Αίγινα - Ιστορία Μνημεία Τέχνη

A KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA

ΦIEPΩMA

H αγαπημένη του Σαρωνικού

 Aίγινα, η αγαπημένη του Σαρωνικού.

Tης Πέγκυ Kουνενάκη  Mνημεία

και μύθοι.

Tης Iφιγένειας Δεκουλάκου  Πρώιμοι προϊστορικοί χρ!νοι.

Tης Eυαγγελίας Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 

H Mυκηναϊκή Aίγινα.

Tης Kλαίρης Eυστρατίου  H π!λη των ιστορικών χρ!νων.

Tης Eλένης Παπασταύρου  Tο

Iερ! της Aφαίας.

Tης Eβης Tουλούπα  Aιγινήτικες αρχαι!τητες σε ξένα μουσεία.

Tης E. Σημαντώνη-Mπουρνιά  Tο Aρχαιολογικ! Mουσείο.

Tου Γεωργίου Σταϊνχάουερ

H μεσαιωνική Παλιαχώρα.



Tου Γ. A. Προκοπίου

Eκκλησίες και μοναστήρια. 

Tου Σοφοκλή Γ. Δημητρακ!πουλου

Στα χρ!νια του Kαποδίστρια.



Tης Mάρως KαρδαμίτσηAδάμη

H μακραίωνη ναυτική παράδοση.



Tης Aννας Γιαννούλη

Tο Iστορικ! Aρχείο. Παραδοσιακ!ς Aιγινήτικος οικισμ!ς.  

Tης Mαρίας Π. Σπέντζα  Tο Mουσείο Kαπράλου.  Tο σπίτι του Pοδάκη στο Mεσαγρ!.  Λαογραφικ! και Iστορικ! Mουσείο και «Kαποδιστριακή» Bιβλιοθήκη.

Tης Kατερίνας Bουτέρη-Θανοπούλου  Tα ορεινά χωριά της Aίγινας.

Tης Oλγας Mήτσορα-Aρνιακού

O Kαζαντζάκης στην Aίγινα.



Tης Γεωργίας Kουλικούρδη Eξώφυλλο: Aποψη του λιμανιού της Aίγινας (φωτ.: Eύη Kώτσου).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»: EΛEYΘEPIA TPAΪOY

2

Λάτρης του αιγινήτικου τοπίου, ο ποιητής Oδυσσέας Eλύτης συνήθιζε να περνά κάποιες μέρες του καλοκαιριού στο νησί. Στη φωτογραφία, στο λιμάνι της Aίγινας, πριν απ αρκετά χρνια, φωτογραφημένος απ τον φίλο του Γιάννη Mαΐλλη.

TO NHΣAKI της Aίγινας βρίσκεται περίπου στο κέντρο του Σαρωνικού Kλπου. Nησί με μεγάλη προϊστορία, η μυθολογία ταυτίζει τη δημιουργία της με την επιθυμία των θεών να κάνουν ένα δώρο στον πιο ενάρετο των ανθρώπων, τον Aιακ, προϊστορικ βασιλιά, πργονο του Aχιλλέα, του Πηλέα, του Tελαμώνα και του Nεοπτλεμου, ηρώων που ενέπνευσαν τον Πίνδαρο να ονομάσει την Aίγινα «Tροφν Hρώων». H ύπαρξη της Aίγινας είναι γνωστή απ τη Nεολιθική εποχή και το νομά της βρίσκεται σ’ λες σχεδν τις ιστορικές στιγμές της Aρχαίας Eλλάδας. Xαρακτηριστικ της ανάπτυξης που γνώρισε η Aίγινα είναι η ύπαρξη πολλών μνημείων, των οποίων τα ίχνη διακρίνονται και σήμερα, με κορυφαίο τον να της Aφαίας. Kι ακμη, υπήρξε, πριν απ 27 αιώνες μια τεράστια ναυτική και γενικτερα οικονομική δύναμη, εκδίδοντας το ισχυρτατο σε αγοραστική αξία νμισμά της, τη Xελώνα, κατακτώντας έτσι την παγκσμια πρωτοπορία στο νομισματικ σύστημα. Oμως, το νησί δεν είναι γνωστ μνο για την αρχαία ιστορία του. Eπαιξε σημαντικ ρλο στη δημιουργία του νεώτερου ελληνικού κράτους. Aπετέλεσε την πρώτη πρωτεύουσά του μετά την απελευθέρωση απ τους Tούρκους. Eκεί οραματίστηκε τη Nέα Eλλάδα ο Iωάννης Kαποδίστριας κι εκεί μπήκαν τα θεμέλια του κρατικού μηχανισμού. Aπ την Aίγινα ξεκίνησε η οργάνωση της Παιδείας, της Δικαιοσύνης, του Στρατού, του Nαυτικού, της Γεωργίας, του

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

Eμπορίου, της Nαυτιλίας και γενικά της Oικονομίας. Eκεί ασκήθηκε για πρώτη φορά η κοινωνική πρνοια της Nεοελληνικής Πολιτείας, και ιδρύθηκαν, το πρώτο νομισματοκοπείο, η πρώτη Eθνική Tράπεζα, η πρώτη Bιβλιοθήκη, το πρώτο αρχαιοEπιμέλεια αφιερώματος:

ΠEΓKY KOYNENAKH λογικ Mουσείο και ο πρώτος διαμορφωμένος για οχήματα δρμος. M’ άλλα λγια, απ την Aίγινα ξεκίνησε η δομή της νέας Eλλάδας. Θα πρέπει να αναφερθεί, επίσης, τι η Aίγινα, υπήρξε πάντα επίκεντρο του Xριστιανισμού, ιδιαίτερα με την έλευση στο νησί του πιο δημοφιλούς Aγίου της Eκκλησίας, του Aγίου Nεκταρίου. Πέρα απ’ λα αυτά μως, η Aίγινα είναι ένα πανέμορφο γραφικ νησί γεμάτο με φυσικές ομορφιές κι απο-

τέλεσε πάντα τπο έλξης πολιτικών, διανοουμένων και καλλιτεχνών, μερικοί απ τους οποίους, είναι: Γ. Kωνσταντάς, Nεφυτος Δούκας, A. Mουστοξύδης, Mαυροκορδάτος, Πετρμπεης Mαυρομιχάλης, Kανάρης, Tρικούπης, Bούλγαρης, Θεφιλος Kαΐρης, Δούκισα της Πλακεντίας κ.ά. Kι ακμη, ας μην ξεχνάμε τι εκεί έζησε ο N. Περγλου αυτς που έφερε τη φυστικιά στο νησί, πως και ο Γ. Φουρτούνας, ο οποίος δημιούργησε τα πρώτα φυτώρια και διέδωσε τα φυστίκια σ’ λη τη χώρα. Σήμερα, τα φιστίκια της Aίγινας είναι φημισμένα κι αποτελούν ένα απ τα κυριτερα προϊντα της. Πρέπει να αναφερθεί επίσης, πως αυτ το νησί είχαν επιλέξει για να δημιουργήσουν πολλοί άνθρωποι των Γραμμάτων και των Tεχνών, πως ο K. Bάρναλης, ο N. Kαζαντζάκης, ο Π. Πρεβελάκης, ο Aγ. Σικελιανς, ο I. Kακριδής, ο Oδ. Eλύτης, ο Στ. Ξεφλούδας, ο K. Γεράνης, ο Γ. Γεραλής, η I. Περσάκη κι ο Γ. Mεγρεπντης. Tέλος, πολλοί καλλιτέχνες έστησαν εκεί τα καλοκαιρινά εργαστήρια τους, ο Σπύρος Bασιλείου, ο Γιάννης Mραλης, ο Γ. Παππάς, ο Παύλος Σάμιος, πιθανν και κάποιοι άλλοι, κι εμπνεύστηκαν έργα τους απ το ήσυχο και μορφο φυσικ της περιβάλλον... Aπ την αναφορά στην Aίγινα δεν πρέπει να ξεχαστούν τα περίφημα κεραμικά της. H τέχνη που ανέπτυξαν οι Aιγινήτες απ την αρχαιτητα, έκανε τα δροσερά αιγινήτικα κανάτια γνωστά σ’ λη την ελληνική επικράτεια...

Mνημεία και μύθοι Mύθοι και θρύλοι που ορίζουν την ύπαρξη της Aίγινας, η οποία απ νύμφη έγινε νησί Tης Iφιγένειας Δεκουλάκου Aρχαιολγου της B΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Aττικής

OI ΠAΛIOTEPEΣ μαρτυρίες που έχουμε για την Aίγινα καλύπτονται απ το μύθο. Λέγεται τι τη νύμφη Aίγινα, την ομορφτερη απ τις είκοσι κρες του ποτάμιου θεού Aσωπού, έκλεψε ο Δίας αφού μεταμορφώθηκε σε αετ και την εγκατέστησε στο ακατοίκητο ττε νησί την Oινώνη ή Oινοπία για να την κρύψει απ την οργή της Hρας. O Aσωπς ειδοποιήθηκε απ τον Σίσυφο που είδε την αρπαγή απ τον Aκροκρινθο και βγήκε σε αναζήτηση της κρης του, αλλά αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στην κοίτη του, κεραυνοβολημένος απ το Δία. Aπ τη νύμφη Aίγινα πήρε ττε το νομά του το νησί. Σύμφωνα μως με άλλο μύθο ο Δίας για να αποφύγει την οργή του Aσωπού μεταμρφωσε την Aίγινα σε νησί και τον εαυτ του σε πέτρα. Aπ την ένωση του Δία και της Aίγινας γεννήθηκε ο Aιακς, ο μυθικς βασιλιάς της Aίγινας και περιώνυμος γενάρχης των Aιακιδών. Oι Aιγινήτες πίστευαν τι ήταν αυτχθονες· αναφέρεται τι οι παλιτεροι κάτοικοι της Aίγινας πέθαναν λοι απ αρρώστια που έστειλε η Hρα οργισμένη κατά του Δία. Tτε ο Δίας, ύστερα απ παράκληση του Aιακού, μεταμρφωσε τα μυργμήγκια σε ανθρώπους, τους οποίους ονμασε ο Aιακς Mυρμηδνες.

O λφος της Kολώνας με τον να του Aπλλωνα και λείψανα του προϊστορικού οικισμού.

Aιακς ο πργονος Σύμφωνα με το μύθο ο Aιακς παντρεύτηκε την Eνδηίδα και απ το γάμο τους γεννήθηκαν ο Πηλέας και ο Tελαμώνας, ενώ με τη Nηρηίδα Ψαμάθη ο Aιακς απέκτησε ακμη ένα γιο, τον Φώκο, τον πιο επιδέξιο ανάμεσα στους νέους σε λα τα αγωνίσματα. O Πηλέας και ο Tελαμώνας απ ζήλια σκτωσαν τον Φώκο και οργισμένος ο Aιακς έδιωξε τους γιους του απ την Aίγινα. O Πηλέας κατέφυγε στη Φθία και εκεί απέκτησε απ τη Θέτιδα τον Aχιλλέα. O Tελαμώνας πήγε στη Σαλαμίνα που απέκτησε γιο, τον Aίαντα, βασιλιά της Σαλαμίνας και ήρωα του τρωικού πολέμου. Tα παιδιά του Φώκου εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Παρνασσού την οποία ονμασαν απ τον πατέρα τους Φωκίδα. Aπ τους Aιακίδες τους απογνους του Aιακού έλκουν την καταγωγή τους πολλά γένη: απ το γιο του Aχιλλέα τον Πύρρο ή Nεοπτλεμο κατάγονταν οι μολοσσοί, οι πργονοι των βασιλέων της Hπείρου. Aπ τον Aίαντα καταγταν ο Mιλτιάδης ο νικητής του Mαραθώνα και ο γιος του Kίμωνας. O Tεύκρος άφησε στην Kύπρο τους Tευκρίδες απ τους οποίους καταγταν ο βασιλιάς της Kύπρου Eυαγρας. O Hρδοτος αφηγείται τι οι AιγιΣυνέχεια στην 4η σελίδα

Tμήμα του τείχους, στο λφο της Kολώνας. KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

3

κατασκευή με το θέατρο της Eπιδαύρου. Tη θέση του θεάτρου τοποθετούσε ο G. Welter στην ανατολική πλαγιά του υψώματος της Kολώνας που κατεβαίνει με μεγάλη κλίση προς την κοιλάδα. Στην ανατολική πλευρά του κοίλου του θεάτρου τοποθετούσε το στάδιο που στήριζε και στηριζταν στο θέατρο κατά τα λεγμενα του Παυσανία. O H. Walter τοποθετεί το θέατρο ανατολικά του λφου της Kολώνας και της σημερινής οδού Kαζαντζάκη που σχηματίζονται άνδηρα καλλιέργειας και το στάδιο επάνω στο ύψωμα των ανεμομύλων πίσω απ το κοίλο του θεάτρου. Πρσφατα δημοσιεύθηκαν παλιά τοπογραφικά διαγράμματα, σχέδια προοπτικά και σχέδια της κάτοψης του Kαποδιστριακού Λοιμοκαθαρτηρίου της Aίγινας το οποίο βρισκταν στη θέση που ως σήμερα ονομάζεται Kαραντίνα και κατεδαφίστηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα. Tο ημικυκλικ σχήμα της κάτοψης του κτιρίου και η ακτινοειδής εσωτερική διάταξη επιμήκων, υπαίθριων διαδρμων, έθεσε και πάλι το θέμα της θέσης του αρχαίου θεάτρου της Aίγινας. H πληροφορία επίσης του Παυσανία τι ο νας του Aπλλωνα ήταν κοντά στο να του Διονύσου του οποίου η λατρεία συνδέεται με το αρχαίο δράμα, προσθέτει ακμη ένα στοιχείο στην τοπογραφία της περιοχής ως προς τη θέση του αρχαίου θεάτρου. Kοντά στο να του Aπλλωνα και του Διονύσου υπήρχε σύμφωνα με τον Παυσανία νας της Aρτέμιδος του οποίου λείψανα της θεμελίωσης έχουν διατηρηθεί.

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

νήτες διατηρούσαν ιερά ομοιώματα των Aιακιδών τα οποία πριν απ τη Nαυμαχία της Σαλαμίνας ζήτησαν οι ναύαρχοι του ελληνικού στλου να τα στείλουν απ την Aίγινα. Στην ακμή της μάχης είδαν οι Aθηναίοι μορφές οπλισμένες απ την κορυφή του νησιού να απλώνουν προστατευτικά τα χέρια τους επάνω απ τον ελληνικ στλο και απέδωσαν τη νίκη τους στην παρέμβαση των Aιακιδών.

Eλλάνιος Δίας Mε τον Aιακ συνδέεται η λατρεία του Δις Eλλανίου. Oι Eλληνες ίδρυσαν ιερ στην ψηλτερη κορυφή της Aίγινας, στο Oρος, εκεί που σύμφωνα με το μύθο ο Aιακς θυσίασε και ικέτευσε τον Δία να ρίξει βροχή για να σώσει τη χώρα απ την ξηρασία. O Δίας, ως θες καιρικς. λατρεύεται σε κορυφές βουνών και για το Eλλάνιο ο Θεφραστος λέει «εάν εν Aιγίνη επί του Δις Eλλανίου νεφέλη καθίζηται ως το πολλά ύδωρ γίνεται». H επίκληση του Δις ως Eλλανίου εμφανίζεται απ τον 7ο αι. π.X., ταν το νομα Eλλάς και Eλληνες γενικεύθηκε για λους σοι μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. O Hρδοτος αναφέρεται στον Δία Eλλάνιο και ο Πίνδαρος εμφανίζει τους γιους του Aιακού να στέκονται «παρ’ βωμν πατέρος Eλλανίου». H προσωνυμία του Δις ως «Πανελληνίου» και το ιερ στο ρος «Πανελλήνιο» αναφέρονται για πρώτη φορά απ τον Παυσανία. Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον Aιακ οι Aιγινήτες ίδρυσαν τέμενος, το «Aιάκειο», τετράγωνο ιερ περίβολο απ λευκ μάρμαρο σε πολύ εμφανές μέρος της πλης πως σημειώνει ο Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε την Aίγινα τον 2ο αι. μ.X. Oι Aιγινήτες θέσπισαν επίσης προς τιμήν του Aιακού γυμνικούς και μουσικούς αγώνες, τα «Aιάκεια» στα οποία έπαιρναν μέρος και ξένοι αθλητές. «Aιακίδαν τ’ ευαρκές άλσος» υμνεί ο Πίνδαρος. Σ’ αυτ ζήτησε άσυλο ο Δημοσθένης ταν εξορίστηκε στην Aίγινα το 324 π.X. Kοντά στο Aιάκειο είδε ο Παυσανίας τον τάφο του Φώκου, γιου του Aιακού. Aπ τους ναούς, τα ιερά και τα δημσια κτίρια της αρχαίας πλης που περιγράφει ο Παυσανίας, κανένα δεν είναι σήμερα ορατ, εκτς απ τα ερείπια του ναού του Aπλλωνα τα οποία σώζονται στο ύψωμα του ακρωτηρίου της Kολώνας, την Aκρπολη της αρχαίας πλης. Διατηρείται τμήμα απ το κρηπίδωμα του ναού, καθώς και απ τον οπισθδομο ένας κίονας ρθιος, απ τον οποίο ονομάσθηκε ο λφος «Kολώνα». Tα σωζμενα λείψανα του κρηπιδώματος ανήκουν στον υστεροαρχαϊκ να ο οποίος κτίστηκε στη δεκαετία 520 –510 π.X. O νας ηταν δωρικς περίπτερος με έξι κίονες στις στενές και ένδεκα κίονες στις μακρές πλευρές. Oι κίονες είχαν ύψος 8 μέτρων. Oι τοίχοι και οι κίονες του ναού είχαν επίχρισμα απ λευκ κονίαμα, ενώ το δάπεδο του σηκού είχε επίστρωση απ κκκινο κονίαμα. H κεράμωση ήταν πήλινη εκτς απ τους ηγεμνες κεράμους, οι οποίοι ήταν μαρμάρινοι και είχαν γραπτή κσμηση. Στο δυτικ αέτωμα υπήρχε παράσταση αμαζονομαχίας, ενώ απ

4

Στις αρχές του περασμένου αιώνα, στις ανασκαφές της Kολώνας ανακαλύφθηκε η μαρμάρινη Σφίγγα, η οποία είχε στηθεί στο ιερ, επάνω σε ψηλ κίονα, το 620 π.X., δηλαδή πριν απ την κατασκευή του αρχαιτερου ναού.

το ανατολικ σώθηκαν ελάχιστα θραύσματα και δεν είναι δυνατή η αναπαράσταση. Συγχρνως με τον υστεροαρχαϊκ να κατασκευάζεται τείχος απ μεγάλους ορθογώνιους πωροπλίνθους που περιβάλλει το τέμενος του θεού. Θραύσματα απ αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά απ πώρινα αετώματα που ήρθαν στο φως κάτω απ την θεμελίωση του υστεροαρχαϊκού ναού, μαρτυρούν την ύπαρξη ενς παλιτερου περίπτερου ναού ο οποίος χρονολογείται στα 570–560 π.X. Διαπιστώθηκε επίσης η ύπαρξη ενς ακμη αρχαιτερου ναού του 600 π.X.

H μαρμάρινη Σφίγγα O Γερμανς αρχαιολγος A. Furtwängler βρήκε στις ανασκαφές της Kολώνας, στις αρχές του περασμένου αιώνα, τη μαρμάρινη Σφίγγα η οποία είχε στηθεί στο ιερ επάνω σε ψηλ κίονα το 620 π.X., δηλαδή πριν απ την κατασκευή του αρχαιτερου ναού. Xάλκινο αντίγραφο της Σφίγγας έχει τοποθετηθεί στον τάφο του στο A΄ Nεκροταφείο της Aθήνας. Oι παλιτεροι μελετητές απέδιδαν τα λείψανα του ναού του Aπλλωνα στον να της Aφροδίτης. O Παυσανίας αναφέρει τι ο νας βρισκταν «κοντά στο λιμάνι στο οποίο κυρίως προσορμίζονται πλοία». Aπ αυτά συμπεραίνεται τι ο νας της Aφρο-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

δίτης ήταν κοντά στο αρχαίο «εμπορικ λιμάνι» της Aίγινας. Aπ τις έως τώρα ενδείξεις δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με βεβαιτητα την θέση του Aιακείου και του τάφου του Φώκου τα οποία αναφέρει τι είδε ο Παυσανίας. O Παυσανίας μετά τον να της Aφροδίτης, το Aιάκειο και τον τάφο του Φώκου, συνεχίζοντας την περιήγησή του, αναφέρει τον «λεγμενο Kρυπτ λιμένα». O «Kρυπτς λιμένας» κατασκευάστηκε, πως συμπεραίνεται, στον ρμο ο οποίος σχηματίζεται στα ντια του υψώματος της Kολννας που μέσα στη θάλασσα διακρίνονται τα λείψανα απ δύο αρχαίους λιμενοβραχίονες οι οποίοι προστάτευαν το λιμάνι αφήνοντας άνοιγμα για την είσοδο των πλοίων. Σε επαφή με τα δύο σκέλη των λιμενοβραχινων σώζονται κάτω απ την επιφάνεια της θάλασσας, τα ερείπια των αρχαίων νεωσοίκων. Σήμερα δεν αμφισβητείται πλέον τι το λιμάνι αυτ ήταν ο «Kρυπτς λιμένας», ο πολεμικς ναύσταθμος της αρχαίας Aίγινας, τον οποίο προφανώς έκρυβε απ τη θάλασσα το ψηλ τείχος που συνεχιζταν επάνω στους λιμενοβραχίονες. Kοντά στον «Kρυπτ λιμένα» αναφέρει ο Παυσανίας τι «υπάρχει θέατρο που αξίζει να το δει κανείς, μοιο και στο μέγεθος και στην άλλη

Tο «Θεάριον» Στη βρεια κλιτύν του λοφου της Kολώνας, έξω απ τον αρχαίο περίβολο του τεμένους, κτίστηκε την ίδια εποχή με τον υστεροαρχαϊκ να του Aπλλωνα το «Θεάριον», η θεμελίωση του οποίου ήρθε στο φως πρσφατα με τις ανασκαφές του H. Walter. Tο κτίριο προοριζταν για θρησκευτικές τελετές και συμπσια τα οποία πρσφεραν οι θεωροί στον λα σε διάφορες γιορτές που οργάνωναν, πως π.χ. για τη νίκη αθλητών. O Πίνδαρος αναφέρεται στο «Θεάριον» και υμνεί τον Aριστοκλείδα νικητή σε αγώνες. Tο «Θεάριον» κατεδαφίστηκε στους αυτοκρατορικούς χρνους επί Iουλίας Δμνας στα μέσα του 3ου αι. μ.X. για να κτιστεί το καινούργιο τείχος που περιέβαλλε το τέμενος του θεού. Oι λιθπλινθοι που έφεραν τις επιγραφές των θεωρών εντοιχίσθηκαν και διακρίνονται σήμερα στο ρωμαϊκ τείχος. Στη βυζαντινή εποχή η κατασκευή οικοδομών με υλικ απ τα αρχαία μνημεία της Kολώνας, ολοκλήρωσε την καταστροφή που είχε προξενήσει η εγκατάλειψη αιώνων. Tην εποχή του Kαποδίστρια ο Aμερικανς φιλέλληνας S. G. Howe, για να δώσει δουλειά στους Eλληνες πρσφυγες που είχαν φθάσει στην Aίγινα, έδωσε εντολή να κατασκευάσουν την προκυμαία στο σημεριν λιμάνι με τις λιθοπλίνθους του κρηπιδώματος του ναού του Aπλλωνα.

Πρώιμοι προϊστορικοί χρνοι Γεωμορφολογία, μυθολογική παράδοση και η πρώτη κατοίκηση κατά τους νεολιθικούς χρνους Tης Eυαγγελίας Πρωτονοταρίου–Δεϊλάκη Eπιτίμου Eφ ρου Aρχαιοτήτων

H ΘEΣH της Aίγινας στη μέση του Σαρωνικού Kλπου, ώστε να είναι ορατή απ’ λες τις πλευρές, αλλά και να ελέγχει τις θαλάσσιες οδούς, σε μια περιοχή κατοικημένη και δραστήρια ήδη απ τις πρώτες φάσεις του ανθρωπίνου βίου, είναι εξαιρετικά πλεονεκτική για την καλλιέργεια πολιτιστικών και εμπορικών σχέσεων, αλλά και να δεχθεί και να αναπτύξει στα ριά της πολιτισμ. Oι ακτές που την περιβάλλουν και απέχουν περί τα δεκαέξι μίλια η καθεμία είναι απ την Aνατολική πλευρά μέχρι BA η Aττική, απ τη Bρεια έως BΔ οι ακτές της Mεγαρίδος και της BA Kορινθίας, απ τη Δυτική μέχρι NΔ η Eπιδαυρία και η Tροιζηνία. Προς την πλευρά αυτή ο δρμος απ και προς την Πελοπννησο συντομεύεται απ το Aγκίστρι και τη Mονή. H αιχμηρή ντια πλευρά του νησιού αγναντεύει το ανοιχτ πέλαγος, απ που η θαλάσσια οδς προς τον Aργολικ Kλπο, τις Kυκλάδες, τις δυτικές πελοποννησιακές ακτές, τα Kύθηρα και την Kρήτη. H Aίγινα έχει τη μορφή ισοσκελούς τριγώνου. H έκτασή της καλύπτει 82,63 τετραγωνικά χιλιμετρα, με ανάπτυγμα ακτών 56,5 τ.χμ. H μορφή της είναι αποτέλεσμα των τελευταίων τεκτονικών διαταραχών του καινοζωικού αιώνος. Aπ την Aττική χωρίσθηκε απ την πλειοκαινική θάλασσα, ενώ οι βαθιές διαρρήξεις της, καθώς και της απάναντι πελοποννησιακής ακτής δημιούργησαν το ηφαίστει της, καθώς και των Mεθάνων. Oι δυο μεγάλες εκρήξεις του ηφαιστείου της Aίγινας, που σημειώθηκαν μέσα στα ρια του πλειοκαίνου συνετέλεσαν στη διαμρφωση των πετρωμάτων και των ακτών της.

Kαταφύγιο ναυαγών Στην ηφαιστειακή δραστηριτητα της δευτέρας περιδου οφείλονται οι πλούσιες σε σκουρχρωμο ανδεσίτη (κεροστιλβικς αυγιτικς υπερσθενικς ανδεσίτης) και σε ηφαιστειακά λατυποπαγή εκτάσεις της νοτιοανατολικής, ντιας και νοτιοδυτικής πλευράς του νησιού. H βρεια και βορειοδυτική πλευρά καλύπτονται απ παχύτατα στρώματα ψαμμιτομαργαϊκού ασβεστολίθου, του γνωστού αιγινητικού πωρολίθου χωρίς ή με απολιθώματα (κογχυλιάτης). Tα υψώματα της κεντρικής περιοχής και η νοτιτατη ακτή καλύπτονται απ κεροστιλβικ δακιτοειδή της πρώτης ηφαιστειακής περιδου. Σε ελάχιστα σημεία των BA περιοχών διακρίνονται τα παλαιτερα στρώματα ασβεστολίθων με ενστρώσεις κερατολίθων, ενώ σε τρία σημεία κοντά στη Σουβάλα είναι ορατοί ασβεστολιθικοί – ψαμμιτικοί σχιστλιθοι. Στη δυτική πλευρά και στην

Πήλινο πρπλασμα – αναπαράσταση χυτηρίου χαλκού απ την περιοχή της Kολώνας, 4ος οικισμς (2300 – 2200 π.X. – Mουσείο Aίγινας).

Aγ. Mαρίνα, στις κοίτες των ρεμάτων απαντώνται αλλουβιακές και διβουλιακές προσχώσεις, ενώ στη βορεινή σειρά λιμναίες υφάλμυρες και θαλάσσιες μάργες. Oι πηγές και θερμοπηγές ήταν γνωστές απ παμπαλαίους χρνους. Oι βασικές διαμορφώσεις του εδάφους έχουν πραγματοποιηθεί πριν απ την εμφάνιση του ανθρωπίνου γένους. Παρλο τι οι ακτές ήταν απτομες, ιδίως στη βρεια πλευρά, και περιβάλλονταν απ υφάλους και σκοπέλους, το ήπιο κλίμα και η άφθονη πρώτη ύλη για την κατασκευή λιθίνων εργαλείων και απλών μορφών κατοικήσεων και η θέση του νησιού επιτρέπει να δεχθούμε τι απ πολύ πρωίμους χρνους άνθρωποι μπορούσαν να ζήσουν επάνω σ’ αυτ. Kαι τούτο γιατί προσφέρεται σαν καταφύγιο ναυαγών, ταν οι άνεμοι σαρώνουν τα πελάγη αλλά και για προσωρινές και μνιμες κατοικίες των παλαιολιθικών και νεολιθικών ανθρώπων, που πριν απ τριάντα χιλιάδες χρνια ήταν ήδη εγκατεστημένοι στις ακτές του Aργολικού Kλπου με πλησιέστερο σημείο επαφής προς την Aίγινα την Eπίδαυρο, το σπήλαιο Φράγχθι στην Kοιλάδα της Aργολίδος και στη συνέχεια το σπήλαιο Kεφαλάρι (Λέρνα), τη Nαυπλία, τα Δενδρά της Aργολίδος και περιοχές της Iσθμίας. Mέχρι σήμερα μως δεν έχουν εντοπισθεί αρχαιολογικά στοιχεία κατοικήσεως στην Aίγινα πριν απ τα μέσα της τέταρτης π.X. χιλιετίας. H μυθολογική παράδοση θεωρεί πρώτη κάτοικο του νησιού, που έφερε το νομα Oινώνη ή Oινοπία, τη

νύμφη Aίγινα, κρη του Φλειασίου ποταμού Aσωπού. Oταν ο Zευς, φεύγοντας την οργή του πατέρα της, την εγκατέστησε στην Oινώνη για να φέρει στον κσμο το γι του, το νησί ήταν έρημο ή ερημώθηκε ευθύς αμέσως απ την οργή της απατημένης Hρας, που ξέσπασε σ’ αυτ. Mετά απ αυτ ο πρώτος γηγενής κάτοικος υπήρξε, κατά την παράδοση πάντοτε, ο διογενής Aιακς, που έδωσε και το νέο νομα (Aίγινα ή Aίγεινα) προς τιμή της μητέρας του στο νησί. Πρώτοι κάτοικοί του οι Mυρμιδνες, μεταλλαγμένα σε ανθρώπους μυρμήγκια απ τον Δία για το χατίρι του γιου του. O Aιακς, πατέρας του Πηλέως (απγονοι Aχιλλεύς, Nεοπτλεμος), του Tελαμώνος (απγονοι Aίας, Tεύκρος) και του Φώκου (απγονοι Πανοπεύς, Kρίσος) φέρεται ως γενάρχης των Θεσσαλών και των Mολοσσών (προγνων του M. Aλεξάνδρου και του Πύρρου) της Hπείρου, των Θεσσαλών, των Σαλαμινίων και των Φωκαέων. O ίδιος καθιέρωσε την πανελλήνια λατρεία του Δις Eλλανίου στην υψηλτερη κορφή της Aίγινας στο Oρος. Mετά θάνατον, του ανατέθηκαν καθήκοντα κριτού στον Aδη, μαζί με τους Kρήτες βασιλείς Mίνωα και Pαδάμανθυ. Mε την Kρήτη συνδέεται και ο μυθολογικς του ναού της Aφαίας, που κατέφυγε και έγινε άφαντη (Aφα-Aφαία) η διογενής Bριτμαρτις, κυνηγημένη απ το Mίνωα και τους ψαράδες, που την εντπισαν στα δίχτυα τους στη θάλασσα, κοντά στο να, που ιδρύθηκε σε ανάμνηση για τη λατρεία της.

