τής φυλετικής ήθικής" κι αύτοί οΕ διαχωρισμοί μεταγυρίζουν, φαίνεται, στίς ήθικοχριστιανικές κατηγορίες. Ή β α σ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η ε ί ν α ι π ώ ς δ ν ε κ ρ ό ς , πηγ α ί ν ο ν τ α ς στδν κόσμο τών σκιών, π η γ α ί ν ε ι ή ξαναγυρνά στούς προγόνους. Ή Ενότητα, έτσι, τής φυλής άπάνου στή γής, έ χ ε ι τδ ά ν τ ί κ ρ υ σ μ ά τ η ς σ τ ή ν έ ν ό τ η τ α τ ή ς φ υ λ ή ς στδν " Α λ λ ο Κ ό σ μ ο . Ό ά π ο κ λ ε ι σ μ ό ς , έ τ σ ι , τοΟ π α ρ α β ά τ η τ ώ ν φυλ ε τ ι κ ώ ν κ α ν ό ν ω ν ά π δ τ δ γ έ ν ο ς κι ά π δ τ ή φ υ λ ή , π ρ ο β ά λ λ ε * τ α ι σ ' ί ν α ν ά π κ λ ε ι σ μ ό τ ο υ ά π ό τή φ υ λ ε τ ι κ ή ένότητα στδν " Α λ λ ο Κ ό σ μ ο . (ΟΕ ντόπιοι, λογουχάρη, τής Φουτούνα, νησιοΟ τοΟ νότιου ΕίρηνικοΟ, πιστεύουν πώς δέν μπαίνει κανείς στδν ούρανό, άν έχει παραβιάσει κανένα άπδ τά ταμποΟ τους.' Γιά τούς νέγρους τής Γουϊνέας, ή ψυχή τοΟ νεκροΟ διχάζεται ά π δ τό θ ε ό τ ή ς φ υ λ ή ς , στις δχτες τοΟ ΠοταμοΟ τοΟ θαa8a

νάτου : "Αν, ζώντας του, 6 νεκρός είχε τηρήσει τίς γιορτές τής φυλής, άν είχε κρατήσει τούς δρκους του, κι δν δέν είχε γευτεί ά π α γ ο ρ ε υ μ έ ν α κ ρ έ α τ α , δ θεός του τόνε μπάζει στίς εύτυχισμένες περιοχές· δν δχι, βουλιάζει στόν ποταμό τήν ψυχή, πού πνίγεται καί τελειώνει ·). Τό άμεσο παράλληλο τό "χουμε στή μυητική άθανασία καί στούς μυητικούς παράδεισους, δπου ή θιασική ένότητα στή γή, έχει τό άντίστοιχό της στή θιασική ένότητα τής άλλης ζωής, κι δπου δ καταπάτης τών θιασικών κανόνων έδώ, δέν μπαίνει στή θιασική ένότητα τοΟ "Αλλου Κόσμου ( = § 125)· Διαχωρισμούς, έτσι, στήν Ά λ λ η Ζωή, πάνου σέ καθαρά ήθικά κριτήρια, δέν περιμένουμε άπό τούς καθυστερημένους λαούς, δταν λείπουν όλότελα άπό τίς δοξασίες καί προχωρημένων λαών, δπως τών Βαβυλωνίων |0 , τών 'Ελλήνων " καί τών Ρωμαίων. Ή πρώτη κ' έκπληκτική παρουσία τους συναντιέται στήν Αίγυπτο, δπου, δχι όλότελα άγνωστοι στήν άρχαιότερη περίοδο, συστηματώνουνται άπό τήν περίοδο τοΟ μέσου βασιλείου." Στό περιλάλητο 1250 Κεφάλαιο τοΟ Βιβλίου τών Νεκρών, δ νεκρός θά περάσει άπό τήν Αίθουσα τής Κρίσης. ΈκεΓ κάθεται θρονιασμένος δ Όσιρις, ό θεός τών Νεκρών, καί στό βάθος σαράντα δυό θεοί, άντιπροσωπεύοντας τις σαράντα δυό αιγυπτιακές έπαρχίες." Στή μέση στέκει μιά μεγάλη ζυγαριά, δπου θά ζυγιστεί ή Καρδιά τοΟ νεκροΟ μέ τήν εικόνα τής Αλήθειας. Κοντά της είναι ή Mail, ή θεά τής 'Αλήθειας καί τής Δικαιοσύνης, καί παραδίπλα ή Amait> ή 'Φάουσα', Ενα τέρας (μπροστά κροκόδειλος, στή μέση λιόντας, πίσω ιπποπόταμος), Ετοιμο νά χάψει τόν νεκρό, άν τόν δικάσουν. Ό νεκρός χαιρετά ταπεινά τόν "Οσιρι καί τήν ομήγυρη τών κριτών του : "Χαιρετώ σε, ώ μεγάλε θεέ, πού άφεντεύεις στις δυό δικαιοσύνες. Ήρθα, Κύριέ μου, σ'έσέ, φέρθηκα έδώ, γιά νά μπορέσω νά δώ τίς ώραιότητές σου. Σέ γνωρίζω* γνωρίζω τό δνομά σου καί τό δνομα τών σαράντα δυό θεών πού 'ναι μαζί σου στή μεγάλην αίθουσα τών δυό Δικαιοσυνών, πού τρέφουνται άπό κεινούς πού συδαυλίζουν τό κακό, καί πού τούς πίνουνε τό αίμα τή μέρα πού μετριέται δ χαραχτήρας έμπροστά τοΟ· Ούεννόφερ [τοϋ "Οσιρι . Νά, ' Sati-mertifi," Αφέντης τής Δικαιοσύνης', είναι τό δνομά σου. Ήρθα σέ σέ* σοΟ φέρνω δικαιοσύνη* άλάργεψε τό κάθε γελασμάσου"." "Γστερα άπό τήν προσφώνηση έρχεται ή Αρνητική 'Εξομολόγηση δπου ό νεκρός δηλώνει πώς δέν έπραξε κανένα άπό τά θανάσιμα άμαρτήματα. τοΟ κανόνα : "Δέν Εκαμα κακό στούς άνθρώπους. Δέν κακομεταχειρίστηκα τί κοπαδίσια ζώα. Δέν κριμάτισα στόν τόπο τής άλήθειας [ = τό ναό ή τή νεκρόπολη]. Δέν γνώρισα Εκείνο πού δέν είναι [ = δέν δοκίμασα νά μάθω έ κείνο πούδέ νογιέται άπό τούς θνητούς]. Δέν Εριξα τό βλέμμα μου σέ κακό. (...) *Τό δνομά μου δέν Εφτασε τόν Άφέντη τής Βάρκας [ = τόν "Ηλιο]. Δέν βλαστήμησα θεό. Δέν δυνάστεψα τόν φτωχό. Δέν έπραξα τίποτα άπ' δσα άποστρέφουνται οί θεοί. Δέν κακολόγησα σκλάβο στόν άνώτιρό του. Δέν έκανα ν' άρωστήσει κανείς. Δέν Εκανα νά θρηνήσει κανείς. Δέν σκότωσα. Δέν έβαλα φονιά νά σκοτώσει. Δέν έκανα κανέναν νά ύποφέρει. Δέν Εκοψα τήν τροφή (εισόδημα) στούς ναούς. Δέ ζήμιωσα τό ψωμί τών θεών. Δέν πήρα τά καρβέλια τών μακά-

383

ριων (νεχρών). Δέν είχα Ερωτικά μέ παιδί. Δέ μίανα τόν έαυτό μου. Οδτε μεγάλωσα οδτε μίκρυνα τό μέτρο τών σταρικών. Δέ μίχρυνα τό χωραφόμετρο. Δέν νόθεψα τό μισό · χωραφόμετρο. Δέν άπανόβαλα στά ζύγια τής ζυγαριάς. Δέν ξαδυνάτισα τό βάρος τών πέζων. Δέν πήρα γάλα άπό τό στόμα τών παιδιών. Δέν έδιωξα χοπάδι άπό τό βοσκοτόπι του. Δέν παγίδεψα τά πουλιά τών βεών. Δέν ψάρεψα στά βαλτοτόπια τους. Δέν έκοψα [γι' άλλους] τό νερό στόν καιρό [τής πλημμύρας] του. Δέν έφτιαξα νεχοχράτη στό τρεχούμενο νερό. Δέν Ισβυσα φωτιά στή (χρειαζούμενη) δρα της. Δέν παραμέλησα τούς καιρούς (τών πανηγυριών) χαί τίς προσφορές τους τών κρεάτων. Δέν έκλεψα ζωντανά τής περιουσίας τοΟ ΘεοΟ. Δέν σταμάτησα θεό στήν πομπική του πορεία"." Τέσσαρες φορές φωνάζει δστερα 6 νεκρός τό "Είμαι Καθαρός", μεγαλώνει τήν άθωότητά του μέ παρομοιάσματα καί βεβαιώνει πώς δέν μπορεί νά τοΟ γίνει κακό στήν αίθουσα τών δυό Δικαιοσυνών, "γιατί ξέρω τά όνόματα τών θεών αύτών πού 6ρίσκουνται μέσα της, τοΟ μεγάλου ΘεοΟ παραστάτες". Ύστερα άπό τή γενική άρνητική έξομολόγηση καί τή δήλωση, ό νεκρός έχει νά κάμει μιάν δμοια μπροστά στόν καθένα άπό τούς σαράντα δυό θεούς γιά τό κρίμα πού πέφτει στήν άρμοδιότητά του : " Ώ Μεγαλοβήματε, πού έρχεσαι άπό τήν Ήλιόπολη, κακό δέν έχω πράξει. Ώ Φλογαγκαλιαστή^ πού έρχεσαι άπό τήν [αίγυπτιακή] Βαβυλώνα, δέν έχω κλέψει. Ώ 'Εξεταστικέ, πού έρχεσαι άπό τήν 'Ερμόπολη, δέν εϊμουν πλεονέχτης. Ώ Έσκιοκατοποτήρα, πού έρχεσαι άπό τό Λάκκο, δέ έχω ληστέψει. Ώ Κιντυνοπρόσωπε, πού έρχεσαι άπό Rostau, δέ σκότωσα άνθρώπους. Ώ Rull, πού έρχεσαι άπό τόν ούρανό, τών σταρικών δέ χάλασα τό μέτρο. Ώ Στουρναρομάτη, πού έρχεσαι άπό τό Ναό, λοξοδουλειές δέν έχω φέρει. Ώ Φλογοκαύτη, πού έρχεσαι άπό τήν πίσω κατεύθυνση, δέν έκλεψα ΘεοΟ περιουσία. Ώ Κοκκαλοθραύστη, πού έρχεσαι άπό τήν Έρακλεόπολη, ψέματα δέν είπα. Ώ Φλογοπροστάχτη, πού έρχεσαι άπό τή Μέμφι, τροφή δέν έχω κλέψει. Ώ Λακκοζώητε, πού έρχεσαι άπό τά δυσμικά, φιλόνεικος δέν είμουν. Ώ Άσπροδόντη, πού έρχεσαι άπό τό Φαγιούμ, δέ σφετερίστηκα άλλου έχος. Ώ Αίματοφάη, πού έρχεσαι άπό τόν τόπο τών καταδικοσκοτώμών, ΘεοΟ κοπαδιακά δέν έχω έγώ σκοτώσει. Ώ Σπλαχνοφάη, πού έρχεσαι άπό τούς Τριάντα (Νομοτηρητές), τοκογλυφία έγώ δέν έχω κάμει. Ώ 'Αφέντη τής Δικαιοσύνης, πού έρχεσαι άπό Ma 'ati, τή μερίδα τοΟ ψωμιοΟ δέν έχω κλέψει. Ώ Περιπλανώμενε, πού έρχεσαι άπό τή Βούβαστι, δέν έχω χαχογλωσσήσει. ΤΩ Aadi, πού έρχεσαι άπό τήν Έλιόπολη, τό στόμα μου δέν πήρε φόρα. Ώ έρ· iuz6-D]udju, πού έρχεσαι άπό τή Βούσιρι, δέ λογόφερα μ'άλλονε, φερμένον έξαιτίας τής περιουσίας του σέ χρίση. Ώ έρπετό - Wamenti, πού έρχεσαι άπό τόν τόπο τής χρίσης, δέ σχετίστηκα μ'άλλουνοΟ τή γυναίκα. ΤΩ ΜααIntef, πού έρχεσαι άπό τό Ναό τοΟ Μίν, δέ μόλεψα τόν έαυτό μου. ΤΩ 'Ανώτερε τών Εύγενών, πού έρχεσαι άπό Imau, δέν έδωσα άλλονώνε τρόμο. *Ω Ναυαγιστή, πού έρχεσαι άπό τόν Σαΐτικό Νομό, δέν καταπάτησα τοΟ άλλου Ιχος. *Ω Κακόπραγε, πού Ερχεσαι άπό τό 'Ιερό, δέν είμουνα (παρ)αψωμένος. *Ω Παιδί, πού Ερχεσαι άπό τόν 'Ηλιοπολίτικο Νομό, δέν στάθηκα άνεξέταστος σέ

384

ζήτημα δικαιοσύνης. ΤΩ Ser - kheru, πού έρχεσαι άπό Wensi, καυγατζής έγώ δέν είμουν. ΤΩ Bast et, πού έρχεσαι άπό τό "Αγιο, δέν άνοιγόκλεισα τά μάτια (στή δικαιοσύνη?). ΤΩ ΙΙισωπρόσωπε, πού έρχεσαι άπό Tep-het-d]atr δέ στάθηκα διαστραμένος· έρωτικά μέ άγόρι έγώ δέν είχα. ΤΩ Ζεστοπόδη, πούέρχεσαι μέσ* άπ' τ* άπόφωτο, * δέν τήν κατάπια τήν καρδιά μου. ΤΩ Σκοτεινέ, πού άπό τό ζόφος έρχεσαι, κατάχρηση δέν έχω κάμει. *Ω Είρηνοφόρε, πού έρχεσαι άπό τήν Σαίτιδα, παραδραστήριος δέν είμουν. ΤΩ 'Αφέντη τών Προσώπων, πού ίρχεσαι άπό τόν Έρωωνπολίτικο Νομό, παράφορη δέ στάθηκε ή καρδιά μου. ΤΩ Σχεδιοφτιάχτη, πού έρχεσαι άπό Utenet, * δέν παραβήκα τδ χρώμα μου, * καί τό θεό δέν έχω λούσει. *Ω άφέντη τών Κεράτων, πού έρχεσαι άπό τό Σιούτ, δέν πολυλόγησα στό 'να καί στ' άλλο. ΤΩ Nefer-tem, πού έρχεσοι άπό τή Μέμφιδα, δέν έχω κριματίσει καί κακό δέν έχω κάμει. ΤΩ Tem •sep, πού έρχεσαι άπό τή Βούσιρι, βασιλιά δέν έχω προσβάλει. ΤΩ Καρδιοπράχτη, πού ίρχεσαι άπό τό Tjebu, * σέ νερό δέν έχω δεματίσει. Ώ Νεροτρεχούμενε, πού έρχεσαι άπό τόν άρχέγονο ώκεανό, ψηλή δέ στάθηκε ή φωνή μου. Τ Ω Λαοκυβερνήτη, πού έρχεσαι άπό τό ιερό τον, θεό δέν πρόσβαλα κανέναν. Τ Ω Neheb - nef er, πού έρχεσαι άπό τόν Σαΐτικό Νομό, παίνιες δέν έκανα παραμεγάλες(?). *Ω Neheb-kau, πού έρχεσαι άπό τήν πολιτεία, ξεχωρισμούς δέν έχανα γιά μένα. ΤΩ 'Γψηλοκέφαλο έρπετό, πού έρχεσαι άπό τή σπηλιά, ή μερίδα μου δέν εΐτανε τόσο τρανή, ούτε καί στήν περιουσία μου άκόμη. ΤΩ έρπετό In-af, πού ίρχεσαι άπό τό κοιμητήριο, δέν βλαστήμησα τόν ντόπιο θεό μου". 'Εδώ τελειώνει " ή άρνητική έξομολόγηση σέ καθέναν άπό τούς σαράντα δυό θεούς κι άκολουθβ πρός δλους νέα δήλωση τοΟ νεκροΟ γιά τήν άθωότητά του, κ' ύστερα μιά θετική τώρα 'Εξομολόγηση, γιά τά καλά πού έχει πράξει : "Χαιρετώ σας, θεοί πού βρίσκεστε στή Μεγάλην Αίθουσα τών Δυό Δικαιοσυνών. Σ£ς ξέρω* ξέρω τά δνόματά σας. Δέν πέφτω άπό τρόμο γιά σ£ς. Δέν έχετε άναφέρει ένοχή μου στό θεό, πού παραστάτες του είστε... Είπατε τήν άλήθεια γιά μέ μπροστά στόν Κύριο τών "Ολων, γιατί στήν Αίγυπτο τά δίκαια έχω πράξει... Χαιρετώ σας έσ£ς πού είστε στή Μεγάλην Αίθουσα τών Δυό Δικαιοσυνών, πού στά κορμιά σας ξεγέλασμα δέν έχετε, πού ζήτε στήν άλήθεια καί τρώτε άπό τήν άλήθεια μπροστά στόν ΤΩρο, πού μέσα στόν ήλιοδίσκο του είναι. "Αμποτε νά μέ γλυτώσετε άπό τό θεριό Babi, πού ζεϊ άπό τά σωθικά τών νεκρών, τή μέρα τής άναγνώρισης. Κοιτβχτε με — ήρθα σέ σβς χωρίς κρίμα, χωρίς ένοχή, χωρίς κακό, χωρίς μαρτυρία (ένάντιά μου)... Ζώ άπό τήν άλήθεια καί τρώω άπό τήν άλήθεια. "Εχω πράξει έκείνο πού οί ά ν θ ρ ω π ο ι είπανε έκεΤνο πού κάνει τούς θεούς ικανοποιημένους. Φχαρίστησα τό θεό μ' έκεϊνο πούέπιθυμάει. "Εδωσα τοΟ πεινασμένου ψωμί, τοΟ διψασμένου νερό, τοΟ γυμνοΟ νά ντυθεί, έδωσα πέραμα στόν νεραποκλεισμένο. Έδωσα θεϊκές προσφορές γιά τούς θεούς καί νεκρικές προσφορές γιά τούς πεθαμένους. Γι' αύτό, γλυτώστε με> προστατέψτε με έσεϊς, Δέν θ' αναφέρετε ένάντιά μου [μπροστά στό μεγάλο θεό]. 285

Είμαι καθαρός στό στόμα χαί καθαρός στά χέρια..."" Τήν άλήθεια τών λόγων τοΟ νεκροΟ θά τή μαρτυρήσει ή ζυγαριά, όπου ό θώτ καί ό "Ανουβις βάζουν στή μιά δισκαριά τήν χαρδιά τοΟ νεκροΟ χαί στήν άλλη τήν εικόνα τής 'Αλήθειας. Βγαίνοντας νικητής, δ νεκρδς άναδείχνεται ίσος μέ τους θεούς, μπορεΓ ν' άνεδεϊ στδν ούρανό, νά κατέβει στόν "Αδη ή νά μείνει στή γή, ή νά περάσει στίς χαρές τοϋ όσιρικοϋ παραδείσου. 'Αλλιώς θά κοίτεται μέσα στόν τάφο του, τυρχγνισμένος άπό τήν πείνα κι άπό τή δίψα πού θά τόν δέρνουνε, καί δέν έχει να ξαναδεί τόν ήλιο, τή μέρα, τή νύχτα. Σέ ύστερότερες έποχές πέφτει καί σέ φοβερές τιμωρίες. Οί κριτές έχουν σπαθιά νά τόν κόψουνε, ή Φάουσα πού παραστέκει τόν σπαράζει καί τδν τρώει..." Στήν πραγματικότητα ή Εξομολόγηση δέν χρειάζεται νά'ναι κι άληθινή — κάθε άλλο. Ή Εξομολόγηση είναι Ενας μαγικός λόγος, μιά Επωδή, πού λευτερώνει άπό κάθε κρίμα τόν νεκρό, υποχρεώνοντας, μέ τή μαγική δύναμή της, τούς θεούς νά τή δεχτοϋνε. "Ενα μεγάλο ποσοστό τής μαγικής αύτής δύναμης είναι ή γνώση τών όνομάτων τών θεών, πού δ νεκρός δέν παύει νά τούς δηλώνει πώς τήν κατέχει· γιατί ή γνώση τούτη δίνει μιά παντοδύναμη κυριαρχία πάνου στό πρόσωπο πού κατέχει κανείς τό δνομά του ( = § ι8). Άπό τήν άλλη είναι φανερό πώς τά περισσότερα κρίμχτα πού άρνιέται ό νεκρός, είναι έκεΓνα πού θά διαμόρφωνε Ενα παντοδύναμο ίερχτεΓο μέσα σέ μιά θεοκρατική, δπως ή Αίγυπτο, πολιτεία. Ό πυρήνας δμως τών άμαρτημάτων, πού γύρω του όργανώνεται τδ πολύπλοκο τοϋτο σύστημα, είναι γνήσια ήθικός, καί ορισμένα στοιχεΓα τής θετικής Εξομολόγησης, πώς δ νεκρός έχει δώσει τοϋ πεινασμένου ψωμί, τοϋ διψασμένου νερό, τοϋ γυμνού νά ντυθεΓ, τοϋ νεραποκλεισμένου πέραμα γιά νά διαβεΓ, άφθονοϋν στά νεκρικά κείμενα τά χαραγμένα στούς αιγυπτιακούς τάφους." Γιά πρώτη φορά στήν Ιστορία τών ιδεών διαμορφώνεται, έτσι, ή ίδέα μιάς ήθικής κρίσης τών νεκρών κ' ένός άνταποδότη Ά δ η — ίδέα πού θά ξεμυτίσει καί στά τελευταία χρόνια τοϋ Έλληνισμοϋ καί πού ό Χριστιανισμός θά τήν άναπτύξει στό έσχατολογικό σύστημα του. Ή ίδέα μορφώνεται στήν περίοδο τοϋ μέσου βασιλείου, δταν πιά χχί οί άλλοι θνητοί έχουν έκπορθήσει τήν, άλλοτινά βασιλική μοναχά, θεοποίηση, κι δταν, έτσι, ό νεκρδς Φαραώ, ξαναβρίσκεται, σάν Όσιρις, Επικεφαλής τοϋ πεθαμένου λαοϋ του. Ό Όσιρις πραγματικά, δ κριτής καί βασιλιάς τών νεκρών, δέν είναι παρά προβολή τοϋ νεκροϋ Φαραώ, πού μεταφέρει στόν Άλλο Κόσμο τό άξίωμα καί τίς λειτουργίες πού έχει σ' έτοϋτο τόν κόσμο. "Οπως, μ'άλλα λόγια, ζώντας του, δ Φαραώ κρίνει, παιδεύει ή ξαντιμεύει τούς ζωντανούς του υποταχτικούς, έτσι καί στόν Άλλο Κόσμο, κρίνει, παιδεύει καί ξαντιμεύει τούς άποθαμένους ύποταχτικούς του. Άπεδώ καί πέρα ή 'πολιτική1 Οργάνωση τοϋ Άλλου Κόσμου κατά τό έπίγειο πρότυπο, έρχεται νά δυναμώσει τόν θρησκευτικό, πολιτικό καί ήθικό νόμο τοϋ έπίγειου, άναλαβαίνοντας τήν τιμωρία τών παραβάσεων πού δέν τιμωρηθήκαν σ' έτοϋτον. Ά ς σημειωθεί, τέλος, δτι, οί άρχαιότεροι σχετισμοί τής Εβραϊκής καί αιγυπτιακής ιστορίας άφήνουν, σέ μεγάλο βαθμό άνοιχτή, τήν πιθανότητα πώς ή Αρνητική 'Εξομολόγηση τοϋ αίγύπτιου νεκροϋ είναι τό πρότυπο τοϋ Μωσαϊκού Δεκαλόγου. 286

Γιά τήν ίδέα μιάς κρίσης καί ανταπόδοσης στόν Ελληνικό "Αδη, πού διαμορφώνεται άπό τή θιασική ιδεολογία, θά μιλήσουμε πιό κάτου ( = § gi).

§90 Η ΙΟΥΔΑΤΚΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ Φωτίζον, ψωτίζου, 'Ιερουσαλήμ, ήκει γάρ σον τό φως καί ή δόξα Κυρίου έπΐ σέ άνατέταλκεν ' Η σ α ΐ α ς 6ο,ι

Ε

ΝΑΣ

ΒΕΧΩΡΙΣΤΟΣ, ΛΡΟΜΟΣ Α Θ Α Ν Α Σ Ι Α Σ ΣΗΜΕΙΏΝΕΤΑΙ

ΑΝΛΜΕΣΛ

ΣΤΟΓΣ

Εβραίους μέ τό δραμα τής 'Ανάστασης τών Νεκρών, πού κλαδώνεται άπό τό μεσσιανικό δραμα τής βασιλείας τής 'Ιερουσαλήμ πάνου στά έθνη.1 Ή πρώτη ρίζα τής ιδέας είναι ένα δνειρο πού σφυροκοπιέται στούς μαύρους καιρούς τής βαβυλωνιακής αιχμαλωσίας τους, τό δνειρο τοΰ ξεσκλαβωμοΰ καί τής έθνικής άποκατάστασής τους. "Γστερα άπό τριάντα χρόνια αιχμαλωσίας, δ 'Ιεζεκιήλ δραματίζεται (γύρω στά 570 π. Χρ.) τό τέλος τής αίχμαλωσίας καί τήν έπιστροφή τών δμοφύλων του, σά μιάν άνάσταση τοΰ πεθαμένου του έθνους. Είναι τό δραμα τής πεδιάδας τής σπαρμένης μ' ανθρώπινα κόκκαλα, πού ξαναντύνουνται τά νεΰρα καί τίς σάρκες τους, κ ' ή ζωογόνα πνοή τοΟ θεοϋ τά ζωντανεύει.' Τό δνειρο τοΰτδ τοϋ ξεσκλαβωμοΟ τοϋ έβραϊκοϋ έθνους καί τοϋ ξαναγυρισμοϋ στήν πατρίδα του, γίνεται δλοένα καί πιό φλογερή φαντασίωση, πού, δσο βαθαίνουν τά βάσανα τοϋ σκλαβωμένου λαοϋ, τόσο ξεχαλινώνεται κι άνάβει. Ό πεθαμένος μέ τή σκλαβιά του λαός δέ θ' άναστηθεΐ μοναχά, μά, στηριγμένος άπό τό χέρι τοΟ ΘεοΟ, θ'ανέβει πάνω άπ'δλους τούς λαούς, δ μονοκράτορας λαός κάτου άπό τή μονοκρατορία τοϋ θεοϋ του. Μισόν αίώνα ύστερα άπό τ'δραμα τοϋ 'Ιεζεκιήλ, μιά προφητεία, πού άναγράφεται στόν 'Ησαΐα, ζωγραφίζει μέ χρώματα ύψηλοϋ λυρισμοϋ τό πολυδοξασμένο τοϋτο αύριο τοϋ βασανισμένου λαοϋ τών 'Εβραίων.* Τό δραμα μιάς 'Ιερουσαλήμ στημένης στήν κορφή τών έθνών, αιώνια φωτισμένης άπό τό άσάλευτο φώς τοϋ θεοϋ, συναποσώνει, έτσι, τήν ίδέα τοϋ Αυτρωμοϋ, καί δίνει τό πρότυπο τοΟ οράματος τής θεϊκής Βασιλείας στόν κόσμο. Τό νέο τοϋτο στοιχείο τής ιδεολογίας τοϋ 'Ισραήλ άνακρατιέται κ' ύστερα άπό τήν αιχμαλωσία τοϋ καί τό περίλαμπρο όνειρο στήνεται άμετακίνητος άξονας τών μεγάλων έλπίδων του κι άποκούμπι του μέσα στήν άέναη θαλασσοταραχή τής έθνικής του ίστορίας. Ηώς, δμως, θά' λάμπε σ' δλη τήν άκεριοσύνη της ή δόξα κ' ή δικαιοσύνη τσϋ θεοϋ, χωρίς νά παιδευτοϋν αύτοί πού κατατρέξανε καί ταπεινώσανε τόν έκλεκτό τοϋ Κυρίου λαό, καί πώς ή μονοκρατορία θά μποροϋσε νά στηθεί τής 'Ιερουσαλήμ, χωρίς τόν όλοθρεμό τών όχτρών της ; Σέ μιά προφητεία του Μι287

χαία, πού ξαναστήνει, κάπου έκατόν είκοσι χρόνια αργότερα, τό δραμα τοΟ Ησαΐα, of λαοί πού μαζεύουνται νά θαυμάσουν τήν Ιερουσαλήμ, δέ νιώσαν τήν παγίδα πού τούς έστησε δ θεός, μαζεύοντάς τους σά χερόβολα αλωνιού, ν' άλωνιστοΟνε.4 Τό πλουτισμένο τώρα μέ τόν δλεθρο τών όχτρών δραμα τής βασιλείας τής 'Ιερουσαλήμ, ξαναζεί φλογερό στούς αιώνες τής ρωμαϊκής, τής νέας πάλι τού Ισραήλ, αιχμαλωσίας. Γραμένο άπό άλεξανδρινό Ιουδαίο γύρω στό 140 μ. Χρ., τό τρίτο βιβλίο τών Σιβυλλικών Χρησμών ξετυλίγει σ'έπιχούς πίνακες τόν θρίαμβο τής 'Ιερουσαλήμ καί τήν παραδεισιακή βασιλεία της πάνου τ' όρίζουν οί νόμοι'. / Ά π ' τήν έχτη τήν πύλη καθώς τήν περνάει / τά βραχιόλια τραβί καί τής παίρνει άπ' τά χέρια της καί τά ποδάρια. / — 'Τά βραχιόλια γιατί, Κλειδοκράτορα, πήρες άπ'τά χέρια μου καί τά π ο δ ά ρ ι α ; ' / — 'Μπές, Κυρά, κ' έτσιδά τής Αφέντρας, τοΰ Κάτου Κόσμου τ' όρίζουν οί νόμοι*. / Ά π ' τήν Ιφτατη πύλη καθώς τήν π ε ρ ν ά ε ι , / τ ό φόρεμά της τραββ καί τής παίρνει άπό τό κορμί τ η ς . / — ' Τ ό φόρεμά μου γιατί, Κλειδοκράτορα, άπ' τό κορμί μου μοΰ πήρες ; ' / —'Μπές, Κυρά, κ' έτσιδά τής Αφέντρας τοΰ Κάτου Κόσμου τ'όρίζουν οΕ νόμοι.'" "Οπως ό τάφος είναι μιά φυλακή τοΰ νεκροϋ, πού προστατεύει τούς ζωντανούς άπό τό ζωντανό του τό λείψανο — έτσι κι ό Άδης είναι μιά φυλακή τών ψυχών, πού, σάν κακόπραγα πνεύματα, φοβερίζουν μέ τόν ξαναγυρισμό τους τόν κόσμο. Γιά τούς Βαβυλώνιους ό Άδης είναι " ή Χώρα πού δέν έχει Γυρισμό", ό δρόμος της είναι ό δρόμος " ά π ' δπου δέν ξαναγυρίζει πιά κανείς", καί γιά τούς Εβραίους, iàv άνθρωπος χαταβή είς $δην ονχέτι μή ivaßjj ξωπίσω." Ή σκέψη γυρίζει καί ξαναγυρίζει στή μελαγχολική τούτη παράσταση πού στό βάθος της κρύβει άρχαιότερους τρόμους : μήπως, ίσα - ίσα, οΕ νεκροί ξαναγυρίσουν άπό τόν "Αδη. Συχνά ή Ίστάρ φοβερίζει πώς θά ρίξει τις πύλες τοΰ Κάτου Κόσμου, ν' άνεβάσει στόν Άπάνου Κόσμο τούς νεκρούς, οί νε· χροί νά ξεπεράσουν στό πλήθος τούς ζώντες." Αδιάβατες, έτσι, θάλασσες, καί φοβεροί ποταμοί, καί καστροτείχια κάποτε πολλά, καί τέρατα, δαίμονες καίθυροφύλακες τρομεροί, μποδίζουνε τόσο τό έμπα τών ζωντανών, δσο καί τδ ξεγλίστρημα τών πεθαμένων. 'Εφτά κάστρα περιτριγυρίζουν τδν βαβυλωνιακό Άδη, πού πρέπει κανείς νά τά διαβεί άπδ έφτά καστρόπορτες (ή, γι' άλλους μύθους, άπδ σαράντα). Ό έβραϊκδς Άδης έχει πύλες κι αύτός " καί οί Άίδαο ηνίαι, είναι γνώριμη γιά τδν Ά δ η περίφραση τής έποποιίας." "Ετσι κ* ή φαντασία συχνά παρασταίνει τδν Ά δ η , πότε σά χώρα, πότε σάν πολιτεία καί πότε

95

σάν πελώριο παλάτι." "Ενα χ'Ινα ή εικόνα τοΟ "Αδη ξεδιπλώνει καί χ'άλλα στοιχεία τής πραγματικής καί ψυχολογικής είκδνας τοΟ τάφου. Είδαμε πώς, γιά λογίς λαούς, δ "Ηλιος, στδ νυχτερινό του δρομολόγιο, περνώντας κάτου άπδ τή γή, φωτίζει τή νύχτα τούς νεκρούς, ένώ τή μέρα τούς άφήνει στδ σκοτάδι. ( = §§ 7 ο . 73)· Ή παράσταση συναντιέται καί στούς "Ελληνες " , μά περισσότερο μέσα άπδ στοιχεΓα θιασικών πίστεων παρά λαϊκών δραμάτων. Ό νεκρδς αύτδς "Ηλιος, πότε ώχρδς σά φεγγάρι καί πότε ένα λείψανο κι αύτδς ( = § 8ι), φωτίζει Εναν "Αδη πού άνακρατεί τήν εικόνα καί τούς τρόπους τής ζωής τού έπίγειου κόσμου. Γι' άλλους δμως λαούς, κι άνάμεσά τους γιά τούς Σημίτες καί τούς "Ελληνες, πού ή παράσταση τού "Αδη τους μεταφέρθηκε στδν χριστιανικδν "Αδη, δ "Αδης είναι ή χώρα τού αιώνιου σκοταδιού, δπου τριπλοπυκνώνεται δ ζόφος τού τάφου. Κουρνιαχτός, λάσπη, μούχλα καί σκοτεινιά, τά στοιχεία τής εικόνας τού τάφου, είναι καί τά χαραχτηριστικά τού Κάτου Κόσμου. "Στή Χώρα πού δέν έχει Γυρισμό", έτσι άρχίζει ή Κατάβαση τής Ίστάρ, "στή χώρα τής Έ ρ ε σ κ ι γ κ ά λ / τ δ νού της έβαλε ή Ίστάρ τού φεγγαροθεού, τού Σίν, ή δυχατέρα./Τού φεγγαροθεού, τού Σίν, ή δυχατέρα γύρισε τ δ ν ο ύ / στή μαυροσκότεινη σκεπή, ναί, στό κονάκι τής Ί ρ κ ά λ λ α , / ά χ ! στδ κονάκι πού κανένας δέν τ'άφήνει μιά καί μ π ε ί , / σ τ δ δρόμο όπούθε πιά κανένας δέν πισωστρατίζει,/στήν κατοικιά πού χάνουνε τδ φώς τους δσοι μποΟν,/πού δ κουρνιαχτδς είναι θροφή τους καί φαγί τους δ πηλός,/δπου δέ βλέπουνε τδ φώς καί ζούνε μέσα στδ σκοτάδι,/πού'ναι ντυμένοι ώσάν πουλιά, μέ φτεροπούπουλα σκουτιά,/ κι άπά στήν πόρτα κουρνιαχτδς καί στήν άμπάρα της καθίζει"." Ό έβραϊκδς "Αδης, δ Σεώλ, είναι ή χώρα τού ζόφου " , ή χώρα τής Σιωπής", ή χώρα πού'ν'δλο τριμμόχωμα", ή χώρα τής Σαπίλας" καί τής Λησμοσύνης." "Αδειοι ήσκιοι, άδύναμοι κι άπλεροι (rephaim)", οί νεκροί ζούν έκεί κάτου μιά ζωή ληθαργημένη. Στή θεομαχία τής Ίλιάδας, τήν δρα πού δ Ποσειδώνας ταράζει μέ τδ σεισμό του τή γή, καί π&νε κ'Ερχουνται οί κορφές καί τά ριζά τών βουνών, "τρόμαξε κάτου, τών νεκρών άρχός, δ 'Αΐδωνέας / κι άπδ τδ θρόνο πήδηξε κι άλάλαξε άπδ φόβο, / μή δ κοσμοσείστης Ποσειδών τή γή άποπάνου σ κ ί σ ε ι / κ α ί δούν, θνητοί κι άθάνατοι, τήν κατοικιά του, μ ο ύ χ λ α / καί σκοτεινιά, πού κ'οί θεοί θωρούν κι άνατριχιάζουν."" Ή παράσταση τού τοπικού Τάφου-"Αδη άνήκει σταθερά σέ λαούς γεωργικούς, πού μετασχηματίζουν σέ δαίμονες τούς νεκρούς καί τούς άναγνωρίζουν Ενα ρόλο στή γονιμική λειτουργία. Ή παράσταση ένδς "Αδη άλαργινού, πού φυλακίζει κι άποξεκόβει άπδ τδν κόσμο τών ζωντανών τούς νεκρούς, όργανώνεται άπδ λαούς νομαδικούς καί πολεμικούς, πού δέν πολυσκοτίζουνται γιά τούς νεκρούς ή γιά τή γή τους. Μέ τδ χώνεμα τών νομαδικών καί γεωργικών λαών, χωνεύουνται οί δυδ παράστασες τοΟ Κόσμου τών Νεκρών, κι δ "Αδης τους άνακρατεί τή διπλότητα τής παράστασης καί τής ρίζας : ΟΕ νεκροί, άπδ τή μιά, παρουσιάζονται φυλακισμένοι σ'Ενα κόσμο άλαργινό κι δλότελα άποξεκομένοι άπδ τδν κόσμο τών ζωντανών, καί, άπδ τήν άλλη, λογιοϋνται νά βρίσκουνται sg6

-μέσα στούς τάφους τους ή, άλλιώς, στόν παλιό τάφο - "Αδη τους, καί νά ύφαίνουν τή βλάστηση μέσα στή γή τής πρωτινής κοινότητάς τους. "Ετσι ή άρχαία γονιμική λειτουργία τους δέν σταματά, κ' οί ταφικές χ ' οί νεκρικές τελετές συνδέουν σταθερά τήν έγνοια τών ζωντανών νά βοηθήσουν τούς νεκρούς νά φτάσουνε στόν τόπο τής άνάπαψής τους τόν άλαργινό, μέ τήν έγνοια νά τούς θυμίζουν τό χρέος τους στή γονιμική λειτουργία ( = § ιοο). Οί νεκρολατρικές, πάλι, προσφορές, πού ξεκινοΟν άπό τή χρεία τής συντήρησης τοΟ νεκροΟ καί τής ψυχής του μέσα στόν τάφο του, ξακολουθοΟν νά γίνουνται πάνου στόν τάφο του, κι δταν ή ψυχή του έχει άποδιαβεΐ στ' άλαργινό βασίλειο τών ήσκιων. "Ενα πλάσμα, πού άρμονίζει τίς αντίθετες παράστασες, είναι πώς ό τάφος είναι ή έμπαση τοΟ "Αδη. "Οπως τά τρυπημένα στή βάση τους ταφικά άγγεία άφήνουν τΙς χοές νά φτάνουν Ισαμε τόν νεκρό μέσα στόν τάφο του, Ετσι κι ό τάφος τοΟ νεκροΟ, σά μιά τρύπα μέσα στή γής, άφήνει τίς χοές νά κατεβαίνουν ίσαμε τήν ψυχή του, μέσα στόν "Αδη. 'Από τήν άλλη, δσο φυλακισμένοι καί νά'ναι στόν "Αδη οί νεκροί, δέν είναι όλότελα (δπως δέν είναι καί μέσα στόν τάφο τους) ξεκομένοι άπό τόν Άπάνου Κόσμο. Συχνά παρουσιάζουνται νά τριγυρίζουνε πάνου στή γή, άναστατώνοντας, πότε μέ τ° άλητικά κι άθόρυβά τους περιτριγυρίσματα καί πότε μέ τά πολυτάραχα περάσματα τών ξωτικών τους φαντασματοστρατών, τΙς ξεκάματες ώρες τής νύχτας. 'Ορισμένες, τέλος, μέρες τής χρονιάς τούς άναγνωρίζεται μιά όμαδική Εξοδο άπό τήν ύπόγεια φυλακή, νά ξαναδοΟν τό φώς καί τούς δικούς τους ( = § g6). Άπό ποΟ ίρχουνται τΙς μέρες αδτές, τό δείχνουν οί προσφορές πού τούς γίνουνται πάνου στούς τάφους. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ · Η ΠΗΓΗ · Η

ΤΟΠΟΖ

nor

ΜΑΖΕΓΟΓΝΤΑΙ

ΟΙ

ΦΓΧΕΣ

ΘΕΑ

Γ Ι Α ΝΑ ΤΡΑΒΗΗΟΓΝ ΚΑΤΑ ΤΗ

Δύση στή Ραροτόνγκα (ΧέρβεΟ), είναι Ενα δέντρο, πού τό λένε " ή θρηνούσα Δάφνη". ΆφοΟ θρηνήσουν Εκεί τή μοίρα τους, οί ψυχές Εχουν νά πιαοτοΟν άπό τό κλαρί ένός γέρικου δέντρου* (άν δέ σπάσει τό κλαρί, ή ψυχή ξαναγυρίζει, φαίνεται, στή γή)· άν δμως σπάσει τό κλαρί, πέφτουν στό δίχτυ κάποιου δαίμονα πού θά τΙς φάει.' Σ'άλλα Εδώ νησιά οί ψυχές συναντοΟν Ενα δέντρο γιγάντειο, πού άλλα άπό τά κλαριά του είναι χλωρά, κι άλλα ξεραμένα. "Οσες πιαστοΟν άπό τά χλωρά, ξαναγυρίζουν στή ζωή, οί άλλες πέφτουν χ' Εδώ στά δίχτυα ψυχοφάγων δαιμόνων.' "Ενα δέντρο, στήν παράσταση αύτή, είναι Δέντρο Ζωής καί Δέντρο μαζί τοΟ θανάτου.

297

"Ενα νάμα, λίμνη, ποτάμι, πηγή, συχνά σχετίζεται μέ τ ' άλλόκοσμο Δέντρο. Στόν ούράνιο παράδεισο τών νησιών Μόρτλοκ είναι μιά λίμνη νά κολυμποΟνε τά πνεύματα κ" Ενα φυτό πού τά γιατρεύει άν βουλιάξουνε καί τυφλωθούνε.· Στό ταξίδι της άπό τά νησιά Γιλβέρτου, ή ψυχή θά μείνει τρείς μέρες στόν τόπο πού θά τήν κρίνουν : Έκεί, γιά τήν τροφή της, είναι μιά λακκούβα (μ' Ενα ψάρι πού άντικατασταίνεται σά φαγωθεί) κ' Ενα δέντρο μ" Ενα καρπό (π° άντικατασταίνεται δμοια κ° έτοΟτος).4 "Οταν ή ψυχή άπό τή Μανγκάϊα τών ΧέρβεΟ πέφτει στή θάλασσα, Ενα γιγάντειο δέντρο, φορτωμένο γλυκομύριστους άνθούς, άνεβαίνει άπό τόν "Αδη κοντά της. Είναι τόσοι οί κλώνοι του, ίσοι κ'οί πρώτοι θεοί τοΟ νησιοΟ, κ'οί ψυχές άπό κάθε φυλή θά πιαστοΟν άπό όρισμένο του κλώνο. Μέ τήν ψυχή πιασμένη άπό τόν κλώνο της, τό Δέντρο κατεβαίνει στόν Κάτου Κόσμο ξανά, κ' ή ψυχή πέφτει σέ μιά λίμνη· μά έδώ τήν πιάνει μέ τό δίχτυ Ενας δαίμονας, γιά νά τή δώσει σέ μιά δαιμόνισα, πού, μαζί μέ τή φαμίλια της, τήν τρώει.4 Φτάνοντας σ' Ενα βράχο μέσα στή θάλασσα, τελευταίο σταθμό τοΟ ταξιδιοΟ της πάνου στή γή, ή ψυχή τοΟ Μαορί βλέπει μιά μάζα άπό θαλασσόχορτο, πού ή ρίζα του είναι άβυσσωμένη στούς βυθούς κ' ή κορφή του σκαρφαλώνει σ° Ενα δέντρο. Βουτώντας σ' Ενα άνοιγμα πού βλέπει στή μέση τοΟ θαλασσόχορτου, βρίσκεται ή ψυχή στόν Κάτου Κόσμο. Μά, γιά νά φτάσει, θά περάσει άπό τό "Ποτάμι τοΟ ΝεροΟ τής Ζωής", δπου λούζουνται καί ξανανιώνουνε τό Φεγγάρι κι ό "Ηλιος.· Ή λειτουργία τοΟ ΝεροΟ τούτου τής Ζωής ξηγιέται στά νησιά Σαμόα. "Οταν έδώ κατεβοΟν οί ψυχές, θά λουστοΟν στό "Νερό τής Ζωής", πού τούς ξαναδίνει τή ζωντάνια καί τή δύναμή τους. "Ακόμη κ'οί σακατεμοί τους καί τά γεράματα φεύγουνε καί ξανάρχουνται πίσω τά νιάτα.' Γιά κάποιες φυλές τής Βόρνεο, ό "Αλλος Κόσμος, δπου μπαίνει κανείς άπό μιά κορφή, Εχει στή μέση μιά θάλασσα πού περιζώνει κ'έκείνη Ενα νησί, δπου φυτρώνει Ενα θαυμάσιο δέντρο. Μαργαριτάρια Εχει γιά καρπούς, μαλαματένια τά λουλούδια του, βαρύτιμα φορέματα γιά φύλλα. Έ κ ε ί είναι καί τδ Νερό τής Ζωής, πού σάν τό πιοΟν οί ψυχές ξαναγίνουνται νιές (δπως καί σά λουστοΟνε στή θάλασσα κείνη).' Τδ περιβόλι δπου φτάνει Ενας κινέζος βασιλιάς, άναγυρεύοντας νά δει τά κάλλη τοΟ παράδεισου, Εχει στή μέση του Ενα δέντρο θαμαστό καί μιά πηγή πού τρέχει άθάνατο νερό, άπ" δπου ξεκινούνε τ έ σ σ α ρ α ποτάμια πού κυλοΟν κατά τά τέσσαρα πέρατα τοΟ κόσμου.* Είδαμε τδ πελώριο δέντρο 'Ζαμπού' τοΟ άσίμωτου γήινου παράδεισου τών άρχαίων "Ινδών, μέ τδν Ποταμό τοΟ θανάτου τριγύρω του καί τούς γιγάντειους καρπούς του ( = § 84)· Οί "Αζτέκοι ξέρανε στόν "Αλλο Κόσμο Ενα Δέντρο τής Ζωής, μέ καρπούς τίς ψυχές τών παιδιών πού καρτεροΟν νά ξαναγεννηθοΟν καί πού θρέφουνται μ' Ενα γάλα πού στάζει τδ δέντρο." Στδ "Αιώνιο Παλάτι", στά άγια τών άγίων τοΟ βαβυλωνιακοί Κάτου Κόσμου, βρίσκεται ή πηγή τοΟ ΝεροΟ τής Ζωής, πού τή φυλάνε θεοδαίμονες τού "Αδη." Τδ μεσοποταμιακό δμως Δέντρο τής Ζωής — πού συναντιέται στυλι398

ζορισμένο σέ πολλές άσσυροβαβυλωνιακές παράστασες, συχνά μέ δαίμονες δεξόζερβά του πού τδ παραστέκουνε " — στολίζει τούς παράδεισους μονάχα. Στήν πύλη τού μεσοποταμιαχού ούρανοΟ στέκουν τδ Δέντρο τής Ζωής χαί τδ Δέν~ τρο τής 'Αλήθειας ( = § gß). Φτάνοντας στδ βουνδ τών θεών, δ Γιλγαμές χι δ Ένκιντού θαυμάζουν, άνάμεσα στ' άλλα δεντρά, χ ' Εναν πανύψηλο κέδρο : "Στέκουν ήσυχα, βλέπουν τδ Δάσο / τούς τρανόψηλους κέδρους θωρωνούνε / καί τού Δάσο υ τήν έμπαση βλέπουν.../Τδ Κεδρδβουνο βλέπουν, τδν τδπο / τών θεών, τδ θρονί τής Ίρνίνι. | 'Απ' τά πλάγια του δ Κέδρος άσκώνει / μεγαλδκλωνο πλούτος τ° άψήλου. / Τί καλός πού °ν' δ γήσκιος πού χύνει, / τί καλός κι άναγάλλια χορτάτος ! / Τά κρεμδκλαδα άπλώνουνται σκέπος, / καλοσκέπος στήν (πύκνα τους) [γύρω."* Ό κέδρος αύτός ξανανεβαίνει μέσα άπό τό δραμα τού 'Ιεζεκιήλ, μέσα σ' Ινα Κήπο τοΰ θεοΰ, πάνου στό βουνό τοΰ Λιβάνου : 'Ιδού Άααονρ κυπάρισσος iv τφ Λιβάνω καί χαλάς ταΐς παραφναοι καί ύψηλάς τφ μεγέθει, είς μέσον νεφελών Ιγένετο ή άρχή αύτοΰ. Ύδωρ i( έθρεψε αυτόν, ή άβυσσος ΰψωσεν αυτόν, τούς ποταμούς αυτής ήγαγε κύκλω τών φυτών αύτοΰ xal τά συστέματα αυτής Ιξαπέστειλεν είς πάντα τα ξύλα τοΰ πεδίου. "Ενεκεν τούτου ύψώθη τδ μέγεθος αύτοΰ παρά πάντα τά ξύλα τοΰ πεδίου καί έπλατύνθηοαν οί κλάδοι αύτοΰ άφ' ύδατος πολλοΰ. Έν ταΐς παραφυάσιν αύτοΰ Ινόααευααν πάντα id πετεινά τοΰ ούρανοΰ, καί ύποκάτω τών κλάδων αύτοΰ Ιγεννώσαν πάντα τά ϋηρία τοΰ πεδίου, iv τ·η oxtq αύτοΰ κατφκησε πάν πλήθος έθνών. Καί ιγένετο χαλάς ίν τφ ΰψει αύτοΰ διά τδ πλήθος τών κλάδων αύτοΰ, δτι Ιγεννήθησαν αί ρίζαι αύτοΰ είς ύδωρ πολύ. Κυπάρισσοι τοιαΰται ούκ ιγεννήθησαν iv τφ παραδείσψ τοΰ θεοΰ...1' 'Ύστερα άπό δώδεκα λεύγες ταξίδι μέσα άπό θεοσκόταδο, ό Γιλγαμές, πού άναγυρεύει τήν άθανασία, φτάνει στόν παράδεισο τής θαλασσονύφης Σιντούρι-Σαμπιτού, πού κατοικεί στό "θρόνο τής θάλασσας", δπου φυτρώνει Ενα Δέντρο τών θεών, μέ καρπούς του πολύτιμα πετράδια." Τό Δέντρο τοΰτο είναι Δέντρο τής Ζωής, καθώς πλέκεται μέ κληματένια κλαδιά " , γιατί τό κλήμα γιά τούς βαβυλώνιους είναι τό Δέντρο τής 'Αθανασίας." 'Αλλού θά δούμε τό μαΰρο Κισκανού τής 'Εριντού καί μιά βαβυλωνιακή σφραγίδα δπου τό Δέντρο τής Ζωής θυμίζει τή βιβλική ίστορία τοΰ Δέντρου τής Γνώσης ( = § 93). Ό θεός τών 'Εβραίων έχει φυτέψει τό Ξύλον τής Ζωής στή μέση τοϋ δικού του παραδείσου. "Ενα ποτάμι κ' έδώ πού "έκπορεύεται έξ 'Εδέμ" κλαδώνεται σέ τ έ σ σ α ρ α πάλι ποτάμια." Τό Δέντρο τοΰτο τής Ζωής συχναναφέρεται στίς Παροιμίες (ή παιδεία ξύλον ζωής Ιατί πάσι τοις άντεχομένοις αύτής, ix καρποΰ δικαιοσύνης φύεται δένδρον ζωής, δένδρον γάρ ζωής ίπιθυμία άγαθή, Γασις γλώσσης δένδρον ζωής)"' καθρεφτίζεται στόν Κέδρο τοΰ 'Ιεζεκιήλ* μπλέκει μέ τό Δέντρο τής Σαμπιτού στό λόγο τοϋ προφήτη τούτου πρός τό βασιλιά τής Τύρου ι ·· καί ξαναπροβαίνει στίς 'Αποκαλύψεις. Στό δραμά του ό Ένώχ βλέπει άνάμεσα στά έφτά βουνά μέ τά πολύτιμα πετράδια καί τδ Ζβδομον δρος άναμέσον τούτων, xal ύπερεΐχεν τω Sy>ti δμοιον καθέδρα θρόνου, καί περιεκνκλου δένδρα αύτό ευώδη. Καί ήν 399

4ν αύτοΐς δένδρον δ ουδέποτε ώσφρανμαι κα\ ούδείς Ιτερος αυτό ηνφράνθη καί ούδέν Ετερον δμοιον αντώ. Όομήν είχεν ενωδεοτέραν πάντων Αρωμάτων καί τά φύλλα αντον xal τό άνθος xal τό δένδρον ου φθίνει είς τόν αίώνα· οί δέ περί τόν χαρπόν ώοεί βότρνες φοινίκων. Ά π ό τόν Άγγελο πού τόν όδηγά, ό Ένώχ μαθαίνει πώς τό βουνό είναι δ θρόνος τού ΘεοΟ σάν κατεβαίνει στή γή, καί τό δέντρο τό Δέντρο τής Ζωής, πού ό καρπός του θά δοθεί, γιά πρώτη φορά, στούς όσίους τήν ήμέρα τής Κρίσης.'0 Στή μέση τής ούράνιας 'Ιερουσαλήμ, ή Αποκάλυψη πού άναγράφεται στόν Ιωάννη βλέπει ποταμόν ύδατος ζωής ώς κρνοταλλον, Εκπορενόμενον Εκ τοΰ θρόνου τοΰ θεοϋ καί τοϋ άρνίου. 'Εν μέοφ τής πλατείας αυτής καί του ποταμού Εντεύθεν καί Εκείθεν Ξύλον Ζωής ποιοΰν καρπούς δώδεκα, κατά μήνα ίκαοτον άποδιδοΰν τόν καρπόν αύτοΰ καί τά φύλλα τοΰ ξύλου είς θεραπείαν τών Εθνών." ("Ενα Δέντρο Ζωής γιά τούς Χριστιανούς είναι κι ό Ιδιος ό Σταυρός, τό δργανο τής λύτρωσης τοΟ άνθρώπου άπό τήν έξουσία τοΟ θανάτου)." Στόν αιγυπτιακό παράδεισο στέκει ή Συκομουριά, τό δέντρο τής άθανασίας' σ' Ινα κεφάλαιο τοΟ Βιβλίου τών Νεκρών καλιέται ό νεκρός νά καθήσει άποκάτου της, "γιατί δποιος κάθεται άποκάτου της είναι Ινας θεός""· καί μέσα άπό τό δέντρο βγαίνει, στά μνημεία, ή θεά γιά νά δροσίσει τήν ψυχή ποτίζοντάς την ( = § 94). Γιά τΙς ιρανικές δοξασίες τό έπίγειο φυτό Χαόμα, μέ τό μεθυστικό του χυμό, έχει τό ούράνιο πρωτότυπό του, τό ' Άσπρο Χαόμα9, μέ μαλαματένιους τούς άνθούς, πού φυτρώνει σ'ένα θεοπάτητο βουνό, τό "Ψηλό Βουνό'9 (Haraburzati), άπ' δπου ξεκινοΟν τ ' άστέρια άνεβαίνοντας στόν ούρανό, κ' έχει τίς ρίζες του βυθισμένες σέ μιά πηγή, άπ' δπου ξεκινοΟν οί ποταμοί τοΟ κόσμου." Μέσα στόν δυσμικό παράδεισο τών 'Εσπερίδων, πέρα άπό τόν 'Ωκεανό, φυτρώνει καί τό Δέντρο τής Ζωής, μιά μηλιά μέ χρυσούς τούς καρπούς, πού δίνουν τήν αιώνια νιότη." Σ'όρφικές πινακίδες πού συνοδεύουν τό νεκρό, βλέπουμε Ινα 'λευκό κυπαρίσσι' πού θ'άπαντήσει στόν Κάτου Κόσμο ό νεκρός, καί δυό βρύσες, μιά τής Μνημοσύνης, πού θά πει τής Ζωής, καί μιά τής Λήθης, πού θά πει τοΟ θανάτου." Σέ νεοελληνικά μυρολόγια ξαναβρίσκουμε τήν Ιδια παράσταση ( = § 8ι), ή, γιά τόν Παράδεισο, μιά μηλιά : οτήν πόρτα τής Παράδεισος μηλιά είναι φυτρωμένη." Τό 'χριστιανικό' μυθιστόρημα "Βαρλαάμ καί Ίωάσαφ" φέρνει μιά νέα παράσταση, άλληγορική αύτή, τοΟ Δέντρου τής Ζωής, τοΟ δέντρου πού άπάνω του Ινα μελίσσι κάνει τό μέλι του, πού τή ρίζα του τή ροκανίζουν δυό ποντικοί, Ινας άσπρος κ' Ινας μαΟρος, ή Μέρα κ ' ή Νύχτα, καί πού στή ρίζα του παραμονεύει Ινα φίδι.·· Ή παράσταση περνά στή χριστιανική εικονογραφία " καί μαρτυριέται, σά θέμα εύρωπαΐκών άλληγορικών είκόνων.·0 Ή παράσταση έχει Εκλαϊκευτεί καί μέ τόν " Άπόκοπο" τοΟ Μπεργαδή, δπου συνδέεται μέ μιά Κατάβαση στόν Ά δ η : Ό τόπος δπού Επέζεναα, λέγω Εκεΐ δπον Εοτάθην,

ήτον τον λιβαδιοΰ όφαλός κ' ήτον γεμάτος άνθη.

300

Τό δέντρο ν ήτον τρυφερόν κ' είχεν πυκνά τά φύλλα, είχε καί αύγκαρπον άάόν καί μυρισμένα μήλα, Κ'ίφάνη μουείδα ίκά&ετον μελίασιν φωλεμένον κ' εϊχε τό μέλι σύγκερον, πολύ καί συνάεμένον...

Kai μυριαρίφνητα πουλιά στό δέντρον φωλεμένα, κατά τήν φύοιν καί σκοπόν ίλάλειν τό καύένα. Καί δυό μ'ίφάνην ποντικοί τό δέντρον ίγυρίζαν, άσπρος καί μαύρος, μέ σπουδήν του ίγλύφαοι τήν ρίζαν... Καί δράκοντ ' εϊδα φοβερό ν στοΰ πηγαδιού τόν πάτο κ'Εχασκε καί μέ καρτερεί πότε νά πέσω κάτω...

Ή αφετηρία τής παράστασης τοϋ Δέντρου καί τοϋ Νεροϋ τής Ζωής, είναι οί άρχαιότεροι "ίεροί τόποι" πού ξέρουμε, καί πού συνδυάζουνε σ'Ινα τοπίο τό Δέντρο, τό Νερό καί τό Βράχο." θεραπεύοντας τίς άρχέγονες άνάγκες, οί τόποι αύτοί (πού συναντιούνται κιόλας σάν "τοτεμικά κέντρα" σέ τοτεμικές φυλές), γίνουνται τόποι ίεροί, κέντρα λατρείας. Καθώς, έτσι, ό τοπόκοσμος τής κοινότητας προβάλλεται στήν εικόνα τοϋ Κόσμου, τό Δέντρο, τό Νερό, καί 6 Βράχος προβάλλουνται στό κέντρο τής ιδεατής εικόνας τοϋ κόσμου. Σά σύμβολο, τό Δέντρο, τής αιώνιας άνανέωσης τής ζωής ( = § 43). *®ί σά γονιμικό στοιχείο της τό Νερό, γίνουνται Ιδώ Δέντρο καί Νερό τής Ζωής, έλιξήρια άθανασίας. Ό βράχος ή Λίθος ξεπέφτει συχνά, δπως έδώ, γιά ν' άπομείνει στήν παράσταση τόϋ πέτρινου ή ιδεατού όμφαλοϋ, πού σημαδεύει ή σημαίνει τό κέντρο τοϋ κόσμου. Δίπλα στά στοιχεία τοϋτα άναδύεται καί μιά άρχέγονη θεϊκή μορφή, ή Μεγάλη θεά, πού λατρεύεται στά κέντρα αύτά, καί πού τή βρίσκουμε, συχνά συνδυασμένη μέ τό Δέντρο τής Ζωής, στό κέντρο τοϋ Άλλου Κόσμου. Μέ τό δέντρο, πάλι, τοϋ Παράδεισου καί τις άλλες του προβολές ( = § 9 3 ) συχνά σχετίζεται καί τό Φίδι. Σά σύμβολα τοϋ άνανεωμοϋ τής ζωής καί τής άθανασίας, τό Δέντρο καί τό Φίδι είναι όμόλογα στοιχεία ( = § 43)· Σέ μιά βαβυλωνιακή σφραγίδα μέ τό Δέντρο τής Ζωής, παραστέκει τό φίδι ( = § 94)· Σ ' Ινα σημιτικό λιβανοβωμό τοϋ 8. αιώνα π. Χρ., κοντά στό Δέντρο τής Ζωής, Ινα παιδί πνίγει Ινα φίδι.·· Στόν έβραϊκό μύθο τής πτώσης τοϋ άνθρώπου,.Ινα φίδι συνδέεται μέ τό δέντρο τού παραδείσου." "Ενα δρακοντόφιδο κουλουριάζεται γύρω άπό τή χρυσομηλιά τών Εσπερίδων γιά νά τή φυλά 14 κ ' ή παράσταση τοϋ φιδιού πού κουλουριάζεται γύρω στό δέντρο είναι συχνή στά άρχαία μνημεία."Στή χριστιανική εικονογραφία, πού βρίσκει Ιτοιμο τό μοτίβο γιά τόν βιβλικό μύθο, τό φίδι γύρω στό μοιραίο δέντρο πρωτοπαρουσιάζεται, άπ" δσο ξέρω, μέ τόν 4· αιώνα στήν κατακόμβη τής Δομιτίλλας." Στή ρίζα τοϋ σκανδιναυικοϋ κοσμικού δέντρου ( = § 9 4 ) είναι μιά όχιά πού πασχίζει νά τό γκρεμίσει. Ό Άριμάν, γιά νά έξουδετερώσει τό έργο τοϋ Ώρομάσδη, φτιάνει μιά σαύρα γιά νά ρίξει τό Άσπρο Χαόμα. " Οί Καλμοϋχοι ιστορούν πώς 301

Ενας δράκοντας βρίσκεται, μέσα στόν ωκεανό, κοντά στό δέντρο Ζαμπού, άκαρτερώντας νά πέσει κάποιο φύλλωμά του γιά νά τό καταπιεί· σ° ιστορίες τής κεντρικής 'Ασίας τό φίδι 'Αμπύργκα τυλίγεται στόν κορμό τοΟ μυθικοΟ δέντρου* οί Μπουριάτοι ξέρουν τό Ιδιο φίδι κοντά στό μυθικό δέντρο τους, μέσασέ μιά λίμνη άπό γάλα." "Ενα δρακοντόφιδο παραφυλβ κάτου άπό τό δέντρο τοΰ "Βαρλαάμ" καί τοΟ " Άποκόπου".

§93 ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ Τ Η Σ ΖΩΗΣ Τ Ο ΔΕΝΤΡΟ Τ Η Σ ΓΝΩΣΕΩΣ · ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ · ΤΟ ΦΛΕΓΟΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ · ΤΟ ΦΥΤΟ ΠΟΥ Α Ν Α Σ Τ Α Ι Ν Ε Ι

άπό φλογεροί ο δέ δένδρου θαμβαλέονς σπινθήρας Ιρενγεται αντόματον πΰρ xal σέλας άφλεγέος περιβόοκεται Ιρνος έλαίης Ν ό ν ν ο ς , Λιοψ.

Σ

40,473*^

ΤΗΝ ΠΓΛΗ ΤΟΓ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑΚΟΓ ΟΓΡΑΝΟΓΕΊΝΑΙΔΓΟ ΔΕΝΤΡΑ : ΤΟ Δ ΕΝ-

τρο τής Ζωής *αΙ τό Δέντρο τής 'Αλήθειας.1 Είναι τά πρότυπα τοΟ Δέντρου τής Ζωής καί τοΟ Δέντρου τής Γνώσεως πού τά φυτεύει ό θεός στή μέση τοΟ έβραϊκοΟ παραδείσου.' Τό Δέντρο τής Γνώσεως, πού ρίχνει στήν έξουσία τοΟ θανάτου τόν άνθρωπο, είναι, κατά μιά έρμηνεία, τό άντίθετο τοΟ Δέντρου τής Ζωής, ήγουν τό Δέντρο τοΰ θανάτου.· Κατά μιάν άλλη έξήγηση, μόνο ό καρπός τοΰ Δέντρου τής Γνώσεως μπορεί νά όδηγήσει στήν άναγνώριση τοΰ Δέντρου τής Ζωής, άγνωστου άλλιώς μέσα στή βλάστηση τοΰ Παραδείσου.4 Προγνωστικό, έτσι, τοΰ Δέντρου τής Ζωής, τό δέντρο τής Γνώσεως είναι μιά διαφοροποίηση του. Ή παρσική έκδοχή τοΰ μύθου τής 'Εδέμ ταυτίζει, πραγματικά, τά δυό δέντρα. Τό άρχέγονο ζευγάρι βγήκε άπό τό δέντρο τής 'Εδέμ, τό Χαόμα, τό πανώριο Δέντρο τής Ζωής, πού δίνει τήν άθανασία ( = § 92). Μέ τήν παρακίνηση τοΰ 'Αριμάν, πού τής παρουσιάζεται σά φίδι, ή γυναίκα δίνει τοΰ άντρα της νά φάει τόν καρπό, μέ τά γνωστά άποτελέσματα τής πράξης.· "Από ποΰ, δμως, ή διαφοροποίηση τοΰ Δέντρου τής Ζωής καί σέ Δέντρο τής Γνώσης; Τό Εερδ δέντρο, άπ'δπου βγαίνει τό Δέντρο τής Ζωής ( = § gl), είναι καί δέντρο μ α ν τ ι κ ό , — (άς θυμηθεί κανείς τίς βαλανιδιές τής Δωδώνης καί τή δάφνη τών Δελφών) · — καί, φανερώνοντας μέ τούς χρησμούς του τ' άνήξερα, δίνει τή γ ν ώ σ η . 'Εδώθε, θαρρώ, βγαίνει ή παράσταση τοΰ Δέντρου τής Γνώσεως, δταν τδ άπλησίαστο τοΰ Δέντρου τής Ζωής πληθαίνει τά έμπόδια πού τό χωρίζουν άπό τή λαχτάρα τοΰ άνθρώπου. Στό βαβυλωνιακό πάλι πρότυπο τοΰ Δέντρου τής 'Αλήθειας ή Γνώσεως μάς δδηγβ καί μιά βαβυλωνιακή σφραγίδα. Ή παράστασή της δείχνει τό ίερό δέντρο έφτάκλωνο, τρεΖς κλώνους άπό τή μιά καί τέσσαρους άπό τήν άλλη μεριά, καί παρακάτου δυό καρπούς, Εναν άπό τ ή μιά κ' Εναν άπό τήν άλλη. Στά δεξά του κάθεται άνθρώπινη μορφή μέ ταυ302

332 ρίσια κέρατα καί μ' άπλωμένο τό χέρι της, στά άριστερά μιά άλλη μορφή, χωρίς κέρατα, μά μ' Ενα φίδι πίσωθέ της.' Ή παράσταση Εχει χτυπητά σημάδια άντιστοιχίας μέ τό μύθο τοΟ έβραϊκοΟ παραδείσου.'« Οί έφτά, πάλι, κλώνοι τοΟ βαβυλωνιακού τούτου δέντρου μάς δδηγοΟν, ίτσι, καί σ'ίνα σύνδεσμο τού Δέντρου τής Γνώσεως μέ τήν έφτάφωτη λυχνία. Μ' δσο πάθος καί νά πολεμιέται άπό τή θρησκεία τοΟ Ίαβέ, ή λατρεία τοΟ Δέντρου άφησε έντονα λείψανα άνάμεσα στούς Εβραίους.* Οί δύο στύλοι τού Ναού, Ίαχείν (ό Στηριχτής) καί Βοάς (δ Εν αύτφ ή δύναμις)', καί ή χρυσή έπτάφωτος λυχνία τοΟ θυσιαστηρίου του δείχνουν πώς τά λείψανα τής λατρείας αύτής, άποδιωγμένα άπό παντού, καταφεύγουν στά άγιότερα ίερά τους. Οί στήλες είναι στεφανωμένες μέ ρόδια10, κ ' ή λυχνία, δεντρικό όμοίωμα, είναι σέ τύπο μυγδαλιάς τεχνουργημένη." Καί τά δυό είναι, έτσι, δεντρικά όμοιώματα ", μά άν οί στήλες μαρτυρούν τό Δέντρο τής Ζωής, ή λυχνία, μέ τό φώς της, μαρτυρά τό Δέντρο τής Γνώσης.1' "Αλλη προβολή τού ίερού δέντρου είναι τό Κοσμικό Δέντρο ή, άλλιώς, ό Κόσμος σέ παράσταση δέντρου. Οί ινδιάνοι Κάριμπ καί Άραουάκ πιστεύουν πώς ό κόσμος βγήκε άπό 'να γιγάντειο δέντρο, πού άπό τά κλαδιά καί τά φύλλα του φτιαστήκαν τά πλάσματα δλα. 14 Σ ' ίνα βαβυλωνιακό έορτολογικό ύπόμνημα, ό κόσμος χωρίζεται σέ τρεις ούράνιους καί τρείς Επίγειους κόσμους* στό μεσιανό ούράνιο κόσμο λάμπει τό δέντρο Μπουζί, δλο άπό κάποιο πολύτιμο λίθο."« "Ενα βαβυλωνιακό κείμενο ψάλλει τό μαύρο δέντρο Kishkanou, τό φυτεμένο στό ίερό τής 'Εριντού, τής πολιτείας τών 'Επωδών καί Επίγειας κατοικίας τού "Εα. Τό δέντρο τούτο, πού τό φυτέψαν τά Χερουβείμ, έχει τήν άπολαμπή τού λαζουριού κι άνακλαδίζεται κατά τόν 'Ωκεανό, μέσα άπό 'να δάσος μυστηριακό, πού πέφτει άνάμεσα σέ δυό ποτάμια." Μέ τή λάμψη τού λαζουριού (ή άστρόσπαρτη νύχτα), μέ τή θέση του σ' ίνα τόπο ίερό (κέντρο τού κόσμου), καί μέ τ ' άπλωμά του πάνου άπό τόν 'Ωκεανό πού γυροφέρνει τή γή, τό Κισκανού, δέντρο τής Γνώσεως, είναι κ' ίνας τού Κοσμικού Δέντρου τύπος." Ή βόρεια Κίνα ξέρει ίνα κοσμικό δέντρο πού ταυτίζεται κάποτε μέ τό Δέντρο τής Ζωής 11, καί τ ' άρχαιότερα ινδικά κείμενα παρουσιάζουν τόν κόσμο σέ τύπο ένός γιγάντειου δέντρου." Ό κλασσικός τύπος τού κοσμικού τούτου δέντρου είναι τό Yggdrasil τής σκανδιναυικής μυθολογίας. Οί ρίζες του φτάνουν στήν καρδιά τής γής, ή κορφή του χάνεται στούς ούρανούς, οί κλώνοι του καί τούς έφτά σκεπάζουνε κόσμους. "Οταν ό τελικός σεισμός καί κατακλυσμός θά συνεπάρει τόν κόσμο, τό δέντρο θά σειστεί κι αύτό, μά δέ θά πέσει. Δυό βρύσες τρέχουνε στή ρίζα του, ή θαυματική βρύση τού Στοχασμού ή τής "Ανάμνησης, δπου έρχεται ό 'Οντίν νά μεγαλώνει τή σοφία του, κ' ή βρύση Urd, άπ' δπου παίρνουν καί τό ποτίζουν οί Νόρνες. "Ενας τύπος τού κοσμικού τούτου δέντρου είναι τό 'Ανάστροφο Δέντρο. Τό Ινδικό κοσμικό δέντρο έχει, στίς Ούπανισάδες, τΙς ρίζες του στόν ούρανό καί τά χλαριά του άπλωμένα πάνου άπ" δλη τή γή (παράσταση ίσως τών άχτίδων τού ήλιου)." Ό Δάντης βλέπει τό

χορό τών ούρανίων σφαιρών σάν ίνα στεφάνι τοΟ δέντρου que vive délia cima e fruta semper e mai non perde foglia,0, κ° ίνας άλλος φλωρεντινός ποιητής περιγράφει τό "πιό δμορφο φυτό τοΟ Παράδεισου, πού άνακρατεί χι άνανεώνει τή ζωή" καί που " ή ρίζα του είν'άψηλά στόν ούρανό καΐτά κλαριά του γυριστά κατά τή γή μ α ς " . " Άλλος τύπος τοΟ κοσμικού δέντρου είναι τό Φεγγερό ή Φλεγόμενο Δέντρο. Σ' Ενα θρύλο τών Όμάχα, πού συνδέεται μέ τή λατρεία τοΟ ίεροΟ τους δέντρου, ίνας νιός, πού περιπλανιόντανε μέσα στό δάσος, έφτασε σ' ίνα κέδρο πού φλεγόνταν άλάκερος, δίχως νά καίγεται, καί τά κεραυνοπούλια, καθισμένα στούς κλώνους του, φλογοφέγγαν κ' έκεΐνα. Ή παράσταση φαίνεται νά 'χει γιά πρότυπο τό Κοσμικό Δέντρο μέ τούς άστέρινους κλώνους του, μά οί μύθοι τών Ίροκέζων μ£ς θυμίζουν τήν οικουμενική παράσταση τοΟ δέντρου πού λογιέται πώς ξεχωρίζει μέσα στό Φεγγάρι. Κατά τούς μύθους αύτούς, πρίν νά ύπάρξει τό φεγγάρι στόν τωρινό τύπο του, ό κόσμος φωτιζόνταν άπό 'να δλοφώτεινο δέντρο, πού τό φεγγάρι, σάν κατέβηκε νά φέγγει στή γή, τοΟ πήρε τή θέση." Αρχίζοντας άπό τή φλεγομένη βάτο τοΟ Μωϋσή " , τά άντίτυπα τοΟ Φλεγόμενου Δέντρου συχνοσυναντιοΟνται άνάμεσα στούς σεληνολάτρες Σημίτες. Στόν τόπο Άφακα τής Φοινίκης φωτιά φλογοπαίζει στήν κορφή τών ίερών δέντρων τοΟ άλσους τής Άστάρτης, χωρίς νά τά καίει." Έλληνίζοντες μυθιστοριογράφοι καί ποιητές ξέρουν πώς στά κλαριά τής ίερής έλιάς στούς Άμβρόσιους Βράχους τής Τύρου παίζει φωτιά, χωρίς νά τής πειράζει τά φύλλα." Έ παράσταση ξαναβρίσκεται σέ νόμισμα " , κ' έδώθε μπορεί νά ξηγηθεί κ' ίνα σημιτικό άνάγλυφο μέ τή λεχώνα Μητέρα θεά καί τό θείο Βρέφος δίπλα σέ μιάν έλιά τυλιγμένη άπό φλόγες." "Ομοια μυθολογούνταν γιά μιάν ίερή στή Μάμρα τερέβινθο, πού φλεγόνταν άλάκερη, καί σάν κατάπεφτε ή φωτιά, τό δέντρο δέν είχε τίποτα πάθει." Σύμβολο, τέλος, τοΟ ίεροΟ πυρός, πού θά καταφλέγει, μά χωρίς νάτά καίει, τών άγίων τά σώματα, ό θεός έχει στήσει ίνα φλεγόμενο μά πάντα πράσινο δέντρο στήν κορφή τοΟ 'Ολύμπου." "Ενας τύπος τοΟ Δέντρου τής Ζωής είναι τό φυτό τής Αθανασίας ή τό φυτό πού άνασταίνει. Συγκινημένος άπό τή λαχτάρα τοΟ Γιλγαμές νά ξεφύγει τό θάνατο, ό Utnapishtim, ό Νώε τοΟ βαβυλωνιακού Κατακλυσμού, τόν όδηγ& νά βρε I στό βάθος τοΟ ώκεανού ίνα φυτό, πού μακραίνει άμέτρητα τή νιότη καί τή ζωή όποιου τό φάει."* "Οταν ό Σαλωμών γύρεψε τό μυστικό τήςάθανασίας άπό τή βασίλισσα τοΟ Σαβ£, έκείνη τοΟ μίλησε γιά° να φυτό πού βγαίνει άνάμεσα στούς έρημους βράχους. Αναζητώντας το, ό Σαλωμών συνάντησε ίνα γεροντάκι πού περπατούσε κρατώντας το καί πού τοΟ τό 'δωσε μεταχαράς, γιατί, δσο τδ κρατοΟσε, δέν μποροΟσε νά πεθάνει. ('Ετούτο, άλήθεια, τδ φυτό, έδινε τήν άθανασία χωρίς νά ξαναδίνει καί τά νιάτα).·0 Ό ΓλαΟκος τής Άνθηδόνας παρατήρησε πώς τά ψάρια πού άγγίζανε κάποιο φυτό τής άκρογιαλιας, ξαναζωντάνευαν μεμιάς, καί, δοκιμάζοντας κ' έκεΐνος τδ φυτό, γίνηκε άθάνατος, μά γέρασε καί πήδησε στή θάλασσα, δπου ταυτίζεται χάποτε μέ τδν Άλιον 3θ4

Γέροντα, τό "Γέρο τοΟ Πελάγου".· 1 «Τό θαμαστό τοΟτο φυτό είναι, σίγουρα, τδ ίδιο πού φυτρώνει στά Νησιά τών Μακάρων καί μ* έτοΟτο θρέφει τ ' άλογά του δ "Ηλιος* είναι τό θεϊκό χορτάρι πού τό'σπβιρε δ Κρόνος καί πού ξεχωριστή εύνοια τών θεών τό χάρισε στήν Άνθηδόνα».·· ΌΜίνως κλείνει τόν πεθαμένο τοΟ γιό, Εναν δμόλογο ΓλαΟκο, μαζί μέ τό μάντη Πολύιδο, σ' Ενα δπόγειο χτίσμα ή τάφο. Έ ν α φίδι έκειμέσα Ερχεται κι άνασταίνει άλλο σκοτωμένο φίδι, άγγίζοντάς το μ9 Ενα φυτό που κρατοΟσε στό στόμα του* καίμέ τόίδιο βοτάνι δ Πολύιδος άνασταίνει τόν ΓλαΟκο." Ένα φυτό πού άνασταίνει Ενα φίδι, άνασταίνει καί τόν Τύλωνα, μυθικό ήρωα ή θνήσκοντα θεό, στή Λυδία.·4 Οί κινεζικοί μύθοι μιλοΟνε γιά'να θα μαστό νησί, δπου οί κοράκοι φέρνουνε κάποιο φυτό, που μπορεί ν9 άνασταίνει τους πολεμιστές, τους σκοτωμένους άπό τρεϊς μέρες." Άπάνου σ9 Ενα βουνό είναι, γιά τούς 'Ινδούς, τέσσερα θαυματικά φυτά, πού τό 9να τους μπορεϊ ν9 άνασταίνει.·· Τό θέμα τοΟτο τοΟ βοτανιοΟ πού άνασταίνει τούς νεκρούς, συχνά ξαναβρίσκεται, λείψανο τών άρχαίων σχετισμών τοΟ Δέντρου καί τής Ζωής, καί στά νεότερα παραμύθια."

§94 ΘΕΕΣ ΤΟΥ ΚΑΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Δέσποινας δ' υπό χόλπον ίδνν χ&ονίας βασιλείας ΝΕΚΡΙΚΗ

ΠΙΝΑΚΙΔΑ

Inter. Cr. XIV

ΘΟΥΡΙΩΝ

641,1,8

Η

ΘΕΑ TOT ΘΑΝΑΤΟΓ ΓΙΑ Τ0Γ2 ΜΑΟΡΙ ΕΙΝΑΙ Η H1NE-NU1- ΤΕ-ΡΟ. Η "Μεγάλη Γυναίκα τής Νύχτας". Στό μύθο ένός ήρωα πού κατεβαίνει άπό τό στόμα της μέσα στά σπλάχνα της γιά νά γλυτώσει τους άνθρώπους άπό τό θάνατο (μ9 άλλοίμονο, ξυπνημένη άπό τό γέλιο τών πουλιών, κλείνει τό στόμα της καί τόν κόβει στά δυό...) παρασταίνεται σάν ή ίδια ή Γή, μέ λαμπροπόρφυρα τά μάτια της, μέ κοφτερά τά δόντια καί σκληρά, σάν πλάκες ήφαιστειακοΟ γιαλιοΟ, μέ ίάσπινες τΙς κόρες τών ματιών, μέ τά μαλλιά της σάν πλεξούδες θαλασσόχορτο, μέ στόμα σάν τοΟ λαβρακιοΟ τό στόμα.1 Στήν Ταχουάτα, μιάν άπό τΙς Μαρκίζες, οί μακάριες ψυχές πηγαίνουνε σ9 Ενα παράδεισο τοΟ θαλασσοβυθοΟ, δπου βασιλεύει μιά θέαινα Upu.'

