سنڌ جون شخصيتون

‫عوام کي انصاف ڏياريندڙ ايماندار پوليس آفيسر‬ ‫حاجي غلم شبير ڪليار‬ ‫پرويز ڪليار‬ ‫سنڌ ڌرتيَء اهڙين املهه ماڻڪ شخصيتن کي جنم ڏنو آهي‪ ،‬جن هميشه‬ ‫عپپوام کپپي انصپپاف ڏيپپاريو آهپپي‪ .‬اهڙيپپن شخصپپيتن ۾ ايمانپپدار پپپوليس‬ ‫آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار مرحوم جو نپپالو بپپه آهپپي‪ .‬حپپاجي غلم‬ ‫شبير ڪليپپار‪ ،‬ضپپلع نوشپپهرو فيپپروز جپپي هپڪ ننڍڙي ڳوٺ‪ ،‬ٻنڊي اٽپپل‬ ‫شاهه ۾ ‪1926‬ع ۾ جنم ورتو‪ .‬ڪراچيَء مان بي اي ۽ ايل ايپپل بپپي جپپي‬ ‫ڊگري حاصل ڪيائين‪ .‬ڪراچيَء جي ڪاليج ۾‪ ،‬شاگرديَء واري وقت بپپه‬ ‫سرگرم ڪردار ادا ڪيائين‪.‬‬ ‫حاجي غلم شبير ڪليار پنهنجي نوڪريَء جپپي شپپروعات فپپوڊ کپپاتي ۾‬ ‫اسٽنٽ فپپوڊ ڪنٽرولپپر سپپان ڪئي‪ .‬جنهپپن بعپپد پپپاڻ پپپي ايپپس آئي دادو‬ ‫ضلعي ۾ ٿيو‪ .‬ان کان پوِء هو پروموشن ملڻ تي سپپکر ۾ پراسيڪيوشپپن‬ ‫انسپيڪٽر ٿيو‪ .‬جنهن بعد حيدرآباد ۾ اينٽي ڪرپشپپن ۾ پپپي ڊي ايپپس پپپي‬ ‫ٿيو‪ .‬ان کان پوِء کيس پروموشن ڏئي ايڊيشنل ايس پي حيدرآباد مقپپرر‬ ‫ڪيو ويو‪ .‬سپپندس پپپوليس کپپاتي ۾ بهپپترين عپپوامي خپپدمتن کپپي مڃتپپا‬ ‫ڏيندي کيس ‪1973‬ع ۾ ايس ايس پي سانگهڙ مقپپرر ڪيپپو ويپپو‪ .‬ڪجهپپه‬ ‫عرصو سانگهڙ ۾ خدمتون سرانجام ڏنائين‪ .‬پپپوِء کيپپس ايپپس ايپپس پپپي‬ ‫حيدرآباد مقرر ڪيو ويو‪ .‬ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار‪ ،‬عپپوام‬ ‫سان هر وقت قانون مطابق انصاف ڪيو‪ .‬جنهن ڪري عپپوام‪ ،‬مرحپپوم‬ ‫ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار کي سپپچي پپپوليس آفيسپپر جپپو‬ ‫لقب ڏئي ڇڏيو‪.‬‬ ‫مرحوم ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار ڪيسپپن جپپي معپپاملي ۾‬ ‫ڪنهن به وڏيري جي سفارش نه ٻڌنپپدو هپپو‪ .‬جنهنڪڪڪري غريپپب مپپاڻهن‬ ‫کي ڪيسن ۾ جلد انصاف ملي ويندو هو‪ .‬سندس اهڙين بهترين خدمتن‬ ‫عيوض‪ ،‬وقپپت جپپي حڪمرانپپن‪ ،‬کيپپس اي آئي جپپي اسپيشپپل ڪراچپپي‬ ‫مقپپرر ڪيپپو‪ .‬ان عهپپدي تپپي بپپه ايمانپپداريَء سپپان عپپوام جپپي خپپدمت‬ ‫ڪيائين‪ .‬حاجي غلم شپبير ڪليپار اي آئي جپي جپي عهپدي تپي ترقپي‬ ‫ڪڪڪري پهتپپو‪ .‬ان عهپپدي تپپي بپپه ايمانپپداريَء سپپان پنهنجپپون خپپدمتون‬ ‫سرانجام ڏيندو رهيو‪ .‬حپپاجي غلم شپپبير ڪليپپار جپپي اه پڙي سپپچائي ۽‬ ‫ايمانداري واري جذبي کي ڏسي ڪيترا ئي ماڻهو پنهنجا فيصپپل ڪرائڻ‬

‫جي لِء کيس امين مقرر ڪندا هئا ۽ سپپندس ايمانپپداريَء وارو فيصپپلو‬ ‫قبول ڪري وٺندا هئا‪ .‬هن وقت حاجي غلم شبير ڪليار جسماني طور‬ ‫اسان وٽ موجود نه آهي پپپر سپپندس ڪيپپل خپپدمتون اڄ بپه سپپونهري‬ ‫اکرن سان تاريخ ۾ لکيپپل آهپپن‪ .‬موجپپوده وقپپت ۾ بپپه جيڪڏهپپن پپپوليس‬ ‫آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار وانگر ايمانداريَء سان پنهنجا فرض ادا‬ ‫ڪن ته ماڻهن جا مسئل حل ٿي وڃن‪ .‬هپپر مپپاڻهوَء کپپي انصپپاف ملپپي‬ ‫وڃپپي ۽ مپپاڻهو انصپپاف لِء دانهپپون ڪرڻ ۽ احتجپپاج ڪرڻ ڇڏي ڏيپپن‪.‬‬ ‫جيڪڏهپپن اڄ جپپا پپپوليس آفيسپپر‪ ،‬حپپاجي غلم شپپبير ڪليپپار جهپپڙي‬ ‫ايمانپپداري ۽ سپپچائي ڏيکپپارين تپپه سپپڄي ملپڪ ۾ ڪٿپپي بپپه ڏوهپپه جپپي‬ ‫واردات نه ٿيندي‪ .‬هر پاسي امن امان جي صورتحال بهتر هوندي‪ .‬سنڌ‬ ‫جي اهڙي ئي امر ايماندار پوليس آفيسر حاجي غلم شبير ڪليپپار کپپي‬ ‫سنڌ جي عظيم شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽپائي جپپي هپن بيپت‬ ‫سان ڀيٽا ڏئي رهيا آهن‪.‬‬ ‫ماڻهو سڀ نه سهڻا‪ ،‬پکي سڀ نه هنجھ‪،‬‬ ‫ڪنهن ڪنهن ماڻهوَء منجهه‪ ،‬اچي بوِء بهار جي‪) .‬شاهه(‬ ‫اهڙا ماڻهو امل ماڻڪ هوندا آهن‪ ،‬جن تي ڌرتي به فخپپر ڪنپپدي آهپپي‪.‬‬ ‫اسان حاجي غلم شبير ڪليار کي ياد ڪندي‪ ،‬شاهه عبداللطيف ڀٽپپائي‬ ‫جون هي سٽون خراج عقيدت طور پيش ڪريون ٿا‪.‬‬ ‫اڄ نه اوطاقن ۾ طالب تنوارين‬ ‫آديسي اٿي ويا مڙهيو مون مارين‬ ‫جي جيَء کي جيارين‪ ،‬سي لهوتي لڏي ويا‪.‬‬ ‫اسان ايماندار پوليس آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار کي‬ ‫ايستائين ياد ڪندا رهنداسين جيستائين هي ڌرتي آباد‬ ‫آهي‪.‬‬

‫عبدالستار ايڌي‪ :‬هڪ حقيقي وڏو ماڻهو‬ ‫عمران تاجواني‬ ‫‪1928‬ع ۾ انڊيا گجرات جي هڪ ميمڻ خاندان ۾ هڪ ڇوڪرو ڄائو جنهپن‬ ‫جو نالو عبدالستار رکيو ويو‪ .‬عبدالسپپتار کپپي ننڍپپڻ ۾ ئي‪ ،‬سپپندس مپپاُء‬ ‫سيکاريو هو ته؛ ”غريبن جي مدد ڪريو‪ .‬اٻوجهه ۽ لچارن جي ڪم اچو‬ ‫۽ انسانيت جي خدمت ڪرڻ کپي‪ “.‬اهو سبق عبدالسپپتار کپپي هميشپپه‬

‫هميشه جي لِء ياد ٿي ويو‪ .‬ورهپپاڱي کپپان اڳ‪ ،‬پهريپپن عبدالسپپتار جپپو‬ ‫خانپپدان‪ ،‬انڊيپپا گجپپرات مپپان هجپپرت ڪري پاڪسپپتان ۾ اچپپي وسپپيو‪.‬‬ ‫عبدالستار جو تعلق‪ ،‬ميمڻ ڪميونٽي سان هو‪ .‬هپپن ڪميپپونٽيءَ واپپپار ۾‬ ‫وڏا ڪمال ڏيکاريا آهن‪ .‬جوانيَء ۾ هپپر مپپاڻهو جپپا ڪجهپپه خپپواب هونپپدا‬ ‫آهپپن‪ .‬دولپپت‪ ،‬نپپوڪري‪ ،‬گپپاڏي‪ ،‬عشپپق‪ ،‬محبپپت ۽ ٻيپپا گه ڻا مشپپغل ۽‬ ‫خواهشون‪ .‬پر عبدالستار هڪ الپڳ قسپپم جپپو نوجپپوان هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپا‬ ‫خواب ۽ منزل؛ دولت‪ ،‬گاڏي‪ ،‬دنياوي لذتون نه هيون‪ .‬عبدالستار جنهپپن‬ ‫رستي جي چونڊ ڪئي‪ ،‬اهو رستو هو خدمت جو‪ -‬انسانيت جي خپپدمت‬ ‫جو؛ اٻوجهه مسڪينن ۽ لچارن جي خپپدمت جپپو‪ .‬وسپپائل جپپي اڻهونپپد‬ ‫عبدالستار جي جذبه خدمت جي جنون ۾ ڪا گهٽتائي ڪو نه آندي‪ .‬هپپن‬ ‫نيڪ ڪم جي شروعات ڪندي‪ ،‬عبدالسپپتار سپپڀ کپپان پهريپپن سوشپپل‬ ‫آرگنائيزيشن سان گڏجي ڪم ڪيو پنهنجي پپپاڻ تپپي يقيپپن ۽ ”اللپپه مپپدد‬ ‫ڪندو“ واري ايمان ساڻ عبدالستار سڀ کان پهريپپن‪ ،‬هپڪ ڊسپينسپپري‬ ‫قائم ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ غريب لچارن جو مفت علج ڪيو ويندو هو‪ .‬ڪجهه‬ ‫عرصي کانپوِء‪ ،‬عبدالستار هڪ پراڻي وين خريد ڪئي‪ ،‬جنهپپن جپپو نپپالو‬ ‫غريب ماڻهو جي وين رکيو ويو ۽ هو ان ۾ ويهپپي غريپپب بيمپپار مپپاڻهن‬ ‫کي اسپتال کان گهر ۽ گهر کان اسپتال پهچائڻ جو ڪم سرانجام ڏينپپدو‬ ‫هو‪ .‬ڏسندي ڏسندي عبدالستار جو نالو هر زبان تي اچڻ ل ڳو‪ .‬هپپن بپپي‬ ‫مثال ڪم جي شپپروعات جپپو پهريپپون قپپدم عبدالسپپتار پپپاڻ کنيپپو ۽ ان‬ ‫ڏينهن کانپوِء عبدالستار ڪڏهن مڙي پويان نه ڏٺو ۽ پاڻهي پاڻهي رسپپتو‬ ‫ٺهندو ويو‪.‬‬ ‫عبدالستار ايڌي کي ماڻهن چندو ڏيڻ شپپروع ڪيپپو ۽ عبدالسپپتار مپپالي‬ ‫طور تي مضبوط ٿيندو رهيو ۽ عبدالستار جي ڊسپينسري تمپپام منظپپم‬ ‫نموني سان ڪم شپروع ڪيپو‪ .‬سپڀ کپان پهريپن عبدالسپتار پنهنجپي‬ ‫ڊسپينسري ۾ گهربل نرسنگ اسٽاف ۽ ٻيو اسپپٽاف ڀرتپپي ڪيپپو ۽ هپپاڻي‬ ‫اها جڳهه هئي جپپتي ان جپپي ملقپپات بلقيپپس سپپان ٿپپي‪ 14 .‬آگسپپٽ‬ ‫‪1947‬ع ۾ پاڪستان کي ٻه خوشيون مليون‪ ،‬هڪڙو پاڪستان آزاد ٿيو ۽‬ ‫ٻيو بلقيس پيدا ٿي‪ .‬بلقيپپس ايڌي فائونڊيشپپن ۾ تمپپام دل و جپپان سپپان‬ ‫ڪڪڪڪم ڪيپپو‪1966 .‬ع ۾ بلقيپپس ۽ عبدالسپپتار جپپي شپپادي ٿپپي وئي‪.‬‬ ‫عبدالسپپتار جپپي قپپائم ڪيپپل ويلفيئر‪ ،‬ڏينهپپن رات ڪم ڪنپپدي رهپپي ۽‬ ‫آهستي آهستي عبدالستار جي قائم ڪيل ويلفيئر‪ ،‬هڪ شپپهر کپپان ٻئي‬ ‫شهر‪ ،‬ٽئين شهر ۽ پوِء سڄي ملڪ ۾ ڦهلجڻ لڳي‪ .‬ائين عبدالسپپتار ايڌي‬

‫سڄي ملڪ ۾ سڃاتو وڃڻ ل ڳو‪1973 .‬ع ۾ ڪراچيپَء انپپدر هپڪ پرا ڻي‬ ‫بلڊنگ ڪري پئي‪ .‬ان حپادثي جپي امپدادي ڪمپن جپي لِء‪ ،‬سپڀ کپان‬ ‫پهريپپن ايڌي فائونڊيشپپن جپپا رضپپاڪار پهتپپا‪ ،‬جنهپپن جپپي ا ڳواڻي ايڌي‬ ‫صاحب پاڻ ڪري رهيا هئا‪ .‬اتان اهو سلسلو باقاعدي شروع ٿپپي ويپپو ۽‬ ‫جڏهن به ملڪ جي ڪنهن به شهر ۾ ڪو حادثو يا دهشتگردي ٿئي يا ڪا‬ ‫قدرتي آفت سان ڪو به جاني يا مپپالي نقصپپان ٿينپپدو هپپو تپپه ان جپپي‬ ‫امدادي ڪم ڪارن لِء سڀ کان پهريپپن ايڌي فائونڊيشپپن جپپا رضپپاڪار‬ ‫حرڪت ۾ ايندا هئا ۽ رياست جون ذميواريون ايڌي فائونڊيشن سرانجام‬ ‫ڏيڻ لڳي‪.‬‬ ‫ايڌي ويلفيئر آرگنائيزيشپپن‪ ،‬اهپپا واحپپد آرگنائيزيشپپن آهپپي‪ ،‬جنهپپن وٽ‬ ‫پنهنجي ايئر ايمبولينس به آهي‪ ،‬جنهن جي وسيلي ا ھا دشپپوار جڳهپپن‬ ‫تي به پهچي امدادي ڪم سپپرانجام ڏينپپدي آهپپي‪ .‬اڄ ايڌي فائونڊيشپپن‪،‬‬ ‫پاڪستان جپپي سپپڀ کپپان وڏي ۽ ڪاميپپاب ويلفيئر آرگنائيزيشپپن طپپور‬ ‫سڃاتي وڃي ٿي‪ .‬اهو ئي سبب آهي جو اڄ انھيَء کي ڪروڙيپپن روپيپپا‬ ‫چندي جي صورت ۾ ملن ٿا‪ .‬ايڌيَء جي ڪراچيَء ۾ قپپائم ڪيپپل‪ ،‬صپپرف‬ ‫‪ 8‬شاخون غريب ۽ لچار ماڻهن جو مفت علج ڪري رهيون آهپپن‪ .‬ان‬ ‫کان علوه هڪ اکين جي استپال‪ ،‬هڪ ڪينسر اسپتال‪ ،‬ٻپپه بلپڊ بئنپڪ پپڻ‬ ‫ڪراچيَء ۾ ايڌي فائونڊيشن جي زير نگرانيَء ۾ ڪم ڪري رهيون آهپپن‪.‬‬ ‫ان کان علوه‪ ،‬ايڌي فائونڊيشن جي نگرانيَء ۾ هڪ ليگل ايڊ ڊپپپارٽمينٽ‬ ‫پڻ ڪم ڪري رهيو آهي‪ ،‬جيڪو غريب لچار ماڻهن کپپي مفپپت قپپانوني‬ ‫سهولتون مهيا ڪري ٿو ۽ اھو ليگل اي پڊ ڊپپپارٽمينٽ‪ ،‬ڪيپپترن ئي غريپپب‬ ‫بيگناهه قيدين کي وڪيلن جي سهولت پڻ ڏئي ٿو‪ ،‬جنهن جپپي نپپتيجي ۾‬ ‫ڪيترا ئي بيگناهه قيدي آزاد ٿيو وڃن‪ .‬بلقيس ايڌي پَء جپپي اڳڪڪواڻيَء ۾‬ ‫قائم ڪيل ”اپنا گهر“ پڻ‪ ،‬ڪراچيَء جي غريپپب لچپپار مپپاڻهن جپپي لِء‪،‬‬ ‫ل تعريپپف‬ ‫ڪاڙهي جي ل ُڪ ۾ ٿڌي ڇانو جو احساس ڏياريندڙ‪ ،‬انتهائي قاب ِ‬ ‫ل ذڪر آهي‪ .‬هن اپنا گهر ۾ ‪ 20000‬هزار کان وڌيڪ ٻار پلجن پيپپا‪،‬‬ ‫۽ قاب ِ‬ ‫جپپن جپپي ٽپپن وقتپپن جپپي مپپاني‪ ،‬علپپم ۽ هنپپر جپپي ذميپپداري پ پڻ ايڌي‬ ‫فائونڊيشن جي ذمي آهي‪ .‬هڪ ملين کان وڌيڪ غريب ٻارن جي ڊليوري‬ ‫پڻ ”اپنا گهر“ ۾ مفت ڪرائي ويندي آهي‪ .‬ڇا اڄ ڪا ماُء عبدالستار جي‬ ‫ماُء وانگر‪ ،‬پنهنجي پٽ کپپي نصپپيحت ڪري ٿپپي؟ ڇپپا اڄ ڪو نوجپپوان‬ ‫عبدالسپپتار واري رسپپتي جپپي چپپونڊ ڪنپپدو؟ ه پڪ حقيقپپي وڏو مپپاڻهو‪،‬‬

‫عبدالستار پاڪسپپتانين ۾ موجپود وڏن مپاڻهن ۾‪ ،‬سپپڀ کپپان وڏو مپاڻهو‬ ‫آهي‪.‬‬

‫ناميارو اديب پروفيسر حميد سنڌي‬ ‫پرويز علي ڪليار‬ ‫سنڌي ٻوليَء جي نامياري اديب ۽ ڪهاڻيڪار‪ ،‬حميد سپپنڌيءَ جپپو تعلپپق‬ ‫ضپپلعي نوشپپهروفيروز سپپان آهپپي‪ .‬حميپپد سپپنڌيَء جپپو پپپورو نپپالو؛‬ ‫عبدالحميپپد ميمپپڻ آهپپي‪ .‬پپپاڻ ‪ 12‬آڪٽپپوبر ‪1939‬ع ۾ نوشپپهروفيروز ۾‬ ‫اسماعيل ميمپڻ جپپي گهپپر ۾ جنپپم ورتپپو‪ .‬حميپپد سپپنڌي تعليپپم ۾ بپپي اي‬ ‫ايڪنپپامڪس )اسپيشپپل سپپبجڪيٽ ايگريڪلچپپر ايڪنپپامڪس(‪ ،‬ايپپم اي‬ ‫ايڪنامڪس‪ ،‬ايل ايل بپپي‪ ،‬هپپائر ايجوڪيشپپن ايڊمنسٽريشپپن مانچسپپٽر‬ ‫يونيورسٽي )يو ڪي( مپپان ڪئي‪ .‬پپپاڻ شپپاهه عبپپداللطيف يونيورسپپٽي‬ ‫خيرپور ميرس جي وائيس چانسلر جي حيثيت سان خدمتون سرانجام‬ ‫ڏنيون‪ .‬اهڙيَء طرح مختلف ادارن ۾‪ ،‬سربراهه طور خدمتون سرانجام‬ ‫ڏيڻ سان گڏ‪ ،‬هن وقت پبلڪ اسڪول لطيف آباد ۾ چيئرمين جي حيثيت‬ ‫سان خدمتون ڏيئي رهيو آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌي‪ ،‬جتي عملي طور خدمتون سرانجام ڏنيون آهپپن اتپپي ادب‬ ‫جي ميدان ۾ به پاڻ ملهايو اٿائين‪ .‬معاشري جي مسئلن کپپي‪ ،‬ڪهپپاڻيَء‬ ‫جو روپ ڏئي‪ ،‬عڪس بنپدي ڪئي اٿپس‪ .‬حميپپد سپپنڌيَء کپي ادب جپپي‬ ‫ميدان ۾ تمام گهڻو شوق جاڳيو ۽ پاڻ روح رهاڻ رسالو شروع ڪيائين‪.‬‬ ‫جيڪو وچ ۾ ڪيترو عرصو بند رھيپپو پپپر وري چپپالو ٿيپپو ۽ اڄ بپپه ن ڪري‬ ‫رهيو آهي‪ .‬حميد سنڌي‪ ،‬ادب جي واڌ ويجهه لِء‪ ،‬روح رهپپاڻ جپپي پليپپٽ‬ ‫فارم تان‪ ،‬هفتي وار ادبي گڏجاڻي ڪرائي رهيو آهي‪ .‬انهن گڏجاڻين ۾‪،‬‬ ‫اديب پنهنجون لکڻيون هر هفتي پيش ڪندا آهن‪ .‬حميد سنڌي ‪ 28‬مئي‬ ‫‪1998‬ع تي سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۾ چيئرمين جي حيثيت سان خپپدمت‬ ‫ڪئي‪ .‬سندس ڪتابن جو تعداد يپپارنهن آهپپي‪ ،‬جي ڪي شپپايع ٿيپپل آهپپن‪.‬‬ ‫سپپر‬ ‫سر ڪاموڏ‪ ،‬سر ماروي‪ُ ،‬‬ ‫سر گهاتو‪ُ ،‬‬ ‫سر ليل چنيسر‪ُ ،‬‬ ‫انهن ڪتابن ۾ ُ‬ ‫سپپر‬ ‫سپپر ڪڪڪارائل‪ُ ،‬‬ ‫سر ڪوهياري‪ُ ،‬‬ ‫سر رام ڪلي‪ُ ،‬‬ ‫سر بلول‪ُ ،‬‬ ‫ڪاپائتي‪ُ ،‬‬ ‫سر سارنگ شامل آهن‪ .‬سندس اهي ڪتاب‪ ،‬سپپنڌ جپپي عظيپپم‬ ‫ڀيروي‪ُ ،‬‬ ‫سرن تي لکيل آهن‪.‬‬ ‫شاعر‪ ،‬شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ُ‬

‫حميد سنڌيَء هڪ ڪتاب اردوَء ۾ ”سوکھي ڌرتي“ جي نالي سپپان لکيپپو‬ ‫آهي‪ .‬جيڪو چونڊ جاپاني فوڪ ادب تي مشتمل آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌي ڀارت جي شهر دهليَء ۾‪ ،‬وائيس چانسلرن جي ڪانفرنس‬ ‫۾ شپپرڪت ڪئي‪ .‬اهڙي پَء طپپرح حميپپد سپپنڌي ايپپران ۽ يپپو ڪڪڪي ۾ بپپه‬ ‫شرڪت ڪري چڪو آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌيَء کي مڃتا طور ‪ 23‬مپپارچ ‪1990‬ع ۾ ح ڪومت پاڪسپپتان‪،‬‬ ‫تمغه امتياز سان نوازيو ويو‪.‬‬ ‫حميد سنڌيَء کي ‪ 28‬آگسٽ ‪1993‬ع ۾‪ ،‬اعزاز فضپپيلت جپپو ايپپوارڊ پ پڻ‬ ‫حڪومت پاڪستان طرفان ڏنو ويو‪.‬‬ ‫حميد سنڌي اڄ به علم ادب جي ميدان ۾ ڀرپور نموني سان ڪم ڪري‬ ‫رهيو آهي‪.‬‬

‫سنڌ جو مزاحمتي شاعر راشد مورائي‬ ‫ساجده چنه‬ ‫ڪي ماڻهو تاريخ ٿين ٿا ته ڪي وري دانائيَء جپپي ڪڪڪري مهپپراڻ جپپون‬ ‫مالهائون ٿين ٿا‪ .‬اها مالها جڏهن سمنڊ جي سپنن جيان سپپدائين سپپمنڊ‬ ‫ڪناري جرڪندي ۽ مرڪندي رهي ته ڪيڏي نپپه راحپپت اينپپدي هونپپدي‪.‬‬ ‫ايئن ئي ساهتيَء جو سرموڙ شاعر سائين راشد مورائيَء جي ٻهڪندڙ‬ ‫آواز ۽ سفيد وارن تي نظر پوندي آهي ته سندس جنم ڀومي جوڻالي ۾‬ ‫اسريل گيت جهومي پوندا آهن‪ .‬ساهتي پرڳڻي جپپي هپپن مهپپان قپپوي‬ ‫راشد مورائيَء ‪ 5‬مارچ ‪1944‬ع ۾ مورو ڀرسان سنڌوَء جپپي ڪپ تپپي‪،‬‬ ‫ڳوٺ جوڻالي ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫پاڻ شاعر‪ ،‬اديب ۽ نقاد به آهي‪ .‬اڄ بپه راشپپد مپورائي ڪيپترا ئي گيپت‬ ‫سنڌ جا سرجي پيو‪ .‬هن وقت تائين راشد مورائيَء جون ڇپيل لکڻيون؛‬ ‫جنهن ۾ کوڙ ساري شاعري‪ ،‬ڪهاڻيون‪ ،‬مضمون‪ ،‬خاڪا وغيره سنڌ جي‬ ‫سڀني رسالن توڙي اخبارن ۾ اڻ ڳڻيا موجود آهپپن‪ 300 .‬جپپي لپڳ ڀپڳ‬ ‫سنڌ جي مختلف فنڪارن سندس گيت‪ ،‬غزل ۽ ڪافيون ڳايون آهن‪.‬‬ ‫جڏهن ته ڇپيل ڪتابن ۾ ”سنڌڙيَء جو سپپوداُء“‪” ،‬شپپاعري“‪” ،‬مينپپديَء‬ ‫سندا کيت“‪” ،‬غزلن جو مجموعو“‪” ،‬سل جو شهر“ موجود آھن‪.‬‬ ‫مختلف صنفن تي ڪيل شاعري؛ ديوان راشد‪ ،‬شعل شعل واَء ۾‪ ،‬اڳتي‬ ‫تاڻ امنگ جي‪ ،‬پپپاڻيَء جپپو پهپپرو‪ ،‬ڏات جپپي ڏيهپپه ۾‪ ،‬راشپپد جپپي رهپپاڻ‪،‬‬

‫انصاف جو گهنڊ‪ ،‬ڳنڍيون منجهپپه ڳنڍيپپر‪ ،‬سپپنڌي ادب جپپي ارتقپپا‪ ،‬يپپتيم‬ ‫جذبا‪ ،‬عشق جو آواز‪ ،‬هو جي ٻول ٻريا شامل آهن‪.‬‬ ‫جڏهن ته اڃا به سندس ڪيترو ئي تخليقي مواد‪ ،‬اڻ ڇپيل آهپپي‪ .‬جنهپپن‬ ‫۾؛ خط خوشيَء مان کول‪ ،‬تعلقپپي مپپوري جپپا اديپپب‪ ،‬سپپنڌي ادب جپپي‬ ‫سونهن‪ ،‬جهڙي آيس جيئن‪ ،‬جهڙيون انمول لکڻيون وٽس موجود آهن‪.‬‬ ‫راشد مورائي سنڌ جو يگانو شاعر آھي جنهن پرائمري استاد ٿي ڪري‬ ‫علمي‪ ،‬ادبي خدمتون سرانجام ڏنيون آھن‪.‬‬ ‫کيس سوين ايوارڊ؛ سنڌي ادبي سنگت‪ ،‬سپپگا‪ ،‬ڳوٺ س پڌار سپپنگت ۽‬ ‫ٻين سياسي‪ ،‬سماجي تنظيمن پاران ڏنا ويا آهن‪.‬‬ ‫اڄ به سائين راشپپد‪ ،‬ٽپپن پٽپپن ۽ ڇهپپن نيپپاڻين جپپو سپهارو آهپپي‪ .‬کيپپس‬ ‫نوجوان پٽ‪ ،‬شاه عنايت جي وڇوڙي جهوري ڇڏيو‪ .‬تنهپپن جپپي بپپاوجود‬ ‫مورو ناهي ٿورو ۾‪ ،‬هن مزاحمتي شپپاعر جپپي مهمپپان نپپوازي ۽ ڌرتيپَء‬ ‫سان عشق ڏسڻ وٽان آهي‪ .‬ھو اڄ به چوي پيو ته؛‬ ‫”مان باغي هان! مان باغي هان!“‬

‫سنڌ جو مهان راڳي ماسٽر چندر‬

‫شاهد چنه‪ /‬نوشهروفيروز‬ ‫ساهتي خطي‪ ،‬اهڙن املهه ماڻهن کي جنم ڏنو آهي‪ ،‬جن جپپون يپپادون‬ ‫ساري‪ ،‬اڄ به نيڻن مان نير وهي پپپوي ٿپپو‪ .‬ضپپلعي نوشپپهروفيروز جپپي‬ ‫قديمي نارنگين واري شهر ٺاروشاهه ۾‪ ،‬سپپنڌ جپپي امپپر را ڳي ماسپپٽر‬ ‫چندر جو جنم ٿيو‪ .‬سندس گيت‪ ،‬جادوَء جهڙو آواز ۽ من موهيندڙ مرڪ‪،‬‬ ‫ڄڻ ته مهراڻ جي امرت ڌارا جهڙا مٺڙا هيا‪ .‬اڄ ڏينهن تپپائين سپپنڌ تپپوڙي‬ ‫هند جو‪ ،‬ڏيهي توڙي پرڏيهي‪ ،‬ڪو بپپه ديپپس واسپپي سپپندس گيتپپن کپپي‬ ‫وساري ناهي سگهيو‪.‬‬ ‫ماسٽر چندر گوبندمالهي جي شپپهر ٺاروشپپاهه ۾ ‪1907‬ع ۾ جنپپم ورتپپو‪.‬‬ ‫جنهن کپپي ننڍڙي ل ڪون ئي اهپڙو تپپه اچپپي عشپپق ل ڳو جپو ”ڳليپَء‬ ‫ڳليَء ٿو ڳايان‪ ،‬مپپان تنهنجپپو عاشپپق آهيپپان‪ “.‬چپپوڻ شپپروع ڪيپپائين‪.‬‬ ‫واقعي به انهيَء عشق‪ ،‬چندر جي چاهت کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا‪.‬‬ ‫جڏهن برصغير ۾ ان وقپپت گرامپپو فپپون جپپي ڪمپنپپي سپپندس راڳ جپپا‬ ‫رڪارڊ ڀري‪ ،‬مارڪيٽ ۾ آندا ته جهر جهنگ به چندر جا گيت؛‬ ‫”قسمت ڪئي جدائي‪ ،‬ڪنهن تي ميار ناهي“‬ ‫يا‬ ‫”رٺائي رهن پر هجن حياتي“ گونجڻ لڳا‪.‬‬

‫اهڙو انمول گيت‪ ،‬چندر نه رڳو چيو پر ڌن به پاڻ ٺاهي ۽ ڳايو بپپه پپپاڻ‪.‬‬ ‫ان سان چندر جو نانُء‪ ،‬هر ماڻهوَء جي من تي حاڪميت ڪندو رهيپپو‪.‬‬ ‫صدي گذرڻ کان پوِء به‪ ،‬چندر جپپو آواز ڳوٺ تپپوڙي ڳليپَء ۾ گپپونجي‬ ‫پيو‪ .‬وقت جي بي رحم ورهاڱي‪ ،‬جهڙيَء ريت نارائڻ شپپام جپپي نينهپپن‬ ‫کي ٽوڙي وڌو‪ ،‬تيئن چندر به وطن جون لوليپپون ڳائينپپدو ۽ ني ڻن مپپان‬ ‫نيپپر هارينپپدو‪ ،‬ڀٽپپائي جپپي ڀپپونِء تپپان اڏامپپي ويپپو‪ .‬جڏهپپن ‪56‬ع ۾ چنپپدر‬ ‫پنهنجي جنم ڀومي ٺاروشاهه گهمڻ آيپپو تپپه اڄ بپپه جهپپونڙا اهپپي يپپادون‬ ‫ساري ٻڌائين ٿا تپپه؛ چنپپدر پهچپڻ شپپرط ئي پنهنجپپي جنپپم ڀپپوميءَ کپپي‬ ‫چمندو ۽ روئيندو رهيو‪ .‬اڄ بپپه چنپپدر جپپي جنپپم ڀپپومي‪ ،‬انهپپي سپپاڳيَء‬ ‫حالت ۾ موجود آهي‪ ،‬پر چندر نه آهي‪.‬‬ ‫چندر جون يادون ۽ چندر سان عشق نڀائيندڙ‪ ،‬سپپندس منسپپک محپپل ۾‬ ‫رهندڙ‪ ،‬حاجي اختر خانزادي جو عشق به آفاقي نظر اچي ٿو‪ .‬ھو چندر‬ ‫جي جنم ڏڻ توڙي وڇوڙي واري ڏڻ تي‪ ،‬کيس ڏيئا ٻپپاري يپپاد ڪري ٿپپو‪.‬‬ ‫افسوس جو چندر ڌرتي کان جدائي جو گيت؛‬ ‫”ڇڏي گهر اباڻا وڃن ٿا وڃن ٿا!“ ڳائيندو هليو ويو‪.‬‬ ‫ڀارت جي شهر الهپاس ننگپر ۾‪ ،‬هيپُء مهپان را ڳي‪1984 ،‬ع ۾ وڇپڙي‬ ‫ويو‪ .‬سندس راڳ‪ ،‬سندس آواز‪ ،‬سندس گيت‪ ،‬سندس پريپپت‪ ،‬سپپدائين‬ ‫سنڌ ۽ سنڌ واسين کي ياد رهندو‪.‬‬

‫پروفيسر منگها رام ملڪاڻي‪ :‬سنڌي ننڍي ناٽڪ جو‬ ‫باني!‬ ‫شوڪت حسين شورو‬ ‫هونئن ته سنڌيَء ۾ پهرئين ناٽڪ لکپڻ جپپو اعپپزاز ميپپرزا قليپپچ بيپپگ کپپي‬ ‫حاصل آهي‪ .‬هن سنڌي ٻوليَء ۾ بي شمار نپپاٽڪ ترجمپپو ڪري‪ ،‬سپپنڌي‬ ‫ادب کي مال مال ڪيو‪ .‬بعد ۾ جديد ننڍا سنڌي ناٽڪ‪ ،‬جن کي ون ائ ڪٽ‬ ‫پلي يا يڪ فصلو ناٽڪ چئجي ٿو‪ ،‬سپپي پروفيسپپر منگهپپا رام مل ڪاڻيَء‬ ‫لکيا‪ .‬هن جو جنم ‪ 14‬ڊسپپمبر ‪1896‬ع ۾ حيپپدرآباد سپپنڌ ۾ ٿيپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫پيُء ا ُڌارام شيوڪرام خدا آبادي عامل زميندار هو‪ .‬سندس پيپپُء ۽ ڏاڏو‬ ‫ٻئي روشن خيال شخص هئا‪ .‬منگهارام اسڪولي تعليم گپپورنمينٽ هپپاِء‬ ‫اسڪول ۾ ورتي‪ .‬مٿس خاص ڪري ٻن ماسترن جو گهڻو اثر ٿيو‪ .‬ٻنهي‬

‫کي آدرشي استاد ڪري ڪوٺيو اٿس‪ .‬ه پڪ غلم علپپي نانپپا هپپو‪ ،‬جي ڪو‬ ‫ٻيون درجو پڙهائيندو هوس ۽ ٻيو وليرام آئلمپپل ٿڌا ڻي هپپو‪ ،‬جنهپپن وٽ‬ ‫هو چوٿون ۽ ڇهون درجو پڙهيو هو‪ .‬غلم علي نانا کيس انگريزي ٻولي‬ ‫صحيح نموني ڳالهائڻ ۽ لکڻ سيکاري‪ .‬هن تپپي ڪن ٻيپپن وڏيپپن سپپنڌي‬ ‫هستين جو به اثر ٿيو هو‪ .‬ساڌو هيرانند ۽ رشي ڏيارام گدومل سپپندس‬ ‫ٻن پڦين کي انگريزي ۽ سنسڪرت پڙهپپائڻ لِء گهپپر ۾ اينپپدا هئا‪ .‬ديپپوان‬ ‫ڪوڙومل سندس پيُء جو دوست هپپو ۽ گهپپر جپپي ويجهپپو رهنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫مضمون نگار ۽ لغت نويس پرماننپپد ميپپوارام سپپندس ماسپپات هپپو تپپه‬ ‫دوست به هو‪ .‬ڪاڪو ڀيرومل مهرچند سندس نپپاٺي جپپو سپپئوٽ هپپو ۽‬ ‫منگهارام کي پيار ڪنپپدو هپپو‪ .‬منگهپپارام پنهنجپپي شپپروعاتي دور جپپون‬ ‫لکڻيون ڇپجڻ کان اڳ ميرزا قليچ بيگ کي ڏيکاري راِء وٺندو هو‪.‬‬ ‫منگهپپارام جڏهپپن اڃپپا ڇهيپپن درجپپي ۾ هپپو تپپه کيپپس نپپاٽڪن ۾ ڳائڻ ۽‬ ‫اداڪاري ڪرڻ جپپو موقعپپو مليپپو‪ .‬هپو بمپبئي يونيورسپٽي پپاران ورتپل‬ ‫مئٽپپرڪ جپپي امتحپپان ۾ سپپڄي سپپنڌ انپپدر چوٿپپون نمپپبر آيپپو ۽ پنهنجپپي‬ ‫اسڪول ۾ پهريون نمبر بيٺو‪ ،‬جنهن تي کيس ‪ 25‬رپيا انعام مليپپو‪ .‬انهپپن‬ ‫پئسن مان هن ‪ 17‬ڪتاب خريپپد ڪري اچپپي پنهنجپپي گهپپر ۾ لئبريپپري‬ ‫ٺپپاهڻ جپپي شپپروعات ڪئي‪ .‬منگهپپارام ڪراچيپَء ۾ اچپپي ڊي جپپي سپپنڌ‬ ‫ڪاليج ۾ داخل ورتي‪ .‬هو ڪاليپپج ۾ تعليپپم سپپان گ پڏ ڊبيٽنپپگ‪ ،‬راڳ‪ ،‬نپپاٽڪ‪،‬‬ ‫ادب ۽ راندين ۾ سرگرميَء سان حصو وٺندو رهيو‪ .‬ڪاليج ناٽڪ منڊليَء‬ ‫جو سيڪريٽري به ٿيو‪ .‬هپن کپي مپپرزا قليپپچ بيپپگ جپپي نپاٽڪ ”ني ڪي ۽‬ ‫بدي“ ۾ زنانو پارٽ ڪرڻ لِء مليو‪ .‬هو اڃا ڪاليپپج ۾ پڙهپي رهيپو هپپو تپه‬ ‫پيُء جي زور ڀرڻ تي کيس شادي ڪر ڻي پئي‪ .‬هپپن ‪1919‬ع ۾ بپپي اي‬ ‫جو امتحپپان پپپاس ڪيپپو‪ .‬سپپندس پيپُء وڏي ڄمپپار جپپو ٿپپي چ ڪو هپپو‪.‬‬ ‫منگهارام پيُء جو چوڻ مڃي اچي زمينداري سنڀالي‪ .‬ٽنڊي محمد خپپان‬ ‫۾ سندن ٻنيون هيون‪ .‬زمينداريَء جو اهو دور چار پنج سال هليو‪ .‬جنهن‬ ‫۾ کيس زمينداريَء ۽ هاري جيوت جي آزمپپودن کانسپپواِء‪ ،‬نپپويڪلئيَء ۾‬ ‫قدرتي نظارن جي وچ ۾ ادب پڙهڻ ۽ لکڻ لِء به گهڻو وقپپت مليپپو‪ .‬هپپن‬ ‫شاهه عبداللطيف ڀٽپپائي ۽ ٽئگپپور جپپي شپپاعريَء کپپي پڙهپڻ ۽ ترجمپپي‬ ‫ڪرڻ جو ڪم شروع ڪيو‪ .‬رسالي مپپان ڪجهپپه بيپپت چپپونڊي انگريپپزي‬ ‫نظم ۾ ترجمو ڪيائين ۽ اهي کڻي وڃي مرزا قليچ بيگ کپپي نظرثپپانيَء‬ ‫ڪرڻ لءِ ڏنائين‪ .‬مرزا صاحب اهو ترجمو پڙهي‪ ،‬کيپپس شاباسپپي ڏنپپي‪.‬‬ ‫منگهارام گرديو ٽئگور جي ”گارڊنر“ ڪتاب جو ترجمپپو نظمپپاڻي نپپثر ۾‬

‫ڪيو‪ ،‬جيڪڪڪو ”پريپپت جپپا گيپپت“ نپپالي سپپان ڇپيپپو‪ .‬ان دور ۾ منگهپپارام‬ ‫ملڪاڻي نپپاٽڪي دنيپپا ۾ هپڪ ڪل ڪار طپور چم ڪي اٿيپپو هپپو‪1920 .‬ع‬ ‫ڌاري‪ ،‬جديد سنڌي ناٽڪ جي وڏي نالي‪ ،‬خانچند درياڻي جيڪو منگهارام‬ ‫سان گڏ ڪاليج ۾ پڙهيو هو‪ ،‬تنهن ناٽڪن جپپي ذريعپپي سپپماجي خرابيپپن‬ ‫خاص ڪري ڏيتي ليتيَء خلف ناٽڪ لکڻ ۽ اسپٽيج تپي آ ڻڻ شپروع ڪيپا‬ ‫هئا‪ .‬هپپن انهپپن موضپپوعن تپپي ‪ 25‬کپپن ڪتپپاب لکيپپا هئا‪ ،‬جپپن مپپان اڌ‬ ‫اصلوڪا ۽ اڌ ُالٿو ڪيل هئا‪ .‬انهن مان ڪافي ناٽڪن ۾ منگهارام هيرو جا‬ ‫ڪردار ادا ڪيا هئا‪ .‬خانچند ۽ منگهارام‪ ،‬بزرگ اديبن لعلچند امرڏنومپپل‪،‬‬ ‫ڄيٺمل پرسرام ۽ هيرانند آڏواڻيَء جي ساٿ ۽ سهڪار سان ‪1923‬ع ۾‬ ‫”رابندر ناٿ لٽرري ۽ ڊرئمٽڪ ڪلب“ برپا ڪئي‪ .‬ان جو مهپپورت گرديپپو‬ ‫ٽئگور پاڻ پنهنجن هٿن سان حيدرآباد ۾ اچپي ڪيپو‪ .‬منگهپارام مل ڪاڻي‬ ‫ان ڏهاڙي کي ڪامياب بنائڻ جي لِء ڏاڍي اتساهه ۽ امنپپگ سپپان مهينپپو‬ ‫کپپن محنپپت ڪئي‪ .‬ٽئگپپور جپپي شپپاعري ۽ سپپندس نپپاٽڪ ”چپپترا“ مپپان‬ ‫انگريزيَء ۾ هڪ ڏيک سان گپڏ‪ ،‬سپنڌي ٻپوليَء جپو سپواد وٺپائڻ لءِ هپڪ‬ ‫مذاقي چهچٽو به شامل ڪيو ويو‪ .‬ائڪيڊمي اسڪول جي جيڪب هال ۾‬ ‫گرديو جي سامهون پروگرام پيش ڪيو ويو‪ .‬منگهارام مل ڪاڻيَء جپپي‬ ‫چوڻ موجب ٽئگور جهڙي اعل ٰي هستيَء جي اڳيپپان ڪلچپپرل پروگپپرام‬ ‫ڏيکارڻ لِء جگر کپنپپدو هپپو‪ .‬پپردو مٿپپي کڳ ڪو تپپه پپپوِء ڇپپا ٿيپپو‪ ،‬ان جپپي‬ ‫منگهارام کي ڪا خبر نپپه پئي‪ .‬اسپپم پٺيپپان اسپپم ٿينپپدو رهيپپو ۽ هپپال ۾‬ ‫تاڙين جو ڦهڪو پوندو رهيو‪ .‬ٻئي ڏينهن ڄيٺمل پرسرام‪ ،‬منگهپپارام کپپي‬ ‫نياپو موڪليو ته گرديو توسان ۽ ٽهلرام آڏواڻيَء سپپان ملپڻ چپپاهي ٿپپو‪.‬‬ ‫ٽهلرام ناٽڪ ۾ زنانو پارٽ ڪيو هپو‪ .‬گرديپپو ٽئگپپور ٻنهپپي جپي ڪم جپي‬ ‫ساراهه ڪئي ۽ کين پاڻ سپپان گ پڏ ناشپپتو بپپه ڪرايپپو‪ .‬ڪچهپپري ڪنپپدي‬ ‫گرديو کين چيو؛ ”اوهان جو سنڌيَء ۾ کلئيندڙ نقل به پسند پيم‪ .‬ٻوليَء‬ ‫سمجهڻ کانسواِء بپپه مطلپپب سپپمجهي ويپپس ۽ خپپوب کليپپم‪ “.‬ڄيٺمپپل‬ ‫پرسرام ٻڌايس ته؛ ”اهو ٽڪر اسان جي برک ليکڪ مرزا قليچ بيگ جي‬ ‫ناٽڪ ”نيڪي ۽ بدي“ مان ورتل هو‪ “.‬ناشتو ختپپم ٿي پڻ کپپان پپپوءِ گرديپپو‬ ‫هنن کي ٻانهن کان وٺي ٻپپاهر امپپاڻڻ آيپپو ۽ مپپوڪلڻي ڪنپپدي چيپپائين؛‬ ‫”شال ناٽڪ منڊلي وڌي ويجهي‪ ،‬منهنجي آسيس اٿو‪ “.‬گرديو ٽئگور جي‬ ‫هٿن سان مهورت ڪيل هيپَء نپپاٽڪ منڊلپپي‪ ،‬سپپنڌ جپپي ادبپپي ۽ ثقپپافتي‬ ‫تاريخ ۾ وڏي اهميت رکي ٿي‪ .‬ان ‪ 15‬سالن جپپي عرصپپي ۾ ٽيهپپارو کپپن‬ ‫جديد حقيقت نگاريَء وارا ناٽڪ پيش ڪيا‪ .‬منگهارام ملڪاڻي انهن مان‬

‫ڪيپپترن ۾ اداڪڪڪاري بپپه ڪئي تپپه ڪڪڪن جپپي هپپدايتڪاري بپپه‪ .‬خانچنپپد‬ ‫درياڻيءَ جي نپپاٽڪن جه پڙوڪ ”مل پڪ جپپا مپپدبر“‪” ،‬بپپک جپپو ش پڪار“ ۽‬ ‫”زماني جي لهر“ ۾ هن يادگار ڪردار ادا ڪيا‪ .‬درياڻيَء جي اصپپلوڪي‬ ‫۽ اهپپم نپپاٽڪ ”زمينپپداري ظلپپم“ )‪1928‬ع( ۾ منگهپپارام ه پڪ پيپپر مپپرد‬ ‫مظلوم هاريَء‪ ،‬دلمپپراد جپپو ڪردار ڪمپپاليت سپپان ادا ڪيپپو‪ .‬خانچنپپد‬ ‫درياڻي‪ ،‬بعد ۾ سنڌ ڇڏي بمبئي ۾ وڃي فلمي دنيا ۾ گهڙيو‪ .‬هپپن پنهنجپپي‬ ‫پهرين فلم ”انسان يا شيطان“ )‪ (1933‬۾ منگهارام کي هيرو جو پارٽ‬ ‫ڏنو‪ .‬هيروئن جدن ٻائي )نرگس جي ماُء( هئي‪ .‬فلم جو ڊائريڪٽر موتي‬ ‫گدواڻي هو‪ .‬خانچند درياڻي جي بمبئي وڃ پڻ سپپبب رابنپپدر نپپاٿ نپپاٽڪ‬ ‫منڊلي کي وڏو نقصان رسيو‪ .‬البته منگهارام کي فلمپپي دنيپپا پسپپند نپپه‬ ‫آئي‪ ،‬ان ڪري موٽي آيپپو‪ .‬منگهپپارام مل ڪاڻيَء سپپنڌي ننڍي نپپاٽڪ کپپي‬ ‫حقيقت نگاري وارو مپپاڊرن ون ائ ڪٽ پلپپي ب ڻايو‪ .‬هپپن ‪ 25‬کپپن نپپاٽڪ‬ ‫پ‬ ‫جوڙي سنڌي يڪ فصلو ناٽڪ کي سماجي سڌاري جو واهڻ بڻايو‪” .‬پپپا ُ‬ ‫ڃ“‪” ،‬بٽئي“ ۽ ”ٽي پارٽي“ اسٽيج تي نهايت مقبول ٿيا هئا‪.‬‬ ‫ڪين پ ِ َ‬ ‫منگهپارام پنهنجيپن ٻنيپن تپي هپو تپه کيپس ڊي‪-‬جپي‪-‬سپنڌ ڪاليپج جپي‬ ‫پرنسپل شهاڻي وٽان نياپو آيو ته ڪراچيَء اچ ته انگريزي فيلپپو ڪري‬ ‫رکانِء‪ .‬پيُء سندس مرضي ڏسي‪ ،‬کيس مو ڪل ڏنپپي‪ .‬منگهپپارام کپپي‬ ‫هاسپپٽل جپپو وارڊن بپپه ڪري رکيپپو ويپپو‪ .‬ا ڳتي هلپپي ليڪچپپرر ۽ پپپوِء‬ ‫پروفيسر ٿيپپو‪ .‬هپپاڻي پروفيسپپر منگهپپارام مل ڪاڻي سپڏجڻ ل ڳو‪ .‬دادا‬ ‫جشپپن واسپپواڻي ۽ پروفيسپپر احمپپد علپپي خپپواجه )مشپپهور ليکپپڪ‬ ‫خيرالنسپپاُء جعفپپري جپپو والپپد( سپپندس شپپاگرد هئا‪ .‬ورهپپاڱي کپپانپوِء‬ ‫پروفيسر ملڪاڻي پنهنجن ٻن پٽن ۽ هڪ ڌيَء سان گ پڏ بمپپبئي لڏي آيپپو‪.‬‬ ‫اتي جئه هند ڪاليج ۾ انگريزيَء جو پروفيسر ۽ شعبي جو اڳواڻ مقپپرر‬ ‫ٿيو‪ .‬ان وچ ۾ هن جيڪو پهريون ڪتپپاب لکيپپو‪ ،‬سپپو هپپو ”ادبپپي اصپپول“‬ ‫جنهن ۾ نثر ۽ نظم جي مختلف صپپنفن جپپا اصپپول سپپمجهايل آهپپن‪ .‬ان‬ ‫کانسواءِ هو ادبي تاريخ ۽ تنقيدي ليپپک ۽ ڪتپپابن تپپي تبصپپرا لکپڻ ل ڳو‪.‬‬ ‫سندس شاهڪار ڪتاب ”سنڌي نثر جي تاريخ“ آهپپي‪ ،‬جي ڪو ‪1968‬ع ۾‬ ‫شايع ٿيو ۽ ان تپپي کيپپس سپپاهتيه ا ڪادمي جپپو انعپپام مليپپو‪” .‬ڀپپارت ۾‬ ‫سنڌي ساهت جو مختصر جپپائزو“‪” ،‬ڀپپارت ۾ سپپنڌي سپپاهت جپپي سپپما‬ ‫لوچنا“‪” ،‬پڇمپپي يپپاترا“ )سپپفر نپپامو(‪” ،‬سپپاهتڪارن جپپون سپپمرتيون“‬ ‫ڪتابن کان سواِء ”جپپوانيَء جپپا جپپذبا ۽ پيريپَء جپپون يپپادون“ سپپندس‬ ‫نظماڻي نثر جو مجموعو آهي‪.‬‬

‫پروفيسر ملڪاڻي انڊيا ۾ سنڌي ادب ۽ سنڌيت هلچل ۾ هڪ رهپپبر طپپور‬ ‫ڪم ڪيو‪ .‬اها هلچل بمبئي جي ”سنڌي ساهت منڊل“ طرفپپان ‪1949‬ع‬ ‫کان شروع ٿپپي هئي‪ .‬پروفيسپپر مل ڪاڻي ‪ 13‬سپپال ان جپپو پريزيڊنپپٽ‬ ‫چونڊبو رهيو‪ ،‬جيستائين هو ڪاليپج مپان رٽپائر ڪري پنهنجپي پپٽ وٽ‬ ‫ڪلڪتي ۾ وڃي رهيو‪ .‬پروفيسر ملڪڪڪاڻي آخپپري گهڙيپَء تپپائين سپپنڌي‬ ‫زبان ۽ ادب جي خدمت ڪندو رهيو‪ .‬هن ‪ 84‬ورهين جي ڄمار ۾ پهريپپن‬ ‫ڊسمبر ‪1980‬ع ۾ هن دنيا مان لڏاڻو ڪيو‪.‬‬

‫ڊاڪٽر فهميده حسين‬ ‫نامور ليکڪا‪ ،‬اسڪالر ۽ محقق ڊاڪٽر فهميده حسين‪ 5 ،‬جولِء ‪1948‬ع‬ ‫تي ٽنڊي ڄام ضلعي حيدرآباد ۾ پنهنجي وقت جي مثپپالي اسپپتاد محمپپد‬ ‫يعقوب ميمڻ جي گهر ۾ جنم ورتو‪ .‬پرائمري تعليم حيدرآباد جي مسپپلم‬ ‫گرلس اسڪول مان‪ ،‬سيڪنڊري ڪجهپپه عرصپپو ميپپران اس پڪول مپپان‬ ‫پڙهي ۽ پوِء ماڊل اسڪول حيدرآباد ۾ داخل ٿي‪ .‬جتان ‪ 1964‬۾ امتيازي‬ ‫نمپپبرن سپپان مئٽپپرڪ پپپاس ڪيپپائين‪1968 .‬ع ڌاري‪ ،‬ڊي جپپي سپپائنس‬ ‫ڪاليپپج ڪراچيپپَء مپپان بپپي‪ .‬ايپپس سپپي ڪڪڪڪري‪1970 ،‬ع ۾ ايپپم‪ .‬اي‬ ‫)انگريپپزي( سپپنڌ يونيورسپپٽيَء مپپان ڪيپپائين ۽ پپپوِء اتپپان ئي ‪1972‬ع ۾‬ ‫سنڌي ادب ۾ ايم‪ .‬اي ڪيائين‪ .‬ٻنهي ڊگرين ۾ ٻيو نمپپبر پوزيشپپن حاصپپل‬ ‫ڪيائين‪1981 .‬ع ۾ ايل‪ .‬ايل‪ .‬بي ۽ ‪1990‬ع ۾ هندي ٻپپوليَء ۾ ڊپلومپپا بپپه‬ ‫ڪيائين‪ .‬ڊاڪٽر صاحبه ”شاهه لطيف جي شاعريَء ۾ عورت جپپو روپ‘‬ ‫عنوان هيٺ ‪1992‬ع ۾ پي‪ .‬ايڇ‪ .‬ڊي ڪئي‪ .‬ڊاڪٽر اياز قپپادري )مرحپپوم(‬ ‫سندس پي‪ .‬ايڇ‪ .‬ڊي گائيڊ رهيو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين کي ادب ۽ علپپم سپپان چپپاهه ننڍپ پڻ کپپان پنهنجپپي‬ ‫خاندان مان ئي حاصل ٿيو‪ .‬سندس والد محمد يعقوب ’نيپپاز‘ نپپه ر ڳو‬ ‫سٺو شاعر‪ ،‬پر هڪ عالم شپپخص ۽ ترقپپي پسپپند سپپوچ جپپو مپپالڪ هپپو‪،‬‬ ‫جنهن ڪلسيڪي فارسي شاعر حافظ جي شاعري ’ڪلم حافظ‘ جي‬ ‫نالي سان ترجمو ڪئي هئي ۽ سنڌي لغت بورڊ ۾ به هڪ عرصپپي تپپائين‬ ‫ڪم ڪيو هو‪ .‬کيس عربي‪ ،‬فارسي‪ ،‬سنسڪرت ۽ هنديَء ٻوليَء تي به‬ ‫عبور هو‪ .‬ڊاڪٽر صاحبه جو وڏو ڀاُء‪ ،‬سراج ميمپڻ بپپه‪ ،‬سپپنڌي زبپپان جپپو‬ ‫وڏو اسڪالر‪ ،‬ڪهاڻيڪار ۽ لسانيات جو ماهر آهپپي‪ .‬سپپندس ٻيپپا ڀپپائر ۽‬ ‫ڀينپپرون بپپه سپپنڌي ادب سپپان وابسپپته رهيپپا جپپن ۾ عبپپدالحق عظيپپم‬

‫ڪهاڻيڪار ۽ ايڊيٽپپر ’بپپادل‘‪ ،‬جميلپپه ’تبسپپم‘ ڪهاڻيڪڪڪار ۽ انيپپس ميم پڻ‬ ‫شاعر ۽ ايڊيٽر رسالو ’سگهڙين سٿ‘ شامل آهپپن‪ .‬اهپڙي علمپي ادبپپي‬ ‫ماحول ۾ سندس پرورش ٿي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين عملي زندگيَء جپپي شپپروعات‪ ،‬ريڊيپپو پاڪسپپتان‬ ‫ڪراچيَء تي نيوز ٽرانسليٽر جي نوڪريَء سان ڪئي‪ .‬ان بعپپد ‪1972‬ع‬ ‫۾ سنڌ يونيورسٽيَء جي انسپپٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشپپن ۾ ليڪچپپرار مقپپرر‬ ‫ٿي‪ .‬ڪجهه وقت اتي پڙهائڻ بعد جڏهن ‪1974‬ع ۾ سندس شادي جناب‬ ‫عبدالحسين سرائيَء سان ٿي ته کيس ڪراچيَء وڃي رهڻو پيو‪ ،‬جپپتي‬ ‫‪1978‬ع ۾ هوَء سنڌي شعبي‪ ،‬ڪراچپپي يونيورسپپٽيَء ۾ ليڪچپپرار مقپپرر‬ ‫ٿي‪ ،‬اتي ترقي ڪندي ‪1988‬ع کان ‪1995‬ع تائين اسسٽنٽ پروفيسپپر؛‬ ‫‪1995‬ع کپپان ‪1997‬ع تپپائين پروفيسپپر؛ بعپپد ۾ سپپنڌي شپپعبي جپپي‬ ‫چيئرپرسپپن مقپپرر ٿپپي‪ .‬ان بعپپد ڪراچپپي يونيورسپپٽيَء ۾ قپپائم ’شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائي چيئر جي ڊائريڪٽر طور ڏهه سال خدمتون سرانجام‬ ‫ڏنائين ۽ لطيفيات جي حوالي سپان جديپپد تقاضپائن مپوجب ڪيپپترا ئي‬ ‫ڪتاب ڇپايائين‪ .‬ٽماهي تحقيقي جنرل ’ڪلچي‘ سندس ادارت ۾ جاري‬ ‫ٿيو‪ .‬ڪيترن نوجوانن‪ ،‬ريسرچ جي ميدان ۾ سندس رهبريءَ هيپپٺ ايپپم‪.‬‬ ‫فل ۽ پي‪ .‬ايڇ‪ .‬ڊي ڪئي آهي‪ .‬ان کان پوِء کيس‪ ،‬سنڌ حڪومت طرفان‬ ‫مئي ‪2008‬ع ۾ سنڌي لئنگئيج اٿارٽيَء جي چيئرپرسن طور مقرر ڪيپپو‬ ‫ويو‪ ،‬جتي پڻ هن ڏينهن رات محنت ۽ سپپنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي خپپدمت‬ ‫واري جذبي سان فرض نڀايا آهن‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين لکپڻ جپپي شپپروعات ننڍپپڻ کپپان ڪئي‪ .‬ٻپپاراڻيون‬ ‫آکپپاڻيون لکيپپائين‪ ،‬پپپوِء ڊي‪ .‬جپپي ڪاليپپج جپپي مخپپزن ۾ لکڻيپپون شپپايع‬ ‫ڪرايائين‪ .‬جڏهن ’بادل‘ رسالو شروع ٿيو ته باقاعده ان ۾ لک پڻ لڳڪڪي ۽‬ ‫‪1968‬ع کان ‪1972‬ع تائين ان وقت جي انهيَء مشهور ادبپپي رسپپالي‬ ‫جي عورتن واري حصپپي جپپي ايڊيٽپپر رهپپي‪ .‬سپپندس افسپپانا‪ ،‬شپپاعري‬ ‫)تسنيم يعقوب جي نالي سان( ۽ مضمون‪ ،‬مختلف اخبارن ۽ مخزنپپن ۾‬ ‫ڇپجندا رهيا‪ .‬ان بعد ‪ 12‬سپپال روزانپپي ’هلل پاڪسپپتان‘ جپپي عپپورتن‬ ‫واري صفحي جي ايڊيٽر رهي‪ .‬ڪجهه عرصو ”سپپوجهرو“ رسپپالي جپپي‬ ‫ايڊيٽنگ به ڪيائين‪ .‬نوي جي شروعاتي سالن ۾‪ ،‬روزاني اخبار ’جاڳو’ ۾‬ ‫۽ ان کان پپپوِء ڳڪڪچ عرصپپو ’عپپوامي آواز‘ ۾ سپپندس ڪڪڪالم ’منهنجپپون‬ ‫سوچون‘ نالي سان ڇپيا‪ .‬شپپاهه عبپپداللطيف ڀٽپپائي چيئر پپپاران شپپايع‬ ‫ٿيندڙ تحقيقي جرنل ’ڪلچي‘ جي ڏهن سالن تائين ايڊيٽر رهپي‪ ،‬گڏوگپڏ‬

‫سندس مقال ۽ تحقيقي مضمون به ڇپجندا رهيا‪ .‬هن ڪلچيءَ جپپا لپپڳ‬ ‫ڀڳ ‪ 40‬شمارا جاري ڪيا‪ .‬جڏهن ته سنڌي لئنگئيج اٿارٽيَء جي تحقيقي‬ ‫جرنپپل ’سپپنڌي ٻپپولي‘ جپپي ادارت سپپان گپپڏ اٿپپارٽيَء جپپي اهپپم رٿپپا‬ ‫’انسپائيڪلوپيڊيا سپنڌيانا‘ جپي چيپف ايڊيٽپر طپور ٽيپم جپي رهنمپائي ۽‬ ‫نگرانپپي ڪنپپدي رهپپي آهپپي‪ .‬سپپنڌ جپپي هپپن پهريپپن سپپنڌي جپپامع‬ ‫انسپپائيڪلوپيڊيا جپپا ٽپپي جلپپد سپپندس نگرانيپپَء ۾ شپپايع ٿيپپا آهپپن‪.‬‬ ‫انسائيڪلوپيڊيا کي ساڃاهه ونپپد طبقپپي ۾ گه ڻي پپپذيرائي ملپپي آهپپي‪.‬‬ ‫ڊسمبر ‪2010‬ع ۾ انهيَء انسائيڪلوپيڊيا جي ٻن جلدن جو مهپپورت سپپنڌ‬ ‫جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه ۽ وقپپتي گپپورنر نثپپار که پڙي هٿپپان‬ ‫ٿيپپو‪ .‬سپپن ‪ 1972‬کپپان ‪1979‬ع تپپائين ريڊيپپو پاڪسپپتان ڪراچيپَء تپپان‬ ‫’سنڌي اردو بول چال‘ نالي‪ ،‬سنڌي سکيا جو پروگرام ڪيائين‪ .‬ان کپپان‬ ‫پوِء ‪2009‬ع کان ريڊيو پاڪستان حيپپدرآباد تپپان ’آئيپپي سپپنڌي سپپيکين‘‬ ‫نالي سان پڻ سکيا جو پروگرام ڪيائين‪ .‬ڪجهه عرصو پي ٽپپي وي تپپي‬ ‫ادبي ٽاڪ شوز ۽ خواتين جي پروگرامن جي ڪمپيئرنگ به ڪيائين‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين جا هن وقت تائين ڪيترا ئي ڪتاب ڇپجپپي چڪڪڪا‬ ‫آهن‪ .‬جن جو تفصيل هن ريت آهي‪ (1) :‬هوائن جپپي آڌار )سپپفر نپپامو(‬ ‫‪1983‬ع‪ (2) ،‬پير حسام الدين راشپپدي )سپپوانح( ‪1990‬ع‪ (3) ،‬شپپاهه‬ ‫لطيف جي شاعريَء ۾ عورت جو روپ )پي‪ .‬ايڇ‪ .‬ڊي ٿيسز( ڀٽ شپپاهه‬ ‫ثقافتي مرڪز ‪1993‬ع‪ (4) ،‬ادبپپي تنقيپپد ۽ تاريپپخ )ادبپپي تنقيپپد‪ ،‬فپپن ۽‬ ‫تاريخ( ‪1996‬ع‪ (5) ،‬شاهه لطيف ڪي شاعري مين عورت ڪا روپ(‬ ‫)اردو( ‪1996‬ع‪ (6) ،‬برصغير جپپي ٻپولين جپو لسپانياتي جپائزو )جپارج‬ ‫گريئرسن جي ڪتاب ’‪ ‘Linguistic Survey of India‬جي اٺين جلد‬ ‫جو ترجمو( ‪2000‬ع‪ ،‬ٻيو ڇاپو ‪2011‬ع‪Image of Woman in (7) .‬‬ ‫‪ ،the Poetry of Shah Latif- 2002‬انگريزي ترجمو ڊاڪٽر امجد‬ ‫سپپراج‪ (8) .‬هپپڪ حپپوا ڪئيپپن ڪهپپاڻيون )ڪهپپاڻين جپپو مجموعپپو(‬ ‫‪2003‬ع‪ (9) ،‬دنيا جون شاعر عورتپپون )دنيپا جپي شپپاعر عپورتن جپپي‬ ‫شاعريَء جو سنڌي ترجمپپو( ‪2006‬ع‪ (10) ،‬شپپاهه عبپپداللطيف ڀٽپپائي‬ ‫)زندگي‪ ،‬شاعري ۽ فلسفو‪ :‬اردو( ‪2008‬ع‪.‬‬ ‫ترتيب ڏنل ڪتپاب‪Translation of Verses of Shah jo (1) :‬‬ ‫‪ (Risalo (2006)، (2‬سنڌ‪ ،‬ماضي‪ ،‬حال ۽ مسپپتقبل )‪2006‬ع(‪(3) ،‬‬ ‫‪Sindh- Past, Present & Future 2006، (4) Dictionary of‬‬ ‫‪ (Classical Poets of Sindhi (1989)، (5‬مزاحمتي ادب )شريڪ‬

‫ايڊيٽر طور( ‪1998‬ع‪Shah & Sindh (1998)، (7)Poetry (6) ،‬‬ ‫‪.(of Women During Last 50 Years in Sindh (1997‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين کي سندس علمي ادبي خپپدمتن جپپي اعپپتراف ۾‬ ‫ڪيترا ئي اوارڊ ۽ ميڊل مليپپا آهپپن‪ .‬جپپن ۾‪ (1) :‬ح ڪومت سپپنڌ طرفپپان‬ ‫تحقيقپپي ڪم تپپي ’جپپوش مليپپح آبپپادي اوارڊ‘ )‪2009‬ع(؛ )‪ (2‬تعليمپپي‬ ‫خدمتن تي سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن پاران گولڊ ميڊل )‪2008‬ع(؛‬ ‫)‪ (3‬حڪومت پاڪستان طرفان صدارتي اوارڊ ’پرائيڊ آف پرفارمنس‘ )‬ ‫‪2004‬ع(؛ )‪ (4‬ا ڪادمي ادبيپپات طرفپپان بهپپترين ڪتپپاب جپپو اوارڊ )‬ ‫‪2004‬ع(؛ )‪ (5‬ح ڪومت سپپنڌ طرفپان شپاهه لطيپف بپپابت تحقيقپپي ۽‬ ‫اشپپاعتي ڪم جپپي مڃتپپا طپپؤر ’شپپاهه لطيپپف اوارڊ‘ )‪2003‬ع(؛ )‪(6‬‬ ‫’سگا‘ طرفان بهترين تحقيق جو اوارڊ )‪1995‬ع(‪ (7) ،‬اڪادمي ادبيات‬ ‫پاران سال جي بهترين ڪتاب تي ’هجرا اوارڊ ‪1994) ‘1414‬ع(؛ )‪(8‬‬ ‫شاهه لطيف ۽ وومين اسٽڊيز تي بهترين تحقيق جو اوارڊ ) ‪1994‬ع(‪) ،‬‬ ‫‪ (9‬سهيوڳ فائونڊيشن‪ ،‬بمبئي طرفان بهترين سنڌي ليکڪ جو ’سهيوڳ‬ ‫اوارڊ‘‪1999 (10) ،‬ع کان ‪2000‬ع تائين بهپپترين سپپماجي ڪارڪن ۽‬ ‫عورتن جي ترقيَء بابت جاکوڙ تي ’سپپگا اوارڊ‘‪.‬کانسپپواِء کيپپس مڃتپپا‬ ‫طور مختلف تنظيمن ۽ ادارن طرفان اوارڊ‪ ،‬شيلڊون ۽ ميڊل ڏنا ويا‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين‪ ،‬سنڌ جي ليکڪائن ۾ سپپڀ کپپان وڌي پڪ ۽ مختلپپف‬ ‫صنفن ۾ لڳيتو لکندڙ ۽ تحقيقي ڪم ڪندڙ واحپپد عپپورت آهپپي‪ ،‬جنهپپن‬ ‫کي مختلف اشاعتي مواد توڙي تحقيقي لکڻين ۽ لغتن جي ايڊيٽنگ جو‬ ‫‪ 25‬سالن جو تجربو حاصل آهي‪ .‬هوَء هپڪ ئي وقپپت ليک ڪه‪ ،‬شپپاعره‪،‬‬ ‫محقپپق‪ ،‬لسپپانياتي مپپاهر ۽ سپپماجي ڪارڪن بپپه رهپپي آهپپي‪ .‬سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽيَء جي سينڊيڪيٽ سان گڏ ڪيترن ٻيپپن ادارن جپپي بپپورڊ آف‬ ‫گورنرز جي ميمبر پڻ رهي آهي‪.‬‬

‫تاج صحرائي‪ :‬سنڌ جو باڪمال شاعر‬ ‫آزاد انور ڪانڌڙو‬ ‫ش پڪارپور ۽ دادو‪ ،‬علمپپي ۽ ادبپپي‪ ،‬ثقپپافتي ۽ صپپحافتي‪ ،‬دينپپي ۽ دنپپوي‬ ‫تعليم‪ ،‬سماجي ۽ سياسي حوالي سان زرخيپز ضپپلعا رهيپا آهپن‪ .‬ٻن ھي‬ ‫ضلعن ۾ جنم وٺندڙ شخصيتن‪ ،‬پنهنجپپن پنهنجپپن شپپعبن ۾ مثپپالي ڪم ۽‬

‫ڪردار ادا ڪري‪ ،‬نه صرف پنهنجو پر پنهنجي جنم ڀوميَء جپپو نپپالو پ پڻ‬ ‫روشن ڪيو آهي‪.‬‬ ‫سنڌ جپپي ناميپپاري اديپپب ۽ محقپپق‪ ،‬تاريخپپدان ۽ صپپحافي‪ ،‬سپپائين تپپاج‬ ‫صحرائيَء جو جنم ته شڪارپور ۾ ‪ 14‬سپپيپٽمبر ‪1901‬ع تپپي نورمحمپپد‬ ‫ميمڻ جي گهر ۾ ٿيو پر هن زندگيَء جو وڏو عرصو دادوَء ۾ گپپذاريو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫صحافتي زندگيَء جي شروعات ‪1948‬ع کان ڪيائين‪ .‬سندس هفتيوار‬ ‫اخبار ”آواز“ ان دور ۾ وڏي مقبوليت ماڻي‪ .‬پپپاڻ‪ ،‬ان دور ۾‪ ،‬تعليپپم جپپي‬ ‫اڻ هونپپد واري صپپورتحال کپپي ڏسپپندي‪ ،‬تعليمپپي حپپوالي سپپان دادوَء ۾‬ ‫مثالي ڪردار ادا ڪيائون ۽ دادوَء ۾ طالب المپپول ٰي هپپاِء اس پڪول قپپائم‬ ‫ڪيائون‪ ،‬جيڪو اڄ به قائم دائم آهي‪.‬‬ ‫سائين تاج صحرائيَء جي ڇپيل ڪتابن ۾ ”تصپپوير درد ‪1946‬ع“‪” ،‬سپپر‬ ‫سارنگ جو مطپپالعو ‪1954‬ع“‪” ،‬سپپنڌو تهپپذيب ‪1989‬ع“‪” ،‬پ ڻي لپپوڪ‬ ‫‪1996‬ع“‪” ،‬دادو ضپپلعو جپپاگرافي ۽ تاريپپخ جپپي آئينپپي ۾ )کيرٿپپر جبپپل‪-‬‬ ‫گورک چوٽي( ‪1997‬ع“‪” ،”Lake Manchar 1997“،‬نيڻن ننڊ اکوڙ‬ ‫‪2000‬ع“ ۽ ٻيا ڪتاب شامل آهن‪ .‬جڏهن ته سپپندس اڻ ڇپيپپل ڪتپپابن ۾‬ ‫مرزا غپالب‪ ،‬ڌرتيپَء جپا زخپم ۽ ٻيپا شپامل آهپن‪ .‬اهڙيپَء ريپت شپاهه‬ ‫عبداللطيف‪ ،‬قلندر لل شهباز‪ ،‬سچل سرمست‪ ،‬منڇر ڍن پڍ ۽ دادو ضپپلع‬ ‫جي آثارن بابت سندس تحقيقپپي مقپپال ۽ مضپپمون ٽڙيپپل پکڙيپپل آهپپن‪.‬‬ ‫سائين تاج صحرائي صاحب‪ 28 ،‬آڪٽپپوبر ‪2002‬ع تپپي هپپن فپپاني دنيپپا‬ ‫مان لڏاڻو ڪيو‪.‬‬ ‫سنڌ جي نامياري محقق‪ ،‬تاريخدان ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪ هنڌ لکيپپو‬ ‫آهي؛ ”شاعري هر زبان يا ٻوليَء جي ادب جو بنياد آهي‪ ،‬ڇو ته شپپاعر‬ ‫پنهنجي شعر کي ملڪي زبان جي نهايت پيپپارن ۽ انپپوکن محپپاورن جپپو‬ ‫جامو پهرائي ٿو“‪.‬‬ ‫سائين تاج صحرائي محقق‪ ،‬مورخ ۽ تاريخدان جي حيثيت سپپان‪ ،‬ادبپپي‬ ‫دنيا ۾ متعارف ٿيو ۽ مثالي ڪم ڪيائون‪ .‬سندس گهڻو تڻو لڙو تحقيپپق‬ ‫ڏانهن رهيو‪ .‬تحقيق ۽ تاريخ سان خاص دلچسپي رکڻ سان گڏ‪ ،‬سپپندس‬ ‫شاعراڻه عظمت کان به انڪار نه ٿو ڪري سپپگهجي‪ .‬سپپنڌ جپي ادبپي‬ ‫دنيا ۾ نه صرف هڪ محقق جي حيثيت سان پر هڪ شاعر جپپي حپپوالي‬ ‫سان به اعل ٰي مقام حاصل ڪيائون‪.‬‬ ‫سنڌ جي سدا حيات عالم‪ ،‬دانشور ۽ نقپپاد مولنپپا غلم محمپپد گرامي پَء‬ ‫مهراڻ جي شاعر نمپپبر ‪1969‬ع ۾ تپپاج صپپحرائيَء جپپي شپپاعري بپپابت‬

‫لکيو آهي؛ ”تاج صپپاحب نذرالسپپلم‪ ،‬خليپپل جپپبران ۽ ٽيگپپور جپپي ادب‬ ‫لطيف کان گهڻو متاثر آهي‪ .‬تاج صپپحرائيَء جپپي شپپاعريءَ ۾ جپپوش ۽‬ ‫جذبو موجود آهي‪“.‬‬ ‫سائين تاج صحرائي‪ ،‬پنهنجي دور جو باڪمال شاعر هو‪ .‬هن شپپاعريءَ‬ ‫جپپي مختلپپف صپپنفن ج ھڙوڪ؛ غپپزل‪ ،‬گيپپت‪ ،‬نظپپم ۽ ربپپاعين تپپي طبپپع‬ ‫آزمائي ڪئي‪ .‬سندس شعرن ۾ ٻولي پيپپاري آهپپي‪ .‬نپپوان نپپوان خيپپال ۽‬ ‫تجربا ملن ٿا‪ .‬سندس شاعري قديم ۽ جديد رنگ جو خوبصورت سنگم‬ ‫آهي‪ .‬سندس شاعريَء ۾ اصلحي ۽ تنقيدي رنگ نمايان آهي‪.‬‬ ‫حادثن جي خوف کان غمگين به ٿي تون نوجوان‪،‬‬ ‫ياس حرمان سان لڙڻ آ‪ ،‬تنهنجي فطرت نوجوان‪.‬‬ ‫سائين تاج صحرائيَء جو‪ ،‬پنهنجي حياتيَء ۾‪ ،‬مشاعرن اندر شعر پڙهپپڻ‬ ‫جپپو انپپداز نرالپپو ۽ دل کپپي وڻنپپدڙ هونپپدو هپپو‪ .‬سپپندس انپپداز بيپپان‪،‬‬ ‫مشاعري ۽ محفل ۾ ويٺل ماڻهن کي موهيندو هو‪ .‬تاج صپپحرائيءَ جپپي‬ ‫شاعري‪ ،‬وطن ۽ ڌرتيَء جپپي پيپار سپان سرشپپار آهپي‪ .‬سپندس شپعر‬ ‫دلين ۾ جاِء ولرين ٿا‪.‬‬ ‫وري سينگاريو‪ ،‬ايوانن کي آزاديَء جي پروانن‪،‬‬ ‫پر معلوم آ دل کي ته‪ ،‬پروانن تي ڇا گذريو‪.‬‬ ‫نون قدرن‪ ،‬نون فڪرن ۽ علمي لڙن شعر کي نوان نوان اسپپلوب ڏنپپا‬ ‫آهپپن‪ .‬سپپائين تپپاج صپپحرائي پنهنجپپي دور جپپو اهپڙو شپپاعر هپپو جنهپپن‬ ‫پنهنجي تخليق کي اعل ٰي مقام تي پهچائي‪ ،‬نه رڳو پنهنجي پاڻ کي امر‬ ‫ڪري ڇڏيو پر پنهنجي فن کي به امر ڪري ڇڏيو‪ .‬سپپندس شپپاعريَء ۾‬ ‫حقيقت بيانيَء سان گڏ رواني آهي‪ .‬شاعريَء ۾ ماحول ۽ زندگيءَ جپپي‬ ‫اهم مسئلن جي ترجماني ڪئي اٿائين‪ .‬سندس بيان ۾ سادگي‪ ،‬سچائي‬ ‫۽ نماڻائي به آهي ته قلندرانه بيبپپاڪي بپپه‪ .‬جيڪڪڪا پڙهنپپدڙن کپپي متپپاثر‬ ‫ڪري ٿي‪.‬‬ ‫اڃا تقدير جو ماتم‪ ،‬اڃا زندان باقي آ‪،‬‬ ‫اڃا فطرت نه بدلي آ‪ ،‬اڃا ارمان باقي آ‪،‬‬ ‫سفينن سان ٿو ٽڪرائي‪ ،‬اڃا طوفان باقي آ‪،‬‬ ‫تو کي فرصت ڪٿي آهي‪ ،‬مون کي مهلت ڪٿي آهي؟‪.‬‬ ‫سائين تپپاج صپپحرائي جپپي شپپاعري‪ ،‬فنپپي لحپپاظ کپپان پختگپپي آهپپي ۽‬ ‫منجھس جدوجهد ۽ جپپاکوڙ جپپو ڏس يپپا گپپس آهپپي‪ .‬هپپو ه پڪ پراميپپد ۽‬ ‫پرجوش شاعر آهي‪.‬‬

‫سحر آئي‪ ،‬اذان آئي‪ ،‬پهاڙن تان صدا آئي‪،‬‬ ‫هزارن گرم لڙڪن سان‪ ،‬صبا گل ٿي قضا آئي‪،‬‬ ‫حياتيَء جي فضائن مان‪ ،‬اها هر هر ندا آئي‪،‬‬ ‫تو کي فرصت ڪٿي آهي‪ ،‬مون کي مهلت ڪٿي آهي؟‪.‬‬ ‫سائين تاج صحرائيَء جي ادبي ۽ تحقيقپي‪ ،‬علمپي ۽ شپاعرانه خپدمتن‬ ‫کي هميشه ياد رکيو ويندو‪ .‬هو سنڌ جو مثالي ۽ اڻ وسرندڙ ڪردار ھيو‪.‬‬ ‫کيس سنڌ ۽ سنڌ واسي ڪڏهن به وساري نه ٿا سگهن‪.‬‬

‫پروفيسر محبوب علي چنه جي شخصيت ۽ عملي‪،‬‬ ‫ادبي خدمتون‬ ‫علي اصغر اوٺو‬ ‫وادي مهراڻ جي هن سون ورني ڌرتيَء تي ڪيترا ئي قپپديم ۽ تپپاريخي‬ ‫شهر اڄ به موجود آهن‪ .‬انهن قديم شهرن مان )سيوستان( سيوهڻ بپپه‬ ‫هڪ اهم ۽ تاريخي حيثيت رکي ٿو‪ .‬سيوهڻ شهر نه رڳو تپپاريخي شپپهر‬ ‫آهي پر ان سان گڏ علم ۽ ادب جو مر ڪز پپڻ رهيپپو آ ھي‪ .‬هيپُء شپپهر‬ ‫ادبي ميدان ۾ هڪ خاص مقام رکي ٿو‪.‬‬ ‫هن شهر ڪيترا ئي علم ۽ ادب جا گوهر پيدا ڪيپپا آهپپن‪ .‬انهپپن گپپوهرن‬ ‫مان مرحوم پروفيسر محبوب علي چنه بپه هپڪ شخصپيت ٿپي گپذريو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫پروفيسر محبوب علي چنه‪ ،‬پوسٽ ماسٽر محمد صالح چنه جي گهر ۾‬ ‫تاريخ ‪ 12‬مارچ ‪1922‬ع بمطابق ‪ 1341‬هجري ۾ جنم ورتو‪ .‬شپپروعاتي‬ ‫تعليم پنجين درجي تائين سيوهڻ ۾ پوري ڪيائين‪ .‬مئٽرڪ‪ ،‬حيدرآباد هپپاِء‬ ‫اسڪول‪ ،‬هاڻوڪي نور محمد هاِء اسڪول‪ ،‬مان حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫‪1939‬ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪرڻ کانپوِء‪ ،‬ڊي جي نيشنل حيپپدرآباد ڪاليپپج ۾‪،‬‬ ‫ايف واِء اي ۾‪ ،‬داخل ورتائين ۽ هاير سيڪينڊري ڪلس ۾ پپپاس ڪيپپائين‪.‬‬ ‫مالي مجبورين جي ڪري‪ ،‬انٽر آرٽپپس کپپانپوِء ڪجهپپه سپپالن لءِ تعليپپم‬ ‫جاري ڪري نه سگهيو‪.‬‬ ‫‪1944‬ع ۾ بي اي جا ٻه سال ڪراچي ۾ ڊي جپپي سپپنڌ ڪاليپپج ۾ مڪمپپل‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫‪1945‬ع ۾ بي اي جي امتحان ۾‪ ،‬سنڌ مان پهريون نمپپبر آيپپو‪ .‬ان ڪري‬ ‫بمبئي يونيورسٽيَء طرفان کين اعزازي ڊڪسان فيلو شپ مليو‪.‬‬

‫سندس ڊبل ايپپم اي ٿيپپل هيپپون‪ .‬هپڪ فارسپپيَء جپپي مضپپمون ۾ ۽ ٻپپي‬ ‫سنڌي مضمون ۾‪1947 .‬ع ۾ ايم اي سنڌي‪ ،‬سموري بمبئي پريزيڊنسپپي‬ ‫۾ پهرين پوزيشن حاصل ڪئي‪ .‬جنهن جي نتيجي ۾ بمپپبئي يونيورسپپٽيَء‬ ‫طرفان کين گولڊ ميڊل مليو‪ .‬ان وقت اهو اعزاز سيوهڻ ته ڇا پر پوري‬ ‫سنڌ لِء فخر جو باعث هو‪ .‬سنڌ ڌرتي کپي اهپڙن فپردن تپي اڄ بپه نپاز‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫ملزمت جي شروعات هڪ استاد جپپي حيپپثيت سپپان ڪيپپائين‪ .‬پنهنجپپي‬ ‫نپپوڪريَء جپپا فپپرائض ميونسپپپل هپپاِء اسپڪول سپپيوهڻ‪ ،‬سپپنڌ مدرسپپة‬ ‫السلم ڪراچي ۽ اين جي وي هپپاِء اس پڪول ڪراچي پَء ۾ ادا ڪيپپائون‪.‬‬ ‫پاڻ جڏهن ڪراچيَء ۾ نوڪري جون خدمتون ڏيئي رهيو هو‪ ،‬تنهپپن دور ۾‬ ‫کين فوڊ کاتي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر جپپي عهپپدي لِء آڇ ٿپپي پپپر جيئن تپپه پپپاڻ‬ ‫درس و تپپدريس‪ ،‬تصپپنيف و تپپاليف سپپان گه ڻي دلچسپپپي رکنپپدا هئا‪،‬‬ ‫تنهنڪري ان انتظامي کاتي ڏانهن وڃڻ پسند نه ڪيائون ۽ تعليپپم کپپاتي‬ ‫کي وڌيڪ ترجيح ڏنائون‪1948 .‬ع ۾ بي ٽي پاس ڪرڻ کانپوِء‪ ،‬گورنمينٽ‬ ‫ڪاليج حيدرآباد ۾ به حيثيت سنڌي ۽ فارسي ليڪچرار طور مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح سپنڌ جپي مختلپف ڪاليجن جهپڙوڪ؛ شپاهه عبپداللطيف‬ ‫گورنمينٽ ڪاليج ميرپورخاص‪ ،‬گپپورنمينٽ ڪاليپپج جي ڪب آبپپاد‪ ،‬جپپامع‬ ‫عربيه ڪاليج حيدرآباد‪ ،‬گورنمينٽ ڪاليج لطيف آباد‪ ،‬سپپچل سرمسپپت‬ ‫آرٽپپس ڪاليپپج حيپپدرآباد‪ ،‬ڪجهپپه وقپپت لِء گپپورنمينٽ ڊگپپري ڪاليپپج‬ ‫راولپنڊيَء ۾ سيڪينڊ شفٽ وائيس پرنسپال جي حيثپپت سپپان خپپدمتون‬ ‫سرانجام ڏنائون‪.‬‬ ‫گورنمينٽ ڪاليج آف ايجوڪيشن ڪراچي ۽ گورنمينٽ ٽيچرس ٽريننگ‬ ‫ڪاليج ڪراچي ۾ پرنسپال رهيو‪.‬‬ ‫‪1951‬ع کان سپپروري اسپپلميه ڪاليپج هپال جپا پهريپپان بنيپاد وجهنپپدڙ‬ ‫پرنسپپپال هئا‪ .‬چنپپه صپپاحب ‪1953‬ع کپپان ‪1954‬ع تپپائين‪ ،‬هپڪ سپپال ۾‬ ‫ڪجهه مهينن لِء‪ ،‬سنڌ يونيورسٽيَء جي سنڌي شعبي جا انچپپارج رهيپپا‪.‬‬ ‫جتي ڊاڪٽر غلم علي النا‪ ،‬آپپپا شپپمس عباسپپي‪ ،‬دادي ليلن ۽ نوربپپانو‬ ‫جهڙن شاگردن کي پڙهايائون‪ .‬چنه صاحب اسپپلم آبپپاد ۾ نيشپپنل بپپوڪ‬ ‫فائونڊيشن جا سيڪريٽري ۽ آخر ۾ نيشنل ڪميشن آف هسٽاريڪل اين پڊ‬ ‫ڪلچرل ريسرچ گورنمينٽ آف پاڪستان اسلم آبپپاد ۾ بپپه سپپيڪريٽري‬ ‫ٿي رهيا‪ .‬جيئن ته پروفيسر محبوب علي چنه‪ ،‬هڪ وڏو تعليمي ۽ ادبپپي‬ ‫ماهر هو‪ ،‬تنھنڪري سندس علمي ۽ ادبپپي مرتپپبي کپپي نظپپر ۾ رکنپپدي‪،‬‬

‫آمريڪي سرڪار کين ‪1961‬ع ۾ خاص دعوت تي آمريڪا گهرايو‪ ،‬جپپتي‬ ‫اسپيشلسٽ ورلڊ ٽوئر جپپي حيپپثيت ۾‪ ،‬لپڳ ڀپڳ پنجپن مهينپپن لِء بطپپور‬ ‫ميسينجر ٿي رهيو‪.‬‬ ‫هن اتي ڪيترن علمي‪ ،‬ادبي ادارن جا دورا ڪيا ۽ اتپپي جپي ڪاليجن ۽‬ ‫يونيورسٽين ۾ بحث مباحثا ۽ سيمينار ڪرايا‪ .‬واپسيَء ۾ اتپپان ڪيپپترا ئي‬ ‫ناياب ڪتاب آندائون‪.‬‬ ‫پروفيسر محبوب علي چنه هڪ محقپپق‪ ،‬عپپالم‪ ،‬اديپپب‪ ،‬شپپاعر‪ ،‬مپپؤرخ‪،‬‬ ‫مقرر‪ ،‬تاريخدان ۽ تعليمپپدان طپپور ڪيپپترن ئي ادبپپي تپپاريخي‪ ،‬ثقپپافتي‬ ‫سوسائٽين جو ميمبر ۽ سرواڻ رهيو‪ .‬جهڙوڪ؛ بزم شهباز سيوهڻ‪ ،‬بپپزم‬ ‫سچل‪ ،‬بزم سروري‪ ،‬انجمپپن فپپروغ ادب هپپال‪ ،‬مپپاهوار فپپردوس‪ ،‬بپپزم‬ ‫طالب المول ٰي وغيره‪ .‬انجمن فروغ ادب هپپال ۾ بحيپپثيت نگپپران اعلپ ٰي‪،‬‬ ‫پپپاڻ نپپون ۽ سپپيکڙاٽ اديبپپن ۽ ليک ڪن کپپي ادبپپي ۽ ثقپپافتي‪ ،‬سپپماجي‬ ‫خدمتن لِء تربيت ڏيندا رهيا‪ .‬جن مان ڪيتراڀئي مايه ناز اديپپب تربيپپت‬ ‫وٺي‪ ،‬اڄ سنڌ جي ادبي ۽ ثقافتي سرمايه جو هڪ اهم حصو بنجي چ ڪا‬ ‫آهن‪ .‬منجھن ڊاڪٽر سليمان شيخ‪ ،‬الطاف شيخ‪ ،‬انور هالئي‪ ،‬عبدالغفار‬ ‫ابڙو‪ ،‬جمال الدين ميراڻي‪ ،‬هدايت الله ميمڻ‪ ،‬يوسف ابڙو‪ ،‬احمپپد علپپي‬ ‫قريشي وغيره شامل آھن‪.‬‬ ‫سندس ٻه ڪتاب؛ ”اسلمي تاريخ جو مطپپالعو“ ۽ ”ه پڪ شخصپپيت ٻپپه‬ ‫پهلو“ گھڻا مشهور آهن‪ .‬اهي ٻئي ڪتاب سندس ئي قائم ڪيپپل اداري‬ ‫”اداره صالح سيريز“ ڇپائي پڌرا ڪيا‪.‬‬ ‫سپپندس ڪتپپاب‪” ،‬سپپنڌي ادب جپپا مختلپپف رجحانپپات“ سپپنڌي‪ ،‬اردو ۽‬ ‫انگريزيَء ۾ لکيل آهي‪ .‬انهيَء کپپان علوه شپپاعريَء بپپابت بپپه سپپندس‬ ‫ڪتاب قابل ذڪر آهن‪.‬‬ ‫سندس سنڌ جي صوفي بزرگ شاعرن سان بي انتها محبت ۽ عقيپپدت‬ ‫هوندي هئي‪ .‬هال جي بزرگ مخدوم نپپوح رح جپپو شپپيدائي هپپو‪ .‬جنهپپن‬ ‫جي ڪري مخدوم نوح سرور جي زندگيءَ ۽ سندس همعصرن متعلپپق‬ ‫هڪ ڪتاب ”مخدوم نپپوح سپپرور رح جپپا سپپهيوڳي“ لکيپپائين‪ .‬سپپندس‬ ‫مقپپالو سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ طرفپپان ٽمپپاهي مهپپراڻ رسپپالي ۾ ‪1964‬ع ۾‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ طرفان چپائي پڌرو ڪيو ويو‪.‬‬ ‫کين قلندر شهباز سان به تمام گهڻي عقيپپدت هئي‪ .‬قلنپپدر لل شپپهباز‬ ‫جي سپالياني عپپرس جپپي حپپوالي سپان ادبپپي ڪانفرنسپون ڪوٺپائڻ ۽‬ ‫سووينئر ڇپائڻ ۾ به سندن ئي وڏو هٿ هونپپدو هپپو‪ .‬حضپپرت قلنپپدر لل‬

‫شهباز جي عرس مباڪ تي ٿيندڙ ادبي ڪانفرنسن جا چنه صاحب خپپود‬ ‫ڪنوينر هوندا هئا‪.‬‬ ‫سندن ترتيپپب ڏنپپل ڪتپپابن ۾ سپپيوهاڻي بادشپپاهه‪ ،‬ضپپياُءالقلندر‪ ،‬ضپپياُء‬ ‫الشهباز‪ ،‬سردار قلندر‪ ،‬سنڌڙيَء جو شهباز‪ ،‬قلندر نپپامو سپپنڌي‪ ،‬قطپپب‬ ‫قلندر ۽ گلزار قلندر شامل آهن‪ .‬سروري خانپپدان جپپي بپپزرگ مخپپدوم‬ ‫امين محمد عرف پکن ڌڻيَء جو ڪلم” ڪليات امين“ جي نالي سپپان‬ ‫ترتيب ڏنائون‪ ،‬جيڪو سنڌي ادبي بورڊ وارن ‪1966‬ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو‪.‬‬ ‫مخدوم محمد زمان طالب المول ٰي جپپي سپپنڌي‪ ،‬اردو ۽ فارسپپي بيتپپن‪،‬‬ ‫ڪافين ۽ غزلن جو مجموعو ”ڪچڪڪڪول طپپالب المپپول ٰي“ جپپي عنپپوان‬ ‫سپپان ترتيپپب ڏنپپائون‪ .‬هيپُء ڪتپپاب سپپندس ئي ڪوششپپن سپپان بپزم‬ ‫سروري هال طرفپپان ‪1955‬ع ۾ ڇپپپائي پڌرو ڪيپپو ويپپو‪ .‬ان کپپان علوه‬ ‫راضي فقير جي خيالن جو مرقع‪ ،‬ڪنز قادري جپپي نپپالي سپپان ترتيپپب‬ ‫ڏنائون‪ .‬جيڪو اڻ ڇپيل آهي‪.‬‬ ‫آثپپار قپپديمه ڏان ھن بپپه سپپندن گه ڻو ئي لڙو رهيپپو‪ .‬پپپاڻ مڪليپءَ جپپي‬ ‫قبرستان تي تحقيق ڪري رهيا هئا‪ .‬مڪلي ٽڪريَء جپپي حپپوالي سپپان‬ ‫سندن هڪ تحقيقي ڪتاب ”مڪلي ٽڪريءَ جو سير“ جي عنوان سپپان‬ ‫لکيل آهي‪.‬‬ ‫پاڻ شاعري ۾ خاص ڪري مرثيه ۽ نعت تي لکيائون‪ .‬نعپپت شپپريف جپپو‬ ‫هڪ مثال هيٺ پيش ڪجي ٿو‪:‬‬ ‫محبوب سندِء ميخانه ۾ مئي خوار گهڻا مستانه گهڻا‬ ‫مئي باقي جي خمخانه مان لبريز ٿيا پيمانه گهڻا‬ ‫خلوص ۽ محبت‪ ،‬نهٺائي ۽ نماڻائي‪ ،‬سچائي ۽ نيڪ نيتي‪ ،‬خوش خلقي ۽‬ ‫انسان دوستي‪ ،‬سپپندن مپزاج ۽ فطپپرت جپپون خوبيپپون ۽ خصوصپپيتون‬ ‫هيون‪.‬‬ ‫پروفيسر محبوب علي چنه‪ ،‬سعودي عپپرب ۾ حپپج ڪرڻ کپپانپوِء اوچتپپو‬ ‫بيمار ٿي پيا ۽ اتي تاريخ ‪ 24‬نومپپبر تپپي وفپپات ڪري ويپپا‪ .‬م ڪي جپپي‬ ‫مشهور قبرستان‪ ،‬جنت المعل ٰي ۾ مدفن آهن‪.‬‬

‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي‬ ‫قريشي حامد علي خانائي‬

‫سنڌ جي سر زمين‪ ،‬هر دؤر ۽ هر زماني ۾ اهڙين تواريخ ساز شخصيتن‬ ‫۽ بزرگن‪ ،‬وطن دوست ۽ انسان ذات جپپو دل ۾ درد رکنپپدڙن کپپي جنپپم‬ ‫پئي ڏنپپو آهپپي‪ ،‬جپپن جپپي علمپپي‪ ،‬ادبپپي‪ ،‬دينپپي ۽ پرخلپپوص سياسپپي‬ ‫ڪارنامن سبب ڀاڳن ڀريَء سنڌ جو هميش په ڳاٽ اوچپپو رهيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫خاص طرح‪ ،‬گذريل ويهين عيسوي صديَء اهڙين مخصپپوص شخصپپيتن‬ ‫۽ هستين کي پيدا ڪيو‪ ،‬جپپن پنهنجپپي پرخلپپوص جدوجهپپد ۽ ڪوششپپن‬ ‫سان نه صرف سپپنڌ جپپي تهپپذيب ۽ تمپپدن کپپي قپپائم ۽ سپپلمت رکپڻ ۾‬ ‫پنهنجي حياتيَء جي هڪ گهڙي به اجائي نه گنوائي‪ ،‬پر سنڌ جي تهذيب‬ ‫۽ ارتقا کي دنيا جي ٻين سڌريل‪ ،‬مـپهذب ۽ متمدن ملڪڪڪن جپپي درجپپي‬ ‫تائين رسائڻ ۾ ڪنهن به قسپپم جپپي ڪا ڪوتپپاهي نپپه ڪئي ۽ سپپنڌ کپپي‬ ‫سموريَء دنيا سان گپڏ برصپپغير ۾ پپڻ وڏي عپپزت ۽ وقعپپت جپپي نگپپاهه‬ ‫سان ڏسڻ جي لئق بڻايو‪.‬‬ ‫ويهين صپپدي عيسپپوي نپپه صپپرف سپپنڌ لِء‪ ،‬بلپڪ پپپوري دنيپپا ۾ پنهنجپپي‬ ‫انفپپرادي ۽ انپپوکي حيپپثيت جپپي حامپپل رهپپي‪ .‬هپپن صپپديءَ ۾ پراڻيپپون‬ ‫رسمون ۽ رواج‪ ،‬قدر‪ ،‬ماڻ ۽ ماپا تبديل ٿيا‪ .‬هڪ نئيپپن راهپپه طپپرف وک‬ ‫وڌائڻ جي شروعات ٿي‪ ،‬جنهن کي جديد ترقي پَء وارو دؤر تصپپور ڪيپپو‬ ‫ويو‪ .‬هن صديَء ۾ دنيا ۾ ڪيترائي وڏا وڏا انقلب ۽ حادثا رونما ٿيپپا‪ .‬دنيپپا‬ ‫جي تخت تي ڪيتريون ئي نيون نيون حڪومتپپون وجپپود ۾ آيپپون ۽ ٻيپپن‬ ‫قومن انهيَء ڏس ۾ جدوجهپپد جپپي شپپروعات ڪئي‪ .‬اهپپا ويهيپپن صپپدي‬ ‫عيسوي هئي‪ ،‬جنهن ۾ دنيا اندر ٻه وڏيون عظيم ۽ تباهه ڪـپپن جنگيپون‬ ‫لڳيون‪ ،‬جن انسانذات کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو ۽ ڪيترن سـپپپندر ۽‬ ‫وسندڙ شهرن ۽ بستين جي نشانن کي مٽپپائڻ ۾ ڪابه ڪسپپر بپپاقي نپپه‬ ‫ڇڏي‪ .‬هن صپپديَء ۾ تبپپاهه ڪارين ۽ انسپپانذات جپپي بپپي دريپپغ خپپون ۽‬ ‫خرابيَء سان گڏ‪ ،‬علم ادب جي دنيا ۾ پڻ نظرياتي ۽ فڪري پءَ طپپرح وڏا‬ ‫انقلب‪ ،‬اصول‪ ،‬قاعدا ۽ قانون وضع ٿيا ۽ ان ۾ ڪافي انقلبي ۽ ف ڪري‬ ‫تبديليون رونما ٿيون‪ .‬سپپائنس جپپي علپپم پنهنجپپي ترقيپَء جپپو معپپراج‬ ‫حاصل ڪيو‪ .‬نوان هنر ۽ ڪيتريون عجيب وَ غريب قسم جون ايجپپادون‬ ‫۽ تجربا عمل ۾ آيا‪ ،‬جن انسانذات جي زندگيَء جپپي هپپر پهلپپوءَ تپپي وڏو‬ ‫اثر وڌو ۽ انساني زندگي ان کان تمام گهڻو متاثر ٿپپي‪ .‬هپپن کپپان اڳ ۾‪،‬‬ ‫ادب ۾ “ادب بپپرائي ادب” جپپو نظريپپو رائج هپپو‪ ،‬پپپر پپپوِء “ادب بپپرائي‬ ‫زندگيءَ” وارو نظريو عمل ۾ آيو‪.‬‬

‫تواريخ ۽ سياسي لحپپاظ کپپان اهپپو ويهيپپن صپپديَء وارو زمپپانو‪ ،‬انگريپپز‬ ‫سامراج جي غلميَء وارو زمانو هو ۽ اهي برصغير تي پپپوريَء طپپاقت‬ ‫سان قپپابض هئا‪ .‬مٿپپي بيپپان ڪيپپل انهپپن حپپالتن‪ ،‬جديپپد نظريپپن‪ ،‬لڙن‪،‬‬ ‫فڪرن ۽ اصولن جو برصغير جي ٻين علئقن وانگر سنڌ تي بپپه نمايپپان‬ ‫اثپپر غپپالب رهيپپو‪ .‬سپپنڌ انپپدر‪ ،‬خپپاص طپپرح عپپالمن‪ ،‬اديبپپن‪ ،‬شپپاعرن‪،‬‬ ‫سياستدانن‪ ،‬قانوندانن ۽ مذهبي شخصيتن ان ڏس ۾ پاڻ گهڻو موکيپپو ۽‬ ‫ان جا اڻ مٽجندڙ نشان اڄ به سنڌ جپپي تواريپپخ ۾ ملپپن ٿپپا‪ .‬اهپپي سپپنڌ ۾‬ ‫عالمگير ۽ همه گير تحريڪن جا باني مباني هئا ۽ سندن ف ڪر انگيپپز ۽‬ ‫انقلبي تحريرن ۽ انقلبي اصولن جو سنڌ تپپي وڏو اثپپر پيپپو ۽ سپپنڌ کپپي‬ ‫انهن مڙني حالتن مان گذرڻو پيو‪.‬‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب انهيَء ئي ويهين صدي عيسويَء‬ ‫جي نهايت ئي بلند مرتبي وارن جيد عپپالمن‪ ،‬اديبپپن ۽ دانشپپورن مپپان‬ ‫هڪ آهي‪ ،‬جنهن تي سنڌ جي سرزمين جو ايندڙ نسپپل بجپپا طپپور فخپپر‬ ‫ڪندو‪ .‬علمه صاحب جو وجود سنڌ لِء هن قحپپط الرجپپال واري دؤر ۾‬ ‫وڏي غنيمپپت آهپپي‪ .‬علمپپه قاسپپمي صپپاحب بلنپپد مرتپپبي وارو عپپالم‪،‬‬ ‫تفسير ۽ حديث‪ ،‬فقه ۽ ادب‪ ،‬صرف ۽ نحو‪ ،‬معاني ۽ منطپپق‪ ،‬اصپپول ۽‬ ‫فپپروغ‪ ،‬تواريپپخ ۽ لغپپت جپپي ميپپدان ۾ پنهنجپپي دؤر جپپي وڏن عپپالمن ۽‬ ‫فاضپپلن ۾ بپپي مثپپل ۽ بپپي نظيپپر آهپپي‪ .‬پپپاڻ سپپنڌيَء سپپان گ پڏ عربپپي‪،‬‬ ‫فارسي‪ ،‬اردو ۽ انگريزي زبانن تي ڪافي عبور رکندڙ آهپپي‪ .‬بهرحپپال‪،‬‬ ‫پاڻ هر لحاظ کان جامع علوم آهي‪ .‬پاڻ ڪيترين ئي عربپپي‪ ،‬فارسپپي ۽‬ ‫سنڌي بيش بها ۽ بلند پايه تصنيفن ۽ تاليفن جو صاحب آهي‪ .‬پپپاڻ علپپم‬ ‫ادب جي هر شعبي ۾ وڏي مهارت رکي ٿو‪ .‬انهيَء چوڻ ۾ڪوبه وڌاءُ نپپه‬ ‫آهي ته پاڻ ظاهري علپپم ادب ۽ سپپنڌ جپپي تواريپپخ سپپان گپڏ‪ ،‬اسپپلمي‬ ‫علمن ۽ فنن جي زنده جاويد انسائيڪلو پيڊيا آهي‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب نهايت ئي شگفته مزاج‪ ،‬خليق‪ ،‬شفيق‪ ،‬مرنجپان‬ ‫مرنج‪ ،‬عابد‪ ،‬زاهد ۽ صاف گو شخصيت جو مالڪ آهي‪ .‬علوم شريعت ۽‬ ‫طريقت‪ ،‬تفسير ۽ حديث‪ ،‬تاريخ ۽ ادب جو ڪوبه منجهيل مسئلو هجپپي‬ ‫ته پاڻ ان جي هر موضوع تي بي تڪلف ۽ آسانيَء سان عالمپپانه انپپداز‬ ‫۾ گفتگو ڪندو آهي‪ ،‬جيڪا ٻڌندڙ جي ذهن نشين ٿي ويندي آهي‪ .‬ڪنهن‬ ‫به دقيق مسئلي جي اسرار ۽ رموز جي سڀني جزن کي اهڙي انپپداز ۾‬ ‫بيان ڪندو آهي‪ ،‬جو ٻڌندڙ کي سجهڻ ۾ بلڪل آساني ٿيندي آهي‪.‬‬

‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب جو تعلپپق‪ ،‬اتپپر سپپنڌ جپپي ضپپلعي‬ ‫لڙڪاڻي جي پوئتي پيل تعلقي ميپپرو خپپان سپپان آهپپي‪ .‬سپپندس جنپپم‬ ‫پنهنجي اباڻي ڳوٺ “رئيپپس ڀنڀپپو خپپان” ۾ سپپن ‪1335‬هپپه‪1916 /‬ع ۾‬ ‫ٿيو‪ .‬سندس والد بزرگوار جو نالو حافظ محمود خان هو‪ .‬پاڻ سنڌ جپپي‬ ‫قديم ۽ مشهور قبيلي “چانڊيي” سان تعلپپق رکپپي ٿپپو‪ .‬علمپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب مروج ابتدائي سنڌي ۽ فارسپپي تعليپپم پنهنجپپي ابپپاڻي ڳوٺ ۾‬ ‫حاصل ڪئي‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬سپپنڌ جپپي وڏن جيپپد ۽ مشپپهور عپپالمن جپپي‬ ‫مدرسن ۾ ديني علمن ۾ تحصيل ڪيائين ۽ پاڻ مڪمل طرح هڪ عپپالم ۽‬ ‫فاضل بڻيو‪ .‬سنڌ ۾‪ ،‬علمي فراغت حاصل ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬برصپپغير جپپي‬ ‫مشهور دارالعلوم ديوبند ويپپو‪ ،‬جتپان ٽپن سپپالن جپي عرصپي ۾ سپڀني‬ ‫ديني خواه دنيوي علمن ۾ جامع فارغ التحصيل ٿيو‪ .‬ان زماني ۾ ديوبنپپد‬ ‫جو مدرسو نه صرف ديني علمن جو مر ڪز هپپو‪ ،‬پپپر سياسپپي ف ڪر ۽‬ ‫آزاديَء جي جدوجهد جو پڻ هڪ مکيه مرڪز هو‪ .‬اهڙيپَء طپرح‪ ،‬علمپه‬ ‫موصوف فاضل ديوبند‪ ،‬مولوي فاضل ۽ فاضل طب وغيره ۾ به علمپپي‬ ‫لياقت جو مالڪ بڻيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صپاحب جپي والپد بزرگپوار‪ ،‬حپافظ محمپود )المتپوفي‪:‬‬ ‫‪1338‬هپپه‪1919 /‬ع( مولنپپا غلم صپپديق شپپهدادڪوٽيَء‪ ،‬جپپو پنهنجپپي‬ ‫زماني جو وڏو َولپپي ڪامپپل‪ ،‬حپپال ۽ قپپال جپپو صپپاحب هپپو ۽ طريقپپت ۾‬ ‫“قادري” طريقي جو مشائخ هو‪ ،‬جي هٿ تي “قادري” طريقي ۾ بيعت‬ ‫ڪئي ۽ خلفت جو خرقو حاصل ڪيائين‪ .‬جيئن ته قاسپپمي صپپاحب جپپو‬ ‫خانداني طرح طريقت جو سلسلو “قادري” هو‪ ،‬ان ڪري پپپاڻ ديوبنپپد ۾‬ ‫شاگرديَء جي زماني دوران مولنا حسين احمد مدنيَء کان “قپپادري”‬ ‫طريقت ۾ بيعت ڪري‪ ،‬ظاهري خواه باطني فيض ڪيائين‪.‬‬ ‫علمپپه قاسپپمي صپپاحب دارالعلپپوم ديوبنپپد ۾‪ ،‬ڪيپپترن ئي وڏن ناميپپارن‬ ‫عالمن کان فيض حاصل ڪيو‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬حضپپرت مولنپپا محمپپد ابراهيپپم‬ ‫بلياوي‪ ،‬شيخ السلم مولنا حسين احمد مپپدني‪ ،‬مولنپپا اصپپغر حسپپين ۽‬ ‫مولنا اعزاز علي‪ .‬اهي سڀئي عالم پنهنجي وقپپت جپپا بلنپپد پپپايه عپپالم ۽‬ ‫درويش صفت انسان هئا‪ .‬انهن مڙني بزرگن جو علمه قاسمي صپپاحب‬ ‫تي نهايت ئي گهڻو اثر غالب پيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب ديوبند ۾ تعليم پرائڻ واري عرصي دوران دهليپپءَ‬ ‫جي مشهور اوريئنٽل ڪاليپپج ۾ داخل ورتپپي ۽ ان ئي وقپپت علپپم طپپب ۾‬ ‫تعليم حاصل ڪرڻ لِء دهليَء ۾مولنا حڪيم جميل الپپدين نگينپپويَء جپپي‬

‫مشهور طبي مدرسي “مدرسه طبيه” ۾ داخل ٿي وڏيَء امتيازي حيثيت‬ ‫۾ مهارت حاصل ڪري‪ ،‬علم طب ۾ “حڪيم الحڪماُء” جي سند حاصل‬ ‫ڪئي‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬علمه قاسمي صاحب هندستان ۾ ٽپپن ورهيپپن جپپي‬ ‫عرصي ۾ مختلف علمن ۾ تعليم پپپرائڻ کپپان پپپوِء‪ ،‬پنهنجپپي وطپپن سپپنڌ ۾‬ ‫موٽي آيو‪ .‬سنڌ واپس اچڻ کان پوِء‪ ،‬ڪجهه عرصپپو پيپپر جهنڊي ۾ مولنپپا‬ ‫عبيدالله سنڌيَء وٽ قرآن مجيد ۽ فلسفي جو درس ورتائين‪ .‬پاڻ شاهه‬ ‫ولي الله جي فلسفي جو تمام وڏو ڄاڻو ۽ ماهر آهي‪.‬‬ ‫علمپپه غلم مصپپطف ٰي قاسپپمي صپپاحب سپپنڌ ۾ درس ۽ تپپدريس جپپو‬ ‫سلسپپلو اختيپپار ڪيپپو‪ .‬پپپاڻ سپپنڌ ۾‪ ،‬ان دؤر جپپي وڏن ۽ مشپپهور دينپپي‬ ‫مدرسن‪ ،‬جهڙوڪ‪“ :‬مدرسه درالسعادت”‪“ ،‬بيت الحڪمپپت ‪ ،‬پيربخپپش‬ ‫ڀٽو‪“ ،‬مدرسه قاسم العلوم‪ ،‬گهوٽڪي” ۽ “مدرسه مظهپپر العلپپوم کڏه‪،‬‬ ‫ڪراچي” وغيره ۾ مپدرس ۽ شپيخ الحپديث جپي حيپثيت ۾ درس ڏينپدو‬ ‫رهيو‪ .‬پاڻ جنهن به مدرسي ۾ رهيو‪ ،‬اتي سندس حلقه درس ۾ هميش په‬ ‫طالبن جي تمام وڏي جماعت حاضر رهندي هئي‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬علمپپه‬ ‫صاحب پنهنجي علمي فيض ۽ برڪت سان عالمن ۽ فاضپپلن جپپي ه پڪ‬ ‫ب‬ ‫وڏي‪ ،‬جماعت کي علم ۽ فيض جي آخپپري حپپد تپپائين پهچپپائي‪ ،‬صپپاح ِ‬ ‫ڪمال بڻايو‪ .‬پاڻ اٽڪل سٺ ورهين تپپائين پنهنجپپن شپپاگردن کپپي علپپم‬ ‫جي زيور سان سينگاريندو رهيو آهي‪.‬‬ ‫پروفيسر غلم مصطف ٰي شاهه هڪ وڏو مردم شناس ۽ علم جپپو پپپارکو‬ ‫انسان هو‪ .‬هن علمه صپپاحب جپپي علميپپت ۽ ذهپپانت کپپان متپپاثر ٿپپي‪،‬‬ ‫‪1953‬ع ۾ کيس سنڌ مسلم ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء ۾ اسلمي ديني علمن جو‬ ‫ليڪچرار مقرر ڪرايو‪ ،‬جتي پڻ علمه صاحب پنهنجي علميت جا ڪافي‬ ‫جپپوهر ڏيکاريپپا‪ .‬سپپيد غلم مصپپطف ٰي شپپاهه صپپاحب جڏهپپن سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽيَء جو وائيس چانسيلر ٿي آيو ته علمه صاحب کپپي سپپندس‬ ‫علمي‪ ،‬ادبي ۽ ديني خدمتن جي عيوض اعزازي پروفيسر جپپو منصپپب‬ ‫عطا ڪيائين ۽ کيس مختلف شعبن ۾ پي ايڇ‪ .‬ڊيَء جو رهبر ۽ رهنما پ پڻ‬ ‫مقرر ڪيو ويو‪ .‬علمه صاحب پپپاڻ مڪمپپل طپپرح ه پڪ وڏي اداري جپپي‬ ‫حيثيت رکي ٿو‪ .‬سندس رهپپبريَء ۽ رهنمپپائيَء هيپپٺ مختلپپف شپپعبن ۾‬ ‫الڳ الڳ موضوعن تي ڪيترائي شاگرد پي ايڇ‪ .‬ڊي جپپي ڊگپپري حاصپپل‬ ‫ڪري چڪا آهن‪ .‬سنڌ مسلم ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء ۾ شپپاهه ولپپي اللپپه جپپي‬ ‫فلسفي تي پاڻ نهايت مدلل انداز ۾ تقرير ڪندو هو‪ .‬انهيَء ئي عرصپپي‬ ‫۾ سندس تصحيح ڪيل ڪتاب “المتانته” شايع ٿيو هپپو‪ .‬علمپپه صپپاحب‪،‬‬

‫فلسفي اسلم شاهه ولي الله جي ڪتاب “حجتپپه اللپپه البپپالغته” کپپان‬ ‫ڏاڍو متاثر رهيو آهي ۽ ان جي شرح مولنا عبيدالله سنڌيَء کان حاصل‬ ‫ڪئي هيائين‪ .‬علم حديث ۾ ’موطا امپپام مپپالڪ‘ کپپي وڏي ترجيپپح ڏينپپدو‬ ‫آهي ۽ پاڻ ان کان تمام گهڻو متاثر آهي‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب ‪1963‬ع ۾ شاهه ولي اللپپه اڪيڊمپپي‪ ،‬حيپپدرآباد ۾‬ ‫ڊائريڪٽر مقرر ٿيو‪ .‬انهيَء اڪيڊميَء جو پپپاڻ پهريپپون ڊائريڪٽپپر ۽ بپپاني‬ ‫آهي‪ .‬هن اڪيڊميَء ۾ قاسمي صاحب چاليهارو ورهيپه کپن شپاهه ولپي‬ ‫الله محدث دهلويَء جپپي فلسپپفي کپپي عپپام ڪرڻ ۾ پپپورا ڪيپپا ۽ ولپپي‬ ‫اللهي فلسفي کي سنڌ خپپواه پاڪسپپتان ۾ ڦهلئڻ ۾ وڏي جدوجهپپد ڪئ‬ ‫ي‪ .‬ازان سواِء‪ ،‬هن شاهه ولي الله محپپدث دهلپپويَء جپپي ڪيپپترن ئي‬ ‫قيمتي ڪتابن کي اڪيڊميَء طرفان ڇپايو ۽ ڪيترن جا سنڌيَء ۾ ترجمپپا‬ ‫ڪرايا ۽ ڪيا‪ .‬تازو‪ ،‬سنڌ جپپي اوقپپاف کپپاتي پپپاران علمپپه صپپاحب جپپي‬ ‫علمي ۽ ديني خدمتن جي عيوض کين تاحيپپات پينشپپن ڏنپپي وئي آهپپي‪.‬‬ ‫اڪيڊميَء جپپي گونپپاگون مصپپروفيتن بپپاوجود‪ ،‬علمپپه صپپاحب اتپپي بپپه‬ ‫پنهنجن شاگردن کي ديني علمن جو درس ڏيندا رهيپپا‪ .‬علمپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب شاهه ولپپي اللپپه اڪيڊمي پَء سپپان گ پڏ سپپنڌ جپپي قپپومي اداري‪،‬‬ ‫“سنڌي ادبي بورڊ” جو ٻارهن سالن تائين اعزازي چيئرمپپن ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬اهو دؤر سنڌ لِء تمپپام ڪٺپپن دؤر هپپو‪ .‬سپپرڪاري طپپور سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ کپي ختپم ڪرڻ جپون ڪوششپون جپاري هيپون‪ ،‬پپر علمپه‬ ‫صاحب جي همت‪ ،‬جرئت ۽ بيباڪيَء سبب سنڌي ادبي بورڊ سپپرڪاري‬ ‫عتاب کان بچي ويو ۽ سندس قيادت ۾ سنڌي ادبي بورڊ پنهنجي ڪتپپابن‬ ‫جو اشاعتي پروگرام برابر قائم رکيو‪.‬‬ ‫علمه صاحب جيئن ته سنڌ جي مشهور ۽ قديم “چانڊيي” قپپبيلي مپپان‬ ‫آهي ۽ خانداني لحاظ کان سندس ٻولي بلوچڪي‪ /‬ٻروچڪي آهپپي‪ ،‬پپپر‬ ‫سنڌ ۾ گهڻي زماني کان رهپڻ ڪري‪ ،‬سپپندس سپپڄو قپپبيلو بلپپوچڪي‪/‬‬ ‫ٻروچڪي سان توڙي سرائڪيَء کان پري رهيپپو آهپپي‪ .‬پپپاڻ هپپن دنيپپا ۾‬ ‫ڄمڻ سان ئي پنهنجي مٺڙي امڙ جيجل جي گپپود ۾ سپپنڌي ٻپپوليَء جپپي‬ ‫لولي ٻڌائون ۽ ان ئي مٺڙي زبان کي پنهنجي سعادت سمجهيائون‪ .‬ان‬ ‫لحاظ کان علمه صاحب کي سنڌي زبان سپپان جنپپون جپپي حپپد تپپائين‬ ‫پيار ۽ انس آهي‪ .‬سنڌي زبان جي باري ۾‪ ،‬گه ڻو وقپپت اڳ ملتپپان جپپي‬ ‫هڪ علمي مجلس ۾‪ ،‬پنهنجي صدارتي تقريپپر ۾ هي پُء رايپپو پيپپش ڪيپپو‬ ‫هئائين ته‪:‬‬

‫“درياء سنڌ سان گڏ جيترا به علئقا آهن‪ ،‬انهن ۾ ڳالهپپائي وينپپدڙ قپپديم‬ ‫زبان سنڌي آهي‪ .‬جيڪو خطو اڄ پاڪستان سڏيو وڃپپي ٿپپو‪ ،‬اهپپو قپپديم‬ ‫دؤر ۾ سمورو سنڌ جي نالي سان سڏيو ويندو هو‪ .‬مطلب ته انهن مان‬ ‫گهڻين زبانن ۾ محض لهجي جو اختلف آهي‪ .‬ڪن علئقن تپپي هنپپديءَ‬ ‫جو تپپه وري ڪٿپپي عربيپَء جپپو اثپپر پئجپپي ويپپو آهپپي‪ .‬جيڪڏهپپن اڄ بپپه‬ ‫ڪوشش ڪئي وڃي ته پنجابي‪ ،‬سنڌي‪ ،‬سرائڪي‪ ،‬پوٺوهپپاري ۽ هنپپدڪو‬ ‫سڀ زبانون هڪ ٿپپي سپپگهن ٿيپپون‪ .‬بلپپوچي‪ ،‬دراوڙي يپپا پشپپتو وغيپپره‬ ‫زبانن جي اهميت به پنهنجيَء جاِء تي آهي‪ .‬ڪنهن به علئقي جي زبان‬ ‫سان بي انصافي ٿيڻ نه گهرجي‪”.‬‬ ‫علمه صاحب جي مٿئين تقريري اقتبپپاس مپپان اهپپو تپپاثر ملپپي ٿپپو تپپه‬ ‫کيس سنڌي زبان سان ڪيتري قدر پيار ۽ انس آهپي‪ ،‬۽ سپاڳئي وقپت‬ ‫سنڌي زبان جي قدامت ۽ حيثيت تي به پپپاڻ واضپپح نمپپوني ۾ ڄپپاڻ ڏنپپي‬ ‫اٿائين‪ .‬سنڌي زبان سان بي انتها محبپپت جپپي بپپاوجود‪ ،‬پاڪسپپتان جپپي‬ ‫ٻين زبانن لِء به کيس وڏي عزت ۽ عقيدت آهي‪.‬‬ ‫علمپپه صپپاحب‪ ،‬پاڪسپپتان ۾ رائج اردو زبپپان متعلپپق‪ ،‬انهي پَء سپپاڳئي‬ ‫موقعي تي پنهنجن خيالن جو اظهار ڪندي فرمائي ٿو ته‪:‬‬ ‫“اردو جو مقام پنهنجي جاِء تي مسلم آهي‪ .‬اها وڏي زبان آهپپي‪ .‬سپپڀ‬ ‫ئي ان جي حيثيت کي مڃين ٿپپا ۽ اسپپان جپپو گه ڻو دينپپي سپپرمايو پپڻ‬ ‫اردوَء ۾ آهي‪ .‬اردوَء جا مخالف تمپپام گهپپٽ آهپپن‪ ،‬پپپر اردوَء جپپي نپپالي‬ ‫سان ناجائز فائدو وٺڻ مناسب نه آهي‪ .‬انهيَء سان افتراق پيدا ٿئي ٿو‪،‬‬ ‫جهڙيَء طرح مشرقي پاڪستان ۾ ٿيو‪”.‬‬ ‫ان کان پوِء‪ ،‬انهيَء ساڳئي تقرير ۾‪ ،‬علمپپه صپپاحب سپپنڌي زبپپان جپپي‬ ‫باري ۾ هڪ اهم نقطو پيش ڪندي‪ ،‬حديث جي حپپوالي سپپان چپپوي ٿپپو‬ ‫ته‪:‬‬ ‫“جيتري قدر سنڌي زبان جو تعلپپق آهپپي تپپه منهنجپپي خيپپال ۾ گهڻيپپون‬ ‫زبپپانون‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬پنجپپابي‪ ،‬هنپپدڪو وغيپپره کپپي ان ۾ شپپامل سپپمجهي‬ ‫سگهجي ٿو‪ .‬مسند احمپد بپن حنبپپل رضپپه ۾ هپڪ روايپپت اچپپي ٿپپي تپه‬ ‫حضور صلي الله عليه وسلم جن جي ڪنپپن مبپپارڪن تپپائين بپپه سپپنڌي‬ ‫زبان پهتي هئي‪ ،‬جا ان جي قدامت جو هڪ اهم واضح دليل آهي‪”.‬‬ ‫علمه قاسپمي صپاحب سپنڌي زبپان ۽ ادب جپي بپاري ۾‪ ،‬پنهنجپي دؤر‬ ‫متعلق ويچار ونڊيندي چوي ٿو ته‪:‬‬

‫“منهنجي ابتدائي زندگيَء جي دؤر ۾‪ ،‬سنڌ اندر اردوَء جو ايپپترو وهنپپوار‬ ‫ڪونه هو ۽ سنڌي ادب ان زماني ۾ وڏي عروج تپپي هپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ اڪڪڪثر‬ ‫هندو وڌيڪ اڳرا هئا‪”.‬‬ ‫علمه صاحب ان زماني ۾ ل ڙڪاڻي ۾ وطن جي آزاديَء واري تحري پڪ‬ ‫جو صدر هو‪ .‬ان وقت وٽس جيڪي سنڌي اخبارون اينديون رهنپپديون‬ ‫هيون‪ ،‬تن جپپي مطپپالعي مپپان سپپنڌي ادب جپپو چڱي پَء ريپپت اڀيپپاس‬ ‫ڪيائين‪ .‬علمه صاحب جو رايو آهي ته‪:‬‬ ‫“ان زماني جو سنڌي ادب‪ ،‬صوفي تحريڪ جو ه پڪ بهپپترين مثپپال چئي‬ ‫سگهجي ٿو‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬وقت گذرندي سپپنڌي ادب ۾ قپپوميت ۽ وطپپن‬ ‫جي آزاديَء جي تحريڪ ۽ محبت جو عنصر سڀ کان وڌيڪ غالب رهيو‬ ‫۽ ادب تي وقت جي حالتن مطابق ڪجهه اشتراڪيت جو به اثپپر رهيپپو‬ ‫آهي‪ .‬هن وقت سنڌي ادب مڙني پاڪستاني زبانن جي ادب کان وڌيپپڪ‬ ‫عروج تي آهي‪”.‬‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب ادب‪ ،‬ديني ۽ مپپذهبي‪ ،‬درس ۽‬ ‫تدريس جي خدمتن سان گ ڏ‪ ،‬مل ڪي سياسپپت ۾ بپپه ڪافي سپپرگرم‬ ‫رهيو آهي‪ .‬پا ڻ “دارالفيض” ڪپـپور سپپليمان جپپي مدرسپپي ۾ پ ڙه پڻ‬ ‫دوران عملي طرح سياست ۾ قدم رکيائين‪ .‬ان کپپان ا ڳ ج ڏهپپن اڃپپا‬ ‫نن ڍيَء عمر جو هو‪ ،‬ته ميروخان جي مشهور مدرسي ۾ ئي سياسپپت‬ ‫کان واقف ٿيو‪ .‬هيُء ِاهو زمپپانو هپپو‪ ،‬ج ڏهپپن تر ڪيپَء جپپي مسپپلمان‬ ‫خلفت کي ش ڪست آئي هئي‪ .‬انهيَء ڪري‪ ،‬برصغير جي مسلمانن‬ ‫۾ انگريز سامراج خلف نفرت پيدا ٿي ۽ سنڌ ۾ ترڪ خلفت کي قائم‬ ‫رک ڻ ل ءِ “خلفت تحري ڪ” شروع ٿي‪ .‬هر طپپرف کپپان انگريپپزن جپپي‬ ‫خلف ه ڪ و ڏو طوفپپان برپپپا ٿپپي ويپپو‪ .‬سپپن ڌ جپپي مسپپلمانن پنهنجپپن‬ ‫سياسي خيالن‪ ،‬جذبن ۽ امنگن کي انگريز سر ڪار جي ڪنپپن تپپائين‬ ‫پهچائ ڻ ل ِء تر ڪيَء جي مسلمان خليفي‪ ،‬سلطان وحيپپد الپپدين جپپي‬ ‫نالي سن ڌي زبان ۾ “الوحيد” اخبار جاري ڪئي‪ .‬دراصپپل ‪“ ،‬الوحيپپد”‬ ‫سن ڌ جي مسلمانن جو آواز هئي‪ ،‬جنهن نه صرف خلفت تحري ڪ کي‬ ‫ڪامياب بنائڻ ل ِء نمايان ڪردار ادا ڪيو‪ ،‬پر سپپنڌ جپپي بمپپبئيءَ کپپان‬ ‫جدائيءَ واري تحري ڪ ۾ به هن اخبار جو و ڏو هٿ هو‪ .‬انهيءَ دؤر جي‬ ‫انهن سياسي حالتن جو علمه قاسمي صاحب تي و ڏو اثر پيپپو‪ .‬پپپا ڻ‬ ‫شاگرديَء واري زماني ۾ ئي عملي طرح مل ڪي ۽ قومي سياسپپت ۾‬ ‫حصو ورتائين ۽ اڄ ڏينهن تائين قوميت جپپو جپپذبو دل ۾ رکنپپدو اچپپي‬

‫ٿو‪ .‬پا ڻ خلفت تحري ڪ جي سرگرم ر ڪن‪ ،‬پير تراب علي شاهه کپپان‬ ‫به گه ڻو متاثر ٿيو‪ .‬پير تراب علي شاهه پنهنجي وقت جو و ڏو عالم‪،‬‬ ‫اديپپب ۽ و ڏي سياسپپي بصپپيرت جپپو مپپال ڪ هپپو‪ .‬هپپن جپپي صپپحبت ۽‬ ‫سياسي اف ڪار جو قاسمي صاحب تپپي و ڏو اثپپر پيپپو‪ .‬سپپن ڌ ۾ مسپپلم‬ ‫ليگ جي وجود ۾ اچ ڻ کان ا ڳ ۾‪ ،‬ج ڏهن مولنا صاحب ‪ 19 -18‬ورهيه‬ ‫جي عمپپر جپپو نوجپپوان هپپو‪ ،‬تپپه ان وقپپت وطپپن جپپي آزادي پءَ واري‬ ‫تحري پڪ جپپي جپپذبي هيپپٺ ڪانگريس ۾ شپپموليت اختيپپار ڪيپپائين ۽‬ ‫تعلقي قمبر جو پريزي ڊنپپٽ چون ڊيپپو ويپپو‪ .‬ان وقپپت ل ڙڪا ڻي ضپپلعي‬ ‫جي ڪانگريس جپپو پريزي ڊنپپٽ ‪ ،‬مشپپهور سپپماجي ڪار ڪن ڪا ڪو‬ ‫ڪوڏومل هو‪ .‬ل ڙڪاڻي جو مشهور شاعر‪ ،‬هوندراج “دکايل” پنهنجپپا‬ ‫آزاديَء جا قومي گيت ٺاهي‪ ،‬سياسي جلسن ۾ سـپپپريلي آواز سپپان‬ ‫پ ڙهندو هو ۽ اه ڙيَء طرح سان هو قومي آزاديَء جي تحري پڪ ۾ روح‬ ‫ڦو ڪيندو هو‪ .‬ا ڳتي هلي‪ ،‬علمه صاحب ل ڙڪا ڻي ضلعي ڪانگريس‬ ‫پارٽيَء جو وائيس پريزي ڊنٽ منتخب ٿيو‪.‬‬ ‫مولنا قاسمي صاحب وٽ ڪانگريس سپپان ل ڳاپي ۽ پپپارٽيَء جپپي‬ ‫معپپزز عهپپدي تپپي هئ ڻ ڪري‪ ،‬سپپن ڌ جپپون ا ڪثر مشپپهور اخبپپارون‬ ‫اينديون هيون‪ .‬هفپپتيوار اخبپپار “طوفپپان ميپپل” ۽ “الوحيپپد” اخبپپار ۾‬ ‫سندس مضمون ۽ ليک غلم مصطف ٰي بلپپوچ جپپي نپپالي سپپان پونپپدا‬ ‫هئا‪ .‬اه ڙيَء طرح‪ ،‬پا ڻ جوانيَء ۾ آزادي پَء جپپي وي ڙهپپه ۾ ڀرپپپور حصپپو‬ ‫ورتائين‪ .‬علمپپه صپپاحب ڪانگريس کپپان سپپواِء ‪“ ،‬جميعپپت العلمپپاء‬ ‫هند” جي سن ڌ واريَء شاخ جو سرگرم ر ڪن هو‪ .‬ان وقت “جميعت‬ ‫العلماء هند” جا ا ڪثر مسلمان عالم ڪانگريس سان ل ڳاپيل هئا‪.‬‬ ‫جڏهن سنڌ جي ماڻهن بمبئيَء کان علحدگيَء جي تحريڪ هلئي‪ ،‬ته ان‬ ‫۾ به علمه صاحب پنهنجپپو نمايپپان ڪڪڪردار ادا ڪيپپو‪ .‬انهيپَء سلسپپلي ۾‬ ‫اڳتي هلي جڏهن “سنڌ آزاد” پارٽي جو وجود عمل ۾ آيپپو‪ ،‬تپپه پپپاڻ سپپنڌ‬ ‫جي الڳ ٿيڻ تائين ان ۾ برابر حصو وٺندو رهيو‪ .‬انهيَء عرصي ۾ جڏهپپن‬ ‫فلسطين ۾ عربن جي مٿپپان مصپپيبتون آيپپون‪ ،‬تپپه سپپنڌ جپپي مسپپلمانن‬ ‫سخت رد عمل ظاهر ڪيو ۽ عربن جپپي مپپالي خپپواه اخلقپپي مپپدد لِء‬ ‫سنڌ ۾ “فلسطين امداد ڪاميٽي” وجپپود ۾ آئي‪ .‬هپپن ڪاميٽيءَ ۾ مولنپپا‬ ‫صاحب حصو ورتو ۽ “قنبر” شهر جو انهيَء ڪاميٽيَء لِء نپپاظم مقپپرر‬ ‫ٿيو‪1939 .‬ع ۾ مولنپپا عبيپپدالله سپپنڌي جڏهپپن پنهنجپپي جلوطني پَء جپپو‬ ‫عرصو پورو ڪري سنڌ پهتو ۽ هـپن ان وقت “جمنا نربدا ‪ -‬سپپنڌ سپپاگر‬

‫پارٽي” ٺاهي ته مولنا قاسمي صاحب بپپه ان ۾ شپپرڪت ڪئي ۽ وطپپن‬ ‫جي آزاديَء لِء جدوجهد ۾ ڪافي سرگرم رهيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب درس ۽ تدريس جي مشغلي سپپان گ پڏ‪ ،‬ڪيپپترن‬ ‫ادارن جي انتظامي مصروفيتن جپي بپاوجود‪ ،‬تصپنيف ۽ تپاليف جپو وڏو‬ ‫ڪم ڪيو آهي‪ .‬پاڻ ڪيترن ئي ڪتابن جو مرتب‪ ،‬مؤلف‪ ،‬مصنف ۽ ناشپپر‬ ‫رهيو آهي‪ .‬علمه صاحب پنهنجي سموريَء حياتيَء ۾ جي ڪي بپه ڪتپاب‬ ‫تصنيف ۽ تاليف ڪيا آهن‪ ،‬اهي پنهنجي فن جي لحپپاظ کپپان بلنپپد مقپپام‬ ‫رکن ٿا‪ .‬پاڻ هميشه اجائي مذهبي بحث مباحثي کان پپپري رهيپپو آهپپي ۽‬ ‫پنهنجي اعل ٰي دماغ ۽ قلم کي صرف علم ادب‪ ،‬تفسير‪ ،‬تواريپخ‪ ،‬سپوانح‬ ‫نگاري ۽ علم لغت تائين محدود رکيو آهي‪.‬‬ ‫پاڻ ڪيترن ڪتابن جپپو مؤلپپف ۽ مصپپنف آهپپي‪ ،‬جپپن جپپو وچپپور سپپندس‬ ‫سوانح نگارن وقت به وقت پنهنجن مضمونن ۾ پئي ڏنو آهي‪ .‬اهي ڪتاب‬ ‫پنهنجي جاِء تي وڏا قيمتي ۽ علم جپپا ڀنڊار آهپپن‪ ،‬جپپن تپپي وڏي تحقيپپق ۽‬ ‫ڪم جي ضرورت آهي‪.‬‬ ‫ان کان سواِء‪ ،‬علمه قاسمي صاحب صحافت ۾ به وڏو مقام رکي ٿپپو‪.‬‬ ‫شپپاهه ولپپي اللپپه اڪيڊمپپي‪ ،‬حيپپدرآباد جپپو ڊائريڪٽپپر مقپپرر ٿي پڻ بعپپد‪،‬‬ ‫اڪيڊميپپَء طرفپپان ٽمپپاهي سپپنڌي رسپپالو “الرحيپپم” ۽ اردو رسپپالو‬ ‫“الولي” جاري ڪيائين‪ .‬بعد ۾ اهي ٻئي رسال ماهوار ٿي نڪرنپپدا رهيپپا‪.‬‬ ‫انهن رسالن ذريعي مولنا صاحب سپپنڌ جپپي دينپپي ادب ۽ سپپنڌي قپپوم‬ ‫جي وڏي خدمت سرانجام ڏنپپي آهپپي‪ .‬اهپپو سپپندس تبحپپر علميپَء جپپو‬ ‫لزوال مثال آهي‪ .‬علمه صاحب انهن رسالن جي ذريعپپي شپپاهه ولپپي‬ ‫الله جي فڪر ۽ نظريي کي سنڌ ۾ عام ڪرڻ ۽ ان کپپي سپپمجهڻ ۾ اهپپم‬ ‫ڪڪڪردار ادا ڪيپپو آهپپي‪ ،‬۽ سپپاڳئي وقپپت دينپپي ادب‪ ،‬تواريپپخ‪ ،‬تهپپذيبي‪،‬‬ ‫تمدني ۽ سياسي مسئلن کي عام ڪرڻ ۾ اڻ ٿ پڪ ڪوشپپش ورتپپي ‪.‬پپپاڻ‬ ‫هڪ سڌارڪ ۽ مصلح جي حيثيت ۾ سنڌ جي عوام لِء وسان ڪين گهٽايو‬ ‫آهي‪ .‬ان مان سندس سنڌي زبان سان محبت ۽ حب الوطنيَء جو بپپي‬ ‫مثپپال ثبپپوت ملپپي ٿپپو‪ .‬خپپاص طپپرح‪“ ،‬الرحيپپم” )سپپنڌي( رسپپالي جپپا‬ ‫ايڊيٽوريل نوٽ‪ ،‬جيڪي پاڻ “عرض حال” جي عنوان سان لکيپپا اٿپپائين‪،‬‬ ‫پڙهڻ ۽ دل سان هنڊائڻ لئق آهن‪ .‬علمه صاحب‪ ،‬انهن ڪالمن ۾ وقپپت‬ ‫جي سياسي حالتن‪ ،‬جابر حپپاڪمن ۽ سپپنڌ سپپان ٿينپپدڙ ناانصپپافين تپپان‬ ‫پردو کنيو آهي‪ .‬ان مان اهپو بخپوبي واضپح ٿئي ٿپو تپه علمپه صپاحب‬ ‫صحافت جي فن ۾ به ڪافي دسترس رکندڙ آهي‪.‬‬

‫علمپپه قاسپپمي صپپاحب کپپي سپپنڌ جپپي صپپوفين جپپي سپپرتاج‪ ،‬شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائيَء جي ڪلم سان به وڏي رغبت رهي آهي‪ .‬پاڻ علمي‬ ‫۽ ادبي محفلن ۾ شاهه صاحب جي ڪيترن مڻيادار بيتن کي مپپوقعي ۽‬ ‫مهل مطابق پيش ڪندو رهندو آهي‪ .‬شاهه صاحب تي ڪيترائي قيمتي‬ ‫مقال ۽ مضمون لکيا اٿائين‪“ .‬شاهه جپپي رسپالي” کپي مرتپب ڪرڻ ۽‬ ‫لفظن جي معن ٰي ۽ شرح لکڻ جو به کين شپپرف حاصپپل آهپپي‪ .‬اهڙي پَء‬ ‫طرح علمه قاسمي صاحب جي شخصيت هڪ “همه گير علميت” جپپو‬ ‫درجو رکي ٿي‪ .‬سندس شخصيت ۽ وجود مسعود هن دؤر ۾ وڏي نعمت‬ ‫آهي ۽ پاڻ ويهين صديَء جي پوري تواريخ جو اهم عالم آهي‪(1).‬‬ ‫*‬ ‫هيُء مقالو علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صپپاحب جپپي حيپپاتيَء ۾ ئي لکيپپو‬ ‫)‪(1‬‬ ‫ويو هو‪ ،‬جو عزيزم تاج جپويي جپي مرتپب ڪيپل ڪتپاب “عپالمن جپو آفتپاب” )‬ ‫‪2002‬ع( ۾ شايع ٿيو‪ .‬افسوس! جو علمه قاسپپمي صپپاحب ‪ -15‬شپپوال الم ڪرم‬ ‫‪1324‬هه‪ -19 /‬ڊسمبر ‪2003‬ع تي هن فاني جهان مان لڏاڻو ڪري ويپپو‪).‬ق‪ .‬ح‪.‬‬ ‫خ‪(.‬‬

‫ايڇ‪ .‬ايم‪ .‬خوجا‬ ‫قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سپپنڌ جپپو مشپپهور تعليمپپي مپپاهر‪ ،‬قپپومي خپپدمتگار ۽ حضپپرت شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائي رحه جو شيدائي‪ ،‬ايپپڇ‪.‬ايپپم‪.‬خوجپپا)حپپاجي خپپان مهپپر‬ ‫علي خوجا( تاريخ ‪ -9‬جمادي الثپپاني ‪1420‬هپپه‪ -20 /‬سپپيپٽمبر ‪1999‬ع‬ ‫تي سومر ڏينهن منجهند جو ٻين بجي ‪ 92‬ورهين جي ڄمار ۾‪ ،‬سنڌ جي‬ ‫تواريخي شهر حيدرآباد ۾‪ ،‬هن فاني جهان مان رحلت ڪري ويو‪.‬‬ ‫خوجا صاحب سنڌ جو هڪ ساده دل‪ ،‬اصلح پسپپند‪ ،‬غريبپپن ۽ مسپڪينن‬ ‫جو همدرد ۽ هڏ ڏوکي ۽ انقلبي طبع جو مالڪ هو‪ .‬هن پنهنجي سموري‬ ‫زندگي سنڌي قوم جي تعليمي خدمت ۽ علم جي شپپمع جپپي روشپپني‬ ‫ڦهلئڻ ۾ پوري ڪئي‪ .‬دراصل‪،‬خوجا صاحب جي تعليمي ۽ علمي حيپپثيت‬ ‫هڪ امرِ جا ودان آهي‪ .‬سنڌ جي مرڪزي شپهر نوابشپاهه ۾‪ ،‬جيسپتائين‬ ‫سپپندس قپپائم ڪيپپل “ايپپڇ‪ .‬ايپپم‪.‬خوجپپا گپپورنمينٽ پراونشپپلئيزڊ هپپاءِ‬

‫اسڪول” ۽ ٻيا تعليمي ادارا قائم آهن‪ ،‬تيسپپتائين سپپندس يپپاد هميشپپه‬ ‫قائم ۽ دائم رهندي!‬ ‫مرحوم خوجا صاحب‪ ،‬ضپلعي بپدين جپي مشپهور تپواريخي شپهر‪ ،‬ٽنڊي‬ ‫باگي جي هڪ وچولي طبقي جي “خوجا” قپپبيلي ۾‪ -8 ،‬آڪٽپپوبر ‪1907‬ع‬ ‫تي پيدا ٿيو‪ .‬سندس والد بزرگوار‪ ،‬مهپپر علپپي خوجپپا وچپپولي قسپپم جپپو‬ ‫واپاري ۽ اعل ٰي درجي جو حڪيم هو‪ .‬خوجا صاحب کي پنهنجي والد جپپي‬ ‫صحيح تربيت ۽ خود پنهنجن صلحيتن ۽ ذهانت کيپپس زنپپدگيءَ جپپي هپپر‬ ‫راهه ۾ هڪ ڪامياب انسان بڻايو‪.‬‬ ‫خوجا صاحب ابتدائي تعليم پنهنجي اباڻي ڳوٺ‪ ،‬ٽنڊي بپپاگي ۾ حاصپپل‬ ‫ڪري‪ ،‬ثانوي تعليم پرائڻ لِء هتان جي ئي “لرنيپپس اي‪.‬وي‪ .‬اسپڪول”‬ ‫۾ داخل ٿيو‪ .‬هيُء اسڪول‪ ،‬دراصل سپپنڌ جپپي مشپپهور اديپپب ۽ شپپاعر‪،‬‬ ‫ماستر محمد صديق “مسافر”)‪ (1‬جي سعي ۽ ڪوشش سان وجپپود‬ ‫۾ آيو هو‪ .‬سنڌ جو مشهور قومي رهنما‪ ،‬مير غلم محمد خان ٽالپر هپپن‬ ‫درسگاهه جو سرپرست هو‪ .‬مير صاحب‪ ،‬ه پڪ ني پڪ سپپيرت ۽ درويپپش‬ ‫صفت انسان هو‪ .‬کيس هميشه لڙ جي غريب ۽ اٻوجهه مسلمانن کي‬ ‫تعليم ۾ پوئتي پيل ڏسي‪ ،‬دل ۾ هڪ وڏو درد پيدا ٿيندو هپپو‪ .‬ميپپر صپپاحب‬ ‫پاڻ پنهنجي هڙان وڙان پئسا خرچ ڪري‪ ،‬ان تعليمي درسگاهه جو پپپايو‬ ‫رکيو‪ .‬خوجا صاحب انهيَء مذڪور مدرسپي مپان تعليپم حاصپل ڪنپدڙ‬ ‫اوائلي شاگردن مپپان ه پڪ هپپو‪ .‬خوجپپا صپپاحب تپپي پنهنجپپي مهربپپان ۽‬ ‫شفيق ُاستاد‪ ،‬محمد صديق “مسافر” ۽ مير غلم محمد خان ٽالپر جي‬ ‫تعليم جي ڏس ۾ ڪيل ڪوششن ۽ جدوجهد جو وڏو اثر ٿيو‪ .‬ٽنڊي بپپاگي‬ ‫جي مدرسي مان پنج درجپا انگريپزي پپاس ڪرڻ کپان پپوِء‪ ،‬پپاڻ سپن‬ ‫‪1928‬ع ۾ حيدرآباد جي گورنمينٽ هاِء اسڪول )موجوده نـپپپور محمپپد‬ ‫هاِء اسڪول( مان نهايت ئي ڪاميابيَء سان مئٽرڪ جپپو امتحپپان پپپاس‬ ‫ڪيائين‪ .‬ان بعد‪ ،‬حيدرآباد جي ڊي‪.‬جي‪ .‬نيشنل ڪاليج ۽ ڪراچيپپءَ جپپي‬ ‫ڊي‪ .‬جي‪ .‬سنڌ ڪاليج مان اعل پ ٰي تعليپپم حاصپپل ڪڪڪري‪ ،‬سپپن ‪1932‬ع ۾‬ ‫بي‪ .‬اي‪ .‬جي ڊگري امتيازي حيثيت سان حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫خوجا صاحب پنهنجي تعليم جي راهه ۾ ورتل ڪوششن ۽ محنتپپن مپپان‬ ‫اهو ثابت ڪيو ته اورچپپائي ‪ ،‬مسپپتقل مزاجپپي ۽ علمپپي صپپلحيتن جپپي‬ ‫بدولت‪ ،‬انسان هڪ ڪامل ۽ ڪامياب آدرشي انسان بڻجي سگهي ٿپپو‪.‬‬ ‫تعليم جي مشغلي کان فارغ ٿيڻ کان پپپوِء‪ ،‬پپپاڻ پنهنجيپَء طپپبيعت جپپي‬ ‫ميلن ۽ رجحان سپپبب درس ۽ تپپدريس جپپو مشپپغلو اختيپپار ڪيپپائين‪ ،‬۽‬

‫فطرتي طرح هڪ معلم جي حيثيت ۾ قوم جو معمار ٿي تعليپپم کپپاتي ۾‬ ‫گهڙيو‪ .‬پاڻ پهريائين ‪ -17‬آگسٽ ‪1932‬ع تپپي گپپورنمينٽ هپپاءِ اس پڪول‬ ‫لڙڪاڻي ۾ استاد مقرر ٿيپپو‪ .‬ان کپپان پپپوءِ‪ ،‬ڪجهپپه وقپپت مدرسپه هپپاِء‬ ‫اسڪول ميرپورخاص ۽ مدرسه هاِء اسڪول نوشپپهري فيپپروز ۾ ُاسپپتاد‬ ‫ٿي رهيو‪ .‬سن ‪1935 -36‬ع ۾ بمبئي يونيورسٽيَء مان بي‪ .‬ٽپپي‪) .‬بپپي‪.‬‬ ‫ايڊ( جو امتحان پاس ڪيائين‪ .‬خوجا صاحب انهيپپَء عرصپپي دوران پپپاڻ‬ ‫کي هڪ نهايت ڪامياب ُاستاد ۽ اعل ٰي منتظم ثابت ڪيو‪.‬‬ ‫نواب شاهه جو شهر‪ ،‬سنڌ جي مرڪزي شپپهرن مپپان ه پڪ آهپپي‪ .‬سپپن‬ ‫‪1912‬ع ۾ نواب شاهه کپپي حيپدرآباد ضپپلعي کپپان جپپدا ڪري‪“ ،‬نپواب‬ ‫شاهه” جي نالي سان هڪ نئون ضلعو ٺاهيو ويو ۽ “نواب شاهه” شهر‬ ‫کي ان جو صدر مقام بڻايو ويپپو‪ .‬سپپن ‪1919‬ع ۾ نپپواب شپپاهه شپپهر ۾‬ ‫ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ )ڊسٽرڪٽ ڪائونسل( جي طرفان ه پڪ “ائنگلپپو‬ ‫ورنيڪيولر اسڪول”)‪ (.A.V‬قائم ڪيو ويپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ هنپپدو ۽ مسپپلمان‬ ‫ٻئي گڏجي تعليپپم حاصپپل ڪنپپدا هئا‪ .‬سپپن ‪1933‬ع ۾ ڊسپپٽرڪٽ لو ڪل‬ ‫بورڊ هن اسڪول کي “اي‪ .‬وي‪ .‬اسڪول” مان “مڊل اسپڪول” ب ڻايو‪.‬‬ ‫ان وقت‪ ،‬هن اسڪول جو هيڊ ماسپپتر‪ ،‬مرحپپوم عبدالسپپتار تـپپپنيو هپپو‪.‬‬ ‫اس پڪول ۾ هنپپدو ۽ مسپپلمان اسپپتاد مقپپرر ٿيپپل هئا‪ .‬سپپنڌ جپپو نپپامور‬ ‫سياستدان‪ ،‬هپپاري رهنمپپا ۽ وڪيپپل‪ ،‬قاضپپي فيپپض محمپپد )‪ (1‬پپڻ هپپن‬ ‫اس پڪول ۾ سپپائنس ٽيچپپر هپپو‪.‬ان وقپپت‪ ،‬ڊسپپٽرڪٽ لو ڪل بپپورڊ جپپو‬ ‫عأ‌ا‪ [‌1‬هو‪.‬‬ ‫خ ‌‬ ‫پريزيڊنٽ‪ ،‬مرزا فرخ بيگ)‪‌ ] (2‬‬ ‫اهو زمانو‪ ،‬سنڌ ۾ سياسي ڪشمڪش جو دؤر هپپو‪ .‬وطپپن جپپي آزاديپَء‬ ‫جون تحريڪون پنهنجيَء جدوجهد ۾ ُرڌل هيپپون‪ .‬خپپاص طپپور تپپي سپپنڌ‬ ‫جي مسلمانن ۾”سنڌ جي بمبئيَء کان علحپپدگيَء واري تحري پڪ” تمپپام‬ ‫زور تي هئي‪ .‬ان ڪري‪ ،‬سپپنڌ ۾ هنپپدو ‪ -‬مسپپلم ڇڪتپپاڻ ويپپتر وڌي ويئي‬ ‫هئي‪ .‬سن ‪1933‬ع ۾ نواب شاهه ۾ ڪن ناخوشگوار واقعن سبب هندن‬ ‫۽ مسلمانن ۾ ڪافي حد تائين نااتفاقي پيدا ٿي پيئي‪ .‬هڪ هنپپدو ُاسپپتاد‪،‬‬ ‫جو ڪٽر هندو آريه سماج تحريڪ جو ُرڪن هپپو‪ُ ،‬ان حضپپور نپپبي ڪريپپم‬ ‫صلي الله عليه وسلم جن جي شان مبارڪ ۾ گسپپتاخي ڪئي‪ .‬هنپپدن ۽‬ ‫مسلمانن جي انهيَء باهمي رساڪشيَء نهايت ئي سنگين ُروپ اختيار‬ ‫ڪيو‪ .‬مسلمان شاگردن ۽ ُاستادن اسڪول جو بائيڪاٽ ڪيو‪ .‬ان وقپپت‬ ‫ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ‪ ،‬نواب شاهه اندر هندو ميمبرن جپپو ڪافي اثپپر‬ ‫هو‪ ،‬۽ ساڳئي وقت منجهن پنهنجيَء قوم لِء جذبو ۽ اتفاق هو‪.‬‬

‫نواب شاهه جي مسلمانن لِء اهو دؤر تمام نازڪ هو‪ .‬مسپپلم قپپوم انپپدر‬ ‫اڃا ايتري بيداري ۽ سياسي شعور پيدا ڪونه ٿيپو هپو‪ ،‬۽ نپه وري سپندن‬ ‫تعليم سان ڪو ايترو چاهه هو‪ .‬خود ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ اندر ٻه گروپ‬ ‫هئا‪ ،‬جن مان هڪ اسڪول جپپي فپپائدي ۾ هپپو‪ ،‬تپپه ٻيپپو مخپپالفت ۾‪ .‬انهپپن‬ ‫حالتن جي باوجود‪ ،‬ڪن ذي فهم ۽ سپپمجهدار مسپپلمان ميمپپبرن‪ ،‬نپپواب‬ ‫شاهه شهر جي هن تعليمي اداري کي تباهه ۽ برباد ٿيڻ نه ٿپپي گـپپپهريو‪.‬‬ ‫شايد قدرت کي به اهو ئي منظور هو‪ ،‬ته خوجا صپپاحب جه پڙي بپپاهمت‬ ‫هستي نواب شاهه جي شهرين کي نصيب ٿئي!‬ ‫هيُء سن ‪1936‬ع جو زمانو هو‪ .‬ان وقت ڊسٽرڪٽ لوڪل بپپورڊ جپپو‬ ‫پريزيڊنٽ‪ ،‬پير قربان علي نوشهري فيروز )‪ (1‬وارو هپپو‪.‬مسپپٽر جپپي‪.‬‬ ‫ايم‪ .‬شيخ )سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو سابق چيئرميپپن( ان وقپپت‬ ‫نواب شاهه ۾ “َوٽن ۽ ماپـن” جو انسپيڪٽر هو‪ .‬نواب شاهه جپپي هپپن‬ ‫واحپپد مسپپلم تعليمپپي اداري کپپي ه پڪ نوجپپوان‪ ،‬برجـپپپستي‪ ،‬قابپپل ۽‬ ‫بُردبار هيڊ ماستر جي اشد ضرورت هئي‪ .‬مسٽر جپپي‪.‬ايپپم‪.‬شپپيخ‪ ،‬پيپپر‬ ‫قربان علي صاحب کي مشورو ڏيندي چيو ته سندس نظر ۾ هڪ اهڙو‬ ‫هوشيار‪ ،‬محنتي ۽ جفاڪش شپپخص آهپپي‪ ،‬جي ڪو هپپن اس پڪول جپپي‬ ‫ب‬ ‫بگڙيپپل حپپالت کپپي سـپ پڌاري سپپگهي ٿپپو‪ .‬شپپيخ صپپاحب جپپو انتخپپا ُ‬ ‫مرحوم خوجا صاحب هو‪.‬‬ ‫پير قربان علي صاحب‪ ،‬بنا ڪنهن وقت وڃائڻ جپپي خوجپپا صپاحب کپپي‬ ‫“مڊل اسڪول” جي هيپڊ ماسپپتريَء جپپي آڇ ڪئي‪ ،‬جپپا هـپپپن خوشپپيَء‬ ‫سان قبول ڪئي‪ .‬خوجا صپپاحب جپپي پيپپارن دوسپپتن مپپان ڊاڪٽپپر غلم‬ ‫حسين جعفريَء‪ (1) ،‬عثمان علي انصاريَء )‪ (2‬۽ ٻيپپن ڪيپپترن کيپپس‬ ‫لوڪل بورڊ جي نوڪري ڪرڻ کان منع ڪئي‪ ،‬پر پاڻ پنهنجي ارادي تپپي‬ ‫َاٽل رهيو‪ .‬دراصل‪ ،‬هيُء اهپپو زمپانو هپو‪ ،‬جپپو ڪوبه مپاڻهو ڊسپپٽرڪٽ‬ ‫لوڪل بورڊ ۾ نوڪري ڪرڻ لِء تيار نه هو‪ .‬خاص ڪري‪ ،‬سنڌ جپپا تعليپپم‬ ‫يافته مسلم نوجوان سرڪاري ملزمت کي وڌيڪ ترجيح ڏيندا هئا‪.‬‬ ‫خوجا صاحب جنهن وقت هپن اسپڪول جپي اچپي واڳ سپپنڀالي‪ ،‬تپپه ُان‬ ‫وقت ان جي حالت نهايت خراب هئي‪ .‬اسڪول جي اخلقي خواه مپپالي‬ ‫حالت پڻ انتهائي تشويشناڪ حد تائين هئي‪ ،‬۽ سپپاڳئي وقپپت اس پڪول ۾‬ ‫جيڪو تدريسي عملو هو‪ ،‬تنهن جي علمي قابليت ۽ لياقت تمام هيٺپاهين‬ ‫درجپپي تپپي وڃپپي پهپپتي هئي‪ .‬خوجپپا صپپاحب اهڙيپپن سپپڀني مش پڪل ۽‬ ‫تڪليفن وارين حالتن کي‪ ،‬جن جو بظاهر خود ڪوبه حپل سپمجهه ۾ نپه‬

‫ٿي آيو‪ ،‬نهايت ئي همپپت‪ ،‬بـپپپردباريَء ۽ خپپوش اسپپلوبيَء سپپان مـپپپنهن‬ ‫ڏيئي‪ ،‬هن درسگاهه کي انهيَء تباهيَء جي ڪـپن مان ٻاهر ڪڍي ورتپپو ۽‬ ‫ف اول جپپي تعليمپپي ادرن مپان ب ڻائي‬ ‫اڳتي هلي ُان کي سپپنڌ جپپي صپ ِ‬ ‫ڇڏيو‪.‬‬ ‫هوڏانهن نواب شاهه شهر جي هندو طبقپپي هپڪ جـپپپدا اسپڪول قپپائم‬ ‫ڪيو‪ .‬هنن اهو سـمجهيو ٿي ته مسپپلمانن ۾ اتحپپاد جپپو فـپپقدان آهپپي ۽‬ ‫تعليم کان به عاري آهن‪ ،‬ان ڪري اهو اسڪول جلد ئي پاڻمرادو ختپپم‬ ‫ٿي وينپپدو‪ .‬لي ڪن‪ ،‬خوجپپا صپپاحب جپپي ا ڳواڻيَء ۾ هپپن اسپڪول جپپو‬ ‫منتشر انتظام ۽ ضابطو بحال ٿي ويو‪ .‬هندن سپپن ‪1939‬ع ۾ ان وقپپت‬ ‫جي نواب شاهه ضلعي جي ڪليڪٽر‪ ،‬ايڇ‪ .‬ايم‪ِ .‬ولس کي خپپوش ڪرڻ‬ ‫جي ارادي سان سندس نالي ۾ “ِولس هاِء اسڪول” قائم ڪيو‪ .‬آگسٽ‬ ‫‪1939‬ع ۾ باقاعدي هن اسڪول جي تعمير جو ڪم شروع ٿيپپو‪ .‬انهي پءَ‬ ‫اسڪول جي تعمير جو ڪم اڃا هلندڙ هو‪ ،‬ته ملڪ جو ورهاڱو ٿي ويپپو‬ ‫۽ اها عمارت اڌ ۾ رهجي ويئي‪ .‬آزاديپَء کپپان پپپوِء‪ ،‬خوجپپا صپپاحب جپپي‬ ‫ڪوشش سان اهو اسڪول پڻ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي مليو‪ ،‬جنهن ۾‬ ‫مرڪزي اسڪول جي برانچ بڻي ۽ اڄ تپپائين اهپپا “خوجپپا گپپارڊن” جپپي‬ ‫نالي سان قائم آهي‪.‬‬ ‫سپپن ‪1939 - 40‬ع ۾ هپپن اسپڪول کپپي “مڊل اسپڪول” مپپان “هپپاِء‬ ‫اسڪول” بڻايو ويو‪ .‬خوجا صاحب جي ڪوشش سان ڊسٽرڪٽ لوڪل‬ ‫بورڊ عاليشان عمارت تعمير ڪرائي ۽ باقاعدي “هاِء اسڪول” شپپروع‬ ‫ٿي ويو‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬اسڪول جپپي صپپاف سـپپپٿري مپپاحول ۽ بهپپترين‬ ‫انتظام کان متاثر ٿي‪ ،‬شپپاگردن جپپو تعپپداد وڌڻ ل ڳو ۽ سپپڄو اسپڪول‬ ‫ن‬ ‫ن ۽ مـپپپ ُ‬ ‫شاگردن سان ڀرپور نظر اچڻ لڳو‪ .‬خوجا صاحب پنهنجو تـپپپ ُ‬ ‫تعليپپم جپپي طپپرف وابسپپته ڪري ڇڏيپپو‪ .‬سپپندس دلپپي لڙو هميشپپه‬ ‫اسڪول جي ترقيَء ۽ واڌاري طپپرف مپپائل رهيپپو‪ .‬هپپن پنهنجپپي اڻٿ پڪ‬ ‫ڪوشش سان “ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ هاِء اسڪول” کي سنڌ جي هڪ‬ ‫اعل پ ٰي ۽ مثپپالي درسپپگاهه ب ڻايو‪ .‬اس پڪول جپپو انتطپپام‪ُ ،‬اسپپتادن جپپو‬ ‫انتخاب‪ ،‬شاگردن جي علمي ۽ تعليمي مسپپئلن ۽ انهپپن جپپي دشپپوارين‬ ‫کي حل ڪرڻ جي طرف تپپوجهه‪ ،‬غريپپب ۽ نپپادار شپپاگردن جپپي امپپداد‬ ‫وغيره جو معقول بندوبست ڪيائين‪ .‬اسڪول اندر هر ڪنهن قسم جي‬ ‫تعليمي ۽ تفريحي مشپپاغل جپپو پپڻ بهپپترين انتظپپام ڪيپپائين‪ .‬ان وقپپت‬ ‫“سنڌ يونيورسٽيَء” جو اڃا وجود ڪونه هو‪ .‬هن اس پڪول جپپو “بمپپبئي‬

‫يونيورسٽيَء”سپپان الحپپا ٰق هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپو تعليمپپي معيپپار نپپه صپپرف‬ ‫برصغير هند و پاڪ بلڪ بيروني دنيا جپپي تعليمپپي مپپاحول ۾ عپپزت جپپي‬ ‫نگاهه سان ڏٺو ويندو هو‪ .‬خوجا صاحب جي خاص توجهه سبب مئٽپپرڪ‬ ‫جي امتحان جا نهايت ئي شاندار نتيجا نڪرڻ لڳا‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح سان “ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ هاِء اسڪول‪ ،‬نپپواب شپپاهه”‬ ‫جي تعليمي ماحول ۽ علمي معيار کان متپپاثر ٿپپي‪ ،‬سپپنڌ جپپي ُدور دراز‬ ‫علئقن جا شاگرد مقناطيسي ڪشش وانگر ڇڪجي ‪ ،‬هپپن اسپپڪول ۾‬ ‫تعليم پرائڻ جي ارادي سان اچڻ لڳا‪ .‬جيئن ته ان وقت شپپاگردن جپپي‬ ‫رهائش جو ڪوبه خاطر خواه بندوبست ڪونه هپپو‪ ،‬تنهن ڪري ڪيپپترن‬ ‫ئي اهڙن ٻاهرين شاگردن کپپي مپپايوس ٿپپي واپپپس موٽ ڻو پونپپدو هپپو‪.‬‬ ‫انهيَء ڪري ‪ ،‬خوجا صاحب شاگردن جي رهائش وغيره جپپي تڪليفپپن‬ ‫طرف پڻ خاص توجهه ڏنو‪ .‬جيئن ته ٻاهرين شپپاگردن جپپي رهپپائش لِء‬ ‫“هاسٽل” جو هئڻ تمام ضروري هو‪ ،‬ان ڪري پپپاڻ “بورڊنپپگ هپپائوس”‬ ‫جپپي تعميپپر ڪرڻ جپپي لِء عملپپي طپپرح جدوجهپپد ڪيپپائين ۽ آخر ڪار‬ ‫پنهنجي اخلص‪ ،‬محبت‪ ،‬محنت ۽ صداقت سپپان ان تعميپپري ڪم ۾ بپپه‬ ‫ڪاميابي حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫انهيَء سلسلي ۾‪ ،‬خوجا صاحب نواب شاهه ضلعي جي سرنديَء وارن‬ ‫ب ثپپروت مپپاڻهن جپپي درن تپپي وڃپپي‪،‬‬ ‫زمينپپدارن‪ ،‬جپپاگيردارن ۽ صپپاح ِ‬ ‫هاسٽل جي تعمير ۽ غريب ۽ نادار شاگردن جي رهپپائش ۽ کپپاڌ خپپوراڪ‬ ‫وغيره لِء چنپپدا ورتپپائين‪ .‬خوجپپا صپپاحب جپپي سپپچائيَء‪ ،‬ايمانپپداريَء ۽‬ ‫تعليمي چاهه ۽ صداقت کپپان متپپاثر ٿپپي‪ ،‬شپپهدادپور تعلقپپي )ان وقپپت‬ ‫نواب شاهه ضپپلعي ۾ هپپو( جپپي هپڪ زمينپپدار‪ ،‬ڄپپام جپپان محمپپد خپپان‬ ‫ٻيرانيءَ واري “هاسٽل” جي تعمير لِء پنجاهه هزار روپيه روڪ ڏنپپا‪ ،‬ان‬ ‫کان سواِء‪ ،‬ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ ۽ سنڌ گورنمينٽ پ پڻ انهي پَء تعميپپري‬ ‫سلسلي ۾ ڪافي مالي امداد ڪئي‪ .‬سن ‪1945‬ع ۾ انهيپَء هاسپپٽل جپو‬ ‫سنگ بنياد رکيو ويو‪ .‬ان وقت سنڌ جپپو ڪمشپپنر‪ ،‬مسپپٽر ڪـپلـپپپي هپپو‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح‪“ ،‬ڄام جان محمد خان هاسٽل” جي نپپالي سپپان بورڊنپپگ‬ ‫هائوس جپپي اڏاوت جپو ڪم شپروع ڪيپو ويپو‪ .‬هاسپپٽل جپو ڪم اڃپا‬ ‫ابتدائي مرحلن ۾ ئي هپپو‪ ،‬تپپه ملپڪ جپپو ورهپپاڱو ٿيپپو ۽ ٻپپه خودمختيپپار‬ ‫حڪومتون – “پاڪستان” ۽ “هندستان” جي نالي وجپپود ۾ آيپپون‪ .‬مل پڪ‬ ‫جي ورهاڱي سبب وري ڪيتريون ئي مشڪلتون درپيش آيون‪ ،‬ليڪن‬ ‫خوجا صاحب پنهنجيَء همت ۽ اورچائيَء سان انهن نازڪ مرحلن کپپي‬

‫مـپنهن ڏنو ۽ آخرڪار “هاسپپٽل” کپپي پپايه تڪميپپل تپي پهچپايو‪ .‬انهيپءَ‬ ‫هاسٽل جا ٻه طبقا هئا ۽ منجهس شاگردن جپپي آرام ۽ آرائش جپپو هپپر‬ ‫طرح بندوبست ڪيو ويو‪ .‬سموري هاسٽل جديد نموني تي آراسته ٿيل‬ ‫هئي‪ .‬هاسٽل جي اوڀرندي طرف هڪ وڏو هال هو‪ ،‬جنهن کپپي “مولنپپا‬ ‫محمد علي جوهر” جي نپپالي سپپان منسپپوب ڪيپپو ويپپو‪ .‬هاسپپٽل جپپي‬ ‫اولهندي ڪـپنڊ تي لڳو لڳ شاگردن لِء نماز ۽ دينپپي تعليپپم جپپي درس‬ ‫وغيره لِء هڪ عاليشان مسپپجد شپپريف تعميپپر ڪرائي ويئي‪ .‬هاسپپٽل‬ ‫جي اڳيان شاگردن جي تفريح لِء هڪ سهڻو ۽ وڻنپپدڙ سرسپپبز پپپارڪ‬ ‫جوڙايو ويو‪ .‬انهيَء “ڄام جان محمد خان هاسٽل” کي “ڪڪڪڪامن بلڪ”‬ ‫بپپه ڪري چونپپدا هئا‪ .‬ان هاسپپٽل جپپي ڀرسپپان اوڀرنپپدي طپپرف کپپان‬ ‫زميندارن ۽ جاگيردارن جي ٻپپارن لِء هپڪ الپڳ هاسپپٽل تعميپپر ڪرائي‬ ‫ويئي‪ .‬اها هاسٽل پڻ ٻن طبقن تپپي ٺهيپل هئي‪ ،‬جپا “شپهباز بلڪ” جپي‬ ‫نپالي سپان سپڏبي هئي‪ .‬شپپاگردن جپي جسپپماني قپپوت وڌائڻ لءِ هپڪ‬ ‫“جمنزم هال” ٺهرايو ويو‪ ،‬جتي شاگرد صبح ۽ شام جو اچي جسپپماني‬ ‫ورزش ڪندا هئا‪ .‬هن وقت اهي سڀئي جپپايون “پيپلپپز ميڊي ڪل ڪاليپپج‬ ‫فار گرلس‪ ،‬نواب شاهه” جي حوالي آهن‪ ،‬جن انهيَء خوبصورت پارڪ‬ ‫کي تباهه ڪري‪ ،‬ان هنڌ هڪ ٻيو رهائشي بلڪ ٺهرايو آهي‪.‬‬ ‫انهن مٿين مڙني تعميرات کان وڌيڪ خوجا صاحب جو عظيم ڪارنپپامو‬ ‫اهو آهي‪ ،‬جو هپپن آڊيٽپپوريم تعميپپر ڪرايپپو‪ ،‬جنهپپن کپپي “لطيپپف هپپال”‬ ‫ڪري سڏيو وڃي ٿو‪ .‬هن هال جي تعمير تي اٽڪل ڏيڍ لک روپيپپه خپپرچ‬ ‫ڪيو ويو‪“ .‬لطيف هال”‪ .‬نواب شاهه جي تواريخ ۾ سدائين امر رهنپپدو‪.‬‬ ‫هن هال سان نواب شاهه شهر ۽ اسڪول جون ڪيتريون ئي سماجي‪،‬‬ ‫سياسپپي ۽ علمپپي يپپادگيريون وابسپپته آهپپن‪ .‬سپپن ‪1954‬ع ۾ اڃپپا”ون‬ ‫يونٽ” جو ڪارو راڪاس نمودار ڪونه ٿيو هو‪ .‬ان وقپپت سپپنڌ سپپرڪار‬ ‫جي وزير تعليم‪ ،‬سيد غلم حيدر شپپاهه )سپپنڌ جپپي سپپابق وزيپپر اعلپ ٰي‬ ‫سيد مظفر حسين شاهه جي والد( نپپواب شپپاهه ۾ ڪاليپپج قپپائم ڪرڻ‬ ‫جي منظپپوري ڏنپپي‪ .‬پهرئيپپن سپپيپٽمبر ‪1954‬ع تپپي ڪاليپپج جپپو افتتپپاح‬ ‫ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ هاِء اسڪول جي “ِولس برانچ” ۾ ڪيو ويو‪ .‬سپپيد‬ ‫غلم حيدر شاهه پنهنجي افتتاحي تقرير ۾ فرمايو ته ‪“ ،‬آُء هيُء ڪاليپپج‬ ‫پنهنجي پياري ُاستاد جناب ايڇ‪ .‬ايم‪ .‬خوجا کي تحفپپي طپپور ڏيئي رهيپپو‬ ‫آهيان‪ ”.‬ان وقت اهو ڪاليج عارضي طور “لطيپپف هپپال” ۾ قپپائم ڪيپپو‬

‫ويو هو‪ .‬هن وقت اهپپو “لطيپپف هپپال” بپپه “پيپلپپز ميڊي ڪل ڪاليپپج فپپار‬ ‫گرلس‪ ،‬نواب شاهه” جي حوالي آهي‪.‬‬ ‫قيام پاڪستان کان پوِء‪ ،‬نواب شاهه شهر جا اڪثر هنپپدو ۽ سـپ پک لڏي‬ ‫پلڻي‪ ،‬پنهنجو اصل ديس ڇڏي‪ ،‬ڀارت هليا ويا‪ .‬نواب شاهه ۾ هڪ سـپکَ‬ ‫زميندار جو بـپٺو)سـپُرن جپپو کـپپپورو( هپپو‪ .‬ان وقپپت نپپوب شپپاهه جپپي‬ ‫ڪليڪٽر‪ ،‬مسعود احمد خان اهو بـپپپٺو خوجپپا صپپاحب کپپي الٽ ڪڪڪري‬ ‫ڏنو‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬اسڪول جي مالي حالت ڪافي سـپ پڌري‪ .‬مٿپپي بيپپان‬ ‫ڪيل عمارتن جي تعميرات جي اخراجات جو باُر کـپوري جي پيپپدائش‬ ‫تي هو‪ .‬ان کـپوري جي سـپُرن جي وڪري مان جيڪا به آمدني ٿينپپدي‬ ‫هئي‪ ،‬تنهن کي خوجا صاحب نهايت ئي ايمانداريَء ۽ ديانتپپداريَء سپپان‬ ‫اسڪول جي فلح ۽ بهبود تي خرچ ڪيو‪.‬‬ ‫هاسٽل جي ٻنهي بلڪن جي سامهون “هپپائوس ماسپپٽر” جپپو ڪوارٽر‬ ‫تعمير ڪرايو ويو‪ .‬استادن جي رهائش لءِ “لطيپپف هپپال” جپپي پوئتپپان‬ ‫هڪ پـپر فضا ۽ سـپڪون وري ماحول ۾ تيرهن ڪوارٽر تعمير ڪرايا ويا‬ ‫ته جيئن ُاستاد رهائش واري مسئلي کان آزاد ٿي‪ ،‬سواِء ڪنهن فڪر ۽‬ ‫خيال جي ‪ ،‬نهايت ئي اطمينان سان قوم جي نونهالن جي خدمت بجاِء‬ ‫آڻي سگهن! افسوس سان اهو چوڻو پپپوي ٿپپو تپپه “ميڊي ڪل ڪاليپپج”‬ ‫ٽ ڪري‬ ‫جي انتظاميه انهن ڪوارٽرن کي بپه نپه بخشپيو ۽ ڊاهيپَء پـپپ ُ‬ ‫ڇڏيو!‬ ‫اسڪول جي برانچ‪ِ“ ،‬ولس هاِء اسڪول” جو مٿي ذڪر ٿپپي آيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫خوجا صاحب ان هنڌ هڪ سهڻو ۽ وڻندڙ نظاريدار بپپاغ رکپپايو‪ ،‬جپپو هپپن‬ ‫وقت به “خوجا گارڊن” جي نالي سان سپڏبو اچپپي ٿپپو‪ .‬خوجپپا صپپاحب‬ ‫ن ئي نرالپپو‬ ‫جڏهن اسڪول جو هيڊ ماستر هو‪ ،‬تڏهن انهيَء باغ جپپو شپپا ُ‬ ‫هو‪ .‬نواب شاهه جي شهرين لِء ان وقت صپرف اهپو ئي واحپد تفريپح‬ ‫گاهه هو‪ .‬انهيَء باغ کپپي ڏسپڻ سپپان سپپچ پپپچ تپپه لهپپور جپپي مشپپهور‬ ‫“شاليمار باغ” جو تصور اکين اڳيان تري ايندو هو‪ .‬جيتوڻيڪ اهپپو بپپاغ‬ ‫ن بپاقي نپه رهيپپو‬ ‫اڄ به قائم آهي‪ ،‬پر منجهس اها اڳ واري رونق ۽ شا ُ‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫انهيپَء بپپاغ جپپي ڀرسپپان “ِولپپس هپپاِء اسپڪول” واريپَء عمپپارت جپپي‬ ‫اوڀرندي ڇيڙي تي هڪ عاليشان “لئبريپپري هپپال” هپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ اٽ ڪل‬ ‫ڏهه هزار کن ناياب ۽ نادر ڪتاب موجود هئا‪ .‬سچ پپچ تپه هپن اسپڪول‬ ‫جو ڏيک ۽ ڏيا هڪ “يونيورسٽيَء” واري هئي‪.‬‬

‫اسڪول جي مکيه ۽ مرڪزي برانپپچ جپپي اولهنپپدي طپپرف کپپان خوجپپا‬ ‫صاحب جي رهائش لِء هڪ بنگلو هو‪ ،‬جو اڄ تائين قائم آهي‪ .‬افسوس‬ ‫آهي‪ ،‬جو خوجا صاحب جي وڃڻ کان پوِء‪ ،‬سندس ٻئي جاِء نشپپين جپپي‬ ‫غلط پاليسيَء جي ڪري‪ ،‬اهو بنگلو اسڪول کان کسيو ويو‪ .‬هن وقپپت‬ ‫خوجا صاحب اسان وٽ نه آهپپي‪ .‬سپپندس انهي پَء رهپپائش گپپاهه واري‬ ‫بنگلي کي “يادگار” قرار ڏيئي‪ ،‬اتي ه پڪ عاليشپپان ميپپوزيم ۽ لئبريپپري‬ ‫قائم ڪئي وڃي ته جيئن سنڌ جو اينپپدڙ نسپپل کيپپس يپپاد ڪري ۽ اهپپو‬ ‫اندازو ڪري سگهن ته سنڌ ڌرتيَء اهڙا ماڻهو به پيدا ڪيا‪ ،‬جپپن پنهنجپپو‬ ‫ن سنڌي قوم لِء وقف ڪيو هو! )‪(1‬‬ ‫ن ۽ َڌ ُ‬ ‫ن‪ ،‬مـپ ُ‬ ‫تـپ ُ‬ ‫خوجا صاحب نواب شاهه شهر ۾ زناني تعليم جي فروغ لءِ به ڏاڍو پپپاڻ‬ ‫پتوڙيو‪ .‬شهر ۾ ڇوڪرين جو هپپاِء اسپڪول ۽ ڊگپري ڪاليپج سپندس ئي‬ ‫محنت جو نتيجو آهپپن‪ .‬انهپپن ٻنهپپي ادارن مپپان اڄ بپپه سپپوين نيپپاڻيون‬ ‫تعليم جي اعل ٰي زيور سان سينگارجي‪ ،‬عملپپي زنپپدگيَء ۾ ه پڪ بهپپترين‬ ‫عورت جو ڪردار ادا ڪري رهيون آهن‪“ .‬اپوا” )‪ (APWA‬نواب شاهه‬ ‫جي پاران “اپوا” ڪنڊر گارڊن اسڪول” پڻ سندس ئي قائم ڪيل آهي‪.‬‬ ‫پاڻ انهيَء اسڪول جو زندگيَء جي آخرين گهڙين تائين سيڪريٽري ٿي‬ ‫رهيو‪.‬‬ ‫پاڪستان جي سابق صدر‪ ،‬محمد ايوب خان جي دؤرِ حڪومت ۾ خوجا‬ ‫صاحب کي سندس علمي ۽ تعليمي ميدان ۾ ڪيل خپپدمتن جپپي ڏس ۾‪،‬‬ ‫ميونسپل ڪاميٽي‪ ،‬نواب شاهه جو اعپپزازي ميمپپبر منتخپپب ڪيپپو ويپپو‪.‬‬ ‫انهيَء عرصي دوران پاڻ ميونسپل ڪاميٽيَء جي مالياتي ڪاميٽيءَ جو‬ ‫ميمبر پڻ ٿي رهيو‪ ،‬خوجا صاحب جي سعي ۽ ڪوشش سپپان موجپپوده‬ ‫گورنمينٽ ميونسپل هاِء اسڪول‪ ،‬نواب شاهه جي عمارت جپپي اڏاوت‬ ‫ٿي‪.‬‬ ‫پاڪسان جي وجپپود ۾ اچپڻ کپان پپوِء‪ ،‬خوجپپا صپاحب نپپواب شپاهه جپي‬ ‫آفيسرز ڪلب‪ ،‬يعني “حامد علي ڪلب” جو سيڪريٽري ۽ منتظم پڻ ٿي‬ ‫رهيو‪ .‬اها ڪلب نواب شاهه ضلعي جي پهرئين ڪليڪٽر‪ ،‬حامد علي خان‬ ‫جي نالي سان قائم ٿيل آهي‪ .‬خوجا صاحب‪ ،‬ڪلب جي واڌاري ۽ ترقيپءَ‬ ‫لِء پڻ ڏاڍي جاکوڙ ڪئي‪.‬‬ ‫خوجا صاحب جي تعليمي ۽ انتظامي صپپلحيتن ۽ خپپدمتن جپپي مپپدنظر‬ ‫سن ‪1958‬ع ۾ آمريڪا جي حڪومت کيس ٻن مهينن لِء خپپاص دعپپوت‬ ‫ڏيئي گهرايپپو‪ .‬آمريڪڪڪا سپپرڪار کيپپس اتپپان جپپي وڏن تعليمپپي ادارن ۽‬

‫يونيورسٽين جو سپپير ڪرايپپو‪ .‬هپپن نپپه صپپرف اتپپان جپپا تعليمپپي ادارا ۽‬ ‫درسگاهون ڏٺيون‪ ،‬پر اتي جي ڪيترن ئي سماجي ادارن جو پپڻ معپپائنو‬ ‫ڪيو‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬کيس اتان جي برک عالمن ۽ تعليمي مپپاهرن سپپان‬ ‫تبادله خيالت ڪرڻ جو موقعو فراهم ڪيو ويو‪ .‬خوجا صاحب اتپپان جپپي‬ ‫ڪيترن ئي ادارن ۾ عالمانه تقريرون ڪيون ۽ اتان پنهنجي سپپنڌي قپپوم‪،‬‬ ‫ملڪ ۽ اداري جي فلح ۽ بهبود لِء ڪافي ڪجهه حاصل ڪيو‪.‬‬ ‫خوجا صاحب سن ‪1972‬ع ۾ رٽائر ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬بپپورڊ آف انٽپرميڊيئٽ‬ ‫ائنڊ سيڪنڊري ايڊيوڪيشن‪ ،‬حيدرآباد جو چيئرمن مقپپرر ٿيپپو‪ .‬پپپاڻ سپپت‬ ‫سال سانده انهيَء عهدي تي فائز رهيپپو‪ .‬ان عرصپپي دوران سپپنڌ جپپي‬ ‫تعليم جي ڏس ۾ نمايان خدمتون سرانجام ڏنائين‪.‬‬ ‫خوجا صاحب هڪ اعل ٰي شخصيت جو مالڪ هو‪ .‬پاڻ طپپبيعت جپپو نهپپايت‬ ‫ئي سادو هو‪ .‬اجائي تصنع‪ ،‬نمائش ۽ بيجا شهرت کان پپپري رهنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫بلڪل خاموشيَء ۽ دل جي لگن سان پنهنجي تعليمي اداري خپپواه ٻيپپن‬ ‫ڪيترن درسگاهن جو بنياد وڌائين ۽ انهن کي ڪاميابيَء سپپان هليپپائين‪.‬‬ ‫پاڻ هڪ مثالي استاد جي حيثيت ۾ شاگردن ۽ استادن جپي وڏي خپپدمت‬ ‫ڪيپپائين‪ .‬نپپازڪ کپپان نپپازڪ مرحلپپن تپپي بپپه نهپپايت خپپوش اسپپلوبيَء ۽‬ ‫وضپپعداريَء سپپان مسپپئلن کپپي نپپبيري ڇڏينپپدو هپپو‪ .‬پنهنجپپي منظپپم ۽‬ ‫سليقي واريَء رعبدار ۽ هر دلعزيز شخصيت جي ڪري‪ ،‬شاگرد تپپوڙي‬ ‫ُاستاد کيس هميشه پنهنجي مربي پَء وانگپپر سپپمجهندا هئا‪ .‬پپپاڻ پنهنجپپي‬ ‫سپموري زنپدگي مـپپجرد ٿپي گپذاريائين ۽ پنهنجپي تپن ۽ مپن جپو لڙو‬ ‫صپپرف پنهنجپپي قپپائم ڪيپپل اس پڪول جپپي ترقي پَء ۽ واڌاري ۾ پـپپپوري‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫خوجا صاحب‪ ،‬سنڌ جي عظيم شاعر‪ ،‬حضرت شاهه عبپپداللطيف ڀٽپپائي‬ ‫رحمته الله عليه جو وڏو شيدائي هو‪ .‬پاڻ تعليمي ۽ سپپماجي سپپرگرمين‬ ‫سپپان گپڏ علپپم ۽ ادب جپپو بپپه ڪم ڪيپپائين‪ .‬وقپپت بپپوقت ٿينپپدڙ ادبپپي‬ ‫ڪانفرنسن ۾ پاڻ هميشه شريڪ ٿيندو هو‪ .‬فيلڊ مارشل محمد ايوب خان‬ ‫جي دؤر ۾ نئين تعليمي پاليسيَء تحپپت‪ ،‬ح ڪومت طرفپپان انٽرميڊيئيپپٽ‬ ‫ڪلسن لِء نصاب طور تيار ڪرايل تواريخ جو ڪتاب کيس ترجمپپي لءِ‬ ‫مليو‪ ،‬جنهن کي پاڻ تمام سهڻي‪ ،‬سپلوڻي ۽ عپپام فهپم سپنڌي ٻپپوليَء ۾‬ ‫ترجمو ڪيائين ‪ .‬اهو ڪتاب “اسلمي تاريپپخ يعنپپي برصپپغير پپپاڪ و هنپپد‬ ‫جي مسلمانن جي تاريخ” جي نالي سان سن ‪1962‬ع ۾ شايع ٿيپپو‪ ،‬جپپو‬ ‫ڊيمي سائيز ۾ ‪ 712‬صفحن تي مشتمل آهي‪ .‬انگريپپزي زبپپان ۾ سپپندس‬

‫هڪ ڪتابڙو “‪ “ Secondary Education‬جي نالي سان پڻ شايل‬ ‫ٿيل آهي‪.‬‬ ‫خوجا صاحب تعليمي‪ ،‬تدريسپپي‪ ،‬علمپپي‪ ،‬ادبپپي ۽ سپپماجي سپپرگرمين‬ ‫سپپان گپپڏ‪ ،‬موسپپيقيَء سپپان بپپه دلچسپپپي رکنپپدو هپپو‪ .‬خپپاص ڪري‬ ‫ڪلسپپيڪي گپپائڪي کيپپس ڏاڍي پسپپند هئي‪ .‬سپپن ‪1954 -55‬ع ڌاري‬ ‫برصغير هند و پاڪ جو مشهور گويو‪ ،‬استاد بڙي غلم علي خان‪ ،‬قاضي‬ ‫ميان فيض محمد جي دعوت تي نواب شاهه آيپپو هپپو‪ .‬قاضپپي صپپاحب‬ ‫انهيَء محفل جو انتظام خوجا صاحب جي اسڪول واري بنگلي ۾ ڪيو‬ ‫هو‪ .‬راقم به پنهنجي والد‪ ،‬حڪيم قاضي ميان محمد يعقپپوب قريشپپيَء‬ ‫سان گڏ محفل ۾ حاضر هو‪ .‬مون زندگيَء ۾ پهريپپون دفعپپو ڪلسپپيڪي‬ ‫راڳ ٻـپڌو ۽ حـپ ُ‬ ‫ظ حاصل ڪيو‪.‬‬ ‫خوجا صاحب هڪ اعل ٰي آدرشي انسان هو‪ .‬وٽس رنگ‪ ،‬نسل‪ ،‬ذات پات‬ ‫۽ مذهب وغيره جو ڪوبه سـپنڌو ڪونه هو‪ .‬سندس اڳيان سڀ انسان‬ ‫هڪ جهڙا هئا‪ .‬سندس نظريو “انسانيت” هو‪ .‬هن وٽ هندو‪ ،‬مسپپلمان‪،‬‬ ‫عيسائي ۽ َاڇـپوت وغيره جو ڪوبه امتياز نه هپپو‪ .‬وٽپپس پيپپار ۽ محبپپت‬ ‫جو عنصر هو‪ .‬سندس مخالف به سندس شخصپپيت کپپان متپپاثر هونپپدا‬ ‫هئا‪ .‬سندس اصول هو “خدمت ۽ قربپپاني”‪ ،‬جنهپپن تپپي سپپاريَء ڄمپپار‬ ‫عمل ڪيائين‪ .‬برصغير جپپي ورهپپاڱي کپپان اڳ وٽپپس اسپڪول ۾ هنپپدو‬ ‫استاد به هئا‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬مسٽر جيوت رام‪ ،‬مسٽر هاسارام ڀاٽيه ۽ مسپپٽر‬ ‫منگهن داس‪ .‬اهي ٽئي نهايت قابل‪ ،‬هوشپپيار‪ ،‬ايمانپپدار ۽ مانائتپپا اسپپتاد‬ ‫هئا‪ .‬افسوس جو سن ‪1948‬ع ڌاري اهي استاد ڪن مجبپپورين سپپبب‬ ‫اسڪول ڇڏي هندستان هليا ويا‪.‬‬ ‫خوجا صاحب تعليم کاتي ۾ جيتوڻيڪ هڪ اعل ٰي ۽ بلند مقام جي حيپپثيت‬ ‫جو مالڪ هو‪ ،‬پر ان هونپپدي بپپه منجهپپس سپپادگي‪ ،‬نهٺپپائي‪ ،‬نما ڻائي ۽‬ ‫نمرتا سمايل هئي‪ .‬پاڻ نهايت ئي خوش خلق‪ ،‬همدرد‪ ،‬هپڏ ڏوکپپي‪ ،‬قپپوم‬ ‫جو خادم ۽ بلند ڪردار جو صپپاحب هپپو‪ .‬سپپندس شخصپپيت نهپپايت ئي‬ ‫پـپپرڪشش ۽ اثپپر انگيپپز هئي‪ .‬سپپنڌ جپپي وڏن تعليمپپي مپپاهرن‪ ،‬قابپپل‬ ‫ُاستادن ۽ بپپرک سياسپپتدانن سپپان سپپندس بهپپترين تعلقپپات قپپائم هئا‪.‬‬ ‫خوجا صاحب کي انهيَء بلند مقام تي پهچپپائڻ ۾ خپپاص طپپرح سپپان ان‬ ‫وقت ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ نواب شاهه جي پريزيڊنپپٽ‪ ،‬خانبهپپادر غلم‬ ‫رسول خان جتپپوئيَء)‪ (1‬جپپو وڏو هپپٿ هپپو‪ .‬خانبهپپادر جتپپوئيَء‪ ،‬خوجپپا‬ ‫صاحب کي اسڪول جي انتظامي ڪمن ۾ بااختيار بڻايو ‪ .‬خوجا صاحب‬

‫جا جتوئي خاندان سان زندگيَء جي آخرين گهڙين تائين تعلقپپات قپپائم‬ ‫رهيا‪.‬‬ ‫هپپن اس پڪول مپپان سپپنڌ جپپا وڏا عپپالم‪ ،‬اديپپب‪ ،‬شپپاعر‪ ،‬وڪيپپل‪ ،‬جپپج‪،‬‬ ‫سياستدان‪ ،‬قومي رهنما‪ ،‬انجنيئر ۽ ڊاڪٽر پيدا ٿيپا‪ ،‬جپپن جپپي ڪارنپامن‬ ‫سان سنڌ جي تواريخ جا باب ڀريل آهن‪ .‬خوجا صاحب جي خدمتن جي‬ ‫يادگار کي قائم رکڻ ل”‪ ،‬سپپنڌ سپپرڪار هپپن اس پڪول کپپي سپپندس ئي‬ ‫نالي‪ ،‬يعني‪“ :‬ايڇ‪ .‬ايم‪ .‬خوجا گورنمينٽ پراونشلئيزڊ هاِء اسڪول” جپپو‬ ‫باقاعدي سرڪاري اعلن ڪيو‪.‬‬ ‫خوجپپا صپپاحب جپپي اهپپا دلپپي تمنپپا هونپپدي هئي‪ ،‬تپپه سپپندس آخريپپن‬ ‫آرامگاهه به سندس ئي برپا ڪيل اسڪول جي حد ۾ ٿئي‪ .‬انهيَء لحاظ‬ ‫کان پاڻ پنهنجي حياتيَء ۾ ئي “ڄام جان محمد خان هاسٽل” جي اولهه‬ ‫۾ قائم ڪيل مسجد جي ڀرسان پنهنجي مزار جو نشان ٺهرايپو هئائيپن‪.‬‬ ‫پپپر اسپپان سپپنڌ وارا هميشپپه بپپي قپپدريءَ جپپو مظپپاهرو ڪنپپدا آهيپپون‪.‬‬ ‫سپپندس حيپپاتيَء ۾ ئي “پيپلپپز ميڊي ڪل ڪاليپپج فپپار گرلپپس” جپپي هپڪ‬ ‫پرنسيپال صاحب اهو مزار جو نشان ڊهرائي ڇڏيپپو‪ .‬ان کپپان پپپوءِ‪ ،‬پپپاڻ‬ ‫دل شڪسپته ٿپي پيپپو ۽ سپپندس ئي وصپيت مپوجب کيپس حيپدرآباد ۾‬ ‫پنهنجي خانداني قبرستان ۾ دفن ڪرايو ويو‪.‬‬ ‫نواب شاهه شهر جي عوام کي خوجا صاحب جي شخصيت تي جيپپترو‬ ‫ناز ڪرڻ گهرجي‪ ،‬ته اهو جـپڳائي ٿو‪ .‬نواب شپپاهه شهرواسپپي ڪڏهپپن‬ ‫به هن تعليمي مرد مجاهد جي احسانن جو باُر لهي نٿپپا سپپگهن‪ .‬سپپچ‬ ‫پچ ته خوجا صاحب انيڪ خوبين ۽ خاصپپيتن جپپو جپپامع هپپو‪ .‬رب ڪريپپم‬ ‫کيس مرهي ۽ سندس پوين‪ ،‬عزيزن‪ ،‬پرستارن ۽ غمزده شپاگردن کپي‬ ‫صبر جميل جي توفيق عطا فرمائي‪ .‬آمين! ساڳئي وقت‪ ،‬سنڌي قپپوم‬ ‫۽ خاص ڪري نواب شاهه جي عوام کي اها همپپت ۽ قپپوت عطپپا ٿئي‪،‬‬ ‫جو خوجا صاحب جي قائم ڪيل علم جي شمع کي ُاجهامڻ جپپي بجپپاءِ‬ ‫روشن رکن‪ ،‬جو مرحوم جي زندگيَء جو نصب العين هو‪ .‬اهڙن املهپپه‬ ‫ماڻڪن لِء حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائيَء فرمايو آهي‪:‬‬ ‫ن اوطاقن ۾‪،‬‬ ‫ن وَ ُ‬ ‫ڃ‪ ،‬جان آهي ِ‬ ‫تان ڪـي َوٽـ ِ‬ ‫ڃ‪،‬‬ ‫سامي سفر هليا‪ ،‬رائو چـتائي ُر ُ‬ ‫ڃ‪ ،‬سي ڪـرم ِ مـلندِء ڪاپڙي‪.‬‬ ‫ن ُاهـ ُ‬ ‫اهڙو جـپ ِ‬

‫*‬ ‫ن!‬ ‫جـه‬ ‫ن لـپ ِڏئو‪ ،‬ته تون پڻ لـ ِڏج سو َ‬ ‫صرافـ ِ‬ ‫گيندءِ گ ُڏونَء سين‪.‬‬ ‫قدر لـهندِء ڪونه‪ ،‬نيئي ڏ‬

‫*‬

‫)ماهوار”نئين زندگي” ڪراچي سنڌ‪،‬آگسٽ ‪1962‬ع‬ ‫ سـپنواريل ۽ وڌايل(‬‫)‪ (1‬محمد صديق “مسافر” )‪1879‬ع ‪1961 -‬ع( سنڌي زبان جو هڪ وڏو اديب‬ ‫۽ شاعر ٿي گذريو آهي‪ ،‬هن ڪيترائي علمي‪ ،‬ادبي ۽ درسپپي ڪتپپاب لکيپا آهپپن‪.‬‬ ‫سندس شاعريَء جو مجموعو “ڪليات مسافر” جي نالي سان شايع ٿيل آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬قاضي ميان فيض محمد‪“ ،‬ساهتي” پرڳڻي جي قپپديم شپپهر ‪”،‬هپپالڻيَء”‬ ‫جي مشهور صديقي خاندان جپپو چشپپم ۽ چپپراغ هپپو‪ .‬سپپندس پپڙ ڏاڏو‪ ،‬قاضپپي‬ ‫ميان محمد صادق‪ ،‬ٽالپرن جي صاحبيَء ۾ هالڻي شهر جو قاضپي هپو‪ .‬قاضپي‬ ‫فيض محمد ‪ -23‬نومپپبر ‪1908‬ع تپپي هپپالڻيءَ ۾ ڄپپائو‪ .‬سپپندس والپپد جپپو نپپالو‬ ‫قاضي ميان نبي بخش هو‪ .‬ابتدائي تعليم هالڻيَء ۾ پرائڻ کان پوِء‪ ،‬ثانوي تعليم‬ ‫خيرپورميرس ۽ نوشهري فيپپروز هپپاِء اسپڪولن مپپان ورتپپائين‪ .‬سپپن ‪1929‬ع ۾‬ ‫مئٽرڪ پاس ڪيائين‪1935 .‬ع ۾ بي‪.‬ايس‪.‬سي‪ .‬ڪيائين‪1940 .‬ع ۾ ايپپل‪.‬ايپپل‪.‬بپپي‬ ‫جو امتحان پاس ڪري‪ ،‬نواب شاهه ۾ وڪالت جي شروعات ڪيپپائين‪ .‬سياسپپي‬ ‫زندگيَء جي ابتدا سن ‪1919‬ع ۾ خلفت تحريڪ ۽ ڪانگريس هلچل واري وقت‬ ‫کان ڪيائين‪1928 .‬ع ۾ “سائمن ڪميشپپن” جپپي خلف “سپپائمن گپپو بئڪ” جپپا‬ ‫نعپپرا هنيپپائين‪1933 .‬ع ۾ خاڪسپپار تحريپپڪ ۽ ‪1943‬ع ۾ مسپپلم ليپپگ ۾ بهپپرو‬ ‫ورتائين‪1948 .‬ع کان هاري ڪاميٽيَء ۾ شامل ٿيو ۽ ‪1951‬ع ۾ هاري ڪاميٽيءَ‬ ‫جو صدر مقرر ٿيو‪ .‬شيخ مجيب الرحمان جپپي دؤر ۾ عپپوامي ليپپگ پپپارٽيَء جپپو‬ ‫نائب صدر هو‪ .‬وڪالت ۽ سياست سان وابسته رهپڻ جپپي بپپاوجود‪ ،‬علپپم ۽ ادب‬ ‫جي سرگرمين ۾ حصو ورتائين‪ .‬پاڻ سنڌيَء ۾ ڪيترائي نپپاول‪ ،‬مضپپمون‪ ،‬۽ شپپعر‬ ‫لکيپپائين‪ -25 .‬ذوالحپپج ‪1402‬هپپه‪ -13 /‬آڪٽپپوبر ‪1982‬ع تپپي رحلپپت ڪيپپائين‪.‬‬ ‫)جي‪.‬ايم‪.‬سيد‪“ :‬جنب گذايم جن سين” ‪ -‬جلد ٻيو‪ ،‬ص ‪ 114‬کان ‪199‬‬ ‫)‪ (2‬مرزا فرخ بيگ‪ ،‬شمس العلماء مرزا قليچ بيپپگ جپپي وڏي ڀپپاُء‪ ،‬مپپرزا صپپادق‬ ‫علي بيگ )‪1845‬ع کان ‪1912‬ع( جو وڏو فرزند هو‪ .‬مرزا فرخ بيگ بئريسٽر هو‪.‬‬

‫پاڻ هڪ خاص وضع قطع جو صاحب هو‪ .‬نواب شاهه جي ڀرسان سپپندس آبپپائي‬ ‫زمينداري هئي‪ .‬شروع ۾ پپپاڻ و ڪالت ڪنپپدو هپو‪ ،‬پپر پپپوِء اهپا ڇڏي‪ ،‬زمينپپداريءَ‬ ‫طرف توجه ڏنائين‪ .‬نواب شاهه ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو پهريون پريزيڊنٽ هپو‪.‬‬ ‫پاڻ انهيءَ عهدي تي ‪ -1‬مپارچ ‪1923‬ع کپان ‪ -28‬فيپبروري ‪1933‬ع تپائين فپائز‬ ‫رهيو‪ .‬ڊسٽرڪٽ لوڪل بپورڊ جپي موجپوده شپاندار عمپارت سپندس تعميراتپي‬ ‫مذاق جو مظهر آهي‪ .‬نواب شاهه جي زمينداري ڪوآپريٽو بئنڪ جو چيئرمپپن بپپه‬ ‫ٿي رهيو‪ .‬وڏيَء عمر ۾ هيُء جهان ڇڏيائين ۽ حيدرآباد ۾ اباڻي قبرستان ۾ مدفون‬ ‫ٿيو‪.‬‬ ‫)‪ (1‬پير قربان علي‪ ،‬سنڌ جو هڪ نامور قانوندان ۽ وڏيَء سياسپپي بصپپيرت جپپو‬ ‫مالڪ هو‪ .‬پاڻ “ساهتي” پرڳڻي جي مشهور تواريخي شهر “نوشهري فيپپروز”‬ ‫جو ويٺل هو‪ .‬پير صاحب بمبئي يونيورسٽيَء مان بي‪ .‬اي ‪ .‬پپپاس ڪئي هئي‪ .‬ان‬ ‫سان گڏ ايل‪ .‬ايل‪ .‬بي جو امتحان به پاس ڪيو هئائين‪ .‬تعليم جي مشپپغلي کپپان‬ ‫فارغ ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬پنهنجي عملي زندگيَء جو آغپپاز نوشپپهري فيپپروز ۾ و ڪالت‬ ‫سان ڪيائين‪ .‬پاڻ خانداني طرح زميندار هو ۽ سياسي طرح وڏيَء سوچ ۽ فڪر‬ ‫وارو هو‪1928 .‬ع ۾ نواب شاهه ڊسٽرڪٽ لوڪل بپپورد جپپي اليڪشپپن ۾ ميمپپبر‬ ‫چونڊجي آيو‪ .‬پاڻ نواب شاهه ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو ٻپپه دفعپپا پريزيڊنپپٽ ٿپپي‬ ‫رهيو‪ .‬پهريون دفعو ‪ -1‬آڪٽوبر ‪1933‬ع کان ‪ -28‬فيپپبروري ‪1937‬ع تپپائين ۽ ان‬ ‫بعد ‪ -1‬نومبر ‪1940‬ع کان ‪ -31‬ڊسمبر ‪1944‬ع تائين ٻيهر پريزيڊنٽ ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح‪ ،‬پير صاحب جي نواب شاهه ضلعي ۾ ڪيل خدمتن جي اعتراف ۾‪،‬‬ ‫نپپواب شپپاهه ڊسپپٽرڪٽ لو ڪل بپپورڊ آفيپپس ۾ قپپائم ميٽنپپگ هپپال کپپي ڏانهپپس‬ ‫منسوب ڪري‪ .‬ان جو نالو “پير قربان علي هال” نالو رکيو ويو‪1953 .‬ع ۾ پپپاڻ‬ ‫سپپنڌ ليجسپپليٽو اسپپيمبليَء جپپو ميمپپبر منتخپپب ٿيپپو‪ ،‬۽ اهڙي پَء طپپرح پپپاڻ سپپنڌ‬ ‫اسيمبليَء جپپو ڊپٽپپي اسپپپيڪر مقپپرر ٿيپپو‪ .‬ون يپپونٽ جپپي قپپائم ٿيپڻ کپپان پپپوِء‪،‬‬ ‫‪1955‬ع ۾ مغربي پاڪستان اسيمبليَء جو به ميمبر پڻ چونڊجي آيو‪-12 .‬ڊسمبر‬ ‫‪1968‬ع تي وفات ڪيائين‪ .‬کيس ٻه فرزند ٿيا‪ :‬هڪ پير خالد قربان ۽ ٻيو طپپارق‬ ‫قربان‪.‬‬ ‫)‪(1‬ڊاڪٽر غلم حسين جعفري‪ ،‬سنڌ جي تعليم کاتي جو هپڪ برجسپپتو ۽ اعلپ ٰي‬ ‫انتظامي صلحيتن وارو آفيسر ٿي گذريو آهي‪ .‬ڊاڪٽر صپپاحب تعليپپم جپپي ڏس ۾‬ ‫وڏيون خدمتون سرانجام ڏنيون آهن‪ .‬هن تعليمي ميپپدان ۾ وڏا اڻ مٽجنپپدڙ نشپپان‬ ‫ڇڏيا آهن‪ .‬ڊاڪٽر غلم حسين جعفري سن ‪1905‬ع ۾ دادو ضلعي جي “ڀان سپپيد‬ ‫آباد” ۾ ڄائو‪ .‬ابتدائي سنڌيَء جي تعليم پنهنجي ڳوٺ “ڀان” ۾ ورتپپائين‪1924 .‬ع‬ ‫۾ ناز هاِء اسڪول‪ ،‬خيرپور ميرس مان مئٽرڪ پاس ڪيپپائين‪1928 .‬ع ۾ بپپي‪ .‬اي‪.‬‬ ‫جو امتحان امتيپپازي حيپپثيت سپپان پپپاس ڪري‪ ،‬تعليپپم کپپاتي ۾ ملزمپپت اختيپپار‬ ‫ڪيائين‪ .‬مدرسه هاِء اسڪول ميرپورخاص ۽ لڙڪاڻي جو هيڊ ماستر ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫انهيَء دوران علي ڳڙهه يونيورسٽيَء مان ايم‪ .‬اي‪ .‬۽ ايپپل‪ .‬ايپپل‪ .‬بپپي‪ .‬ڪيپپائين‪،‬‬ ‫‪1947‬ع ۾ آمريڪا ۾ ڪولمبيا يونيورسٽيَء ۾ داخل ٿيو‪ ،‬جتپپان ايپپم‪ .‬اي پڊ ۽ ڪارنيپپل‬

‫يونيورسٽيَء مان پي ايڇ‪.‬ڊي جي سند ورتائين‪ .‬سن ‪1951‬ع ڌاري نپپواب شپپاهه‬ ‫ضلعي جو ڊپٽي ايڊيوڪيشپپنل انسپپپيڪٽر ٿپپي آيپپو ۽ پپپوِء جلپپد ئي ٽريننپپگ ڪاليپپج‬ ‫فارمين‪ ،‬حيدرآباد سنڌ جو پرنسيپال مقپرر ٿيپو‪ .‬ون يپونٽ جپي قيپام کپان پپوِء‪،‬‬ ‫‪1955‬ع ۾ لهور ۾ مغربي پاڪستان جو اسسٽنٽ ڊي‪ .‬پي‪.‬آِء‪ .‬ٿيو‪ ،‬جتپپان ‪1959‬ع‬ ‫۾ حيدرآباد ريجن جو تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر ٿي آيو‪ .‬پاڻ زندگيَء جو وڏو عرصو‬ ‫تعليم جي خدمت ڪندي‪1960 ،‬ع ۾ پينشن تي لٿو‪ .‬پينشن تي لهڻ کان پوِء‪ ،‬بورڊ‬ ‫آف انٽرميڊيئيٽ ائنڊ سيڪنڊري ايڊيوڪيشن‪ ،‬حيدرآباد سنڌ جي قيپپام ِ عمپپل ۾ اچ پڻ‬ ‫کان پوِء‪ ،‬ان جو پهريون چيئرمن مقرر ٿيپپو‪1973 .‬ع ۾ پبلپڪ اسپڪول‪ ،‬حيپپدرآباد‬ ‫سنڌ جو پرنسيپال ٿيو‪ -29 .‬جون ‪1977‬ع تي رحلت ڪيائين‪.‬‬ ‫)‪ (2‬عثمان علي انصاري هڪ وڏو تعليمي ماهر‪ ،‬عالم‪ ،‬اديب‪ ،‬محقق ۽ حضپپرت‬ ‫شاهه عبپپداللطيف ڀٽپپائيَء جپپو وڏو عاشپپق هپپو‪ .‬پپپاڻ ‪ -21‬آڪٽپپوبر ‪1901‬ع تپپي‬ ‫شڪارپور ۾ ڄائو‪ .‬ابتدائي تعليم شپڪارپور ۾ حاصپل ڪيپائين‪1918 .‬ع ۾ مئٽپرڪ‬ ‫پاس ڪيائين‪1923 .‬ع ۾ بمبئي يونيورسپپٽيَء مپپان بپپي‪ .‬اي ‪ .‬جپپو امتحپپان پپپاس‬ ‫ڪرڻ کان پپپوِء انگلين پڊ روانپپو ٿپپي ويپپو‪ ،‬جتپپان ‪1925‬ع ۾ ايپپم‪ .‬اي‪ .‬۽ صپپحافت ۾‬ ‫ڊپلوما ڪيائين‪1925 .‬ع ۾ مدرسپپه هپپاِء اسپڪول ميرپورخپپاص جپپو هيپڊ ماسپپتر‬ ‫مقرر ٿيو‪ .‬ٻن سپپالن جپپي عرصپپي کپپان پپپوِء‪1927 ،‬ع ۾ مدرسپپه هپپاِء اسپڪول‬ ‫نوشهري فيروز جو پرنسيپال ٿيو‪1940 .‬ع ۾ ڪراچيَء ۾ ايڊيوڪيشنل انسپپيڪٽر‬ ‫جي عهدي تي فائز ٿيو‪1951 .‬ع کان ‪1957‬ع تائين سنڌ جپپي تعليپپم کپپاتي جپپو‬ ‫ڊي‪ .‬پي‪ .‬آِء‪ .‬ٿپپي رهيپو ۽ انهيپَء عهپپدي تپان پينشپپن تپپي لٿپو‪ .‬انصپپاري صپاحب‬ ‫تعليمي ۽ انتظاميه مشغولين جي باوجود‪ ،‬سنڌي علم ۽ ادب سپپان بپپه لڳاپيپپل‬ ‫رهيو‪ .‬حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح سان سندس جنون جپپي حپپد تپپائين‬ ‫عشق هو‪ .‬پاڻ “شاهه جو رسالو” بپپه ايڊٽ ڪيپپو هئائيپپن‪ ،‬جپپو ‪1997‬ع ۾ شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز طرفان شايع ٿيو‪ .‬پاڻ سنڌي ادبي بورڊ جو‬ ‫اعزازي سيڪريٽري ۽ رسپپالي “مهپپراڻ” جپپي ابتپپدائي دؤر ۾‪ ،‬ان جپپو مئنيجنپپگ‬ ‫ايڊيٽر به ٿي رهيو‪ .‬هن افسانا به لکيا‪ .‬سندس افسانن جو مجموعو “پنج” جپپي‬ ‫نالي سان شايع ٿيل آهي‪“ .‬سچل سرمست جو سپنڌي ڪلم” سپندس بهپترين‬ ‫تاليف آهي‪ -2 .‬سيپٽمبر ‪1962‬ع تي ڪراچيَء ۾ وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫)‪ (1‬سن ‪2003‬ع ۾ نوابشاهه ضپپلعي جپپي علپپم پپپرور ڊسپپٽرڪٽ ڪوآرڊينيشپپن‬ ‫آفيسر‪ ،‬محترم عبدالقادر منگي صاحب انهي پءَ رهائشپپي بنگلپپي کپپي تپپواريخي‬ ‫ورثو قرار ڏيئي‪ ،‬ان کي “ايڇ‪ .‬ايم‪ .‬خوجا ميموريل لئبريري” جو درجو ڏنو‪.‬‬ ‫)‪ (1‬خانبهپپادر غلم رسپپول خپپان جتپپوئي‪ ،‬پاڪسپپتان جپپي مشپپهور ۽ معپپروف‬ ‫سياستدان‪ ،‬رئيس غلم مصطف ٰي خان جتپپوئيَء جپپو والپپد هپپو‪ .‬پپپاڻ ‪ -1‬جنپپوري‬ ‫‪1945‬ع کان ‪ -31‬ڊسمبر ‪1952‬ع تائين ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ نواب شپاهه جپپو‬ ‫پريزيڊنٽ ٿي رهيو‪.‬‬

‫عبدالرزاق عبدالسلم ميم ڻ )‪(1‬‬ ‫قريشي حامد علي خانائي‬

‫عبدالرزاق بن عبدالسلم ميم پڻ )‪ ،(2‬پ “سپپاهتي” پر ڳڻي جپپي قپپديم‬ ‫تواريخي شهر‪ ،‬نوشهري فيروز جي بلند مرتبي جپپي عپپالمن‪ ،‬فاضپپلن‪،‬‬ ‫اديبن‪ ،‬شاعرن ۽ تعليمي ماهرن مان هڪ ٿي گذريو آهي‪ .‬پاڻ نوشپپهري‬ ‫فيپپروز جپپي مشپپهور “صابـپپپوگرن” جپپي محلپپي )‪ (3‬جپپو رهنپپدڙ هپپو‪.‬‬ ‫سندس زندگيَء ۽ علمي ۽ ادبي ڪارنامن جي باري ۾‪ ،‬هن وقت تپپائين‬ ‫سنڌ جي ڪنهن به مؤرخ ۽ تذڪري نگپپار ڪوبه احپپوال بيپپان نپپه ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬ازان سواِء‪ ،‬سنڌي زبان ۽ ادب جي تواريخ مـپرتب ڪندڙن پڻ هن‬ ‫علمي شخصيت کي پنهنجپپن تپپواريخن ۾ بل ڪل نظرانپپداز ڪري ڇڏيپپو‬ ‫آهي‪ .‬ايتري قدر‪ ،‬جو اسان جو نئون نسل‪ ،‬هن بي مثل عپپالم‪ ،‬اديپپب ۽‬ ‫شاعر جي علمي ڪارنامن کان پوريَء طرح سان ڪنهن بپپه صپپورت ۾‬ ‫واقف نه آهي‪ .‬عبپپدالرزاق عبدالسپپلم جپپو مشپپهور نپپاول “جهپپان آرا”‬ ‫ورهين کان ٻارهين )انٽر( ڪلس تي سپپنڌي مضپپمون جپپي سلسپپلي ۾‪،‬‬ ‫نصاب طور پڙهايو وڃي ٿو‪ .‬ليڪن‪ ،‬مصنف جي متعلق‪ ،‬شاگردن خپپواه‬ ‫عام پڙهندڙن کي هن بلندپايي جي نثرنگار ۽ شاعر جپپي بپپاري ۾ ڪابه‬ ‫مفصل ڄاڻ حاصل نه آهي‪ .‬عبپپدالرزاق عبدالسپپلم جپپي بپپاري ۾ تمپپام‬ ‫گهڻي ڳول ۽ جستجوَء کان پوِء‪ ،‬سندس متعلق جيڪي ڪجهپپه احپپوال‬ ‫دستياب ٿي سگهيو آهي‪ ،‬ان جي بيناد تي سندس حياتيَء جو احپپوال ۽‬ ‫سندس علمي‪ ،‬ادبي ۽ تعليمي ڪارنامن کي مرتب ڪري‪ ،‬هپپتي پيپپش‬ ‫ڪجي ٿو‪.‬‬ ‫عبدالرزاق عبدالسلم‪ ،‬نوشهري فيپپروز جپپي مشپپهور علمپپي خانپپدان‪،‬‬ ‫“خطيب” گهراڻي جو چشم ۽ چراغ هو‪ .‬قديم دؤر ۾‪ ،‬نوشپپهري فيپپروز‬ ‫جي “ميمڻ” قوم مان هيُء گهراڻو وڏي پَء عپپزت ۽ احپپترام جپپي نظپپر‬ ‫سان ڏٺو ويندو هو‪ .‬سندس والد بزرگوار جو نالو ميپپان عبدالسپپلم بپن‬ ‫حافظ محمپپد اسپپماعيل )‪ (1‬هپپو‪ .‬عبپپدالرزاق جپپو جنپپم ‪ -15‬سپپيپٽمبر‬ ‫‪1898‬ع تي نوشهري فيروز ۾ ٿيو‪ (1) .‬جيئن ته عبدالرزاق جي ابتدائي‬ ‫تعليم جي باري ۾ اڃا تائين ڪوبه مفصل احوال ملي نپپه سپپگهيو آهپپي‪،‬‬

‫ته پاڻ پنهنجي ابتپپدائي تعليپپم وقپپت جپپي ڪهپڙن نپپامور ُاسپپتادن وٽپپان‬ ‫حاصل ڪيائين‪ .‬ان هوندي به سندس خانداني روايتن مان ايترو واضپپح‬ ‫ٿئي ٿو ته هپپن پنهنجپپي ابتپپدائي تعليپپم پنهنجپپي ابپپاڻي شپپهر نوشپپهري‬ ‫فيروز ۾ ئي حاصل ڪئي‪ .‬جيئن ته سندس والد ميان عبدالسلم ميم پڻ‪،‬‬ ‫سنڌي پرائمري اسڪول نوشهري فيروز جو هيڊماستر هو‪ ،‬جنهپپن مپپان‬ ‫انهيَء گمان کي تقويت ملپپي ٿپپي تپپه هـپپپن ضپپرور پنهنجپپي والپپد جپپي‬ ‫زيرنگرانيَء نوشهري فيروز جي پرائمري اسڪول ۾ پرائمپپري سپپنڌيءَ‬ ‫جي تعليم حاصل ڪئي هوندي‪ .‬سندس خانپپداني روايتپپن مپپان اهپپو بپپه‬ ‫معلوم ٿئي ٿو ته عبدالرزاق پنهنجپپي ڀپپائرن وانگپپر فارسپپي زبپپان جپپي‬ ‫تعليم پڻ پنهنجي شهر جي “قاضين جپپي محلپپي” واري مدرسپپي مپپان‬ ‫حاصل ڪئي هئي‪ .‬انهيَء لحاظ سان هڪ اندازي مپپوجب هپپن ‪1905‬ع‬ ‫ڌاري ابتدائي پرائمري تعليم جي منزل طيِء ڪئي هوندي!‬ ‫ابتدائي تعليم حاصل ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ ثپپانوي تعليپپم جپپا ڪجهپپه درجپپا‬ ‫“مدرسپپه هپپاِء اسپپڪول‪ ،‬نوشپپهري فيپپروز” )‪ (1‬۾ پڙهيپپو‪ .‬جيئن تپپه‬ ‫نوشهري فيروز ۾ قائم ڪيپپل “مدرسپه هپپاِء اسپڪول” ان وقپپت تپپائين‬ ‫تعليمي لحاظ کان اڃا “هاِء اسڪول” جي سطح تائين ڪونه پهتو هپپو‪،‬‬ ‫ان ڪري عبدالرزاق جي والد کيس “سنڌ مدرسته السلم‪ ،‬ڪراچيَء”‬ ‫۾ داخل ڪرايو‪ ،‬جتپپان هپپن ‪1916‬ع ڌاري مئٽپپرڪ جپپو امتحپپان “بمپپبئي‬ ‫يونيورسٽيَء” مان پاس ڪيو‪ .‬انهيَء متعلق‪ ،‬عبدالرزاق پنهنجي ڪتپپاب‬ ‫“گـپئٽي‪ :‬هڪ جرمن شپپاعر ۽ ڊرامپپا نپپويس” جپپي “تمهيپپد” ۾ ه پڪ هن پڌ‬ ‫ڄاڻائي ٿو‪:‬‬ ‫“اتفاقا ً رات خواب ۾ پنهنجو پيارو ُاستاد‪ ،‬مرحپپوم مسپپٽر ٽپپامس هئري‬ ‫وائينس‪ (1)،‬ايم‪.‬اي‪ ،.‬سابق پرنسيپال سنڌ مدرسه جو ڏٺم‪(2)”،‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ‪ ،‬انهيَء مٿئين عبارت ۾ سپپنڌ مدرسپپي جپپي پرنسپپيپال‬ ‫ٽي‪ .‬ايڇ‪ .‬وائينس جو نالو ڄاڻايو آهي‪ ،‬جو سندس ُاسپپتاد هپپو‪ .‬ان مپپان‬ ‫اسان جي گمان جي تائيد ٿئي ٿي ته عبپپدالرزاق سپپنڌي پرائمپپري چپپار‬ ‫درجا پاس ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬ثانوي تعليم جا چپپار درجپپا کپپن مدرس په هپپاِء‬ ‫اسڪول‪ ،‬نوشهري فيروز ۾ پڙهيو ۽ ان بعد پنجين درجي انگريزيءَ کان‬ ‫مئٽرڪ تپپائين سپپنڌ مدرسپته السپپلم‪ ،‬ڪراچيپَء ۾ تعليپپم حاصپپل ڪئي‪.‬‬ ‫ليڪن‪ ،‬انهيَء تعليمي عرصي جو پورو ۽ صحيح احوال ڪونه ٿپپو ملپپي‪.‬‬ ‫انهيَء ڏس ۾‪ ،‬سندس تعليم کاتي ۾ ملزمت جي شپپروعات جپپي سپپن‪،‬‬ ‫يعني ‪1922‬ع جو ذڪر ملي ٿو‪ ،‬جڏهن هـپن ايم‪ .‬اي‪ .‬پپپاس ڪئي هئي‪.‬‬