Oχι μως μνο η παράδοση αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν τις ίδιες σχέσεις και επαφές, χι μνο με την Kρήτη, αλλά και με τη Θεσσαλία, τη Φωκίδα, την Aργολίδα, τις Kυκλάδες και την Aττική.

Δέκα οικισμοί Eίναι προφανές τι οι Aιακίδες πως και οι Hρακλείδες ήταν απ τους σημαντικούς ηγεμνες των πρωτοελληνικών κατοίκων, που διώχθηκαν λγω δυναστειακών ερίδων για να επανέλθουν ως Δωριείς στις πατρίδες τους, επαναφέροντας πανάρχαιες λατρείες και συνήθειες. Oπως αναφέρθηκε, ευρήματα απ τις πρώτες μνιμες εγκαταστάσεις στο νησί ανήκουν στους ώριμους νεολιθικούς χρνους και προέρχονται απ πολλές περιοχές της Aίγινας. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν δύο θαυμάσια στεατοπηγικά ειδώλια, το ένα απ τη Bαγία, κοντά στο Mεσαγρ, και το άλλο απ τις Aλωνες απ τη θέση Bλυχάδα. Eυρήματα απ αυτή την εποχή, αλλά και απ την πρώιμη και μέση εποχή του χαλκού έχουν σημειωθεί σε πάμπολες θέσεις της Aίγινας. H πραγματική μως εξέλιξη της τεχνολογίας των πολιτιστικών επαφών των κατοίκων της εμπορικής δραστηριτητας και των εθίμων φαίνεται διαχρονικά απ την εξέταση των επαλλήλων διαδοχικών κατοικήσεων του λφου της «κολώνας», κάτω απ τα θεμέλια των Iερών των ιστορικών χρνων. Aπ τους δέκα οικισμούς που έΣυνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

5

Tεράστιος πιθαμφορέας (1700 π.X.), απ την εποχή ναυτικής ακμής της Aίγινας με παράσταση ποντοπρων πλοίων με κωπηλάτες (Mουσείο Aίγινας). Συνέχεια απ την 5η σελίδα

χουν ανασκαφεί, ένας (ο πρώτος) ανήκει στους ύστερους νεολιθικούς χρνους, πέντε (δεύτερος μέχρι έκτο 2500-2000 π.X.) στους πρωτοελλαδικούς, τρεις (έβδομος μέχρι ένατος 2050-1650) στους μεσοελλαδικούς. Στα χίλια χρνια που μεσολάβησαν

μετά τη χρήση των μετάλλων μέχρι και τους μυκηναϊκούς οι Aιγινήτες κάτοικοι της «κολώνας» δεν εγκατάλειψαν το χώρο τους και εξακολούθησαν να κτίζουν τα στενμακρα σπίτια τους, που μερικά απ αυτά ήσαν μνημειώδη πως το σπίτι των πιθαριών, το σπίτι του βαφέως, γεμάτο με επεξεργασμένες πορφύρες, πως

Kολώνα: Mεγάλος αποθηκευτικς πίθος με διακσμηση αμαυρχρωμη (Mουσείο Aίγινας).

σύγχρονοι παραθαλάσσιοι χώροι στη Nαυπλία και το λεγμενο «Aσπρο Σπίτι», αντάξιο της Oικίας των Kεράμων της Λέρνας.

Eξελιγμένος πολιτισμς Στην επμενη φάση οι Aιγινήτες στον ίδιο χώρο χυτεύουν μνοι τους

Kολώνα: Tεμάχιο αγγείου μεσοελλαδικών χρνων, με παράσταση αγάλματος ή ανθρώπου πάνω σε ψάρι ή σε ακρπρωρο καραβιού (περί το 1700 π.X. – Mουσείο Aίγινας).

6

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

και επεξεργάζονται το χαλκ, αποκτούν ισχυρτατα τείχη με πύργους και πύλες και ρυμοτομημένο χωρι, αποθήκες, φούρνο και πλούσια οικοσκευή, που δείχνει την παράλληλη ενασχληση των κατοίκων με τη γεωργία και τη θέλασσα, απ που έρχονται σε εμπορική επικοινωνία με Kρήτη, Kυκλάδες, Πελοπννησο και τη Στερεά Eλλάδα. Tα τελευταία τριακσια πενήντα χρνια πριν απ τα μυκηναϊκά η Aίγινα εκσυγχρονίζει συνεχώς τα τείχη της, παρουσιάζει τον ίδιο εξελιγμένο ελλαδικ πολιτισμ, πως και στο υπλοιπο νησί και ισχυρούς ηγεμνες, πως είναι οι ομλογοί τους των πελοποννησιακών ακτών. Σ’ αυτούς ανήκει και ο νεκρς, που είχε ταφεί στον χώρο ανάμεσα στα τείχη του τελευταίου μεσοελλαδικού οικισμού. H Aίγινα είναι στα μέσα της δεύτερης π.X. χιλιετίας η κυρίαρχος των ανοικτών θαλασσών και τα μεγάλα αιγινήτικα καράβια, που εικονίζονται επάνω στα πιθάρια, που έχουν βρεθεί στην «κολώνα», είναι πραγματικά ποντοπρα πλοία, οι πρώτες εξηκντοροι με παράλληλη ύπαρξη ιστίων και συνολικ μήκος περί τα 50 μέτρα και τεράστιο οιάκιο. Σε άλλη παράσταση οι κωπηλάτες είναι ένοπλοι, ενώ σε τρίτη μια ανθρώπινη μορφή με θαυμάσια κίνηση αιωρείται επάνω σε ένα δελφίνι ή δίπλα στο ακρπρωρο σε σχήμα δελφινιού ενς μικρτερου καραβιού. Kι αυτές οι παραστάσεις προκαλούν το ίδιο δέος και τον ίδιο θαυμασμ, που προκαλούσαν τα πραγματικά πλοία, που αντιγράφουν, ταν έφθαναν στα μακρινά λιμάνια του προορισμού τους.

Λαζάρηδες και, στο βάθος, το Eλλάνιον ρος.

H Mυκηναϊκή Aίγινα Mυκήνες και Kρήτη ασκούσαν στο νησί συγκεκριμένη πολιτική διευρυμένου ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα Tης Kλαίρης Eυστρατίου Aρχαιολγου της B΄ Eφορείας Aττικής

H AIΓINA το 17ο και 16ο αι. π.X., εποχή της μινωικής θαλασσοκρατίας στο Aιγαίο και τη Mεσγειο, διαδραματίζει σημαντικ ρλο στη διακίνηση των αγαθών ανάμεσα στα παράλια της M. Aσίας, την Aίγυπτο, τις Kυκλάδες, την Hπειρωτική Eλλάδα και την Πελοπννησο, προετοιμάζοντας έτσι το δυναμικ της ρλο στην επερχμενη πολιτιστική μεταβολή. H πλεονεκτική γεωγραφική της θέση στα προστατευμένα και προσιτά νερά του κλπου που ενώνει την Aττική με την Aργολίδα, προσήλκυσε απ πολύ νωρίς επιδέξιους ναυτικούς και δραστήριους εμπρους. H εγκατάσταση και ανάπτυξη απ τη νεολιθική περίοδο μιας κοινωνίας ανθρώπων που γνωρίζουν καλά τη θάλασσα και τους νμους της συνδιαλλαγής ήταν η βάση στην οποία θεμελιώθηκαν οι δραστηριτητες για την ανάπτυξη του εμπορίου. Aυτς ίσως είναι και ο λγος που η Aίγινα δεν πλήττεται απ τις ανακατατάξεις που συμβαίνουν στο χώρο του Aιγαίου απ το τέλος της ΠE II

ώς τη ME II-III, εποχή ανδου και πτώσης της μινωικής κυριαρχίας. Tα κρητικά και «συμμαχικά» πλοία την περίοδο αυτή διατρέχουν λη τη Mεσγειο πλέοντας κυρίως κοντά στα παράλια για ασφάλεια και ανεφοδιασμ, ενώ παράλληλα δημι-

ουργούν σχέσεις φιλίας που ισχυροποιούνται με οικογενειακούς δεσμούς για εμπορικούς και διπλωματικούς λγους. Oι Aιγινήτες ανταποκρίνονται με ευελιξία στις απαιτήσεις των καιρών. Tους δεσμούς επικοινωνίας με την Kρήτη φανε-

ρώνει η εισηγμένη κεραμεική με τη φημισμένη τεχνοτροπία, γνωστή ως καμαραϊκς ρυθμς. H ανάπτυξη σχέσεων σταθερτητας και ευημερίας των κατοίκων του μικρού νησιού, που χι μνο μιμούνται αλλά και αναπαράγουν τα κρητικά διακοσμητικά θέματα, φανερώνει τι έχουν αφομοιώσει και συμπλέουν με τις αρχές του κρητικού πολιτισμού.

Nαυτικς «σταθμς»

Γεφυρστομη πρχους, η οποία χρονολογείται γύρω στο 1450 π.X. (πρώιμος ανακτορικς ρυθμς).

H κατάσταση αυτή είναι καλά εδραιωμένη χάριν των οικονομικών συμφερντων και φαίνεται τι δεν αλλάζει για την Aίγινα, καθώς η ναυτική κυριαρχία στο Aιγαίο και τη Mεσγειο μετατοπίζεται απ τους Kρήτες στους Mυκηναίους. Aντίθετα διακρίνουμε τώρα μια νέα άνθηση της Aίγινας αφού έστω και για λίγο είναι ο «σταθμς» εκτς των χωρικής επικράτειας της Aργολίδας που διακινεί με ευχέρεια χι μνο τα αγαθά αλλά και τις τάσεις, τα ήθη και τις ιδέες που κυκλοφορούν και είναι στο προσκήνιο στο χώρο της Mεσογείου. Eτσι, λοιπν, την περίοδο της προετοιμασίας και της μεγάλης ακΣυνέχεια στην 8η σελίδα

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

7

και την ύπαρξη μυκηναϊκής εγκατάστασης. Θέσεις πως η Bαγία, ο Kάβος, ο Kύλινδρας, οι Aλωνες και η Πέρδικα παρέχουν πληροφορίες για την περίοδο αυτή στο νησί. Στο ρος που απ τα γεωμετρικά χρνια είναι γνωστή η λατρεία του Δις Eλλανίου, υπάρχει την περίοδο αυτή ψηλά στην κορυφή μυκηναϊκή οχυρωμένη εγκατάσταση.

Συνέχεια απ την 7η σελίδα

μής των Mυκηνών τον 16ο αιώνα π.χ. (YE I) ακμάζει και η Aίγινα. H Kολώνα που πάνω απ 1.500 χρνια συνεχώς ανοικοδομείται και μεγαλώνει αποτελεί πάντα το αστικ και εμπορικ κέντρο. H πλις IX και X επεκτείνεται προς Aνατολάς και συμπεριλαμβάνει στα τείχη της τα προάστια. Tα νεκροταφεία της εποχής έχουν εντοπιστεί στο λφο των Aνεμομύλων και προσέφεραν πλούσια κτερίσματα μιας ευκατάστατης κοινωνίας. H κεραμεική, απ τους πιο εύγλωττους μάρτυρες, καταδεικνύει ανεπτυγμένη επιδεξιτητα και φαντασία στη σύνθεση κοιντυπων διακοσμητικών μοτίβων. H πλούσια και πολύχρωμη φυσιοκρατική και πολλές φορές εξεζητημένη μινωική διάθεση στα χέρια των επιδέξιων Aιγινητών καλλιτεχνών γίνεται εργαλείο για να διευρύνει τη συγκρατημένη και διακριτική μυκηναϊκή φυσιοκρατία με έργα που φανερώνουν την ύπαρξη τοπικών εργαστηρίων. Oι Aιγινήτες ταξιδεύουν σε λη τη Mεσγειο. Aπ τα παράλια της Συρίας, της Φοινίκης και της Aιγύπτου ώς τη Σικελία και ίσως την Iσπανία. H γνωριμία τους και οι σχέσεις τους με διαφορετικές ή συγγενικές πολιτισμικές εντητες αφομοιώνονται με ευκολία και οι επιδράσεις αναγνωρίζονται κατ’ αρχήν στην κεραμεική και αργτερα στην αρχιτεκτονική. Στην Aίγινα τον 15ο αι. π.X., περίοδο σχηματισμού των μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων, πλην της Kολώνας, που συνεχίζει να ακμάζει χωρίς μως να επεκτείνεται προσαρμοσμένη στα νέα δεδομένα, δεν έχουν ώς τώρα διακριθεί πληροφορίες για άλλα κέντρα στο νησί. Aυτ δεν σημαίνει πως οι άνθρωποι δεν κατοικούν και σ’ άλλα μέρη πως τουλάχιστον μας πληροφορούν τα διάσπαρτα κεραμεικά θραύσματα απ διάφορες περιοχές. Oι Mυκήνες πως και η Kρήτη ασκούν συγκεκριμένη πολιτική διευρυμένου μως ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα.

Mυκηναϊκές θέσεις Aπ το 1400 π.X. εκτς απ τις γνωστές μυκηναϊκές ακροπλεις με τα ανάκτορα των ηγεμνων ακμά-

Iερά της Aφαίας και του Eλλανίου Δις

Tμήμα πρχου με απεικνιση πέρδικας. Xρονολογείται γύρω στο 1300 π.X.

ζουν οικισμοί – πλεις – σταθμοί – εμπορεία και διάσπαρτες ολιγομελείς εγκαταστάσεις στην ύπαιθρο οικογενειακού χαρακτήρα, που δραστηριοποιούν την ενδοχώρα, αναπτύσσουν και συντηρούν τη γεωργία, την κτηνοτροφία αλλά και τη βιοτεχνία. Aυτς είναι και ο λγος που βλέπουμε μια ραγδαία εμφάνιση μυκηναϊκών θέσεων υψηλού βιοτικού επιπέδου σ’ λο τον ελλαδικ χώρο αλλά και στην Aίγινα. Δημιουργέιται έτσι ένα ασφαλές δίκτυο αλληλοϋποστήριξης με συντονισμένη εμπορική δραστηριτητα που ενώνει τον ελληνικ κσμο στο πλαίσιο της «Mυκηναϊκής κοινής». H Aίγινα εντάσσεται και αυτή στο ρεύμα της ομοιογένειας που εξαπλώνεται ραγδαία. Tο εμπριο και η

ναυτιλία περνούν στα χέρια έμπειρων αξιωματούχων, ενώ ευημερούν αγροτικές εγκαταστάσεις σε μικρούς οχυρωμένους οικισμούς κρυμμένους στις δασωμένες και δυσπρσιτες απκρημνες πλαγιές του νησιού. Tην περίοδο αυτή μεταξύ του 1400 – 1200 π.X. (YE III A–B) στην Aίγινα εμφανίζονται οι θαλαμοειδείς τάφοι στο λφο των Aνεμομύλων, καθώς η Kολώνα συνεχίζει να κατοικείται αδιάληπτα. Παράλληλα έχουν έρθει στο φως τάφοι και ευρήματα που συνθέτουν ένα τξο οικιστικής ανάπτυξης στην ανατολική πλευρά του νησιού. Στην Aφαία, τα μυκηναϊκά ειδώλια που παριστούν την ανώνυμη προϊστορική θέα της φύσης με το βρέφος στην αγκαλιά της εκτς του τι μαρτυρούν την αρχή και τον χαρακτήρα της λατρείας, φανερώνουν

Mυκηναϊκά ειδώλια που παριστάνουν τη μεγάλη θεά της φύσεως – μητέρας. Xρονολογούνται γύρω στα 1300 – 1200 π.X.

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

Aνάμεσα στα δυο μεγάλα ιερά της Aίγινας απέναντι απ’ την Aττική που έγιναν διάσημα στα αρχαϊκά και κλασικά χρνια –της Aφαίας και του Eλλανίου Δις– η Aρχαιολογική Yπηρεσία είχε την τύχη να ερευνήσει ένα νέο άγνωστο ως τώρα μυκηναϊκ οικισμ. H φιλπονη σκαπάνη του Aλκιβιάδη Λαζάρου, ενς ρητινοσυλλέκτη των πευκώνων στις ανατολικές πλαγιές του νησιού στη θέση Λαζάρηδες έφερε στο φως τυχαία ένα μυκηναϊκ κτιστ θαλαμωτ τάφο και τα αρχαία που παρέδωσε άνοιξαν το δρμο για μια πρώτη μικρή σωστική ανασκαφική έρευνα. Aποκαλύφθηκαν τρεις τάφοι απ τους οποίους ο ένας είχε διαταραχθεί απ τον αγρτη και οι άλλοι δύο είχαν συληθεί στην αρχαιτητα. Eπίσης εντοπίστηκαν λείψανα οικισμού και αποκαλύφθηκε τμήμα κτιρίου. Oι τάφοι είναι υπγειοι με κτιστ θάλαμο ορθογώνιου σχήματος στον οποίο οδηγεί επίσης κτιστς δρμος. Kαλύπτονται με οριζντιες πλάκες οι οποίες πατούν πάνω στα ρθια τοιχώματα των πλευρών του θαλάμου που συγκλίνουν ελαφρά. H κατασκευή των τάφων φανερώνει μια συγγένεια με την Kρήτη, που ανάλογοι τάφοι είναι γνωστοί απ τον 16ο ώς τον 13ο αι. π.X. και ακμη ώς την πρωτογεωμετρική περίοδο. Tέτοιοι τάφοι είναι επίσης γνωστοί και στην πρωτοκυκλαδική εποχή στη Σύρο. Tα πλούσια ευρήματα που μας χάρισαν είναι εξαιρετικά καλής ποιτητας και φανερώνουν στενή σχέση με την Aργολίδα. Kύλικες, κύπελλα, σκύφοι, αρτσχημα αλάβαστρα κοσμημένα με τα χαρακτηριστικά μοτίβα του 14ου και 13ου αι. π.X. πως ναυτίλοι, σχηματοποιημένα χταπδια, παπυροειδή άνθη κ.λπ. ήσαν λα για να τιμήσουν τους νεκρούς. Mαζί ψήφοι απ περιδέραια, χάλκινο εγχειρίδιο και ειδώλιο του τπου Φ και Ψ. Σημαντικά είναι τα ειδώλια του τύπου της κουροτρφου που παριστάνουν τη μεγάλη μητέρα – Θεά της φύσης με το παιδί στην αγκαλιά της. Tα μικρά αυτά «λατρευτικά αγαλματίδια» είναι απ τους τελευταίους αψευδείς μάρτυρες των παλιών αξιών που τιμούν και λατρεύουν στο πρσωπο της γυναίκας τη μητέρα που ξέρει να φροντίζει, να μεγαλώνει και να προστατεύει με αγάπη τι στηρίζει τη συνέχεια της ζωής, ουσιαστικές ιδιτητες, οι οποίες επικαλύφθηκαν και αφανίστηκαν απ τα «Oλύμπια» πρτυπα που αναγνωρίζουν στη γυναίκα τα χαρακτηριστικά μιας φιλμαχης αρρενωπής, εργατικής και παρθένου θεάς, της Aθηνάς.

H πλη των ιστορικών χρνων H πλη–κράτος της Aίγινας, απέκτησε πλούτη και φήμη με τη ναυτιλία και το εμπριο Tης Eλένης Παπασταύρου Aρχαιολγου της B΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων Aττικής

H ΠOΛH των ιστορικών χρνων κτίζεται κοντά στο λιμάνι, στη θέση που βρίσκεται και η σύγχρονη πρωτεύουσα του νησιού. O λφος της «Kολώνας» (πως ονομάζεται σήμερα), που υπήρχαν οι διαδοχικοί προϊστορικοί οικισμοί, μετατρέπεται σε τπο ιερ, τπο «κατοικίας» των θεών και ιδρύονται σ’ αυτν οι ναοί. H οργάνωση της πλης – κράτους τοποθετείται στο πρώτο μισ του 7ου αι. π.X. Πρκειται για πλη άρρηκτα δεμένη με τη θάλασσα. Ως νησί και μάλιστα χωρίς πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις στράφηκε πολύ νωρίς στη ναυτιλία και το εμπριο. Aπ αυτές τις δραστηριτητες απέκτησε πλούτη και φήμη. Eνα απσπασμα του Hσιδου περιγράφει τους Aιγινήτες ως τους πρώτους θαλασσοπρους, ως κατασκευαστές των ιστιοφρων και κωπηλάτων πλοίων. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές η Aίγινα συγκαταλέγεται στις πλεις, που υπήρξαν για κάποιο χρονικ διάστημα θαλασσοκράτορες. H φήμη του νησιού γύρω απ τα ναυτικά πράγματα αποτυπώνεται και σε ύμνους, που συνέθεσε ο Πίνδαρος προς τιμήν Aιγινητών αθλητών, οι οποίοι νίκησαν σε διάφορους αγώνες. Mε την ευκαιρία της εξύμνησής τους γίνεται αναφορά στην πλη που τους ανέθρεψε και συχνά της αποδίδεται το επίθετο «ναυσικλυτς»: ονομαστή για τα πλοία της. O Hρδοτος μιλάει με θαυμασμ για τον Aιγινήτη έμπορο Σώστρατο, που απέκτησε μυθώδη πλούτη απ τα μακρινά του ταξίδια. O 7ος και 6ος αι. π.X. αποτελούν εποχή συνεχούς προδου, που οδηγεί το νησί στα τέλη του 6ου και τα πρώτα χρνια του 5ου αι. π.X. στη μεγάλη του ακμή.

Διαμετακομιστικ εμπριο Tα πλοία των Aιγινητών ταξιδεύουν σε ανατολή και δύση, μεταφέροντας εμπορεύματα για τις ελληνικές πλεις. Tο εμπρι τους είναι διαμετακομιστικ. Eφσον το νησί δεν παράγει αγαθά, ενεργεί ως μεταφορέας προϊντων άλλων πλεων. H θέση του στο κέντρο του Σαρωνικού είναι κατάλληλη για την αναδιανομή των εμπορευμάτων. Eκτς απ κοντινά αναλαμβάνει και μακρινά ταξίδια στο χώρο της Mεσογείου. Mεταφέρει κυρίως πρώτες ύλες, πως σιτηρά, μέταλλα, ξυλεία, μαλλί, πάπυρο, και απ την ανατολή, αρώματα και εξωτικά είδη. Eπίσης, εμπορεύεται κεραμικά απ τα μεγάλα ελληνικά κέντρα παραγωγής, πως την Kρινθο και την Aθήνα. Aπ την ποικιλία και πληθώρα των ειδών που μετέφεραν οι

Σύνολο ομαδικών τάφων, αρχές του 5ου αι. π.X. Oικπεδο M. Mπουσέκα.

Aιγινήτες, ο φρτος των πλοίων με μικροεμπορεύματα ονομάσθηκε «Aιγιναία εμπολή». Eκτς απ το σημαντικ ρλο της Aίγινας στη διακίνηση αγαθών και στην επικοινωνία των γύρω απ τη Mεσγειο λαών ήταν και μία απ τις πρωτοπρες πλεις που συνέβαλαν στη μεταφορά προς την ηπειρωτική Eλλάδα ιδεών και γνώσεων κυρίως απ την ανατολή, που διέθετε προηγμένο πολιτισμ. O Hρδοτος αναφέρει τι η Aίγινα ήταν η μνη πλη απ αυτές που βρίσκονταν κοντά στην ηπειρωτική Eλλάδα που συμμετείχε στην ίδρυση (γύρω στα 570 π.X.) του εμπορίου στη Nαύκρατη της Aιγύπτου και τι ανήγειρε εκεί δικ της ξεχωριστ ιερ. Για τη διευκλυνση των εμπορικών της συναλλαγών πολύ νωρίς κυκλοφρησε μέτρα και σταθμά. Oι αρχαίες πηγές μας πληροφορούν τι εδώ κπηκε το πρώτο ασημένιο νμισμα. Ως έμβλημά του είχε τη θαλάσσια χελώνα. Oι δούλοι την εποχή εκείνη ήταν προσοδοφρος παράγων και εμπορεύσιμο είδος, που απέφερε μεγάλα κέρδη.O Aριστοτέλης (2) σημειώνει τι η Aίγινα διακινούσε 470.000 δούλους. Aριθμς που θεωρείται εξαιρετικά υψηλς για το νησί. Aν σκεφθεί μως κανείς τι για την επάνδρωση των πλοίων και την ανάπτυξη του εμπορίου ήταν απαραίτητοι, μπορεί να δικαιολογήσει αυτν τον αριθμ. Tο εκτεταμένο δουλεμπριο που διενεργούσε, την κατέστησε μισητή ανάμεσα στους Eλληνες. Eκτς απ την Aίγυπτο αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις με άλλες πε-

ριοχές της Aνατολής, τη βρειο Συρία, τη Φοινίκη, με ενδιάμεσους σταθμούς τη Pδο και την Kύπρο. Για την προστασία των εμπορικών της δρμων προς την Aνατολή, αναγκάζεται να συγκρουσθεί με τους Σαμίους τους οποίους νικά και εκδιώκει απ την Kυδωνία της δυτικής Kρήτης, που ενισχύει τη θέση της. Παράλληλα, αναπτύσσει εμπορικές δραστηριτητες στη Mαύρη Θάλασσα. O Hρδοτος αναφέρει τι ο Ξέρξης είδε αιγινήτικα πλοία φορτωμένα με σιτάρι να διαπλέουν τον Eλλήσποντο με προορισμ την Aίγινα και την Πελοπννησο. Στη Δύση επίσης σημειώνεται η παρουσία της. O

Στράβων γράφει τι έστειλε αποίκους στους Oμβρικούς (βρεια Aδριατική). Στη Gravisca (Porto Clementino) της Eτρουρίας, στο κλασικ ιερ της Hρας, βρέθηκε εντοιχισμένο τμήμα άγκυρας με αφιερωματική επιγραφή κάποιου Σώστρατου προς τον Aπλλωνα της Aίγινας. Tο εύρημα αυτ αποτελεί ακράδαντη απδειξη για την αιγινητική παρουσία στην Eτρουρία. Oι επαφές των Aιγινητών με διάφορες περιοχές της Mεσογειακής λεκάνης αποδεικνύεται και απ την πληθώρα εισαγωγών στο ίδιο το νησί. Aντικείμενα απ την Aίγυπτο, βρεια Συρία, Φοινίκη, Kύπρο, Pδο, παραλία Mικράς Aσίας, Kυκλάδες, Aργος, Kρινθο, Aττική, Λακωνία, Iταλία κατακλύζουν το νησί. H εποχή ακμής της αντικατοπτρίζεται ιδιαίτερα στα μνημεία της. Στα δύο σημαντικτερα ιερά του ναού την Aφαία και την «Kολώνα» κατά τους χρνους αυτούς, ανοικοδομούνται, στη θέση των παλαιοτέρων, μνημειωδέστεροι ναοί, ενώ ιδρύονται και νέοι προς τιμήν διαφρων θεών. Στην πλη κτίζεται ισχυρ τείχος, κατασκευάζονται εντυπωσιακά λιμενικά έργα, δαιδαλώδες υδραγωγείο και δαπανηροί τάφοι. Στην αρχή των μηδικών πολέμων προσπάθησε να αποφύγει τη ρήξη με την Περσία, προφανώς για να μην πληγούν τα εμπορικά της συμφέροντα στην ανατολική Mεσγειο. Tελικά η συμβολή της στη ναυμαχία της Σαλαμίνας ήταν αποφασιστική και επαινέθηκε πολύ για την ανδρεία, που επέδειξαν οι Aιγινήτες.

Aντιζηλία με την Aθήνα H Aθήνα, ισχυρή πλη – κράτος, ήταν η μεγαλύτερη αντίζηλος της Συνέχεια στη 10η σελίδα

Tμήμα του οχυρωματικού τείχους, αρχές του 5ου αι. π.X. Oικπεδο B. Eυδαίμονος. KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

9

Aττικς μελανμορφος αμφορέας, στον οποίο απεικονίζεται συμπλοκή πολεμιστών. Πρώτο τέταρτο 5ου αι. π.X. Oικπεδο Π. Kουλικούρδη.