Ή

ψυχή στά νησιά

Γιλβέρτου μένει γιά τρεϊς μέρες δίπλα στό λείψανο, μά τρομαγμένη, τέλος, άπό τή φλεγάμενη δψη του, φεύγει γιά τόν κόσμο τών ήσχιων. Τραβώντας άνατολικά, φτάνει σ' Ενα νησί, δπου ή προγόνισα Tituaa - bine τήν δδηγβ γιά. πιό πέρα. Άπό νησί σέ νησί, φτάνει στό στερνό τής νησοφωλιίς κι άποκεϊ άνοίγεται στόν ώκεανό, δπου συναντά μιάν άλλη δαιμόνισα, τήν Kara - ma Kuna, π où ψάχνει τήν ψυχή, άν είναι δερματοστιγμένη ή δχι. Ά ν δέν είναι, τής βγάζει καί καταπίνε ι τά μάτια της, χ 9 ή ψυχή, τυφλή πιά, δέ φτάνει στόν παράδεισο ποτέ της. Άλλιώς τής ξύνει μέ τά νύχια τά δερματοστίγματα καί> άφοΟ τά χαταπιεϊ, άγγίζει τά μάτια τής ψυχής, δίνοντάς της τή βλέψη τών 3θ5

πνευμάτων. Ό δρόμος δέν είναι πιά σκοτεινός, μά φωτεινός καί καλοδιάβατος τώρα.' Μιά δαιμόνισα στίς ΝέεςΈβρίδες στέκει, δπως είδαμε, στδ πέρασμα τοΟ κόσμου τών σκιών κ° υποχρεώνει τήν ψυχή νά περάσει μέσα άπό °να λαβυρινθικό σχέδιο, που τδ μισοσβύνει ( = § 7 5 ) · Στδ νησί Μανγκάϊα, Χέρβεϋ, οί ψυχές κατεβαίνουν πιασμένες άπό'να δέντρο ( = § 9 2 ) · Έκεΐ τίς ψαρεύει ίνας δαίμονας καί τίς παραδίνει στή δαιμόνισα Miru, πού τόσο έδώ, δσο καί στή Νέα Ζηλανδία, παρουσιάζεται σάθεά τοΰ Κάτου Κόσμου.4 Στή Μανγκάϊα ή Μίρου μεθά τίς ψυχές, τΙς ψήνει καί τΙς τρώει μαζί μέ τδ γιό της καί τΙς τέσσαρες πανώριες της κόρες.' Τδ ήλύσιο τών Ποναπαίων στίς Καρολίνες, είναι ίνας παράδεισος τοΟ βυθοΟ, τριγυρισμένος άπδ τοίχο, μέ μιάν άπατη γύρω του τάφρο. Τήν πύλη τή φυλά μιά Γριά πού, καθώς ή ψυχή πασχίζει νά δρασκελίσει τήν άβυσσο, έκείνη πολεμά νά τήν γκρεμίσει. "Αν ή ψυχή νικήσει τή δαιμόνισα, κερδίζει τήν παραδεισιακή εύδαιμονία' μ' άν ή Γριά τή χαντακώσει, μιά ζωή κακομοιριάς τήν καρτερεί στ'άπατο βάθος." Σ'Ενα σουμεριακδ κείμενο παρουσιάζεται μιά θεά τού Ποταμού τού Κάτου Κόσμου. " Η πολιτεία" λέει "πού δέν έχει γυρισμό, ό "Αδης, είμαι Έ γ ώ " καί πώς "δίπλα στδ βουνό, δθε ό ήλιος άνεβαίνει στούς ουρανούς, βρίσκεται ό μεγαλόπρεπος ό ποταμός μου." Ά π δ άλλα λόγια της βγαίνει πώς είναι μορφή πολύ κοντινή στή Μεγάλη Μητέρα θ ε ά ; "Γυναίκα είμαι" διαλαλεί " κ ' ο ί θεοί άπιθώσαν στά χέρια μου τ'Ούρανού καί τής Γής τή βασιλεία."' Έ σουμεριακή γλώσσα τού κειμένου φανερώνει τή βαθειά του άρχαιότητα, μά ή θεά τούτη τοΰ Ποταμοΰ δέν παρουσιάζεται πιά μοναδική βασίλισσα τοΟ Κάτου Κόσμου. Ή ίδια άναφέρει σά μάνα της τήν Ereshkigal, τή γνώριμη θέαινα τοΟ βαβυλωνιακού Ά δ η , πού τδ δνομά της θά πει "Δέσποινα τού Μεγάλου Χώρου." Είναι μιά θέαινα άγριωπή, πού άναπνέειτή φοβέρα καί τήν όργή,κιάνακρατεΐ τά χαραχτηριστικά τής ποτ νιας θηρών, τής Μητέρας θεάς σά θεάς τών άγριων κ' ήμερων ζώων : παρασταίνεται μέ κεφάλι λιονταριού, νά στέκει, γονατισμένη ή δρθια, πάνου σ' Ενα άλογο, νά κρατεί φίδια στά χέρια της καί στδν κόρφο της νά βυζαίνουνε ζώα.' Έ παράδοση άνακράτησε τή μνήμη μιάς Εποχής πού ή Έρεσκιγκάλ βασιλεύει όλομόναχη στδν Κάτου Κόσμο. Έχει κάποιο παρατρεχάμενο μοναχά, τδν Ναμτάρ πού — σέ μύθο πού παραδίνεται άπδ κείμενο τοΰ 14 αιώνα π. Χρ.— τδν στέλνει νά πάρει τή μερίδα της άπδ συμπόσιο πού τής στήνουν οί ουράνιοι θεοί κι δπου δέν μπορεί νά καθήσει ή ίδια. Ό μύθος άποτυπώνει τή μεγάλη καί στδν Άλλο Κόσμο άλλαγή πού φέρνει ή πρόβαση τών πατριαρχικών θεσμών, έγκατασταίνοντας άρσενικούς παρέδρους, καί κάποτε άφεντικούς συζύγους, δίπλα στίς άρχαΐες, άνύπαντρες κι αυτεξούσιες θεές Μητέρες. Καθώς ό Ναμτάρ μπαίνει στήν όμήγυρη τών θεών, δλοι ους προσηκώνουνται μπροστά στδν άντιπρόσωπο τής πολυσέβαστης θεάς, καί μοναχά ό Νεργκάλ, πρωτοπαλήκαρο αΰτδς τοΰ ούρανοΰ, δέ δείχνει τδ σεβασμό πού τής πρέπει. "Οταν τής δίνει άναφορά δ Ναμτάρ, ή Έρεσκιγκάλ, ξεφρενιασμένη άπδ τήν προσβολή, τδν ξαναστέλνει στδν περίτρομο ούρανό, νά φέρει 3θ6

στό βασίλειό της τόν Νεργκάλ, φοβερίζοντας πώς θά τόν σκοτώσει. Ό Νεργκάλ Υποχρεώνεται νά κατεβεί, μέ τή συνοδεία δαιμόνων δμως, πού τοΟ δίνει δ "Εα. Μπαίνοντας, έτσι, στόν "Αδη, τραβά γιά τό δώμα τής Έρεσκιγκάλ, πού τήν αρπάζει ξαφνικά άπό τά μαλλιά καί τήνε ρίχνει άπό τό θρόνο της στή γή, γιά νά τής κόψει τό κεφάλι. Νικημένη άπό τόν άδερφό της, ή θεά τών Νεκρών προσφέρεται νά τόν παντρευτεί, κ' έτσι 6 Νεργκάλ έγκατασταίνεται κυρίαρχος τοϋ Κάτου Κόσμου.* Ό αιγύπτιος νεκρός περνά μέσα άπό τό τομάρι μιάς θυσιασμένης γελάδας, μέ τό νόημα πώς ξαναγεννιέται άπό τή γελαδόμορφη άργέγονη θέαινα Nut " , καί θρέφεται άπό τή θεά Άθώρ μέσα σέ βλαστικούς παραδείσους." Ή Ούράνια θεά Nut, ή Υψηλή Γυναίκα τής Ήλιόπολης, λογιέται Ενσαρκωμένη στόν ίδιο τόν τάφο τοϋ Φαραώ, ένώ τό φέρετρο τοϋ Φαραώ λογιέται φαλλός τοϋ σεληνιακοϋ θεοϋ, πού, μπαίνοντας στό Εσωτερικό τής Πυραμίδας, γονιμεύει τό κορμί τής θεάς, πού Ενσαρκώνεται σ° αύτή, γιά νά γεννήσει σά νέο φεγγαροθεό τόν νεκρό, τόν άναστημένο σ' άνώτερη σφαίρα." Σέ -νεολιθικούς τάφους τής δυτικής Μεσόγειος, ή Μητέρα θεά, σά θεά πού δέχεται τούς νεκρούς, παρασταίνεται σχηματικά άπό τήν ίδια τήν Επιτάφια πέτρα." « Ό Τάφος τοΰ Διπλοΰ Πελέκεως στήν Κνωσό — ό πιό σημαντικός άπ" δλους τούς μινωικούς τάφους — είναι ταυτόχρονα Ίερό τής Μεγάλης θεάς»" πού θά πει πώς ή μινωική Μητέρα θεά είναι καί θεά τών Νεκρώνε. Ή έλληνική συνέχεια δέν ξεκόβεται άπό τήν παράδοση τούτη. "Ενα πλήθος έλλαδικές θεές τών Νεκρών ξεχωρίζουν, ξεθωριασμένες πιά, μέσα άπό λογίς λατρείες κι όνόματα, ή μέσ' άπό τά Επίθετα καί τίς λειτουργίες θεαινών τοϋ Επίγειου καί ούράνιου κόσμου." Έ Εκάτη, πού σέρνει στίς άπιδρομές της τά φαντά•σματα, άνακρατεί τόν άρχέγονο τύπο μιάς σεληνιακής θεάς, πού είναι καί θεά τών νεκρών άντάμα. Ή Περσεφόνη, πού άναδέχεται τή λειτουργία τών άρχαίων θεαινών τών νεκρών, Επιβάλλεται άπό τήν πολυδύναμη έλευσινιακή λατρεία πού συνδέεται μέ τΙς Ελπίδες μιάς εύδαιμονικής άθανασίας. Προσωποποίηση τοϋ σταριοϋ τής σποράς, πού τό κρύβαν, άπό τό θέρος, σ' ύπόγειους χώρους Ίσαμε τήν άλλη σπορά", άναδέχεται μιάν άρχαιότερη Κάθοδο καί "Ανοδο τής ίδιας τής Δήμητρας, πού είναι τό διπλότυπό της. Τυπική, Οστερα άπό τήν .Επιβολή της, μορφή τής Βασίλισσας τοϋ Κάτου Κόσμου, είναι καί άρχαιότερη άπό τόν Πλούτωνα (άνάπτυξη τοϋ θείου Βρέφους Πλούτου, παναπεΐ τοϋ Σταριοϋ), πού πρωτοπαρουσιάζεται στούς άττικούς ποιητές τοϋ 5 ο υ αίώνα. Μιά θέαινα Nirrti είναι, μέσα στά λείψανα παλαιότερων βεδικών πίστεων, θεά τοϋ •θανάτου καί Δέσποινα τοϋ Κάτου Κόσμου."« Ή μεγάλη Μητέρα θεά τοϋ ίν•δικοϋ κόσμου, ή Parvati ή Chandi ή Durga ή Sati ή Uma, γνωρίζεται μέ τό δνομα Kali, nob θά πεΤή "Μαύρη." Μιά Δήμητρα Μέλαινα καί μιά'Αφροδίτη Μελαινίς, είναι στήν ιδιότητα τούτη, τ'άντίστοιχά της. Είναι ή ζωοδότρα Μητέρα θεά καί μαζί ή χθόνια καί φονική θεά τοϋ θανάτου. Ό άρχαιότερος τόπος τών νεκρών, άνάμεσα στούς Τεύτονες, φαίνεται νά'ταν τό βασίλειο τής θεάς Hei, ίνας κόσμος τών ήσκιων δμοιος μέ τόν "Αδη τών Ελλήνων. 'Εκείνοι, ύστερότερα, πού έρχουνται Εδώ, είναι μόνον οί πεθαμένοι άπό γεράματα 307

χι άρώστιες. Ol πνιγμένοι άνήκουν στή θεά Ran χ' οί σκοτωμένοι στόν πόλεμο μοιράζουνται άνάμεσα στόν ΌντΙν καί στή Φρέγια. 'Ορισμένα σημάδια 6είχνουνε κάποτε πώς καμπόσοι τους πέφτουν τοΟ θώρ καί πώς ή Φρέγια δέχεται μοναχά τΙς γυναίκες." Τό δέντρο είναι σταθερή παράσταση τής Μητέρας θεάς κ' είναι έτσι φορές που, σά Δέσποινα τοΟ Άλλου Κόσμου, ή θεά συνδέεται μέ τό ιερό του δέντρο ( = § 92). Σ' Ενα αιγυπτιακό άνάγλυφο βλέπουμε τή θεά Άθώρμέσα σ' Ενα δέντρο (τήν παραδεισιακή Συκομουριά) νά δίνει νερό καί τροφή στόν νεκρό που στέκει άποκάτου." Μιά άλλη σειρά παραστάσεων παρουσιάζουν τά χέρια τής θεάς ή τόν κορμό της νά βγαίνουν άπό τό δέντρο καί νά. δίνουν νά πιει τοΟ νεκροΟ που διψάει." Μιά παράλληλη σειρά είναι οί είκόνες τής θεάς τοΟ Πεπρωμένου, καθισμένης στους χαμηλότερους κλώνους ένός πελώριου δέντρου που παρασταίνει τόν ούρανό, καί που πάνου στά κλαριά τους είναι γραμμένα τά όνόματα τών Φαραώ καί τό ριζικό τους." ( Ή παράσταση ξαναβρίσκεται νά μετασχηματίζει καί σ' άλλους πληθυσμούς τό Δέντρο τοΟΚόσμου ή τής Ζωής σέ Δέντρο τοΟ Πεπρωμένου. "Ετσι οί Όστυάκ πιστεύαν πώς μιά θεά, καθισμένη σ' Ενα ούράνιο βουνό, έγραφε τό ριζικό κάθε άνθρώπου, εύθύς σά γεννιόντανε, πάνου σ' Ενα έφτάκλωνο δέντρο." Γιά κάποιους τουρκικούς πληθυσμούς, τό Δέντρο τής Ζωής Εχει Ενα έκατομμύριο φύλλα, πού στό καθένα τους είναι γραμμένο κ9 ένός άνθρώπου τό ριζικό* καί, κάθε πού· πεθαίνει Ενας άνθρωπος, πέφτει κ9 Ενα του φύλλο "). Είδαμε τή βαβυλωνιακή Σιντούρι-Σαμπιτού, κοντά σ' Ενα δέντρο τών θεών φορτωμένο πολύτιμες πέτρες ( = § 92). Μέ τή θαλασσονύφη τούτη πού συναντά ό Γιλγαμές, συχνά παραλληλίζεται ή Καλυψώ, πού ό 'Οδυσσέας τή συναντά σ' Ενα παραδεισιακό νησί στή μέση τής θάλασσας, δϋι τ' όμφαλός ίατι θαλάσσης, δπου κατοικεί σ9 ένα σπήλαιο, τριγυρισμένο άπδ φυτά καί δέντρα, δπως ή σκλήθρα, ή λεύκα καί τό κυπαρίσσι* ένώ τ έ σ σ α ρ ε ς βρύσες,άποκεΐ, τρέχουν κατά τά τέσσαρα σημεία τοΟ κόσμου." Τδ δνομα ώστόσο τής Καλυψώς ( = ή Καλύπτουσα^ μαρτυρά, είδικότερα, μιά θεά τοΟ θανάτου. Στίς όρφικές πινακίδες πού όδηγοΟν τόν νεκρό, ή θεά τοΟ Κάτου Κόσμου, Περσεφόνη, Δέσποινα, Χθονίων Βασίλισσα, σχετίζεται μ 9 Ενα 'λευκό κυπαρίσσι' καί μέ δυό βρύσες ( = § 8ι). Σ" Εναν άπδ τούς άρχαίους παράδεισους τών Σλάβων, στδ μυθικό νησί Buydnh πού'ναι ή κατοικία τοΟ "Ηλιου, ζει ή θεϊκή κόρη Zaryd, πού κάθεται κάτου. άπδ μιά βαλανιδιά, ένώ γιατρευτικά ποτάμια μυστικά ξεκινοΟν άπδ κοντά της κάπου άπό*να μαγικό λιθάρι." Τδ Φίδι, πού σχετίζεται μέ τδ Δέντρο καί τή θεά ( = § 43) άνασηκώνει κ' έδώ τδ κεφάλι : Άνάμεσα στ* άλλα τοΟ σλαβικό 0 τούτου παράδεισου, είναι καί τ ' άρχαιότερο άπ' δλα τά φίδια. Ή άρχαία προβολή τοΟ τοπόκοσμου, τοΟ λίθινου Όμφαλοϋ, τοΟ Δέντρο«* καί τής Πηγής, μέ τή θεοφάνεια τής Μητέρας θεάς ( = § 92), στήνει τή Μεγάλη θεά καί στδ κέντρο τοΟ Άλλου Κόσμου. Ή παράσταση της δμως σά. 3θ8

Φεάς τών Νεκρών σχετίζεται με τούς νεκρούς σ° άμεσότερη σχέση. Στά κοιμητήρια τών μητριαρχικών λαών, τά μέλη τοϋ μητρικού γένους θάβουνται μαζί μέ τίς μάνες τους " , κ° έτσι, κάτου άπό τΙς σειρές ή τους κύκλους τίς έπιτάιριες πέτρες, δπου οί προμάμες, οί μάνες, οί κόρες, οί άγγονές άναπαύουνται μαζί μ° δλους δσους φέραν στδ φώς, τδ γένος ξαναβρίσκει καί στδν "Αλλο Κόσμο τήν ένότητά του. Ξαναγυρίζοντας ό νεκρδς στούς προγόνους του, ξαναγυρίζει στήν προμήτορα τοϋ γένους του, πού, μαζί μέ τίς προμήτορες τών άλλων γενών, χωνεύεται στήν προμήτορα τής φυλής, κ° έτούτη πάλι, μαζί μέ τίς προμήτορες τών άλλων φυλών, στήν προμήτορα τής έθνότητας, τή Μητέρα θεά, πού, σάν προβολή τών προμητόρων τών γενών καί τών φυλών, είναι καί ή "Αρχέγονη Μάνα." Έτσι, ή Μητέρα θεά, ξαναδεχάμενη τδν πεθαμένο στδν κόρφο της, είναι θεά τών Νεκρών, ή άρχική βασίλισσα τοϋ "Αλλου Κόσμου. "Αν δέν στερεώνεται παντού σά βασίλισσα τών Νεκρών, είναι γιατί ή ίδέα τοϋ "Αλλου Κόσμου διαμορφώνεται στά τελευταία στάδια τής βαρβαρότητας, κάτου άπδ τούς ίδιους παράγοντες πού, κανονικά, άρχίζουν νά διαλύουν καί τούς θεσμούς τής μητριαρχικής κοινωνίας.

§95 Κ Α Τ Α Β Α Σ Η Τό Χάρο παρακάλεσα μιά χάρη νά μου κάμει, νά μον χαρίσει τά κλειδιά vd μπω στόν Κάτου Κόσμο Μυοολόί I ΛΑΟΙ ΠΟΓ ΕΧΟΓΝ Μ0ΡΦ2ΣΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΝΟΣ ΑΛΑΟΓ ΚΟΣΜΟΙ".

ξέρουνε σταθερά καί ταξίδια μυθικών ήρώων τους στόν Παράδεισο ή κατεβάσματα τους στόν "Αδη.1 Τά ταξίδια τοϋτα πέφτουν περισσότερο στή μυθολογία τής ψυχής, παρά στή σφαίρα τών δοξασιών της. Οί λόγοι πού παρακινούν στό πολυκίντυνο τοϋτο ταξίδι τούς ήρωες (καί, κάποτε, καί τούς θεούς, πού ή άρχαία Κάθοδος καί "Ανοδός τους περιντύνεται τόν τύπο τής Κατάβασης), πολύ παραλλάζουν. Είναι φορές πού κατεβαίνει στόν "Αδη κανείς γιά νά γνωρίσει τή φοβερή ή τήν παραδεισένια του εικόνα. Έχουμε έδώ μιά μυθοποιία πού ικανοποιεί τήν περιέργεια μπροστά στή σφαίρα τοϋ μεταψυχικοϋ αγνώστου. Είναι, πάλι, φορές πού δ ήρωας ή δ θεός κατεβαίνει νά λευτερώσει δικασμένες ψυχές, μέ τελευταία προβολή τό μύθο τής καθόδου τοϋ Χριστού στόν "Αδη. "Αλλες φορές είναι γιά νά κερδίσει κανείς κάτι πολύτιμο πού βρίσκεται στδν "Αλλο Κόσμο, ή νά ξανανεβάσει στό φώς άκριβό πρόσωπό του. Όποιος καί νά'ναι ό σκοπός, 6 δρόμος δέν είναι άνθόσπαρτος, κ'οί κίντυνοι πού είδαμε νά περιμένουν τήν ψυχή, παραφυλάνε καί τόν ζωντανό, πιό δυσκολοφύλαχτο θύμα. Ά μ ή κι δ "Αδης δέν είναι άπό τούς τόπους πού άφήνουν νά τούς ξεφύγει κανείς, μιά καί διαβεί τά σύνορά τους. Είναι, Ιτσι, φορές πού οί κατεβάτες ήρωες ή θεοί κρατιούνται αιχμαλωτισμένοι στό βασίλειο τών νεκρών καί λευτε3θ9

ρώνουνται άπό άλλους ήρωες ή θεούς, πού κατεβαίνουν καλοτυχότερα αύτοί ή στανεύουν τούς θεούς τοΰ Κάτου Κόσμου. Είναι, πάλι, φορές πού ή παράβαση κάποιου ταμποΰ, κιντυνεύει νά κάμει ή κάνει μοιραίο γι' αύτούς τό πολυθάμαστο άποκότημά τους. Ή κατάβαση τούτη στόν χθόνιο, ή τό ταξίδι σ'δποιον άλλον άπό τούς έπίγειους κόσμους τών ψυχών, έχουν τ'όμόλογό τους στήν 'Ανάβαση, δταν ό ήρωας άνεβαίνει στούς ούρανούς, είτε τόποι είναι τών θεών είτε καί ψυχοπαράδεισοι άντάμα.' 'Ορισμένες λειτουργίες, πού άντλοΰν τά στοιχεία τους άπό τά Μυστήρια, αξιώνουν, ίσαμε τό τέλος τοΰ άρχαίου κόσμου, πώς κατορθώνουν τήν άνάβαση όλόσωμου τοΰ άνθρώπου στά ούράνια.' Τόσο, πάλι, ή Κατάβαση δσο καί ή 'Ανάβαση, έχουν μακρινό πρότυπό τους τά ταξίδια τών ζωντανών στούς ούράνιους ή έπίγειους παράδεισους τών θεών, πού τούς δέχουνται περαστικούς ή γιά πάντα. Παίζοντας πάνου σ*:ά έναγώνια ρωτήματα τών θνητών γιά τή μετά θάνατο τύχη τους· έχοντας ζηλευτούς άπλότοπους νά σπαταλήσουν δλα τά χρώματα τής φαντασίας καί νά ξεδιπλώσουν, πέρα άπό τήν πύλη τοΰ μυστηρίου, μεγαλότολμους πίνακες· μπορώντας άκόμη νά μιλήσουν τή γλώσσα τοΰ φόβου καί τής έλπίδας, δσο δέ δίνεται σ' άλλη περίσταση — τ' άλλόκοσμα τοΰτα ταξίδια τών ζωντανών περάσαν έρμητικά στά έργα τοΰ Λόγου. "Ετσι δώσανε θέματα σέ ποιήματα πού έπηρεάσανε τις έσχατολογικές δοξασίες, δπως ή όρφική είς "^δον Κατάβαοις· ή πήραν τή θέση τους σέ περιλάλητα έπη, δπως ή Ραμαγιάνα, ή Μαχαβαράτα, ή 'Οδύσσεια, ή Αίνειάδα κι δλόκληρος κύκλος τών κελτικών έπών ή δώσαν τό σχήμα σέ φιλοσοφικά έργα, δπως τό περί Φύσεως τοΰ Παρμενίδη* ή δώσαν τά θέματα σέ μιά σειρά θρησκευτικά έργα, βπως τό περσικό Άρτα · Βιράφ, τό ιουδαϊκό Βιβλίο τοΰ Ένώχ κ' οί χριστιανικές Αποκάλυψες (πού άρχίζουν άπό τήν Αποκάλυψη τοΰ Πέτρου), γιά νά στεφανώσουν δλες αύτές τίς σειρές μέ τό άθάνατο δραμα τοΰ Δάντη. Στό ζήτημα άπό πού ξεκινά ή μυθολογία αύτή, οί θεωρίες πολύ παραλλάζουν. "Ετσι ή Κατάβαση πιστεύεται πώς σχετίζεται μέ τό βραδινό κατέβασμα τοΰ Ήλιου καί τό πρωινό ξανανέβασμά του ύστερα άπό'να ταξίδι στή χώρα τών νεκρών4* ή άπό τήν Κάθοδο καί Άνοδο λογίς γονιμικών θεοτήτων μέσα στή γής κι άπό τό θάνατο καί τήν ανάσταση τών θνησκόντων θεών'· ή άπό τό συμβολικό θάνατο τών Μυητικών Τελετών ( = § 27), πού σ'όρισμένα Μυστήρια, δπου κατασταλάζει, παρασταίνεται, πραγματικά, σάν ένα ταξίδι στόν Ά δ η . ' Είναι δύσκολο, ώστόσο, νά βγάλει κανείς τήν Κατάβαση άπό μιά μόνον άρχή καί νά παραμερίσει τά στοιχεία πού πολλαπλασιάζουν τίς πηγές της. Είδαμε πώς ό πρωτόγονος δέν ξεχωρίζει τά όνειρα άπό τήν πραγματικότητα ( = § ig) καί τά όνειρικά ταξίδια στόν Ά δ η ή στόν Παράδεισο κατασταλάζουν, δταν ξεχωρίζει τ' δνειρο άπό τήν πραγματικότητα, στό άρχαΓο ταξίδι τοΰ ήρωα, πού ή μυθική μνήμη τοΰ πλουτίζει τά κατορθώματά του. ΟΕ λιποθυμίες κ' οί λογίς άσυναισθησίες πού ξηγιοΰνται σάν προσωρινός στόν Άλλο Κόσμο παγαιμός· τά έκστασιακά δράματα (πού γιά τούς Χριστιανούς δημιουργούν αργότερα μιάν δλόχληρη φιλολογία άναβάσεων καί καταβάσεων)* καί τά σαμανικά ταξί3ΐθ

δια στόν "Αδη ή στους ούρανούς ( = § § 24 25), συγκροτοϋν τά δρομολόγια καί τήν τοπογραφία τοΟ κόσμου τών ψυχών, Εξοικειώνουν τή φαντασία μέ τήν Επικοινωνία αύτή, καί μυθοποιούνται στήν παράσταση τοΟ ήρωα πού ταξιδεύει όλόσωμος στόν "Αλλο Κόσμο. ( Ή συχνή δραματοποίηση τών ταξιδιών αύτών οδηγά εύκολότερα στό μύθο. Άνάμεσα σ' δρισμένους πληθυσμούς τής Σαραουάκ, τής Βόρνεο, κατέβαιναν στόν Κάτου Κόσμο, Οστερα άπό τήν ταφή, νά δοϋνε τί χρειάζεται δ νεκρός τους. "£νας ή δυό καθισμένοι σ' ένα πανί πού παρασταίνει τή βάρκα, μέ σκεπασμένα τά κεφάλια καί κρατώντας κουπιά, ταξιδεύουν, άπό τή μέση τής κάμαρας, τόν Ποταμό τοΟ θανάτου. Τραβώντας κουπί, μιλοΟνε γιά τή γρηγοράδα τοϋ ποταμού καί θυμίζει δ Ινας τ* άλλουνοϋ νά προσέχουν τις αφανές ξέρες. Ξαφνικά άναποδογυρίζει ή βάρκα, καί τό πλήρωμα κολυμπά, τσαλαβουτώντας μέσα στά νερά πού τοϋ ρίχνουν. Ξανασιάζουν, ώστόσο, τή βάρκα τους καί φτάνουνε στόν Κάτου Κόσμο. Τώρα παρατηρούνε τίς ψυχές τών γνωστών τους νεκρών, "Νά δ Τάδε, κοίτα τον, κουτσός δπως πάντα του!" ή "Τί φοβερή πού πήρε ό Τάδε πληγωματιά!" καί τά τέτοια. Προχωρώντας, έτσι, νταραβερίζουνται μέσα στόν κόσμο τών ψυχών, δσο πού πιάνουν τήν ψυχή πού θέλουνε καί μαθαίνουνε τί πρέπει ν' άπιθώσουν στόν τάφο της, φόρεμα, φαγητό ή, κάλλιο, κάμποσο χρήμα.' Άνάλογη δραματοποίηση είδαμε περαστικά καί στά σαμανικά ταξίδια στόν Ά δ η [ = § 25]· Τό δράμα, δμως, προβάλλεται κατά κανόνα σέ μύθο, πού άποξεμένει, σά χάνεται έκείνο). Μιά σημαντική, τέλος, πηγή τών ιστοριών τής Κατάβασης πρέπει νά λογιέται κ' ή Νεκρομαντεία. Τόσο ή Έγκοίμησή της ( = § g8) δσο κ' ή Ψυχαγωγία στις έμπασιές τοϋ Ά δ η ( = § 99) £ ί ν α ι Ενα ταξίδι τοϋ Έγκοιμώμενου ή τοΰΨυχαγωγοϋ στόν Κάτου Κόσμο. Είδαμε, έτσι, τήν Ψυχαγωγία νά μυθοπροβάλλεται τόσο στήν Κατάβαση τοϋ 'Οδυσσέα, δσο καί στήν Κατάβαση τοϋ Αινεία ( = § 99)· 2τό μαντείο, κιόλας, τοϋ Τροφωνίου στή Λεβάδεια, τό κατέβασμα μέσα στόν ύπόγειο μαντικό χώρο, παρασταίνεται σά μιά κατάβαση στόν "Αδη. "Γστερα άπό όρισμένων ήμερών άγνεΐες καί θυσίες, δυό παιδιά, μέ τ' δνομα τοϋ Ψυχοπομποϋ 'Ερμή, λούζουνε σ' Ινα ρέμα κι άλείφουν μέ λάδι τόν ύποψήφιο νά κατέβει. Οί ιερείς, έδώθε, τόν δδηγάνε Οστερα νά πιεί άπδ δυό πηγές, τής Λήθης, γιά νά λησμονήσει τίς Εγνοιες του, καί τής Μνημοσύνης, γιά νά θυμηθεί τά δσα άντικρύσει. Στό μαντείο, Οστερα, Εχει νά κατέβει σ'Ενα πέτρινο πηγάδι μέ μιά σκάλα πού τοϋ φέρνουν. Φτάνοντας στό βάθος, βλέπει μιά πλάγια τρύπα, πού τοϋ φαίνεται Ισαμε δυό στό πλάτος σπιθαμές καί μιά στό ψήλος. Άφοϋ ξαπλωθεί έδώ, πρέπει νά βάλει στήν τρύπα τά πόδια του καί νά πασχίσει νά περάσει χαί τά γόνατά του. Μόλις τά γόνατα διαβοϋν, φεύγει, άκολουθώντας τα, δλο τό κορμί, σά μεγαλότατο κι ορμητικό ποτάμι νά τόν συναρπάζει σέ ρουφήχτρα. Γιά τό τί γίνεται Οστερα, μαθαίνουμε πώς "άλλοι βλέπουνε κι άλλοι άκοϋν", πού θά πεί πώς οί ιερείς σκηνογραφοϋν δράματα κι άκούσματα, σίγουρα — δπως δείχνει ή δλη σκηνοθεσία — άπδ σκηνές τοϋ Κάτου Κόσμου. Ό άνθρωπος ξαναβγαίνει μέ τά πόδια μπροστά κ'οί ιερείς, παραλαβαίνοντάς τον, τδν καθίζουνε σ'Ενα θρόνο, πού τόνε λένε τής Μνημοσύνης. Άφοϋ τόν ρωτήσουν 340

έχει τί είδε κι άγρίκησε, τόν παραδίνουνε στούς φίλους του, πού τόνε φέρνουνε σ* Ινα Ιερό οΐχημα, τής Αγαθής Τύχης xal τοΟ "Αγαθού Δαίμονος, δπου πέρασε χαί τις ήμέρες τής έτοιμασίας. Τά'χει χαμένα άπ τό φόβο του xal δέν γνωρίζει τόν έαυτό του χαί τούς άλλους· μά, λίγο-λίγο, ξαναβρίσκει τή συναίσθηση καί τό χαμένο του γέλιο.· Νά'ναι, Ιτσι, χωρίς σημασία πώς Ινα άπό τά ταξίδια τής ψυχής στόν "Αλλο Κόσμο, τό δραμα τού Τιμάρχου πού περιγράφει ό Πλούταρχος ·«, σχετίζεται μέ τήν κάθοδο τοΟ Τιμάρχου στδ μαντείο τοΟ Τροφωνίου ; "Ενα άπό τά σταθερά ταμπού πού πρέπει νά κρατήσει κανείς στά ύπερστύγια αύτά ταξιδέματα, είναι νά μή δοκιμάσει άπό τού "Αλλου Κόσμου τήν τροφή, γιατί, άλλιώς, ξεμένει στόν "Αλλο Κόσμο γιά πάντα. Οί Μελανήσιοι κ' οί παπουανοί Κιουάΐ τής νοτιανατολικής Νέας Γουϊνέας ξέρουν πώς ό φυλακισμός τών νεκρών στόν Άλλο Κόσμο δέ σιγουρεύεται παρά μέ τό νά δοκιμάσουν τό φαί του.· Οί Ζουλού κ' οί Άνατόνγκα τής νότιας Αφρικής πιστεύουν πώς, άν ή ψυχή τού νεκροΟ άγγίξει στόν Κάτου Κόσμο φαί, δέν ξαναγυρίζει ποτέ πιά στόν Άπάνου". Στόν ιαπωνικό μύθο τοΟ Σίντο, ή άρχέγονη θέαινα Ίτζανάνι τρώει, ύστερα άπό τό θάνατό της, φαΐ τής "Χώρας τοΟ Γιόμι", κι αύτό μποδίζει τόν άντρα της νά τήν ξαναφέρει στόν κόσμο." Στό βαβυλωνιακό μύθο τοΟ Άντάπα, δ ήρωας μποδίζεται νά φάει άπό Ο φαΐ πού τοΟ προσφέρεται στόν ούρανό τού Άνού, κ' έτσι δέ μένει στή θεϊκή κατοικία ( = § 84)· Στό ούγκαριτικό ποίημα τοΟ Βάαλ, δ θεός τοΟ Κάτου Κόσμου Μότ καλεί σέτραπέζει τόν Βάαλ, κ' έκεΐνος, δοκιμάζοντας τοΟ Κάτου Κόσμου τό φαί, δέν μπορεί νά ξανανέβει στόν άπάνου κόσμο." Τήν ψυχή τού Αίγύπτιου τή συναντά, στό δρόμο της γιά τόν Άλλο Κόσμο, μιά θεά, πού τής προσφέρει φαΐ καί πιοτό, γιά νά μή ξεφύγει." Ή Περσεφόνη δέν μπορεί ν'άπαρατήσει τόν Πλούτωνα, γιατί τής έδωκε στόν "Αδη κόκκους άπό ρόδι νά φάει." Στό φιννικό έπος Καλεβάλα, δ ήρωας Βαϊναμόϊνεν δέν τήν παθαίνει νά πιει στή Μανάλα." Ή ίδέα μεταφέρεται μέτά παραμύθια στή χώρα τών Ξωτικών, άπ'δπου δέν ξαναγυρίζει κανείς, άν δοκιμάσει τό φαί της. Τό ταμπού τοΟτο στέκει στή μεταληπτική κοινωνία τής φαγώσιμης Ολης, πού κατασταίνει Ιναν άκατάλυτο σύνδεσμο άνάμεσα σ' δσους τή μοιραστούνε. "Ετσι, φυσικά, ξηγιούνται καί οί "άγευστοι" θυσίες καί τά " δλοκαυτώματα" πού προσφέρουνται στούς χθονίους καί σέ μιά κατηγορία τους, στούς νεκρούς, κι δπουοί ζωντανοί δέν τρώνε τίποτα άπό τίς προσφορές κι άπό τό κρέας τών θυμάτων. "Ενα άλλο ταμποΟ τών ταξιδιών αύτών, πασίγνωστο άπό τό μύθο τοΟ 'Ορφέα, είναι στό Πισωκοίταγμα, πού συναντιέται καί στήν Κηδεία ( = § 62). Τό ταμποΟ στέκει στήν ίδέα πώς δέν βλεματίζει κανείς άτιμώρητα σ' δ,τι άνήκει στή σφαίρα τοΟ ύπερφυσικοΟ, γιατί : ή παθαίνει άπό τή μυστική δύναμη πού 312

άχτιδώνεται άποκεΐ' ή κατασταίνει μέ τό βλέμμα του μιά κοινωνία μέ τά δντα που θά δεϊ· ή, μέ τήν παράβαση ένός τυπικού μυστικότητας, άνακόβει τή μυ-

οτηριακή πορεία τών πραγμάτων πού ξεδιπλώνεται στόν ύπερφυσιχδ κόσμο. ΤΕΛΟΣ

ΤΗΣ

ΨΥΧΗΣ

ΤΟΥ

ΝΕΚΡΟΥ

§ 96 ΘΑΝΑΤΟΣ Τ Η Σ ΨΥΧΗΣ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ Soles occidere et redire possunt, sed nobis, cum semel occidit brevis lux, nox est perpetua una dormienda Catullus 5,4

Σ

Τ Ι Σ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ ΤΟΓ ΑΑΒΓΡΙΝΘΙΚΟΓ ΤΗΣ ΤΑΞΙΔΙΟΓ, ΕΊΔΑΜΕ ΤΗΝ ΦΓΧΗ

νά πνίγεται κάποτε, νά σκοτώνεται ή, δπως αλλιώς, νά ξολοθρεύεται μέ •βίαιο τέλος. Τά παραδείγματα μποροΟν νά πολλαπλασιάζουνται πάντα. 1 Συχνή είναι χ ' ή ίδέα — (λείψανο ένός άρχαιότερου χαννιβαλισμοΟ τών πιστών) 1 — πώς -οί θεοί τρώνε τις ψυχές πού τίς πιάνουν στό δρόμο τους ή πού φτάνουνε στόν "Αλλο Κόσμο. Όρισμένα παραδείγματα είδαμε άλλοΟ ( = § 92), μά δέ λείπουνε χι άλλα. Ή ψυχή τοΟ ανύπαντρου στά νησιά Φίτζι σχοτώνεται πάντα άπό τδν Νανγχανάνγχα ( = § 8g), μά χ ' οί άλλες ψυχές δύσκολα φτάνουνε στό •μεγάλο θεό Ndengei κι άποκεΐ στά ήλύσια : Ό δαίμονας SamuyaU) (δ "Φονιάς τών Ψυχών"), ειδοποιημένος γιά τήν άναχώρησή τους άπό ένα παπαγάλο, τις περιμένει μέ τό ρόπαλο, χι άλλες πληγώνει χι άλλες σκοτώνει. Οί πληγωμένες είναι καταδικασμένες νά γυρίζουνε στά βουνά, τίς σκοτωμένες τΙς μαγειρεύει χαί τίς τρώει.1 Στή Ρίουα, έναάπ' αύτά τά νησιά, οί ψυχές φτάνουν γραμμή στό τόπο τοΟ ΘεοΟ, πού δίνει στούς δαιμόνους νά φ&νε καμπόσες τους, χαί τίς άλλες τις στέλνει σ' ένα νησόπουλο, δπου μένουν γιά ένα διάστημα χ ' ύστερα πεθαίνουν.4 Οί ψυχές στά νησιά Χαβάΐ πηγαίνουν στδν "Τόπο τής Νύχτας", δπου πεθαίνουνε ή τρώγουνται άπδ τούς θεούς* ή ξαναγυρίζουν στδν τόπο τους, ώσπου να'ρθεΐ ή στιγμή πού οί θεοί θά τίς φδνε.4 Είναι άξιοπερίεργο πώς ή ίδέα παρουσιάζεται καί στή διδασχαλία τής γνωστικής αίρεσης τών 'Αρχοντικών, δπου οί "Αρχοντες τών ούρανών. τρώνε τις ψυχές έκεινών πού βαφτιστήκαν χαί προφέρανε τδ δνομα τοΟ Σαβαώθ, έξουσιαστή τοΟ έβδομου ούρανοΟ τους.* Όμως χι δταν τά καταφέρνει ή ψυχή νά φτάσει άβλαβη στδν κόσμο τών σκιών, πού κ' οί θεοί του έχουνε ξεμάθει πιά τις καννιβαλικές συνήθειες τών πιστών, •πάλι δέ σιγουρεύει τήν άθανασία. Ή άπρόσωπη Ζωτική Ψυχή είναι άθάνατη, γιατί άνανεώνεται στόν άέναο κύκλο τών μετασαρκώσεών της ( = § 27 *έ)· Ή άθανασία τοΟ είδους τής έξασφαλίζει μιά πραγματική άθανασία. Δέ γίνεται δμως τδ ίδιο καί μέ τήν Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ, τ ή ν π ρ ο σ ω π ι κ ή μά άδεια κι άΰλη εικόνα του, πού, σά λυώσει τό λείψανο, μισεύει στόν κόσμο τών ήσχιων. 'Ακόμη κ' έκεί, πού δέν άναφέρεται θάνατος τής ψυχής, τή ζωή της στδν "Αδη λαθεμένα τήν όνοματίζουν οί παλιότεροι άθανασία. Άθανασία είναι ή αιώνια 313

συνέχεια τής ζωής μέ τή συνείδηση, τις αισθήσεις καί τις λειτουργίες της, κι ανήκει στούς θεούς μοναχά (καί στούς θνητούς πού οί θεοί αποθεώνουν : § 84). Ή συνέχεια τής προσωπικής ζωής άπό τήν ψυχή τοΰ νεκροΟ, δέν παραλλάζει και πολύ άπό τήν ανυπαρξία. Ώστόσο κ' ή φυτική αύτή ζωή δέν συνεχίζεται γιά πάντα. Ό πρωτόγονος δέν πιάνει τήν άφηρημένη ίδέα τής αιωνιότητας, γιά νά Εξασφαλίσει τήν άθανασία τής Χεκροψυχής του. Ή ψυχή, κλείνοντας καί στόν "Αλλο Κόσμο ένα κύκλο ή κύκλους ζωής, πεθαίνει κάποτε κι αύτή, δπως καί τό παλιό πρότυπό της. Στήν πραγματικότητα, ή ζωή τής ψυχής κρατεί δσο κ' ή θύμηση τοΰ νεκροϋ σ'έτοΰτο τόν κόσμο ( — § 6 4 ) · Λιγοστά παραδείγματα τής περιορισμένης ζωής τής ψυχής θά μάς φτάσουν. Στή Μαλάντα, ένα άπό τά νησιά Σολομώντος, οί ψυχές τών άσήμαντων άνθρώπων μεταγυρίζουν κάποτε σέ μυρμηγκοφωλιές πού χρησιμεύουν γιά φαί τών δυνατότερων ψυχών στόν "Αλλο Κόσμο. ("Ετσι καί συχνά ό πατέρας νουθετεί τόν τεμπέλη του γιό, λέγοντας του : " Όταν πεθάνω, θά 'χω μυρμηγκοφωλιές νά τρώω έγώ, μά έσύ τί θά'χεις;" Οί ψυχές τών σημαντικών προσώπων ζοΰν πιό πολύ, μά μονάχα δσο οί ζωντανοί τούς θυμοΰνται καί τούς λατρεύουν. "Οταν τούς άπολησμονοΰν γιά νά νοιαστοΰν τούς κοντινότερους νεκρούς, τότες γυρνούν σέ μυρμηγκοφωλιές κ'έκεϊνες. 7 Οί Κόϊτα, φυλή τής Νέας Γουϊνέας, πιστεύουν πώς οί ψυχές ζοΰνε σ'Ενα βουνό μιάν δμοια ζωή με τοΰ κόσμου μας, μά όχι γιά πάντα. "Ολο κι άδυνατίζουν μέ τόν καιρό, δσο πού κάποτε πεθαίνουν. Τό πότε πεθαίνουν δέ λέγεται, μ'άπεικάζεται πώς δταν λεισμονηθεϊ τ' όνομα τους' στόν κόσμο.· Οί Μονούμπο, φυλή τής βορειανατολικής Νέας Γουϊνέας, πού ξακολουθοΰν στή χώρα τών πνευμάτων μιάν δμοια ζωή, γερνοΰν καί πεθαίνουν κάποτε κ'έκεϊ, μά δέ χάνουνται, γιατί μεταμορφώνουνται σέ φυτά καί σέ ζώα.· Τό Ιδιο έδώ, γιά τούς Κάϊ, ή ψυχή τοΰ νεκροϋ πεθαίνει κάποτε στόν Άλλο Κόσμο κι αύτή, καί τότες μεταγυρίζει σέ ζώο- δταν καί τό ζώο τοΰτο σκοτωθεί, γυρίζει σ' Εντομο καί έκεϊ τελειώνει.1· Άνάμεσα στούς 'Γάμι, άλλη τοΰ τόπου φυλή, οί ψυχές πεθαίνουν στόν Ά δ η Ενα δεύτερο θάνατο καί τότες γυρίζουν σέ έντομα, μυρμήγκια πές ή σκουλήκια· άλλοι λένε πώς γυρίζουν σέ πνεύματα τών δεντρών, πού πειράζουν στίς Ερημιές τούς ανθρώπους." Οί ψυχές τών κοινών άνθρώπων γιά τούς Μαορί, στερημένες, έκεϊ πού πέφτουν, άπό φώς καί τροφή, παύουν κάποτε νά υπάρχουν ή, σύμφωνα μέ μιάν άλλη άξιόπιστη δοξασία τους, παίρνουν τό σχήμα σκουληκιών καί γυρίζουν στή γή, δπου πεθαίνουν Ενα δεύτερο θάνατο, κι δλα τελειώνουν." Στά νησιά Τόνγκα, οί ψυχές τών άπλών άνθρώπων (άν ϊχουν καλά - καλά καί ψυχή) άποσυνθέτουνται μαζί μέ τό κορμί καί ξεμπερδεύουν.1· Ή Ιδια ίδέα κρατεί καί στά νησιά Σαμόα, δπου οί κοινοί άνθρωποι δέν Εχουν έλπίδα άθανασίας.1' Ή τύχη τής ψυχής στά νησιά Μάρσαλ κρέμεται άπό τή σπουδαία λεπτομέρεια, άν θά παρουσιαστεί σά μικρό ή μεγάλο καράβι- κι αν παρουσιαστεί σά μικρό, ξέγραψέ την ( = § 78). Οί Ντάϊακ τής Βόρνεο πιστεύουν πώς, άφοΟ ή ψυχή ζήσει στόν Άλλο Κόσμο μιά ζωή έφτά φορές μεγαλύτερη άπότή γήινη, ξαναγυ314

ρίζει στόν κόσμο καί μπαίνει σ* Ινα ξύλο ή καρπό, για νά φαγωθεί άπό κανένα πλάσμα καί νά ξαναγεννηθεί άπό τοϋτο- ανδμως δέν φαγωθεί, τότε τελειώνει.'* Γιά τούς ΤoradJ α τής κεντρικής Κελέβης, οί ψυχές τών αντρών πεθαίνουν στόν "Αλλο Κόσμο όχτώ φορές καί τών γυναικών εννιά· ύστερα οΕ ψυχές μεταγυρίζουν στό νερό πού στάζει άπό τήν πέτρα στή φωτιά, κ ' έ τ σ ι τελειώνουν γιά πάντα. '• ΟΕ Λάκερ, όρεινή φυλή τών νοτιανατολικών 'Ινδιών, πιστεύουν πώς ή ψυχή, άφοϋ μείνει γιά ένα καιρό στόν τόπο τών ψυχών, πεθαίνει. Μέ τό δεύτερο τοϋτο θάνατο, ή ψυχή τοϋ άρχηγοϋ γίνεται άχνα τής ζέστης κι άνεβαίνει στόν ούρανό, δπου χάνεται, τοΰ φτωχόϋ πάλι γίνεται σκουλήκι πού τό τρώει μιά κόττα καί πάει καλλιά του." ΟΕ Νάγκα τοΰ άνατολικοϋ Άσσάμ πιστεύουν πώς ή ψυχή κατεβαίνει σ'έναν υπόγειο παράδεισο, δπου πεθαίνει ένα δεύτερο θάνατο κ'ή κατάστασή της ξεπέφτει· πεθαίνοντας έκεΐ γιά μιάν άκόμη φορά, ξαναγυρίζει, σάν πεταλούδα ή μυίγα, στή γή, κ'έδώ τελειώνει γιά πάντα." ΟΕ αφρικανοί "Εουε πιστεύουν πώς ή Χώρα τών Νεκρών κατοικιέται άπό τούς κοντινούς μοναχά πεθαμένους* οΕ ψυχές τών μακρινότερων νεκρών πρέπει, φυσικά, νά πεθαίνουν." ΟΕ Μασάϊ πετοΰν τούς φτωχούς νά τούς φάνε οΕ ύαινες, κ'έκεΐ, μές στά στομάχια τών θεριών, τελειώνουν γιά πάντα." ΟΕ ψυχές στόν παράδεισο όρισμένων φυλών τής νότιας 'Αμερικής, ζοϋν μόνον δσο τούς θυμοΰνται οΕ ζωντανοί ή παρουσιάζουνται στά δνειρά τους." ΟΕ Τσιριγκουάνο έδώ πιστεύουν πώς οΕ ψυχές τραβοϋνε γιά κάποιο παράδεισο, νά ζήσουν κάμποσα χρονάκια μέ χαρές, ώσπου νά γίνου/ άλεποΰδες ή τίγρες." Ή άπιστία στήν αροσωπική άθανασία τοϋ άνθρώπου, βρήκε τήν παθητική έκφρασή της στούς γνώριμους στίχους τοΰ Κάτουλλου : "ΟΕ ήλιοι μποροϋν νά βασιλεύουν καί νά ξανάρχουνται / γιά μάς δμως, μιά καί σβύσει τό λιγόζωο φ ώ ς , / δέν είναι πιά παρά ύπνος μέσα άπό μιά καί τήν Ιδια αιώνια νύχτα" Soles occidere et redire possunt, sed nobis... Είναι ό σκεπτικισμός τής δρθολογιστικής περιόδου- μά κι & πρωτόγονος δέν πιστεύει περισσότερο στήν άθανασία τής νεκροψυχής του. Οί στίχοι τοΰ Κάτουλλου έχουν τ' άντίστοιχό τους σ' ένα τραγουδάκι τών Ντίνγκα τοΰ Λευκοΰ Νείλου *»: "Οταν δ ΙΙλάστης έφτιαξε τόν κόσμο του, έφτιαξε καί τόν "ΗλιοΚ'έρχεται δ "Ηλιος, πάει καί ξανάρχεται· έφτιαξε τό Φεγγάρι· Κ'έρχετβιι τό Φεγγάρι, πάει καί ξανάρχεται· έφτιαξε καί τ' 'Αστέρια· Κ'έρχουνται τ'άστρα, πάνε καί ξανάρχουνται* έφτιαξε καί τόν "Ανθρωπο* Κ* έρχεται ό άνθρωπος καί φεύγει μές στά χώματα καί δέν ξανάρχεται άλλο.

Μ Ε Ρ Ο Σ

Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

ΝΕΚΡΟΣ ΚΑΙ Ψνχή

Ο

ΔΑΙΜΩΝ

Η ΛΑΤΡΕΙΑ

ΤΟΥ

δ' èx $ε&έων πταμένη μετά δαίμονας άλλσυς ήλν&ε αή, ναίεις δ* έν μακάρων δαπέδω K A I B E L , ER1GR. GR. 243a, 5/6

§97 0 1 ΨΥΧΕΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ Ε Υ Ε Ρ Γ Ε Τ Ι Κ Α Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Α

Ο

ΜΟΙϋΜΑ Tor ΖΩΝΤΑΝΟΓ ΛΕΙΨΑΝΟΓ, Η ΦΓΧΗ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ ΕΧΕΙ ΚΑΙ

τόν κακόπραγό χου χαραχτήρα ( = § 46). Οί τρόποι πού καταδένουν τόν νεκρό, καχαδένουν, δσο τό μπορούν, καί τήν ψυχή χου. Όταν λυώσει τό Λείψανο, είναι άλήθεια πώς φεύγει ή ψυχή γιά 'να Κόσμο τών "Ησκιων. Ό κόσμος, δμως, αύτός συχνά χαυχίζεχαι μέ τά περίγυρα τοΰ τάφου τοΰ νεκροΟ, κι άν είναι, πάλι, άλαργινός, οί ψυχές πηγαινόρχουνται έκείθε ( = § § 73· 9 1 )· Μά κι ίπου οί ψυχές φυλακίζουνται πιά στόν "Αδη γιά πάντα τους, ή Νεκρολατρεία, πού συγκενχρώνεχαι σχόν χάφο xoö νεκροΟ, συντηρεί τήν ίδέα πώς ή ψυχή δέν έχει πάψει νά έπικοινωνεΐ μέ τόν κόσμο. Ή ψυχή, έτσι, βρίσκεται άνάμεσα στά λογίς άλλα κακόπραγα πνεύματα πού δχχρεύουνται, άδέσμευτα, τή ζωή καί τήν εύτυχία τ'άνθρώπου. Ώστόσο, δίπλα στόν κακόπραγο χαραχτήρα τής ψυχής, πού ξεσηκώνει τά χαραχχηρισχικά xoö ΖωνχανοΟ Λειψάνου χης, βλέπουμε (σέ προχωρημένα στάδια χής βαρβαρόχηχας καί σχή σφαίρα, ύστερα, τοΟ πολιτισμοϋ) νά μορφώνεται ένας άλλος, καλόπραγος πιά, χαραχτήρας. Οί ψυχές, έδώ, παρουσιάζουνται εύεργετικά πνεύματα πού όρμηνεύουν, βοηθοΟν καί πλουτίζουν τούς ζωντανούς, πού, μέ τή σειρά τους κι αύτοί, τίς έξιλεώνουν μέ τή λατρεία τους καί τούς κερδίζουν τήν καλογνωμιά τους. "Ετσι στά στάδια τοΰτα, δπου άρχίζει καί μιά μακρύτερη έπιβίωση τών ψυχών, οί ζωντανοί κερδίζουν τόν χθεσινό τους έχθρό, μεταγυρίζοντάς τονε σέ παραστάτη. Ή άλλαγή τούτη χρωστιέται στό άνέβασμα τής ψυχής στήν τάξη τών δαιμόνων ή θεών (πού θά δοΟμε τούς λόγους του : § ιθ2) καί συντελείται μέσα στήν όργάνωση τής Λατρείας, πού χωνεύει καί διαδέχεται τό άρχαιότερο σύστημα τής Μαγείας. 'Ενώ ή Μαγεία κυβερνούσε π ρ ο σ τ α χ τ ι κ ά τά περιστατικά καί τά πράματα μέ μιάν άμεση πάνου στόν κόσμο ένέργεια, ή Λατρεία τά κυβερνά ι κ ε τ ε υ τ ι κ ά , μέ διάμεσους τούς Δαίμονες ή τούς θεούς, πού ξέρει νά τούς κάνει υποχείριους, μεταγυρίζοντας τ' άρχαϊα μέσα τοΟ μαγικοΟ καταναγκασμού σέ τρόπους λατρευτικής δωροδοκίας καί κολακείας. Μέσα στή ριζική τούτη άλλαγή τής φανταστικής διακυβέρνησης τοΰ κόσμου, οί ψυχές τών νεκρών παίρνουν κι αύτές τή θέση διαμέσων. "Ενα άπό τά πρώτα βήματα τοΟ μεταγυρισμοΟ τής ψυχής τοΟ νεκροΟ σ' εύεργετικό παραστάτη τών ζωντανών, ύποθέτουμε πώς πατεί στόν ίδιο τόν κακόπραγό της χαραχτήρα. Στρέφοντας τήν κακόπραγη ψυχή κατά τούς όχτρούς καί κάνοντάς την όχτρό τών όχτρώνε μας, τήν κάνουμε, έτσι, *αί παραστάτη δικό μας. "Ενα στιγμιότυπο τής στροφής αύτής άνακρατήθηκε στις άνθρωποθυσίες πού συνειθίζουνταν στά θεμελιώματα τών οικοδομών (καί μάλιστα Πυλών) καί πού ένας άπό τούς σκοπούς τους εϊτανε κ' ή φρούρησή τους.1 Οί ψυχές τών σκοτωμένων

319

καί θαμένων στά θεμέλια άπο μένουν (κατά τή σχέση Λειψάνου καί Ψυχής) δεμένες μέ τά χτίσματα, πού τά στοιχειώνουνε καί, φοβερές σάν ψυχές βιαιοθάνατων, είναι κι άμάλαχτοι φυλάχτορές τους. 'Ανάλογη είναι ή περίσταση πού οί ψυχές καλιοϋνται στδν πόλεμο νά δώσουν στούς δικούς τους τή νίκη.* Είναι φορές πού πιστεύεται πώς οί ψυχές τών νεκρών τής φυλής παίρνουνε μέρος στδν πόλεμο καί πολεμοϋνε κι αύτές, λίγο παραπάνου άπό τά κεφάλια τών ζωντανών πολεμιστών, τούς όχτρούς της.· "Οταν οί Άουέμπα τής βόρειας Ροδεσίας έτοιμάζουνταν γιά πόλεμο, ό βασιλιάς, τριγυρισμένος άπό τούς πρεσβύτερους, παρακαλοΟσε καθημερνά τά πνεύματα τών προκατόχων του, νά τοΟ δώσουν τή νίκη. 'Απόσπερο τής παραμονής πού θά ξεκινούσανε, δ βασιλιάς κ' οί γερόντισες πού περνούσανε γιά γυναίκες τών νεκρών μοναρχών καί φροντίζαν τούς τάφους τους, πηγαίναν νά προσχευχηθοϋνε μπροστά στούς τάφους αύτούς, γυρεύοντας άπό τούς νεκρούς βασιλιάδες ν' άλαργέψουν τούς όχτρούς καί νά φέρουν τόν ζωντανό βασιλιά ίσαμε τό παλουκόκαστρο τών δχτρών του.* Λογίς ήρωες στήν άρχαιότητα καί λογίς άγιοι ίσαμε σήμερα, παρουσιάζουνται νά μπαίνουν έπικεφαλής τών λατρευτών τους στόν πόλεμο καί νά κατατροπώνουν τούς όχτρούς τους. Ό εύεργετικός, δμως, ρόλος τών ψυχών δέ στέκει μοναχά στό φοβερό καί κακόπραγο χαραχτήρα τους, πού τόν γυρνοϋμε κατά τά κεφάλια τών δχτρών μας. Οί ψυχές τών νεκρών μποροϋν νά θεραπεύουν τις άρώστιες ·, ίσως άπό τήν παλιότερη ίδέα πώς αύτές είναι καί πού τις δίνουν. "Οντας μέσα στή γής, άπ' δπου περνά δ αιώνιος Κύκλος τής Ζωής, δπου γυρίζουνε τά περασμένα κι δθε ξεκινοϋνε τά μελλοντικά, είναι πνεύματα μαντικά καί πολύξερα, πού μποροϋν νά φωτίζουν τούς ζωντανούς στις περίστασες καί στις δύσκολες έγνοιες. Άπό τήν ίδια τούτη θέση τους μέσα στή γή, σχετίζουνται μέ τή βλάστηση καί μέ τις χθόνιες δύναμες πού τήν ύφαίνουνε, καί γίνουνται οί ψυχές, μέ τή σειρά τους, πνεύματα γονιμικά καί πλουτοφόρα. 'Εδώθε, τέλος, ή έπιροή τους άνεβαίνει στόν άγέρα καί στή βροχή, άνακλαδίζεται, άγάλι-άγάλι, στή συγκρότηση τοϋ κόσμου. Οί μισητές καί πολυκίντυνες ψυχές, βουλιάζοντας στούς δυτικούς δρίζοντες τοϋ τρόμου καί τοϋ σκοταδιοϋ, ξανανεβαίνουν μέ τούς ήλιους τής άνατολής, συνανεβάζοντας τό τάξιμο καί τήν έλπίδα. §98 ΟΙ ΨΥΧΕΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΜΑΝΤΙΚΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ παρ'Ώχεανοϋ τε φοάς χαί Λευκάδα πέτρην, ήδί παρ' Ήελίοιο πύλας xal δήμον δνείρων Όίύσοιια 24, 11

Τ

Α ΜΑΝΤΙΚΑ ΙΔΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΓΧΩΝ ΑΝΑΚΛΑΔΙΖΟΓΝΤΑΙ ΑΠΟ TNCPIMES

ρίζες. Ή πρώτη είναι τά όνειρικά καί έκστασιακά ταξίδια τής Ζωτικής 349

Ψυχής ( = § § 25. 24). τής δίνουνε νά γνωρίζει τ' άλαργινά καί νά μαθαίνει, συντυχαίνοντας μέ δαίμονες καί μέ θεούς, μελλοντικά χι άπερασμένα. (Άπό τή ρίζα τούτη είδαμε χαί τήν ίδέα πώς ή ζωτιχή ψυχή, σάν άρχίζει νά λύνεται μέ τό θάνατο άπό τό κορμί, άποτάζει προφητικά Ιδιώματα καί προμαντεύει ( = § 26 ). Τά κατορθώματα τούτα τής Ζωτικής Ψυχής μεταφέρουνται στήν Ψυχή τού ΝεκροΟ, μέσα άπδ τήν παράσταση τής Ψυχής-Είδώλου ( = § §17. 72)· Ή δεύτερη ρίζα τδν μαντικών ικανοτήτων τής Ψυχής τοΟ ΝεκροΟ, είναι ή έξομοίωσή της μέ τούς δαίμονες, πού ή νόηση κ ' ή γνώση τους είναι πολύ παραπάνου άπδ τοΟ άνθρώπου. Ή τρίτη ρίζα είναι τά "Ονειρα — Ινας άπδ τούς πρώτους παράγοντες τής παράστασης τής Ζωτικής Ψυχής καί τής Ψυχής τοΟ ΝεκροΟ σάν ειδώλου ( = § ig). Καθώς τά "Ονειρα είναι, κατά τΙς οικουμενικές δοξασίες, προσημάδεμα τών μελλοντικών, καί καθώς συχνοί έπισκέπτες, μέσα άπό τά δνειρα, είναι οί νεκροί, ή, άλλιώς, οί ψυχές-Είδωλα τών Νεκρών, οί ψυχές μπαίνουν αύτόματα στή σφαίρα τής Μαντικής καί γίνουνται παράγοντές της. Μιά τέταρτη ρίζα είναι ή ίδέα πώς οί ψυχές τών νεκρών ζοΟνε μέσα στά βάθη τής γής, άπ' δπου άχνοδιαβαίνουν δλοι οί κύκλοι τής Ζωής, κι δλοι μαζί τους τών πλασμάτων οί χοροί καί τών πραγμάτων. Οί τρόποι πού μεταχειρίζουνται οί ζωντανοί γιά νά έπικοινωνήσουν μέ τΙς ψυχές καί νά ώφεληθοΟν άπό τά μαντικά τους ιδιώματα, είναι τόσο παλιοί, δσο καί σύγχρονοί μας άκόμη. Ή άμεση συνομιλία μ' αύτές, σέ γλώσσα κανονική ή συνθηματική, είναι κι ό πιό ίσιος δρόμος. "Οταν λογουχάρη φεύγει Ινας στόλος πιρόγες άπδ τά νησιά Σολομώντος καί μπαίνει ζήτημα άν θά προχωρήσουν ή θά γυρίσουνε, Ινας, πού ξέρει τΙς ψυχές, βλέπει μιά νά κάθεται στήν πιρόγα του, πού γέρνει κιόλας κατά τή μεριά της. Χωρίς περιστροφές, τήνε ρωτάει τότες άν κάνει νά προχωρήσουν ή δχι. Ά ν γέρνει τδ σκάφος, θά πει πώς ή ψυχή άποκραίνεται "Ναί", άν μένει άκίνητο, σημαίνει " Ό χ ι ! " * Πιδ συνειθισμένος τρόπος έπικοινωνίας μέ τίς ψυχές, είναι ή δνειρομαντεία. Έ Όνειρομαντεία είναι Ινας κλώνος τής Μαντικής, κι άνακλαδίζεται στήν Όνειροσκοπεία άπδ τή μιά, καί στήν ίερουργική Όνειρομαντεία άπδ τήν άλλη. Ή Όνειροσκοπεία είναι τδ ξέτασμα τών δνείρων τοΰ κανονικοΟ ύπνου μας, ή θύμηση τών έντολών τους ή τών παραστάσεων, κ* ή έξήγηση τής συμβολικής τους γλώσσας. Συχνά στά δνειρα τοΟτα παρουσιάζουνται κι άπδ μόνες τους οί Ψυχές, νά μιλήσουν, νά δρμηνέψουν ή νά προφητέψουνε — μά οί ζωντανοί δέν μποροΟνε νά κρεμαστούν στήν καλή μοναχά θέλησή τους. Έ κατοχή δρισμένων λειψάνων τοΟ νεκροΟ, δπως λογουχάρη τδ κρανίο καί τδ κάτου σαγόνι του, είναι Ινα μέσο ένυπνιασμοΟ τών κατόχων. Στά δυτικά, λογουχάρη, νησιά τοΟ ΠορθμοΟ Τόρρες, τά κρανία τά φυλάνε καί τά μεταχειρίζουνται σά χρηστήρια, πού ένυπνιάζουν τούς κατόχους τους κι άποκραίνουνται στά ρωτήματα τους.· Έ ίερουργική, άπδ τήν άλλη, Όνειρομαντεία, είναι τό κάλεσμα τοΰ μαντικού δνείρου άπό τό πρόσωπο πού Ετοιμάζεται, μ' δρισμένο τυπικό, γιά νά δεχτεί τήν άποκάλυψή του. Καθαρμοί καί άγνείες, προσευχές κ 1 έπωδές, είναι τά μέσα πού 321

φέρνουν τό μαντικό όνειρο κ' έτοιμάζουν γιά τήν άποκάλυψή του. Έ συστηματοποίηση τοϋ τυπικοΟ, τό πρόσθεμα τής άπαραίτητης θυσίας κ' ή κατάκλιση σέ χώρους ιερούς, δίνει τήν πράξη πού οί "Ελληνες τή λένε ΙγχοΙμηοιν (Εγχλισιν, χατάκλισιν), κ' οί λατίνοι incubatio, δπου ό κοιμάμενος δέχεται τήν έπίσκεψη τοϋ δαίμονα ή τοϋ ΘεοΟ τοΟ ίεροΟ χώρου, ή τά μαντικά δνειρα πού τοΟ στέλνουνε, τέκνα, γιά τούς Έλληνες, τής Γής καί τοΟ Ύπνου.· Μιά παράλληλη πράξη είναι τό πλάγιασμα πάνου στούς τάφους, δπου τόν δαίμονα, τόν θεό καί τά αύτόματα είδωλα τών όνείρων άντικατασταίνουνται άπό τΙς ψυχές τών νεκρών κι άπό τά είδωλα τών όνείρων πού στέλνουν έ κείνες. Έτσι ή δνειρονεκρομαντεία γεννιέται σάν κλάδος τής ίερουργικής Όνειρομαντείας, πού κ' έτούτη είναι κλώνος τής γενικής Όνειρομαντείας. Ή έγκοίμηση, πάλι, στούς τάφους, είναι φορές πού γίνεται στούς τάφους τών δικών, κ' ή πράξη τότε δέν ξεβγαίνει άπό τήν οικογενειακή νεκρολατρεία. Έτσι οί Νασαμώνες μαντένοντα», κατά τήν πληροφορία τοΟ 'Ηρόδοτου, έπΐ τών προγόνων φοιτέοντες τά σήματα xal χατενξάμενοι ίπιχαταχοιμώνται.' Είναι, πάλι, φορές πού ή έγκοίμηση γίνεται πάνου στούς τάφους άλλων νεκρών, πού οί έγκοιμώμενοι θέλουν νά κράξουν. Έτσι οί γυναίκες τών Τουαρέγκ τής Σαχάρας, πηγαίναν, σά λείπαν οί άντρες τους, καί πλαγιάζανε πάνου σέ τάφους παλιούς, καί κράζαν τήν ψυχή πού θέλαν νά τούς δώσει νέα γιά τήν τύχη τών άντρών τους.· "Αλλοι λαοί τής Σαχάρας καί τής κεντρικής Κελέβης ξέρουνε τήν ίδια πράξη." Συχνότερα δμως ή έγκοίμηση συγκεντρώνεται στούς τάφους μεγάλων νεκρών καί παραΟστερα σέ χώρους που λογιοΟνται τάφοι μεγάλων νεκρών καί πού, μέσα στή σφαίρα τής ήρωολατρείας, γυρίζουν σέ ίερά καί μαντεία. Ή πράξη είναι περιλάλητη άπό τή θεραπευτική τοΟ ΆσκληπιοΟ, κ' ένα πλήθος τέτοια θεραπευτικά δνειρομαντεία άλλων ήρώων-γιατρών, παρουσιάζουνται σπαρμένα στήν Ελλάδα, στή Μικρασία καί στήν 'Ιταλία.' Ένας άλλος τύπος τής νεκρομαντείας, πιό δραματικός, είναι νά κράζουν· ται οί ψυχές άπό τόν κόσμο τους, μ'Ενα διάμεσο πρόσωπο (medium), πού ή κουβεντιάζει μ* αύτές, ή έκεϊνες τό κυριεύουνε, γιά νά μιλήσουνε μέ τή φωνή του. "Οταν, λογουχάρη, στή Φλωρίδα (Σολομώντος) ή γνώμη τών σκιών είναι άπαραίτητη, Ενας άπό τούς συζητητές, πού έχει πνεΟμα προφητικό, άρχίζει νά φταρνίζεται καί νά τρέμει. Είναι τό σημάδι πώς τόν κυριεύει τό φάντασμα, πού μπαίνει μέσα στό κορμί του. "Τά μάτια του τότες σπιθίζουνε, τά μέλη του διπλώνουνται, δλο τό κορμί του σφαδάζει : πάνου στήν ώρα μιά φωνή, πού δέν φαίνεται νά'ναι ή δική του, άγρικιέται νά έπιδοκιμάζει ή ν'αποδοκιμάζει έκείνο πού προτάθηκε νά γίνει. Ό άνθρωπος αύτός δέν κάνει καμμιά προσπάθεια νά τραβήξει μέσα του τήν ψυχή· έκείνη έρχεται, δπως πιστεύεται, μοναχή της· δταν φεύγει, τόν άφήνει δλότελα έξαντλημένο"." Όμοια στ'άλλα νησιά Σολομώντος, άντρες καί γυναίκες μποροΟν νά κατέχουνται άπό τίς ψυχές καί νά προσφέρουνε, σά μέντια, τίς ύπερεσίες τους σ' δσους τούς καλοΟνε." Στή Νουκαχίβα, μιάν άπό τίς Μαρκίζες, οί ιερείς κ'οί ιέρειες μποροΟν ν'ανεβάζουν τά 322

-πνεύματα τών νεχρών, πού, μέσα άπό τά κορμιά τους, συνομιλοΟνε μέ τους συγγενείς τους που χρειάζουνται τήν όρμήνεια τους, τό πιό συχνά σέ περίσταση άρώστιας.10 Τήν ιδιότητα τοΟ 'μέντιουμ' στά νησιά Μόρτλοχ (Καρολίνες), τήν άποχτά κανείς χι άπό χάρισμα χαί μέ άσχηση, γιά νά κράζει τά πνεύματα, άν πληρωθεί, πού-τόνε χυριεύουνε χαί τόν έμπνέουν. Στό διάστημα τοΟτο, πού βαστά Ισαμ' ίνα τέταρτο, παρουσιάζει δλα τά συμπτώματα τής κατοχής, χαί τά πνεύματα, που μιλοΟν (άν χαί σέ γλώσσα διαφορετική) μέ τό στόμα του, δίνουν τίς συμβουλές χαί τά μηνύματά τους. Ξυπνώντας ό νεκρομάντης άπό τήν καταληψία του, έξηγά τά μηνύματα τοΟτα." Στό νησί Γιάπ, έδώ, ό νεκρομάντης, άντρας ή γυναίκα, πέφτει, σάν κυριεύεται άπό κάποια ψυχή, σέ μιάν ύπνοβατιχή κατάσταση χαί μιλά, σάν παιδί, σ' άσυνήθιστους τόνους, μέ τή φωνή, δπως πιστεύεται, του νεχροΟ που τόν κατέχει." Άνάμεσα στους Μπάτακ τής Σουμάτρας συχνά καλιέται ό νεκρός ν'άποχριθεί άν ό άρωστος θά ζήσει, ή πώς ν'άποχτήσει κανένας παιδιά, ή ποΟ βρίσκεται πράγμα πού χάθηκε ή άνθρωπος που δέν τοΟ βρίσκουν τ' άχνάρια. Τό φάντασμα μιλεί μέ τό στόμα ένός διαμέσου προσώπου, πού βλέπει τήν ψυχή νά σιμώνει, ύστερα νιώθει νά χάνει τό βάρος του, τά πόδια του νά γίνουνται άπάλαφρα καί νά πηδοΟν, τους άνθρώπους νά φαίνουνται μικροί καί κοκκινωποί, καί τά σπίτια νά γυρίζουν μπροστά του. "Οταν τό πνεΟμα άποκριθεί καί ξαναπάρει τό δρόμο του, τό 'μέντιουμ' πιστεύεται πώς άρωσταίνει ή πώς, κάποτε, πεθαίνει κιόλας.'· Στήν Κίνα, δπου ή νεκρολατρεία είναι ίνας μεγάλος κλώνος τής θρησκείας, οί ψυχές χράζουνται μέ λογίς λιχουδιές καί μ' έπωδές, ή άχόμη χαί μέ χορό χαί μέ μουσιχή, καί μιλοΟν μέ τό στόμα τοΟ διαμέσου που τις καλεί καί τό κυριεύουν. Τά διάμεσα τοΟτα πρόσωπα είναι γυναίκες μοναχά, πού ή τό'χουν έπάγγελμα, ή, νύφες μέσα στήν οικογένεια, φορτώνουνται, άνάμεσα στ'άλλα οικογενειακά χρέη τους, χ ' έ τούτο.'4 Ή μαντιχή κατοχή προσώπων (Ιγγαατρίμν&οι) άπό ψυχές τών νεχρών είναι γνώριμη στήν Αφρική", καθώς καί στόν έβραϊχό '· χαί έλληνικό κόσμο." Στήν Αφρική συχνά συμβουλεύουνται, μέ ιερείς · διερμηνείς, τούς ήσκιους τών άρχηγών ή βασιλιάδων, πού τούς τάφους τους ή όρισμένα τους λείψανα τά'χουνε γιά χρηστήρια τοΟ πιό μεγάλου κύρους. " "Ετσι άνάμεσα στούς Μπαρότσι, φυλή μπαντού τοΟ πάνου Ζαμβέζη, ρωτοΟνε τούς νεκρούς βασιλιάδες τους, κ'έκείνοι άποκραίνουνται μέ τό στόμα ένός ιερέα. Άπό κάθε βασιλικό τάφο, έδώ, μπορεί νά βγει νεκρομαντείο. Ό τάφος ύψώνεται στή μέση ένός ΕεροΟ περίβολου, δπου μόνο 6 ιερέας μπορεί νά μπαίνει. "Ετσι μπορεί κανείς νά δεί σ' δλη τή χώρα νεκρικά ίερά, καθένα μέσα σ' ίνα άλσος ήσκιερό, άπου τά μέλη τής φυλής συμβουλεύουνται τά πνεύματα τών νεκρών βασιλιάδων τους, τόσο γιά δημόσια δσο καί γιά ιδιωτικά ζητήματά τους".'· Άνάμεσα στοΟ Μπαζόγκα τής κεντρικής Ούγκάντα, συμβουλεύουνται σταθερά τις ψυχές τών νεκρών άρχηγών , μέ διάμεσα πρόσωπα γυναίκες πού χρησιμεύουν γιά προφήτισές τους. Τό κρανίο τοΟ πεθαμένου άρχηγοΟ ξεθάβεται, καθαρίζεται άπό τό διάδοχό του, τυλίγεται σέ δέρματα, καί παραδίνεται σέ μιά γυναίκα πού 323

δδηγιέται σ' Ινα μεγάλο οίκημα προορισμένο γιά κείνη. Τδ κρανίο άπιθώνετ«. έκεΐ μέσα σ' Ινα ναδ, πού λογιέται κατοικία τής ψυχής, κ' έκεΐ ή γυναίκα κατέχεται άπδ τδν ήσκιο τοΟ νεκροΟ καί φανερώνει τά θελήματά του. "Οταν πεθαίνει δ διάδοχος, τό κρανίο κ' ή ψυχή τοΟ παλιοΟ άρχηγοΟ άδειάζουν τδν τόπο* γιατί μεταφέρουνται σ' ίνα πολυδεντρο νησί τοΟ ποταμοΟ, δπου τά κρανία κ* οΓ ψυχές τών παλιών άρχηγών μένουν γιά πάντα. °Εκεΐ απιθώνεται, στδ ύπαιθρο, τδ κρανίο τοΟ παλιοΟ άρχηγοΟ, μ'Ινα κοντάρι καρφωμένο δίπλα του, κ ' ή γυναίκα τ' άκολουθά, γιά νά δίνει τους χρησμούς του σ* δσους θέλουνε νά τδ συμβουλευτοΟνε. "Λίγοι ωστόσο στοχάζουνται πως άξίζει τδν κόπο νά γυρέψουν τή γνώμη τής γέρικης ψυχής τοΟ νησιοΟ, τή στιγμή πού μποροΟνε νά'χουν, άπδ τήν καινούρια ψυχή τοΟ ναοΟ, πληροφορίες τής τελευταίας ώρας".'· " Άνάμεσα στούς Μπαζδγκα τών βορειανατολικών, δέν είναι τδ κρανίο, μά τδ κάτου σαγόνι πού χρησιμεύει γιά τήν έπικοινωνία μέ τδ πνεΟμα. Τδ καθαρίζουν, τό> τυλίγουν σ' Ινα δέρμα στολισμένο μ' όστρακάκια, καί τδ στέλνουν σ'ίνα ναό, πού βρίσκεται στήν πιδ μακρινή περιοχή κι δπου φυλάγουνται τά σαγόνια όλονών τών παλιών άρχηγώνε. Ό φύλακας, Εερέας καί προφήτης μαζί, συνομιλά μέ τήν ψυχή κι άνακοινώνει στδ διάδοχο τής άρχηγίας τά μηνύματά της".'* Τδ Ιδιο άνάμεσα στούς Μπανυόρο, άλλη φυλή τής Ούγκάντα, οί διάδοχοι συνειθίζουν νά συμβουλεύουνται σά χρησμικές έστίες τούς παλιούς βασιλιάδες: " Υψώνουν ίνα λοφάκι πάνου στδν τάφο τοΟ βασιλιά, πλατύ στήν κορφή,, πού τδ σκεπάζουν μέ χορτάρια, δπου άπλώνουνε τομάρια άπδ γελάδες καί πχνθέρες. Τδ λοφάκι τούτο είναι, λένε, δ θρόνος δπου κάθεται ή σκιά τοΟ βασιλιά, δσο βαστάει ή τελετή τής χρησμοδότησής του. Φέρνουν μπροστά στδ θρόνο προσφορές στήν ψυχή κ'είναι έκειπάνου πού τά ρωτήματα γίνουνται, σάν· ό καινούριος βχσιλιάς γυρεύει νά συμβουλευτεί τδν πεθαμένο του πατέρα γιά ζητήματα τού Κράτους ή σάν παρουσιάζεται στδν βασιλικό οίκο άρώστια. "Οταν κιόλζς μιλάνε γιά τδν νεκρό βασιλιά, μιλάνε σάν νά'ναι κοιμισμένος καί ποτέ σά νά'ναι πεθαμένος"." Γιά τήν τελευταία τούτη παράσταση, τοΟ κοιμισμένου βασιλιά, θά δοΟμε ( = § 103) πώς βγαίνει άπό τό έθιμο τής Βασιλοχτονίας* κ' έτσι άς σημειωθεί έδώ, πώς οί Μπανυόρο είναι ίνας άπό τούς λαούς πού άνάμεσά τους μελετήθηκε ζωντανό τό έθιμο τοΟτο." "Ενας άλλος τρόπος νά έπικοινωνεΐ κανείς μέ τούς νεκρούς, είναι ή 'ψυχαγωγία' ή καθαυτό 'νεκρομαντεία' ; Τό ν' άνεβάζει άπό τόν "Αδη τίς ψυχές καί νά συνομιλά μαζί τους κανείς, είτε ό Ιδιος είτε μέ διάμεσο πού δέν κατέχεται, άπό τοΟτες.

324

§97 ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΑΝΕΒΑΣΜΑ ΨΥΧΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΤΟΥ ΚΟΣΜΟ di/ld αν μοι, Γα τε xal άλλοι χθονίων άγεμόνες, δαίμονα μεγανχή Ιόντ' αϊνέαατ' êx δόμων Περαάν Σονσιγενή θεόν ΑΙσχΰλος, Πέρσα< 640 χ ί

Η

ΜΑΓΙΣΑ Ή Ο ΙΕΡΕΑΣ ΤΩΝ ΜΑΟΡΙ ΜΠΟΡΟΓΝΕ Ν' ΑΝΕΒΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΦΓ-

χές τών άρχηγώνε καί νά τίς ρωτοΟνε. Οί ψυχές δέ φαίνουνται, γιατί ή δμήγυρη γίνεται στό σκοτάδι· άκούγονται δμως νά μιλοΟν, μέ τή δική τους φωνή ή μέ τή φωνή τοΟ έγγαστριμύθου διαμέσου.1 Στίς μυητικές τελετές μιάς φυλής τής δυτικής Νέας Γουϊνέας, κράζουν άπό τόν Κάτου Κόσμο τίς ψυχές τών προγόνων τους, χτυπώντας μ'ίνδοκαρυδόφυλλα τό χώμα.* 'Ορισμένοι Τοράντζα τής κεντρικής Κελέβης κράζανε στά πανηγύρια τίς ψυχές ήρώων κι άρχηγών, χτυπώντας μ'ένα ραβδί τό πάτωμα τοΟ ναοΟ τους.· Τό χτύπημα τής γής γιά τό κράξιμο τών χθονίων δαιμόνων ή θεών, τό ξαναβρίσκουμε στήν πράξη τών 'Ελλήνων.' Ύστερα άπό τήν ταφή, οί "Εουε τής Τογκολάνδης φέρνουνε τό πνεΟμα τοϋ νεκροΟ, μέ τή βοήθεια τοΟ ίερέα. ΟΕ δικοί τοΟ νεκροΟ δέν τό βλέπουνε, μ' άκοΟν, άπέξω, τούς θρήνους του καί τά λόγια του, τοΟ κράζουν πώς τό συμπονοΟν, κ' έκεΐνο τούς παρηγορά καί ξαναφεύγει.· Ά ν τό γυρέψει κανείς, δ μάγος τών Έσκιμώων τοΟ Λαμπραντόρ, άνεβάζει τις ψυχές τών νεκρών, γιά νά ποΟνε πώς τά περνοΟν, ή νά πληροφορήσουν γιά κεινούς πού ταξιδεύουν. ΆφοΟ δέσει τά μάτια τοΟ ρωτητή, δ μάγος άνεβάζει τήν ψυχή χτυπώντας τρεις φορές τό χώμα μ' ένα ραβδί, καί μέ τόν ίδιο τρόπο τήν ξαναστέλνει στόν τόπο της, άφοΟ μάθει δ,τι θέλει.· Άνάμεσα στίς λογίς κατηγορίες τών βαβυλώνιων ιερέων συναντούμε τούς " 'Εξορκιστές τών Πνευμάτων τών Νεκρών" καί τούς " 'Εξεταστές τών Νεκρώνε".' Στή 12η Πινακίδα τοΟ "Επους τοΟ Γιλγαμές, δ ήρωας παρακαλεί τούς θεούς νά μεσολαβήσουν στό θεό τοΟ Κάτου Κόσμου ν'άφήσει τόν ήσκιο τοΟ φίλου του ν'άνέβει γιά λίγο στή γή, ώσπου καταφέρνει τόν "Εα· μεσολαβεί, κι δ Νεργκάλ, "άνοίγοντας μιά τρύπα στή γή", άφήνει "τό πνεΟμα τοΟ 'Ενκιντού ν'άνεβεϊ σάν άνεμοπνοή άπό τόν Κάτου Κόσμο".· Πιστός έκτελεστής τών έντολών τοΟ ΊαβεϊσμοΟ, δ Σαούλ έξωλόθρευαε τούς έγγαστριμύ&ους xal τούς γνώοτας στό βασίλειό του" παραμονή δμως τής τελευταίας του μάχης, έρχεται νύχτα σέ μιά νεκρομάντισα τοΟ τόπου Άενδώρ, καί τής γυρεύει ν' άνεβάσει τήν ψυχή τοΟ Σαμουήλ, τοΟ συμβουλάτορα τής βασιλείας του καί περιφρονητή του κατόπι : xal είδεν ή γυνή τόν Σαμουήλ xal άνεβόηαε φωνή μεγάλη —. Καί είπεν αύτη δ βασιλεύς' 'μή φοβου, είπόν τίνα έώραχας'. Kai είπεν αύτφ ή γυνή' 'θεούς ίώραχα άναβαίνοντας ix τής γής'. Καϊ είπεν αύτη' 'τί Ιγτως' ; Kai ε\πεν αύτφ' 'άνδρα δρθιον άναβαίναντα ix τής γής xal ούτος διπλοί δα άναβεβλημί354

νος'. Kai iyvœ Σαούλ, δτι ούτος Σαμουήλ, χαί ίκνψεν int πρόσωπον αύτον inl τήν γήν xal προσεχύνησε αντφ... Ό Σαμουήλ, σκληρός όπως πάντα, έπιτιμ£ τόν Σαούλ πού ταράζει τήν ησυχία του,καΙτοΟ προφητεύει πώς τήν άλλη μέρα, νικημένος στόν πόλεμο, θά χάσει καί τή βασιλεία του καί τή ζωή του.' Ή λέξη "έγγαστρίμυθος" έδώ (ôb : άρχικά Ινα πνεΟμα πού μιλεί μέσα σέ κάποιου τό κορμί, ή κάποιος πού μέσα του μιλεί Ινα πνεΟμα)|0, σημαίνει πώς τό φάντασμα, άόρατο γιά κεΐνον πού ρωτά, μιλεί μέ τή φωνή τοΟ νεχρομάντη πού δέ σαλεύει τά χείλη. Ό 'Ησαΐας καταδικάζει έκεινούς πού γυρεύουν τή βοήθεια τών ψυχαγωγών (τί Ιχζητοναι περί των ζώντων τους νεκρούς ;) 11 , μά ή νεκρομαντεία ξανασυχωριέται άπό τό Μανασσή " , γιά νά καταδικαστεί άπό τό Δευτερονόμιο " καί τόν Ίωσία." Ωστόσο καί πάλι, τό Λευιτικό βρίσκεται στήν άνάγκη νά καταδικάσει στό θάνατο τοΟ λιθοβολισμοΟ τούς νεκρομάντες. " Μιά προβολή νεκρομαντείας συναντοΟμε στό ταξίδι τοΟ 'Οδυσσέα στόν "Αδη." Ό ήρωας φτάνει στά πρόθυρα τοΟ "Αδη, βπου κράζει τίς ψυχές, χύνοντας σ' ένα λάκκο πού σκάβει, χοές γιά βλους τούς νεκρούς, γάλα άνακατωμένο μέ μέλι, κρασί διαλεχτό καί νερό, καί ρίχνοντας άλεύρι άποπάνου. Ύστερα, άφοϋ δέεται καί τάζει καί παραπέρα θυσίες τών νεκρών, σφάζει Ινα μαΟρο κριάρι καί μιά μαύρη προβατίνα είς Ερεβος στρέψας, έτσι πού τό αίμα νά χυθεί μέσα στό λάκκο." Είναι οί χοές καί τά έναγίσματα τής νεκρολατρείας, πού, πάνου στήν ίδέα πώς τά γεύουνται οί ψυχές, μεταγυρίζουνε σέ τρόπους ψυχαγωγίας. Μά ή ψυχαγωγία τοΟ 'Οδυσσέα δέν ξέρει τρία κύρια χαραχτηριστικά τής πράξης : Τό κάλεσμα μοναχά τής ψυχής πού θά ρωτηθεί (γιά νά φέρει τήν ψυχή τοΟ Τειρεσία, ό 'Οδυσσέας κράζει κοντά του βλους τούς ύπήκοους τοΟ Πλούτωνα)" τήν ύπεράνθρωπη γνώση πού άποδίνεται σ' όλες τίς ψυχές (ό 'Οδυσσέας άπευθύνεται στή μαντική μονάχα βράση τοΟ Τειρεσία πού, κατά παραχώρηση τοΟ Δία, άνακρατιέται καί στόν κόσμο τών σκιών)' καί τόν άναγκασμό τής ψυχής ν' άνεβεΐ (ό 'Οδυσσέας δέν κράζει τίς ψυχές μέ προσταγές, μά μ'ικεσίες).1· "Ομοια καί τό φάντασμα τοΟ Δαρείου στούς αισχυλικούς "ΙΙέρσες" άνεβάζεται μέ χοές άπό τή μιά και μ' ικεσίες άπό τήν άλλη στούς χθονίους θεούς καί στόν Ιδιο* μόνο πού έδώ (πού δέν ξέρουμε άν έχουμε πράξη έλληνική ή άνατολική) κράζεται ορισμένη ψυχή κ' ή ικετευτική άνάκληση τοΟ ΧοροΟ παρουσιάζει καί τόν τύπο τής Επωδής, πού τό προστάζει ν' άνέβει.'· Τό άνέβασμα τής ψυχής τοΟ Δαρείου γίνεται στόν τάφο τοΟ νεκροΟ, γνώριμο τόπο τής ψυχαγωγίας. Ή νεκρομαντεία, άντίθετα, τής 'Οδύσσειας μαρτυρά, μέ τά μύθοποίησή της σέ κατάβαση τοΟ ήρωα, τήν ψυχαγωγία στούς τόπους πού λογιοΟνται έμπασιές τοΟ Κάτου Κόσμου : Οί τόποι, βθε κατεβαίνουν οί ψυχές (χάσματα, λίμνες καί σπήλαια) είναι κ' οί καταλληλότεροι γιά ν' ανεβαίνουν. Τέτοιοι τόποι Επικοινωνίας χρησιμεύουνε καί στήν έλληνική νεκρομαντεία (νεκνομαντεια, νεκρομαντεία, ψνχομαντεΓα). Τό πιό άρχαΐο άπό τά νεκυομαντεΐα τοΟτα είναι ό τόπος "Αορνον στήν 'Εφύρα τής Θεσπρωτίας. "Ενας ποταμός 'Αχέρων, μ' Ινα παραπόταμο Κωκυτό, σχηματίζει έκεί μιάν 'Αχερούσια Λίμνη." 'Εδώθε, κατά τήν παράδοση, κατέβηκε ό 'Ορφέας γιά ν' άνεβάσει τό ταίρι του " 326

χ ' Εδώ στέλνει νά ρωτήσει δ Περίανδρος γιά χάποιο θησαυρό κρυμένο. Τδ δτι άνεβαίνει ή ψυχή τής Μέλισσας, τής γυναίκας του πού τή σκδτωσε χαί τής έμόλυνε χαί τό λείψανο, δείχνει πώς οί ψυχές χράζουνται άνάχατα χ ' έδώ, δπως στήν δδυσσειαχή νεκρομαντεία. Ή ψυχή τής Μέλισσας, πού βρίσκει τήν εύκαιρία νά παρουσιαστεί, δέ δίνει άπόκριση γιά τδ θησαυρό, παρά άφοΟ τής κάψει δ Περίανδρος ένα πλήθος φορέματα (γιατί δσα τής Εθαψε δέν πήγανε στδν "Αδη Χ' ύπόφερνε έκεΓ άπό κρύο)." Οί ιστορίες πού κυνηγήσανε τή μνήμη τοΟ Παυσανία, άναφέρουν πώς δ μέγας έλευθερωτής ήρθε σέ κάποιους "ψυχαγωγούς" στήν άρκαδική Φιγαλεία, γιά νά έξιλεωθεΤ μπροστά στήν ψυχή μιάς κόρης άπό τό Βυζάντιο, πού τήν είχε άθέλητά του σκοτώσει.·· Κατά μιάν άλλη παράδοση, δ Παυσανίας άνεβάζει τήν ψυχή τής Κλεονίκης σ' Ενα νεκυομαντεϊο τής Ηράκλειας στή Βιθυνία." "Ενα ποταμάκι κ' έδώ είχε τ* δνομα τού 'Αχέροντα " , κ' έδώθε δ 'Ηρακλής άνέβασε, κατά μιά παράδοση, τόν Κέρβερο άπό τόν "Αδη." Τό πιό περίφημο, δμως, ψυχομαντεΓο τής άρχαιότητας, είναι τό (έλληνικό) μαντείο τής ιταλικής Κύμης, περί λίμνη ν "Αορνον, οντω κ' έδώ χαλονμένην, μαντεϊον Λντρον." Μέ τά νάματα Πυριφλεγέθων, Στύξ καί 'Αχερουσία Λίμνη, ή περιοχή παρουσίαζε κ' έδώ μιάν εικόνα τού Κάτου Κόσμου. Ή "Αορνος λίμνη (Avemus), Ενας ήφαιστειακός κρατήρας μέ νερό, μέσα σέ μιά σκοτεινή βλάστηση, λογιόνταν Εμπαση τού "Αδη· κι άπεδώ, κατά τή βιργιλιανή μυθοπλασία, κατεβαίνει δ Αινείας. Τά πουλιά πού διαβαίναν άποπάνου της πέφτανε κάτου νεκρά, κι δ,τι Επεφτε μέσα της, άκόμη καί τά ξερόφυλλα, τά κατάπινε τ' άπατο, δπως πιστευόντανε, βάθος. Δίπλα στή λίμνη είτανε τό κοσμοξάκουστο μαντείο, δπου οί ψυχές παρουσιάζουνταν καί μιλούσανε σ' δποιον τΙς Εκραζε μέ τή γνώριμη πράξη τών χοών καί τής ικεσίας : Ινταΰ&α δ δεόμένος άφιχόμενος, ενξάμενος, ίντεμών οφάγια, χεάμενος χοός, άνεχαΙεΐτο ψνχήν δτον δη τών πατέρων f ) φίλων xal αύζω άπήντα είδωλον, άμνδρδν μέν Ιδεΐν — φ&εγχτιχδν δέ — xal ονγγενόμενον υπέρ ών έδει τ ο, άπηλάττετο." Ό 'Απολλώνιος δ Τυανεύς απλοποιεί τήν ψυχαγωγία, άνεβάζοντας τήν ψυχή τού 'Αχιλλέα άπό τόν τάφο του στή Θεσσαλία μέ τό λόγο μονάχα : έπί τούτοις οειομός μέν περί τδν χολωνάν βραχύς έγένετο, πεντάπηχυς δέ νεανίας άνεδό&η Φε'τταλιχός τήν χλαμύδα, πού άρχίζει τά παράπονα γιά τούς Θεσσαλούς πού τού κόψαν τίς προσφορές, γιά ν' αποκριθεί, τέλος, σέ πέντε ρωτήματα ίστορικογραμματολογικού χαραχτήρα." ΆφοΟ χόρτασε παρασταίνοντάς τόν Όρέστη πού κυνηγιέται άπό τό φάντασμα καί τΙς 'Ερινύες τής μάνας του, δ Νέρων πασχίζει ν' άνεβάσει τήν ψυχή τής Άγριππίνας πού σκότωσε καί νά ίλαρώσει τήν όργή της." Ό Καρακάλλας άνεβάζει πολλών τΙς ψυχές νά γιατρέψει τούς έφιάλτες του, γιά νά μή τοΟ μιλήσει παρά μόνο δ Κόμμοδος, μά κι αύτός γιά νά τοΟ βαθύνει τήνάγωνία." Ή "ψυχαγωγία" τοΟάρχαίου κόσμου πεθαίνει μέσα στούς σαρκασμούς τοΟ σκεπτικισμοΟ, γιά νά ξαναπροβάλει στή μεσαιωνική καί νεότερη Εύρώπη. 'Εδώ είναι Ενα άπό τά σπουδαιότερα Εργα τής Μαγείας, άγκαλά καί τό τυπικό της είναι τόσο πολύπλοκο " , πού ή αρχαία Κατάβαση στόν Ά δ η νά φαίνεται παιγνίδι μπροστά της.