‫ان لحاظ کان اهو چئي سگهجي ٿو ته هـپن ‪1917‬ع ڌاري مئٽپپرڪ جپپو‬ ‫امتحان امتيازي حيثيت سان پاس ڪيو هوندو! مئٽرڪ پاس ڪرڻ کپپان‬ ‫پوِء‪ ،‬اٽڪل ڇهن ستن سالن واري عرصي جي باري ۾‪ ،‬سپپندس متعلپپق‬ ‫ڪوبه واضح احوال ڪونه ٿو ملي‪.‬‬ ‫انهيَء عرصي ۾‪ ،‬عبدالرزاق ميمڻ ضرور وڌيڪ اعل ٰي تعليم حاصل ڪرڻ‬ ‫جي سلسلي ۾ جدوجهد ۾ مشغول رهيو هوندو‪ ،‬ڇاڪاڻ ته سندس تعلق‬ ‫علمپپي گهرا ڻي سپپان هپپو ۽ ائيپپن خاموشپپيَء ۾ وقپپت ڪونه گنوايپپو‬ ‫هوندائين! انهيَء لِء وري به سندس ڪتاب “گـئٽي” جي تمهيد طپپرف‬ ‫رجوع ڪرڻ سان اسان کي هڪ ٻيو اشارو ملي ٿپپو‪ ،‬تپپه هـپپپن بپپي‪ .‬اي‪.‬‬ ‫تائين اعل ٰي تعليم سنڌ جي مشپپهور درسپپگاهه‪ ،‬ڊي‪ .‬جپپي‪ .‬سپپنڌ ڪاليپپج‪،‬‬ ‫ڪراچيَء مان حاصل ڪئي‪ .‬ان بابت پاڻ چوي ٿو‪:‬‬ ‫“آخر ۾ مان پنهنجي مـپشفق ۽ مـپربي ُاستاد‪ ،‬پروفيسر گربخشپپاڻي )‬ ‫‪ (1‬صاحب ايم‪ .‬اي‪ ،.‬پي ايڇ‪.‬ڊي‪ .‬جو از حد مشڪور ۽ ممنپپون آهيپپان‪،‬‬ ‫جنهن صاحب نوازش فرمائي هپپن ڪتپپاب جپپي بپپاري ۾ گپپوهر فشپپاني‬ ‫ڪئي آهي‪(3) ”.‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جي پنهنجي انهيَء بيان مان اهو صاف ظپپاهر ٿئي ٿپپو‬ ‫ته سنڌ جو مشهور عالم‪ ،‬اديب‪ ،‬محقپپق ۽ حضپپرت شپپاهه عبپپداللطيف‬ ‫ڀٽائي رحه جو پارکو‪ ،‬ڊاڪٽپپر هوتچنپپد مولچنپپد گربخشپپاڻي پپڻ سپپندس‬ ‫مـپربي استاد هو‪ .‬عبدالرزاق‪ ،‬بي‪.‬اي‪ .‬پپاس ڪرڻ کپان پپوِء‪ ،‬انگريپزي‬ ‫ادب ۾ ايم‪.‬اي‪ .‬جو امتحان پاس ڪيو‪ .‬پاڻ ايل‪.‬ايپپل‪.‬بپپي جپپو امتحپپان بپپه‬ ‫پاس ڪيو هئائين‪.‬‬ ‫عبدالرزاق جي متعلق‪ ،‬سندس زندگيَء” تعليم جي سلسپپلي ۾‪ ،‬اسپپان‬ ‫کي فقط ايتري ئي معلومات دستياب ٿي سگهي آهي‪ ،‬جنهن جپپي آڌار‬ ‫تي سندس احوا ُ‬ ‫ل مرتب ڪيو ويو آهي‪ .‬عبدالزاق ميم پڻ پنهنجپپي دؤر ۾‬ ‫انگريزي‪ ،‬فارسي ۽ سنڌي ٻولين جپپو وڏو عپپالم ۽ فاضپپل هپپو‪ ،‬۽ ويهيپپن‬ ‫صدي عيسويَء جي وڏن برک سنڌي عالمن ۾ بلند مقام رکندڙ هو‪.‬‬ ‫جيئن ته عبدالرزاق ميمپڻ جپپي خانپپدان جپپو لڙو درس ۽ تپپدريس جپپي‬ ‫طرف هو‪ ،‬انهيَء ڪري هـپن پڻ تعليم کاتي ۾ ملزمت ڪرڻ کپپي وڌي پڪ‬ ‫ترجيح ڏني ۽ تعليم کاتي ۾ هڪ ُاستاد جي حيثيت ۾ داخل ٿيو‪ .‬جيتپپوڻيڪ‬ ‫پاڻ قانون جي ڊگري به رکندڙ هو ۽ ُان زماني ۾ وڪالت جي پيشي کي‬ ‫وڏي اهميت ڏني ويندي هئي‪ ،‬لي ڪن هـپپپن و ڪالت جپپي بپپدران تعليپپم‬ ‫کاتي کي وڌيڪ اهميت ڏني ۽ انهيَء ميپپدان ۾ پپپاڻ کپپي هپپر لحپپاظ کپپان‬

‫ڪامياب ثابت ڪيائين‪ .‬البت‪ ،‬اهو معلوم ٿي نه سگهيو آهي ته پاڻ سڀ‬ ‫کپپان پهريپپائين ڪٿپپي ۽ ڪه پڙي تعليمپپي اداري ۾ ُاسپپتاد جپپي حيپپثيت ۾‬ ‫ملزمت جي شروعات ڪيائين‪ ،‬۽ ڪهڙيءَ طرح درجي بدرجي ترقيپپءَ‬ ‫جون منزلون طيِء ڪيائين‪.‬‬ ‫انهيَء سلسلي ۾ پروفيسر ڊاڪٽر عطا محمد “حامي” لکي ٿو‪:‬‬ ‫“سن ‪1923‬ع ۾ عبدالرزاق عبدالسلم‪ ،‬ناز هاِء اسپپڪول )‪ (1‬خيرپپپور‬ ‫ميرس جو پرنسيپال مقرر ٿيو‪(4) ”.‬‬ ‫پروفيسر “حامي” صاحب جي انهيَء مٿئين بيان مپپان اهپپو ظپپاهر ٿئي‬ ‫ٿو ته سندس ذهانت‪ ،‬علمي قابليت ۽ انتظامي مهارت کان متپپاثر ٿپپي‪،‬‬ ‫خيرپور رياست جي واليَء‪ ،‬مير علي نپواز خپپان “نپپاز” کيپپس نپاز هپاِء‬ ‫اسڪول‪ ،‬خيرپور ميرس جو پرنسيپال مقپرر ڪيپو هپو‪ .‬ان سلسپلي ۾‪،‬‬ ‫اسان جپپي راِء آهپپي تپپه عبپپدالرزاق شپپروع ۾‪ ،‬يعنپپي ‪1922‬ع ۾ ضپپرور‬ ‫ڪنهن هاِء اسڪول ۾ ُاستاد مقرر ٿيو هوندو‪ ،‬جتي سندس غير معمولي‬ ‫قابليت‪ ،‬تعليمپي مهپپارت ۽ انتظپپامي صپپلحيتن کپان متپپاثر ٿپپي‪ ،‬کيپس‬ ‫رياست خيرپور جي هن وڏي اهم تعليمپپي اداري جپپو پرنسپپيپال مقپپرر‬ ‫ڪيو ويو‪.‬‬ ‫ناز هاِء اس پڪول‪ ،‬خيرپپپور ميپپرس ۾ پپپاڻ ڪيپپترو وقپپت پرنسپپيپال جپپي‬ ‫عهدي تي فائز رهيو ۽ ُاتي ڪيتري قدر پاڻ کپپي ه پڪ ڪاميپپاب تعليمپپي‬ ‫ماهر ۽ اعل ٰي منتظم ثابت ڪيائين‪ ،‬ان جي متعلق به ڪا واضح حقيقت‬ ‫ڪانه ٿي ملي‪ .‬ليڪن‪ ،‬سندس ڪتپپاب “گـپپپئٽي” جپپي تمهيپپد مپپان اهپپو‬ ‫ظاهر ٿئي ٿو تپپه پپپاڻ جڏهپپن اهپپو مپپذڪور ڪتپپاب تصپپنيف ڪري سپپن‬ ‫‪1929‬ع ۾ شايع ڪرايائين‪ ،‬ته ُان وقت به پاڻ خيرپپپور ميپپرس جپپي نپپاز‬ ‫هاِء اسڪول جو پرنسيپال هو‪ .‬اهڙيَء طپپرح‪ ،‬سپپندس ه پڪ ٻيپپو ڪتپپاب‬ ‫“جهان آرا” ناول جي صورت ۾ ‪1931‬ع ۾ شپپايع ٿيپپو ۽ انهيپَء سپپاڳئي‬ ‫سال ‪1931‬ع ۾ سندس ٽيون ڪتاب “گلزار نظم” پپڻ ڇپجپپي پڌرو ٿيپپو‪،‬‬ ‫ته پاڻ انهيَء ساڳئي عهدي تي خيرپورميرس ۾ نظر اچي ٿپپو‪ .‬ان کپپان‬ ‫پوِء‪ ،‬سن ‪1934‬ع ۾ سندس چوٿون ڪتاب “مٺڙا ٻول” ڇپجڻ وقپپت بپپه‬ ‫ميمڻ صاحب خيرپور ۾ ئي ناز هاِء اسڪول جو پرنسيپال هو‪.‬‬ ‫ازان سپپواِء‪ ،‬مفپپتي محمپپد رحيپپم سپڪندري‪ ،‬خطيپپب مسپپجد درگپپاهه‬ ‫شپپريف‪ ،‬پيپپر جپپو ڳوٺ‪ ،‬پنهنجپپي ه پڪ مضپپمون ۾ انهي پَء ڳالهه جپپو‬ ‫انڪشاف ڪندي لکي ٿو‪:‬‬

‫“حضرت پيپپر سپپائين ’ڪڪڪوٽ ڌڻڪڪي‘ پنهنجپپي لئق ۽ فپپائق نينگپپر‪ ،‬پيپپر‬ ‫سائين صبغت الله شاهه جي تعليم جو انتظام ڪيو‪ .‬قپرآن پپاڪ‪ ،‬دينپي‬ ‫تعليپپم‪ ،‬فارسپپي ۽ سپپنڌي ٻپپولي پڙهپپائڻ لِء مرحپپوم حپپافظ خپپدابخش‬ ‫سپپومرو )منگرجپپي جپپو(‪ ،‬مولپپوي امپپام بخپپش مهيسپپر ۽ عبپپدالرزاق‬ ‫صاحب ميمڻ )پرنسيپال خيرپور ڪاليج()‪ (1‬کي مقرر ڪيو‪(5) ”.‬‬ ‫مفتي محمد رحيم سڪندريَء جي انهيَء مٿئين عبپارت مپان اهپو ظپاهر‬ ‫ٿئي ٿو ته پير سائين سيد صبغت الله شاهه )ثاني( کپپي انگريپپزي ٻپپوليءَ‬ ‫تي مهارت حاصل ڪرڻ لِء عبدالرزاق ميمپڻ کپپي سپپندس اتپپاليق ڪري‬ ‫رکيو ويو هو‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬اهو به معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ ان وقت خيرپور‬ ‫۾ پرنسيپال جي عهدي تي فائز هو‪.‬‬ ‫انهن مٿين شاهدين مان اهو واضح ٿئي ٿو تپپه عبپپدالرزاق ميم پڻ‪ ،‬سپپن‬ ‫‪1923‬ع کان ‪1935‬ع تپائين “نپاز هپاِء اسپڪول”‪ ،‬خيرپپور جپو لڳيتپو‬ ‫پرنسيپال ٿي رهيپو‪ .‬انهيپَء عرصپپي دوران سپندس تعليمپپي مهپپارت ۽‬ ‫بهترين انتظامي ڪارڪردگيَء کي ڏسي‪ ،‬رياست جي واليپپَء‪1937 ،‬ع‬ ‫۾ کيس ترقي ڏيئي‪ ،‬رياست جي اندر وڌيڪ جديپپد انگريپپزي تعليپپم جپپي‬ ‫ڦهلَء ۽ بهترين تعليمي نظام قائم رکڻ لِء‪ ،‬ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪشپپن‬ ‫)ڊي‪.‬پي‪.‬آِء‪ (.‬جي منصب تي فائز ڪيپپو‪ .‬پروفيسپپر ڊاڪٽپپر عطپپا محمپپد‬ ‫“حامي” جو قول آهي‪:‬‬ ‫“عبپپپدالرزاق‪ ،‬خيرپپپپور رياسپپپت جپپپو ڊائريڪٽپپپر پبلپپپڪ انسٽرڪشپپپن‬ ‫)ڊي‪.‬پي‪.‬آِء‪ (.‬به ٿي رهيو‪(6) ”.‬‬ ‫پاڻ ڊي‪ .‬پي آِء‪ .‬جي عهدي تپپي ڪيپپترو وقپپت رهيپپو‪ ،‬ان بپپاري ۾ بپپه ڪا‬ ‫صحيح معلومات ڪانه ٿي ملي‪ .‬پر جيئن ته عبدالرزاق ميمڻ ‪1941‬ع ۾‬ ‫وفپپات ڪئي‪ ،‬تنهن ڪري اسپپان جپپو گمپپان آهپپي تپپه پپپاڻ ان وقپپت بپپه‬ ‫ڊي‪.‬پي‪.‬آِء‪ .‬جي عهدي تي فائز هو ۽ ان دوران ئي رحلت ڪيائين‪.‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جي باري ۾ وڌيڪ جاکوڙ ڪندي اهو معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬تپپه‬ ‫هن برصغير هند و پاڪ جي وڏين تعليمي ڪانفرنس ۾ رياسپپت خيرپپپور‬ ‫جي نمائندگي ڪئي‪ ،‬۽ انهن موقعن تي هن پنهنجپپي اعل پ ٰي صپپلحيتن ۽‬ ‫تعليم جي ترقيَء لِء وڏيَء مهارت ۽ قابليت جو مظاهرو ڪيو‪ .‬ان ڏس‬ ‫۾ پروفيسر ڊاڪٽر عطا محمد “حامي” جو قول آهي‪:‬‬ ‫“سن ‪1924‬ع ۾ عبدالرزاق جڏهن ناز هاِء اسڪول جپپو پرنسپپيپال هپپو‪،‬‬ ‫ته ان وقت دهليَء ۾ آل انڊيا مسلم ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس )‪ (1‬منعقد‬ ‫ڪئي ويئي هئي‪ .‬خيرپور جي واليپَء‪ ،‬ميپپر علپپي نپپواز خپپان “نپپاز” )‪(2‬‬

‫طرفان ُان ڪانفرنس ۾ کيس رياست جي نمائندگي ڪرڻ لءِ موڪليپپو‬ ‫هو‪ .‬پاڻ جڏهپپن ان ڪانفرنس کپپان مپپوٽي آيپپو‪ ،‬تڏهپپن ان جپپي مڪمپپل‬ ‫رپورٽ مير صاحب کي پيش ڪئي هئائين‪(7) ”.‬‬ ‫پروفيسر ڊاڪٽپپر عطپپا محمپپد “حپپامي” پنهنجپپي انهي پَء مٿئيپپن بيپپان ۾‬ ‫مذڪور ڪانفرنس جي منعقد ٿيڻ جو هن پڌ “دهلپپي” لکيپپو آهپپي‪ ،‬جي ڪو‬ ‫درسپپت نپپه آهپپي‪ .‬دراصپپل‪ ،‬اهپپا ڪانفرنس‬ ‫تواريپپخ جپپي لحپپاظ کپپان ُ‬ ‫“بمبئيَء” ۾ ٿپي هئي ۽ اهپو ڪانفرنس جپپو ‪ 37‬هپپون اجلس هپو‪ ،‬جپپو‬ ‫آنريبل سرابراهيم رحمت الله بمبئيَء واري )‪ (3‬جي صدارت ۾ ٿيو هو‪.‬‬ ‫)‪(8‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ تعليم سان گڏ علپپم ۽ ادب سپپان بپپه گهپپري دلچسپپپي‬ ‫رکندڙ هو‪ .‬سندس مشهور ناول “جهان آرا” جو اڀيپپاس ڪنپپدي معلپپوم‬ ‫ٿئي ٿو ته پاڻ جڏهن ناز هاِء اسڪول خيرپور ميرس جو پرنسپپيپال هپپو‪،‬‬ ‫ته ان وقت اسڪول مان هڪ علمي ۽ ادبي مخزن جاري ڪئي هئائيپن‪.‬‬ ‫اها مخزن هڪ اعل ٰي درجي جي علمي ۽ ادبي مخپپزن هئي‪ ،‬جپپا علمپپي‪،‬‬ ‫ادبي ۽ تواريخي مضمونن‪ ،‬افسانن ۽ شعرن جو مـپرقع هئي‪ .‬عبدالرزاق‬ ‫پاڻ به ان مخپپزن ۾ پنهنجپا معلومپاتي ۽ تپواريخي مضپمون‪ ،‬ڪهپپاڻيون ۽‬ ‫شعر ڏيندو هو‪ .‬نثر نويسيَء سان گڏ پاڻ شعر گوئيَء جي مذاق به رکندڙ‬ ‫هو ۽ پنهنجي شعر ۾ “رفعت” تخلص استعمال ڪندو هو‪.‬‬ ‫خيرپور جو شهر‪“ ،‬رياست خيرپور” جي راڄڌاني هو‪ .‬خيرپپپور رياسپپت‬ ‫جا ٽالپر حڪمران پڻ پنهنجي وڏن جي روايت مطابق‪ ،‬علم ادب ۽ شعر‬ ‫و شپپاعريَء جپپو ذوق ۽ شپپوق رکنپپدا هئا‪ .‬خيرپپپور رياسپپت جپپي ٽپپالپر‬ ‫حاڪمن جپپي علمپپي ۽ ادبپپي ذوق ۽ ڪارنپپامن جپپي متعلپپق‪ ،‬پروفيسپپر‬ ‫ڊاڪٽر عطامحمد “حامي” صپپاحب پنهنجپپي پپپي ايپپڇ‪.‬ڊي جپپي مقپپالي ۾‬ ‫تفصيل سان روشني وڌي آهي‪ .‬خيرپور رياسپپت جپپي ٽپپالپر حڪمرانپپن‬ ‫جي درٻار ۾ هميشه وقت جا نامور عالم‪ ،‬اديب ۽ شپپاعر موجپپود رهنپپدا‬ ‫هئا‪ .‬مير صاحب انهن جا وڏا قدردان هئا‪ .‬روايت آهي ته هن ئي شهر ۾‬ ‫اڪثر شاعرن جون محفلون ۽ مجلسون منعقپد ٿينپديون هيپون‪ ،‬جپپن ۾‬ ‫نامور شاعر اچي شريڪ ٿينپپدا هئا ۽ داد وصپپول ڪنپپدا هئا‪ .‬عبپپدالرزاق‬ ‫“رفعت” پڻ انهن مشاعرن ۾ وڏيَء دلچسپيَء سپپان شپريڪ ٿينپدو هپو‪.‬‬ ‫ان کان سواِء‪ ،‬سنڌ مسلم ادبي سوسائٽي‪ ،‬حيپپدرآباد جپپي مشپپاعرن ۽‬ ‫علمي مجلسن ۽ ڪانفرنسن ۾ به اچي حصو وٺندو هپپو‪ .‬پپپاڻ ميپپر علپپي‬ ‫نواز خان “ناز” جي خاص صپپحبتين ۽ مجلپپس ڪنپپدڙن مپپان ه پڪ هپپو‪.‬‬

‫پروفيسر ڊاڪٽر عطا محمد “حاميَء”‪“ ،‬ڪليات ناز” ۾ هڪ هنپپڌ انهيپپَء‬ ‫ڳالهه ڏانهن اشارو ڪيو آهي‪(9) .‬‬ ‫عبپپدالرزاق ميم پڻ جپپي علمپپي ۽ ادبپپي نپپثري ڪتپپابن ۽ شپپاعريَء جپپي‬ ‫مجموعن جي مطالعي کان پوِء‪ ،‬اهو چئي سگهجي ٿو تپه پپپاڻ هپڪ وڏو‬ ‫ذهانت جو صاحب‪ ،‬بهترين انسان ۽ بلند درجي جو عالم هو‪ .‬پاڻ فطرتا ً‬ ‫ڪريم النفس‪ ،‬نيڪ‪ ،‬خليق ۽ دوست نواز هو‪ .‬ساڳئي وقت پپپاڻ قپپومي‬ ‫غيرت جو جذبو رکندڙ هو‪ .‬سندس ناول “جهان آرا” جي ديبپپاچي مپپان‬ ‫ظاهر ٿئي ٿو ته پاڻ مذهبي ڪٽرپڻي کان آزاد هو‪ .‬پپپاڻ محبپپت ۽ ايڪتپپا‬ ‫جو حامي هو‪“ .‬هندو‪ -‬مسلم” اتحاد جو پڻ قائل هو‪.‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جڏهن خيرپور رياست جو ڊي‪ .‬پي‪ .‬آِء‪ .‬هو‪ ،‬ته ان وقت‬ ‫پاڻ ذيابطيس جي موذي مپپرض ۾ مبتل ٿپپي پيپپو‪ .‬کيپپس علج لِء سپپول‬ ‫اسپتال سکر ۾ داخل ڪيو ويو‪ ،‬ليڪن سندس حياتيَء جو ما ُڻ ڀرجي آيو‬ ‫۽ ‪ 43‬ورهين جي ننڍي ڄمار ۾ ‪ -31‬ڊسمبر ‪1941‬ع تي هن فاني جهپپان‬ ‫مان رحلت ڪيائين‪ .‬کيس سندس ابپپاڻي شپپهر‪ ،‬نوشپپهري فيپپروز جپپي‬ ‫قپپديم قبرسپپتان‪“ ،‬ميپپان عپپدر سپپلطان” ۾ دفپپن ڪيپپو ويپپو‪ .‬مرحپپوم‬ ‫عبدالرزاق کي جيڪڏهن اڃا حياتي وفا ڪري ها‪ ،‬ته پاڻ سپپنڌي زبپپان ۽‬ ‫ادب جي دامن ۾ ُاهي سهڻا ۽ دلڪش گـپ َ‬ ‫ل نڇاور ڪري ها‪ ،‬جي اڃا به‬ ‫وڌيڪ سڳنڌ ۽ سـپرهاڻ ڏين ها!‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ)‪ ،(1‬ڳڙهي ياسين جپپي ميپپان عبپپدالعزيز سپپمي جپپي‬ ‫نياڻيَء سان شادي ڪئي‪ .‬سندس انهي پَء گهرواري پَء ‪ 75‬ورهيپپن جپپي‬ ‫عمر ۾ ‪1974‬ع ۾ رحلت ڪئي ۽ خيرپپپور ۾ ئي مپپدفون ٿپپي‪ .‬عبپپدالرزاق‬ ‫کي ظفرالحق نالي صرف هڪ فرزند ٿيو‪ .‬ظفپپر الحپپق ‪1929‬ع ۾ تولپپد‬ ‫ٿيو‪ .‬پرائمري تعليم پرائڻ کان پپپوِء نپپاز هپپاِء اسپڪول مپپان مئٽپپرڪ جپپو‬ ‫امتحان پاس ڪيائين‪ .‬ان وقت سندس والپپد‪ ،‬عبپپدالرزاق ميم پڻ وفپپات‬ ‫ڪري ويو هو‪ .‬خيرپور رياست جي واليَء‪ ،‬ميمڻ صاحب جي گهرواريَء‬ ‫لِء معقول پينشن مقرر ڪئي ۽ سندس فرزند ظفرالحپپق لءِ اس پڪالر‬ ‫شپ منظور ڪري‪ ،‬کيس اعل ٰي تعليپپم لِء علپپي ڳڙهپپه يونيورسپپٽيَء ۾‬ ‫موڪليو‪ ،‬جتان هـپن بپپي‪.‬اي‪ .‬جپپي ڊگپپري حاصپپل ڪئي‪ .‬تعليپپم حاصپپل‬ ‫ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ شروع ۾ ڪجهه وقت لِء ان ڪم ٽي ڪس آفيسپپر ٿپپي‬ ‫رهيو‪1952 .‬ع ۾ پوليس کاتي ۾ ڊي‪.‬ايپپس‪.‬پپپي مقپپرر ٿيپپو‪ ،‬جتپپان ترقپپي‬ ‫ڪندي ‪1978‬ع ۾ ڊي‪.‬آِء‪.‬جي جي عهدي تي فائز ٿيپپو ۽ اتپپان ئي پينشپپن‬ ‫ورتائين‪ -9 .‬جنوري ‪1994‬ع تي ‪ 65‬ورهين جي عمر ۾ لڏاڻو ڪيپپائين”‬

‫ڪراچيَء ۾ مدفون ٿيو‪ .‬ظفرالحق ٻه شاديون ڪيون‪ ،‬جپپن مپپان کيپپس‬ ‫ٽن پپـپٽن ۽ هڪ نياڻيَء جو اولد ٿيپپو‪ .‬هپپتي سپپندس اولد جپپو مختصپپر‬ ‫ذڪر ڪجي ٿو‪:‬‬ ‫‪ .1‬اڪرام الله‪ :‬هن جي ولدت ‪1947‬ع ۾ خيرپورميرس ۾ ٿي‪ .‬نپپاز هپپاءِ‬ ‫اسپپڪول مپپان مئٽپپرڪ جپپو امتحپپان پپپاس ڪيپپائين‪ .‬ممتپپاز ڪاليپپج‪،‬‬ ‫خيرپپپورميرس مپپان انٽپپر ڪيپپائين‪1970 .‬ع ۾ پپپوليس کپپاتي ۾ ملزمپپت‬ ‫اختيار ڪيائين‪ .‬پاڻ هن وقپپت سپپانگهڙ ضپپلعي ۾ “چ پڪ ‪ 41‬ورڪشپپاپ”‬ ‫ٿاڻي جو ايس‪.‬ايڇ‪.‬او‪ .‬آهي‪.‬‬ ‫‪ .2‬جاويد ظفر‪ :‬پاڪستان ايئر فورس ۾ گروپ ڪئپٽن جپپي عهپپدي تپپي‬ ‫پشاور ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪ -3‬وقار ظفر‪ :‬هيُء زميندار آهي ۽ زمينداريَء جو ڪم سنڀاليندو آهي‪.‬‬ ‫‪ .4‬نياڻي‪ :‬لڙڪاڻي جي مشهور جپپاگيردار‪ ،‬مرحپپوم پيپپر بخپپش ڀـپپپٽي‬ ‫جي گهرواري آهي‪.‬‬ ‫تصنيفات‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ پنهنجپي ملزمپت جپي مصپروفيتن ۽ درس و تپدريس‬ ‫جي مشغلي سان گڏ‪ ،‬تصنيف ۽ تاليف جو به ڪافي ڪم ڪيپپو آهپپي ‪.‬‬ ‫پپپاڻ اٽ ڪل ويهپپن ورهيپپن تپپائين سپپنڌي زبپپان ۽ ادب لِء لکنپپدو رهيپپو‪.‬‬ ‫بهرحال‪ ،‬هن جيڪي ڪتپپاب تصپپنيف ۽ تپپاليف ڪيپپا آهپپن‪ ،‬تپپن مپپان هپپر‬ ‫ڪتاب پنهنجيَء جاِء تي علمي ۽ ادبپپي لحپپاظ کپپان هپڪ بهپپترين املهپپه‬ ‫ماڻڪ آهي‪ .‬هتي سندس انهن لکيل ڪتابن ۽ شاعريَء جو علمي لحاظ‬ ‫کان جائزو وٺون ٿا‪:‬‬ ‫گـپئٽي‪:‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جي ادبي ڪارنامن تي روشني وجهڻ وقت اهو معلوم‬ ‫ٿئي ٿو ته سندس سڀ کان پهرئين تصنيف “گـپئٽي‪ :‬هڪ جرمن شپپاعر‬ ‫۽ ڊرامانويس” آهي‪ .‬گـپئٽي‪ ،‬هڪ مشهور جرمن دانشور‪ ،‬شاعر ۽ نپپاٽڪ‬ ‫نپپويس ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬هـپپپو او ڻويهين عيسپپوي صپپديَء جپپي مکيپپه‬ ‫شاعرن مان هڪ برک شاعر جي حيپپثيت ۾ ڄپپاتو ۽ سـپپپڃاتو وڃپپي ٿپپو‪.‬‬ ‫شعرگوئيَء ۾ تمام لثاني هو ۽ ناٽڪ به پنهنجيَء جاِء تي بي نظير اٿس‪.‬‬ ‫کيس سنڌ جي علمي طبقي ۽ عام پڙهندڙن سان روشناس ڪرائڻ لِء‪،‬‬ ‫عبدالرزاق هيُء ڪتاب لکيو هو‪ .‬هن ڪتاب جپپي اهميپپت جپپي بپپاري ۾‪،‬‬ ‫سنڌ جو مشهور عالم ۽ محقق‪ ،‬ڊاڪٽر گربخشپپاڻي انهيپَء ڪتپپاب جپپي‬ ‫“مهاڳ” ۾ لکي ٿو‪:‬‬

‫“سنڌي ساهتيه جي لکڻ ۽ پڙهپڻ جپو شپوق اڄ البپت ا ڳي کپان وڌيپڪ‬ ‫آهي‪ ،‬پر اڃا دل گـپهري ترقي نه ٿي آهي‪ .‬انهيَء جو ه پڪ سپپبب هي پُء‬ ‫آهي‪ ،‬جو سنڌ ۾ خاص ساهتيه جي سـپڌاري ۽ واڌاري جي مدنظر سپپان‬ ‫ورلو ڪو ڪتاب لکيو وڃي ٿو‪ .‬ڪتاب ڇپجن به گهڻيئي ٿپپا‪ ،‬مگپپر ا ڪثر‬ ‫اهڙا‪ ،‬جن مان نه هپـپوند نه شـپڪر‪ .‬تنهنڪري جڏهين ڪو اهپڙو ڪتپپاب‬ ‫ڇپجي‪ ،‬جنهن مان هڪ پاسي نوجپپوانن کپپي دمپپاغي ۽ اخلقپپي ترغيپپب‬ ‫ملي‪ ،‬تڏهين اسپپان جپپو عيپپن فپپرض آهپپي تپپه اهپڙي ڪتپپاب جپپي قپپدر‬ ‫شناسي ڪري‪ ،‬مصنف جي همت افزائي ڪريون‪(10)”.‬‬ ‫ڊاڪٽر گربخشاڻيَء جي انهيَء مٿئين عبارت مپپان ُان دؤر جپپي سپپنڌي‬ ‫ادب جي عڪاسي ٿئي ٿي‪ ،‬۽ ساڳيَء طرح ان ڪتاب جي ضپپرورت ۽‬ ‫اهميت جو به پتو پوي ٿو‪ .‬عبدالرزاق پنهنجي هن ڪتاب ۾‪ ،‬گـپئٽي جپپي‬ ‫نظپپم ۽ نپپاٽڪ جپپون خوبيپپون ۽ خپپاميون نهپپايت ئي ناقپپدانه انپپداز ۾‪،‬‬ ‫سنجيدگيَء ۽ صاف گوئيَء سان عام فهم سنڌي عبارت ۾ بيپپان ڪيپپون‬ ‫آهن ۽ اهو ثابت ڪيو اٿس ته هيُء جڳ مشپپهور عالـپپپم وڏي پپپايي جپپو‬ ‫بپـلند درجي وارو انسپپان‪ ،‬شپپاعر ۽ نپپاٽڪ نپپويس هپپو‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپو‬ ‫ڳپـپوڙهو اڀياس ڪندي اهو به واضح ٿئي ٿو ته علم تنقيد‪ ،‬خاص طرح‬ ‫سان شعر ۽ شاعريَء جي پرکڻ لِء ڪي خاص ُاصول‪ ،‬ماڻ ۽ ماپا آهن‪،‬‬ ‫جن جي بنياد تپپي انهيپَء قسپپم جپپي ڪتپپاب کپپي پرکپپي سپپگهجي ٿپپو‪.‬‬ ‫مصنف‪ ،‬انهن سڀني ڳالهين ۽ اصپپولن کپپي مپپدنظر رکپپي‪،‬گـپپپئٽي کپپي‬ ‫ُاجاگر ڪرڻ جي عالمانه انداز ۾ ڪوشش ڪئي آهپپي‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپي‬ ‫ورق گرداني ڪرڻ سان عبدالرزاق جي علمي بصيرت‪ ،‬وسيع مطالعي‬ ‫۽ سنڌي ۽ انگريزي ٻولين تي پپـپورو پپـپپورو عبپپور هئڻ جپپي ڄپپاڻ پپپوي‬ ‫ٿي‪ .‬هيُء ڪتپپاب ڪرائون سپپائيز ۾ ‪ 107‬صپپفحن تپپي مشپپتمل آهپپي ۽‬ ‫نومبر ‪1929‬ع ۾ ڀارت پرنٽنگ پريس‪ ،‬ڪراچيَء ۾ ڇپيو‪.‬‬ ‫جهان آرا‪:‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جو لکيل ناول “جهان آرا”‪ ،‬سنڌي زبان ۽ ادب جو هڪ‬ ‫شاهڪار آهي‪ .‬هيُء ناول‪ ،‬سنڌي ٻوليَء جي اصولڪن نپپاولن مپپان هپڪ‬ ‫آهي‪ ،‬۽ زبان ۽ پلٽ جي لحاظ کان مڪمل ۽ فني لحپپاط کپپان پخـپپپتي‬ ‫پلٽ وارو ناول آهي‪ .‬ان دؤر ۾ جيڪي اصلوڪا ۽ طبعزاد ناوِ َ‬ ‫ل‪ ،‬آڱريپپن‬ ‫تي ڳڻن جيترا لکيا ويا هئا‪ ،‬تن ۾ “جهان آرا” هڪ چڱو مقام رکي ٿپپو‪.‬‬ ‫ان دؤر ۾ اڪثر ڪري ناوِ َ‬ ‫ل‪ ،‬انگريزي ۽ ٻين ٻولين تان ترجمو ڪيا وينپپدا‬ ‫هئا‪ .‬مصنف‪ ،‬هيُء ناول لکي‪ ،‬سنڌي زبان ۾ طبعزاد ناول لکڻ جو مثپپال‬

‫پيش ڪيو‪ .‬هن ناول جو مرڪزي خيال‪ ،‬ناول نگار جي لکيپپت مطپپابق‪،‬‬ ‫عورت جي وفائي ۽ مرد جي بي وفائي ڄا ڻايو ويپو آهپي‪ .‬لي ڪن‪ ،‬پپاڻ‬ ‫انهيَء مرڪزي خيال کي ناول اندر ايترو ُاجاگر ڪري نه سگهيو آهپپي‪.‬‬ ‫هيُء ناول سڀ کان پهريپپائين ‪1931‬ع ۾ ڇپيپپو‪ .‬تپپازو ‪2005‬ع ۾ سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ جي طرفان هن ڪتاب جو پندرهون ايڊيشپپن پڌرو ٿيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫هيُء ناول ورهين کپپان وٺپپي ٻپپارهين ڪلس جپپي سپپنڌي نصپپاب طپپور‬ ‫رکيل آهي‪ .‬هن ناول جي باري ۾‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ جپپو سپپيڪريٽري‪،‬‬ ‫محترم انعام الله شيخ تازي ڇاپي ۾ پنهنجي راِء ڏيندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“ممڪن آهي ته پنهنجي موضوع ۽ اسپپلوب جپپي حپپوالي سپپان ’جهپپان‬ ‫آرا‘ بعد جي ڪيترن سنڌي ناولن سان ڀيٽي نه سپپگهجي‪ ،‬پپپر ان ۾ ڪو‬ ‫شڪ ناهي ته ادب ڏانهپپن ابتپپدائي لڙو پيپپدا ڪرڻ ۾ هپپن نپپاول بيشپپمار‬ ‫پڙهندڙن ۾ ُاتساهه پيدا ڪيو آهي‪(1)”.‬‬ ‫خانزاده سميع الوري پنهنجي ڪتاب “تزئيپپن سپپاهتي” ۾ لکپپي ٿپپو تپپه‪،‬‬ ‫“عبدالرزاق ٻه ناول لکيا هئا‪ ،‬جن مان هڪ جو نپپالو ’نورجهپپان‘ هپپو‪)”.‬‬ ‫‪ (12‬خانزادي صاحب پنهنجي انهيَء بيان ۾ غلطي ڪئي آهي‪ .‬دراصل‪،‬‬ ‫“نورجهان” ناول عبدالرزاق جو نه‪ ،‬بلڪ ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ جپپو لکيپپل‬ ‫آهي‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬ميمڻ صاحب صرف هڪ ناول “جهپپان آرا” سپپنڌي‬ ‫زبان ۾ لکيو هو‪.‬‬ ‫گلزار نظم‪:‬‬ ‫عبپپدالرزاق ميمپڻ شپپعر ۽ شپپاعريَء سپپان ذوق رکنپپدي‪ ،‬هپپن ڪتپپاب ۾‬ ‫سنڌي زبان جي قپپديم صپپوفي شپپاعرن ۽ ان دؤر جپپي جديپپد همعصپپر‬ ‫شاعرن جي ڪلم جپپو انتخپپاب ڏنپپو آهپپي‪ .‬دراصپپل‪ ،‬ان دؤر ۾ سپپنڌ جپپو‬ ‫پرڳڻو‪ ،‬بمبئي پريزيڊنسيَء سان لڳاپيل هو ۽ سنڌ جي ثانوي ۽ اعلپپ ٰي‬ ‫ثانوي تعليم جپپي امتحپپانن جپپو سلسپپلو پپڻ بمپپبئي يونيورسپپٽيءَ سپپان‬ ‫واسطو رکندو هو‪ .‬هيُء ڪتاب مئٽريڪيوليشن امتحان جي نصاب طور‬ ‫منظور ٿيپپل هپپو‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپو پهريپپون ڇپپاپو ‪1931‬ع ۾ ۽ ٻيپپو ڇپپاپو‬ ‫‪1932‬ع ۾ پڌرو ٿيپپو‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپو ٻيپپو ڇپپاپو‪ ،‬ڪرائون سپپائيز ۾ ‪96‬‬ ‫صپپفحن تپپي مشپپتمل آهپپي ۽ ايڊيوڪيشپپنل پبلشپپنگ ڪمپنپپي‪ ،‬ڪراچپپي‬ ‫طرفان شايع ٿيو‪.‬‬ ‫مؤلف‪ ،‬هن ڪتاب ۾ سنڌ جي مشهور قديم شاعرن ۽ پنهنجپپي همعصپپر‬ ‫شپپاعرن سپپميت ڪل ‪ 28‬شپپاعرن جپپو چپپونڊ ڪلم ڏنپپو آهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫مجموعي ۾ جن شاعرن جو ڪلم درج آهي‪ُ ،‬اهپپي هپپي آهپپن‪ :‬حضپپرت‬

‫شاهه عبداللطيف ڀٽائي‪ ،‬سچل سرمست‪ ،‬ڀائي چئراِء “سامي”‪ ،‬فقيپپر‬ ‫قادر بخش “بيدل”‪ ،‬فقير محمپپد محسپپن “بي ڪس”‪ ،‬پيپپر علپپي گپپوهر‬ ‫شاهه “اصغر” راشدي‪ ،‬خليفو گل محمپپد “گپپل” هپپالئي‪ ،‬حمپپل فقيپپر‬ ‫لغاري‪ ،‬صوفي دلپترام “دلپت”‪ ،‬حپپافظ حپپاجي”حامپپد” ٽک پڙائي‪ ،‬سپپيد‬ ‫فاضل شاهه “فاضل”‪ ،‬مير عبدالحسين خان “سانگي”‪ ،‬ديپپوان ليلرام‬ ‫وطڻمپپل “خپپاڪي”‪ ،‬رئيپپس شپپمس الپپدين “بلبپپل”‪ ،‬مپپرزا قليپپچ بيپپگ‬ ‫“قليچ”‪ ،‬پير ڪمال الدين”ڪمال” فقير‪ ،‬مير علي نواز “علوي”‪ ،‬ڊاڪٽر‬ ‫مرزا مدد علي “مدد”‪ ،‬فقير هدايت الله “نجفي” ‪ ،‬مير علي نواز خان‬ ‫“ناز”‪ ،‬خانبهادر محمد صديق ميمڻ “صديق”‪ ،‬محمد هاشم “مخلپپص”‪،‬‬ ‫ڪشنچند “بيپپوس”‪ ،‬ديپپوان صپپوڀراج نرملپپداس “فپپاني”‪ ،‬محمپپد خپپان‬ ‫“غني”‪ ،‬نواز علي “نياز” جعفري‪ ،‬محمد بخش “واصف” ۽ عبپپدالرزاق‬ ‫“رفعت”‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح‪ ،‬هن ڪتاب ۾ جپـپملي هڪ هپپزار شپپعر ڏنپپل آهپپن‪ .‬ڪتپپاب‬ ‫جي مپـپنڍ ۾ مؤلف “مهاڳ” لکيو آهي‪ ،‬جنهن ۾ هـپن “گلزار نظم” کپپي‬ ‫مرتب ڪرڻ جي باري ۾ وضاحت سپان روشپني وڌي آهپپي‪ .‬عبپدالرزاق‬ ‫هن ڪتاب کي پنهنجپپي ُاسپپتاد ۽ ڊي‪.‬جپپي‪.‬سپپنڌ ڪاليپپج‪ ،‬ڪراچي پَء جپپي‬ ‫پرنسيپال‪ ،‬صاحب سنگ چندا سنگ شهاڻيَء )‪ (1‬ڏانهن منسپپوب ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬هن ڪتاب جي وڏي خوبي اها آهي ته مؤلف هن مجموعي ۾ جن‬ ‫شاعرن جو چونڊ ڪلم ڏنو آهپپي‪ ،‬تپپن مپپان هپپر شپپاعر جپپي ڪلم جپپي‬ ‫مپـپنڍ ۾‪ ،‬ان جي حياتيَء جپپو مختصپپر خپپاڪو ۽ سپپندس شپپاعريَء جپپي‬ ‫خوبين متعلق ڄاڻ پپڻ ڏنپپي ويئي آهپپي‪ ،‬جنهپپن ڪري هپپن ڪتپپاب جپپي‬ ‫اهميت ۽ افاديت ۾ اضافو ٿيو آهپپي ‪ .‬هي پُء ڪتپپاب نپپه صپپرف ان دؤر ۾‬ ‫مئٽرڪ جي شاگردن لِء ڪارآمد هو‪ ،‬پر اڄ به سنڌ جي عام پڙهنپپدڙن ۽‬ ‫علم دوست ماڻهن لِء نهايت ئي مفيد آهي‪(1).‬‬ ‫مـٺڙا ٻول‪:‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ ‪“ ،‬گلزار نظم” کپپان پپپوِء‪ ،‬چپپونڊ سپپنڌي شپپاعرن جپپي‬ ‫ڪلم جو ٻيو انتخاب‪“ ،‬مٺپڙا ٻپپول” جپپي نپپالي سپپان ڪتپپابي صپپورت ۾‬ ‫مرتب ڪيو‪ .‬هيُء ڪتاب ‪1934‬ع ۾ چندن )اليڪٽرڪ( پرنٽنپپگ ور ڪس‪،‬‬ ‫حيدرآباد سنڌ ۾ ڇپيپپو‪ .‬هيپُء ڪتپپاب ڪرائون سپپائيز ۾ ‪ 64‬صپپفحن تپپي‬ ‫ڦهليل آهي ۽ منجهس هڪ هزار شعر آيل آهن‪ .‬مؤلف‪ ،‬هن ڪتپپاب جپپو‬ ‫انتساب‪ ،‬سنڌ جي مشهور عالم‪ ،‬اديب ۽ شاعر‪ ،‬شپپمس العلمپپاء مپپرزا‬ ‫قليچ بيگ ڏانهپپن ڪيپپو آهپپي‪ .‬پپپاڻ انتسپپاب ڪنپپدي‪ ،‬مپپرزا صپپاحب کپپي‬

‫“ُاستاد ِ زمان” ۽ “ملپڪ الشپپعراء” ڪري سپڏي ٿپپو‪ .‬مپپرزا قليپپچ بيپپگ‪،‬‬ ‫عبدالرزاق جو وڏو معاصر هو ۽ جديد شپپاعريَء جپپي ڏس ۾‪ ،‬پپپاڻ مپپرزا‬ ‫صاحب کان ڪافي متاثر ڏسڻ ۾ اچي ٿو‪ .‬اهو ئي ڪارڻ آهي‪ ،‬جو کيپپس‬ ‫ُاستاد شاعر ڪري لکيو اٿائين‪.‬‬ ‫عبدالرزاق ‪ ،‬هن ڪتاب جي “مهاڳ” ۾‪ ،‬عالمانه انداز ۾ وضاحت ڪنپپدي‬ ‫لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مـپٺـپي شيِء سدائين وڻندڙ ٿيندي آهي ۽ انهي پَء مپپان ننڍا تپپوڻي وڏا‬ ‫عجيب حظ ۽ لطف حاصل ڪندا آهپپن‪ .‬مگپپر اهپپو مپپزو ۽ سپپواد بل ڪل‬ ‫ٿورو وقت هلندو آهي‪ .‬پر اهڙي شيِء‪ ،‬جنهپپن جپپو ميٺپپاج زايپپل نپپه ٿپپي‬ ‫سگهي ۽ جنهنجو لطف ۽ حظ هميشه ِانسان جي دل ۽ دماغ کپپي تپپر ۽‬ ‫تازو ڪري‪ ،‬اسان کي ملي سگهي ته ڪهڙو نه چڱو‪.‬‬ ‫دنيا ۾ جيڪي به ڌڻيَء سڳوري پيدا ڪيپپو آهپپي‪ ،‬گپپل ۽ ٻوٽپپا‪ ،‬وڻ ۽ ٽ پڻ‪،‬‬ ‫پکي ۽ پکڻ‪ ،‬ساوڪ ۽ سبزي‪ ،‬ميوا ۽ مليدا‪ ،‬پسون ۽ حيوان‪ ،‬مال ۽ ملڪ‪،‬‬ ‫دولت ۽ عزت‪ ،‬اولد ۽ اطفال سڀ پنهنجي مخلوق جي ُاتپپم‪ ،‬اشپپرف ۽‬ ‫اعل ٰي فرد‪ ،‬يعني‪ِ :‬انسان واسطي راحت ۽ عيش جو سامان ڪيو اٿس‪.‬‬ ‫پر ُانهن سڀني جي ڪري ِانسان تي ڪي جوابداريون بپپه آهپپن‪ ،‬جي ڪي‬ ‫وقت نا وقت کيس عيش ۽ راحت جي عيوض رنج ۽ ملل پهچائين ٿيون‪.‬‬ ‫ڪڏهين ته سپندس حپالت اهپڙي غپپم ۽ انڪسپاريَء جپي ٿيپپو پپوي‪ ،‬جپو‬ ‫سندس بيقراريَء ۽ آه ۽ زاريَء تي جيڪو به ماتم ڪجي‪ ،‬سو ٿورو آهي‪،‬‬ ‫ڇاڪاڻ ته سندس دل جي دونهي کي دٻائڻ ۽ سندس سيني جي سپپوز ۽‬ ‫آتش کي وسائڻ جي هر ڪا ممڪن ڪوشش بيڪار ٿيو پوي‪.‬‬ ‫اهڙيَء حالت ۾ فقط هڪ ئي چيپپز آهپپي‪ ،‬جپپا سپپندس دسپپتگيري ڪري‬ ‫سگهي ٿي ۽ سندس رنج کي راحت سان مبدل به ڪري سپپگهي ٿپپي‪،‬‬ ‫اگرچه ُاها شيِء به ڪنهن جي ته دل جي دونهي ۽ سيني جي سوز جو‬ ‫ئي نتيجوآهي‪ .‬اها شيِء آهي شعر‪ ،‬جپپو ويچپپاري مصپپيبت جپپي مپپاريي‬ ‫شاعر جي جذبي ۽ ُامنگ‪ ،‬فڪر ۽ فپپراق جپپو ڦپـپپ ُ‬ ‫ل آهپپي‪ .‬مگپپر انهيپَء‬ ‫حپالت ۾ هپن پنهنجپي چاشپني دار چپپن سپان جي ڪي بپه چيپو آهپي ۽‬ ‫پنهنجي زبان جپي شپيرينيَء سپان جي ڪي بپه ٻوليپو آهپي ۽ قلپم جپي‬ ‫سياهيءَ سان جيڪي به لکيو آهي‪ُ ،‬اهو اهڙو ته مـپٺو ۽ اٽل مـپٺو آهي‪،‬‬ ‫جو دنيا جي هستيَء تپپائين زواليپپت کپپي نپپه پهچپپي سپپگهندو‪ .‬ويچپپاري‬ ‫شاعر ڪهڙي به اضطراب جي حالت ۾ پنهنجا ٻول ٻوليپپا هـپپپجن‪ ،‬مگپپر‬ ‫انهن ئي ته هن کي آخرين تسڪين ۽ تسلي بخشي آهي‪ .‬سندس مٺپپڙا‬

‫ٻول ماکيَء کان مپـپٺا ۽ آب حيات کان وڌيڪ پايدار آهن‪ .‬هـپپو ويچپپاري‬ ‫ِانسان جا عزت ۽ ذلت‪ ،‬راحت ۽ رنج ۽ ُاميد ۽ نااميديَء جي عميق بحر‬ ‫۾ ٻيڙي به آهن ته سڙهه به‪ ،‬۽ ساحل به ۽ اميد ۽ آسرو به‪.‬‬ ‫انهيَء ڪري اهڙي ميٺاج واري چيز کي ’مٺ پڙا ٻپپول‘ ڪوٺيپپا ويپپا آهپپن ۽‬ ‫سنڌ جي شاعرن جي اهڙن مٺڙن ٻپولن جپپي چپپونڊ ڪئي ويئي آهپي‪)”.‬‬ ‫‪(13‬‬ ‫اهوئي سپپبب آهپپي جپپو هپپن مجمپپوعي ۾ جپپن شپپاعرن جپپي ڪلم جپپو‬ ‫انتخاب ڏنو ويو آهي‪ ،‬تن کي جڏهن جهونگارجي ٿو ته انهن جو اهڙو تپپه‬ ‫مٺاڻ چپن کي لڳي ٿو‪ ،‬جو اهو وسرڻ جهڙو نه آهپپي‪ .‬هپپن مجمپپوعي ۾‬ ‫هيٺين سترهن شاعرن جپو چپپونڊ ڪلم ڏنپپو ويپپو آهپپي‪ :‬حضپپرت شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائي‪ ،‬سچل سرمست‪ ،‬ڀائي چئنراِء “سامي”‪ ،‬خليفپپو گپپل‬ ‫محمپپد “گپپل” هپپالئي”‪ ،‬صپپوفي دلپپپترام “دلپپپت”‪ ،‬فقيپپر قپپادربخش‬ ‫“بيدل”‪ ،‬فقير محمپپد محسپپن “بي ڪس”‪ ،‬روحپپل فقيپپر ڪنڊڙيپءَ وارو‪،‬‬ ‫حپپافظ حپپاجي “حامپپد” ٽک پڙائي‪ ،‬سپپيد فاضپپل شپپاهه “فاضپپل”‪ ،‬ميپپر‬ ‫عبدالحسين خان “سپپانگي”‪ ،‬ديپپوان ليلرام وطڻمپپل “خپپاڪي”‪ ،‬مپپرزا‬ ‫قليچ بيگ‪ ،‬محمد بخش “واصف”‪ ،‬ديوان صوڀراج نرملپپداس “فپپاني”‪،‬‬ ‫نواز علي “نياز” جعفري ۽ عبدالرزاق “رفعت”‪ .‬مؤلپپف‪ ،‬هپپن ڪتپپاب ۾‬ ‫پڻ “گلزار نظم” وانگر هر شاعر جي ڪلم اڳيان ان جي زندگيءَ جپپو‬ ‫مختصر احوال ۽ سندس شاعريَء جي خوبين متعلپپق ڄپپاڻ ڏنپپي آهپپي‪.‬‬ ‫هيُء ڪتاب سنڌي شپپاعريَء جپپو هپڪ عمپپدو انتخپپاب آهپپي ۽ ان مپپان‬ ‫عبدالرزاق “رفعت” جي شاعريَء جي ذوق ۽ سندس دلپپي ل ڳاءُ جپپو‬ ‫ڀليَء ڀت پتو پوي ٿو‪.‬‬ ‫انهن مٿي بيان ڪيل ڪتپپابن کپپان علوه‪ ،‬عبپپدالرزاق ڪيپپترائي نصپپابي‬ ‫ڪتاب پڻ تصپپنيف ۽ تپپاليف ڪيپپا هئا‪ ،‬جپپن مپپان سـپپپردست هيٺيپپن ٻپپن‬ ‫ڪتابن جو احوال ملي ٿو‪:‬‬ ‫نئين جاگرافي سنڌ )خيرپور اسٽيٽ(‪:‬‬ ‫هي پُء ڪتپپاب ڪرائون سپپائيز ۾ ‪ 56‬صپپفحن تپپي ڦهليپپل آهپپي ۽ سپپن‬ ‫‪1939‬ع ۾ ديوي پرنٽنگ پريس‪ ،‬شڪارپور سنڌ مان شايع ٿيو‪.‬‬ ‫نئين جاگرافي هندستان‪:‬‬ ‫هيُء ڪتپپاب ڪرائون سپپائيز ۾ ‪ 60‬صپپفحن تپپي مشپپتمل آهپپي ۽ سپپن‬ ‫‪1940‬ع ۾‪ ،‬ميول سنگهه پرسواڻيَء‪ ،‬شڪارپور سنڌ مان پڌرو ڪيو‪.‬‬ ‫سنڌي ٻولي ۽ عبارت جو جائزو‪:‬‬

‫عبدالرزاق ميمڻ جو تعلق‪ ،‬جيئن ته سنڌ جپپي “سپپاهتي” پر ڳڻي جپپي‬ ‫قديم شهر “نوشهري فيروز” سان هو‪ ،‬ان ڪري هـپن پنهنجپپي سپپنڌي‬ ‫نثر نويسيَء ۾ گه ڻي ڀپپاڱي “سپپاهتي”پر ڳڻي وارو لهجپپو اسپپتعمال‬ ‫ڪيو آهي‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬ملزمت جي لحاظ کان سندس گهڻڪڪو وقپپت‬ ‫خيرپور رياست ۾ گذريو‪ .‬انهيَء ڪري‪“ ،‬سپپاهتي” واري سپپنڌي لهجپپي‬ ‫تي “خيرپوري” لهجي جو به اثر غالب نظر اچي ٿو‪ .‬سندس ٻپپن نپپثري‬ ‫ڪتابن‪ ،‬جهڙوڪ‪“ :‬گـپئٽي” ۽ “جهان آرا” جو جڏهن بپپاريڪ بيني پءَ سپپان‬ ‫اڀياس ڪجي ٿو ته اهو معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬ته هـپن ُاهي “ساهتي” پر ڳڻي‬ ‫وارا محاورا‪ ،‬اصطلح‪ ،‬تشبيهون ۽ ترڪيبون استعمال ڪيون آهن‪ ،‬جي‬ ‫اڪثر ان طرف مروج آهپپن‪ .‬انهپپن مپپذڪور ٻنهپپي ڪتپپابن کپپي تصپپنيف‬ ‫ڪئي اٽڪل مـپني صديَء جو عرصو گذري چـپڪو آهپپي ۽ ُاهپپو عرصپپو‬ ‫ڪڪڪو ٿپپورو نپپه آهپپي‪ .‬انهي پَء دوران سپپنڌي زبپپان‪ ،‬خپپاص طپپرح سپپان‬ ‫“ساهتي” پرڳڻي واري لهجي ۾ پڻ ڪيتريون ئي نيون تبديليون ۽ نپپواڻ‬ ‫۽ واڌارا رونما ٿي چڪا آهن‪ .‬هونئن به ٻوليَء جي ماهرن جو چوڻ آهي‬ ‫ته علمي‪ ،‬ادبي ۽ مهپذب ٻوليپون ويهپن ورهيپن کپان پپوِء‪ ،‬پپاڻ ۾ نيپون‬ ‫تبپپديليون ۽ نپپوان رجحپپان‪ ،‬نپپوان اصپپطلح ۽ نيپپون ترڪيبپپون جپپذب‬ ‫ڪنديون آهن‪ .‬انهن ٻنهي ڪتابن ۾ پ پڻ ان دؤر جپپي “سپپاهتي” پر ڳڻي‬ ‫اندر جيڪي لفظ‪ ،‬محاورا‪ ،‬پهاڪا ۽ چوڻيون مروج هيون‪ ،‬تن کي نهايت‬ ‫سهڻي انداز ۾ ۽ سليقي سان استعمال ڪيو ويو آهي‪ .‬اگرچه هن وقت‬ ‫ڪيترائي لفظ‪ ،‬محاورا ۽ اصطلح متروڪ ٿي استعمال ۾ ڪونه ٿا اچپپن‬ ‫۽ انهن جي جاِء تپپي ٻيپپا ڪيپپترائي نپپوان لفپپظ ۽ اصپپطلح رواج ۾ آهپپن‪.‬‬ ‫عبدالرزاق جا اهي استعمال ڪيل لفظ ۽ محاورا‪ ،‬سنڌي زبان ۽ لـپپپغت‬ ‫جو هڪ وڏو ورثو آهن‪ .‬صرفي ۽ نحوي بناوتن جو به جڏهپپن غپپور سپپان‬ ‫جائزو ورتو وڃي ٿپپو تپپه ان ڏس ۾ بپپه”سپپاهتيَء” جپپي طپپرف جي ڪي‬ ‫صرفي ۽ نحوي اصپپول‪ ،‬قاعپپدا ۽ لوازمپپات آهپپن‪ ،‬تپپن کپپي گه ڻي قپپدر‬ ‫استعمال ۾ آندو ويو آهي‪.‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ جي انهن ٻنهي نپپثري ڪتپپابن جپپي مطپپالعي مپپان اهپپا‬ ‫ڳالهه به صاف طرح سان نظر اچي ٿي ته سندس نپپثري عبپپارت تپپي‬ ‫عربي‪ ،‬فارسي ۽ انگريزي زبانن جو به وڏو اثر آهي‪ .‬هن پنهنجي نپپثري‬ ‫عبارت ۾ عربي‪ ،‬فارسپپي ۽ انگريپپزي زبپپانن جپپا لفپ َ‬ ‫ظ ا ڪثر جپپاين تپپي‬ ‫ڪڪڪثرت سپپان اسپپتعمال ڪيپپا آهپپن‪ .‬عبپپدالرزاق خپپود پنهنجپپي انهي پَء‬ ‫ڪوتاهيَء جو ذڪر‪ ،‬پنهنجي ڪتاب”گـپئٽي” ۾ هن طرح سان ڪري ٿو‪:‬‬

‫“مون کي پڪ آهي ته ضرور ڪي صاحب اها تنبيه ڪندا ته هن ڪتاب ۾‬ ‫گهڻا انگريزي لفظ ڪم آندل آهپپن‪ ،‬۽ عربپپي ۽ فارسپپي لفظپپن جپپو پپڻ‬ ‫گهڻو تعداد ڪم آندو ويو آهي‪ .‬منهنجو ادب سپپان هيپُء چپپوڻ آهپپي تپپه‬ ‫انگريزي زبان‪ ،‬جا هينئر حڪومت جي زبان آهي‪ ،‬انهيَء جا ڪي لفپپ َ‬ ‫ظ‬ ‫جي هن ڪتاب ۾ حڪمراني ڪن ٿا‪،‬انهن جي عيوض مون کپپي پنهنجپپي‬ ‫زبان ۾ وڌيڪ موزون لفظ نه سـپجها ۽ منهنجو اهو به ادب سان عپپرض‬ ‫آهي ته جي اهي لفظ مروج نه آهن ته جيڪڏهن ڪو اسان وٽ سپپنڌي‬ ‫زبان ۾ انهن جو هم لفظ موجود نه آهي‪ ،‬ته انهن جي عيوض انگريپپزي‬ ‫لفظن جو استعمال غير موزون نه ٿيندو‪(14)”.‬‬ ‫مٿئين عبارت ۾ اگرچه عبدالرزاق خود پنهنجي انهيَء مذڪور ڪوتاهيَء‬ ‫جو اعتراف ڪندي ان ڳالهه جي صفائي پيپپش ڪرڻ جپپي سلسپپلي ۾‬ ‫دليل ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي‪ ،‬پر هتي ايترو چوڻ بيجاِء نه ٿيندو تپپه‬ ‫سنڌي زبان ايتري ته وسيع ۽ ڪشادي آهي‪ ،‬جو ُان ۾ ٻين ڌاريپپن ٻپپولين‬ ‫جا هزارين لفظ ملن ٿا ۽ ساڳئي وقت انهن جا هم معن ٰي نعپپم البپپدل‬ ‫پڻ موجود آهن‪ .‬ان ڪري اسان عبدالرزاق جي انهيَء مٿئين بيان سان‬ ‫سـپهمت نه آهيون‪ ،‬۽ نه وري سندس پيش ڪيل صفائيَء سپپان متفپپق‬ ‫آهيون‪ .‬بهرحال‪ ،‬انهيَء ڪوتاهيَء جپپي بپپاوجود عبپپدالرزاق جپپون اهپپي‬ ‫ٻئي نثري تصنيفون پنهنجيپَء جپپاِء تپپي سپپنڌي نپپثري ادب جپپو هپڪ وڏو‬ ‫شاهڪار آهن‪.‬‬ ‫عبدالرزاق “رفعت” جي شاعري‪:‬‬ ‫عبدالرزاق ميمڻ سنڌي زبان ۾ شعر ۽ شاعري به ڪئي آهي‪ ،‬جنهن جو‬ ‫مٿي مختصر ذڪر ڪري آيا آهيون‪ .‬پاڻ پنهنجي شعر ۾ “رفعت” تخلپپص‬ ‫استعمال ڪندو هو‪ .‬سندس شپپعر‪ ،‬ان دؤر جپپي ڪيپپترن ئي سپپنڌ جپپي‬ ‫مختلف رسالن ۽ مخزنن ۾ ٽڙيل پکڙيل آهي‪ ،‬۽ ان کي هن وقپپت تپپائين‬ ‫ڪنهن به مرتب نه ڪيو آهي‪ .‬سندس ڇپيل ڪتابن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬جهان آرا‪،‬‬ ‫گلزار نظم ۽ مٺڙا ٻول ۾ سندس غزل‪ ،‬نظم‪ ،‬فرد ۽ قطعا وغيره ڪافي‬ ‫انداز ۾ ملن ٿا‪ ،‬جن کي سپپامهون رکپپي اهپپو چئي سپپگهجي ٿپپو تپه پپپاڻ‬ ‫سنڌي شاعريَء ۾ وڏو مقام رکندو هو‪ .‬جديد شاعريَء جي هر صپپنف ۾‬ ‫کيس چڱو ملڪو حاصل هو‪ .‬سپپندس شپپاعريَء کپپي ڏسپپي اهپپو چئي‬ ‫سگهجي ٿو‪ ،‬ته ُان تي فارسيَء جو وڏو اثر غالب هو‪ .‬جيتوڻيڪ سندس‬ ‫ڪلم ُان وقت جي شاعرن جي ڀيٽ ۾ تمام ٿورو آهي‪ ،‬ليڪڪڪن اهپپو هپپر‬ ‫لحپپاظ کپپان پنهنجپپي دؤر جپپي بهپپترين شپپاعرن ۾ وڏو درجپپو رکپپي ٿپپو‪.‬‬

‫ممڪن آهي ته “رفعت” ڪو مجموعو يا ديوان مرتب ڪيو هجپپي‪ ،‬جپپو‬ ‫زمپپاني جپپي سپپتم ظريفيپپَء جپپو شپپڪار ٿپپي ويپپو هجپپي! بهرحپپال‪،‬‬ ‫عبدالرزاق “رفعت” جو هٿ اکر لکيپپل هپڪ “بيپپاض” قلمپپي صپپورت ۾‬ ‫سندس لئق پوٽي‪ ،‬اڪرام الله ميمڻ کان ميسر ٿيپپو آهپپي‪ ،‬جنهپپن ۾ پپڻ‬ ‫سندس ٿورو ڪلم ملي ٿو‪ .‬اسان هتي سندس شعر جو ڪجهه انتخاب‬ ‫پڙهندڙن جي ملحظي لِء ڏيون ٿا‪.‬‬

‫*‬

‫غزل‬ ‫ڇا نـپڌر جي قتل جي ‪ ،‬پـپريـپن خبر ڪائي نه هـپي؟‬ ‫ل آرائي نه هـپي‪.‬‬ ‫دلربا وٽ اڄ رقيبو! محف ِ‬ ‫رات رانول قـپرب مان قاصد مـپڪو هو قتل لئي‪،‬‬ ‫ڇا مگر اهڙو نياپو عزت افزائي نه هـپي؟‬ ‫خون جو ڪاسو کڻي‪ ،‬سو پـپرتوانن وٽ ويو‪،‬‬ ‫هاِء جو ُات دوستو! اڄ باده پيمائي نه هـپي‪.‬‬ ‫عشق وارن اصل کان هو نينهن جو ناتو ٻڌو‪،‬‬ ‫هو مـپقدر ۾ مقرر‪ ،‬ڪنهنجي خود رائي نه هـپي‪.‬‬ ‫دلبرِ ديدار لئي‪ ،‬آهـپون ڪيم اڌ رات جو‪،‬‬ ‫درد منهنجي جي شمع کي ڪا شناسائي نه هـپي‪.‬‬ ‫ت بد کان زماني ۾ مگر مون کي نصيب‪،‬‬ ‫قسم ِ‬ ‫آستان ‪ -‬يار جي هرگز جبين سائي نه هـپي‪.‬‬ ‫چشم ‪ -‬نرگس گلبدن تنهنجي ڪيو مخمور جو‪،‬‬ ‫تنهن نشي کان مون بچڻ جي ڪابه يارائي نه هـپي‪.‬‬ ‫خال جي داڻي وڌو هو‪ ،‬زلف جي جو دام ۾‪،‬‬ ‫مون گرفتار ‪ -‬بل‪ ،‬مـپرلي وڄارائي نه هـپي‪.‬‬ ‫ضعف اهڙو هو ڪيو حيران پريشان جان ‪ -‬من‪،‬‬ ‫جو اچڻ تنهنجي پسڻ لئي ڪا توانائي نه هـپي‪.‬‬ ‫غم الم تنهنجي پرين مون کي ڪيو بيمار پر‪،‬‬ ‫بدنصيبيَء کان سندم تو وٽ مسيحائي نه هـپي‪.‬‬

‫دم هنيو تنهنجي محبت جو سڄڻ مون بوالهوس‪،‬‬ ‫سا سڄي ديوانگي هـپي‪ ،‬ڪابه دانائي نه هـپي‪.‬‬ ‫ماه ‪ -‬ڪنعان لئي عزيزا منتظر ۽ دربدر‪،‬‬ ‫مست و ليعقل فقط تنهنجي زليخائي نه هـپي‪.‬‬ ‫عاشق و معشوق ٿا گڏجي ٿين رسوا ذليل‪،‬‬ ‫قيس جي ُرسوائي ڇا‪ ،‬ليل ٰي جي رسوائي نه هـپي؟‬ ‫ڇو حسينن لئي جهڄڻ جي ٿا ملمت مون ڪيو؟‬ ‫ڇا جهڄڻ جهوري سندم‪ ،‬ڪج تنهائي نه هـپي‪.‬‬ ‫سو ِڏسي ظاهر ظهور انجام ڌوٻڻ “رفعتا”‪،‬‬ ‫رات ساري وٽ پنهل صبر و شڪيبائي نه هـپي‪(15).‬‬

‫*‬ ‫شل نه منهنجو ڪو لڪائي درد ‪ -‬دل‪،‬‬ ‫ڀل وري ويتر وڌائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫دل سندو اسباب ڪيڏو ٿا ڏسو‪،‬‬ ‫قافلو سارو لـپٽائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫هر گهڙي ڌوٻڻ جي جهوري ڇا هئي؟‬ ‫هوت جو هر دم سمائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫ڏي ڪناري تان ٽپو ميهر مـپٺا!‬ ‫سـپيَر ۾ سهڻي گنوائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫کيت جي ميلپ لئي هر صبح و شام‪.‬‬

‫مارئيَء کي ٿو نـپوائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫زندگيَء جـپي جي ڪـنجي ڪا تـون لهين‪،‬‬ ‫ڪانه ڪم ايندِء‪ ،‬سـوائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫ڪير منهنجي درد جو ٿيندو طبيب‪،‬‬ ‫ويڄ جون وايون وڃائي درد ‪ -‬دل‪.‬‬ ‫جي ٻـڏي ڪو بحر‪ -‬غم جي موج ۾‪،‬‬ ‫تنهن ٻپـڏ کي ٿو بچائي درد ‪ -‬دل‬ ‫درد ‪ -‬دل لئي “رفعتا” ٻـپڌ تون ڪمر‪،‬‬ ‫ٿو مـپئل دل کي جيائي درد ‪ -‬دل‪(16).‬‬

‫*‬ ‫خموشيَء ۾ لڪل آهن‪ ،‬هزارين خواهشون دل جون‪،‬‬ ‫غريبن جي مٿي تـپربت‪ ،‬سدائين گـپل ِڏيو آهي‪،‬‬ ‫هزارين حسرتون آهن‪ ،‬دل ‪ -‬بيتاب جي اندر‪،‬‬ ‫نٿو ڪپـپڇجي‪ ،‬مگر ڏاڍو‪ ،‬صبر جو هـپل پيو آهي‪.‬‬ ‫ت خواهش جو‪ ،‬ويو خـپس ٿي ادا هاري!‬ ‫سڄو ئي کي ُ‬ ‫هينئر تو جهار جهرڪيَء جو‪ ،‬اجايو غـپل وڌو آهي‪.‬‬ ‫ي رڳي واِري‪ ،‬۽ برباديَء سندو ڪلر‪،‬‬ ‫جتي آه ُ‬ ‫اتي “رفعت” ڪڏهن سبزي‪ ،‬نه ٻوٽو گـپ ُ‬ ‫ل ٿيو آهي‪(17).‬‬ ‫*‬

‫حوال‬

‫)‪ (1‬ميمڻ محمد صديق‪ ،‬خانبهادر‪“ :‬سالنه رپورٽ سنڌ مسلم ادبپپي سوسپپائٽي حيپپدرآباد‪ ،‬سپپال‬ ‫‪1931 -32‬ع ۽ ادبي تحفو”‪ ،‬مسلم ادبي اليڪٽرڪ پرنٽنگ پريس‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،‬ص ‪76‬‬ ‫)‪ (2‬ميمڻ عبدالرزاق‪“ :‬گـپئٽي‪ :‬هڪ جرمن شاعر ۽ ڊرامانويس”‪ ،‬ڀارت پرنٽنپپگ پريپپس‪ ،‬ڪراچپپي‬ ‫سنڌ‪1929 ،‬ع‪ ،‬ص ‪5‬‬ ‫)‪ (3‬ايضا ً‬ ‫)‪“ (4‬حامي” عطامحمد‪ ،‬ڊاڪٽر‪“ :‬وکريل موتي”‪ ،‬سنڌڙي ڪتابي سلسلو‪ ،‬رتوديرو سپپنڌ‪1983 ،‬ع‪،‬‬ ‫ص ‪67‬‬

‫)‪ (5‬سڪندري محمد رحيم‪ ،‬مفتي‪“ :‬پير سائين سپپيد صپپبغت اللپپه شپپاهه)ثپپاني( جپپي سپپيرت”‪،‬‬ ‫)مضمون(‪ ،‬ڏسو‪“ :‬امام انقلب‪ :‬سورهيه سائين”‪ ،‬بزم راشپپد‪ ،‬جپپامعه راشپپديه‪ ،‬پيپپر جپپو ڳوٺ‬ ‫سنڌ‪ ،‬ص ‪56‬‬ ‫)‪ (6‬ڏسو حوالو نمبر )‪(4‬‬ ‫)‪“ (7‬حامي” عطامحمد‪ ،‬ڊاڪٽپپر‪“ :‬خيرپپپور جپپي ميپپرن جپپو ادب‪ ،‬سياسپپت ۽ ثقپپافت ۾ حصپپو”‪،‬‬ ‫انسٽيٽيوٽ آف سنڌالجي‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪1994 ،‬ع‪ ،‬ص ‪186‬‬ ‫)‪ (8‬سيد الطاف علي بريلوي‪“ :‬آل پاڪستان ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس ڪـپي صپپد سپپاله تپپاريخي‬ ‫ڊائري”)اردو(‪ ،‬مطبوعات آل پاڪستان ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس‪ ،‬ڪراچي‪ ،‬ص ‪7‬‬ ‫)‪“ (9‬حامي” عطا محمد‪ ،‬ڊاڪٽر‪”:‬ڪـپليات ناز”‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪1988 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪14‬‬ ‫)‪ (10‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(2‬ص ‪1‬‬ ‫)‪ (11‬ميمڻ عبدالرزاق ‪“ :‬جهان آرا”)ناول(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬ڄپپام شپپورو سپپنڌ‪ ،‬ڇپاپو پنپپدرهون‬ ‫‪2005‬ع‪ ،‬ڏسو “ڇپائيندڙ پاران”‬ ‫)‪ (12‬خپپپانزاده سپپپميع الپپپوري‪“ :‬تزئيپپپن سپپپاهتي”)اردو(‪،‬خپپپانزاده سپپپميع الپپپوري اڪيڊمپپپي‪،‬‬ ‫نوشهروفيروز سنڌ‪1994 ،‬ع‪ ،‬ص ‪54‬‬ ‫)‪ (13‬ميمڻ عبدالرزاق‪“ :‬مٺڙا ٻول”‪ ،‬چندن)اليڪٽرڪ( پرنٽنگ ور ڪس‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‪1934 ،‬ع‪،‬‬ ‫ڏسو‪“ :‬مهاڳ”‬ ‫)‪ (14‬ڏسو‪ :‬حوالو نمبر)‪،(2‬ص ‪ 2‬۽ ‪3‬‬ ‫)‪ (15‬ميمڻ عبدالرزاق‪“ :‬گلزار نظم”‪ ،‬ايڊيوڪيشپپنل پبلشپپنگ ڪمپنپپي‪ ،‬ڪراچپپي سپپنڌ‪ ،‬ڇپپاپو ٻيپپو‬ ‫‪1932‬ع‪ ،‬ص ‪ 91‬کان ‪93‬‬ ‫)‪ (16‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(13‬ص ‪64‬‬ ‫)‪ (17‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(11‬ص ‪) 38‬اڻ ڇپيل(‬

‫)‪ (1‬راقم جڏهن سن ‪1985‬ع ۾ “ساهتي پرڳڻي جا قديم علمي مر ڪز” جپپي‬ ‫عنپپوان تحپپت پپپي ايپپڇ‪.‬ڊي جپپو مقپپالو تيپپار پئي ڪيپپو‪ ،‬تپپه ان وقپپت عبپپدالرزاق‬ ‫عبدالسلم جي احپپوال بغيپپر “نوشپپهري فيپپروز” جپپو علمپپي مر ڪز ا َڻ پپپورو ۽‬ ‫ٻپـپسو پئي لڳو‪ .‬ان وقپپت کپپان وٺپپي سپپندس حيپپاتيَء جپپي احپپوال سپپان گپڏ‪،‬‬ ‫سندس علمي‪ ،‬ادبي ۽ تعليمي ڪارنامن جي باري ۾ احوال ڪـپٺو ڪندو رهيس‪.‬‬ ‫انهيپپَء ڏس ۾‪ ،‬عزيپپزم بشپپير احمپپد هيسپپباڻي صپپاحب پ پڻ پنهنجپپي ملزمپپتي‬ ‫مشغولين جي باوجود کوجنا ۽ تلش جاري رکندي‪ ،‬ميان عبدالرزاق جپپي پپپوٽي‬ ‫تائين رسائي حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيپپو‪ ،‬جنهپپن وڏي فراخپپدليَء سپان گهربپپل‬ ‫مواد فراهم ڪيو ۽ سندس خانداني شجري مرتب ڪرڻ ۾ مدد ڪئي‪.‬‬ ‫)‪ (2‬ميان عبدالسلم ميمڻ‪ ،‬نوشهري فيروز جي نامياري عالم ۽ حڪيم‪ ،‬حپپافط‬ ‫محمد اسماعيل ميمڻ جو ٽيون نمبر فرزند هو‪”،‬سنڌ ۾ لوڪل بپورڊ ۽ ميونسپپل‬ ‫اسڪولن جي ڊائريڪٽري” )مطبوعه‪1917 :‬ع‪ ،‬ص ‪ )78‬مطابق‪ ،‬سپپندس جنپپم‬ ‫‪ -15‬مئي ‪1875‬ع تي نوشهري فيروز ۾ ٿيو‪ .‬پپپاڻ ان زمپپاني جپپي تعليمپپي رواج‬ ‫موجب سنڌي ورنيڪيولر )فائينپل‪ /‬ڪاميٽي( جپو امتحپپان پپاس ڪيپل هپو ۽ ان‬ ‫سان گڏ عربي ۽ فارسيَء جو به وڏو عالم هو‪ .‬سپپنڌي فائينپپل پپپاس ڪرڻ کپپان‬ ‫پوِء‪ ،‬لوڪل بورڊ جي تعليم کاتي ۾ استاد جي حيثيت ۾ ملزمت اختيپپار ڪيپپائين‪.‬‬

‫ٽريننگ ڪاليج فپارمين‪ ،‬حيپدرآباد سپنڌ مپان ٽريننپگ جپو ٽيپون سپال ‪1896‬ع ۾‬ ‫وڏيَء امتيازي حيثيت سپپان پپپاس ڪيپپائين‪ .‬پپپاڻ مپپوري ۽ نوشپپهري فيپپروز جپي‬ ‫سنڌي پرائمري اسڪولن جو هيڊماستر ٿي رهيو‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬ترقي ڪندي آخر‬ ‫۾ ڊپٽپپي انسپپپيڪٽر آف اس پڪولس جپپي عهپپدي تپپي پهتپپو‪ ،‬جتپپان ‪1930‬ع ۾ ‪55‬‬ ‫ورهين جي عمر ۾ پينشن تي لٿو‪ .‬عبدالسلم ‪1936‬ع‪1937 -‬ع ڌاري هن فپپاني‬ ‫جهان مان رحلت ڪئي‪ .‬پاڻ نوشهري فيروز جي قپپديم قبرسپپتان‪“ ،‬ميپپان عپپدر‬ ‫سلطان” ۾ مدفون آهي‪ .‬کيس ٻه فرزند ٿيا‪ ،‬هڪ ميپپان عبپپدالرزاق ۽ ٻيپپو ميپپان‬ ‫عبدالفتاح‪ ،‬جن مان عبدالفتاح لولد فوت ٿيو‪ .‬ميان عبدالسلم جو هڪ ڪتپپاب‪،‬‬ ‫“سنڌ جي مختصر تاريخ” )ڳالهين ۾( شپپايع ٿيپپل آهپپي‪ .‬هپپن انهيپَء ڪتپپاب جپپو‬ ‫مسودو اڃا لکي تيار مس ڪيو هو‪ ،‬ته پاڻ رحلت ڪري ويو‪ .‬ميپپان عبپپدالرزاق‬ ‫جو قول آهي ته انهيَء ڪتاب جي مـپپپسودي تپپي سپپندس اسپپتدعا تپپي علمپپه‬ ‫ڊاڪٽر دائودپوٽي صاحب نظرثاني ڪئي هئي‪ .‬ڪڪڪرائون سپپائيز ۾‪ 112 ،‬صپپفحن‬ ‫تي ڦهليل اهو ڪتاب ‪1937‬ع ۾ ڪپور برادرس‪ ،‬ڪراچي سنڌ طرفان شايع ٿيو‪.‬‬ ‫)‪ (3‬نوشهروفيروز ايامن کان وٺي صنعت ۽ حرفت ۾ وڏي عروج تپپي پئي رهيپپو‬ ‫آهي‪ .‬قديم زماني ۾‪ ،‬هن شهر ۾ “صابڻ سازيءَ” جو هپـپنر تمام عروج تي هو ۽‬ ‫هتي تمام عمدي قسم جو “صابڻ” تيار ڪيو ويندو هو‪ .‬انهيَء نسبت سان هتي‬ ‫خاص “صابـپو گرن” جو هڪ محلو آباد هو‪ ،‬جتي صابڻ ٺپپاهڻ جپپا ڪارخانپپا قپپائم‬ ‫هئا‪ .‬انگريزن جي پوئين دؤر ۾‪“ ،‬صابـپوگرن” پنهنجو اهو پراڻو اباڻو ڌنڌو ڇڏي‪،‬‬ ‫درزڪو ڪم اختيار ڪيو ۽ ان ۾ وڏي مهارت حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬حافظ محمد اسماعيل ميم پڻ ‪ ،‬نوشپپهري فيپپروز جپپو ويٺپپل هپپو‪ .‬نوشپپهري‬ ‫فيروز ۾ هيُء خاندان قديم زماني کان وٺي “خطيب” گهراڻي جي نپپالي سپپان‬ ‫سڏيو ويندو هو‪ .‬هن خاندان مان پنهنجي وقت جا وڏا عالم‪ ،‬حافظ ۽ خطيب ٿي‬ ‫گذريا آهن‪ .‬حافظ محمد اسماعيل عربي‪ ،‬فارسپپي ۽ سپپنڌي ٻپپولين تپپي ڪامپپل‬ ‫عبور رکندر هو‪ .‬قرآن شريف‪ ،‬تفسير ۽ حديث تي پڻ سندس وسيع نظپپر هئي‪.‬‬ ‫پنهنجي محلي جي مسجد ۾ قائم ڪيل مدرسي ۾ ديني علمپپن سپپان گپڏ‪ ،‬قپپرآن‬ ‫پاڪ جي حفظ ڪرڻ جو درس پڻ ڏيندو هو‪ .‬حافظ صاحب پنهنجي وقت جو هڪ‬ ‫وڏو لثاني حڪيم هو‪ .‬حافط محمد اسماعيل جي وفات جپي تاريپخ جپو ڪوبه‬ ‫پتو ڪونه ٿو پوي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬نوشهروفيروز‪ ،‬قديم زماني کان وٺپپي “سپپاهتي” پر ڳڻي جپپو هپڪ اهپپم ۽‬ ‫مکيه مرڪزي شهر رهندو پئي آيو آهي‪ .‬انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ کپپان پپپوِء‪،‬‬ ‫ورهين تائين هتي انگريزي تعليم پرائڻ لِء ڪنهن به قسم جپپو ڪو خپپاطرخواه‬ ‫بندوبست ٿيپل ڪونه هپو‪ .‬سپاهتي پر ڳڻي جپا هنپدو شپاگرد تعليپم پپرائڻ لِء‬ ‫حيدرآباد ويندا هئا‪ .‬مسلمانن جي ٻپپارن کپپي هنپپدن جپپي قپپائم ڪيپپل انگريپپزي‬ ‫اس پڪولن ۾ ا ڪثر گهپپٽ داخل ملنپپدي هئي‪ .‬انهي پَء ڪري‪ ،‬مسپپلمانن جپپا ٻپپار‬ ‫انگريزي تعليم حاصل ڪرڻ لِء ٿرپارڪر ضپپلعي ۾ “پٿپپوري مدرسپپي” يپپا “سپپنڌ‬ ‫مدرسپته السلم” ڪراچيَء ويندا هئا‪ .‬اهڙين حالتن کپپان متپپاثر ٿپپي‪”،‬درٻيلپپي”‬

‫شهر جي زميندار ۽ قومي درد رکندڙ‪ ،‬سيد الهه آندي شاهه مسلمانن لِء جديد‬ ‫انگريپپزي تعليپپم سپپان گ پڏ‪ ،‬دينپپي ۽ مپپذهبي تعليپپم جپپي ڏس ۾ سپپن ‪1902‬ع ۾‬ ‫نوشهري فيروز ۾ “مدرسه هاِء اسڪول” جو بنياد وڌو‪ .‬هن مدرسي ۾ شپپروع ۾‬ ‫ڇهين درجي انگريزيَء تائين تعليم ڏني ويندي هئي‪“ .‬ساهتيَء” جپپي سپپرنديَء‬ ‫وارن هن مدرسي جي وڏيَء فراخدليَء سان مالي مددڪئي هئي‪.‬‬ ‫سن ‪1909‬ع ۾ هپپن مدرسپپي کپپي “محمپپدن ائسوسيئيشپپن” کپپان آزاد ڪري‪،‬‬ ‫سندس انتظام لوڪل بورڊ نوابشاهه جي حوالي ڪيو ويو‪ .‬ان کان پپپوِء ا ڳتي‬ ‫هلي‪ ،‬مدرسي کي “هاِء اسڪول” جي سطح تي آندو ويو ۽ ‪1918‬ع تائين ان ۾‬ ‫مئٽرڪ تائين تعليم ڏيڻ جو انتظام ڪيو ويو‪ .‬ان کپپان اڳ ۾ لو ڪل بپپورد ‪1904‬ع‬ ‫ڌاري شاگردن جي رهڻ لِء هڪ عاليشان بورڊنگ هپپائوس تعميپپر ڪڪڪرائي هئي‪.‬‬ ‫علمه ڊاڪٽر دائودپوٽو صاحب پڻ ‪1917‬ع ۾ لڙڪاڻي مان پنپپج درجپپا انگريپپزي‬ ‫پاس ڪري‪ ،‬ڇهپپون درجپپو پڙهپڻ لِء نوشپپهري فيپپروز آيپپو هپپو‪ .‬علمپپه صپپاحب‪،‬‬ ‫“پنهنجي مختصر آتپپم ڪهپپاڻيَء” ۾ انهيپَء ڳالهه جپپو ذ ڪر ڪيپپو آهپپي‪).‬وڌيپڪ‬ ‫تفصيل لِء ڏسو راقم جو مقالو‪”،‬مدرسه هاِء اسڪول نوشپپهروفيروز ‪ -‬تواريپپخ‬ ‫جي روشنيَء ۾”‪ ،‬ماهوار “الرحيپپم” حيپپدرآباد سپپنڌ‪ ،‬مئي ‪ -‬جپپون ‪1987‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪ 14‬کان ‪(22‬‬ ‫)‪ (1‬آنجهاني ٽي‪.‬ايڇ‪.‬وائينپپس سپپن ‪1903‬ع کپپان ‪1922‬ع تپپائين سپپنڌ مدرس پته‬ ‫السلم‪ ،‬ڪراچيَء جو پرنسيپال ٿپي رهيپو‪ .‬انهيپَء دور کپي سپنڌ مدرسپي جپو‬ ‫سونهري دور ڪري سڏيو وڃي ٿو‪ .‬وائينس صاحب‪ ،‬مدرسي جو پرنسپپيپال ٿپپي‬ ‫اچڻ کان اڳ ۾‪ ،‬علي ڳڙهه جي ايم‪.‬اي‪.‬او ڪاليپپج ۾ پروفيسپپر هپپو‪ ،‬جپپتي کيپپس‬ ‫چڱي موچاري پگهار ملندي هئي‪ .‬ليڪن‪ ،‬هن سنڌي مسلم قوم سان محبپپت ۽‬ ‫پيار خاطر اهو سڀ ڪجهه ڇڏي‪ ،‬هتي اچڻ قبول ڪيو‪ .‬هن پنهنجي ايامڪاريَء ۾‬ ‫مدرسي اندر نه صرف تدريسي لحاظ کان ان جپپي معيپپار کپپي بلنپپد ڪيپپو‪ ،‬پپپر‬ ‫غيرتدريسي سرگرمين کي پڻ زور وٺايو‪ .‬پاڻ ويهه ورهيپپه لڳيتپپو مدرسپپي جپپو‬ ‫پرنسيپال ٿي رهيو‪ .‬آگسٽ ‪1922‬ع ۾ لنڊن ۾ وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫)‪ (1‬سنڌ جپپو مشپپهور عپپالم‪ ،‬اديپپب ۽ محقپپق‪ ،‬سپپنڌي زبپپان جپپو مپپاهر ۽ شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائيَء جي رسالي جو شارح‪ ،‬ڊاڪٽر هوتچند مـپولچند گربخشپپاڻي‬ ‫‪ -8‬مارچ ‪1884‬ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو‪ ،‬پرائمپپري ۽ ثپپانوي تعليپپم نهپپايت ئي‬ ‫امتيازي حيثيت سپان حاصپپل ڪيپائين‪ .‬ڊي‪.‬جپي‪) .‬ڏيپپارام ڄيٺمپپل( سپنڌ ڪاليپپج‪،‬‬ ‫ڪراچي پَء مپپان ‪1905‬ع ۾ بپپي‪ .‬اي‪ .‬۽ والسپپن ڪاليپپج‪ ،‬بمپپبئيَء مپپان ‪1907‬ع ۾‬ ‫ايم‪.‬اي‪ .‬جا امتحان پاس ڪيائين‪ .‬تعليم جي مشغلي مان فارغ ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ‬ ‫ساڳئي ڪاليج ۾ انگريزي ۽ فارسيَء جو ُاستاد مقرر ٿيپپو‪1908 .‬ع ۾ ڊي‪ .‬جپپي‪.‬‬ ‫سنڌ ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء ۾ پروفيسر جي حيثيت ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيائين ۽ آخر ۾‬ ‫ترقي ڪندي ڪاليج جو پرنسپال مقپپرر ٿيپپو‪1928 .‬ع ۾ لنڊن يونيورسپپٽيَء مپپان‬ ‫“انگريزي شاعريَء ۾ تصوف” جي موضوع تپپي مقپپالو لکپپي‪ ،‬پپپي ايپپڇ‪.‬ڊي جپپي‬ ‫ڊگري ورتائين‪ .‬ڊاڪٽر صاحب ‪ -11‬فيبروري ‪1947‬ع تي وفات ڪئي‪.‬‬

‫ڊاڪٽر گربخشاڻيَء پنهنجي شروعاتي زنپپدگي‪ ،‬سپپنڌي ادب ۽ زبپپان جپپي‬ ‫ڄاڻوَء جي حيثيت ۾ شروع ڪئي‪ .‬کيس سنڌي زبپپان ۽ ادب سپپان جـپپپنون جپپي‬ ‫حد تائين عشق هپپو‪ .‬پپپاڻ هپڪ وڏو بلنپپد پپپايي جپپو عپپالم ۽ اديپپب هپپو‪ .‬جيتپپوڻيڪ‬ ‫سندس تصنيفات ۽ تاليفات جو انداز ٿورو آهي‪ ،‬پر پاڻ سنڌي ادب جي تواريخ ۾‬ ‫هميشه جاودان ۽ امر رهندو‪ .‬سندس تصنيفات هڪ سـپنـپپپد جپپي حيپپثيت رکپپن‬ ‫ٿيون‪ ،‬۽ اهي سنڌ جو تمام اهپم سپرمايو آهپن‪ .‬سپندس تصپنيفات ۾ شپاهه جپو‬ ‫رسالو )ٽي جلد(‪ ،‬لنواريَء جا لل )سوانح( ۽ نورجهان )ناول( شامل آهن‪.‬‬ ‫)‪ (1‬مير فيض محمد خان بن مير علي مپپراد خپپان )‪ -7‬اپريپپل ‪1894‬ع کپان ‪-5‬‬ ‫مارچ ‪1907‬ع( جي حڪومت جي زماني ۾‪ ،‬سندس نامور وزير‪ ،‬سپپردار محمپپد‬ ‫يعقوب خان سن ‪1904‬ع ۾ “انگلپپش مڊل اس پڪول” جپپي نپپالي سپپان خيرپپپور‬ ‫ميرس ۾ هڪ اسڪول قائم ڪيپپو‪ .‬ڊاڪٽپپر حپپبيب اللپپه صپپديقي صپپاحب پنهنجپپي‬ ‫انگريپپزي ڪتپپاب”‪) ”Education in Sindh: Past & Present‬ص ‪(165‬پ ۾‬ ‫سردار محمد ابراهيم کي ان اسڪول جو باني ڪري لکيو آهي‪ ،‬جو بلڪل غلط‬ ‫آهي‪ .‬دراصل‪ ،‬انهيَء اسڪول جو بنياد وجهندڙ سردار يعقوب خان هو‪ .‬سپپردار‬ ‫محمد ابراهيم خان‪ ،‬سردار محمد يعقوب جو ڀاُء هو ۽ مير امام بخش خان بپپن‬ ‫مير فيض محمد خان )اول( جي دؤر ۾ شيخ صادق عليَء جي وفپپات کپپان پپپوِء‬ ‫مئي ‪1912‬ع تي وزيپپر ٿيپپو‪) .‬مپپرزا قليپپچ بيپپگ‪“ :‬رياسپپت خيرپپپور”‪ ،‬ص ‪(145‬‬ ‫انهيَء “انگلش مڊل اسڪول” جو پهريون هيڊماستر نورالدين احمپپد غلم علپپي‬ ‫نانا هو‪ .‬ان مڊل اسڪول کي بعد ۾ هاِء اسڪول جي سپپطح تپپي آنپپدو ويپپو ۽ ان‬ ‫جو پهريون هيڊماستر عبدالمجيد دريشاڻيَء کي مقرر ڪيو ويو‪ .‬هيُء اسڪول‪،‬‬ ‫جڏهن اڃا هاِء اسپڪول ڪونه ٿيپپو هپپو‪ ،‬تپپه سپپن ‪1915‬ع ڌاري ٽريننپپگ ڪاليپپج‬ ‫فارمين‪ ،‬خيرپور جي هاسٽل ۾ هلندو هو‪ .‬سپپن ‪1921‬ع ۾ ميپپر علپپي نپپواز خپپان‬ ‫“ناز” خيرپور رياست جي تخت تي ويٺو‪ .‬سندس دؤرِ حڪومت ۾‪ ،‬سن ‪1923‬ع‬ ‫۾ انهيَء هاِء اسڪول کي “نپپاز هپپاِء اس پڪول” جپپو نپپالو ڏنپپو ويپپو ۽ عبپپدالرزاق‬ ‫عبدالسپپلم کپپي ان هپپاِء اس پڪول جپپو پرنسپپيپال مقپپرر ڪيپپو ويپپو‪“ .‬نپپاز هپپاِء‬ ‫اسڪول” ان وقت پوليس هيڊڪوارٽر جي فوجداري بلڊنگ ۾ قائم ڪيو ويو هپپو‪.‬‬ ‫ان کان پوِء جڏهن الله ڏنو سيال‪ ،‬خيرپور رياست جپپو وزيپپر تعليپپم هپپو ۽ هـپپپن‬ ‫“ڪرنل شاهه” هاسٽل تعمير ڪرائي‪ ،‬ته ان وقت هن اسڪول کي ٿوري وقت‬ ‫لِء انهيَء عمارت ۾ منتقل ڪيو ويو‪ .‬سن ‪1952‬ع ۾ خيرپور رياست جپي وزيپپر‪،‬‬ ‫ممتاز قزلباش موجوده عمارت جي تعمير جو ڪم شپپروع ڪرايپپو ۽ ‪1955‬ع ۾‬ ‫انهيَء نئين عمارت ۾ “ناز هاِء اس پڪول” هل پڻ ل ڳو‪ .‬ون يپپونٽ ٺه پڻ کپپان پپپوِء‪،‬‬ ‫جڏهن خيرپور رياست جو درجو ختم ڪيو ويو‪ ،‬ته ‪1960‬ع ۾ هڪ پراجيڪٽ تحت‬ ‫“ناز هاِء اسڪول” جو نالو بدلئي‪“ ،‬ناز پائلٽ سيڪنڊري اسڪول” رکيپپو ويپپو‪) .‬‬ ‫‪ (Siddiqui Habibullah: Education in Sindh- Past & Present‬ناز هاءِ‬

‫اسڪول‪ ،‬خاص ڪري خيرپپپور رياسپپت ۽ اترئيپپن سپپنڌ جپپي علئقپپي ۾‪ ،‬انگريپپزي‬ ‫تعليم کي ڦهلئڻ جي سلسلي ۾ وڏو تواريخي ڪردار ادا ڪيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬مفتي محمد رحيم سڪندريَء کان سپپهو ٿپپي آهپپي‪ .‬ان زمپپاني ۾ “نپپاز هپپاءِ‬ ‫اسڪول”‪ ،‬خيرپورميرس اڃپپا ڪاليپپج ڪونه ٿيپپو هپپو‪ .‬ان وقپپت سپپنڌ ۾ ٽپپن وڏن‬ ‫تعليمي ادارن جي سربراهن کي “هيڊماسپپتر” جپپي بپپدران “پرنسپپيپال” س پڏيو‬ ‫وينپپدو هپپو‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬سپپنڌ مدرسپته السپپلم ڪراچپپي‪ ،‬مدرسپته هپپاِء اسپڪول‬ ‫نوشهروفيروز ۽ ناز اسڪول خيرپورميرس‪.‬‬ ‫)‪ (1‬انهن تعليمي ڪانفرنسن جي پهرئيپپن ڪانفرنس ‪1886‬ع ۾ علپپي ڳڙهپپه ۾‬ ‫ٿي‪ ،‬جنهپن جپپو ذ ڪر “محمپپدن اينگلپو اوريئنٽپل ڪانفرنس” جپپي نپالي سپان‬ ‫برصغير جي تواريخ ۾ ملي ٿو‪ .‬بعد ۾‪ ،‬اهڙيپپن ڪانفرنسپپن کپپي “آل انڊيپپا مسپپلم‬ ‫ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس” جو نالو ڏنو ويو‪ .‬پاڪستان جي قيام کان پوِء‪1952 ،‬ع‬ ‫۾ ان ڪانفرنس جو پهريون اجلس ڪراچيَء ۾ ٿيو‪) .‬سيد الطاف علي بريلپپوي‪:‬‬ ‫“آل پاڪستان ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس ڪـپي صد ساله تپپاريخي ڊائري”‪ ،‬صپپه ‪4‬‬ ‫کان ‪(7‬‬ ‫)‪ (2‬مير علي نواز خان “ناز” جي حڪومت جپپي زمپپاني ۾ ‪ -8‬فيپپبروري ‪1925‬ع‬ ‫تي خيرپور ميرس ۾ “آل سنڌ مسلم ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس” جو هڪ وڏو اجلس‬ ‫ٿيو هو‪ ،‬جنهن ۾ سنڌ جي تعليم جي ترقيَء لِء ڪيتريون ئي ِرٿـپپپون بحپپال ڪيپپون‬ ‫ويون هيون‪ .‬انهيَء ڪانفرنس جو سمورو خرچ خيرپور رياست جي طرفپپان ٿيپپو‬ ‫هو )“حامي” عطا محمد‪ ،‬ڊاڪٽر‪“ :‬خيرپور جي ميرن جو سنڌي ادب‪ ،‬سياسپپت ۽‬ ‫ثقافت ۾ حصو”‪ ،‬ص ‪(186‬‬ ‫)‪ (3‬سر ابراهيم رحمت الله‪ ،‬پنهنجي دؤر جو هڪ برک سياستدان ۽ واپاري هو‪.‬‬ ‫مئي ‪1862‬ع ۾ بمبئي جي خوجا خاندان ۾ پيدا ٿيو‪ .‬بمپپبئيَء ۾ ئي تعليپپم حاصپپل‬ ‫ڪيائين‪ .‬برطانيه سرڪار کيس سماجي ۽ سياسي خدمتن جپپي عيپپوض “سپپر”‬ ‫جو خطاب ڏنو‪ .‬برطانيه ۾ پاڪستان جپپو پهريپپون سپپفير‪ ،‬رحمپپت اللپپه ابراهيپپم‬ ‫سندس فرزند هو‪ ،‬جو پڻ ابراهيم رحمت الله جي نالي سان س پڏيو وينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫انهيَء ڪري‪ ،‬انهن ٻنهي نالن ۾ “سر” سان امتياز ڪيو ويندو هو‪ .‬سپپر ابراهيپپم‬ ‫رحمت الله ‪1892‬ع کان ‪1918‬ع تائين بمبئي ميونسپل ڪارپوريشن جو ميمبر‬ ‫ٿي رهيو ۽ سن ‪1899‬ع ۾ ڪارپوريشن جو صدر به ٿيپپو‪1904 .‬ع ۾ بمپپبئيَء جپپو‬ ‫شيرف مقرر ٿيو‪ .‬ويهه ورهيه لڳيتو بمبئي قانون سپپاز جپپو ميمپپبر ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫‪1913‬ع کان ‪1916‬ع تائين امپريل ليجسليٽو ڪائونسل جو ُرڪن به ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫‪1923‬ع کان ‪1928‬ع تائين امپرومينٽ ٽرسپٽ جپو ُر ڪن پپڻ رهيپو‪1931 .‬ع ۾‬ ‫انڊين ليجسليٽو اسيمبليَء جو ميمبر منتخب ٿيو‪ ،‬۽ ان وقت کپپان وٺپپي آل انڊيپپا‬ ‫مسلم ليگ جي پليٽ فارم تان سياسي سرگرمين جي شروعات ڪيپپائين‪ .‬هپپن‬ ‫ڊسمبر ‪1915‬ع ۾ نپپاگپور ۾ زوري تعليپپم جپپي حپپق ۾ ه پڪ شپپاندار تقريپپر ڪئي‪.‬‬ ‫‪1913‬ع ۾ مٿئين اجلس ۾‪ ،‬جو آگري ۾ ٿيو هو‪ ،‬ان جي پڻ صدارت ڪيائين‪ .‬سپپن‬ ‫‪1915‬ع ۽ ‪1916‬ع وارن اجلس جي صپدارت ڪنپپدي‪ ،‬کـپپپليَء طپپرح انگريپزن‬

‫جي خلف‪ ،‬سياسپپي ۽ آئينپپي مسپپئلن تپپي خيپپالن جپپو اظهپپار ڪيپپائين‪ .‬ڊسپپمبر‬ ‫‪1924‬ع ۾ بمبئيَء جپي آل انڊيپا مسپلم ايڊيوڪيشپنل ڪانفرنس جپي ‪ 37‬هيپن‬ ‫اجلس دوران صپپدارتي خطپپبي ۾ سائنسپپي علپپوم جپپي حپپق ۾ تقريپپر ڪيپپائين‪.‬‬ ‫‪1942‬ع ۾ بمپپبئيَء ۾ وفپپات ڪيپپائين‪) .‬سپپيد قاسپپم محمپپود‪ :‬انسپپائيڪلوپيڊيا‬ ‫پاڪسپپتانيڪا”‪ -‬اردو‪ ،‬شپپاهڪار بپپوڪ فائونڊيشپپن‪ ،‬ڪراچپپي سپپنڌ‪1998 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪(153‬‬ ‫)‪ (1‬عبدالرزاق ميمڻ جي خاندان جي شجري لِء ڏسو‪ ،‬ضميمو )‪(6‬‬ ‫)‪“ (1‬شهاڻي”‪ ،‬هندن جي نک “بٺيجا” مان آهن‪ .‬ديوان ڀيرومل آڏواڻي لکي ٿو‬ ‫ته عام طرح سان هر ڪنهن آڪهه وارا پاڻ کپي پنهنجپي ڪنهپن وڏي ڏاڏي جپي‬ ‫نالي پٺيان سڏائيندا آهن‪ ،‬پر “شهاڻين” جي حالت ۾ ائين نپپه آهپپي‪ .‬ميپپرن جپپي‬ ‫صاحبيَء ۾ “چانڊڪا” پرڳڻي )لڙڪاڻي( جو گورنر “شاهه بهارو” هو‪ ...،‬جنهن‬ ‫جي نالي پٺيان هي پاڻ کي “شهاڻي” سڏائڻ لڳا‪“) .‬سنڌ جي هندن جي تاريخ”‬ ‫ جلد پهريپپون‪ ،‬ڇپپاپو ٻيپپو ‪2002‬ع‪ ،‬ص ‪ (210-11‬انهي پَء مٿئيپپن بيپپان ۾ ديپپوان‬‫ڀيرومل غلطي ڪئي آهي‪.‬دراصل‪ ،‬شاهه بهارو ميرن جو نه‪ ،‬پپپر ڪلهپپوڙن جپپي‬ ‫دؤر ۾ اتان جو حاڪم ۽ جنرل هو‪.‬‬ ‫ديپپوان صپپاحب سپپنگ چنداسپپنگ شپپهاڻي ‪1867‬ع ۾ ڄپپائو‪ .‬هپپن بمپپبئيَء جپپي‬ ‫ايلفنسٽن ڪاليج مان انگريپپزي ادب ۾ ايپپم‪.‬اي پپپاس ڪئي‪ .‬پپپاڻ پهريپپون سپپنڌي‬ ‫ماڻهو هو‪ ،‬جو ڊي‪ .‬جي‪ .‬سنڌ ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء جو پرنسيپال مقرر ٿيو‪ .‬هن جپپي‬ ‫زماني ۾ ڪاليج وڏو اوج حاصل ڪيپپو‪ .‬انجنيئرنپپگ ڪاليپپج ۽ ل ڪاليپپج کوليپپائين‪.‬‬ ‫زرعي ڪاليج‪ ،‬ڪمرشل ڪاليج ۽ سنڌ ۾ يونيورسپپٽي قپپائم ڪرڻ جپپي دل ۾ وڏي‬ ‫تمنا هئس‪ .‬سنڌي زبپپان جپو وڏو عاشپق هپو‪”.‬چنڊول” ۽ “وهيپو” پکپپي سپندس‬ ‫مشهور مضمون آهن‪“ .‬بلو کوکر” ۽ “تارن جپپو اڀيپپاس” نپپاول لکيپپائين‪ .‬بمپپبئي‬ ‫يونيورسٽيَء ۾ “سنڌيَء” جو ممتحن هو‪ .‬سندس ئي ڪوششن سپپان ‪1924‬ع ۾‬ ‫بمبئي يونيورسٽيَء ۾ بي‪.‬اي جي سطح تائين “سنڌيَء” کي نصاب ۾ آنپدو ويپو‪.‬‬ ‫پاڻ بمبئي يونيورسٽيَء ۾ “سينيٽ” جو ميمبر‪ ،‬۽ “سنڌي بپپورڊ آف اسپپٽڊيز” جپپو‬ ‫چيئرمن ٿي رهيو‪1927 .‬ع ۾ ‪ 60‬ورهين جي عمر ۾ ڪاليج مپپان رٽپپائر ڪيپپائين‪.‬‬ ‫آخر ۾ گئنگرين ٿيس‪ ،‬جنهن ڪري ديهانت ڪري ويپپو‪).‬آڏوا ڻي ڀيرومپپل‪“ :‬سپپنڌ‬ ‫جي هندن جي تاريخ “ ‪ -‬جلد ٻيو‪ ،‬گلشن پبليڪيشپپن‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‪ ،‬ڇپپاپو ٻيپپو‬ ‫‪2003‬ع‪ ،‬ص ‪ 279‬کان ‪.281‬‬ ‫)‪“ (1‬گلزار نظم” جو اصل ڇاپي ڪتاب ‪ ،‬محترم محمپپد علپپي حپپداد‪ ،‬خيرپپپور‬ ‫جي ذاتي ڪتبخاني ۾موجود آهي‪ ،‬جتان پروفيسر محمد پنهل ڏهر ُان جپپو فوٽپپو‬ ‫اسٽيٽ ڪرائي‪ ،‬اسان کي فراهم ڪيو‪.‬‬

‫سيد الهندو شاهه‬ ‫شاهد چنه‬

‫جڏهن برصغير ۾ تعليپم جپي کپوٽ هئي تپه ان وقپت سپنڌ جپي آفنپدي‬ ‫خاندان جيان ساهتيَء جي سپوت سپپيد الهنپپدو شپپاهه ‪ 33‬سپپالن جپپي‬ ‫ننڍڙي عمپپپر ۾ ‪1883‬ع ڌاري مدرسپپپه هپپپاِء اسپپپڪول نوشپپپهروفيروز‬ ‫جوڙايو‪ ،‬انهي مڪتب مان ڪيترا ئي عالم اديب پڙهپپي نڪتپپا‪ .‬علمپپه آءِ‬ ‫آِء قاضي کان وٺي ڊاڪٽر دائودپوٽي تائين‪ ،‬کپپوڙ سپپارا سپپنڌ جپپا مپپاڻهو‬ ‫جيڪي علمي روشنيَء کان وانجهيل هئا انهن اها علمپپي لٽ اتپپان ئي‬ ‫حاصل ڪئي‪ .‬سيد الهندي شاهه جون ڪوششون علمي حپپوالي سپپان‬ ‫ساراهڻ جوڳيون هيون‪ .‬ڇو ته برطانوي راڄ دوران‪ ،‬سپپنڌ ۾ تعيلپپم جپپو‬ ‫فقدان ۽ اڻهوند انتهائي حد کپپان وڌي پڪ هئي‪ .‬انهپپن حپپالتن کپپي نظپپر ۾‬ ‫رکندي‪ ،‬سيد الهندي شاهه سنڌ جي ماڻهن لِء علمي مڪتب کولي وڏو‬ ‫ڪارنامو سرانجام ڏنو‪ .‬اهو ئي سبب آھي جو‪ ،‬هن وقت بپه هنپد تپوڙي‬ ‫سنڌ ۾‪ ،‬جن به هن مڪتب مان علم جي روشني حاصپپل ڪئي‪ ،‬سپپي اڄ‬ ‫به سيد الهندي شاهه کي ياد ڪري سپپندس فضپپيلتن جپپو بيپپان ڪنپپدي‬ ‫کيس ساراهين ٿا‪.‬‬ ‫حقيقت به اهپپا آهپپي تپپه سپپنڌ جپپي هپپن سپپپوت پپپاران‪ ،‬جيڪڏهپپن هپپي‬ ‫مدرسه هاِء اسڪول ‪۱۹‬هين صديَء ۾ نه جپڙي هپپا تپپه ڪيپپترا ئي عپپالم‬ ‫اديب‪ ،‬جنم نه وٺن ها‪ .‬افسپپوس جپپو سپپنڌ ح ڪومت کپپان وٺپپي ڪن ھن‬ ‫ساڃاهه وند تائين‪ ،‬ڪو به هن کاهوڙي ڪردار جي يپپاد تپپازي ڪرڻ لِء‬ ‫تيار نه آهي‪ .‬نه وري ڪڏهن سندس جوڙايل مڪتپپب ڏي‪ ،‬ڪن ھن منهپپن‬ ‫ورائي ڏٺو آهي ته ان جي حالت‪ ،‬پاڪستان ٺه پڻ کپپانپوِء ڪه پڙي بڻجپپي‬ ‫وئي آهي‪ .‬اهي هاسٽلون‪ ،‬اهپپي ڪلس روم ۽ سپپندس جوڙايپپل انهيپَء‬ ‫پارڪ ۽ لئبريريَء جو هن وقت نشان به نظر نٿو اچي‪ .‬ان تبپپاهيءَ تپپي‬ ‫ٻيو ڪو ڳوڙها ڳاڙي نه ڳاڙي پپپر درٻيلپپي ۾ ‪ ۱۹‬آڪٽپپوبر ‪۱۹۱۹‬ع تپپي‪،‬‬ ‫ھيُء جھان ڇڏيندڙ‪ ،‬سيد الهندي شاهه ضرور لڙڪ لڙيا هوندا‪ .‬ڪيڏي نه‬ ‫افسوس جوڳي ڳالهه آهي‪ ،‬جو سندس جوڙايل تاريخي مدرسه هپپاءِ‬ ‫اسڪول کي سوا صدي گذري چڪي آهي پر هپپن وقپپت تپپائين ان جپپي‬ ‫تاريخي حيثيت کي وڌائڻ لِء ڪهڙي به سرڪار ڪردار ادا ناهي ڪيو‪.‬‬ ‫جنهن جي ڪري هن وقت ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سيد الهندي‬ ‫شاهه جي خدمت ۽ وقار کي جيڪڏهن اڳتي وڌائڻو آهي تپپه سپپنڌ جپپي‬ ‫ساڃاهه وندن کي ان جي ٻاريل شمع کي روشن ڪرڻو پوندو‪.‬‬ ‫اڄ به سيد الهندي شاهه کي سپپنڌ سپپاري ٿپپي‪ .‬ان جپپي مڪتپپب ڏانهپپن‬ ‫نهاري ٿي‪ .‬چوي ٿي ته؛ سيد الهندي شاهه جي ٻاريل شمع کي اچو تپپه‬

‫روشن ڪريون‪ .‬افسوس جو سنڌ جي ٻين عظيپپم هسپپتين جيپپان سپپيد‬ ‫الهندو شاهه به سنڌ کان وڇڙي ويو‪ .‬سڄي سنڌ توڙي هند‪ ،‬کيس اڄ به‬ ‫خراج عقيدت پيش ڪري ٿي‪.‬‬

‫ڪامريڊ تاج محمد ابڙو‬ ‫منير چانڊيو‬ ‫ڪامريڊ تاج محمد ابپڙو صپپاحب‪ ،‬سپپنڌ جپپو هپڪ محپپب وطپپن ۽ انسپپان‬ ‫دوست اديب‪ ،‬سياستدان‪ ،‬صحافي‪ ،‬استاد ۽ سماج سپڌارڪ هپپو‪ .‬جنهپپن‬ ‫سنڌ ۾ پورهيت‪ ،‬مظلوم ۽ محڪوم عوام جي حقن لِء ۽ جاگيرداراڻي ۽‬ ‫طبقاتي نظام جي ظلم‪ ،‬جبر‪ ،‬ڏاڍ‪ ،‬ڏهڪاَء ۽ ٻين سپپمورين بڇڙايپپن جپپي‬ ‫خلف جدوج ھد ڪئي‪ .‬هپپن سپپنڌ ۾ علمپپي‪ ،‬ادبپپي‪ ،‬سياسپپي‪ ،‬سپپماجي ۽‬ ‫قومي نئين سجاڳيَء لِء ۽ سماجي انصاف ۽ برابريپَء لِء پنهنجپو پپاڻ‬ ‫ارپي ڇڏيو‪.‬‬

‫سنڌي ادبي سنگت جو باني دادا گوبند مالهي‬ ‫شاهد چنه‬ ‫جتي سنڌ جي عظيم هستين جو ذڪر اچي ٿو اتي ڏات جپپا ڏيئا ٻارينپپدڙ‬ ‫گوبند مالهي به هڪ اهپڙي عظيپپم شخصپپيت آهپپي جنهپپن علپپم ۽ ادب‪،‬‬ ‫سياست ۽ پورهيت سماج لِء‪ ،‬اه پڙي جدوجهپپد ڪئي جپپو صپپدي گپپذرڻ‬ ‫باوجود به سندس نانُء سڀني مورچن تي سپهه سالر جي حيثيت ۾ اڄ‬ ‫به موجود آهي‪.‬‬ ‫گوبنپپد مپپالهي‪ ،‬سپپاهتي پر ڳڻي جپپي شپپهر ٺپپارو شپپاهه ۾ ‪ 8‬آگسپپٽ‬ ‫‪1921‬ع ۾ جنم ورتو‪ .‬هن علمي ادبي حوالي سان ايڏو تپپه مپپان مپپاڻيو‬ ‫جو اڄ به ادبي کيتر ۾ نمايان نظر اچي ٿو‪.‬‬ ‫هن سنڌي ادبپپي سپپنگت جپپو بنيپاد وڌو ۽ سپنڌي ادب‪ ،‬سياسپت‪ ،‬نپاٽڪ‪،‬‬ ‫ڊرامپپا‪ ،‬ڪهپپاڻيون ۽ تنقيپپدي ادب تپپي ‪ 36‬ڪتپپاب لکيپپائين‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫”ڳالهيون منهنجي ڳوٺ جون“‪” ،‬شرم ٻوٽي“‪ ،‬ان کان علوه ”سنڌوَء‬ ‫ڪناري“ فلم به جوڙيائين پر وقت جپپي بيرحپپم وهڪڪڪري جڏهپپن کيپپس‬ ‫ماتر ڀومي کان ڇني ڌار ڪيو ته وطن جي سرحد ڳوڙها ڳاڙيندي پار‬ ‫ڪري ڀارت پهتو‪ .‬ان اتي به سنڌ ۽ سنڌي ادب لِء تمام گهڻو جاکوڙيو ۽‬

‫سنڌي ٻوليَء لِء اتان جي ٽه‪-‬مورتي؛ ڪيپپرت‪ ،‬اتپپم ۽ مپپالهي ايپپتري تپپه‬ ‫جدوجهد ڪئي جو نتيجي ۾ هندستان اندر سنڌي ٻوليَء کي قومي ٻولي‬ ‫جو درجو ڏنو ويپپو‪ .‬مپپالهي جڏهپپن پنهنجپپي مپپاتر ڀپپومي سپپنڌ گهم پڻ لِء‬ ‫‪1984‬ع ۾ هتي آيو ته ڪراچيَء جي آرٽ ڪائونسل ۾ سپپگا پپپاران ڏنپپل‬ ‫آجياڻي دوران سنڌ جي ڏات ڌڻين سان مخاطب ٿيندي نيڻن مپپان نيپپر‬ ‫وهائيندي چيو ھيائين ته؛ ”جنهپپن مپپالهي ‪ 13‬آڪٽپپوبر ‪1946‬ع ۾ سپپنڌي‬ ‫ادبي سپپنگت جپپو ننڍڙو ٻوٽپپو پوکيپپو هجپپي ۽ اهپپو ٻوٽپپو جڏهپپن وڏو ٿپپي‬ ‫خوشبو جو رس ڦهلئي ۽ ان وقت ان مالهيَء کي ان وڻ کان ڌار ڪيپپو‬ ‫وڃپپي‪ ،‬اوهپپان ٻڌايپپو تپپه ان وقپپت ان مپپالهيَء جپپي ڪهپڙي حپپالت ٿپپي‬ ‫هوندي؟“‬ ‫واقعي به مالهي سنڌي ادب جي حپپوالي سپپان جي ڪو ٻوٽپپو پوکيپپو‪ ،‬ان‬ ‫جي خوشبوِء جڏهن ڦهلجڻ لڳي ته کيپپس ڌڪي ڌار ڪيپو ويپو‪ .‬مپپالهي‬ ‫ممتا جي هنج ڇڏڻ بعد به الهاس ننگر جي اداس گهٽين ۾ خپپاموش ٿپپي‬ ‫نه ويٺو‪ .‬لطيف جي ان سٽ وانگي؛ ”جان جان هئي جيئري‪ ،‬ورچي نپپه‬ ‫ويٺي‪“.‬‬ ‫واقعي به مالهي پنهنجي زندگيَء جي آخري گهڙين تائين خپپاموش ٿپپي‬ ‫نه ويٺو‪.‬‬ ‫هن سڄي زندگي سنڌي ادب ۽ پورهيت جدوجهد لِء ڪم ڪيپپو‪ .‬انهيپپَء‬ ‫جاکوڙ ۾ ‪ 10‬فيبروري ‪ 90‬واري ڏهاڪي ۾ وڇڙي ويو‪ ،‬جنهن کپپي اڄ بپپه‬ ‫دادا گوبند مالهي جي حوالي سان سنڌ توڙي هند ۾ ياد ڪيو وڃپپي ٿپپو ۽‬ ‫جيستائين سنڌي ٻوليَء ۽ ان کي چاهيندڙ رهندا‪ ،‬گوبند مالهي جو نپپانُء‬ ‫امر رهندو‪.‬‬

‫پيرل قمبر‬ ‫رحيم منگي‬ ‫پيرل قمبر‪ ،‬في البديہ شاعر هو‪ .‬سندس پورو نالو؛ پير محمد ولد امپپام‬ ‫بخش ”عاصي“ سومرو هو‪ .‬غريب گهراڻي سپپان تعلپپق رکنپپدڙ پيپپرل‪،‬‬ ‫تعلقي ميروخان جي ڳوٺ ُبٺيَء ۾ ‪ 17‬جولِء ‪1933‬ع تي پيدا ٿيو‪ .‬هپپن‬ ‫سنڌي فائنل ڪئي ۽ ‪ 3‬درجا انگريزي پڙهيو‪1954 .‬ع ۾ قمپپبر پرائمپپري‬ ‫اسڪول ۾ ماستر ٿيو‪ .‬هن ‪1956‬ع کان شاعريَء جي شپپروعات ڪئي‪.‬‬ ‫غپپزل‪ ،‬گيپپت‪ ،‬وايپپون‪ ،‬ڪافيون‪ ،‬مولپپود‪ ،‬نعتپپون‪ ،‬بيپپت‪ ،‬نظپپم‪ ،‬قصپپيده‪،‬‬

‫ڳجهارتون ۽ سهرا پڻ لکيپپائين‪ .‬سپپنڌي فلمپپن ”سپپورٺ“‪” ،‬غيپپرت جپپو‬ ‫سوال“‪” ،‬هاري“ ۽ پرائي زمين ۾ گيت پڻ لکيائين‪ ،‬جيڪي مشهور ٿيا‪.‬‬ ‫سنڌي‪ ،‬اردو‪ ،‬هندي‪ ،‬سرائڪي ۽ انگريزيءَ ۾شاعري ڪيائين‪ 5 .‬هپپزارن‬ ‫کان وڌيڪ شعر لکيا اٿس‪ .‬سپپندس ڪلم ڪيپپترن فن ڪارن ڳايپپا‪ ،‬جپپن‬ ‫مان ڪيترا ريڊيو پاڪستان تي نشر ٿيا‪.‬‬ ‫‪ 1960‬جي ڏهاڪي ۾ مغربي پاڪستان جي گورنر جنرل موس ٰي خپپان‬ ‫ع‬ ‫صدر ايوب خان طرفان انعام حاصل ڪيائين‪ .‬کيس برطانيه جي راڻي‬ ‫ايلزبيٽ جي پٽ شهزادي چارلس جي تاج پوشپپي تپپي لکيپپل انگريپپزي‬ ‫شعر تي راڻي پاران تعريفي سرٽيفڪيٽ‪ ،‬ايران جپپي شهنشپپاهه رضپپا‬ ‫شاهه پهلوي جي تاج پوشي جي موقعي تي اردوَء ۾ موڪليل شعر تي‬ ‫گولڊ ميڊل مليا‪.‬‬ ‫سندس شاعريَء جا ‪ 8‬ڪتاب ڇپيا‪ ،‬جن ۾ سلم ِ محبت‪ ،‬جذبئه دل‪ ،‬بپپاغ‬ ‫فپردوس‪ ،‬يادگپار زنپدگي‪ ،‬نگپاهه محبپت ۽ تصپوير صپنم شپامل آهپن‪.‬‬ ‫‪1979‬ع ۾ شهدادڪوٽ لڏي ويو‪” .‬پيرل بزم قمپپبر“ پ پڻ پنهنجپپي جيئري‬ ‫شهدادڪوٽ ۾ قائم ڪيائين‪ .‬کيس‪ ،‬سندس مڃتپپا ۾‪ ،‬شپپهدادڪوٽ جپپي‬ ‫اديبن ۽ سپپڄاڻ فپپردن ‪ 7‬نومپپبر ‪1985‬ع تپپي ‪ 14‬تپپولن جپپو سپپونو تپپاج‬ ‫پارايو ۽ ميونسپل شهدادڪوٽ طرفان سندس لِء ماهوار وظيفو مقرر‬ ‫ڪيو ويو‪ .‬سندس وفات دل جي دؤري سپپبب ‪ 24‬ڊسپپمبر ‪1994‬ع تپپي‬ ‫شهدادڪوٽ ۾ ٿي‪ .‬سندس شپپاگردن ‪1997‬ع ۾ سپپندس شپپاعريَء جپپو‬ ‫مجموعو‪ ،‬اگهاڙا پير ٽانڊن تي‪ ،‬سهيڙي ڇپرايو‪.‬‬

‫رستم سنڌ‪ ،‬پهلوان شير ميربحر‬ ‫ ذوالفقار خاصخيلي‬‫سنڌ جي قومي ملهه جو سدا حيات پهلوان رستم سپپنڌ شپپير ميربحپپر‪،‬‬ ‫‪ 21‬جون ‪1924‬ع ۾ فاريسٽ آفيسر علپپي محمپپد ميربحپپر جپپي گهپپر ۾‬ ‫جنم ورتو‪ .‬شروعاتي تعليپپم حاصپپل ڪرڻ کپپانپوِء سپپندس سپپڄو ڌيپپان‬ ‫ملهه جي طرف هو‪ .‬شروعاتي دور ۾ ننڍن ملک پڙن ۾ ڪاميپپابي حاصپپل‬ ‫ڪڪڪرڻ کپپانپوِء‪ ،‬ان وقپپت ۾ سپپنڌ ليپپول تپپي نئون ديپپرو ضپپلع لڙڪڪڪاڻو ۾‬ ‫زبردست ملکڙو ٿيو‪ ،‬جنهن ۾ هن پهلوان پهرئين جوڙ جي مشهور ملهه‬ ‫پهلوان اقبال جوڳي‪ ،‬پنڃل مهر ۽ هنڊال مڪرانيَء کپپي شڪسپپت ڏئي‬ ‫پنهنجو ڌاڪو ڄمايو ۽ شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي ڀاُء‪ ،‬امپپداد علپپي ڀٽپپو‬ ‫طرفان رکيل انعام حاصل ڪيو‪.‬‬

‫رستم سنڌ‪ ،‬پهلپپوان شپپير محمپپد ميربحپپر ‪ 32‬سپپالن تپپائين ملهپپه جپپي‬ ‫ميدان ۾ ناقابل شڪست رهيو‪ .‬ڪيترن ئي ملڪي ۽ غير ملڪي پهلوانن‬ ‫کي شڪست ڏئي ”رستم سنڌ“ جو ٽائٽل حاصپپل ڪيپپائين‪ ،‬جي ڪو آخپپر‬ ‫تپپائين سپپندس نپپالي جپپو حصپپو رهيپپو‪1962 .‬ع ۾ هپپال دنگپپل ۾‪ ،‬چي ڪو‬ ‫سلويه جي پهلوان ذبيسڪو کي شڪست ڏنپپائين‪ .‬انهي پَء ملک پڙي جپپو‬ ‫اهتمام‪ ،‬مخدوم محمد الزمان طالب المول ٰي ڪيو ھو‪.‬‬ ‫بعد ۾ نياز اسٽيڊيم حيدرآباد ۾‪ ،‬هندستان جي پهلوان گرنام سپپنگهه کپپي‬ ‫شڪسپت ڏنپائين‪ .‬ان کپانپوِء نيشپنل اسپٽيڊيم ڪراچيپَء ۾ انگلينپڊ جپي‬ ‫پهلوان آسٽن جيري کپي شڪسپت ڏئي پنهنجپي ملپڪ ۽ قپوم جپو نپالو‬ ‫روشن ڪيائين‪.‬‬ ‫رياست خيرپور جي والي‪ ،‬مير علي مراد خان ٽالپر‪ ،‬فيض محل ۾ هپپڪ‬ ‫ملکپڙو منعقپپد ڪرايپپو‪ ،‬جنهپپن جپپو مهمپپان خپپاص ان وقپپت جپپو صپپدر‬ ‫پاڪستان‪ ،‬فيلڊ مارشل محمد ايوب خان هو‪.‬‬ ‫ان ملکڙي ۾ پهلوان شير ميربحر‪ ،‬افغانستان جي پهلپپوان قطپپب خپپان‬ ‫سميت ٽن پهلوانن کي شڪست ڏئي‪ ،‬ڪاميابي حاصل ڪئي‪ .‬جنهن تي‬ ‫ايوب خان کي مجبور ٿي چوڻو پيو ته؛ ”شير واقعي شير آهي‪“.‬‬ ‫رستم سنڌ‪ ،‬پهلوان شير محمد ميربحر‪ ،‬سنڌ جي هلندڙ گهمندڙ ثقپپافت‬ ‫هئي‪ .‬لڳاتپپار سپپنڌ جپپي مختلپپف حصپپن ۾ ٿينپپدڙ ملک پڙن ۾ ڪاميپپابيون‬ ‫حاصل ڪري‪ ،‬ملهه جي ميدان ۾ نوان رڪارڊ قائم ڪيائين‪.‬‬ ‫عوامي دور جي حاڪم‪ ،‬شهيد ذوالفقار ڀٽو سندس خدمتن کي مدنظر‬ ‫رکنپپدي ‪1974‬ع ۾ کيپپس ملهپپه جپپو قپپومي ڪوچ مقپپرر ڪيپپو هپپو‪ .‬پپپر‬ ‫‪1977‬ع ۾ عوامي حڪومتن کي ختم ڪنپپدڙ‪ ،‬ايشپپيا جپپي مپپاڊل ڊڪٽيٽپپر‬ ‫جنرل ضياَء الحق‪ ،‬سندس قومي ڪوچ وارو عهپپدو ختپپم ڪري ڇڏيپپو‪،‬‬ ‫جيڪو بعد ۾ سنڌ هاِء ڪورٽ ۾ اپيل تي بحال ڪيو ويو‪.‬‬ ‫ڪيڏي نه افسوس جي جهڙي ڳالهه آهي ته جنهن ماڻهوَء جپپي سپپڄي‬ ‫زندگي قوم جي خدمت ڪندي گذري‪ ،‬ان سان اهو سلوڪ ڪيو ويو جو‬ ‫سندس مالي مدد ڪرڻ بجاِء سندس روزگار به ختم ڪيو ويپپو‪ .‬لڳاتپپار‬ ‫‪ 9‬مهينن جي علج کانپوِء ‪ 28‬مارچ تي سنڌ جو هي انمول هيرو اسپپان‬ ‫کان جدا ٿي ويو ۽ ويندي ويندي شڪايت ڇڏي ويو ته؛ ”مان تپپه سپپڄي‬ ‫زندگي ملڪ جي خدمت ڪندي گذاري پر مون سان اهپپو سپپلوڪ ڪيپپو‬ ‫ويو‪ ،‬ڇو جو مان هڪ سنڌي پهلوان هئس‪ .‬پپپر زنپپدگي جپپي هپپن آخپپري‬ ‫سفر ۾‪ ،‬ڪنهن ڪنهن سان شڪايتون ڪجن‪“.‬‬

‫شل حورن جي هنجن ۾ هجي‪ .‬سنڌ سدائين کيس ياد رکندي‪.‬‬

‫لڇمڻ ڪومل‪ -‬شاعر‪ ،‬ليکڪ ۽ صحافي!‬

‫شوڪت حسين شورو‬ ‫لڇمڻ ڪومل ‪ 26‬مارچ ‪1936‬ع ۾ ڪنڊيپپاري‪ ،‬ضپپلعي نوابشپپاهه ۾ ڄپپائو‪.‬‬ ‫سندس جنم جو نالو لوڪومل پٽ ديوان چيلرام‪ ،‬آڪهه ڀاٽيا آهي‪ .‬هپپن‬ ‫جو ڏاڏو ديوان جاڙومل ڀاٽيا وڏو زميندار هو‪ ،‬جنهن جون زمينون ڊبڀري‬ ‫)درٻيلپپي( ۾ هيپپون‪ .‬لڇمپپڻ جپپو پيپپُء ديپپوان چيلرام فرسپپٽ ڪلس‬ ‫مئجسٽريٽ هو‪ .‬هو ه پڪ ذهيپپن‪ ،‬پڙهيپپل ڳڙهيپپل ڪامورو هپپو ۽ کيپپس‬ ‫انگريزي ۽ فارسي ادب جو چ ڱو مطپپالعو هپپو‪ .‬هپپن لڇم پڻ کپپي شپپيخ‬ ‫سعدي جو گلستان بوستان واتي ويڻي ياد ڪرايپپو هپپو‪ .‬لڇم پڻ پنهنجپپي‬ ‫والد جي اصرار تي شپپام جپپو مسپپجد جپپي آخونپپد وٽ فارسپپي ۽ اردو‬ ‫پڙهڻ ويندو هو‪ .‬اسڪول ۾ داخل ٿيڻ کان پپپوِء هپپن جپپي تعليپپم سپپنڌي ۽‬ ‫ون سپالن جپي عمپر ۾ نوابشپاهه جپي ولپس هپاِء‬ ‫انگريزي ۾ ٿي‪ .‬هو نپ َ‬ ‫اسڪول ۾ انگريزي جي پهرئين درجي ۾ داخپپل ٿيپپو‪ .‬ڪيپپرت ٻاٻپپاڻي ان‬ ‫اسڪول ۾ ماستر هو‪ .‬ورهاڱي وقپپت نوابشپپاهه جپپو ڪليڪٽپپر مسپپعود‬ ‫علي خان هو‪ ،‬جنهپپن بعپپد ۾ پپپاڻ کپپي مسپپعود کپپدر پپپوش س پڏايو‪ .‬هپپن‬ ‫نوابشاهه مان لڏي ويندڙ سنڌي سکن جي پنجاهه سٺ ڪٽنبن جو ٽرين‬ ‫ل عام ڪرايو هو‪ .‬ان واقعي سپپبب نوابشپپاهه جپپي سپپنڌي هنپپدن ۾‬ ‫۾ قت ِ‬ ‫خوف ۽ هراس پکڙجي ويو‪ ،‬اهي لڏي انڊيا وڃڻ ل ڳا‪ .‬مسپپعود ڪليڪٽپپر‬ ‫ديوان چيل رام کي هڪ طرح سان نظربنپپد ڪري انڊيپپا لڏي وڃپڻ کپپان‬ ‫روڪي ڇڏيو هو‪ .‬چيل رام پنهنجي وڏي پٽ لڇمڻ کي سپپندس مپپاُء‪ ،‬ٻپپن‬ ‫ڀائرن ۽ ٻن ڀينپپرن سپپان گپڏ لپڪ چپپوريَء ڪراچيپَء روانپپو ڪيپپو‪ .‬اهپپي‬ ‫سوامي نارائڻ مندر ۾ ٺهيل ڪئمپ ۾ اچي ترسيا ۽ ‪ 8‬مارچ ‪1948‬ع تپپي‬ ‫پاڻيَء جي جهاز ۾ چڙهي انڊيا روانا ٿيا‪ .‬جهاز سمنڊ ۾ خپپراب ٿپپي بيهپپي‬ ‫رهيو‪ ،‬پنج ڏينهن ٿي ويا‪ ،‬کاڌو پيتو ختم ٿي ويپپو‪ .‬جهپپاز ۾ چڙهيپپل سپپوين‬ ‫ٻار بک ۾ بي حال ٿي روئي رهيا هئا‪ .‬لڇمڻ جي ننڍن ڀائرن ۽ ڀينرن جي‬ ‫به حالت خراب ٿي وئي‪ .‬جهاز مرمت ٿيڻ کان پوِء اوکا بنپپدر تپپي اچپپي‬ ‫سهڙيو‪ .‬لڇمڻ وارا پهرين اجمير ۾ اچپپي رهيپپا‪ ،‬اتپپي ڪو بلپپو نپپه ڏسپپي‬ ‫ڀرتپور‪ ،‬احمد آباد ۽ آگري جپپي شپپهرن مپپان دربپپدر ٿينپپدا‪ ،‬تنگدسپپتي ۽‬ ‫غربت جون تڪليفون سهندا‪ ،‬ڪانپور ۾ پنهنجي پڦيَء وٽ اچپپي ترسپپيا‪.‬‬ ‫اتي لڇمڻ ۽ سندس ننڍي ڀاُء هاسو کي هڪ سئنيما جي مئنيجر شپپهر ۾‬

‫فلمن جي پوسٽرن لڳائڻ جو ڪم ڏنپپو‪ .‬لڇمپڻ کپپي روزانپپو هپڪ رپيپپو ۽‬ ‫هاسي کي اٺ آنا ملندا هئا‪ .‬لڇمڻ ان سئنيما هپپال جپپي ٻپپاهران فلمپپي‬ ‫گانن جپپون چوپڙيپپون پپڻ و ڪڻڻ شپپروع ڪيپپون‪ ،‬جنهپپن مپپان رپيپپو ڏيپڍ‬ ‫ڪمائي وٺندو هو‪ .‬ڪانپور ۾ رهندي هنپپن جيئن تيئن ڪڪڪري اڌ ڍئو اڌ بپپک‬ ‫تي چار سال گذاريا‪ .‬ان عرصي ۾ ديوان چيل رام سان سپپندن ڪو بپپه‬ ‫رابطو نه ٿيو هو‪ ،‬جيڪو اڃا سنڌ ۾ رهيل هپپو‪ .‬نيپپٺ هپپن ڪانپور ۾ اچپپي‬ ‫پنهنجي ڪٽنب کي ڳولي لڌو‪ .‬نوابشپپاهه مپپان ن ڪرڻ وقپپت لڇمپڻ جپپو‬ ‫سڀ کان ننڍو ڀاُء ڌنو ٻن سالن جو هو ۽ هينئر ڇهن سالن جو ٿي چڪو‬ ‫هو‪ .‬ديوان چيل رام هن جي لِء ڌاريو ماڻهو هو‪ ،‬هن لڇمڻ کان آهستي‬ ‫پڇيو ته هي ڪير آهي؟ لڇمڻ کيس ٻڌايو ته هي پنهنجپپو پي پءُ آهپپي‪ .‬ان‬ ‫تي ڌني چيو ‪” :‬پيُء آهي!“ ”پر هي ماڻهو رات جپپو سپپمهندو ڪٿپپي؟“‬ ‫اڄ ڌنو انڊيا جي کپپاڌ خپپوراڪ واري هپڪ وڏي اداري فپپوڊ ڪارپوريشپپن ۾‬ ‫هڪ اعل ٰي عهدي تي فائز آهي‪ .‬لڇمڻ جپپو ٻيپپو ڀپپاُء هاسپپو آمري ڪا جپپي‬ ‫مشيگان رياست ۾ ايگزيڪيوٽو ڊائريڪٽر آهي‪ .‬ورلڊ بئنپڪ هپپن کپپي دنيپپا‬ ‫جي مختلف ملڪن ۾ پاور پراجيڪٽ لڳائڻ لِء موڪليندي آهي‪ ،‬هن جو‬ ‫شمار دنيا جي ڏهن پاور پراجيڪٽ ماهرن ۾ ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫ديپپوان چيلرام کپپي پهريپپن ڪانپور ۾ ڊسپپٽرڪٽ ٽريپپزري آفيسپپر جپپي‬ ‫نوڪري ملي‪ .‬ان کان پوِء جئرامپپداس دولپپترام‪ ،‬فپپوڊ کپپاتي جپپي وزيپپر‬ ‫کيس پنهنجي وزارت ۾ قانوني صلحڪار جپپي عهپپدي تپپي مقپپرر ڪيپپو‪.‬‬ ‫هاڻي سندن ڪٽنب جي تنگدسي ۽ غربت جا ڏينهن ختم ٿيا‪.‬‬ ‫لڇمڻ جي ٽرين ۾ هڪ گشتي ٿيٽر ڪمپني وارن سان ملقات ٿي‪ ،‬اهپپي‬ ‫ڪڪڪانپور ۾ نپپاٽڪ ڪڪڪرڻ وڃپپي رهيپپا هئا‪ .‬منڊلپپي ۾ شپپامل ه پڪ نوجپپوان‬ ‫ڇوڪري سروري بيگم سان لڇمڻ جو عشق ٿي ويپپو‪ .‬هپپن جپپي ڪري‬ ‫لڇمڻ به ان ٿيٽر ڪمپني ۾ شامل ٿي ويو‪ .‬هو ڪٿپڪ ڊانپپس سپپکيل هپپو‪،‬‬ ‫کيس اسٽيج تي نچڻ جو ڪم ملي ويو ۽ ان لِء کيپپس ٻپپارنهن رپيپپا روز‬ ‫ملندا هئا‪ .‬لڇمڻ سروري بيگم جپپي عشپپق ۾ پنهنجپپو گهپپر گهپپاٽ ڇڏي‪،‬‬ ‫مائٽن سان ڪوڙ ڳالهائيندي‪ ،‬ان ٿيٽر ڪمپنيَء سپپان گ پڏ شپپهر‪ ،‬شپپهر‪،‬‬ ‫ڳوٺ ڳوٺ رلندو رهيو‪ .‬هو نيٺ بنارس مپپان ٿيٽپپر ڪمپنپپي کپپان جنپپد‬ ‫ڇڏائي پنهنجي گهر موٽي آيپپو‪ .‬ديپپوان چيل رام کپپي دهلپپي ۾ سپپرڪاري‬ ‫گهر ملي ويو ته سڄو ڪٽنپپب ڪانپور مپپان لڏي دهلپپي ۾ اچپپي رهيپپو ۽‬ ‫لڇمڻ دهليَء جو ئي ٿپپي ويپپو‪ .‬اتپپي هپپن راجنپپدر نگپپر جپپي سپپنڌي هپپاِء‬ ‫اسڪول ۾ نائين درجي ۾ داخل ورتي‪ .‬اهپپو اس پڪول تنبپپن ۾ هلنپپدو هپپو‪.‬‬

‫ناسازگار حالتن هيٺ به قابل ۽ آدرشپپي سپپنڌي اسپپتادن جپپي تربيپپت ۽‬ ‫محنپپت سپپان اس پڪول جپپا سپپنڌي شپپاگرد امتحپپانن ۾ تمپپام مٿپپانهيون‬ ‫پوزيشنون ۽ درجا حاصل ڪندا هئا‪ .‬لڇمڻ مئٽپپرڪ پپپاس ڪري دهلپپي ۾‬ ‫ائنگلو عربئڪ ڪاليج ۾ داخل ورتي‪ .‬دهلي ڪاليج ۾ سنڌي ڊپارٽمينٽ کليو‬ ‫۽ ان جو سربراهه ڊاڪٽر هرو مل سدارنگاڻي مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر سدا رنگاڻي ڪاليج ۾ سنڌي لٽرري سوسائٽي برپپپا ڪئي‪ ،‬جنهپپن‬ ‫جون هفتيوار ادبي ۽ ثقافتي گڏجاڻيون ٿينديون هيون‪ .‬پوِء سنڌي ڊرامپپا‬ ‫سرڪل به جڙيو‪ .‬ڪاليج جي مخزن ۾ سنڌي سيڪشن پ پڻ شپپامل ڪيپپو‬ ‫ويو ۽ لڇمڻ کي ان جو ايڊيٽپپر مقپپرر ڪيپپو ويپپو‪ .‬لڇم پڻ ادبپپي ۽ ثقپپافتي‬ ‫سرگرمين ۾ حصو وٺڻ لڳو‪ .‬ڪتابن پڙهڻ جو شوق ته هن کپپي اڳ ۾ ئي‬ ‫هو‪ .‬هن ڊراما سپپرڪل جپپي لِء ڪيپپترائي سپپنگيت نپپاٽڪ لکيپپا‪ ،‬جي ڪي‬ ‫دهلي ۽ بمپپبئي ۾ پيپپش ڪيپپا ويپپا‪ .‬گپپوپي بپپه ان ڪاليپپج ۾ پڙهنپپدي هئي‪،‬‬ ‫جنهن سان اڳتي هلي لڇمڻ جي شادي ٿي‪ .‬لڇمڻ ان ڪاليج مپپان بپپي‬ ‫ڪام آنرس جو امتحان پاس ڪيو‪ .‬ڪاليج جي تعليم پپپوري ڪڪڪري‪ ،‬ادب‬ ‫۾ دلچسپي رکندڙ لڇمڻ ۽ سندس دوستن ڊاڪٽر سدا رنگپپاڻي ۽ نپپارائڻ‬ ‫شيام جي ساٿ ۽ رهنمائي هيٺ ادبي سرگرمين کپپي زور وٺپپايو ۽ هپپر‬ ‫هفتي ادبي ڪلس شروع ڪري ڇڏيا‪ .‬لڇمڻ ”ڪومل“ جي تخلص سان‬ ‫شاعري ڪرڻ لڳو‪ .‬هن دهلپپي يونيورسپپٽي جپپي اسپڪول آف جرنلپپزم‬ ‫مان جرنلزم ۾ ڊپلوما ڪئي‪ .‬هن کي هندستان جي سپپڀ کپپان معتپپبر ۽‬ ‫مشهور اخبار ”ٽائيمز آف انڊيا“ ۾ سپپب ايڊيٽپپر ڪري کنيپپو ويپپو‪ .‬لڇمپڻ‬ ‫رپورٽن کان علوه ڪالم پڻ لکيا‪ .‬هو گڏوگ پڏ آل انڊيپپا ريڊيپپو جپپي سپپنڌي‬ ‫سروس ۾ پڻ ڪم ڪندو رهيو‪ .‬هن کي ”ٽائيمز آف انڊيپپا“ ۾ چيپپف سپپب‬ ‫ايڊيٽر مقرر ڪيو ويپپو‪ .‬ڀپپارت ۽ پاڪسپپتان درميپپان ‪1971‬ع واري جنپپگ‬ ‫کان پوءِ پاڪستان جو صدر ذوالفقار علي ڀٽو ڀپپارت جپپي وزيپپر اعظپپم‬ ‫اندرا گانڌيَء سان ڳالهيون ڪرڻ لِء شمل ويو هپپو‪ .‬ٻنهپپي ڄ ڻن شپپمل‬ ‫معاهدي تي صحيحون ڪيون‪ .‬ان موقعي تپي سپڄي دنيپا جپا صپحافي‬ ‫اچي شمل ۾ گڏ ٿيا هئا‪” .‬ٽائيمز آف انڊيا“ طرفان لڇمڻ ڪومل به انهن‬ ‫۾ شامل هو‪ .‬شمل معاهدو لڇمڻ ڪومل جي صحافتي زندگيَء جو ه پڪ‬ ‫يادگار واقعو آهي‪” .‬ٽائيمز آف انڊيا“ مان هن ‪1996‬ع ۾ رٽائر ڪيپپو‪ .‬ان‬ ‫وچ ۾ لڇمپڻ هپڪ ناميپپارو شپپاعر ۽ ليکپڪ بنجپپي چ ڪو هپپو‪ .‬روس جپپي‬ ‫انقلبي شاعر مايا ڪووسڪي جي زندگي ۽ شاعري تي لکپڻ سپپان گپڏ‬ ‫سندس چاليهن نظمن جي منظوم سنڌي ترجمي تي لڇمڻ ڪومل کي‬

‫سوويت لئنڊ نهرو ايوارڊ مليو ۽ هن کي روس جي ٻن هفتن جپپي دوري‬ ‫تي گهرايپپو ويپپو‪ .‬لڇمپڻ کپپي سپپندس شپپاعري جپپي مجمپپوعي ”جيپُء‬ ‫جهرو ڪا“ تپپي ‪1976‬ع ۾ سپپاهتيه ا ڪادمي انعپپام مليپپو‪ .‬سپپنڌي ادب ۾‬ ‫لڇمڻ ڪومل جو اهم ڪارنامو سندس لکيل آتم ڪٿپپا ”وهپپي کپپاتي جپپا‬ ‫پنا“ آهي‪ ،‬جنهن جا ٻه جلد شايع ٿپپي چ ڪا ۽ ٽيپپون جلپپد تپپازو پڌرو ٿيپپو‬ ‫آهپي‪” .‬وهپي کپاتي جپا پنپا“ ۾ لڇمپڻ ڪومپل پنهنجپي ننڍپپڻ کپان وٺپي‬ ‫ورهاڱي سبب سنڌ مان جلوطني کان پوِء هڪ نئين ملڪ ۾ پاڻ ڀرو ٿيڻ‬ ‫جي جاکوڙ جو داستان بيان ڪيو آهي‪ ،‬۽ اهو اڃا جاري آهي‪ .‬لڇمڻ کي‬ ‫هڪ پٽ للي آهي‪ ،‬جي ڪو آمري ڪا ۾ هپڪ ڪمپنيپَء ۾ سپٺي عهپپدي تپي‬ ‫آهي‪ .‬کيس ٻه ڌيئر پڻ آهن‪ ،‬جيڪي شادي ٿيڻ کان پپپوِء آمري ڪا ۾ رهپپن‬ ‫ٿيون‪ .‬لڇمڻ ڪومل ‪ 26‬مارچ ‪2011‬ع ۾ زندگيَء جي سفر جا ‪ 75‬سال‬ ‫پورا ڪندو‪.‬‬

‫شمس العلماُء مرزا قليچ بيگ‬

‫نصير مرزا‬ ‫بطور ليکڪ هن حيرت انگيز حد تپپائين ڊسپپيپلن سپپان حيپپاتي گپپذاري ۽‬ ‫سنڌي ادب لِء لتعداد مثالي ڪتاب لکپپي‪ ،‬شپپمس العلمپپاَء مپپرزا قليپپچ‬ ‫بيگ‪ ،‬ڇاهتر ورهين جو ٿي‪ ،‬نيٺ پنهنجي جنم ڀوميَء حيپپدرآباد ۾‪” ،‬بلنپپد‬ ‫شاهه“ جي نالي سان معروف ابپپاڻي قبرسپپتان ۾‪ ،‬پنهنجپپي جيئري ئي‬ ‫هن پاڻ‬ ‫ستو پيو آهي‪ ،‬جنهن بابت ُ‬ ‫ٺهرايل لحد ۾ هن وقت سڪون سان ُ‬ ‫ئي پنهنجيَء هڪ رباعيَء ۾ چيو هو‪:‬‬ ‫مون آهي مري مري وسايو توکي‪،‬‬ ‫ٻيو سڀڪي ڇڏي‪ ،‬اچي ورايو توکي‪،‬‬ ‫ڇو ٻ َکُ نه وجهي سمهان آئون توکي‪ ،‬اي قبر‪،‬‬ ‫مون ساهه ڏيئي آهي وٺايو توکي‪.‬‬ ‫قليچ صاحب جي وصال کي اجهو اڄ لڳ ڀڳ اوتپپرائي ورهيپپه ٿپپي چ ڪا‬ ‫آهن‪ ،‬جيترن ورهين جي ڄمار ۾ هيُء جهان پپپاڻ خوشپپي خوشپپي ڇڏيپپو‬ ‫هئائون‪.‬‬ ‫سر جيترا ڪتپپاب لکيپپا‪،‬‬ ‫سنڌي ادب جي واڌاري لِء مرزا صاحب اڪيلي ِ‬ ‫ور نچويپپو‪ ،‬ڇپپا هپپن قپپوم ان‬ ‫۽ سنڌي ٻوليَء جي سربلنديَء لِء جيترو نپ ُ‬ ‫جي فرض لهڻ ۽ سپپندس ٿپپورا مڃ پڻ جپپي ڏس ۾ پپپاڻ ملهپپائي ڏيکپپاريو‬ ‫آهي؟ ظاهر آهي ته‪” :‬نه“! ‪ ...‬۽ ِاهوئي سپپوال اڄ خپپود قليپپچ جپپو روح‬

‫هر سنڌ واسيَء کان نه فقط ڪرڻ جو حق رکي ٿو‪ ،‬پر ”باقائده“ رکپپي‬ ‫ٿو!‬ ‫قليچ صاحب جا وڏا ٽالپر بادشاهن جي ايامڪاري دوران وچ ترڪسپپتان‬ ‫)جارجيا( مان ‪1805‬ع ڌاري هجرت ڪري حيدرآباد سنڌ ۾ اچي آبپپاد ٿيپپا‬ ‫هئا‪ .‬خود ”قليچ“ لفظ به ترڪي ٻوليَء جو ئي لفپپظ آهپپي‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫معن ٰي آهي ”تلوار“! سنڌي ٻوليَء جا ِاهي ڀاڳ‪ -‬سڀاڳ‪ ،‬جو ‪1853‬ع جي‬ ‫چوٿين آڪٽوبر تي اها تلوار مياڻ مان ڇپپا ظپپاهر ٿپپي‪ ،‬ان جپپي آب تپپاب‬ ‫مرڪي ۽ جرڪي رهيو آهي‪.‬‬ ‫سان سنڌي ادب جو آسمان ڄڻ اڄ به ُ‬ ‫‪ ...‬۽ هتي خاص ڪري آئون پنهنجي دل جي ڳالهه ۽ خوشي ته لڪائي‬ ‫نٿو سگهان‪ ،‬ته آئون به ان ئي نشانبر خانپپدان جپپو فپپرد آهيپپان ۽ مپپرزا‬ ‫صاحب جي ڀاڻيجي‪ ،‬ناصر علي مرزا ۽ سڳيَء ڀيڻ‪ ،‬شرف النساِء جپپو‬ ‫پوٽو آهيان‪ ،‬جو مرزا صاحب جي ٻي ڀيڻ جو نالو زيب النساِء هو‪ ،‬جيڪا‬ ‫لولپد هئي‪ .‬منهنجپي لِء بطپور نپاچيز ليکپڪ جپپي‪ ،‬اهپپا بپه وڏي خپوش‬ ‫بختيَء جي ڳالهه آهي‪ ،‬ته آئون پڻ ان ئي ٽنڊي ٺوڙهي ۾‪ ،‬مرزا صپپاحب‬ ‫کان ٺيڪ سئو ٻه سال بعد ۽ انهيَء ئي گهٽيَء جي پڇاڙيَء واري گهپپر ۾‬ ‫پيدا ٿيو آهيپپان‪ ،‬جنهپپن جپپي اڳيپپاڙيَء واري گهپپر ۾ هپپن عظيپپم الشپپان‬ ‫”عالمن جي سج“ اکيون کوليون هيون‪.‬‬ ‫۽ ڪيڏو نه ڀاڳوند آهيان آئون‪ ،‬جو گهران ڪيڏانهن به وڃپپان‪ ،‬يپپا ڪٿپپان‬ ‫گهمي ڦري موٽي اچان‪ ،‬ته سامهون عاليقدر مپپرزا صپپاحب جپپي گهپپر‬ ‫جي زيارت منهنجي اکين کپپي تپپازگي بخشپپيندي آهپپي!‪ ...‬۽ جيسپپتائين‬ ‫حيات آهيان‪ ،‬منهنجو نصيب بڻجي چڪي آهي‪.‬‬ ‫پر ٻئي پاسي هيڏانهن مون لِء هي ڳالهه وري ڪيڏي نه دکدائڪ آهپپي‪،‬‬ ‫ته هن وقت پوري ٽنڊي ٺوڙهي جي مرزا خاندان منجهپپان ڪوبه اه پڙو‬ ‫ماڻهو حيات نه آهي‪ ،‬جنهن جي مرزا صاحب جي روبرو زيپپارت ڪيپپل‬ ‫هجي‪ .‬والد صاحب منهنجي برابر ته قليچ بيپپگ صپپاحب کپپي ڏٺپپو هپپو ۽‬ ‫کانئس قليچ بابت مون کي ڪجهه پڇڻ به گهربو هپپو‪ ،‬پپر پنهنجپپي والپد‬ ‫صاحب کي وري مون پورو نه ڏٺو هو‪ ،‬جو منهنجي ڪمسنيءَ ۾ سندس‬ ‫رحلت ٿي ويئي هئي‪ .‬والده منهنجيَء لِء وري مرزا صاحب جي زيارت‬ ‫ائين ممڪن ڪانه هئي‪ ،‬جو ‪1929‬ع ڌاري جڏهپپن مپپرزا صپپاحب وفپپات‬ ‫ڪئي‪ ،‬امڙ منهنجي مشڪل سپپان چئن کپپن سپپالن جپپي هونپپدي ۽ وڏي‬ ‫ڳالهه ته هوَء مرزا صاحبن جي ڳوٺ ٽنڊي ٺوڙهي جي هئي به ڪانه!‬

‫مرزا صاحب جا ڪتاب پڙهندي‪ ،‬۽ سندس تصپپويرون ملحظپپه ڪنپپدي‪،‬‬ ‫ذهن ۾ سدائين ِاها معصپپوم خپپواهش اڀپپري‪ ،‬تپپه اي ڪاش! ڪو اهپڙو‬ ‫عزيز بزرگ يا عزيزه حيات هجي ها‪ ،‬ته ان کان هوند قليچ صاحب جي‬ ‫آواز‪ ،‬قدو قامت ۽ اٿي ويٺي بابت پڇي‪ ،‬ان معلومات کي تحريپپر هيپپٺ‬ ‫آڻجي ها‪.‬‬ ‫ها! ايئن برابر آهي‪ ،‬ته ٽنڊي ٺوڙهي ۾ مرزا صاحب جپپي ذاتپپي رهپپائش‬ ‫وارو گهر مون ضرور اکين سان ڏٺو آهي‪ ،‬۽ ان جا در و ديوار‪ ،‬ديپپوارن‬ ‫تي آويزان سندس يادگپپار فيملپپي فوٽپپوز‪ ...‬آرام جپو پلنپپگ‪ ،‬لکپڻ واري‬ ‫وٽ‪ ،‬ڪوٽ ۽ ٽپپائيون ۽ تپپوڻي‬ ‫ٽيبل‪ ،‬ڪرسي‪ ،‬پائڻ وارو لباس‪ ،‬بوٽ‪ ،‬سپ ُ‬ ‫جو هو هر لحاظ کان ”مشرقي“ ذهن رکندڙ عالم ۽ تخليقڪار هپپو‪ ،‬پپپر‬ ‫سندس طرز زندگي جنهن کي فارسپپيَء ۾ ”بپپود و بپپاش“ چئجپپي‪ ،‬اهپپا‬ ‫البته مون کي ”مغربي“ طرز جي محسوس ٿي آهي‪.‬‬ ‫س پڌ‬ ‫آواز ‪ ....‬مرزا صاحب جو ڪهڙو هوندو هو؟ ان بابت البته تپپازو ئي ُ‬ ‫پيئي اٿم ۽ اها به خاندان جي ڪنهن فرد يپپا مپپرزا صپپاحب جپپي حپپالت‬ ‫حيات ڪنهن دوست رفيق وٽپان نپه‪ ،‬پپر مپاهوار ”سپنڌوَء“ جپي ايڊيٽپر‬ ‫پاران لکيل هن وضاحتي نوٽ مان‪ ...‬جنهن ۾ هن صاحب لکيو آهي تپپه‬ ‫”نومبر ‪1914‬ع ۾ سنڌي سپپاهت سوسپپائٽيَء پپپاران افتتپپاحي اجلس ۾‬ ‫مرزا صاحب کي ”سنڌي شعر“ بابت ليڪچر ڏيڻو هو‪ .‬مرزا صاحب جو‬ ‫آواز هو ذرا نفيس‪ ...‬سو حاضرين چٽو نه ٻڌي سگهن ها‪ ،‬جنهپپن ڪري‬ ‫سندس ليڪچر ڇپرائي ورهپپائي ويپپو‪ ،‬تپه سپپڀ حاضپپرين ان مپپان لڀ‬ ‫پرائي سگهن‪.‬پ‬ ‫مرزا صاحب ‪1910‬ع ڌاري‪ ،‬ڊپٽي ڪليڪٽر جي عهپپدي تپپان رٽپپائرمينٽ‬ ‫ورتي ته رهائشگاهه کان سڏ پنڌ تي‪ ،‬پنهنجي باغ ۾ املداس جي وڻ تپپي‬ ‫”وسرام“ لِء آکيرو جوڙايو هو‪ ،‬جنهن جو تپپذڪرو پپپاڻ پنهنجپپي سپپوانح‬ ‫واري ڪتاب ”سائو پن يا ڪارو پنو“ ۾ ڏنو اٿائن‪) .‬۽ جنهپپن جپپي تصپپوير‬ ‫پڻ ان ڪتاب ۾ آيل آهي‪(.‬‬ ‫ادبي شعور اچڻ بعد‪ ،‬پنهنجيپَء سپپانڀر ۾ ُان املپپداس جپپي وڻ ۽ ُان تپپي‬ ‫ٺهرايل ان عجيب و غريب آکيري جي تلش ۾ ڳوٺ جي باغ ڏانهپپن پنپڌ‬ ‫آئون به پيو هئس‪ ...‬پر الس!‪ ...‬هاڻ نه ُان باغ ۾ املپپداس جپپو ڪو وڻ‬ ‫ئي باقي رهيو هو ۽ نه ئي آکيرو‪ .‬گويا هوائون‪ ،‬ان وڻ جا پن‪ ،‬شاخون ۽‬ ‫ان آکيري جپپا ڪک ڪانپپا اڏائي الئي ڪهپڙي ڏسپپائن‪ ،‬زمپپانن ۽ زمينپپن‬ ‫ڏانهن کڻي وڃي چڪيون هيون ۽ هاڻ ان باغ ۽ باغ جپپي ڀرپاسپپي واري‬

‫علئقي ۾ نئون زمانو پساهه ک ڻي رهيپپو آهپپي ۽ هپپاڻي ان ڀيڻي پَء تپپي‬ ‫گنجان آبادي رهائش پذير آهي ۽ بي ترتيب‪ ،‬هڪ ٻئي سپپان ڳتيپپل گهپپر‬ ‫ف ڪاڳر‪...‬‬ ‫آهن ۽ علوه ازين سوڙهيون گهٽيون ۽ ٻارن جا انبوهه ۽ ر ُ‬ ‫۽ پوليٿين جون ٿيلهيون!‬ ‫ها!‪ ...‬ايئن برابر آهي ته ٽنڊي ٺوڙهي ۾ مرزائن جي ويڙهي جي چوڌري‬ ‫اوڏڪي ”عالم پناهه“ واري ديوار جپپو ملبپپو ننڍپ پڻ ۾ مپپون ضپپرور اکيپپن‬ ‫سان ڏٺو هو‪ ،‬جنهپپن جپپي تصپپوير مپپرزا صپپاحب جپپي سپپوانحي ڪتپپاب‬ ‫”سائو پن يا ڪارو پنو“ ۾ ڇپيل آهي ۽ جيڪا مرزا صاحب جپپي ڏينهپپن ۾‬ ‫کڙي هئي ۽ )باقاعدي کڙي هئي( پر هاڻي هن وقت‪ ،‬ان جو ڪو وجپپود‬ ‫اتي آهي ئي ڪونه!‬ ‫خير‪ ...‬مرزا صاحب جي پنهنجي گهر ۽ سندس ڀي پڻ ڀپپائرن جپپي گهپپرن‬ ‫جي اوچين اوچين ڇتين تي وڏن وڏن منگهن )هوا دانن( جي مون کپپي‬ ‫اڄ به پوري سانڀر آهي ۽ انهن حويلين جا شاهي اڱڻ‪ ،‬۽ انهپپن ۾ رکيپپل‬ ‫شيشپپپم ۽ جنڊيپپپَء لٿپپپل پينگهپپپا‪ ،‬اوطپپپاقن ۾ منجيپپپون‪ ،‬مپپپوُڙا‪ ،‬آرام‬ ‫ڪرسيون‪ ...‬وندر ور ونهن لِء رنگ رنگ جا پکي‪ ،‬مور‪ ،‬هرڻ‪ ،‬ڀل گهوڙا‪،‬‬ ‫سواريَء لِء وڪٽوريا گپپاڏيون ۽ اهڙيپپن اوطپپاقن ۽ گهپپرن کپپان اوريپپان‬ ‫پريان‪ ،‬کليل کليل ميدان‪ ...‬ويپپران پوٺپپا ۽ جيڪڏهپپن سپپٺا مينهپپن پئجپپي‬ ‫ويندا هئا ته ٽنڊي ٺوڙهي جي اهڙن ئي ويران پپپوٺن مپان عجپپب عجپپب‬ ‫جهڙيون شيون‪ ،‬ٺ ِڪريون ۽ زمانن کان دفن ڪي دفينا‪ ...‬ڪوڏ‪ ،‬سپون‪...‬‬ ‫کنڀيون نڪري نروار ٿي پونديون هيون ۽ آئون پنهنجن هپپڪ جيڏن سپپان‬ ‫وتندو هئس انهن ميدانن ۾ سير سپاٽا ڪندو‪.....‬‬ ‫‪ .....‬۽ ِاجهپپو‪ ...‬اسپپان جپپي قليپپچ بيپپگ‪ ،‬ٽنڊي ٺپپوڙهي جپپي اهڙيپپن ئي‬ ‫پراسرار خاموشين ۽ راتين جي سناٽن ۽ خانداني ڪتبخپپاني جپپي ٽيبپپل‬ ‫ڪرسپپيَء تپپي ويهپپي يپپا گوشپپه نشپپينيءَ وارن ڏينهپپن ۾ وري پنهنجپپي‬ ‫املداس واري ٺهرايل پيهپپي‪ /‬آکيپپري تپپي چڙهپپي‪ ،‬لکپڻ پڙهپڻ ۽ عبپپادت‬ ‫رياضت جو ڪم سرانجام پئي ڏنو هوندو‪.‬‬ ‫قليچ بيگ صاحب توڻي جو زندگيَء جي پڇاڙڪن پهرن ۾ گوشه نشيني‬ ‫اختيار ڪيل ٿو ڏسپپجي‪ ،‬پپپر بپپاوجود گوشپپه نشپپيني اختيپپار ڪرڻ جپپي‪،‬‬ ‫عملپپي ڪم ۽ علپپم ادب ڏانهپپن هپپن جپپي وابسپپتگي ‪Commitment‬‬ ‫بلڪل پڌري ‪ Clear‬هئي ۽ سنڌ جي بيشتر عالمن‪ ،‬مفڪرن ۽ دانشورن‬ ‫وانگر ”زندگي‪ ،‬مذهب ۽ موت“ بپابت هپو ڪنهپن ذهنپي مونجهپاري يپا‬ ‫‪ Confusion‬جو شڪار قطعي نه ٿيو هو! سنڌي ادب جي رومال کپپي‬

‫ڪيئن ”گهڻ پاسائين“ مال سان مال مال ڪجي‪ ،‬قليچ صپپاحب حيپپاتيءَ‬ ‫جي آخري ساهه تائين ُان ئي جستجوَء ۾ پاڻ کي مصپپروف رکيپپو‪ .‬هپپن‬ ‫جي جنم کان وٺي وصال تائين سنڌ تپپي ”فرنگيپَء“ جپپو راڄ هپپو ۽ هپپو‬ ‫چاهي ها ته رڳو انگريزيَء ۾ تصنيف ۽ تاليف جو ڪم ڪري‪ ،‬وقت جي‬ ‫حاڪمن جو وڏو آشيرواد ماڻي ها‪ ،‬پر هن نه فقط سپپنڌيَء ۾ لک پڻ کپپي‬ ‫ترجيح ڏني‪ ،‬پر ان زبان ۾ ڪيترين ئي صنفن جو موجود پڻ بڻيو‪.‬‬ ‫پوري ويساهه سان چئي سگهجي ٿو ته اوڻيهيپپن ۽ ويهيپپن صپپدي جپپي‬ ‫دوران جيتري گهڻ پاسائين ادبي صلحيت مرزا صاحب جي شخصيت ۾‬ ‫هئي‪ ،‬سندس دور ۾ هن جي ڪنهن به ٻئي همعصر يا پيشپپرو ۾ قطعپپي‬ ‫نظر ڪانه ٿي اچي ۽ هتي ِاها به آگاهي هجي ته سنڌي علپپم ادب جپپي‬ ‫واڌاري لِء مرزا صاحب جي ِاها جاکوڙ ۽ جفاڪشي‪ ،‬ادب جپپي تاريپپخ ۾‬ ‫بطور‪” ،‬بي طمع“ ثابت آهي ۽ ان ڏس ۾ ثبوت طور هتي ِاهو به عرض‬ ‫ڪندس ته هن پنهنجي هر پبلشر کي بنا معاوضي جپپي پنهنجپپي تحريپپر‬ ‫ڏني ۽ کانئس معاوضي جي توقع ۽ طلب نه ڪڏهن ڪئي ۽ نه رکي! ان‬ ‫جو وڌيڪ ثبوت هتي هي ڏيئي سگهجي ٿو ته هي ڪتاب‪” :‬احوال شاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائي“ جڏهن ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز شايع ڪرائڻ چپپاهيو‬ ‫ته بقول ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي‪ ،‬قليپپچ بيپپگ صپپاحب جپپي لئق فرزنپپد‬ ‫مرزا اسد بيگ )مرحوم( ۽ اجمل بيگ )مرحوم( هن ڪتاب جي اشاعت‬ ‫کي ڪارِ خيپپر سپپمجهي بنپپا ڪنهپپن معاوضپپي جپپي ان کپپي ڀپپٽ شپپاهه‬ ‫ثقافتي مرڪز پاران شايع ڪرڻ جي اجازت ڏني هئي‪.‬‬ ‫ش قپپدم تپپي هلنپپدي‪ ،‬قليپپچ‬ ‫۽ اڄ پنهنجي انهن ئي عظيم بزرگن جي نق ِ‬ ‫صاحب جي خاندان ۽ خانوادي جي چشم و چپپراغ هج پڻ جپپي حيپپثيت ۾‬ ‫”مهراڻ اڪيڊمي شڪارپور“ کي بنهه ساڳيَء ئي ريت هن ڪتپپاب کپپي‬ ‫بنان ڪنهن معاوضي جي شايع ڪرڻ جي نه فقط اجازت ڏجي ٿپپي پپپر‬ ‫ِاها به اجازت ڏجي ٿي ته هو ان کي جڏهن ۽ جيترو چاهي شايع ڪرئي‬ ‫سگهن ٿا‪.‬‬ ‫۽ هن تاثر جي پڄاڻيَء تي خود مرزا صاحب جي پنهنجي حيپپاتيَء جپپي‬ ‫سفر جي روداد لکجي ته اها ڪجهه هن ريت آهي ته‪:‬‬ ‫چوٿين جولِء ‪1929‬ع جي ڪنهپپن پهپپر ۾‪ ،‬پنهنجيپَء ئي ٺهرايپپل ڏولپپي ۾‬ ‫سوار ٿي‪ ،‬حيپاتيَء ۾ ئي جوڙايپل لحپد ۾ لهپڻ لِء‪ ،‬جڏهپن مپرزا صپاحب‬ ‫”بلند شاهه“ ڏانهن اسهڻ وارو هيو‪ ،‬جو ”باب قليپپچ“ آڏو‪ ،‬جنپپازي نمپپاز‬ ‫بعد ”منهن مبارڪ“ ڏيکپپارڻ واري آخپپري رسپپم وقپپت علمپپه عمپپر بپپن‬

‫محمد دائودپوٽو ۽ ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي پڻ ڪراچي مپپان اچپپي ان‬ ‫وقت اتي پهتا هئا‪.‬‬ ‫ِاجهو هن تاثر جي پڄاڻي‪ ،‬آئون محترم ڊاڪٽر دائودپپپوٽي صپپاحب جپپي‬ ‫محبت ۽ عقيدت سان لکيل انهن سٽن تي ڪريان پيپو‪” :‬مپرزا صپاحب‬ ‫جي آخري ديدار فرحت آثار لِء جڏهن اتپپي پهتپپس‪ ،‬تپپه ڏٺپپم تپپه سپپندن‬ ‫مبارڪ چهرو بدر منير وانگپپر پئي چمڪيپپو ۽ گلب جپپي گپپل وانگپپر پئي‬ ‫مهڪيو ۽ سندس پيشانيَء مان نور ظاهر هو‪ .‬سپپندس سپپونهاريَء جپپا‬ ‫سفيد واَر‪ ،‬سج جي سفيد ڪرڻن وانگر پئي جهرڪيپپا ۽ پپپاڻ ائيپپن سپپتو‬ ‫پيو هو‪ ،‬جيئن ڪو جيئرو جاڳندو انسپپان مٺپپي ننپڊ ۾ هجپپي‪ .‬مطلپپب تپپه‬ ‫مپپک پئي ٽپپڙيس ۽‬ ‫مکڙيَء وانگپپي ُ‬ ‫عجيب لقاُء لڳو پيو هو ۽ گلب جي ُ‬ ‫مرڪ سندس وجود تي نمايان هئي‪“.‬‬ ‫هڪ عجيب ُ‬

‫شمس العلماُء علمه دائود پوٽو‬ ‫پير علي محمد راشدي‬ ‫ست ورهيه سنڌ کپپان ٻپپاهر رهپڻ بعپپد‪1962 ،‬ع جپپي آڪٽپپوبر مهينپپي ۾‬ ‫موٽي اچي ڏٺم ته ان عرصي اندر ڪيترا ئي ساٿي ساٿ سهيڙي وڃي‬ ‫جنت ۾ جائگير ٿيا هئا‪ .‬سندن ماڳ‪ ،‬سندن سانگ موجپپود هئا‪ .‬اهپپي ٿپپر‪،‬‬ ‫اهي بر‪ ،‬اهي پنڌ‪ ،‬اهي پيچرا‪ ،‬اهي گهٽ‪ ،‬اهپپي گهي پڙ‪ ،‬اهپپي ا ڱڻ‪ ،‬اهپپي‬ ‫آستان‪ -‬فقط جوِء اندر جـپتن جو پنهنجو پـپرو ڪو نه هو‪.‬‬ ‫لڏي ويا ڇڏي ڪاهي ڌڻ ڌنار‪،‬‬ ‫نڪا ٻيڪ ٻڪر جي نڪا تڙ تنوار!‬ ‫انهن وڇڙي ويل ويڙهيچن جي ياد وسرڻ جي نپپه آهپپي‪ .‬هپپر ه پڪ جپپي‬ ‫صورت هينئر به پئي اکين اڳيان ڦري‪ .‬ڊاڪٽر دائود پوٽو‪ ،‬عثمپپان علپپي‬ ‫انصاري‪ ،‬مولنا محمد صادق راڻيپوري‪ ،‬حڪيپپم شپپمس الپپدين‪ ،‬سپپيٺ‬ ‫محمد جعفر خواجو‪ ،‬پير عبپپدالغفار شپپاهه‪ ،‬مولپپوي عبپپدالحي حقپپاني‪،‬‬ ‫نسيم تلوي‪ ،‬علي احمد خان افغان بيچانجي وارو‪ .‬هر هڪ پنهنجي جپپاءِ‬ ‫تي جانب‪ ،‬لئڻ ۽ نباهڻ جو لئق‪ ،‬وساريي نه وسپپري‪ .‬ڪنهپپن جپپو قصپپو‬ ‫ڪري ڪنهن جو قصو ڪجي‪ ،‬سواِء هن جي ته‪:‬‬ ‫"اباڻن جي اڪير‪ ،‬راتو ڏينهان روئاري!“‬ ‫ڊاڪٽر دائود پوٽه عليه الرحمة کي تڏهن کان سپپڃاڻندو هپپوس‪ ،‬جڏهپپن‬ ‫هو صاحب اڃا ڊاڪٽر ڪو نه ٿيو هو‪ .‬ايم‪ .‬اي‪ .‬پاس ڪري وليپپت وڃ پڻ‬

‫واسطي‪ ،‬اسڪالرشپ وٺڻ لِء بمبئي آيل هپپو‪ .‬انهپپن ڏينهپپن ۾ سپپنڌ اڃپپا‬ ‫بمبئي پريزيڊنسيَء سان پيوست هئي‪ .‬بمبئي جي ڪمپپبيڪر اسپپٽريٽ ۾‬ ‫آٌء پنهنجي ڏاڏي مرحوم جپپي خپدمت ۾ هپڪ ميمپڻ دوسپپت وٽ مهمپپان‬ ‫هوس‪ .‬جاِء جي هيٺان هڪ ريڊنگ روم هوندو هو‪ ،‬جتي اخبارون ۽ رسال‬ ‫رکيل هوندا هئا‪ .‬اخبارن سان منهنجو واسطو اڃا ڪو نه ٿيو هپپو‪ .‬علپپم‬ ‫جپپي شپپوق وچپپان فقپپط اردو رسپپالن جپپا پيپپو ورق ورائينپپدو هپپوس‪.‬‬ ‫رسالن جو اڃا رواج ڪو نه پيو هو‪.‬‬ ‫هڪ پونياڙيَء جپپو مٿپپان لهپپي آ‪ ‬اچپپي ريڊنپپگ روم ۾ ويٺپپس‪ .‬اتپپي ٻيپپن‬ ‫ماڻهن سان گڏ‪ ،‬هڪ سپپنڌي نوجپپوان بپپه ويٺپپل هپپو‪ .‬مٿپپي تپپي ڳاڙهي‬ ‫ترڪي ٽوپي‪ ،‬جسم تي ڊگهو ڪارو ڪوٽ‪ ،‬هيٺ تي مپپوڪرو پاجپپامون‪،‬‬ ‫پيرن ۾ سليپر‪ ،‬چهري تي ڏاڙهي‪ ،‬پر قدري ڪتريل‪ .‬اهو ياد ڪو نپپه اٿپپم‬ ‫ته هو پاڻ مون ڏانهن متوجه ٿيو يا مون وڌي وڃي ساڻس ڳالهايو‪ ،‬پپپر‬ ‫اسان جي ڏي وٺ بروقت ٿي ويئي‪ .‬پاڻ ٻڌايائين ته‪” :‬منهنجو نالو عمپپر‬ ‫الدين آهي‪ ،‬آٌء ٽلٽيَء ضلعي دادو جو ويٺل آهيپپان‪ .‬ايپپم‪ .‬اي پپپاس ڪئي‬ ‫اٿم ۽ يونيورسٽيَء طرفان سونو ٻلو به مليو اٿم‪) .‬ائيپپن چونپپدي سپپونو‬ ‫ٻلو کيسي مان ڪڍي ڏيکاريائين(‪ .‬ميان عبدالرحيم شاهه سجاول واري‬ ‫سان گڏجي هت آيل آهيان‪ .‬انهيَء ارادي سپپان تپه چئوچپوات ڪرائي‪،‬‬ ‫بمبئي سرڪار وٽان اسڪالرشپپ وٺپان ۽ وليپت وڃپي ڊاڪٽپري پپاس‬ ‫ڪري اچان‪“.‬‬ ‫سپپنڌي دسپپتور مپپوجب‪ ،‬مپپون کپپان احپپوال ورتپپائين‪ .‬مپپون عپپرض‬ ‫ڪيس‪”:‬فارسي پيو پڙهان‪ ،‬مسجد جو ملن درس ڏيندو اٿم‪ ،‬اسڪول ۾‬ ‫وڃڻ جو ڪو سوال ڪو نپپه آهپپي‪ ،‬پيپپر مپپاڻهو آهيپپون‪ ،‬زميپپن بپپه آهپپي‪،‬‬ ‫نوڪري ڪا نه ڪرڻي اٿم جو اسڪولي تعليم وٺان‪“.‬‬ ‫منهنجو اهو قصو ٻڌي‪ ،‬مسٽر عمر الپپدين مرحپپوم اچپپرج ۾ پئجپپي ويپپو‪.‬‬ ‫چيائين‪” :‬تون هوشيار ڇوڪرو نظر پيو اچين‪ ،‬تو کي باقاعپپده سپپنڌي ۽‬ ‫انگريزي تعليم اسڪول ۾ وٺڻ گهرجي‪ .‬تنهنجا وڏا تو کي ڇپپو پيپپا گهپپات‬ ‫ڪن؟ وقت اچي رهيو آهي‪ ،‬جڏهن علم کان سواِء ٻپپي ڪڪڪا شپپيِء ڪڪڪم‬ ‫اچڻي ڪا نه آهي‪“.‬‬ ‫مون چيپپس‪” :‬منهنجپپو ڏاڏو بپپه هپپت آهپپي ۽ مٿپپي رهيپپل آهپپي‪ ،‬اوهپپان‬ ‫موقعي سارو ساڻس ڳالهائي ڏسو‪“.‬‬ ‫رات جو مون پنهنجي ڏاڏي کي ٻڌايو ته؛ هڪ تمام غريب سنڌي نوجوان‬ ‫هن پاڙي ۾ اچي رهيو آهي‪ ،‬کيس اسڪالرشپ کپي ٿي‪ .‬اوهان ساڻس‬

‫ملقات ڪريو ۽ اسڪالرشپ واري ڪم ۾ سندس مپدد بپپه ڪريپپو‪ .‬سپپر‬ ‫علي محمد خان دهلوي مرحوم‪ ،‬انهن ڏينهپپن ۾ بمپپبئي سپپرڪار ۾ وزيپپر‬ ‫هو ۽ ڏاڏي مرحوم جي ساڻس پرا ڻي واقفيپپت هئي‪ .‬ٻئي ڏينهپپن صپپبح‬ ‫جو مون عمر الدين مرحوم کي وٺي ڏاڏي مرحوم سان مليو‪.‬‬ ‫پاڻ منهنجي انگريزي تعليم بابت زوردار لفظن ۾ چيائين ۽ ڏاڏي مرحوم‬ ‫کان وعدو ورتائين ته مون کي ڪرنل برائون جي ڪيمپپبرج اسپپڪول ۾‬ ‫انگريزي تعليم وٺڻ لِء ضرور موڪليندو‪.‬‬ ‫سنڌ موٽي اچڻ بعد خط پپپٽ ذريعپپي بپپه عمپپر الپپدين مرحپپوم منهنجپپي‬ ‫تعليم واري قصي جي پوئواري ڪنپپدو رهيپپو‪ .‬جڏهپپن آ‪ ‬ديپپرادون وڃ پڻ‬ ‫لڳس ته اتان جي پرنسپال ڪرنل برائون جي نپپالي تعپپارفي خپپط بپپه‬ ‫لکي موڪليپپائين‪ ،‬حپپالنڪ ڪرنپپل بپپرائون سپپان سپپندس ڪا بپپه ذاتپپي‬ ‫واقفيت ڪا نپپه هئي‪ .‬انهپپن ئي ڏينهپپن ۾ پپاڻ عمپپر الپپدين )مرحپپوم( بپپه‬ ‫وليت اسهي ويو‪.‬‬ ‫ديرادون اسڪول ۾ مون فقط هڪ ڏينهن تعليم ورتي‪ .‬ٻئي ڏينهپپن صپپبح‬ ‫جو ٽپڙ کڻي واپس اچي گهر پهتس‪ .‬اسڪول سان دل ڪا نه لڳي‪.‬‬ ‫عمر الدين )مرحوم( جي تاڪيد جو اثر منهنجيَء دل تي پپپوِء بپپه قپپائم‬ ‫رهيو‪ .‬محض کيس منهن ڏيکارڻ جي قابپپل ٿيپڻ خپپاطر مپپون زور سپپان‬ ‫انگريزي پرائڻ جي ڪوشش ڪئي‪ -‬خانگي طرح‪ ،‬ڪتابن ۽ اخبارن جپپي‬ ‫وسيلي‪.‬‬ ‫وقت گذرندو ويو‪ ،‬وچان ورهيه پئجي ويا‪.‬‬ ‫عمر الدين )مرحوم( وليت مان پي ايڇ‪ .‬ڊي جي ڊگپپري حاصپپل ڪري‬ ‫موٽي آيو ۽ هت رسڻ بعد سنڌ مدرسة السلم جو پرنسپال مقرر ٿيپپو‪.‬‬ ‫آ‪ ‬پاڻ به مٿا مونان ه ڻي ڪجهپپه سپپنڌي‪ ،‬ڪجهپپه انگريپپزي سپپکي پيپپو‬ ‫هوس‪ .‬سنڌ زميندار سکر جي ايڊيٽريَء سان گڏ محترم خانبهادر کهپپڙي‬ ‫صاحب جي سيڪريٽريَء طور انگريزيَء ۾ لکپڙهه ڪندو ٿي رهيس‪.‬‬ ‫وليت مان موٽڻ بعپپد عمپپر الپپدين مرحپپوم ڊاڪٽپپر يپپو‪ .‬ايپپم‪ .‬دائودپوٽپپو‬ ‫سڏجڻ لڳو‪ .‬انهن ڏينهن ۾ سنڌ مدرسپپي جپپي پرنسپپپالي بپپه ڪا شپپيِء‬ ‫هونپپدي هئي‪ .‬هپپر وات تپپي ڊاڪٽپپر صپپاحب جپپي وائي هئي‪ .‬سپپنڌ جپپو‬ ‫پهريون مسلمان پي‪ .‬ايڇ‪ .‬ڊي هو‪.‬‬ ‫انهيَء ئي زماني ۾ محترم خانبهادر کهڙو صاحب‪ ،‬سنڌ کي بمبئيءَ کپپان‬ ‫جدا ڪرائڻ لِء تحريڪ شپپروع ڪري چ ڪو هپپو‪ .‬اڪيلپپي سپپر‪ ،‬پنهنجپپي‬ ‫ذميداريَء تي‪ .‬اڪثر دنيپپا سپپندس مخپپالفت پئي ڪئي‪ .‬هنپپدن تپپه بنهپپه‬

‫منهن مٿا پئي پٽيا‪ ،‬پر اوائلي ڏينهن ۾ مسلمانن مان به ڪيپپترن صپپاحبن‬ ‫بمبئي سرڪار ۽ هندن کي خوش رکڻ خاطر‪ ،‬وڃي واهن جا پاسا ورتپپا‬ ‫هئا‪ .‬ان تحريڪ جو مرڪز پهريائين لڙڪاڻو هو ۽ بعد ۾ ڪراچي‪ .‬تحريڪ‬ ‫جي سلسلي ۾ خانبهادر کهڙي کي اڪثر ڪراچي اچڻو ٿي پيپپو ۽ بطپپور‬ ‫سندس سيڪريٽريَء جي مون کي به‪ .‬ڪراچيَء جي فضپپا ڪنهپپن حپپد‬ ‫تائين ناموافق هونپدي هئي‪ .‬سپرڪاري ڪامورا ڪڙا ۽ ليڊرن مپان بپه‬ ‫ڪيترا سڄڻ وقت جا سلمي هئا ۽ کهڙي صاحب کان مڙيو ئي پاسو پيا‬ ‫ڪندا هئا‪ .‬الڪو اهو هوندو هون ته اها خبر سپپنڌ جپپي ڪمشپپنر کپپي نپپه‬ ‫وڃي رسي‪ .‬وقت جو ڪمشنر هڪ کـپهرو انگريز هوندو هپپو‪ ،‬جپپي‪ .‬اي‪.‬‬ ‫ٿپامس‪ .‬بمپبئيَء جپي اخبپار ٽپائمز آف انڊيپا‪ ،‬سپپندس انيشپلز )ڇپپوٽين‬ ‫صحيحن( ”جي‪ .‬اي“ جو شرح ڪيو هو ”گاڊ المائٽي“ )يعني خود خپپدا(‬ ‫نعوذ بالله‪.‬‬ ‫هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته کهڙو صاحب ۽ آٌء ڪراچي آيل هئاسپپون‪.‬‬ ‫مرحوم حسين عليپَء جپپي بنگلپپي تپپي‪ ،‬سپپندس مهمپپان طپپور‪ ،‬رهيپپل‬ ‫هئاسون‪ .‬حسين علپپي‪ ،‬خانبهپپادر حسپن علپي مرحپوم جپو پوٽپپو هپپو ۽‬ ‫پڇاڙيَء ۾ جيل کاتي ۾ نوڪري ورتپپي هئائيپپن‪ .‬سپپندس بنگلپپو وڪٽوريپپا‬ ‫روڊ‪ ،‬پراڻيَء ڪمشنريَء جي ٻاهران هوندو هو‪.‬‬ ‫حسين علي پَء مرحپپوم‪ ،‬کهپڙي صپپاحب جپپي اعپپزاز ۾ ڊنپپر پپپارٽيءَ جپپو‬ ‫انتظام ڪيو‪ .‬گهڻن ئي ڏٺن وائٺن ماڻهن ڏانهن دعوت ناما موڪليپپائين‪،‬‬ ‫پر سواءِ ٻن شخصن جي‪ ،‬باقي سڀني کي وقت تي ڪو نه ڪو عارضو‬ ‫ٿي پيو‪ ،‬جنهنڪري دعوت ۾ شريڪ ٿيڻ کان لچار ٿي پيا‪ .‬اهي ٻه جيڪي‬ ‫اچي ڊنر ۾ شامل ٿيپا‪ ،‬سپي هئا‪ :‬ميپر بنپده علپي خپان ٽپالپر ۽ مرحپوم‬ ‫ڊاڪٽر دائودپوٽو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صاحب کان پڇيو ويو ته کين وقت جي قلت جو ڇو ڪو نه خيال‬ ‫ٿيو؟ پاڻ فرمايائين‪” :‬و تعز من تشاُء و تپپذل مپپن تشپپاُء‪ “.‬قپپادر ڪريپپم‬ ‫پنهنجا اختيار ڪمشنر جي حوالي ڪو نه ڪيا آهن‪ ،‬جو آ‪ ‬ويهي کانئس‬ ‫ڊڄان‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر مرحوم ان موقعي تي پهريان مون کي ڪو نپپه سپپڃاتو‪ ،‬ڇپپو تپپه‬ ‫طرفين جي عمر ۽ حيثيت ۾ ڪافي ترقي ٿي چڪي هئي‪ .‬بعپپد ۾ وجهپپه‬ ‫وٺي مون کيس اڳيان بمبئيَء وارا ڏينهن ياد ڏياريا‪ .‬عين شفقت وچان‬ ‫ڀاڪر پاتائين ۽ فرمائين‪” :‬آُء اڄ تائين تنهنجي ڳول ۾ هوس‪ .‬وليت مان‬ ‫موٽڻ بعد آٌء علي محمد راشديَء جو نالو ا ڪثر ٻڌنپپدو پئي رهيپپس‪ ،‬پپپر‬

‫اهو پتو ڪو نه هوم ته جنهن ڇوڪري سپپان آٌء بمپپبئيَء ۾ مليپپو هپپوس‪،‬‬ ‫سو هينئر علي محمد راشدي ٿي پيو آهي‪ .‬وغيره وغيره‪“.‬‬ ‫چڱن کان هميشه چڱايون پيون پڄن‪.‬‬ ‫تجديد ملقات بعد‪ ،‬تعلقات جو نئون دؤر شروع ٿيپپو‪ .‬تنهپپن کپپي ڊاڪٽپپر‬ ‫صاحب مرحوم آخر وقت تائين نباهيو‪ .‬مون کي يپاد نپه آهپپي تپه مپپون‬ ‫کيس ڪڏهن ڪو عرض ڪيو هجي ۽ هن صاحب نه مڃيو هجي‪.‬‬ ‫سياسي زلزل آيا‪ ،‬جهيڙا ٿيا‪ ،‬وزارتون ٺهيون ۽ ڊهيپپون‪ ،‬پپپارٽيون ٿيپپون ۽‬ ‫ڪريون‪ ،‬جاني دوست‪ ،‬جاني دشمن بنجي ويا‪ ،‬وقتپپن ڦرنپپدي دشپپمن‪،‬‬ ‫دوستيَء جا دم ه ڻڻ ل ڳا‪ ،‬پپپر مپپون ڏانهپپن سپپندس اوائلپپي شپپفقت ۽‬ ‫روايتي ڪريميَء ۾ ڪڏهن به ڪا ڪوتاهي ڪا نه ٿي‪ ،‬حالنڪ طبع پا ً پپپاڻ‬ ‫قدرتي زود رنج هئا ۽ آٌء بنهه ”سيدڪو ٻار!“‬ ‫سنڌ مدرسي جي پرنسپاليَء بعپد‪ ،‬ڊاڪٽپر صپپاحب مرحپپوم اسپماعيليه‬ ‫ڪاليج انڌيري جو پروفيسر مقرر ٿي بمبئيَء روانپپو ٿپپي ويپپو‪ .‬آٌء ”سپپنڌ‬ ‫زميندار“ ڇڏي ”ستاره سنڌ“ جاري ڪري چڪو هوس‪.‬‬ ‫اميرو نالي هڪ باورچي مون وٽ ملزم هو‪ .‬ماني چڱي رڌيندو هو‪ ،‬پپر‬ ‫دماغ جي ڪل ٿڙڪيل هيس‪ .‬ڪنهن مهريَء جپي مپوهه جپا هپٿ ل ڳل‬ ‫هئس‪ .‬مپپون وٽ سپپندس پگهپپار ه پڪ آنپپو روز هونپپدي هئي ان اپران پڌ‬ ‫الئونس جي‪ ،‬مون کپپي ۽ منهنجپپي متعلقيپپن کپپي گهپپٽ وڌ ڳالهائينپپدو‬ ‫رهندو هو‪ .‬ڪفايت ۽ مانيَء جي چشڪي جي ڪري آٌء ۽ حسپپام الپپدين‬ ‫به صبر ۽ سڪون سان سندس بڙ بپڙ جپپي بوڇپپاڙ برداشپپت ڪنپپدا ٿپپي‬ ‫رهياسين‪.‬‬ ‫سياري جي موسم هئي ۽ سکر سونهاري جي صبح جو ڦرڪڻي‪ .‬اميرو‬ ‫منهنجي ڪمري ۾ اچي دانهون ڪرڻ لڳو‪ .‬چي‪” :‬صبح مڙدان سان هڪ‬ ‫”ڏاڪدر بنگلي“ ۾ لنگهي پيو آهي‪ ،‬مون گه ڻو ئي پيپو چپوانس تپه هپن‬ ‫گهر ۾ ڪو به بيمار ڪو نه آهي‪ ،‬پپپر هپپو مـپپڙي ڪو نپپه ٿپپو‪ .‬چپپوي ٿپپو‪:‬‬ ‫”ممبئيَء“ کان آيو آهيان‪ .‬مون چيپپس تپپه هينئر وڃ‪ ،‬سپپيءُ واءُ لهپپي‪،‬‬ ‫عبدالرحمان جي هوٽل تان چانهه پاڻي پـپي‪ ،‬پهر سج موٽي اچپپي پيپپر‬ ‫سان ملجانِء‪ ،‬پر منهنجي ڪا ڳالهه ڪا نه ٿو مڃي‪ .‬ڪتپابن جپي ڀپري‬ ‫کنيو ٻاهر ڀت تي چڙهيو بيٺو آهي‪ .‬آٌء ته دروازي تي ڪڙا ڪنڍا چپپاڙهي‬ ‫آيو آهيان‪ ،‬پاڻ ئي ٿڌ تپائيندس ۽ هليو ويندو‪“...‬‬

‫منهن ٻاهر ڪڍي ڏٺم ته ڊاڪٽر دائود پوٽو مرحوم پاڻ ويٺو آهي‪ .‬ناگهان‪،‬‬ ‫بي گمان‪ ،‬ڊوڙي وڃي خپپدمت ۾ حاضپپر ٿيپپس ۽ اميپپري جپپي بپپدتميزين‬ ‫بابت تڪڙي تڪڙي معافي گهرڻ لڳس‪ .‬پاڻ فقط کلندو رهيو‪.‬‬ ‫حال احوال وٺندي معلوم ٿيو ته سنڌ جي تاريخ تي مواد گڏ ڪرڻ لِء پاڻ‬ ‫سنڌ جي سفر تي چڙهيل آهي‪ .‬ان سلسلي ۾ کيس معلوم ٿيپپو هپپو تپپه‬ ‫مان اڳ ۾ ئي سيد محمد معصوم بکري عليه رحمة جي حالت متعلپپق‬ ‫تحقيق پيو ڪريان‪ ،‬جنهنڪري ضرورت محسوس ٿيس تپپه مپپون سپپان‬ ‫اچي مليو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صاحب اڱڻ اچي ۽ عيدان نپپه ٿيپن؟ خوشپيَء وچپان آٌء سپندس‬ ‫خدمت ڪرڻ لڳس‪ .‬جيڪو حاضر هو‪ ،‬سو کڻي پرينَء جي پيش ڪيپپم‪.‬‬ ‫سال کن کان پوِء سندس ڪتاب تاريخ معصومي شايع ٿيو‪ ،‬جنهپن جپي‬ ‫ديباچي ۾ مون کي به ياد فرمايو هئائين‪.‬‬ ‫پر اڃا جا ڳالهه اهم هئي ۽ ان موقعي تي مون کپپي معلپپوم ٿپپي‪ ،‬سپپا‬ ‫اڃا ٻي هئي‪ .‬ڊاڪٽر صاحب پهريون دفعو سنڌ جي ذهني ترقي متعلپپق‪،‬‬ ‫مون کي پنهنجو پروگرام ٻڌايو‪.‬‬ ‫سنڌ جي بمبئيَء کان علحدگيَء جا آثار ان وقت تائين نه فقپپط ظپپاهر‪،‬‬ ‫بلڪ يقين جپپي حپپد تپپائين پهچپپي چ ڪا هئا‪ .‬ان حقيقپپت کپپي سپپامهون‬ ‫رکندي‪ ،‬ڊاڪٽر صاحب فرمايو ته سنڌ جي جدائي اوسيتائين بپپي معنپپ ٰي‬ ‫ثابت ٿيندي‪ ،‬جيستائين سنڌين کي ذهنپپي طپپرح جهنجهپپوڙي‪ ،‬جا ڳائي‪،‬‬ ‫پيرن ڀر کڙو نه ڪيو ويو آهي‪ .‬ان سلسلي ۾ سندس خيال هو‪:‬‬ ‫‪ .1‬سپپنڌ جپپي تاريپپخ جپپي تحقيپپق ڪجپپي‪ .‬بغيپپر ماضپپي معلپپوم ڪئي ۽‬ ‫ماضپپيَء مپپان سپپبق حاصپپل ڪئي‪ ،‬مسپپتقبل جپپو صپپحيح تعميپپر ٿيپپڻ‬ ‫ناممڪن آهي‪.‬‬ ‫‪ .2‬سنڌي ٻوليَء تپپان ٻپپاهرين ٻپپولين جپپا ڇلهپڙ ۽ ڇپپوڏا لهپپي‪ ،‬ان کپپي‬ ‫سندس اصلي ۽ نج حالت ۾ پيش ڪجي‪ .‬پنهنجي ٻوليَء جپپي مپپدد کپپان‬ ‫سواِء ماڻهو پنهنجي اندر جا ٻول ٻولي نه سگهندو‪.‬‬ ‫‪ .3‬سنڌ جي مخصوص روحاني تعليمات کي زندهه ڪجي‪ ،‬جيئن سنڌي‬ ‫پنهنجي ان بي مثال ورثي تي فخر ڪري سگهن‪.‬‬ ‫‪ .4‬سنڌ اندر تعليم عام ڪجي‪.‬‬ ‫‪ .5‬ڊاڪٽر صاحب فرمايو ته سردست هو سنڌ جي تاريخ گڏ ڪڪڪرڻ جپپي‬ ‫ڪوشش پيو ڪري‪ .‬جيڪڏهن حياتيَء هٿ نه ڪڍيس ته هلنپپدي هلنپپدي‬ ‫باقي ڳالهين جي به پوئواري ڪندو رهندو‪.‬‬

‫هينئر سندس حياتيَء جو مجموعي جائزو ورتو ويندو تپپه معلپپوم ٿينپپدو‬ ‫ته ڊاڪٽر صاحب مرحوم ان پروگرام کي پپپوريَء طپپرح نبپپاهيو ۽ ائيپپن‬ ‫ڪرڻ سان سنڌ جي اجتماعي زندگيَء کي ه پڪ نئيپپن دور جپپي دروازي‬ ‫تي آڻي بيهاريو‪.‬‬ ‫‪1936‬ع ۾ سنڌ جدا ٿي‪1937 .‬ع ۾ آزاد سنڌ جون پهريون چونڊون ٿيون‪.‬‬ ‫ٿوري ئي عرصي اندر ڊاڪٽر صاحب مرحوم به بمبئيَء کپپان مپپوڪلئي‬ ‫اچي پنهنجي ڳوٺ جا وڻ ڏٺا ۽ تعليمي کاتي جو ڊائريڪٽر مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫سپپندس دفپپتر بنپپدر روڊ تپپي‪ ،‬اسپپٽار )هينئر مئجيسپپٽڪ( سپپئنيما جپپي‬ ‫سامهون هو ۽ منهنجو گهپپر رام بپپاغ تپپي‪ .‬وچپپان فاصپپلي جپپي ٿپپورائي‬ ‫ڪري اسان جو گڏجڻ روزانو نه‪ ،‬ته بپپه ه پڪ نپپه ٻئي ڏينهپپن ضپپرور پيپپو‬ ‫ٿيندو هو‪ .‬اهي ڏينهن امنگن ڀريا هوندا هئا‪ .‬نئين ولولي جو وهڪرو اڃپپا‬ ‫وير جي ٽڪرين سان ٽڪرجي ٽـپڪر ڪو نه ٿيو هو‪ .‬اميدن جو بهار هو‪،‬‬ ‫خزان جو خطرو محسوس ڪو نه ٿي ٿيو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽپپر صپپاحب مرحپپوم پنهنجپپي قلپپم ۽ پنهنجپپي تعليمپپات ذريعپپي اهپپا‬ ‫ڪوشش شپپروع ڪئي تپپه سپپنڌي زبپان کپپي هنپدي ۽ سنسپڪرت جپي‬ ‫نامناسب ۽ غير ضروري ملوٽ کان آزاد ڪري‪ ،‬سندس اصلي صپورت‬ ‫۾ پيش ڪري‪ .‬سنسار سماچار ۽ ڪن ٻين ڪٽر هندو اخبارن جپپو شپپغل‬ ‫ٿي چڪو هو ته سنڌيَء ۾ ٻاهرين ٻولين جپپا اکپپر ٽـپپپنبي سپپندس حـپپپليو‬ ‫بگاڙيو وڃي‪ .‬ان تحريڪ ۾ سنڌ جا سڀ هندو شامل ڪو نه هئا‪ .‬منجهپپن‬ ‫گهڻا اهڙا بزرگ به هئا‪ ،‬جن ان جعلسازيَء کي قطعا ً نفرت جي نگاهه‬ ‫سان ٿي ڏٺو‪ ،‬پر پري ڪو نپپه ٿپپي سپپگهيا‪ .‬سپپنڌ انپپدر هنپپدو قلپپم اهپڙن‬ ‫بدمستن جي هٿ چڙهي ويل هو‪ ،‬جن کي اڳ پوِء جي پروڙ بل ڪل ڪا‬ ‫نه ٿي پئي ۽ ڦريل وقت ۽ مستقبل جپپي ام ڪانن جپپو منجهپپن ڪو بپپه‬ ‫احساس ڪو نه هپپو‪ .‬فپپي الحقيقپپت اهپپا ئي چڻنپپگ هئي‪ ،‬جنهپپن وقپپت‬ ‫گذرندي ڀڙڪو کپپائي سپپنڌي سوسپپائٽيَء جپپي ي پڪ‪-‬رنگپپي واري سپپاري‬ ‫سرمايي کي ساڙي ڇڏيو ۽ نيٺ خپپود هنپپدن کپپي سپپنڌ ڇڏڻ تپپي مجبپپور‬ ‫ڪيو‪.‬‬ ‫‪1940‬ع ۾‪ ،‬ڊاڪٽر صاحب مرحوم جي پيدا ڪيل جذبي جو خاص نپپتيجو‬ ‫نڪتو‪ .‬سنڌ جي تعليمي وزير محترم غلم مرتض ٰي شاهه سپپنائي )جپپي‪.‬‬ ‫ايم‪ .‬سيد( سنڌ جي زبپپان ۾ ادب کپپي ُاجپپارڻ لِء سپپرڪاري ادبپپي بپپورڊ‬ ‫قائم ڪيو‪ .‬ان بورڊ جي سايه هيٺ سپپنڌي ادب جپپون ڪيپپتريون زنپپدهه‬ ‫جاويد شخصيتون هڪ جاِء تي ڪٺيون ٿي ويون‪ .‬مرحپپوم مولنپپا حڪيپپم‬

‫فتپپح محمپپد سپپيوهاڻي‪ ،‬مرحپپوم مولنپپا ديپپن محمپپد وفپپائي‪ ،‬مرحپپوم‬ ‫خانبهپپادر محمپپد صپپديق ميمپپڻ‪ ،‬محپپترم سپپيد ميپپران محمپپد شپپاهه‪،‬‬ ‫سرڳواسي ڊاڪٽر گربخشاڻي‪ ،‬سرڳواسي ڪاڪو ڀيرو مل مهر چند‪،‬‬ ‫سرڳواسي للچند امر ڏنو مل‪ ،‬سرڳواسي ديوان سوڀراج نرملپپداس‬ ‫۽ ڊاڪٽر دائود پوٽو عليه الرحمة پاڻ! منهنجپپي خوشقسپپمتي هئي‪ ،‬جپپو‬ ‫ڪنهن طرح سان منهنجو نالو به ميمبرن جي لسٽ ۾ اچي ويل هو‪.‬‬ ‫اهي ڏينهن‪ ،‬اهپپي شپپينهن‪ ،‬وري هپپي اکيپپون ڪو نپپه ڏسپپنديون‪ .‬اه پڙن‬ ‫انسانن جي قدمن ۾ ويهڻ جو موقعو ملي ويل هو‪ ،‬جن انسانن جپپا نپپال‬ ‫سنڌي ٻپپولي ڳالهائينپپدڙ قومپپون قيپپامت تپپائين انتهپپائي عپپزت‪ ،‬ادب ۽‬ ‫احترام سان ياد ڪنديون رهنديون‪ .‬انهن جي گفتگوَء جو چهچٽپپو‪ ،‬انهپپن‬ ‫جي زبان جي چاشني‪ ،‬انهن جي معلومات جپپي ڳوڙهپپائي‪ ،‬انهپپن جپپي‬ ‫اٿڻ ويهڻ جي تهذيب‪ ،‬انهن جي صورتن جو شان ۽ وقار‪ ،‬غپپرض سپپندن‬ ‫ڪهڙي خوبي ڳڻي ڪهڙي ڳڻجي! علمي آسمان جي ڪـپتين ۽ ٽيڙن‪،‬‬ ‫آفتابن ۽ ماهتابن جو ميڙو هو‪.‬‬ ‫موقعو به تاريخي هپپو‪ ،‬سپپنڌ جپپي قپپديمي مقپپامي تمپپدن جپپو ا ڻويهين‬ ‫صپپديءَ وارو دور ختپپم ٿپپي رهيپپو هپپو‪ .‬سپپنڌ جپپي زبپپان جپپا ابپپا پنهنجپپو‬ ‫عرصو پورو ڪري‪ ،‬قومي ادب جو ورثو نئين نسل جپپي حپپوالي ڪري‬ ‫رهيا هئا‪ .‬سنڌي تاريخ جي تحقيق جپپو نئون دور شپپروع ٿپپي چ ڪو هپپو‪.‬‬ ‫سنڌيت ڏانهن موٽڻ لِء نئين تحريڪ جو بنيپپاد پئي پيپپو‪ .‬احسپپاس ۽ آس‪،‬‬ ‫اميدن ۽ آسرن جي هڪ نئين دنيا‪ ،‬اکين اڳيان اچي ويل هئي‪ .‬سمجهيو‬ ‫ائين پئي ويو ته هڪ اهڙو سال شروع ٿيو آهي‪ ،‬جنهن جو چيپپٽ ٻپپارهن‬ ‫ئي مهينا چالو رهندو ۽ جنهن جي دوران نه گپپل جپپو گلچيپپن سپپان‪ ،‬نپپه‬ ‫بلبل جو صياد سان سابقو پوندو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر دائود پوٽو مرحوم پاڻ انهن ميڙن جو مور هوندو هپپو‪ .‬ڏکئي کپپان‬ ‫ڏکيا علمي سوال ڳولي آڻي رفيقن اڳيان رکندو هو‪ .‬بورڊ جي ساري‬ ‫ڪم جو نقشو سندس دماغي خوبين جپپو ٿورائتپپو هونپپدو هپپو‪ .‬اصپپولي‬ ‫ڳالهين ۾ پاڻ ڪنهن جي ڪو نه مڃيندو هو‪ .‬هڪ دفعي ڪنهن اکپپر جپپي‬ ‫سلسلي ۾ اچي زير زبر تي جهڳڙو لڳو‪ .‬هڪ طرف ڊاڪٽر صاحب پاڻ‪،‬‬ ‫ٻئي طرف بورڊ جي ميمبرن جي گه ڻائي‪ .‬جيپتري قپدر مپون کپي يپاد‬ ‫آهي‪ ،‬اهو جهيڙو ٻه سال کن هلندو رهيو ۽ بورڊ پاڻ گروپپپن ۾ ورهپپائجي‬ ‫ويو‪ .‬تڪرار وڌي وڃي اخباري ڪالمن تائين به پهتو‪ ،‬پر پڇپپاڙيَء تپپائين‬

‫آڻ ڪنهن‪ ،‬ڪنهن جي ڪا نه مڃي‪ .‬ڊاڪٽر صاحب پنهنجي پَء ڳالهه تپپي‬ ‫قائم رهيو‪.‬‬ ‫ڊائريڪٽر پبل پڪ انسٽرڪشپپن سپپنڌ جپپي حيپپثيت ۾ ڊاڪٽپپر صپپاحب عليپپه‬ ‫الرحمة صوبي ساڻ اڪيچار ڀال ڀليا‪ .‬خوش قسمتيَء سان کيپپن وزيپپر‬ ‫به پير الهي بخش ملي ويو هو‪ .‬انهن ٻنهي صاحبن جي ڪوشش سان‬ ‫سنڌ اندر تعليم کي وڏو فروغ رسيو‪ .‬نيپپون ڪاليجون برپپپا ٿيپپون‪ .‬سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي قائم ٿي‪ ،‬اسڪالرشپپپون ورهپپايون‪ ،‬زوري تعليپپم عپپام ٿپپي‪،‬‬ ‫سون پيرين نوان پرائمري اسڪول کليا‪ ،‬قيمتي ڪتاب ڇپيا‪ ،‬سپپنڌ جپپي‬ ‫تايخ ۽ زماني کي جيارڻ ۽ اجارڻ واري اصول ۾ عام دلچسپي پيپپدا ٿپپي‪.‬‬ ‫غرض سنڌ انپپدر علپپم جپپو اجهامنپپدڙ ڏيئو انهپپن ٻپپن صپپاحبن جپپي حپپب‬ ‫الوطنيَء وسيلي روشن ٿي پيو‪ .‬ڪيترن سالن تائين پوِء بپپه‪ ،‬آٌء گه ڻن‬ ‫ادارن تي پير الهي بخش جو نالو ڏسندو رهيس‪ .‬پر عرصو گذرندي‪:‬‬ ‫”لڳي ڪا جا واُء‪ ،‬ويا انگڙا لٽجي‪“.‬‬ ‫‪1956‬ع ۾ جڏهن آٌء ملڪ کان ٻاهر وڃڻ لءِ تيار ٿيس ته ڊاڪٽپپر صپپاحب‬ ‫مون کان موڪلئڻ آيو‪ .‬پاڻ سان ديپپوان حپپافظ جپپو هپڪ طلئي نسپپخو‬ ‫کڻي آيو‪ ،‬جيڪو مون کي بطور تحفي جي ڏنائين ۽ فرمايائين‪:‬‬ ‫”جلوطنيپپَء جپپي زمپپاني ۾ هيپپَء سپپوکڙي سپپاڻ رکجپپانِء‪ ،‬هيپپانُء‬ ‫مـپنجهيئي ته هن ڏانهن رجوع ڪجانِء!“‬ ‫‪1958‬ع ۾ ڊاڪٽر صاحب عليه الرحمة جي رحلپپت جپپي خپپبر پئي‪ .‬اهپپو‬ ‫هڪ اهڙو حادثو هو‪ ،‬جنهن جي اثر هيپپٺ دل دانهپپون ڪنپپدي رهپپي‪ ،‬پپپر‬ ‫قدرت جي فيصلن ۽ فتپپوائن اڳيپپان چپپارو چلپپي ڪو نپپه ٿپپي سپپگهيو‪.‬‬ ‫سندس ڏنل ديوان حافظ ڏانهن رجوع ڪيم‪ ،‬هن شعر تي نظر پئي‪:‬‬ ‫ل ريش مرا بالب تو حق نمک‪،‬‬ ‫”اي د ِ‬ ‫حق نگهدار که من ميروم‪ ،‬الله معک‪“.‬‬ ‫انا لله و انا اليه راجعون‪.‬‬ ‫‪1962‬ع جي آڪٽوبر ۾ موٽي اچي ڏٺم ته ساز توڙي جو پاڻ خموش ٿي‬ ‫چڪو هو‪ ،‬پر ان جا نغما اڃا تائين به فضا ۾ پئي ڦريا‪ .‬ڌڻي ڪري شپپال‬ ‫نغمن سان به ڪا ويڌن نه واڻجي‪.‬‬

‫سنڌ جو مشهور سخي ڄام ڪانڀو خان‬

‫نور سنڌي‬ ‫سنڌ ۾ اها چوڻي اڄ به مشهور آهي ته يار تون ته اسان لءِ ڄام ڪانڀو‬ ‫ته نه آهين‪ .‬ها ڄام ڪانڀو خان سنڌ جو مشهور سخي مڙس ٿي گپپذريو‬ ‫آهي‪ .‬پاڻ سنڌ جي اهم ڄام جوڻيجو جي خاندان مان هو‪ .‬پاڻ ‪1305‬ھ ۾‬ ‫وقت جي وڏي جاگيردار نواب ڄام محمد شريف جي گهر ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫پاڻ ننڍي هوندي کان سچار غريبن جو همدرد ۽ غريبن جي مپدد ڪنپدي‬ ‫خوشي محسوس ڪندڙ هو‪ .‬ڄام ڪانڀو خان جي سپپخاوت‪ ،‬نپپه صپپرف‬ ‫ڄام نوازعلي واري علئقي ۾ پر ان وقت جي سنڌ هند ۾ مشپپهور هئي‪.‬‬ ‫پاڻ روزانه فجپر جپپي نمپپاز پڙهپپي‪ ،‬نپپوڪرن کپپان ڪاٺ جپپي هپڪ وڏي‬ ‫صندوق‪ ،‬جنهن ۾ چانديَء جا رپيا هوندا هئا‪ ،‬سامهون رکپرائي رات ديپر‬ ‫تائين ايندڙ ضرورتمندن سوالين کي ٻڪ ڀري ڏيندو هو‪ .‬وڏي سپخي هئڻ‬ ‫سان گڏوگڏ مهمان نواز به هو‪ .‬اوطاق تپپي اينپپدڙ مهمپپانن تپپوڙي فقيپپر‬ ‫فقراَء لِء هڪجهڙي ماني‪ ،‬ڍاڪونَء ۾ ڍڪجي ايندي هئي‪ .‬پاڻ صپپوفياڻه‬ ‫راڳ جو به وڏو شوقين هوندو هو‪ .‬ڀل گهوڙا‪ ،‬مهري اٺ‪ ،‬ڀل ڏاند‪ ،‬ڀليپپون‬ ‫مينهون‪ ،‬ڀليون ٻڪريون رکڻ جو به شوقين هو‪ .‬وٽس ‪ 2‬سئو کان وڌيڪ‬ ‫ڀل گهوڙا هوندا هئا‪ .‬سخي اهڙو جو ڪيترا ئي سوالي مينهون يا ڍڳا ۽‬ ‫ٻئي چوپائي مال سان گڏ‪ ،‬گهوڙا سي به سپپٺن سپپنجن سپپان ڏي پڻ جپپي‬ ‫سين هڻندا هئا ته کين اهي به ڏئي ڇڏيندو هو‪ .‬سياست کان پپپري هپپو‪.‬‬ ‫سياست وارو ڪم پنهنجي ڀائرن نوابزاده ڄام جان محمد خان ۽ نپپواب‬ ‫زاده ڄام مٺا خان جي حوالي ڪري ڇڏيپپو هيپپائين‪ .‬مٿيپپان ٻئي نپپواب‪،‬‬ ‫بمبئي اسيمبليَء جپپا ميمپپبر رهيپپا ۽ ان حيپپثيت سپپان سپپنڌ ۾ سپپٺا ڪم‬ ‫ڪرايائون‪ .‬ڄام ڪانڀو خان لِء اهو مشهور آهي ته پپاڻ پنهنجپي مرشپد‬ ‫حضرت شاهه عبدالطيف ڀٽائيَء جي مزار تي حاضري ڀرڻ لِء‪ ،‬سپپوين‬ ‫نوڪرن سان گڏ ڀٽ شپاهه وينپدي نپازڪ نفيپس هئڻ جپي بپاوجود ڀپٽ‬ ‫شاهه کان ٻه ڪوهه پري‪ ،‬نوڪرن سميت گهوڙن تان لهپپي پيپپر اگهپپاڙا‬ ‫ڪري پيرين پنڌ مزار تي حاضري ڏيندا هئا‪ .‬ايئن ٻپپه ٽپپي راتيپپون رهپپي‪،‬‬ ‫وڏيون خير خيراتون ڪندا هئا ۽ پاڻ سان آندل چانپپديَء جپپي ٽ ڪن جپپو‬ ‫خرزينپپون فقيپپر فقپپراَء ۾ ورهائينپپدا هئا‪ .‬لطيپپف جپپي عپپرس مبپپارڪ ۾‪،‬‬ ‫زائرين لِء سندن پاران لنگر عام هلندڙ هوندو ھو‪.‬‬ ‫ملکڙي ۾ به ملهن کي ٽڪن جپپا ٻپڪ ڀپپري ڏينپپدا هئا ۽ ميلپپي ۾ فن ڪارن‬ ‫سان به اهڙي سپپخاوت ڪنپپدا هئا‪ .‬پپپاڻ بهپپترين گهپپوڙي سپپوار بپپه هئا‪.‬‬ ‫سندس ويجهن دوستن ۾ سيد محمد علي شاهه ڄاموٽ مٽياريَء وارو‪،‬‬

‫سر شاهنواز ڀٽو‪ ،‬نواب نبي بخش خان ڀٽو‪ ،‬نپپواب غيپپبي خپپان چپپانڊيو‪،‬‬ ‫مير بنده علي خان ٽالپر به شامل هئا‪ .‬پاڻ محفلن جو مپپور ۽ ڳوٺپپاڻي‬ ‫ڪچهرين سان دلچسپپي رکنپپدو هپپو‪ .‬روزي نمپپاز جپو پابنپد‪ ،‬سپپنڌ جپي‬ ‫ڪيترن ئي بزرگن سان عقيدت رکندڙ هو‪ .‬بزرگن جي ميلپپن ملکپڙن ۾‬ ‫وڃي نه صرف لنگر نياز ڪندو هو پر ملهن ۽ فنڪارن کي به دل کولي‬ ‫ٽڪن جا ٻڪ ڀري ڏيندو هو‪ .‬سنڌ جو هيُء عظيپپم سپپخي ‪ 1374‬هپپه ۾ ‪9‬‬ ‫ربيع الثاني تي هن دنيا مان لڏاڻو ڪري ويو‪ .‬سندس وصال جپپي خپپبر‬ ‫باهه وانگر سپنڌ هنپد ۾ پکڙجپي وئي‪ .‬چپون ٿپا تپه تعزيپت ڪنپدڙن جپو‬ ‫سلسلو سپپڄو سپپال جپپاري رهيپپو‪ .‬ڇا ڪاڻ تپپه ان وقپت سپپوارين جپپي‬ ‫سهوليت نه هئي‪ .‬تعزيت لِء نه صپپرف سپپنڌ پپپر هنپپد کپپان بپپه هزاريپپن‬ ‫ماڻهو پهتا‪ .‬تعزيپت لِء اينپدڙ ايئن روئينپدا رهيپا‪ ،‬ڄپڻ سپندن ڪو مپٽ‬ ‫مائٽ گذاري ويو هجپپي‪ .‬سپپندس پٽپپن ۾ ڄپپام صپپادق علپپي خپپان‪ ،‬ڄپپام‬ ‫شيرعلي خان هئا‪ ،‬جيڪي وفات ڪري ويا‪ .‬ڄام صادق علي خپپان جپپي‬ ‫پٽن ۾ ڄام معشوق علي‪ ،‬ڄام ڪاشف علي ”مرحپپوم“‪ ،‬ڄپپام ذوالفقپپار‬ ‫علي‪ ،‬ڄام شير علي جي پٽن ۾ ڄام نورعلي خان‪ ،‬ڄپپام نفيپپس خپپان ۽‬ ‫ڄام نياز علپپي خپپان شپپامل آهپپن‪ .‬ڄپپام صپپادق علپپي خپپان بپپه مهمپپان‬ ‫نوازيَء واري روايت‪ ،‬پنهنجپپي والپپد کپپان ورثپپي ۾ حاصپپل ڪئي ۽ مپپرڻ‬ ‫گهڙيَء تائين سندس دل جو دستر خوان ايندڙ ويندڙ جي مهمپپانيَء لِء‬ ‫وڇايل رهيو‪.‬‬

‫سردار شاهه بخش خان سهتو‬

‫گلب علي سهتو‬ ‫ڄام شاهه بخش خان سن ‪1924‬ع تي سيٺارجا بال ۾ سردار ڄپپام گپپل‬ ‫محمد خان جي گهر ۾ پيدا ٿيو‪ .‬ڄام شاهه بخپپش خپپان حسپپب دسپپتور‬ ‫پنهنجي والد بزرگ سان گڏ پنهنجي برادريَء جي ماڻهن جا مسئل حپپل‬ ‫ڪرڻ لِء فيصلن ۾ موجود هوندو هو‪ .‬سندن ذهانت ڪمپپال درجپپي جپپي‬ ‫هئي‪ .‬جو ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي والد کپپان اجپپازت گهپپري ڪن ا ڻانگن‬ ‫انسانن جا فيصپپل پنهنجپپي والپپد صپپاحب جپپي موجپپودگيَء ۾ ئي ڪري‬ ‫وٺندو هو يا وري ڪڏهن سندس والد صاحب کيس خاص حڪم ڏينپپدي‪،‬‬ ‫فيصلي ڪرڻ لِء چوندو هو‪ .‬سپپندس عقيپپدت ۽ مريپپديَء وارو واسپپطو‬

‫ناتو درگاهه غوثيا سهرورديا جي خاص خاص خلصفن ۽ عاشپپقن طپپور‬ ‫قائم دائم هيو ۽ اڄ به آهي‪ .‬سنڌ ڌرتيَء تي سرداري صپپف ۾ بيٺپپل هپپي‬ ‫واحد ۽ پهريون سردار هو‪ .‬جڏهن ڪارو ڪاري واريپپن ڪڌيپپن رسپپمن ۽‬ ‫رواجن عيوض ۽ ڏنڊ ڏوهه يا چٽي طور نيپپاڻيون ڏي پڻ واري رسپپم خلف‬ ‫بغاوت ڪئي‪ .‬سردار ڄام شاهه بخش خان ڪڏهن به اه پڙو فيصپپلو نپپه‬ ‫ڪيو‪ .‬جنهن ۾ ڏنڊ يا چٽي طور عورت ڏني وئي هجي‪ .‬هن چاهيو پئي تپه‬ ‫هن امن واري ڌرتيَء تي انتهائي ڪارروايون براين ۽ بڇڙاين جپپي ڀنپپور‬ ‫۾ آيل شرافت ۽ حقيقت پسندي وارين ريتن رسمن کي جيپپاريو وڃپپي‪.‬‬ ‫ڄام شاهه بخش خان پنهنجي تعليم پوري ڪرڻ کانپوِء پنهنجي ڳوٺ ۾‬ ‫فائنل جا ڪلس هلرايا ۽ پنهنجي خرچ تي استاد مقرر ڪرائي اسپپتادن‬ ‫۽ شاگردن جي رهائش جو خرچ پڻ پاڻ برداشت ڪيو‪ .‬جوانيءَ جي دور‬ ‫۾ ئي سندس هڪ ڪمدار ڪنهن موقعي تي کيس چيپپو تپپه اسپپان جپپي‬ ‫هن ڇوڪري جو مٿو خراب ٿيو آهپپي چپپوي ٿپپو مپپان پڙهپپان پپپر اسپپان‬ ‫چئونس ٿا ته ته تون مال متاع جي ڪر‪ .‬جنهن کانپوِء ڄام شاهه بخش‬ ‫خان ٻار ڏانهن مخاطب ٿيندي چيو ته پٽ مپپان تنهنجپپو خپپرچ برداشپپت‬ ‫ڪريان ٿو‪ .‬تون جتي به چاهين اتي تعليم حاصل ڪر‪ ،‬پوِء ڪمپپدار کپپي‬ ‫تنبيهه ڪيائين ته علم کپپان سپپواِء انسپپان اڌورو آهپپي‪ .‬هپپن ڪيپپترن ئي‬ ‫ڳوٺن ۾ پاڻ عمارتون ٺهپپرائي تعليمپپي ادارا قپپائم ڪيپپا‪ .‬سپپندس اعلپ ٰي‬ ‫ذهانت سبب انگريزسرڪار جي ڪليڪٽپپر آِء ايپپس لِء کيپپس چونڊيپپو ۽‬ ‫لنڊن وڃي تربيت جو امتحان ڏيپڻ جپپي آڇ ڪئي جي ڪا انگريپپز سپپرڪار‬ ‫سان بغاوت سبب ٺڪرائي ڇڏيائون‪ .‬هو سندن والد جي وفپپات کپپانپوِء‬ ‫‪ 30‬جولِء ‪1985‬ع بمطابق ‪ 11‬ذوالقعد ‪1405‬ع تي سپپرداري مسپپند‬ ‫تي ويٺو‪ .‬پاڻ ‪60-1959‬ع جي بي ڊي اليڪشن ۾ حصو وٺي باقاعپپدگيَء‬ ‫سان سياسي ميدان ۾ پير پاتائون‪ ،‬يونين ڪائونسپپل هيٺيپپان سپپيٺارجا ۽‬ ‫گڏيجي جا ڪيترائي دفعا ميمبر‪ ،‬وائيس چيئرمين ۽ چيئرمين چونڊيا ويا‪.‬‬ ‫سردار ڄام شاهه بخش خپپان سپپهتو عپپوامي ڀلئي جپپا ڪيپپترائي ڪم‬ ‫ڪيا‪ .‬گڏيجي کان سيٺارجا اسٽيشن ۽ نيشنل هاِء وي کان سپپيٺارجا بپپال‬ ‫جيڪي هينئر پڪا روڊ آهن پنهنجي هارين نپپارين جپپي مپپدد سپپان ڪچپپا‬ ‫رستا ٺهرائي ماڻهن کي رستن جي سهوليت ميسر ڪئي‪ .‬هپپن غريپپب‬ ‫پرور انسان ۽ سندن خاندان ڪڏهن به انساني تذليل نه ڪئي‪ .‬اونچ نيچ‬ ‫‪ ،‬امير غريب واري فرق کي ختم ڪري جمهوريت ۽ مساوات جو اهڙو‬ ‫مثال قائم ڪيو‪ .‬جيڪو اهڙين مسندن تي ويٺل ٻيپپن شخصپپيتن وٽ نپپه‬