Συνέχεια απ την 9η σελίδα

Aίγινας. O Hρδοτος κάνει εκτενή αναφορά στον μεταξύ τους πλεμο, τον οποίο χαρακτηρίζει μακροχρνιο και ως ένα απ τους μεγαλύτερους της εποχής. H θέση της Aίγινας και η ενασχληση των δύο πλεων – κρατών με τη ναυτιλία και το εμπριο, με κοινούς δηλαδή στχους, είχαν ως αναπφευκτο αποτέλεσμα τον ανταγωνισμ και τις μεταξύ τους συγκρούσεις. O χαρακτηρισμς του Περικλή για την Aίγινα ως «λήμης (“τσίμπλας”) του Πειραιώς» αποδίδει με ενάργεια τις σχέσεις τους. H αποφασιστικής σημασίας σύγκρουση για την Aίγινα έγινε το 457 π.X. Oι δύο πλεις ναυμάχησαν λίγο έξω απ το νησί και οι Aιγινητικές δυνάμεις νικήθηκαν κατά κράτος. Aυτή η ήττα στάθηκε μοιραία για την τύχη του νησιού και έφερε την παρακμή απ την οποία δεν ανέκαμψε ποτέ. Aναγκάστηκε να κατεδαφίσει το τείχος, να παραδώσει το στλο και να πληρώνει βαρύτατο ετήσιο φρο στους Aθηναίους. Aπ τις αρχές ακμη του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.X.) επειδή οι Aθηναίοι θεωρούσαν την Aίγινα ως απειλή, εξαιτίας της θέσης της, επέτυχαν να διώξουν τους Aιγινήτες απ το νησί τους και εγκατέστησαν σ’ αυτ Aθηναίους κληρούχους. Oι διωγμένοι Aιγινήτες κατοίκησαν με τη βοήθεια των Σπαρτιατών στη Θυρέα, κοντά στο σημεριν Aστρος. Στα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.X.) ο νικητής Σπαρτιάτης στρατηγς Λύσανδρος επανέφερε τους επιζήσαντες Aιγινήτες στο νησί τους. Aπ την εποχή αυτή και ύστερα η τύχη της Aίγινας ακολουθεί αυτήν των άλλων ελληνικών πλεων και υπάγεται στην εκάστοτε ισχυρτερη δύναμη (ηγεμονία Σπάρτης, Θηβών, Mακεδονίας, Περγάμου) έως του περιέρχεται με διαθήκη του Aττάλου Γ (133 π.X.) στη Pώμη. Γύρω στα 155 μ.X. την επισκέπτεται ο περιηγητής Παυσανίας ο οποίος περιγράφει τα εναπομείναντα μνημεία της, μάρτυρες της παλιάς της δξας.

Σωστικές ανασκαφές H εικνα της αρχαίας πλης –εκτς απ το ιερ στο λφο της «Kολώνας»– ανασυντίθεται τα τελευταία χρνια χάρις στις σωστικές ανασκαφές. Oι ανασκαφές αυτές είναι περιστασιακές και περιορισμένης έκτασης, αλλά αποβαίνουν πολύ σημαντικές για την έρευνα διτι αποκαλύπτουν και διασώζουν πέτρα – πέτρα τα αρχαία κατάλοιπα, τα οποία στη συνέχεια εντάσσονται στο χάρτη της περιοχής και αποδίδουν την αρχαία τοπογραφία. Eπειδή στη σύγχρονη πρωτεύουσα του νησιού, που είναι κτισμένη επάνω στην αρχαία πλη και περιλαμβάνει πολλά διατηρητέα νεοκλασικά σπίτια, η οικοδομική δραστηριτητα είναι περιορισμένη, η εικνα του αρχαίου οικισμού παραμένει έως σήμερα αποσπασματική. Mε την ευκαιρία ανέγερσης οικοδομών σε διάφορα ιδιωτικά οικπεδα ήρθαν στο φως αρχαία οικιστικά λείψανα. Tα περισστερα τοποθε-

10

τούνται στα αρχαϊκά, κλασικά και ρωμαϊκά χρνια. Aποκαλύφθηκαν επίσης κατάλοιπα απ το πολύπλοκο υδρευτικ σύστημα του νησιού, το οποίο κατασκευάσθηκε στους χρνους ακμής της Aίγινας και ήταν απαραίτητο για το νησί, που υποφέρει απ λειψυδρία. Tο νερ διοχετεύεται διά μέσου λαξευτών ή κτιστών αγωγών, με πολλές διακλαδώσεις σε μεγάλες κωδωνσχημες δεξαμενές, επιχρισμένες με ισχυρ υδραυλικ κονίαμα. Tα πηγάδια στις αυλές που συχνά περιέχουν πλούσια θραύσματα αγγείων, συμπληρώνουν την εικνα της κατοίκησης. Σε δύο οικπεδα μέσα στην πλη εντοπίσθηκαν τμήματα λουτρών της ύστερης ρωμαιοκρατίας. Oι ανασκαφές στα οικπεδα είναι πολλές και απαιτούν χρνο, με αποτέλεσμα να επιβαρύνουν τους ιδιοκτήτες, οι οποίοι μως συμβάλλουν έμμεσα στην αποκάλυψη και γνώση των μνημείων του τπου τους.

Pωμαϊκ οδικ δίκτυο Στη ρωμαϊκή εποχή χρονολογείται τμήμα του οδικού δικτύου της πλης. Aποτελείται απ τρεις λιθστρωτους απ αργούς λίθους δρμους που τέμνονται. Aπ τον προσανατολισμ τους γίνεται φανερ τι ο ένας διέσχιζε το εσωτερικ της πλης, ο δεύτερος ερχταν απ την παραλία, ενώ ο τρίτος τους συνέδεε με το λφο της Kολώνας. Στους χώρους ανάμεσα στους δρμους εντοπίστηκαν οικιστικά λείψανα. H αποκάλυψη τμήματος του αρχαίου τείχους στην οδ Tελαμώνος αποτελεί το σημαντικτερο εύρημα. Tο τείχος περιέβαλλε την πλη. Xρονολογείται στις αρχές του 5ου αι. π.X. εποχή ακμής της Aίγινας, αλλά συγχρνως και εποχή ανδου της αθηναϊκής δημοκρατίας και της αυξανμενης απειλής απ αυτήν. O κίνδυνος των Aθηνών πρέπει να υπήρξε απ τους σημαντικτερους λγους που υπαγρευσαν την κατασκευή του τείχους. Oπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης οι Aιγινήτες υποχρεώθηκαν να το κατεδαφίσουν μετά την ήττα τους απ τους Aθη-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

ναίους (457 π.X.). Πρκειται για πολύ επιμελημένο έργο. Oι ψεις του έχουν κατασκευασθεί απ μεγάλους πωρλιθους με άριστη προσαρμογή. Eσωτερικά υπάρχει γέμισμα απ χώμα και πέτρες διαφρων μεγεθών. Eγκάρσιοι πωρλιθοι τοποθετήθηκαν κατά διαστήματα για ενίσχυσή του. Tο τμήμα, που ανασκάφηκε εντάσσεται στο σκέλος του τείχους, που ορίζει το ανατολικ ριο της αρχαίας πλης. Tο σκέλος αυτ κατέβαινε, έως τη θάλασσα, που σε συνδυασμ με τις σύγχρονες λιμενικές εγκαταστάσεις παρείχε εξαιρετική οχύρωση στην πλη.

Tο αρχαίο νεκροταφείο Mε τη συνεχή επέκταση της σημερινής πλης και την ανέγερση νέων οικοδομών, πέρα απ τον κεντρικ πυρήνα του λιμανιού, διερευνάται ο χώρος, που περιέβαλλε την αρχαία πλη. Eντοπίστηκαν μεγάλα τμήματα του αρχαίου νεκροταφείου, που βρισκταν έξω απ το τείχος. Aποκαλύφθηκαν τάφοι, που καλύπτουν την εποχή απ τα τέλη του 8ου αι. π.X., έως και τα ρωμαϊκά χρνια. Oι περισστεροι ανάγονται στα χρνια ακμής του νησιού κατά τα οποία είχε αυξηθεί πολύ ο πληθυσμς του. Eίναι κυρίως υπγειοι θαλαμωτοί, λαξευμένοι στο μαλακ υπστρωμα του βράχου. H πρσβαση σε αυτούς γίνεται είτε απ κάθετη, ορθογώνια είσοδο ή λαξευτή κλίμακα. Aυτοί οι τάφοι είναι οικογενειακοί. Eπειδή ήταν δαπανηροί, χρησιμοποιήθηκαν για επανειλημμένες ταφές στο πέρασμα των αιώνων. Tα κτερίσματά τους δείχνουν την πλούσια ποικιλία των εισαγωγών στο νησί, με κυρίαρχες τις εισαγωγές απ την Kρινθο και την Aττική. Eκτς απ τους οικογενειακούς συναντώνται και οι απλοί ορθογώνιοι, επιφανειακοί, λακκοειδείς τάφοι, που προορίζονταν για μεμονωμένη ταφή. Mεγάλο κτιριακ συγκρτημα με είκοσι πέντε περίπου δωμάτια αποκαλύφθηκε στην περιοχή του αρχαϊ-

κού – κλασικού νεκροταφείου στον Kάμπο – Mύλων. Eπειδή γειτνιάζει με αυτ οδηγούμαστε στην υπθεση τι είχε σχέση με το νεκροταφείο. Πιθανν τα δωμάτιά του χρησίμευαν ως χώροι εμπορίας κεραμικής ή εργαστήρια κατασκευής διαφρων αντικειμένων. Eξήντα ένας λακκοειδείς τάφοι, που ανασκάφηκαν σε ιδιωτικ οικπεδο, στο Mεριστ, αποτελούν ξεχωριστ και ιδιαίτερο σύνολο, μέσα στο νεκροταφείο. H πυκντητα, ο προσανατολισμς και η ομοιτητα των τάφων, καθώς και η επιλογή του ιδιαίτερα σαθρού πετρώματος, για να επιτευχθεί η εύκολη και γρήγορη διάνοιξή τους, οδηγούν στο συμπέρασμα τι στη θέση αυτή έγινε κάποιος σύγχρονος και ομαδικς ενταφιασμς. Aπ τον συσχετισμ των ανασκαφικών δεδομένων, που τοποθετούν τον ενταφιασμ των νεκρών στις αρχές του 5ου αι. π.X., με την εξιστρηση των γεγοντων απ τον Hρδοτο διατυπώνεται η άποψη τι εδώ ενταφιάστηκαν οι δημοκρατικοί Aιγινήτες, που επαναστάτησαν εναντίον των αριστοκρατών. H επανάστασή τους, μως, απέτυχε, επειδή καθυστέρησε να φτάσει η συμφωνημένη βοήθεια του αθηναϊκού στλου. Tτε πολλοί δημοκρατικοί οδηγήθηκαν έξω απ την πλη και θανατώθηκαν.

Aρχαία λατομεία Στην περιοχή Bάρδια εντοπίστηκαν κτιστοί, καμαροσκεπείς τάφοι της ύστερης ρωμαιοκρατίας. H θέση αυτή, κατά τους κλασικούς χρνους, ήταν περιοχή κατοίκησης, ενώ κατά την ύστερη ρωμαιοκρατία μετατρέπεται σε τπο ενταφιασμού, γεγονς που μαρτυρεί την παρακμή και συρρύκνωση της πλης στους χρνους αυτούς. Mακρύτερα απ τα νεκροταφεία και κυρίως στο βορειτερο τμήμα του νησιού εντοπίστηκαν αρχαία λατομεία. Eίναι γνωστ τι οι Aιγινήτες κατά την κλασική εποχή εξήγαν πωρλιθο απ τον οποίο κατασκευάσθηκαν και σημαντικά κτίσματα της Aττικής. Σημαντικ λατομείο αποκαλύφθηκε πιο κοντά στην πλη, στην περιοχή Λειβάδι. Aπ μετρήσεις που έγιναν, προέκυψε τι οι ογκώδεις πωρπλινθοι, που εξορύχθηκαν απ αυτ, χρησιμοποιήθηκαν στα θεμέλια του ναού του Aπλλωνα, στην Kολώνα. H μεταφορά των ογκολίθων απ το λατομείο στην περιοχή της Kολώνας για την κατασκευή του ναού γινταν απ τη θάλασσα. Διακρίνεται ο λαξευμένος στο βράχο κατωφερικς δρμος για τη μεταφορά των ογκολίθων ώς την ακτή, που γινταν η φρτωση. Oι σωστικές ανασκαφές λοιπν, ξαναζωντανεύουν το παρελθν του νησιού. Tα αρχαία κατάλοιπα, που έρχονται στο φως είναι οι ορατές και χειροπιαστές αποδείξεις της ιστορίας του. Διαλαλούν τη συμβολή της Aίγινας και το δυναμικ ρλο της στο ιστορικ γίγνεσθαι της αρχαίας Eλλάδας. Σημειώσεις 1) R. Merkelbach, M. West, Fr. Hesiodea, Oxford 1967, αρ. 205. 2) Aριστ. Fragmenta, 472. Aθήναιος 6. 172d.

Tο ιερ της Aφαίας Oι «Aιγινήτες», απ τον να της Aφαίας, βρίσκονται εκτεθειμένοι στην περίφημη Γλυπτοθήκη του Mονάχου και ιμάτιο που σώζει χρώματα, καθώς και θραύσματα απ άλλες δύο. Σπουδαίο εύρημα είναι ο Kούρος (1,10 μ. ύψος) απ παριαν μάρμαρο που χρονολογείται στο πρώτο μισ του 6ου αι. Συναρμολογήθηκε το 1978 απ μέλη του που είχαν βρεθεί τα έτη 1901, 1970, 1972. Yπάρχουν ακ μη θραύσματα απ άλλους τρεις Kούρους, ο ένας μεγαλύτερος του φυσικού. Γύρω στα 600 στα BA του ναού ορθώθηκε πάνω σε κολώνα ύψους 14 μ. μια σφίγγα, άγγελος φύλακας του ιερού.

Tης Eβης Tουλούπα Eπίτιμου Eφ ρου Aρχαιοτήτων

H ΘEA Aφαία λατρευ ταν μ νο στην Aίγινα και μ νο στο ανατολικ πευκ φυτο άκρο του νησιού. Oι αρχαίοι μυθογράφοι αναφέρονται σε αυτήν κάπως α ριστα. Λένε τι καταγ ταν απ την Kρήτη, τι εκεί την κυνήγησε ο βασιλιάς Mίνως και τι του ξέφυγε πέφτοντας στη θάλασσα. Δυο ψαράδες την έσωσαν και την έφεραν στην Aίγινα. T πος της έγινε ο βράχος που υψώνεται σήμερα ο γνωστ ς να ς. Θα γνωρίζαμε περισσ τερα για τη θεά εάν είχε σωθεί ο ύμνος που έγραψε γι’ αυτήν ο Πίνδαρος, που ήταν φίλος των αριστοκρατικών οικογενειών της Aίγινας και επισκεπτ ταν συχνά το χώρο της Aφαίας. Πιθανώς να έγραψε τον ύμνο για τα εγκαίνια του ναού που κτίστηκε γύρω στα 500 π.X. Tο τραγούδι του Πίνδαρου χάθηκε αλλά σώθηκαν τα τραγούδια του για τις νίκες των αθλητών των μεγάλων αγώνων στην Oλυμπία, τη Nεμέα και την Iσθμία. Eντεκα απ αυτά αναφέρουν αγωνιστές απ την Aίγινα. Mιλάει για τις οικογένειες των νικητών και για τους μυθικούς τους προγ νους, για τον Aιακ , τον πρώτο ηγεμ να του νησιού, γιο του Δία και της νύμφης Aίγινας και για το γιο του Aιακού, τον Tελαμώνα, που ήταν πατέρας του Aίαντα. Oι Aιακίδες κατέκτησαν δυο φορές την Tροία. Στην πρώτη μυθική άλωση μετείχε και ο Hρακλής που ήταν φίλος του Tελαμώνα. Aπ τα βέλη του σκοτώθηκε ο βασιλιάς των Tρώων Λαομέδων και

λοι οι γιοι του εκτ ς απ τον Πρίαμο. O Aίας πήρε μέρος στη δεύτερη άλωση, τη γνωστή απ τον Oμηρο. Tο ιερ της Aφαίας είναι πολύ παλι . H λατρεία της θεάς ιδρύθηκε πιθανώς απ ψαράδες που κατοικούσαν αρχαι τατο οικισμ στην Aγία Mαρίνα, ή απ Kρήτες που ήρθαν ως άποικοι στο νησί. Oπως μαρτυρούν τα ευρήματα η αρχή του φθάνει στην αρχή της δεύτερης χιλιετίας. Πρ κειται για μυκηναϊκά αγγεία, ειδώλια που παριστάνουν τη θεά, β δια για τις θυσίες, σφραγίδες απ ημιπολύτιμους λίθους.

Yπαίθριο ιερ Στην αρχή ήταν ένα υπαίθριο ιερ πάνω στο β ρειο μισ του βράχου. Aπ τον 8ο αι. π.X. σώζονται κάποιοι τοίχοι με ακαν νιστους λίθους, τα λείψανα εν ς βωμού και ένα κτίριο με σειρά δωματίων που διατηρήθηκε έως τον 6ο αι. π.X. ίσως για διοικητική χρήση. Tο 7ο αι. έως τις αρχές του 6ου π.X. φαίνεται τι κράτησε το χαρακτήρα του υπαίθριου ιερού με περίβολο και πύλη. Iχνη ναού δεν βρέθηκαν αν και δεν αποκλείεται να υπήρχε κτίσμα απ υλικά που καταστράφηκαν. Γύρω στα 575 π.X. κτίσθηκε ο πρώτος λίθινος να ς που έπαθε με-

Nεώτερη ιστορία

Aθηνά απ το μέσο του δυτικού αετώματος του ναού της Aφαίας στην Aίγινα, περ. 500 π.X. Γλυπτοθήκη του Mονάχου (φωτ.: «Eκδοτική Aθηνών»).

γάλες φθορές μετά απ πυρκαγιά στην ξύλινη στέγη. Στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν πολλά αρχιτεκτονικά θραύσματα αυτού του ναού ώστε έγινε δυνατ να ξανακτισθεί η πρ σοψή του, μέσα στην αρχαιολογική αποθήκη του αρχαιολογικού χώρου. H σχετική έρευνα, αναστήλωση και δημοσίευση έγιναν απ τον αρχιτέκτονα Ludwing Schwandner: (Der altere Porostempel der Aphaia auf Aegina, 1985). Στον ίδιο χώρο στεγάζονται θαυμάσια αντίγραφα απ μερικές μορφές των αετωμάτων του νεώτερου ναού, αρχιτεκτονικά μέλη που διατηρούν έντονα χρώματα, αρχαία εργαλεία, σχέδια και μακέτες. Για την αναστήλωση του αρ-

χαι τερου ναού χρειάσθηκε βέβαια να ερευνηθούν λα τα μπάζα με τα οποία σχηματίσθηκε το άνδηρο για το νέο να , ακ μη να αποξηλωθούν και να ξανακτισθούν οι αναλημματικοί τοίχοι. Δεν είναι βέβαιο αν ο πρώτος αυτ ς μνημειακ ς να ς είχε περίσταση (κιονοστοιχίες και στις 4 πλευρές), είχε πάντως κίονες στις προσ ψεις και στο εσωτερικ . Σ’ αυτ ν το να αναφέρεται μια επιγραφή στο Mουσείο της Aίγινας: «Oταν ιερέας ήταν ο Kλεοίτας θεμελιώθηκε ο οίκος της Aφαίας, κατασκευάσθηκε ο βωμ ς και το ελεφάντινο άγαλμα και περιτοιχίστηκε ο περίβολος». Σπουδαία είναι και τα αναθήματα της εποχής: μικρή κ ρη με χιτώνα

Πρώτοι στα νεώτερα χρ νια, το 1765, επισκέφθηκαν το ιερ της Aφαίας μέλη της Eταιρείας των Dilettanti που μας άφησαν ωραία σχέδια του ναού. Tο 1805 ο Aγγλος Ed. Dodwell έμεινε στο χώρο τρεις μέρες και ζωγράφισε το να απ το N. (Views of Greece). Tο 1811 έφθασαν στο χώρο της Aφαίας ο Bρεταν ς C.R. Cockerell, ο Bαυαρ ς C. Haller v. Hallerstein, o J. Foster απ το Liverpool και οι τρεις αρχιτέκτονες, καθώς και ο ζωγράφος J. Linckh απ το Wurttemberg. Σκοπ ς τους να αποτυπώσουν το να που πίστευαν τι ήταν του Πανελληνίου Δι ς και να σχεδιάσουν αρχιτεκτονικά μέλη. Γοητευμένοι απ το μεγαλείο των ερειπίων και την υπέροχη θέα κατασκήνωσαν κοντά στο να . Tρέφονταν με πέρδικες και κατσικάκια που αγ ραζαν απ τους χωρικούς. «Ψάχνοντας επίμονα και μεθοδικά», γράφει ο H.v. Hallerstein στο ημερολ γι του «δεν αργήσαμε να γνωρίσουμε μεγάλη έκπληξη ταν ξεθάψαμε απ τα συντρίμμια μερικές κεφαλές απ μάρμαρο και η ευτυχία μας κορυφώθηκε ταν έξω απ το προαύλιο της κύριας πρ σοψης κάμποσα, περισσ τερο ή λιγ τερο καλοδιατηρημένα αγάλματα απ μάρμαρο της Πάρου ξαναήλθαν στο φως που για χιλιετίες δεν τα είχε αντικρίσει». Oι χωρικοί που εν τω μεταξύ είχαν προσληφθεί για τις εργασίες ειδοποίησαν τους προκρίτους που ζήτησαν για τα αρχαία 6.000 πιάστρα. Tελικά, χρειάστηκε να καταβληθούν στον Tούρκο Aγά 800 πιάστρα (40 λίρες) και κάποιο ποσ για τη πληρωμή του ιδιοκτήτη. Tα ευρήματα, 16 κομμάτια, μεταφέρθηκαν στην Aθήνα που σε νοικιασμένο μεγάλο σπίτι άρχισε η συναρμολ γησή τους. Oι τέσσερις φίλοι συμφώνησαν τι κανένας δεν θα πουλούσε τη συλλογή ώστε να μη διασπαστεί. Tα γλυπτά μεταφέρθηκαν με καλάθια φορτωμένα σε γαϊδουράκια στο Π ρτο Γερμεν και απ εκεί με καράβι στη Zάκυνθο και μετά στη Mάλτα. Δύο χρ νια μετά την ανακάλυψή τους ο Λουδοβίκος I, τ τε διάδοχος της Bαυαρίας είχε την τύχη με τη μεσολάβηση του καλλιτεχνικού του πράκτορα M.v. Συνέχεια στη 12η σελίδα

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

11

Συνέχεια απ την 11η σελίδα

Wagner να κερδίσει σε δημοπρασία τα γλυπτά του ναού της Aφαίας. Tο 1828 εξετέθησαν στη Γλυπτοθήκη του Mονάχου αφού πέρασαν δύο χρ νια στο εργαστήριο του Δανού γλύπτη B. Thorvaldsen στη Pώμη στον οποίο ανατέθηκε να προσθέσει στα μέλη που έλειπαν συμπληρώσεις απ μάρμαρο.

Nέες ανασκαφές Oταν διευθυντής της Γλυπτοθήκης ήταν ο A. Fürtwangler (πατέρας του αρχιμουσικού) άρχισαν απ τον ίδιον συστηματικές ανασκαφές στο χώρο του ναού κατά τις οποίες αποκαλύφτηκαν και άλλα θραύσματα που παραδ θηκαν στο Mουσείο της Aίγινας, ενώ άλλα μεταφέρθηκαν στο Eθνικ Mουσείο της Aθήνας. O Furwangler άφησε ένα θαυμάσιο σύγγραμμα: (Aegina, Das Heiligtum der Aphaia, 1906). Oταν στη 10ετία του ’50 η Aρχαιολογική Yπηρεσία έκανε αναστηλωτικές εργασίες στο να , αποκαλύφτηκαν και άλλα θραύσματα. Aπώλειες υπήρχαν στον π λεμο απ πυρκαγιά σε αποθήκη του Mονάχου και απ κλοπές στο Mουσείο της Aίγινας (πρ σφατα και στο Eθνικ Mουσείο). Tο 1962 διευθυντής της Γλυπτοθήκης έγινε ο Dieter Ohly και δύο χρ νια αργ τερα άρχισε τις έρευνές του στην Aφαία. Tα νέα ευρήματα έμειναν στην Eλλάδα και μ νο εκμαγεία τους απέκτησε το M ναχο. O Ohly αγωνίστηκε να πάρει την άδεια να ελευθερώσει τα γλυπτά απ τις προσθήκες του Thorvaldsen και μ νο τ τε μπ ρεσε να συγκολλήσει σα θραύσματα ανήκαν στις μορφές και να διορθώσει σα λάθη είχαν γίνει. Eτσι οι στάσεις τους και οι κινήσεις τους έγιναν πιο κατανοητές. Oι νέες συμπληρώσεις με γύψο ή συνθετικ μάρμαρο είναι πολύ περιορισμένες. Oταν το 1972 έγιναν τα εγκαίνια της Γλυπτοθήκης οι «Aιγινήτες», πως επικράτησε να ονομάζονται, εξετέθησαν σε δύο κεντρικές αίθουσες, έτσι που να θαυμάζονται απ λες τις πλευρές. O D. Ohly, μετά απ λεπτομερή έρευνα στο χώρο των ανασκαφών και μακρά μελέτη των γλυπτών, ετοίμασε τις δημοσιεύσεις του. Πέθανε το 1979 αφού πρ λαβε να δει μ νο τον 1ο τ μο που αφορά το A. αέτωμα του Nαού (Die Aegineten, Die Ostgiebel gruppe, 1976). Oι άλλοι δύο τ μοι για το Δ. αέτωμα και τα γλυπτά εκτ ς αετωμάτων θα εκδοθούν σύντομα απ τη σύζυγ του Martha Ohly – Dumm, που συνέχισε το έργο του αντρ ς της στο χώρο με την αφοσιωμένη ομάδα αρχιτεκτ νων, συντηρητών, φωτογράφων και εργατών. Συνεχίζει ακ μη να μελετά τα αγγεία, τα χάλκινα κ.α. μικροαντικείμενα του ιερού με τη συνεργασία αρχαιολ γων απ διάφορες χώρες.

Tέσσερις μορφές απ τη δεξιά κερκίδα του ανατολικού αετώματος. Στο άκρο δεξιά ο Hρακλής. Γλυπτοθήκη του Mονάχου.

Kεφαλή Aθηνάς απ το ανατολικ αέτωμα του ναού της Aφαίας. Γλυπτοθήκη του Mονάχου.

O νας και ο γλυπτς διάκοσμος Eνώ ο διάκοσμος εν ς ναού αρχίζει απ την ανατολική πλευρά, εδώ το A αέτωμα είναι μεταγενέστερο, προφανώς γιατί κατά το διάστημα των εργασιών άλλαξε το πρ γραμμα και χρειάσθηκε να αντικασταθούν οι

12

Aναπαράσταση του ναού της Aφαίας, NA ψη.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

μορφές με νέες. Tα γλυπτά που αντικαταστάθηκαν είναι αυτά που τοποθετήθηκαν στις δύο στοές κοντά στο βωμ . H μια ομάδα προέρχεται απ μια σύνθεση με την Aθηνά και πολεμιστές, η άλλη φαίνεται τι είχε θέμα την αρπαγή της νύμφης Aίγινας απ τον Δία με τον οποίον απέκτησε τον Aιακ . Παλι τερα πίστευαν τι τα γλυπτά που ήταν εκτεθειμένα στις στοές ήταν έργα άλλου γλύπτη που διαγωνίστηκε για τα αετώματα αλλά δεν προτιμήθηκε Θέμα και των δύο αετωμάτων που στ λιζαν το να είναι οι εκστρατείες εναντίον της Tροίας. Στο δυτικ που χρονολογείται γύρω στο 505 εικονίζεται η δεύτερη άλωση, η γνωστή απ τον Oμηρο. Στο κέντρο η θεά Aθηνά, ως προστάτρια των ηρώων της Aίγινας. Eίναι δουλεμένη απ ένα κομμάτι μάρμαρο μαζί με την ασπίδα και το λοφίο του κράνους. Δεξιά και αριστερά της απ ένα ζεύγος πολεμιστών, ακολουθούν άλλοι τέσσερις απ κάθε πλευρά. O Aίας δεξιά, αναγνωρίζεται απ την ασπίδα του που είχε ως επίσημο αητ με φίδι. Aριστερά ο Πάρις, απ τις ωραι τερες μορφές, έργο ίσως του ίδιου καλλιτέχνη της Aθηνάς. Aλλοι μπαίνουν στη μάχη ορθοί, άλλοι τοξεύουν γονατιστοί ή ξαπλωμένοι με τρ πο ώστε να καλύπτουν τα ψηλά και τα χαμηλά μέρη του τριγωνικού πεδίου. Oι μορφές είναι ολ γλυφες και θα εντυπωσίαζαν περισσ τερο με τα ζωηρά τους χρώματα και τα μεταλλικά τους κοσμήματα. Tα χρώματα μπορούν να αναπαρασταθούν απ τη διαφορετική οξείδωση της επιφάνειας του μαρμάρου.

Στο επίκεντρο η Aθηνά Στο ανατολικ αέτωμα που χρονολογείται στα 490–480 π.X. εικονίζεται η πρώτη άλωση της Tροίας που έγινε απ την παλι τερη γενιά των Aιακιδών. O Tελαμών, γιος του Aιακού και πατέρας του Aίαντα εξεστράτευσε με τον Hρακλή και τον I λαο. O Λαομέδων, ο βασιλιάς της Tροίας και λοι οι γιοι του, πλην του Πριάμου, έπεσαν απ τα βέλη του Hρακλή. Kι εδώ στο κέντρο στέκεται η Aθηνά, χι τ σο καλά διατηρημένη που δείχνει

μως τι μετέχει στη δράση. Δεξιά της είναι ο Πρίαμος και πιο μακριά, ο γονατιστ ς τοξ της με τη λεοντή, ο Hρακλής. Aριστερά της ο Tελαμών και στην άρκη ο θνήσκων Λαομέδων. Σπουδαίο γλυπτ διάκοσμο είχε ο

να ς και στη στέγη. Δυο γυναικείες μορφές και στη μέση ένα περίτεχνο φυτικ κ σμημα με έλικες και ανθέμια συνέθεταν το κεντρικ ακρωτήριο ύψους 2 μ. μαζί με τη συμφυή βάση. Eνα μαρμάρινο λιοντάρι πίσω απ κάθε ακρωτήριο χρησίμευε στη στήριξή του απ την πίεση του αέρα. Tέσσερις σφίγγες στις γωνίες της στέγης αποτελούσαν τα ακρινά ακρωτήρια και τέσσερις λεοντοκεφαλές απ κάτω χρησίμευαν ως υδρορ ες.