327

§ ιοο 0 1 Ψ Υ Χ Ε Σ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΓΟΝΙΜΙΚΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ άπά γάρ τών ίπσ&ανόντων al τροφαΐ χαί αύξήοιες χαί ατιέρματα γίνονται

[ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ] 77. ΕΝΥΠΝ. il

14

Κ

Χ

ΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΚΑΘΓΣΤΕΡΗΜΕΝΟΓΣ ΚΙ ANQTEρους κύκλους πολιτισμοΟ δείχνουν πώς οί ψυχές ιών νεκρών κρατοΟν ίνα ρόλο σημαντικό στή γονιμική λειτουργία τής φύσης

Ή νεκρολατρεία στή Νέα Καληδονία καταμερίζει τίς Αρμοδιότητες τής φυσικής λειτουργίας στίς διάφορες φαμίλιες. Οί προσευχές τής μιάς φαμίλιας στά προγονικά της φαντάσματα μποροΟν νά φέρνουν τή βροχή* μιάς άλλης λευτερώνουν τόν ήλιο άπό τά σύγνεφα' οί προσευχές μι&ς άλλης φέρνουν μιάν Εξαίσια βλάστηση τοΟ yam' ή μεσολάβηση μιάς άλλης δίνει τή νίκη στόν πόλεμο* μιάς άλλης φέρνει μπόλικο ψάρι.' Ή γονιμιά καί μπολικιά, πού κρέμεται άπό τόν καιρό, κ' ή πείνα, στή Μελανησία γενικά, συναλλάζουνται κατά τό θέλημα τών φαντασμάτων καί τών πνευμάτων.* "Οταν οί ντόπιοι τής περιοχής "Αρωμα τής νοτιανατολικής Νέας Γουϊνέας άρχίζουνε νά φυτεύουν τούς κήπους τους, παίρνουνε μιά χεριά ζαχαροκάλαμο καί μπανάνες καί, στέκοντας στή μέση τοΟ κήπου τους, κράζουνε τά όνόματα τών νεκρών τής φαμίλιας τους, καί τούς λένε : "Νά τό φαΐ σας, οί μπανάνες σας καί τό ζαχαροκάλαμό σας. Δώστε νά μεγαλώσει τό φαί μας καλά καί δώστε μπόλικο νά 'ναι ! Ά ν δέ μεγαλώσει καλά κι άν δέν είναι μπόλικο, θά 'ναι μεγάλη σας ντροπή καί δική μας άντάμα !"'"Οταν, έδώ, φυτεύουν τό 'γιάμ' σέ τόπο καλλιεργημένο κι άπό τούς προγόνους τους, οί Κιουάΐ άνακράζουν τά πνεύματα τών προγόνων αύτών νά δώσουν μιά πλούσια σοδειά τοΟ φυτοΟ τους.4 "Οταν οί ίδιοι στήνουνε μιά γιορτή πού πιστεύεται πώς πληθαίνει τΙς χελώνες τους, άρχίζουν καθαρίζοντας τό κοιμητήρι τους κι άπιθώνοντας ίνδοκαρυδόγαλα πάνου στούς τάφους. Στό μεταξύ κράζουν τά πνεύματα τών νεκρών, λέγοντας τους : "Δώστε μας χελώνες έσεΐς, γιά νά σ&ς δίνουμε κ'έμεΐς νά τρώτε!"' Ή καλή σοδειά καί τό καλό κυνήγι στούς Γιαμπίν τής βορειανατολικής Νέας Γουινέας, δίνουνται άπό τά πνεύματα τών νεκρών (τών παλιώνε κιόλας χωραφάδων πού λογιοΟνται πώς έχουν τή δύναμη νά μεγαλώνουν τά βλαστάρια).' "Οταν, έδώ, φυτεύουν οί Μπουκάουα τά χωράφια τους, βάζουνε δείγματα άπ' δ,τι φυτεύουνε στόν κορμό ένός δέντρου. Τό δέντρο τοΟτο τ' άφήνουν όρθό, σάν καθαρίζουν ίνα μέρος τοΟ δάσους γιά νά τό καλλιεργήσουν. Οί ψυχές τών πάππων καί τών προπάππων τους λογιοΟνται πώς κάθουνται πάνου σ'έτοΟτο τό δέντρο καί κοιτοΟν άποκεϊ τούςάπογόνους τους πού δουλεύουν. "Οταν, έτσι, φυτεύουνε, κράζουν έδώ τά πνεύματα τών προγόνων τους καί τούς παρακαλοΟνε νά φυλάνε τό χωράφι τους, γιά νά μή βασανίζουν328

ται τά παιδιά τους άπό τήν πείνα. "Οταν, τέλος, φέρνουν άπότά χωράφια τούς πρώτους καρπούς, προσφέρουν άπ' αύτούς μέσα σέ κούπα στούς προγόνους τους καί τούς προσεύχουνται έτσι : "*Ω σείς πού φυλάξατε, δπως σάς δεηθήκαμε, τό χωράφι μας, νά πού έχουμε καί γιά σάς τώρα κάτι. "Εχετε κ' έσεϊς άπάνου μας τά μάτια σας, καί τώρα καί παραμπροστά, καλοθέλητα πάντα!"' Οί Κάϊ, άλλη φυλή τής βορειανατολικής Νέας Γουϊνέας, πιστεύουν πώς τά πνεύματα τών νεκρών μποροΟν νά τούς βοηθοΟν, συνεργώντας στό μεγάλωμα τών φυτών καί προμηθεύοντας κυνήγι.· Τά πνεύματα έδώ πού κράζουν οί κυνηγοί κ'οί γεωργοί, είναι έκεινών πού δέν έχουν καιρό πεθαμένοι. Μά δίπλα στούς κοντινοπαγαιμένους αύτούς, είναι κι άλλοι πιό σταθεροί παραστάτες. Είναι οί ψυχές έκεινώνε πού φημιστήκανε, ζώντας τους, στή μιά ή στήν άλλη δουλειά καί πού τούς έκανε ή φήμη τους, μετά θάνατο, πάτρωνές της άγίους. "Αλλοι τους, έτσι, βοηθοΟν στήν κλεψιά καί στόν πόλεμο, άλλοι νά πέφτει ή βροχή, οί άλλοι νά προκόβουν οί φυτειές, άλλοι νά πιάνουνται τά φτερωτά κι άλλοι τους νά ψαρεύουνται τά χέλια.· Οί Τάμι, άλλη έδώ φυλή, πιστεύουνε σέ πνεύματα καίσέ θεούς, μά καμμιά δέν τούς έχουν λατρεία· δλη τήν έγνοια τους τήν έχουνε στίς ψυχές (έκεινών πού δέν είναι πεθαμένοι άπό καιρό καί τούς θυμοΟνται άκόμη). Ή έπιροή τών ψυχών αύτών είναι, σ' δλα τά δημιουργήματα, τρανή, καί παραστέκουν τούς πιστούς στούς τρόπους τής ζωής τους. " Μιά σειρά ίκεσίες καί προσφορές, στά νησιά Σόρτλαντ, γυρεύουν άπό τόν (καμένο) νεκρό καλό ψάρεμα καί κυνήγι τοΟ ντόπιου είδους." Οί Τομπαμπάτακ τής Σουμάτρας κάνουν προσφορές στά προγονικά τους πνεύματα, γιά νά τούς δώσουν πλούσια σοδειά στή σπορά τους." Σέμιά κινέζικη κηδεία στήν Ίάβα, δ Le Bruyn παρατήρησε πώς ''ένας ίερέας κρατούσε στό χέρι του ένα βιβλίο, δπου διάβαζε* κ'είταν Ινας άλλος ίερέας δίπλα του, μ' Ινα άσημένιο πιάτο γεμάτο σταρικά, άπ' δπου έπαιρνε κ' έριχνε, άπό καιρό σέ καιρό, μιά χεριά κατά τούς παραστεκάμενους, πάνου στό φέρετρο καί πάνου στό παιδί τής γυναίκας πού είτανε νά θάψουν"." Οί βουνίσιοι τής Φορμόζας πανηγυρίζουν τή γιορτή τών προγόνων τους στή σπορά καί στό θέρο." Οί περισσότερες φυλές Νάγκα τών βορειανατολικών 'Ινδιών πιστεύουν πώς οί προγονικές τους ψυχές πρωταφεντεύουνε στήν καλλιέργεια τών χωραφιών τους." Οί Λάκερ, άλλη έδώ φυλή, θυσιάζουν τόν'Οχτώβρη στά πνεύματα τών προγόνων τους, γιά νά τούς δώσουν πλούσια σοδειά, γιά νά γεννοΟν τά σπιτικά τους ζωντανά καί γιά νά βρίσκουνε καλό κυνήγι. Ή προσφορά τους στούς νεκρούς είναι άνάκατοι σπόροι κάθε λογής, χρισμένοι μέ πουλίσιο αίμα.1* "Αν τά δέντρα καί τά χωράφια δίνουνε πολύ καρπό άνάμεσα στούς θόνγκα (φυλή μπαντού τής νοτιανατολικής 'Αφρικής), είναι γιατί τά κάνουν νά προκόβουν οί 'θεοί', πού δέν είναι άλλοι άπό τά πνεύματα τών πεθαμένων." 'Ανάμεσα στούς Winamwaga, φυλή τής βορειανατολικής Ροδεσίας, προσφέρεται άπό τό πρώτο πιοτό κι άπό τό πρώτο άλεύρι, Οστερ'άπό τό θερισμέ, στά πνεύματα τών πεθαμένων. Ή τελετή γίνεται γιά κάθε σπίτι άπό τόν οικογενειάρχη του, καί γιά τήν κοινότητα άπό τόν ίερέα. Πάνου στή προσφορά προσαγορεύουνε τά 329

πνεύματα μ' έτοΟτα τά λόγια : " *Ω σεις μεγάλα πνεύματα, πατέρες μας στόν τόπο τών πνευμάτων«, μανάδες μας στόν τόπο τών πνευμάτωνε, εύλογήστε μας τώρα. Έδώ φαΐ, έδώ προσφορά, καλέστε ένα τ'άλλο άνάμεσά σας." Ύστερα, κράζοντας μέ τά όνόματά τους τούς νεκρούς, ξακολουθοΟνε : " Ελάτε δλοι σας καί πάρτε άπό τήν προσφορά μας. "Ολα τά πράματα τοΟ κόσμου τούτου, μεγάλα πνεύματα, τά ξέρατε δσο είσαστε έδώ πέρα. Νοιαστήτε τήν φαμίλια σας αύτή, καί τά παιδιά σας δλα τούτα. "Αμποτε πάντοτε τό δρόμο μας μέ καλοτυχιά νά τραβούμε. "Ω σεις, μεγάλα πνεύματα, δ ί ν ε τ έ μ α ς φ α ΐ κ α ί καθ ε τ ί π ο ύ ή χ ώ ρ α β γ ά ζ ε ι * άλαργεύετε κάθε κακό άπό τή φαμίλια σας, έσεΐς μεγάλα πνεύματα- κάθε πνέμα κακό άλαργεύετέ το άπό μ£ς, κι δ,τι γυρεύει νά μάς βλάψει νά τό πάρει ή άνεμορπή μακριά μας. Κάνετε σεις ειρηνεμένοι κ' ήσυχοι νά ζοΟμε"." Πριν άπό τή σπορά καί τό θέρο τους, οί Μπαβέντα τοΟ βόρειου Τράνσβααλ άνακράζουν τά πνεύματα τών προγόνων. Τόν 'Οχτώβρη ή Νοέμβρη, δταν τό χώμα τους είναι έτοιμο γιά τή σπορά, τούς φέρνουν ένα δοχείο πανσπερμίας κ'έδώ, μέ κάθε λογή πού θά σπείρουν. Τό φέρνουνε στό χωράφι, κ* έκεί, άνάμεσα στή φαμίλια πού μαζεύεται τελετικά, ή ιέρεια (ή άδερφή, τό πιό συχνά, τοΟ αρχηγού τής φαμελιάς) κράζει τά πνεύματα έτσι :"Νά γιάσάς, πνεύματά μας, τροφή* σάς δίνουμε νά φάτε άπ'δλους μας τούς σπόρους. Δώστε μας πλούσιες καί καλορίζικες κ'έσεΐς σοδειές στήν έποχή τους ! " ' · "Οταν πάλι, Οστερα άπδ τό θέρισμα, θά γίνει ή φχαριστική τελετή, ή ιέρεια, μπροστά στή μαζωμένη πάλι φαμελιά, ξανακράζει τά πνεύματα, λέγοντάς τους : "Σάς προσφέρω τούς πρώτους σπόρους τής καινούριας χρονιάς, φάτε καί νά 'στε εδτυχισμένα. Νά φάτε δλα σας* κανένα δέ στερίζω άπ'άνάμεσά σας. "Ο,τι απομένει μές στή γής, σέ μέ καί στά βλαστάρια σας άνήκει. Νά φάνε άφήστε τα κ' έσεΐς, καί δώστε νά 'ναι εύτυχισμένα. Τήν άλλη μέρα τής ταφί)ς οί Κάφροι τής νοτιανατολικής 'Αφρικής ρίχνουν στόν τάφο άλεύρι άπδ ρύζι καί λογίς δημητριακά, γυρεύοντας άπό τούς νεκρούς νά είναι πλούσια ή σοδειά τους." Άνάμεσα στούς Κάμ τής βόρειας Νιγηρίας, είναι οί πρόγονοι τοΟ άρχηγοΟ πού θρέφουν τίς σοδειές τοΟ τόπου. Ό άρχηγός τούς κάνει καθημερνά προσφορές, γυρεύοντάς τους νά εύλογοΟν τήν άφεντιά τους καί τούς όποταχτικούς, δίνοντάς τους σιτάρι κ*6γεία." Οί Νάμας, άλλη φυλή τής βόρειας Νιγηρίας, πιστεύουν πώς ή προκοπή τών χωραφιών τους κρέμεται άπό τήν καλοθέληση τών βασιλικών προγόνον τους, καί μάλιστα τοΟ άρχηγοΟ πού έχει πεθάνει τελευταία. Έτσι, Οστερα άπδ τή σπορά, καθώς καί σέ καιρούς άναβροχιάς, τελούν δρισμένες τελετές στούς τάφους τών παλιών τους άρχηγών, γυρεύοντάς τους καλό τόν καιρό καί περισσή τήν άφθονία." ΟΕ Mumuye τής ίδιας χώρας φυλάνε μέσα σέ δοχεία τά κρανία τών προγόνων τους, κι δ άρχηγός τοΟ σπιτιοΟ τά βγάζει, πριν άπό τό θερισμό, καί τούς χύνει σπονδή, παρακαλώντας τα γιά τή σοδειά του." ΟΙ νεκροί γιά τούς Έλληνες συνεργοΟνε στήν άνάδοση τών καρπών καί παραστέκουνε τή γεωργία: Καϊ Φύομίν γ'αύτοΐοι τοις Ιναγίαμααιν ώοπερ θ tolat, λέει δ 'Αριστοφάνης γιά τούς νεκρούς, αϊτού μεν οι αύτ ονς τά χαλά ôevç' àvU359

rat." Ό ποιητής έκμεταλλεύεται έδώ ίνα ν ίερουργικό λόγο τής ταφής, δπου είδαμε τούς 'Αθηναίους νά ρίχνουνε πάνου στόν τάφο σπόρους κάθε λογής (Εθιμο πού συνδέεται τόσο μέ τίς ιδέες τοΟ ξαναγεννημοϋ τοΟ νεχροΟ [ = § 4 1 ] δσο χαί μέ τή θέση του στή γονιμική λειτουργία). Έδώ, μετά τό ίπιβαλεΐν τοις &απτομένοις τήν προαήχονσαν γήν χαί πανσπερμίαν, συνειθίζαν οί 'Αθηναίοι νά λένε τοΟ νεχροΟ : "βλέπων ίχεΐαε, δενρ' άνίει τάγα&ά"": τά χαλά τής γής ν'άναδίνει. Οί 'Αθηναίοι λένε δημητρείονς τούς νεκρούς ( = § 4 1 ) , χαί τό νά δει χάνεις στ' δνειρό του άσπροφορεμένους νεχρούς νά τοΟ δίνουνε χάτι, είναι, γιά ίνα ψευδό - ιπποκράτειο κείμενο, καλό- γιατί άπό τούς νεχρούς, λέει, μ£ς έρχουνται οί τροφές κ'οί προκοπή τών φυτώνε κ'οί σπόροι. Ό 'κέρνος', τό ίερουργικό δοχείο τής πανσπερμίας, βρέθηκε σέ προϊστορικά μνήματα τής Μήλου καί τής Κρήτης." Τήν τρίτη μέρα τής γιορτής τών 'Ανθεστηρίων, τούςΧύτρους, δπου οί ψυχές έχουν άνεβεϊ άπό τήν πρωτίτερη μέρα άνάμεσα στούς ζωντανούς, προσφέρουνε μέσα σέ χύτρες 'πανσερμίαν' κ' έδώ, κάθε λογής δημητριακά βρασμένα. Οί χύτρες προσφέρουνται τοΟ Έρμή, μά γιά χατήρι τών νεκρών, άρα τών νεκρών, στήν άρχή, τών ίδιων." Ή πανοπερμία συναντιέται σέ πολλές γονιμικές γιορτές τής 'Ελλάδας. Ό 'θάργηλος' στά Θαργήλια είναι μιά χύτρα άνάπλεως σπερμάτων"· οί Βουκολιασταί στή λατρεία τής "Αρτεμης Λυαίας σκορπίζουν στά κατώφλια πανσπερμία ·•· στό Δία Γεωργό γίνεται προσφορά πανσπερμίας· 1 · στά Πυανόψια τρώνε πανσπερμία"· ό κέρνος μέτήν πανσπερμία του συναντιέται στά 'Ελευσίνια Μυστήρια " καί σ' αίγαιακές λατρείες." "Ετσι ή προσφορά πανσπερμίας στούς νεκρούς — τόσο άνάμεσα στούς "Ελληνες δσο καί στούς άλλους λαούς — είναι δ,τι κ° ή προσφορά της στούς θεούς τής εύφορίας: Ιΐροσφέρεται, μ' άλλα λόγια, πανσπερμία τών νεκρών γιά ν' άναδώσουνε κ' έκεϊνοι παγκαρπίαν. 'Αντίστοιχη είναι ή συνήθεια νά προσφέρουν τών νεκρών τά πρωτοκάρπια τής σοδειάς τους. Παραδείγματα άναφέρουνται άπό πλήθος λαούς τής Ωκεανίας, τών 'Ινδιών καί τής 'Αφριχής " , χαί μαρτυροΟν, μέ τή σειρά του χι αύτά, τό ρόλο τών νεχρών στή γονιμιχή λειτουργία. Συνέχεια τής γονιμικής πανσπερμίας άνάμεσά μας είναι τά 'πολυσπόρια', πού μαγειρεύουνται καί τρύγουνται στή γιορτή τών Είσοδίωντής Θεοτόκου (21. Νοέμβρη), καί, μέ τήν ύπεροχή τοΟ πολυπόθητου σταριοΟ, τά 'κόλυβα* ή 'σπερνά' : τό βρασμένο στάρι, τό άνακατεμένο μέ σταφίδες καί ζάχαρη καί στολισμένο μέ μύγδαλα καί κόκχους ροδίοΟ, πού τά μεταχειρίζουνται στίς μέρες τής νεκρό λατρείας : στίς τρεϊς, στίς έννιά, στίς σαράντα καί στό χρόνο άπό τή μιά, στά ψυχοπανηγύρια άπό τήν άλλη. Ή παρουσία τοΟ ροδιοΟ είναι Εξαιρετικά σημαντική, γιατί συναντιέται καί στό γάμο. Τό πολύκοκχο τοΟ χαρποΟ συμβολίζει καί τό πολύγονο, κι δπως είναι σύμβολο θεοτήτων τοΟ γάμου, τής "Ηρας καί τής 'Αφροδίτης, είναι σύμβολο καί χθόνιων θεών, τοΟ 'Ερμή, τής Περσεφόνης καί τοΟ Διονύσου." Γιά νά τή δέσει μι τόν "Αδη ό Πλούτωνας, δίνει τής Περσεφόνης νά φάει άπό ρόδι." Μέσα στίς γονιμικές λειτουργίες τών ψυχών είναι χ* ή γονίμεψη τών γυ331

ναικών (απομεινάρι τής παλιάς ίδέας τοϋ ξαναγεννημοΟ τοϋ πεθαμένου). Στή θυσία πού προσφέρεται τών προγονικών πνευμάτων στήν 'Ινδία (Pindapitri yajna), ή γυναίκα τούς δέεται ίτσι : "Πατέρες, δώστε μου νά γεννήσω ίνα σερνικό σ' αύτή τήν έποχή καί φυλάτε στά σπλάχνα μου τό παιδί άπό κάθε άρώστια".·· Οί "Ελληνες, στούς γάμους, προσφέρουν χοές στούς προγόνους τους καί στούς Τριτοπάτορες, τ' άποθεωμένα προγονικά πνεύματα πού λατρεύουνται στήν 'Αττική ( = § 16.37)» γίνουνται στούς γάμους εύχές νπίρ γενέσεων παίδων."* 'Εδώθε κ' ή πίστη πώς τά πνεύματα τών νεκρών μποροΟνε νά στερφέψουν τή γυναίκα41 ή νά τής μποδίσουν τήν έγκυμοσύνη." Συναρτημένη μέ τή γονιμική λειτουργία τών ψυχών τών νεκρών είναι ή μπόρεσή τους νά φέρνουν τήν εύλογία τής βροχής, άπ' δπου κ' οί βροχοποιοί συχνά τίς μεταχειρίζουνται γιά τό σκοπό τους.4· 'Ομόλογη είναι κ' ή μπόρεσή του; νά κανονίζουν τόν καιρό καί νά ρίχνουν ή νά σηκώνουνε τούς άνέμους.44 Θυμούμαστε πώς, γιά τούς 'Αθηναίους, οί Τριτοπάτορες είναι κι αύτοί πυλωροί τών άνέμων. § ΙΟΙ

Ο ΝΕΚΡΟΣ ΔΑΙΜΩΝ ΒΑΡΒΑΡΟΙ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΛΑΟΙ ούχέτι σοι μέλλω Φνειν, άνγατερ, μετά χλαν&μον, Ιξ ου δή £γνων, ώς ϋεός Ιξεγένον Suppl. Epigr. Gr. V I I I No 474 Α ΠΝΕΥΜΑΤΑ TUN ΝΕΚΡΩΝ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΓΣ ΜΑΟΡΙ ΜΠΕΡΔΕΓΟΓΝΤΑΙ ΜΕ

τούς θεούς, ή, κάλλιο, γίνουνται τά ίδια θεοί «καί κρατοΟνε στή θρησκευτική ζωή τών Μαορί ένα ρόλο πολύ πιό σημαντικό παρά οί μεγάλες άρχέγονες θεότητες πού προσωποποιούνε τή φύση».' ΟΕ Φιτζιανοί ξεχωρίζουν δυό κατηγορίες θεών : Πρώτα τούς Kalou - vu, πού θά πεΓ 'ριζοθεοί' κ' είναι οί καθαυτό θεοί, κ' έπειτα τούς Kalou - yalo, πού θά πεΓ 'ψυχοθεοί' κ' είναι οί ψυχές άποθεωμένων νεκρώνε.' Σ' δρισμένα άπό τά νησιά Σολομώντος, δπου οΕ σημαντικοί νεκροί θάβουνται ένώ οί άσήμαντοι πετιοΟνται στ?) θάλασσα, οΕ πρώτοι γίνουνται "φαντάσματα τής γής", οΕ άλλοι "φαντάσματα τοϋ πελάγου", μιάς λογής θαλασσοδαίμονες, πού τούς δέουνται σέ κάθε θαλασσινό κίντυνό τους.' Στήν κεντρική Μελανησία, γενικά, μ' δλο πού οί ψυχές τών νεκρών (πού πεθάναν άπό λίγο καιρό καί λογιοϋνται Εξαιρετικά δυνατές), χωρίζουνται καθαρά άπό τίς λογίς άλλες πνευματικές δντότητες, δμως οί δυό κατηγορίες συγχέουνται άδιάκοπα καί στήν άντίληψη καί στή γλώσσα.4 'Ανάμεσα στούς ντόπιους τής Τάννα (νότιες Νέες Έβρίδες) τό γενικό δνομα γιά τούς θεούς, arehma, σήμαινε ή σημαίνει καί τόν πεθαμένο.' Δίπλα στήν τάξη τών θεών είναι, γιά τού;κατοίκους τών νησιών Τόνγκα, καί μιά άλλη τάξη θεών, μέ λίγο μικρότερη μόνο τή δύ332

ναμη, οί ψυχές τών άρχηγών καί τών ύπουργών τους.· Οί ψυχές πραγματικά τών άρχηγών, οί μόνες (καί, κατά παραχώρηση, τών ύπουργών τους) πού έπιζοΟν, παίρνουν τή θέση θεών, κατέχοντας τά ιδιώματα καί τή δύναμη τών άρχέγονων θεών, σέ χαμηλότερο μοναχά σκαλοπάτι.' Τό γενικό δνομα atua γιά τό θεό στά νησιά Σοσάϊτυ, δηλώνει καί τά πνεύματα τών νεκρών συγγενών, πού λατρεύουνται ύψωμένα στή γραμμή τών θεοτήτων.· "Αλλες μαρτυρίες παρουσιάζουν, έδώ, τΙς ψυχές σά μιάς λογής δαίμονες άνάμεσα στούς θεούς καί στούς άνθρώπους.· Μιά κατηγορία θεών στά νησιά Μόρτλοκ (Καρολίνες) είναι τά πνεύματα νεκρών προπατόρων." Άνάμεσα στούς Τοράντζα τής κεντρικής Κελέβης, οί θεοί χωρίζουνται σέ δυό κατηγορίες, τούς καθαυτό θεούς, πού προσωποποιούνε φυσικά φαινόμενα, καί τίς άποθεωμένες ψυχές τών νεκρών άρχηγών τους." Άνάμεσα στίς φυλές τής βόρειας Νιγηρίας, δπου κυριαρχεί ή λατρεία τών προγόνων, ό θεός τής φυλής είναι, γενικά, ένας πρόγονος άποθεωμένος." Οί Μπαίλα, μπαντού τής βόρειας Ροδεσίας, λατρεύουνε σά θεότητες τίς ψυχές τών προγόνων."Οί θόνγκα, φυλή μπαντού τής νοτιανατολικής Αφρικής, λένε Shikwemba καθέναν πού φεύγει άπό τή ζωή, μιά λέξη πού θά πεϊ 'θεός' καθώς τό ξηγούνε.14 Μέ τή λέξη teotl, πού σημαίνει 'θεότητα', όνομάζανε κ'οί Μεξικανοί τό νεκρό τους. " Έ παράσταση τού νεκροΟ σά Δαίμονα ή ΘεοΟ, πού καθρεφτίζεται στούς δρους καί τεκμηριώνεται άπό τήν ήρωολατρεία καί τήν προγονολατρεία σέ μεγάλους κύκλους τής γής, μπαίνει, άπό τ' άνώτερα στάδια τής βαρβαρότητας, καί στις σφαίρες τών προχωρημένων πολιτισμών τοΟ αρχαίου κόσμου. Στό μεσοποταμιακό έπος τοΟ Γιλγαμές τό φάντασμα τοΟ Ένκιντού πού άνεβαίνει άπό τόν "Αδη ( = § 99) λέγεται Utukku, πού έτυμολογικά φαίνεται νά κρατά άπό τήν έννοια τοΟ 'ίσχυροΟ* κ'είναι δνομα γενικό τών δαιμόνων." "Ενα άλλο δνομα τής ψυχής τοϋ νεκροΟ στά βαβυλωνιακά είναι καί Ekimnu", πού κ'έτοΟτο είναι δνομα δαίμονος κ'έχει τή σημασία 'έκεϊνος πού άδράχνει'." Ό δρος Rer phaim πού σημαίνει, άνάμεσα στούς 'Εβραίους, τόν άδύναμο ήσκιο τοΟ νεκροϋ στόν Σεώλ, σχετίζεται,άπό μιάι> άλλη πλευρά, μέ τήν ίδέα τής δύναμης καίτοι έπιβλητικοϋ μεγαλείου : 'Εξόν άπό τούς ήσκιους τών νεκρών, όνοματίζουνταν έτσι κ'οί Γίγαντες πού κατοικούσαν άλλοτινά τή χαναανίτικη χώρα." Μά κι άτόφιος έδώ δ χαρακτηρισμός τοΟ νεκροϋ σά θεού δέν έχει άπολείψει. "Οταν ή νεκρομάντισα τής Άενδώρ άνεβάζει τό φάντασμα τοϋ Σαμουήλ, λέει τοϋ 5αούλ : άεονς Ιώραχα άνεβαίνοντας ix τής γής, δπου οί Ο' μεταφράζουν μέ τή λέξη 'θεούς' τήν έβραϊκή elohim, πού δέν έχει διαφορετική σημασία." Στά Πυραμιδικά Κείμενα ή άποθέωση τοϋ νεκρού αίγύπτιου βασιλιά (πού τοΟ δμοιώνουνται ύστερα καί οί άλλοι θνητοί) τραβά σέ τρομαχτικό μεγαλείο. Ό νεκρός ανεβαίνει σάν τό γεράκι στούς ούρανούς* κανείς δέ μπορεί νά μποδίσει τό δρόμο του* ταξιδεύει τά πλάτη τών ούρανών, τή μέρα μέ τή βάρκα τοϋ "Ηλιου, τή νύχτα μέ τή βάρκα τής Σελήνης." Σ'άλλες περικοπές είναι δ θώτ, δ πιό δυνατός άπό τούς θεούς* ή κάλλιο δ Ούενέγκ, 6 γιός τοϋ Ρά, πού κρατάει τόν ούρα· 333

νό, πού κυβερνάει τή γή, πού κρίνει τούς θεούς τούς Ιδιους. Καλότυχος όπου τόν δει, στεφανωμένο μέ τό στολισμό τοΟ Ρά, νά τραβά στούς ούρανούς, νά βρίσκει τόν P« καί νά κάθεται στό πλευρό του. " Ό Ρβ δέν τόν άφήνει νά πέσει οτή γή, γιατί καλοκατέχει δά, πώς είναι μεγαλύτερός του". Τό ξέρει πώς αύτός ό 'Δοξασμένος Άνεξαφάνιστος' ( = § 86) είναι δικός του γιός, καί ξαποστέλνει θεϊκούς μαντατοφόρους νά μηνύσουν σ' δλους τούς έγκάτοικους τών ούρανών πώς πρόβαλε άνάμεσά τους ένας νέος άφέντης : " Ά ν θέλει νά πεθάνετε, πεθαίνετε, άν θέλει νά ζήσετε, ζείτε 1 " " Ό νεκρός τώρα μοιάζει μέ κυνηγό, πού διαγουμίζει τ' άστρα τ' ούρανοΰ καί τρώει τούς θεούς τούς ίδιους. "Κλαίει δ ούρανός, μάχουνται τ'άστρα, οί θόλοι πάνε κ'έρχουνται, τρέμουν τά κόκκαλα τοΟ Akerou, δταν τόν βλέπουν νά τραβά κατά τούς ούρανούς, καί καλονιώθουνε πάς έχει τήν ψυχή ΘεοΟ, πού ζεϊ καταβροχθίζοντας τούς πατεράδες του, κι άπ' τών μανάδων του θρεφάμενος τή σάρκα." Ή δόξα του φτάνει τόν ούρανό, ή δύναμή του φτάνει τόν δρίζοντα, καθώς τοΟ Άτόν, τοΟ πατέρα του, πού τόν έχε ι γεννήσει. Αύτός είναι πού τρώει τούς θνητούς καί θρέφεται μέ τούς θεούς τούς ίδιους"." Λογίς δαίμονες ιρέχουνε τώρα καί τοΟ πιάνουν τούς θεούς, τούς σφάζουνε καί τούς ρίχνουνε στά καζάνια." "Οί μεγάλοι θεοί είναι τό πρωινό του· οί μεσιανοί τό γιόμα του' οί μικροί τό βραδυνό του"." Τρώγοντας τούς θεούς, δ νεκρός άφομοιώνει, μέ τόν τρόπο τής τοτεμικής Μετάληψης, τί) μαγική δύναμή τους." 'Αργότερα τόσο δ βασιλιάς, χωρίς νά παύει ν'άνεβαίνει στούς ούρανούς, δσο κ'οί άλλοι θνητοί πού τοΟ δμοιώνουνται, ταυτίζουνται μέ τόν "Οσιρι,τό θεό τών νεχρών κι δ κάθε νεκρός δέ λατρεύεται πιά μέ τό προσωπικό του δνομα, μά σάν "Οσιρις τώρα." Ή ίδέα τοΟ νεχροΟ σ£ Δαίμονα δέν έχει θέση στόν "Ομηρο, πού γιά τίς δοξασίες τών πρωτοελληνικών φύλων πού άπηχεϊ, οί ψυχές τών νεκρών, τών μεγάλων καί τών μικρών, άποτραβιοΟνται σ' ένα ύποχθόνιο βασίλειο τών σκιών, καί δέ σχετίζουνται πιά μ'έτοΟτο τόν κόσμο ( = § gi). Γιά τί, ιδέες δμωςτών Προελλήνων πού θάβουν τούς νεκρούς καί πού καλλιεργοΟνε τή νεκρολατρεία — ιδέες καί νεκρολατρεία πού έπιβάλλουνται κατά μέρος καί στά πρωτοελληνικά φΟλα (πού παρουσιάζουνται νά θάβουν κι αύτά τούς νεκρούς) κ' δλοκληρωτιχά στούς "Έλληνες τών ίστορικών καιρών — ή παράσταση τοΟ νεκροΟ - Δαίμονος, είναι κιόλας διαμορφωμένη. Τό τεκμήριο τό βρίσκουμε στή σαρκοφάγο τής Άγιας Τριάδας, δπου παρασταίνεται ή αποθέωση κ' ή λατρεία τοΟ άποθεωμένου νεχροΟ, καί στις δοξασίες πού άνακυλά ή περιγραφή τής διαδοχής τών διαφορετικών Γενών στά ήσιόδεια "Εργα. "Οταν "τούς σκέπασε ή γής", οί άνθρωποι τοΟ ΧρυσοΟ Γένους γινήκανε θεοί πού μένουν άπάνου στή γή : δαίμονες Ισλοί, έπιχθόνιοι, φύλακες θνητών άνθρώπων." "Ομοια κ' οί άνθρώποι τοΟ ΆργυροΟ Γένους, "δταν τούς σκέπασε κ'έτούτους ή γής", νποχθ&νιοι μάκαρες θνητοί ς καλέονται, δμως δεύτεροι έτοΟτοι στήν τάξη.·0 Τό 'μάκαρες' έδώ, σημαίνει, δπως καί τό 'δαίμονες* τοΟ πρώτου, 'θεοί*, μόνο πού οί νεκροί τοΟ Άργυροϋ Γένους, άντίθετα μέ τούς ούράνιους κι άντίθετα μέ τούς έπιχθόνιους, τοΟ 334

Χρυσού, είναι θεοί πού βρίσκουνται κάτου άπό τή γή;, ύποχ&όνιοι έτοΰτοι. (Οί άνθρωποι Οστερα τοΟ Χάλκινου Γένους κατεβαίνουν στόν "Αδη, δπως χ ' οί ήμίθεοι τής ήρωϊχής έποχής, εξόν άπό μερικούς πού μεταφέρουνται ζωντανοί στόν παράδεισο τών 'Ηλυσίων : § 84)·" Έ ν α άλλο λείψανο τής παράστασης του νεκροΟ - Δαίμονος βρίσκεχαι σχή φόρμουλα πού λένε σχδ χέλος τών 'Ανθεστηρίων γιά νά ξαναδιώξουν τίς ψυχές τών νεκρών πού άνεβαίνουν σχόν κόσμο : ΰύραζε χήρες." Ή 'Κήρ' είναι σχόν "Ομηρο Ινας θηλυκός δαίμων χοΟ θανάχου." Ένώ, δμως, στόν Όμηρο, ό Δίας ζυγίζει χίς 'κήρες', παναπεί "τις μοίρες χοΟ θανάχου", χοΰ 'Αχιλλέα καί τοΟ Έκχορα, σχήν δμόλογη 'Ψυχοστασία' χου ό Αισχύλος ζυγίζει χίς ψυχές χών δύο ήρώων." Ή χό 'κήρες', έχσι, σημαίνει σχήν άρχή 'ψυχές' καί (άπό χόν καχόπραγο χαραχχήρα χοΰ νεκροϋ) γυρίζει νά σημαίνει δαίμονες θανάτου* ή οί 'Αττιχοί περιλαβαίνουν μέ τό δαιμονικό τοΰτο δνομα χαί τίς ψυχές, μαρτυρώντας τόν δαιμονικό τους χαραχτήρα. Ή παράσταση τοΰ νεκροϋ - Δαίμονος ξαναζεί άνάμεσα στούς Έλληνες μέ τήν ήρωολατρεία, πού κατεβαίνει άπό τούς προϊστορικούς καιρούς, χαί πού συγκεντρώνεται στά λείψανα καί στούς τάφους μεγάλων, μυθικών ή πραγματικών, νεκρών μέ τίς άποθεωτικές ταφικές τελετές, πού μαρτυροϋνε προελληνική καταγωγή· καί μέ τήν δμοια παραδομένη πράξη τής νεκρολατρείας. 01 προσφορές, πραγματικά, στούς κοινούς νεκρούς είναι δμοιες μέ τών άνθρωποδαιμόνων ήρώων καί τών χθονίων θεών, κ' οί λατρευτές δέν είναι άνίδεοι γιά τήν όμοιότητα χούχη : χαί άνομέν γ' αύτοϊσι τοις ίναγίομαοιν, ώαπερ &εοΐοι." "Οταν σημάδια τ' ούρανοΟ μηνούσανε κακό, ό δελφικός χρησμός παράγγειλε τών 'Αθηναίων νά μή στέκουνε μονάχα σέ θυσίες σχούς θεούς καί σχούς ήρωες, άλλά νά κάνουν, καχά χά νόμιμα, καί χίς προσφορές σχούς νεκρούς χίς όρισμένες ήμέρες." Γενικά οί νεκροί γιά τούς Έλληνες είναι βελτίονες καί κρείττονες, πάνου άπό τή θέση τ'άνθρώπου. Ένας σολωνικός νόμος άπαγόρευε νά κακολογβ κανείς νεκρούς, δοιον γάρ τούς μεάεστηκότας I ε ρους νομίζειν*1, καί γιατί τό ψεύοαοϋαί τ» χατά τών τε· λευτηχότων χαί τό βλαοψημείν ονχ δσιον, ώς κατά β ε λ τ ι όνων χαί κρειττόνων ήδη y ε γ ο ν ότ ω ν . " Χαραχτηριστικό είναι καί τό έπίθετο ν έ ρ τ ερ ο ι (— οί κάτω), πού σημαίνει τόσο τούς χθόνιους θεούς, δσο καί τούς πεθαμένους. Έτσι δέν είναι στήν τύχη πού στούς έλληνιστικούς καιρούς ό κάθε τάφος άρχίζει νά λέγεται ήρφον, ούτε δτι σχίς έπιχάφιες έπιγραφές συχνά συναντιέται καί γιά χούς κοινότερους θνηχούς ό χαιρετισμός : ήρως χρηστέ χαίρε. Τούς ήσκιους τών νεκρών οί Ρωμαίοι τούς λένε 'νεκρούς* (mortui), κι ώστόσο οί 'νεκροί' αύχοί είναι θεοί άχόφιοι. Οί γιοι, μαζεύοντας τά κόκκαλα τοΟ γονιοΟ τους άπό τ ή νεκρική του πυρά, λένε, σά βρίσκουνε τό πρώτο κόκκαλο,

πώς γίνηκε θεός ό πεθαμένος : κανοαντες τούς γονείς, δταν δοτέψ πρώτον tvτ ύχωοι, âεόν γ ε γ ο ν £ ν α ι τόν τ ε&νηχότα λέγονσι." Στό έργο χου γιά χή ρωμαϊκή άρχαιόχηχα (άπ' δπου καχεβαίνει κ ' ή πληροφορία χούχη γιά χήν άποθέωση χοΟ νεχροΟ) ό Ούάρρων δείχνει πώς δλοι οί νεκροί πρέπει θεοί νά λογιοΟνται." "Οί πρόγονοι μ α ς " λέει κι δ Κικέρων, " δ ρ h a v e , οί άνθρωποι πού 335

αφήνουν αύτή τή ζωή, νά μπαίνουνε στή σειρά τών θεώνε". 41 Τά παιδιά λατρεύουν τούς πατέρες τους σά "γονικούς" τους "θεούς", di parentes, άλλά τό ίδιο κ' οί μανάδες γίνουνται θεοί κι αύτές μετά τό θάνατό τους. Ά π ό τό τέλος τής δημοκρατικής έποχής οί πεθαμένοι λέγουνται di manes, δρος πού μεσουρανεί στά χρόνια τών αύτοκρατόρων. Σημαίνοντας τά "καλά πνεύματα", τό δνομα περιλαβαίνει άπό τή μιά τούς δαίμονες καί θεούς πού κατοικούνε τά βάθη τής γής καί, στήν ειδική, άπό τήν άλλη, σημασία του, τούς νεκρούς σά θεούς κ' έτούτους. Στίς έπιτάφιες έπιγραφές δ τάφος άφιερώνεται στούς "καλόβουλους χθόνιους θεούς" τοΟ νεκροΟ (dis manibus...), πού ένας τους δμως είναι τώρα κι αύτός' di manes στή γενικότητα τοΟ δρου είναι οί ίδιοι οί νεκροί* καί jura deorum maniun, τά χρέη τών ζωντανών άπέναντί τους.4* "Άποδώστε στούς νεκρούς" (dis manibus) ξαναλέει δ Κικέρων "αύτό πούς τούς χρωστιέται" : Είναι άνθρώποι πού άφήσαντή ζωή· καί γιά θεούς έχετέ τους"." Ή άποθέωση τών έλληνιστικών ήγεμόνων καί τών ρωμαίων αύτοχρατόρων σμίγει, άπό τήν τελετουργική της συγγένεια, μέ τήν άποθέωση τοΟ νεκροΟ, καί στούς τελευταίους αιώνες τής αύτοκρατορίας άποάεονν θά πει, άπλβ, τό θάψιμο τοΟ πεθαμένου.44 Ένώ, δμως, ή άποθέωση τοΟ νεκροΟ είναι προσωπική, τά όνόματα πού άναδείχνουνε τούς νεκρούς χθόνιους δαίμονες (χήρες, νέρτεροι, manes) χρησιμοποιούνται στόν πληθυντικό τους μονάχα. Είναι γιατί ή προσωπική νεκρολατρεία είναι περιορισμένη κατά τούς φορείς καί τό χρόνο. Έ σταθερή πραγματικότητα είναι ή μεγάλη κι άπρόσωπη δλότητα τών δαιμόνων ψυχών, πού στήν πρώτη γραμμή της ξεχωρίζουνε γιά λίγο, γνώριμοι άκόμη, οί κοντινοί, καί παραπίσω, στόν άσωστοδχλο της, βουλιάζουν άέναα οί μακρινοί πεθαμένοι. 'Ü παράσταση τοΟ νεκροΟ - Δαίμονος κατασταλάζει καί στις όνειροκριτικές δοξασίες. Τό νά δεί κανείς στόν ύπνο του πώς είναι πάνου άπό τ' άνθρώπινο άνάστημα, δέν είναι καλοσήμαδο διόλου : τό di υπέρ άν&ρωπον μέγαν δοχεΐν γεγονέναι θάνατον τω Ιάόντι σημαίνει.*' Τό ίδιο άν δεις στδν ύπνο σου πώς παραεϊσαι ωραίος.4* Κ' οί δυό όνειροκριτικές έρμηνεΐες στέκουν στήν ίδέα τοΟ νεκροΟ - Δαίμονος, άπ' δπου άνακλαδίζουν οί πίστες πώς τά φαντάσματα παραείναι μεγάλα στ' άνάστημα καί πώς οί εύεργετικές ψυχές παραείναι ωραίες.4' Άκόμη δμως πιό φοβερό, είναι τό νά'σαι άρωστος καί νά δεις στόν ύπνο σου πώς είσαι θεός : εϊ τις νοαών άεός είναι νομίσειε, τε&νήζεται.*' Ή έξήγηση τοΟ ΌνειροκριτικοΟ — οί νεκροί είναι άθάνατοι, έπειδή ποτέ πιά δέν πεθαίνουν— είναι σοφιστική μονάχα. Ό λόγος πού μορφώνει τή δοξασία, είναι πώς δ νεκρός είναι θεός, κι δποιος βλέπει τόν έαυτό του θεό, έχει ίνα μήνυμα, έτσι, θανάτου.4*

336

§ ioa Ο ΝΕΚΡΟΣ ΔΑΙΜΩΝ ΚΑΙ ΘΕΟΣ ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ Sic itur ad

H

astral

ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ (ΠΑΝΑΠΕΙ ΤΗΣ ΦΓΧΗΣ ΤΟΓ) ΣΑ ΔΑΙΜΟΝΟΣ,

έχει τή ρίζα της στήν άρχαία τοτεμική ίδέα πώς δ Νεκρός (παναπεί ή Ζωτιχή του Ψυχή) ξαναγυρίζει στούς τοτεμιχούς του προγόνους ( = § 27)· Μέσα άπό τήν- παράδοση τής φυλής, οί τοτεμιχοί πρόγονοι άνεβαίνουν σ° ύπερανθρώπινα δντα." Ταυτισμένοι, στήν άρχή, μέ τά τοτεμιχά ζώα τών γενών τους, συγχέουνται, ύστερα, μέ τά τοτέμ τών γενών πού έπιχρατοϋν μέ τήν ύπεροχή τών λειτουργιών χαί τών άξιωμάτων. Καθώς, τώρα, τά προνομιαχά αύτά τοτέμ, άλλα μέσα άπό τά δρώμενα τών Μυητικών Εταιρειών χι άλλα άχολουθώντας τό δρόμο τών βασιλικών γενών ', μεταγυρίζουνε σέ δαίμονες χαί, παραπέρα, σέ θεούς, οί τοτεμιχοί πρόγονοι δαιμονοποιοΟνται ή άποθεώνουνται μαζί τους. Μιά άπολαμπή τής ύπεροχής τών τοτεμιχών αύτών προγόνων, πού περιορίζουνται στούς προγόνους τής φυλής ή τών άρχηγιχών ή βασιλικών γενών, άχνοφωτίζει, γιά λίγο ή γιά πολύ, χαί τούς άλλους νεχρούς, πού γυρίζουν κοντά τους.

Τή μακρινή τούτη ρίζα τής δαιμονοποίησης τοΟ ΝεχροΟ τή δυναμώνει ή παράσταση τοΟ ΖωντανοΟ Λειψάνου χαί τής Ψυχής του. Ό νεκρός ζει μέσα στόν τάφο του, πολυδύναμο λείψανο, δσο νά λυώσει τό κορμί του* χι δταν τά χόχχαλα απομείνουν γυμνά, ξακολουθεί τήν ΰπαρξή του ή ψυχή του. Καί στή μιά χαί στήν άλλη μεταθανάτια ύπαρξη, τό θαμένο κορμί χ ' ή ψυχή, τό ζωντανό λείψανο του κ' ή άγέρινη εικόνα του, συναλλάζουνται χαί ταυτίζουνται στήν παράστασή τους. Ή ψυχή του έχει τήν ύλιχή δύναμη τοΟ ζωντανοΟ λειψάνου του, χαί τό ζωντανό λείψανό του τά ύπερφυσιχά ιδιώματα τής ψυχής του. Μέ τό ξαχολούθημα έτσι μιάς αύτοδύναμης ζωής, έξω άπό τά σχήματα τής άνθρώπινης ζωής, έξω άπό τούς νόμους τοΟ γένους χαί τής φυλής, χαί σέ διπλή παράσταση, ύλιχή χι άΟλη, δρατή χαί άόρατη, χαί μέ τή δύναμή του μεγαλωμένη χαταπολύ, ό νεκρός μεταγυρίζει σ° όντότητα πάνου άπό τή φύση τοΟ άνθρώπου. Ή παράσταση έτσι τοΟ ΝεχροΟ έχει μέσα της τή ζύμη τής δαιμονοποίησής του, τής μετάστασης του, παναπεί, στή σφαίρα τών δαιμονικών δντοτήτων. Τόσο, δμως, δ τοτεμικδς γυρισμός (τής Ζωτικής Ψυχής χαί, κατ' άναλογία ύστερα, τής Ψυχής τοΟ ΝεχροΟ) στούς τοτεμικούς καί, παραπέρα στούς άφηρωΐσμένους ή άποθεωμένους, μέσα άπό τή σταδιοδρομία τών άρχαίων τοτέμ, τοτεμικούς προγόνους, δσο κ' ή παράσταση τοΟ ΖωντανοΟ Λειψάνου καί τής Ψυχής τοΟ ΝεκροΟ, δέν είναι παρά τό ύπέδαφος τής ύστερότε337

ρης δαιμονοποίησής του. Στήν κεντρική Αύστραλία, δπου συναντούμε τόσο τό γυρισμό τής Ζωτικής Ψυχής στούς τοτεμικούς προγόνους, δσο καί τήν παράσταση τοΟ ΖωντανοΟ Λειψάνου καί τής φασματικής του Ψυχής, δέν βλέπουμε καμμιάς λογής δαιμονοποίησή του. Τό άνέβασμα, άλήθεια, τοΟ ΝεχροΟ στή σφαίρα τοΟ Δαίμονος, χρειζέται, έξόν άπό τή μόνιμη Εγκατάσταση, άνάπτυξη μιάς παραγωγικής (κατά κανόνα γεωργικής) οικονομίας, άπό τή μιά, καί μόνιμων άρχηγικών ή βασιλικών γενών άπό τήν άλλη. Ή μόνιμη Εγκατάσταση άνοίγει ίνα μόνιμο γειτόνεμα μέ τούς νεκρούς* ή παραγωγική οικονομία ϊχει νά λογαριαστεί μ° ίνα πλήθος διαμέσων δυνάμεων, άνάμεσα άνθρώπου καί φύσης, πού έργάζουνται τό μυστηριακό δράμα τής αναπαραγωγής καί πού ή λατρεία τους άντικατασταίνει όλοένα καί περισσότερο τήν καταναγκαστική άρχαία Μαγεία* ή άνάπτυξη μόνιμων άρχηγικών καί βασιλικών γενών, δργανώνει, άνάμεσα στ' άλλα, καί τή λατρεία τούτη. Κοντολογίς, πρέπει ν° άνεβοΟμε στ° άνώτερα στάδια τής βαρβαρότητας καί στά πρώτα τοΟ πολιτισμού γιά νά βροΟμε τή διαμόρφωση τοΟ ΝεκροΟ Δαίμονος ή ΘεοΟ καί τής ειδικής του λατρείας. Δυό τρόποι άπόθεσης Χα τοΟ Ν·κροΟ, τό θάψιμο ( = §§ 39 ' τό Κάψιμο ( = § 56), συνεργοΟν, μέσα άπό τά στάδια τοΟτα, στή διαμόρφωση τής ίδέας. Μέ τό θάψιμο, ό νεκρός κ° ή ψυχή του κατεβαίνουν στά βάθη τής γής καί μεταγυρίζουν σέ δύναμες πού γονιμοποιοΟνε τή γή κι άναδίνουν τούς καρπούς τής γεωργίας. Δέν είναι, ίτσι, παράξενο, πώς βασίλισσα τοΟ Κάτου Κόσμου είναι γιά τούς "Ελληνες ή Περσεφόνη, ή θηλυκή προσωποποίηση τοΟ ίεροΟ σπορικοΟ ΣταριοΟ ' καί πώς ό άρσενικός πάρεδρός της, ό Πλούτων, δέν είναι άλλος άπό τόν Πλοϋτο, πού προσωποποιεί τό Άστάχι. "Οντας, ίτσι, μέσα στή γή, οί νεκροί άναδίνουν, γονιμικά πιά πνεύματα, τήν 'παγκαρπίαν* τής γής, κ' έργάζουνται, ή Επηρεάζουν τΙς δύναμες πού όφαίνουνε, τή γέννηση, τή μοίρα καί τό θάνατο τοθ άνθρώπου. Στό Κάψιμο, πάλι, λογιέται πώς ή Ψυχή άνεβαίνει μέ τόν καπνό στούς ούρανούς καί στά ούράνια σώματα, παίρνοντας; ίτσι, θέση άνάμεσα στούς θεούς πού, άπό Επίγειοι δαίμονες, άνεβαίνουνε κάποτε, κι αύτοί, στά ούράνια. Μέ τούς τρόπους αύτούς τής Άπόθεσης, οί νεκροί διακλειδώνουνται στό σύστημα τής κοσμικής λειτουργίας, κ' οί άρχαϊοι τρόποι τής συντήρησης τοθ ΖωντανοΟ Λειψάνου μέ τροφές καί πιοτά, άρχίζει νά μεταγυρίζει σ' Ενα σύστημα λατρείας ή, άλλιώς, Νεκρολατρείας. Σκοπός τής λατρείας αύτής είναι ή Εξιλέωση τοθ κακόπραγου χαραχτήρα τοθ νεκροΟ καί τό κέρδισμα τής εύεργετικής εύνοιάς του. "Οπως 8μως καί στόν άρχικό, Ετσι καί στό λατρειακό χαραχτήρα τους, οί προσφορές αύτές προσφέρουνται άπό τούς δικούς καί, καθώς ό νεκρός είναι, κανονικά, ίνας πρόγονος καί γυρίζει στούς ίδανικευμένους προγόνους του, ή Νεκρολατρεία γυρίζει σέ μιάς λογής Προγονολατρεία. Μέσα άπό τή λατρεία τούτη, οί πρόγονοι δσο κι ό κάθε νεκρός πού τούς συναντά, έπισημοποιοΟν τόν δαιμονικό χαραχτήρα τους πού συγκροτούν οί γραμμές πού χαράξαμε, τοθ κάκου δμως άγωνίζουνται ν' άνακρατήσουνε καί τήν προσωπική 338

-ταυτότητα τους. Δέν είναι παρά σκοτεινά, ανώνυμα χι άπρόσωπα πνεύματα, πού σμαριάζουνε μέσα χι άπάνου στή γής, στόν άέρα ή στόν αιθέρα. Τό πλήθος τοΟτο τών άνώνυμων χι άπρόσωπων νεκρών άπομένει σταθερή χαί παραπέρα παράσταση, δπου καταποντίζουνται άέναα οί νεκροί, δταν ή προσωπική τους λατρεία τελειώνει. Μιά μονιμότερη λατρεία χαί μιά προσωπιχότερη παράσταση τοΟ νεκροΟ σά δαίμονα Ερχουνται νά δυναμώσουν τή γενικότερη παράσταση τοΟ ΝεκροΟ Δαίμονος χαί νά τοΟ τονώσουν, μέ τήν έξομοίωση, τή λατρεία. Είναι ή 'Ηρωολατρεία, πού βγαίνει άπό τή λατρεία τών νεκρών άρχηγών καί πού καλλιεργιέται ξεχωριστά, δταν μορφώνουνται μόνιμα άρχηγικά γένη. Ζώντας του δ άρχηγός τής φυλής είναι προικισμένος μέ υπερφυσικές ιδιότητες κ' Εχει κερδίσει τίτλους σέ μακρύτερη άπό τή ζωή του ευγνωμοσύνη τής φυλής ή σέ μακρύτερο δέος. "Ετσι καί μετά τό θάνατό του κοιτάνε νά σιγουρεύουν τήν πολυδύναμη εύνοια του μέ ιδιαίτερα φροντισμένες ταφικές τελετές καί μέ μιά σταθερή, δσο τδν θυμούνται, λατρεία. Ή διαμόρφωση μόνιμων άρχηγικών γενών Εκμεταλλεύεται, ή καθιερώνει, άναδείχνει καί καλλιεργεί τήν παράδοση τούτη τής ήρωολατρείας, πού άνεβάζει τούς άρχηγούς τους σέ δαίμονες, φυλακές καί παραστάτες τού πλούτου, τού άξιώματος καί τής υπεροχής τους. Ό νεκρός, έδώ, άρχίζει νά παρασταίνεται σάν προσωπικός καί έπώνυμος δαίμων. Τήν παράσταση τούτη τήν άξιώνουν μόνον οί άρχηγοί ή κι άλλα, δπως οί μάγοι κ' ο! ίερεΐς, πολυδύναμα πρόσωπα (άπ'δπου κ ' ή συχνή ίδέα πώς ή χώρα τών μακαρίων νεκρών είναι γιά λόγου τους προορισμένη : § 87)· Ό δαίμων ή άνθρωποδαίμων αύτός, είναι άρκετά ψηλά γιά ν' άφομοιώνουνται μαζί του καί λογίς άλλοι δαίμονες ή καί θεοί πού παραμερίζουνται στή λατρεία τους άπδ άλλους. Ή γνώριμη τάση νά Εξομοιωθούν καί οί κοινοί θνητοί μέ τούς προνομιούχους αύτούς νεκρούς, άφηρωίζει καί τούς άλλους νεκρούς, πού χαίρουνται, Ετσι, σέ χαμηλότερη κλίμακα καί γιά λίγο καιρό, τά προνόμια τής ήρωολατρείας. "Ενας τέταρτος — τέλος — κι άποφασιστικός παράγοντας πού άνοίγει τδ δρόμο τήςάποθέωσης τούς δαιμονοποιημένου νεκρού, είναι ή μαγικοθεϊκή (δπου άναπτύσσεται) Βασιλεία. "Οντας, δσο ζει, Ενας Επίγειος θεός ( = § 103), δ βασιλιάς μεταφέρεται, πεθαίνοντας, στή σφαίρα τών θεών, πού μορφώνουνται πάνου στδ δικό του πρότυπο, καί σιγουρεύει, αύτδς καί τά πρόσωπα τού γένους του, μιά θεϊκή άθανασία. Ή Εξασφάλιση τής άθανασίας αύτής χρειάζεται δρισμένες τελετουργίες. Είναι οί τελετές τής Στέψης, πού κάνουν τδ βασιλιά, ζώντας του, Ενα θεό' ή μύηση σ' όρισμένα Μυστήρια (πού βγαίνουν άπό τήν άνανέωση τής βασιλείας κι δπου πρωταγωνιστεί δ βασιλιάς)' καί, τέλος, είδικές τελετές τής ταφής, δπου ξαναγυρίζουν, γιά τήν δλοκληρωτική του άποθέωση, οί τελετές τής Στέψης. Ή θεϊκή, δμως, άθανασία παύει κάποτε νά °ναι προνόμιο τοΟ βασιλικοΟ γένους μονάχα. Ό πόθος της γρήγορα κερδίζει, γιά τήν άνώ•τερη πρώτα τάξη κ'Οστερα γιά τό λαό, τή χρήση τών τελετών πού κάνουν 339

τόν βασιλιά, ζώντας του, Ενα θεό καί, μετά θάνατο, τοΟ όλοκληρώνουν τή θεότητά του. Χαραχτηριστικδ παράδειγμα τής έκλαίκευσης αύτή ς Εχουμε στήν Αίγυπτο, δπου, ένώ κατά τήν περίοδο τοΟ 'Αρχαίου Βασιλείου μονάχα οί βασιλιάδες άποθεώνουνται, άπδ τήν άρχή τοΟ Μέσου Βασιλείου καί πέρα άποθεώνουνται καί οί άλλοι νεκροί, μέ τίς Ιδιες τελετές πού κάνουν τόν βασιλιά ένα θεό στή ζωή του. Οί τρόποι, πραγματικά, πού θεώνεται, ζώντας του, κι άποθεώνεται, πεθαίνοντας, ό βασιλιάς, οί τελετές, παναπεΐ, τής βασιλικής Στέψης — άλλοΟ μ' Ενα άμεσο ξεσήκωμα άπό τΙς βασιλικές ταφές κι άλλοΟ άπδ Εξομοίωση τοΟ νεκροΟ μέ τούς θνήσκοντες θεούς, πού τδ μυστηριακό δράμα τους βγαίνει άπδ τίς τελετές τής περιοδικής άνανέωσης τής μαγικοθεϊκής βασιλείας, μεταφέρουνται στίς τελετές τής κοινής ταφής κι άποθεώνεται πιά κι δ κάθε νεκρός, σέ χαμηλότερο μοναχά σκαλοπάτι. Ό δαίμων (γιά νά δοΟμε, περαστικά, καί τή σχέση δαίμονος καί ΘεοΟ) είναι δ πρώτος τής θεότητας τύπος. Ή λέξη "δαίμων" στά έλληνικά σημαίνει, στήν άρχή, "θεός" κ ' ή σημασία τής λέξης αύτή μεσουρανεί καί στόν "Ομηρο άκόμη.4 Ή σημασία τούτη άντιστοιχεί σέ περίοδο πού οί θεοί, δντας θεοί μιας κοινωνίας πού δέν Εχει άκόμη κατάβαθα διαφοροποιηθεί, δέν Εχουν ξεκοπεί άπό τόν έπίγειο κόσμο καί τούς άνθρώπους. "Οταν, κατά τά πρότυπα, τής έπίγειας ιεραρχίας, σχηματίζεται ή ούράνια ίεραρχία, καί οί δαίμονες — θεοί τών φυλών, τών γενών ή τών προσώπων πού κυριαρχοΟν πάνου στίς φυλές, στ' άλλα γένη καί στούς άλλους άνθρώπους — άνεβαίνουν σ' άσίμωτο ψήλος μεγαλείου καί δύναμης καί γίνουνται οί έπίσημοι θεοί τής Πολιτείας ή τής Εθνότητας, οί άλλοι δαίμονες - θεοί άνακρατοΟν όρισμένα στοιχεία τής παλιάς κι όμότιμής τους θεότητας (άθανασία, άορασία, ύπερφυσικές ίκανότητες), ή θέση τους δμως είναι χωριστή άπδ τή θέση τών έπίσημων θεών, ή δύναμή τους περιορισμένη στήν άρχαία κλίμακα, κ' ή λατρεία τους στενότερη πάλι. Ή νέα. Ετσι, ίεραρχία τούς κρατεί παραπάνου άπδ τούς άνθρώπους μά παρακάτου άπό τούς θεούς, άνάμεσα στούς θεούς καί στούς άνθρώπους. Ένώ δμως ή ιεραρχική αύτή τάξη τούς παρακατεβάζει μπροστά στούς θεούς, τδ άξίωμα καί τό κύρος τους παραείναι μεγάλα. Οί γεωργικοί πληθυσμοί, πού ή ζωή τους κρέμεται άπδ τά δώρα τής γής, δέν πολυνοιάζουνται γιά τούς ούράνιους θεούς, πού είναι τόσο άλάργου άπό τόν άνθρωπο, πού δέν ένδιαφέρουνται γιά τή μοίρα του, πού δέν άκοΟνε τις ικεσίες του, καί πού μπορεί, καλά-καλά, νάμήν δπάρχουν : "Αλλοι μέν f j μακράν άπέχουσιν θεοί, ή οϋκ ίχουσιν ώτα, ή ουκ είσίν, f ) ου προοέχουοιν ήμϊν ουδέ iv... Έτσι ή Εγνοια τους συγκεντρώνεται στή λατρεία τών λογίς δαιμόνων, πού παραστέκουνε τδν άνθρωπο σ' δλες τίς περίστασες τής ζωής, καί πού άνάμεσά τους τά πνεύματα τών νεκρών δέν έχουν τή δεύτερη θέση. Οί κοντινοί τοΟτοι δαίμονες είναι, Ετσι, οί πραγματικοί του θεοί, θεοί "συναντιλήπτορες" άληθινά, όδηγητές του, παραστάτες καί φύλακες, οί κλειδοκράτορες τοΟ πλούτου άπδ τή μιά, καί τής ζωής καί τού θανάτου άπδ τήν άλλη. Τδ ξεχώρισμα, Ετσι, δαιμόνων καί θεών, ή δέν ύπάρχει 369

"όλότελα έδώ ή άσήμαντο είναι. Στους καιρούς, τέλος, τής άγωνίας τών πολιτισμών, ή άντιστροφή τής Ιεραρχίας γενικεύεται κιόλας. Οί θεοί τής Επίσημης λατρείας χάνουνε τήν παλιά τους ύπόληψη — (παύοντας νά 'ναι οί παραστάτες ρωμαλέων ψυχών, μένουνε οί άναίσθητοι ή άδιάφοροι γιά τίς άσθενικές) — κ' οί σκοτεινοί δαίμονες ξενερίζουν άπδ τδ ζόφο τους, μ' δλο τδ παραγνωρισμένο τους μεγαλείο. Ή παλιά γραμμή πού ξεχώριζε τούς δαίμονες καί τούς θεούς, άπόσβυσε πιά, κ' οί δαίμονες, θεοί τώρα κι αύτοί καί κάποτε "Μεγάλοι •θεοί", έξισώνουνται μέ τούς ούράνιους θεούς, άνεβαίνουνε κάποτε πάνου άπ' αύτούς, καί, ήσκιοφεγγόχυτοι μέσα στδ σούρουπο τών Καιρών, άδράχνουν νά κυβερνήσουν αύτοί τ'άκυβέρνητο άρμα τοθ κόσμου. Η ΑΠΟΘΕΩΣΗ

ΤΟΥ

§

Ι0

ΝΕΚΡΟΥ

3

Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ Σ Τ Ε Ψ Η Σ ΣΤΟ ΓΑΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΗΔΕΙΑ τά αυτά άμφοτέροις συμβαίνει, τω τε γαμοΰντι καί τ φ άπο&ανόντι, οίον παραπομπή φίλων, άνδρών τε xal γυναικών, καί στέφανοι καί άρώματα καί μύρα... 'Αρτεμίδωρος. 'Ονβιροχρ. 2, 49

Ε

ΙΔΑΜΕ ΠϋΣ Η ΕΝΗΒΩΣΗ ΚΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ, ΜΕ ΤΟΝ ΖΑΝΑΓΕΝΝΗΜΟ

τοθ νεκροϋ, ένας άέναος κύκλος, δπου τό άτομο, πάνου στήν τοτεμική ίδέα τοθ κύκλου τής Ζωής καί τοθ θανάτου, περνά άπό μιά κατάσταση - ύπαρξη σ'άλλη. Είδαμε, άκόμη, πώς μιά σειρά στοιχεία τών Μυητικών Τελετών ή τελετών τοθ συμβολικοθ θανάτου καί ΞαναγεννημοΟ, πού συνοδεύουν τά 'περάσματα' τοθ κύκλου μας, συνοδεύουν καί τήν ταφή τοθ νεκροϋ, νά σιγουρέψουνε τόν ξαναγεννημό του. 'Εδώθε ή όμοιότητα κ' ή βαθειά ίερουργική συγγένεια τών τελετών τής Γέννησης, τής φυλετικής Μύησης καί τής Ταφής, κ" έτούτων, πάλι, μέ τΙς άλλες τελετές τοϋ μυηιικοϋ κλάδου ( = § 27)· Άντικείμενό τους οί μυητικές αύτές τελετές τής ταφής έχουν τό ίδιο τό λείψανο, άφοροϋν, δμως, τόν ξαναγεννημό τής Ζωτικής Ψυχής καί δέν σχετίζουνται μέτήν Ψυχή τοϋ Πεθαμένου. Ή όργάνωση δμως τής παράστασης τοϋ "Αλλου Κόσμου κ' ή όμόκλαδη παράσταση τοϋ νεκροϋ σά δαίμονα, έκμεταλλεύουνται, άπό τή μεριά τους, τόσο τήν ίδέα τοϋ Ξαναγεννημοϋ, δσο καί τΙς Μυητικές Τελετές τής Ταφής καί τά σύμβολά τους. Ή παράσταση τοϋ "Αλλου Κόσμου γεννά τή φυσική, κατά τήν πρωτόγονη νοοτροπία, ίδέα, πώς ό νεκρός, πού πέθανε έδώ, ξ α ν α γ ε ν ν ι έ τ α ι στόν "Αλλο Κόσμο. ( Ή ίδέα τούτη μαρτυριέται καί ρητά στίς βεδικές δοξασίες). Τό ίδιο, ή ίδέα πώς ό νεκρός μεταγυρίζει σέ δαίμονα, έκφράζεται μέ τήν όμόλογη παράσταση πώς δ νεκρός, πού πέθανε σάν άνθρωπος, ξ α ν α γ ε ν ν ι έ τ α ι σά δαίμων. Καί στή μιά, Ιτσι, καί στήν

341

άλλη παράσταση Εχουμε, σέ τύπο ΞαναγεννημοΟ τοΟ ΝεχροΟ, ίνα πέρασμά του, στήν πρώτη άπό τοΟτο τόν Κόσμο στόν "Αλλονε, χαί, στή δεύτερη, άπό τή μιά δπόστασή του στήν άλλη. Μέ τήν όργανιχή τους έξίσωση (πέρασμα άπό τόν ίνα Κόσμο στόν "Αλλο = πέρασμα άπό τή μιά στήν άλλη δπόστασή), οί δυό παράστασες είναι έξαρχής ταυτισμένες. Έτσι xal τά μυητιχά στοιχεία τής ταφής, που άποβλέπανε στόν ξαναγεννημό τής Ζωτιχής Ψυχής, άναπροσαρμόζουνται στόν νέο ξαναγεννημό xal χωνεύουνται στίς συνθετότερες τελετές που άποβλέπουν στόν πνευματικό ξαναγεννημό τοΟ νεχροΟ στόν "Αλλον ή 'Αόρατο Κόσμο. Οί συνθετότερες αύτές τελετές είναι οί Τελετές τής Βασιλικής Στέψης, πού είναι τελετές 'Αποθέωσης χαί πού, κάνοντας τόν στεφόμενο Βασιλιά, τόν κάνουν κατ' άνάγκη καί θεό, πάνου στό πρότυπο τού θεού - βασιλέως. Επειδή ό άρχαΐος μάγος βασιλιάς βγαίνει, σάν κορυφαίος, άπό τΙς μαγικές άδερφότητες ή Μυητικές Εταιρείες πού όργανώνουνται πάνου στό σύστημα τών μυητικών τελετών τού γένους καί τής φυλής ή τελετή τής βασιλικής Στέψης είναι μυητική τελετή, μέ κεντρικό στοιχείο τό θάνατο καί ξαναγεννημό τού βασιλιά πού άποθεώνεται μ'έτούτη. Τόν μυητικό χαραχτήρα τής Στέψης τόν έδειξε ό Hocart, Kingship, 70 κέ, πού άπό τά λείψανά της άνάμεσα στούς πρωτόγονους, άρχαίους καί μεσαιωνικούς λαούς άνασυγκροτεΐ στήν ιδανική πληρότητά της τήν τελετή, διαπιστώνοντας τ' άκόλουθα στοιχεία πού τή συγκροτούνε : (α) Ή χεντρική ίδέα είναι πώς ό βασιλιάς ( ι ) πεθαίνει καί (2) ξαναγεννιέται (3) σά θεός* (6) Ό βασιλιάς προετοιμάζεται γιά τήν τελετή μέ νηστείες καί μ* άλλες άσκητικές αύστηρότητες* (c)(i) Πρόσωπα πού δέν τά δέχουνται στή θυσία, δπως ξένοι, κριματισμένοι, γυναίκες καί παιδιά, τά κρατούνε μακριά καί δέν τ'άφήνουν νά μάθουνε τίποτα* (2) Ένας άρματωμένος φρουρός προλαβαίνει τά περίεργα μάτια* (d) "Ενα είδος σαββάτου κρατιέται* ό λαός κρατιέται σιωπηλός, άργός, ήσυχος, δπως σέ περίσταση θανάτου* (e) Ό βασιλιάς πρέπει ν'άγωνιστεί ίναν ίερουργικδ άγώνα ( ι ) μέ δπλα, ή (2) μέ ιερουργίες, καί (3) νά νικήσει* (f) Ό βασιλιάς δρμηνεύεται νά κυβερνήσει δίκαια καί (2) δπόσχεται πώς έτσι θά κάμει* (g) Μεταλαβαίνει άπδ ίνα ή δύο είδη* (h) Σ ' ί ν α σημείο δ λαός χωρατεύει ( ι ) μέ άκολασίες ή (2) μέ κωμικές παλαβομάρες* (i) Ό βασιλιάς ντύνεται μέ ειδικά φορέματα* (j) Βαφτίζεται μέ νερό* (ft) Καί χρίεται μέ λάδι* (ί) "Οταν ίνα άνθρώπινο θύμα σκοτώνεται* (m) Κι 6 λαός άναγαλλιάζει μέ θόρυβο κ' έπευφημίες* (η) Καί στήνεται ίνα συμποσιακό τραπέζι* (ο) Ό Βασιλιάς στέφεται μέ στέμμα* (ρ) Φοράει ποδέματα* (q) Παίρνει κι άλλα Εμβλήματα, δπως σπαθί, σκήπτρο, δαχτυλίδι κτλ.* (f) Καί κάθεται σέ θρόνο* (β) Κάνει τρία τελετιχά βήματα κατά μίμηση τού ήλιου πού άνατέλνει* (), είναι γνώριμες προετοιμασίες τών Μυητικών Τελετών, καί τ ' άλάργεμα τών ξένων, τών κακούργων, τών γυναικών καί τών παιδιών (c), ό σταθερός τους κανόνας. Ό θάνατος κι ό Ξαναγεννημός (α), είναι τό κεντρικό στοιχείο τών Μυητικών Τελετών ( = § 27), καί ίερουργοϋνται είτε μέ ρεαλιστική παράσταση είτε μέ τή δύναμη τών συμβόλων. Έδώ ό θάνατος, δπως καί σ' άλλες Μυητικές Τελετές, ύποτονίζεται (γιά ν' άπολείψει τό δυσοίωνο) καί, καθώς νογιέται άπό τόν Ξαναγεννημό, περιορίζεται στή θεωρία. Ό σκοτωμός δμως ένός άνθρώπινου θύματος (I), πού σίγουρα είναι ύποκατάστατο τοϋ βασιλιά, κ ' ή σιωπή κ°ή άργία τοϋ λαοϋ (d), πού είναι γνώριμη έκφραση τού πένθους ( = §§ 66.70), είναι στοιχεία τοϋ συμβολικού του θανάτου. Ό Ξαναγεννημός, άντίθετα, τονίζεται (καί πραγματώνεται) μέ πλήθος στοιχεία. Τό καινούριο φόρεμα (ι), τό λουτρό ή βάφτισμα (j), τό χρίσμα (λ), τό καινούριο του δνομα (u), είναι τά γνώριμα στοιχεία τοΰ Ξαναγεννημοϋ καί τής Νέας Ζωής τοϋ μυουμένου. Ή όρμήνια πού τοϋ γίνεται κ° ή ύπόσχεσή του νά κυβερνήσει δίκαια (/"), έχουν τις μακρινές ρίζες τους στήν Κατήχηση τών Μυητικών Τελετών, κι ό (ερουργικός άγώνας του (e), άνακεφαλαιώνει τούς μυητικούς άγώνες. Όρισμένα άλλα στοιχεία τών κοινών Μυητικών Τελετών βρίσκουνται κατασταλαγμένα στήν ομόλογη άκόλουθη κατηγορία. (ii) Σ τ ο ι χ ε ί α τ ή ς Π ρ ά ξ η ς τ ώ ν Μ υ η τ ι κ ώ ν Ε τ α ι ρ ε ι ώ ν ή θιάσων Στήν κατηγορία τούτη τών στοιχείων τής Στέψης άνήκει (κατά μέρος) ή Μετάληψη (g), κι 6 (ερουργικός άγώνας (e). Ό άγώνας αύτός άνακεφαλαιώνει τούς άγώνες τών Μυητικών Τελετών, πού είναι στοιχείο τής κατηγορίας τών μυητικών δοκιμασιών, κατασταλαγμένους σέ μιά μονομαχία. Έχοϋμε πολλά παραδείγματα 4 γιά νά πιστεύουμε πώς, μέσα στό γενικότερα έθιμο τής βασιλοκτονίας, μέ τή μονομαχία τούτη 6 ύποψήφιος βασιλιάς κέρδιζε άλλοτινά τό άξίωμα, σκοτώνοντας τόν προκάτοχό του. Οί έπευφημίεζ τοϋ λαοϋ (m), άνακεφαλαιώνουν τις έπευφημίες καί τά δοξολογήματα πού ύποδέχουνταν άλλοτινά τή νίκη τοϋ νέου βάσιλιά, κ* ΙτοΟτες πάλι τούς πανή343

γυρισμούς που ύποδέχουνταν τήν Επιστροφή τών μυημένων. Ή δοξαστική περιοδεία τού βασιλιά στις χώρες τού βασιλείου του (£), είναι Ενας τύπος τής θριαμβευτικής πομπής τού νικητή βασιλιά (μέ κλασσικά τ:ρότυπα τδν χωμον τού 'Ολυμπιονίκη · καί τήν πορεία τού βαβυλώνιου βασιλιά στδν Οίκο τής θυσίας).· Τδ πανηγυρικό συμπόσιο (η) πού άκολουθά, είναι σταθερό στοιχείο τών Μυητικών Τελετών, τής πράξης τών Μυητικών Εταιρειών καί τής άνάδειξης τού νέου βασιλιά, συνεχίζοντας, στόν τύπο τού θυσιαστικού Συμποσίου, τήν παναρχαία τοτεμική μεταληπτική θυσία.' Ή συγκαθιέρωση τών άξιωματούχων καί τοπαρχών (w) άνακρατεί τή θύμηση τής άρχαίας δμάδας τών συμμυημένων στόν άνώτερο βαθμό τών Μυητικών Εταιρειών καί παραπίσω τών συμμυημένων στήν ίδια τάξη τών τελετών τής φυλετικής Μύησης· κ ' ή άνεβατή καθιέρωση τού βασιλιά (ζ), άνακρατεί τή θύμηση τών μυητικών βαθμών τών Μυητικών Εταιρειών καί, παραπίσω, τά άνεβατά στάδια τής Φυλετικής Μύησης, πού γνώριμο παράδειγμά τους έχουμε τά στάδια τής (αυητικής) άγωγής τών νέων τής Σπάρτης. Ή μεταμφίεση τών παραστεκάμενων (χ), καί κάποτε μέ ζωόμορφες μάσκες (y), προδίνει τή γνώριμη πράξη τών Μυητικών Εταιρειών, πού, Εκτυπώνοντας τό τοτεμικό γένος, άνακρατούν τήν τοτεμική μαγική πράξη.· Δυό σημαντικότατα στοιχείο τής πράξης τών Μυητικών Εταιρειών είναι τά Όργια, πού συνοδεύουν τή μύηση καί πού συνεχίζουν πότε τήν ίερουργική Ενδογαμία τού γένους καί πότε τόν δμαδικό γάμο τής φυλετικής Μύησης ·, κι ό 'Ιερός Γάμος, ή Ενωση ένός ίερού ζευγαριού (πού άναδείχνεται άπό γυναίκειες κι άνδρικές Μυητικές Εταιρείες), δπου κατασταλάζουν τά δργια τούτα. Τά δργια αύτά ξαναβρίσκουνται στίς άκολασίες τής Στέψης (g), κι ό Ιερός Γάμος στήν συγκαθιέρωση τής Βασίλισσας (ν), πού τυποποιεί τήν άρχαιότερη ίερουργική Ενωσή τους. Οί πρώτοι πραγματικά τελεστές τού 'Ιερού Γάμου είναι δ Βασιλιάς κ ' ή Βασίλισσα, κ ' ή άρχαία παράδοση άνακράτησε γνώριμα μυθολογικά καί ιστορικά παραδείγματα, δπου ή ίερουργική Ενωσή τους άκολουθά, σάν κεντρικό στοιχείο, τήν άνάδειξήτους ή τ ή Στέψη. (iii) ' Α π ο θ ε ω τ ι κ ά Σ τ ο ι χ ε ί α τ ή ς Σ τ έ ψ η ς Ό άρχαΐος μάγος βασιλιάς, πού παρουσιάζεται ρυθμιστής καί κυβερνήτης τής ζωής καί τού κόσμου ,0 , είναι μιάς λογής Επίγειος θεός, μέ πρωθύστερη χρήση τού δρ.ου. Γιατί ό ίδιος ό βασιλιάς είναι τό πρωτότυπο τού άρσενικού κι ούράνιου θεού, πού διαμορφώνεται κατ'είκόνα καί όμοίωσή του." Όπως δμως σέ κάθε περίσταση θρησκευτικής προβολής, ή σχέση τοϋ πρωτότυπου (τού Βασιλιά) καί τής προβολής (τοϋ θεού) άντιστρέφουνται τώρα. Όταν ό θεός άνεβαίνει πάνου άπό τόν βασιλιά — βπως κι ό βασιλιάς άνεβαίνει πάνου άπό τούς ύποταχτικούς — καί διαθέτει σ* άπεριόριστη κλίμακα τήν όλοένα καί περιοριζόμενη κοσμοκυβερνητική δύναμη τοϋ βασιλιά, ό βασιλιάς, τό πρωτότυπο τοϋ θεού, λογιέται ένσαρκωμός, άντιπρόσωπος, όμοίωμά του. " Ε τ σ ι κ α ί οί άρχ α ϊ ε ς μ υ η τ ι κ έ ς τ ε λ ε τ έ ς τ ή ς Σ τ έ ψ η ς (οί μυητικές τελετές τού γένους καί τής φυλής πού κατασταλάζουν στίς μυητικές τελετές τών Μυητικών "Εταιρειών) μ ε τ α γ υ ρ ί ζ ο υ ν ε σ έ τ ε λ ε τ έ ς " Α π ο θ έ ω σ η ς, π ο ύ ά ν ε β ά 44

ζ ο υ ν τ ό ν β α σ ι λ ι ά σά θ ε ϊ κ ή ύ π ό σ τ α σ η , κ ά ν ο ν τ ά ς τ ο ν χ α θ* ό μ ο ί ω σ η τοΟ ο υ ρ ά ν ι ο υ β α σ ι λ ι ά - θ ε ο Ο , ί ν α γ ή ι ν ο Θ ε ό - Β α σ ι λ έ α . Είδαμε έτσι πώς ό βασιλιάς, που πεθαίνει συμβολικά, ξαναγεννιέται σά θεός (α), και μιά σειρά στοιχεία τής Στέψης συμβολίζουν τήν άποθέωση τούτη. Είναι ή μετάληψη άπό τήν άγία τροφή ή τροφή τών θεών (g)· τό χρίσμα (Α), ή στολή πού φορεί (ι), στολή θεϊκή (δπως ή πορφύρα) ή μέ κοσμικό χαραχτήρα (βπως ό 'κοσμικός μανδύας') " · ή στέψη του μέ στεφάνι ή διάδημα (θ), πού είναι σταθερό έμβλημα τής θεότητας "* ή άνάληψη ταΟ σκήπτρου (g) "* τό κάθισμά του σέ θρόνο (r) "* ή συμπαράσταση προσώπων μεταμφιεσμένων σέ θεούς (χ)· δ ίερουργικός άγώνας του (e), πού παίρνει κοσμογονικό χαραχτήρα* ή μίμηση τής πορείας τοΰ ήλιου (s)' καί δευτερότερα άλλα. Τά περισσότερα άπό τά στοιχεία τοΰτα, βπως ή Μετάληψη (άπό τήν πράξη τών Μυητικών 'Εταιρειών πού συνεχίζουν τήν Τοτεμική Μετάληψη), τό Φόρεμα, τό Στεφάνι ή Διάδημα (ή μυητική έπαφή μέ τό σύμβολο τής άνανεούμενης ζωής), τό Σκήπτρο (τό άρχαΐο μυητικό κλαδί), τό κάθισμα σέ θρόνο (πού είναι Ενσάρκωση τής Μεγάλης Μητέρας θεάς), είναι μυητικά στοιχεία καί σύμβολα, πού, άπό τό πρότυπο τοΰ βασιλιά προβάλλουνται στήν ούράνια εικόνα του σάν Εμβλήματα τής θεότητας τοΰ θεοΰ, κι ά ν α λ α μ β ά ν ο υ ν τ α ι , έτσι, στή Στέψη άπό τόν βασιλιά, σάν έμβλήματα τής έξομοίωσης μέ τόν θεό ή αποθέωσης του. 'Αποκλειστικό, στήν άρχή, προνόμιο τοΰ βασιλιά, οί τελετές τής Στέψης μεταφέρουνται στήν Ταφή, άπό τή μιά, γιά τήν άποθέωση τοΰ Νεκροϋ " , καί στό Γάμο, άπό τήν άλλη, γιά τήν Άποθέωση τοΰ Συζύγου. Οί ντόπιοι τών νησιών Φίτζι λένε πώς στήν κηδεία τό καθετί έχει χαραχτήρα άρχηγικό, γ ι ατ ί ο ί π ε θ α μ έ ν ο ι ε ί ν α ι ά ρ χ η γ ο ί κ ' έ κ ε ί ν ο ι . " Ό πεθαμένος στήν Αίγυπτο καθιερώνεται β α σ ι λ ι ά ς μ έ ν ε κ ρ ι κ έ ς τ ε λ ε τ έ ς Ι δ ι ε ς μ έ τ ί ς τ ε λ ε τ έ ς π ο ύ κ ά ν ο υ ν τ ό ν Φ α ρ α ώ Ενα θ ε ό σ τ ή ζ ω ή τ ο υ." Μέ τίς ταφικές, έτσι, τελετές τής Στέψης, ό κοινός θνητός άνεβαίνει στή θέση ένός βασιλιά, άρα θεοΰ* ό βασιλιάς, πάλι, πού είναι, ζώντας του, Ενας θεός, μάόχι στ'άψηλότερο σκαλί, γίνεται όλότελα θεός, Ενας μεγάλος, κάποτε, θεός, φτάνοντας κιόλας κάποιες φορές σέ μόνιμη μέσα στό πάνθεο θέση. 'Ετσι κι ό νεκρός δέ λογιέται πώς πέθανε κάν, μά μοναχά πώς άλλαξε τή ζωή του. Στήν κηδεία τοΰ ρωμαίου αύτοκράτορα μεταχειρίζουνται τήν εικόνα του, σά νά μήν είναι πεθαμένος, μά κοιμισμένος* καί στή νότια 'Ινδία καί στά νησιά Φίτζι δέ λένε γιά τόν άρχηγό πώς πέθανε, μά πώς κοιμάται." Τό ίδιο κι ό αιγύπτιος βασιλιάς δέν πεθαίνει : ό "Ηλιος "δέν τόν έδωκε τοΰ Όσιρι* δέν πέθανε τό θάνατο* γίνηκε Ενας μεγάλος καί δοξαστός στόν όρίζοντα" λένε." 'Εδώθε ή παράδοση πώς οί βασιλιάδες πού μεταφέρουνται στά 'Ηλύσια, μιά χώρα θεϊκή, μεταφέρουνται έκεί ζωντανοί, πρίν νά πεθάνουνε " , κ'οί θρύλοι γιά τούς μαρμαρωμένους ή τούς κοιμισμένους βασιλιάδες. Ή ίδέα τούτη, πώς ό άποθεωμένος δέν πεθαίνει, φαίνεται νά κατεβαίνει " άπό τήν πράξη τοΰ άναίμακτου σκοτωμοΰ τοΰ θεοΰ - βασιλιά " , πού μεταφέρεται Ετσι στούς θεούς, χωρίς νά χάσει 34

τόν 'τόπο' τής ζωτικής του ψυχής καί προτοΟ τά γερατειά κι ό φυσικός θάνατος τοθ μαράνουν τό θεϊκό του πνεΟμα ( = § 84)· Οί Ιδιες τελετές τής βασιλικής Στέψης μεταφέρουνται, τέλος, καί στό Γάμο. 'Επειδή ή λειτουργία αναπαραγωγής κι ό ρόλος, έτσι, τοθ άντρα είναι άγνωστα στά χαμηλότεV*· «svAS*®.", ^ -γ^Όίνλτίζ "xefiViax ΥΛργΕία'λογις ^ςωτερίκων παραγόντων." "Οσο μορφώνεται ή πίστη σέ δαίμονες καί θεούς, ή συνέργεια τών δαιμόνων ή θεών στή γονίμεψη τής γυναίκας λογαριάζεται δλο καί πιό πολύ, κ' ή γυναίκα, πού ό παιδογονικός ρόλος της είναι γιά τίς χαμηλότερες κοινωνίες θεμελιακός, άναγυρεύει νά συνευρεθεί μ' ένα δαίμονα ή θεό (παράβαλε τό βιβλικό : καϊ άνέωξεν αυτής τήν μήτραν δ θεδς), πού θά τής γονιμέψει τά σπλάχνα. Ή πριν άπό τό γάμο πορνεία, ή ίεροδουλεία, τό νασαμώνειο έθιμο (συνεύρεση τής νύφης μέ πλήθος πρόσωπα πριν σμίξει μέ τό γαμπρό), ή διαπαρθένεψη άπό ίερό πρόσωπο, καί τά λογίς όμαδικάόργια, είναι ένας υποχ ρ ε ω τ ι κ ό ς ' Ι ε ρ ό ς Γ ά μ ο ς τ ή ς γ υ ν α ί κ α ς : τρόποι γιά νά πετύχει τή συνεύρεση μέ τό θεό, πού τοΰ δίνεται, έτσι, ή εύκαιρία νά τήν πλησιάσει άνάμεσα ατούς άλλους." "Οσο, δμως, οί πατριαρχικές ιδέες κυριαρχοΟν, τόσο πιό δύσκολα ύποφέρουνται τά έθιμα τής γενετησιακής αύτής κοινοχτημοσύνης. Έτσι ό υποχρεωτικός αύτός ίερός γάμος τής γυναίκας ύποχωρεΤ, γιά ν'άντικατασταθεϊ άπό τόν έπίσημο Ίερό Γάμο", πού είναι βασιλική λειτουργία στήν άρχή καί κεντρικό, δπως είδαμε, στοιχείο τών τελετών τής Βασιλικής Στέψης. Μέ τή μεταφορά τοΰ Ίεροΰ Γάμου στίς γαμήλιες ίερουργίες, ό Ιδιος ό σύζυγος παίρνει τή θέση τοθ ΘεοΟ, νά γονιμέψει έκεΐνος τή γυναίκα." Ή άποθέωση τούτη τοΰ συζύγου (κ' ή συγκαθιέρωση τής γυναίκας) γιά τό μεταγύρισμα τοΰ γάμου τους σ' Ίερό Γάμο, γίνεται μέ τήν τελετή τής Βασιλικής κ' έδώ Στέψης." 'Εδώθε ή τόση όμοιότητα καί συγγένεια τών τελετών τής Κηδείας καί τοθ Γάμου, πού καταστάλαξε, τέλος, καί στις όνειροκριτικές δοξασίες. Τόσο γιά τίς αρχαίες " δσο και γιά τίς νεότερες δνειροκριτικές δοξασίες, ό γάμος κ'οί τελετές του σημαίνουνε στ'δνειρο θάνατο, κι ό θάνατος κ'οί τελετές τουσημαίνουνε γάμο. § 104 Η Σ Τ Ε Ψ Η ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ (i) Κ Ο Ι Ν Α Μ Υ Η Τ Ι Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α Ν Η Σ Τ Ε Ι Α · Α Ρ Γ Ι Α · Λ Ο Υ Σ Ι Μ Ο . Ν Τ Υ Σ Ι Μ Ο · ΟΝΟΜΑ

älουστο κι άστόλιστο τον Χάρου δέ ai δίνω

Η

ΝΗΣΤΕΙΑ ΣΓΝΑΝΤΙΕΤΑΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΓΣ ΑΣΚΗΤΙΣΜΟΓΣ TÛN TEA ETON

τής φυλετικής Μύησης συναντιέται σέ λογίς άλλες μυητικές τελετές * καί τέλος στή Στέψη ( = § ιο2). Τό στοιχείο τοΟτο φαίνεται νά περνά *αί στίς τελετές τοθ θανάτου. Είναι, πραγματικά, φορές, πού τό νεκριχδ τραπέζι γίνενεται μερικές μέρες ύστερα άπό τό θάνατο, κ' έπειδή λογιέται πώς στό συμπό346

οιο τοΟτο παίρνε ι μέρος χι ό νεκρός, ή αναβολή είναι μιάς λογής νηστεία πού τόν δποχρεώνουνε νά κάμει.'