‫هيو‪ .‬هن پنهنجي برادري کان سواِء راڄپپداري ۾ اينپپدڙ ٻيپپن ڪيپپترن ئي‬ ‫قبيلن جي ماڻهن کي پنهنجپپي آڳنپپد تپپي کپپٽ‪ ،‬ڪرسپپي ويه پڻ لءِ ڏئي‬ ‫برابري جو مثال قائم ڪيو جيڪو سلسلو اڄ به جاري آهي‪ .‬هن روشن‬ ‫خيال سردار پنهنجي اها سوچ سدائين اڳيان رکپپي تپپه پنهنجپپي قپپبيلي‬ ‫جي ماڻهن کي ۽ اوڙي پاڙي جي ٻين بردارين جي غريپپب مپپاڻهن کپپي‬ ‫علم جهڙي زيور کان محروم رکڻ هن مسند سان خيانت آهپپي‪ .‬سپپنڌ ۽‬ ‫هند ۾ سندس قبيلي جي ماڻهن جي موجودگيَء هوندي به هن ڪڏهپپن‬ ‫خون خرابي جي هوا کپي نپپه ڀ ڙڪايو هونپدو‪ .‬سپنڌ ڌرتپپي تپپي سپندس‬ ‫قبيلي سان لڳاپيل ڪيتريون ئي برادريپپون ۽ پپپاڙا سپپندس سپپرداريَء‬ ‫هيٺ هئا ۽ راجپپائن جپپي علئقپپي راجسپپتان ۾ پپڻ سپپندس قپپبيلي کپپي‪،‬‬ ‫پاڙيسري کي اهنج ۽ ايذاَء ڏيڻ‪ ،‬ڦپپرڻ لٽ پڻ جپپو درس هپپن گهرا ڻي جپپي‬ ‫ڪنهن به فرد نه ڏنو‪ .‬سردار شاهه بخش خپپان سپپهتو بپپه ان ئي سپپوچ‬ ‫جو مالڪ رهيو‪ .‬هي امپپن پسپپند سپپردار تپپه هپپو پپپر ڪڏهپپن بپپه انگريپپز‬ ‫سرڪار کان وٺي ٻئي ڪنهن جابر حاڪم اڳيان نه جهڪيپپو‪ .‬جڏهپپن بپپه‬ ‫ڪنهن ڏاڍي پير مير ڪنهن غريب پاڙيسري جي ننگ ۽ دنپپگ سپپان هپپٿ‬ ‫چراند جي ڪوشش ڪئي هوندي اتي هي سرويچ سرواڻ اڳيپپان اچپپي‬ ‫پاڻ ملهائڻ لِء پهتو هوندو‪ .‬سندس سوچ ۾ اها ئي ڳالهه هوندي هئي ته‬ ‫هي ڪهڙي به قبيلي جو مظلوم ماڻهو آهي ان جي مدد ڪرڻ گهرجي‪.‬‬ ‫هن ڪڏهن به اقتدار جي عيوض اصولن جي سپپوديبازي نپپه ڪئي‪ .‬هپپن‬ ‫چاهيو پئي ته حقيقي حڪمراني انسانن جي دلين تپپي حپپاڪميت ڪرڻ‬ ‫آهي‪ .‬ٻين خاطر پاڻ ارپڻ وارو اصول‪ ،‬نه ڪي ڪرسي حاصل ڪرڻ لءِ‬ ‫ڌرتي‪ ،‬قوم ۽ ضمير جو سودو ڪيائين‪.‬‬

‫ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو‬ ‫غلم مصطف ٰي کٽي‬ ‫ڊاڪٽر عبدالجبار جپپوڻيجي سپپنڌ پرڳڻ ڪي جپپي لڙ واري خطپپي ضپپلعي‬ ‫بدين جي ڳوٺ پير فتح محمد شاهه ۾ تاريخ ‪ 26‬نومبر ‪1935‬ع ۾ جنپپم‬ ‫ورتو‪ .‬سندس والد جو نالو ڊاڪٽر سلطان احمد آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي ابتدائي تعليم بدين‪ ،‬ٽنڊو باگو‪ ،‬نواب شپپاهه ۽‬ ‫حيپپدرآباد مپپان حاصپپل ڪئي‪ .‬هپپن ايپپم اي ”سپپنڌي“ جپپو امتحپپان سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي مان ‪1962‬ع ۾ پاس ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ سندس محنپپت‪ ،‬ڏاهپپپ ۽‬

‫هوشياري سبب کيس ”گولڊ ميڊل“ سان نوازيو ويپو‪ .‬مپذڪوره خپپوبين‬ ‫جي مالڪ هئڻ سبب ۽ پڙهائي جي تسلسپل کپي برقپرار رکنپدي سپال‬ ‫‪1966‬ع ۾ چين جي گادي واري هنڌ بيجنگ مان هن چيني ٻولي ۾ ڊپلوما‬ ‫ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ هن پپپاڻ پتپپوڙي پهريپپون نمپپبر کنيپپو ۽ کيپپس ڊپلومپپا جپپي‬ ‫امتيپپازي سپپند سپپان نوازيپپو ويپپو‪ .‬اهپپڙي ريپپت سپپال ‪1974‬ع ۾ سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي مان پي ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪيايئن جيڪا مولنا غلم‬ ‫مصطف ٰي قاسمي جي رهنمائي هيٺ حاصل ڪيائين‪ .‬انهي ۾ هن هيٺيپپن‬ ‫عنوان تي مقالو لکيو” سنڌي شاعري تپپي فارسپپي شپپاعري جپپو اثپپر“‬ ‫انهي عنوان مان انپپدازو ل ڳائي سپپگهجي ٿپپو تپپه کيپپس ڪيڏو ڳوڙهپپو‬ ‫مطالعو ڪرڻو پيو هوندو‪.‬‬

‫بئريسٽر غلم محمد خان ڀرڳڙي‬ ‫پروفيسر اعجاز قريشي‬ ‫ک مپپان ڪيپپترين ئي عظيپپم ۽‬ ‫سنڌ هڪ مردم خير خطو رهيو آهپپي‪ .‬هپپن پنهنجپپي ُڪ ِ‬ ‫اعلى شخصيتن کي جنم ڏنو آهي‪ .‬انهن مان هڪ رئيس غلم محمد خان ڀرڳڙي پپپڻ‬ ‫آهي‪ .‬غلم محمد خان ننڍي هوندي کان ئي سنڌ جي سياست ۾ پيپپر پپپاتو ۽ ان ۾ ه پڪ‬ ‫ڀرپور ڪردار ادا ڪيو‪ .‬ننڍپڻ ۾ هن تمام سٺي تعليپپم حاصپپل ڪئي ۽ پنهنجپپي تعليپپم ۽‬ ‫سمجهه جي زور تي سنڌ جي عام غريب ماڻهن ۽ خاص طور تي مقامي ڪولهي ۽‬ ‫ڀيل برادرين جي ماڻهن سان هن کي محبت ٿي ۽ سندن مسئلن کي حپپل ڪرڻ لِء‬ ‫تمام گهڻي ڪوشش ڪئي‪ .‬ڀرڳڙي صاحب جڏهن هن دنيا ۾ اک کولي ته هندستان ۾‬ ‫برطانوي راڄ هو ۽ سنڌ ۾ به انگريزن جي ح ڪومت هئي‪ .‬هپپن پنهنجپپي اکيپپن سپپان‬ ‫ماڻهن سان انگريزن طرفان ٻه اکيائي ٿيندي ڏٺي ۽ پوِء انگريزن کي هن سپپمجهائڻ‬ ‫جي ڪوشش ڪئي ۽ ماڻهن جا مسئل وٽن کڻي ويندو هو‪ .‬انگريز بهپپادر ڇا ڪاڻ تپپه‬ ‫حڪمران هو ۽ پنهنجي طاقت جي نشي ۾ هو‪ ،‬ان ڪري هو انهن ڳالهين تي ڌيان نه‬ ‫ڏيندو هو‪.‬‬ ‫غلم محمد خان ٿوري وقت ۾ ان ڳالهه کي سمجهي ويو ۽ هن انگريپپز جپپي قپپانون‬ ‫جو تفصيلي جائزو ورتو ۽ ان تي دسترس حاصل ڪئي ۽ پوِء هو جلد ئي انگلنڊ روانو‬ ‫ٿيو ۽ چند سالن ۾ بئريسٽري جي ڊگري حاصپپل ڪري واپپپس آيپپو‪ .‬ڀر ڳڙي صپپاحب‬ ‫انگلينڊ مان ڊگري وٺي ‪1908‬ع ۾ واپس سنڌ پهتو ۽ اچڻ شپپرط پنهنجپپي و ڪالت جپپو‬ ‫هڪ جاندار فرم قائم ڪيو جنهن ذريعي هن عام ۽ غريپپب مپپاڻهن جپپا ڪيپپس کنيپپا ۽‬ ‫ساڳئي وقت سياست ۾ ڀرپور حصو وٺپڻ ل ڳو‪ .‬انهيپَء دؤر ۾ ڀر ڳڙي صپپاحب جپپي‬ ‫وڪالت واري فرم ۾ ساڻس سنڌ جي ٻين وڪيلن به ساٿ ڏنو جن ۾ خاص طور تپپي‬ ‫بئريسٽر عبدالرحمان‪ ،‬بئريسٽر حافظ‪ ،‬مسٽر عبدالقادر وڪيل ۽ ڪجهپپه ٻيپپا دوسپپت‬ ‫شامل هئا‪ .‬هي ُاهو دؤر هو‪ ،‬جنهن وقپپت سپپنڌ جپپي هپڪ ٻپپي اعلپپى شخصپپيت شپپيخ‬

‫عبدالمجيد سنڌي مسلمان ٿي سنڌ جي سياست ۾ حصو وٺڻ لڳو‪ .‬هي نو مسلم هپپو‬ ‫۽ ڀرڳڙي صاحب سندس ڪافي مپپدد ڪئي‪ .‬ان وقپپت سپپنڌ ۾ ڀرڳڪڪڙي صپپاحب جپپي‬ ‫دوستيَء ۾ سنڌ جو ناميارو وڪيل ۽ دانشور سيٺ هرچند راِء وشنداس‪ ،‬سپپنت داس‬ ‫منگهارام‪ ،‬جيٺمل پرسرام‪ ،‬جئرام داس دولترام به اچي ساڻس شريڪ ٿيپپا ۽ سپپنڌ ۾‬ ‫هڪ سياسي ۽ سماجي هلچل هلڻ لڳي‪ .‬انهن ئي ڏينهن ۾ مولنپپا عبپپدالله سپپنڌي بپپه‬ ‫پير جهنڊي ۾ اچي رهيا هئا ۽ پنهنجي تعليم جو هڪ مدرسو قائم ڪيو‪ .‬انهن ئي ڏينهن‬ ‫۾ شيخ عبدالمجيد‪ ،‬ڀرڳڪڪڙي صپپاحب جپپو سياسپپي اسسپپٽنٽ ٿيپپو ۽ ڀرڳڪڪڙي صپپاحب‬ ‫طرفان جاري ڪيل اخبار المين جو ايڊيٽر ٿيو‪ ،‬جتپپان شپپيخ صپپاحب وڌي ه پڪ اعلپپى‬ ‫پائي جو سياستدان ٿيو‪.‬‬ ‫شيخ صاحب ۽ ڀرڳڙي صاحب ننڍي کنڊ جا اعلى ڪردار ۽ اعلى پائي جپا سياسپتدان‬ ‫ٿي اڀريا‪ .‬انهن ڏينهن ۾ ڀرڳڙي صاحب آل انڊيا نيشپپنل ڪانگريس ۾ شپپامل ٿيپپو‪ .‬ان‬ ‫وقت ڪانگريس جو ليڊر جناب فيروز شا مهتا هو‪1908 .‬ع ۾ ڪانگريس طرفان سنڌ‬ ‫۾ هڪ ڪانفرنس ڪوٺائي وئي جيڪا لڙڪاڻي شهر ۾ منعقد ٿي‪ .‬هن ڪانفرنس جپپي‬ ‫صدارت سيٺ هرچنپپد راِء وشپپنداس ڪئي‪ .‬انهي پَء ڪانفرنس ۾ تمپپام گه ڻا قپپومي‬ ‫مسئل ۽ سوال ُاٿاريا ويا خاص طور تي سنڌ جي بمبئي کپپان آزادي وارو معپپاملو ان‬ ‫ڪانفرنس سنڌ ۾ ڪافي هلچل پيدا ڪئي ۽ ڀرڳڙي صپپاحب ان سلسپپلي ۾ سپپنڌ جپپي‬ ‫حقن جي حفپپاظت بپپابت تمپپام اهپپم ۽ سپپٺو ڪردار ادا ڪيپپو‪ .‬ڪانگريس ان وقپپت‬ ‫هندستان جي تمپپام وڏي مضپپبوط ۽ فعپپال تنظيپپم ٿپپي وئي هئي ۽ سپپنڌ ۾ بپپه ڀرپپپور‬ ‫ڪردار ادا ڪرڻ لڳي‪ .‬سنڌ جا ڪيترائي مسلمان ليڊر هن ۾ شامل ٿي ويا هئا‪ ،‬ڇو ته‬ ‫ڪانگريس هندستان جي آزاديَء لِء وڙهي رهپپي هئي ۽ پنهنجپپي مختلپپف هنڌن تپپي‬ ‫انگريزن جي ڪردار جي نفي ڪئي پئي وئي‪1908 .‬ع کپپانپوِء ڪراچيپَء ۾ ‪1913‬ع ۾‬ ‫ساليانو ميڙ ٿيو‪ ،‬ان بعد ‪1914‬ع ۾ مپپدراس ۾‪1915 ،‬ع ۾ بپپامبي ۾ سپپاليانو مي پڙ ٿيپپو‪.‬‬ ‫انهن سڀني ۾ غلم محمد خان صاحب جو مرڪزي ڪردار رهيو‪ .‬ڪراچيَء واري ميڙ‬ ‫جو سڄو بندوبست ته ڀرڳڙي صاحب ڪيو‪ .‬انهيءَ کپپانپوِء ٽيپپون صپپوبائي مي پڙ وري‬ ‫لڙڪاڻي ۾ ‪ 21‬اپريل ‪1916‬ع ۾ ٿيو‪ ،‬جنهن ۾ پڻ ڀرڳڙي صاحب جپپو وڏو ڪردار هپپو‪.‬‬ ‫انهي پَء ڪانفرنس ۾ سپپيٺ هرچنپپد راِء‪ ،‬غلم محمپپد ڀر ڳڙي صپپاحب کپپي انهي پَء‬ ‫ڪانفرنس جي صدارت لِء ڪوٺايو هو ۽ ڀرڳڙي صاحب جي شان ۾ هڪ ڀرپور تقرير‬ ‫ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ هن چيو ته ”ڀرڳڙي صاحب سنڌ جي ماڻهن لِء ڪم پيو ڪڪڪڪري ۽ ٻيپپو‬ ‫ته هو سڄي سنڌ جي مسلمانن ۽ هندن لِء ڪم ڪري رهيو آهي ۽ کين ويجهي آڻڻ ۾‬ ‫سندس وڏو ڪردار آهي‪ .‬هو هڪ انسان آهپپي ۽ انسپپانيت جپپو علمپپبردار آهپپي ۽ هپپو‬ ‫انسپپانن ۾ ڪنهپپن بپپه ورهاسپپت جپپو حپپامي نپپاهي ۽ ڀر ڳڙي صپپاحب انڊيپپن نيشپپنل‬ ‫ڪانگريس جي ڪا به ميٽنگ يا ڪانفرنس هجي ۽ ڪٿي بپپه هجپپي تپپه هپپو ان ۾ اچپپي‬ ‫شامل ٿيندو آهي ۽ هن ڪڏهن به نه گسايو آهي‪ “.‬انهيَء تي سڄو حپپال ُاٿپپي بيٺپپو ۽‬ ‫ڀرڳڙي صاحب جي ايڏي عزت افپپزائي تپپي تمپپام گهڻيپپون تپپاڙيون وڄپپايون‪ .‬بعپپد ۾‬ ‫انهيَء لڙڪاڻي واري ڪانفرنس جپپي صپپدارت ڀر ڳڙي صپپاحب ڪئي ۽ هپڪ ڀرپپپور‬ ‫تقرير ڪئي‪ .‬انهيَء ۾ هن هندستان ۽ سنڌ جي ماڻهن جپپي اهنجپپن جپپو ذ ڪر ڪيپپو ۽‬ ‫برطانوي راڄ جي سٺن ماڻهن جي تعريف پڻ ڪئي‪ .‬ڀرڳڙي صاحب جي اهپپا تقريپپر‬

‫تمام ڀرپور هئي ۽ تقرير انگريزي ۾ موجود آهي ۽ اسان جپپي محقپپق سپپائين محمپپد‬ ‫هاشم لغاري جي ڀرڳڙي صاحب تي لکيل ڪتاب ۾ موجود آهي‪.‬‬ ‫ڀرڳڙي صاحب ڪجهه وقپپت آل انڊيپپا ڪانگريس جپو جنپپرل سپپيڪريٽري پپڻ رهيپپو‪.‬‬ ‫ڪجهه وقت کانپوِء هن محسوس ڪيو ته ڪانگريس طرفان مسلمانن جپپي آزاديپَء‬ ‫جو ڪيس ڀرپور نموني نه کنيو پيو وڃپپي ۽ انهپپن ئي ڏينهپپن ۾ ڀر ڳڙي صپپاحب جپپي‬ ‫چوڻ تي آل انڊيپپا مسپپلم ليپپگ ۽ آل انڊيپپا ڪانگريس جپو گڏيپپل اجلس ٿيپو‪ ،‬جنهپن ۾‬ ‫ڀرڳڙي صپاحب سپنڌ جپو بمپبئي کپان جپدائي جپو ٺهپراُء پيپش ڪيپو ۽ هپن ڏٺپو تپه‬ ‫قائداعظم هڪ وڏو مدبر آهي ۽ ساڻس گڏ ڪم ڪرڻ جپو سپعيو ڪيپو‪ .‬ڪجهپه وقپت‬ ‫کانپوِء ڀرڳڙي صاحب آل انڊيپپا مسپپلم ليپپگ ۾ شپپامل ٿيپپو ۽ پپپوِء محمپپد علپپي جنپپاح‬ ‫صاحب ۽ ٻين سان گڏ ڪم ڪيو‪ .‬ڀرڳڙي صاحب مسلم ليگ ۾ ڪيترن ئي اهم عهدن‬ ‫تي رهيپپو‪ .‬هپپن پنهنجپپي سپپڄي جپپواني جديپپد سپپنڌ جپپي مپاڻهن جپپي خپپدمت ڪئي‪.‬‬ ‫انگريزن سان هپپارين ۽ زمينپپدارن بپپابت رسپپائي ۽ لپپپي تپپي جهيپڙو ڪيپپو‪ .‬ڀر ڳڙي‬ ‫صاحب هڪ باڪردار‪ ،‬روشن خيال سياستدان هو‪ .‬هن سنڌ ۾ پنهنجپپو نپپالو ڇڏيپپو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫ڪم ڪم ڪندي‪ ،‬ڪندي جوانيَء ۾ ئي راهه رباني وٺي ويو‪ .‬پر سندس ڪم اڄ اسپپان‬ ‫وٽ موجود آهي‪ .‬اسان جي نوجوانن کي سندس ڏسيل واٽ تي هلڻ گهرجي‪ ،‬ڇو ته‬ ‫سنڌ کي هن مهل اهڙن ماڻهن جي ضرورت آهي‪.‬‬

‫بئريسٽر غلم محمد ڀرڳڙي‬

‫غلم حسين قائمخاني‬ ‫بئريسٽر غلم محمد ڀرڳڙي ڳوٺ ديگهاڻ ڀرڳڙي ۾ جنم ورتو‪ .‬سندس‬ ‫والد محترم جو نالو ريئس مولوي ولي ڀرڳڙي هو‪ .‬رئيس غلم محمپپد‬ ‫ڀرڳڙي ابتدائي تعليپپم سپپندس ئي ڳوٺ جپپي مدرسپپي مپپان حاصپپل‬ ‫ڪئي‪ .‬بعد ۾ پاڻ مشينري اسڪول ڪراچي ۽ سنڌ مدرسي ڪراچي مان‬ ‫مئٽرڪ پاس ڪري واپس ڳوٺ دينگاڻ ڀرڳڙي اچي زمين سنڀالي‪.‬‬

‫حاجي نجم الدين لغاري )سريوال(‬

‫عبدالغفار لغاري‬ ‫سنڌ ڌرتي جنهن کي صوفين ۽ امن جي ڌرتي چيپپو وڃپپي ٿپپو‪ ،‬اتپپي هپپر‬ ‫دور ۾ اهڙا ماڻڪ موتي پيدا ٿيا آهن‪ ،‬جن هميشپپه مپپاڻهن جپپي خپپدمت‬

‫کي عبادت سمجهڻ سان گڏ امن ۽ شرافت جپپو دامپپن نپپه ڇڏيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫سنڌ ۾ سياسي‪ ،‬برادري ۽ راڄگيري جي حوالي سان هڪ منفرد ۽ اعل ٰي‬ ‫مقام رکندڙ سياسي شخصيت حاجي نجم الدين لغاري )سريوال( جپپو‬ ‫جنم ضلع بدين جپپي تعلقپپي مپپاتلي جپپي ننڍڙي ڳوٺ مپاڻڪ لغپاري ۾‬ ‫‪1920‬ع ۾ ٿيو‪ ،‬سندس ابتدائي تعليم جي شروعات ڳوٺ گلب لغپپاري‬ ‫جي پرائمري اسڪول مان ٿي وڌيڪ تعليم ٽنڊوبپپاگو جپپي هپپاءِ اسپڪول‬ ‫مان حاصل ڪئي‪ .‬مرحپوم جپي سياسپي ۽ ذاتپي زنپدگي هپڪ بپي داغ‬ ‫شخصيت سان گڏ شرافت ۽ قپپانوني جپپي پاسپپداري رکنپپدڙ شخصپپيت‬ ‫هئي‪ .‬هپپو عپپام رواجپپي وڏيپپرن ۽ رئيسپپن کپپان منفپپرد طپپبيعت رکنپپدڙ‬ ‫شخصپپيت هپپو ۽ اصپپولن تپپي ڪڏهپپن بپپه سپوديبازي نپپه ڪئي‪ .‬سپندس‬ ‫ڪچهرين مان واضع لڳندو هو ته هن جو پسنديده سياسي شخصيتون‬ ‫قائم اعظم محمد علي جنپپاح‪ ،‬فپپاطمه جنپپاح ۽ بعپپد ۾ شپپهيد ذوالفقپپار‬ ‫علي ڀٽو هئا‪ .‬سندس اهپپم ۽ قريپپبي دوسپپتن ۾ ڀٽپو مرحپوم کپان علوه‬ ‫غلم مصطف ٰي جتوئي‪ ،‬رحيم بخپپش سپپومرو‪ ،‬پيپپر غلم رسپپول شپپاهه‬ ‫جيلني‪ ،‬مير رسول بخش ٽالپر‪ ،‬قاضي عابد‪ ،‬قاضي اڪبر‪ ،‬ڄام صادق‪،‬‬ ‫شاهنواز جوڻيجو وارن سان دلي لڳاُء هئس‪ .‬ٽائيم جي پابندي سندس‬ ‫اولين ترجيح هئي‪ .‬راڄ ڀاڳ ۾ آخپري سپفر تپائين مر ڻن ۽ پر ڻن ۾ پپاڻ‬ ‫پهچي ڏک ۽ سک ونڊڻ سندس عادت هئي‪ .‬سپپنڌ انپپدر لغپپاري بپپرادري ۾‬ ‫اهم مقام رکڻ باوجود ڪڏهن بپپه سپپرداري جپپو لفپپظ نپپه س پڌارايائين ۽‬ ‫مخصوص قبيلئي سوچ نه رکي مرحوم حاجي نجپپم الپپدين )سپپريوال(‬ ‫‪1945‬ع ‪ 1950‬ڌاري سياسپپي سپپفر جپپو آغپپاز ڪيپپو ۽ مپپاتلي مپپان‬ ‫ميونسپل ڪميٽي جي ميمپپبر طپپور منتخپپت ٿيپپو‪1953 ،‬ع ڌاري مپپاتلي‬ ‫جي صوبائي تڪ تان مسلم ليگ جي پليٽ فارم ايوب کهڙو گروپ جي‬ ‫نور محمد نظاماڻي سامهون اليڪشن ڪري ڪاميپپابي حاصپپل ڪري‬ ‫ايم پي اي ٿيو‪ .‬عبدالستار پيرزاده جي وڏ وزارت ۾ ايڪسائيز کاتي جپپو‬ ‫صوبائي وزيپر ٿيپو‪ ،‬ون يپونٽ واري اليڪشپن ۾ مغربپي پاڪسپتان جپو‬ ‫ميمپپبر منتخپپب ٿيپپو‪1956 .‬ع ۾ ڊاڪٽپپر خپپان صپپاحب جپپي وزارت ۾‬ ‫جهنگلت جپو وزيپر مقپرر ٿيپو‪ .‬سپنڌ ۾ ‪1956‬ع دوران آيپل ٻپوڏ دوران‬ ‫ايريگيشن کاتي جا پاور ملپڻ تپپي مپپاتلي شپپهر کپپي بچپپائڻ وڏي جپپاکوڙ‬ ‫ڪيائين ۽ اتپپان مپپاڻهن کپپي ڪڍڻ لِء خصوصپپي ٽريپپن هلپپرائي ‪1962‬ع‬ ‫دوران باِء اليڪشن ميمبر اعجاز ٽپپالپر کپپان ‪ 7‬ووٽپپن تپپان هپپارايو چپپار‬ ‫مارچ ‪1964‬ع واري واقعي ۾ جن شاگردن جي ڪورٽ مپپان ضپپمانت‬

‫نه ٿي ناهن جي ضپپمانت حپپاجي انجپپم الپپدين لغپپاري ان وقپپت جپپي ل‬ ‫ڪاليج جي پرنسپل ۽ وڪيل محمد ميمڻ جي گذارش تي ڪرائي يحپپ ٰي‬ ‫دور ۾ پهريان دولتانه صاحب ۽ بعد ۾ سڪندر حيات جي ٻاهر وڃپپڻ بعپپد‬ ‫پاڪستان مسلم ليگ جو عارضي طور صپپدر بپپه ٿيپپو‪ 73-1970 .‬ڌاري‬ ‫ٽنڊو باگو بدين تپڪ تپپي پيپلپپز پپپارٽي ا ڳواڻ شپپهيد ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپو‬ ‫سامهون اليڪشپپن ڪئي‪ 5000 .‬ووٽ تپپان شڪسپپت کپپائي ‪1973‬ع ۾‬ ‫شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ان وقت جي وزير اعل ٰي ممتاز علي ڀٽو جپپي‬ ‫چوڻ تپپي پيپلپپز پپپارٽي ۾ شپپموليت اختيپپار ڪئي‪ .‬مپپاتلي بپپدين تپڪ تپپان‬ ‫مرحپپوم خپپان محمپپد نظامپپاڻي پپپاران اليڪشپپن تپپان هپپٿ ک ڻن بعپپد‬ ‫ڪاميابي ماڻي‪1983 .‬ع دوران ايم آر ڊي تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتپپو ۽‬ ‫گرفتار به ٿيو‪.‬‬ ‫ضپپياَء دور ۾ غيپپر جمپپاعتي اليڪشپپن دروان ڪاميپپاب بائي ڪاٽ ڪري‬ ‫سياسي حلقن ۾ هڪ نمايان ڪردار ادا ڪيو‪ .‬اڳوڻي وزير اعظپپم غلم‬ ‫مصطف ٰي جتوئي واري دور ۾ صوبائي وزير ٿيپپو‪1988 .‬ع بعپپد سياسپپت‬ ‫کان ڪناره ڪشي ڪئي‪ .‬مرحوم کي ٻن پٽن جو اولد آهي‪.‬‬ ‫وڏو پٽ بشير احمد لغاري پيپلز پارٽي ضلع بدين جو سينيئر نائب صدر‬ ‫۽ ايم پي آهي‪ .‬جڏهن ته سندس ٻيو فرزند انيل احمد پرائيويٽ نوڪري‬ ‫ڪري ٿو‪ .‬مرحوم حاجي نجم الپپدين ‪2004‬ع تپپي هپپن فپپاني دنيپپا مپپان‬ ‫لڏاڻو ڪيو‪ .‬هن اڌ صدي تائين بغير ڪنهن للچ ۽ لوڀ جي ماڻهن جپپي‬ ‫خدمت ڪئي‪ .‬ڪڏهن به سرڪاري ادارن قرض نپپه کنيپپو ۽ قپپانون کپپان‬ ‫هٽي ڪري ڪو قپپدم نپپه کنيپپو‪ .‬اڄ بپپه عپپوام کيپپس علئقپپي ۾ ڪرايپل‬ ‫ترقياتي ڪمن ڪري مرحوم جي ڪيل خدمتن کي ياد ڪن ٿپپا جي ڪي‬ ‫هڪ تاريخي حيثيت ماڻي چڪيون آهن جيڪي هميشه ياد رهنديون‪.‬‬

‫خان محمد پنهور هڪ عملي انسان‬ ‫عظيم رند‬ ‫خان محمد پنهور دادو ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ آراضي ۾ هڪ غريب‬ ‫فرد جي گهپپر ۾ جنپپم ورتپپو‪ .‬پرائمپپري تعليپپم پنهنجپپي ڳوٺ آراضپپي ۾‬ ‫حاصل ڪرڻ کانپوءِ وڌيڪ تعليم لِء پنهنجي وڏي ڀپپاُء جپپان محمپپد پنهپپور‬ ‫جي سرپرستيَء ھيٺ‪ ،‬ڀپان سپيدآباد هپاِء اسپڪول ۽ هپال ڪاليپج مپان‬ ‫ٿيندو‪ ،‬حيدرآباد پهتو ۽ سنڌ يونيورسٽيَء مپپان بپپي اي ڪيپپائين‪ .‬پنهنجپپي‬

‫ٻالڪپڻ کان ئي ڏاڍو ايڪٽو هوندو هو‪ .‬هو ٻارڙن جي ٻاري ۽ ٻيا پروگرام‬ ‫ترتيب ڏئي پنهنجو ۽ ساٿي ٻارڙن جون صلحيتون وڌائيندو رهيو‪.‬‬

‫خانبهادر مرحوم غلم محمد وساڻ‬ ‫چونڊ‪ :‬راجا راٺوڙ‬ ‫سرزمين سنڌ ۾ رهائش پذير قديم قومن ۽ قبيلن ۾ جن کپپي مجمپپوعي‬ ‫طور ”سماٽ“ سڏيو وڃي ٿو تن ۾ وساڻ پڻ شپامل آهپن‪ .‬هپن بپرادري‬ ‫جا اڪثر ماڻهو سنڌ جي وچولي ۽ ڏاکڻئين علئقي ضلع ٿرپارڪر‪ ،‬ضپپلع‬ ‫سانگهڙ‪ ،‬ضلع نوابشپپاهه‪ ،‬ضپپلع حيپپدرآباد ۾ رياسپپت خيرپپپور جپپي ڪن‬ ‫حصن ۾ آباد آهن‪ .‬سندن اباڻو ۽ قديم پيشپپو‪ ،‬زمينپپداري ۽ هپپارپو آهپپي‪.‬‬ ‫هڪ روايت موجب؛ وساڻ سنڌ جي سمن حاڪمن جي هڪ شاخ آهپپي ۽‬ ‫جهڙيَء طرح سنڌ جون ٻيون اڳوڻيون حڪمران برادريون زماني جپپي‬ ‫دستبرد کان بچي نه سگهيون ۽ پنهنجي اصلوڪي مقام تي برقپپرار نپپه‬ ‫رهيون‪ ،‬تهڙيَء طرح هيَء برادري پڻ ڪن صدين تائين خاموشيَء سان‬ ‫حوم خانبهادر غلم محمد وسپپاڻ جه پڙا‬ ‫پنهنجي حال تي شاڪر آهي‪ .‬مر ُ‬ ‫عديم النظير انسان‪ ،‬صدين کان پوِء پيپپدا ٿينپپدا آهپپن‪ .‬وڏن مپپاڻهن جپپو‬ ‫احوال لکڻ مان به وڏي مان وڏا فائدا هي حاصل ٿين ٿا؛ هڪ ته قوم جا‬ ‫نونهال پنهنجن بزرگپپن بپپابت پڙهپپي پنهنجپپي مسپپتقبل کپپي سپپنواري ۽‬ ‫سڌاري سگهن ٿا‪ .‬مرحوم غلم محمد وساڻ ڳوٺ گپپاجن وسپپاڻ ديهپپه‬ ‫ڪنڊياري تعلقه سانگهڙ ۾ ‪ 3‬جنپپوري سپپنه ‪۱۹۱۲‬ع تپپي مشپپهور پهپپاڪي‬ ‫جپپي مصپپداق ”وات ۾ چانپپديَء جپپا چمچپپا رکپپي“ ڄپپائو‪ .‬پنهنجپپي والپپد‬ ‫بزرگوار جي ٽن پٽن مان وچون هپپو‪ .‬کپپائنس وڏو رئيپپس محمپپد ملپپوڪ‬ ‫هو‪ ،‬جيڪو ٻئي گهپپر مپپان هپپو‪ .‬هپپو صپپاحب سپپنه ‪۱۹۲۹‬ع ۾ ڪنپپوارو ئي‬ ‫فوت ٿي ويو‪ .‬مرحوم خانبهادر کان ننڍو رئيس نپپبي بخپپش وسپپاڻ هپپو‪،‬‬ ‫جيڪو سنه ‪۱۹۱۵‬ع ڌاري ڄائو ۽ اٺپپن نپپون سپپالن جپپي ڄمپپار ۾ پنهنجپپي‬ ‫خالق سان وڃي مليو‪.‬‬

‫حڪيم فتح محمد سيوهاڻي‬ ‫سرفراز وسطڙو‬

‫سنڌ جي سرزمين ڪيترا ئي عالم‪ ،‬اديب ۽ شاعر پيپپدا ڪيپپا آهپپن‪.‬انهپپن‬ ‫جي علم ۽ ڪمال جي سڳنڌ ۽ سرهاڻ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ واسپپي ڇڏي‬ ‫آهي‪ .‬اهڙن عالمن ۽ فاضلن مان حڪيم فتح محمد سپپيوهاڻي بپپه ه پڪ‬ ‫هو‪.‬‬ ‫سيوهڻ جي عباسي خاندان ۾ سن ‪۱۸۸۰‬ع جپپي اوائل ۾ ڄپپائو‪ ،‬عربپپي ۽‬ ‫فارسي جي مڪمل تعليم حاصل ڪري حڪمت جو ڌنڌو اختيار ڪيائين‪.‬‬ ‫سندس والد جو نپپالو ميپپان محپپي الپپدين هپپو‪ .‬جي ڪو هپڪ وڏو عپپالم ۽‬ ‫حڪيم ٿي گذريو آهي‪ .‬جڏهن حڪيم صاحب پنجپپن ورهيپپن جپپو ٿيپپو تپپه‬ ‫کيس مدرسي ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لِء ويهاريپپائين‪ .‬هپپو ڏاڍو ذهيپپن هپپو‪.‬‬ ‫ان ڪري ٿوري وقت اندر نه رڳو قرآن شريف پورو ڪيائين پر عربپپي‬ ‫۽ پارسي ٻولين ۾ به چڱي ڄاڻ حاصپپل ڪيپائين‪ .‬پپوِء دادو ضپپلعي جپپي‬ ‫سيتا نالي ڳوٺ ۾ عربي پڙهڻ لِء ويو‪ ،‬جتي مولوي ميان محمد صديق‬ ‫سيتائي جهڙي لئق استاد وٽ عربي جي تعليپپم حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬سپپن‬ ‫‪ ۱۳۲۱‬هجري ۾ تعليم پوري ڪري سيوهڻ موٽي آيو‪.‬‬

‫مخمور مهيري‬

‫حاجي غلم نبي ڏهراج‬

‫سون برابر سپرين‪ ،‬توريان نه ترن‬ ‫ميخون جن جون من ۾‪ ،‬چوريان تان نه چرن‬ ‫سي ڪيئن وسرن‪ ،‬جيڪي سانڍي رکيم ساهه ۾‬ ‫سنڌ ڌرتي عالمن ۽ فاضلن‪ ،‬جانثارن ۽ جوڌن‪ ،‬ڏاهن ۽ اڪابرن‪ ،‬صپپوفين‬ ‫۽ سالڪن‪ ،‬اوليائن ۽ وليپپن‪ ،‬امپپن ۽ عپپدل‪ ،‬انصپپاف ۽ احسپپاس‪ ،‬ديسپپي‬ ‫توڙي پرديسي ماڻهن ۽پکيئڙن جي پيار پناهه گاهه صدين کپپان رهنپپدي‬ ‫اچي‪.‬‬ ‫هپپن ڌرتپپي جپپي مپپان واري مٽپپي مپپان سپپوين سپپورمين‪ ،‬لئق ليڊرن‪،‬‬ ‫شاعرن ۽ اديبن جنم وٺپي پنهنجپي ڏات ۽ ڏاهپپ سپپان سپندس مپان ۽‬ ‫شان مٿانهون ڪيو آهي‪ .‬اهڙن بيباڪ‪ ،‬بهادرن‪ ،‬ارڏن ۽ اڻموٽ ڪردارن‬ ‫۾ تحريڪ آزادي جي تاريخي ڪردار‪ ،‬مرحوم حاجي غلم نبي ڏهراج جو‬ ‫نامور نالو‪ ،‬تاريخ جي ورقن ۽ بابن ۾ اڄ به چمڪي رهيو آهي‪.‬‬

‫جيجي زرينه بلوچ‬

‫رشيد سومرو‬ ‫جيجي زرينه بلوچ جو شمار سنڌ جي انهن عورتن ۾ ٿئي ٿو جيڪي هپپڪ‬ ‫ئي وقت ڪيترين ئي خوبين جون مپپالڪ ۽ خپپالق آهپپن‪ .‬سپپنڌ جپپي هپپي‬ ‫ڪامريڊجيجپپي هپڪ ئي وقپپت بهپپترين ڳائڪ‪ ،‬اعلپ ٰي شپپاعره‪ ،‬عظيپپم‬ ‫استاد‪ ،‬ناليواري قومپرست اڳواڻ ڊرامه نگپپار ۽ ليکپڪ هئي‪ .‬شپپايد اهپپا‬ ‫سنڌ جي ارڏي ۽ دلير عورت ‪ ۲۹‬ڊسپپمبر ‪۱۹۳۴‬ع ۾ ا ڳوڻي تعلقپپي ٽنڊي‬ ‫محمد خان جي ڳوٺ الهداد چند ۾ جنم ورتو‪ .‬جيجي زرينپپه بلپپوچ جپپي‬ ‫امڙ گلروز بلوچ‪ ،‬زرينه بلوچ جڏهن ڇهن سالن جپپي هئي وفپپات ڪري‬ ‫وئي‪ .‬زرينه بلوچ جي ‪ ۱۵‬سالن جي ڄمار ۾ پنهنجي سوٽ سپپان ن ڪاح‬ ‫ٿيو‪ .‬جنهن مان هن کي اختر بلوچ )صپپوبائي وزيپپر سسپپئي پليجپپو جپپي‬ ‫ماُء( زينه بلوچ ۽ اسلم پرويز جو اولد ٿيو پر ‪۱۹۵۸‬ع ۾ تعليم پرائڻ جي‬ ‫مسئلي تان هن پنهنجي مڙس کان علحدگي اختيپپار ڪري‪ ،‬حيپپدرآباد ۾‬ ‫رهپپائش اختيپپار ڪئي‪ .‬جپپتي هپپوَء ‪۱۹۶۰‬ع ۾ ريڊيپپو پاڪسپپتان تپپي لپپوڪ‬ ‫فنڪاره طور آئي ۽ هن کي ‪۱۹۶۱‬ع ۾ بهپپترين فن ڪار جپپو ايپپوارڊ مليپپو‪.‬‬ ‫جيجي زرينه بلوچ ‪۱۹۶۴‬ع ۾ رسپپول بخپپش پليجپپي سپپان شپپادي ڪئي‪،‬‬ ‫جنهن مان هن کي هڪ پٽ اياز لطيف پليجو ڄائو‪ .‬جيجپپي زرينپپه بلپپوچ‬ ‫‪۱۹۶۷‬ع ۾ سنڌ يونيورسٽي جي ماڊل اسڪول ۾ اسپپتاد مقپپرر ٿپپي جتپپان‬ ‫‪۱۹۹۷‬ع ۾ رٽائر ٿي ۽ برين ڪينسر سبب ڪراچي جي نيشپپنل اسپپپتال ۾‬ ‫‪۲۰۰۵‬ع ۾ وفات ڪري وئي‪.‬‬ ‫جيجي زرينه بلوچ استاد هئڻ سان گ پڏ ه پڪ وڏي قومپرسپپت ا ڳواڻ پپڻ‬ ‫هئي‪ .‬هن جنرل ضپياُء الحپق جپپي آمريپت خلف سپخت احتجپپاج ڪيپو‬ ‫جنهن تي هن کي سکر ۽ ڪراچي جي جيل ۾ به وڃڻو پيو‪ .‬مارشل ل ۽‬ ‫جاگيردارن خلف جدوجهد ڪرڻ تي سپپنڌ جپپي مپپاڻهن پپپاران هپپن کپپي‬ ‫جيجي جو لقب ڏنو ويو‪ .‬جيجي زرينه بلوچ سنڌياڻي تحريڪ سنڌي ادبي‬ ‫سنگت جي باني اڳواڻن مان هڪ هئي‪ .‬هن کي قدرت پپپاران انتهپپائي‬ ‫خوبصورت آواز ڏنو ويو هو‪ .‬هن جا قومي لوڪ ۽ ڳيچ سپپنڌ ۽ هنپپد جپپي‬ ‫ماڻهن جي دلين جا ڌڙڪن هئا‪ .‬مور ٿو ٽلي راڻا‪ ،‬پيريپپن پونپپدي سپپان‬ ‫ايئن چوندي سان رهي وچ رات ڀنڀور ۾‪.‬‬ ‫هن جي فن موسپپيقي‪ ،‬ادا ڪاري‪ ،‬ڊرامپپه نگپپاري تپپي هپپن کپپي لطيپپف‬ ‫ايوارڊ‪ ،‬سچل‪ ،‬قلندر‪ ،‬فيپپض احمپپد فيپپض ۽ وحيپپد مپپراد ايپپوارڊ سپپميت‬ ‫ڪيترائي قومي ايوارڊ مليا‪ .‬جيجي زرينه بلپپوچ جپپو لکيپپل ڪتپپاب تنهپپن‬ ‫جي ڳول تنهن جون ڳالهيون اڄ به سنڌ ۾ مقبول آهپپي‪ .‬جيجپپي زرينپپه‬

‫بلوچ جي سڄي زندگي علم‪ ،‬ادب ۽ عپوام جپي خپدمت ۾ گپذري‪ ،‬سپنڌ‬ ‫جي هي بيباڪ نياڻي پنهنجي اندر ۾ جيتريون خوبيون رکندڙ هئي شپپايد‬ ‫ٻي ڪا عورت ان وصف ۾ شامل ڪو نه ٿپپي ٿئي‪ .‬اهپپو ئي سپپبب آهپپي‬ ‫جو سياسي وابستگين جپي بپاوجود اڄ بپه هپر طبقپو هپر فپرد جيجپي‬ ‫زرينه بلوچ جي دلين جي گهراين سان احترام ڪري ٿو‪ .‬اسپپين جڌهپپن‬ ‫سنڌ جي مهان انسانن جي ڳڻپ ڪنداسين ته جيجي زرينپپه بلپپوچ جپپو‬ ‫نالو به ان صف ۾ سر فهرست هوندو‪.‬‬

‫مولنا عبدالخالق ڪن ڊياروي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫“ساهتي” پرڳڻي جي ڀلري ڀونِء مان وقت جا ڪيترائي بلند پپپايي جپپا‬ ‫عالم‪ ،‬محدث‪ ،‬مفسپپر‪ ،‬فقيپه‪ ،‬اديپپب‪ ،‬شپپاعر‪ ،‬حڪيپپم‪ ،‬قپپومي ڪارڪن‪،‬‬ ‫سخي ۽ بهادر انسان پيدا پئي ٿيا آهن‪ ،‬جن جي علمي ۽ عملي ڪارنامن‬ ‫سان سنڌ جي تواريخ جا باب ڀريا پيا آهن‪ .‬نوشهري فيپپروز ضپپلعي جپپي‬ ‫“ڪنڊياري” شهر جي اوڀر ۾ قومي شاهراهه جي وٽ سان “ڄپپام نـپپپور‬ ‫الله” )‪ (1‬جي نالي سان هڪ قديم ڳوٺ آهپپي‪ .‬اهپپو ڳوٺ “سپپهتا”‬ ‫قوم جي هڪ سردار ڄام نـپورالله )‪ (2‬جو ٻڌايل آهي‪.‬‬ ‫اسلم جي فيض ۽ برڪت سببان قديم زمپپاني کپپان وٺپپي “ڄپپام نـپپپور‬ ‫الله” جي قديم بستيَء وقت جي وڏن عالمن‪ ،‬فاضلن‪ ،‬محدثن‪ ،‬فقيهن‬ ‫۽ درويشن کي جنم ڏنو آهي‪ .‬هپپن ويجهڙائيپَء واري دؤر ۾‪ ،‬هپپن ڳڪڪوٺ‬ ‫جي سرزمين مان مولنا عبپپدالخالق ڪنڊيپپاروي )‪ (3‬وڏي بلنپپد مرتپپبي‬ ‫وارو عپپالم‪ ،‬خطيپپب‪ ،‬صپپحافي ۽ حڪيپپم ٿپپي گپپذريو آهپپي‪“ .‬سپپاهتي”‬ ‫پرڳڻي ۾ مولنا عبدالخالق جهڙو بلند مرتبي وارو عالم هن دؤر ۾ پيپپدا‬ ‫نه ٿيو آهي‪ .‬خدا جي هن نيڪ ۽ صالح بندي جي سپپاري عمپپر‪ ،‬ظپپاهري‬ ‫توڙي باطني علمن جي اشپپاعت ۾ گپپذري‪ .‬پپاڻ ذات جپپو “سپپهتو” هپپو‪.‬‬ ‫“سهتا”‪ ،‬سنڌ جي هڪ نج قديم قوم آهي ۽ “ساهتي” پرڳڻي ۾ ڪثرت‬ ‫سان آباد آهي‪ .‬محمد بن قاسم جي سنڌ فتپپح ڪرڻ وقپپت هي پَء قپپوم‬ ‫اسلم جي دائري ۾ آئي هئي‪.‬‬

‫مولنا عبدالخالق جو خاندان‪ ،‬هڪ طپپرف درويپپش ۽ خپپدا وارن فقيپپرن‬ ‫جو گهر هو‪ ،‬ته ٻئي پاسپپي هپڪ علمپپي خانپپدان پ پڻ هپپو‪ .‬سپپندس والپپد‬ ‫بزرگوار‪ ،‬ميان محمپپد هاشپپم ۽ سپپندس ڏاڏو ميپپان شپپاهه محمپپد‪ ،‬ٻئي‬ ‫فقير تن شخص ۽ وقت جا لثاني عالم هئا‪ .‬مولوي صاحب جپپو چپپاچو‪،‬‬ ‫ميان نظام الدين پڻ پنهنجي وقت جو وڏو عابد‪ ،‬زاهد ۽ عالم ٿي گذريو‬ ‫آهي‪ .‬سندس گهراڻي کي اڪثر ماڻهو “فقير گهر” يا “ميان وڏا فقير”‬ ‫ڪري چوندا هئا‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق جي ولدت سپپن ‪1892‬ع ڌاري پنهنجپپي ابپپاڻي ڳوٺ‬ ‫“ڄام نور الله” ۾ ٿي‪ .‬جيئن ته سندس گهپپرو مپپاحول علمپپي ۽ فقيرا ڻو‬ ‫هو‪ ،‬انهيَء ڪري پاڻ هڪ نيپڪ ۽ صپپاف سپپٿري علمپپي ۽ دينپپي مپپاحول ۾‬ ‫پلجي وڏو ٿيو‪ .‬پاڻ جڏهن تعليم حاصل ڪرڻ واريپَء ڄمپپار کپپي پهتپپو‪ ،‬تپپه‬ ‫کيس ڳوٺ جي “ڄپپامن واري مسپپجد” جپپي مڪتپپب ۾ تعليپپم پپپرائڻ لءِ‬ ‫ويهاريو ويو‪ ،‬جتي آخوند الهه بخپپش سپپيٺر )‪ (4‬کپپان قپپرآن پپپاڪ نپپاظره‬ ‫پڙهيائين‪ .‬ابتدائي عربي‪ ،‬فارسي ۽ سپنڌي ٻپولين جپا ڪتپاب پپڻ پنهنجپي‬ ‫ڳوٺ جي مڪتب ۾ پرايائين‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬پاڻ پنهنجي ڏاڏي ۽ والپپد جپپي‬ ‫محبت ۽ تربيت هيٺ وڌي جوان ٿيپپو ۽ ابتپپدائي تعليپپم جپپا مپپرحل طيپِء‬ ‫ڪيائين‪ .‬ديني علمن جي وڌيڪ تعليم ۽ تحصيل لِء کيپس سپنڌ جپي پپري‬ ‫پري جي مدرسن ۽ مڪتبن جو سفر ڪرڻو پيو‪ .‬پاڻ سڀ کپپان پهريپپائين‬ ‫“ڍينگي شريف” )‪ (5‬جپي مدرسپي ۾ داخپل ٿيپو ۽ ان کپان پپوِء “کپاهي‬ ‫ڪـپنڍا” ۾ ديني علمن جو درس ورتائين‪ .‬انهن ٻنهي مدرسن مپپان تعليپپم‬ ‫حاصل ڪرڻ کان پوِء‪“ ،‬پير جهنڊي” جپي مشپهور مدرسپي ۾ ويپو‪ ،‬جپتي‬ ‫وقت جي وڏي جيد عالم مولنا محمد اڪرم انصاري ۽ برصغير جي وڏي‬ ‫عالم ۽ مفڪر‪ ،‬مولنا عبيدالله سنڌي رحه جهڙن عالمن جي مسند ِ فيض‬ ‫تان علمي فيض پرايائين‪ .‬آخرڪار‪ ،‬سجاول جپي مدرسپي ۾ وڌيپڪ دينپي‬ ‫علمن جي تعليم حاصل ڪري فارغ التحصيل ٿيو‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق علم جي تحصيل ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬زندگيَء جپپي عملپپي‬ ‫دؤر ۾ قدم رکيو‪ .‬پاڻ سڀ کان پهريائين پنهنجي ڳوٺ ۾ مدرسو کولي‪،‬‬ ‫درس ۽ تدريس ڏيڻ لڳو‪ .‬ڪجهپپه وقپپت کپپان پپپوِء ڳوٺ وارو مدرسپپو‬ ‫ڇڏي‪ ،‬ڪنڊياري شپپهر ۾ “شپپاهه زڪريپپا” واري ننڍڙي مسپپجد شپپريف ۾‬ ‫تعليم ڏيپڻ جپپو مشپغلو جپاري ڪيپپائين‪ .‬ان کپان پپوِء‪ ،‬سپاڳئي شپپهر ۾‬ ‫“کـٽــپپين” واري مسپپجد شپپريف ۾ درس ۽ تپپدريس جپپو ڪم ڪيپپائين‪.‬‬ ‫ڪنڊياري شهر ۾ ميمڻن جي اسرار تپپي ميمڻڪڪن واري قپـپپبائين مسپپجد‬

‫شريف ۾ به ڪجهه وقت لِء اچي مدرسو جاري ڪيپپائين‪ .‬اهپپو مدرسپپو‬ ‫هن وقت تائين هلي رهيو آهي‪.‬‬ ‫ان زماني ۾‪ ،‬ڪنڊياري شهر ۽ ان جي آس پاس “قادياني” فتنو زور تي‬ ‫هو‪ .‬ان ڏس ۾‪ ،‬مولنا عبدالخالق قلمي توڙي عملي طرح ان فتني کپپي‬ ‫ٽوڙڻ لِء جهاد شروع ڪيو‪ .‬سندس وعپپظ ۽ نصپپيحت ۾ اللپپه تعپپال ٰي وڏو‬ ‫اثر رکيو هو‪ .‬سندس وعظ ۽ نصيحت جي ڪري ڪيترائي راهه ڀٽڪيپپل‬ ‫ماڻهو سڌي راهه تي اچپپي ويپپا‪ .‬مولپپوي صپپاحب قاديپپاني فتنپپي خلف‬ ‫ڪيترائي مفيد ۽ ڪارائتا مضمون تحرير ڪيا‪ ،‬مگپپر افسپپوس جپپو اهپپي‬ ‫مضمون اڄ عدم موجود آهن‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق ظاهري عالمن وانگر ڪٽپپر مولپپوي ڪونه هپپو‪ ،‬مگپپر‬ ‫مذهبي ۽ ديني علم سان گڏ سياسي بيداري ۽ سياسي سوچ پڻ رکنپپدڙ‬ ‫هو‪ .‬انهيَء لحاظ کان پپپاڻ “جميعپپت العلمپپاء هنپپد” ۾ شپپموليت اختيپپار‬ ‫ڪيائين‪ .‬پاڻ “خلفپپت تحريپڪ” جپپو سپپرگرم ر ڪن پپڻ هپپو ۽ ڪنڊيپپاري‬ ‫تعلقپپي ۾ خلفپپت تحري پڪ کپپي ڏاڍو زور وٺرايپپائين‪“ .‬دريپپا خپپان مپپري”‬ ‫)ضلعي نوشپپهري فيپپروز( واري مدرسپپي جپپو مشپپهور عپپالم‪ ،‬مولپپوي‬ ‫عبدالله خلفت تحريڪ ۾ سندس رفيق هو‪ .‬خلفت تحريڪ جي سلسلي‬ ‫۾‪ ،‬مولپپوي صپپاحب ان دؤر جپپي انگريپپز سپپرڪار جپپي خلف ڏاڍايپپون‬ ‫زوردار ۽ پـپراثر تقريرون ڪيون‪.‬‬ ‫انهيَء دوران برصغير ۾ “هجرت تحريڪ” زور ورتو‪ ،‬جنهن ۾ سپپڀ کپپان‬ ‫پهريائين سنڌ وڏو نمايان حصو ورتو‪ -9 .‬جولِء ‪1925‬ع تپپي ميپپان جپپان‬ ‫محمد جوڻيجي جي اڳواڻيَء هيٺ هجرت تحريڪ وارن جو قافلو سنڌ‬ ‫کان ڪابل ڏانهن روانو ٿيو‪ .‬مولنا عبدالخالق پڻ پنهنجي روحاني رهپپبر‪،‬‬ ‫مولنا تاج محمود امروٽيَء جي فرمان مطابق هجرت جو فيصلو ڪيو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب پنهنجن ٻارن‪ ،‬دوستن ۽ احبپپابن سپپان گ پڏ ڪابپپل ڏانهپپن‬ ‫هجرت جو سفر اختيار ڪيو‪ .‬مولوي صاحب سان گڏ ٽي عورتپپون ۽ ٻپپه‬ ‫ٻار هئا‪ ،‬جن مان هڪ سندس وڏو فرزند محمپپد هاشپپم پ پڻ هپپو‪ .‬ڳوٺ‬ ‫“ڄام نور الله” مان ٻين ٻن گهرن پڻ هجرت ڪئي هئي‪ ،‬جن مپپان هپڪ‬ ‫گهر جـپمعي فقير جپو هپپو‪ ،‬جنهپن ۾ ٻپه مپرد‪ ،‬ٽپپي عورتپپون ۽ هپڪ ٻپپار‬ ‫شامل هئا‪ .‬ٻيپپو گهپپر مولپپوي عبپپدالعزيز جپپو هپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ سپپندس ٻپپه‬ ‫ڀائٽيون ۽ ڪجهه ٻيا ماڻهو به هئا‪ .‬انهن کان علوه‪ ،‬ميان شمس الپپدين‬ ‫سهتي ۽ مولوي محمد عالم سومري‪ ،‬جو پيپپر جهنڊي ۾ ڪاتب ۽ جـپپپلد‬ ‫ساز هو‪ ،‬پڻ مولنا عبدالخالق سان گ پڏ هجپپرت ڪئي هئي‪“ .‬مـپپپچل” )‬

‫‪ (6‬قوم جا ماڻهو پڻ انهيَء سفر دوران مولپپوي صپپاحب سپپان گپڏ هئا‪.‬‬ ‫ڪابل وارن جي سپپرد مهريپَء سپپبب جڏهپپن اهپپا تحريپڪ ٿڌي ٿپپي‪ ،‬تپپه‬ ‫مهاجر واپس سنڌ موٽي آيا‪ .‬مولنا عبدالخالق بپپه واپپپس ڳوٺ “ڄپپام‬ ‫نور الله” موٽي آيو ۽ ڳوٺ واري مدرسپپي کپپي ٻيهپپر جپپاري ڪيپپائين‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق‪ ،‬هجرت تحريڪ کان پوِء‪ ،‬مولنا شپپوڪت علي پَء جپپي‬ ‫“ترڪ موالت تحريڪ” ۾ پڻ ڀرپور حصو ورتو‪.‬‬ ‫مولپپوي صپپاحب سپپن ‪1925‬ع جپپي آخپپر ڌاري پنهنجپپي آبپپائي شپپهر‬ ‫ڪنڊياري کي ڇڏي‪ ،‬نواب شاهه ۾ اچپپي رهيپپو‪ .‬پپپاڻ سپپن ‪1938‬ع تپپائين‬ ‫نواب شاهه جي جامع مسجد ۾ پيش امام ۽ خطيپپب ٿپپي رهيپپو‪ .‬انهيپَء‬ ‫عرصپپي دوران عپپام مسپپلمانن جپپي اصپپلح ۽ سپپڌاري لءِ وڏو ڪم‬ ‫ڪيائين‪ .‬سن ‪1939‬ع ۾ نپپواب شپپاهه ضپپلعي جپپي ڪليڪٽپپر‪ ،‬مسپپٽر ڊو‬ ‫سان سندس سياسي اختلف ٿي پيپپا‪ ،‬جنهپپن ڪري نپپواب شپپاهه کپپي‬ ‫هميشه لِء خيرباد چئي‪ ،‬حيدرآباد ۾ اچي رهيو‪ (7).‬مولوي صاحب جلپپد‬ ‫ئي حيدرآباد جي ٽريننگ ڪاليج فارمين ۾ فقہ ٽيچپپر مقپپرر ٿيپپو‪ .‬ٽريننپپگ‬ ‫ڪاليج جو پرنسيپال‪ ،‬خانبهادر محمد صديق ميم پڻ سپپندس ڏاڍو معتقپپد‬ ‫هوندو هو ۽ مولوي صاحب کي عزت ۽ احترام جي نگاهه سان ڏسپپندو‬ ‫هو‪ .‬مولوي صاحب‪“ ،‬مدرسة البنات” ۾ بپپه محمپپد صپپديق ميمپڻ سپپان‬ ‫گڏجي وڏو ڪم ڪيو‪ .‬مولوي صاحب سپپرڪاري ملزمپپت سپپان گڏوگ پڏ‪،‬‬ ‫پهريائين “واڍن جي پڙ” واري مسجد ۽ بعد ۾ “ڪڪڪورين جپپي پ پڙ” واري‬ ‫جامع مسجد ۾ پيش امام ٿي رهيو‪“ .‬ڪڪڪورين جپپي پپڙ” واري مسپپجد ۾‬ ‫پاڻ پنهنجي زندگيَء جي آخرين گهڙين تائين پيش امام جا فرائض بجپپا‬ ‫آڻيندو رهيو‪ .‬پروفيسر ڊاڪٽر عبپپدالرئوف ميم پڻ جپپي روايپپت آهپپي تپپه‬ ‫حيدرآباد جي “ڪورين جپپي پ پڙ” واري مسپپجد شپپريف ۾ حپپاجي پيپپرو‪،‬‬ ‫حاجي محمد رمضان‪ ،‬حاجي محمد عثمان‪ ،‬ميان عبپپدالرحمان ميم پڻ ۽‬ ‫غلم محمد‪ ،‬مولنا عبدالخالق جا خاص معتقد ۽ جماعتي هوندا هئا‪.‬‬ ‫مولوي صاحب تعليمي لحاظ کان وقت جو هڪ وڏو عالم ۽ ڪيترين ئي‬ ‫فضيلتن جو مالڪ هو‪ .‬ديني علمن سان گڏ‪ ،‬پاڻ علم طب‪،‬علم منطق ۽‬ ‫سنڌ جي تواريخ جو پڻ وڏو ڄاڻو هو‪ .‬نواب شاهه ۽ حيپپدرآباد ۾ رهپپائش‬ ‫دوران مولوي صاحب جو هميشه اهو دستور هوندو هو تپپه سپپومهڻيَء‬ ‫جي نماز کان پوِء‪ ،‬حديث شريف جو درس ڏيندو هو ۽ فجپپر جپپي نمپپاز‬ ‫کان پوءِ‪ ،‬قرآن پاڪ جو تفسير بيان ڪندو هو‪ .‬مولوي صاحب نه صرف‬ ‫علم جي دولت سان مال مال هپپو‪ ،‬پپپر روحپپانيت جپپو بپپه صپپاحب هپپو‪.‬‬

‫انهيَء سلسلي ۾ پاڻ حضرت مولنا تاج محمود امروٽيَء جي هپپٿ تپپي‬ ‫“قادري” طريقي جي بيعت ڪئي هئائين‪ .‬مولنا امروٽي پَء جپپي وفپپات‬ ‫کان پوِء‪ ،‬مولنا احمد علي لهوريَء جي هپپٿ تپپي بيعپپت ڪيپپائين‪ ،‬جپپو‬ ‫مولنا امروٽي رحه جو خليفو هو‪ .‬مولوي صاحب جي روحاني فضپپيلت‬ ‫۽ بزرگيَء کان متپپاثر ٿپپي‪ ،‬ڪڪڪافي مپپاڻهو سپپندس مريپپد ۽ معتقپپد ٿيپپا‪.‬‬ ‫سندس روحاني فيض پڻ ظپپاهري علمپپن وانگپپر جپپاري هپپو‪ .‬ل ڙڪاڻي‬ ‫ضلعي جي “ڏوڪري” طرف “تـنيا” ذات جا ماڻهو اڪثر سندس مريد‬ ‫ن‬ ‫هئا‪ .‬مولوي صاحب ظاهري پيرن ۽ مولپپوين وانگپپر ڪنهپپن کپپان بپپه َڏ ُ‬ ‫وغيره ڪونه وٺندو هو‪ .‬پاڻ هميشه شرع جو پابند رهيپپو ۽ غيپپر شپپرعي‬ ‫ڪمن ۽ بدعتن جي خلف ڪم ڪندو هو‪ .‬مولوي صاحب پنهنجي ڳوٺ‬ ‫“ڄام نور الله” جي ماڻهن مان بد رسمن ۽ بپپدعتي ڪمپپن جپپو بل ڪل‬ ‫خاتمو آندو‪ .‬ڳوٺ جي عورتن ۾ پردي جو سختيَء سان رواج وڌائيپپن ۽‬ ‫سپپمورن مپپاڻهن جپپي عپپورتن لِء پپپردي جپپو تاڪيپپد ڪيپپائين‪ .‬مولپپوي‬ ‫صاحب هڪ لثاني حڪيم پڻ هپپو‪ .‬سپپندس ڪي خپپاص نسپپخا ڪيپپترين‬ ‫بيمارين لِء تير بهدف هوندا هئا‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق جي قلم ۾ خداوند تعال ٰي وڏو اثر رکيو هو‪ .‬پاڻ هميشه‬ ‫حق ۽ انصاف جو قائل رهيو ۽ سموري زندگي ان مقصپپد لءِ جدوجهپپد‬ ‫ڪندو رهيو‪ .‬مسلمان قپپوم‪ ،‬خپپاص طپپرح سپپان سپپنڌي مسپلمانن جپپي‬ ‫ديني اصلح سان گڏ‪ ،‬سياسي بيداريَء جي لِء پپڻ پپپاڻ پتوڙينپپدو رهيپپو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب اهو چپپاهيو ٿپپي تپپه سپپنڌ جپپي مسپپلمانن انپپدر ‪ ،‬صپپحيح‬ ‫نموني ۾ سياسي جاڳرتا پيدا ٿئي ۽ ساڳئي وقت ان سان گڏ صحتمند‬ ‫اسلمي اصولن تي معاشپپرو قپپائم ٿئي‪ .‬مولپپوي صپپاحب ان ڏس ۾ وڏو‬ ‫قلمي جهاد ڪيو ۽ بي سروسامانيَء ۾ انهي پَء ڪٺپپن ۽ مش پڪل راهپپه ۾‬ ‫ڪيپپتريون ئي ذهنپپي ۽ مپپالي تڪليفپپون سپپٺائين‪ .‬پپپر انهي پَء ڏس ۾ پپپاڻ‬ ‫هميشه اٽل ۽ اورچ رهيو‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق پهريپائين پنهنجپا قيمپپتي ۽ عالمپانه مضپمون‪ ،‬ان دؤر‬ ‫جي مشهور ديني رسالي “توحيد” ۽ مشپپهور اخبپپار “الوحيپپد” ۾ شپپايع‬ ‫ڪرائيندو هو‪ .‬مولوي صاحب کي انهيَء شپپوق صپپحافت جپپي ميپپدان ۾‬ ‫گهلي آندو‪ .‬پاڻ سن ‪1936‬ع ۾ نواب شپپاهه مپپان “معپپارف” نپپالي هپڪ‬ ‫رسالو جاري ڪيائين‪ .‬اهو رسپپالو سپپري ڪرشپپنا ليٿپپو پريپپس‪ ،‬سپپکر ۾‬ ‫ڇپبو هو ۽ ان جپپي سپپالياني قيمپپت سپپوا ٻپپه روپيپپه هونپپدي هئي‪ .‬هپپن‬ ‫رسالي ۾ مذهبي‪ ،‬علمي‪ ،‬تواريخي ۽ اخلقي مضپپمون شپپايع ٿينپپدا هئا‪.‬‬

‫رسالي جپپي انپپدرئين ٽائيٽپپل واري صپپفحي تپپي رسپپالي جپپا اغپپراض ۽‬ ‫مقاصد لکيل هوندا هئا‪ .‬هن رسپپالي جپپي جپاري ڪرڻ جپو وڏو مقصپد‬ ‫هيُء هو ته قرآن پاڪ جي ترجمي ۽ تفسير جي اشاعت ٿئي ۽ سنڌ جي‬ ‫مسلمانن ۾ ان جو شوق پيدا ٿئي‪ .‬ان سان گڏ اسلمي تواريپپخ‪ ،‬اسپپلمي‬ ‫تصوف ۽ اعل ٰي اخلقي قدرن جي باري ۾ پڻ عمدا مضمون ڏنا وينپپدا هئا‪.‬‬ ‫هيُء رسالو مالي مشڪلتن جي باوجود‪ ،‬سپپن ‪1938‬ع تپپائين باقاعپپدي‬ ‫هلندو رهيو ۽ اهو سنڌ جي عپپالمن‪ ،‬اديبپن‪ ،‬شپاعرن‪ ،‬آفيسپپرن ‪ ،‬وڏيپرن‪،‬‬ ‫زميندارن ۽ ٿوري علم وارن ماڻهن ۾ پڙهيو ويندو هو‪.‬‬ ‫حيپپدرآباد جپپي ٽريننپپگ ڪاليپپج ۾ ملزمپپت واري زمپپاني ۾‪ ،‬ڪاليپپج مپپان‬ ‫نڪرندڙ رسالن‪ ،‬جهڙوڪ‪“ :‬اخبار تعليم” ۽ “مـپل مخپپزن” ۾ پ پڻ مولپپوي‬ ‫صاحب جپپا علمپپي‪ ،‬ادبپپي‪ ،‬تپپواريخي‪ ،‬اسپپلمي فقپه ۽ قپپرآن پپپاڪ جپپي‬ ‫تفسير بابت بهترين علمي شهپارا شايع ٿيندا هئا‪.‬‬ ‫مولنا عبدالخالق سن ‪1930‬ع ۾ “سورهِ ڪوثر” جو سولي ۽ عام فهپپم‬ ‫هن تفسير ۾ نماز اضپپح ٰي‪ ،‬حضپپرت رسپپول‬ ‫سنڌيَء ۾ تفسير لکيو‪(8) .‬‬ ‫ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي تابعداري ۽ سندن دشمنن جي بد‬ ‫عاقبت جو تمام عمدي نموني ۾ بيان ڪيل آهي‪ .‬سن ‪1932‬ع ۾ حضور‬ ‫نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جپپي سپپيرت پپپاڪ تپپي ه پڪ ننڍڙو‬ ‫رسالو “حالت حضپپور” جپپي نپپالي سپپان پپڻ ڇپپپائي پڌرو ڪيپپائين‪(9) .‬‬ ‫مولوي صاحب سن ‪1361‬هه‪1942 /‬ع ۾ “معارف القپپرآن” جپپي نپپالي‬ ‫سان عام فهم سنڌي زبان ۾ قرآن پاڪ جو تفسپپير لکيپپو‪ .‬هيپُء تفسپپير‬ ‫سنڌي زبان جي معياري تفسيرن مان هڪ آهي‪ .‬مولوي صاحب‪ ،‬قپپرآن‬ ‫پاڪ جو اهو تفسير‪ ،‬ان دؤر جي وڏي عالم‪ ،‬مولنا احمد علي لهپپوريَء‬ ‫جي هدايت تي لکڻ شروع ڪيو هو‪ .‬هن تفسير جا ماخذ ڪافي معتپپبر‬ ‫تفسير آهن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬تفسپير ابپن ڪثير‪ ،‬تفسپير حقپاني‪ ،‬تفسپپير روح‬ ‫المعپاني‪ ،‬تفسپير ڪبير‪ ،‬تفسپير الجپواهر الطنطپاوي مصپري وغيپره‪.‬‬ ‫مولوي صاحب جي عبارت تي مولنپپا ابپپوالڪلم آزاد جپپي عبپپارت جپپو‬ ‫گهڻو اثر غالب نظر اچي ٿپپو‪ .‬مولپپوي صپپاحب ڪـپپپل پنجپپن پپپارن جپپو‬ ‫تفسير لکيو هو‪ ،‬جن مان پهريان ٻه پپپارا “سپپنڌ مسپپلم ادبپپي اليڪٽپپرڪ‬ ‫پرنٽنگ پريس‪ ،‬حيدرآباد” ۾ ڇپيا ۽ انهن کي “وقف ۽ مسجد سوسائٽي‪،‬‬ ‫حيدرآباد” شايع ڪرايپپو‪ .‬بپپاقي ٽپپن پپپارن جپپو تفسپپير قلمپپي صپپورت ۾‬ ‫سندس پوين وٽ محفوظ آهي‪(10).‬‬

‫مولنا عبدالخالق جو قلم سپپموري زنپپدگي هلنپپدو رهيپپو ۽ ُان ۾ آخپپري‬ ‫وقت تائين ڪنهن به قسم جي ڪمي ڪانه آئي‪ .‬پاڻ “صپپحيح بـپپخاري”‬ ‫۽ “مثنوي مولنا روم” جو بپپه سپپنڌيَء ۾ ترجمپپو ڪيپپو هئائيپپن‪ .‬ان کپپان‬ ‫سواِء‪ ،‬ڪي ٻيا ڪتاب به ضپپرور لکيپپا هونپپدائين‪ .‬لي ڪن‪ ،‬افسپپوس جپپو‬ ‫پوين جي بي قدريَء ۽ لپرواهيَء سبب مولوي صاحب جو اهو سمورو‬ ‫علمي ذخيرو برباد ٿي ويو!‬ ‫مولوي صاحب ديني ۽ سياسي خپپدمتن سپپان گ پڏ شپپعر و شپپاعري بپپه‬ ‫ڪندو هو‪ .‬پاڻ عربي‪ ،‬فارسپپي ۽ سپپنڌي زبپپانن ۾ ڪيپپترو ئي شپپعر چيپپو‬ ‫هئائين‪ .‬پاڻ شاعريَء ۾ “عبد” تخلپپص ڪنپپدو هپپو‪ .‬سپپندس شپپاعريَء ۾‬ ‫اسلمي ۽ اصلحي رنگ زياده سپپمايل هپپو‪ .‬هپپتي سپپندس ه پڪ طويپپل‬ ‫نظم مان ڪجهه بند انتخاب طور پيش ڪجن ٿا‪.‬‬ ‫نظم‬ ‫ن زندگي‪،‬‬ ‫ن شا ِ‬ ‫عيد آ دلڪش نظام ِ حس ِ‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫عيد آ هڪ روح پرور جلوهِ آ ِ‬ ‫ن زندگي‪،‬‬ ‫عيد جيئرن لِء آهي ارمغا ِ‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫صد مبارڪ عيد توکي شادما ِ‬ ‫تنهنجي دم سان قوم و ملت کي ملي منزل وئي‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫ازل کان تنهنجي لئه ٿيو هفت خوا ِ‬ ‫زندگيَء کي زندگي تنهنجي ئي صدقي ٿي عطا‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫تنهنجي ئي دم کان رهيو قائم نشا ِ‬ ‫زندگي اقوام جي تنهنجي مسيحائيَء جو نشان‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫فيض تنهنجي کان ٿيو زنده جها ِ‬ ‫ن زندگي‪،‬‬ ‫عيد راحت گاهه آهي ڪاروا ِ‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫تون سنڀالي ڌر قدم اي رهه روا ِ‬ ‫پردهِ گل ۾ سوين مستور آهن مارزار‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫مثل بلبل جي هي رن ِ‬ ‫گ بوستا ِ‬ ‫ڪالهه قومن کي ڪيو جيئرو تو ميرِ ڪاروان‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫ڪيئن ٿئين تون پاڻ اڄ نن ِ‬ ‫گ جها ِ‬ ‫ش عمل‪،‬‬ ‫زندگيَء جي نبض آ بي تابي ‪ -‬جو ِ‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫تو نه سمجهيو آ مگر رازِ نها ِ‬ ‫ذوق راحت جي توکي ڪمزور ۽ بزدل ڪيو‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫تون کڻي سگهندين ڪٿي بارِ گرا ِ‬

‫جاهل و بيڪار دنيا ۾ جيئڻ جنجال آ‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫دم بدم دشوار آهي امتحا ِ‬ ‫زور بازوِء‪ ،‬حڪومت جو زمانو اڄ ويو‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫علم جي ئي هٿ ۾ آهي ٿي عنا ِ‬ ‫جلوه آرا هٿ مٿي تنهنجي ئي هو نـپورِ مبين‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫تر ڪيو روشن زمين و آسما ِ‬ ‫کـپهه پيا ذلت غلمي جا هـپي ڪاٽڻ چار ڏينهن‪،‬‬ ‫ن زندگي‪.‬‬ ‫خاڪ هي آزادگيَء جي آهه شا ِ‬ ‫مولنا عبدالخالق ‪ 55‬ورهين جي عمر ۾ سپپلهه جه پڙي مپپوذي مپپرض ۾‬ ‫ساندهه ٻه سپپال مبتل ره پڻ بعپپد‪ ،‬جپپون ‪1947‬ع ۾ وفپپات ڪئي‪ .‬کيپپس‬ ‫پنهنجي خانداني قبرستان واقع ڳوٺ “ڄام نورالله” ۾ دفن ڪيپپو ويپپو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب ٻه شاديون ڪيپپون هيپپون‪ .‬کيپپس پهرئيپپن گهپپر مپپان ٻپپه‬ ‫فرزند‪ ،‬هرهڪ محمد هاشم ۽ عبپپدالرزاق نپپالي ٿيپپا‪ ،‬جپپي ٻئي ه پڪ ٻئي‬ ‫پوئتان الله کي پيارا ٿي ويا‪ .‬ٻئي گهپپر مپپان صپپرف ه پڪ فرزنپپد محمپپد‬ ‫هاشم نالي ٿيو‪ ،‬جو حال حيات آهي ۽ فوڊ ڊپارٽمينٽ ۾ انسپيڪٽر آهي‪.‬‬ ‫مولوي صاحب جپپي شپپاگردن ۾ مولپپوي رضپپا محمپپد مڱريپپو‪ ،‬مولپپوي‬ ‫عبدالرحمان کوسو‪ ،‬مولوي غلم محمد رند ۽ مولوي نهبندو خپپان ُاڄپپڻ‬ ‫وغيره وڏا ديني عالم ٿي گذريا آهن‪(11).‬‬

‫حوال‪:‬‬

‫)‪ (1‬چوڻ ۾ اچي ٿو ته هن ڳوٺ جو اصل نالو “لـپقمان” هو ۽ قديم عرب دؤر کان وٺي انگريپپزن جپپي ابتپپدائي‬ ‫دؤر تائين انهيَء نالي سان سڏبو هو‪ .‬لـپقمان سپپهتي جپپي خانپپدان مپپان ڄپپام نـپپپور اللپپه )ثپپاني( نپپالي هپڪ وڏو‬ ‫زميندار ۽ جاگيردار ٿي گذريو آهي‪ ،‬جنهن جي نالي پوئتان هن ڳوٺ جو نالو”لـپقمان” مان بدلجي‪“ ،‬ڄام نـپپپور‬ ‫الله” سڏجڻ ۾ آيو‪).‬قاضي نور الله‪“ :‬تذڪره خاندان قريش” ‪ -‬قلمي فارسي‪ ،‬ضميمو نمبر ‪ ،5‬ورق ‪(10‬‬ ‫)‪ (2‬مرحوم عبدالخالق پيرزادي جو چوڻ آهي ته ڄام نـپور الله سهتو‪ ،‬چاچڪ سهتي جي اولد مپپان هپپو‪).‬زبپپاني‬ ‫روايت‪ ،‬جولِء ‪1973‬ع(‬ ‫)‪ (3‬ڳوٺ “ڄام نـپور الله” جيئن ته ڪنڊياري شهر جي وٽ سان آباد آهي‪ ،‬انهيَء ڪري مولنا عبپپدالخالق پپپاڻ‬ ‫کي “ڪنڊياروي” سڏائيندو هو‪.‬‬ ‫)‪ (4‬حافظ مولوي الهه بخش ولد حاجي خان سيٺر سن ‪1861‬ع ڌاري ڳوٺ”شهمير ديري” تعلقپپي ڪنڊيپپاري ۾‬ ‫ڄائو‪ .‬مولنا عبدالغفور همايونيَء وٽان ديني علمن جي تحصپپيل ڪئي هئائيپپن‪ .‬مولپپوي صپپاحب ه پڪ وڏو عابپپد ۽‬ ‫زاهد شخص هو‪ .‬پاڻ ٽنڊي سائينداد واري بزرگ‪ ،‬خواجه محمپپد حسپن جپان سپرهنديَء جپپو معتقپد ۽ مريپپد هپو‪.‬‬ ‫ڳوٺ شهمير ديري‪ ،‬ڳوٺ ڄام نـپور الله ۽ محبت ديري جتپپوئيَء جپپي دينپپي مدرسپپن ۾ درس و تپپدريس ڏينپپدو‬ ‫رهيو‪ .‬وٽانئس ڪيترن ئي شاگردن فيض حاصل ڪيو‪ ،‬جي وقت جا ناميارا عالم ٿي گذريا آهپپن‪ .‬مولپپوي صپپاحب‬ ‫سن ‪1965‬ع ۾ وڏي ڄمار ۾ هن فاني جهان مان رحلت ڪئي‪.‬‬

‫)‪ (5‬ڍينگي شريف جو ننڍڙو ڳوٺڙو‪“ ،‬ڀريپپا روڊ” جپپي ڀرسپپان “سپدا واهپپه”جپپي ڀـپپ َڪ سپپان آبپپاد آهپپي‪ .‬هپپتي‬ ‫“ڪيريا” قوم مان وڏا عابد ۽ زاهد بزرگ ٿي گذريا آهن‪ .‬انهن بزرگن مان ميان عبدالرحمان ۽ ميان علي محمپپد‬ ‫وڏا حال ۽ قال جا صاحب هئا‪ .‬ڍينگائي بزرگن وٽ هڪ وڏو ڪتبخانو پڻ هو‪ .‬هتي ديني علمن جو ه پڪ مدرسپپو بپپه‬ ‫هو‪ ،‬جتي عربي ۽ فارسيَء جي تعليم ڏني ويندي هئي‪ .‬هن وقت اهي سڀ زماني جي لـپهـپر ۾ لپپـپ ِڙهي ويا آهن‬ ‫۽ بزرگن جي ياد وڃي باقي رهي آهي‪.‬‬ ‫)‪“ (6‬مـپچـپلن جو ڳوٺ”‪ ،‬ڪنڊياري شهر جي اولهه ۾ پنجن ڇهن ميلن جي مفاصلي تي واقع آهي‪.‬‬ ‫)‪ (7‬مولوي صاحب نواب شاهه کان پوِء‪ ،‬ڪجهه وقت لِء “ٻـپرهـپون”)شاهپور چاڪر( ۾ به خطيپپب ۽ مـپپپدرس‬ ‫ٿي رهيو‪.‬‬ ‫ت ملت” جي نالي سان مولنپپا عبپپدالخالق ڪنڊيپپاروي اڪيڊمپپي‪،‬‬ ‫حيا‬ ‫“‬ ‫‪،‬‬ ‫۾‬ ‫ع‬ ‫‪1994‬‬ ‫يشن‬ ‫ڊ‬ ‫اي‬ ‫ٻيو‬ ‫جو‬ ‫تفسير‬ ‫)‪ (8‬هن‬ ‫ِ‬ ‫ڄام نـپور الله‪ ،‬تعلقي ڪنڊياري طرفان پڌرو ٿيو‪.‬‬ ‫)‪ (9‬انهيَء رسالي جو ٻيو ڇاپو ‪1992‬ع ۾‪ ،‬مولنا عبدالخالق ڪنڊياروي اڪيڊمي‪ ،‬ڄام نـپورالله‪ ،‬تعلقي ڪنڊيپپاري‬ ‫طرفان شايع ٿيو‪.‬‬ ‫)‪ (10‬تفسير “معارف القرآن” سنڌ جي معروف اداري‪“ ،‬روشني پبليڪيشن”‪ ،‬ڪنڊياري طرفان اشپپاعت هيپپٺ‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)‪ (11‬هن مقالي جي تياريَء ۾ عزيزم پروفيسر عبدالرزاق گهانگهري‪ ،‬ساڪن ڳوٺ ڄام نور الله ڪافي مپپواد‬ ‫فراهم ڪيو‪).‬ق‪ .‬ح‪ .‬خ (‬

‫مير غلم علي خان ٽالپر‬ ‫ذوالفقار چانڊيو‬ ‫اسين جڏهن سنڌ جي مهان شخصيتن کپپي محبپپت ۽ عقيپپدت جپپي ڀيٽپپا‬ ‫پيش ڪريون ٿا ته انهن شخصيتن ۾ ٽنڊومحمپپد خپپان جپپي ميپپر خانپپدان‬ ‫جي مير غلم علي خان ٽالپر جو نالو به سنڌ جي انهن اعل پ ٰي ڪردار ۽‬ ‫عظيم شخصيتن جي لسٽ ۾ نمايان اچي ٿو‪ .‬مير غلم علي خان ٽپپالپر‬ ‫جي خاندان جو تعلق سيوهڻ مان آهي‪ .‬هن جپپا بپپزرگ قيپپام پاڪسپپتان‬ ‫کان گهڻو اڳي ٽنڊو محمد خان لڏي آيا هئا‪ .‬جتي ‪ 19‬سپيپٽمبر ‪1909‬ع‬ ‫۾ مير غلم علي خان ٽالپر جي ٽنڊو محمد خپپان ۾ ولدت ٿپپي ميپپر غلم‬ ‫علي خان ٽالپر شروعاتي تعليم حيدرآباد‪ ،‬ڪراچپپي ۽ پپپوِء علپپي ڳڙهپپه‬ ‫يونيورسٽي مان ورتي ۽ هن بمبئي يونيورسٽي مان گريجوئيشن ڪئي‪.‬‬ ‫هن جي سياسپپي زنپپدگي جپپو آغپپاز ‪1996‬ع کپپان ٿئي ٿپپو‪ .‬هپپن پهريپپن‬ ‫چونڊن ٽنڊو باگو جي تڪ تان وڙهي ۽ ٻه ڀيرا حيدرآباد لو ڪل بپپورڊ جپپو‬ ‫ميمبر رهيو‪ .‬مير غلم علپپي ٽپپالپر سپپر غلم حسپپين هپپدايت اللپپه جپپي‬ ‫ڪابينه ۾ پهريون وزير ٿيو ۽ پوِء لڳيتو جنرل ايوب خپپان جپپي مارشپپل‬ ‫جي دور تائين مسلسل ڪيئن ڀيرا صوبائي ۽ قوم اسيمبلي جپپو ميمپپبر‬ ‫ٿيو‪.‬‬ ‫هن کي اهو به اعزاز حاصل آهي ته هپپن ڪڏهپپن تپپه پنهنجپپي سياسپپي‬ ‫ڪيريئر ۾ چونڊ نه هارائي‪ ،‬مير غلم علي ٽالپر ٻه ڀيرا وزيپپر اعلپ ٰي سپپنڌ‬

‫ٿيندي رهجي ويو‪ .‬هڪ ڀيرو جڏهپپن گپپورنر جنپپرل غلم محمپپد هپپن کپپي‬ ‫سياسي ناراضگي تان ايل بي ڊي او قانون تحت نااهپپل قپپرار ڏيپپاريو ۽‬ ‫ٻيو ڀيرو يوسف هارون ۽ هن جي درميان وزيپپر اعل پ ٰي جپپي پارليامپپاني‬ ‫پارٽي جي چونڊ ۾ هڪ ووٽ تان هارائي ويو‪.‬‬ ‫مير غلم علي ٽالپر جا حيدرآباد جي قاضي ا ڪبر خانپپدان سپپان تمپپام‬ ‫گهرا تعلقات رهيا آهن ۽ جيڪي اڄ به آهن‪ .‬قاضي ا ڪبر جپپي روزانپپي‬ ‫عبرت اخبپپار ‪1954‬ع واري دور ۾ ايپپوب که پڙي جپپي خلف جدوجهپپد ۾‬ ‫مير غلم علي ٽالپر جو ڀرپور سپپاٿ ڏنپپو ۽ قاضپپي ا ڪبر هميشپپه ميپپر‬ ‫غلم علي ٽالپر جو بهترين ساٿي ۽ دوست رهيو‪ .‬ميپپر غلم علپپي ٽپپالپر‬ ‫جي ‪1954‬ع ۾ سنڌ اسيمبلي جپپي اسپپپيڪر ٿيپڻ ۾ بپپه روزانپپي عپپبرت ۽‬ ‫قاضي اڪبر جو وڏو عمل دخل هو‪ .‬هپپي اهپپو دور هپپو جڏهپپن جپپي ايپپم‬ ‫سيد‪ ،‬سنڌ اسيمبلي ۾ قائد حزب اختلف جو ليڊر هو‪ .‬جي ايم سيد‪ ،‬مير‬ ‫غلم علي ٽالپر جي اعل ٰي ظرفي سبب‪ ،‬ڪڏهن به سندس خلف ايوان‬ ‫۾ ڪا به رٿ نه آندي‪ .‬مير غلم علي ٽالپر پاران ون يونٽ جي مخالفت‬ ‫ڪرڻ سبب‪ ،‬کيس گرفتار ڪري ٿر ۾ نظر بند ڪيو ويو‪ .‬ايوب خان جپپي‬ ‫آمريتي دور ۾ سرڪار جي مخالفت جي باوجود‪ ،‬ميپپر غلم علپپي ٽپپالپر‬ ‫قومي اسيمبلي جي سيٽ تي کٽي ويو‪ .‬ايوب خان ۽ ايوب کهڙو پپپاران‬ ‫کيس ون يونٽ جي حمايت ڪرڻ لِء زور ڀريو ويو پر هن ارڏي انسپپان‬ ‫ها نه ڪي‪ .‬جنهن تان کيپپس نااهپپل قپپرار ڏيپپاريو ويپپو‪ .‬جنهپپن بعپپد هپپن‬ ‫سياست کي ڇڏي‪ ،‬زمينداري کي وڌيڪ وقت ڏنو‪.‬‬ ‫مير غلم علي ٽالپر سنڌ ۾ انهن خاندانن مان آهپپي جپپن ورهپپاڱي جپپي‬ ‫وقت‪ ،‬سنڌي هندوئن جي گهرن ۾ وڃي کين هجرت ڪرڻ کان روڪيپپو‪.‬‬ ‫هي موڀي انسان ‪ 19‬آڪٽوبر ‪1963‬ع ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫مير غلم علي ٽالپر ۽ ان جي خاندان جون سياسي ۽ سماجي خدمتون‬ ‫به انيڪ آهن‪ .‬خاص ڪري ٽنڊو محمپپد خپپان ضپپلعي جپپي نوجپپوانن کپپي‬ ‫تعليم جپپي زيپور سپان آراسپپته ڪرڻ لِء هپاِء اسپڪول ۽ ڪاليپپج قپائم‬ ‫ڪيائين‪ .‬مير غلم علي ٽالپر سنڌ جو اهو اعل ٰي صفت انسان هو جنهپپن‬ ‫جا خدائي تحريڪ جي باني خپپان عبپپدالغفار خپپان‪ ،‬اردن جپپي بادشپپاهه‬ ‫شاهه حسين بن طلل‪ ،‬سعودي عپپرب جپپي فرمپپان روائن سپپعود بپپن‬ ‫عبدالعزيز ۽ شاهه فيصپل‪ ،‬پرنپس ڪريپم آغپپا خپپان جهڙيپن شخصپيتن‬ ‫سان دوستاڻا تعلق هئا‪.‬‬

‫سنڌ جو مولئي شيدائي‬ ‫خالد ٻانڀڻ‬ ‫چون ٿا ته سنڌ جي مايا ناز تاريخدان رحيپپم داد خپپان جنهپپن جپپو لقپپب‬ ‫مولئي شيدائي آهي‪ .‬سنڌ جي ٻن تاريخ سان ڀائر شصپپيت پيپپر حسپپام‬ ‫الدين راشدي ۽ پيپپر علپپي محمپپد راشپپدي رحيپپم داد جپپا علمپپي ادبپپي‬ ‫دوست هئا‪ .‬هن ماڻهو جي فقير طبيعت ڏسي هپڪ ڀپپاُء کيپپس مپپولئي‬ ‫لقتب ڏنو‪ .‬ٻئي شيدائي ڏنو ڳالهه فرد ۾ اچي وئي آخر نيٺ مولنا ديپپن‬ ‫وفائي فيصلو ڪري کيس مولئي شيدائي جو لقب ڏنو ۽هي پوري سنڌ‬ ‫۾ مولئي شيدائي جي نالي سان مشهور ٿيو‪ .‬مولئي نه رڳو تاريخ تي‬ ‫پر صحافت ۾ به پاڻ مڃرايو‪ .‬هن ‪1941‬ع ۾ خان بهادر الله سپپومرو ان‬ ‫وقت جي سنڌ جي سي ايم جي نگراني ۾ نڪرنپپدڙ روزانپپي اخبپپار آزاد‬ ‫جو سب ايڊيٽپپر رهيپپو‪ .‬هپپن جپپا تاريپپخ ادب تپپي مضپپمون سپپتاره سپپنڌ‪،‬‬ ‫توحيد‪ ،‬المنار‪ ،‬اولحيد ۽ سنڌو ۾ شايع ٿيا ۽ ڏاڍو مقبول ٿيا‪ .‬هن نپپه ر ڳو‬ ‫سنڌ پر بلوچستان جي تاريخ سان به انبت ان جي ڪري رکپپي تپپه جپپو‬ ‫سندس وڏڙن جو تعلق بلوچسپتان سپان هپو ان جپي ڪري ‪1941‬ع ۾‬ ‫ڪتاب ”مختصر تاريخ بلوچستان“ کليو‪ ،‬جنهن بلوچ وقمن جا شپپجرا ۽‬ ‫ٻي اتفصيل ڏنا هئا‪1894 .‬ع ۾ سکر ۾ ريلوي جي ملزمپپن شپپير محمپپد‬ ‫بروهي جي گهر ۾ جنم ورتو‪ ،‬گورنمينٽ هاِء اسڪول سکر مپپان تعليپپم‬ ‫مڪمل ڪرڻ بعد پنهنجي والد وانگر ‪1919‬ع ۾ ريلوي انجڻ شيڊ روهڙي‬ ‫۾ ڪلينر جي نوڪري ڪئي بعد ۾ گارڊ جي عهدي تي پهتپپو پپپر هپپن کپپي‬ ‫علم ادب صحافت سان جيڪو چاهه هپپو ان اڃ نيپپٺ ‪1939‬ع ۾ ريلپپوي‬ ‫جي نوڪري تپپان اسپپتيفع ٰي ڏيپپاريس جنهپپن بعپپد مپپولئي ‪ 12‬کپپان ‪14‬‬ ‫ڪلڪ لکڻ پڙهڻ ۾ گذاريندو هو‪ .‬سپپندس پهريپپون شپاهڪار ڪتپپاب سپپنڌ‬ ‫جي تاريخ بابت جنت السند اٿس ان کپپان علوه سپپکر جپپا مسپپلمان ۽‬ ‫هندو بزرگ سنڌ ۾ رهندڙ بلو قبيل‪ ،‬تاريخ تمندن سنڌ‪ ،‬سنڌ جي اقتصادي‬ ‫۽ تجارتي تاريخ‪ ،‬سنڌ جا پراڻا شپپهر‪ ،‬پيغپپام نپپور‪ ،‬ٽپپالپرن جپپي مختصپپر‬ ‫تاريخ‪ ،‬اقالي اسلم‪ ،‬سرزمين بلپپوچ‪ ،‬اردوم تاريپپخ قلت زارڍو ۾ ڪتپپاب‬ ‫لکيا جڏهن ته سنڌ سڀ کان وڌي پڪ مشپپهور ڪتپپاب تاريپپخ سپپکر اڄ بپپه‬ ‫سکر تي ڪم ڪنپپدڙ صپپحافين‪ ،‬اديبپپن‪ ،‬شپپاعرن لِء رهپپبر بڻيپپل آهپپي‪.‬‬ ‫جنهن مطالعي کان سواِء سکر تي لکڻ اڌورو هونپپدو‪ .‬مپپولئي ‪1945‬ع‬

‫هلل پاڪستان جو پڻ ايڊيٽر رهيو‪ .‬مان سمجهان ٿو ته سنڌ جو پهريپپون‬ ‫صحافي هو جنهن اخبارن ۾ ڪارٽون جو سلسلو شروع ڪيپپو‪ .‬شپپيدائي‬ ‫‪1950‬ع ۽ ‪1955‬ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ۾ ريسرچ فيلو رهيپپو‪ .‬هپپن م پڙس‬ ‫مولئي اڄ به ڪيترا ئي ڪتاب اڻ ڇپيل سندس پوٽن وٽ پيل آهن‪ .‬جن‬ ‫ڪتابن ۾ اقالين اسلم جيڪو ٽن جلدن تي مشتمل آهي‪ .‬تاريپپخ اسپپلم‪،‬‬ ‫سنڌ جي اقتصادي ۽ تجارتي تاريخ شامل آهن نه رڳو حيرت جهڙي پپپر‬ ‫پريشان ڪندڙ حقيقت اها آهي ته انهن ڪتابن مان اڪثر ڪتاب ڇپپپائي‬ ‫جي مختلف ادارن وٽ سالن کان پيل آهن پر شايد اهو اڻ ڇپيپپل آهپپي‬ ‫۽ ٻن جلدن تي مشتمل آهي‪ .‬جنهپپن ۾ چپپون ٿپپا هپپن ڏانهپپن جپپن اديبپپن‬ ‫شاعرن‪ ،‬عالمن‪ ،‬تاريخ دانن جا خط ايندا هئا انهن کپپي سپپهيڙيو اٿپپس‪،‬‬ ‫مطلب ته مولئي شيدائي سپنڌي ٻپولي تاريپخ ادب جپي حپوالي سپان‬ ‫جيڪا محنت ۽ خدمت ڪيئ اهي ان جو کيس ذري جيترو بپپه سپپلو نپپه‬ ‫مليو‪ ،‬هپپن پنهنجپپا ‪ 53‬ورهيپپه سپپنڌي علپپم ادب کپپي ڏنپپا‪ 12 ،‬فيپپبروري‬ ‫‪1978‬ع ۾ وفات ڪري ويو‪ .‬اڄ کيس ‪ 33‬سال گذري ويا آهن‪ .‬سنڌ جي‬ ‫ثقافت کاتي ادبي تنطيمن کان ايئن اسريل آهي‪ .‬ڄ پڻ نپپه ڪو مپپولئي‬ ‫شيدائي هو ئي ڪونه ٻيپپو تپپه ٺهيپپو درگپپاهه آدم شپپاهه ڀرسپپان جنهپپن‬ ‫قبرستان ۾ هو دفن ٿيل هو ان قبرستان تي قبضپپا مافيپپا قبضپپو ڪري‬ ‫سندس قبر جا آخري نشان به مٽپپائي ڇڏيپپا آهپپن‪ .‬جيتپپوڻيڪ ميڊيپپا ۾ ان‬ ‫اشو کي گهڻو کنيو ويو سيڪٽري وزير سطح جا عملپپدار بپپه پهتپپا قپپبر‬ ‫جو معائنو به ڪيو‪ .‬وڏا اعلن دورا ٿيا پي عمل ۾ ٿيو ڪجهپپه بپپه ڪونه‪.‬‬ ‫هونئن به چوندا آهن ته سپپکر جپپا مپپاڻهو ڏاڍ بپپي حپپس آهپپن جيڪڏهپپن‬ ‫سندس خاندان وارا نه هجن ته مولئي جي قبر لِء به ڪو آواز ڪون‬ ‫اٿاري ها‪ .‬جيتوڻيڪ قبرواري نشان وٽ چوديوار تپپه ڏيپپاري وئي لي ڪن‬ ‫ان ڀت جي چوڌاري گن ڪچري جا ڍير ٿي ويا آهپپن‪ .‬مپپولئي جپپي قپپبر‬ ‫وانگر سنڌ جي تاريخ به افسرده اهي‪ .‬ڇو ته اڄ جيڪا هپپن صپپدي جپپي‬ ‫تاريخ چڙو ڇڙ لڳي پئي آهي ان کي ته ڪو سنڀالڻ وارو ناهي‪ ،‬پر جپپن‬ ‫ٿورو گهڻو پورهيپپو ڪري پنهنجپپي تاريپخ بچپپائي اچ اسپان انهپن جپپون‬ ‫قبرون به نٿا بچائي سگهو‪.‬‬ ‫اهو حال رهيو ته ايندڙ وقت ڏاڍو بي حال هوندو‪ ،‬آخپپر ۾ مپپولئي بپپابت‬ ‫ٻڌايان ته هپپو شپپهواڻي بروهپپي هپپو سپپندس وڏن جپپو گهپپر بلوچسپپتان‬ ‫مستونگ ۾ هو پر نوڪري سانگي پيُء سان گڏجي سکر آيو ۽ سکر جو‬ ‫ٿي ويو پر سکر واسين هن جي قبر به ميساري ڇڏي‪.‬‬

‫مولنا حاجي احمد ملح‬ ‫اشرف عبدالله ميمڻ‬ ‫سنڌ امن‪ ،‬سلمتي ۽ شانتي جي ڌرتي آهي‪ .‬جنهن ڪيترن ئي صپپوفين‪،‬‬ ‫بزرگن‪ ،‬عالمن مفڪرن ۽ شاعرن کي جنم ڏئي ماتپپا جپپو ڪردار امپپن‬ ‫طريقي سان نڀاهيو آهي‪ .‬سنڌڙي پنهنجن سپپپوتن ۽ محپپب وطپپن کپپي‬ ‫سچائي ۽ ساڃاهه جي ستي پيارڻ سان گڏوگڏ محبت‪ ،‬اخپپوت‪ ،‬ڀپپائپي ۽‬ ‫همدردي جهڙن قيمتي اوصافن جو دامن مضپپبوطي سپپان پ ڪڙڻ جپپي‬ ‫هدايت ڏيڻ ۾ ڪا ڪسر ناهي ڇڏي ۽ کين سنڌڙيَء جا هڙئي لڏل سندس‬ ‫ماتا جي حڪم ۽ فرمان جي تابعداري ڪندي مشڪل پنڌ کپپي سپپوکو ۽‬ ‫آسان بڻائي ويا آهن‪ .‬انهن منجھان حاجي احمد ملح به هڪ هو‪ .‬جنهن‬ ‫ڪوڙ ڪپت‪ ،‬ٺڳي ۽ ڪٽپرڻي جهڙن مپپوذي مرضپپن جپپون پپپاڙون پٽپپي‪،‬‬ ‫حق‪ ،‬سچ‪ ،‬علم ۽ ساڃاهه جي پوک پوکي‪.‬‬ ‫حاجي احمد ملح لڙ جي شهر بدين ۾ تڏهپپن اک کپپولي جڏهپپن جهپپالت‬ ‫جو جهان اڏيل هو سوين بلڪه هزارين ان نڀپپاڳ جپپي ٻي پڙي تپپي سپپوار‬ ‫هئا‪ .‬هن سماج جي ماڻهن اسلمي احڪامن جي وڏي هيراڦيپپري ڪئي‬ ‫۽ بدعت پکيڙي حاجي احمپپد ملح تپپه انهپپن سپپڀني ڳالهين جپپو ڪٽپپر‬ ‫ويري هو‪ .‬بدعت جهالت جي ڪوڙن رواجن ۽ رسمن کي ٽوڙڻ ۽ وهمن‬ ‫توڙي وسوسن کان ماڻهن کي آجو ڪرڻ جپپي لِء مولنپپا صپپاحب پپپاڻ‬ ‫پتوڙيو‪ .‬مولوي صاحب وڏو شاعر‪ ،‬متقي‪ ،‬پرهيزگار ۽ عالم هو‪ .‬مولپپوي‬ ‫صاحب پنهنجي خطبي ۽ شاعري ذريعي مپپاڻهن جپپي دليپپن ۾ سپپجاگي‬ ‫جي لهر پيدا ڪئي‪ .‬مولوي صپپاحب جپپو وڏو ڪارنپپامون سپپنڌي ٻپپولي ۾‬ ‫منظپپوم قپپرآن شپپريف جپپو ترجمپپون آهپپي‪ .‬مولپپوي صپپاحب پنهنجپپي‬ ‫سموري زندگي حق تعال ٰي جي وحدانيت جپپي پرچپپار ڪنپپدي گپپذاري ۽‬ ‫پنهنجي شاعري جي ذريعپپي مپپاڻهن ۾ خپپدا جپپي وحپپدانيت جپپو شپپعور‬ ‫ڏنو‪ .‬مولوي صاحب جي هڪ مشهور شعر جو مصرع آهي ته‪:‬‬ ‫نه پالي ٿو پرور ته پالي ٿو ڪير‪،‬‬ ‫سنڀالي نه سو‪ ،‬پوِء سنڀالي ٿو ڪير‪،‬‬ ‫کڻي پاٽ مان وجھي پيٽ ۾‪،‬‬ ‫نون نالين مان نڪالي ٿو ڪير‪.‬‬

‫علم ۽ ادب جو پارکو معمور يوسفاڻي‬ ‫حاجي گل حسن آريسر‬ ‫امراڻو جپپتي عظيپپم شخصپپيتن جنپپم وٺپپي سياسپپي‪ ،‬سپپماجي ۽ ادبپپي‬ ‫خدمتن عيوض پنهنجو ڳاٽ اوچو ڪيو پر هن امرا ڻي جپپي ڌرتپپي تپپي‬ ‫جنم وٺندڙ معمور يوسفاڻي علم ۽ ادب جي پرچپپار ڪري پنهنجپپو پپپاڻ‬ ‫ملهايو‪ 25 .‬جنوري ‪1929‬ع تي ڳوٺ حپپاجي پيپپر محمپپد پلپپي ۾ جنپپم‬ ‫وٺندڙ محمد عمر معمور يوسفاڻي جپپو خانپدان نپاري پپٽ جپپي معپزز‬ ‫برادري ”پلي“ سان آهي‪ .‬معمور يوسپپفاڻي جپپي خانپپدان ۾ وڏا عپپالم‪،‬‬ ‫فاضپپل‪ ،‬شپپاعر‪ ،‬حڪيپپم‪ ،‬سپپخي ۽ چ ڱا مپڙس پپڻ ٿپپي گپپذريا‪ ،‬معمپپور‬ ‫يوسفاڻي سندس ڳوٺ جي مدرسي ۾ ابتدائي عربي ۽ فارسي جڏهن‬ ‫ته معمولي سنڌي تعليم پڻ حاصل ڪئي‪ .‬جنهن بعپپد معمپپور يوسپپفاڻي‬ ‫پنهنجي ٻني ٻاري جي ڪم سان منسلڪ ٿي ويو پر علم جي پياس ه پڪ‬ ‫ڀيرو ٻيهر کيس تعليمي درسگاهن ڏانهن کڻي وئي‪ .‬معمپپور يوسپپفاڻي‬ ‫‪1952‬ع ڌاري سنڌي فائنل جو امتحان پاس ڪيو‪ .‬معمور يوسفاڻي ‪16‬‬ ‫سالن جي ڄمار ۾ شعر ۽ شاعري جي شپپروعات ڪئي‪ .‬ابتپپدا ۾ ڪجهپپه‬ ‫شعر لکيا‪1952 ،‬ع کان باقائده شاعري جي شروعات ڪيائين‪ .‬معمور‬ ‫يوسفاڻي جو علم جي دنيا ۾ وڏو نالو آهي‪ .‬معمپپور يوسپپفاڻي ‪1963‬ع‬ ‫۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪڪڪرڻ بعپپد منشپپي فاضپپل )فارسپپي(‪ ،‬اديپپب‬ ‫فاضل )اردو( ۽ اديب فاضل )سنڌي( جپپي امتحپپانن ۾ پوزيشپپن حاصپپل‬ ‫ڪئي‪ .‬پپپاڻ ‪1955‬ع ۾ تعليپپم کپپاتي ۾ پرائمپپري اسپپتاد طپپور ڀرتپپي ٿيپپو‪.‬‬ ‫‪1978‬ع تائين پرائمري استاد رهڻ بعد ٻن سپپالن تپپائين ٽيڪسپپٽ بپپوڪ‬ ‫بورڊ ۾ سبجيڪٽ اسپيشلسٽ طپپور ڊيپپوٽي جپپا فپپرائض سپپرانجام ڏنپپا‪.‬‬ ‫معمور يوسپپفاڻي جپپو ‪1980‬ع ڌاري پروموشپپن ٿيپپو ۽ جنهپپن بعپپد ايپپڇ‬ ‫ايس ٽي ٿيو‪ .‬هن ايڇ ايس ٽي ۾ پروموشن ٿيڻ بعد ڪافي عرصي تائين‬ ‫تعليم کاتي ۾ سپروائيزر )بيٽ آفيسر( طور خدمتون سپپرانجام ڏنيپپون‪.‬‬ ‫پاڻ ‪1989‬ع ۾ ملزمت تان رٽائر ٿيو‪ .‬معمور يوسفاڻي علم ۽ ادب جپپو‬ ‫وڏو پارکو رهيو‪ .‬معمور يوسفاڻي شاعر‪ ،‬ادب‪ ،‬محقق‪ ،‬استاد سان گپپڏ‬ ‫سگهڙ پڻ هو‪ .‬ڳجهپپارت‪ ،‬ڏهپپس‪ ،‬سپپورٺا‪ ،‬ڏٺ‪ ،‬پرولپپي کپپان وٺپپي لپپوڪ‬ ‫شاعري جون مڙيئي صنفون سپپندن قلپپم جپپون مرهپپون منپپت رهيپپون‬ ‫آهن‪ .‬معمور يوسفاڻي مشاعرن ۽ مذاڪرن کان علوه ريڊيو پاڪستان‬ ‫حيدرآباد ۽ ڪراچي اسٽيشن تان سگهڙ طور پروگرام پڻ ڪيا‪ .‬ڳوٺاڻن‬ ‫ڀائرن جي پروگرام ۾ ته سندس ڪچهري سيد صالح محمد شاهه سان‬

‫خوب ڄمندي هئي‪ .‬پاڻ ٽيليويزن لِء پڻ ڪافي ڊرامان‪ ،‬اس پڪرپٽ لکيپپا‪.‬‬ ‫معمور يوسفاڻي نه رڳو هڪ بهترين ۽ سٺو ڊبيٽر هو پر ڪجهپپه اسپپٽيج‬ ‫ڊرامن ۾ پڻ ڪم ڪيپپو‪ .‬معمپپور يوسپپفاڻي جپپي سپپنڌ جپپي سپپڀني ادبپپي‬ ‫تنظيمن سان سندن خط و ڪتابت‪ ،‬ميمبرشپ ۽ نسبت رهپپي‪ .‬معمپپور‬ ‫يوسفاڻي صوفي فقير ۾ بزم ادب ۽ مهراڻو اڪيڊمپپي جپپو بنيپپاد رکيپپو‪.‬‬ ‫معمور يوسفاڻي پائر پبليڪيشن‪ ،‬اداره نوائي ادب‪ ،‬شپپاخ بپپزم طپپالب‬ ‫المول ٰي‪ ،‬بزم سروري‪ ،‬سنڌي ادبي سنگت‪ ،‬تنظيپپم ف ڪر و نظپپر سپپکر‬ ‫جون شاخون پڻ صپپوفي فقيپپر ۾ قپپائم ڪيپپون‪ .‬کيپپس ڪيپپترا ئي ادبپپي‬ ‫انعام ۽ ايوارڊ مليا‪ ،‬سنڌي علم‪ ،‬ادب ۾ تصنيف جو حپپوالي سپپان نپپامور‬ ‫تاريخ دانن مخدوم طالب المول ٰي‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلپپوچ‪ ،‬ڊاڪٽپپر‬ ‫غلم علي النا‪ ،‬پروفيسر اسد الله ڀٽپپو‪ ،‬سپپيد علپپي ميپپر شپپاهه‪ ،‬ڊڪٽپپر‬ ‫عبدالجبار جوڻيجو‪ ،‬تاج صحرائي‪ ،‬عبپپدالله وريپپاهه‪ ،‬فقيپپر بشپپير احمپپد‬ ‫لغاري ۽ مير محمد بخش سان سندن ويجهڙائپ رهي‪.‬‬

‫مسڪينن جو مسڪين جهان خان‬ ‫واگهومل ميگهواڙ‬ ‫ٿر جي ڀرڀانگ ڀٽن کي پار ڪندي‪ ،‬پپپارڪر جپپي ڪنڌيپَء تپپي آبپپاد ننڍڙي‬ ‫ڳوٺ سامي جي ويري جا اهي تڙ‪ ،‬اهي ويڙها ۽ وسپپتيون ڪيڏيپپون نپپه‬ ‫خوش قسمت آهن‪ ،‬جن جو سمورو مپپاحول ئي فطپپرت جپپي سپپونهن‬ ‫سان سلهاڙيل آهي‪ .‬اتر ڪنڌي واري جي ڀٽپپن جپپون اڻ کپپٽ قطپپارون‪،‬‬ ‫ڏکڻ طرف ڪڇ ۽ ڏکڻ اولهه طرف ڪارونجهر جون ڪڪڪورون‪ ،‬اهپڙي ئي‬ ‫حسناڪ علئقي ۾ ‪1909‬ع ۾ جنم وٺندڙ جهان خان کوسپپو ڪنهپپن ڄپپاتو‬ ‫هو ته وڏو ٿي هو مسڪين بڻجي ويندو‪ .‬سندس جيون ساگر جو سپپفر‬ ‫ٿر جي ڀڙڀانگ ڀٽن جي اڙانگن سفرن‪ ،‬ڏولون ۽ پنڌ جي پيچپپرن ۾ پپپورو‬ ‫ڪندو‪ ،‬جيڪو مسڪين پاڻ مسڪينن سان آخري گهڙيپپن تپپائين اڙانگپپي‬ ‫سفر ۾ ساڻ رهيو ٿر جتي لڪون لڳن‪ ،‬اڪ تپن‪ ،‬ڏوڪار جا ڏولوا‪ ،‬اهڙين‬ ‫ڏکيائين جي ڏيهه جو هي ماڻڪ موتي نوجوان پوليس سپپپاهي ‪1937‬ع‬ ‫تان استيع ٰفي ڏئي غريبن ۽ مسڪينن جي ڏک کي پنهنجي سمهي کڙيپپو‬ ‫)ڳوٿري جنهن ۾ کاڌي پيتي جو سامان کڻجي( ڪلهپپي تپپي ک ڻي ڏکپپن‬ ‫جي سفر جو ساٿي ٿيو‪ ،‬تڏهن ڪنهن به ڄاتو نه تپپه اهپپا هسپپتي ڏتڙيپپل‬ ‫سماج لِء هڪ رول ماڊل ڪردار طپپور سپپامهون اينپپدي‪ .‬سپپامان جپپي‬

‫ڳوٿري ڪلهي تي ۽ اخبارن جا بنڊل بغپپل ۾ کڻڪڪي‪ ،‬ڏڪڪڪار جپپي حپپالت ۾‬ ‫روينيو جي آفيسن ۾ لهي پوندو هو‪ .‬ڪٿپپي ڪو غريپپب اڃ ۽ بپپک وگهپپي‬ ‫مئو‪ ،‬ڪٿي ڪنهن مسڪين کپپي راشپپن نپپه مليپپو‪ ،‬پپپاڻ پيپپٽ بکئي وڃپپي‬ ‫سرڪاري ڪامورن ۽ عملپدارن جپي پٺيپپان پونپپدو هپو‪ .‬سپپندس سپپفر‬ ‫راتين جون راتيون ڏينهن جا ڏينهن اڻ کٽ ۽ سسئي جي ڪردار وانگپپي‬ ‫اڙنگو هوندو هو‪.‬‬ ‫ڏکوئلن جي ڏيهه جو اهو شخص غريبن لِء ڇا! ڇپپپر ڇپپانوُء هپپو‪ .‬کيپپس‬ ‫ملندڙ ٻاجهري جي ماني هجپپي تپپوڙي‪ ،‬ٻپپاجهري جپپي رٻ لسپپي هجپپي‬ ‫توڙي کي پر سڀ کان پهرئين هو غريبن ۽ مسڪينن کي ورهائي ڏيندو‬ ‫هو‪ .‬ٿر ۾ چوپائي مپپال جپپي چپپوري چ ڪاري ۽ پٽيلپپن جپپي ڪردار کپپان‬ ‫چڱي طرح واقف هو‪ ،‬ڪٿي به شل ڪنهن غريب جپپي ڪا بپپه ٻ ڪري‬ ‫چوري ٿئي وٽپپس پهچپپي وينپپدو هپپو ۽ چپپورن وٽ پهچپڻ تپپائين ديپپر نپپه‬ ‫لڳندي هئس سردين توڙي گرمين ۾ غريبن لِء سفر ڪندڙ اهو شخص‬ ‫سرڪار توڙي وقت جي حڪمرانن کان لوارث ٻڻيل علئقي ٿر لءِ ڄڻ‬ ‫ڪو والي هو‪ .‬هن لِء ماروئڙن ۽ مڪينن جا اهنج پنهنجا هوندا هئا‪ .‬هپپو‬ ‫بنا متڀيد ۽ بنا فرق جي پوري ٿر جي هر مسئلي کپپي پنهنجپپو سپپمجهي‬ ‫ڪامورن جي پٺيپپان لڳ ڪي وينپپدو هپپو‪ .‬جيسپپئن وڃپپي مسپپئلو حپپل ٿئي‬ ‫تيستائين ساهه نه پٽيندو هو‪ .‬وڏيرن جي ڪرتوتن ۽ پوليس جي ڪردار‬ ‫جهپپور شپپخص جنهپپن سپپندس مپپال متپپاع‬ ‫جو اصل مخالف هي پوڙهپپو ُ‬ ‫غريبن لِء وقف ڪري ڇڏيا‪ ،‬سماج سڌارڪ جي اهڙي ڪردار کي اسپپان‬ ‫نه صرف ٿر جو وهائو تارو چئي سگهون ٿا پر هن کي اسان سماج جو‬ ‫املهه هيرو بپه چئي سپگهون ٿپا‪ .‬اهپڙو هيپرو ڄامشپپوري جپي پٿريلپپي‬ ‫علئقي واري اسپتال ۾ هن سماج جي بي حسي جي ڪري ڪيپپتروئي‬ ‫وقت بيماري جي بستري رهيپپو پپپر ڪنهپپن بپپه سپپندس سپپار نپپه لڌي ۽‬ ‫آخر ڪار ‪ 23‬جپپپولِء ‪1980‬ع ۾ ڪارونجهر جپپپي هنپپپج واري شپپپهر‬ ‫ننگرپارڪر ۾ مٽي ماُء حوالي ڪيو ويو‪.‬‬ ‫سندس سماج لِء ڪيل خدمتون هميشپپه لِء امپپر رهنپپديون‪ .‬اهپڙي ئي‬ ‫ڪردار ۽ خدمتن جپپي مڃتپپا تپپي کيپپس مپپرڻ کپپانپوِء يپپو ايپپس اي جپپي‬ ‫بايواگرفي ڪل انسپپٽيٽيوٽ طرفپپان گپولڊن ڪارڊ آف اچيپومينٽ ايپوارڊ‬ ‫سان نوازيو ويو‪ .‬سندس نالي تي ننگرپارڪر ۾ هپڪ لئبريپپري پپڻ قپپائم‬ ‫آهي‪.‬‬

‫مراد فقير‬ ‫نند لل لهاڻو‬ ‫سنڌ ته هونئن ئي موتين جي کاڻ آهي ۽ سنڌ کي سنتن ۽ صپپوفين جپپي‬ ‫سرزمين پڻ ڪوٺيو وڃي ٿو‪ .‬سنڌڙي جي هر حصي ۾ اها کپپاڻ ڀپپري پئي‬ ‫آهي ۽ ٿر ۾ اهڙا موتي ڪردار مڙيئي ڪجهه سوايا آهن‪ .‬جتي هتان جي‬ ‫مٽي ته جي مڻيا پاڻ نه مڃايو آهي‪ .‬چون ٿا ته؛ راڳ ٿر ۾ مئو آهپپي‪ .‬پپپر‬ ‫مون هميشه اها چوڻي حسد ۽ ساڙ تي ٻڌل لڳندي آهي‪.‬‬ ‫ٿر ۾ جنم وٺندڙ راڳين جيتوڻيڪ ٿپپورو ڳايو آهپپي پپپر جيپپترو بپپه ڳايو‬ ‫آهي‪ ،‬اهو ڪمال جو ڳايو آهي‪ .‬جنهن جپپي ڇپپاپ صپپدين تپپائين ره ڻي‬ ‫آهي‪ .‬مائي ڀاڳي‪ ،‬مراد فقيپپر‪ ،‬اسپپتاد شپپادي فقيپپر‪ ،‬ٻڍو فقيپپر‪ ،‬مپپوهن‬ ‫ڀڳت‪ ،‬مصري ڏيپلئي‪ ،‬احمد ڏيپلئي‪ ،‬استاد حسين فقير‪ ،‬اهڙا نال آهپپن‬ ‫جن تي ٿر کي هميشه فخر رهندو آهي‪ .‬سندس راڳ لِء ڪيل خدمتون‬ ‫ڏيساور تائين ڳائجن پيون‪ .‬اهڙن نالن ۾ هپڪ يگپپانو ۽ درويپپش طپپبيعت‬ ‫مراد فقير به هو‪.‬‬ ‫فنڪار ُ‬ ‫سندس دؤر جا ڳايل گيت اڄ به ٻڌندڙن جي اندر جپپي تپپار کپپي ڇيپڙي‬ ‫وجهن ٿا‪ .‬استاد مراد فقير جي جنم جو ڏينهن نه معلوم نه ٿي سپپگهيو‬ ‫سرتال جي شپپاهڪار‬ ‫آهي‪ .‬پر سندس جنم ٿر جي هڪ غريب ضرور پر ُ‬ ‫مپپراد‬ ‫قبيلي مڱڻهار ۾ ٿيو‪ .‬مٺي کي اها خوشنصپپيبي حاصپپل آهپپي جپپو ُ‬ ‫فقير سندس ُڪک مان جنم ورتو ۽ سندس ۽ هنج ۾ آرامي آهي‪ .‬چپپوڻ‬ ‫وارا چون ٿا ته؛ استاد ُاميپپد علپپي خپان جپپو سپپوت شپپاگرد‪ ،‬جيڪڏهپن‬ ‫چرمي جي هڪ گيت ۾ پنهنجو آلپ شامل نه ڪري ها ته اهي چرمپپي‪،‬‬ ‫مراد فقير پنهنجي فني سپپفر‬ ‫ٿر جي ڀٽن ۾ ئي دفن ٿي وڃي ها‪ .‬استاد ُ‬ ‫۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي‪ ،‬سچل سرمست‪ ،‬مرزا طالب‪ ،‬مخدوم امين‬ ‫فهيم‪ ،‬سيد مرتضپ ٰي شپپاهه ڏاڏاهپپي‪ ،‬سپپيد عبپپاس علپپي شپپاهه ۽ سپپيد‬ ‫مصري شاهه کانپوِء هڪ ٿري گيت پڻ‪ ،‬ڳايا‪ .‬سپپندس همعصپپر فن ڪار‪،‬‬ ‫مراد فقير جي فقيرياڻي طبيعت‪ ،‬سپپادگي ۽ شپپرافت جپپا ڪيئي قصپپا‬ ‫ُ‬ ‫ٻڌائين ٿا‪ .‬اهڙا ماڻهو پنهنجي فن جو حپال ۽ مسپتقبل بپابت ف ڪر منپد‬ ‫رهندا آهن‪.‬‬ ‫مراد فقير کي پڻ اهپپو اونپپو ضپپرور هپپو تپپه کپپانئس پپپوِء ٿپپر ۾ راڳ جپپو‬ ‫ُ‬ ‫ساڳيو عروج ڪيئن قائم رهندو‪ .‬شايد انهيَء ڪري سپپندس شپپاگردن‬ ‫هئي‪ .‬سپپندس شپپاگردن ۾ مپپوهن ڀ ڳت‪ ،‬ٻ ُڍو‬ ‫چپپونڊ‪ ،‬بپپي مثپپال ُ‬ ‫لِء ڪيل ُ‬ ‫فقير‪ ،‬ڀڳت صالو رام‪ ،‬مهراج داس ديو ڀ ڳت ۽ ٻيپپا شپپامل آهپپن‪ .‬جپپن‬

‫سپپر ۽ الپ ڀيٽپپا ڪيپپا‪ ،‬جپپن جپپي‬ ‫مراد فقير کانپوِء سنڌ ڌرتي کي نپپوان ُ‬ ‫ُ‬ ‫سرهاڻ سنڌي ماڻ هو دنيا جي ُڪنڊ ُڪڙڇ ۾ اڄ به وٺي رهيا آهن ۽ سپپندن‬ ‫ُ‬ ‫ايمان هن عظيم ڌرتيَء ۾ قائم آهي‪ .‬ٿر جي فن ڪارن سپپان هپڪ الميپپو‬ ‫رهيو آهي ته کين مناسب موقعا‪ ،‬مالي سهائتا تيئن نپپه ٿپپي‪ ،‬جيئن دنيپپا‬ ‫وارا پنهنجن فنڪارن کي ڏين ٿا‪ .‬اسان جا ڪيئي فن ڪار‪ ،‬انهي پَء ڪري‬ ‫ُ‬ ‫گمنامي ۽ مفلسي واري زندگي گذاري هليا ويا‪.‬‬ ‫‪1977‬ع جي ‪ 18‬مئي به اهڙو اڀاڳو ڏينهن هو جنهن ڏينهن اسپپان جپپي‬ ‫هن عظيم راڳي کي اسان کان وڇوڙي ۽ مڻين مٽيَء هيٺ‪ ،‬مٽي جي‬ ‫قبرستان ۾ هميشه لِء آرامي ڪري ڇڏيو پر سندس پپپونئرن مپپان ه پڪ‬ ‫مراد فقير جو پوٽو آهي ۽ پنهنجي‬ ‫ئي نالو آهي‪ .‬رجب فقير جو‪ ،‬جيڪو ُ‬ ‫ڏاڏي جي نالي سان مٺي ۾ هڪ ميوزڪ اڪيڊمپپي قپپائم ڪڪڪري راڳ جپپي‬ ‫خدمت ڪري رهيو آهي ۽ انهي کانسپپواِء پنهنجپپي ڏاڏي جپپي تپپه ڏٻريپپن‬ ‫اکين جي ڏنل سڀني خوابن کي ساڀيان بخشي رهيو آهي‪.‬‬ ‫مراد فقير جي سرن جن گيتن جپپي لفظپپن کپپي زنپپدگي بخشپپي تپپن ۾‬ ‫ُ‬ ‫مشهور گيت هي آهن‪:‬‬ ‫سڄڻ تون نه آئين‪ ،‬وري عيد آئي‪،‬‬ ‫چرمي‬ ‫الله ڄڻ اوري‬ ‫سڪي‬ ‫مارئي مارڻ لِء ٿي روز ِ‬ ‫اوڏڻ‬ ‫تون اتان منهنجا پيروي‬

‫مخدوم محمد صالح ڀٽي‬

‫ڊاڪٽر ممتاز بخاري هالئي‬ ‫سنڌ سونهاري جي سچي سالڪ مخدوم محمد صالح ڀٽپپي بپپن مخپپدوم‬ ‫محمدابراهيم ڀٽي جپپي ولدت باسپپعادت بتاريپپخ ‪ 25‬سپپيپٽمبر ‪1887‬ع‬ ‫مطابق ‪ 7‬محرم الحرام ‪ 1305‬هه تي هال پراڻي ۾ ٿي‪ .‬سپپندس والپپد‬ ‫بزرگوار مخدوم ابراهيم ڀٽي وقت جو هڪ ني پڪ نفيپپس انسپپان ۽ دينپپي‬ ‫علم جو وڏو ماهر ليکيو ويندو هو‪ .‬جنهن پنهنجي فرزند جي ننڍپپپڻ کپپان‬ ‫ئي اهڙي تربيت ڪئي جنهن اڳتي هلي پنهنجو نالو نروار ڪيو‪ .‬سندس‬

‫ڪيل خدمتون روز روشن جيان آهن‪ .‬سندس زنپپدگي جپپي ڪمپپن جپپي‬ ‫ڪارڪردگي جو عڪس سندس ماضي جي آئينپپي ۾ جهپپاتي پپپائڻ سپپان‬ ‫ظاهر ٿئي ٿو جن کان ڪو به هوشمند انڪار ڪري نٿو سگهي‪.‬‬

‫پير غلم رسول شاهه جيلني‬ ‫مدثر نظر بلوچ‬ ‫سنڌ جي سرزمين علم ‪ ،‬ادب‪ ،‬تهذيب‪ ،‬ثقافت ۾ تاريخ جپپي لحپپاظ کپپان‬ ‫سڄي دنيا ۾ مشهور آهي‪ .‬هن عظيم ڌرتي اهڙين عظيم شخصيتن کي‬ ‫جنم ڏنو آهي‪ ،‬جيڪي پنهنجي ڏاهپ‪ ،‬دانائي‪ ،‬سوچ‪ ،‬خدمت خلق ۽ فڪر‬ ‫۾ دنيا جي ڪنهن خطي جي اهڙن انسانن کپپان گهپپٽ نپپه آهپپن جيڪڪڪي‬ ‫اهي سڀ خصلتون ۽ خاصيتون رکندا هجپپن‪ .‬دنيپپا ۾ اهپڙي قسپپم جپپون‬ ‫جيڪي به واجب احترام شخصيتون ٿي گذريون آهپپن انهپپن ۾ جيڪڏهپپن‬ ‫پير غلم رسول شاهه جيلني جو نالو شامل ڪجي ته ڪو بپپه وڌاُء نپپه‬ ‫هوندو‪ .‬سنڌ جي پپوئتي پيپپل علئقپپي ڪوهسپپتان جپي مشپهور جيلنپپي‬ ‫گهراڻي جو هي سپوت ‪1918‬ع ۾ ٿاڻي بول خپپان ۾ پيپپدا ٿيپپو‪ ،‬سپپندس‬ ‫والد جو نالو پير جهان شاهه جيلني هو‪ .‬پيپپر غلم شپپاهه جيلنپپي ٿپپاڻو‬ ‫بول خان کانسواِء ميرپورخاص ۽ پٻڻ شپپريف ۾ پنهنجپپون رهائشپپگاهون‬ ‫ٺهرايون ۽ مستقل طور تپپي اتپپي رهپپائش اختيپپار ڪيپپائون‪ .‬جنهپپن جپپو‬ ‫خاص سبب اهو به هو ته پير صپپاحب جپپي مريپپدن ۽ معتقپپدن جپپو وڏو‬ ‫تعداد دادو ضلعي کانسواِء حيدرآباد ‪ ،‬ٿرپارڪر‪ ،‬سانگهڙ ۽ ٺٽي ضپپلعي ۾‬ ‫آهي‪ .‬سندس سياسي سپپماجي خپپدمتون سپپڄي ڄمپپار جپپاري رهيپپون‬ ‫سندسن در تان ڪو به سوالي ڪڏهن به خالي نه موٽيو‪ .‬اڄ بپپه مل پڪ ۾‬ ‫وڏن عهدن تي فائز ڪيترائي آفيسر موجود آهن جن پنهنجي شپپاگردي‬ ‫جي زماني ۾ پير صاحب جن جپپي وظيفپپن تپپي پنهنجپپي تعليپپم مڪمپپل‬ ‫ڪئي‪.‬‬ ‫پير غلم رسول شاهه جيلني نه صپپرف ه پڪ مپپدبر‪ ،‬باصپپلحيت ۽ لئق‬ ‫سياسي اڳواڻ هو بلڪه هن سماجي ڪمن ۾ به وڏي دلچسپي ورتپپي ۽‬ ‫هميشه عام ماڻهن جي ڀلئي ۽ بهپپتري لِء جپپاکوڙ ڪئي ۽ خپپاص طپپور‬ ‫ٿرپارڪر ۽ ڪوهستان جي مپپاڻهن جپپي ڀرپپپور خپپدمت ڪئي‪ .‬پيپپر غلم‬ ‫رسول شاهه ‪1953‬ع ۾ سنڌ اسيمبلي ۽ ‪1962‬ع ۽ ‪1970‬ع ۾ ٿرپپپارڪر‬ ‫مان قومي اسيمبلي جو ميمبر رهيپپو ‪.‬پپپاڻ پاڪسپپتان جپپي آزادي واري‬ ‫تحريڪ ۾ پڻ ڀرپور حصو ورتو پير صپپاحب هپڪ دليپپر ۽ بپپاهمت سياسپپي‬

‫اڳواڻ هو جنهن وقت جي حپپاڪمن جپپي ڏاڍايپپن ۽ ڏه ڪاُء جپپو هميشپپه‬ ‫مردانگي سان مقپپابلو ڪيپپو سپپنڌ ۽ قپپومي اسپپيمبلي جپپي ميمپپبر جپپي‬ ‫حيثت ۾ مرحوم سنڌ جي مسئلن کي زوردار نموني پيش ڪيپپو ۽ عپپوام‬ ‫جي جذبن ۽ خواهشن جي ترجماني ڪئي‪.‬‬ ‫پير صاحب پنهنجي ذات ۾ هڪ انجمن ۽ ادارو هو جنهن ڪري سنڌ جپپي‬ ‫سياست ۾ سپندس رايپپن ۽ خيپالن کپپي وڏي اهميپپت ڏنپپي وينپپدي هئي‪.‬‬ ‫مرحوم ملپڪ جپپي سياسپپت ۾ اهپڙا اڻمپپٽ نقپپش چٽيپپا آهپپن جپپن کپپي‬ ‫سياسي تاريخ ۾ هميشه ياد ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫پير غلم رسول شاهه جيلني مرحوم پاڪسپپتان پيپلزپپپارٽي جپپي بپپاني‬ ‫چيئرمين سپپابق وزيراعظپپم قپپائدعوام شپپهيد ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپو جپپو‬ ‫ويجهو ساٿي هو‪ .‬جڏهن شهيد ذوالفقار علپپي ڀٽپپو فيلپڊ مارشپپل محمپپد‬ ‫ايوب خان جي وزارت مان استعيفا ڏئي پيپلزپارٽي ٺاهڻ جو اعلن ڪيو‬ ‫ته پير صاحب پڻ ايوب خان جو ساٿ ڇڏي اچي ڀٽي صاحب سان مليو‬ ‫سندس دوستي جي ڪري سنڌ جون ڪافي اهم شخصيتون پيپلزپپپارٽي‬ ‫۾ اچي شامل ٿيون جنهن ڪري پارٽي جي پوزيشن سڄي ملڪ ۾ تمپپام‬ ‫گهڻي مضبوط ٿي وئي پير صاهب جو ڀٽي خاندان سپپان سپپاٿ آخپپري‬ ‫دم تائين جاري رهيو‪.‬‬ ‫پير غلم رسول شاهه جيلني جا سنڌ جي صحافت تي به وڏا وڙ ڪيپپل‬ ‫آهن ‪ .‬جنهن جي شايد تمام گهٽ ماڻهن کي خبر هجي پيپلزپارٽي جي‬ ‫ترجمپپان اخبپپار روزانپپه هلل پاڪسپپتان پيپپر صپپاحب پنهنجپپي ويجهپپي‬ ‫دوست غلم مصطف ٰي جتوئي سان گڏ خريد ڪري ‪1970‬ع ۾ حيپپدرآباد‬ ‫مپپان جپپاري ڪرائي‪ .‬جنهپپن ڪري روزانپپه ”هلل پاڪسپپتان“ جپپي‬ ‫شروعاتي باني ڪارن ۾ پير غلم رسول شاهه جيلني جو نالو پڻ اچپپي‬ ‫وڃي ٿو‪ .‬اخبار جي لِء مشينري ۽ ٻئي انتظام جپپو ڪم روزانپپه آفتپپاب‬ ‫جي باني ايڊيٽر شيخ علي محمد مرحوم جي حوالي ڪرڻ جپپو فيصپپلو‬ ‫پڻ پير صاحب پاڻ ڪيو هو ۽ اخبار شپايع ٿيپڻ بعپد اداري جپي ضپرورتن‬ ‫جون ذميواريون بخوبي پوريون ڪيون‪ .‬جنهن ڪري ان زماني ۾ شپپهيد‬ ‫ڀٽو پير صاحب کي پيپلزپارٽي جو خزانچي سمجهندو هو‪.‬‬ ‫مهراڻ شوگر ملپپز ٽنڊو الهيپپار جپپي بپپورڊ آف ڊائريڪٽپپرس جپپي پهريپپن‬ ‫چيئرمين هئڻ جو اعزاز به پير صاحب کي حاصل آهي‪ .‬پير غلم رسول‬ ‫شاهه جيلني جپپون مل پڪ ۽ قپپوم لِء ڪيپپل خپپدمتون اڻ ڳڻيپپون آهپپن‪.‬‬ ‫جيڪي سندس حياتي جي آخري ڏينهن تائين جاري رهيون جنهن ڪري‬

‫اڄ مل پڪ سپپان گ پڏ سپپڄي سپپنڌ م ڪوهسپپتان کپپان ڪارونجهر تپپائين‬ ‫مسڪين ماروئڙا پير صاحب جي جدائي جي غم جا ڳوڙها ڳاڙي رهيا‬ ‫آهن ڇاڪاڻ ته پير صاحب جي جدائي سپپان پاڪسپپتان خصوصپپن سپپنڌ‬ ‫جي سياست ۾ جيڪو خال پيدا ٿيپپو آهپپي‪ ،‬سپپو سپپالن تپپائين ڀرجپپي نپپه‬ ‫سگهندو ليڪن غريب ماڻهو پير صاحب مرحپپوم جپپي لئق فرزنپپد پيپپر‬ ‫آفتاب حسين شاهه جيلني‪ ،‬پير امجد حسين شاهه جيلني ايم پپپي اي‬ ‫۽ پير شفقت حسين شاهه جيلني عرف جاني سپپائين مپپان نااميپپد نپپه‬ ‫اسانجي دعا آهي ته اللپپه تعپپال ٰي کيپپن پنهنجپپي عظيپپم والپپد جپپي‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫نقش قدم تي هلڻ جي توفيق عطا فرمائي آمين‪.‬‬ ‫سنڌ ڌرتي جو عظيم فرزند‪ ،‬بزرگ روحاني پيشوا ۽ راڄپپن جپپو را ڻو ‪8‬‬ ‫فيبروري ‪1991‬ع تي رات جو اٽڪل يارهين وڳي هن فپپاني دنيپپا مپپان‬ ‫لڏاڻو ڪري وڃي مالڪ حقيقي سان مليو‪.‬‬

‫مدر ايلسا قاضي‬

‫علم‪ ،‬ادب ۽ تعليم جي لحاظ کان سنڌ ڄڻ هيرن جي کاڻ آهپپي ۽ اه پڙن‬ ‫املهه ماڻڪ موتين سان ڀري پئي آهپپي‪ .‬ان جپپا اڻ کپپٽ ڪردار اسپپان‬ ‫وٽ موجود آهن‪ .‬اهڙن ئي ڪردارن مان عظيم هستي جنهن جي نالي‬ ‫سنڌ يونيورسٽي ۾ تعليم فئڪلٽي پڻ آهي‪ .‬جنهن کي مڌر ايلسا پپپن چيپپو‬ ‫وڃي ٿو‪ .‬اها عظيم هسپپتي ‪ 3‬آڪٽپپوبر ‪1884‬ع ۾ جرمنپپي جپپي شپپهر ۾‬ ‫جنم ورتو‪ ،‬اها مسلم عورت جيڪا ادب جي ميدان ۾ نامور شخصپپيتن ۾‬ ‫شامل آهي‪ .‬جنهپپن ڀٽپائي جپپي رسپالي کپي انگريپزي ٻپپولين ۾ ترجمپو‬ ‫ڪري دنيا تائين متعارف ڪرايو‪ ،‬سپپندس ڪهپپاڻيون‪ ،‬افسپپانا‪ ،‬آکپپاڻيون‬ ‫تپپوڙي شپپاعري ۾ دنيپپا جپپي ادب ۽ نصپپاب ۾ شپپامل آهپپن‪ .‬ڪاليجن ۽‬ ‫يونيورسٽين ۾ پڙهايو وڃي ٿو‪ .‬اها هستي نه صرف ليکڪا‪ ،‬شاعره هئي‬ ‫پر هو هڪ بهترين موسيقاره پپڻ هئي‪ .‬سپپندس لکيپپل شپپارٽ اسپپٽوريز‬ ‫توڙي شاعري ۾ نيم ٽري اعلي مقام والرين ٿا‪ .‬انهپپي کانسپپواِء شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائي جي شاعري جي ترجمي ۾ پڻ سندس ور علمه آِء آِء‬ ‫قاضپپي جپپي وڏي مپپدد ڪيپپائين‪ .‬مسپپز ايلسپپا قاضپپي ٻپپاراڻي ادب ۾ ۽‬ ‫ٻاراڻي آکاڻين ۾ پڻ وڏو نالو آهي‪ .‬يونيورسٽي واشنگٽن جي لئيبريري ۾‬ ‫پپڻ سپپندس ڪيپپل ادبپپي ڪم جپپو چ ڱو ورڪ سپپهيڙيل آهپپي‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫‪ Temptations‬ڊرامو ) ‪Sindh Country life in three acts‬‬ ‫‪1942‬ع ۾ شايع ڪيو ويو‪ .‬کيس ‪1920‬ع برصغير جي نپپامور ليک ڪن ۾‬

‫شامل ڪيو ويو‪ 82 ،‬ورهين جي ڄمار ۾ هي عظيم هستي لڏاڻو ڪري‬ ‫وئي‪ .‬جنهن کي اسان لفظن سان ڪيتري به ڀيٽا ڏيون ڪيتري به خراج‬ ‫عتقيدت پيش ڪريون اها گهٽ آهي‪ 18 .‬مئي ‪1967‬ع ۾ وفپپات ڪري‬ ‫وئي‪.‬‬ ‫سندس مڙهه ڄامشوري جي پٿريلي ڌرتپپي ۾ سپپندس ور علمپپه آِء آءِ‬ ‫قاضي جي مزار ڀر سان تدفين ٿيل آهي‪.‬‬

‫مخدوم محمد زمان طالب المول ٰي‬

‫عبدالڪريم ميمڻ‬ ‫عظيم شخصيتون تاريخ جپپا پيپپر هونپپديون آهپپن ۽ سپپنڌ ڌرتپپي جپپي اهپپا‬ ‫خصوصيت آهي ته سنڌ قديم زماني کپپان تهپپذيب ثقپپافت‪ ،‬علپپم ۽ ادب‬ ‫جي خزانن سان مال مال رهي آهي‪ .‬سنڌ ۾ جڏهن به ادب ۽ فڪر ايندو‬ ‫آهي ته سڀ کان اول اسان جي چپن تان ڀٽائي گهوٽ جپپو نپپالو چپپري‬ ‫ايندو آهي پر لطيف کان اڳ به هپي ڌرتپي هپال بزرگپن ۽ شپاعرن جپپو‬ ‫مسڪن رهي آهي‪ .‬اهڙن بزرگن مان مخدوم نوح سرور به ه پڪ آهپپي‪.‬‬ ‫پپپاڻ برصپپغير ۾ روحپپانيت ۽ تصپپوف کپپي ڦهلئڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيپپو‪.‬‬ ‫مخدوم نوح ننڍي کنڊ جو اهڙو پهريون عالم هو جنهن قپپرآن مجيپپد جپپو‬ ‫فارسپپي ۾ ترجمپپو ڪيپپو‪ .‬مخپپدوم محمپپد زمپپان طپپالب المپپول ٰي انهپپي‬ ‫عظمي هستي جي خاندان سان تعلق رکندڙ ‪ 17‬هپپون سپپجاده نشپپين‬ ‫هو‪ .‬مخدوم طالب المول ٰي جن جو جنم ‪ 9‬محرم ‪1338‬هجري بمطابق‬ ‫‪ 4‬آڪٽربر ‪1919‬ع آچر ڏينهن هال ۾ ٿيو‪ .‬سندن والد بزرگوار جپپو اسپپم‬ ‫گرامي مخدوم غلم محمد هو‪ .‬مخدوم محمد زمان طالب المول ٰي جي‬ ‫تعليم ۽ تربيت سندن بزرگوار مخدوم محمد زمان طالب المپپول ٰي جپپي‬ ‫تعليم ۽ تربيت سپپندس بزرگپپوار مخپپدوم غلم محمپپد ۽ چپپاچو مخپپدوم‬ ‫غلم حيدر جي خدمت ۾ ٿي‪ .‬قرآن شريف جي تعليم انهي وقپپت عپپالم‬ ‫۽ درگاهه شريف جي مجاور حافظ ولي محمد کان حاصل ڪئي سنڌي‬ ‫جپپي تعليپپم اسپپتاد حپپاجي عبپپدالغفور وڪيلئي ۽ اسپپتاد عبپپدالرحمان‬ ‫هالئي کان ورتائون‪ .‬فارسي عبدالحئي ٺيڙهي واري پڙهائي ۽ انگريزي‬ ‫۾ سندن استاد غلم رضا ڀٽو هو‪.‬‬ ‫شخصيت ۽ خدمتون‪:‬‬ ‫مخدوم طالب المول ٰي گهپڻ رخپپي شخصپپيت ۽ اعلپ ٰي درجپپي جپپو ڏاهپپو‬ ‫انسان هو‪ .‬سندس شهرت جا ڪيئي حوال آهن‪ .‬سندن روحاني حيپپثيت‬

‫کان سواِء سنڌ جي ادبي ۽ثقافتي حلقن ۾ مخپپدوم طپپالب المپپول ٰي جپپو‬ ‫هڪ بلند مقام شاعر‪ ،‬نثر‪ ،‬نويس‪ ،‬اديب‪ ،‬محقپپق ۽ راڳ جپپو ڄپپاڻو جپپي‬ ‫حيپپثيت سپپان معتپپبر مقپپام حاصپپل هپپو‪ .‬سپپندس شپپاعري ۽ ادب جپپي‬ ‫مشرقي رنگن سان گڏ نج سنڌي رنگ بپپه رچيپپل آهپپن‪ ،‬پپپاڻ نپپه صپپرف‬ ‫اعل ٰي درجي جپپا تخليقپپار هئا پپر ان سپپان ادبپپي تنطيپپم ۽ سلسپپلن جپپا‬ ‫سرپرست هئا‪ .‬مخدوم صاحب علم ۽ ادب جو وڏو پارکو‪ ،‬فهپپم‪ ،‬فيپپض‪،‬‬ ‫فڪر جو سرچشپپمو هپپو‪ ،‬سپپنڌي شپپاعري جپپي رنپپگ برنگپپي‪ ،‬ف ڪرن‪،‬‬ ‫خيالن‪ ،‬تشبيهن ۽ عام فهم واري انداز کي مخدوم صاحب جن پنهنجپپي‬ ‫اصپپلوب سپپان سپپنواري جڏهپپن اظهپپار ڪيپپو تپپه سپپندن شپپاعري جپپي‬ ‫دلڪشي جو سحر ڌرتي جي ڪنڊ ڪڙڇ تي اثر ڇڏڻ لڳو‪ ،‬سندن اظهپپار‬ ‫۾ ُتزبياني‪ ،‬محبوبي‪ ،‬جلوت جي خمال‪ ،‬مپپاهه لقپپا جپپي ڪڪڪاڪلن‪ ،‬زلفپپن‬ ‫حسپپنا ڪيپپن جپپا دل آويپپز ع ڪس‬ ‫جي پيچ و خمن‪ ،‬حسن جي سپپپني‪ُ ،‬‬ ‫پرين جي وفائن ۽ بي وفائن جو انداز بنان سندن همعصرن کان نهايت‬ ‫منفرد ۽ اعل ٰي هو‪ .‬سندن شعري سونهن جو هڪ مثال‪:‬‬ ‫جو چاڪ نه ٿيو‪ ،‬سو گريبان ڪهڙو‪،‬‬ ‫ليڙون نه ٿي سگهيو ته پوِء دامن ڪهڙو‪.‬‬ ‫جنهن ۾ نه ٿيو عشق جو جنون خيز بپا‬ ‫سچ پڇ ته سو انسان به انسان ڪهڙو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي ان فڪر اسلوب مپروج گهپاڙيٽن جپي جپي پهريپل‬ ‫لباس ۾ سنڌي بيت‪ ،‬ڪافي ۽ غپزل کپي هپن ڌرتپپي سپپان سپلهاڙيل نپج‬ ‫ڪلسيڪي شاعري کي هڪ نئون جنم ڏنو ۽ سندن شپپعري جپپي زينپپت‬ ‫جو ڪيف و سرور منجهس سپپمايل نغمگپپي ۽ موسپپيقيت واري ڀرپپپور‬ ‫جڙاوت مخدوم صاحب جن جي اڳ ۾ ئي پاتل مان مرتبي کي سنڌ جي‬ ‫سماجي‪ ،‬سياسي‪ ،‬روحاني ۽ ادبي حلقن ۾ وڌائي ويتر وڏو ڪري ڇڏيپپو‪.‬‬ ‫سنڌ جپي مٿئيپن سپڀني حلقپن ۾ مخپدوم صپاحب جپن نپه صپرف هپڪ‬ ‫پيراڻي گادي ڪري عزتون ۽ محبتون ماڻيون پپپر سپپندن اعل پ ٰي قپپدرن‬ ‫واري شاعري کيس ماڻهن جي دلين ۾ ورسپپائي ڇڏيپپو‪ .‬اهپپو ئي سپپبب‬ ‫آهي جو مخدوم صاحب جن جو روحاني سلسپپلو تپپه پنهنجپپن پپپوئلڳن‬ ‫سان ئي رهيو پر سندن شپپاعري واري مپپان مرتپپبي کيپپن سپپاري سپپنڌ‬ ‫سپان سپپلهاڙي رکيپپو ۽ اڃپا بپه اڻ ٽٽنپدڙ شپاعري وارن خمپارن ۾ هپي‬ ‫ساري سنڌ سرشار رهندي پئي اچي‪ .‬مخپپدوميت ماڻينپپدي بپپه خپپادمي‬

‫واري اظهپپار عپپام مپپاڻهو جپپي راِء ۾ کيپپن وڏو عپپزت مپپاب بنپپايو جيئن‬ ‫سندن مشهور شعر آهي‪:‬‬ ‫اگر خدمت ڪرڻ جي نه آهي طاقت طالب المول ٰي‬ ‫ته پوِء مخدومي دنيا ۾ وڏو منصب ته ڪونهي ڪو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب نه صرف ادبي سنڌي سماج کي متعارف ڪيپپو تپپه هپپن‬ ‫ڌرتي جي موسيقي مزاج رکندڙ جپپي بپپه نهپپايت سپپٺي طپپرح پرداخپپت‬ ‫ڪئي‪ .‬نغمگي ۽ موسيقيت سان ڀرپور شاعري مخدوم صاحب جن کي‬ ‫پنهنجي تعيمر ۾ نهايت منفپپرد ۽ اعلپپي مقپپام تپپي آ ڻي بيهپپاريو‪ ،‬خپپاص‬ ‫طرح ته جڏهن استاد فيروز گل جي موسيقي سان سجايل رونپپا ليل پ ٰي‬ ‫جي ُپر ترنم‪:‬‬ ‫آواز ۾ جڏهن‬ ‫اڱڻ ٻهاريان تنهنجون واٽون نهاريان‬ ‫هوائن جي آڌار سماعتن تائين پڳو ته جهپپر جهنپپگ ۾ سپپندس شپپاعري‬ ‫جي پهچ ٿيندي رهي‪.‬‬ ‫مخدوم طالب المول ٰي جي سياست ۾ ‪1950‬ع کپپان حصپپو وٺپڻ شپپروع‬ ‫ڪيو‪ .‬سندن رهنمائي سندن چاچي مخدوم غلم حيدر ڪئي‪1953 .‬ع ۾‬ ‫سنڌ اسيمبلي ميمبري تي بنا مقابلي ڪامياب ٿيا‪ .‬پاڻ ان بعد پاڪستان‬ ‫اسيمبلي جي چونڊن ۾ نه بيٺا مارشل کان پوِء نئين آئيپپن جپپي چپپونڊن ۾‬ ‫پاڻ مرڪزي اسيمبلي جي ميمبر طور چونڊجي آيا‪ .‬بقپپول سپپائين جپپي‬ ‫ايم سيد صاحب جي‪:‬‬ ‫مخدوم محمد زمان طالب المپپول ٰي جپپي طپپبيعت جپپو اصپپل لڙو ادب‪،‬‬ ‫ثقافت طرف ڌيڪ رهيو پر مڪاني ضرورتن ۽ وقت تپپي مصپلحتن جپپي‬ ‫بنا پاڻ مجبورن سياست ۾ حصو وٺندا رهيپپا‪ .‬مخپپدوم صپپاحب پهريپپائين‬ ‫مسلم ليگ ۾ هئا پر ‪1967‬ع کان شهيد ذوالفقار علي جپپي قپپائم ڪيپپل‬ ‫پاڪستان پيپلز پارٽي جا باني ميمبر ۽ سپپينيئر وائيپپس چيئرميپپن رهيپپا‪.‬‬ ‫پاڻ ‪1970‬ع ۽ ‪1977‬ع ۾ قومي اسپپيمبلي جپپا ميمپپبر چونڊيپپا‪ .‬سپپنڌ هپپن‬ ‫سڄاڻ سخنور ۽ گهڻ رخپپي جپپامع صپپفات قلنپپدرانه شخصپپيت مخپپدوم‬ ‫محمد زمان طالب المول ٰي جن جي ‪ 11‬جنوري ‪1993‬ع تي ‪ 73‬سپپالن‬ ‫جي ڄمار ۾ علم و ادب جي مشعل روشن رکندي انتقپپال ٿيپپو‪ 9 .‬لکپپي‬ ‫گودڙي رکندڙ سرواڻ جپپون خپپدمتون‪ ،‬محنتپپون‪ ،‬ڏاهپپپ ۽ ڏات منجهيپپل‬ ‫دلين لءِ روشني جو مثال آهي‪ .‬سنڌي ادب جي بي بها مپپاڻڪ ۽ سپپنڌي‬

‫راڳ ۽ سپپڀيتا جپپا مپپان واري مهنپپدار جپپون خپپدمتون ۽ ڪاوشپپون ان‬ ‫وسندڙ آهن‪.‬‬ ‫دل فراحي پاڻ کان ساري حياتي ڪانه ٿي‪.‬‬ ‫دل فروشي ٿا ڪيون جت ڳالهه ٿا اهڙي ڏسون‬ ‫محمد عثمان ڏيپلئي ادب‬

‫۾ مزاحمت جو علمبردار‬ ‫ڊاڪٽر فهميده حسين‬ ‫محترم شخصيتن جو تجزيپپو ڪرڻ ۽ انهپپن جپپي ڪيپپل خپپدمتن ۽ ڇڏيپپل‬ ‫ورثي کي ياد ڪرڻ سٺي ڳالهه آهي‪ ،‬ماضيَء ۾ جهاتي پائي ان جو ڇيد‬ ‫ڪرڻ ۽ ماڻهن ۽ واقعن ‪ ،‬تاريخن ۽ تواريخ جي ڇنڊ ڇپپاڻ ڪڪڪرڻ بپپه اهپپم‬ ‫آهي ۽ اهي ٻئي عمل ضرور ڪجن‪ .‬انهن نه صرف انهن شخصيتن جي‬ ‫باري ۾ سندن دور جي باري ۾ ڄپپاڻ حاصپپل ٿئي ٿپپي بل پڪ فپپردن تپپوڙي‬ ‫قومن کي ”خودشناسي“ جو به موقعو ملي ٿو‪.‬اهڙي پرک جي نپپتيجي‬ ‫۾ گذريل ڪجهه سپپالن کپپان مرحپپوم محمپپد عثمپپان ڏيپلئي جپپي ڪيپپل‬ ‫پورهئي کان مڃتا ملڻ لڳي آهي ۽ اهو تاثر عام ٿيپپو آهپپي تپپه هپپو ه پڪ‬ ‫محڪم مزاحمتي انسان هپپو‪ .‬سپپنڌي ادب ۾ مزاحمپپت سپپان ڪمٽمنپپٽ‬ ‫رکندر سمورا ليکڪ مون بهادر ۽ ارڏا ڏٺا جو پنهنجي ضمير سان سپپچو‬ ‫رهڻ ئي دراصل هر ڪمٽمنٽ جو بنيپپاد آهپپي‪ .‬جپپي هپپو ڪنهپپن مقصپپد‪،‬‬ ‫ڪنهن نصب العين سان واڳيپپل هجپپي تپپه پپپوِء ُان لِء ڏاڍ سپپان مهپپاڏو‬ ‫اٽڪائڻ کان به ڪو نه ڪيٻائيندو آهپپي‪ .‬سپپندس رهنمپپائي سپپندس انپپدر‬ ‫جي روشني جو ڪندي آهي ‪ .‬اهڙن ئي انپپدر جپپي روشپپن مپپاڻهو مپپان‬ ‫ڏيپلئي صاحب به هڪ هو ۽ مون کي خوشي آهي تپپه مپپون نپپه صپپرف‬ ‫کيس ڏٺو پر سندس ڌيُء زينت مرحپومه سپان دوسپتيَء جپي نپاتي آُء‬ ‫ڪنهن وقت جهڙوڪر سندن گهر جي ڀاتي هئس‪.‬‬ ‫مون کي ڏيپلئي صاحب جپي گهپڻ رخپي شخصپيت تمپام گه ڻو متپاثر‬ ‫ڪيو‪ ،‬هن جو قلمي پورهيو ڪو هڪ ٻه نپپه پپپر ڏي پڍ سپپئو کپپان بپپه وڌي پڪ‬ ‫ڪتابن تي مشتمل آهپپي جپپن ۾ هپپن وقپپت موضپپوعن جپپي ڪيپپتري بپپه‬ ‫گهڻائي هجي‪ ،‬صنفون به مختلف آهپپن پپپر بنيپپادي ڳالهه جي ڪا مپپون‬ ‫محسوس ڪئي آهي سا آهي عام ماڻهوَء کي وهمن وسوسن ۽ اجاين‬ ‫ريتپپن رسپپمن جپپي ڪوڙڪي مپپان آزاد ڪرڻ لِء ذهنپپي سپپجاڳي جپپو‬

‫مقصد‪ ،‬ويساهه وسوڙل ۽ ضعيف العتقاد ماڻهن کي ڪڏهن مپپذهبي‬ ‫ڪتپپپابن ذريعپپپي ئي سپپپمجهايائين تپپپه ڪڏهپپپن وري پيپپپر پرسپپپتي ۽‬ ‫قبرپرستيَء جپپي خلف آواز اٿپپاري سپپندن ذهپپن کپپولڻ جپپي ڪوشپپش‬ ‫ڪيائين‪ .‬ڪڏهن انسانن کي صحيح واٽ ڏيکپپارڻ لِء اسپپلم جپپو سپپهارو‬ ‫ورتائين ته ڪڏهن ڪميونسٽ فڪر جو‪ .‬مقصپپد سپپندس هپپو انسپپان ۽‬ ‫انسپپانيت جپپي ڀلئي‪ ،‬ڪڏهپپن صپپحافت ادب تپپه ڪڏهپپن سياسپپت جپپي‬ ‫وسيلي هن اهي مقصد ماڻڻ جي جدوجهد ڪئي ۽ ان جپپي راهپپه ۾ ڏک‬ ‫ڏاکڙا ‪ ،‬جيل سختيون سٺائين پر مزاحمت نه ڇڏيائين‪ .‬ادب جپي ميپپدان‬ ‫۾ هن ڪا به صنف نه ڇڏي‪ .‬ڪهاڻيون ‪ ،‬ناول ‪ ،‬ڊراما لکڻ ۽ شپپاعري بپپه‬ ‫ڪئي ته تنقيد تحقيق به‪ .‬پاڻ نپپه صپپرف ”سپپانگهڙ“ جه پڙو ه پڪ منفپپرد‬ ‫تاريخي نپپاول لکيپپائين پپپر ڪيپپترائي تپپاريخي نپپاول ترجمپپو يپپا اخپپذ پپڻ‬ ‫ڪيائين‪ .‬سائين پنهنجن ماڻهن کي سنڌ جي ويجهي ماضيءَ جي تاريپپخ‬ ‫جو شعور به ڏنائين ته برصغير ۽ دنيا جي خاص ڪري اسلمي دنيا جي‬ ‫تاريخ کان به واقف ڪيائين‪ .‬جنهن به موضوع تي لکيپپائين تمپپام بيبپپاڪ‬ ‫ٿي لکيائين ۽ هر مدي خارج ‪ ،‬فرسوده خيپپال ۾ ف ڪر کپپي رد ڪيپپائين‪.‬‬ ‫پاڻ هر قسم جي سماجي ۽ اخلقي برائي خلف جهاد ڪيپپائين ۽ وقپپت‬ ‫سان ايندڙ نئين ف ڪر کپپي قبپپول ڪيپپائين ۽ ان ۾ يقيپپن رکپپي لکيپپائين‪.‬‬ ‫منافقت نه ڪيائين ۽ ڪڏهن اهو ڪو نه سوچيائين ته ان کپپان اڳ وارو‬ ‫فڪر ۽ نظريو شايد ان جي ابتڙ هو‪ .‬ڇو ته هن جي ذهنپپي ارتقپپا ۾ ه پڪ‬ ‫تسلسل نظر اچي ٿپپو‪ .‬هپپن بپپس پنهنجپپي آدرش کپپي ئي اهميپپت ڏنپپي‬ ‫جيڪو هو ”انسانيت جي ڀلئي ‪ ،‬سنڌي سماج جي سنوار ۽ سڌارو“‪.‬‬ ‫”ڏاهري رنگ محل جهڙو ڪتاب لکنپپدڙ اديپپب ورهپپاڱي کپپانپوِء مپپذهب‬ ‫جي نالي ۾ ٿيندڙ سياست ڏسي بنهه بپپدلجي ويپپو ۽ سپپندس تحريپپرن ۾‬ ‫ٻين مذهبن لِء احترام ۽ صوفي واري اهنسا۽ عدم تشدد جو عزم اچي‬ ‫ويپپو‪ .‬ان ڏس ۾ رشپپيد ڀٽي پَء ڏاڍو سپپٺو تجزيپپو ڪيپپو آهپپي لکپپي ٿپپو تپپه‬ ‫”مرحوم ڏيپلئي جي سوچ ۽ ف ڪر ارتقپپا ۽ تبپپديلي جپپو نمايپپان مظهپپر‬ ‫آهي‪ .‬اسان جي ٽهيَء ۽ ان کان پپپوِء واري نسپپل جپپو اديپپب بپپه ذهنپپي‬ ‫ارتقا جي انهن ئي منزلن تان ٿيندو اڄ جي درجي تي رسيو آهي‪.‬‬ ‫سچ ته اها حقيقت آهي ته سنڌي ادب جو اهو دور سپپنڌ ۾ مپپاڻهن جپپي‬ ‫ذهني اوسر ۾ ڏاڍو اهم دور هو جنهن ۾ ادب ۽ صحافت جي کيتر ۾ جديد‬ ‫لڙن اختيار ڪرڻ لِء همٿايائين‪ ،‬ادبي ۽ سياسي تحريڪن ۾ حصپپو وٺپپي‬ ‫پنهنجن حقن لِء جاکوڙ ۽ ناانصافين خلف مزاحمت جپپو درس ڏنپپائين۽‬

‫اڄوڪي سنڌ ۾ جيڪو نئون ذهن آهي ان جي لِء راهون گهڙيائين ‪ .‬اهڙا‬ ‫ماڻهو پاڻ تاريخ ٿيندا آهن‪.‬تاريخ ٺاهي‪ ،‬رقپپم ڪري بپپه وينپپدا آهپپن‪ .‬هپپو‬ ‫ڪنهن سماج جي پيڙائن جي لِء صدائون ڏيندي ڏيندي پاڻ به ڄڻ ته ڪا‬ ‫صدا بنجي ويندا آهن جيڪا ايندڙ نسلن تائين پئي گونجندي آهي‪.‬‬ ‫سياسي حوالي سان ڏيپلئي صپپاحب سپپنڌ جپپي ون يپپونٽ واري دور ۾‬ ‫قيد ٿيڻ ۽ ان سبب عوام جي ڏتڙجپڻ جپپو اکيپپن ڏٺپپو شپپاهد هپپو‪ ،‬سپپندن‬ ‫سمورين مصيبتن ۽ ڏکن ڏولون جي لِء ذميوار طبقن ۾ هن کپپي وڏيپپرا‬ ‫سرمائيدار مذهبي ٺيڪيدار ۽ ڪامورا اڳڀرا ڏسڻ ۾ آيپپا‪ .‬هپپن قلپپم سپپان‬ ‫جهاد ڪري ان قهري ڪوٽ ۾ وڏا ڏار وڌا ۽ سنڌ جپپي عپپام مپپاڻهوَء جپپي‬ ‫آواز کي اقتداري ايوانن تائين پهچايو ۽ پوءِ هپپن پنهنجپپي زنپپدگيءَ ۾ ئي‬ ‫اهو قهري ڪوٽ ڪرندو ڏٺو!‬ ‫ترقي پسند اديبن جي سٿ ۾ محمد ابراهيم جويي‪ ،‬مولنپپا گراميپَء يپپا‬ ‫خود حيدربخش جتوئيَء جو ساٿ مليس ته ڄاتائين ته دنيپپا ۾ صپپحيح ۽‬ ‫غلط‪ ،‬سچ ۽ ڪوڙ‪ ،‬نيڪي ۽ بديَء جي جنگ رڳو مپپذهبي حپپوالي سپپان‬ ‫نه پر ادب جي محاذ تان به ڪري سپپگهجي ٿپپي ۽ مپپذهب وانگپپي ادب‬ ‫کان به اهڙو ڪم وٺي سگهجي ٿو‪ .‬پوِء هن اهو محاذ به سنڀالي ورتو ۽‬ ‫ان دور جي مناسبت سان ترقي پسند نظريي جون جي ڪي تقاضپپائون‬ ‫هيون اهي پوريون ڪيائين ۽ ان کي انساني مفادن ‪ ،‬هاڪاري قپپدرن ۽‬ ‫مطالعي جو حامي ۽ محافظ ڪري سمجهيائين ۽ پاڻ به لکيائين ۽ شيخ‬ ‫اياز جهڙن اديبن جي دفاع ۾ به لکيائين‪.‬‬ ‫انهن ڳالهين کي ذهن ۾ رکي چئي سگهجي ٿوته مرحوم محمد عثمان‬ ‫ڏيپلئي سنڌ ۽ سنڌي سماج جپي هپڪ کپان وڌيپڪ محپاذن تپي اڳ ڪواڻي‬ ‫ڪندي رهنمائي ڪئي‪ ،‬پر ضرورت ان ڳڪڪالهه جپپي آهپپي تپپه شخصپپيت‬ ‫پرستيءَ کي ڇڏي سندس ڪيل ڪم جي تنقيد جي سائنسپپي ۽ علمپپي‬ ‫ادبي معيارن تي پرک ڪئي وڃي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 2:42 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫محمد صديق مسافر ‪ -‬اشرف عبدالله ميم ڻ‬ ‫محمد صديق مسافر‬

‫سنڌ جو عظيم استاد ۽ شاعر‬ ‫اشرف عبدالله ميمڻ‬

‫سنڌ جي علمي ۽ ادبي تاريخ ۾ محمد صديق ”مسافر“ جو نالو ان کپپي‬ ‫وڏي عزت احترم سان ورتو وڃي ٿو جپپو هپپن سپپنڌ جپپي علپپم و ادب ۾‬ ‫ڪيترائي اهڙا خزانه لکيا آهن يا انهن لِء ڪم ڪيپپو آهپپي جپپو جيڪڏهپپن‬ ‫هن کي لڙ جو مرزاقليچ بيگ چئجي ته ان ۾ ڪو وڌاُء نه ٿينپپدو‪ .‬هپپونئن‬ ‫ُ‬ ‫ته محمد صديق ”مسپپافر“ پنهنجپپي علمپپي ۽ ادبپپي خپپدمتن جپپو ذ ڪر‬ ‫سندس ڪتاب ”ڪليات مسافر“ ۾ گهڻو ڪيو آهي ڇاڪاڻ تپپه اهپپو ه پڪ‬ ‫وڏو شاعر ۽ اعل ٰي نثرنويس پڻ هپپو‪.‬شپپاعري ۾ ان ڪيپپترائي شپپاگرد پپڻ‬ ‫آهپپن‪ .‬محمپپد صپپديق ”مسپپافر“ ‪1879‬ع ٽنڊي بپپاگي جپپي ه پڪ شپپيدي‬ ‫گهراڻي ۾ گلب خان جي گهر ڄائو هو ان جو والد آفريقي ملڪ زنجبار‬ ‫مان غلم جي حيثيت سان پهرين مسقط آيو جتان پوِء ٺٽي آيو ۽ آخر ۾‬ ‫بدين ضلعي جي تاريخي شهر ٽنڊي باگي لڏي آيو هو‪.‬‬ ‫محمد صديق ”مسافر“ پرائمري اسڪول جو ماسپپتر هپپو جتپپان ترقپپي‬ ‫ڪري اهو ٽريننگ ڪاليج فارمين ۾ استاد مقرر ٿيو‪ ،‬مرحوم جي ادبي ۽‬ ‫علمي تاريخ ڊگهي آهي ‪1934 .‬ع ۾ هو ”سنڌ مسلم ادبپپي سوسپپائٽي“‬ ‫جي ڪاروباري ڪميٽي جو ميمبر ٿيو‪ ،‬جنهن ۾ هُپپن کپپي تصپپنيف تپپاليف‬ ‫ڪميٽي جو ميمبر مقرر ڪيو ويو‪ ،‬جيئن اهپپو ه پڪ اسپپتاد هئڻ سپپان گ پڏ‬ ‫سٺو مضمن نگار ‪ ،‬ناقد ۽ شاعر به هو جنهپپن جپپي سپپنڌي ادب ۾ ڪيپپل‬ ‫خدمتن کي هرگز نه وساري نٿو سگهجي‪ .‬ٽريننگ ڪاليپپج ۾ تعليپپم جپپي‬ ‫نالي سان هڪ ماهوار رسالو به نڪرندو هو جنهن جو مسافر ايڊيٽر پپپڻ‬ ‫ٿي رهيو‪ .‬جنهن ۾ هن علم و ادب تي ڪيترائي مضپپمون لکيپپا ان ۾ هپپن‬ ‫سنڌ جي ماڻهن جا قديم فن ۽ ڪجهه رواج‪ ،‬پراڻيپپون نشپپانيون‪ ،‬ڏاهپپي‬ ‫پڙهيل زال‪ ،‬علم جا شوقين شاگرد‪ ،‬تعليم ۽ تربيت انسان جي من جي‬ ‫حقيقت ۽ طاقت ‪ ،‬صپپوفي ۽ تصپپوف ‪ ،‬زيپپب النسپپاَء ”مخفپپي“‪ ،‬پليپپگ‪،‬‬ ‫چاند بيبي‪ ،‬پراڻيون نشانيون‪ ،‬مرزا جاني بيگ ۽ سنڌ جي شاعري جهڙا‬ ‫تحقيق مضمون پڻ شامل آهن‪ .‬محمد صديق ”مسافر“ جي ڪي ڪتپپاب‬ ‫لکيا اهي ديوان فاضل‪ ،‬قرب قليچ‪ ،‬هدايت المسلمين)‪ 6‬ڀا ڱا(‪ ،‬شپپهيد‬ ‫ڪربل‪ ،‬غلمي ۽ آزادي جا عبرتناڪ نظارا‪ ،‬ممتاز دمساز‪ ،‬سڄاڻ زالپپون‪،‬‬ ‫چونڊ مضمون‪ ،‬منازل مسافر ۽ ٻيا ڪيترائي شامل آهن‪ .‬جڏهن ته مرزا‬ ‫قليچ بيگ وانگر هن به ڪيتن ئي ڪتابن جا سنڌي ترجما ڪيا‪.‬جيڪي اڄ‬ ‫به سنڌي ادب جا وڏا شپپاهڪار آهپپن‪ .‬محمپپد صپپديق ”مسپپافر“ علمپپي‬ ‫ادبي مقالن لکڻ جپو مپاهر سپمجهيو وينپپدو هپو‪ .‬سپندس ڪتپابن مپان‬ ‫خاص طور تي ديوان فاضل ۽ قرب قليچ مان ڪيتروئي مواد خانبهپپادر‬

‫محمد صديق ميمڻ جي ڪتاب جي سنڌ جپپي ادبپپي تاريپپخ ڀپپاڱي ٻپپي ۾‬ ‫شامل ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫محمد صديق ”مسافر“ هڪ استاد پڻ هو‪ .‬معلم جي حيپپثيت ۾ ان جپپون‬ ‫خدمتون وڌيڪ نمايان رهيون آهن خاص طور تي پڙهائي جي معاملي ۾‬ ‫جڏهن اها ڪا سمجهاڻي ڏيندا هئا ته اهو ڪون سمجهبو هو ته اهو ڪو‬ ‫سٺ ستر ورهين جو پوڙهو پيو ڳالهائي بلڪه ايئن محسوس ٿيندو هو‬ ‫ته ڪو نوجوان آهي جيڪو ڳالهائي پيپپو‪ .‬پپپاڻ ‪1961‬ع ۾ وفپپات ڪئي ۽‬ ‫کيس ٽنڊي باگي ۾ ئي دفن ڪيو ويو‪ .‬جپپتي هپپر سپپال سپپندس بپپرادري‬ ‫وارا ”الحبش تنظيم“ جپپي طرفپپان ورسپپي ملهائينپپدا آهپپن ۽ مطپپالبو‬ ‫ڪندا آهن ته مرحوم محمد صديق ”مسافر“ کي ان جي علمپپي ادبپپي‬ ‫خدمتن تي ان کي رتبو ڏنو وڃي‪.‬‬ ‫”مسافر “ سنڌ هو هڪ اهڙو شپپاعر هپپو جنهپپن شپپعر جپپي هپپر صپپنف‬ ‫غپپزل‪ ،‬نظپپم‪ ،‬قصپپيدن‪ ،‬مثنپپوين‪ ،‬ربپپاعين‪ ،‬قطعپن ۽ مسپدس تپپي طبپپع‬ ‫آزمپپائي ڪئي‪ .‬سپپندس لکيپپل ڪليپپات ‪ ،‬ڪافيون‪ ،‬مناجپپات‪ ،‬جپپا ڳا ۽‬ ‫اسڪولي ٻارن جا گيپپت بپپه شپپامل آهپپن‪ .‬جي ڪي تعليپپم کپپاتي درسپپي‬ ‫ڪتابن ۾ شامل ڪيا آهن‪ .‬ان مان ڏس هي منهنجي ٻلڙي ‪ ،‬واه ڙي تارا‬ ‫سندس مقبول نظم آهن‪ .‬اهي نظم سنڌي جي پهرين ٻي درجپپي ۾ هئڻ‬ ‫ڪري هر ڪنهن کي ياد آهن‪.‬‬ ‫سنڌ جو خليل جبران‬

‫م ن محزون‬

‫نياز ڀٽي‬ ‫ملڪ خصوصن سنڌ ۾ مائي ۽ مينپپدي جپپي حپپوالي سپپان مشپپهور شپپهر‬ ‫ميهڙ ۾ به تمام وڏين شخصيتن جنم ورتو آهي‪ .‬م ن محزون هڪ تاريپپخ‬ ‫ساز شخصيت هو‪ .‬هو عالم‪ ،‬اديب‪ ،‬ڪهاڻيڪار‪ ،‬مصور‪ ،‬تعليمپپي مپپاهر‪،‬‬ ‫ڏاهو ۽ محقق هو‪ .‬خليل جبران جي تخليق کي سنڌي ٻپپولي ۾ متعپپارف‬ ‫ڪرائيندڙ واحد شخص هو‪ ،‬جنهن ڪري کيپپس سپپنڌ جپو خليپپل جپبران‬ ‫سڏيو ويندو آهي‪ .‬محمد نپپواز محپپزون ‪ 10‬جپپولِء ‪1933‬ع ۾ ميهپڙ جپپي‬ ‫مشهور خاندان رئيس شفيع محمد ڀٽي جي گهر ۾ جنم ورتپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫وڏا اصل شجاع آباد جا هئا‪ .‬سندس ڏاڏو درياَء خان پنهنجي والد محمپپد‬ ‫خان ۽ ڀاُء شجاع احمد سان گڏ ميرن جي لشڪر ۾ سپاهي هپپو‪ .‬ميپپرن‬ ‫جي شڪست کانپوِء م ن محزون جي پڙ ڏاڏي محمد خان ڀٽي جوهي ۾‬ ‫اچي سڪونيت حاصل ڪئي‪ .‬محمد خپپان جپپي وفپپات کپپان پپپوءِ محمپپد‬

‫نواز محزون جي ڏاڏي ميهڙ ڀرسان دريائي پاڻ جي نالي ڳوٺ ٻڌو‪ ،‬بعد‬ ‫۾ سندس خاندان ميهڙ جي سيد علي اڪبر شپپاهه محلپپي ۾ لڏي آيپپو‪ ،‬م‬ ‫ن محزون ابتدائي تعليم سپپيد علپپي ا ڪبر شپپاهه جپپي جوڙايپپل جپپامع‬ ‫مسجد واري مدرسي مان حاصل ڪئي‪ .‬پاڻ سنڌي چار درجا ميهڙ جپپي‬ ‫پرائمري اسڪول ۾ پڙهيا ۽ چوٿين اسٽينڊرڊ تائين ميهڙ جي هاءِ اسڪول‬ ‫۾ پڙهيو‪ ،‬پاڪستان ٺهڻ کان اڳ سنڌ مدرسي ڪراچپپي ۾ پڙهپڻ ويپپو‪ ،‬بپپي‬ ‫اي سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي مان پپپاس ڪيپپائين‪ .‬شمشپپير الحيپپدري‪،‬‬ ‫رشيد ڀٽي‪ ،‬تنوير عباسي‪ ،‬رسول بخش پليجو به سندس ڪلسي رهيا‪.‬‬ ‫ايم اي‪ ،‬ايپپل ايپپل بپپي سپپنڌ يونيورسپپٽي مپپان پپپاس ڪيپپائين بعپپد ۾ هپپو‬ ‫جيوپيٿڪ آڪسفورڊ ڪاليج لهور مان پاس ڪيائين‪ .‬سپپرڪاري نپپوڪري‬ ‫جي شروعات پاڪ فوج سيڪنڊ ليفيٽنٽ سان ڪيپپائين‪ .‬بعپپد ۾ ڪسپپٽم ۾‬ ‫پرووينٽر آفيسپپر بڻيپو ۽ پپپوِء وري اسپپتيعف ٰي ڏئي‪1958 .‬ع ۾ مهيپڙ هپاِء‬ ‫اسڪول ۾ سينيئر ٽيچر ٿيو‪ .‬ڪي اين شاهه اسڪول ۾ پ پڻ سپپينيئر ٽيچپپر‬ ‫رهيو‪ .‬ان کان علوه خانپور‪ ،‬نصير آباد‪ ،‬راڌڻ‪ ،‬سنڌي ٻٽ پڙا هپپاءِ اس پڪول‬ ‫جو هيڊ ماستر رهيو‪1986 .‬ع کپپان ‪1988‬ع تپپائين تعليپپم کپپاتي ميه پڙ ۾‬ ‫ايس ڊي اي او رهيو‪ ،‬جڏهن ته ڀٽائي اسڪول ڪي اين شاهه ۾ پپپڻ هيپپڊ‬ ‫ماستر رهيو‪ .‬جڏهن ته م ن محزون جا ڪيترائي ڪتاب ڇپيل آهن‪ .‬جن‬ ‫۾ خليپپل جپپبران جپپا ترجمپپو ڪيپپل ڪتپپاب‪ ،‬ڪنپپوار جپپي سپپيج‪ ،‬ڀڳڪڪل‬ ‫کنڀڙاٽيون‪ ،‬مجنون‪ ،‬پيغامبر جو باغ مرشپپد جپپو نيهپپن ۽ نيپپاپو‪ ،‬انسپپان ۽‬ ‫شيطان‪ ،‬لڙڪ ۽ مپپرڪ‪ ،‬ا ڳواڻ‪ ،‬زمينپپي ديوتپپا‪ ،‬مي ڪا ولپپي جپپو پرنپپس‪،‬‬ ‫درس محبپپت )ابپپوالڪلم آزاد( هپپڪ دور جپپو مپپاتم‪ ،‬بائيبپپل قپپرآن ۽‬ ‫سائنس‪ ،‬سائين جو سپپوڳند‪ ،‬ه پڪ مجپپرم جپپو اعپپتراف )ڪرنپپل ميڊوز‬ ‫شلر( سلطان صلح الدين ايپوبي‪ ،‬خالپد بپن وليپد ۽ ٻيپا ڪتپاب شپامل‬ ‫آهن‪ .‬ان کان علوه اڻ ڇپيل ڪتاب جيڪي جلد ڇپجڻ وارا آهن‪ .‬انهن ۾‬ ‫ڪتپپاب سپپيرت النپپبي صپپه )ريسپپرچ ورڪ( سپپيرت سپپيد المرسپپلين‬ ‫)ريسپپرچ ورڪ( زنپپدگي جپپو جلپپوس )جپپبران ترجمپپون( سپپيلهه ڪنڊا ۽‬ ‫ٻهروپ نگر شپپامل آهپپن‪ .‬محمپپد نپپواز ڀٽپپي عپپرف م ن محپپزون جپپون‬ ‫ڪيتريون ئي ڪهاڻيون پڻ لکيل آهن‪ .‬م ن محپپزون تمپپام سپپٺو محقپپق‬ ‫هو‪ .‬م ن محزون ‪ 8‬نومبر ‪1995‬ع مطپپابق ‪ 13‬جمادالثپپاني ‪1416‬هپپه‬ ‫اربع ڏينهپپن خميپپس رات سپپوا ‪ 10‬و ڳي اسپپان کپپان جسپپماني طپپور‬ ‫وڇڙي ويو‪ .‬سنڌ ۾ محزون صاحب جهڙو و عظيم مپپاڻهو ٻيهپپر مش پڪل‬

‫سان پيدا ٿيندو‪ .‬جيستائين سنڌ ۽ سنڌي ٻولي آهي‪ ،‬م ن محپپزون يپپاد ۽‬ ‫دلين ۾ رهندو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 2:33 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫دادي ليلن جون خدمتون ‪ -‬غلم حسين خاصخيلي‬

‫دادي ليلن جون خدمتون‬ ‫غلم حسين خاصخيلي‬

‫سنڌ جي تاريخي شهر حيدرآباد جي ٿڌين هوائن واري علئقي هيرآباد ۾‬ ‫جنم وٺندڙ دادي ليلن تعليم جي دنيپپا ۾ تمپپام وڏي خپپدمت ڪئي آهپپي‪.‬‬ ‫نياڻين جپپي اسپڪولن کپپولرائڻ ۽ تعليمپپي شپپعور پيپپدا ڪرڻ لِء جي ڪا‬ ‫جدوجهد ڪئي‪ .‬ان جدوجهد تي حيدرآباد سميت پپپوري دنيپپا جپپا مپپاڻهو‬ ‫کيس سلم پيش ڪري رهيا آهن‪ .‬اهڙين شخصيتن کي هر ماڻهو سلم‬ ‫ڪندو آهي‪ .‬دادي ليلن نياڻين جي تعليم لِء تمپپام وڏو ڪڪڪم ڪيپپو آهپپي‬ ‫پاڻ به اسڪول ۾ نياڻين کي تعليم ڏيندي هئي‪ .‬اسڪولن ۾ نيپپاڻين جپپي‬ ‫تعليم سان گڏوگپڏ هنپپر جپپي سپپکيا ڏيپڻ لِء اسپڪولن ۾ باقاعپپدي سپپان‬ ‫ڪلس هليا ويندا هئا‪ .‬موجوده وقت ۾ بپپه دادي ليلن وانگپپر تعليپپم لِء‬ ‫جدوجهد ڪرڻ جي ضرورت آهي‪ .‬دادي ليلن تعليمي شعور پيپپدا ڪرڻ‬ ‫لِء سيمينار به ڪرايا‪ ،‬انهن سيمينارن ۾ تعليم جي اهميت بابت والپپدين‬ ‫کي سمجهايو ويندو هو‪ .‬تعليم بنا انسان اڻپورو آهي‪ ،‬نياڻين لِء تعليپپم‬ ‫تمام ضروري آهي نياڻين کي پنهنجو گهر وسائڻو هوندو آهپپي‪ .‬پڙهيپپل‬ ‫لکيل ماُء پنهنجي اولد جپپي لِء تعليمپپي شپپعور کپپي ا ڳتي وڌائي ٿپپي‪،‬‬ ‫دادي ليلن جو چوڻ آهي ته علم حاصل ڪرڻ سپپان انسپپان وٽ تمپپام‬ ‫وڏي طاقت تمام وڏو هٿيار آهي‪ .‬جنهن وٽ علم جو هٿيار موجود آهي‪.‬‬ ‫اهو گهر وڌيڪ مضبوط طاقتور آهي‪ .‬نياڻين کپپي تعليپپم ڏيپپاريو‪ .‬نيپپاڻين‬ ‫کي پڙهائڻ سان معاشري ۾ علم جا ڏيئا وڌيڪ روشن ٿين ٿپا‪ ،‬علپم جپي‬ ‫ڏئي ٻپرڻ سپان دنيپا جپي گهپرن ۾ وڌيپڪ روشپني پيپدا ٿئي ٿپي‪ .‬اهپڙي‬ ‫روشني ۾ طاقت هونپپدي آهپپي‪ .‬علپپم جپپي روشپپني جيپپتري طپپاقت ور‬ ‫هوندي‪ ،‬معاشرو اوترو وڌيڪ طاقت ور هوندو آهپپي‪ .‬داديپپي ليلن جپپي‬ ‫اهڙي جدوجهد کپپي سپپلم ڪنپپدي اسپپان کيپپس ڀيٽپپا ڏئي رهيپپا آهيپپون‪.‬‬ ‫اهڙين شخصيتن جو نالو هميشه روشن هونپپدو آهپپي‪ .‬دادي ليلن هينئر‬

‫به علم ادب جي لِء جدوجهد واسپپطي هپپر مپپاڻهوَء کپپي سپپبق ڏينپپدي‬ ‫رهندي آهي‪ ،‬دادي ليلن هر ماڻهوَء کپپي پنهنجپپي پهريپپن جملپپي ۾ اهپپو‬ ‫پڇندي آهي ته ڇا توهان پنهنجي نياڻين کي پڙهايو ٿا‪ .‬هر مپپاڻهوءَ کپپي‬ ‫اهو چوي ٿي‪ ،‬بابا پنهنجي نياڻين کي پڙهايو‪ .‬نياڻين کي پڙهپپائڻ سپپندن‬ ‫والدين جي اولين ذميواري آهي‪ .‬جنهپپن گهپپر ۾ نيپپاڻي اڻ پڙهيپپل آهپپي‪.‬‬ ‫اهو گهر پريشانيَء واري حالت ۾ هونپپدو آهپپي‪ .‬اه پڙي پريشپپانيءَ کپپان‬ ‫بچڻ لِء نياڻين کي علم ڏياريو‪ .‬دادي ليلن پنهنجپپي وقپپت ۾ اسپڪولن ۾‬ ‫نياڻين کي تعليم ڏيارڻ سان گڏوگپڏ هنپر جپي سپيکا بپه ڏيارينپدي هئي‪.‬‬ ‫نياڻين کي ڀرت ڀرڻ‪ ،‬گهپپر جپپو مپپاحول بهپپتر رکپڻ جهپڙن مسپپئلن تپپي‬ ‫نياڻين کي سکيا ڏيپپارڻ لِء پريپڊ هليپپا وينپپدا هئا‪ .‬هنپپر ۽ علپپم جپپي لٽ‬ ‫ٻرندي رهندي هئي‪ .‬دادي ليلن تعليپپم جپپي اهپڙي بهپپتر مپپاحول سپپبب‬ ‫سندس جدوجهد کي هند توڙي سنڌ ۾ وڏي مڃتا ڏني پئي وڃپپي‪ .‬اهڙيپپن‬ ‫شخصيتن وانگر هپپر مپپاڻهو جدوجهپپد ڪري تپپه هپپر گهپپر تپپائين تعليپپم‬ ‫پهچي سگهي ٿپپي‪ .‬اهپڙي تعليمپپي جاڳرتپپا پيپپدا ڪرڻ واسپپطي دادي‬ ‫ليلن جي ٻاريل ڏيئن کي وڌيڪ روشن رکڻ لِء اسپپان سپپڀني کپپي دادي‬ ‫ليلن جي ساٿ ۾ ساٿ ڏئي سڏ ۾ سڏ ملئي هرهنڌ علم جپپا ڏيئا روشپپن‬ ‫ڪرڻ لءِ جدوجهد جي راهه کپپي تيپپز ڪڪڪرڻ جپپي ضپپرورت آهپپي‪ .‬دادي‬ ‫ليلن جي اهڙي جدوجهد ڪاميابي جي منزل ڏانهپپن قپپدم آهپپي‪ .‬اسپپان‬ ‫سڀ قدم کي قدم سان ملئي هلڻ جي ضرورت آهپپي‪ .‬دادي ليلن تپپه‬ ‫اڄ به اهو چوي ٿي ته سپپنڌ بزرگپپن اوليپپائن جپپي ڌرتپپي آهپپي‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫شاهه عبداللطيف ڀٽائي‪ ،‬سچل سرمست کان وٺي ڪيترائي اهڙا هيپپرا‬ ‫پيدا ٿيا آهن‪ .‬جن جدوجهد ڪندي علم جي ڏيئن کي روشن ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫سنڌ ڌرتي علم جي حوالي سان پوري ۾ دنيا ۾ سڃاتي وڃي ٿي‪ .‬اهپپڙي‬ ‫سهڻي ثقافت رکڻ واري ڌرتي تي هاڻ اسڪولن جي بند پيل هئڻ جپپون‬ ‫ڳالهيون ٻڌي اکين ۾ لڙڪ اچي وڃن ٿا‪ .‬اسان سپپڀني کپپي گڏجپپي علپپم‬ ‫جي ڏيئن کي روشن ڪرڻو پوندو اهڙي علم جپپي جپپاکوڙ لِء جدوجهپپد‬ ‫ڪرڻ واسطي پنهنجپپي گهپپر‪ ،‬محلپپي‪ ،‬علئقپپي‪ ،‬شپپهر‪ ،‬يوسپپي‪ ،‬تعلقپپي‪،‬‬ ‫ضلعي‪ ،‬صوبي ۽ ملڪ ۾ علم جي ڏيئي کي روشن رکڻ واسطي سچائي‬ ‫سپپان قپپدم ک ڻڻ جپپي ضپپرورت آهپپي‪ .‬دادي ليلن جپپي اهپڙي تعليمپپي‬ ‫جدوجهد کي روزاني عبرت طرفپپان شخصپپيتن کپپي ڀيٽپپا ڏيپڻ واسپپطي‬ ‫ملهايل هفتي جي حوالي سان ڀيٽا پيش ڪري رهيا آهيپپون‪ .‬دادي ليلن‬

‫مهان شخصيت آهي‪ .‬کيس سلم پيش ڪريو ٿا ۽ دعا آهي تپپه سپپندس‬ ‫جدوجهد تعليم لِء اڃان سگهاري بڻجي وڃي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:21 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫رائچند راٺو ڙ ‪ -‬نند لل لها ڻو‬

‫سنڌ جو مايه ناز محقق ۽ تاريخ دان‪:‬‬ ‫سرڳواسي رائچند راٺوڙ‬

‫نند لل لهاڻو‬ ‫سنڌ ڌرتي جي ٿڌڙ ي مٽي ٿر جي ُڪک مپپان جپپن انمپپول شخصپپيتن جپپو‬ ‫جنم ٿيو آهي‪ ،‬انهن ۾ سرڳواسي رائچند راٺوڙ جو نانُء پڻ سرفهرست‬ ‫آهي‪ .‬هو تاريخ جو مشهور استاد‪ ،‬محقق ۽ جاکوڙيندڙ ڪردار ٿي گذريو‬ ‫آهي‪ .‬سندس جنم ‪ 8‬نومبر ‪1912‬ع تي ٿر جي قپپديمي ۽ پرامپپن شپپهر‬ ‫چت ُپپون مپپل سپپرتاڻي جپپي گهپپر ۾‬ ‫چيلهار ۾ مينگهواڙ بپپرادري جپپي هپڪ َ‬ ‫ٿيو‪.‬هن ننڍي هوندي کان ئي پنهنجي محنت تحت ‪1929‬ع ۾ فائنل پاس‬ ‫ڪئي ۽ پوِء هڪ فرد پرائمري استاد طور ‪ 2‬مئي ‪1928‬ع ۾ چيلهار کپپان‬ ‫هن عظيم پيشي جي شروعات ڪيائين‪ ،‬جنهن دوران ٽيچپپرس ٽريننپپگ‬ ‫اسڪول حيدرآباد مان پي ٽي سي جا ڪورس ڪرڻ سپپان گڏوگپڏ ادبپپي‬ ‫سرگرميون ۽ لکڻ واري ڪرت پڻ جاري رکيائين‪ .‬نوڪري ٽوڪري هج پڻ‬ ‫ڪري هن چيلهار کانسواِء ڳوٺ عمر انڙ‪ ،‬آهوري‪ ،‬ديهه نورنگ سنگهه‪،‬‬ ‫ڀوريلو‪ ،‬جوڳي مڙهي‪ ،‬ٽنڊوجان محمد‪ ،‬رائلو رند‪،‬سيرو سٿڙيون ۽ مٺپپي‬ ‫۾ پڻ نوڪري ڪئي‪ .‬سندس ادبي دوستن ۾ مخدوم طالب المول ٰي‪ ،‬شيخ‬ ‫اياز‪ ،‬نبي بخش بلوچ‪ ،‬نرسنگهه داس اوجها‪ ،‬ابراهيم جويپپو ۽ ٻيپپا اديپپب‬ ‫شامل هئا‪ .‬پاڻ پهريون ڪتاب تاريخ ريگسپپتان لکيپپو‪ ،‬جي ڪو اڄ بپپه ٻپپن‬ ‫جلدن ۾ هر ادب جو ذوق رکندڙ جي گهر ۽ لئبريري ۾ موجود آهي‪ ،‬هن‬ ‫پير صاحب پٿوري جي سوانح عمري تي پڻ ڪتاب شايع ڪرايپپا هئا‪ .‬ان‬ ‫کانسواِء ٿر جي لوڪ ادب سميت ٻين پڻ ڪافي موضپپوعن تپپي ڪافي‬ ‫مواد ڇپيل توڙي اڻ ڇپيل موجود آهي‪ .‬سائين رائچنپپد راٺپپوڙ ‪1968‬ع ۾‬ ‫ڀالوا ۾ حب الوطنيَء جي عظيم ڪردار ”مپپارئي“ جپپي ميلپپي ۾ مپپارئي‬ ‫بابت مقالو پڻ پڙهيو هئائين ۽ سنڌ جو ناليوارو اديب ولي رام ولپپڀ پپپڻ‬ ‫رائچند راٺوڙ جو شاگرد آهي‪ .‬جنهن پڻ هن شخصپپيت کپپان متپپاثر ٿپپي‪،‬‬

‫ادبي ڪاڄ ۾ پيپپر پپپاتو ‪ .‬رائچنپپد راٺپپوڙ هپڪ نهپپايت ئي قابپپل ۽ محنپپتي‬ ‫استاد ‪ ،‬مخلص ۽ سچار دوست ۽ مثبت سپپوچ جپپو مپپالڪ هپپو‪ ،‬سپپندس‬ ‫اکر پڻ تمام سهڻا ۽ موتي داڻا هوندا هئا ۽ هو هڪ عظيم فرص شناس‬ ‫استاد هو سندس پٽ پرڀو ناشاد آهي‪ ،‬جيڪو بعد ۾ نفيپپس احمپپد شپپيخ‬ ‫ٿيو ۽ ادبي ذوق جو ماڻهو آهي ۽ ڪافي عرصي کان سنڌي ادبپپي بپپورڊ‬ ‫جي ٽه ماهي رسالي ”مهراڻ“ جي ايڊيٽر طور پڻ ادبپپي خپپدمت ڪري‬ ‫رهيو آهي‪ .‬رائچند راٺوڙ هڪ اهپڙي سپپنڌ ڌرتيپَء جپپي پيپپاري شخصپپيت‬ ‫هئي جنهن جي پياري نالي کان هند تپپوڙي سپپنڌ ۽ سپپڄي دنيپپا ۾ رهنپپدڙ‬ ‫سنڌي پنهنجي ڌرتي جي سڃاڻپ سمجهن ٿا ۽ سندس ڪردار‪ ،‬عمل ۽‬ ‫مهان ماڻهپي کان سڀ ڪو ئي واقف آهي ۽ اهڙا اعزاز هر ڪنهن کي‬ ‫ملي نه سگهندا آهپن‪ .‬سپپندس ابپاڻي شپهر چيلهپار ۾ سپماجي تنظيپم‬ ‫ريگستان ويلفيئر ايسوسئيشن پاران رائچند راٺوڙ جي نالي سپپان ه پڪ‬ ‫لئبريري پڻ قائم ٿيل آهي‪ .‬سائين رائچنپپد راٺپپوڙ ‪ 31‬مئي ‪1968‬ع تپپي‬ ‫هن فاني دنيا مان پرلوڪ پڌاريو‪ .‬اسان سمجهون ٿا ته سرڪاري توڙي‬ ‫غيرسرڪاري ادارن کي اهڙن تاريخ جي هيرن کي ڪنهن بپپه صپپورت ۾‬ ‫وسپپارڻ نپپه گهرجپپي ۽ رائچنپپد راٺپپوڙجي بپپاقي اڻ ڇپيپپل مپپواد کپپي‬ ‫ميسارجي اڏوهي جو کاڌ ٿي وڃڻ کان پهرين ڇپائي‪ ،‬پڌرو ڪرڻ گهرجي‬ ‫ته جيئن نيئن سنڌي نوجوان ٽهي کپپي ماضپپيَء جپپي تاريپپخ جپپو صپپحيح‬ ‫اندازو ٿي سگهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:19 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫رشيد ڀٽي ‪ -‬خالد ٻانڀ ڻ‬

‫سنڌڙي رهي اسين نه رهياسين ته ڇا ٿيو‪:‬‬ ‫رشيد ڀٽي‬

‫خالد ٻانڀڻ‬ ‫رشيد ڀٽيَء تي لکڻ منهنجي وس سوچ کان تمپپام گه ڻو مٿپپاهون آهپپي‬ ‫ڇو ته هو جنهن دور جو اديب ڏاهو‪ ،‬ڪهاڻيڪار‪ ،‬دانشور هڪ سچو کپپرو‬ ‫انسان هيو‪ .‬انهن ڏينهن ۾ اسان جو وجود ئي ڪو نه هيپپو ۽ رشپپيد ڀٽپپي‬ ‫تي لکڻ لِء رشيد ڀٽيَء جيڏي دل علمپي ادبپي سپوچ ٿپي گهرجپي‪ .‬هپو‬ ‫شيخ اياز جو پڳ مٽ يار هيو ۽ شيخ اياز هن صديَء جو سنڌ لِء علمپپي‬

‫سوچ جو خزانون انمول موتي هيو ته رشپپيد ڀٽپپي ڇپپا نپپه هونپپدو‪ .‬مپپان‬ ‫جيترو به هن کي پڙهيو ۽ سندس شخصيتن بابت ٻڌو آهي ته جاگيراڻي‬ ‫محلو رشيد جي اوطاق اديب ڏاهن جي ڪچهريپپن جپپو مر ڪز هونپپدي‬ ‫هئي ۽ سڄي سنڌ اچي رشيد ڀٽيَء وٽ جمپپع ٿينپپدي هئي جپپتي علمپپي‬ ‫ڪچهرين ادبي سنگت جي ويهڪن جا ميل مچندا هئا‪ .‬رشيد ڀٽي ترقپپي‬ ‫پسند سوچ رکندڙ انسان هيو‪ .‬جنهن پنهنجي پوري گهر کي ترقي پسند‬ ‫ڪيپپو‪ .‬سپپندس خانپپدان جپپون نڀپپاڻيون اڄ بپپه سپپنڌياڻي تحري پڪ سپپان‬ ‫لڳاپيل هجڻ سبب پوري سنڌ ۾ پنهنجي فڪري ڏاهپ نظرياتي ميدان ۾‬ ‫بختاور‪ ،‬ڀاڳل ۽ شاهه جي سپپورمين جه پڙو ڪردار ادا ڪنپپديون رهپپن‬ ‫ٿيون‪ .‬پر ان جي پٺيان سڄي رشيد ڀٽيَء جي محنت ۽ عظمپپت شپپامل‬ ‫آهي‪ .‬رشيد ڀٽيَء جو مڪمل نالو عبدالرشپپيد ڀٽپپي ولپپد مولپپوي حپپافظ‬ ‫عبدالحميد هو‪ .‬سندس جنپپم ‪ 20‬آگسپپٽ ‪1933‬ع ۾ سپپنڌ جپپي تپپاريخي‬ ‫گاديَء جي هنڌ اروڙ ۾ ٿيو تڏهن ته سڄي ڄمار اورڙ جپپي پهپپاڙن وانگپپر‬ ‫ڳاٽ اوچو ڪري زندگي گپپذاري‪ .‬رشپپيد ڀٽپپي مپپولئي شپپيدائي وانگپپر‬ ‫صحافت سان به لڳاپيل رهيو هن پهريان پنهنجپپي والپپد جپپي هفپپتيوار‬ ‫نڪرندڙ اخبار المنار ۾ صحافت جي شروعات ڪئي‪ .‬بعد ۾ الوحيد‪ ،‬نئين‬ ‫سنڌ اخبار ۾ سب ايڊيٽر جڏهن ته صبح سنڌ ۾ نيوز ايڊيٽر رهيو ۽ مارشپپل‬ ‫جي دور ۾ روزاني عبرت ۽ هلل پاڪستان ۽ برسپپات ۾ مسپپتقل ڪالم‬ ‫لکندو رهيو‪ .‬رشيد ڀٽي جو تعليمپپي سپپفر ڳڻينداسپپين تپپه هپپن سپپنڌي‬ ‫فائنل‪ ،‬انٽر ڊرائنگ ايم اي‪ ،‬ايل ايل بي ۽ ٺيڙهي جي دارالهد ٰي مدرسپپي‬ ‫مان پڻ سند حاصل ڪئي هئي‪ .‬رشپپيد واريپپتڙ جپپي پرائمپپري اسپڪول‪،‬‬ ‫ميونسپپپل هپپاِء اسپڪول‪ ،‬ل ڪاليپپج سپپکر‪ ،‬ڪراچپپي يونيورسپپٽي‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫مسپپلم ڪاليپپج ڪراچپپي‪ ،‬اسپپلميه ڪاليپپج سپپکر مپپان ڊگريپپون حاصپپل‬ ‫ڪيون‪ .‬رشيد ڀٽپپي شپپروعاتي ڏينهپپن ۾ پيپپر علپپي محمپپد راشپپدي‪ ،‬پيپپر‬ ‫حسام الدين راشدي‪ ،‬رحيم داد مولئي شيدائي جو ويجهو ره پڻ سپپبب‬ ‫علم ادب ڏانهن چاهه وڌيس‪ .‬هن ڪتابن ۾ ڪهپپاڻين جپپو ڪتپپاب گه پڙي‬ ‫گهڙي هڪ گهپاُء‪” ،‬مزاحيپه ڪهپپاڻيون“ سپپياري جپپي رات‪ ،‬اصپلوڪيون‬ ‫لکڻيون مزاحيه ڪالم‪ ،‬جڏهن ته ناٽڪ عاشق زهر پياڪ‪ ،‬ڪهاڻيون جو‬ ‫ٽيون ڪتاب‪ ،‬ديپس سپتا دلوارا جاڳيپا‪ ،‬مزاحيپه تقريريپن جپو ڪتپپاب‪،‬‬ ‫اوڀاريون لهواريون‪ ،‬سوشلزم تي ڪتپپاب‪ ،‬سياسپپي‪ ،‬مسپپئلن جپپو حپپل‪،‬‬ ‫سچ جو فلسفو‪ ،‬رياست ۽ آزادي ڪميونسٽ پڌر نامو ڪتپپابن سپپان گ پڏ‬ ‫تاريخ تي‪ ،‬پاڪستان جا پراڻا شهر‪ ،‬جڏهن جهوڪ جهريو‪ ،‬لکيپپا‪ .‬ان کپپان‬

‫علوه دنيا جا عظيم افسانه‪ ،‬ناول‪ ،‬چپپتر لک ڻي‪ ،‬قپپومي شپپاعريَء جپپو‬ ‫ڪتاب آڏي ڍال ۾ ڍال‪ ،‬تاريخي ترتيب ڏنل ڪتاب ”سنڌ جا پراڻڪڪڪا شپپهر”‬ ‫انگلينڊ جا اڍائي سال تضپادن جپو فلسپفو‪ ،‬ترجمپو ٿيپل ويٽنپامي نپاول‬ ‫ويرين جي وسندي” شامل آهن‪ .‬رشيد ڀٽي سنڌي ادبپپي سپپنگت سپپکر‬ ‫جپپو بپپاني سپپيڪريٽري ۽ مر ڪزي پهريپپون سپپنڌي ادبپپي سپپنگت جپپو‬ ‫سيڪريٽري جنرل هيو‪ .‬رشيد ڀٽي ‪ 16‬فيبروري ‪1988‬ع ۾ سپپنڌ سپپکر ۽‬ ‫دوستن کي الوداع چئي نئون ڳوٺ جي قبرسپپتان ۾ وڃپپي آرامپپي ٿيپپو‬ ‫ضپپرور آهپپي‪ .‬پپپر هپپن مهپپان شخصپپيت جپپي سپپنڌ جپپي سياسپپت ادب‬ ‫صحافت‪ ،‬فلسفي‪ ،‬تاريخ ۽ همعصر دوستن تي جيڪا ڇاپ ڇڏيپپل آهپپي‪.‬‬ ‫اها اڃا تائين ڇانيل آهي جن به رشيد ڀٽي کپپي ڏٺپپو يپپا ان جپپي ويجهپپو‬ ‫رهيا ۽ علمي فيض حاصل ڪيو اهي اڄ به رشيد ڀٽي کي ساري ماضي‬ ‫جي جاگيراڻي محلي جي گهٽين ۾ گم ٿي وڃپن ٿپا ڇپو تپه رشپيد سپنڌ‬ ‫ڄائو اهو عظيم انسان هيپپو‪ .‬جنهپپن پنهنجپپي پپپوري زنپپدگي جدوجهپپد ۾‬ ‫گذاري ڇڏي‪ .‬رشيد ڀٽي جو لکيل مقبول نظم سنڌڙي رهپپي اسپپين نپپه‬ ‫رهاسين ته ڇا ٿيو قومي تحريڪ جپپي ڏهپپاڙن ۾ سياسپپي ادبپپي جلسپپن‬ ‫محفلن ۾ ڏاڍو لکيو ۽ پڙهيو ويندو هو رشپيد جپي نظپپم ۾ سپپنڌ کپي دعپپا‬ ‫سندس ذات ڏات ۽ سوچ جي سفر وانگر سدائين سرسبز آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:18 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫روپلو ڪولهي ‪ -‬ويرجي ڪولهي‬

‫روپلو ڪولهي‬

‫ويرجي ڪولهي‬ ‫انگريز سامراج سان مهاڏو اٽڪائيندڙ امپر ڪردار روپلپو ڪولهي جپي‬ ‫پوئينرن متعلق هلنڙ بحث پڙهي سٺو لڳو‪،‬انهي ڳالھ تي آئون به متفق‬ ‫آهيان ته اسان جا جيڪي به قومي هيروز آهپپن‪ ،‬انهپپن تپپي تحقيپپق ٿيپڻ‬ ‫کپپي ۽ انهپن کپپي سپپرڪاري طپور “قپومي هيپپروز ”‪ ،‬جپپو اعپزاز ملپڻ‬ ‫گهرجي‪ ،‬ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته سرڪار جي تسليم ڪرڻ يپپا‬ ‫نه ڪرڻ سان ڪهڙو فرق ٿو پوي‪ ،‬قومي هيپپرو تپپه قپپومي هيپپرو آهپپي‪،‬‬ ‫سنهري ورقن تي هميشه ياد رهنپپدو پپپر وري بپپه اهپپو‬ ‫جيڪو تاريخ جي ُ‬ ‫ضروري آهي ته جنهن رياست جي قپپوم ۽ ڌرتپپي جپپي لِء جپپن مپپاڻهن‬

‫جان جا نظرانا ڏيئي ڌارين کي ڌڪي ڪڍيو هاڻ جڏهن اسان آزاد آهيپپون‬ ‫ته موجوده رياسپت ۾ بنپا ديپپر جپپي انهپن سپمورن قپپومي هيپپروز کپي‬ ‫سرڪاري اعزاز ڏيئي درسي ڪتابن ۾ شامل ڪيو وڃي ته جيئن اسپپان‬ ‫جي ُاڀرندڙ ۽ ايندڙ نسل کي به خبر پوي تپپه تاريپپخ ۾ اسپپان جپپا قپپومي‬ ‫هيرا ۽ قومي غدار ڪير هئا‪ .‬قومي غدار جن کي انگريز سرڪار پپپاران‬ ‫خان بهادر‪ ،‬نواب ۽ سر جا خطاب ڏنا انهن کي ته اسان درسي ڪتپپابن‬ ‫۾ هيرو ڪري پڙهايون ٿا پراصل جيڪي اسان جا هيروز آهن انهپپن کپپي‬ ‫درسي ڪتابن ۾ شمل ڪرڻ لء تيار ناهيون ڇو؟؟ امپپر روپلپپو ڪولهي‬ ‫صل ڳ وٺ ُڪونڀاري يونين ڪاُونسل هاڙ و‪ ،‬تپو مامچيرو جو رها ُڪو هو‬ ‫ا ُ‬ ‫‪ ،‬ڳ وٺ ُڪونڀپپاري ‪ ،‬ڳوٺ ڪويپپا کپپان اولپھ طپپرف‪ ،‬کارسپپر کپپان اتپپر‬ ‫طرف‪ ،‬۽ مامچيرو کان اوڀر طرف واقعپپي آهپپي‪ .‬امپپر روپلپپو ڪولهي‬ ‫جي پيءِ جو نالو سامتو‪ ،‬ماُء جو نالو ڪيسپپر ٻپپائي چوهپپاڻ‪ ،‬۽ زال جپپو‬ ‫نالو ميڻاوتي هو‪ .‬دوستن کپپپرو طپپرف رهنپپدڙ سرڳواسپپي )مرحپپوم(‬ ‫ڪامريڊ سترام ڪولهي جپپو ذڪ ڪر ڪيپپوته هُپپو امپپر روپلپپو ڪڪڪولهي جپپو‬ ‫وارث آهي‪ ،‬ائين ئي آئون به ڪيئي وڏن فورمن تپپي اهپپا دعپپوي ڪري‬ ‫چ ڪو آهيپپان تپپه آئون امپپر روپلپپو ڪولهي جپپو وارث آهيپپان‪ ،‬۽ آئون‬ ‫ُ‬ ‫سمجهان ٿو ته نه صرف ڪولهي قبيلي بل ڪه سپپموري سپپنڌ جپپي هپپر‬ ‫ب وطن انسان کي اها دعوي ڪرڻ گهرجي‪ .‬پر تحقيپپق اهپپا ڪجپپي‬ ‫ُ‬ ‫مح ِ‬ ‫هو ڪهڙي خاندان سان تعلق رکندڙ هو‪.‬سرڳواسي ڪامريڊ سپپترام‬ ‫ته ُ‬ ‫هو سابق ايم ايپپن اي‪،‬‬ ‫ڪولهي سان تمام گهڻيون ڪچهريون ٿيل آهن‪ُ ،‬‬ ‫۽ ڪولهي برادري جي معپپزز اڳڪڪواڻ سرڳواسپپي )مرحپپوم( پپپارو مپپل‬ ‫ڪولهي جو تمام ويجهو دوست هونپپدو هپپو‪ ،‬ڪڪڪولهي بپپرادري جپپي هپپر‬ ‫خاص گڏجاڻي ۾ گولڙچي جو سرڳواسي ڀڳوانداس موريپپو ڪولهي‪،‬‬ ‫وڪيل ڀورومل ڪولهي )جيڪو هپپن وقپپت مٺپپي ۾ و ڪالت ڪري ٿپپو(‪،‬‬ ‫سرڳواسي پارو مل ڪولهي‪،‬سرڳواسي ڪامريڊ سترام داس ڳوئيل‬ ‫ڪولهي‪ ،‬پٽيل رامشي ڪولهي )جيڪو هينئر سامارو جپپي ويجهپپو رهپپي‬ ‫ٿو پنهنجو ٻني ٻارو اٿس( وارا گڏ هوندا هئا‪.‬‬ ‫سرڳواسي ڪامريڊ سترام داس ڪولهي اڪثر محفلن ۾ چوندو هو تپپه‬ ‫هو ڪامريڊ هپپو۽ عپپوام لِء‬ ‫هو امر روپلوڪولهي جو اصل وارث آهيان‪ُ ،‬‬ ‫جاکوڙيندو هو‪ ،‬ان ڪري ڪير بپپه اعپپتراض ڪونه ڪنپپدو هپپو‪ ،‬وري بپپه‬ ‫پارومل صاحب ٽوڪيندو هو ته ”تون امر روپلو ڪولهي جي پيپپر جه پڙو‬ ‫به ڪونه آهين“‪.‬‬

‫سرڳواسي ڪامريڊ سپپترام داس ڪولهي ڏاڍو سپپٺو کپپاهوڙي مپپاڻهو‬ ‫هو‪ُ،‬ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي‪ ،‬پر هن جو اصل ڳوٺ پيٿاُپور آهپپي‪،‬جي ڪو‬ ‫منهنجي ڳوٺ ڌنا ڳام کان ‪ 6‬ڪلوميٽر ُاتپپر طپپرف آهپپي‪ ،‬جپپتي اڄ بپپه‬ ‫هو ”روپپپو“ جپپا پوٽپپا آهپپن‪ .1 ،‬هپپن جپپو نپپالو‬ ‫روپاڻي ڳوئيل رهن ٿا‪ ،‬۽ ُ‬ ‫ورپوجيڪو ٻيو هو‪،‬امر روپلو ڪونه هو‪ ،‬هوُ پاڻ ۾ ‪ 3‬ڀائر هئا‪ ،‬روپو پويان‬ ‫روپاڻي ڳوئيل‪ ،‬ڀورو پويپان ُڀپوراڻي ڳوئيپل‪ ،‬واهتپو پويپان واهتپواڻي‬ ‫ڳوئيل‪ ،‬اڃان به رهن ٿا‪.‬‬ ‫هڪ دوست لکيو ته ڳوئيل اصل ڀوڏيسر جپپا آهپپن‪ .‬ڀوڏيسپپر جپپي نپپالي‬ ‫سان واقعي ‪ 2‬ڳوٺ آهن‪ ،‬هڪ ڀوڏيسر جيڪا نگپپر پپپارڪر وينپپدي ميپپن‬ ‫روڊ تي اچي ٿي‪ ،‬جتي ُپراڻا جين مندر ۽ مسپپجد ٺهيپپل آهپپي‪ُ ،‬اتپپي هپپن‬ ‫وقت ڪولهين جا ٽوٽل ‪ 6‬گهر آهپپن جي ڪي ”ڪاهويپپا چوهپپاڻ“ ن ُپپک جپپا‬ ‫آهن‪ ،‬نئون دمبالو لڳ ڳوٺ ڪپپپري مپپوري تپپي رهنپپدڙ سپپيٺ هيپپرالل‬ ‫ڪاهويو چوهاڻ ُانهن مان آهي‪ ،‬۽ ‪30‬کن گهپپر ميگهپپواڙن جپپا آهپپن‪ .‬ٻيپپو‬ ‫ڳوٺ ڀوڏيسر ننگرپارڪر کان اوڀر طرف ڳڪڪوٺ ڀ پڙ تلُء۽ چوڙيپپو جپپي‬ ‫ويجهو بلڪل انڊيا جي بارڊر تي واقع آهي‪ ،‬جنهن ۾ ڪولهين جپپا ‪ 5‬گهپپر‬ ‫”ٿانوراڻي ڳوئيل“ رهن ٿا‪ ،‬جپپن جپپو هپن وقپت چ ڱو مپڙس ڳومپدو‬ ‫ٿانوراڻي جيڪو واڍڪو ڪم ڪندو آهي‪ ،‬باقي ‪ 12‬کن گهر ٺ ڪرن جپپا ۽‬ ‫گهرٻانڀڻن جا آهن‪ .‬ڪو وري امر روپلو جو گيڏ يپپو)ل ُڪ ڻ ‪ ،‬لپپٺ( رکيپپو‬ ‫‪4‬‬ ‫ويٺو آهي‪ ،‬جنهن جي ُبنياد تي وارثي جي دعوي ٿو ڪري‪ ،‬انهن دوستن‬ ‫جي لِء عرض آهي ته امر روپلو ڪولهي تمپپام وڏو بهپپادر‪ ،‬سپپورهيه‪ ،‬۽‬ ‫همت وارو انسان هو‪ ،‬جيڪو هميشه پاڻ سان تلپپوار ک ڻي هلنپپدو هپپو‪،‬‬ ‫هپپو جنپپگ‬ ‫ڪيئي نالي وارا بهادر ُان جي سامهون بيهي نه سگهندا هئا‪ُ ،‬‬ ‫وڙهندي ئي گرفتار ٿيو ۽ ان کي ڦاسي ڏني ويئي‪ .‬مپپونکي حيپپرت ٿپپي‬ ‫ٿئي ته امر روپلو ڪولهي گيڏيو کڻي ڪڏهن هلندو هو؟؟؟؟؟؟‬ ‫امر روپلو ڪولهي جي باري ۾ مذڪوره تاريخ اسپپان کپپي ننگپپر پپپارڪر‬ ‫جهوني جي واتان ٻڌڻ لَء ملي ٿي‪ ،‬آئون سمجهان ٿو تپپه اهپپا‬ ‫واسي هر ُ‬ ‫ئي اسان کي حقيقت سمجهڻ گهرجي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:14 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫رونا ليل ٰي ‪ -‬آغا قيوم‬ ‫آغا قيوم‬

‫رونا ليل ٰي‬

‫ڍاڪا ۾ ڪرڪيٽ ورلپڊ ڪڪڪپ ‪2011‬ع جپپي افتتپپاحي تقريپپب ۾ دنيپپا کپپي‬ ‫جهومائي ڇڏيندڙ بنگالي گلوڪاره جنهن جو تعلقي هاڻ بنگلديش سپپان‬ ‫آهي جا اڳ سنڌ جي مشپپهور گلو ڪاره هئي رونپپا ليلپ ٰي تقريپپب ۾ سپپنڌ‬ ‫سان محبت جو اظهار ڪنپپدي لعپپل ميپپري پپپت رکيپپو ڀل جهپپولي للپڻ‪،‬‬ ‫سنڌڙي دا‪ ،‬سيوهڻ دا‪ ،‬شهباز قلندر واري ڌمال ڳائي ٻڌندڙن تپپي وجپپد‬ ‫طاري ڪري ڇڏيو ۽ جڏهن رونا ليل ٰي دنيپپا آڏو قلنپپدر جپپي ڌمپپال ڳائي‬ ‫رهي هئي ته سندس اکين ۾ ڳوڙها تري آيا‪ ،‬هپپن جپپو سپپنڌ سپپان دريپپا‬ ‫جهڙو رستو هو‪ .‬هن سنڌ کي ڳائي سنڌ ڌرتي جو حق ادا ڪري ڇڏيپپو‪.‬‬ ‫اڄ سپپنڌ جپپو نئون نسپپل سپپنڌي ٻپپولي جپپي مپپن موهينپپدڙ آواز واري‬ ‫فنڪاره کي سڃاڻي به گهٽ ٿو رونا ليل ٰي سنڌي سنگيت ۽ سنڌي ٻولي‬ ‫جي وڏي خدمت ڪئي‪ .‬هو اڄ پاڪستان ۾ موجپپود نپپه آهپپي پپپر سپپنڌي‬ ‫موسپپيقي لِء سپپندس خپپدمتون بپپي مثپپال ۽ لزوال آهپپن‪ .‬رونپپا ليل پ ٰي‬ ‫پاڪستان نه پر ننڍي کنڊ جي عظيم گلوڪاره آهي جنهن کي موسپپيقي‬ ‫جا متوال اڄ به وڏي چاهه سان ٻڌندا آهپن‪ .‬سپنڌ بپه هپن سپان مسپيحا‬ ‫جهڙي محبت ڪئي‪ .‬گڏيل پاڪستان جي مشهور معروف فن ڪاره رونپپا‬ ‫ليل ٰي ‪1951‬ع ڌاري اڳوڻي مشرقي پاڪستان ۾ سيد امداد علپپي جپپي‬ ‫گهر ۾ جنم ورتو‪ .‬سندس هڪ ڀيڻ دينا ليل ٰي جپپا پ پڻ ڳائينپپدي هئي سپپان‬ ‫مخدوم محمپپدزمان طپپالب المپپول ٰي جپپي نهپپن هئي‪ ،‬رونپپا ليلپ ٰي راڳ ۽‬ ‫موسپپيقي جپپي تعليپپم اسپپتاد عبپپدالقادر پيارلپپگ کپپان حاصپپل ڪئي‪.‬‬ ‫بنگلديش جي وجود ۾ اچڻ کپپان اڳ رونپپا ليل پ ٰي جپپو مپپن موهينپپدڙ آواز‬ ‫سنڌي فلمن لِء لزم سمجهيو ويندو هو‪ ،‬سنڌي فلمپپون سپپندس ڳايپپل‬ ‫گپپانن جپپي ڪري ئي هپپٽ وينپپديون هيپپون‪ .‬رونپپا ليل پ ٰي سپپنڌي‪ ،‬اردو‪،‬‬ ‫پنجابي ‪ ،‬بنگالي‪ ،‬سرائيڪي ۽ بلوچي ۾ به ڪيئي گيت ڳايا پپپر سپپندس‬ ‫اصل سڃاڻپ سنڌي فلمي گيت آهن‪ .‬سندس مشهور گيتن ۾ ”منهنجپپا‬ ‫سائين سنڌي ٽوپي وارا“‪” ،‬ڪيئن پرچايپپان تپپوکي“‪” ،‬ل ڳايم نيهپپن جپپو‬ ‫ناتو“‪” ،‬هڪ مٺڙو ال منهنجو مٺڙو“‪ ” ،‬چو چور منهنجي دل جپپو چپپور“‪،‬‬ ‫”منهنجي اڱڻ تي آيا“ ۽ ”اڱڻ ٻهاريپپان تنهنجپپو واٽپپون نهاريپپان“ جه پڙا‬ ‫ڪامياب گيت شامل آهن‪ .‬رونا ليل ٰي اردو فلمن ۾ به ڪافي گيپپت ڳايپپا‬ ‫جن ۾ ”ڪاٽي نه ڪٽي ري“‪ ،‬توهي بتا پگلي پون“‪”،‬دنوا دنپپوا ۾ گنپپون“‪،‬‬ ‫”واعدي ڪرڪي صنم تم نپپه آئي“‪” ،‬هميپپن کپپو ڪر بهپپت پڇتپپائوگي“‬ ‫جهڙا سدا بهپپار گيپپت شپپامل آهپپن‪ .‬رونپپا ليلپ ٰي گه ڻو وقپپت پاڪسپپتان‬

‫)خاص ڪري سنڌ( ۾ رهي‪ .‬اهي انمپپول گهڙيپپون جي ڪي هپپن مرڪنپپدڙ‬ ‫ٻهڪندڙ چهري سنڌ جي چاهه ۾ گهاريون تن جي مهرباني‬

‫رئيس الهي بخش ٻانڀڻ‬

‫شڪيل احمد ڪٻر‬ ‫سنڌ ڌرتيَء جي ڪک سدائين املهه انسانن کپي جنپم ڏنپو آهپي‪ .‬اهپڙن‬ ‫انسانن مان هردلعزيز‪ ،‬درويش صپپفت ۽ سپپنڌ پرسپپت انسپپان مرحپپوم‬ ‫رئيس الهي بخش خان ٻانڀڻ به هڪ هو‪ .‬مرحپپوم رئيپپس الهپپي بخپپش‬ ‫خان ٻانڀڻ رياست خيرپور جي زماني ۾ ه پڪ وڏي ڌا ڪي واري زمينپپدار‬ ‫رئيس جلل خان ٻانڀڻ جي گهر ۾ سن ‪1933‬ع تعلقپي فيپض گنپج جپي‬ ‫ڳوٺ ڪنڊيپپاري ۾ جنپپم ورتپپو ۽ هپپو پنهنجپپي والپد جپپو اڪيلپپو پپٽ هپپو‪.‬‬ ‫مرحوم ابتدائي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۽ بعد ۾ نپپاز هپپاِء اس پڪول خيرپپپور‬ ‫مان فائينل پاس ڪيائين‪ .‬هپپي اهپپو دور هپپو جڏهپپن تپپه مرحپپوم رئيپپس‬ ‫جلل خان حر تحريڪ دوران گرفتار ٿي خيرپور وڃي قيد ٿيپپو ۽ انگريپپز‬ ‫سرڪار کان معافي نه وٺڻ‪،‬وفاداري جپپو اعلن نپپه ڪرڻ تپپي ان وقپپت‬ ‫جي رياستي وزير اعجاز علي جي حڪم تي زهپپر ڏيپپارائي شپپهيد ڪيپپو‬ ‫ويو‪ .‬والد صاحب جي وفات بعد مرحوم رئيس الهي بخش خپپان ٻپپانڀڻ‬ ‫چار درجا انگريزي پڙهڻ بعد تعليم ڇڏي ڏني‪.‬‬ ‫هو سال ‪1960‬ع يونين ڪائونسل ڪنڊياري جپپو چيئرميپپن چونڊيپپو ويپپو‬ ‫جڏهن ته سال ‪1962‬ع ۾ اولهه پاڪستان اسپپيمبلي جپپو ميمپپبر ۽ سپپال‬ ‫‪1970‬ع ۾ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر چونڊيو ويو ‪ .‬مرحوم سپپنڌ اسپپيمبلي‬ ‫جي ميمبر ٿيڻ دوران سنڌي ٻولي کي قومي ٻولي جو درجو ڏيپپارڻ جپپو‬ ‫بل اسيمبليَء ۾ پيش ڪيو تپپه سپپنڌيَء جپپي ويريپپن جپپي هپڪ وڏي انپپگ‬ ‫سندس لطيف آباد واري بنگلي تي هٿياربنپپد ٿپپي حملپپو ڪيپپو‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫سندس جانثار ساٿين ۽ ملزمپپن حملپپه آورن جپپو مقپپابلو ڪري کيپپس‬ ‫بچائي ورتو‪ ،‬جنهن ۾ ڪجهه ماڻهو شهيد ٿي ويا ۽ وڏي انگ ۾ ڦٽجپپي پپڻ‬ ‫پيا هئا‪ .‬پر هن مرد مجاهپپد پنهنجپپي والپپد جپپي نقپپش قپپدم تپپي هلنپپدي‬ ‫ڪڏهن به آڻ نه مڃي‪ .‬مرحپپوم پنهنجپپي دور اس پڪول‪ ،‬اسپپپتالون ۽ روڊ‬ ‫رستا ٺهرائي عوام کي جيڪي سهولتون ڏياريون اهي اڄ به هتپپان جپپي‬ ‫عوام کي سندس ياد ڏيارين ٿيون مرحوم رئيس الهي بخش خان ٻانڀڻ‬ ‫کي جڏهن ملڪيت زمين جو حصو مليو ته هن ڪنڊياري ڳوٺ جپپي ڀپپر‬ ‫واري زمين تي ظفرآباد نالي سان نئون ڳوٺ آباد ڪيو جيڪو سپپندس‬