Λατρευτικά αγάλματα Στη μέση του σηκού στεκ ταν η θεά Aθηνά σε μέγεθος μεγαλύτερο απ το φυσικ , πάνω σε βάθρο που περιέκλειε χαμηλ κιγκλίδωμα (διακρίνονται οι τρύπες στο δάπεδο). Tο κεφάλι και τα άκρα απ μάρμαρο ήταν στερεωμένα στον ξύλινο κορμ . Hταν δηλαδή ένα ακρολιθικ άγαλμα. Tο ένδυμα ήταν πιθανώς απ μπρούντζο. Eχει διασωθεί ο δεξι ς βραχίων που κρατούσε δ ρυ. Στη δεξιά πλευρά πίσω απ τον τελευταίο κίονα, στημένο σε μια λίθινη βάση, μικρ τερο του φυσικού, το παλι τερο άγαλμα της θεάς Aφαίας. Πάνω στον ξύλινο πυρήνα του ήταν στερεωμένες πλάκες ελαφαντοστού, «ελέφας» ονομάζεται στην επιγραφή που αναφερ ταν στον παλι τερο να . Γι’ αυτή την πολύτιμη εικ να της θεάς προορίζονταν οι γιορτές, οι θυσίες και οι προσφορές. Πάνω απ τη θύρα κρεμ ταν ίσως ένα τεράστιο γοργ νειο απ πέτρα ή χαλκ με μάτια απ ελεφαντ δοτο. Eνα μάτι του βρέθηκε στο σηκ . Iσως ανήκε σε αρχιτεκτονικ διάκοσμο παλι τερου ναού. Mια θύρα οδηγούσε στον οπισθ δομο που είχε διαμορφωθεί σε ιερ χώρο με βωμ για μυστική λατρεία. Πάνω στο βωμ αυτ βρέθηκε μια κύλιξ, στην οποία εικονίζεται η αρπαγή της Eυρώπης απ τον Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο. Tο λειτουργικ αυτ σκεύος έσπασε σε πολλά κομμάτια ταν έπεσε η στέγη και είχε πια σβήσει η λατρεία στην Aφαία. «Eίναι το μ νο αγγείο που βρέθηκε στο χώρο που ανήκε, πως το άφησε ο ιερέας», έγραφε ο Fürtwangler, και ο Only: «Mεγαλώνει η γοητεία του αντικειμένου ταν φανταστούμε τον Πίνδαρο να κρατάει αυτ το αγγείο για σπονδή ενώ ο χορ ς θα έψαλλε τον ύμνο του στη θεά». O χώρος της Aφαίας είναι υποδειγματικά διαμορφωμένος απ την ομάδα των Γερμανών αρχαιολ γων που επιχωμάτωσαν ,τι έπρεπε να διαφυλαχτεί, αφήνοντας ορατά κάποια δείγματα απ τις παλι τερες φάσεις του ιερού. Eτσι ο επισκέπτης κινείται άνετα στο χώρο, ενώ έχει τη δυνατ τητα να ενημερώνεται για την ιστορία του απ τις τρίγλωσσες επεξηγηματικές επιγραφές. Aς ελπίσουμε τι σύντομα θα διαμορφωθεί και το κτίριο του Kαποδιστριακού Oρφανοτροφείου στην Aίγινα σε μουσείο, ώστε να συγκεντρωθούν λες οι αρχαι τητες της Aίγινας που είναι διασκορπισμένες στα μουσεία και στις αποθήκες του Eθνικού, του Πειραιώς, της Kολώνας και της Aφαίας. Στο μουσείο αυτ προβλέπεται και έκθεση αντιγράφων απ τους «Aιγινήτες» του Mονάχου.

Aποψη του ναού της Aφαίας απ τη ντια πλευρά.

«Aντανακλάσεις στη θάλασσα» ήταν το θέμα της τελευταίας έκθεσης φωτογραφίας του Γιάννη Mαΐλλη που παρουσιάστηκε στην Aθήνα (Γκαλερί Σκουφά), στη Bοστώνη, στο Aμβούργο, στην Tον της Γαλλίας, αλλά και στο Andiken Sammulugen Museum (1988) απέναντι απ τη Γλυπτοθήκη του Mονάχου, που υπάρχουν τα αριστουργήματα του ναού της Aφαίας. Aπ τα εγκαίνια είναι και η φωτογραφία με τον Γιάννη Mαΐλη (αριστερά) και τον Klaus Vierneisel, διευθυντή της Γλυπτοθήκης και του Andiken Sammulungen Museum. O Γιάννης Mαΐλλης, αν και δικηγρος το επάγγελμα, ασχολήθηκε απ πολύ νέος με τη φωτογραφία, με αποτέλεσμα ένα τεράστιο αρχείο φωτογραφιών. Aνάμεσά τους, μοναδικά ντοκουμέντα για την Aίγινα, προπολεμικά και μεταπολεμικά, πως και πορτρέτα φίλων του καλλιτεχνών: Tσαρούχη, Mραλη, Nικολάου, Mπουζιάνη, Δ. Διαμαντπουλου, A. Tάσσου, Oδ. Eλύτη, M. Πλωρίτη, Aννας Συνοδινού κ.ά. Mοναδική άλλωστε είναι και η συλλογή του απ γκραβούρες της Aίγινας, που απεικονίζουν γλαφυρά το παρελθν της. KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

13

Aρχαιτητες σε ξένα μουσεία O θησαυρς απ τον να της Aφαίας, μοναδικά αγγεία και χρυσά κοσμήματα σε μουσεία του εξωτερικού Mονάχου παραμένουν μέχρι σήμερα, έχοντας στο μεταύ αποκαθαρθεί απ τις επεμβάσεις του Thorwaldsen και με διαφορετική διάταξη στον τριγωνικ χώρο του αετώματος.

Tης E. Σημαντώνη–Mπουρνιά

H AIΓINA πριν ακμα απ τον αγώνα τής ανεξαρτησίας και μέχρι πολύ πρσφατα υπήρξε επανειλημμένα πεδίο έντονης αρχαιοκαπηλικής δραστηριτητας. Oι συνθήκες κάτω απ τις οποίες φυγαδεύθηκαν λαθραία απ το νησί τρία αρχαιολογικά σύνολα διαφορετικών περιδων και μεγάλης αισθητικής και επιστημονικής σημασίας θα εκτεθούν στη συνέχεια. Aναρωτιέται, κανείς, πσα ακμα μνημεία της αιγινήτικης πολιτιστικής κληρονομιάς κατέληξαν σε Mουσεία του εξωτερικού ή, ακμα χειρτερα, σε ιδιωτικές συλλογές, στερώντας έτσι το νησί και τους κατοίκους του απ κάτι εξαιρετικά πολύτιμο: απ τα υλικά κατάλοιπα της ιστορικής τους μνήμης. Γύρω στο 1810 μία ομάδα φιλάρχαιων Eυρωπαίων, ανάμεσά τους ο μετέπειτα διάσημος αρχιτέκτονας Charles Robert Cockerell, o John Foster, ο βαρώνος Carl Haller von Hallerstein τη σχεδιαστική δειντητα του οποίου θαυμάζουμε ακμη και σήμερα, και ο Jacques Linckh, έγιναν μέλη μιας εταιρίας γνωστής με το νομα Societa dei Dilettanti, που είχε ευγενή σκοπ τη μελέτη της κλασικής αρχαιτητας. H βίαιη απσπαση των αρχαίων ελληνικών μνημείων, ιδιαίτερα γλυπτών και επιγραφών, απ την αρχική τους θέση δεν ερχταν καθλου σε αντίθεση με τα ιδανικά της εταιρίας, ιδιαίτερα αν συνδυαζταν με καλή προοπτική εμπορικού κέρδους. Mεταξύ 1811 και 1816 οι λαμπροί αυτοί νέοι, μέλη της Eταιρίας των Eρασιτεχνών, περιηγήθηκαν την Eλλάδα. Tα αποτελέσματα της δραστηριτητας που ανέπτυξαν, ειδικτερα στην Aίγινα και στο να του Eπικουρίου Aπλλωνα στις Bάσσες της Aρκαδίας, μπορούμε σήμερα να «θαυμάσουμε» στη Γλυπτοθήκη του Mονάχου και στο Bρετανικ Mουσείο αντίστοιχα.

Tο κυνήγι του θησαυρού Στα απείραχτα ακμα ερείπια του ναού της Aφαίας έφθασαν τον Aπρίλιο του 1811. H Morgenblatt fur gebildete Stande της 11–10–1811 δημοσίευσε το χρονικ της εύρεσης τω αετωματικών γλυπτών. Γράφουν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας: «Στις 22 Aπριλίου πήγαμε να ψάξουμε τα ερείπια του ναού και να βρούμε, αν ήταν δυνατ, τμήματα του αετώματος και κοσμήματα (προφανώς εννοούσαν τον υπλοιπο γλυπτ αρχιτεκτονικ διάκοσμο)... Oι έρευνές μας απλώθηκαν με κοπιαστικ σκάψιμο σε λες τις πλευρές (του ναού). Tην τέταρτη μέρα είχαμε την τύχη να βρούμε αγάλματα απ παριαν μάρμαρο στην ανατολική πλευρά. Aντιληφθήκαμε τι ανήκουν σε σύνολο, για το οποίο συμπεράναμε τι προερχταν απ το αέτωμα».

14

Σημαντικά αγγεία

Σχεδιαστική απδοση της διακσμησης μεγάλου κρατήρα απ την Aίγινα, 660–650 π.X. Παλιτερα βρισκταν στο Aνατολικ Bερολίνο. Eικονίζεται ο φνος του Aίγισθου απ τον Oρέστη, ενώ η Kλυταιμνήστρα φεύγει έντρομη προς τα δεξιά. Kάτω απ τη λαβή, περίεργος τριχωτς δαίμονας.

Xρυσ περίαπτο με παράσταση «πσιος θηρών», 1800–1700 π.X. απ το «Θησαυρ της Aίγινας». Λονδίνο, Bρετανικ Mουσείο (φωτ.: «Eκδοτική Aθηνών»).

Tο κυνήγι του θησαυρού απ τον Cockerell και τους συντρφους του κράτησε συνολικά ένα εικοσαήμερο κατά το οποίο ήλθαν σε φως 17 σχεδν ακέραια αγάλματα. H λεία φυγαδεύθηκε με καΐκι απ τον κλπο της Aγ. Mαρίνας, πριν προλάβει να επέμβει (για να εξασφαλίσει το μερίδι του στη λεία) ο εκπρσωπος της τουρκικής εξουσίας στο νησί. Πρώτος σταθμς των κλεμμένων αετωματικών γλυπτών ήταν η Zάκυνθος, που βρισκταν ττε υπ αγγλική προστασία. Aπ εκεί πέρασαν στην Iταλία, που μετά πρχειρη συντήρηση εκτέθηκαν προς πώληση. Στη δημοπρασία που έγινε το 1813 πλειοδτησε ο ττε διάδοχος και μετέπειτα βασιλιάς της Bαυαρίας Λουδοβίκος, ο πατέρας του Oθωνα, του πρώ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

του βασιλιά της Eλλάδας. Tη συμπλήρωσή τους ανέθεσε στον μεγάλο Δαν γλύπτη Thorwaldsen, ο οποίος μεταξύ 1816 και 1818 αποκατέστησε τα αετώματα πως πίστευε σωσττερα, συμπληρώνοντας τα χρώματά τους, που ττε ακμα σώζονταν αρκετά. O Λουδοβίκος μετέφερε τα δεκαεπτά αγάλματα στο Mναχο, που εξετέθησαν απ το 1828 σε ειδική αίθουσα της Γλυπτοθήκης, την οποία ττε εγκαινίασε ο φιλάρχαιος και ελληνολάτρης Bαυαρς. Tα δύο αετωματικά σύνολα αποτέλεσαν την πρώτη επαφή των Eυρωπαίων με την αρχαϊκή ελληνική τέχνη και έκαναν μεγάλη εντύπωση στους φιλτεχνους ταν δημοσιεύθηκαν, έγχρωμα, σε μνημειακές εκδσεις του 19ου αι. Στη Γλυπτοθήκη του

Πολύ λιγτερο γνωστή είναι μια δεύτερη περίπτωση λαθρανασκαφών και παράνομης εξαγωγής αρχαιοτήτων απ την Aίγινα. Πρκειται για ένα σύνολο αγγείων χρονολογημένων απ το 675 έως το 600 π.X., μερικά απ τα οποία είναι έργα των πιο σημαντικών Aθηναίων αγγειογράφων της περιδου και εικονίζουν τις πρωιμτερες βεβαιωμένες απεικονίσεις μυθικών επεισοδίων και επικών σκηνών στη γραπτή κεραμεική. H σημασία τους για την κατανηση της εξέλιξης της ελληνικής αγγειογραφίας και ζωγραφικής είναι κεφαλαιώδης. Oι αγγειογράφοι αυτοί είναι απ τους λίγους τεχνίτες της εποχής τους που μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ως αυτνομους καλλιτέχνες και χι ως χειρώνακτες. Aς μην ξεχνάμε τι η Aίγινα γνώρισε κατά τον 7ο αι. π.X., τη μεγαλύτερη ακμή της. Oι πλούσιοι ναυτικοί και έμποροι που την κατοικούσαν χι μνο έφερναν στο νησί θησαυρούς απ λα τα μέρη της γης, αλλά προσήλκυαν τους μεγαλύτερους τεχνίτες της εποχής, αφού εδώ μπορούσαν να πουλήσουν εύκολα τη δουλειά τους. Συχνά μάλιστα οι Aιγινήτες αγοραστές επέβαλλαν και το θέμα που θα απεικονιζταν στα αγγεία, συνήθως παρμένο απ τους σχετικούς με το νησί μύθους. Mια ομάδα σαράντα έξι αγγείων σε σχετικά καλή κατάσταση και άλλων εκατ περίπου σε θραύσματα που βρέθηκαν στην Aίγινα, φυγαδεύθηκαν κάτω απ άγνωστες μέχρι σήμερα συνθήκες. H κεραμεική αυτή έφτασε γύρω στο 1916 στη Φλωρεντία που και συντηρήθηκε. Tην ίδια χρονιά εκτέθηκε στο Robertinum της Halle. Tελικά το σύνολο αγοράσθηκε το 1936 απ το Mουσείο του Bερολίνου, που και εκτέθηκε. Kατά τον B΄ Παγκσμιο πλεμο χάθηκαν μερικά απ τα σημαντικτερα αγγεία αυτού του «ευρήματος της Aίγινας». Σήμερα μπορούμε να τα θαυμάσουμε μνο απ τις φωτογραφίες τους. Για κανένα απ τα πιο πάνω έργα δεν ήταν γνωστή η ακριβής θέση εύρεσης, παρά μνο μια γενική πληροφορία «απ την Aίγινα». Nετερες συστηματικές ανασκαφές στο νησί, έφεραν σε φως κομμάτια ζωγραφισμένα απ τους ίδιους αγειογράφους, που συχνά συμπληρώνουν τα αγγεία του Bερολίνου. Oι έρευνες του G. Welter, απ το 1926 έως το 1938, στο πρώιμο νεκροταφείο της αρχαίας πλης, που αργτερα καταστράφηκε απ την ανέγερση του κλασικού τείχους, έριξαν αρκετ φως στην προσπάθεια για ακριβή εντοπισμ της θέσης που βρέθηκαν.

O πλούτος των αρχαίων αιγινητικών νεκροταφείων σε αγγεία προκάλεσε τις άνομες ορέξεις πολλών και απ πολύ νωρίς. Oταν ο Ludwig Ross, ο θεμελιωτής της αρχαιολογίας στην Eλλάδα και πρώτος καθηγητής της αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, επισκέφθηκε την Aίγινα το 1832, ανέφερε τι περισστεροι απ 1.000 αρχαίοι τάφοι είχαν συληθεί. Γράφει με απγνωση για την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί: «Oι θησαυροί των αιγινητικών τάφων σε γραπτά αγγεία, ειδώλια, μερικά χρυσά κοσμήματα και άλλα, έχουν διασκορπισθεί, με λίγες ασήμαντες εξαιρέσεις, σε λο τον κσμο».

Xρυσά κοσμήματα Tο 1891 μια πλούσια συλλογή αρχαίων χρυσών κοσμημάτων και αγγείων προτάθηκε προς πώληση στο Bρετανικ Mουσείο απ τον Aγγλο αντιπρσωπο στην Aίγινα της φίρμας Cresswell Brothers, που ασχολιταν με το εμπριο σφουγγαριών. Περιελάμβανε τρία χρυσά διαδήματα, δύο ζεύγη εξαιρετικά εργασμένων χρυσών σκουλαρικιών, ένα χρυσ επιστήθιο κσμημα, ένα χρυσ βραχιλι, πέντε χρυσά δαχτυλίδια με ένθετες πέτρες, 54 χρυσά κοσμήματα για ράψιμο πάνω σε ένδυμα και άλλα. H πληροφορία που συνδευε τα ευρήματα ήταν τι η συλλογή των κοσμημάτων είχε βρεθεί σε αρχαίο τάφο, στο νησί Aίγινα. Kατά τη συνέλευση των Eπιτρπων του Bρετανικού Mουσείου της 11 Iουλίου 1891, ο ττε έφορος Eλληνικών και Pωμαϊκών αρχαιοτήτων A.S. Murray πρτεινε ένθερμα στη διοίκηση του Mουσείου την αγορά του θησαυρού. Aντιγράφουμε απ την αναφορά του: «O κ. Murray έχει την τιμή να παρουσιάσει στους Eπιτρπους μια θαυμάσια συλλογή χρυσών κοσμημάτων που βρέθηκαν πρσφατα σε τάφο στην Aίγινα. »Oι αρχαιτητες αυτές προσφέρονται προς πώλησιν μέσω των κ.κ. Cresswell, 2, Red Lion Square, Λονδίνο. H τιμή που ζητούν είναι 6.000 λίρες Aγγλίας. O κ. Murray προσπάθησε να κατεβάσει το ποσν, αλλά ο ιδιοκτήτης των αντικειμένων ισχυρίζεται τι τα κεφάλαια που διέθεσε για την ανασκαφή και ο προσωπικς κίνδυνος τον οποίο διέτρεξε δικαιολογούν αυτήν την τιμή. Aλλωστε, τα ίδια τα αντικείμενα πιστεύει τι ξεπερνούν σε αξία ακμη και αυτά που βρήκε ο Δρ Σλίμαν στις Mυκήνες. Aρνείται επομένως να μετριάσει τις οικονομικές του απαιτήσεις...». Oι Eπίτροποι ενέκριναν καταρχήν την αγορά του θησαυρού και προσπάθησαν να συγκεντρώσουν το ποσ απ διάφορες πηγές. Tελικά στις 14 Mαΐου 1892, ο διευθυντής του Bρετανικού ανακοίνωσε στους Eταίρους τι ο θησαυρς της Aίγινας αποτελούσε στο εξής περιουσία του Mουσείου έναντι 4.000 λιρών Aγγλίας, που κατεβλήθησαν στον κ. F. Cresswell, ποσ σημαντικ για την εποχή εκείνη. Σύμφωνα με τα αρχαιοκαπηλικά ήθη, που δεν έχουν αλλάξει πολύ απ ττε, σε κανένα έγγραφο, που θα μπορούσε να πέσει στην αντίληψη περισσοτέρων, δεν αποκαλύφθηκε η ταυττητα του πωλητή

«Θνήσκων» πολεμιστής. Aπ το ανατολικ αέτωμα του ναού της Aφαίας, στην Aίγινα. Mάρμαρο. Περίπου 490–480 π.X. Γλυπτοθήκη του Mονάχου.

ούτε η τιμή αγοραπωλησίας. Aκμη και ο τπος εύρεσης δε σημειώνεται στη σχετική αναφορά που υπεβλήθη το 1892 προς το Aγγλικ Kοινοβούλιο. Aναφέρεται ως «a tomb in one of the Greek islands».

H έρευνα Σχεδν αμέσως το ελληνικ κράτος άρχισε να ψάχνει την υπθεση. Πρώτος ο Bαλέριος Στάης, το 1894, οδηγημένος απ φήμες, προσπάθησε να εντοπίσει τον τάφο απ τον οποίο προέρχονταν τα κοσμήματα στα βρεια της Kολώνας, χωρίς μως αποτέλεσμα. Πιο τυχερς στάθηκε ο A. Kεραμπουλος. Eσκαψε στη ντια πλαγιά του λφου BA της Kολώνας και αποκάλυψε τρεις ασύλητους μυκηναϊκούς τάφους που περιείχαν μνον αγγεία και έναν συλημένο. Tις έρευνες στην περιοχή συνέχισε ο G. Welter, βρίσκοντας ακμα περισστερους μυκηναϊκούς τάφους, αλλά μνο πήλινα κτερίσματα. O έφορος της συλλογής Eλληνικών και Pωμαϊκών αρχαιοτήτων του Bρετα-

νικού Mουσείου R. Higgins, ειδικς στην αρχαία κοσμηματική, άρχισε να μελετά το θησαυρ απ το 1956. Πολύ γρήγορα αντελήφθη τι δεν επρκειτο για μυκηναϊκά, πως πίστευαν μέχρι ττε, αλλά για μινωικά έργα τέχνης, της περιδου 1700 – 1500 π.X. Συγχρνως επανέλαβε την προσπάθεια να ανακαλύψει τις ακριβείς συνθήκες εύρεσης των κοσμημάτων, πιάνοντας το νήμα απ εκεί που το είχε αφήσει ο G. Welter και οι Eλληνες αρχαιολγοι των αρχών του αιώνα. Tα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε, μαζί με νετερη δημοσίευση των χρυσών αντικειμένων, παρουσίασε το 1979 σε βιβλίο που επιγράφεται: «O Θησαυρς της Aίγινας. Eνα αρχαιολογικ μυστήριο». Mένει να καταλάβουμε πώς ένα σύνολο κοσμημάτων φτιαγμένων στην Kρήτη του 1700–1500 π.X.βρήκε το δρμο του σε έναν μυκηναϊκ τάφο της Aίγινας, που δεν μπορεί να κατασκευάσθηκε πριν το 1350 π.X. H παρουσία Kρητών στην Aίγινα είναι βεβαιωμένη απ σημαντικ ποσ μινωϊκής κεραμεικής που βρήκε ο

Welter στις ανασκαφές της Kολώνας. Eίναι πολύ πιθαν λοιπν τα κοσμήματα να ανήκαν σε Kρητικούς, που ζούσαν στην πλούσια και κοσμοπολίτικη Aίγινα του πρώτου μισού της B΄ χιλιετίας π.X., τους οποίους συνδευσαν στην τελευταία τους κατοικία. Tετρακσια χρνια αργτερα Mυκηναίοι τυμβωρύχοι βρήκαν τα κοσμήματα, πιθαντατα σε περισστερους απ έναν τάφους και τα έκρυψαν, λα μαζί, σε έναν θαλαμοειδή μυκηναϊκ τάφο, στο λφο BA της Kολώνας, τον οποίο είχαν επίσης συλήσει. Δεν γύρισαν μως ποτέ για να ξεθάψουν τη λεία τους. Iσως οι τυμβωρύχοι σκοτώθηκαν σε μάχη ή τους έπιασαν να κλέβουν άλλους τάφους και τιμωρήθηκαν με το σκληρ τρπο που προέβλεπε το έγκλημά τους. Δυστυχώς, πως στην αρχαιτητα έτσι και στις μέρες μας το μάτι του νμου δεν είναι πανταχού παρν: για το θησαυρ της Aίγινας ο δρμος θα ήταν ακμα μακρύς. Tριάντα δύο αιώνες αργτερα του έμελλε να ταξιδέψει –ίσως μέσα σε σφουγγάρια;– στη μακρινή Aγγλία.

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

15

Πρωτοκορινθιακή κοτύλη με παράσταση ιππέων (Aρχαιολογικ Mουσείο Aίγινας).

Πρωτοκορινθιακς σκύφος (Aρχαιολογικ Mουσείο Aίγινας).

Tο Aρχαιολογικ Mουσείο Eργο του Kαποδίστρια, πρ κειται ουσιαστικά για το πρώτο μουσείο της Eλλάδας ελλαδικών πίθων, με παραστάσεις απ τη θαλασσινή περιπέτεια των πρώτων κατοίκων του νησιού. Tην οικοδομική εξέλιξη του οικισμού της Kολώνας σ’ ολκληρη αυτή την περίοδο θα μπορέσει σύντομα να παρακολουθήσει ο επισκέπτης, μέσα απ μια σειρά προπλασμάτων της οχύρωσης, των κατοικιών και των εργαστηρίων, που θα συνοδεύουν, δίνοντας της νέα διάσταση, την ανάπτυξη της έκθεσης της προϊστορικής κεραμεικής, σε μια σειρά αιθουσών που πρκειται να δοθούν στο κοιν μέσα στο φετιν καλοκαίρι.

Tου Γεωργίου Σταϊνχάουερ Προϊσταμένου B΄ Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων

ΛIΓOI ίσως γνωρίζουν τι το Aρχαιολογικ Mουσείο της Aίγινας είναι το πρώτο Mουσείο της Eλλάδας. Aνάμεσα στα άλλα ιδρυτικά του νέου κράτους έργα του Kαποδίστρια, ήταν και η δημιουργία ενς Kεντρικού Mουσείου. Για το σκοπ αυτ το 1829 με τη φροντίδα του A. Mουστοξύδη, συγκεντρώθηκαν εδώ αρχαιτητες απ διάφορα μέρη της νησιωτικής χώρας, οι σπουδαιτερες απ τις οποίες, λίγα χρνια αργτερα, το 1832 θα μεταφερθούν στη νέα πρωτεύουσα. Aπ ττε άρχισαν και οι μέχρι σήμερα συνεχιζμενες περιπλανήσεις των αρχαιοτήτων της Aίγινας, καθώς απ το Δημαρχείο θα μετακομίσουν στη στοά της αυλής του Kαποδιστριακού Oρφανοτροφείου και απ εκεί στο ισγειο του Kυβερνείου, στη συνέχεια στο Eϋνάρδειο Διδακτήριο, για να καταλήξουν το 1980 στο κτίριο –δωρεά του Bαυαρικού Συλλγου των Φίλων του Mουσείου της Aίγινας– που για το σκοπ αυτ κτίσθηκε μέσα στον ίδιο τον αρχαιολογικ χώρο της Kολώνας, δίπλα στα επισκέψιμα εντυπωσιακτατα ερείπια των διαδοχικών προϊστορικών οικισμών της αρχαίας ακρπολης. Ωστσο, ούτε και αυτ το Mουσείο έγινε δυνατ να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει κανονικά. Προσωρινή είναι και η σημερινή έκθεση καθώς προβλέπεται η οριστική μεταφορά της συλλογής (παράξενη αλήθεια, αλλά χαρακτηριστική της εξέλιξης της χώρας, σύμπτωση) στο χώρο απ που, ξεκίνησε, εκείνο το Oρφανοτροφείο, που έγινε περισστερο γνωστ ως φυλακή και του οποίου ετοιμάζεται ήδη

16

Γεωμετρικοί σκύφοι (Aρχαιολογικ Mουσείο Aίγινας).

ο μετασχηματισμς σε ένα «διαχρονικ» Mουσείο της πλης.

Nέα ευρήματα Παρ’ λες τις περιπέτειες, τις τσο επικίνδυνες για την ασφάλεια και την ακεραιτητα των αρχαίων, το Mουσείο δεν έπαυσε, λα αυτά τα χρνια, να εμπλουτίζεται με νέα ευρήματα, συχνά μοναδικής αξίας. Tα σπουδαιτερα προέρχονται απ τις βαυαρικές ανασκαφές των μεγάλων αιγινίτικων ιερών, της Aφαίας (με εξαίρεση τα κεφάλια του πρώτου αετώματος που βρίσκονται στην Aθήνα), του Aπλλωνος (ή πως παλιτερα πιστευταν της Aφροδίτης) της Kολώνας, του Eλλανίου Δις κ.ά. καθώς και των διαδοχικών οικισμών της εποχής του Xαλκού της Kολώνας. Σημαντικτατη, είναι, ωστσο, η συνεισφορά και των ελληνικών ανασκαφών, κυρίως αυτών που απ δεκαετίες τώρα πραγματοποιεί η Aρχαιολογική Yπηρεσία στα οικπεδα της σύγχρονης πλης. Tο Mουσείο της Aίγινας είναι ένα απ τα πιο αξιλογα ελληνικά Mου-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

σεία και απ πολλές πλευρές μοναδικ. Mοναδικ για τον πλούτο και την ποικιλία των προϊστορικών, κυρίως των μεσοελλαδικών και μυκηναϊκών εκθεμάτων, μοναδικ για το πλήθος και την ποιτητα της αρχαϊκής κεραμεικής της πλαστικής, και πάνω απ’ λα μοναδικ ως μαρτυρία του χαρακτήρα και της ανεπανάληπτης ακμής της αρχαίας πλης. H έκθεση περιορίζεται σήμερα στο αίθριο, που παρουσιάζεται ένα μεγάλο μέρος της αρχικής συλλογής με τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά ανάγλυφα, κυρίως απ τη Pήνεια (που το νεκροταφείο της Δήλου), αλλά και απ άλλες περιοχές της χώρας, και στην έναντι της εισδου πτέρυγα, που αποτελείται απ τρεις αίθουσες με εκθέματα αντίστοιχα της προϊστορικής, της αρχαϊκής και κλασικής Aίγινας. Στην αριστερή γωνιακή αίθουσα σε δύο προσθήκες θα δούμε μια επιλογή απ αγγεία της προϊστορικής περιδου –απ τη νεολιθική έως τη μυκηναϊκή ή ύστερη εποχή του χαλκού. Mοναδική είναι η σειρά των μεγάλων πρωτο και μεσο-

Eισαγωγή κεραμικής Στα ιστορικά χρνια η Aίγινα υπήρξε η σπουδαιτερη απ τις εμπορικές πλεις της Eλλάδος και συγχρνως η έδρα μιας απ τις πιο γνωστές σχολές της πλαστικής. Για την πρωιμτητα και την έκταση της εμπορικής δραστηριτητας των Aιγινητών μαρτυρεί η ποικιλία των προελεύσεων, απ το Aργος, τη Bοιωτία, τη Pδο και τη Xίο, της γεωμετρικής και αρχαϊκής κεραμεικής, ενώ μοναδική ως προς την ποιτητα είναι η συλλογή πρώιμων αρχαϊκών κορινθιακών αλλά και αττικών αγγείων. H Aίγινα υπήρξε ο κυριτερος εισαγωγέας αττικής κεραμικής του 7ου αι., μία παράδοση που συνεχίσθηκε –παρά την πολιτική αντιπαλτητα– έως το τέλος της αυτονομίας της. Aπ εδώ προέρχονται μερικά απ τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα που πρωτοαττικού εργαστηρίου, που βρίσκονται τώρα στο Mουσείο του Bερολίνου και στο Bρετανικ. Στα αγγεία, αλλά και στα θραύσματα του Mουσείου της Aίγινας μπορούμε να παρακολουθήσουμε βήμα με βήμα την κατάκτηση της πλαστικτητας στην α-

Tριφυλλστομες πρωτοκορινθιακές οινοχες (Aρχαιολογικ Mουσείο Aίγινας).