Άπό τό κεντρικό ζεΟγμα τών μυητικών τελετών, τόν συμβολικό θάνατο χαί Ξχναγεννημό, απομένει έδώ τό δεύτερο μόνο στοιχείο. Στις τελετές τοΟ θανάτου ό θάνατος είναι ή μεγάλη πραγματικότητα κι άνάγκη άπό σύμβολα δέν έχει. "Ενα ώστόσο στοιχείο πού τονίζει τό θάνατο, είναι ή Σιωπή κ* ή Αργία πού κρατεί στή Στέψη ό λαός ( = § 102) και πού ξανάρχεται, έδώθε, στό Πέν( = § 66). Είναι χαραχτηριστικό δτι τό ταμποΟ τοΟτο τοΟ θορύβου καί τής έργασίας δέν είναι άπό τ' άρχικά στοιχεία τοΟ Πένθους* δτι συναντιέται σέ λαούς δπου έχουν άναπτυχθεί οί θεσμοί τής μόνιμης άρχηγίας ή τής βασιλείας* δτι είναι φορές πού συναντιέται, μοναχά ή βαρύτερα, στό θάνατο άρχηγοΟ ή βασιλιά* κι δτι κρατεί, άκόμη καί σήμερα, στά δημόσια πένθη. Τό Ιδιο ταμποΟ συναντιέται στίς παραμονές τών 'Εποχικών Πανηγυριών πού κεντρικό στοιχεία τους εϊταν ή (πραγματική μέ τό σκοτωμό τοΟ παλιοΟ βασιλιά ή συμβολική μέ τήν έπανάληψη τής Στέψης) άνανέωση τής βασιλείας. Τό στοιχείο τοΟτο φαίνεται, έτσι, νά βγαίνει άπό τό θάνατο τοΟ παλιοΟ βασιλιά, πού άφήνει, ίσαμε τήν άνάδειξη τοΟ νέου βασιλιά, δίχως άξονα τόν κόσμο. 'Εδώθε συνοδεύει ( ι ) τό θάνατο τοΟ βασιλιά, (2) τή Στέψη, σά σύμφυτο στοιχείο της καί σά σύμβολο τοΟ μυητικοΟ θανάτου τοΟ στεφόμενου βασιλιά, (3) κ' έδώθε, άπό τή Στέψη και τήν χηδεία τοΰ βασιλιά, κατεβαίνει στις τελετές τοΟ θανάτου. Ά ν δμως ό θάνατος δέν χρειάζεται έδώ νά συμβολιστεί, ένα πλήθος μυητικά στοιχεία θά τονίσουν, άντίθετα, καί, μέ τή μαγική έμοιοπάθεια, θά βοηθήσουνε τόν Ξαναγεννημό τοΟ ΝεκροΟ, όχι πιά τώρα στή γή, μά στήν 6πέρανθρώπινη σφαίρα. Είναι, πρώτα, τά παλιά στοιχεία πού σιγουρεύανε τόν σαρκικό του Ξαναγεννημό (ή έμβρυακή στάση, τό θάψιμο σέ τόπους άναγεννητιχούς, τό κόκκινο χρώμα, τά φύλλα καίτά κλαδιά : § § 38 κέ) καί πού κρατιοΟντζι χ' έδώ, άρμοσμένα, λίγο ή πολύ, στήν ίδέα τοΟ πνευματικού ξαναγεννημοϋ· του. Μιά άλλη σειρά μυητικά στοιχεία, πού συναντιοΟνται καί στις τελετές τής Στέψης, τό Λούσιμο, τό καινούριο Φόρεμα καί, σπανιότερα, τό νέο "Ονομα, τά συμπληρώνουν. Τά στοιχεία τοΟτα δέν είναι άπαραίτητο νά κατεβαίνουν άποκλειστικά άπό τις '»λετές τής Στέψης. Είναι κοινά στοιχεία τών Μυητικών Τελετών καί μποροΟν, δπου δέν κατεβαίνουν στις τελετές τοΟ θανάτου άπό τίς τελετές τής Στέψης, νοι'ναι άπό τ' άρχαιότερα μυητικά στοιχεία τής ταφής καί ν'άποβλέπανε στόν σωματικό ξαναγεννημό τοΟ ΝεκροΟ, όπως καίτά πρωτίτερα άλλα. Ό σταθερός δμως σύνδεσμος λουτροΟ καί φορέματος (πού παίρνει τόν τύπο στολής), ή συχνή παρουσία ή άνάπτυξη τών στοιχείων αύτών, καθώς κ* ή τάση γιά μιά έπισημότητα τής στολής τοΟ νεκροΟ, άνάμεσα σέ λαούς μ' άξιωματικές, άρχηγικές ή βασιλικές, έξουσίες — μαρτυροΟν τό χώνεμα καί, ei κάθε περίσταση, τήν έξάρτηση καί τήν άνάπτυξή τους άπό τ' άντίστοιχα στοιχεία τής. Στέψη«. 347

Στό Εερουργικό λουτρό αναζητιούνται χ ' οί δύο ένέργειες, ή καθαρτική χ' ή -αναγεννητική, άξεχώριστες στό μυητικό βάθος τους, γιατί ό καθαρμός, σά μυητική ιερουργία, είναι καί ξαναγεννημός άντάμα. Ή άναγεννητική ένέργεια τού Λουτρού στέκει στίς γονιμικές καί ζωοδοτικές δύναμες τού Νερού (έπεί ζωοποιόν τό ύδωρ καί γόνιμον) · καί πρωτεύει στό λουτρό τοϋ νιογέννητου βρέφους καί στήν έπέκτασή του, τό Βάφτισμα, πού, κατά μιάν οικουμενική πράξη, συνοδεύει τήν δνοματοδοσία τοϋ παιδιού', όντας λοντρόν, δπως καίτό βάφτισμα τών Χριστιανών, παλιγγενεσίας. Ή άναγεννητική αύτή σημασία κυριαρχεί στό λουτρό τής Στέψης καί τοϋ θανάτου, δπου ή καθαρτική σημασία ή λείπει ή είναι δλότελα ύποτονισμένη. Καί στις δυό τελετές ό λουόμενος ή βαφτιζόμενος έξομοιώνεται μέ βρέφος πού τό λούζουν δταν γεννιέται. "Ετσι στά Πυραμιδικά Κείμενα, πού άποθεώνουν τόν νεκρό Φαραώ, συναντιέται ένα συμβολικό λούσιμο τοϋ νεκροϋ βασιλιά, πού λογιέται ένα βρέφος νιογέννητο, πού τό πλένουν, τό περι-ποιοϋνται καί τό βυζαίνουν.'* Χαραχτηριστικό, άπ' αύτή τήν πλευρά, είναι πώς, άνάμεσά μας, ό νεκρός πλένεται κάποτε μέ κρασί (συνδυασμός τοϋ Λουτρού μέ τό Μύρωμα τοΰ λειψάνου). Σάν ύποκατάστατο τοϋ ζωοδοτικοϋ αίμάτου τό κρασί ( = § 13), είναι άναγεννητικό ύγρδ κ'έτοϋτο. Άπάνου στήν άναγεννητική σημασία τοϋ νεκρικοϋ λουτρού, βρίσκει κ' ή πρωτοχριστιανική πράξη δρόμο νά βαφτίζει τούς άβάφτιστους νεκρούς, βαφτίζοντας ζωντανούς γιά λογαριασμό τους.' Τήν πράξη τή συνεχίζουν οί Κηρινθιανοί6 κ' οί Μαρκιωνισταί, καί τήν καταδικάζει ή Σύνοδος τής Καρθαγένης." "Οτι είναι βάφτισμα (λουτρόν παλιγγενεσίας) τοΰ Ιδιου τοϋ νεκροϋ, τό μαρτυρά ή πράξη τών Μαρκιωνιστών, πού κρύβουν τόν ζωντανό κάτου άπδ τδ κρεβάτι τοΰ νεκρού, ρωτάνε τδν νεκρό άν θέλει νά βαφτιστεί, καί παίρνουν άπό τόν ζωντανό τήν άπάντησηπώς θέλει. Μά σχολιάζοντας τόν κανόνα ΙΗ' τής Συνόδου τής Καρθαγένης, ό Ζωναράς βεβαιώνει πώς όρισμένοι βάφτιζαν τούς Ιδιους τούς νεκρούς (τινών μέν αυτούς τους νεκρούς βαπτιζόντων).10 Τό λουτρό (καί τό μύρωμα) τοϋ νεκροϋ συνδυάζεται σταθερά μέ τό συνήθιο νά τόν ντύνουν μέ καθαρά ή μέ καινούρια ή μέ τά καλλίτερά του ή μ' έπίσημα ρούχα. Μαζί τοϋ βάζουν καί τά έμβλήματα τοϋ άξιώματός του. "Οπου τά έμβλήματα τοϋτα είναι φυλετικά ή έθνικά παλλάδια, τόν συνοδεύουν Ισαμε τόν τάφο του, δμως δέ θάβουνται μαζί του." Είναι, πάλι, φορές πού τοϋ ξαναπαίρνουν τά πιό πολύτιμα ρούχα καί στολίδια πού τοϋ φοροϋν, μά δ κανόνας είναι νά τόν θάβουν μ' έτοϋτα. ΟΕ Μαορί ντύνουνε τόν νεκρό μέ τά καλλίτερα ύφάσματα, τόν στολίζουνε μέ φτερά καί τοϋ δίνουνε τ'άρματά του." Στά νησιά Σόρτλαντ ντύνουν τό λείψανο μ'ολοκαίνουργα ρούχα." Άνάμεσα στούς Κόΐτα τής Νέας Γουϊνέας δ νεκρός πλένεται, άλείφεται μέ λάδι, χρωματίζεται, ζώνεται μέ καινούριο πανί καί στολίζεται μέ στολίδια." ΟΕ ΝτάΟακ τής Βόρνεο ντύνουν τόν νεκρό μέ τά καλλίτερα φορέματά του." ΟΕ Κάϋαν, έδώ, τόν ντύνουν μέ τά καλλίτερα ροϋχα του, τοϋ βάζουνε κ* Ινα σιγαρέτο στά χείλη του καί τόνε στήνουν καθισμένο." ΟΕ 'Ινδοί πλένουν τό λείψανο, τό ξυρίζουνε καί 348

τό ντύνουν μέ πλούσια ροΟχα." Ή ίδια πράξη κρατεί στή Βιρμανία, στά Τονγκίνο χαί στήν Κίνα." Τά ροΟχα πού θά φορέσουν τοΟ κινέζου νεχροϋ, τοΟ τ* άπλώνουν, δταν ψυχομαχά, στδ κρεβάτι του, κ'έκείνος, στις τελευταίες τοι> στιγμές, άναγαλλιάζει πού θά παρουσιαστεί καλοντυμένος στδν "Αλλο Κδσμο. Τδ παλιδ συνήθιο εΐταν νά τοϋ βγάζουν, λίγο πριν ξεψυχήσει, τά παλιά του φορέματα καί νάτοϋ βάζουν τά καινούρια πριν πεθάνει. " Ή συνήθεια κρατεί καί στήν 'Αφρική, δπου οί Γιορούμπα, λογουχάρη, ντύνουν τδ λείψανο μέτήν καλλίτερη ντυμασιά πού μποροΟν ή άνάμεσα στούς Τσί καί "Εουε πληθυσμούς, πού πλένουν τδ λείψανο, τδ ντύνουν μέ τάπιδ πλούσια φορέματα καίτδ στολίζουν." Οί Ινδιάνοι τής 'Αμερικής είναι άνάμεσα στά κλασσικά παραδείγματα τής πράξης." Οί Γροιλανδοί γδύνουν τδν νεκρδ τή στιγμή τοϋ θανάτου του καί τοϋ βάζουν τά καλλίτερα φορέματά του." Στήν Αίγυπτο, 5που τδ φάσκιωμα τής μούμιας κ' ή μεγαλόπρεπα ζωγραφισμένη θήκη της άντικατασταίνουν τδ ντύσιμο,, οί θεοί καλιοΟνται νά δώσουνε φορέματα τοϋ πεθαμένου." Οί 'Ισραηλίτες θάβουν τδν νεκρδ μέ τήν καλλίτερή του στολή " , καί στήν ύστερότερη ισραηλιτική άρχαιδτητα ή πολυτέλεια μεγαλώνει δλο καί πιδ πολύ " , ώσπου ό Γαμαλιήλ I I , γύρω στά ιοο μ. Χρ-, θεσπίζει νά θάβεται ό νεκρός μ' Ενα λινό άσπρο ροϋχο μονάχα." Τά λείψανα τών σημαντικών στή μυκηναϊκή έποχή κατεβάζουνται στόν τάφο μέ τήν πιό μεγαλόπρεπη στολή τους. Ή μεγαλοπρέπεια τής νεκρικής πομπής τής άριστοκρατίας, πού τή μαρτυροϋντά άγγεία τοϋ Δίπυλου, κ* οί ύστερότεροι περιορισμοί τής ένταφιαστικής πολυτέλειας ( = § 58), άφήνουν νά. φανεί πώς τό λείψανο εΐταν μ' άνάλογη κ' έδώ πολυτέλεια ντυμένο. Στά κλασσικά καί στά ύστερότερα χρόνια, άφοϋ πλύνουν καί μυρώσουν τό λείψανο, τό ντύνουνε μέ καθαρά κι άσπρα φορέματα καί τό ξαπλώνουν." Ό νόμος τής Ίουλίδος ορίζει νά θάβεται δ νεκρός μ'άσπρα φορέματα, όχι πάνου άπό τρία." CH συνήθεια νά ντύνουνε μ'άσπρα τόν νεκρό, είναι, φαίνεται, γενική γιά τούς "Ελληνες, γιατί, κατά τήν όνειροκριτική τους, τά άσπρα είναι σημάδι θανάτου.'0, Στόν ιταλικό κόσμο τό λείψανο πλένεται (μέ πολύ ζεστό νερό), μυρώνεται, καλοπουντράρεται καί ντύνεται μέ τό έπίσημο ροϋχο του, δ ιδιώτης μέ τήν toga του κι δ άρχοντας μέ τήν toga praetexta' ύστερα τό ξαπλώνουν στό πομπικό κρεβάτι του καί τοϋ βάζουνε δίπλα του τά τιμητικά στεφάνια πού κέρδισε ζώντας του κι δποιο άλλο τιμητικό του σημάδι." Οί άρχαίοι 'Ινδοί ντύνουν μέ καινούρια τό λείψανο"' οί Πάρσοι μέ μιά καθαρή άσπρη, μά φορεμένη, ντυμασιά, πού δέν μπορεί Οστερα νά τή φορέσει κανείς "* άνάμεσα στούς άρχαίους Γερμανούς δ νεκρός ντύνεται μέ καινούρια." 'Ανάμεσα στούς εύρωπαϊκο'ύςπληθυσμούς κρατεί ή συνήθεια νά ντύνεται δ νεκρός μέ τά έπισημότερα ροϋχα τοι» (συχνά κιόλας νοιάζεται ζώντας του κανείς τήν τουαλέτα τής μεγάλης ώρας). Είναι πάλι μεριές πού δ νεχρός θάβεται μέ τά γαμπριάτικα", συχνή κι άνάμεσά μας συνήθεια. "Οπως δείχνουν οί οικουμενικές μαγικές πράξες μέ τά φορέματα, τό φόρεμα είναι στενά συνδεμένο μέ τό πρόσωπο καί μέ τή ζωή του ( = § 68). Ή άλ349

λαγή τοθ φορέματος σημαίνει άλλαγή καί κατάστασης ή ζωής, κ' έδώθε ή σταθερή άλλαγή τοθ φορέματος στίς μυστικές τελετουργίες.·* Ή άλλαγή τοθ φορέματος είναι, έτσι,καί σταθερό στοιχείο τής Στέψης ( = § 103), δπου τά φορέματα τοθ βασιλιά παρασταίνουν κάποτε τίς λογίς μεμβράνες τής μητρικής κοιλιάς, σά σύμβολο τοθ ξαναγεννημοΟ του." Είναι, πάλι, φορές πού σχηματίζουνται πάνου στή νέα του ιδιότητα, πώς είναι θεός καί κυβερνήτης τοθ σύμπαντος καί, συμβολικά, άποτυπώνουν τό σύμπαν." "Ομοια καί τό ντύσιμο τοθ νεκροΟ •μέ καθαρά, άσπρα ή έπίσημα ροΟχα, συμβολίζει τόν ξαναγεννημό του κ' έδώ, καί τά άσπρα καί τά έπίσημα τόν ξαναγεννημό του σέ μιάν άνώτερη σφαίρα. Τό άσπρο είναι σύμβολο καθαρότητας καί χαράς, μά καί τό χρώμα πού ταιριάζει στούς ούράνιους θεούς, σ' άντίθεση μέ τό μαΟρο τών χθονίων. Τά καινούρια, πάλι, τά καλλίτερα ή τά έπίσημα ροΟχα τοθ νεκροΟ, είναι Ινα είδος στολ ή ς, κ* ή χρήση τους στίς τελετές τής ταφής όρίζεται άπό τή μεταφορά τών τελετών τής Στέψης. ΈτοΟτο μαρτυριέται καί χεροπιαστά άπό τό θάψιμο τών άξιωματούχων μέ τή μεγάλη τους στολή, κι άπό τό θάψιμο συχνά τών κοινών θνητών μέ τά ροΟχα πού χρησιμοποιήθηκαν στήν όμόλογη γαμήλια στέψη. Είναι, τέλος, φορές πού τό δνομα τοθ νεκροΟ (πού σβύνεται γιά λίγο, γιά πάντα ή γιά πολύ : § 64) άντικατασταίνεται μ' Ινα άλλο. Στήν 'Ιαπωνία, λογουχάρη, δίνουνε άλλο δνομα τοθ νεκροΟ, και γιά τό διάλεγμά του συμβουλεύονται τόν ίερέα* καί τό μεταθανάτιο τοθτο όνομα έχει πάντα καί μιά θρησκευτική σημασία." Στό διάλογο " Ε ρ μ ι π π ο ς ^ περι Αστρολογίας τοθ Καστράριου (1322 μ. Χρ.) βρίσκουμε τήν πληροφορία γιά τή χριστιανική συνήθεια ν' άλλάζουν τά όνόματα τών νεκρών γιά νά τούς προφυλάξουν — λέγεται — άπό τούς δαίμονες πού έλέγχουν τούς έναέριους χώρους.40 Τό δνομα είναι ούσιαστικό στοιχείο τής προσωπικότητας ( = § ι8) κ' ή άλλαγή του είναι σταθερό σύμβολο τοθ ξαναγεννημοΟ στίς μυητικές τελετουργίες.41 Ή σπανιότγ,τα τών παραδειγμάτων τής άλλαγής τοθ όνόματος στις τελετές τής ταφής, σημαδεύει, ίσως, πώς τό στοιχείο κατεβαίνει άπό τήν άντίστοιχη πράξη τής Στέψης. § los Η Σ Τ Ε Ψ Η ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ (ii) θ I Α Σ I Κ Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α Τ Η Σ Σ Τ Ε Ψ Η Σ ( Α ' ) ΑΓΩΝΑΣ · ΕΠΕΥΦΗΜΙΕΣ * Π Ο Μ Π Η

ώσπερ είς πομπή ν χεχοσ μη μένος

Ο

§

10

7

ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΕΧΕΙ ΝΑ ΠΟΛΕΜΗΣΕΙ ΣΤΗ ΣΤΕΦΗ ΤΟΓ ΕΝΑΝ ΑΓ&ΝΑ, ΜΕ

δπλα ή μέ ιερουργίες, καί νά νικήσει : 'Εδώθε ή ίδέα τής 'νίκης', πού σφραγίζει τήν τελετή τής Στέψης, κι δ τίτλος τοθ 'Νικητή', πού είναι σύμφυτος μέ τό άξίωμα καί τών πιό άπόλεμων βασιλιάδων. Είδαμε ( = § 103) ηώς δ 350

άγώνας αύτός είναι λείψανο χών άγώνων τής φυλετικής Μύησης ( = § 27), πού, μέσα άπό τήν πράξη τών Μυητικών Εταιρειών, πού άναδείχνουν τόν κορυφαίο τους βασιλιά, κατασταλάζουν στή μονομαχία τοΟ νέου βασιλιά μέ τόν προκάτοχό του. "Οταν ή μονομαχία τούτη παύει νά 'ναι πραγματική, άπομένει ίερουργικός άγώνας τοΰ βασιλιά μέ τούς 'άφανείς έχθρούς', τούς Δαίμονες, πού πρέπει νά τούς πολεμήσει καί νά τούς νικήσει.1 'Επειδή είναι κιόλας φορές πού, σά στοιχείο τής άρχής τοΟ Νέου Χρόνου, ή Στέψη συνδέεται μέ μιά ξαναδημιουργία τοΟ κόσμου, ό άγώνας αύτός άναπαρασταίνει τόν άρχέγονο άγώνα τοΰ Δημιουργού θεού μέ τις δυνάμες τού Χάους. "Ετσι, στό μεσοποταμιακό πανηγύρι τοΰ Νέου Χρόνου, δπου έχουμε ένα λείψανο τής άρχαίας άνανέωσης τής βασιλείας μέ τήν έπανάληψη τής βασιλικής Στέψης, ό βασιλιάς, παίζοντας χό μέρος τοΟ θνήσκοντος Δημιουργού ΘεοΟ, στήνει έναν Εερουργικόν άγώνα πού παρασταίνει χόν άγώνα τοΰ θεού μέ χό άρχέγονο Χάος.' "Ομοια κ ' ό νεκρός, άνεβαίνοντας στή θέση τού βασιλιά, έχει νά πολεμήσει σ' έναν ή περισσότερους άγώνες. Είναι οί άγώνες πού θά στήσει δσο νά φτάσει στόν κόσμο χών μακάριων ψυχών, μέ τΙς λογίς δοκιμασίες καί τούς κακόβουλους δαίμονες πού παραφυλάνε στό δρόμο χου, γιά νά τόν έμποδίσουν ή vi τόν έξοντώσουν ( = §§ 75*^)· Μέσα άπό χή μεταφορά τών τελετών τής Στέψης στήν άποθέωση τοΰ νεκροϋ, οί άγώνες αύτοί τού νεκροϋ έξισώνουνται κι έμοιώνουνται μέ τόν βασιλικόν άγώνα χής Στέψης. Ούτε πού μένουν πάντα θεωρητικοί, μά μεταφράζουνται σ'άληθινούς άγώνες. Είδαμε, άλήθεια, πώς οί ζωντανοί παραστέκουνε τόν νεκρό στούς άγώνες αύτούς μ' όδηγίες, προτροπές, έπωδές καί μ' άγώνες πού στήνουνε ( = § 83), ίσαμε τήν τελική του τή νίκη. Ή 'νίκη' είναι, δπως καί στή Στέψη, άπαραίτητη γιά τήν άποθέωση καί, κατά κανόνα έτσι, προεξοφλημένη. ' Ε δ ώ θ ε ή ί δ έ α τ ή ς 'νίκης' π ο ύ τ ρ έ χ ε ι , δπως καί στή Στέψη, σ'δλη τ ή σ ε ι ρ ά τ ώ ν ν ε κ ρ ι κών τ ε λ ε τ ώ ν κ α ί πού σ φ ρ α γ ί ζ ε ι μέ π α ν η γ υ ρ ι κ ό χ α ρ α χ τ ή ρ α τήν Κ η δ ε ί α . "Οσο ό νεκρός Ι'κιλυάκ -βρίσκεται άκόμη στό σπίτι του, δλο του τό περίγυρο διασκεδάζει, άστειεύεται, γελάει.' Ό 'Ηρόδοτος πληροφορεί πώς οί θράκες Τραυσοί θρηνούσαν στή γέννηση καί πανηγυρίζανε στήν περίσταση xoö θανάτου.4 Τά ίδια παραδίνουνται καί γι'άλλα σκυθοθρακικά φύλα, δπως οί Τέριζοι καί οί Κρόβυζοι * καί οί Καυκασιανοί πού μαχαρίζονσι τους τελεντήσαντας · καί πού χούς θάβουν παίζοντές τε χαί ήδόμενοι4 καί σχήνχαφή χους ûvovat xal εύωχοννται* ( Ή έρμηνεία χής άρχαιότητας, δτι κλαίνε τό παιδί πού γεννιέται γιά τά βάσανα τής ζωής καί πανηγυρίζουν στό θάνατο τό λυτρωμό άπ' αύτά, δέν στέκει γιά τά στάδια τής φυλετικής κοινωνίας). Μιά πληροφορία γιά τούς Έπιζεφύριους Λοκρούς, μαρτυρά τό συνήθιο τους νά μήν κλαίνε τούς νεκρούς, άλλά, oiv τούς κηδέψουνε, νά τό ρίχνουνε στό φαγοπότι καί στό χαροκόπι : παρά τοις Λοχροϊς δδνρεσ&αι ονχ Εστίν ΙπΙ τοις τείευτήσασιν, άλλ' έπειδάν Ιχχομίοωνται ενωχοννταί.7 Ή ταφή τών μελών ένός άσκητικού τάγματος τοΰ Μαντράς (Sanniasi) συνοδεύεται άπό μουσικές καί λογίς άλλα στοιχεία χαράς κ' εύθυ351

μίας.* Είδαμε, άλλοΟ, τδ γλέντι πού συνοδεύει τδ ξενύχτι τδν δικών γύρω άπδ τδ λείψανο τού νεκρού τ ο υ ς ( = § 48). "Ενα, πραγματικά, σημαντικό κι άπαραμέριστο στοιχείο τών Τελετών τού θανάτου, είναι ή άνάποδη πλευρά τού πένθιμου χαραχτήρα τους : δ ε ύ θ υ μ ο ς καί, κατά βάθος, π α ν η γ υ ρ ι κ ό ς τ ο υ ς χ α ρ α χ τ ή ρ α ς . Είναι φορές πού μέσα στό σπίτι φρενιάζουν τά θρηνητά, κι άπ' έξω στήνεται δ χορός καί τό τραγούδι.· Ό πανηγυρικός αύτός τόνος κορυφώνεται άπό τήν πλευρά τής εύθυμίας στό νεκρικό συμπόσιο κι άπό τήν πλευρά τού θριαμβικού μεγαλείου στήν πομπή τής κηδείας. Ή εύθυμία, στ' άλήθεια, πού κρατεί καί τό γλέντι πού στήνεται στά νεκρόδειπνα, ξεπερνούνε συχνά τήν εύσέβεια πρός τΙς νεκρικές τελετές, καί σέ λογίς μεριές τής Εύρώπης χρειάστηκαν όρισμοί τής πολιτικής έξουσίας γιά νά περιοριστούν τά παρατράγουδα τών νεκρικών συμποσίων.10 Τί σημαίνουν οί εύθυμίες αύτές τό μαρτυροΟν άλλα παραδείγματα, μέ διάφανο ή μ' όμολογημένο τό λόγο. Ή 'Αγία Μελανία παραστέκει στό ψυχοράγημα τοΟ θειοΟ της ΒολουσιανοΟ, καί ποιήσασα αυτόν μεταλαβεϊν τρίτον τών άγιων μυστηρίων τή Εω&εν, τής έορτής οΰσης τών άγιων θεοφανίο)ν, χαίρουσα προέπεμψεν αυτόν iv είρήνγ) πρός τόν Κύριον." "Ενας άραβας ταξιδευτής πού βρίσκεται στήν άρχή τοΟ ιοου Αίώνα άνάμεσα στούς Σλάβους τής νοτιοκεντρικής Ρωσσίας, πληροφορεί πώς "βρίσκουνται σέ πανηγυρική διάθεση τήν ώρα πού καίγεται δ νεκρός, γιατί πιστεύουν πώς οί νεκροί χαίρουνται έτσι τό έλεος τοΟ ΘεοΟ", κερδίζουν, παναπεί, τή μακαρίωσή τους." Ή εύθυμία αύτή καί τά γλέντια πού άρμολογοΟν τόν πανηγυρικό χαραχτήρα τών νεκρικών τελετών, πανηγυρίζουν τή νίκη τοΟ νεκροΟ, πού, ύστερα άπό τίς μεταθανάτιες δοκιμασίες καί τούς άγώνες του, κερδίζει τή (βασιλική) άποθέωσή του. "Ετσι άντιστοιχοΟν στήν άναγάλλιαση καί στίς έπευφημίες πού ύποδέχουνταν άλλοτινά τή νίκη τού βασιλιά καί πού συνοδεύουν ύστερα τή νίκη του στόν ίερουργικόν άγώνα τής Στέψης. "Ενα ακόλουθο στοιχείο τής Στέψης είναι ή περιοδεία τοΟ βασιλιά πάνουστή χώρα του, πού μ'αύτήν έ πι κυρώνει, ύστερα άπό τή στέψη του, τήν κυριαρχία του καί δέχεται τάσεβάσματα καί τήν ύπακοή τών ύποταχτικών του. ( = § ιθ2). "Ενας παράλληλος τύπος (πού συναντιέται καί στήν αιγυπτιακή Στέψη καί χωνεύει ήλιακούς καί κοσμικούς σχετισμούς), είναι τό τριγύρισμα τούβασιλιά γύρω άπό τήν πολιτεία.1' Στήν έπανάληψη τής Στέψης τοΟ βαβυλωνιακού βασιλιά στό Πανηγύρι τοΟ Νέου Χρόνου (λείψανο δπως είπαμε τής άρχαιότερης πραγματικής άνανέωσης τής βασιλείας) συναντοΟμε ίνα τρίτο τύπο. Ύστερα άπό τή στέψη, δ βασιλιάς, πού παρασταίνει τόν θνήσκοντα θεό, πορεύεται έπικεφαλής μιάς μεγάλης πομπής έξω άπό τήν πολιτεία στόν Οίκο τής θυσίας, έκεΐ τελείται δ ίερουργικδς άγώνας του, καί ύστερα ξαναγυρίζει θριαμβευτικά μέ τήν πομπή του." Είναι άξιοσημείωτο δτι δ ίδιος τύπος: ΠομπήΆγων - Κώμος χναρολογιέται τόσο καί στό προελληνικό τυπικό τής άνάδειξης τοϋ νέου βασιλιά ", δσο καί στή λατρεία τοϋ θνήσκοντος ΘεοΟ, πού βγαίνει άπό τήν περιοδική άνανέωση τής μαγικοθεϊκής βασιλείας. 'Πομπή' είναι, στήν 352

άνάδειξη τοΟ νέου βασιλιά, ή έπίσημη, έπικεφαλής τοΟ θιάσου, πορεία του γιά τόν άγώνα μέ τόν προκάτοχο βασιλιά (καί, στή λατρεία τοΟ θνήσκοντος ΘεοΟ, ή πομπή τοΟ θιάσου ή τών λατρευτών, μέ τήν εικόνα ή τήν ένσάρκωση τοΟ ΘεοΟ έπικεφαλής, στόν τόπο τών όργίων ή τής θυσίας). "Αγών' είναι 6 άγώνας τοΟ βασιλιά μέ τόν προκάτοχο βασιλιά (καί στή λατρεία ό άγώνας τοΟ θνήσκοντος ΘεοΟ μέ τόν άντίμαχο ή 6 σπαραγμός τής ένσαρκωσής του ή ή θυσία). 'Κώμος' είναι ή θριαμβική έπιστροφή ή πορεία τοΟ νικητή βασιλιά (καί, στή λατρεία, ή έπιστροφή ή πορεία τοΟ άναστημένου ή νικητή ΘεοΟ έπικεφαλής τοΟ θιάσου του ή τών συγκωμαστών λατρευτών του). Ό λ α τοΟτα είναι μιά σύνοψη τής θριαμβευτικής έπιστροφής τών μυημένων παιδιών Οστερα άπό τίς τελετές τής Φυλετικής Μύησης καί, παραΟστερα, τών μελών τών Μυητικών Εταιρειών Οστερα άπό τά μυητικά όργιά τους. Ά ν γυρίσουμε, τώρα, στήν περιοδεία τής Στέψης, θά δοΟμε πώς είναι μιά άνάπτυξη τοΟ Κώμου, πού έχει άποροφήσειτή σοβαρότητα καί τή μεγαλοπρέπεια τής άχρείαστης πιά Πομπής, συνταιριάζοντάς τα μέ τόν πανηγυρικό του χαραχτήρα. Τήν ταύτιση τούτη Κώμου καί Πομπής σ' ένα πομπικό Κώμο, μάς τή δίνει κιόλας μιά μορφή τής βασιλικής Στέψης, ό ρωμαϊκός θρίαμβος, πού όδηγά πομπικά καί πανηγυρικά τόν στεφανωμένο θριαμβευτή στό ναό τοΟ Υπέρτατου Δία. Ένας πομπικός Κώμος, άποτυπωμένος στίς τελετές τοΟ θανάτου άπό τόν πομπικό κώμο τής Στέψης, είναι καί ή πομπή τής Κηδείας. Σάν πορεία πρός τούς άγώνες γιά τήν 'Αποθέωση τοΟ νεκροΟ, είναι μιά 'πομπή', κι άπό τήν προκαταβολική παραδοχή τής νίκης καί τής άποθέωσής του, ένας'κώμος'αντάμα. Τό κύριο, πραγματικά, γνώρισμα τής Κηδείας είναι ό πομπικός καί θριαμβικός χαραχτήρας της, τό ξεδίπλωμα ένός μεγαλείου πού γυρίζει άνάμεσα στήν άγωνία τοΟ δέους καί στήν έμφαση τής νίκης. Ή άναλογία, πάλι, μέ τή βασιλική Πομπή · Κώμο, όλοφάνερη είναι. 'Οπως έπικεφαλής τής βασιλικής πομπής-κώμου είναι, άνάμεσα στούς έπίσημούς του, 6 βασιλιάς, έτσι καί έπικεφαλής τής Κηδείας είναι ό ίδιος ό νεκρός, πού κρατιέται άπό έπίσημα πρόσωπα, ή άπό πρόσωπα πού παρασταίνουν τά έπίσημα, καί πού βαδίζουν μέ ρυθμικό βήμα πομπικοΟ τύπου. Είναι πολλές φορές πού ό νεκρός, έπικεφαλής τής κηδείας, φέρνεται άπάνου σ'άρμα, δπως στά άγγεία τοΟ Διπύλου, ή άπάνου σ'άμαξα, βπως στά νεότερα χρόνια, πού μέ τδ σχήμα καί τή μεγαλοπρέπειά της μοιάζει μέ θριαμβικό, στ' άλήθεια, άρμα. ΆκολουθοΟν τά έμβλήματα καί τά διάσημα τοΟ νεκροΟ, δπως στή βασιλική πομπή τά διάσημα καί έμβλήματα τοΟ βασιλιά, καί πίσω, μ' αύστηρή ιεραρχία, of άξιωματοΟχοι κ' of πρωτεύοντες, κατά τήν τάξη τοΟ βαθμοΟ καί τής σειράς τους. "Οσο ψηλότερα στή σκάλα τής κοινωνικής, Ιερατικής, πολιτικής ή στρατιωτικής ιεραρχίας είναι τδ πρόσωπο τοΟ νεκροΟ — δσο κοντίτερα, παναπεϊ, στδ βασιλιά — τόσο πιδ έπίσημη καί περίλαμπρη είναι ή πομπή, γιά νά κορυφωθεί, σ' Επισημότητα καί μεγαλοπρέπεια, στις βασιλικές κηδείες.

353

'Αξιοσημείωτο, πάνω στούς σχετισμούς αύτούς, είναι —παρατηρώ— πώς ή κηδεία, καί μάλιστα ή αρχηγική καί βασιλική, παίρνει κάποτε τδν χαραχτήρα μιάς πανηγυρικής περιοδείας. "Ετσι δ νεκρός άρχηγός στά νησιά Σαμόα περιγυρίζεται σ' δλους τούς τόπους καί τίς μεριές πού συνδέθηκε, ζώντας του, μαζί τους." Ό Ηρόδοτος, περιγράφοντας τήν ταφή τών σκυθών βασιλέων, ιστορεί πώς, πρίν νά τούς θάψουνε, τούς γυρίζουνε, πάνου σ' άμαξα, άπό τή μιά στήν άλλη έθνότητα, δσες κυριαρχούν, κ' ύστερα τούς φέρνουν στά Γέρρα, δπου τούς θάβουν." Μιάν άμεση μεταφορά τοθ ίδιου συνήθιου στήν ταφή τών κοινών άνθρώπων, έχουμε στήν πληροφορία τοθ ίδιου πώς τόν κοινό νεκρό τόν τριγυρίζουν πάνου σ' άμαξα κι αύτόν, άπό φίλο σέ φίλο." Ή ρωμαϊκή κηδεία τών μεγάλων γενών γυρογύριζε τήν πολιτεία μέσα άπό τούς δρόμους της, γιά νά ξεδιπλωθεί ύστερα στό Φόρουμ, δθε, ύστερα άπό τό δοξολΰγημα τοθ νεκροΟ, θά τραβοθσε στόν τόπο πού θά τόν καίγαν. Τήν κηδεία τή συνοδεύουν ο! πεθαμένοι πρόγονοι τοθ νεκροΟ, άνθρώποι μασκοφορεμένοι νά τούς μοιάζουνε πού, ντυμένοι στήν πορφύρα καί στό μάλαμα, συνοδεύουν τόν νεκρό, άνεβασμένοι πάνου σ' άρματα, μέσα άπό τούς δρόμους πού τόν περνοθν,καί στό Φόρουμ, δπου στέκεται ή πομπή, κάθουνται πάνου σ'έδρες μ' έλεφαντοκόκκαλο ντυμένες." Ή πομπή θυμίζει τό ρωμαϊκό θρίαμβο, λείψανο τής άρχαιορωμαϊκής, καθώς είδαμε, Στέψης. Οί άποθεωμένοι έδώ νεκροί συμπαραστέκουν τόν άποθεούμενο τής γενιάς τους νεκρό, δπως στή Στέψη οί μασκαρεμένοι σέ θεούς συμπαραστέκουν τόν άποθεούμενο βασιλιά ( = § 103), *ι δπως, σ' άνάλογη παράσταση, οί θρηνητές στίς αίγυπτιακές νεκρικές τελετές (δπου μεταφέρουνται οί τελετές τής βασιλικής ταφής, πού μέ τή σειρά τους ξεσηκώνουν τΙς τελετές τής Στέψης), οί θρηνητές παρασταίνουν τό συγγενολόγι τοθ "Οσιρι πού δ νεκρός ταυτίζεται μ' αύτόν, καθώς κι άλλους θεούς, δπως τόν "Ανουβι καί τόν θώτ, άπό τή σφαίρα τοθ θανάτου ( = § 127)· Ή περιφορά τοθ νεκροΟ μεταφέρεται—άπό τή ρωμαϊκή κηδεία — στούς Βυζαντινούς, κι' άπό τούς Βυζαντινούς καί στό δικό μας κόσμο : «Οί Βυζαντινοί τών χρόνων τοθ Χρυσοστόμου, πρίν ή φέρωσι τόν νεκρόν είς τόν ναόν, περιέφερον τοΟτο ν, ώς καί οί Ρωμαίοι, άνά τάς ρύμας καί τήν άγοράν — » " καί «ή περιφορά τοθ νεκροΟ άνά τάς κεντρικάς όδούς θεωρείται πολλαχοΟ καί παρ' ήμϊν έπιβεβλημένη κατά τάς κηδείας. Όσονδήποτε μικρά καί άν είναι ή άπόστασις τοθ ναοθ άπό τοθ οίκου τοθ θανόντος, ή πομπή πρέπει νά περιέλθω τάς κεντρικάς όδούς, έστω καί άν πρόκειται νά λοξοδρομήσω πολύ πρός τοΟτο. *Αν τοθτο δέν γίνη κατά τήν μετάβασιν είς τόν ναόν, θά γίνη οπωσδήποτε κατά τήν έπάνοδον»."

354

§ ιο6 Η ΣΤΕΨΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ tii) ΘΙΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ Σ Τ Ε Ψ Η Σ ΣΤΗΝ ΚΗΔΕΙΑ (Β') ΝΕΚΡΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ

έπί πάαι τούτοις τό περίδειπνον καί πάρειαιν οί προσήκοντες καί τους γονέας παραμνάοΰνται τον τελεντήααντος Λουκιανός, π. Πένά. 24 Ο ΤΡΑΠΕΖΙ ΕΙΝΑΙ 2ΤΑΘΕΡ0 Κ' ΕΝΑ ΑΠΟ Τ' ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΑ 2Τ0ΙΧΕΙΑ TÜN

τελετών τοΟ θανάτου. 'Ακμάζοντας άνάμεσα στούς νεότερους λαούς, συναντιέται σέ χαμηλότατους κύκλους πολιτισμού καί σημαδεύεται καί στούς παλαιολιθικούς άκόμη αιώνες.1 'Αλλάζοντας σκοπούς καί σημασίες μέσα άπδ τά άπανωτά στάδια, άποτυπώνει τελικά τδ πανηγυρικό συμπόσιο τής Στέψης. Τό έπίκεντρο τοΰ νεκρικού συμποσίου είναι ή Ταφή, άπ' δπου φαίνεται νά ξεκινά, μά δέ στέκει πάντα σ' αύτήν ή κοντά της. Είναι, έτσι, φορές πού τό νεκρικό συμπόσιο γίνεται στό σπίτι, πριν άπό τήν ταφή, καί συχνά μπροστά στόν νεκρό τόν ίδιο. Όταν, στά νησιά νησιά Γιλβέρτου, τελειώσει ή τουαλέτα τού νεκρού, άρχίζει δ θρήνος. "Εξω άπδ τήν καλύβα Ιχει στηθεί, στδ μεταξύ, τδ φαγοπότι μέ χορούς καί μέ τραγούδια. Καθένας πού τελειώνει μέσα τδ θρήνο του, βγαίνει στδ φαγοπότι πού κρατεί τρεϊς μέρες.* Οί Άϊνού τής 'Ιαπωνίας άπιθώνουνε δίπλα στό κεφάλι τοΰ νεκροϋ φαγί καί νερδ καί τόν καλούνε νά φάει- "γιατί έτοΟτο είναι" τοΟ λένε "τό τραπέζι τοΟ άποχαιρετισμοΟ, πού γίνεται ξεχωριστά γιά σένα". Οί πιδ στενοί συγγενείς μοιράζουνται ύστερα τδ φαί καί τό τρώνε. (Όταν γυρίζουν κι άπό τήν ταφή, of άντρες ξαναρχίζουνε τό φαγοπότι καί μεθοκοποΟνε).1 Άνάμεσα στούς άραυκανούς 'Ινδιάνους τής Χιλής, οί συγγενείς κ' οί φίλοι κάθουνται καταγής τριγύρω στδ λείψανο καί θρηνοΟνε. "Αλλοι στδ μεταξύ, θρηνώντας κι αύτοί, φέρνουν φαγί καί πιοτό, κι δλοι τους τρώνε καί πίνουν.4 Ξεραμένο τό λείψανο σέ μιά περιοχή τής Κολομβίας, κρατιέται δυό μήνες άνάμεσα στούς δικούς, πού, δλο τοΰτο τόν καιρό, τιμοΟν τόν πεθαμένο θρηνώντας, πίνοντας καί συνερίζοντας στό τραγούδι.* Στό μακρύ διάστημα άνάμεσα στό θάνατο καί στήν ταφή τοΟ αιγυπτίου νεκροΟ, οτήνουνται μιά σειρά τιμητικά γι' αύτόν τραπέζια.· Μπροστά στδ λείψανο τοΟ Πατρόκλου, δ Αχιλλέας στρώνει φαγοπότι τοΟ στρατοΟ του. 'Εδώ σφάζουνται ίνα πλήθος ζωντανά (ταΟροι, πρόβατα, γίδες, χοίροι) καί μέ ποτήρια χύνεται τό αίμα γύρω άπό τόν πεθαμένο.' "Αν τό τραπέζι πριν άπό τήν ταφή είναι κανονικό, ή ΰάζεται έδώ γιά νά οίκονομηθεί ύστερα ή περιγραφή τών έπιτάφιων άγώνων, δέν είναι εύκολο νά ποΟμε. Αξιοσημείωτο, δμο)ς, είναι πώς στήν "Αλκμαιωνίδα' (έπος τοΟ 6ου Αίώνα) συναντιέται ή εικόνα ένδς νεκρικού τραπεζιού, υς)™ κ'έςηγά πί>ς, γιά τις ψυχές έκεινών πού χαθήκαν στήν ξενητειά, είχαν οί "Ελληνες κάποιες έπωδές, πού ξαναφέρνανε τΙς ψυχές στήν πατρίδα. Τό θυσιαστικό τραπέζι τοϋ κενοτάφιου στά Δένδρα, δείχνει πώς χρειάζουνταν καί Ουσιαστικές ιερουργίες, δπως ϊσως τοϋ 'Οδυσσέα πού φέρνει τίς ψυχές μέ τό αίμα κοντά του." Ά π ό τόν Ευριπίδη ξέρουμε πώς γιά δποιονχανόνταν στή θάλασσα, κρατοϋσε ή συνήθεια κενοΐοι θάπτειν ίν πέπλων νφάσμασιν."-0 Ά ν ένας σπαρτιάτης βασιλιάς πέθαινε στόν πόλεμο, τοϋ φτιάνανε ένα όμοίωμα, τό ξάπλωναν σέ νεκροκρέβατο καί τό κηδεύαν." Τών στρατιωτών πού σκοτωθήκαν μακριά άπό τόν τόπο τους, οί Ρωμαίοι βρίσκαν άρκετό νά φέρνουν ένα κόκκαλό τους πίσω." Γιά τά λείψανα πάλι έκεινών πού χαθήκαν ή καήκαν στήν ξενητειά, κηδεύανε ένα όμοίωμα, κ ' ή συνήθειά τους λέγεται veterum imtitutum,." Ά ν πρέπει νά πιστέψουμε, άκόμη, τούς ποιητές, στό στήσιμο κ° έδώ τοϋ κενοτάφιου κραζόντανε τρεις φορές τ' δνομα τοϋ νεκροϋ καί γινόνταν θυσία." Ά π ό τούς "Ελληνες καί τούς Ρωμαίους τό κενοτάφιο πέρασε καί στόν χριστιανικό ύστερα κόσμο." Άνάμεσά μας είναι μεριές πού, άν χα3«ι

θεϊ κανένας στή θάλασσα ή στήν ξενητειά, σχηματίζουν μέ τά ρούχα του ένα όμοίωμα καί μπροστά του, σάν μπροστά σέ πεθαμένο, τόν μοιρολογο9νε.Μ Ανάλογα συνήθια συναντιούνται καί σέ λογίς μεριές τής Εύρώπης." Μιά συγκινητική άναγραφή τοΰ έθίμου τής πλασματικής κηδείας μάς παραδίνεται άπό τό καταστατικό μι£ς άδερφότητας τοΰ Λανουβίου : Ά ν ό αφέντης ή ή κυρά δέν επιτρέψουν τήν ταφή τοΰ σκλάβου τους (μιά συνειθισμένη καί πέρα άπό τό θάνατο τιμωρία των δούλων στούς ρωμαϊκούς καιρούς), οί έταΤροι έχουν τήν υποχρέωση νά θάψουν εικονικά τόν σύντροφό τους : ITEM PLACU1Τ : QU1SQUIS EX HOC COLLEGIO SERVUS DEFUNCTUS FUERIT ETCORPUS E1US A DOMINO DOM1NAVE 1N1QU1TATE SEPULTUHAE DATUM NON FUERIT NEQUE ΤABELLAS F EC ER IT: EI FUNUS 1MAG1NAR1UM FIET."

§ III ΑΠΑΓΟΡΕΨΗ Τ Η Σ ΤΑΦΗΣ κατά τόνδε τδν νόμον κρίνατε, δς Ιατιν έπί τοις Ιεροονλοις καί προδόταις, ίάν τις ή τήν πάλιν προδίδω ή τά Ιερά κλέπτη, κριάέντα έν δικαατηρίω, άν καταγνωο&ή, μή ταφήναι iv τή 'Αττική Ξενοφών, Έλλην.

Ε

\,η,22

ΙΝΑΙ, 12ΣΤΟΣΟ. ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΝΕΚΡΟΙ ΠΟΓ. ΕΠΕΙΔΗ ΛΟΓΙΟΓΝ-

ται έξαιρετικά έπικίνδυνοι γιά τούς ζωντανούς ή πέφτουνε σ'έξαιρετικά σκληρή μεταχείριση, στεροΰνται τήν ταφή ή τίς ταφικές Ιερουργίες. "Ετσι οί γυναίκες τής άνατολικής καί δυτικής Αφρικής πού πεθαίνουν στή γέννα, θάβουνται χωριστά καί δίχως τελετές '· φυλές τής Νιγηρίας τΙς πετοΰνε στή ρίζα ένός δέντρου.1 Ανάλογα είναι τά παθήματα των αύτοκτόνων. Οί "Εουε τής Τογκολάνδης τούς σέρνουνε στό δάσος καί τούς ρίχνουν σέ μιά τρύπα, πού τή σκάβουνε πρόχειρα, χωρίς καμμιάν άπό τίς τελετές τους.* Οί Τσόκτοου τής βόρειας Αμερικής άρνιοΰνται στούς αύτοχτόνους τΙς τελετές τής ταφής τους.' Τήν ίδια τύχη έχουν οί αύτοχτόνοι στήν άρχαία Θήβα καί στήν Κύπρο.· Στήν 'Αθήνα δέν άρνιοΰνται τοϋ αύτοχτόνου τήν ταφή, μά τδ χέρι του θάβεται χωριστά άπό τδ κορμί του.· Ό Πλάτων στούς Νόμους του δρμηνεύει νά θάβουν τούς αύτοχτόνους σιωπηλά καί δίχως σημάδι τής ταφής τους.' "Ετσι κι ό συχνός τρόπος αύτοχτονίας (πού δέν κατάταζε τδν αύτοχτόνο στούς βιαιοθάνατους) είναι μέ τήν πείνα. Τά ποντιφηκικά βιβλία στή Ρώμη άπαγορεύουν τήν ταφή μονάχα στούς αύτοκρεμασμένους.· Ό χριστιανικός κόσμος άρνιέται κι αύτδς στούς αύτοκτόνους τή νεκρώσιμη άκολουθία (όλότελα ή όλόκληρη) καί τήν ταφή τους σ'ίερό χώρο. Ανάλογη κατηγορία είναι οί θανατωμένοι σάν κακούργοι. Γιά νά φέρουμε λίγα κ'έδώ άπό τά πολλά παραδείγματα, οί καταδικασμένοι σέ νησιά τής Μαδαγασκάρης κ° οί διωγμένοι άπό τό σπίτι τους δέν θάβουνται στόν οικογενειακό τάφο τους " κ ' έτσι γυρίζουνε χωρίς άνάπαψη 382

στόν άλλο κόσμο".· Οί "Εουε θάβουν τούς κακούργους δίχως τίς τελετές τής ταφής τους." Τά λείψανα τών κακούργων στήν 'Αθήνα δέ θάβουνται, μά ρίχνουνται σ" Ινα βάραθρο ", τό ίδιο καί στή Σπάρτη." Ό άθηναϊκός νόμος άρνιέται σ'Εκείνους πού καταδικάζουνται γιά προδοσία ή ιεροσυλία τήν ταφή στήν 'Αττική " καί, γιά τούς ιερόσυλους, ή άπαγόρεψη τής ταφής είναι γενικό νόμιμο τών Ελλήνων. 14 Είναι φορές πού ξεθάβουνται κιόλας τά λείψανα καί πετιούνται έξω άπό τά σύνορα τής χώρας." Τά λείψανα όρισμένων Εγκληματιών στήν Εύρώπη κρεμιούνταν, ίσαμε τά νεότερα χρόνια, στίς πύλες τών πολιτειών καί σ'άλλα δημόσια μέρη." 'Αλλά κι ό κάθε βίαιος θάνατος στερεί κάποτε τόν φονεμένο (σά θύμα τών δαιμόνων ή θεών) τΙς ταφικές ιερουργίες. Οί Ντάϊακ, λογουχάρη, τής νοτιανατολικής Βόρνεο, δέν θάβουν δποιον σκοτωθεί σέ δυστύχημα, μά τόν άπιθώνουν στό δάσος.1' ΟίΜαλαίσιοι τών πολιτειών Patani θάβουνε σ' Ερημο μέρος ή πετοϋν στά σκυλιά καί στά δρνια δποιον χτυπηθεί άπό ξαφνικό, βίαιο ή άσυνήθιστο τέλος." Οί Παλάουνγκ τής Βιρμανίας θάβουν τόν βιαιοθάνατο, δίχως τελετές, σέ μακρινό μέρος τής ζούγκλας." Οί Κάτσιν τής ίδιας χώρας, θαρρώντας τούς βιαιοθάνατους πολύ Επικίνδυνους άν θαφτούν, τούς καϊνε άντίνάτούς θάψουν.10 "Οσοι πεθαίνουν άπό τΙς συχνές στήν 'Αφρική δοκιμασίες τής 'θεοκρισίας', λογιοϋνται σκοτωμένοι άπό τό φετίχ καί πετιούνται στό δάσος." Είναι άκόμη φορές πού δέ θάβουνται δσοι πεθαίνουν άπό όρισμένες άρώστιες (χολέρα, εύλογιά, λέπρα, φθίση)." Σ' δλα τοϋτα (βίαιος θάνατος, ειδική άρώστια, θεοκρισία κι ανάλογα) ό σκοτωμένος λογιέται θύμα μιας ύπερφυσικής Επενέργειας, άρα καί καθιερωμένος άπ' αύτή, κι' Ετσι, λίγο ή πολύ, Εξω άπό τόν κύκλο τής ζωής καί τοϋ θανάτου. Χαραχτηριστικό παράδειγμα ό σκοτωμένος άπ' άστροπελέκι. "Οσο 6 τόπος πού χτυπήθηκε άπό κεραυνό, άλλο τόσο κι ό κεραυνωμένος είναι ιερός, γιατί λογιέται άποθεωμένος : ουδείς γάρ κεραυνω&είς Άτιμός έοτιν, δπου γ ε και ώς ϋεός τιμάται, κ'οί άνθρώποι προσίασιν αύτοΐς ώς ϋπο Διός τετιμημένοις." "Ετσι καί τού κεραυνοσκοτωμένου δ»ν τοϋ γίνουνται άνάμεσα στούς Ρωμαίους οί συνειθισμένες ταφικές τελετές : homo si fulmine occisus est, ei justa nulla fieri oportet"Οπου δμως ή άρνηση τής ταφής σφραγίζει μιά καταδίκη (τών κακούργων, τών αύτοχτόνων, τών αποκλεισμένων άπό τό γένος καί τά δμοια), είναι μιά συμπληρωματική καταδίκη. Ή άρνηση πραγματικά τής ταφής στερεί τού νεκροΟ τή λατρεία, τή μακαρίωση, τήν άνάπαψη, άρα τήν εύτυχία του στόν "Αλλο Κόσμο. Χαραχτηριστικό παράδειγμα είναι ή άρνηση ταφής στόν χρεωμένο ώσπου νά ξοφλήσει. Στήν Κελέβη, λογουχάρη, καί στήν άνατολική 'Αφρική, ό χρεωμένος δέν θάβεται, άν δέν πληρωθούν οί δανειστές του. Στή μεσαιωνική Εύρώπη δέ λείπει τό Εθιμο καί τό ι 8 ι ι φυλακίστηκε, στήν 'Αγγλία, Ινα λείψανο άπό τούς δανειστές τού πεθαμένου." Μά ή άρνηση τής ταφής ή ταφικών τελετών, δέ στερεί τού πεθαμένου μοναχά τήν εύτυχία του, μά καί τή δυνατότητα τοϋ ξαναγεννημοϋ του. "Ετσι ή άρνηση τής ταφής είναι Ινα μέτρο νά μή ξαναγεννηθεί ό κακούργος στό γένος, στή φυλή του, στή χώρα. Ή έρμηνεία (πού τήν άποδείχνει τό ισοδύναμο τής στέρησης

3»3

τής ταφής ή τών ταφικών τελετών), βεβαιώνεται άπό τή συχνή άρνηση τής ταφής σέ πρόσωπα που λογιοΟνται πώς δέν έχουν ψυχή ή δέν περάσανε τΙς μυητικές τελετές τής ένήβωσης ή που δέν ένδιαφέρει ό ξαναγεννημός τους. Έτσι, άνάμεσα στους Thô τοΰ Τογκί νου, παιδιά κάτου τών δεκοχτώ κ°οί άνύπαντρες δέν έχουν τΙς τελετές τής κηδείας." Γιά τά παιδιά καί τ' άνύπαντρα πρόσωπα οί τελετές άπλουστευουνται στήν Κίνα* τά μικρά, κιόλας, παιδιά τά τυλίγουνε ο ' ί ν α πανί καί τ'άπιθώνουνε κάπου." Άνάμεσα στους νέγρους τής δυτικής Αφρικής, κι όρισμένους Μπαντού καί Νειλοτικούς πληθυσμούς, δπου τό θάψιμο είναι δ κανονικός τρόπος ταφής, τά παιδιά πετιούνται στά θάμνα." Στόν χριστιανικό κόσμο τ'άβάφτιστα θάβουνται χωρίς τή νεκρώσιμη άκολουθία. "Ενα άσήμαντο πρόσωπο θάβεται χωρίς τις κανονικές τελετές στις Νέες Έβρίδες." Ό φτωχολαός σ:ά νησιά Μάρσαλ ρίχνεται στή θάλασσα μ° ένα πανί τυλιγμένος." Παραπλωμένη στήν Αφρική είναι ή συνήθεια, οί σκλάβοι κ' οί πολύ φτωχοί νά πετιούνται τροφή τών θεριώνε." ΝΕΚΡΟ

Λ Α Τ ΡΕ I Α § 112

Ο Τ Α Φ Ο Σ ΚΕΝΤΡΟ Τ Η Σ ΝΕΚΡΟΛΑΤΡΕΙΑΣ και ol τάφοι αύτών οΐκίαι αύτών είς τόν αίώνα, σκηνώματα είς γενεάν καί γενεάν Ψαλμοί,

αυτών

4 8 (49) « 2

Ε

ΙΔΑΜΕ ΠΩΣ Ο ΤΑΦΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΦΓΛΑΚΗ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΙ", ΠΟΓ ΚΑΤΑΛΕΝΕΙ

τό ζωντανό λείψανο, γιά νά μή βγαίνει καί βλάφτει τούς ζωντανούς, πού τούς όχτρεύεται καί πού τό τρέμουν. Χτιστές πόρτες, πελώριες πέτρες κι άμετακίνητοι ταφολόφοι άποπάνου του, σιγουρεύουν, δσο μπορούνε, τούς ζωντανούς, άπό τό πικρόχολο καί κακόπραγο λείψανο, πού ξέφυγε άπό τούς νόμους τής άνθρώπινης κοινωνίας ( = § 53)· "Οσα τεράστια στούς προϊστορικούς τάφους λογιούνται πώς είναι γιά νά μποδίζουν τό έμπα τών ζωντανών, είναι, στήν πραγματικότητα, γιά νά μποδίσουνε τό έβγα τών πεθαμένων. Μέ τήν άνάδειξη τού εύεργετικοΰ χαραχτήρα τών νεκρών, ή ίδέα πώς ό τάφος είναι μιά φυλακή τού νεκρού, άδυναμώνει μπροστά στό πλάσμα πώς δ τάφος είναι ό Οίκος τού Νεκρού, δ τόπος τής άναπαψής του : Τό πλάσμα τούτο έχει, ώστόσο, πολύ μακρινότερες ρίζες. Έ καλύβα είναι άπό τά πράματα τής πρώτης ίδιοχτησίας. "Ενα άπό τά ίδιόχτητα, έτσι, τού νεκροΟ, καταστρέφεται μέ τό θάνατο τοΟ ίδιοχτήτη της, ή άφήνεται νά καταπέσει ( = § 47)· Είναι, πάλι, φορές πού δ νεκρός θάβεται μέσα της, κ ' ή καλύβα άπαρατιέται άπό τούς άλλους. Μιά παράλληλη πράξη 384

είναι νά ξαναδίνουν τοθ νεκροΟ τήν καλύβα του, στήνοντάς του μια καλύβα πάνου στόν τάφο. Τό στήσιμο τοΟτο μιας καλύβας πάνου στόν τάφο, συναντιέται στίς φυλές τής νότιας καί τής δυτικής Αύστραλίας στή Νέα Γουϊνέα ', στίς Φιλιππίνες·, στήν άνατολική περιοχή τής κεντρικής 'Αφρικής (πραγματικές καλύβες γιά τούς βασιλιάδες καί τούς άρχηγούς καί μικρομοιώματα γιά τούς τάφους τών κοινών) ', καί στή νότια 'Αμερική τέλος.· Ή καλύβα τούτη λογιέται μιάς λογής σπίτι τοθ νεκροΟ, τόσο τοθ λειψάνου του δσο καί τής ψυχής του1 άγκαλά καί δέ λείπουν οί φορές, πού τή μοιράζουνται μ° αύτόν οί θρηνητές, σάν είναι νά μείνουν γιά κάμποσο πάνου στόν τάφο. Τό άνάλογο σέ προχωρημένους πολιτισμούς είδαμε νά γίνεται μέ τό σπίτι τοθ νεκροΟ, πού άλλοτινά καταστρεφόντανε κι αύτό ( = § 47). *' ύστερα θάβεται μέσα του ό νεκρός, δταν τό σπίτι είναι τοθ γένους ή τής οικογένειας, γιά νά σιγουρευτεί ό ξαναγεννημός του. "Οτι ώστόσο δέν άδρανοΟν καί σ' αύτή τήν περίσταση τά ίδιοχτητικά δικαιώματα, κι δτι μέ τό θάψιμο τοθ νεκροΟ μέσα στό σπίτι του, άπό τή μιά άποδίνεται τό σπίτι στόν νεκρό κι άπό τήν άλλη οί ζωντανοί κερδίζουν έτσι τό δικαίωμα νά τό κρατήσουνε, μαρτυριέται άπό τίς καλυβόσχημες τεφροδόχες ύδρίες πού βρεθήκανε στις ιταλικές νεκροπόλεις.· Βάζοντας τή στάχτη τοθ νεκροΟ μέσα σ' ένα όμοίωμα τής καλύβας του, άπό τή μιά ξαναδίνουν οί ζωντανοί τήν καλύβα του στόν νεκρό, άπό τήν άλλη μποροΟνε πιά νά τήν κρατήσουν γιά λογαριασμό τους έκεϊνοι. Μέ τή γραμμή τούτη, πού ξαναδίνει τό σπίτι του στό νεκρό καί μεταγυρίζει τόν τάφο σέ μιάς λογής σπίτι τοθ νεκροΟ, συναντιέται στόν μεσογειακό κόσμο, πού ξενερίζει λίγο-λίγο άπό τή βαρβαρότητα, ή γραμμή τών σπηλαιϊκών τάφων — τών τύπων, παναπεί, πού κατεβαίνουν άπό τό άρχέγονο ταφικό σπήλαιο, τών λαξευτών καί τών ύπόγειων, (κάθετων, θολωτών, θαλαμόσχημων), πού ξεσηκώνουν σταθερά τούς τύπους τής καλύβας καί τοθ (μονιμότερου) οίκου. Καί ή μιά καί ή άλλη γραμμή δργανώνουν τήν ίδέα πώς ό τάφος είναι ό οίκος τοθ νεκροΟ, κ° έδώθε τήν προσπάθεια νά δοθεί στόν τάφο ό τύπος τοθ οίκου. Οί άβαθοι τάφοι μέσα στήν άμμο μετασχηματίζουνται, στήν Αίγυπτο, σέ μεγάλους τάφους σκαμένους μέσα στό βράχο, δπου ό νεκρός, άνάμεσα σ' δλα τά σπιτικά καί ταφικά του έφόδια, κοίτεται προφυλαγμένος άπό τό τσακάλι καί τήν ύαινα κι άπό τά ιερόσυλα χέρια τών τυμβωρύχων.' Ό σπιτικός τύπος κ ' ή άκατάλυτη φύση τοθ βράχου πρωνογεννοΟνε έδώ καί τήν έκφραση γιά τόν τάφο "οίκος αιώνιος" (οίχος άίδιος στήν έλληνική του μετάφραση), πού μέσα άπό μακραίωνη πορεία θά γίνει άγαπημένος καί τών χριστιανικών έπιτάφιων τύπος. Ό οίκοτάφος τοθ νεκροΟ κυριαρχεί κατά τήν πρώτη περίοδο τής έποχής τοθ χαλκοΟ καί σ° δλόκληρο τόν προϊνδοευρωπαϊκό μεσογειακό κόσμο : Κάθετοι τάφοι μέ θάλαμο, στρογγυλά ταφικά χτίσματα μέ θόλο μακρουλό καί φυσικά ή τεχνητά βαθουλώματα, είναι οί πιό χαραχτηριστικοί τύποι τής παράστασης, πού παρακολουθούνται άπό τή Συρία ίσαμε τό χώρο τής ιβηρικής χερσονήσου.· " 'Από τά μεγάλα ταφικά σπήλαια τής Γαζέρ (Gezer) καί τής Doueir ή τής Ιεριχώς, ίσαμε τά μαυσωλεία τής κοιλάδας τών Κέδρων, άπό τούς βασιλικούς ύπόγειους τάφους τής Βύβλου

385

τ) τής Ράς-Σάμρα ίσαμε τούς τάφους τής Παλμύρας ή τής Πέτρας", άνακρατιέται ή Ιδια γραμμή : Τό άρχέγονο ταφικό σπήλαιο γίνεται υπόγειος οίκογενειακός τάφος, δπου ξαναμαζεύουνται post mortem τά μέλη (τοΰ γένους ή) τής οικογένειας- κ' ο£ τάφοι τοΰτοι λογιοΰνται "σπίτια άληθινά, δπου ξακολουθοΰν νά ζοΰν οί νεκροί τους'"·. Στά μισά τής χάλκινης έποχής ή παράσταση τοΰ οίκοτάφου λείπει άπδ τήν ήπειρωτική Ελλάδα, έξαιτίας τής πρώτης εισβολής τών ινδοευρωπαϊκών φύλων, πού τόσο έδώ, δσο καί στήν ιταλική χερσόνησο, ή παράσταση τούτη τούς είναι όλότελα ξένη." Στδ ύστερο ώστόσο στάδιο τής Ιδιας έποχής, ή παράσταση άνανεώνεται στήν ήπειρωτική Ελλάδα ξαφνικά, γιά νά βρει τή μεγαλόπρεπη έκφρασή της στούς θολωτούς καί θαλαμόσχημους τάφους. Ή κύρια περιοχή τής διάδοσής τους είναι ή Πελοπόννησο, κ ' ή ανανέωση τούτη σημαίνει πώς τά ινδοευρωπαϊκά φύλα υιοθετούν τήν άρχαιότερη παράσταση τοΰ οίκοτάφου· κ' ή υιοθέτηση τούτη χρωστιέται σέ φυλετικές καί πολιτιστικές συνδιαλλαγές τών ήπειρωτικών ινδοευρωπαϊκών φύλων μέ τδν προΐνδοευρωπαϊκό κόσμο." Νέα έξαφάνιση τοΰ οίκοτάφου στήν ήπειρωτική 'Ελλάδα κατά τούς πρώιμους χρόνους τής έποχής τοΰ σιδήρου συνδέεται μέ τήν εισβολή νέων ινδοευρωπαϊκών φύλων, τών Δωριέων. Μονάχα σέ περιοχές πού βρίσκουνται έξω άπδ τή σφαίρα τοΰ νέου τούτου κλονισμού, ή παράσταση τοΰ οίκοτάφου ξακολουθεϊ τήν πορεία της : στήν κεντρική Κρήτη, στήν Κύπρο καί στήν καρική άκτή· στή Θεσσαλία, πάλι, δπου ό μυκηναϊκός πολιτισμός δέν Εκμηδενίζεται άπό τήν εισβολή, ό οίκοτάφος συνεχίζεται Ισαμε τά γεωμετρικά χρόνια." Τόν καιρό πού χάνεται άπό τήν 'Ελλάδα, ό ταφικός οίκος, σ'δλο τό μισό τής πρώτης χιλιετηρίδας, άπλώνεται στή Μικρασία μέ πολύκλαδη άνάπτυξη, πού βασικοί τύποι της είναι ό λαξευτός θαλαμόσχημος κι δ θαλαμωτός μέσα τύμβος." Στήν ήπειρωτική'Ελλάδα ό τάφος-Οίκος ξαναφανίζεται άπό τόν γο Αιώνα γιά νά συνεχιστεί σκόρπια έδώ κ' έκεΐ Ισαμε τόν 40, δταν άρχίζει τό άποφασιστικό καινούριο του άπλωμα, μέ προοίμια τούς μακεδονικούς θαλαμοτύμβους, μ' άκολουθήματα τούς θαλαμόσχημους τάφους τής Θεσσαλίας, τής Εύβοιας, τής Φωκίδας, τής Λοκρίδας καί τής Πελοπόννησος, καί μέ τή γενίκεψη, ύστερα, τής ίδέας καί τής πράξης στόν τάφο-Οίκο τών έλληνιστικών χρόνων." Τήν παράσταση τοΰ τάφου-Οίκου στήν 'Ιταλία τήν κρατούν νικηφόρα, άνάμεσα στούς ινδοευρωπαϊκούς πληθυσμούς, οί θαλαμόσχημοι Ετρουσκικοί τάφοι. Οί μεγαλόπρεποι ύπόγειοι τάφοι τών Έτρούσκων είναι διευθετημένοι κατά τό σύστημα τών κατοικιών, κ' είναι φορές πού τά σκεύη, τά κρεμάμενα άπό τούς τοίχους, άναπαρασταίνουνται, μ'ανάγλυφα δμοιώματα, στά μεσότοιχα τοΰ τάφου." 'Αλλά καί τά ινδοευρωπαϊκά ιταλικά φύλα, πού καίνε τούς νεκρούς, έξοικειώνουνται στήν ιδέα τοΰ οίκοτάφου, μέ τήν άπόδοση δπως είδαμε, τής καλύβας τοΰ νεκροϋ, πού τοΰ βάζουνε τή στάχτη σ'Ενα όμοίωμά της." Οί Κέλτες, στή Γαλατία κ'έξω άπό τή Γαλατία, σκαλίζουν, άπό τόν 4° Αιώνα π. Χρ., Επιτάφιες στήλες σέ τύπο σπιτιοΰ, κι άπιθώνουν έκεΐ τή στάχτη τοΰ νεκροϋ, πού ξανακατοικεί, έτσι, σ'όμοίωμα τό παλιό σπιτικό του." Μιά σαρκοφάγος τής έποχής τών Άντωνίνων, πού βρέθηκε στήν 386

'Ολλανδία, είναι κοσμημένη άπομέαα μ' άνάγλυφα πού παρασταίνουν άπό τή μιά μεριά τή νεκρή ξαπλωμένη στήν κλίνη της, λογίς δίπλα της έπιπλα καί τήν εξωτερική, παραπέρα, όψη τής έπαυλής της." Ή ίδέα πού Εκφράζει ό Ψαλμωδός, πώς οί τάφοι είναι "οΙκίαι είς τόν αιώνα", τεκμηριώνεται γιά τή Φοινίκη άπό τό δεύτερο μισό τής 2ης Χιλιετηρίδας. " καί σέ πολύ ύστερότερες δίγλωσσες κ" έλληνόγλωσσες έπιγραφές οί σημιτικοί δροι άποδίνουνται μέ τά αιώνιος τάφος καί οίκος αΙώνιος." 'Αφετηρία τής έκφρασης φαίνεται νά'ναι ή Αίγυπτος, δπου παρουσιάζεται άπό τήν περίοδο τοϋ άρχαίου κιόλας βασιλείου. Ό Διόδωρος αναφέρει τό έθιμο τών Αιγυπτίων νά λένε τούς τάφους άϊδίους οίκους " κι ό δρος συναντιέται στή Μακεδονία καί στή Θράκη " Άπό τήν Αίγυπτο περνά στήν Παλαιστίνη καί στή Συρία κ" έδώθε πάλι στούς Λατίνους.3' Τό αρχαιότερο στή Ρώμη παράδειγμα τής έκφραση domus aeterno, γιά τόν τάφο χρονολογιέται άπό τά χρόνια τής δημοκρατίας " καί συναντιέται ύστερα σέ μέγα πλήθος έπιτάφιες έπιγραφές " , άπ" δπου τήν υιοθετεί κ' ή χριστιανική ύστερότερα πράξη. Μέ τήν ίδέα τούτη του τάφου-Οϊκου του ΝεκροΟ, πού τήν εικονογραφούν οί άρχιτεκτονικοί τύποι τών τάφων, συνδέεται ή ίδέα τής άνάπαυσης του ΝεκροΟ (— § 109)1 εύχή άρχαιότερα τών Ζωντανών ( — § 6 ι ) καί συνώνυμο τώρα τής μακαριότητάς του. Τό άπαραβίαστο τοϋ τάφου, πού κάθε τάραξή του θά τάραζε τήν άνάπαψη καί τή μακαριότητα τοϋ νεκροϋ, τό έγγυοϋνται, δσο τό μποροϋν, οί πολιτικοί νόμοι, κατατάζοντας τήν τυμβωρυχία στά έγκλήματα τής ιεροσυλίας. Μιάν άλλη προστασία, πού εμπιστεύεται τήν τιμωρία τοϋ ιερόσυλου στούς θεούς, Εξασφαλίζουν οί άρές οί χαραγμένες στούς τάφους καί στις έπιτάφιες στήλες." Οί άρές αύτές, πού ξεκινοΟν άπό τήν κοντινή Άνατολή καί συνεχίζουν τίς άρχαιότερες κατάρες πού προστατεύουν τούς άνδριάντες καί τις έπιγραφές, άντιμετωπίζουν πολλαπλούς κιντύνους. Είναι πρώτα ή Επιθυμία τών όχτρών νά στερήσουν τοϋ νεκροΟ τόν τάφο του, στερώντας του, Ετσι, τήν άνάπαψη καί τή μακαριότητά του. ("Τούς τάφους τών παλιών καί συγκαιρινών βασιλιάδων τους" γράφει ό Άσσουρμπανιπάλ γιά τούς Έλαμίτες βασιλιάδες στά Σοϋσα, "πού δέ φοβούνταν τόν Άσσούρ καί τήν Ίστάρ, τούς άφέντες μου, τούς άνάσκαψα, τούς ρήμαξα, καί τούς έβγαλα στό φώς τοϋ ήλιου· Εφερα τά λείψανά τους στήν Άσσυρία'"" - κι ό 'Ιερεμίας φοβερίζει στούς ειδωλολάτρες βασιλιάδες τώνόμοφύλων του μιάν άνάλογη τύχη : Έν τω καιρώ έχείνω, λέγει Κύριος, έξοί•σουσι τά οστά τών βασιλέων 'Ιούδα και τά δοτά τών Αρχόντων αυτού και τά οστά τών Ιερέων καί τά όστά προφητών καί τά όοτα τών κατοικούντων έν 'Ιερουσαλήμ έκ τών τάφων αύτών καί ψύξουσιν αυτά προς τόν ήλιον και τήν σελήνην και πρύς πάντας τούς .άστέρας και πρός πδσαν τήν στρατιάν τοϋ ουρανού, δ ήγάπηοαν καί οίς έδούλευσαν..." Αντίθετα, άλήθεια, μέ τήν εύχή τοΟ Γιγλαμές, " Άμποτες κι ό νεκρός άκόμη νά μποροΟσε νά'βλεπε τοϋ ήλιου τό φ ώ ς ! . . . " " , ή ίδέα πώς ό ήλιος καί κάθε άλλο ούράνιο φώς μπορεί νά δει τά λείψανα τοϋ νεκρού, είναι Ενας άέναος τρόμος άπό τά χρόνια τών 387