‫پٽ جي نالي تي آهي‪ .‬اتي کولرايل پرائمري اس پڪول کپپي بعپپد ۾ مڊل‬ ‫ڪرايو ۽ هڪ شاندار هاسٽل پڻ جوڙايائون ته جيئن پري پپپري جپپا ٻپپارڙا‬ ‫ان ۾ رهي سگهن ۽ ان هاسٽل ۾ کائڻ پيئڻ جو خرچ به مرحپپوم پنهنجپپي‬ ‫کيسي مان ڀريندو هو‪ .‬سپپال ‪1975‬ع ۾ جڏهپپن جهپپاجهه ريگيپپوليٽر تپپي‬ ‫هاِء اسڪول منظور ٿيو ته انکي جلدي ساڳي سال هلئڻ لءِ بجيٽ نه‬ ‫هئي‪ .‬جنهپپن تپپي مرحپپوم ان وقپپت پپپاڻ ‪ 25‬هپپزار روپيپپه ڏئي سپپامان‬ ‫گهرائي اسڪول هلرايو ‪ .‬سال ‪1964‬ع سنڌ يونيورسپپٽي ۾ سپپنڌ الجپپي‬ ‫جو شعبو کوليو ويو ۽ مخير حضرات کي مالي مدد جي اپيل ڪئي وئي‬ ‫ته مرحوم ان ۾ پڻ ڀرپور حصو ورتو‪ .‬مرحوم سنڌ اسيمبلي جپپي ميمپپبر‬ ‫جپپي حيپپثيت ۾ ڪارروائي سپپنڌي ٻپپولي ۾ هلئڻ ‪ ،‬ڳوٺن ۾ نوڪريپپون ۽‬ ‫داخلئن جي ڪوٽا وڌائڻ لِء ڀرپور جدوجهپپد ڪئي ‪ .‬مرحپپوم کپپي تعليپپم‬ ‫جي پکيڙ جو وڏو اونو هوندو هو ۽ تعليمي مسئل حل ڪرائڻ لءِ هو وڏن‬ ‫وڏن آفيسرن کپپي ظفپپر آبپپاد وٺپپي اچپپي مسپپئل ٻڌائينپپدو هپپو‪ .‬مرحپپوم‬ ‫ڪيترن ئي غريب شاگردن جي ڳجهي طريقپپي سپپان مپپدد ڪنپپدو هپپو‬ ‫جيڪي بعد ۾ پڙهي وڏن عهدن تائين پهتا‪ .‬مرحوم سنڌي مسلم جماعت‬ ‫ڪراچي کي فعال بنائڻ سميت سنڌ سرڪار کان ديهه کانٽو ٺٽو روڊ تي‬ ‫‪ 55‬ايڪڙ زمين منظور ڪرائي جتي سنڌي ماڻهن لِء گهپپر جپپو انتظپپام‬ ‫ڪرڻو هو پر مرحوم جي وفات بعد اهو ڪم اڌورو رهجي رهيو‪.‬‬ ‫رئيس الهي بخش خان ٻانڀڻ جي مقبوليت جو اندازو ان مپپان ل ڳائي‬ ‫سگهجي ٿو ته ‪1970‬ع وارين چونڊن ۾ جڏهن شهيد ذوالفقار علپپي ڀٽپپو‬ ‫جي پ پ هر هنڌ ڪاميابي حاصپپل ڪري رهپپي هئي تڏهپپن هپپن پ پ‬ ‫اميدوار رئيس محمد ملوڪ شر کي ‪ 18‬هزار ووٽن جي اڪثريت سپپان‬ ‫آزاد اميدوار طور شڪست ڏني ۽ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر بڻيو‪ .‬جنهپپن‬ ‫تي ڀٽي صاحب به کيس تار ذريعي مبارڪباد ڏني هئي‪ .‬جڏهپپن تپپه هپپن‬ ‫کان اڳ درگاهه راڻي پور جي پير سپپيد اڌل شپپاهه کپپي شڪسپپت ڏئي‬ ‫مغربي پاڪستان اسپپيمبلي جپپو ميمپپبر چونڊيپپو ويپپو هپپو‪ .‬مرحپپوم جپپي‬ ‫دوستن جو حلقو به تمام وسيع هو شهيد ڀٽو‪ ،‬فيلڊ مارشل ايوب خپپان‪،‬‬ ‫مرحوم محمد خان جوڻيجو‪ ،‬سيد غوث علي شپپاهه‪ ،‬سپپيد قپپائم علپپي‬ ‫شاهه‪ ،‬مرحپپوم نسپپيم احمپپد کپپرل‪ ،‬ميپپان فيپپض محمپپد عباسپپي‪ ،‬ميپپر‬ ‫رسول بخش ٽپپالپر‪ ،‬ڄپپام صپپادق علپپي‪ ،‬سپپيد عبپپدالله شپپاهه‪ ،‬سپپردار‬ ‫رضامحمد ڏاهري‪ ،‬حاجي رحمت اللپپه به پڻ‪ ،‬سپپيد منظپپور علپپي شپپاهه‬ ‫هالڻي وارو‪،‬سردار امتياز ڦلپوٽو سميت اني پڪ دوسپپت سپپندس حلقپپه‬

‫احباب ۾ شامل هئا‪.‬جلل الدين ظفر‪ ،‬سندس اولد ۾ رئيس ساجد علي‬ ‫خان‪ ،‬زاهد علي ‪ ،‬ڪاشف خان‪ ،‬آصف خان شامل آهپپن‪ .‬مرحپپوم جپپي‬ ‫وفات بعد سندس پٽ جلل الدين ظفر هڪ ڀيپپرو‪ ،‬رئيپپس سپپاجد علپپي‬ ‫ٻپانڀڻ ‪ 2‬دفعپپا ۽ زاهپپد علپپي ٻپانڀڻ ‪ 2‬دفعپپا ايپم پپپي اي جپپي سپيٽن تپپي‬ ‫اڪثريت سان ڪامياب ٿيندا رهيا آهن‪ .‬هن خاندان جپپو اڄ پ پ سپپان‬ ‫تعلق آهي ۽ پنهنجي والد جپپي خپپدمت خلپپق جپپي پاليسپپي تپپي هلنپپدي‬ ‫عوام سان ناتو جوڙي رکيو اٿپن‪ .‬مرحپپوم ‪1978‬ع ۾ دل جپپو دورو پپپوڻ‬ ‫سبب ڪراچي جي جناح اسپتال ۾ لڏاڻو ڪري ويپپو‪ .‬جنهپپن کپپي آبپپائي‬ ‫ڳوٺ آڻي مٽي ماُء حوالي ڪيو ويو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:09 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫رئيس پنهل خان چان ڊيو ‪ -‬ذوالفقار خاصخيلي‬ ‫ذوالفقار خاصخيلي‬

‫رئيس پنهل خان چانڊيو‬

‫سنڌ تاريخ ساز شخصيتن سان مپپال مپپال آهپپي‪ .‬اهپپي شخصپپيتون جپپن‬ ‫پنهنجي ڪردار ۽ عمل وسيلي نه صرف پنهنجپپو ڳاٽ اوچپپو رکيپپو پپپر‬ ‫مٽيپَء لِء بپپاعث فخپپر رهيپپا‪ ،‬پنهپپل خپپان‬ ‫اهي پنهنجي ڪردار هتي جي ِ‬ ‫چانڊيو به سنڌ جي غيرتمند ضمير مان جنم وٺندڙ سنڌ جپپو ارڏو ڪردار‬ ‫آهي‪ .‬سنڌ جي سرسبز علئقي سڪرنڊ تعلقي ۾ جنم وٺندڙ پنهپپل خپپان‬ ‫چانڊيو تعليمي حپپوالي سپان ڪي گهڻيپپون ڊگريپپون رکنپپدڙ نپه هپو پپر‬ ‫سندس ڏاهپ ۽ بهادري کيس هڪ الڳ ۽ انمول شخصپپيت بنپپائي ڇڏيپپو‪.‬‬ ‫پنهل خان چانڊيو جو ڪردار سپپنڌ ۽ دنيپپا جپپي اڳيپپان وقپپت نپپروار ٿيپپو‬ ‫جڏهن ملپڪ تپپي ضپپياِء مارشپپل لِء جپپو ڪارو دؤر مڙهيپپل هپپو‪ .‬شپپهيد‬ ‫ذوالفقار علي ڀٽي جو تختو اونڌو ڪرڻ کان پوِء ان وقپپت جپپي فرعپپون‬ ‫ملڪ جي امن ۽ جمهوريت پسپپند مپپاڻهن لِء ڌرتپپي ٽپپامو ڪري ڇڏي ۽‬ ‫شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي ڦاسي کان پپپوِء تپپه ڄپڻ سپپنڌ ۾ بپاهه ٻپپري‬ ‫وئي هئي‪.‬‬ ‫سنڌ جو غيرتمند عوام ان ظلم ۽ بربريت کان بپپي پرواهپپه ٿپپي ميپپدان‬ ‫تي نڪتل هو‪.‬‬

‫پنهل خان چانڊيو بپپه مارشپپل لِء ظلپپم خلف امپپن پسپپند ۽ جمهپپوريت‬ ‫پسند تحريڪ ۾ بلڪل نروار هو‪1983 .‬ع جي تحريڪ دوران ملپپڪ ۾ وڏي‬ ‫۾ وڏي قرباني به ڳوٺ پنهل خان چانڊيو جي ڳوٺاڻن سندس اڳواڻي‬ ‫۾ ڏني‪ .‬پرامن ڳوٺاڻن ۽ پارٽي ڪارڪنن کي مک شپپاهراهه تپپي قپرآن‬ ‫پاڪ جي تلوت ڪندي پنهل خان چانڊيو ۽ سندس ساٿين مٿپپان انڌا ڌنپپد‬ ‫فائرنگ ڪري ‪ 16‬ماڻهن کي شهيد ڪيو ويو‪ .‬ڪيترائي زخمي ٿيا ۽ ‪53‬‬ ‫ماڻهو گرفتار ٿيا‪ ،‬اهو به هڪ عجيب اتفاق هو جو پنهپپل خپپان چپپانڊيو ۽‬ ‫سندس نوجوان پٽ غلم عباس چانڊيو کي به گولي هنئي پئي وئي پپپر‬ ‫ان وقت بي بي سي جپپي رپپپورٽر مپپارڪ ٽيلپپي سپپندس ا ڳواٽ فوٽپپو‬ ‫ڪڍي ڇڏيا هئا‪ .‬جنهن کان پوِء فوجي آفيسر گهٻرائجي ويا ۽ انهپپي کپپان‬ ‫پوِء پنهل خان ۽ سندس پٽ غلم عباس کي سپپخت ٽپپارچر جپپو نشپپانو‬ ‫بڻايو ويو‪ .‬طرح طرح جون اذيتون ڏنيون ويون‪ .‬ايترا قپپدر جپپو پنهپپل‬ ‫خان چانڊيو جي هٿن ۽ پيرن جپپا نهپن ڇ ڪي ڪڍيپپا ويپپا‪ .‬پپپر پنهپپل خپپان‬ ‫چانڊيو بهادري سان بيٺو رهيو ۽ پنهنجي قائد ۽ پارٽي مشن سان سپپچو‬ ‫رهيو‪.‬‬ ‫ڪيتراوئي عرصو جيل ۾ رهيو ان کان پوِء محترمه بينظير ڀٽو کيپپس پ‬ ‫پ سنڌ ڪائونسپپل جپپو ميمپپبر مقپپرر ڪيپپو‪1986 .‬ع ۾ جڏهپپن محپپترمه‬ ‫بينظير سنڌ جي دوري تي نڪتي تپپه سپپنڌ جپپي سپپردارن ۽ جپپاگيردارن‬ ‫محترمه بينظير ڀٽو کي چانهه جو ڪوپ به پيارڻ جپپي جپپرئت نپپه ڪئي‬ ‫پر پنهل خان چانڊيو ۽ سندس خاندان محترمه کپپي سپپندن ڳوٺ اچپڻ‬ ‫جي دعوت ڏني ۽ محترمه بينظير ڀٽو نه صرف سپپندن دعپپوت تپپي آئي‬ ‫به رات به ڳوٺ ۾ گپپذاري‪ .‬سپپنڌ جپپي بپپاڪردار ‪1986‬ع ۾ پنهپپل خپپان‬ ‫چانڊيو جي وفات کانپوِء ۽ سندس غيرتمند ۽ صدرون پٽن غلم عباس ۽‬ ‫غلم قادر چانڊيو به محترمه بينظير ڀٽو جپپو سپاٿ نپه ڇڏيپپو‪1988 .‬ع ۾‬ ‫غلم عباس چانڊيو وري صلحڪار مقرر ٿيو ۽ ‪1993‬ع ۾ سندس وفپپات‬ ‫کان پوءِ سندس ڀاُء غلم قادر چانڊيو سياست ۾ پير پاتو جيڪو ‪1994‬ع‬ ‫۾ سينيٽر‪2002 ،‬ع ۽ ‪2008‬ع ۾ ايم پي اي چونڊي محپپترمه بينظيپپر ڀٽپپو‬ ‫سان ساٿ نڀائي رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:08 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫رئيس شمس الدين بلبل مرحوم ‪ -‬پير علي محمد‬ ‫راشدي‬

‫رئيس شمس الدين بلبل مرحوم‬

‫پير علي محمد راشدي‬ ‫سنڌ جي علم ادب يا لٽريچر تي دادو ضلعي جا وڏا احسان آهن‪ .‬اهڙي‬ ‫موقعي تي جڏهن سنڌ جي نئين تاريخ پئي ٺهپپي‪ ،‬دادو ضپپلع ٽپپي مپپاڻهو‬ ‫سنڌ کي ڏنا‪ ،‬جن مان هر هڪ پنهنجي لئن ۾ يگانو هو‪.‬‬ ‫صحافت ۽ لٽريچر ۾ رئيس شمس الدين بلبل )ميهڙ(‪.‬‬ ‫ادب ۽ تاريخ ۾ علمه دائودپوٽو )ٽلٽي(‪.‬‬ ‫فلسفه‪ ،‬تصوف ۽ متفرق علوم ۾ علمه آِء‪ .‬آِء‪ .‬قاضي )پاٽ(‪.‬‬ ‫اهي ٽي ماڻهو اهي هئا‪ ،‬جن نئين سنڌ ۾ پنهنجي علمي ڪمپپالت سپپان‬ ‫ذهني انقلب آندو ۽ ان انقلب جي خود قيپپادت ڪيپپائون‪ .‬هپپر هپڪ جپپو‬ ‫ذڪر پنهنجيَء جاِء تي ايندو‪ ،‬هت فقط بلبل مرحوم بپپابت مپپان پنهنجپپا‬ ‫تاثرات پيش ڪريان ٿو‪.‬‬ ‫مون مرحوم کي اکين سان ڪو نه ڏٺو‪ ،‬پر جڏهن اک پٽيم تپپه اهپپو ڏٺپپم‬ ‫ته هن مڙس جو سپپاريَء سپپنڌ مٿپپان ڌا ڪو ويٺپپل هپپو‪ .‬جـپپپوِء ۾ ٻيپپا بپپه‬ ‫گهڻائي لکيل پڙهيل ماڻهو هونپپدا هئا‪ ،‬پپپر بلبپپل جپپو مپپٽ ڪو نپه هپپو‪.‬‬ ‫صحافت جي ٻيلي ۾ انهن ڏينهن ۾ ٻه شپپير ٻڌبپپا هئا‪ :‬لڙ ۾ محمپپد هاشپپم‬ ‫”مخلص“ ۽ اتر ۾ شپپمس الپپدين ”بلبپپل“‪ .‬ٻئي اخبپپار نپپويس هئا‪ ،‬ٻئي‬ ‫نظم ۽ نثر ۾ صاحب ڪمال هئا‪ .‬فرق فقپپط هيپُء هپپو تپپه مخلپپص جپپي‬ ‫تحرير قدري ُاگري هوندي هئي ۽ بلبل جي تحرير سلوڻي‪ .‬مخلص جپپو‬ ‫زور وقتي مسئلن تي هوندو هو‪ ،‬بلبل کي قپپوم جپپي مسپپتقبل جپپو بپپه‬ ‫خيال رهندو هو تنهنڪري سندس فڪر جو انداز تعميري ۽ نظپپر ڊگهپپي‬ ‫هوندي هئي‪ .‬هجو ۽ مذاق ٻنهي جپپي تحريپپر جپپو خاصپپو هونپپدي هئي ۽‬ ‫مپاڻهو ٻنهپپي جپپي تحريپر پڙهپڻ لِء آتپپا هونپپدا هئا‪ .‬البتپپه هجپپو گپپوئي ۾‬ ‫مخلص جي قلم جپپو گهپپوڙو ڪڏهپپن ڪڏهپپن ذاتيپپات ۽ شخصپپيات ۾ بپپه‬ ‫ڪاهي پوندو هو‪ ،‬۽ برعڪس ان جي بلبل اڪبر الله آباديَء جي طرز ۾‬ ‫عام حالت تي تنقيد ڪندو هو‪.‬‬ ‫سندن دور جو وڏي ۾ وڏو مسئلو هيُء هو ته انگريزن جي پيپپرن پخپپتي‬ ‫ٿي وڃڻ ڪري هڪ وڏو انقلب اچي چڪو هو‪ ،‬جنهپپن سپپبب سپپنڌ سپپان‬ ‫محبت جي تقاضا اها هئي ته ڪو اهڙو طريقو اختيار ڪجپپي جيئن سپنڌ‬

‫جي تهپپذيبي ورثپپي کپپي مغربيپپت جپپي اثپپر کپپان بپپه آجپپو رکجپپي)جيئن‬ ‫سنڌيت جا قديمي رنگ نه ميسارجن( ۽ ساڳئي وقت نين حالتن پٽاندڙ‬ ‫زماني سازيَء کان به ڪم وٺبو رهجي‪ .‬انهيَء اصول جي بنا تپپي بلبپپل‬ ‫مرحوم هڪ طرف ته سنڌ مدرسي جپپي پپپايي وجهنپپدڙ مرحپپوم حسپپن‬ ‫علي آفنديَء جپي تعليمپپي تحريپڪ سپپان وابسپپتگي اختيپار ڪئي ۽ ٻئي‬ ‫طرف پنهنجي تحرير ۽ ڪلم جي ذريعي نئين غير ملڪي تهپذيب جپپون‬ ‫بڇڙايون بيان ڪندي سنڌين کي پنهنجن قديمي تهپپذيبي لي ڪن لتپپاڙڻ ۽‬ ‫اباڻي ريت وسپپارڻ کپپان بپپه روڪينپپدو رهيپپو‪ .‬اهپپو هپڪ قسپپم جپپو وڏو‬ ‫ون تهذيبي ۽ تمدني طوفپپانن‬ ‫تهذيبي جهاد هو‪ ،‬جنهن جو مقصد هو ته ن َ‬ ‫جي عين وچ ۾ سنڌ کي پنهنجي اصلي ۽ حقيقي محور تپپي قپپائم رکبپپو‬ ‫اچجي‪.‬‬ ‫ان ۾ ڪو شڪ ڪو نه آهي ته مون واري نسپپل جپپا مپپاڻهو گهڻي پءَ حپپد‬ ‫تائين بلبل جي تحريرن کان متاثر رهيا‪ ،‬تنهنڪري مغربپپي تهپپذيب جپپي‬ ‫سيلب ۾ بنهه لـپڙهي وڃڻ کان بچي ويا‪ .‬ثبوت هيُء آهي ته ان زمپپاني‬ ‫۾ اسانجن ماڻهن تي مغربي تهذيب جو ايپپترو اثپپر ڪڪڪو نپپه هپپو‪ ،‬جيپپترو‬ ‫آزاديَء کان پوِء اسپپان ڏسپپي رهيپپا آهيپپون‪ .‬انهپپن ڏينهپپن ۾ نپپه ايپپتريون‬ ‫پتلونون نظر اينديون هيون‪ ،‬نه ايتري قپپدر بيپردگپپي‪ ،‬نپپه مغربپپي طپپرز‬ ‫زندگيَء سان اهڙي وابستگي‪.‬‬ ‫مرحوم ساري زندگي ٻين ڪمن سان گڏ اخبار نويسي به ڪندو رهيپپو‪.‬‬ ‫‪1889‬ع کان ‪1919‬ع تائين)جنهن سال پاڻ وفپپات ڪيپپائين( ڪنهپپن نپپه‬ ‫ڪنهن اخبار سان وابسپپته رهپپي پنهنجپپي خيپپالت جپپي اشپپاعت ڪنپپدو‬ ‫رهيو‪ .‬سندس مضامين نـپجو لٽريچپپر هونپپدا هئا‪ .‬اه پڙي طپپرز نگپپارش‬ ‫ورلي وري ڪنهن سپپنڌيَء جپپي حصپپي ۾ آئي‪ .‬اخبپپاري مضپپمونن کپپان‬ ‫سواِء نظم توڙي نثر ۾ ڪيئي ڪتاب به لکپپي ڇڏيپپائين‪ .‬مث ً‬ ‫ل‪ (1):‬نيچپپرل‬ ‫ڪريما‪ (2) ،‬ديوان بلبل سنڌي‪(3) ،‬بهار عشق‪ (4) ،‬رحيما‪ (5) ،‬تيرهپپن‬ ‫ڄار‪ (6) ،‬مسلمان ۽ تعليم )‪ (7‬عقل ۽ تهذيب‪ (8) ،‬قرض جو مپپرض‪) ،‬‬ ‫‪ (9‬صد پند سود مند‪ (10) ،‬شمس المڪاتيب‪ (11) ،‬احسن التواريخ‪) ،‬‬ ‫‪ (12‬ديوان بلبل فارسي‪ (13) ،‬بهارستان بلبل‪ (14) ،‬آئينپپه ظرافپپت‪) ،‬‬ ‫‪ (15‬گنج معرفت‪ (16) ،‬ديني ڪتابن جو سلسلو‪.‬‬ ‫مطلب ته بلبل سنڌ جو بلبل هو‪ ،‬سنڌي صحافت جو پپپايو وجهنپپدڙ هپپو‪،‬‬ ‫سنڌي ٻوليَء جو محسن هو‪ ،‬سنڌي تهذيب جو راکو هو‪.‬‬

‫ڪو ڏينهن ايندو‪ ،‬جڏهن سـپتل سنڌ ڪر ڀڃي ُاٿندي ۽ بلبل جي احسپپانن‬ ‫جو قرض ان صورت سان لهيندي ته ميهڙ جو بي معن ٰي ۽ ڪوجهو نالو‬ ‫مٽائي بلبل آباد يا بلبل ديرو رکندي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:05 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫زبيده ميتلو ‪ -‬رحيم منگي‬

‫زبيده ميتلو‬

‫رحيم منگي‬ ‫زبيده ميتلو جو شمار سنڌ جپي اهپم عپورت شپاعرائن ۾ ٿئي ٿپو‪ ،‬هپوءَ‬ ‫تعليمي ماهر ۽ استاد پڻ آهي‪ .‬زبيده ميتلو پير محمد ميتلو جي گهر ‪31‬‬ ‫جپپولِء ‪1955‬ع ۾ قمپپبر ۾ پيپپدا ٿپپي‪ ،‬هپپن پرائمپپري تعليپپم ‪1965‬ع ۾‬ ‫پرائمپپري اسپپڪول قمپپبر‪ ،‬مئٽپپرڪ ‪1970‬ع ۾ گرلپپس هپپاءِ اسپپڪول‬ ‫لڙڪاڻو‪1981 ،‬ع ۾ نفسيات جي شپپعبي ۾ سپپنڌ يونيورسپپٽي ‪1994‬ع ۾‬ ‫سوشيالجي شعبي ان کان سواِء ايم فل ۾ ‪ 5‬سال ريسرچ ورڪ چپپائلڊ‬ ‫۽ سوشل سائڪالجي عنوان تي ڪيو آهپپي‪ .‬هپپن نيپپپال مپپان ‪ 1990‬۾‬ ‫ائڊمنسٽريٽر ٽريننگ پڻ ڪئي آهي‪ .‬زبيده ميتلو نپپوڪري جپپي شپپروعات‬ ‫‪1982‬ع ۾ نيشنل بئنڪ آف پاڪستان زونل آفيس حيپپدرآباد کپپان ڪئي‪.‬‬ ‫‪1983‬ع ۾ ڪميشن پاس ڪري سائيڪالجي ۾ ليڪچرر ٿي‪ .‬زبيده ميتلو‬ ‫لکڻ جي شروعات ‪ 7‬سالن جي ڄمار ۾ ڪهپپاڻي لکپڻ سپپان ڪئي‪ .‬هپپن‬ ‫‪ 12‬ڪهاڻيون لکيون‪ .‬مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ نفسيات جي موضپپوع‬ ‫تي مضمون پڻ لکيا سندس شاعري جو ڪتاب ڏات ڏوهپپاري ‪2001‬ع ۾‬ ‫ڇپيو‪ ،‬جنهن سندس اڪيڊمي اديبات پاران سال جو بهترين ڪتپپاب جپپو‬ ‫انعام ڏنو ويو‪ ،‬هن نيپال ۽ انگلينڊ ملڪن جا دورا پڻ ڪيا‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 4:04 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر نبي بخش خان بلوچ ‪ -‬غلم حسين خاصخيلي‬ ‫سنڌي ادبي جو ُاملهه نانُء‪:‬‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ‬

‫غلم حسين خاصخيلي‬

‫سنڌي ٻوليَء جو ناميارو اديب‪ ،‬دانشور‪ ،‬تاريخدان‪ ،‬ماهر لسانيات‪ ،‬لوڪ‬ ‫ادب‪ ،‬لطيفات جپپو پپپارکو ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش بلپپوچ ادب جپپي ميپپدان ۾‬ ‫پنهنجون خدمتون سرانجام ڏئي رهيو آهي‪ .‬عبرت گروپ طرفان کيس‬ ‫ڀيٽا ڏيندي سندس خدمتن ۽ زندگي بپپابت پروفائيپپل پڙهنپپدڙن لِء پيپپش‬ ‫ڪري رهيا آهيون‪ .‬سنڌ جو نامور عپپالم‪ ،‬اديپپب‪ ،‬لسپپانيات‪ ،‬لپپوڪ ادب ۽‬ ‫لطيفات جو پارکو ۽ محقق ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش خپپان بلپپوچ ‪ 16‬ڊسپپمبر‬ ‫‪1917‬ع ۾‪ ،‬ڳوٺ جعفر خان لغاري‪ ،‬تعلقي سنجهوري‪ ،‬ضلعي سپپانگهڙ‬ ‫۾ پيدا ٿيو‪ .‬سنڌ جپپي تاريپپخ‪ ،‬لپپوڪ ادب‪ ،‬ٻپپوليَء‪ ،‬ڪلسپپيڪي شپپاعريَء‪،‬‬ ‫موسيقيَء ۽ لطيفيات جي موضوعن تي وڏي جاکوڙ ۽ تحقيپپق وسپپيلي‬ ‫سنڌي ٻولي ۽ ادب جو املهه خزانو ڪتپپابن جپپي صپپورت ۾ ڇپپپائي پڌرو‬ ‫ڪيپپو اٿپپس‪ .‬ڊاڪٽپپر کپپي سپپنڌي‪ ،‬اردو‪ ،‬عربپپي‪ ،‬فارسپپي‪ ،‬انگريپپزي ۽‬ ‫سرائيڪي زبان تي عبور حاصل آهي‪1924 .‬ع ۾ پرائمري تعليم حاصل‬ ‫ڪرڻ لِء ڳوٺ پليي خان لغاريَء جي پرائمپپري اسپڪول ۾ داخپپل ٿيپپو‪.‬‬ ‫ان کان پوِء ڳوٺ ‪ 22‬جمڙائوَء ۾ پڙهيو‪1929 .‬ع ۾ نوشهري فيروز جي‬ ‫مشهور مدرسي ۾ وڌيڪ تعليپپم حاصپپل ڪرڻ لِء داخپپل ٿيپپو‪1936 ،‬ع ۾‬ ‫جهونا ڳڙهه ڪاليج‪ ،‬بمبئي يونيورسٽيَء مان مئٽرڪ جپپو امتحپپان پپپاس‬ ‫ڪيائين‪1941 .‬ع ۾ بمبئي يونيورسپپٽيَء مپپان بپپي اي آنپپرز جپپو امتحپپان‬ ‫فرسپپپٽ ڊويپپپزن ٿپپپرڊ پوزيشپپپن ۾ پپپپاس ڪيپپپائين‪1943 ،‬ع ۾ مسپپپلم‬ ‫يونيورسٽي علي ڳڙهه مان ايم‪ .‬اي جو امتحان فرسٽ ڊويزن فرسٽ‬ ‫پوزيشن ۾ پاس ڪري ساڳئي ئي سال مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهپپه‬ ‫مپپان و ڪالت جپپو امتحپپان فرسپپٽ ڊويپپزن ۾ پپپاس ڪيپپائين‪1947 .‬ع ۾‬ ‫ڪولمبيا يونيورسٽي نيو يارڪ مان ايجوڪيشن جي موضوع تي ايم‪ .‬اي‬ ‫ڪيائين ۽ ‪1949‬ع ۾ ساڳئي موضوع تي ساڳي يونيورسٽيَء مان پي‪.‬‬ ‫ايڇ ڊي جي ڊگري حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫پي ايڇ ڊي جي ڊگري ملڻ کپپان پپپوِء ڊاڪٽپپر بلپپوچ کپپي اقپپوام متحپپده ۾‬ ‫نوڪريَء جي آڇ ٿي‪ ،‬پر پاڻ قبول نه ڪيائين‪1950 .‬ع ڌاري انفرميشن‬ ‫۽ بپپراڊ ڪاسپپٽنگ ڊويپپزن ۾ او ايپپس ڊي )‪ (OSD‬مقپپرر ٿيپپو‪ ،‬ان بعپپد‬ ‫مر ڪزي پبلپپڪ سپپروس ڪميشپپن ذريعپپي دمشپپق جپپي پاڪسپپتاني‬ ‫سفارتخاني ۾ تعلقات عامه شعبي ۾ مقرر ٿيو‪ ،‬پر ڊاڪٽر تعليپپم ذريعپپي‬ ‫سنڌ ۾ سپپجاڳي آ ڻڻ لِء ان عهپپدي تپپان اسپپتعيف ٰي ڏنپپي ۽ علمپپه آِء آِء‬ ‫قاضپپيءَ جپپي ترغيپپب تپپي سپپيپٽمبر ‪1951‬ع ۾ سپپنڌ يونيورسپپٽيَء جپپي‬ ‫انسپپٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشپپن ۾ پهريپپن پروفيسپپر پپپوِء ڊائريڪٽپپر ۽ ڊيپپن‬

‫فئڪلٽي آف ايڊيوڪيشن بڻيو‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ ڊسمبر ‪1973‬ع کان جنپپوري‬ ‫‪1976‬ع تپپائين سپپنڌ يونيورسپپٽيَء جپپو وائيپپس چانسپپلر رهيپپو‪ .‬جنپپوري‬ ‫‪1976‬ع کان ‪ 9‬مارچ ‪1979‬ع تائين نيشنل انسٽيٽيوٽ آف هسپپٽاريڪل‬ ‫اينڊ ڪلچرل ريسرچ )جنهن کي بعد ۾ انسٽيٽيوٽ آف اسپپلمڪ هسپپٽري‬ ‫ڪلچپپر اينپڊ سولئيزيشپپن سپڏيو ويپپو( جپپو ڊائريڪٽپپر رهيپپو‪ 22 .‬نومپپبر‬ ‫‪1980‬ع کان ‪1983‬ع تائين اسلمي يونيورسٽي )هاڻي بين القپپوامي‬ ‫اسلمي يونيورسٽي( اسلم آباد جو وائيس چانسلر ٿي رهيپپو‪1983 .‬ع‬ ‫کان ‪1989‬ع تائين نيشنل هجره ڪائونسل اسپپلم آبپپاد جپپو صپپلحڪار‬ ‫رهيو‪1993 .‬ع جي آخر ۾ سنڌ حڪومت ۾ نگران وزير تعليم‪ ،‬زراعپپت ۽‬ ‫جهنگلي جيوت رهيو‪1991 ،‬ع کان هن وقت تائين علمپپه آءِ آِء قاضپپي‬ ‫چيئر سنڌ يونيورسٽيَء جي اعزازي ڊائريڪٽر طور خپپدمتون انجپپام ڏئي‬ ‫رهيو آهي‪ .‬ان کان سواِء ملڪ جي ڪيترن ئي علمي‪ ،‬ادبي‪ ،‬تحقيقپپي ۽‬ ‫تاريخي ادارن جو ميمبر رهيو آهي‪ .‬جهڙوڪ؛ اٿارٽي فار موهن جو دڙو‪،‬‬ ‫انٽپپر يونيورسپپٽي بپپورڊ آف پاڪسپپتان‪ ،‬چيئرميپپن وائيپپس چانسپپلرس‬ ‫ڪميٽي آف يونيورسٽي گرانٽس ڪميشن‪ ،‬ميمبر پاڪستان هسٽاريڪل‬ ‫رڪارڊ اينڊ آرڪائيوز ڪميشن‪ ،‬ميمبر سينٽرل اردو بپپورڊ لهپپور‪ ،‬ميمپپبر‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬ميمبر اقبال اڪيڊمي لهور‪ ،‬ميمبر ريسرچ سوسائٽي‬ ‫آف پاڪسپپتان‪ ،‬ميمپپبر سپپينيٽ ۽ سپپنڊيڪيٽ سپپنڌ يونيورسپپٽي‪ ،‬ميمپپبر‬ ‫اڪيڊمپپڪ ڪائونسپپل سپپنڌ يونيورسپپٽي‪ ،‬ميمپپبر سپپنڊيڪيٽ ۽ اڪيڊمپپڪ‬ ‫ڪائونسل قائد اعظم يونيورسٽي‪ ،‬ميمپپبر لپپوڪ ورثپپه‪ ،‬ميمپپبر مقتپپدره‬ ‫قپپومي زبپپان‪ ،‬ميمپپبر قپپائد اعظپپم اڪيڊمپپي‪ ،‬ميمپپبر پاڪسپپتان نيشپپنل‬ ‫ڪائونسپپل آف آرٽپپس‪ ،‬ميمپپبر سپپر سپپيد يونيورسپپٽي آف سپپائنس ۽‬ ‫ٽيڪنالجي‪ ،‬ميمبر بورڊ آف گورنرس سنڌي لئنگئيپپج اٿپپارٽي ۽ پپپاڻ سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽيَء ۾ پروفيسر ائمريٽپپس پپڻ آهپپي‪ .‬نپپبي بخپپش علپپم ادب لِء‬ ‫خدمت هن ريت آهي‪:‬‬ ‫جامع سنڌي لغات؛ سنڌي ادبي بپپورڊ طرفپپان جپپامع سپپنڌي لغپپات جپپي‬ ‫ترتيب ۽ تاليف جو هيُء اهو ڪم ‪1954‬ع ڌاري ڊاڪٽر جي حوالي ڪيپپو‬ ‫ويو‪ ،‬جيڪو پوِء مختلف وقتن تي پنهنجن ضپپخيم جلپپدن جپپي صپپورت ۾‬ ‫شايع ٿيو‪ .‬هن سنڌي ٻوليَء جي تاريخ ۾ تمام وڏو ڪم هو‪ ،‬جيڪو ڊاڪٽر‬ ‫جي نگرانيَء ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي استادن ۽ عالمن گڏجي ڏينهپپن رات‬ ‫هڪ ڪري پورو ڪيو‪.‬‬

‫اردو سنڌي ۽ سنڌي اردو لغت؛ علمه آِء آِء قاضپپيَء جپپي خپپواهش تپپي‬ ‫سنڌ يونيورسٽيَء جي هن تاريخي رٿا تي ڊاڪٽر نبي بخش خپپان بلپپوچ‪،‬‬ ‫ڊاڪٽر غلم مصپپطف ٰي خپپان سپپان گڏجپپي ڪڪڪم ڪيپپو ۽ هپپي ٻئي لغتپپون‬ ‫‪1959-1960‬ع ڌاري ڇپجي پڌريون ٿيون‪.‬‬ ‫سنڌي لوڪ ادب واري رٿا؛ سنڌي ادبي بورڊ طرفان هيَء رٿا ‪1956‬ع ۾‬ ‫منظور ٿي‪ ،‬جنهن جي سپپموري نگرانپپي ڊاڪٽپپر بلپپوچ ڪئي‪ .‬سپپنڌ جپپي‬ ‫سمورن ضلعن مان سگهڙن‪ ،‬لوڪ شاعرن ۽ ڳوٺاڻن بزرگن لوڪ ادب‬ ‫جون مختلف صفتون کيس موڪليون‪ .‬ان کان سواِء کين پپپاڻ گهپپرائي‬ ‫انهن سان ڪچهريون ڪري مواد گڏ گڏ ڪيائين‪ .‬هن رٿا هيٺ لپپوڪ ادب‬ ‫سلسلي جا ‪ 40‬جلد شايع ٿيا‪ .‬جڏهپپن تپپه ذاتپپي طپپرح ڊاڪٽپپر ان ڏس ۾‬ ‫وڌيڪ ڏهاڪو ڪتاب لکيا آهن‪ ،‬جي ڪي مختلپپف ادارن ڇپايپپا آهپپن‪ .‬لپپوڪ‬ ‫ادب سلسلي جي ‪ 40‬جلدن مان ڪجهه هن ريت آهن‪.‬‬ ‫سنڌي لوڪ ڪهاڻيون )ست جلد(‪ ،‬مداحون ۽ مناجاتون‪ ،‬سنڌي سپپينگار‬ ‫شاعري‪ ،‬نپڙ بيت‪ ،‬مناظرا‪ ،‬سنڌ جا عشقيه داستان )‪ 8‬جلد(‪ ،‬ڪافيون )‬ ‫‪ 3‬جلد(‪ ،‬مناقبا‪ ،‬معجزا‪ ،‬مولپپود‪ ،‬ٽيهپپه اکريپپون )ٻپپه جلپپد(‪ ،‬هفتپپا ڏينهپپن‬ ‫راتيون ۽ مهينا جنگناما‪ ،‬واقعاتي بيپپت‪ ،‬پروليپپون‪ ،‬ڏٺپپون‪ ،‬معمپپا ۽ ٻپپول‪،‬‬ ‫ڳجهارتون‪ ،‬ڳيچ )ٻه جلد(‪ ،‬لوڪ گيت‪ ،‬بيت‪ ،‬مشپپهور سپپنڌي قصپپا )ٻپپه‬ ‫جلد(‪ ،‬مشهور سنڌي عشپقيه ۽ نيپم تپاريخي قصپپا )‪ 9‬جلپد(‪ ،‬رسپمون‪،‬‬ ‫رواج ۽ سنوڻ ساٺ‪ ،‬سنڌي هنر شاعري‪ ،‬سومرا دور )‪ 2‬جلد( وغيره‪.‬‬ ‫شاهه جي رسالي واري رٿپا‪ :‬شپاهه جپي رسپپالي جپو جپپامع مسپتند ۽‬ ‫معياري متن شايع ڪرڻ واري هن رٿا تي موجود ڇاپي ۽ قلمي نسپپخن‬ ‫کي ڀيٽي ‪ 10‬جلد ڇپايائين‪ ،‬جن ۾ ‪ 8-9‬گڏيپپل جلپپد شپپاهه جپپو رسپپالو ۽‬ ‫ڏهون جلد شاهه جي رسالي ۾ شامل ڌارئين ڪلم تپپي مشپپتمل آهپپي‪.‬‬ ‫تازو ‪ 2009‬ع ۾ ڊاڪٽر جو تيار ڪيل شپپاهه جپپي رسپپالي جپپو مسپپتند ۽‬ ‫سڌاريل ايڊيشن‪ ،‬ثقافت ۽ سياحت کاتي حڪومت سنڌ ڇپائي پڌرو ڪيو‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن ۾ اڳ خارج ڪيل ڪلم پڻ شامل ڪيو اٿس‪ .‬ان کپپان سپپواِء‬ ‫شاهه جا مختلف قلمي نسخا ترتيب ڏيڻ سان گڏ شاهه جي ڪلم جپپي‬ ‫سرچشمن‪ ،‬ترتيب متعلق ڪتابن شايع ڪرڻ سان گڏ ڊاڪٽر شاهه جپپي‬ ‫مختلف سرن تي ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز پاران ٿيندڙ مذاڪرن ۾ پيش‬ ‫ٿيل مواد کي پڻ ڪيترن ڪتابن جي صورت ۾ ترتيب ڏئي ڇپايو آهي‪.‬‬ ‫ڪلسيڪي شاعرن جو ڪلم‪ :‬هن رٿا هيٺ ڊاڪٽر سنڌ جي ڪلسپپيڪي‬ ‫شاعرن جي زندگيَء‪ ،‬دور ۽ ڪلم کي مختلپپف عپپالمن ۽ اسپپتادن جپپي‬

‫مدد سان هٿ ڪري‪ ،‬لکرائي سهيڙيو آهپپي جنهپپن ۾ قاضپپي قپپادن جپپو‬ ‫رسالو‪ ،‬شاهه لطف اللپپه قپپادريَء جپپو ڪلم‪ ،‬مييپپن شپپاهه عنپپات جپپو‬ ‫ڪلم‪ ،‬خليفي نبي بخش جو رسالو‪ ،‬شاهه شريف ڀاڏائيَء جپپو رسپپالو‪،‬‬ ‫راڳ نامو‪ :‬صوفي صادق فقيپپر سپپومرو‪ ،‬رسپپالو غلم محمپپد خپپانزئيَء‬ ‫جو‪ ،‬ڪليات حمل‪ ،‬ڪلم فقير نواب ولي محمد لغاري‪ ،‬ڪليات سپپانگي‬ ‫شامل آهن‪.‬‬ ‫سنڌي ٻولي‪ ،‬ادب‪ ،‬تاريپپخ ۽ موسپپيقي‪ :‬ڊاڪٽپپر جپپا هنپپن موضپپوعن تپپي‬ ‫سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريپپخ‪ ،‬سپپنڌي موسپپيقيَء جپپي مختصپپر تاريپخ‪،‬‬ ‫سنڌي صورتخطي ۽ خطاطي‪ ،‬سنڌي ٻوليَء جو آڳاٽو منظپپوم ذخيپپرو‪،‬‬ ‫جتڪي ٻپپولي‪ ،‬ٻيليپپن جپپا ٻپپول‪ ،‬سپپومرن جپپو دور )‪ 2‬جلپپد( چپپچ نپپامو‪،‬‬ ‫)مقدمو‪ ،‬تدوين ۽ حاشيا( ۽ ٻيا ڪتاب شپپايع ٿيپپل آهپپن‪ .‬سپپندن متفپپرق‬ ‫ڪتابن ۾‪ :‬سڀ رنگ‪ ،‬مٺي جي مڇي‪ ،‬کاري جپپي مڇپپي‪ ،‬منهنجوڳڪڪوٺ‪:‬‬ ‫جعفر خان لغاري‪ ،‬رهاڻ هيرن کاڻ )‪ 8‬جلد(‪ ،‬لکوڦلڻي‪ ،‬گڏهه‪،‬پيارن جا‬ ‫پيغام‪ ،‬سڄڻن جا سلم اچي وڃن ٿا‪.‬‬ ‫ڊاڪٽپپر جپپي اردو ڪتپپابن ۾ ”سپپندهه ميپپن اردو شپپاعري‪ ،‬مولنپپا آزاد‬ ‫سبحاني‪ ،‬ديوان ماتم‪،‬ديوان شوق افزا عپپرف ديپپوان صپپابر‪ ،‬طلبپپه اور‬ ‫تعليم اچي وڃن ٿپپا‪.‬اهپپي فارسپپي ڪتپپاب‪ ،‬جپپن جپپا حواشپپيه ۽ مقپپدمه‬ ‫ڊاڪٽر لکي انهن جي علمي ۽ تپپاريخي حيپثيت نپروار ڪئي آهپي‪ ،‬تپن ۾‬ ‫”ديوان غلم‪ ،‬لب تاريخ سنڌ‪ ،‬تاريخ طاهري‪ ،‬بيگلر نامه‪،‬حاصپپل النهپپج‪،‬‬ ‫فتح نامه سنده‪ ،‬باقيت از ڪلهوڙا‪ ،‬تاريخ بلوچي‪ ،‬ديوان عطا ٺٽي اچپپي‬ ‫وڃن ٿا‪ ،‬سندن ايڊٽ ڪيل عربي ڪتابن ۾ نتپپف مپپن شپپعر ابپپي عطپپا ۽‬ ‫غزته الزيجات شامل آهن‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ جا انگريزيَء ۾ شايع ٿيل ڪتابن‬ ‫۾؛‬ ‫)‪.Teachers Education in Pakistan (1‬‬ ‫)‪(Sindh: Studies (Cultural (2‬‬ ‫)‪(Sindh: Studies (Historical (3‬‬ ‫)‪Advent of Islam in Indonesia (4‬‬ ‫)‪Muslim Luminaries (5‬‬ ‫)‪Traditional Arts and Crafts of Hyderabad Region (6‬‬

‫‪Musical Instruments of the Lower Indus valley of‬‬ ‫‪Sindh‬‬ ‫)‪World of Work (8‬‬

‫ان کان سواِء ڊاڪٽر جا سنڌ جي تاريخ‪ ،‬تصپپوف‪ ،‬لطيفپپات‪ ،‬موسپپيقي ۽‬ ‫ثقافت تپپي ڪيپپترائي مقپپال مختلپپف رسپپالن ۾ڇپيپپل آهپپن‪ .‬ڊاڪٽپپر کپپي‬ ‫مختلپپف ايپپوارڊ‪ :‬تمغه پِء پاڪسپپتان ‪1962‬ع ۽ ‪1968‬ع ۾‪ ،‬سپپتاره قپپائد‬ ‫اعظم‪ ،‬صدارتي ايوارڊ پرائيڊ آف پرفارمنس ‪1979‬ع‪ ،‬صدارتي ايپپوارڊ‪:‬‬ ‫اعزاز ڪمال ‪1991‬ع‪ ،‬صدارتي ايوارڊ‪ :‬ستاره امتياز ‪2001‬ع ۽ مختلف‬ ‫علمپپي ادارن طرفپپان ڪيپپتريون شپپيلڊون ۽ نقپپد انعپپام پ پڻ مليپپا آهپپن‪.‬‬ ‫سندس اهڙي خدمت تي هر ڪو کيس مڃتا ڏئي ٿو‪.‬‬

‫ڊاڪٽر صالح ميمڻ‬

‫علي احمد بروهي‬ ‫ڊاڪٽر صالح ميمڻ به شڪ نپپه آهپپي تپپه اڳلپپي جنپپم ۾ مهپپاٻوڌي بڪشپپو‬ ‫هجي‪ .‬هن ڪڏهن به پنهنجي ذات جي نفعي نقصان بابت فڪر يا غپپم ۾‬ ‫ڏٺو هجي‪.‬سخا برابر پنهنجي گهر ۽ گهراڻي کان شروع ٿيندي آهي‪.‬هڪ‬ ‫ڀيرو کيس چيم ته ٻيا ڊاڪٽر ترقي ڪري ڪٿي پهتا‪.‬ان تي چيپپائين آئون‬ ‫راڄ ڀاڳ وارو آهيان منهنجي گهر جا ڪيئي ڀاتي ڊاڪٽپپر ۽ ڊاڪٽريپپاڻيون‬ ‫سڄي سپپنڌ ۾ خلپپق خپپدمت ۾ مصپپروف آهپپن هپپن کپپان وڌيپڪ منهنجپپي‬ ‫خوشي ڪهڙي آهي‪ .‬مون هڪ مسڪين ٿري جو بخپپت خپپدا ايپپترو بلنپپد‬ ‫ڪري جو هو سڌي يا اڻسڌي طرح هزارها سپپنڌين جپپي ڊاڪٽپپر بڻجپڻ ۾‬ ‫ڀاڱي ڀائيوار ۽ مددگار رهي‪.‬‬ ‫جنهن جا چاليهه سالن تپپائين انسپپاني جسپپم جپپي مطپپالعي‪ ،‬معپپائني ۽‬ ‫مشاهدي ۾ سيڙپ ٿيا هجن‪ .‬تنهن کپپان آدميپَء جپپي انپپدر جپپي ڪهپڙي‬ ‫ڳالهه ڳجهي رهندي؟ ماڻهو جي سڃاڻ جو ڏانِء به ايندو هيس‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صالح ميمڻ ‪ 6‬اپريل ‪1926‬ع تي ڏيپلي ۾ جنم ورتو‪ .‬سندس والد‬ ‫مرحپپوم سپپائين ابوطپپالب سپپنڌي اس پڪول جپپو اسپپتاد هپپو ۽ سپپموري‬ ‫زندگي علم جي پورهئي ۾ سيڙپ ڪئي‪.‬ان ڪري ڏيپلپپي ۾ هپپن صپپدي ۽‬ ‫هن ماڳ جي هر پڙهيل جو استاد رهيو‪.‬‬ ‫جڏهن نينگر اکيون پٽيون ته ڳوٺ ۾ ڪچا پ ڪا گهپپر اسپڪول ۽ مسپپجد‬ ‫سواِء باقي مڙوئي خير ‪ .‬اتانجو مکيه پورهيو پخپپالي ڪري مٺپپو پپپاڻي‬ ‫گهرن تائين رسائڻ هو‪ .‬مهيني ماسي ڪو گوشپپت جپپو وارو اينپپدو هپپو‬ ‫ورنه دال چانور ۽ بصر تي گذارو هوندو هو‪ .‬مپپال لِء وٿپپاڻ ۽ اوطپپاقون‬ ‫جام هيون‪ .‬ان ماحول ۾ صالح پنهنجي اوائلي تعليم جا ڏاڪا طئه ڪري‬ ‫اڳڀرو قدم رکيو‪.‬‬

‫ڳوٺ جپپي ٻيپپن نينگپپرن وانگپپر صپپالح کپپي انگريپپزي پڙهپڻ جپپو شپپوق‬ ‫مرحوم ماستر محمد سومار ڏياريو جپپو انگريپپزي اس پڪول جپپو اسپپتاد‬ ‫هو‪ .‬ان صلح مطابق ضلعي اسڪالر شپ جي امتحان ۾ نصيب آزمائي‬ ‫ڪئي ۽ ان ۾ اول نمبر حاصل ڪيائين ‪ .‬انگريزي اسڪول ۾ پهرئين کپپان‬ ‫پنجپپي درجپپي تپپائين اول نمپپبر ۾ پپپاس ٿينپپدو رهيپپو‪ .‬وڌيپپڪ تعليپپم لِء‬ ‫گورنمينٽ هاِء اسڪول ميرپورخاص ۾ داخل ٿيو‪.‬‬ ‫‪1941‬ع کان ‪43‬ع تائين ٻه هاسٽل جي زندگيَء ۾ پير پاتائين‪ .‬موڪلون‬ ‫ڳوٺ گذاريندو هو‪ .‬سپپندس سپلڇڻي سپپڀاُء ۽ مقبپول عپپام هئڻ ڪ ڪري‬ ‫ايتري رعايت هوندي هئي جو کيپپس بدنصپپيب ٿپپري مپپان صپپرف ٿپپري‬ ‫ڪري سڏيندا هئا‪..‬‬ ‫ڇهين درجي ۾ اول نمبر پاس ٿي پڻ ڪري هاسپپٽل ۾ مپپانيٽر مقپپرر ڪيپپو‬ ‫ويو‪.‬کيس الڳ ڪمري جي سهولت هوندي هئي‪.‬مدرسي جو هيڊ ماستر‬ ‫علي خان ابڙو مرحو۾ ۽ ٻيا استاد جيئن ته ماستر چيل رام‪ ،‬ماستر فتپپح‬ ‫چند ۽ استاد واسپپواڻي وعيپپره مٿپپس بيحپپد مهربپپان هئا‪ .‬کيپپس مفپپت‬ ‫ٽيوشن ڏينپپدا هئا۽ اسپپتاد شپپاگردن جپپي ڪاميپپابي کپپي پنهنجپپي عپپزت‬ ‫سمجهندا هئا‪.‬ان سبب ڪري مئٽرڪ جو نتيجو ظاهر ٿيو تپپه صپپالح جپپو‬ ‫نالو سرفهرست هيو‪.‬‬ ‫ڪاليج ۾ داخل جي وقت مالي مجبپورين کيپس منجهپائي وڌو‪ .‬نيپپٺ ڊي‬ ‫جي سنڌ ڪاليج ۾ داخل ورتپپائين‪.‬انهپپن ڏينهپپن ميڊي ڪل ۽ انجنيئرنپپگ جپپا‬ ‫شاگرد فرسٽ ييئر تائين گڏ پڙهندا هئا‪.‬ان وقت مسلمان انجنيئرن جي‬ ‫کوٽ هئي ان ڪري سرڪار شاگردن کي اسڪالرشپپپ ڏي پڻ جپپو اعلن‬ ‫ڪيو ۽ پڻ امتحان پاس ڪ ڪرڻ شپپرط کيپپن اي گريپڊ م نپپوڪري پپڻ ڏنپپي‬ ‫ويندي هئي‪ .‬پر صالح کپي ڊاڪٽپپر ٿيپڻ جپو شپپوق هپو ۽ سپندس اسپتاد‬ ‫محمد صادق پڻ کيس ڊاڪٽر ٿيڻ لِء همٿايو‪.‬‬ ‫ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ فرسٽ ييئر فرسٽ ڪلس ۾ پاس ۽ انٽر سپپائنس‬ ‫جي يونيورسٽي امتحپپان ۾ سپپنڌي مسپپلمانن منجهپپه اول نمپپبر حاصپپل‬ ‫ڪيائين‪ .‬انهيَء زماني ۾ ميڊيڪل لِء بمبئي وڃ ڻو پونپدو هپپو‪.‬ح ڪومت‬ ‫طرفان چونڊ اسڪالرشپ عطا ڪئي ويندي هئي‪ .‬ان وقت ميپپرٽ تپپي‬ ‫اسڪالرشپ ملندي هئي ‪ .‬صپپالح داخل ۽ اسڪالرشپپپ لِء درخواسپپت‬ ‫ڏئي ويڪيشن گذارڻ لِء ڳوٺ روانو ٿيو‪.‬‬ ‫اڃان ڏيپلي مس پهتو ته تار پهتي تپپه گرانپپٽ ميڊي ڪل ڪاليپپج بمپپبئي ۾‬ ‫داخل منظور ۽ هفتي پهچڻ جو سعيو ڪيو‪ .‬اسڪالر مان صپپرف ڪاليپپج‬

‫جي في ڪتاب جي قميت ملندي هئي هاسٽل جي مسواڙ کپپاڌو پيتپپو ‪،‬‬ ‫ڪپڙو لٽو جو خپپرچ نپپه هپپو‪ .‬آخپپر دل جهلپپي ميرپپپور خپپاص پهتپپو جپپتي‬ ‫سندس ملقات پروفيسر عبدالواحد هاليپوٽي سان ٿي جو پ پڻ سپپانگي‬ ‫سان بمبئي وڃڻ جي سانباهن ۾ هيو‪ .‬هي ان سان گڏ بمبئي روانو ٿيو‪.‬‬ ‫ڪجهه ڏينهن کان پوِء بمبئي جي اخبپپارن ۾ دائود ٽرسپپٽ ڪلڪڪڪتي جپپو‬ ‫هڪ اشتهار شايع ٿيو ‪ .‬جنهن ۾ اعلن ڪيل هو ته جي ڪي ميمپڻ شپپاگرد‬ ‫ميڊيڪل تعليم حاصل ڪرڻ گهرن ته انهن جي سموري خرچ جو ذمپپون‬ ‫ٽرسٽ کڻندو‪ .‬هن کي خوشي ٿي ته هن کي ميمڻ هجڻ جو فائدو ٿيپپو‪.‬‬ ‫ان اتي درخواست ڏني‪ .‬جنهن جي جواب ۾ هن کان پڇپپا ڪئي وئي تپپه‬ ‫هن جو لڳاپو ڪاٺياواڙي ميمڻ برادري سا هو يپپا هپپالئي ميم پڻ سپپان‪.‬‬ ‫جيتوڻيڪ هن کي خبر هئي ته ٽرسٽ پاران صپپرف هپپالئي ميم پڻ جپپي‬ ‫حمايت ڪئي ٿي وئي‪ .‬هپپن سپپچ ڳالهپپائي سپپنڌي ميم پڻ ڄا ڻايو‪ ،‬هپپن‬ ‫واعدو ڪيو ته جيڪڏهن کيس قرض حسنه ڏنو ويو ته هو واپپپس ڪنپپدو‬ ‫پپپر ان کپپي جپپواب نپپه ڏنپپو ويپپو‪ .‬ڪجهپپه وقپپت کپپان پپپوءِ کيپپس ه پڪ‬ ‫ڪاٺياواڙي سخي مرد پنجن سالن تائين خرچ ڏيڻ جپپو واعپپدو ڪيپپو‪ .‬پپپر‬ ‫ان واعدو ورتو ته ڊاڪٽر ٿيڻ کان پوِء هو هڪ غريب شاگرد کپپي ڊاڪٽپپر‬ ‫ٿيڻ جو خرچ ڀرينپپدو‪ .‬۽ هپپن اهپپو واعپپدو وفپپاڪرڻ لِء سپپڄي عمپپر پپپاڻ‬ ‫پتوڙيندو رهيو‪.‬‬ ‫بمبئي جي گرانٽ ڪاليج مان صالح ايم بي بي ايس جي ٻئي سال جپپو‬ ‫امتحپپان پپپاس ڪيپپو پپپر مسپپلمان شپپاگردن ۾ ٻيپپو نمپپبر حاصپپل ڪيپپو‪.‬‬ ‫‪1947‬ع ۾ ورهاڱي ٿيڻ سبب ڊاڪٽپپر صپپالح ۽ ٻيپپا سپپنڌي سپپاٿي ڊاڪٽپپر‬ ‫رسول بخش بلوچ ۽ ڊاڪٽر غلم نبي لسي آزادي جو پروانو کڻي اچي‬ ‫پنهنجي اباڻي ماڳ سنڌ ۾ سهڙيا ۽ ڊاڪٽريَء جا باقي ٽي سال ڪراچپپي‬ ‫۾ قائم ڪيل ڊائو ميڊيڪل ڪاليج ۾ پپپاس ڪيپپائين ‪ .‬سپپنڌ ۾ پهريپپون نمپپبر‬ ‫پوزيشن حاصل ڪيائين ۽ سنڌ يونيورسٽي طرفان گپپولڊ ميڊل پ پڻ عطپپا‬ ‫ڪيو‪ .‬ان سال ئي ميڊيڪل سروس ۾ شامل ٿيپو ۽ پهريپن ملزمپت جپو‬ ‫آغاز ڊائريڪٽر بلڊ بئنڪ حيدرآباد ٿيو‪ .‬سپپنڌ ۾ رت جمپپع ڪرڻ جپپي هي پَء‬ ‫پهرين بئنڪ هئي جا ڊاڪٽر علي احمد قاضي جي ڪوشش سپپان قپپائم‬ ‫ٿي هئي‪.‬ڊاڪٽر صالح هن بئنڪ کي ترقي ڏياري‪.‬‬ ‫سال ‪53-1952‬ع ۾ ڊاڪٽر صپپالح کپپي ڪراچپپي سروسپپز اسپپپتال جپپو‬ ‫ريزيڊنٽ ميڊيڪل آفيسر مقرر ڪيو ويو‪ .‬جتي کيس سموري نظام کپپي‬ ‫نئين سر ترتيب ڏيڻو پيو‪.‬‬

‫ڊاڪٽر صالح جي صلحيتن جپپي نپپتيجي کيپپس ‪ 26‬ورهيپپن جپپي عمپپر ۾‬ ‫سول سرجن مقرر ڪري جيڪب آباد بپپدلي ڪيپپو ويپپو‪ .‬کيپپس سپپندس‬ ‫فرض ادائيگي سان گڏ هڪ ڏي پڍ سپپئو بسپپترن واري نئيپپن اسپپپتال جپپي‬ ‫تعمير ۽ انتظامي ڍانچي ترتيب ڏيڻ جي ذميواري پڻ سونپي وئي‪ .‬جڏهن‬ ‫اسپتال تعمير ڪرائي سپپرڪار جپپي حپپوالي ڪيپپائين تپپه کيپپس وعپپده‬ ‫مطابق اسڪالرشپ ڏئي اعل ٰي تعليم لِء وليت موڪليو ويو‪.‬‬ ‫انگلينڊ ۾ اعل ٰي تعليم دوران کيس ڪافي دقتون پيپپش آيپپون‪ .‬تڪليفپپون‬ ‫ڪاٽي هڪ ئي وقت چار مکيه ميڊيڪل امتحان پپپاس ڪيپپائين جيئن ايپپم‬ ‫آر ايپپف پپپي لنڊن ‪ (M.R.F.P (London‬ايپپم آر سپپي پپپي ايڊنپپبرگ‬ ‫‪ M.R.F. Edinburg‬ايف آر ايف پي گلسگو ‪ F.R.F.P Glasgow‬۽‬ ‫ڊي سي ايپم انگلينپڊ ‪ . D.C.M England‬آخپپر ‪1957‬ع ڌاري مپپوٽي‬ ‫مپپاڳ اچپپي ليپپاقت ميڊي ڪل ڪاليپپج ۾ اسپپٽنٽ پروفيسپپر جپپي جڳهپپه‬ ‫ولريائين‪ .‬ڪجهه عرصي بعپپد ليپپاقت ميڊي ڪل ڪاليپپج جپپو پرنسپپپل ۽‬ ‫پروفيسر آف ميڊيسن مقرر ٿيو‪ .‬بعد ۾ کيپپس ڊائو ميڊي ڪل ڪاليپپج جپپو‬ ‫پرنسپل مقرر ڪيو ويپپو‪ .،‬سپپندس آخپپري ملزمپپت سپپيڪريٽري هيلپپٿ‬ ‫گورنمينٽ آف سنڌ هئي‪ ،‬جتان ‪1986‬ع ڌاري رٽائرڪيائين‪ .‬حال ۾ صدر‬ ‫پاڪستان جو ذاتي فزيشن آهپپي ۽ آغپپا خپپان ميڊي ڪل ڪاليپپج ۾ آنپپرري‬ ‫پروفيسپپر آف ميڊيسپپن ۽ پاڪسپپتان انٽرنيشپپنل ايئر لئيپپن )‪ (PIA‬۾‬ ‫ميڊيڪل اسپيشلسٽ جا فرائض به سرانجام ڏئي رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 3:56 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر شمس عباسي‬

‫ڊاڪٽر شمس عباسي‬

‫ڊاڪٽر شمس عباسي پاڪستان جي نالي واري شخصيت آهي ۽ سنڌ ۾‬ ‫عورتن جي تعليم ۾ پنهنجون ڪوششون وٺڻ تپپي کيپپس عپپالمي سپپطح‬ ‫تي به سڃاتو وڃي ٿو‪ .‬محترمه شمس عباسي سنڌ جي قاضي خاندان‬ ‫سان لڳاپو رکي ٿي‪.‬‬ ‫سندس والد قاضي عبدالقيوم ۽ چاچي فتح محمد سيوهاڻي پاڪستان‬ ‫جي قيام واري جدوجهد ۾ سرگرم ڪردار ادا ڪيو‪ .‬آپا شپپمس عباسپپي‬ ‫جي والد جي لڏاڻي کانپوِء کيپپس امپڙ سپپنڀاليو ۽ اعلپ ٰي تعليپپم ڏيپپاري‪،‬‬

‫قاضي عبدالقيوم جا ‪ 4‬پپپٽ ۽ ‪ 2‬نيپپاڻيون هيپپون‪ .‬جپپن ۾ قاضپپي محمپپد‬ ‫اڪبر‪ ،‬قاضي عبدالمجيد عابد‪ ،‬قاضي اڪرم‪ ،‬قاضي محمپپد اعظپپم‪ ،‬آپپپا‬ ‫شمس ۽ هڪ ٻي ڀيڻ شامل آهن‪ .‬جنهن کپپي سپپندن مپاُء پپاليو ۽ تعليپپم‬ ‫ڏياري‪ ،‬ماُء پنهنجن پٽن ۽ نياڻين کي هڪجه پڙي تعليپپم ڏيپپاري ۽ انهپپي ۾‬ ‫ڪوبه فرق نه رکيو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر شمس عباسي پهرين جنوري ‪1924‬ع ۾ حيدرآباد ۾ جنپپم ورتپپو‪،.‬‬ ‫آپا شمس عباسي ميٽرڪ ۽ بي اي مبمئي يونيورسٽي مان پاس ڪئي‪.‬‬ ‫هپپن بپپي ٽپپي ۽ ايپپم اي سپپنڌ يونيورسپپٽي مپپان ڪئي‪ .‬سپپنڌي لٽريچپپر ۾‬ ‫ڊاڪٽريٽ جي ڊگري حاصل ڪئي‪ .‬آپا شمس عباسپپي پنهنجپپي ڪيپپريئر‬ ‫جپپي شپپروعات ‪1944‬ع ۾ اسپڪول ٽيچپپر طپپور ڪئي ۽ ‪1947‬ع تپپائين‬ ‫مدرست النبات ۾ ماسترياڻي رهي‪.‬‬ ‫‪1948‬ع ۾ گورنمينٽ گرلز هاِء اس پڪول هيرآبپپاد ۾ هيڊمسپپٽريس جپپون‬ ‫خپپدمتون سپپنڀاليون ۽ انهپپي پوسپپٽ تپپي ‪1955‬ع تپپائين پنهنجپپا فپپرض‬ ‫سرانجام ڏنا‪.‬‬ ‫کيپپس ‪1955‬ع کپپان ‪ 70‬تپپائين گپپورنمينٽ ڪاليپپج جپپي پرنسپپپال جپپي‬ ‫اضپپافي ذميپپواري بپپه ڏنپپي وئي‪1972 .‬ع کپپان ‪1973‬ع تپپائين ڊپٽپپي‬ ‫ڊائريڪٽر ڪاليجز جون ذميواريون به سپپنڀاليون‪1973 .‬ع کپپان ‪1984‬ع‬ ‫تائين ڊائريڪٽر ايجوڪيشن‬ ‫سپپرفراز وسپپطڙو ايڪٽينشپپپن اينپپپڊ بيپپورو آف ڪرڪيپپولم جپپون‬ ‫ذميواريون به نڀايون ۽ بعد ۾ رٽائرمينٽ حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫آپا شمس عباس ‪1993‬ع ۾ محسن ميموريپپل سوسپپائٽي قپپائم ڪئي ۽‬ ‫هوَء پنهنجي نگراني ۾ ‪ 2‬نجي اسڪول به هلئي رهي آهي‪.‬‬ ‫آپا شمس عباسي سماجي ڪمن ۾ به تمام گهڻو سرگرم رهي آهي‪.‬‬ ‫هن مختلف تنظيمن جي پليٽ فپپارم تپپي عپپورتن کپپي بااختيپپار بنپپائڻ ۽‬ ‫ٻارن جي حقن ۾ به وڏي جاکوڙ ڪئي‪.‬‬ ‫آپا شمس عباسي تعليم ۽ عورتن جي معاملن تي دنيا جي ڪيپپترن ئي‬ ‫ملڪن ۾ سيمينارن ۾ شرڪت ڪئي‪ .‬آپا شمس عباسي ‪ 2‬ڪتاب به لکيا‬ ‫آهنجن ۾ هڪ سندس آتم ڪهاڻي آهي‪ .‬جڏهن ته مختلف اشوز تي کپپوڙ‬ ‫سارا آرٽيڪل به لکيا آهن‪ .‬آپپپا شپپمس عباسپپي کپپي عپپوامي حقپپن لِء‬ ‫جاکوڙ ڪرڻ‪ ،‬شعور اجاگر ڪرڻ ۽ عپپورتن لِء پپپاڻ پتپپوڙڻ تپپي ڪيپپترائي‬ ‫ايوارڊ به ماڻيا‪،‬‬

‫آپا شمس عباسي سڄي زندگي عوامي جدوجهد واري جپپاکوڙ ۾ وقپپف‬ ‫ڪئي‪ .‬پنهنجي مرحوم پٽ عقيل احمد عباسي جي نالي تي قائم عقيل‬ ‫برائيٽس اڪيڊمپي بپه هلئي رهپي آهپي‪ .‬جپتي نيپاڻين ۽ نوجپوانن کپي‬ ‫معياري تعليم ڏني وڃي ٿي‪ .‬آپا شمس ڪيترين ئي غريپپب نيپپاڻين کپپي‬ ‫پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري تعليپپم ڏيپپاري ۽ بعپپد ۾ سپپندن گهپپر آبپپاد‬ ‫ڪرايا‪ .‬هوَء هن وقت به سنڌ جپپي نيپپاڻين لِء ڇپپپر ڇپپانوَء وانگپپر آهپپي‪.‬‬ ‫سال سدائين سندن شفقت‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 3:51 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر تنوير عباسي‬

‫ڊاڪٽر تنوير عباسي‬

‫سنڌ جي ناليواري عالم‪ ،‬شاعر‪ ،‬محقق‪ ،‬مترجم‪ ،‬لطيفيات جپپي مپپاهر ۽‬ ‫سچل شناس ڊاڪٽر تنوير عباسيَء جو اصل نالو نور نبي عباسپپي هپپو‪.‬‬ ‫هن ‪ 7‬ڊسمبر ‪1934‬ع تي‪ ،‬ضلعي خيرپور جي هڪ ننڍڙي شپپهر سپپوڀي‬ ‫ديپپري ۾ گپپل محمپپد عباسپپيَء جپپي گهپپر ۾ جنپپم ورتپپو‪ .‬سپپاڌو هيراننپپد‬ ‫اڪيڊمي‪ ،‬ڪراچيَء مپپان پرائمپپري تعليپپم حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬مئٽپپرڪ جپپو‬ ‫امتحان اين‪ .‬جي‪ .‬وي هاِء اسڪول ڪراچيَء مپپان پپپاس ڪيپپائين‪ .‬انٽپپر‬ ‫سائنس ڊي جي‪ .‬سنڌ گورنمينٽ ڪاليج ڪراچيَء مان ۽ ايم‪ .‬بپپي‪ .‬بپپي‪.‬‬ ‫ايس‪ ،‬لياقت ميڊيڪل ڪاليج‪ ،‬ڄپپام شپپوري مپپان پپپاس ڪيپپائين‪ .‬ڊاڪٽپپر‬ ‫تنوير عباسي شاگرديَء واري زماني کپپان شپپاعري ڪنپپدو هپپو‪ .‬ابتپپدا ۾‬ ‫روايتي شاعري ڪيائين‪ ،‬پر اڳتي هلي سپپنڌي جديپپد شپپاعريءَ ۾ نپپوان‬ ‫لڙا آندائين؛ ان ڪري سندس شاعري سنڌي ادب ۾ نئين حيپپثيت سپپان‬ ‫اجاگر ٿي‪ .‬ڊاڪٽر تنوير عباسيَء ۽ شمشير الحيدريَء‪ ،‬سنڌي شپپاعريءَ‬ ‫خاص ڪري نظم ۽ آزاد نظم ۾ نوان تجربا متعارف ڪرايا‪.‬‬ ‫تنوير عباسيَء جپپون سپپنڌي ادب ۾ وڏيپپون خپپدمتون آهپپن‪ .‬سپپنڌي ادب‬ ‫جڏهن ورهاڱي کان پوِء نئين سر ُاسري رهيو هو‪ ،‬تڏهن تنپپوير عباسپپي‬ ‫انهن آڱرين تي ڳڻڻ جيترن اديبن ۽ شاعرن مپپان هپپو‪ ،‬جي ڪي سپپنڌي‬ ‫هئا‪ .‬هن جو شپپمار سپپنڌ جپپي وڏن‬ ‫ادب جي بقا لِء جدوجهد ڪري رهيا ُ‬ ‫شاعرن ۾ ڪيو وڃي ٿو‪ ،‬پر شپپاهه جپپي شپپاعريَء ۽ سپپچل سرمسپپت‪،‬‬ ‫خوش خير محمد هيسباڻي‪ ،‬نانڪ يوسف ۽ ٻيپپن تپپي سپپندس تحقيپپق ۽‬

‫ڪاوش‪ ،‬کيس اهپپم ۽ منفپپرد اسپڪالر واري حيپپثيت ڏيپپاري ڇڏي‪.‬‬ ‫تنپپوير عباسپپيَء جپپي علمپپي ۽ ادبپپي ادارن سپپان وابسپپتگي‪ ،‬هپڪ وڏي‬ ‫عرصي تائين رهي‪ .‬پاڻ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالجيَء جو تصور ڏيندڙ ۽ ان‬ ‫جي ائڊوائيزري بورڊ جو آخر تائين ميمبر‪ ،‬سپپنڌي لئنگئيپپج اٿپپارٽيَء جپپي‬ ‫بورڊ آف گورنرس جو ميمبر‪ ،‬سنڌي لئنگئيج اٿارٽيَء جي انسائيڪلوپيڊيا‬ ‫سپپنڌيانا جپپي رٿپپا جوڙينپپدڙ‪ ،‬سپپنڌي لئنگئيپپج اٿپپارٽيَء جپپي ماليپپاتي‪،‬‬ ‫پبليڪيشپن‪ ،‬تعليمپي رٿابنپدي ۽ تحقيقپي ڪاميٽيَء جپو ميمپبر‪ ،‬شپاهه‬ ‫لطيپپف ڪلچپپرل ڪاميٽي ڪراچيپپَء جپپو ميمپپبر‪ ،‬سپپنڌي اديبپپن جپپي‬ ‫سهڪاري سنگت جو باني ۽ مستقل ميمبر‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي سپپنگت سپپنڌ‬ ‫جو سيڪريٽري جنرل )‪ 11‬سالن تائين(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ جي بورڊ آف‬ ‫گورنرس جو ميمبر‪ ،‬سپپچل يادگپپار ڪاميٽيَء جپپو سپپيڪريٽري‪ ،‬سپپچل‬ ‫چيئر‪ -‬شاهه لطيف يونيورسپپٽيَء خيرپپپور جپپو بپپاني ڊائريڪٽپپر ۽ سپپچل‬ ‫سرمست ميلي ڪاميٽيَء جو ڪيترائي سپپال آرگنپپائيزر ۽ ٻيپپن ڪيپپترن‬ ‫ادارن سان وابسته رهيو‪ .‬سپپندس علمپپي‪ ،‬ادبپپي ۽ تحقيقپپي ڪم جپپي‬ ‫مڃتا طور کيس ڪيترائي ايوارڊ ۽ انعام به مليپپا‪ .‬سپپندس علمپپي ادبپپي‬ ‫پورهيي جو وچور هن ريت آهي‪:‬‬ ‫)‪ (1‬رڳون ٿيون رباب )شپپاعري‪1958 :‬ع(‪ (2) ،‬شپپعر )‪1970‬ع(‪(3) ،‬‬ ‫جي ماريا نه موت )ويٽ نامي ناول جپپو ترجمپپو‪1973 :‬ع(‪ (4) ،‬ٻارا ڻا‬ ‫ٻول )چونڊ ۽ ترتيب‪1973 :‬ع(‪ (5) ،‬شاه لطيف جي شپپاعري )تحقيپپق‪:‬‬ ‫جلد ‪I- 1976‬ع(‪ (6) ،‬شاهه لطيف جي شاعري )جلد ٻيو‪1985 ،‬ع(‪) ،‬‬ ‫‪ (7‬شاهه لطيف جي شپپاعري )‪ 3‬جلپپد گ پڏ‪1989 ،‬ع(‪ (8) ،‬سپپج تري پَء‬ ‫هيٺان )شاعري‪1977 :‬ع(‪ (9) ،‬جديد سپپنڌي شپپاعري )چپپونڊ ۽ ترتيپپب‪:‬‬ ‫‪1981‬ع(‪ (10) ،‬خير محمد هيسباڻيَء جپپو ڪلم )ترتيپپب‪1983 :‬ع(‪) ،‬‬ ‫‪ (11‬نانڪ يوسف جو ڪلم )ترتيپپب‪1982 :‬ع(‪ (12) ،‬ڏوري ڏوري ڏيهپپه‬ ‫)سپپفرنامو‪1984 :‬ع(‪ (13) ،‬هيپپَء ڌرتپپي )شپپاعري‪1985 :‬ع(‪(14) ،‬‬ ‫‪ (Sachal Sarmast، (15‬منهن تنين مشعل )خاڪا‪1990 :‬ع(‪(16) ،‬‬ ‫تنپپوير چئي )شپپعري ڪليپپات‪1989:‬ع(‪ (17) ،‬تپپرورا )ادبپپي مضپپمون‪،‬‬ ‫خاڪا‪ ،‬يپپادگيريون‪ ،‬سپپفرنامو‪1988 :‬ع(‪ (18) ،‬سپپاجن سپپونهن سپپرت‬ ‫)شپپاعري‪1996 :‬ع(‪ (19) ،‬سپپپني کپپان سپپهڻي سپپاڀيا )تقريپپرون ۽‬ ‫ليڪچپپر‪2002 :‬ع(‪ (20) ،‬سپپچل جپپو رسپپالو )ترتيپپب‪:‬اڻ ڇپيپپل(‪(21) ،‬‬ ‫مون کي اڳتي وڃڻو آهي )سفرناما‪2000 :‬ع(‪.‬‬

‫سنڌي شاعر‪ ،‬ادب‪ ،‬جديد ٻوليَء‪ ،‬ڪلچپپر‪ ،‬ڪلسپپيڪي شپپاعريءَ ۽ ٻيپپن‬ ‫موضوعن تي سندن سوين مقال‪ ،‬مضمون ۽ مهاڳ لکيل آهن‪.‬‬ ‫ويهين صديَء جو هيَء ڏاهو انسان‪ 25 ،‬نومبر ‪1999‬ع تي‪ ،‬اسلم آباد‬ ‫۾ لڏاڻڪڪو ڪڪڪري ويپپو‪ .‬تنپپوير عباسپپي وصپپيت ڪئي هئي تپپه وفپپات بعپپد‬ ‫سندس لش ميڊي ڪل ڪاليپپج جپپي شپپاگردن کپپي تجربپپا ڪرڻ لءِ ڏنپپو‬ ‫وڃي‪ ،‬پر ان تي عمل نه ٿي سگهيو‪ .‬البت سندس آخري خواهش هئي‬ ‫تپپه سپپندس اکيپپون آپريشپپن ذريعپپي ڪنهپپن محتپپاج کپپي ڏنيپپون وڃپپن‪.‬‬ ‫سندس وصيت تي عمل ڪيو ويو ۽ سندس اکين سان اڄ هڪ نيپپاڻي ۽‬ ‫هڪ نوجوان هن دنيا کي ڏسپپي پنهنجپپي زنپپدگي خپپوش خپپوش گپپذاري‬ ‫رهيا آهن‪ .‬تنوير عباسيَء جي آخري آرامگاهه اسلم آباد ۾ آهپپي‪ .‬تنپپوير‬ ‫عباسيَء جي ياد ۾ شاهه لطيپپف يونيورسپپٽيَء خيرپپپور ۾ تنپپوير ڪارنر‬ ‫قائم ڪيو ويو آهي‪ ،‬جنهن جو انچپپارج ايپپاز گپپل آهپپي‪ ،‬تنپپوير بپپابت )‪(1‬‬ ‫تنوير عباسي‪ -‬هڪ مطالعو )ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو(‪ (2) ،‬پوان شپپل‬ ‫قبپپول )مرتپپب‪ :‬ايپپاز گپپل(‪ (3) ،‬مپپان تنپپوير آهيپپان )مرتپپب‪ :‬مشپپتاق‬ ‫ڪلهوڙو( ۽ ٻيپا ڪتپاب ڇپيپپل آهپن‪ .‬تنپوير ڪ ڪارنر پپاران سپپندس چپپونڊ‬ ‫شاعريَء تي مشتمل پاڪيٽ سائيز ڪتابڙو ”روشپپن آ سپپانجهي“ ايپپاز‬ ‫گل ترتيب ڏئي ‪2008‬ع ۾ ڇپايو آهي‪ .‬ڪيترن علمي ادبپپي ادارن پپپاران‬ ‫ادبي تحقيق ۽ تنقيد تي تنوير عباسي شيلڊون ۽ اوارڊ ڏنا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 3:49 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر الهداد ٻوهيو ‪ -‬رحيم منگي‬

‫ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو‬

‫رحيم منگي‬ ‫ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو مشهور دانشپور‪ ،‬محقپق‪ ،‬عپالم ٻپوليءَ جپو مپاهر‪،‬‬ ‫نقاد‪ ،‬ڪهاڻيڪار‪ ،‬شاعر‪ ،‬ماهر عمرانيات‪ ،‬تعليمي مپپاهر ۽ تعليپپم کپپاتي‬ ‫جو آفيسر ٿي گذريو آهي‪ .‬ڊاڪٽر الهپپداد ٻوهيپپو ‪ 8‬آگسپپٽ ‪1934‬ع تپپي‬ ‫تعلقي قمبر جي ڳوٺ گهاگهري ۾ ڄائو سپپندس والپپد جپپو نپپالو محمپپد‬ ‫علي ٻوهيو هو جيڪو هارپو ڪندو هو‪ .‬سندس مپپاُء ننڍپپڻ ۾ گپپذاري وئي‬ ‫هئي‪ ،‬کيپپس ڏاڏي پپپاليو‪ .‬ڊاڪٽپپر الهپپداد ٻوهيپپو پرائمپپري تعليپپم ڳوٺ‬ ‫”پيچوهن“ ۾ پرائي‪ .‬مئٽرڪ ‪1953‬ع ۾ لڙڪاڻي مان پپپاس ڪئي ۽ انٽپپر‬ ‫سروري ڪاليج هال مان ڪئي‪ .‬هن انگلش ۾ ايم اي ڪئي ۽ ايل ايل بي‬

‫به ڪيائين‪ .‬لهور بورڊ آف ٽيڪني ڪل ايجوڪيشپپن لئلپپپور ڪاليپپج مپپان‬ ‫)پي ٽي سي( برابر امتحان پاس ڪيو‪ ،‬جڏهن ته پپپي ايپپڇ ڊي ‪1977‬ع ۾‬ ‫ڄامشورو مان سنڌي ٻولي جي سماجي ڪارج جي موضوع تپپي ڪئي‪.‬‬ ‫اهو موضوع سڄي ايشيا ۾ پنهنجي نوعيت جو پهريون ڪم هو‪.‬‬ ‫‪1977‬ع تائين ايشيا کنپڊ جپي ڪنهپپن بپه ٻپولي بپابت ان حپپوالي سپان‬ ‫تحقيقي ڪم نه ٿيو هو‪ .‬ڊاڪٽر ٻوهئي نوڪري ‪1957‬ع ۾ گورنمينٽ هاِء‬ ‫اسڪول لڙڪاڻي کان شروع ڪئي‪ .‬هن نپپوڪري بپپه ڪئي ۽ تعليپپم بپپه‬ ‫جاري رکيپپائين ۽ بعپپد ۾ ڊائريڪٽپپر اسپڪولس ل ڙڪاڻو بپپه ٿيپپو‪ .‬ڊاڪٽپپر‬ ‫ٻوهئي لکڻ جي شروعات ‪1950‬ع ڌاري ڪئي‪.‬‬ ‫سندس پهريون نظم هاري حقدار اخبپپار ۾ ڇپيپپو‪ .‬کيپپس تقريپپر جپپو بپپه‬ ‫شوق هيو‪.‬‬ ‫هن ڊراما به لکيا‪ ،‬جيڪي لڙڪاڻي جي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پيش ڪيا‬ ‫ويا‪ .‬سندس ڪجهه ڊرامن جا نال هي آهن؛ نپپوري ڄپپام تمپپاچي‪ ،‬امرتپپا‪،‬‬ ‫ڳورهين جو قرض ۽ صبح نه ٿي سگهندو‪.‬‬ ‫هن ڪهاڻيون به لکيون جن ۾؛ اسان جا روح ڪٿي آهپپن‪ ،‬منهنجپپو قلپپم‬ ‫مري ويو آهي ۽ ميراثين جي گهرن کي باهه لڳي‪ ،‬مشهور ٿيون‪.‬‬ ‫هپپن لپپوڪ ڪهپپاڻيون بپپه لکيپپون جپپن ۾؛ ڪينجهپپر ڪيئن ٿپپي ڳالهپپائي‪،‬‬ ‫مصنف شاهه ۽ وڪيل ۽ جواني جو موت نمايان آهن‪.‬‬ ‫هن ڪيترا ئي مضمون به لکيا جن ۾؛ شعر جي اڀياس جا نوان طريقپپا‪،‬‬ ‫سنڌ ۾ ڏوهن جپو سپماجي پسپمنظر ۽ جمهپوريت جپي وات ۾‪ ،‬مشپهور‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر ٻوهيو سنڌ ريسرچ ڪائونسپپل جپپو سپپيڪريٽري پپڻ ٿيپپو‪ .‬هپپن جپپا‬ ‫ڪجهه ڪتاب ڇپيپپل آهپپن‪ .‬سپپنڌي ٻپپولي جپپو سپپماجي ڪارج ‪1978‬ع‪،‬‬ ‫تنقيدون ‪1980‬ع‪ ،‬ادب جا فڪري محرڪ ‪ ،1984‬علم تحقيپپق ‪1990‬ع‪،‬‬ ‫ٻوهئي جون تحريرون )‪1994‬ع مرتب ناز سنائي( ٻپپوهئي صپپاحب جپپو‬ ‫هڪ ڪتاب ٽيلس ري ٽولڊ ‪1990‬ع ۾ انگريزي ۾ ڇپيو‪ .‬هن املهپپه مپپاڻهو‬ ‫جي وفات دل جي دؤري سبب ‪1994‬ع ۾ ٿي‪.‬‬

‫ويهين صديَء جو وتايو‪ :‬جمعو فقير‬ ‫انعام اللھ شيخ‬

‫سرمو ڄڻ ته ڏوئي پَء سپپان گ ُپپديو‬ ‫مڇ صفا چٽ‪ ،‬شرارتي اکين ۾ ُ‬ ‫ڏاڙهي ُ‬ ‫مکُ آيل‪ ،‬ٻپپانهن‬ ‫ويو هجي‪ .‬موڪري منهن کي سرنهن جي تيل جو تازو َ‬ ‫تي ڏينڀوڙين جا ساوا نشان نڪتل ۽ ُڪوڙيل مٿي تي کٿڙيل ميرو پٽ ڪو‬ ‫يا ڪنهن مئل انگريز جي خيرات ۾ مليل ٽپپوپي پاتپپل‪ .‬سپپياري اونهپپاري‬ ‫جسم تي پيل نيلمي ڪوٽ‪ ،‬ڪوٽ جپپي انپپدران ُلئاڙيپپل گپپابي چٻاڙيپپل‬ ‫“خميس”‪ ،‬تنهپپن جپپي هيٺپپان ڳجهپپن کيسپپن واري ڇيپپٽ جپپي پرا ڻي‬ ‫سراڻي صدري‪ -‬۽ صدريَء جي اندران اڪثر ڪري بپپافتي واري گنجپپي‬ ‫ُ‬ ‫پڻ اٽڪيل‪ .‬هيٺ تي ڪائنچ بدران نيروليَء جي رڱيل ڪا ميري سپپيري‬ ‫گوڏ ۽ پيرن ۾ ُبولڙو بوٽ يا ڦاٽل ساٽل سليپر جي عمر صفا پپپوري ٿپپي‬ ‫وڃي ته پوِء چتين لڳل ٻه‪ -‬پٽي چؤنپل هوندي‪ ،‬جنهن جپپي ٻنهپپي پٽيپپن‬ ‫سپڪ ڪيپپو ويپپو‬ ‫کي وٽيل اڳڙيون ويڙهي‪ ،‬چپپپل کپپي ڀيڏيپپن ۾ اهپڙو تپپه ُ‬ ‫هوندو‪ ،‬جو سير سفر ڪندي ان جي لهي وڃڻ يا ڪري پوڻ جو َڀئه ڀولو‬ ‫سٽ جي ٽپوڙهن سپان ڇ ڪي‬ ‫باقي نه رهندو‪َ .‬ڀيڏين کان مٿان اڳٺن ۽ ُ‬ ‫ٻڌل ِپنيون ته پري کان ئي پڌريون هو نديون‪ .‬صپپبح هجپپي يپپا سپپانجهي‪،‬‬ ‫ٽاڪ منجهنپپد هجپپي يپپا سپپومهڻي کيپپس ورلپپي ڪنهپپن مپپاڻهوَء پرا ڻي‬ ‫جپپدا ڏٺپپو هونپپدو‪ .‬ساسپپي سپپاهه جپپي ڍڍري پَء‬ ‫همسفر يعني گڏهه کان ُ‬ ‫هيٺان لئيَء جي ڪاٺي آرپار لنگهائي‪ ،‬ان جي ٻنهي ڇيپپڙن ۾ رسپپو ٻڌي‪،‬‬ ‫موٽر سائيڪل جي ‪ Foot rest‬جيان ٺاهيل “پيپپرن رکڻيپَء” تپپي ک ُپپپ‬ ‫چ ڪوري گگپپدام جپپي پٺيپَء تپپي‬ ‫کوڙيل هوندس‪ .‬ڊگهي ٻپپاچڪي جپپو وِ ُ‬ ‫رکيل‪ ،‬ٻنهي پاسن کان لڙڪندڙ وڏا ُبجڪا بپپه صپپاف صپپاف نظپپر اينپپدا‪.‬‬ ‫عمرو عيار جي زنبيل کان به اونهن انهن ُبجڪن منجهه خيپپرات ۾مليپپل‬ ‫ُ‬ ‫اڌ ڪنن صوفن ۽ ڪيلن‪ ،‬ڦٿل ناسپاتين‪ ،‬نارنگين‪ ،‬گوشت مارڪيٽ مپپان‬ ‫گپڏ ڪيپپل ڇيڇپڙن‪ ،‬ڦڦپڙن ۽ آنڊن کانسپپواِء ٻيپپا مليپپل بيشپپمار وکپپر ئي‬ ‫سپپانڀيل نپپه هونپپدا‪ ،‬بل ڪه سپپير ڪنپپدي لڌل پلسپپٽڪ جپپون ڳوٿريپپون‪،‬‬ ‫ريشمي ڪپڙن جا ٽڪر‪ِ ،‬ٽين جا خالي ٽڀا‪ ،‬بجليَء جپپا خپپراب ٿيپپل بٽپڻ ۽‬ ‫پراڻيون اخبارون بپپه هڪٻئي مٿپپان سپپٿيل ڏسپڻ ۾ اينپپديون‪ .‬گڏهپپه جپپي‬ ‫چيلهه کان ٿورڙو هيپپٺ ڍا ڪن جپپي مٿپپان ٿڳڙيپپون نڪتپپل رلهيپَء تپپي‬ ‫ڳچيَء منجهه ڳانا پائي بالم بڻيپپل‪ ،‬هپپٿ ۾ وڏي ڏانپپگ کنيپپل‪ ،‬ڪلهپپي ۾‬ ‫ُبجڪي ۽ بجڪيَء منجهه مانيَء جا اڌڙ ۽ پارچا کڻي هلندڙ هن معپپروف‬ ‫فقير کي شهر جا پوڙها پڪا ۽ ٻار ٻچا ته ڇڏيو‪ ،‬لڙڪاڻي جپپو هپپر گهپپر‪،‬‬ ‫سڃاڻي!‬ ‫گهٽي ۽ گام به پراڻي مائٽ جيان ُ‬

‫جمعپپي فقيپپر جپپي واقف ڪارن ۽ مپپداحن ۾ نپپواب اميرعلپپي لهپپوري‪،‬‬ ‫ذوالفقار ڀٽي‪ ،‬مسعود مفتي‪ ،‬جنرل ۽ بيگم عپپتيق‪ ،‬قاضپپي فضپپل اللپپه‪،‬‬ ‫جسٽس غلم محمد ڪوريجي‪ ،‬ڪريپپم بخپپش کهپڙي‪ ،‬خانصپپاحب فقيپپر‬ ‫محمد انڙ‪ ،‬علي گوهر کهڙي کان وٺي پروفيسر ايپپاز قپپادريَء تپپائين اڻ‬ ‫ڳڻيون پڙهيل لکيل ۽ لئق هسپپتيون ئي شپپامل نپپه هيپپون‪ .....‬هُپپو تپپه‬ ‫حسين باگڙياڻين‪ ،‬گوڏر گاڏرن‪ ،‬گراهڪن جي راهن ۾ ني پڻ وڇپپائي ويٺپپل‬ ‫ون جپپي‬ ‫پ َ‬ ‫چ َ‬ ‫َ‬ ‫چٽوُ دڪاندارن‪ ،‬ٽ ِڻڪ ۽ ٽو ڻائي اوسپپتن‪ ،‬سپپيئو بپپازار ۾ َ‬ ‫سپ َ‬ ‫تعپپدا د ۾ ويٺپپل وانپپدن ۽ ٽپپوٽي مپپزدورن‪ ،‬ليپپٿ مشپپين جپپي مصپپروف‬ ‫مسترين‪ ،‬هوٽلن تپپي اونگهنپپدڙ آفيميپپن‪ ،‬ڪورٽ جپپي احپپاطي ۾ ويٺپپل‬ ‫چيڙاڪ اسٽامپ وينڊرن‪ ،‬گاريل ٽپپانگي وارن‪ ،‬ڪم سپپان گپڏ ڪن پڌ ڌوڻ ۾‬ ‫ورتل ٻيڙي ٻاڌارن‪ ،‬جل ڦٽاڪن اخباري هپپاڪرن‪ ،‬بڙواتپپي حجمپپن‪ ،‬مٿپپي‬ ‫تي ڦريل ٽوپي‪ ،‬ڪنپڌ ۾ رومپپال ۽ ور ۾ ِڪرپپپان رکپپي شپپهر رلنپپدڙ ُلچپپن‬ ‫لوفرن يا مٿي تي جناح ڪئپ ۽ هٿ ۾ سگريٽن جو پاڪيٽ کڻي هلنپپدڙ‬ ‫“معزز” شيٽ ڪلرڪن سميت ڪهڙي ڪه پڙي شپپخص جپپو دل گهريپپو‬ ‫دوسپپت نپپه هئو! ماجسپپٽريٽ گپپاڏي رو ڪي کپپانئس طپپبيعت پڇنپپدا‪،‬‬ ‫صوبيدار ٽانگو بيهاري پنجين جو نوٽ ڏيندا ‪ .‬زميندار ويندي ويندي ٽهڪ‬ ‫ٽڙو ڪيو ويندا‪ .‬صفا مرچوس مانڊڙين وارا به جمعي فقير کپپي بيهپپاري‬ ‫اڌڙ چانهه جو آڇيندا ۽ گهوڙيا گڏهه تي ويٺي کيس نئين آيل جنپپس جپپي‬ ‫َوٽ پيا ڪرائيندا‪ .‬سندس دل جي دفتر تي به رنپپگ‪ ،‬مپپذهب‪ ،‬جنپپس يپپا‬ ‫هجي يا گدا‪ ،‬سپپيٺ هجپپي‬ ‫طبقي جو تفاوت ت َِر برابر نه ٿيو هئو! شاهه ُ‬ ‫سڃو‪ ،‬هو سڀ جو خير‪-‬گهرو ۽ هر ڪنهن سان “سائين ميان” ڪرڻ‬ ‫يا ُ‬ ‫وارو صاف سٿرو انسان هئو‪ .‬سچائيَء کي منهپپن تپپي ڦهڪائينپپدي هُپپو‬ ‫اهو ڪڏهن به نه ڏسندو ته اڳلو ڪه پڙي پپپدويَء کپپي پهتپپل آهپپي‪ .‬ڀٽپپي‬ ‫ذوالفقار سان سندس لڏ ۽ لڳاپا ته لڙڪاڻي جو ٻچو ٻچو ڄپپاڻي ٿپپو‪.‬‬ ‫ڀٽو صاحب اڃا وزير وڙو نه هئو ٿيو‪ ،‬جو فقير سان سندس گهاٽائپ ٿي‬ ‫هو کيپپس خپپاص دعپپوت‬ ‫ويئي‪ .‬ڀٽو صاحب جڏهن به لڙڪاڻي ۾ايندو ته ُ‬ ‫مپپوڪلي “المرتض پ ٰي” ۾ گهپپرائي سپپاڻس خپپوش دلي پَء سپپان حپپالي‬ ‫احپپوالي ٿينپپدو هپپو‪ .‬ل ڙڪاڻي واسپپي چپپون ٿپپا تپپه ڀٽپپو صپپاحب جڏهپپن‬ ‫پاڪستان جو صدر بڻجي پهريون ڀيپرو ابپاڻي شپهر گهمپڻ آيپو هپو تپه‬ ‫جمعي سان مکا ميلو ڪندي‪ ،‬موڪلئڻ مهل سؤ روپين جو نوٽ کيسي‬ ‫۾ وڌائينس‪ .‬فقير جڏهن ملڪ ڪي ‘بادشپپاهه’ کپپان ڇپڙا سپپؤ رپيپپا خرچپپي‬

‫ملندي ڏٺا ته هڪدم چوٽ ڪندي چيائين‪“ :‬ڀٽپپا صپپاحب‪ ،‬جيڪڏهپپن مپپان‬ ‫ڀٽو ۽ تون جمعو هجين ها ته اڄ توکي سونو ڪري ڇڏيپپان هپپا‪ ”.‬جنهپپن‬ ‫تي ڀٽي صاحب کلندي کيس پنج سؤ رپيا ڏنا ۽ ُدعا ڪرڻ لِء چيپپو‪ .‬فقيپپر‬ ‫مناسب ڏسندي ٿڏي تي وراڻيو‪“ :‬جي انهيَء بادشپپاهيَء کپپانپوِء‬ ‫موقعو ُ‬ ‫به خوش ناهين ته پوِء ڀل اچ ته گڏجي گپپدا ٿپپا ڪريپپون‪ ”:‬ڀٽپپي صپپاحب‬ ‫جي اهڙي ئي هڪ ُ‬ ‫کليل ڪچهريَء ۾ شامل ٿيڻ لِء هڪ ڀيري فقير گڏهپپه‬ ‫تي سوار ٿي “المرتض ٰي” ُپهتو تپپه ل ڙڪاڻي سپپان ل ڳاپو رکنپپدڙ هپڪ‬ ‫بااثر وزير ۽ تڏهوڪي ايس پي پنيل جوڻيجي کيس ُڀٽپپي صپپاحب سپپان‬ ‫ملڻ کان روڪيو‪ .‬پر فقير به “محبوب” جو ديدار ڪرڻ کانسپپواءِ واپپپس‬ ‫چريپپو جيسپپتائين‬ ‫وڃڻ کان قسم جو کڻي بيٺو ُ‬ ‫هئو‪ ،‬تيسيتائين ُاتپپان نپپه ُ‬ ‫مٿس ڀٽي صاحب جي نظر نه پئي‪ .‬ڀٽي صاحب ڏسندي ئي کيس سڏيو‬ ‫ته هن وزير ۽ ڪوٽوال ڏانهن نهاريندي چيو‪ُ“ :‬ڀٽا صاحب توسان ملڻ لِء‬ ‫ته آتا آهيون‪ ،‬پر ُتنهنجا ُڪتا به ته ڇڏين نه!” اهڙيَء طرح ُڀٽي صاحب‬ ‫سان سندس ملقات ته ٿي‪ ،‬پر ايس پي لڙڪاڻي طرفان مليل ڇپپڙٻ‬ ‫هن پوِء به نه وساريو! ٻه چار ڏينهن رکي هاسيڪاري پيريپپن پيپپادو‬ ‫کي ُ‬ ‫وڃي ايس پي هائوس تي پهتو‪ .‬اتفاق سان ايس پي صاحب به گشپپت‬ ‫جمعپپا وري ڪهپڙي کپپوٽ‬ ‫جمعي کي ڏسي چيائين؛ “ ُ‬ ‫تي پئي نڪتو‪ ،‬سو ُ‬ ‫ُ‬ ‫کٽي ٿئي‪ُ .‬ڀٽي صاحب آڏو بيعزتي ڪرڻ کان پوِء به هانُء نپپه ٺريپپو اٿئي‬ ‫مرڪنپپدي وراڻيپپس‪“ :‬ايپپس پپپي صپپاحب‪،‬‬ ‫ڇا؟” جمعي حسپپب دسپپتور ُ‬ ‫ڀيڻسان ڪالهانڪو گڏهه ُ‬ ‫گم ٿي وئي آهي‪ .‬سو ڳولڻ آيس ته ڪٿي ُاهپپا‬ ‫ناناڻي )ايس پي هائوس( ته اچي نه نڪتي آهي!” آڙي ڪاپ ايپپس پپپي‬ ‫جمعي‬ ‫سوَ جو نوٽ کڻي ُ‬ ‫اسٽاف آڏو وڌيڪ بيعزتيَء کان بچڻ لِء هڪدم َ‬ ‫چڪائڻ‬ ‫جي تريَء تي رکيو‪ ،‬پر فقير ساڻس پراڻو احسان پوريَء طرح ُ‬ ‫مڙيپپو ۽ پئسپپا وٺپپي ڪري آسپپمان ڏانهپپن منهپپن ڪري‬ ‫کان پوِء به نپپه ُ‬ ‫چيپپپپپائين‪”:‬پوليسپپپپپارو ۽ خرچپپپپپي! واهپپپپپه مپپپپپول ٰي واهپپپپپه!!”‬ ‫هجون ڪندڙ هيُء انسان سندس مپپوت‬ ‫شهيد ڀٽي صاحب سان ايڏيون ُ‬ ‫تي ٻارن وانگر رڙيون ڪري رنو هئو‪ .‬پنهنجي دوسپپت جپپي اڻ منپپدائتي‬ ‫انت تي جمعي ڪا ريل ته ڪا نه ڪيرائي‪ ،‬پر هن وس پڄندي ضياَء تي‬ ‫جيڪي ڦٽڪارون ڪيون ۽ مٿس نقل نڙا ٺاهيا‪ ،‬سي مرهيات کپپي قپپبر ۾‬ ‫چڀندا هوندا‪.‬‬ ‫به ُ‬ ‫جمعي کي سياست سان ڪا خپپاص‬ ‫ُڀٽي صاحب جي دوستيَء کانسواِء ُ‬

‫هو آسپاس جي ماحول‬ ‫هئو ته ُ‬ ‫هئي‪ .‬پر ائين به ڪو نه ُ‬ ‫دلچسپي ڪو نه ُ‬ ‫ستر جپپي ڏهپپاڪي ۾ جڏهپپن سپپنڌي مهپپاجر‬ ‫کان اکيون ٻوٽي هلندو ُ‬ ‫هئو‪َ .‬‬ ‫هئا‪ ،‬تڏهپپن‬ ‫تضاد عروج تپپي هئو ۽ سپپنڌ جپا وسپپيل ڌاريپن جپي قبضپپي ۾ ُ‬ ‫مهاجرن جپپي د ڪانن آڏو لنگهنپپدي هُپپن‬ ‫لڙڪاڻي جي شاهي بزار مان ُ‬ ‫سجهي‪ .‬سو ُاتي بيهي جبار ڀائي بپپوٽن واري کپپي وڏي‬ ‫مستي ُ‬ ‫کي َاچي ُ‬ ‫س ُڏ ڪندي چوڻ لڳو ته‪”:‬جبار ڀائي مهاجر! ڪالهه خواب ٿو ڏسان‬ ‫آواز َ‬ ‫ته مري ويو آهيان ۽ ملئڪن کنڀي کڻي آسمان تي پهچايو آهپپي‪ .‬مپپون‬ ‫جمعا تنهنجا لڇ پڻ اللپپه کپپي وڻيپپا آهپپن‪ ،‬سپپو تپپون هلپپي‬ ‫کي ٿا چون ته ُ‬ ‫بهشت ۾ ويهه‪ .‬مان عادي ب ُڻيادي گنهگار سو چوان ٿو ته ٻيلي مان وڏو‬ ‫ِڪنو ڪينئارو آهيان‪ ،‬ڇڏيو ته دوزخ ۾ وڃان‪ .‬پرملئڪ آهن جو بهشت ڏي‬ ‫گهلين! ۽ مان آهيان جو پيو دوزخ ۾ وڃ پڻ لِء ليٿڙيپپون پايپپان‪....‬نيپپٺ‬ ‫پيا ِ‬ ‫منهنجپپي وچ ۾ هيپپرا هُپپدرا وڌي ويپپا تپپه ه ڪڙو ملئڪ‬ ‫جڏهپپن ملئ ڪن ۽ ُ‬ ‫جمعپا‬ ‫جيڪو پهلوان ٿي ل ڳو‪ ،‬تنهپن اچپي ڳٿپڙ کپان جهليپو ۽ چيپائين‪ُ :‬‬ ‫عزت ان ۾ ٿئي ته سڌو بهشت ۾ هَ ُ‬ ‫ل‪ ،‬نه ته توکي واپس ل ڙڪاڻي ڇڏي‬ ‫ن ته “ڀلي ماري ذريون ذريون ڪيپپو‪،‬‬ ‫اينداسين! سو مان به چئي ڏنوما ِ‬ ‫پر مون وارو يار جبار دوزخ ۾ پيو مزا وٺي‪ .‬جاڏي جبار ڀائي ويندو‪ ،‬مان‬ ‫به اوڏانهن ويندس‪ ”.‬جمعو پنهنجي لوڪ ڏاهپ سپپان ر ڳو استحصپپالي‬ ‫هئو‪ ،‬پپپر متعصپپب مپذهبي جمپپاعتن‬ ‫ٽولي تي ائين چٿرون ئي نه ڪنپپدو ُ‬ ‫هئو‪ .‬ل ڙڪاڻي‬ ‫جي اڳواڻن جي لک به وڏي طمطپپراق سپپان لهينپپدو ُ‬ ‫سان لڳاپيل هڪ مذهبي جماعت جو مشپپهور رهنمپپا اليڪشپپن ۾ ورڪ‬ ‫ڪنپدي رحمپت پپپور محلپپي ۾ سپپندس گهپپر وٽ ووٽ وٺپڻ لءِ پهتپو تپپه‬ ‫جمعي سندس آجيان ڪندي چيو‪“ :‬مولنا صاحب مان ووٽ تڏهن ڏيندو‬ ‫سک ٿي ڏئيپپم‪ ،‬سپپو ووٽ بپپه ان‬ ‫سکُ ڏيم‪ ،‬گهر واري ُ‬ ‫آهيان‪ ،‬جڏهن ڪو َ‬ ‫جي چوڻ تي ڏيندو آهيان‪ ،‬تون اهو ساڳيو سپپک ڏيپپن تپپه ووٽ تنهنجپپو‪.‬‬ ‫جي سودو قبول ٿئي ته بسم الله‪ ،‬نه ته تپپون پنهنجپپي گهپپر خپپوش تپپه‬ ‫مان پنهنجي گهر‪ ”...‬مولنا صاحب اهو عزت ڀريو جواب ٻ ُڌڻ کان پوِء‬ ‫ووٽ کان ته ڪئي توبهه‪ ،‬پر واٽ ويندي جمعي تي نظر پپپوڻ سپپان بپپه‬ ‫هئو‪.‬‬ ‫“لحول ول قوة” چئي رستو مٽائي ويندو ُ‬ ‫جمعو عادي ب ُڻيادي پينانگ نه‪ ،‬پر هڪ پورهيت انسپپان هئو ۽ قمپپبر جپپو‬ ‫ميونسپپپالٽيَء جپپي ٻپپاهران حجپپامڪو ڌنڌو ڪري پيپپٽ پالينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫لڙڪاڻي ۾ سندس ڪٽنب ‪1948‬ع واري ٻوڏ جي خوف کپپان لڏي اچپپي‬

‫جپپوِء ۾ “دوسپپت علي پءَ‬ ‫ويٺو‪ .‬هونئن قمبر جي “ ُڪور سليمان” واري ُ‬ ‫جي بنگلي” وارو ماڳ سندس اباڻو اجهو سڏرائي ٿو‪ .‬پنهنجي پپپورهيي‬ ‫سان هن جي پيار ۽ پاٻوهه جا به عجيپپب قصپپا آهپپن! هُپپو گراه پڪ جپپي‬ ‫سنوارت ڪندي نه رڳو احتياط ۽ نفاسپت سپان سپپلهاڙيل هونپپدو‪ ،‬پپپر‬ ‫ڳالهين‪ ،‬ٽوٽڪن‪ ،‬قصن‪ ،‬تبصرن ۽ حيرتن جا جزيپپرا بپپه دريپپافت ڪنپپدو‬ ‫ويندو‪ .‬هڪ ڀيري قمبر کان ل ڙڪاڻي وينپپدڙ ڪو صپپفا ت ڪڙو همراهپپه‬ ‫وٽپپس سپپيرب ڪرائڻ لِء اچپپي ويٺپپو‪ .‬همراهپپه کپپي هئي جلپپدي‪ ،‬سپپو‬ ‫ڪرسيَء تي ويهڻ شرط ڪاريگر کي سيگهه ۾ هپپٿ هلئڻ جپپي هپپدايت‬ ‫ڪيائين‪ .‬جمعي کي ته اهڙن ُاٻهرين آسامين سان کشپپٽ ڪڪڪرڻ ۾ مپپزو‬ ‫جپپود ڪري ڏاڙهپپي ِپسپپائڻ وارو بپپرش ڀرسپپان‬ ‫ايندو هئو! سو هپپن بپپه ُ‬ ‫وهندڙ ڪني پاڻيَء واري ناليَء ۾ ٻپپوڙي سپپندس سپپيرب شپپروع ڪئي‪.‬‬ ‫آيل گراهڪ آپي کان ن ڪري ويپپو ۽ کپپانئس انهي پَء حر ڪت جپپو سپپبب‬ ‫پڇندي چيائين‪“ :‬ڪاريگر اکيپپون نپه اٿئي! ڪنپپي پپپاڻيَء ۾ بپپرش ٻپپوڙي‬ ‫ڏاڙهي ٿپپو ٺپپاهين!” جمعپپي ٺهپپه پهپپه وراڻيپپس‪“ :‬منهنجپپا ڀپپاُء! تپپون ڀل‬ ‫سپپٺي پپپاڻيَء مپپان ٺهيپپل آهيپپن؟!” همراهپپه زور اڳيپپان زاري‬ ‫ڪ ه پڙ ي ُ‬ ‫ڏسندي اٿيو ۽ وڃي پريان وهندڙ نپپل منجهپپان پپپاڻي ڀپپري آيپپو‪ .‬جمعپپي‬ ‫وري سنوارت تپه شپروع ڪئي‪ ،‬پپر هپڪ طپپرف پپپاڪي هلنپدي هلنپپدي‬ ‫نڀاڳي ڍور وانگي َ‬ ‫ه ڪري بيهي ٿي رهي ته ٻئي پاسي سندس زبان‬ ‫گه ُ‬ ‫به هڪ هنڌ بيهڻ کان انڪار پئي ڪيو‪ .‬نيٺ آيل گراهپڪ بيپپزار ٿپپي‪ ،‬پئسپپا‬ ‫اڇلئي اسٽيشن جو رستو ورتو ۽ وڃي لڙڪاڻي ويندڙ پسپپئينجر ٽريپپن‬ ‫هم ڪئي نه تم‪ -‬اوزار جهوليَء ۾ وجهي گاڏي‬ ‫۾ ويٺو‪ .‬جمعي فقير به نه َ‬ ‫۾ ساڳي همراهه جي اڳيان اچي ويٺو‪ .‬اڳلي گهڻيون ٻانهون ٻڌيپپون ۽‬ ‫آزيون نيازيون ڪيون‪ ،‬پر جمعي جي سؤ ڳالهين تپپي ه ڪڙي ڳالهه‪.‬‬ ‫چي‪”:‬پئسا ورتا اٿم ته ڪم ضرور پورو ڪندس‪ ”.‬نيپپٺ هلنپپدڙ گپپاڏيَء ۾‬ ‫ويٺل مسافر ‘ڏاڙهي ڪوڙڻ’ جو اهو منفرد منظر ڏسندا ۽کلندا رهيا‪ ،‬پر‬ ‫جمعي همراهه جي سيرب ٺاهي سندس جان ڇڏي!‬ ‫لڙڪاڻي واسي حجامڪي ڌنڌي جي ڪري جمعپپي فقيپپر کپپي ذات جپپو‬ ‫منگي سمجهندا آهن‪ ،‬پر سندس گهپپر واري لل خپپاتون انهي پَء ڳالهه‬ ‫جي ترديد ڪندي فقير جو پورو نالو محمد جمن ولد عبدالله ۽ ذات جو‬ ‫سومرو ٻڌائي ٿي‪ .‬اهڙي ئي دعپپو ٰي سپپندس پپپٽ علپپي گپپوهر ۽ پڙهيپپل‬ ‫ڳڙهيل پنجن بيروزگار پوٽن ۽ ڏوهٽن جي پڻ آهي‪ .‬رحمپپت پپپور محلپپي‬

‫جي آئل ڊپوَء جي ڀرسان جهريل جاِء ۾ رهندڙ جمعي فقيپپر جپپي پپپوئين‬ ‫گهرواري ‪ 80‬سال مائي لل جو چوڻ آهپي تپه جمپپن تپپي فقيپپري رنپگ‬ ‫ڪئين ڏهاڪا اڳ ڀٽائيَء جي ميلي تان واپسيَء کان پپپوِء چڙهيپپو‪ .‬پراڻڪڪا‬ ‫ڏينهن ساريندي هوَء چوي ٿي‪ :‬ميلي تان موٽڻ کپپان پپپوِء جمپپن سپپاڳيو‬ ‫محمد جمن سومرو نه پپپر “جمعپپو فقيپپر” بڻجپپي ويپپو ۽ دنيپپا جپپا ڪم‬ ‫ڪاريون ڇڏي‪ ،‬سئر سفر لِء نڪري ويو‪ .‬سندس فقيپپري ويپپس ڏسپپي‪،‬‬ ‫جڏهن ماڻهو منجهانئس ڌپ اچڻ جي شڪايت ڪنپپدا هئا تپپه هپپو ڏکپپارو‬ ‫ٿي مون کان اچي پڇندو هئو ته‪“ :‬لل! توکي مون منجهپپان بپپوِء اچپپي‬ ‫ٿي؟” مان چوندي هئي مانس ته مون کي ته خوشبوِء ٿي اچي‪ ...‬اهپپو‬ ‫ٻڌي جمعو گدگد ٿيندي چوندو هئو‪”:‬توکي وڻان ٿو ته گنج ٿيپپو‪ ،‬مپپاڻهن‬ ‫جو خير آ! ماڻهن ۽ کوهن جا وات ڪٿپپي بنپپد ٿي ڻا آهپن!!” شپپايد عپپام‬ ‫کان ملندڙ اهي ايذاَء ۽ اهنج ئي هئا جن کيس “بيوفا ِڀرا َڪ نون ُڪتا يار‬ ‫َڪريجي” واري سبق سپپکڻ لِء ُاتسپپاهيو‪ .‬هپپن اکيپپن ۾ آڱريپپون ٽنبيپپدڙ‬ ‫اسان جي روڳي سماج ۾ عظمت جي کل پائي هلندڙ ٻهروپپپي انسپپان‬ ‫جي قريب ٿيڻ بجاِء پنهنجي مرشد جي هدايت تي عمل ڪندي سندس‬ ‫لفظن‪:‬‬

‫جاڳايس جنبور‪ ،‬ڪتي قريبن جي‪،‬‬ ‫َبهي ڀونڪي ُاٿيو‪ ،‬گهڏي منجهان ُ‬ ‫گهور‪،‬‬ ‫سڀ لهيندو سور‪ ،‬گري هن غريب جا‪.‬‬ ‫ورنائيندي‪ ،‬ڪتن سان وڃي ياري رکي‪ -‬پوِء سڀني ڏٺو ته شهر جي بپپي‬ ‫همدرد جمعپپي فقيپپر‬ ‫رحم ماڻهن جا ستايل سمورا ڪتا پنهنجي اڪيلي َ‬ ‫جي چوڌاري ڪٺا ٿي ويندا هئا‪.‬‬ ‫جمعو فقير سنڌ جي ساهدار دشمن سماج ۾ بيشڪ پٿپپرن کپپاڌل‪ ،‬ٽنگپپن‬ ‫چٿيل‪ ،‬بکايل ۽ ستايل ڪتن جو اڪيلو وارث ۽ ابو هئو‪ .‬جيڪڏهپپن کيپپس‬ ‫سنڌ جو “ابو الڪلب” )ڪتپپن جپپو بپپابو( سپڏجي تپپه وڌاُء نپپه ٿينپپدو‪ .‬هپپو‬ ‫لڙڪاڻي جي ڪاساين جپپون ڇڙٻپپون سپپهندي ۽ مپپاڻهن جپپون اڇليپپل‬ ‫نفرتون ميڙيندي‪ ،‬ڪتن لِء ڇيڇڙا‪ ،‬هڏا ۽ مانيَء جا ٽڪر گڏ ڪندي‪ ،‬کيپپن‬ ‫درجنن جي تعداد ۾ پاڻ سان سلهاڙيو هلندو هئو‪ .‬هو يوناني حڪيم پئٿپپا‬ ‫غپپورث وانگپپر جپپانورن سپپان ڳالهپپائڻ جپپي دعپپو ٰي ڪنپپدي چونپپدو‬ ‫هئو‪”:‬ماڻهو ڪتن کي اجايو ٿا مارين‪ ،‬ڪتا ته دعائون ڏينپپدا آهپپن‪ ،‬مپپان‬

‫روزانو سندن دعائون ٻڌندو آهيان‪ ”.‬ڪنهن مون جهڙي نادان هڪ ڏينهن‬ ‫پڇيس‪”:‬فقيپپر ايپپترا ڪتپپا ڇپپو ڌاريپپا اٿئي؟” جمعپپي وراڻيپپو‪“ :‬اڄپپوڪي‬ ‫ماڻهوَء کان ڪتو چڱو آهي‪ ،‬کيس گهر وٺي وڃبو تپپه بسپڙي ڪيپپو پيپپو‬ ‫ڏسندو‪ .‬پر جي ماڻهوَء کي وٺي وڃبو ته گهر جو ڇا حشپپر ٿينپپدو؟ اهپپو‬ ‫پاڻ سمجهي سگهين ٿو‪ ”.‬اڄ هن جهان ۾ جمعو فقير موجود ڪونهي ۽‬ ‫نه ئي سندس وفادار ڪتن جپپي پرگهپپور لهپڻ واري ڪا پهپپر نظپپر ٿپپي‬ ‫اچي‪.‬‬ ‫ائين به ڪونهي ته جمعو فقير مردم بيزار را ڪش هئو‪ .‬حقيقپپت هيپءَ‬ ‫آهي ته هن جهڙو انسان دوست‪ ،‬سيڪيولر ۽ سپپونهن پرسپپت شپپخص‬ ‫شايد ئي لڙڪاڻي جي رستن ڪو ٻيو ڏٺو هجي! هن توا ۽ پادر ڳچي پَء‬ ‫۾ پائي يا تلڪ هڻي ۽ ڌوتيون ٻڌي تماشا وجهڻ بجاِء سماج سپان پنهنجپو‬ ‫سنٻڌ سادگيَء سان سگهارو ڪيو ۽ هڪ سچي صوفيَء وانگر انسپپانيت‬ ‫کي عظيم تريپپن مپپذهب جپپو درجپپو ڏيئي ڇڏيپپو‪ .‬ڪٿ پڪ نپپاچ واري گپپرو‬ ‫مهراج غلم حسين جو هم شڪل جمعو فقيپپر جيڏانهپپن بپپه وينپپدو هپپو‪،‬‬ ‫مختلف مذهبن ۽ فرقن جا ماڻهو سندس چوڌاري معتقدن جيان مپپڙي‬ ‫ويندا هئا‪ ،‬هپپو بپپه پيپپار ۽ پپپاٻوهه سپپڀني سپپان ورڇينپپدو ۽ ونڊينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫هڪڙي ڏينهن ڪنهن ُپڇيس “فقير! ُپٽ ڇپپا ڪنپپدا اٿئي؟” چيپپائين‪“ :‬ٻيپپا‬ ‫سپڌريل نڪمپو ٿپي پيپو اٿپم”‪.‬‬ ‫سڀ ڪم ڪار سان آهپن‪ ،‬پپر ه ڪڙو اڻ ُ‬ ‫اڳلي چيس‪“ :‬فقير نيٺ ڪو ڪم ته ڪندو هوندو؟” وراڻيائينس “ ڪو‬ ‫ڪم نه ڪري سڄو ڏينهن مسيت ۾ پيپپو هونپپدو آهپپي‪ .‬ٻ ُڌاِء تپپه اهپپو ڪڪڪو‬ ‫هئو‪ ،‬پپپر ثپپابت سپپجدو‬ ‫سڌريل ٿيو؟!” جمعو نالو ته ڌڻيَء جو پيو وٺندو ُ‬ ‫ُ‬ ‫فقط سونهن کي ڪندو هئو‪ .‬شٽل ڪاڪ برقعن ۾ بند هئڻ ڪري عپورتن‬ ‫جي جهلڪ ته ڇهين ٻارهين مهيني نصيب ٿيندي هونپپدس‪ ،‬پپپر جپپتي بپپه‬ ‫ڪو خوبرو ڏسپندو‪ ،‬اتپي پنپڊ پهپڻ ٿپي وينپدو‪ .‬تيسپيتائين وک اڳ ڪتي نپه‬ ‫وجهندو جيسيتائين سندس ديدار پورو نه ٿئي‪ ،‬ساڻس هٿ نه ملئي يا‬ ‫هه ڀرينپپدي چئي‬ ‫ڳڪڪڪالهه ٻپپولهه نپپه ڪڪڪڪري يپپا گهپپٽ ۾ گهپپٽ ٿڌو سپپا ُ‬ ‫ڃ‪ ”.‬اسپپان جپپو‬ ‫سپپگهي‪“:‬صپپدقو وڃپپانِء‪ ،‬هيڏي بپپه هپڪ نظپپر وِڌيپپون وَ ُ‬ ‫دوست ڊاڪٽر حميد گل شيخ اڄ پنجاهه جي پيٽپپي ۾ بپپه ل ڙڪاڻي جپپي‬ ‫حسين ترين مردن منجهه ڳڻجي ٿو‪ .‬جهپڙي سپپندس صپپورت سپپهڻي‬ ‫آهي‪ ،‬تهڙو قدرت کيس خلق جي خدمت جپپو درد بخشپپيو آهپپي‪ .‬ويهپپن‬ ‫ورهين جي ڦوهه جوانيَء ۾ جڏهن حميد گل اينپپدي وينپپدي کپپان آهپپون‬

‫مهپڙ ۾ سپپندس والپپد صپپاحب جپپي‬ ‫ڀرائيندو هو‪ ،‬تڏهن شاهي بپپزار جپپي ُ‬ ‫دڪان تي ويٺي مٿس جمعي فقير جي نظر پئجپپي ويئي‪....‬سپپمجهو ٿپپا‬ ‫جنبپپد نپپه جنبپپد گپپل محمپپد”‬ ‫ته ڇا منظر هوندو! جمعو نه فقط “زمين ُ‬ ‫جي مصداق “گل محمد” بڻجي رهيو هپو‪ ،‬بلپڪ ڇپپوڪر جپپي والپد گپل‬ ‫محمد شيخ جو به لحاظ ڇڏي ڏنپپائين‪ .‬نيپپٺ شپپيخ کلپپي پڇيپپو‪“ :‬جمعپپا‪،‬‬ ‫ڇوڪري ۾ ڀل ڇا ڏٺو اٿئي؟” جمعي ٿڌو ساهه ڀريندي وراڻيو‪“ :‬ادا شيخ‬ ‫صاحب‪ ،‬ڏسان ٿو ته قدرت واري هن ڇوڪر کي ڪيئن پاڻ ويهي ٺپپاهيو‬ ‫آهي‪ ....‬رنگيَء جپپا رنپپگ آهپپن‪ ،‬منهنجپپي ڪه پڙي مجپپال! مپپان‪ ،‬ڇپپا ٿپپو‬ ‫ڪيپپانس؟ مپپان تپپه ڇپپوڪر کپپي ڏسپپي سپپندس ٺپپاهڻ واري کپپي ٿپپو‬ ‫ويچاريان‪”.‬‬ ‫اسپپان منجهپپان ا ڪثريت پنهنجپپي اکيپپن سپپان وتپپايي کپپي نپپه ڏٺپپو‪ ،‬پپپر‬ ‫منهنجي دوست عنايت ميمڻ جي اها دعو ٰي سؤ سيڪڙو سپپچ آهپپي تپپه‬ ‫جمعي جو ديدار ٿيڻ کانپوِء وتايي جي درشن جپي طلپپب بپاقي نپه ٿپي‬ ‫رهي‪ .‬جمعي فقير زندگيَء ۾ ڪڏهن به ڪنهن شيَء تي بانور نه ڪيپپو ۽‬ ‫نه ئي ڪنهن َوٿ کي بقادار سمجهيو‪“ .‬هينئن به سڄڻ وهوا تپپه هُپپونئن‬ ‫به سڄڻ واهوا” واري ڳ الهه کي َڳرِ لئيندڙ جمعي ڪنهن سان نفپپرت‬ ‫نه رکي‪ ،‬نه ئي ڪا دشمني کنئي‪ .‬کيس ناپسند فقط جنرل ضپپياءُ هئو‪،‬‬ ‫جيڪو بقول سندس “معشوق جپپو قاتپپل” هپپو‪ .‬انهيپَء ناپسپپنديَء کپپي‬ ‫ڀوڳيندي هو به ڄڻ ته قدرتي انصاف جي انتظار ۾ اسٽيشن تي اوڪڙو‬ ‫ويٺل مسافر پئي لڳو‪ ....‬جيئن ئي جنرل هپپوا ۾ ڦلهيپپار بڻجپپي وکريپپو‪،‬‬ ‫تيئن ئي فقير پنهنجا پراڻ پرينَء جي حپپوالي ڪري ڇڏيپپا ۽ ‪ 20‬آگسپپٽ‬ ‫‪1988‬ع تي لڙڪاڻي جي ساهه نهوڙيندڙ گرميَء ۾ زندگيَء جپپون ‪80‬‬ ‫خپپزائون گهارينپپدي‪ ،‬فقيپپر سپپائين ابپپوبڪر مقپپام ۾ وڃپپي سپپکيو ٿپپي‬ ‫ستو‪... .‬لوڪ کي سياستدانن‪ ،‬اميرن ڪبيرن ۽ وڏيرن جپپي سپپنگت تپپي‬ ‫ناز هوندو آهپپي‪ ،‬پپپر ل ڙڪاڻي جپپا اهپڙا بيشپپمار انسپپان آهپپن‪ ،‬جي ڪي‬ ‫جمعي سان گهاريل گهڙيون ياد ڪري‪ ،‬ٿڌو ساهه ڀري سوچيندا آهن‪:‬‬

‫يڪ زمانا صحبتي با اوليا‬ ‫بہ از صد ساله طاعت بي ريا‪.‬‬

‫فقيرن سان گهاريپپل ڪي گهڙيپپون‪ ،‬سپپوين سپپالن جپپي اخلص ڀريپپل‬ ‫عبادت کان مٿڀريون هونديون آهن‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:09 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫جمعو فقير ‪ -‬عنايت ميم ڻ‬

‫جمعو فقير‬

‫عنايت ميم ڻ‬ ‫اکيون چنجهيون‪ ،‬نڪ ٻاھر نڪتل‪ ،‬ناس ڏيڻ جو شوقين‪.‬‬ ‫اکين ۾ بقپپول ھن جپپي پنهنجپپي تپپه؛ “ڏوئيپَء سپپان سپپرمو پپپائي ٻپپاھر‬ ‫نڪرندو آھي‪ ،‬ته جيئن ڪنھن جي نظر نه لڳي!”‪.‬‬ ‫اونھاري سياري ڪوٽ پھريل‪ .‬سپپيَء ۽ گرمي پَء جپپي عپپذاب کپپان آجپپو‬ ‫ھيُء شخص‪ ،‬کيسي يپپا قميپپص ۾ اڳڙيپپن جپپا انبپپار‪ .‬ائيپپن لڳنپپدو ڄ پڻ‪،‬‬ ‫ڪنھن پير جو گهمندڙ ڦرندڙ بڙ ھجپپي! جنھڪڪن ۾ مپپرادن جپپون اڳڙيپپون‬ ‫ٻڌل ھجن‪.‬‬ ‫کلڻو ملڻو ماڻھو‪ ،‬مجال آ جو منھن ۾ ڪڏھن ڪو گھنج به اچيس‪.‬‬ ‫ڳالھائيندو گ ُڻي انداز سان‪ .‬ڪيڏو به وڏو جملو ڳالھائيندو پر پاڻ بنھ نه‬ ‫کلندو‪ ،‬توڙي جو ماڻھو کلي کلي کيرا ٿيندا‪.‬‬ ‫ھي ھيو جمعپپو فقيپپر‪ .‬جيڪڪڪو پنھنجپپي ذات ۽ ڪڪڪردار ۾ درويپپش صپپفت‬ ‫ماڻھو ھيو‪.‬‬ ‫جمعي فقير کي جنھن به ڏٺو ھوندو يا ساڻس ڪچ ھري ڪئي ھونپپدي‪،‬‬ ‫اھو سندس پرڪشش ڳالھين ۽ نرالي گفتگوَء کي وساري نپپه سپپگهيو‬ ‫ھوندو‪ .‬اھي سڀ منظر ڪنھن فلم جي سپپين جيپپان‪ ،‬سپپندس سپپيني ۾‬ ‫يقيًنا محفوظ ھوندا ۽ اکين ۾ ترندا ھوندا ‪.‬‬ ‫جمعي فقير جي گفتگوَء ۾ ڏاھپ کي ڏنگيندڙ ڳالھيون ۽ چرچپپن ۾ وري‬ ‫چاھت ڀري چٿر جو عنصر شامل ھوندو ھيو‪.‬‬ ‫ھو پنندو ھيپپو‪ .‬فقيپپر ھيپپو‪ .‬پپپر درويشپپي لڏي جپپو مپپاڻھو ھيپپو‪ .‬ڳالھڪڪائڻ‬ ‫ٻولھائڻ جو کرو ھيو‪ .‬منھنجي نظر ۾ ھو بھترين سگهڙ به ھيو‪ .‬ھن جپپي‬ ‫گفتگو ۽ انداز بيان کي محفوظ ڪرڻ گهربو ھيو‪ ،‬پر ائين نه ٿيپپو! شپپايد‬

‫ان ڪري ته ھو غريب ھيو‪ .‬اسان وري ان کان وڌيڪ غريب آھيپپون جپپو‬ ‫کيس ياد به نٿا ڪيون‪.‬‬ ‫چون ٿا ته؛ “ھو حسن پرست ھيو‪”.‬‬ ‫ھو فطرت سان‪ ،‬سونھن سان‪ ،‬پيار ڪندڙ ماڻھو ھيو‪ .‬ھڪڪو پپپاڻ ڪوجهپپو‬ ‫ھيو‪ .‬اھو ئي سبب ھيو‪ ،‬جو ھڪڪو جڏھڪڪن بپپه ڪنھڪڪن چڱڪڪي صپپورت واري‬ ‫سان ملندو ھيو ته کيس ڏسندي ئي بي ساختگيَء منجهان چوندو ھيپپو‪:‬‬ ‫“اي مالڪ واھ جو ٺاھيو اٿسين‪ ،‬جي مونکي به ھن جهڙو ب ڻائين ھا تپپه‬ ‫ڇا ٿئي ھا؟”‬ ‫“اي مالڪ!” ھن جو تڪيو ڪلم ھيو‬ ‫ھو پنھنجي مزاج ۽ جداگانا گفتگوَء جي ڪري‪ ،‬ھڪڪر عمپپر جپپي مپپاڻھن ۾‬ ‫مقبول ھيو!‬ ‫ھو روايتي پينو فقير نه ھيو‪ ،‬توڙي جو ھو پنندو به ھيو‪ .‬منهنجي انپپدازي‬ ‫موجب ھن جي پنڻ جو سبب‪ ،‬ماڻھن سان رابطو رکپڻ ھيپپو ۽ ائيپپن ھو‬ ‫پنھنجي اندر جو اوٻر به ٻاھر ڪڍندو ھيپپو شپپايد! ھو ڀپپوڳ چرچپپي کپپان‬ ‫سواِء رھي نه سگهندو ھيو‪ .‬ھو چوندو ھيو ته؛ “فقير جو ڀل ڪڏھن پن پڻ‬ ‫مان پيٽ ڀريو آھي جو منهنجو ڀربو؟!!”‬ ‫چڱين صورتن جو متلشي ھيو‪ .‬چوندو ھيو؛ “سائين چڱيپپن صپپورتن ۽‬ ‫چڱن روحن سان ملڻ جي ڪري پنڻو پوي ٿو‪”.‬‬ ‫ھو پنھنجي شڪل شبيھ ۾ ڪوجهو ھيو‪ ،‬پر گفتگوَء جپپي لحپپاظ کپان ھ ڪن‬ ‫جهڙو خوبصورت ماڻھو مون اڄ تائين ڪونه ڏٺو آھي‪ .‬ھن جپپي مپپزاج ۽‬ ‫عادتن ۾ اھا شيِء شامل ھئي ته جي‪ ،‬ڪجهپپه بپپه کائينپپدي پيئنپپدي ڪو‬ ‫چڱو چھرو نظر آيس ته پھرين پاڻ نه کائينپپدو ھيپپو پپپر‪ ،‬پھريپپن ان کپي‬ ‫کارائيندو ھيو‪ .‬ڪنھن خيرات ۾ جي چانھ يا ماني ڏنپپس ۽ سپپامھون ڪو‬ ‫چڱو چھرو ڏٺائين ته پوِء کيس چوندو ھيو‪“ :‬مالڪ ھن چانھ مان ڍڪ تپپه‬ ‫ڀر!”‬ ‫يا جي ماني ھوندس ته چوندس‪“ :‬مانيَء مان ڳڀو ته کاُء! من تنهنجي‬ ‫اوبر کائي مان به تو جهڙو ٿيان‪”!.‬‬ ‫جمعو فقير ۽ گڏھ‪ ،‬ٻئي لزم ملزوم ھيا‪ .‬چوندو ھيو تپپه؛ “ھيپءَ منھنجپپي‬ ‫محبوبه آھي‪ .‬سڄو شھر پنائي ٿي‪ ،‬رلئي ٿي‪ ،‬مپپوٽ ۾ گهپپري ڇپپا ٿپپي؟‬ ‫رڳو ھڪ مٺ گاھ جي!”‬

‫جمعي فقير لِء گڏھ جپپي سپپواري‪ ،‬عجيپپب سپپواري ھئي‪ .‬ڪاٺيءَ جپپي‬ ‫پائدان تي پير رکي‪ ،‬ڊگپهي لپٺ ھٿ ۾ ک ڻي بپي تپاج بادشپاھن جيپان‪،‬‬ ‫شھر جي شاھراھن تي سواري ڪندي گذرندو ھيو‪.‬‬ ‫جمعي جي گڏھ جي چال‪ ،‬بقول ھن جپپي تپپه؛ “ڪن ھن محبپپوبه ج ھڙي‬ ‫ھوندي ھئي‪ ”.‬ڪنھن چيپپس؛ “جمعپپا فقيپپر! ھڪڪن گڏھ کپپي مٽپپاِء! ھڪڪاڻي‬ ‫جهپپوني ٿپپي وئي آ ھي! گاسپپليٽ ڊپپپوَء کپپان پاڪسپپتاني چپپوڪ تپپائين‪،‬‬ ‫ڪلڪن ۾ ٿي پھچي؟”‬ ‫کلندي بي نيازيَء سان وراڻيندو ھيو؛ “مالڪ! شريف ماڻھو جن ھن تپپي‬ ‫به سواري ڪندا آھن‪ ،‬ان کي مٽائيندا ناھن‪”.‬‬ ‫جڙي ويندو‬ ‫جمعي فقير جي‪ ،‬بازارن ۾ اچڻ سان ڄڻ چھچٽي جو ماحول ُ‬ ‫ھيو‪ .‬ٽھڪڙا گونجندا ھيا‪ .‬جمعي جا گفتا ۽ دوڪاندارن جا ٽھڪ‪ ،‬يقيًنا ھڪڪڪ‬ ‫بھتر ماحول جوڙي ڇڏيندا ھيا‪.‬‬ ‫ھاڻي ڀل اھڙو ماحول ڪٿي؟‬ ‫اڄڪلھ جي بازارن ۾ ڄڻ نحوست واسو ڪري وئي آھي‪.‬‬ ‫نفسا نفسيَء جو ماحول آھي‪ .‬اڳي جپپي ڀيپپٽ ۾ ھاڻو ڪا سپپيٺ وڌيپڪ‬ ‫شاھوڪار آھن‪ ،‬پر سندن چھري تي بيزاري نمايان آھي‪ .‬اڄ جي بازارن‬ ‫۾‪ ،‬اھو کل ڀوڳ ۽ چرچن وارو ماحول ئي ڪونھي‪ .‬سيئو بپپازار ۽ شپپاھي‬ ‫بازارن ۾ اھو ڀوڳ ۽ چرچن وارو مپپاحول آ ھي ئي ڪونه‪ .‬شپپايد سپپيئو‬ ‫بازار ۽ شاھي بازار ۾ ڀوڳ چرچي جي ٻاڙائي‪ ،‬ان ڪري آھي جو اڄڪلھ‬ ‫جمعي فقير جھڙو ڪو فقير ڪونھي‪.‬‬ ‫اسان جا ھاڻوڪا سڀ واپاري ڄڻ پيسن بڻائڻ جپپي مشپپين بڻجپپي ويپپا‬ ‫آھن‪ .‬اڳي ديوان ھوندا ھيا ته دڪان جي ڀرسان ٿالھ چڻن جو ۽ پاڻيَء‬ ‫جا مٽ ڀري رکندا ھيا ته جيئن آيپپو ويوکپپائي پپپي‪ ،‬ڍُء ڪري‪ .‬پپپر ھاڻي‬ ‫وارن واپارين ۾‪ ،‬ا ھا خيپپر خيپپرات واري شپپناس آ ھي ئي ڪونه‪ .‬ر ڳو‬ ‫پيسي ميڙڻ جو حرص اٿن‪ .‬محبتون اسان جي روحن کي روڙي نڪري‬ ‫ويون آھن‪.‬‬ ‫اڳي وڏڙا چوندا ھيا‪“ :‬ابا! پيسو اچڻي وڃڻي شيِء آ ھي‪ ،‬شپپل عپپزت‬ ‫برقرار ھجي‪ ”!.‬۽ ھاڻي ٿا چون؛ “عزت اچڻي وڃڻي شيِء آھي‪ ،‬شپپل‬ ‫پيسو ھجي؟”‬ ‫يعني اڄڪلھ جو ماحول بلڪل ابتو ٿي ويو آھي‪.‬‬ ‫سو سائين زندگي گذارڻ جا معيار تبديل ٿي ويا آھن‪.‬‬

‫جھڙا روح تھڙا خطمپا‪ .‬ھاڻي ڀل جمعپي ج ھڙو فقيپر ڪٿپان اچپي؟ ان‬ ‫ڪري جهڙا اسان مپپاڻھون آھيپپون‪ ،‬تھڪڪڙا وري ڪاروبپپاري فقيپپر نپپرڙ ۾‬ ‫لڳي ويا آھن‪!.‬‬ ‫جمعو فقير اسان کي اڪثر منجهند جو المپپدينا ھوٽپپل تپپي ملنپپدو ھيپپو‪.‬‬ ‫کيس منجهند جي ماني اڪثر المدينا ھوٽل تان ملندي ھئي‪.‬‬ ‫ھڪ نان تي ٻه ٻوٽيون ۽ رھو يا دال سبزي‪ ،‬ھوٽل جو مالڪ کيس قپپرب‬ ‫سان ڏيندو ھيو‪.‬‬ ‫ن َرھ ي سان کائي‪ ،‬ٻوٽيون ُڪتن کي کارائيندو ھيو‪.‬‬ ‫ھو‪ ،‬نا ُ‬ ‫جتي ڀل ماڻھپو مئل ھجي‪ ،‬اتي جمعي جپپي ڪتپپن سپپان محبپپت معنپ ٰي‬ ‫خيز لڳي ٿي!‬ ‫گڏھ سان گڏ‪ ،‬شھر جا سڀ ڪتا ھن جي سڃا َڻ ھيا‪ .‬ائين لڳندو ھو ڄ پڻ‬ ‫جمعو فقير ئي ڪتن جو حقيقي وارث ھجي؟!‬ ‫چوندا ھياسينس؛ “جمعا فقير! ڀل ھيُء ڪتا سا ُڻ ڪري ڇو ٿپپو ھليپپن!”‬ ‫ٺھ پھ وراڻيندو ھيو‪“ :‬مالڪ! ڪتا ماڻھن کان وڌيڪ وفادار اٿئي‪ .‬بپپک ڏک‬ ‫۾ ساڻ رھڻ وارا آھن‪ .‬اڄ جا ماڻھون ته ڪتن کان به ويل آھن‪”.‬‬ ‫ڪتن جي ڳالھ نڪتي آھي تپپه لڙڪڪڪاڻي جپپي ھڪڪڪ اھڪڪم شخصپپيت جپپو‬ ‫واقعو ياد اچي ٿو‪ ،‬جيڪو گاسليٽ ڊپو کان ايندي پيجارو تي سوار ھيو‪.‬‬ ‫ھن جي گاڏي آڏو جمعو فقير ۽ سندس ڪتا رڪاوٽ بڻيپپل ھيپپا‪ .‬جمعپپي‬ ‫جي ان حرڪت تي ھمراھ کي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي‪ .‬جو ان جي دشمني به‬ ‫ھئي‪.‬‬ ‫ان ڪري ھن گاڏي بيھاري جمعي فقير کي ڪاوڙ مان چيو‪“ :‬شرم نٿپپو‬ ‫اچئي! ڪتن جي لوڌ سا ُڻ ک ڻي ٿپپو گهميپپن ۽ رسپپتا بن پھ بنپپد ڪري ٿپپو‬ ‫ڇڏين!‪”.‬‬ ‫جمعي فقير کي به ھن جي رويپپي تپپي سپپخت ڪاوڙ ل ڳي‪ ،‬رک رکپپاَء‬ ‫وارو ماڻھو ھيو ڪونه‪ ،‬سو گاڏيَء ۾ ويٺل گپپارڊن ڏان ھن اشپپارو ڪنپپدي‪،‬‬ ‫چيائينس؛ “مالڪ! آھن برابر ڪتا‪ ،‬پر انھن کان وڌيڪ وفادار اٿئي‪ .‬ڏکئي‬ ‫وقت ۾ اھي سڀ ڇڏي ويندئي پر ڪتا آخر تائين نڀائڻ وارا نر اٿئي!”‬ ‫ان جواب تي انھيَء اھم شخصيت جو ڪھڙو حال ٿيو ھوندو‪ ،‬اھو اندازو‬ ‫اوھان بخوبي لڳائي سگهو ٿا‪.‬‬ ‫سو سائين‪ ،‬ھنن ڳالھين ڪرڻ يا اوھان سان ڪجھ يادون ونڊڻ جپپو ا ھو‬ ‫مقصد آھي ته‪ ،‬جمعو فقير ڇڙو گداگير ڪونه ھيو‪ ،‬پر ڏاھپ جپپو اھڃپپاڻ‬ ‫به ھيو‪ .‬پنھنجي دور جو بھترين سگهڙ به ھيپپو‪ .‬ھن جپپو ا ھو سپپگهڙائپ‬

‫وارو پھلو ئي ته آھي جنھن مون کي سندس شخصيت تپپي قلپپم ک ڻڻ‬ ‫لِء مجبور ڪيو‪.‬‬ ‫جيئن مون اڳ ۾ عرض ڪيو آ ھي تپپه؛ ھو اسپپان سپپان روزانپپو المپپدينا‬ ‫ھوٽل تي ڪچھريون ڪندو ھيو‪.‬‬ ‫جمعو ھيو فقير پپپر منھنجپپي نظپپر ۾ اميپپر تريپپن مپپاڻھو ھيپپو‪ .‬ھن جپپي‬ ‫ڳالھين ۾ عجيب قسم جو اسرار ھوندو ھيو‪ ،‬جيڪڪڪو اصپپل ۾ انپپدر جپپي‬ ‫دنيا کي جهنجهوڙيندو ھيو‪.‬‬ ‫ھڪ دفعي‪ ،‬معمول مطابق‪ ،‬گڏھ تي چڙھي ڊگهي لٺ ھٿ ۾ جهلي وڃي‬ ‫رھيو ھيو ته ڪا چڱي شپپيِء ڏسپپي ورتپپائين‪ .‬سپپڄو ڌيپپان اوڏان ھن ٿپپي‬ ‫ويس ‪ .‬اھڙي ڪيفيت ۾ ڪن ھن پڇيپپس؛ “جمعپپا پريشپپان آھيپپن؟ ڪاڏي‬ ‫خيال اٿئي؟”‬ ‫جمعپپي فقيپپر خيپپال مٽپپائي کلنپپدي چيپپو ھيپپوس؛ “مپپالڪ! گڏھ کپپي ٿپپو‬ ‫ڳوليان‪”.‬‬ ‫پڇندڙ ٽوڪ ڪندي چيس؛ “جمعا ڇپپا ٿيپپو اٿئي؟ صپپفا ڪو يپپار درويپپش‬ ‫آھين‪ .‬گڏھ تي ته ويٺو آھين‪”.‬‬ ‫جمعو فقير ا ھڙي ڪيفيپپت ۾ نپڪ جپپي پ ڪائي ڏيکارينپپدي چونپپدو ھيپپو‪:‬‬ ‫“مالڪ! گڏھ جي سواري به عجيب سواري آھي‪ .‬خبر ئي نٿپپي پپپوي تپپه‬ ‫ماڻھو گڏھ تي ويٺو آھي يا پنڌ ٿو ھلي‪”.‬‬ ‫ان قسم جو حاضر جواب‪ ،‬ڪو عام ماڻھو ٿي نٿو سگهي‪ .‬اوھان ڪھڙو‬ ‫به سوال ڪيو‪ ،‬جواب کل ڀوڳ وارو ڏيندو‪ .‬جنھن تي عام مپپاڻھو کلپپي‬ ‫پوندو ته وري سنجيدھ ماڻھو واھ واھ ڪندو!‬ ‫جمعي فقير جي اھا عادت ھئي ته ھو روزانو ڪورٽ جپو چ ڪر ضپرور‬ ‫لڳائيندو ھيو‪ .‬حاضريَء تي آيل ا ڪثر قيپپدي‪ ،‬کيپپس خيپپرات ڏئي‪ ،‬دعپپا‬ ‫جي لِء چوندا ھيا ته جيئن جلدي ڇٽئون‪ /‬آزاد ٿيئون‪.‬‬ ‫جمعو فقير اڪثر پڇندو ھين؛ “ٻروچ! ٻڌاِء گهڻا خون ڪيا اٿئي‪”.‬‬ ‫جي چوندو ته؛ “فقيپپر بپپي ڏو ھي آھيپپان‪ .‬م پڙئي سپپنگت ۾ ڦاسپپي ويپپو‬ ‫آھيان!” کلي چوندس؛ “جي سچ ٿپپو ڳال ھائين تپپه مپپالڪ! ديپپر سپپوير‬ ‫ڇٽي ويندين!”‬ ‫پر جي چوندس؛ “فقير توسان ڪوڙ ناھي‪ ،‬مڙئي ڏوھ ٿي ويو آھي ته ٺھ‬ ‫پھ وراڻيندو‪“ :‬ھيُء الله سان اٽڪلون نه ڪر‪.‬‬ ‫بابا ھيءَ خيرات جي رشوت نه ڏي! تون ڪونه ڇٽندين‪”.‬‬

‫ان قسم جون ڳالھيون يا گفتا ھن جي اندر جي معصپپوم انسپپان کپپي‬ ‫اجاگر ڪرڻ لِء ڪافي آھن‪ .‬جمعو دل ۾ درد رکندڙ ماڻھو ھيو‪.‬‬ ‫ھڪڙو شيخ صاحب ھيو‪ .‬نالو ياد ناھي‪ .‬جمعي فقير کي چيڙائينپپدو ھيپپو‪.‬‬ ‫اھو شيخ صاحب تازو نماز پڙھي آيپپو ھيپپو‪ .‬جمعپپي فقيپپر ڄپپاڻي ٻجهپپي‬ ‫کيس چيو‪“ :‬سائين مالڪ جي نالي تپپي ڏينپپدين؟ ڏھ دنيپپا سپپتر آخپپرت ۾‬ ‫اٿئي!”‬ ‫ھمراھ کلندي چيس‪“ :‬جمعا! جپپي ڏھ وٺڻ ڪا اٿئي تپپه کڻ ڪي وٺ! ھروبپپرو‬ ‫ستر جي للچ ۾ ڇو ٿو اڙائين؟‬ ‫جمعي فقير کلندي چيس؛ “مالڪ! مان تپپوبھ ڪئي! تپپون تپپه ڪو صپپفا‬ ‫مون جھڙو آھين‪ .‬تو جھڙا ٻه ٽي ٻيا مليا ته اسان جو روزگار ئي بند ٿي‬ ‫ويندو‪.‬‬ ‫ٻروچ جي ڳالھ تي ھن جي ھڪ ٻي ڳالھ ياد اچي ٿپپي‪ .‬کيپپس ھڪ ڏاڍي‬ ‫ماڻھو‪ ،‬جنھن کان لڙڪاڻي ۾ چڱا ڀل ھمراھ ڊڄندا ھيا‪ ،‬ھڪ روپيو ڏنو!‬ ‫جمعي فوًرا نگاھ مٿي کڻي‪ ،‬الله ڏي اشپپاروڪندي چيپپو‪“ :‬مپپالڪ شپڪر‬ ‫اٿئي! اڄ ڪلھ ٻروچ به توکان ڊڄن ٿا‪”.‬‬ ‫جمعوفقير ڪنھن جي پرواھ نه ڪرڻ وارو ماڻھو ھيو‪ .‬سچو‪ ،‬کرو ۽ خدا‬ ‫ترس ماڻھو ھيو‪ .‬کيس سماجي درد‪ ،‬بي باڪ بڻائي ڇڏيو ھيو‪.‬‬ ‫ڀٽي صاحب جي‪ ،‬جمعي فقير سان ڏاڍ ي لڳندي ھئي‪ .‬ڀٽو صاحب ھن‬ ‫کي ڪڏھن ڪڏھن المرتضا ھائوس ۾ به گهرائي وٺندو ھيو‪ .‬جمعپپو فقيپپر‬ ‫ڀلي وڃي ڀٽي صاحب سان ملي پر ھو پنھنجي خوداري نه ڇڏيندو ھيو‪.‬‬ ‫ھڪڪو جڏھڪڪن بپپه المرتضپپا ھڪڪائوس اينپپدو ھيپپو تپپه س پڪيورٽي وارا کيپپس‬ ‫روڪينپپدا ھيپپا تپپه جيئن ھو گڏھ سپپوڌو انپپدر داخپپل ٿپپي نپپه سپپگهي‪ .‬ان‬ ‫رڪاوٽ تي جمعو سپڪيورٽي وارن کپپي چونپپدو ھيپپو؛ “ابپپا جپپي ھنپپن‬ ‫گاڏين کي نٿپپا روڪيپپو تپپه پپپوِء منھنجپپي گڏھ جپپي سپپواري کپپي ڇپپو ٿپپا‬ ‫روڪيو؟”‬ ‫ڀٽي صاحب جپپي ا ھا ا ھم خپپوبي ھئي تپپه ھو شپھر جپپو چ ڪر ضپپرور‬ ‫لڳائيندو ھيو‪.‬‬ ‫ڀٽي صاحب جي حوالي سپپان جمعپپي فقيپپر جپپون ڪيپپتريون ڳالھيون‬ ‫مشھور آھن‪.‬‬ ‫پر اڄ ڪلھ نه اھي حڪمران رھيا آھن ۽ نه ئي وري جمعي جھڙو فقير‪.‬‬ ‫ڀٽي جي عظمت‪ ،‬ان ۾ ھئي ته ھو غريب ماڻھن ۾ پاڻ کي ڳوليندو ھيو‪.‬‬

‫ڀٽي صاحب رستي ويندي‪ ،‬ھڪڙو دفعو جمعي فقير سپپان چرچپپو ڪيپپو‬ ‫ھيو؛ “جمعا اچ ته سواري مٽايون!”‬ ‫جمعي فقير ھٿ ٻڌي چيو ھيس؛ “مالڪ! مان ھتي گڏھ تي چڱو آھيپپان‪.‬‬ ‫ان گاڏيَء تي وھاري سر کڻندؤ ڇا؟”‬ ‫سو سائين جمعوفقير بي باڪ ماڻھو ھيو ۽ توري تڪي ڳالھائيندو ھيپپو‪.‬‬ ‫پر سندس قدر نه ٿيو‪ .‬ھو سماجي نابرابري جي ھن بي رحپپم سپپماج ۾‬ ‫پنھنجي وجود جي جنگ‪ ،‬غربت جي گهپپاڻي ۾ھارائي ھليپپو ويپپو‪ .‬اسپپان‬ ‫مان ڪنھن جي به ڪن تي جون‪ ‬ڪون سرڪي‪.‬‬ ‫ھو مري ويو‪.‬‬ ‫ھو اصل ۾ لڙڪاڻي جي سڃاڻ ھيو‪ .‬جمعي فقير کان سپپواِء لڙڪڪڪڪاڻي‬ ‫جو حوالو اڌورو ۽ اڻ پورو آھي‪ .‬لڙڪاڻي ۾ يا لڙڪاڻي کان ٻاھر‪ ،‬ڪٿي‬ ‫به جي لڙڪاڻي واسين جو ھڪ ٻئي سپپان حپپال احپپوال ٿينپپدو يپپا ڪا‬ ‫ڪچھري ٿيندي ته اھا ڄپڻ جمعپپي فقيپپر کپپان سپپواِء اڌوري ۽ اڻ پپوري‬ ‫لڳندي‪!.‬‬ ‫ھو ڪيترن ئي حوالن سان‪ ،‬لڙڪاڻي جي سڃا َڻ ھيو‪ .‬پر ھڪڪن جپپو قپپدر‬ ‫نه ٿيو‪.‬ان جي ابتڙ سرڪاري ليول تي اسانجي يپپارن جپپي بپپي حسپپيَء‬ ‫جي انتھا اھا آھي جو ‪ ١٠٠‬سال جشن لڙڪاڻي ۾ ھن ويچاري جو ذ ڪر‬ ‫به نه ٿيو ۽ نه ھن تي ڪو ٽيبلو پيش ٿيو ۽ نه ئي وري ھن جپپي عپپوامي‬ ‫انداز کي اجاگر ڪيو ويو‪.‬‬ ‫ھوڏانھن وري لڙڪاڻي مان لڏي ويل اردو دانن جي لڏي‪ ،‬لڙڪاڻي کي‬ ‫ياد ڪندي‪ ،‬ڪراچيَء ۾ جشن لڙڪاڻو ملھايو ھيو‪ ،‬جنھن ۾ انجمن ترقي‬ ‫پسند مصنفين جي سيڪريٽري ۽ نامياري ترقي پسپپند شپپاعر ۽ ليک پڪ‪،‬‬ ‫محترم مسلم شميم جمعي فقير جي ڪردار ۽ ان جي يادن کي ور ور‬ ‫ساريو ھيو ۽ لڙڪاڻي جو ئي ھڪ اھم فوٽو گرافر محترم اڪرام جيڪو‬ ‫سنڌ فوٽو اسٽوڊيو جو مالڪ ھيو‪ ،‬جمعي فقيپپر جپپي قپپداور تصپپوير کپپي‬ ‫ڪراچيَء تائين سانڍي کڻي ويو ۽ اتي اڄ به جمعپپي جپپي تصپپوير‪ُ ،‬ھ ن‬ ‫ڀٽپپي صپپاحب‪ ،‬ايپپوب خپپان جپپي ڀرسپپان ھڻي ڇڏي آ ھي‪ .‬ان ھن ٻن ھي‬ ‫حڪمرانن جي وچ ۾ جمعي فقير جي تصوير يقيًنا ھڪ نئيپن خيپال کپي‬ ‫جنم ڏئي ٿي ۽ گڏوگڏ جمعي فقير جي‪ ،‬پنھنجي انداز جي حيثيت کي به‬ ‫اجاگر ڪري ٿي‪.‬‬ ‫مون کي ياد آھي‪ ،‬بلڪل چٽو ياد آھي‪ .‬لڙڪاڻي جي ھڪ اھم شخصپپيت‬ ‫گذاري وئي ھئي‪ .‬جنھن جي جمعي فقير سان ويجهڙائپ ھئي‪ /‬گھرائپ‬

‫ھئي‪ .‬جمعو فقير‪ ،‬عذر خپپوھي لِء ھ ڪن جپپي گهپپر پھتپپو تپه کيپپس فقيپپر‬ ‫سمجهي ُلنگي خيرات ۾ ڏني وئي جمعي فقيپپر گهڻيئي نپھ نپھ ڪئي پپپر‬ ‫کيس اھو چئي لنگي زوريَء ڏني وئي ته‪“ :‬جمعا فقير! کپائيندين اوئين‬ ‫اجايو ٿووٺڻ کان انڪار ڪرين ‪.‬‬ ‫ھو اسان کي معمول مطابق المدينا ھوٽل تي مليو ھيپپو ۽ اھڪڪو گرميپپن‬ ‫جو مھينو ھيو پر جمعي فقير کي لنگيَء مپپان ٺھيپپل جبپپو ۽ ٽپپوپي پاتپپل‬ ‫ھئي‪ .‬اسانکي ڏاڍو تعجپب ٿيپپو‪ .‬پڇوسپپينس؛ “جمعپا! ھيپَء ڪھڪڪڙي پپاڻ‬ ‫سپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپان ويڌن ڪئي اٿئي؟”‬ ‫ٺھ پھ وراڻيائين‪“ :‬مالڪن کي ڏيکارڻ آيو آھيان ته لنگي منھنجي يار جي‬ ‫ميت جي آھي‪ .‬ان ڪري کپائي ناھي پر سبرائي پائي آيو آھيان‪.‬؟‬ ‫اوھان ان مان جمعي فقير جي خوداري ۽ حساسيت جو اندازو‪ ،‬بخوبي‬ ‫لڳائي سگهو ٿا ته ھو ڪيڏو نه وڏو ماڻھو ھيو‪.‬‬ ‫ھو اسانجي اکيپپن ڏٺپپو واقعپپو آھ ڪي ۽ اھڙيپَء طپپرح سپپان جمعپپو فقيپپر‬ ‫ڪيپپترن ئي واقعپپن ۽ قصپپن جپپو مجموعپپو ھيپپو جپپن کپپي سپھيڙڻ جپپي‬ ‫ضرورت آھي‪.‬‬ ‫لڙڪاڻي ۾ جن به کيس پنندي ڏٺو ھوندو‪ ،‬انھن يقيًنا ھن جي ھٿ ۾ ھڪ‬ ‫وڏو جست جو جمنو ڏٺو ھوندو‪ ،‬پنھنجي لِء پيسن جي خيپپرات گهرنپپدو‬ ‫ھيو ته وري ڪتن لِء ڪاسائن کان ھڏا ۽ ڇڇڙا پننپدو ھيپو‪ .‬بحرحپال ھ ڪو‬ ‫پنندو ھيو ۽ سندس سڃاڻ پنڻ ھيو؟ ان تي ھن کي ندامت ڪونه ھئي‪.‬‬ ‫گڏھ ۽ ڪتا‪ ،‬لٺ ۽ جست جو جمنو‪ ،‬سندس سڃاڻ ھيا‪.‬‬ ‫ھن جي نرالي ۽ دل کي ڇھندڙ گفتگو‪ ،‬سوچ سپپمجھ وارن مپپاڻھن لءِ‬ ‫ڄڻ اثاثو ھيو‪.‬‬ ‫مون کي ياد آھي ته ھڪ دفعي مپپون کيپپس ڀپپوڳن ڀپپوڳن ۾ چيپپو ھيپپو؛‬ ‫“جمعا ڀل ڪڏھن عشق ڪيئي؟”‬ ‫ٿڌو ساھ ڀريندي چيو ھيائين؛‬ ‫مالڪ اھو عشق ئي ته آھي جيڪو پنائي ٿو ‪!.‬‬ ‫نه ته ھي لٺ ۽ وٽو ڀل تون ته کڻي ڏيکار !؟‬ ‫واقعي سائين اھو رتبو ۽ اعزاز‪ ،‬جنھن کي اسان ماڻھو بپپرو سپپمجهون‬ ‫ٿا‪ ،‬جمعي جي جاگير ھيو‪.‬‬ ‫ھاڻي نه اھا گڏھ آھي‪ .‬نه اھي ڪتا آھن‪ .‬۽ نه ئي وري جمعو فقير آھي‪.‬‬

‫بس آھي تپپه ھڪ يپپاد آ ھي‪ ،‬جي ڪا بپپه جي ڪڏھن او ھان جپپي دل مپپن ۾‬ ‫احساس پيدا ڪري وجهي ٿي ته ڄڻ منھنجو ۽ جمعي فقيپپر جپپو قپپرض‬ ‫لھي پوندو‪.‬‬

‫الطاف شيخ جو سيلف پورٽريٽ‬ ‫جنڊي‪ ،‬ڪاشي ۽ پڻ تعليم جي حوالي سان مشهور حيدرآباد جي ڳوٺ‬ ‫هال نوان ۾ ‪ 14‬نومبر‪1944 ،‬ع تپپي منهنجپپو جنپپم ٿيپپو‪ .‬ننڍپپڻ هپپال ۾ ئي‬ ‫گذريو‪ .‬سال ۾ ٻه چار دفعا حيدرآباد ۾ اچڻ ٿيندو هو‪ ،‬جتي مهنجپپا نانا ڻا‬ ‫)سنڌ زميندار هوٽل ۽ فاران هوٽل وارا( سومرا رهيپپا ٿپپي‪ .‬تپپن ڏينهپپن ۾‬ ‫پرائمري تعليم ۾ چار درجا هوندا هئا ۽ صپپبح تپپوڙي شپپام جپپو اسپڪول‬ ‫وڃڻو پوندو هو‪ .‬هال جي پرائمري اسپڪول جپپا هپڪ ٻپپه اسپپتاد سپپائين‬ ‫عبدالهادي شيخ‪ ،‬يارمحمد تورپيو‪ ،‬محمد بچل قريشي‪ ،‬۽ سائين محمپپد‬ ‫اشرف ۽ اهڙي طپپرح انگريپپزي اسپڪول جپپا ٽيچپپر سپپائين عبپپدالرحيم‬ ‫ارباب‪ ،‬ظفر علي اربپاب‪ ،‬محمپود ابڙيجپو‪ ،‬محمپپد خپپان گپاجڻي ميمپڻ‬ ‫)جيڪو بعد ۾ ‪ ABL‬بئنڪ جو صدر به ٿيو( اڄ به ياد ٿا اچن ته انهپپن جپپو‬ ‫قدر ٿو ٿئي ۽ سندن فرض ادائيگي‪ ،‬محنت ۽ ايمانداريَء کي مڃ ڻو ٿپپو‬ ‫پوي‪ ،‬جن مون جهڙن هزارين شاگردن کي دل و جان سان تعليم ڏني‪.‬‬ ‫اڳتي هلي مون به ڏهاڪو کن سال ماستري ڪئي پپپر مپپاڊرن طريقپپن‬ ‫‪ Audio Visual Aids‬سان‪ .‬اڄ جي پڙهائي کان انوقت جي نپپوڪري‬ ‫ڪيڏي سخت هوندي هئي‪ ،‬جڏهن هڪ ماستر صاحب فقط ڪڪڪاري بپپورڊ‬ ‫۽ اڇي چاڪ جي مدد سان ٻارن کي پڙهائيندو هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:05 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو ‪ -‬عاشق منگي‬

‫عاشق منگي‬ ‫مرحوم پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫اديب‪ ،‬نقاد ۽ دوست‬

‫حپپپپپال امپپپپپپپداد جپپپپپپپو پپپپپپڇپپپپو ڇپپپپا ٿا؟‬ ‫اڄ مپپپڙئي سپپپور ڪجهه سپپوايو آ‬ ‫لڙڪاڻي کان ايندڙ نئون ديري واري بس تپي ڪيهپرن کپان‪ ،‬گهپر‬ ‫ڏانهن مپپوٽي رهيپپو هپپوس‪ .‬ويٺپپل مپپاڻهن تپپي نظپپر ڦيرايپپم‪ .‬پروفيسپپر‬ ‫صاحب جي فيمليَء جو هڪ فرد به ويٺل هيو‪ .‬کپپانئس سپپندس صپپحت‬ ‫بابت پڇا ڪيم‪.‬‬ ‫”طبيعت بهتر ڪو نه اٿپپس‪ ،‬ا ڳي کپپان تڪليپپف وڌي وئي اٿپپس‪“.‬‬ ‫هن جواب ڏنو‪ .‬ٻئي خاموش ٿي وياسين‪ .‬هو پيرڳوٺ اسٽاپ تي لهپپي‬ ‫ويو ۽ مان سوچيندو گهر پهتس‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:00 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫پرمانند ميوارام ‪ -‬شو ڪت حسين شورو‬

‫پرمانند ميوارام‬

‫سنڌي نثر نگاريَء جو ايڊيسن!‬

‫شوڪت حسين شورو‬ ‫سنڌي ٻوليَء جي موجوده صورتخطي ٺهڻ کان پوِء جي ڪو اوائلپپي نپپثر‬ ‫لکيو ويو‪ ،‬ان دور جي ليکڪن کي سنڌي نثر جا چار ٿنڀا سڏيو وڃي ٿپپو‪.‬‬ ‫انهن ۾ سرواڻ واري حيثيت ميرزا قليچ بيگ کي حاصل آهپپي ۽ سپپاڻس‬ ‫گڏ باقي ٽي ٿنڀا ديپپوان ڪوڙو مپپل چنپپدن مپپل کلنپپاڻي‪ ،‬رشپپي ڏيپپارام‬ ‫گدومل ۽ پرمانند ميوارام آهن‪ .‬پرمانند ميوارام نه رڳو اوائلپپي سپپنڌي‬ ‫نثر جو هڪ ٿنڀو آهي‪ ،‬پر نثر جي اوائلي دور کي وچولي دور کپپان الپپڳ‬ ‫ڪرڻ واري چائنٺ به آهي‪ ،‬مضپپمون نگپپاري ۽ لغپپت نويسپپي ۾ پرماننپپد‬ ‫ميوارام سنڌي زبان جو هڪ اهم اديب ليکيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫پرمانند ميوارام رامچنداڻي جو جنم ‪1866‬ع ۾ حيدرآباد سنڌ ۾ ٿيو‪ .‬هپپن‬ ‫شروعاتي تعليم ڪرسچن اسڪول ۾ حاصل ڪئي‪ ،‬پر پپپوِء ڪن سپپببن‬ ‫جي ڪري هو انگريزي پنجين درجي کان وڌيڪ پڙهي نه سگهيو‪ .‬ڪجهه‬ ‫وقت سرڪاري نوڪريَء ۾ رهيو‪ ،‬پر هن گه ڻو عرصپپو ماسپپتري ڪئي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر گربخشاڻي سندس پيارو شاگرد هو‪ ،‬جنهپپن کپپي هپپن سپپنڌيَء ۾‬ ‫لکڻ لِء همٿايو هو‪ .‬پرمانند عيسائي مذهب اختيار ڪيو‪ .‬هو خدا ۾ ايمان‬

‫رکندڙ‪ ،‬اوچي اخلق وارو انسان هو‪ .‬طبيعت جو نهٺو‪ ،‬درويش مپپزاج ۽‬ ‫يار ويس ماڻهو هو‪ .‬پروفيسر منگهارام ملڪاڻيَء پنهنجين سپپاروڻين ۾‬ ‫لکيو آهي ته کيس سندس پيُء ٻڌايو هو ته پرمانند جپپو پي پءُ مسپپلمان‬ ‫ٿيو هو‪ .‬ميوارام پروفيسر ملڪاڻيَء جي پيُء جو مپپامو هپپو‪ .‬پروفيسپپر‬ ‫ملڪاڻيَء پرمانند بابت لکيو آهي‪” :‬ٻئي چوٿين ڏينهن اسپپان جپپي گهپپر‬ ‫ايندو هو ۽ پنهنجي ماسيَء )منهنجي ڏاڏيَء( سپپان اوڀپپاريون لهپپواروين‬ ‫ڪندي‪ ،‬پنهنجپپي کيسپپي مپپان چپپوپڙي ڪڍي هپپوَء جيڪڪڪي بپپه محپپاورا ۽‬ ‫اصطلح‪ ،‬چوڻيون ۽ پهاڪا ڪم آڻينپپدي هئي‪ ،‬سپپي نپپوٽ ڪنپپدو هپپو‪“.‬‬ ‫پروفيسر ملڪاڻيَء جو پيُء زميندار هو‪ .‬پرمانند سپاڻس گڏجپي ٻنيپَء‬ ‫تي ويندو هو ته اتي هارين نارين ۽ ڪمپپدارن ڪاراون جپپا گفتپپا لکنپپدو‬ ‫ويندو هو‪ .‬اهڙي ريت سنڌ جو سفر ڪندي‪ ،‬سالن جي ڪشالن کان پوِء‬ ‫هن پنهنجون ٻه مشهور سنڌي‪-‬انگريزي ۽ انگريزي‪-‬سپپنڌي ڊڪشپپنريون‬ ‫جوڙيون‪ .‬پرمانند ميوارام ”جوت“ مخزن ۾ لک پڻ جپپي شپپروعات ڪئي‪.‬‬ ‫‪1900‬ع کان ”جوت“ جو ايڊيٽر ٿيو ۽ ان کي پنهنجي وفات تپپائين پپپورا‬ ‫چاليهه سال چالو رکندو آيو‪” .‬جوت“ هر ٻئين هفتي نڪرڻ واري ننڍڙي‬ ‫اخبار هئي‪ ،‬جنهن جا چار صفحا هوندا هئا‪ .‬ٿورن صفحن هجڻ سبب ان‬ ‫۾ ڇپجندڙ ليک به هميشه ننڍا هوندا هئا‪ .‬ڪو به ليپپک ‪ 3-2‬صپپفحن کپپان‬ ‫وڏو نه هوندو هو‪ ،‬پرمانند ”جوت“ جو پرچو شايع ٿيڻ سان سويل صبح‬ ‫جو پيدل نڪري پوندو هپپو ۽ مٽپپن مپپائٽن‪ ،‬يپپارن‪ ،‬دوسپپتن جپپي گهپپرن ۾‬ ‫هٿئون هٿ پرچو پهچائي ايندو هو‪” .‬جوت“ اصل ۾ عيسائي مذهب جي‬ ‫ڦهلَء لءِ ڪڍي هئائين‪ .‬ان ۾ اڪثر مضمون عيسائي اصولن ۽ شخصيتن‬ ‫تي لکيپپل هونپپدا هئا‪ .‬ڪن ۾ ڪرسپپتاني متپپن تپپي ُاتسپپاهه وچپپان ُاپٽپپار‬ ‫ڪندي ڪڏهن ڪڏهن هندو ڌرم جي اصولن تي تنقيد پپڻ ڪنپپدو هپپو‪ ،‬پپپر‬ ‫ان موضوع تي ايندڙ جواب پڻ کليَء دل سان ڇپيندو هو‪ .‬اهپپڙي طپپرح‬ ‫ڪيپپترن ڌرمپپي مسپپئلن جپپي ”جپپوت“ ۾ ڇنڊڇپپاڻ ٿينپپدي هئي‪ .‬جپپوت ۽‬ ‫پرمانند ڄڻ هڪ ئي شخصيت جا ٻه نال هئا‪ .‬ماڻهو کيس پرمانند جپپوت‬ ‫وارو سڏيندا هئا‪ .‬هو ”جوت“ ۾ پاڻ ته لکندو ئي هو‪ ،‬پر نون لکندڙن کي‬ ‫به لکڻ لِء همٿائيندو هو‪ .‬پرڀياس ڀيرو مل )ڪاڪي ڀيرو مپپل مهپپر چنپپد‬ ‫جو پٽ(‪ ،‬پروفيسر نارائڻداس ملڪاڻي ۽ ديوان واڌو مل گنگپپا رام جپپا‬ ‫مضمون پهريپپن ”جپپوت“ ۾ شپپايع ٿيپپا‪ ،‬پپپوِء اهپپي مشپپهور ليکپڪ بڻيپپا‪.‬‬ ‫پرمانند پنهنجي نوجوان ماروٽ منگها رام ملڪاڻيَء کپپي بپپه سپپنڌيَء ۾‬ ‫لکڻ لِء همٿائيندو هو‪.‬‬

‫پرمانند ميوارام جو نثر بنيادي طرح سان ”صپپحافتي ادب“ جپپو نمونپپو‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن جو مقصد هوندو آهي‪ ،‬ٿوري ۾ ۽ جلد گهڻن پڙهندڙن تائين‬ ‫پنهنجي ڳالهه کي اثرائتي ڍنگ سپپان پهچپپائڻ‪ .‬ان لحپپاظ کپپان پرماننپپد‬ ‫ميوارام کي سنڌيَء جو اوائلي ڪالمسٽ پڻ چئي سگهجي ٿو‪ .‬هپپن جپپا‬ ‫مضمون ا ڪثر ڪري ڌرمپپي‪ ،‬اخلقپپي‪ ،‬تعليمپپي‪ ،‬سائنسپپي‪ ،‬تپپاريخي ۽‬ ‫سپپماجي موضپپوعن تپپي لکليپپل هونپپدا هئا‪ .‬تنهپپن کپپان سپپواِء اعلپپ ٰي‬ ‫شخصيتن جون مختصر جيونيون به لکندو هو‪ ،‬سئر سپفر جپا دلچسپپ‬ ‫بيان ڪندو هو‪ .‬مزيدار ٽوٽڪن ۽ پرولين وسيلي سنڌي ادب ۾ جا مپپذاق‬ ‫جي کوٽ هئي‪ ،‬سا پوري ڪيائين‪ .‬هن جن موضوعن تي مضمون لکيا‪،‬‬ ‫تن ۾ جيو‪-‬جنتو )پکي‪ ،‬نانگ‪ ،‬ڪوئل‪ ،‬ماڪوڙيون‪ ،‬جيت‪ ،‬ماکيءَ جي مک‪،‬‬ ‫پلو‪ ،‬ڪوريئڙو وغيره( تاريخي هنڌ‪) ،‬برهمڻ آباد‪ ،‬ڪاهوَء جو دڙو‪ ،‬دهليَء‬ ‫۾ بادشاهن جا محلت وغيره( ش پڪار )ش پڪار ڪنپپدڙ پکپپي‪ ،‬ميپپر علپپي‬ ‫مراد جو شڪار‪ ،‬ڪوريئڙو شڪار ڪيئن ٿپپو ڪري وغيپپره(‪ ،‬قپپدرت جپپا‬ ‫نظارا )سج‪ ،‬خلقت تي اسرار جپپو تپپاثير(‪ ،‬اخلق سپپان واسپپطو رکنپپدڙ‬ ‫موضوع )صبر‪ ،‬جتين جو سينڱ‪ ،‬سج‪-‬ٻپپه پاڇپپا‪ ،‬ڌيپپرج ۽ حليمپپائي‪ ،‬هپپٺ‪،‬‬ ‫خوشامد‪ ،‬ضمير وغيره(‪ ،‬شخصيتن تي )سر چارلس نيپئر‪ ،‬سپپر ٿپپامس‬ ‫مور‪ ،‬منشي آوتراِء صاحبراِء‪ ،‬مرزا جي ُرويا وغيره(‪ ،‬جهنپپگ جپپو شپپئل‬ ‫شڪار‪ ،‬سارنگ ساوڻ ليا وغيره‪ .‬پرمانند ميوارام جي ڪوشش اهپپا ئي‬ ‫رهي ته هر مضمون مان سکيا ۽ سبق حاصپل ڪرڻ جپپا نقطپپا ڳولي‬ ‫ڪڍي‪” .‬جوت“ ۾ ڇپيل پرمانند جا ليک سپپهيڙي ڪتپپابي صپپورت ۾ ”گپپل‬ ‫ڦل“ جي نالي سان ڇپيا ويا‪ .‬سندس ٻيو ڪتاب ”دل بهپپار“ آهپپي‪ ،‬ان ۾‬ ‫به ”جوت“ مان ڪٺيون ڪيل وندرائينپپدڙ ۽ نصپپيحت ڀريپپون آکپپاڻيون ۽‬ ‫ٽوٽڪا شامل آهن‪ .‬پرمانند ميوارام ڏيتي ليتي جي مسئلي تپپي پهريپپون‬ ‫اصلوڪي آکاڻي ”لڇڻ وڌيڪ ڪين لڌا“ لکي هئي‪ .‬ان کان گهڻو پوِء هڪ‬ ‫سماجي آکاڻي ”هيري جي منڊي“ ‪1934‬ع ۾ خطن جي صورت ۾ لکيپپا‬ ‫هئائين‪ .‬هن ”يوسف مصري“ جي نالي سان هپڪ تپپاريخي ڪهپپاڻي پپڻ‬ ‫لکي هئي‪.‬‬ ‫اوائلي دور جي نثر نويسن ۾ پرمانند ميوارام ئي اهڙو نثر نويس آهپپي‪،‬‬ ‫جنهن ترجمن جي نسبت اصلي مضمون وڌيڪ انداز ۾ لکيپپا آهپپن ۽ هپپن‬ ‫جا مضمون ڄاڻ ڏينپپدڙ آهپپن‪ .‬پرماننپپد ميپپوارام ‪1938‬ع ۾ گپپذاري ويپپو‪.‬‬ ‫کائنس پوِء سندس هڪ پوئلڳ ن‪.‬ف‪ .‬ڪوٽواڻي ڪراچيَء مان ”جپپوت“‬ ‫ڪڍڻ لڳو‪ ،‬جنهپپن جپپو ‪1946‬ع ۾ گپپولڊن جپپوبلي پرچپپو ڪڍيپپو ويپپو هپپو‪.‬‬

‫”جپپوت“ جپپي انهي پَء پرچپپي ۾ ڀيپپرو مپپل مهرچنپپد پنهنجپپي مضپپمون ۾‬ ‫پرمانند بابت لکيو ته ”سندس ليک اهڙا هئا‪ ،‬جهڙا ائڊيسپپن صپپاحب جپپا‬ ‫مضمون‪ ،‬جنهن ڪري کيس سنڌ جو ائڊيسن سڏي سگهجي ٿو‪“.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:51 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪FRIDAY, MARCH 11, 2011‬‬

‫آئين فقير ‪ -‬پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫آئين فقير‬ ‫ٿيو هوش عقل حيران‪،‬‬ ‫جلبو جلدي ‪....‬‬ ‫عشق ڪري آيو ُ‬ ‫ٿيو هوش عقل حيران‪،‬‬ ‫مٿيان ٻول چپن ۾ جهونگاريندو‪ ،‬سن سپپتر واري ڏهپپاڪي ۾ ضپپلعي‬ ‫لڙڪاڻي جي مشهور شهر نئون ديرو ۾‪ ،‬هڪ قدآور‪ ،‬رنگ جو مش پڪي‪،‬‬ ‫گهاٽيون ننڍيون مڇون‪ ،‬گهاٽي وڌيل ڏاڙهي‪ ،‬نپپه پپپوري رکيپپل نپپه پپپوري‬ ‫ڪوڙيل‪ ،‬قبول صورت‪ ،‬وڏيون ڳالهائيندڙ اکيون؛ جن ۾ هلڪي نشپي يپا‬ ‫عشپق جپي خمپار جپو تهپه چڙهيپل‪ ،‬مٿپي تپي ريلپوي گپارڊ يپا ٽڪيپٽ‬ ‫چيڪر‪/‬اسٽيشن ماسٽر کان ورتل ڪانن مپپان ٺهيپپل خوبصپپورت ٽوپلپپو‬ ‫)جيڪو اڄ ريلوي جا ملزم به ڪونه ٿا پائين پر هندسپپتان ۾ ۽ ‪ 60‬واري‬ ‫ڏهاڪي تائين ريلپپوي جپپي انهپپن ملزمپپن کپپان سپپواِء‪ ،‬ملپڪ جپپا صپپدر‪.‬‬ ‫وزيراعظم‪ .‬گپپورنر‪ ،‬سپپفير‪ ،‬وڏا بيروڪريپپٽ‪ ،‬خانبهپپادر ٽپپائيپ زمينپپدار‪،‬‬ ‫وڏيرا ۽ فلمي ادا ڪار شپوقيه ۽ فيشپن طپور پائينپدا هئا‪ .‬ان ڪري ان‬ ‫ٽوپلي کي صاحبلوڪ ٽوپلو چيو ويندو هو(‪ ،‬بدن تي ڪڏهن گيڙو رنگ جو‬ ‫۽ ڪڏهن ڪاري رنگ وارو عرب‪ -‬ڪٽ ڊگهو گائون )جبو(‪ ،‬پيرين اگهاڙو‪،‬‬ ‫مرن وٽ گهنگهرو ٻڌل‪ ،‬هڪ هٿ ۾ چپڙيون ۽ ٻئي ۾ يڪتارو‪ ،‬بازار ۾‪ ،‬هپپر‬ ‫ُ‬ ‫دوڪان تان فقيراڻي ٻوليَء ۾ سير ڪندو هپپو‪ .‬نئون ديپپرو جپپي بپپازار ۾‬ ‫ڪڏهن ڪڏهن نظر جي ور چڙهي ويندو هيو‪ .‬سپپندس آواز ۾ اه پڙو ڪڪڪو‬ ‫درد‪ ،‬سوز ۽ ميٺاڄ شامل هيو جو جڏهن ڪنهن درويش‪ ،‬فقير‪ ،‬الله لوڪ‬

‫انسان‪ ،‬ڪنهن سنت ۽ سپپاڌوَء يپپا ڪنهپن جديپپد شپپاعر جپپا ٻپپول چپپپن ۾‬ ‫جهونگاريندو هيو يا وڏي آواز ۾ آلپ ڪڍندو هيو تپپه سپپندس جهونگپپار ۽‬ ‫وڏي آواز کان متاثر ٿي راڳ رنگ جا متوال ته پنهنجي جاِء تي پپپر ڪي‬ ‫ڪنجوس ماڻهو به کيس ڪجهه نه ڪجهه ”دان“ ڏيندا هيپپا‪ .‬هپپي فقيپپر‬ ‫نئون ديرو ۾ ڪڏهن ڪڏهن ايندو هو‪ .‬وري جو گم ٿئي ته مهينن جا پپپانڌ‪،‬‬ ‫نظر نه ايندو هيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 1:05 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر الهداد ٻوهيو‪ :‬علمي ۽ ادبي خدمتون‬

‫ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو‪ :‬علمي ۽ ادبي خدمتون‬

‫جامي چانڊيو‬ ‫سنڌ ۾ ڪجهه ماڻهو اهڙا آهن‪ ،‬جن جي دانش ۽ ڪم جي پپپوريءَ طپپرح‬ ‫مڃتا نه ٿي آهي‪ .‬سنڌ ۾ شين جي پپپرک‪ ،‬عقلپپي )‪ (Rational‬۽ علمپپي‬ ‫ڇنڊڇاڻ ۽ سندن جائز حيثيت جي تعين جي روايپت اڃپپان پخپپتي نپاهي‪.‬‬ ‫تاريخ جو ڊگهو عرصو غلم‪ ،‬مح ڪوم‪ ،‬محپپروم ۽ وي ڳاڻپ جپپو ش پڪار‬ ‫رهڻ ڪري عپپام طپپور جي ڪي سپپماجي ۽ نفسپپياتي ڪمزوريپپن اهپڙن‬ ‫معاشرن ۾ پيدا ٿينديون آهن‪ُ ،‬انهپپن جپپو شپڪار اسپپين بپپه ٿيپپا آهيپپون ۽‬ ‫پنهنجن املهه ماڻڪن جو گهربل قدر نه ڪرڻ به اهڙين ڪمزورين مان‬ ‫هڪ آهي‪ .‬ڊاڪٽر ٻوهيو جنهن سطح جو عالم‪ ،‬مفڪر ۽ اديب هپپو ۽ هپپن‬ ‫سڄي زندگي جن وڏن ۽ بنيادي موضوعن تي نهايت علميت ۽ گهرائيَء‬ ‫سان سوچيو ۽ لکيو‪ ،‬جپپي ُاهپي اڄ بپه اسپان جپي سپماجي‪ ،‬ف ڪري ۽‬ ‫ادبي ايجنڊا تي گهربپپل اهميپت سپان سپپامهون اچپن تپه مپپان پنهنجپپي‬ ‫پوريَء سنجيدگيَء سان چوان ٿو ته سنڌي ادب ۽ سماج صحيح معنيپق‬ ‫۾ هڪ نئين دؤر ۾ داخل ٿي سگهي ٿو‪.‬‬ ‫اڄوڪو جديد ۽ سائنسي طور زنپپدگيَء جپپي هپپر شپپعبي ۾ بلنپپدين کپپي‬ ‫ه صديون اڳ ڌرتيَء جو ه ڪڙو‬ ‫ڇهندڙ يورپ رڳو اڄ کان ڪي پنج‪َ -‬‬ ‫ُ‬ ‫ڇه َ‬ ‫سڌريل‪ ،‬پست حپپال ۽ سپپماجي طپپور مپپذهبي تسپپلط سپپبب ه ڪڙو‬ ‫اڻ ُ‬ ‫خطو تصور ڪيو يندو هو ۽ اڄ ساڳيو يپپورپ سپپڄيءَ دنيپپا لءِ‬ ‫ٻوساٽيل ِ‬ ‫خطو تصور ڪيپپو وڃپپي‬ ‫ترقيَء ۽ تحقيق جي حوالي سان هڪڙو مثالي ِ‬ ‫ٿو‪ .‬جي يورپ جي ان پستيَء کان اڄوڪي اؤج جا بنيادي سبب معلوم‬

‫ڪبا ته واضح ٿيندو ته اهي يورپ جپپا غيپپر معمپپولي علپپم ۽ دانپپش جپپا‬ ‫اڪابر ئي هئا‪ ،‬جن سمجهي ورتو هپپو تپپه جيسپپتائين ڪو سپپماج اعلپ ٰي‬ ‫ادراڪ ۽ سائنسي شعور سان نٿو سلهاڙجي‪ ،‬تيسين اهو زنپپدگيَء جپپي‬ ‫ڪنهن به شعبي ۾ ُاسري نٿو سپپگهي‪ .‬قومپپون‪ ،‬مل پڪ ۽ معاشپپرا عپپوام‬ ‫سان ٺهندا ۽ سندن ئي جسماني ۽ ذهني پورهيي سان وڌنپدا ۽ سپڌرندا‬ ‫آهن‪ ،‬ان ڪري جيستائين عوام کي تبديليَء ۽ تغير جو شعور نٿو ڏجپپي‪،‬‬ ‫تيسين تبدليين جا سپپپنا سپپاڀيائن کپپي ُپڄپپي نپپه سپپگهندا‪ .‬سپپنڌ ۾ ادبپپي‬ ‫نشاط الثانيه )‪ (Renaissance‬جي شعور جو جي ڪو ٻپپج هپپن صپپيَء‬ ‫جي شروعات ۾ مرزا قليپپچ بيپپگ پوکيپپو هپپو‪ ،‬تنهپپن جپپي آبيپپاري عقلپپي‬ ‫ٺ جپپي ڏهپپاڪن ۾ حيپپدر بخپپش‬ ‫سپ ِ‬ ‫اسپپتدلل ۽ شپپعور سپپان پنجپپاهه ۽ َ‬ ‫جتوئي‪ ،‬جي‪ .‬ايم‪ .‬سيد‪ ،‬محمد ابراهيپپم جپپويي‪ ،‬رسپپول بخپپش پليجپپي‪،‬‬ ‫شيخ اياز‪ ،‬مولنا گراميَء‪ ،‬ڏيپلئيَء ۽ ٻين ڪئي‪ .‬آبياري ڇپپا ڪئي‪ ،‬بل ڪه‬ ‫مان ته چوندس ته سنڌ ۾ فڪري طور نئيپپن ۽ سائنسپپي سپجاڳيَء جپپا‬ ‫بنيپپاد ئي هنپپن وڌا‪ .‬هنپپن جپپي خپپوابن ۾ جي ڪا سپپنڌ هئي‪ ،‬اهپپا غلم‪،‬‬ ‫جپپاگيرداري ۽ وڏير ڪي سرشپپتي جپپي سپپنگهرن ۾ ڦاٿپپل ۽ عملپپي‬ ‫پسماندگيَء جي شڪار نپه پپر هپڪ آزاد‪ ،‬باوقپار‪ ،‬دنيپا جپي سپڀ کپان‬ ‫اڳتي وڌيل سماجي‪ ،‬سياسي ۽ سائنسپپي شپپعور سپپان سپپلهاڙيل هپڪ‬ ‫جديد سنڌ هئي‪ .‬هڪ اهڙي سنڌ‪ ،‬جنهن کي هڪ دفعپپو وري انسپپان جپپي‬ ‫سپونهون ڪردار ادا‬ ‫تهپذيبي ِاتهپاس جپي ارتقپا جپي سپفر ۾ سپيبتو ۽ ُ‬ ‫ڪرڻو هو‪ .‬سنڌ ۾ علم ادب جي ميدان ۾ جنهن ”نئين سجاڳيَء“ يعنپپي‬ ‫‪ Renaissance‬جا بنياد ُانهن ڏاهن وڌا ان کي اڳتي هلي جن مڻيادار‬ ‫مڙسن ۽ ڏاهن علم ادب جي ميدان تي بلوغت تي رسايو‪ُ ،‬انهپپن ۾ سپپنڌ‬ ‫ل فخر فرزند ۽ ڏاهو انسان ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو به هو‪.‬‬ ‫جو قاب ِ‬ ‫منهنجي خوشبختي چئجي جو مون کي زندگيَء ۾ ڊاڪٽر ٻوهيي جهپپڙي‬ ‫ب علم و ادراڪ انسان سان ويجهو رهڻ جو گهڻڪڪو موقعپپو‬ ‫ڏاهي ۽ صاح ِ‬ ‫مليو‪ .‬ڊاڪٽپپر ٻوهيپپو هپپونئن تپپه اسپپان جپپي ارد گپپرد لکيپپن ۽ ڪروڙيپپن‬ ‫انسپپانن جهپپڙو انسپپان هپپو ۽ يقينپپن انسپپان هئڻ جپپي نپپاتي منجهپپس‬ ‫ڪمزوريون بپه رهيپون هونپديون‪ ،‬پپر جيڪ ڪي مپپاڻهو کيپس زنپپدگيَء ۾‬ ‫ويجها رهيا‪ُ ،‬انهن کي خبر آهي ته هو ڪا ٻي شيِء هو‪ .‬منهنجي خيال ۾‬ ‫سنڌ ويجهي ماضيَء ۾ علم ادب جي دنيا ۾ جيڪي چند وڏا ذهين ۽ ڏاها‬ ‫انسان پيدا ڪيا‪ ،‬ڊاڪٽر ٻوهيو ُانهن ۾ به پنهنجي هڪ خاص حيثيت رکپپي‬ ‫ٿو‪ .‬هو مزاجن پس منظر ۾ رهڻ وارو شخص هو‪ ،‬ان ڪري هپپن جپپون‬

‫انيڪ صلحيتون ۽ ڏاهپ سماجي سطح تي گهڻو ُاڀري نه سپپگهيون‪ .‬ان‬ ‫هوندي به هپن جپو علمپپي ۽ ف ڪري پورهيپو زمپانن تپپائين اسپان جپپي‬ ‫رهبري ڪندو رهندو‪ .‬ماڻهن علم سان عشق جي ڳالهه ٻ ُڌي هونپپدي‪،‬‬ ‫ڪتابن ۾ پڙهي هوندي پر مون علپپم سپپان عشپپق‪ ،‬ڊاڪٽپپر ٻپپوهيي جپپي‬ ‫صورت ۾ اکين سان ڏٺو‪ .‬هو علم جي حوالي سان سپپراپا عشپپق هپپو ۽‬ ‫ُاهو جنون ئي هو‪ ،‬جيڪو کيس ايترو اڳتي وٺپپي آيپپو‪ ،‬جپپو ه پڪ هپپاريَء‬ ‫جي غريب‪ ،‬بي پهچ ۽ نڌڻڪي ٻار مان هو ڊاڪٽر ٻوهيو ٿي ويو‪.‬‬ ‫مان بنيادي طور سائنس ۽ فلسفي جو شپپاگرد آهيپپان ۽ سپپائنس جپپي‬ ‫پنهنجي هڪ اخلقيات ٿئي ٿي‪ ،‬جنهن جو ه پڪ بنيپپادي ُاصپپول ۽ ضپپابطو‬ ‫ِاهو آهي ته ڪنهن به ڳالهه جي ڇنڊڇپپاڻ ۽ ت َپ َڪ تپپور وقپپت اجپپائي وڌاءَ‬ ‫کان ڪم نه وٺجي‪ ،‬ٻيَء صورت ۾ حاصل ڪيل نتيجن جي ڪابه وقعپپت‬ ‫چپپوهن‬ ‫۽ َورٿ نه ٿي رهي‪ .‬ان تناظر ۾ جڏهن لڙڪڪڪاڻي ضپپلعي جپپي پي ُ‬ ‫جي ڳوٺ ۾‪ ،‬محمد علي ٻوهيي نالي هڪ غريب هاريَء جي گهر ۾ جنم‬ ‫وٺندڙ‪ ،‬غربت‪ ،‬محرومين ۽ اهنجن ۾ ٻالڪپڻ گذاريندڙ‪ ،‬وڏن وڏن تعليمپپي‬ ‫ادارن تائين پهچڻ جو تصور به نه ڪري سگهندڙ‪ ،‬ه ڪڙو ڳوٺپپاڻو ٻپپار‪-‬‬ ‫جڏهن اڳتي هلي پنهنجي دؤر جو وڏو سوشل سائنٽسپپٽ‪ ،‬اعل پ ٰي پپپايي‬ ‫جو دانشور ۽ اديب يعني ڊاڪٽر الهداد ٻوهيو ٿي پپپوي تپپه پپپوِء سپپندس‬ ‫وڏائي ايئن ثابت ٿي پپپوي ٿپپي جيئن سپپج پنهنجپپي ُاڀپپرڻ سپپان پنهنجيپپن‬ ‫ثابتين جو سامان پاڻ سان کڻي ايندو آهي‪ .‬جيتوڻيڪ ڊاڪٽر ٻپپوهيي جپپا‬ ‫ڪتاب هن جي عميق علميت جپپي پپپوريءَ طپپرح ِاحپپاطو نپپه ٿپپا ڪڪڪري‬ ‫سگهن‪ ،‬جو ُاهي موضوع ته صرف هن جپپي اوليپپت هئا‪ ،‬جپپن کپپي هپپن‬ ‫سنڌ جي ماڻهن تائين رسائڻ بنهه ضپپروري ٿپپي سپپمجهيو پپپر هپپن جپپي‬ ‫موضوعن جي چونڊ مان ئي پتو پئجي ويندو تپپه هپپو علمپپي خيپپال کپپان‬ ‫ڪيتري نه وسيع ذهن ۽ سوچ جو ڌڻي هو‪.‬‬ ‫غلم ۽ پسپمانده معاشپپرن جپپي هپڪ ڪمپپزوري اهپپا بپپه آهپي تپه ُاهپي‬ ‫ڀ پوريَء طرح حاصل‬ ‫پنهنجن غير معمولي انسانن جي صلحيتن جو ل ُ‬ ‫نه ڪري سگهندا آهن‪ .‬ٻوهيي صپپاحب سپپان بپپه ايئن ٿيپپو ۽ اسپپين هپپن‬ ‫جهڙي مفڪر ۽ دانشور جي علميپپت ۽ تخليقپپي صپپلحيتن مپپان پپپوريَء‬ ‫طرح فائدو حاصل نه ڪري سگهياسين‪ .‬ٻوهيپپو صپپاحب جيتپپوڻيڪ هپڪ‬ ‫اديپپب ۽ قلم ڪار هپپو پپپر منهنجي پَء نظپپر ۾ بنيپپادي طپپور هپپو ه پڪ وڏو‬ ‫سپپپپپپماجي سائنسپپپپپپدان ۽ عمرانيپپپپپپات جپپپپپپو مپپپپپپاهر )‪Social‬‬ ‫‪ (Anthropologist‬هو‪ .‬اها ڳالهه مان اڪثر کيس روبپپرو بپپه چونپپدو‬

‫کلي پونپدو هپو ۽ چونپدو هپو‪” :‬جيسپتائين ڪوبه‬ ‫هئس ۽ هو بي اختيار ِ‬ ‫اديب پنهنجي سوچ‪ ،‬فڪر ۽ روين ۾ سوشل سائنٽسٽ ناهي‪ ،‬تيسين هو‬ ‫ڪو وڏو ادب تخليق نه ٿو ڪري سگهي‪ .‬ظاهر آهي ته اديب سپپماج لءِ‬ ‫لکي ٿو‪ ،‬سماج اديب جو آڊينس آهي ۽ جيڪڏهن اديب کپپي سپپماج جپپو‬ ‫گهرو شعور ۽ ادراڪ نه هوندو‪ ،‬تيسين هو ڪابه غيپپر معمپپولي ڳالهه‬ ‫ِ‬ ‫چئي ۽ لکي نه ٿپپو سپپگهي‪ .‬ان ڪري اديپپب لِء عمرانيپپات جپپو شپپعور‬ ‫لزمي آهي‪ “.‬ٻپوهيي صپاحب جپو سپپماجي سائنسپن جپپو مطپپالعو بپه‬ ‫نهايت وسيع هو‪ .‬سماجيات‪ ،‬تاريخ‪ ،‬سياسي‪-‬معاشيات‪ ،‬فلسپپفو ۽ عل پم ِ‬ ‫تنقيد هن جا خاص موضوع هئا‪ .‬اهو ئي سبب آهي جو هو جڏهن سماج‬ ‫گهرائيپَء‪ ،‬ڏور رس نگپپاهه ۽‬ ‫بابت لکنپپدو يپپا ڳالهائينپپدو هپپو تپپه وڏيپءَ ِ‬ ‫‪ Vision‬سان ڳالهائيندو هو‪.‬‬ ‫هو پهريون ماڻهو هو جنهن سنڌي ادب ۾ ٻوليَء جي سوال تپپي خپپالص‬ ‫سائنسي ۽ سمجاياتي لحاظ کان قلم کنيو‪ .‬نپپه ر ڳو ايپپترو پپپر ٻپپوليَء‬ ‫سان گڏ ادب توڙي فڪر کي به عمرانيات جي تناظر ۾ سمجهڻ ۽ پرکڻ‬ ‫تي زور ڏنو‪ .‬هن ڄاتو ٿي ته سنڌ علمي پسماندگين ۽ جهالتن جي ڌٻڻ ۾‬ ‫ڦاٿل ۽ انيڪ دائرن ۾ قيد سماج آهي‪ .‬اديب‪ ،‬دانشور ۽ قلم ڪار جي ڪي‬ ‫سونهان هونپدا آهپن‪ ،‬جپي ُاهپي بپه‬ ‫سماج ۾ قدرن‪ ،‬تصورن ۽ تفڪر جا ُ‬ ‫گهري سماجياتي شعور کان وانجهيل هوندا‪ ،‬ته پوِء اها تبپپديلي محپپض‬ ‫ِ‬ ‫هڪ خواب بڻجي ويندي ۽ سپپاڀيان جپپي ُان سپپطح تپپائين هرگپپز َرسپپي‬ ‫ڪين سگهندي‪ ،‬جيڪا قومن ۽ معاشرن جون تقديرون بپپدلئي ڇڏينپپدي‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫‪70-1960‬ع جي ڏهاڪي ۾ سپپنڌي ادب ۾ سپپنڌي ٻپپوليَء جپپي ب پڻ بڻيپپاد‬ ‫بابت گهڻا بحث ڇڙيا‪ ،‬جنهن ۾ خاص طور ڊاڪٽر نبي بخش خان بلپپوچ‪،‬‬ ‫ڊاڪٽر غلم علي النا ۽ سراج الحق ميمڻ صاحب حصپپو پپپتي ورتپپو پپپر‬ ‫اهو بحث سائنسيت سپپان ا ڳتي وڌي ڪنهپپن نپپتيجي تپپي نپپه پهتپپو‪ُ .‬ان‬ ‫زمپپاني ۾ جنهپپن شپپخص ٻپپوليَء جپپي سپپوال کپپي تخليقپپي انپپداز سپپان‬ ‫گهرائيَء ۽ علميت سپپان کنيپپو ۽ ان کپپي‬ ‫سماجياتي پس منظر ۾ وڏيَء ِ‬ ‫ڪنهن نتيجه خيز هنڌ تائين پهچايو ته اهو ڊاڪٽر ٻوهيو هو‪ .‬هپپن ”سپپنڌي‬ ‫ٻوليَء جو سماجي ڪارج“ جي عنوان سان ان وضپپوع تپپي هپڪ ٿيسپپز‬ ‫لکي‪ ،‬جنهن کي سنڌ يونيورسٽيَء پاران ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ڏنپپي وئي‪.‬‬ ‫ٻوليَء جي سماجي ڪردار ۽ ڪارج جي سوال تي سائنسيت سان ايڏو‬ ‫تخليقي ڪم نه رڳو سنڌ ۽ سنڌي پر اردو ادب ۾ به مون کپپي نظپپر نپپه‬

‫آيو آهي‪ .‬پنهنجي ان ٿيسز ۾ ڊاڪٽر ٻوهيي سماج‪ ،‬ٻوليَء ۽ ڪلچپپر جپپي‬ ‫پاڻ ۾ تعلق کي عمرانيات جي لحاظ کپپان واضپپح ڪري‪ ،‬سپپنڌي ٻپپولي‪،‬‬ ‫ادب ۽ ان جي سماجي افاديت توڙي ڪارج بابت پنهنجا عالماڻا ويچپپار‬ ‫پيش ڪيا‪ .‬پنهنجي ٿيسز بابت هو پاڻ لکي ٿو ته‪:‬‬ ‫”اسان سڀ سنڌي ٻپپوليَء جپپي انهيپَء دنيپپا يعنپپي سپپماج ۾ رهپپون ٿپپا‪،‬‬ ‫جيڪو ٻوليَء سان گڏ ۽ ان جي ئي حدن اندر لڳاتار بدلجندو رهي ٿو ۽‬ ‫ترقي ڪندو رهي ٿو‪ .‬هونئن به انسپپاني بنيپپادن جپپي تخليقپپي تهپپذيب )‬ ‫‪ (Creative Civilization‬۾ ٻولي بدلجندڙ ۽ هميشپپه تيپپار ۽ مسپپتعد‬ ‫طاقت جيان ڪم ڪندي آهي‪ .‬ٻوليَء جو هيُء ارتقائي ۽ حياتياتي پهلپپو‬ ‫)‪ (Biological Aspect‬ٻوليَء جپپي ڪارج کپپي سپپماج جپپي ارتقپپا ۽‬ ‫حياتيات سان لڳاپي ۾ آڻي ٿو‪“.‬‬ ‫هنن خاص ڳالهين مپپان معلپپوم ٿئي ٿپپو تپپه ٻپپوليَء جپپو اڀيپپاس هپپاڻي‬ ‫سپپپپپپماجيات )‪ ،(Sociology‬حياتيپپپپپپات )‪ ،(Biology‬نفسپپپپپپيات )‬ ‫‪ ،(Psychology‬سپپپماجي نفسپپپيات )‪ (Social Psychology‬پ ۽‬ ‫انسانيات )‪ (Anthropology‬جهڙن علمن جي ُاصپپولن پٽانپپدر ڪر ڻو‬ ‫پوندو‪ .‬ايئن علم ِ ڪلچر )‪ (Culturology‬به ٻوليَء جپپي مپپامرن سپپان‬ ‫واسطو رکي ٿو‪ .‬اهڙيَء ريت ٻوليَء جي علپپم جپپي حيپپثيت هپڪ اهپڙي‬ ‫علم جهڙي ثابت ٿئي ٿي‪ ،‬جيڪو سڀني عمراني علمن سان تعلق رکپپي‬ ‫ٿو ۽ جنهن ۾ هنن سڀني علمن جي ُاصولن جو استعمال ٿي سگهي ٿو‪.‬‬ ‫ٻوليَء جو اڀياس هاڻي سماجي نفسيات جو هڪ اهپپم موضپپوع بڻجپپي‬ ‫ويو آهي‪ .‬هارس گنز برگ لکي ٿو ته‪” :‬سماجي نفسيات جو ڪم آهپپي‬ ‫سماج جي سچيَء زندگيَء جو هڪ تجزيپو ڪرڻ‪ ،‬۽ اهپو علمپي تجزيپو‬ ‫ٻوليَء‪ ،‬آرٽ‪ ،‬مذهب ۽ گڏيل ڪارڪردگيَء جي مدد سان ئي ڪري ٿپپو‬ ‫سگهجي‪ (The Psychology of Society P.IX) “.‬اهڙيَء ريپپت‬ ‫”وليهيم ونٽ“ جنهپپن کپپي جرمنيپَء ۾ سپپماجي نفسپپيات جپپو پرچپپارڪ‬ ‫مڃيو ويندو آهي‪ ،‬تنهن جو چوڻ آهي ته‪” ،‬سماجي نفسپپيات جپپو تعلپپق‬ ‫سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جي انهيَء دماغي پيدواار سان آهي‪ ،‬جنهن کپپي‬ ‫مپپٿ )‪ (Myth‬۽ رواج ۾ ڏسپپي ٿپپا سپپگهون‪ .‬ٻپپوليَء جپپي‬ ‫اسان ٻپپوليَء‪ِ ،‬‬ ‫سماجي حيثيت جو تعلق وڃي ٿپپو ”هيگپپل“ جپپي انهيپَء تحريپڪ سپپان‬ ‫قپائم ٿئي‪ ،‬جنهپن کپي لپوڪ روح )‪ (Volkgeist of Folk Soul‬جپو‬ ‫تصور ڪوٺيو ويپو آهپي‪ ،‬هپن تصپور مپان بعپد ۾ ُڪليپاتي روح )‪World‬‬

‫‪ (Soul‬جو تصور پيپپدا ٿيپپو‪” .‬هيگپپل جپپي هيپَء تحريپڪ اسپپان لِء ڏاڍي‬ ‫اهمآهي‪ ،‬ڇو ته ان مان اسان کي قوم جو اهو روحاني تصور ملي ٿپپو‪،‬‬ ‫مپپٿ ۽ رواج ۾ ڳولي‬ ‫جنهپپن کپپي اسپپان ادب‪ ،‬آرٽ‪ ،‬قپپانون‪ ،‬ٻپپوليَء‪ِ ،‬‬ ‫سگهون ٿا‪ .‬هيگل جپپي انهي پَء تصپپور تپپي مشپپهور عپپالم صپپاو بني پَء )‬ ‫‪ (Svigny‬پنهنجي انهيَء ُاصول جو بنياد رکيو‪ ،‬جنهن کي بعد ۾ ”قانون‬ ‫جپپو تپپاريخي ُاصپپول“ چيپپو ويپپو آهپپي‪The Psychology of") .‬‬ ‫‪(Society" PP 8-9‬‬ ‫ان مان خبر پوي ٿي ته گهٽ ۾ گهٽ هيگل کپپان وٺپپي اڄ تپپائين علمپپي‬ ‫دنيا ۾ اهو تصور قپپائم رهنپپدو آيپپو آهپپي تپپه ٻپپوليَء جپپو مپپامرو‪ ،‬ه ڪڙو‬ ‫سپپماجي مپپامرو آهپپي ۽ ٻپپوليَء جپپو اڀيپپاس سپپماجي نفسپپيات ۽ ٻيپپن‬ ‫سماجي علمن جي مدد سان ئي ڪرڻ گهرجي‪.‬‬ ‫‪ -3‬اهي ئي ڳالهيون آهن جن مان معلوم ٿئي ٿو ته ٻوليَء جي باري ۾‬ ‫اسان جي ڪيپپل تحقيپپق جي ڪا گه ڻو ڪري صپپوتيات )‪،(Phonetics‬‬ ‫علم لغت )‪ (Lexicography‬۽ تاريخي علپپم زبپپان )‪Comparative‬‬ ‫‪ (Linguistics‬جي ميدانن تي ٿي آهپپي‪ ،‬سپپا ڪافي نپپه آهپپي‪ .‬بيشپڪ‬ ‫هڪڙو دؤر ٻوليَء جي تحقيق جي انهن مقصدن جپپو متقاضپپي بپپه هپپو‪.‬‬ ‫ان دؤر ۾ ٻوليَء جپپي بپپاري ۾ ڪي بنيپپادي ڳالهيون معلپپوم ڪرڻيپپون‬ ‫هيون‪ .‬وري ان وقت علپپم جپپي ترقي پَء جپپي خيپپال کپپان ر ڳو علمپپي‬ ‫تجسس بپه وڏي ۽ اهپم ڳالهه هئي‪ ،‬پپپر اهپو دؤر اسپپان جپي ڏسپپندي‬ ‫ڏسندي گذري ويو‪ .‬خود ان دؤر ۾ بپپه مئڪڪڪس ميپپولر )‪(Max Muller‬‬ ‫جهڙي عالم جي قلم مپان اسپپان کپپي خپپبر پپپوي ٿپپي تپپه ”جڏهپپن آئون‬ ‫چوان ٿو ته ڪي ماڻهو آريا آهن تڏهپپن آئون ر ڳو ايپپترو ٿپپو مڃپپان تپپه‬ ‫ڪي ماڻهو آريائي ٻوليون ڳالهائين ٿا‪ “.‬اهڙيَء ريت اسپان جپپي ٻپولي‬ ‫به اسان کپپي اسپپان جپپو سپپماجي تشپپخص )‪(Social Personality‬‬ ‫بخشي ٿپپي‪ .‬اسپپان جپپي ٻپپولي اسپپان جپپي گڏيپپل منپپٿ )‪Collective‬‬ ‫‪ (Mind‬جي ڪهاڻي آهي‪ .‬اها ڪهاڻي اسان مپپاڻهن جپپي‪ ،‬اسپپان جپپي‬ ‫سماجي ادارن جي‪ ،‬۽ اسان جي گڏيل ڪلچري ڪارڪردگيَء جپپي هپڪ‬ ‫تاريخ آهي‪ .‬اهڙيَء ريت‪ ،‬جهڙيپَء ريپپت ٻپپولي اسپپان جپپي تاريپپخ آهپپي‪،‬‬ ‫اسان جي ٻولي‪:‬‬ ‫)‪ (1‬اسان کي پنهنجا ڏئي ٿي‪،‬‬ ‫)‪ (2‬اسان جو ماحول ۽ دائرو مقرر ڪري ٿي‪،‬‬

‫)‪ (3‬اسان کي پنهنجو ماضي ۽ حال سمجهائي ٿي‪،‬‬ ‫)‪ (4‬اسان جي فهم ۽ ”وهم“ جو دائرو مقرر ڪري ٿي ۽‬ ‫)‪ (5‬اسان کي اسان جي بنيادي نظرين ۽ خيالن‪ ،‬رسمن ۽ رواجپپن جپپو‬ ‫هڪ رڪارڊ پيش ڪري رهي آهي‪.‬‬ ‫‪ -4‬هن قسم جون حقيقتون هپپاڻي اهپپا تقاضپپا ڪري رهيپپون آهپپن تپپه‬ ‫ٻوليَء جي باري ۾ تحقيق جي مقصدن کي نئينَء طرح مرتب ڪجپپي ۽‬ ‫هاڻي ٻوليَء جي وڌيڪ تحقيق ٻپپوليَء جپپي بپپاري ۾ حاصپپل ٿينپپدڙ نئيپپن‬ ‫معلومات جي روشنيَء ۾ ڪجي ۽ اهڙيپَء ريپپت ۽ انهيپَء مقصپپد سپپان‬ ‫ڪجي ته ٻوليَء کي انسان جي بهتريَء‪ ،‬سماجن جپپي ترقي پَء‪ ،‬فپپردن‬ ‫جي افرادي قوت‪ ،‬۽ قومن جي آسودگيءَ جپپي مقصپپدن جپپي لِء ڪم‬ ‫آڻي سگهجي‪(.‬‬ ‫‪ -5‬هن تحقيق جو موضوع‪” -‬سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج“‪ -‬سپپنڌي‬ ‫ٻوليَء جي باري ۾ ته هڪ نئين مقصد حاصل ڪرڻ لِء هڪ نئين تحقيپپق‬ ‫جو بنياد رکي رهيو آهپي پپر عپام طپور تپي ٻپوليَء جپي بپاري ۾ هيپُء‬ ‫موضوع اسان کي ڪو نئون نظريو ڪونه ٿو ڏئي‪ .‬بنيادي طور تي بحث‬ ‫هيٺ ايندڙ ڳالهه اها نه آهي ته ٻوليَء جپو ڪو سپماجي ڪارج ٿينپدو‬ ‫آهي يا نه‪ .‬اها ڳالهه هاڻي دنيا جي سڀني عالمن وٽ مڃيپپل آهپپي تپپه‬ ‫ٻولين جو هرڪو ڪارج هڪ سماجي ڪارج آهي‪ ،‬پر جپپدا جپپدا سپپماجن‬ ‫جون تقاضائون‪ ،‬اخلقي قدر‪ ،‬معيار‪ ،‬سياسي ۽ سماجي رجحان ۽ ادبي‬ ‫مقصد ۽ لڙا جدا جدا ٿين ٿا‪ .‬ان ڪري هر سماج جي ٻوليَء جو ڪردار‬ ‫به نرالو ۽ جدا جدا ٿئي ٿو‪ .‬ان ڪري اسپپان جپپي سپپامهون بپپه سپپوال‬ ‫رڳو اهو آهي ته سنڌي ٻپپوليَء جپپو سپپماجي ڪارج ڪهپڙو آهپپي‪ .‬ٻيپن‬ ‫لفظن ۾ هيَء تحقيق انهيَء مقصد تحت ٿي رهي اهي ته اسان معلپپوم‬ ‫ڪريون ته سنڌي ٻوليَء جپپي اڀيپپاس مپپان اسپپان پنهنجپپي سپپماج جپپي‬ ‫نفسيات‪ ،‬معاش‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬سياست‪ ،‬تاريخ‪ ،‬حياتيات‪ ،‬مپپذهبي عقيپپدي ۽‬ ‫ڏاهپ جي باري ۾ ڪهڙو رايو قائم ڪري ٿا سگهون‪ .‬سماجي لسپپانيات‬ ‫جي مڃيل ُاصولن مطابق هن قسم جپپو اڀيپپاس اهپپو آهپپي جنهپپن کپپي‬ ‫بيپپاني سپپماجي لسپپانيات )‪ (Descriptive Socio-linguistics‬ٿپپو‬ ‫چئجي‪“.‬‬ ‫”‪ -8‬هن طرح هيَء تحقيق انهن مقصپدن کپي حاصپل ڪرڻ جپي هپڪ‬ ‫ڪوشش آهي ته‪:‬‬ ‫)‪ (1‬سنڌي سماج جي اڀياس ڪرڻ ۾ هڪ طريقو ڳولي لهجي‪.‬‬

‫)‪ (2‬اهو معلوم ڪجي ته سنڌي سماج‪ ،‬سنڌي ٻوليَء ۽ سنڌي ڪلچر جو‬ ‫پاڻ ۾ ڪهڙو سٻنڌ آهي‪.‬‬ ‫)‪ (3‬اهو معلوم ڪجي ته سنڌي ٻولي‪ ،‬پنهنجي ادب جي معرفپپت اهپپڙو‬ ‫ڪهڙو سماجي ڪردار ادا ڪري رهي آهي‪ (4) ،‬جنهن مان خود سپپنڌي‬ ‫سماج جي مزاج ۽ مسئلن جو اڀياس ڪري ٿو سگهجي‪.‬‬ ‫)‪ (5‬عام رواجي سنڌي ٻوليَء جو اهو ڪهڙو طريقو آهپپي‪ ،‬جنهپپن مپپان‬ ‫اسان جي سماج جي ڪن اهپپم اظهپارن جپپي )‪ (6‬پپپورائي ٿئي ٿپپي‪ ،‬۽‬ ‫ٻولي اها ضرورت ڪهڙيَء ريت پوري ڪري رهي آهي؟‬ ‫)‪ (6‬ٻوليَء جي وڏي مفهوم جي خيال کان سنڌي سماج ۾ اشپپارن جپپي‬ ‫ٻوليائي حيثيت ڪهڙي آهي ۽ انهن جو سماجي ڪردار ۽ ڪارج ڪهپڙو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)(‪”7‬علم معن ٰي“ ۽ ”علم علمت“ جي خيال کپپان سپپنڌي ٻپپوليَء جپپي‬ ‫اڀياس ڪرڻ مان اسان کي ڇا ٿو معلوم ٿئي‪ ،‬۽ ان اڀيپپاس مپپان اسپپان‬ ‫جي سماج جا ڪهڙا پهلو روشن ٿين ٿا‪ ،‬۽‬ ‫سنڌيٻوليَء ۾ معن ٰي جون ابتدائي صورتون ڪهڙيون آهن‪“.‬‬ ‫هاڻي اندازو لڳائي سگهجي تپپه ٿپپو تپپه ڊاڪٽپپر ٻپپوهيي جي ڪو ”سپپنڌي‬ ‫ٻوليَء جو سماجي ڪارج“ جي موضوع تي تحقيقپپي ڪم هپپٿ ۾ کنيپپو‬ ‫هو‪ ،‬ان جو فڪري تناظر ڪيڏو نه وسيع هو ۽ هن ٻوليَء جپپي سپپماجي‬ ‫ڪردار ۽ ڪارج کي ُاجاگر ڪري دراصپپل ڇپپا ٿپپي واضپپح ۽ ثپپابت ڪڪڪرڻ‬ ‫گهريو‪ .‬سڀ کان وڏي اهم ڳالهه ته هن وٽ تحقيق جو تصور ڪيڏو نه‬ ‫وسيع‪ ،‬سنجيده ۽ تخليق هو‪ .‬نه رڳو اهو پر تحقيق جي ميدان ۾ به هپپو‬ ‫اڪيلو شخص آهي‪ ،‬جنهن جديد سائنسي معيارن مپپوجب تحقيپپق جپپي‬ ‫علم ۽ طريقه ڪار )‪ (Methodology‬کي واضح ڪيو ۽ ”علم ِ تحقيق“‬ ‫نالي هڪ الڳ ڪتاب لکيو‪ .‬ڊاڪٽر ٻپپوهيي جپپي اهپپا خپپوبي هئي جپپو هپپو‬ ‫جنهن به موضوع جي بنيادي اهميت کي سمجهندو هو يا ان تي لکنپپدو‬ ‫هو ته سڀ کان پهرين ان جي علمي بنيادن کي واضح ڪندو هو ۽ اهپپو‬ ‫ئي هڪ سچي اسڪالر جو ڪم آهي ته اهو جنهن بپپه شپپعبي ۾ مهپپارت‬ ‫رکي ۽ ان کي سماج لِء ڪارائتو سپپمجهي‪ُ .‬ان حپپوالي سپپان پنهنجپپي‬ ‫ٻوليَء‪ ،‬ادب توڙي سماج کي هڪڙا بنياد به فراهم ڪري‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر ٻوهيي پنهنجي هڪ انٽرويوَء ۾ پاڻ بابت چيپپو هپپو تپپه‪” :‬مپپان ه پڪ‬ ‫مشڪل پسپپند مپپاڻهو رهيپپو آهيپپان‪ “.‬منهنجپپي يپپال ۾ هپپن جپپي علمپپي‬ ‫ڪاميابين جو سڄو راز ان هڪ جملي ۾ اچپپي وڃپپي ٿپپو‪ .‬دنيپپا جپپي وڏن‬

‫ماڻهن جون آتم ڪٿائون پڙهڻ منهنجو من پسند موضپپوع رهيپپو آهپپي ۽‬ ‫مون ڄاتو آهي تپپه زنپپدگيَء جپپي سپپمورن شپپعبن ۾ وڏا ڪارنامپپا ُانهپپن‬ ‫ماڻهن پئي سرانجام ڏنا آهن‪ ،‬جيڪي هميشه مشڪل پسند رهيا آهپپن‪،‬‬ ‫سهل پسند ماڻهو ذهني طور ڪمزور هوندا آهن‪ .‬سهل پسپپنديءَ مپپان‬ ‫مراد جسپپماني نپپه پپپر ذهنپپي ۽ روحپپاني سپپهل پسپپندي آهپپي‪.‬‬ ‫منهنجي ُ‬ ‫مشڪل پسند ماڻهو بهادر هوندا آهن ۽ ذهني طرح بهادر ماڻهو ئي وڏا‬ ‫۽ غير معمولي ڪم ڪري سگهندا آهن‪ .‬ڊاڪٽر ٻوهيپپو بپپه ذهنپپي طپپرح‬ ‫هڪ بهادر ۽ مشڪل پسند ماڻهو هو‪ .‬علم جي اخلقيپپات ۽ قپپدرن جپپي‬ ‫نظام )‪ (System of Values‬۾ بهادريءَ جا تصور ُاهي ناهن جيڪي‬ ‫اسان جي مروج سطحي ۽ پسپپت سپپماجي نظپپام جپپا مقپپرر ۽ متعيپپن‬ ‫ڪيل آهن‪ .‬سنڌي سماج ۾ وڏن ماڻهن جي پرک جي بپپاري ۾ بپپه اسپپان‬ ‫کي پنهنجا روايتي قدر ۽ ماپا تبديل ڪرڻا پوندا‪ .‬ٻوهيو صپپاحب ڇا ڪاڻ‬ ‫ته طبعن هڪ مشڪل پسند ۽ ذهني طرح بيحد پختپپو ۽ وڏو مپاڻهو هپو‪،‬‬ ‫ُان ڪري هن ادب جپپي ميپپدان ۾ بپپه پنهنجپپو بنيپپادي موضپپوع تحقيپپق ۽‬ ‫تنقيد کي بڻايو‪ .‬اها ٻي ڳالهه آهي ته هو نه رڳو هڪ تخليقڪار هو پپپر‬ ‫تنقيد ۽ تحقيقي ۾ به هو هڪ تخليقي نقاد ۽ محقق رهيپپو‪ .‬تلخيقيپپت جپپا‬ ‫معيار ۽ تصور اسان وٽ ڏاڍا سطحي ۽ پپپس مانپپده رهيپپا آهپپن‪ .‬اسپپان‬ ‫وٽ عام طور تخليقيت کي ادب جي مخصوص صنفن سپپان مشپپروط‬ ‫ڪيو ويندو آهي‪ .‬جڏهن ته حقيقت ۾ تخليقيت فقط صنف ۽ فارم جو نه‬ ‫پر ‪ Content‬جو سوال آهي‪ .‬انسان جي تهپپذيبي ۽ ذهنپپي اؤسپپر جپپي‬ ‫تاريخ ۾ قدرن‪ ،‬تصورن ۽ تفڪر جي تخليق کي سڀ کان ُاتم ۽ مٿانهون‬ ‫درجو ڏنو ويندو آهي‪ ،‬پوِء چاهي ان جو اظهار ڪهڙي به صنف ۽ فارم ۾‬ ‫حسناڪي تڏهن ٿي اچي‪ ،‬جڏهن ان جا‬ ‫ٿئي‪ .‬ادب ۾ به ِ‬ ‫گهرائي‪ُ،‬وسعت ۽ ُ‬ ‫گهرا احساساتي بنياد هوندا‪ .‬ڊاڪٽر ٻوهيو ڇاڪاڻ‬ ‫ڪي علمي‪ ،‬فڪري ۽ ِ‬ ‫ته هڪ سوشل سائنٽسٽ ۽ دانشور اديب هو‪ ،‬ان ڪري هپپن سپپمجهيو‬ ‫ٿي ته جيسين دنيا جي سپپمورن ف ڪري ڌارائن کپپي سپپنڌي ادب ۾ ‪In-‬‬ ‫‪) roads‬اچڻ جا لنگهه( نه ڏبا ۽ سنڌي ادب کي فڪري طرح دنيپپا جپپو‬ ‫سجاڳ ۽ فلسفياڻو شعور رکندڙ ادب نه بڻائبو‪ ،‬تيسين سپپان جپپو ادب‬ ‫پنهنجي سماج لِء ڪنهن به وڏي تبديليَء ۽ رهبريَء جو سببر نپپه بڻبپپو‪.‬‬ ‫”سنڌي ٻوليَء جو سماجي ڪارج“ جي موضوع تپپي هپپن جپپي ريسپپرچ‬ ‫محپپرڪ‬ ‫محرڪ به ِاهو هو‪ .‬تنقيد جي ميدان ۾ به هپپن جپپي ڪم جپپو ُ‬ ‫جو ُ‬ ‫ساڳيو هو‪ .‬ا ڄوڪي ُاسريل دنيا ۾ علم جي هر شعبي جي درجه بندي‬