Πρωτογεωμετρικές οινοχες (Aρχαιολογικ Mουσείο Aίγινας).

πδοση της ανθρώπινης και της ζωικής μορφής, πως και του φυτικού κοσμήματος, μια εξέλιξη που κορυφώνεται με την πρχου των Kριών, με παράσταση της φυγάδευσης του Oδυσσέα και των φίλων του απ το άντρο του Πολύφημου, των μέσων του 7ου αιώνα π.X., και στον αμφορέα της Xιμαίρας του τέλους του ίδιου αιώνα. H εξέλιξη της αττικής κεραμικής δεν είναι ωστσο κατανοητή, χωρίς την παράλληλη γνώση της πρωτοκορινθιακής –η οποία εκπροσωπείται εδώ με μερικά απ τα πιο χαρακτηριστικά της δείγματα, πως είναι οι δύο περίφημες κοτύλες των ιππέων και των σκύλων, εκείνη με τη διπλή παράσταση του Bελλεροφντη και του Περσέα, ή η οινοχη με ζωοφρους, έργα που αποπνέουν μια λεπτή χάρη.

Aιγινήτικη πλαστική Tην παράδοση της αιγινίτικης πλαστικής αντιπροσωπεύει μια ολκληρη σειρά γλυπτών απ την αρχή ήδη του 7ου έως τα μέσα του 5ου αι., ταν πλέον η Aίγινα υποτάχθηκε οριστικά στη δύναμη της Aθήνας. Στην αρχή βρίσκεται μία απ τις αρχαιτερες, ίσως η αρχαιτερη σωζμενη σήμερα αναθηματική στήλη, άτεχνα ακμη λαξευμένη σε σχεδν επίπεδο ανάγλυφο. Tην εξέλιξη μέσα στον 6ο αι. παρακολουθεί κανείς στα αετώματα γλυπτά των δύο ναών του Aπλλωνος της Kολώνας (στον τοίχο απέναντι στην είσοδο). Στον πώρινο να του 570–560 αποδίδεται ο Hρακλής που τοξεύει ενώ απ τα αετώματα του μαρμάρινου υστεροαρχαϊκού ναού του 530–520 σώζονται τμήματα των αρμάτων (εκτίθενται οι κεφαλές δύο ίππων), του ανατολικού και αρκετές μορφές της Aμαζονομαχίας του δυτικού αετώματος. H ίδια εξέλιξη απ το δαιμονικ θα λέγαμε δυναμισμ των μορφών του 7ου στην εσωτερικτητα εκείνων του 5ου, αναγνωρίζεται στη σύγκριση δύο σφιγγών απ το ιερ του Aπλλωνος, που στην εσωτερική ένταση του απλού, στερεομετρικού σχεδίου του κορμού του 7ου αι., αντιπαρατίθε-

Aίθουσες του Aρχαιολογικού Mουσείου Aίγινας με χαρακτηριστικά ευρήματα στις προθήκες και στους διάφορους χώρους.

ται η ανθρώπινη πλαστική αντίληψη της πρώιμης κλασικής σφίγγας (στον άξονα της κεντρικής εισδου), στην οποία απ παλιά είχε αναγνωρισθεί το χέρι του μεγάλου Bοιωτού γλύπτη Kάλαμι. Tο ύφος της αιγινίτικης πλαστικής αποδίδει ακμη καλύτερα απ τα προηγούμενα, η σειρά των υστέρων αρχαϊκών αναγλύφων (απέναντι στην αριστερή είσοδο της αίθουσας) που χαρακτηρίζονται απ τη συμπίεση της παράστασης της δεξίωσης ή του ηνιχου, στο πλαίσιο μιας στενμακρης στήλης ή απ την άλλη πλευρά απ την εκλεπτυσμένη υστεροαρχαϊκή αντίληψη σώματος, ενδύματος και κνήσεων, που βλέπουμε να κυριαρχεί στη ζωφρο με παράσταση του Διονύσου. Στη δεξιά γωνιακή αίθουσα εκτίθενται σε δύο βιτρίνες τα θραύσματα των αετωμάτων της Aφαίας που ξέμειναν στην Eλλάδα μετά το ξήλωμα απ την αρχαιοκαπηλική ε-

ταιρία των Dilletanti, και βρέθηκαν στις γερμανικές ανασκαφές. Στη γραφική αναπαράσταση που έγινε σύμφωνα με την έκθεση του μουσείου του Mονάχου σημειώνεται η ακριβής θέση των –πολυπληθέστερων– θραυσμάτων του ανατολικού αετώματος. Tις βιτρίνες πλαισιώνουν κλασικά αγαλμάτια και ανάγλυφα, ροι διαφρων κλασικών ιερών (του Aπλλωνος και του Ποσειδώνος, της Aθηνάς) και μια αυστηρή επιλογή απ ελληνιστικά και ρωμαϊκά έργα.

Mουσείο της Aφαίας Ως τμήμα του Mουσείου της Aίγινας μπορεί να θεωρηθεί το μικρ, αλλά πολύ ενδιαφέρον ανασκαφικ Mουσείο της Aφαίας (επίσκεψη σε ομάδες και σε τακτές ώρες). Mέσα στις αίθουσές του ο επισκέπτης θα δει αναστηλωμένα απ αρχιτεκτονικά θραύσματα που

προήλθαν απ τη μακρχρονη συστηματική έρευνα του χώρου, πως τμήμα του σηκού, το αέτωμα και τον κίονα του πώρινου ναού των μέσων του 6ου που προηγήθηκε του μεγάλου υστεροαρχαϊκού ναού της Aφαίας και τη γωνία του αετώματος του μεγάλου ναού του 500 π.X. παράλληλα με τα αρχιτεκτονικά μέλη μικροτέρων οικοδομών του ιερού, τα οποία εκτίθενται σε επιτοίχιες προθήκες. Tο ιδιαίτερο ενδιαφέρον των θραυσμάτων αυτών έγκειται στην άριστη διατήρηση της αρχαίας πολυχρωμίας που δεν παύει να μας εκπλήσσει με τους τολμηρούς συνδυασμούς της. Tην έκθεση συμπληρώνει πλούσια τεκμηρίωση με προπλάσματα, επεξηγηματικά κείμενα και φωτογραφίες που προσφέρουν το απαραίτητο για την κατανηση των διαφρων οικοδομικών φάσεων του ιερού, συμπλήρωμα στην επίσκεψη του χώρου της Aφαίας.

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

17

H μεσαιωνική Παλιαχώρα Mια νεκρή πολιτεία με σαράντα έρημες εκκλησίες, των οποίων οι μοναδικές τοιχογραφίες εξαφανίζονται ακατοίκητη για να ξεγελά τους κουρσάρους. Oι κουρσάροι ωστσο δεν έκριναν απ αυτά που έβλεπαν. Oι μεγάλες επιδρομές στην Παλιαχώρα, του Kεμάλ Pέις το 1502 και του Xαϊρεντίν Mπαρμπαρσα το 1537, στάθηκαν εξοντωτικές για την ακρπολη και τον πληθυσμ της. Στην πρώτη επιδρομή η Παλιαχώρα αντιστάθηκε χωρίς να πέσει. Στη δεύτερη έπεσε και πέρασε απ φωτιά και σίδερο.

Tου Γ. A. Προκοπίου Aρχιτέκτονος Δρ. Mηχ. Eπ. Kαθηγητή E.M.Π.

«ΔEN YΠAPXEI άλλη τοποθεσία εν Eλλάδι, ερασμιωτέρα εκείνης και έχουσα μάλλον αυτής μεσαιωνικν χαρακτήρα. H Παλιαχώρα ανήκει εις κσμον πολύ διάφορον του ημετέρου και μαρτυρεί εις ημάς οποίος ο βίος αλλά και ο θάνατος, κατά τα τελευταία έτη της ενετοκρατίας εν ταις μικραίς ελληνικαίς νήσοις». M’ αυτά τα μελαγχολικά λγια κλείνει ο Oυιλ. Mίλερ την αφήγηση της καταστροφής της Παλιαχώρας απ’ τον Mπαρμπαρσα, το 1537, ταν οι Tούρκοι σκτωσαν λους τους άντρες κι έσυραν στα σκλαβοπάζαρα 6.000 γυναικπαιδα. Aπ ττε που ο Mίλερ έγραφε το βιβλίο του «Iστορία της Φραγκοκρατίας εν Eλλαδι» έχουν περάσει 88 χρνια. H ιστορία και η αρχιτεκτονική της Παλιαχώρας δεν μας είναι πια άγνωστες παρ’ λο που δεν έχουν γίνει ακμη στα ερείπιά της συστηματικές ανασκαφές. Aρκετά σημαντικά δημοσιεύματα έχουν ρίξει φως στο μυστήριο της μεσαιωνικής αυτής πολιτείας, «στο νησιωτικ Mυστρά» και μας επιτρέπουν σήμερα μια ικανοποιητική γνωσιολογική προσέγγιση στα προβλήματα που παρουσιάζει. Θεμελιώδη πρέπει να θεωρούνται τα έργα του Oυιλ. Mίλερ, για τη Φραγκοκρατία στην Eλλάδα, του Γαβριήλ Bέλτερ για την Aίγινα, του Γ. Φίνλεϊ για την τουρκοκρατία και την ενετοκρατία... Σημαντικά άρθρα, που θίγουν αρκετά ζητήματα είναι του Kαλογερπουλου και του Λιγνού στον Kήρυκα της Aίγινας (1947–49) των Kαλικούρδη και Aλεξίου στον οδηγ για την ιστορία και τα μνημεία της Aίγινας, τέλος το γνωστ βιβλίο του καθ. N. Mουτσπουλου «H Παληαχώρα της Aιγίνης» (1962). Oι αναφορές των περιηγητών, περιγραφές, καταγραφές και απεικονίσεις σε γκραβούρες είναι πολλές και αρχίζουν ήδη απ τον 16ο αιώνα με τον Andre Theret της Lion, μέχρι τον Dodwell (1801) και τον Stackelberg στα 1834.

Mισογκρεμισμένες εκκλησίες H αρχή της κτίσης της Παλιαχώρας τοποθετείται συνήθως στο 896 μ.X., έτος που γεννήθηκε και ο σιος Λουκάς στη Φωκίδα, απ πρσφυγες γονείς Aιγινήτες. H εκδοχή αυτή δεν επιβεβαιώνεται απ τις αρχαιολογικές και ιστορικές μαρτυρίες που μας παρακινούν, αντίθετα, να παραδεχθούμε πως η Παλιαχώρα έχει κατοικηθεί νωρίτερα. Eνα πλήθος απ παλαιοχριστιανικά μάρμαρα μας φανερώνει πως πρέπει να υπήρχε κάποια παλαιοχριστιανική βασιλική του E΄ ή ΣT΄ αιώ-

18

Eπιγραφικά μνημεία

Aποψη της πλαγιάς της Παλιαχώρας με τον σταυρικ να των Tαξιαρχών.

να, αν χι και περισστερες. Kι μως καμιά ανασκαφή δεν έχει γίνει έως τώρα στην Παλιαχώρα. Eκτς απ τις αναστηλωτικές εργασίες, που συγκρατούν στη δυτική της πλαγιά, ρθια μερικά ναΰδριά της, οι περισστερες εκκλησίες της, που χρονολογούνται απ τον IB΄ έως τον IH΄ αιώνα μένουν μισογκρεμισμένες. «Tα κτίσματα της Παλιαχώρας μοιάζουν με κουφάρια στις πλαγιές του μαύρου της βουνού. Στη νεκρή αυτή πολιτεία, οι σαράντα έρημες εκκλησίες της φαίνονται σαν άσπρα μνήματα και οι τοιχογραφίες τους μαραίνονται και πέφτουν κάθε μέρα, ενώ οι ασβέστες σκεπάζουν το μεγαλύτερο μέρος τους», γράφει ο καθ. Aγγ. Προκοπίου στην πρώτη συστηματική μελέτη της Παλιαχώρας που έγινε το 1960 απ τον ίδιο και ομάδες σπουδαστών της Aρχιτεκτονικής Σχολής του E.M. Πολυτεχνείου. Aποτυπώθηκαν και μετρήθηκαν λες οι εκκλησίες που σώζονταν και φωτογραφήθηκαν εξωτερικές ψεις και τοιχογραφίες στο εσωτερικ των ναών σε έγχρ. διαφάνειες. Aρκετές απ τις τοιχογραφίες αυτές δεν υπάρχουν πια και τα μνα τεκμήρια για τη μορφή τους είναι οι διαφάνειες που αναφέραμε... O Aγγ. Προκοπίου δημοσίευσε τα συμπεράσματά του απ τις μελέτες του εδώ σε σειρά 6 άρθρων, το Σεπτέμβριο του 1962 στην «Kαθημερινή» καλύπτοντας θέματα ιστορίας και χρονολογήσεων, πολεοδομίας, αρχιτεκτονικής μορφολογίας και κατατάξεως και ερμηνείας της

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

ζωγραφικής. Aπ τα άρθρα του εκείνα αντλούμε τις πληροφορίες που παραθέτουμε.

H φυσική οχύρωση H μετακίνηση του πληθυσμού απ τα παράλια στην ακρπολη του Mεσαγρού υπαγορευταν στους χρνους εκείνους της ακμής της πειρατείας, απ τη φυσική οχύρωση του τπου και παρείχε εγγυήσεις μεγαλύτερης ασφάλειας. O οικισμς της Παλιαχώρας προσαρμστηκε στην εδαφική μορφή του κωνικού της βράχου. Kαι χτίστηκε αμφιθεατρικά, πυκνά με μικρά οικοδομήματα προσαρμοσμένα στην κλίμακα των κατηφορικών πλευρών του βουνού. Tα στενχωρα πλατύσκαλα στις πλαγιές και η ανάγκη της προστασίας απ τους βορινούς ανέμους ανάγκαζαν τους λαϊκούς τεχνίτες, που έχτιζαν τις εκκλησίες στην ακρπολη της Παλιαχώρας, ν’ αλλάζουν συχνά τον προσανατολισμ του άξονα της εκκλησίας και να τοποθετούν το ιερ στα πλάγια για να το στρέφουν ανατολικά, και να παραβαίνουν καννες δογματικούς και συμμετρίας. H οικιστική συσπείρωση στη μεσαιωνική ακρπολη άφηνε τον κάμπο του Mεσαγρού ελεύθερο για την καλλιέργεια σε μια εποχή που κάθε πλέθρο της γης είχε ζωτική σημασία για την οικονομία. Aπρσιτος ο βράχος της Παλιαχώρας απ την Aνατολή, το Nτο και τη Δύση, έχει ομαλή ανηφοριά μνο στη βρεια πλευρά του, που βλέπει προς τη Σουβάλα. Aλλά η προσπελάσιμη αυτή πλαγιά του βουνού έμεινε

H τύχη της Aίγινας ακολούθησε τις περιπέτειες του Bυζαντινού Eλληνισμού. Aπ το 1205 περιέρχεται στη Φράγκικη ηγεμονία, ύστερα στους Kαταλάνους στα 1311 ώς τα 1451 και κατπιν στους Bενετούς μέχρι το 1537, που καταστράφηκε απ τον Mπαρμπαρσα και πέρασε στα χέρια των Tούρκων. Mια νέα περίοδος Eνετοκρατίας αρχίζει το 1654 με την κατάληψη της Παλιαχώρας απ το Mοροζίνι και διαρκεί μέχρι το 1715. H πιο αρχαία βέβαιη χρονολογία που γνωρίζουμε απ τα επιγραφικά μνημεία της Παλιαχώρας, είναι του έτους 1123 μ.X. H επιγραφή αναφέρεται στην ανέγερση του ναού του Aρχαγγέλου Mιχαήλ, που κείται σήμερα ετοιμρροπος στη βορειοανατολική άκρη του λφου. H επιγραφή αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία. Mας πληροφορεί για το χρνο της ανέγερσης του πρώτου παραδείγματος μονκλιτης βασιλικής με ημικυλινδρικ πέτρινο θλο στη βυζαντινή Παλιαχώρα. Tο παράδειγμα θα το ακολουθούσαν οι μονκλιτες και δίκλιτες βασιλικές που χτίστηκαν αργτερα, στα χρνια των Φράγκων και Kαταλανών, πως λ.χ. της Aγίας Aικατερίνης (1225) και της Kοίμησης, της αυτής χρονολογίας, της Mεταμρφωσης του Σωτήρος (1236), του Aγίου Nικολάου του Πάνω (IΓ΄ αιώνας), της λεγμενης Παναγίας του Γιάννουλη (IΓ΄ αιώνας), του Aγίου Iωάννου του Προδρμου (1377), του Aγίου Nικολάου (1382), του Aγίου Eυθυμίου (1385), του Aγίου Γεωργίου του Kαθολικού (1393) και άλλων.

Πολεοδομία και αρχιτεκτονική H Eπισκοπή ήταν η Mητρπολη της Παλιαχώρας στα χρνια της Tουρκοκρατίας. Στη λαϊκή παράδοση σώζεται νωπή ακμη η ανάμνηση του Aγίου Διονυσίου Zακύνθου που διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Aιγίνης και κατοικούσε σ’ ένα κελί της Eπισκοπής. Oι πιστοί το συντηρούν μ’ ευλάβεια πως και το τρίσκαλο του αυλγυρου, απ’ που μοίραζε το αντίδωρο ο Aγιος. Tα μοναστηριακά κτίσματα ήταν τοποθετημένα σ’ επάλληλα πλατύσκαλα του βράχου και τα πιο χαμηλά στήριζαν τα πιο ψηλά. Kατά τρπο α-

νάλογο ήταν χτισμένο και το μοναστηριακ συγκρτημα της Aγίας Kυριακής, στην ανατολική πλαγιά της Παλιαχώρας. H κλιμακωτή διάταξη των δύο μοναστηριακών συγκροτημάτων της Tουρκοκρατίας είναι η μερική εφαρμογή ενς γενικτερου πολεοδομικού συστήματος που επικρατούσε σε ολκληρη την Παλιαχώρα. Tην πληρέστερη απδειξη μας την προσφέρει το τείχος, με τα παλιά θεμέλια απ επανωτά κτίσματα, που κατεβαίνει σαν σκάλα απ το κάστρο έως τη ρίζα του βουνού, κάθετα προς τις υψομετρικές καμπύλες. Tις σκάλες αυτές του πολεοδομικού οργανισμού της Παλιαχώρας συμπλήρωναν ομκεντρες περιμετρικές ζώνες. Tα καλντερίμια και τα μονοπάτια, που συνδέουν τις εκκλησίες μεταξύ τους, ήταν άλλοτε περιφερειακοί δρμοι. Kαι οι δύο ξεκινούσαν απ την πλατεία του Σταυρού. H εξωτερική περίμετρος περνούσε απ τις εκκλησίες του Aγίου Xαραλάμπους, Aθανασίου, Στεφάνου, Προδρμου, Eυθυμίου, Mεταμορφώσεως και Kοιμήσεως, Δημητρίου, Aικατερίνης, Θεολγου, Aναργύρων, Nικολάου Πάνω, Iωάννου Θελογου και Aθανασίου.

Δίδυμη βασιλική H εσωτερική περίμετρος απ τις εκκλησίες της Aγίας Iωάννας (Γιαννούλη), Φορίτισσας, Eπισκοπής, Tαξιαρχών, Θεοδώρων, Mεταστάσεως, Kυριακής, Aρχαγγέλου Mιχαήλ και Nεκροταφείου. Σε μια και τελευταία κορυφαία πε-

δημοτικ τραγούδι. Aμυνα, θρησκεία, λαϊκές συναθροίσεις, είχαν εντοπισμένη τη ζωή τους και τη λειτουργία τους στη μεσαιωνική ακρπολη της Παλιαχώρας. Tα μνα κτίρια που σώζονται στην Παλιαχώρα είναι οι εκκλησιές της. Oύτε η αστική ούτε η στρατιωτική της αρχιτεκτονικής μας άφηναν ευδιάκριτα παραδείγματα. Aπ τις σαράντα εκκλησιές της οι τρεις είναι σταυρικές (Aγιος Nικλαος Mαύρικας, Aγιος Iωάννης Θεολγος και Tαξιάρχης) και οι υπλοιπες θολοσκεπείς μονκλιτες βασιλικές. O τρούλος της Eπισκοπής δεν έχει οργανική αντιστοιχία με το καθολικ της σημερινής δίκλιτης βασιλικής της. Tέσσερις απ τις βασιλικές της Παλιαχώρας είναι δίδυμες με δύο ιερά και δύο εισδους. Tου Aγίου Xαραλάμπους, της Παναγιάς του Γιάννουλη, της Aγίας Kυριακής και του Kάστρου. Oι δίδυμες βασιλικές ήταν αφιερωμένες σε δύο αγίους ή λειτουργούσαν για δύο διαφορετικά θρησκευτικά δγματα, καθολικών και ορθοδξων ή καθολικών και ουνιτών, πως του Kάστρου. H Eπισκοπή και το κελί του Aγίου Διονυσίου.

ρίμετρο, του Kάστρου, σώζεται η δίδυμη βασιλική των Aγίων Γεωργίου και Δημητρίου. H πολεοδομική αυτή διάρθρωση με τις ομκεντρες περιμέτρους και τις σκαλωτές ακτίνες έδινε στον οικισμ της Παλιαχώρας ψη αμφιθεατρική. O πολεοδομικς οργανισμς είχε τις κοινωνικές του λειτουργίες. Tο

Kάστρο ήταν η διοικητική κεφαλή και το αμυντικ κράνος της Παλιαχώρας. H Φορίτισσα και αργτερα η Eπισκοπή το εκκλησιαστικ της κέντρο. O Σταυρς αποτελούσε την αφετηρία της κυκλοφορίας και η πλατεία του τον τπο για κάθε λαϊκή εκδήλωση (γάμοι, τελετές, πανηγύρια). «Aντε να πάμε στο χορ, στην πλάστρα κι ξω στο Σταυρ», έλεγε το

Xωρίς δογματικούς καννες O προσανατολισμς των εκκλησιών υπαγορεύεται κατά καννα απ τις εδαφολογικές συνθήκες, τις στατικές ανάγκες και χι απ τους δογματικούς καννες. Oταν το πλατύσκαλο της πλαγιάς το επιτρέπει οι εκκλησίες χτίζονται παράλληλα με Συνέχεια στην 20ή σελίδα

Eκκλησίες και μοναστήρια Tου Σοφοκλή Γ. Δημητρακπουλου Φιλλογου – Eρευνητή

H AIΓINA είναι κατάσπαρτη απ εκκλησίες και μοναστήρια. Hδη το 1834, σε αναφορά του προς την Iερά Σύνοδο, ο ττε Mητροπολίτης της «κατ’ Aίγιναν επισκοπής» Σαμουήλ έγραφε πως «εις λην την νήσον είναι υπέρ τας τριακοσίας πεντήκοντα εκκλησίαι». Πρώτη χρονολογικά εκκλησία είναι η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική της Bάρδιας (λίγο πιο πάνω απ τη μεγάλη εκκλησία του Aγίου Nικολάου της πλης), που τοποθετείται στον 5ο-6ο αι. Σήμερα είναι ερειπωμένη και εγκαταλειμμένη, αλλά διακρίνονται λη η ανατολική πλευρά, τμήμα της ντιας, το χτιστ Σύνθρονο και οι εγκοπές απ τα θωράκια του τέμπλου. Tη βασιλική αυτή μελέτησαν τη δεκαετία του 1920 ο Γερμανς αρχαιολγος Schneider και ο δικς μας Γ. Σωτηρίου. Aλλο λαμπρ εκκλησιαστικ οικοδμημα είναι η Oμορφοκκλησιά. Πρκειται για μια μικρή κομψή εκκλησία –σ’ αυτ άλλωστε οφείλει και το νομά της– που είναι αφιερωμένη στους Aγίους Θεοδώρους. Eίναι κτίσμα του Λέοντα Zυγομαλά (τέλη 13ου αι.). Oι τοίχοι της είναι

χτισμένοι κατά το ισοδομικ σύστημα, δηλαδή με τετράγωνες πελεκητές πέτρες, πολλές απ τις οποίες προέρχονται απ αρχαία κτίσματα, ενώ εσωτερικά διασώζει αξιλογες τοιχογραφίες της ίδιας εποχής. Tην λη εκκλησία έχει μελετήσει ο καθηγητής Σωτηρίου. Πολύ αξιλογες παλιές εκκλησίες, εκτς βέβαια απ εκείνες της Παλιαχώρας, είναι ακμα το γραφικ εκκλησάκι του Aγίου Nικολάου στο μώλο, ο Aγιος Θωμάς στο Λιβάδι, ο Aγιος Nικλαος στο «Mούλος», η Παναγία η Πολίτισσα στον Mεσαγρ, ο Aγιος Iωάννης ο Πρδρομος στις Aλωνες, ο Aγιος Iωάννης ο Πρδρομος στο Bαθύ κ.ά., μερικές μάλιστα απ τις οποίες ώς ένα βαθμ έχουν χτιστεί και αυτές με υλικά απ αρχαία οικοδομήματα.

αυτ έχει ονομαστεί «Aγιον Oρος του γυναικείου μοναχισμού». Tα παλιτερα είναι η Zωοδχος Πηγή, η Xρυσολεντισσα και η Aγία Kυριακή. Tο πρώτο, ύστερα απ μια μεγάλη περίοδο εγκατάλειψης ανασυστήθηκε και ανοικοδομήθηκε ως μοναστήρι πλέον της Aγίας Tριάδας απ τον Aγιο Nεκτάριο το 1904 και έκτοτε φέρει και το νομά του. Πρσφατα, με τη φροντίδα του σεβ. μητροπολίτη Yδρας, Σπετσών και Aιγίνης Iεροθέου, στο χώρο του μοναστηριού υψώθηκε μεγάλος και περικαλλής νας, αφιερωμένος στον Aγιο και αντάξις του, και αποτελεί στολίδι για την περιοχή.

H Mητρπολη

H Παναγία η Xρυσολεντισσα που σήμερα βρίσκεται στο μέσο του νησιού και σε πολύ μορφο οροπέδιο, μεταφέρθηκε στον τπο αυτ απ τα δυτικά παράλια, εξαιτίας του φβου των πειρατών, τουλάχιστον απ τα τέλη του 16ου αι. Παλιτερα ήταν ανδρικ μοναστήρι, αλλά το 1935 μετατράπηκε σε γυναικείο. Eίναι γνωστοί ονομαστικά σχεδν λοι οι ηγούμενοί της απ το 1601

Aπ τις νετερες εκκλησίες μνημονεύουμε τη Mητρπολη (αρχές 19ου αι.), που έγινε και η επίσημη υποδοχή του Kαποδίστρια και η δοξολογία για τον ερχομ του στην Eλλάδα, τον Aγιο Nικλαο τον Στεργιαν, την Παναγίτσα κ.ά. Aλλά η Aίγινα έχει και πολλά γυναικεία μοναστήρια και για το λγο

Παναγία η Xρυσολεντισσα

και εφεξής, ένας δε απ αυτούς, ο Λεντιος, το 1680 υπέγραψε και αυτς την έκκληση των Aιγινητών προς τον Πάπα για να μεσολαβήσει και να σταματήσουν οι επιδρομές των Δυτικών πειρατών στο νησί. Tο μοναστήρι πρσφερε πολλές υπηρεσίες και στον Iερ Aγώνα του 1821. Eκτς απ τη θαυματουργή εικνα της Παναγίας, αξιλογα είναι το Kαθολικ και ο Πύργος του. H Aγία Kυριακή βρίσκεται στην Παλιαχώρα, αλλά είναι διαλυμένο μοναστήρι ήδη απ την εποχή των Bαυαρών. Tα υπλοιπα μοναστηρια είναι η Aγία Aικατερίνη, ο Aγιος Mηνάς (το ακμαιτερο), το Γενέσιον της Θεοτκου – Aγιος Xριστφορος, η Παναγία η Eλευθερώτρια και η Aγία Aναστασία η Φαρμακολύτρια. Tέλος, απ το νησί προήλθαν και πολλοί σπουδαίοι μοναχοί που εγκαταβίωσαν σε άλλα μέρη, πως η Aγία Θεοδώρα η εν Θεσσαλονίκη, η Oσία Θεοκτίστη και ο Oσιος Λουκάς, ιδρυτής του γνωστού μοναστηριού της Bοιωτίας κ.ά. Mνημονεύουμε επίσης τον σύγχρονο αγιορείτη μοναχ Aθανάσιο (Σπυρίδωνα) Kαμπανάο, γιατρ και μελετητή και εκδτη πολλών αγιορειτικών κωδίκων (+1940).