λέγων αύτών, πού ανακεφαλαιώνουν τους τρόμους άβυθομέτρητων άλλων καιρών, Ισαμε τά χρόνια τών Ρωμαίων Νομοξηγητών : Qui corpus nudaverit et solis radiis ostendit... ή τής Νεαράς τοΟ ΒαλεντινιανοΟ I I I ; fnexpiabile crimen sepulcria momlrare coelo corporum peliquias humanorum — Iuris ipsiiui hostis...'").— Ό δεύτερος κίντυνος πού αντιμετωπίζουν οί άρές είναι τά χέρια τών τυμβωρύχων, πού αναζητούν θησαυρίσματα μέσα στούς τάφους. 'Ένα πλήθος τάφοι τής κοντινές 'Ανατολής, τής Αίγυπτος, τής Κρήτης και τής ήπειρωτικής 'Ελλάδας μάς έφτασαν συλημένοι άπό τ'άρχαΐα κι άλλοι άπό τά προϊστορικά κιόλας χρόνια. "Ετσι, σά νά μή φτάνουν οί άρές, ό νεκρός συχνά βεβαιώνει Εκεινούς πού σιμώνουν τόν τάφο του, πώς δέν έχει πολύτιμα πράματα κοντά του. "l'oû Agbar" λέει μιά άραμαίκή Επιγραφή τού 7ου προχριστιανικού Αίώνα, "ίερέα τού Σαχάρ στή Neirab : Αύτή είναι ή εικόνα του. Γιά τήν εύθύτητά μου άπέναντί του, (ό Σαχάρ) μού'δωκε φήμη καλή καί μάκρυνε τΙς μέρες τής ζωής μου. Τή μέρα τοΰ θανάτου μου, τό στόμα μου δέν είχε στερηθεί τό μίλημα, καί τί τά μάτια μου βλέπανε ; ΙΙαιδιά τής τέταρτης γενιάς μου. θρηνήσανε πάνω μου κ' εΐταν βαθύτατα αναστατωμένη ή καρδιά τους. Δέ βάλανε μαζί μου τίποτα άπ' άσήμι ή χαλκό* μέ θάψαν μέ τό σάβανο μου μοναχά, γιά νά μήν έχεις γι'άλλο τίποτα νά μοΰ ρημάξεις τήν ταφή μου. "Οποιος κι άν είσαι έσύ πού θά μοΰ κάμεις τ ' άδικο καί θά ληστέψεις με, άμποτες ό Σαχάρ, ό Νικάλ κι ό Νούσκου νά σοΰ δώσουν κακορίζικο χαμό καί νά χαθεί ή σεριά σου παραπέρα"'." "...Μήν ανοίξεις τόν τάφο μου καί μή ταράξεις τήν ήσυχία μου" λέει ή Επιγραφή τοΰ σιδωνίου βασιλιά Tabnit, "γιατί δέν έχω άσήμι δίπλα μου, δέν έχω τίποτα άπό μάλαμα, ούτε καμμιάς λογής άγγεία. Γυμνός άπ" τ' άγαθά μου κοίτομαι κι όλομονάχος μου στή θήκη τούτη"." Οί άρές άφθονοΰν καί στήν Αίγυπτο, δπου ό νεκρός άναπαύεται άνάμεσα σέ βαθύπλουτο ταφικό Εφοδιασμό — κι δπου ούτε οί μεγαλοδύναμοι νεκροί τών Φαραώ, Επίγειων, χθόνιων, καί ούράνιων θεών, γλυτώνουν άπό τά χέρια τών ταφογδυτών, συχνά ιερέων τους κι άνώτερών τους άξιωματούχων. Εδώθε, άπό τή Συρία, τήν Ιίαλαιστίνη, τήν Αίγυπτο, οί άρές άπλώνουνται στή Μικρασία, στήν 'Ελλάδα καί στόν κόσμο τής Ρώμης. Γιά βοήθεια τών άρών, ό νεκρός τώρα ίρίζει — κ" ή πολιτεία άναγνωρίζει — τήν Επιβολή μεγάλου προστίμου Εκεινού πού θά τάραζε, μέ τυμβωρυχία, κατάλυση τού τάφου ή μέ θάψιμο άλλουνοΰ, τήν ήσυχία τοΰ νεκροϋ — προστίμου άπαιτητοΰ άπό τό δημόσιο ταμείο. Ό τρίτος, πραγματικά, κίντυνος πού άντιμετωπίζει τώρα ό νεκρός είναι νά θάψουνε κρυφά στόν προσωπικό ή οικογενειακό τάφο του ξένο νεκρό, γιατί τά προλεταριακά πλήθη τών πολιτειών άντιμετωπίζουν, μέ τό προχώρεμα τών καιρών, αδυσώπητη στενότητα χώρου. Ό Επιγραφικός τύπος τών άρών έχει χάσει στό μεταξύ τ' άνατολικά χρώματα καί τό πάθος του, περνώντας σέ μιά τυπική, καί συχνά κοινοτυπική καί χαμηλή, βραχυλογία. Είναι ώστόσο φορές, δπως στήν άκόλουθη έπιγραφή άπό τήν Σαλαμίνα τής Κύπρος — τόπος δπου συναντιούνται ή 'Ελλάδα κ' ή 'Ανατολή — πού οί άρές παίρνουν Ενα Οψος ξαφνικό, κινητοποιώντας, μέ τόν τύπο τής ί.-ιω388

δής, τόν ίδιο τό ρυθμό τοΰ κόσμου καί τής ζωής, κι άποθέτοντας δχι πιά στους θεούς, μά στά ίδια τά πνεύματα τών νεκρών τήν τιμωρία τοθ τυμβωρύχου : Εΐ τις ίπι τον τάφον ίλ&εΐν βασιλεύς ή τύραννος ή στρατηγός ή οιοσδήποτε άνήρ ή γυνή προσελεύσεται (χαί) άρει τι τών συνταφέντων αντοΐς ή νεχρόν σχυλεύσει ή αύτονς μεταθήοει είς τόπον δλλον ή νπ'&οτρα δείξει' νμεϊς δαίμονες ίνχότιοι αύτώ γενοϊοϋε χαί μήτε ποοιν μήτε γόνασιν μήτε δφθαλμοϊς όλόχληρος γλνχερόν φάος όράτω, χαί μήτε βίον ΐσχοι ατάοιμον, μήτε γάμον μήτε τέχνον ϊσχοι διόλου, μήτε άγαθόν τι ποιών χάριν ή χόρον ΐσχοι, μήτε χαχόν τι ποιών λά&οι, άλλ' ίν βαοάνοις άπόλοιτο xal ίξώλης xal πανώλης γένοιτο' χα! γένοιτο αντώ τά νοητά άνόητα, τά εΰπορα άπορα, τά πράξιμα δπραχτα, τά νόστιμα άνοστα, τά πλωτά δπλωτα, τά χάρπιμα άκαρπα, τά σπόριμα άαπορα, τά γόνιμα άγονα, τά γλνχέα πιχρά, τά λαμπρά μέλανα, ιά ίλαρά λυπηρά,ζά ζώντα νεχρά, τά γενέσια πένθιμα· χαί μήτε παρά τη γή μητρι τελευτήσας τόπον ϊσχοι μήτε ψυχήν αυτοΰ προσδέξοισθε, άλλ' άνυ'ίόυρτος, άχλαυοτος...." Ό τάφος δμοις δέν είνα: 6 οίκος μοναχά κι ό τόπος τής άνάπαψης τοθ πεθαμένου. Έδώ ό νεκρός, μέσα ατά βάθη του, δπου ζει τήν άτομική του ζωή τή συνδεμένη μέ τή ζωή τοΰ οίκου του καί τοΰ γένους του, κ' έδώθε ή ψυχή του, στό μακρινότερο κόσμο της, δπου ζεΐ τήν όμαδική κι άνώνυμη ζωή τών άλλων νεκρών, δέχεται, δχι πια μοναχά σά νεκρός, τά σεβάσματα, τΙς φροντίδες, τίς προσφορές καί τά παρακαλήματα τών δικών του. Ό νεκρός έχει άνεβεΐ στή σφαίρα τοΰ Δαίμονος, κι δ τάφος του είναι ναός καί βωμός του. Ή Γδια ή άλλοτινή καλύβα του νεκροϋ μεταγυρίζει, άνάμεσα στούς καθυστερημένους λαούς, σέ ίερό του : " "Α οί ταφικές αύτές καλύβες κρατηθοΰν ^ πράμα πού γίνεται μέ τίς ταφικές καλύβες προσώπων σημαντικών^, μποροϋν περίκαλα νά έξελιχθοΰν σέ μιας λογής ίερά ή ναούς, δπου τά πνεύματα τών νεκρών νά καλιοΰνται καί νά έξευμενίζουνται μέ τήν προσευχή καί τή θυσία. Είναι, Ϊσα-Ισα, μέ τόν τρόπο τοΰτο πού οί μεγάλες κυκλικές καλύβες, δπου έχουν άποτεθεΐ τά λείψανα τών νεκρών βασιλιάδων τής Ούγκάντα, άναπτύχθηκαν σέ τεμένη ή ίερά, δπου συμβουλεύουνται τά πνεύματα τών νεκρών μοναρχών, ζητώντας τούς χρησμούς τους μέ ίερεϊς γιά διαμέσους»." Είναι ό δρόμος πού διαμορφώνει τήν Ήρωολατρεία, δπου ή περιορισμένη χρονικά κοινή νεκρολατρεία μακραίνει μέσα στό χρόνο συγκεντρωμένη γύρω άπό τούς νάφους προσώπων σημαντικών, άρχηγών, βασιλιάδων, μάγων, ιερέων. Έδώ ή νεκρολατρεία, βγαίνοντας άπό τόν κύκλο τοΰ γένους τους, μεταγυρίζει σέ φυλετική νεκρολατρεία. Ό τάφος τοΰ Ήρωος γίνεται φυλετικό ίερό καί κέντρο λατρείας. Εντείνοντας μέ τήν συγκεντρωμένη της έκταση τά παλιά χαραχτηριστικά τής νεκρολατρείας, μεγαλοποιεϊ τό πλάσμα πώς 6 νεκρός ζεΐ μέσα στόν τάφο του, καί βλέπει τήν παρουσία καί τή δύναμη τοθ ήρωα άδιαχώριστα δεμένη μέ τά λείψανά του καί τόν τάφο. Ή διαμόρφωση τούτη τής ήρωολατρείας άπό τή νεκρολατρεία τών μεγάλων νεκρών, έπηρεάζει, μέ τή 418

σειρά της, τήν κοινότερη νεκρολατρεία. "Οντας ίνας άπό τούς κυριότερους παράγοντες πού άνεβάζουν καί τούς άλλους νεκρούς στή σφαίρα τού Δαίμονος, μεταδίνει τήν ίερότητα τού ήρφου ή τάφου τού Ήρωος καί στούς τάφους τών άλλων νεκρών, πού άφηρωίζονται κ' έκεΐνοι. "Ετσι δ τάφος - Οίκος τοΰ Νεκροϋ μεταγυρίζει, δπως κι δ τάφος - Οίκος τοΰ "Ηρωος, σέ ίερό ή ήρωον. Οί άρχιτεκτονικοί τύποι τών τάφων συχνά τώρα παίρνουν τόν τύπο ναών, ή διαμορφώνουν, δπως τά μαυσωλεία, ξεχωριστούς ναϊκούς τύπους. "Ομοια άνάγλυφα σχήματα ναών χαράζουνε στίς έπιτάφιες στήλες καί στίς σαρκοφάγους. Ό τάφος - Οίκος τοΰ Νεκρού είναι τώρα Ναός του. Έδώ, στούς τάφους - Οίκους τών νεκρών καί παραπέρα τάφους-'Ηρώα ή ίερά τών άφηρωϊσμένων νεκρών, τελούνται τά νόμιμα ή νομιζόμενα : Οί προσφορές τής Νεκρολατρείας. Τό κυριότερο στοιχείο τών προσφορών αύτών είναι ή Τροφή, ή στερεή ή ύγρή, γιά τή συντήρηση καί καλοπέραση τοΰ ΝεκροΟ, παναπεί τής ψυχής του. §

" 3

ΤΡΟΦΗ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ Ι1Ρ0ΣΦ0ΡΕΣ ΤΗΣ ΝΕΚΡΟΛΑΤΡΕΙΑΣ ΕΝ ΑΓ1ΣΜ01

ΚΑΙ

ΧΟΗΦΟΡΙ

ΑΙ

τρέφονται όε δρα (οί νεκροί) ταϊς παρ* ήμών χοαϊς καί τοις κα&αγιζομένοις έπί τών τάφων' ώς εϊ τω μή εΐη καταλελειμμένος νπίρ γής φίλος f) συγγενής, δοιτος οΰτος νεκρός καί λιμώττων ίν αύτοΐς πολιτεύεται. Λουκιανός, π. Μν&. 9

Τ

Ο ΤΛΓΙ2ΜΛ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ,

ΠΟΓ ΑΡΧΙΖΕΙ ΠΡΙΝ Α1ΙΟ ΤΗΝ ΤΑΦΗ ( = § 5 0 ) ,

πού σιγουρεύεται μέ τροφές πού θάβουνται μαζί του στήν ταφή ή άπιθώνουνται πάνου στόν τόν τάφο του ( = § 50) καί πού συμπληρώνεται άπό τό Νεκρικό Τραπέζι, δπου λογιέται πώς συγκαθίζει κι ό Νεκρός ( = § ιο6), συνεχίζεται μέ τροφές ή τραπέζια πού προσφέρουνται ή στήνουνται γιά ένα διάστημα ή ξαναγυρίζουν περιοδικά κάθε τόσο. Ά ς φτάσουνε μερικά παραδείγματα παρμένα, έδώ, άπό τήν έξαντλητική στό θέμα τοΰτο πραγματεία τοΰ Sartori, Die Speisung der Toten, 37 κέ. Οί Άλφούρ τής Μιναχάσσα τοποθετούνε στόν τάφο ένα τραπέζι μέ λογίς φαγώσιμα, ένα κάθισμα δίπλα του κ' ένα φανάρι γιά τόν νεκρό, πού λογιέται πώς έρχεται, καθίζει, τρώει καί πίνει.1 Στίς Καρολίνες οί ψυχές έρχουνται, τήν τέταρτη μέρα άπό τήν ταφή, νά τριγυρίσουν άνάμεσα στούς ζωντανούς, πού τούς βάζουν φαγιά μέσα στό δάσος καί δίπλα στούς τάφους τους, νά τούς κόβουν τήν πείνα.* Άνάμεσα στούς Ντάφλα τοΰ Άσσάμ φέρνουν καθημερνά φαΐ καί πιοτό τοΰ νεκροΟ, πού τοΟ τό ρίχνουνε στό βάθος τοΰ τάφου του μέσ'άπό'να καλάμι.' 419

Ol Χερέρο χ'et Νταμάρα συχνά φέρνουν στούς τάφους τών άκριβών τους φαγητά, καί τούς δέουνται νά φΛνε άπ' αύτά καί νά κάνουνε κέφι.4 Οί Ούαντσάγκα συχνά φέρνουν, μέ προσταγή τοΟ μάγου τους, ένα βόδι ή μιά γίδα γιά τόν πεθαμένο πατέρα ή πάππο τους, γιά νά σφαχτεί μέσα στό συδεντρο τών μπανανιών, δπου τά κόχκαλα τών γονιών τους. Οί ίδιοι χύνουνε γάλα στά λείψανα αύτά και πιοτά, και τούς βάζουνε, πάνου σέ μπανανόφυλλα, χαρπούς, μέλι χι άλεύρι.Όί Ούανίχα χ ' οί Wanyamwesi άπιθώνουν, άπό καιρό σέ καιρό, φαγητά πάνου στούς τάφους.6 Οί 'Ινδιάνοι τών άνατολικών τής νότιας 'Αμερικής, πιστεύουν πώς οί ψυχές, δταν άποσταίνουν στόν "Αλλο Κόσμο άπό τό χορό, ξανάρχουνται στούς τάφους τους γιά νά ξεκουραστούν καί, τρώγωντας, νά δυναμώσουν γι' αύτό κι άφήνουνε τούς τάφους άνοιχτούς, καί φέρνουν τροφές πού τίς βάζουνε μέσα.' Στό Περού άνοιγαν τούς τάφους άπό καιρό σέ καιρό, γιά ν' άνανεώσουν τήν προμήθεια τών φαγητών, ή κατεβάζανε 'τσίκα' τοΟ νεκροΟ, μέσ' άπό 'να καλάμι πού άφήναν." Of ινδιάνοι Μοσκίτο άπιθώνανε φαγητά καί πιοτά μέσα σέ μιά καλύβα πού, γι' αύτό τόν προορισμό, τή στήνανε πάνου στόν τάφο * Of Νατσέζ άφηναν ένα χώρο στόν τάφο ξεχωριστό, γιά νά παίρνει τά φαγητά πού φέρναν τοΟ νεκροΟ τους.10 Of 'Αλγκόνκιν, πού πίστευαν πώς ή μιά άπό τίς δυό ψυχές έμενε στόν τάφο μαζί μέ τό λείψανο ( = § 2 ) , φέρνανε, γιά νά θρέψουν αύτή τήν ψυχή, φαγητά πάνου στόν τάφο." Of ΧοΟρον καί of Ίροκέζοι άφήνανε παραθυράκια στήν καλύβα πού στήνανε πάνου στόν τάφο τοΟ νεκροΟ, νά ρίχνουνε μέσα δημητριακά γιά τροφή του." Στά παραπάνου παραδείγματα, of μέρες κι ό καιρός, πού θρέφεται ό Νεκρός, δέν είναι όρισμένα. Έχουμε, ώστόσο, παραδείγματα, πού ή άκαθόριστη τούτη φροντίδα γιά τή συντήρηση τοΟ νεκροΟ παρουσιάζει μιά κάποιαν όργάνωση, κρατώντας γιά όρισμένο καιρό ή πέφτοντας σ' όρισμένες μέρες. Τέσσαρες μέρες Οστερα άπό τήν ταφή, δ νεκρός, άνάμεσα στούς Κάρο - Μπάτακ τής Σουμάτρας, τρώει άπό τό δικό του πιάτο στό σπίτι του, καί γι' άλλες τέσσαρες μέρες τό πιάτο τοΟτο τ' άπιθώνουν πάνου στόν τάφο του, λέγοντάς του; " Έδώ είναι τό ρύζι σου, φ ά ε ! " " 'Ανάμεσα στούς Τόντα-Μπάτακ κρατοΟσε ή συνήθεια νά φέρνει ή χήρα γιά έφτά μέρες φαγητά κάθε πρωί στόν τάφο τοΟ άντρα ,4 . Σέ περιοχή τοΟ'Αμούρ (Sachalin-ula), ό νεκρός θαβόνταν ό μισός, κι δσοπροχωροΟσε τό σάπισμα, τόσο καί βαθύτερα θαβόνταν* μά ίσαμε, έτσι, νά καταθαφτεΤ, τοΟ φέρνανε φαγητά κάθε μέρα κοντά του." Of Κάριμπ καθίζαν τό λείψανο σ' Ενα μικροκάθισμα στημένο στό βάθος τοΟ ταφολάκκου του, καί γιά δέκα μέρες τοΟ φέρναν έκεϊ φαγητά καί τοΟ τά στρώνανε, νά τρώει* τέλος, τοΟ τ' άπιθώναν πάνου στό κεφάλι του καί κλείναν τόν τάφο. " 'Ορισμένοι Ποταουατόμι φέρνουν στόν τάφο φαγητό, ώσπου νά παρατηρήσουν πώς μένει γιά πολλές μέρες άπείραχτο, γιά ν' άπεικάσουν πώς ό νεκρός δέν τό χρειάζεται πιά, γιατί Εχει βρει στόν "Αλλο Κόσμο Ινα πλούσιο κυνηγοτόπι." Of 'Αλγκόνκιν, οί Κρήκ καί οί Εσκιμώοι βάζουν γιά τέσσαρες μέρες πάνου στόν τάφο φαγητά, γιατί τά φύλα τοΟτα πιστεύουν πώς τόσο θέλει ή ψυχή γιά νά φτάσει στόν Άλλο Κόσμο. " 391

Οί παλιοί Μεξικανοί βάζανε πάνου άπό τις θαμένες ταφικές ύδρίες πιοτά χαί νερό γιά δχτώ μέρες." Οί "Ελληνες φέρνουν προσφορές στόν τάφο τού νεκροΟ τήν τρίτη, τήν ένατη καί τήν τριακοστή μέρα άπό τήν ταφή (κι άποκεΐ καί πέρα μιά φορά τό χρόνο)." "Ενα νεκρικό τραπέζι τήν ένατη μέρα πού γινόντανε πάνου στόν τάφο, τερμάτιζε γιά τους Ρωμαίους τό μεγάλο έννιάμερο πένθος." Είναι φορές που ή προσφορά αύτή τής τροφής στό νεκρό φτάνει τό Ενα χαί περισσότερα χρόνια. Γιά 'να χρόνο οί Μπανάρ τοΟ Καμπότζ φέρνουν καθημερνά φαγητά πάνου στόν τάφο γιά τήν ψυχή, κι άπανωτές κάθε τόσο θυσίες γιδιωνε. Στήν Επέτειο τοΟ θανάτου στήνεται μιά τελετή, που τή λένε " ή Είσοδο στήν Χώρα τών Νεκρών", δπου άπιθώνουνται πάνου στόν τάφο τό συκώτι κ' ή καρδιά ένός βουβάλου πού θυσιάζεται, καί τερματίζεται ή προσφορά φαγητοΟ, μέ τήν ίδέα πώς ό Νεκρός βρίσκεται πιά στή Χώρα τών Νεκρών γιά πάντα." Οί Σουάνο1 τοΟ Καυκάσου στήνουν καθημερνά τραπέζι πάνου στόν τάφο τοΟ νεκροΟ τους γιά Ενα χρόνο." "Ομοια, άνάμεσα στους Όσσέτες, έδώ, που γιά 'να χρόνο φοβούνται μήπως ό νεκρός δέν έχει φάει άρκετά, ή χήρα έρχεται κάθε παρασκευή μέ τό σούρουπο, καί φέρνει κρέας καί πιοτό στόν τάφο.94 'Ανάμεσα στούς Σάμπο καί τούς Μοσκίτο τής κεντρικής 'Αμερικής, ή χήρα φέρνει γιά 'να χρόνο στόν τάφο τοΰ άντρα της φαγητά, κ'ύστερα ξεθάβει τά λείψανα καί τά σέρνει, γιά 'ναν άκόμη χρόνο, μαζί της." Οί Γιοκάϊα κ'οί Σενέλτής Καλιφόρνιαςνοιάζουνταν νά ταγίζουν γιά 'να χρόνο τήν ψυχή, φέρνοντας φαγητά στόν τόπο πού κάψανε τόν νεκρό, ή στό μέρος πού συνείθιζενά πηγαίνει σά ζούσε- ή μάνα κιόλας, άνάμεσα στούς Γιοκάϊα, πού είχε χάσει μικρό, πήγαινε γιά 'να χρόνο στόν τόπο πού συνείθιζε νά παίζει τό παιδί ή στό τόπο πού τοΰ άπιθώσαν τό λείψανο, γιά νά τοΰ στάζει γάλα άπό τόν κόρφο της, θρηνώντας καί τραγουδώντας μαζί, καί νά τού κράζει νά ξαναγυρίσει.'" "Ομοια κ'οί Ντακότα φέρνανε γιά 'να χρόνο φαγητά τοΰ νεκρού τους. Όρισμένες πάλι φυλές 'Ινδιάνων φυλάγανε τούς νεκρούς τούς γιά τρία χρόνια μέσα σέ καλυβούλε* πού στήνανε, κι δλο τοΰτο τόν καιρό τούς φέρνανε νά τρώνε." Γιά τρία χρόνια ύστερα άπό τό θάνατο, οί Λάππωνες έρχουνταν κάθε χρόνο στόν τάφο τού νεκρού, άνοίγανε τρύπες στό χώμα του καί τού βάζανε κάτι άπό κεΓνα πού νοστιμευόνταν δσο ζούσε." Είναι, άκόμη, φορές πού τό περιοδικό κατά ορισμένα διαστήματα τάγισμα τοΰ νεκροϋ δείχνει μιά μονιμότερη καί πιό οργανωμένη φροντίδα. Στό Κόνγκο κρατούσε ή συνήθεια ν' ανοίγεται Ινα καναλάκι στόν τάφο πού νά φτάνει στό κεφάλι ή στό στόμα τοΰ νεκρού, άπ' δπου τοΟ ρίχνανε φαγί καί πιοτό κάθε μήνα." Σέ μέρη τού ΙΙαναμά καί τοΟ κόλπου Νταριέν τής Κολομβίας, θάβανε τούς νεκρούς μέσα σέ τάφους μέ βαθουλώματα στούς τοίχους τους, δπου βάζανε καλαμπόκι καί κρασί, πού τ'άνανεώνανε κάθε χρόνο." Οί άπόγονοι κάθε φαμίλιας κ' οί συγγενείς άνάμεσα στούς Κινέζους, έπρεπε νά τελούνε, μιά φορά τό χρόνο τό λιγότερο, Ενα μνημόσυνο τών προγόνων. Στήν τελετή τούτη καθαρίζανε τά μνήματα χαί τά στόλιζαν μέ πολύχρωμα χαρτιά, καίγανε Ολες άρωματικές καί βάζανε πάνου στήν πλάκα ή στή χλωρασιά μικρά αγγεία καί λογίς 392

φαγητά μέσα." Οί Μπουρυάτ άνανεώνανε κάθε χρόνο φαγητά πάνου στους τάφους τών σαμάνων." Ή σπουδαιότερη πράξη τής νεκρολατρείας άνάμεσα στούς Βαβυλώνιους είναι ή σπονδή νεροΟ πάνου στόν τάφο τοΟ νεκροΟ τους. Τό χρέος της πέφτει στό γιό τοΟ νεκροΟ, κ' ή πράξη γίνεται, βπως φαίνεται, κάθε χρονιά, στήν έπέτειο βέβαια τοΟ θανάτου." Δέν είναι ωστόσο ή μόνη προσφορά, γιατί ένα κείμενο παρουσιάζει ιερέα νά μπαίνει σέ τάφο καί ν'απιθώνει, μ'όπερέτη, κρασί καί ψητό κρέας." Είναι πάλι φορές πού τό περιοδικό τοΟτο τάγισμα τοΟ νεκροΟ γίνεται μαζί μ'ένα τραπέζι τών δικών πού στήνεται πάνου στόν τάφο. Άπό καιρό σέ καιρό οί Εσκιμώοι κάνουν έπίσκεψη στόν τάφο, έχοντας μαζί τους ένα κομμάτι δέρμα καί λίπος. Άπό τό λίπος τρών ένα μέρος έδώ, στέκοντας γύρω άπό τόν τάφο καί κουβεντιάζοντας μέ τόν νεκρό τους' Οστερα βάζει έ καθένας ένα κομμάτι δέρμα καί λίπος κάτου άπό μιά πέτρα, κράζοντάς του : " Έδώ είναι κάτι γιά φαί καί γιά ζεστασιά σου !" " Οί Άντακαράνα τής βόρειας Μαδαγασκάρης τοποθετοΟν τά φέρετρά τους σ' ένα άπόμακρο περιγιάλι. Δίπλα σέ κάθε φέρετρο αφήνουν ένα πιάτο κ' ένα ποτήρι. Άπό καιρό σέ καιρό έρχουνται στό θαλασσινό κοιμητήρι οί φίλοι κ' οί δικοί τών νεκρών, φέρνοντας μαζί τους ρύζι καί ρούμι. Έκεί στήνουν πανηγυρικό τραπέζι μ'αύτά, δπου πιστεύουν πώς παίρνουνε μέρος κ' οί ψυχές τών πεθαμένων προγόνων καί συγγενών τους." ΟΕ Νάγκα τοΰ Άσσάμ τελούν τά νεκροτράπεζά τους κάθε μήνα κι άπιθώνουν σ'αύτά φαϊ καί πιοτό πάνου στούς τάφους τών νεκρών τους." Άνάμεσα στούς Σάμπο καί στούς Μοσκίτο τής κεντρικής Αμερικής, ο( φίλοι τοΟ νεκροΟ στήνανε κάθε έπέτειο τοΟ θανάτου του ένα τραπέζι στόν τάφο." Ή κύρια περιοδική γιορτή τής οικογενειακής νεκρολατρείας τών Ελλήνων είναι τά (ιδιωτικά) γ εν έο ι α, ή έπέτειος τών γενεθλίων τοΟ νεκροΟ τους." Είναι ή πέρα άπό τό θάνατο συνέχεια τής γιορτής τών γενεθλίων του ή τοϋ 'γενεθλίου' του 'δαίμονος', πού γιορταζόντανε, ζώντας του, κάθε χρόνο (ή, μ'άλλους συνδυασμούς κάθε μήνα). 'U γιορτή έχει τίς γνώριμες προσφορές τροφής στόν νεκρό (έναγιομούς), καθώς κ' Ινα συμπόσιο τών ζωντανώνε. Τό έθιμο τοΟτο περνά καί στούς Ρωμαίους, δπου τά γενέθλια τοϋ νεκροϋ γιορτάζουνται κάθε χρόνο μέ τραπέζι γύρω στόν τάφο.40 Εδώθε τό έθιμο περνά καί στή χριστιανική μαρτυρολατρεία, πού γιορτάζει τούς μάρτυρές της τήν έπέτειο τοΰ μαρτυρίου τους, σά μέρα τών γενεθλίων τους στήν αιώνια ζωή πού τό μαρτύριο τούς έχει δώσει.41 Άλλοι τέλος τρόποι νά ταγίζεται ό νεκρός είναι νά ταγίζεται ή εικόνα του, ή μούμια ή τά λείψανά του. Κατά πλάτος παραδείγματα ό Sartori, 43 *έ· Ζώντας μέσα στόν τάφο του ό Νεκρός, έχει άνάγκη, κι αύτός κ' ή ψυχή του, άπό φαγί καί πιοτό, κ' ή προσφορά φαγιού καί πιοτοϋ άπό τούς δικούς του, είναι Ενα άπό τά δικαιώματα του. Είναι έτσι φορές, ιδιαίτερα στά χαμηλότερα στάδια καί σέ λαούς πού είδικοί κοινωνικοί βροι τούς μποδίσαν τήν άνάπτυξη νεκρολατρείας, πού οΕ προσφορές τροφής περιορίζουνται στό διάστημα τοϋ ζωντανοϋ λειψάνου του καί σταματούν, δταν ή ζωή τοΰ νεκροϋ τερματίζεται κ ' ή ψυχή του φεύγει ή φτάνει στόν κόσμο τών ήσκιων. Είναι ώστόσο φο393

ρές πού οί οί προσφορές ξακολουθοϋν, δπως είδαμε, χι δταν έχει λυώσει τό λείψανο, κ' ή ψυχή τοΰ Νεκροϋ λογιέται πώς έχει πιά φύγει. Στήν περίσταση τούτη οί παλιές προσφορές πού συντηρούσανε τό λείψανο μέσα στόν τάφο του ξακολουθοϋν νά συντηροΰνε τήν ψυχή του στόν Άλλο Κδσμο. Ή άνακολουθία άνάμεσα στήν προσφορά φαγητοΰ καί πιοτοΰ γιά τήν ψυχή στόν τάφο τοΰ νεκροϋ καί στήν ίδέα πώς ή ψυχή είναι άμεταγύριστα φευγάτη ή φυλακισμένη σ' ένα άλαργινό βασίλειο τών σκιών — άνακολουθία πού τή φέρνει ή έναλλαγή κι ό ταυτισμός τοΰ γενικοΰ Άλλου Κόσμου μέ τόν παλαιότερο τοπικό ταφοκόσμο (— § gi)—ξεπερνιέται μέ λογίς φανταστικά πλάσματα, δπως λογουχάρη μέ τό πλάσμα πώς ό τάφος είναι Ινα πέρασμα γιά τόν Κάτου Κόσμο. Ό λόγος, στήν πραγματικότητα, είναι πώς ή Νεκρολατρεία συνεχίζει σά λατρευτικές τίς προσφορές πού πρώτα συντηρούσανε τόν νεκρό μέσα στόν τάφο. Μέ τίς νεκρολατρικές αύτές προσφορές σιγουρεύεται, πρώτα, ή καλοπέραση κ ' ή ευτυχία τοϋ νεκροϋ στόν Άλλο Κόσμο. Είδαμε πώς στό έπος τοϋ Γιλγαμές, ή ψυχή πού κανείς δέν τή νοιάζεται στόν κόσμο τών ζωντανών, "κατακάθια τ' άγγειοΰ, ψωμοτρίμματα, καί τοΰ δρόμου άπορίματα τρώει" ( = § gx). "Κατάστρεψα τούς τάφους τών βασιλιάδων τους..." γράφει ό Άσσουρπανιπάλ ιστορώντας τήν κατάληψη τών Σούσων, "έφερα τά κόκκαλά τους στήν Άσσυρία· έβαλα, έτσι, τίς ψυχές έκεινών σέ μιάν άνανάπαυτη ύπαρξη, τίς στέρησα τίς προσφορές έκεινών πού τούς χρωστούσαν τίς σπονδές τους". 4 ' 'Ανάλογες ιδέες άνακυκλοΰν οί φιλολογίες καί τών άλλων αρχαίων λαών καί μαρτυριοΰνται άπό τίς νεκρολατρικές φροντίδες τών καθυστερημένων. "Ετσι, ένώ τό θάψιμο ή τ'άπίθωμα τροφής μέσα στόν τάφο του καθώς καί τό τάγισμα rat πότισμα τής ψυχής στό σπίτι πού άφησε, σκοπεύουν, άπό τή μιά νά έφοδιάσουν τήν ψυχή γιά τό ταξίδι της, κι άπό τήν άλλη νά ικανοποιήσουν τίς άνάγκες τού ζωντανοϋ λειψάνου καί τής ψυχής, δσο μένει στόν τόπο τών ζωντανών — ή περιοδική προσφορά τροφής σιγουρεύει τήν καλοπέραση τής ψυχής στόν Άλλο Κόσμο; ώς εϊ τω μή εΐη χαταλελειμμένος ί·πίρ γής φίλος ή συγγενής, άοιτος οντος νεκρός xai λιμώττων êv αύτοΐς πολιτεύεται. Μιά άλλη κατηγορία προσφορές τροφής καί πιοτού, πού γίνουνται κάθε φορά πού οί ζωντανοί θέλουν νά δελεάσουν, νά εύχαριστήσουν ή νά έξιλεώσουν τούς νεκρούς, καί πού γίνονται σέ τακτικές (δπως, λογουχάρη, στή συγκομιδή) ή σ' έκτακτες περίστασες άνάγκης ή καλοτυχιίς ή κιντύνου, άφοροΰν τήν άλλη πλευρά τοΰ νεκροϋ: τή δαιμονική όντότητά του. Ό Νεκρός είναι Ινας Δαίμων πιά, καί δ τάφος βωμός του* κι δπως θυσιάζουν ή προσφέρουν τίς χοές τής νεκρολατρείας στόν τάφο τοΰ ήρωα (- άγιου), έτσι θυσιάζουν καί προσφέρουν τίς ίδιες χοές στόν τάφο-βωμό τοϋ νεκροϋ, πού, ήρωοποιημένος κι αύτός, έχει περάσει, μέσα άπό τόν κοινό χαραχτήρα τοϋ δαίμονα, στή σφαίρα τών θεϊκών δντοτήτων. Μέ τήν πρόβαση τής νεκρολατρείας, οί Ουσιαστικές αύτές προσφορές σέρνουν στόν χαραχτήρα τους καί τίς άλλες πού νοιάζουνται τήν άπλή καλοπέραση τοϋ νεκροϋ, καί μεταγυρίζουν τό χρέος τους σέ θρησκευτικό τώρα χρέος. "Ομοια καί οί άλλες προσφορές στόν τάφο τοϋ νεκροϋ, δπως τά λουλούδια καί τ' αρώματα καί τό θυμίαμα, μπαίνουν στή σφαίρα τών 394

προσφορών τής λατρείας. Ή εύωδιά τών λουλουδιών, πού σπέρνουνται πάνου στούς τάφους ή, πλεγμένα σε στεφάνια, ρίχνουνται στις σαρκοφάγους ή κρεμιούνται στήν Επιτάφιες στήλες, πολεμά τήν δποια άποφορά, τά χρώματά τους περιχύνουν τή στυγνότητα τοϋ τάφου μέ τό χαμόγελο τής ζωής, ό άναγεννητικός χαραχτήρας τους ξαναδίνει μιά ζωτικότητα τοϋ νεκροϋ καί τοϋ τάζει, σάν μακρινός άντίλαλος τών ίδεών τοϋ Ξαναγεννημοϋ, τόν ξαναγεννημό του. Τ'άρώματα, δμοια, καί τά θυμιάματα, σά χρίσματα πρώτα καί σάν άντίδοτο τ' άλλα τής άποφοράς, ή πράξη τών άνώτερων πολιτισμών τά μεταχειρίζεται όλοένα καί περισσότερο στίς κηδείες καί στίς προσφορές τής νεκρολατρείας. " "Οντας άνάμεσα στά άπολαυστικότερα άποχτήματα τής ζωής, δέ λογιοϋνται λιγότερο άπολαυστικά γιά τή ζο>ή πού άνοίγει πέρα άπό τόν τάφο. Μέ τήν άνάπτυξη δμως τής άποθέωσηςτοϋ νεκροϋ, τά λουλούδια, τ' άρώματα καί τά θυμιάματα, περνοϋνε στή σφαίρα τώνδμοιων πρός τούς θεούς προσφορών, πού στολίζουνεμέ λουλούδια καί στεφάνια τούς βωμούς καί τ' άγάλματα τών θεών, πού τά μυρώνουνε μέ μυρόλαδα καί λογίς άλλα άρώματα, καί πού καίνε μπροστά τους άρωματικά θυμιάματα — δλα τοϋτα ζητητικές, εύχαριστικές ή έξιλαστήριες προσφορές τής έλπιδας, τής εύγνωμοσύνης καί τοϋ φόβου. Είδαμε πώς άπό τούς χαμηλότερους κιόλας πολιτισμούς ο! φαγώσιμες προσφορές είναι καρποί, άπό τήν άλλη ζΟα πού σκοτώνουνται, καί τέλος πιόσιμα, πού άφήνουνται ή χύνουνται τοϋ πεθαμένου. Οί καρποί, πού συνδέουνται μέτή γονιμική λειτουργία τών πνευμάτων, άπομένουν καί στούς άνώτερους πολιτισμούς σταθερό στοχείο τών νεκρολατρικών προσφορών καί φτάνουν ίσαμε τούς δικούς μας καιρούς — άνακρατώντας, μέσ' άπ' δλα τά στάδια, τόν τύπο τής προσφοράς τών 'άπαρχών' στή λατρεία." "Ομοια καί οί άλλες δυό προσφορές τοϋ ζώου καί τών πιοτών, έχουν τόν χαραχτήρα τών δμοιων λατρευτικών προσφορών στούς δαίμονες ή στούς θεούς, είτε δίνοντας στίς δεύτερες τό πρότυπο, είτε ξεσηκώνοντας τήν κόψη έκεινώνε. 'Ανάμεσα στούς άρχαίους λαούς ξεχωρίζουν μέ βαθειά γραμμή δυό κατηγορίες θεών, οί άρχαιότεροι χθόνιοι θεοί, πού ζοϋν κ' ένεργοϋν μέσα στά βάθη τής γής, και οί νεότεροι ουράνιοι θεοί, πού ζοϋν καί βασιλεύουν στά ούράνια Οψη. Ό τόπος δπου γίνουνται οί προσφορές στούς χθόνιους θεούς, είναι Ινας λάκκος μέσα στή γής, πού έχει τό δνομα βόθρος ή ίοχάρα. Ό τόπος, δπου γίνουνται οί προσφορές στούς ούράνιους θεούς, είναι'βωμός', μιάς λογής έδρα μαζί τοϋ ΘεοΟ καί τραπέζι. Έδώ, στό βόθρον ή στό βωμό, σφάζεται καί καίγεται τό ζώο καί χύνουνται οί υγρές προσφορές, τροφή τοθ θεοϋ, μά σ' όλότελα διαφορετικό τύπο. Στήν πρώτη περίσταση, πού τό ζώο θυσιάζεται στό βόθρο γιά τούς χθόνιους θεούς, τό κεφάλι του στρέφεται κατακάτου καί μιά βαθειά πληγή στό λαιμό άφήνει νά τρέξει τό αίμα στό λάκκο. Στή δεύτερη πάλι περίσταση, τό κεφάλι τοθ ζώου σηκώνεται καταπάνου καί μέ τό αίμα του ραντίζεται ό βωμός, τοθ ΘεοΟ τό τραπέζι. Καί στίς δυό περίστασες, τό ζώο στρέφεται κατακεΐ πού βρίσκουνται οί δυνάμες πού τό παίρνουνε* καί στίς δυό πάλι, τό πρώτο καί κύριο στοιχείο τής προσφοράς είναι δ τόπος τής ζωτικής 395

•ψυχής : τό Αίμα. Στή μεταχείριση δμως τής σάρκας τοϋ ζώου πού θυσιάζεται, ή διαφορά είναι μεγάλη. Στή χθόνια θυσία τό ζώο καίγεται όλότελα καί κανενός δέ συχωριέται νά τό δοκιμάσει (άγενστος ΰνσία)· στίς θυσίες, άντίθετα, γιά τούς ούράνιους θεούς, καίγουνται λιγοστά τοϋ ζώου γιά τό θεό, καί τ' άλλα τά τρώνε έπιτόπου οί λάτρες.44 Τό δνομα τών χθόνιων θυσιών ίναγισμοί, έρχεται άπό τ' δνομα τής πράξης ίναγίζειν πού, καθώς σχετίζεται μέ τόν βρο άγος, δίνει καί τό λόγο τοϋ όλοκαυτώματος καί τής άπαγόρεψης νά γευτεί κανένας τό κρέας : Οί θυσίες γιά τούς χθόνιους θεούς μεταδίνουν στό ζώο κάποιο μίασμα (άγος), πού μεταδίνεται φυσικά σ* έκεΐνον πού δοκιμάσει τό κρέας. Στή θυσία, πάλι, γιά τούς ούράνιους θεούς συνεχίζεται ή άρχαία Τοτεμική Μετάληψη, πού μέσα άπό τή Ουσιαστική πράξη τής λατρείας κλαδώνεται σέ δυό σημασίες : Στή μετάληψη άπό τήν ένσάρκωση τοϋ θεοϋ καί σ° ένα τραπέζι 'κοινωνίας' τών λατρευτών μέ όμοτράπεζο τό θεό τόν ίδιο. Οί θυσίες γιά τούς νεκρούς, τόσο στή σφαίρα τής νεκρολατρείας δσο καί στής ήρωολατρείας, είναι οί ίναγισμοί τής χθόνιας λατρείας. Τό ζώο σφάζεται στό 'βόθρον', τό αίμα χύνεται γιά τόν νεκρό, τό κρέας καί τ' άλλα τοΰ ζώου καίγουνται έπιτόπου δλα. "Ετσι γεννιέται τό ζήτημα ποιά ή σχέση τών όμοιότυπων θυσιών τής νεκρολατρείας καί τής χθονιολατρείας. Ά ν θελήσουμε νά χαράξουμε γιά τίς δυό πρώτες, νεκρολατρεία καί ήρωολατρεία, μιά γραμμή τΫ)ς έξέλιξης, πρέπει νά δεχτοΰμε πώς ή ήρωολατρεία βγαίνει άπό τή κοινή νεκρολατρεία, πού παίρνει δημοσιότερο καί μονιμότερο χαραχτήρα σά συγκεντρώνεται σέ μεγάλους νεκρούς, μάγους, άρχηγούς βασιλιάδες, καί πώς Ιζσι οί θυσίες τής ήρωολατρείας, βγαίνουν καί συστηματώνουνται άπό τίς θυσίες τής κοινής νεκρολατρείας, πού, μέ τή σειρά τους κι αύτές, συστηματώνουνται πάνου στίς θυσίες τής ήρωολατρείας. "Ετσι τό ζήτημα είναι πιά, άν οί ίναγιομοί τής νεκρολατρείας γενικά (τής νεκρολατρείας κ' ήρωολατρείας μαζί) ξεσηκώνουν τούς ίναγιαμονς τής λατρείας τών χθόνιων δαιμόνων καί θεών, ή άν, αντίστροφα, οί ίναγιομοί τής λατρείας τών χθόνιων δαιμόνων καί θεών, όργανώνουνται πάνου στόν τύπο τών ίναγιομών τής νεκρολατρείας. Στή λύση τοΰ προβλήματος αύτοΰ, πού δέν είναι άπό τά δεύτερα τής θρησκειολογίας, μπορεί ίσως νά μάς όδηγήσει ή παρουσία τοΰ Μιάσματος, πού κάνει έναγεις τίς θυσίες τόσο γιά τούς νεκρούς δσο καί γιά τούς χθονίους. Τό μίασμα τοΰτο δέν μπορεί νά'ναι άλλο άπό τών νεκρών, κ' ή άποψη πού κρατεί είναι πώς οί χθόνιοι δαίμονες κ' οί χθόνιες θεότητες, όντας μέσα στό χώρο πού βρίσκουνται οί νεκροί, μετέχουν φυσικά στό μίασμά τους. 'U άποψη αύτή πρέπει νά 'ναι υπερβολικά επιφανειακή, γιατί λογίς στοιχεία πού έχουν χθόνιο τόν χαραχτήρα τους, δπως λογουχάρη τό Νερό ή ιό Μάλαμα, όχι μόνο δέν έχουν, δπως θά'πρεπε τότες, μιασματικό τό φυσικό, μά ή άγνότητά τους τά κάνει καί καθαρτικά στοιχεία. Μιά κ'έτσι οί θυσίες τών χθόνιων καί τών νεκρών είναι τό ίδιο 'έναγείς* καί κρατοΰν, γιά τό λόγο τοΰτο, τό ίδιο τυπικό, καί μιά κ' οί φορείς τοΰ μιάσματος είναι οί νεκροί, σωστότερο είναι ν' άπεικάζουμε πώς οί θυσίες τή; χθόνιας λατρείας γεννιοΟνται άπό τις θυσίες τής νεκρολατρείας κι όργανώνουνται πάνου στό πρότυπο έκεινώνε. Όταν, μ' άλλα λόγια,cl νεκροί 396

ανεβαίνουν στή θέση δαιμόνων και θεών, ή παράσταση κ' ή λατρεία τους γίνουνται οί άφετηρίες καί τό πρότυπο γιά τήν δργάνωση τών παραστάσεων καί τής λατρείας τών χθόνιων δαιμόνων ν.αί θεών, πού έγκατοικίζουνται μέσα στά χθόνια βάθη. Σέ στάδια παλαιότερα άπό τή νεκρολατρεία, δέν ξέρουμε, πραγματικά, χθόνιους δαίμονες καί θεούς — έξόν άπό μιά Βασίλισσα τών Νεκρών, πού κι αύτή, δπως είδαμε, δέν είναι παρά ή προβολή τής προμήτορας τής φυλής^ πού ανακεφαλαιώνει τίς προμήτορες τών γενών, πού κι αύτές πάλι, σάν προβολές τών Μητέρων πού γύρω τους θάβουνται τά μέλη τών γενών, ξαναδέχουνται, στό σκοτάδι τού "Αλλου Κόσμου, έν.εινούς πού τούς φέρανε κάποτε, καί πού θά τούς άναδώσουνε ξανά, στό φώς τού έπίγειου κόσμου. Οί υγρές πάλι τροφές πού προσφέρουνται τών νεκρών καί τών χθονίων λέγουνται γενικά χοαί, καί χαραχτηρίζουνται σά μειλίγματα, μειλιχτήρια, μείλίχτρα, &ελχτήρια, προσφορές παναπεί πού ανακόβουν τήν κακοθέληση τών οντοτήτιον αύτών, πού ίλαρώνουν τήν οργή καί πού μαυλίζουνε τήν καλοθέλησή τους. Τρυπημένα αγγεία πάνου στούς τάφους, σωλήνες κάποτε πού φτάνουν ίσαμε τόν νεκρό, καί κάποτε όλόκληρο σύστημα καναλιών, όδηγοΰν τις ύγρές προσφορές ίσαμε τόν νεκρό καί, κατά τήν προβολή τού τοπικού ταφο"Αδη σ' ένα κοινό ταφοκόσμο, ίσαμε τόν "Αδη." Οί Ολες τών χοών αύτών σχετίζουνται μέ γενικότερες πράξες καί δοξασίες. — ιδιαίτερα τό Αίμα, τό Κρασί, τό Νερό, τό Γάλα, τό Μέλι καί τό Λάδι.

§ "4 ΑΙΜΑ ΚΑΙ ΚΡΑΣΙ ίΑ#ί δ'ώς ηί·ης μέλαν άχραιφνίς

αίμα

Ευριπίδης, Έ χ . 536

Τ

Ο ΛΙΜΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ Ζ12ΗΣ(=§ 13). Κ' ΕΤΣΙ Η ΠΟΛΓΓΙΜΟΤΕΡΗ

προσφορά στό νεκρό, γιά νά τόν θρέψει άπό τή μιά καί νά τού ξαναδώσει κάτι άπ' τή ζωή καί τή συνείδησή του. Μέ τό αίμα τής Γοργώς ό 'Ασκληπιός άνασταίνει νεκρούς '· καί, γιά νά μιλήσουν οί ψυχές, ό 'Οδυσσέας τις ποτίζει μέ αίμα.' Τό αίμα προσφέρεται τού νεκρού μέ θυσίες κάποτε άνθρώπων. Οί άφρικανοί, λογουχάρη, Μαμπετττού, σφάζουν ένα πλήθος άνθρώπων πάνου στόν τάφο τού βασιλιά, καί, στούς τάφους τών μικρότερων, ζώα.· Μαζί μέ τούς σημαντικούς στή Λούντα νεκρούς θάβουνται δυό σκλάβοι ζωντανοί καί πάνου στόν τάφο σφάζουνται σαράντα ίσαμε πενήντα.4 Στήν Οδρουα σκεπάζουν τό μνήμα τού βασιλιά μέ ζωντανούς· κι δταν κλείσει, σφάζουν κι' έναν άριθμό σκλάβους, σαράντα Ισαμε πενήντα, καί μέ τό αίμα τους ραντίζουν τόν τάφο.4 Ό Εύριπίδης βάζει, στή θυσία τής Πολυξένης, τόν Νεοπτόλεμο νά κράζει τής ψυχής το& 'Αχιλλέα : H&i δ' ώς πίης... Στήν κηδεία τού Πατρόκλου τό αίμα τών δώδεκα 397

Τρώων ανακατεύεται μέ τό αίμα τών ζώων." Οί 'Αχαιοί, κηδεύοντας τόν σκοτωμένο άπό τούς Μεσσήνιους Φιλοποίμενα, σκοτώνουν στόν τάφο του μέ λιθοβολισμό καί μεσσηνιους αιχμαλώτους.' Οί Έτροϋσκοι στήν 'Ιταλία θυσιάζουνε στις ταφές τους άνθρώπους.'«Οί μονομαχίες στήν ταφή είδαμε πώς, σάν παρέκκλιση τών έπιτάφιων άγώνων, προσφέρουν στόν νεκρό καί αίμα ( = § 83)· "Γστερα άπό τό πάρσιμο τής Περούζης, ό 'Οκτάβιος σφάζει τριακόσους σημαντικούς στόν τάφο τοϋ Καίσαρα, τήν έπέτειο τοϋ σκοτωμοϋ του." Οί χρονογράφοι (στοροϋν πώς ό Μουράτ έσφαξε, θυσία στόν πατέρα του, έξακόσους αιχμαλώτους." Τά παραδείγματα μποροϋν νά π?λλαπλασιάζουνται, άπ' δπου είκάζουνε πώς ή προσφορά τοϋ άνθρώπινου αίμάτου είναι ή άρχική, κ'ύποκατάστατό της ή προσφορά τοΰ αίμάτου τών ζώων. Τό άντίθετο είναι τό σωστό, γιατί ή άνΟρωποθυσία συναντιέται σέ στάδια άναπτυγμένης άρχηγίας καί ιερατείου. 'Εξαίρεση είναι μόνο ή περίσταση τής βεντέττας, δπου τό αίμα τοΰ φονιά προσφέρεται στόν σκοτωμένο. 'Αρχικότερες κι άφθονότερες είναι έτσι—καί μερικά παραδείγματα άρκοϋν — οί θυσίες τών ζώων. 'Ανάμεσα σέ φυλές τών προαρίων Ινδιών τό θύμα σφάζεται στόν τάφο καί τό αίμα χύνεται άπάνου." "Ενα μέρος άπό τό αίμα τοΰ προβάτου πού σφάζεται στήν ταφή, οί άφρικανοί Τσινυούνγκουε τό χύνουν άπό μιά τρύπα μέσα στόν τάφο." Στήν ταφή τοΰ βασιλιά τών Τζιντζίρο σκοτώνουν ένα πλήθος γελάδες κοντά στό μνήμα γιά νά φτάσει τό αίμα στόν νεκρό* κι δσο νά πεθάνει κι ό διάδοχός του βασιλιάς, σφάζουν άπό μιά γελάδα καθημερνά καί χύνουν τό αίμα στόν τάφο." Οί Wanymwesi σφάζουν κάπου δέκα βόδια στήν ταφή καί τρώνε τό κρέας τους, άφοΰ χύσουν τό αίμα στόν τάφο." Σέ κάθε νεκρογιοριή τών 'Ασάντι, ό βασιλιάς τους πλένει τούς σκελετούς τών προγόνων του μ'άνθρώπινο αίμα." Οί άρχηγοί άνάμεσα στούς Φάν τοΰ Κόγκο χύνουνε μέσα στά κάφκαλα τών προγόνων τους αίμα άνθρώπων ή ζώων." Ή Παλαιά Διαθήκη άφήνει νά φανοϋν, άνάμεσα στ' άλλα νεκρολατρικά συνήθια, καί θυσίες." Ό Ίαβέ, δμως, πολεμώντας τή λατρεία τών νεκρών, γυρεύει, τό αίμα γιά λόγου του, καί δέν τ' άφήνει ζωντανοϋ ή πεθαμένου ( = § 13)· Τό αίμα τοϋ ταύρου πού θυσιάζεται γιά τόν νεκρό στή σαρκοφάγο τής 'Αγίας Τριάδας, τό φέρνουν οί γυναίκες καί τό χύνουν σ' Ενα (τρύπιο σίγουρα [== § 113]) δοχείο άνάμεσα σέ δυό λατρευτικές κολόνες. "Ενα Ουσιαστικό τραπέζι άπό πώρινη πέτρα βρέθηκε στόν τάφο II τών Δένδρων, μέ τρύπες γιά τό αίμα καί στίς τέσσαρες γωνιές, συνδεμένες τίς κάθε δυό, άπό τίς μακριές του πλευρές, μ' αύλακάκια." Γύρω άπό τό λείψανο τοϋ Πάτροκλου σφάζουνται χοίροι, γίδια, ταϋροι καί πρόβατα, καί τό αίμα, πού μαζεύεται σέ κοϋπες, χύνεται τριγύρω στό νεκρό : πάντγι δ' άμφΐ νέχνν χοτνλήρντον ίρρεεν αίμα." 'Ανάλογη πράξη στήν ιστορική 'Ελλάδα έχουμε τά 'προσφάγια', τή συνήθεια νά σφάζεται στό σπίτι, πρίν άπό τήν έκφορά, ένα θύμα. Ή συνήθεια μαρτυριέται γιά τήν 'Αθήνα καί τήν Κέω, σάν άρχαιόθε παραδομένη." "Ενας σολωνικός νόμος άπαγορεύει τή συνήθεια νά θυσιάζεται στήν ταφή Ενα βόδι.10 Ή αιμάτινη, πάλι, 398

προσφορά χαί πέρα άπό τήν ταφή, μαρτυριέται άπό τούς ποιητές, τήν ήρωολατρεία καί τά μνημεία. Στήν ' 'Ηλέκτρα' τοϋ Ευριπίδη, ό 'Ορέστης σφάζει ένα πρόβατο στόν τάφο τοΟ πατέρα του καί προσφέρει τοΟ πεθαμένου τό αίμα." Ή πράξη τοϋ 'Οδυσσέα, που ποτίζει μ' αίμα τίς ψυχές, ξεσηκώνει, φυσικά, τήν πράξη τής νεκρολατρείας. Ή ήρωολατρεία παρουσιάζει τους ΦωκεΙς τής Θρονίδος νά θυσιάζουνε στόν τάφο τοΟ οικιστή τους καί νά χύνουν άπό μιά τρύπα τά αίματα μέσα." Ό Πίνδαρος μιλεί γιά τΙς όλυμπιακές "αίμακουρίες" στόν τύμβο τού Πέλοπα " , κ' οί σχολιαστές του έξηγούν τή λέξη άπό τό χορένννσΰαι τάς ψνχάς αίματος, καί πώς ό λόγος είναι γιά τούς Ιναγιομονς (τίς προσφορές στούς χθόνιους ή τούς νεκρούς), τούς με&' αίμάτων γινομένονς. Στή χρονιάτικη νεκρογιορτή των πεσόντων στίς Πλαταιές, ό άρχων καθαρίζει καί μυρώνει τίς νεκρικές στήλες καί, σφάζοντας ένα ταΟρο κοντά στή Ουσιαστική φωτιά, παραχαλει τους άγα&ονς άνδρας τους νπίρ τής 'Ελλάδος άποθανόντας έπι τό δειπνον xal τήν αΐμαχονρίαν.''* Οί αίματερές θυσίες τής ήρωολατρείας έχουν τ'άντίστοιχά τους στήν κοινή νεκρολατρεία." Στά ταφικά άνάγλυφα βλέπουμε νά φέρνουν τοϋ ήρωοποιημένου νεκροΟ λουλούδια, ρόδια, γλυκίσματα καί, κάποτε, καί σφάγια, κριάρια, χοιράκια, κοκκόρους." Σέ πείσμα τοΟ Χριστιανισμού καί τού 'Ισλαμισμού, οί αίματερές θυσίες στούς νεκρούς κρατήθηκαν στίς χώρες τής άνατολικής Μεσογείου. Στήν 'Απόκριση τοΟ Νικήτα θεσσαλονίκης (12ος Αί. μ.Χ.) μαρτυριούνται αιματηρές πάνου στούς χριστιανικούς τάφους θυσίες : xal τό περιστεράς Ιν τοις τάφοις τών τε&νεώτων ϋνειν, 'Ιουδαϊχόν άνχιχρύς Ιοτι xal έλληνιχόν xal άξιον Ιπιτιμήοεως xal διορθώσεως " . 'Ανάλογα στήν 'Αραβία, στή Συρία καί τήν Παλαιστίνη " . Κάθε άραβική οικογένεια σφάζει, τή μέρα τοϋ 'κουρμπάν', τόσες καμήλες, δσα ένήλικα πρόσωπα, σερνικά ή θηλυκά, έχασε μέσα στό χρόνο. "Οσοι δέν κάνουν τό προσκύνημα τής Μέκκας, μπορούν νά θυσιάζουν δπου βρεθεί, καί μάλιστα άπάνου στούς τάφους." Of χριστιανοί τής Συρίας ξακολουθοϋν, τό λιγότερο Ισαμε τόν 7ο Αιώνα νά θυσιάζουνε πάνου στούς τάφους ταύρους κι άρνιά καί νά τά τρώνε σέ νεκρικά φαγοπότια." Στήν 'Αρμενία ό κλήρος παραδέχτηκε καί καθιέρωσε τίς θυσίες αύτές κ' οί πιστοί μείνανε μέ τήν ίδέα πώς, άν στίς όρισμένες μέρες δέν χύνανε πάνου στόν τάφο τό αίμα τών ζώο)ν πού θυσιάζανε, ό πεθαμένος δέ θ'άναπαυόντανε στδν "Αλλο Κόσμο." Στήν ταφή καί στή νεκρολατρεία συναντιέται καί τό κρασί, μιάς λογής αίμα κ' έτοϋτο. Όσο καιγόντανε τό λείψανο τοϋ φίλου του, ό 'Αχιλλέας έχυνε κρασί στή γή, κράζοντας τ'δνομα τοϋ πεθαμένου." Ό ίδιος κ'οί άλλοι 'Αχαιοί σβύνουνε τό πρωϊ τή φωτιά μέ λαμπερόχρωμο κρασί : αϊθοπι οΐνω." (Τό σβύσιμο τής νεκρικής φωτιάς μέ κρασί μαρτυριέται κι άνάμεσα στούς άρχαιότερους Ρωμαίους: ένας νόμος, πού άναγραφόνταν στόν Νουμά, άπαγόρευε τή σπατάλη)." Μαζί μέ τό νερό, τό γάλα καί τό μέλι, of "Ελληνες τών ΰστερότερων χρόνων, φέρνουν καί κρασί στούς τάφους τών νεκρών τους." Σά δυναμωτικό τό κρασί, είναι τροφή ισοδύναμη μέ τδ ψωμί " , καί τδ πιόσιμό του λέγεται άνάμεσα στούς 399

"Ελληνες βίος." Ή τονωτική δύναμή του καί τό κόκκινο χρώμα του έδηγούνστήν ίδέα πώς τό κρασί είναι πού γεννάει τό α ί μ α " · (έτσι κ'οί θεοί δέν έχουνε αίμα στίς φλέβες τους, γιατί δέν τρώνε ψωμί καί δέν πίνουν κρασί, σάν τους άνθρώπους)." 'Εδώθε, κι άπό τις άλλες άναλογίες του μέ τό αίμα (καί τά δυό είναι τροφή, έχουν τονωτική δύναμη, φέρνουν τήν έκσταση, είναι θεραπευτικά), τό κρασί λογιέται αίμα κι αύτό: αίμα σταφυλής, αίμα βοτρύων.40 Ένας αιγυπτιακός μύθος ξέρει πώς τό κλήμα φύτρωσε άπό τό αίμα τών σκοτωμένων γιγάντων 4Ι , κ* ή χριστιανική παράδοση καί πράξη μετουσιώνει τό κρασί σέαίμα τοϋ Σωτήρος. Έτσι καί σέ λογίς Ιερουργίες, δπως στόν δρκο", στήν άδελφοποιΐα " καί στή μεταληπτική κοινωνία44, τό κρασί παρουσιάζεται υποκατάστατο στό αίμα. "Οτι τέτοια είναι κ' ή σημασία του στίς ταφικές καί νεκρολατρικές χοές, μαρτυριέται άπό τήν προτίμηση τοΟ κόκκινου κρασιοΟ (μέλας, αϊ&οψ, έρυ&ρός) ", ν.ι άπό τ'δτι τό κρασί πού προσφέρεσαι τών νεκρών δέν είναι, δπως τό ζωντανών καί τών ούρανίων θεών, νερωμένο." Ανέρωτο, κρατά τή δύναμή του νά ξαναδώσει τοϋ νεκροϋ τήν αίσθηση τής ζωής, δπως τοϋ τή δίνει τό αίμα. Ή χοή τοϋ κρασιοϋ στόν τάφο άνανρατήθηκε ίσαμε τά νεότερα χρόνια. Τρείς μέρες Οστερα άπό τήν ταφή οί γυναίκες, στή Βουλγαρία, φέρνανε κρασί καί νερό στό τάφο. Στις σαράντα, πάλι, φέρναν Ενα γλύκισμα κ' Ενα μπουκάλι κρασί, κι ό παπάς άνοιγε μιά τρύπα στόν τάφο, δπου Εχυνε τό κρασί κ'Εθαβε κ' Ενα μέρος τοϋ γλυκοϋ τους. Τό ίδιο, σέ κάθε μνημόσυνο, οί γυναίκες χύνανε νερό ή κρασί πάνου στόν τάφο.4' "Οταν, άνάμεσά μας, κατεβάζουν τόν νεκρό, ό παπάς χύνει νερό ή κρασί, κατά κανόνα κόκκινο κρασί, ή λάδι, ή άπ'δλα μαζί, μέσα στόν τάφο.4*

§ "5 ΤΟ ΝΕΡΟ ΚΑΙ Η ΔΙΨΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ψυχρόν ϋδωρ δοίη σοι &ναξ ένέρων Kaibel, Epigr. Gr. 658 ΙΚΟΪΜΕΝΙΚΗ ΕΙΝΑΙ Η ΔΟΞΑΣΙΑ Π12Σ Ο ΝΕΚΡΟΣ ΓΠΟΦΕΡΕΙ ΑΠΟ ΔΙΨΑ.

Έ δίψα τής άγωνίας, πού κορυφώνεται στήν κραυγή τοϋ Εσταυρωμένου "Διψώ", κ' ή στεγνότητα τοϋ νεκροϋ, είναι οί πρώτοι λόγοι ποϋ γεννοϋν τήν ίδέα. Οί Κουτάμπα, αύστραλιανή φυλή, πιστεύουν πώς ή ψυχή μπορεί νά διψά, κι άφήνουνε στόν τάφο νερό, νά ξεδιψάει.1 Σέ περιοχές τής νότιας Αύστραλίας, τά φαντάσματα παρουσιάζουνται κ' έδώ νά διψοϋν κ' έτσι δοχεία μέ νερό κρεμιούνται πάνου άπό τούς τάφους.' Οί συγγενείς τοϋ νεκροϋ στήν Ίάβα τοϋ χύνουνε έφτά μέρες νερό, πού φτάνει στό βάθος τοϋ τάφου του μ' Ενα καλάμι.' Σέ περιοχές τών Ινδιών Ενας τεντωμένος σπάγγος χρησιμεύει γιά σκάλα τής ψυχής, νά φτάνει τό πιοτό πού κρεμούνε.4 "Οταν πεθαίνει βρέφος άνάμεσα στούς Μινκοπί τοΰ κόλπου τής Βεγγάλης, ή μάνα του άπιθώνει στόν τάφο του Ενα δστρακο γιομάτο άπό γάλα της* μά στούς ένήλικους βάζουν όστρακα μέ νερό, 400

νά ξεδιψοΟν οί ψυχές τους/ Όταν πεθάνει κανείς άνάμεσα στού; Λάλο, πρωτόγονη έθνότητα τής νότιας Κίνας, φέρνουν ένα χοΓρο σέ μιά πηγή καί τόν σκοτώνουν ό λόγος είναι πώς ό νιόφταστος στόν "Αλλο Κόσμο δέν ξέρει ποΟ νά βρει νά δροσιστεί, μά ή ψυχή τοϋ ζώου, πού σκοτώνεται σέ πηγή, θά τόν όδηγήσει νά πιεΤ σέ πηγή ή σέ ρέμα.· Τούς ζωντανούς, άνάμεσα στούς 'Εσκιμώους τής Γροιλανδίας, πού άποκοτοΟν νά κατεβοΟν στόν "Αλλο Κόσμο, οί νεκροί τούς ίκετεύουνε : "Φέρτε μας πάγο σάν ξανάρθετε, έδώ διψοΟμε γιά νεράκι κρύο ! " ' Ή δοξασία γιά τή δίψα τοΟ νεκροΟ βεβαιώνεται στήν Εύρώπη τών προϊστορικών έποχών, άπό τά λογίς άγγεϊα πού βάζουν στόν τάφο. Ή χοή τοΟ νεροΟ είν« σταθερό στοιχείο τής βαβυλωνιακής νεκρολατρείας. Στό γιλγαμικό "Επος οί βασιλιάδες έχουν στόν "Αδη τό προνόμιο νά πίνουν κρύο νερό πού τούς χύνουν.· Μιά άπό τις πιό συχνές κατάρες έδώ είναι; "Νά μή βρεθεί κανείς νά σοΟ χύσει νερό" ή "Νά σοϋ στερήσουν οί θεοί τό νερό τοΟ Κάτου Κόσμου".· Ή ύδρία τοΟ νεροΟ δέ λείπει ποτέ άπό τούς παλαιότερους βαβυλωνιακούς τάφους, καί δίπλα στήν ύδρία βρίσκεται, γιά τή χρήση τοΟ νεκροΟ, ή πήλινη ή μπρούτζινη κούπα." "Καθιέρωσα" λέει ό Άσσουρμπανιπάλ "γιά τίς ψυχές τών βασιλιάδων, τών προγόνων μου, όρισμένες ήμερομηνίες γιά τήν τελετή τής σπονδής τοΟ νεροΟ, πού είχε άχρηστευτεΐ, έκαμα καλό καί τών θεών καί τών άνθρώπων, τών ζωντανών καί πεθαμένων"." Ό ίδιος βλέπει τούς ήρωες άνάμεσα στούς θεούς, "μέ τό στόμα τους κοντά σέ μιά βρύση"." "Οπως καί στίς ύστεροελληνικές έπιγραφές, έτσι κ' έδώ συναντιέται ή εύχή : " "Αμποτε νά μπορέσει ό νεκρός νά πιει νερό καθαρό" στόν "Αλλο Κόσμο. 'ΕκεΤ ό εύσεβής "θά πιεΤ νερό καθαρό", ό πολεμιστής άναπαύεται έκεί καί "πίνει νερό καθαρό", ό άθαφτος γυρίζει πεινασμένος καί διψώντας." Ή δίψα τοΟ νεκροΟ άπλοκαμίζει στήν Συρία καί στήν Παλαστίνη. Ή παράσταση τής σπονδής τοΟ νεροΟ πού χύνεται γιά νά πιει ό νεκρός, είναι γνώριμη στά μνημεία τους, καί στούς τάφους τής Βύβλου καί τής Ras-Shamra βρέθηκε σύστημα καναλιών γιά νά φέρνουν τό νερό καί τίς άλλες χοές ίσαμε τόν σκοτεινό έγκάτοικό τους. " Ό πλούσιο; μέσα στόν "Αδη παρακαλεί, στήν εύαγγελική παραβολή, τόν φτωχό Λάζαρο νά βρέξει τό δάχτυλό του καί νά τοϋ δροσίσει τά χείλη." Οί 'Ιουδαίοι χύνουνε, κάποτε, νερό στήν κάσσα τοΟ νεκροϋ, κι όρισμένοι τους, πάλι, άφήνουν έφτά μέρες δίπλα στό κρεβάτι του μιά λάμπα, Ινα φλυτζάνι μέ νερό, καί μιά πετσέτα γιά τήν ψυχή πού ξανάρχεται νά θρηνήσει." Στήν περίοδο τοϋ άρχαίου βασιλείου, τό νερό προσφέρεται τοΟ αίγύπτιου νεκροϋ γιά λούσιμο καί γιά πιοτό του* μέ τό μπάσιμο δμως τοϋ λαοϋ στις ιερουργίες τών όσιρικών μυστηρίων, ή προσφορά τοΟ νεροΟ παίρνει, στήν περίοδο τοϋ μέσου βασιλείου, έξαιρετική σημασία." Τό νερό τοϋτο δροσίζει τή γνώριμη δίψα τοϋ νεκροϋ, μ' άπό τήν άλλη γίνεται μέσο τή; (πνευματική;) άνάσταση;, πού είναι κεντρικό; σκοπό;, τόσο τών ταφικών τελετών, δσο καί τών όσιρικών μυστηρίων. "Ενα κείμενο άνακράτησε άνάγλυφη τήν Ιδέα πού, άπό τή γονιμική ιδιότητα τοϋ νεροΟ, όδηγί στό Νερό τή; Ζωή;, πού συχνά δροσίζει τήν παράσταση τών Παραδείσων : πώς κατέρχονται τά ύδατα τά εύλογημένα τον έπιοχέψασ&αι τονς νεκρούς, πάρει μένους xal πε430

πέδη μένους καί τεθλιμμένους iv σκότφ κάί γνόφφ Ιντός τοΰ "^.δον, καί πως εισέρχεται τό φάρμακον τής ζωής καί άφυπνίζει αύτονς ώς Ιξ ΰπνον ίγερθήναι." 'Ανάλογη ίδέα βρίσκεται στδν Ήσαία, δπου ή ζωογόνα δροσιά τοθ ούρανοΟ σχετίζεται μέ τήν ανάσταση τών νεκρών : άναστήσονται οί νεκροί καί ίγερθήοονται οί ίν τοις μνημείοις, καί ευφρανθήοονται οί iv τή γή' ή γάρ δρόσος παρά σοΰ Χαμα αυτοις ίατίν." "Ετσι, άπδ τήν πιδ άρχαία έποχή ίσαμε τό τέλος τής αιγυπτιακής θρησκείας, οί ψυχές σμαριάζουν γύρω στά νερά πού τούς χύνουν οί ζωντανοί καί πού τούς τάζουν οί θεοί τους. Στά μνημεία ξεχειλίζουν οί λεκάνες τοθ νεροΟ, κ'οί χθόνιοι θεοί, ή Ίσις, ή 'Αθώρ, ή Νούτ, ή Νέφθυς, δλοι, τούς χύνουνε νερό νά δροσιστούνε. Στά μνημεία παρουσιάζεται ή θεά άπάνου στή Συκομουριά, τό Δέντρο τής Ζωής, νά χύνει νερό τής ψυχής, πού στέκει άποκάτου.'0 Ή θέαινα τούτη έχει τό ταίρι της στή βαβυλωνιακή Καλυψώ, τή νύμφη Siduri-Sabitu ( = § 94)1 χύνει κ' έκείνη νερό τών νεκρών " , καί στή θεά τών άγγείων (τής Κύπρου κι άλλοΟ) τών πλασμένων σέ τύπο γυναίκας : Τό υγρό τους βγαίνει άπό τό γυναικείο κορμί καί κάποτε άπό τούς τρυπημένους μαστούς, πού τούς ζουλάνε τά χέρια." Είναι ή Μητέρα Θεά, θεά ' τών Νεκρών, πού δροσίζει μέ τά Νερά της τόν νεκρό, ή μέ τό γάλα της τόν τρέφει. Οί φόρμουλες πού συνοδεύουν τόν αιγύπτιο νεκρό, " "Αμπότες οί Θεοί νά σοΟ δώσουν νά πιείς νερό τών πηγών καί ν* άνασάνεις τις γλυκές πνοές τοθ Βοριά" καί οί δμοιες αφθονούνε. Σ'ένα κείμενο ό νεκρός έραματίζεται, μέσα κι ίξου άπό τόν τάφο του, ένα παράδεισο δροσιάς (δ,τι καί στή ζωή του λαχταρούσε) : " * Α μπότες νά'μπω στόν τάφο μου έτσι, πού νά μέ δροσίζει ό ήσκιος του, νά πίνω νερό άπό τή δεξαμενή μου καθημερνά, άκέριο νά'ναι τό κορμί μου σφριγηλό, ό Νείλος νά μοΟ δίνει τίς τροφές κι δλες τίς πρασινάδες στήν ώρα τους, νά κάνω τόν περίπατό μου στήν άκρολιμνιά καθημερνά, ή ψυχή μου νά κάθεται στά κλωνάρια τών δέντρων πού φύτεψα, κάτου άπό τις συκομουριές μου νά δροσίζουμαι καί τόν καρπό νά τρώω πού θά δίνουν". 0 · Τό ζεστό κλίμα τής έρημος κ'οί καφτές της πνοές κάνουν νά ζητι&Ονται, μαζί μέ τό νερό, κ'οί δροσιστικές πνοές τοθ Βοριά, καί, στά τελευταία στάδια τής αιγυπτιακής νεκρολατρείας, νά ζητιέται έιιίμονα τό νερό νά'ναι κρύο : όοίη οοι γνχρόν "Οαιρις ϋόωρ." Οί "Αραβες, δπως κι δλοι οί Σημίτες, συμμερίζουνται τή δοξασία γιά τή δίψα τοθ νεκροΟ, καί μιά εύχή τους γιά τούς νεκρούς είναι νά βρέξει ό ούρανός στά μνήματά τους· ό ίδιος ό Μωάμεθ χύνει νερό πάνου στόν τάφο τοθ γιοΟ του." Στήν ποίησή τους ξεπηδά ή εύχή νά ποτίζει πλούσια βροχή τά μνήματά τους : " "Αμποτε μεγολόδωρα άπό πάνου σου ή αστραπή καί τά βροντοσύγνεφα νά'ναι !" 'Αντίθετα τά μνήματα τών οχτρών καί κακών τά τριγυρίζει ή κατάρα "νά μή μπορέσουν ά π ' τ ά σύγνεφα νά πιούνε"."α Μαζί μέ τις άλλες χοές πού χύνει γιά νά μαυλίσει τΙς ψυχές, ό 'Οδυσσέας χύνει καί νερό " , καί, στόν Αισχύλο, ή Βασίλισσα τών Περσών φέρνει γιά τόν τάφο τοθ Δαρείου βοός Γ* άφ'άγνής λενκόν εϋποτον γάλα/τής τ* άνθεμουργοΰ οτάγμα. παμφαές μέλχ,/λιβάοιν ύδρηλαις παρθένου πηγής μέτα." Τά νερά άφθονοΟν στά Έλύσια, ό Τάνταλος βασανίζεται μέσα στόν "Αδη άπό δίψα* οί Δαναίδες, κ' 4θ2

ύστερα οί 'Αμύητοι, κουβαλοϋνε νερό μέ σπασμένα άγγειά σ'ίνα τρύπιο πιθάρι. Ή ψυχογιορτή τών 'Ανθεστηρίων στήν 'Αθήνα κλείνει μέ τά Ύδροφόρια, μιά τελετή πού φέρνουνε καί χύνουνε νερό, σπονδή γιά τούς νεκρούς, μέσα σ' ένα χάσμα τοΟ τεμένους τής Γής 'Ολυμπίας." 'Επικεφαλής τής νεκρικής, έδώ, πομπής, μιά γυναίκα φέρνει ένα άγγεΐο (χντρίς), μέ τίς χοές πού θά χύσουν στόν τάφο : πήλινα είδώλια τέτοιων υδροφόρων σημαδεύουν τή νεκρολατρική τούτη πράξη." Στά γραμμένα χρυσόφυλλα τών 'Ορφικών πού όδηγοΟν στόν "Αλλο Κόσμο τόν νεκρό, ό νεκρός ξομολογιέται στούς θεούς τοΟ Κάτου Κόσμου τή δίψα του (δίψη δ'είμοί αΰη xal άπόλλνμαι, dlxpq. αύος έγώ xal άπόλλνμαι) καί ζητά νά του δώσουν νερό, (άλλα δότ' αϊψα ψνχρδν νδωρ), κ'έκεΙνοι τοΟ δίνουν." 'Αϊτό τήν άλεξανδρινή έποχή οί "Ελληνες τής Αιγύπτου υίοθετοϋν τ!ς πχλίις αιγυπτιακές φόρμουλες καί σ' έπιτάφιες έπιγραφές εύχουνται τοΟ νεκροΟ vi τοΟ δώσει ό Όσιρις ή ό Όσιρις καί ή Ίσις, καί, κατά μεταφορά, ό 'Αϊδωνεύς, "ψυχρόν ύδωρ"." Ή αιγυπτιακή ίδέα τοΟ "δροσισμοϋ", δπου άνακλαδίζεται ή πράξη τοΟ ξεδιψασμοϋ τοϋ νεκροΟ, ουμπιάνοντας τώρα τήν παράσταση τοΟ ΝεροΟ μέ τήν παράσταση τής Βλάστησης (πού κι άπαλλιώς τό'να άνακαλεΓ καί τ'άλλο άπό μόνο του), άποτυπώνεται στίς χριστιανικές δοξασίες. Έπιγραφές τής Νουβίας δέουνται γιά τήν ψυχή του νεκροΟ ν' άναπαυτεί ίν τόπφ χλοερω, ίν τόπφ άναψνξεούς, κι ό ίδιος τύπος συναντιέται στή νεκρώσιμή μας άκολουθία ; Κύριε, άνάπανσον τήν ψνχήν τον χεχοιμημένον δούλου σον τοϋδε — ίν τόπω χλοερφ, ίν τόπω άναψνξεως, Εν&α άπέδρα à δύνη λύπη χαί στεναγμός... Ή ίδια παράσταση περνά καί στήν Εκκλησιαστική φιλολογία τών Λατίνων, πού ξέρει τό "refrigerare", μέ τή σημασία τής "άναψύξεως", καί πιό πέρα τοΟ τόπου τής αιώνιας ζωής ή τής ούράνιας γαλήνης. Όμοια σέ λατινικές έπιγραφές συχνά συναντιέται ή εύχή "réfrigéra et ora pro nobis" ή "deus refrigeret spiritum tuum", κ ' ή ίδια ή δυτική Εκκλησία ζητά "refrigerium pro iis qui nos praecesserunt"Ή δίψα τοΟ νεκροΟ βασανίζει καί τίς νεότερες λαϊκές δοξασίες. Μιά άπό τίς ιδέες πού παρακινοΟν νά χύνεται δλο τό νερό τοΟ σπιτιοΟ σάν πεθαίνει κανείς, είναι ίσως κ' ή ίδέα πώς ή ψυχή τοΟ νεκροΟ μπορεί vi τό δοκίμασε πάνου στή δίψα της καί νά τοΟ πήρε τήν ούσία. Σ» μέρη τής Γαλλίας βάζουνε δίπλα στόν νεκρό μιά νεροστάμνα γεμάτη." Οί ρώσσοι γεωργοί πιστεύανε πώς ή ψυχή τοϋ νεκροΟ έρχεται έξι βδομάδες, κάθε νύχτα, στήν καλύβα γιά νά πιεΓ άπό τήν κανάτα νερό, πού γι'αύτό τήν άφήναν γεμάτη." Οί Μουσουλμάνοι πιστεύουν πώς διψοΟν οί ψυχές καί ξακολουθοϋν νά τούς προμηθεύουν νερό, νά τούς δροσίζουν τή δίψα." Ή προσφορά νεροϋ στόν νεκρό είναι καί γνώριμη νεοελληνική συνήθεια. Στή Θράκη "τά λουλούδια πού πάνε στό νεκρό, τά βρέχουν μέ νερό, νά ραντίσουν τόν πεθαμένο, γιά νά έχει δροσιά ή ψυχή του"." Στ)}ν περιοχή τής 'Αδριανούπολης "παρά τήν λαμπάδα θέτουν ποτήριον πλήρες ύδατος, Γνα πίνη ή ψυχή (τοΟ νεκροΟ) καί τίνες προσέχουν είς τό ύδωρ vi ΐδουν άν ταράσσεται τοΟτο, καθ'ήν ώραν θά πίνη ή ψυχή" του." Στήν Καστοριά "βάζουν (δίπλα στό λείψανο) ένα ποτήρι νερό κ'ένα ποτήρι -κρασί. Όποιο λιγοστέψει πρώτα, αύτό έζήτησε ή ψυχή του"." Στήν "Ιμβρο

4θ3

"βάζουν μιά πέτρα κ* ένα ποτήρι νερό" στό πλευρό τοΟ λειψάνου." Στήν Αιτωλία "τρία βράδια στήν άράδα ποτίζουν τό μνήμα". 40 Είναι πάλι φορές, δπως αϊ χωριά τής Άδριανούπολης ή στίς Καρυές τής Θράκης, ή στά Σβέρδια τής Λήμνου, πού "συνθάπτουν τό σταμνίον τού ύδατος πλήρες, ίνα πίνη δ νεκρός κατά τήν μακράν αύτού δδοιπορίαν", ή "κλείουσιν έν τφ τάφφ λάγηνον πλήρη ήγιασμένου ύδατος" ή βάζουν ίνα ποτήρ' νερό μέα' ατό χώμα.*1 Κάποιες φορές ξακολουθεϊ τό πότισμα τού πεθαμένου : στήν Αίτωλία, λένε πώς δ πεθαμένος διψάει ώς τις τρεις μέρες κειμέοα που είναι θαμμένος· γι* αύτό καί τρεις μέρες τού φέρνουνε κάθε βράδυ ένα τσουκάλι νερδ καί τού τό χύνουν, y «ανά πιει, στό κεφάλι.4· Στό Άλμαλί Μαλγάρων ένα ή δυό κορίτσια πάνε γιά τρεΤς μέρες στή σειρά κατά τό ήλιοβασίλεμα, καί "ποτίζουν τόν πεθαμμένον" * πού, άν είναι λεχώνα, τό 'πότισμα' βαστά σαράντα μέρες.4·

§ ιι6 ΓΑΛΑ · ΜΕΛΙ · ΜΕΛΙΚΡΑΤΟΝ · ΛΑΔΙ έπί τούτοις γάλακτος τροφή ώσπερ

άναγεννωμένων

Σαλλούστιος, π. θ»3>ν 4

Ο

ΤΙ ΤΟ ΓΑΛΑ ΤΟ ΜΕΤΔΧΕΙΡΙΖΟΓΝΤΔΙ ΣΤΙΣ ΧΟΕΣ ΓΙΑ ΤΟΓΣ ΝΕΚΡΟΓΣ, ΤΟ

μαρτυρούν, άνάμεσα στούς "Ελληνες, οί ποιητές ' κ' ή ήρωολατρεία.· "Ομοια δ βιργιλιανός Αινείας σπένδει τού νεκρού πατέρα του καί γάλα · κι δ σχολιαστής του έξηγά πώς οί σκιές sanguine et lacté satiantur.* "Ενα άγαπητδ πιοτό τών ζωντανών είναι καί τό 'μελίκρατον', γάλα (ή νερό) άνακατωμένο μέ μέλι ·, πού τό συναντούμε, τό πιό συχνά κι αύτό σά 'γάλακτος χοήν', στή νεκρολατρεία.· Τό γάλα συναντιέται άνάμεσα στά 'νηφάλια', τίς άοινες προσφορές στούς θεούς, κι άνακρατιέται, με τόν τύπο τοϋ μελίκρατου, α' όριομένες χθόνιες λατρείες.' Τό γάλα πού προσφέρεται τών νεκρών, δέν έχει, δπως καί τό γάλα πού προσφέρεται στούς θεούς, παρά τό σκοπό νά τούς θρέψει. Μά σάν ή πρώτη τ'άνθρώπου τροφή, τό γάλα σχετίζεται μέ τή γέννηση καί τή βρεφικότητα, άρα καί μέ τίς ιδέες τοϋ ξαναγεννημοϋ τοϋ άνθρώπου. "Ετσι καί στά Μυστήρια, πού κεντρικό στοιχείο τους είναι δ ξαναγεννημός, τό γάλα είναι σύμβολο τοϋ ξαναγεννημοϋ άπό τή μιά καί τής άθανασίας άπό τήν άλλη. Γνώριμη είναι ή φόρμουλα τών όρφικών μυστηρίων "ίριφος Ις γάλ' Επετον", καί στά μυστήρια τοϋ "Αττι τρέφουνε τόν μυημένο μέ γάλα σά βρέφος : ΙπΙ τούτοις γάλακτος τροφή ώοπερ άναγεννωμένων, έφ'οίς ίλαρεΐαι καί στέφανοι καί πρός τους θεούς οίον έπάνοδος.' Ό Παύλος, πού μυστηριοποιεί τόν Χριστιανισμό, παρομοιάζει τήν πρώτη πνευματική τροφή πού δίνει στά 'έν Χριστφ νήπια9 μέ γάλα (γάλα υμάς έπότιαα, ου βρώμα)', καί στήν παλαιοχριστιανική πράξη δίνεται, δπως θά δοϋμε, στούς ξαναγεννημένους μέ τό βάφτισμα γάλα καί μέλι. Ή νεκρομαντεία, πού ξεσηκώνει τήν πράξη τής νεκρολατρείας, άνεβάζει τις ψυχές, μαυλίζοντάς τες μέ γάλα. "Ετσι μέσα στό βόθρο πού άνοίγει δ 'Οδυσσέας γιά. 4θ4

τίς χοές που θά μαυλίσουν τίς ψυχές ( = § gg), τά πρώτο πού χύνει είναι 'μελίκρατον', γάλα μέ μέλι.10 Τά στοιχεία ταΟτα μπερδεύουνται μέ τόν Γαλαξία, πού λογιέται τόπος τών ψυχών ( = § 86) χαί παίρνουν θέση στήν χοσμοθρησκεία τών κατοπινών Πυθαγορείων : δήμος δέ όνείρων κατά Πυ&αγόραν αί ψνχαί, δς σννάγεσδαι, φησιν είς τόν γαλαξίαν, τόν οΰτω προσαγορενόμενον άπό τών γάλακτι τρεφομένων, δταν είς γένεσιν πέσωοιν διό σπένδειν αύταις τους ψνχαγο>γονς μέλι κεκραμένον γάλακτι, ώς δν δι'ήδονής είς γένεσιν μεμελετηκνίας Ζρχεσόαι· αϊς σνγκνεισ&αι τό γάλα πέφνκεν." Χώρια ή μαζί, δπως είπαμε, μέ τδ γάλα, συναντούμε στή νεκρολατρεία καί τδ μέλι. Έ ν α άπδ τά λαγήνια πού βάζει ό 'Αχιλλέας στήν πυρά τοϋ Πατρόκλου, είναι γιομάτο μέ μέλι.1* "Ομοια έν άλείφατι πολλώ και μέλιτι γλνκερφ καίεται καί τδ λείψανο τοΰ 'Αχιλλέα.'* Ή νεκρολατρεία τών Ελλήνων μεταχειρίζεται παραπέρα τδ μέλι, σμιγμένο, δπως είδαμε, μέ γάλα, ή μέ κρασί καί μέ γάλα." Τδ ΐδ ο, συναντιέται σαν προσφορά σέ χθόνιους θεούς '·, γιά νά γίνει καί τροφή, πιό ύστερα, τών ούρανίων. " 'Από τή χρήση του στις χοές τής νεκρολατρείας γίνεται καί μέσο τής νεκρομαντείας"1 (κ'έδώθε, ίσως, ή δοξασία πώς δποιος δοκιμάζει μέλι κερδίζει καί τό χάρισμα νά μαντεύει).1* Οί λόγοι πού όρίζουν τή χρήση τοΰ μελιοΰ στή νεκρολατρεία είναι παράλληλοι μέ τούς λόγους πού καλούν καί τό γάλα. Τό μέλι δέν είναι μόνο μιά άπό τίς πιό διαλεχτές, μά καί μιά άπό τις πιό αρχαίες τροφές τοΰ άνθρώπου. 'Αρχέγονα μνημεία 1 · κι δ συχνός χαραχτήρας τής μέλισσας σάν τοτέμ", μαρτυροΰν τήν αρχαιότητα τούτη. Έτσι, καθώς οί πεθαμένοι τρώνε τις τροφές τών ζωντανών καί μάλιστα τίς διαλεχτές, ή προσφορά δέν έχει στήν άρχή παρά δποια καί τό γάλα σημασία. "Οπως, πάλι, καί τό γάλα " , τό μέλι έχει καί καθαρτική ένέργεια " , καί, μέ τήν ιδιότητα αύτή, παρουσιάζεται σέ μυθικούς καθαρμούς " καί στά μυστήρια τοΰ Μίθρα.·4 Γιά τόν μεσογειακό, τέλος, κόσμο, ένας πανάρχαιος τρόπος μπαλσαμωμοΰ τοΰ νεκροϋ, είναι τό κλείσιμό του σ'ένα πιθάρι μέ μέλι.'· Μά, σταθερή τροφή τών παιδιών " , τό μέλι δέν φαίνεται δλότελα άσχέτιστο μέ τις ιδέες τοΰ ξαναγεννημοΰ κ'έτοΰτο. Ή δοξασία κ ' ή πράξη τών ινδοευρωπαϊκών λαών δέν θεωρούν γεννημένο τό παιδί, άν δέν τοΰ δώσουν νά δοκιμάσει, πριν άκόμη κι άπό τό μητρικό γάλα, μέλι.*' Ή πράξη τούτη συναντιέται, στήν άρχαιότητα άνάμεσα στούς 'Ινδούς, τούς Πέρσες, τούς Γερμανούς, καί τούς Σλάβους ",καί φαίνεται νά διακρίνεται καί κάτου άπό τούς μύθους, πώς τόν βρεφικό Δία τόν τρέφανε μέλισσες" καί πώς τά χείλη τοΰ βρεφικοΰ Διονύσου βρεχόνταν μέ μέλι." Τό σύνδεσμο, έδώθε, τοΰ μελιοΰ μέ τίς ιδέες τοΰ ξαναγεννημοΰ, φαίνεται νά τόν μαρτυρβ. κ' ή παλαιοχριστιανική πράξη δρισμένων 'Εκκλησιών (τής αιγυπτιακής, τής άφρικανικής καί τής ρωμαϊκής), πού άνακρατήθηκε άνάμεσα στούς Κόπτες καί τούς Αιθίοπες, νά δίνουν στούς βαφτιζόμενους μέλι καί γάλα." Στό βάφτισμα, πού είναι λουτρόν παλιγγενεσίας ( = § 104), ξαναγεννιέται δ βαφτιζόμενος, κι ό ξαναγεννημός του συμβολίζεται έδώ μέ τήν τροφή τοΰ βρέφους. ""Ετσι καί πρέπει" λέει ή Αίθιοπική Εκκλησία, "έκεινών πού (ξανα)γεννιοθνται έν Χριστφ νά δίνεται (ή βρεφική τροφή) γάλα μαζί μ' άνόθευτο μέλι".·* 'Αλλά ή αρχαία.