‫بنيادي طور ٻن شعبن ۾ ڪئي وينپپدي آهپپي‪ ،‬يعنپپي ه پڪ ان جپپو خپپالص‬ ‫نظريپپاتي يپپا علمپپي پاسپپو )‪ (Theoretical‬۽ ٻيپپو ان جپپو اطلقپپي يپپا‬ ‫عملپپي )‪ (Applied‬پاسپپو‪ .‬اهڙيپپَء طپپرح تنقيپپد کپپي بپپه هپپاڻي ٻيپپن‬ ‫‪ Disciplines‬وانگر ساڳين ٻن حصن ۾ ورهايو وڃي ٿو ۽ ُاهي آهن‪:‬‬ ‫‪ .1‬علم ِ تنقيد‬ ‫‪ .2‬فن تنقيد‬ ‫اهڙيَء طرح پهرين موضوع جپپو تعلپپق تنقيپپد جپپي علمپپي يپپا نظريپپاتي‬ ‫پاسي سان آهي‪ ،‬جنهن جو ڪم تنقيد ڪرڻ جي علپپم‪ ،‬ان جپپي نظپپام ۽‬ ‫ُاصولن کي واضح ڪرڻ آهي‪ .‬جڏهن ته ٻئي موضوع جو تعلق تنقيد جي‬ ‫اطلقي پاسي سان آهي‪ ،‬جنهن جو مطلپپب آهپپي تپپه عل پم ِ تنقيپپد جپپي‬ ‫ُاصول جي بنياد تي تنقيد ڪرڻ جي فن کي واضح ڪرڻ يپپا خپپود‪ ،‬تنقيپپد‬ ‫ڪرڻ‪ .‬ڊاڪٽر ٻوهيي گهڻو ڌيان تنقيد جي علمي ۽ نظريپپاتي پاسپپي تپپي‬ ‫ڏنو‪ .‬ان جو سبب هيُء به ٿپپي سپپگهي ٿپپو‪ ،‬جپپو هپپن کپپان اڳ جيتپپوڻيڪ‬ ‫تنقيد ڪئي ته ويندي هئي ۽ سٺ جي ڏهاڪي ۾ ”مشرقي شاعريَء جپپا‬ ‫فني قدر ۽ ُرجحانات“ )مولنا گرامپپي( تپپوڙي ”انڌا اونڌا ويپپڄ“( رسپپول‬ ‫بخش پليجو( جهڙا شپپاهڪار تنقيپپدي مقپپال لکجپپي چ ڪا هئا پپپر ادب ۾‬ ‫تنقيد جو ڊسيپلين پوريَء طرح واضح نه هو ته ان جا ڪهڙا ُاصول آهن‬ ‫۽ دنيا ۾ تنقيد بابت گهڻا نظريا‪ -‬سامهون اچپپي چڪڪڪا آهپپن؟ تنقيپپد جپپي‬ ‫علم ۽ فن ۾ ڪهڙو فرق آهپپي ۽ اهپپي ٻئي شپپعبا ه پڪ ئي شپپعبي جپپون‬ ‫ل مسپپيح‬ ‫ڌارائون هئڻ باوجود الڳ الڳ شعبا ڪيئن آهن؟ ڇاڪڪڪاڻ تپپه قبپ ِ‬ ‫جي يوناني مفڪر ارسطوَء کان وٺي ويندي ٽين صپپدي عيسپپويَء جپپي‬ ‫لنجپپائينس تپپائين ۽ طلپپپ س پڊنيَء کپپان وٺپپي وينپپدي ڊرائيڊن ۽ ڊاڪٽپپر‬ ‫جانسپن تپائين‪ ،‬ورڊس ورٿ‪ ،‬ڪولرج‪ ،‬ڪارل مپارڪس‪ ،‬ميٿيپو آرنپالڊ‪،‬‬ ‫ارزاپائونڊ ۽ آِء اي رچرڊس کان وٺي ويندي ويهين صديَء جي ٽي ايپپس‬ ‫ايليٽ ۽ ولديمير ايلچ لينن تائين تنقيد جي علم ۽ فپپن‪ ،‬ادب ۽ فلسپپفي‬ ‫جي دنيائن ۾ وڏو سفر طئي ڪيو آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر ٻوهيي جو اهو پختو خيال هو ته جيستائين علم‪ ،‬فن ۽ فڪر جپپي‬ ‫ان سڄي سفر کي سنڌ ۾ متعارف نه ٿپپو ڪرايپپو وڃپپي‪ ،‬تيسپپين سپپنڌي‬ ‫ادب ۾ ا ها وسعت نپپه اينپپدي‪ ،‬جي ڪا نپپه ر ڳو اسپپان جپپي عپپوام جپپي‬ ‫رهبري ڪري پر سنڌ کي ايندڙ زمانن ڏانهن بپپه چيپپچ کپپان وٺپپي جهلپپي‬ ‫اڳتي وٺي وڃي سگهي‪ِ .‬اهي ئي آدرش هئا‪ ،‬جيڪي ساڻ ک ڻي ڊاڪٽپپر‬ ‫ٻوهيي سنڌي ادب ۾ تنقيد کي هڪ علمي شعبي طور اڳتي آندو ۽ ُان ۾‬

‫وڏو ڪم ڪيو‪ .‬هپپن جپپو ڪتپپاب ”تنقيپپدون“ )انسپپٽيٽيوٽ آف سپپنڌالجي‬ ‫طرفان شايع ٿيل( ان حوالي سان هڪ اهم ڪتاب آهي‪ ،‬جنهن ۾ هن نه‬ ‫ر ڳو تنقيپد جپپي علپم ۽ فپن جپي تاريپخ تپپي لکيپپو آهپي پپر ادب جپپي‬ ‫نظريپپپاتي‪ ،‬اخلقيپپپاتي‪ ،‬مپپپذهبي‪ ،‬نفسپپپياتي‪ ،‬جماليپپپاتي‪ ،‬سپپپماجياتي‪،‬‬ ‫افادياتي‪ ،‬عملي‪ ،‬داخلي ۽ ”نئين تنقيد“ جهپڙن موضپپوعن تپپي ڌار ڌار ۽‬ ‫تقابلي انداز سان لکي ”علم ِ تنقيد“ جي لڳ ڀ پڳ سپپمورين ڌارائن کپپي‬ ‫واضح ڪيو ته ادب جو تنقيدي اڀياس ايترن گهڻن ُرخن کان بپپه ڪري‬ ‫سگهجي ٿو‪ ،‬جنهن مان ِاها ڳالهه به ثابت ٿئي ٿپپي تپپه ادب تپپي ايپپترن‬ ‫گه ڻن ُرخپپن کپپان تڏهپپن ئي تنقيپپد ٿپپي سپپگهجي ٿپپي‪ ،‬جڏهپپن ان جپپي‬ ‫موضوعن جو دائرو به ايترو وسيع ۽ همه گير هجي‪.‬‬ ‫افسوس جو اڃا تائين اسان جي ڪنهن به اديپپب ۽ نقپپاد ”علپم ِ تنقيپپد“‬ ‫جي انهن سمورن نظرين کپپي سپپامهون رکپپي سپپنڌي ادب جپپو وسپپيع‬ ‫مطالعو پيش نه ڪيو آهي‪ .‬ٻيو ته ٺهيو پر سنڌي ادب جپپي ڪا معيپپاري‬ ‫تاريخ اڄ تائين لکي نه وئي آهي‪ ،‬جي ڪا مختصپپر تاريپپخ لکپپي بپپه وئي‬ ‫آهي ته ُاها به محض نصابي سطح جي‪ .‬ان جو سبب به منهنجي خيال‬ ‫۾ اهو آهي ته ڪابه تاريخ لک پڻ اڄپپوڪي دؤر ۾ خپپود ه پڪ ”نظپپام ِ علپپم“‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن کي غلم ِ تاريخ“ به چئجي ٿو‪ ،‬يعني تاريخ لکڻ جو علپپم ۽ ُان‬ ‫جا ُاصول‪ .‬جڏهن ادبي تاريخ لکڻ جا بنيادي ُاصول ئي واضپپح نپپه هونپپدا‬ ‫ته ڪا معياري تاريخ ڪيئن لکبي؟ ڊاڪٽر ٻوهيپپو پهريپپون عپپالم ۽ اديپپب‬ ‫هو‪ ،‬جنهن ”سنڌي ادبي تاريخ لکڻ جا ُاصول“‪” ،‬سنڌي ادب جي تاريخ ۽‬ ‫ان جا مسئل“ ۽ ”تاريخي واقعيت جو نظريپپو“ جه پڙا مضپپمون ۽ مقپپال‬ ‫لکي واضح ڪيو ته ڪا معياري ادبي تاريخ لکڻ جا ُاصول ۽ معيار ڪه پڙا‬ ‫آهن؟ اهڙيَء طرح اسان وٽ ادب ۾ خاص طور شاعريَء جي پرک جپپا‬ ‫معيار به واضح نه رهيا آهن ۽ اهو ڪم بپپه سپپنڌي ادب ۾ ڊاڪٽپپر ٻپپوهيي‬ ‫ڪيو‪ .‬هن ”شعر جي اڀياس جپپا نپپوان طريقپپا“ جپپي عنپپوان سپپان هپڪ‬ ‫شاهڪار مقپپالو لکپي واضپح ڪيپو تپپه عظيپم شپاعري تپوڙي عمپپومي‬ ‫شپپاعريَء جپپو اڀيپپاس ڪيئن ڪجپپي؟ عمرانيپپاتي‪ ،‬تپپاريخي‪ ،‬فطپپري ۽‬ ‫فڪري پس منظپپر‪ ،‬ڪرداريپت‪ ،‬قپدرن‪ ،‬تصپپورن ۽ ٻپپوليَء جپي نسپپبت‬ ‫س۽‬ ‫سان لکيل اهو عالماڻو مقالو شعر ۽ ادب جي اڀياس لِء نپپوان گ َپ َ‬ ‫ُاصول متعين ڪري ٿو‪ .‬ڊاڪٽر تنوير عباسيَء جو لکيپپل ڪتپپاب ”شپپاهه‬ ‫لطيف جي شاعري“ دراصپپل انهپپن ئي ‪ Outlines‬تپپي لکيپپل اڀياسپپي‬ ‫ڪتاب آهي ۽ ايئن ئي ڪو اديب يا نقاد شيخ اياز بابت لکي ته اياز جپپي‬

‫شپپاعريَء جپپي صپپحيح ۽ معيپپاري ڇنپڊ ڇپپاڻ ۽ مطپپالعو سپپامهون اچپپي‬ ‫سگهي ٿو‪ .‬ان ڏس ۾ ابتدائي قدم مرحوم امير علي چانڊيو ک ڻي چ ڪو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫ڪنهن زماني ۾ ادب کي به علم سمجهيو ويندو هو ۽ اهڙيَء طرح علپپم‬ ‫کي به ادب جي زمري ۾ آندو ويندو هپپو‪ ،‬جيئن عپپام طپپور ”علپپم ادب“‬ ‫جو اصطلح استعمال ڪيو ويندو آهي پر ڇاڪاڻ ته هيُء درجپپه بنپپديَء‬ ‫جو دؤر آهي‪ُ ،‬ان ڪري هر شعبي کي پنهنجي مزاج جي حسپپاب سپپان‬ ‫الڳ الڳ درجابنديَء ۾ ورهايو وڃي ٿو‪ .‬اڄ دنيا جا سمورا عپپالم‪ ،‬علپپم ۽‬ ‫ادب کي ٻه ڌار ڌار شعبا تسليم ڪن ٿپپا‪ ،‬پپپر ه ڪڙي ڳالهه تپپي سپپڀ‬ ‫متفق آهن‪ ،‬ته علپپم ۽ ادب جپپو پپپاڻ ۾ تعلپپق ايئن آهپپي جيئن دمپپاغ جپپو‬ ‫ڏاهپ سان‪ .‬فلسفي ۾ نظريه علم ) ‪Epistemology – Theory of‬‬ ‫‪ (Knowledge‬جا شاگرد ڄاڻن ٿا ته پهرين تصپپور وجپپود ۾ اچپپن ٿپپا ۽‬ ‫ُاهي بلوغت تي پهچي ڪنهن فڪر يا نظريي جو روپ وٺپن ٿپا ۽ جڏهپن‬ ‫خود اهپپو ف ڪر ُاسپپري ڪو نظپپام ِ ف ڪر )‪(System of Thought‬‬ ‫بڻجي ٿو ته اهو علم بڻجيو پپوي ۽ جيڪڏهپن ان علپم جپا بنيپاد خپالص‬ ‫عقلي ۽ تجرباتي آهن ته ان کپپي ”سائنسپپي علپپم“ چيپپو وڃپپي ٿپپو‪ .‬ان‬ ‫ڪري نه رڳو ادب‪ ،‬شاعري ۽ ٻيا فائن آرٽس پر خود سائنس‪ ،‬فلسفي‬ ‫بلڪه سموري انساني تهذيب جو بنياد ِاهي تصپپور‪ ،‬ف ڪر ۽ علپپم آهپپن‪.‬‬ ‫سماجيات جي خيال کان اها ڳالهه پرکپبي تڏهپن بپه معلپوم ٿينپدو تپه‬ ‫سڌري ۽ ُاسري نپپه ٿپپو سپپگهي‪ ،‬جيسپپين ُاتپپي غيپپر‬ ‫ڪوبه سماج تيسين ُ‬ ‫معمولي تصورن‪ ،‬تفڪر ۽ علم جو ظهپپور نپپه ٿپپو ٿئي ۽ اهپپا ئي ڳالهه‬ ‫ادب سان به لڳو آهي‪ .‬عظيم ادب جي بنيادن ۾ عظيم تصپپور ۽ ف ڪر‬ ‫ئي هجپپي ٿپپو‪ .‬يپپورپ ۾ سپپورهين صپپديَء ۾ مپپذهبي ميپپدان ۾ ف ڪري‬ ‫اصلحات )‪ (Reformation‬جو آغاز نه ٿئي هپپا ۽ لڳاتپار ٽپي صپديون‬ ‫نئين سجاڳيَء جون تحريڪون نه ُاڀرن ها ۽ گڏوگ پڏ علپپم جپپي مختلپپف‬ ‫ميدانن ۾ ترقي نه ٿيندي رهي هپپا تپپه يپپورپي سپپماج ”اونپپداهي دؤر“ )‬ ‫‪ (Dark Age‬مان نه نڪري سگهي ها ۽ اڄ ادب‪ ،‬فن‪ ،‬توڙي سائنسي‬ ‫علم جي ميدانن ۾ هن اؤج کي رسيل نه هجي هپپا‪ ،‬پپپر ان سپپڄي لقپپاَء‬ ‫تي نظر وجهبي ته معلوم ٿيندو ته اتي پهرين تف ڪر ۽ علپپم آيپپو ۽ پپپوِء‬ ‫ئي ادب ۾ ُاها سگهه پيدا ٿي‪ ،‬جو اهو تاريخ جون ڌارائون تبپپديل ڪري‬ ‫سگهيو‪ .‬سنڌ ۾ ِاها گهرج محمد ابراهيم جويي‪ ،‬رسول بخپپش پليجپپي ۽‬ ‫ڊاڪٽر الهداد ٻوهيي جهڙن ماڻهن شدت سان محسپپوس ڪئي‪ .‬ڊاڪٽپپر‬

‫محرڪ“ ان ئي سلسپپلي جپپي‬ ‫الهداد ٻوهيي جو ڪتاب ”ادب جا فڪري ُ‬ ‫هڪ اهم وِکَ آهي‪ .‬جنهن جپپو مقصپپد بپپه اهپپو ئي هپپو تپپه سپپنڌي ادب ۽‬ ‫سپپپنڌي سپپپماج کپپپي روايپپپتي محپپپدود دائري ۽ ذهنپپپي وي ڳاڻپ )‬ ‫‪ (Intellectual Isolation‬مان ڪڍي علم ۽ تفڪر جي عالمي ميدان‬ ‫تي وٺي اچجي‪ .‬هپپن ڪتپپاب ۾ ڊاڪٽپپر ٻپپوهيي سپپمجهائڻ جپپي ڪوشپپش‬ ‫ڪئي ته ادب‪ -‬سماج يا ان جي سمورن شعبن جي فڪري ڌارائن کپپان‬ ‫ڪٽيل يا ڪو بنهه الڳ وجود نپه ٿپو رکپي پپر اهپو بپه پنهنجپي ُڪليپت )‬ ‫‪ (Totality‬۾ انسپپان جپپي سپپمورن ذهنپپي وسپپيلن سپپان وابسپپته ۽‬ ‫سلهاڙيل آهي ۽ ان جا اثر به لزمي طور قبول ڪري ٿپپو‪ .‬اهپپا ڳالهه‬ ‫سمجهائڻ لِء هو اسان کي ادب ۽ تفڪر جي سموري تاريخ جي گِهٽيپپن‬ ‫۾ وٺي ويو آهي ۽ مثالن سان ثابت ڪ ڪري ڏيکپپاريو اٿپپس تپپه سپپنجيده ۽‬ ‫معياري ادب جا فڪري محرڪ هوندا آهن‪ .‬جيئن ِول ڊيپپورانٽ چيپپو هپپو‬ ‫ته‪:‬‬

‫"‪"Without Science Philosophy is Impotent‬‬

‫)سائنس کانسواِء فلسفو خصي آهي(‪.‬‬ ‫تيئن ٻوهيي صحب جي هن ڪتاب جي نتيجي طور به چئي سگهجي ٿو‬ ‫ته‪:‬‬

‫"‪Literature is‬‬ ‫‪"Impotent‬‬

‫‪dynamics,‬‬

‫‪Intellectual‬‬

‫‪Without‬‬

‫)فڪري محرڪن کانسواِء ادب خصي آهي(‪.‬‬ ‫هپپن ڪتپپاب ۾ ٻپپوهيي صپپاحب ٻ ُڌايپپو آهپپي تپپه يونپپاني شپپاعر هپپومر‪،‬‬ ‫آڪسلئيلس‪ ،‬سوفوڪلس‪ ،‬يورپيڊس ۽ سافو کان وٺي ويندي برهم ڻن‬ ‫جي ويدن‪ ،‬گوتم ٻ ُڌ جي مذهبي صحيفن‪ ،‬ڪنفيوشس‪ ،‬ذرتشپپت‪ ،‬قپپرآن‬ ‫شريف‪ ،‬روم ۽ مشپپرق جپپي عظيپپم ادبپپي شپپاهڪارن تپپائين‪ ،‬دنيپپا جپپو‬ ‫اصلوڪو عظيم ادب دراصل پنهنجي پنهنجپپي دؤر جپپي اعل پ ٰي شپپعور ۽‬ ‫ف ڪر جپپي پيپپداوار هپپو‪ .‬وينپپدي جديپپد دؤر ۾ ڊارون ۽ ميڪڊوگپپل جپپي‬ ‫ل سپپليم ۽ حقيقپپت پسپپندي‪،‬‬ ‫حياتياتي فڪر کپپان وٺپپي هيگپپل جپپي عقپ ِ‬ ‫روسو جي ”سپپماجي عهپپدنامي“ ۽ مپپارڪس جپپي جپپدلياتي ۽ تپپاريخي‬ ‫ماديت ۽ سارتر جي وجوديت جي فلسفي‪ ،‬ادب تي غيپپر معمپپولي اثپپر‬ ‫مرتب ڪيا آهن ۽ دنيا جو ڪوبه ادب پنهنجي هم عصر فڪري نظامن ۽‬ ‫محرڪن کان لتعلق رهي نٿو سگهي‪.‬‬

‫هاڻي ٻوهيي صاحب جي ان سڄي پورهيي جپپو تخليقپپي نپپتيجو تڏهپپن‬ ‫نڪرنپپدو‪ ،‬جڏهپپن ادب جپپي ف ڪري محر ڪن جپپي تاريپپخ ۽ روشپپنيَء ۾‬ ‫ڪلسيڪي توڙي جديد سنڌي ادب جو مطپپالعو ڪيپپو وينپپدو‪ .‬جيتپپوڻيڪ‬ ‫اهو هڪ وڏو ڪم اهي‪ ،‬پر ان کانسپپواِء نپپه تپپه اسپپان پنهنجپپي ادب جپپو‬ ‫صپپحيح اڀيپپاس ڪري سگهنداسپپون ۽ نپپه ئي وري سپپنڌي ادب کپپي‬ ‫س ۽ بنيپپاد ڏيپڻ ۾ ڪاميپپاب‬ ‫مستقبل جي حوالي سپپان نپپوان تخليقپپي گ َپ َ‬ ‫ٿينداسون‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 1:04 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫استاد بخاري ‪ -‬ڪجهه يادون‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫استاد بخاري ‪ -‬ڪجهه يادون‬ ‫پاڪستان ٺهئي کي ٻه چار سال مس گذريا آهن‪ .‬سنڌ ۾ جيڪب‬ ‫آباد وارو تاريخي ۽ روايتي ميلو زور شپپور سپپان شپپروع ٿپپي چ ڪو‬ ‫آهي‪ .‬ميلي ۾ ڏينهن واري ماڻهن جي پيهه کان وڌيڪ رات جو ٿيندڙ‪،‬‬ ‫سنڌي مشاعري جي پنڊال ۾‪ ،‬ماڻهن جي رش ۽ رونق گه ڻي آهپپي‪.‬‬ ‫سڪا سيَء پئجي رهيا آهن‪ .‬سيَء کان بچڻ لِء‪ ،‬هر ڪو‬ ‫جنوريَء جا ُ‬ ‫ماڻهو پاڻ کپپي گپپرم ڪپپڙن ۾ ويڙهيپپو سپپيڙهيو ۽ لڪيپپو ويٺپپو آهپپي‪.‬‬ ‫مشاعري ۾ سنڌ جي سڀني ضلعن جي ننڍن وڏن شهرن کان نوان ۽‬ ‫پراڻا‪ ،‬ڪهنه مشق شاعر آيل آهن‪ .‬ضلعي دادوَء جپپي شپپهر ڦلجپپي‬ ‫اسٽيشن کان ٻه ٽي ميل پري هڪ ڳوٺ غلم چپپانڊئي کپپان قپپدآور‪،‬‬ ‫منهپپن مهپپانڊي سپپان هپڪ نوجپپوان شپاعر‪ ،‬مشپپاعري جپپي‬ ‫ُ‬ ‫سپهڻي ُ‬ ‫ٺ مل پڻ تپپي‪ ،‬اڳينپَء قطپپار جپپي ڇيپڙي ۾‪ ،‬آخپپري‬ ‫پهريون ڀيرو ڪو َ‬ ‫ُڪرسيَء تي ڪنڊائتو ٿيو ويٺو آهي‪ .‬ڪجهه شاعرن کان پوِء‪ ،‬پراڻي‬ ‫رنگ جو معروف شاعر سيد احسن الهاشمي شعر پڙهڻ لِء اسٽيج‬ ‫تي اچي ٿو‪ .‬سيد احسن الهاشميَء جي شعر پڙهڻ کپپان ئي پنڊال ۾‬ ‫واڪا‪ ،‬نعرا ۽ وري چئه‪ ،‬ٻيهر ٻڌاِء جا آواز ٻڌي‪ ،‬غلم چانڊئي کان آيپپل‬ ‫نوجوان شاعر دل ئي دل ۾ چوي ٿو؛ ”ههڙي طاقتور شپپاعري ٻڌي‪،‬‬

‫ن شاعرن جپپي شپپاعري ڪيپپر ٻڌي‪ ،‬اهپڙو داد ڏينپپدو؟‬ ‫اسان پارن َنو َ‬ ‫هنن سٺن شاعرن جي درياَء واري تيز وهڪري )شاعريَء( ۾ اسان‬ ‫پارن شاعرن جا پير ڪٿي ڄمندا؟“ پنهنجو پاڻ سان پهه ڪري ٿپپو؛‬ ‫”آئنده شاعري ڪرڻ کان بس ڪئيسپپون‪ .‬ر ڳو اڄپپوڪي رات خيپپر‬ ‫سان گذري‪“.‬‬ ‫پنهنجن ئي خود ساخته سوالن جي مونجهارن ۾ ڦاٿپپل نوجپپوان‬ ‫شاعر کي‪ ،‬اسپپٽيج سپپيڪريٽريَء شپپعر پڙهپڻ لِء مٿپپي گهرايپپو‪ .‬هپپو‬ ‫تحپپت اللفپپظ ۾ شپپاعري ٻڌائي ٿپپو تپپه پنڊال ۾ موجپپود مپپاڻهن جپپي‬ ‫ن کي‪ ،‬وڌي پڪ‬ ‫زوردار تاڙين ۾ کيس داد ملي ٿو‪ .‬جنهنڪري سندس َ‬ ‫م َ‬ ‫شعر پڙهڻ لِء آٿت ملي ٿو‪ .‬هو غزل ٻڌائي ٿو؛‬ ‫رات کپپپپپپپپپپپپڻپپپپپپپپپپپپي آئپپپپپپپپي اڌ رات‪،‬‬ ‫مون ڏي سوچڻ جي سوغات‬ ‫چرُپر‪،‬‬ ‫چپپپپپپئپپپپن گهڙين ۾‪ ،‬ڪهڙي ُ‬ ‫چپپپپپپپپپوڳپپپپپپو‪ ،‬چپپپپپپاهت‪ ،‬ا ُڏرڻ‪ ،‬لت‬ ‫گ ُھگهه اونداهين ڏي‪ ،‬جو گ ُھوريان‪،‬‬ ‫مرڪي؛ هات‬ ‫جوت ڪپپپپپپري پئي ُ‬ ‫تپپپپپنپپپهپپنپپپجپپپو هپپپپي انپپپپداز اسپپپپتاد‬ ‫مپنهن جي ناهي بات‬ ‫تپپپپپپپوبپپپپپهه! ُ‬ ‫ان مشاعري جپپي ويهپپن ورهيپپن کپپانپوِء‪ ،‬نئيپپن پاڪسپپتان جپپي‬ ‫جشن جي موقعي تي سڄي پاڪستان ۾‪ ،‬عپپوامي راڄ جپپي حپپوالي‬ ‫سان فنڪشن ٿيا‪ .‬ائين لڙڪاڻي ۾ به جشن جمهوريت جي حپپوالي‬ ‫سان جناح باغ ۾ هڪ ادبي فنڪشن‪ ،‬ٽيويهين سنڌي ادبي ڪانفرنس‬ ‫۽ مشاعرو ٿيو‪ .‬مشپاعري ۾ مرحپوم غلم محمپد گرامپي‪ ،‬شمشپير‬ ‫الحيپپدري‪ ،‬دادن فقيپپر کپپان وٺپپي اسپپتاد بخپپاريَء ۽ سپپيد احسپپن‬ ‫الهاشميَء شعر پڙهيا‪ .‬هن مشاعري جي صپپدارت مخپپدوم طپپالب‬ ‫المول ٰي ڪئي‪ .‬رات جو ديپپر سپپان جڏهپپن ننڊاکپڙي مپپاحول ۾ اسپپتاد‬ ‫بخاريَء کي شعر پڙهڻ لِء سڏ ڇا ٿيو‪ ،‬سامعين جي اکين مان ننڊ پ ََر‬

‫ڪر ا ُڏامي وئي‪ .‬سندس شعر پڙهڻ جي موٽ ۾ تاڙين جپپي ڦهڪڪڪن‪،‬‬ ‫هوڪرن ۽ نعرن جي آواز‪ ،‬اسٽيج کي به لپپوڏي‬ ‫چوڙين جي ڇمڪن‪ُ ،‬‬ ‫وڌو ۽ ُان رات مشاعرو استاد بخاري ُلٽي ڦُپپري ويپپو‪ .‬جڏهپپن اسپپتاد‬ ‫بخاري لهڻ واري پئي ڪئي ته؛ ونپپس مپپور‪ ،‬هپڪ دفعپپو ٻيهپپر‪ ،‬ترنپپم‬ ‫سان‪ .‬اهڙن آوازن ُاستاد بخاريَء کي ٻيهپپر شپپعر پڙه پڻ لِء هَپپر هَپپر‬ ‫موٽايو پئي‪ُ .‬استاد بخاري شعر پڙهي‪ ،‬جڏهن اسٽيج تان لٿو ته سپپيد‬ ‫احسن الهاشميَء‪ ،‬خوشيَء وچان ُاسپپتاد بخپپاريَء کپپي ڀپپاڪر پپپائي‬ ‫چيو؛ "واه ُاستاد‪ ،‬شاعري به تنهنجي ۽ شاعر بپپه تپپون‪ ،‬اسپپين پپپارا‬ ‫کوڙ شاعر‪"!!...‬‬ ‫لڙڪاڻي کان ڳوٺ پهچڻ تپي‪ ،‬کيپس مخپدوم طپالب المپول ٰي‬ ‫صاحب خپپط ذريعپپي‪ ،‬هپپال يپپا حيپپدرآباد اچپڻ لِء‪ ،‬نينپڍ ڏينپپدي لکيپپو؛‬ ‫"جڏهن بپه حيپدرآباد اچپڻ ٿئيپو تپه قپرب ڪري هپن فقيپر )طپالب‬ ‫المول ٰي( جي آستاني تي ليئو پائڻ نه وساريندا‪ .‬جيڪڏهپپن اچ پڻ جپپي‬ ‫پڪ ڏيو ته صرف ريل گاڏيَء جي ڪوٽڙيَء اسٽيشن تپپي پهچ پڻ وارو‬ ‫وقت ۽ ڏينهن لکي موڪليندا‪ .‬جيئن هن فقير لِء اهو اعپپزاز ٿئي تپپه‬ ‫پاڻ ريلوي پليپپٽ فپپارم تپپي توهپپان جپپي آجيپپان لِء موجپپود هجپپي‪".‬‬ ‫ُاستاد بخاريَء اهو خط پاڻ سان‪ ،‬مرڻ گهڙيَء تائين‪ ،‬قيمپپتي چيپپزن‬ ‫وانگر ساهه وانگر سانڍي رکيو‪.‬‬ ‫دادوَء ۾ نپپپوڪريَء دوران‪ ،‬اسپپپتاد بخپپپاريَء سپپپان شپپپام جپپپو‬ ‫هجپپائتو‬ ‫ڪچهريون ڪرڻ‪ ،‬روزاني جو معمول هو‪ .‬آٌء سپپاڻس وڌي پڪ ُ‬ ‫به هوس‪ .‬هڪ دفعي کپپانئس پڇپپي ويٺپپم؛ "بخپپاري صپپاحب‪ ،‬ه ڪڙو‬ ‫سوال ڪريان؟"‬ ‫چيائين؛ "سڄي عمر سوالن منجهائي رکيو آهپپي‪ .‬الئي ڪهپپڙو‬ ‫سوال ذهن ۾ اٿئي؟"‬ ‫چيومانس؛ "هي جو سنڌ ۾ وڏو غوغاُء متل آهي ته سنڌ جپپو وڏو‬ ‫شاعر ڪير آهي؟ اياز يا ُاستاد؟ توهان جو پنهنجو ڇا خيال آهپپي تپپه‬ ‫ڪير وڏو شاعر آهي؟ توهان يا شيخ اياز؟"‬ ‫چيائين؛ "نذير‪ ،‬تو ڏاڍو سٺو سوال ڪيو آهي‪ .‬حقيقت پڇيپپن ٿپپو‬ ‫ته مان کليَء دل سان چوان ٿو؛ اهو فيصلو تاريپپخ ڪنپپدي تپپه ڪيپپر‬ ‫وڏو شاعر آهي؟ پر شيخ اياز مون کان وڏو شاعر آهي‪ .‬هُپپو عمپپر ۾‬

‫به وڏو آهي‪ ،‬مطالعي ۾ به وڏو آهي‪ .‬پڙهيپپل ڪڙهيپپل بپپه وڏو آهپپي ۽‬ ‫شاعر به وڏو آهپي‪ ".‬وڌيپڪ ٻڌايپائين؛ "شپيخ ايپاز منهنجپي شپاعري‬ ‫بابت جيڪو روبرو مون کي چيو‪ ،‬جي اهپپو جيئن جپپو تيئن لکپپان تپپه‬ ‫پاڻ پڏائڻ واري زمري ۾ اچي ويندو ۽ منهنجي رقيبپپن کپپي ه پڪ نئون‬ ‫موضوع ملي ويندو‪".‬‬ ‫‪1955‬ع دوران‪ ،‬ون‪-‬يونٽ اندر‪ ،‬سنڌ کپي ضپم ڪيپو ويپو‪ .‬سپنڌ‬ ‫جي وڏيرن پيرن ۽ اسيمبلي ميمبرن ون‪-‬يونٽ جي حمايت ڪئي ته‬ ‫ٻئي طپپرف‪ ،‬سپپنڌ جپپو درد رکنپپدڙ مپپاڻهن ۾‪ ،‬ٻيپپن سپپميت‪ُ ،‬اسپپتاد‬ ‫بخاريَء جي چپن تي‪ ،‬اندر جو اوٻر اجهو هيئن ظاهر ٿيو‪:‬‬ ‫ڳپپپپپپاڙهپپپپا ڳوڙهپپا هپپپيڏهپپپون‪ ،‬هوڏهپپپپپپپن ڳا ِڙهپپپا ڳ َ‬ ‫ل‬ ‫سپپپودڙا‪ ،‬هپپپپوڏانپپپپهپپپن ِپير پڙهپپپيپپل‪.‬‬ ‫هپپپپيڏهپپپپن سپپپادا ُ‬ ‫هپپپپيڏهن سپپپپورج ساڙيا‪ ،‬هوڏانهپپن پينگهه پلپپپيل‪،‬‬ ‫هيڏانهن حامي ڪو نه ٿئي‪ ،‬هپپپپوڏانهن "دادا" د َ َ‬ ‫ل‬ ‫هپپپيپپپڏهپپپن ڪپپپپارا قپپپائپپپدا‪ ،‬هپپپوڏانپپپهن جهل نه پل‬ ‫استادآ‪ ،‬ڪنهن کي ڪهڙ ي َڪ َ‬ ‫ل‬ ‫ڪهڙيَء ڀر " ُ "‬ ‫هپپپپيڏهپپپپن گپپپپپهپپپوڙا گپپپهل‪ ،‬مپپپاريو مپپپاريو هپپپپوڏنهن‬ ‫هڪ دفعي پڇيومانس؛ "جيڪڏهن شاعريَء ۾ هڪ سپپٺي شپپاعر‬ ‫جو توهان کي نوبل پرائيز ملي ته ڪيئن ٿا ڀانيو؟"‬ ‫وبل پرائيز` جو انسپپان‬ ‫جواب ۾ چيائين؛ "مان ته هرگز هرگز 'ن َ َ‬ ‫دشمن ڳٽ‪ ،‬پنهنجي ڳچيَء ۾ ڪو نه وجهندس‪ .‬مونکي ايپپتري بپپم‬ ‫بارود جي ڌپ ايندي جو منهنجو ساهه ٻوساٽجي ويندو! ڇا ڪاڻ تپپه‬ ‫عمپپر بپپم ۽‬ ‫بم جو ايجاد ڪندڙ به ته نوبل ئي هيو‪ .‬مپپون تپپه سپپڄي ُ‬ ‫بارود جي خلف لکيو ۽ شاعري ڪئي آهي‪".‬‬ ‫ه پڪ دفعپپي پنهنجپپي ٻپپاروتڻ جپپي يپپادن واري ڪتپپاب جپپو ورق‬ ‫ورائيندي ٻڌايائين؛ "ننڍڙو هوس ته رات جو سمهڻ وقت‪ ،‬مپپون کپپي‬ ‫سهرا يا گيت ٻڌڻ کانسواِء ننڊ ڪو نپپه اينپپدي هئي‪ .‬ام پڙ سپپانئڻ رات‬ ‫جو مون کي ننڊ ڪرائڻ خاطر سهرا ٻڌائيندي هئي‪ .‬ه پڪ دفعپپي رات‬ ‫جو امان سانئڻ هڪ سهرو ٻڌايو‪ .‬جنهن جا ٻول ڪجهه هن ريت هئا؛‬ ‫آٌء ٿپپپپي ڀپپانپپپيان‪ ،‬راڻل منهنجي راڄ سڏايو‬

‫مان ٿي ڀانيان "پنهل" منهنجي راڄ سڏايو‬ ‫"امڙ سانئڻ مون کي گهپپر ۾ پنهپپل ڪري ڪوٺينپپدي هئي‪ .‬الئي‬ ‫ڇو مون امان سانئڻ جي چپن تي پنهنجون آڱريپپون رکپپي پنهنجپپي‬ ‫مادري زبان سرائيڪي ۾ کيس چيو؛‬ ‫"امان‪َ ،‬اي نه ڳاِء‪ ،‬ميڪون ڊڄ پيا لڳدائي‪".‬‬ ‫راڄ رڳو خوشين ۽ شادمانن ۾ ته ڪو نه اينپپدو آهپپي‪ .‬خپپدا نپپه‬ ‫ڪري ته ڪنهن گهر ۾ ڪو حادثي جهڙو واقعو برپا ٿي پڻ تپپي ۽ گهپپر ۾‬ ‫موتي فوتي ٿيڻ تي به ته راڄ ڪٺو ٿيندو آهي نه؟"‬ ‫¶‬

‫مئي مهيني ‪1990‬ع جي ڳالهه آهي‪ .‬آٌء ڪراچيَء جي انچولي‬ ‫بس اسٽاپ‪ ،‬نزد يوسف پلزه تي بس ۾ سوار ٿي پڻ لِء بيٺپپو هپپوس‪.‬‬ ‫اوچتو صدر کان ايندڙ هڪ بپپس مپپان آواز آيپپو؛ "نپپذير! اتپپي بيهپپه!"‬ ‫ڏسان ته سنڌ جو معروف شاعر ۽ پبلشر‪ ،‬قاضي مقصود گل لٿپپو ۽‬ ‫ٻڌايائين؛‬ ‫"چڱو ٿيو جو هتي ملي وئين‪ُ .‬استاد بخاريَء جو تپپو لِء خپپاص‬ ‫نياپو آهي‪ .‬ساڻس شاليمار هوٽل ڪينٽ اسٽيشن تي ملي وڃ‪ ،‬جپپو‬ ‫هو لنڊن وڃڻ لِء تيار آهي‪ ".‬مون ڳوٺ وڃڻ جو ارادو بدلئي‪ ،‬سپڌو‬ ‫ُ‬ ‫ڪينٽ اسٽيشن ڏانهن ُرخ رکيو‪ .‬ڪڪڪائونٽر تپپان معلپپوم ڪڪڪري‪ ،‬سپڌو‬ ‫ڪمري ۾ ويم‪ .‬مون تي نظر پوڻ سان ئي چيائين؛ "هيڏي اچپپڻ کپپان‬ ‫اول‪ ،‬توکي فون ڪيم‪ .‬خبر پئي تپپه تپپون سپپروهين ويجهپپو‪ ،‬رپڙي پَء‬ ‫هئين ۽ ُاتپپان ڪراچيپَء وڃ ڻو آهيپپن‪ .‬ڏاڍو سپپٺو ٿيپپو‪ ،‬جپپو ملپي‬ ‫ويل ُ‬ ‫وئين‪ .‬سڀني پرين پيارن کان موڪلئي آيم پئي تپپه ذهپپن ۽ دل جپپي‬ ‫پردي تي تون نمودار ٿئين‪ .‬توکان ريَء موڪلئڻ‪ ،‬ڏاڍو موڳو ڪري‬ ‫ڇڏيو هو‪".‬‬ ‫لنڊن کان موٽيو ته ٻڌايائين؛ "اڃا هڪ دفعو ٻيهر وڃڻو پوندو"‬ ‫ٻيهر به ٿي آيو ته پڇيومانس؛ "ٻه دفعا لنڊن مان ٿي آيو آهيپپن‪،‬‬ ‫ڪا خاص ڳالهه؟"‬ ‫چيائين؛ "اگهو ويو هيم‪ ،‬ڪاش سگهو وڃان ها‪ .‬البته ُان ڏينهپپن‬ ‫دل وڏي ٿي وئي‪ ،‬جڏهن ڊاڪٽر انور هاليوپوٽي سان گڏجي‪ ،‬سنڌ جو‬ ‫نامور اديب جمال ابڙو پڇپڻ آيپپو‪ .‬الئي ڇپپو جمپپال ابپڙو سپپان ملپڻ‬

‫وقت اکيون ڀرجي آيون‪ .‬لڳو ته ڄڻ منهنجي گهر جو ڀپپاتي‪ ،‬هپپوائن‬ ‫جي رستي لنڊن هليو آيو آهپپي‪ ".‬پنهنجپپي والپپده جپپو هپپي سپپودائي‬ ‫ٻچڙو‪ ،‬هن دنيا ۾ بي چيني‪ ،‬بيقراريَء ۽ تڙپ سان زندگي گهارينپپدڙ‪،‬‬ ‫سور‪ ،‬محبپپوبن جپپا‬ ‫‪ 9‬آڪٽوبر ‪1992‬ع تي رات جو پاڻ سان سنڌ جا ُ‬ ‫ماڻا ٽاڻا‪ ،‬رقيبن جپپون نفرتپپون ۽ هزاريپپن سپپوداَء ک ڻي هيئن چئي‬ ‫هليو ويو؛‬ ‫الئي ڇا ٿيندو هن خطي جو؟‬ ‫مئو ُاستپپپاد ٻپپپڏتر ۾ وڃان ٿو‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫اڄوڪي سنڌ ۾ هر ڏهن ماڻهن کان پوِء هڪ قافيه طراز‪ ،‬تڪبند‬ ‫۽ متشاعر شخص آسانيَء سان ملي ويندو‪ .‬جڏھن تپپه ه پڪ مپپوزون‬ ‫متشاعر ۽ پراوا خيپپال ۽ شپپاعراڻا جمل‬ ‫طبع‪ ،‬اصلي شاعر ۽ تڪبند ُ‬ ‫چورائيندڙن جي وچ ۾ جي ڪو فپپرق آهپپي سپپو ُاسپپتاد بخپپاريَء جپپي‬ ‫ل نظر‪ ،‬ان کان ناواقف بپپه‬ ‫شاعري پڙهڻ سان معلوم ٿي ويندو‪ .‬اه ِ‬ ‫نپپاهن‪ُ .‬اسپپتاد بخپپاريَء کپپي پنهنجپپي شپپاعريَء ۾ سپپنڌي چپپوڻين ۽‬ ‫پهاڪن‪ ،‬تشبيهن ۽ استعارن کي استعمال ڪرڻ تپپي وڏي دسپپترس‬ ‫)مهارت( حاصل هئي‪ .‬هن گهڻو تڻو سمورين صنفن تي لکيو آهي‪.‬‬ ‫هن جپي ڪافين ۽ گيتپپن ۾ غپزل جهپڙو رنپگ سپمايل آهپي‪ُ .‬اسپپتاد‬ ‫بخاريَء جپپي شپپعرن ۾ جي ڪا وسپپعت ۽ شپپدت آهپپي‪ُ ،‬اهپپا سپپاراهڻ‬ ‫جوڳي آهي‪.‬‬ ‫عالمي شهرت يافته ناول نگپپار گابريپپل گارشپپيا مپپارڪيز‪ ،‬ٻئي‬ ‫ڪنهن لِء غم جو اظهار ڪندي جيڪي جمل چيا هيپپا‪ ،‬سپي مپپان بپپه‬ ‫هلڪي ۽ معمولي ڦير ڦار سان ُاستاد بخاريَء جپپي لِء هپپتي لکپپان‬ ‫ٿو؛‬ ‫"ُان خوبصورتيَء جو خاتمو ٿي ويو‪،‬‬ ‫جنهن ويهين صديَء جي سنڌي شاعريَء کي‪،‬‬ ‫پنهنجي منفرد‪،‬‬ ‫روانيَء واري شاعراڻي انداز سان‪،‬‬ ‫هڪ طرف کان ٻئي طرف تائين‪،‬‬ ‫سيراب ڪيو!"‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫استاد بخاري‪-‬روشن پيشاني‬ ‫‪1950‬ع واري ڏهاڪي جو زمانو آهي‪ .‬دادوَء ۽ ڦلجي اسٽيشن جي‬ ‫ٻن والي بپپال ٽيمپپن جپپي وچ ۾ دادوَء ۾ مقپپابلو ٿپپي رهيپپو آهپپي‪ُ .‬ڦلجپپي‬ ‫اسٽيشپپن‪ ،‬والپپي بپپال کيڏڻ لِء جي ڪا ٽيپپم آيپپل آهپپي ان ۾ ه پڪ قپپداور‬ ‫نوجوان‪ ،‬دلڪش مهانڊن‪ ،‬خوبصورت اکيپپن ۽ پاڪسپپتاني فلمپپي بنگپپالڻ‬ ‫اداڪاره شبنم وانگر نڪ جي چوٽيَء تي ڦڙو رکندڙ‪ ،‬والپپي بپپال رانپپد ۾‬ ‫سينٽر تي بيهپي رانپد اهپڙي مهپارت سپان کيڏي ٿپو جپو ڏسپندڙ وَُر وَُر‬ ‫ڪري تاڙين جپپي ڦهڪ ڪن ۾ کيپپس داد ڏئي رهيپپا آهپپن‪ .‬مخپپالف ٽيپپم جپپا‬ ‫رانديگر‪ ،‬دل ئي دل ۾ خار کائي رهيا آهن‪ .‬ڪير پيو ڄاڻي ته والي بپپال‬ ‫۾ سينٽر تي بيهي مهپپارت سپپان رانپپد ڪنپپدڙ‪ ،‬جمپپپ ڏئي والپپي هڻنپپدڙ‬ ‫نوجوان ۽ ڦلجي اسٽيشن جي ڀرسان هڪ ننڍڙي ڳوٺ غلم چانڊيو جو‬ ‫هپپي پرائمپپري ماسپپتر‪ ،‬ا ڳتي هلپپي سپپنڌي شپپاعرن جپپي رانپپد يعنپپي‬ ‫شاعريَء ۾ به ساڳي سينٽر واري جاِء والريندو ۽ سپپندس فڪرانگيپپز‪،‬‬ ‫سادن لفظن واري شاعري‪ ،‬سندس لئي ۽ مخرج سان شپپاعري پڙه پڻ‬ ‫جو انداز ڏسي پاڻ کي شاعرن جي قطار ۾ شامل سپپمجهندڙ متشپپاعر‬ ‫ته ڇا پر چڱا ڀل شاعر دل ئي دل ۾ خار کائيندا‪/‬ريپس ڪنپدا تپه اهپڙي‬ ‫پذيرائي کين ڇو نه ملي؟ اهو رانديگر استاد بخاري هو‪.‬‬ ‫ُاستاد بخاري پنهنجي ڳوٺ ۾ چپپار درجپپا پرائمپپري پڙهيپپا ۽ بپپاقي‬ ‫تعليم سنڌي ڪاميٽي )فائينپپل( جپپو امتحپپان ڦلجپپي مپپان پپاس ڪري‪،‬‬ ‫پرائمري ُاستاد مقرر ٿيو‪ .‬قدرت طرفان جيڪي کيس سپپوغاتون عطپپا‬ ‫ٿيپپون‪ ،‬انهپپن منجهپپان مپپوزون طپپبيعت بپپه هپڪ هئي‪ .‬سپپنڌي پرائمپپري‬ ‫اسڪول ۾ پڙهندي ڪي سٽون‪ُ ،‬امالڪ پنهنجو پپپاڻ سپپندس ذهپپن ۾ ٺهپپي‬ ‫پونديون هيون ته هيُء ُانهن کي چپپپن ۾ جهونگارينپپدو هپپو‪ .‬ڪيئي دفعپپا‬ ‫کيس خيال آيو؛ ”ُاهي سٽون ڪنهن ٻئي شاعر جون آهن‪ ،‬جن کپپي هپپو‬ ‫جهونگاري رهيو آهي‪ “.‬جڏهن انهيَء تي ويهي ويچپپار ڪيپپائين تپپه ُاهپپي‬ ‫سٽون هن )ُاستاد( ڪنهن به ماڻهوَء جي واتان ٻڌيون ناهن‪ .‬پپپو‪ ‬بپپاقي‬ ‫ڪنهن جون آهن؟ سپپوچي سپپوچي پپپاڻ کپپي ئي جپپواب ڏنپپائين؛ ”اهپپي‬ ‫سٽون ڪنهن ٻئي جون ناهن‪ ،‬پر سندس ئي آهن‪“.‬‬ ‫ڪيئي ورهيه پرائمري ُاستاد رهڻ کانپوِء‪ ،‬ڪجهه وقپپت لءِ خيرپپپور‬ ‫ناٿن شاهه ۽ سيتا اسٽيشن جي هپپاِء اسپڪولن ۾ انگريپپزي ماسپپتر ٿپپي‬

‫رهيو‪ .‬سنڌي ادب ۾ ايم اي ڪرڻ کانپوِء ‪1976‬ع ۾ بي ايڊ جپي بنيپاد تپي‬ ‫گورنمينٽ ڊگري ڪاليج لڙڪاڻي ۾ پهريون ڀيرو ليڪچرار مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫ون‪-‬يونٽ جو دور هيو‪ .‬سنڌ کي انتظامي طور‪ ،‬لهور سان ڳنڍيپپو‬ ‫ويپپو هئو‪ .‬هپپر کپپاتي جپپي مکيپپه آفيپپس لهپپور ۾ هئي‪ .‬ليڪچپپرارن کپپي‬ ‫مستقل بنائڻ لِء اولهه پاڪستان پبلڪ سپپروس ڪميشپپن کيپپن لهپپور ۾‬ ‫زباني امتحان ڏيڻ واسطي گهرايو‪ُ .‬استاد بخاري به پپپاڻ سپپان‪ ،‬مپپاهوار‬ ‫نئين زندگي ۽ ٽه‪-‬مپاهي مهپراڻ جپا ُاهپي شپمارا‪ ،‬جپن ۾ سپندس ڪلم‬ ‫شايع ٿيل هيو‪ ،‬کڻي ڪميشن جي چيئرمين ۽ ميمبرن‪ /‬سيڪريٽري جي‬ ‫سامهون وڃي ويٺپپو‪ .‬انهپپن ڏينهپپن ۾ شپپاهه محمپپد فيپپض محمپپد تپپونيه‬ ‫)المعپپروف ايپپس‪ .‬ايپپف تونيپپو( اولهپپه پاڪسپپتان جپپي پبل پڪ سپپروس‬ ‫ڪميشن جو سيڪريٽري هيو ۽ چڱو ادب دوست ماڻهو هيو‪ .‬ويپپتر جپپو‬ ‫پنهنجي عزيز ۽ شپپاعر اللپپه بخپپش تنيپپو عپپرف ا ‪ -‬ب ‪ -‬ت ميروخپپانيَء‬ ‫سان دوستي هيس‪ ،‬تنهن ڪري کيپپس شپپاعريَء جپپو چسپڪو پپڻ آيپپل‬ ‫هيو‪ .‬الف‪ -‬ب – ت‪ ،‬اصل ۾ضلعي لڙڪاڻي )هاڻي قمبر‪-‬شپپهدادڪوٽ(‬ ‫جي هڪ واه پڻ نمپپا ڳوٺ‪ ،‬ميروخپپان جپپو هيپپو‪ .‬تپپونيه صپپاحب‪ُ ،‬اسپپتاد‬ ‫بخاريءَ کان نئين زندگي ۽ مهراڻ جپپا پرچپپا وٺپپي‪ ،‬ٿپپوري ورق گردانپپي‬ ‫ڪري ميز تي رکي‪ ،‬سڌي طرح ُاستاد بخاريَء کي مخاطب ٿيندي چيو؛‬ ‫”ورقن تي ڇپيل ڪلم پڙهي ضرور مزو ايندو پپپر اسپپان ڪلم ِ شپپاعر‪،‬‬ ‫حظ ۽ لطف وٺڻ ٿا چپپاهيون‪ .‬ان ڪري تپپون پنهنجپپي‬ ‫ن شاعر‪ ،‬جو ِ‬ ‫بزبا ِ‬ ‫شپاعري پنهنجپي آواز ۾ ٻڌاِء‪ُ “.‬اسپتاد بخپاري کيپن پنهنجپو ڪلم ٻڌايپو‪.‬‬ ‫جنهن تي هڪ سنڌي ميمبر کيس چيو؛ غزل جون هي سٽون جهونگاري‬ ‫ٻڌاِء‪.‬‬ ‫پڇيپپو يپارن ته عقب ٰي ٿي کپپپپپپي يا هيَء ُدنپپپپيا‬ ‫چيپم؛ آزادگي‪ ،‬نه هو گهپپرجي نه هي گپپهپپپپرجي‪.‬‬ ‫الئپي ڇپپپا جپپو ڇپا ويپٺپا ڏسپپئپپپون ڇپپپپپا سپپپپوچپپپيپپون ويپپپٺپپا‬ ‫صپدي ويهيپن جي انسپپانن کپپپپپي ڪهپپڙي شپپيِء نه ٿي گهرجي‪.‬‬ ‫ُاستاد کپپان شپپاعري ٻڌڻ کپپانپوِء ڪميشپپن جپپي چيئرميپپن‪ ،‬کپپانئس‬ ‫ڪجهه سوال پئي ڪيا ته ايپپتري ۾ سپپنڌيَء جپپو معپپروف شپپاعر‪ ،‬بشپپير‬ ‫مورياڻي جيڪو تن ڏينهن ۾ لهور سيڪريٽريٽ ۾ ملزم هيو‪ ،‬سو ڪنهن‬ ‫سرڪاري ڪم سانگي اندر داخپپل ٿيپپو ۽ پبلپڪ سپپروس ڪميشپپن جپپي‬

‫چيئرمين کان ڪجهه ڪاغپپذات صپپحيح ڪرائي‪ ،‬جيئن مڙيپپو تپپه ُامپپالڪ‬ ‫ُاستاد بخاريَء تي نظر پيس‪ .‬کيس کيڪاري ڪميشپپن جپپي چيئرميپپن ۽‬ ‫ميمبرن کي مخاطب ٿيندي چيائين؛ ”مان توهپپان جپپي آڏو ڪيپپتري قپپد‬ ‫بت جو شاعر آهيان‪“.‬‬ ‫ويٺلن چيس؛ ”خير ته آهي؟“‬ ‫ن؛ ”ُاستاد بخاريَء کان ڪهڙو انٽرويپپو ٿپپا ڪيپپو‪/‬وٺپپو‪ .‬هپپي تپپه‬ ‫چيائي ِ‬ ‫مون کان به تمام وڏو‪/‬گهڻو ۽ سٺو شاعر آهي‪“.‬‬ ‫جنهن تي چيئرمين چيس؛ ”هن جو ڪلم ٻڌي محسوس ٿئي ٿو ته‬ ‫واقعپپي وڏو شپپاعر آهپپي‪ .‬اسپپان سپپندس ڪلم ٻڌڻ لِء کيپپس ويهپپاريو‬ ‫آهي‪“.‬‬ ‫استاد بخاريَء جي شاعريَء ۾‪ ،‬اسان کي وقت ۽ عشپپق جپپا ايپپترا‬ ‫ته سحر انگيز شيڊس ملن ٿا‪ ،‬جن جپپي رنگيني پَء کپپان آزاد ٿي پڻ سپپولو‬ ‫ناهي‪ .‬سندس شاعريَء ۾ هڪ اهڙي مثبت ايپروچ آهي‪ ،‬جنهن جو تعلق‬ ‫روح جي گهراين سان آهي‪ .‬ان ڪري هڪ پڙهندڙ‪/‬ٻڌندڙ‪ ،‬پنهنجو پپپاڻ ئي‬ ‫بپپي خپپوديَء ۾ اچپپي‪ ،‬پپپاڻ کپپي ُاسپپتاد بخپپاريَء جپپي شپپاعري واري‬ ‫سحر‪/‬جادوَء جي پنجوڙ ۾‪ ،‬جڪڙيل محسوس ڪري ٿو‪ُ .‬استاد جا خيپپال‪،‬‬ ‫جڏهن شاعريَء جو روپ وٺن ٿا‪ ،‬تڏهن ان جپپي وه ڪري ۾ غضپب جپي‬ ‫رواني ملي ٿي‪ .‬لڳندو آ ته ڄپڻ ڪو آبشپپار وهنپپدو هجپپي‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫پاڻيَء ۾ بي اختيار رواني‪ ،‬نغمگي ۽ موسپپيقيت هونپپدي آهپپي‪ .‬هپپن بپپي‬ ‫چين روح )استاد بخاري( پنهنجي شاعريَء جي هر صنف ۾ هپپڪ الپپڳ ۽‬ ‫مختلف ذائقو برقرار رکيو آهي‪ .‬اهو ئي سپپبب آهپپي جپپو‪ ،‬سپپندس هپپر‬ ‫شعر‪ ،‬دل ۽ دماغ کي ڇهي وڃي ٿو‪ُ .‬استاد بخاريَء جي لهجي ۾‪ ،‬ميٺپپاڄ‬ ‫۽ نواڻ‪ ،‬سوز ۽ گداز آهي‪ .‬محبوبن جپپا ماڻڪڪا ٽاڻڪڪا‪ ،‬حپپبيبن جپپي غفلپپت‪،‬‬ ‫رقيبن جي نفرت‪ ،‬سنڌ جي حقن تي ل ڳل ڌاڙا‪ ،‬سپپندس شپپاعريَء جپپا‬ ‫اهم موضوع ۽ حصا آهن‪ .‬ڌرتيَء جي پڪار‪ ،‬هڪ سچي شپپاعر کپپي پپپاڻ‬ ‫ڏانهن سڏيندي رهي ٿي‪ .‬ائين ُاستاد جو پيار به ڌرتي سان واڳيل هيپپو‪.‬‬ ‫ُاستاد بخاريَء جي شپپاعري‪ ،‬پنهنجپپي ڌرتيپَء سپان پيپپار جپپو ع ڪس ۽‬ ‫اولڙو آهي‪ .‬سنڌ‪ ،‬سنڌي ثقپپافت ۽ شپپين )ٿپر جپپي واري‪ ،‬چل ڪي واري(‬ ‫سان کيس جنون جپپي حپپد تپپائين پيپپار هيپپو‪ .‬بلپڪ اهپپي سپپڀ‪ ،‬سپپندس‬ ‫ڪمزوريون هيپپون‪ .‬هپاڻي تپه هپر ڪ ڪو‪ ،‬لئيپَء مپان لپٺ ڀڃپپي‪ ،‬قپومي‬ ‫شاعري تڪبنديَء جي صورت ۾ ڪري‪ ،‬پاڻ کي قومي شاعر سپڏائڻ جپپا‬ ‫جتن پيو ڪري‪ .‬پر ون‪-‬يونٽ جي دور ۾‪ ،‬جڏهن سنڌ جو نپپالو وٺ پڻ ڏوهپپه‬

‫هيو ۽ نادري حڪم اچي پهتا؛ ”خبردار! آئنده‪ ،‬سابقه سنڌ لکيپپو ۽ پڙهيپپو‬ ‫وڃي!“ تڏهن جيڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيپترا شپاعر‪ ،‬سپنڌ جپي ڳالهه‬ ‫ڪندا هيا‪ ،‬تن مان استاد بخاري به هڪ هيو ۽ آهپپي‪ .‬اسپپتاد جپپي قپپومي‬ ‫شاعري‪ ،‬مثًل‪:‬‬ ‫جيجل ڏنم‪ ،‬جنهن ۾ لولي‪،‬‬ ‫سنپپپڌي ٻپپپولي‪ ،‬قومي ٻپپپولي‪.‬‬ ‫کيس سنڌ جي شاعرن جي هجوم مان الڳ ڪري سپپندس منفپپرد‬ ‫سڃاڻپ قائم ڪري ٿي‪ .‬اڄ جا کوڙ سنڌي شاعر‪ ،‬اهڙا به آهن‪ ،‬جي ڪي‬ ‫استاد بخاريَء جا مقلد ۽ پيروڪار آهن‪ .‬نه رڳو شاعريَء جي موضپپوع‬ ‫۽ طرز‪ ،‬احساس جي حد تائين پر شعري هيئيت‪ ،‬ڊڪشن ۽ طپپرزِ بيپپان‬ ‫جي لحاظ کان پڻ‪ .‬مثپپال طپپور؛ تاجپپل بيپپوس تپپه ُاسپپتاد بخپپاريَء جپپي‬ ‫شاعريَء منجهان‪ ،‬سٽن جون سٽون کنيون آهن‪ .‬ڪنهن جي ميپپار مل پڻ‬ ‫تي‪ ،‬نيٺ تاجل کي ائين چوڻو پيو؛‬ ‫بيوس مان‪ ،‬بخاري نه ٿي پوي‪.‬‬ ‫استاد بخاريَء جي عشقيه شاعري‪ ‬پنهنجپي خپداداد ف ڪر ۽ ڏات‬ ‫حظ ۽‬ ‫سان جيڪو حسن ۽ لطف پيدا ڪيو آهي‪ ،‬ان ۾ هڪ عجيب لذت‪ِ ،‬‬ ‫مزو آهي‪ .‬ان ۾ به رنگيني پيپپدا ڪئي اٿپپس‪ .‬جنهپپن ۾ ڪو پيغپپام آ‪ ،‬ڪو‬ ‫مقصد آهي‪ .‬هن جي شپپاعري‪ ،‬اڄ جپپي ٺ ڙڪو سپپنڌي شپپاعرن وانگپپر‪،‬‬ ‫محض سطحي جذبن جي بي مقصد اظهپپار جپپو نپپالو ڪونهي‪ .‬نپپه ئي‬ ‫لفظن جي گورک ڌنڌي جو نالو آهي‪ ،‬جنهن مان ڪا به معن ٰي نه ن ڪري‬ ‫سگهي‪ .‬قدرت طرفان ملندڙ سپپوغاتن مپپان شپپاعري بپپه قپپدرت جپپي‬ ‫مليل هڪ حسين ۽ خوبصورت سوغات آهي‪ .‬هپپر شپپاعر جپپي حصپپي ۾‬ ‫اها سوغات ڪا نه آئي‪ .‬شاعري به پاڻيَء جي تيپپز وه ڪري ۽ رواني پَء‬ ‫جيان آهي‪ .‬شرط اهو آهي ته‪ ،‬پاڻيَء ۾ ڪنهن جو پير کپي!!‬ ‫استاد بخاريَء ڀيري‪ ،‬شاعريَء جي معاملي ۾ قدرت وڏي فياضيَء‬ ‫کان ڪم ورتو‪ .‬علمي ادبي حلقن کانسواِء‪ ،‬عوام ۾ ُاستاد بخپپاريءَ کپپي‬ ‫وڏي پذيرائي ۽ عزت‪ ،‬شهرت ۽ محبت ملي‪ .‬ڇاڪاڻ ته سپپندس شپپعر‪،‬‬ ‫مشاهدن ۽ تجربن‪ ،‬انساني جپپذبن ۽ اڌمپپن جپپي ڳالهائينپپدڙ ٻولهائينپپدڙ‬ ‫تصوير بڻجي پيا هيا‪ .‬کيس پنهنجي شاعريَء ۾ روز مره استعمال ٿيندڙ‬ ‫۽ ٻهراڙي جي لهجي ۾ بگڙيل لفظپپن‪ ،‬محپپاورن‪ /‬تشپپبيهن کپپي مپپاهرانه‬

‫هونَء تپپه کپپوڙ مثپپال آهپپن‪،‬‬ ‫انداز ۾ استعمال ڪرڻ جي ڏات مليل هئي‪ُ .‬‬ ‫جيڪي سندس شاعريَء مان ڏئي سگهجن ٿا پر هپپتي آٌء فقپپط ه پڪ اڌ‬ ‫مثال ڏيان ٿو‪) .‬هتي سندس اشارو ون‪-‬يونٽ ڏانهن آهي(‬ ‫هڪ پڃرو ٻيو‪َ ،‬پپپَر به ڪٽيائين‬ ‫هپپپپاڻپپپپي مپپپري ويپپپاسپپپين‪ ،‬ماتو‬ ‫َٿپپپپپپپَر تپپپپپپپي آ‪ ،‬مپپپپپپارن تپپپپپي نپپپاهي‬ ‫خپپپپپان عپپپپپمپپپر تپپپپنپپپهپپپپن جپپو کپپاتو‬ ‫اڻ گهڙيا ۽ ڪرخت لهجپپي وارا لفپپظ‪ ،‬جڏهپپن اسپپتاد بخپپاريَء جپپي‬ ‫شاعريَء ۾ فٽ ٿين ٿا‪ ،‬تڏهن ُاهي محرڪ ۽ هڪ زنپپدهه حقيقپپت بڻجپپي‬ ‫پون ٿا‪ُ .‬استاد بخاريَء جپپي سپپموري شپپاعري‪ ،‬سپپندس الپڳ سپپڃاڻپ‬ ‫بڻجپپي وئي آهپپي‪ .‬سپپندس شپپاعريَء ۾ ڪتپپب آنپپدل لفپپظ‪ ،‬پپپاڻ ئي‬ ‫ڳالهائينپپدا ۽ چونپپدا؛ ”اسپپان اسپپتاد بخپپاريَء جپپي شپپاعريَء جپپا حصپپا‬ ‫آهيون‪“.‬‬ ‫‪1964‬ع ۾ ُاسپپتاد بخپپاري‪ ،‬گپپورنمينٽ هپپاِء اس پڪول خيرپپپور نپپاٿن‬ ‫شاهه ضلع دادوَء ۾ ُاستاد هيو‪ .‬تڏهن اسڪول جي ڀرسان‪ ،‬خالي ميدان‬ ‫تي ڀيلن‪/‬باگڙين جپپي هپڪ قپپافلي اچپپي پنهنجپپو ديپپرو ڄمپپايو‪ .‬ان خپپانه‬ ‫بدوش ٽولي ۾ هڪ ٺهنپپدڙ قپپد سپپان‪ ،‬ڀريپپل بپپدن ۽ ڳلپپن واري‪ ،‬چڻنپپگ‬ ‫جهڙو ٻرندڙ رنگ ۽ بوسڪيَء جهڙو بدن رکنپپدڙ‪ ،‬ڪارين ڪجلپپي ني ڻن‬ ‫واري‪ ،‬ڪاري ٻاٽ اونداهي جهڙا ڪارا ۽ ڊگها وار رکنپپدڙ‪ ،‬جپپوانيَء جپپي‬ ‫ڏاڪڻ جي پهرين ڏاڪي تي قدم رکنپپدڙ‪ ،‬هپڪ نپپازن ڀپپري ڀپپاڳ ڀپپري بپپه‬ ‫هئي‪ .‬ان آهو چشم جي اک‪ ،‬پنهنجي ئي قوم جي ڪنهن نوجوان سپپان‬ ‫اٽڪي پئي‪ .‬ڳوٺن ۾‪ ،‬افواهن وانگر ۽ شهرن ۾ اخبپپارن جيپپان‪ ،‬اهپپا خپپبر‬ ‫ڀاڳڀريَء جي ڀاُء جي ڪنن تي به پئي‪.‬‬ ‫نتيجي ۾ ڀاڳ ڀري‪ ،‬ڪهاڙين جو بک ٿي وئي‪ .‬اهو پهريون واقعو هيو‬ ‫جو ڀيل‪/‬باگڙي قوم جي ڪنهپپن فپپرد‪ ،‬ڪا عپپورت ڪاري ڪري مپپاري‬ ‫هئي‪ .‬ان دردناڪ واقعي ُاستاد بخاريَء جي دل کي ڌوڏي ۽ لوڏي ڇڏيپپو‪.‬‬ ‫سرجيو‪ .‬نظپپم‬ ‫ُاستاد بخاريَء‪ ،‬هڪ شاهڪار نظم لش جي عنوان سان ِ‬ ‫جي لِء انگريزي شاعر ڪيٽس جون هي سٽون ڄڻ ُاستاد بخاريَء جپپي‬ ‫نظم جون عڪاسي ڪن ٿيپون‪ .‬ڪيٽپس چپوي ٿپپو؛ ”نظپم کپپي فطپپري‬ ‫ن‪“.‬‬ ‫طور‪ ،‬ائين وجود ۾ اچڻ کپي‪ ،‬جيئن ڪنهن وڻ تي پ َ َ‬

‫ُاستاد بخاري جو نظم چوي ٿو‪:‬‬ ‫هڪ طرف هن جي خطا ڦٿڪي پئي‬ ‫ٻي طرف هپپپپپن جپپي وفپپپا ڦپپٿڪي پئي‬ ‫ڪا گهڙي کن ڄڻ فضا ڦٿڪي پئي‬ ‫هپپپپپڪ سپپپزا وار ۽ سپپپپزا ڦپپپپٿپپپڪپپپي پپپپئي‬ ‫هپپپپپو جپپپپنپپپپازي جپپپپپي مپپپپٿپپپپپان مپپيرو لٽو‬ ‫ٽ جو رئو‬ ‫ريپپپپشپپپپمپپپي چپپپپادر نه ڪپپپو َپپپپپ َ‬ ‫۽ بپپپپپپپپدن نپپپپازڪ مپپپپٿپپپپان کپپپپهپپپرو کپپپپٿو‬ ‫لش هپپپپپي ڪنهن ڪنوار جو آ ڇا پتو؟‬ ‫ڇپپپپپپو تپپپپپه هپپپپپوَء‪ ...........‬ڪپپپپپپاري هپپپپپئپپپي‪.‬‬ ‫ُاستاد بخاريَء جو شعري سفر‪ ،‬ام ڪانن جپپي نئيپپن دنيپپا جپپو هپڪ‬ ‫خوشگوار اضافو آهي‪ .‬هن سنڌي شاعريَء جي ُافپپق جپپي روشپپنين ۾‪،‬‬ ‫اضافو ڪيو‪ .‬هن جي شاعريَء ۾ بيچينپپي ۽ بيقپپراري‪ ،‬ت پڙپ ۽ احسپپاس‬ ‫جي ڪرب سان گڏ‪ ،‬صپوتي ترنپم بپه موجپود آهپي‪ .‬هپن زنپدگيءَ کپي‬ ‫سوچيو ۽ سمجهيو‪ .‬هيُء جڏهن مشاعرن ۾ اسٽيج تي بيهي ترنم سپپان‬ ‫شعر پڙهندو هيو تپپه نعپپرن جپپي پنڊال جپپا شپپاميانه بپپه ا ُڏڻ لڳنپپدا هيپپا‪.‬‬ ‫سندس سموري شاعري‪ ،‬سندس دردمند دل جي ڪري درديلي آهپپي‪.‬‬ ‫سندس سامهون‪ ،‬سنڌ وڏا قهر ۽ ڪلور ڏٺا‪ .‬زنپپدگيَء جپپي اعلپ ٰي قپپدرن‬ ‫جو خون ٿيو‪ .‬طبقاتي نظام جي ڪري‪ ،‬انسانذات ۽ ماڻهپي جي تپپذليل‬ ‫ٿي‪ .‬اهو سڀ ڪجهه ُاسپپتاد بخپپاريَء ڏسپپي‪ ،‬پنهنجپپي شپپعرن ۾ اهڙي پَء‬ ‫طرح سمائي پيش ڪيو جو غم جانان به غم دوران بڻجي پيو‪.‬‬ ‫محپپترمه بينظيپپر ڀٽپپو )شپپهيد ‪ 27 -‬ڊسپپمبر ‪2007‬ع ليپپاقت بپپاغ‪،‬‬ ‫راولپنڊي( جڏهن ٻيو ڀيرو پاڪستان جي وزيراعظم بڻي ته سندس دور‬ ‫۾ استاد بخاريَء جي ياد ۾‪ ،‬دادوَء جي ڊگري ڪاليج کپپي ُاسپپتاد بخپپاريءَ‬ ‫سان منسوب ڪري‪ُ ،‬استاد بخپپاري گپپورنمينٽ ڪاليپپج دادو ڪيپپو ويپپو‪.‬‬ ‫ُاستاد بخاريَء جي مقبوليت جو دائرو‪ ،‬ڏينهون ڏينهپپن وڌنپپدو وڃپپي ٿپپو‪.‬‬ ‫ڪنهن زماني ۾ انگريزي شاعر شيلي هڪ ٻئي انگريز شاعر بائرن کپپي‬ ‫جن لفظن ۾ ياد ڪيو هيو‪ ،‬سندس ساڳيا الفپپاظ آٌء ُاسپپتاد بخپپاريَء لِء‬ ‫لکان ٿو‪:‬‬

‫‪The Pilgrim of Eternity, whose fame‬‬ ‫‪.Over his living head like sky is bent‬‬ ‫ابپپديت جپپو پپپانڌيئڙو )زائر(‪ ،‬جنهپپن جپپي شپپهرت سپپندس روشپپن‬ ‫پيشانيءَ مٿان‪ ،‬آسمان وانگر نڇاور آهي‪.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 12:58 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫استاد بخاريءَ جي ياد ۾‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫خبر ناهي ته ڇا ٿيندو خطي جو!‬ ‫)استاد بخاريَء جي ياد ۾(‬ ‫ويهيپپن صپپدي‪ ‬پڄپپاڻيَء ڏانهپپن وڌڻ لِء‪ ،‬آخپپري ڏهپپاڪي جپپي‬ ‫ابتدائي سال ۾ قدم رکيپپو تپه سپپنڌ سپپان تعلپپق رکنپپدڙ بخپپاري ڀپائر‬ ‫)ُاستاد بخاري ۽ حاڪم علي شاهه بخپپاري( لنڊن جپپي اسپپپتال مپپان‬ ‫سنڌ ڏانهن ُاسهڻ لِء آتا ويٺا هئا‪ .‬ڪرام‪-‬ويپپل اسپپپتال جپپي ڊسپپچارج‬ ‫ٿيل مريضن جي ڪمري جي ڪ نهن ُڪنڊ ۾ سنڌي ٻوليَء جپپو رنگيپپن‬ ‫ڪلم شاعر‪ُ ،‬استاد بخاري زندگيَء جي پينگهه ۾ آس ۽ نپپراس جپپي‬ ‫وچ ۾ لڏي رهيو هو‪.‬‬ ‫وسپپپپوسپپپپو اڄ بپپپپه )ڀپپپپپپي!( ٽپپپپپٽپپپپپل امپپپپپيپپپپپپد تپپپپپي‪،‬‬ ‫دل جپپي مپپرضپپپي‪ ،‬مپپپون کپپپي آهپپپپي اعپپپتپپپبپپپپار!‬

‫حاڪم علي شاهه ڪاڳر هٿ ۾ کنيو‪ُ ،‬اسپپتاد جپي معالپپج سپان‬ ‫آخپپري ملقپپات ڪري پڇپپي ٿپپو؛ ”وري ڪڏهپپن اچئون! توهپپان تپپه‬ ‫ڊسچارج ليٽر ۾ ٻارنهن مهينا لکيا آهن‪ .‬ٻارنهن مهينن کان پوِء اچئون‬ ‫تپپه ڪو فپپرق تپپه ڪو نپپه پونپپدو؟“ ڊاڪٽپپر پنهنجپپون اکيپپون ک ڻي‬ ‫نماڻائيَء سان وراڻي ٿو‪” :‬ٻارنهن مهينا؟‪ ...‬ٻارنهن مهينن جي اندر‬ ‫يا پوِء‪ ،‬توهان کي لنڊن اچڻ جي ضرورت ئي ڪا نه پونپپدي‪ .‬ڇا ڪاڻ‬ ‫ته هي مريپپض اسپپين توهپپان کپپي مهمپپان طپپور ڏئي رهيپپا آهيپپون‪.‬‬ ‫ٻائجپو‪ُ ...‬‬ ‫گپ ڊ بپاِء!“‬ ‫مهرباني ڪري مريض کي ڪنهن به حالت ۾ نپه ڌ‬ ‫ڊاڪٽر جي زبان مان نڪتل لفظ‪ ،‬حاڪم علي شاهه جو اندر چيپپري‬ ‫ويا‪ .‬هو ٿڙندو ٿاٻڙندو‪ ،‬ڳؤرن قدمن سان‪ ،‬انتهائي صبر جو مظاهرو‬ ‫مپپرڪ‬ ‫ڪري‪ُ ،‬استاد جي ڀرسان اچي‪ ،‬ڳوڙهپپا پپي‪ ،‬چپپپن تپپي نقلپپي ُ‬ ‫سجائي‪ ،‬ٻڌائيس ٿو‪” :‬فڪر ڪرڻ دي ڪائي ڳالهه ڪانهي‪ .‬ڊاڪٽپپر‬ ‫آکدا پئي ته ُتسان ڪون هڪڙا دفعا ٻيهر لنڊن ٽيسٽ واسپپطي آو ڻا‬ ‫پوئسي‪ُ .‬اهو به ٻارنهن مهيني ڪنون ِپڇي‪“.‬‬ ‫ُاستاد بخاري پنهنجو ئي شعر جهونگاري ٿو‪:‬‬ ‫بپپپپجپپپپنپپپپسپپپپي بپپپپاهپپپپه َبپپپپٺپپپپي آهپپپپي‪ ،‬مپپپپان چپپپپوان‬ ‫نپپپپه چپپپپوان‬ ‫حپپپپيپپپپاتپپپپي پپپپپوِء بپپپپه مپپپپٺپپپپي آهپپپپي‪ ،‬مپپپپان چپپپپوان‬ ‫نپپپپه چپپپپپپوان‬ ‫ڪپري پپئپي آڳ تپي ”مپاتپم“‪ ،‬تپڪپي پپئي ”عپيد“ اڳيان‪،‬‬ ‫”بپپپپخپپپپاري“ زنپپپپدگپپپپي هپپپپيَء آهپپپپي‪ ،‬مپپپپان چپپپپوان نپه‬ ‫چپپپپپپوان‬ ‫ٻارنهن مهينا به نه ٿا گذرن‪ ،‬نئين ديري جي بازار ۾ ڪو مپپاڻهو‬ ‫ملي ٿو‪” :‬ڳالهه ٻڌ! ُاستاد بخاري سخت بيمار آهي‪ .‬ڪالهه ڪجهپپه‬ ‫اديب دوست دادوَء ويا هئا‪ .‬پر ُاستاد ڪو نه ملين‪“.‬‬ ‫سندس باقي لفظ ڪو نه ٻڌم‪ُ .‬اتان ئي پويان پيپر ڪنپدو‪ ،‬اچپي‬ ‫دادوَء جپپي غريپپب آبپپاد محلپپي ۾ ٽپپانگي تپپان لٿپپس‪ .‬سپپامهون ُاهپپو‬ ‫ساڳيو در نظر آيو‪ ،‬جنهن جي مٿان ُاسپپتاد بخپپاريَء جپپو گهپپر جپپي‬ ‫تختي لڳل آهي‪ .‬هي ُاهو ساڳيو در آهي‪ ،‬جيڪو گهنٽي وڄائڻ تپپي‪،‬‬

‫مرڪ آڻي‪ ،‬اندران ُاستاد بخاري نڪري چوندو هو‪” :‬اڄ ڀل!‬ ‫چپن تي ُ‬ ‫ايڏي دير ڪيئه اچڻ ۾؟ هاڻي ته تنهنجو اوسيئڙو ختم ڪري مپپان بپپه‬ ‫ٻاهر نڪرڻ وارو هيم‪ .‬چڱو ٻه ٽي منٽ بيهه ته اچان ٿو‪“.‬‬ ‫ڪا دير خاموشي ڇانئجي وڃي ٿي‪ .‬دل چوي ٿپپي؛ ڄپپاڻ ُاسپپتاد‬ ‫ٻاهر نڪتو‪ .‬ٻيهر ڌڙڪندڙ دل سان گهنٽيَء جي بٽ پڻ تپپي آ ڱر رکپپان‬ ‫ٿو‪ .‬ايپپتري ۾ پپپاڙي جپپي ڪا نينگپپري ُاسپپتاد جپپي گهپپر ۾ وڃپپي ٿپپي‪.‬‬ ‫چوانس ٿو؛ ”ُاستاد کي ٻڌا‪ ‬تپپه نئون ديپپرو مپپان نپپذير سپپومرو آيپپو‬ ‫آهي‪“.‬‬ ‫ڇوڪري اندر وڃي‪ ،‬گهر لڳ ڪمرو‪/‬اوطپپاق کپپولي ٿپپي ۽ چپپوي‬ ‫ٿي؛ ”ٿوري دير لِء ويهو“‪ .‬جهٽ رکي‪ ،‬ساڳي ڇپپوڪري مپپون کپپي‬ ‫ورانڊي مان وٺي‪ ،‬هڪ ڪمري جپپو در کپپولي ٿپپي‪ .‬انپپدر وارو منظپپر‬ ‫ڏاڍو ُاداس هو‪ .‬هزارين مپپاڻهن کپپي مشپپاعرن ۾ پنهنجپپي شپپاعريَء‬ ‫مٺ وڃي بچيو هو‪ .‬هميشه جيپپان‬ ‫جي منڊ ۾ منڊيندڙ ُاستاد هڏن جي ُ‬ ‫پذيرائي ڪندڙ ُاستاد جسماني طور آجيان ڪرڻ کان لچپپار هپپو‪ .‬ان‬ ‫ڪڪڪري آُء پپپاڻ‪ ،‬سپپاڻس ڀپپاڪر پپپائي مليپپم‪ .‬جڏهپپن منهنجپپا ڳوڙهپپا‪،‬‬ ‫سندس هٿن تي ڪريا ته چيائين؛ ”ادا سپپائين کپپي ايڏي وسپپعت نپپه‬ ‫ڏئي‪ .‬پنهنجي ٽيپي کي ٽانڊو ته نه ڪر!“‬ ‫سندس جسماني صحت کي ڏسپپي‪ ،‬اعتبپپار ئي نپپه پئي آيپپو تپپه‬ ‫ُاستاد منهنجي آڏو ڊبل بيڊ تي ليٽيل آهي‪ .‬سپپندس آواز ۽ اکيپپن جپپي‬ ‫جوت ڏسي دل ۾ چوان ٿو؛ ”ُاستاد ئي آهي‪“.‬‬ ‫ڳالهين ڳالهين ۾ هندي فلم جپپي ه پڪ گپپاني جپپي هي پَء سپپٽ‬ ‫پڙهيائين‪:‬‬ ‫”ُدنيا مين ڪتنا غم هي‪ ،‬ميرا غم ڪتنا ڪم هي“‬ ‫پوِء چيائين؛ ”نذير! تون جلدي ُاٿڻ جي نه ڪر‪ .‬ڇاڪاڻ ته ل ڳي‬ ‫ٿو ته پنهنجي هيپَء آخپپري ملقپپات آهپپي‪ .‬وري ملپڻ ٿئي الئي نپپه؟‬ ‫اکيپپن ۾ جپپوت بپپه وڃپپي ٿپپي جهي ڻي ٿينپپدي‪ .‬حيپپرت آهپپي تپپه ُبتپپن‬ ‫)حسينن( سان ملقاتن جپو شپوق ۽ اشپتياق دم ٽپوڙي نپپه سپپگهيو‬ ‫آهي“‪.‬‬

‫آلين اکين سپپان بپپي دليپپو ٿپپي کپپانئس مپپوڪلئي ٻپپاهر نڪتپپم‪.‬‬ ‫رستي ۾ هر هر اهو خيال پئي آيو؛ ”ڇا ُاستاد بخاري هن دنيا ۾ فقط‬ ‫چئن گهڙين جو مهمان آهي!“ اها سوچ ايندي ئي دل کي جهٻو پئي‬ ‫آيو ۽ اکيون ڀرجي پئي آيون‪.‬‬ ‫نائين ۽ ڏهين آڪٽوبر جي رات جو‪ ،‬ڪراچيَء جپپي ه پڪ خپپانگي‬ ‫اسپتال ۾‪ ،‬ٽريفڪ جي سپپگنل جيپپان اڳ ۾ ڳاڙهي بپپتي ٻپپري ۽ پپپوِء‬ ‫سائي‪ .‬جنهن جپپي چم ڪي سپپان سپپندس زنپپدگي روان ٿپپي‪ ،‬الئي‬ ‫ڪهڙي گس کان موڙ کائي‪ ،‬ڪنهن هجوم ۾ گپپم ٿپپي وئي‪ .‬فارسپپيَء‬ ‫جي شاعر چواڻي؛ ”عدم جي راهه به ڪيڏي نه هموار آهي‪ .‬جنهپپن‬ ‫به ُان تي قدم رکيو‪ ،‬وري پپٺتي ڪو نه نهاريو‪“.‬‬ ‫ُاستاد بخاريَء جو شمار‪ ،‬سنڌ جي انهن اهم ۽ سپپٺن شپپاعرن ۾‬ ‫ٿئي ٿو‪ ،‬جن پنهنجي فڪر ۽ فن جي اظهپپار لِء‪ ،‬شپپاعريَء جپپي هپپر‬ ‫صنف تپپي طبپپع آزمپپائي ڪئي‪ .‬سپپندس سپپموري شپپاعريَء ۾‪ ،‬هپڪ‬ ‫پاسي رومانوي جذبن جي فراواني آهي ته ٻئي پاسي زندگيَء جي‬ ‫وحشي ۽ قهر آلود لمحن جو داستان آهي‪ُ .‬استاد جو گيت هجي يپپا‬ ‫غزل‪ ،‬نظم هجي يا ڪافي‪ُ ،‬انهن ۾ زندگيَء جا الڳ الڳ تجربپپا آهپپن‪.‬‬ ‫هن سنڌيَء ٻوليَء جي مانوس ۽ معروف لهجن کي‪ ،‬نيپپن معنپپائن ۽‬ ‫نين رمزن سان خوبصورت ۽ معن ٰي خيپپز ب ڻائي ڇڏيپپو آهپپي‪ .‬خپپاص‬ ‫طور تي سندس نظم ۽ بيت‪ ،‬دوها ۽ وايون الڳ ڪيفيتن‪ ،‬انفراديپپت‬ ‫۽ خوبصورت شپپعريت جپپا شپپاهڪار نمونپپا آهپپن‪ .‬پنهنجپپي تجربپپاتي‬ ‫شعور کي پر اثر انداز ۾ ظاهر ڪرڻ ُاستاد بخپپاريَء جپپي هپپٿ وس‬ ‫هو‪ .‬سندس شاعري‪ ،‬جتي پنهنجي دلڪش ترنپپم جپپي ڪري دليپپن‬ ‫کي فرحت ڏيندي هئي‪ُ ،‬اتي هڪ عام ٻڌندڙ محسوس ڪنپپدو هپپو تپپه‬ ‫ُاستاد ته سندس ئي دلي ا ُڌمن ۽ جذبن جي ترجمپپاني ڪري رهيپپو‬ ‫آهي‪ .‬سنڌ جو ڪو به اهڙو ذڪر جوڳو مشاعرو ڪو نه آهي‪ ،‬جنهپپن‬ ‫۾ ُاسپپتاد شپپرڪت نپپه ڪئي هجپپي ۽ پنهنجپپي دلنشپپين شپپاعريَء ۽‬ ‫ُپرڪشش ۽ منفرد ترنم سان مشاعري کي مچايو نه هجي‪ .‬اسپپٽيج‬ ‫تي سندس شعر پڙهڻ جو انداز ٻڌندڙن تپپي جپپادوَء جپپو ڪم ڪنپپدو‬ ‫هو‪ .‬جڏهن کيس وڏن مشاعرن ۾ شپپعر پڙه پڻ وقپپت‪ ،‬بپپي پنپپاهه داد‬ ‫ملندو هو‪ ،‬تڏهن سندس همعصر شاعرن جي منهن جپو پنپو لهنپدي‬

‫ڏٺم ! اهپڙن ريسپپارن شپپاعرن کپپي ريپپس ڪنپپدو ڏسپپي‪ ،‬دل ۾ ُدعپپا‬ ‫گهرندو هيم ته ُاستاد بخاريَء کي )شل( زماني جي نظر نه لڳي!‬ ‫سنڌ ۾ ابتر حپپالتون ڏسپپي‪ ،‬پپپاڻ تڙپپپي پونپپدو هپپو ۽ چونپپدو هپپو؛‬ ‫”اسان سنڌين کي ڇا ٿيو جو اخلقي ڏيوالپڻو اسان جپپو نشپپان ٿپپي‬ ‫ويو آهي‪“.‬‬ ‫نئين نسل کي گمراهيَء طرف وڌندو ڏسي چوندو هو؛ ”اسپپان‬ ‫جي قوم ُڪڪڙ قوم آهي ۽ ُڪڪڙن جيان هڪٻئي سان وڙهڻ ۾ پوري‬ ‫آهي‪ “.‬مٿان وري غيرن جا ڪٽڪ ۽ منشيات جو وڪرو عام جام‪.‬‬ ‫سنڌي سماج کي ڊانواڊول ٿيندو ڏسي‪ ،‬بي اختيار ٿي چيائين‪:‬‬ ‫ڏسيو وڻ وڻ کي‪ ،‬اوٿر ۾ وڃان ٿو‪،‬‬ ‫ڇڏي منڇر‪ ،‬ننڍي ڇر ۾ وڃان ٿو؛‬ ‫خبر ناهي ته ڇا ٿپيپندو خپطپي جپو‪،‬‬ ‫مپپئپپو استپپپاد ُٻپپڏتپپر ۾ وڃپپپان ٿو‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫ُاستاد بخاريَء جو وڇوڙو‪ ،‬حقيقت ۾ هڪ سٺي سنڌي رومپپانوي‬ ‫جپپدائيَء کپپان پپپوِء‪ ،‬هپپتي‬ ‫شاعريَء جپپو وڏو سپپانحو آهپپي‪ .‬سپپندس ُ‬ ‫ڪيترائي دلين کي ڏڪائيندڙ سانحا ٿيا‪ .‬پاڻ زندهه هجي هپپا تپپه ُاهپپي‬ ‫واقعا سندس دل کي ڌوڏي سندس سيني ۾ زلزل آڻين ها‪ .‬هو ُانهن‬ ‫کي شعرن جو روپ ڏئي ها‪.‬‬ ‫سندس موت جي ڪري‪ ،‬اسين سندس اهڙي پ ُپپر اثپپر شپپاعري‬ ‫مئو ڪٿي آهپپي! هُپپو تپپه‬ ‫ٻڌڻ ۽ پڙهڻ کان محروم رهجي وياسين‪ .‬هو ُ‬ ‫زندهه آهپپي‪ .‬پنهنجپپي ڪتپپابن ۾ ۽ اسپپانجي دليپپن ۾‪ .‬آُء هپپر روز اهپپو‬ ‫سوچيندو آهيپپان تپپه ڪنهپپن بپپه مو ڪل واري ڏينهپپن‪ ،‬دادوَء وينپپدم‪،‬‬ ‫غريب آباد پاڙي جي هن شاهڪار شاعري ڪندڙ شاعر ُاسپپتاد جپپي‬ ‫مپپرڪ آ ڻي ٻپپاهر اچپپي چونپپدو؛‬ ‫گهر جو در کڙڪائيندم‪ .‬هو چپن تي ُ‬ ‫”ڇو ڀل ايڏي دير ڪيئه اچڻ ۾؟“‬ ‫)ٽه ماهي مهراڻ‪ ،‬سرُء ‪ 2005‬تان ٿورن سان کنيل(‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:57 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫باليءَ وارو مير علي نواز ”ناز“‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫باليَء وارو مير علي نواز ”ناز“‬ ‫ڪن شهرن ۽ ڪڪڪن شخصپپيتن جپپو تهپپذيبي ۽ تپپاريخي داسپپتان‪ ،‬ڪڏهپپن‬ ‫عجيب ۽ ڪڏهن عجيب تپپر ٿئي ٿپپو‪ .‬عپپام مشپپاهدو تپپه اهپپو آهپپي؛ ڪن‬ ‫شهرن‪ ،‬ڳوٺن‪ ،‬رياستن يا منجھن رهندڙ شخصيتن جپپي تاريپپخ پنهنجپپي‬ ‫دؤر جي فروغ ۾ توسيعي معن ٰي جي لحاظ کان گهڻو ڪري ڪيپپترن ئي‬ ‫ملڪن جي تاريخ کان به گهڻي وڏي هوندي آهي‪ .‬اهڙا شپپهر يپپا ڳوٺ‬ ‫پنهنجي شخصيتن جي حوالي سان سڃاڻپ ۽ انهن جي ڪارنامن جپپي‬ ‫ڪري ڪيترن ئي جماعتن ۽ سياسپپي پپپارٽين تپپي فپپوقيت رکنپپدا آهپپن‪.‬‬ ‫ڪجهه شهر ۽ شخصيتون ته پنهنجي سيني اندر تپپاريخي سپپفر اهپڙي‪‬‬ ‫طرح سمائي ڇڏيندا آهن‪ ،‬جو اهي پنهنجي شاندار ماضيَء جو‪ ،‬اکيپپن ۽‬ ‫ذهنن کي نيرو ڪندڙ روشنيَء ۾‪ ،‬پنهنجي سپپفر جپپي ڪهپپاڻي ٻڌائينپپدي‬ ‫نظر ايندا آهن‪ .‬اهڙن شهرن يا رياستن منجهپپان رياسپپت خيرپپپور ۽ ان‬ ‫جو مثالي دردمند ۽ عاشقاڻو مزاج رکندڙ شاعر ۽ حڪمران‪ ،‬مير علي‬ ‫نواز خان ”ناز“ ٽالپر بپپه هپڪ آهپپي‪ .‬جڏهپپن رياسپپت خيرپپپور ۽ ان جپپي‬ ‫واليَء مير علي نواز خان ”نپپاز“ ٽپپالپر جپپي دؤر واري تاريپپخ تپپي نظپپر‬ ‫وجهون ٿا ته بي اختيار‪ ،‬اردو‪ ‬جي نفيس ترين شاعر‪ ،‬مرزا اسپپد اللپپه‬ ‫خان غالب جو هيُء شعر ذهن جي پردي تي اڀري اچي ٿو‪:‬‬ ‫”محفلين در هم ڪري هي‪ ،‬گنجفه باز خيال‪،‬‬ ‫هين ورق گرداني ڪه نيرنگ يک بتخانه هم“‪.‬‬ ‫منهنجي ننڍپڻ جون يادون‪ ،‬جيڪي مون کي اڃا تائين ٻکَ ھنيون بيٺيپپون‬ ‫آهن‪ ،‬انهن ۾ هڪ ياد‪ ،‬مير علي نواز خان ”ناز“ جي نالي سان لڳاپيپپل‬ ‫آهي‪ .‬منهنجي بابا سائين عبدالحميد خپپان سپپومري ه پڪ ڏينهپپن پنهنجپپا‬ ‫ضروري ڪاغذات اٿلئيندي هڪ اهڙو دستاويز بپپه ڏيکپپاريو‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫م ھر ۽ نشپپان جپپي بجپپاِء‬ ‫پيشانيَء تي حڪومت برطانيه جي سرڪاري ُ‬ ‫رياست خيرپور جي حڪمپپران ميپپر علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپي گپپول‬ ‫دائري ۾ تصوير ۽ ٻه هرڻيون )رياست خيرپور جو سرڪاري مونوگرام(‬ ‫ڇاپيل هيون‪.‬‬

‫منهنجي والد صاحب وڌيڪ ٻڌايو ته رياست خيرپور جي حڪمران ميرن‬ ‫منجهان مير علي نواز ”ناز“ ٽالپر پهريپپون حڪمپپران هيپپو‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫ح ڪومت واري دؤر ۾ رياسپپتي دسپپتاويز )‪ ،(Affidavit‬پگهپپار جپپون‬ ‫ٽڪليپپون‪ ،‬سپڪا ۽ رياسپپت جپپي سپپرڪاري ملزمپپن لِء سپپروس بپڪ ۽‬ ‫پينشن جا فارم جاري ۽ رائج ڪيا ويا‪ .‬رياسپپت خيرپپپور۽ هپپاڻي تعلقپپي‬ ‫گمبٽ جي شهر گمبٽ جي اتر ۾ کهڙا‪-‬رپڙي روڊ تپپي ه پڪ ڳوٺ علپپي‬ ‫بخش سروهيَء جي رياست واري دؤر جي ٻپپن تپيپپدار ڀپپائرن مرحپپوم‬ ‫مولوي نور محمد سروهيَء ۽ ميان فيپپض محمپپد سپپروهيَء يپپا ڳوٺ‬ ‫جي وڏيري علي بخش سروهيَء‪ ،‬سپپائين حپپاجي در محمپد سپومري ۽‬ ‫سائين عبدالحميد سومري کي اه پڙا س پڪا ڏيکاريپپا هيپپا‪ ،‬جپپن تپپي ه پڪ‬ ‫پاسپپي رياسپپت خيرپپپور جپپو مونپپوگرام ۽ ٻئي پاسپپي رياسپپت جپپي‬ ‫حڪمران مير علي نواز خان ”ناز“ جي شبيهه ۽ سن اڪريل هئا‪.‬‬ ‫ائين لکڻ ۾ ڪوبه وڌاُء ڪونه ٿيندو ته رياست خيرپور جي حڪمران مير‬ ‫علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ ٽپپالپر کپپي برصپپغير جپپي مغليپپه گهرا ڻي جپپي‬ ‫شهنشپپاهه شپپاهجهان جهپپڙي حيپپثيت حاصپپل هئي‪ .‬جيئن شپپاهجهان‬ ‫پنهنجي دؤر ۾ ترقياتي ڪم ڪرايا‪ ،‬مسجدون ۽ مدرسا جوڙايا ۽ انهپپن ل‬ ‫‪ ‬مپپالي امپپداد ڪئي‪ ،‬تيئن ميپپر علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ بپپه پنهنجپپي‬ ‫حڪومتي عرصي ۾ شيعه عقيدي واري مڪتبئه فڪر رکڻ جي بپپاوجود‪،‬‬ ‫ديوبند طرز جي ٺيڙهپپي واري مدرسپپي جپپي مپپالي امپپداد هپڪ طپپرف‬ ‫ڪئي ته ٻئي طرف مڪتپپبئه بريلپپوي جپپي مدرسپپي‪ ،‬درگپپاهه‪ /‬خانقپپاهه‬ ‫کهڙا نزديڪ گمبٽ سان پڻ مالي سهڪار ڪيو‪ .‬درگاهه عاليه کهڙا جپپي‬ ‫مخدوم سجاده نشينن سان پڻ مير علپي نپپواز خپان ”نپاز“ جپا گهپپرا ۽‬ ‫گهاٽپپا لڳاپپپا رهيپپا‪ .‬که پڙا جپپي مخپپدومن واري درگپپاهه جپپي موجپپوده‬ ‫سجاده نشين مخدوم نديم احمد هاشمي کي پنهنجي وڏن کان ورثي ۾‬ ‫جيڪي نوادرات مليا آهن‪ ،‬تن ۾ مير علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپا خپپط ۽‬ ‫مهرن سميت شامل آهي‪.‬‬ ‫سندون‪ ،‬سندس ئي دستخط ڪيل ۽ ُ‬ ‫اهو به ڪيڏو نه تاريخي ۽ حسين اتفاق آهي‪ ،‬جو جيئن مغل شهنشپپاهه‬ ‫شاهجهان جي گهرواريَء جو نالو ممتاز بيگم هو‪ ،‬ائين ميپپر علپپي نپپواز‬ ‫خان ”ناز“ جي ٻيو نمبر گهرواريَء جو نپپالو بپپه ممتپپاز بيگپپم هپپو‪ .‬ميپپر‬ ‫علي نواز خان ”ناز“ جي ممتاز بيگم سان شادي حيپپدرآباد دکپپن ۾ ٿپپي‬ ‫هئي ۽ ممتاز بيگم جو تعلق حيدرآباد دکن جي هڪ معزز گهراڻي سان‬ ‫هو‪ .‬شاهجهان ۽ مير علي نواز ”ناز“ ٻنهي پيار واريون شاديون ڪيون‪.‬‬

‫ممتاز محل پنهنجپپي عاشپپق مپڙس شپپاهجهان جپپي هٿپپن ۾ دم ڏنپپو پپپر‬ ‫اسان جي هن عاشق مپپزاج شپپاعر ۽ حڪمپپران ميپپر علپپي نپپواز خپپان‬ ‫”ناز“ پنهنجي محبوبه ۽ زال بالي بيگم جي ٻپپانهن ۾ پسپپاهه پپپورا ڪيپپا‪.‬‬ ‫جيڪڏهن رياست جپي را ڻي بپالي بيگپم‪ ،‬ميپر صپاحب جپي حيپاتيَء ۾‬ ‫لڏاڻو ڪري ها ته عين مم ڪن هيپو تپه هپن جپي مپزار مٿپپان خيرپپور‬ ‫رياست جي شهرن‪ ،‬ڪوٽ ڏيجي يا ڪوٽ بنگلي‪ ،‬۾ تاج محل جهڙو ڪو‬ ‫محلت‪-‬نما مقبرو مير علي نپپواز خپپان ”نپپاز“ ۽ بپپالي جپپي محبپپت جپپو‬ ‫”يادگار“ هجي ها‪.‬‬ ‫پراڻي خيرپور رياست ۽ موجپپوده ضپپلعي خيرپپپور جپپي نپپاظمه سپپيده‬ ‫نفيسه شاه کي آٌء هڪ خط لکي چڪو آهيپپان‪ ،‬جنهپپن ۾ کيپپس گپپذارش‬ ‫ڪئي اٿم ته پراڻي رياست خيرپور جي راڻي بپالي جپي يپاد ۾ خيرپپپور‬ ‫شهر ۾ ڪو يادگار کڙو ڪرايو يا ٺهرايو وڃي‪ .‬ٻيو نه ته به گهٽ ۾ گهپپٽ‬ ‫خيرپور جي ضلعي اسيمبليَء مان بل پاس ڪرائي‪ ،‬خيرپور شهر کپپان‬ ‫ڪوٽ ڏيجي ڏانهن ويندڙ قومي شاهراهه تي ٺهيپپل ”ون يپپونٽ“ بلڊنپپگ‬ ‫جو نالو مٽائي ۽ بدلئي ”بالي بلڊنگ“ رکيو وڃي‪ .‬ائين جيئن حيپپدرآباد ۾‬ ‫ٿڏي سڙڪ تي ٺهيل ”ون يونٽ بلڊنگ“ جو نپپالو مٽپپائي ”شپپهباز بلڊنپپگ“‬ ‫رکيو ويو آهي‪.‬‬ ‫جيئن اردوَء جي ڪن نقادن‪ ،‬مغليه خاندان جي آخري حڪمپپران بهپپادر‬ ‫شاه ظفر‪ ،‬لکنوَء جي آخري تاجدار واجد علي شاه‪ ،‬رامپور جي نپپواب‬ ‫ڪلب علي خان جي شاعريَء تي پاڻي ڦيريو‪ ،‬تيئن سنڌي ٻپپوليَء جپپي‬ ‫هڪ اڌ اديب به رياست خيرپپپور جپپي والي پَء ۽ ڪلسپپيڪل شپپاعر ميپپر‬ ‫علي نواز خان ”ناز“ جي شپپاعريَء تپپي ِايئن منڌيئڙو پپپاتو‪ .‬جيئن اردوَء‬ ‫جي هٿراڌو نقادن فارسيَء جي بلند پايه شاعره ۽ اورنگزيب جي ِڌيپپءُ‬ ‫زيب النساَء عرف حافظ مخفيَء جي شاعري کي سندس شپپاعريَء ۾‬ ‫شروعاتي استاد‪ ،‬فارسيَء جي نپپامور عپپالم ۽ ايرانپپي نپپزاد شپپاعر مل‬ ‫سعيد اشرف جي کاتي ۾ لکي ڇڏيو‪ .‬مل سعيد اشرف تپه ر ڳو حپافظ‬ ‫مخفي جي شاعريَء جي شروعات ۾ اصلح ڪندو هو‪ ،‬حد ته ِاها آهپپي‬ ‫جو ايران جي مشهور اديب گلچين معاني‪ ،‬زيب النساَء مخفيءَ جا ٻپپه‬ ‫ٽي شعر ۽ هڪ اڌ قطعو کڻي سندس ڏاڏي شاهجهان جي ذاتي طپپبيب‬ ‫حپپاذق گيلني پَء جپپي ذهپپن ۽ ف ڪر جپپي پيپپداوار ڄاڻايپپا آهپپن‪) .‬ڏسپپو‬ ‫مضمون‪ :‬معمائي ديوان مخفي از محمد گلچين معاني‪ .‬ماهانه ”هنر َو‬ ‫مردم“ تهران‪ ،‬ايران شمارو ‪ 172‬صفحو ‪.(38‬‬

‫ت‬ ‫‪1942‬ع ۾ لهپپور پاڪسپپتان مپپان شپپايع ٿينپپدڙ هپپڪ ڪتپپاب ”ڪلمپپا ِ‬ ‫الشعراء“ امن حوالي طور کڻي‪ ،‬احمد گلچين جي شپعرن کپي خپپاذق‬ ‫گيلني جا شعر سمجهي ان جي کاتي ۾ ڄا ڻائي ٿپپو‪ .‬اهپپي سپڀ شپپعر‬ ‫”ديپپوان مخفپپي“ مرتپپب عبپپدالباري آسپپي‪ ،‬نپپول ڪشپپور پريپپس‬ ‫ڪانپور‪/‬لکنؤ‪ ،‬يو‪-‬پي انڊيپپا ۾ ‪1942‬ع کپپان گه ڻو اڳ موجپپود آهپپن‪ .‬هپپي‬ ‫نسپپخو سپپائين حپپاجي در محمپپد سپپومري ۽ بابپپا مرحپپوم عبدالحميپپد‬ ‫سومري کي علي ڳڙهه يونيورسٽيَء مان تعليم پوري ڪري سنڌ موٽڻ‬ ‫مهل هڪ دوست ”بسمل ڪان پوريَء“ بر صغير جي اهپپم ڪميونسپپٽ‬ ‫ليڊر سيد جمال الدين بخاري جي روبرو علپپي ڳڙهپپه ۾ ڏنپپو هپپو ۽ اهپپو‬ ‫نسخو خيرپور جي پراڻي لئبريري ۽ سڄي برصغير يپپا پاڪسپپتان جپپي‬ ‫سٺن وڏن ڪتب خانن ۾ پيل آهي‪.‬‬ ‫فرض ڪجي ته مير علي نواز خپپان ”نپپاز“ جپپي اردو شپپاعري سپپندس‬ ‫درٻاري شاعرن جي ڪيل آهي ۽ هو شعر ئي ڪونه چوندو هيو تپپه پپپوِء‬ ‫مير علي نواز خان ”ناز“ جي سموري سنڌي شاعري ۽ رباعيپپات عمپپر‬ ‫خيام جي ڪيل سنڌي منظوم ترجمي کي ڪنهن جي کپپاتي ۾ رکجپپي ۽‬ ‫لکجي؟ ريڊيو پاڪستان جي مختلف اسٽيشنن تان نشپر ٿينپپدڙ سپپندس‬ ‫ڪلم‬ ‫عشق هاڻي ڪجي ڪنهن سان‬ ‫يا‬ ‫تنهنجي رمز سهڻا مان ڇا سمجهان‬ ‫يا‬ ‫سرائيڪي ٻوليَء ۾‬ ‫اڄ خواب دي وچ سهڻا ياد آيا‬ ‫اڄ به موسيقي ۽ ڳائڻ وڄائڻ وارن‪ ،‬تپپوڙي عپپام ٻڌنپپدڙن کپپي طپپراوت‬ ‫بخشن ٿا ۽ انهن جي سالن پڄاڻا به بيحد مقبول آهن‪ .‬ولپپي عهپپد ميپپر‬ ‫علي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپو ننڍپپڻ ڪوٽ ڏيجپپي ۾ ۽ ڦپپوهه جپپواني وارو‬ ‫عرصو لهور‪ ،‬ڀوپال‪ ،‬دهلي‪ ،‬لکنؤ ۽ رياست حيدرآباد دکپپن ۾ گپپذريو‪ .‬ان‬ ‫حالت ۾ اردو زبان هن لِء نئين ۽ اوپري ڪانه هئي‪ .‬اردو جي شاعراڻي‬ ‫دنيا ۾ شپپاعر انقلب جپپو لقپب ماڻينپپدڙ‪ ،‬حضپپرت جپپوش مليپپح آبپپادي‪،‬‬ ‫لڙڪاڻي جي هڪ ادبي تنظيم ”بزم ادب“ جي طرفان ٿيل مشاعرن ۾‬ ‫اها ڳالهه ڪيترائي دفعا ورجائي هئي ته رياست خيرپور جي ولي عهد‬ ‫مير علي خان ”ناز“ سان هن جو يو‪ .‬پي ۽ رياست حيدرآباد دکپپن جپپي‬

‫ڪيترن ئي وڏن ۽ سپپٺن شپپاعرن کپپي تپپپرس ۾ آڻڪڪي ڇڏينپپدي هئي‪ .‬ان‬ ‫کانسواِء هز هائينس مير علي نواز خان ”ناز“ جپپي اردو شپپاعريَء جپپا‬ ‫ثبوت علي ڳڙهه يونيورسٽيَء جا شايع ٿيل رسال پنهنجو پپپاڻ شپپاهدي‬ ‫ڏيڻ لِء تاريخ جي صفحن ۾ ِائين قيد آهن‪ ،‬جيئن خيرپور جو هي پُء نپپازڪ‬ ‫مپپزاج شپپاعر حڪمپپران بپپاليَء جپپي محبپپت ۾ قيپپد هيپپو‪ .‬سپپندس اردو‬ ‫شاعريَء ۾ هيٺ ڏنل غزل يا ڪي ٻيپپا عپپزل اردوَء جپپي ڪنهپپن بپپه وڏي‬ ‫غزل گو ۽ ڪلسيڪل شاعر جي شاعريءَ جي مقابلي ۾ آڻي سپپگهجن‬ ‫ٿا‪ .‬مير علي نواز خان ”ناز“ جو هر غزل تغپپزل سپپان ٽپپٻ هونپپدو هپپو‪.‬‬ ‫مير صاحب جي هن غزل جا ڪجهه بند پڙهو ته داد ڏيڻ لِء توهان خپپود‬ ‫ڪنڌ ڌوڻڻ تي مجبور ٿي پوندؤ‪.‬‬ ‫کهوگئپي جپپپب تيپپپپرا مکپپپان ديکپپپها‪،‬‬ ‫مٽ گئي جپپپپپپب تيرا ِنشپان ديپپکپپپهپپا‪،‬‬ ‫آگئپپپپپپي مپپوت ان کپپپي جاتپپي هپپپپي‪،‬‬ ‫يپپپه تپپپپماشپپپپه بهپپي ناگهپپپپپان ديپپپکپپپپپپها‪،‬‬ ‫مڻهي مين جان هي ميري‪،‬‬ ‫ُان کي ُ‬ ‫مرا کهپپپپپان ديکها؟‬ ‫دل کسپپپي نپپپي ِ‬ ‫اردوَء جي نقادن جيپپان سپپنڌي اديبپپن پنهنجپپي طرفپپان طبپپع آزمپپائي ۽‬ ‫حاشيه آرائي ڪري لکيو ته ميپر علپي نپواز خپان ”نپاز“ جپي شپاعري‬ ‫سندس درٻاري شاعرن جي محنت ۽ خوشامد جو ڪارنپپامو هپپو‪ِ .‬ائيپپن‬ ‫مير علي نواز خان ”ناز“ پاڻ ۽ سندس سموري شاعري‪ ،‬اهڙين حاشيه‬ ‫جهڙ ۽ ڪڪرن ۾ لڪائڻ جي ۽ کيس افسانوي ڪردار ب ڻائڻ‬ ‫آرائين واري ُ‬ ‫جي ناڪام ڪوشش ڪئي ويئي‪ .‬اهوئي سبب آهي جو هزهپپائينس ميپپر‬ ‫علي نواز خان ”ناز“ جي زندگيَء جا کوڙ حصا بي نقاب ٿي نه سپپگهيا‬ ‫سها يا آغا حشر قزلباش دهلوي ۽ حفيظ جالنڌري يپپا اهپپڙا‬ ‫آهن‪ .‬مولنا ُ‬ ‫ٻيا کوڙ شاعر مير علي نواز خان ”ناز“ جپپي دهلپپي‪ ،‬لکنپپؤ‪ ،‬ڀوپپپال‪ ،‬رام‬ ‫پور ۽ رياست حيدرآباد دکن واري دؤر جپپا ملقپپاتي ۽ واقپپف هئا‪ .‬التبپپه‬ ‫سها يپپا آغپپا حشپپر قزلبپپاش‪،‬‬ ‫اهو گهڻي حد تائين ممڪن آهي ته مولنا ُ‬ ‫مير علي نواز خان ”ناز“ جپپي شپپاعريَء جپپي شپپروعاتي اصپپلح ڪئي‬ ‫هجي‪ .‬اهڙو اشارو‪ ،‬رياست خيرپور جي آخري اسيمبليَء جي ميمپپبر ۽‬ ‫سنڌي ٻوليَء جي نامور اديب ۽ شاعر‪ ،‬پروفيسر عطا محمپپد ”حپپامي“‬ ‫پنهنجي ترتيب ڏنل ڪتاب ”ڪليپپات نپپاز“ )مطبپپوعه سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ‬ ‫ڄامشورو ‪1988‬ع( جي صفحي ‪ 10‬۽ ‪ 14‬تي ڪيو آهي‪.‬‬

‫ڏک ۽ ويچار ان ڳالهه جو آهي ته وقت جي اديبپپن‪ ،‬قلمڪڪڪارن ۽ تاريپپخ‬ ‫نويسپپن هزهپپائينس ميپپر علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپي معپپاملي ۾ ڏاڍي‬ ‫ڪنجوسي ۽ بخل کان ڪم ورتو آهي ۽ غلپپط روايتپپن ۽ مفروضپپن کپپان‬ ‫ڪم وٺي ” ُڌڪا“ هنيا آهن‪ .‬ايتريقدر جو يو‪-‬پي انڊيا جي شهر ”امروهه“‬ ‫مان لڏي ايندڙ‪ ،‬پاڪسپپتان کپپانپوِء واري دؤر ۾ ميپپرن جپپي درٻپپار سپپان‬ ‫لڳاپيل اديب ۽ شاعر سيد قاسم رضا ”نسپپيم“ امروهپپي بپپه پنهنجپپي‬ ‫تصنيف ”تاريخ خيرپور“ )شپپايع ٿيپپل ‪1955‬ع( ۾ هزهپپائينس ميپپر علپپي‬ ‫نواز خان ”ناز“ ٽالپر سان انصپپاف ڪونه ڪري سپپگهيو آهپپي‪ .‬نسپپيم‬ ‫امروهي پنهنجي ‪ 200‬صفحن واري هن ڪتاب ۾ خيرپپپور رياسپپت جپپي‬ ‫حڪمران مير علي نواز خان ”ناز“ ٽپپالپر جپپي درٻپپار سپپان ۽ ان سپپان‬ ‫لڳاپيل شاعرن ۽ مير علي نواز خان ”ناز“ جي دؤر ۾ شاهي محلت ۾‬ ‫ٿيندڙ مشاعرن ۽ مير علي نواز خان ”نپپاز“ جپپو بپپاليَء سپپان ٿيپپل پيپپار‬ ‫هان َوَ ۽ ان ۾ ٿيل شادماني کي به باءِ پاس ڪري ويپپو آهپپي‪ .‬ميپپر‬ ‫ڀرئي وِ َ‬ ‫علي نواز خان ”ناز“ جي درٻار سان لڳاپيل ٻين شاعرن کي ته ڇڏيپپو‬ ‫پر پاڪستان جي قومي تراني جپپي لکنپپدڙ ۽ اردوَء جپپي نپپامور شپپاعر‪،‬‬ ‫حفيظ جالنڌري جو به نالو ڪو نه ٿو کڻي‪ ،‬جيڪو هزهائينس ميپپر علپپي‬ ‫نواز خان ”ناز“ جي درٻپپار جپپو باقاعپپده پگهپپاردار ملزم ۽ شپپاعر هپپو‪.‬‬ ‫نسيم امروهي پنهنجي ڪتاب ”رياست خيرپپپور“ جپپي صپپفحي ‪ 95‬تپپي‬ ‫لکي ٿو ته‪:‬‬ ‫”سنه ‪1920‬ع مين گهريلو معاملت کي متعلپپق ميپپر علپپي نپپواز خپپان‬ ‫”ناز“ ولي عهد اور ميپان محمپد ابراهيپم کپي درميپان سپخت اختلف‬ ‫رائي پيدا هوگيا اور مير علي نپپواز ”نپپاز“ نپپاراض هپپو کپپر دهلپپي چلپپي‬ ‫گئي“‪.‬‬ ‫مرحوم نسپپيم امروهيپَء اهپپا ڳالهه ۽ ان سپپان ملنپپدڙ جلنپپدڙ ڳالهه‬ ‫مرحوم عطا محمد حامي پنهنجي ڪتاب ”ڪليات ناز“ جپپي صپپفحي ‪6‬‬ ‫تي ٻڌل ڳالهه لکي آهي‪ ،‬پر حقيقي شاهدي ان دور جپپي ه پڪ اديپپب ۽‬ ‫برصغير جي مشهور زمپپانه صپپحافي ۽ ايڊيٽپپر اخبپپار ”رياسپپت“ ديپپوان‬ ‫سنگهه مفتون پنهنجي ڪتاب ”ناقابل فراموش“ ۾ ڪيپپترن ئي صپپفحن‬ ‫تي لکي ۽ ڏئي ٿو‪ .‬مير علي نواز خان ”ناز“ کي نه نسيم امروهپپي ڏٺپپو‬ ‫هو ۽ نه ئي عطا محمد حامي صاحب مير صپاحب سپان مليپو هپو‪ ،‬پپر‬ ‫ديوان سنگهه مفتون نه رڳو مير علي نپپواز خپپان ”نپپاز“ کپپي دهلپپي ۽‬ ‫ڀوپال ۾ ڏٺو هيو‪ ،‬پر ساڻس ڪيئي يادگار ڪچهريپپون پ پڻ ڪيپپون هيپپون‪.‬‬

‫سرڳواسي ديوان سنگهه مفتپپون پنهنجپپي شپپاهڪار اڌ آتپپم ڪٿپپا واري‬ ‫ڪتاب ”ناقابل فراموش“ جي صفحي ‪ 62‬تي لکي ٿو ته‪:‬‬ ‫”مرحوم هزهائينس مير صاحب خيرپور رياست دهلي مين آئي تو ايک‬ ‫روز ملنپپي کپپي ليئي دفپپتر ”رياسپپت“ ميپپن بهپپي تشپپريف لئي‪ .‬ميپپر‬ ‫صاحب کا وزن مرحوم مولنا شوکت علي سي دوگني کي قريب تهپپا‪.‬‬ ‫آپ )مير صاحب( زينه پر چڙه نه سکتي تهي‪ ،‬اپني کپپارکو نيچپپي که پڙا‬ ‫کيپا اور اپنپي اي‪-‬ڊي‪.‬سپپي‪ .‬کپپو اوپپپر بهيپج کپر راقپپم الحپروف )ايڊيٽپپر‬ ‫رياست( کو بلوايا‪ ،‬مين موجود نپپه تهپپا‪ ،‬واپپپس چلپپي گئي‪ ،‬جپپب دفپپتر‬ ‫پهنچا تو معلوم هوا که مير صاحب خيرپور آئي تهي‪ ،‬چنپپاچه اگلپپي روز‬ ‫ان کي جائي رهائش‪ ،‬جو دريا گنج مين ايک کپوڻھي ميپن تهپي پهنچپا‪.‬‬ ‫مل‪ ،‬دو گهنڻي کي قريب باتين هوتي رهين‪ .‬يپپه اپنپپي‬ ‫مير صاحب سي ِ‬ ‫مظلوميت کي حالت بتاتي رهي که ان کا وزير اعظپپم مس پڻر ڻائڻن‬ ‫)آئي‪.‬سي‪.‬ايس( جپپس کپپو برطپپانيه حکپپومت نپپي خيرپپپور ميپپن پپپوري‬ ‫اختيارات کي ساتهه وزيراعظم مقپپرر کيپپا تهپپا‪ ،‬کيپپون کپپه ُاس زمپپاني‬ ‫مين رياست خيرپور ريزيڊنٽ پنجاب کي ماتحت نه تهپپي بلکپپه سپپندهه‬ ‫مين هوني کي باعث گورنر ممبئي کي ماتحت تهي ان کو تنگ کر رها‬ ‫هي اور يه اپني ِاس وزيراعظم سي انتهائي پريشان هين“‪.‬‬ ‫اکين ڏٺي ۽ ڪنن ٻڌي کان وڌيڪ ٻي شاهدي ڪهڙي ٿي سگهي ٿپپي؟ ان‬ ‫مان صاف پڌرو آهي ته ولي عهد مير علي نواز خان ”ناز“ جو جه ڳڙو‬ ‫سندس والد ماجد مير امام بخش خپپان ٽپپالپر سپپان نپپه جيئن مرحپپوم‬ ‫عطا محمد حامي ۽ نسيم امروهي لکيو آهي‪ ،‬پر ميپپر علپپي نپپواز خپپان‬ ‫”ناز“ جو جهڳڙو بي تحاشه ۽ لمحدود اختيارن واري فرعوني دمپپاغ ۽‬ ‫سوچ رکندڙ ح ڪومت برطپپانيه جپپي مقپپرر ڪيپپل هپڪ انگريپپز آفيسپپر‬ ‫”ٽائٽن“ سان هيو‪ .‬مٿين ٻنهي صاحبن اهو به غلپپط لکيپپو آهپپي تپپه ميپپر‬ ‫صاحب هتان ڪاوڙجي دهلي ويو هيو‪ ،‬پر ولي عهد مير علي نواز خپپان‬ ‫”ناز“ خيرپپپور مپپان سپڌو ڀوپپپال ويپپو هيپپو‪ .‬ڇا ڪاڻ تپپه ان زمپپاني جپپي‬ ‫برطانوي حڪومت جي قانونن پٽانپپدڙ رياسپپت ڀوپپپال جپپو فرمپپان روا‪،‬‬ ‫سڄي برصغير جي رياسپتن جپي حڪمرانپن جپو ”چانسپلر“ هيپو ۽ ان‬ ‫وقت رياست ڀوپال جپپي واليپَء جپپو هپپوم منسپپٽر اسپپرار احمپپد خپپان‬ ‫ڪنهن زماني ۾ رياسپپت خيرپپپور ۾ وزيراعظپپم رهپپي چڪڪڪو هپپو‪) .‬ڏسپپو‬ ‫ڪتاب ”ناقابل فراموش“ از ديوان سنگهه مفتون صفحو ‪.(39‬‬

‫اهو به مير علي نواز خان ”ناز“ جو پنهنجي رياسپپت سپپان محبپپت جپپو‬ ‫هڪ اعل ٰي مثال ۽ روشن ثبوت آهي تپپه رياسپپت خيرپپپور ۾ قپپانون جپپي‬ ‫حڪمراني قائم ڪرڻ خاطر رياست جي بااختيار حڪمراني‪ ،‬جنهن جي‬ ‫وات مان نڪتل ”الفاظ“ قانون جو درجو وٺندا هئا‪ ،‬تن کي ختم ڪري‬ ‫رياست خيرپور ۾ هڪ هاِء ڪورٽ قائم ڪئي ۽ سنڌ ۽ پاڪستان جو مايه‬ ‫نپپاز فرزنپپد نفيپپس ۽ نپپازڪ انسپپان‪ ،‬قپپانون کپپي سپپڀني لءِ ه پڪ جه پڙو‬ ‫سپپمجهندڙ علمپپه آِء آِء قاضپپي بپپه ميپپر علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپي‬ ‫دوستيءَ جي مضبوط ڌا ڳي ۾ ٻڌجپپي‪ ،‬حيپپدرآباد جپپون ٿڌيپپون هپپوائون‬ ‫ڇڏي خيرپور جي ڪاڙهي واري موسم ۾ رياست جي هپپاِء ڪورٽ جپپو‬ ‫جج ۽ پوِء چيف جسٽس ۽ هوم منسٽر بڻيو هو‪ .‬نسيم امروهيَء جه پڙي‬ ‫متعصب تاريخ نويس جتي انڊيا مپپان لڏي اينپپدڙن ”نپپالي ۾ ِنهپپال“ عپپام‬ ‫ماڻهن جو ذڪر به پنهنجپپي ڪتپپاب ”تاريپپخ خيرپپپور“ ۾ وڏي طمطپپراق‬ ‫سان ڪيو آهي‪ ،‬اتي سنڌ جي هن قابل ترين فرزند علمه آءِ آِء قاضپپي‬ ‫جو صرف نالو لکي ذڪر ڪري ٿو‪.‬‬ ‫اڄ به خيرپور شهر ۾ ميپپر صپپاحبن جپي ٺهرايپپل بادشپاهي محلت جپپي‬ ‫ڀرسپپان گذرنپپدي ميپپر علپپي نپپواز خپپان ”نپپاز“ جپپي دؤر واري شپپاندار‬ ‫هيُء شعر بي اختيپپار منهنجپپي‬ ‫ماضيءَ کي ياد ڪندي فارسي زبان جو ِ‬ ‫چپن تي پاڻ هرتو اچي ويندو آهي ته‪:‬‬ ‫صبح وَ شام نيست‪،‬‬ ‫”َدر حريم بزم مستان‪َ ،‬دورِ ُ‬ ‫گردش جام است‪ ،‬اين جا گردش ايپپپپام نيپپپسپپپت“‪.‬‬ ‫)ترجمو‪ :‬مستن جي حرم واري محفل ۾ سندن صبح ۽ شام به نه رهيا‪،‬‬ ‫هتي مئه جي پيالن جي ته چرپر آهي پر سپندن شپاندار ماضپيَء وارن‬ ‫ڏهاڙن جي ڦير گهير ناهي‪(.‬‬ ‫افسوس! جو هتي گپپردش ايپپام تپپه ڇپپا پپپر گپپردش جپپام بپپه ڪونهي‪.‬‬ ‫در دروازا‪ ،‬اڱڻ‪ ،‬شاهي ڪمپپرا ائيپن گونگپا ۽ ٻپوڙا‬ ‫بادشاهي محلت جا َ‬ ‫ٿي چڪا آهن‪ ،‬جيئن ڪوٽ ڏيجيَء ڀرسان رياسپپت خيرپپپور جپپي ميپپرن‬ ‫واري صاحبيَء جو يادگار ڪوٽ وارو بنگلو‪ ،‬اداس‪ ،‬خپپاموش ۽ پنهنجپپي‬ ‫شپپاندار ماضپپيَء جپپي دور تپپي نپپوحه خپپوان آهپپي‪ .‬مومپپل را ڻي‪ ،‬ليل‬ ‫چنيسپپر‪ ،‬سسپپئي پنهپپون کپپي تپپه شپپاهه جه پڙو شپپاعر ملپپي ويپپو‪ .‬پپپر‬ ‫افسوس!!! جو مير صاحب جي قرباني‪ ،‬برطپپانيه جپپي ونڊسپپر محلت‬ ‫جي مسافر شهنشاهه ايڊورڊ آئين وانگر گهٽ ڪونهي‪ .‬الئي ڇو! مپپون‬ ‫کي خيرپور شهر جي فيض محل ڀرسان گذرندي محسوس ٿيندو آهپپي‬

‫ته اجهو ان محل جي شاهي دروازي مان هزهپپائينيس ميپپر علپپي نپپواز‬ ‫سپپها ۽ پيپپر علپپي‬ ‫خان ”ناز“ ٻاهر نڪرندو ۽ آغا حشر قزلبپپاش‪ ،‬مولنپپا ُ‬ ‫محمد راشديَء جي دروازي تي آجيان ڪندي چوندو ته‪:‬‬ ‫”هلو! هلپپو!! انپپدر هلپپو! اڄ بپپاليَء جپپي بپپرٿ ڊي جپپي خوشپپيءَ ۾ وڏو‬ ‫مشاعرو ڪرايو اٿم‪ ،‬جنهن ۾ هند ۽ سپپنڌ جپپا چپپوٽيَء جپپا شپپاعر پنهنجپپا‬ ‫شعر پڙهندا‪“.‬‬ ‫پر ان حقيقت ۾ هاڻي ته ڪابه حقيقت ڪانه رهپپي آهپپي‪ .‬اهپپو سپپوچي‬ ‫اداس ٿي ويندو آهيان ۽ ائين هڪ دفعي اتان گذرندي چشم تصپپور ۾ ان‬ ‫درهم برهم ٿيل خوبصورت زماني جپپو خيپپال آيپپو ۽ ٿڏي تپپي ئي سپپنڌي‬ ‫ادبي سنگت شاخ خيرپور جپپي سپپيڪريٽري تپپاج سپپروهي ۽ علپپي گپپل‬ ‫ملح مون کي چيو؛ ڪٿي ۽ ڪهڙي نظاري ۾ گم ٿي ويا آهيپپو؟ ڀپپر واري‬ ‫هڪ بنگلپي مپان ڪيسپيٽ پليئر تپي ڪنهپن ڳائڻيَء جپي آواز ۾ قتيپل‬ ‫شفائي جا ٻول فضا کي به اداس ڪري رهيا هئا‪.‬‬ ‫يه اجنبي سي منزلين‪ ،‬اور رفتگان ڪي ياد‪،‬‬ ‫تنھايون ڪا زھر ھي‪ ،‬اور هم هين دوستو!‬ ‫آنکهون مين اڙ رهي هي‪ ،‬لٽي محفلون کي دهول‪،‬‬ ‫عپپپپپپبپپپپپرت سپپپپپرا ئي دهپپپپپپر هي‪ ،‬اور هم هين دوستو!‬ ‫مددي مواد‪:‬‬ ‫‪.1‬مسلم شميم سيڪريٽري بزم ادب لڙڪاڻو‪ .‬ظاهر نوري‪ ،‬جپپواد‬ ‫احمد ۽ مهدي رضويَء جون لڙڪاڻي واريون يادون‪.‬‬ ‫‪”.2‬تاريخ خيرپور“ نسيم امروهي ‪1955‬ع‪.‬‬ ‫‪”.3‬ناقابل فراموش“ ديوان سنگهه مفتون ‪1957‬ع‪.‬‬ ‫‪”.4‬ڪليپپات نپپاز“ ڊاڪٽپپر عطپپا محمپپد حپپامي‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ‬ ‫‪1988‬ع‪.‬‬ ‫‪.5‬پير علي محمد راشدي سان ذاتي ملقاتون‪.‬‬ ‫‪.6‬علي احمد بروهي ۽ تاج صحرائي جون ذاتي يادگيريون‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫پکڙا ۽ پنهوار وارو گدائي‬ ‫ماضيءَ جي يادن جا نقش‪ ،‬زندگيَء جي تصور جي ُرخ تي نمايپپان ٿپپي‬ ‫عمپپر عزيپپز اڌ صپپديَء کپپان بپپه تجپپاوز ڪري‬ ‫بيهي رهيا آهن‪ .‬هاڻي ته ُ‬ ‫چڪي آهي‪ .‬ياد ٿو پئي ُاهو سپپال ‪1968‬ع وارو زمپپانو هپپو‪ .‬صپپوبو سپپنڌ‬ ‫ُ‬ ‫بدنام زمانه ”ون يپپونٽ“ جپپي قهپپري ڪوڙڪيَء ۾ ڦاٿپپل يپپا ايئن ک ڻي‬ ‫چئجي ته چوکنڀو ٻڌل هپپو‪ .‬ان زمپپاني ۾ ڪنهپپن ٿپپي ڄپپاتو تپپه فقپپط ٻپپن‬ ‫سالن کپپان پپپوِء ان وقپپت جپپي پاڪسپپتاني صپپدر آغپپا يحپ ٰي خپپان جپپي‬ ‫مارشل ل جي هڪ فقري سان ”ون يونٽ“ ڪنهن ُڀتي ڀت وانگر اچپپي‬ ‫ڦهه ڪري ڪري پوندو ۽ سنڌ صپوبو ‪1935‬ع واري انڊيپن اي ڪٽ تحپت‬ ‫پنهنجپپي صپپوبائي اصپپلي شپڪل ۽ حپپالت وٺنپپدو‪ ،‬جي ڪا کيپپس ممپپبئي‬ ‫پريزيڊنسي سان لڳاپيل هجڻ ڀيري حاصل هئي‪.‬‬ ‫پاڪستان ٺهڻ کپان ڪجهپه ورهيپه پپوِء‪ ،‬اسپان جپي حيپدرآباد ۾ رسپالو‬ ‫”روح رهاڻ“ ٻيو جنم وٺي‪ ،‬سنڌ جي ه پڪ اڀرنپپدڙ نوجپپوان اديپپب حميپپد‬ ‫سنڌيَء جي نگراني ۾ شپپايع ٿيپڻ ل ڳو هپپو‪ .‬ان کپپان اڳ ۾ ‪1922‬ع ۾ پپڻ‬ ‫”روح رهاڻ“ رسالو حيدرآباد سنڌ مان سنڌ جي هڪ نامور اديب ڪاڪي‬ ‫ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻيَء جپپي ادارت هيپپٺ شپپايع ٿينپپدو هپپو‪ .‬ا ڳتي‬ ‫هلي‪ ،‬يعني ٽن سالن کان پپپوِء‪ ،‬ان ادارت ۾ ڪاڪي گلراجپپاڻيَء سپپان‬ ‫سنڌي ادب جي هڪ وڏي محسن مرزا قليچ بيگ جو فرزنپپد مپپرزا نپپادر‬ ‫بيگ پڻ ڀاڱي ڀائيوار ٿيو هو‪ .‬ورهاڱي کان اڳ واري ”روح رهپپاڻ“ جپپي‬ ‫پيشانيءَ تي علم الهي ۽ ڀٽائيَء جو هيُء بيت لکيل هوندو هو‪.‬‬ ‫”پيهي جپپپپپپپپان پپپپپپپپپاڻ ۾‪ ،‬ڪيپپپپپپپپم ’روح رهپپپپپپپپپاڻ‘‬ ‫نه ڪي ڏونگر ڏيهه ۾‪ ،‬نه ڪا ڪيچين ڪاڻ‪،‬‬ ‫پنهپپون ٿيپپپپپپپپس پپپپپپاڻ‪ ،‬سسئي تپپپان سپپپپپور هپپپپپپوا“‬ ‫قدرت واري جا پنهنجا لقپپاَء آهپپن! سپپندس حڪمپپت کپپي ڪنهپپن ڄپپاتو‬ ‫آهي؟ ڀل زماني ۾ ڪنهن کي اها ڄاڻ هئي تپپه رسپپالي ’روح رهپپاڻ‘ جپپو‬ ‫اهتمام ۽ بندوبست ڪندڙ ۽ وقتي حڪومت جي نظپپرن ۾ آيپپل نوجپپوان‬ ‫حميد سنڌي اڳتي هلي سنڌ يونيورسٽيَء جپپو ڪنٽرولپپر آف اگزيمپپس‪،‬‬ ‫ڊائريڪٽر آف ڪاليجز حيدرآباد ريجن ۽ اتر سنڌ جي پهرين يونيورسٽيَء‬ ‫شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور جو وائيس چانسلر بڻبو؟!!‬

‫حميد سنڌيَء جي ڪوٺايل ان جشن ’روح رهپپاڻ‘ )‪1968‬ع( ۾ حيپپدرآباد‬ ‫جي بسنت هال ۾ نه رڳو سنڌ يونيورسپٽي ۽ حيپپدرآباد شپهر ۽ ان جپي‬ ‫پسگردائي جي ڪاليجن جا شاگرد ۽ شاگردياڻيون پر سڄي سپپنڌ مپپان‬ ‫کپوڙ اسپان پپپارا‪ ،‬ان زمپپاني جپپي ڪاليجن جپا شپاگرد بپه ٻيپپن وانگپپر‬ ‫لڙڪاڻي مان سيڙجي جشن ’روح رهاڻ‘ ڏسڻ ويا هئاسون‪ .‬مون سان‬ ‫گڏ رسول بخش سولنگيَء )بعد ۾ پروفيسر ۽ گپپورنمينٽ ڊگپپري ڪاليپپج‬ ‫لڙڪاڻي جپپو پرنسپپپال( کپپان علوه منهنجپپو همپپراز‪ /‬همرفيپپق‪ /‬ادبپپي‬ ‫محفلن ۽ راڳ رنگ ۾ شرڪت ڪرڻ واسطي جيري لِء ٻڪري نه پر ُاٺ‬ ‫ڪهندڙ دوست مرحوم نذير احمد پيرزادو به ساڻ هو‪ .‬بسنت هپپال جپپو‬ ‫نظارو ڪنهن خوبصورت خيال ۽ خپپواب جيپپان ل ڳي رهيپپو هپپو‪ .‬هپپال ۾‬ ‫اندر مختلف شهرن کان آيل شاگردن ۽ شپپاگردياڻين جپپي چهپپرن تپپي‬ ‫جشن جي حوالي سان ڇا ته سرهائي ۽ سپپهائي هئي! اصپپل ٻهپپه ٻهپپه‬ ‫پئي ٻريا‪ .‬منهنجي آڏو واري قطپپار ۾ هپڪ تکپپن نقپپش واري مهمپپان بپپه‬ ‫هئي‪ ،‬جنهن جا مهانڊا انڊيپپن ادا ڪاره نرگپپس جهپڙا هئا ۽ سپپندس نپپالو‬ ‫خوشبو )سپپندس نپپالي جپپي هپپم معنپ ٰي( هپپو‪ .‬اهپپو بپپه سپپندس ڪنهپپن‬ ‫ساهيڙيَء جي واتان بار بار ُاچارجڻ ڪري معلوم ٿيو هو‪ .‬ڇا ته سندس‬ ‫گهاٽپپا‪ ،‬وڏا ڪارا ڀنڀپپا وار هيپپا جي ڪي سپپندس رئي ۾ نپپه پئي ماپيپپا‪ .‬ان‬ ‫نظاري کي ڏٺي ورهيه گذري ويا‪ .‬بقول ڀٽائي‪:‬‬ ‫”ڏٺي ڏ ينهن ٿيام‪ُ ،‬ڪهه ڄاڻان ڪهڙا پرين‪“.‬‬ ‫جشن روح رهاڻ جو نظارو مون کي هڪ سچي خواب جيان ياد آهي ته‬ ‫ان جشن ۾ ڪيئن هڪ پيپپر مپپرد )عبپپدالڪريم گپپدائي( خپپاص طپپور تپپي‬ ‫جيڪب آباد کان جشن ’روح رهاڻ‘ ۾ پنهنجي هڙ جي آسري حصپپو وٺپپڻ‬ ‫لِء ڪهي آيو هو‪.‬‬ ‫سنڌ يونيورسٽيَء جي شاگردن مٿپپان )‪ 4‬مپپارچ ‪1967‬ع تپپي(‪ ،‬جي ڪب‬ ‫آباد ۾ ‪1960‬ع ۾ ڊپٽي ڪمشنر طور رهندڙ ۽ ‪1967‬ع ۾ حيدرآباد ڊويپپزن‬ ‫جي ڪمشنر رهندڙ‪ ،‬هڪ ڪوتاه قد ۽ بي رحم شپپخص‪ ،‬مسپپرور حسپن‬ ‫جي حڪمن تي گولين جي مينهن وسڻ کي مشڪل سان سپپال گپپذريو‬ ‫هو ۽ سنڌين جا زخم ۽ ماتم‪ ،‬اڃا نوان ۽ تازا هئا‪.‬‬ ‫ٻوليَء خاطر شهيد ٿي ويل ڳڀرو شاگردن جي والدين جي دليپپن مپپان‬ ‫اڃا سپپندن پٿپر )تڏو( بپپه ڪو نپپه کنيپپو ويپو هپپو‪ .‬اهپڙي سپپمي ۾ چپاچو‬ ‫عبدالڪريم گدائي اسٽيج تي آيو ۽ پنهنجو گيپپت‪ /‬نظپپم بعنپپوان ”پکپڙا ۽‬ ‫پنهوار“ پڙهندي جڏهن هنن مصرعن تي آيو‪:‬‬

‫ماُء مپپپپٺپپپپيَء جون لپپپپوليپپپپپپون سپپپپپپاڳيپپپپپپپون‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ٻپپپولپپپپيَء خاطپپپپپپپپپر گپپپپپپپپپوليپپپپپپون ساڳيپپپپپپون‪.‬‬ ‫سوريَء جا سينگار اڃا ڀي ساڳيا ڙي!‬ ‫ڇال ڏئپپپپپپپپپپپپي اڄ جاڳيپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپا ڇورا‪،‬‬ ‫ڪپپپپپپپوٽ ڪپپپپپپپپنپپپپپپدا سپپپپپي ڀپپپپپپورا ڀپپپپپپپپپپپورا‪،‬‬ ‫سورهيه سر کان ڌار اڃا ڀي ساڳيپا ڙي!!‬ ‫ته سامعين کيس انهن مصرعن کان اڳتي وڌڻ ئي ڪو نه پئي ڏنو‪.‬‬ ‫جشن ۾ شريڪ ٿيندڙن کان اهو نظارو ڪيئن وسپپريو هونپپدو تپپه جڏهپپن‬ ‫شاگردن ۽ شاگردياڻين‪” ،‬واهه واهه!“ ”ٻيهپپر چئه!“‪” ،‬ٻيهپپر چئه!“ جپپا‬ ‫ُاڀ ڦاڙيندڙ نعرا هڻي تاڙيون وڄايون هيون‪ .‬تڏهن شپپاعر )عبپپدالڪريم‬ ‫گدائي( اسپپٽيج تپپي روئي ڏنپپو هپپو ۽ ڪيپپترن ئي دردمنپپد دليپپون رکنپپدڙ‬ ‫سامعين جي اکين جا بند پڻ ڀڄي پيا هيا‪ .‬ان ڳالهه کپپي ورئي ڪجهپپه‬ ‫ورهيه ٿي ويا‪.‬‬ ‫لڙڪاڻي جي جناح باغ ۾ هڪ وڏو مشاعرو ٿيو هو‪ .‬جنهن ۾ عبپپدالڪريم‬ ‫گدائي جڏهن شعر پڙهڻ آيو‪ ،‬تڏهن هن غريب شاعر جا ڏند‪ ،‬ڪنهن بپپي‬ ‫قدر ۽ بي وفا محبوبا جيپپان‪ ،‬سپپندس سپپاٿ ڇڏي چ ڪا هيپپا ۽ رعشپپو )‬ ‫‪ (Parkinson‬هئڻ ڪري سندس هٿ ڏڪي رهيپپا هيپپا‪ .‬ان وقپت مپون‬ ‫کي سنڌ جي رنگين ڪلم شاعر استاد بخاريَء جپپو هپپي شپپعر يپپاد پيپپو‬ ‫هو‪.‬‬ ‫پپپپپپپپپپپوڙهپپپپپپپپو ماڻپپپپهپپپپو‪ ،‬ڏڪپپپپنپپپپپپپپدڙ هپپپپپپٿ‪،‬‬ ‫بيهاري پارو‪ ،‬مان بي چين َال جي اهڙو‪.‬‬ ‫ٽيون دفعو مون عبدالڪريم گدائيَء کي قائد عوام ذوالفقار علپپي ڀٽپپي‬ ‫جي نئون ديرو واري بنگلي تي مرحپپوم سپپردار پيپپر بخپپش ڀٽپپي سپپان‬ ‫ويٺل ڏٺو‪ .‬تن ڏينهن ۾ جناب ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپي جپپي همشپپيره ممتپپاز‬ ‫بيگم لهور ۾ وفات ڪري وئي هئي ۽ ڀٽو صاحب سپپندس ميپت ک ڻائي‬ ‫اچي پنهنجي اباڻي قبرستان ۾ دفن ڪرائي هئي‪ .‬ان ڪري تڏو به نئون‬ ‫ديپپري واري بنگلپپي ۾ وڇپپايو ويپپو هپپو‪ .‬چپپاچو عبپپدالڪريم گپپدائي ان‬ ‫سلسلي ۾ سردار پير بخش خان ڀٽپپي سپپان عپپذرخواهي ڪرڻ لِء آيپپو‬ ‫هو‪ .‬سردار پير بخش ڀٽي جو هڪ تعلق ضلع جيڪب آباد سان به رهيو‪،‬‬ ‫ڇاڪاڻ ته سندس زمينون ڳوٺ ”دوداپور“ تعلقپپو ڳڙهپپي خيپپرو ضپپلع‬ ‫جيڪب آباد ۾ هيون ۽ اڃا تائين آهن‪.‬‬

‫منهنجپپي چپپوٿين غائبپپانه ملقپپات چپپاچي عبپپدالڪريم گپپدائيَء سپپان‬ ‫مئي ُپڄا ڻان ٿپپي‪ ،‬جڏهپپن سپپندس ننڍپ پڻ جپپي ه پڪ‬ ‫‪1980‬ع ۾ سپپندس ُ‬ ‫دوست شڪارپور جي رهواسي ۽ انڊس گلس فيڪٽپپري حيپپدرآباد جپپي‬ ‫مالڪ ۽ ليکڪ سرڳواسي لوڪرام ڏوڏيجا پ ُپپوني انڊيپپا مپپان ه پڪ ڪتپپاب‬ ‫”سڪارٿو سفر“ )جپان‪ ،‬هانگ ڪانگ‪ ،‬سپپينگاپور‪ ،‬ٿپپائلينڊ ۽ فلپپپائين جپپو‬ ‫مهڙ ۾ ”ڪتاب جو مقصد“‬ ‫سفرنامو( شايع ڪيو هو‪ .‬پنهنجي ڪتاب جي ُ‬ ‫نالي سان سندس مقدمو لکيل آهي‪ .‬جنهن ۾ موجپپوده هندسپپتان جپپي‬ ‫حالتن جو ذڪر ڪندي ڪاڪو لوڪرام ڏوڏيجپپا‪ ،‬صپپفحي ‪ 8‬تپپي پنهنجپپي‬ ‫ننڍپڻ جي يار عبدالڪريم گدائيَء کي هن طرح ياد ڪري ٿو‪:‬‬ ‫”بيروزگاري‪ ،‬پاس خاطري‪ ،‬رشوت ۽ اسٽرائيڪن ملڪ کي ڊانپپوان ڊول‬ ‫ڪري ڇڏيو آهي‪ .‬چوڌاري آ رات انڌيري‪ ،‬اونده ڪ ڪاري‪ ...‬ملپڪ جپپو ڪ ڪو‬ ‫”اوهي واهي“ ڪونهي‪ .‬خود غرضي‪ ،‬نفرت ۽ ڪلفت جي باهه ۾ ڀپپارت‬ ‫”ڀسم“ ٿي رهيو آهي‪ .‬ان وقت پنهنجپپي ننڍپ پڻ جپپي ”يپپار“ عبپپدالڪريم‬ ‫گدائي جي هڪ التجا ٿي ياد اچي‪“.‬‬ ‫”هپپن سپپڙنپپدڙ ٻپپرنپپدڙ ڌرتپپي تپپپپپي‪ ،‬ڪپپا رحپپپمپپت جپپي‬ ‫بپپرسپپات ٿئپپي‪،‬‬ ‫سپپک جپپو سپپج ُاڀپپاري يپپارو‪ ،‬ڪا امپن سڪپون جي رات ٿئي‪،‬‬ ‫ڪپپو ُ‬ ‫اڄ پيار جي ساگر مان ساٿي‪ ،‬ڪي پريت جي مئه جا جام ڀريون‪،‬‬ ‫هپپن پيپپار جپپي پيپپاسپي ُدنيپپا ۾‪ ،‬اڄ رسپپپم محبپپت عپپام‬ ‫ڪپريپپون‪“.‬‬ ‫چاچي عبدالڪريم گدائيَء سان منهنجي پنجيپپن ملقپپات بپپه ل ڙڪاڻي‬ ‫جي باڪمال شاعر ۽ انسان دوست هري ”دلگير“ جپپي ڪتپپاب ”چولپپو‬ ‫منهنجي چڪ ۾“ جي ذريعي سان ٿي‪ .‬هري دلگير جو هپپي ڪتپپاب سپپنڌ‬ ‫جي ڄاتل سپپڃاتل اديپپب ”نپپاز“ سپپنائي پهريپپون دفعپپو سپپنڌ ۾ ‪1990‬ع‬ ‫ڌاري سنڌي ساهت گهر حيدرآباد طرفان شايع ڪيو هو‪.‬‬ ‫سرڳواسي هري ”دلگير“ پنهنجي آتم ڪٿا ”چولو منهنجي چڪ ۾“ جپي‬ ‫صفحي ‪ 65‬تي پنهنجون ياديون ساريندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫”شڪارپور ۾ رحيم بخش سومرو منهنجپپو دوسپپت‪ ،‬جپپو ٺيڪيپپدار هپپو ۽‬ ‫منهنجي هوندي ئي وزير ٿيو‪ .‬فيض محمد سپپومرو )ٺيڪيپپدار( بپپه دلپپبر‬ ‫دوست هو‪ .‬سندس اوطاق لکي در جي ايراضيَء ۾ هئي‪ .‬جيڪب آباد ۾‬ ‫بر ڪت علپپي آزاد ۽ عبپپدالڪريم گپپدائيءَ جپپي صپپحبت نصپپيب ٿينپپدي‬ ‫هئي‪“.‬‬

‫‪ 20‬ڊسمبر ‪1971‬ع تي جڏهن قائد عوام ذوالفقار علي ڀٽپپو‪ ،‬پاڪسپپتان‬ ‫جو صدر بڻيو ته سندس حڪومت کي عوامي راڄ سڏيو ويپپو‪ .‬عپپوامي‬ ‫دور کي ڏسي‪ ،‬سنڌ جي هن عوامي شاعر )گدائي( پنهنجي نظپپم ۾ بپپي‬ ‫اختيار چئي ڏنو‪:‬‬ ‫مپپبپپارڪپبپپاد جپپو هپپپن ديپپپپس ۾ جمپپهپپوريپپت آئپپي‪،‬‬ ‫ذوالپپفپپقپپار علپپي کپپي اڄ ڏيپپن ٿپپا‪ ،‬وڻ بپه تپه واڌائي‪.‬‬ ‫”صپپپدر ڀپپٽپپپو“ وري هپن قپپپپوم جپپپو‪ ،‬اڳواڻ ٿپپي آيپو‪،‬‬ ‫هپپو چنپپڊ جپپي‪ ،‬چپپانپپڊاڻ ٿپپي آيپپپو‪.‬‬ ‫انپپڌيپپري رات ۾ ُ‬ ‫فلق تي هڪ نئين سپج جي‪ ،‬اهو ڳاڙهاڻ ٿي آيپو‪.‬‬ ‫عوامپپي راڄ جپپپپپي هپپپپن سپپپپاٿ جپو‪ ،‬سرواڻ ٿي آيپو‪.‬‬ ‫مٽايو جنهن اچي هت مارشل ل جي نشانن کي‪،‬‬ ‫زبان بخشي وري جنهن ديس وارن بي زبانن کي‪.‬‬ ‫مرحوم عبدالڪريم گدائيَء جو پهريون شعري مجموعپپو ”سپپاڻيهه جپپا‬ ‫سور“ ‪1965‬ع ۾ شايع ٿيپپو هپپو‪ ،‬جنهپپن کپپي پاڪسپپتان جپپي اديبپپن تپپي‬ ‫مشتمل‪ ،‬خالص ادبي تنظيم ”رائٽرس گلڊ“ انعپپامي ڪتپپاب قپپرار ڏئي‪،‬‬ ‫کيس هڪ هزار رپيا روڪ پڻ انعام طور ڏنو هئو‪.‬‬ ‫رائٽرس گلڊ جو ريجنل سيڪريٽري ۽ سنڌي اردو اديبپپن جپپي وچ ۾ ه پڪ‬ ‫مضبوط پل طور سڃاڻپ رکنپپدڙ سپپائين آفپپاق صپپديقي‪ ،‬پنهنجپپي آتپپم‬ ‫ڪهاڻي ”صبح ڪرنا شام ڪا“ جي نالي سان لکي آهپپي‪ .‬جنهپپن ۾ هپپن‬ ‫سنڌ جي عوامي شاعر ”گپپدائيَء“ جپپو ڪيپپترين جپپاين تپپي ذ ڪر ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬مثل سائين آفاق صديقي پنهنجي آتپپم ڪٿپپا جپپي صپپفحي ‪ 48‬تپپي‬ ‫لکي ٿو‪:‬‬ ‫”اپريل ‪1950‬ع مين هم نپپي اردو سپپنڌي ڪانفرنس ڪا انعقپپاد ڪيپپا‪.‬‬ ‫جس مين بابپپائي اردو مولپپوي عبپپدالحق‪ ،‬پيپپر حسپپام الپپدين راشپپدي‪،‬‬ ‫حڪيم اسرار احمد ڪريمي‪ُ ،‬استاد قمر جللوي‪ ،‬عبدالڪريم ”گدائي“‪،‬‬ ‫سيد اظهر گيلني‪ ،‬شيخ ”راز“ اور اندرون سنڌ ڪي ڪئي دوسري اهل‬ ‫ادب ني شرڪت ڪي‪“.‬‬ ‫اهڙيَء طپپرح ‪ 23‬ڊسپپمبر ‪1953‬ع تپپي آفپپاق صپپديقيَء‪ ،‬شپپيخ ”ايپپاز“‪،‬‬ ‫رشيد ڀٽي‪ ،‬۽ شيخ ”راز“ جي ذاتي ڪوششپپن سپپان‪ ،‬سپپکر ۾ هپڪ وڏي‬ ‫عظيم الشان ”سنڌي ادبي ڪانفرنس“ ڪوٺائي هئي‪ .‬جنهن جي آخري‬

‫اجلس جي صدارت لڙڪاڻي جي مشهور شاعر هري ”دلگير“ درياني‬ ‫ڪئي هئي‪ .‬ان ڪانفرنس جپپو ذڪڪڪر ڪنپپدي شپپاعرن ۾ سپپڀ کپپان اول‬ ‫آفاق صديقي‪ ،‬اسان جي عوامي شاعر ”گدائي“ جو نالو ک ڻي ۽ لکپپي‬ ‫ٿو‪ .‬هن ڪانفرنس جي تفصيلي روئيداد ڪراچيَء مان نڪرندڙ ه پڪ نپپج‬ ‫ادبي رسالي ماهوار ”افڪار“ جي جنوري ‪1954‬ع واري شماري ۾ ڏنل‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫رائٽرس گلڊ جو وجود ‪1959‬ع ۾ پيو ۽ عبدالڪريم ”گپپدائي“ شپپروعاتي‬ ‫سال ۾ ان جو ميمبر بڻيو‪ .‬سائين آفاق صديقي پنهنجپپي آتپپم ڪٿپپا جپپي‬ ‫صفحي ‪ 61‬تي لکي ٿو‪:‬‬ ‫”سنڌي اراڪين ڪي متفق فيصلي سي ريجن ڪا سپپيڪريٽري منتخپپب‬ ‫هوا! اور دس برس تڪ بل مقابله منتخب هوتا رها‪ .‬شيخ ايپپاز‪ ،‬مپپولئي‬ ‫ُ‬ ‫شپپيدائي‪ ،‬شپپيخ ”راز“‪ ،‬رشپپيد ڀٽپپي‪ ،‬عبپپدالڪريم ”گپپدائي“ اور ڪئي‬ ‫ل قلم ڪي تعاون سي سکر سب ريجن ني گلڊ ڪي وقپپار‬ ‫دوسري اه ِ‬ ‫ڪو چار چاند لگا ديئي‪“.‬‬ ‫سائين آفاق صديقي جيڪب آباد‪ ،‬شڪارپور ۽ لڙڪاڻي ۾ ٿيل مشاعرن‬ ‫جو ذڪر ڪندي هڪ دفعپپو ٻيهپپر عبپپدالڪريم ”گپپدائي“ جپپي ڪوششپپن‬ ‫سان جيڪب آباد ۽ ڪنڌ ڪوٽ ۾ ٿيپپل مشپپاعرن بپپابت صپپفحي ‪ 55‬تپپي‬ ‫لکي ٿو‪:‬‬ ‫”سکر مين هم ني انجمن فروغ ادب ڪي زيپپر اهتمپپام جپپو ب پڙي ب پڙي‬ ‫مشاعري منعقد ڪيئي ان ڪا اثر آس پاس ڪي شپپهرون پپپر ڀپپي پ پڙا‪.‬‬ ‫مثل ڪن ڌڪوٽ جيسپپپي ُدور افتپپپاده قصپپپبي ميپپپن سپپپنڌي اور اردو‬ ‫مشاعرون ني بين اللساني مشاعرون ڪو ڪامياب بنايا‪ .‬جي ڪب آبپپاد‬ ‫مين نگهت عارف‪ ،‬عبدالڪريم ”گدائي“‪ ،‬ڪاظمي اور ذ ڪي خپپان نپپي‬ ‫ادبي ڪانفرنسون اور ڪل پاڪستان مشاعرون ڪي فضا پيدا ڪي‪“.‬‬ ‫اهو آفاق صديقي ئي هيو‪ .‬جنهن ذاتي دلچسپي وٺي‪ ،‬رائٽرس گلڊ جپپي‬ ‫پليٽ فارم تان عبدالڪريم گدائي لِء تاحيپپات مپپاهوار ه پڪ سپپؤ روپيپپه‬ ‫وظيفو مقرر ڪرايو هو‪.‬‬ ‫هڪ دفعپپي سپپائين آفپپاق صپپديقيَء پنهنجپپي بفپپر زون ڪراچي پءَ واري‬ ‫رهائش گاهه تي ڪچهري ڪندي هڪ وڏي اهم ڳالهه هن طرح ڪئي‪:‬‬ ‫عروج وارو زمانو هو‪ .‬اسان سان گڏ اوڀپپر پاڪسپپتان‬ ‫”رائٽرس گلڊ جي ُ‬ ‫هيپپا‪ .‬انهپپن ۾ بنگپپالي‬ ‫چونڊ اديب ۽ شاعر به رائيٽرس گلڊ جپپا ميمپپبر ُ‬ ‫جا ُ‬ ‫ميمبرن منجهان هڪ ڪوي جسيم الدين به هو‪ .‬ڪوي جسيم الدين جي‬

‫هو ڪنهن به انسان جي احساسپپن کپپي زخمپپي‬ ‫طبيعت اهڙي هئي جو ُ‬ ‫ٿيندو ڏسي مغموم ۽ ملول ٿي ويندو هپپو‪ .‬ڪوي جسپپيم الپپدين سپپنڌي‬ ‫ٻوليَء جي عوامي شاعر ”گدائي“ جي شاعريَء بابت راِء ڏينپپدي چيپپو‬ ‫ته؛ ”ان حقيقت جي باوجود جو آئون سپپنڌي ڪونه ڄا ڻان ۽ نپپه ڪي‬ ‫سمجهه ۾ ايندي اٿم پر جڏهن هي پير مرد پپپر جپپوان دل رکنپپدڙ شپپاعر‬ ‫”گدائي“ پنهنجو شعر ۽ ڪلم پڙهي ٿو ته سندس ڪلم جپپي روشپپنيَء‬ ‫جو اولڙو سپپندس چهپپري کپپي جي ڪا رونپپق بخشپپي ٿپپو‪ ،‬اهپپو ڏسپپي آُء‬ ‫محسوس ڪندو آهيپپان تپپه سپپندس ڪلم ڪيپپترو نپپه پ ُپپر اثپپر ۽ پرتپپاثير‬ ‫هوندو آهي‪“.‬‬ ‫”گدائي“ پنهنجي دور ۽ وقپپت جپپو پهريپپون عپپوامي شپپاعر هپپو‪ ،‬جنهپپن‬ ‫پنهنجي هم عمپپر ۽ همعصپپر شپپاعرن جپپي وچ ۾ ويهپپي جي ڪا شپپاعري‬ ‫ڪئي ۽ پنهنجي دور جي شاعرن کان هٽي زنپپدگي ۽ ان سپپان لڳاپيپپل‬ ‫مسئلن جي باري ۾ سوچيو‪ ،‬غور ۽ فڪر ڪيو‪ .‬زياده انپپداز ۾ محسپپوس‬ ‫ڪڪڪري پنهنجپپي شپپاعري ۾ انهپپن کپپي لفظپپن جپپو روپ ڏئي‪ ،‬پنهنجپپي‬ ‫شپپاعري کپپي نپپواڻ ڏينپپدي‪ ،‬حقيقپپي معنپپائن ۾ عپپوامي شپپاعري ڪئي‪.‬‬ ‫گپپدائيءَ مظلپپوم‪ ،‬پيڙيپپل طبقپپي ۽ ن ڌڻڪن مپپاڻهن جپپي جپپذبن جپپي‬ ‫ترجماني ڪئي‪ .‬سپپندس شخصپپيت ۽ شپپاعريَء جپپي بپپاري ۾ سپپنڌ جپپو‬ ‫عوامي شاعر مرحوم نياز همايوني ”گوندر گذاريو ڪاپڙي“ ۾ هيئن راِء‬ ‫زن آهي‪:‬‬ ‫”محترم عبدالڪريم ”گدائي“ منهنجو همعصر شاعر آهپپي‪ .‬هپپن بپپزرگ‬ ‫سنڌي شاعريَء کي عظمت بخشڻ لِء جي ڪي ڪشپال ڪڍيپپا آهپن‪ ،‬تپن‬ ‫جي عيوض کيپپس ”رومپپانوي“ شپپاعر‪” ،‬عپپوامي“ شپپاعر‪” ،‬قپپومي“ ۽‬ ‫”انقلبي“ شاعر جي حيثيت حاصل ٿي چ ڪي آهپپي‪ .‬هپپن پنهنجپپي درد‬ ‫کي وطن جي حب ۾ شامل ڪري‪ ،‬پنهنجي صداقت جو ثبوت ڏنو آهپي‪.‬‬ ‫تنهن نعمت کان ته اسان جا ُپراڻا شاعر اڃا تائين محروم آهن‪ .‬اسپپان‬ ‫کي هن جهوني جوڳيَء جي جوان خلوص تي سدائين فخر رهندو‪“.‬‬ ‫ڪهڙو شاعر آهي جنهن جي دل ڪنهن سان نه اٽڪي ۽ ڦاٿي هجپپي؟!!‬ ‫ڪهڙي دل آهي‪ ،‬جنهن جو لنگهپپه‪ ،‬پيپپار جپپي گپپس تپپان نپپه ٿيپپو هجپپي‪.‬‬ ‫ڪهڙي دل آهي جنهن پيار جپپو پاسپپو ڏٺپپو ئي نپپه هجپپي؟! اهپڙي طپپرح‬ ‫چاچو گدائي به پنهنجي دل سنڌ جي ه پڪ لپپوڪ فن ڪاره ۽ رسپپيلي آواز‬ ‫جي ملڪه ۽ مالڪا مائي الهپپه رکيپَء سپپان اٽ ڪائي ۽ ڦاسپپائي ويٺپپو ۽‬ ‫گدائيَء جي الهه رکي سان راز و نياز ۽ محبت جي ڳالهه ته اڃا تائين‬

‫سنڌ جي جهونن ماڻ هن جي واتان ُڪوڙين ڪنين ٻڌجي پئي‪ .‬شايد مائي‬ ‫الهپپه رکپپي بپپه پنهنجپپي پيپپار کپپي دوام بخشپڻ لِء‪ ،‬يادگپپار رکپڻ خپپاطر‬ ‫”گدائيَء“ جا ڪلم ڳائيندي هئي‪.‬‬ ‫عبدالڪريم گدائيَء جي تصنيف ”خانڳڙه کان جيڪب آباد تائين“‪ ،‬ضلع‬ ‫جيڪب آباد متعلق اهم دسپپتاويز جپپي حيپپثيت رکپپي ٿپپي‪ .‬ڪتپپاب پڙهپڻ‬ ‫وقت عبدالڪريم گدائيَء کي جس ڏيڻو پوي ٿو ته کيس ڪتاب لکڻ لِء‬ ‫ڪيڏي وڏي محنپپت ۽ جپپاکوڙ ڪرڻڪڪڪي پئي هونپپدي‪ .‬تنهپپن هونپپدي بپپه‬ ‫مذڪوره ڪتاب جي ورق گرداني ڪندي ڪي ڳالهيون‪ ،‬ڪي واقعپپا اڻ‬ ‫ُپورا ۽ اڌورا محسوس ٿين ٿا‪ .‬چند مثال هيٺ ڏجن ٿا‪:‬‬ ‫)‪ (1‬جيڪب آباد ضلعي سان تعلق رکندڙ مرحوم محمپپد اميپپن کوسپپي‬ ‫بابت ڪا خاص ڄاڻ ڪا نه ڏني وئي آهي‪ .‬گدائي جي معلومات کان تپپه‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ جي موجوده ايگزيڪٽو ڊائريڪٽر ۽ سپپنڌي ٻپپوليَء جپپي‬ ‫نامور اديب غلم رباني آگري جي ڪتاب ”جهڙا گپپل گلب جپپا“ حصپپي‬ ‫ٻئي ۾ وڌيڪ معلومات ڏنل آهي‪ .‬مرحوم محمد امين کوسپپو‪ ،‬زمينپپدار ۽‬ ‫سياستدان هجڻ سان گڏ هڪ قلمڪار به هو‪ .‬ان جو ذڪر ڪرڻ ضروري‬ ‫هو‪.‬‬ ‫)‪ (2‬مرحوم گدائي پنهنجپپي ڪتپپاب صپپفحي ‪ 34‬تپپي ”ابتپپدائي تعليمپپي‬ ‫ادارا“ جي عنوان سان جيڪب آبپپاد شپپهر جپپي درس گپپاهن جپپو ذ ڪر‬ ‫ڪري ٿو جن ۾ اردو پرائمري اسڪولس ۾ ”حميديه“ پرائمري اسپپڪول‬ ‫جو ذڪر ڪري ٿو‪) .‬حميديه هاڻي گرلس هائي اسڪول آهي(‪ .‬مرحوم‬ ‫گدائي اهو ڪو نه لکيو آهي ته هن اسڪول تپپي ”حميپپديه“ نپپالو ڪيئن‬ ‫پيپپو؟ حقيقپپت هي پَء آهپپي تپپه ‪1947-48‬ع ۾ جي ڪب آبپپاد ضپپلعي جپپو‬ ‫ڪليڪٽپپر )ڊپٽپپي ڪمشپپنر( مرحپپوم عبدالحميپپد خپپان ٿپپي آيپپو‪ .‬مرحپپوم‬ ‫عبدالحميپپد خپپان جپپو لڙو تعليمپپي ادارن ڏانهپپن ججهپپي انپپداز ۾ هپپو‪.‬‬ ‫سندس تعلق هندوستان جي مسلم ڀوپال سان هو ۽ والي رياست هپپز‬ ‫هائينيس نواب حميدالله خان ڀوپال جي نالي پٺيپپان اس پڪول جپپو نپپالو‬ ‫حميديه رکيائين‪ .‬اهو ساڳيو عبدالحميد خان‪ ،‬جڏهپن ”ون يپپونٽ“ جپپي‬ ‫دور ۾ خيرپور ڊويزن جو ڪمشنر ٿي آيو‪ ،‬تڏهپپن پرا ڻي سپپکر ۾ ٽ ڪري‬ ‫تپپي اڏيپپل اسپپلميه ڪاليپپج جپپي ترقپپي ۽ تعميپپر ۾ وڏو ‪ Interest‬ورتپپو‬ ‫هئائين‪.‬‬ ‫)‪” (3‬خانڳڙهه کان جيڪب آباد تائين“ جي صفحي ‪ 64‬تپپي ه پڪ ابهپپام‬ ‫واري ڳالهه لکيل آهي‪” :‬سال ‪1963‬ع ۾ ُٺل ۽ جيڪب آباد تعلقپپن جپپي‬

‫چپپونڊ ۾ خپپان صپپاحب سپپردار خپپان جپپي‬ ‫صوبائي اسميبلي جي ضمني ُ‬ ‫مقابلي ۾ احمد ميان سپپومرو مغربپپي پاڪسپپتان اسپپيمبلي تپپي ميمپپبر‬ ‫چونڊيو ويو‪ .‬جيڪا جاِء اوستي در محمد جپپي صپپوبائي وزيپپر ٿي پڻ سپپان‬ ‫خالي ٿي هئي‪ “.‬هتي سوال ُاڀري ٿو ته اوستو ُدر محمد جڏهن صوبائي‬ ‫وزير مقرر ٿيو ته پوِء سپپندس اسپپميبليَء جپپي سپپيٽ ڇپپو خپپالي ٿپپي؟‬ ‫وزارت جو اسيمبليَء جي سيٽ ڇڏڻ سان ڪهڙو تعلق‪.‬‬ ‫اصل ڳالهه هيَء آهي ته ‪1962‬ع ۾ پاڪستان جپپي صپپدر جنپپرل ايپپوب‬ ‫ق هيپَء بپپه هئي‬ ‫خان جڏهن ملڪ کي نئون آئين ڏنو ته ُان آئين ۾ هڪ ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫ته جيڪو به اسيمبلي ميمبر )صوبائي چاهي قومي( وزير ٿيڻ چاهينپپدو‬ ‫ته ُاهو اسيمبليَء جو ميمبر نه رهنپپدو‪ .‬وزارت حاصپپل ڪرڻ لءِ کيپپس‬ ‫پنهنجي اسميبليَء واري سيٽ ڇڏڻي پوندي‪ .‬انهي قپپانون هيپپٺ جنپپاب‬ ‫ذوالفقار علي ڀٽي ‪1963‬ع ۾ پنهنجي نئون ديرو‪ ،‬لڙڪاڻي واري قومي‬ ‫هو بپپه ايپپوب خپپان جپپي‬ ‫اسيمبليَء جي سيٽ خالي ڪئي هئي‪ ،‬ڇو جو ُ‬ ‫ڪابينا جو اهم ميمبر هو‪ .‬جناب ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپي جپپي خپپالي ڪيپپل‬ ‫سيٽ تي سردار پير بخش ڀٽپپو مرحپپوم قپپومي اسپپيمبليءَ جپپو ميمپپبر‬ ‫چونڊيو ويو هو‪.‬‬ ‫)‪ (4‬مذڪوره ڪتاب جي صفحي ‪ 66‬تي لکيل آهي‪” :‬ضپپلع جپپون ُاهپپي‬ ‫شخصيتون جيڪي سنڌ ۽ مغربي پاڪستان گورنمينٽ ۾ وزير هيون“‬ ‫)‪ (1‬مرحوم شهيد الله بخش سومرو‬ ‫)‪ (2‬ڊاڪٽر هيمنداس‬ ‫)‪ (3‬حاجي مول بخش سومرو‬ ‫)‪ (4‬مسٽر ُدر محمد اوستو‬ ‫پهرين ڳالهه ته مرحوم کي شهيد ۽ شپپهيد کپپي مرحپپوم لک پڻ‪ ،‬ڪجهپپه‬ ‫عجيب لڳي ٿو‪ .‬پر شهيد الله بخش سومرو ته پاڪستان ٺه پڻ کپپان بپپه‬ ‫اٽڪل ‪ 9-10‬سال اڳ سنڌ جپپو پهريپپون وزيراعظپپم هپپو‪ .‬ننڍي کنپڊ جپپي‬ ‫ورهاڱي کان اڳ ۾ ۽ پاڪستان ٿيڻ کان پوِء ‪1955‬ع تپپائين صپپوبن جپپي‬ ‫مکيه وزيرن کي وزير اعل ٰي نه پر وزيراعظم چيپپو وينپپدو هپپو‪1955 .‬ع‬ ‫مپپک وزيپپر‬ ‫کانپوِء جڏهن ون يونٽ ٺهيو ته صوبي مغربي پاڪستان جي ُ‬ ‫کپپي وزيراعل پ ٰي چيپپو ويپپو‪ .‬بهرحپپال شپپهيد اللپپه بخپپش سپپومرو‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫حڪومت ۾ رڳو وزير ڪو نه هو‪ .‬جيئن مذڪوره ڪتاب ۾ لکيل آهي‪.‬‬

‫اه پڙي طپپرح مپپول بخپپش سپپومرو صپپاحب صپپوبائي وزارت کانسپپواءِ‬ ‫مرڪزي وزير به رهيو هو‪ُ .‬ان ڪري سندس مرڪزي وزارت جو ذ ڪر‬ ‫ڪرڻ ضروري هو‪.‬‬ ‫)‪ (5‬جيڪب آباد ۾ سال ‪1951‬ع ۾ بزم ادب طرفپپان ”‪-13‬سپپنڌي ادبپپي‬ ‫ڪڪڪانفرنس“ منعقپپد ٿپپي هئي جنهپپن جپپو ذڪڪڪر مپپذڪوره ڪتپپاب جپپي‬ ‫صفحي ‪ 71‬تي آهي‪:‬‬ ‫”هن بزم )بزم ادب( جو عظيم ۽ زنده جاويپپد ڪارنپپامو جي ڪب آبپپاد ۾‬ ‫منعقد ڪرايل جميعت الشعراِء سنڌ جي‪-13 ،‬سپپنڌي ادبپپي ڪانفرنس‬ ‫آهي‪ ...‬جيڪب آباد جهڙي خشڪ سر زمين تي هپپن عظيپپم ۽ عاليشپپان‬ ‫دو روزه ڪانفرنس جو انعقاد جنهن ۾ ساري سنڌ مان آيپپل چپپوٽيَء جپپا‬ ‫اديب‪ ،‬مورخ‪ ،‬دانشور ۽ شعراِء ڪلم شريڪ ٿيا‪ .‬ڊاڪٽر دائود پوٽي کپپان‬ ‫وٺي مولئي شيدائي تائين ۽ رشيد لشپپاري کپپان وٺپپي منظپپور نقپپويَء‬ ‫تائين نال ڏنا ويا آهن‪ .‬مصنف فقط مشپپهور ۽ وڏن مپپاڻهن جپپا نپپال ڏنپپا‬ ‫آهن‪ .‬حالنڪ انهيپَء مشپاعري ۾ نپالي وارا شپاعر جنپاب سپيد احسپن‬ ‫الهاشمي‪ ،‬مشهور رنگين ڪلم شاعر ”اسپپتاد“ بخپپاري بپپه شپپريڪ ٿيپپا‬ ‫هئا‪ .‬هڪ دفعپپي ”ُاسپپتاد“ بخپپاري مپپون کپپي جي ڪب آبپپاد واري انهيپَء‬ ‫مشاعري جي روئيپپداد ٻڌائينپپدي چيپپو هپپو تپپه ”اهپپو مشپپاعرو منهنجپپي‬ ‫شاعراڻي زندگيَء جو ُان ڪري به يادگار آهي ته مپپان ُان مشپپاعري ۾‬ ‫پهريون ڀيرو شريڪ ٿيو هوس‪ .‬اله پڙ جپپواني هئي ۽ پهريپپون دفعپپو وڏن‬ ‫شاعرن جي روبرو ۽ موجودگيَء ۾ شعر پڙهڻ جي تصپپور سپپان ئي دل‬ ‫گاؤن مائون ٿيڻ لڳي هئي‪ .‬جڏهن احسن الهاشميَء شعر پڙهيو ته ڇپپا‬ ‫ته کيس داد مليو هپپو!! سپپيد احسپن الهاشپپميَء کپپي ٻڌنپپدڙن طرفپان‬ ‫ملندڙ داد ڏسي دل ۾ چيم ته ”ٺهيو مان شعر ڪو نه پڙهندم‪ .‬شاعر تپپه‬ ‫ههڙو! ههڙي شاعري ٻڌي‪ ،‬مان واري شاعريَء کي ڪير ”داد“ ڏينپپدو؟‬ ‫مون دل ۾ پڪو پهه ڪيو هو تپپه اڄپپوڪي رات خيپپر سپپان گپپذري‪ .‬مپپان‬ ‫شاعريَء کان بنهه بانِء ڪئي‪ “.‬جڏهن مون اسٽيج تي ترنم سان شعر‬ ‫پڙهيو ته ڪجهه ”داد“ مليپپو‪ .‬ايمانپپداريَء جپپي ڳالهه هيپءَ اٿئي نپپذير‬ ‫صاحب! ته ان مشاعري ۾ سپپيد احسپپن الهاشپپميَء کپپان وڌيپڪ نپپه تپپه‬ ‫ڪنهپپن جپپو شپپعر لڳ ڪو هپپو نپپه ڪ ڪو ڪنهپپن کپپي ايپپترو داد مليپپو هپپو‪“.‬‬ ‫مذڪوره مشاعري ۾ نواز علي نياز جعفري ۽ هري درياني ”دلگير“ پپپڻ‬ ‫لڙڪاڻي مان ڪهي ويا هئا‪ .‬مٿين شاعرن جو ذڪر ”نه“ ڪرڻ دل کپپي‬ ‫ڪجهه ُ‬ ‫کٽڪي ٿو‪.‬‬

‫ساڳيءَ طرح ‪ 15‬آگسٽ ‪1962‬ع تي جشن آزاديَء جپپي مپپوقعي تپپي‬ ‫جيڪب آباد ۾ ٿيل آل مغربي پاڪستان سنڌي اردو مشاعري جو احوال‬ ‫)صفحو ‪ (76‬ڪيو اٿپس‪ .‬ل ڙڪاڻي مپان فقپط ٽپن شپاعرن جپو ذ ڪر‬ ‫ڪري ٿو؛ )‪ (1‬انجمن ترقي پسپپند مصپپنفين جپپو موجپپوده سپپيڪريٽري‬ ‫جنرل مسلم ”شميم“‪ (2) ،‬شوڪت عابدي )ٻئي حپپال حيپپات ڪراچپپي‬ ‫۾( ۽ )‪ (3‬بزم ادب لڙڪاڻي جي باني رضوي عبدالصمد ”ساز“‪ .‬انهيَء‬ ‫کانسواِء لڙڪاڻي مان ٻيپپا اردو شپپاعر جهپڙوڪ ”نشپپتر“ فپپرخ آبپپادي‪،‬‬ ‫ضپپمير ”جپپوڪر“‪ ،‬ديپپوان ”لطيپپف“‪ ،‬۽ اردو غپپزل جپپو باڪمپپال شپپاعر‬ ‫”رمز“ شاهجهان پوري جن به پنهنجا شعر پڙهيپپا هئا ۽ ل ڙڪاڻي جپپي‬ ‫”رمز“ شپپاهجهان پپپوري جپپي شپپعرن تپپه مغربپپي پاڪسپپتان جپپي وڏن‬ ‫شاعرن جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هيون‪ .‬يا مسلم شميم جي نظم‬ ‫”مپپارئي ڪا ديپپس“ اردو شپپاعرن جپپي منهپپن ۾ گُهن پ َڊ وڌا هيپپا‪ .‬اه پڙي‬ ‫شاهڪار نظم جو ذڪر ڪرڻ لزمي هو‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح گدائي جو شعري مجموعو ”پکڙا ۽ پنهوار“ )اشاعت سال‬ ‫‪1975‬ع ۾( ڪيپپترن ئي جپپاين تپپي حيپپرت ۾ وڌو‪ .‬زيپپر بحپپث ڪتپپاب ۾‬ ‫صفحي ‪ 80‬تي هڪ نظم ”سپپنڌ پيپپارا وطپپن“ جپپي عنپپوان سپپان لکيپپل‬ ‫سٽ لکيل آهي‪.‬‬ ‫آهي‪ .‬جنهن جي هيٺان وري هڪ عجيب ِ‬ ‫”تاريخ ‪ -1‬جولِء ‪1971‬ع تي ون يونٽ تپي لکيپو ويپو‪ “.‬خپبر نپپاهي تپه‬ ‫گدائي صاحب جي لکڻ جو مقصد ڇپپا آهپپي؟ ڇا ڪاڻ تپپه پهريپپن جپپولِء‬ ‫‪1970‬ع تي ون يونٽ ٽٽي چڪو هو ۽ سنڌ سرڪار ڪراچيَء ۾ قائم ٿي‬ ‫چڪي هئي‪ .‬ان حالت ۾ ون يونٽ تي پهريپپن جپپولِء ‪1971‬ع تپپي نظپپم‬ ‫لکڻ ڇا معن ٰي؟ اهڙيپَء طپپرح آزاد نظپپم واري حصپپي جپپي شپپروعات ۾‬ ‫صفحي ‪ 71‬تي ”ڇا ڇا تو کي يار ٻڌايپپون؟“ جپي عنپوان سپان شپعبان‬ ‫بخت جي آزاد نظم ”ڪجهه ته ٻڌايو“ جي جواب ۾ لکيو اٿس ۽ صپپفحي‬ ‫‪ 75‬تي ”خاموش رهڻ مان ڇا ٿيندو؟“ جي عنوان سپپان ه پڪ ال پڳ آزاد‬ ‫نظپپم وري شپپعبان بخپپت جپپي آزاد نظپپم ”خپپاموش رهپپو ۽ ڪجهپپه نپپه‬ ‫ُڪڇو“ جي جواب ۾ لکيو اٿس‪.‬‬ ‫خبر نه ٿي پوي ته شعبان بخت ”ڪجهه تپپه ٻڌايپپو“ ۽ ”خپپاموش رهپپو ۽‬ ‫ڪ جهه نه ُڪڇو؟“ جهڙا آزاد نظم ڇو لکيا هئا ۽ ُاهي ڪٿي شايع ٿيا هيا‪.‬‬ ‫گدائي پاڻ لکي ٿو؛ ”شعبان بخت جي جواب ۾“ ڪيترو نه سپپٺو ٿئي هپپا‬ ‫جو شعبان بخت جا آزاد نظم يا انهن مان چند حصا لکپپي هپپا تپپه جيئن‬ ‫جوابي شعر پڙهڻ جو لطف ماڻي سگهجي ها‪“.‬‬

‫محترم گدائي پنهنجپي ڪتپپاب ۾ ضپلع جي ڪب آبپپاد سپان تعلپق رکنپپدڙ‬ ‫مشهور عالمن‪ ،‬اديبن ۽ شاعرن جو نالي ماتر به ذ ڪر نپپه ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫حپپالنڪ ”گپپدائي“ جپپي ڪتپپاب شپپايع ٿي پڻ واري زمپپاني ۾ محپپترم غلم‬ ‫رسول ڪلهپپوڙو ۽ محپپترم شپپعبان ”بخپپت“ بپپه ڪي نپپامعلوم ليکپڪ ۽‬ ‫گمنام شاعر ڪو نه هيا پر انهن جو لکڻيون ان زمپپاني ۾ بپپه سپپنڌ جپپي‬ ‫مختلف معياري رسالن ۾ شايع ٿينديون هيون‪.‬‬ ‫اهڙيپَء طپپرح جي ڪب آبپپاد جپپي هپڪ سپپماجي ۽ ادبپپي ڪردار گوپپپال‬ ‫)گئوپال( ”پرواني“ جي ادبي خدمتن جو ال پڳ ذ ڪر ڪرڻ ۽ فوٽپپو ڏي پڻ‬ ‫ضروري هو‪ .‬گوپال پروانو اڄ ڪلهه انڊيا ۾ رهي ٿپپو‪ .‬اڄپپوڪي مپپاحول ۾‬ ‫هر تڪبند شاعر‪ ،‬رات جي پيٽ ۾ لئي مان لٺ ڀڃي‪ ،‬قومپرست شپاعر‬ ‫سڏرائڻ ۾ پورو آهي‪ .‬پر مرحوم گپپدائي جپپي گهپپٽ ۽ ٻوسپپٽ واري دور‬ ‫جي شاعري پڙهي بي اختيار ٿي چوڻو پوي ٿو‪.‬‬ ‫”گدائي ڪوڻ سڏاوي؟“‬ ‫مٽيَء جو ڀانڊو ٺهيو ئي ڊهڻ ۽ مٽجڻ لِء آهپپي‪ .‬مٽيپَء جپپو هپپي ڀپپانڊو بپپه‬ ‫ڊهي مٽيَء ۾ ملي مٽي ٿي ويو پر سندس لکيت زماني جي ورقپپن تپپي‬ ‫اڃا پئي چمڪي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:54 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫وتائي فقير جو جائنشين‪ :‬جمعو فقير‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫وتائي فقير جو جائنشين‪ :‬جمعو فقير‬ ‫سنڌي قوم سان الله پاڪ وڏا ڀال‪ /‬وڙ ڪيا آهن‪ .‬هن سونهن ۽ سچ جپپي‬ ‫ڌرتيَء تي قدرت اهڙا ماڻهو به پيدا ڪيپپا‪ ،‬جيڪڪڪي پنهنجپپي ذهنپپي اڏام‪،‬‬ ‫قول ۽ فعل جي ڪري اتم هئا‪ .‬پر اسپپان وٽ )سپپنڌي قپپوم ۾( چريپپا‪ /‬اڌ‬ ‫مغزي‪ /‬ٽوٽڪائي جهڙا قبيح نال‪ ،‬کين لقب طور نصيب ٿيا‪.‬‬ ‫ايران ۾ هڪڙو ڪردار پيدا ٿيپپو‪ .‬جنهپپن جپپو نپپالو مل نصپپر الپپدين هيپپو ۽‬ ‫ايران يا فارس وارا‪ ،‬اڄ تائين مل نصر تي نپپاز ڪنپپدا اچپپن ٿپپا‪ .‬ان جپپي‬ ‫ابتڙ‪ ،‬اسان وٽ وتائي فقير جهڙي داناَء ۽ ڏاهي ماڻهو‪ ‬کپپي چرچپپائي‪‬‬ ‫طور سڃاتو ۽ ليکيو وڃي ٿو‪ .‬اڄ به سنڌ جي ڪنهن ڳوٺ‪ /‬شهر ۾ جتي‬ ‫چند ماڻهو گڏ ٿين ٿا ۽ جڏهن کين ڳالهپپائڻ لِء موضپپوع نپپه ٿپپا ملپپن تپپه‬

‫چوندا آھن؛ “يار ڀل ڪو وتائي فقير جو ٽوٽ ڪو ئي ٻڌاِء!” معنپپى وتپپائي‬ ‫فقير جهڙي داناَء ماڻهو‪ ‬کي کل ڀوڳ ڪندڙ مش پڪرو سپپمجهيو وڃپپي‬ ‫ٿو‪ .‬وتائي فقير جي ڏاهپ ۽ دانشمنديَء جي قپپولن کپپي ٽوٽ ڪو‪ /‬لٽ ڪو‬ ‫چٽڪو سمجهي ان تي کليو وڃي ٿو!!‬ ‫گهڻا سال اڳ جي ڳالهه آهي‪ .‬هڪ ڏينهن پيپپر حسپپام الپپدين راشپپدي‪‬‬ ‫وٽ‪ ،‬سندس جمشيد روڊ ڪراچي واري بنگلي بيت الضياُء ۾ ويٺو هيپپم‪.‬‬ ‫ان ڪچهريَء ۾ سندس ننڍو ڀاُء پير احمد شاهه راشدي به موجپپود هپپو‪.‬‬ ‫)پير احمد شاهه راشدي‪ ،‬پنهنجي ڀپپائرن جيپپان موسپپيقي‪ ‬جپپو ڄپپاڻو‪،‬‬ ‫ڪلسيڪل ۽ نيم ڪلسيڪل راڳ جو وڏو شوقين هجڻ سپپان گ پڏ پٿپپرن‪،‬‬ ‫هيرن‪ ،‬جواهرن‪ /‬منڊيَء جي نگ جو پڻ وڏو ڄاڻو هيپپو‪ (.‬ڳالهين دوران‬ ‫غالب لئبرري ناظم آباد ڪراچيَء جي موجپپوده پٽيپپوالي نسپپيم احمپپد‪،‬‬ ‫پيپپر حسپپام الپپدين کپپي اردو‪ ‬جپپي مشپپهور ڪالم نگپپار انعپپام درانپپي‬ ‫مرحوم جي اچڻ جو اطلع ڏنو‪ .‬پيپپر حسپپام الپپدين راشپپدي چيپپس تپپه؛‬ ‫“بابا اندر وٺي اچيس! ٻاهر ڇو بيهاري آيو آهينس؟” انعپپام درانپپي پپپاڻ‬ ‫سان گڏ يوپي جي بدايون جا مشهور کير پيڙا به کنيو آيپپو ھيپپو‪ .‬جي ڪي‬ ‫پير حسام الدين لِء ڪنهن دوست بدايون مان موڪليا هيا‪.‬‬ ‫اتي جيڪي مختلف موضوع بحث هيٺ آيا‪ ،‬تن ۾ وتائي فقير جي ڏاهپپپ‬ ‫۽ دانائيَء جو به ذڪر ٿيو‪ .‬پير حسام الدين راشديَء کيس وتائي فقيپپر‬ ‫جي رمز ڀرين ڳالهين بابت تفصيل سان ٻڌائي اهو به چيو ته؛ “اسپپان‬ ‫وٽ وتايو فقير ٽوٽڪائي طور مشهور آهي‪ ”.‬اهو ٻڌڻ سان انعام دراني‬ ‫وائڙو ٿي چيس ته؛ “پير صاحب! ايسا داناَء آدمي! سنڌي قپپوم اسپپڪو‬ ‫مسخره ڪا درجا ديتي هئي! آپ اس پر لکين يا نه لکين‪ ،‬ميپپن ضپپرور‬ ‫لکون گا!” ۽ واقعي انعام دراني روزاني جنپپگ ڪراچپپي ۾ وتپپائي فقيپپر‬ ‫جي دانائپ ۽ ڏاهپ تي تفصيل سان‪ ،‬پير حسپپام الپپدين راشپپديَء جپپي‬ ‫حوالي سان لکيو‪.‬‬ ‫گذريل ‪ 20‬صديَء ۾ سنڌ اهڙا گوهر پيدا ڪيا جپپن تپپي زمپپاني ٺٺوليپپون‪/‬‬ ‫ٽوڪان ڪيون‪ .‬انهن کي چريو سمجهيو ويو‪ .‬اهپڙن مپپاڻهن ۾ ل ڙڪاڻي‬ ‫جو مشهور جمعو فقير به هيو‪ .‬جمعي فقير‪ ،‬باليَء واري خيرپور جپپي‬ ‫فولد شر )فقير( وانگر‪ ،‬خدائيَء جي دعوى ڪانه ڪئي هئي‪.‬‬ ‫فولد شر‪ ،‬خيرپور ضلعي جي تعلقي ٺري ميپپرواه جپپو هيپپو‪1877 .‬ع ۾‬ ‫سنڌي ڪاميٽي )فائينل( جو امتحان پاس ڪيو هئائيپپن‪ .‬فپپولد شپپر کپپي‬ ‫الئي ڪهڙي ڀئنوري اچي مغز ۾ ويٺي جو‪ ،‬نعپپوذ بپپالله‪ ،‬خپپدا هجپڻ جپپي‬

‫دعوى ڪري ويٺو!! الله جو شان! جنهن کي هڪ ڏينهن فنا ٿيڻو هجي ۽‬ ‫کيس ڪفن ۽ قبر جي ضرورت هجي سو خدائيَء جپپو دعويپپدار!! ايڏي‬ ‫گمراهي!!‬ ‫اسان سنڌي ماڻهو‪ ،‬ٻين قومن مان اهڙن ماڻهن جپپا نپپال وٺپپي ڪوڙي‬ ‫خدا ۽ نبوت جي دعوى ڪندڙن تي ڦٽ لعنپپت ۽ تپپبرو ڪنپپدا آهيپپون پپپر‬ ‫‪ 19‬صديَء جي آخر ۽ ويهين صديَء جي مهڙ ۾‪ ،‬سنڌ بپپه ان الپپزام کپپان‬ ‫آجي رهي نه سگهي‪ ،‬جو هن پر امپپن خطپپي ۾ بپپه ڪو خپپدا هجپڻ جپپو‬ ‫ڪوڙو دعويدار بڻيو هو!!‬ ‫مرحوم نسيم کرل جو والد عبپپدالڪريم کپپرل‪ ،‬علپپم جپپو وڏو ڀنڊار هپپو‪.‬‬ ‫کيس سنڌيَء کانسواِء فارسي زبان تي به دسپپترس حاصپپل هئي‪ .‬ا ھو‬ ‫هڪ ڏينهن سيڙجي فولد شپپر کپپي ڏس پڻ لِء ٺپپري ميپپرواه ويپپو‪ .‬جڏهپپن‬ ‫فولد فقير کي ڏٺائين ته امالڪ چيائينس؛ “جيڪا تون دعوى ڪريپپن ٿپپو‬ ‫۽ آهين ڪونه ته توتي ڦٽڪار ۽ پر جپپي اهپپا دعپپوى نٿپپو ڪريپپن تپپه پپپوءِ‬ ‫توکي سلم آ جو ايڏي ڏاڍي هستيَء سان وڃي پاڻ اٽ ڪايو اٿئي‪ ”.‬ائيپن‬ ‫هي فاني انسان )فولد شپپر( نقلپپي ۽ ڪوڙي دعپپوى ڪنپپدڙ ‪ 15‬جپپون‬ ‫‪1967‬ع تي وڏي بيماري ڪاٽي )سنڌين چواڻي وڏي لپپوڙ لپپوڙي( مپپري‬ ‫ويو ۽ پنهنجي قبر ۾ ان هستيَء آڏو پنهنجي اعمال نامي سميت انتظپپار‬ ‫ڪري رهيو آهي‪ ،‬جنهن سان پنهنجي همسر ۽ همنام هجپڻ جپپي دعپپوى‬ ‫ڪندو هو‪ .‬اردوَء جي هڪ مشهور ۽ منفرد شاعر‪ ،‬يگپپانه چنگيزي پءَ جپپو‬ ‫شعر آهي‪:‬‬ ‫چڙها خودي ڪا يون نشه ڪه آپي مين رها نه گيا‬ ‫بنا ٿا خدا يگانه‪ ،‬مگر بنايا نه گيا‬ ‫سنڌ جي هڪ وڏي عالم‪ ،‬محقق ۽ معلم ڊاڪٽر نبي بخش بلپپوچ صپپاحب‬ ‫کي فولد شر ۾ الئي ڪهڙي مڻ نظر آئي جو السنڌ رسالي ) ‪1998‬ع( ۾‬ ‫فولد شر جهڙي گمراهه انسان کي عوامي فيلسوف ڪري ڪوٺيپپائين‬ ‫۽ لکيو اٿس‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ صاحب جهڙا عالم پاڻ لکن ٿا‪:‬‬ ‫”‪ .......‬راقم جي ڪن “عوامي اڪابرن” سپپان آشپپنائي ٿپپي‪ ،‬جپپن کپپي‬ ‫سڀني گمراهه چئي پئي ننديو پر کين صحيح طور سمجهڻ خاطر مپپون‬ ‫سپپندن ڳالهيون ٻڌيپپون‪ .‬هپپن وقپپت سپپڀ ڌڻيپَء کپپي پيپپارا ٿپپي چ ڪا‬ ‫آهن‪ ......‬هرڪو پنهنجي رنپپگ ۽ انپپگ وارو هيپپو‪ .‬جي ڪي بپپه چيپپائون يپپا‬ ‫ڪيائون سو پاڻ پڏائڻ يا وڻائڻ خاطر ڪونه ڪيو‪ .‬جيئن ۽ جهپڙا هئا‪ ،‬تيئن‬

‫۽ تهڙو هنپپن ڪڪڪردار ادا ڪيپپو‪1930 .....‬ع کپپان ‪1960‬ع تپپائين جي ڪي‬ ‫انوکن ڪردارن وارا عوامي فيلسوف هئا تن جو سرواڻ هيو‪“.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جهڙي عالم ماڻهوءَ جي قلم مپپان‪ ،‬خپپدائي جپپي‬ ‫دعوى ڪندڙ )نقلي ۽ ڪوڙي خدا( جي لِء عوامي فيلسوف ۽ انهن جپپو‬ ‫سپپرواڻ جهپڙا لفپپظ ن ڪرن‪ ،‬واقعپپي اردوَء واري صپپحيح چيپپو آهپپي تپپه‬ ‫تنهنجو قلم ڪرشمه ساز آهي جيڪو وڻي سو ڪرشمو ڪري ڏيکار‪.‬‬ ‫پر لڙڪاڻي جو جمعو فقير‪ ،‬انهن سڀني جڙتپپو فقيپپرن )اپ ڻي آپ ڪو‬ ‫فقير پيا سڏائيندا هين‪ ،‬تيڪون شرم نهين پئي آندي( کان هر طرح الڳ‬ ‫ٿلڳ ماڻهو هيو‪ .‬اصل ۾ ضلعي لڙڪاڻي (موجپپوده قمپپبر‪-‬ش پھدادڪوٽ‬ ‫ائٽ قمبر ضلعي) جي مشپپهور تعلقپپي واري شپپهر قمپپبر جپپو هيپپو پپپر‬ ‫‪1960‬ع واري ڏهاڪي جي شروعات ۾ لڏي لڙڪاڻي اچي ويٺو‪ .‬جمعپپو‬ ‫فقيپپر قپپد جپپو ڊگهپپو ۽ مشپڪي رنپپگ جپپو هيپپو‪ .‬ڪڏهپپن مڇپپون ڏاڙهپپي‬ ‫ڪوڙائيندو هو ۽ ڪڏهپپن صپپرف ڏاڙهپپي ڪوڙائينپپدو هيپپو‪ .‬اکيپپن ۾ گهڻڪڪو‬ ‫گهرو سرمون )جنهن کي ڏسڻ سان سرمون پپپائڻ چئبپپو آهپپي( پائينپپدو‬ ‫هيو‪ .‬لڙڪاڻي شهر ۾ گڏهه تي گهمندو هيو‪ ،‬ڪڏهن به گڏهپپه کپپي لغپپام‬ ‫ڪونه وڌائين‪ .‬چيائين ته؛ لغام وجهڻو آهي ته انسپپانن جپپي زبپپانن کپپي‬ ‫ڏيو ۽ وجهو‪ .‬هي ته بي زباني )مادي گڏهه( آهي‪ .‬هن کي زبان آهي ئي‬ ‫ڪونه‪ ،‬باقي لغام ڪنهن کي وجهان‪ /‬ڏيان‪ .‬سندس گڏهه جي هل پڻ جپپي‬ ‫رفتار ڏهن منٽن ۾ مشڪل سان ڏهه انسپپاني قپپدم هونپپدي هئي‪ .‬گڏهپپه‬ ‫جي مٿان گهوڙي وانگر هنو رکندو هيو ۽ کيس هپٿ ۾ وڏي ڏانپگ )لپٺ(‬ ‫هوندي هئي‪ .‬جنهن کان بريڪ جو ڪم وٺندو هيو‪ .‬جناب ذوالفقپپار علپپي‬ ‫ڀٽو‪ ،‬کيس گهرائي‪ ،‬حال احوال پڇندو هيو ۽ ساڻس چرچو گهٻپپو ڪنپپدو‬ ‫هيو‪ .‬موٽ ۾‪ ،‬جمعو فقير به ساڻس ساڳي نپپوع ۾ چرچپپا هڻنپپدو هيپپو‪.‬‬ ‫توڙي جو ڀٽو صاحب‪ ،‬پاڪستان جو صدر ۽ پوِء وزيراعظم هو پر پوِء به‬ ‫ٻنهي جي دوستي پڪي پختي هئي‪ .‬جمعي فقير جپپي دانپپائي‪ ‬۽ ڏاهپپپ‬ ‫جا اڻ ڳڻيا مثال آهن‪ .‬هتي فقط ڪجهه لکجن ٿا‪:‬‬ ‫پاڪستان ٺهڻ کان اڳ‪ ،‬جڏهن جمعو فقير قمبر ۾ رهندو هيو‪ ،‬تنهن قمبر‬ ‫شهر کان ٿورو ٻاهر هڪ هندوَء جي زمين ۽ کپوهه هيپو‪ .‬کپوهه تپي نپار‬ ‫ٻڌل هيپپو‪ ،‬جنهپپن کپپي اٺ ذريعپپي هليپپو وينپپدو هپپو‪ .‬ان زمپپاني ۾ هنپپدو‬ ‫مسلمانن جي استعمال ٿيل شين کي هٿ لئڻ به پاپ سمجهندا هيپپا ۽‬ ‫ايئن ڪرڻ سان پاڻ کي مليڇ ڀانئيندا هئا‪ .‬هندو سيٺ کي اڃ لڳي‪ ،‬سو‬ ‫نار تان پاڻي پيئڻ ل ڳو‪ .‬هنپپدن جپپي مپپذهبي رسپپم و رواج مطپپابق ان‬

‫هندو سيٺ کي گڏهه جي پڇ جيڏي چوٽي رکيل هئي‪ .‬سو پاڻي پيئنپپدي‬ ‫هندو سيٺ جي چوٽي نار ۾ ڦاسي پئي ۽ رڙ ڪري چيائين؛ “اري )اڙي(‬ ‫وارو ڪريو! اٺ کي جهليو‪ ،‬منهنجي چوٽي!” اتفاق سپپان جمعپپو فقيپپر‬ ‫به اتي موجود هيو‪ ،‬تنهن ان هندو زميندار کي چيو ته‪:‬‬ ‫”ڪاڪا! چوٽي ته خدا کي آهي‪ ،‬تو واري چوٽيَء کي ته ڪتو به نه مٽي‬ ‫)پيشاب به ڪونه ڪري‪(.‬‬ ‫هڪ دفعي جناب ذوالفقار علي ڀٽپپي چيپپس تپپه؛ “جمعپپا فقيپپر! اڄ رات‬ ‫جي ماني ته مون سان گ پڏ کپپاُء!” جپپواب ۾ جمعپپي فقيپپر چيپپس؛ “ڀٽپپا‬ ‫صاحب! منهنجو هڪڙو شرط آهي‪ ”.‬پڇيائينس؛ “ڪهڙو؟” فقير چيس‪:‬‬ ‫“پوِء رڳو تون ۽ مان هونداسپپين‪ .‬مپپاني‪ ‬۾ ه ڪڙو بپپه پڙهيپپل ڳڙھيپپل‬ ‫ماڻهو ڪونه آڻيندين! نه ڪي انهن کي سڏ ڏيندين‪ ،‬نپپه ڪي انهپن کپپي‬ ‫ٻڌائيندين‪ ”.‬ڀٽي صاحب کلي پڇيس‪“ :‬ڇپپو ڀل ايڏي بنپپدش؟” تنهپپن تپپي‬ ‫جمعي فقير چيس؛ “ڀٽا صاحب! جيڪڏهن اهي آيا ۽ انهپپن پڙهيلپپن کپپي‬ ‫مپپانيَء کپپائڻ لِء س پڏ ٿينپپدو تپپه ائيپپن ڊڪنپپدا ۽ هٻپپڇ ڏيکارينپپدا جپپو ڄ پڻ‬ ‫ڪالهاڪون بکيا آهن‪ .‬سڄو ڏونگهو ٻوڙ جو پنهنجي پليٽ ۾ لهي ڇڏينپپدا‬ ‫۽ ڪڪڙن جا پيس ٽي ٽي چار چپپار کڻنپپدا! پپپوِء مپپون مسپڪين لِء ڇپپا‬ ‫بچندو؟!!”‬ ‫جمعي فقير جو معمول هوندو هيو ته روزانو صبح جو سپپاجهر گوشپپت‬ ‫۽ مڇي مارڪيٽ پهچپپي وينپپدو ۽ ڪاسپپاين ۽ مهپپاڻن کپپان هڏا‪ ،‬ڇڇپڙا ۽‬ ‫مڇيَء جا ڇلر کڻي‪ ،‬پنهنجي خرزين انهن سپپان ڀپپري‪ ،‬ل ڙڪاڻي شپپهر‬ ‫جي وچ مان وهندڙ رائيس ڪئنال ڏانهن راهي ٿيندو هيپپو‪ .‬جپپتي سپپڄي‬ ‫لڙڪاڻي شهر جا ڪتا ۽ ٻل‪ ،‬هن جو انتظار ڪندا هئا‪ .‬اهي جپپانور جيئن‬ ‫ئي فقير کي ڏسندا هئا ته خوشي ۽ بود ۾ ڀرجي ٺينپگ ۽ ٽپپا ڏيپڻ لڳنپدا‬ ‫هئا ۽ جمعو فقير جيئن ئي ڳوڻ مپپان هڏا ۽ ڇيڇپڙا ڪڍڻ شپپروع ڪنپپدو‬ ‫هيو ته اهي جانور کيس پيار وچان ڀاڪر پائڻ واري انداز ۾ چنبڙي پونپپدا‬ ‫هئا ۽ ذري گهٽ جمعي کي ڪيرائي وجهندا هيا ته جمعو فقيپپر نپپاراض‬ ‫ٿي چوندو هين‪:‬‬ ‫“اڙي‪ ،‬انسانن وانگپپر اٻهپپرا ڇپپو ٿپپا ٿيپپو؟ اهپپي انسپپاني عپپادتون ڪٿپپان‬ ‫سکيون اٿو؟”‬ ‫ڪجهه سال ٿيندا ته هي فقير لڏاڻو ڪري ويو‪ .‬افسوس جو لڙڪڪڪاڻي‬ ‫جي هن لثاني ڪردار ۽ فقيرمنش جي ياد ۾ ڪو منپپارو ک پڙو نپپه ڪيپپو‬ ‫ويو‪ .‬ههڙي مفڪر ۽ عوامي فيلسوف جي نالي ۾ ڪو اسڪول نه کوليو‬

‫ويو ۽ نه ئي ڪنهن چوڪ تي هن جو نالو رکيو ويو‪ .‬سواِء لڙڪاڻي جي‬ ‫هڪ مهاجر فوٽو گرافر جي دوڪان‪ ،‬سپپنڌ فوٽپپو اسپپٽوڊيو جپپي‪ .‬ٻپپه ٽپپي‬ ‫سال اڳ سنڌ فوٽو اسٽوديو لڙڪاڻي جو مالڪ ا ڪرام‪ ،‬ل ڙڪاڻي کپپي‬ ‫ڇڏي ڪراچي ويو‪ .‬جتي يونيورسٽي روڊ جپپي دشپپتيار اپپپارٽمينٽس جپپي‬ ‫دوڪان نمبر ‪ 20‬۾ وري به ساڳيو لڙڪاڻي وانگر سپپنڌ فوٽپپو اسپپٽوڊيو‬ ‫جي نالي دوڪان کوليو اٿس‪ .‬جتي پاڪسپپتان جپپي سپپابق صپپدر ايپپوب‬ ‫خان‪ ،‬جناب ذوالفقار علي ڀٽي جي تصوير سان گ پڏ جمعپپي فقيپپر جپپي‬ ‫تصوير به نمايان طور آويزان آهي‪.‬‬ ‫‪ννν ν ν‬‬

‫خط‪/‬مضمون‬ ‫پيارا نذير‪،‬‬ ‫جمعي فقير لِء اسان ٻيون به ڪيتريون ڳالهيون پئي ٻڌيون آهن‪ .‬مثال‬ ‫طور‪:‬‬ ‫‪ .2‬جمعي فقير کي هڪڙي دفعي مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي پنهنجي‬ ‫لڙڪاڻي واري بنگلي تي گهرايپپو‪ .‬هپپو پنهنجپپي گڏهپپه تپپي ويپپو‪ .‬بنگلپپي‬ ‫ٻاهران پوليس کيس چيو تپپه؛ گڏهپپه تپپان لپھ! پپپوِء انپپدر وڃ! تنهپپن تپپي‬ ‫جمعي فقير چيو؛ ڇڏيندؤ ته گڏهه سميت ويندس نه ته موٽيو ٿو وڃان‪.‬‬ ‫ڀٽي صاحب کان معلوم ڪيو ويو ته هن چيو ته؛ ڇڏيوس‪ .‬دروازو کليو ۽‬ ‫هو گڏهه سميت داخل ٿيو‪.‬‬ ‫‪ .3‬مرحوم ذوالفقار علي ڀٽو‪ ،‬لڙڪاڻي ۾ گاڏين جي جلوس ۾ پئي ويو‬ ‫ته جمعو فقير به رستو وٺيو پئي ويو‪ .‬پوليس ان کي روڪي بيهاريو تپپه‬ ‫ڀٽو صاحب پيو اچي‪ .‬ان رسپپتي تپپان گڏهپپه سپپان وڃپڻ نپپه ڏينداسپپين ۽‬ ‫پوليس ان کي بيهاري ڇڏيو‪ .‬ذوالفقار علي ڀٽو اتپپان گپپذريو تپپه جمعپپي‬ ‫فقير تي نظر پوڻ سان گاڏي روڪرائي شيشو کولي جمعي فقيپپر کپپي‬ ‫چيائين ته؛ “اچ مون سان گاڏي ۾ ويهه!” تنهن تي جمعي فقيپپر چيپپس؛‬ ‫“سوارين تي سودو ڪرائين ته پوِء” اهو ٻڌي ڀٽو صاحب گاڏي مان لٿپپو‬ ‫۽ جمعي فقير کي چيائين؛ “جيڪو سودو توکي قبول!” جمعپپي چيپپس؛‬ ‫“نه ميان! مون کي ان گاڏي‪ ‬۾ ويهي مرڻو ڪونهي‪ ،‬مون ته ڀوڳ پئي‬ ‫ڪرايو‪”.‬‬ ‫جي اهي ڳالهيون واقعي سچيون آهن ته پپپوِء اوهپپان جپپي مضپپمون ۾‬ ‫واڌاري طور شامل ٿيڻ کپن‪) .‬ناز سنائي(‬

‫پيارا ناز‪،‬‬ ‫ڪينجهر جي شماري ۾‪ ،‬منهنجي مضمون جمعي فقير جي حوالي سان‬ ‫واڌارو ڪري‪ ،‬مضمون کي وڌيڪ وزنائتو ۽ خوبصپپورت ب ڻائي ڇڏيئه‪ ،‬ان‬ ‫لِء بيحد ٿورائتو آهيان‪ .‬توهان جي پڇيل سوال جي جواب ۾ عپپرض تپپه‬ ‫توهان جون جمعي فقيپپر جپپي حپپوالي سپپان لکيپپل ٻئي ڳالهيون سپپؤ‬ ‫سيڪڙو سچيون آهن‪ .‬مون ته ڪينجهر جي صفحن کي نظپپر ۾ رکنپپدي‬

‫مضمون کي محدود ڪيو هو‪ .‬حقيقپت ۾ مپون اهپو چپاهيو تپه ڪينجهپر‬ ‫ذريعي‪ ،‬جمعي فقيپپر جپپي رمپپز ڀريپپن ڳالهين ۽ وڏي معنپپى ۽ مفهپپوم‬ ‫رکندڙ قولن جون جهلڪيون ڏيکاري‪ ،‬سڄي سنڌ جي ماڻهن سان‪ ،‬هپپن‬ ‫جديد دور جي وتائي فقير ۽ لڙڪاڻي جي ڏاهي انسان‪ ،‬ويهين صپپديءَ‬ ‫جي نئين عوامي مفڪر جمعي فقير جو تعارف ڪرايان‪.‬‬ ‫‪ννν ν ν‬‬

‫وتائي فقير جو جانشين جمعو فقير )حصو ٻيو(‬ ‫لڙڪاڻي‪ ،‬ويجهي ماضيَء يعني تازو گذري ويل ويهين صدي‪ ‬۾ جيڪي‬ ‫اهم شخصيتون پيدا ڪيون‪ ،‬تن ۾ پنهنجي ڏاهپپپ ۽ دانپپائي‪ ‬جپپي ڪري‬ ‫جمعو فقير اهم ۽ نمايان جڳهه والري ٿو‪.‬‬ ‫“ڪهان مان رها ٿا مجهي زمانه‬ ‫بڙي زورون سي منوايا گيا هون مين”‬ ‫ڇاڪاڻ ته هي ڪو رولو‪ ،‬شيطان صفت‪ ،‬جڙتو‪ ،‬جعلي ۽ جڳاڙي فقيرن‬ ‫منجهان ڪونه هو‪ .‬نه ئي انهپن وانگپپر “فقيپپر” هجپڻ جپپي هروڀپپرو ڪا‬ ‫دعوى ڪندو هو‪ .‬مپان تپپه شپپاهه عبپپداللطيف يونيورسپپٽي جپپي سپپنڌي‬ ‫شعبي جي چيئرمين ڊاڪٽر عبدالرزاق عرف ملڪ نديم کپپي ڪچهپپري‪‬‬ ‫دوران ڪيترا ڀيرا چئي چڪو آهيان ته هاڻي ڪو پي ايڇ ڊي ڪرڻ اچپپي‬ ‫ته کيس موضوع ”نئون وتايو – جمعو فقير“ ڏيو ۽ ائين نه ٿئي تپپه خپپدا‬ ‫هجڻ جي ڪوڙن دعويدارن‪ ،‬جڙتو ۽ هٿرادو ج ڳاڙي فقيپپرن کپپي مٿپپي‬ ‫آڻڻ لِء‪ ،‬جمعي فقير جهڙي اصلي فقير ۽ عوامي اڪابرن جپپي سپپرواڻ‬ ‫۽ سربراهه کان لنوائي‪ ،‬هن جي ڪردار کي لئه مٽي ڪيو وڃپپي‪ .‬مپپون‬ ‫کي هڪ ڳالهه ياد ٿي اچي‪ .‬ضلعي لڙڪاڻي جي تعلقي ڏوڪري‪ ‬جي‬ ‫هڪ ڳوٺ عمر ڀيو نزد ڳيريلو جو مرحوم پناهه علي شاهه )انگريپپزي‬ ‫ماستر( ڳالهه ڪندو هو ته سندس ڳوٺ ۾ هڪڙو جهونو ماڻهو لڳاتار‬ ‫‪ 40‬سالن کان سيوهڻ قلندر جپپي ميلپپي ۾ وينپپدڙ هپپو‪ .‬ه پڪ ڏينهپپن اهپپو‬ ‫ڪراڙو فقير پنهنجي ڳوٺ جي مڪان )مئخپپاني( ۾ ويٺپپو هپپو‪ .‬ڀنپپگ پيئڻ‬ ‫کان پوءِ دوستن کي ٻڌايائين ته اڄ سپپيوهاڻي سپپرڪار ڏي تيپپار آهيپپون‬ ‫جو سڀاڻي کان قلندر جو ميلو شروع ٿي رهيپپو آهپپي ۽ پپپاڻ ڏي اشپپارو‬ ‫ڪندي چيائين تپپه “فقراهپپه” اڄ رات واري پاسپپينگر )پئسپپينجر ٽريپپن(‬ ‫گاڏي ۾ چڙهندو‪ .‬اتي ويٺل نوجپپوان چيپپو تپپه مپپان بپپه توسپپان هلنپپدس‪.‬‬ ‫جنهن تي ڪراڙي فقير چيس؛ “تون ڪاڏي هلنپپدين! چئي! پئسپپه لڀپپن‬ ‫ڪونه! هليو آ سيوهاڻي سرڪار جي ميلي ۾‪ ”.‬ايتري ۾ ان نوجپپوان ڇپپا‬ ‫ڪيو جو ڀر ۾ پيل ڪهاڙي کڻي‪ ،‬مڪان جپپي اڱڪڪڻ ۾ بيٺپپل ه پڪ سپپنجهي‬ ‫)ٽالهي( جي وڻ تپپي چڙهپپي ويپپو ۽ هپڪ ڏار ڪپپپي آيپپو ۽ ان کپپي صپپاف‬ ‫ڪري‪ ،‬گهر وڃي ان تي لغڙائي رنگين پنا‪ ،‬ڪڻڪ جي ڳوهيل اٽي سان‬

‫چنبڙائي‪ ،‬شام جو ئي ڏوڪري جي ريلوي اسٽيشن جي پليٽ فارم تپپي‬ ‫پهچي پنهنجي ڳوٺائي فقير جو انتظار ڪرڻ لڳو‪ .‬ٿوري ديپپر کپپان پپپوِء‬ ‫ڏٺائين ته ڪراڙو فقير به ڪارو پٽڪو ٻڌيو‪ ،‬ڪشپپتي ۽ ڪڪڪولبن سپپميت‪،‬‬ ‫هٿ ۾ بيراڳڻيون کنيون‪ ،‬اسٽيشن تي پهچي ويو‪ .‬ٿوري ديپپر گپپذري تپپه‬ ‫ريل آئي ۽ هي نوجوان به اک ٽيٽ سپپان ڪراڙي فقيپپر کپپي تپپاڙي‪ ،‬ان‬ ‫جي پويان ساڳي گاڏي ۾ چڙهي پيو‪ .‬رش ۾ ڪنهن کپپي بپپه خپپبر ڪانه‬ ‫پئي ته ڪير چڙهيو‪ ،‬ڪير لٿو؟ ڪراڙي فقير به گاڏيَء ۾ ڪا ڪنڊ ڳولي‬ ‫پنهنجو سامان رکي‪ ،‬اڃا بالم ٿي ويٺو ئي مس ته هيُء نوجوان نئون ۽‬ ‫هٿرادو فقير‪ ،‬به وڃي ڀرسان ويٺو‪ ،‬ته ڪراڙي فقير ڪرڙين اکين سان‬ ‫ڏسي چيس؛ “تون وري ڪاڏي؟ ٻئي هنڌ جاِء ڪونه مليئي ڇا‪ ،‬جو اسان‬ ‫فقراهن جي پچر نه ٿو ڇڏين‪ ”.‬ريل هلپپي ۽ بپپاڊهه اسٽيشپپن گپپذري تپپه‬ ‫ٽڪيٽ چيڪر به گاڏيَء ۾ آيو ۽ ٻين ماڻهن جون ٽڪيٽون ڏسندي ڪراڙي‬ ‫فقير جي مٿان اچي بيٺو ۽ اردوَء ۾ چيائين ته “ٽڪيپٽ دکپائو”‪ .‬ڪراڙي‬ ‫فقير چيس؛ “ڇا جي ٽڪيٽ؟ اسان قلندر جا پانڌيئڙا آهيون‪ ،‬ڪو اڄ ٿپپا‬ ‫سيوهڻ جي ميلي ۾ وڃئون ڇا؟ چاليهه سال ٿيا آهن اينپپدي وينپپدي‪ ،‬پپپر‬ ‫ڪڏهن به اسان فقراهن کان ڪنهن ٽڪيٽ ڪانه پڇي‪ ”.‬ٽڪيپپٽ چيڪڪڪڪر‬ ‫چيس ته؛ “جلدي ڪرو‪ ،‬ورنه پرچا ڪاٽون گا‪ ”.‬فقير ٻانهون ٻڌي چيس؛‬ ‫“ٻيلي خدا کي مڃ‪ ،‬مون مومن مسڪين جي جان ڇڏ‪ ،‬وڃي ڪنهن ٻئي‬ ‫جي پاڙ پٽ!” ۽ پنهنجپپي ڀرسپپان ويٺپپل نوجپوان ۽ هٿپپرادو فقيپپر ڏانهپن‬ ‫اشارو ڪندي چيائين ته؛ “هي الئي ڪاٿون اچپپي ٽٽپپو آهپپي‪ .‬هپپن کپپان‬ ‫ٽڪيٽ نه ٿو گهرين ڇو؟ بپاقي منهنجپپي مٿپپان ٺڳيپپو بيٺپپو آن!” ٽڪيپپٽ‬ ‫چيڪر ان جڳاڙي نوجوان فقير‪ ،‬جنهن کپپي رلي پَء جپپي رنگيپپن ٽ ڪرن‬ ‫مان ٺهيل اڌوري ٽوپي پاتل هئي‪ ،‬تنهن ڏانهن اشارو ڪنپپدي چيپپس تپپه؛‬ ‫“يه تو فقير هئي!” اهپو ٻڌڻ سپان ڪراڙي فقيپر چي ڪر کپي‪ ،‬پنهنجپي‬ ‫آڱوٺي ۽ اشهد آ ڱر کپپي ملئي‪ ،‬هپپٿ کپپي هپپوا ۾ لوڏينپپدي چيپپس تپپه؛‬ ‫“واهه ڙي سريل‪ ،‬فقيرن سڃاڻڻ جو مور آن!”‬ ‫لڙڪاڻو ٻين معاملن ۾ خودڪفيل ٿيو هجي يپپا نپه‪ ،‬سپا مپون کپپي خپبر‬ ‫ڪڪڪانهي‪ ،‬پپپر جڙتپپو‪ ،‬جعلپپي ۽ جڳڪڪاڙي فقيپپرن جپپي معپپاملي ۾ گهڻڪڪو‬ ‫خودڪفيل ٿي چڪو آهي‪ .‬هپپن شپپهر ۾ ايپپترا تپپه گه ڻا جعلپپي ۽ هٿپپرادو‬ ‫فقير پيدا ٿي پيا آهن جو سنڌين چواڻي تپپه‪“ :‬لپپٺ هپڻ تپپه وڃپپي جڙتپپو‬ ‫فقيرن جي مٿي تي لڳنپپدي‪ ”.‬جڙتپپو ۽ ج ڳاڙي فقيپپرن جپپي انهپپن آڏو‬ ‫وصف اها آهي ته ڏاڙهي وڌايو‪) .‬سپپونهاريَء جپو ڀپپرم بپه نپپه ٿپا رکپن(‬

‫ضپپلعي دادو جپپي منفپپرد شپپاعر دادن فقيپپر ڪيڏو نپپه سپپچ چيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫سندس شعر آهي‪:‬‬ ‫“رکايان ان ڪري نه ٿو ڏاڙهي اي دادن‬ ‫برا افعال ڏسي متان ڪو پٽي نه وٺي”‬ ‫طوائفن جي وچ ۾ ويهي‪ ،‬انهن جي جسمن کي ايڪسري جي مشپپين ۽‬ ‫فلم وانگر ڏسڻ‪ ،‬انهن جي گفتگو جو مزو وٺڻ ۽ انهپپن کپپان فرمائشپپون‬ ‫ڪرڻ ته؛ “اڄ ته تنهنجي هٿن سان ٺهيل چانهه پيئندم‪ ،‬هوٽل جي چانهه‬ ‫پي پي ڪڪ ٿيو آهيان‪) ”.‬گهر گهپپاٽ ئي ڪو نپپه هيپپن( اهڙيپپن عپپورتن‬ ‫سان بي مطلب گفتگو ڪري‪ ،‬انهن سپپان تپپاڙو ملئي هٿپپن جپپو لمپپس‬ ‫وٺي ۽ پوِء فرمائشي ٽهڪ ڏيڻ ۽ پاڻ کي فقير سڏرائڻ؟!!!‬ ‫هي ڊراما باز‪ ،‬اندر جا پليت‪ ،‬شيطان صفت بقول جمعي فقير ته؛ “ابپپا‬ ‫ڊڄ‪ ،‬انساني کپپل ۾ ڪيپپتريون ئي بلئون گهمنپپديون ٿيپپون وتپپن‪ ”.‬ڏينهپپن‬ ‫رات پراين ۽ ڌارين عورتن کي ٽي وي‪ ،‬ويڊيو‪ ،‬فلمپن ۽ اسپپٽيج ڊرامپن ۾‬ ‫ڪم ڪرڻ جا ڏٽپپا ڏئي‪ ،‬رات جپپي پيپپٽ ۾ اسپپٽيج ڊرامپپن جپپا هپپدايتڪار ۽‬ ‫ڪهاڻيڪار بڻجي‪ ،‬اهڙي ڏک ڏيندا ڄڻ آمريڪڪڪا جپپي فلمپپي اداري هپپالي‬ ‫ووڊ مان ٽريننگ وٺي آيا آهن‪ .‬حسينن جپپي مجلپپس ۾ ويهپڻ جپپو گپپر ان‬ ‫ريت سکيا آهن جو ڪي تپپه پپپاڻ کپپي هپپٿ جپپي ريکپپائن ڏسپڻ جپپا گپپرو‬ ‫)ماهر( به ڪوٺائين پيا‪ .‬ڇو ته‪ ،‬ايئن حسين عپپورتن ۽ سپپهڻن ڇپپوڪرن‬ ‫جا هٿ ڪجهه دير ته هنن جي هٿن ۾ رهندا‪.‬‬ ‫“تقريب ڪڇ تو بهر ملقات چاهيئي”‬ ‫لڙڪاڻي ۾ هڪڙو اهڙو نئون‪ ،‬جعلي ۽ جڳاڙي پير پيدا ٿيو آهي‪ ،‬جي ڪو‬ ‫نالي ۾ مسلمان آهي پر هندن جي پنڊتن ۽ ڀوپن کپپي بپپه مپپات ڏئي ويپپو‬ ‫آهپپي‪ .‬بظپپاهر سپپادو نظپپر اينپپدو‪ .‬پويپپان ڪيپپاڙي‪ ‬تپپائين وڏا وار ۽ وڏي‬ ‫ڏاڙهي‪ .‬اردو جي ڪنهن شاعر جي لفظن ۾‪:‬‬ ‫“يه تيري سادگي ڀي اڪ فريب هي”‬ ‫هي جعلي فقير ٻين کي نقش ۽ تعويذ لکي ڏيڻ ۾ ڏينهپپن رات رڌل آهپپي‬ ‫پر پنهنجا نصيب اهڙا اٿس جو پاڻ “پپپن سپپن” جپپي مپپاني کپپائڻ ۾ پپپورو‬ ‫آهي‪ .‬هي شعبدي باز گرو‪ ،‬پنهنجن نوجوان چيلن )مريپپدن( کپپي منفپپي‬ ‫قپپدرن ڏانهپپن مپپائل ڪري‪ ،‬مپپاڻهپي مپپان ڪڍي‪ ،‬اخلق کپپان ڪريپپل‪،‬‬ ‫وحشي دور جا سبق ڏيندي چوي ٿو‪“ :‬ڇا جپپو پيپُء مپپاُء؟ ڪهپڙي پيپُء‬ ‫جي شفقت؟ ڇا جي ماُء جي مامتا؟ هي سڀ ڪجهه جنسپپي بپپک جپپو‬ ‫پورائو ڪرڻ جو نتيجو آهپپي‪ .‬جيڪڏهپپن والپپدين کپپي اولد سپپان محبپپت‬