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

19

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

την υψομετρική καμπύλη. Oταν οι ανάγκες προστασίας της κατασκευής το απαιτούν χτίζονται εγκάρσια. Tα θεμέλια των εκκλησιών έχουν μικρ βάθος γιατί πατούν γερά στο πετρώδες έδαφος. Tο υλικ τους είναι απ πέτρα ανδεσίτη, κομμένη απ το γειτονικ νταμάρι του Σχιστού. O πωρλιθος χρησιμοποιείται για τα ανάγλυφα κοσμήματα, τις επιγραφές, τις εξωτερικές παραστάδες, τα επιστήλια και τα ανώφλια. H κάλυψη της στέγης άλλοτε γίνεται με ορθογωνικές πέτρες, άλλοτε με συμπαγή μάργη. Για να σηκώσουν το βάρος της οι τοίχοι χτίζονται σε μεγάλο πάχος, αποφεύγοντας τα μεγάλα και πολλά ανοίγματα και χρησιμοποιούνται εξωτερικές αντιστηρίξεις. H στέγαση, στις βασιλικές της Παλιαχώρας γίνετια με μια οξυκρυφη θολοσκεπή ενισχυμένη με νευρώσεις. Eίναι μια γοτθική ανάμνηση απ τον καιρ της φραγκοκρατίας. Oι μικρές διαστάσεις των βασιλικών δεν συμβιβάζονται με την πολυτέλεια του νάρθηκα και η προσπέλαση του πιστού στο να γίνεται άμεσα και απλά. Tο χαμηλ φως της εκκλησίας που τον υποδέχεται του υποβάλλει ένα αίσθημα κατάνυξης και μυστήριου. Kάθε εκκλησιά έχει τις ιδιομορφίες της και η ελευθερία αυτή στην παραλλαγή και στη σύνθεσή της χαρίζει στην αρχιτεκτονική της μορφολογία ατομικτητα, αφέλεια και ειλικρίνεια. Oι λαϊκοί τεχνίτες που έχτισαν τις εκκλησίες της Παλιαχώρας δεν ήξεραν να διαβάζουν τα βιβλία με τους λειτουργικούς καννες της ναοδομίας. Oι λύσεις που έδιναν στα προβλήματα της δομής πήγαζαν απ μια δοκιμασμένη γνώση, απ μια εμπειρία, μαχμενοι σκληρά και αδιάκοπα με το δύστροπο έδαφος, τους βίαιους ανέμους, τα φτωχικά υλικά και τους αμείλικτους νμους της στερετητας. Tα έργα τους μπορεί σήμερα να ξαφνιάζουν με τις τολμηρές παρεκκλίσεις τους, μως το θάρρος

Eικνα της Θεοτκου, η οποία ανήκει στην Eπτανησιακή Σχολή. Bρίσκεται στην Eπισκοπή του Aγ. Διονυσίου.

αυτ δεν απομακρύνει το λα, που τις συχνάζει, απ την ποίηση της θρησκείας. Mέσα στις ταπεινές εκκλησίες της Παλιαχώρας οι άνθρωποι που έζησαν το φβο των κουρσάρων έβρισκαν παρηγοριά και τη δύναμη να περιμένουν το τέλος της αιχμαλωσίας.

H ζωγραφική H Kοίμηση της Θεοτκου είναι μια μικρή μονκλιτη βασιλική. H ανέγερση της εκκλησιάς αυτής πρέπει να είναι σύγχρονη περίπου με εκείνη της Aγίας Aικατερίνης, για την οποία έχουμε τη βέβαιη επιγραφική χρονολογία του 1225. H αισθητική έκφραση των τοιχογραφιών της Kοίμησης είναι εξπρεσιονιστική και λαϊκή. Mε περιγράμματα ισχυρά και μαύρα, γραμμένα με αποφασιστικ, γοργ και νευρώ-

δες χέρι ιστορούνται οι μορφές του εικονογραφικού προγράμματος έντονα εκφραστικές, αγριεμένες απ τη νηστεία, το πάθος της πίστης, που έβραζε στα μοναστήρια της Aνατολής. O σπαθοφρος Aρχάγγελος Mιχαήλ με τις ορθάνοιχτες αετίσιες φτερούγες του που μας κοιτάζει αυστηρά μέσα απ την πρώτη μεσημβρινή κγχη της Kοίμησης μας οδηγεί στους Mάρτυρες του Aγίου Nικολάου του Πάνω. H ζωγραφική εκτέλεση κι έκφραση της μεγάλης τοιχογραφίας, σε φυσικ σχεδν μέγεθος, παρουσιάζει τέτοιες ομοιτητες με την τεχνοτροπία του Aρχάγγελου της Kοίμησης, ώστε μας γεννά τη σκέψη πως πρκειται για έργο του ίδιου ζωγράφου. Aλλά εδώ τώρα ο καλλιτέχνης έχει ελευθερωθεί απ τις ταραχές του και παρουσιάζει τις τέσσερις ολσωμες μορφές των Mαρτύρων ήρεμες και λυτρωμένες απ τα πάθη του σώματος και της ψυχής, σε μια μετωπική ακινησία που μας επιβάλλεται με τη μαγική της δύναμη. H ζωγραφική έχει συγκεντρωθεί στα πιο ουσιώδη στοιχεία της έκφρασης. Tο μονοτικ χρώμα περιορίζεται στα δύο ουδέτερα, στο μαύρο και το άσπρο για τα πρσωπα και τους μαρτυρικούς χιτώνες, στο πράσινο και την ώχρα για τους επενδύτες. Tο σχέδιο σημαδεύει με μαύρη, αδρή κοντυλιά τα μάτια, τη μύτη, το στμα και γίνεται πιο ελεύθερο στις πτυχές των ενδυμάτων. Tο στιλ της ζωγραφικής είναι πειθαρχημένο, λιτ, κατηγορηματικ. Πρκειται για ένα μνημειώδες αριστούργημα βυζαντινής τοιχογραφίας. O λατινικς σταυρς που κρατούν οι Mάρτυρες μας χαράζει τα χρονολογικά του ρια στην αρχή του IΓ΄ αιώνα, γύρω απ το 1225.

Aριστοκρατικς ιδεαλισμς

«Aκρα ταπείνωσις»: τοιχογραφία απ τον Aγιο Γεώργιο τον Kαθολικ.

20

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

Aν οι τοιχογραφίες της Kοίμησης και του Aγίου Nικολάου του Πάνω αντιπροσωπεύουν τον λαϊκ ρεαλισμ της Aνατολής, στην αψίδα του

Aγίου Iωάννου του Θεολγου έχουμε ένα παράδειγμα αριστοκρατικού ιδεαλισμού. Aπ την κτητορική επιγραφή του Θεολγου γνωρίζουμε τι ο σταυρικς νας με τρούλο του Iωάννου του Θεολγου έγινε στις ημέρες του Πέτρου Φαδρίγου, γύρω απ το 1350. Oι μορφές της Πλατυτέρας, των δύο Aγγέλων που την περιστοιχίζουν, του Aβραάμ και των τριών Aγγέλων της Φιλοξενίας του έχουν τις ραδινές αναλογίες του ελληνιστικού ιδεαλισμού των τελευταίων Παλαιολγων. Tα λεπτά χαρακτηριστικά τους, η μελαγχολική τους ευγένεια, η αβρτητα των εκφράσεων στα πρσωπα και στις κινήσεις τους, μας μιλούν για το αριστοκρατικ ύφος της μεγάλης σχολής της Kωνσταντινούπολης που εξευγενίζει τη μορφολογία της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην εωθινή ώρα της μεσογειακής Aναγέννησης. Oσο η εκκλησιαστική ζωγραφική απομακρυνταν απ τη σβησμένη πια κεντρική της εστία τσο χαλάρωνε η δογματική πειθαρχία στους παλιούς εικονογραφικούς καννες. Στα Mαρτυρολγια, στις σκηνές της Kλασης και της Aποκάλυψης, η φαντασία των μοναχών, που συνέχιζαν τη βυζαντινή τεχνοτροπία στους χρνους της δουλείας, έβρισκε ευκαιρία να ξεδιπλώσει τα φτερά της ελεύθερα, στον αέρα των παραστάσεων μιας υπερλογικής εικονογραφίας.

O τρούλος της Eπισκοπής Nτοκουμέντο της εικονογραφίας αυτής στην Παλιαχώρα είναι η αποκαλυπτική οπτασία στον τρούλο και στο δυτικ τοίχο του σημερινού ιερού της Eπισκοπής: Σπήλαια και μαύροι ήλιοι, θάνατοι καβάλα σε ίππους χλωρούς, τέρατα θαλασσινά και στεριανά με πλήθος κεφάλια και πδια, τερατμορφοι ευαγγελιστές και άγγελοι με σιδηροπουκάμισα πύρινα, φίδια και λιοντάρια με αναμμένα κεφάλια. Kαι πάνω απ τη γη, τα βουνά και τα ματωμένα φεγγάρια, ο θυμς του Θεού. Oλα αυτά συναρμολογούν στην Eπισκοπή το ετερκλητο παραμύθι της Aποκάλυψης. Στα Mαρτυρολγια της Aγίας Kυριακής, ο παροξυσμς της φαντασίας εκδηλώνεται στις σκηνές των βασανιστηρίων. H ανατομία των αγίων ξεκλειδώνεται εδώ για να παρασταθεί το μαρτύριο στην πιο τρομερή του στιγμή. H μορφολογία των παραστάσεων γίνεται κυβιστική στα μαρτυρολγια και στις σταυρώσεις. Στρέφεται προς το καθαρ και ερεθιστικ χρώμα του κκκινου και του μαύρου, για να διαψεύσει την πρωτοτυπία του φοβισμού, στην έξοχη εκείνη καταλανική τοιχογραφία του Aγίου Δημητρίου του καβαλλάρη, στον ανατολικ τοίχο της Φορίτισσας. Eτσι, η Παλιαχώρα διατηρώντας την αγιτητά της, σχηματίζει με την πολεοδομία της, την αρχιτεκτονική της και τη ζωγραφική της ένα μουσείο που μας διδάσκει την ιστορία του καλλιτεχνικού συναισθήματος ενς ελληνικού νησιού, στην περίοδο της μεγάλης δοκιμασίας του γένους.

Στα χρνια του Kαποδίστρια H πρώτη προσωρινή κυβέρνηση εγκαθίσταται στην Aίγινα και αυτ συμβάλλει στην ανοικοδμησή της Tης Mάρως Kαρδαμίτση–Aδάμη Aρχιτέκτονος / επ. καθηγ. EMΠ

11 IANOYAPIOY του 1828. H αντικυβερνητική επιτροπή υποδέχεται στην Aίγινα τον Iωάννη Kαποδίστρια, πρώτο Kυβερνήτη της Eλεύθερης Eλλάδας. Δύο μήνες πριν ακριβώς είχε εγκατασταθεί στο νησί η υπ τον Zαΐμη Διοικητική Eπιτροπή, μαζί με την Eπιτροπή της Συνελεύσεως και μερικούς απ τους πληρεξούσιους. Oι λγοι για τους οποίους επελέγη η Aίγινα ως έδρα της Διοικητικής Eπιτροπής αναφέρονται με σαφήνεια στη Διακήρυξη της 6ης Nοεμβρίου 1987: «Kαι ιδού μεταβαίνει εις την νήσον Aίγινα, τπον ατάραχον και πλησίον εις το ειρημήνον θέατρον του πολέμου κείμενον». Πώς ήταν η Aίγινα του 1828; H πλη που αντίκρισε ο Kαποδίστριας ταν το Γουορσπάιτ έμπαινε στο λιμάνι της Περιβλας; H σημερινή πλη της Aίγινας είχε ερημώσει γύρω στον 10ο αιώνα, ταν Σαρακηνοί κουρσάροι με συνεχείς επιδρομές ανάγκασαν τους κατοίκους να τραβηχτούν στο εσωτερικ και να χτίσουν τη νέα πρωτεύουσα την Παλιοχώρα. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο κίνδυνος των πειρατών είχε πια περάσει και μια νέα τάση για ανέγερση καινούργιας πλης πάνω στα ερείπια της παλιάς άρχισε να εκδηλώνεται.

O πρώτος οικισμς Hδη, απ το 1769 είχε κτιστεί «πυργωτή, περιτριγυρισμένη με τοίχο σαν φρούριο» η έπαυλη του Bούλγαρη «Περιβλα». Eκεί φιλοξενήθηκε αργτερα και ο Kαποδίστριας. Στο γύρισμα του αιώνα άρχισαν να κτίζονται στην παραλία τα πρώτα μαγαζιά, του N. Λογοθέτη, του Mιχ. Mοίρα, του Λυμπερπουλου. Tο 1802 κτίζεται ο πύργος του Mαρκέλου που χρησιμοποιήθηκε το 1826 ως έδρα της προσωρινής κυβέρνησης και τέσσερα χρνια αργτερα το 1806 η εκκλησία της «Kοίμησης της Θεοτκου». Aκολουθούν η κατοικία του Λογοθέτη, «η σπιτάρα», που αργτερα στεγάστηκε το πρώτο εθνικ τυπογραφείο, κατεδαφισμένη σήμερα, οι κατοικίες των Λυμπερπουλου, Zωγράφου, Mαλοκάη και αρκετές άλλες. Στα χρνια του Aγώνα ο οικισμς μεγαλώνει με γοργ ρυθμ. Πρσφυγες απ’ λη την Eλλάδα, Mωραΐτες, Pουμελιώτες, Mικρασιάτες, Mακεδνες, Kυδωνιάτες, Aθηναίοι, βρίσκουν εδώ πρχειρο και κοντιν καταφύγιο. O πληθυσμς πρέπει να πλησίαζε τους 10.000. Aνάμεσά τους σημαντικές προσωπικτητες της εποχής. Oι εύποροι ή οι σχετικά εύποροι πως ο ναύαρχος Kωνσταντίνος Kανάρης που κτίζει το σπίτι του στο δυτικ μέρος της πλης, ο Πετρμπεης Mαυρομιχάλης, ο Mαυροκορ-

Tο Kυβερνείο, πως διαμορφώθηκε απ τον Kεφαλονίτη μηχανικ Θεδωρο Bαλλιάνο, για να φιλοξενήσει τον Kαποδίστρια.

δάτος, ο Φίνλεϊ και άλλοι είναι σχετικά λίγοι. Oι περισστεροι κατοικούν σε πρχειρες καλύβες χτισμένες με κλαδιά και λάσπη, σε σπηλιές ή ακμα και μέσα στους αρχαίους τάφους (θρακιές). Λίγο πριν απ την άφιξη του Kαπο-

δίστρια φθάνει στην Aίγινα συνοδεύοντας την αντικυβερνητική επιτροπή ο Kεφαλονίτης μηχανικς και αξιωματικς του σώματος των ιτζενιέρων του τσάρου Θεδωρος Bαλλιάνος. Aυτς αναλαμβάνει την επισκευή και μετατροπή της οικίας του

αρχιμανδρίτου Aιγινήτου σε «Παλάτιον της A.E. του Kυβερνήτου». Πρκειται για το γνωστ «Kυβερνείο». Kτίζει επίσης το Παλάτι του Bιάρου και ξύλινα «κισκια», περίπτερα στην Περιβλα και επισκευάζει σημαντικ αριθμ κατοικιών. Tα σημαντικτερα μως έργα του Bαλλιάνου στην Aίγινα είναι η κατασκευή και η επιστασία της μεγάλης αμαξωτής επιστρωμένης οδού χώρας Aίγινας - Περιβλας, το πρώτο έργο οδοποιίας που έγινε στη νετερη Eλλάδα και εξασφάλιζε την εύκολη επικοινωνία της χώρας με τις πατατοφυτείες της Περιβλας και την αποβάθρα του Mαραθώνα, ο σχεδιασμς και η εκτέλεση του Oρφανοτροφείου και ο σχεδιασμς και η εκτέλεση του Λοιμοκαθαρτηρίου.

Tο Oρφανοτροφείο

Tο 1802 κτίζεται ο πύργος του Mαρκέλου, που χρησιμοποιήθηκε το 1826 ως έδρα της προσωρινής κυβέρνησης.

H οικοδομή του Oρφανοτροφείου είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικ έργο. Aπλ και σαφές στην οργάνωση και τη μορφή του, είναι το πρώτο δημσιο κτίριο που κατασκευάστηκε επί Kαποδίστρια. Σύμφωνα με τις απψεις που επικρατούσαν τσο στον ευρωπαϊκ χώρο σο και στην Aνατολή για κτίρια με παρμοιες λειτουργίες, το ορφανοτροφείο οργανώνεται γύρω απ μια κλειστή εσωτερική αυλή με λιτά και αυστηρά αρχιτεκτονικά στοιχεία, που ενώ εκφράζουν έναν πρώιμο ρομαντικ κλασικισμ απλ στη σύνθεση και με συνέπεια μορφής και λειτουργίας, Συνέχεια στην 22η σελίδα

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

21

Tο Mπούρτζι της Aίγινας. Σχέδιο του Xάνσεν, 1837. Συνέχεια απ την 21η σελίδα

μπορεί άνετα με τους καθαρούς του γκους και το σεβασμ στην κλίμακα να θεωρηθεί σαν συνέχεια της τοπικής αρχιτεκτονικής. H ανέγερσή του εξασφάλισε τροφή σε περισστερα απ χίλια άτομα άνδρες και γυναίκες, πρσφυγες που είχαν καταφύγει στην Aίγινα στα χρνια του Aγώνα. O κήπος του, προσφορά του κοινού της Aίγινας, έφθανε μέχρι τη θάλασσα, περιτειχισμένος και δενδροφυτευμένος. Στους χώρους του φιλοξενήθηκαν η Bιβλιοθήκη, το πρώτο τυπογραφείο, το πρώτο αρχαιολογικ μουσείο, η πρώτη ορυκτολογική συλλογή της χώρας κ.λπ. Aφού άλλαζε πολλές χρήσεις, απ το 1880 κι ύστερα και μέχρι το 1984 χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και υπέστη πολλές μετατροπές και προσθήκες. Eυτυχώς πριν απ λίγες μνο μέρες εγκρίθηκε απ το KAΣ η μελέτη που θα μετατρέψει το φορτωμένο με μνήμες κτίριο σε διαχρονικ μουσείο της Aίγινας.

Tο λοιμοκαθαρτήριο Aν μως το Oρφανοτροφείο κατάφερε να διασωθεί και να φθάσει στις μέρες μας σχεδν ατφιο, το δεύτερο σημαντικ έργο της Aίγινας δεν υπάρχει σήμερα. Πρκειται για το Λοιμοκαθαρτήριο, την καραντίνα της Aίγινας. Kαι η απώλειά του είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί πως προκύπτει και απ την εμπεριστατωμένη μελέτη των Aριστέας Παπανικολάου–Kρίστενσεν και Iφιγ. Δεκουλαίου, το λοιμοκαθαρτήριο της Aίγινας ήταν κτισμένο πάνω στα ερείπια του αρχαίου θεάτρου του νησιού. Για το

22

λγο αυτ η κάτοψή του είχε σχήμα ημικυκλικ (μοναδική περίπτωση κάτοψης λοιμοκαθαρτηρίου) και διαιρούνταν εσωτερικά σε δέκα επιμήκεις διαδρμους με ακτινοειδή διάταξη γύρω απ μια ημικυκλική κεντρική αυλή. Oι διάδρομοι αυτοί κατέληγαν σε ένα μικρ οικίσκο στο βάθος τα διαμερίσματα σων κρατούνταν στην καραντίνα. Eνα μνημειώδες πρπυλο–είσοδος οδηγούσε στην κεντρική αυλή. Kαι εν τω μεταξύ η οικοδομική δραστηριτητα στην Aίγινα συνεχίζεται με αυξημένο ρυθμ. Tώρα χτίζονται οι κατοικίες του Aλ. Kοντσταυλου, του Σπυρ. Tρικούπη, του Γεωργ. Γενναδίου. H πλη αποκτά σταδιακά τη μορφή με την οποία είναι γνωστή ακμη και σήμερα. O Aμερικανς γιατρς και φιλέλληνας Σάμουελ Xάου με τη συνεργασία του ολλανδικής καταγωγής μηχανικού του ρωσικού στρατού βαρνου Kαρλου de Schaumburg αναλαμβάνει την επισκευή του λιμανιού και την κατασκευή του μεγάλου λιμενοβραχίονα, του γνωστού ττε ως «αμερικανικού μώλου». Tο υλικ για την κατασκευή του κυκλικού τείχους του λιμανιού πήρε ο Xάου, απ το «ιερ της Aφροδίτης». Tο καλοκαίρι του 1829 το έργο είναι έτοιμο.

τε στη Bενετία» γράφει το Γενάρη του 1830 στο φίλο του Aντώνιο Παπαδπολη. Tην ίδια περίπου εποχή φθάνουν στην Aίγινα και οι δύο αρχιτέκτονες, οι Σταμάτης Kλεάνθης και Eduard Schaouybert. Mε πρταση του Mουστοξύδη, οι δύο νέοι διορίζονται αρχιτέκτονες της κυβερνήσεως και αναλαμβάνουν την ανέγερση του «Kεντρικού Σχολείου» στην πλατεία της Mητρπολης. Tα χρήματα για την ανέγερσή του προσέφερε ο Eλβετς φιλέλληνας τραπεζίτης και προσωπικς φίλος του Kαποδίστρια Egnard. Tο Eϋνάρδειο, πως ονομάστηκε, είναι το πρώτο κτίριο νεοκλασικής αρχιτεκτονικής της ελεύθερης Eλλάδας. «Tο νέον οικοδμημα απλής δωρικής αρχιτεκτονικής, του οποίου το πρσωπο στολίζεται απ μια στοά, αι δε πλευραί στολίζονται με αετώματα. Tο ευρύ χωρτερον των δύο ακροατηρίων χωρεί υπέρ τους 200 μαθητάς. Eις τους τοίχους διαπρέπουσιν αι προτομαί των αρχαίων ποιητών, ρητρων, ιστορικών, φιλοσφων».

1905 το Mπούρτζι γκρεμίστηκε μαζί με το Eθνικ Tυπογραφείο και τη μαγαζάρα του Λογοθέτη). Mολοντι τι μέχρι στιγμής τα στοιχεία είναι ελλιπή, δεν είναι απίθανο οι Kλεάνθης και Schaubert να έχτισαν και ιδιωτικά κτίρια στην Aίγινα. Σε επιστολή του προς τον Kαποδίστρια, στις αρχές του καλοκαιριού του 1830, ο Aνδρέας Mουστοξύδης που τον συμβουλεύει να προχωρήσει στο διορισμ τους, σημειώνει τι έτσι δεν θα είναι «αναγκασμένοι να μετέλθωσι και δι’ άλλους την τέχνην των αν απ’ αυτούς επροσκαλούντο μερικώς». Mετά την υπογραφή του πρωτοκλλου του Λονδίνου την 3η Φεβρουαρίου του 1930, με το οποίο αναγνωρίσθηκε η Aνεξαρτησία της Eλλάδας, οι Aθηναίοι εγκαταλείπουν σιγά σιγά την Aίγινα και επιστρέφουν στην πλη τους. Mαζί τους εγκαταλείπουν το νησί και οι Kλεάνθης και Schaubert και εγκαθίστανται οριστικά στην Aθήνα. Λίγο αργτερα ο Kαποδίστριας δολοφονείται. H χρυσή περίοδος της Aίγινας έχει οριστικά τελειώσει.

Kλεάνθης και Schaubert

Kεντρικ Σχολείο

Tο παλαι κτίριο του Kεντρικού, «επισκευασθέν και στολισθέν μετεβλήθη εις Προκαταρκτικ Σχολείον. Tην επισκευή ανέλαβαν και πάλι οι δυο αρχιτέκτονες. Oι ίδιοι πάντα ανέλαβαν τον καθορισμ του «Nαού της Aίγινας, την κατασκευή του καμπαναριού και του ωρολογίου της Mητρπολης, τη μετατροπή του βενετσιάνικου πύργου του μώλου, το Mπούρτζι, δηλαδή σε φυλακές. (Tο

Bιβλιογραφία 1. Iφ. Δεκουλάκου Aρ. Παπανικολάου–Kρίστενσεν. Tο θέατρο της Aρχαίας Aίγινας. Eνημ. Δελτίο της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας, τεύχος 5, 1989. 2. Mάρω Kαρδαμίτση–Aδάμη. O Θεδωρος Bαλλιάνος στην Aίγινα. Πρακτικά του E΄ Διεθνούς Συνεδρίου, τμος 2ος. 3. Mάρω Kαρδαμίτση–Aδάμη. Tο Oρφανοτροφείο της Aίγινας. Mέντωρ Eνημ. Δελτίον των Eταίρων της Aρχαιολογικής Eταιρείας, έτος έκτο, τεύχος 26, Iούνιος 1993. 4. Γεωργία Kουλικούρδη, Aίγινα, Aθήνα 1990. 5. Xρηστ. Kωσταντινπουλου. H Aίγινα στα χρνια του Kαποδίστρια, Aθήνα 1968.

Λίγους μήνες αργτερα φθάνει στην Eλλάδα και εγκαθίσταται στην Aίγινα ο Kερκυραίος λγιος Aνδρέας Mουστοξύδης και αναλαμβάνει καθήκοντα διευθυντή του Oρφανοτροφείου του Kεντρικού Σχολείου, του Mουσείου και του Tυπογραφείου. «Eχω μια μορφη κατοικία που δεν θα έκανε άσχημη εντύπωση ού-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

Mακραίωνη ναυτική παράδοση Oι Aιγινήτες υπήρξαν απ τους πρωτοπρους στη ναυπηγική τέχνη, κατασκευάζοντας λων των ειδών τα πλοία Tης Aννας Γιαννούλη Iστορικού

H AIΓINA ανήκει στην κατηγορία των νησιών εκείνων του Aιγαίου, που αν και μικρή σε έκταση, κατέχει μεγάλο μέρος στη ναυτική ιστορία. Aρχαιολογικές και λογοτεχνικές ενδείξεις μαρτυρούν τι υπάρχει συνεχής παράδοση και απασχληση των κατοίκων της με τη θάλασσα απ τους προϊστορικούς χρνους έως σήμερα. O Oμηρος αναφέρει (Iλιάς B, 59) τι οι Aιγινήτες πήραν μέρος στην εκστρατεία της Tροίας με ογδντα «μελαίνας νήας» υπ το Διομήδη βασιλέα του Aργους και Σθένελο. Mαζί τους εξεστράτευσαν και οι κάτοικοι του Aργους, Tίρυνθας, Aιγίνης, Tροιζήνας, Hινας, Eπιδαύρου κ.ά. περιοχών, που ανήκαν στο ίδιο βασίλειο. O Hσίοδος, λέγει για τους Aιγινήτες στις Oιήες (32/76)... «Oι δη τοι πρώτοι ζεύξαν νήας αμφιελίσσας πρωτ’ δ ιστί έθεν νης ποντοπροιο». Kι εκείνοι δέσανε τα ξύλα κι έφτιαξαν τα καράβια που κάνουνε δεξζερβα το κύμα να στρουφίζει και πρώτοι βάλαν τα πανιά, φτερά τα πελαγδρομα καράβια (Mεταφρ. Λεκατσά). Φαίνεται λοιπν τι οι Aιγινήτες υπήρξαν απ τους πρωτοπρους στην Eλλάδα στη ναυπηγική τέχνη. H ποιητική παράδοση επιβεβαιώθηκε απ την αρχαιολογική σκαπάνη, η οποία απέδειξε τι η Aίγινα υπήρξε εμπορικς σταθμς απ την 3η χιλιετία πιθαν και νωρίτερα, αφού βρέθηκε εισαγμένη κεραμεική απ άλλες περιοχές, ενώ παραστάσεις πλοίων πάνω σε προϊστορικά αγγεία αποδεικνύουν τις ναυτικές επιδσεις τους και τη δεξιοτεχνία τους ως προς το χειρισμ των ιστίων και του πηδαλίου.

Aίγινα η θαλασσοκράτειρα Δεν είναι λοιπν τυχαίο το γεγονς τι η Aίγινα του 8ου π.X. αι. ακμάζει εμπορικά και μεταξύ των ετών 734-459 γίνεται θαλασσοκράτειρα. Γύρω στα 750 π.X. ο Aιγινήτης Σώστρατος γιος του Λαομέδοντα έπλευσε στη ντια Iσπανία και εκεί απέκτησε μυθώδη πλούτη στην Tαρτησσ, τη χώρα του αργύρου. Σ’ αυτή την αρχαία πλη συγκεντρώθηκαν πολλοί Aιγινήτες και ασχολήθηκαν με το εμπριο του αργύρου που ήταν άφθονος εκεί. Aπ την Tαρτησσ έφεραν στην αγορά κομμάτια αργύρου. Eπειδή η απλή φυσική μορφή μιας χυτής σταγνας αργύρου είναι ημισφαιρική και μοιάζει με χελώνα, ονμασαν χελώνες τα κομμάτια αυτά που χρησιμοποιήθηκαν σα νομίσματα. H χελώνα διαδθηκε αρκετά και αντικατέστησε το απλ σιδερένιο νμισμα της Πελοποννήσου, απ την εποχή που ο

«O Xριστς επιτιμών την θάλασσαν». Aπ το να των Γενεθλίων της Θεοτκου στην Παλιαχώρα (φωτ.: Δ. Zάμπου).

Φείδων, τύραννος του Aργους επέβαλε την κυκλοφορία της σε λες τις πλεις του κράτους του. Eτσι, έχουμε την κυκλοφορία του πρώτου νομίσματος της Eυρώπης στην Aίγινα περί το 700 π.X. Tην εποχή αυτή οι Aιγινίτες διεξάγουν μεγάλο εμπριο με πλοία μεγάλης χωρητικτητας, τα οποία επανδρώνουν με δούλους και έχουν συναλλαγές με τις χώρες παραγωγής σιτηρών την Aίγυπτο και τον Πντο. Eτσι, έχουμε εισροή κεφαλαίου απ το θαλάσσιο εμπριο, που συνεπάγεται τη συσσώρευση πλούτου και την απκτηση δύναμης. Tση είναι η δύναμη της Aίγινας ώστε, ταν περί το 650 π.X. Eλληνες απ τις πλεις της Mικράς Aσίας και τα κοντινά νησιά, εγκαταστάθηκαν στη Nαύκρατι στις εκβολές του Nείλου, οι μνοι αντιπρσωποι απ τον Eλλαδικ χώρο είναι οι Aιγινήτες. Για να εξασφαλίσουν τον εμπορικ δρμο προς το σταθμ τους αυτ οι Aιγινήτες απέναντι των ανταγωνιστών τους Σαμίων, έστειλαν αποίκους στην Kυδωνία της Kρήτης και τους Oβρικούς.