405

τούτη σημασία τοθ γαλάτου καί τοΰ μελιού, ή σημασία τού ξαναγεννημοϋ τοθ νεκρού (ξαναγεννημοϋ του πρώτα στή γή κ' ύστερα στόν Άλλο Κόσμο) σκεπάζεται άπό τήν ίδέα τής μακαρίωσής του. Διαλεχτές τροφές τών άνθρώπων καί προσφορές στούς νεκρούς, στούς χθόνιους δαίμονες καί στούς ούράνιους θεούς, τό γάλα καί τό μέλι, είναι γνωρίσματα τών παραδείσων. Στή διονυσιακή έκσταση, πού μεταγυρίζει τόν κόσμο σέ παράδεισο, ή γ ή άναβρύζει πηγές, άπό γάλα καί κρασί, κι άπό τούς θύρσους στάζει τό μέλι." "Ομοια άπό τούς άργαλειούς τών Μινυάδων, πού τις έκρουσε δ Διόνυσος, άναβρύζουνε νέκταρ καί γάλα." Οί θεοί τρέφουνται μέ μέλι ή μέ τις προβολές του, τό νέκταρ καί τήν άμβροσία. Πηγές άπό μέλι καί γάλα ποτίζουνε τή χώρα τών θεών " , καί στό δραμα τής βασιλείας τού θείου Βρέφους ό ποιητής βλέπει άνάμεσα στ' άλλα παραδεισιακά "καί τό σκληρό τό ξύλο τής βαλανιδιάς νά στάζει τοΰ μελιού τό δρόσος."" Ό θεός τάζει τοΰ Μωΰσή νά βγάλει τόν 'Ισραήλ άπό τήν Αίγυπτο καί νά τούς μπάσει είς γήν άγα&ήν καί πολλήν, είς γήν φέονσαν γάλα καί μέλι.11 Στήν Ούράνια 'Ιερουσαλήμ είναι δώδεκα πηγές μέ μέλι καί γάλα." Σέμιάν Αποκάλυψη τοΰ Παύλου, ή χώρα τής πολιτείας τοΰ Χριστοΰ αύλακώνεται άπό τέσσαρους ποταμούς πού κυλούν, κατά τά τέσσίρα σημεία τού κόσμου, ό ένας γάλα, ό άλλος κρασί, κι ό τέταρτος λάδι." Στόν δεύτερο, έδώ, ούρανό, είναι κ' ένα ποτάμι πού κυλάει γάλα καί μέλι.40 Έτσι τό γάλα καί τό μέλι, τής νεκρολατρείας καί τών Μυστηρίων ίσαμ'ένα βαθμό, είναι ένα σύμβολο τής "πρός τούς θεούς έπανόδου" τών μυημένων καί τών νεκρών, τής μακαρίωσής τους μέσα σέ παραδείσιες χώρες. Είναι, τέλος, φορές, πού συναντούμε στή νεκρολατρεία καί τό Λάδι. Στήν πυρά τοΰ Πατρόκλου ό Αχιλλέας βάζει δυό λαγήνια, τό 'να μέ μέλι, τ' άλλο μέ λάδι.41 Τό λάδι ξανασυναντιέται άνάμεσα στίς χοές τής νεκρολατρείας. " Άνάμεσά μας, δταν κατεβάζουν τόν νεκρό, ό παπάς τοΰ χύνει νερό ή κρασί ή λάδι ή ένα μίγμα άπό τοΰτα." Ή σημασία τής τροφής πρωτεύει κ'έδώ" στό βάθος ίσως διακρίνεται κ ' ή τονωτική δύναμη, πού τά φυτικά λάδια κληρονομούν τήν ίδέα της άπό τήν άρχαιότερη καί παράλληλη χρήση τοΰ λίπους. ( = § ζ)· §ιΐ7 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΝΕΚΡΟΛΑΤΡΕΙΑ τοϋτο ποιείτε είς τήν ίμήν

άνάμνησιν

Παύλος, I Κορινά. 11, 24 ΗΝ ΕΛΠΙΔΑ ΤΟΓ ΝΕΚΡΟΓ ΝΑ ΖΕΙ ΣΤΗ ΘΓΜΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΓΝΟΙΑ TUN

δικών, μάχουνται, άπό τή μιά ή στοργή κ' ή εύσέβεια τών δικών του νά νά τήν κρατήσουνε, κ' ή λησμοσύνη τους κ' ή άδιαφορία, άπό τήν άλλη, νά τήν καταλύσουν. Ζωηρή, πάλι, ή ίδέα μιάς πέρα άπό τόν τάφο ζωής στήν προλογική περίοδο, ξατονίζει μέ τό προχώρημα τοΰ όρθολογισμοΰ καί τής αύτογνωσίας. Ή άμφιβολία άν ό πεθαμένος έχει άνάγκη άπό τή συμπαράσταση τών 4θ6

ζωντανών, τονώνει σταθερά τήν αδιαφορία τους χι άποκρυώνει τή νεκρολατρεία. Ή στροφή, ωστόσο, τής κοινωνικής ιδεολογίας δέν έπηρεάζει άνάλογα χαί τήν προσωπική μπροστά στδ θάνατο στάση. Τδ δέος τοΰ θανάτου κ' ή έπίμονη έλπίδα μιβς πέρα άπδ τδν τάφο ζωής (ή κληρονομημένη άπδ τδ ζώο άδυναμία νά συνειδητοποιήσουμε τή μετά θάνατο άνυπαρξία μας) βρίσκουν τδν τρόπο νά συντηρούν τή νεκρολατρεία σάν Ινα θεμέλιο τής έλπίδας αύτής καί, κάτου άπδ τή σκέπη καί τά ταξίματα τών σωτηριχκών θρησκειών, νά τήν ξανανεβάζουν στις πρωτόγονες μορφές της. Χαραχτηριστικό, άπ'αύτή τήν πλευρά, είναι τδ παράδειγμα τής'Ελλάδζς. Ένώ άπδ τόν 70 ίσαμε τδν 40 Αιώνα π. Χρ. οί έπιτάφιες έπιγραφές μαρτυρούν μιάν άτάραχτη βεβαιότητα γιά τή μετά θάνατο ζωή, μέ τδ ξεκίνημα τής Ελληνιστικής έποχής άρχίζουν νά προβαίνουν οί άμφιβολίες (et γε τ» t'oit κάτω...), πού καταντούν στήν άπόλυτη άρνηση τέλος. Ένώ, έτσι, ή νεκρολατρεία είναι, παλαιότερα, Ινα θρησκευτικό χρέος, άπδ τήν άρχή τής Ελληνιστικής έποχής συναντούμε Ενα πλήθος διαθήκες πού τήν έπιβάλλουν. θλιβερό παράδειγμα, πού ξάφνιασε τούς αιώνες, είναι ή διαθήκη τού 'Επίκουρου, δπου Ενας άπό τούς πιδ μεγάλους άρνητές τής άθανασίας τής ψυχής, καθιερώνει τή νεκρολατρεία τοΰ έαυτοϋ του καί δυδ μαθητών του.1 Ζώντας του Ετσι κανείς, νοιάζεται νά δρίσει τή λατρεία πού θέλει γιά λόγου του (ή καί γι' άλλους μαζί), καθώς καί τα πρόσωπα πού θέλει νά τήν προσφέρουνε, σιγουρεύοντάς τους μαζί καί τούς πόρους.9 'Επειδή κιόλας σπάνια μπορεί νά έμπιστευτεϊ στούς κληρονόμους κανείς (πού είναι, άπαλλιώς, έφήμεροι κι αύτοί), φορτώνει τή νεκρολατρεία σέ πολιτικά ή θρησκευτικά νομικά πρόσωπα, δπως στήν πολιτεία, σέ διοίκηση ναού ή, τό πιό συχνά, σέ θιάσους, πού ύπάρχουν ή πού δργανώνουνται γι' αύτό τόν σκοπό ; νά φροντίζουν τά "νομιζόμενα" "είς τόν άει χρόνον", "είς τό αΐώνιον", "ίπι τόν αΐώνά". Χέα ζωή στή μισοξεψυχισμένη τούτη νεκρολατρεία φέρνει δ Χριστιανισμός, μέ τήν άψηλότατη θέση τοϋ νεκρού πού ξαναγυρίζει στδν Ενα παγκυρίαρχο θεό, καί μάλιστα μέ τή μαρτυρολατρεία του, δπου ξαναγεννιέται ή πεθαμένη ήρωολατρεία. Οί "Αγάπες', τά θιασικά συμπόσια τών χριστιανικών άδελφοτήτων, γίνουνται τόσο πάνου στούς τάφους τών μαρτύρων τους, δσο καί στούς τάφους τών άλλων νεκρών τους.' Πάνου σέ χριστιανικά μνήματα, καί μάλιστα μαρτύρων, βρεθήκανε τραπέζια 'Αγαπών, μέ σμιλεμένα πλατώματα γιά φαΐ καί μέ τρύπες σωληνωτές, νά φτάνουν οί χοές στδν πεθαμένο.* Τά στοιχεία τοϋτα μαρτυρούν πώς πάνου στούς χριστιανικούς τάφους συνεχίζουνται τά τραπέζια *ής παγανιστικής νεκρολατρεία;. Μέ τή χριστιανική νεκρολατρεία δένεται, άπδ τήν άλλη, κ' ή Ευχαριστία. Ή καταγωγή της άπδ τδ Μυστικό Δείπνο τής δίνει τδν χαραχτήρα μνημονευτικής νεκρολατρικής πράξης (τοΰτο ποιείτε είς τήν Ιμήν άνάμνησιν) *« κι ό μυιτηριακός, πάλι, χαραχτήρας της τήνε σχετίζει μέ τίς ιδέες τίς μυητικής άθανασίας. 'Ομοίωμα, έτσι, τοϋ Μυστικοϋ Δείπνου πού ξανατελεΐται στή μνήμη τοΰ Ίησοϋ, γίνεται μυστικό όμοίωμα νεκρικού συμποσίου πάνου στούς τάφους τών μαρτύρων τοΰ Ίησοΰ πού άκολουθήσαν τό 4°7

δρόμο του καί, Εξομοιωμένοι μ'αύτόν, κερδίσαν τήν ούράνια αθανασία. "Οπως καί σέ κάθε νεκρικό συμπόσιο, ύπάρχει ωστόσο κ' έδώ ή ίδέα τής 'κοινωνίας' τών ζωντανών καί μέ τόν Ιδιο τόν νεκρό ( = § ιο6), πού κάνει τούς ζωντανούς νά συμμερίζουνται κάτι άπό τόν κλήρο toO άποθεωμένυυ νεκροΟ καί τόν νεκρό νά κρατεί μιά θέση ζωντανοΟ στήν όμήγυρη τών θιασικών άδερφών του : xal προσενέγχατε, λέει ό νεκρός μάρτυρας, άρτον âytov xal άπό τής άμπέλου τρεις βότρυας άπο&λίψαντες Ιν ποτηρίφ, σνγχοινωνήσατέμοι, ώς δ Κύριος Ίηοοϋς νπέδειξεν...' Ή Εύχαριστία ωστόσο δέ γίνεται πάνω στούς τάφους τών μαρτύρων μοναχά, μά καί τών άλλων νεκρών χριστιανών, μέ στυλοπάτι τις Ιδιες Ιδέες : ί&ος ήν παίαιόν μεταδίδοσ&αι τοις νεχροις οώμαοι τών τελεντησάντων τον σώματος xal τοΰ αίματος τον Κυρίου' τοΰτο γάρ ώνόμαοται εύχαριστία.' Παλαιοχριστιανικές μαρτυρίες παρουσιάζουν τήν εύχαριστία τούτη σταθερό στοιχείο τής νεκρολατρείας.' Άπό τήν άλλη, ή μνημονευτική Εύχαριστία δέν ξεχωρίζει, πάντα, άπό τίς 'Αγάπες. Τό Πάσχα στή Μικρασία κι άνάμεσα στούς 'Εβιωνίτες καί τούς Ίουδαιοχριστιανούς γιορταζόνταν, κατά μιά παράδοση, σ' άνάμνηση τοΟ θανάτου τοΟ ΊησοΟ μ' Εύχαριστία κι 'Αγάπη.' Στούς Κανόνες τοΟ 'Ιππολύτου (2/40C μ. Χρ. Αι.) όρίζεται πώς ή Εύχαριστία μπορεί νά γίνεται πριν άπό τό νεκρολατρικό συμπόσιο, ποτέ δμως Κυριακή σέ συνδυασμό μ* αύτό, έπειδή τή μέρα τούτη ή Εύχαριστία είναι άφιερωμένη στή θεϊκή λατρεία.' "Ετσι ή αλλιώς, οί παλαιοχριστιανικές πληροφορίες παρουσιάζουν τή μνημονευτική Εύχαριστία στοιχείο τής χριστιανικής νεκρολατρείας. Οί έκκλησιαστικοί, δμως, πατέρες βλέπουν καθαρά τή σχέση τής νεκρολατρικής Εύχαριστίας μέ τή νεκρολατρική θυσία, καί τοΟ μνημονευτικοΟ χαραχτήρα της μέ τούς τύπους τών νεκρικών συμποσίων. Ή σύνοδος, έτσι, τής Ίππώνος (έ. 393) τ ή ν *ατ®ργεΓ, καί ή σύνοδος έν Τρούλλω (έ. 6gi) άποσώνει τήν καταστροφή της ; Μηδείς τοις οώμαοι τών τελευτησάντων τής ευχαριστίας μεταδιδότω: Γέγραπται γάρ' Λάβετε, φάγετε' τά δί τών νεχρών σώματα ουδέ λαβείν δύναται ούδέ φαγειν." "Ενα σημαντικό, ωστόσο, μνημείο άπδ τδν άλλοτινδ σύνδεσμο Εύχαριστίας καί νεκρικοΟ συμποσίου έμεινε στήν Ιδια τήν 'Αγία Τράπεζα, πού κρατεί τδν χαραχτήρα τοΟ τάφου, μέ τά θαμένα άποκάτου της άγια λείψανα, καί πού πάνου της Εερουργεϊται ή Εύχαριστία. 'Αλλά κ'οί'Αγάπες, ένας καθυστερημένος θεσμός τής κοινοχτημοσύνης τών πρωτοχριστιανικών άδελφοτήτων, άρχίζει ν'άντιμετωπίζει άπδ πολλές πλευρές τή δυσπιστία τής 'Εκκλησίας. Στή νεκρολατρική τους πλευρά, τά συμπόσια τών 'Αγαπών έχουν άχίλλεια πτέρνα τους τδν ξεφαντωτικδ χαραχτήρα τών νεκρικών συμποσίων. Ό Αύγουστίνος στή Δύση, πού πληροφορεί πώς τά νεκρικά συμπόσια άπλώνουνται τόσο στήν 'Εκκλησία τής 'Αφρικής δσο καί " σ ' δλες, ή κάπου σ' δλες, τις πέρα άπδ τίς θάλασσες 'Εκκλησίες", στηλιτεύει έκεινούς πού luxuriosissime super mortuos bibant, et epulas cadaveribus exhibentes super se~ pultos se ipsos sepeliant et voracitates ebrietatesque suas deputent religioni." Ό Γρηγόριος δ Ναζιανζηνός, πάλι, στήν Άνατολή (ή Ινα άπδ τά έπιγράμματα πού τοΟ άποδίνουνται), θυμίζει τών πιστών πώς, γιά τδ γιορτασμό τής

4θδ

μνήμης τών Μαρτύρων, ό Χριστιανισμός έστησε "πνευματικάς συνόδους" χι δχι συμπόσια τής παλιάς δαιμονολατρείας. " ΟΕ 'Αποστολικές Διατάξεις (τέλος τοθ 4ου ΑΙ.) πολεμοΟνε νά περιορίσουν τήν υπερβολική τών συμποσίων αύτών ευθυμία καί τό μεθύσι : iv ii ταις μνείαις αυτών καλούμενοι μετά ευταξίας έσιιάοθε καί φόβου θεοϋ, ώς δυνάμενοι καί ηρεοβεύειν ύηίρτών μεταστάντων... τοϋτο δ'ίφαμεν,ούχ ίνα μή πίνωοιν (άλλως γάρ ίοτιν ύβρίοαι τό υπό θεοϋ γενόμενον είς ενφροσύνην) άλλ' ίνα μή παροινώοιν." Ή δμαδική άπό τόν 40 Αίώνα προσχώρηση στόν Χριστιανισμό μεγάλων έθνικών πληθών ξαναρίχνει γενικά τή λατρεία στίς σφαίρες τής έθνικής ιδεολογίας καί πράξης.14 Ή δραστηριότητα τών Συνόδων καί τής πολιτικής Ιξουσίας, πού άντιμετωπίζει τήν τρικυμιστική αύτή εισβολή τών άλλογενών στοιχείων στή χριστιανική ιδεολογία καί πράξη, άντιμετωπίζει καί τις 'Αγάπες. 14 Τόσο δμως στή σφαίρα τής άλλης λατρείας, δσο καί στή σφαίρα τής νεκρολατρείας, ό άγώνας τής Ε κ κλησίας είχε σχετικά άποτελέσματα μόνο. Οί αίματερές θυσίες μέσα στίς Εκκλησίες σέ τόπους τής Ελλάδας καί τής Μικρασίας ", δσο καί τά νεκρικά συμπόσια πάνω στούς τάφους άνάμεσα στούς όρθόδοξους σλαβικούς πληθυσμούς καί στούς 'Αρμενίους, φτάσανε ίσαμε τΙς δικές μας ήμέρες." Ή νίκη, άπό τήν άλλη, τής 'Εκκλησίας είταν νά μεταγυρίσει τά νεκρικά συμπόσια τών 'Αγαπών σέ λειτουργικά Μνημόσυνα, καί τις θυσίες πάνου στούς τάφους σέ δωρεές στήν 'Εκκλησία καί σ'έλεημοσύνες στούς φτωχούς, γιά τήν ψυχή τοθ πεθαμένου. Είναι μιά όλότελα νέα, πνευματική αύτή τή φορά, μορφή τής νεκρολατρείας, πού άντιστοιχεί στίς ήθικοσωτηριακές γιά τή μετά θάνατο τύχη τής ψυχής χριστιανικές ιδέες. Λείψανα ώστόσο τοθ παλιού νεκρολατρικοΟ συμποσίου άνακρατήθηκαν καί στή νέα τούτη μορφή μέ τό μοίρασμα τών νεκρικών προσφορών : τών Κ ο λ λ ύ β ω ν . Τή μετάβαση τής Ουσιαστικής προσφοράς καί τοθ συντραπεζωμοθ στό μοίρασμα τών κολλύβων, τή μαρτυρά, άνάμεσα στ'άλλα, καί μιά παράδοση γιά τόν Θεόδωρο Τήρωνα, πού μαρτύρησε στά χρόνια τοθ Μαξιμίνου : τόν μάρτυρα γάρ θεόδωρον πέμψας άοράτως θεός τ φ τής ηόλεοκ •άρχιερεϊ (Εύδόξιος ούτος ήν) Ινεκελεύετο' άπέχεοΰαι μίν τούς εύοεβειν ήρημένους τών in άγοράς τεθειμένων, οϊτον ôk λέβηοιν ίψοντας, â iv Εύχαΐταις κόλλυβα εΐώθαοιν λέγειν, παραμυδώοι τήν Ενδειαν.". Όπως, πάλι, ό Χριστιανισμός παίρνει στήν άρχή τούς τρόπους τής νεκρολατρείας τοθ έθνικοΟ μεσογειακοθ κόσμου, έτσι παίρνει καί διατηρεί καί τούς τύπους τής περιοδικότητάς τους. Οί "Ελληνες προσφέρουν θυσία κι άπιθώνουν στόν τάφο τροφές τήν 3η, τήν 9η καί τήν 30ή άπό τήν ταφή, κι άποκεΐ καί πέρα κάθε χρόνο στήν έπέτειο τών γενεθλίων τοθ νεκροΟ τους. Ή ρωμαϊκή θυσία στόν τάφο καί τό τραπέζι (στόν τάφο ή στό σπίτι) γίνουνται τήν 9η μέρα άπό τήν ταφή, δταν καί κλείνει τό πένθος* μά ούτε ή 3η ούτε ή 30ή φαίνεται νά σχετίζουνται μέ τή νεκρολατρεία. Οί 'Ιουδαίοι πάλι είχαν (στή ρωμαϊκή, τό λιγότερο, έποχή) άφιερωμένες στόν νεκρό τήν 3η, τήν 7η καί τή 30ή μέρα. "Η χριστιανική πράξη δέν είναι, στούς πρώτους αιώνες, σταθερή καί ζυγαρίζει 4°9

άνάμεσα στά συστήματα τοΟτα. Ή 'Εκκλησία τής Ρώμης φαίνεται νά κρατεί τήν 3η καί τήν 30ή, ή Εκκλησία τοΟ Μιλάνου τήν ητ\ καί 40ή, έν© στήν 'Αφρική δ Αύγουστίνος καταδικάζει τήν 9η. σάν έθνική, καί συσταίνει τήν η η μέρα. .υ ιο τέλος νικά γιά τή Δύση ένας συνδυασμός μέ τδ σύστημα τής 3ης, τής 7Τΐί καί τής 30ής μέρας." Στήν 'Ανατολή, πάλι, βρίσκουμε κατά τδ τέλος τού 4 0U Αίώνα καθιερωμένες τήν 3η. τήν 9η καί τή 40ή, καί μιά πάνου στδ χρόνο." "Ετσι στή δυτική καί τήν άνατολική 'Εκκλησία έπικρατεΐ ή παλιά τριπλή καί χρονιάτικη μνημόνεψη τού νεκροΟ, παραλλαγμένη, κάπως, πάνω σ' άλλα άχνάρια. Ή 3η βρίσκεται στήν έλληνική αρχαιότητα, στή Συναγωγή τών ρωμαϊκών χρόνων καί στήν πράξη τών δύο Εκκλησιών, δπου καταχωρείται μηχανικά στδ συμβολισμό τής τριήμερης ταφής τοΟ Κυρίου (Ιπιτελεία&ω τοις κεκοιμημένοις τρίτα διά τδν άναστάντα τριήμερον). Ή 9η τής έλληνικής καί ρωμαϊκής άρχαιότητας κρατιέται άνάλλαχτη στήν άνατολική 'Εκκλησία (μέ τήν κούφια έρμηνεία : είς ύπόμνηαιν τών περιόντων χαί κεκοι μημένων). Στή ρωμαϊκή, δμως, 'Εκκλησία, τή θέση της τήν έχει ή 7η» παρμένη άπδ τήν πράξη τής Συναγωγής καί στερεωμένη στά βιβλικά ύποδείγματα: Γένεοις 50.10 καί έποίηοε τδ πένθος τφ πατρί αν τον έπτά ήμέρας, καί Σοφία Σειράχ 22,12 πένθος νεκρού έπτά ήμέραι. 'Ορισμένοι κλώνοι τής άνατολικής 'Εκκλησίας κρατούν τήν 7η άπδ τΙς Ιδιες ρίζες : στήν Παλαιστίνη κρατιούνται Ισαμε τδν 40 Αίώνα ή 3η, ή 7*1 *' ή 4°ή> κ α ' «"ήν 'Αρμενία οί πιστοί φέρνουν Ισαμε τώρα στούς τάφους φαγητά τήν 7η *αί 40ή μέρα." Ή 30ή, πάλι, τής δυτικής 'Εκκλησίας δέν είναι άλλη άπδ τήν 30ή τού έλληνικοΟ κόσμου καί τής Συναγωγής· μά ή 40ή τής ανατολικής 'Εκκλησίας δέν είναι ούτε άπδ τήν ίουδαική πράξη ούτε άπδ τδν καιρό τοΟ πένθους πού κρατήθηκε κατά τή Γραφή, γιά τδν Μωϋσή, δπως οί 'Αποστολικές Διατάξεις έξηγοΟνε· (γιατί κατά τδ Δευτερονόμιο 34.8 ίκλανσαν ο I viol 'Ισραήλ Μωναήν τριάκοντα ήμέρας). Φαίνεται, έτσι, πώς ή 40ή τής άνατολικής 'Εκκλησίας βγαίνει ή άπδ τδ άλλο χωρίο τής Γραφής, Γέν. 50,3 «oi i πλήρωσαν αύτοΰ τεσσαράκοντα ήμέρας, ή άπδ τήν πράξη άλλων σημιτικών λαών, δπου μιά νεκρική τελετή παρουσιάζεται νά κλείνει ένα πένθος σαράντα μερώνε." 'Αξιοσημείωτο είναι πώς ένα Ισόχρονο πένθος συναντιέται καί σ' έπιγραφή τής Ρόδου : άπδ κήδους οίκείον ήμέρας μ'." Μιά θεωρία πού δ 'Ιωάννης Λυδός τήν άναγράφει σέ παλαιότερους, περί Μηνών 4, 26 (σελ. 84 *έ· W . ) , είναι πώς ή τρίτη, ύστερα άπδ τήν καταβολή τοΟ σπερμάτου, ή ένατη κ ή τεσσαρακοστή μέρα είναι άποφασιστικές γιά τή διαμόρφωση τοΟ ίμβρυου, καθώς καί στή διάλυση τοΟ κορμιοΟ, δταν πεθάνει :

τελεντήοαντος γοΰν άνθρωπου, έπί μέν τής τρίτης άλλοιονται παντελώς xal τήν έπίγνωοιν τής δψεακ διαπόλλυσι τό σώμα' έπί δέ τής έννάτης διαρρεΐ σύμπαν, Ιτι σωζομένης αντώ τής καρδίας' έπί δέ τής τεσσαρακοστής καί αντη σνναπόλλνται τφ παντί. άιά τοΰτο τρίτην, έννάτην καί τεοοαρακοστήν έπί τών τεθνηκότων φνλάττονσιν οί έναγίζοντες αύτοΐς, τής τέ ποτε συστά4ΙΟ

at ; τής τε μετ* Ιχείνην έπιδόσεως χαί το δή πέρας τής άναλνσεοος έπίμΐμν. ιχόμενοι. Ψευτοεπιστημονική ή θεωρία αύτή, έχει, δπως παρατήρησε 6 Cumont ", ορισμένε; αντιστοιχίες μέ σεληνιακές δοξασίες. Τό φεγγάρι πιστεύεται πώ; έχει σοβαρό ρόλο στήν έμβρυακή διαμόρφωση κι δμοια πώ; οί κρύε; άχτίδε; του άποσυνθέτουν τή σάρκα τοΟ νεκροΟ καί βοηθοΟν, έτσι, στό λευτέρωμα τή; ψυχή; του : ovinia animantixim corjjora et concepta procréât et generata dissolvit. " Άπότήν άλλη, τό φεγγάρι, κατά μιάν άνατολική άστρολογική θεωρία, έχει σπουδαία έπήρεια πάνου σέ κάθε ζωή, τήν τρίτη, τήν έβδομη καί τήν τεσσιρακοστή τη; ήμέρα : ή τριταία, έβδομαία xal τεσσαρακοστή Σελήνη.'" Ή σύμπτωση νά προσφέρουν οί Σύριοι τί; νεκρικέ; του; θυσ'ες τί; μέρε; αύτέ;, δέν φαίνεται, έτσι, άσχέτιστη μέ τήν ξεχωριστή τί; μέρες αύτέ; έπιροή τοΟ φεγγαριοΟ στήν αποσύνθεση τοΰ νεκροΟ του;. Είναι, έτσι, πολύ πιθανό, πώ; ή 'Ανατολική 'Εκκλησία, κρατώντας τήν τρίτη τών 'Ελλήνων καί τήν έννατη τών Ρωμαίων, παίρνει τήν τεσσαρακοστή τή; νενρολατρείας άπό τήν συριακή πράξη."

§ ιι8 ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ Ο Ν Ε Κ Ρ Ο Σ Κ' Η Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η TOI δέ ψορμίγγεσι τέρπονται, παρά δέ σφισιν εναν&ής άπας τέ&αλεν δλβος Πίνδαρος, Ά π . 130 NAMED A STOrS NTOU 101'S THS ΝΕΑ2 ΚΑΛΗΔΟΝΙΑ! ΔΙΝΕΤΑΙ ΚΑΘΕ ΠΕΝΤΕ

μήνε; ή "Μεγάλη Συναυλία τών ΙΙνευμάτων". Ό κόσμο; μαζεύεται τό δειλινό γύρω ό κάποια σπηλιά καί μέ τ" άπόσπερο δειπνάει. "Ενα; τότε σηκώνεται καί μιλά κατά τή σπηλιά: ""Ε, σείς έκειμέσα, Τυχές, φχαριστηθήτε νά τραγουδήσετε κάνα τραγούδι κ' έμάς γιά ν' άκούσουμε δλοι μα;, άντρε; καί γυναίκες έδώ, τί; γλυκέ; σα; φωνοΰλε;!" Παράξενη τότε; μελωδία ξεσπά άπό τά μέσα τή; σπηλιάς, μέ κυρίαρχο χρώμα τό τσίρισμα γριών καί γερόντων. Μά οί έξω άκοΰνε μ' άναγάλλια τού; σκοπούς, παινοΟνε τις γλυκέ; τών τραγουδιστώνε φωνέ;, καί ρίχνουνται στό χορό μέ τό σκοπό πού τούς τραγουδούνε. "Οσο άνεβαίνει τό τραγούδι, τόοο γρηγορεύει κι άνάβει 6 χορός, ώσπου τελειώνουν καί τά δυό τους σ' δργιο ά-.ιολασίας. Οί τραγουδιστές δέν είναι παρά οί γέροι κ' οί γριές πού κρυφτήκαν άπό νωρίς στή σπηλιά, μά τά παιδιά, τάπαληκάρια κ'οί κόρες, πού καρτεροΟνε μέ λαχτάρα τή γιορτή, δέν άμφιβάλλουν πώς είναι οί νεκροί τους.' "Ενας βοσκός άκουσε τή φωνή τοΟ φιλόσοφου Φιλόλαου, πού τραγουδούσε μέσα άπό τόν τάφο.' Κοντά σ'ίνα τάφο, στά νησιά τοΟ Αιόλου, άκούγονταν τις νύχτες κρότοι άπό κύμβαλα κι άπ' άόρατα τύμπανα πού τά βροντούσαν άό411

ρατα χέρια.' Μέσα στους βασιλικούς τάφους τής Ούρ βρεθήκανε πλήθος άρπες, πού, μαζί μέ τούς δργανοπαίχτες τους, συνοδέψανε τούς βασιλικούς πεθαμένους.4 Οί ιερουργίες στή σαρκοφάγο τής Αγίας Τριάδας πού σχετίζουνται μέ τή λατρεία ένδς άποθεωμένου νεκροΟ, συνοδεύουνται κι άπό'να γυναικοντυμένο δργα· νοπαίχτη πού παίζει τή λύρα. Μαρμάρινο άγαλματάκι πού παρασταίνει λυράρη βρέθηκε σέ νεολιθικό κιόλας τάφο τών Κυκλάδων.· Οί νεκροί πού παίζουν μουσική μάς είναι γνωστοί άπό πλήθος ταφικά έλληνικά άγγεία, άπό τίς ληκύθους κιόλας μέ τ' άσπρο φόντο του ς ου αίώνα κι άπό τά ταφικά άγγεία τής μεσημβρινής 'Ιταλίας.· Πλήθος άλλα ταφικά μνημεία, ζωγραφικά καί γλυπτά, στολίζουνται μέ μουσικούς καί μέ μουσικές Σειρήνες.' Οί Σειρήνες είναι οί ψυχές στή μορφή τοΰ πουλιού ( — § 3 1 ) κ ' ή μουσικότητά τους μαρτυρά τή σχέση τοθ νεκρού μέ τή μουσική καί στό μύθο. Στά 'Ηλύσια τό τραγούδι κ' ή μουσική είναι ή μεγάλη άναγάλλιαση τών μακαρίων.' Ή χριστιανική εικονογραφία γιομίζει τούς ούράνιους τόπους, δπου κ' οί μακάριες ψυχές, μ' οργανοπαίχτες άγγέλους. 'Αλλά κ' ή άγιογραφία ξέρει σταθερά τίς θεϊκές μελωδίες καί συναυλίες πού πλημμυρίζουν μέ τούς σκοπούς τους τά διαστήματα στά ξεψυχίσματα άγίων προσώπο)ν. Ή λαϊκή, τέλος, φαντασία άναγαλλιάζει μέ τίς ούράνιες εικόνες τών έκλεκτών, πού τριγυρίζουνε τό θρόνο τού Ηεού, ψέλνοντας ύμνους δοξολογικούς καί παίζοντας άρπες. Οί έρμηνεϊες τής Μουσικής τών Νεκρών δέν είναι λίγες. Ή μουσική αποδιώχνει τού* δαίμονες· είναι τό μόνο πού μπορεί vi κάνει τή μονοτονία τοΰ τάφου ύποφερτή' άντιση/.ώνει τίς χαμένες τοΰ κόσμου χαρές* οί δαίμονες τού θανάτου (μέ τίς Σειρήνες παράδειγμα) μαυλίζουν μέ τή μουσική τΙς ψυχές γιά νά τίς πάρουν. " Είναι, δμως, άνοιχτός ό τόπος, θαρρώ, γιά μιά πιό κοντινή Ερμηνεία. Ή έ κ σ τ α σ ι α κ ή έ ν έ ρ γ ε ι α τ ή ς Μουσικής είναι οικουμενική πίστη καί πράξη. Ό,τι ή ψυχή κατέχεται, μέσα άπό τή Μουσική, άπό τό πνεΟμα τοΰ θεού (κατοχή)· ή δτι, μέ τήν ένέργειά της χωρίζεται άπό τό κορμί καί μεταφέρεται στόν κόσμο τών πνευμάτων καί τών θεών (σαμανική έκσταση)* κι δτι, μέ τή μιά ή τήν άλλη έκσταση, ή ψυχή δέχεται έτσι ίράματα, ούρανικά ξεφανερώματα καί θεϊκές συντυχιές : δλα τοΰτα μαρτυριούνται άληθινά άπό τήν οικουμενική πράξη τής Μαγείας καί τής Λατρείας (=- § 25)· Ή υπερβατική καί μεταρσιωτική τούτη δύναμη τής Μουσικής είναι κοινότοπος καί τής δικής μας άκόμη νοοτροπίας καί γλώσσας. Μέσο, έτσι, πού μεταφέρει τή Ζωτική Ψυχή στόν ύπερφυσικό κόσμο, είναι καί κεντρικό στοιχείο τοθ ύπερφυσικοΰ κόσμου, δπου έρχεται ή Ψυχή τοΰ Πεθαμένου. Αύτή, πιστεύω, είναι ή έρμηνεία τής Μουσικής τοΰ Υπερπέραν, πού ή ίδέα της, σέ προχωρημένα στάδια, άνακλαδίζεται καί σέ δυό άκόμη ιδέες. Ή μιά είναι πώς άν ό νεκρός μας ακούει ή παίζει στόν "Αλλο Κόσμο μουσική, θά πεϊ πώς βρίσκεται στή χώρα τών θεών, άρα κατάφερε τήν άποθέωση ή μακαρίωσή του* ή άλλη, πώς, άν οί θρήνοι τών δικών δίνουνε κάποια φχαρίστηση τοθ ΝεκροΟ, τού φτάνουνε σά μακρινή μουσική, δπως ό κάθε τόνος τής άφοσίωσης καί τής άγάπης. 412

Ή Ιδια έρμηνεία μπορεί νά δοθεί καί στήν έπίμονη δοξασία πώς τήν ώρα τοΟ θανάτου του κανείς άκούει μιάν ύπερκόσμια μουσική — παραίσθηση βεβαιωμένη άπό πλήθος πρόσωπα που σίμωσαν τό κατώφλι τοϋ θανάτου δίχως νά τό δρασκελίσουν. "Ολα τους έχουν νά πουν γιά τήν υπερκόσμια μουσική που καταπλημμύρισε τά διαστήματα τή φοβερή έκείνη ώρα.10 Ή μουσική είναι βαθιά ριζωμένη στή χριστιανική λατρεία, καί μάλιστα τήν Καθολική, άπ' δπου τά παραδείγματα τής παραίσθησης αύτής άφθονοΟνε. Σά στοιχείο, έτσι, τοΟ οίκου τοϋ ΘεοΟ καί σά μέσο μεταρσιωτικό τής λατρείας του, συνδέεται κ'έδώ μέ τήν παράσταση τοΟ Άλλου Κόσμου. Εκείνο που έχει τόσο βαθιά ριζωθεί στήν ψυχή μαζί μέ τήν παράσταση τής Άλλης Ζωής, είναι πολύ φυσικό, τήν ώρα που ξεκλειδώνεται ή κυριαρχία τοΟ λογικοΟ, νά ξεπηδά σάν παραίσθηση, ζωντανεύοντας τήν ώρα κείνη τήν έκκλησιαστική μουσική, προμήνυμα τής ούράνιας ζωής, πού μέ τόση μεταρσιωτική δύναμη τής καλλιέργησε τήν έλπίδα. §

" 9

Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Ρ Τ Ε Σ ν' άνοί(γανε) τά μνήματα, νά βγονν οί πεθαμένοι, νά 'βλεπε ή μάνα τό παιδί μιά μέρα xal μιά νύχτα, xal νά είν' ή μέρα τον Μαγιό ν, xal νά είν' ή νύχτα χρόνος Μυρολόϊ

Ε

ΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΓΓΚΙΝΗΤΙΚΟΤΕΡΑ ΠΛΑΣΜΑΤΑ TSN ΣΧΕΤΙΣΜίίΝ ΑΝΑΜΕΣΑ,

στούς ζωντανούς καί στούς νεκρούς, είναι ή ίδέα πώς οί νεκροί ξαναγυρίζουν μιά φορά τό χρόνο άνάμεσα στούς ζωντανούς, νά ξαναμείνουν, γιά μιάν ή περισσότερες μέρες άνάμεσα στούς δικούς, νά ξαναγευτοΟν δ,τι μποροΟν άπό τ'άγαθά τής ζωής, καί νά ξαναγυρίσουν, ύστερα, στόν. Άλλο Κόσμο. Ή ίδέα τούτη έκφράζεται σέ μεγάλες γιορτές, τόσο άνάμεσα στούς καθυστερημένους λαούς, δσο καί στό νεότερο κόσμο. Αντέχοντας μπροστά στούς νέους ρυθμούς τής ζωής δσο λίγες γιορτές, καθώς ύπερετοΟν δχι μόνο παραδοσιακούς λόγους μά καί σημαντικές άνάγκες ψυχολογικές καί κοινωνικές, είναι προικισμένες καί μ 9 Ενα σπάνιο μεγαλείο : Είναι τδ μεγαλείο τής έπίσημης ξανασυνάντησης τών Νεκρών μέ τούς Ζωντανούς, τών Περασμένων μέ τά Τωρινά, τοΟ Άλλου Κόσμοι* μέ τδν Κόσμο τοΟτο. "Ετσι καί τδ μεγαλείο τών πανηγυριών αύτών δέν Εχει ξεπεραστεί παρά άπδ τά Πανηγύρια τοΟ θνήσκοντος ΘεοΟ, πού οί Ψυχογιορτές συχνά καί μπλέκουνται μαζί τους. Μιά έξαντλητική συγκέντρωση τών ψυχογιορτών αύτών, άνάμεσα στούς καθυστερημένους κ° εύρωπαϊκούς λαούς, Εδωσε δ Frazer, ΑΑΟ 2,51 *έ, κ'Ετσι περιορίζομαι σ'όρισμένα στοιχεία τους, άπαραίτητα έδώ γιά τή χναρολόγηση τής καταγωγής τους. Οί γιορτές αύτές δέν πέφτουν τό καλοκαίρι ποτέ, μά συχνά στούς φθινοπωρινούς ή χειμωνιάτικους ή άνοιξιάτικους μήνες. "Ετσι μιά φυλή τών Κάρεν413

τής Βιρμανίας (Bghais) τή γιορτάζουν τέλος Αύγουστου χι άρχές Σεπτέμβρη. Στή Βιλασπόρη (Κεντρικές Επαρχίες Ινδιών) πέφτει κατά τόν Σεπτέμβρη* στό Καμπότζ τόν Σεπτέμβρη-Όχτώβρη* γιά τούς Μιζτέκ τοΰ Μεξικού στό δωδέκατο μήνα τοΰ χρόνου τους, που πέφτει μέ τόν δικό μας Νοέμβρη* γιά τούς Τσόκταου στίς τελευταίες μέρες τοΰ Νοέμβρη* γιά τους Όραόν τής Βεγγάλης μιά μέρα τοΰ Γενάρη· γιά τους Νάγκα τής Μανιπούρ στό τέλος τοΟ Γενάρη* γιά τούς 'Ινδιάνους τής Καλιφόρνιας τόν Φλεβάρη.' Ό λ α τοΰτα μαρτυράνε φθινοπωρινά ή χειμωνιάτικα τέλη τοΰ παλιοΟ κι άρχινίσματα τοΟ νέου χρόνου. Ή ευρωπαϊκή γιορτή τών Νεκρών γιορτάζεται στίς 2. τοΰ Νοέμβρη καί θυμίζεται πώς γιά τούς Κέλτες καί τους Τεύτονες ή άρχή τής χρονιάς έπεφτε στίς άρχές τοΟ χειμώνα· γιά τους Τεύτονες στήν άρχή τοΟ Όχτώβρη καί γιά τούς Κέλτες στήν άρχή τοΰ Νοέμβρη.' Μιά παλιά παράδοση διπλής πρωτοχρονιάς άφήνει σίγουρα άνάμεσα στούς Βοτυάκ τής Ρωσσίας δυό ψυχογιορτές, μιά τό φθινόπωρο καί μιά τήν άνοιξη πάλι.' Περιττό νά θυμίσουμε πώς οί διπλές πρωτοχρονιές είναι γνώριμο φαινόμενο, καθώς ή άνοιξη μέ τό καλοκαίρι λογιέται, παλαιότερα, όλόκληρη χρονιά, καί τό φθινόπωρο |ΐέ τό χειμώνα, άλλη· (μέ τή σησμείωση πώς δέν ξεχωρίζουνται τότες τέσσαρες έποχές, πού είναι πολύ ύστερότερος άριθμός, παρά δυό μοναχά, διαφορετικές ή καθεμιά χρόνο;). Άρχιχρονιάτικες είναι κ' οί άνο.ξιάτικες ψυχογιορτές, δπως τ' 'Ανθεστήρια καί τά δικά μας Ψυχοσάββατα, καθώς ή άνοιξη, άνεξάρτητα άπό τά πολιτικά ήμερολόγια, είναι μια άπαρχή τοΰ άρχαιότερου έποχικοΰ χρόνου. Είναι πάλι φορές πού σέ γεωργικές κοινότητες ή χρονιά άρχίζει μέ τή σπορά καί τελειώνει μέ τό θέρο. Έτσι κι δταν οί ψυχογιορτές πέφτουν Οστερα άπό τό θερισμό4, φυσικό είναι νά ύποθέσουμε πώς πέφτουνε στό τέλος τής χρονιάς ή στήν άρχή τής άλλης. Είναι τέλος φορές, πού ή γιορτή τών νεκρών πέφτει, κατά τήν καθιερωμένη χρονομέτρηση, στό τέλος τοΟ παλιοΟ ή στήν άρχή τοΰ καινούριου χρόνου. Έτσι γιά τούς Κονκάου τής Καλιφόρνιας, ή γιορτή τών νεκρών έπεφτε στό τέλος τοΟ Αύγούστου καί σημάδευε τήν πρώτη μέρα τοΟ Νέου Χρόνου.* Οί ντόπιοι τής Σούμπα, νησιοΟ τών άνατολικών 'Ινδιών, γιορτάζουνε μιά γιορτή τών νεκρών τήν ίδια μέρα που γιορτάζουνε τό πανηγύρι τοΟ Νέου Χρόνου.· Στό Τογκίνο, οί νεκροί έρχουνται νά δοΟνε τούς δικούς τους τή μέρα τοΟ Καινούριου Χρόνου.' Στό 'Αννάμ, ή υποδοχή τών νεκρών πέφτει τήν τελευταία νύχτα τής χρονιάς κ' ή γιορτή τους άπλώνεται στίς τρείς πρώτες μέρες τοΟ Νέου Χρόνου.' Στήν Κοχιγκίνα ή γιορτή τών ψυχών πέφτει στήν πρώτη μέρα τοΟ Καινούριου Χρόνου.' "Ομοια στό Σιάμ, τό γύρισμα καί ξαναγύρισμα τών νεκρών πέφτει στήν πρώτη τοΰ κάθε χρόνου." Ή ψυχογιορτή τών άρχαίων κατοίκων τοΰ 'Ιράν γιορταζόνταν τήν άνοιξη καί κρατοΟσε δέκα μέρες : Οί πρώτες πέντε εϊταν οί τελευταίες τής χρονιάς, οί άλλες εϊταν οί πέντε έμβόλιμες μέρες." "Οτι οί ψυχογιορτές πέφτουν στό τέλος τής παλιάς ή στήν άρχή τής καινούριας χρονιάς ή καί στά δυό μαζί, είναι στοιχείο πού ή σημασία του γιά μάς είναι μεγάλη. Ή βασική παράσταση τών ψυχογιορτών είναι πώς έρχουνται οί ψυχές, 414

γυρνώντας άπ' τόν "Αλλο Κόσμο. Είναι ένα προνόμιο πού χαίρουνται τίς μέρες αύτές, ν'άφήνουνται λεύτερες άπό τούς έςουσιαστές τού κόσμου τών σκιών, φυλακισμένες καθώς είναι άλάκερο τόν άλλο χρόνο. Οί ζωντανοί τίς περιμένουν καλοπρόθετα, καί συχνά τίς κράζουν να'ρθοϋνε. Στήν ψυχογιορτή τών Έσκιμ,ώων οί ψυχές κράζουνται μέ καλεστικά τραγούδια άπό τούς ζωντανούς πού τίς καρτερούνε.'* Στήν ψυχογιορτή τών Ντάΐακ τής Βόρνεο, οί ψυχές κράζουνται άπό τίς μάγισσες μ'έπωδές, ένώ ένα καραβάκι άπό καλάμι ρίχνεται οξου άπό κάθε σπίτι. Σά φτάνει στόν "Αλλο Κόσμο, τό καραβάκι μεταγυρίζει σέ τρανοκάραβο, δπου μπαρκάρουν οί νεκροί τ' άπόγιομα, δταν τελειώνουν οί έπωδές κι άρχινοϋνε οί θρήνοι. Ταξιδεύοντας μέ τό καράβι πάνου στό ποτάμι, οποΰθε ταξιδεύουν κ'οί ζωντανοί, φτάνουν χαράζοντας ή άλλη μέρα." Μιά πληροφορία τού Άρριανού λέει πώς δτε παρά Βι&υνοϊς τελούνται τά νεκνσια, κρατεί ή σ_>νήθεια καλεΐν ονομαστί τάς κατοιχομένων ψυχάς, δσοι τελεντάν Ετυχον, καϊ κατακαλεΐν αντους ές τρις και δέεοΰαι άνελϋεΐν ώς μετάοχοιεν τής δαιτός.11 Γιορτάζοντας οί Έσθονοί, δπωςοί άλλοι Εύρωπαΐοι, τήν ψυχογιορτή τους στίς 2· τοΰ Νοέμβρη, καλούνε μέ τ' δνομα τούς νεκρούς τους να'ρθοΰν καί νά πάρουν μέρος στό τραπέζι πού τούς έτοιμάζουν.16 Μιά έπίσκεψη στούς τάφους, τήν παραμονή ή τίς μέρες τών γιορτών αύτών, εχει τήν ίδια σημασία. ΟΕ νεκροί πιστεύεται πώς έρχουνται πραγματικά, άναγυρεύοντας δ καθένας ή τό κάθε μπουλούκι τό σπίτι του καί συχνά κουβαλώντας κι άλλους νεκρούς, γνώριμους, φίλους καί συντρόφους τους άπό τόν κόσμο τών σκιών, πού δέν ?χουνε σπίτι νά φιλοξενηθούν ούτε δικούς νά τούς νοιαστούνε. Τόσο έντονο είναι τό πλάσμα τοΰτο, πώς έρχουνται οΕ νεκροί, πού κάποτε τούς παρασταίνουνε τόν Ιρχομό τους. "Ετσι στή μεγάλη, τέλος τοϋ Γενάρη, ψυχογιορτή τών Τανγκούλ Νάγκα τής Μανιπούρ, στό Άσσάμ, διαλέγουνται ζωντανοί πού νά μοιάζουνε τών νεκρών, δσων δέ σβύσαν άπό τή θύμηση, γιά νά τούς παραστήσουν. Εκείνοι στολίζουνται μέ λογίς στολίσματα κι δλοι τούς φέρνουνται σά νά'ναι στ' άληθινά οί νεκροί τους. Σάν τέτοιοι στήνουν καί χορό στά πλατώματα τοΰ χωριοΰ, ταγίζουνται άπό τίς συγγένισες τών νεκρών, καί π5νε άπό σπίτι σέ σπίτι νά μαζέψουν ρουχικά πού τούς φιλεύουν.1" Στήν ψυχογιορτή τών 'Ινδιάνων τής Καλιφόρνιας, «•δέκα ή περισσότεροι άντρες έτοιμάζουνται νά παίξουνε τό ρόλο τών σκιών, νηστεύοντας γιά μέρες αρκετές, κι άπέχοντας, ξεχωριστά, άπό κρέας. 'Αλλαξομορφισμένοι μέ χρωμάτισμα καί μέ καπνιά, στολιδωμένοι μέ φτερά καί χλωρασιές, χορεύουνε καί τραγουδούν μες στό χωριό, ή δρομίζουνε νύχτα μέσα στό δάσος έδώ κ' έ/.εί, μ' άναμένες λαμπάδες στά χέρια. '"Ύστερα άπό κάμποσο παρουσιάζουνται στούς συγγενείς τών νεκρών, πού βλέπουνε τούς μασκαρεμένους αύτούς άληθινά σάν τούς δικούς τους φευγάτους. "Ετσι τούς δέχουνται μ'ένα ξέσπασμα θρηνητοϋ, δπου οί γυναίκες οί γεροντότερες νυχοσχίζουν τά μάγουλα τους καί στηθοδέρνουνται, γιά σημάδι τοΰ πένθους».1' "Αλλες φορές, οί ζωντανοί νοιάζουνται νά σαρώνουνε τούς δρόμους νά τούς βροΰν οί ψυχές καθαρούς " , κι άλλες φορές βγαίνουν μέ λαμπάδες νά προϋπαντήσουν τούς νεκρούς 'καί νά τούς καλέσουν στό σπίτι." Οί καλωσοριστικοί λόγοι δέ λεί-

415

πούνε, δπως σέ μιά φυλή τών Κάρεν (Bghais), πού, σά φτάνουν οί νεκροί, άκοΰνε τούς ζωντανούς νά τούς λένε: '"Ηρθατε σέ μέ, ξαναγυρίσατε σ'έμέ! "Εβρεχε πολύ καί θά 'στε μουσκεμένοι. Ντυθήτε, φορέστε αύτά τά καινούρια φορέματα, Εσείς καί οί συντρόφοι σας πού 'ναι μαζί σας. Φάτε 'μπέτελ' μαζί μ' βλους δσοι σάς συντροφεύουνε, μ' δλους τούς φίλους σας καί τούς συντρόφους σας καί τούς άπδ καιροΰ πεθαμένους. Καλέστε τους δλους νά φάν καί νά πιούνε !"** Στήν ψυχογιορτή τοθ Καμπότζ, τά προγονικά πνεύματα καλιοΰνται νά δοκιμάσουν τά φαγητά πού τούς έτοιμάσαν : "*Ω δλοι σας πρόγονοί μου Εσεϊς, πού 'χετε φύγει πιά, άξιώστε να'ρθήτε καί νά γευτήτε αύτδ πού σάς έτοιμάσαμε, βλογάτε τούς άπογόνους σας καί κάντε τους εύτυχισμένους !" " Σ' δρισμένες περιοχές τής παλιάς Ρωσσίας, βγαίνανε, στήν ψυχογιορτή τους, νά συναπαντήσουν τούς άόρατους νεκρούς, καί τούς καλούσανε στά σπίτια τους : " θ ά 'σαστε άποσταμένοι, άκριβοί- πάρτε κάτι νά φάτε !" " Ή ώρα πού έρχουνται οί νεκροί είναι βραδινή ή νυχτερινή, καί, κατά κανόνα, παραμονή τής γιορτής τους. Είναι τό μέτρημα τής μέρας άπό τό τέλειωμα τής πρωτίτερης, έτσι πού ή μέρα τής γιορτής, ή ή πρώτη τής σειράς τών μερών, ν' άρχίζει άπό τ' άπόσπερο τής περασμένης. Ά π ό τήν άλλη, ή νύχτα είναι ή ώρα τών νεκρών, πού τό φώς τοθ ήλιου δέν τούς άνήκει. "Ετσι τό σταθερό τοϋτο στοιχείο τών ψυχογιορτών, νά δέχουνται τή νύχτα τούς νεκρούς, μνημειώνει άρχαιότερους, δπως θά δοϋμε, τρόμους τών ζωντανών, γιά μιά νυχτερινή έπίθεση τών νεκρών τους. Έδώθε, άπό τή νυχτερινή έπίσκεψη τών νεκρών, τά καντήλια, τά κεριά, οί λαμπάδες, τά φανάρια καί τά φώτα τά κάθε λογής, είναι σταθερό στοιχείο τών ψυχογιορτώνε. Είναι γιά νά τούς φέγγουνε στό δρόμο τους καί νά τούς δώσουν νά ξαναχαροϋνε πλούσια τό φώς — μά δέν πρέπει νά λησμονάμε πώς τό φώς είναι Ενα άπό τά μέσα πού άποδιώχνουν τά κακόπραγμα πνεύματα καί πού στομώνουν τίς έπιροές τους ( = § 63)· Όμοια, οί θρήνοι συναντιούνται συχνά στίς ψυχογιορτές, κ' ή ψυχολογική αιτία τους δλοφάνερη είναι. Στό ξανασυνάντημα μέ τούς άγαπημένους νεκρούς, ή χαρά τοϋ συναντημοϋ δίνει νά ξαναζήσει ό πόνος τοΰ χωρισμού, καί τό 'να καί τ 'άλλο παρακινοΰν καί συναλλήλως δυναμώνουνε τό θρήνο. Μ' δλο τοΰτο, Εχουμε κ' Εδώ Εναν άπό τούς θρήνους τής νεκρολατρείας, πού τό είδος κ' ή δρα του δείχνουν τόν τυπικό χαραχτήρα του, κ' Ετοΰτος πάλι τόν όπολογιστικό, στό βάθος του, λόγο ( = § 49)· Τό κύριο, πάλι, στοιχείο τής γιορτής είναι ή προσφορά τροφής καί πιοτοϋ στούς άόρατους καί νυχτερινούς Επισκέπτες. Κι δχι μονάχα φαΐ καί πιοτό — μά καί ροϋχα καί κάθε λογής χρειαζούμενο τής ζωής, άτόφια ή σ" όμοιώματα, άπιθώνουνται εύλαβικά, νά τά μεταχειριστοϋν οί νεκροί ή νά τά πάρουν μαζί τους. Οί προσφορές είναι στοιχείο έξευμενιστικό μαζί καί λατρευτικό, κι ό διπλός χαραχτήρας κ' έδώ ζυγαρίζει. Είναι άκόμη φορές πού προσφέρουνται κι άλλες φχαρίστησες τών νεκρών, δπως οί χαμένες άγάπες. Σέ μιά γιορτή τοϋ Φλεβάρη άνάμεσα στούς Εσκιμώους τοθ Βερίγγιου Πορθμοϋ, γιορτή πού μνημονεύει τούς νεκρούς καί σιγουρεύει τό κυνήγι καί τήν τροφή, toi συνο4ΐ6

νόματοι τών νεχρών αντρών ψυχών νά προστατεύουν τούς άπογόνους τους, καί τίς καλεί στό Ετοιμασμένο γιά κείνες τραπέζι." Όμοια στήν Κοχιγκίνα, ό άρχηγός τής φαμίλιας άνάβει, σάν ύποδέχεται τούς νεκρούς, ξύλα άρωματικά στό βωμό καί δέεται τών προγονικών του σκιών νά δεχτοΰνε τις προσφορές καί καλόγνωμες γιά τούς άπογόνους τους νά'ναι." Τά παραδείγματα αύτά τής λατρείας μποροΰν νά πληθαίνουν, μά φτάνουν. 'Αποτρεπτικές, Ετσι, τελετές γιά τήν Εξουδετέρωση ή τό διώξιμο τών έπικίντυνων νεκροψυχών, πού ξεδεσμεύουνται κι άπιδρομίζουν μέ τό λύσιμο το& κοσμικού ρυθμοΰ, μεταγυρίζουν σέ γιορτές συνδιαλλαγής τών ζωντανών καί τών νεκρών, καί τέλος σέ λατρευτικές ψυχογιορτές, πού ξεσηκώνουν τά στοιχεία τής νεκρολατρείας. Ή Επίσκεψη στούς τάφους κ' οί θρήνοι κ9 οί κοπετοί, οί προσφορές φαγητού καί πιοτού, θυμιαμάτων, άρωμάτων, λουλουδιών ( = §113). τό συντραπέζωμα ζωντανών καί νεκρών ( = § 113). τά φώτα, φώτα τώρα τής ζωής ( = § 63), οί προσευχές — μ' άνόθευτο σ' δλα τοΰτα καί τό λουλούδισμα τών» 449

•αισθημάτων τοΟ χαημοΟ, τής νοσταλγίας χαί τής άναγάλλιασης στή μυστιχή Επικοινωνία τών ζωντανών μέ τούς άγαπημένους νεχρούς — είναι κοινά στοιχεία τών Ψυχογιορτών καί τής Νεκρολατρείας. 'Αλλά ή νεκρόλατρεία συνεχίζει καί συντηρεί τούς Εγωισμούς τής κοινωνίας. Είδαμε τούς φτωχούς Αίγύπτιους, πού τά λείψανά τους δέν θά τά νοιάζουνταν κανείς, νά θάβουν δμοιώματά τους μέσα στούς τάφους τών πλούσιων, γιά νά χαίρουνται κάτι κι αύτοί, σά θά πεθαίνανε, άπό τ' άγαθά τής νεκρολατρείας. Ή περιορισμένη αύτή, καί σέ χρόνο καί σέ πλάτος, σπιτική νεκρολατρεία, βαθαίνει τώρα άπεριόριστα μέ τις ψυχογιορτές, -δπου μαζί μέ τούς σπιτικούς καί τούς κοντινούς, έρχουνται νά χαροΟν τή φροντίδα τών ζωντανώνε κ' οί ξένοι κ9 οί μακρινοί κ9 οί λησμονημένοι νεκροί, κι δσοι μαζί στερηθήκανε τήν ταφή, τούς δικούς, τούς άπόγονους, τή μνήμη, τήν έγνοια. Γιά δλους θά βρεθεί μιά προσφορά, λίγη τροφή, λίγο πιοτό, λίγη στή χειμωνιάτικη παγωνιά ζεστασιά, λίγη άγάπηση, λίγη στοργή, λίγο φώς — δ,τι οί περισσότεροι στερηθήκανε στή ζωή, ή τό'χανε χωρίς νά ξέρουνε νά τό χαροΟνε. Αύτό τό άνοιγμα τών αισθημάτων μπροστά στήν 'Ολότητα τών Νεχρών, μπροστά στούς φίλους καί τούς άγνωστους καί τούς όχτρούς, μπροστά στούς περασμένους καί τούς προπερασμένους άπό τή γή, αύτό τό άνοιγμα τών αισθημάτων μπροστά στούς προχληρωμένους όμόχληρους, μέσα σέ μιά γιορτή πού ξανασυναντιούνται μέ τούς νεκρούς τους οί ζωντανοί χαί μέ τούς ζωντανούς τους οί νεκροί, γιά νά χαιρετηθοΟνε, ν' άγαπηθοΟνε καί ν9 άποχαιρετιστοϋν—ίνα άπό τά Εξαίσια άνθη τής εύγένειας τής λαϊκής ψυχής — Εχει γνώριμες ρίζες. Είναι ή παράσταση μιδς 'Ανθρωπότητας, πού δέν τήν άπαρτίζουν οί ζωντανοί μοναχά, μά σ' άδιαίρετη Ενότητα κ' οί Πεθαμένοι της κ' οί Ζωντανοί — οί πεθαμένοι της πού συντηρούν τούς ζωντανούς, κ'οί ζωντανοί πού συντηρούν τούς πεθαμένους.

421

Μ Ε Ρ Ο Σ

Π Ε Μ Π Τ Ο

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ

Η ΣΩΤΗΡΙΑΚΗ

τών καί έγώ νϋν είμι, φυγάς

ΨΥΧΗ

ΕΠΑΓΓΕΛΙΑ deôiïev

Ε Μ Π Ε Δ Ο Κ Λ Η Σ , ΑΠ.

ι i s , 13

xal

άλήζης

§ iao Η ΝΕΑ ΙΔΕΑ Τ Η Σ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ

Ε

ΙΔΑΜΕ Π12Σ ΟΙ ΠΡ2Τ0Γ0ΝΕΣ. ΟΣΟ Κ' ΟΙ ΛΑΊ'ΕΕΣ, ΔΟΞΑΣΙΕΣ ΞΕΡΟΪΝΕ Δ1ΓΟ

διαφορετικές ψυχές xoö ανθρώπου. Ή πρώτη είναι ή Ζωτική Ψυχή ή Ψυχ ή xoö ΖωντανοΟ, πού δέν είναι παρά ή ίδια ή Ζωή' πού νογιέται πότε σά δύναμη άναχυμένη στό κορμί καί πότε σάν είδωλο- πού φεύγει μέ τό θάνατο καί, μετά θάνατο, σαρκώνεται άέναα σέ λογίς ζωντανά καί σ' άνθρώπους. Τά κύρια χαραχτηριστικά τής Ψυχής αύτής είναι πώς παρασταίνεται ' Α π ρ ό σ ω π η (δέν κρατεί τήν πρρσωπικότητα τοΟ φορέα της μετά θάνατο)· Σ υ ν ε ι δ η τ ή (σάν έδρα τών συναισθημάτων και τής πνευματικής λειτουργίας)· ' Α θ ά ν α τ η (καθώς διαιωνίζει τήν ύπαρξή της μέσα άπό τήν άέναη σειρά τών μετασαρκωμών της). Ή δεύτερη ψυχή είναι ή Νεκροψυχή ή Ψυχή τοΟ ΝεκροΟ, πού δέν είναι παρά τό φανταστικό όμοίωμα τοΟ Λειψάνου του καί πού, σέ προχωρημένα στάδια, άποτραβιέται σ' ένα άλαργινό βασίλειο τών ήσκιων. Τά κύρια χαρχτηριστικά της είναι πώς, άντίθετα μέ τή Ζωτική Ψυχή, παρασταίνεται Π ρ ο σ ω π ι κ ή (άπόλυτα κιόλας προσωπική, σάν εικόνα τοΟ νεκροΟ)· ' Α σ υ ν ε ί δ η τ η (ξεχωριστά κιόλας στά προχωρημένα στάδια τοΟ Μεσογειακού κόσμου πού μάς ένδιαφέρουν έδώ)· καί τέλος θ ν η τ ή (μιά ιδιότητα πού, στά προχωρημένα στάδια, ύποχωρεϊ μπροστά στή δαιμονοποίησή της). Οί δυό αύτές ψυχές είναι έπίμονη παράσταση τών πρωτόγονων δοξασιών πού, άκόμη παραπάνου, δέν ξέρουν καμμιά θεϊκότητα, οδτε τής μιάς οδτε τής άλλης· έτσι καί τό δστερότερο ανέβασμα τής Νεκροψυχής στήν τάξη τοΟ Δαίμονος κρέμεται, δχι άπό τή φύση της, άλλά άπό τίς μυητικές τελετές πού τό κατορθώνουν. Άπό τήν παράσταση τούτη τών δυό Ψυχών δέν ξεπηδά καί κανείς Δυϊσμός: καμμιά άντίθεση άνάμεσα στήν ψυχή και στό κορμί, κανένας χωρισμός τής ζωής σέ δυό διαφορετικής άξίας ζωές, καί τοΟ κόσμου σέ δυό διαφορετικής φύσης κόσμους. Στίς δοξασίες αύτές άνταποκρίνεται ή παράσταση ένός ένιαίου Κόσμου, ή συνείδηση τής κεντρικής άξίας τής Ζωής, κ* ή λαχτάρα τής Απόλαψης αύτής τής ζωής, τόσο πάνου στούς δρόμους τών αισθήσεων άπό τή μιά, δσο καί πάνου στό γνώμονα τοΟ ιδεώδους άπό τήν άλλη. Ό άναγνώστης δμως, ό έξοικειωμένος πιά μέ τήν παράσταση τών Δύο Ψυχών, ξέρει καί μιά τρίτη παράσταση τής ψυχής, πού θά τήν ποΟμε Π ν ε υ μ α τ ι κ ή Ψ υ χ ή , γιά νά τήν ξεχωρίζουμε άπό τις άλλες δύο. Είναι ή Μιά, Προσ ω π ι κ ή , Σ υ ν ε ι δ η τ ή , Α θ ά ν α τ η καί, τέλος, θ ε ϊ κ ή στήν καταγωγή καί στήν ούσία της, Ψυχή, πού τήνε γνώρισε στόν κόσμο ή έλληνική φιλοσοφία. Ή παράσταση τούτη χωρίζει μονομιάς τόν Άνθρωπο, τόν Κόσμο καί τή Ζωή, σέ δυό δπαρξες, δυό κόσμους καί δυό ζωές, άντίθετης φύση«: καί διαφορετικής άξίας. Είναι ή άντίθεση τής θεϊκής, πνευματικής, άθάνατης ψυχής μέ τό γήινο, δλικό καί θνητό της κορμί· ή άντίθεση τής πνευματικής, άληθινής 425

καί καθαρής ζωής τής ψυχής μέ τήν αισθησιακή, απατηλή κι ακάθαρτη ζωή τοϋ κορμιοϋ1 ή άντίθεση, τέλος, τοϋ πνευματικού κόσμου, δπου άνήκει ή ψυχή, μέ τόν ύλικό κόσμο, δπου ξεπέφτει μέ τήν ένσάρκωσή της. Ή ίδέα τούτη τής πνευματικής ψυχής, πού γνωρίζει μιά μεγαλόδοξη σταδιοδρομία μέσα άπό τήν έλληνική φιλοσοφία, τίς μυστηριακές θρησκείες καί τόν Χριστιανισμό, πρωτοφανερώνεται στήν 'Ελλάδα τόν 6ο προχριστιανικό Αίώνα, περίοδο μεγάλων κοινωνικών, πολιτικών καί ιδεολογικών κινημάτων. 'Ανάμεσα στά ιδεολογικά ρεύματα τής έποχής είναι καί σοβαρότατα μυστικιστικά κινήματα, πού σφραγίζουνε μ° άναπόσβυστη πιά τή σφραγίδα τους τόν κόσμο τοΰ όρθολογιστικοΰ πνεύματος τών 'Ελλήνων. "Αλλα είναι καθαρά θρησκευτικά, βπως ή άναβίωση τής Διονυσιακής θρησκείας — πού έπιβάλλεται άπό τά λαϊκά κινήματα — κι άλλα, πάλι, ήθικοθρησκευτικά, βπως ό 'Ορφισμός καί ό Πυθαγορισμός, μέ σωτηριακή διδασκαλία καί πράξη καί τά δυό, μέ μυθική τό πρώτο καί μέ φιλοσοφική τό δεύτερο έρμηνεία τοϋ κόσμου. Σέ ποιό άπό τά κινήματα αύτά άνήκει ή διαμόρφωση τής νέας ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής ; Γιατί δέ χωρβ άντιλογία στή βεβαίωση πώς ή νέα ίδέα τής Ψυχής χρωστιέται σέ κάποιο άπό τά κινήματα τοϋτα. Στό παλαιό πιά, μά πάντα περίλαμπρο, Εργο του γιά τήν ίδέα τής Ψυχής άνάμεσα στούς "Ελληνες, δ Rohde προσπάθησε νά στηρίξει τή θεωρία πώς ή ίδέα τής Πνευματικής Ψυχής χρωστιέται στή Διονυσιακή θρησκεία. Οί σελίδες πού άφιερώνει στό θρησκευτικό τοΰτο κίνημα, ξακολουθοϋν νά μένουν άπαράμιλλες στή γοητεία τους, μά ή πληρέστερη σήμερα γνώση τής Διονυσιακής θρησκείας δέν τόν δικαιώνει. 'Ωστόσο, ό περιφανής αύτός έρευνητής δέν έριξε τό κοντάρι του μακριά άπό τόν άόρατο στόχο. Ή νέα ίδέα τής Πνευματικής Ψυχής δέ χρωστιέται στή Διονυσιακή θρησκεία βέβαια, μά τά στοιχεία πού τή συγκροτοΰν κατεβαίνουν, δπως θά δείξουμε, άπό τή Διονυσιακή, στ* άλήθεια, θρησκεία. Ή διαμόρφωση, πραγματικά, τής ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής Εντοπίζεται ή στούς "Ορφικούς ή στούς Πυθαγορείους. Ή ιδιοτυπία τοϋ προβλήματος είναι πώς ή έκπληκτική ταυτότητα τών δογμάτων τους δέν συγχωρεί βαθιούς ξεχωρισμούς άνάμεσά τους στό ζήτημα τοϋτο. Ή θεϊκή φύση τής Ψυχής, ή Μετενσάρκωση, ή Σωτηριακή 'Επαγγελία, καί ή τελική έπαναποθέωση τής Ψυχής, είναι δόγματα καί τών δυό τους. Ή ταυτότητα τών δογμάτων κ' ή κοινότητα κι άλλων στοιχείων τών κινημάτων αύτών — θιασική δργάνωση, κανόνες ζωή£, άποχή άπό φόνο καί φάγωμα έμψύχων, Εφαρμογή καθαρμών — τά παρουσιάζει σάν άντίτυπα τό'να τοϋ άλλου. "Αλλοι, Ετσι, έρευνητές άποδίνουν τή διαμόρφωση τής νέας ιδέας, τής Πνευματικής Ψυχής, στούς 'Ορφικούς, κι άλλοι, μέ Γσα δικαιώματα, στούς Πυθαγορείους. Ένώ, μάλιστα, στή διεκδίκηση τήςνέας ιδέας, οί 'Ορφικοί μειονεκτούνε νά'χουν μυθικό πρόσωπο, τόν 'Ορφέα, γιά άρχηγέτη τους, οί Πυθαγόρειοι πλεονεκτοΟνε νά'χουν έπικεφαλής τους Ενα άπό τά μεγαλύτερα πνεύματα τής άρχαιότητας, πού ή κατοπινή μυθοποίηση τής βιογραφίας του δέν τοϋ κλονίζει τήν ίστορικότητά του. Μ' δλο τοϋτο Εχουμε δυό άποφασι-

426

στικά Επιχειρήματα γιά τήν άποψη πώς ή διαμόρφωση τής νέας Ιδέας τής Πνευματικής Ψυχής άνήκει στους 'Ορφικούς κι δχι στούς Πυθαγορείους. Τό Ινα είναι πώς ό μυθικός τύπος τής κοσμοερμηνείας τοθ ΌρφισμοΟ αντιπροσωπεύει, κατανάγκη, Ινα στάδιο παλαιότερο άπό τόν λογικό (καί μάλιστα Μαθηματικό) τύπο τής κοσμοερμηνείας τοθ ΠυθαγορισμοΟ, κ'ίτσι, μπροστά σέ δυό σύγχρονα Ιδεολογικά κινήματα πού δίνουν τήν ίδια λύση στό ίδιο πρόβλημα, φυσικό είναι νά δεχτοθμε πώς οί Πυθαγόρειοι μεταγυρίζουν σέ λογικό τύπο τή λύση τών 'Ορφικών, παρά πώς οί 'Ορφικοί μεταγυρίζουν σέ μυθικό τύπο τή λύση τών Πυθαγορείων (Guthrie O G R 220). Τό άλλο, είναι ή διονυσιακή καταγωγή τών στοιχείων πού συγκροτοθν τήν ίδέα τής Πνευματικής Ψυχής, βπως Ελπίζουμε νά δείξουμε στό τελευταίο τοϋτο μέρος τής μακριάς διαδρομής μας. Τό πρόβλημα, πραγματικά, άπό ποιά στοιχεία καί μέσα άπό ποιούς δρόμους κατεργασίας τους, διαμορφώνεται ή νέα ίδέα τής Πνευματικής Ψυχής, πού μόνον ή λύση του μπορεί ν' άποφασίσει καί σέ ποιούς άνήκει ή διαμόρφωση τής νέας ίδέας τής Ψυχής, δέν έχει, μ'δλη τή σπουδαιότητά του, μελετηθεί, δσο ξέρω. θ ά περιοριστοθμε Ιτσι σ'αύτό· μόνο πού, άφήνοντας γι'άλλοθ τή διαπραγμάτευση τών στοιχείων τής Διονυσιακής θρησκείας καί τών συναρτημένων προβλημάτων τής Μύησης καί τοθ θείου Δράματος, θ* άποφύγουμε έδώ τήν άσύμμετρη γιά τήν οίκονομία μας άνάπτυξή τους. § iai

ΚΑΙ

Η ΟΡΦΙΚΗ ΘΕΟΓΟΝΙΑ, ΚΟΣΜΟΓΟΝΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΟΝΙΑ Ο Μ Υ Σ Τ Η Ρ Ι Α Κ Ο Σ ΜΥΘΟΣ ΤΟ Υ Ζ Α Γ Ρ Ε Ω Σ

άγνόν dk βίον τείνων Ιξ ον /Διός Ιδαίον μνοτης γενόμην / Mal ννχτιπόλον Ζαγρέως βροντάς / τάς τ ' ώμοφάγονς δαιτας τείέαας / μητρί τ' δρείψ δξδας άνααχών / χαί χονρήτων, / βάχχος Ιχλή&ην δοιω&είς Εύριπί&ης, 'An. 472 ΡΧΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΟΡΦΙΚΗΖ ΘΕΟΓΟΝΙΑ! ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΤΕΡΑΖ, Ο K A I P 0 2

(Χρόνος), Ερπετό μέ δυό κεφάλια, ταύρου καί λιονταριοθ, καί μέ τό πρόσωπο ένός ΘεοΟ άνάμεσα τους. Άπό τόν Καιρό γεννήθηκε δ Αιθέρας (Αί&ήρ), μαζί μέ τό Κενό (Χάος) %αί τό Αρχέγονο Ζόφος (Έρεβος). Ήρθε ώστόσο ή ώρα πού δ Καιρός ίφτιαξε Ινα Αύγό, πού κάποτε καί τοϋτο κόπηκε στά δυό, καί μέσαθέ του ξεπήδησε δ Φάνης, ό δημιουργός τοθ κόσμου. Είναι δ "Ερως τής ήσιόδειας θεοκοσμογονίας, θεός Ερμαφρόδιτος, πού, σάν ό πρωτογεννημένος άπό τούς θεούς, όνοματίστηκε καί Πρωτόγονος, ϊχει άκόμη τά όνόματα 'Ερικεπαίος, Μήτις, Διόνυσος, "Ερως. Ό Φάνης δημιουργεί τόν κόσμο καί γιννά Από μόνος του, σάν Ερμαφρόδιτος, τή Νύχτα (πού σέ παλαιότερους τύπους τής όρφικής θεογονίας φαίνεται νά'ναι άρχαιότερη Από τ ' Αύγό, πού έκείνη τό γ«ν-

427

νάει : Άριστοφ. "Ορνιάες 693 'Γή Νώχτα τοώτη τήνε παίρνει γιά σύντροφο χαί συνεργό στό Εργο τής δημιουργίας του, γιά νά τής παραδώσει, τέλος, τό σκήπτρο χαί τήν Εξουσία του, άπ9 δπου ή Νύχτα (ή ώρα τών διονυσιακών ύργίων) γίνεται ή δεύτερη στή σειρά τών χυβερνητώνε τοΟ κόσμου. Ή Νύχτα, πάλι, γέννησε τοΟ Φάνη τή Γ/J καί τδν Ούρανό, πού, μέ τή σειρά τους, γεννήσανε τΙς Μοίρες, τούς Γίγαντες, τούς Τιτάνες, τόν Κρόνο, τή Ρέα καί τ° άλλα πελώρια καί πλάσματα τής ήσιόδειας θεογονίας. Ή Νύχτα, πάλι, παραδίνει μέ τή σειρά της τήν Εξουσία στδν Ούρανό, τρίτο τώρα βασιλέα τοΟ κόσμου. "Ακολουθούν οί γνώριμες περιπέτειες, δ άκρωτηριασμός τού Ούρανού άπό τόν Κρόνο, τό ξεθρόνισμά άπό τό θρόνο τής Εξουσίας του, ή άνάδειξη τοΟ Κρόνου, τέταρτου βασιλέα τών θεών, τό χατάιτιωμα τών παιδιών, τό τέχνασμα τής Ρέας, ή έπικράτηση τού Δία, πέμπτου κυρίαρχου τών θεών χαί τοΟ Κόσμου. Ό Δίας τώρα καταπίνει τόν Φάνη (μιά πράξη πού είναι άντίστοιχη μέ τό κατάπιωμα τής Μήτιος στή 'θεογονία', χαί πού, σάν άφομοίωση χατά τόν τοτεμικό τρόπο, έχει τό δμόλογό της στήν ώμοφαγική μετάληψη τών Διονυσιακών θιάσων). Ό Φάνης στάθηκε δ πρωτογέννητος κ' ή άρχή τών δλων τοΟ κόσμου. Καταπίνοντάς τον, έτσι, ό Δίας ένσωμάτωσε στόν έαυτό του τή δύναμη, άπό τή μιά, τού πρώτου καί δημιουργού θεού, κι άπό τήν άλλη δλα τά πράγματα τοΟ κόσμου. "Ετσι καί ξαναδημιουργούνται, μαζί μ' αύτόν, δλα τοΟ κόσμου τά μέρη καί πράγματα, δ Αίθέρας κι δ Ουρανός, ή θάλασσα κ ' ή Γή, δ μέγας 'Ωκεανός καί τά ταρτάρεα βάθη κάτου άπό τή Γή, δλοι οί άθάνατοι καί μακάριοι θεοί καί θεές, δλα τά τωρινά καί τά μελλούμενα γιά κεινούς τούς καιρούς, δλα ξαναδημιουργούνταν έκεΐ καί σμίγανε μέσα στά σπλάχνα τού Δία. Έχοντας έτσι ξαναφτιάξει άποξαρχής τόν κόσμο, μέ τήν όρμήνια καί τή συμπαράσταση τής Νύχτας, πού δέν έχασε τίποτα άπό τό παλιό της άξίωμα, δ Δίας γίνεται άρχή, μέση καί τέλος τών δλων.1 Ίσαμ'έδώ έχουμε Ινα τεχνητό κατασκεύασμα, δχι χωρίς σημαντικούς συμβολισμούς, μέ στοιχεία παρμένα, μεταπλασμένα ή αυτούσια, άπό τήν ήσιόδεια θεογονία. Ά π ό τά δώ δμως καί πέρα μπαίνουμε σέ μιά πιό βαθυσήμαντη ύλη. "Ο Δίας καί ή μάνα του Ρέα (ή ή άδελφή του Δήμητρα) σμίγουν μεταμορφωμένοι σέ φίδια. Έδώθε γεννιέται ή Περσεφόνη, κόρη μέ κέρατα, μέ δυδ πρόσωπα καί μέ τέσσαρα μάτια. Σμίγοντας κ' έτούτη μέ τόν Δία, πού τή σιμώνει σά φίδι ξανά, γεννά Ενα βρέφος μέ κέρατα, τόν Ζαγρέα. Ό Δίας θρονιάζει τό νήπιο βασιλιά τών θεών, δίνοντάς του τό σκήπτρο, τόν κεραυνό, τή βροχή του. Μέ τή βασιλεία τούτη τού Ζαγρέα, τελευταίου βασιλιά τοΟ Κόσμου καί τών θεών, άρχίζει μιά νέα καί πάλι περίοδο τού κόσμου. Φύλακες τοΟ παιδιού ό Δίας όρίζει τόν Απόλλωνα (στοιχείο, δπως θά δοΟμε, παρέμβλητο), καί τούς Κουρήτες, τούς δαίμονες τοΟ θιάσου πού τόν παράστεκε κ' Εχείνονε βρέφος. Μά ή "Ηρα, πού ζήλευε τό νοθογέννητο τοΟ άντρα της, βάζει τούς Τιτάνες νά ξεγελάσουν μέ παιγνίδια τό παιδί ^παναπεί νά τό κάμουν ν* άπαρατήσει τόν παγκυρίαρχο κεραυνό^ καί νά τό σκοτώσουν. Τά παιγνίδια είναι φόμβος, σβούρα,