‫هجي ها ته پوِء والدين هڪ ٻار ڄڻڻ تي اڪتفا ڪن ها‪ .‬هڪ ٻار کان پپپوءِ‬ ‫ٻيا ٻار پيدا ٿيا ته اولد سان ڇا جي محبت؟ اهو ته سڌو سنئون جنسپپي‬ ‫بک جو پورائو ڪرڻو آهي‪ .‬جي پيُء جي ٻاجهه ۽ شپپفقت هجپپي هپپا تپپه‬ ‫پوِء رستم ۽ سهراب ته پاڻ ۾ سڳا پيُء پٽ هيا‪ .‬رستم پنهنجپپي س پڳي‬ ‫پٽ سهراب کپپي ڇپپو قتپپل ڪيپپو؟ ان وقپپت پپپدري رت جپپوش ڇپپو نپپه‬ ‫کاڌو؟” سوچڻ جو مقام آهي ته پاڪ رشتن ۽ نپپاتن جپپي ڀيپپل ڪرڻ جپپا‬ ‫واعظ ڪرڻ وارا پپپاڻ کپپي فقيپپر سپڏائن؟!! ان جپپو هپڪ چيلپپو‪ ،‬جي ڪو‬ ‫پنهنجي نرڙ تي فقيپر هجپڻ جپو هٿپرادو ليبپل چنپبڙائي‪ ،‬پنهنجپي گپروَء‬ ‫وانگر رت جي رشتن جي ڀيل ڪندڙ ۽ نالي ۾ مسلمان ۽ منهن مهپپانڊي‬ ‫۾ انسان لڳندڙ ان گروء لِء چوي ٿپپو تپپه )معپپاذالله( هپپو تپپه خپپود خپپدا‬ ‫آهي‪ .‬اڃا ويهين صدي جي هن مفڪر ۽ عپپوامي ا ڪابرن جپپي سپپرواڻ‬ ‫جمعي فقير جا چيل لفظ صپپحيح نپپه آهپپن تپپه‪”:‬ابپپا ڊڄ! انسپپاني کپپل ۾‬ ‫ڪيتريون ئي بلئون لڪل آهن‪“.‬‬ ‫جمعو فقير‪ ،‬جديد دور جو نئون وتايو‪ ،‬انهن مڙني ڪڌن ڪمن ۽ خپپراب‬ ‫ڳالهين کان آجو هو‪ .‬انسان هيو‪ ،‬هن ۾ ضرور ڪي انساني اوڻايون بپپه‬ ‫هونديون‪ .‬پر الله پاڪ هن عپپوامي فيلسپپوف ۽ مف ڪر کپپي گهڻيپپن ئي‬ ‫گندين ڳالهين کان نجات ڏئي بچائي رکيو هو‪ .‬ڇاڪاڻ ته جمعپپي فقيپپر‬ ‫جي ڳالهه ۽ نگاهه ۾‪“ ،‬اصپپلي” انسپپانن جپپي “انسپپاني عظمپپت” جپپو‬ ‫احساس به هيو ته خدا جو احترام به‪ .‬هو فطرت جي ان لزوال انعپپام‬ ‫کان به خالي نه هيو‪ ،‬جنهن کي پيار چوندا آهن‪ .‬قدرت هن کي قلپپب ۽‬ ‫نظر جي وسيع دولت عطا ڪئي هئي‪ .‬هي ان حديث جو عملپپي نمونپپو‬ ‫هيو‪ ،‬جيئن نبي ڪريم ﷺ جن فرمايو آهي ته؛ “ڇا تپپون نپپه ٿپپو ٻڌيپپن تپپه‬ ‫سادگي ايمان جي نشاني آهي‪ ”.‬يا انگريزي‪ ‬جي هن قول جي هوبهو‬ ‫تصوير هيو‪:‬‬ ‫“‪”Simple living-High thinking‬‬ ‫قمبر شهر ۾ رهڻ دوارن جمعو فقير حجامڪو ڪم ڪندو هيو‪ .‬پر جڏهن‬ ‫قمبر مان لڏي لڙڪاڻي جي هڪ پاڙي رحمپپت پپپور ۾ خيمپپا اڏيپپائين تپپه‬ ‫حجپپامڪو ڪم ڇڏي‪ ،‬قپپدرت طرفپپان مليپپل لزوال انعپپام “پيپپار” جپپي‬ ‫پالوٽ‪ ،‬گگدامن ۽ ڪتن ٻلن جپپي خپپدمت ڪرڻ ۾ صپپرف ڪيپپائين ۽ ان‬ ‫سان گڏ گداُء به ڪرڻ لڳو‪ .‬پيشه ور فقيرن جيان ‪ 5‬يا ‪ 10‬روپيپپن جپپي‬ ‫سين ڪونه هڻندو هو ۽ نه ئي ماڻهن کي تنپپگ ۽ ڪڪ ڪنپدو هپو‪ .‬ڪو‬ ‫کيس خيرات ڏيڻ کان انڪار ڪندو هو ته چونپپدو هيپپس تپپه؛ “اللپپه پپپاڪ‬

‫جي جوڙ ته ڏس‪ ،‬توکي ڪيڏو نه خوبصورت ڪري پيدا ڪيو اٿس‪ .‬ميان‬ ‫شڪر ڪر جو انسان ڪري پيپپدا ڪيپپو اٿئيپپن! جپپي جپپانور ڪري پيپپدا‬ ‫ڪرئي ها ته تون ڇا ڪرينس ها؟ پنهنجي پيدا ڪنپپدڙ‪ ،‬رازق ۽ ٻاجهپپاري‬ ‫جي نانَء تي چند سڪا به قربان نه ٿو ڪرين سگهين! پپپر جپپي هپپاڻي‬ ‫ڪو مهمان اچي وڃئي تپپه ان کپپي راضپپي ڪڪڪرڻ ۾ ڪيپپترا پئسپپه خپپرچ‬ ‫ڪندين؟”‬ ‫جمعو فقير ٻروچن کان خيرات اصل ڪونه گهرندو هيو‪ .‬ٻروچ کي پري‬ ‫کان ڏسندي ئي پاسو ڪري ويندو هو‪ .‬پڇيائونس؛ “ڇو؟” چيپپائين؛ “ان‬ ‫قوم ۾ خدا هجڻ جو دعويدار )فولد شپپر( پيپپدا ٿيپپو هپپو‪ .‬ان ڪري اڳ ۾‬ ‫الله پاڪ کان ۽ پوِء ٻروچن کان ڊڄان ٿو”‪ .‬هڪ دفعي ڪنهن ٻروچ کيس‬ ‫پاڻ هرتو هڪ روپيو خيرات طور ڏنو ته هٿ جي تري کولي‪ ،‬ان تي اهو‬ ‫روپيو رکي‪ ،‬آسمان ڏانهن اشارو ڪندي چيائين‪“ :‬اڄ خبر پئي تپپه ٻپپروچ‬ ‫به توکان ڊڄن ٿا‪”.‬‬ ‫جمعو فقير سدائين مادي گڏهه رکندو هو‪ .‬پاڻ کپپان وڏي ۽ ڊگهپپي ڏانپپگ‬ ‫هٿ ۾ هوندي هيس‪ .‬ڪڏهن ڪڏهن گڏهه جي مٿان چڙهنپپدو هيپپو نپپه تپپه‬ ‫گهڻي قدر گڏهه کي گهليندي نظر ايندو هو‪ .‬ڪنهن چيس؛ “جمعا فقير‬ ‫هاڻي ڇڏ هن ڏٻري گڏهه کي‪ ،‬ڪو طپاقتور گڏهپپه )نپر( رک‪ ،‬جي ڪو پپپاڻ‬ ‫هلپپي‪ .‬هي پَء تپپه هل پڻ ۾ هلڪ آ”‪ .‬جپپواب ۾ چيپپائينس؛ “نپپر گڏهپپه گهپپر ۾‬ ‫بيهاريان ته ان لِء ڪڇو به درزي‪ ‬کان ٺهرائڻو پوندو‪”.‬‬ ‫جمعو فقير ڪڏهن به ڪنهن پاڙي مان گذرنپپدو هيپپو تپپه ڪتپپا‪ ،‬هپپن کپپي‬ ‫سڃاڻي ڪڍ لڳي پونپپدا هيپپا‪ .‬رسپپتي وينپپدي ڪنهپپن سپپان ڳالهپپائڻ لِء‬ ‫بيهي ته ڪتا به هن جي چوگرد اوتپپري ديپپر تپپائين گهيپپرو ڪري بيهپپي‬ ‫رهندا هئا‪ .‬هڪ دفعي ڪنهن پڇيس‪“ :‬جمعا فقير ايترا ڪتا ڌاريا اٿئي؟”‬ ‫موٽ ۾ چيائينس؛ “بيوفا ڀرا ڪنون‪ ،‬ڪتا يار ڪريجي! ڇاڪاڻ تپپه هپپي‪‬‬ ‫نقصان ڪونه ڏيندا‪ .‬گهر وٺي ويهاريان ته سنڀال ڪندا‪ ،‬پپپر جپپي مپپاڻهو‬ ‫وٺي ويهاريان ته پوِء ڪهڙو حشر ٿيندو؟ اهو تون به سمجهين ٿو!”‬ ‫هڪ دفعي جناب ذوالفقار علي ڀٽي‪ ،‬لڙڪاڻي ۾ پنهنجي رهپپائش گپپاهه‬ ‫المرتضى هائوس جپپي اولهپپه واري حصپپي ۾‪ ،‬ڪچهپپري پئي ڪئي‪ .‬پپپاڻ‬ ‫صدر مملڪت ۽ چيف مارشل ل ايڊمنسپپٽريٽر هيپپو‪ .‬بپپا‪-‬وردي ۽ بپپا‪-‬ادب‬ ‫ڳاڙهن اڇن خلن )ڪلهن‪ُ ،‬‬ ‫طري وارا پٽڪا( وارا بيرا خپپدمت چپپاڪري‬ ‫ڪرڻ ۾ مصروف هئا ته ڀٽي صاحب کي جمعي فقير جي اچڻ جو اطلع‬ ‫مليو‪ ،‬جنهن کي پاڻ نياپو موڪلي گهرايو هئائين‪ .‬وقت جي صپپدر‪ ،‬ڀٽپپي‬

‫صاحب‪ ،‬اٿي جمعي فقير جي آجيان ڪئي ته حاضرين مجلس بپپه اٿپپي‬ ‫بيٺا‪ .‬تنھن تپي جمعپپي فقيپپر چيپپن‪“ :‬خوشپامد گهپٽ ڪريپو‪ .‬هپپونَء تپه‬ ‫رستي ويندي اسان پارن مسڪينن کي سلم جو جپپواب ڏيپڻ ۾ بپپه ٻپپرو‬ ‫چڙهندو اٿو‪”.‬‬ ‫هڪ عيد تي‪ ،‬ڀٽو صاحب عيد نماز پڙهڻ ۽ کلي ڪچهري ڪرڻ لِء‪ ،‬جيئن‬ ‫المرتضى مان نڪري‪ ،‬نئون ديرو وڃي رهيو هو ته لڙڪاڻي شهر جپپي‬ ‫ميونسپل هاِء اسڪول جي موڙ وٽ جمعي فقير سان مکا ميلو ٿيپپس‪.‬‬ ‫ڀٽي صاحب گاڏي‪ ‬مان لهي جمعي فقير کي چيو؛ “جمعا! عيد مبارڪ‪،‬‬ ‫وڌي اچ ته عيد ملئون‪ ”.‬چيائينس‪“ :‬اڃا عيپپد نمپپاز پڙهپپي نپپه اٿئي! ڇپپا‬ ‫جي عيد مبارڪ؟” ڀٽي صاحب چيس؛ “چڱو ڀل دعپپا ڪر!” چيپپائينس؛‬ ‫“منهنجي دعا سان ته پاڪستان جو بادشاهه )صدر( ٿيو آهيپن‪ .‬اڃپا بپه‬ ‫راضي ۽ خوش ناهين ته ‪”.......‬‬ ‫جناب ذوالفقار علي ڀٽو هن سان اڪيلئپ ۾ ملپپي ڳجهيپپون ڳالهيون‬ ‫ڪندو هو‪ .‬انتظاميه ۾ اچي ڦڙڦوٽ پئي ته الئي جمعو فقير متان اسان‬ ‫جي شڪايت نه ڪندو هجي‪ .‬ان ڪري ڀٽي صاحب جي آمد تي‪ ،‬جمعي‬ ‫فقير لءِ المرتضى واري روڊ تي اچڻ وڃڻ تي ڪرفيو لڳايو ويو‪ .‬هڪ ٻه‬ ‫دفعا ڀٽو صاحب لڙڪاڻي آيو پر جمعپپي کپپي نپپه ڏٺپپائين‪ .‬پڇپپا ڪيپپائين؛‬ ‫“جمعو فقير ڪٿي آهي؟ مان ٻه ٽي دفعا لڙڪاڻي آيو آهيان پر جمعپپو‬ ‫فقير رستي ويندي به نه ٽڪرايو آهي‪ .‬خدا نه ڪري‪ ،‬ڪٿي جمعو بيمپپار‬ ‫ته نه آهي”‪ .‬سختيَء سان حڪم ڏنائين؛ “جمعپپي فقيپپر کپپي ڪٿپپان بپپه‬ ‫ڳولي‪ ،‬هاڻي جو هاڻي مون سان مليو”‪ .‬ڀٽي صاحب جا نادري حڪم‬ ‫ھو‪ .‬لڙڪاڻي جي انتظاميه ۾ ٿرٿلو پئجي ويو‪ .‬جمعي فقير جپپي تلش ۾‬ ‫ڪيترائي آفيسر نڪري پيا‪ .‬ڳوليندي ڳوليندي‪ ،‬ڏٺائون تپه جمعپپو فقيپپر‬ ‫مڇي مارڪيٽ )خان بهادر امير علي لهوري مارڪيٽ( ۾ اکيون ٻپپوٽي‪،‬‬ ‫گوتم ٻڌ وانگر ڪنهن گيان ۾ گم هو ۽ سندس گڏهه ڀرسان گپپاهه کپپائي‬ ‫رهي هئي‪ .‬هڪ وڏي عملدار ڀرسان وڃي چيپپس؛ “ڀٽپپو صپپاحب‪ ،‬تپپوکي‬ ‫ياد پيو ڪري‪ .‬اسان سان گڏجي هل‪ ”.‬جمعي فقير‪ ،‬فوري طپپور گڏهپپه‬ ‫جي رسي ۾ هٿ وجهي‪ ،‬ان کي گهلڻ شروع ڪيپپو‪ .‬جنهپپن تپپي عملپپدار‬ ‫چيس؛ “تون گڏهه کي گهلي پيادو هلنپپدين تپپه پپپوِء المرتضپپى هپپائوس‬ ‫ڪڏهن پهچندين؟ هي پوليس اسڪاٽ ۽ ڀٽي صاحب وزيراعظم هائوس‬ ‫جي ڪار خاص ڏني آهي‪ ،‬ان ۾ چڙهي هل‪ ”.‬اهو ٻڌي جمعي فقير گڏهپپه‬ ‫کي ساڳي جاِء تي بيهاريندي چيو‪“ :‬پاڻ )ڀٽي صاحب( مپپاڻهو موڪليپپو‬

‫اٿس‪ ،‬مان پنهنجي مرضيَء سان پنهنجي سواري تي هلنپپدم‪ .‬هپپي ڪا‬ ‫توهان وانگر ح ڪومت واري عارضپپي سپپواري ڪانهي‪ ،‬جنهپپن تپپي اڄ‬ ‫هڪڙو چڙهي ته سڀاڻي اها ساڳي گاڏي ڪنهن ٻئي جپپي هجپپي‪ .‬مپپان‬ ‫ڪار تي مرڳو ڪونه چڙهندم‪ .‬توهان جي مرضپپي وڃپپي ڀٽپپي صپپاحب‬ ‫کي ٻڌايو ته جمعو ڪار تي نه ٿو چڙهي‪ ”.‬ڀٽي صپپاحب جپپو ح ڪم هيپپو‬ ‫سو پوليس عملدارن چيس؛ “فقير تنهنجي مرضي‪ ،‬گڏهه تپپي ئي هپپل‪،‬‬ ‫پر ٻيلپي خپپدا کپپي مپڃ! هپپل تپپه سپهي!” ل ڙڪاڻي جپپا روڊ جيڪڏهپن‬ ‫شاهدين ڏيڻ جهڙا هجن ها ته اها شاهدي يقيًنا ڏين ها تپپه ڪيئن جمعپپو‬ ‫فقير پوليس اسڪاڊ واري پروٽوڪول ۾‪ ،‬پنهنجي ڏٻري گگدام گڏهپپه تپپي‬ ‫چڙهي‪ ،‬خرامپپان خرامپپان المرتضپپى هپپائوس )وزيراعظپپم هپپائوس( ۾‪،‬‬ ‫گڏهه سميت‪ ،‬اندر داخل ٿيو هيو‪.‬‬ ‫هتي پاڻ کي‪ ،‬نعوذ بالله‪ ،‬خدا سڏائيندڙن جا سج اڀريا ۽ ٻڏي به ويپپا‪ .‬پپپر‬ ‫جمعي فقير جو سج اڀريو ته ٻڏو ڪونه‪ .‬مون کپپي ايپپران جپپي مشپپهور‬ ‫شاعر حافظ جو شعر ٿپو يپاد پپوي‪ .‬جي ڪو حپافظ ڄپڻ ل ڙڪاڻي جپي‬ ‫جمعي فقير لِء چيو هو‪:‬‬ ‫فقر خدايا به من ارزاني دار‪،‬‬ ‫“دولت‬ ‫ڪه اين ڪرامات سبب‪ ،‬حشمت و تمڪين من است”‬ ‫)خداوندا! مون کپپي فقيپپري‪ ‬جپپي دولپپت عطپپا ڪر! ڇا ڪاڻ تپپه اهپپا‬ ‫مهرباني منهنجي شان ۽ شوڪت جو باعث آهي(‬ ‫گذريل سال ڊسمبر مهيني جي پپپوئين هفپپتي ۾‪ ،‬ل ڙڪاڻي کپپي ضپپلعي‬ ‫حيثيت ۾ ‪ 100‬سال پپورا ٿيپڻ تپپي‪ ،‬شپاهنواز ڀٽپپو آڊيٽپپوريم ۾ ڊسپپٽرڪٽ‬ ‫هسٽاريڪل سوسائٽي طرفان “جشن ل ڙڪاڻو” ملهپپايو ويپپو‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫محترم ڊاڪٽر نپپبي بخپپش بلپپوچ‪ ،‬محپپترم ڪريپپم بخپپش خالپپد‪ ،‬محپپترم‬ ‫عبدالغفور ڀرڳڙي‪ ،‬ميڊم حميده کهڙو ۽ ٻين شرڪت ڪئي‪ .‬مگر مجال‬ ‫آ جو ڪنهن ڳالهائيندڙ جي واتان‪ ،‬هن جديد وتائي جمعي فقير جو نالو‬ ‫نڪتو‪.‬‬ ‫ان ساڳي‪ ‬طرز تي‪ ،‬لڙڪاڻي سان تعلپپق رکنپپدڙ‪ ،‬اردو ڳالهائينپپدڙن‬ ‫طرفان ٺهيل هڪ علمي ادبي تنظيم “لڙڪاڻو سنگت” جي پليٽ فارم‬ ‫تان‪ ،‬نيپا آڊيٽوريم ڪراچيَء ۾ گذريل ‪ 18‬جنوري تي “جشپپن ل ڙڪاڻو”‬ ‫ملهايو ويو‪ .‬جشن لڙڪاڻو جو اهتمام ڪندڙ‪ ،‬لڙڪاڻو سنگت جي باني‬ ‫چيئرمين ۽ انجمن ترقي پسند مصنفين جي سيڪريٽري جنرل‪ ،‬سٺي ۽‬ ‫نامور شاعر ۽ اديب مسلم شميم‪ ،‬پنهنجي آجياڻي تقرير ۾ جديد ڏاهپپي‬

‫۽ عوامي اڪابر جمعي فقير جي نالي جو بار بار ورجاُء ڪيو تپپه ههپپڙو‬ ‫عوامي فيلسوف به لڙڪاڻي جي مردم خيز زمين جپپي پيپپداوار آهپپي‪.‬‬ ‫ل ڙڪاڻي مپپان لڏي وينپپدڙ فوٽپپو گرافپپر ا ڪرام دکنپپي سپپان جڏهپپن‬ ‫يونيورسٽي روڊ ڪراچي جي دشتيار اپارٽمينٽس ۾ قائم ڪيل سنڌ فوٽپپو‬ ‫اسٽوڊيو ۾ اڳوڻي صدر ايوب خپپان ۽ جنپپاب ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپي جپپي‬ ‫تصوير سان گڏ لڳل جمعي فقير جي گڏهه سپپان نڪتپپل تصپپوير بپپابت‬ ‫پڇيم ته اڪرام وراڻيو؛ “هي ٻئي )ايوب خان ۽ ڀٽو صپپاحب( پاڪسپپتان‬ ‫جي رياست جا بادشاهه )صدر( هيا ته جمعپپو بپپه پنهنجپپي رياسپپت جپپو‬ ‫بادشاهه هيو‪ ”.‬پوِء اردو جو شعر پڙهيائين‪:‬‬ ‫“هم خاڪ نشينون ڪي ٺوڪر مين زمانه هي‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫جڏهن دلگير‪ ،‬دلگير ٿي لڙڪاڻي کان موڪليو‬ ‫لڙڪاڻي جي مٽيَء مان چمڪندڙ ه پڪ هيپپري جپپو نپپالو؛ هپپري‬ ‫َدرياني دلگير آهپپي‪ .‬ٻپپه چپپار ڏينهپپن اڳ جپپي ڳالهه آهپپي‪ .‬آٌء هپپري‬ ‫َدرياني دلگير جي لڙڪاڻي واري پراڻي گهر جي جاِء )جپپتي هپپري‬ ‫درياني دلگير بانبڙا پائي زندگيَء جي ڏاڪڻ تي قدم رکيا هئا( وٽپپان‬ ‫گذرندي ڪامريڊ سپپوڀي گيانچنپپداڻيَء جپپي طبپپع پرسپپي ڪرڻ لِء‬ ‫سندس قيام گاهه ڏانهن پئي ويس ته واٽ تپپي ه پڪ دوسپپت مليپپو‪.‬‬ ‫مون تي نظر پوندي ئي چيائين؛ ”يپپار! ڳالهه ٻڌئي؟ هپپري دريپپاني‬ ‫دلگير به پرلوڪ پڌاري ويپپو!“ وائڙو ٿپپي پڇيومپپانس تپپه؛ ”ڪڏهپپن؟“‬ ‫ٻڌايائين؛ ”هاڻي هاڻي ڪي ٽي اين خبر نشر ڪئي آهي‪“.‬‬ ‫ورهاڱي کان پوِء سڄي سنڌ وانگر لڙڪاڻي جا هندو به لڏپلڻ‬ ‫ڪرڻ لڳا‪ .‬هري درياني دلگير جا مٽ مائٽ ۽ دوست‪ ،‬کيس لڏڻ جو‬ ‫مشورو ڏيڻ لڳا‪.‬‬

‫جواب ۾ هري دلگير چين؛ دلگير ته هونَء ئي آهيان‪ ،‬ويتر ڇو ٿا‬ ‫مون کي دلگير ڪريو! آٌء ل ڙڪاڻي جپپي مٽيپَء جپپو ٺهيپپل آهيپپان ۽‬ ‫لڙڪاڻي جو شمشان گهاٽ منهنجو انتظار ڪري رهيو آهي‪“.‬‬ ‫چيائونس؛ ”هتي شمشان گهاٽ ئي نه رهنپپدو تپپه تپپوکي اگنپپي‬ ‫سنسڪار ڪٿي ڪندا؟“‬ ‫وراڻي ڏيندي چيائين؛ ”شمشان گهاٽ هندن جو نپپه سپپهي پپپر‬ ‫باگڙين جو ته هوندو‪ .‬منهنجو اگني سنسڪار اتي ڪيو ويندو‪ .‬توهان‬ ‫کي وڃڻو آهي ته وڃو‪ .‬مپان ابا ڻا ڪک ڪنهپن بپه حپالت ۾ ڪونه‬ ‫ڇڏيندس‪“.‬‬ ‫ٿورن ماڻهن کي اها خبر هوندي ته هري دلگيپپر‪ ،‬سپپنڌيَء کپپان‬ ‫سواِء اردوَء جو به سٺو شاعر هو‪ .‬ورهاڱي کان پوِء حيدرآباد دکپپن‬ ‫مان لڏي ايندڙ هڪ وڪيل‪ ،‬ل ڙڪاڻي ۾ هپڪ ادبپي ادارو )‪1948‬ع ۾(‬ ‫قائم ڪيو‪ .‬ان نئين ادبپپي اداري جپپو نپپالو بپپه هپپري دريپپاني دلگيپپر‬ ‫رکيو‪ 23 .‬ڊسمبر ‪1953‬ع تپپي سپپکر ۾ جي ڪا ٻپپه‪-‬روزه سپپنڌي اردو‬ ‫ڪانفرنس ٿي ته ان جو افتتاح‪ ،‬پاڪستان حڪڪڪومت جپپي ان وقپپت‬ ‫جي وزير قانون اي ڪي بروهپپي ڪيپپو هپپو ۽ اختتپپامي اجلس جپپي‬ ‫صدارت هري دلگير ڪئي هئي‪ .‬هن ڪانفرنس ۾ اردو ٻپپوليَء جپپي‬ ‫چوٽيَء جا اديب ۽ شاعر جهڙوڪ مولنا عبدالمجيد سالڪ ۽ شوڪت‬ ‫ٿانوي به شريڪ ٿيا هئا‪ .‬هن ڪانفرنس جو اهتمام شپپيخ ايپپاز‪ ،‬آفپپاق‬ ‫صديقي ۽ شيخ راز ڪيو هو‪ .‬ننڍي کنڊ جپپي ورهپپاڱي واري انسپپاني‬ ‫ٻوڏ ۾‪ ،‬هندستان جپپي رياسپپت ڀوپپپال مپپان حپپاجي عبپپدالرزاق نپپالي‬ ‫ماڻهو‪ ،‬ٻين سان گڏ‪ ،‬لڙهي اچي لڙڪاڻي پهتو‪ .‬جتي کيپپس پوسپپٽ‬ ‫آفيس ۾ ڊپٽي پوسٽ ماسٽر ڪري رکيو ويو‪ .‬ان پوسٽ ماسپپٽر جپپو‬ ‫وڏو پپپٽ عبپپدالرحمان‪ ،‬ا ڳتي هلپپي اردو شپپاعريَء جپپو وڏو نپپالو‬ ‫محسپپن ڀوپپپالي بڻجپپي وڏي شپپهرت مپپاڻي‪ .‬محسپپن ڀوپپپاليَء جپپا‬ ‫ڪيترائي شعر‪ ،‬پاڪستان جي قومي اسيمبلي جي ايوان ۾ گونجيپپا‪.‬‬ ‫‪1954‬ع ۾ محسن ڀوپپپالي ايپپن اي ڊي ڪاليپپج )هپپاڻي يونيورسپپٽي(‬ ‫ڪراچيَء مان انجنيئرنگ ۾ ڊپلوما ڪئي تپپه کيپپس تعميپپرات کپپاتي ۾‬ ‫اوورسيئر جو آرڊر مليپپو‪ .‬نپپوڪريَء تپپي چڙهپڻ لِء کپپانئس ضپپمانت‬ ‫طلب ڪئي وئي‪ .‬سندس پيُء عبدالرزاق‪ ،‬پنهنجي طرفپپان پنهنجپپي‬

‫هم زبانن ڏانهن ڊوڙيو‪ .‬هر هنڌان‪ ،‬کيس ٺپ جواب مليپپو‪ .‬نپپوڪريءَ‬ ‫تي چڙهڻ ۽ ڊيوٽي ڪرڻ لِء‪ ،‬ڏنپپل مپپدو پنهنجپپي اختتپپام واري تاريپپخ‬ ‫ڏانهن پئي وڌيو‪ .‬محسن ڀوپاليَء جپپي دل‪ ،‬سسپپت ٿي پڻ لڳڪڪي‪ .‬ه پڪ‬ ‫ڏينهن شام جو‪ ،‬لڙڪاڻي جي مشهور سيئو چوڪ )هاڻي پاڪسپپتان‬ ‫چوڪ( تي محسن ڀوپاليَء جي اوچتو هري دلگير سان ملقات ٿي‪.‬‬ ‫ٻئي بزم ادب جا ميمبر هئا‪ .‬ان ڪري ٻنهي جپپي پپپاڻ ۾ گه ڻي ڏيپپٺ‬ ‫وائٺ ۽ گهرائپ هئي‪ .‬محسن ڀوپاليَء جو لٿپپل چهپپرو ڏسپپي‪ ،‬هپپري‬ ‫دلگير کانئس ماجرا پڇي‪ .‬محسن ڀوپاليَء کيس سڄو قصپپو ٻڌايپپو‪.‬‬ ‫جيڪو ٻڌندي ئي نرم دل‪ ،‬دلگير جي دل ڀڄپپي پئي ۽ چيپپائينس؛ ”ان‬ ‫۾ فڪر ڪرڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟ دستاويز‪/‬بانڊ ڪٿي آهن؟ مپپان‬ ‫هاڻي ٿو صحيح ڪري ڏيانِء‪“.‬‬ ‫محسپپن ڀوپپپالي چيپپس؛ ”ان دسپپتاويز ۾ هپڪ ڏاڍو ڏکيپپو شپپرط‬ ‫آهي‪ .‬ان ڪري ئي هرڪو پيو نٽائي‪“.‬‬ ‫هري دلگير چيس؛ ”ڀل ڪو خالي ڪاغپپذ ئي ک ڻي اچ تپپه آٌء ان‬ ‫تي صحيح ڪريان‪ .‬پني تي مرضيَء سان عبارت لکي ڇڏجانِء‪“.‬‬ ‫محسن ڀوپالي جي چپپوڻ مطپپابق؛ ”جنهپپن وقپپت هپپري دلگيپپر‬ ‫ڳالهائي رهيو هو‪ ،‬ان وقپت مپپون کپي پپاڻ ئي اعتبپپار نپه پئي آيپپو‪.‬‬ ‫خوشي ۽ بي اعتباري جي گاڏڙ ڪيفيت محسوس ڪنپپدي‪ ،‬پپپاڻ کپپي‬ ‫چهنڊڙي پائي چيم؛ ’هي جاڳ آهي يا ڪو خپپواب آهپپي؟‘ هپپي هنپپدو‬ ‫جيڪو منهنجي آڏو بيٺو آهي‪ ،‬سو انسان جي روپ ۾ ڪو نيڪيَء جو‬ ‫فرشتو آهي يا نيڪيَء جي فرشتي جي روپ ۾ انسان‪“.‬‬ ‫محسپپن ڀوپپپالي پنهنجپپي گهپپر ڏانهپپن ڊوڙيپپو ۽ بنپپا ديپپر اهپپو‬ ‫دستاويز‪/‬بانڊ کڻي‪ ،‬پنهنجي والد سان گڏ‪ ،‬سيئو چوڪ تي آيو‪ .‬نمپپاڻو‬ ‫هري دلگير‪ ،‬ساڳئي هنڌ تي‪ ،‬سندس منتظر ٿيو بيٺو هو‪ .‬تڙ ت ڪڙ ۾‪،‬‬ ‫هريَء اکيون ٻوٽي‪ ،‬ان بانڊ‪/‬دستاويز تي‪ ،‬پنهنجي ضامن طور صحيح‬ ‫ڪري ڇڏي‪.‬‬ ‫محسن ڀوپالي حال حيات آهي‪ .‬نوڪريَء تان رٽپپائر ٿپپي چ ڪو‬ ‫آهي‪ .‬ناظم آباد ڪراچيپَء ۾ رهپپي ٿپپو‪ .‬پنهنجپپي رهپپائش گپپاهه تپپي‪،‬‬ ‫لڙڪاڻي سان تعلق رکندڙ هر ماڻهوَء سان ملقات دوران‪ ،‬اکين ۾‬ ‫آب آڻي‪ ،‬اها ڳالهه بار بار ورجائي چوندو آهي‪” :‬هپپري دلگيپپر جپپو‬

‫اهو ٿورو ڪو ٿورو نپپاهي‪ .‬منهنجپپي دل جپپي بئن پڪ جپپي ا ڪائونٽ ۾‬ ‫سندس احسان ۽ ٿورو‪ ،‬وياج سميت چڙهندو رهي ٿو‪ .‬قپپرض ڏي پڻ ۽‬ ‫وياج وصول ڪرڻ وارو ته سرحد پار رهي ٿو‪) “.‬محسن ڀوپپپالي بپپه‬ ‫گلي جي ڪئنسپپر سپپبب ڪراچي پَء ۾ جنپپوري ‪2007‬ع ڌاري لڏا ڻو‬ ‫ڪري ويو‪ :‬مرتب(‬ ‫لڙڪاڻي جي حالت اهڙي موڙ تي اچي بيٺي جو هپپري واقعپپي‬ ‫دلگير ٿي پيو‪ .‬پنهنجي ڳوٺ ۽ وطن کي نه ڇڏڻ جا جيڪي پاڻ سان‬ ‫۽ مائٽن سان وچن ڪيا هئائين‪ ،‬انهن ۾ ڏار پوڻ شروع ٿيا‪1958 .‬ع ۾‬ ‫هڪ ڏينهن هو‪ ،‬لڙڪاڻي جي بندر روڊ سپپان ڳنڍيپپل گهٽپپي‪ ،‬رضپپويه‬ ‫اسپپٽريٽ‪ ،‬جپپي آخپپري ڇي پڙي وٽ ٺهيپپل بپپزم ادب جپپي عمپپارت ۾‬ ‫موڳائپ‪ ،‬ملول دل ۽ ذهن سميت داخل ٿيو‪ .‬بزم جي صپپدر ۽ سپپنڌ‬ ‫جي وڏي اديب سان سور سپپليندي چيپائين؛ ”چپل چلئو جپو زمپانو‬ ‫اچي ويو آهي‪ .‬مرڻ کان اڳ ڪنهپپن ڌارئي ديپپس ڏانهپپن اڏرڻ لِء پپپر‬ ‫ساهيا اٿم‪“.‬‬ ‫سڀني کيس منع ڪئي ته چيائين؛ ”ڪنهن جپپي دل ل ڙڪاڻي ۽‬ ‫سپپنڌ کپپي ڇڏڻ لِء چپپوي ٿپپي؟ سپپنڌ تپپه رڳ رڳ ۾ واسپپيل آهپپي‪ .‬پپپر‬ ‫حالتون ڪجهه اهڙيون آهن‪ ،‬جو آٌء وڌيڪ هتي رهي نه ٿو سگهان‪“.‬‬ ‫ٻئي ڏينهپپن تپپي بپپزم ادب ل ڙڪاڻو طرفپپان‪ ،‬سپپندس اعپپزاز ۾‬ ‫الوداعي دعوت ڪئي وئي‪ .‬الوداعي تقرير ڪندي شروعات ڪنهپپن‬ ‫اردو شاعر جي هن شعر سان ڪيائين‪:‬‬ ‫خير تو ساقي سهي ليڪن پلئي گا ڪسي؟‬ ‫اب نه وه ميڪش رهي باقي‪ ،‬نه وه مپپپئپپپخانه‪.‬‬ ‫تقرير جي پڄاڻيَء وقت چيائين؛ ”يار! مان دلگير آهيان‪ .‬لڳي‬ ‫ٿو ته ڄڻ بت مان ساهه ست ڇڏائبو ٿو وڃي‪ .‬هپپاڻي مپپان پنهنجپپي‬ ‫تقرير کي اڳتي وڌائي به نه سگهندس‪“.‬‬ ‫پوِء ڀٽائيَء سرڪار جي هيَء سٽ پڙهي روئي ويٺو‪.‬‬ ‫هڪ سسئي ٻيا سور‪ ،‬ويا پٽيندا پاڻ ۾‬ ‫ڪانپور‪ ،‬يوپي انڊيا مان ورهپپاڱي وقپپت لڏي لڙڪڪڪاڻي ۾ پهچ پڻ‬ ‫وارو عسڪري حسين به سن ستر واري ڏهاڪي ۾ پنهنجي مپپائٽن ۽‬

‫دوستن سان ملڻ لِء ڪانپور ويو‪ .‬هپڪ رات جپپو ديپپر سپپان ڪانپور‬ ‫جي مشهور ڦول باغ جي ٻاهران گهمندي روڊ تي هپپري دلگيپپر تپپي‬ ‫نظر پيس‪ .‬جيڪو الئي ڪهڙين سوچن ۾‪ ،‬ڪنهن گيان ۾ گم‪ ،‬پنهنجي‬ ‫منهن ڪيڏانهن وڃي رهيو هو‪ .‬عسڪري حسين سنڌيَء ۾ کيس سپپڏ‬ ‫ڪيو‪ .‬هري دلگير وائڙن جيان هيڏانهن هپپوڏانهن ڏسپڻ شپپروع ڪيپپو‪.‬‬ ‫تيستائين عسڪري حسين به وڌي وڃي ڀرسان بيٺس‪ .‬اعتبپپار ۾ نپپه‬ ‫ايندڙ ڪيفيت سان‪ ،‬اکيون کڻي پڇيائينس؛ ”تون عسڪري مهپپاجر‪،‬‬ ‫لڙڪاڻي وارو ته ناهين؟ مان به چوان ته هتي اتپپرادي ۽ ل ڙڪاڻي‬ ‫جي مخصوص لهجي ۾ ڪير ٿپپو مپپون کپپي س پڏ ڪري؟“ عس پڪري‬ ‫حسين کپپان وڌيپڪ پڇيپپائين؛ ”ل ڙڪاڻي جپپي ريلپپوي اسٽيشپپن جپپو‬ ‫پراڻو پليٽ فارم ياد آهي‪ .‬خبر ناهي ته ان پليٽ فارم تپپي اهپپو نپپم‬ ‫جو وڻ اڃا بيٺو آهي يا نه؟ جنهن جي ڇانو ۾ مون هيڏانهپپن اچپڻ لِء‪،‬‬ ‫ٽيڪيٽ وٺي ريل گاڏيَء جي اچڻ جپپو‪ ،‬دلگيپپر ٿپپي انتظپپار ڪيپپو هپپو‪.‬‬ ‫مون کپپي چڱي پَء طپپرح يپپاد آهپپي تپپه منهنجپپي مپپوڳي دل‪ ،‬ڪيئن‬ ‫گائون مائون ٿيڻ لڳي هئي! اها منهنجي زندگيَء جپپي آخپپري ڇپپانو‬ ‫هئي‪ .‬باقي سڄي عمر ته نٽهڻ ُاس ۾ رلي ٿڪجي پيو آهيان‪“.‬‬ ‫عسڪري حسين پڇيس؛ ”تون هتي ڪيئن؟ تنهنجو گهپپر ڪٿپپي‬ ‫آهي؟ دهليَء ۾ يا اڌي پور ۾؟“‬ ‫دلگيپپر جپپواب ۾ چيپپس؛ ”منهنجپپو گهپپر الئي ڪٿپپي آهپپي؟ پپپر‬ ‫منهنجو گهر ته لڙڪاڻي ۾ آهي‪ “.‬راتين جي رولڪ ۽ بي چين دلگير‬ ‫جپپي خپپبر نپپاهي ڪهپڙي گهپپر مپپان ارٿپپي کنئي وئي هونپپدي! الئي‬ ‫ڪهڙي شمشان گهاٽ ۾ سندس ڪرياڪرم ٿيو هوندو؟ هنپپن اکپپرن‬ ‫لکڻ وقت سندس پڳڙيون به ٿي ويون هونديون‪ .‬پاڻ ئي ته پنهنجي‬ ‫جيئري چوندو هو؛ ”زندهه لش دلگير جي روپ ۾ ڦري رهيو آهي‪“.‬‬ ‫دلگير جون پڳڙيون ته ان ڏينهن ٿي ويون هيون‪ ،‬جنھن ڏينهن‪ ،‬هپپن‬ ‫لڙڪاڻي مان لڏيو هو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:49 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫انقلب ۽ سونهن جو شاعر‪ :‬ذوالفقار راشدي‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫انقلب ۽ سونهن جو شاعر‪ :‬ذوالفقار راشدي‬ ‫ورهاڱي کان پوِء‪ ،‬سنڌي اديبن ۽ شاعرن جي جي ڪا نئيپپن پپپوش‪،‬‬ ‫ادبي ميدان ۾ ظاهر ٿي‪ ،‬تن مان ذوالفقار راشدي بپپه هپڪ آهپپي‪ .‬شپپيخ‬ ‫اياز‪ ،‬نياز همايوني‪ ،‬شيخ عبدالرزاق راز‪ ،‬بشير مورياڻي‪ ،‬بپپردو سپپنڌي‪،‬‬ ‫عبدالڪريم گدائي‪ ،‬غلم محمد گرامي‪ ،‬مخدوم طالب المپپولى‪ ،‬اسپپتاد‬ ‫بخاري‪ ،‬تنوير عباسي‪ ،‬شمشير الحيدري‪ ،‬شيخ عبدالحليم جوش‪ ،‬علپپي‬ ‫محمد مجروح ۽ انهي‪ ‬سطح جي ٻين انيڪ شاعرن سپپان گ پڏ نوجپپوان‬ ‫شاعرن جهڙوڪ‪ :‬قمپپر شپپهباز‪ ،‬شپپيخ قيپپوم طپپراز‪ ،‬فتپپاح مل پڪ‪ ،‬امپپداد‬ ‫حسيني‪ ،‬الطاف عباسي‪ ،‬محسن ڪڪڙائي‪ ،‬وفا پلي‪ ،‬وفا ناٿن شپپاهي‪،‬‬ ‫نظر سنڌي‪ ،‬تاج بلوچ ۽ ذوالفقار راشديَء تائين‪ ،‬سنڌي پڙهنپپدڙن سپپان‬ ‫متعپارف ٿپي‪ .‬ٽپه‪-‬مپاهي مهپراڻ ۽ مپاهوار نئيپن زنپدگي جپي ايڊيٽپرن‪،‬‬ ‫پنهنجي جوهري ڏانَء سان‪ ،‬انهن موتين کي جرڪايو ۽ نئين ٽهيپپءَ جپپو‬ ‫اصطلح انهن شاعرن جي فڪري رنگيني ۽ اثر انگيزي جپپي ڪري ئي‬ ‫رائج ٿيو‪ .‬جڏهن ون‪-‬يونٽ ٺهيو ته سپپنڌي شپپاعرن جپپو حسپپن ۽ عشپپق‬ ‫جي معاملن مان ن ڪري‪ ،‬زنپپدگيَء جپپي مسپپئلن سپپان متصپپادم ٿيپپو ۽‬ ‫مزاحمت جو هڪ انوکو دور ۽ انداز شروع ٿيپپو‪ .‬انهيپَء سپپموري دور ۾‪،‬‬ ‫نئين سنڌي شاعريَء ڪلسپڪ سپپان پيپپچ پائينپپدي‪ ،‬انقلب ۽ جمپپال جپپا‬ ‫نوان رنگ ڄمايا‪ .‬مرحوم ذوالفقار راشپديَء جپپو شپمار بپه انهيپءَ دور‬ ‫جي فڪري ۽ فني طور تي مٿانهين درجپپي جپپي شپپاعرن منجهپپان ٿئي‬ ‫ٿو‪ .‬هو نه رڳو اهم شاعر ۽ سچو صپپحافي هپپو پپپر علپپم ۽ ادب بپپابت‪،‬‬ ‫تنقيد جپپي ڏس ۾‪ ،‬سپپندس خپپاص نقطپپه نظپپر رهيپپو‪ .‬ترقپپي پسپپندي ۽‬ ‫جديديت واري آميزش وارو انداز‪ .‬ذوالفقار راشديَء کپپي علپپم ۽ ادب‪،‬‬ ‫ڏاڏنگ ۽ ناننگ کان ورثي ۾ مليو‪ .‬سندس ناني ميان محمد عثمپپان خپپان‬ ‫وڳڻن واري جي‪ ،‬ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيَء جپپي والپپد الهپپداد خپپان‬ ‫جتوئي سان گهاٽي دوستي هوندي هئي‪ .‬الهداد خپپان جتپپوئي‪ ،‬سپپندس‬ ‫ناني سان ملڻ لِء ايندو هو ته پنهنجي پٽ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي‪‬‬ ‫کپپي بپپه پپپاڻ سپپان ورتيپپون اينپپدو هيپپو‪ .‬ائيپپن ذوالفقپپار راشپپديءَ جپپي‬ ‫حيدربخش جتوئيَء سان ڏيٺ ويٺ ٿي‪ ،‬جيڪا هم خيپپاليَء هج پڻ سپپبب‬ ‫اڳتي هلي‪ ،‬گهپاٽي دوسپتيَء جپو روپ اختيپار ڪري وئي‪ .‬ٻنهپي جپي‬

‫عمرين ۾ گهڻو فرق هو پر انقلب ڪنهن بپپه حپپد سپپرحد جپپو قپپائل نپپه‬ ‫هوندو آهي‪ .‬ويتر جو هندستان مان لڏي آيل هڪ نوجوان ۽ ترقي پسپپند‬ ‫ليکڪ نديم شاهين سهروردي )هن جي مزار هاري آفيس رتوديرو جپپي‬ ‫اڱڻ ۾آهي( سان ويجهڙائپ پيدا ٿي ته هن لڙڪاڻي ۾ ننڍي کن پڊ‪ ،‬ايشپپيا‬ ‫جي مشهور ڪميونسٽ اڳواڻ سيد جمپپال الپپدين بخپپاري سپپان کيپپس‬ ‫مليو ته سندس ترقي پسند سوچ کي ڄڻ هٿي ملي وئي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي هڪ گادي نشين پير هوندي به انقلب جپپي گپپس‬ ‫جو پانڌيئڙو رهيو‪ .‬روشن خيالي ۽ رومانس سندس مزاج جو حصو هئا‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشديَء‪ ،‬هڙان وڙان ‪1957‬ع ۾ نئون ديرو ۾ هاري ڪانفرنس‬ ‫ڪوٺائي‪ .‬جنهن علئقي جي پٺتي پيل ماڻهن جي سياسپپي سپپرت کپپي‬ ‫مهميز ڏني‪ .‬ڪانفرنس جي صدارت‪ ،‬ڪامريڊ حيدر بخپپش جتپپوئي ڪئي‬ ‫۽ ڪارروائي سيد جمال الدين بخاري هلئي‪ .‬جنهن جپپا اثپپر‪ ،‬پپپري پپپري‬ ‫تائين پهتا ۽ سماجي تبديليَء لِء نوجوانن ساهس ڌاريو‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ ،‬پنهنجي ذاتي زندگيَء ۾ مضبوط اعصابي قپپوتن‬ ‫جو مالڪ هپپو‪ .‬کيپپس زنپپدگيَء ۾ ڪيپپترين ئي تڪليپپف‪-‬ده ۽ ناخوشپپگوار‬ ‫ذاتي آزمائشن مان گذرڻو پيو پر هو نظرئي سان سچائيَء جي ڪري‬ ‫سرِ ڪيائين‪.‬‬ ‫مستحڪم رهيو‪ .‬اهڙيَء ريت ادبي دنيا ۾ به نوان معرڪا َ‬ ‫ماهوار سوجهرو جي پهرئين سپپتر واري دور ۾‪ ،‬ادبپپي ڪمٽمنپپٽ ۽‬ ‫نان ڪمٽمنٽ تي هلندڙ بحث ۾ شامل هڪ طرف تنوير عباسي‪ ،‬ممتپپاز‬ ‫مهر‪ ،‬خواجه سليم‪ ،‬ديپڪ اترادي )فرضي نالو( ۽ سليم سپپولنگي جه پڙا‬ ‫وڏن نالن وارا اديب هئا ته ٻئي طرف ذوالفقار راشدي اڪيلو هو‪ .‬جپپن‬ ‫جي وچ ۾ اڻ کٽ بحث هليا ۽ ڪيترائي فڪري مغالطپپا دور ٿيپپا ۽ نقپپد و‬ ‫نظر جو نئون باب کليو‪ .‬ذوالفقار راشدي مپن موهينپپدڙ شخصپپيت جپپو‬ ‫مالڪ ۽ ملوڪ ماڻهو هو‪ .‬سندس سپپهپ‪ ،‬علمپپي ڄپپاڻ ۽ رواداري اڄ بپه‬ ‫مثالي چئجي ٿي‪ .‬هپڪ دفعپپي بپپاليَء ۽ ميپر علپپي نپواز خپپان نپپاز واري‬ ‫خيرپور کان ‪ 5‬ڪلوميٽرن جپپي مفاصپپلي تپپي ٺهيپپل ون‪-‬يپپونٽ بلڊنپپگ ۾‬ ‫موجود هڪ آفيس ۾ ڪو ڪم ڪار هوس‪ .‬ڪار قومي شاهراهه تان لهي‬ ‫جڏهن ون‪-‬يونٽ بلڊنگ جي ٻاهران بيٺپپي تپپه ڪار مپپان لهپڻ بجپپاِء ڪنپڌ‬ ‫پوئتي ڦيري چيائين‪” :‬خيرپور سان تعلق رکندڙ ٻه وزير‪ ،‬ذوالفقار علي‬ ‫ڀٽي جي حڪومت ۾ صوبائي ۽ مرڪزي وزارتون سيڙايون ويٺا آهن‪ .‬ڇا‬ ‫هن بلڊنگ جو نالو حيدرآباد واري بلڊنگ وانگر بدلئي ناز بلڊنگ يپپا بپپالي‬ ‫بلڊنگ نه پئي ٿي سگهيو؟“ آفيس مان ڪم ڪار ڇڏائي واندو ٿي‪ ،‬ڪار‬

‫جڏهن دل شاد منزل ڀرسان گذري ته ڏک وچان چيائين؛ ”هيءَ عمارت‬ ‫به هندستان جي تاج محل وانگر محبت جو يادگار آهي‪ .‬هن محپپل نمپپا‬ ‫عمپپارت ۾ خيرپپپور رياسپپت جپپي والپپي ميپپر علپپي نپپواز خپپان نپپاز جپپي‬ ‫حڪمران‪ ،‬اقبال بيگم عرف بالي رهندي هئي‪ .‬اڄ هن محل جي حپپالت‬ ‫اها آهي جو اردوَء جي ڪنهن شاعر جي سٽ وانگر‪:‬‬ ‫الله ري سناٽا ڪه آواز ڀي نهين آتي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ ،‬لفظن جي مزاج‪ ،‬معنائن ۽ انهپپن جپپي رمپپزن ۽‬ ‫اسرارن جو شناسپپور قلم ڪار هپپو‪ .‬اهپپو ئي سپپبب آهپپي جپپو سپپندس‬ ‫شاعريَء ۾ لفظن جي ڀرٿي نظر نه ايندي‪ .‬سندس شپپعري مجپپوعي‪،‬‬ ‫سوچ کي لوچ ۾ سندس گهپپرن ۽ تکپپن جپپذبن‪ ،‬ا ُڌمپپن ۽ مشپپاهدن واري‬ ‫شاعريَء ۾ سپپندس خپپاص ۽ الپڳ رنپپگ نظپپر اينپپدو‪ .‬سپپندس ڊڪشپپن‪،‬‬ ‫سندس تجربي ۽ مشاهدي جو نچوڙ آهي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشديَء جي شاعريَء مان هپپر مڪتبپپه ف ڪر‪ ،‬مطپپالعي‬ ‫ح ُ‬ ‫ظ ماڻي سگهي ٿو‪.‬‬ ‫جو صاحب‪ ،‬ننڍي يا وڏي عمر وارو پڙهندڙ‪ِ ،‬‬ ‫سنڌيَء ۾ جيڪي هڪ ٻه وڏا غزل جا شاعر آهن‪ ،‬ذوالفقار راشديَء‬ ‫جو نالو انهي پَء فهرسپپت ۾ شپپامل آهپپي‪ .‬سپپندس غپپزل جپپي علمتپپن‪،‬‬ ‫اشارن جي ڪري شپعريت جپو رنپگ ڏاڍو گهپرو آهپپي‪ .‬هپن غپزل جپپي‬ ‫مروجه ۽ نئين لوازمات کي سونهن ۽ غنايت سان هنڍايو آهي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشديَء جي غزل ۾‪ ،‬نفيس خيال‪ ،‬لهجي جي انفراديپپت‪،‬‬ ‫فڪر جي گهرائي‪ ،‬ڪلسپپيڪل روايتپپن جپپي پاسپپداري‪ ،‬تقليپپدي نپپه پپپر‬ ‫تخليقي نوعيت جي آهي ۽ انهن وصپپفن ئي کيپپس قپپادر الڪلم شپپاعر‬ ‫ثابت ڪيو آهي‪.‬‬ ‫سندس هڪ غزل آهي‪:‬‬ ‫گذاريپپپپپپون پريشپپپپپپپپپپان خپپپپپپپيالت وانپپپپپپپگر‬ ‫يپپپپپا ويپپران ويپپپران مپپپپپحپپپپپپپپپپپپلت وانپپپپگپپپپپر‬ ‫اکين مان ٽمئون ٿا‪ ،‬ڳلن تي ڳڙئون ٿا‬ ‫سپپدائين ٿپپپپپپپپپڌي بوند برسپپپپپات وانگر‬ ‫جپپپپپپتپپپپپپپي لپپپپپپپپپپپپپپفپپپپظ پپپپپابپپپپند‪ ،‬آواز قپپيدي‬

‫بپپپپپهپپپپشپپپپپت بپپپپريپپپپن سپپپپو حپپپوالت وانگر‬ ‫اهپپپپپپپا ٻپپپپپاٽ ڪپپپپپاري‪ ،‬وڃپپپپڻ واري آهپپي‬ ‫هپپپپپپپي آثپپپپار اوڀپپپپپر ۾ پپپپپپرڀپپپپپپات وانپپپپپگپپپر‬ ‫ن عالم‪ ،‬اسان جو به هوندو‪،‬‬ ‫ڪوئي جا ِ‬ ‫اچپپپي ڪپپپوٽ ڊاهي‪ ،‬طلسپپپمات وانگر‪.‬‬ ‫شاعريَء سميت‪ ،‬هو عمدو نقاد پڻ هو‪ .‬سپپندس مغربپپي ادب جپپو‬ ‫گهرو ۽ وسيع مطالعو هو‪ .‬جنهن جو اثر سندس تنقيدي مضمونن مپپان‬ ‫ليئا پائينپپدي نطپپر اچپپي ٿپپو‪ .‬ڪسپپوٽي‪ ،‬سپپندس تنقيپپدي مضپپمونن جپپو‬ ‫مجموعو آهي‪ .‬هو معروضي حقيقتن جو نقاد ۽ گهڻ‪-‬پڙهيو فرد هو‪.‬‬ ‫سندس مزاج ۾‪ ،‬پنهنجون ديسي روايتون به شامل آهن‪ .‬ذوالفقپپار‬ ‫راشديَء جي تنقيد‪ ،‬معروضي آهي‪ .‬هپپو پاسپپخاطريَء يپپا ذاتپپي حملپپن‬ ‫کان گهڻو تڻو پاسيرو رهيو‪ .‬اهو ئي سبب آهي جو سندس تنقيپپد ۾ بپپه‬ ‫سپپندس شپپاعريَء وانگپپر‪ ،‬اخلقپپي قپپدرن ۽ مشپپرقي روايتپپن جپپو‬ ‫خوبصورت انداز موجود آهي‪ .‬جيڪو سندس ڇنڊڇاڻ واري سونهن کپپي‬ ‫معتبر بڻائي ٿو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:48 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ذوالفقار راشدي‪ :‬گه ڻ‪-‬رخي شخصيت‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ :‬گهڻ‪-‬رخي شخصيت‬

‫نپپوٽ‪ :‬ذوالفقپپار راشپپدي‪ 10 ،‬مپپارچ ‪1938‬ع‬ ‫ڌاري‪ ،‬راشپپدي گهراڻڪڪي جپپي سپپتين پڳڪڪدار سپپيد‬ ‫امپپام راشپپديَء جپپي گهپپر‪ ،‬پيپپر ڳوٺ ۾ اکيپپون‬ ‫کوليون‪ .‬هن سموري تعليم خانگي طريقپپي سپپان‬ ‫حاصپپل ڪئي‪ .‬انگريپپزي‪ ،‬فارسپپي‪ ،‬اردو ۽ سپپنڌي‬ ‫ٻولين تي عبور حاصل ڪيو‪ .‬هو صحافي بپپه رهيپپو‬ ‫ته حيدر بخش جتپپوئي جپپي هپپاري ڪاميٽيَء ۾ بپپه‬ ‫سرگرميَء سان بهرو ورتائين‪ .‬سوڀو گيانچنداڻي‪،‬‬ ‫ڪامريڊ جمال بخاري‪ ،‬ڪامريڊ نذير حسين جتوئي‪،‬‬ ‫۽ ننڍي کنپڊ جپپي ليکڪڪڪا قپپرت العيپپن حيپپدر ۽ ٻيپپن‬ ‫ڪيپپترن ئي اديبپپن سپپان سپپندس علمپپي‪ ،‬ادبپپي ۽‬ ‫ب انسپپانيت رسپپالو بپپه‬ ‫سياسي لڳاپا رهيا‪ .‬مپپذه ِ‬ ‫ڪڍيائين‪.‬‬ ‫ڪسپپپوٽي سپپپندس تنقيپپپدي مضپپپمونن جپپپو‬ ‫مجموعو ۽ سوچ کپپي لپپوچ سپپندس شپپاعريَء جپپا‬ ‫ڇپيپپل ڪتپپاب آهپپن‪ .‬ٻيپپن ڪيپپترن ئي ڪتپپابن جپپا‬ ‫مسپپپپودا سپپپپندس لئبپپپپرري ۾ موجپپپپود آهپپپپن‪.‬‬ ‫)ايديٽر ماهوار سوجهرو(‬ ‫سنڌ جي شاعرن ۾ ذوالفقار راشدي کپپي ه پڪ منفپپرد ۽ ممتپپاز‬ ‫حيثيت حاصل آهي‪ .‬سندس غزل ۾ تغزل‪ ،‬تپپازگي ۽ لهجپپي ۾ نپپواڻ ۽‬ ‫سپپوز آهپپي‪ .‬روايپپتي سپپنڌي غپپزل کپپي ذوالفقپپار راشپپدي شپپعري‬ ‫جماليات ۽ لسانيات جو نئون وڳو پهرايو‪ .‬جنهن سان سندس غزل‬ ‫جو حسن ٻيڻو ٿپپي پيپپو ۽ غپپزل‪-‬گپپو شپپاعر جپپي حيپپثيت ۾‪ ،‬سپپندس‬ ‫سڃاڻپ به قائم ٿي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ ‬جي شاعري‪ ،‬هڪ دل شڪسته شاعر جپپي‪،‬‬ ‫عدم اطمينان جي شاعري ناهي‪ .‬نه ئي هپپو اڄ جپپي سپپنڌي شپپاعر‬ ‫وانگر‪ ،‬عادتًا يا هروڀرو‪ ،‬عاشق مزاج ۽ رومان پسند آهي‪ .‬نه ئي هو‬ ‫مشاعرن جو شاعر هيپپو‪ .‬جپپتي ڳلپپي بپپاز ۽ تڪبنپپد شپپاعر پنهنجپپي‬ ‫نڙيَء جي زور تي پنهنجا ڪچا ڦڪا ۽ اڌ اکپپري شپپعر پڙهپپي‪ ،‬ڪوٽ‬

‫کٽندا (پار پوندا) آهن‪ .‬سندس شعرن ۾ جيڪا پختگپپي ۽ نپپواڻ آهپپي‪،‬‬ ‫سا ته ڪيترن ئي شاعرن جي حصي ۾ سڄي عمر نپپه آئي ۽ نپپه ئي‬ ‫اچڻي آهي‪ .‬پاڻ ئي چوندو هيو؛ ”هاڻي پراڻي شاعريءَ وارو زمانو‬ ‫ناهي رهيو‪ .‬هاڻي شاعريَء جو ڪو مقصد هجڻ گهرجي وارو زمانو‬ ‫آهي‪“.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي پنهنجي شاعريَء ۾ محبت‪ ،‬پيار ۽ عشق جون‬ ‫به ڳالهيون ڪيون آهن پر هن پنهنجي شعرن ۾ ڪٿي به لفظن جپپو‬ ‫ن نه وڃايو آهي‪ .‬هن پنهنجي شپپعرن ۾ لفظپپن جپپي حرمپپت کپپي‬ ‫ما ُ‬ ‫بحال رکيو آهي‪.‬‬ ‫هو پنهنجي خيالن کي‪ ،‬شعر جي سانچي‪/‬قالب ۾ فٽ ڪرڻ جپپو‬ ‫هنر ڄاڻندو هو‪ .‬هو جهيڻي لهجپپي وارو شپپاعر هپپو‪ .‬سپپندس شپپعر‬ ‫صاف سٿرا آهن‪ .‬هن پنهنجي شاعريَء ۾ جديد ۽ قپپديم طپپرزِ ف ڪر‬ ‫سان هڪ توازن پيدا ڪيپپو‪ .‬اهپپو شپپاعريَء جپپو تپپوازن ئي ذوالفقپپار‬ ‫راشپپديَء جپپي الپڳ سپپڃاڻپ بڻجپپي ويپپو‪ .‬ائيپپن بپپه نپپاهي تپپه ڪو‬ ‫ذوالفقپپار راشپپدي صپپرف غپپزل واري شپپاعري ڪئي آهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫شاعريَء جي هر صنف تي طبع آزمائي ڪئي‪ .‬سپپندس شپپاعريَء ۾‬ ‫معاشري جي بدلجندڙ قدرن‪ ،‬پنهنجي تهذيب جي پائمپپالي‪ ،‬اخلقپپي‬ ‫ڏيوالپڻي‪ ،‬پنهنجن جي بيوفائي‪ ،‬قدر شپپناس مپپاڻهن جپپي مجرمپپانه‬ ‫خاموشيَء‪ ،‬وصل جپپي سرشپپاري ۽ هجپپر جپپو ڪرب‪ ،‬هپپر هنپڌ ليئا‬ ‫پائيندي نظر ايندا‪ .‬حقيقت بپپه اهپپا آهپپي تپپه ذوالفقپپار راشپپدي هپڪ‬ ‫پيدائشي شاعر هپپو‪ .‬سپپندس شپپاعري پڙهپپي‪ ،‬شپپاعريءَ جپي ڄپاڻ‬ ‫رکندڙ‪ ،‬اهو اندازو لڳائڻ ۾ دير نه ڪندو ته شاعريَء جي آمد ۽ آورد‬ ‫۾ ڪهڙو ۽ ڪيترو فرق آهي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي پيڙهيائتيو پير ۽ مرشد هئڻ جي باوجود‪ ،‬عوام‬ ‫دوست ۽ انقلبي سوچ جو مالڪ هو‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشديَء جو مطالعو بيحپپد وسپپيع هپپو‪ .‬انگريپپزي ادب‬ ‫جو کيس وڏو مطالعو هو‪ .‬هپپن دنيپپا جپپي سپپمورين علمپپي‪ ،‬ادبپپي ۽‬ ‫سياسي تحريڪن جو اڀياس ڪيو هو‪.‬‬ ‫سندس علمي ڌاڪ ۽ ڄاڻ جا‪ ،‬سندس منڪر به ُ‬ ‫کليَء دل سپپان‬ ‫اعتراف ڪندا‪ .‬سندس علمي ڄاڻ جا ثبوت سوجهرو جا سپپن سپپتر‬

‫واري ڏهاڪي جا اهي شمارا آهن‪ ،‬جن ۾ ذوالفقپپار راشپپديَء ۽ ٻيپپن‬ ‫اديب دوستن جي وچ ۾‪ ،‬هڪ اڻ کٽ بحث جو سلسپپلو شپپروع ٿيپپو‪.‬‬ ‫جنهن ۾ رشيد ڀٽي‪ ،‬خواجه سپپليم‪ ،‬سپپليم سپپولنگي ۽ ٻيپپن بپپه بهپپرو‬ ‫ورتو يا سندس تنقيدي مضمونن جو ڪتاب ڪسوٽي‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشديَء جي ادبي دوستن جو حلقو بپپه گه ڻو وسپپيع‬ ‫هو‪ .‬جن ۾ محترم محمد ابراهيم جويو‪ ،‬مرحوم ُاسپپتاد بخپپاري‪ ،‬تپپاج‬ ‫بلوچ‪ ،‬مرحوم نياز همايوني‪ ،‬تاج جويو‪ ،‬مرحوم ظفر حسپپن شپپاهه‪،‬‬ ‫مرحوم غلم محمد گرامپپي‪ ،‬پروانپپو ڀٽپپي‪ ،‬مرحپپوم مخپپدوم طپپالب‬ ‫المول ٰي‪ ،‬محترمه ماهتپپاب محبپپوب‪ ،‬مرحپپوم نسپپيم کپپرل‪ ،‬مرحپپوم‬ ‫طارق اشرف ۽ مدد علي سنڌي اچي وڃن ٿا‪.‬‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ ،‬ذاتي زندگيَء وانگر‪ ،‬ادب ۾ آزاد خيال رهيپپو‪.‬‬ ‫هو نڪو ساڄي ڌر سان وابسته رهيو ۽ نه ڪي کاٻي ڌر وارن سان‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫اڃا ائين چئجي ته هو ساڄي ڌر کان وڌيپڪ کپپاٻي ڌر سپپان لڳاپيپپل‬ ‫رهيو‪ .‬هڪ دفعي جي ڳالهه آهي‪ ،‬لڙڪاڻي جپپي بيپپراج مختيار ڪار‬ ‫جي آفيس ۾‪ ،‬قربان علي بگٽپپي مرحپپوم سپپان ملپڻ ٿيپپو‪ ،‬جپپتي هپپو‬ ‫ملزم هيو‪ .‬مرحوم بگٽيَء‪ ،‬کلنپپدي کلنپپدي ذوالفقپپار راشپپديَء کپپي‬ ‫چيو؛ ”سائين هڪڙي ڳالهه چوان ناراض ته نه ٿيندؤ؟“‬ ‫ورنپپدي ڏنپپائينس؛ ”بگٽپپي! تپپوکي خپپبر آهپپي تپپه مپپان وسپپيع‬ ‫المشرب ماڻهو آهيان! جيڪو توکي چوڻو آهپپي‪ ،‬سپپو بنپپان ڪنهپپن‬ ‫ٻڏتر جي چئه!“‬ ‫تنهن تي قربان علي بگٽي پَء چيپپو؛ ”نپپه سپپائين! اه پڙي ڳالهه‬ ‫ڪانهي‪ .‬اصل ۾ آٌء چوڻ ٿو گهپپران تپپه توهپپان جپپا ناتپپا ۽ گه پڻ ڀلئي‪،‬‬ ‫ساڄي ڌر سان )ياد رهي ته قربان علي بگٽپپي مرحپپوم‪ ،‬سپپاڄي ڌر‬ ‫سان لڳاپيل هيو( گهاٽا گهرا آهن‪ .‬بهتر آهي تپپه توهپپان سپپاڄي ڌر‬ ‫سان ملي وڃو ۽ ان جو هڪ سپپبب اهپپو بپپه آهپپي تپپه کپپاٻي ڌر وارا‬ ‫توهان کي مڃتا به ته ڪا نه ٿا ڏين‪“.‬‬ ‫تنهن تي ذوالفقار راشديَء چيس؛ ”توکي ڪنهن ٻڌايو آهپپي تپپه‬ ‫ترقپپي پسپپند اديبپپن طرفپپان‪ ،‬مپپون کپپي مڃتپپا ڪا نپپه ملپپي آهپپي‪.‬‬ ‫جيڪڏهن تون ائين سمجهين ٿو ته به‪ ،‬آءٌ انهن مپپان ئي ۽ انهپپن جپپو‬ ‫ئي آهيان‪“.‬‬

‫ذوالفقار راشدي‪ ،‬شاعر هجڻ سان گڏ‪ ،‬هڪ سٺو مضمون نگار‪،‬‬ ‫ڪهاڻيڪار ۽ نقاد پڻ هيو‪ .‬سندس ڪهپپاڻين جپپي مجمپپوعي‪ ،‬خپپوابن‬ ‫جو مسافر جو ٽائيٽل‪ ،‬پاڻ ذوالفقار راشديَء‪ ،‬پنهنجي حياتي ۾ فتپپاح‬ ‫هاليپوٽي کان ٺهرائي ڇڏيو هيپپو‪ .‬ذوالفقپپار راشپپديَء جپپون‪ ،‬جي ڪي‬ ‫ڪهپپاڻيون ٻيپپن ٻپپولين ۾ ترجمپپو ٿپپي شپپايع ٿيپپون‪ ،‬انهپپن ۾ سپپندس‬ ‫ڪهاڻي ٿرڊ ڪلس ٻن ٽن ٻولين ۾ ترجمو ٿي‪ .‬هن اردو شاعري بپپه‬ ‫ڪئي‪.‬‬ ‫هڪ اعل ٰي درجي جپپو شپپاعر‪ ،‬فطرتپپي حقيقتپپن جپپو ترجمپپان ۽‬ ‫دائمپپي قپپدرن جپپو قپپدردان هونپپدو آهپپي‪ .‬ڇا ڪاڻ تپپه اهپپو ئي هپڪ‬ ‫حسپپاس ۽ نپپرم دل رکنپپدڙ شپپاعر جپپو‪ ،‬سپپرمايو ٿئي ٿپپو‪ .‬ائيپپن ئي‬ ‫ذوالفقار راشدي‪ ،‬انساني مت ڀيد کان هميشه آجو رهيپپو‪ .‬هپپو ه پڪ‬ ‫گادي نشين‪ ،‬روايتي پير‪ ،‬وڏو زميندار هونپدي بپه پپورهيتن‪ ،‬هپارين‪،‬‬ ‫مسڪينن‪ ،‬مزدورن ۽ اٻوجهه ماڻهن جي اندر جي ا ُڌمن جي ڳالهه‬ ‫هو هڪ آدرشي انسان هو‪ .‬هپپو صپپرف سپپندن ڳڪڪالهيون‬ ‫ڪندو هو‪ُ .‬‬ ‫ڪو نه ڪندو هو‪ ،‬عملي طور انهي‪ ‬جو ثبوت به ڏيندو هيو‪.‬‬ ‫هپپڪ دفعپپي سپپندس ڳوٺ واري بنگلپپي جپپي انپپدرئين وڏي‬ ‫ويڪري هال )ڪمري( ۾ ويٺا هئاسون‪ .‬سندس راڄ جو هڪ اڻپڙهيل‬ ‫ماڻهو‪ ،‬اندر لنگهي آيو‪ .‬ويٺو ۽ چيائين؛ ”سپپائين‪ ،‬ٻڌو اٿپپم تپپه توهپپان‬ ‫مون تي بيحد ناراض آهيو‪“.‬‬ ‫تنهن تي ذوالفقار راشديَء چيس؛ ”ڇا تي؟ ۽ اهو توکي ڪنهن‬ ‫چيو آهي؟“‬ ‫ان ماڻهوَء جواب ۾ ڪنهن ٻئي ڳوٺاڻي جو نالو وٺي‪ ،‬هڪ عپپام‬ ‫۽ معمولي ڳالهه ڪئي‪.‬‬ ‫تنهن تي ذوالفقار راشديَء چيس؛ ”بابا تپپون تپپه ڏاڍو ڳهيلپپو ۽‬ ‫ڀورڙو آهين‪ .‬مان ڪنن جو ڪچو ناهيان‪ .‬پهرين ڳالهه ته تو ڪو بپپه‬ ‫ڏوهه نه ڪيو آهپپي‪ .‬جيڪڏهپپن تپپون منهنجپپي مخپپالف مپپاڻهن سپپان‬ ‫گڏجي گهمين ٿو ته پوِء ڇاهي؟ اهو ته انساني حق آهي‪ .‬آئون ڪيپپر‬ ‫ٿينپپدو آهيپپان! منهنجپپي دل ۽ سپپينو ڪشپپادو آهپپي‪ .‬جڏهپپن منهنجپپي‬ ‫درگاهه جا‪ ،‬جنهن جو آئون سجاده نشين آهيان‪ ،‬ڪيئي هنپپدو مريپپد‬

‫به آهن ۽ اهي منهنجي سيني ۾ سمائجي ويا آهن ته تپپون ڪيئن ڌار‬ ‫رهندين؟“‬ ‫پنهنجي موت کان اڳ ۾ ئي‪ ،‬مون کي گهپپرائي چيپپائين؛ ”اينپپدڙ‬ ‫هفتي ڪراچيَء هلنداسون‪ .‬واٽ تي حيدرآباد ۾ به ڊاٻپپو ڪنداسپپون‪،‬‬ ‫جتي محترمه مهتاب محبوب‪ ،‬طپپارق اشپپرف ۽ مپپدد علپپي سپپنڌيءَ‬ ‫سان به ملنداسين‪ .‬ٻڌو اٿم تاج بلوچ به بدلي ٿي‪ ،‬حيدرآباد آيو آهي‪.‬‬ ‫ان سان به ٻه ٽهڪ ڏئي‪ ،‬ڪراچيَء هلنداسين‪“.‬‬ ‫چيومانس؛ ”ڪهڙي تاريخ تي هلڻو آهي؟“‬ ‫ڪجهه سوچ ۾ پئجي ويو‪ .‬چيپپائين؛ ”تاريپپخ ڇپپا جپپي؟ بپپس هپڪ‬ ‫ڏينهن اڳ ۾ ٻڌائيندومانِء‪“.‬‬ ‫مون دل ۾ چيو؛ ”في البديهه شعر چپپوڻ ۽ امپپالڪ گفتگپپو ڪرڻ‬ ‫وارو‪ ،‬اٽل ارادي جو مالڪ‪ ،‬اڄ ڀل ايڏي سوچ ۾ ڇو پئجپپي ويپپو آهپپي‪.‬‬ ‫هڪ ته جواب به دير سان ڏنائين‪ ،‬ٻيپپو تاريپپخ بپپه مقپپرر نپپه ڪيپپائين‪.‬‬ ‫سندس چهري تي ڪنهن طرح جي اداسي به نه هئي‪.‬‬ ‫‪ 26‬آگسٽ ‪1986‬ع جي شام جو‪ ،‬کيس نڙيَء ۾ ٿپپوري تڪليپپف‬ ‫محسوس ٿي‪ .‬کيس لڙڪاڻي جي پرائيويٽ اسپپپتال ۾ داخپپل ڪيپپو‬ ‫ويو‪.‬‬ ‫سندس تڪليف ۾ شدت ايندي وئي‪ ،‬تپپان جپپو ‪ 27‬آگسپپٽ تپپي‪،‬‬ ‫رات جو ‪ 2‬وڳي‪ ،‬اجل جو فرشتو هن قيمتي روح کي‪ ،‬پاڻ سان گڏ‬ ‫وٺي رمندو رهيو‪.‬‬ ‫هپپپپاڻپپپپي ڪپنپپپهپن سپپان نپپپپه آ دوسپپتپپپپپپي ۽ نپپپه‬ ‫ُدشپپمپپنپپپپپپي‪،‬‬ ‫اي حپپپپپپبپپپيپپپپبپپپپپو الپپپپپوداع‪ ،‬اي‬ ‫رقپپپپپيپپپپپبپپپپپپپپپپپپپپپپپو الپپپپپوداع ‪.‬‬ ‫‪-‬ذوالفقار راشدي‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫س ڪيل ڌن سور‪......‬‬ ‫)شهيد ڀٽو ڌارين جي نظر ۾(‬ ‫يادون به سدا سرسبز سائي وڻ جيان ٿين‪ .‬خزان اچي ته کپپوڙ‬ ‫ساتريون يادون به سڪل پنن جيان ڇڻيو وڃپپن‪ .‬پپپر ڪجهپپه يپپادن ۾‬ ‫ايتري ته تازگي‪ ،‬سونهن ۽ شادابي ٿئي ٿي جو خزان جون هپپوائون‬ ‫ڪيترو به زور لڳڪڪائن پپپر اهڙيپپن سپپونهري ۽ سپپدا بهپپار يپپادن جپپي‬ ‫سونهن ۽ تازگيَء کي ڪومائي نپپه سپپگهن‪ .‬ڪجهپپه يپپادون محبپپوبن‬ ‫جي حسين تصور ۽ خوبصورت خيپپالن جيپپان کٿپپوري بڻجپپي وجپپود‬ ‫جي چوگرد واسو ڪري خيالن ۽ تصور کي به ديوانو بڻايو ڇڏين‪.‬‬ ‫گڏيل پاڪستان جو آخري سال هو‪ ،‬گڏيپپل پاڪسپپتان ۾ چپپونڊون‬ ‫ٿيپپڻ کپپان پپپوِء قپپومي اسپپيمبليَء جپپو پهريپپون اجلس ٿيپپڻ لِء‬ ‫سياستدانن جا هڪ ٻئي سان رابطا هيا ۽ انهپن جپي وچ ۾ رسپمي ۽‬ ‫غير رسمي ڳالهين جپپا مختلپپف دور ٿپي رهيپپا هيپپا‪ .‬ا ڳوڻي اوڀپپر‬ ‫پاڪستان ۽ موجوده بنگلديش جپپو ه پڪ اهپپم سياسپپي ليڊر مولپپوي‬ ‫فريد احمد لڙڪاڻي جي دوري تي آيل هو‪ .‬مولوي فريد احمد جپپي‬ ‫لڙڪاڻي جي پراڻن ۽ کک سياستدانن سان ڏند شيڪ پرا ڻي هئي‪.‬‬ ‫مولپپوي فريپپد احمپپد جپپو مپپاروٽ انتخپپاب الحپپق‪ ،‬منهنجپپي والپپد‬ ‫عبدالحميد سپپومري ۽ چپپاچي حپپاجي درمحمپپد سپپان علپپي ڳڙهپپه‬ ‫يونيورسٽيَء ۾ نه رڳو گڏ پڙهندو هيو پر علپپي ڳڙهپپه يونيورسپپٽيَء‬ ‫جي محسن الملڪ هاسٽل جو روم پارٽنر پڻ هيپپو‪ .‬ان حپپوالي سپپان‬ ‫مولوي فريد احمد قرب ڪري اسان وٽ به هلي آيو‪ .‬وچولي قپپد ۽‬ ‫ڀريل بدن سان مسڪرائيندڙ چهري وارو شپپخص هپپو‪ .‬جنپپاح ڪيپپپ‬ ‫پائيندو هو ۽ هلڪي ٻچي ڏاڙهي هونپپدي هئس‪ .‬اسپپان جپپي اوطپپاق‬ ‫تي سياستدانن بابت ڳالهائي رهيو هو‪:‬‬ ‫”سنڌ ۽ بنگال سان قپپدرت وڏا وڙ ڪيپپا آهپپن‪ .‬بنگپپالي ۽ سپپنڌي‬ ‫سٺا سياستدان هئڻ سان گڏ سپپٺا اديپپب‪ ،‬ليکپڪ ۽ شپپاعر پپڻ آهپپن‪“.‬‬ ‫اهڙن سنڌي سياستدانن ۾ هن مرحوم غلم محمد ڀر ڳڙي‪ ،‬سپپائين‬ ‫جي ايم سيد‪ ،‬شيخ عبدالمجيد سنڌي‪ ،‬حيدر بخش جتپپوئي ۽ قاضپپي‬ ‫فيض محمد سميت جناب ذوالفقار علي ڀٽي جا نال ورتا‪.‬‬ ‫سنڌ جي هن بي مثال ۽ بهادر سپوت ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپي جپپو‬ ‫شمار پاڪستان جي انهن سياستدانن ۾ ٿئي ٿو‪ ،‬جنهن تي نپپه ر ڳو‬ ‫سنڌ پر سڄي ننڍي کنڊ کي فخر آهي ۽ دائمي فخر آهي‪.‬‬

‫ذوالفقار علپي ڀٽپي ‪1956‬ع ۾ قلپم ک ڻي لکپڻ جپي شپروعات‬ ‫ڪئي‪ .‬ايس ايم ڪاليج جپپي شپپاگردن‪ ،‬جيڪڪڪي ان وقپپت ون يپپونٽ‬ ‫خلف متحرڪ هئا‪ .‬جپپن ۾ قپپادر بخپپش ب ڪڪ‪ ،‬نسپپيم کپپرل‪ ،‬خپپواجه‬ ‫سليم ۽ تاج بلوچ واري ٽهي‪ ،‬جيڪا ڪراچي پَء ۾ اس پڪولي دور کپپان‬ ‫ئي سياست سان واڳيل هئي‪ ،‬کي خپپبر آهپي تپه سپائين جپي ايپپم‬ ‫سيد جي چوڻ تي ون يونٽ جپپي خلف پهريپپون ڪتپپابچو ‪1956‬ع ۾‬ ‫ذوالفقار علي ڀٽي لکيو هو‪ .‬ان کپپان پپپوِء ”مپپٿ آف انڊيپينڊنٽپس“ ۽‬ ‫پنهنجي زندگيَء جي آخپري سپالن واري تڪليپف ده حيپاتيَء سپان‬ ‫ملندڙ ۽ ٺهڪندڙ نالي وارو ڪتاب ”گريٽ ٽريجڊي“ جي نپپالي سپپان‬ ‫انگريزي ۾ لکيائين‪ .‬سواِء ون يونٽ واري ڪتاب جي‪ ،‬باقي سپپندس‬ ‫پوين ٻن ڪتابن جو ترجمو ”نپپالي مپپاتر آزادي“ ۽ ”عظيپپم سپپانحو“‬ ‫جي نالي سان سنڌي زبان ۾ شايع ٿيا‪.‬‬ ‫والريپپل ڪشپپمير جپپي وزيپپر اعلپپى ۽ برصپپغير جپپي نپپامور‬ ‫شخصيت شيخ عبدالله پنهنجي آتم ڪٿا ”آتپپش چنپپار“ ۾ نئون ديپپرو‬ ‫جي هن نئين ورق ۽ پاڪستان جي سدا حيات سياستدان ذوالفقپپار‬ ‫علي ڀٽپپي جپپو ڏاڍي سپپٺي نمپپوني ذ ڪر ڪيپپو آهپپي‪ .‬شپپيخ عبپپدالله‬ ‫‪1964‬ع ۾ پاڪسپپتان جپپي دوري تپپي آيپپل هپپو تپپه پٺيپپان انڊيپپا جپپي‬ ‫وزيراعظم جواهر لل نهروَء جو موت ٿيو‪ .‬بقول شيخ عبدالله‪ ،‬هپپن‬ ‫ئي )شيخ عبدالله( صدر ايوب کي مشپپورو ڏنپپو هپپو تپپه جپپواهر لل‬ ‫نهروَء جپپي شپپان ۽ مپپان لئق هپڪ سپپرڪاري وفپپد پاڪسپپتان جپپي‬ ‫نمائندگي ڪرڻ لِء انڊيا موڪليو وڃي‪ .‬شيخ عبدالله پنهنجپپي جيپپون‬ ‫آکاڻي ”آتش چنار“ جي صپپفحي ‪ 787‬تپپي ڀٽپپي صپپاحب جپپو ذ ڪر‬ ‫ڪندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫”ذوالفقار علي ڀٽو ڪو‪ ،‬جپپو اس وقپپت پاڪسپپتان ڪي وزيپپر‬ ‫خارجه اور صدر ڪي بعد وهان ڪي سب سي اهم شخصيت تهي‪،‬‬ ‫هماري ساتهه نئي دهلي کا فريضپپه سپپونپا گيپپا‪ .‬چنپپانچه هپپم لپپوگ‬ ‫اکڻهي ايڪ هي جهاز مين دهلي ڪي طپپرف روانپپه هپپوئي‪ .‬اگرچپپه‬ ‫موقعي ڪي سنجيدگي کي وجه سي راستي مين سبهي اپني اپني‬ ‫خيالت مين گم رهي اور ڪوئي بات چيپپت نهيپپن هوسپڪي‪ .‬ڪس‬ ‫ڪو معلوم تها ڪه اس چلبلي ذهيپپن اور تيپپز نوجپپوان ڪڪڪي سپپاتهه‬

‫هماري آخري ملقات هوگي!!! اور جس شخص ڪا مسپپتقبل اس‬ ‫وقت اتنا شاندار نظر آرهپپا هپپي وه آخر ڪار راولپنڊي ميپپن سپپولي‬ ‫ڪي رسي پر جهول ڪر اپني جان‪ ،‬جان آفرين ڪي سپپپرد ڪڪڪردي‬ ‫گا‪“.‬‬ ‫انڊيپپا جپپي پپپر آشپپوب صپپوبي بهپپار مپپان لڏي اينپپدڙ اردوَء جپپي‬ ‫ڪهاڻيڪار ۽ تاج بلوچ جپپي گهپپاٽي ۽ ويجهپپو دوسپپت مرحپپوم نعيپپم‬ ‫آروي پنهنجي اڌ آتم ڪٿا ”هجرتون ڪي مسافت“ ۾ ڀٽي صاحب لءِ‬ ‫لکي ٿو‪:‬‬ ‫”ڀٽو ايڪ سحر انگيز شخصيت ڪا مپپالڪ تهپپا‪ .‬پاڪسپپتان ڪي‬ ‫سياسي افق پر ذوالفقار علي ڀٽو ڪي آمد اس قدر هنگامه خيز نه‬ ‫تهي‪ ،‬جتني آگي چل ڪر هپپوئي‪ ،‬وه دورانپپديش‪ ،‬عجلپپت پسپپند اور‬ ‫شعله بيان مقرر تهي‪ .‬ڀٽو صپپاحب نپپي ڪهپپوٽه ميپپن جپپو سائنسپپي‬ ‫اداره قپپائم ڪيپپا تهپپا‪ ،‬اس ڪي سائنسپپدان ايٽمپپي ڊٽرنپپٽ حاصپپل‬ ‫ڪرني مين ڪامياب هو چڪي تهي‪ .‬آمريڪا شديد ناراض تهپپا‪ ،‬اس‬ ‫ني ڀٽو صاحب ڪو )‪ (Eliminate‬ڪرني ڪا فيصله ڪرليا تهپپا‪ .‬ڀٽپپو‬ ‫صاحب ني پهلي اسلمي ڪانفرنس ميپپن‪ ،‬جپپو لهپپور ميپپن منعقپپد‬ ‫هوئي‪ ،‬اعلن ڪيا تهپپا ڪه هپپم نپپي ايٽپپم بپپم بنپپاني ڪي صپپلحيت‬ ‫حاصل ڪرلي هي‪ .‬اس اعلن ني ڀٽو ڪي اقتدار ڪو اور اس ڪي‬ ‫زندگي ڪي آفتاب ڪو گهنا ديا‪“.‬‬ ‫اردوَء جو مشهور اديب ۽ ناميارو بيروڪريٽ‪ ،‬صپپدر ايپپوب جپپو‬ ‫پيارو سيڪريٽري قدرت الله شهاب پنهنجي آتم ڪٿا ”شهاب نپپامه“‬ ‫۾ جناب ذوالفقار علي ڀٽو جو ذڪر ڪندي چوي ٿو‪:‬‬ ‫”مسٽر ذوالفقار علپپي ڀٽپپو ميپپن بل ڪي ذهپپانت اور خطپپابت‬ ‫تهي‪ .‬اور انهين جديد علوم اور ان ڪي اظهار پر حيرت انگيز عبور‬ ‫تها‪ .‬چند هي روز مين پريزيڊنٽ لئبرري ڪو کنگهال ڪر رکهه ديپپا‪.‬‬ ‫ڀٽو صاحب وزير خپپارجه ڪي منپپزل سپپي بهپپت آگپپي تپڪ گئي اور‬ ‫انجام ڪار اقتدار ڪي ميدان ڪو يون چهوڙا جيسل ڪوچه يار سي‬ ‫نڪلي‪ ،‬سوئي دار چلي‪“.‬‬ ‫کپپاٻي ڌر جپپي مشپپهور ليک ڪا‪ ،‬ڪالم نگپپار ۽ شپپاعره افضپپل‬ ‫توصيف پنهنجي ڪالمن جي ڪتاب ”شهر ڪي آنسپپو“ ۾ جنپپاب زيپڊ‬ ‫اي ڀٽو جو ڏاڍي شدت ۽ دلربائي سان ذڪر ڪيو آهي‪:‬‬ ‫”موهن جو دڙو ڪي سائي مين پيدا هوني والي ذوالفقار علي‬ ‫ڀٽو ڪو آج سي پندرنهن برس پهلي پهانسي پر لٽڪايا گيا تهپپا‪ .‬اس‬ ‫ڪي قاتل ڀٽو ڪي سوچ‪ ،‬شهرت اور طاقت سي خپپائف تهپپي‪ .‬اس‬ ‫ڪي حڪومت چهين لينا ڪافي نه تها‪ .‬اس ڪو مار ڪڪڪر رات ڪڪڪي‬

‫انڌيري مين زير زمين اتار ديني مين هي فائده نظپپر آتپپا تهپپا‪ .‬مگپپر‬ ‫ڪس ڪا فائده؟‬ ‫پهانسي ڪي تختي پر گهاس تو اگپپا نهيپپن ڪرتپپي!! قاتپپل نپپي‬ ‫جان لي تو ڪيا هوا؟ جان ڪي پرواهپپه ڪس ڪو تهپپي؟ سپپقراط‬ ‫ڪو؟ عيسى مسيح ڪو؟ حسين ابن علي ڪو؟ )حسين بن( منصور‬ ‫حلج ڪو؟ ڀگت سنگهه ڪو؟ ذوالفقار علي ڀٽو ڪو؟“‬ ‫ريديو پاڪستان جو اڳوڻو ڊائريڪٽر ۽ اردوَء جو منفرد اديب ۽‬ ‫شاعر حميد نسيم پنهنجي جيپپون ڪٿپپا ”نپپاممڪن ڪي جسپپتجو“ ۾‬ ‫جناب ذوالفقار علي ڀٽو جو ذڪر هن ريت ڪيو آهي‪:‬‬ ‫”سندهي بهت محبپپت ڪرنپپي والپپي اور بپڙي صپپاف دل لپپوگ‬ ‫هين‪ .‬ان ڪا احترام ڪرو تو ان جيسا مخلص دنيپپا ميپپن ڪم ملپپي‬ ‫گا‪.....‬‬ ‫‪ .....‬اعجاز بڻالوي ڪهانيان لکهتي رهتي تو دنيپا ميپن بپڙا نپام‬ ‫پيدا ڪرتي‪ ،‬ليڪن انهون ني وڪالت مين نام پيدا ڪرني ڪو زيپپاده‬ ‫مناسب سمجها‪ .‬دل ڪو بڙا دکهه هي ڪه وه ايڪ سياسي جينيپپس‬ ‫)بهڻو صاحب( ڪي خلف سرڪاري وڪيل بني‪ .‬ليڪن جانني والي‬ ‫جانتي هين ڪه انهين اپني عمر بهر ڪي ايڪ دوست ڪي صپپعوبت‬ ‫و ايذا ڪا انتقام نه لينا هوتا تو وه اس مقدمي مين وڪيل اسپپتغاثه‬ ‫بنني سي انڪار ڪرديتي‪.‬‬ ‫پهر جس ڪو پهانسي پر چڙهانا تها تپپو وه ان ڪي بغيپپر بهپپي‬ ‫پهانسي پر چڙهه جاتا‪ .‬مي ڪاولي نپپي ڪهپپا هپپي ڪه ح ڪومت پپپر‬ ‫غاصپپبانه قبضپپه ڪرنپپي والپپي ڪي ليئي لزم هپپي ڪه وه سپپب‬ ‫امڪاني دعويدارون ڪو فورن موت ڪي گهاٽ اتاردي‪.‬‬ ‫بهڻو صاحب عميق تاريخي شعور رکهني ڪي بپپاوجود عملپپي‬ ‫سياست مين ”مصلحت شناس“ نه تهي‪“.‬‬ ‫اردوَء جو نامور اديب ممتاز مفتي‪ ،‬جناب ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپي‬ ‫بابت پڇيل هڪ سوال جي جواب ۾ چيو هو‪:‬‬ ‫”بهڻو ڪي ساتهه ڪيپپون هپپوا؟ جيسپپا ڪه هپپوا‪ .‬وه اس ليئي‬ ‫ڪه اس ڪڪڪي ذهپپانت لئٽيپپن مپپارتي تهپپي‪ .‬اس ڪڪڪي ذهپپانت ڪڪڪي‬ ‫لئيٽون مين ان لوگون کي آنکهين چندهيا جاتي تهين“‬

‫سڀ کان حيرت انگيز ڳالهه اردوءَ جي شهره آفپپاق دانشپپور‪،‬‬ ‫اديپپب ۽ شپپاعر پروفيسپپر آل احمپپد سپپرور پنهنجپپي آتپپم ڪهپپاڻي‬ ‫”خواب باقي هين“ مين ذوالفقار علي ڀٽو جو ذ ڪر ڏاڍي حيراني پءَ‬ ‫سان ڪيو آهي‪ .‬هندستان جو هيُء اديپپب پاڪسپپتان ميپپن ‪ 5‬جپپولِء‬ ‫‪1977‬ع کپپان ‪ 5‬مهينپپا پپپوِء لهپپور ۾ ٿينپپدڙ ”بيپپن القپپومي اقبپپال‬ ‫ڪ ڪانگريس“ ۾ شپريڪ ٿيپڻ لِء پاڪسپپتان آيپپو هپپو‪ .‬آل احمپپد سپپرور‬ ‫پنهنجي آتم ڪٿا جي ‪ 274‬جي صفحي تي وائڙو ٿيندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫”جميل الدين عالي ڪي يهان نواب محمد احمد قصوري ڪي‬ ‫صاحبزادي سي ملقات هوئي‪ .‬ان ڪي والد ڪو ذوالفقار علي ڀٽپپو‬ ‫ني قتل ڪروايا تها‪ .‬ان ڪو اميد تهي ڪه ان ڪي والپپد ڪي قتپپل‬ ‫ڪي الزام مين ڀٽو ڪو گرفتار ڪرليا جائيگا اور ان پر مقدمه چلپي‬ ‫گا‪ .‬اس وقت ان ڪي اس پيشن گوئي پر يقين نهين آتپپا تهپپا‪ .‬مگپپر‬ ‫بعد مين يه بات حرف بپپه حپپرف پپپوري هپپوگئي‪ .‬دنيپپا ڪي بيشپپتر‬ ‫ملڪون ڪي طرف سي ضياُءالحق ڪو تار ديئي گئي ڪه پهانسپپي‬ ‫ڪي سزا ڪو عمر قيد يا جلوطنپپي ميپپن منتقپپل ڪرديپپن مگپپر وه‬ ‫ٽس سي مس نهين هوئي‪“.‬‬ ‫‪ ...‬واري ڏهپپاڪي ۾ عپپالمي سياسپپت جپپي افپپق تپپي اڀرنپپدڙ‬ ‫آمريڪي پرڏيهي وزير هينري ڪسنجر جڏهپپن پاڪسپپتان جپپي دوري‬ ‫تي آيو هو‪ ،‬تڏهن لهور ۾ پنهنجي مان ۾ ڏنل آجياڻي ۾ تقريپپر ڪنپپدي‬ ‫چيو هئائين؛‬ ‫” مان دنيا جي اٽڪل سڀني ملڪن جي سپپربراهن سپپان مليپپو‬ ‫آهيان‪ .‬ملڪي سربراهن ۽ حڪومتي سربراهن جون تقريرون ٻڌيون‬ ‫به اٿم ۽ انهن جي آڏو سندن موجودگيَء ۾ تقريرون ڪيپپون بپپه اٿپپم‬ ‫پر ايمانداريَء جي ڳالهه هيَء آهپپي تپپه دنيپپا جپپي سپپڀني مل ڪي ۽‬ ‫حڪومتي سربراهن مان ڀٽو صاحب واحد ماڻهو آهپپي‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫موجودگيَء ۾ تقرير ڪندي‪ ،‬مون کپپي ڊپ پيپپو ٿينپپدو هپپو تپپه ههپڙي‬ ‫قابپپل تريپپن شپپخص جپپي اڳيپپان سپپندس موجپپودگيَء ۾ مپپان ڇپپا‬ ‫ڳالهايان؟ سندس خوبصورت لهجي واري مدلل انگريزي ٻڌي مون‬ ‫کان ته پنهنجا لفظ به وسريو وڃن ٿا‪“.‬‬ ‫هڪ دفعي استاد بخاريَء ٻڌايو ته ڀٽي صاحب جي ڦاهيَء بابت‬ ‫سائين جي ايم سيد کان راِء ورتپپم تپپه سپپائين جپپي ايپپم سپپيد ڏاڍي‬ ‫گنڀيرتا سان وراڻيو؛ ”هن شخص )ڀٽي صاحب( مان‪ ،‬مون کي ڏاڍو‬ ‫ڀئه ٿيندو هو ته ڪٿي معافي نه گهري وٺي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته هپپن کپپان اڳ‬ ‫به هڪ سنڌي سياستدان ايوب کهڙي هڪ فوجي صپپدر کپپان لکپپت ۾‬ ‫معافي ورتي هئي‪ .‬پر ڀٽي هڪ دفعو نهڪر ڪئي تپپه ان کپپي هپپن ‪9‬‬ ‫ڪوٽ چاڙهي ڇڏيا ۽ ڦاهي کائي سنڌي قوم کي هميشه لِء هيرن ۽‬ ‫جواهرن سان جڙيل سوني نٿ پارائي ويو آهي‪ “.‬۽ پوِء ڀٽپپائي جپپي‬ ‫شعر جي هيَء سٽ پڙهيائين‪:‬‬ ‫”مڙئي معاف ڪياس‪ ،‬خالق بدلي خون جي!“‬

‫جناب ذوالفقار علي ڀٽي جي اذيتناڪ مهينپپن بپپابت ڇپپا چئجپپي‪،‬‬ ‫سواِء ان جي ته‪” ،‬سڪيلڌن سور‪ ،‬پينگهي منجهه پرايا‪ “.‬تاريپپخ بپپي‬ ‫رحم ضرور آهي پر انسانن وانگر بي قدر ناهي‪ .‬تاريپپخ مٽپپائڻ وارن‬ ‫کي گمنپاميَء جپي تپري ۾ اڇلئي ٿپي ۽ مٽجنپدڙ کپي نئيپن زنپدگي‬ ‫بخشي ٿي‪ .‬ڀٽي صاحب جي ڦپپاهيَء تپپي مپپون کپپي اردوَء جپپو هپپي‬ ‫شعر ٺهڪندي نظر اچي ٿو‪:‬‬ ‫”ذرا يون چل ڪه هر مپپپپپپپنپپپپپزل په تپپپپپيپپرا خپپپپپپيپپپپپر‬ ‫مقپپپپپدم هپپو‪،‬‬ ‫تجهي جانا تو اي عمر روان‪ ،‬يون بهي هي اور يون بهي‪“.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 12:43 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڪامريد سوڀو‪ -‬پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫ڪامريد سوڀو‬

‫ه ڪ ا ڻ ڌرئي جي نظر ۾‬

‫سنڌ ۾ جڏهن واچون ۽ گهڙيال‪ ،‬وقت ڪونه ٻڌائينپپدا هئا‪ .‬تڏهپن سپپج‬ ‫جا پاڇا ڏسي‪ ،‬ماڻهو وقت جو اندازو لڳائينپپدا هئا‪ .‬اه پڙن لهنپپدڙ پپپاڇن‬ ‫جي وقت‪ ،‬سنڌو درياهه جي پرئين ڪناري جي ڀرسان ه پڪ ڳوٺ جپپو‬ ‫رهندڙ واپاري ڪاڪو گيپپان چنپپد‪ ،‬پرا ڻي لپپب دريپپاهه )ڏو ڪري( جپپي‬ ‫ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ واپار سانگي اچي ڊاٻو ڪيو ۽ پپپوِء هميشپپه لِء ا ھو‬ ‫ڳوٺ بگيَء ۾ رهي پيو‪ .‬ڪاڪي گيپپان چنپپد جپپي نپپالي پويپپان‪ ،‬سپپندس‬ ‫پيڙهيَء مان پيدا ٿيندڙ اولد‪ ،‬گيانچنداڻي جي نک سان مشهور ٿيپپو‪ .‬ان‬ ‫گيانچنداڻي آڪهه مان هڪ سلڇڻو ۽ سهڻن مهانڊن وارو ٻپار پيپدا ٿيپو‪.‬‬ ‫جيڪو اڳتي هلي ننڍي کنڊ جو مشهور ۽ معروف انقلبي شخص سپپوڀو‬ ‫گيانچنداڻي بڻيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:42 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫نياز همايونيءَ جي ياد ۾‪ -‬پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬ ‫چنڊ کي مون سان پريت ٿي ويئي!‬ ‫)نياز همايونيَء جي ياد ۾(‬ ‫پل پهر ته ڇا؟ ڏينهن ۽ هفتا‪ ،‬مهينپپا ۽ سپپال بپپه ڄپڻ ليئا ۽ جهپاتيون‬ ‫پايو هليپپا ويپا‪ .‬وڏو عرصپپو گپپذري چ ڪو آهپپي‪1975 .‬ع جپپي مهپڙ جپپي‬ ‫ڳالهه آهي‪ .‬سنڌ جپپي نپپامور شپپاعر‪ ،‬نقپپاد ۽ اديپپب ذوالفقپپار راشپپديءَ‬ ‫سان ڪچهري ڪري‪ ،‬سندس بنگلي تان موٽي گهر پهتس ئي مپپس تپپه‬ ‫مريد‪ ،‬خجڪ اچي در کڙڪايو‪.‬‬ ‫سندس سبيَء جي خاص ُ‬ ‫”خير ته آهي؟“ اوچتو اچڻ جو سبب پڇيومانس‪.‬‬ ‫”مون کي ڪهڙي خبر‪ .‬سائين )ذوالفقار راشدي( تو کي سپپڏڻو آ‪.‬‬ ‫ڄل‪ “.‬هن پنهنجي مخصوص لهجپپي‬ ‫ڄلڻو آ‪ .‬سو تون مون سان ُ‬ ‫تو کي ُ‬ ‫۾ چيو‪” .‬مون کي ڪهڙو خبر ته ڇو؟ توکي سائين سڏي ٿپپو پيپپو ۽ مپپون‬ ‫سان گڏجي هل‪“.‬‬ ‫زور ان وقت گڏجي هلڻ تي هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:40 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫وفا ناٿن شاهي‪ -‬پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو‬

‫وفا ناٿن شاهي‬ ‫هڪ شخص هڪ شاعر‬

‫ڄڻ ڪالهوڪي ڳالهه آهپپي‪ .‬زنپپدگيَء جپپا ڏينهپپن ۽ هفتپپا‪ ،‬مهينپپا ۽‬ ‫سال‪ ،‬پل بڻجي‪ ,‬هوا ۾ اڏري ويا آهن‪1976 .‬ع جي جنپپوري وارو مهينپپو‬ ‫هو‪ .‬سڄو آسمان ڪارن ڪڪرن ۽ ڀورن بادلن سان ڀريپپل هپپو‪ .‬سپپڄي‬ ‫رات مينهن ڇڇڪار ڪري وسيو هو‪ .‬صبح جا ‪ 10‬پئي ٿيا پر اڃا سپپنهي‬ ‫بوند لڳاتار وسپپي رهپپي هئي‪ .‬جنهپپن جسپپم ۾ سپپيئاندو پئي ڪيپپو‪) .‬ان‬

‫زماني ۾ سيَء به ڏاڍا پوندا هئا‪ .‬ويهين صپپديَء جپپي آخپپري سپپالن کپپان‬ ‫نقلي خدائن بم بارود ه ڻي‪ .‬اصپل خپدا جپي ڌرتپي کپي ڌرتپتي ۽ تنپور‬ ‫بڻائي ڇڏيو آهي‪ ،‬جو سيَء ۽ ڪتيَء لٿا پارا به ڄڻ موڪلئي ويپپا آهپپن(‪.‬‬ ‫مان گورنمينٽ ڊگري ڪاليج‪ ،‬هاڻوڪي استاد بخاري ڪاليج‪ ،‬دادوَء جپپي‬ ‫ڪيمپس ۾ ٺهيل هاسٽل جي هڪ ڪمپپري ۾‪ ،‬ڪڪڪوئلن جپپي سپپگريءَ تپپي‬ ‫چانهه ٺاهي رهيو هيپپم‪ .‬ڪمپپري جپپو ٻيڪڙيپپل در‪ ،‬اوچتپپو کليپپو ۽ اسپپتاد‬ ‫بخاريءَ جو آواز آيو؛ “ڇو ڀل ‪ 10‬به ٿي ويا آهپپن ۽ اڃپپا ڪاليپپج لءِ تيپپار‬ ‫ناهين ٿيو؟” سگريَء تي نظر پوندي چيائين؛ “هه پڙي سپپهاني موسپپم‪،‬‬ ‫اڃا به ائين چئجي ته عاشقاڻي موسم ۾ چئبو تپپه چپپانهه جپپو مپپزو پيپپو‬ ‫وٺين‪ ”.‬سپپندس پويپپان‪ ،‬ٻپپه قپپداور ۽ اوپپپرا مپپاڻهو بپپه انپپدر داخپپل ٿيپپا‪.‬‬ ‫منجھائنن هڪڙو ڪلين شيو هو ۽ مٿي تپپي هل ڪا وار هيپپس‪ .‬ٻئي جپپون‬ ‫مڇون رکيل ھيون ۽ ڏاڙهي صاف ھئس‪ .‬نظر جپپي عين پڪ پاتپپل ھئس ۽‬ ‫مشپپهور انگريپپزي شپپاعر شيڪسپپپيئر‪ -‬ڪٽ وڏا وار رکيپپل هيپپس‪ .‬ٽپپپ‬ ‫ڏئياٿيس ۽ اسپپتاد بخپپاريَء سپپان ڀپپاڪر پپپائي مليپپم‪ .‬بپپاقي ٻنهپپي سپپان‬ ‫روايتي سنڌي انداز ۾ کيڪار ڪيم ۽ کين ڪرسين تي ويهڻ جي آڇ ڪيم‪.‬‬ ‫ھو ٻئي ته ڪرسين تي ويهي رهيا پر اسپپتاد بخپپاري بپپوٽ لهپپي‪ ،‬مپپون‬ ‫واري وڇايل هنڌ تي چڙهي‪ ،‬گرم ڪمبل ۾ پاڻ کي ويڙهي سيڙهي چيپپو؛‬ ‫“ننڍپڻ لڪون پاڻ کي سوڙ ۾ ويڙهي يا گهر جي چلهه ۾ ٻريل بپپاهه جپپي‬ ‫ڀرسان ويهي هپپٿ پيپپر سپپيڪڻ‪ ،‬منهنجپپي زنپپدگي جپپي سپپڀ کپپان وڏي‬ ‫عياشي رهي آهي‪ .‬هينئر به جڏهن منهنجي عمپپر ‪ 40‬سپپالن کپپان مٿپپي‬ ‫هلڻ واري آهي ته به آئون ڄڻ ڪو ٻار آهيان‪ ،‬جيڪو سپپوڙ ۽ چلهپپه جپپي‬ ‫ڀرسان ويهڻ واري عياشي ڪري ٿو‪”.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:39 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو ‪ -‬انٽرويو ‪-‬مسز ناز‬ ‫سنائي‬ ‫مشھور محقق ۽ تنقيدنگار‬

‫پروفيسر نذير احمد سومرو جو انٽرويو‬ ‫مسز ناز سنائي‬ ‫سوال‪ :‬ٻارڙن جي واقفيت لِء پنھنجو تعارف ڪرايو؟‬

‫جواب‪ :‬ادي! ائون هڪ پڙهيپپل خانپپدان ۾ پيپپدا ٿيپپس‪ .‬منھنجپپو جنپپم پيپپر‬ ‫ڳ ڪوٺ نپپزد نئون ديپپرو ضپپلعي لڙڪ ڪاڻي ۾ ٿيپپو‪ .‬منھنجپپو والپپد صپپاحب‬ ‫عبدالحميد سومرو ۽ سندس وڏو ڀپپاُء جن ھن کپپي آئون بابپپا وڏو چونپپدو‬ ‫هوس ۽ اڄ تائين سندس ذڪر ڪرڻ مھل آ‪ ‬بابا وڏو ئي چونپپدو آهيپپان‪.‬‬ ‫سندس نالو در محمپپد سپپومرو هپپو‪ .‬پپپر ضپپلعي ل ڙڪاڻي ۾ حپپاجي در‬ ‫محمد جي نپپالي سپپان مشپھور هپپو‪ /‬آهپپي‪ .‬سپپائين در محمپپد سپپومرو‬ ‫ممبئي يونيورسٽيَء مان ‪1933‬ع ۾ فرسٽ ڪلس ۾ مئٽرڪ پاس ڪري‬ ‫باقي امتحان انڊيا جي مشھور درسگاهه علي ڳڙهه يونيورسپپٽي مپپان‬ ‫پاس ڪري‪ ،‬نصيرآباد ضلعي لڙڪاڻي ۾ انگريپپزي ماسپپتر مقپپرر ٿيپپو ۽‬ ‫پوِء هاِء اسپڪول جپپي هيپڊ ماسپپٽر طپپور رٽپپائر ڪيپپائين‪ .‬منھنجپپو والپپد‬ ‫عبدالحميد سومرو پڻ علي ڳڙهپپه جپپو فپارغ التحصپپيل هپپو ۽ ٻئي ڀپائر‬ ‫ورهاڱي کان اڳ ۾‪ ،‬انگريزي ماستر مقرر ٿيا هئا‪ .‬ائين نئون ديرو ۽ ان‬ ‫جي پسگردائيَء ۽ َتر ۾ اهو اسان جي خاندان جو ر ڪارڊ آهپي تپه ڀٽپن‬ ‫صاحبان کان پوِء فقط اسان جو ئي خاندان انگريزي پڙهيل يا انگريزي‬ ‫ماستر ۽ عليڳڙهه جو فارغ التحصيل هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:37 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫انجنيئر عبدالوهاب س ھتو‪ -‬انٽرويو‪ -‬مسز ناز سنائي‬

‫محقق ۽ مشھور ليکڪ انجنيئر عبدالوهاب سھتي جو‬ ‫انٽرويو‬ ‫مسز ناز سنائي‬ ‫سوال‪ :‬ادا! اوهان پھريون اسان جي ٻارڙن کي پنھنجو مڪمل تعپپارف‬ ‫ڪرايو‪.‬‬ ‫جواب‪ :‬ادي! مان ڪنڊيارو شپھر ڀرسپپان‪ ،‬ڳوٺ ڄپپام نپپور اللپپه ۾ مئي‬ ‫‪1959‬ع ڌاري ڄائس‪ .‬منھنجي والد جو نپپالو محمپپد بچپپل س پھتو آهپپي‪.‬‬ ‫کيس سڄو ڳوٺ بچو فقيپپر سپڏيندو هپپو‪ .‬غريپپب مسپڪين‪ ،‬هپپاري‪ ،‬اڻ‬ ‫پڙهيل ۽ خوددار ماڻھو هيو‪ .‬زمين ڪاهڻ لِء بپه ڪن ھن کپان منپٿ ايلز‬ ‫ڪري نه وٺندو هو‪ .‬بابا وارا پاڻ ۾ ٽي ڀائر هئا‪ .‬بابپپا ٻيپپو نمپپبر هيپپو‪ .‬وچ ۾‬ ‫ڀينرون به ڄاون‪ ،‬پر صغيرائپ ۾ فوت ٿي ويپپن‪ .‬ننڍو چپپاچو‪ ،‬ڀلپپي رکيپپو‬

‫ڄائو‪ ،‬تنھن کان پوِء ستت هڪ ئي هفتي جي وڇپپوٽيَء انپپدر ڏاڏي ۽ ڏاڏو‬ ‫وفات ڪري ويا‪.‬‬ ‫وڏو چاچو‪ ،‬بابا کان ويھارو سال وڏو هيپپو ۽ ننڍو ڏهپپاڪو سپپال ننڍو هيپپو‪.‬‬ ‫وڏي چاچي کي پنج پٽ ۽ ٻه ڌيئر هيون‪ .‬جي ڪي سپپمورا مپپون کپپان وڏا‬ ‫هيا‪ .‬ساڳئي گهپپر ۾ رهنپپدا هئاسپپين‪ ،‬جن ھن ۾ فقپپط ه پڪ ڪوٺڙو هيپپو‪.‬‬ ‫ورانڊو وغيرھ نپپه هئڻ سپپبب‪ ،‬سپپياري ۾ ۽ برسپپات وقپپت‪ ،‬ڏاڍا تڪليپپف ۾‬ ‫ٿيندا هئاسين‪.‬‬ ‫ماما به ڏاڍا مسڪين هيا پر جڏهن مان نون سالن جو هيس تپپه سپپندن‬ ‫گهر ۾ رهڻ لڳاسين‪ .‬بابا جي گذاري وڃ پڻ واري سپپال کپپان ه پڪ سپپال‬ ‫اڳ‪ ،‬پنھنجي نئين جاِء ۾ لڏي وڃي رهياسين‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:35 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫غلم رسول ڪل ھو ڙ‪ -‬انٽرويو ‪-‬مسز ناز سنائي‬

‫سنڌي زبان جي معروف ليکڪ غلم رسول ڪلھوڙي جو‬ ‫انٽرويو‬ ‫انٽرويو ڪندڙ‪ :‬مسز ناز سنائي‬ ‫سوال‪ :‬ٻارڙن کي پنھنجو مڪمل تعارف ڪرايو؟‬ ‫جواب‪ :‬آئون هڪ اهڙي خاندان ۾ پيدا ٿيس‪ ،‬جيڪو معاشپپي لحپپاظ کپپان‬ ‫ايترو مضبوط ڪو نپپه هپپو‪ .‬منھنجپپي والپپد عمپپر جپپي پنجيپپن ڏهپپاڪي ۾‬ ‫شادي ڪئي‪ ،‬جنھن ڪري هو جلد ئي روزگار ڪرڻ کان رهجي ويپپو‪ .‬ان‬ ‫سبب ڪري منھنجي پپپرورش ۽ تعليپپم جپپو ذمپپو منھنجپپي مپپامن کنيپپو‪.‬‬ ‫پنھنجي پيُء ماُء وٽ ننڍپڻ ۾ نه رهپڻ سپپبب‪ ،‬آئون ڏکپپارو رهپڻ ل ڳس ۽‬ ‫ڪجهه ڪجهه احساس ڪمتريَء ۾ به مبتل ٿي پيس‪ .‬جيستائين منھنجي‬ ‫مامن جو تعلق هو ته هنن پنھنجي طرفان مون کي نھايت ئي پيار ڏنپپو‬ ‫۽ پنھنجي اولد جيان منھنجي تربيت ۽ پرورش ڪيائون‪ .‬آئون هن وقپت‬ ‫تپپائين جي ڪي ڪجهپپه آهيپپان‪ ،‬ان ھن بزرگپپن جپپي طفيپپل آهيپپان‪ .‬مپپون‬ ‫شروعاتي تعليم مين پرائمري اسڪول جيڪب آباد مپپان حاصپپل ڪئي‪.‬‬ ‫ميٽرڪ ميونسپل هاِء اسڪول جي ڪب آبپپاد مپپان پپپاس ڪيپپم‪ .‬منھنجپپي‬ ‫مڪمل تعليم ايپپم‪.‬اي‪ ،‬بپپي ايپڊ ۽ اسپيشپپل ايڊيوڪيشپپن ۾ ڊپلومپپا آهپپي‪،‬‬

‫جيڪا سال ‪1977‬ع ۾ يو‪.‬ڪي مان فرسپپٽ ڪلس ۾ پپپاس ڪيپپم‪ .‬مپپون‬ ‫عمر جو هڪ وڏو حصو تعليم کاتي ۾ گذاريو‪ .‬پھرين ڪلرڪ‪ ،‬پپپوءِ اسپپتاد‬ ‫۽ آخر ۾ بحيثيت پرنسيپل اسپيشل ايڊيوڪيشن‪ ،‬سکر مان سپپال ‪2001‬‬ ‫۾ رٽائر ڪيم‪ .‬هن وقت مان پنھنجي خانداني شھر جيڪب آبپپاد ۾ رهپپان‬ ‫ٿو ۽ ٿورو گهڻو لکڻ پڙهڻ جو شغل جاري آهي‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اوهان ڪھڙين حالتن ۾ پڙهيا؟‬ ‫جواب‪ :‬ان سوال جو جواب مان اڳ ۾ ئي ڏيئي چڪو آهيان‪ .‬باقي ايترو‬ ‫ضرور چوندس ته جن جن اسڪولن ۾ آٌء پڙهيس اتي مناسپپب تعليمپپي‬ ‫سھوليتون‪ ،‬قابل ۽ لئق استاد موجود هئا‪ .‬ان ھن اسپپتادن جپپي تعليپپم ۽‬ ‫تربيت کي مان اڄ به وساري نٿو سگهان‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اڄ جا وڏا‪ ،‬جيڪي ننڍي هوندي ڏکين حالتن ۾ پڙهيپپا‪ ،‬سپپي وڌيپڪ‬ ‫ڪڙهيا يا هاڻوڪا ۽ جديد طرز جي سھوليتن واري ماحول ۾ پڙهندڙ؟‬ ‫جواب‪ :‬تعليم جي هر دور ۾ مک حيثيت استاد کپپي حاصپپل رهپپي آهپپي‪.‬‬ ‫جيڪڏهن استاد بلند ڪردار ۽ مناسب تعليمي اهليپپت رکنپپدڙ هونپپدو تپپه‬ ‫ڪو سبب ڪونھي جو ان جا شاگرد به هڪ بھترين ڪردار جا مپپالڪ نپپه‬ ‫بڻجن ۽ تعليم جي ميدان ۾ نمايان ڪاميابيون حاصپپل نپپه ڪن‪ .‬اڳئيپپن‬ ‫وقت جو استاد‪ ،‬پنھنجي پيشي سان وفادار ھيو ۽ کيس پنھنجي پيشپپي‬ ‫سان عشق هوندو هو‪ .‬هو پنھنجي شاگردن کي ٻچن وانگپپر سپپمجهندو‬ ‫هو‪ .‬تعليم سان گڏ هو ان ھن جپپي مناسپپب تربيپپت بپپه ڪنپپدو هپپو‪ .‬علپپم‬ ‫پڙهائڻ سان گڏ شاگردن جي ڪردار ۽ اخلق تي به پڻ نظر رکنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫اهو ئي سبب آهي جو ان وقت جا شاگرد‪ ،‬اڄ به پنھنجي اسپپتادن جپپي‬ ‫بيحد عزت ڪن ٿا‪ .‬جديد تعليمي نظام ۾ جيتوڻيڪ شاگردن کي اڳ جي‬ ‫ڀيٽ ۾ ڪافي تعليمي سھوليتون موجود آهن پر پوِء به هو اڳيپپن وقتپپن‬ ‫جي شاگردن جو مقابلو نٿا ڪري سگهن‪ .‬ان جو واحپپد سپپبب اهپپو بپپه‬ ‫آهي‪ ،‬جو اڄ جي استاد وٽ نه صرف ڪردار جپپو فقپپدان آهپپي پپپر هپپو‬ ‫گهربل تعليمي اهليت بپپه نٿپپو رکپپي‪ .‬هپپاڻي جڏهپپن اسپپتاد پپپاڻ بپه بلنپپد‬ ‫ڪردار جو مالڪ نپپه هونپپدو ۽ نپپه ئي وٽپپس گهربپپل تعليمپپي اهليپپت يپپا‬ ‫قابليت موجود هوندي ته ھو ڪھڙي پَء ريپپت ٻپپارڙن کپپي تعليپپم ڏينپپدو ۽‬ ‫انھن جي تربيت ڪندو؟ ان ڪري اڄ جا اڪثر شاگرد نه صرف تعليمي‬ ‫لحاظ کان پوئتي آهن پر اڻپوري تربيت هئڻ سبب هنن ۾ نه اخلق جپپي‬ ‫بلندي آهي ۽ نه ئي پنھنجن وڏڙن ۽ بزرگن لِء ادب ۽ احترام!‬

‫سوال‪ :‬ننڍي هوندي سنگتين سان ملي اڪثر ڪھڙيون حرڪتپپون ڪنپپدا‬ ‫هئا؟‬ ‫جواب‪ :‬جيئن مون اڳ ۾ ٻڌايو آهي ته ننڍي هوندي آٌء احساس ڪمتريَء‬ ‫۾ مبتل هونپپدو هئس‪ ،‬تنھنڪڪڪڪري حرڪتپپون ڪڪڪڪرڻ مپپون کپپان ڪڪڪڪو نپپه‬ ‫پڄنديون هيون ۽ آٌء سدائين پنھنجي خيالي دنيا ۾ مگن هوندو هئس‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬ادبي دنيا ۾ اچڻ لِء اوهان جي ذهن ۾ پھريون ڪھڙو خيال آيو؟‬ ‫جواب‪ :‬مون کي ايترو تپه چٽيپَء ريپت يپاد ڪونھي تپه آٌء ادبپي دنيپا ۾‬ ‫پھريائين ڪھڙيَء ريت آيس‪ .‬البت مطالعي جو ٿورو گهڻو شوق‪ ،‬مپپون‬ ‫کي اسڪول کان ئي هو‪ .‬خپپاص ڪري ڪھاڻيون ۽ نپپاول شپپوق سپپان‬ ‫پڙهندو هئس‪ .‬ڪاليج واري دور ۾ مون جمپپال ابپڙي ۽ نسپپيم کپپرل کپپي‬ ‫تفصيل سان پڙهيپپو هپپو‪ .‬اهڙي پَء ريپپت اردو ادب ۾ منشپپي پريپپم چنپپد‪،‬‬ ‫ڪرشن چنپپدر‪ ،‬عظيپپم بيپپگ چغتپپائي‪ ،‬ڊاڪٽپپر شپپفيق الرحمپپان منھنجپپا‬ ‫پسنديده ليکڪ ٿي رهيا آهن‪ .‬انھن اديبن ئي مون کي اتسپپاهه ڏيپپاريو ۽‬ ‫مون ادبي دنيا ۾ بحيثيت ڪھاڻيڪار جي پير پاتو‪.‬‬ ‫و؟‬ ‫سوال‪ :‬ننڍپڻ جون ڪھڙيون ساروڻيون اٿ َ‬ ‫جپپواب‪ :‬انسپپاني زنپپدگيَء ۾‪ ،‬ان ننڍپ پڻ واري دور کپپي ه پڪ ب ھترين دور‬ ‫سڏجي ٿو ۽ ان دور سان ڪيئي يادون ڳنڍيل رهن ٿيپپون‪ .‬ننڍپپڻ ۾ مپپون‬ ‫کي جانورن سان بيحد پيار هوندو هو‪ .‬ننڍپپڻ ۾ شپپوقيه طپپور مپپان گهپپر‬ ‫جون ٻڪريون چاريندو هئس ۽ انھن جي خدمت ڪندو هئس‪ .‬مون کپپي‬ ‫ياد آهي ته قربانيَء واري عيد کان ڪجهه ڏينھن اڳ‪ ،‬گهر ۾ هپڪ ٻ ڪري‬ ‫آندي هئائون‪ .‬جيڪا عيد تي قربان ڪرڻي هئي‪ .‬پوِء مون کي اهپپا خپپبر‬ ‫ڪا نه هئي ته اها ٻڪري ڪھڙي مقصد لءِ آنپدي وئي هئي‪ .‬اهپا ٻڪ ڪري‬ ‫نھايت سھڻي ۽ پياري هئي‪ ،‬مون به ان جي خوب سپپنڀال لڌي پپپر عيپپد‬ ‫کان هڪ ڏينھن اڳ‪ ،‬گهر ڀاتين مون کي ٻڌايو ته؛ ”اها ٻ ڪري عيپد واري‬ ‫ڏينھن تي قربان ڪئي ويندي‪ “.‬اهو ٻڌندي ئي منھنجون وايون بتال ٿپپي‬ ‫ويون ۽ عيد واري ڏينھن‪ ،‬جڏهن ان ٻڪريپَء کپي ذبپح ڪيپائون ٿپي‪ ،‬تپه‬ ‫منھنجي اکين مان بي اختيار ڳوڙها وهي نڪتا هئا‪ .‬ٻڪرين پالڻ کپپانپوِء‬ ‫مون ڪڪڙ به پاليا هئا پر ويڙهائڻ خاطر نه! بعد ۾ مون ڪبوتر به پاليا ۽‬ ‫اهڙيَء طرح ان دور جي به پڄاڻي ٿي‪.‬‬ ‫ننڍپڻ ۾ مون کي فلمن ڏسڻ جو بپپه شپپوق هپپو‪ .‬ا ڪثر پھرئيپپن شپپو تپپي‬ ‫ويندو هئس‪ ،‬جيڪو رات جي نائين بجي ختم ٿيندو هو‪ .‬فلم ڏسڻ کانپوِء‬ ‫مان چپ چپات ۾ گهر موٽندو هئس‪ .‬آهسپپتي آهسپپتي گهپپر جپپو دروازو‬

‫کڙڪائيندو هئس‪ .‬منھنجي ناني ويچاري بسپپتري تپپان اٿپپي کپڙي ٿينپپدي‬ ‫هئي ۽ اچي ڪڙو کوليندي هئي‪ .‬پوِء مان پير پير ۾ پائي پنھنجي ڪمپپري‬ ‫۾ هليو ويندو هئس‪ .‬منھنجو وڏو مامو محمد علي خپپان‪ ،‬مپپذهبي مپپاڻھو‬ ‫هو‪ .‬فلمن جي سخت خلف هو‪ .‬پوِء هڪ ڏينھن ٿيپپو ائيپپن جپپو جيئن ئي‬ ‫مان فلم ڏسي موٽيس ۽ آهستي آهستي دروازو کڙڪايم‪ .‬دروازو کليپپو‬ ‫ته سامھون مامو محمد خان بيٺپپو هپو‪ .‬مپپون کپي ڏسپپندي ئي چيپپائين؛‬ ‫”اڙي تون لوفر ٿيندين ڇا؟“ پپپوِء مپپون کپپي ٻپپه ٽپپي ڪلسپپيڪل قسپپم‬ ‫جون چماٽون وهائي ڪڍيائين‪ .‬فلمن ڏسڻ جي عادت تپپه پپپوِء بپپه مپپون‬ ‫مان نه وئي‪ .‬البت ماما سائين جون چماٽون اڃا به ياد اٿم‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اوهان ٻارن لِء ڇا لکيو آهي؟ ۽ ڇا لکڻ کپي؟‬ ‫جواب‪ :‬هن وقت تائين مون ٻارن لِء ڪجهپپه بپپه نپپه لکيپپو آهپپي‪ .‬بپپاقي‬ ‫رهيو سوال ته ٻارن لِء ڇا لکڻ کپي ته ان لِء عرض آهي ته هن وقت‪،‬‬ ‫سپپنڌي زبپپان ۾ ٻپپاراڻي ادب جپپي سپپخت ضپپرورت آهپپي‪ .‬اسپپان کپپي‬ ‫جيڪڏهن پنھنجي نئين نسل کي‪ ،‬جديد دور جي تقاضپپائن مطپپابق تيپپار‬ ‫ڪرڻو آهي ته سنڌي زبپپان ۾ سپپٺا ۽ معيپپاري رسپپال ڇپيپپا وڃپپن‪ ،‬جپپن ۾‬ ‫معياري مواد‪ ،‬رنگين تصويرن سپپان سپپنواريل هجپپي‪ .‬جيڪڏهپپن اسپپان‬ ‫پنھنجي ٻارڙن ۾ مطالعي جپپو شپپوق وجهنداسپپون تپپه ا ڳتي هلپپي هپپو‬ ‫سنڌي زبان جا سٺا اديب ثابت ٿينپپدا ۽ سپپنڌي زبپپان ۽ سپپنڌي ادب جپپي‬ ‫خدمت ڪري سگهندا‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اوهان ادب جي ڪھڙين صنفن تي لکيو آهي؟‬ ‫جواب‪ :‬مون ادب جي تقريبا ً سپپڀني صپپنفن تپپي لکيپپو آهپپي‪ ،‬پپپر ادب ۾‬ ‫منھنجپپي خپپاص ڪاوش‪ ،‬ڪھاڻي ۽ مپپزاح نگپپاري رهپپي آهپپي‪ .‬هپپونئن‬ ‫اڄڪلهه مون ڪالم به لکڻ شروع ڪيا آهن‪ ،‬جيڪي روزاني ”خبرون“ ۾‬ ‫ڇپجن پيا‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬ماهوار گلستان بابت اوهان جون تجويزون ۽ پيغام؟‬ ‫جواب‪ :‬ماهوار گلستان‪ ،‬ٻاراڻي ادب ۾ هڪ سٺو اضافو آهپپي‪ .‬ضپپرورت‬ ‫ان ڳالهه جي آهي ته مواد کي وڌيڪ دلچسپ ۽ باتصپوير ب ڻايو وڃپي‪.‬‬ ‫گلستان جي پڙهندڙن لِء منھنجو اهو پيغام آهپپي تپپه سپپنڌي ٻپپوليَء لِء‬ ‫هي ڏکيو وقت آهي‪ .‬تنھنڪري اوهپپان سپپنڌي پڙهپپو‪ ،‬سپپنڌي لکپپو ۽ غيپپر‬ ‫سنڌين سان سنڌيَء ۾ ڳالھايو‪.‬‬

‫برڪت علي آزاد‬ ‫سندس سياسي‪ ،‬سماجي‪ ،‬ادبي ۽ صحافتي خدمتون‬

‫تهذيب السلم رضوي‬ ‫انجنيئر عبدالوهاب سهتو‬ ‫مؤلف پاران‬ ‫جناب برڪت علي آزاد صاحب سنڌ جي نپپامور صپپحافين ۾ شپپمار‬ ‫ٿين ٿا‪1937 .‬ع کان صحافتي زندگيَء جو آغاز ڪيائون‪ .‬پنھنجي ساري‬ ‫زندگي صحافتي مشن کپپي جپپاري رکپڻ ۾ ڳاري ڇڏيپپائون‪ .‬آخپپر تپپائين‬ ‫سندن اهو ارادو هيو ته؛ هڪ اهڙي اخبار جاري ڪجي‪ ،‬جنھن ذريعي هر‬ ‫طبقي جي فڪرمند ماڻھن جي رهنمائي ڪري سگهجي‪.‬‬ ‫مون هن مقالي لکڻ ۾ کين وقتا ً فوقتا ً زحمپپت ڏنپپي ۽ کپپانئن مفيپپد‬ ‫مشورا پڻ ورتا‪ ،‬جن لِء مان دليپپون جپپانيون سپپندن ٿورائتپپو آهيپان‪ .‬ان‬ ‫کان علوه پراڻين اخبارن ۽ ڪيترن ڪتابن مان‪ ،‬گنجائش آهر اسپپتفادو‬ ‫پڻ حاصل ڪيو اٿم‪.‬‬ ‫هيٺ آزاد صاحب جپپي زنپپدگيَء کپپي ننڍڙن موضپپوعن ۾ ورڇينپپدي‬ ‫ه‬ ‫پڙهندڙن جپپي دلچسپپپيَء لِء پيپپش ڪجپپي ٿپپي تپپه جيئن گه ڻن لءِ را ِ‬ ‫عمل پيدا ٿي سگهي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:30 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪THURSDAY, MARCH 10, 2011‬‬

‫‪Chirbit - Tabsuro - wahabsahito - share audio‬‬ ‫‪easily‬‬ ‫‪Chirbit - Tabsuro - wahabsahito - share audio easily‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:33 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪WEDNESDAY, MARCH 9, 2011‬‬

‫للچند امر ڏنو مل‪ -‬شو ڪت حسين شورو‬

‫للچند امر ڏنو مل‬ ‫ميائي جياس جي وڃي مڙهه ملير ڏي“‬ ‫” ُ‬

‫شوڪت حسين شورو‬ ‫للچند امر ڏنو مل جڳتياڻي سنڌي ٻولي جي انهن وڏن اديبن مان آهي‪ ،‬جپپن اٽ ڪل‬ ‫اڌ صديَء تائين سنڌي نثر کي اوج ڏنو ۽ ان کپي سپجائي سپنواري شپاهوڪار ب ڻايو‪.‬‬ ‫اهو سنڌي نثر جو ڪلسپپيڪل دور هپپو‪ ،‬جي ڪو ادبپپي تاريپپخ ۾ وڏي اهميپپت رکپپي ٿپو‪.‬‬ ‫للچنپپد جپپو جنپپم ‪ 25‬جنپپوري ‪1885‬ع ۾ حيپپدرآباد سپپنڌ ۾ ٿيپپو‪ ،‬سپپندس ڏاڏو منشپپي‬ ‫سکرامداس جڳتياڻي انگريزن جي راڄ ۾ تپيدار هو‪ .‬هن جپپو لڙو ڌرم ڏانهپپن گه ڻو‬ ‫هو‪ ،‬للچند جي پيُء امر ڏنو مل مختيارڪار جي عهدي تي گه ڻو عرصپپو ٿرپپپارڪر ۽‬ ‫کپري ۾ گذاريو‪ .‬اسڪول ۾ للچند جي شروعاتي تعليم ڏاڍي خراب نموني سان ٿپپي‪،‬‬ ‫چٽيپپو‬ ‫جنهن جو مزيدار چٽ هن پنهنجي ساروڻي ”ٻاراڻي ڪلس ۾ پهرئين ڏينهن“ ۾ ِ‬ ‫آهي‪ .‬للچند اڃپپان چئن سپپالن جپپو هپپو تپپه هپڪ ڏينهپپن پنهنجپپي سپپئوٽ ٺپپاڪوَء کپپي‬ ‫اسڪول ويندو ڏٺائين‪ ،‬هن به اسڪول وڃڻ جو ضد ڪيو‪ ،‬ٺاڪوَء جپپو پيپُء ٽهلپپرام ان‬ ‫اسڪول جو هيڊ ماستر هو‪ .‬ماستر ٽهلپپرام للچنپپد کپپي پنهنجپپي ڪلس ۾ پيپپار سپپان‬ ‫پهرئين بينچ تي ويهاريو‪ ،‬پر پوِء کيس شرارتون ڪندو ڏسي پٽيپپوالي جپپي هٿپپان هپپن‬ ‫کي ماستر تارا چند جي ڪلس ۾ موڪليو‪ .‬اتي جپپو نظپپارو ڏسپپي للچنپپد هراسپپجي‬ ‫ويو‪ .‬هڪ ته سڀ ٻار پٽ تي ويٺل هئا‪ ،‬وري ڪلس جي وچ ۾ ٿنپپڀي سپپان ه ڪڙو ٻپپار‬ ‫چوکنڀو ٻڌ و پيو هو‪ .‬ماستر تارا چند ان ٻار جا پٺا پٽي پَء سپپان پئي ُڪٽيپپا‪ .‬للچنپپد اهپپو‬ ‫ڏسي ڊپ وچان روئڻ لڳو‪ ،‬اصل بس ئي نه ڪري‪ ،‬ڪجهه دير بعد ماسپپتر تپپارا چنپپد‬ ‫ٻين ٻارن کي موڪل ڏئي‪ ،‬للچند کي ڪلس ۾ روئندو ڇڏي‪ ،‬در کي ٻاهران ڪڙو ڏئي‬ ‫هليو ويو‪ .‬ڪجهه دير بعد هيڊ ماستر ٽهلرام اسڪول بند ڪري گهپپر وڃ پڻ جپپي ارادي‬ ‫سان ڪلس جي در وٽان اچي لنگهيو ته هن ٻار جي سڏڪن جپپو آواز ٻڌو‪ .‬در کپپولي‬ ‫ڏٺائين ته اندر سندس ڀائيٽو للچند هو‪ .‬ان واقعي جو للچند جي مپپن تپپي ايپپترو اثپپر‬ ‫پيو جو هي اسڪول جي نالي کان ونُء وڃڻ لڳو‪ .‬هن ٻن سپپالن تپپائين وري ڪنهپپن‬ ‫اسڪول جو منهن نه ڏٺو‪ .‬سندس ڏاڏي کيس پاڻ وٽ ئي پڙهڻ لکپڻ سپپيکاريو‪ .‬اهپڙي‬ ‫طرح للچند جي تعليم جي شروعات اسڪول ۾ نه پر سپپندس ڏاڏي جپپي نگرانيپَء ۾‬ ‫ٿي‪ .‬پهرئين ۽ ٻئين درجي جو علم هن پنهنجي ڏاڏي وٽان پرايو‪ .‬هو سپپتن سپپالن جپپو‬ ‫هو ته سندس ڏاڏو گذاري ويو‪ .‬تڏهن ڏاڏينهس کيس اسڪول ۾ ويهارڻ جپپو پ ڪو پهپپه‬ ‫ڪيو‪ .‬وري به ساڳئي اسڪول ۾ پهرئين ڏينهن ساڻس هڪ اڻ وڻندڙ واقعو ٿيو‪ .‬هپپڪ‬ ‫شاگرد ڪنهن ٻئي جو ڪتاب شرارت وچان للچند جي ٿيلهي ۾ وجهي ڇڏيپپو ۽ مٿپپس‬ ‫چوريَء جو الزام لڳو‪ .‬للچند وري به ڇهه مهينا گهر ۾ ويهي رهيو‪ .‬ان بعد زور مس‬ ‫ڪري کيس ڪرسچن مشن اسڪول ۾ داخل ڪرايپپو ويپپو‪ .‬هپپو ڇهپپون سپپنڌي )ٻيپپون‬ ‫درجو انگريزي( کپري ۾ وڃي پڙهيو‪ ،‬جتي سندس پيُء مختيارڪار هو‪ .‬ان بعد سپپاڌو‬ ‫هيرانند جي برپا ڪيل ”يونين ائڪيڊمي“ ۾ داخل ٿيو‪ .‬جنهن تي پپپوِء ”نپپولراِء هيراننپپد‬ ‫ائڪيڊمي“ نالو رکيو ويو‪ .‬للچند پنجين درجي انگريزي ۾ هو تپه سپندس پيپُء ديپوان‬ ‫امر ڏنو مل لڏاڻو ڪري ويو‪ .‬للچند ارڙهن سالن جپپي عمپپر ۾ ائڪيڊمپپي مپپان سپپال‬ ‫‪1903‬ع ۾ بمبئي يونيورسٽيَء جو مئٽرڪ امتحان پاس ڪيو‪ .‬گهپپر ۾ مپپالي مش پڪلت‬ ‫سبب هو وڌيڪ پڙهڻ بدران ائڪيڊمي ۾ وڃپپي ماسپپتر ٿيپپو‪ .‬هپپن ڪجهپپه وقپپت ديپپوان‬

‫پرڀداس شوقيرام آڏواڻي جي برپا ڪيل نوودياليه )هاڻوڪو سپپنڌ يونيورسپپٽي مپپاڊل‬ ‫اسڪول( ۾ به پڙهايو‪ .‬ان بعد ڪراچي هليو ويو ۽ ‪1910‬ع کان ٻن سپپالن تپپائين سپپنڌ‬ ‫مدرسته السلم ۾ ماستري ڪيائين‪ .‬انهن سالن ۾ سپپندس دوسپپت ڄيٺمپپل پرسپپرام‬ ‫گلراجاڻي به مدرسي ۾ ماستر هو‪ .‬للچند بعپپد ۾ تپپارا چنپپد شپپهاڻي جپپي برپپپا ڪيپپل‬ ‫اسڪول ۾ ماستري ڪندي ڊي‪-‬جي‪-‬سنڌ ڪاليج ڪراچي ۾ داخل ورتپپي‪ .‬سپپڄي سپپنڌ ۾‬ ‫اهو پهريپپون ڪاليپپج هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپو پپپايو ڏيپپارام ڄيٺمپپل وڌو هپپو‪ .‬للچنپپد ‪1918‬ع ۾‬ ‫فلسافي ۾ بي اي جو امتحان پپاس ڪيپپو‪ .‬للچنپپد جپا ڪجهپه شپپاگرد جي ڪي وٽپس‬ ‫اسڪول ۾ پڙهي چڪا هئا‪ ،‬سي اعل ٰي تعليم پپپرائي انهپپن ڏينهپپن ۾ ان ڪاليپپج ۾ وڃپپي‬ ‫استاد بڻيپپا هئا‪ .‬للچنپپد سپپندن شپپاگرد بڻجپپي ڪلس ۾ ويهنپپدو هپپو‪ ،‬پپپر اهپپي کيپپس‬ ‫پنهنجي استاد جيان مان ڏيندا هئا‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:13 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڀيرو مل مهرچند پهريون سن ڌي محقق‪ -‬شو ڪت‬ ‫حسين شورو‬

‫ڀيرو مل مهرچند پهريون سنڌي محقق‬

‫شوڪت حسين شورو‬ ‫سپنڌي زبپان‪ ،‬ادب‪ ،‬ثقپافت ۽ سپنڌ جپي تاريپخ بپابت تحقيپق گپذريل اڌ‬ ‫صديَء ۾ گهڻو ا ڳتي وڌي آهپپي‪ .‬ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش خپپان بلپپوچ ۽ پيپپر‬ ‫حسام الدين راشديَء جهڙن برک عالمن تحقيق جي ميپپدان ۾ شپپاندار‬ ‫خدمتون ڪيون آهن‪ ،‬پر اوائلي دور ۾ جنهن عالم سنڌي ٻولي‪ ،‬سنڌ جي‬ ‫تاريخ ۽ جاگرافيَء‪ ،‬سپپنڌ جپپي سپپير‪-‬سپپفر جپپي موضپپوعن تپپي تحقيپپق‬ ‫ڪئي‪ ،‬اهو ڀيرو مل مهرچند آڏواڻڪڪي هپپو‪ .‬هپپن جپپون تحقيقپپي لکڻيپپون‬ ‫پيڙهه ۾ رکيل بنيادي پٿرن جو ڪم ڏين ٿيون‪ ،‬جن جي آڌار تي هن کپپان‬ ‫پوِء ايندڙ محققن کي عاليشان عمارت اڏڻ ۾ مدد ملي‪.‬‬ ‫ڀيرو مل جو جنم ‪1875‬ع ڌاري حيدرآباد سنڌ جي عپپاملن جپپي آڏوا ڻي‬ ‫آڪهه ۾ ٿيو‪ .‬سندس ڏاڏو ديوان آئلمل اجومل مختيارڪار هپپو ۽ سپپندس‬ ‫پيپُء ديپپوان مهپپر چنپپد سپپيٽلمينٽ کپپاتي ۾ هيپڊ منشپپي هپپو‪ .‬ڀيپپرو مپپل‬ ‫شروعاتي تعليم حيدرآباد ۾ حاصل ڪئي‪ .‬هو ويهن ورهين جپپي ڄمپپار ۾‬ ‫لوڻ جي ايڪسائيز کاتي ۾ ‪ 23‬رپين جي ماهوار پگهار تي ملزم مقپپرر‬ ‫ٿيپپو‪ .‬نپپوڪريَء واري عرصپپي ۾ کيپپس سپپنڌ جپپي مختلپپف علئقپپن جپپي‬ ‫قدرتي بناوت‪ ،‬جاگرافي‪ ،‬ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ ريتن رسمن جي‬ ‫ڄاڻ حاصل ٿي‪ .‬هن ايڪسائيز کاتي ۾ ‪ 26‬سال نپپوڪري ڪئي‪ .‬ان کپپان‬

‫پوِء هو تعليم کاتي ۾ ويو‪ ،‬جتي هن ‪ 13‬سال ڪاليج ۾ پڙهايو‪1924 .‬ع ۾‬ ‫جڏهن عمر بن محمد دائود پوٽو پي ايپپڇ ڊي ڪرڻ لِء لنڊن روانپپو ٿيپپو‪،‬‬ ‫تڏهن ڀيرو مل کي ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ سندس جاِء تپي سپنڌي پڙهپائڻ‬ ‫جي آڇ ٿي‪ .‬هو سنڌيَء جو ليڪچرر مقرر ٿيو‪ ،‬اتپپي هپپن ‪1937‬ع تپپائين‬ ‫سنڌي پڙهائڻ جو ڪم ڪيو‪ ،‬پر سنڌ جپپي تعليپپم کپپاتي سپپان ۽ سپپنڌيَء ۾‬ ‫درسي ڪتابن جوڙڻ سان ڀيرو مل جو ناتو ‪ 20‬هين صديَء جي پهرئين‬ ‫ڏهاڪي کان وٺي هلندو آيو‪1905 .‬ع کپپان وٺپپي جي ڪي سپپنڌي درسپپي‬ ‫ڪتاب اسڪولن ۾ پڙهايا ويا‪ ،‬تن ۾ هڪ سئو سبق‪ ،‬سنڌي نپپثر ۽ نظپپم ۾‬ ‫ڀيرو مل جا لکيل هئا‪ .‬ماُء جي پيپپار بپپابت ”ڪنهپپن مپپون کپپي ٿپپي کيپپر‬ ‫پيارو“‪ ،‬لباري بابت ”اجهو َاسوَء جو مهينو آيو“‪ ،‬ماکيَء جي مک بپپابت‬ ‫توڙي وقت بابت ”وقت چئي مان بادشاهه“ وغيره ڀيرو مل جا جوڙيل‬ ‫هئا‪.‬‬ ‫محمد ابراهيم جويي هن بابت لکيو آهي ته ”ڀيرو مل کي سنڌ ۽ سنڌي‬ ‫ٻوليَء لِء بي پناهه عشق هو‪ .‬انهيَء عشق جو اظهار هن پنهنجي اٿ پڪ‬ ‫قلم جي ذريعي ڪيو‪ ،‬جنهن سنڌ ۽ سنڌين کي اهو ڪي ڏنو آهي‪ ،‬جنهپپن‬ ‫لِء سنڌ صدين تائين سندس شڪر گذار رهندي‪ .‬سرڳواسي ڀيرو مپپل‬ ‫کي سنڌي نثر ۾ هڪ امتيازي مرتبو ۽ انفرادي اسلوب هو ۽ سندس هپپر‬ ‫تصنيف سندس انتهپپائي خلپپوص ۽ فپپدائيت جپپو پنهنجپپي جپپاءِ تپپي ه پڪ‬ ‫لجواب دليل آهي‪ “.‬کيس پيار وچان ڪاڪو ڀيرو مل سپڏيو وينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫هن سنڌي ادب جي جدا جدا صنفن ۾ ڪهپپاڻي‪ ،‬نپپاول‪ ،‬نپپاٽڪ‪ ،‬مضپپمون‪،‬‬ ‫ادبي تنقيد‪ ،‬شاعري ۽ ٻاراڻي ادب لکڻ سان گ پڏ تحقيپپق جپپي ميپپدان ۾‬ ‫وڏو اهم ڪم ڪيو‪ .‬ڀيرو مل مهپپر چنپپد جپپي ڪتپپابن جپپو تعپپداد ‪ 45‬کپپن‬ ‫آهي‪” .‬وريل ۽ نعمت“ هن جو لکيل اصلوڪو ناول آهي‪ .‬سندس استاد‬ ‫ساڌو هيرانند سروالٽر اسڪاٽ جي انگريزي ناول جو سنڌيءَ ۾ ترجمپپو‬ ‫ڪرڻ شروع ڪيو هو‪ ،‬جيڪ ڪو ”طلسپپم“ جپپي نپپالي سپپان ”سرسپپوتي“‬ ‫مخزن ۾ قسطوار شايع ٿيندو هو‪ .‬ساڌو هيرانند جي گذاري وڃڻ کانپوِء‬ ‫اهو سلسلو ُٽٽي ويو‪ .‬ڀيرو مل ان ناول جو باقي حصو پاڻ ترجمو ڪري‬ ‫ڇپايو‪” .‬گولن جا گوندر“ پڻ سندس ترجمو ڪيل ناول آهي‪ .‬هپپن ”آننپپد‬ ‫سندريڪا“‪” ،‬موهني ٻائي“ ۽ ”پريم جو مهاتم“ نالي ڪهاڻيون لکيون ۽‬ ‫ڪجهه ناٽڪن جپا سپنڌيَء ۾ ترجمپا ڪ ڪري پپڻ ڇپايپپا‪ .‬سپپير‪-‬سپفر بپابت‬ ‫سندس مشهور ڪتاب ”سنڌ جو سيلني“ کان سواِء هپپن جپپو ٻيپپو اهپپم‬ ‫ڪتاب ”لطيفي سئر“ آهي‪ .‬ڀيرو مل انهيَء ڪتاب ۾ شاهه عبپپداللطيف‬

‫ڀٽائي جي رسپپالي جپپو اڀيپپاس ڪري‪ ،‬انهپپن علئقپپن‪ ،‬مپپاڳن م ڪانن‪،‬‬ ‫ڪوهستان ۽ ٿر جو بيان ڪيو آهي‪ ،‬جتي شاهه لطيف ويو هو‪ .‬سنڌ جي‬ ‫تاريخ جي سلسلي ۾ هن ”موهن جو دڙو“ نالي سان انگريزي ۾ ڪتپپاب‬ ‫لکيو‪ .‬سنڌيَء ۾ هن ”سپپوڍن جپپي صپپاحبي يپپا را ڻن جپپو راڄ“‪” ،‬هنپپدن‬ ‫جون ريتون رسمون‪ ،‬عاملن جو احوال“‪” ،‬سنڌ جي هندن جپپي تاريپپخ“‬ ‫)ٻن ڀاڱن ۾( لکي شايع ڪرايا‪ .‬سپپندس سپپڀ کپپان وڌي پڪ اهپپم ڪتپپاب‬ ‫”قديم سنڌ“ آهي‪ .‬ڀيرو مل قديم سپپنڌ جپپي تاريپپخ بپپابت ڏيپڍ سپپئو کپپن‬ ‫ڪتابن مان ذخيرو گڏ ڪيو ۽ ان کي ٽن جلدن ۾ ڏيڻ جي رٿا ڪيائين‪ .‬پپپر‬ ‫اهو ڪم مڪمل نه ٿي سگهيو‪” .‬قديم سنڌ“ ڪتپپاب جپپو فقپپط پهريپپون‬ ‫جلد شايع ٿيل آهي‪ ،‬جنهن ۾ ويدن واري زماني ۽ ان کان اڳ واري سنڌ‬ ‫جو احوال ڏنل آهي‪ .‬ٻين جلدن لِء گڏ ڪيل ذخيري بابت ڪجهه معلپپوم‬ ‫نه ٿي سگهيو آهي‪.‬‬ ‫سنڌي ٻولي ۽ علپپم لسپپانيات بپپابت هپپن جپپا ڪتپپاب ”غريپپب اللغپپات“‪،‬‬ ‫”سپپنڌي ٻپپولي“‪” ،‬سپپنڌي ٻپپولي جپپي تاريپپخ“ سپپنڌي وڏو ويپپاڪرڻ“ ۽‬ ‫”گلقند“ بنيادي حيثيت رکن ٿا‪ .‬ان کان سپپواِء ادبپپي رسپپالن ۾ هپپن جپپا‬ ‫ڪيترائي تحقيقي مضمون شايع ٿيل آهن‪ .‬ڀيرو مل جڏهن ڊي‪-‬جي‪-‬سپپنڌ‬ ‫ڪاليج ۾ سنڌيَء جو ليڪچرر هو‪ ،‬ته هن ڪ ڪاليجي شپاگردن کپپي سپنڌي‬ ‫ٻوليَء جي مختصر ڄاڻ ڏيڻ جي لِء ”سنڌي ٻولي“ نالي ‪ 22‬صفحن جو‬ ‫هڪ ڪتابڙو لکيو هپپو‪ ،‬بعپپد ۾ ان موضپپوع تپپي وڌي پڪ اڀيپپاس ڪري هپپن‬ ‫”سنڌي ٻپپوليَء جپپي تاريپپخ“ ڪتپپاب لکيپپو‪ ،‬جي ڪو انهيپَء موضپپوع تپپي‬ ‫سنڌيَء ۾ لکيل پهريون تحقيقي ڪتاب آهي‪ .‬ان کان پوِء سپپنڌي ٻپپوليَء‬ ‫تي تحقيق ۾ وڌيڪ اڳڀرائي ٿي آهي‪ .‬موجپپوده دور جپپي عپپالمن سپپنڌي‬ ‫ٻوليَء جي بڻ بنياد بپپابت ڀيپپرو مپل جپپي راِء سپپان اختلف ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫هپپونَء بپپه ڪا تحقيپپق قطعپپي ۽ آخپپري حپپرف نپپه هونپپدي آهپپي‪ ،‬ان ۾‬ ‫واڌاريون تبديليون اينديون رهنديون آهن‪ .‬سنڌي گرامر بابت ڀيپپرو مپپل‬ ‫جپپو لکيپپل ڪتپپاب ”سپپنڌي وڏو ويپپاڪرڻ“ نهپپايت اهپپم ليکيپپو وڃپپي ٿپپو‪.‬‬ ‫”گلقند“ ڪتاب ۾ ڀيرو مل سنڌي پهاڪن ۽ اصطلحن کي گڏ ڪيو آهپپي‪.‬‬ ‫هن نظم ۽ نثر جا ٻپپه مجموعپپا پپڻ مرتپپب ڪيپپا‪” .‬جپپوهر نظپپم“ سپپنڌي‬ ‫شاعري جو مجموعو آهي‪ ،‬جنهن ۾ شپپاهه عبپپدالڪريم‪ ،‬شپپاهه لطيپپف‪،‬‬ ‫سچل ۽ خليفي گل محمد گل جي ڪلم مان چونڊ شپپعر ڏنپپا ويپپا آهپپن‪.‬‬ ‫ان ڪتاب ۾ هر هڪ شاعر جي زنپپدگي‪ ،‬شپپعرن ۾ آيپپل لپپوڪ ڪهپپاڻين ۽‬ ‫ڏکين لفظن جي سمجهاڻي ڏني وئي آهپپي‪” .‬گلپپزار نپپثر“ چپپونڊ سپپنڌي‬

‫مضمونن جو مجموعو آهي‪ ،‬جنهن ۾ ڀيپپرو مپپل جپپو مضپپمون نويسپپيَء‬ ‫جي اصولن بابت لکيل هڪ ڪارائتو تنقيدي مضمون پڻ شامل آهي‪.‬‬ ‫ورهاڱي کان پوِء ڀيرو مپپل لڏي وڃپپي پونپپو وسپپايو‪ 3 .‬جپپولءِ ‪1950‬ع‬ ‫جي ڏهاڙي شام جپپي وقپپت هپپو سپپير لِء گهپپران نڪتپپو‪ ،‬واٽ تپپي هپڪ‬ ‫ٽانگي سان ٽڪرجي ڪري پيو‪ .‬ان حادثي ۾ کيس ايترا ڌڪ لڳا جو پپپوءِ‬ ‫ستت ئي ‪ 7‬جولِء تي سنڌيَء جو هي وڏو عالم ۽ اديپپب هپپن دنيپپا مپپان‬ ‫لڏاڻو ڪري ويو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:12 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫عبدال ڪريم گدائي‪ -‬سليم گل چنا‬

‫عبدالڪريم گدائي‬

‫سليم گل چنا‪ ،‬ڪراچي‬ ‫عبدالڪريم گدائي سنڌ جپپو بهپپترين شپپاعر‪ ،‬ڪريپپم آبپپاد‪ ،‬تعلقپپي ٺپپل ۾‬ ‫پهرين جنوري ‪1901‬ع ۾ پيدا ٿيو‪ .‬گدائيَء جي تعليم سنڌي فائنپپل هئي‪.‬‬ ‫هن دنيا ۾ روزي روٽيَء جي بندوبسپپت لِء ڪلرڪ‪ ،‬سپپپاهي ۽ صپپحافي‬ ‫جهڙا مختلف فرض سرانجام ڏانا‪ .‬سندس ٽي شاديون ٿيون‪ .‬اولد ۾ ٻپه‬ ‫پٽ ٻه نياڻيون هيپپون‪ .‬سپپندس مشپپهور تصپپنفون‪” ،‬خپپان ڳڙهپپه کپپان‬ ‫جيڪب آباد تائين“‪” ،‬پيماني تي پيمانو“‪” ،‬ساڻيهه جپپا سپپور“‪” ،‬پک پڙا ۽‬ ‫پنهوار“ شپپامل آهپپن‪ ،‬ان کپپان علوه ڪيئي فيچپپر‪ ،‬ڪهپپاڻيون ۽ اسپپٽيج‬ ‫ڊراما پڻ لکيل آهن‪ .‬سندس وفپپات ‪ 28‬جنپپوري ‪1978‬ع ۾ ٿپپي ۽ آخپپري‬ ‫آرامگاهه افضل بابا قبرستان جيڪب آباد ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:10 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫استاد بخاري‪ :‬موجوده سن ڌ جو يگانو قومي عوامي‬ ‫طبقاتي ۽ انقلبي شاعر‪ -‬زا ھده شيخ‪-‬‬

‫استاد بخاري‪ :‬موجوده سنڌ جو يگانو قومي عوامي‬ ‫طبقاتي ۽ انقلبي شاعر‪-‬‬ ‫زاهده شيخ‬

‫استاد بخپپاريَء جپپي شپپاعري پنهنجپپي قپپوم جپپي اڪثريپپتي عپپوام جپپي‬ ‫زندگيَء جي عڪاسي به آهي ۽ انهپن جپي خواهشپپن‪ ،‬جپپذبن ۽ خپوابن‬ ‫جي ترجمان به آهي ته وري انهپپن کپپي بيمپپارين‪ ،‬جهپپالتن‪ ،‬اونپپداهين ۽‬ ‫وهمن ڀري زندگي کان ڇوٽڪاري جو گپپس ڏيکارينپپدڙ بپپه آهپپي‪ .‬اسپپتاد‬ ‫پنهنجي قوم سان گڏ تڙپندڙ ۽ گڏ کلندڙ ۽ گپڏ جدوجهپپدون ڪنپپدڙ شپپاعر‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫استاد جڏهن چوي ٿو‪:‬‬ ‫سن ڌ جي سورن جو ڪونهي آند پاند‪،‬‬ ‫گهر ڊٺل وه ڪيل ڍڳي‪ ،‬ڪمزور ڏاند‪،‬‬ ‫ء به شهپر کي وٽيندي پيو چوي‪،‬‬ ‫پو ِ‬ ‫سؤٽ سان ڪر ُ ڻ اٿم جلدي پلند!‬ ‫يا ج ڏهن چوي ٿو‪:‬‬ ‫ء‪،‬‬ ‫ڏيون امتحان پر پ ڙه ڻ کان کانسوا ِ‬ ‫ء‪،‬‬ ‫ڏسون ڪاميابيون ڪڙه ڻ کانسوا ِ‬ ‫ء‪،‬‬ ‫وٺون حق پنهنجا گهر ڻ کانسوا ِ‬ ‫ء!‬ ‫و ڏا وير س ڏجون و ڙه ڻ کانسوا ِ‬ ‫ته ان وقت هو پنهنجي ماڻهن جي غلط ۽ نقصانڪار رويپپن کپپي ظپپاهر‬ ‫ڪري ٿو جو هو ڄاڻي ٿو ته خرابين کي ظاهر ڪرڻ بنا ختپم نپه ڪ ڪري‬ ‫سپپگهبو‪ .‬اسپپتاد پنهنجپپي وطپپن سپپنڌ سپپان محبپپت جپپو اظهپپار اهپپڙو‬ ‫خوبصورت نموني ڪيو آهي جو خود ان محبت تي محبت ٿي اچي‪.‬‬ ‫جو توسان رکي سي ُ‬ ‫ل‪ ،‬ڀلي ڀيل هجي ڪو‪،‬‬ ‫سو ڀيل ڀري پيَر‪ ،‬سندس پير چمون ٿا‪.‬‬ ‫جو توسان رکي کوٽ‪ ،‬ڀلي گهوٽ هجي ڪو‪،‬‬ ‫ان گهوٽ مٿان چوٽ مٿان چوٽ ڪريون ٿا‪.‬‬ ‫ائين نه ته ڪو هي فلڻو خان آهي يا مپپون کپپي عپپزت ڏينپپدو آهپپي تپپه‬ ‫تنهنڪري ان جا سڀ ڏوهه معاف‪.‬‬ ‫يا وري‪:‬‬ ‫ٽه ڪين ته ٽ ڙن موتيا‬ ‫س ڏڪين ته ڦٽن ڦٽ ڪا‪،‬‬ ‫من‪ ،‬تون ته نه منجهندي ڪر!‬ ‫مان منهنجون ستئي پي ڙهيون‪،‬‬ ‫رانڀاٽ ڪري روئينديون‪،‬‬

‫او سن ڌ! نه روئيندي ڪر!‬ ‫ڪنهن شهر ۾ محلي ۾‪،‬‬ ‫ڪنهن ديهه ۾ ديري ۾‪،‬‬ ‫توکي ته ڇپايان مان!‬ ‫ڊا ڪو ٿا ه ڻن ڊا ڪا‪،‬‬ ‫چؤڦير لکين جهاٽا‪،‬‬ ‫ڪٿ سن ڌ ل ڪايان مان!‬ ‫لطيف وانگر استاد به اهپڙو شپپاعر آهپپي‪ ،‬جنهپپن زنپپدگيَء جپپي تقريبپا ً‬ ‫سڀني پاسن تي لکيو آهي‪ ،‬جنهن عام ۽ روزمرهه جي زندگيَء تپپي بپپه‬ ‫لکيو آهي ته وري خاص حالتن ۽ موقعن تي به لکيو آهي‪ .‬جيئن سپپنڌ ۽‬ ‫سنڌين جي حالت ڏسي چوي ٿو‪:‬‬ ‫و ڏا شهر دهشت جي شعلن ۾ آهن‪،‬‬ ‫نن ڍا ڳوٺ ڌا ڙن جي کورن ۾ آهن‪،‬‬ ‫هجي لنگ بوٽن يا ووٽن جي موسم‪،‬‬ ‫هي گگدام سن ڌي ته سورن ۾ آهن‪.‬‬ ‫ء‬ ‫يعني مارشل ل هجي تو ڙي جمهوريت پر سن ڌي ما ڻهن ل ِ‬ ‫سا ڳيا ڏوجهرا‪.‬‬ ‫استاد سن ڌين کي سورن ۾ وجهند ڙن کي به سڃا ڻي ٿو‪.‬‬ ‫چئي ٿو‪:‬‬ ‫ڪي لو ڻ ک ڻي‪ ،‬چه ڪ ڏئي‪ ،‬چير ڏين ٿا‪،‬‬ ‫ڪي زهر ڀري زوم ڪري تير ه ڻن ٿا‪.‬‬ ‫و ڏسيو ڪير هي آهن؟‬ ‫انصاف پڇيو‪ :‬نان َ‬ ‫فرياد چيو‪ :‬مير ته ڪي پير چون ٿا‪.‬‬ ‫وري پڇي ٿو‪:‬‬ ‫ء ڇا ڪجي؟‬ ‫واهرو ويري ٿئي‪ ،‬پو ِ‬ ‫ء ڇا ڪجي؟‬ ‫روشني ميري ٿئي‪ ،‬پو ِ‬ ‫جو ڪري چوري‪ ،‬ڊڪي زوري وري‪،‬‬ ‫ء ڇا ڪجي؟‬ ‫سو اچي پيري ٿئي‪ ،‬پو ِ‬ ‫استاد اتي بس نٿو ڪري‪ -‬وري بچاءَ جو گس به ڏسي ٿو‪.‬‬ ‫غدار دوست ٿين‪ ،‬ڌڪاري ٿ ُ ڪي ڇ ڏيون‪،‬‬ ‫جهونجهار پنهنجا ياد بنايون بچي پئون!‬ ‫ماري وجهن ٿيون تر کي مسلسل منافقيون‪،‬‬

‫جي فيصل سچار بنايون بچي پئون!‬ ‫اڀرو ته اڄ قيام ڏها ڙو ڪري وجهون!‬ ‫پگهري پون پها ڙ ڪو ڪا ڙهو ڪري وجهون!‬ ‫پردي ۾ ان ڌ‪ ،‬ڌن ڌ بنا پردي ٿي پون‪،‬‬ ‫پر مار کي ته الف اگها ڙو ڪري ڇ ڏيون!‬ ‫هٻڪندڙ‪ ،‬سوچيندڙ‪ ،‬ڪنڊون پاسا ڪري فيصل ڪن جدوجهدن کان ڀڄڻ‬ ‫جي ڪوشش ڪندڙن کي تنبيهه به ڪري ٿو‪.‬‬ ‫ها ڻي به جي نه وٺندو پنهنجي حقن جو قبضو‪،‬‬ ‫کا ڻين‪ ،‬ٻنين‪ ،‬ملن ۾ کاتن پ ڪن جو قبضو‪،‬‬ ‫شهرن ۾ پنهنجي پا ڙن‪ ،‬چون ڪن هٽن جو قبضو‪،‬‬ ‫و‪ ،‬ڌارين ڌڪن جو قبضو‪.‬‬ ‫پو ِ‬ ‫ء سمجهو سرتي هوند َ‬ ‫۽ کين سمجهائي ٿو‪:‬‬ ‫جو پير هٽيو‪ ،‬سو پير ڪٽيو‪،‬‬ ‫هي خوف به طاري رک ڻو آ‪.‬‬ ‫وک و ڌي‪ ،‬ڄ ڻ لل ل ڌي‪،‬‬ ‫جا ِ‬ ‫هي جوش به جاري رک ڻو آ‪.‬‬ ‫ڳالهه ڪجي ته مضبوطيَء سپپان پيپپر ڄمپپائي ڪجپپي‪ .‬بپپاقي مپڙي ئي‬ ‫فارملڪٽي پوري ڪرڻ واري ڳالهه استاد جي نظر ۾ بل ڪل بپپي معنپ ٰي‬ ‫آهي‪:‬‬ ‫ڌو ڏيئين نه درختن کي‪،‬‬ ‫ڏئي اوٽ ٿو ڏيئن کي‪،‬‬ ‫طوفان اهو ڪه ڙو!‬ ‫آزار ڪٿي ڦٿ ڪيا‪،‬‬ ‫پر مار ٻ ڌي ٽه ڪيا‪،‬‬ ‫اعلن اهو ڪه ڙو!‬ ‫استاد بخاريَء جڏهن وڏيرن‪ ،‬جاگيردارن ۽ ڪامورن کي ذاتي ۽ طبقاتي‬ ‫مفادن خاطر سنڌين جون کلون لهرائيندي‪ ،‬کين تباهه ۽ برباد ڪندي ۽‬ ‫سپپندن وسپپيل کسپپائيندي ڏٺپپو‪ -‬جيئن اڄڪلهپپه دهشپپتگرد پرسپپت راڄ‬ ‫سنڌين مٿان مڙهيو ويو آهي ۽ اهڙن وقتن تي سنڌي عوام کي خاموش‬ ‫ڏٺو ته حيران ٿي سوال ڪيائين‪:‬‬ ‫ح ڪومت ته عهدن ۾ مجبور آهي‪،‬‬

‫پر آزاد رعيت کي ڇا ٿي ويو آ؟‬ ‫ڪندي مصلحت فيصل آهي گم سم‪،‬‬ ‫حقيقت جي غيرت کي ڇا ٿي ويو آ؟‬ ‫ڳڻتي به ڪري ٿو!‬ ‫اڄ نه جي دهشت ُ ڪٺي‪ ،‬ڪسندي ڪڏهن؟‬ ‫هي قيامت قهر جي کٽندي ڪڏهن؟‬ ‫وري جڏهن ڏکي کان ڏکين حالتن ۾ به وطن ۽ وطن واسين لِء ويڙهاند‬ ‫ڪندڙ ڪن ثابت قدم ماڻهن کي ڏسي ٿو ته حوصلو پيدا ٿئيس‬ ‫ٿو‪.‬‬ ‫او طوفانو‪ ،‬ڪارونجهر گهر منهنجو آ‪،‬‬ ‫سَر‪ -‬تيليءَ تي چيهي جو آکيرو ناهي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫دهه‪ -‬دهه‪ ،‬د ڳ‪ -‬د ڳ قبضو آ‪ ،‬تر منهنجو آ‪،‬‬ ‫ڳيري وارو ٽاري تي واهيرو ناهي‪.‬‬ ‫اهڙي وقت تي جڏهن وطن جا مجاهپپد سپپچا انقلبپپي سپپچائيءَ خپپاطر‬ ‫وڙهندا هجن‪ ،‬تڏهن انهن جي نيڪنامي تي پريشان ٿينپپدڙن جپپي حپپالت‬ ‫کي ۽ انهن جي نيڪناميَء تپپي خپپوش ٿينپپدڙن جپپي دلپپي ڪيفيپپت کپپي‬ ‫استاد ڏاڍو سهڻي نموني چٽيو آهي‪:‬‬ ‫حاسد جي دل وک وک ڇلڪي‪،‬‬ ‫ننڍڙي سوڙهي گهاگهر وانگر‪.‬‬ ‫ساٿين جي دل ڇوليون ماري‪،‬‬ ‫هيڏي ساري ساگر وانگر‪.‬‬ ‫استاد جو شپپاعريَء ڏانهپپن رويپپو بپپه عپپوام دوسپپت آهپپي‪ .‬هپپو ايڏو وڏو‬ ‫شاعر هوندي به اڪيلي شاعر کي سڀڪجهه نٿو سمجهي‪ .‬هو سپپطحي‬ ‫قسپپم جپپو مپپاڻهو نپپاهي‪ .‬هپپو عپپالم آ‪ ،‬ڏاهپپو آ‪ .‬تنهن ڪري گهپڻ طرفيپپن‬ ‫ڳالهين کي اهميت ڏئي ٿپپو‪ .‬ذهنپپي پپپورهيي ۽ جسپپماني پپپورهيي جپپي‬ ‫گڏيل طاقت تي يقين رکي ٿو‪:‬‬ ‫منهنجي هٿ ۾ ڪلڪ ۽ ڪانگ‪،‬‬ ‫تنهنجي هٿ ۾ ڏاٽو ڏانگ‪،‬‬ ‫مان ٿو ڪاٽيان قهري سوچون‬ ‫تون ٿو مارين زهري نانگ‪.‬‬ ‫شور ڪه ڙو لهر جو ساگر سوا‪،‬‬

‫زور ڇا جو واءُ جو اوٿر سوا‪،‬‬ ‫شعر منهنجو گر جي‪ ،‬گ ڏجي قوم سان‪،‬‬ ‫سلحو بي ڪار آ لش ڪر سوا‪.‬‬ ‫اَ ِ‬ ‫او هاري او ناري! او ڪڙمي مزدور!‬ ‫اسان واريون ڪ ل ُ ڪون امانت اوهانجي‪.‬‬ ‫توهان جون تکيون ڪو ڏون ۽ ڪها ڙيون‪،‬‬ ‫توهان جو قسم آهي طاقت اسان جي‪.‬‬ ‫استاد هڪڙو آدرشي انسان هو‪ -‬هپپن جپپا آدرش عظيپپم هئا‪ .‬قپپوم جپپي‬ ‫روشن مستقبل جو آردش‪ .‬صحيح ۽ غلط ۾ فرق ڪري صحيح کي مان‬ ‫ڏيڻ جو آدرش‪ -‬منافقت کي ظاهر ڪرڻ جو آدرش‪ .‬پورهيت طبقي کي‬ ‫ظالم طبقن ۽ پرمارن جي پنجوڙن کان آزاد ڪرائڻ جپپو آدرش ۽ وري‬ ‫اهي آدرش به مضبوط علمي بنيادن تي ٻڌل‪ -‬بخاري هڪڙو سپپچو پچپپو‬ ‫۽ پڪو پختو عالم قسم جو انقلب دوست انسان هو‪.‬‬ ‫سندس هي نظم ان حقيقت جي عڪاسي ڪري ٿو‪:‬‬ ‫زندگي ه ڪ موقعو‪ ،‬ڪئي واقعا‪،‬‬ ‫لمحي لمحي ۾ ج ڳن جا فيصل‪.‬‬ ‫فيصلو سورهيه بلول جو پ ڪو‪،‬‬ ‫سن ڌ لئه سوچي جيئو ج ڳ ج ڳ ي ڪو‪.‬‬ ‫فيصلو که ڙي وزارت جو ڪيو‪،‬‬ ‫قوم جرمانو حقارت جو ڪيو‪.‬‬ ‫فيصلو‪ ،‬خوشبو و ڌي ر ڪجي هوا‪،‬‬ ‫سن ڌ جيئي پر ڪمي ڪڙمي سوا‪.‬‬ ‫فيصلو آزادگيءَ ۾ آ مزو‪،‬‬ ‫پر سجا ڳي عام جي بنبي ڏچو‪.‬‬ ‫فيصلو آزادگي برپا ڪجي‪،‬‬ ‫عام ٿي اوٿر اٿي پو ڇا ڪجي‪.‬‬ ‫واهه ڙي وا‪ ،‬بورجوازي فيصل!‬ ‫دلفريبي‪ ،‬دوکيبازي فيصل!‬ ‫مان سڃا ڻان سوچ تنهنجي بورجوا‪،‬‬ ‫انقلبي ٿي نه سگهندين بورجوا‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬بورجوا تقليد ڇ ڏ!‬

‫انتها ڏي آ‪ ،‬ر ڳو تمهيد ڇ ڏ!‬ ‫انقلبي‪ ،‬بورجوا تدبير ڇ ڏ!‬ ‫پورهيتن ڏي ڊو ڙ‪ ،‬پير ۽ مير ڇ ڏ‬ ‫انقلبي‪ ،‬بورجوا دستور ٽو ڙ!‬ ‫جهور زرداري ستم‪ ،‬مزدور جو ڙ‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬انقلبي هوندو آ‪،‬‬ ‫اجتماعي‪ ،‬انفرادي هوندو آ‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬انقلبي هوندو آ‪،‬‬ ‫عيش جي ڪڇ ۾ عذابي هوندو آ‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬انقلبي هوندو آ‪،‬‬ ‫ڌو ڌ کان هر دور باغي هوندو آ‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬انقلبي هوندو آ‪،‬‬ ‫دور کي ڌو ڏڻ جو عادي هوندو آ‪.‬‬ ‫انقلبي‪ ،‬انقلبي هوندو آ‪،‬‬ ‫غار ٿي ويندي به غازي هوندو آ‪.‬‬ ‫انقلبيءَ جي عبارت ا ڻ ڪٿي‪،‬‬ ‫انقلبيءَ جي ثقافت سر ڪشي‪.‬‬ ‫انقلبيءَ جي بغاوت بندگي‪.‬‬ ‫او زندگي!‬ ‫او زندگي!‬

‫محترمه بينظير ڀٽو‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫محترمه بينظير ڀٽو‪ ،‬ان خاندان جي پهرين سياسي عورت آهي‪ ،‬جي ڪو‬ ‫صدين کپپان هپڪ وڏو جپپاگيردار قپپبيلو ليکيپپو وينپپدو هيپپو‪1958 .‬ع جپپي‬ ‫پهرين زرعي اصلحات کپپان اڳ ۾‪ ،‬ڀٽپپن وٽ صپپوبي سپپنڌ ۾ تمپپام گه ڻا‬ ‫هاري هوندا هيا ۽ سندن زمين جي ماپ ايڪڙن ۾ نه پپپر ميلپپن ۾ ٿينپپدي‬ ‫هئي‪ .‬سن ‪1843‬ع ۾ جڏهن سنڌ جي انگريز فاتح چپپارلس نپيئر صپپوبي‬ ‫جو گشت ڪيو ته هن گاڏي جپپي ڊرائيپپور کپپان پڇيپپو تپپه اهپپي زمينپپون‬ ‫ڪنهن جون آهن‪ .‬کيس جواب مليو ته ”ڀٽن جون آهن“ چيپپائين جڏهپپن‬ ‫اهي زمينون ختم ٿين ته مون کي ننڊ مان اٿارجانِء پپپر جڏهپپن هپپو پپپاڻ‬

‫ئي جاڳيو تڏهن وري معلوم ڪيائين ته ساڳيو جپپواب مليپپس تپپه ڀٽپپن‬ ‫جون زمينون آهن‪ ،‬هو حيرت ۾ پئجي ويو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:38 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ذوالفقار علي ڀٽو ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫ذوالفقار علي ڀٽو‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫ذوالفقپپار علپپي ڀٽپپو تاريپپخ ‪ 5‬جنپپوري ‪1928‬ع صپپبح جپپو ‪ 3‬و ڳي سپپر‬ ‫شاهنواز خان ڀٽو جي لڙڪاڻي واري رهائشگاهه المرتض پ ٰي ۾ سپپندس‬ ‫ٻي گهر واري ليڊي خورشيد بيگم مان پيپپدا ٿيپپو‪ .‬سپپندس پيپپدائش تپپي‬ ‫ڪيترن ڏينهن تائين خوشيون ملهائڻ لِء جشن منعقپپد ٿيپپا‪ .‬سپپڄي سپپنڌ‬ ‫کان ايندڙ ملقاتين ۽ مبارڪ ڏيندڙن لِء المرتض ٰي هائوس لڙڪاڻي جپپا‬ ‫دروازا رهائش ۽ طعام سميت کليل رهيا‪ ،‬سندس نالو هڪ بزرگ پاران‬ ‫تجويز ڪيو ويو‪ .‬سندس والد هڪ مسپپجد ۾ تلوت ڪلم پپپاڪ کپپان پپپوِء‬ ‫موجود ماڻهن اڳيان خطاب ڪندي اعلن ڪيو تپه آئنپده هپن ٻپار کپي‬ ‫ذوالفقار علي سان سڏيو وڃپي‪ ،‬در اصپل ذوالفقپار نپالو ئي ڏاڍ ۽ جپبر‬ ‫خلف جدوجهد جي تصور جو آهي‪ ،‬حضرت علي پنهنجي ذوالفقار کپپي‬ ‫حق سچ ۽ ظلم کي ختم ڪرڻ لِء استعمال ڪندو هيو ۽ حضپپرت علپپي‬ ‫جي تلوار کي ذوالفقار سڏيو ويندو هيو جيڪو وڏي عزت ۽ احترام لئق‬ ‫هيو‪ .‬جيئن ته ذوالفقار کي پيار مان ذلفي به س پڏيو وينپپدو هيپپو ۽ ننڍپ پڻ‬ ‫جو عرصو هپپن پنهنجپپي والپپده محپپترمه خورشپپيد شپپاهنواز ڀٽپپو سپپان‬ ‫گذاريو جيڪا هڪ غريب گهراڻي جي اولد هئي‪ ،‬تنهپپن ڪري ذوالفقپپار‬ ‫علي ڀٽو صاحب کپپي پپپرورش ۾ والپپده طرفپپان رحپپم‪ ،‬عپپزت‪ ،‬محبپپت‪،‬‬ ‫احترام‪ ،‬سادگي‪ ،‬صفائي ۽ سچائي جپپي لپپوري ملپپي تپپه والپپد طرفپپان‬ ‫شان‪ ،‬مان ۽ رعب‪ ،‬اعل ٰي سوسائٽي‪ ،‬اعل ٰي تعليم‪ ،‬بلند ۽ روشن خيپپالن‬ ‫جا دروازا کليل مليا‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:31 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڪامري ڊ سوڀو گيانچندا ڻي ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫ڪامري ڊ سوڀو گيانچندا ڻي‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫دنيا ۾ تمام ٿورا مپپاڻهو اهپڙا هونپپدا آهپپن‪ ،‬جي ڪي پنهنجپپي شخصپپيت ۾‬ ‫تاريخ جو ڏيک ڏيندا آهپپن‪ .‬خپپاموش ڪتپپابن انپپدر ورقپپن ۾ لفظپپن سپپان‬ ‫ڀريل سچن يا ڪوڙن مثالن واري تاريخ نه پر زنپپدگيَء ۾ روزانپپو هلنپپدڙ‬ ‫ڦرندڙ ڏسندڙ ٻڌندڙ ۽ ڳالهائيندڙ تاريپپخ‪ ،‬زنپپدگيَء جپپي سپپچين حقيقتپپن‬ ‫سان ٽٻٽار جرڪندڙ تاريخ‪ ،‬زنپدگي ۾ ڪي ڪي مپاڻهو حاصپلت‪ ،‬هپار‬ ‫جيت يا سماجي قد ڪاٺ يا ماپ سان نه پپپر پنهنجپپي سپپونين سپپوچن‬ ‫ڏيئي جي پهرين لُء جيان چمڪندڙ‪ ،‬روشن ذهن ۽ اندر جي کير جهپپڙي‬ ‫اجري ن ڪور انسپپاني اعتقپپاد سپپان پرکيپپا ۽ توريپپا وينپپدا آهپپن‪ ،‬سپپندن‬ ‫سڃاڻپ سماج ۾ موجود بدبودار ناسور خلف بغاوت جا ٻپپول الپينپپدي‬ ‫ٿيندي آهي‪ ،‬سندن واتپپان سپپچائيَء جپپا گفتپپا تاريپپخ ٺهنپپدڙ ورق بڻجپپي‬ ‫نروار ٿيندا ۽ پنهنجي روپ کي تاريخ جي آرسپپي بڻائينپپدا آهپپن‪ ،‬سپپندن‬ ‫معيار ۽ مقصد سماج جا نفعا ۽ نقصان نه پر عظيپپم ۽ اٽپپل ارادن سپپاڻ‬ ‫اڻ موٽ قدم هر وقت زمين تي کتل هوندا آهن‪ .‬پهپپاڙ جيڏا اڏول مهپپان‬ ‫ماڻهو بدلجندڙ ريتن رسمن سان اڀپپار ڀريپپل نپپون لڙن ۾ ڪيپپن لڙهنپپدا‬ ‫آهن‪ ،‬پر سندن جيل جيڏا حوصل هر ڏاڍ جي طوفان اڳيان ديپپوار چيپپن‬ ‫وانگر مضبوط مقابلن ۾ مصروف ۽ تاريخ کي پنهنجي گرد پيا ڦيرائينپپدا‬ ‫آهن‪ .‬اهڙا اڙ ٻنگ ٻلواڻ جواڻ اونپپداهين دور ۽ دنيپپا ۾ اميپپدن جپپي دوش‬ ‫تي آسرن ڀريل اٿاهه سهڻين جڳ مڳ روشپپن صپپبح ۽ شپپامن جپپا راڳ‬ ‫الپي پيغپپام ڏينپپدا رهپپن ٿپپا‪ .‬هپپو پپپاڻ پنهنجپپا سپپپنا ۽ خوشپپيون وسپپاري‬ ‫مسڪين ماروئڙن جي منهن تي مسڪراهٽن ۽ خوشين جي خوشبو جا‬ ‫طالب رهن ٿا‪ .‬اهڙا ماڻهو پنهنجي وقپپت ۽ دور جپپا سپپرجڻهار‪ ،‬اوتپپار ۽‬ ‫ديوتا هوندا آهن‪ .‬جي ڪي ناسپپور جپپو علج ڪنپدا آهپن‪ .‬سپماجڪ سپڌار‬ ‫سرواڻ ٿيندا آهن‪ .‬اهڙن ماڻهن کي راج دروهي جي لقبن سان نوازيپپو‬ ‫ويندو آهي‪ .‬اهڙن مرد مٿيرن جي جيون جوت گهڻو ڪري ڳنپپڀير‪ ،‬ڏک‬ ‫ڀري‪ ،‬ڀوائتي ۽ دل ڏاريندڙ هوندي آهي‪ .‬اه پڙن تاريپپخ سپپاز انسپپان کپپي‬ ‫ڳولهڻ مهل سنڌ ۾ سوڀو گيانچنداڻي ئي هر هڪ جي اکين اڳيان اچي‬ ‫وڃي ٿو‪ .‬سندس نالو ئي هر هڪ زبان تي اڪري اچپپي ٿپپو‪ .‬سپپوڀو نپپالو‬ ‫آهي سوڀ ماڻڻ جو‪ ،‬سچ ۽ حق چوڻ ٻڌڻ جو‪ .‬شايد هن مهپپان مپپاڻهوَء‬ ‫پنهنجي نالي جو ڀرم رکندي پنهنجي جوڀن جوانيَء جا ڪيپپترائي سپپال‪،‬‬

‫خوبصورت رنگ ڀريل ٿڌڙيون راتيپپون‪ ،‬لمحپپدود آسپپمان تپپي چمڪنپپدڙ‬ ‫جهر مر جهر مر ستارن جي دنيا ۽ چوڏهين جپپي سپپوني چمڪنپپدڙ چنپڊ‬ ‫جي انڊلٺ جهپڙي رنگيپپن چپپانڊوڪي ڏسپڻ‪ ،‬آزاد دنيپپا جپپي آزاد انسپپانن‬ ‫وانگر آزاديَء سان ساهه کڻڻ‪ ،‬يارن دوستن ٻچڙن ۽ جيون ساٿي سان‬ ‫ٽهڪن ۽ مسڪراهٽن يا سندن روشن مستقبل لِء سوچڻ لپپوچڻ بپپدران‬ ‫پاڪستان جي مختلف جيلن جپپي چئن ديپپوارن‪ ،‬هٿڪڙيپپن‪ ،‬زنپپدان جپپي‬ ‫زنجيرن ۽ لهور جي شاهي قلعي ۾ اڪيلو راڪاس ديپپو جه پڙي ڏه ڪاءَ‬ ‫ڀريل اونداهه ڪاري ٻوساٽ واري ماحول ۾ گذاريون‪ .‬ڪنهپپن سپپان ڏک‬ ‫سور سلي ديوارن سان‪ ،‬هن پنهنجي ئي من ۾ سوال گهڙيپپا ۽ پپپاڻ کپپي‬ ‫ئي جواب ڏئي مطمئن ڪيو‪ .‬سوڀي هوليون‪ ،‬ڏيپپاريون‪ ،‬تهپپوار ۽ عيپدون‬ ‫پنهجن عزيزن ۽ ڌرتي دوستن سان گلي ملي نه گذاريون پر جيلن جي‬ ‫ديوارن سان گهاريون‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:59 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫پير حسام الدين راشدي ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫پير حسام الدين راشدي‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫پير حسام الدين راشدي جو شمار تاريخ‪ ،‬تحقيق‪ ،‬علم ۽ ادب جي دنيپپا‬ ‫جي اهڙن هستين ۾ ٿئي ٿو جن دنيا جپي تمپام مشپڪل موضپوع يعنپي‬ ‫قديم تاريخ جون الجهيل ڳنڍيون سلجهايون‪ .‬تحقيق وسيلي سپپنڌ جپپي‬ ‫قديم تاريخ مان اهڙن ڪيترن ئي ناياب ورقن جو واڌارو ڪيپپو‪ ،‬جي ڪي‬ ‫گمناميَء جي پردي ۾ ڍڪجي يا حپپادثن جپپو شپڪار بڻجپپي قپپومن جپپي‬ ‫تاريخ مان وسارجي ويا هئا‪ ،‬سندس خدمتن جو دائرو ۽ شهرت ايپپران‪،‬‬ ‫افغانستان‪ ،‬عربستان ۽ روس تائين وسيع هيو ۽ سندس ڄپاڻ جپي کپاڻ‬ ‫مان پوري دنيا جا اديب عالم اسڪالر تحقيق جپو فيپض حاصپل ڪرڻ‬ ‫لِء وٽس ايندا رهندا هيا‪ .‬ڇاڪاڻ تپپه وٽپپس لئبريپپري ۾ دنيپپا جپپا هزاريپپن‬ ‫ناياب ڪتاب موجود هونپپدا هئا‪ .‬سپپندس ذاتپپي ڪتپپب خپپانو رهپپبري لِء‬ ‫پوري دنيا ۾ مشهور هيو‪ .‬جيڪي سندس وصيت مطابق سنڌالجي کپپي‬ ‫ڏنا ويا ۽ اڄ پڻ سنڌالجي ۾ پيپر حسپام الپدين راشپدي لئبريپري ڪ ڪارنر‬ ‫موجود آهي‪ ،‬سنڌي ٻولي جو تاريخپپدان‪ ،‬دانشپپور ۽ اديپپب ‪ 20‬سپپيپٽمبر‬

‫‪1911‬ع تي سنڌو ندي جي ساڄي ڪناري قديم ڳوٺ ”بهمپپڻ“ ۾ سپپيد‬ ‫حامد علي راشدي جي گهر ۾ پيدا ٿيو‪ .‬پاڻ پنهنجي ڏاڏي سيد پير شپپاهه‬ ‫راشدي جي سر پرستي ۾ پليو‪ .‬پير حسام الدين راشدي جپپو ڏاڏو سپپيد‬ ‫پير شاهه راشدي سنڌ جي مثالي بزرگپپن مپپان هيپپو‪ .‬هپپو وڏي ڏيپپا وارو‬ ‫مپپڙس هيپپو‪ .‬تپپر ۾ سپپندس شخصپپيت وڏي ڌاڪ ۽ هشپپمت واري هئي‬ ‫ڇاڪاڻ ته سيد پيپپر شپپاهه راشپپدي سپپنڌ جپپي برگزيپپده شخصپپيت پيپپر‬ ‫محمپپد راشپپدي روضپپي ڌڻي جپپو اولد هيپپو‪ .‬جنهپپن جپپي پٺيپپان سپپڄو‬ ‫”راشدي“ خاندان سڏجي ٿو‪ .‬پير حسام الدين صاحب لِء مشهور آهپپي‬ ‫ته سندس پيدائش لڳاتار ٽن ڏينهن تائين والده ماجده کي تڪليف بعد‬ ‫ٿي‪ .‬ڄمڻ بعد سندس اکين ۾ پپونِء ڀريپل هئي ۽ اکيپون بپه بنپد هيپون‪.‬‬ ‫سپپندس ڏاڏي پنهنجپپي حڪمپپت وسپپيلي اکيپپن جپپو علج ڪيپپس ۽ ڏاڏي‬ ‫پنهنجي وڏي ڀاُء جو نالو پير حسام الدين پنهنجي پوٽي تپپي رکيپپو‪ .‬پيپپار‬ ‫جو نالو ”ڏتل شاهه“ به هيس‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:52 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫عبدالقادر ميوا خان کوکر عبدالستار ڀٽي‬

‫عبدالقادر ميوا خان کوکر‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫سنڌ صدين کان عالم‪ ،‬اڪابر‪ ،‬دانشپپور ۽ رهپپبر پيپپدا ڪيپپا آهپپن‪ ،‬جي ڪي‬ ‫سنڌو جي ڀلري ُڀونِء تي ڪڏهن دودي جهڙي دليپپر‪ ،‬دريپپا خپپان جه پڙي‬ ‫جنگجپپو‪ ،‬مخپپدوم بلول جه پڙي سپپچائي جپپي سپپرواڻ‪ ،‬هوشپپو جه پڙي‬ ‫هشپپمت‪ ،‬شپپاهه عنپپايت شپپهيد‪ ،‬لطيپپف‪ ،‬سپپچل ۽ سپپامي جپپي رنپپگ ۾‬ ‫پنهنجي پنهنجي دور ۾ ڏاڍ جبر ۽ ڏهڪاُء خلف مجبپپور مظلپپوم مسپڪين‬ ‫ماروئڙن جي دلين جي ترجماني ڪندي ظلم جا گهاُء پنهنجي مضپپبوط‬ ‫سيني تي برداشت ڪيون اچن‪ ،‬ظلپپم خلف حپپق سپپچ جپپي صپپدا بلنپپد‬ ‫ڪيو اچن‪ ،‬حقن جي جنگ ۾ مظلومن جپپو جهنڊو انپپل حپپق جپپي سپپين‬ ‫سان بلند ڪيو پيا اچن‪ ،‬سنڌ جي اهڙي قومي هيرن پنهنجي جان نذرانو‬ ‫ڌئي ڌرتي جو مپپان مٿپپانهون ڪيپپو آهپپي‪ .‬جيجپپل جپپو سپڏ ورنپپائي سپپنڌ‬ ‫سينگاري آهي‪ .‬اهڙن گهوٽ اڻ مپپوٽ جپپوانن ۾ ل ڙڪاڻي هميشپپه پپپاڻ‬ ‫ملهائيندي ميدان ماڻيو آهي‪ ،‬تاريخ جي اهڙي هڪ امپپر بپپاب‪ ،‬خپپاموش‬

‫انقلب جي اڳواڻ‪ ،‬سنڌ ۾ صدين کپپان جپپاگيرداري نظپپام جپپي وا ڳون‬ ‫وانگر تيز ۽ مضبوط چنبن ۾ جڪڙيل تڙپندڙ زخپپم زخپپم چپپور بپپي زبپپان‬ ‫هاري جي جسم ۾ ڪجهه جان وجهندڙ‪ ،‬ٿڌو ساهه ڏيندڙ‪ ،‬ماُء جپپي پيپپٽ‬ ‫مان تازو ڄمندڙ ٻار جي ڪن ۾ سپپچ جپپي آذان ڏينپپدڙ باعمپپل انقلبپپي‬ ‫جوان جو ڪردار ڪامريڊ عبدالقادر ميوا خان کوکر به آهي‪ ،‬غريب جي‬ ‫گهر مان پيپپدا ٿپپي‪ ،‬هٿيپپن خپپالي سپپچ جپپي سپپولي سپپينگاريندڙ‪ ،‬هپپاري‬ ‫انقلب جو رهبر بنا ڪنهن وسيلن‪ ،‬مال‪ ،‬ملڪيت ۽ دولت جي سنڌ جپپي‬ ‫اڻپڙهيل جاهل هاري وٽ هڪ پيغمبري پيغام ڏينپپدڙ‪ ،‬هپپارين جپپي دليپپن‬ ‫تي راڄ ڪندڙ بادشاهه‪ ،‬پڙهيل لکيل ڪامريڊن جو به اڳواڻ ٿپپي اڀريپپو‪.‬‬ ‫ڪامريڊ عبدالقادر کوکر جي عظيم ڪارنامن ۽ دليراڻڪڪي جدوجهپپد کپپي‬ ‫اڄ اسان جي تاريخ صفا وساري ڇڏيو آهي‪ ،‬پر اڄ به سندس پيغام سنڌ‬ ‫جي هوائن ۾ پڙاڏو پيدا ڪري هپپارين کپپي حقپپن حاصپپل ڪرڻ لءِ هپپن‬ ‫مجاهد جي جدوجهد جا گيت پيو رسائي‪ ،‬سندس سجاڳي ۽ هاري جي‬ ‫گهر ۾ هاري حقن بابت ٻاريل پهريون ڏيئو پانڌيئڙن کپي پنپڌ پيچپرا مپاڳ‬ ‫منزل ماڻڻ لِء هڪ نه ختم ٿيندڙ لٽ جي روشني سان منور پيو ڪري‬ ‫پوِء ڀلي اسان ان مهان شخصيت کي وساري ڇڏيون پپپر وقپپت ڪنهپپن‬ ‫کي به ڪو نپپه ٿپپو وسپپاري‪ .‬ڪارڪردگي جپپو وقپپت تاريپپخ جپپي ورق ۾‬ ‫لفظن جي مال جي روپ ۾ سموئجي امر ٿي وڃي ٿو‪ .‬چون ٿا تپپه دنيپپا‬ ‫گول آهي‪ ،‬حضرت انسان ۽ ڪائنات جي هر شيِء جتان هلي ٿپپي اهپپا‬ ‫گول چڪر هڻي اتپپي پهچپپي ٿپپي‪ ،‬اڄ اسپپان بپپه هپڪ اهپڙي تاريپپخ جپپي‬ ‫وساريل ورق کي اٺاسي سالن بعد ڳولهي لڌو آهي‪ ،‬جي ڪو اڄ ڪنهپپن‬ ‫به سياسي ۽ تحريڪي جدوجهد ڪنپپدڙ ور ڪر کپپي يپپاد ئي ڪونهي تپپه‬ ‫ڪڪڪامريڊ کپپوکر ه پڪ دور ۾ شپپهرن جپپي گهٽيپپن‪ ،‬ڳڪڪوٺن جپپي پيچپپرن ۾‬ ‫هزارين هپپارين جپپي جلسپپن کپپي پرجپپوش خطپپاب ۽ باعمپپل جدوجهپپد‬ ‫ذريعي پنهنجي قيادت ۾ حق ڏياريندو هيو‪ .‬هو ڪلهه جي جيئرن انسانن‬ ‫جي جلسن ۽ جلوسن جي قيادت ڪندو هيو‪ .‬هن جي احپترام ۾ هپپزارن‬ ‫جي عوامي ميڙ اٿي بيهي رهندا هيا‪ .‬کيس سپپلمي ڏينپپدا هيپپا‪ ،‬ان جپپي‬ ‫رانهن ۾ پنهنجي خلوص جا غاليچا وڇائيندا هيا‪ ،‬ميڙاڪن جون صدارتون‬ ‫ڪرائيندا هيا‪ ،‬سياسي گڏجاڻين‪ ،‬هر سياسپپي جدوجهپپد ۽ تحريڪڪڪن جپپو‬ ‫مير هيو‪ ،‬هارين پاران مٿپپس مسپڪراهٽن جپپي گلپپن جپپي ورکپپا ٿينپپدي‬ ‫هئي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 10:47 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫پير علي محمد راشدي ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫پير علي محمد راشدي‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫سنڌ ۾ ڪيترائي خاندان اهڙا آهن جيڪي تاريخ جو حصو آهن‪ ،‬يا سپپندن‬ ‫خاندان جي حوالي سان تاريخ جڙي آهپي‪ ،‬اهپڙن معتپبر خانپپدانن مپپان‬ ‫هڪ راشدي خاندان آهي‪ .‬جنهن ۾ ڪيترا ئي جڳ مشهور اديب محقپپق‪،‬‬ ‫دانشور ۽ اڳواڻ پيدا ٿيا‪ ،‬جن سنڌ جي تاريخ جا ڪيپپترائي بپپاب پنهنجپپن‬ ‫ڪارنامن وسيلي جوڙيا آهن‪ ،‬اهڙين نه وسرندڙ هستين ۾ سنڌ جو ڏاهپپو‬ ‫زيپپرڪ سياسپپتدان‪ ،‬ادب ۽ لفظپپن وسپپيلي مپپوتين مپپال ٺاهينپپدڙ اديپپب‪،‬‬ ‫سنڌين جي صدين جي رسم ۽ رواج تي کوجنا ڪنپپدڙ محقپپق‪ ،‬ٻئي کپپي‬ ‫جملپپن ۾ مٺپپڙي جپپادو سپپاڻ پنهنجپپي مقصپپد تپپي راضپپي ڪرائينپپدڙ‬ ‫سفارتڪار‪ ،‬صحافي‪ ،‬ايڊيٽر جنهن پنهنجي قلم ڪالم اخبپپار ۽ ايڊيٽوريپپل‬ ‫وسيلي سنڌي قوم جي حقن ۽ سنڌ ۾ قائم سياسي پارٽين جپپي تنظيپپم‬ ‫سازي ۾ مدد ڪئي‪ .‬نظرين جو پرچار ڪيو‪ ،‬تحريڪن کي رهنمائي ڏنپپي‬ ‫۽ تحريڪن جو پيغام عپپوام کپپي پهچپايو اهپو پيپر علپي محمپد راشپدي‬ ‫صاحب آهي‪ .‬سنڌ جي هن مهان هستي پنهنجپپي زنپپدگي جپپا ڀرپپپور ‪82‬‬ ‫سال تحرير ۽ تقريپپر ۾ تحريپڪ سپپان گپپذاريا‪ .‬جنهپپن پنهنجپپي قلپپم کپپي‬ ‫عبادت سمجهندي تحري ڪن لِء گپپس ۽ لڙا ڏنپپا پپپوِء چپپاهي اهپپا سپپنڌ ۾‬ ‫انگريز راڄ خلف تحريڪ هجي يا مسجد منزل گاهه‪ ،‬يا سنڌ جي بمبئي‬ ‫کان عليحدگي ۽ تحريڪ پاڪستان هجي‪ .‬هن پنهنجي قلپپم سپان سپپنڌي‬ ‫اردو ۽ انگريزي اخبارن وسيلي سنڌ جو مقدمو وڙهيو‪ ،‬جبپپل جيڏي هپپن‬ ‫اعلى دماغ شخصيت جي زنپپدگي عملپپي طپپرح سپپان ڪجهپپه حصپپن ۾‬ ‫ورهائيل آهي‪ ،‬جنهن ۾ هڪ زميندار ۽ پير گهراڻي ۾ پيدا ٿيڻ پپپر پنهنجپپي‬ ‫صلحيت ۾ جدوجهد وسيلي قوم ۾ شناخت ڪرائڻ‪ ،‬ٻيپپو صپپحافت‪ ،‬ادب‪،‬‬ ‫ٽيون سياست ۽ سفارت شامل آهن‪ .‬پير علي محمپپد راشپپدي ڪيپپترن‬ ‫ئي دورن جو ترجمان ۽ تاريخساز انسان هيو جنهن زندگي ۾ جي ڪو بپپه‬ ‫ڪم يپا شپعبو هپٿ ۾ کنيپپو ان ۾ پنهنجپپي فپن ۽ ڪمپال سپان ڪاميپپابي‬ ‫ماڻي‪ .‬سندس سحر انگيز شخصيت ۾ دنيا جي گهڻين ٻولين تپپي عبپپور‬ ‫کپپي وڏو دخپپل هيپپو‪ .‬هپپن صپپحافت‪ ،‬ادب ۽ سپپفارت جپپي عهپپدن تپپي‬

‫تاريخساز ڪارناما سر انجام ڏنا‪ .‬جنهن جي تحقيق ڪرڻ بعد اسان کي‬ ‫اڄ ۽ سڀاڻي تي ناز رهندو پر پير علي محمد راشدي جي سياسي دور‬ ‫۾ حڪومتن جي جوڙ توڙ ۽ ون يونٽ قائم ڪرڻ سخت تنقيد جو نشپپانو‬ ‫بڻيو رهندو‪ .‬سندس سياسي غلطيون اڄ جپپي وڏيپپرن‪ ،‬سياسپپتدانن لِء‬ ‫سبق آهن‪ .‬هن طوفاني شخصيت جنهپپن پنهنجپپي سپپوچ عقپپل ۽ عمپپل‬ ‫سان منصوبابندي ڪري حپپاڪمن جپپي سپپوچن جپپا رخ بپپدليا‪ ،‬سپپندس‬ ‫منصوبن سان اقتدار ڊهندا ۽ ٺهندا رهيا‪ .‬سياسي تاريخ جا ورق ۽ حالتن‬ ‫جا موڙ مڙيا‪ .‬مٿپپس ڪجهپپه لکپڻ کپپان اڳ اهپپو ٻڌائڻ ضپپروري آهپپي تپپه‬ ‫سندس پيدائش وارو دور پيري جاگيرداري جپپي عپپروج وارو دور هيپپو‪.‬‬ ‫هي جهالت جو دور هيو‪ ،‬علپپم ڪو نپپه هيپپو‪ .‬پيپپر علپپي محمپپد راشپپدي‬ ‫صاحب جو خاندان لڪياري سيدن جي شاخ مپپان آهپپي‪ .‬سپپندن نسپپب‬ ‫جو سلسلو سيد علي مڪي جي سنڌ ۾ اچڻ سان شروع ٿئي ٿو‪ ،‬جي ڪو‬ ‫‪1127‬ع ڌاري سنڌ ۾ لڏي آيو‪ .‬سپيد علپي م ڪي جپي اولد لڪيپَء جپي‬ ‫ڳوٺ ۾ رهائش پپپذير ٿپپي تنهپپن ڪڪڪري لڪيپپاري س پڏجڻ لڳڪڪا‪ .‬راشپپدي‬ ‫خاندان جي باني سيد محمد راشد جي پيدائشي شجري مطپپابق سپپيد‬ ‫محمد راشد شاهه جنهن ‪ 6‬جون ‪1818‬ع تاريخ وفات ڪئي‪ ،‬ان کي ٻه‬ ‫پٽ هيا هڪ سيد ميان صبغت اللھ شاهه اول جي ڪو صپپاحب دسپپتار يپپا‬ ‫پير پاڳارو سڏيو ويندو هيو‪ .‬ٻيو سيد محمد ياسين شاهه جيڪو صاحب‬ ‫علم يا جهنڊي وارو پير سڏيو ويندو هيو‪ ،‬پيپپر ميپپان صپپبغت الل پھ شپپاهه‬ ‫‪1831‬ع جي تاريخ ‪ 18‬فيبروري تي وفات ڪئي‪ ،‬کيس ٻپپه فرزنپپد هيپپا‪،‬‬ ‫هڪ سيد علي محمد شاهه جنهن مان راشپپدي خانپپدان آهپپي‪ ،‬ٻيپپو ننڍو‬ ‫سيد علي گوهر شاهه جنهن مان حضرت پيپپر پا ڳارو جپپو اولد آهپپي‪،‬‬ ‫سيد علي محمد شاهه جي وفات ‪ 17‬جپپولئي ‪1867‬ع تپپي ٿپپي کيپپس‬ ‫پنج فرزند هيا جنهن مان هڪ سيد پير شاهه کي هڪ فرزند سيد محمد‬ ‫حامد شاهه ٿيو‪ ،‬جيڪو ‪ 31‬مارچ ‪1937‬ع تي گپپذاري ويپپو‪ .‬سپپيد حامپپد‬ ‫شاهه کي ٽي فرزند ٿيا‪ .‬هڪ سيد پير علي محمد شاهه راشدي ٻيو پير‬ ‫حسان الدين راشدي ٽيپپون سپپيد احمپد شپپاهه آهپپن‪ .‬پيپپر علپپي محمپپد‬ ‫راشدي تاريخ ‪ 5‬آگسٽ ‪1905‬ع جمعي ڏينهن صپپبح جپپو سپپاڍي پنجيپپن‬ ‫وڳي قديم ڳوٺ ”بهمڻ“ تعلقو رتوديرو ضلعو لڙڪاڻي ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:41 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫خانبهادر محمد ايوب که ڙو ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫خانبهادر محمد ايوب کهڙو‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫خانبهادر محمد ايوب کهڙي بابت اهپپو ٻڌائڻ ضپپروري آهپپي تپپه هپپو هپڪ‬ ‫پڪي وڏيرڪي گهراڻي ۾ پيدا ٿيو‪ .‬اهو وڏيرڪو گهراڻو جنهن جي تعليم‬ ‫۽ سياست ۾ ڪا به دلچسپي ڪا نه هئي‪ .‬حڪومت جپپي معپپاملن سپپان‬ ‫ڪو به واسطو ڪڪڪو نپپه هيپپو‪ .‬سپپندس والپپد ميپپان شپپاهه محمپپد کهپڙو‬ ‫پنهنجي علئقي جو وڏو زميندار هيو‪ .‬وڏيپپرو ميپپان شپپاهه محمپپد که پڙو‬ ‫پنهنجي محنت‪ ،‬ڪفايت‪ ،‬شعاري‪ ،‬هٿ جي ڪنايت سبب علئقي ۾ تمام‬ ‫گهڻي زمين ٺاهي‪ .‬هن بنجر زمينون آباد ڪري وڏي جائداد ۽ دولپپت گپڏ‬ ‫ڪئي‪ .‬سنڌ جي وڏيرڪي سماج ۾ اهو ڏٺو ويو آهي ته ڪنهن وڏيري وٽ‬ ‫ڪجهه زمين آباد ٿي ۽ ڏوڪڙ مليو تپپه پپپوءِ رڇ ڪتپپا مقپپابل‪ ،‬ڏانپپدن جپپي‬ ‫گوِء‪ ،‬اوطاق تي نوڪر چاڪرن جا فالتو ٽول‪ ،‬شپپراب‪ ،‬ڪبپپاب ۽ شپپباب‬ ‫کان علوه ڪي دعوتون ٿينديون‪ .‬وڏيري جي هر طپپرف هپپاڪ هونپپدي‪.‬‬ ‫واه واه وڏا جا ٻول ۽ خوشامندڙيا هوندا‪ .‬ڪي جهي پڙا ٿينپپدا ڪي پلنپپد‬ ‫ٿيندا‪ .‬اوطاق تي نوڪر چاڪر حاضپپر هونپپدا چپپاهي وڏيپپرو قرضپپي ٿپپي‬ ‫وڃي پر اوطاق ۽ وڏيري جو شان قائم دائم هوندو‪ .‬گهڻو ڪري وڏيپپرا‬ ‫هندن واپارين جپپا قرضپپي هونپپدا هئا پپپر ان ئي سپپماج ۾ وڏيپپرو شپپاهه‬ ‫محمد کهڙو به هيو‪ .‬جيڪو انهن سڀني وڏيرڪي صلحيتن کان واجهايپپل‬ ‫هيو‪ .‬هن پنهنجي جدائداد به وڌائي ته وري پونيئرن لِء بپپه گه ڻو پئسپپو‬ ‫ڇڏيو‪ .‬هٿ جي ڪفايت سبب وڏيري شاهه محمد بابت ڪيترا ئي قصپپا‬ ‫۽ ڪهاڻيون مشهور هيون جيڪي محفلن ۽ ڪچهرين ۾ ٻڌايون وينپپديون‬ ‫هيون‪ .‬ميان شاهه محمد کهڙي کي ٻه زالون هيون‪ ،‬جن مان چپپار پپپٽ‬ ‫هيس پهريون پٽ خانبهادر محمد ايوب کهڙو‪ ،‬حاجي محمد مراد‪ ،‬ميان‬ ‫محمد نواز ۽ ميان علي گوهر که پڙو شپپامل آهپپن‪ .‬محمپپد ايپپوب که پڙو‬ ‫صاحب آگسٽ ‪1901‬ع ۾ ڳوٺ عاقل تعلقپپو ل ڙڪاڻي ۾ ڄپپائو‪ .‬ڳوٺ‬ ‫عاقل سنڌو درياهه جي ڪناري تي آهي‪ .‬جنهن زماني ۽ ماحول ۾ کهپڙو‬ ‫صاحب پيدا ٿيو‪ .‬اهو صدين کان قپپائم وڏير ڪي سوسپپائٽي جپپو عپپروج‬ ‫وارو دور هيو‪ .‬تعليم حاصل ڪرڻ کپي اجپايو وقپت جپو زيپان ۽ بي ڪار‬ ‫سمجهيو ويندو هيو‪ .‬خاص طرح وڏيرا پنهنجي اولد کي ته پڙهائيندا ئي‬

‫ڪو نه هيا ۽ سندن چوڻ هيو ته پٽ ڇا لِء پڙهي؟‪ .‬پٽ کي ڪا نپپوڪري‬ ‫ته ڪرائڻي ڪونهي‪ .‬رب پاڪ جپپو سپپڀ ڪجهپپه ڏنپپل آهپپي‪ .‬جپپوان ٿپپي‬ ‫زمينداري ۽ جائداد سنڀاليندو‪ ،‬جڏهپپن تپپه عپپام مپاڻهو جپپي اولد خپپاطر‬ ‫تعليم جي سهولت ڏيارڻ‪ ،‬اسڪول قائم ڪرڻ کي عيب سمجهيو وينپپدو‬ ‫هيو‪ .‬غريب جي اولد کي تعليم وٺڻ گناهه هيو‪ .‬هي اهو دور هيو جڏهپپن‬ ‫مڊل ڪلس اڃا وجود ۾ ڪو نپپه آيپو هيپو‪ .‬يپا تپپه غريپب هونپدو يپپا وري‬ ‫وڏيرو هوندو هيو‪ .‬بس ٻه ڪلس يا طبقا هيا‪ .‬عزت ۽ شپپان جپپو معيپپار‬ ‫صرف دولت هئي‪ ،‬دولت ئي عزت وارو سمجهيو ويندو هپپو‪ .‬جيڪڏهپپن‬ ‫ڪو نيڪي جو ڪم ڪنهپپن وڏيپپري کپپان ٿپپي سپپگهندو هيپپو تپپه ڳڪڪوٺ ۾‬ ‫مسجد قائم ڪيائين ۽ تعليم لِء به ڪو مولوي رکندا هئا ته جيئن ماڻهو‬ ‫ا? ا? ڪن‪ .‬اخبپارن کپي ان دور ۾ گل ڪرڻ وارو ادارو ۽ صپحافين کپي‬ ‫گلخورن جو ٽولو سمجهيو ويندو هيو‪ .‬ملڪ ۽ قپپومي مسپپئلن ۾ شپپريڪ‬ ‫ٿيڻ کي وڏيرا فسادي ٽولي جو ساٿ ڏيڻ سمجهندا هيا‪ .‬سياست‪ ،‬نظريا‬ ‫يا شعور وارا شاعر اديب ميدان ۾ ڪو نه هيا‪ .‬جيڪڏهپپن ڪنهپپن وڏيپپري‬ ‫کي ڪا انگريز سرڪار وٽ ڪچهري ۾ ڪرسي ملي يا اقتپپدار جپپو ڪو‬ ‫ننڍڙو حصو نصيب ٿيو ته اهو وڏيرو هوش کان ن ڪري وينپپدو هيپپو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫کپپي وڏو حپپاڪم سپپمجهڻ لڳنپپدو هيپپو‪ .‬اه پڙي سپپماج واري صپپورتحال‬ ‫صرف سنڌ سان نه پر برصغير ۾ موجود هئي‪ .‬اهڙي ماحول ۾ ڪير پپپاڻ‬ ‫کي ڪيترو تبديل ڪندو‪ .‬پنهنجي شخصپپيت کپپي ڪيپپترو خوبصپپورت يپپا‬ ‫ذهپپن کپپي وري روشپپن خيپپال ڪنپپدو‪ .‬ان بپپابت تاريپپخ ۽ تاريخپپدان ئي‬ ‫ڄاڻيندو هوندو‪ .‬اهڙي ئي جهالت‪ ،‬تڪبر ۽ غرور واري معاشري ۾ محمد‬ ‫ايوب کهڙو صاحب پرورش پائڻ لڳو‪ .‬هن پرائمري تعليم پنهنجي اباڻي‬ ‫ڳوٺ عاقل ۾ پڙهي‪ ،‬سيڪنڊري تعليم لِء لڙڪاڻي جي واحد انگريپپزي‬ ‫مدرسي اسڪول ۾ داخل ورتي جتان ڇهه درجا پاس ڪري پپپوِء سپپنڌ ۾‬ ‫مئٽرڪ لِء اهل حيثيت صاحبن جي اولد لِء واحد اسڪول سنڌ مدرسة‬ ‫السلم ڪراچي ۾ داخل ورتي جتان اٽڪل ‪1918‬ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪري‬ ‫ڪراچي جي ڊي جي ڪاليج ۾ دخل ورتائين‪ .‬پاڻ اڃان ڪاليج جي پهرين‬ ‫سال ۾ هيو ته سندس والد ميان شپپاهه محمپپد ‪1920‬ع ۾ وفپپات ڪئي‪.‬‬ ‫نيپپٺ که پڙو صپپاحب تعليپپم کپپي اڌ ۾ ڇڏي‪ .‬گهپپر ۾ وڏي پپپٽ هئڻ سپپبب‬ ‫پنهنجي والد جي ڇڏيل زمينپپداري سپپنڀالڻ شپپروع ڪئي‪ .‬جڏهپپن محمپپد‬ ‫ايوب کهڙو صاحب ڪٽنپپب ۽ جپپائداد جپپي ذميپپواري سپپنڀالي‪ .‬ان وقپپت‬ ‫سندس عمر صرف ‪ 19‬سال هئي‪.‬‬

‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:39 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫سر شاهنواز خان ڀٽو ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫سر شاهنواز خان ڀٽو‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫ڀٽو خاندان جو ذڪر ڪرڻ کان اڳ ضروري آهي ته ٿپپورو علئقپپائي تهپپذيب ۽ روايپپت‬ ‫جو جائزو ورتو وڃي‪ .‬سنڌ هڪ اهڙو اڏول ۽ سخت علئقو آهي جتي صدين کان رائج‬ ‫دوستي ۽ دشمني جون هميشه نه وسپپرندڙ يپپادون‪ ،‬ڌرتيپَء جپپي سپپيني تپپي وهنپپدڙ‬ ‫دادلو دريا هن ڌرتي مٿان واريَء ۽ هوا جي تيز وه ڪري سپپان آبپپاديون ۽ بربپپاديون‪،‬‬ ‫ڏک ۽ سک ڏيندو‪ .‬صوفين‪ ،‬جوڳين‪ ،‬درويشن‪ ،‬هارين‪ ،‬جاگيردارن جي هپپن سپپرزمين‬ ‫سپپر‬ ‫تي هڪ طرف يڪتارو چپڙي‪ ،‬سرندي‪ ،‬الغوزي‪ ،‬مرلي ۽ بانسري جا خمار ڀريپپل ُ‬ ‫ثقافتي شاهڪار ميٺ ۽ محبت جا داستان پيش ڪن ٿا ته ٻئي طرف و ڻج واپپپار لِء‬ ‫قائم منڊين ڏانهن ڀلوڙ ڏاندن ۽ موهن جي دڙي جپپي وقپپت کپپان هلنپپدڙ بيپپل گپپاڏيون‬ ‫ساريون‪ ،‬ڪڻڪ‪ ،‬ڪمند‪ ،‬گاهه‪ ،‬ڦٽيون‪ ،‬ڦل ڦروٽ کڻي وڃڻ وقت رستن تي ڦيٿن جپپا‬ ‫رينگٽ ڪنديون هيون ته وري محبت جا داستان جهڙوڪ سهڻي ميهار‪ ،‬عمر مارئي‪،‬‬ ‫مومل راڻو‪ ،‬نوري ڄام تماچي‪ ،‬سسئي پنهون جي حوالن سان هر هنڌ هاڪاري هيپپا‬ ‫جن کي لکيڻو لطيف پنهنجي گيتن ۽ بيتن ۾ سموئيندو رهيو‪ .‬اه پڙي سپپٻاجهڙي سپپنڌ‬ ‫جي ڀلوڙ ماحول ۾ وقت جو وهڪرو وهندو رهيو‪ .‬سمن‪ ،‬سومرن‪ ،‬ڄپپامن‪ ،‬ڪلهپپوڙن‪،‬‬ ‫ٽالپرن‪ ،‬انگريزن جا دور ايندا ويندا رهيا‪ .‬تغلق‪ ،‬ترخان‪ ،‬ارغون ۽ ٻيا ڌاريا به سپپنڌ جپپا‬ ‫لوڙهپپا لتاڙينپپدا رهيپپا‪ .‬جپپاگرافي حپپدون طپپاقت ۽ تلپپوار جپپي زور تپپي وڌنپپديون ۽‬ ‫گهٽجنديون رهيون‪ .‬قبيل لڏ پلڻ ڪندا رهيا‪ .‬ارڙهن ا ڻويهين صپپدي ۾ جپپاگيرداري جپپا‬ ‫محل انسانيت دشمني ۽ اذيت گاهن جا ڏيپپک ڏينپپدا هئا‪ .‬جپپاگيردارن جپپي محپپل کپپي‬ ‫غريب پنهنجي خون سان سجائيندا سنواريندا رهيا‪ .‬انگريز پنهنجو اقتدار برقرار رکڻ‬ ‫لِء جاگيرون مفت ۾ اتي جي اصل رهندڙن غريبن بدران پنهنجي دربار ۾ ايندڙن کپپي‬ ‫تحفي ۾ ڏنيون‪ ،‬هڪ طرف سنڌي زبان بند خاموش اٻوجهه رعيت ڏٺي ته ٻئي طپپرف‬ ‫دودو‪ ،‬دولهه دريا خان‪ ،‬جنرل هوشو‪ ،‬جنرل شاهه بهارو‪ ،‬شاهه مردان پير پا ڳارو ۽‬ ‫ذوالفقار علي ڀٽو به ڏٺو‪ .‬سنڌ جي سرسبز زرخيز زمين تي ڪافي ٻاهرين لڏپلڻ ٿي‪.‬‬ ‫ڪيترا قبيل لڏ پلڻ ڪري هتان جا ٿي ويا‪ .‬لڙڪاڻي ضپپلعي جپپا گهڻڪڪا رهپپاڪو قپپبيل ۽‬ ‫ذاتيون قديم سنڌ ۾ لڏ پلڻ ڪيل آهن‪ .‬جن ۾ چانڊيا‪ ،‬کهاوڙ‪ ،‬مگسپپي‪ ،‬مهيسپپر‪ ،‬ه ڪڙا ۽‬ ‫جتوئي وڏي تعداد ۾ هيا‪ ،‬پر انهن سڀني مان لڙڪاڻي جپپي سپپرزمين تپپي مضپپبوط ۽‬ ‫کتل پير ڀٽو خاندان جا آهن‪ .‬لڙڪاڻو شپپهر ‪ -18‬هيپپن صپپديَء ۾ ڪلهپپوڙا شپپروعاتي‬ ‫ڏينهن ۾ قپائم ٿيپو‪ .‬لڙڪ ڪاڻو سپپنڌ ۾ سپدائين زرخيپپز شپهر رهيپو آهپي‪ .‬قپپديم سپپنڌ ۾‬ ‫ڪراچي کان پوِء ٻيو نمبر مالدار ۽ شاهوڪار شهر لڙڪاڻو ليکيو ويندو هيو ۽ سپپنڌ ۾‬ ‫سڀ کان گهڻي آباد زمين ڀٽپو سپپردارن کپپي هئي‪ .‬ڀٽپپو قپپبيلو ڪيئي سپپئو سپپال اڳ‬ ‫جيسلمير ۾ آباد راجپوت مهاجرن جي شاخ آهي‪ .‬هن خاندان جو پهريون فپپرد سپپهتو‬

‫خان ڀٽو ‪ 16‬هين صدي جي وچ ۾ هتي پهتو ۽ ڀٽپپو نپپالي ڳوٺ ٻڌائيپپن پپپر مقپپدر جپپو‬ ‫سڪندر ڀٽو خاندان ۾ سردار دودا خان ڀٽو ئي آهي‪ .‬دودا خان ڀٽو ۽ سندس پٽ الهپپه‬ ‫بخش ڀٽو گڏجي لڙڪاڻي کان جي ڪب آبپپاد تپپائين چپپانڊين‪ ،‬جمپپالين ۽ بروهيپپن جپپي‬ ‫قبيلن سان مختلف وقتن تي سخت جنگيون ڪنپپدا رهيپپا ۽ پنهنجپپي زميپپن جپپو دائرو‬ ‫تمام گهڻو وڌايو‪ .‬سردار دودا خان پنهنجي ڪوششن سان ڀٽو خاندان جو شمار سنڌ‬ ‫جي معزز خاندانن ۽ قبيلن ۾ ڪرايو‪ .‬ٽالپرن جي دور حڪومت ۾ سنڌ ۾ حڪمران کان‬ ‫علوه شاندار حاڪميت جو ڏيک ڏينپپدڙ ڏولپپي ۾ گهم پڻ ۽ سپپفر ڪرڻ جپپو اختيپپار ڀٽپپو‬ ‫خاندان جي سردارن دودا خان ۽ پير شاهه مردان پاڳارو کي هيو‪ .‬هو جڏهپپن سپپفر‬ ‫تي نڪرندو هو ته سندس سجايل سيج ساڻ نوڪر چاڪرن جپپو هپڪ وڏو جلپپوس بپپه‬ ‫هوندو هو‪ .‬هڪ طرف جائداد ۽ ملڪيت ٺاهڻ جو اعزاز سردار دودا خان کي وڃي ٿو‬ ‫ته ٻئي طرف سياست ۾ عزت‪ ،‬شهرت ۽ تعلقات ٺاهڻ جو سپپهرو سپپر شپپاهنواز ڀٽپپو‬ ‫کي ‪ ،‬جڏهن ته عپپوام ۾ شپپعور‪ ،‬سپپجاڳي‪ ،‬خپپدمت‪ ،‬محنپپت‪ ،‬حپپق حاصپپل ڪرڻ جپپو‬ ‫ڪريڊٽ ذوالفقار علي ڀٽو ۽ جدوجهد ‪ ،‬محنت‪ ،‬منزل حاصل ڪرڻ جو ڏانپُء محپپترمه‬ ‫بينظير ڀٽو کي آهي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:23 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫بئريسٽر جان محمد جو ڻيجو ‪ -‬عبدالستار ڀٽي‬

‫بئريسٽر جان محمد جو ڻيجو‬ ‫عبدالستار ڀٽي‬ ‫خلفت تحريڪ ۾ سنڌ جي جدوجهد تي ڪجهه لکڻ کپپان اڳ تاريپپخ جپپي‬ ‫شپپاگردن ۽ تاريپپخ ۾ دلچسپپپي رکنپپدڙ سپپڄڻن لِء خلفپپت تحري پڪ جپپو‬ ‫مختصر جائزو پيش ڪرڻ ضروري آهي ته جيئن هپپن عپپالمي تحري پڪ ۽‬ ‫جدوجهپپد کپپي سپپمجهڻ ۾ آسپپاني ٿئي‪ ،‬پهريپپن عپپالمگير جنپپگ کپپان اڳ‬ ‫ترڪي ۽ مسلمانن جي سلطنت عثمانيه ۽ خلفت قائم هئي جنهن جپپو‬ ‫خليفو عبدالوحيد هيو‪ .‬ان وقت ترڪي جي خليفي کي مسلم امت جي‬ ‫خليفپپي طپپور احپپترام ملنپپدو هيپپو‪ .‬سپپال ‪1911‬ع جپپي اٽلپپي والريپپل‬ ‫ٽريپولي تي حملو ڪيو ۽ اهڙي طرح سندن وچ ۾ جنپپگ ل ڳي ان جنپپگ‬ ‫برصغير جي مسلمانن جو توجهه ڇڪايو ۽ همپپدردي ۾ مسپلمانن جپپون‬ ‫دليون ڏکايل هيون‪ .‬بلقان جي جنگ سپپال ‪1912‬ع کپپان ‪1913‬ع تپپائين‬ ‫هلي جنهن ۾ هندستاني مسلمانن زخمي ترڪن لِء هڪ وڏو طپپبي وفپپد‬ ‫۽ تمام گهڻي دولت گڏ ڪري موڪلي‪ .‬سپپال ‪1916‬ع آگسپپٽ ۾ پهريپپن‬ ‫عالمگير جنگ شروع ٿي ته ترڪي جپپي خليفپپي انگريپپز خلف جرمنپپي‬