Hττα και αντίποινα Aλλά η θαλασσοκρατία θα γίνει αρχικά ο λγος της εχθρτητας και της αντιζηλίας της με την Kρινθο και αργτερα θα τη φέρει αντιμέτωπη με την Aθήνα που τη θεωρεί «λύμη στο μάτι του Πειραιά». H σύγκρουσή τους μως παραμερίζεται μπροστά στην περσική απειλή που και οι δύο πλεις θα ενώσουν τις δυνάμεις τους προκειμένου να επιτελεσθεί η νίκη πάνω στον κοιν εχθρ. H Aίγι-

να θα πάρει μέρος στη ναυμαχία του Aρτεμισίου (480 π.X.) με 18 τριήρεις και στη ναυμαχία της Σαλαμίνας με 42 τριήρεις, που θα θεωρηθεί ο κυριτερος συντελεστής της νίκης και θα τιμηθεί με το αριστείο της ανδρείας. Mετά τα Περσικά μως ο στλος των Aιγινητών νικήθηκε απ τους Aθηναίους στη μάχη της Kεκρυφάλιας το 457 π.X. Kυριεύθηκαν 70 τριήρεις και ολκληρο το νησί παραδθηκε στους αντιπάλους του που εγκατέστησαν σε αυτ κληρούχους. Kατά μία παράδοση οι νικητές απέκοψαν τους αντίχειρες λων των ανδρών για να μην μπορούν πια να χειρίζονται τα ιστία των πλοίων. Kαι για να εξασθενίσουν την οικονομία του νησιού επέβαλαν τη φορολογία των 30 ταλάντων επί 18 συνεχή έτη. Eτσι γράφεται ο επίλογος της θαλασσοκρατίας της Aίγινας. H οικονομική ακμή της εκμηδενίσθηκε και δεν απέμεινε πια παρά μνο η στρατηγική θέση.

Eμπορική ναυτιλία H εμπορική ναυτιλία θα παρουσιάσει ξανά άνθηση κατά την ελληνική εποχή κάτω απ την εξουσία του βασιλιά της Περγάμου Aττάλου και κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρνους. Eνδειξη τι η πλη υπήρξε εμπορικ κέντρο κατά την εποχή αυτή είναι η ύπαρξη εβραϊκής συναγωγής κοντά στο λιμάνι. Mε τις επιδρομές μως των Σαρακηνών πειρατών τον 9ο και 10ο αι. και την καταστροφή της παραθαλάσσιας πλης οι κάτοικοι που κατέφυγαν στο λφο της Παλιαχώρας, βρή-

καν κοντιν καταφύγιο για τα πλοία τους στο μικρ λιμάνι στα βρεια δυσπρσιτα παράλια. Για τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή οι περισστερες μαρτυρίες προέρχονται απ τα μνημεία της μεσαιωνικής πολιτείας της, της Παλιαχώρας. Eχουμε παραστάσεις και χαράγματα «grafitti» πάνω στις τοιχογραφίες και εικνες των εκκλησιών, τρανή απδειξη της θρησκευτικτητας των κατοίκων της, καθώς και της απασχλησής τους με τη ναυσιπλοΐα. Συνολικά έχουμε 42 grafitti απ τις εκκλησίες της (πως τα κατέγραψε ο καθηγητής M. Γκητάκος & N. Mουτσπουλος), καθώς και δύο τοιχογραφίες απ την Eπισκοπή και Aγ. Kυριακή Παλιαχώρας με παραστάσεις καραβιών (φωτ.). Aπ’ αυτά πληροφορούμεθα ποιους τύπους σκαφών χρησιμοποιούσαν και συγκρίνοντας τα μορφολογικά στοιχεία τους, μπορούμε να παρατηρήσουμε διάφορες επιδράσεις: βυζαντινές, αλγερινές και δυτικές. Eνα παράδειγμα μάλιστα grafitti μας θυμίζει νορμανδικά πρτυπα (drakkar) του 12ου αι. ανάλογα με αυτά που κυκλοφορούσαν στο χώρο της Aν. Mεσογείου και Πντο το 14ο μ.X. αι. H απασχληση λοιπν, των κατοίκων της Aίγινας με τη θάλασσα δεν διεκπη, ούτε κατά τους χρνους της Φραγκικής, Kαταλανικής και Bενετικής κυριαρχίας.

Eπιδρομές πειρατών Eίναι σίγουρο τι οι Aιγινήτες κάτω απ τους χριστιανούς καταΣυνέχεια στην 24η σελίδα

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

23

H πλη της Aίγινας: Xαλκογραφία του Kρατσάιζεν, 1839. Aπ τα εξαιρετικής αξίας ντοκουμέντα που βρίσκονται στο Iστορικ Aρχείο της Aίγινας (φωτ.: Aπ το Λεύκωμα «Eικονογραφία του ’21» εκδ. «Aσπιώτη – EΛKA», Aθήνα 1971). Συνέχεια απ την 23η σελίδα

κτητές κατρθωσαν να εξασκηθούν και να διακριθούν για τις ναυτικές και ναυπηγικές τους ικαντητες. Mαζί με αυτούς μάλιστα υπερασπίσθηκαν την Παλιαχώρα κατά των απίστων Aλγερινών και απώθησαν τις πειρατικές επιδρομές τους. Aπ’ λες μως τις πειρατικές επιδρομές του 14ου, 15ου και 16ου π.X. αι., φοβερτερη ήταν εκείνη του X. Bαρβαρσσα του 1537, που παρέδωσε την Παλιαχώρα στη φωτιά και απήγαγε 6.000 κατοίκους αιχμαλώτους. Πειρατές έγιναν κι οι ίδιοι οι κάτοικοι της Παλιαχώρας για να υπερασπισθούν το έδαφς της το 17ο μ.X. αι., την εποχή αυτή φαίνεται τι η Aίγινα ήκμαζε οικονομικά το αναφέρει ο περιηγητής J. Girand που λέγει τι οι ναυτικοί της ήταν οι καλύτεροι απ τους νησιώτες. Διακρίνονταν για την επιδεξιτητά τους στο χειρισμ του πηδαλίου και των ιστίων. Oι Tούρκοι τους χρησιμοποιούσαν σαν καπετάνιους στις φρεγάτες τους και

24

για να επανδρώνουν τα πλοία τους με επίλεκτους ναυτικούς (μελλαχήδες). Γύρω στα τέλη του 18ου αρχές του 19ου αι., οι κάτοικοι που σώθηκαν απ τις καταστροφές, συσπειρώνουν τις δυνάμεις τους γύρω απ το παλι λιμάνι, στα δυτικά του νησιού, που, πάνω απ τα ερείπια της αρχαίας πλης, ξαναχτίζουν τα σπίτια τους και στήνουν τα ναυπηγεία τους. Στην γκραβούρα του Krazeizen, στις αρχές του 19ου αι. καθώς και στα σχέδια του L.A. Winstrup του 1849, παρουσιάζεται ένα ναυπηγείο στη μέση του λιμανιού, μπροστά απ το μλο της εκκλησίας του Aγ. Nικολάου (φωτογρ.). Eδώ κατασκευάζονταν κατά τους προεπαναστατικούς χρνους πλοία εμπορικά. H έναρξη της επανάστασης θα βρει την Aίγινα με 64 πλοία χωρητικτητας μέχρι 42 τννους. Γενικά υπάρχει μια προτίμηση των Aιγινητών κατά τους χρνους αυτούς για μικρά και ευέλικτα σκάφη. Aυ-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

τά τα μετέτρεψαν σε πειρατικά και πήραν μέρος στον αγώνα μεταφέροντας στρατεύματα, πολεμοφδια και τρφιμα. Tα χρησιμοποίησαν επίσης ως πυρπολικά και για την περιφρούρηση των ακτών κατά τις επιχειρήσεις.

Nαυπηγεία Tτε λειτούργησε στην Aίγινα και το ναυπηγείο του Nαυστάθμου για την κατασκευή και επισκευή πολεμικών πλοίων, ειδικά πυρπολικών. Oι ντπιοι μαστροι και ναυπηγοί ήταν περιζήτητοι για την κατασκευή πυρπολικών, πως φαίνεται απ τα σχετικά έγγραφα του Eκτελεστικού και του υπουργ. Eσωτερικών. Tην εποχή αυτή ο πληθυσμς της Aίγινας αυξήθηκε αφού η πλη αποτέλεσε το καταφύγιο πολλών προσφύγων κυρίως Ψαριανών, Kυδωνιατών, Xιωτών, Στυλιδωτών, Aϊβαλιωτών, Mοσχονησίων και Γαλαξιδιωτών. Eδώ εγκαταστάθηκε το 1827 και η έδρα της προσωρινής διοικητικής επιτροπής, λγω της θέ-

σης της Aίγινας. H εγκατάσταση σ’ αυτή, της πρώτης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους το 1828, συνέτεινε στην εμπορική και οικονομική ανάπτυξή της. Mε βάση τα υπάρχοντα αρχεία παρατηρούμε μια σταθερή αύξηση στις κατασκευές πλοίων, τσο σε χωρητικτητα, σο και σε αριθμούς. Eτσι στο διάστημα μεταξύ 1827–8 η Aίγινα αριθμεί 273 πλοία χωρητικτητας μέχρι 75 τννους. Tο 1833 έχει 144 καράβια μέχρι 258 τννους. H ίδια σταθερή αύξηση ναυπηγήσεων παρατηρείται μέχρι τα μέσα του αιώνα. Tα ναυπηγεία της προμηθεύονταν την ξυλεία απ την Tεργέστη και δέχονταν παραγγελίες και για άλλες περιοχές: απ Yδραίους, Ψαριανούς, Ποριώτες, Tζιώτες, Bατικιώτες, Aμουριανούς, Γαλαξιδιώτες, Στυλιδιώτες, Zαγοραίους. Tα ονματα πολλών ναυπηγών αναφέρονται μέσα στα αρχεία πως: Δημ. και Aντ. Kαλούδης, Δ. Hλίας, Δ. Kατσιμίγκος, Στ. Mαστροκωσταντής, Π. Mαλτέζος, I. και Mιχ. Πέππας, Γ.

Pοδίτης, A. Σακκιώτης, Γ. Σαξιρλής, A. Σουσακιώτης, Γ. Xαλδαιάκης κ.ά. Aπ αυτούς ονομασττερος ήταν ο αρχιναυπηγς Δημ. Kαλούδης, ο οποίος μετά απ πρσκληση εγκαταστάθηκε στο Γαλαξίδι με Aιγινήτες μαστρους απ το 1830–1839 και εργάστηκε στα ναυπηγεία, συντείνοντας στη δημιουργία του μετεπαναστατικού στλου του Γαλαξιδίου. O ίδιος εργάστηκε μαζί με άλλους Aιγινήτες στο Nαύσταθμο για την κατασκευή πολεμικών σκαφών υπ τον Γ. Tομπάζη. Kατασκεύασαν πολεμικά, πως τα ιστιοφρα Aμαλία και Λουδοβίκος 1.000 τννων. Mεγάλα εμπορικά σκάφη διαθέτει η Aίγινα στο δεύτερο μισ του 19ου αι., εποχή που συμπίπτει με την οικονομική ακμή της και την άνθηση της σπογγαλιείας.

Σπογγαλιεία και εμπριο Tα εμπορικά πλοία της εμπορεύονται σιτηρά απ τις ακτές της Θράκης και του Πντου. Mεταφέρουν μάρμαρα απ την Tήνο, Θηραϊκή γη και ξυλεία απ την Tεργέστη. Eπίσης μεταφέρουν λάδι απ την Kρήτη, λεμνια απ το Bλο, διασχίζουν το χώρο της Mεσογείου, και φθάνουν μέχρι τα παράλια της Δ. Eυρώπης και την Aγγλία. Tα σπογγαλιευτικά σκάφη, ταξιδεύουν στις ακτές της Aν. Mεσογείου Kρήτης και Aφρικής. Mε το εμπριο της σπογγαλιείας παρατηρείται τέτοιος πλούτος, ώστε να γίνεται και σπατάλη. Tελικά, απ το χώρο της Mεσογείου τα σπογγαλιευτικά θα μεταφερθούν μέχρι τη Nέα Hπειρο που στα 1880 βρίσκουμε να δουλεύουν 22 αιγινήτικες σπογγαλιευτικές μηχανές στο Tarpon Springs στον κλπο της Φλώριδας. Στα 1895 Aιγινήτες σφουγγαράδες έφθασαν στο Mεξικ. H συμμετοχή των Aιγινητών στην ίδρυση της νέας αποικίας του Tarpon Springs είναι αποφασιστική. Aν και υπάρχουν σ’ αυτή και άλλοι άποικοι μως οι Aιγινήτες θα θεωρηθούν ως οι κύριοι ιδρυτές της. Eκεί μαζί με τα καράβια τους και τον εξοπλισμ τους θα μεταφέρουν και την τέχνη τους. O Γ. I. Πέππας θα στήσει τον ταρσανά τους, που κατασκευάζουν και επιδιορθώνουν τα καράβια τους. Eίναι γεγονς τι στον τομέα των τεχνικών και μηχανολογικών εφαρμογών οι Aιγινήτες κατρθωσαν να διακριθούν, τελειοποιώντας τα ήδη γνωστά μέσα, έτσι ώστε η Aίγινα να αποτελέσει κέντρο ονομαστ για την κατασκευή και επισκευή καταδυτικών μηχανών. Mε τη μετανάστευση το αιγινήτικο δαιμνιο θα σπάσει τα στενά γεωγραφικά ρια και απ το χώρο της Mεσογείου θα φθάσει στην άλλη πλευρά της υδρογείου.

Aγώνας εναντίον των Γερμανών H διάδοση μως της χρήσης του ατμοπλοίου σήμανε και το τέλος της ναυτιλίας των ιστιοφρων, του τομέα, που η Aίγινα πάντα διακρίθηκε.

H ζωή των κατοίκων του νησιού είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη θάλασσα. Aποψη του λιμανιού της Aίγινας.

Kαι εδώ μως, παρά τον ανταγωνισμ, η Aίγινα δεν υστέρησε. Aκμη και κατά τους δύσκολους χρνους της Γερμανικής Kατοχής, ταν ο κατακτητής κατέστρεψε, λα τα μεγάλα σκάφη, οι κάτοικοί της ριψοκινδυνεύοντας με τα μικρά καΐκια και τις βάρκες τους, άρχισαν και πάλι να εμπορεύονται. Aνταλλάσσονταν ακμη και έπιπλα, σκεύη και είδη ιματισμού με τις απέναντι ακτές της Πελοποννήσου και διέσχιζαν το Aιγαίο, φθάνοντας μέχρι τις ακτές της Mακεδονίας, Aγιον Oρος, νησιά

του Aιγαίου και Kρήτη. Eτσι, χι μνο κατρθωσαν να επιβιώσουν στα δύσκολα χρνια, αλλά να γίνουν και προμηθευτές των κατοίκων του Πειραιά και της πρωτεύουσας. Aκμη και ταν χρειάστηκε πρσφεραν με αυτά τις υπηρεσίες τους στο έθνος, μεταφέροντας εξοπλισμ στα οχυρά και στρατιώτες. Στα μεταπολεμικά χρνια πολλοί κάτοικοι στράφηκαν στην εμπορική ναυτιλία, ως καπετάνιοι, φέρνοντας συνάλλαγμα και γεμίζοντας με αγαθά τα σπιτικά τους.

Σήμερα, μέσα στο γραφικ λιμάνι της Aίγινας αναπαύονται αραδιασμένα τα σκάφη της, πως τον παλι καιρ, εμπορικά, ιστιοφρα, βάρκες και ψαροκάικα. Λίγο πιο πέρα στο παλι καρνάγιο, κάτω απ τη σκιά της αρχαίας Kολώνας, είναι τραβηγμένα μερικά σκαριά για επισκευή. Nαυπηγήσεις εξακολουθούν να γίνονται στα δύο ναυπηγεία της, γιατί η μακραίωνη παράδοση δεν έσβησε ακμη, ούτε η μνήμη του ένδοξου παρελθντος της.

Tο Iστορικ Aρχείο Aίγινας Tης Aννας Γιαννούλη Προϊσταμένης του Iστορικού Aρχείου Aίγινας

ΣTO KTIPIO του Kαποδιστριακού Kυβερνείου στεγάζεται σήμερα το Iστορικ Aρχείο Aίγινας. Eργο του είναι η περισυλλογή, διάσωση, ταξινμηση συντήρηση των εγγράφων Δημοσίων Yπηρεσιών και των NΠΔΔ, οργανισμών, δήμων, κοινοτήτων, σχολείων, νοσοκομείων, σωματείων, συλλγων, εκκλησιαστικών, μοναστηριακών, ιδιωτικών φορέων κ.λπ. και η επιστημονική αξιοποίησή τους. Eπίσης η διάσωση διαφρων κειμηλίων (πως πίνακες, χάρτες, λιθογραφίες, φωτογραφίες, σημαίες, σφραγίδες κ.ά.). Aπ την ημέρα της λειτουργίας του (1.9.89) μέχρι σήμερα έχει συγκεντρωθεί αρκετ και σημαντικ αρχειακ υλικ, πως το μοναδικ

αρχείο φυλακών (1894–1984), το Aρχείο Eιρηνοδικείου Aίγινας (1834 – 1967), το οποίο περιλαμβάνει και τμήμα του Aρχείου Yδρας, Σπετσών και Πρου. Tα Aρχεία Kοινοτήτων – Tα παλαιτερα είναι του Aγκιστρίου (1830) και της Xαλασμένης (Kυψέλης) 1841. Tα σχολικά αρχεία (απ το 1889), του Λιμεναρχείου, τα αρχεία Σωματείων και Συνεταιρισμών, τα ιδιωτικά αρχεία (το παλαιτερο είναι απ το 1795) κ.ά. Eνδιαφέρουσες επίσης είναι οι παλιές εκδσεις βιβλίων, χάρτες, σχέδια, γκραβούρες, παλιές εφημερίδες και φωτογραφίες. Eπειδή η προϋπθεση για τη μελέτη της Tοπικής Iστορίας είναι η αρχειακή έρευνα, έχει ήδη ξεκινήσει η προσπάθεια ανεύρεσης και συγκέντρωσης των αρχείων της Aίγινας, τσο των ελληνικών

σο και των ξένων σε φωτοαντίγραφα ή η φωτογράφιση του ιστορικού υλικού. Eπίσης συγκεντρώνονται σα βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, άρθρα και μελέτες τυπώθηκαν στην Aίγινα ή αναφέρονται στην ιστορία της. Bασικ μέλημα είναι επίσης να δημιουργηθεί φωτογραφικ αρχείο των προσωπικοτήτων, ιστορικών γεγοντων, μνημείων και έργων τέχνης, τσο εκείνων που αφαιρέθηκαν απ τον τπο, σο και εκείνων που σώζονται ακμη. Oι συλλογές και η βιβλιοθήκη του αρχείου είναι στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου μελετητή. Kαλ θα ήταν επίσης οι μελέτες που θα προκύψουν να συγκεντρωθούν εδώ, ώστε να αποφευχθεί το σκρπισμα σε δυσεύρετα περιοδικά και να διευκολυνθεί η έρευνα.

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

25

Παραδοσιακ ς Aιγινήτικος Oικισμ ς Λαϊκά, προνεοκλασικά και νεοκλασικά σπίτια κοσμούνται με πανέμορφες αυλθυρες, αίθρια και χρώματα Tης Mαρίας Π. Σπέντζα Zωγράφου

TO ΠAPAΔOΣIAKO αιγινίτικο σπίτι είναι χτισμένο σε βράχια –ακμα και στον κάμπο– που ισοπεδώνονται, γι’ αυτ δεν έχει ανάγκη απ θεμέλιο για να στεριώσει ή ταν χρειάζεται γίνεται σε μικρ βάθος με ίδιο τοίχωμα ανωδομής. Στα παράλια της πλης και τα νετερα ακμα σπίτια είναι χτισμένα κατά το συνεχές σύστημα με ίδια ψη ενώ στην πρωτεύουσα επικρατεί γενικά το κατά πτέρυγες οικοδομικ σύστημα. Kαθώς απομακρύνονται απ το κέντρο, στους μικροσυνοικισμούς, στα χωριά και στις ακτές ακμα, τα σπίτια κτίζονται ελεύθερα σε μεγάλες εκτάσεις γης και αποστάσεις μεταξύ τους. Δυο βασικοί τύποι, το ισγειο σπίτι και το δίπατο, δημιούργησαν στην εξέλιξή τους τις συνθεττερες παραλλαγές και τις αστικές μορφές του παραδοσιακού Aιγινήτικου σπιτιού. O αρχικς τύπος είναι το μονχωρο ισγειο με τρία τυπικά επίπεδα· το χαμηλοτάβανο αμπάρι στη μεγαλύτερη κλίση του εδάφους, την ισγεια μεγάλη κάμαρα και το υπερυψωμένο χτιστ ή ξύλινο πατάρι που έπιανε τη μια στενή πλευρά του σπιτιού και χρησίμευε για τον ύπνο – ο κράβατος. H παλιά στενμακρη κάτοψη υπαγορευταν απ το κοντ μήκος που κβανε ττε τα ξύλα για το δώμα που τη σκέπαζε, ενώ οι νετερες κατψεις με την τεχνολογική προδο γίνανε πιο φαρδιές. Tο πατάρι αργτερα με τις ταράτσες που εξελίχθηκε σε στοιχείο πρωταρχικής σημασίας του σπιτιού, πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις, και περισστερο ύψος – δημιουργήθηκε το δίπατο σπίτι. H πάνω και η κάτω κάμαρα συνδέονταν κι επικοινωνούσαν αρχικά μ’ εσωτερική, πάντοτε πέτρινη σκάλα σαν ένας χώρος. Συνθετική αρμονία, άνεση σχέδιου, εκτελεστική ακρίβεια και φανταστική ποικιλία μοτίβων χαρακτηρίζουν τις πολλές σιδεριές στα μορφα παλιά μπαλκνια της Aίγινας.

H πρσοψη H βαριά κυβική μορφή και η απλτητα της στενμακρης πρσοψης διακπτεται απ τα ανοίγματα της πρτας –που συνήθως ήταν στη μέση της πλατυμέτωπης ψης– και απ τα παράθυρα που ήταν μικρά γενικά για λγους ασφάλειας και χωρίς φεγγίτες, ορθογώνια, με ισομετρικές αποστάσεις απ ένα ή και δύο αριστερά και δεξιά στην πρτα. Στο πατάρι τα ανοίγματα ήταν μικρτερα με διαφορετικά ύψη και συμμετρικές διατάξεις, δημιουργώντας έτσι φυ-

26

Oικία Kαραπάπου στην... «Περιβλα» (φωτ.: Δημ. Mωραΐτης).

γκεντρες κινήσεις και με το καμπυλωτ σαμάρι τις τετραγωνισμένες καμινάδες στο δώμα του σπιτιού, με την καμπυλγραμμη πλαστικτητα στην κατάληξή τους που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το λαϊκ αιγινίτικο σπίτι. H λιτή αυτή πρσοψη που θυμίζει την αιγαιοπελαγίτικη οικοδομική παράδοση παίρνει άλλη μορφή, καθώς διαδίδεται και επικρατεί στα νέα κτίσματα λης της χώρας ο νεοκλασικς ρυθμς. Kαι τα παλιά σπίτια ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα του νησιού, διαφοροποιούν

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

τον αρχικ τους χαρακτήρα. Tα μέχρι τώρα μικρά ανοίγματα στα πορτοπαράθυρα μεγαλώνουν σε μήκος και σε ύψος, η καμπυλωτή σαμαρωτή στέγη γίνεται κεραμιδωτή και τα κοσμητικά νεοκλασικίστικα στοιχεία που προσθέτουν στις ψεις τους αλλοιώνουν την απλή πλαστική υπσταση της πρσοψης.

Mπαλκνια – φουρούσια Tα μπαλκνια στις λιτές επιφά-

νειες του αιγινίτικου σπιτιού είναι ανύπαρκτα ή απλά με κτιστά ή χοντρξυλα καγκελώματα. Eξελικτικά, στις νεοκλασικές ψεις το μπαλκνι μαζί με τα πέτρινα κτιστά ή ξύλινα φουρούσια που το υποβαστάζουν εμφανίζει μια δυναμική παρουσίαση. Tα σιδερένια –χυτά συνηθέστερα– κιγκλιδώματά του είναι βαμμένα μαύρα ή γκρίζα με μικρούς τονισμούς κάποτε του χρυσού ή στη διαβάθμιση του μπλε. Eντυπωσιάζει η εκτελεστική τους ακρίβεια, η άνεση του σχεδίου, η φαντασία, η συνθετική αρμο-

νία με τη διακοσμητική ποικιλία μοτίβων: γεωμετρισμένα σχήματα, μαίανδροι, φυτικς και ζωικς στυλιζαρισμς. Xαρακτηριστικά είναι και τα σιδερένια υπστεγα των μαγαζιών και οι μεγάλοι περιστρεφμενοι σιδερένιοι έλικες που ακουμπάνε πως και οι προστατευτικές σιδεριές –κάγκελα– στα υπγεια ή και στα ισγεια παράθυρα με διακοσμητικούς και χρωματικούς γραφικούς τονισμούς.

Bοηθητικά κτίσματα Aισθητικ δομικ ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βοηθητικά κτίσματα στην εξωτερική και εσωτερική τους ψη που συχνά είναι προσάρτιση μιας πλευράς του σπιτιού και κάποτε κι απ τις δυο πλευρές του ή ακμα και διάσπαρτα πως οι απομακρυσμένοι πάντα απ το σπίτι χώροι υγιεινής. Σταύλοι, μορφα φουρνσπιτα με ιδιτυπους καπνοδχους, πατητήρια, λιοτρίβια, αποθήκες – κελάρια και παράσπιτα, που κάποια απ’ αυτά κρατάνε μέχρι σήμερα τα εργαλεία και την οικοσκευή τους, μαρτυρούνε τον τρπο ζωής των πρώτων ιδιοκτητών τους. Tα περισστερα απ τα κτίσματα αυτά έχουν μετατραπεί πια σε κατοικήσιμους χώρους.

Tα χρώματα Tα χρώματα της πρσοψης του παλιού πέτρινου παραδοσιακού σπιτιού ήταν περιορισμένα. Tο λευκ υποχωρούσε στον κυρίαρχο χρωματικ τνο που έδινε η ωχροκίτρινη διαβάθμιση του αιγινίτικου πωρλιθου που έβγαζαν τα λατομεία στα Πλακάκια ή το Παγώνι και χρησιμοποιούσαν στο χτίσιμο των σπιτιών. Ξανθιά απχρωση είχανε και τα ξύλινα πορτοπαραθυρφυλλα που μένανε άβαφα στο φυσικ χρώμα του τσαντρού – κέδρου – που υπήρχε σε μεγάλες εκτάσεις στην Aίγινα. Oι ωχροκίτρινοι πέτρινοι τοίχοι βασικά μένανε ανεπίχριστοι κι ταν πολύ σπάνια σοβατίζονταν βά-

Tο εσωτερικ της οικίας Bογιατζή (φωτ.: Δημ. Mωραΐτης).

φονταν με αποχρώσεις χοντροκκκινου ή βαθυκκκινου προς το καρμίνι που σε μεγάλη ποστητα ανάμιξης με γαλάκτωμα του ασβέστη έφτανε ώς το ροζ. Tο χρώμα του λουλακιού και του πράσινου εμερντ ήταν λιγτερο διαδομένα στις ψεις. Iδια χρώματα λαδομπογιάς βάφτηκαν και τα ξύλα στα πορτοπαραθυρφυλλα για να προστατευθούν απ τις καιρικές συνθήκες προσθέτοντας το γκρίζο χρώμα και το γαλαν ή την ανάμιξή τους σε αρμονική αντίθεση με το ξαν-

θχρωμα των τοίχων. Mε τις νεοκλασικές προσαρμογές οι ψεις των σπιτιών τονίστηκαν χρωματικά σε πολλά κοσμητικά στοιχεία σε εσοχές ή προεξοχές πως γείσα, γεισοπδια, ταινίες, τρίγλυφα, ανάγλυφα ανθέμια, κολονάκια και άλλα.

Aυλθυρες και αίθρια Tο στενμακρο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο Aιγινήτικο σπίτι μονώροφο ή διώροφο, μνο του ή με βοηθητικά κτίσματα στη σύνθε-

σή του, έχει μπροστά του στη μακριά πλευρά αυλή περιτοιχισμένη με ψηλ χαρακτηριστικ μαντρτοιχο κυρίως μέσα στην πλη και μεγάλο οικπεδο φυτεμένο σο απομακρύνεται απ το κέντρο. Πολλές γλάστρες και φροντισμένα λουλούδια δίνουν μια ιδιαίτερα ευχάριστη αίσθηση στην υποδοχή του σπιτιού και το πηγάδι, οι πέτρινες γούρνες και ο ανεμμυλος παλιά, ήταν τα κύρια στοιχεία της πλακστρωτης αυλής μαζί με τις μεγάλες ισγειες βεράντες, το πλατύσκαλο και τα χωρίς κάγκελα πέτρινα σκαλιά που οδηγούνε στο σπίτι. Xαρακτηριστικά ιδιμορφη και εντυπωσιακή είναι η ψηλή και επιβλητική αυλθυρα –ακμη και σε απλά λαϊκά αιγινίτικα σπίτια– ιδιαίτερα μέσα στην πλη, περιτοιχισμένη με ψηλούς μαντρτοιχους. H παλιά παραδοσιακή αυλθυρα ήταν συχντερα μονφυλλη ενώ οι νετερες είναι δίφυλλες με νεοκλασικές επιδράσεις. Πλαισιώνονται με ορθογώνιες ατφιες πουρένιες παραστάδες ή και κτισμένες κάποτε που έχουν βάση επίκρανο και οριζντιο ή οξυκρυφο επιστύλιο διαμορφωμένο σαν αέτωμα με δωρικά ή ιωνικά χαρακτηριστικά παραλλαγμένα απ τον απλ λαϊκ μάστορα. Πολλές φορές τα οριζντια υπέρθυρα καταλήγουν σε μορφο σαμαρωτ κυκλικ γκο. Γείσα, ανάγλυφες κυματιστές ταινίες, τυποποιημένα κοσμητικά στοιχεία –συνήθως ανθέμια και ροζέτες– τονισμένα κλειδιά ή και πήλινα ακροκέραμα στην πρσοψή της φανερώνουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Aιγινίτη για την πρώτη είσοδο στο σπίτι του.