428

χρυσόμηλα, άστράγαλος ( = κότσι), κοΟκλες μέ κινητά τά μέλη τους, τόπι, καθρέφτης. Εΐταν τήν ώρα που κοιταζόνταν στόν καθρέφτη τό παιδί, πού of Τιτάνες, έχοντας άλείψει μέ γύψο τά πρόσωπα, χυμήξαν άπάνου του μέ μαχαίρι. Γιά νά ξεφύγει, ό θεός άλλάζει μορφές : γίνεται βρέφος, παληκάρι, έφηβος - Δίας, γερο - Κρόνος, φίδι μέ κέρατα, λιοντάρι, άλογο, τίγρις, ταΟρος — μά τοΟ κάκου. Ή "Ηρα δίνει τό σύνθημα, κ'οί Τιτάνες τόν κομματιάζουνε στήν ταυρίρίσια μορφή του. Ύστερα στήνουν λεβέτι σέ τρίποδα, βράζουνε τά κομμάτια του, τά καρφώνουν σέ σουβλοπήρουνα καί τά ψήνουνε, καί τά γεύουνται κιόλας. Ό Δίας όμως νιώθει ή μαθαίνει τό κρίμα τους, καί τούς χτυπά μέ τ' άστροπελέκι του, κατακαίοντά; τους (ή άβυσσώνοντάς τους στόν Τάρταρο κάτου)· κι άπό τή στάχτη, τότες, ή τό αίμα τών κεραυνωμένων Τιτάνων, πλάστηκε τό άνθρώπινο γένος.* 'Εδώ ό μύθος γιά τήν ύστερότερη τύχη τοΟ Ζαγρέα κλαδώνει (ι) στό θάψιμο τοΰ κομματιασμένου ΘεοΟ· (2) στή λατρεία τοΟ νεκροΟ θεοΰ· (3) στήν άνάστασή του. Κατά τό πρώτο παρακλάδι, ό 'Απόλλωνας παίρνει, μ' έντολή τοΟ Δία, τά λείψανα, ή τοΟ τά παραδίνουν οί Τιτάνες μέσα στόν 'λέβητα', κ'έκεϊνος τά φέρνει στόν Παρνασσό, όπου τά θάβει δίπλα στόν δελφικό τρίποδά του. Ή έκδοχή τούτη τοΟ μύθου ξεπηδά άπό συνειρμούς πού ταυτίζουν τόν Ζαγρέα μέ τόν Διόνυσο καί πού σχετίζουν τό πάθος τοΟ Ζαγρέα μέ τόν τάφο τοΟ Διονύσου στούς Δελφούς, καί τόν (τρίποδα) - λέβητα τών Τιτάνων μέ τόν τρίποδα (-λέβητα) τοΟ ΔελφικοΟ Μαντείου. Κατά τό δεύτερο παρακλάδι, ή 'Αθηνά γλυτώνει τήν καρδιά τοΟ κομματιασμένου ΘεοΟ, κι ό Δίας τή βάζει σ' ένα γύψινο όμοίωμά του. Ή έκδοχή αύτή θά ξεπηδά άπό κάποια λατρευτική εικόνα τοΰ ΘεοΟ, πού δέχεται ίσως τήν καρδιά ένός θύματος κάθε τόσο. Κατά τό τρίτο, τέλος, παρακλάδι, πού δέν άθετεί τά στοιχεία τών άλλων δυό, ό θεός άνασταίνεται, μά μέ διαφορετικούς, κατά δυό νέα παρακλάδια, τρόπους. Κατά τό πρώτο, ή Ρέα (ή ή Δήμητρα) ξανασυντάζει τά μέλη τοΟ κομματιασμένου ΘεοΟ, κι ό Ζαγρέας άνασταίνεται έτσι. Κατά τό άλλο, τήν καρδιά τοΟ ΘεοΟ, πού τή γλυτώνει ή 'Αθηνά, ό Δίας τήνε κάνει σκόνη καί τή δίνει τής Σεμέλης νά τήν πιεί κ' έκείνη, πίνοντάς τηνε, καταπιάνει στά σπλάχνα της τόν πεθαμένο θεό, πού ξαναγεννιέται σά Διόνυσος τώρα ( = § g)·' Ή άνάσταση τοΟ ΘεοΟ μέ τό ξανασυνάρμοσμα τών μελών, είναι κι 6 γνήσιος τύπος τής άνάστασης, γιατί άνταποκρίνεται σέ μιά γνώριμη, δπως θά δοΟμε, τελετουργία* ή δεύτερη, άντίθετα, έκδοχή, μ' δλο πού άκουμπά σέ οικουμενικό μοτίβο γιά τόν ξαναγεννημό τοΟ νεκροΟ άπό τήν ίδια του τήν καρδιά ( = § g), άπηχεί τόν ύστερότερο ταυτισμό τοΟ Ζαγρέα καί τοΟ Διονύσου. Ό μύθος αύτός είναι ένας Ιερός λόγος τών όρφικών τελετών (δέν τόν ξέρουμε παρά άπό μαρτυρίες πού άντλοΟν άπό όρφικές μονάχα πηγές) — ίνας μυστηριακός, μ' άλλα λόγια, μύθος. Σάν 'ίερός λόγος' ή μυστηριακός, δ μύθος αύτός ξετυλίγει, μέ μυθικούς δρους, γνώριμα μυστηριακά στοιχεία. Τά παιχνίδια, πρώτα, πού δίνουν of Τιτάνες στόν Διόνυσο, προδίνουνται νά'ναι μυστηριακά σύνεργα ή ιερά στοιχεία. Έτσι δ βόμβος* είναι ίνα άπό τά πιδ 429

οικουμενικά σύνεργα τών τελετών τής Φυλετικής Μύησης (γνωστό μέ τόν άγγλικό καί διεθνικό δρο bull-roarer) : Ινα μικρό καί πλατυσμένο ξύλο στό σχήμα ή στά συγγενικά σχήματα τοΰ ρόμβου, πού, πιασμένο άπό τή μιά γωνία μέ σχοινί, τό γυρογυρίζουν στόν άέρα μ' όρμή, κι αναδίνει Ιναν βουΐστικό καί παράξενον ήχο.* Τό όργανο τοΰτο συναντιέται σέ λογίς μυστηριακές τελετές πού τελοΰν ή πού ξέρουν οί "Ελληνες·, και ξανασυναντιέται σ'ίνα πάπυρο τοΰ 3ου Αίώνα π. Χρ., πού παραδίνει Ι/αν 'ιερό λόγο' τών δρφικών μυστηρίων.' Ή Εερουργική καί μαντική χρήση τών άοτραγάλων είναι γνωστή κ' ή σβούρα (χόόνος στρόβιλος) βρέθηκε άνάμεσα στ' άφιερώματα τοΰ θηβαΐκοΰ ίεροΰ τών Καβ(ε)'ρων, δπου και λατρεία τοΰ ΙΙαιδός, κι δπου ό Κάβιρος παρουσιάζει τά χαραχτηριστικά τοΰ Διονύσου.· Ό καθρέφτης, πού σέ μιάν άναγλυφική παράσταση τόν πα. ρουσιάζει μιά γυναίκα στό θείο Βρέφος, πού στή μορφή του ταυτίζουνται of μορφές τοΰ Διονύσου, τοΰ Ζαγρέα καί τοΰ Διός ,0 , είναι έμβλημα τής Μητέρας θ ε ά ς " , κ* ή παρουσία του μαρτυριέται στά μυστήρια τοΰ Διονύσου." "Αρα τά 'παιγνίδια' τοΰ μύθου είναι μυστηριακά σύνεργα, κ ' ή χρήση τους στά δρφικά μυστήρια τεκμηριώνεται, πραγματικά, άπό τόν 'Ορφικό ΙΙάπυρο πού άναφέρει όρισμένα τους", κι άπό τόν Κλήμεντα άπό τήν άλλη, πού χαραχτηρίζοντάς τα σά σύμβολα τών όρφικοδιονυσιακών τελετών (xal τήσδε νμΐν τής τελετής τα άχρεΐα σύμβολα...) τά άραδιάζει." "Ενα, άκόμη, συχνό στοιχείο τών Μυητικών Τελετών, είναι τό άλειμα τοΰ προσώπου, ή κι ολόκληρου τοΰ κορμιού, μέ πηλό, πού χρησιμεύει, γιά τό πρόσωπο,σά μάσκα." Ή πράξη συναντιέται στά μυστήρια τοΰ Σαβαζίου ", καί σ'έλλαδικούς άρχαιότατους μύθους." Ή παράλληλη πράξη ν'άλείφουνε μέ γύψο τά πρόσωπα σ'όρφικοδιονυσιακά μυστήρια, μαρτυριέται άπό τόν Εύφορίωνα " , κι άπό μιά σειρά χωρία τοΰ Νόννου." Στό μύθο, έτσι, καί στά Μυστήρια τοΰ Ζαγρέα, τοΰ κρητικοΰ τούτου παιδικοΰ καί θνήσκοντος θεοΰ, έχουμε κατασταλαγμένη τήν πράξη καί τις μυθικές προβολές τών τελετών τής Φυλετικής Μύησης (πού άνακρατιοΰνται, δπως είκάζω, στή μύηση μελών κάποιου βασιλικοΰ γένους: § 128). Ό συμβολικός θάνατος κ ' ή 'Αναβίωση τοΰ Παιδιοΰ στις μυητικές αύτές τελετές, πού άπομένουν πάθος τοΰ θνήσκοντος θεοΰ στά Μυστήρια, τελετουργοΰνται μ' Ινα (εικονικό) κομμάτιασμα, βράσιμό του σέ λέβητα, τράβηξε τήν προσοχή τών έρευνητών στ' δτι ή θεωρία τής Μετενσάρκωσης δέν είναι τόσο ιδιότυπη καί μονωμένη, δσο νομίζεται, γιά νά λογιέται ή παρουσία της σέ διάφορα μέρη σά μεταφορά της άπό μιάν άρχική έστία. "Ενας σοφός, μέ 442

τήν έθνολογική έποπτεία τοϋ λαμπρού θρησκειολόγου, δέν μποροΰσε νά μή δεϊ πώς ή θεωρία τής Μετενσάρκωσης άνάμεσα στους "Ελληνες είναι μιά θρησκευτικοφιλοσοφική κατεργασία τών οικουμενικών δοξασιών τοϋ άέναου κύκλου τής Ζωής καί τοΰ θανάτου. Τδ ίδιο γιά μας, άφοϋ δείξαμε πώς στή νέα ίδέα τής Πνευματικής Ψυχής ταυτίζουνται ή Ζωτική Ψυχή μέ τήν Ψυχή τοϋ Νεκροϋ, τί φυσικότερο άπδ νά αεταφέρουνται στή νέα ίδέα τής Ψυχής οί μετά θάνατο περιπέτειες τής Ζωτικής Ψυχής σε φυτά, ζώα κι άνθρώπους ; Είδαμε πώς τίς δοξασίες αύτές τις συμμερίζουνται κοί ci "Ελληνες ( = §§ 30 κέ) κι ό Nilsson (άν.) άναθυμίζει τήν έλληνικότητά τους κ' έκεΐνος. 'Ωστόσο τδ ζήτημα δέ φαίνεται νά τελειώνει έδώ, γιατί ένώ δ μετασαρκωμδς τής Ζωτικής Ψυχής σ* άνθρώπους είναι κοινή καί έντονη δοξασία άνάμεσα στούς "Ελληνες (δπως τδ μαρτυρά ή συνήθεια νά δίνεται στδ άγγόνι τ5 δνομα τοϋ παπποΰ : § 37)» ° μετασαρκωμός της σέ ζώα περιορίζεται έδώ στίς τυπικές καί τελευταίες παράστασες (τοϋ φιδιοϋ, τοΰ πουλιοΰ, τοΰ έντόμου). Κατά τίς ορφικοπυθαγορικές, άντίθετα, πίστες, ή Ψυχή μετασαρκώνεται σέ κάθε λογής ζώα καί φυτά, πού σημαίνει πώς οί ύ.τοτονικοί μετασαρκωμοί τής άρχαίας Ζωτικής Ψυχής σέ πουλί, φίδι καί έντομο, άπλώνουνται σ'δ)α τά είδη τού ζωϊκοΰ καί φυτικοΰ βασιλείου Ή άνάδειξη καί τδ άπλωμα τών ζωικών αύτών μετασαρκωμών, πού δργανώνει στδ σύστημα μιας έπιβλητικής θειορίας τούς διπλούς μετασαρκωμούς τής Ψυχής, γίνεται πιστεύω — àps; άπδ τούς Όρφικούς — μ έ σ α ά π δ τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η τ ο ΰ Δ ι ο ν υ σ ι α κ ο ί ) θ ι ά σ ο υ κ α ί π ά λ ι . Ό Διόνυσος ένσαρκιόνεται σέ λογίς ζώα (νεβρός, ταϋίος, τράγος, κατσίκι, φίδι κτλ.) καί φυτά (κισσός, κλήμα κτλ.) πού σπαράζουνται στίς διονυσιακές ιερουργίες. Ή διονυσιακή παράδοση σ.>νεχίζεται στήν δρφική παράσταση τοϋ Διονύσου - Ζαγρέα, πού μπροστά στούς Τιτάνες, τούς φονιάδες του, άΙΙοφνής μορφοντο πολνσπερίς είδος άμείβων, σέ βρέφος, σέ παληκάρι, σέ γέροντα, σέ λιοντάρι, σέ φίδι, σέ τίγρη, σέ ταϋρο." Ό μύστης, πού μέ τή Μετάληψη ταυτίζεται μέ τδ θεό, ταυτίζεται καί μέ τίς ζωομορφικές ύπόστασες τοΰ θεοΰ, δπως τδ μαρτυροϋν τά ζωομορφικά του έμβλήματα (ή νεβρίς, τά ταυρίσια κέρατα, ή τραγή, τδ στίξιμο στδ δέρμα του τής εικόνας τοΰ ίεροΰ ζώου ή φυτοϋ του). Ό ταυτισμδς αύτδς τοΰ μύστη μέ τδ θεδ είναι διπλός κ'έτσι δλοκληρωτικός, έξωτερικδς μέ τά ζωομορφικά έμβλήματα κ' Εσωτερικός, μέ τήν "Εκσταση, άπδ τή μιά, δπου κατέχεται άπδ τδ πνεΰμα τοϋ θεοΰ, καί μέ τή Μετάληψη, άπδ τήν άλλη, άπδ τή ζωόμορφη δπόστασή του. "Ετσι, δμως, φτάνουμε στδ στοιχείο πού τονώνει καί γενικεύει τούς ξατονισμένους μετασαρκωμούς τής Ζωτικής Ψυχής, τούς περιορισμένους γιά τις έλληνικές δοξασίες στδ έντομο, στδ πουλί καί στδ φίδι. Κ α θ ώ ς ή θ ε ϊ κ ή Ψ υ χ ή τ ο ύ Ό ρ φ ι κ ο ϋ γ ε ν ο κ ρ α τ ι έ τ α ι ά π δ θ ε δ π ο ύ σ α ρ κ ώ ν τ α ι σέ λ ο γ ί ς ζ ω ϊ κ ά κ α ί φ υ τ ι κ ά ε ί δ η ή, ά λ λ ι ώ ς , κ α θ ώ ς ή θ ε ϊ κ ό τ η τ α τής Ψ υ χ ή ς τοϋ Ό ρ φ ι κ ο ϋ κ α τ ε β α ί ν ε ι ά π δ τδν τ α υ τ ι σ μ ό της μ έ τδ θ ε δ μ έ σ α ά π δ τ δ μ ε τ α λ η π τ ι κ δ φ ά γ ω μ α τ ώ ν ζ ω ϊ κ ώ ν καί φ υ τ ι κ ώ ν του ένσαρκωμών, ή Ψ υ χ ή τ ο ύ τ η σ υ ν ε χ ί ζ ε ι , στή μ ε τ α σ α ρ κ ω τ ι κ ή δ ο κ ι μ α σ ί α της, τήν έ ν σ α ρ κ ω τ ι κ ή π α ρ ά δ ο σ ή του. 443

§

ΟΡΦΙΚΗ

" 4

ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ

"δλβιε κα! μακαριστέ, άεός δ'ίση άντι

βροτοιο"

ΟΡΦΙΚΗ ΠΙΝΑΚΙΔΑ ΘΟΥΡΙΩΝ Η

ΜΕΤΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΑΧΑ ΣΕΙΡΑ ΑΠΟ ΕΠΙΓΕΙΕΣ ΖΩΕΣ, ΜΑ

καί σειρά άπό, διαδοχικές με τις έπίγειες, ζωές στόν "Αλλο Κόσμο. Καί ή μιά καί ή άλλη σειρά είναι μέσα μιας καθαρτικής δοκιμασίας· γιατί οί όρφικές ψυχές είδαμε νά'ναι μακριά άπό τά "άμενηνά κάρηνα" που ζοΰνε μιάν άσύνειδη στόν "Αδη ζωή, χωρίς χαρά καί χο'ρίς πόνο. Έδώθε ξεπηδά μιά νέα παράσταση τοΰ Κάτου Κόσμου, σχν τόπου 'Ανταπόδοσης, δπου οί ψυχές τιμωριοϋνται ή άμείβουνται κατά τά έργα τής πρωτίτερης ζωής τους. "Οτι οί Ί'υχές τών κακών ξεπληρώνουν τά κρίματά τους κ' οί άγαθοί βρίσκουν μιάν άντχ.τόδοση γιχ τή δικαιότητχ τής ζωής τους έ Αεί, είναι βασικό δόγμα τής όρφικής ιδεολογίας. Στήν περιλάλητη περικοπή τοΰ I I Όλυμπνιονίκη, ό Πίνδαρος ξέρει πώς δσοι κριματίζουν στόν κόσμο μας (έν τάδε Διός άρχ$) δικάζουνται κάτου άπό τή γή άπό Ιναν άνεξιλέωτο κριτή (που τούς ρίχνει σέ μιά γενική ή ορισμένη κατά τό κρίμα τους τιμωρία). Στήν κρίση τούτη καί τήν παίδεψη τών ψυχών, συχνά, άντλώντας άπό όρφικές πηγές, ξανάρχεται ή πλατωνική έσχατολογία. Πώς, πάνω-κάτω, λογιέται ή γενική τιμωρία, φαίνεται άπό μιά περικοπή τοΰ ΙΙλάτωνα, πού άλλες πηγές άναφέρουν τις ιδέες της στήν όρφική έσχατολογία : τους δέ άνοσίονς αν καί άδίκονς είς πηλόν τινα κατορνττονσιν έν "Αιδον καί κοακίνω νδωρ άναγκάζονσι φέρειν.' Κ'οί δυό τιμωρίες είναι γνώριμες μυητικές παράστασες γιά τούς άμύητους (πού συμβολίζουν, ή μιά τήν 'άκχθαρσία τους', κ ' ή άλλη τό άτελεσφόρητο κάθε προσπάθειας νά σωτηριωθοΰν) καί προβάλλουνται στή μετά θάνατο τύχη τοΰ άμύητου ή άνοσίου. Ή τιμωρία, γενικά, τής ψυχής είναι άνταποδοτική καί καθαρτική καί κρατά ίσαμε τόν άκόλουθο, δπως θά δούμε, μετασαρκωμό της. Οί τιμωρούμενοι βρίσκουνται, γιά τόν Πλάτωνα, μέσα στόν Τάρταρο (113Α) καί πιθανότατο εΐνχι νά 'χουμε όρφική κ' έδώ ίδέα* γιατί τήν πλατωνική παράσταση τοΰ Ταρτάρου στόν "Φαίδωνα" (Ινα άπατο χάσμα πού σχίζει πέρα γιά πέρα τή σφαίρα τής γής : 11 ΙΕ), τήν ξαναβρίσκουμε σ' Ινα όρφικό δίστιχο (OF 66) : μέγα χάσμα πελώριονΕν&α καί ίνδα,ονδέ τι πεϊραρ νπήν ,ον πν&μήν, ονδέ τις ίδρα.' Εξόν, δμως, άπό τ' άμαρτήματα πού παίρνουν γιατρειά μέ τήν τιμωρία τής ψυχής, ό Πλάτων βλέπει κι άγιάτρευτα άμαρτήματα καί τούς δράστες τους νά κολάζουνται μέσα στόν Τάρταρο γιά πάντα.· "Αν ή ίδέα είναι όρφική ή δχι, δέν ξέρουμε, μά είναι πολύ πιθανό ή όρφική έσχατολογία νά μή θέλησε ν' άρνηθεί τήν αύθεντία τοΰ 'Ομήρου πού θεμέλιωσε τήν ίδέα μιάς αιώνιας τιμωρίας μεγάλων μέσα στόν "Αδη κακούργων.4 444

Διαφορετική είναι, άνάμεσα σέ δυό μετασσρκίιμούς, ή ζωή τών ίσίων στόν Ά δ η . 01 άγαθοί, κατά τήν ίδια πινδαρική περικοπή, χαίρουνται έκεΐ, κάτου άπό 'ναν ήλιο πού χωρίζει ισόμετρα τις μέρες καί τις νυχτιές, καί χωρίς νά ταράζουν τή γή ή τή θάλασσα, μιάν άδάκρυτη ζωή κοντά στούς θεούς, πού τούς τιμήσαν κρατώντας τούς δρκους : "Ισαις δέ νύχτεσσιν alel, ϊσαις δ' άμέραις ίίλιον Εχοντες, άπονέατερον Εσλοί δέχονται βίοτον, ου χάόνα ταράσσοντες Εν χερος άχμί} ουδέ πόντιον ΰδωρ χεινάν παρά δίαιταν, άλλά παρά μέν τιμίοις &εύν οΐτινες Εχαιρον εύορχίαις δδαχρυν νέμονται αίώνα. Άντίθετα, οί κακοί τραβούν ένα βάσανο π' ούτε νά τό κοιτάξει κανένας μπορεί τοί δ' άπροσόρατον δχχέοντι πόνον. "Ενα πλατωνικό χωρίο μάς δίνει τή γνησιότερη όρφική παράσταση τής ζωής τών δικαίων στόν Ά δ η . Παίρνοντας, λέει, άπό τόν 'Ησίοδο καί τόν Όμηρο ίδανικευμένες εικόνες τής έπίγειας ζωής, ό Μουσαίος κι ό γιός του (πού δέν τόν δνομάζει) έννοοΰνε τή ζωή τών δικαίων ψυχών σά μιά χοντροκομένη εικόνα ύλικής εύτυχίας : είς "Αιδου γάρ άγαγόντες τω λόγω xal χαταχλίναντες xal ουμπόσιον τών ό οίων χατασχευάσαντες Εστεφανωμένους ηοιοϋοι τόν δπαντα χρόνον ήδη διάγειν μεϋύοντας, ήγησάμενοι χάλλιστον αρετής μισό6ν μέϋην αΐώνιον.* Ό Μουσαίος συχνά παρουσιάζεται συνιδρυτής τής δρφικής διδασκαλίας", κι ό Πλούταρχος ρητά άποδίνει στούς 'Ορφικούς τήν παράσταση πού ό Πλάτων άναγράφει στόν Μουσαίο καί στόν άνώνυμο γιό τ ο υ . ' Ή έρμηνεία τής παράστασης αύτής βεβαιώνει τόν δρφικό χαραχτήρα της, καί φανερώνει μαζί καί τήν άδικία τής κρίσης τοθ Πλάτωνα καί τοθ Πλουτάρχου. Τό κρασί είναι ένα άπό τά μέσα τής διονυσιακής έκστασης", κ' ή μέθη μιά έκσταση κι αύτή, πού ταυτίζει τό λάτρη μέ τό θεό του. "Ετσι ή παράσταση τής αιώνιας μέθης (πού ό κάθε πιστός μπορεί νά τήν έννοεΐ μέ τόν τρόπο τοι χατά θυμόν: Ι6,ΙΙ9 κέ· δσαοντο άλγεα χατά θυμόν: ι8, 224' μνήοατο χατά θυμόν: Όδ. 1,29' θυμω ώίαθη : Όδ. 4,45 2 /3' ίπιατάμεναι οάφα ύυμώ : 730' θυμφ νοέω xai οίδα ίχαατα : αύτ. ι8, 228, κά ; Rüsche 27'. 16) νηλία θυμόν: ig, 229' οιδήρεος iv φρεοί θυμός : 22,357' θυμός υπερφίαλος xal άπηνής : 22, 6ιι* οϊος θυμός γυναιχός : Όδ. 15,2θ' ίμόν θυμόν γνώοεαι : 16,309· Rüsche 27'. 17) Ό*. 2, 329. Πρ. 'IL 6,169. 18) Ίλ. ι 3 , 544·ι6, 4ΐ4· 58ο. 19) Ίλ. 16,591· Ι8,22Ο. 20) Oxyrynchus Papyri, No 412 = I I I 37. ) ψυχή = " ζ ω ή " ; Ίλ. g, 322. 401. 409· 16, 453· 22,161. 338. Όδ. ι , 5 · 3,74· 9.255- 422/3. 523· 22,245· λιποθυμία φεύγει; Ίλ. 5,6g6. 697. 21,417· 22,467· 475· Όδ. 14,347· 2τό θάνατο φεύγει (γιά πάντα); Ίλ. 13,763.14,518. 16,505. 856. 22,257· 325- 24, 754· Όδ. i 8 , g i . Συγκέντρωση: Otto Ι3κέ καί Bickel 46*^· Τή σημασία ψυχή = "ζωή" παρουσιάζουν καί τά άκδλουθα άκδμη χωρία; Ίλ. 11, 333 Όδ. 2 ΐ , ΐ 5 4 · Ι7Ϊ22) Ψυχή = " ζ ω ή " ; Ύστερα άπδ τδν Όμηρο: Άνακρ. Ά π . 4- Σιμωνίδης (Άμοργ.), Ά π . 29, 14 Diehl ( = Σιμωνίδης Κεΐος, Ά π . 85 Bergk 4 ). IG Ι* 920 ( = Friedländer, Epigrammata, 59): Ψυχ[*ΐ] δλετ'ί[ν δαί] (γύρω στά 500 π. Χρ.). ΙΙρ. Ίππώνακτ. Ά π . 42 Diehl. Εύριπ. Έλ. 52κέ. Τρψ. 1214^'· Συγκ. Dodds, 159, δπου; Here the ψυχή is the living self. Between psyche in this sense and sôma there is no fundamental antagonism. In Attic Greek both terms can mean " L i f e " : the Athenian said indifferently άγωνίζεαθαt περί τής ψυχής or περί τοΰ σώματος. And in suitable contexts each can mean " p e r s o n " — έπιφέροντας τδν Hirzel : SB AW il. 1914. Abh. 10. 23) = Σημ. 22 καί Hirzel, αύτ. 24) Omans ι68κέ, έναντίον τού Rose : CQ 24, ΐ33 χ έ· 25) anhna, animus: Walde-Hofmann, λ. animus. Πρ. Warde Fowler : EUE 11, 7473κέ. Rose, άν. 'Onians, Index λ. 26) Genius : O t t o : στή RE V I I 155*^- Wissowa RKR Ι75*έ. Rose: CQ 17, 57κέ. 24, Ι29*έ. Onians, Index λ. 27) Onians 129*!. 28)Bciffault 2,445. 30) Rose : CQ 17, 59*é. §4. 1) Frazer T P S 33. 51. ERE 8, 807b. 2) δλδτελα άνεξάρτητη άπδ τή μυστηριακή δύναμη 'mana° : Arbinan : Α / ? Ι Γ 29, 293*έ. 3) "Ελληνες : § 3 Σημ. 22 καί Λεξικό τών Liddell-Scott, λ. ψυχή. 'Εβραίοι : Γεν. ΐ2, 5· 14. 2ΐ. 46, 27- "Εξοδ. ι, 5. κά. §5· άν. 4ο*έ.

1) Robertson Smith 380. Frazer ΒΙ ι , 4°· 4 3) αύτ. 43· ) Robertson Smith (379*) 380. 476

2) Frazer 5) "Εξ.

29.13· 22. Λευιτ. 3, 3· 4· ι ° · 4» 9ι Robertson Smith άν. 8 αύτ 7) Λευιτ. 3, 3· Robertson Smith 379* · ) · (3794) 38ο. 9) Ί π ποκρ. π. άρχ. Ιητρ. 1,54 Kühn. Ή Ιδια χρήση στους ποιητές: Αίσχύλ. Πέρα. 88Γ στούς φιλοσόφους: Πλάτων, Τίμ. ηο& 'Αριστοτέλης, Ζ. Ίοτ. 496b II. 5°6a6. 10) Ίλ. 16, 481 ! έν&' &ρα τ οι φρένες Ιρχαται άμφ' άδινόν κήρ' ι6, 5θ3κ& : ό δέ λάζ Ιν στή&εοι βαίνων Ικ χροδς ΙΧκε δόρυ, προτι δέ φρένες αύτφ ϊποντο· Όδ. 9, 301 : οντάμεναι πρός ατή&ος δ&ι φρένες ήπαρ Εχονοΐ. Πρ. Ίλ. 11,578. Ι 3 , 4 Ι 2 · 17,349 ΐ | ΐ θ 3 : φρένες άμφιμέΧαιναι, άπό τά 'έχατέρωθεν' δργανα. Ό Onians 23*& (δπου βλέπε καί προδρόμους), υποστηρίζει μέ πάθος πώς φρένες είναι τά πλεμόνια. Δέν ύπάρχει κανένα έθνολογικό παράλληλο, καί παρουσιάζει παραπειστική περισσότερο παρά πειστική έπιχειρηματολογία. Τό 'άποφασιστικό' έπιχείρημά του, τό μετάφρενον, σημαίνει πρώτα τό 'πίσω' άπό τάς 'φρένας (-διάφραγμα)', κ'έδώθε, γενικά έπειτα τό έπάνω-πίσω μέρος τοθ κορμιοΟ : βλ. Λεξικό Liddell-Scott, λ. φρήν. 11 ) συγκέντρωση τών χωρίων; Rüsche 27'· 28'. 12) Rüsche 27', Λεξικό Liddell-Scott λ. φρήν. 13) συγκέντρωση: Rüsche 27 (28)'. 14) ERE 3, 201a. 15) Λευιτ. 4,8.{"Εξ. 2 9 , 1 3 · Γ Ε £ · 29,22. Λευιτ. 3, 3. 9, *ά· 16) Oldenberg, 577· Ι7) 23, 243· 253· Όδ. 24, 73· 19 18) 'Ησίοδος, θεογ. 54°*έ. Eitrem, 475· ) Wissowa 418. 20) Στράβων 15,3, Ι3· 21) Pfister : RE X I 2148. Jastrow RBA 665. §6. 1) "Εξοδ. 29, Ι3κέ. Λευιτ. 3, ίο. 4» 9. *ά· 2) ΨαΧμ. η, ί α Ιτάζων καρδίας καί νεφρούς' 15 (ιό), η ίτι δέ καί ίως νυκτός έπαίδευοάν με al νεφροί μου· 25 (26), 2 δοκίμασόν με, Κύριε, και πείρασόν με, πύρωαον τους νεφρούς μον καί τήν καρδία ν μου' 72 (73)· 21 έζεκαύϋη (ή ηύφράνϋη) ή καρδία μου καί οί νεφροί μου ήλλοιώάηααν. 3) έτσι καί στήνΚαινή Διαθήκη σβύνουν όλότελα, έξόν άπό τό χωρίο τής 'Αποκάλυψης 2, 23, πού, ώστόσο, άκούγεται ό Ψαλμός γ, ίο. 4) Wundt I V 1,90. 6) διόρθωσε : γιά τούς σκύλους : Oldenberg, 577· Hillebrandt : ERE 4, 475b· A r b m a n : ARW 26,217. 6) αύτόθι. 7) Φιλιππίδης, 'Απ. 5,4 = C A F I I I 301 Kock. "Αλλα στό Λεξικό τών Liddell-Scott' λ. νεφρός. 8) θεοδώρητος : Migne PG L X X X 9 ^ μ'άναφορά στδν Ψαλμό η, ί ο . Βλ. Σουΐδα (έκδ. Adler) νεφροί. 9) βλ. Σημ. 2 . 10) Γέν. 24,2 (παραλλαγμένο βέβαια στούς 0'). 11) Dulaure 84. 12) B e t h e : 465. 13) Davie 282. 14) Τυρταίος, 'Απ. η, 25 Diehl. Dümmler 2, 219. 16 16) Davie 158 (καί 334")· ) 1 Σ) Frazer, άν. 148. Funk-Wagnall 2, 636. Wundt I V ι,9οκέ. Οί νεοελληνικοί βρυκόλακες τρώνε άνθρώπινα συκώτια; Pashley 2,197*^· 226κέ. 6) Funk-Wagnall 2, 637. 7) ERE6, 556b. 8) Jastrow RBA 324. 9) Funk-Wagnall 2, 636. 10) ERE 6, 537a. Pedersen 2,174. 11) Αρχίλοχος, Ά π . 131. Αισχύλος, Άγαμ. 432. 79ΐ/2. Είμ. 135· Σοφοκλής, Αίας 938. Εύριπ. Ίχέτ. 6ος. 'Ρήο. 422. θεόκρ. ι ι , ι6. 12) Diels, I I 227,31· 13) iooa Hermann. 14) Onians 85 478

vÂ. 15) Αισχύλος, Ά π . 193 Ν». Onians 87. 16) στί. 45* έ · Omans, άν. 17) Πλάτ. Τίμ. 71c. Onians, άν. 18) "Εξοδ. 29, Ι3· 22. Λευιτ. 3, 4· ίο. 4, 9» *ά· Ρωμαίοι : Πρ. δμως Wissowa 419· 19) Stengel, G K A 61. 20) Frazer, SCW 2 , 1 4 3 . 1 4 5 . 146.147. F u n k - W a g n a l l 2, 636. 21) Onians 60'. 22) Ίλ. 24,212. 23 S u m n e r : στδν Calverton 473. §9. 1) Frazer SCW 2 , 1 4 1 . Ι42κέ. 143. 146. 162. 2) Mculloch : ERE 6, 558a Frazer άν. ΐ48κέ· Sumner : στδν Calverton 473· 3) MCulloch άν. 558a 4) Frazer Sc 279x1. 298. 282. Πρ. MA 1, 315. 5) MCulloch, άν. 5 S 8 b 6) MCulloch, άν. 559a 7) MCulloch, αύτ. 8) Wiedemann 34x1. 9) MCulloch άν. 557a. Στό Έπος "Γιλγαμές", δ ήρωας κι δ φίλος του βγάζουν τήν καρδιά τοθ ούράνιου ταύρου πού σκοτώσανε καί τήν προσφέρουν τοθ ήλιακοϋ ΘεοΟ Σαμάς : Speiser : στδν Pritchard* 8saaTÎ. ΐ53*έ· 10) Hyginus, fab. 167. Kern O F 210. Νόννος, Διον. 24,47 x é · 11) °· Κάριμπ: Tylor 1,431· Αιγύπτιοι: Lods, C V F I , 69. Άράβοι : ERE ι , 671b. 6, 557a. 12) Εθνολογικά : MCulloch, άν. 556b. Tylor ι,43ΐ/432κέ. 13) Monseur : RHR 51,370. 14) E r m a n 92. 162. MCulloch άν. 5 5 6b. 15) MCulloch, αύτ. 16) Γέν. 8, 21 "Εξοδ. 14,5. Δεύτερον. 4 ) 9. 19,6. 29,4. I Bao. 8,38. Ψαλμ. 32 (33), I I . 103 (104), 15. 'Ησαΐας 30, 29. 66, 14. 17) οργή : Ίλ. 21, 452κέ. 22, 2θ6. 23, 37. Όδ. 20,13· θάρρος: Ίλ. 2, 45ΐ* έ · 14, Ι 5 ΐ * έ · 21,547' ΧαΡά : 'Η·· ι , 395· 22, 5θ4' λύπη : Ίλ. ι , 491. 6, 523*έ· η, 428. 15, 2ο8' θέληση : Ίλ. ι6, 435' άγάπη: Ίλ. 13,430. 24,61: Rüsche 28*. 18) = § 8 Σημ. 13 καί Πλάτ. Τίμ. 6gc/72d 19-20) Wundt I V 1,25. 21) ERE 3, 432a. 5,478. Moret JRM 17. Erman RÄ 226. 22) MCulloch άν. 557b. 23) Δεύτερον n , 13. I Baad. 8,61. II Παραλ. 1 7 , 6 . 'Ιερεμίας 24,7. 32, 4θ. Ψαλμ. 37 (38), ι ι . 38 (39), 4. *&• 24) Πρ. κ. Ματθ. 5 , 8. ΐ2, 34· 15, ig· *· Λουκ. 24, 32. *· Ίωάνν. 14, ι . Πράξ. 5, 33· 8, 2ΐ*έ. 25) 'Ρωμ. 2, 5· ίο, ίο. II Κορ. 4, 6. 'Ρωμ. 5, 5· 'ΕΨ· 3, Ι7· § ΙΟ. 1) MCulloch: ERE 6, 534ab. 2) έθνολογικά: Davie ( I n d e x : Head Hunting). 3) Κριτ. 7,25. I Σα μ. 17,54. 57· ^ Παραλ. ίο, 9κέ. II Σαμ. 4, II Baad, ίο, 8κέ. II Μαχχ. 15, 3θ*έ. 4) Οινόμαος: Πίνδ. Όλ. ι , 7 9 * έ : Σχόλια (I 44 Dr)· Σοφοκλής Ά π . 432 ( = Σχόλια Πίνδ. Ίαϋμ. 4,92 [ = 1 1 1 236Dr]). Απολλόδωρος, Έηιτ. 2,5· Φάρ6 α ς : Φιλόστρ. Elx. ig. Ε ύ η ν ο ς : Βακχυλ. Ά π . 6iBrgk* ( = Σ χ ό λ . ΙΙίνδ., άν.). Κ ύ κ ν ο ς : Σχόλ.' Πίνδ. Όλ. ίο, igb ( = I 136 Dr.). Δ ι ο μ ή δ η ς : Σχόλ. Πίνδ. Ίούμ. 4, g2 = άν. 5) λ. χ. Ίλ. 17, 3Ç- 125. ι8, ΐ77· 334/5· 6) πρ. Ίλ. 1,146/7. 13,202. 7)'Ηρόδοτος g, 7δκέ. 8) Στράβων 15, 727· 9) Ήρόδ. 4,64. 10) αύτ. 103. 11) Διόδωρος 5,2g. Στράβων 4, ig8. 12) Pritchard Α Ν Ε Τ ' 277· MCulloch άν. 534a. 13) F r a 479

zer AAO i,294*t. BI 2, 23. MCulloch άν. 535ab. 14)Tacitus, Ann. 1 , 6 1 . Onians 100. 15) Nilsson MMR* ιςόκΙ. 16) MCulloch άν. 535a. 17) Φερεκύδης, Ά π . 97 : Fr Hist Gr I 86κέ. Απολλόδωρος 3, 76,15. 18) συγκέντρωση : Onians 53οκέ. Πρ. Voilier 12. Ελληνικοί μύθοι πού Εξηγούνται άπό τήν πράξη τούτη : Τό κεφάλι τοΟ 'Ορφέα θάβεται χωριστά : Σημ. 22. Τό κεφάλι τοΟ Εύρυσθέα θάβεται στήν Τρικόρυνθο, σέ μέρος πού λέγεται Εύρυαϋέως Κεφαλή, καί τό κορμί του στδν Γαργηττό : Στράβων 7, 377· Πρ. Πινδ. Πυϋ. 9, 8οκέ. Τά κεφάλια των γιών τοΟ Αιγύπτου θάβουνται στδ Άργος, ένώ τά κορμιά τους στή Λέρνα : ΙΙαυσανίας 2, 24, 2. ΆφοΟ σκοτώσανε τδν άδερφό τους, οί δυδ Κάβειροι τυλίξανε τό κεφάλι του καί, φέρνοντας το πάνου σέ μιά χάλκινη άσπίδα στά ριζά τοΟ 'Ολύμπου, τδ θάβουν χωριστά άπδ τδ κορμί του '. Κλήμης, Προτρ. 2,i9,iSt.Onians ιοικέ. Σωροί κρανίων σέ μινωϊκούς τάφους: Xanthoudides, 7-92. 19) Ηρόδοτος 4.26. 20) Νικόλαος Δαμασκ. Ά π . 1 2 3 : Fr Hist Gr I I 390. 21) MCulloch άν. 535b. 536ab. Frazer DG 2θ3κέ. 22) Guthrie 35κέ. 23) Αιλιανός, Ποιχ. Ίοτ. ΐ2, 8. 24) Onians 103. 25) MCulloch, άν. 3523κέ. 26) Πλάτ. Τίμ. 44d. 27) αύτ. goa. 28) Robertson Smith 379· 29) δμηρικά χωρία : Onians 96. 30) Frazer T P S 252κέ. 254κέ. Onians 97. 31) Όδ. ίο, 521. 536· i l , 29· 49· 32) Πλούτ. Συμη. Προβλ. 2, 3, ι : 635e. 33) συγκέντρωση : Onians 133'· 34) MCulloch, 532a. 35) Frazer T P S 142. 183. 189. 252κέ. 254· 255*^· 36) αύτ. 253· 37) αύτ. 252/7. 38) Wundt I V 1 , 1 2 4 · 39) Monseur : RHR 61, 370*. §11. 1) Briffault 2,650. 2) Frazer BB 2,158. 3) αύτ. Ι58κέ. 4) Frazer T P S 258κέ. 5) τό έπίθετο τοΟ 'Απόλλωνα, άχερσεκόμης, νά κρατιέται άπό τούτη τή ρίζα; 6) REVII ιιθ5*έ· 7) Παυσανίας 8,47, 5· 8) Ίλ. ι , 528κέ. Ανάλογη δοξασία στή Ζάκυνθο πώς, στούς σεισμούς, τινάζει τά μαλλιά του δ θεός : Schmidt VINgr (I) 339) Εθνολογικά : Frazer T P S 263. 10) παραμυθικό μοτίβο τών κατοίκων τοΟ νησιού Νίας : Frazer ΒΒ 2, 148: άνάμεσα στούς Εβραίους (Σαμψών): Κριτ. ι6, Ι7*έ' άνάμεσα στούς Έλληνες (Σκύλλα-Νίσος) ; (α) Απολλόδωρος 3,ΐ5· Παυσανίας ι , 19,4· Ovidius, Metam. 8,8κέ·(δ) Τζέτζης, Σχόλια στόν Λυκόφρονα, Άλεξ. 650'· (Κομαιθώ καί Πτερέλαος) : Απολλόδωρος 2, 4, S η. Ανάλογα νεοελληνικά; Hahn, 1,217' Πρ. 2,282. Schmidt GMSV1. 91 κέ. VINgr (I) 206. Frazer, άν. 103. Πρ. καί Χασιώτη, Ήηειρ. "4-οματα, 197 (Έπιμ. 15): Χρυαάργυρό μου χτένι χ' έ\εφαντΐνό,/αύρ' άγάλι' άγάλια vd μή κόψεις τρίχα/γιατί τήν Εχω χάρη in'τδν καλό νουνό μ'. 11) Spencer-Gillen NTCA 538*έ· Άλλοι αύστραλοί, οί Ναρρινυέρι, τά φορούνε στεφάνι γιά τδν Τδιο σκοπό ; Frazer ΒΙ ι 138. Στή Μιναχάσσα τής Κελέβης, πρίν ξεκινήσουν γιά πόλεμο, βράζουνε τά μαλλιά σκοτωμένου δχτροΟ καί πίνουν τδ νερό, γιά νάγιομίσουνε θάρρος : Frazer SCW 2,153* 12) G r a y : ERE 480

6,477a. 12«) S c h m i d t : ARW 24,286. ΖΕΑ A' 114. 13) Sikes : ERE β, 477a. 14) αύτόθι. 15) Gray, άν. Frazer BB 2 , 3 1 . 56. 57· 59· 245. 251. Στήν ϊδια κατηγορία πέφτουν καί τά έλληνικά παραδείγματα πού συγκεντρώνει ό ίδιος : ΜΑ ι, 28/29, Ατυχώντας δμως στήν έξήγησή τους. 16) Πρ. Εύριπ. Ίηηόλ. ι 4 25*έ. 17) Frazer T P S 284. 18) Έκδοτος 2,65. Διόδωρος 1,83. 19) = § 6ς. 20) Frazer άν. 285. Sikes, άν. 474b. 21) Παυσανίας 8, 34. 3· Frazer, Paus 5, 357*^· 22) Sikes άν. 474b. Frazer T P S 202κέ. 265. 23) Frazer BB 1, 28. 24) Frazer T P S 261. 25) Frazer MA 1, 127. 26) Παραδείγματα άπό τήν Αίγυπτο καί τήν 'Αραβία: Διόδωρος ι, ι8. Robertson Smith, 233· Sikes άν. 474b. Frazer T P S 261. 27) ΆριΦμοί 6, 5. ι8. 28) Tacitus, Germ. 31. 29) Sueton. Ful. 67. Tacitus, Hist. 6,61. Frazer T P S 262". .'10) Frazer (αύτ.) 262'. 31) ' Π . 23, Ι4ΐκέ (άν καί θυμίζει τό κόψιμο στίς μυητικές τελετές, δπου κατά τήν έλληνική συνήθεια, τά μαλλιά προσφέρουνται σέ ποτάμια: Παυσανίας 1,37. 3· 8, 2θ, 3· 4 Ι . 3 · Αίσχύλ. Χοηφ. 6κέ. Φιλόστρατος, Ήρωϊχ. 1 3 , 4 · Πολυδεύκης 2,30. Frazer Paus. 4, 392*έ· 32) Frazer T P S 265. 33) αύτ. 20 4 *έ. 34) αύτ. 265. 35) αύτ. 264. 36) Διογένης Λαέρτιος 8, 17. 37) Ίάμβλιχος, Προτρ. 2 ΐ . 38) 'Ησίοδος, "Εργ. χ. Ήμ. 74 2 /3· Ίάμβλιχος, β. Πν&αγ. 25. Προτρ. 364. 'Ανάλογες δεισιδαιμονίες στήν 'Αγγλία μαρτυρά ή παροιμία : It was better you were never born/than on the Sabbath pare hair or horn: Sikes άν. 475a. 31»> Frazer T P S 271. 272. 282. 'Αποδώ ίσως ή πρόληψη τών Ρωμαίων πώς σέ κατάστρωμα καραβιοϋ δέν κόβει κανείς μαλλιά, παρά σάν είναι φουρτούνα : 41 Petronius, Sat. 104. 40) Frazer T P S 281/3. ) α ύ τ · 275*έ. 286. BB 2, 161. 42) Frazer T P S 2γ6χί. 43) αύτ. 279κέ. Hp. ERE 4, 450b (Κίνα), 476b (Ινδοί) : κόβουνε καί φυλάνε οί πρώτοι τά νύχια, οί άλλοι τά νύχια καί τά μαλλιά τοΟ πεθαμένου. 'Ανάλογα νεοελληνικά : Σημ. 12a. § 12. l ) C r o o k e : ERE 11, ιοκ^κέ. Funk-Wagnall 2, ιθ78κέ. 2) Wundt IV 1,98. 3) Funk-Wagnall άν. 3 a) Ieremias H P 34. 4) Crooke άν. δ) αύτ. iooa. 102a. 6) Frazer ΜΑ 1, 57. T P S 26g. 7) αύτ. (TPS) 2δ7κέ. Funk-Wagnall άν. 8) Raum : ARW 10, 209κέ. Crooke άν. iooa. Frazer T P S 290. Wundt ,άν. Funk-Wagnall, άν. 9) Crooke, άν. i o i b . 10)'Απολλόδωρος, 3, ι. 10 a) v . Gennep R P 138 κέ. 11) Crooke άν. i o i b . 12) πρ. Frazer ΜΑ 1, ιόοκέ. F L O T 2, 58κέ. 13) Crooke, άν. ioiab. 14) Frazer Sc 3. 10. i r . 4ΐκέ. 187. Πρ. 2o8. 16) Webster Τ 362 Not. 131. 16) έθνολογικά : Frazer T P S 350 (σ'όνομάτισμα πεθαμένου)· 279. 286 (σέ κόψιμο μαλλιών)· DG 6 ι . 63. 65 (σ'άστρολίθι). 17) άρχαία: Plinius, Nat. Hist. 28,35· Θεόφραστος, Χαρ. ι6. Θεόκριτος, 2ο, ι ι : τρις είς iiv Επτυοε xôinov, καί 6,3918) Frazer T E 2, 246. 19) Frazer T P S 350. 20) ERE 2, 372bκé. 21) αύτ. 373a. 22) αύτόθι. 23) Persius, Sat. 2, 31. ERE, άν. 24) 510

F u n k - W a g n a l l 2, ιθ7β*έ. F u n k - W a g n a l l , άν. 1079·

26) χ. Μάρχ. 8, 23. *· Ίωάνν. 27) αύτ. 1078.

g, 6.

26)

§Χ3· 1) Ίπποκρ. π . gwo. άν^ρ. I 355 K ü h n . 2 ) C u r t i u s 25β*έ. N 0 3 2 0 Comperz 1, 206. Stengel O G 4. Kircher, 78. Rüsche 34. 'Αλλιώς 6 Bickel 261, άπό τή ζέση τοΟ αίμάτου στήν κυκλοφορία. 'Ολότελα αλλιώς 6 Onians 4 4 δ π ο υ ι ) θνμδς = άναπνοή- ζ) ΰνμδς — breath related to blood. Τή διαφορά, όμως, άναπνοής χαί 'θυμοϋ* τή μαρτυροΟν καθαρά τά χωρία : Ίλ. 5,696κέ. 22,475· ΌΛ. 5,458. 3) ΊΧ. 23, ιοο. 4) Ί Ι . 14, 5^8. Πρ. χαί Βάρρωνα στόν Servius, A en. 3. 67, δπου καί : sanguis enim velut animae possesio est, unde exsangues mortui dicuntur. B i t r e m 417. 5) Πρ. Αισχύλο, Χοηφ. 4θθΧέ. 3ΐ2χέ. Γένεσις 4, ίο. Lods C V F I 68. 6) Γέν. 37.26. Ίώβ ι6, ι8. Ίβζβχ. 24,7· Ησαΐας 26,21. Lods άν. 7) Briffault 2, 398*έ· 8) γιά τούς Σημίτες: Robertson Smith, 203. 233· Γιά τούς "Ελληνες : Bitrem, άν. 43°*έ· 9) χ ό αίμα προσφέρεται τοΟ ΘεοΟ γιά τροφή : Ψαλμ. 49 (5°). 13 Μ ψάγομαι αίμα ταύρων 1) αίμα τράγων πίομαι; Robertson S m i t h , άν. ΙΟ) = § 114. 11) Πορφύριος, στόν Εύσέβιο, ΕύαγγεΙ. Προπ. 4, 23 μάλιστα δέ αΤματι χαίροναι (οί δαίμονες). Παραπέρα : E i t r e m , άν. 424. Rüsche, 82*έ. 12) I Βααιλ. ι8, 28. 13) Λουκιανός, π.Συρ. &εον 50. 14) Robertson S m i t h 321. 15) Δεύτερον. ΐ2, 2316) Λβυιτ. 17, ίο. 12. Ι4· Πρ. 7, 26. ΆλλοΟ τό ταμποΟ ξατονίζει μέ τόν καιρό χαί δέ τό θυμίζει παρά τό βάρος του πάνου σέ πρόσωπο Ιερό, δπως τοϋ Flamen Dialis στή Ρώμη, πού δέν τοΟ συγχωριέται ν* άγγίξει ή χαί ν'άναφέρει ώμό κρέας: Πλούταρχος, αΓτ. ' Ρ ω μ . n o . Aulus Gellius 10, 15. 12. 17) τά παραδείγματα τής Ώμοφαγίας (τοτεμικών γενών χαί Μυητικών 'Εταιρειών) τά συγκεντρώνω στόν 'Διόνυσο* κεφ. Ι / Ι Ι . 18) Ά 6 ββς Νείλος: Migne P G 79.612/3. Robertson S m i t h άν. 388κέ. 19) Davie 75· Robertson S m i t h 313. 20) Σαρμάτες: Plinius, Nat. Hist. 18, 10. Σκύθες : 'Ηρόδ. 4,63. Γαλάτες : Frazer T P S 244. Στούς πολέμους τής Κωνσταντινούπολης μέ τούς Οδνους χαί τούς Γότθους Ενας Σαραχηνός παρατηρήθηκε νά τείνει τό αίμα άπό τό λαιμό ένός σκοτωμένου : Amm. Marcell. 31, ι 6 , 6 · E i t r e m 416. Τδν 'Απρίλη τοΟ 1954 δημοσιεύτηκαν στίς 'Εφημερίδες πληροφορίες γιά μιά σύγχρονη αίρεση άνάμεσα στούς Ινδούς, πού οί δπαδοί της κλέβουν παιδιά καί τούς πίνουν τό αίμα. 21) Spencer-Gillen N T C A 179*^· 22) Przylouski 31· 23) Όδύαα. ι ι , 3 4*έ. 24) Rüsche 109. 26) "Ενα άπό τά συνήθια τοϋ μασχαλιομον ( = § 57) είναι νά παίρνει δ φονιάς από τό αίμα τοϋ σκοτωμένου στό στόμα του τρεις φορές καί νά τό φτύνει : Άπολλ. *Ρόδ. 4, 477· Νά δίνει, τάχα, μέ τόν τρόπο τοϋτο, τό αίμα του πού χρωστά ; Άλλιώς δ Rüsche ιοικέ. 26) Frazer ΜΑ ι, 9ΐ" ΒΙ ι, ΐ59· 27) Plinius, ΝΗ 28, 28) RE VA ι6κέ. 29) Frazer T E 2,608. Λουτρά μέ αίμα : ERE 2, 373b. 30) Σουίδας, λ. θέαμοφδρος καί σφάχτ ρ tat. 31) ibi enim sacerdos Terrae vaticinatura 482

sanquinem tauri bibit priusquatn in specus descendat : Plinius, NH 28,147. Άντίθετα ό Παυσανίας η, 25, 13 (θεοκρισία). Αλλά τό αίμα ένεργεί καί γιά τά δυό : Frazer Paus 4. Ι75· 32) Παυσανίας 2, 24, ι . 33) γιά τήν Άδελφοποιϋα έθνολογικά : Hamilton-Gierson : ERE 2,857a. Davie 2ΐ2κέ. Robertson Smith 3ΐ4κέ. R a u m : ARW 10, 209κέ. ΆρχαΓα : Kircher 8οκέ. 34) ή έξήγηση δόθηκε άπό τόν Raum, άν. 284. 35) παραδείγματα άπό τήν άρχαιότητα : Πλάτων, Κριτ. 120a. [Όρφ.] 'Αργον. 324 κέ. Αισχύλος, Έπτ. θήβ. 42κέ. Ήρόδ. 3, ι ι . 4» 7°· Πλούταρχος, Ποπλ. 4, ι . Διόδωρος 22, 5· Sallustius, Catil. 22 : Eitrem άν. 422κέ. 36) "Εξοάος 24, 5*^· 37) ERE 2, 714**· Duemmler 129*^. Frazer Paus 4, 175 κέ. 38) Πρ. Ήρόδ. 3 , ΐ5· Σοφοκλ. Ά π . 663 Ν*. Frazer, άν. 39) 40 Frazer T P S 239/247· ) Αριστοτέλης, η. Ψνχής 1,2,405hl. 41) αύτ. 405b5 = 2, 375· 24 Diels. 42) = ι, 405, 2θ Diels. 43) 'Εμπεδοκλής Ά π . Β ιθ5, 3 = ι, 35©, ΐ 5 Diels. § 14· 1) T y l o r ι, 432. Πρ. Frazer ΒΙ ι, 129. 2) Frazer άν. 2, ι ι . 3) Tylor, άν. 4) Anckernann : ΖΕ so, 93*^· 5) «ΰτ· Φ · 3 ) αύτ. 98. 7) αύτ. ιοο. 8) αύτ. 107. 9) αύτ. 126. 10) Alexander : ERE 11,726b. 11) αύτόθι. 12) Tylor, άν. 13) αύτόθι. 14) Williamson RCBCP 1,205/6. ERE 11, 176a. 15) αύτ. 4,444a. 16) ERE 4,446a. Onians, 89'. 17) Nöldeke : ERE 1, 059κέ. 18) = § 3 Σημ. 2. Lichtenstein 26κέ. Schwab ignk. 3οκέ. 07κέ. ιο6κέ. Rüsche 3°9*έ· 19) Γέν eat ς ι, 2. 20) αύτ. 2,7· Σέ αιγυπτιακούς ύμνους στόν Άμμωνα συχνά άναφέρεται ή "πνοή" τοθ ΘεοΟ καί μάλιστα ή "ζωοποιός πνοή" τοθ ΘεοΟ τούτου : Πλούταρχος, η. "Ιο. χ. Όα. 36, 36sd. AeZ 49 ( Ι 9 ^ ) 128. Roeder, 49- 56. 63. 219. Norden G K 77. 21) Ίώβ η,η 22) Oldenberg 524**. Tylor ι,433· 23) Tylor αύτ. Τό Ιδιο ή βοημική λέξη duk σημαίνει "πνοή*, 'πνεΟμα', καί 'φάντασμα* : αύτ. 24) Curtius 599 No 652. Πρ. Ίλ. 20,440 (ψνχ 104· 17) αύτ. 3, 104. 18) αύτ. ι, 35· 19) » Moret ΜΕ42κέ. b Frankfort 176. c Ήρόδ. 2, 129· Στέφ. Βυζ. λ. Βούσιρις. Διόδωρος ι, 85 d Moret άν. 6ο, 488

είκ. 2θ. 20) Frazer, άν. ι. 3 5 κέ. 21) αύτ. 1, 36. 22) SpencerGillen NorthTCA 173/4 Πρ. καί Bendann 246. 23) Spencer N T N T A 252. Πρ. Bendann 246. 24) CAETStr 5, ι 7 7 κ έ . 25) Wheeler '27. 28. 29. '74. 25α) [ μετάτή φράση « δνομα τοΟ 'τοτέμ'καί 'προγόνου'»] : Wheeler '26. '71- 73*^· 77**· Rivers 2, 268. Bendann 2θ6κέ. 26) Spencer N T N T A 250. 27) αύτ. 198. Bendann 245κέ. 28) Howitt 453*é. Frazer T E 1 , 4 5 4 « . 29) Seligmann M BN G 453*έ. Frazer BI 1,208. Bendann 209. 30) Frazer T E 2, 190. $29. 1) Hartland PP ι, ι83κέ. 2) Frazer BI 1, 242. 3) αύτ. 245. 4) αύτ. 3,92. 5) αύτ. i6g. 6) ό ίδιος SCW 2, 123· 7) Hartland, άν. 175. Berkusky 303κέ, (καί γιά τούς ΧτάΙ'ακ) 307. 8) = · S 22. 9) Hartland άν. 176. 10) Frazer T E 2, 173· Ή δοξασία πώς ή ψυχή μετασαρκώνεται σέ καρχαρίες, συναντιέται στή Φλωρίδα, τήν Ysabel καί τό Savo : Rivers 2, 361. 11) Hartland, άν. 177. Frazer D G 85. 12) αύτ. 181. 13) αύτ. 173. Βλ. καί v. Gennep Τ Τ Μ 2δ3*έ. 14) Hartland, άν. i6q. 15) Frazer T E 2, 39· 'Ανάλογες πίστες άνάμεσα στούς Malcanga καί Harotse, αύτ. 16) αύτ. 2, 39 1 · 17.18.19.20)αύτόθι. 21)αύτ. 392. Hartland, άν. ι 7 οκέ. 22) Frazer T E 2,39«· Hartland, άν. i6g*é. 23.24) Hartland, άν. ι 7 2 . 25.26) αύτ. 186. 2 7 ) - S 123. 28) .\RW 16, 346. φ 30. 1) Fra/.er A AO 1,84. 2) αύτ. 83. 3) ό ίδιος: T E 2,104. 4) ό ίδιος: ΑΑΟ. 1,84. 4α) Άνάμεσα στούς πληθυσμούς τής Βόρνεο τό φίδι (δπως καί τό πουλί = § 31 )> ιδιαίτερα ό Ηύθων κι ό Κόμπρα, λογιοϋνται ένσαρκωμός προγονικών ψυχών, κι δταν πλησιάζει κανένα σέ σπίτι, τοϋ βάζουν νά φάει: Berkusky 3°7/8· 5) Hartland ΡΡ ι, 174· 6) Frazer T E 2, 327· "*) Hartland άν. 179. ERE 2, 700b. 8) v. Genl0 nep T T M 278. 9) Frazer T E 2,634. ) Frazer AAO 1,82. 11) αύτ. 8 4 . Hp. Tylor PC 2 , 8 . 12) Tylor άν. 13) Hartland άν. ΐ7ΐκέ. Frazer AAO 1,84. 14. 15.16) Frazer, αύτ. 8s. 17) Hartland άν. 18$. 18) W i d e : ARW 1 2 , 2 2 1 κέ. Nilsson GGR 1 , 1 8 3 . 19) RE I I A 514*6. 20) Ιΐλούτ. Κλεομ. 39. 21) Πορφύρ. β. ΠΧοη. 2 : σελ. 2 Brehier. 22) άν. Σημ. 19. 23) Virg. Aen. 5, 84. 24) Wissowa RKR ΐ76κέ. §3i. 1) Spencer - Gillen NTCA 494. 2) | διόρθωσε: Evahlayi] : Hartland PP 1, 184. 3) αύτόθι. 4) Frazer SCW 2, 296. T E 2,81. 5) é Ιδιος: BI 3,92. 6) ό ίδιος: T P S 34*^ Ό K r u i y t : άνάλυση στό ARW 17,587 *«" Berkuski: ARW 18,328. 8) Berkusky, άν. 307 καί Hartland άν. 1759) Hartland, άν. 184. 10) αύτ. 173. H) Frazer AAO 2, 162. 12) Hartland, άν. ι86κέ. Tylor PC 2, 7· 13) 489

Hartland, άν. 187. Frazer T P S 34. 14) Tylor 2, 7. Hartland, άν. 187. 15.16.17.18.19) Tylor, άν. 20) Frazer T P S 34. 21) Παράσταση (τής ζωτικής ψυχής) που μεταφέρεται στή Νεχροψυχή : Pritchard 87a,. 107a,. Πρβ. Jastrow RBA 568. 22) Waser : ARW 16, 348. 23) Πρ. Ψαλμ. 123(124)7· Waser, άν. 24) E r m a n RA 210. 25) Weicker ικέ. 26) Σχετικά μέ τά τετριγνΐα ('OS. 24, 9) τρίζειν ('H. 23, ι ο ί . Όδ. 24» 5 7)» άντιπαρατηροΰν πώς σημαίνει περισσότερο τήν άδύναμη καί συρτή φωνή τής ψυχής : Hp. Virg. Aen. 6, 492 : tollere vocem exiguam, καί Horat. Sat. 1 , 8 , 4 1 : resonare triste et acutum. Βλ. καί Tylor, άν. ι,452. 27) Όδ. 11,605.633. 28) = § 2 5 " . 29) Λουκ. Περεγρ. 4θ. 30) Λουκ. Δημοοΰ. έγχ.$ο'. δ δέ χαίρε ι ν εΙπών, άπ έπ τ η. 31) Άρτεμίδ. Όνειρ. 2, 64. Riess : RhM 49, 189. 32) Waser, άν. 34**· 33) Goldzicher : παράθεση στδ ARW 8, 142, καί Waser, άν. 34) Waser, άν. 349· 35) Hartland, άν. ι , ι88. 36) Waser, άν. 347· 37) Grimm DM 2, 69θκέ. 3 , 246κέ. 38) Frazer T P S 34- 39) Grimm, άν. 2,691. 40) Hartland, άν. ι88. 41) Waser, άν. 347· 42) αυτόθι. § 32. 1) Hartland ΡΡ ι , ι82κέ. 2) = § 3 ι \ 3) Williamson RCBCM ι,322χέ. Ή Ιδια πράξη στά νησιά M u e (αύτ. 2,92) *αί Fotuna 5 6 Τδι0 : (2, 100). 4) Frazer MA 1, ιθ4*έ. ΑΑΟ 1,95*^ ) « T P S 516) δ Ιδιος : SCW 2, 290. 7) = § 3 1 " . 8) = § 31"· 9) Schliemann 176, N r r 243-256—260. E v a n s : JHS 45, ικέ. 53κέ. καί PMC I n d e x : λ. Butterfly. Πρ. Nilsson MMR 46κέ. 10) Τσούντας : Έφ. 'Αρχ. 1889, ΐ7οκέ. Evans PMC 3. 140**· Persson R G P T 37. 11) Evans, άν. 12) Άριστος. Ζ. '/στ. 5, ΐ 9 : 55°b26. Πρ. αύτ. 55ib δνομα νεκνδαίος). Πλούτ. Σνμπ. Πρ. 2, 3, 2 : 632c. I m m i s c h : Glotta 6,193**· ( Ό τόμος 6 τού περιοδικού τούτου λείπει άπδ τίς έδώ βιβλιοθήκες καί τή μελέτη τή γνώρισα χάρη σ' εύγενική παραχώρηση τού σεβαστού γλωσσολόγου Κου Μ. Τριανταφυλλίδη]. 13) Furtwängler, Vasenbilder 1,22 Nr 1864. "Ιδια παράσταση σέ σαρδώνυχα: τού Ιδιου: AG Taf. X X I V 5 9 : Bd 2 , 1 2 2 . 3» 2θ3· 264. 292. Σύμπλεγμα πεταλούδες άπδ τή μιά καί τήν άλλη μεριά ένδς φαλλού: Immisch, άν. 14) W a s e r : 16 (πεταλούδα: 382κέ)384· 14α) Furtwängler AG Taf. X X I X , 48. Χ Χ Ι Ι . 1 2 . Evans : JHS 45, 62. Ή παράσταση πού έπιφέρει ( = F i g . 53» αύτ.) είναι δλοφάνερα πλαστή πάνου στδ σχέδιο τής άνάλογης σέ δνυχα : King, Handbook of Engraved Gems (άντίκρυ στή σελ. 361) Nr 33 *α"' « λ . 364· 146) Evans, άν. Fig. 54· 1®) RE I I I 450. Persson, άν. 143. 16) Schmidt VINqr 229,3. 17) ΖΕΑ 127. 18) αύτ. 141. 19) αύ. 129. 20) Frazer T P S 41. 21) Hartland, άν. 187. 22) Samter G H T 31. 23) Festus, λ. everriatores. 24) Ziehen 260 N r 93A. 25) = § 37*. 26) (Γιάτή σωστή διατύπωση 6λ. Σελ. 359)'· Caland : ARW 17, 49°· Samter, άν. 32. 490

27) Samter, άν. 3 ι . 28) αύτόθι. 29) Tylor PC 1,454. Samter, άν. 32". 30) Tylor, άν. 454κέ. Samter, αν. 31) ΖΕΑ Ι 2 4 · 32) Samter, άν. 32'. ΖΕΑ, άν. 33) Samter, άν. 34) αύτόθι. §33· !) Hartland ΡΡ ι, 164. 2.3) Tylor PC 2, 10. 4) αύτ. 9*έ· 5) Εμπεδοκλής, Ά π π . 117, 127. 6) M a l t e n : Hei'mes 74. ΐ92κέ. 7) Y i r g : Aen. 5,84. 8) Hartland, άν. ΐ57κέ. 0) αύτ. 158. 10) αύτ. ιόοκέ. 11) αύτ. 158. 12.13) αύτ. 159. 14) αύτ. ι β ι . Παραδείγματα. 162. 15) αύτ. 162. 16) Archaeology 3 (1950) 140· 17) I ΠαραΧειπ. ίο, 12. I Σαμ. 31, Ι3· 18) Πνεαις 35,8. 19) Ήρόδ. 4, 33· 3420) Παυσ. 2, 2g, 8. 21) αύτ. 1,42, 8. 22) αύτ. g, 25, ι· 23) 'Απόλλων. Τ . Άργον. 4 ,1467. 24) Plinius NH 16, 238. Φιλόστρατος, Ήρωϊχος 2, ι : 140 Kayser. 25) Θεόφραστος, Ίατ. Φυτ. 4, 13, 2. Plinius NH 16, 238. 26) ΊΧ. 6,419· 27) Plinius NH 10, 126. 28) Harrison Τ 429κε.

§34· !) Spencer-Gillen NTCA ιΐ2κέ. ΐ28κέ. NorthTCA σελ. XI. 2) Frazer ΒΙ ι, 127. 3) Spencer-Gillen NTCA ιIQXÉ. 335 κέ. 512κέ. 552· NorthTCA Ι45*έ· 162. 271- 33°*έ. 448*έ· 4) αύτόθι : NTCA 119/123. 126. 5ΐ2κέ. Ωστόσο δέν λείπουν κάποτε οί μεριές βπου μαζεύουνται καί πνεύματα άλλων γενών (βπως άνάμεσα στούς Urabunna) : North TCA 147· 5) αύτόθι : NorthTCA ΐ45* έ · 6) αύτόθι ι 4 8 . 7) αύτόθι ι62κέ. Γιά τό φίδι: 226κέ. 8) αυτόθι: NTCA ιΐ9*έ. Π) αύτόθι ΐ23*έ. NorthTCA ΐδοκέ. 10) αύτόθι: NTCA ΐ28κέ. NorthTCA 270 κέ. 11) αύτόθι: NTCA ι ^ κ έ . 123. Ι28χέ. 5ΐ2κέ. NorthTCA Ι45* έ · 257*έ. 12) αύτόθι: NorthTCA 331 (ϊ'ά τούς Warram anga). 13) αύτόθι : NTCA 132. 14) αύτόθι ΐ32κέ. 15) αύτόθι : Ι33*έ. North TCA 258. 268κέ. 16) αύτόθι: NTCA 128. 134· 17) « ύτ659*έ. 2) Bendann 25'. 3) Frazer ΒΙ ι,65*έ. Bendann 24*®. 4) [ άντί «Νέας Γουϊνέας» διόρθωσε: Γουϋάνας I Frazer FLOT ι, 52*έ. W h e e l e r : ARW 17,84*5. Bendann 2 2κέ. ö) Γένεοις 3. 6) Σχόλια στόν Νίκανδρο, θηρ. 343 = Σοφοι κλής, Ά π . 335^' ) Frazer ΒΙ ι,7ο*έ. Bendann 26. 8) Frazer, άν. 6οκέ. 9) αύτ. 35 I f ) Pashley 2,223. H ) Frazer άν. 33*έ. Bendann 31*^· §441) Webster Τ igo. 2) αύτ. i6g. 3) αύτ. igo. 4) αύτ. i g i . Frazer TPS 141. 5) Webster, άν. i g i . Frazer BI 1,451. 6) Webster 170. 7) αύτ. i g 2 . Frazer TPS 138. 8) Frazer BI 2, 20g. Webster i g i . 9) Frazer, άν. ΐ37κέ. 10) Webster 170. 11) αύτ. 172. 12) Gennep TTM 6οκέ. Webster 171. 13) Frazer TPS 141. 14) αύτ. I 4 I . Webster ig3. 15) Webster 171. 16) αύτ. I 7 I . 17) Frazer T P S 142. 18.19.20) Webster 172 21) Ίάμβλιχος: στόν Φώτιο, Biß,I. 4. 22) Στράβ. ι6,74523) 'Αριθμοί ig, ιικέ. 24) Αενιτ. 2 ι , n . 25) Διόδωρος 17,114,4· 26)Ήρόδ. 4, 73*έ. 27) συγκέντρωση: Wächter 43*^· 28) Servius, in Verg. Aen. 3,681. 29) Εύριπ. Άλχ. g8κέ. Σχόλια ad Ι. κά. Βλ. Wächter 47· 30) Δημοσθ. 43.62.'Ηράκλειτος, Όμηρ. Άλληγ. 68. Πρ. Πλατ. Νόμ. ι 2 , g6oa. 31) Νόμος Ίουλίδος (Κέω) : Ziehen N r . g3A, ιοκέ. Νόμος Λαβυαδών : αύτ. 74C, 23*έ· 32) Πρ. Σοφοκλή, 016. Τ. 1227. Νόμος Ίουλίδος: άν. Σημ. 31. 33) Νόμος Ίούλιδος (άν. Σημ. 31) στί. 2 3 κέ. Σχόλια στόν Αριστοφάνη, Νεφ. 838. Πρ. Σουίδα, λ. χαταλούη. 34) συγκέντρωση : 495

Wächter 55*έ. 3δ) W ä c h t e r , άν. Γιά τους ίερείς : 59*έ· 36) κατά τό άρχαΤο έθιμο : Servius in Verg. Aen. 6, 224. W ä c h t e r 52. 37) S e r vius, άν. 3,64. W ä c h t e r 60. 38) Gellius, Noct. Att. 10,15,24. 39) Servius, άν. 4 l 507. W ä c h t e r 56'. 40) Marret : ARW 12, ι86*έ. P f i s t e r : RE X I 2 ΐ ΐ 2 * έ . Webster Τ 2*έ, κά. § 45. 1) Onians 517. 2) Crawley : ERE 4,859. 3) Φιλόστρατος, β. Άπολλ. 3, 384) Ήρόδ. 6, 6g5) Φλέγων Τραλλ. Ά π . 7 3 θ = FHG 3 , 6 ι ι * έ . 6) άλλα άρχαία παραδείγματα δ Weicker 4'· ) Onians 487· 7α) Ploss-Bartel 1,591*^· 594· 8) Paschley 2,221 η. 94· 9) T y l o r PC 1,451. Frazer FD/CM 2,59. 10. 11) H a r t l a n d : EHE4,429b. 12) [Δημοσθ.] 47,69. Εύριπ. Τρφάδ. 1147*6· Πολυδεύκης, 8, 65· Μέγ. Έτνμ. 354. 33· Bekker, Anecd. 237,30*613) Ίώβ 14, 22. 14) Lorimer : JHS 53» !79· 15· 16) Mulonas : AJA 52, 70/1. §46. 1) Frazer FD/CM 1, 3οκέ. 2) δ ίδιος: ΒΙ ι, 128. 'Εννοείται δτι δ συγγραφέας συγχέει έδώ τΙς νεκροψυχές μέ τΙς ζωτικές ψυχές κάτου άπδ τήνέκφρααη disembodied spirits. Πρ. καί ΐ3οκέ. 3) αύτ. ι, 134* 4) = § 67". 5) αύτ. ι, 195. 197· Σ 98· 6) αύτ. ι, 2θΐ. 203. 7) 8 Frazer ΒΙ 2,31· ) Williamson RCBCP 1,367*^· 376. 385· 2,141 Frazer 2, 304*6. 320. 9) Frazer FD/CM 1, 61. 10) αύτ. 67. 11) αύτ. 68. 12) αύτ. 72. 13) αύτ. 70. 14) αύτ. 6g. 15) [διόρθωσε : Σακαλάβα| : αύτ. 7316) αύτ. 76. 17) αύτ. η8. 18) αύτ. 7919) αύτ. 8οκέ. 20) αύτ. 86. 21) αύτ. gi*é. 22) αύτ. 96. 23) αύτ. 96κέ. 24) αύτ. 98. 25) Ebeling 76*6. Ι22κέ. Castellino : Orientalia 24, 24θκέ. 26) Σχόλια στόν Αριστοφάνη, "Ορν. 1490. 27) αύτόθι, καί Βάβριος, Μυθ. 63· 'Ιερουργία αποτροπής φαντάσματος σέ ίερό νόμο τΐ)ς Κυρήνης: W i l a m o w i t z : SB AW Β 1927, 167 S 17 Radermacher: AnzAWW 61, ι82κέ. 28) Άρτεμίδ. Όνειρ. ι , 6 ο : νεκρφ δέ παλαίειν νοοήοαι σημαίνει : "die weit verbreitete volkstümliche Anschauung, dass der Schlag der Gespenstei k r a n k m a c h t " : Reisch 181. 29) Φώτιος, λ. κρείττονες ('Ησύχιος, λ. κρείττονος)· οί ήρωες ( = νεκροί)" δοκονοι δέ κακιοτικοί είναι· διό καί οί τ à ήρωα ( = μνήματα) παριόντες οιωπώσιν. 30) Παυσαν. 6, 11,2/9. Δίων Χρυσόστ. 31,618. 619Κ. Σουίδας, λ. Άναγνράοιος δαίμων. 31) Πλάτ. Πολιτεία 4 , 5: 427b. 32) Delcourt : RHR 119, 154*-· 'Εθνολογικά: Frazer DG Ι4ΐκέ. §47. 1) H a r t l a n d : ERE 4,414a. 2) αύτόθι. 3) αύτ., καί Webster Τ 168. 4) Webster Τ ι68. 5) Hartland, άν. 6.7.8) [Διόρθωσε : Τ α ν ά λ α] : Webster, άν. 9) [Διόρθωσε : Ά μ ε ρ ι κ ή ς] : Hartland, άν. 10) αύτόθι. 11) Webster, άν. 12.13.14. 15.16) H a r tland, άν. 17) Spencer-Gillen N T C A 498. 18) Spencer N T N T C A 496

lil 254· ) Webster 17.V Frazer FD/CM 2, 13. 20) Webster 172*621. 22. 23. 24) αύτ. 173. 25) Frazer, άν. 2,85. 26) v. Gennep T T M 64 χαί Webster 173· 27 . 28 . 25». 30. 31 ) Webster 174· 32) αύτ. 175. 33) αύτόθι χαί Frazer FD/CM 14· 34) Frazer, αύτόθι. 35) αύτ. ΐ3*έ. 36) Webster 175. 37) Frazer HI 2, 356· 38) αύτ. 418x6. 40 35») ό ίδιος; FD/CM 3, i.S> ι 4 . ι6. ιόχέ. 41) αύτ. ι 7 . 42) αύτ. ΐ5. 43) Montandon 149. Webster 175· Frazer, άν. 15. 44) Frazer, άν. 3, 17. 45.4(5.47) Webster 175 48. 451) αύτ. 176. 50) Frazer, άν. 3, i8. 19*6. Γ>1 ) Webster 17(1. 52.53) αύτ. 177. 54) Söderblüm : IIIIIi 39, 255x6.

§48. I) H a r t l a n d : ERE 4, 414b. Hillebrandt, αύτ. 476a. 2) Hartland, iv. 3) Söderblom, άν. 502b. 3Α) Servius, in Yerjf. Aeu. 12,395. 4) Samter G H T 4'. 5) Caland : AUW 17, 48«. 6) Schmidt : AUW 24,284x6. 7) Hartland, âv. 415a. Samter 4'. 8) Samter, άν. *a) Abbot, 200, Schmidt, àv. 5») Dieterich M E 27. Cumont LI' 21. 10) Samter, άν. 4 χέ. 11) Dieterich, άν. 7*6. 11p. AUW 17,333*6. 12) Frazer T P S 52x6. Hartland, άν. 4 i 6 a . 13) Bendanii 70. 14) Hartland, άν. 4 1 6 a . / Σ τ ο ύ ς Βαλτικούς πληθυσμούς, allai Hiiuxtieren wird der Todesfall feierlich angesagt : Caland, άν. 480. 15) Hartland, άν. 16) Frazer FD/CM 3,33. Π ) αύτ. 2, γιά τούς άρχηγούς κτλ. Rivers 2, 266κέ. Bendann 197· 5) Rivers '2, 267 *αί 277· 6) Rivers 2,266. Bendann 198. 7) W h e e l e r : ARW ΐ 7 , 6 4 = 64κέ. 78 κέ. 8 i . R i v e r s 2, 267. Bendann 198. 8) Bendann 202. 9) αύτ. 20i. 10) F r a z e r BI 1, 162. Bendann 202. 11.12) Bendann 202. 13) αύτ. 2θ4κέ, καί § 40 = Σελ. ιο4· 14) αύτ. 2ΐ6χέ. §54· 1-2) H a r t l a n d : ERE 4, 421a. 3) Στράβων n , 517· Up· Cic. Tusc. 1,45. Εύσέβιος, Eiayy. Πρ. 1 , 4 , 7 . Άρριαν. ' / v i . 24. 5) Διόδωρος 17, 105, 2. 6) Στράβων 11,520. 7) Έρόδ. 1,140. 8) H a r t l a n d , άν. 421b. Grey, αύτ. sosaxE. 9) Söderblom, αύτ. 504a· 10) Ridgeway E A G 1, 487. 11 ) Waddell : ERE4, 5 ^ κ έ . Πρ. EvansW e n t z 25κέ. 12) Waddell, άν. 511a. 13) αύτ. 510b. 14.15) Crooke, αύτ. 482a. 16) H a r t l a n d , άν. 421a. §551) MCulloch: ERE 3,201a. 2) Howitt 753. '3) MCulloch 20ia. 4) Spencer-Gillen N o r t h T C A 547*έ. 5) MCulloch : 201b. 6) H o w i t t 751. MCulloch, άν. 7) Frazer FD/CM 3, 13. 8.9) MCulloch 201a. 10) αύτ. 2 o i a . 11) C r o o k e : ERE 4, 481b. 12) Sumner : στόν Calverston 469. 13) MCulloch, άν. 200a. Τό έθιμο έπαψε πρίν άπό τό 1250 μ·Χρ·, μά τις κοΟπες τίς φτιαγμένες άπότά κάφκαλα τών συγγενών, τίς μεταχειρίζουνταν "είς μνήμην" καί παραπέρα : S u m n e r , άν. 469· 14) MCulloch, άν. 200a. 15) Sumner, άν. 469. 16.17.18) MÇulloch, άν. 200a. 19) Ήρόδ. ι, ai6. Στράβ. 11,513· 20) Ήρόδ. 4, 26. 21) Στράβ. II, 520. 22) Έρόδ. 9923) αύτ. 38. 24) ERE 4, 459a· 25) Διόδωρος 5, 32, 3· 26) Στράβ. 4, 2θΐ. 27) MCulloch, άν. 20ia. 28) αύτ. 200a. 29) Spencer-Gillen NorthTCA 530. 30.31) MCulloch 201a. 32) Frazer BI 1, 205. 33) αύτ. 403. 34) αύτ. 313. 36) αύτ. 355, 36) Sumner, 502

άιι. 469. 37) [διόρθωσε : ot Tuare τής Βραζιλίας] : αυτόθι. 38) αυτόθι. 39) Aul. Gellius, Noct. AU. 10, 18. 40) CAETStr 5, 250. 41. 42. 43) Hartland : ERE 4, 426a. §56. 1) H a r t l a n d : ERE 4,423b. 2) M u n r o : αύτ. 466a. καί Wilcke : RLVG 7, 277aκέ. 3) 6λ. Α. Κ. 'Ορλάνδου, Το Ιργο τής 'Αρχαιολογικής 'Εταιρείας κατά τό 1955. 'Αθήναι ιςζό, 8gxé. 4) Biegen Pr 1,242. Hp. 143. 5) Έφημ. "Καθημερινή" ι 8 Άπριλ. 1956. 6) L o r i m e r : JHS 53. ι 6 ι κ έ . 7) αύτ. ι62κέ. 8) H a r t l a n d , άν. 424a, Επου καί άλλα παραδείγματα. 9) αύτόθι. 10) Άμώς 2, ι . 11) Π ν. 38,24. Αενιτ. 2θ, 14- 21,912) Πρ. II Βαο. 23,16/18. Διαφορετικές οί έρμηνείες γιά τό κάψιμο τού Σαούλ καί τού γιού του; I Σαμ. 31,8/13. 13) Χικόλ. Δαμασκ. Ά π . ι ι 8 = Ι Ι Α 39° Jacoby. 14) 'CM. ι ι , 2 2 ΐ κ έ . 15) Bendann 50. l6) Ήρόδ. 5, 9 2 · 1?) Όμηρ. Ί'μν. ^ΙςΔήμ. 32ΐκέ. Απολλόδωρος ι, ς, ι. 18) Πλούτ. π. Ίο. κ. *Οο. ι6, 357^· 19) Άπολλών. 'P. 4,86s- Απολλόδωρος 3, 13,6. 20) Ησαΐας 3 ο, 33^1) Ήρόδ. 7, ι 6 7 · 22) Βακχυλ. 3, 24*έ. 23) F r a z e r A AO 1, Ι72κέ. 24) Διογ. Λαέρτ. 8, 6gκέ. 25) Λουκ. π. Περεγρ. Τελεντής 2οκέ. 25α) Οί Λιθουανοί πιστεύανε πώς άν ό καπνός τής φωτιάς πάει γραμμή τ'άψήλου, ή ψυχή είναι εύτυχισμένη-άν δμως σκορπάει έδώ κ'έκεί, σημαίνει πώς ή ψυχή πάει χαμένη; Caland : ARW 17, 4« 7 · 26.27.28) H a r t l a n d , άν. 424b.

§57·

1) Bendann 65. F r a z e r FD/CM 2 , 53.