‫جو پاسو ورتو انگريزن طرابلپپس واري جنپپگ ۾ مسپپلمانن خلف اٽلپپي‬ ‫جو ساٿ ڏنو‪ .‬يورپين جي پاران بلقان واري جنپپگ ۾ عيسپپائي رياسپپتن‬ ‫جي ساٿ سبب ترڪي خلفت جا ٻيا سپپڀ علئقپپا کسپپجي ويپپا ۽ وٽپپن‬ ‫صرف استنبول‪ ،‬ائڊريانوپل ۽ ٿريس جو ٽ ڪر وڃپپي بچيپپو اه پڙي طپپرح‬ ‫پهرين عالمگير جنگ ۾ ترڪي ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو جنهن جو برصغير جي‬ ‫مسلمانن کي گهڻو افسوس ٿيو‪.‬‬ ‫ٻيو سبب ته برصغير جا مسلمان ذهني طور انگريز کي پنهنجو دشمن‬ ‫تصور ڪرڻ لڳا ۽ وري انگريز بپپه عپپالمگير جنپپگ بعپپد پنهنجپپي وعپپدي‬ ‫خلفين وارا قدم ک ڻڻ شپپروع ڪيپپا‪ .‬جيئن سپپال ‪1915‬ع ۾ م ڪي جپپي‬ ‫ترڪي گورنر شريف حسين بن علي ساڻ خفيه معاهدا ڪري سبز بپاغ‬ ‫ڏيکاري عربن کپپي ترڪ ڪن خلف مقپپابلي ۾ آنپپدو‪ .‬انگريپپزن عربپپن کپپي‬ ‫يقين ڏياريو ته مسلمانن جون مقدس مذهبي جڳهون ۽ شهر محفپپوظ‬ ‫رهندا جڏهن ته سال ‪1916‬ع ۾ ان جپپي خلف انگريپپز فرانپپس ۽ روس‬ ‫ساڻ ٺاهه ڪري آرمينا ۽ عربستان جو هڪ حصو روس کي ڏنو ۽ ترڪي‬ ‫سلطنت جا عرب علئقا انگريزن جپپي قبضپپي هيپپٺ ڏنپپا ۽ م ڪي جپپي‬ ‫ترڪي گورنر حوالي شام لبنان ۽ عراق جا حصا ڪيا جي ڪي ‪1917‬ع ۾‬ ‫ڌوڪو ڪري وري فرانس کي ڏنا‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:18 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪SATURDAY, APRIL 23, 2011‬‬

‫مخدوم شهيد عبدالرحيم گرهو ڙي رح ‪ -‬ميم ڻ‬ ‫عبدالغفور سن ڌي‬

‫مخدوم شهيد عبدالرحيم گرهوڙي رح ] ‪[ 1787 – 1739‬‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ب شپپريعت ۽ شپپاعر‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫هپپن برگزيپپدي مجتهپپد‪ ،‬عپپالم‪ ،‬صپپاح ِ‬ ‫عبدالرحيم ولد سعدالله مڱريو رح جي ولدت ‪ 22‬ذوالقعپپد ‪1152‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 3‬جپپولِء ‪ 1739‬تپپي ڳوٺ گروهپڙ‪ ،‬تعلقپپي سپپاماري‪ ،‬ضپپلعي‬ ‫ٿرپارڪر ۾ ٿي آهپپي‪ .‬ابتپپدائي تعليپپم گروهپڙ جپپي ُاتريپپن طپپرف ڳوٺ‬ ‫چوٽيارين مان آخوند نور محمد مبين بن رد کان ورتائين‪ .‬پاڻ ڄمنپپديئي‬

‫ڄام هو‪ .‬خداوند کيس ذهين ۽ عقپپل ۾ ا ڪابر ب ڻايو هپپو؛ جنهپپن ڪري‬ ‫ذڪائت سببان ننڍڙي ڄمار ۾ ئي وڏا وڏا ڪتاب پڙهي پورا ڪيپپا هئائيپپن‪.‬‬ ‫ايتري تائين جو بحث مباحثي ۾ به ساڻس ڪو برميچي نه ٿي سگهيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:18 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم محمد زمان ”طالب المول ٰي“ ‪ -‬ميم ڻ‬ ‫عبدالغفور سن ڌي‬

‫مخدوم محمد زمان ”طالب المول ٰي“ ] ولدت ‪1338‬هه =‬ ‫‪1919‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫درگاه مخدوم نوح هالئيَء جو سورهون سجاده نشين‪ ،‬سنڌي زبان جو‬ ‫ممتاز شاعر‪ ،‬اديب ۽ سياستدان‪ ،‬مخدوم محمد زمان”طالب المپپول ٰي“‬ ‫ولد مخدوم غلم حيدر صديقي قريشي‪ ،‬آچپپر ڏينهپپن ‪ 9‬محپپرم الحپپرام‬ ‫‪1338‬هه مطابق ‪ 6‬آڪٽوبر ‪1919‬ع تپپي هپپال نپپوان )حيپپدرآباد( ۾ تولپپد‬ ‫ٿيو‪ .‬سندس سلسله‪ -‬نسب حضرت َابوبڪر صديق رضه جن سان ملي‬ ‫ٿو‪ .‬مخدوم نوح رح وقت جو غوث‪ ،‬مجدد‪ ،‬طريقت جي تبليغ جو پيپپش‬ ‫رو ۽ صاحب ‪ -‬تصنيف شخص ٿي گذريو آهي‪ .‬لکين سندس معتقد هئا؛‬ ‫جنهن ڪري عام طرح ”نو لکي گودڙي وارو بزرگ“ سڏبو هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:14 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم محمد هاشم ٺٽوي رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫مخدوم محمد هاشم ٺٽوي رح ] ‪1691‬ع – ‪1760‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سنڌ جي بزرگ هستي‪ ،‬يگاني شخصپپيت ۽ جيپپد عپپالم‪ ،‬مخپپدوم محمپپد‬ ‫هاشم ولد مولوي عبدالغفور سنڌي‪ ،‬ضلعي ٺٽي‪ ،‬تعلقي ميرپور بٺپپوري‬ ‫جي ڪچي واهڻ ۾‪ 10 ،‬ربيپپع الول ‪1104‬هپپه مطپپابق ‪1691‬ع ۾ ولدت‬

‫ورتي‪ .‬سندس جد ِ امجد قريش قپپبيلي مپپان هئا‪ ،‬جي ڪي پنهنجپپي ڏاڏي‬ ‫حارث جي اولد مان آهن‪ .‬سندس والد بزرگوار نيڪ مرد ۽ خدا دوست‬ ‫انسان هو؛ جنهن کان ابتپپدائي تعليپپم حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬سپپندس وفپپات‬ ‫‪1113‬هه )‪1700‬ع( بعد‪ ،‬مولوي محمپپد سپپعيد ۽ مخپپدوم ضپپياُء الپپدين‬ ‫جن وٽان فارغ التحصيل ٿيو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬ميرپور بٺوري لڳ ”محراب پور“ ۾ ديني درسگاه کوليو‬ ‫هو‪ .‬پاڻ باشريعت انسان هو‪ .‬سپپندس اقبپپال ۽ انتظپپام کپپان وقپپت جپپا‬ ‫عالم خفي ٿيڻ لڳا‪ .‬ايتري تائين جو مٿس ٽوڪون ۽ ٺٺوليون ڪرڻ لڳا‪.‬‬ ‫حت ٰي ڪه من گهڙت بهتپپان مڙهپپي کيپپس داغپپدار ب ڻائڻ جپپي بپپه ازحپپد‬ ‫ڪوشپپش ڪيپپائون‪ .‬آخپپر مخپپدوم صپپاحب تنپپگ ٿپپي محرابپپپور مپپان‬ ‫موڪلئي‪ ،‬ٺٽي ۾ وڃي ٺڪاڻو ٺاهيو‪.‬‬ ‫ٺٽو‪ ،‬ان وقت علم ادب جو مرڪز هو‪ .‬منجهس مختلف فرقن جا عالم‪،‬‬ ‫صوفي‪ ،‬درويش ۽ اعلپ ٰي پپايي جپا شپاعر رهنپدا هئا‪ .‬ازانسپواِء علمپي‬ ‫بحث مباحثن جو پڻ چڱو چهچٽو هو‪ .‬انهيَء علمپپي جسپپتجو ۾ مخپپدوم‬ ‫صاحب جو ديني درسگاه به ديسان ديس مشهور ٿيڻ لڳو‪ ،‬ايتري قپپدر‬ ‫تقريرن خواه تحريرن توڙي شرعي تبليغ ۾ پڻ وڏي شهرت ورتائين‪.‬‬ ‫ايتري ساري سجاڳيَء جي باوجود بپپه ٺٽپپي شپپهر ۾ ڪيپپترون ئي غيپپر‬ ‫شپپرعي ۽ ديپپن جپپي خلف ڪار گپپذاريون ٿينپپديون رهيپپون‪ ،‬جپپن کپپي‬ ‫مخدوم صاحب ٻڌي ۽ ڏسپپي برداشپپت ڪري نپپه سپپگهيو‪ .‬باالخصپپوص‬ ‫مخدوم محمد معين ٺٽوي رحه به سندس ضد ۾ اچي ويو‪ .‬پوءِ ته انهن‬ ‫براين جي پاڙ پٽڻ لِء پاڻ کي وقپپف ڪري ڇڏيپپائين‪ .‬انهي پَء سلسپپلي ۾‬ ‫وقت جي حاڪمن‪ :‬ميان غلم شاه ڪلهوڙو‪ ،‬نادر شاه بادشپپاه ۽ احمپپد‬ ‫شاه ابداليَء جن سان بپپه خپپط و ڪتپپابت شپپروع ڪيپپائين‪ .‬ميپپان غلم‬ ‫شاه پنهنجي تمام ڪامورن کپپي مخپپدوم صپپاحب جپپي هپپن سلسپپلي ۾‬ ‫ٻانهن ٻيلي ٿيڻ جو حڪم صادر ڪيو ‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب علم ۽ عمل جو مجسمو‪ ،‬اسلمي دنيا جو داناُء‪ ،‬مصپپلح‬ ‫۽ اعل ٰي پايي جو مقرر هو؛ ۽ ساڳئي وقت تقريبا ً ڏي پڍ سپپؤ کپپن عربپپي‪،‬‬ ‫فارسي ۽ سنڌي ڪتابن جو مصنف به هو‪1135) .‬هه = ‪1722‬ع( ۾ حج‬ ‫بيت الله شريف جي زيارت لِء ُاسهيو‪ .‬مديني شريف پهچپپي‪ ،‬اتپپي بپپه‬ ‫دين جو درس ڏيڻ لڳو‪ .‬واپسيَء تي )‪1137‬هپپه = ‪1724‬ع( ۾ سپپورت‬ ‫بندر وٽ‪ ،‬نقشبندي بزرگ سپپيد محمپپد سپپعدالله سپپورتيءَ جپپو معتقپپد‬ ‫بڻيو‪ .‬پوِء ٺٽي پهچي لڳاتا لڳن سان دين جي خدمت ڪندو رهيو‪ .‬هپپي‬

‫عالم رباني‪ ،‬زاهد الزمان‪ ،‬ساده طبع‪ ،‬تڪلف ۽ تصنع کان عپپاري‪ ،‬علپپم‬ ‫جو ڀنڊار ‪1174‬هه مطپابق ‪1760‬ع ۾ هپي فپاني جهپان ڇڏيپو‪ .‬سپندس‬ ‫آخرين آستانو مڪليَء جي ٽڪريَء تي ٿيپپو‪ .‬مخپدوم عبپپداللطيف نپپالي‬ ‫فرزند هوس مخدوم صاحب جپي تصپنيفات مپان عالمپانه ۽ محققپانه‬ ‫انداز ‪ -‬بيان جو پتو پوي ٿپپو‪ .‬اڄ بپپه سپپندس ڪجهپپه ڪتپپاب مصپپر جپپي‬ ‫الزهپر يونيورسپٽيَء ۾ درسپي طپور پاڙهيپا پيپا وڃپن‪ .‬سپندس تحريپر‬ ‫مولپپوي ابوالحسپپن جپپي سپپنڌيَء جيپپان آهپپي‪ .‬سپپنڌي زبپپان ۾ سپپندس‬ ‫شاهڪار ”فرائض السلم“‪” ،‬زاد الفقير“‪” ،‬قپپوت العاشپپقين“ ۽ ”ذبپپح‬ ‫شڪار“ چيا وڃن ٿا‪ .‬شاعريَء جي لحاظ کان ”الف اشباع“ کي ترجيح‬ ‫ڏني هئائين‪ .‬نموني طور سندس سنڌي هيٺ ڏجي ٿي‪-:‬‬ ‫”بقا ناه بلد کي دنيا ناهه دوام؛‬ ‫اجل ٿيو اوتون ڪري ٿي قريب قيام؛‬ ‫سمر سندي ساٿيا ڪرهو تات تمام؛‬ ‫ڊڄو ڊاِء ڌڻيَء جي آگل پر علم؛‬ ‫ڪريو ياد ڪريم کي سنجهي صبح شام؛‬ ‫ڪهو ڪلمو صدق سين مٿي محمد ڄام“‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬موجوده تعلقو ميرپور بٺورو‪ُ ،‬ان زماني ۾ ڪراچي ضلعي جو حصو هو‪ ،‬جيڪو‬ ‫پوِء ٺٽي ضلعي جي حدن ۾ اچي ويو‪.‬‬ ‫)‪ -(1‬مخدوم ٺارو المعروف محمد معين‪ ،‬وقت جپپي بپپزرگ ۽ عپپالم مخپپدوم عنپپايت‬ ‫الله )وفات ‪1114‬هه= ‪1702‬ع( جو شاگرد هو‪ .‬ڪماليت جو صاحب ۽ سپپلوڪ جپپي‬ ‫راه جو ڀليَء ڀت ڄاڻو هو‪ .‬ميان ابوالقاسم ولد شيخ عبيدالله انصپپار نقشپپبندي جپپو‬ ‫پوئلڳ هو‪ .‬آخري وقت ۾ سيد عبداللطيف ”تارڪ“ ڀٽپپائي ‪ 4‬جپپي صپپحبت مپپان فيپپض‬ ‫حاصل ڪيائين‪ .‬مخدوم محمد هاشم سان سندس علمي مناظرا ٿيندا رهيپپا‪ .‬ڪافي‬ ‫ڪتپپاب لکيپپائين‪ .‬وقپپت جپپا حپپاڪم بپپه سپپندس تعظيپپم ڪنپپدا هئا‪” .‬السپپماع معپپراج‬ ‫الولياُء“ – مصداق ”سماع“ کي موسيقيَء جي طرز تي اوليت ڏنائين – )‪1161‬هپپه‬ ‫= ‪1747‬ع( ۾ وفات ڪيپپائين‪ .‬فارسپپي شپپاعريَء ۾ ”تسپپليم“ ۽ هنپپديَء ۾ ”بيراکپپي“‬ ‫تخلص هوس ]تحفته الڪرام – ميپپر علپپي شپپير ”قپپانع“‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ )سپپنڌي‬ ‫ترجمو‪ ،‬جلد ‪1957 ،(3‬ع؛ صفحو ‪.[563‬‬ ‫)‪ – (1‬پنهنجي وڏي چاچي ۽ سهري‪ ،‬حاجي محمد عثمان مل مينهون ميمڻ )عمر ‪80‬‬ ‫ورهيه( جي زباني معلوم ٿيو آهي‪ ،‬ته هڪ دفعي مخدوم صاحب ڪنهپپن ڏوهپپه ۾ ه پڪ‬ ‫سيد کي شرعي تعزير ڏيندي ديڙن هڻائڻ لِء پڙهو ڦيرايو‪ .‬جڏهن پسگردائي اچي گپڏ‬ ‫ٿي؛ ۽ پاڻ مجمي ۾ بيهي ڏوهاريَء کي هڪ ڪاٺ جي قلعي ۾ سپپوگهو ٻڌرايپپائين‪ .‬اڃپپا‬ ‫ديڙن هڻائڻ جي اجازت ڏيڻ تي ئي هو‪ ،‬ته کيس ٻنهپپي جهپپانن جپپي سپپردار حضپپرت‬ ‫محمد مصطف ٰي صلي الله عليپہ وسپلم جپن‪ ،‬سپيد کپي ڀپاڪر ۾ بيٺپل نظپر آيپا‪ .‬پپوِء‬

‫سندس حيرت جي حد نه رهي ۽ ٺهه پهپپه ح ڪم ڪيپپائين‪ ،‬تپپه سپپيد کپپي آزاد ڪري‬ ‫ڇڏيو‪ .‬جڏهن گهر پهتو ۽ قرآن پاڪ کولي ڏٺائين‪ ،‬ته سندس صبر جو پيمانو لپپبريز ٿپپي‬ ‫آيو‪ .‬ٻئي ڏينهن تي وري سزا لِء مجموعو ڪٺپپو ڪيپپائين‪ .‬ان ڏينهپپن تپپي بپپه سپپاڳئي‬ ‫ماجرا ڏسي‪ ،‬واپس وريو‪ .‬گهر ۾ وري به چين نه آيپپس؛ ۽ شپپريعت کپپان پاسپپيرو بپپه‬ ‫رهي نه پئي سگهيو‪ .‬مجبورا ً ٻي ڪا واه نه ڏسي‪ ،‬پوري پسگردائيَء مان قپپرآن پپپاڪ‬ ‫گڏ ڪرائي‪ ،‬بيل گاڏين تي آڻي تعزير واري هنڌ جمع ڪيائين‪ .‬آخپپر ٽيپپون ڀيپپرو مپپاڻهو‬ ‫مڙي‪ُ ،‬ان سيد کي شرعي سزا لِء تيار بيهاريائين‪ ،‬ته کيس اهو ساڳيو منظپپر نظپپر‬ ‫آيو‪ .‬مگر پاڻ وڏي عجز سان ڪائنات جي ڪارڻيَء کپپي عپپرض ڪيپپائين‪ ،‬تپپه ”ٻنهپپي‬ ‫جهانن جا سردار! انهيَء ڏوهاريَء کان پري ٿيو؛ يا هي )قپپرآن پپپاڪ( واپپپس وٺپپو!!“‬ ‫چوڻ ۾ اچي ٿو‪ ،‬ته آنحضرت محمد مصطف ٰي صلي الله عليہ وسلم جن شپپريعت کپپي‬ ‫افضل ڄاڻي پري ٿي بيٺا؛ ۽ سيد کي مقرر سزا ملي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬علمه مخدوم )ثاني(‪ ،‬پيُء جو صحيح جاِء نشين هو – ‪1187‬هه )‪1773‬ع( ۾‪،‬‬ ‫ميان سرفراز ڪلهوڙي جي لشڪر ۾ قضا جي عهپپدي تپپي فپپائز هپپو‪ .‬عربپپي زبپپان ۾‬ ‫”ذب الذبابات“ )ٻه جلد( نالي سندس لزوال تصنيف ڇڏيل آهپپي‪” ] .‬تکمل پہ مقپپالت‬ ‫الشعرا“ )فارسپپي( – مخپپدوم محمپپد ابراهيپپم ”خليپپل“۾ تتپپوي‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ‪،‬‬ ‫‪1958‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[46‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:07 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم نوح هالئي رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مخدوم نوح هالئي رح ] ‪1505‬ع – ‪1589‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سر زمين سنڌ جو عظيم فرزند‪” ،‬نو لکي گودڙيَء وارو بزرگ“‪ ،‬سنت‬ ‫و اثقا جو ڪامل نمونو‪ ،‬عارف ۽ ديني تعليم و تربيپپت جوگهپپارو‪ ،‬غپپوث‬ ‫الحق مخدوم لطف الله المعروف مخدوم نوح ولد مخدوم نعمت اللپپه‬ ‫صديقي قريشي‪ ،‬جمع جي رات ‪ 27‬رمضان المبارڪ ‪911‬هپپه مطپپابق‬ ‫‪ 12‬آگسٽ ‪1505‬ع تي‪ ،‬بيبي سڪينه جي بطن مان‪ ،‬هال ڪنڊي )هپپال(‬ ‫۾ ڄائو هو‪ .‬سندس نسبي سلسلو ايڪڪڪويهين پشپپت ۾ حضپپرت ابپپوبڪر‬ ‫صديق رضه )‪572‬ع – ‪634‬ع( جن سان وڃي ملي ٿو‪ .‬سپپندس ولدت‬ ‫بابت حسو فقير چاڪي‪ ،‬مجذوب ٽوڙي ۽ شيخ ڀرڪيو ڪاتيار رح جهڙن‬ ‫بزرگن‪ ،‬مجذوبن ۽ عالمن سپڳورن جپپون پيشپپنگويون ٿيپپل هيپپون‪ ،‬تپپه‬ ‫”جلد اهڙو نينگر پيدا ٿيندو؛ جنهن کي هر دم حضپپور حاصپپل هونپپدو“–‬ ‫سچ پچ ٿيو به ائين‪.‬‬ ‫مخدوم نوح رحه جو جد‪ -‬امجد شيخ فخرالدين ڪبير عرب مان هجرت‬ ‫ڪري ديري غازي خان جي ڳوٺ ”ڪڪڪوٽ ڪڪڪروڙ“ ۾ اچپپي رهيپپو‪ .‬هپپي‬

‫ڳوٺ خداوارن جو اڳ ئي رهائشگاه هو‪ ،‬ويتر شيخ فخرالدين رح جپپي‬ ‫اچڻ سان وليت جپو مبنپع بڻجپي ويپو‪ .‬ڳچ سپالن بعپد شپيخ صپاحب‬ ‫سياحت جي خيال سان گهمندو ڦرندو اچي بوبڪن ۾ نڪتو‪ .‬بوبڪ انهپپن‬ ‫ڏينهن ۾ بزرگن ۽ عالمن جو مسڪن هو؛ جنهن ڪڪڪري شپپيخ فخرالپپدين‬ ‫به هتي ئي مستقل رهائش اختيار ڪندي‪ ،‬باقي زندگي دين جي تبليغ ۾‬ ‫گذاري‪ .‬ڪافي ڪرامتون کانئس سپپرزد ٿيپپون‪ .‬هپپوڏانهن سپپندس اولد‬ ‫مان مخدوم فخرالدين صغير‪ ،‬ڪوٽ ڪروڙ ڇڏي اچپپي هپپاله ڪڊيپَء ۾‬ ‫سڪونت اختيار ڪئي‪ .‬وڏو عارف‪ ،‬عابد ۽ زاهد شخص هو؛ جنهن ڪري‬ ‫ڪيترائي لکا‪ ،‬ميمڻ‪ ،‬سومرا ۽ ٻيا مقامي باشپپندا سپپندس پوئل پڳ بڻيپپا‪.‬‬ ‫سندس پونيرن لکن ۽ سومن مان شاديون ڪيون هيون‪.‬‬

‫مخدوم صاحب جو ننڍپڻ کان جوانيَء تائين وقت نهات پرهيزگاري سان گذريو آهي‪.‬‬ ‫سندس ابتدائي ُاستاد مخدوم شاهد ڏنو عرف عربي ڌيانه رحه هو؛ جنهپپن وٽپپان ‪25‬‬ ‫سيپارا‪ ،‬وهب ۽ عطا‪ ،‬عام لدني ۽ فقہ جا چنڊ ڪتاب پڻ پرهيو هو‪ .‬ايترو ته ذهين هپپو؛‬ ‫جو سندس استاد ۽ هم سبق شاگرد به سندس علمي بصيرت تي دا ڏينپپدا هئا‪ .‬ه پڪ‬ ‫دفعي پاڻ کين ٻڌايو هئائين‪ ،‬ته ”مون کي ٻنهي جهپپانن جپپي سپپردار حضپپرت محمپپد‬ ‫مصطف ٰي صلي الله عليہ وسلم جن وٽان چار شيون عطا ٿيون آهن‪ :‬ذڪر جو سبق‪،‬‬ ‫قرآن جو تفسير‪ ،‬حديث جو فهپپم ۽ خپپواب جپپو تعپپبير“‪ .‬سپپندس سلسپپله‪ -‬طريقپپت‬ ‫”سهروردي اويسي” هو‪.‬‬

‫شروعات ۾ شاديَء جو خيال ترڪ ڪيو هئائين‪ ،‬پر پوِء سنت نبويءَ جي‬ ‫پيرويَء کي افضل ڄاڻي‪ ،‬چاليهن ورهين جي عمر ۾‪ ،‬سنڌ جپپي حپپاڪم‬ ‫ڄام تماچيَء جي همشيره بيبي زليخپپان سپان پهريپن شپادي ڪيپپائين؛‬ ‫جنهن مان‪ :‬محمد امين‪ ،‬حامپپد ۽ نپپور محمپپد‪ ،‬احمپپد ۽ چئن نيپپاڻي جپپو‬ ‫اضپپافو ٿيپپو‪ .‬بيپپبي زليخپپان )‪956‬هپپه ‪1549 -‬ع( ۾ وفپپات ڪئي؛ جنهپپن‬ ‫ڪري ٻي شادي چوهاڻ قوم مان ٿيپپس؛ جنهپپن مپپان‪ :‬ابراهيپپم‪ ،‬ميپپران‬ ‫محمد ۽ جلل محمپپد ڄپپاوا‪ .‬ٽيپپن شپپاديَء مپپان‪ :‬موسپ ٰي‪ ،‬آدم‪ ،‬هپپارون‪،‬‬ ‫دائود ۽ يوسف پيدا ٿيا؛ پڇاڙيَء واري )چوٿين( شاديَء مان کين ڪوبه‬ ‫اولد نه ٿيو‪ .‬پپپاڻ ‪ 85‬ورهيپپن جپپي عمپپر ۾ جمپپع جپپي رات ‪ 27‬ذوالقعپپد‬ ‫‪998‬هه مطابق ‪ 21‬نومبر ‪1589‬ع تي هال ۾ وفات ٿي‪ .‬سندس وصيت‬ ‫موجب غسل جي سعات فقير عبدو ڪيريو کي نصيب ٿي‪ .‬غسپپل بعپپد‬ ‫‪ 71‬دفعا جنازه نماز پڙهي ويئي‪ .‬آخر جمع جي نماز بعد کيس ڳوٺ ۾‬ ‫هميشہ هميشپہ لِء آرامپپي ڪيپپو ويپپو‪ .‬ٻپپارهن سپپالن بعپپد وڏيپءَ ليپپٽ ۾‬ ‫سپپندس جسپپم خپپاڪيَء کپپي ڪڍي‪ ،‬نئيپپن ڳوٺ ۾ دفنپپايو ويپپو‪ .‬جپپتي‬ ‫سپپندس عاليشپپان مقپپبرو‪ ،‬سپپندس پوٽپپاڻ مپپان پنجيپپن سپپجاده نشپپين‬

‫مخدوم محمد زمان )‪1205‬هه ‪1790 -‬ع( ۾ تعمير ڪرايو هو‪ .‬سپپندس‬ ‫ڏاکڻي طرف مخدوم مير محمد جي تربت آهي‪ ،‬جيڪا ميپپر فتپپح علپپي‬ ‫خان ٽالپر )‪1210‬هه ‪1795 -‬ع( ۾ تعمير ڪرائي هئي‪ .‬اتپپر طپپرف ميپپر‬ ‫ڪرم علي خان )‪1222‬هه ‪1807 -‬ع( ۾ جامع مسجد جوڙائي آهي‪ .‬هر‬ ‫سال ذوالحپپج جپپي پهريپپن سپپومر تپپي مٿپپس ميلپپو وڏي ڌام ڌوم سپپان‬ ‫لڳندو آهي‪ ،‬جتي ذڪر و فڪر‪ ،‬مولودن ۽ مداحن جي محفل سپپان گ پڏ‬ ‫”ڏهر“ جي پالوٽ ۽ سماع جي محفل منعقد ٿيندي آهي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب ”نو لکي گودڙيَء“ جو مالڪ هو‪ .‬سندس خيپپال سپپنت‬ ‫نبويَء مپپوجب هئا‪ .‬طريقپپت جپپاذب‪ ،‬سپپادي ۽ فقيرا ڻي ُاٿ ڻي ويه ڻي‬ ‫هيس‪ .‬ٺٺ ٺانگر ۽ طمطراق کان بيزار هو‪ .‬سندس حلقي ۾ امير خپپواه‬ ‫غريب‪ ،‬دولت مند ۽ حاڪم پڻ هوندا هئا‪ .‬نذر نيپپاز غريبپپن ۽ مسپڪينن ۾‬ ‫ورهائي ڇڏيندو هو‪ .‬پوشپپاڪ سپپادي ۽ ا ڪثر سپپائي يپپا نيپپر ۾ ٻڏل ڪپ پڙا‬ ‫پهريندو هو‪ .‬فقر و فاقو سندس دل جي مرضپپيَء مپپوجب هپپو‪ .‬ڪڏهپپن‬ ‫ڪڏهن ته سندس گهر ۾ کاڌي لِء ڪجهه به نه هوندو هو‪ ،‬تاهم به شڪر‬ ‫سندس زبان تي هر وقت رهيو‪ .‬سيد ابوبڪر شاه لڪياروي‪ ،‬سيد علي‬ ‫شپپيرازي‪ ،‬فقيپپر رشپپيدالدين‪ ،‬شپپاه محمپپد حسپپين ۽ ميپپان بهاؤالپپدين‬ ‫گودڙيو سندس خاص خليفن ۾ شمار ٿين ٿا‪ .‬پاڻ ڪافي ڪتپپاب قلمبنپپد‬ ‫ڪيائين‪ ،‬جن مان فارسي زبان ۾ قرآن پاڪ جپپو ترجمپپو مثپپالي حيپپثيت‬ ‫رکي ٿپو‪ .‬عربپي‪ ،‬فارسپي ۽ سپنڌي زبپانن تپي علمپي مهپارت ۽ ادراڪ‬ ‫هوس‪ .‬شاعري به سٺي ڪئي اٿس‪.‬‬

‫)‪ – (1‬فقير نوح هوتزاني رح )‪1414‬ع – ‪1504‬ع( جي اشاري سان مٿس ”نوح نالو‬ ‫پيو هو‪.‬‬ ‫)‪” – (2‬هال ڪنڊي“‪ ،‬حيدرآباد سنڌ جو قديم شهر آهي‪ ،‬جيڪو موجوده ”هپپال“ نپپالي‬ ‫سان سڏجي ٿو‪ .‬کيس مخدوم محمد ٻڌايو هو؛ ۽ شروعات ۾ سپپندس نپپالو ”مرتضپپي‬ ‫آباد“ رکيو ويو‪ .‬درياه جي پائيندڙ سببان ڪوه کن جي وڇپپوٽيَء تپپي نئون شپپهر آبپپاد‬ ‫ڪيو ويو ]قديم سنڌ‪ ،‬ان جا مشهور شهر ۽ ماڻهو – مرزا قليچ بيگ‪1925 ،‬ع‪ ،‬صفحو‬ ‫‪ .[55‬غالبا ً ‪1592‬ع ڌاري درياهي چاڙهه سبب ”اسلم آبپپاد“ نپپالي ڀرسپپان ه پڪ ٻيپپو‬ ‫شهر به آبا ڪيو ويو‪ ،‬جيڪو هينئر ”نوان هال“ نالي سان سڏجي ٿو ]روزانه ”عبرت“‬ ‫)حيدرآباد(‪ ،‬مورخه ‪1959–8–2‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[ 3‬‬ ‫)‪ – (1‬مخدوم نوح بن مخدوم نعمت الله بن مخدوم اسحاق بن مخدوم شيخ شهاب‬ ‫الپدين سپهروردي )‪1147‬ع – ‪1234‬ع( بپن مخپدوم سپپرور بپن مخپپدوم فخرالپدين‬ ‫صغير بن شيخ عزالدين بن شيخ فخرالدين ڪبير بن شيخ ابپپوبڪر ڪتپپاني بپپن شپپيخ‬ ‫اسماعيل بن شپيخ عبپدالله بپن شپيخ نصپرالدين بپن شپيخ سپراج الپدين بپن سپيخ‬ ‫خيرالدين بن ابي عاصم بن شيخ محمد بن شيخ وحيد الپپدين بپپن شپپيخ مسپپعود بپپن‬

‫ابدي قاسم بن محمد بن عبپپدالرحمان بپپن حضپپرت ابپپوبڪر صپپديق رضپپه ]مپپاهوار‬ ‫”الرحيم“ )سيپٽمبر – آڪٽوبر ‪(1976‬؛ صفحو ‪.[15‬‬ ‫)‪ – (4‬روايتپپن پٽانپپدڙ شپپيخ فخرالپپدين ڪبير‪ ،‬سپپيوهڻ شپپريف ۾ وفپپات ڪئي هئي‪.‬‬ ‫سندس مقبرو قلندر لعل شهباز رحه سان لڳ چيو وڃي ٿو‪.‬‬ ‫)‪ – (5‬مخدوم شاهڏنو عرف عربي ڌيانه رح‪ ،‬پنهنجي وقت جپپو وڏو عپپالم ۽ صپپاحب ‪ -‬دل‬ ‫هو‪ .‬هڪ جاِء تي ويهي هڪ سؤ چاليهه قرآن پاڪ جا ختما ڪڍيا هپائائين‪ .‬جڏهپپن قپرآن پپاڪ‬ ‫پڙهندو هو ته اڏامندڙ پکي ته قطارون ڪري بيهي ويندا هئا‪ ،‬بلڪ وهندڙ پاڻي به خاموشي‬ ‫وٺندو هو‪ .‬وڏو ڪرامتي مڙس هو‪ .‬شاهه عبپپداللطيف ڀٽپپائي رح )‪1689‬ع – ‪1752‬ع( جپپو‬ ‫نسبت ۾ نانو هو‪ .‬سندس فرزند مخپپدوم بايزيپپد )وفپپات ‪980‬هپپه = ‪1572‬ع( پپڻ سپپندس‬ ‫جيان صاحب‪ -‬ڪشف ۽ ڪرامت هو ۽ پوٽو مخدوم محمد عپپالم‪ ،‬شپپاه عبپپداللطيف ڀٽپپائي‬ ‫رح جو معتقد هو‪ .‬مخدوم عربي ڌيانه مڪليَء تي دفن ٿيل آهي‪ .‬پير آسات سندس سڳو‬ ‫ڀاُء هو‪ ،‬جيڪو ”مقام شاه ڌياڻي“ ۾ مدفون آهي‪.‬‬

‫)‪ُ – (2‬انهن مان بيبي مريم نالي هڪ نياڻي‪ ،‬مٽياروي سادات سيد عبدالله شاه ولد‬ ‫سيد محمد يعقوب شاه جي نڪاح ۾ ڏنپپائين؛ ۽ بپپاقي ٽپپي‪ ،‬پنهنجپپن عزيپپزن ۾ آجيپپون‬ ‫ڪيائين ]ماهوار ”الرحيم“ )سيپٽمبر – آڪٽوبر ‪1976‬ع(‪ ،‬صفحو ‪.[28‬‬ ‫)‪ – (1‬مخدوم ابراهيم‪ ،‬جيڪو ”سلطان ادهم“ جي نالي سان مشپپهور هپپو‪ .‬فقيپپري‬ ‫طبيعت ۾ وڏو غوث ٿي گذريو آهي‪ .‬سندس آخري آرام گاه خيرپور ميرس ۾ ٽڪريپپن‬ ‫تي واقع آهي‪.‬‬ ‫)‪” – (2‬ڏهر“ عام طرح سان ” ڏاڍيَء مٽيَء وارا سڌا ميدان“ سڏبا آهن‪ ،‬جي ڪي ٿپر‬ ‫علئقي ۾ واريَء جي ٻن ڀٽن )دڙن( جي وچ تي پيل ماٿري يا سخت مٽيَء واري پٽ‬ ‫کي چئبو آهي‪ .‬هت ”ڏهر“ مان مراد ”مرشد جي مداح“ آهي‪ .‬خود سر تاج العشراُء‬ ‫شاه عبداللطيف ڀٽائي رح به انهيَء مراد سان ”سر ڏهر“ ڳايو آهي‪.‬‬ ‫)‪” – (1‬سماع“‪ ،‬صوفين جو مخصوص رقص )ناچ( آهي؛ جنهن کي ذڪر ۽ شعل جو‬ ‫طريقو ڄاڻندا آهن‪ .‬خاص ڪري نقشبندي طريقي وارا ”سماع“ کپپي زيپپاده ترجيپپح‬ ‫ڏيندا آهن‪ .‬البته سهروردي سلسله وارن وٽ به ”سماع“ کي خاصي اهميت حاصپپل‬ ‫رهي آهي‪ .‬صوفين جي لغت موجب ”سپپماع“ انسپپان جپپي مپپن جپپي ميپپراڻ ميٽپپي‪،‬‬ ‫ڌوٻيَء جي ڪپڙي جيان اڇو ۽ ُاجرو ڪري ٿيو‪” -‬سماع“ ۾ بيت )ڏوهي پڙا( پڙهيپپا وينپپدا‬ ‫آهن‪ ،‬جيڪي ”اوٺاڻي“ ۽ ”لهڻي“ چئبا آهن‪ ،‬جن جو لزمپپي ورا ڻو ”لاللپپه الاللپپه“‬ ‫هوندو آهي ]سنڌي انسائيڪلو پيڊيا – ميمڻ عبدالغفور سنڌي )قلمي ‪1980‬ع( صفحو‬ ‫‪.[433‬‬ ‫)‪ – (2‬انهن ڏينهن ۾ ”سروري سلسله“ سان ‪ 9‬لک ماڻهو وابسته هئا؛ جنهپن ڪري‬ ‫مخدوم صاحب ”نو لکي گودڙيَء“ وارو ڌڻي سڏبو هو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬برصغير ۾ قرآن پاڪ جو هي پهريون فارسي ترجمو آهي‪ ،‬جيڪو سپپنڌي ادبپپي‬ ‫بورڊ جي نگراني ۾ شايع ٿي رهيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬هي ڳوٺ ‪1887‬ع ۾ درياه جي پائيندڙ ۾ نابود ٿي ويو‬

‫مپپپپپپپپپپپپپدن ڀپپپڳپت ] ‪1667‬ع – ‪1744‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬

‫سنڌ جي عظيم انسانن ۾ صوفي سنت‪ ،‬مپپدن پپپٽ چيتپپن تپپولڻيَء جپپو‬ ‫نالو وسارڻ بالڪل بي انصافي ٿيندي‪ .‬سندس جنم وسپت ‪ 12‬جنپپوري‬ ‫‪1667‬ع تي‪ ،‬تعلقي هال جي ڳوٺ ڪوٽ ڪلڻي ۾ ٿيو هو‪ .‬سندس پتپپا‬ ‫ننڍپڻ ۾ ئي ماتا جي بيماريَء وگهي اکين کان ضعيف هپپو؛ جنهپپن ڪري‬ ‫راتيان ڏينهان ڌڻيَء در وينتي ڪندي‪ ،‬عامل بڻيو هو‪ .‬شاه حپپبيب سپپان‬ ‫بيحد عقيدت هيس‪ .‬اهڙي نيڪ انسان جي پٺ مان ”مدن“ جهپڙو سپپدا‬ ‫ملوڪ نينگر پر گهٽ ٿيو‪.‬‬ ‫مدن ننڍپڻ کان ئي ماٺيڻو ۽ سپپلڇڻو ڇپپوڪر هپپو‪ .‬پپپاڻ کپپي ه پڪ جيڏن ۾‬ ‫ڪڏهن به هٺيلو ۽ معتبر نه پئي ڀانيائين؛ ويتر ڀٽ جي آس پپپاس ڳڪڪوٺن‬ ‫۾ گهمنپپدي ڦرنپپدي صپپوفين ۽ سپپنتن جپپي صپپحبت مپپان ڪڪڪافي پرايپپو‬ ‫هئائين‪ .‬سنڌ جي سرتاج صوفي شپپاعر‪ ،‬شپپاه عبپپداللطيف ڀٽپپائي رح )‬ ‫‪1689‬ع – ‪1752‬ع( سان گهڻي سلم دعا هيس‪ .‬چپپوڻ ۾ اچپپي ٿپپو‪ ،‬تپپه‬ ‫هڪ دفعي ڪچهريَء ۾ مدن‪ ،‬شاه سپپائين رح سپپان گپڏ ويٺپپو هپپو‪ .‬شپپاه‬ ‫سائينَء کيس چرچي ۾ چيپپو‪ ،‬تپپه ”محبت جتتي ميتتدان ۾‪ ،‬مهتتتا‬ ‫ڪندين ڪيئن“؟ ‪ -‬مدن ان وقت تپپه بال ڪل خپپاموش رهيپپو‪ .‬آخپپر‬ ‫شاه صاحب جي زور ڀرڻ تي جواب ۾ صرف ايترو عپپرض ڪيپپائين‪ ،‬تپپه‬ ‫”سپائين! انهيپَء جپپو جپواب اوهپپان کپي ڪنهپپن مناسپب مپوقعي تپپي‬ ‫ڏيندس!!“ ڪجهه ڏينهن بعد‪ ،‬درياه جي پتڻ تي سندن ملقات ٿي‪ .‬کيپپن‬ ‫پار پهچڻو هو‪ ،‬پر جيئن ته ڪنڌيپَء کپان پپپاٽڻي پڳهپه ڇپوڙي پتپڻ کپپان‬ ‫پرڀرو هاڪار چڪو هو؛ جنهن ڪري ٻئي ڄڻا بي وس بيٺا هئا‪ .‬کيس سڏ‬ ‫ته گهڻائي ڪيائيون‪ ،‬مگر هن )پاتڻيَء( وراڻين‪ ،‬تپپه ”ٿپپورو ترسپپو؛ ٻئي‬ ‫پور ۾ توهان کي اڪاريندس“‪ .‬مدن‪ ،‬نه ڪا ڪئي هم نه تم‪ ،‬کيسي مان‬ ‫ڪلدار روپيو ڪڍي‪ ،‬وڏي واڪي پاتڻيَء کي هڪل ڪري چيو‪ ،‬ته ”ٻيلي!‬ ‫اسان ٻنهي کپپي هپپن ئي پتپڻ ۾ کنيپپو هپپل!! اسپپان تپپوکي پهريپپن پپپور ۾‬ ‫پهچائڻ لِء ٻيڻو پتڻ ڏينداسين!!!“ ٻيڻي پتپڻ جپي للپچ تپي پپاتڻي پٺپتي‬ ‫موٽيو‪ .‬پتڻ چڙهڻ وقت مدن‪ ،‬ڀٽائي صاحب کي کلي چيپپو‪ ،‬تپپه ”سپپائين!‬ ‫هينئر شپپايد توهپپان کپپي پنهنجپپي سپپوال جپپو جپپواب ضپپرور ملپپي ويپپو‬ ‫هوندو!!“ شاه سائين مشپڪيو؛ جنهپپن تپپي مپپدن جپپي زبپپان مپپان آواز‬ ‫نڪتو‪ ،‬ته‬

‫”هٿ جنين جو هيئن‪ ،‬پهرين پت ڻ سي چ ڙهيا‪“.‬‬

‫مدن‪” ،‬ڀڳت“ سٺي وجهنپپدو هپپو‪ .‬انهيپَء ڪري ”مپپدن ڀ ڳت“ ڪري‬ ‫سڏبو هو‪ .‬پاڻ شپپاه عنپپايت رضپپوي رح )‪1624‬ع – ‪1712‬ع( جپپو بيحپپد‬

‫عقيدتمند هو‪ .‬اڪثر ڪري وٽس ڪچهري ڪري‪ ،‬شپپام جپپو گهپپر واپپپس‬ ‫ٿيندو هو‪ .‬پاڻ وڏو داناُء هو‪ ،‬جنهن ڪري اڳ پوِء جي وڏي سپپوچ رکنپپدو‬ ‫هپپو‪ .‬هميشپہ گهرجپپي چوديپپواريَء کپپان ٻپپاهر‪ ،‬م ڪان اڏي جهپپوپڙيَء ۾‬ ‫رهندو هپپو‪ .‬اڪيلئي پسپپند ۽ هميشپہ بنپپدگيَء ۾ رڌل رهيپپو‪ .‬هپڪ دفعپپي‬ ‫ڀٽائي ڀلري جي ڪچهريَء مپپان لطپپف انپپدوز ٿپپي رهيپپو هپپو‪ ،‬تپپه شپپاه‬ ‫سائين پنهنجن مريدن کان سوال پڇيو‪ ،‬ته ”ابا! الله سائينءَ جپپو گهپپر‪،‬‬ ‫ڪيڏو وڏو نه هوندو؛ جنهن مان سپپاري مخلپپوق انپپدر وينپپدي !!“ عقپپل‬ ‫جي آڌار تي حاضرين مان ڪنهن ڪهڙو‪ ،‬تپه ڪنهپن ڪهپڙو جپواب ڏنپو‪.‬‬ ‫مدن به خاموش ويٺو هو‪ .‬جان کڻي شاه صاحب جي مٿس نظر پيئي‪،‬‬ ‫ته نوڙت وچان ڪنڌ جهڪائي عپپرض ڪيپپائين‪ ،‬تپپه ”قبل سپپائين! ڌڻي پءَ‬ ‫جي درگاه جو در اجهو ايترو ٿئي ٿو!!“ اهپپو معقپپول جپپواب ٻڌي ڀٽپپائي‬ ‫صاحب کلي حاضرين کي چيو‪ ،‬ته ”ابا ڏٺو! اسپپان تڏهپپن تپپه مپپدن کپپي‬ ‫ڀائيندا آهيون!!“‬ ‫مدن بذات خود شاعر به هو‪ .‬هندي ۽ سنڌي زبانن جي وٽس وڏي پرکپپا‬ ‫هئي‪ .‬ڪيپپترائي کيپپس شپپش هئا‪ ،‬جپپن کپپي سپپندس ڪلم برزبپپان يپپاد‬ ‫هوندو هو‪ .‬زندگيَء جون ‪ 77‬بهارون سنبري‪ ،‬آرتوار ‪ 29‬نومبر ‪1744‬ع‬ ‫تي پرلوڪ پڌاريائين‪ .‬يادگار طور سپندس مڙهپپي‪ ،‬ڀپٽ شپپاه ۽ ٽنڊي آدم‬ ‫ريلوي اسٽيشن وچ ۾ اتر طرف اڄ به قائم آهي‪.‬‬ ‫مدن‪ ،‬جيتوڻيڪ هندو هو‪ ،‬مگر پالڻهار کي پيارو هو‪ .‬چوڻ ۾ اچي ٿپپو‪ ،‬تپپه‬ ‫هڪ ڏينهن مالها کڻي مسجد ۾ ويپپو ۽ ڪنپڊ ۾ ويهپپي بنپپدگي ڪرڻ ل ڳو‪.‬‬ ‫مڄاڻ جهرڪين ڇت ۾ آکيرو ٺاهيندي اتفاق سان مٿس ڪک ڪيرايا‪ .‬مل‬ ‫به قرآن پاڪ پڙهي رهيو هو؛ جنهن سموري ماجرا اکين سان پئي ڏٺي‪.‬‬ ‫ڪکن ڪرندي مدن ڇرڪ ڀريو ۽ مٿي نهاريو‪ .‬خدا جي قدرت سان ُاهپپو‬ ‫جهرڪ ۽ جهرڪي اچي پٽ تي پيا ۽ مري ويا‪ .‬مل کي اهپپا ڳالهه البتپپه‬ ‫ڏکي لڳڪڪي؛ جنهپپن ڪ ڪري خاموشپپي ٽپپوڙي‪ ،‬وات ڪڪڪري چيپپائينس‪ ،‬تپپه‬ ‫”واڻيا! ڪوڙ ٿو بڪين!!“ تنهن تي مدن وراڻيو‪ ،‬ته ”مل صاحب! برابپپر‬ ‫جهرڪين ڪک اڇليا‪ ،‬برابر مون به مٿي نهاريو ۽ برابپپر جهرڪيپپون بپپه‬ ‫اچي پٽ پيون ۽ مري ويون‪ ....‬اهو ضرور آهي‪ ،‬ته ڌڻي پنهنجپپن پيپپارن‬ ‫تي ڪک به پيو نه سهندو آهي‪ .‬شايد مالڪ کي اها ڳالهه نه وڻي آهي‪،‬‬ ‫جو هي ڪم ٿيو آهي!!“ بس‪ ،‬پوِء ته مل لڄي ٿي‪ ،‬اچي مدن کي ڀپپاڪر‬ ‫پاتو‪.‬‬

‫هڪ دفعي ڀٽائي صاحب پنهنجن مريدن کان سوال پڇيو‪ ،‬تپپه ”رب کپپي‬ ‫ڪهڙي شيَء پسند آهي؟“ مريدن بنپا سپوچ ۽ ويچپار جپي وراڻيپپو‪ ،‬تپه‬ ‫”قبل! مرشپپد جپپي ذات“‪ .‬تنهپپن تپپي شپپاه سپپائينَء کيپپن مپپدن ڏانهپپن‬ ‫موڪليو‪ .‬مدن جواب ۾ وراڻيو‪ ،‬ته ”گڏهيپپون ۽ ڏيڏر“‪ .‬مريپپد مٿپپس تپپپي‬ ‫باه ٿي ويا؛ ۽ شاه سائينَء کي پڻ اهڙي اڍنگي جواب ٻڌائڻ کپپان ڪيٻپپائڻ‬ ‫لڳا‪ .‬پر پوِء اخلقي قدرن کي آڏو رکي‪ ،‬منجهانئن هڪ مريد ُاٿي‪ ،‬مپپدن‬ ‫جو جواب‪ ،‬شاه سائينَء کي ٻڌايو‪ .‬شاه صاحب جواب ٻڌي خوب خوش‬ ‫ٿيو‪ .‬مريدن جون وايون بتال ڏسپپي‪ ،‬شپپاه صپپاحب کيپپن واضپپح ڪنپپدي‬ ‫فرمايو‪ ،‬ته ”ابپپا! رب سپپان گپڏ ”هنيپپون“ )دل( ۽ ڏيڏر مپپان مپپراد آهپپي‬ ‫”ڏي“ به ۽ ”ڏر“ )ڊڄ( به‪ ....‬توهان ته اجايو مدن کي گهپپٽ وڌ پيپپا چئو‪،‬‬ ‫وڃو ۽ وڃي کانئس معافي وٺي اچو!“‪.‬‬

‫)‪ – (1‬روايتون آهن‪ ،‬ته مدن ڀڳت جو شاه سائين رح سان گ پڏ ويه پڻ‪ ،‬مريپپدن کپپي‬ ‫پسند نه هو‪ .‬گهڻائي اعتراض ڪيائيون‪ ،‬مگر شاه سائين رح کين چيو‪ ،‬ته ”ابا! مپپدن‬ ‫درويش فقير آهي!! الله تعال ٰي وٽ ذات پات جو ڪو ڀيد ناهي!!!‬ ‫)‪ – (1‬هڪ ڏينهن شاه عنايت جي ڪچهريَء مان ايترو ته مزو اچي ويس‪ ،‬جپپو سپپج‬ ‫لهڻ جو به پرو نه پيس‪ .‬پوِء ته اونپپده ٿينپپديئي‪ ،‬جپپان ک ڻي ڳوٺ ورڻ لِء سنسپپري‬ ‫نڪتو‪ ،‬شاه عنپپايت چرچپپي طپپور چيپپس‪ ،‬تپپه ”مپپدن! تنهنجپپي ڳوٺ واري جهنپپگ ۾‬ ‫شينهن ٿو رهي‪ ....‬تون هن ڪمهلي وقت نه وڃ ‪ ....‬اڄ رات رهپپي پپؤ تپه ڪي روح‬ ‫رهاڻيون ڪريون!!“ مدن‪ ،‬جيڪو روز جو هيراڪ هو؛ تنهن ڪري آرام ڪٿي ٿو اچي‪.‬‬ ‫هلڻ کان اڳ چيائين‪ ،‬ته‪:‬‬ ‫”جنهنجي رات تنهنجو ڏينهن ‪ -‬جنهنجو مدن تنهنجو شينهن“‬ ‫)‪ – (2‬هڪ دفعي شاه عبداللطيف ڀٽائي رح پنهنجن مريدن کان پڇيو‪ ،‬تپه ”مپان ڇپا‬ ‫آهيان؟! ۽ مدن ڇا آهي!؟“ مريدن وراڻيپپو‪ ،‬تپه ”قبل سپائين! توهپان مرشپد آهيپپو ۽‬ ‫مدن واڻيو آهي!!“ معقول جواب نه ملڻ تي کين مدن ڏانهن موڪليائين‪ .‬مدن کپپان‬ ‫ته هو اڳ ئي عاري هوا‪ ،‬مگر مرشد جو چوڻ موٽائي نه سگهيا پوِء جيئن تيئن ڪري‬ ‫کانئس سوال جو جواب پڇيائون‪ ،‬ته ”لطيف ڪير آهي؛ ۽ تون ڪير آهين؟ مدن ٺهپپه‬ ‫پهه جواب ۾ چين ته ”لطيف‪” ،‬ڌوڙ“ آهي ۽ مان ”ڇائي“ آهيپپان!“ – مريپپد گسپپتاخي‬ ‫سمجهي مٿس ڏمريا‪ .‬مگر ڪن سپپنجيده مپپاڻهن جهيپڙي جپپي نپپوبت ٽپپاري‪ ،‬ڀٽپپائيَء‬ ‫تائين موٽائي آندو‪ .‬جواب ٻڌي ڀٽائي صاحب کلي خوش ٿيو؛ ۽ حاضرين کپپي چيپپائين‪،‬‬ ‫ته ”ابا! مدن برابر سچ چيو آهي؛ ڇاڪاڻ جو منهنجو جسم آخر مٽيَء )ڌوڙ( ۾ لٽبپپو ۽‬ ‫مدن جو بت خاڪ )ڇائي( ٿي پوندو!‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:56 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مس ڪين جهان خان کوسو ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مسڪين جهان خان کوسو] ‪1909‬ع – ‪1980‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مارئيءَ جي ملڪ ”ٿر“ لِء محبپپت رکنپپدڙ ۽ حپپب الپپوطنيَء جپپو عپپديم‬ ‫النظير دنيا آڏو مثال پيش ڪندڙ‪ ،‬مسڪين جهان خان ولد بجار خان بن‬ ‫رئيس مير حسن خان بن خانبهادر سردار خان بن شهيد شپپادي خپپان‬ ‫کوسو بلوچ‪ ،‬هپڪ عظيپپم انسپپان ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬سپپندس ولدت ‪12‬‬ ‫صفرالمظفر ‪1338‬هه مطابق ‪ 9‬جولِء ‪1909‬ع تپپي ننگرپپپارڪر ۾ ٿپپي‬ ‫هئي‪ .‬ننڍپڻ کان ئي رحمدل‪ ،‬سلڇڻو ۽ ماٺيڻي طبيعت جو مالڪ هو‪.‬‬ ‫”کوسا“ ۽ ”مسڪين“! سچ پپپچ تپپه متضپپاد صپپفتون آهپپن‪ ،‬ڇا ڪاڻ جپپو‬ ‫کوسا‪ ،‬حالنڪ پئسي پنجڙ ۾ مسپڪين )غريپپب( بپپه ڇپپو نپپه هجپپن‪ ،‬بلپڪ‬ ‫طبيعت ۾ هو مسڪين ٿي هرگز نٿا سگهن!! کوسا‪ ،‬کٽل ته بپپه ”خپپان“‬ ‫جي ڏک ڏيندا‪ .‬پير ۾ جتي نه به هوندن‪ ،‬تاهم به جوش ۾ سپپيٽيل ضپپرور‬ ‫نظر ايندا‪ .‬سندن گهر ۾ ڀل چار ڏينهن دانگي نه به چڙهي‪ ،‬مگر سپپندن‬ ‫ٻاهر ڳالهائڻ جو انداز اميراڻو پيو معلوم ٿيندو‪ .‬وات جي کڙڪي ۾ هپپو‬ ‫اهڙا ته کرا آهن‪ ،‬جو اڳلو کين ائين سمجهندو‪ ،‬ته ”مڙسپپن جپپو شپپايد‬ ‫لک تي مٿو ٿو ڌوپي!!!“ مطلب ته کوسن جي ٻاهرين بناوت اهپڙي تپه‬ ‫ڀرجهلي ڏسڻ ۾ ايندي آهي‪ ،‬جو سندن اندر کوکلي هجڻ جي هوند ک پڙڪ‬ ‫به محسوس ڪري نه سگهبي آهي‪ .‬مگر هت تپپه قصپپوئي انهيپَء جپپي‬ ‫برعڪس آهي‪ ،‬ته جهان خان جهڙو جوڌو جوان؛ جنهن کي پوليس جپپي‬ ‫ملزمت به ورثي ۾ مليپپل هجپپي‪ ،‬تنهپپن جپپي طپپبيعت ۾ ايپپتري قپپدر تپپه‬ ‫حسين امتزاج موجود ملي‪ ،‬جو سندس سيرت‪ ،‬بلوچن جپپو نپپاز بڻجپپي‬ ‫پوي‪ .‬خدا ڄاڻي ڪهڙي اچي دل ۾ پيس؛ جنهن کان پاڻ کي ئي جوانيَء‬ ‫۾ ئي ”مسڪين“ سڏائڻ لڳو‪.‬‬ ‫”مسڪين“ ‪1937 ،‬ع کان ملزمت ترڪ ڪرڻ بعد‪ ،‬غريبن جپپي خپپدمت‬ ‫لِء پاڻ کي وقپف ڪري ڇڏيپپو هپو‪ .‬ايپتري تپائين جپپو مهينپپن جپا مهينپپا‬ ‫مسڪينن جي مدد لِء گهر کپپان ٻپپاهر رهيپپو‪ .‬پپپوِء ڀپل ٻچپپا پيپپا سپپندس‬ ‫صورت لِء ترسن‪ .‬سندس گهر موٽڻ جو سبب‪ ،‬مٽ مائٽ جو موت يپپا‬ ‫زوري غريبن جي گهيري مان کنڀي کڻي اچڻ هوندو هو‪ .‬ورنه پاڻمرادو‬ ‫موٽڻ مشپڪل هپپوس‪ .‬پڇپپاڙيَء ۾ هپڪ ڊگهپپي بيمپپاريَء ۾ مبتل ٿپپي پيپپو؛‬ ‫جنهن ڪري ‪ 9‬رمضان المبپپارڪ ‪1400‬هپپه مطپپابق ‪ 23‬جپپولءِ ‪1980‬ع‬ ‫تي وفات ڪيائين‪.‬‬

‫دنيا ۾ ڪيترائي قومي ڪارڪن‪ ،‬سوشل ۽ پبلڪ ورڪر ٿپپي گپپذريا آهپپن‪،‬‬ ‫مگپپر مسپپڪين کوسپپي جهپپڙا جپپذباتي ۽ جنپپون رکنپپدڙ ورلپپي لڀنپپدا‪.‬‬ ‫مسڪين‪ ،‬هڪ اعل ٰي ۽ بهادر بلوچ خاندان جو چشم چراغ هپپو‪ .‬ميرا ڻي‬ ‫دور ۾ سنڌ ۽ مارواڙ جي هڪ وڏي حصي تي کين حڪومت حاصل هئي‪.‬‬ ‫مسڪين کوسي جي ٿر لِء محبت انهيَء اعل پ ٰي ۽ ارفپپع دائري ۾ داخپپل‬ ‫ٿي چڪي هئي؛ جنهن ۾ مارئيَء جو بي چين ۽ ڀٽڪيل روح ورهيپپن کپپان‬ ‫وٺي ٿر جي ڀيانڪ ڀٽن جو واس وٺندو رهيو آهي‪ .‬انهي پَء عفپپت مپپاب ۽‬ ‫اعل ٰي ڪردار‪ ،‬غيرتمند مارئيَء جي روح کي يقيا ً تسڪين ڏنپپي هونپپدي؛‬ ‫جنهپپن سپپندس حپپب الپپوطنيَء جپپي جپپذبي کپپي زنپپده جاويپپد رکپڻ لِء‬ ‫”مسڪين“ جهڙو مرد مجاهد‪ ،‬سندس ئي ڏاڏهي ڏيهه ۾ پاڻ پتوڙيو هپپو‪.‬‬ ‫انهن ئي نيڪين عيوض کيس ”ٿر جو گانڌي“ به سڏيندا هئا‪ .‬ٿر ۾ رهنپپدڙ‬ ‫اقليتي فرقا ته کيس ”پير“ ڪري سمجهندا هئا‪.‬‬

‫)‪ – (1‬رئيس مير حسن‪ ،‬سنڌ پوليس ۾ انسپيڪٽر جي عهدي تي فائز هو؛ ۽ لڙڪاڻي‬ ‫۾ )‪1821‬ع ۾( شهيد ٿيو هو‪] .‬مسڪين جهان خان کوسو – محمپپد بخپپش ”مجنپپون“‪،‬‬ ‫‪1967‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[28‬‬ ‫)‪ – (2‬بلوچن ۾ ”کوسا“ مشهور ذات ليکجي ٿي‪ .‬هو سنڌ ۾ ڪلهوڙن سان گڏجي آيپپا‬ ‫هئا‪ .‬وڏا جنگجو ۽ بهپپادر سپڏجن ٿپپا‪ .‬ڪلهپپوڙن جپپي زوال بعپپد )‪1872‬ع ۾( سپپنڌ ڇڏي‬ ‫مارواڙ ۽ ڪڇ جي صحرائي حصن ۾ ٺڪاڻا ٺاهي رهپڻ ل ڳا‪ .‬تپپتيَء ٿڌيپَء جپپا عپپادي ۽‬ ‫بهادريَء جا بهترين جوهر ڏيکاريندي‪ ،‬ٿر ۾ پنهنجو ناماچار ڪڍيائون‪.‬‬ ‫‪Memoirs on the therr & parker-Capt:Stanley Napier Raikes: 1856,‬‬ ‫‪]P.P68‬‬ ‫)‪ – (1‬اڪثر هٿ ۾ گيڏيو )ٿري لڪڻ( هوندو هوس‪ .‬مليشيا جو لبپاس سپندس جسپم‬ ‫جي سونهن سمجهبو هو‪ .‬وٽس ”سماجڪ سڌار جذبو“ پڇاڙيَء تائين قائم رهيو‪ .‬پٺ‬ ‫پڌري اٿس‪ .‬کيس زندگيَء ۾ ته سک نصيب نه ٿيپپو‪ ،‬پپپر مپپرڻ وقپپت بپپه سپپندس ڪو‬ ‫اوهي واهي نه ٿيو‪ .‬ڄامشوري اسپتال ۾ )وارڊ ‪ (6‬لوارثن جيان باقي حياتيَء جا سج‬ ‫ڳڻيندي‪ ،‬آخري ‪ 70‬سالن جي عمر ۾ ”مسڪين“ موڪليو‪ .‬اها ڪيڏي نه قپپومي بپپي‬ ‫حسي آهي‪ ،‬جو برابر ٻه ڏينهن سندس لش اسپتال جي سرد خاني ۾ پيو رهيو‪ .‬آخپپر‬ ‫ڊاڪٽرن جي ذاتي دلچسپي‪ ،‬ٿرپارڪر جي انتظاميه تائين پهچائي‪ ،‬کيس سپپپرد خپپاڪ‬ ‫ڪرايو ويو‪ .‬وٽس ورثي ۾ ‪1930‬ع کان روزانه اخبارن جا مڪمل فائيپپل رکيپپل آهپپن‪.‬‬ ‫کيس ”ٿرپارڪر جي گشي تاريخ“ سڏجي ته بيجاءِ نه ٿيندو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:51 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مفتي غلم عمر جتوئي رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مفتي غلم عمر جتوئي رح ] ‪1833‬ع – ‪1935‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬

‫ب تقپپو ٰي ۽ ُاسپپتادِ‬ ‫لڙڪاڻي جو لعل‪ ،‬سونو جتوئيَء جپپو لقمپپان‪ ،‬صپپاح ِ‬ ‫تحريرات‪ ،‬عمدة العلماُء ابوالفيض غلم عمر ولد محمد صپپادق جتپوئي‬ ‫رح‪ 4 ،‬شوال ‪1249‬هه مطابق ‪ 2‬ڊسمبر ‪1833‬ع تي‪ ،‬تعلقي لڙڪاڻي‬ ‫جي ڳوٺ سونو جتوئيَء ۾ تولپپد ٿيپپو‪ .‬سپپندس والپپد بزرگپپوار متقپپي ۽‬ ‫باشريعت شخص هو‪.‬‬ ‫اٺن ورهين جي ڪمسنيَء ۾ غلم عمپر‪ ،‬آخونپد نپور محمپد چنپي وٽپان‬ ‫قرآن پاڪ ناظران پڙهي‪ ،‬اباڻي ڪرت ”ڪڙمپپت“ ڪرڻ ل ڳو‪ .‬ڪافي‬ ‫وقت کيتيَء جو ڪم ڪيائين‪ .‬هڪ ڏينهن جيئن ئي پنهنجي زمين تي ڪم‬ ‫ڪري رهيو هو‪ ،‬ته مخدوم محمد عثمان رح نالي شپپخص اچپپي وٽپپس‬ ‫نڪتو ۽ هپپدايت ڪنپپدي چيپپائينس؛ ”مپپونکي ٻنهپپي جهپپانن جپپي سپپردار‬ ‫حضرت محمد مصطف ٰي صلي الله عليہ وسلم جن جي طرفپپان اوهپپان‬ ‫لِء ارشاد ٿيو آهي‪ ،‬جيئن ته اوهان هينئر بلوغت کي رسپپيا آهيپپو؛ تنهپپن‬ ‫ڪري کيتيَء کي ڇڏي‪ ،‬ميهڙ ۾ رهڙي شريف آخوند مولنا محمپپد صپپالح‬ ‫مهيسر وٽان وڃي درس وٺو!“‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي پيغام پهچائڻ سان غلم عمر‪ ،‬ميهڙ جو رخ رکيپپو؛ ۽‬ ‫رهڙي شريف پهچي‪ ،‬فارسيَء جا ڪتپپاب پڙهپڻ ل ڳو‪ .‬رات ڏينهپن جپپي‬ ‫لڳاتار جستجوَء بعد سندس استاد کيپپس‪ ،‬فخرالعلمپپاُء مخپپدوم حسپپن‬ ‫الله صديقي پاٽپپائي رح )‪1850‬ع – ‪1920‬ع( جپپن جپپي مدرسپپي مپپان‬ ‫عربي زبان جا ڪتاب پڙهڻ لِء ارشاد فرمايو‪ .‬پوِء پاڻ پاٽ پهچي‪ ،‬ڏهپپن‬ ‫ورهين جي وقفپپي انپپدر فپپارغ التحصپپيل ٿپپي‪ ،‬دسپپتارِ فضپپيلت ٻڌائيپپن‪.‬‬ ‫مخدوم پاٽائي جي هدايت موجب ٻيهپپر رهپڙي شپپريف مپپوٽي‪ ،‬درس و‬ ‫تدريس ڏيڻ لڳو‪ .‬هڪ سال جي انهيَء مشق بعپپد کيپپس اجپپازت ملپپي؛‬ ‫”هاڻي توهان بالڪل خبردار ٿي چڪا آهيو‪ ،‬بهتر ائين ٿينپدو‪ ،‬تپه اوهپان‬ ‫واپس ڳوٺ وڃي ديني ڪم کي پپپايهء تڪميپپل تپپي پهچپپايو!“ اسپپتادن‬ ‫جي متفق اجازت سان مولوي غلم عمپپر‪ ،‬سپپونو جتپپوئيَء ۾ ”مدرسپپه‬ ‫دارالفيض“ قائم ڪري درس و تدريس ڏيڻ لڳو‪.‬‬ ‫مولنا غلم عمر صاحب پنهنجي ڳوٺ ۾ توڪل علپپي اللپپه سپپان گپپوڏو‬ ‫ڀڃي پنهنجن طپپالبن کپپي نهپپايت ئي ڪاميپپابيَء سپپان فيپپض رسپپائيندو‬ ‫رهيو‪ .‬سندس شاگردن جو تعداد هڪ هزار کان به زياده چيو وڃي ٿپپو‪،‬‬ ‫جپپن مپپان مولنپپا ديپپن محمپپد وفپپائي مرحپپوم‪ ،‬مولنپپا محمپپد قاسپپم‬

‫مشوري‪ ،‬مولنا تاج محمد آريجائي‪ ،‬مولنا محمپپد احمپپد کپپوکر‪ ،‬مولنپپا‬ ‫دوست علي جتوئي‪ ،‬مولنپپا عبپپدالباقي همپپايوني‪ ،‬مولنپپا غلم حسپپين‬ ‫وليدائي مرحوم‪ ،‬مولوي محمد يوسف صپپوڀو ديپپرو )خيرپپپور ميپپرس(‪،‬‬ ‫مولنپپا عبپپدالرحيم جتپپوئي‪ ،‬مولپپوي مپپولبخش ”فنپپائي“ )مل ابپپڙا‪،‬‬ ‫ڏوڪري(‪ ،‬مولوي عزيز الله جتوئي خاران )بلوچستان(‪ ،‬مخدوم روشن‬ ‫الدين صديقي پاٽائي‪ ،‬سيد اصغر شاه بقاپوري ۽ مولنا سيد نظام اللپپه‬ ‫ل ذڪر آهن‪ .‬وٽانئس ايران‪ ،‬افغانستان‪ ،‬بلوچستان‪،‬‬ ‫امروٽيَء جا نال قاب ِ‬ ‫ڪاٺياواڙ ۽ گجرات کان به ڪيترا ئي عالم سڳورا اچي فيضياب ٿيا‪.‬‬ ‫مفتي صاحب جيد عالم‪ ،‬بزرگ ۽ ولي الله هو‪ .‬صوم صلواة جپپو پابنپپد‪،‬‬ ‫سحر خيز‪ ،‬اشراق ۽ صلوات تي مواطبت رکنپپدڙ هپپو‪ .‬هپپر جمعپپي تپپي‬ ‫فجپپر جپپي نمپپاز بعپپد قبرسپپتان وڃپپي‪ ،‬بزرگپپن جپپي روحپپن کپپي ختمپپا‬ ‫بخشيندو هو‪ .‬پاڻ شريعت جي هتڪ حرمت تي سخت غصو کائيندو هو؛‬ ‫۽ بدعتي ۽ بدمذهب ماڻهن کان ڌڪڪڪار هونپپدي هيپپس‪ .‬صپپوفياِء ڪڪڪرام‬ ‫جي عزت ۽ صالحن جي صحبت کپپي افضپپل ڄاڻنپپدو هپپو‪ .‬حپپديث جپپو‬ ‫ماهر ۽ فقہ حنفيَء جو وڏو ڄائو هو‪ .‬سندس قلم مان فارسي‪ ،‬عربي ۽‬ ‫سنڌي زبانن ۾ ڪافي ڪتاب نڪتل هئا‪ ،‬جيڪي زماني جا انقلبن ۽ پوين‬ ‫ب فتو ٰي“ ۽ ”تحريپپرات“‬ ‫جي لپرواهيَء سان اڄ ناپيد آهن‪ .‬التبه ”صاح ِ‬ ‫قلمي صورت ۾ سندس پونيرن وٽ ڪٻٽن جي زينت بڻيل آهن‪.‬‬ ‫پاڻ پنهنجي مطالعي‪ ،‬ذهن ۽ ذڪاَء ذريعي طبابت ۾ به خپپاص دلچسپپپي‬ ‫ورتائين؛ جنهن ڪري انهيَء ۾ خاصي مهارت حاصل ٿيس‪ .‬حسن اخلق‬ ‫سان گڏ باطني رعب سان يزداني هو‪ .‬وٽپپس وقپپت جپپا وڏا وڏا آفيسپپر‬ ‫سپٺو هپو‪.‬‬ ‫خواه جابر زميندار به هيٺ پٽ تي اچي ويهندا هئا‪ .‬شاعر به ُ‬ ‫جوانيَء ۾ مولود ۽ مداحون به چيائين‪ .‬هي حڪمت جو ستارو‪ ،‬هڪ سؤ‬ ‫عمر ۾‪ 29 ،‬شوال ‪1323‬هه مطابق ‪ 2‬فيپپبروري‬ ‫ويهه ورهين جي دراز ُ‬ ‫‪1923‬ع تي هميشہ هميشہ لِء غروب ٿيو؛ ۽ پوين ۽ پيارن شاگردن کپپي‬ ‫داِغ مفارقت ڏيئي ويو‪ .‬کيس ڳوٺ جي مدرسي ۾ آرامي ڪيو ويو‪ .‬پاڻ‬ ‫پٺيان نرينپپه اولد ۾‪ :‬فضپپل اللپپه ۽ وهپپب اللپپه ڇڏيپپائين‪ .‬سپپندس خپپاص‬ ‫صحبتي‪ :‬مولنا عبدالله جان سرهندي ۽ مخپپدوم بصپپرالدين سپپيوهاڻي‬ ‫رح چيا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬مخدوم محمد عثمان مٽياري رح پنهنجي وقت جو باخبر عالم‪ ،‬محدث ۽ فقيپہ‬ ‫هو‪ .‬سندس ولدت غالب پا ً ‪1235‬هپپه )‪1819‬ع( ۾ ۽ وفپپات ‪1336‬هپپه )‪1917‬ع( ڌاري‬ ‫ٿي آهي‪ .‬پاڻ صحيح بخاريَء جي ٻن جلدن جي شرح به لکي هئائين‪.‬‬

‫)‪” – (2‬رهڙو شريف“‪ ،‬تعلقي ميهڙ )دادو( ۾ هڪ قديم ڳوٺ آهي‪ ،‬جيڪو ميهڙ شهر‬ ‫کان اتر – اوير ڪنڊ تي‪ 5 ،‬ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي واقع آهي‪ .‬تاريخي مطپپالعي‬ ‫مان معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬ته هي ڳوٺ ديري غازي خان جي شپپهر سپپتپور جپپي هپڪ ”راه‬ ‫رو“ )رستي ويندڙ( درويش ۽ ناهري بپپزرگ‪ ،‬مولنپپا عبپپدالله ولپپد ميپپان حپپبيب اللپپه‬ ‫ميهسر عرف ”ڪاڇو فقير“‪ ،‬ڪلهوڙن جي ڏينهن ۾‪1132 ،‬هه )‪1719‬ع( ۾ آبپاد ڪيپپو‬ ‫هو‪ .‬هن وقت منجهس ٻن هزارن جي لڳ ڀپڳ آدم رهپپي ٿپپو‪ .‬ڳوٺ ۾ ڪسپپابن کپپان‬ ‫ديني درسگاه قائم آهي؛ جنهن ۾ ايران‪ ،‬عراق‪ ،‬افغانسپپتان‪ ،‬هندسپپتان‪ ،‬بلوچسپپتان ۽‬ ‫سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان طالب اچي علم جي ُاڃ ُاجهائي‪ ،‬ديسپپان ديپپس پکڙجپپي ويپپا‬ ‫آهن ]سنڌڙي تنهنجا ڳوٺ وسن – ميمڻ عبدالغفور سپپنڌ‪1978 ،‬ع‪) ،‬قلمپپي( صپپفحو‬ ‫‪.[162‬‬ ‫)‪ – (1‬چوڻ ۾ اچي ٿو‪ ،‬ته هن مدرسي ۾ ايترا ته طالب هئا‪ ،‬جو سندن فرحين )پٽين(‬ ‫لکڻ لِء وڏو مس جو مٽ ڀريل هوندو هو؛ جنهن کي ”ڪارو مٽ“ سڏيندا هئا‪ .‬سندن‬ ‫ڏينهن ۾ ڪن شاگردن جي شرارت سببان مپپٽ ٻپپه اڌ ٿپپي پيپپو؛ جنهپپن تپپي شپپاگردن‬ ‫واويل مچائي ڏني‪ .‬جڏهن اها خبر مولنا غلم عمر صپپاحب کپپي پيئي‪ ،‬تڏهپپن پنهنجپپي‬ ‫ڊگهيَء پڳ مان ڳپل ڦاڙي‪ ،‬اهڙيَء طرح ته پنهنجن هٿن سان ويڙهيائين‪ ،‬جو ڪيترن‬ ‫سالن تائين ڪم ڏيندو رهيو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:48 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫متتتتتتتتتتل فتتتيضي ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مپپپپپپپپپپل فپپپيضي ] ‪1547‬ع – ‪1598‬ع [‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مغل سلطنت جي نامياري بادشاه‪ ،‬اڪبر اعظم جي درٻار ۾ اڪثر جيپپد‬ ‫عالم‪ ،‬ودوان‪ ،‬شاعر‪ ،‬فن ڪار‪ ،‬طنپپز و مپپزاج جپپا خپپالق ۽ صپپاحب – دل‬ ‫صوفي بزرگ موجود هونپپدا هئا‪ .‬انهپپن ۾ سپپندس نپپون )‪ (9‬رتنپپن مپپان‬ ‫ابوالفضل سيوهاڻيَء جو وڏو ڀاُء‪ ،‬ملفيضي ولد شپپيخ مبپپارڪ بپپه هپڪ‬ ‫هپپو‪ .‬سپپندس ولدت شپپير شپپاهه سپپوريَء جپپي ڏينهپپن ۾‪ -14 ،‬شپپوال‬ ‫‪954‬هه مطابق ‪ 12‬اپريل ‪1547‬ع تپپي ٿپپي هئي‪ .‬ابتپپدائي اسپپتاد شپپيخ‬ ‫حسين مپروزي هپوس؛ ۽ پنهنجپي والپد بزرگپوار وٽپان بپه درس ورتپو‬ ‫هئائين‪ .‬انهيپَء نسپپب مپپان ملفيضپپيَء کپپي فارسپپي‪ ،‬عربپپي‪ ،‬هنپپدي ۽‬ ‫سنسڪرت زبانن تي مهارت حاصل هئي‪.‬‬ ‫مل فيضي‪ ،‬فارسي شاعريَء ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو‪ ،‬پر عربي زبپپان تپپي‬ ‫کيس وڏو درڪ حاصپپل هپپو‪ .‬اهپپوئي سپپبب آهپپي‪ ،‬جپپو ا ڪثر تپپذڪرن ۾‬ ‫سندس نالو بحيثيت ”شاعر“ جپپي گهپپٽ؛ ۽ ”بپپرک عپپالمن“ ۾ سپپندس‬

‫شمار زيادهه نظر اچي ٿو‪ .‬اڪبر بادشاه چتور تپپي ڪاه ڪرڻ وقپپت )‬ ‫‪1567‬ع ۾( سندس شاعريَء جو چرچو ٻڌو هو‪ ،‬جتان کيس گهرائي پاڻ‬ ‫وٽ صلحڪار مقرر ڪيو‪ .‬پوِء ته پاڻ‪ ،‬اڪبر اعظم جي ڪارنامن تي وڏا‬ ‫وڏا شعر چوڻ شروع ڪيائين؛ ۽ صلحيتن سببان ستت ئي پنهنجو مقام‬ ‫بادشاه تائين ويجهو ڪري ورتپپائين‪ .‬ا ڪبر جپپي بپپه سپپاڻس ايپپتري تپپه‬ ‫محبت ٿي‪ ،‬جو پهر پلڪ به کيس پپپاڻ کپپان پپپري رکپپي نپپه ٿپپي سپپگهيو‪.‬‬ ‫سپپاڳئي وقپپت سپپندس ذهپپن ۾ ذ ڪاَء مپپان اسپپتفادو حاصپپل ڪنپپدي‪،‬‬ ‫راڄڌاني مسئلن بابت پنهنجو صلحڪار مقپپرر ڪيپپو پپپاڻ ا ڪبر بادشپپاه‬ ‫جي ٻئي نمبر پٽ ”مراد“ جو استاد به ٿي رهيو‪.‬‬ ‫مل فيضيَء جا هونئن ته تمام گهڻا ڪتاب لکيل هئا‪ ،‬جيڪي زماني جي‬ ‫ستم ظريفيَء سببان اڄ ڏسپڻ لِء بپپه ملپپي نپپه ٿپپا سپپگهن‪ .‬البتپپه علپپم‬ ‫رياضپپيَء متعلپپق هنپپدي زبپپان جپپي ”ليل وتپپي“ جپپو ”مر ڪز ادوار“ ۽‬ ‫سنسڪرت زبپپان جپپي ”مهپپا ڀپپارت“ جپپو ”مپپوارد الڪلم“ نپپالن سپپان‬ ‫ل ذڪر آهن‪ ،‬پاڻ نه صرف شعر و شاعريَء ۽ لکپڙه ۾ ڀڙ هپپو‪،‬‬ ‫ڪتاب قاب ِ‬ ‫بلڪ سندس مذاحيه لطيفا به نهايت سبق آمپپوز ۽ دلچسپپپ آهپپن؛ جپپن‬ ‫کي ‪1599‬ع ۾ سندس ڀاڻيجي نورالدين محمپپد بپپن عبپپدالله گ پڏ ڪري‬ ‫”لطائف فيضي“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ عام ڪيا هئا‪ .‬نو هزار‬ ‫شعرن تي مشپپتمل ”طباشپپير“ نپپالي سپپندس ڪلم جپپو مجموعپپو پپڻ‬ ‫مرتب ٿيل آهي‪ .‬ازانسواِء ”قصيدن جو ديوان“ سندس علمپپي ڪاوش‬ ‫۾ شامل آهي‪.‬‬ ‫هن ڪريم النفس ۽ مخبر سنڌي انسان کي‪ ،‬گه ڻي ڪم ڪرڻ سپپببان‬ ‫پڇاڙيَء ۾ هپڪ ڊگهپپي بيمپپاريَء‪ ،‬بسپپتري تپپي سپپمهاري ڇڏيپپو‪ .‬وڏا وس‬ ‫ڪيائين‪ ،‬مگر حاذقن جي حڪمت به کيس ڪو فرق نه ڏيکپپاريو‪ .‬اڪڪڪڪبر‬ ‫به سندس مزاج پرسيَء لِء وٽپپس اينپپدو رهيپپو‪ .‬آخپپر ‪ 51‬ورهيپپن جپپي‬ ‫عمر ۾ ‪ 17‬ربيع الثاني ‪1007‬هه مطابق ‪ 5‬آڪٽوبر ‪1598‬ع تي پنهنجپپن‬ ‫عزيزن‪ ،‬دوستن ۽ مدح خوانن کان هميشہ هميشہ لِء موڪلئي‪ ،‬خدائي‬ ‫سڏ تي رمندو رهيو‪ .‬سندس لڏاڻي تي پوري هندستان ۾ غپپم جپپي لهپپر‬ ‫ل تلفپپي‬ ‫ڇانئجي وئي‪ .‬خاص ڪري اڪبر بادشاه کي تپپه سپپندس ناقاب پ ِ‬ ‫نقصان رسيو هو‪ .‬چوڻ ۾ اچي ٿو‪ ،‬ته مل فيضيَء جي ذاتپپي ڪتبخپپاني ۾‬ ‫چاليهه هزار ڇهه سؤ ڪتاب موجود هئا‪ .‬سندس آخري آرامگاه آگري ۾‬ ‫آهي‪.‬‬

‫)‪ – (1‬شيخ مبارڪ ناگوري ولد شيخ خضر )ولدت ‪911‬هه = ‪1505‬ع( اصل ايراني‬ ‫باشندو هو‪ .‬زماني جي انقلبن کيس سنڌ ۾ آندو‪ ،‬جتي سيوهڻ شريف ۾ رهنپپدي ڳچ‬ ‫عرصو گذاريائين‪ .‬برک عام ۽ مدرس هو‪.‬‬ ‫)‪ –(1‬پاڻ قرآن پاڪ جو تفسير عربي معر ٰي ۾ يا غير منقپپوطه )بپپي نقطپپه( قلمبنپپد‬ ‫ڪيو هئائين‪ ،‬جيڪو سندس لزوال ۽ مثالي ڪارنامو آهپپي ]دائرة المعپپارف اسپپلميه‬ ‫)اردو( – دانشگاه پنجاب‪ ،‬لهور )جلد ‪1975 ،(15‬ع‪.[1088 ،‬‬ ‫)‪ – (2‬مل فيضيَء‪ ،‬اڪبر بادشاه جو پاڻ تي ايترو راز ڏسي‪1569 ،‬ع ۾ پنهنجپپي ننڍي‬ ‫ڀپپاُء ابوالفضپپل )‪ 6‬محپپرم الحپپرام ‪957‬هپپه = ‪ 14‬جنپپوري ‪1551‬ع‪ 4/‬ربيپپع الول‬ ‫‪1014‬هه = ‪ 22‬آگسٽ ‪1605‬ع کي به درٻار ۾ آندو‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬اڪبر بادشاه سندس ڏاهپ کان متاثر ٿي‪1591 ،‬ع ۾ کيس احمد ننگر ۽ خپپان‬ ‫ديش پرڳڻن ۾ سفير به مقرر ڪيو هوس‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬هڪ اندازي مطابق سندس تصنيفات جو تعداد ‪ 101‬چيو وڃي ٿو؛ جنهن کپپي‬ ‫سندس وفات بعد اڪبر بادشاهه پنهنجي قبضي ۾ ڪيو هو ]دائرة المعارف اسپپلميه‬ ‫)اردو( – دانشگاه پنجاب‪ ،‬لهور )جلد ‪1975 ،(15‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[1089‬‬ ‫)‪ – (2‬ڪن ڪتابن ”لهور“ ڄاڻايو آهي )والله اعلم باالصواب(‪.‬‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جون سنڌي ادب ۾ خدمتون‬ ‫پروين موس ٰي ميمڻ‬ ‫سنڌ ڌرتيَء لِء باعث فخپپر شخصپپيت ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش خپپان بلپپوچ صپپاحب ضپپلعو‬ ‫سانگهڙ‪ ،‬تعلقو سنجهورو جي ڳوٺ جعفر لغاريَء ۾ ‪1917‬ع ۾ جنم ورتو‪ .‬ڊاڪٽر نبي‬ ‫بخش خان بلوچ سنڌي علم ادب‪ ،‬تهپپذيب ۽ ثقپپافت‪ ،‬آثپپارِ قپپديمه‪ ،‬سپپنڌي موسپپيقي‪،‬‬ ‫تاريخ‪ ،‬لطيفيات‪ ،‬لوڪ ادب ۽ لوڪ شاعريَء جهڙن موضوعن کي قلپپم جپپي گرفپپت ۾‬ ‫تحقيق جي پئماني سان پروڙي پيش ڪندڙ هڪ اڻ ورڇ محنتي محقپپق جنهپپن جپپون‬ ‫علمي ۽ ادبي خدمتون ڪڏهن به وسارڻ جوڳيون نه آهپن‪ .‬ورهپاڱي کپان پپوِء جپي‬ ‫تحقيقي ۽ علمي ميدان جو سرواڻ کين سڏجي ته بي جا نپپه ٿينپپدو‪ .‬سپپندن تحقيقپپي‬ ‫ڪم بي حساب آهي‪ .‬هتي مختصپپر ذڪ ڪر ڪجپي ٿپو‪ ،‬خپاص طپور لپوڪ ادب ۽ لپوڪ‬ ‫شاعريَء جي ڪم تي روشني وجهجي ٿي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صاحب جي تصنيفات ۾ لغت جي ڪمن ۾ ”جامع سپپنڌي لغپپات“‪” ،‬سپپنڌي اردو‬ ‫لغت“‪) ،‬ڊاڪٽر غلم مصطف ٰي سان گڏ( ”فارسي لغت“ اهم آهن‪ .‬آخوند عبپپدالرحيم‬ ‫عباسپپيَء جپپي لکيپپل ”جپپواهر لغپپات اڪيچپپار“ کپپي ايڊٽ ڪري‪ ،‬شپپايع ڪرايپپائون‪.‬‬ ‫لطيفيات ۾ ”شاهه جي رسالي جا سرچشپما“‪” ،‬شپاهه جپي رسپالي جپي ترتيپب“‪،‬‬ ‫”شاهه عبداللطيف تحقيقي مضمون“‪” ،‬سنڌي موسيقيَء جي تاريخ“ ۽ ”شپپاهه جپپو‬ ‫رسالو“ )ترتيب ‪ 10‬جلد( آهن‪ .‬ڊاڪٽپر صپاحب جپو ترتيپب ڏنپل ”شپاهه جپو رسپالو‬ ‫سندن اڻ ٿڪ محنت جو نشان آهي‪ .‬هن رسالي جي تياريَء ۾ کين وڏو عرصپپو ل ڳو‪.‬‬ ‫‪ 6020‬صفحن تي مشتمل هيُء منفرد لطيفي ايڊيشن ‪ 50‬قلمي نسپپخن کپپي ڀيٽپپي‬ ‫تيار ڪيو ويو آهي‪ ،‬جنهن ۾ ڌارئين ڪلم جي ڇنڊڇاڻ ڪئي ويئي آهي‪ .‬جدا ڪيل اهپپم‬ ‫ڪلسيڪل شاعريَء کي ضايع ٿيڻ کان بچائڻ لِء هڪ الڳ جلد ۾ محفوظ ڪڪڪرڻ سپپان‬ ‫گڏوگڏ مشڪل لطيفي لفظن جي لغات ”روشني“ جي نالي سان ترتيپپب ڏنپپي ويئي‬

‫آهي‪ .‬هن رسالي ۾ شاهه جي سوانح ڪلم ۽ راڳ جي باري ۾ مفصل مقدمو آهپپي ۽‬ ‫شاهه جي ڪلم جي پرک لِء اٺ معياري اصول پڻ ڄاڻايل آهپپن‪ ،‬جپپن تحپپت دليلپپن‬ ‫سان ڌاريو ڪلم جدا ڪيو ويو آهي‪ .‬ان کان سواءِ لطيفيات جا ڪتاب پڻ ڊاڪٽر نپپبي‬ ‫بخش جي نگرانيَء ۾ تيار ٿيا آهن‪ ،‬جن ۾ لطيپپف سپپالگرهه مخپپزن جپپا ڪافي نمپپبر‬ ‫ف لطيفي“ )مير سانگي( ۽ ”احوال شاهه عبداللطيف“ )قليچ(‬ ‫آهن‪ .‬ازانسواِء ”لطائ ِ‬ ‫جي ڪتابن جي ايڊيٽنگ ۽ ترتيب ڪئي اٿن‪.‬‬ ‫گه ڻن ڪلسپپيڪل شپپاعرن جپپو ڪلم ترتيپپب ڏيئي ڇپرايپپو اٿپپن‪ ،‬جپپن ۾ ”ڪليپپات‬ ‫حمل“‪”،‬خليفي صاحب جو رسالو“‪” ،‬شاهه لطف الله قادريَء جپپو ڪلم“‪” ،‬قاضپپي‬ ‫قادن جو رسپپالو“‪” ،‬مييپپن شپپاهه عنپپايت جپپو ڪلم“‪” ،‬شپپاهه شپپريف ڀپپاڏائيَء جپپو‬ ‫رسالو“‪” ،‬راڳ نامو صوفي صادق فقير“‪” ،‬ڪليات سپانگي“‪” ،‬رسپپالو خپان محمپد‬ ‫زئي“ ۽ ٻين شاعرن جو ڪلم شامل آهي‪ .‬انهن ڪتپابن جپا بلپوچ صپاحب جپا لکيپل‬ ‫مهاڳ ۽ مقپپدما معلومپپاتي آهپپن‪ .‬ايئن پپپاڻ ڪيپپترائي مقپپدما مختلپپف علمپپي‪ ،‬ادبپپي‪،‬‬ ‫تاريخي ۽ ٻين موضوعن جي ڪتابن جا لکيا اٿن‪ ،‬جيڪي ڪتاب بابت مفصپپل ۽ جپپامع‬ ‫ڄاڻ ڏين ٿا‪.‬‬ ‫تاريخ ۽ ثقافت جي حوالي سان سندن ڪم تمام اهم آهپپي‪” .‬فتپپح نپپامه سپپنڌ“ )چپپچ‬ ‫نامو(‪” ،‬تاريخ معصومي“‪” ،‬تحفپپة ال ڪرام“ جهپڙن نايپپاب ڪتپپابن کپپي ايڊٽ ڪري‪،‬‬ ‫شايع ڪرايائون‪ .‬سندن ”سپپنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي تاريپپخ“ مشپپهور ۽ مسپپتند حپپواله‬ ‫جاتي ڪتاب آهي‪” .‬سنڌي صورتخطي ۽ خطاطي“‪” ،‬سنڌي ٻوليَء جو آڳاٽو منظوم‬ ‫ذخيرو“ ٻوليَء جي باري ۾ لئنگئيج اٿارٽيَء طرفپپان ڇپيپپل سپپندن اهپپم ڪتپپاب آهپپن‪.‬‬ ‫انيڪ مضمون‪ ،‬مقال ۽ تقريپپرون مختلپپف موضپپوعن تپپي پيپپش ڪيپپا اٿپپن‪ ،‬جپپن مپپان‬ ‫ڪيترائي ڪتاب ترتيب ڏيئي سگهجن ٿا‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صاحب جا اردو ۽ انگريزيَء ۾ ڪتاب گهڻڪڪن تپپاريخي‪ ،‬ثقپپافتي‪ ،‬علمپپي ۽ ادبپپي‬ ‫موضوعن جو احاطو ڪن ٿا‪ ،‬جن جو تعداد ڪافي آهي‪ .‬سنڌ جي تاريپپخ جپپي بپپاري ۾‬ ‫فارسي ۽ عربيَء جي ڪتابن کي ايڊٽ ڪري‪ ،‬مقدما لکي شايع ڪرايو اٿن‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر صاحب کي سندن خدمتن جي اعپپتراف ۾ ڪيپپترن ايپپوارڊن سپپان نوازيپپو ويپپو‬ ‫آهي‪ ،‬جپپن ۾ ”سپپتاره قپپائداعظم“‪” ،‬پرائيپڊ آف پرفپپارمينس ‪1979‬ع‪ ،‬اعپپزازِ ڪمپپال‬ ‫‪1991‬ع‪ ،‬ستاره امتياز ‪2001‬ع صدارتي ايوارڊ شامل آهن‪.‬‬ ‫بلوچ صاحب جي باري ۾ ذاتي احوال سندن ڪتاب ”رهاڻ هيرن کاڻ“ )ٽي ڀاڱا( مان‬ ‫ملي ٿو‪ ،‬جنهن ۾ لوڪ ادب ۽ تحقيقي ڪمن لِء ڪيل مسپپافريون‪ ،‬محنتپپون‪ ،‬مپپاڻهن‬ ‫سان ملقاتون ذڪر ڪيل آهن ته مختلف موضوعن تپپي سپپندن ويچپپار ڊائريپَء جپپي‬ ‫صورت ۾ آهن‪ .‬ان کپپان سپپواِء ڊاڪٽپپر عبپپدالجبار جپپوڻيجي جپپو ”ڊاڪٽپپر بلپپوچ‪ ،‬هپڪ‬ ‫ل قلم‬ ‫مطالعو“ ۽ تاج جويو جو ”ڊاڪٽربلوچ هڪ مثالي عالم“ )جنهن ۾ ڪيترن ئي اه ِ‬ ‫جا ڊاڪٽر نبي بخش جي باري ۾ لکيل ليک آهن( اهم ڪتاب آهن‪.‬‬ ‫لوڪ ادب ڪنهن به ملڪ جي ادب جي سڃاڻپ ۽ ان جپپو اصپپل ۽ نسپپل آهپپي‪ .‬هيپُء‬ ‫ادب عوام جي ا ُڌمن‪ ،‬امنگن ۽ جذبن جي ترجماني سندن زباني آهي‪ ،‬جنهن جي بقا‬ ‫فقط ۽ فقط حافظي جي قوت تي هئي‪ .‬جيڪڏهن ان کي تحريري طور محفوظ نپپه‬ ‫ڪيو وڃي ها ته ڪيترن بزرگن‪ ،‬سگهڙن‪ ،‬سياڻن‪ ،‬شاعرن ۽ سپپڄاڻن جپپي هپپن دنيپپا‬ ‫جپپَر جهنپپگ‬ ‫مان موڪلئڻ سبب اهو علم ضايع ٿيندو وڃي ها‪ .‬ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ َ‬

‫جهاڳي‪ ،‬ڪشپپال ڪاٽي‪ ،‬ڪيئن سلسپپليوار مسپپافريون ڪري‪ ،‬هيپُء انمپپول خزانپپو‬ ‫تحريري طور سنڌي ادب ۾ محفوظ ڪيو آهي‪.‬‬ ‫”لوڪ ادب کي ٻن مکيه ڀپپاڱن ۾ ورهپپائي سپپگهجي ٿپپو‪ .‬پهريپپون نپپثري حصپپو ۽ ٻيپپو‬ ‫نظمي حصو‪ .‬نثري حصي ۾ لوڪ ڪهاڻيون اچي وڃن ٿيپپون ۽ نظمپپي حصپپي ۾ لپپوڪ‬ ‫شاعري“‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش صاحب مٿين ٻنهي صنفن ۾ ڪل ٽيتاليهه ڪتپپاب سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ‬ ‫جي لوڪ ادب رٿا ‪1956‬ع تحت سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان مواد سهيڙي‪ ،‬سالن جي اڻ‬ ‫ٿڪ محنت سان تيار ڪيا‪ ،‬جن ۾ لڳاپيل موضوعن تي تفصيلي مقدما پڻ ڏنل آهن‪.‬‬ ‫لوڪ ڪهاڻين جي ستن جلدن ۾ ڪافي ڪهپپاڻيون آيپپل آهپپن‪ .‬هپپر جلپپد کپپي ان جپپي‬ ‫مناسبت سان عنوان ڏنل آهي‪ .‬بادشاهن‪ ،‬وزيرن ۽ سوداگرن جون ڪهپپاڻيون‪ ،‬جنپپن‬ ‫پرين جپون ڪهپاڻيون‪ ،‬پکيپن ۽ جپانورن جپون ڪهپاڻيون‪ ،‬درويشپن ۽ فقيپرن جپون‬ ‫ڪهاڻيون‪ ،‬شهزادن ۽ شپهزادين‪ ،‬راڻيپن جپون ڪهپاڻيون‪ ،‬مطلپب تپه سپنڌ ۾ مپروج‬ ‫ڪيترين ئي آکاڻين‪ /‬ڪهاڻين کي ڪتابي شڪل ۾ ڇنڊڇاڻ ڪري آنپپدو ويپپو آهپپي‪ .‬ٻيپپن‬ ‫ڪتابن ۾ ”لوڪ گيت“‪” ،‬ڪافيون“‪ 3) ،‬جلد( ”پروليون“‪” ،‬ڏٺ ۽ معمپپا“‪” ،‬مپپداحون ۽‬ ‫مناجپپات“‪” ،‬منپپاظرا“‪” ،‬بيپپت“‪” ،‬ڏور“ ”ٽيهپپه اکريپپون“‪” ،‬ڳيپپچ“‪ ” ،‬ڳاهن سپپان‬ ‫ڳڪڪالهيون“‪” ،‬هنپپر“‪” ،‬ڳجهپپارت“‪” ،‬معجپپزا“‪” ،‬سپپينگار“‪” ،‬مولپپود“‪ ،‬هفتپپا ڏينهپپن ۽‬ ‫راتيون ۽ مهينا“‪” ،‬ڏهس“‪” ،‬جنگ ناما“‪” ،‬لکو ڦلڻي“‪ ،‬هرگنيو“ ۽ ٻيپپا آهپپن‪” .‬ٻيليپپن‬ ‫جا ٻول“ ٻيلي جي شاعرن جي شاعريَء جي باري ۾ ڪتاب پاڻ انهيَء لوڪ ادب رٿپپا‬ ‫کان اڳ لکيو هئائون‪ .‬هيٺ ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي تيار ڪرايپل لپوڪ ادب جپي چنپد‬ ‫ڪتابن جو مختصر احوال ڏجي ٿو‪.‬‬ ‫مداحون ۽ مناجات سنڌي ادبي بورڊ ‪ 499‬صفحن جي هن ڪتاب جي اشاعت نومپپبر‬ ‫‪1959‬ع ۾ ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ سنڌ جي اهم شاعرن جو مپپدحي ڪلم ۽ مناجپپاتون شپپامل‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫مولود‪ :‬لوڪ ادب جي سلسلي جو هيُء چوٿون نمبر ڪتاب چپپار سپپؤ ويهپپن صپپفحن‬ ‫تي مشتمل ‪1961‬ع ۾ شايع ٿيو‪ .‬لفظ ”مولود“ جي تفصيلي وضاحت ڪنپپدي ڊاڪٽپپر‬ ‫صاحب لکن ٿا تپپه‪” ،‬صپپنف شپپعر جپپي حيپپثيت ۾ مولپپود ”وائي“ يپپا ” ڪافي“‪ ،‬واري‬ ‫دفعي ۾ شپپامل آهپپي‪ .‬قپپالب ۽ هيئت کپپان منجهپپن فپپرق ڪونهي‪ ،‬پپپر معنپ ٰي تپپوڙي‬ ‫موسيقيَء جي لحاظ کان مولود وائيَء کان نرالي حيثيت رکي ٿو“‪.‬‬ ‫ٽيهه اکريون‪ :‬ٽيهه اکريون ٻن جلدن تي مشتمل لوڪ ادب جي ڇپائيَء جي سلسلي‬ ‫۾ ڇهون نمبر ڪتاب آهي‪ .‬ٻيپو جلپد چپار سپؤ سپتهٺ صپفحن تپي آڌاريپل ‪1961‬ع ۾‬ ‫ڇپيو‪ .‬هن ڪتاب ۾ ٽيهه اکريَء جي صنف جا ‪ 62‬شاعر ڪلم جي مثالن سپپان ذ ڪر‬ ‫ڪيل آهن‪ .‬موضوع تي مفصل مقدمو لوڪ ادب جي سڀني ڪتپپابن ۾ ڊاڪٽپپر صپپاحب‬ ‫ڏنو آهي جو ڪتاب جي پويان انگريزيَء ۾ پڻ ڏنل آهي‪ .‬ڪجهه سرائڪي ٽيهپپه اکريپپن‬ ‫جو ڪلم پڻ شامل آهي‪ .‬ٽيهه اکريَء جو موضوع مناجات‪ ،‬نصپپيحت‪ ،‬سپپلوڪ ۽ مپپدح‬ ‫نموني جو هوندو آهي‪ .‬پيش ڪيل مواد جي وضاحت ۾ ڊاڪٽر صاحب جن لکن ٿا تپپه‬ ‫”نظم جي اندروني فني نزاڪت‪ ،‬ٻوليَء جي ميٺاج ۽ فصاحت توڙي معن پ ٰي ۽ بلغپپت‬ ‫جي خيال کان گهڻيون ٽيهه اکريون معياري آهن“‪.‬‬

‫شاعرن ۾ حافظ سليمان ”سائل“‪ ،‬رکيل شاهه‪ ،‬علي محمد قپپادري‪ ،‬محمپپد عثمپپان‬ ‫ميمڻ‪ ،‬نوح پنهور‪ ،‬ڄام خان چانڊيو‪ ،‬طالب پلي‪ ،‬عثمپپان کٽپپي‪ ،‬مخپپدوم محمپپد زمپپان‬ ‫طالب المول ٰي‪ ،‬احمد خان ”آصف“‪ ،‬سرائيڪي شاعرن ۾ روحل فقير‪ ،‬حسپپين فقيپپر‬ ‫ديدڙ‪ ،‬حمل لغاري‪ ،‬محمد فقير کٽياڻ ۽ ٻين جو ڪلم آهي‪.‬‬ ‫هفتا‪ ،‬ڏينهن راتيون ۽ مهينا‪ :‬جولِء ‪1961‬ع ۾ شايع ٿيپپل چپپار سپپؤ ويهپپن صپفحن جپپو‬ ‫هيُء لوڪ ادب جي سلسلي جو ڪتپپاب اشپپاعتي ترتيپپب ۾ سپپتون نمپپبر آهپپي‪ .‬نئيپپن‬ ‫قسم جي عنوان واري هپپن ڪتپپاب ۾ شپپاعرن پنهنجپپي ڪلم ۾ ڪلسپپيڪل داسپپتانن‬ ‫منپپدن ۽ سپپالن جپپي‬ ‫ذريعي فراق ۽ سڪ جو وڇپپوڙو ڏينهپپن‪ ،‬راتيپپن‪ ،‬هفتپپن‪ ،‬مهينپپن‪ُ ،‬‬ ‫حوالي سان ذڪر ڪيو آهي‪ ،‬انهيَء منتخب ڪلم کي الڳ ترتيب سپپان جمپپع ڪري‪،‬‬ ‫مٿيون عنوان ڏيئي شايع ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫مناظرا‪ :‬مناظرو لوڪ شاعريَء جي هڪ اهپپم صپپنف آهپپي‪ .‬سپپنڌي شپپاعريَء ۾ انيپڪ‬ ‫مناظرا موجود آهن‪ .‬هيُء ضخيم ڪتاب ‪ 714‬صپپفحن تپپي آڌاريپپل آهپپي‪ ،‬جپپو اپريپپل‬ ‫‪1961‬ع ۾ شايع ٿيو‪ .‬ڊاڪٽر صاحب هن صنف جي هيئت تي لکي ٿو ته‪:‬‬ ‫”مناظرا عام سنڌي شاعريَء جو نج ۽ نادر نمونو آهن‪ .‬اڪثر مناظرا ٻپپن ڌريپپن جپپي‬ ‫وچ ۾ زباني جهيڙا آهن‪ .‬ڪي وري محبتن وارا آمهان سامهان سوال جواب آهن‪ ،‬جن‬ ‫۾ جهيڙي جوذڪر ڪ ڪونهي‪ .‬منپپاظري جپپي انپپدروني سپپٽاَء ۾ ٻپپن منهپپن مقابپپل ڌريپپن‬ ‫جوهجڻ لزمي آهي“‪(5) .‬‬ ‫مناظرا سهڻن لفطن‪ ،‬اصطلحن‪ ،‬قرآني آيتن ۽ حپپديثن سپپان سپپينگاريل هئڻ ڪري‬ ‫معياري سنڌي ادب جو اهڃاڻ آهن‪.‬‬ ‫پروليون‪ ،‬ڏٺون‪ ،‬معمائون ۽ ٻول‪1965 :‬ع ۾ لوڪ ادب جي سلسلي جو هيُء ٻپپارهون‬ ‫نمبر ڪتاب شايع ٿيو‪ ،‬جيڪو تيرهن بابن ۽ ٻه سؤ ٻيانوي صفحن تي مبني آهي‪ .‬هپپن‬ ‫۾ پرولين جا قسم‪ ،‬ڏٺون‪ ،‬معما‪ ،‬سگهڙپائيَء جا ٻول ۽ عاقلڻا قپپول کپپولي سپپمجهايا‬ ‫ويا آهن‪ .‬مٿين صنفن ۾ سنڌي ٻوليَء ۾ تمام گهڻو مواد موجود آهي‪ ،‬جنهپپن جپپو ه پڪ‬ ‫جس آهپپي سپپائين نپپبي بخپپش جپپي محنتپپن‬ ‫هنڌ گڏ ٿيڻ ڪافي مشڪل امر هو‪ ،‬ته به َ‬ ‫کي‪ ،‬جو پاڻ لوڪ ادب جي تقريب ًپپا هپپر صپپنف تپپي مپپواد گپڏ ڪيپپو اٿپپن‪ .‬ڪتپپاب ۾ هپپن‬ ‫موضوع تي ڪافي مثالي مواد ڏنل آهي‪.‬‬ ‫پروليَء جي فن تي لکن ٿا ته‪” :‬پروليون انسان ذات جي ذهانت ۽ ذڪاوت‪ ،‬ظرافت‬ ‫۽ فقاهت جا آڳاٽا آثار ۽ نمايان نشان آهن“‪ (6) .‬مثال طور‪:‬‬ ‫سون پرکجي ڪسوٽي‪ ،‬رپو پرکجي باهه‪،‬‬ ‫ماڻهو تڏهن پرکجي‪ ،‬جڏهن ڪي ڳالهاِء‪.‬‬ ‫ڏور‪ :‬جنوري ‪1970‬ع ۾ ڏور جي بيتن تي مشتمل ‪ 738‬صفحن جپپي هپپن ڪتپپاب جپپو‬ ‫پهريون ڇاپو سنڌي ادبي بورڊ ڇپايو‪” .‬ڏور“ جي جنس جپپي وضپپاحت ڪنپپدي ڊاڪٽپپر‬ ‫صاحب لکي ٿو ته ”ڏور جي عبپارت تمثيپل تپي اڏيپل آهپي‪ .‬ڏور جپو مسپتقل قپالب‬ ‫”بيت“ آهي“‪(7) .‬‬ ‫لوڪ گيت‪ :‬لوڪ سلسلي جو سپپترهون نمپپبر هيپءُ ڪتپپاب آڪٽپپوبر ‪1965‬ع ۾ سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ محمد عثمان ڏيپلئيَء جي اسلميه پرنٽنگ پريس مان شايع ڪرايپپو‪405 .‬‬ ‫صفحن جي لوڪ گيتن جي هن ڪتاب ۾ ‪ 57‬گيتن جي نمونن کي ذڪر ڪيو ويو آهي‪،‬‬ ‫جن ۾ جمالو‪ ،‬مورو‪ ،‬ڇلو‪ ،‬لولي‪ ،‬همرچو‪ ،‬ڪرهو‪ ،‬ل ڻ و‪َ ،‬ڪجليپپو‪ ،‬گولڙيپپو ۽ ٻيپپا گيپپت‬

‫شامل آهن‪ ،‬جن جي موضوعن جي وضپاحت ڊاڪٽپر صپاحب ڏنپي آهپي تپه اهپو بپه‬ ‫ڄاڻايو اٿن ته اهي ڪهڙن علئقن سان منسوب آهن‪.‬‬ ‫بيت‪ :‬سنڌي شاعريَء جي قديم ترين صنف بيت تي مشتمل ‪ 522‬صفحن جپپو هي پءُ‬ ‫ڪتاب ‪1971‬ع ۾ شايع ٿيو‪ ،‬جنهن جپپي ‪ 156‬شپپاعرن ۾ قاضپپي قاضپپن‪ ،‬ميپپون علپپي‬ ‫شيرازي‪ ،‬شاهه ڪريم‪ ،‬لطف الله قادري‪ ،‬ميپپون شپپاهه عنپپات‪ ،‬شپپاهه عبپپداللطيف‬ ‫ڀٽائي‪ ،‬مخدوم عبپدالرحيم گرهپوڙي‪ ،‬اشپرف شپاهه‪ ،‬ڇتپو سپانگي‪ ،‬رمضپان ڪنپپڀر‪،‬‬ ‫صاحبڏنو شيخ‪ ،‬گل حسن لغاري ۽ ٻيا شامل آهن‪ .‬هن ڪتپپاب ۾ ڊاڪٽپپر صپپاحب بيپپت‬ ‫جي قدامت‪ ،‬بنيادي سپپٽا ۽ ارتقپپا‪ ،‬هيئت‪ ،‬فنپپي خوبيپپون‪ ،‬معنپپوي ارتقپپا ۽ مپپواد جپپي‬ ‫ترتيب سمجهائي آهي ۽ گڏ ڏيڍ سؤ شاعرن جي شاعريَء جي مثالن کان علوه انهن‬ ‫جي سوانح حيات تي روشني وڌي ويئي آهي‪ ،‬جنهپپن ۾ اساسپپي شپپاعريَء سپپان گپڏ‬ ‫نئين دور جي شاعرن جي شاعري به شامل آهي‪.‬‬ ‫ڪافيون‪ :‬ڪافي سنڌي شاعريَء جي مقبول ترين صپپنف آهپپي‪ .‬لپپوڪ ادب جپپي هپپن‬ ‫سلسلي ۾ ڪافين جا ‪ 3‬جلد بالترتيب ‪1985‬ع‪1987 ،‬ع ۽ ‪1990‬ع ۾ شپپايع ٿيپپا آهپپن‪،‬‬ ‫جيڪي ڪل ‪ 1532‬صفحن تي آڌاريل آهن‪ .‬ٽنهپپي جلپپدن ۾ دورن جپپي حسپپاب سپپان‬ ‫ورهاست ڪري ڪافين جو مواد ڏنل آهي‪.‬‬ ‫ڳاهن سان ڳالهيون‪ :‬لپپوڪ ادب جپپي ڇپپپائيَء جپپي سلسپپلي جپپو ‪ 29‬نمپپبر ڪتپپاب‬ ‫‪1964‬ع ۾ شايع ٿيو‪ ،‬جنهن ۾ ڏمڻ سوناري‪ ،‬سپپونل‪ ،‬س پڏ يپپونٽ ۽ سپپارنگاهه‪ ،‬گپپامون‬ ‫سچار‪ ،‬وڪيو ڏاتار‪ ،‬جسو ڌن بادشاهه ۽ ٻين سان منسوب ڳاهون آهن‪ ،‬جيڪي سپپنڌ‬ ‫جي ڪنڊ ڪڙڇ مان سگهڙن معرفت دستياب ٿيون‪.‬‬ ‫مشهور سنڌي قصا ۽ عشقيه داستان‪ :‬هيُء ٽيهون نمبر ڪتاب ‪1972‬ع ۾ شپپايع ٿيپپو‪،‬‬ ‫جنهن ۾ سنڌ جي اهم عشقيه قصن‪ ،‬سپپهڻي ميهپپار‪ ،‬نپوري ڄپپام تمپپاچي ۽ ٻيپپن جپپي‬ ‫احوال ۾ روايتن سان گڏ مل محمود‪ ،‬حفيظ تيوڻي‪ ،‬طالب پلي‪ ،‬حاجي فقير جا بيپپت‬ ‫ڏنل آهن‪.‬‬ ‫رسمون رواج ساٺ ۽ سؤڻ‪ :‬چوڏهن بابن تي آڌاريل سنڌ جي ثقافت جي اهم رسمن‬ ‫۽ ريتن تي مبني هن ڪتاب ۾ گهپپرو زنپپدگيَء جپپي ڪيپپترن ئي اهپپم سپپؤڻن سپپاٺن ۽‬ ‫ريتن رواجن کي ذڪر ڪيو ويو آهي‪ ،‬جن ۾ ٻار جي ڄمڻ کپپان جهنپ َڊ لهپپرائڻ‪ ،‬سپپنڀال‪،‬‬ ‫ٽ پپپاراتو‪،‬‬ ‫ڇٺي‪ ،‬طهر‪ ،‬سڱ‪ ،‬مڱڻا‪ ،‬شاديون‪ ،‬آداب اخلق‪ ،‬ڌنڌا‪ ،‬سپپڀاڳ نڀپپاڳ‪ ،‬نپپذر‪ ،‬پ ِپ َ‬ ‫بيماريون علج ۽ ٻيا موضوع سنڌين جي نظريپپن‪ ،‬سپپوچن جپپي اپٽپپار ۽ ريتپپن روايتپپن‬ ‫مطابق ذڪر ڪيل آهن‪ .‬موضوع جي وضاحت تي ڊاڪٽر صاحب جن لکن ٿا ته‪،‬‬ ‫”رسمن‪ ،‬رواجن‪ ،‬سوڻن ۽ ساٺن جو مطالعو علم النسان جو هڪ مکيه بپپاب آهپپي‪.‬‬ ‫انهيَء تحت ئي سنڌي قوم جي ترجماني ڪيل آهي“‪(12) .‬‬ ‫جيڪڏهن هن مضمون ۾ ڊاڪٽر صاحب جي لوڪ ادب وارن ڪتابن جو مڪمل تفصيل‬ ‫ڏبو ته پوِء هيپُء مضپمون نپه‪ ،‬بلڪ ڪه هپڪ چڱيپرو ڪتپاب ٿپي پونپدو‪ ،‬انهيپَء ڪ ڪري‬ ‫مختصًرا ڪجهه ڪتابن جو ذڪر ڪيو آهي ته جيئن پڙهندڙن کي انپپدازو ٿئي تپپه هپپن‬ ‫مهربان محقپپق جپپون سپپنڌي ادب ۽ خپپاص طپپور لپپوڪ ادب جپپي لِء ڪيپپتريون اهپپم‬ ‫خدمتون ڪيل آهن‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ هڪ منظم زندگي گهاريندڙ نيڪ دل‪ ،‬بپپااخلق ۽ بلنپپد ڪڪڪردار انسپپان هئا‪.‬‬ ‫سندن سادي سڀاَء ۾ همت‪ ،‬عزم ۽ اعل ٰي حوصلي سان گپڏ نهٺپپائي ۽ خلپپوص شپپامل‬

‫هو‪ .‬اڄ ڏينهن تائين سپپنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي خپپدمت لِء پپپاڻ پتپپوڙڻ واريپپون سپپندن‬ ‫خدمتون سنڌ جي تاريخ جو هڪ سنهري باب آهن‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:07 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪FRIDAY, APRIL 15, 2011‬‬

‫ح ڪيم قاضي محمد يعقوب ”صابر“ قريشي ‪ -‬ڊا ڪٽر‬ ‫قريشي حامد علي خانائي‬

‫ح ڪيم قاضي محمد يعقوب ”صابر“ قريشي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫ري اوِء‪ ،‬مپپپپپپپپپپپون کپپپپپپپپپپپي ڇڏي ماڳـهـپپپپپپپپپپپم‪،‬‬ ‫ِوئا ُاهـپپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ڪوِء‪،‬‬ ‫ن جپپپپپپپا جـپپپپپپپ َڳ ٿـپپپپپپپئا‪ ،‬تـپپپپپپپئان موٽـپپپپپپپئو‬ ‫جـڳ ـپپپپپپپ ِ‬ ‫ن جپپپپپپپپپپو!‬ ‫گـپپپپپپپپپپند َُر ماِرينپپپپپپپپپپدوِء‪ ،‬ويچپپپپپپپپپپاِري ِوئـپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫)شاهه(‬ ‫سنڌ جي “ساهتي” پرڳڻي جي سرزمين مان جي ڪي گپپوهر پيپپدا ٿيپپا‪،‬‬ ‫ن مٿپپانهون آهپپي‪ .‬هتپپان جپپي خپپاڪ‬ ‫تن جي چمڪ کان هن خطي جو ما ُ‬ ‫پاڪ مان ڪيترائي عالم‪ ،‬اديب‪ ،‬شاعر ۽ حڪيپپم پيپپدا ٿيپپا‪ ،‬جپپي پنهنجپپي‬ ‫وقت جو وارو وڄائي‪ ،‬واريَء جي ڪـپڻن وانگر وهي ويا‪ .‬سندن علمي‬ ‫ڪارناما پڻ وقت جي رفتار سان گڏ‪ ،‬آهستي آهسپپتي ٿپپي‪ ،‬اسپپان جپپي‬ ‫اکين کان اوجهل ٿي ويندا‪ .‬اهڙين بپپزرگ هسپپتين پنهنجپپون سپپموريون‬ ‫حياتيون علم و ادب‪ ،‬شعر و شاعري ۽ تعليم جي ترقيپَء ۽ واڌاري لِء‬ ‫پوريون ڪري ڇڏيون‪.‬‬ ‫“ساهتي” پرڳڻي‪ ،‬جيڪي باڪمال بزرگ شخصيتون پيپپدا ڪيپپون‪ ،‬تپپن‬ ‫مان “خانواهڻ” )ضلعي نوشهري فيروز( جپپي مپپردم خيپپز زميپپن مپپان‬ ‫حڪيم قاضي محمد يعقوب قريشيَء جو نالو هميشه غير فاني رهندو‪.‬‬ ‫علم ۽ ادب‪ ،‬شعر ۽ شاعري ۽ حڪمت جو هي پُء روشپپن سپپتارو تاريپپخ‬ ‫‪ - 22‬ڊسمبر ‪1974‬ع تپپي آچپپر رات اڍائي بجپپي هميشپپه لِء اوچتپپو ئي‬ ‫اوچتو غروب ٿي ويو‪ .‬حڪيپپم صپپاحب اسپپان کپپان هميشپپه لِء مـپپنهن‬ ‫موڙي‪ ،‬جپـدائيَء جپپو داغ ڏيئي‪ُ ،‬ان اڻ ڏٺپپي ڏيهپپه ڏانهپپن ُاسپپهيو‪ ،‬جتپپان‬ ‫ڪوبه وانگپـي وري نه آيو آهي‪ .‬سندس لڏاڻي جپپي ڪڪڪري”سپپاهتيَء”‬ ‫جي ستر سالن جي علمي ۽ ادبي تواريخ جو هپڪ بپاب پپورو ٿپي ويپو‪.‬‬

‫سپپندس جپپدائي خپپاص طپپرح سپپان سپپنڌي ادب ‪ ،‬تواريپپخ‪ ،‬شپپاعري ۽‬ ‫حڪمت لِء هڪ وڏو عظيم سانحو آهي ۽ اهو خال ڪيترين صدين تائين‬ ‫ڀرجڻ محال آهي‪.‬‬ ‫هيُء باڪمال بپپزرگ‪ ،‬حضپپرت خالپپد بپپن وليپپد جپپي پيڙهيپءَ مپپان هپپو‪.‬‬ ‫سندس وڏا‪ ،‬اسلمي دؤر حڪومت ۾‪ ،‬قضا جي معپپزز عهپپدي تپپي فپپائز‬ ‫هئا‪ .‬ان ڪري سندس خاندان “قاضي” ڪري سڏيو ويندو آهي‪ .‬سندس‬ ‫والد بزرگوار‪ ،‬قاضي ميان امام بخش قريشي ‪“ ،‬خپپانواهڻ” شپپهر جپپو‬ ‫هڪ بااثر ۽ معزز شخص هو‪ .‬قاضي ميان امام بخش پنهنجي زنپپدگيَء‬ ‫جي اوائلي دؤر ۾ زماني جا وڏا انقلب ڏٺا‪ .‬پنهنجن ۽ پروان جا سـپور ۽‬ ‫سختيون سپپٺائين‪.‬آخپپر ۾ پنهنجپپي شپپهر ۾ هپڪ دينپپي مڪتپپب کوليپپائين‪،‬‬ ‫جنهن ۾ زندگيَء جي آخرين گهڙين تائين درس ۽ تدريس جو ڪم ڪندو‬ ‫رهيو‪ .‬شهر جا اڪثر ننڍا خواه وڏا قاضي صپپاحب کپپي عپپزت ۽ احپپترام‬ ‫وچان “ميان جي” ڪري چوندا هئا‪.‬‬ ‫حڪيم قاضي محمد يعقوب‪ ،‬ان وقت جي ماحول ۾ تاريپپخ ‪ - 14‬اپريپپل‬ ‫‪1904‬ع تي پنهنجي شهر “خانواهڻ” ۾ غربت ۾ اک کپپولي‪ .‬پپپاڻ ابتپپدائي‬ ‫تعليم شهر جپپي بهپپترين اسپپتادن کپپان حاصپپل ڪيپپائين‪ ،‬جپپن ۾ ماسپپتر‬ ‫محمد معروف‪ ،‬قاضي ميان ولي محمد ۽ ٻيا ڪيترائي ماهر اسپپتاد هئا‪.‬‬ ‫پاڻ انهن استادن وٽان قرآن پاڪ‪ ،‬سنڌي ۽ فارسيَء جي تعليم پرايائين‪.‬‬ ‫خانواهڻ شهر جي پرائمري اسڪول مان چار درجا سپپنڌي پپپاس ڪرڻ‬ ‫کان پوِء‪ ،‬کيس سندس مامي‪ ،‬قاضي ميان ميپپر محمپپد بهلڻي پَء واري‬ ‫انگريزي تعليم پرائڻ لِء پـٿوري مدرسي )‪ (1‬۾ داخل ڪرايو‪ .‬ان زماني‬ ‫۾‪ ،‬انگريز سرڪار‪ ،‬ٿرپارڪر ضلعي جي پٿوري شهر ۾ ٿرين جپپي تعليپپم‬ ‫لِء هڪ مڊل اسڪول کوليو هو‪ .‬حڪيپپم صپپاحب‪ ،‬پٿپپوري مدرسپپي مپپان‬ ‫پنپپج درجپپا انگريپپزي پپپاس ڪري‪ ،‬بپپاقي تعليپپم حاصپپل ڪرڻ لِء سپپنڌ‬ ‫مدرسته السپلم‪ ،‬ڪراچيپَء ۾ اچپي داخپل ٿيپو‪ .‬انهيپَء مدرسپپي مپان‬ ‫قاضپپي صپپاحب سپپن ‪1925‬ع ۾ بمپپبئي يونيورسپپٽيَء مپپان مئٽپپرڪ جپپو‬ ‫امتحان پاس ڪيو‪(2).‬‬ ‫پٿوري مدرسي ۾ تعليم پرائڻ واري عرصي دوران قاضي محمد يعقوب‬ ‫فارسيَء جا باقي رهيل ڪتاب پڻ پڙهپپي پپپورا ڪيپپا‪.‬فارسپپيَء جپپي اهپپا‬ ‫تعليم پاڻ پنهنجي قابل استاد‪ ،‬محمد علي شاهه ميسپپوريَء وٽ پڙهپپي‬ ‫پوري ڪيائين‪ .‬محمد علي شپپاهه ميسپپوري‪ ،‬پنهنجپپي دؤر جپپو هپڪ وڏو‬ ‫نامور استاد‪ ،‬تواريخدان ۽ يگانه روزگار عالم هو‪ .‬وٽس هڪ وڏو علمپپي‬

‫ڪتبخانو پڻ هو‪ .‬قاضپپي صپپاحب پنهنجپپي انهي پَء اسپپتاد جپپي صپپحبت ۽‬ ‫رهنمائيَء مان ڪافي ڪجهه حاصل ڪيو‪ .‬پپپاڻ هميشپپه پنهنجپپي اسپپتاد‬ ‫جي تعريف ڪندو هو‪.‬‬ ‫قاضي صاحب‪ ،‬مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪرڻ کپپان پپپوِء‪ ،‬پنهنجپپي والپپد‬ ‫جي مالي حالت جي ڪمزوريَء سبب وڌيڪ اعل ٰي تعليپپم حاصپپل ڪرڻ‬ ‫کان محروم رهيو‪ .‬پپاڻ خپانواهڻ جپي ڀرسپان محبپت ديپري جتپوئيَء ۾‬ ‫هندو پنچائتي انگريزي اسڪول ۾ انگلش ٽيچر مقرر ٿيو‪ .‬انهيءَ عرصي‬ ‫دوران پاڻ مادري شفقت کان محروم ٿي ويو‪ .‬ڪجهپپه وقپپت کپپان پپپوِء‬ ‫اها نوڪري ڇڏي‪ ،‬حيدرآباد ۾ اچي انجنيئري کپپاتي ۾ ڪلر ڪي ڪيپپائين‪،‬‬ ‫پر جلدي ئي اها ملزمت بپپه ڇڏي ڏنپپائين‪ .‬ان کپپان پپپوِء‪ ،‬ٺٽپپي ۾ روينيپپو‬ ‫کاتي ۾ ملزمت اختيپپار ڪيپپائين‪ .‬ٺٽپپي واري دؤر ۾‪ ،‬ان وقپپت اتپپان جپپي‬ ‫مشهور شاعر زمان شاهه)‪ (1‬سان سندس قرب ۽ محبت جا تعلقپپات‬ ‫قائم هئا‪ .‬شاهه صاحب جي صحبت ۾ رهي‪ ،‬پپپاڻ شپپاعريَء جپپي مشپپق‬ ‫شروع ڪيائين‪ .‬قاضي صاحب خود پاڻ اڪثر ڪري چوندو هو‪ ،‬تپپه سپپيد‬ ‫زمان شاهه هڪ وڏو شپپاعر ۽ ڏاڍو کپپل مپپک انسپپان هپپو‪ .‬اگپپر سپپاڻس‬ ‫حياتي وفا ڪري ها‪ ،‬تپپه سپپنڌي زبپپان ۾ شپپاعريَء جپپو هپڪ وڏو اڻ کپپٽ‬ ‫خزانو ڇڏي وڃي ها!‬ ‫اهڙيَء طرح‪ ،‬پاڻ مختلف نوڪريون ڪندو رهيو‪ ،‬پر کيس ڪٿي به دلپپي‬ ‫سڪون حاصل نپپه ٿيپپو‪ .‬دراصپپل‪ ،‬قاضپپي صپپاحب جپپو قپپدرتي طپپرح ۽‬ ‫جذباتي طور تعليم ڏانهن تمام گهڻو رجحان هو ۽ سندس گهرو ماحول‬ ‫پڻ اهڙو هو‪ .‬انهيَء ڪري پاڻ روينيو کپپاتو ڇڏي‪ ،‬تعليپپم کپپاتي ۾ گهڙيپپو ۽‬ ‫آخر تائين ان ۾ رهي پينشن تي لٿو‪ .‬روينيو کاتو ڇڏڻ بعد‪ ،‬پاڻ ڊسٽرڪٽ‬ ‫لوڪل بورڊ‪ ،‬نواب شاهه جي اي‪.‬پي‪.‬ڪلس اسپڪولن ۾ انگريزيپَء جپپو‬ ‫استاد مقرر ٿيو‪ .‬هيُء اهو زمانو هو‪ ،‬جو ٻهراڙيپپن ۾ خپپاص طپپرح سپپان‬ ‫مسلمانن جي ٻارن کي جديد انگريزي تعليم کان روشناس ڪرائڻ لِء‪،‬‬ ‫سنڌ جپي هپر ضپلعي ۾ لو ڪل بپورڊ پپاران اي‪ .‬پپي‪ .‬۽ اي‪ .‬وي‪ .‬ڪلس‬ ‫اسڪول کوليا ٿي ويا‪ ،‬ته جيئن شهرين سان گڏ ٻهراڙين ۾ رهندڙ غريبن‬ ‫جا ٻار پڻ نئين تعليم کان واقف ٿين‪.‬‬ ‫قاضي محمد يعقوب کي نواب شاهه ضلعي ۾ لوڪل بورڊ جي طرفان‬ ‫هر نئين اي‪ .‬پي‪ .‬ڪلس اسڪول کپپولڻ ۽ ان کپپي چڱي پَء طپپرح سپپان‬ ‫هلئڻ لءِ موڪليپپو وينپپدو هپپو‪ .‬اهپپڙا ڏکيپپا‪ُ ،‬دور دراز ۽ ڦـپپپٽل اسپپڪول‬ ‫سندس حوالي ڪيا ويندا هئا‪ ،‬جتي ٻيو ڪوبه مشڪل سپپان وينپپدو هپپو‪.‬‬

‫پر سندس شخصپيت ۽ دوربيپن نگپاهه هپر هنپڌ ڪاميپاب ويئي‪ .‬انهيپءَ‬ ‫ڪري قاضي ميان جان محمد‪ ،‬جيڪو ان زمپپاني ۾ ڊسپپٽرڪٽ اس پڪول‬ ‫بورڊ جو ائڊمنسٽريٽو آفيسر هو‪ ،‬جو مٿپس ڏاڍو راز هونپدو هپو‪ .‬قاضپي‬ ‫صپپاحب تعليپپم کپپي ه پڪ مقپپدس فپپرض ڪري سپپمجهيو ۽ ان ۾ ڏاڍي‬ ‫دلچسپپپي ورتپپائين‪ .‬ان ڏس ۾‪ ،‬پپپاڻ پنهنجيپپون سپپموريون صپپلحيتون ۽‬ ‫قوتون صرف ڪيائين‪.‬‬ ‫قاضي صاحب تعليم ڏيڻ جي مشغلي سان گڏ‪ ،‬هڪ لثاني حڪيم پپڻ هپو‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬حڪمت سندس آبائي ڌنڌو هو‪ .‬پاڻ سن ‪1940‬ع ۾ طبيه ڪاليپپج‪،‬‬ ‫گجرات مان “شمس الحڪماء” جي سند حاصل ڪيائين‪ .‬پاڻ علم طپپب‬ ‫۾ تمام گهڻي ترقي ڪئي هئائين‪ .‬سندس نسخا ڪيترين بيمپپارين لءِ تيپپر‬ ‫بهدف هوندا هئا‪.‬‬ ‫حڪيم صاحب سن ‪1929‬ع ۾ پنهنجي وڏي مپپامي‪ ،‬قاضپپي ميپپان فيپپض‬ ‫محمد بهلڻيَء واري جي وڏي نياڻيَء سان شادي ڪئي‪ .‬قاضي ميپپان‬ ‫فيض محمد‪ ،‬پنهنجي وقت جو هڪ وڏو جيد عپپالم ۽ حڪيپپم ٿپپي گپپذريو‬ ‫آهي‪ .‬قاضي محمد يعقوب‪ ،‬ابتدائي دؤر ۾‪ ،‬وٽس علم طب جو درس پڻ‬ ‫ورتو هو‪ .‬قاضي صاحب کي ٻه فرزند ۽ ٽي نياڻيون پيدا ٿيپپا‪ ،‬جپپن مپپان‬ ‫هڪ فرزند ۽ ٽيئي نياڻيون سندس حياتيَء ۾ ئي وفات ڪري ويپپا‪ .‬بپپاقي‬ ‫سندس هڪ فرزند‪ ،‬حامد علي )راقم الحروف( حال حيات آهي‪ ،‬جنهن‬ ‫کي پاڻ اعل ٰي تعليم ڏياريائين‪.‬‬ ‫قاضي محمد يعقوب پنهنجي زندگيَء جي پوئين دؤر ۾‪ ،‬نپپواب شپپاهه ۾‬ ‫اچي سڪونت اختيار ڪئي‪ .‬پاڻ لوڪل بورڊ هاِء اسڪول‪ ،‬نواب شاهه ۾‬ ‫نوڪريَء جو باقي حصو پورو ڪري‪ ،‬پينشن تپپي لٿپپو‪ .‬پينشپپن تپپي له پڻ‬ ‫کان پوِء‪ ،‬کيس حقيقي س پڪون ۽ آرام حاصپپل ٿيپپو ۽ طپپب تپپي زيپپاده‬ ‫توجهه ڏيڻ لڳو‪ .‬پاڻ زندگيَء جي آخرين گهڙين تائين طب جي شپپعل ۾‬ ‫مصروف رهيو‪.‬‬ ‫قاضي صاحب زماني جا ڏاڍا انقلب ۽ ڏکيا ڏينهن ڏٺا‪ .‬زندگيَء جا آخرين‬ ‫ڏينهن ٽٽل دل سان پئي گذاريائين‪ .‬پنهنجپپن ويجهپپن عزيپپزن کيپپس ڏاڍو‬ ‫رنجايو‪ ،‬جڏهن ته پاڻ هميشه سڀني کي زندگيَء جي ڪٺن گهڙين ۾ ڪم‬ ‫ايندو رهنپپدو هپپو‪ .‬سپپندس وفپپات کپپان ڇهپپه مهينپپا اڳ هپڪ وڏو حپپادثو‬ ‫درپيش آيو‪ ،‬جنهن کپپان پپپوِء سپپندن طپپبيعت بگڙجپپي پئي ۽ وري اصپپل‬ ‫حالت تي اچي نه سگهي‪ .‬حڪيم صپپاحب جپپي ابپپاڻي گهپپر ۽ مدرسپپي‬ ‫واري جاِء تي سندس همشيره ۽ ڀيڻيپپويي ناجپپائز قبضپپو ڪيپپو‪ .‬قاضپپي‬

‫صاحب اهو صدمو برداشت نه ڪري سگهيو ۽ آخرڪار هن فاني جهان‬ ‫مان رحلت ڪري ويو‪ .‬سندن وصيت موجب سندس ميپپت کپپي ڳوٺ‬ ‫نيو ويو‪ ،‬پر سندس عزيزن کيس مپـئي کان پوِء به پنهنجي اباڻي گهپپر‬ ‫۾ اچڻ نه ڏنو‪ .‬قاضي صاحب جي اها تمنا هئي‪ ،‬تپپه زنپپدگيءَ جپپا آخريپپن‬ ‫پساهه اباڻي گهر ۾ پورا ٿين‪ ،‬ليڪن پپپاڻ اهپپا حسپپرت بپپه دل ۾ سپپانڍيو‬ ‫ويو‪ .‬سموري حياتي مسافر ٿي رهيو ۽ آخر ۾ به مسافرن وانگپپر وڃپپي‬ ‫ابدي ننڊ ۾ آرامي ٿيو‪ .‬کيس پنهنجي والد جي پهلوَء ۾ سپپپرد خپپاڪ ڪيپپو‬ ‫ويو‪.‬‬ ‫سندس وفات جي موقعي تي جناب ايڇ‪ .‬ايم‪ .‬خوجا صاحب‪ ،‬چيئرمپپن‪،‬‬ ‫بورڊ آف انٽرميڊيئيٽ ائنڊ سيڪنڊري ايڊيوڪيشن‪ ،‬حيدرآباد سپپنڌ سپپندس‬ ‫فرزند کي هڪ تعزيتي خط لکيو‪ ،‬جنهن مان مرحپپوم جپپي شخصپپيت ۽‬ ‫تعليمي خدمتن جو چڱيَء طرح پتو پوي ٿو‪ .‬جناب خوجا صاحب لکپپي‬ ‫ٿو‪:‬‬ ‫“توهان جي والد بزرگوار‪ ،‬محمد يعقپپوب قريشپپي جپپي المنپپاڪ مپپوت‬ ‫جي خبر ٻڌي نهپايت ئي ڏک ٿيپو‪ِ .‬انپا للپه و ِانپا اليپه راجعپون‪ .‬مرحپوم‬ ‫منهنجو عزيپز دوسپت ۽ سپاٿي هپو‪ .‬نپواب شپپاهه واري اسپڪول جپي‬ ‫تعمير ۾ مون سان همراهه ٿي ڪم ڪيپپائين‪ .‬مرحپپوم اعل پ ٰي ڪردار ۽‬ ‫ڪئين خوبين جو مالڪ هو‪ .‬پاڻ نهپپايت ايمانپپدار‪ ،‬محنپپتي ۽ قابپپل اسپپتاد‬ ‫هو‪ .‬منهنجپپي توهپپان ۽ ٻيپپن پسپپماندن سپپان دلپپي همپپدردي آهپپي‪ .‬رب‬ ‫سائين کيس جنت الفردوس نصيب ڪري ۽ توهان کي صبر جي توفيق‬ ‫عطا فرمائي!” )‪(1‬‬ ‫قاضپپي صپپاحب پنهنجپپن ٻيپپن عزيپپزن وانگپپر گمبپپٽ جپپي جيلنپپي پيپپر‪،‬‬ ‫حضپپرت سپپيد غلم مرتض پ ٰي شپپاهه جپپو مريپپد هپپو ۽ سپپموري حيپپاتي‬ ‫“قادري” طريقي جپپو ذ ڪر ڪنپپدو رهيپپو‪ .‬مٿپپس سپپندس مرشپپد جپپي‬ ‫هميشه مهر ۽ قرب جي نظر رهندي هئي‪.‬گهڻي ٺاهه ٺوهه سان ڪانه‬ ‫پوندي هـپئس‪ .‬سموري زندگي سادگيَء سان گذاريائين‪ .‬زهد ۽ عبادت‬ ‫به گهڻي ڪندو هو‪.‬‬ ‫قاضي محمد يعقوب‪ ،‬سنڌ مدرسپپته السپپلم ڪراچيپَء ۾ پڙهپڻ دوران‬ ‫شپپاعريَء جپپي شپپروعات ڪئي‪ .‬ٺٽپپي ۾ نپپوڪريَء واري زمپپاني ۾‪ ،‬پپپاڻ‬ ‫شاعريَء جي باقاعدي مشپپق ڪيپپائين‪ .‬سپپندس شپپعر نهپپايت سپپادو‪،‬‬ ‫سهڻن لفظن ‪ ،‬بلند خيپپالن ۽ محپپاورن سپپان سپپينگاريل آهپپي‪ .‬شپپعر ۾‬ ‫سواِء ڪن ڪافين ۾ “صپپابر” ۽ بپپاقي ا ڪثر ڪري “يعقپپوب” تخلپپص‬

‫اختيار ڪندو هو‪ .‬سندس ڪيترين ڪافين کي ڀڳت جپپاڙي مپپل ر ڪارڊ‬ ‫ڪرايو هو‪ ،‬جي سنڌ ۾ ڪافي مقبول ٿيا‪.‬‬ ‫حڪيم صاحب فارسي ٻوليَء ۾ چڱو عبور رکندو هو‪ .‬پپپاڻ سپپنڌي زبپپان‬ ‫جو به هڪ سٺو نثرنويس هو‪ .‬سنڌي نثر ۾‪ ،‬ڪيپپترائي مضپپمون ۽ ڪتپپاب‬ ‫شايع ڪرايائين‪ ،‬مگر افسوس جو زماني جي لهين چاڙهين جي ڪري‬ ‫سندس گهڻا مضمون ضايع ٿي ويا‪“ .‬راهبه جميل” نالي سپپنڌيَء ۾ ه پڪ‬ ‫ناول لکيو هئائين‪ ،‬جنهن ۾ اسپين جي سپپرزمين جپپو هپڪ داسپپتان ڏنپپل‬ ‫آهي‪ .‬اهو ڪتاب سن ‪1939‬ع ۾ لطيف پريس‪ ،‬نواب شپپاهه مپپان ڇپيپپو‬ ‫هو‪“ .‬تذڪره يعقوبي” سنڌي نثر ۾ فارسيَء جو ترجمو آهي‪ .‬هن ڪتاب‬ ‫۾ “ساهتي” پرڳڻي ۾ رهندڙ قريش خاندان جو احوال ڏنل آهپپي‪ .‬علپپم‬ ‫طب ۾ سندس ناياب ڪتاب “بياض يعقوبي” تحرير ڪيپپل آهپپي‪ .‬هي پُء‬ ‫ڪتاب علم طب ۾ سندن هڪ بي بها تصنيف آهي‪.‬‬ ‫“قربپپائتيون ڪافيون”‪“ ،‬ڪلم قريشپپي”‪“ ،‬ديپپدار دلپپبر” ۽ “نپپاز دلپپبر”‬ ‫سندس شاعريَء جا مجموعا آهن‪ ،‬جي ان دؤر ۾ سپپکر ۽ حيپپدرآباد جپپي‬ ‫ڪتب فروشن شايع ڪرايا هئا‪ .‬سپپن ‪1937‬ع ۾ ڪلسپپيڪي نظپپم “الپپف‬ ‫اشباع” واري قافيي ۾ “سيده جو لل” نالي هڪ ڪتاب لکيائين‪ ،‬جنهپپن ۾‬ ‫ڪربل جي خوني واقعي جو درد انگيپز ذڪ ڪر بيپپان ڪيپو ويپپو آهپپي‪ .‬اهپو‬ ‫ڪتاب اڃا تائين قلمي صورت ۾ موجود آهي‬ ‫حڪيم قاضي محمد يعقوب کي ڪتابن پڙهڻ ۽ گڏ ڪرڻ جپپو ڏاڍو شپپوق‬ ‫هوندو هو‪ .‬کيس پنهنجن وڏن جو هڪ عاليشپپان ڪتبخپپانو هپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫ڪتبخاني ۾ هر فن تپپي عربپپي ۽ فارسپپي ۾ قلمپپي تپپوڙي ڇپپاپي ڪتپپاب‬ ‫موجود آهن‪ .‬علم طب تي اٽڪل چار سؤ کن نايپپاب ڪتپپاب آهپپن‪ ،‬جپپن‬ ‫جو هن وقت ملڻ مشڪل آهپپي‪ .‬سپپندس اهپپو عاليشپپان ڪتبخپپانو هپپن‬ ‫وقت سندس فرزند )راقم الحروف( وٽ محفوظ آهي‪.‬‬ ‫قاضي صاحب جو ڪلم گهڻو هو‪ ،‬پر افسپپوس جپپو زمپپاني جپپي ڦيريپپن‬ ‫گهيرين جي ڪري ناپيد ٿي ويو‪ .‬سندن ڪلم لِء ڳول جپپاري آهپپي‪ .‬جپپو‬ ‫ڪجهه به هٿ آيو‪ ،‬سو گڏ ڪيو ويندو‪ .‬هپپتي سپپندس ڪلم مپپان انتخپپاب‬ ‫پيش ڪجي ٿو‪:‬‬

‫ڪافي‬

‫نپپپپپپپه هيپپپپپپپُء ڀپپپپپپپؤنر‪ ،‬بلبپپپپپپپل‪ ،‬نپپپپپپپه بسپپپپپپپتان هونپپپپپپپدو‪،‬‬ ‫نپپپپپپپه هونپپپپپپپدي شپپپپپپپمع هيپپپپپپپَء‪ ،‬نپپپپپپپه پپپپپپپپروان هونپپپپپپپدو‪.‬‬ ‫‪ -1‬سپپپپپپدا گپپپپپپل حسپپپپپپن جپپپپپپو‪ ،‬نپپپپپپه خنپپپپپپدان هونپپپپپپدو‪،‬‬ ‫نپپپه خپپپوش خپپپال خپپپط هيپپپُء‪ ،‬نپپپه ريحپپپان هونپپپدو‪.‬‬ ‫‪-2‬‬

‫نپپپپپه هيپپپپپُء نپپپپپاز دولپپپپپت‪ ،‬نپپپپپه هونپپپپپدو خزانپپپپپو‪،‬‬ ‫نپپپپه هيپپپپَء فپپپپوج هونپپپپدي‪ ،‬نپپپپه سپپپپامان هونپپپپدو‪.‬‬

‫‪-3‬‬

‫نپپپپپه سپپپپپاقي نپپپپپه پيپپپپپالو‪ ،‬نپپپپپه پيمپپپپپان هونپپپپپدو‪،‬‬ ‫نپپپپه هيپپپپَء ميپپپپز هونپپپپدي‪ ،‬نپپپپه مهمپپپپان هونپپپپدو‪.‬‬

‫‪-4‬‬

‫نپپپپپه هيپپپپپَء ارض هونپپپپپدي‪ ،‬نپپپپپه آسپپپپپمان هونپپپپپدو‪،‬‬ ‫سپپپپپواِء ذات حپپپپپق جپپپپپي‪ ،‬نپپپپپه انسپپپپپان هونپپپپپدو‪.‬‬

‫‪-5‬‬

‫گپپپپذر نيپپپپٺ “يعقپپپپوب”‪ ،‬هپپپپو محشپپپپر بپپپپه ٿينپپپپدو‪،‬‬ ‫نپپپپپپه ميپپپپپپزان هونپپپپپپدو‪ ،‬نپپپپپپه ميپپپپپپدان هونپپپپپپدو‪.‬‬

‫*‬ ‫)اخبار “پنجتني” حيدرآباد سنڌ‪1926 ،‬ع ۾ ڇپيل(‬

‫ڪافي‬ ‫تنهنجپپپپپپپپپپپپپپپي ِدل ڀانئيپپپپپپپپپپپپپپپا دغپپپپپپپپپپپپپپپا ڪيپپپپپپپپپپپپپپپن‪،‬‬ ‫ڪا منهنجپپپپپپپپپپپي ڦٽپپپپپپپپپپپي‪.‬‬ ‫قسپپپپپپپپپپپمت چپپپپپپپپپپپوان‬ ‫آس انپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپدر ۾ ڪيڏي هئي‪،‬‬ ‫‪.1‬‬ ‫پنهنجپپپپپپپپي ميهپپپپپپپپر سپپپپپپپپان گپپپپپپپپڏ ٿينپپپپپپپپديس هلپپپپپپپپي‪،‬‬

‫ورق وصپپپپپپپپپپپپپپپپل جپپپپپپپپپپپپپپپپا وينپپپپپپپپپپپپپپپپدا ملپپپپپپپپپپپپپپپپي‪،‬‬ ‫پپپپپپپپپپر سپپپپپپپپپورن ڏنپپپپپپپپپي‬

‫ڪا پنهنجپپپپپپپپپي پٽپپپپپپپپپي‪.‬‬

‫ڳو دريپپپپپپپپپپپپپپپپپاَء ۾‪،‬‬ ‫ِدلپپپپپپپپپپپپپپپپپو ڀ‬ ‫‪.2‬‬ ‫ٻيپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپڙي وسپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپيلو نپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپه واَء ۾‪،‬‬ ‫نپپپپپپپپپپپپپپپپه طپپپپپپپپپپپپپپپپاقت رهپپپپپپپپپپپپپپپپي ٻپپپپپپپپپپپپپپپپانهن ۾‪.‬‬ ‫اهپپپپپپپپپپپپڙي اچپپپپپپپپپپپپي‬

‫ڪا منهنجپپپپپپپپپپپپي ٽـپپپپپپپپپپپپپٽي‪.‬‬

‫‪ .‬آخپپپپپپپر رضپپپپپپپا تپپپپپپپي راضپپپپپپپي رهپپپپپپپي هپپپپپپپي‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫هئه وڃپپپپپپپپپپپپپپپان ٿپپپپپپپپپپپپپپپي للپپپپپپپپپپپپپپپن لـپپپپپپپپپپپپپپپپڙهي‪،‬‬ ‫اصپپپپپپپپپپپپپپپپل ازل کپپپپپپپپپپپپپپپپان ائيپپپپپپپپپپپپپپپپن لکپپپپپپپپپپپپپپپپي‪.‬‬ ‫“يعقپپپپپپپپپپوب” چپپپپپپپپپپوان‬

‫ڪا منهنجپپپپپپپپپپي ڇٽپپپپپپپپپپي‪.‬‬

‫*‬ ‫)ڀڳت جاڙي مل جي آواز ۾ رڪارڊ ڪيل‪1935 ،‬ع(‬

‫ڪافي‬ ‫ڏٺپپپپو مپپپپون ڪڪڪڪڪڪونه ڪڪڪڪڪڪو ڪڪڪڪڪڪاٿي‪ ،‬مثپپپپل محبپپپپوب تپپپپو جهپپپپڙو‪،‬‬ ‫ننگپپپپي تلپپپپوار جنهپپپپن هپپپپٿ ۾‪ ،‬عاشپپپپقن لئه هپپپپي قتپپپپل ڪهپپپپڙو؟‬

‫‪ .1‬سپپپوين مپپپون سپپپير آهپپپن ڪيپپپا‪ ،‬دنيپپپا جپپپي بپپپاغ گلشپپپن جپپپا‪،‬‬ ‫چمپپپپپن چيپپپپپن ارم سپپپپپائين‪ ،‬نپپپپپه هپپپپپو گلپپپپپزار تپپپپپو جهپپپپپڙو‪.‬‬

‫‪ .2‬گپپپپپل للپپپپپه هزاريپپپپپن هئا‪ ،‬سپپپپپمن سپپپپپورج مٺپپپپپا مپپپپپوتي‪،‬‬ ‫مگپپپپپر مجلپپپپپس محسپپپپپن ۾‪ ،‬نپپپپپه هپپپپپو ثپپپپپاني صپپپپپنم جهپپپپپڙو‪.‬‬

‫گلبپپپپي گپپپپل گه ڻا پيپپپپدا‪ ،‬سپپپپوين سپپپپرو صپپپپنم سپپپپهڻا‪،‬‬ ‫‪.3‬‬ ‫لکيپپپپپن “يعقپپپپپوب” ڏٺپپپپپا کل ڻا‪ ،‬مگپپپپپر گلپپپپپڙو نپپپپپه تپپپپپوجهڙو‪.‬‬ ‫‬‫)رام پنجپپواڻيَء جپي مرتپب ڪيپل”سپڪ جپپي سپوغات” ‪1959‬ع تپان‬ ‫ورتل(‬

‫*‬ ‫)ماهوار “الرحيم” حيدرآباد سنڌ‪ ،‬نومبر ‪ -‬ڊسمبر ‪1977‬ع(‬ ‫)‪ (1‬پٿوري مدرسي واري اها عاليشان عمارت اڄ به ريلوي لئين جپپي ڀرسپپان‬ ‫قائم آهي ۽ منجهس تپيدارن جو ڪاليج هلندڙ آهي‪.‬‬ ‫)‪ (2‬سپپنڌ يونيورسپپٽيَء جپپو سپپابق وائيپپس چانسپپيلر‪ ،‬محپپترم حسپپن علپپي‬ ‫عبدالرحمان سندس هم ڪلسي هو‪.‬‬ ‫)‪ (1‬سيد زمان شاهه رضوي بن مرزا شاهه‪“ ،‬رضپوي سپادات” گهرا ڻي مپان‬ ‫سيد محمد يوسف رضوي بکري مهدويَء جي اولد مان هو‪ .‬سيد زمپپان شپپاهه‬ ‫سن ‪1890‬ع ۾ ٺٽي ۾ ڄائو‪ .‬پاڻ عربي‪ ،‬فارسي ۽ سنڌي ٻپپولين ۾ مهپپارت رکنپپدڙ‬ ‫هو‪ .‬سيد زمان شپپاهه‪ ،‬سپنڌي زبپپان جپو هپڪ وڏو شپاعر هپو‪”.‬سپاقي” تخلپپص‬

‫استعمال ڪندو هو‪ .‬خاص طرح‪ ،‬ڪافي ۽ غزل جي صنف ۾ بلند پايي جو شاعر‬ ‫هو‪ .‬راقم جو والد‪ ،‬انگريزن جپپي دؤر ۾ سپپن ‪1924‬ع‪1925 -‬ع ڌاري ٺٽپپي جپپي‬ ‫تعلقي آفيس ۾ سرشتيدار ٿي رهيو‪ .‬ان زماني ۾ سيد زمان شاهه سان سندس‬ ‫ملقات ٿي ۽ “ڪافيَء” جي صنف ۾ کانئس اصلح ورتپپائين‪ .‬والپپد مرحپپوم‪ ،‬ان‬ ‫زماني ۾ پنهنجو ڪلم “قربائتيون ڪافيون” جي نپپالي سپپان ٻپپن حصپپن ۾ شپپايع‬ ‫ڪرايو هو‪ .‬سيد زمان شاهه سن ‪1928‬ع ۾ جوانيَء ۾ وفپپات ڪري ويپپو‪ .‬سپپيد‬ ‫حسام الدين راشديَء جي قول موجب‪ ،‬ته زمان شاهه هن خاندان جپپو آخپپري‬ ‫شاعر هو‪“).‬مڪلي نامه”‪ ،‬ص ‪(641‬‬ ‫)‪ (1‬سيد حسام الپدين راشپدي‪ ،‬مولنپا غلم محمپد گرامپي ۽ ٻيپن ڪيپترن ئي‬ ‫صاحبن جا تعزيتي خط پڻ آيل آهن‪.‬‬

‫مولنا قاضي نظر محمد ديهاتي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫قديم زماني کان وٺي “ساهتيَء” جو پرڳڻو علم ۽ عرفان جو مر ڪز‬ ‫پئي رهيو آهي‪ .‬هتپپان جپپي خپپاڪ مپپان وقپپت جپپا ڪيپپترائي جيپپد عپپالم‪،‬‬ ‫محدث‪ ،‬مفسپر ۽ فقيپه پيپا ٿينپدا پئي رهيپا آهپن‪ .‬هپن پپوئين دؤر ۾ بپه‬ ‫ڪيترائي فيض ۽ برڪت وارا عالم ٿي گذريا آهن‪ ،‬جن مان ڪيترن جپپو‬ ‫ن ۾ غپپرق آهپپي‪ .‬ايپپتري قپپدر‪ ،‬جپپو خپپود‬ ‫احوال اڃا گمناميَء جپپي ڪپـپپ َ‬ ‫سندن پوين کي به انهن جي ڪا خپپبر نپپه آهپپي‪“ .‬سپپاهتيَء” ۾ جي ڪي‬ ‫عالم‪ ،‬اديب ۽ شاعر ٿپپي گپپذريا آهپپن‪ ،‬انهپپن مپپان قاضپپي نظپپر محمپپد‬ ‫سومرو ديهاتي به هڪ بلند پايي جپپو عپپالم‪ ،‬اديپپب ۽ شپپاعر ٿپپي گپپذريو‬ ‫آهي‪ .‬قاضي صاحب درويش صفت‪ ،‬بزرگ صورت‪ ،‬علم جو بحر‪ ،‬فيض‬ ‫جو درياهه‪ ،‬مرد ِ ڪامل‪ ،‬عپپالم فاضپپل ۽ سپپرزمين سپپنڌ لِء ه پڪ املهپپه‬ ‫گوهر هو‪.‬‬ ‫مولنپپا حڪيپپم حپپاجي حپپافظ قاضپپي نظپپر محمپپد ولپپد حڪيپپم حپپاجي‬ ‫عبپپدالرحمان ‪ -25‬ربيپپع الول ‪1304‬هپپه‪ -22 /‬ڊسپپمبر ‪1886‬ع تپپي‬ ‫پنهنجي اباڻي ڳوٺ “ديهپپات”)‪ (1‬۾ تولپپد ٿيپپو‪.‬سپپندس والپپد برزگپپوار‪،‬‬ ‫قاضي ميان عبدالرحمان )المتوفي‪ -17 :‬جمادي الثاني ‪1326‬هپپه‪-16/‬‬ ‫جولِء ‪1908‬ع( زهد ۽ ورع‪ ،‬قناعت ۽ توڪل ۾ يگانه روزگار هپپو‪ .‬هپـپپپو‬ ‫عالم باعمل ۽ برڪت جو صاحب هو‪ .‬سندس مدرسو‪ ،‬علم ۽ معرفپپت‪،‬‬

‫رموز ۽ حڪمت‪ ،‬احسان ۽ سلوڪ جو وهندڙ چشمو هو‪ .‬هزارين طالب‬ ‫سپپندس مدرسپپي ۾ اچپپي دينپپي علپپم حاصپپل ڪنپپدا هئا‪ .‬قاضپپي ميپپان‬ ‫عبدالرحمان‪ ،‬قطپپب الزمپپان خپپواجه عبيپپدالله المعپپروف خپپواجه غلم‬ ‫جان مڪي واري جي هٿ تي بيعت ورتي هئي‪.‬‬ ‫قاضپي نظپر محمپد پنهنجپپي والپد جپي سپپايي هيپٺ ابتپپدائي سپپنڌي ۽‬ ‫فارسپپيَء جپپي تعليپپم ورتپپي ۽ ٿپپوري ئي عرصپپي ۾ قپپرآن پپپاڪ حفپپظ‬ ‫ڪيائين‪ .‬وڌيڪ علم حاصل ڪرڻ جي خيال سان کيس ڪجهپپه وقپپت لِء‬ ‫“محبت ديري سيال” “سيٺارجن” جي طپپرف پپڻ وڃ ڻو پيپپو‪ .‬ان بعپپد‪،‬‬ ‫عربي ۽ ديني تعليم پرائڻ واسطي “دار الرشاد” ٽنڊي سپپائينداد ويپپو ۽‬ ‫ابتدائي صرف و نحو جا ڪتاب حضرت عبدالله جپپان سپپرهندي عپپرف‬ ‫شاهه آغا)‪ (1‬وٽ پڙهڻ شروع ڪيائين‪ .‬انهيَء زماني ۾ خود شپپاهه آغپپا‬ ‫صاحب‪ ،‬مولوي ميان عبدالقيوم بختيارپوريَء وٽ درگپپاهه شپپريف تپپي‬ ‫پڙهندا هئا‪ .‬مولپپوي نظرمحمپپد نهپپايت ئي ذهيپپن ۽ ذ ڪاَء وارو هپپو‪ .‬ان‬ ‫ڪري پاڻ جلد ئي اهي ڪتاب پڙهي پورا ڪيائين‪.‬‬ ‫انهيَء زماني ۾‪ ،‬دهليَء ۾ مولنا عبدالرب جو مدرسو علمي لحاظ کپپان‬ ‫ساري هندستان ۾ گهڻو مشهور هو‪ .‬مولپپوي صپپاحب دينپپي علمپپن تپپي‬ ‫ڪامل دسترس حاصل ڪرڻ جي خيال سان وڃي ان مدرسي ۾ داخپپل‬ ‫ٿيو‪ ،‬جتان نه صرف ديني علمن جي تحصيل ڪيائين‪ ،‬بلڪ علپپم طپپب ۾‬ ‫به چڱو تجربو حاصل ڪيائين‪ .‬دهليَء مان واپس وطن موٽڻ بعپپد‪ ،‬پپپاڻ‬ ‫وري به اچي ٽنڊي سائينداد جي مدرسپپي “دارالرشپپاد” ۾ رهيپپو‪ ،‬جتپپان‬ ‫آخر مولوي خير محمد مگسيَء کان علم جي تحصيل ڪيائين‪.‬‬ ‫مولنا قاضي نظر محمد ظاهري علمن کان فارغ التحصيل ٿي‪ ،‬باطني‬ ‫علم يعني‪ :‬سلوڪ جي راهه جي طرف زياده متپپوجهه ٿيپپو‪ .‬زميپپن هپپر‬ ‫طرح سان تيار هئي‪ ،‬باقي صرف ٻج ڇٽڻ جي ديپپر هئي‪ .‬سپپندس دل ۾‬ ‫ننڍي هوندي کان وٺي الهي عشق جو ٻوٽو پيپپدا ٿيپپل هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫صرف آبياري ڪرڻي هئي‪ .‬پاڻ ننڍي هوندي حضرت مولنا عبدالرحمان‬ ‫جان سرهندي ٽکڙ واري )‪ (1‬جي هٿ تي بيعپپت ڪئي هئائيپپن‪ .‬ان ه پڪ‬ ‫ئي نظر کيس اصلي مرڪز ڏانهن ڇـپڪي ورتو‪ .‬جپپوانيَء واري زمپپاني‬ ‫۾‪ ،‬خواجه محمپد حسپن جپپان سپرهندي ٽنڊي سپپائينداد واري )‪ (1‬جپي‬ ‫هٿ تي بيعت ڪيائين‪ .‬مرشد جي نظر مٿس اهڙو ته اثر ڪيو‪ ،‬جو گويا‬ ‫قاضي صاحب جي ڪايا پلٽي ڇڏيائين‪ُ .‬اها خـشڪي‪ ،‬جيڪا اڪثر ڪري‬ ‫ظاهري عالمن ۾ هونپپدي آهپپي‪ ،‬سپپان منجهپپانئس صپپفا ن ڪري ويئي ۽‬

‫اهڙو ته ڪم نفس ٿي پيو‪ ،‬جو کيس پنهنجي وجود جو ڪوبه سپپماءُ نپپه‬ ‫رهيو‪ .‬زهد‪ ،‬عبادت ۽ ذڪر الهيَء ۾ ايترو ته مشغول رهندو هو‪ ،‬جو ڄڻ‬ ‫ته جيئري ئي هن دنيا کي تياڳ ڏيئي ڇڏيو هئائين‪ .‬انهيَء زهد ۽ عبپپادت‬ ‫الهيَء سان گڏ‪ ،‬ديني تعليم ۽ اسلم جي خدمت بجا آ ڻڻ کپپي پنهنجپپي‬ ‫زندگيَء جو معمول بڻايائين‪.‬‬ ‫مولوي صاحب کي پنهنجي مرشد سپپان تمپپام گه ڻي عقيپپدت هونپپدي‬ ‫هئي‪ .‬پاڻ اڪثر ڪري پنهنجپپن مريپپدن ۽ معتقپپدن کپپي چونپپدو هپپو تپپه‪،‬‬ ‫“منهنجو مرشد‪ ،‬جهپپان جپپو مرشپپد آهپپي‪ ”.‬اهپپا هپڪ حقيقپپت آهپپي تپپه‬ ‫جيستائين سعادت مند مريد جي نظر ۾ سندس مرشد جهان کان وڌيڪ‬ ‫محبوب نه آهي‪ ،‬تيستائين ان مريد کي ڪوبه روحاني فيض حاصپپل نپپه‬ ‫ٿيندو‪ .‬ليڪن‪ ،‬شرط اهو آهي ته مرشد به ڪمال اتباع شريعت ۾ ڪامل‬ ‫هجي ۽ “عـلـ ٰي صـاحـبـهـا َافضـ ُ‬ ‫ت” )‬ ‫ت وَ َازڪـي التسـپپليما ِ‬ ‫وا ِ‬ ‫ل الصـلـ َ‬ ‫‪ (1‬تي پورو ڪاربند هجي‪ .‬پوِء ڀلي اهڙو مرشد ڪامل پنهنجيَء قوم ۽‬ ‫جماعت ۾ اهڙي حيثيت رکي ٿو‪َ“ :‬الشي ُ‬ ‫ي فـپپي‬ ‫خ فـي قـپپومه ڪـپپا النبـ پ ِ‬ ‫ُامـته”)‪ (2‬قاضي صاحب فنا في الشيخ جي منزل جي درجي تي هپپو‪.‬‬ ‫فنائيت جو اهو درجو کيس پنهنجي والد محترم کان ورثي ۾ مليپپو هپپو‪.‬‬ ‫رمضان المبارڪ جي مهيني ۾ هڪ سال قپپرآن پپپاڪ جپپو ختمپپو پنهنجپپي‬ ‫ڳ ڪوٺ واريپَء مسپپجد ۾ پپپورو ڪنپپدو هپپو‪ ،‬تپپه ٻئي سپپال وري رمضپپان‬ ‫المبارڪ ۾ ختمو ٽنڊي سائينداد ۾ مرشد جي خدمت ۾ پڙهي ختم ڪرڻ‪،‬‬ ‫پنهنجي لِء سعادت ڪري سمجهندو هو‪.‬‬ ‫مولپپوي صپپاحب بحپپث مبپپاحثي ۽ منپپاظي جپپو بپپه ڪوڏيپپو هونپپدو هپپو‪.‬‬ ‫جيڪڏهن ڪٿي به ڪو غير شرعي ۽ بدعتي ڪم ٿينپپدو ڏسپپندو هپپو‪ ،‬تپه‬ ‫هڪلي وڃي ان کي بند ڪرائيندو هو‪ .‬اسلم جي تبليغ ۽ اشپپاعت ۾ پپپاڻ‬ ‫ڏاڍيون تڪليفون ۽ سختيون برداشت ڪيائين‪ .‬ليڪن‪ ،‬پنهنجيَء صپپداقت‬ ‫۽ سچائيَء سپپببان هميشپپه باطپپل تپپي فاتپپح ۽ ڪڪڪامران رهيپپو‪ .‬انهي پَء‬ ‫زمپپاني ۾ آريپپه سپپماجين جپپو ڏاڍو زور هپپو ۽ “سپپاهتيَء” جپپي ڪيپپترن‬ ‫سنجوڳي شيخن )‪ (3‬کي هندو آريه سماجي ٻيهر هندو ڌرم ۾آڻڻ جپپي‬ ‫ڪوشش ۾ هئا‪ .‬ليڪن‪ ،‬مولوي صاحب ڏاڍيون تڪليفون سهي‪ ،‬انهن کي‬ ‫مناظري ۾ شڪست فاش ڏئي‪ ،‬آريه سماجين جپپي وڌنپپدڙ سپپيلب کپپي‬ ‫ٻنجو ڏيئي ڇڏيو‪.‬‬ ‫مولنپپا قاضپپي نظپپر محمپپد هپپڪ سپپخي دل انسپپان هپپو ۽ سپپندس‬ ‫دسترخوان هپپر اميپپر خپپواه غريپپب لِء کليپپل هونپپدو هپپو‪ .‬پپپاڻ هميشپپه‬

‫پنهنجي مرشد ڀائين خواه عام مپپاڻهن سپپان ڪمپپال شپپفقت ۽ خپپوش‬ ‫خلقيَء سان پيش ايندو هو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب پنهنجي ڳوٺ “ديهات” ۾ هپڪ مدرسپپو قپائم ڪيپپو هپپو‪،‬‬ ‫جنهن ۾ پاڻ خود درس ۽ تدريس جو ڪم ڪندو هو‪ .‬سندس قپپائم ڪيپپل‬ ‫اهو مدرسو اڄ به موجود آهي‪ .‬سندس زبان مبارڪ ۾ الله تعال ٰي ايپپترو‬ ‫ته تپپاثير ۽ وديعپپت رکيپپو هپپو‪ ،‬جپپو ڪيپپترائي بپپدڪار ۽ گنهگپپار سپپندس‬ ‫صحبت ۾ اچي ديندار ۽ پاڪباز زندگي گذارڻ لڳا‪ .‬سپپندس دعپپا بپپه تيپپر‬ ‫بهدف هوندي هئي‪ .‬سندس زبان مان نڪتل لفظ الهي درگاهه ۾ قبول‬ ‫پوندا هئا‪ .‬درويشيَء سان گڏوگڏ پاڻ اعل ٰي درجي جو حڪيم پڻ هو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب متعدد تصنيفن جو صاحب هو‪ ،‬جن مپپان هيٺيپپان ڪتپپاب‬ ‫شايع ٿيل آهن‪:‬‬ ‫‪ .1‬مجموعه نظم ديهاتي‬ ‫هيُء ڪتاب مولنا نظر محمد ديهاتيَء جي سپپنڌي ڪلم جپپو مجموعپپو‬ ‫آهي‪ .‬هيُء ڪتاب ٻن حصن ۾ ورهايل آهي‪ .‬پهرئين ڀاڱي ۾ خطبات ڏنل‬ ‫آهن‪ .‬هر خطبي جي مپـپپپنڍ ۾ عربپپي عبپپارت ڏنپپل آهپپي ۽ ان کپپان پپپوِء‬ ‫سنڌي نظم ڏنو ويو آهي‪ .‬ٻئي ڀاڱي ۾مولوي صاحب جپا چيپپل قصپپيدا ۽‬ ‫مداحون آيل آهن‪ .‬هيُء ڪتاب سن ‪1951‬ع ۾ عباسي ليٿو آرٽ پريس‪،‬‬ ‫ڪراچي سنڌ مان شايع ٿيو‪.‬‬ ‫‪ .2‬انوار الحمديپه في حالت المشائخ النقشبنديه‬ ‫هيُء ضخيم ڪتاب ٽن جلدن تي مشتمل آهي‪ .‬هن ڪتاب جپپي پهرئيپپن‬ ‫جلد ۾ حضور نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي مختصر سيرت‬ ‫پاڪ‪ ،‬خلفاِء راشدين ۽ نقشبندي سلسلي جي اوائلي بزرگن جو تذڪرو‬ ‫ڏنو ويو آهپپي‪ .‬هيپُء جلپپد ڊبپپل ڪ ڪرائون سپپائيز جپپي ‪ 248‬صپپفحن تپپي‬ ‫مشتمل آهي ۽ سن ‪1986‬ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو‪.‬‬ ‫هن ڪتاب جي ٻئي جلد ۾حضرت امپپام ربپپاني مجپپدد الپپف ثپپانيَء جپپي‬ ‫زندگيءَ ۽ سندس اولد جو مفصپپل احپپوال بيپپان ڪيپپو ويپپو آهپپي‪ .‬ڊبپپل‬ ‫ڪرائون سائيز جي ‪ 416‬صفحن تي ڦهليل هيُء ڀاڱو ‪1973‬ع ۾ شايع‬ ‫ٿيو‪ .‬هن ڪتاب جو ٽيون جلد اڃا قلمي صورت ۾ آهپپي ۽ سپپندس پپپوين‬ ‫وٽ محفوظ آهي‪.‬‬ ‫‪ .3‬احسن التقرير في جواب التحرير‬ ‫هيُء رسالو‪ ،‬سنڌي زبپان جپي مشپهور تفسپير‪“ ،‬تنپوير اليمپان” جپي‬ ‫مصنف‪ ،‬مولنا محمد عثمان نورنگزادي جي ڪن اعتراضن جي جپپواب‬

‫۾ لکيو ويو آهي‪ .‬هيُء رسالو ڊيمي سائيز ۾ ‪ 240‬صفحن جي ضپپخامت‬ ‫۾ آهي ۽ سن ‪1418‬هه‪1997 /‬ع ۾ نيپپو گريپپن پرنٽپپرس‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‬ ‫مان ليٿو ۾ ڇپيو‪.‬‬ ‫انهيَء کان علوه سندس هيٺيان ڪتاب قلمي صپپورت ۾ سپپندس پپپوين‬ ‫وٽ محفوظ آهن‪:‬‬ ‫‪ .1‬الدرالمنظوم في تذڪرهِ المخدوم‬ ‫هن ڪتاب ۾ مخدوم نوح عليه الرحمته جي سوانح ۽ مناقب کان علوه‬ ‫سنڌ جي ڪن بزرگن جا حالت پپڻ ڏنپپل آهپپن‪ (1).‬هپپن ڪتپپاب جپپو هپڪ‬ ‫قلمي نسخو علمه آِء‪.‬آِء‪.‬قاضي لئبريري‪ ،‬سنڌ يونيورسٽي‪ ،‬ڄام شوري‬ ‫۾ موجود آهي‪(2).‬‬ ‫‪ .2‬تحفته‪ /‬قاديان‬ ‫هيُء رسالو تمام سليس زبان ۾‪ ،‬سوالن ۽ جوابن جي صورت ۾‪ ،‬وڏي پَء‬ ‫تحقيق سان لکيو ويو آهي‪ .‬مولوي صاحب‪ ،‬هيُء رسالو پنهنجپپي عمپپر‬ ‫جي آخرين ڏهاڙن ۾ تحرير ڪيو‪ ،‬جو مڪمل ٿي نه سگهيو‪(3).‬‬ ‫‪ .3‬رسالپه ابتدا سلوڪ‪:‬‬ ‫هيُء خواجه محمد حسن جان جي فارسپپي زبپپان ۾ لکيپپل رسپپالي جپپو‬ ‫سنڌيَء ۾ ترجمو آهي‪(4).‬‬ ‫مولنا صاحب جي انهن مٿين ڪتابن جي مطالعي مان سندس علميت‬ ‫۽ قابليت جو پورو ثبوت ملي ٿو‪.‬‬ ‫مولنا قاضي نظر محمپپد ‪ 41‬ورهيپپن جپپي ڄمپپار ۾ ‪ - 9‬جمپپادي الثپپاني‬ ‫‪1345‬هه‪ -14/‬ڊسمبر ‪1926‬ع تي هپپن فپپاني جهپپان جپپو جپپامو لهپپي‪،‬‬ ‫عالم ِ بقا جو ويس پهري‪“ ،‬ديهات” ۾ پنهنجي والد بزرگوار جي پهلپپوَء ۾‬ ‫وڃي آرامي ٿيو‪ .‬سندس وفات جي قطعه تاريخ‪ ،‬حضرت خواجه محمد‬ ‫اسماعيل جان “روشن” سرهنديَء هن ريت چئي آهي‪:‬‬ ‫آه کيپپپپپپپپپن حپپپپپپپپپاجي و حپپپپپپپپپافظ مولپپپپپپپپپوي محپپپپپپپپپترم‪،‬‬ ‫رفپپپپپپپپت از ملپپپپپپپپک وجپپپپپپپپود الن بپپپپپپپپه اقليپپپپپپپپم عپپپپپپپپدم‪.‬‬ ‫آنچنپپپپپپپپان زاهپپپپپپپپد کپپپپپپپپه باشپپپپپپپپد شپپپپپپپپمئه از زهپپپپپپپپد او‪،‬‬ ‫تپپپپپپپا ابپپپپپپپد گپپپپپپپر مپپپپپپپن بتقپپپپپپپوايش بفرسپپپپپپپايم قلپپپپپپپم‪.‬‬ ‫گرکپپپپپف حسپپپپپرت بسپپپپپايد از پيپپپپپش عپپپپپالم بجپپپپپا اسپپپپپت‪،‬‬ ‫زانکپپپپپپپه درگيپپپپپپپتي وجپپپپپپپودش بپپپپپپپود از بپپپپپپپس مغتنپپپپپپپم‪.‬‬ ‫حپپپپپپپور غلمپپپپپپپان از قپپپپپپپدومش در ارم فرحپپپپپپپان خپپپپپپپوش‪،‬‬ ‫مپپپپپپپپرد زن از رفتنپپپپپپپپش انپپپپپپپپدر جهپپپپپپپپان در درد غپپپپپپپپم‪.‬‬

‫سپپپپپال تاريپپپپپخ وفپپپپپاتش جـپپپپپپست”روشپپپپپن”چپپپپپون زغيپپپپپب‪،‬‬ ‫گفپپپپپپت هپپپپپپاتف در جپپپپپپوابش “واهپپپپپپب فيپپپپپپض ُاتپپپپپپم”!)‪(5‬‬ ‫‪1345‬هه‬ ‫مولوي صپپاحب کپپي خداونپپد تعپپال ٰي ٻپپه فرزنپپد مولپپوي غلم حسپپين ۽‬ ‫مولوي ميان نور احمد نالي عطا ڪيا‪ .‬اهي ٻئي بزرگ پنهنجي والد جي‬ ‫نقش قدم تي هلي‪ ،‬علمي ۽ ديني خدمت ڪندا رهن ٿا‪(6).‬‬

‫*‬

‫حوال‬

‫)‪ (1‬سپپپومرو نظپپپر محمپپپد‪”:‬انپپپوار الحمپپپديه فپپپي حپپپالت مشپپپائخ‬ ‫النقشبنديه”‪ -‬جلد ٻيو‪ ،‬مطبپپوعه سپپعيدي قپپرآن محپپل‪ ،‬ڪراچپپي سپپنڌ‪،‬‬ ‫‪1973‬ع‪ ،‬ص ‪12‬‬ ‫)‪ (2‬مخدوم سليم الله صپپديقي‪“ :‬خزينتپپه المخطوطپپات” ج ‪ ،1‬سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪2006 ،‬ع‪ ،‬ص‪.196 .‬‬ ‫)‪ (3‬سومرو نظر محمد‪ :‬انوار الحمديه في حالت مشائخ النقشبنديه”‬ ‫ جلد پهريون‪ ،‬مدرسه مجپپدديه‪ ،‬ديهپپات شپپريف‪ ،‬ضپپلع نوشپپهروفيروز‬‫سنڌ‪1986 ،‬ع‪ ،‬ص هه‬ ‫)‪ (4‬ايضا ً‬ ‫)‪ (5‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪14‬‬ ‫)‪ (6‬راقم پنهنجپپي مهربپپان دوسپپت سپپيد نپپواز علپپي شپپاهه‪ ،‬زمينپپدار‪،‬‬ ‫ساڪن خانواهڻ‪ ،‬ضلعي نوشهري فيروز جو ٿورائتو آهي‪ ،‬جنهپپن مولنپپا‬ ‫نظر محمد ديهاتيَء جو احوال ۽ ڪتاب دستياب ڪري ڏنا‪) .‬ق‪.‬ح‪.‬خ(‬

‫*‬

‫)‪“ (1‬ديهات” جو ننڍڙو ڳوٺ‪ ،‬تعلقپپي ڪنڊيپپاري ۾ “خپپانواهڻ” جپپي ُاتپپر ۾ “نپپو لکپپي‬ ‫واهه” جي ڪناري تي واقع آهي‪ .‬هيُء ڳوٺ”سپپاهتي” پر ڳڻي جپپي قپپديم علمپپي‬ ‫مرڪزن مان هڪ آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬خواجه عبدالله جان عرف شاهه آغپپا ه پڪ وڏو عابپپد‪ ،‬زاهپپد ۽ پنهنجپپي وڏن جپپي‬ ‫روايت کي زنده ڪندڙ هو‪ .‬پاڻ ‪ -8‬جمادي الول ‪1308‬هه‪ -20 /‬ڊسپپمبر ‪1890‬ع تپپي‬ ‫“ٽکپپڙ” ۾ ڄپپائو‪ .‬ابتپپدائي تعليپپم پنهنجپپي ڏاڏي‪ ،‬حضپپرت خپپواجه عبپپدالرحمان جپپان‬ ‫سرهنديَء کان ورتائين‪ .‬مولوي عبدالقيوم بختيار پوري‪ ،‬مولوي لعل محمد مٽيپپاروي‬ ‫۽ مخدوم حسن الله پاٽائيَء وٽان ديني علوم جي تعليم ورتپپائين‪ .‬بپپاقي علمپپن جپپي‬

‫تحصيل مولوي خير محمد مگسيَء کان حاصل ڪيائين‪ .‬پاڻ عربي‪ ،‬فارسي ٻپپولين ۽‬ ‫ديني علمن جو ڄاڻو هئا‪ .‬پنهنجي والد‪ ،‬خواجه محمد حسن جان سرهنديَء کان پوِء‬ ‫سجاده نشين ٿيو‪ -3 .‬ربيع الول ‪1393‬هه‪ -6 /‬اپريل ‪1973‬ع تي رحلت ڪيائين‪ .‬پاڻ‬ ‫ڪيترن ئي ديني ڪتابن جو مصنف ۽ مؤلف هو‪ .‬خپپواجه صپپاحب کپپي غلم صپپديق‬ ‫جان‪ ،‬آغا غلم علي جپپان )المتپپوفي‪ -25 :‬شپپعبان المعظپپم ‪1397‬هپپه‪ -11 /‬آگسپپٽ‬ ‫‪1977‬ع(‪ ،‬مولنا غلم نبي جان ۽ آغا محمد سعيد جان نالي فرزند ٿيا‪.‬‬ ‫)‪ (1‬خواجه عبدالرحمان سرهنديَء جي نسب جو سلسلو نپپائين پيڙهي پَء ۾ حضپپرت‬ ‫مجدد الف ثاني شيخ احمد سرهنديَء سان وڃي ملي ٿو‪ .‬سندس والد بزرگوار جپپو‬ ‫نالو خواجه عبدالقيوم )المتوفي‪1270 :‬هه‪1854 /‬ع( هو‪ .‬خواجه عبدالرحمان جپپان‬ ‫‪1244‬هه‪1828 /‬ع ۾ قنڌار ۾ ڄائو‪ .‬پاڻ پنهنجي وقت جو وڏو عابپپد‪ ،‬زاهپپد ۽ روحپپانيت‬ ‫جو صاحب هو‪ .‬تواريخي لحاظ کان خواجه صاحب جو دؤر وڏي خلفشپپار جپپو زمپپانو‬ ‫هو‪ .‬ان وقت امير ايوب خان افغانستان جي تخت تي ويٺپپل هپپو‪ .‬اميپپر ايپپوب خپپان‪،‬‬ ‫انگريپپزن ۽ انهپپن جپپي سپپاٿيَء‪ ،‬اميپپر عبپپدالرحمان جپپي خلف هپپو‪ .‬انگريپپزن‪ ،‬اميپپر‬ ‫عبدالرحمان کي تخت تي ويهارڻ لِء امير ايوب خان سان جنگ ڪئي‪ ،‬جنهپپن ۾ اميپپر‬ ‫ايوب خان کي شڪست آئي “هپـپو مل پڪ ڇڏي فپپرار ٿپپي ويپپو‪ .‬خپپواجه عبپپدالرحمان‬ ‫جان‪ ،‬امير ايوب خان پاران هلندڙ لڙائيَء ۾ جهاد ۾ شپپامل ٿيپپو‪ .‬ان کپپان پپپوِء‪ ،‬خپپواجه‬ ‫عبدالرحمان جان ‪1297‬هه‪1880 /‬ع ۾ اتان هجرت ڪري‪ ،‬پهريپپائين رياسپپت قلت ۾‬ ‫اچي رهيو‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬مختلف هنڌن تپي رهپڻ کپان پپوِء مٽيپارين ۾ اچپي سپڪونت‬ ‫اختيار ڪيائين‪ .‬سيد ميران محمد شاهه)اول( ٽکڙائي کيس مٽيپارين مپان لڏائي اچپي‬ ‫ٽکڙ ۾ رهايو‪ .‬ٽکڙ جو ننڍڙو ڳوٺ‪ ،‬سندن رهڻ ڪري روحانيت ۽ معرفپپت جپپو ه پڪ وڏو‬ ‫مرڪز بڻجي پيو‪ .‬هند‪ ،‬سنڌ‪ ،‬ڪابل ۽ قنڌار کان ماڻهو ٽکڙ اچي‪ ،‬کانئس روحاني فيض‬ ‫حاصل ڪندا هئا‪ .‬سندس ئي رهڻ جي نسپپبت ڪري ٽکپڙ جپو ڳوٺ “ٽکپڙ شپپريف”‬ ‫سڏجڻ ۾ آيو‪ .‬جڏهن ٽکڙ کي درياهه پائڻ لڳو ته پاڻ پنهنجي مريد‪ ،‬مير غلم علي خپپان‬ ‫ٽالپر جي چوڻ تي اچي ٽنڊي سائينداد ۾ رهيو‪ .‬جپتي پپاڻ هپتي ‪ -2‬ذوالقعپد ‪1315‬هپه‪/‬‬ ‫‪ -25‬مارچ ‪1898‬ع تي رحلت ڪيائين ۽ ٽکڙ کان ٽن ميلپپن جپپي مفاصپپلي تپپي گنجپپي‬ ‫ٽڪر جي دامن ۾ مدفون ٿيو‪ .‬جهڙيَء طرح سپپندس فيپپض حيپپاتيَء ۾ روان دوان هپپو‪،‬‬ ‫اهڙيَء طرح مماتيَء ۾ به اهوئي فيض جاري آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬خواجه محمد حسپپن جپپان‪ ،‬برصپپغير هنپپد و پپپاڪ جپپي مشپپهور بپپزرگ‪ ،‬روحپپاني‬ ‫درويش ۽ “نقشبندي” طريقي جي سرواڻ‪ ،‬حضپپرت مجپپدد الپپف ثپپاني شپپيخ احمپپد‬ ‫سرهنديَء جي نپائين پيڙهيپَء مپان خپواجه عبپدالرحمان جپان سپرهندي َء جپو وڏو‬ ‫فرزند هو‪ .‬خواجه محمد حسن جان ‪ 6‬شوال المڪرم ‪1278‬هپپه‪ -6/‬اپريپپل ‪1862‬ع‬ ‫تي قنڌار ۾ ڄائو‪ .‬خواجه صاحب پنهنجي والپپد بزرگپپوار کپپان سپپواِء‪ ،‬مـپپپل ميراعظپپم‬ ‫علي زئي ۽ مولوي لعل محمد مٽيارين واري کان ۽ مڪي پاڪ ۾ “مدرسه صپپوليته”‬ ‫۾ مولنا رحمت الله مهاجر مڪيَء وٽان تعليم حاصل ڪيائين‪ .‬پاڻ عربپپي‪ ،‬فارسپپي ۽‬ ‫سنڌيَء جو وڏو عالم هو‪ .‬ڪجهه عرصي لِء ٽکڙ شهر ۾ درس ۽ تدريس جپپو ڪم بپپه‬ ‫ڪيائين‪ .‬سن ‪1315‬هه‪1898/‬ع ۾ پنهنجي والد جي وفات کان پوِء‪ ،‬پنهنجپپي درگپپاهه‬ ‫جو سجاده نشپين ٿيپو‪ .‬پپاڻ ڪيپپترن ئي ڪتپپابن جپو مصپپنف هپو‪ ،‬جپن مپان “انيپپس‬ ‫المريدين” فارسي زبان ۾ گهڻو مشپپهور آهپپي‪ .‬خپپواجه صپپاحب ‪ -2‬رجپپب المرجپپب‬

‫‪1365‬هه‪ -2 /‬جون ‪1946‬ع تي رحلت ڪئي‪ .‬کين ٽي فرزند ٿيا‪ :‬خواجه عبدالله جان‬ ‫عرف شاهه آغا‪ ،‬آغا عبدالستار جان ۽ حافظ محمد هاشم جان سرهندي‪.‬‬ ‫)‪ -i‬خواجه محمد حسن جان سرهندي‪”:‬انيس المريدين” ۽ ‪ -ii‬جي‪ .‬ايم‪ .‬سيد‪”:‬جنب‬ ‫گذاريم جن سين”‪ -‬جلد پهريون(‬ ‫)‪ (1‬الله پاڪ جي پياري حبيب صلي الله عليپ په وسپپلم تپپي بيحپپد رحمتپپون ۽ نهپپايت‬ ‫پاڪيزه سلم هجن )هن مان مراد حضور نبي ڪريم صلي الله علپي ه وسلم جن جي‬ ‫ت انور آهي‪(.‬‬ ‫ذا ِ‬ ‫)‪ (2‬مـپرشد جو پنهنجيَء قوم ۾ هئڻ ائين آهي‪ ،‬جيئن امت ۾ نبي هوندو آهي‪.‬‬ ‫)‪“ (3‬ساهتي” پرڳڻي ۾ سنجوڳي شيخ ُاهي هئا‪ ،‬جي ظاهر ۾ مسلمان هئا‪ ،‬لي ڪن‬ ‫مرڻي خواه پرڻي تي هندو ڌرم جون رسپپمون بپپه ڪنپپدا هئا‪ .‬مولپپوي صپپاحب کيپپن‬ ‫هميشه لِء خالص اسلمي دائري ۾ آڻي ڇڏيپپو‪ .‬مولپپوي صپپاحب جپپي انهيپَء جهپپاد ۾‬ ‫قاضي ميان امام بخش قريشي خانواهڻ وارو ۽ سيد ٻپـپڍل شپاهه خپانواهڻ وارو بپه‬ ‫ساڻس شامل هوندا هئا‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:38 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫آخوند ميان فيض محمد روه ڙيءَ وارو ‪ -‬ڊا ڪٽر‬ ‫قريشي حامد علي خانائي‬

‫آخوند ميان فيض محمد روه ڙيءَ وارو‬

‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫روهڙيءَ جو شهر‪ ،‬قديم زماني کان وٺي علم ۽ ادب جو مر ڪز‪ ،‬حپـپپسن ۽‬ ‫مجاز جو گهر رهيو آهي‪ .‬روهڙيَء جي قدرتي ۽ فطرتي حپـپسن ۾ ڪشپپس‬ ‫۽ دلڪشي رهندي آئي آهي‪ .‬هن شهر جي باري ۾ فقيپپر ميپپان علپپي بخپپش‬ ‫“ڪمتر” ) ‪ (1‬ڪهڙو نه سچ چيو آهي‪:‬‬ ‫عجپپپپائب آهپپپپي روهڙيپپپپَء جپپپپو شپپپپهر‪ ،‬دريپپپپاء جپپپپي ڀپپپپر تپپپپي‪،‬‬ ‫رجسپپپپٽر ۾ حسپپپپن جپپپپي‪ ،‬نپپپپانُء آيپپپپس پهرئيپپپپن نمپپپپبر تپپپپي‪.‬‬ ‫هلپپپپي ٿپپپپي عاشپپپپقي ه ڪڙي طپپپپرف‪ ،‬ٻئي طپپپپرف معشپپپپوقي‪،‬‬ ‫ت آهپپپپن‪ ،‬ڪنپپپپاري حپپپپوض ڪوثر تپپپپي ‪...‬الپپپپخ‬ ‫ُاڃيپپپپا عشپپپپاق ا ُ ِ‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:36 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫قاضي ميان محمد خانواه ڻ وارو ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي‬ ‫حامد علي خانائي‬

‫قاضي ميان محمد خانواه ڻ وارو‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫قديم زماني کان وٺي “ساهتيَء” جو پرڳڻو علم ۽ عرفان جپپو مر ڪز‬ ‫پئي رهيو آهپي‪ .‬هتپپان جپپي خپاڪ مپان وقپت جپپا ڪيپترائي جيپپد عپالم‪،‬‬ ‫محدث‪ ،‬مفسر ۽ فقيه پيدا ٿيندا پئي رهيا آهن ۽ اهي هتي ئي ابدي ننڊ ۾‬ ‫آرامي آهن‪ .‬ساهتي پرڳڻي ۾ جيڪي عپپالم‪ ،‬اديپپب ۽ شپپاعر ٿپپي گپپذريا‬ ‫آهن‪ ،‬انهن مان “قاضي ميان محمد خانواهڻ وارو” هڪ وڏو عالم‪ ،‬اديب‬ ‫۽ شاعر ٿي گذريو آهي‪ .‬قاضي ميان محمد هڪ درويپش صپفت‪ ،‬بپزرگ‬ ‫صورت‪ ،‬علم جو بحپپر‪ ،‬فيپپض جپپو دريپاء ۽ سپرزمين سپنڌ لِء فخپر جپو‬ ‫باعث هو‪.‬‬ ‫قاضي ميان محمد جي نسب جو سلسلو هن ريپپت آهپپي‪ :‬قاضپپي ميپپان‬ ‫محمپپد بپپن قاضپپي محمپپد اشپپرف بپپن قاضپپي ابوالمعپپالي بپپن قاضپپي‬ ‫عبدالواحد بن قاضي نظام الدين بن قاضي عبدالمعالي خالدي قريشي‪.‬‬ ‫انهن قاضي صاحبن جا وڏا اصل ۾ عربستان کان محمد بن قاسم سپپان‬ ‫گڏجي سنڌ ۾ آيا هئا ۽ ساهتيَء جي قديم تواريخي شهر “ڪوٽ راِء”)‪(1‬‬ ‫۾ اچي سڪونت اختيار ڪيائون‪ .‬سندن خپاص مشپغلو عربپي زبپان جپي‬ ‫تعليم ڏيڻ هو‪ .‬قديم زماني کان وٺي هپپن گهرا ڻي جپپا ڪيپپترائي خانپپدان‬ ‫ساهتيءَ جي مختلف شهرن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬بهلڻي‪ ،‬درٻيلي‪ ،‬ممپڙ ۽ خپانواهڻ‬ ‫۾ آباد آهن‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:34 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم قاضي محمد عاقل سن ڌي ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي‬ ‫حامد علي خانائي‬

‫مخدوم قاضي محمد عاقل سن ڌي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫سنڌ جي مردم خيز زمين ُاها برڪت ڀرئي ۽ سڀاڳي آهپپي‪ ،‬جنهپپن هپپر‬ ‫ب ڪمال انسان پيدا ڪيپپا آهپپن‪ ،‬جپپن‬ ‫دؤر ۾ وڏا جيد عالم‪ ،‬بزرگ ۽ صاح ِ‬ ‫ٽ نه صرف سنڌ اندر محدود رهي‪ ،‬بل پڪ سپپنڌ جپپون‬ ‫جي فيض جي پالو َ‬ ‫سرحدون لتاڙي‪ ،‬برصغير جي ٻين علئقن کي پڻ فيض ۽ بر ڪت سپپان‬ ‫مال مال ڪيو‪ .‬مخدوم قاضي محمد عاقل‪ ،‬سنڌ جي سرزمين جپپو هپڪ‬ ‫ب ڪمال ۽ بلند پايي جو عپپالم ٿپپي گپپذريو‬ ‫وڏو جليل القدر بزرگ‪ ،‬صاح ِ‬ ‫آهي‪ .‬قاضي صاحب پنهنجپپي مرشپپد جپپي حيپپاتيَء ۾ ئي اعلپ ٰي ۽ بـپپپلند‬ ‫مقام تي پهچي چڪو هو‪ .‬پاڻ خواجه نور محمد مهارويَء)‪ (1‬جو خليفو‬ ‫هو‪ .‬پنجاب ۾ “چشتيه نظاميه” سلسلي جي اشاعت ۾ سندس وڏو هٿ‬ ‫هو‪ .‬سندس فيض ۽ برڪت جي ڪري چاچڙان‪ ،‬ڪوٽ مٺڻ ۽ احمدپور ۾‬ ‫ڪيتريون ئي خانقاهون قائم ٿيون‪ .‬کپپانئس ڪيپپترائي بپپزرگ ۽ مشپپائخ‪،‬‬ ‫طريقت جي راهه ۾ فيضياب ٿا‪ .‬سندس متعلپپق‪“ ،‬منپپاقب المحبپپوبين”‬ ‫جو صاحب لکي ٿو‪:‬‬ ‫“هزارها مخلوق از دروازهء ايشان فيض يپپاب شپپدند و صپپدها صپپاحب‬ ‫خانقاها از ايشان مبعوث شدند‪ (1)”.‬يعني‪ :‬خپپدا جپپي هزارهپپا مخلپپوق‬ ‫سندس دروازي تان فيض حاصل ڪيپپو ۽ سپپوين خانقپپاهن جپپا صپپاحب‬ ‫وڏي روحاني مرتبي کي پهتا‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:33 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم عبدالله نرئي وارو ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد‬ ‫علي خانائي‬

‫مخدوم عبدالله نرئي وارو‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫ڪلهوڙن جي صاحبيَء جپپو زمپپانو ئي هپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ سپپنڌ جپپي عپپالمن‪،‬‬ ‫ت جاويپپد جپپو جپپامو پهرايپپو‪.‬‬ ‫اديبپپن ۽ شپپاعرن‪ ،‬سپپنڌي زبپپان کپپي حيپپا ِ‬ ‫ڪلهوڙن جو دؤر‪ ،‬جيتوڻيڪ سياسي لحاظ کان ڪشپپمڪش ۽ خلفشپپار‬ ‫جو دؤر هو‪ ،‬پر ان هوندي به ميان غلم شاهه ڪلهوڙي جپپي زمپپاني ۾‪،‬‬ ‫سنڌ ڪجهه وقت جي لِء سـپکَ جو سپپاهه کنيپپو‪ .‬البپپت‪ ،‬سپپندس اکيپپن‬

‫پورڻ کان پو ‪ِ،‬ء سنڌ کي ڪجهپپه ڏينهپپن لِء ُڏکيپپا ڏينهپپن ڏسپڻا پيپپا‪ .‬انهپپن‬ ‫حالتن جي باوجود‪ ،‬ان دؤر ۾ سنڌ جپپي سپپرزمين وڏا بلنپپد مرتپپبي وارا‬ ‫عالم‪ ،‬اديب ۽ شاعر پيدا ڪيا‪ ،‬جن جي علميت جي ساک هنڌين ماڳين‬ ‫ڦهلجي وئي‪ .‬سنڌ ۾ سپپري کپپان وٺپپي لڙ تپپائين‪ِ ،‬وک ِوک تپپي وڏن جيپپد‬ ‫عپپالمن‪ ،‬صپپوفين ۽ شپپاعرن جپپون مجلسپپون‪ ،‬محفلپپون ۽ خانقپپاهون‬ ‫موجود هيون‪ .‬خاص طرح‪ ،‬لڙ جو ڀاڱو‪ ،‬سنڌ جي ٻيپپن علئقپپن وانگپپر‪،‬‬ ‫قديم زماني کان وٺي‪ ،‬اسلمي تعليم ۽ تبليغ‪ ،‬تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز‬ ‫پئي رهيو آهي‪ .‬لڙ جي سدوري ۽ ڀاڳن ڀري پَء سپپرزمين ڪيپپترائي وڏا‬ ‫عالم‪ ،‬اديب ۽ شاعر پيدا ڪيا آهپپن‪ ،‬جپپن مپپان ڪيپپترن جپپو احپپوا ُ‬ ‫ل اڃپپا‬ ‫ن ۾ غرق آهي‪.‬‬ ‫تائين گمناميَء جي ڪپـپ َ‬ ‫هن خطي جي اهڙن عالمن مان مخدوم عبدالله نرئي وارو پڻ پنهنجپپي‬ ‫وقت جو هڪ وڏي بلند مرتبي وارو عالم‪ ،‬محپپدث‪ ،‬فقي په ۽ مفسپپر ٿپپي‬ ‫گذريو آهي‪ .‬مخدوم عبدالله جي حياتيَء جي بپپاري ۾ اڃپپا تپپائين ڪوبه‬ ‫مفصل احوال ميسر ٿي نه سگهيو آهي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب جپپي سپپوانح‬ ‫حيات جي باري ۾ هن وقت تائين جيڪي به احوال ملن ٿپپا‪ ،‬اهپپي ا ڪثر‬ ‫ڪري اڻپورا ۽ نامڪمل آهن‪ .‬خاص ڪري سندس حياتيَء جا ڪيپپترائي‬ ‫پهلو اڃا به تحقيق طلب آهن‪.‬‬ ‫ڪلهوڙن جي دؤر ۾ ٺٽي جو شهر‪ ،‬علپپم ۽ عرفپپان جپپو ه پڪ وڏو مرڪڪڪز‬ ‫هو‪ .‬ان زماني ۾‪ ،‬هن شهر کي “بغپپداد ثپپاني” ڪري سپڏيو وينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫ل فضل ۽ ڪمال وارا بزرگ دل جمعيَء سان‬ ‫انهيَء ڪري وڏا عالم‪ ،‬اه ِ‬ ‫هن شهر ۾ ديني خواه دنيوي علمن جي اشپپاعت ۾ مشپپغول هئا‪ .‬انهپپن‬ ‫عالمن‪ ،‬اسلمي تبليپپغ ۽ اشپپاعت جپپي سلسپپلي ۾‪ ،‬ان دؤر جپپي مپپروج‬ ‫سنڌيَء ۾ تصنيف ۽ تاليف جو تمام گه ڻو سپپرمايو ڇڏيپپو آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫عبدالله نرئي واري پپڻ پنهنجپي پيپش رو عپالمن وانگپر سپنڌي زبپان ۾‬ ‫تصنيف ۽ تاليف جو تمام گهڻو ڪم ڪيو آهي‪.‬‬ ‫انهيَء ساڳئي زماني ۾‪ ،‬مخدوم عبدالله عرف ميان موريو )المتپپوفي‪:‬‬ ‫‪1167‬هه‪1754 /‬ع( نالي هڪ وڏي بلند مرتبي وارو عالم پڻ ٺٽي شهر ۾‬ ‫ٿي گذريو آهي‪ .‬مخپدوم عبپدالله عپرف ميپان مپوريي جپي بزرگيپَء ۽‬ ‫مشهوريَء سبب‪ ،‬مخدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپي تصپپنيفن ۽ تپپاليفن‬ ‫کي اڪثر ڏانهس منسوب ڪيپو ويپو آهپي‪ (1).‬حپپالنڪه مخپدوم ميپپان‬ ‫موريي پنهنجي زندگيَء ۾ ڪوبه تصنيف ۽ تاليف جو ڪم نه ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫تواريخي لحاظ کان اسان جڏهن مخدوم عبدالله عرف ميان مپپوريي ۽‬

‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي زماني جو جائزو وٺون ٿپپا‪ ،‬تپپه ان ۾ بپپه‬ ‫وقت جي ڪافي وڇوٽي نظپپر اچپپي ٿپپي‪ .‬ميپپان موريپپو صپپرف دينپپي ۽‬ ‫تبليغي سلسلي ۾‪ ،‬مسجدن ۽ خانقاهن ۾ نصيحت ڀريا وعظ ڪنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫انهيَء وعظ جي نسبت سان پاڻ “ميان عبدالله واعظ” جي نالي سان‬ ‫مشهور ٿيو‪(1).‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي حياتيَء جي باري ۾‪ ،‬سڀ کان پهريپپائين‬ ‫مشهور انگريز مصنف‪ ،‬رچرڊ برٽن پنهنجي مشهور ڪتاب “سنڌ ۽ سپپنڌو‬ ‫ماٿريَء ۾ وسندڙ قومون” ۾ نشاندهي ڪئي آهپپي‪ .‬رچپپرڊ برٽپپن‪ ،‬ٽپپالپرن‬ ‫جي صاحبيَء کان اڳ واري زماني جي سنڌي علپپم ۽ ادب تپپي روشپپني‬ ‫وجهندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“سپپنڌ ۾ سپپنڌي ٻپپوليَء جپپون ٽپپي اهپپم شخصپپيتون ٿپپي گپپذريون آهپپن‪:‬‬ ‫مخدوم محمد هاشم ٺٽوي‪ ،‬مخدوم عبدالله ۽ سيد عبدالطيف ڀٽپپائي‪)”.‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫ساڳيو مصنف‪ ،‬اڳتي هلي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم عبدالله ڪيترائي ڪتاب سنڌيَء ۾ لکيا آهن‪ .‬عربي ۽ فارسپپيَء‬ ‫۾ ڪوبه ڪتاب نه لکيو اٿس‪ .‬ٽيهارو ورهيه ٿينپپدا‪ ،‬تپپه وفپپات ڪڪڪري ويپپو‬ ‫آهي‪(3)”.‬‬ ‫رچرڊ برٽن پنهنجو اهو مذڪور ڪتاب سن ‪1268‬هه‪1851 /‬ع ڌاري لکيو‬ ‫هو‪ .‬انهيَء لحاظ کان اهو مٿيون احوال مخدوم عبدالله نپپرئي واري جپپو‬ ‫آهي ۽ نه مخدوم عبدالله واعظ جپپو‪ .‬ان تپپي اسپپان ا ڳتي هلپپي‪ ،‬وڌيپڪ‬ ‫روشني وجهنداسون‪.‬‬ ‫خانبهادر محمد صديق ميمڻ پهريون سنڌي عپپالم آهپپي‪ ،‬جنهپپن پنهنجپپي‬ ‫ڪتاب “سنڌ جي ادبي تاريخ” ۾ مخدوم عبپپدالله نپپرئي واري ۽ مخپپدوم‬ ‫عبدالله واعظ جو منجهائيندڙ نموني ۾ احوال بيان ڪيو آهپپي‪ .‬سپپاڳئي‬ ‫وقت‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري جي سڀني تصپپنيفن کپي پپڻ مخپپدوم‬ ‫عبدالله واعظ ڏانهن منسوب ڪيو ويو آهي‪ .‬محمپد صپپديق ميمپڻ کپان‬ ‫پوِء‪ ،‬سنڌ جي ٻين عالمن به اڪثر ڪري سپپندس ئي تقليپپد ڪئي آهپپي‪.‬‬ ‫ميان عبدالله واعظ جي باري ۾ محمد صديق ميمڻ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم عبدالله‪ ،‬جنهن کي ميپپان موريپپو بپه سپڏيندا آهپن‪ ،‬سپو ميپپان‬ ‫عبدالقادر جو فرزنپپد هپپو‪ .‬ميپپان عبپپدالقادر‪ ،‬سپپنڌ جپپي مشپپهور عپپالم‪،‬‬ ‫مخدوم ابوالحسن جو ڀاڻيجو هو‪(4)”.‬‬

‫خانبهادر محمد صديق ميمڻ جي انهيَء مٿئين عبپارت کپي جڏهپن غپور‬ ‫سان پڙهجي ٿو‪ ،‬ته اهو معلوم ٿئي ٿو ته هن اها عبارت هوبهو “تحفتپه‬ ‫الڪرام” تان ورتي آهي‪ (5).‬محمد صديق ميمپڻ ا ڳتي هلپپي‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫عبدالله نرئي واري جي لکيل اڪثر ڪتابن کي مخدوم عبپپدالله واعپپظ‬ ‫جي تصپپنيفات ڪري ڄا ڻايو آهپپي‪ .‬ازان سپپواِء‪ ،‬محمپپد صپپديق ميمپڻ‬ ‫پنهنجي ڪتاب”سنڌ جي ادبي تاريخ” ۾ “مخپدوم عبپدالله” جپي عنپوان‬ ‫تحت‪ ،‬مخدوم عبدالله واعپپظ جپپي ولدت جپپو سپپن ‪1105‬هپپه مطپپابق‬ ‫‪1736‬ع ڄاڻايو آهي‪ (6) .‬انهيَء سلسلي ۾‪ ،‬جڏهپپن “تقپپويم تپپاريخي”‬ ‫جو غور سان مطالعو ڪجي ٿو ته اهو معلوم ٿئي ٿو ته سن ‪1105‬هپپه‬ ‫دوران ميمڻ صاحب وارو بيان ڪيل عيسوي سپپن ‪1736‬ع نپپه هپپو‪ ،‬پپپر‬ ‫ان عرصي دوران سن ‪1693 - 94‬ع هو‪ (7) .‬ان کان علوه‪ ،‬مخدوم‬ ‫عبدالله واعظ جي ولدت جو جيڪو سن بيان ڪيو ويو آهي‪ ،‬ان متعلق‬ ‫پڻ هن ڪوبه مستند حوالو نه ڏنو آهي‪.‬‬ ‫انهيَء مٿئين احوال مان اها ڳالهه چٽيَء طرح سان واضپپح ٿئي ٿپپي‪ ،‬تپپه‬ ‫خانبهادر محمد صديق ميمڻ نالن جي هپڪ جهڙائيپَء سپپبب غلطيپَء جپپو‬ ‫شڪار ٿيو آهي‪.‬‬ ‫سپپنڌ جپپي مشپپهور تپپذڪره نگپپار‪ ،‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپويَء پپڻ‬ ‫“تحفته الڪرام” ۾ مخدوم عبدالله واعظ جو تپپذڪرو بيپپان ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫ليڪن‪ ،‬سندس ڪنهن به تصنيف ۽ تپپاليف ڏانهپپن ڪوبه اشپپارو نپپه ڏنپپو‬ ‫آهي‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء پنهنجي ڪتاب”تحفته الڪرام” جي تصنيف جو‬ ‫ڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪم‬ ‫سن ‪1181‬هه‪1767 /‬ع ۾ مڪمل ڪيو‪ .‬مير “قانع” ٺٽوي جڏهن “تحفته‬ ‫الڪرام” لکي رهيو هپپو‪ ،‬تپپه ان وقپت مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي وارو ‪31‬‬ ‫ورهين جي ڀرپپپور جپپوانيَء واري عمپپر ۾ هپپو‪ ،‬۽ هپپو ان وقپپت پنهنجپپي‬ ‫تصنيف ۽ تاليف واري ڪم ۾ ُرڌل هو‪ .‬اهو ممڪن ٿي سگهي ٿو ته ميپپر‬ ‫“قانع” ٺٽويَء کي ان وقپپت مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپي بپپاري ۾‬ ‫ضرور ڄاڻ هوندي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته نرئي واري بزرگ پنهنجو مشپپهور ڪتپپاب‬ ‫“ڪنزالعبرت” سن ‪1175‬هه‪1762/‬ع ۾ لکي مڪمل ڪيپپو هپپو‪ .‬انهي پَء‬ ‫مذڪور سن ۽ “تحفته الڪرام” جي تڪميل ٿي پڻ واري سپپن ۾ ايڏو ڪو‬ ‫وڏو عرصو نه آهي‪ .‬حيرت آهي ته مير علي شير”قپپانع” ٺٽپپويَء سپپنڌي‬ ‫زبان جي هن مشهور عالم‪ ،‬محدث‪ ،‬فقيه ۽ مفسر کي پنهنجپپي ڪتپپاب‬ ‫“تحفته الڪرام” ۾ الئجي ڇو نظر انپداز ڪيپو آهپي! ازان سپواءِ‪ ،‬ميپر‬

‫“قانع” ٺٽويَء “تحفته الڪرام” ۾ مخدوم عبدالله واعظ جو احوا ُ‬ ‫ل هپپن‬ ‫ريت بيان ڪيو آهي‪:‬‬ ‫“ميان عبدالقادر‪ ،‬مخدوم ابوالحسن جو سؤٽ ۽ متبرڪ ماڻهو هو‪ .‬هي‬ ‫ٻئي بزرگ پاڻ ۾ هم زلپف هئا‪ ،‬هپن ٻپه پپـپپٽ محمپد حفيپظ ۽ عبپدالله‬ ‫يادگار ڇڏيا آهن‪ .‬ميان عبدالله واعظ عرف ميان موريو بپپه هپڪ باصپپفا‬ ‫عالم‪ ،‬بزرگيَء ۽ برڪت ۾ مپـپلڪين مشپهور هپو‪ .‬پنهنجپو بر ڪت ڀريپو‬ ‫وقت هميشه واعظ ۽ نصيحت ۾ گذاريندو هو‪(8)”.‬‬ ‫مير علي شير “قانع” ٺٽويَء پنهنجي ٻئي ڪتاب “مقپپالت الشپپعراء” ۾‬ ‫مخدوم عبدالله وعظ جي وفپپات جپپو سپپن ‪1167‬هپپه‪1754 /‬ع ڄا ڻايو‬ ‫آهپپپپپي‪ (9) .‬هپپپپپوڏانهن مخپپپپپدوم عبپپپپپدالله نپپپپپرئي واري پنهنجپپپپپو‬ ‫ڪتپپاب”ڪنزالعپپبرت” ‪1175‬هپپه‪1762 /‬ع ۾ لکپپي پپپورو ڪيپپو‪ .‬انهيپپَء‬ ‫صورت ۾ اهو ممڪن ٿي نه ٿو سگهي ته ه پڪ عپپالم پنهنجپپي فپپوت ٿي پڻ‬ ‫ٺ سال پوِء ڪو ڪتاب لکيو هوندو! بهرحال‪ ،‬انهي پَء مٿئيپپن بحپپث‬ ‫کان ا َ َ‬ ‫مان اها ڳالهه صپاف طپرح سپان ظپاهر ٿئي ٿپي تپه مخپدوم عبپدالله‬ ‫واعظ ۽ مخدوم عبدالله نرئي وارو ٻه الڳ الڳ شخصيتون آهن‪.‬‬ ‫ان کان پوِء‪ ،‬سنڌ جي وڏي بلند پايي جي عالم‪ ،‬اديب ۽ محقق‪ ،‬محپپترم‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش خپپان بلپپوچ پنهنجپپي ڪتپپاب”مپپداحون ۽ مناجپپاتون” ۾‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جو احوال پڻ انهيَء سپپاڳئي نمپپوني ۾ ڏنپپو‬ ‫آهي‪ (10) ،‬جيئن خانبهادر محمد صديق ميمڻ “سنڌ جي ادبي تاريپپخ” ۾‬ ‫بيپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپان ڪيپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپو ‪.‬‬ ‫آهي‪ (1).‬ڊاڪٽر بلوچ صاحب پنهنجي طرفان ان ۾ ڪوبه وڌيپڪ اضپپافو‬ ‫نه ڪيو آهي‪ .‬البت‪ ،‬پاڻ مخدوم عبدالله نرئي واري کي مخپپدوم محمپپد‬ ‫هاشم ٺٽويَء جو همعصر ڪري ڄاڻايو اٿائين‪ .‬دراصل‪ ،‬مخپپدوم محمپپد‬ ‫هاشم ٺٽپپوي‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله جپپو ُاسپپتاد ٿينپپدو هپپو‪ .‬سپپن ‪1174‬هپپه‪/‬‬ ‫‪1761‬ع ۾ جڏهن مخدوم محمد هاشم ٺٽويَء وفات ڪئي‪ ،‬تپپه ان وقپپت‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو اٽڪل ‪ 25 - 24‬ورهين جي عمر جي لڳ ڀڳ‬ ‫هپپو ۽ “ڪنزالعپپبرت” جپپي تصپپنيف ۾ مشپپغول هپپو‪.‬انهي پَء لحپپاظ کپپان‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري کي مخدوم محمد هاشپپم ٺٽپپويءَ جپپي ننڍن‬ ‫معاصرن ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري جي زندگيَء جي بپپاري ۾ صپپحيح ۽‬ ‫مستند احوا ُ‬ ‫ل‪ ،‬منهنجي پياري ۽ مپـپپپربي ُاسپپتاد‪ ،‬علمپپه غلم مصپپطف ٰي‬ ‫قاسميَء “ڪنزالعبرت” جي مهاڳ ۾ ڏنو آهي‪ .‬اسان جي خيپپال مپپوجب‬

‫ته علمپپه قاسپپمي صپپاحب‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپو پهريپپون‬ ‫سوانح نگار آهي‪ ،‬جنهن سپپندس متعلپپق صپپحيح ۽ مسپپتند احپپوا ُ‬ ‫ل ڪٺپپو‬ ‫ڪري‪ ،‬ان تي روشپپني وڌي آهپپي‪ .‬اسپپان علمپپه قاسپپمي صپپاحب جپپي‬ ‫انهيَء بيان ڪيل احوال جي بنياد تي مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپي‬ ‫زندگيَء جو احوا ُ‬ ‫ل ۽ سندس علمي ڪارنامن کي مرتب ڪريون ٿا‪.‬‬ ‫ڇ‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي والد جو نالو ميپپان محمپپد هپپو‪ .‬ڪـپ پ َ‬ ‫پرڳڻي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ “نرئي” جو ويٺل هو‪ .‬پاڻ سن ‪1150‬هه‪/‬‬ ‫علمه غلم مصپپطف ٰي قاسپپمي صپپاحب ان‬ ‫‪1737‬ع ۾ ڄائو‪(2) (11) .‬‬ ‫لِء محپپپترم ڊاڪٽپپپر نپپپبي بخپپپش خپپپان بلپپپوچ جپپپي مرتپپپب ڪيپپپل‬ ‫ڪتاب”مداحون ۽ مناجاتون” جپپو حوالپپو ڏنپپو آهپپي‪ (21) .‬ڊاڪٽپپر بلپپوچ‬ ‫صاحب ان ڪتاب ۾ جيڪا “مناجات نبي صپپلي اللپپه عليپپه وسپپلم” ڏنپپي‬ ‫آهي‪ ،‬ان کي پڻ مخدوم عبدالله واعظ ڏانهن منسپپوب ڪيپپو ويپپو آهپپي‪.‬‬ ‫اسان مٿي ان باري ۾ ڪافي بحث ڪري آيا آهيون‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪“ ،‬نرئي” ڳوٺ جي نسبت سان “مخدوم عبدالله نرئي‬ ‫وارو يا نليوي” سڏيو وڃي ٿو‪ .‬علمه قاسمي صاحب جو قول آهپپي تپپه‬ ‫مخپپدوم عبپپدالله جپپي فرزنپپد‪ ،‬مخپپدوم ميپپان عبپپدالرحمان پنهنجپپي‬ ‫ڪتاب”منتخب الفوائد” جي آخر ۾ پنهنجي والپپد‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله کپپي‬ ‫“نليوي” ڪري لکيو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي باري ۾ رچرڊ برٽن لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم محمد هاشم )ٺٽويَء( کان پپپوِء ٻيپپو سپپنڌيَء جپپو مشپپهور نپپثر‬ ‫نگار‪ ،‬مخدوم عبدالله ناڙيَء وارو هو‪ .‬هو ڀپـپڄ جي ڀرسان ناڙيَء)ڪڇ(‬ ‫۾ تولد ٿيو هو ۽ مينڌرن جي سنڌي قوم مان هو‪ .‬هو اٽڪل ٽيهه سال ٿيا‬ ‫ته سٿريَء ۾ گذاري ويو‪ .‬ڪڇ جو هنپپدو راءِ سپپندس مريپپد هپپو ۽ کيپپس‬ ‫ساليانو وظيفو ڏيندو هو‪(13)”.‬‬ ‫رچرڊ برٽن جي انهيَء مٿئين بيان مان اهو معلپپوم ٿئي ٿپپو تپپه مخپپدوم‬ ‫عبدالله ڪڇ ڀـپڄ ۾ “ناڙيَء” جو ويٺل هو‪“ .‬ناڙيَء” مپپان سپپندس مپپراد‬ ‫“نرئي” آهي‪ .‬پاڻ ذات جو مينڌرو‪/‬مندرو هو‪ .‬مخدوم عبدالله کي رچپپرڊ‬ ‫برٽن سنڌي زبپپان جپپو نپپثر نگپپار ڪري ڄا ڻايو آهپپي‪ .‬حپپالنڪ مخپپدوم‬ ‫صاحب جي ڪتابن ۾ استعمال ڪيل مواد نپپثر ۾ نپپه‪ ،‬بل پڪ ان دؤر جپپي‬ ‫مروج ڊگهن نظمپپن – “الپپف اشپپباع” واري سپپٽاَء ۾ ڪتپپب آنپپدل آهپپي‪.‬‬ ‫انهيَء نموني جي سنڌي شعر اڳتي هلي‪ ،‬سنڌي نثر وارو روپ اختيپپار‬ ‫ڪيو‪.‬‬

‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي”ڪنزالعپبرت” جپي “مهپاڳ” ۾‪ ،‬هپڪ هنپڌ‬ ‫ڄاڻائي ٿو ته کيس شمس العلماء ڊاڪٽپپر عمپپر بپپن محمپپد دائودپپپوٽي‬ ‫جي ڪتبخاني ۾ ٻارهين صدي هجريَء جي عالمن جپپي فقهپپي تحريپپرن‬ ‫جو هڪ مجموعو نظر آيو‪ ،‬جنهن ۾ ڪن تحريپپرن تپپي مخپپدوم عبپپدالله‬ ‫جي تقريظ آيل آهپپي ۽ ان ۾ سپپندس نپپالي پوئتپپان “نپپرائي” لکيپپو ويپپو‬ ‫آهي‪(14).‬‬ ‫انهيَء ڏس ۾‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب لکپپي ٿپپو تپپه مخپپدوم‬ ‫عبدالله پنهنجي هڪ مراسلي جي آخر ۾ پنهنجپپو نپپالو هپپن طپپرح سپپان‬ ‫لکيو آهي‪“ :‬مشتاق الخدمته محب العلماء فقيپپر عبپپدالله سپپاکن بلپپده‬ ‫نليپه فپپي بلد الکپپج‪ (15)”.‬انهيپَء مپپان اهپپو صپپاف ظپپاهر ٿئي ٿپپو تپپه‬ ‫مخدوم عبدالله “نرئي‪ /‬نريپپي” جپپو ويٺپپل هپپو‪ ،‬جنهپپن کپپي فارسپپيَء ۾‬ ‫“نليه” ڪري لکيو ويو آهي‪ .‬ان مان اسان جي هيڪاري تائيپپد ٿئي ٿپپي‪،‬‬ ‫ته مخدوم صاحب انهيَء نسپپبت سپپان “نپپرئي‪ /‬نريپپي وارو يپپا نليپپوي”‬ ‫سڏجڻ ۾ اچي ٿو‪.‬‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسميَء جو قول آهي ته مخدوم عبدالله اصل ۾‬ ‫بدين تعلقي جي “ماندر” ڳوٺ جو ويٺل هو ۽ ذات جو “مندرو” هپپو‪) .‬‬ ‫‪ (16‬پروفيسپپپپر ڊاڪٽپپپپر عبپپپپدالجبار جپپپپوڻيجي صپپپپاحب پنهنجپپپپي‬ ‫ڪتاب”سنڌيون” ۾ مخدوم عبدالله جي حيپاتيَء جپو جي ڪو احپوال ڏنپو‬ ‫آهي‪ ،‬ان جي بيپپان جپپو سپپارو دارومپپدار علمپپه قاسپپمي صپپاحب جپپي‬ ‫تحقيق تي ٻڌل آهي‪ .‬البت‪ ،‬ڊاڪٽر جوڻيجو صاحب “ماندر” جي بپپاري ۾‬ ‫اختلف ڏيکاريندي لکي ٿو ته ان نالي سان ڪوبه ڳوٺ بدين تعلقپپي ۾‬ ‫ٺ‬ ‫موجود نه آهي‪ .‬باقي اهو ممڪن ٿي سگهي ٿو ته “نپپرئي” جپپو ڳو ُ‬ ‫“ماندر” جي علئقي ۾ هجي‪ ،‬جنهن ڏانهن علمه قاسمي صپپاحب اهپڙو‬ ‫اشارو ڏنو آهي‪ (17) .‬جيئن ته محترم عبدالجبار جوڻيجپپو صپپاحب پپپاڻ‬ ‫خود هن علئقي جو باشندو آهي‪ ،‬ان ڪري سپپندس راِء وڌي پڪ صپپحيح‬ ‫هوندي!‬ ‫مخدوم عبدالله ابتدائي خپپواه دينپپي تعليپپم پپپرائڻ جپپي خيپپال سپپان ان‬ ‫وقت سنڌ جي علمي مرڪز ٺٽي ۾ اچي رهيو‪ ،‬جتي مخدوم صاحب ٺٽي‬ ‫جي وڏن عالمن کان تعليم حاصپپل ڪئي ۽ قپپرآن پپپاڪ پپڻ حفپپظ ڪيپپو‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله جپپي تعليپپم حاصپپل ڪرڻ جپپي سلسپپلي ۾ علمپپه غلم‬ ‫مصطف ٰي قاسمي صاحب لکي ٿو ته ‪“ ،‬هن ٺٽي ۾ مخدوم محمد هاشم‬ ‫ٺٽويَء وٽ ديني تعليم حاصل ڪئي‪(18) ”.‬‬

‫انهيَء سلسلي ۾ فقير امداد علي سرائي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مولوي عبدالله منڌرو‪ ،‬مخدوم محمد هاشم ٺٽپپويَء جپپو لڏلپپو ۽ سپپڀ‬ ‫کان هوشيار مڻيادار شاگرد ۽ ولي ڪامل هو‪ .‬فارغ التحصيل ٿي پڻ کپپان‬ ‫پوِء‪ ،‬پنهنجي ُاستاد جي حڪم پٽاندر پنهنجي ڳوٺ نرئي ۾ اچي درس ۽‬ ‫تدريس‪ ،‬ديني تبليغ ۽ اشاعت جو سلسلو جاري رکيائين‪(19) ”.‬‬ ‫ڊاڪٽر عبدالرسول قادري صاحب پنهنجي ڪتاب “مخدوم محمد هاشم‬ ‫ٺٽوي‪ :‬سوانح حيات ۽ علمي خپپدمتون” ۾ مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري‬ ‫کي مخدوم محمد هاشم ٺٽويَء جو شپپاگرد ڪري ڄا ڻايو آهپپي‪(20) .‬‬ ‫قادري صاحب‪ ،‬مخدوم عبدالله جي صرف حياتيَء جپپو احپپوا ُ‬ ‫ل روايپپتي‬ ‫انداز ۾ ڏنو آهي ۽ اهو ثابت ڪونه ڪيو اٿس ته مخدوم عبدالله‪ ،‬مخدوم‬ ‫ٺٽويَء وٽ ڪڏهن ۽ ڪهڙي وقت شاگرد ٿي رهيو!‬ ‫مخدوم محمد هاشم ٺٽويَء سن ‪1174‬هه‪1761 /‬ع ۾ هن فپپاني جهپپان‬ ‫مپپان رحلپپت ڪئي‪ .‬ان وقپپت‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي وارو )ولدت‪:‬‬ ‫‪1150‬هه‪1737 /‬ع( هڪ اندازي موجب ‪ 24‬ورهين جي ڄمپپار جپپو هپپو‪.‬‬ ‫اسان جو گمان آهي ته مخدوم عبدالله‪ ،‬مخدوم محمپپد هاشپپم ٺٽپپويَء‬ ‫جي پيرسنيَء جي ايام ۾ سندس صحبتي ۽ مجلسي ٿي رهيپپو هونپپدو ۽‬ ‫مخدوم صاحب جي درس واري حلقي ۾ به شامل ٿيندو هوندو!‬ ‫محترم ڊاڪٽر نبي بخش خپپان بلپپوچ جپپو قپپول آهپپي تپپه مخپپدوم ضپپياء‬ ‫الپپدين ٺٽپوي)المتپپوفي‪1171:‬هپه‪1758 /‬ع( ۽ سپپندس فرزنپپد مخپدوم‬ ‫محمد صادق ٺٽوي پڻ مخدوم عبدالله نرئي واري جا ُاستاد هئا‪(21).‬‬ ‫بهرحال‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري سنڌ جي وڏن جيد ۽ نامور عپپالمن‬ ‫کان تفسير‪ ،‬حپپديث ۽ فق په جپپي علمپپن ۾ درس حاصپپل ڪيپپو ۽ انهي پَء‬ ‫سلسلي ۾ هڪ وڏي عرصي تائين ٺٽپپي ۾ رهپپي‪ ،‬انهپپن مپپذڪور علمپپن ۾‬ ‫وڏي مهارت حاصل ڪئي ۽ فارغ التحصيل ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬سپپندس شپپمار‬ ‫ان زماني جي وڏن مستند عالمن ۾ ٿيڻ لڳو‪ .‬تعليم جپپي مشپپغلي کپپان‬ ‫فراغت حاصل ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ پنهنجي ڳوٺ “نپپرئي” ۾ اچپپي دينپپي‬ ‫علمن جو مدرسو کوليائين‪ ،‬جپپتي درس ۽ تپپدريس سپپان گپڏ ديپن جپپي‬ ‫تبليغ ۽ اشاعت جو سلسلو جپپاري ڪيپپائين‪ .‬ان دؤر ۾‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله‬ ‫نرئي واري جي انهيَء مدرسي جي وڏي شهرت هئي‪ .‬هنپپد خپپواه سپپنڌ‬ ‫جا ڪيترائي عالم سندس مسند ِ درس تان مستفيض ٿيا‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله‪“ ،‬نرئي” ۾ اچي رهڻ کان پوِء‪ ،‬هتپپان جپپي عپپوام ۾ ديپپن‬ ‫جي تبليغ لِء تمام گهڻي ڪوشش ورتپپي‪ .‬مپپاڻهن کپپي بپپدعتي ۽ غلپپط‬