Διακοσμητικά H λαϊκή έκφραση στα προνεοκλασικά σπίτια μέσα στην πλη χώρα Aίγινας σαν αρχιτεκτονικ κοσμητικ στοιχείο είναι πολύ περιορισμένη. Διαφαίνεται μως στη συνολική ψη του σπιτιού, στο καμπυλωτ του περίγραμμα στο δώμα, στις καμινάδες, τις διπλές ταράτσες του, την αυστηρή λιτή Συνέχεια στην 28η σελίδα

Mουσείο Xρήστου Kαπράλου Aνάμεσα στους πολυάριθμους καλλιτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους που φιλοξένησε και φιλοξενεί το νησί της Aίγινας ήταν και ο γλύπτης Xρήστος Kαπράλος. H θέση του είναι ξεχωριστή στο νησί, αφού κληροδτησε σ’ αυτ ολκληρο το έργο του. Eργο γνωστ τσο στο πανελλήνιο σο και σ’ λο τον κσμο. O Xρ. Kαπράλος έφτασε στην Aίγινα το 1951, καλεσμένος του ζωγράφου Tάκη Kαλμούχου, που είχε εγκατασταθεί στο νησί μαζί με τον Nίκο Kαζαντζάκη. O Kαλμούχος τον πληροφρησε τι στο νησί υπάρχει το υλικ που αναζητούσε, προκειμένου να μεγεθύνει ένα μέρος απ τα ανάγλυφα που είχε φιλοτεχνήσει κατά τη διάρκεια της Kατοχής, γνωστ με το νομα «Tο μνημείο της Mάχης της Πίνδου». O γλύπτης έφτασε στην Aίγινα, δούλεψε για λίγο το πουρί της και αποφάσισε να εγκατασταθεί στο νησί για σο καιρ θα του έπαιρνε η δουλειά αυτή. Eμεινε μως μέχρι το 1993 έως του έφυγε για πάντα. Aφήνοντας μως στο λα της Aίγινας το Mουσείο Xρήστου Kαπράλου, που βρίσκεται στη θέση Πλακάκια. Ξεχωρίζει απ μακριά, αφού η ορυχάλκινη φιγούρα της «Mάνας» που είναι στημένη έξω ακριβώς απ το Mουσείο, στο ακροθαλάσσι, το σηματοδοτεί με τον γνησιτερο τρπο. Eχει συνολικά έξι αίθουσες και σε αυτές εκτίθεται ένας τεράστιος αριθμς έργων, σε λα τα υλικά, καθώς και ζωγραφική. Λειτουργεί το καλοκαίρι καθημερινά, ενώ το χειμώνα την Παρασκευή, το Σάββατο και την Kυριακή.

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

27

Eνα απ τα ωραιτερα σπίτια της Aίγινας είναι αυτ του Γιάννη Mαΐλλη, που στη φωτογραφία θαυμάζουμε την εσωτερική αυλή του. O Mαΐλλης κατάγεται απ οικογένεια εμπρων σφουγγαριών κι έχει κληρονομήσει απ τη μητέρα του ένα μεγάλο νεοκλασικ σπίτι, τυπικ δείγμα της εποχής, με ζωγραφικά ταβάνια κ.λπ. O χώρος αποτελείται απ δύο σπίτια: Tο παλαιτερο νησιώτικο ηλικίας περίπου διακοσίων ετών και το άλλο, νεοκλασικ (1880) τα οποία έχουν ενωθεί. Στους ευρύχωρους χώρους του έχουν γίνει πολλές εκθέσεις ζωγραφικής, ανάμεσά τους των Bασιλείου και Aργυράκη, αλλά και φωτογραφίας... (φωτ.: Γιάννης Mαΐλλης). Συνέχεια απ την 27η σελίδα

γραμμή στα ανοίγματα, στη χάρη που ’χουνε οι στολισμένες αυλές, οι μαντρτοιχοι με τις ιδιαίτερα προσεγμένες αυλθυρες που στα καμαρκλειδα ή τις παραστάδες τους υπάρχουν κάποτε πέτρινα ανάγλυφα λαϊκής έκφρασης με φυτική ή ζωϊκή θεματολογία. H νεοκλασική αισθητική της, αντίθετα απ τη λαϊκή παρουσιάζει στην πρσοψη τ’ αρχιτεκτονικά μέλη της με πολλά πλαστικά κοσμητικά στοιχεία που παίζουνε με το φως και τη σκιά και το χρωματικ τους δέσιμο. Aκροκέραμα, ορθοκέραμα και ακρωτήρια με στυλιζαρισμένα φυλλώματα ή προσωπεία του Eρμή, κυμάτια ταινίες με σταγνες ή στυλιζαρισμένους λωτούς ανθέμια μαίανδρους, γείσα και γεισιπδια, παραστάδες με βάσεις και κορινθιακά ή αττικά κιονκρανα, επίκρανα και υπέρθυρα τονισμένα κουφώματα στα παράθυρα, μπαλκνια και θυρώματα με εντυπωσιακή διακοσμητική, δίνουν τη γνώριμη φυσιογνωμία του νεοκλασικού σπιτιού. Στην Aίγινα μως επικρατεί η λιττητα της φρμας τους και με την αρμονική τους εντητα εκφράζουν ευχάριστα κι απλά την ελληνική τους γνησιτητα απαλλαγμένα απ την πολυπλοκτητα και το βάρος του νεοκλασικισμού που παρατηρείται σε άλλους χώρους.

28

Tο σπίτι του Pοδάκη στο Mεσαγρ «Στην Aίγενα υπάρχει κάτι που παρμοιο δεν υπάρχει σ’ άλλο μέρος της Eλλάδας! Mια αρχιτεκτονική παραδομένη απ παλιά και φορμαρισμένη μ’ έναν ολτελα σημεριν τρπο. Mάλιστα αν κανένας μελετήσει τους Aιγενήτες θα χαρεί γιατί θα ιδεί, πως μνο στα σπίτια που χτίζουνε είναι καμωμένοι για να κάτσουνε». Eτσι έγραφε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο Bέλμος, στο «Aσυλο της Tέχνης». Tο σημειώμά του με τον τίτλο «Λίγες γραμμές για την Aίγενα και για το σπίτι του Pοδάκη», ήταν αφιερωμένο στον αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη. Πρώτος ο αρχαιολγος Furtwaengler έδειξε ενδιαφέρον για το σπίτι που έκτισε στα 1880 ο Aιγινήτης Aλέξανδρος Pοδάκης στο Mεσαγρ. Στη συνέχεια ο Δημήτρης Πικιώνης έστειλε τους μαθητές του να το αποτυπώσουν και να το μελετήσουν και λίγο αργτερα οι K. Vrieslander και Tζούλιο Kαΐμης κυκλοφρησαν το ομώνυμο βιβλιαράκι τους. Aπ ττε το σπίτι του Pοδάκη αναφέρεται σε λα τα σχετικά με την Aίγινα βιβλία και είναι πολλοί οι αρχιτέκτονες που ήλθαν στο νησί για να το φωτογραφήσουν και να το σχεδιάζουν. Eγκαταλελειμμένο σήμερα, το σπί-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

τι που ο Aιγινήτης μάστορας στλισε με αγάπη τσο στο εξωτερικ σο και στο εσωτερικ του αφήνοντας ελεύθερη την πλούσια διακοσμητική του διάθεση να εκδηλωθεί, καταστρέφεται μέρα με τη μέρα περιμένοντας κάποιον να το φροντίσει. Θα ήταν πραγματικά κρίμα αυτ το μικρ αρι-

στούργημα της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής να χαθεί οριστικά. Kρίμα και ντροπή για λους μας. (Aνέκδοτη φωτογραφία του Aριστοτέλη Zάχου των αρχών του αιώνα) Mάρω Kαρδαμίτση–Aδάμη Aρχιτέκτων / Eπίκουρος Kαθηγήτρια του EMΠ

Kουσούνι και κοπανέλι της Aίγινας (Λαογραφικ Mουσείο).

Διάφορες δαντέλες φτιαγμένες στην Aίγινα (Λαογραφικ Mουσείο).

Λαογραφικ και Iστορικ Mουσείο και «Kαποδιστριακή» Bιβλιοθήκη Δύο κτίρια που συγκεντρώνουν στοιχεία απ τη ζωή των Aιγηνιτών O ΠANAΓHΣ Hρειώτης, ο καθηγητής, ο συγγραφέας σχολικών και άλλων βιβλίων, ο λαογράφος, ο ιστορικς, ήταν η μεγαλύτερη μορφή που δέσποσε απ το 1930 στην Aίγινα. Oι διαπρεπείς συμπατριώτες μας Λαμπαδάριοι, Aιγινήτες, Σημαντώ Πέππα, Λυκούρηδες, Σταματιάδηδες, Λούγγοι Πρωνοτάριοι και πολλοί άλλοι που έζησαν στην Aίγινα και τον Πειραιά φειλαν πολλά στον Hρειώτη, το σχολάρχη πως τον έλεγαν στο νησί. O Hρειώτης μεταλαμπάδευσε τον Eλληνικ πολιτισμ σε λους σοι πέρασαν απ το σχολαρχείο. Mε άριστα στο διδακτορικ του απ το Mναχο, αρνήθηκε τη θέση του καθηγητή στο «Aθήνησι» Πανεπιστήμιο γιατί ήθελε να συνεχίσει στον τπο το πνεύμα που άφησε η εποχή του I. Kαποδίστρια ταν η Aίγινα ήταν πρωτεύουσα. Στον Π. Hρειώτη χρωστάμε τη

διάσωση της παράδοσης της Aίγινας. H κρη του Πολύμνια Hρειώτη - Θωμάκου μετά το θάνατο του πατέρα της συνέχισε να ασχολείται με το λαογραφικ του νησιού, πάντοτε με τη συνεργασία της ιστορικού και συγγραφέα Γεωργίας Kουλικούρδη. Στις διάφορες εκδηλώσεις συμμετείχε η κ. Aννα Kαρακατσάνη – Pάκη. H επιθυμία της Πολύμνιας ήταν το σπίτι της οικογένειας Hρειώτη να γίνει Λαογραφικ Mουσείο και γι’ αυτ το σκοπ το κληροδτησε στο Δήμο. Mετά το θάνατ της το κτίριο επισκευάστηκε και λειτουργεί απ τον Iούνιο του 1997 το Λαογραφικ Mουσείο που περιλαμβάνει στοιχεία απ τη ζωή της Aίγινας απ το 1880 έως σήμερα που υπάρχουν στοιχεία και αντικείμενα. Tο Mουσείο έχει τρεις αξιλογες συλλογές βιβλίων, του Σπ. Λογιωτατίδη, του Π. Hρειώτη και η δω-

ρεά της συλλογής της Φανής Mεταξά καθώς και το αρχείο του Π. Hρειώτη. Iδιαίτερο ενδιαφέρον και αξία έχει η συλλογή μεγάλου αριθμού χαρτιών και χαλκογραφιών των μνημείων της Aίγινας.

Προσφορές των κατοίκων H συλλογή είναι προσφορά του φίλου της Aίγινας Nίκου Pοκ Mελά που ζούσε λα τα καλοκαίρια στο αρχοντικ των Mελάδων και εξακολουθεί να μας επισκέπτεται τακτικά. Πολλοί Aιγινήτες και φίλοι του νησιού προσφέρουν χρήματα και αντικείμενα στο Mουσείο. H συμβολή της Eπιτροπής του Δήμου για το Mουσείο και του Συλλγου οι Φίλοι του Λαογραφικού Mουσείου, είναι πολύ μεγάλη. Συνέχεια στην 30ή σελίδα

Παραδοσιακή φορεσιά της Aίγινας (Λαογραφικ Mουσείο).

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

29

Συνέχεια απ την 29η σελίδα

Oλες οι εκδηλώσεις με λαογραφικά και άλλα θέματα, πως σύγχρονη ζωγραφική, φωτογραφία, μουσική, οργανώνονται απ το σύλλογο με τη συνεργασία της Eπιτροπής. Tα χρήματα που συγκεντρώνονται απ τις εκδηλώσεις βοήθησαν και βοηθούν στην αποπεράτωση της επισκευής και τον εξοπλισμ του Mουσείου. H συλλογή του Mουσείου περιλαμβάνει στοιχεία και αντικείμενα απ την αγροτική ζωή τη ναυτιλία, σπογγαλιεία, αλιεία, αγγειοπλαστική, χειροτεχνία και εν γένει τη ζωή της νεώτερης Aίγινας. H Aίγινα ήταν γνωστή απ την αρχαιτητα για την αγγειοπλαστική που συνεχίζεται ώς σήμερα. Tα κανάτια της δρσιζαν επί αιώνες το νερ τα καλοκαίρια. Tα κοπανέλια που πλέκονται απ τα άξια χέρια των γυναικών φημίζονται ως τα καλύτερα. Σύντομα το Mουσείο θα έχει Διοικητικ Συμβούλιο που θα έχει την ευθύνη της διοίκησής του. Tις διαδικασίες προωθεί ο Δήμος.

H Bιβλιοθήκη Mε την άφιξη του I. Kαποδίστρια στις 11 Iανουαρίου 1828 στην Aίγινα, αρχίζει μια νέα εποχή για το νησί πως και για λη την Eλλάδα. Iδρύθηκαν σχολεία, σχολές, τυπογραφεία, Eθνικ Mουσείο, Eθνική Bιβλιοθήκη και πολλά άλλα. O I. Kαποδίστριας και οι φωτισμένοι συνεργάτες του πίστευαν στην Παιδεία και εργάστηκαν με πάθος και αυταπάρνηση για να τη δώσουν στο λα και ιδιαίτερα στους νέους. Διευθυντής της Eθνικής Bιβλιοθήκης ορίζεται ο Γ. Γεννάδιος, ο οποίος μαζί με τον Γ. Kωσταντά εισηγούνται στον κυβερνήτη στις 26 Σεπτεμβρίου το 1826 πώς πρέπει να είναι τα σχολικά βιβλία. Παράλληλα, εισηγήθηκαν να μεταφραστούν ξένα βιβλία και πρτειναν

Tο Eϋνάρδειο: H πρώτη Aκαδημία για δασκάλους, που υπήρχε και αίθουσα αλληλοδιδακτικού σχολείου. Σ’ αυτ τον χώρο είχε μεταφερθεί και η δημσια «Kαποδιστριακή» Bιβλιοθήκη.

καννες για το πώς να λειτουργούν τα σχολεία και οι βιβλιοθήκες. Φεύγοντας απ την Aίγινα η κυβέρνηση το Nοέμβριο του 1829, η Eθνική Bιβλιοθήκη μεταφέρεται στο «Eϋνάρδειο», το κτίριο που στέγαζε το Διδασκαλείο και το Aλληλοδιδακτικ Σχολείο. Tύχη καλή, μετά απ 167 χρνια η Δημσια «Kαποδιστριακή» Bιβλιοθήκη της Aίγινας μεταφέρεται σύντομα στο «Eϋνάρδειο». H βιβλιοθήκη της Aίγινας αρχίζει εθελοντικά πριν απ το B΄ Παγκσμιο Πλεμο και συνεχίζει και μετά κατά τον ίδιο τρπο. Tο 1949 γίνε-

Tο αρχοντικ της οικογένειας Oικονμου – Λογιωτατίδη. Σ’ αυτ το σπίτι έμεινε ο Γεώργιος Λογιωτατίδης, πρώτος ειρηνοδίκης της ελεύθερης Eλλάδας, δήμαρχος της Aίγινας και βουλευτής.

30

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

ται δημσια και στεγάζεται δίπλα στο «Kυβερνείο» σε κτίριο που έχτισαν οι Γερμανοί στην κατοχή. Aρχικά διέθετε 2.000 βιβλία, είχε παιδική συλλογή και δάνειζε βιβλία, κάτι σπάνιο για την εποχή. H οργάνωσή της έγινε σύμφωνα με τα πρτυπα των αμερικανικών βιβλιοθηκών και τα βιβλία ταξινομήθηκαν με το ταξινομικ σύστημα Dewey.

Σπάνιες εκδσεις Σήμερα η βιβλιοθήκη διαθέτει 35.000 βιβλία, σπάνιες εκδσεις και βιβλία απ την Tυπογραφία

Aνδρέου Kορομηλά που ξεκίνησε στην Aίγινα και αργτερα μεταφέρθηκε στην Aθήνα. Tα περισστερα βιβλία προέρχονται απ δωρεές Aιγινητών και ξένων που ζουν στο νησί. O αριθμς των βιβλίων καλύπτει τις προδιαγραφές της Oυνέσκο που είναι τρία βιβλία κατά κάτοικο. H Bιβλιοθήκη ανήκει στο υπουργείο Παιδείας, είναι μία απ τις σαράντα δημσιες βιβλιοθήκες του υπουργείου Παιδείας. Tο προσωπικ, τρία άτομα, μετά τη μεταστέγαση θα είναι ανεπαρκές γιατί η Bιβλιοθήκη θα χρειαστεί να αναδιοργανωθεί σύμφωνα με τις σημερινές ανάγκες της πληροφρησης. H συμβολή της στην ανάπτυξη της Aίγινας είναι σημαντική. Mια τέτοια βιβλιοθήκη πρέπει να είναι οργανωμένη και εφοδιασμένη με κάθε σύγχρονο μέσο μεταφοράς της γνώσης και της πληροφρησης και να διαθέτει: α) Eντυπα: Bιβλία – περιοδικά – εφημερίδες (τοπικές και γενικές) – φυλλάδια – αντίγραφα εικνων – φωτογραφίες κ.λπ. β) Hλεκτρονικά μέσα: H/Y, CD ROM, RAX, σύνδεση με τράπεζες πληροφοριών και διάφορα δίκτυα κ.λπ. γ) Mηχανήματα μεταφοράς εικνων και ήχου: Video – μηχανή μεγέθυνσης και προβολής, Video – κασετφωνο – πικάπ – CD. H σωστή χρήση λων αυτών των μέσων θα επιτρέψει στους χρήστες της βιβλιοθήκης να έχουν έγκυρη πληροφρηση για το τι συμβαίνει στον κσμο (επαγγελματικά – επιστημονικά – οικονομικά), διευρύνουν τη γνώση και τη σκέψη τους γεγονς που θα συμβάλει στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη του νησιού.

Tο χωρι Παχειά Pάχη και πίσω απ αυτ διακρίνεται το Eλλάνιο ρος.

Tα ορεινά χωριά της Aίγινας Kτισμένα στις πλαγιές του Eλλάνιου ρους, με πλούσια λαϊκή αρχιτεκτονική και μορφο περιβάλλον ριά έδωσαν περίπου 200 αγωνιστές κατά την Eπανάσταση. Σύμφωνα δε με τα στοιχεία της Στατιστικής υπηρεσίας το 1889 μνο η Παχειά – Pάχη είχε 284 κατοίκους. Tο 1950 είχε σχολείο με 71 παιδιά και κατοικούσαν σ’ αυτήν 55 οικογένειες, ενώ τώρα έχουν μείνει 10 κάτοικοι. Πλήρωσε και αυτή το τίμημα της αστικοποίησης της χώρας.

Tης Oλγας Mήτσορα – Aρνιακού Προέδρου Πολιτιστικού Συλλγου Παχειάς – Pάχης «Tο Eλλάνιο Oρος»

H AIΓINA δεν είναι μνο θάλασσα, δεν είναι μνο Aρχαία ή μνο φως. Aυτά τα βλέπουν οι περαστικοί επισκέπτες του νησιού. Ωστσο, οι ντπιοι και οι άνθρωποι εκείνοι που την έχουν περιβάλει με την αγάπη τους θαυμάζουν και μία άλλη Aιγινήτικη περιοχή που είναι λιγτερο γνωστή μα εξίσου σημαντική, αυτή του Eλλάνιου ρους στην οποία ανήκουν και τα ορεινά χωριά της. O δρμος που οδηγεί απ το λιμάνι στο Oρος διέρχεται απ καθαρά γεωργικούς ορεινούς οικισμούς, Tζίκηδες, Kαπτηδες, Σοφικίτηδες, και τα χωριά Παχειά – Pάχη, Λαζάρηδες, Aνιτσαίου, κ.λπ. Xαρακτηριστικς τύπος Aιγινήτικου οικισμού είναι ο γεωργικς μικροσυνοικισμς απ δύο τρία σπίτια και πάνω, χτισμένα σε απσταση το ένα απ το άλλο που αναπτύσσεται με το μεγάλωμα της οικογένειας. Tέτοιοι μικροσυνοικισμοί με αρχικ χαρακτήρα οικογενειακ είναι π.χ. οι Tζίκηδες, οι Kαπτηδες, οι Kανάκηδες, κ.λπ. Eξέλιξη τέτοιου τύπου οικογενειακού μικροσυνοικισμού σε μικρ χωρι με περισστερα σπίτια είναι οι Λαζάρηδες.

Ξερολιθιές

Παραδοσιακά σπίτια του χωριού Παχειά Pάχη.

Παχειά – Pάχη H Παχειά – Pάχη μως καθώς και το Aνιτσαίου είναι χωριά κτισμένα κατά το ελεύθερο οικοδομικ σύστημα ή το κατά πτέρυγας και δίνουν την εικνα οικισμών με συγκεντρωμένα τα κτίσματά τους. Πολλά απ’ αυτά είναι εντελώς εγκαταλελειμμένα, ενώ σε άλλα οι λιγοστοί κάτοικοι μαζί με τους μέτοικους προσπαθούν να τα σώσουν απ τον αφανισμ και συγχρνως να διατηρήσουν την φυσική ομορφιά τους. Tα χωριά έχουν πλούσια λαϊκή αρχι-

τεκτονική που καλύπτει ένα τεχνικ και λαογραφικ τομέα εξαιρετικού ενδιαφέροντος, σύμφωνα με τον Δ. B. Bασιλειάδη. Σημαντικτερο λων αυτών των ορεινών χωριών ήταν η Παχειά – Pάχη

κτισμένη σε μια περίφημη τοποθεσία, στην αρχή της πλαγιάς του Oρους. Παλις γεωργικς και κτηνοτροφικς οικισμς, (πως και οι περισστεροι), οργανωμένος πριν την Eπανάσταση του 1821. Tα ορεινά χω-

Σαν γεωργικς οικισμς είχε 12 αλώνια που τα περισστερα σώζονται μέχρι σήμερα και δύο λιοτρίβια. Λέγεται μάλιστα τι κάποτε «έβρεχε λάδι». Oι κάτοικοι των ορεινών χωριών δεν φοβήθηκαν που δεν είχαν πεδιάδες να καλλιεργήσουν, και εκμεταλλεύθηκαν τις άφθονες πέτρες της περιοχής δημιουργώντας τις περίφημες σκάλες ή ξερολιθιές. O άφθονος τραχίτης η Aνδεσίτης η Mαυρπετρα κοβταν και επεξεργαζταν για μύλους και άλλες μηχανές, κάνοντας μάλιστα και εξαγωγές. H ύπαρξη αυτής της πέτρας δημιούργησε ίσως και τους λαϊκούς γλύπτες. Στην Παχειά – Pάχη βρίσκονται και οι δύο παλαιτερες εκκλησίες της περιοχής (εκτς των Tαξιαρχών του Oρους). H μικρή εκκλησία των Tαξιαρχών και ο Aγιος Διονύσιος, τρίκλητος Bασιλική που θεμελιώθηκε στις αρχές του 1800 και έχει τοιχογραφίες των αρχών του αιώνα. Tο χωρι πανηγυρίζει επίσης στις 19 Mαΐου τιμώντας τους Aγίους Iούλιο και Iουλιαν, ιεραποστλους της πρωτοχριστιανικής εποχής που δίδαξαν και τιμώνται στην Iταλία, και που κατά την παράδοση γεννήθηκαν στην Παχειά – Pάχη. Θερμές ευχαριστίες στην κ. Martha Ohly για τις πολύτιμες πληροφορίες της και την παροχή φωτογραφιών, για το άρθρο της κ. Eβης Tουλούπα.

KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH

31

O Kαζαντζάκης στην Aίγινα Tης Γεωργίας Kουλικούρδη Aρχαιολγου – Iστορικού

TI NA ΠPΩTOΘYMHΘEIΣ απ τον Kαζαντζάκη... Eναν άνθρωπο γεμάτο ενεργητικ τητα και πάθος, τρομακτική εργατικ τητα, πλατιά μ ρφωση, μια ψυχή–ηφαίστειο που κατάφερνε πάντα να διατηρεί ολοζώντανη τη δημιουργική της φλ γα. Aπορείς πώς μπ ρεσε μια ανθρώπινη ζωή να χωρέσει λη αυτή τη δημιουργική αγωνία, τη μελέτη, τα μακρινά ταξίδια. Hταν αληθινά ένα ηφαίστειο σκεπασμένο με χι νι, σαν το αγαπημένο του ιερ βουν , το γιαπωνέζικο Φούζι, αυτ ς ο ερημίτης που είχαμε τη μεγάλη τύχη να συναντάμε στο δρ μο μας, καθώς κατέβαινε π τε π τε απ το Λιβάδι του, ψηλ ς, με το εκφραστικ του πρ σωπο σκιασμένο απ τα παχιά φρύδια, με την αχώριστη πίπα στο χέρι, μορφή θα ’λεγες σκαλισμένη σε γρανίτη, που σταματούσε να σε χαιρετήσει με την εγκαρδι τητα του ίσου και του φίλου. Kι άλλοτε πάλι, εκείνα τα αξέχαστα απογεύματα και τα φεγγαρ λουστα βράδια του 1942, ταν μια καλή μοίρα είχε φέρει στην Aίγινα τ σους απ τους ξεχωριστούς του πνεύματος και της τέχνης, μέσα στο

μορφο σπίτι του Λιβαδιού, στο μεγάλο δωμάτιο που έβλεπε κατά τη θάλασσα, με τα ντιβάνια, τα βιβλία και τους παράξενους ασιατικούς θεούς κρεμασμένους στον τοίχο, θυμάμαι τον Kαζαντζάκη να μιλάει με τον Kακριδή, τον Σικελιαν , τον Bέη, για τα ομηρικά προβλήματα και τα δημοτικά μας τραγούδια, για την παλιά και σύγχρονη τέχνη, να διηγείται τα μακρινά του ταξίδια ή εκείνες τις μορφες κρητικές ιστορίες που έγραψε αργ τερα στα μυθιστορήματά του.

O μύλος με το εκκλησάκι του Aγίου Nικολάου δίνει ξεχωριστή ντα στον περίπατο των κατοίκων της Aίγινας (φωτ.: Δημ. Mωραΐτης).

Oι λύκοι και οι σκύλοι Hταν μια απ λαυση ψυχική εκείνα τα βράδια, που δεν θα την ξαναδοκιμάσουμε, θαρρώ, ποτέ πια... Θυμάμαι τώρα π σο τον απασχολούσαν τα προβλήματα της τρομακτικής εποχής που ζούσαμε και π σο καθαρά έβλεπε σπ τ τε το μέλλον: «Θα περάσωμε δύσκολα χρ νια και μετά τον π λεμο», έλεγε. Θα ’ρθει ένας καιρ ς που η ελευθερία του ανθρώπου δεν θα λογαριάζεται για τίποτα». Hξερε κι ο ίδιος πως άνθρωπος ελεύθερος καθώς ήταν, δύσκολα μπορούσε να γίνει αγαπητ ς στους ανθρώπους–ομάδες της εποχής μας: «Oι λύκοι και οι σκύλοι στα κοπάδια», έλεγε και γελούσε, «είναι ορκισμένοι εχθροί. Yπάρχουνε μως και κάτι λύκοι που κατεβαίνουνε και πιάνουνε φιλία με τους σκύλους. Aυτούς ύστερα δεν τους θέλουνε ούτε οι λύκοι ούτε οι σκύλοι. Eνας τέτοιος είμαι εγώ». Kάποιος θε ς που πολύ αγάπησε την Aίγινα, της χάρισε μνημεία που απ τα κατάβαθα των αιώνων, σε αδιάσπαστη σειρά, φτάνουν ίσαμε το χθες και το σήμερα. Eνα τέτοιο σύγ-

32

O Nίκος Kαζαντζάκης στην Aίγινα το 1931 και δεξιά με τη γυναίκα του Eλένη, στο σπίτι του Λιβαδιού, το 1944.

χρονο μνημείο, που ακ μη δεν έχουμε καταλάβει την αξία του, ήταν και το σπίτι του Kαζαντζάκη στο Λιβάδι. Eκεί έζησε τ σα χρ νια ο συγγραφέας, έγραψε την «Oδύσσεια», την «Aσκητική», τον «Aλέξη Zορμπά», μετέφρασε τον Oμηρο και τον Nτάντε. Eκεί χάρηκε τα «δωρικά» τοπία της Aίγινας, καθώς τα ον μαζε, και σήκωσε απ το χώμα τις αγαπημένες του πεταλούδες με τα βρεμένα φτερά – σύμβολο της ψυχής του ανθρώπου. O κανατάς του Aλέξη Zορμπά

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 ΣEΠTEMBPIOY 1997

που έκοψε το δάχτυλ του για να φτιάχνει καλύτερα τα κανάτια του, είναι ο Γκαρής, που την ιστορία του

λοι την ξέρουμε.

Tο αδειαν σπίτι Θα ’ταν πολύ ωραίο να μπορούσε η Aίγινα να είχε αγοράσει το σπίτι του Kαζαντζάκη και να το διατηρήσει πως τον καιρ που ζούσε εκείνος, με τη Γοργ να έξω απ την π ρτα κατά τη θάλασσα, με το κύτταρο της δημι-

ουργίας στην επάνω π ρτα, το γραφείο του, με τους θεούς της Aνατολής στη μεγάλη αίθουσα, κι ακ μα, με λαξευτ γενήτικο πουρί που του ’δινε εκείνη την ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Oμολογώ πως μια απ τις μεγαλύτερες λύπες της ζωής μου ήταν ταν ξαναπήγα στο σπίτι του Λιβαδιού και το είδα ασβεστωμένο, με τα δωμάτια γυμνά, αδειανά τα ράφια της μεγάλης βιβλιοθήκης, να δίνει μια ψη συνηθισμένη, τίποτα απ την προσωπικ τητα του Kαζαντζάκη...