2) CAETStr 5, 248. Hartland : ERE 4, 433a. Bendann 63. 3) Bendann 67. 4) Frazer, άν. 2, 55. 5. 6. 7) Bendann άν. 8) H a r t l a n d , άν. Άνάμεσά μας δένουν κάποτε τά χέρια τού νεκρού ; Schmidt : ARW 24, 287. Οί Μωαμεθανοί δένουν τά πόδια του : Pool : ERE 4, 501a. 9) Bendann 66. Πρόσθεσε (ό λόγος γιά τό νησί Mangaia) : There is definite evidence from Mangaia, that this binding, together with the heaping of stones over the grave, are intended to prevent the return of the dead man : R i v e r s 2, 274. 10) Frazer, άν. 5 S . 11) αύτ. s 6 . 12) ARW 9, 15. 13) Κεραμόπουλλος ι ι . 15. 14. 15) Frazer άν. 16) Waddell : ERE 4,510a. 17) Hartland, άν. 433a. 18. 19) FHRG 66. 20)=- § 10. 21) Hartland, άν. 432b. F r a z e r BI 1,153. FD/CM 2,58κέ. Bendann 66. 22) CAETStr 5, 250. 23) Bendann 69. 24) Lods 185. 25. 26) Hartland, άν. 433a. 27) αύτόθι. καί F r a z e r BI 1, 153. FD/CM 2,53. Bendann 73. 28) F r a z e r FD/CM 2, 57. 29. 30. 31) αύτ. 5 8 . 32) - § 45*· 33) Davie E W 282. Ή έξήγηση πού δίνουνε είναι πώς τό κάνουν γιά νά προλάβουν άν κανένα κακότούς κυνηγάει. 34) II Σαμ. 4, 12. 35) Rh II 284*έ. 36) RE 14, 2Ο6Ο. Οί πηγές κ'οί έρμηνεΓες, αύτ. 2θ6ι. 37) Φώτιος καί Σουΐδας, λ. μασχαλίαματα. 38) ίδίως Μέγ. Έτνμ. ι ι 8 , λ. άπάργματα, καί Σχόλια στόν Άπολλ. ' Ρ . 4,477/939) Σχόσλια τνό 5θ3

Σοφοκλή, Ήλ. 44540) Φωτογραφία του δημοσιεύτηκε στόν Α. 'Ορλάνδο, Τό Εργον τής 'Αρχαιολογικής 'Εταιρείας κατά τό Ετος 1955. 'Αθήναι 1956, 9θ Ε'.κ. 88. 41) RE άν. 2060. 42) Α. Baumeister, Denkmäler des klassischen Altertums 1,460 Abb. 506. καί φωτοτυπία ατό : Pontes Anibrosiani XXV III: Ilias Ambrosiana, Berna et Oltum Helvetiae, 1953, Pl. X X X I V . 43) Αισχίνης, κ. Κτηοιφ. 244. 44)=-§45". 45) Αίσχύλ. 'Απ. 354NV 'Απολλ. 'Ρ. 4. 477*έ· καί Σχόλια. Μέγ. 'Ετνμ. λ. άπάργματα. 46) O d . 19, 92. Σοφ. Ήλ. 446. Εύστάθιος, είς Όδ. άν. Σελ. i8s7· 47) Hartland, άν. 433». 48) Παραδείγματα: Hartland ΡΡ ι , ΐ 7 3 * έ . ERE 4, 433a/b. Frazer FD/CM 2,60. 64. 49) Frazer, άν. 73κέ. 50) αύτ. 75· 51.52) αύτ. 73· "3) άν. Σημ. 30. 54) Roscoe Ban 141. Bag 286κέ. 55) |Γράφε: Μ π α β έ ν τ α ] : αύτ. ηη. 56. 57) Hartland, άν. 432b. 58) Frazer, άν. 42. 59) αύτ. 3, 199*6. 60) Hartland, άν. 61.62) Frazer, άν. 2,75. 63) Hartland, άν. § S®· 1) Frazer ΒΙ ι, 146. Bendann 116. 2) Howitt 458· Frazer, άν. 3) Webster Τ 178. Frazer, άν. 145*24) Howitt 46ικέ. Frazer 146. Webster 178. Bendann 116. Γ>) Howitt 464· Frazer, 146. Webster 178. 6) Howitt, άν. Bendann 117. 7) Howitt, άν. 470. Frazer 146. 8) Frazer 147. 9) Spencer Ν Τ Ν Τ Λ 243. 10) CAETStr 6,159. 11) αύτ. 5 , 250. 12) Frazer BI 1, 327. Webster 180. Bendann 116. 13) Frazer 401/2. 14) Webster 179. 1Γ>) αύτ. 180. 16) αύτόθι. Frazer FD/CM 2, I C I . 1 7 ) F r a z e r , άν. 2, io3. 18) Tylor PC 1,489. 19) Crooke: ERE 4,480b. 20) Webster 180. Frazer, άν. 103. 21) Frazer, άν. 22. 23. 24) Webster 181. 25) αύτόθι, καί Frazer, άν. 2 2. 22,12. Ίερεμ. ι 6 , 6 . 48, 37· Ίβζε*. 7. ι8. 27, 3*· Άμώς 8, ίο. Μιχαίας ι, ι6. Lods, άν. 16) Αενιτ. ig, 27. 21, 5· 'Ησαΐας ι ς , 2. Ίερεμ. 41, 5· 48, 36. "Εσδρ. g, 3. Lods, άν. 17) λ. χ. Αενιτ. ig, 27· 21,5 Δεντερ. 14,1. Βλ. καί Σημ. 15-16. 18) Lods 125. 19) Oldenberg 319' 551'· Samter G H T ι8οκέ. 20) λ. χ . Εύριπ. Όρ. 96,113· 99· ΦοΙν. 373· Ίψ· Τ· 167. "Αλχ. g8xi. Πλούτ. Παραμ.γνν. 4,609b. Άθήν. 16,675a,**. | Πρ. Ίλ. 23, Ι 4 ΐ · I Αίσχ. Χοηφ. 6. Σοφ. Ήλ. 52. Εύριπ. Έλ. g ικέ. Ή κομένη πλεξούδα στήν έμπασιά σημαδεύει τό πένθος τοΟ σπιτιού : Εύριπ. "Αλχ. ς8κέ. Κατά τόν Πλούταρχο {Αϊτ. 'Ρωμ. 14, 267b) συνειθιζόνταν οί γυναίκες νά κόβουνε τά μαλλιά καί οί άντρες ν'άφήνουν τά δικά τους νά μεγαλώνουν. 21) Propert. 1, 17,21. Ovid. Fast. 3, 562. Samter άν. ι8ο 22) Ίλ. 23, I 3 4 * É · Πλούτ. Πελοπ. 3423) Ήρόδ. g, 24. 24) Frazer FD/CM 3, 49· 25) Εύριπ. "Αλχ. 4 28κ§. 26) Frazer, άν. 27) Goldziher: RHR 10, 348. 28) Frazer, άν. 5ο. 29) Schmidt : ARW 25, 68 . 30) Άριστοτ. Ά π . g8 ( = Άθήν. i s , ι6.) 31) Grooke : ERE 4, 484a. 32. 33. 34) Hartland : αύτ. 43ib. 35) Goldziher, άν. 3 5 ι . 36. 37) Hartland, άν. 38) Lods 12g. 39) Ίλ. 23, I35*s. 40) Αίσχύλ. Χοηφ. 6. ι68κέ. ig7. Σοφοκλ. Ήλ. 51**· 449· Εύριπ. Όο. g6. 106. 113. 41) Samter, άν. ι 8 ι . Λουκάτος 8ο. ΖΕΑ A' i n . ΐ 2 ΐ . 42) Bendann 8g. 43.44.45. 46) Frazer, άν. 3,50. 47) Bendann 8g*E. 48) Ήρόδ. 2,36. 49) — iv. Σημ. 2θ. 50) Grawley : ERE 5,59a. Frazer, άν. 51) Bendann 8g. § 70. 1) Frazer T P S 357. 2) δ ίδιος: BI 2,233. 3) Bend a n n 136. 4) αύτ. 142η. 5. 6. 7) Frazer T P S 357. 8) Webster PSS 4οκέ. Thomson PAe 47. 9) Spencer-Gillen NTCA 500. Πρ. 511. 10) αύτ. 136. 11) αύτ. 500. 12) Spencer-Gillen N o r t h T C A 251. 13) Bendann 101. 14) Webster Τ 196. 15) CAETStr 5,249. 16) αύτ. 6, 153. 17) Frazer BI 1, 318. 18) ERE 5, 58a. 19) Frazer FD/CM 3, 39. 20) Bendann 10011. 21) Ήρόδ. 2 , 85. 22) έθνολογικά: Webster PSS 44 Not. 2. v. Gennep R P 122. Frazer BB 510

540 •2,259.255 Not. ι H a r t l a n d PI' ι, n o . lip. Melanges H. Grégoire I V (Brüx. 1953) 430κε. 23) = - § 121 1 «. 24) Πίνδ. Νεμ. ι ι , ι6. 25) Spencer-Gillen N o r t h T C A 507. "-6) Bendann 100. 27) συγκέντρωση : J a s t r o w Journ. Amer. Or. Soc. 20, 133*6. Lods 107. Ilp. RAC 1,728. 28) Bendann 101. 29) Ίλ. 18,23x3. 30) Ίλ. 22,414. 2 4 ,I63X§. '06. 24, n 6 x § . 31) Bendann 102. 32) Frazer FD/CM 3,60. 33) Bendann 10211. Hartland '.KHK 4, 439b. 34. 35) Bendann, άν. 36) ΙΙλούτ. Αΐτ.'Ρωμ. 14,267a. 37) Hartland, άν. 439a. 38.39.40) ΖΕΑ Α' 137· 41) Λουκάτος 104. ΖΕΑ, άν. 42) ΖΕΑ, άν. 42α) Λουκάτο; 104. 43) Sternberg : ARW 8, 471. 44) MCulloch : ΕΠΕ ii,822a. 45) αύτ. 824b. §71· 1) Spencer-Gillen N o r t h T C A 5θ6κέ. 53θ*έ. 2) Levy G H 69. 3) Roeder 185. 4) Frazer BI 1 , 2 2 5 . 2 9 4 . 3 2 8 (καί 339). 351/2. 399-Bendann ΐ97κ§. 5) Crooke : ERE 4,483a. 6) Hartland, αύτ. 442a. Frazer άν. i66. 7) Hartland, άν. 8) ΙΙλάτ. Φαίδ. 8 i c / d . 11. 10) H a r t l a n d , άν. 442b. § 7Ζ. 1) Crawley : Ε Π Ε 4 , 859b. 2. 3) Otto 36. 4) Tylor ι,45ΐ· 5) Hodson : ARW 12,454. (i) Frazer FD/CM 1, 87. 7) ( O t t o 37. 8) Crawley, άν. 859b. J) Ίλ. 23,65κέ. 10) αύ:. 14, 455x1. 11) '06. ι ι , 3 8κέ. 12) Αισχύλος, Εύμ. 103. 13) Σοφοκλ. Ό Τ i37i y -è. 14) Ό-. ΐ7θχέ. Γενικά τό Ήλύσιον ή Νήσοι Μαχάρων, δέχουνται τδ Κάδμο (Çapelle 248), τήν 'Αλκμήνη (251**), τόν 'Αχιλλέα (3λ. τήν περικοπή τοθ Gurdon γιά τούς Khasi πού παραθέτει 6 Thomson PAe 152. 26) Briffault 3,48**· §95* 1) Βιβλιογραφία Καταβάσεων: (α) έ θ ν ο λ ο γ ι κ ά ; MCulloch, 'Descent to Hades (Ethnic)' : ERE 4, 648aκέ. Πρ. Frazer BI 1, 207 ( = Seligman MBNG 655κέ), 3 oo. 355. 2,430. Tylor PC 2, 46κέ. (β) Σ ο υ μ ε ρ ι α κ ά [κατάβαση θεών] : Κατάβαση τής Ίνάννα ; μετάφρ. κειμένου K r a mer : στόν Pritchard ΑΝΕΤ* 52aκέ. (y) Β α β υ λ ω ν ι α κ ά : ι. Κατάβαση θεών : Κατάβαση τής Ίστάρ : Μετάφρ. κειμένου ; Speiser : στόν Pritchard ΑΝΕΤ* io6b*6. 2. Άνθρώπων [Όνειρο]: Κείμενο τοθ 8ου Αί. π.Χρ. μέ περιγραφή ταξιδιοΟ (μέσα άπ* δνειρο) στήν Ά δ η : Ebeling ικέ. Speiser, άν. ΐ ί ^ κ έ . Πρ. Ganschinietz : REX 2389*6. (d) ' Ε β ρ α ϊ κ ά : Lods: CRAT 1940, 434κέ. (e) Α ί γ υ π τ ι α κ ά : Πρ. Ganschinietz, άν. 2 3 87κέ. (C) ' Ε λ λ η ν ι κ ά ; Ganschinietz, άν. 2359*^· Radermacher, 'Kommentar zu den Fröschen des Aristophanes': SBAWW 198 (1922) 4,37*6. Πρ. Dielsr NJb 1922, 239*6. Holland : ARW 23, 207κ6. Δέν γνωρίζω τήν παλαιότερη πραγματεία τοθ G. Et tig, Acher untie a, sive descensum apud veteres 522

enaraÜo (Leipziger Studien zur Philologie X I I I ) . Lps 1891. (1?) Π ε ρ σ ι κ ά : βιβλίο τοϋ Arda Vvpaf: Ganschinietz, άν. 23gi*6. (t>) ' Ι ο υ δ α ϊ κ ά ; Ganschinietz, άν. 23g3*6. (e) Β υ ζ α ν τ ι ν ά : Dräseke 'Byzantinische H a d e s f a r t e n ' : NJb 1912, 343**. (>j) Ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ά ; Μπεργαδή, Άηόχοηος. 2) ταξίδια στούς ούρανούς καί παράδεισους; (α) Β α β υ λ ω ν ι α κ ά ; Adapa : Kramer, στόν Pritchard ΑΝΕΤ* ιοικέ. Etana: αύτ. ιΐ4*έ. (β) ' Ε λ λ η ν ι κ ά : Capelle: ARW 25,250x6. Dieterich ML (λειτουργία γιά ούράνιο ταξίδι). Πρ. § 8 4 . 3) Dieterich ML. 4) Tylor PC 2,48. 5) Harisson PGR 603κέ (γιά τήν κατάβαση τοΟ 'Ορφέα ; Εύρυδίκη-Όρφεύς/Σεμέλη-Διόνυσος). 6) v. Gennep RP 131 (αόριστα). 7) Frazer F L O T 2, 543**· 8) Παυσαν. 9, 39» 5**· 'Ανάλογο μέ τδ μαντείο τοΟ Τροφωνείου τό Σπήλαιο (=- Καθαρτήριο) τοΟ 'Αγίου Πατρικίου στήν 'Ιρλανδία : ERE 41 650a. 8α) Πλούτ. η. Σωχρ. Δαιμ. 2ΐκέ, 58gf*6· 9.10.11) συγκέντρωση Gaster T h 191. 12) αύτ. igo. 13) αύτ. 191. 14) Όμηρ. 'Γμν. είς Δημ. 371*6· 15) X V I fr. 293. Gaster 191. §96. 1) Βλ. Mariller 23*6. 2) MCulloch: ERE 3, 207a/b. 3) Mariller 24. Γιά τή συνέχεια τών περιπετειών, αύτόθι, καί Frazer BI 1, 464*6. 4) Mariller 24*6. ό) Frazer BI 2, 427· 6) Έπιφάνιος, Πανάριον 4θ, 2, y : II 83,3*6. Holl. 7) Frazer BI 1,351 8) Seligman 192. 9) Frazer, άν. 1,229 . 10) αύτ. 287. 11) αύτ. 299· 12) αύτ. 2 , 29. 13) αύτ. 66.85. FD/CM ι, 22. 14) Frazer BI 2, 214· lô) Hartland PP 1, Ι74κ6. Ή ίδια σύγχυση μέτό χωρίο τής Σημ. g. 16) άπό τή μελέτη τοϋ Adriani καί Kruijt γιά τούς Toradja: ARW 17 (1914) 587*6. 17) Frazer FD/CM 1,24. 18) ERE n , 8 t g b . 19) αύτ. 82ib. 20) Hartland PP 1, Ι7ΐκ6. ERE 2, 684b. 21 ) ERE 11, 822b. 22) αύτ. 827b. 23) Tylor 2,21. §97. 1) Πρ. Lods C Y F I ig3*6. Frazer T P S go*6. 2) παραδείγματα: Frazer FD/CM 1, Ι44κ6. (Thonga) καί 146 (Dyak καί Awemba). 3) αύτ. ΐ44κ6. 4) αύτ. 146. 5) χαρακτηριστικά παραδείγματα άπό τήν 'Ινδονησία, ό Warneck : ARW 18, 154*6· §98. 1) Frazer BI ι , 38g. FD/CM 1,152/3. 2) λογουχάρη : Νησιά Πορθμοϋ 'Γόρρες : CAETStr 5, 362. 3) Bouché-Leclerq 1, 2go. RE I X Ι256κ6. 4) Έρόδ. 4 , 172. 5. 6) Frazer F L O T 2, 53 0 · 7) Frazer, άν. 526κ6. 8) Frazer FD/CM 1, 152. 9) αύτ. 153. 10) Frazer F L O T 2, 542. 11) αύτός BI 3, 120. 12)αύτ. 171 13) αύτ. F L O T 2, 545*6. 14)αύτ. 546*6. 15) Πρ. FD/CM 1, Ι03κέ. ι05κ6. 16)πρ. Αενιτ. 20,27. 17) Bouché-Leclerq 1, 338. 2, 128. 18) Frazer FD/CM 1, 164*6. 19) αύτ. ι66*6. 20)αύτ. ι68. 21)αύτ. ι 7 θ . 22)αύτός, T E 2,52gx6. 523

§991) Frazer F L O T 2, 538*έ. 54θ*έ. 2. 3) αύτ. 542. 4) S a m t e r G H T ιβχέ. 5) Frazer ,άν. 2, 5376) «ùx. 546. 7) ERE 1,439b. 8) "Γιλγαμες": S p e i s e r : στόν Pritchard Α Ν Ε Τ ' m . 9) I Σαμ. 28, 3. 10) Lods C V F I 253'. 11) Ήσαίας 8,19. 12) II Rao. 21,6. 13) Δεύτερον. i8, n / 1 2 . 14) II Βασιλ. 23,24. 15) Λευιτ. 20,2"· 16) Bouché-Leclerq ι , 3 3 ΐ * έ . 1 ' ) Od. 11,gué. 24κέ. Up. 10, 5θ3χέ. Κατά τόν Macchioro' 3θ2κέ, στήν όμηρική Νέκνια χωνεύουνται μιά "Ψυχαγωγία" χαί μιά (όρφική) Κατάβαση, που ξεχωρίζουν Ν(εκυομαντεία) Στί. 24-234· 385-465. 268-635· Κ(ατάβασις) Στί. 235-327· 46.5" 626. 18) Bouché-Leclerq ι,334*έ. 19) Λίσχύλ. Πέρο. 6igyé. 623*έ. 20) Θουκυδ. ι , 46, 4*έ. Στράβ. η, 324. Παυσαν. ι, 17, 5· 21) αύτ. 9, 3°. 6. 22) Ήρόδ. 5 , 9 2 , 7 · 23) Παυσαν. 3 , ΐ 7 , « · 24) ΙΙλούτ. Κίμ. 6, 6κέ. η. θείου βραδ. τιμωρ. ί ο , 555 e · 25) Τζέτζης, Σχόλια στόν Λυκόφρ. 605. Bouché-Leclerq, 1, 367· 26) Σχόλια στόν Νίκανδρο, Άλεξ. 13. Bouché-Leclerq, άν. 27) Στράβ. 5,244· Συγκέντρωση: RE I I 2286. Ni nek 76/79· 28) Μάξιμο; Τύριος 8, 2. 29) Φιλόστρατος, β. 'Ληολλ. Τ. 4, ι6. 30) Sueton. Nero 24,4· 31) Δ ί ω ν Κάσσιος 78, ΐ5· 32) Spence 286κέ. §iOO. 1) Frazer ΒΙ ι, 332. 2) αύτ. 184. 3) αύτ. 2θΐ. Bendaun 136. 4) αύτός FD/CM 1,111/2. 5) αύτ. ιο3*έ. 6) αύτός ΒΙ ι, 247· 7) αύτ. 259· SCW 2, 1248) αύτ. 283. 9) αύτ. 2 88κέ. 10) αύτ. 297*έ. 11) W h e e l e r : ARU' 17, 68κέ. 7 ι . 12) W a r n e c k : ARW 18, 351· Berkusky : ARW 18, 321. 13) Le Bruyn : t. I V 116/7. 14) Frazer FD/CM 1, 115. 15) αύτ. n 8 . 16) αύτ. ι ι 8 κ έ . n 9 . 17) αύτ. 75κέ. 18) Frazer S C W 2, 112. 19) αύτός, FD/CM 1, ΐ2οκέ. 20) αύτ. 121. 21) αύτ. I 2 8 . 22. 23) αύτ. 122. 24) αύτ. 123. 25) 'Αριστοφάνης, 'Απ. 482, ΐ2κέ Kock. 26) = §41*. 27) RE X X I 3ΐ6κέ. 28) Σχόλια 'Αριστοφ. 'Αχ. 1076. Πρ. αύτ. Βάτρ. 2 Ι 8 . 29) Ησύχιος λ. Θαργήλια. 30) Nilsson G F 200'. 2θ2κέ. 31) αύτ. 115'. 32) Φώτιος λ. Πυανεψιών'Αθήν. 14,648b. 33) βλ. Σημ. 27 καί 'Αθήν. ι ι , 478d. 34) βλ. Σημ. 27· 35) Frazer SCW 2,111/3.116/7. " 9 · Ι 2 ΐ · 123/4· FD/CM ΐ29*έ. 36) RE X I V 939· 37) = § 9 5 " 38) Bendanu 150. 39) Αίσχύλ. Χοηφ. 486. 40) Φώτιος καί Σουίδας λ. Τριτοπάτορες. 41) Frazer FD/CM 1, ΐ 4 ΐ * έ . 42) αύτ. 1,95. 43) παραδείγματα: αύτ. ι, Ι35*έ· 44) παραδείγματα : αύτ. 95· 222. 327· §ΙΟΙ. 1) Frazer ΒΙ 2, 3ΐ*έ. 3) Frazer ΒΙ ι (347) 348. 4) αύτ. 363. 65. 7) αύτ. 2,gi. 8) αύτ. 2 , 2 7 7 · Ι2ΐκέ. 11) αύτός: FD/CM Ι,62κέ. 14) αύτ. 7515) ERE 1,436b. 16)

524

2) αύτ. 1,440. ERE 1,443a· 5) αύτ. 369. 6) αύτ. 2, 9) αύτ. 2,323· 10) αύτ. 3, 12) αύτ. Q313) αύτ. 8ο. Jastrow RBA 1, 278 17)

αύτ. 28Ο. 372· 18) αύτ. 279· O t t o 49· Ι 9 ) Lods C V F I 213. 20> II Σαμ. 28, ΐ 3 · Elohim λέγουνται χάποτε χ ' οί ψυχές πού'vow στόν "Αδη. 21) Πυραμιδικά Κείμενα: § 393· Roeder 191. 22) αύτ. § 395· Roeder 191. 23) αύτ. § 4θθχέ. Roeder 192. Πρ. Moret T P h 191. 24) αύτ. § 403**. Roeder 192. 25) αύτ. § 4ΐοκέ. Roeder 193· 26) § 493**· Roeder 192. 27) γιά τήν τοτεμική Μετάληψη : Spencer-Gillen N T Ç A 202.203**204*!. 205** N o r t h T C A 315· 3*7 323-296 χαί 324-321 καί 323. 28) E r m a n n RÄ 218. Βλ. § 127. 29) Ήσίοδ. " Ε ρ γ . ι 2 2*έ· 30) αύτ. 141**. 31) αύτ. ι66χέ. 32) Ζηνόβιος, Φώτιος, Σουΐδας : Τά χωρία στδν Pickard Cambridge, Dram. Fest. Athens Oxf.. 1953, σελ.7, 33) RE Suppl.-B. I V 88 3 *έ. 34) Αίσχύλ. Ά π . = Nauck» σελ. 88. Στούς "Πέρσες" του ό Αισχύλος λέει τδ φάντασμα τού Δαρείου δαίμονα, 62ο. 35). Άριστοφ. Ά π . 488, Ι2κέ Kock. 36) χρησμός (στδν Δημοσθένη, 43.66) : τοΐς άποφάιμένοις Ιν IxvovpÀvq. ήμέρφ τελεΐν· τονς καάήκοντας κατ τ à ηγημένα. 37) Πλούτ. Σ6λ. 2ΐ, ι . 38) Πλούτ. Παραμ. Άτιολλ. 27. 39> Πλούτ. Αιτ. Ρωμ. 14,267b. 40) Augustin. Civ. Dei 8,26. 4l)Cic. de Leh. 3, 9. 42) αύτ. 53. Ή δοτική dis ή dits manes άχολουθιέται άπό τή γενιχή τού όνόματος τού νεχρού,καί (τελικά) σημαίνει τήν ψυχή του. 43) Cic. de Leg. 3, g. 44) CIG 2831.2832. Radin Max :CR 30,45. 45.46> Άρτεμίδ. Όνειρ. 1,50. 47) Riess 179. 48) Άρτεμίδ. Όνειρ. 3,13. 49) Riess 190.

§loa. PAeg 50. I I I 207κέ.

1) Spencer-Gillen N T C A 49οκέ. 3) Cornford : στόν Quiggin 153**.

2) βλ. Thomson 4) RE Suppl.-B.

§ Ι03· 1) Πρ. C o r n f o r d : στή Harrison Τ 2ΐ2κέ. Thomson ΑΑ 138. 2) Webster PSS. 3) Είναι άχατανόητο πώς δ έξοχος αύτδς συγγραφέας, πού άνάδειξε τόν μυητικό χαραχτήρα τής Στέψης καί τή μεταφορά, της στό Γάμο ( K i n g s h i p 99**) *®1 ο τ ή ν Κηδεία (ESS 5, 22xé), έπιχείρησε νά δείξει πώς οί τελετές τής Φυλετικής Μύησης, πού άκμάζουν σέ φυλετικές, κοινωνίες πολύ χαμηλότερων σταδίων άπό κείνα δπου διαμορφώνεται ή Βασιλεία (λ. χ. οί Αύστραλιανές), κατεβαίνουν, άντίστροφα, άπό τή βασιλική Στέψη... 4) Frazer ΜΑ ι, ικέ. DGg**· Gook : CR 17, 268κέ. Cornford, άν. 5> Cornford, άν. 256κέ. 6) F r a n k f o r t 326κέ. 7) Robertson S m i t h R S Index λ. Sacrifice καί Sacrificial feast Thomson PAe 51. 8) Webster P S S Ι35κέ. 9) δτι συνεχίζουν τδν δμαδικό γάμο τής Φυλετικής Μύησης : Thomson Α Α 138. "Εχω ώστόσο λόγους νά πιστεύω δτι μιά παράλληλη ρίζα τών θιασικών όργίων είναι ή ίερουργική ένδογαμία τού τοτεμιχού γένους. 10) F r a z e r GB Cen. Index λ. Kings. Hocart Κ 7κέ. Gadd. IDR A N E . F r a n k f o r t , I n d e x λ. King (Egypt), κά. 11) βλ. Λεκατσά, Καταγωγή τών θεαμών κτλ. jixi. 12) Eisler W M H Z . Orange, ΑΑΡ. Πρ. 525

Loisy S 76κέ. 13) βλ. παρακάτΟυ Σελ. 370x6. 14) 6λ. λ. 'Sceptrum* : RE I I A 368x6. καί λ. ' S t a b ' : RE I I I A 1894x6. 15) 6λ. παρακάτου Σελ. 372x6. 16) Hocart : ESS 5, 22x6. 17) αύτ. 22. 18) Moret M E 72. Τά σχετικά στοιχεία στίς άκόλουθες παραγράφους μας. Γιά τήν κοινότητα τών τελετών τής Στέψης καί τής Ταφής, άς σημειωθεί, έδώ, τοΟτο : Τό ντύσιμο τοθ νεκροΟ "Οσιρι μέσα σέ δέρμα, είναι ( ι ) μέρος τών Όσιρικών Μυστηρίων (Moret 31*6.)· (2) μέρος τής άνανέωσης τής Στέψης στό Πανηγύρι τοθ Sed (αύτ. 73*Μ = § 128' ( 3 ) μέρος συναποθεωτικής μύησης πού παραχωρείται σ' εύνοούμενα πρόσωπα (αύτ. 88κέ.)* καί (4) μέρος τών ταφικών ύστερα τελετών τών Αιγυπτίων (αύτ. 42κέ). 19. 20) Hocart, άν. 23. 21) = § 84. 22) Hocart, άν. 23) παραδείγματα : Frazer D G . 24) = § 7"· 25) Hart l a n d Ρ Ρ ι , ix6. 26. 27. 28) Briffault 3, 2ΐ7κ6. 29) τή μεταφορά τής βασιλικής Στέψης στό Γάμο, τήν είδε ό Hocart, Κ 99*έ· § Ι041. 2) Ν η σ τ ε ί α : Γενικά : MCulloch, ' F a s t i n g ' : ERE 5, 759xé. Ziehen, λ. Νηστεία: RE X V I I 88x6 καί Suppl.-B V I I 54*^ («) Νηστεία στή Φυλετική Μύηση : MCulloch, άν. 7 6 ^ κ 6 . Webster P S S 65x6. Arbesmann 74*^· Crawley MR 1, 330. 2, ιικ6. Frazer BB ι,56κ6. T E ι,4οκ6. 2,3ΐοκ6. 313 3*7· 3.467· Gaster T h ιοκ6. Ά π ό τή Φυλετική Μύηση κατεβαίνει στά θιασικά Δρώμενα ή Μυστήρια καί στά 'Εποχικά Πανηγύρια ; (β) Μυστήρια : Arbesmann 74*^· (y) 'Εποχικά Πανηγύρια : Gaster T h 7Χέ· 3) Hocart : ESS 5, 23· 4) Gaster T h 7x6. 4α) Προσ θ ή κ η : Γιάτό λουτρό τοθ νεκροΟ κατά πλάτος: S a r t o r i : ZW 18,354*^· 5) Σχολ. Εύρ. Φοίν. 3 47· 6) MCulloch: ERE 2,64iax6. 6α) Spiegel : AnnSAE 383/384· 388. 7) ΙΙαΟλος, I Κορ. 15, 29· 8) Έ π ι φάνιος, Πανάριον 2 8 , 6 , 4 : I 3*8, 15** Holl. 9) Ί ω . Χρυσόστ. είς τήν Α' Τΐράς Κορ. Όμιλ. μ : Migne PG 6 1 , 3 4 7 · Ράλλη-Ποτλή, 2,495· Λ ο ° · κάτος, ιψ&. 10) Ράλλη-Ποτλή, άν. Λουκάτος, 40. 11) Hocart, άν. 23· 12) F r a z e r ΒΙ 2, ΐ9*έ· 13) Scheftelowitz : ARW 19,225. 14) Crawley : ERE 5, 57a. 16) Scheftelowitz, άν. 225. 17.18) Crawley, άν. 57a. 19) αύτόθι. Γιά τό περίπλοκο ντύσιμο τοθ νεκροΟ (αύτ.) πρ. καί Walshe, αύτ. 4 , 45ob. H a r t l a n d , αύτ. 417b. 20.21.22.23) Crawley, άν. 57a. 24) αύτ. 57b. 26) πρ. I Σαμ. 28,14 (μέ τό μανδύα τοθ προφήτη). 'Ησαΐας i 4 , 9 * é · 26) Ίώσηπος, ΙΑ 15, 3»4· 17. 8 , 3 · ΙΠ· ι . 33.9· 27) Lods 86. Scheftelowitz, άν. B e n n e t : ERE 4,498b. 28) Rohde 180. 29) Ziehen No 93A = σελ. 2 6o. 30) 'Αρτιμίδ. Όνειρ. 2,331) RE I I I 348. 32) Scheftelowitz, άν. 225. 33) -Söderblom : ERE 4, 502b. Συνήθεια νά δίνεται στόν ίερέα : Scheftelowitz, άν. 34) Scheftelowitz, άν. 225. 36) (στή Γερμανία) : H a r t l a n d : ERE 4,417b. 36) βλ. v. G e n n e p R P , I n d e x λ. VetemenU. S a m t e r G H T 9οκ6. F r a z e r AAO ι , 2 5 3 * . έ . RE V I I I 7ΐ5κ6. 37) Hocart Κ 79. 38) = § I 0 3 " . 39) Lloyd : ERE 4,486b. 40) Ικδ. Kroll 526

Viereck (Lps 1895), 26.

41) ERE 9, 1303/131b·

§105. 1) Hocart Κ 71 (E). 2) Frankfort 326*6. Hp. Hooke O E S R 13*3. 3) Sternberg : ARW 8, 472. 4) Ήρόδ. 5 ) 4. 5) Σουΐδας λ. Ζάμολξις. 6) Νικόλ. Δαμ. Ά π . 117 Jacoby (119 Müller). IIp. Στράβων i i , 519 ϊ ' * τ°ύς Τρωγλοδύτες, 16,776: Γιά τό γέλιο σά μαγικό μέσο χατά τοϋ θανάτου (δπου σίγουρα, πέφτει τό παράδειγμα αύτό) βλ. Dôlger : στά Pisciculi 8οχέ. 7) 'Ηρακλείδης Πολιτ. 30,2. 8) ERE ι, 192b. 9) Hartland : ERE 4,434a. Πρ. 435a. 10) Hartland, άν. 43 5 a. 11) παράθεση: Dölger, Ίχϋνς I I 527». 12) FHRS 93. 13) Hocart Κ 83.85. 14) Frankfort 326*6. 1δ) Cornford : στή Harrison Τ 2ΐ2χέ. Thomson A A I n d e x : λ. pompé, agon, kômos. 16) Williamson RCBCP 1, 240x6. Rivers 2, 269. 17) Ήρόδ. 4, 71. 18) αύτ. 4,73. 19) ΙΙολύβιος 6, 53x6. 20) Λουχάτος 71. 21) αύτόθι. S 106. 1 ) Munro : ERE 4, 464^4653. 2) Hartland, αύτ. 434b. 3) αύτ. 435a. 4) αύτ. 434b. Hp. Sartori 18.ST 5) Hartland 434b. 0) Erman RÄ Reg. λ. Totenmahl. Λουχιαν. η. IUvd. 21. Έ ξοχη παράσταση αίγυπτιαχοϋ νεχριχοϋ τραπεζιοϋ άπό τή νεκρόπολη τών Θηβών : Feydean, είχ 3· 7) Ίλ. 23.29*6. 8) 'Αλχμαιωνίς, Ά π . 2. Σελ. 7 6 Kinkel. 9) Hartland, άν. 4 3Sa· 10) ΖΕΑ Α' 113. 11) Bendann 152. 12) Sartori S T 19. 13) Bendann 157. 13α) »Sternberg : ARW 8,473. 14) Sartori 18 (παραθέτοντας τόν Wiedemann, Die Religiori der alten Ägypter, 125). 15)Mylonas: AJA 52, 72. 16) Πλουτ. Σόλ. 21,517) Rohde 191*6. Τό τραπέζι στίς τριάντα λέγεται χατά τόν Φώτιο (λ.) χα&έδραι. Ό ίδιος προσθέτει: ήσαν δέ χα&έδραι τέσσαρες... Υποθέτω πώς στό ) είώθεοαν οί παλαιοί ίν τοις περιδείπνοις τόν τετελεντηχυτα έπαινεΐν, καί ε! φαύλος ήν : Ζηνόβιος ς, 28 : Paroem. Gr. I 130. Ilp. Cic. de Leg. 2,63. Άθήναιος 2,464a. 77) = $ 8 2 . 78) πρ. v. Gennep R P Index λ. lie pas en commune. Webster ιόοκέ passim. 79) Hocart Κ io8 (iV). 112 (Ν). Γενικά. io6. 80) Apuleius, Metam. 11, 24. Τό τραπέζι στά Μυστήρια: βλ. Maccliioro 65 κέ. SI) Reitzenstein V G T 2 1 . 82) ( ι ) συγκέντρωση τών στοιχείων γιά τά θιασικά συμπόσια τών μυστηριακών θρησκειών: Maccliioro' 65*^. (2) Ούράνιο συμπόσιο Μακαρίων: Cumont ROMR 61, fig. 3· L P 256*έ. Σέ χριστιανικές παραστάσεις: Wilpert Tav. 132. 157. ι · 2. ι84· 8··,) Reitzenstein, άν. 2ΐκέ. 84) αύτ. 21. § Ι07· 1) Hocart : ESS 5, 23· 2) Στό 'ξενύχτισμα' τού νεκροϋ (συνήθως ήλικιωμένου) : ΙΙροσωπικές πληροφορίες καί σημαντική άνακοίνωση τοϋ άρχαιολόγου Κ ου Στέλιου Ηαπαδοπούλου. Δέν ςέρω άν τό έθιμο έχει έπισημανθεϊ άπό τούς λαογράφους — πού μόνον αύτοί θά έπιτρέψουν τελικά νά μιλάμε γιά τήν ύπαρξη του άνάμεσά μας. 3) Frazer BI 2,425. 4) 7 Briffault 3, 206. Nilsson (il 176. 322.415. 5) Frazer, άν. 6) αύτ. 421/2. -|~(5α) II ρ ο σθ ή κ η : Άνάμεσα στούς BeUileo(Μαδαγασκάρη) οί ταφές συνοδεύουνται άπό γενική πορνεία: ν. Gennep Τ Τ Μ 158. 7) έθνολογικά: Frazer T E 2, 145**· 403· 454·ί>38*έ· 8) Thomson ΑΑ 131**· + 8 α ) II ρ ο σ θ ή κ η : Ο Ρ Γ I Α : Γ ε ν ι κ ά : Frazer, άν. Σημ. η. EREq, $570. κέ. Briffault 3. ι 5X7)· 11) Πορφύρ. π. &ντρ. Ννμφ. 28. Πρ. Macrobius, Somn. Scip. 1, 12. 12) Ίλ. 23, 170. 13) Όδ. 24,67*έ. 5 14) RE X V 1577· Ι · 16) αύτ. 379**· 17) αύτ. 3 79· 18) αύτ. 38ο. 19) K ü h n , T a f . 38. 20) F r a z e r T E 2,242. 315. 428.434.415. 21) W y s s 32*έ. 22. 23) RE X V 38οκέ. 24) Πορφύριος. n. άντρ. Ννμφ. ι 5 . Cumont MM 162. 25) Persson R G P T ΐ3κέ. 26)RE XV 375. 27. 28. 29) αύτ. 381. 30) Άπολλ. e P. 4, 1136. 31)Usener: RhM 57, 183. 185. ι87κέ, 32) αύτ. Ι86. RE X V 381.1578. 33) Εύριπ. Βάκχ. ΐ42κέ. 7θ8κέ. 34) Αίλ. Ποικ. Ίστ. 3,42. 35) Usener, άν. 177**· Wyss 39**· 36) Virgil. Eel. 4,30. 37) "Εξοδ. 8. Πρ. Αευτερ. 6, 3· ι ι , 9 · 38. 39) Usener, άν. ι8ο. 40) αύτ. ι 8 ι * έ . 41) Ίλ. 23, ΐ7θ. "Οτι δέν είναι γιά νά βοηθήσουν τή νωτιά. Mylonas : A3 Α 52, 6ο. 42) Πλούτ. Άριστ. 21, 3· Νόμος Ίουλίδος : Zienen 93 Α στί. 8/g Πρ. καί CIL X V 1420, 22. 43) Schmidt : ARM 24, 308. Πολίτης ΛΣ 2, 276. § ΙΙ7· 1) Διογ. Λαέρτ. ίο, ι8. 2) συγκέντρωση : Bruck 157**· 3) αύτ. 28ο 1 . Γιά τΙς " 'Αγάπες" : Leclercq, Dictionnaire d'archeologie chretience et de Liturgie I 775κέ. 4) Dölger, 295κέ. Schoenebeck : ARW 34,6οκ§, ιδίως 72κ§. Bruck 29οκέ. 4α) γιά τήν καταγωγή 534

τής έκφρασης άνάμνησις άπό τήν έθνική πράξη : Dölger, άν. 55θ*έ· 5) Bruck 283*6' G) Ζωναρίς (στόν κανόνα ΠΓ' τής έν Τρούλλφ Συνόδου) : Ράλλης-Ποτλής 2,495· Ό συγκέντρωση : Bruck 285*6. 8) Dölger, άν. 552*2· 9) 33, ι Bruck 289/90. 10) Κανών Συνόδου Καρθαγένης ΓΙππώνος) ΙΗ' : Ράλλης-ΙΙοτλής 3,554/5· Έ ν Τρούλλφ, ΠΓ', άν. 2,495· 11) Bruck 292. 12) Migne PG X X X V I I I 98. Bruck 281. 13) Άηοστολ. Διάταξεις (Funk) 8, 44· Β Bruck 295*· 14) Bruck 290. 15) συγκέντρ. Bruck 295κέ. 16) Πάλλα ΘΕ ιθ2κέ. 17) Bruck 296. 18) Migne PG C X L V I 473. 19) Cumont : CRAI 1918, 281· 20) Σύν. Ιερών κανόνων τών άγ. άηοστ. Πέτρου καί Παύλου (Ράλλης-Ποτλής 4, 4θ2) Ιό'. Άποοτολικαΐ Διατάξεις (Funk) 8, 42. 21) Cumont, άν. 285. 22) αύτ. 287. 23) Ziehen No 148, 12. 24) Cumont, άν. 26) Firm. Mat. de err. profan, relig. 4, 1, 1. "Αλλα χωρία; Cumont, άν. 290. 26) Cumont, 289. 27) αύτ. 289κέ. §li8. 1) Frazer BI ι,34οκέ. 2) Ίάμβλ. β. Πνθαγ. § ι 4 8 (Hp. § 139)· 3) Άριστοτ. η. θανμ. άκουσμ. ι ο ί . 4) Ur Excavations :Woolley RC 2, Pl. 104/119. 5) Deonna : RHR 119,78': énéolithiquc. 6) Delatte : RA 1913, I 118. 7) βιβλιογραφική ένδειξη; Deonna, iv. 8) πρ. Πίνδ. Ά π . 129· 9) Deonna, άν. 79· 10) συγκέντρ. Deonna, 79/80. Υποστηρίζει πώς είνα παραίσθηση άπό όργανική αΙτία. §ΙΙ9· 1) Frazer AAO 2,65. 61. 54· 59· 57*^· 2) αύτ. 8 ι . 6 3) αύτ. 7 6. 4) αύτ. 56. 6ι· 66. δ) αύτ. 53· · 7.8) αύτ. 62*6. 9. 10) αύτ. 65. 11) «ύτ. 67. 12) αύτ. 52. 13) αύτ. 57· 14) Ευστάθιος, είς Όόύσσ. 9 , 6 5 : σελ. 1615· 1δ) Frazer, άν. 75· 16) αύτ. 58. 17) αύτ. 53· 18) «ύτ. 55· I 9 ) « ΰ τ · 54· 20) αύτ. 6ο*έ. 21) αύτ. 6ικέ. 22) αύτ. 7 5*έ· 23) Hartland ΡΡ 2, 146. 24) Frazer, άν. 58. 2δ) αύτ. 55*έ·26) αύτ. 62. 27) «ύτ. 56. 28) Κατάβαση Ίστάρ ; Speiser : στόν Pritchard ΑΝΕΤ* 107a. Ή ίδια φοβέρα της στό έπος τοθ Γιλγαμές ; αύτ. 84b. 29) Frazer 54*^· 30) αύτ. 62. 31) αύτ. 6 3 . 32) αύτ. 65. § Iii. 1) 'Ορφικές Θεογονίες; Kern OF σελ. ΐ3θκέ. Ά π π . 54*^· Cook Ζ II 2, ιοΐ9*έ· 2) Πλάσιμο άνθρώπων άπό τήν ύλη τών Τιτάνων: (/) Όλυμπιόδωρος, είς Πλάτ. Φαΐ δρ. 6ic (σελ. 2, 21 N o r v i n ) : καϊ τούτους όργισθείς ό Ζεύς έκεραννωσε,και Ικ τής αΙθάλης τών άτμών τών άναδο&έντων ίξ αύτών ύλης γενομένης γενέσθαι τούς άν&ρώπονς' (2) αύτ. (σελ. 3. 2 κΙ. Norvin) : ον δει ίξάγειν ή μάς ίαυτούς ώς τοΰ σώματος ήμών Διονυσιακού δνιος· μέρος γάρ αύτοΰ ία μεν, εΐ γε ίκ τής αΐάάίης τών Τιτάνων συγκείμε&α, γευσαμένων τών σαρκών τούτον' (3) 'Ιουλιανός, Ά π . 'En. 1, 375 Hertlein Ι είς τήν τών θεών φήμην,ή παραδέδοται ίΐί?> 2θ· Elderkin AP IX ΐ5*έ. J.K. Brock, Fortetsa (Cambridge 1657) PL. 107, καί Περιγραφή του αύτ. σελ. ι 2 2 No 1414. 31) Elderkin, άν. 32) Όμηρ. "Υμν. είς ΆπόλΧ. 3 R8xi. 'Γα άρχαιολογικά εύρήματα μαρτυρούν σχέσει Δελφών καί μινωικής κιόλας Κρήτης : Farnell CGS 4, 185. 33) Πλούτ. π. Ίο. χ. Όα. 35, 365a. Τίς άλλες μαρτυρίες 6 Pfister RCA 3 8 7 ^ . 34) Fouilles des Drlphes II: Courby, La Terrasse du Temple, 66κέ. 35) BCH 63 (1939) ιθ7κέ. Pl. X X X V I I . 36) Maas: στόν Macchioro ' ^ κ έ . 37) Reinach, 536

CMR 5,66*6. 3S) Παυσανίας 2,37,2/3. Elderkin AP V 1,4. Παυσανίας η, iS, 4.

34·)

§122. 1) IG X I V 638. Comparetti LO 32. Olivieri LAO σελ. 12. Kern OF 32α. Diels (Orpheus) Ά π . i 7 : ι, 15. 2.3) fG X I V 641, i. 2. Comparetti 1. 21 Olivieri σβλ. 4.9. K e r n O F 32 c.d. Diels άν. Ά π . 18.19: ι, 16. 4) Εμπεδοκλή; Ά π . 112, 4/5— ι, 354 Diels. 5.6) = άν. Σημ. 2.3. 7) Εμπεδοκλή;, Ά π . 1 1 9 = 1,359 Diels. 8) αύτ. Ά π . ι ΐ 5 = ι , 347*6 Diels. 9) = £121 Σημ. 2. 10)Ήσίοδ. θεογ. 126κέ-|-Όμήρ. Ίλ. ι ς, 224*6.-ΚΟρφι*ή θεογονία : Kern OF 57. (Ophens) Ά π iß ( = ι, 13) Diels: κούρους δ' Ουρανίωνας ίγείνατο πότνια ΓαΧα /οΐ'ς δή Τιτήνας ίπίκλησιν καλέουσιν,/οννεκα τεισάσθην μίγαν Ούρανόν άστερόεντα. 11) = άν. Σημ. i.f BCH 17, 121. Comparetti 37· Olivieri σελ. ΐ4· Kern OF 32b. Ά π . 17α Diels: 1, ι6./ Έφημ. 'Αργ^. 1950/1,9· 12) Πλάι. Νόμ. 3.70IC. 13) 6λ. Kern OF Testim. 182-195. 14) Kern OF Ά π π . 207*6. 15) άρχαιότερα τεκμήρια: ένα άριστοτελικό πρόβλημα : Reinach CMR 5, 66κ6. κα: πάπυρο; Gurob : Kern OF 31. Diels ι, 19/.6 (23). Βλ. καί Κλήμη Άλεξ. 2, 17, 2*6 : ι, ι j St = Kern 34· 1'») πρ. τό ώμοφάγος χάρις τοΟ Εύριπίδη, Βάκχ. ΐ 39· 17) πρ. Πλούτ. π. ίκλελ. Χρηστ. 14, 417e· με oat αποφράδες και σκυθρωπά ί, ίν αϊς ώμοφαγίαι και διααπασμοί, νηστεϊαι τε και κοπετοί, πολλαχοΰ πάλιν τε αίσχρολογίαι πρί>ς Ιεροϊς. 18) D o d d s G I 277· S 123. 1) Hp- Nilsson, Early Orphisin... (OS 2,) 669. 2) τό παλαιά ν πένθος πού τήν άνταπίτισή του δέχεται ή Περσεφόνη, δείχτηκε πώς είναι τό πένθος της γιά τόν αρχαίο σκοτωμό τοΰ γιου της Διονύσου Ζαγρέα : Rose: Thi· Ancient Grief (Essays to (i. Murray) (79*6.) 133. 3) Η σίοδο;, θεογ. 793*6. 4) Πλάτ. Μεν. 8oe. Βλ. Guthrie OGR 165 καί 24οκε. :">) = S 16". lip. Nilsson, άν. 664*6. 6) Diels, Fm\'rnokr 1, 99κέ. 7) Dodds GI Ι44κ6. 8) Ήρόδ. 2, 8 ι . Οί λέξες: και Βακχικοισι, ίοΰσι δε ΑΙγυπτίοισι : λείπουν άπό μιά κατηγορία χειρογράφων κ'είναι φανερή παρεμβολή: Wilaniowitz G H 2, 189'· Nilsson, άν. 656". 9) Σαρκοφαγικά Κείμενα: S 16/17 : Roeder 204. S 38 '· Roeder 209. (Sakkara) : S 31: Roeder 214. 10) άν. S 28 : Roeder 214. 11) άν. 2o: Roeder 214. 12) άν. SS 26. 27. 30 : Roeder 208. 214. 13) Βιβλίο τών Νεκρών : SS 77/78: Roeder 203κέ. 14) άν. S 8 3 : Roeder 265. 15) άν. S 8 4 : Roeder 265. 16) άν. S 84/85: Roeder 265. 17) άν. S 86: Roeder 266. 18) άν. S95 : Roeder 267. l!)) άν. S 8 7 : Roeder 266. 20) άν. S 8 8 : Roeder 266. 21) άν. S8o/i : Roeder 265. 22) |στό στίχο 39 : καταγωγή της | : Άπό τήν αρχαιότητα κιόλα; : Cumont LP 408. 23) Νόννος 6, 174*6.

537

§124 1) Πλάτ. Hohr, jô^de. 2) Guthrie OGR ι68κε. 3) Πλάτ. Φαίδιον 113e. 4) Guthrie 168. 5) Πλάτ. Iloltτ. 363c. Π) αύτ. 364c. 7) ΙΙλούτ. Σνγκρ. Κίμων / Λονκ. ι / 2 .' Πλάτων έπιοκώπτει τ ους περί τόν 'Ορφέα τοις ei βεβιωκόοι φάοχοντας άπόκειοϋαι γέρας έν "Αδου μέάην αΐώνιον. 8) Βλ. W.R.C. Guthrie, The Greeks and their Gods, London 1950, 148*!. 9) S 106". 10) Σχόλια στόν Αισχύλο, Προμ. 94. 11) Πλάτ. Φάΐδρ. 248e. 12) αύτ. 249b. 13) Rose, άν. 8g. 14) ΙΙλάτ. Φαιδρ. 249ablö) 'Εμπεδοκλής, Ά π . 127=^ 1,362 Diels. 16) Πλάτ. Πολιτ. 364e. 17) G u t h r i e 183. 18) Πλάτ. Πολιτ. 621α. 19) γιά τήν Ιρμηνεία : Nilsson, Early Orphism ( = OS 2), 666x1. 20) Πλάτ. Φαιδρ. 248εκέ. 20α) τότ' ίπειτ' &λλοιπι μεδ' ήρώεοοι άνάξεις : ΓΟ X I V 638. Comparetti 32· Olivieri 12. Kern OF 32α. Ά π . iy Diels. — wi μέ πρόφρων πέμψι) ίδρας είς εναγεόντων : fG X I V 641,2. Comparetti 21. Olivieri 9.11. Kern 3 2ί ^ (εναγέων). 21) δλβιε xai μαχάριοτε, θεός δ' Ιοη άντι βροτοΐο : IG XIV 641, ι. Coiiipar. 1. Oliv. 4· Kern 32 ror/xmr terrena labentibus § Ι«5· 1) Πλάτ. Κρατ. 4oobc. Diels. Fr. Vowohr 1,7. Nilson, Early Orphism... (=• OS 2), 655. G u t h r i e OGR ΐδόκέ. 2) ΙΙλάτ. Χόμ. 701b, | Nilsson. άν. 652κέ. Guthrie 156. 3) Schwyzer Dinlectorum Graecarum fr. rpigr. /xit. Xo 7 g 2 : σελ. 374. 4) Ήρόδ. 538

2,8ι. 6) Πλάτ. Πολιτ. 304εκέ. 6) θεόφρ. Χαρ. ι 6 , 1 2 . Πλούτ. Λακ. Άποφά. 2, 224e. 7) rep. τό γοητευτικό Ιργο τοθ Macchioro, passim. 8) Dieterich : RhM 48, 275*6. Guthrie 2ΐοκέ. 9) = άν. Σημ. 5· 10) Kern OF 34*^· H ) συγκέντρωση: Guthrie 2θ2κέ. 12) νεότατη έκδοση : Quandt, Orphei Hymni, Brl 1955. 13) Wächter R V ΐ5κέ. 14) αύτ. 25κέ. 43κέ. 15) Εμπεδοκλής Ά π π . 128 ( = ι, 363 Diels). 136 ( = α ύ τ . 367). 137 ( = « ύ τ . ) . Εύριπ. Ίηηόλ. 952. Άριστοφ. Βάτρ. 1032. Πλούτ. Έητ. Σοφ. Συμπ. ι6, 159 e · 16) Nilsson, άν. 656κέ. Guthrie Ι96κέ. 17) Nilsson, άν. 18) Πλάτ. Φαιό. 6gc. 19) Πλάτ. Πολιτ. 363d. §126. 1) Frazer ΒΙ ι , 232/3· 2) Macchioro 9 327· 3) Briffault 2, 549/50. 4) Williamson RCBCP Index λ. Areoi (Socety). 5) Όμηρ. Ύμνος είς Αήμ. 48οκέ. 6) F i r m . Mat. de Err. Prof. Rel. 22, 1. § 127. 1) Jeremias H P 33κΙ. 2) αύτ. 33 3) Speiser : στόν Pritchard Α Ν Ε Τ ' ioga. 4) συγκέντρωση : Farneil G G S 5, 247κέ, καί Metzger : BCH 43/44, 3ΐ5*έ· Πρ. Sniider : RA 20, 36*6. 5) 'Ηράκλειτος, 'Απ. 1 5 = ι, Ι54κέ Diels. 6) Wiegand : SBAWB 1905, 547. Haussoulier : REG 32, 256. 7) Wiegand (βλ. βιβλιογρ.) 22. 8) Brühl 3θ9κέ. 9) Wuilleuniier 5θΐκΙ. 10) 'Εφ. Άρχ. I Q I I , ιιδκέ, Πίν. ζ. 11) IG X I V 1990. Πρβ. Επίγραμμα Λέρνης : Keibel, Epigr. Gr. No 821 : Βάκχφ μέ Βάκχον xal προονμναίςί όεψ/στάσαντο Πρβ. καί Collignon S F A G 322κέ. 12 CIL 6, 21511· 13) ΠαΟλος, IΚορ. 15, 5314) Migne PG 35, 397c· 15) αύτ. 28, 205a. 16) αύτ. 49, 1280g. 17) αύτ. 46, 243d· 18) Άπολλιναρίου, κατά μέρος πίστις : Dräseke ( = Texte und Untersuchungen z. Gesch. d~ altchr. Literatur V I I 3-4)377. § 128. 1) Dhorme RBA 114. 2) Λεκατσ«, To θειο Δράμα... 3θ2κέ. 3) Langdon 324κέ. 4) Langdon BEC 32κέ. 5) δημοσίευση άπό τόν Virolle aud : στό Syria 1929—· Τελευταία μετάφραση: Ginsberg: στόν Pritchard Α Ν Ε Τ ' Ι29*έ· 6) Weniger KSF..., Klio 5, ι κέ. 6, ικέ. 38οκέ. RhM 72, ικέ. 7) B a t h e r : JHS 14, 244*^· Thomson Α Α Ι3 4 κέ. 8)'Απολλόδωρος 3,5,4/5· Πρ. Σοφοκλή, Άντιγ. 955*^· 9) Σχόλια στόν Άρισιοφ. Άχ. 146. 10) Kern IM 215. 11) Πλούτ. Αιτ. Έλ. 38,299e. 12) Ψευδο-Δημοσβ. κ. Νεαίρας § 74· 13) Άριστοτ. Άόην. Πολ. 5· Ψ-Δημοσθ. άν. § 75· 14) Πρόκλος, είς Πλάτ. Κρατ. 396b = 55, 5 P a s q u . = Kern OF 208. Πρ. τόν Ιδιο είς Τίμ. 42d = 3, 310 Diehl = Kern OF 207. Νόννος 6, ιόδκέ (καί ίο, 294*έ). Όλυμπιόδωρο, είς Πλάτ. ΦαΙδ. 6 I C = 2 , 21 Norvin = Kern OF 220. 15) γιά τό Δράμα τοΟτο δ * Moret, Du carcactère religieux de la Royauté Pharaonique Paris 1902 = Norden G K . Βλ. Frankfort Ι23κέ. 16) τό τυπικό τής περιλάλητης τελετής μεταφρασμένο άπό τόν Sachs : στόν Pritchard 539

Α Ν Ε Τ * 17) λαμπρή έκθεση καί άνάπτυξη στόν Frankfort 79*έΠρ. Frazer ΑΑΟ 2, Ι5ΐ*έ James ιΐ3*έ· 18) βλ. James 102. 19) βλ. Frazer ΑΑΟ 93- Frankfort 79· 20) πηγίς : RE XV ΐ9θ2κέ. 21) ΙΙλούτ. Άγις ι ι , 4 * έ . 22) Παυσαν. 9,40, 23) F r a n k f o r t 83*έ. Frazer, Α Α Ο 2,Ι53*έ· James ι ι ι κ έ . 24) Frazer Α Α Ο 2,97ιοικέ. 2Γ>) Hooke 13· 26) Frazer Α Α Ο 2 , 1 5 3 · James m . 27) Πλούτ. Συμπ. Προβλ. 5,2 : 675c 28) Zimmern V G L I . Frankfort 295 κέ. 29) συγκέντρ- 'Αθήναι 1955Ρ ω μ α ί ο ς Κ. Α. Ό Μαχεδονικός Τάφος τής Βεργίνας. 'Αθήναι ι 9 5 ΐ . R o s c o e J. T h e Bakitara or Ban\oro (Λβ/χ»·< of Maclde Ethnological Expedition I). Cambridge 1923. — The Bagesu (Re/X)rl of Mackic Ethnological Expedition III). Cambridge 1924. — Twenty-five Years in East Africa. Cambridge 1921. 562

R o s e Η. J. O r i e n t a t i o n of the Dead in Greece and I t a l y ' : CR 34 (1920) 141V.6. 'On the Original Significance of the Genius' : CQ 17 (1923) 57XÎ. 'The Bride of H a d e s ' : CPh 20 (1925) 238κέ. 'Ancient Italian Beliefs concerning the Soul : CR 24 (1930) 129x6. — 'The Ancient G r i e f : Greet: Povtnj and Life. Essays presented to Gilbert Murray... Oxford 1936, 79*6. R o s t o v t z e f f M. I. Mystic Italy. New York 1927. R o u g i e r L. L O r i g i n e Astronomiqne de la Croyance Pythagoricien en l'Immortalité celeste des Ames [Recherchen d'Archéologie, de Philologie et d'Hstoire: Τόμ. VI). Le Caire 1933. R ü s c h e F. Blut, Leben, und Seele. Ihr Verhältnis nach Auffassung der griechischen und hellenistischen Antike, der Bibel und der alexandrinischen Theologen. Ei:ie Vorarbeit zur Religionsgesichte des Opfers (Studien zur Geschichte und Kultur des Alteiiums : Suppl.-B. V). Tübingen 1930. Κ 11 y t Fr. de, Charun. Démon Étrusque de la Mort. Rome 1934. S a c h s , A. Akkadian Rituals: στάν Pritchard A SET1 331*6. S a l i s A. v. 'Antiker Itestattungsbrauclf : Museum Helveticnm 14 (1957) «9*-· S a m t e r E. G E B U R T , H O C H Z E I T , TOD. Beitrage zur vergleichenden Volkskunde. Leipzig/Berlin 1911. — 'Antike und moderne Totengebräuche": Λ'Jb 5, 1 (1905) 34x6. 'Die Toten im H a u s e ' : ib. 11 (1908) 78x6. 'Der Ursprung des Larenkultes": ARW 10 (1907) 368x6. S a p p e r Κ. 'Religiöse Gebräuche, und Anschaungen der Kekchi-Indianer': ARW 7 (1904) 373*6. S a r t o r i P. D I E S P E I S U N G DER T O T E N . Dortmund 1903. — 'Das Wasser im Totengebräuchen' : ZW 18 (1908) 353*6. S c h a p e r a I. The Khoisan Peoples of South Africa: Bushmen and Hottentots. London (1930) 1951. — A Handbook of Tswana Law and Custon'. Oxford 1955. S c h e f t e l o w i t z I. 'Das Fischsymbol im Christentum": ARW 14 (1911) 1*6. 321*6. 'Ιδιαίτερα 357*6 : Die Fische als Darstellung von Ahnengeisten. — 'Der Seelen-und Unsterblichkeitsglaube im Alten Test a m e n t ' : ARW 19 (1919) 2io*é. S c h m i d t B. ' T O T E N G E B R Ä U C H E U N D G R Ä B E R K U L T U S IM H E U T I G E N G R I E C H E N L A N D ' : ARW 24 (1926) 281*6. 25 (1927) 52*6. — Das Volksleben der Neugriechen (I). Leipsic 1871. — Griechischen Märchen, Sagen und Volkslieder. Lipciae 1887. 563

S c h m i d t W. Geburtstag im Altertum {RGW V I I . i). Glessen 1908. S c h o e n e b e c k H. v. 'AltchristlicheGrabdenkmäler und antike Grabgebräuche in R o m ' : ARW 34 (1937) 6οκέ. S c h r ä d e r Ο. 'Aryan Religion': ERE 2, ι ι κ έ . S c h r o e d e r Ο. ' H y p e r b o r e e r ' : ARW 8 (1905) 69x6. S c h w a b J. Der Begriff des ne/iesftinder hl. Schriften des Alten Testament. Ein Beitrag zur altjudischen Religionsgeschichte. Leipzig 1913. S e i i g m a n C. G. T h e Melanesians of British New Guinea. Cambridge 1910. — (and Br. Z.), Pagan Tribes of the Nilotic Sudan. London. 1932. — 'Ancient Egyptian Beliefs in Modern E g y p t ' : στόν Quiggin 448*έ. S e t h e Κ. 'Die Totenliteratur der alten Ägypter. Die Geschichte einer S i t t e ' : SBAWB 1931, 520x6. — βλ. Gardiner. S i k e s Ε. E. ' H a i r and Nails' : ERE 6 (1913) 474a/470b, συμπληρωμένο άπό τόν L. Η. G r a y , ib. 476b/477b· S i m o n Μ. 'θάρσει, ουδείς ά&άνατος': RHR 113 (1936) ι88κέ. S ΒAWΒ = Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. SBAWM = Sitzungsberichte der bayerischen Akademie der Wie.senschaften zu München : Philos.-philologische u. historische Klasse. SO — Symbolae Osloenses. S ö d e r b l o m N. 'Death and Disposal of the Dead: P a r s i ' . E R E 4, 502*έ. — 'Les Fravasliis. Études sur les traces qui subsistent dans le Mazdeisnie d ' u n e ancienne conception sur la survivance des morts' : RHR 39(1889) iigxé. 373*έ. S o k o l o w s k i F r . Lois Sacrées de l'Asie Mineure. Paris 1955. — Kult Dionysosa w Delfach. Architvum towarzystwa naukowego we Lwowie L, viii 2 (1936)' σέ (άνέκδ.) γαλλ. μετάφραση στή Βιβλιοθήκη τής Γαλλ. 'Αρχ. Σχολής 'Αθηνών (Κατάλ. Be 6obis). S o n n y Α. 'Rote Farbe im T o t e n k u l t ' : ARW 9(1906) 527. S p e i s e r E. A. Akkadian Myths and Epics: στόν Pritchard ΑΝΕΤ' 6οκέ. S n i j d e r G.A.S. 'Une représentation eschatologique sur un s t è l e attique du IVe siècle' : RA 20 (1924) 37κέ. S p e n c e L. An Encyclopaedia of Occultism. London 1920. 564

S P E N C E R B. Native Tribes of Northern Territory of Australia. London 1914. — and G I L L Ε Ν F. J. T H E N A T I V E T R I B E S O F C E N T R A L A U S T R A L I A . London (1895) repr. 1938. — — T H E NORTHERN TRIBES OF CENTRAL A U S T R A L I A . London 1904. S p i e g e l J. 'Das Auferstehungstritual der U η a s - pyramide ' ; AnnSAE

53 (1955) 339* έ ·

S r i n i v a s M. N. Religion and Society among the Coorgs of South India. Oxford 1952. S t e n g e l P. Die Griechischen Kultusaltertümer.' München 1920. — Opferbräuche der Griechen. Leipzig/Berlin 1910. — ' Άίδης Κλυτόπωλος' '. ARW 8 (1905) 203x6. S t e r n b e r g L. 'Die Religion der Giljaken' : ARW 8 (1905) 224 κέ. 457x6. S t r o n g (Eug.) Apotheosis and Afterlife. London, 1905. S u m n e r W. G. 'Cannibalism': στόν Cal verton 466x6. S y II* = Sylloge Imcriptionum Graecarum (Dittenberger). Leipzig •1915/24. Σ ω τ η ρ ί ο υ Γ. Α. " H Γλυχύτη; τοΟ Κόσμου': Ήμερολόγιον Μεγάλης 'Ελλάδος 1929, iiixs. — ' T r a n s m i g r a t i o n : Introductory and P r i m i t i v e ' E R E 12, 425x6. T h o m p s o n J. E. La Civilisation Aztèque. Paris 1934. T h o m s o n B. 'Ancestor Worship and Cult of the Dead: F i j i a n ' : ERE 1,443x6. T H O M S O N G. A E S C H Y L U S AND A T H E N S . London (1941) '1946. — Studies in Ancient Greek Society I : T h e Prehistoric Aegean. London 1949. — Studies in Ancient Greek Society ΓΙ: T h e First Philosophers. London 1955. T r i l l e s H. Le Totemisme chez les Fân. Paris 1912. T s o u n t a s C h r. - M a n a 11, J. Irving, The Mycenaean Age. London 1897. T u r m e l J. Histoires des Dogmes. Paris 1935· Τόμ. 4ος. T y l o r Ε. B. Primitive Culture. Researches into the development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom.' London 1891. T y l o r Ross Lily, T h e Divinity of the Roman Emperor. Mid-dletows Connecticut 1931. Ur Excavations, βλ. Woolley. 565

U s e η e r Η. 'Milch un Honig' : RhM 57 (1902) I77 yê V e r b e k e G. L' Evolution de la Doctrine du Pneuma. Paris 1945. V i ο 11 i e r D. Essai sur les Rites Funéraires en Suisse des origines à la conquête romaine. Étude sur les Moeurs et les Croyances des Population Préhistoriques. Paris 1911. V i r o l l e a u d C h . 'Le Voyage de Gilgamesh au Paradis" : RH R ΙΟΙ (193Ο) 202*é. V o l g r a f f W- 'Le Pean delphique à Dionysos": BCH 48 (1924) 97*ê.

49 (1925) I04*ê. 50 (1926) 263x6. 51 (1927)

423*έ·

W a c e A.J.B. Chamber Tombs at Mycenae. Oxford 1932· W ä c h t e r T h . Reinheitsvorschriften in griechischen Kult (RGW IX. 1). Glessen 1910. W a d d e l l L. A. 'Death and Disposal of the Dead: Tibetan": ERE 4, 509x6. 'State of the Dead: T i b e t a n ' : ib. 11,853x6. W a l d e Α. Lateinisches Etymologisches Wörterbuch (3. Aufl. v. J. Β. Hofmann). Heidelberg 1938/1954. W a l s h e W. G . " D e a t h and Disposal of the Dead: Chinese": ERE 4,450x6. W a r η e c k J. 'Das Opfer bei den Tobabatak in Sumatra" : ARW iß (1915)

333**·

W a s e r O. 'Über die äussere Erscheinung der Seele in den Vorstellungen der Völker, zumal der alten Griechen" : ARW 16 (1913) 336*6. W E B S T E R H. P R I M I T I V E S E C R E T S O C I E T I E S . Study in Early Politics and Religion'. New York 1932. — Taboo. A Sociological Study. California/London 1942. — Magic. A Sociological Study. California/London 1948· W e e g e F. 'Etruskische Gräber mit Gemälden in Corneto": JDAI 31 (1916) 105x6. 'Oskische Grabmalerei": ib. 24(1909) 99*6. — Etruskische Malerei. Halle 1921. W e i c k e r G. Der Seelenvogel in der alten Litteratur und Kunst. Eine mythologisch-archaeologische Untersuchung. Leipzig 1902. W e i s s Eg. Griechische Privatrecht, auf rechtsvergleichender Grundlage, Bd I : Allgemeine Lehren. Leipsig 1923. W e I c k e r F. G. Die homerischen Phäaken und die Inseln der Seligen. (Φυλλάδιο χωρίς τδπο καί χρίνο έκδόσεως στήν 'Εθνική Βιβλιοθήκη καταλογογραφημένο μέ τά στοιχεία : ΕΦ* 74 1 9)· W e n i g e r L. 'Feralis Exercitus' : . l / Î W g i i g o ô ) 2οικ6. 10(1907) 6ικέ, καί 2 2g*é. — Ueber das Collegium der Thyiaden von Delphi. Eisenach 1876. — Das Kollegium der Sechzehn Frauen und der Dionysosdienst in Elis. Weimar 1883. 566

— 'Das Hochfest des Zeus in Olympia' Klio : 5 (1905) ικέ. — 'Olympische Forschungen" : Klio 6 (1906) ικέ. ^δοκέ. - - ' V o n Ursprung der Olympischen Spiele": RhM 72 (1917/18) ικέ. W e s s e l K l . 'Kranzgold und Lebenskronen" : JI)A 165/6 (1950/1) : Anzeiger ιο,^κέ. W e s t e r 111 a 11 η I). 'liber der Hegriffe Seele, Geist, Schicksal bei dem Ewe-und T s c h i v o l k ' : ARW 8 (1905) 104 κέ. W h e e l e r G. C. 'Sketch of the Totemisin and Religion of the Islands in the Bougainville Straits (Western Solomon Islands)": ARW ις (1912) 2 4 κέ. 32ΐκέ. — Ά ι ι Account of the Death Rites and Eschatology of the People of the Bougainville Strait (Western Solomon Islands)' : ΛΛΙΙ' 17 (1914) (>4*έ. W i d e S. 'Grabesspende und Totenschlange" : J / i l F 12 (1909) 221 κέ. W i e d ein a π η A. Die Toten und ihre Reiche im Glauben der alten Ägypter ("l)cr alle Orie>il 2. Jlirg. 2. Hft.) Leipsig 1902. W i e g a 11 cl T h . .Sechster Vorläufige Bericht über die von königlichen Museen in Milet und Didyna unternommene Ausgrabungen. -Ί/f.s dem Anhang zn dem Abhandlungen der lön. preiufs. Alcad. der Wisxensch. von Jahre l!)08. Berlin 1908. W i e s e 1 e r Fr. Commentario de Scala Synibolo apud Graecos .iliosque populos veteres. Göttingae 1863. W i e s n e r J. 'Das altgriechische Totenhaus im Lichte frühge*chichtlicher Yolkstumprobleme" : .tÄlK 35 (1938) 3ΐ4κέ. W i 1 a 111 ο v i t ζ,- M o e 11 e 11 d ο r f f, U. v., Der Glaube der Hellenen Berlin 1931/2. Τόμ. 1-2. — 'Heilige Gesetze. Eine Urkunde aus Kyrene" : SRAWR 1927, ΐδ.ςκέ. W i l k e (î. 'Totenkultus' : RIA G 13, 303κέ. W i l l i a m s F. E. Orokaiva Magic. Oxford 1928. — Orokaiva Society. Oxford 1930. — The Drama of the Orokolo. Oxford 1940. W i l l i a m s o n R. W. Religious and Cosmic Beliefs of Central Polynesia. Cambridge 1924. Τόμ. 1-2. — T h e Social and Political Systems of Central Polynesia. Cambridge 1924. Τόμ. 1-.Ί. W i l p e r t G. Roma Sotteranea. Le Pitture delle Catacombe Romane. Roma 1903. W i l s o n J. A. Egi/p(iun Mglhs, Talen and Morl aar>jTexts', στόν Pritchard A Ν E T ' ^κέ" 567

W i l s o n M. Rituels of Kinship among the Nyakyusa. Oxford 1957· W i s s o w a G. Religion und Kultus der Römer'. München 1912. — ' D i e Anfänge des römischen L a r e n k u l t e s ' : ARW 7(1904) 42x6. W o o l l e y R. M. Coronation Rites. Cambridge 1915. W o o l l e y C. L. Ur Excavations, Vol II (1/2): The Royal Cemetery. New York 1934. W u i 11 e m i e r P. Tarente, des origines à la conquête romaine. Paris 1939. W u n d t W. Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte *. Τόμος IV, 1. Leipzig 1926. W y s s K. Die Milch im Kultus der Griechen und Römer ( R G W XV. 2). Giessen 1914. X a n t h o u d i d e s St. T h e Vaulted Tombs of Mesarâ (transi, by S. P. Droop). London 1924. Χ α σ ι ώ τ η ς Γ. Χρ. Συλλογή τών κατά τήν "Ηπειρον Δημοτικών '4μάτων. 'Αθήναι 1866. ΖATW = Zeitschrift fur alttestamentliche Wissencshaft. ZE— Zeitschrift für Ethnologie. ZW = Zeitschrift des Vereins für Volkskunde. Z i e h e n L. Legen Sacrae Graecae et Insularum (= Leges Graecomm Sacrae II). Lipsiae 1906. Z i m m e r n , H . Biblische und babylonische Urgeschichte* (Der alte Orient 2. J h r g . 3. Hft.). Leipsig 1903. — 'König Lipit-Ishtar's Vergöttlichung. Ein altsumerisches Lied" : Berichte über die Verhandlungen der sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig 68 (1916) H f t . 5. — Das babylonische Neujahresfest (Der alte Orient 25 Jhrg. 3 Hft.). Leipzig 1926.

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο ΘΕΜΑΤΩΝ, ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

Το Ευρετήριο αυτό συντάχθηκε από τον Χρίστο Αλεξίου χαι συμπληρώνει το, ουσιαστικά, Θεματικό ευρετήριο που αποτελούν τα αναλυτικά περιεχόμενα του βιβλίου, όπως τα συνέταξε ο Παναγής Λεκατσάς.

Άβενήρ 127 Αβραάμ 18 Αγαθή Τύχη 312 Αγαμέμνονας (Αγαμέμνων) 253, 467 Αγάπες 356, 407, 408, 409 Άγγελος τοϋ Θανάτου 365 Άγευστος θυσία 396 Αγία Μελανία 352 Αγία Τράπεζα 145 Αγιότητα 439 Άγιο Πνεύμα 39 Άγιος Άλφόνσος de Liguori 64 Άγιος Βονιφάτιος 172 Άγιος Μάρκος 241 Άγιος Πατρίκιος 259 Άγιος Πέτρος 243, 244 Άγνωστο Εύαγγέλιο 102 Άγριππίνα 327 Άγριώνια 465 Άγων 353 'Αγώνας τής Στέψης 351 Άγώνες 253 Άγώνες Επιτάφιοι 254, 255 Άγώνες Ισθμιακοί 254 'Αγώνες ΝεμεακοΙ 253 Άγώνες ΠυθιακοΙ 253 Άγώνες τής Φυλετικής Μύησης 351 Αδάμ 35, 257 Άδελφοποιία 400 Άδερφοποιημός 33 Άδερφοποιτός - άδερφοποιτοί 29, 192 Άδη ζωή 444 Άδη τοπογραφία 292 Άδης 1, 5, 7, 9, 41, 58, 60, 61, 81, 115, 119, 154, 163, 164, 168, 171, 176, 179, 186, 216, 220, 221, 227, 230, 231, 239, 245, 246, 247, 250, 253, 254, 258, 277, 286, 287, 290, 291, 292, 295, 296, 298, 306, 307, 309, 312, 313, 324, 326, 327, 333, 367, 376, 377, 397, 401, 402, 444, 445, 457, 459 "Αδης ( χαρακτηριστικά ) 290 Άδης τών άρχαίων λαών 291 Άδης Βαβυλωνιακός 295, 306 Άδης 'Εβραϊκός 288, 294, 295, 296

Άδης Εθνικός 291 Άδης Ελληνικός 472 Άδης τών Ελλήνων 307 Άδης Μεσοποταμιακός 292 Άδης ΟΙκαυμενικός 291 Άδης Τοπικός 291 Άδης της φυλής 291 Άδης Χριστιανικός 293, 296 Άδου Κατάβασις 247, 310 Αδριανός 210, 275 Άδωνις 227, 464 Άενδώρ 333 "Άημι 36 Άθάμαντας (Άθάμας) 466 Άθανασία 313 Άθανασία τών Ζωντανών 289 Αθηνά 40, 83, 429 Αθηναϊκός νόμος 383 Άθήναιος 117 Άθώρ 307, 308, 402 Αίακός 85 Αΐας Λοκρός 236 Αίγισθος 359 Άίδης 459 Άιδωνέας (Άιδωνεύς) 296, 403 ΑΙΘέρας (Αίθήρ) 427, 428 Αίλιος Αριστείδης 239 Αίμα (τόπος της ζωτικής ψυχής) 31 Αίμοποσία 32 Αίνείας 79, 84, 96, 227, 311, 327, 404 ΑΙνειάς 227, 310 Αίρεση τών Αρχοντικών 313 Αίσχύλος 20, 56, 216, 325, 335, 402 ΑΙσχύλος, Πέρσαι 326 ΑΙών 20,35 Άλάριχος 182 Αλέξανδρος 144, 148, 163, 172, 370 Άλκηστη (Άλκηστις) 59, 364 Αλκίνοος 267 Άλκμαίων 20 Άλκμαιωνίδα (Άλκμαιωνίς) 355, 370 Άλλη Ζωή 2, 268, 283, 413, 447 Άλλος Κόσμος 5, 126, 164, 166, 167, 168, 178, 213, 221, 217, 219, 220, 222, 223, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232,

571

236, 243, 246, 247, 250, 265, 267, 281, 282, 283, 286, 298, 308, 309, 312, 314, 341, 360, 364, 376, 383, 394, 397, 399, 403, 406, 413, 444, 453, 454 Άμαρυγκέα 253 Αμερική 90 Άμίλκας 155 Άμφιδάμαντας (Άμφώάμας) 254 Άμφώρόμια 142 Ανάβαση 310 Άνακάλημα 67 Ανακομιδή 117 Άνάμεσα στους "Ελληνες 92 Άνανέωση τής Βασιλείας 469 Αναξίμανδρος 238 Άναξιμένης 40 Άναπνοή 9 Ανάσταση Νεκρών 287, 288, 289 Ανάστροφο Δέντρο 303 Ανάτ 130, 257, 463 Άνδρόγεως 254 Ανδρομάχη 127 Άνεμοι ψυχοπομποί 39 Ανθεστήρια 331, 335, 403, 414, 419, 465 Άνθηδόνα (Άνθηδών) 304, 305 Άνθρωπάκι 50 Άνθρωπογονία 427 Άνθρωποδαίμονας 214 Ανθρωποθυσία - άνθρωποθυσίες 48, 167, 234, 375 Ανθρωποκτονία 375 Άνθρωπομορφική παράσταση τής Ζωτικής Τύχης 42 Ανθρωποφαγία 22 Άνιμισμός 1, 3, 4, 43 Άνοδος 457 Άνου 257, 293, 312 Άνουβις 286, 354 Άντάπα 257, 312 Αντιγόνη 378 Άξίοχος 63, 246 Άξων τοϋ Κόσμου 60 Άορνος λίμνη 327 Άποθέωση 431 Άποθέωση Νεκροϋ 341, 372, 462

Άποθέωση τοΰ πεθαμένου 191 Άποθέωση Συζύγου 345 Αποκάλυψη τοΰ Ιωάννη 43, 228, 230, 300 Αποκάλυψη τοΰ Πέτρου 310 Αποκλεισμός 190 Άπόκοπος 300, 302 Άπολλινάριος 461 Απολλόδωρος 46 Απόλλωνας (Απόλλων) 227, 258, 428, 429, 433 Απόλλωνας Δειραδιώτης 33 Απολλώνιος ό Τυανεύς 327 Αποστάτης 275 Αποστολικές Διατάξεις 409, 410 Απόστολος Παΰλος 24, 102, 406 Άπουλήιος 362 Απρόσωπη 425 Αργοναύτες 85, 143 Αριάδνη 228 Άριμάν 301, 302 Άρίσταρχος 153 Άριστέα 62 Άριστέας Προκσννήσιος οι, öl Άριστΐνος 92 Αριστοτέλης 23, 441, 56, 190, 441, 465 Αριστοφάνης 40, 330 Αριστοφάνης, Βάτραχοι 453 Αριστοφάνης, Ειρήνη 272 Αριστοφάνης, Νεφέλαι 451 Αριστοφάνης, "Ορνιθες 428 Αρίστωνας (Αρίστων) 114 Άρπυιες 41 Άρριανός 148 Αρσινόη 371 Άρτα-Βιράφ 310 Αρτεμη (Αρτεμις) Λυαία 85, 331 Αρτεμίδωρος 94, 273, 341 Αρτεμισία 152 Αρχέγονος Ζόφος (Έρεβος) 427 Αρχέγονος Λόφος 97 Άρχωνίδης 25 Ασκληπιός 227, 322, 397 Άσπορη Σύλληψη 23 Άσπρο Χαόμα 300, 301 572

Βιβλίο τών Νεκρών 237, 238, 239, 246, 247, 250, 283, 300, 372 Βιβλίο τών Πυλών 246 Βιβλίο τών Σιβυλλικών Χρησμών 290 Βίος 35 Βίοτος 35 Βιργίλιος 38, 96 Βίωνας (Βίων) 21 Βόθρος ή έσχάρα 395 Βολουσιαν&ς 352 Βορέας 41, 258 Βόρειο Σέλας 280 Βούδας 143 Βουζύγης 101 ΒουκολιασταΙ 331 Βράχμα, βραχμανική διδασκαλία 24 Βωμός 395

Άσπρος Ποταμός 245 Άσσούρ 387, 463 Άσσουρπανιπάλ 157, 394, 401 Άστακίδης 264 Άστάρτη 304, 464 Αστράβακος 114 Ατομικές Μυητικές Τελετές 70 Ατόν 334, 372 Άττις 33, 455, 464 Άτυς 464 Αύγό Κοσμικό 427 Αύγό τής Λαμπρής 106 Αυγουστίνος 408, 410 Αύτοσπαραγμός 131 Άυτμή 35 Αφρική 90 Αφροδίτη ΜελαινΙς 307, 331 Αχερουσία Λίμνη 236, 326, 327 Αχέρων 326, 327 Αχιλλέας (Άχιλλβύς) 22, 28, 41, 56, 68, 128, 143, 144, 163, 171, 200, 204, 207, 216, 228, 229, 253, 254, 327, 335, 355, 365, 381, 397, 399, 405, 406 Άψυρτος 158

Γή 262, 305, 322, 428, 437 Γή των Ζώντων 259 Γή-Μητέρα 101 Γαλαξίας 273 Γαμαλιήλ 349 Γάμος είκονικός 366 Γάμος Ιερός 363 Γάμος τοΰ Νεχροϋ 172, 364, 365 Γανυμήδης 260 Γενέσια 393 Γένεσις 96, 297 Γένος 11 Γεροντοφαγία 151 Γέρων "Αλιος (Γέρος τοϋ Πελάγου) 304, 305 Γέφυρα τοϋ Κριτή 233 Γέφυρα τοϋ Τρόμου 233 Γιάμα 229, 271 Γίγαντες 333, 428 Γιγαντομαχία 158 Γιλγαμές 235, 257, 294, 299, 304, 308, 325, 333, 387, 394 Γιλγαμικό Έπος 293, 401 Γιοφύρι της Τρίχας 234 Γκαίτε 114 Γκιλυάκ 351 Γλαύκος 29, 304, 305

Βάαλ 32, 130, 257, 292, 312, 463 Βαϊναμόϊνεν 312 Βάκχος 461 Βαλεντινιανός III 388 Βαλκυρίες 277, 278 Βαλχάλα 277, 278 Βαρλαάμ 302 Βαρλαάμ καΙΊωάσαφ 300 Βασιλική Στέψη 278, 340, 346 Βασίλιννα 465 Βασίλισσα τοϋ Κάτου Κόσμου 307 Βασίλισσα τοϋ Σαβά 304 Βασιλοκτσνία 263, 375, 468, 469, 471 Βάφτισμα 461 Βεντέτα 32, 398 Βερενίκη 28 Βιβλία τον'Αχέροντος 247 Βιβλίο τον Ένώχ 310 Βιβλίο των Δύο Δρόμων 246 Βιβλίο τών Μακκαβαίων 289 573

Γσνιμικά Πανηγύρια 363 Γονιμικά Πνεύματα 328 Γόνιμος μυελός 20 Γόος 127 Γοργοφόνη 171 Γοργώ 397 Γραφή 59 Γρηγόριος Ναζιανζηνός 408, 461 Γρηγόριος Νύσσης 461 Γυναικοθυσία (συζυγοθυσία) 172 Δαβίδ (Δαυίδ) 18, 127, 158, 162, 358 Δαίδαλος Δαίμονας Αγαθός 312 Δαιμονολατρεία 32, 409 Δαιμσνσποίηση τοϋ Νεκροϋ 4, 337 Δαίμων 340 Δαναίδες 402 Δανιήλ 133, 289, 290 Δάντης 48, 237, 241, 303, 310 Δαρείος 326, 402 Δεβώρα 85 Δέντρο της Αθανασίας 299 Δέντρο της Αλήθειας 299, 302 Δέντρο τής Γλώσσας 246 Δέντρο της Γνώσεως (Γνώσης) 302, 303 Δέντρο της Εδέμ 299 Δέντρο της Ζωής 104, 297, 258, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 308, 402 Δέντρο τοΰ Θανάτου 297, 302 Δέντρο Κοσμικό 304 Δέντρο τοϋ Κόσμου 308 Δέντρο τοϋ Παραδείσου 257 Δέντρο τοϋ Πεπρωμένου 308 Δέντρο τοϋ Στοχασμού 246 Δέντρο Φλεγόμενο ή Φεγγερό 304 Δέσποινα τοϋ Μεγάλου Χώρου 306 Δευτερονόμων 49, 326, 410 Δημάρατος 114 Δήμητρα 154, 227, 230, 307, 428, 429, 434, 455 Δήμητρα Μέλαινα 307 Αημήτρειοι 101 Δημόκριτος 20, 21, 41 Δημοφώντας (Δημοφών) 154

Δίας (Ζεύς) 23, 27, 40, 110, 430, 448, 240, 258, 261, 262, 263, 326, 335, 353, 405, 428, 429, 465, 467 Δίας Γεωργός 331 Διασπαραγμός 431, 432, 437 Διδω 38 Δικαιοσύνες 283, 284, 285 Δικαιώματα τοϋ Πεθαμένου 160 Διογένης ό Άπολλωνιάτης 40 Διογένης Λαέρτιος 74, 224, 441 Διόδωρος 143, 147, 162, 387, 472 Διομήδης 85 Διονυσιακά Μυστήρια 457 Διονυσιακή Ώρησκεία 426, 435, 436, 450, 455, 460 Διονυσιακή Λατρεία 431, 432, 433 Διονυσιακή Μετάληψη 433 Διονυσιακό Δράμα 465 Διονυσιακός Θίασος 428, 433, 435, 436, 438, 439, 439, 443, 445 Διόνυσος 23, 227, 331, 368, 405, 406, 427, 429, 430, 432, 433, 437, 438, 443, 457, 458, 459, 460, 465, 461 Διόνυσος Βάκχος 460 Διόνυσος Ζαγρέας (Ζαγρεύς) 433, 443, 451, 460 Διτοπισμός 64 Δόλωνος (Δόλων) 158 Δράμα Βασιλικό 465 Λρά|ΐ