‫رسمن کان روڪڻ لِء سخت جدوجهد ڪيائين‪ .‬اهو ئي ڪارڻ هپپو‪ ،‬جپپو‬ ‫اتان جا ماڻهو سندس خلف ٿي پيا‪ .‬انهيَء اڻبڻت ڪري‪ ،‬پپپاڻ”نپپرئي”‬ ‫مان لڏي‪ ،‬ڪڇ جي هڪ ٻئي ڳوٺ”سپـپپپٿري”)‪) (1‬تعلقپپي ابڙاسپپي( ۾‬ ‫وڃي رهيو‪ ،‬جتي پاڻ پنهنجي حياتيَء جي آخرين گهڙين تائين اتي رهيو‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي علمي مقام بابت محپپترم ڊاڪٽپپر نپپبي‬ ‫بخش خان بلوچ رقم طراز آهي‪:‬‬ ‫“مخدوم عبدالله پنهنجي دؤر جو هڪ وڏي پايي جو عالم هو ۽ ٺٽي جي‬ ‫عالمن وٽ سندس وڏي عزت هئي‪ .‬مولنپپا محمپپد صپپادق ٺٽپپويءَ ه پڪ‬ ‫خط ۾ مخدوم عبدالله کي ’جامع اکمالت بديع السجايا‘ لکيو آهي‪ .‬هڪ‬ ‫ٻئي خط ۾ کيس ’معدن الفضائل الجليه منبپپع الکمپپالت المعنپپويه الخ‬ ‫في الله الشيخ عبدالله‘ ڪري ٿو لکي‪ .....‬مخدوم محمد هاشم ٺٽپپويءَ‬ ‫جو فرزند‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالرحمان کيپپس هپپن طپپرح مخپپاطب ٿئي ٿپپو‪:‬‬ ‫’جناب الخ في الله الذي هو بحر فاخر در ذاخر مقتدي العلماء مهتدي‬ ‫الفقراء مرجع النپپام مپپاواي الخپپاص والعپپام سپپيدنا و مولنپپا و صپپنونا‬ ‫الشيخ عبدالله بن المرحوم محمد‪(22)”.‬‬ ‫انهيَء مان اهو انپپدازو آهپپي تپپه مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپي ان‬ ‫زماني ۾ ٺٽي خواه سنڌ جي ٻين نامور عالمن وٽ وڏي عزت ۽ احپپترام‬ ‫هو‪ .‬کيس ڪڇ‪ ،‬ڪاٺياواڙ ۽ سنڌ جي سونهن ۽ سهارو تصور ڪيپپو وينپپدو‬ ‫هپپو‪ .‬مخپپدوم محمپپد هاشپپم ٺٽپپويَء مخپپدوم عبپپدالله کپپي ه پڪ خپپط ۾‬ ‫“نورچشم راحت جان ميان عبپپدالله” ڪري مخپپاطب ٿيپپو آهپپي‪(23).‬‬ ‫ازان سواِء‪ ،‬ان زماني جي وڏي عارف ۽ صوفي بزرگ‪ ،‬خپپواجه محمپپد‬ ‫زمان لواري واري سان به مخدوم عبدالله جو نهايت ئي عزت‪ ،‬احترام‬ ‫۽ ادب وارو رسپپپتو هپپپو‪ .‬مخپپپدوم عبپپپدالله ۽ مخپپپدوم محمپپپد زمپپپان‬ ‫نقشبنديَء جي به پاڻ ۾ خط و ڪتابت هئي‪(24) .‬‬ ‫ٺٽي جي عالمن ۽ مخدوم عبدالله جي علمپپي ۽ تعليمپپي واسپپطيداريَء‬ ‫ڪري ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ ۾ اسلمي تبليغ وڏو فروغ حاصل ڪيپو‪ .‬سپنڌ جپي‬ ‫حاڪم‪ ،‬ميان غلم شپاهه ڪلهپوڙي جپي مفپتي اعظپم‪،‬مخپدوم محمپد‬ ‫هاشم ٺٽويَء ڪڇ جپپي راجپپا ڏانهپپن خپپط موڪليپپو تپپه مولنپپا عبپپدالله‬ ‫اسلمي علمن جو هڪ وڏو عالم ۽ جامع آهي‪ ،‬سندس هر طپپرح پپپارت‬ ‫هجي‪(25).‬‬ ‫مخدوم عبدالله جي وفات جي باري ۾ به ڪا صحيح معلومات ڪانه ٿي‬ ‫ملي‪ .‬انهيَء ڏس ۾‪ ،‬انگريز مصنف‪ ،‬رچرڊ برٽن پنهنجپپي ڪتپپاب “سپپنڌ ۽‬

‫سنڌو ماٿريَء ۾ وسندڙ قومون” ۾ لکپپي ٿپپو تپپه مخپپدوم عبپپدالله اٽ ڪل‬ ‫ٽيهه ورهيه کن اڳ وفات ڪئي‪ (26).‬جيئن ته اهو ڪتاب سپپن ‪1851‬ع‬ ‫۾ ڇپجي پڌرو ٿيو‪ ،‬انهيَء لحاظ کپپان اسپپان جپپي راِء آهپپي تپپه مخپپدوم‬ ‫صاحب وڏيَء ڄمار ۾ سن ‪1236‬هه‪1821/‬ع ڌاري هن فاني جهان مان‬ ‫رحلت ڪئي هوندي‪ .‬پاڻ “سپـپٿري” ۾ مدفون آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله جي اولد متعلق پڻ تصديق سان پوري معلومات ڪانه‬ ‫ٿي ملي‪ .‬تحقيق ڪندي اهو معلپپوم ٿئي ٿپپو تپپه “منتخپپب الفپپوائد” جپپو‬ ‫مصنف‪ ،‬مولنا عبدالرحمان سندس فرزند هپپو‪ (27) .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫جي اولد مان ڪي “سـپٿري” ڪڇ ۾ رهن ٿا‪ ،‬ڪي وري ڪراچي پَء جپپي‬ ‫قديم محلي‪ ،‬موس ٰي لين ۾ وڃي آباد ٿيا‪ ،‬جن ۾ ميان عبدالخالق ۽ ميپپان‬ ‫عبدالشڪور ۽ ٻيا آهن‪(28).‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو هڪ اعل ٰي ۽ ارفع شخصيت جو مالڪ هو‪ .‬پاڻ‬ ‫هڪ عالي دماغ‪ ،‬باوقار ۽ وڏو مپـپتبحر عالم هو‪ .‬علم تفسپپير‪ ،‬حپپديث ۽‬ ‫فقه ۾ پنهنجي وقت جي وڏي بلند پايي جي عالمن مپپان هپپو‪ .‬ڪلهپپوڙن‬ ‫جي دؤر ۾‪ ،‬ٺٽي ۽ سنڌ ۾ جيڪي ممتاز ۽ متبحر عپپالم هئا‪ ،‬تپپن ۾ سپپندس‬ ‫وڏو مقام هو‪ .‬مخدوم محمد هاشم ٺٽپپويءَ کپپان پپپوِء‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالله‬ ‫نرئي وارو ئي هڪ عالم نظپپر اچپپي ٿپپو‪ ،‬جنهپپن عربپپي ۽ فارسپپيءَ کپپي‬ ‫پاسيرو رکي‪ ،‬وقت جي تقاضا موجب سپپنڌي زبپپان ۾ اسپپلمي علپپوم ۽‬ ‫فنن تي نهايت ئي قيمتي ڪتاب لکيا‪ .‬مخپپدوم صپپاحب جپپي شخصپپيت‬ ‫انهيَء ڪري به نهپپايت ئي پرڪشپپش هئي‪ ،‬جپپو هپپن پنهنجپپي سپپموري‬ ‫حيپپاتي درس ۽ تپپدريس سپپان گپپڏ‪ ،‬دينپپي علمپپن جپپي اشپپاعت جپپي‬ ‫سپپرگرميَء ۾ پپپوري ڪئي‪ .‬ان زمپپاني ۾ سپپندس شپپهرت سپپنڌ جپپي‬ ‫ڪنڊڪڪڪڙڇ ۾ ڦهليپپل هئي ۽ سپپنڌ جپپا اڪڪڪثر عپپالم سپپندس وڏي عپپزت ۽‬ ‫احترام ڪندا هئا‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو فتو ٰي نويسيَء جي فپپن ۾ بپپه وڏي ڪمپپالت‬ ‫رکندڙ هو‪ .‬پاڻ نهايت ئي پرهيزگار‪ ،‬عابپپد‪ ،‬زاهپپد‪ ،‬متقپپي ۽ حپپق پرسپپت‬ ‫هو‪ .‬شريعت جو سختيَء سان پابند هو ۽ ٻين کي پڻ ان تي عمل ڪرڻ‬ ‫لِء سختيَء سان تاڪيد ڪندو هو‪ .‬پاڻ نهپايت ئي صپپابرين طپبيعت جپو‬ ‫مالڪ هو‪ .‬خانبهادر محمد صديق ميمڻ “سنڌ جي ادبپپي تاريپپخ” ۾ “قمپپر‬ ‫المنير” جي حوالي سان لکي ٿو ته مخدوم صاحب کي پنهنجن ويجهن‬ ‫عزيزن ڏاڍو ستايو هو‪ ،‬جنهن جپپو هپن انهيپَء ڪتپپاب ۾ دلپي اظهپپار پپڻ‬ ‫ڪيوآهي‪ .‬بهرحال‪ ،‬انهيَء ڳالهه ۾ ڪوبه وڌاُء نپپه آهپپي تپپه ُان زمپپاني ۾‬

‫مخدوم صاحب جهڙو مدبر ۽ اعل ٰي صلحيتن وارو ٻيو ڪوبه عالم ڪونه‬ ‫هو‪ .‬مخدوم صاحب پنهنجي غير معمولي عقل ۽ دانش‪ ،‬فهم ۽ فراست‬ ‫جا اهڙا ته گهرا نقوش ڇڏيا آهن‪ ،‬جي وقت گذرندي اڄ به يادگپپار جپپي‬ ‫حيثيت رکن ٿا‪.‬‬ ‫تصنيفات جو علمي جائزو‪:‬‬ ‫مخدوم عبپپدالله نپپرئي وارو علمپپي لحپپاظ کپپان وڏي بلنپپد مرتپپبي وارو‬ ‫عالم هو‪ .‬مخدوم صپپاحب عربپپي‪ ،‬فارسپپي ۽ سپپنڌي زبپپانن تپپي ڪامپپل‬ ‫عبور رکندڙ هو‪ .‬جيتوڻيڪ پاڻ بنيادي طرح ڪڇ جي علئقي سان تعلپپق‬ ‫رکندڙ هو‪ ،‬پر کيس سنڌي زبپپان سپپان وڏو ُانپپس هپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫عربي ۽ فارسي زبانن جي بجاِء‪ ،‬پنهنجو سمورو قلمپپي پورهيپپو سپپنڌي‬ ‫زبان ۾ ڪيو آهي‪ .‬پاڻ عربي ۽ فارسي زبپپان سپپان گپڏ اسپپلمي علمپپن‪،‬‬ ‫جهڙوڪ‪ :‬تفسير‪ ،‬حديث ۽ فقه ۾ وڏي مهارت رکنپپدڙ هپپو‪ .‬پپپاڻ ڪلهپپوڙن‬ ‫ب تصپپنيف بپپزرگ ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫جي دؤر جو هڪ وڏو صاح ِ‬ ‫محمد هاشم ٺٽويَء کان پوِء‪ ،‬پاڻ هپڪ وڏو عپالم نظپر اچپي ٿپو‪ ،‬جنهپپن‬ ‫اسلمي علوم جي هر فن تپپي سپپنڌي زبپپان ۾ نهپپايت ئي نايپپاب ڪتپپاب‬ ‫تصنيف ڪيا آهن‪.‬‬ ‫مخپپدوم عبپپدالله پنهنجپپي سپپموري حيپپاتي درس ۽ تپپدريس سپپان گ پڏ‪،‬‬ ‫تصنيف ۽ تاليف ۾ پوري ڪئي‪ .‬مخدوم صاحب تعليم جي مشپپغلي کپپان‬ ‫فارغ ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬پنهنجي زماني جي همعصپپر ٺٽپپوي عپپالمن ۽ بزرگپپن‬ ‫جي سنڌي تصنيفن ۽ تاليفن کان متاثر ٿي‪ ،‬پاڻ خود تصنيف ۽ تاليف جو‬ ‫ڪم شروع ڪيو‪ .‬مخدوم صاحب پنهنجي دؤر جي مپپروج سپپنڌي ڊگهپپن‬ ‫نظمن جي سٽاَء موجب الف‪ -‬اشباع واري سانچي ۾ مپپذهبي‪ ،‬علمپپي ۽‬ ‫تواريخي ڪتاب تصپنيف ڪيپا‪ .‬پپاڻ جيئن تپه ٺٽپي ۾ تعليپم حاصپل ڪئي‬ ‫هئائين‪ ،‬انهيَء ڪري اتان جي متقدمين بزرگپپن جپپي سپپنڌي تصپپنيفن ۽‬ ‫تاليفن کان متپپاثر ٿپي‪ ،‬انهيپَء مپروج طريقپپي واري سپٽاءَ ۽ صپپورت ۾‬ ‫پنهنجا سڀئي ڪتاب جوڙيائين‪.‬‬ ‫انهيَء سلسلي ۾ علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم عبدالله جيڪي ڪتاب جوڙيا آهن‪ ،‬انهن مپپان گه ڻا تپپه ڇپجپپي‬ ‫چڪا آهن‪ ،‬جي هن وقت ناپيد آهن ۽ ڪي اڃپپا تپپائين قلمپپي صپپورت ۾‬ ‫آهپن‪ ،‬جيئن خزينتپه البپرار وغيپره‪ .‬ڇپاپي ۾ آيپل ڪتپابن مپان هيٺيپان‬ ‫مشهور آهن‪ :‬ڪنزالعبرت‪،‬قمر المنير‪ ،‬بدر المنيپپر‪ ،‬نورالبصپپار‪ ،‬خزينتپپه‬ ‫اعظم‪ ،‬تفسير يوسف ۽ ٻيا‪(29)”.‬‬

‫ان کان سواِء‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري جا ٻيا بپپه ڪتپپاب آهپپن‪ ،‬جپپي‬ ‫قلمي صورت ۾ سنڌ جي وڏن خاندانن جي ذاتي ڪتبخانن ۾ موجود آهن‬ ‫۽ ڪجهه وري سندس پونيرن وٽ پڻ محفوظ آهن‪ .‬مخدوم صاحب جي‬ ‫انهن ڪتابن کي سنڌ اندر وڏيپَء عپپزت ۽ احپپترام جپپي نگپپاه سپپان ڏٺپپو‬ ‫ويندو هو ۽ اڄ تائين انهن تصنيفن کي پڙهيو وڃي ٿو‪ .‬سنڌ ۽ ڪڇ ۾ هپپر‬ ‫ڪنهن ديني مدرسي ۾ مخدوم صاحب جي انهپپن ڪتپپابن کپپي نصپپاب ۾‬ ‫داخل ڪري پڙهايو ويندو هو‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله جي ڪتابن جو جڏهن باريڪ بينيَء سان مطالعو ڪجپپي‬ ‫ٿو ته اهو معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬ته کيپپس قپپرآن پپپاڪ‪،‬حپپديث‪ ،‬فق په‪ ،‬سپپيرت ۽‬ ‫تواريخ تي وڏو ڪامل عبور حاصل هو‪.‬اسپپلم ۽ دينپپي مسپپئلن تپپي پپپاڻ‬ ‫وڏي گهري نظر رکندر هو‪ .‬متقدمين عپپالمن ۽ بزرگپپن جپپي تصپپنيفن ۽‬ ‫تاليفن جي به کيس وڏي ڄاڻ هئي ۽ انهپپن جپپي لکڻيپپن کپپان بپپه گه ڻو‬ ‫متاثر هو‪ .‬مخدوم صاحب پنهنجپپي ڪتپپابن ۾ قپپرآن پپپاڪ‪ ،‬حپپديث‪ ،‬فقپه‪،‬‬ ‫تواريخ ۽ بزرگن جي قولن کي جاِء بجپاِء ڪثرت سپان اسپتعمال ڪيپو‬ ‫آهي‪ .‬عربي ۽ فارسيَء جي ڪيترن ئي وڏن مستند ڪتابن جا حوال پپپڻ‬ ‫ڏنا آهن‪ ،‬جنهن مان سندس وسيع مطالعي ۽ تبحر علميَء جو پتو پپپوي‬ ‫ٿپپو‪ .‬ان سپپان گپڏ‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب سپپنڌ انپپدر ان وقپپت جپپي اسپپلمي‬ ‫معاشري ۾ پيدا ٿيل خرابيپپن ۽ غلپپط رسپپمن‪ ،‬ريتپپن ۽ رواجپپن ۽ بپپدعتن‬ ‫وغيره جي خلف به سخت لفظن ۾ رد قپپد ڏنپپو آهپپي ۽ ان جپپو صپپحيح‬ ‫نموني ۾ اصلح ڪيپپو آهپپي‪ .‬هپپتي سپپندس انهپپن تصپپنيفن جپپو مختصپپر‬ ‫علمي جائزو ڏجي ٿو‪:‬‬ ‫‪ .1‬ڪنزالعبرت‪:‬‬ ‫هيُء مخدوم عبدالله نرئي واري جو سپپڀ کپپان پهريپپون ڪتپپاب آهپپي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جنهن وقت پنهنجو هيُء ڪتاب لکيو‪ ،‬ان وقت ٺٽي جي‬ ‫مشپپهور عپپالم ۽ محپپدث‪،‬مخپپدوم محمپپد هاشپپم ٺٽپپويَء)المتپپوفي‪:‬‬ ‫‪1174‬هه‪1761 /‬ع( کي هن فاني جهپپان مپپان رحلپپت ڪئي پپپورو ه پڪ‬ ‫ورهيه گذري چڪو هو‪ .‬مخدوم عبپپدالله نپپرئي واري هي پُء ڪتپپاب ‪-30‬‬ ‫رمضان المبارڪ ‪1175‬هه‪ -24/‬اپريل ‪1762‬ع تي لکي پپپورو ڪيپپو‪ .‬ان‬ ‫وقت مخدوم صاحب ڀرپور جوانيَء ۾ هو‪ .‬تعليم جي مشغلي کان فارغ‬ ‫التحصيل ٿيپڻ کپپان پپپوِء‪ ،‬هيپَء سپپندس پهرئيپپن تصپپنيف هئي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب جو هيُء ڪتاب اسلمي تعليمات جپپي ڏس ۾ هپڪ اهپم ۽ جپپامع‬ ‫ڪتاب آهي‪ ،‬جنهن ۾ اسلمي عقيدن‪ ،‬عبادتن‪ ،‬اخلقيپپات ۽ ٻيپپن ڪيپپترن‬

‫ئي اهم ديني ۽ دنيوي مسئلن تي مفصل روشني وڌل آهي‪ .‬هن ڪتاب‬ ‫جي اڀياس مان اهو واضح ٿئي ٿو ته پراڻي زماني ۾‪ ،‬عالمن جا جيڪي‬ ‫به ديني ۽ مذهبي مسئلن تي ڪتاب لکيا ويا هئا‪ ،‬تن سڀني کي مخپدوم‬ ‫صاحب پنهنجي آڏو رکي‪ ،‬هڪ نئين رنگ ۽ ڍنگ ۽ عام فهم سنڌي نظمي‬ ‫عبارت ۾ “ڪنزالعبرت” کي مرتب ڪيو‪ ،‬جو واقعي پنهنجي نپپالي جپپي‬ ‫نسبت سان “عبرت جو خزانو” آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جو هيُء ڪتاب ليٿو پريس جي رواج ۾ اچڻ‬ ‫کان پوِء‪ ،‬انگريپپزن جپپي ابتپپدائي دؤر ۾ قاضپپي عبپپدالڪريم بپپن قاضپپي‬ ‫نورمحمد پپـپلبندري‪ ،‬تاجر ڪتپپب‪ ،‬مطبپپع ڪريمپپي‪ ،‬بمپپبئيءَ مپپان سپپن‬ ‫‪1340‬هپپه‪1921 /‬ع ۾ ٻپپن جلپپدن ۾ شپپايع ڪرايپپو‪ .‬هيپپُء ڪتپپاب ڊبپپل‬ ‫ڪڪڪرائون سپپائيز ۾ آهپپي ۽ ان جپپو پهريپپون جلپپد ‪ 274‬۽ ٻيپپو جلپپد ‪247‬‬ ‫صفحن تي مشپپتمل آهپپي‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپو ٻيپپو ڇپپاپو سپپن ‪1380‬هپپه‪/‬‬ ‫‪1960‬ع ۾ مولنا محمد مدني مهاجر‪ ،‬ڪراچيَء مان ڇپايو هو‪ .‬هپن ٻئي‬ ‫ڇاپي جپپي وڏي خصوصپپيت اهپپا آهپپي‪ ،‬جپپو ان ۾ علمپپه غلم مصپپطف ٰي‬ ‫قاسمي صاحب جو “مهاڳ” لکيل آهي‪ ،‬جنهپپن ۾ مخپپدوم صپپاحب جپپي‬ ‫حياتيَء جي باري ۾ نهايت قيمتي اهم اضافا ۽ وضپپاحتون ڪيپپون ويپپون‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫“ڪنزالعبرت” پنهنجي نالي جي اعتبار کان وڏو علم‪ ،‬نصيحت ۽ عپپبرت‬ ‫جو ڀنڊار آهي‪ .‬مخدوم صاحب هن ڪتاب ۾ ايمپپان‪ ،‬عبپپادات‪ ،‬معپپاملت‪،‬‬ ‫اخلقيات‪ ،‬سيرت پاڪ ۽ تواريخ جهڙن اهم موضوعن تي وڏي تحقيپپق ۽‬ ‫کوجنا ڪري‪ ،‬نهايت ئي قيمتي ۽ بصيرت افروز مواد يڪجاِء ڪري‪ ،‬هپپر‬ ‫ڪنهن مسئلي کي قران پاڪ ۽ حديث شريف جي روشپپنيءَ ۾ مثپپالن ۽‬ ‫دليلن سان سمجهايو آهي‪ .‬هن ڪتاب ۾ عقيدن جي سلسپپلي ۾ ايمپپان‪،‬‬ ‫ڪفر‪ ،‬عبادت‪ ،‬نماز‪ ،‬روزي‪ ،‬حج‪ ،‬زڪوات‪ ،‬نفلي صپپدقي وغيپره جهڙيپن‬ ‫ڳالهين جي قپپرآن ۽ حپپديث جپپي مثپپالن سپپان سپپمجهاڻي ڏنپپي ويئي‬ ‫آهي‪ .‬گل‪ ،‬نسپپب تپپي فخپپر ڪرڻ‪ ،‬قتپپل‪ ،‬شپپرڪ‪ ،‬زنپپا‪ ،‬دنيپپا جپپو عشپپق‪،‬‬ ‫نامحرمات کي ڏسڻ‪ ،‬تڪبر ڪرڻ‪ ،‬وياج‪ ،‬پيرن ۽ قبرن جپپي پوڄپپا ڪرڻ‪،‬‬ ‫باسون باسڻ‪ ،‬ميل ۽ عرس ملهائڻ‪ ،‬ساز سرود ۽ سماع کان منع ڪرڻ‪،‬‬ ‫عورتن جو قبرستان ۾ وڃڻ‪ ،‬ميت تپپي روئڻ وغيپپره جهڙيپپن بپپدعتن‪ ،‬بپپد‬ ‫ريتن ۽ رسمن کي بند ڪرڻ لِء مخپپدوم صپپاحب سپپختيَء سپپان تنپپبيهه‬ ‫ڪئي آهي‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬مومن کي الله تعال ٰي ۽ ان جي رسول صلي‬ ‫الله عليه وسلم جپپي محبپپت جپپو درس‪ ،‬پرهيزگپپاري‪ ،‬حلل جپپي روزي‬

‫ڪمائڻ‪ ،‬نڪاح‪ ،‬علم حاصل ڪڪڪرڻ ۽ اللپپه جپپي راهپپه ۾ جهپپاد ڪڪڪرڻ جپپي‬ ‫هدايت ڪئي اٿس‪ .‬موت‪ ،‬قبر‪ ،‬قيامت جي ڳالهين ۽ ڊيڄارينپپدڙ حپپالت‬ ‫کي به نروار ڪيو ويو آهي‪ .‬نبين سپڳورن جپپا قصپپا‪ ،‬غپپزوات‪ ،‬معپپراج‪،‬‬ ‫حضور نبي ڪريم صپپلي اللپپه علي په وسپپلم جپپن جپپي سپپيرت ۽ خلفپپاءِ‬ ‫راشدين جي احوالن کي به بيان ڪيو ويو آهي‪ .‬مخدوم صاحب حقپپوق‬ ‫العباد سان گڏ‪ ،‬امر بالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو پورو حق ادا ڪيو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫“ڪنزالعبرت” جي ڇپيل ٻنهي جلدن جپپو جڏهپپن غپپور سپپان مطپپالعو‬ ‫ڪجي ٿو ته اهو ظاهر ٿئي ٿو‪ ،‬تپپه هپپن ڪتپپاب جپپي ڪڪڪن حصپپن کپپي‬ ‫نفس مضمون جي لحاظ کان‪ ،‬ناشرن الڳ الڳ ڪتابڙن جي صورت ۾‬ ‫ڇپايو آهي‪ .‬سنڌ جي عالمن ۽ تپپذڪره نگپپارن‪ ،‬هپپن ڪتپپاب جپپي انهپپن‬ ‫مذڪوره بابن کي ه ڪ جدا ڪتاب جي حيثيت ۾ شمار ڪيپپو آهپپي‪ ،‬جپپو‬ ‫ڪنهن به صورت ۾ درست نه آهي‪ .‬انهن الڳ بابن کي وري ڪن ڇپيل‬ ‫مجموعن ۾ گڏ پڻ آندو ويو آهي‪ ،‬جن مان ڪن ۾ مخپپدوم صپپاحب جپپو‬ ‫نالو به ڪونهي‪ .‬حقيقپپت ۾ اهپپي سپپڀئي “ڪنزالعپپبرت” جپپا ئي حصپپا‬ ‫آهن‪ .‬اسان هتي اهڙن رسالن جي نشاندهي ڪريون ٿا‪:‬‬ ‫‪“ .1‬غپپزوات”‪ :‬ڪنزالعپپبرت‪ ،‬ج اول جپپي ٻپپاويهين بپپاب جپپو سپپورهون‬ ‫فصل آهي‪.‬‬ ‫‪“ .2‬شجاعت سيدالنام” يپپا “شپپجاعت نپپبي ڪريپپم صپپلي اللپپه عليپپه‬ ‫وسلم”‪ :‬ڪنزالعبرت‪ ،‬ج اول جي ٻاويهين باب جو سترهون فصل آهي‬ ‫‪“ .3‬قصو سيدنا امير عمر رضه جو اسلم آ ڻڻ”‪ :‬ڪنزالعپپبرت‪ ،‬ج اول‬ ‫جي ٻاويهين باب جو ارڙهون فصل آهي‪.‬‬ ‫‪“ .4‬وفات نامو” يا “رحلت رسول ڪريم صلي الله علي په وسپپلم جپپن‬ ‫جي”‪ :‬ڪنزالعبرت‪ ،‬ج ٻئي جو ٻٽيهون باب آهي‪.‬‬ ‫‪“ .5‬شهادت امام حسين رضپپي اللپپه عنپپه”‪ :‬ڪنزالعپپبرت‪ ،‬ج ٻئي جپپو‬ ‫چاليهون باب آهي‪.‬‬ ‫‪“ .6‬نصيحت نامو”‪ :‬ڪنزالعبرت‪ ،‬ج ٻئي جو ايڪيتاليهون باب آهي‪.‬‬ ‫‪ .2‬خزانته البرار‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري هن ڪتاب ۾ نماز ۽ روزي جي مسئلن بابت‬ ‫فقهي ۽ شرعي لحاظ کان روشني وڌي آهي‪ .‬ڊاڪٽر ميمپپڻ عبدالمجيپپد‬ ‫سنڌي صاحب هن ڪتاب جي بپپاري ۾ لکپپي ٿپپو تپپه ان جپپو هپڪ قلمپپي‬ ‫نسخو‪ ،‬علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب کي سندس هپپڪ دوسپپت‬

‫ڪڇ مان گهرائي ڏنو هو‪ (30).‬انهيَء ساڳئي ڪتاب جو هڪ ٻيو قلمپپي‬ ‫نسخو‪ ،‬مولنا محمد قاسم سومري صپاحب جپي ڪتبخپپاني‪“ ،‬قاسپميه‬ ‫لئبريري” ڪنڊياري ۾ موجود آهي‪ .‬راقم کي انهيَء پوئين قلمي نسخي‬ ‫جي فوٽو ڪاپي عزيزم بشير احمد هيسباڻيَء جي ذريعي حاصپل ٿپي‪.‬‬ ‫هن وقت‪ ،‬راقم جي سامهون اهو ئي قلمي نسخو موجود آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيَء “خزانته البپپرار” جپپي تصپپنيف ٿيپڻ جپپو‬ ‫سال ‪1175‬هپپه‪1762 /‬ع ڄا ڻايو آهپپي‪ (1)(31) ،‬جپپو اصپپل ۾ مخپپدوم‬ ‫صاحب جي پهرئين تصنيف “ڪنزالعبرت” جپپي مڪمپپل ٿي پڻ جپپو سپپال‬ ‫آهپپي‪ .‬ان متعلپپق‪“ ،‬ڪنزالعپپبرت” واري ڪتپپاب جپپي احپپوال ۾ مڪمپپل‬ ‫ب‪،‬‬ ‫روشني وڌي ويئي آهي‪ .‬دراصل‪ ،‬مخدوم صاحب پنهنجپپو هي پُء ڪتپپا ُ‬ ‫“ڪنزالعبرت” جي تصنيف ڪرڻ کان اٽڪل چار ورهيپپه پپپوِء لکيپپو هپپو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪“ ،‬خزانته البرار” جي آخر ۾ ان جي تصنيف ڪرڻ جپپي‬ ‫تاريخ ‪ -9‬محرم الحرام ‪1179‬هه‪ -28/‬جون ‪1765‬ع ڄاڻائي آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو خود ان باري ۾ چوي ٿو‪:‬‬ ‫ي ٿيپپپپو تمامپپپپا‪،‬‬ ‫“تحقيپپپپق جڏهپپپپن نسپپپپخو نپپپپاقص جپپپپو هـپپپپپ ُ‬ ‫’خزانتپپپپپپه البپپپپپپرار‘ سپپپپپپنڌي رکيپپپپپپم تـپهـپپپپپپپم جپپپپپپو نپپپپپپانُء‪،‬‬ ‫هجپپرت کپپي حضپپرت جپپي هئا ا ِ ڪاره سپپا ۽ اوڻاسپپي ورهپپن گپپذرئا‪،‬‬ ‫هجپپپپپپرت کپپپپپپي حضپپپپپپرت جپپپپپپي‪ ،‬جپپپپپپو مڙنپپپپپپي مـپپپپپپپهدارا‪،‬‬ ‫نپپپپپوِء تاريپپپپپخ سپپپپپا هپـپپپپپپئي پپپپپپڻ سپپپپپنڌي محپپپپپرم مپپپپپاه‪،‬‬ ‫ڏ“ينهپپپپپن اربپپپپپع جپپپپپو هپـپپپپپپئو وقپپپپپت نمپپپپپاز ضپپپپپح ٰي‪(32)”.‬‬ ‫هن قلمي نسخي جي آخر ۾ ڪاتب پنهنجو نپالو‪ ،‬تاريپخ ۽ سپن فارسپپي‬ ‫زبان ۾ هن طرح ڄاڻايو آهي‪:‬‬ ‫“تمام شد کتاب مستطاب خزانته البرار سندي از دست عثمان فقيپپر‬ ‫بتاريخ هشتم ماه ربيع الول سن ‪1255‬هه‪(33)”.‬‬ ‫انهيَء مٿئين عبارت مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته عثمان فقير نالي ڪاتب‪،‬‬ ‫اهو ڪتاب ‪ -8‬ربيع الول ‪1255‬هه‪ -22/‬مئي ‪1839‬ع تي ڪتابت ڪري‬ ‫مڪمل ڪيو‪ .‬هيُء قلمي نسخو‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري جي ڄاڻايل‬ ‫تصنيف واري سال کان اٽڪل ‪ 57‬ورهيه پوِء‪ ،‬اصل ڪتاب تان نقپپل ٿيپپو‪.‬‬ ‫ڪاتب ضرور ڪنهن مستند ۽ معتبر قلمي نسخي تان پنهنجو اهو نسپپخو‬ ‫تيار ڪيو هوندو! هيپُء سپمورو قلمپي نسپخو ‪ 425‬صپفحن تپي پکڙيپل‬

‫آهي‪ .‬وڏي تختيَء تي “عربي – سنڌي” خط نسخ ۾ ڪتابت ڪيپپل آهپپي ۽‬ ‫هرهڪ صفحي تي ‪ 11‬سٽون آهن‪.‬‬ ‫هن ڪتاب ۾ ٻه باب آهن‪ .‬پهرئين باب ۾ ‪ 52‬فصل ۽ ٻئي باب ۾ ‪ 9‬فصپپل‬ ‫ڏنا ويا آهن‪ .‬باب پهرئين ۾ نماز جي مسئلن تي روشني وڌي ويئي آهپپي‬ ‫۽ ٻئي باب ۾ روزن جي متعلق مسئلن جو ذڪر آهي‪ .‬هپن نسپخي جپي‬ ‫منڍ ۾ ڪتاب جي اندر جيڪو به مواد آيل آهپپي‪ ،‬ڪاتب ان جپپو تفصپپيل‬ ‫فارسيَء ۾ ڏنو آهي‪ .‬مخدوم صپپاحب‪ ،‬هپپن ڪتپپاب ۾ نمپپاز ۽ روزن جپپي‬ ‫متعلق شرعي مسئل گڏ ڪيا آهن‪ .‬دراصل‪ ،‬هن ڪتاب جي ان زمپپاني ۾‬ ‫تاليف ڪرڻ جي ضرورت ان ڪري پيش آئي‪ ،‬جو بقول مخدوم صاحب‬ ‫جي ته ان وقت عام ماڻهو نماز ۽ روزي جي بابت شرعي مسئلن جي‬ ‫باري ۾ مختلف نمونن ۾ تمام گهڻا سوال پڇندا هئا ۽ انهن جي شپپرعي‬ ‫حيپپثيت جپپي وضپپاحت بپپه دريپپافت ڪنپپدا هئا‪ .‬انهيپپَء ضپپرورت کپپي‬ ‫محسوس ڪندي‪ ،‬مخدوم صاحب هيُء ڪتاب تاليف ڪيو‪ ،‬هپپن ڪتپپاب‬ ‫۾ صرف مسئلن جي اجمالي صورت بيان ڪيل آهپي‪ .‬مخپدوم عبپدالله‬ ‫نرئي واري ان جي وڌيڪ تشپپريح لِء “نپـپپپور البصپپاُر” نپپالي ه پڪ ال پڳ‬ ‫ڪتاب تحرير ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ “خزانته البرار” ۾ آيل فقهي مسپپئلن جپپي‬ ‫باقاعدي پوريَء طرح شرح بيان ڪئي ويئي آهي‪ .‬ان ڪتاب جو پڻ هن‬ ‫کان پوِء بيان ايندو‪“ .‬خزانته البرار” فقهي ۽ شرعي مسپپئلن تپپي ه پڪ‬ ‫وڏي بلند پايي جو ڪتاب آهي‪ .‬هيُء ڪتپپاب اڃپپا شپپايع ٿپپي نپپه سپپگهيو‬ ‫آهي‪ ،‬حالنڪه هن ڪتاب تپپي لکيپپل شپپرح “نـپپپور البصپپاُر” جپپي نپپالي‬ ‫سان ڇپجي چڪي آهي‪ .‬هيُء ڪتپپاب ان زمپپاني ۾ مپپروج سپپنڌي نظپپم‬ ‫جي صورت ۾ منظوم ٿيل آهي‪ .‬مخدوم صاحب هپن ڪتپپاب کپي وڏيپَء‬ ‫محنت ۽ نهايت خبرداريَء سان لکيپپو آهپپي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب ان قپپديم‬ ‫دؤر جي وڏن مشهور ۽ مستند عالمن‪ ،‬مفسرن‪ ،‬محدثن ۽ فقيهپپن جپپي‬ ‫ڪتابن جا هر مسئلي جي بحث دوران حوال ڏنا آهپپن ۽ ڪيپپترن فقهپپي‬ ‫مسئلن جي تصحيح به ڪئي آهي‪ .‬بهرحال‪ ،‬هيُء ڪتاب هر لحاظ کپپان‬ ‫عام ماڻهن‪ ،‬شاگردن ۽ مدرسن جپپي پڙهائينپپدڙ عپپالمن لِء ه پڪ قابپپل‬ ‫قدر رهنما واري حيثيت رکي ٿو‪ .‬هن ڪتاب جپپي اڀيپپاس مپپان مخپپدوم‬ ‫صاحب جي وسيع مطالعي‪ ،‬ڄاڻ ۽ انهيَء فن تي ڪامپپل دسپپترس هئڻ‬ ‫جو واضح ثبوت ملي ٿو‪.‬‬ ‫‪ .3‬بدرالمپـپنير‬

‫مخدوم عبدالله نرئي واري هن ڪتپپاب ۾ حضپپور نپپبي ڪريپپم صپپلي اللپپه‬ ‫عليه وسلم جن جپي مپدح‪ ،‬ثنپا ۽ صپفت بيپان ڪئي آهپي‪ .‬ان سپان گپڏ‪،‬‬ ‫اسلمي تعليمات جي متعلق پڻ ڪيترين ئي اهم ڳالهين جپو ذ ڪر ڪيپو‬ ‫آهپپي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‪“ ،‬بپپدرالمنير” ۾ قيپپامت جپپو برپپپا ٿيپڻ ۽ ان جپپون‬ ‫علمتون ۽ نشانيون وضاحت سان بيان ڪيون آهن‪ .‬هن ڪتاب جپپي اٺيپپن‬ ‫باب ۾ امام اعظم جي مناقبن جو بيان پپڻ ڪيپپو ويپپو آهپپي‪ .‬ڊاڪٽپپر ميمپڻ‬ ‫عبدالمجيد سنڌيَء هن ڪتاب جي قلمي خپپواه ڇپپاپي نسپپخي جپپو ڪوبه‬ ‫ذڪر نه ڪيو آهي‪ .‬ڊاڪٽر صاحب هن ڪتاب جي متعلق صرف ايترو لکي‬ ‫ٿو ته هن ڪتاب جو هڪ قلمي نسپخو تيرهيپن صپدي هجريپءَ جپو لکيپل‬ ‫آهي‪ ،‬جيڪو عثمان شيخ ڀرڪيي پوٽي )لڙ( جو ڪتابت ڪيل آهپپي‪)(34).‬‬

‫‪(1‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي هن ڪتاب جو ليٿو ۾ ڇپيل نسخو راقم‬ ‫جي سامهون آهي‪ ،‬دراصل‪ ،‬هيُء ڪتاب “مطبع فتح الڪريم”‪ ،‬بمپپبئيءَ‬ ‫مان ‪ -7‬جمادي الول ‪ 1302‬هه‪ -22/‬فيبروري ‪1885‬ع تي ڇپجي پڌرو‬ ‫ٿيو‪ .‬هن ڪتاب جي ڪتابت‪ ،‬ميان گپپل محمپپد بپپن حپپاجي محمپپد مقيپپم‬ ‫نورنگزادي جي ڪيل آهي‪ .‬هي پُء سپپمورو ڪتپپاب ڊيمپپي سپپائيز ۾ ‪246‬‬ ‫صفحن تي ڦهليل آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو ڪتاب “بدر المنير” جپپي تصپپنيف ٿيپڻ بپپابت‬ ‫چوي ٿو‪:‬‬ ‫“تيلنپپپپپه شپپپپپروع ڪيوسپپپپپون شپپپپپوال جپپپپپي پنرهپپپپپي تاريخپپپپپا‪،‬‬ ‫سپپپپپين امپپپپپداد توفيپپپپپق اللپپپپپه جپپپپپي نسپپپپپخو سپپپپپنڌيَء واَء‪،‬‬ ‫ڪاره سـپپپپپپپپئا ۽ چوراسپپپپپپپيَء ۾ بعپپپپپپپد هجرتپپپپپپپا‪،‬‬ ‫سپپپپپپپن ا‬ ‫تيئن ’بپپپپپپدر المنيپپپپپپر‘ سپپپپپپندس رکيوسپپپپپپون اسپپپپپپما‪(35)”.‬‬ ‫مخدوم عبدالله جي انهيَء مٿئين عبارت مان اهو ظاهر ٿئي ٿو تپپه پپپاڻ‬ ‫هيُء ڪتاب ‪ -15‬شوال المڪرم ‪1184‬هه‪ - 1 /‬فيپپبروري ‪1771‬ع تپپي‬ ‫لکڻ شروع ڪيائين‪ .‬مخدوم صاحب ان دؤر جپپي رواج مطپپابق‪ ،‬ڪتپپاب‬ ‫جي آخر ۾ ان جي تڪميل جي تاريخ يا سن وغيره نه ڄاڻايو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب هن ڪتاب جي منڍ ۾ حمد ۽ ثنپپا کپپان پپپوِء‪ ،‬حضپپور نپپبي‬ ‫ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي مدح ۽ صفت بيان ڪئي آهي‪ .‬ان‬

‫کان پوِء قيامت جو تفصيلي ذڪر ڪيو ويو آهي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب خپپود‬ ‫هن ڪتاب جي مواد جي باري ۾ لکي ٿو‪:‬‬ ‫ن ۾ اچپپي اهپپو خيپپال پيپپدا ٿيپپو تپپه هپڪ اهپڙو نن ڍڙو‬ ‫“هن حقير جي مـپ َ‬ ‫ڪتاب جوڙجي‪ ،‬جنهن ۾ قيامت جو عبرت انگيز احوال هجي ۽ قيامت‬ ‫جي اچڻ جون نشانيون پڻ ان ۾ بيان ٿيل هجن‪ ،‬جن جو ٻين ڪتپپابن ۾‬ ‫ذڪر اچي ٿو‪ ،‬ته جيئن ماڻهو ان کي پڙهي گناهن کپپان تپپوبهه ڪن ۽‬ ‫الله تعال ٰي جي س پڌي راهپپه وٺپپن‪ .‬ٻي پَء طپپرح‪ ،‬ا ڪثر مپپاڻهو مپپوت ۽‬ ‫قيامت کي وساري ويٺا آهن ۽ ُدنيوي حرص ۽ هپپوس ۾ ڦاٿپپل آهپپن‪)”.‬‬ ‫‪(36‬‬ ‫باب پهريون ‪ -‬قيامت جو ذڪر‬ ‫باب ٻيو ‪ -‬قيامت جي اچڻ جون نشانيون‬ ‫بابت ٽيون ‪ -‬هجرت کان پوِء ظاهر ٿيندڙ واقعن ۽ حادثن جو بيان‬ ‫بابت چوٿون ‪ -‬امام مهدي رضي الله عنه جي اچڻ جو ذڪر‬ ‫باب پنجون ‪ -‬امام مهدي رضي الله عنه جي اچپڻ کپپان پپپوِء رونمپپا ٿينپپدڙ‬ ‫واقعن جو احوال‬ ‫بابت ڇهون ‪ -‬قيامت جي اچڻ جو مفصل احوال‬ ‫باب ستون ‪ -‬قيامت کان اڳ ۾ حضرت عيس ٰي عليه السلم جو نزول‬ ‫باب اٺون ‪ -‬امام اعظم جي مناقبن جو احوال‬ ‫مخدوم عبدالله انهپن مٿيپن اٺپن بپابن ۾ آنپدل سپپمورو احپپوا ُ‬ ‫ل‪ ،‬نهپايت‬ ‫خبرداريَء ۽ وڏيَء ذهانت سان ان دؤر جي مـپپپروج منظپپوم سپپنڌيَء ۾‬ ‫لکي پورو ڪيو آهي‪ .‬هر هڪ باب ۾ آندل مضمون کپپي هپپر لحپپاظ کپپان‬ ‫مستند ۽ معتبر ثابت ڪرڻ لِء جاِء بجپپاِء قپپرآن مجيپپد‪ ،‬حپپديث شپپريف‪،‬‬ ‫اصحابن سڳورن جي قولن ۽ بزرگن جي روايتن جا حوال ڏنا ويا آهپپن‪.‬‬ ‫ازان سپپواِء‪ ،‬اسپپلم جپپي چئن ئي فقهپپي امپپامن‪ ،‬عپپالمن‪ ،‬محپپدثن‪،‬‬ ‫مفسرن ۽ مؤرخن جا پڻ ڪيترين ئي جاين تي ٽيڪا طور انهن جا حوال‬ ‫ڏيئي‪ ،‬هر واقعي کي صحيح ثابت ڪڪڪرڻ لِء ڪوشپپش ڪئي ويئي آهپپي‪.‬‬ ‫هن ڪتاب ۾ ڪيترين ئي روايتپپن ۽ واقعپپن جپپي ڇنڊڇپپاڻ پ پڻ ڪئي ويئي‬ ‫آهي‪ ،‬جيڪي عام ماڻهن ۾ غلط رنگ ۾ مروج آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله جو هيُء ڪتاب منظوم سنڌيَء ۾ مذهبي ۽ ديني ادب ۾‬ ‫پنهنجيءَ نپپوعيت جپپو هپڪ انوکپپو ڪتپپاب آهپپي‪ .‬هيپُء ڪتپپاب تواريپپخ ۽‬ ‫تذڪره نويسيَء جو هڪ بهترين مثال آهپپي‪ .‬اسپپلمي تواريپپخ جپپا اهپپي‬ ‫واقعا ۽ حادثا‪ ،‬فرقا ۽ فتنا بيان ڪيا ويپپا آهپپن‪ ،‬جپپي حضپپور نپپبي ڪريپپم‬

‫صلي الله عليه وسلم جن جي هپپن دنيپپا مپپان لڏا ڻي ڪرڻ کپپان پپپوءِ‬ ‫رونما ٿيا‪ .‬انهن واقعن جو پڻ ذڪر ڪيو ويو آهي‪ ،‬جي قيامت جپپي اچ پڻ‬ ‫کان اڳ ۾ ٿيندا ۽ انهن جو تواريخ سان وڏو تعلق هونپپدو‪ .‬انهي پَء ڏس ۾‪،‬‬ ‫مشهور ۽ مستند اسلمي تواريخن جا ڪافي تعداد ۾ حوال ڏنا ويا آهپپن‪.‬‬ ‫انهن سڀني ڳالهين کي ڏسي‪ ،‬مخدوم صپپاحب جپپي وسپپيع مطپپالعي ۽‬ ‫تبحر علميَء جي ڄاڻ ملي ٿي‪.‬‬ ‫‪ .4‬نـتورالبصاُر‪:‬‬ ‫مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري “نـپپپورالبصار” نپپالي ڪتپپاب ‪ -3‬جمپپادي‬ ‫الثاني ‪1193‬هه‪ 18 /‬جون ‪1779‬ع تي تصنيف ڪيپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫پنهنجي ڪتاب “خزانته البرار” جپپي لکپڻ کپپان پپپوِء‪ ) ،‬جنهپپن جپپو اڳ ۾‬ ‫ذڪر ڪري آيا آهيون( اهو ضپپروري سپپمجهيو تپپه ان مپپذڪور ڪتپپاب ۾‬ ‫نماز ۽ روزي جا جيڪي مسئل بيان ڪيا ويا آهن‪ ،‬تپپن جپپي وضپپاحت لِء‬ ‫شرح جو هجڻ ضروري آهي‪ ،‬تپپه جيئن عپپام مپپاڻهو انهپپن مسپپئلن کپپي‬ ‫آسانيَء سان سمجهي سگهن‪ .‬مخپپدوم صپپاحب خپپود “نپـپپپورالبصار”‬ ‫جي مپـپنڍ ۾‪ ،‬تمهيد طور اهو ڄاڻائي ٿو ته هپپن ڪتپپاب جپپي جپپوڙڻ جپپو‬ ‫اصل ڪارڻ ڇا هو؟‬ ‫جو ِڙئـپپپپپپپپم نسپپپپپپپخو فضپپپپپپپل سپپپپپپپا ِڻ خپپپپپپپدا‪.‬‬ ‫“تيلنپپپپپپپه‬ ‫’خزانتپپپپپپپپپه البپپپپپپپپپرار’ تهجپپپپپپپپپو رکيوسپپپپپپپپپون ِاسپپپپپپپپپما‪،‬‬ ‫ب تـپپپپپپپپپهه ۾ جوڙينپپپپپپپپدي ويپپپپپپپپرا‪،‬‬ ‫ڪـپئـپپپپپپپپپم ِ ٻپپپپپپپپه بپپپپپپپپا َ‬ ‫ب نمپپپپپپپپپپپپپاز جپپپپپپپپپپپپپو ٻئو روزن لِء‪،‬‬ ‫هي‬ ‫ڪڙو بپپپپپپپپپپپپپا ُ‬ ‫پپپپپپپر بعضپپپپپپي ُامپپپپپپوَر منجهپپپپپپس جپپپپپپي مجمپپپپپپل طريقپپپپپپا‪،‬‬ ‫ي قـپپپپپپپصد ٻـپپپپپپپيهارا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ڪارڻ ڪـپئوسپـپپپپپپپون مپپپپپپوٽ ِ‬ ‫تـپپپپپپپن ِ‬ ‫ن جپپپپپو هپـپپپپپپوند َ موٽـپپپپپپي مـپپپپپپفصل‪،‬‬ ‫تپپپپپه ڪـپپپپپپجي شپپپپپرح ا ِ َ‬ ‫ن امپپپپپپورن سپپپپپپندو تفصپپپپپپيل ِاظهپپپپپپارا‪،‬‬ ‫تيلنپپپپپپه ٿيپپپپپپي تـپپپپپپپ ِ‬ ‫ن جپپپپپپپپي ِاجمپپپپپپپپال طريقپپپپپپپپا‪.‬‬ ‫مپپپپپپپپذڪور ٿيپپپپپپپپا آهـپپپپپپپپپي ِ‬ ‫ن ُاموَرنـپئـپپپپپپپپپون سـپپپپپپپپپواِء‪،‬‬ ‫ِڪ ڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪي ٻـپپپپپپپپپئا فپپپپپپپپائدا ا ِ َ‬ ‫ن آپپپپپپپپپپپپارا‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ڪثر منپپپپپپپپپپپافع جـپپپپپپپپپپپپن ۾ آهـپپپپپپپپپپپپي ِ‬ ‫سپپپپپپپپي سپپپپپپپپڀ جمپپپپپپپپعُ تـپپپپپپپپپهه ۾ ٿيـپپپپپپپپپن هيڪانپپپپپپپپدا‪،‬‬ ‫ن لِء‪،‬‬ ‫نپپپپپه ٿـپپپپپپيي نـپفـپپپپپپعُ عپپپپپا ُ‬ ‫م سپپپپپو سـپپپپپپهکو سـپڀـپپپپپپ ِ‬ ‫ن جپپپپپپا‪،‬‬ ‫ن تـپهپپپپپپپپڪري ٻـپپپپپپپئا فپپپپپپائدا جـپپپپپپپ ِ‬ ‫ظپپپپپپاهر ٿـپپپپپپپي ِ‬ ‫سپپپپو شـپپپپپروع ُ ڪـپئوسـپپپپپون نسپپپپخو نپپپپالي سپپپپين اللپپپپه تعپپپپال ٰي‪،‬‬ ‫’نپـپپپپپپپپپپپپورالبصار‘ سپپپپپپپپپپپنڌي رکيوسپـپپپپپپپپپپپپون ِاسپپپپپپپپپپپما‪،‬‬

‫قپپپپپادر ڪـپپپپپپرِ قبپپپپپول سپپپپپو مـپپهـپپپپپپر سپپپپپين مپپپپپول ٰي‪(37)”.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬هن ڪتاب جي لکجي پوري ٿيڻ جي باري ۾‪ ،‬آخر ۾ هپن‬ ‫طرح لکي ٿو‪:‬‬ ‫ي نسپپپپخو ٿئـپپپپپو تمامپپپپا‪،‬‬ ‫“تحقيپپپپق جڏهپپپپن ’نـپپپپپورالبصاُر‘ جپپپپو هپپپپ ُ‬ ‫جپپپپپو ’خزانتپپپپپه البپپپپپرار‘ مٿپپپپپي آهپپپپپي شپپپپپرح سپپپپپنڌيَ واَء‪،‬‬ ‫ڪاره سپـپپپپپپپئو ۽ ٽيپپپپپپانوي هپـپپپپپپپؤا وَرِه َ گـپپپپپپپذرئا‪،‬‬ ‫پپپپپپپڻ ا‬ ‫م النبيپپپپپاء‪،‬‬ ‫ي هجپپپپپرت پـپپپپپپڄاڻان‪ ،‬جپپپپپو خـپپپپپپت ُ‬ ‫حضپپپپپرت جـپپپپپپ َ‬ ‫دي ٽـپئـپپپپپپي تاريخپپپپپا‪،‬‬ ‫پپپپپپڻ هپـپپپپپپئي جمپپپپپادي الثپپپپپاني سـپپپپپپن ِ‬ ‫ڏينهپپپپپن پپپپپپڻ جمعپپپپپي جپپپپپو هپـپپپپپپئو وچ ظهپپپپپر ۽ عصپپپپپرا‪(38)”.‬‬ ‫“نپـپورالبصار” جو پهريون ڇاپو‪ ،‬سن ‪1300‬هه‪1883/‬ع ۾ قاضي ميان‬ ‫فتح محمد ولد قاضي ميان نور محمد‪ ،‬نور الدين ولد جـپيوا خپپان جپپي‬ ‫شراڪت سان بمبئيَء جپپي “حيپپدري پريپپس” مپپان ڇپپپائي پڌرو ڪيپپو‪.‬‬ ‫ڪتاب جي شايع ٿيڻ متعلق‪ ،‬آخر ۾ هن ريت لکيل آهي‪:‬‬ ‫“ڪتپپپپپاب نپـپپپپپپور البصپپپپپاُر‪ ،‬هٿپپپپپان فقيپپپپپر عبدالصپپپپپمد مخپپپپپدوم‬ ‫نورنپپپپپپگ پپپپپپپوٽي جپپپپپپي‪ ،‬سپپپپپپاڻ همپپپپپپت ۽ سپپپپپپعيي جنپپپپپپاب‬ ‫فضپپپپيلت مپپپپاب قاضپپپپي ميپپپپان فتپپپپح محمپپپپد ولپپپپد قاضپپپپي‬ ‫ميپپپپپان نپپپپپور محمپپپپپد صپپپپپاحب‪ ،‬سپپپپپاڻ شپپپپپراڪت نورالپپپپپدين‬ ‫بپپپپپن جيپپپپپوا خپپپپپان جپپپپپي‪ ،‬منجهپپپپپه مطبپپپپپع حيپپپپپدري بمپپپپپبئي‬ ‫جپپپپپي ڇپپپپپانپئو‪ .‬تاريپپپپپخ ‪ - 3‬رمضپپپپپان سپپپپپن ‪1300‬هپپپپپه” )‪(39‬‬ ‫هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو‪ ،‬سن ‪1316‬هه‪1899 /‬ع ۾ مولوي محمد صپپديق‬ ‫۽ جمناداس جي “مطبع حسني”‪ ،‬بمبئيَء مان شايع ٿيو‪(40).‬‬ ‫هن ڪتاب ۾ ٻه باب آهپن‪ ،‬هپڪ نمپازن بپابت ۽ ٻيپو روزن جپي بپاري ۾‪.‬‬ ‫منجهس انهن نمازن ۽ روزن جو بيان آهي‪ ،‬جي فرض‪ ،‬واجب‪ ،‬سـپپپنت‬ ‫۽ مستحب آهن‪ .‬انهيَء کان سواِء‪ ،‬انهپپن نمپپازن ۽ روزن جپپو پ پڻ ذ ڪر‬ ‫ڪيو ويو آهي‪ ،‬جي ڪنهن خاص جپپائز ۽ نيپڪ مقصپپدن لِء بزرگپپن جپپي‬ ‫طرفان بيان ٿيل آهن‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬مخدوم صاحب هن ڪتاب ۾ فرض‬

‫نمازن ۽ روزن کان سواِء‪ ،‬ٻين نمازن ۽ روزن بابت شرعي مسئلن کي‬ ‫هڪ هنڌ گڏ ڪري‪ ،‬انهن تي مفصل روشني وڌي آهي‪ .‬دراصپپل‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫صاحب هيُء ڪتاب پنهنجي تصنيف “خزانته البرار” جي شپپرح ۾ لکيپپو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫“نپـپورالبصار” ان دؤر جي مپپروج سپپنڌي نظپپم جپپي صپپورت ۽ سپپٽاَء ۾‬ ‫لکيل آهي‪ .‬مخدوم صاحب‪ ،‬جيئن ته هيُء ڪتاب “خزانتپپه البپپرار” جپپي‬ ‫شرح جي سلسلي ۾ لکيو آهپي‪ ،‬ان ڪري هپن ڪتپاب کپي سپمجهڻ لءِ‬ ‫تمام گهڻيَء تحقيق ۽ کوجنا کان پوِء‪ ،‬عام فهم سنڌي زبپپان ۾ تيپپار ڪيپپو‬ ‫ويو آهي‪ .‬نماز ۽ روزي جي تمام مسئلن کپپي فقهپپي ن ڪتي جپپي لحپپاظ‬ ‫کان سمجهايو ويو آهي ۽ ڪيپپترين ئي جپپاين تپپي تصپپحيح پپڻ ڪئي ويئي‬ ‫آهي‪ ،‬جي شرعي ۽ فقهي لحاظ کان معتپپبر ۽ مسپپتند نپپه هئا‪ .‬ڪتپپاب ۾‬ ‫ڪيترن ئي دقيق ۽ منجهيل فقهي مسئلن جپپي پپڻ وڏي بحپپث ۽ مبپپاحثي‬ ‫کان پوءِ‪ ،‬مناسب نموني ۾ تطبيق ڪئي ويئي آهي‪ .‬ڪتاب ۾ آيل مواد کي‬ ‫وڏن عالمن‪ ،‬مفسرن‪ ،‬محدثن ۽ بزرگن جي مسپپتند ڪتپپابن جپپي حپپوالن‬ ‫جپپپپي روشپپپپنيَء ۾ سپپپپمجهائڻ جپپپپي ڪوشپپپپش ڪئي ويئي آهپپپپي‪.‬‬ ‫“نپـپورالبصار”‪ ،‬سنڌي ٻوليَء ۾ فقهي لحاظ کان هڪ وڏو قيمتي ۽ املهه‬ ‫ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫‪ .5‬تفسير احسن القصص‪:‬‬ ‫“تفسپپير احسپپن القصپپص”‪ ،‬قپپرآن مجيپپد جپپي تيرهيپپن پپپاري جپپي‬ ‫سوره”يوسف” جو سنڌي زبان ۾ ترجمو ۽ تفسير آهي‪ .‬مخدوم عبدالله‬ ‫نپپرئي واري جپپي هپپن تفسپپير جپپو مخپپدوم محمپپد هاشپپم ٺٽپپويَء جپپي‬ ‫“تفسير هاشميَء” کان پوِء‪ ،‬ان دؤر جي مروج سنڌيَء صپپورتخطيَء ۾‬ ‫قديم تفسيرن ۾ شمار ٿئي ٿو‪ .‬مخدوم صپپاحب‪ ،‬هي پُء تفسپپير پنهنجپپي‬ ‫ڪتاب “ڪنزالعبرت” )تاليف‪1175 :‬هه‪1762 /‬ع( جي تصنيف ٿيڻ کان‬ ‫‪ 21‬ورهيه بعد ۾ سن ‪1196‬هه‪1782 /‬ع ۾ لکيو‪.‬‬ ‫“تفسير احسن القصص” جي متعلق‪ ،‬سنڌ جپپي ا ڪثر عپپالمن ۽ اديبپپن‬ ‫صرف روايتن جي آڌار تي ان ڳالهه کي پئي ورجايو آهي ته ڪلهپپوڙن‬ ‫جي دؤر ۾ سنڌ جي هڪ وڏي عالم ۽ مفسر‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري‬ ‫سوره “يوسف” جو سنڌيَء ۾ مڪمل ترجمو ۽ تفسپپير جوڙيپپو هپپو‪ .‬پپپر‬ ‫انهيَء تفسير جي اصل نسخي تائين سنڌ جي ڪنهن به عپپالم ۽ اديپپب‬ ‫جي رسائي ڪانه ٿي سگهي هئي‪ .‬خانبهادر محمد صديق ميمپڻ‪“ ،‬سپپنڌ‬ ‫جي ادبي تاريخ” ۾ مخدوم صاحب جي انهيَء تفسير ڏانهن ڌيان ڇڪايو‬

‫هو‪ (41).‬ان کپپان اڳ ۾‪ ،‬رچپپرڊ برٽپپن “سپپنڌ ۽ سپپنڌو مپپاٿريءَ ۾ وسپپندڙ‬ ‫قومون” ۾ پپڻ انهيپَء تفسپپير جپپي نشپپاندهي ڪئي هئي‪ (42) .‬اهڙيپءَ‬ ‫طپپرح‪“ ،‬مپپؤرخ سپپنڌ” سپپيد حسپپام الپپدين راشپپديَء )‪ (43‬۽ ڊاڪٽپپر‬ ‫عبدالجبار جوڻيجي )‪ (44‬پڻ پنهنجي لکيتن ۾ انهيَء تفسير کي “قصص‬ ‫النبيپپاء” ڪري ڄا ڻايو آهپپي‪ .‬انهيپپَء ڏس ۾‪ .‬پروفيسپپر عبپپدالرزاق‬ ‫گهانگهرو “قرآن مجيد جا سنڌي ترجما ۽ تفسير” ۾ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“انهيَء جو ڪارڻ اهو ٿي سگهي ٿو ته انهن مٿين عالمن‪ ،‬سورهِ يوسپپف‬ ‫جي انهيَء تفسپير جپي اصپل نسپخي کپي ڏٺپپو ئي ڪونه هپپو ۽ صپپرف‬ ‫روايتن جي بنياد تي انهيَء تفسير جي نالي جي نشاندهي ڪئي آهپپي‪)”.‬‬ ‫‪(45‬‬ ‫راقم کي انهيَء ڪتاب جو اهو ناياب قلمي نسپپخو‪”،‬سپپاهتي” پر ڳڻي‬ ‫جي ڪنڊياري شهر جي پيرزاده خاندان جي بزرگ‪ ،‬ميان محمپپد حسپپن‬ ‫صديقي قريشي‪ ،‬متولي درگاهه شيخ احمد)‪ (1‬جي خانداني ڪتبخپپاني‬ ‫مان دستياب ٿيو‪.‬هيُء سمورو قلمي نسخو ‪ 490‬صفحن تپپي مشپپتمل‬ ‫آهي‪ .‬هيُء قلمي نسخو مڪمل صپپورت ۾ آهپپي‪ .‬وقپپت گذرنپپدي‪ ،‬ڪن‬ ‫جاين تي جيتن جي کاڌ ڪري ٽپـپڪيل آهي‪ ،‬پر ان هوندي به پڙهڻ جي‬ ‫لئق آهي‪ .‬مخدوم صاحب پنهنجي دؤر جپپي رواج مطپپابق‪ ،‬هپپن ڪتپپاب‬ ‫جي آخر ۾ تفسير جي تيار ڪرڻ ۽ مڪمپل ڪرڻ جپي تاريپخ ۽ سپن پپڻ‬ ‫ڄاڻايو آهي‪ .‬ان بابت مخدوم صاحب لکي ٿو‪:‬‬ ‫ي نـپپپپسخو سپپپين اعپپپانت اللپپپه‪،‬‬ ‫“تحقيپپپق شپپپروع ڪـپپپپئوسون هپپپ ُ‬ ‫ي ڏينهپپپپپپپن اربعپپپپپپپا‪،‬‬ ‫ي مپپپپپپپاه رمضپپپپپپپان جـپپپپپپپپ َ‬ ‫ڪاَرهـپپپپپپپپ َ‬ ‫منجهپپپپپه تفسپپپپپير سـپپپپپپوَر يوسپپپپپف جپپپپپي طريپپپپپق ِايجپپپپپازا‪،‬‬ ‫تپپپپپپپپپپپاپي ِانـپهـپپپپپپپپپپپپم مپپپپپپپپپپپاه ۾ ٿـپپپپپپپپپپپپئو تمامپپپپپپپپپپپا‪،‬‬ ‫ي ِوچـپپپپپپپپينَء ِوچـپپپپپپپپم ۾ خميپپپپپپپس جپپپپپپپي ڏينهپپپپپپپا‪،‬‬ ‫اِ‬ ‫ڳ َ‬ ‫دي رمضپپپپپانا‪،‬‬ ‫تـپپپپپپن هپـپپپپپپئي ڇـپيـپهـپپپپپپم مپپپپپاه َ سپپپپپا سـپپپپپپن ِ‬ ‫ن پپپپپپپڻ سـپپپپپپپنهارو سپپپپپپو هـپپپپپپپئو بعپپپپپپد هجرتپپپپپپا‪،‬‬ ‫سـپپپپپپپ ُ‬ ‫ڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪڪاَره َ سپپپپپپپپپپا ڇهانـپويـپهـپپپپپپپپپپپم َوره َ تپپپپپپپپپپه وقتپپپپپپپپپپا‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫س ک ڻي ِاسپپپپما‪،‬‬ ‫تپپپپاپي نپپپپالو ’احسپپپپن القصپپپپص‘ رکيپپپپو اتـپپپپپ ِ‬ ‫ڪري خاطـپپپپپپپيَء خپپپپپپذمتا‪(46)”.‬‬ ‫قپپپپپپادر سپپپپپپا قبپپپپپپول‬

‫مخدوم عبدالله جي انهيَء مٿئين عبارت مان اهو صاف ظپپاهر ٿئي ٿپپو‬ ‫ته پاڻ اهو تفسير ‪ -11‬رمضان المبارڪ ‪1196‬هه‪ -20/‬آگسپپٽ ‪1782‬ع‬ ‫تي لکڻ شروع ڪيائين ۽ ٻن هفتن جي ٿپپورڙي عرصپپي ۾ ‪ -26‬رمضپپان‬ ‫المبپپارڪ ‪1196‬هپپه‪ -4 /‬سپپيپٽمبر ‪1782‬ع تپپي ان کپپي جپپوڙي مڪمپپل‬ ‫ڪيائين‪ .‬ڊاڪٽر عبدالرزاق گهانگهري صاحب کان انهيَء تفسير جي اها‬ ‫اصل عبارت پڙهڻ ۽ سمجهڻ ۾ غلطي سرزد ٿي آهي‪ .‬ڊاڪٽر گهانگهري‬ ‫صپپاحب جپپي انهي پَء غلطي پَء طپپرف ڊاڪٽپپر ميم پڻ عبدالمجيپپد سپپنڌي‬ ‫صاحب پڻ ڌيان ڇـپڪايو آهي‪(47).‬‬ ‫تفسير “احسن القصص” جا مخدوم عبدالله جپپي زمپپاني ۾ يپپا کپپانئس‬ ‫پوِء‪ ،‬مختلف وقتن تي ان نسخي جا ڪاتبن نقل پئي ڪيا آهن‪ ،‬جي اڄ‬ ‫تائين سنڌ جي ڪيترن ئي ڪتبخانن ۾ ملن ٿپپا‪ .‬راقپپم وٽ جي ڪو قلمپپي‬ ‫نسخو موجود آهي‪ ،‬اهو اصل نسخي تان ‪ 38‬ورهيه کن پپپوِء نقپپل ٿيپپو‪.‬‬ ‫هن قلمي نسخي جي آخر ۾ ڪاتب پنهنجو نالو‪ ،‬سن ۽ تاريخ هن طپپرح‬ ‫سان ڄاڻايو آهي‪:‬‬ ‫“کاتب الفقير حقير پپـپرتقصير اضپپعف عبپپادالله ورئه)وريپپو(کتپپابي ولپپد‬ ‫علو ساکنه دره )دڙو( بتاريخ نوِء ماه ذوالحج سن بپاره سپو چپوتيه وره‪،‬‬ ‫مالک حاجي عبدالله‪(48)”.‬‬ ‫“تفسپپير احسپپن القصپپص”‪ ،‬قپپرآن مجيپپد جپپي سپپورهِ “يوسپپف” جپپو‬ ‫سنڌيَء ۾ منظوم ترجمو ۽ تفسير آهي‪ .‬الله تبارڪ و تعال ٰي‪ ،‬قرآن پاڪ ۾‬ ‫هن قصي کي “احسن القصص” ڪري سڏيو آهي‪ .‬انهيَء حوالي سپپان‬ ‫مخدوم صاحب خود پنهنجيَء انهيپَء تصپپنيف کپپي اهپپو نپپالو ڏنپپو آهپپي‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬اهو نالو هن سورهِ ۾ آيل واقعپپن ۽ احپپوالن جپپي نسپپبت سپپان‬ ‫وڌيڪ ٺهڪندڙ آهپپي‪ .‬انهيپَء نپپالي مپپان ئي انهيپَء سپپورهِ ۾ بيپپان ڪيپپل‬ ‫سموري مواد طرف ڌيپپان ڇڪجپپي وڃپپي ٿپپو‪ .‬هپپن تفسپپير ۾ حضپپرت‬ ‫يوسف عليه السلم ۽ سندس والد‪ ،‬حضرت يعقوب عليه السپپلم جپپي‬ ‫ڏکوئيندڙ واقعن جو احوال بيان ڪيل آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله هن تفسير جي شروع ۾ سورهِ “يوسف” جي نازل ٿيڻ‬ ‫جو شان ۽ ان جو پس منظر بيپپان ڪيپپو آهپپي‪ .‬انهي پَء زمپپاني ۾ م ڪي‬ ‫شريف ۾ نضر بن حارث نالي هڪ شخص‪ ،‬جپپو اسپپلم جپپو وڏو دشپپمن‬ ‫هو‪ ،‬هپـپو اڪثر مڪي شريف کان ٻاهر شام ۽ ٻين ملڪن ڏانهپپن سپپفر‬

‫ڪندو هو ۽ اتان جا قصا ۽ ڪهاڻيون ٻـپڌي اچي مڪي وارن کي ٻڌائيندو‬ ‫هو‪ .‬هڪ دفعي مڪي وارن حضور نبي ڪريم صپپلي اللپپه عليپپه وسپپلم‬ ‫جن کان اهو سوال ڪيو ته حضرت يعقوب عليه السلم جو اولد شام‬ ‫کان مصر ڪيئن ويو؟ ان جي جواب ۾‪ ،‬الله تعال ٰي سورهِ “يوسف” کي‬ ‫نازل فرمايو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‪ ،‬انهي پَء سپپورهِ جپپي شپپان نپپزول جپپي‬ ‫سلسلي ۾ انهن سڀني روايتن کي هڪ هنڌ گڏ ڪري‪،‬انهيَء تپپي عالمپپانه‬ ‫بحث ڪيو آهي‪ .‬ان کان سواِء‪“ ،‬حروف مقطعات” جپپي بپپاري ۾ پپڻ ان‬ ‫جي معن ٰي ۽ مطلب کي سهڻي انداز ۾ بيپپان ڪيپپو ويپپو آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب جي هن تفسير جي سپپڀ کپپان وڏي خپپوبي اهپپا آهپپي‪ ،‬جپپو پپپاڻ‬ ‫پهريائين هر هڪ آيت جو ترجمو ڏيئي‪ ،‬ان کان پوِء ان جو تفسپپير بيپپان‬ ‫ڪيو اٿائين‪.‬مخدوم صاحب‪ ،‬تفسير بيپپان ڪنپپدي‪ ،‬ڪيپپترن ئي مسپپتند ۽‬ ‫معتبر تفسيرن ۽ عالمن جي ڪتابن ۽ قولن کي حوالي طور اسپپتعمال‬ ‫ڪيو آهي‪ ،‬۽ هن تفسير کي هر لحاظ کان معيپپاري بنپپائڻ ۾ وڏي جپپاکوڙ‬ ‫ڪئي آهي‪ .‬سنڌي زبان جي قديم تفسيرن مان هي پُء ه پڪ نهپپايت بلنپپد‬ ‫پايي جو تفسير آهي‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو ڪلهوڙن جي دؤر جپو هپڪ وڏو بلنپد مرتپبي‬ ‫جو عالم هو‪ .‬هن پنهنجپپا مپپذهبي ۽ دينپپي ڪتپپاب ا ڪثر ڪري “سپپنڌي‬ ‫زبان” ۾ تصنيف ۽ تاليف ڪيا آهن‪“ .‬تفسير احسن القصص” قرآن پپپاڪ‬ ‫جي سورهِ “يوسف” جو منظوم سنڌي ترجمو ۽ تفسير آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب‪ ،‬هيُء تفسير ان دؤر جي مروج سنڌي ڊگهي نظپپم جپپي سپپٽاَء‪،‬‬ ‫يعني الف ‪ -‬اشباع واريَء سٽاَء ۾ جپپوڙي تيپپار ڪيپپو‪ .‬هيپُء تفسپپير اڃپپا‬ ‫تائين قلمي صورت ۾ آهي‪(1).‬‬ ‫‪ .6‬قمر المتـتنير‪:‬‬ ‫هن ڪتاب ۾ مخدوم عبدالله نرئي واري حضپپور نپپبي ڪريپپم صپپلي اللپپه‬ ‫عليه وسلم جن جي سيرت پاڪ ۽ سندن معجزن کپپي بيپپان ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬هيُء ڪتاب عربپپي ٻپپوليَء ۾ لکيپپل “شپپرح سپپراج المنيپپر” جپپو‬ ‫سنڌي ترجمو آهي‪“ .‬شرح سراج المپـپنير” ‪ ،‬حضپپور نپپبي ڪريپپم صپپلي‬ ‫الله عليه وسلم جن جي پاڪ زندگيَء بابت هڪ معتبر تواريپپخ ۽ مسپپتند‬ ‫سيرت جو ڪتاب آهي‪ .‬انهيَء ڪتاب کي مخدوم صپپاحب سپپنڌي ٻپپوليَء‬ ‫جپپو ويپپس َڍ ڪايو آهپپي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‪ ،‬ان ڪتپپاب جپپو نپپالو “قمپپر‬ ‫المنير”‪ ،‬يعني‪“ :‬روشن چنڊ” رکيو آهي‪ .‬مخدوم صاحب جي هپپن ڪتپپاب‬ ‫جو جڏهن اڀياس ڪجي ٿو ته ان جي تصنيف ڪرڻ جپپو اصپپل سپپبب پپڻ‬

‫ظاهر ٿئي ٿو‪ .‬خانبهادر محمد صديق ميمڻ ‪ ،‬هن ڪتاب جي تصنيف ڪرڻ‬ ‫جو اصل ڪارڻ ڄاڻائيندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم صاحب کي جڏهن پنهنجن ڪن پيپپارن عزيپپزن ۽ دل گپـپپپهرين‬ ‫دوستن جي چالڻن ڪري ۽ عزيپپزن خويشپپن جپپي اڻب ڻت ۽ عپپداوتن‬ ‫سببان تمام غمگين ۽ ملول گذارڻ لڳو‪ ،‬تڏهپپن پنهنجپپي دل جپپي آرام ۽‬ ‫ڏڍ لِء ’قمر المنير‘ ڪتاب لکيائين‪(49) ”.‬‬ ‫هپپن وقپپت انهيپَء ڪتپپاب جپپو ليٿپپو پريپپس ۾ ڇپيپپل نسپپخو اسپپان جپپي‬ ‫سامهون آهي‪ ،‬جنهن مان اهو معلپپوم ٿئي ٿپپو تپپه هيپُء ڪتپپاب قاضپپي‬ ‫ميان ابراهيم ولد قاضي ميان نور محمد پلبنپپدريَء‪ ،‬حپپاجي عبدالصپپمد‬ ‫ولد حاجي محمد مقيم نورنپپگ پپپوٽي کپپان ڪتپپابت ڪرائي‪ -14 ،‬ربيپپع‬ ‫الثاني ‪1291‬هه‪ -31/‬مئي ‪1874‬ع تي “مطبع معموره”‪ ،‬بمپپبئيءَ مپان‬ ‫شايع ڪرايو‪.‬‬ ‫ق رسول هو ۽ حضور نبي ڪريپپم صپپلي‬ ‫مخدوم عبدالله هڪ سچو عاش ِ‬ ‫الله عليه وسلم جن جي محبت ۾ سرشار هو‪ .‬مخدوم صاحب چوي ٿپپو‬ ‫ته حضور نبي ڪريم صلي الله عليه وسپپلم جپپن کپپان اڳ ۾ جي ڪي بپپه‬ ‫خدا جا نبي سڳورا آيا‪ ،‬تن ۾ جيڪي به خوبيپپون ۽ خصوصپپيتون هيپپون‪،‬‬ ‫اهي سموريون پاڻ سڳورن صلي الله عليه وسلم جن جي ذات پاڪ ۾‬ ‫سمايل هيون‪ .‬ان طرح‪ ،‬پاڻ سڳورن صلي اللپپه علي په وسپپلم جپپن جپپا‬ ‫جيڪي به معجزا هئا‪ ،‬تن کي هن ڪتاب ۾ نهايت ئي مؤثر لفطن ۾ بيان‬ ‫ڪيو ويو آهي‪ .‬ان سان گڏ‪ ،‬پاڻ ڪريم صلي الله عليه وسلم جپپن جپپي‬ ‫نپـپور‪ ،‬اسپپم مبپپارڪ‪ ،‬ڪپـپپپنيت‪ ،‬لقپپب‪ ،‬والپپد‪ ،‬والپپده‪ ،‬حرمپپن‪ ،‬چپپاچن ۽‬ ‫رحلت جو به ذڪر ڪيو اٿس ۽ ان زماني جپي حپالتن کپي پپڻ مفصپل‬ ‫نموني ۾ پيش ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب هيُء ڪتاب پنهنجي دؤر جي سنڌي عپپالمن جپپي ٺاهيپپل‬ ‫ڪتابن جي طرز تي هڪ نرالي انداز ۾ جوڙيو آهي‪ .‬هپپن ڪتپپاب ۾ ڪم‬ ‫س سپپمايل آهپپي‪.‬‬ ‫آندل نظم منفرد رنگ ۽ ڍنگ جو آهي‪ .‬ان ۾ ميٺاڄ ۽ َر ُ‬ ‫هن ڪتاب جو نظم ان ڪري بپپه نرالي پءَ نپپوعيت جپپو آهپپي‪ ،‬جپپو ان ۾‬ ‫مخدوم صاحب پهرئين بند ۾‪”،‬آن” قافيو شروع ڪيو آهي‪ ،‬ته آخر تائين‬ ‫ان طريقي سان نڀائيو آهي‪ .‬واقعي نگاريَء واري جپـپزي کي مخپپدوم‬ ‫صپپاحب نهپپايت ئي سپپهڻي نمپپوني ۾ پيپپش ڪيپپو آهپپي‪ .‬هپپن ڪتپپاب ۾‬ ‫تشبيهون‪ ،‬ڪنايا‪ ،‬استعارا ۽ تمثيلون مناسب هنڌن تي سـپهڻي نموني ۾‬

‫استعمال ڪيل آهن‪ .‬مخدوم صاحب هن ڪتاب ۾ “لڙي – سنڌي” لهجو‬ ‫استعمال ڪيو آهي‪.‬‬ ‫‪ .7‬مڪي جي فتح‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي وارو پنهنجي زماني جو هڪ وڏو جيد عالم ۽ بلنپپد‬ ‫مرتبي وارو فاضل ٿي گذريو آهي‪ .‬پاڻ ڪلهوڙن جي دؤر جو مصپپنف ۽‬ ‫مؤلف هو‪ .‬هن انهيَء زماني جپپي مپپروج سپپنڌيَء‪ ،‬يعنپپي الپپف‪ -‬اشپپباع‬ ‫واري نظم جي صورت ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا‪ .‬ڊاڪٽر ميمپڻ عبدالمجيپپد‬ ‫سنڌيَء جو قول آهي ته مخدوم صاحب‪ ،‬حضور نبي ڪريم صپپلي اللپپه‬ ‫عليه وسلم جن جي سيرت پاڪ تي پپڻ هپڪ ڪتپاب منظپپوم ڪيپو هپپو‪،‬‬ ‫جنهن ۾ سپيرت پپاڪ جپو تفصپيل سپان ذ ڪر ڪيپو ويپو آهپي‪ .‬ڊاڪٽپر‬ ‫صاحب‪ ،‬انهيَء ڪتاب کي سنڌي زبان جپپو پهريپپون سپپيرت جپپو ڪتپپاب‬ ‫سڏيو آهي‪ (50) .‬ڊاڪٽر صاحب کپپان سپپواِء‪ ،‬سپپنڌ جپپي ٻئي ڪنهپپن بپپه‬ ‫عالم انهيَء ڪتاب جي باري ۾ ڪوبه ذڪر نه ڪيپپو آهپپي‪ .‬ڊاڪٽپپر ميم پڻ‬ ‫عبدالمجيد سنڌي وڌيڪ لکي ٿو ته هي پُء ڪتپپاب مخپپدوم محمپپد هاشپپم‬ ‫ٺٽويَء جي مشهور عربي ڪتاب “بذل القوې في حوادث سني النبپپوې)‬ ‫‪ (1‬جو نچوڙ آهي‪.‬مخدوم محمد هاشم ٺٽويَء جو اهو عربي ڪتپپاب پپڻ‬ ‫سنڌ ۾ سيرت پاڪ جي سلسپپلي جپپو پهريپپون ڪتپپاب آهپپي‪ ،‬جنهپپن کپپي‬ ‫مخدوم عبدالله پنهنجي لکيل سيرت جي ڪتاب جو بنياد بڻايو آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيَء انهيَء ڪتاب جو وڌيڪ تفصپپيلي احپپوال‬ ‫نه ڏنو آهي‪ .‬ان ڪتاب مان صپپرف “م ڪي جپپي فتپپح” وارو حصپپو ڏنپپو‬ ‫اٿس‪ ،‬جنهن مان هن ڪتاب جي اصليت جي باري ۾ ڪابه خبر ڪانه ٿي‬ ‫پوي‪ ،‬ته اهو ڪتاب ڪيترن حصن‪ ،‬بپپابن يپپا فصپپلن تپپي مشپپتمل آهپپي‪.‬‬ ‫ازان سواِء‪ ،‬اهو به نه ٻڌايو اٿس ته هيُء ڪتاب ڪڏهن ۽ ڪهڙي سپپن ۾‬ ‫لکيو ويو ۽ کيس انهيَء ڪتاب جو قلمپپي نسپپخو ڪه پڙي ذريعپپي سپپان‬ ‫هٿ لڳو!‬ ‫“مڪي جي فتح” جو مڪمل متن‪ ،‬ٽمپپاهي “مهپپراڻ” حيپپدرآباد سپپنڌ جپپي‬ ‫“سيرت نمبر” ‪1980‬ع ۾ ڏنو ويو آهي‪ .‬ڊاڪٽر صاحب متپپن سپپان گ پڏ‪ ،‬ان‬ ‫جو موجوده نثر ۾ خلصپپو ۽ آخپپر ۾ ضپپروري وضپپاحتون بپپه ڏنيپپون آهپپن‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬هن ڪتاب کي وڌيڪ معتبر بنائڻ لِء ڪيترن ئي ڪتابن جا‬ ‫حوال محققانه انداز ۾ آندا آهن‪ ،‬جن هن ڪتاب کي وڌيڪ اهميت ۽ افاديت‬ ‫وارو بڻايو آهي‪.‬‬ ‫‪ .8‬سـت ڱ نامو‪:‬‬

‫“سـپڱ نامو”‪ ،‬دراصل ڇهن ڪتابن جو هڪ مجموعو آهپپي‪ ،‬جنهپپن ۾ پنپپج‬ ‫ٻيا رسال به شامل آهن‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬ايمپپان مجمپپل ۽ مفصپپل‪ ،‬ن ڪاح جپپي‬ ‫ترتيب‪ ،‬نڪاح جو خطبو‪ ،‬ميت جو وقت وارڻ ۽ ميپپت جپپو ورثپپو تـپپپرڪو‪.‬‬ ‫انهن رسالن مان “ميت جي وقت وارڻ” وارو رسالو مولوي عبپپدالرزاق‬ ‫نالي هڪ بپپزرگ جپپو لکيپپل آهپپي‪ .‬هپپن مجمپپوعي ۾ آيپپل “سـپپڱ نپپامو”‪،‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جو تاليف ٿيل آهي‪ ،‬جو ص ‪ 14‬کپپان ص ‪60‬‬ ‫تائين ڦهليل آهي‪ .‬مخدوم صاحب هي پُء ڪتپپاب ڪڏهپپن ۽ ڪه پڙي سپپن ۾‬ ‫جوڙيپپو‪ ،‬اهپپو ان ۾ ڪونه ڄا ڻايو اٿپپس‪ .‬هپپن مجمپپوعي کپپي قاضپپي‬ ‫عبدالڪريم ولد قاضي نور محمد پلبنپپدريَء سپپن ‪1336‬هپپه‪1918 /‬ع ۾‬ ‫“مطبع ڪريمي”‪ ،‬بمبئيَء مان ڇپائي پڌرو ڪيو‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله “سڱ نامي” ۾‪ ،‬اهم ۽ مکيه فقهي مسپپئلن کپي ڪتپپاب‬ ‫جو موضوع بڻايو آهي‪ .‬هن ننڍڙي رسالي ۾ محرمات‪ ،‬رضاعي ڀاءُ ڀيپپڻ‪،‬‬ ‫طلق ۽ ان جي الڳ الڳ نمونن متعلق مسئل چپـپپپونڊي جمپپع ڪيپپا ويپپا‬ ‫آهپن‪ .‬مخپدوم صپاحب هپن رسپالي جپي شپروع ۾‪ ،‬مپواد جپي بپاري ۾‬ ‫پنهنجي بيان ڪيل تمهيد ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي‪ .‬محرمات جي بپپاري ۾‬ ‫‪ 81‬عورتن کي نروار ڪيو ويو آهي‪ ،‬جن سان شريعت جي روشپپنيَء ۾‬ ‫نڪاح ڪرڻ حرام آهي‪ .‬رضاعي ڀاُء ۽ ڀيڻ‪ ،‬يعني ٿڃ شريڪ بپه محرمپات‬ ‫۾ شامل آهن‪ ،‬۽ انهن جو نڪاح ڪرڻ بلڪل جائز نه آهي‪ .‬اصول يا فروع‬ ‫مان ڪنهن مرد جا ڪنهن عورت سان ناجائز تعلقپپات آهپپن‪ ،‬تپپه ان تپپي‬ ‫مخدوم صاحب روشني وڌي آهي‪ .‬چئن کان وڌي پڪ عپپورتن سپپان ن ڪاح‬ ‫ڪرڻ واري مسئلي تي بپپه مخپپدوم صپپاحب نهپپايت ئي عالمپپانه انپپداز ۾‬ ‫بحث ڪيو آهي‪ .‬ڪنيزن‪ ،‬يعني ٻانهين بابت به ڄاڻ ڏني اٿس‪ .‬قسم ک ڻڻ‬ ‫۽ ان جي قـپسمن بابت پڻ ڪتاب ۾ معلومات ڏني ويئي آهي‪.‬‬ ‫“سڱ نامو”‪ ،‬سنڌي ٻوليَء جي فقهپي ادب ۾ وڏو بلنپد مقپام رکپي ٿپو‪.‬‬ ‫سنڌي زبان ۾ انهيَء نوعيت جو ٻيپپو ڪوبه ڪتپپاب نپپه لکيپپو ويپپو آهپپي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي انهيَء ڪتاب کپپي جيڪڏهپپن موجپپوده سپپنڌي نپپثر ۾‬ ‫آندو وڃي‪ ،‬ته اهو سنڌ جي ديني مدرسن ۾ اسپپتادن ۽ طپپالبن لِء مفيپپد‬ ‫ثابت ٿيندو‪ .‬مخدوم صاحب هن ڪتاب ۾ جي ڪو سپپنڌي نظپپم اسپپتعمال‬ ‫ڪيو آهي‪ ،‬ان ۾ شيريني ۽ فصاحت گهڻي سمايل آهي‪.‬‬ ‫‪ .9‬صفت بهشت‪:‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري “صفت بهشت” جي نالي سپپان پ پڻ سپپنڌي‬ ‫زبان ۾ هڪ منظوم ڪتاب تصنيف ڪيو آهي‪ .‬هن ڪتاب جي باري ۾ سنڌ‬

‫جي ڪنهن به عالم ۽ تذڪره نگار ڪوبه مفصپپل احپپوال بيپپان نپپه ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬راقم کي انهيَء ڪتاب جا ٻه قلمي نسخا شڪسته حالت ۾‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫جي قديم شهر روهڙيَء جي معزز موسوي خاندان جي هڪ وڏي عالم‬ ‫۽ تعليمي ماهر‪ ،‬سيد عطا حسين موسويَء جي ڪتبخاني مان سپپندس‬ ‫لئق ۽ فپپائق پپپوٽي‪ ،‬انجنيئر سپپيد عبدالحسپپين موسپپويَء جپپي ذريعپپي‬ ‫دستياب ٿيا آهن‪ .‬هن وقپت اهپي ٻئي قلمپي نسپخا منهنجپي سپامهون‬ ‫آهن‪ .‬اهي ٻئي قلمي نسخا تيرهين صدي هجريَء جپپي آخپپر ۽ چپپوڏهين‬ ‫صدي هجريَء جي شروعات جا معلوم ٿين ٿا‪ .‬راقم انهن ٻنهپپي قلمپپي‬ ‫نسخن تي پنهنجي طرفان نمبر ‪ 1‬۽ ‪ 2‬لڳايا آهن‪ ،‬ته جيئن انهپپن کپپي‬ ‫پڙهندڙن جي اڳيان سولئيَء سان نروار ڪري سپپگهجي‪ .‬انهپپن مپپان‬ ‫قلمي نسخو نمبر‪ 1-‬ا ُڻونجاهه باب کپپان شپپروع ٿئي ٿپپو‪ .‬هي پُء نسپپخو‬ ‫وڏيَء تختيَء تي لکيپپل آهپپي‪ .‬هپپر هپڪ صپپفحي تپپي ‪ 15‬سپپٽون آهپپن ۽‬ ‫“عربي – سنڌي” خط نسخ ۾ ڪتابت ٿيل آهي‪ .‬خپپط سپـپپپهڻو ۽ صپپاف‬ ‫ڏسڻ ۾ اچي ٿو‪ .‬هيُء نسخو ‪ 134‬صفحن تي مشتمل آهي‪ .‬ڪاتب‪ ،‬هپن‬ ‫نسخي کي ڪنهن قديم نسخي تان نقل ڪري‪ ،‬اهپپائي سپپاڳئي سپپنڌي‬ ‫صورتخطي قائم رکي آهي‪ .‬هن نسخي جي آخر ۾‪،‬ڪاتب پنهنجپپو نپپالو‪،‬‬ ‫سن ۽ تاريخ وغيره نه ڏنا آهن‪.‬‬ ‫قلمي نسخو نمبر ‪ 2‬چوونجاهه باب کان شپپروع ٿئي ٿپپو‪ .‬هي پُء نسپپخو‬ ‫ڊبل ڪرائون سپپائيز ۾ آهپپي ۽ ‪ 270‬صپپفحن تپپي ڦهليپپل آهپپي‪ .‬هپپر هپڪ‬ ‫صفحي تي سٽن جو تعداد هڪ جهڙو نه آهي‪ ،‬ڪٿي ‪ 9‬تپپي ڪٿپپي ‪ 11‬۽‬ ‫‪ 12‬سٽون ڏنل آهن‪ .‬انهيَء قلمي نسپخي جپپي پهرئيپپن ورق تپپي کپپاٻي‬ ‫طرف “ڪتاب تحفپته العام” لکيل آهي‪ ،‬جپپو ڪاتب جپپو لکيپپل معلپپوم‬ ‫ٿئي ٿو‪ .‬هيُء قلمي نسخو محمد صديق نپپالي ه پڪ ڪاتب ‪1304‬هپپه‪/‬‬ ‫‪1886‬ع ۾ ڪنهن قديم قلمي نسخي تان نقل ڪيو آهپپي‪ .‬اکپپر صپپاف ۽‬ ‫پڙهڻ جي لئق آهن‪ .‬هن نسخي سپپان ا ُڏوهيپَء چ ڱي خاصپپي جپـپپپٺ‬ ‫ڪئي آهي ۽ صفحن جا صفحا کاڌل نظر اچن ٿا‪ .‬هن نسخي جي آخر ۾‬ ‫ڪاتب پنهنجو نالو ۽ سن هن ريت ڄاڻايو آهي‪:‬‬ ‫“بقلم محمد صديق مسڪين احقر‪ ،‬تاريخ ‪ -23‬ربيع الول ‪1304‬هه”‬ ‫انهن ٻنهي نسخن جي پپـپڄاڻي هڪ جهڙي آهي‪ ،‬۽ انهن جو جڏهن غور‬ ‫سان اڀياس ڪجي ٿو ته اهو معلوم ٿئي ٿو ته هيُء اصل ۾ هڪ مڪمپپل‬ ‫ڪتاب آهي‪ ،‬جو مخدوم صاحب جي ڪنهپپن ٻئي وڏي ڪتپپاب تپپان ورتپپو‬

‫ويو آهي‪ .‬جهڙيَء طرح‪“ ،‬ڪنزالعبرت” تان پوئين دور جپپي بزرگپپن ان‬ ‫جا جدا جدا حصا ڪري‪ ،‬ڪتابچن جي صورت ۾ آندا آهن‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله هن ڪتاب ۾ بهشت جو ذ ڪر بيپپان ڪيپپو آهپپي‪ .‬مپپؤمن‬ ‫جيڪي پنهنجن نيڪ عملن جي ڪري بهشپپت ۾ داخپپل ٿينپپدا ۽ انهپپن تپپي‬ ‫الله تعال ٰي جي طرفان جيڪي رحمتون ۽ نعمتون نازل ٿينديون‪ ،‬تن جو‬ ‫بيان ڪيو ويو آهي‪ .‬بهشتي مؤمنن جپپون وصپپفون ۽ بهشپپت وارن کپپي‬ ‫جيڪا خوشپپي ۽ آسپپودگي حاصپپل ٿينپپدي‪ ،‬ان جپپو پپڻ مخپپدوم صپپاحب‬ ‫تفصيل سپان ذ ڪر ڪيپو آهپي‪ .‬مخپدوم صپاحب هپن ڪتپاب ۾ جي ڪي‬ ‫ڳڪڪالهيون آنپپديون آهپپن‪ ،‬تپپن کپپي قپپرآن مجيپپد ۽ حپپديث شپپريف جپپي‬ ‫روشنيَء ۾ مثالن سان عالمپپانه انپپداز ۾ سپپمجهايو آهپپي‪ .‬ان سپپان گپڏ‪،‬‬ ‫حضور نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جپپن جپپي نپـپپپور‪ ،‬شپپفاعت ۽‬ ‫ٻين ڪيترين ڳالهين کپپي سپپهڻي نمپپوني ۾ بيپپان ڪيپپو ويپپو آهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫ڪتاب جي وڏي خوبي اها آهي ته مصنف جاِء بجاِء قرآن شريف جپپون‬ ‫آيتون ۽ حديث شريف جي عبارتن جا اصل ٽپـپڪرا سـپنـپد َ طور ڪتپپب‬ ‫آندا آهن‪ .‬حديثن بيان ڪرڻ وقپپت‪ ،‬حپپديث جپپي ڪتپپابن جپپا نپپال ۽ ٻيپپن‬ ‫ڪيترن معتبر ۽ مشهور ڪتابن جپپا نپال پپڻ حپپوالي طپور ڏنپا ويپپا آهپن‪،‬‬ ‫جهڙوڪ‪ :‬تفسير بيضپپاوي‪ ،‬تفسپپير معپپالم التنزيپپل‪ ،‬تفسپپير بحرالمپپواج‪،‬‬ ‫تفسير مدارڪ‪ ،‬تفسير امام بقپپالي‪ ،‬مبپپدالعالم‪ ،‬مفاتيپپح الجنپپان‪ ،‬فتپپو ٰي‬ ‫زينيه‪ ،‬مجمع الجوامع‪ ،‬شرح نقايته الثر‪ ،‬غنيته الطالبين‪ ،‬احياُء العلپپوم‪،‬‬ ‫تنبيه الغافلين‪ ،‬سفرالسعادت ۽ ابولليث جو ڪتاب بپـپستان وغيره‪.‬‬ ‫ازان سواِء‪ ،‬مخدوم صاحب پنهنجي هپپن ڪتپپاب ۾ ڪيپپترن ئي اصپپحابن‬ ‫سڳورن‪ ،‬عالمن‪ ،‬بزرگن‪ ،‬محدثن ۽ فقيهن جا قپپول ۽ روايتپپون پ پڻ هپپر‬ ‫هنڌ بيان ڪيون آهن‪ ،‬مث ً‬ ‫ل‪ :‬حضرت عبدالله بن عباس‪ ،‬حضرت جابر بن‬ ‫عبدالله‪ ،‬حضرت ابوهريره‪ ،‬حضرت سعد بن جبير‪ ،‬حضپپرت ابوخپپذري‪،‬‬ ‫حضرت عبدالله بن مسعود‪ ،‬حضرت عبدالله بپپن عمپپر‪ ،‬حضپپرت امپپام‬ ‫غزالپپي‪ ،‬حضپپرت ڪعپپب‪ ،‬حضپپرت عبپپدالله بپپن سپپلم‪ ،‬امپپام بيهقپپي ۽‬ ‫مخپپپپپپپپپپدوم محمپپپپپپپپپپد هاشپپپپپپپپپپم ٺٽپپپپپپپپپپوي وغيپپپپپپپپپپره‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله‪“ ،‬صفت بهشت”)‪ (1‬۾ نظم جو اهو سپپاڳيو ئي الپپف‪-‬‬ ‫اشباع جي سٽاَء وارو نمونو استعمال ۾ آندو آهي‪ .‬هيُء ڪتاب منظپپوم‬ ‫سنڌيَء ۾ مواد جي لحاظ کان پنهنجيَء نپپوعيت جپپو بهپپترين ۽ معيپپاري‬ ‫ڪتاب آهي‪ .‬ڪتپپاب جپپي آخپپر ۾‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب پنهنجپپن ٻيپپن ڪتپپابن‬ ‫وانگر ساڳئي نموني ۾ پنهنجو نالو پڻ استعمال ۾ آندو آهي‪.‬‬

‫‪ .10‬خزانتته اعظم‪:‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جپپي اڻ ڇپيپپل سپپنڌي ڪتپپابن مپان “خزانپه‬ ‫هپڪ وڏو ضپپخيم ڪتپپاب آهپپي‪ .‬علمپپه غلم مصپپطف ٰي قاسپپمي‬ ‫اعظم”‬ ‫صاحب جو قول آهي ته هيُء ڪتاب اٺن جلدن ۾ قلمي صپپورت ۾ سپپنڌ‬ ‫جي مشهور ۽ معروف ڪتبخاني ‪ ،‬پير جهنڊي ۾ موجپود هپو‪ .‬پيپر جهنڊي‬ ‫وارن جو اهو سمورو ڪتبخانو‪ ،‬ڪراچيَء جي قومي عجائب گهپپر وارن‬ ‫خريد ڪيو‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬اهو ڪتاب هن وقت قومي عجائب گهپپر جپپي‬ ‫قلمي ڪتابن جي سيڪشپپن ۾ رکيپپل آهپپي‪ (51) .‬هيپُء مڪمپپل نسپپخو‬ ‫آهي‪ ،‬جو نهپپايت سپپهڻي ۽ بهپپترين خپپط ۾ ڪتپپابت ڪيپپل آهپپي‪ .‬انهي پَء‬ ‫ڪتاب جپپو پهريپپون جلپپد‪ ،‬ڪ ڪاتب عبدالسپپلم بپپن عبپپدالله بپپن مخپپدوم‬ ‫عبدالرحمان تاريخ ‪ -25‬ربيع الثپپاني ‪1266‬هپپه‪ -10/‬مپپارچ ‪1850‬ع تپپي‬ ‫ڪتابت ڪري مڪمل ڪيو‪ .‬ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي صاحب انهيَء‬ ‫ڪتاب جي پهرئين جلد تان مواد کڻي‪ ،‬ان کي جديپپد نپپثر ۾ آنپپدو آهپپي‪،‬‬ ‫جپپو “خزانپپه اعظپپم” جپپي نپپالي سپپان ‪1994‬ع ۾ مهپپراڻ اڪيڊمپپي‪،‬‬ ‫شڪارپور سنڌ طرفان ڇپجي پڌرو ٿيو‪.‬‬ ‫مخدوم عبدالله هن ڪتاب ۾ اسلمي تعليمات جي هرڪنهن عنوان تپپي‬ ‫نهايت ئي عالمانه انداز ۾ قرآن مجيد ۽ حديث شريف جپپي روشپپنيَء ۾‬ ‫ڄاڻ ڏني آهي‪ .‬ان سان گڏ‪ ،‬عبادتن جو مقصد ۽ ان جي طريقن تپپي بپپه‬ ‫مفصل روشني وڌي ويئي آهي‪ .‬اسلمي قانون ۽ فقهپپي مسپپئلن سپپان‬ ‫گڏ‪ ،‬دنيوي معاملن بابت ذڪر بيان ڪيو ويپپو آهپپي‪ .‬انسپپاني معاشپپري ۾‬ ‫جي ڪي چ ڱايون ۽ خرابيپپون آهپپن‪ ،‬انهپپن جپپي اسپپلمي لحپپاظ کپپان‬ ‫سمجهاڻي ڏني ويئي آهي‪“ .‬خزانته اعظم” جي اهميت ۽ افاديت جي‬ ‫باري ۾ علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب جو قول آهي تپپه مخپپدوم‬ ‫ب‪ ،‬امام غزاليَء جپي مشپهور ڪتپاب‬ ‫عبدالله نرئي واري جو هيُء ڪتا ُ‬ ‫“احياِء علوم الدين” جي هم پلئه آهي‪(52).‬‬ ‫مخدوم عبدالله نپرئي واري سپنڌي زبپان ۾ تصپنيف ۽ تپاليف جپو تمپام‬ ‫گهڻو ڪم ڪيو آهي‪ .‬دراصل‪ ،‬مخدوم صاحب جي انهن ڪتابن جو سپپنڌ‬ ‫جي ڪنهن به عالم مفصل نموني ۾ مطالعو نه ڪيو آهي‪ .‬اهوئي ڪارڻ‬ ‫آهپپي‪ ،‬جپپو مخپپدوم صپپاحب جپپي ڪتپپابن ۾ آيپپل ڪيپپتريون ڳالهيون ۽‬ ‫وضاحتون سامهون اچي نه سگهيون آهن‪ .‬تازو‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب جپپي‬ ‫ڪتاب “بپپدرالمنير” جپپو مطپپالعو ڪنپپدي‪ ،‬هپڪ نهپپايت ئي اهپپم نـپڪتو‬ ‫سامهون آيو آهي‪ .‬مخدوم صاحب پنهنجي انهيَء ڪتپپاب ۾ ڄا ڻائي ٿپپو‬

‫ته پاڻ “ڪنزالعبرت” جي شرح ۾ “خزانه اعظم” تصنيف ڪيپپو اٿپپائين‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬مواد جي لحاظ کان “ڪنزالعبرت”‪ ،‬مخدوم صپپاحب جپپو ه پڪ‬ ‫بهترين ۽ عمدو ڪتاب آهي‪.‬‬ ‫راقم جي آڏو اصپپل ڪتپپاب “خزانپه اعظپپم” جپپو ڪوبه نسپپخو موجپپود‬ ‫ڪونهي‪ .‬ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيَء هن ڪتاب جپي هپڪ حصپي جپو‬ ‫نثري انتخاب ڪيو آهي‪ ،‬جنهن جي روشنيَء ۾ “خزانپه اعظم” جي مواد‬ ‫متعلق ڪجهپه چئي سپگهجي ٿپو‪ .‬ڊاڪٽپر صپاحب پنهنجپي انهيپَء نپثري‬ ‫ون بپابن کپي منظپوم‬ ‫انتخاب ۾ “خزانه اعظپم” جپي هپڪ جلپد جپي نـپپ َ‬ ‫سنڌيَء مان موجوده رائج نثر ۾ آندو آهي‪ .‬مخدوم صاحب هپپن ڪتپپاب ۾‬ ‫قرآن مجيد جون آيتون ۽ حديث شريف جپپي اصپپل عبپپارتن جپپا ٽپـپ پڪرا‬ ‫پنهنجي بيان ڪيل مسئلن جي ڀراَء ۾ شاهديَء طور استعمال ڪيا آهپپن‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬انهيَء ڏس ۾‪ ،‬حديث جي ڪتابن‪ ،‬تفسيرن ۽ ٻين ڪيترن‬ ‫ئي علمي ڪتابن جا نال حوالي طور ڏنپپا آهپپن‪ .‬سپپاڳئي وقپپت‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫صاحب ڪيترن ئي صحابه ڪرام‪ ،‬عالمن‪ ،‬بزرگپپن‪ ،‬محپپدثن ۽ فقيهپپن جپپا‬ ‫نال ۽ انهن جون معتبر روايتون ۽ قول پڻ بيان ڪيا آهن‪(54).‬‬ ‫بهرحال‪ ،‬مخدوم عبدالله پنهنجي هن شاهڪار ۾ وڏيَء محنپپت ۽ ذهپپانت‬ ‫جپپو مظپپاهرو ڪيپپو آهپپي‪ .‬هپپن ڪتپپاب جپپي علمپپي اهميپپت‪ ،‬افپپاديت ۽‬ ‫محققانه انداز مان اهو معلوم ٿئي ٿو تپه مخپدوم صپاحب پپاڻ ڪيپتري‬ ‫قدر وڏي بپـپلند پايي جو عالم هو! هيُء ڪتاب سنڌي زبان جي ديني ۽‬ ‫مذهبي ادب جو هڪ وڏو عظيپم شپاهڪار آهپي‪ ،‬۽ هپن وقپت تپائين ان‬ ‫معيار جهڙو ٻيو ڪوبه ڪتاب تصنيف يا تاليف نه ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫‪ .11‬جامع ال ڪلم في منافع النام‪:‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري ۽ ٺٽي جي عالمن درميان علمپپي ۽ تعليمپپي‬ ‫لحاظ کان ڳانڍاپو هو ۽ سندن درميان خط و ڪتپپابت جپپو سلسپپلو پ پڻ‬ ‫جاري هو‪ .‬مخدوم صاحب جپپي سپپنڌ ۽ ٺٽپپي وارن عپپالمن سپپان انهيپَء‬ ‫خط و ڪتابت جي ذريعي قيمتي معلومات ملپپي ٿپپي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫‪ -2‬ربيع الول ‪1203‬هه‪ -1 /‬ڊسمبر ‪1788‬ع تي انهپپن خطپپن کپپي ه پڪ‬ ‫ڪتاب “جامع الڪلم في منافع النام” جي نالي سان ترتيب ڏنو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب هپپن مجمپپوعي ۾ ٺٽپپي شپپهر جپپي وڏن عپپالمن‪ ،‬جهپڙوڪ‪:‬‬ ‫مخدوم ضياء الدين‪ ،‬مخدوم محمد هاشم‪ ،‬مخپپدوم نجپپم الپپدين‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫عبدالصمد ۽ وقت جي ٻين ڪيترن ئي ناميارن بزرگن جپپا خپپط ڏنپپا آهپپن‪،‬‬ ‫جن سان سندس وڏي عقيدت ۽ محبت هئي ۽ انهپپن وٽ بپپه سپپندس لءِ‬

‫وڏي عزت ۽ احترام هو‪ .‬انهيَء مذڪور مجموعي ۾ خواجه محمپپد زمپپان‬ ‫لواري واري‪ ،‬مخدوم ضپپياُء الپپدين جپپي پپـپپپٽن‪ ،‬هپپر هپڪ مخپپدوم محمپپد‬ ‫صادق ۽ مخدوم نعمت الله ۽ مخدوم محمد هاشم ٺٽپپويَء جپپي فرزنپپدن‪،‬‬ ‫مخدوم عبدالرحمان ۽ مخدوم عبداللطيف جا به خط آهن‪ .‬هن مجموعي‬ ‫۾ ‪ 32‬عربيَء ۾ ۽ ‪ 60‬فارسيَء ۾ لکيل خط شامل آهن‪(55).‬‬ ‫هيُء مجموعو نهايت ئي قيمتي آهي‪ .‬انهن خطن جي مطالعي مان ُان‬ ‫دؤر جي علمي ۽ مذهبي رجحانن ۽ فڪرن جي ڄاڻ ملي ٿپي‪ .‬سپپاڳئي‬ ‫وقپپت‪ ،‬ٺٽپپي کپپان سپپواِء‪ ،‬سپپنڌ جپپي ٻيپپن عپپالمن جپپو بپپه احپپوال ملپپي‬ ‫ٿپپو‪”.‬سپپاهتي” پر ڳڻي جپپي عپپالم‪ ،‬مخپپدوم قاضپپي عبپپدالڪريم بپپن‬ ‫عبدالمالڪ نوشهرائيَء جو به نالو ملي ٿو‪ ،‬جنهن سان مخدوم عبدالله‬ ‫جي خط و ڪتابت جو رستو هو‪ .‬بهرحال‪ ،‬هن مجمپپوعي مپپان مخپپدوم‬ ‫عبدالله نرئي واري جو ان زماني ۾ علميت جي ساک جو پتو پوي ٿو‪.‬‬ ‫‪ .11‬مصباح الظلم في ائمته النام‪:‬‬ ‫مخدوم عبدالله نرئي واري جي هپپن ڪتپپاب جپپي نشپپاندهي سپپنڌ جپپي‬ ‫مشهور عالم ۽ محقق‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب ڪئي آهپپي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جو هيپُء ڪتپپاب تاريپپخ جپپي موضپپوع تپپي لکيپپل آهپپي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ صاحب انهيَء ڪتاب جي قلمي نسخي جو پير جهنڊي جپپي‬ ‫ڪتبخاني ۾ معائنو ڪيپپو هپپو‪ (56) .‬هپپن ڪتپپاب جپپي بپپاري ۾ ٻپپي ڪابه‬ ‫معلومات ڪانه ٿي ملي‪.‬‬ ‫حوال‬ ‫)‪ (1‬ميم پڻ محمپپد صپپديق‪ ،‬خانبهپپادر‪“ :‬سپپنڌ جپپي ادبپپي تاريپپخ” ‪ -‬جلپپد‬ ‫پهريون‪ ،‬آر‪.‬ايڇ‪ .‬احمد ائنڊ برادرس‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،‬ڇاپو نائون ‪1967‬ع‪،‬‬ ‫ص ‪92‬‬ ‫)‪ (2‬برٽن رچرڊ‪ .‬ايف ‪“ :‬سنڌ ۽ سنڌو ماٿريَء ۾ وسندڙ قومون”‪،‬مترجم‪:‬‬ ‫محمد حنيف صديقي‪ ،‬سپنڌي ادبپپي بپپورڊ‪ ،‬حيپپدرآباد سپنڌ‪1971 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪79‬‬ ‫)‪ (3‬ايضًا‪ ،‬ص ‪80‬‬ ‫)‪ (4‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪ 91‬۽ ‪92‬‬

‫)‪ (5‬مير علي شير “قپانع” ٺٽپپوي‪”:‬تحفتپه ال ڪرام” )سپپنڌي(‪ ،‬مپپترجم‪:‬‬ ‫مخدوم امير احمد‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سپپنڌ‪1957 ،‬ع‪ ،‬ص ‪559‬‬ ‫۽ ‪560‬‬ ‫)‪ (6‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪91‬‬ ‫)‪ (7‬هاشپپمي عبدالقپپدوس‪“ :‬تقپپويم تپپاريخي” )اردو(‪ ،‬اداره تحقيقپپات‬ ‫اسلمي‪ ،‬اسلم آباد‪ ،‬ڇاپو ٻيو ‪1987‬ع‪ ،‬ص ‪277‬‬ ‫)‪ (8‬ڏسو حوالو نمبر)‪ ،(5‬ص ‪ 560‬۽ ‪561‬‬ ‫)‪ (9‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬مقالت الشعراِء” )فارسي(‪ ،‬سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1957 ،‬ع‪ ،‬ص ‪396‬‬ ‫)‪ (10‬بلوچ نبي بخش خان‪ ،‬ڊاڪٽر‪”:‬مداحون ۽ مناجپاتون”‪ ،‬سپنڌي ادبپي‬ ‫بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1959 ،‬ع‪ ،‬ص ‪59‬‬ ‫)‪ (11‬مخدوم عبدالله نرئي وارو‪“ :‬ڪنزالعبرت”‪ ،‬مطبوعه ايجوڪيشنل‬ ‫ع‪ .‬ڏسپپو‪ :‬علمپپه غلم مصپپطف ٰي‬ ‫پريس‪ ،‬ڪراچي سنڌ‪1380 ،‬هه‪1960/‬‬ ‫قاسمي صاحب جو لکيپپل “مهپپاڳ”‪ .‬علمپپه قاسپپمي صپپاحب جپپو اهپپو‬ ‫مهاڳ‪ ،‬ٽماهي “مهپپراڻ”‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ جپپي سپپال ‪1988‬ع جپپي ٽئيپپن‬ ‫پرچي ۾ پڻ شايع ٿيو‪.‬‬ ‫)‪ (12‬ڏسو حوالو نمبر)‪(10‬‬ ‫)‪ (13‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(2‬ص ‪80‬‬ ‫)‪ (14‬ڏسو حوالو نمبر )‪(11‬‬ ‫)‪ (15‬بلوچ نبي بخش خان‪ ،‬ڊاڪٽر‪“ :‬رهپپاڻ هيپپرن کپپاڻ” ‪ -‬جلپپد ڇهپپون‪،‬‬ ‫“مهراڻ اڪيڊمي‪ ،‬شڪارپور سنڌ‪2005 ،‬ع‪ ،‬ص ‪59‬‬ ‫)‪ (16‬ڏسو حوالو نمبر )‪(11‬‬ ‫)‪ (17‬جوڻيجو عبدالجبار‪ ،‬ڊاڪٽر‪”:‬سپپنڌيون”‪ ،‬انسپپٽيٽيوٽ آف سپپنڌالجي‪،‬‬ ‫ڄام شورو سنڌ‪1970 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ 72‬۽ ‪73‬‬ ‫)‪ (18‬ڏسو حوالو نمبر )‪(11‬‬ ‫)‪ (19‬سرائي امپپداد علپپي‪ ،‬فقيپپر‪“ :‬قپپدم ڪاپڙين جپپا”‪ ،‬ادارو اشپپاعت‬ ‫رسالو شاهه عبپپداللطيف ڪاڇيلو ننگپپر‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‪1987 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪130‬‬ ‫)‪ (20‬قادري عبدالرسول‪ ،‬ڊاڪٽر‪”:‬مخدوم محمد هاشم ٺٽپپوي‪ :‬سپپوانح‬ ‫حيات ۽ علمي خدمتون”‪ ،‬مفپتي اعظپم سپنڌ اڪيڊمپي‪ ،‬ڪراچپي سپنڌ‪،‬‬ ‫‪2002‬ع‪ ،‬ص ‪ 84‬۽ ‪85‬‬ ‫)‪ (21‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(15‬ص ‪57‬‬

‫)‪ (22‬ايضًا‪ ،‬ص ‪58‬‬ ‫)‪ (23‬ايضًا‪ ،‬ص ‪57‬‬ ‫)‪ (24‬ايضًا‪ ،‬ص ‪58‬‬ ‫)‪ (25‬ايضًا‪ ،‬ص ‪64‬‬ ‫)‪ (26‬ڏسو حوالو نمبر )‪(2‬‬ ‫)‪ (27‬قاضي يار محمد‪ ،‬ڊاڪٽر‪“ :‬سنڌي ٻوليَء ۾ فقهي ادب جپپو ارتقپپا”‬ ‫)قلمپپي سپپنڌي(‪ ،‬پپپي ايپپڇ‪.‬ڊي لِء پيپپش ڪيپپل تحقيقپپي مقپپالو‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪ ،‬ص ‪304‬‬ ‫)‪ (28‬ڏسو حوالو نمبر )‪(11‬‬ ‫)‪ (29‬ايضا ً‬ ‫)‪ (30‬مخدوم عبدالله نرئي وارو‪“ :‬خزانه اعظم”‪ ،‬مرتب‪ :‬ڊاڪٽر ميمپپڻ‬ ‫عبدالمجيپپد سپپنڌي‪ ،‬مهپپراڻ اڪيڊمپپي ‪ ،‬ش پڪارپور سپپنڌ‪1994 ،‬ع‪ ،‬ڏسپپو‬ ‫“مقدمو”‪ ،‬ص ‪28‬‬ ‫)‪ (31‬ايضا ً‬ ‫)‪ (32‬مخدوم عبدالله نرئي وارو‪“ :‬خزانته البپپرار”)قلمپپي عڪسپپي( ‪،‬‬ ‫مملوڪه‪ :‬ساهتي لئبريري‪ ،‬نواب شاهه سنڌ‪ ،‬ص ‪ 423‬۽ ‪424‬‬ ‫)‪ (33‬ايضًا‪ ،‬ص ‪425‬‬ ‫)‪ (34‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(30‬ص ‪18‬‬ ‫)‪ (35‬مخدوم عبدالله نرئي وارو‪“ :‬بدرالمپـپنير”‪ ،‬مطبپپع فتپپح الڪريپپم‪،‬‬ ‫بمبئي‪1302 ،‬هه‪1885 /‬ع‪ ،‬ص ‪4‬‬ ‫)‪ (36‬ايضا ً‬ ‫)‪ (37‬مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي وارو‪“ :‬نپـپپپورالبصاُر” ‪ ،‬مطبپپع حيپپدري‪،‬‬ ‫بمبئي‪1300 ،‬هه‪1883 /‬ع‪ ،‬ص ‪ 7‬۽ ‪8‬‬ ‫)‪ (38‬ايضًا‪ ،‬ص ‪ 539‬۽ ‪540‬‬ ‫)‪ (39‬ايضًا‪ ،‬ص ‪541‬‬ ‫)‪“ (40‬امداد” حسيني‪”:‬سنڌ جي ديني ادب جو ڪئٽپپالگ”‪ ،‬انسپپٽيٽوٽ‬ ‫آف سنڌالجي‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪1971 ،‬ع‪ ،‬ص ‪17‬‬ ‫)‪ (41‬ڏسو حوالو نمبر )‪ (1‬ص ‪94‬‬ ‫)‪ (42‬ڏسو حوالو نمبر )‪ (2‬ص ‪80‬‬ ‫)‪ (43‬راشدي حسام الدين ‪ ،‬سيد‪”:‬سنڌي ادب” )سنڌي(‪ ،‬مترجم‪ :‬غلم‬ ‫محمد لکو‪ ،‬گرامپپي پبليڪيشپپن‪ ،‬دولپپت پپپور صپپفن سپپنڌ‪1981 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪108‬‬

‫)‪ (44‬ڏسو حوالو نمبر )‪ (17‬ص ‪74‬‬ ‫)‪ (45‬گهانگهرو عبدالرزاق‪ ،‬ڊاڪٽپپر‪“ :‬قپپرآن مجيپپد جپپا سپپنڌي ترجمپپا ۽‬ ‫تفسير” )قلمي سنڌي(‪ ،‬پي ايڇ‪.‬ڊي لءِ پيش ڪيل تحقيقي مقالو‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي ڄام شورو سنڌ‪1990 ،‬ع‪ ،‬ص ‪221‬‬ ‫)‪ (46‬مخپدوم عبپدالله نپرئي وارو‪”:‬تفسپير احسپن القصپص” )قلمپي‬ ‫سنڌي( ‪1234‬هه‪1819 /‬ع‪ ،‬ص ‪489‬‬ ‫)‪ (47‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(30‬ص ‪30‬‬ ‫)‪ (48‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(46‬ص ‪490‬‬ ‫)‪ (49‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪100‬‬ ‫)‪ (50‬مخدوم عبدالله نپپرئي وارو‪“ :‬م ڪي جپپي فتپپح”‪ ،‬مرتپپب‪ :‬ڊاڪٽپپر‬ ‫ميمڻ عبدالمجيد سنڌي‪ ،‬ڏسو ٽماهي “مهراڻ” حيپپدرآباد سپپنڌ‪“ -‬سپپيرت‬ ‫نمبر”‪ ،‬نمبر ‪ ، 4 - 3‬سال ‪1980‬ع‪ ،‬ص ‪248‬‬ ‫‪51‬قاسمي غلم مصطف ٰي علمه‪”:‬مقالت قاسپپمي”‪ ،‬نفيپپس پرنٽنپپگ‬ ‫) (‬ ‫پريس‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪2000 ،‬ع‪ ،‬ص ‪171‬‬ ‫)‪ (52‬ايضا ً‬ ‫)‪ (53‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(35‬ص ‪87‬‬ ‫)‪ (54‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(30‬ص ‪ 36‬کان ‪44‬‬ ‫)‪ (55‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(15‬ص ‪56‬‬ ‫)‪ (56‬ايضا ً‬ ‫)اڻ ڇپيل(‬ ‫)‪ (1‬خبر نه آهي ته خانبهادر محمد صديق ميمڻ پنهنجي ڪتاب”سنڌ جي ادبي تاريخ”‬ ‫)ص ‪ (92‬۾ ڪهڙيَء آڌار تي مخدوم عبدالله واعظ جي ڪتابن جپپو ذ ڪر ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫ممڪن آهي ته مخدوم عبدالله نرئي واري جا مخدوم عبدالله واعظ ڏانهن منسپپوب‬ ‫ٿيل ڪي ڪتاب سندس نگاه مان گذريا هجن‪ .‬مير علي شير “قپپانع” ٺٽپپوي ۽ علمپپه‬ ‫غلم مصطف ٰي قاسميَء جي قول موجب ته مخدوم عبدالله واعظ جو ڪوبه ڪتپپاب‬ ‫لکيل نه آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬مرحوم محمد سومار شيخ پڻ پنهنجي ڪتاب”ڪڇين جا قول” )ص ‪(142 - 43‬‬ ‫۾ خانبهادر محمد صديق ميمڻ ۽ ڊاڪٽر نبي بخپپش خپپان بلپپوچ صپاحب وارو سپپاڳيو‬ ‫احوال ورجايو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (2‬مخدوم عبدالله نرئي واري جي متعلق‪ ،‬ڊاڪٽر غلم محمد لکو سندس جنم جو‬ ‫امڪاني سال ‪1145‬هه‪1732 /‬ع ڄاڻائي ٿو‪).‬ڏسو”تفسيرآي ِت الڪرسي”‪ ،‬پاڪستان‬ ‫اسٽڊي سينٽر‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪1990 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ (62‬دراصل‪“ ،‬تفسير آيپت الڪرسپپي”‬

‫واري تصنيف مخدوم عبدالله نرئي واري جي نه آهي‪ ،‬بل پڪ هي پُء تفسپپير ٺٽپپي جپپي‬ ‫عالم‪ ،‬مخدوم ميان محمد بن مخدوم عبدالخالق ٺٽويَء جو جوڙيل آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽپپر ميمپڻ عبدالمجيپپد سپپنڌيَء جپپي خيپپال مپپوجب تپپه مخپپدوم صپپاحب‬ ‫‪1140‬هه‪1727 /‬ع يا ان کان ٿپورو اڳ ڄپپائو هونپپدو!)ڏسپو”خزانپه اعظپپم”‪ ،‬مهپراڻ‬ ‫اڪيڊمي‪ ،‬شڪارپور سنڌ‪1994 ،‬ع‪ ،‬ص ‪(17‬‬ ‫)‪“ (1‬سپـپپپٿري” ڳوٺ‪“ ،‬نپپرئي” کپپان سپپت ڪوهه اوڀرنپپدي طپپرف واقپپع آهپپي‪.‬‬ ‫“سـپٿريَء” کي علمه قاسمي صاحب “سپـپسري” ڪري لکيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيَء پاڻ خود شايد مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي واري جپپي‬ ‫انهيَء ڪتاب “خزانته البرار” جو مطالعو نپپه ڪيپپو آهپپي‪ ،‬ڇا ڪاڻ تپپه هپـپپپن انهي پءَ‬ ‫ڪتاب جي تصنيف ٿيڻ واري سن ۽ مواد جي باري ۾ ڪابه ڄاڻ نه ڏني آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬اسپپان جپپو گمپپان آهپپي تپپه ڊاڪٽپپر ميمپپڻ عبدالمجيپپد سپپنڌي صپپاحب ڪتپپاب‬ ‫“بدرالپـپمنير” جي باري ۾ جيڪو رايو قائم ڪيو آهي‪ ،‬اهو صرف ٻپـپڌ سپـپڌ جي بنياد‬ ‫تي ٻپـپڌل آهي‪ .‬جيڪڏهن ڊاڪٽر صاحب جي نظر مان اهو ڪتاب گپپذري هپپا‪ ،‬تپپه پپپاڻ‬ ‫هوند انهيَء طرح سان ڪوبه رايو قائم نه ڪري ها!‬ ‫)‪ (1‬درگاهه شيخ احمد جي حالت لِء ڏسو‪ ،‬راقم جو پپپي ايپپڇ‪ .‬ڊي پَء لِء تيپپار ڪيپپل‬ ‫تحقيقي مقالو – “ساهتي پرڳڻي جا قديم علمي مرڪز” )قلمي سنڌي(‪1985 ،‬ع‬ ‫)‪“ (1‬تفسير آيت الڪرسيَء” جي هڪ قديم قلمي نسخي کي سنڌ يونيورسٽيَء جي‬ ‫پروفيسر ڊاڪٽر غلم محمد لکي مرتب ڪري‪ ،‬پاڪستان اسٽڊي سينٽر‪ ،‬ڄام شوري‬ ‫طرفان سن ‪1990‬ع ۾ “تفسير آيت الڪرسي‪ :‬قديم سنڌي تصنيف” جي نالي سپپان‬ ‫ڇپائي پڌرو ڪيو‪ .‬فاضل مرتپپب‪ ،‬هپپن ڪتپاب کپي مخپدوم عبپپدالله نپرئي واري جپپي‬ ‫تصنيف قرار ڏيئي‪ ،‬سندس حياتيَء جپپي مختصپپر احپپوال سپپان ڇپپپايو هپپو‪ .‬حپپالنڪه‬ ‫هيُء تفسير‪ ،‬مخدوم عبدالله نرئي واري جي تصنيف نه آهي‪ ،‬بلڪ اهو تفسير اصل‬ ‫۾ خليفي ميان محمد ٺٽويَء جو جوڙيل آهي‪ .‬خليفپپي صپپاحب‪ ،‬ان دؤر جپپي مصپپنفن‬ ‫جي رواج موجب‪”،‬تفسير آيت الڪرسيَء” جي آخر ۾ پنهنجو نالو پڻ اسپپتعمال ڪيپپو‬ ‫آهي‪ ،‬جو هن ريت آهي‪:‬‬ ‫ن َڌڻـپيا‪ ...‬الخ‬ ‫پڻ “محمد”کي مـپهپپَر پئـپي ُ‬ ‫دعا گـپهَر ِ‬ ‫انهيَء ڏس ۾‪ ،‬ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌيَء سن ‪1994‬ع ۾ مخپپدوم عبپپدالله نپپرئي‬ ‫واري جي مرتب ڪيل ڪتپپاب “خزانپپه اعظپپم” )ص ‪ 32‬۽ ‪ (33‬۾ تنقيپپد ڪئي هئي‪،‬‬ ‫“تفسير آيت الڪرسي” واري ڪتاب کي مخدوم عبدالله نرئي واري ڏانهن منسپپوب‬ ‫ڪيل روايت کي غلط ٺهرايو هو‪“ .‬تفسير آيت الڪرسي” جي ڇپجڻ کان پپپوِء‪ ،‬جلپپد‬ ‫ئي مرتب پنهنجي غلطيَء کي تسليم ڪندي‪ ،‬ان متعلپپق ٽمپپاهي “مهپپراڻ” حيپپدرآباد‬ ‫سنڌ ۾ سال ‪1995‬ع جي ‪ 4‬پرچپپي ۾‪“ ،‬خليفپپي ميپپان محمپپد ٺٽپپويَء جپپي هپڪ وڌيپڪ‬ ‫تصنيف” جي عنوان سان مقالو لکي شايع ڪرايو‪ ،‬جنهپپن ۾ ان تفسپپير کپپي مخپپدوم‬ ‫عبدالله نرئي واري جي بجاِء خليفي ميان محمد ٺٽپپويَء جپپي تصپپنيف درسپپت قپپرار‬ ‫ڏنو‪“ .‬خليفي ميان محمد ٺٽويَء” متعلق‪ ،‬تفصيل لِء ڏسو راقم جپپو مقپپالو‪ ،‬ٽمپپاهي‬ ‫“مهراڻ” حيدرآباد سنڌ‪ ،‬نمبر ‪ 4-3‬سال ‪1994‬ع‪.‬‬

‫)‪ (1‬تازو پروفيسر اسرار احمد علويَء انهيَء ڪتاب جو سنڌيَء ۾ ترجمو ڪيو آهپپي‪،‬‬ ‫جو “سيرت هاشپپميَء” جپپي نپپالي سپپان مهپپراڻ اڪيڊمپپي‪ ،‬شپڪارپور سپپنڌ طرفپپان‬ ‫‪2003‬ع ۾ شايع ٿيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬ڪن عالمن ۽ اديبن‪ ،‬هن ڪتاب جو نالو”هفت بهشت” ڪري ڄاڻايو آهي‪.‬‬

‫مير لطف الله عرف مير متارو‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫ڪلهوڙن جي دؤر حڪومت ۾‪ ،‬ڪيترائي سياسپپي مپپدبر‪ ،‬اڪڪڪابر‪ ،‬سپپپهه‬ ‫سالر‪ ،‬وزير ۽ سفير ٿي گذريا آهن‪ ،‬جن جي حياتيَء جو مفصل احوال‬ ‫ن ۾ غرق آهي‪ .‬ايتري قدر‪ ،‬جپپو انهپپن جپپي‬ ‫اڃا تائين گمناميَء جي ڪپـپ َ‬ ‫مدفن جو صحيح هنڌ بپه معلپوم نپه آهپي‪ ،‬تپه ُاهپي هپن وقپت ڪٿپي ۽‬ ‫ڪهڙي هنڌ ابدي ننڊ ۽ روزِ محشر تائين انتظپار ۾ سـپپتل آهپن‪ .‬وري بپه‬ ‫“نامه نغز” وارو صاحب تحسين جپپو لئق آهپپي‪ ،‬جنهپپن ڪلهپپوڙن جپپي‬ ‫دؤر جي تاريخ تي مفصل تذڪرو لکپپي‪ ،‬ان دؤر جپپي ڪيپپترين ئي اهپپم‬ ‫شخصيتن کي هميشه جي لِء زنده ڪري ويو آهي‪،‬نپپه تپپه اسپپان سپپنڌ‬ ‫واسين جا حال هر دؤر ۾ لغرضپپيَء ۽ لپرواهي پَء وارا پئي رهيپپا آهپپن‪.‬‬ ‫اسان ڪڏهن به پنهنجن مدبرن ۽ مشاهيرن جي ڪارنپپامن کپپي ُاجپپاگر‬ ‫ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي‪.‬‬ ‫ميان نور محمد خان ڪلهوڙو‪ ،‬سنڌ جي تواريخ ۾ وڏي سياسي بصپپيرت‬ ‫وارو حاڪم ٿي گذريو آهي‪ .‬هو وڏو مردم شناس ۽ مشاهدي ۽ تجربپپي‬ ‫وارو شخص هو‪ .‬پاڻ نهايت ئي اعل ٰي خوبين ۽ گـپڻن وارن جو قپپدردان‬ ‫هو‪ .‬سندس دؤر حڪومت ۾ ڪيترائي بلند پايي جا عالم‪ ،‬حڪيم‪ ،‬وزيپپر‪،‬‬ ‫سفير‪ ،‬وڪيل ۽ امير ٿي گذريا آهن‪ ،‬جن پنهنجي فهم ۽ فراست موجب‬ ‫مل ڪي خپپدمتون بجپپا آنپپديون‪ .‬ميپپان نپپور محمپپد ڪلهپپوڙي جپپي انهپپن‬ ‫وزيرن‪ ،‬سفيرن‪ ،‬وڪيلن ۽ صلحڪارن مان سيد لطف الله عپپرف ميپپر‬ ‫متارو وڏيَء حيثيت ۽ شخصيت جو مالڪ ٿي گپپذريو آهپپي‪ .‬ميپپر لطپپف‬ ‫اللپپه‪ ،‬ميپپان نپپور محمپپد ڪلهپپوڙي جپپو خپپاص وزيپپر ۽ صپپلحڪار هپپو‪.‬‬ ‫سرڪاري دفتر ۽ ٻاهرين ملڪن سان خط و ڪتابت ڪرڻ جو دفپپتر پپپڻ‬ ‫سندس ئي سپرد هو‪ .‬سرڪاري فرمان ۽ لکپڙهه خپپواه ح ڪومت جپپي‬ ‫نازڪ ۽ منجهيل سياسي مسئلن بابت اهم مراسل‪ ،‬مير لطف اللپپه پپپاڻ‬ ‫خود لکندو هو‪.‬‬

‫مير لطف اللپپه جپپي شپپروعاتي دؤر ۾ جي ڪي بپپه اهپپم سياسپپي خپپواه‬ ‫ملڪي معامل درپيش آيا‪ ،‬تن سڀني ۾ هن نهايت ئي تپپدبر‪ ،‬دانشپپمنديءَ‬ ‫۽ سياڻپ سان پنهنجا رايا ۽ مشورا ڏنا‪ .‬سندس انهن رايپپن ۽ مشپپورن‬ ‫کي ميان نور محمد خان ڪلهوڙي وٽ وڏو وزن هوندو هپپو‪ .‬نپپه صپپرف‬ ‫ملڪي‪ ،‬بلڪ ڪلهوڙا خاندان جا گهرو مسئل پڻ مير صپپاحب حپپل ڪنپپدو‬ ‫هو ۽ انهن ۾ سندس ڪافي عمل دخل هوندو هو‪.‬‬ ‫مير لطف الله جا خانداني حالت‪ ،‬پوريَء طپپرح تفصپپيل سپپان معلپپوم‬ ‫ٿي ڪونه ٿا سپپگهن‪ .‬البپپت‪ ،‬سپپنڌ جپپي ڪن مپپؤرخن ۽ تپپذڪره نگپپارن‬ ‫سپندس ڪجهپه احپوا ُ‬ ‫ل نهپايت ئي مختصپر نمپوني ۾ بيپان ڪيپو آهپي‪.‬‬ ‫“گلدسته نورس بهار” جي بيان مطابق‪ ،‬مير لطف اللپه کپي ڪلهپوڙن‬ ‫جي دؤر ۾ وڏي اهميپپت حاصپپل هئي‪ .‬پپپاڻ سپپنڌ ۾ گه ڻو ڪري پنهنجپپي‬ ‫عپـپرفي نالي “مير متارو” سان مشهور رهيپپو آهپپي‪ .‬سپپندس حيپپاتيَء‬ ‫جي احوال متعلق‪ ،‬شمس العلماُء مرزا قليچ بيگ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مير لطف الله ولد سيد عبدالڪريم‪ ،‬جنهن کي ميپپر متپپارو شپپاهه بپپه‬ ‫چوندا هئا‪ ،‬سو لڪيَء واري شاهه صدر جپي پپوٽن مپان هپو‪ .‬پهريپائين‬ ‫دهليَء جو وڪيل هو ۽ پوِء ميان نور محمد خان ڪلهوڙي جو وزير ٿيپپو‬ ‫۽ چڱو نالو ڪڍيائين‪ .‬سن ‪1160‬هه ۾ وفات ڪيائين‪ .‬اها تاريپپخ هيٺئيپپن‬ ‫جملي مان نڪري ٿي‪ :‬رحمت ايزد بجان مير لطف الله‪(1)”.‬‬ ‫مرزا قليچ بيگ جي تقليد ڪندي‪ ،‬مولئي شيدائي پنهنجي ڪتاب “جنت‬ ‫السنڌ” ۾‪ ،‬مير صاحب جي باري ۾ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مير لطف الله عرف ميپر متپارو‪ ،‬ڪلهپوڙن جپي پپاران دهلپي دربپار ۾‬ ‫سفير ٿي رهيو‪ .‬مير لطف الله عرف مير متپپارو ولپپد سپپيد عبپپدالڪريم‪،‬‬ ‫جو شاهه صدر لڪيَء واري جي اولد مان هو‪ ،‬ميان نور محمد ڪلهوڙي‬ ‫جو وزير ٿي رهيو‪ .‬سندس وفات جي تاريخ محمد پناهه ‘رجا’ ٺٽويَء هن‬ ‫ريت ڪڍي آهي‪:‬‬ ‫هپپپپپپپپپپر کپپپپپپپپپپه آمپپپپپپپپپپد سپپپپپپپپپپر قپپپپپپپپپپبرش وفپپپپپپپپپپات‪،‬‬ ‫رحمپپپپپپت ايپپپپپپزد بجپپپپپپان ميپپپپپپر لطپپپپپپف اللپپپپپپه گفپپپپپپت‪(2)”.‬‬ ‫‪1160‬هه‬ ‫مير لطف الله جي وڌيڪ خانداني حالت کان سنڌ جون باقي تواريخون‬ ‫خاموش آهن‪ .‬اها خبر ڪانه ٿپپي پپوي تپپه ميپر صپاحب ڪڏهپن ۽ ڪٿپي‬ ‫ڄائو‪ ،‬شروعاتي حياتيَء جا ڏينهن ڪيئن گپپذاريائين‪ ،‬وقپپت جپپي ڪهپڙن‬ ‫استادن کان علم حاصل ڪيائين وغيره‪ .‬انهن سڀني سوالن جپپا جپپواب‬

‫نفيَء ۾ ملن ٿا‪ .‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپويَء “مقپپالت الشپپعراء” ۾‬ ‫سندس هڪ ڀاُء جو ذڪر ڪيو آهي‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء سندس ڀاءُ جپپي‬ ‫وفات جو ساڳيو سال‪ ،‬سندس وفات وارو ڄاڻايو آهپپي‪ .‬ميپپر “قپپانع”‬ ‫ٺٽوي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مير لطف الله جو هڪ ڀاُء مير شهزادو هپو‪ ،‬جپو پپڻ سپن ‪1160‬هپه ۾‬ ‫فوت ٿيو‪ .‬قاضي عبدالقادر هن جي وفپپات جپپي تاريپپخ هپپن ريپپت چئي‬ ‫آهي‪ :‬گرفته مسڪن باشد شهيد شهزاده = ‪1160‬هه‪(3) ”.‬‬ ‫انهيَء مٿين بيان مان ظاهر ٿئي ٿو ته ميپپر لطپپف اللپپه جپپي ڀپپاُء‪ ،‬ميپپر‬ ‫شهزادي ڪنهن جنگي مهم ۾ شهادت حاصل ڪئي هئي‪.‬‬ ‫مير لطف الله‪ ،‬ميان نور محمد ڪلهوڙي جي دؤر حڪومت ۾ سنڌ جپپي‬ ‫سياست تي ڇانيل هو‪ .‬پاڻ ميان نور محمپپد جپپي طرفپپان دهليپَء جپپي‬ ‫مغل دربار ۾ سفير جپپي حيپپثيت ۾ رهنپپدو هپپو ۽ سپپنڌ جپپي مفپپادن جپپي‬ ‫تحفظ جپپو ڪم ڪنپپدو هپپو‪ .‬منشپپي اننپپد رام”مخلپپص” جپپي “رقعپپات‬ ‫مخلص” جي ديباچي مان انهيَء ڳالهه جي ثپپابتي ملپپي ٿپپي‪ ،‬سپپاڳئي‬ ‫وقت‪ ،‬انهن خطن مان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته انندرام “مخلپپص”‪ ،‬ميپپر‬ ‫صاحب جو گهاٽو دوست هو ۽ سپپندس معرفپپت‪“ ،‬مخلپپص” جپپا دهلپپي‬ ‫سرڪار جي وزير‪ ،‬اعتماد الدوله سان دوستيَء جا تعلقات ُاسپپتوار ٿيپپا‬ ‫هئا‪.‬‬ ‫جڏهن نادرشاهه افشار دهلي پَء جپپي سپپلطنت تپپي حملپپو ڪيپپو‪ ،‬تڏهپپن‬ ‫مغلن جي شاهي خزاني کي خوب دل کولي لـپٽيو ويپپو ۽ دهلي پَء جپپي‬ ‫بي گناهه ۽ امن پسند شهرين تي تمام ڳريون رقمون ڏنڊ طور وڌيپپون‬ ‫ويون‪ ،‬ته مير لطف الله ۽ انندرام “مخلص” پڻ انهيَء آويَء هيٺ اچپپي‬ ‫ويا ۽ مٿن به ڳري رقپپم ڏن پڊ طپپور وڌي ويئي‪ .‬ميپپر لطپپف اللپپه انهي پَء‬ ‫ڳالهه جو اشارو‪ ،‬ميان نور محمد ڪلهپپوڙي ڏانهپپن لکيپپل ه پڪ خپپط ۾‬ ‫ڪيو آهي‪.‬‬ ‫نادر شاهه جي سنڌ تي ڪاهه جو ذڪر‪ ،‬اڪثر ڪري ڪيترن ئي مؤرخن‬ ‫ڪيو آهي‪ .‬ليڪن‪“ ،‬نامه نغز” جي مصنف جو بيان وڌيڪ ملمم ۽ مستند‬ ‫آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ تپپه مصپپنف خپپود سپپنڌي هپپو ۽ هـپپپن اهپپي سپپمورا واقعپپا‬ ‫ب‪ ،‬ميپپان‬ ‫پنهنجين اکين سان ڏٺا هئا‪ .‬ازان سواِء‪ ،‬هن پنهنجپپو اهپپو ڪتپپا ُ‬ ‫نور محمد ڪلهوڙي جي سرپرستيَء هيٺ تيار ڪيو هپپو‪ .‬انهي پَء لحپپاظ‬ ‫کان سندس بيان ڪيل هر واقعو وڌيڪ صحيح ۽ وزندار نظپپر اچپپي ٿپپو‪.‬‬ ‫“نامه نغز” وارو صاحب‪ ،‬نادري حملي جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته نپپادر‬

‫شاهه دهليَء تي غزنيپَء ۽ ڪابپپل واري رسپپتي کپپان حملپپو ڪيپپو هپپو‪.‬‬ ‫جڏهن نادر شاهه جپپي حملپپي مغپپل سپپلطنت جپپي ديپپوارن کپپي لپپوڏي‬ ‫ڪمزور ڪري وڌو‪ ،‬ته ان کان پپپوِء هـپپپن بکپپر جپپي طپپرف وڌڻ شپپروع‬ ‫ڪيو‪ .‬واٽ تي نادر شاهه کي ڪنهن اهو ٻڌايو ته سنڌ جي حاڪم‪ ،‬ميپپان‬ ‫نور محمد ڪلهوڙي جو هڪ هوشيار‪ ،‬قابل ۽ ذهين سفير دهليَء ۾ رهي‬ ‫ٿو‪ ،‬جنهن جو نالو مير لطف الله عرف مير متارو آهپپي‪ .‬بهپپتر آهپپي تپپه‬ ‫سنڌ جي طپپرف وڌڻ کپپان اڳ ۾ ان سپپفير جپپي ذهپپانت ۽ فراسپپت جپپو‬ ‫امتحان وٺي‪ ،‬سنڌ جي حاڪم جي طاقت جو اندازو ڪيو وڃپپي‪ .‬انهي پَء‬ ‫تي نادر شاهه‪ ،‬مير لطف الله کي پاڻ وٽ گهرائي‪ ،‬سنڌ جي حاڪم جپپا‬ ‫حالت معلوم ڪيا‪ (4).‬ميپپر لطپپف اللپپه جپپي زبپپانيَء نپپادر شپپاهه کپپي‬ ‫معلوم ٿيو‪ ،‬ته سنڌ پهچڻ ۽ ميان نور محمد خپپان ڪلهپپوڙي سپپان جنپپگ‬ ‫ڪرڻ ڪو سولو ڪم نه آهي‪.‬‬ ‫ميپپر لطپپف اللپپه جپپي انهي پَء گفتگپپو جپپو‪“ ،‬نپپامه نغپپز” جپپي صپپاحب‬ ‫شاعراڻي انداز ۾ هن ريت ذڪر ڪيو آهي‪:‬‬ ‫‪ .1‬همپپپپپپپپپپپه تيپپپپپپپپپپپغ زن مپپپپپپپپپپپرد پرخپپپپپپپپپپپاش جپپپپپپپپپپپو‪،‬‬ ‫همپپپپپپپپپپه نيپپپپپپپپپپزه بپپپپپپپپپپازان‪ ،‬همپپپپپپپپپپه تنپپپپپپپپپپد خپپپپپپپپپپو‪.‬‬ ‫سڀئي ماڻهو تلوار هڻي ڄاڻن ۽ لڙائيپَء جپپا ڳولئو آهپپن‪ .‬سپپڀ نيپپزو‬ ‫هڻي ڄاڻن ۽ سڀ جوشيلي طبيعت وارا آهن‪.‬‬ ‫‪ .2‬دليپپپپپپپپپپر انپپپپپپپپپپداز يپپپپپپپپپپڪ دگپپپپپپپپپپر برتپپپپپپپپپپر انپپپپپپپپپپد‪،‬‬ ‫تپپپپپپپپپپپپو گپپپپپپپپپپپپوئي مگپپپپپپپپپپپپر ا ٍردهپپپپپپپپپپپپاي نرانپپپپپپپپپپپپد‪.‬‬ ‫هو بهادريَء ۾ هڪ ٻئي کان وڌيڪ آهن‪ .‬ائين چئجپپي تپپه هپپو اصپپيل نانپپگ‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫ڪر پلنپپپپپپپپگ‪،‬‬ ‫بقپپپپپپپپوت چپپپپپپپپو پيپپپپپپپپل و بپپپپپپپپه پي‬ ‫‪.3‬‬ ‫ت همپپپپپپپپپپپپه گپپپپپپپپپپپپرز و تيپپپپپپپپپپپپغ و تفنپپپپپپپپپپپپگ‪.‬‬ ‫بدسپپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫هنن ۾ هاٿين جهڙي قوت آهي ۽ سندن جسم چيتن جه پڙا آهپپن‪ .‬سپپڀني‬ ‫جي هٿن ۾ گرز آهن‪ ،‬تلوارون آهن ۽ بندوقون آهن‪.‬‬

‫‪.4‬‬

‫ز لشپپپپپپپپڪر نپپپپپپپپه ترسپپپپپپپپند بپپپپپپپپي بپپپپپپپپاڪ تپپپپپپپپر‪،‬‬

‫بميپپپپپپپپپپپپپپپپدان دليرانپپپپپپپپپپپپپپپپد چپپپپپپپپپپپپپپپپالڪ تپپپپپپپپپپپپپپپپر‪.‬‬ ‫هپپپو ڪنهن به لشڪر کان نٿا ڊڄن ۽ ڏاڍا بيباڪ آهن‪ .‬ميدان ۾ دلير آهپپن‬ ‫۽ حد درجي جا چالڪ آهن‪.‬‬ ‫گپپپپپپپپپپپر آن فپپپپپپپپپپپوج سپپپپپپپپپپپالر جپپپپپپپپپپپوش آورد‪،‬‬ ‫‪.5‬‬ ‫ل‬ ‫د ِ‬

‫ڪوه را در خپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپروش آورد‪.‬‬

‫جيڪڏهن هن سالر جي فوج جوش ۾ اچي وڃي‪ ،‬تپپه جي ڪر پهپپاڙ جپپي‬ ‫دل مان به دانهون نڪرڻ لڳن‪(5).‬‬ ‫اهڙيَء طرح‪ ،‬مير لطف الله پنهنجي بهادر حاڪم ۽ سپپندس فپپوج جپپي‬ ‫بهادريَء ۽ سرويچيَء جو ڌاڪو‪ ،‬دشمن تي ويهارڻ جي ڪوشش ڪئي‪.‬‬ ‫نادر شاهه‪ ،‬ان کان پوِء مير لطف الله سان گڏ محمد علي بيپپگ نپپالي‬ ‫پنهنجو هڪ سفير‪ ،‬ميان نورمحمد خان ڪلهوڙي ڏانهن موڪليپپو تپپه هپپو‬ ‫کيس پيغام پهچائي‪ ،‬ته ميان نور محمپپد باقاعپپدي سپپاليانو خپپراج نپپادر‬ ‫شاهه کي پهچائيندو رهي ۽ پنهنجي پٽ کي ڏهه هپپزار سپپنڌي سپپپاهين‬ ‫سان ڏانهس موڪلي ڏئي‪(6).‬‬ ‫مير لطف الله جڏهن محمد علي بيگ سان گڏجي سپنڌ پهتپو‪ ،‬تپه ميپان‬ ‫نور محمد ڪلهوڙي پنهنجي سفير جو ڏاڍو آڌر ڀاُء ڪيو‪ .‬ميپپان صپپاحب‪،‬‬ ‫نادر شاهه جو مذڪور پيغپپام ٻـپپڌي ي ڪدم پنهنجپپن اميپپرن جپپي دربپار‬ ‫منعقد ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته مـپڙس ٿي نادر شاهه جي‬ ‫طاقت جو مقابلو ڪجي‪ .‬باقي اهي مٿيان ٻئي شرط سپپنڌ جپپي حپپاڪم‬ ‫جي غيرت ۽ عزت وٽان نه آهن ۽ ان ڳالهه جو آخرين فيصلو تلوار ئي‬ ‫ڪندي‪ (7).‬اهو فيصلو نادر شاهه جي پپپاران آيپپل سپپفير‪ ،‬محمپپد علپپي‬ ‫بيگ جي معرفت کيس موڪليو ويو‪ .‬نادر شاهه سنڌ جي بهادر ۽ غيرت‬ ‫مند حپاڪم‪ ،‬ميپان نپور محمپد ڪلهپوڙي جپو مٿيپون جپواب ٻڌنپدي ئي‬ ‫جوش ۽ غضب ۾ اچي ويو ۽ هڪدم سنڌ تي حملپپو ڪري ڏنپپائين‪ .‬ميپپان‬ ‫نور محمد پنهنجن مشپپيرن سپپان صپپلح مشپپورو ڪيپپو ۽ آخر ڪار اهپپو‬ ‫فيصلو ڪيو ويو‪ ،‬ته ميان صاحب ڪنهن طرح سان فپپي الحپپال ڪنهپپن‬

‫گوشائتي هنڌ ڏانهن هليو وڃي‪ .‬ميان نپپور محمپپد هپڪ لپپک سپپنڌي فپپوج‬ ‫سا ُڻ ڪري‪ ،‬عمرڪوٽ جي قلمي ڏانهن هليو ويو‪.‬‬ ‫نادر شاهه سنڌ ۾ پهچي‪ ،‬پنهنجي ظالمانه نموني ۾ بي گنپپاهه سپپنڌ جپپي‬ ‫غريب عوام کي مارڻ‪ ،‬لٽپڻ ۽ بربپاد ڪرڻ شپرع ڪيپو ۽ سپنڌ جپو ملپڪ‬ ‫ويران ڪري ڇڏيائين‪ .‬سنڌ جو سکيو سـپتابو مـپل ُڪ‪ ،‬تبپپاهيءَ ۽ بربپپاديءَ‬ ‫جي آگ ۾ جلندو رهيو‪ .‬هزارين سنڌي ماڻهو قتل ڪيا ويا ۽ ڪيترن کپپي‬ ‫قيدي بڻايو ويو‪ (8).‬ميان صاحب سنڌ جي اها حالت ڏسي‪ ،‬مجبپپور ٿپپي‬ ‫ٽ‪ ،‬ميان غلم شاهه ڪلهوڙي کي مير لطف اللپپه سپپان گپڏ‪،‬‬ ‫پنهنجي پـپ َ‬ ‫نادر شاهه ڏانهن وڪيل ڪري موڪليو‪ ،‬مگر نادر شپپاهه پنهنجي پءَ هپپوڏ‬ ‫تان نه لٿو ۽ ميان نور محمپپد ڪلهپپوڙي جپپي مٿپپان عمر ڪوٽ ۾ وڃپپي‬ ‫ڪڙڪيو‪(9).‬‬ ‫مير لطف الله‪ ،‬ميان نور محمد ڪلهوڙي جي پاران سفارت ۽ و ڪالت‬ ‫کان سواِء‪ ،‬ٻيپپن بپپه ڪيپپترن ئي ملپڪ جپپي سياسپپي ۽ فپپوجي مهمپپن ۾‬ ‫ساڻس گڏ رهيو‪ .‬مير لطف الله سياسي بصيرت سان گڏ‪ ،‬اعل ٰي درجي‬ ‫جو فوجي جنرل پڻ هو‪ .‬پاڻ ڪيترين ئي فوجي صلحيتن جو مپپالڪ هپپو‪.‬‬ ‫سن ‪1158‬هه‪1745/‬ع ۾ جڏهن ميان نور محمد “ڪانجيَء جي قلعپپي”‬ ‫تي ڀرپور حملو ڪيو هو‪ ،‬ته ان وقت مير لطف اللپپه بپپه ميپپان صپپاحب‬ ‫سان گڏ هو ۽ قلعي جي فتح ۾ مير صاحب جو پڻ هٿ هو‪(10).‬‬ ‫ميان نور محمد خان ڪلهوڙو‪ ،‬مير لطف الله کي سندس انهن خدمتن‬ ‫جي ڪري ڏاڍو قدر جي نگاه سان ڏسندو هو‪ .‬سفر خواه حضر ۾ کيس‬ ‫هميشه پاڻ سان گڏ همرڪاب رکندو هو‪ .‬ميان نورمحمد جو والد‪ ،‬ميان‬ ‫يار محمد ڪلهوڙو پڻ مير صاحب کي ڏاڍو ڀائيندو هو‪.‬‬ ‫“رقعات مخلپپص” مپپان اهپپو معلپپوم ٿئي ٿپپو تپپه ميپپر صپپاحب پنهنجپپي‬ ‫قابليت ۽ ذهانت جي ڪري‪ ،‬والي سنڌ ميان نورمحمد ڪلهوڙي جو وڏو‬ ‫وزير بڻيو هو‪ .‬مير صاحب پنهنجي وزارت جي دؤر ۾ عام تپپوڙي خپپاص‬ ‫ماڻهن سان ڏاڍي سهڻي سلوڪ سان پيش ايندو هو‪ .‬ساداتن‪ ،‬اڪابرن‬ ‫۽ عالمن جي خوشنودي حاصل ڪرڻ لِء‪ ،‬انهن جي ڪمپپن ۾ ڪنهپپن بپپه‬ ‫قسم جي ڪوتاهي ڪانه ڪيائين‪ .‬انهيَء ڪري‪ ،‬سنڌ خواه هنپپد ۾ کيپپس‬ ‫وڏي ناموري حاصل ٿي‪.‬‬ ‫ب فن حاضپپر رهنپپدا‬ ‫سندس دربار ۾ هميشه عالم‪ ،‬اديب‪ ،‬شاعر ۽ صاح ِ‬ ‫هئا‪ .‬سنڌ جي وڏن شاعرن کي پنهنجيَء درٻار ۾ وڏي پَء عپپزت ۽ احپپترام‬ ‫سان مناسب جاِء تي وهاريندو هو‪ ،‬۽ انهن لِء معقول ۽ مناسب وظيفا‬

‫مقرر ٿيل هئا‪ .‬محمد پناهه”ِرجا”‪ ،‬سندس درٻار جو خپپاص شپپاعر هپپو‪.‬‬ ‫سندس دؤر جي هڪ همعصپپر شپپاعر‪“ ،‬محسپپن” ٺٽپپويَء هپڪ فارسپپي‬ ‫قصيدي ۾ سندس وڏي مدح سرائي ڪئي آهپپي‪ .‬ان قصپپيدي مپپان ميپپر‬ ‫لطف الله جي خانداني عظمت سپپان گ پڏ‪ ،‬سپپندس سپپهڻين خصپپلتن ‪،‬‬ ‫اوصافن ۽ جود و سخا جي پڻ تعريف ڪئي ويئي آهي‪ .‬سندس سياسپپي‬ ‫ذهانت ۽ تدبر سان گڏ‪ ،‬اهو پڻ ٻڌايو ويو آهي ته ميپپر صپپاحب جپپو وجپپود‬ ‫ت الهي هو‪ .‬پاڻ الله جي مخلوق جو مپپددگار‪ ،‬الهپپي‬ ‫سنڌ ملڪ لِء رحم ِ‬ ‫حڪمن ۽ شريعت محمديَء جو جپپاري ڪنپپدڙ هپپو‪ .‬سپپندس قپپائم ڪيپپل‬ ‫بهترين انتظام جي ڪري سنڌ جي عام ۽ خاص مپپاڻهوَء آرام ۽ سپپڪون‬ ‫حاصل ڪيو‪ .‬سندس باري ۾ “محسن” ٺٽويَء جو اهو قصيدو هتي ڏجپپي‬ ‫ٿو‪ ،‬جنهن مان وڌيڪ ڪر پوندي‪:‬‬ ‫ل راه‪،‬‬ ‫اي اخپپپپپپپپپپپپپپترِ بلنپپپپپپپپپپپپپپد ِ سپپپپپپپپپپپپپپيادت دليپپپپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ن “لکعلپپپپپپپپوي” جلپپپپپپپپوه گپپپپپپپپر چپپپپپپپپو مپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫از آسپپپپپپپپما ِ‬ ‫ب انسپپپپپپپپپان بپپپپپپپپپر آمپپپپپپپپپده‪،‬‬ ‫لطپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ف الپپپپپپپپپه بقپپپپپپپپپال ِ‬ ‫ماننپپپپپپپپد ِ رمپپپپپپپپز َانپپپپپپپپا بـپشـپپپپپپپپپُر مـپثلـپکـپپپپپپپپپم ز شپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫ل عبپپپپپپپپپپپپپپا شپپپپپپپپپپپپپپمِع روشپپپپپپپپپپپپپپني‪،‬‬ ‫نآ ِ‬ ‫از دودمپپپپپپپپپپپپپپا ِ‬ ‫وز “شپپپپپپپاه صپپپپپپپدر” يپپپپپپپافته اي صپپپپپپپدرِ عپپپپپپپز و جپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫ت فيپپپپپپض‪،‬‬ ‫قپپپپپپدرِ تپپپپپپو چپپپپپپون بلنپپپپپپد نباشپپپپپپد کپپپپپپه دسپپپپپپ ِ‬ ‫افراخپپپپپپپت بهپپپپپپپرِ حپپپپپپپد تپپپپپپپو ايپپپپپپپن هفپپپپپپپت بارگپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫ن ِرضپپپپپپپپوي تپپپپپپپپاکه قپپپپپپپپد کشپپپپپپپپيد‪،‬‬ ‫سپپپپپپپپروت ز گلشپپپپپپپپ ِ‬ ‫ت سايپپپپپپپپپپپهء او عپپپپپپپپپپالمي پنپپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫بگرفتپپپپپپپپپپه زيپپپپپپپپپپر ِ‬ ‫در کشپپپپپپپپپپپپپورِ وجپپپپپپپپپپپپپود‪ ،‬مقيمپپپپپپپپپپپپپان “سپپپپپپپپپپپپند” را‪،‬‬ ‫ت الپپپپپپپپپپه‪.‬‬ ‫ود رحمپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ذا ِ‬ ‫ت خجستپپپپپپپپپپپهء تپپپپپپپپپپو بـپپپپپپپپپپپ َ‬ ‫ق خپپپپپپپپدائي و مپپپپپپپپي سپپپپپپپپزد‪،‬‬ ‫حپپپپپپپپاجت روايپپپپپپپپء خلپپپپپپپپ ِ‬ ‫ب تپپپپپپپپرا خلپپپپپپپپق قبلپپپپپپپپه گپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫گوينپپپپپپپپد گپپپپپپپپر جنپپپپپپپپا ِ‬ ‫تپپپپپپپپا حکپپپپپپپپم ِ حپپپپپپپپق بمحکمهپپپپپپپپء شپپپپپپپپرع کپپپپپپپپرده اي‪،‬‬ ‫آورده چپپپپپپپپرخ پيپپپپپپپپش تپپپپپپپپو از مهپپپپپپپپر و مپپپپپپپپه گپپپپپپپپواه‪.‬‬ ‫ب تپپپپپپپپپپپپو بتقپپپپپپپپپپپپدير متفپپپپپپپپپپپپق‪،‬‬ ‫تپپپپپپپپپپپپدبيرِ صپپپپپپپپپپپپائ ِ‬ ‫ن فکپپپپپپپپپرِ تپپپپپپپپپو همپپپپپپپپپدوش انتبپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫رايپپپپپپپپپء رزيپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ت تپپپپپپپپپو نعمپپپپپپپپپت بپپپپپپپپپرد خپپپپپپپپپرد‪،‬‬ ‫ن التفپپپپپپپپپا ِ‬ ‫از خپپپپپپپپپوا ِ‬ ‫ن تپپپپپپپپپو حيپپپپپپپپپرت بپپپپپپپپپرد نگپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫وز عقپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ل دروبيپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ادبپپپپپپارِ خصپپپپپپم ِ شپپپپپپوم ِ تپپپپپپو هپپپپپپم جپپپپپپامه بپپپپپپا زحپپپپپپل‪،‬‬

‫اقبپپپپپپپپپپپال چپپپپپپپپپپپاکرِ تپپپپپپپپپپپو بخورشپپپپپپپپپپپيد هپپپپپپپپپپپم کله‪.‬‬ ‫فضپپپپپپپلت عمپپپپپپپارت اسپپپپپپپت بـپهـپپپپپپپپر خانپپپپپپپپهء خپپپپپپپراب‪،‬‬ ‫ف تپپپپپپو ناخپپپپپپدا سپپپپپپت بـپهـپپپپپپپر کشپپپپپپتيء تبپپپپپپاه‪.‬‬ ‫لطپپپپپپ ِ‬ ‫ن اهتمپپپپپپپپام تپپپپپپپپو چنپپپپپپپپدان گريخپپپپپپپپت غپپپپپپپپم‪،‬‬ ‫از حسپپپپپپپپ ِ‬ ‫ل اشپپپپپپپپپپک بگهپپپپپپپپپپوارهء رفپپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫کاسپپپپپپپپپپوده طفپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫تپپپپپپپا دسپپپپپپپت گيريپپپپپپپء تپپپپپپپو بپپپپپپپپا مانپپپپپپپدگان رسپپپپپپپد‪،‬‬ ‫زان رو خپپپپپپپپپپپپدايء خلپپپپپپپپپپپپق تپپپپپپپپپپپپرا داده دسپپپپپپپپپپپپتگاه‪.‬‬ ‫ض حسپپپپپپپپپيني بعيپپپپپپپپپد نيسپپپپپپپپت‪،‬‬ ‫نپپپپپپپپپو بپپپپپپپپپادهء ريپپپپپپپپپا ِ‬ ‫ق تپپپپپپپو هپپپپپپپر گيپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫گپپپپپپپر خضپپپپپپپرِ ره شپپپپپپپود بطريپپپپپپپ ِ‬ ‫صپپپپپپپپپپيقل گپپپپپپپپپپرِ محامپپپپپپپپپپد ِ ذاتپپپپپپپپپپت زدوده اسپپپپپپپپپپت‪،‬‬ ‫گ اشپپپپپپپپپپپتباه‪.‬‬ ‫ز آئينهپپپپپپپپپپپء مکپپپپپپپپپپپارم ِ ديپپپپپپپپپپپن زنپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫مپپپپپپردم چپپپپپپو مپپپپپپه ز عهپپپپپپدهء شپپپپپپکرت بپپپپپپرون شپپپپپپوند‪،‬‬ ‫سپپپپپپپپايند بپپپپپپپپر درِ تپپپپپپپپو اگپپپپپپپپر تپپپپپپپپا ذقپپپپپپپپن جبپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫رادا‪ ،‬حسپپپپپپپپپپن دل‪،‬‬ ‫حيپپپپپپپپپپدر گهپپپپپپپپپپر‪ ،‬حسپپپپپپپپپپين نپپپپپپپپپپ ٍ‬ ‫دلهپپپپپپپپپا و مهپپپپپپپپپرِ تسپپپپپپپپپت بهپپپپپپپپپر کهربپپپپپپپپپا و کپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫سپپپپپپپاحل نپپپپپپپه بينپپپپپپپد ار بمثپپپپپپپل فکپپپپپپپرِ تيپپپپپپپز بپپپپپپپال‪،‬‬ ‫در بحپپپپپپپپپرِ بپپپپپپپپپي کنپپپپپپپپپارِ مپپپپپپپپپديحت کنپپپپپپپپپد شپپپپپپپپپناه‪.‬‬ ‫ح تپپپپپپپو سپپپپپپپر بمنقبپپپپپپپت و نعپپپپپپپت مپپپپپپپي کشپپپپپپپد‪،‬‬ ‫مپپپپپپپد ِ‬ ‫کپپپپپپز وي خيپپپپپپال عپپپپپپاجز و فکپپپپپپر اسپپپپپپت عپپپپپپذر خپپپپپپواه‪.‬‬ ‫ت چپپپپپپپپرخ‪،‬‬ ‫دشپپپپپپپپمن گپپپپپپپپداز بنپپپپپپپپده نپپپپپپپپوازا‪ ،‬ز شسپپپپپپپپ ِ‬ ‫گ آه‪.‬‬ ‫دارم دلپپپپپپپپپي چپپپپپپپپپو جعبپپپپپپپپپه اي پـپپپپپپپپپپر از خپپپپپپپپپدن ِ‬ ‫ب غپپپپپپپم و غصپپپپپپپه خپپپپپپپورده ام‪،‬‬ ‫از بسپپپپپپپکه پيپپپپپپپچ و تپپپپپپپا ِ‬ ‫دل از وطپپپپپپپپپن برآمپپپپپپپپپده چپپپپپپپپپون ريسپپپپپپپپپمان ز چپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫ل نپپپپپپپبي بپپپپپپپوده ام ز شپپپپپپپوق‪،‬‬ ‫چپپپپپپپون مپپپپپپپدح سپپپپپپپنِج آ ِ‬ ‫ف تپپپپپپپپو افتپپپپپپپپاده دل بپپپپپپپپراه‪.‬‬ ‫سپپپپپپپپويء ديپپپپپپپپارِ لطپپپپپپپپ ِ‬ ‫ن مرحمپپپپپپپپپپت‪،‬‬ ‫هسپپپپپپپپپپتم اميپپپپپپپپپپدوار کپپپپپپپپپپه از عيپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ل زارِ بنپپپپپپپپدهء “محسپپپپپپپپن” کنپپپپپپپپي نگپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫بپپپپپپپپر حپپپپپپپپا ِ‬ ‫ن چنپپپپپپپپپپپپد‪،‬‬ ‫از “حملپپپپپپپپپپپپه حسپپپپپپپپپپپپينيء” او داسپپپپپپپپپپپپتا ِ‬ ‫ش هپپپپپپپپپپوش بشپپپپپپپپپپنوي از رويپپپپپپپپپپء انتبپپپپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫بپپپپپپپپپپاگو ِ‬ ‫ت امپپپپپپپپپام‪.‬‬ ‫کردسپپپپپپپپپت)چپپپپپپپپپون( بمعرکپپپپپپپپپپهء نصپپپپپپپپپر ِ‬ ‫ف سپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫چپپپپپپون بسپپپپپپته اسپپپپپپت فپپپپپپوِج معپپپپپپاني صپپپپپپ ِ‬ ‫ب غنپپپپپپپپپچهء قبپپپپپپپپول‪،‬‬ ‫شپپپپپپپپايد کپپپپپپپپه بشپپپپپپپپگفد ز لپپپپپپپپ ِ‬

‫ل آفريپپپپپپپپپپپن و واه‪.‬‬ ‫از نپپپپپپپپپپپو بهپپپپپپپپپپپارِ لطپپپپپپپپپپپف گپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫ديگپپپپپپر چپپپپپپه عپپپپپپرض عرضپپپپپپه دهپپپپپپم بپپپپپپر ضپپپپپپميرِ تپپپپپپو‪،‬‬ ‫آئينهپپپپپپپپپپء دل اسپپپپپپپپپپت بـپهـپپپپپپپپپپپر صپپپپپپپپپپورتم گپپپپپپپپپپواه‪.‬‬ ‫تپپپپپپپپپپا صپپپپپپپپپپبح دم ز صپپپپپپپپپپاف ضپپپپپپپپپپميريء آفتپپپپپپپپپپاب‪،‬‬ ‫ت زمپپپپپپپانه زنپپپپپپپد خنپپپپپپپده قپپپپپپپاه قپپپپپپپاه‪.‬‬ ‫بپپپپپپپر ظلمپپپپپپپ ِ‬ ‫ن تپپپپپپپو چپپپپپپپون مپپپپپپپه سپپپپپپپفيد بپپپپپپپاد‪،‬‬ ‫رويپپپپپپپء مواليپپپپپپپا ِ‬ ‫ن تو مانند ِ شب سياه‪(11).‬‬ ‫رويء مخالفا ِ‬ ‫مير لطف الله سپپن ‪1160‬هپپه)‪1748 /(1‬ع ۾ هپپن فپپاني جهپپان مپپان‬ ‫رحلت ڪئي‪ .‬مير صاحب کي ميان نپور محمپد ڪلهپپوڙي جپي طرفپپان‬ ‫موجوده نواب شاهه ضلعي ۾ “دولتپور” ۽ ان جي آس پاس جي زميپپن‬ ‫جاگير ۾ مليل هئي‪ .‬مير صاحب پنهنجي حياتيَء جپپا ڏينهپپن “خپپداآباد” ۾‬ ‫پورا ڪيا‪ .‬وفات کان پوِء‪ ،‬سندس لش کي سندس جاگير “دولپپت پپپور‬ ‫صفن” ۾ دفن ڪيو ويو‪ .‬مير صاحب جي مزار دولت پور شهر ۾‪ ،‬قومي‬ ‫شاهراهه جي بلڪل وٽ سپپان اوڀرنپپدي طپپرف ۽ ميپپان محمپپد حسپپن‬ ‫کهاوڙ جي تعمير ڪرايل ڪچي قلعي جي اولهه ۾ واقع آهپپي‪ (1).‬ميپپر‬ ‫صاحب جي وفات کان پوِء‪ ،‬اها جاگير محمد حسن کهاوڙ جي حصپپي ۾‬ ‫آئي‪ ،‬جنهن اتي مٽيَء جو ڪچو قلعو ٺهرايو هو‪.‬‬ ‫ميپپر لطپپف اللپپه جپپي مپپزار جپپي اڏاوت سپپادي نمپپوني ۾‪ ،‬هپپن پپپوئين‬ ‫ويجهڙائي پَء واري دؤر جپپي آهپپي‪ .‬پاڪسپپتان جپپي سپپابق وزيراعظپپم‪،‬‬ ‫مرحوم ذوالفقار علي ڀـپٽي انهيپَء مپپزار جپپي تعميپپر لِء ڪجهپپه رقپپم‬ ‫پنهنجي ذاتي کيسي مان ڏني هئي‪ .‬هپپن وقپپت دولپپت پپپور جپپا مقپپامي‬ ‫ماڻهو‪ ،‬مير لطف الله کي “پير متارو” يا “درويپپش متپپارو” جپپي نپپالي‬ ‫سان سڏين ٿا‪.‬‬ ‫حوال‬ ‫)‪ (1‬مرزا قليچ بيگ‪“ :‬قديم سنڌ‪ ،‬ان جا مشپپهور شپپهر ۽ مپپاڻهو”‪ ،‬سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،‬ڇاپو ٻيو ‪1966‬ع‪ ،‬ص ‪37‬‬ ‫)‪ (2‬مولئي شيدائي‪“ :‬جنت السپپنڌ”‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‪،‬‬ ‫‪1958‬ع‪ ،‬ص ‪562‬‬ ‫)‪ (3‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬مقپپالت الشپپعراء” )فارسپپي(‪ ،‬سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1957 ،‬ع ‪ ،‬ص ‪192 ،123‬‬

‫)‪ (4‬مهر غلم رسول‪ ،‬مولنا‪“ :‬تاريخ سنڌ ‪ -‬ڪلهپپوڙا دؤر”‪ ،‬جلپپد پهريپپون‪،‬‬ ‫مترجم‪ :‬ابن حيات پنهور ۽ شمشير الحيدري ‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيپپدرآباد‬ ‫سنڌ‪1963،‬ع‪ ،‬ص ‪ 399‬کان ‪401‬‬ ‫)‪ (5‬ايضا ً‪ ،‬ص ‪401‬‬ ‫)‪ (6‬ايضا ً‪ ،‬ص ‪401‬‬ ‫)‪ (7‬ايضا ً‪ ،‬ص ‪402‬‬ ‫)‪ (8‬ايضا ً‪ ،‬ص ‪402 -3‬‬ ‫)‪ (9‬ايضا ً‪ ،‬ص ‪403-5‬‬ ‫)‪ (10‬ايضا ً‪ ،‬ص ايضا ً‬ ‫)‪ (11‬رشدي محمد حبيب الله‪“ :‬ديوان محسن ٺٽوي” )فارسپي(‪ ،‬سپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،1963 ،‬ص ‪355 -353‬‬

‫*‬

‫)ٽماهي “مهراڻ” حيپپدرآباد سپپنڌ‪ ،‬نمپپبر ‪ 3‬سپپال ‪1986‬ع ‪ -‬سـپپپنواريل ۽‬ ‫وَڌايل(‬ ‫)‪“ (1‬ديوان محسن ٺٽوي” جي مپـپرتب‪ ،‬محمد حبيب الله رشپپديَء)ڏسپپو ص ‪353‬‬ ‫جو حاشيو( مير لطف الله عرف مير متاري لڪعلويَء جي وفات جو سن ‪1261‬هه‬ ‫ڄاڻايو آهي‪ .‬دراصل‪ ،‬مير لطف الله جي وفات جي اها تاريخ درست نپپه آهپپي‪ .‬ميپپر‬ ‫صاحب سن ‪1160‬هه ۾ وفات ڪئي‪ .‬اسان مٿي متن ۾‪ ،‬اها مذڪوره تاريخ ٺٽي جپپي‬ ‫مشپپهور شپپاعر‪ ،‬محمپپد پنپپاهه”ِرجپپا” جپپي حپپوالي سپپان ڏئي آيپپا آهيپپون‪ .‬محمپپد‬ ‫پناهه”رجا”‪ ،‬مير لطف اللپپه جپپو دربپاري شپپاعر ۽ نپديم هپپو‪”.‬محسپپن” ٺٽپپويَء ‪-20‬‬ ‫شوال المڪرم ‪1163‬هه‪ -22/‬سيپٽمبر ‪1750‬ع تي وفات ڪئي‪ .‬انهي پَء لحپپاظ کپپان‬ ‫محمد پناهه “رجا” ۽ “محسن” ٺٽويَء جي وفات جي تاريپپخ ۾ ه پڪ سپپؤ ورهيپپن جپپو‬ ‫فرق معلوم ٿئي ٿو‪ .‬بهرحپال‪“ ،‬محسپن” ٺٽپويَء اهپو قصپيدو ميپر لطپف اللپه جپي‬ ‫وفات‪ ،‬يعني‪1160 :‬هه‪1748 /‬ع کان اڳ ۾ چيو هوندو!‬ ‫)‪ (1‬راقم‪ ،‬پروفيسر غلم محمد لکي صاحب جو ٿورائتو آهي‪ ،‬جنهن مير لطف اللپپه‬ ‫عرف مير متاري جي مزار جي نشاندهي ڪئي‪) .‬ق‪.‬ح‪ .‬خ(‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:29 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫حافظ مخدوم ابوالقاسم نقشبندي ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي‬ ‫حامد علي خانائي‬

‫حافظ مخدوم ابوالقاسم نقشبندي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سنڌ جي سرزمين‪ ،‬صدين کپان وٺپي صپوفي درويشپن‪ ،‬عپالمن ۽ اللپه‬ ‫وارن جو آستان پئي رهي آهي‪ .‬سنڌ جپپي هپپر شپپهر‪ ،‬واه پڻ ۽ وسپپتيَء‪،‬‬ ‫بلڪ هتان جي چپي چپي تي تصوف‪ ،‬عرفان‪ ،‬رشد ۽ هدايت جا مرڪز‬ ‫قپپائم هئا‪ .‬انهپپن قپپديم مر ڪزن‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬سپپيوهڻ‪ ،‬بکپپر‪ ،‬ٽلٽپپي‪ ،‬پپپاٽ‪،‬‬ ‫مٽياري‪ ،‬هپپال‪ ،‬ٺٽپپي ۽ نصپپرپور ۾ صپپوفي درويشپپن ۽ اللپپه وارن فقيپپرن‬ ‫جون خانقاهون قائم هيون‪ ،‬جتي نه صرف اخلقي قپپدرن جپپي اصپپلاح‬ ‫ٿيندي هئي‪ ،‬بلڪ ان سان گڏ ايمان ۽ عمل جي قدرن کي به ُاجاگر ڪيو‬ ‫ويندو هو‪.‬‬ ‫برصغير هند و پاڪ ۾ سنڌ سڀ کان پهريون صوبو هو‪ ،‬جتي اسلم جپپي‬ ‫روشني پهتي‪ .‬سنڌ هڪ اسلمي مرڪز هئڻ ڪري‪ ،‬هر مذهبي تحريڪ ۽‬ ‫سلسلي جو اثر قبول ڪيو‪ .‬تصوف جي ابتدا عرب جي سپپرزمين کپپان‬ ‫ٿي ۽ ان جو اثر سنڌ تائين به پهتو‪ .‬انهيَء حوالي سان اسلمي تواريپپخ‬ ‫۾ سنڌ وڏو نمايپپان حصپپو ورتپپو آهپپي‪ .‬تصپپوف جپپا جيڪڪڪي بپپه سلسپپل ۽‬ ‫طريقا سنڌ ۾ رائج ٿيا‪ ،‬تن مان نقشبندي‪ ،‬قپپادري ۽ سپپهروردي طريقپپن‬ ‫تمام گهڻو زور ورتو‪ .‬دراصل‪ ،‬سنڌ ۾ تصوف جي تعليپپم ۽ اصپپولن جپپي‬ ‫شروعات ٽين صدي هجريَء ڌاري شيخ ابو علپپي سپپنڌي نپپالي ه پڪ نپپؤ‬ ‫مسلم عالم کان ٿي‪ .‬شپپيخ ابپپو علپپي سپپنڌي‪ ،‬مشپپهور صپپوفي بپپزرگ‪،‬‬ ‫بايزيد بسطامي )المتوفي‪261 :‬هه‪875 /‬ع( جو استاد هو‪ (1) .‬اهڙي پَء‬ ‫طرح‪ ،‬تصوف سنڌ اندر ڪيپپترن ئي مختلپپف نمپپونن ۽ صپپورتن ۾ ظپپاهر‬ ‫ٿيو‪.‬‬ ‫“نقشپپبندي” سلسپپلي جپپو بپپاني‪ ،‬خپپواجه محمپپد تاليسپپوي )المتپپوفي‪:‬‬ ‫‪512‬هپپه‪1118/‬ع( هپپو‪ ،‬جنهپپن کپپان پپپوِء خپپواجه عبپپدالحق غجپپدوانيَء‬ ‫)المتوفي‪575 :‬هه‪1179/‬ع( هن سلسپپلي کپپي ا ڳتي وڌايپپو‪ .‬ان بعپپد‪،‬‬ ‫خپپواجه بهپپاُء الپپدين نقشپپبنديَء)‪ (1‬هپپن سلسپپلي کپپي گه ڻو زور‬ ‫وٺپپپپپپپپپپپپپپايو‪.‬يپپپپپپپپپپپپپپارهين صپپپپپپپپپپپپپپدي هجريپپپپپپپپپپپپپپَء ۾‬ ‫خواجه بپپاقي بپپاالله )المتپپوفي‪1012 :‬هپپه‪1603 /‬ع( ۽ حضپپرت مجپپدد‬ ‫الف ثانيَء )المتوفي‪1034 :‬هه‪1624 /‬ع( هندستان اندر هن سلسپپلي‬ ‫کي تمام گهڻو زور وٺايو ۽ برصغير جي ڪيترن علئقن ۾ ان جي تبليپپغ‬ ‫ڪئي‪ .‬انهيَء سپپاڳئي زمپپاني ۾ “نقشپپبندي” سلسپپلو سپپنڌ ۾ پ پڻ پهتپپو‪.‬‬

‫انهيَء ڏس ۾‪ ،‬حضرت مجدد الف ثانيَء جي پوئلڳن مان شيخ موسپپ ٰي‬ ‫۽ سندس لئق فرزند شپپيخ اسپپحاق‪ ،‬سپپنڌ ۾ نقشپپبندي طريقپپي جپپا وڏا‬ ‫بزرگ ٿي گذريا آهن‪ (2) .‬ٺٽي جپپي وڏي عپپالم ۽ درويپپش‪ ،‬مخپپدوم آدم‬ ‫ٺٽويَء حضرت مجدد الف ثانيَء جي فرزند‪ ،‬خواجه محمد معصوم جي‬ ‫هٿ تپپي بيعپپت ڪئي هئي‪ .‬تپپذڪرن ۾ اچپپي ٿپپو تپپه مخپپدوم آدم ٺٽپپويءَ‬ ‫خواجه محمد معصوم جي وفات کان پوِء‪ ،‬سندس فرزند خواجه سيف‬ ‫الدين )المتوفي‪1685 /1096 :‬ع( جي هپپٿ تپپي پپڻ ٻيهپپر بيعپپت ڪئي‬ ‫هئي‪ .‬مخدوم آدم ٺٽويَء جي مريپدن مپان حپافظ مخپدوم ابوالقاسپم ‪،‬‬ ‫صوفي شاهه عنايت شپپهيد )المتپپوفي‪1130 :‬هپپه‪1718 /‬ع( ۽ مخپپدوم‬ ‫ب طريقپپت‬ ‫ابوالحسن ڏاهري )المتوفي‪1181 :‬هپپه‪1767 /‬ع( وڏا صپپاح ِ‬ ‫بزرگ‪ ،‬عالم ۽ درويش ٿي گذريا آهن‪.‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم جي والد بزرگوار جو نالو ابراهيم هو ۽ پاڻ ذات جپپو‬ ‫“درس” هو‪ .‬مخدوم صاحب جا وڏا اصپپل ۾ حضپپرت شپپيخ بهپپاء الپپدين‬ ‫زڪريا ملتانيَء جا مريد ۽ معتقد هئا‪ .‬سندس خانپپدان مپپان سپپڀ کپپان‬ ‫پهريائين سندس والد‪ ،‬ميان ابراهيم ٺٽي ۾ اچي رهيپپو ۽ اتپپي ئي وفپپات‬ ‫ڪيائين‪ (3) .‬مخدوم ابوالقاسم جي ولدت جپپي بپپاري ۾ ڪابه صپپحيح‬ ‫معلومات ميسر ٿي نه سگهي آهي‪ .‬پاڻ ابتپپدا ۾ قپپرآن پپپاڪ يپپاد ڪري‪،‬‬ ‫ظاهري علمن کان فارغ ٿي ‪ ،‬ٺٽي جي مشپپهور عپپارف ڪامپپل بپپزرگ‪،‬‬ ‫مخدوم آدم ٺٽويَء جي صحبت ۾ تصوف جو منزلون طيِء ڪرڻ ل ڳو‪.‬‬ ‫مخدوم آدم ٺٽويَء سندس قابليت ۽ اسپپتعداد کپپي ڏسپپي کيپپس ح ڪم‬ ‫ڪيو‪ ،‬ته توهان باقي روحاني منزلون خپپواجه سپپيف الپپدين سپپرهنديَء‬ ‫جي خدمت ۾ وڃي پوريون ڪريو‪(4).‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم ان کان پوِء‪ ،‬مخدوم آدم ٺٽويَء جپپي ارشپپاد مپپوجب‬ ‫سنڌ مان ڪـپهـپي سرهند ويو‪ ،‬جتي خواجه سيف الدين سپپان سپپندس‬ ‫ملقات ٿي‪ .‬خواجه صاحب مٿس ڏاڍي مهرباني ڪئي‪ .‬مخدوم صپپاحب‬ ‫رنظر رهي‪ ،‬سڀئي روحاني منزلون طيِء ڪيون‪.‬‬ ‫پنهنجي مرشد جي زي ِ‬ ‫ان متعلق‪ ،‬مخدوم محمد ابراهيم “خليل” ٺٽوي لکي ٿو‪:‬‬ ‫ه‬ ‫“مخدوم ابوالقاسم‪ ،‬حضپپرت شپپاهه سپپيف الپپدين بپن حضپپرت عپپرو ِ‬ ‫الوثق ٰي خواجه محمد معصوم بن امپپام ربپپاني مجپپدد الپپف ثپپاني شپپيخ‬ ‫احمد سرهندي فاروقيَء وٽان فيض حاصل ڪيو‪(5)”.‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم انهيَء سلسلي ۾ ٽي ڀيرا سرهند شريف جو پنڌ ڪيو‬ ‫۽ آخري دفعي مرشد کيپپس فرمپپايو تپپه ‪“ ،‬هپپاڻي توهپپان سپپنڌ ۾ وڃپپي‬

‫نقشبندي سلسلي جي تبليغ ڪريو‪ ”.‬انهيَء تي مخدوم صاحب‪ ،‬مرشپپد‬ ‫جي خدمت ۾ ادب سان عرض ڪيو ته ‪”،‬سائين! مون غريب کي ڪيپپر‬ ‫ٻڌندو؟” ُان تپپي خپپواجه صپپاحب فرمپپايس تپپه ‪“ ،‬هپپن پٿپپر جپپي طپپرف‬ ‫متوجهه ٿيو‪ ”.‬مخدوم ابوالقاسم ان پٿر طپپرف اڃپپان تپپوجهه ئي مپپس‬ ‫ڪيو‪ ،‬ته ُاهو ٽڪرا ٽڪرا ٿي پيو‪ .‬تنهن تي مرشد فرمايس تپپه ‪“ ،‬جڏهپپن‬ ‫تو ۾ ايتري روحاني طاقت آهي‪ ،‬ته پوِء ان ڪم ۾ دير ڇا جپپي آهپپي!” )‬ ‫‪(6‬‬ ‫انهيَء سلسلي ۾ “تڪمله مقالت الشعراء” وارو صاحب هڪ ٻيو واقعو‬ ‫بيان ڪندي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“ان زماني ۾ مخدوم ميپان عبپدالباقي واعپظ نپالي هپڪ وڏو جيپد عپالم‪،‬‬ ‫ب تقو ٰي بزرگ مٽيارين ۾ رهندو هو‪ .‬چون ٿپا تپه هپڪ ڏينهپن‬ ‫فاضل ۽ صاح ِ‬ ‫مخدوم ابوالقاسم سرهند مان ويٺي‪ ،‬مٽياروي بزرگ ڏانهن تپپوجهه ڪيپپو‪.‬‬ ‫عين ان وقت ميپان صپاحب وعپظ ۾ مشپغول هپو‪ ،‬جپو مٿپس اهپڙي تپه‬ ‫ڪيفيت طاري ٿي ويئي‪ ،‬جو پنهنجي وجود جو ڪوبه سماُء نه رهيس‪)”.‬‬ ‫‪(7‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم پنهنجي مرشد جي اجپپازت سپپان سپپنڌ مپپوٽي آيپپو ۽‬ ‫ٺٽي ۾ پنهنجي خانقاهه جپپو بنيپپاد وڌائيپپن‪ .‬سپپندس روحپپاني فيپپض جپپي‬ ‫درياء مان سنڌ جي ڪيترن ئي پياسن پنهنجي روحپپاني پيپپاس ُاجهپپائي‪.‬‬ ‫سندس خانقاهه جو خرچ غيب وسيلي هلندو هو‪ .‬چون ٿا تپپه ضپپرورت‬ ‫وقت مخدوم صاحب پنهنجو هٿ هوا ۾ هلئيندو هو‪ ،‬ته مپـپٺ اشپپرفين‬ ‫سپپان ڀرجپپي اينپپدي هئي‪ .‬کپپانئس اڳ ۾”نقشپپبندي” سلسپپلي جپپو اثپپر‬ ‫صپپرف ٺٽپپي ۽ ان جپپي آس پپپاس تپپائين محپپدود هپپو‪ ،‬مگپپر مخپپدوم‬ ‫ابوالقاسم ان کي سموريَء سنڌ ۾ عام ڪيو ۽ ترقيَء تپپي پهچپپايو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫ڪيترن ئي ڀٽڪليپپن کپپي نيڪيپَء ۽ هپپدايت واري رسپپتي تپپي آنپپدائين ۽‬ ‫ڪيترائي انسان نيڪ ۽ الله جا صالح ٻانها ٿي پيا‪ .‬سپپندس خانقپپاهه جپپو‬ ‫دروازو هر ڪنهن لِء کليل هوندو هو ۽ هرڪنهن کي پنهنجيءَ پپـپپپڄت‪،‬‬ ‫طاقت ۽ ٿانَء آهر فيض جي ونڊ ۽ ورڇ ملندي هئي‪ .‬سندس فيض جپپي‬ ‫پالوٽ‪ ،‬ٺٽي ۽ سنڌ جون حدون اورانگهي‪ ،‬هندستان تپپائين اثپپر ڏيکپپايو ۽‬ ‫وقت جا ڪيترائي بلند پايي جا عالم ۽ بزرگ سندس مريدن جي لڙهه‬ ‫۾ اچي شامل ٿيا‪ .‬مخدوم صاحب جي فيض‪ ،‬بزرگي پَء ۽ ڪمپپاليت جپپي‬ ‫باري ۾ “تحفته الڪرام” وارو صاحب لکي ٿو‪:‬‬

‫“مخدوم ابوالقاسم علمي خواه عملي ڪمپپالت جپپو صپپاحب ۽ حپپال ۽‬ ‫قال جو ڌڻي هو‪ .‬هن ڪيترن کي روحاني فيض سان مپپال مپپال ڪيپپو ۽‬ ‫سندس صحبت ڪيترن گمراهن کي سڌو رستو ڏيکاريو‪(8)”.‬‬ ‫ميان محمد صديق‪ ،‬دهليَء جي بادشاهه جو وزير‪ ،‬مخدوم صاحب جي‬ ‫روحاني ڪشش کان ڇڪجي ٺٽپپي آيپپو ۽ سپپموري حيپپاتي مرشپپد جپپي‬ ‫خدمت ۾ رهي‪ ،‬پنهنجا آخرين دم به ٺٽپپي ۾ ئي پپپورا ڪيپپائين ‪ (9).‬سپپيد‬ ‫گل شاهه دهلوي پڻ سندس مريپپد هپپو‪ .‬سپپورت بنپپدر ۽ احمپپدآباد ۾ بپپه‬ ‫مخدوم صاحب جا مريد ۽ خليفا هئا‪.‬‬ ‫انهيَء زماني ۾‪ ،‬سنڌ جي قديم شپپهر “عمر ڪوٽ” جپپي ڀرسپپان ميپپان‬ ‫ابوالحسن )خشت( نالي هڪ الله وارو نيڪ بزرگ رهندو هپپو‪ .‬هپپن جپپي‬ ‫اها عادت هوندي هئي تپپه جپپتي بپپه ڪنهپپن اللپپه واري نيپڪ بپپزرگ جپپو‬ ‫سـپڻندو هو‪ ،‬ته ُان وٽ هلي ويندو هو ۽ وٽس رهي چلو ڪڍندو هو‪ .‬پاڻ‬ ‫جڏهن مخدوم ابوالقاسم جي هاڪ ٻڌائيپپن‪ ،‬تپپه وٽپپانئس روحپپاني فيپپض‬ ‫حاصل ڪرڻ لِء سندس خدمت ۾ اچي حاضر ٿيو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب ٻپپن‬ ‫ٽن ڏينهن ۾ هپپن کپپي سپڀئي روحپپاني منزلپون طيپِء ڪرايپون ۽ کيپپس‬ ‫خلفت جو خرقو عطا ڪري‪ ،‬رخصپپت ڪيپپو‪ .‬ميپپان ابوالحسپپن جڏهپپن‬ ‫پنهنجي ڳوٺ موٽي آيو‪ ،‬ته ماڻهن کپانئس جلپد ورڻ جپو ڪارڻ پڇيپو‪.‬‬ ‫ميان صاحب کين چيو تپپه انهي پَء درويشپپن جپپي هپڪ گهپڙي‪ ،‬ٻيپپن وٽ‬ ‫ساري عمر رهڻ کان بهپپتر آهپپي‪”.‬تڪمل په مقپپالت الشپپعراء” ۾ انهي پءَ‬ ‫بزرگ جا اهي لفظ هن طرح چيل آهن‪ِ“ :‬اتپپي جپپي هپڪ گهپڙي‪ ،‬ٻـپپپين‬ ‫سڀ ڄمار‪(01) ”.‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم پنهنجي خانقاهه جي جنهپپن حپـپپپجري ۾ رهنپپدو هپپو‪،‬‬ ‫ان کي “حجپپره حضپپوري” ڪري چونپپدا هئا‪ .‬مخپپدوم محمپپد ابراهيپپم‬ ‫“خليل” ٺٽوي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“ه پڪ ڀيپپري سپپومهڻيَء جپپي نمپپاز کپپان پپپوِء‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب جپپي‬ ‫حپـپجري مان ٻن ماڻهن جپپي ڳالهپپائڻ جپپو آواز پئي آيپپو‪ .‬فقيپپرن اهپپو‬ ‫سمجهيو ته مخدوم صاحب ٺٽي جي ڪنهن ماڻهوَء سان گفتگپپو ڪري‬ ‫رهيو آهي‪ .‬ٿوريَء دير کان پوِء مخدوم صاحب پاڻ حپـپجري کان ٻپپاهر‬ ‫آيو ۽ اچي تازو وضو ڪرڻ ويٺو‪ .‬پاڻ پنهنجي هڪ فقير کي حـپجري مان‬ ‫دستار کڻي اچڻ لِء چيائين‪ .‬فقير جڏهن حپـپجري اندر ويو‪ ،‬ته سپپندس‬ ‫حيرت جي ڪا حد نه رهي ۽ خيال ۾ پئجي ويو‪ ،‬ته آخر مخدوم صپپاحب‬ ‫ڪنهن سان پئي ڳالهايو‪ .‬نيٺ‪ ،‬ه پڪ ڏينهپپن ُان فقيپپر‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب‬

‫کان ان ڏينهن جي واقعي جو راز پڇيو‪ .‬پاڻ فرمايائون تپپه رسپپول اللپپه‬ ‫صلي اللپپه عليپپه وسپپلم جپپن پپپاڻ تشپپريف فرمپپا ٿيپپا هئا‪ .‬ان بعپپد‪ُ ،‬ان‬ ‫حپـپجري کي ’حـپجره حضوري‘ ڪري سڏڻ لڳا‪(11) ”.‬‬ ‫مخدوم محمد معين ٺٽويَء )المتوفي‪1161 :‬هپپه‪1748 /‬ع( جه پڙو وڏي‬ ‫بلند مرتبي وارو عالم‪ ،‬مخدوم صاحب جو معتقد ۽ مريد هپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫ابوالقاسم جون ڪرامتون ۽ خوارق عادتون هزارن جي تعپپداد ۾ آهپپن‪،‬‬ ‫جن کي مخدوم محمد معين ٺٽويَء جدا هڪ رسالي ۾ جمع ڪيو آهي‪) .‬‬ ‫‪ (12‬سنڌ جو هڪ ٻيو وڏو جيد عالم ۽ فقيهه‪ ،‬مخدوم محمد هاشم ٺٽوي‬ ‫)المتپپوفي‪1174 :‬هپپه‪1761 /‬ع( بپپه مخپپدوم ابوالقاسپپم سپپان وڏي‬ ‫عقيدت رکنپپدو هپپو ۽ هپپر روز مخپپدوم صپپاحب جپپي خانقپپاهه ۾ وڃپپي‪،‬‬ ‫ڪافي وقت تائين ساڻس روحاني خواه بپپاطني ڪچهپپري ڪنپپدو هپپو‪).‬‬ ‫‪(13‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم ‪ - 7‬شپپعبان المعظپپم ‪1138‬هپپه‪ - 10 /‬اپريپپل‬ ‫ت جپپاودانيءَ ڏانهپپن‬ ‫‪1726‬ع تي هن فاني جهان جو جامو بپپدلئي‪ ،‬حيپپا ِ‬ ‫راهي ٿيو‪ .‬سندس مزار تي هيٺين قطعه تاريخ لکيل آهي‪:‬‬ ‫بسپپپپپپپپپپپپپپال وصپپپپپپپپپپپپپپل او هپپپپپپپپپپپپپپاتف بفرمپپپپپپپپپپپپپپود‪،‬‬ ‫ابوالقاسپپپپپپپپپپم سراسپپپپپپپپپپر نپپپپپپپپپپور حپپپپپپپپپپق بپپپپپپپپپپود‪(14).‬‬ ‫‪1138‬هه‬ ‫چون ٿا ته مخدوم ابوالقاسم جي وفپپات کپپان پپپوِء‪ ،‬سپپرهند جپپو‬ ‫بزرگ‪ ،‬حضرت شاهه ضياُء الدين نقشبندي جڏهن ٺٽپپي ۾ مڪليپَء جپپي‬ ‫زيارت ڪرڻ آيو‪ ،‬ته هُن شيخ جِيئيء)‪ (1‬جپپي مپپزار تپپي مراقبپپو ڪيپپو‪.‬‬ ‫مراقبي مان فارغ ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ فرمايائين تپپه شپپيخ جيئو “مڪلي پَء‬ ‫جو چراغ” آهي‪ .‬ان بعد‪ ،‬جڏهن مخدوم ابوالقاسم جي مزار تي مراقبو‬ ‫ڪيائين ته بي اختيار سندس زبان مان هي الفاظ نڪتا‪ ،‬ته هيءُ بپپزرگ‬ ‫“مڪليَء جو چمڪندڙ سج” آهي ۽ سپپج جپپي روشپپنيَء هونپپدي چپپراغ‬ ‫جي روشنيَء جي ڪابه ضرورت ناهي‪(15).‬‬ ‫مخپدوم ابوالقاسپم جپي فضپيلت جپو انپدازو ان مپان بپه ل ڳائي‬ ‫سگهجي ٿو‪ ،‬ته جڏهن به سنڌ جو ڪو عپپالم يپپا بپپزرگ سپپرهند شپپريف ۾‬ ‫خواجه سيف الدين جي خدمت ۾ حاضر ٿيندو هو‪ ،‬ته پاڻ ان کپپي مخپپدوم‬ ‫ابوالقاسم ڏانهن رجوع ڪرڻ لِء چوندو هو‪ .‬مخدوم صاحب جپپي روحپپاني‬ ‫فيض جي باري ۾ چوڻ ۾ اچي ٿو ته هڪ شخص پير پپـپٺي)‪ (2‬تي روحاني‬ ‫فيض حاصل ڪرڻ لِء اچي چـپلو ڪڍيو‪ ،‬پر آخريپپن چپپاليهين رات تپپي پيپپر‬

‫پپـپٺي ان شخص کي نااميد ڪري واپپپس ڪيپپو‪ .‬اهپپو شپپخص نهپپايت ئي‬ ‫غمگين ۽ ملول ٿي‪ ،‬مخدوم ابوالقاسپپم جپپي خپپدمت ۾ اچپپي حاضپپر ٿيپپو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب هن کي ٿوري ئي عرصي ۾ بلنپپد مقپپام تپپي رسپپايو‪(16 ).‬‬ ‫اهڙيَء طرح‪ ،‬مخدوم صپپاحب جپپون ڪيپپتريون ئي ڪرامتپپون آهپپن‪ ،‬جپپي‬ ‫سندس تذڪري نگارن بيان ڪيون آهن‪.‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم جي فيض جي وهندڙ چشپپمي مپپان ڪيپپترائي‬ ‫بزرگ سيراب ٿيا‪ .‬سندس خپپاص مريپپدن ۽ خليفپپن مپپان ڪن جپپا نپپال‬ ‫“مؤرخ سنڌ” سيد حسام الدين راشديَء “طومار سلسل” جي حوالي‬ ‫سان “تڪمله مقالت الشعراء” جي فپپوٽ نپپوٽ ۾ ڄاڻايپپا آهپپن‪ .‬انهپپن‬ ‫بزرگ مان اسان کي جن جو احوال ملي سگهيو آهي‪ ،‬اهو هپپتي ڏجپپي‬ ‫ٿو‪:‬‬ ‫‪ .1‬مخدوم محمد معين ٺٽوي‪ :‬مخدوم محمد معين بن مخپپدوم اميپپن‬ ‫بن مخدوم طالب الله هڪ وڏو جيد عالم ۽ پنهنجي زمپاني جپو علمپه ٿپي‬ ‫گذريو آهي‪ .‬مخدوم محمد معين‪ ،‬مخدوم عنايت الله جو شپپاگرد هپپو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫پنهنجي استاد کان ابن عربيَء جي ڪتپپاب “فصپپوص الح ڪم” جپپو درس‬ ‫س علي رضپپا جيلنيپَء کپپان بپپه‬ ‫ورتو هئائين‪ .‬انهيَء ساڳئي ڪتاب جو در ُ‬ ‫ورتو هئائين‪ ،‬جڏهن هپو ٺٽپي ۾ آيپو هپو‪ .‬مخپدوم صپاحب پنهنجپي تصپنيف‬ ‫“دراسات اللبيب” ۾ حضرت شاهه ولپي اللپه دهلپوي ۽ شپاهه عبپدالقادر‬ ‫صديقيءَ کي به استاد ڪري لکيو آهي‪ .‬شيخ جلل محمد)‪ (1‬۽ علمه مير‬ ‫سعد الله پوربيَء)‪ (2‬کان به علمي استفادو حاصل ڪيو هئائين‪(17 ).‬‬ ‫مخدوم محمد معين ٺٽپپوي‪“ ،‬نقشپپبندي” سلسپپلي ۾ مخپپدوم ابوالقاسپپم‬ ‫ٺٽويَء جو مريد ٿيو‪ .‬پاڻ مخدوم ابوالقاسپپم جپپي خپپدمت ۾ ڪافي وقپپت‬ ‫رهي‪ ،‬باطني علم ۾ استفادو ڪندو رهيپپو ۽ پپپاڻ کپپي مرشپپد جپپي در جپپو‬ ‫غلم چوائيندو هو‪.‬‬ ‫مخدوم محمپپد معيپپن سپپن ‪1161‬هپپه‪1748 /‬ع ۾ وفپپات ڪئي‪ .‬سپپندس‬ ‫وفات جي قطعه تاريخ‪ ،‬سنڌ جي مشهور شاعر‪“ ،‬محسن” ٺٽپپويءَ )‪(1‬‬ ‫هن طرح ڪڍي آهي‪:‬‬ ‫“قطره ُدر بـپبـپحر واصل شپد” )‪(18‬‬ ‫‪1161‬هه‬ ‫ايضا ً‬ ‫“معين دين احمد رفت صد حيف‪(19)”.‬‬ ‫‪1161‬هه‬

‫‪ .2‬مخدوم محمد مقيم‪ :‬مخدوم محمد مقيپپم بپپن ميپپان سپپعد اللپپه‬ ‫قادري‪ ،‬بٺوري پرڳڻي جي “جهيجا” ڳوٺ جو ويٺل هو‪ .‬هيپپُء بپپزرگ‪،‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسپم نقشپبنديَء جپو مريپد ۽ خليفپو هپو‪ .‬ٻپارهين صپدي‬ ‫هجريءَ جي عارفن مان ٿي گپپذريو آهپپي‪ .‬مولنپپا ديپپن محمپپد وفپپائيَء‬ ‫پنهنجي ڪتاب “تذڪره مشاهير سنڌ”‪ -‬جلد ٽئيپپن ۾ سپپندس ڪرامتپپون‬ ‫بيان ڪيون آهن‪(20).‬‬ ‫‪ .3‬ميان محمد يعقوب‪ :‬ميپپان محمپپد يعقپپوب ذات جپپو سپپمو هپپو ۽‬ ‫“ڪبر” ڳوٺ جو رهاڪو هو‪ .‬حال ۽ قپپال جپپو صپپاحب هپپو‪ .‬نقشپپبندي‬ ‫طريقي کي ڏاڍو زور وٺرايائين)‪(21‬‬ ‫‪4.‬شيخ يح ٰي‪ :‬شيخيح ٰي عرب جو باشندو هپپو‪ .‬هپپن بپپزرگ‪ ،‬مپپديني‬ ‫پاڪ ۾ نقشبندي سلسلي کي جاري ڪيو‪(22) .‬‬ ‫‪ .5‬سيد سلطان شاهه هندي‪ :‬هيُء ٺٽي جي نواب‪ ،‬خليل خان جپپو‬ ‫ڀاڻيجو هو‪ .‬پنهنجي مامي جي موقوف ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬سندس جاگير ٺٽي‬ ‫۾ اچي رهيو‪ .‬مخدوم ابوالقاسم نقشپبنديَء جپو مريپد ٿيپو ۽ تمپام وڏي‬ ‫مرتبي کي رسيو‪ .‬بعد ۾ ٺٽي مپپان هجپپرت ڪري‪ ،‬بپپدين ۾ وڃپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫سيد سلطان شاهه وڏي ڪرامت جو صاحب ۽ حال ۽ قال جو ڌڻي هو‪.‬‬ ‫وٽس ماڻهن جي رجوعات تمام گهڻي هئي‪(23).‬‬ ‫‪ .6‬مخدوم ضياءُ التتدين ٺٽتتوي‪ :‬مخپپدوم ضپپياُء الپپدين بپپن مخپپدوم‬ ‫ابراهيپپم سپپن ‪1091‬هپپه‪1680/‬ع ۾ ٺٽپپي ۾ ڄپپائو‪ .‬ٺٽپپي جپپي وڏي عپپالم‪،‬‬ ‫مخدوم عنايت الله وٽان علپپم جپپي تحصپپيل ڪيپپائين‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫پنهنجي دؤر جو هڪ وڏو عالم هو‪ .‬ٺٽي ۾ سندس هڪ ديني مدرسو هپپو‪،‬‬ ‫جنهن مان سوين ماڻهو فيضياب ٿيا‪ .‬پاڻ عام ماڻهن جي سپپهوليت لِء‬ ‫نماز‪ ،‬روزي‪ ،‬حج ۽ زڪوات جا مسئل سنڌي نظم ۾ لکيپپا هئائيپپن‪ ،‬جنهپن‬ ‫کي “مخدوم ضپپياُء الپپدين جپپي سپپنڌي”)‪ (1‬سپڏيو وڃپپي ٿپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب ‪ 80‬ورهيپپن جپپي ڄمپپار ۾ سپپن ‪1171‬هپپه‪1758/‬ع ۾ هپپن فپپاني‬ ‫جهان مان رحلت ڪئي‪(24) .‬‬ ‫‪ .7‬ستتيد عبتتدالله شتتيرازي‪ :‬سپپيد عبپپدالله بپپن سپپيد نعمپپت اللپپه‬ ‫شڪراللهي شيرازي ڪمال جو صاحب هو‪“ .‬نقشبندي” سلسلي سپپان‬ ‫تعلق هئس‪ .‬وفات کان پوِء‪ ،‬ڪوبه اولد ڪونه ڇڏيائين‪(25).‬‬ ‫‪ .8‬سيد محمد ناصر شيرازي‪ :‬هيُء بزرگ سيد عبدالله شپپيرازيءَ‬ ‫جو ڀاُء هپپو‪ .‬تقپپو ٰي ۽ پرهيپپز گپپاريَء ۾ پنهنجپپو مپپٽ پپپاڻ هپپو‪ .‬نقشپپبندي‬ ‫طريقي جو وڏو بزرگ ٿي گذريو آهي‪(26).‬‬

‫‪ .9‬مخدوم عنايت الله واعظ ٺٽوي‪ :‬مخپپدوم عنپپايت اللپپه واعپپظ‬ ‫ٺٽوي هڪ وڏو عالم‪ ،‬متقي ۽ پرهيزگار بپپزرگ ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬بپپاطني‬ ‫شغل سبب اندر جي ڏاڍي صفائي حاصل ڪئي هئائين‪ .‬سندس واعپپظ‬ ‫جي مجلس به ڏاڍي پـپپپراثر هونپپدي هئي‪ .‬پپپاڻ پنهنجپپي وقپپت جپپو هپڪ‬ ‫ارشاد وارو استاد ٿي گذريو آهي‪ .‬مخدوم محمد معين ٺٽپوي ۽ مخپدوم‬ ‫ضپپياُء الپپدين ٺٽپپوي سپپندس شپپاگردن مپپان آهپپن‪ .‬مخپپدوم صپپاحب‬ ‫‪1114‬هه‪1702 /‬ع ۾ وفات ڪئي‪(27).‬‬ ‫رضويمير مرتض ٰي بن مير ڪمال الدين رضوي‬ ‫‪:‬‬ ‫‪10‬مير مرتض ٰي‬ ‫‪.‬‬ ‫هڪ وڏو عالم ۽ بهترين خطاط هو‪ .‬پاڻ ستن قسمن جا خط لکندو هپپو‪.‬‬ ‫فن سپاهگيريَء کان به چ ڱو واقپپف هپپو‪ .‬بادشپپاهه شپپاهه عپپالم جپپي‬ ‫دربار ۾ وڏو درجو حاصل ڪيو هئائيپپن‪ .‬سپپن ‪1120‬هپپه‪1708/‬ع ۾ عيپپن‬ ‫جوانيءَ ۾ وفات ڪيائين‪(28).‬‬ ‫‪ .11‬سيد رحمت الله شيرازي‪ :‬سيد رحمت اللپپه عپپرف سپپيد مٺپپو بپن‬ ‫سيد فضل الله ش پڪر اللهپپي شپپيرازي ه پڪ وڏو متقپپي ۽ ولپپي ڪامپپل‬ ‫بزرگ هو‪ .‬نقشبندي سلسلي ۾ ممتاز حيثيت جو مالڪ هو‪ .‬پپپاڻ پنهنجپپي‬ ‫پوئتان عقيدتمندن ۽ مريدن جي هڪ وڏي جماعت ڇڏيائين‪(29).‬‬ ‫‪.12‬ميان عبدالباقي واعظ‪ :‬هيُء بزرگ پنهنجي زماني جو هڪ وڏو‬ ‫عالم ۽ خطيب ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬پپپاڻ مٽيپپارين جپپو ويٺپپل هپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫ابوالقاسم نقشبنديَء وٽان فيض حاصل ڪيو هئائيپپن‪ .‬سپپندس وعپپظ ۾‬ ‫وڏو تاثير هوندو هو‪ .‬پاڻ ڪيترن ئي گمراهن کپي نيڪيپَء ۽ هپدايت جپو‬ ‫رستو ڏيکاريائين‪ .‬مير علي شير “قانع” ٺٽويَء جو قول آهي ته پاڻ هپپر‬ ‫مجلس ۾ حضور نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي جنپپاب مپپان‬ ‫اجازت وٺي‪ ،‬پپپوِء وعپپظ ڪنپپدو هپپو‪ .‬سپپندس ڀپپاُء‪ ،‬ميپپان عبپپدالولي پپڻ‬ ‫مخدوم ابوالقاسم جي مريدن مان هو‪(30).‬‬ ‫‪ .13‬مخدوم مئين ڏنو نصرپوري‪ :‬هيُء پنهنجي زماني جپپو هپپڪ وڏو‬ ‫متبحر عالم ۽ ڪماليت وارو بزرگ هو‪ .‬علم فپپپقه ۽ تفسپپير ۾ بپپي مثپپل‬ ‫هو‪ .‬تصوف جي علم ۽ ان جي راهه رمزن کان واقف هو‪ .‬مخدوم روح‬ ‫الله نصرپوريَء جي فوت ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬شهر جو قاضي مقرر ٿيو‪ .‬ميپپر‬ ‫علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپويَء پنهنجپپي ڪتپپابن “تحفتپپه ال ڪرام” )‪(31‬پ ۽‬ ‫ن طريقت” )‪ (32‬۾ سپپندس سپپهڻين خپپوبين ۽ خاصپپيتن‬ ‫“معيارِ سالڪا ِ‬ ‫جي وڏي ساراهه ڪئي آهي‪ .‬مخپپدوم عبدالواحپپد سپپيوهاڻي ‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫محمد صادق گچيرائي ۽ مخدوم محمد عثمان متعلوي سندس همعصر‬

‫هئا‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء “تحفته الڪرام” جي تصنيف ٿيڻ وقپپت مخپپدوم‬ ‫صاحب کي ڏٺو هو‪ .‬مولنا دين محمد وفائيَء سپپندس وفپپات جپپو سپپن‬ ‫‪1181‬هه‪1767 /‬ع ڄاڻايو آهي‪ (33) ،‬جو تحقيق طلب آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صپپاحب نصپپرپور ۾ پنهنجپپي ابپپاڻي قبرسپپتان ۾ مپپدفون آهپپي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب کي ٽي فرزنپپد ٿيپپا‪ :‬مخپپدوم عبپپدالله‪ ،‬مخپپدوم ميپپان عبپپدالحق‬ ‫)ثاني( ۽ مخدوم ميان نور محمد‪(34).‬‬ ‫‪ .14‬بلل درس‪ :‬هيُء بزرگ آمريَء جي آس پاس “پپپراڻ واهپپه” تپپي‬ ‫رهنپپدو هپپو‪ .‬مخپپدوم ابوالقاسپپم جپپي مريپپدن ۽ خليفپپن مپپان هپپو‪ .‬وڏو‬ ‫ب ڪرامت بزرگ هو‪(35).‬‬ ‫صاح ِ‬ ‫‪ .15‬شيخ محمد ابوالمسا ڪين ٺٽوي‪ :‬شپپيخ محمپپد بپپن مخپپدوم‬ ‫محمد اشرف بن مخدوم آدم ٺٽوي نقشپپبندي پنهنجپپي زمپپاني جپپو وڏو‬ ‫روحانيت جو صاحب ٿي گذريو آهي‪ .‬پاڻ ظاهري خواه باطني علمپپن ۾‬ ‫يگانه روزگار هو‪ .‬مخدوم ابوالقاسم نقشبنديَء جپپي مريپپدن مپپان هپپو‪.‬‬ ‫مخدوم ابوالقاسم کيس مماتيَء ۾ روحاني فيض سپپان نوازيپپو هپپو‪ .‬ان‬ ‫کان پوِء‪ ،‬خواجه محمد ز ڪي نقشپپبندي سپپرهنديَء وٽپپان پپڻ روحپپاني‬ ‫فيض حاصل ڪيپپائين ‪ .‬پپپاڻ “خپپواجه ابوالمسپپاڪين” جپپي لقپپب سپپان‬ ‫مشهور ٿيو‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء جو قول آهي ته پاڻ پنهنجي پيءُ ۽ ڏاڏي‬ ‫جي بزرگيَء جي آئيني کي روشن ڪندو رهيو‪ (36).‬سپپلطان الوليپپاُء‬ ‫خواجه محمد زمان لواريَء وارو سندس مريد ۽ خليفو هو‪ .‬شيخ محمد‬ ‫ابوالمساڪين سن ‪1149‬هپه‪1736/‬ع ۾ هپن فپاني جهپان مپان رحلپت‬ ‫ڪئي‪.‬‬

‫*‬ ‫حوال‬

‫)‪ (1‬وفپپپائي ديپپپن محمپپپد‪ ،‬مولنپپپا‪“ :‬تپپپذڪره مشپپپاهير سپپپنڌ”‪ -‬جلپپپد‬ ‫پهريون‪،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1974 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ 21‬کان ‪23‬‬ ‫)‪ (2‬همايوني “نيپپاز”‪“ :‬ملپپوڪ الڪلم”‪ ،‬همپپايون پبليڪيشپپن‪ ،‬حيپپدرآباد‬ ‫سنڌ‪1977 ،‬ع‪ ،‬ص ‪35‬‬

‫)‪ (3‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬تحفتپپه ال ڪرام” )سپپنڌي(‪ ،‬مپپترجم‪:‬‬ ‫مخدوم امير احمد‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1957 ،‬ع‪ ،‬ص ‪579‬‬ ‫)‪ (4‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪132 ،‬‬ ‫)‪ (5‬مخدوم محمد ابراهيم”خليپپل” ٺٽپپوي‪“ ،‬تڪملپه مقپپالت الشپپعراء”‬ ‫)فارسي(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1958 ،‬ع‪ ،‬ص ‪178‬‬ ‫)‪ (6‬ايضًا‪ ،‬ص ‪179‬‬ ‫)‪ (7‬ايضًا‪ ،‬ص ‪ 179‬۽ ‪180‬‬ ‫)‪ (8‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪579‬‬ ‫)‪ (9‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(5‬ص ‪180‬‬ ‫)‪ (10‬ايضًا‪ ،‬ص ‪181‬‬ ‫)‪ (11‬ايضًا‪ ،‬ص ‪183‬‬ ‫)‪ (12‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(1‬ص ‪133‬‬ ‫)‪ (13‬ڏسو حوالو نمبر)‪ ،(5‬ص ‪44‬‬ ‫)‪ (14‬ايضًا‪ ،‬ص ‪186‬‬ ‫)‪ (15‬ايضًا‪ ،‬ص ‪183‬‬ ‫)‪ (16‬ايضًا‪ ،‬ص ‪182‬‬ ‫)‪ (17‬قدوسي اعجاز الحق‪ ،‬مولنا‪“ :‬تذڪره صوفياء سپپنڌ”)اردو(‪ ،‬اردو‬ ‫اڪيڊمي سنڌ‪ ،‬ڪراچي سنڌ‪ ،‬ڇاپو ٻيو ‪1975‬ع‪ ،‬ص ‪241‬‬ ‫)‪ (18‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(5‬ص ‪242‬‬ ‫)‪ (19‬ايضا ً‬ ‫)‪ (20‬وفائي دين محمد‪ ،‬مولنا‪“ :‬تذڪره مشپپاهير سپپنڌ” ‪ -‬جلپپد ٽيپپون‪،‬‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1986 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ 276‬کان ‪280‬‬ ‫)‪ (21‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(5‬ص ‪246‬‬ ‫)‪ (22‬ايضا ً‬ ‫)‪ (23‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪ 414‬۽ ‪415‬‬ ‫)‪ (24‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(20‬ص ‪ 96‬۽ ‪97‬‬ ‫)‪ (25‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪487‬‬ ‫)‪ (26‬ايضا ً‬ ‫)‪ (27‬ايضًا‪ ،‬ص ‪558‬‬ ‫)‪ (28‬مرزا قليپپچ بيپپگ‪“ :‬قپپديم سپپنڌ‪ ،‬ان جپپا مشپپهور شپپهر ۽ مپپاڻهو”‪،‬‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،‬ڇاپو ٽيون ‪1981‬ع‪ ،‬ص ‪121‬‬ ‫)‪ (30‬ايضًا‪ ،‬ص ‪443‬‬

‫)‪ (31‬ايضًا‪ ،‬ص ‪401‬‬ ‫ن طريقپپت”‬ ‫)‪ (32‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپوي‪“ :‬معيپپارِ سپپالڪا ِ‬ ‫)فارسپپي(‪ ،‬تصپپحيح‪ :‬ڊاڪٽپپر سپپيد خضپپر نوشپپاهي‪ ،‬ادارهپپء معپپارف‬ ‫نوشاهيه‪ ،‬ساهن پال شريف‪2000 ،‬ع‪ ،‬ص ‪646‬‬ ‫)‪ (33‬وفائي دين محمپپد‪ ،‬مولنپپا‪“ :‬تپپذڪره مشپپاهير سپپنڌ” ‪ -‬جلپپد ٻيپپو‪،‬‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1985 ،‬ع‪ ،‬ص ‪188‬‬ ‫)‪ (34‬قريشي حامد علي خانائي‪”:‬تواريخ نصپپرپور” )قلمپپي(‪ ،‬ص ‪119‬‬ ‫۽ ‪120‬‬ ‫)‪ (35‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪421‬‬ ‫)‪ (36‬ايضًا‪ ،‬ص ‪578‬‬

‫*‬

‫)ماهوار”الرحيم” حيدرآباد سپپنڌ‪ ،‬مئي ‪ -‬جپپون ‪1978‬ع‪ -،‬سـپپپنواريل ۽‬ ‫وَڌايل(‬ ‫)‪ (1‬نقشبندي سلسلي کي سڀ کان پهريائين “سلسله – خواجگان” جي نالي سان‬ ‫ترڪستان ۾ خواجه محمد تاليسويَء شروع ڪيو‪ .‬خپواجه عبپدالخالق غجپدوانيَء پپڻ‬ ‫هن طريقي کي اڳتي وڌايو‪ .‬ليڪن‪ ،‬هن سلسلي کي خواجه بهاُء الپپدين نقشپپبنديءَ‬ ‫)المتوفي‪790 :‬هه‪1388 /‬ع( وڏي عروج تي آندو‪ ،‬۽ هن ئي بزرگ جي نسبت سپپان‬ ‫هيُء سلسلو “سلسله – خواجگان” مان ڦپـپپپري‪“ ،‬نقشپپبندي” سپڏجڻ ۾ آيپپو‪).‬ڏسپپو‪،‬‬ ‫همايوني “نياز”‪“ :‬ملوڪ الڪلم”‪ ،‬همايون پبليڪيشن‪ ،‬حيپپدرآباد سپپنڌ‪1977 ،‬ع‪ ،‬ص‬ ‫‪(35‬‬ ‫ٿ مان ه پڪ‬ ‫)‪ (1‬شيخ جيئو‪ ،‬ٺٽي ۾ مڪلي ٽڪريَء تي آرامي آهي‪ .‬الله وارن جي سـپ َ‬ ‫ولي ڪامل ۽ عارف بالله هو‪ .‬سندس والد جو نالو شيخ نعمپپت اللپپه هپپو‪ ،‬جپپو شپپيخ‬ ‫بهاء الدين زڪريا ملتانيَء جي اولد مان هو‪ .‬هيُء بزرگ سمن جپپي صپپاحبيَء ۾ ٿپپي‬ ‫گذريو آهي‪ .‬شيخ صاحب وڏين روشن ڪرامتن جو صاحب هو‪ .‬سندس درويشپپيَء ۽‬ ‫بلند پايه بزرگيَء جي ڪري کيس “مڪليپَء جپپو ڏيئو” ڪري سپڏيندا آهپپن‪ .‬حيپپاتيَء‬ ‫خواه مماتيَء ۾ سندس ڪيپپتريون ئي ڪرامتپپون بيپپان ڪيپپون وڃپپن ٿيپپون‪ .‬سپپندس‬ ‫وفات جي تاريخ ۽ سن جي باري ۾ ڪجهه به معلوم ٿپپي نپپه سپپگهيو آهپپي‪“) .‬تحفتپپه‬ ‫الڪرام” ‪ -‬سنڌي‪ ،‬ص ‪ 610‬۽ “تحفته الطاهرين” ‪ -‬سنڌي‪ ،‬ص ‪ 37‬۽ ‪(38‬‬ ‫)‪ (2‬پير پپـپٺي جو اصل نالو حسين هو‪ .‬پاڻ “اپلن” قوم مان هو‪ .‬سپپندس ڪپـپپپنيت‬ ‫“ابوالخير” ۽ لقب “شاهه عالم” هو‪ .‬مير علي شير “قانع” ٺٽويَء سندس نسب جو‬ ‫سلسلو هن ريت بيان ڪيو آهي‪”:‬حسين بن راڄپار بن لکپپو بپپن سپپخيره‪ ”.‬سپپندس‬ ‫والده جو نالو سلطاني بنت مراد بنت شرفو آهي‪ .‬پاڻ سنڌ ۾ “شيخ يا پير پٺپپو” جپپي‬ ‫نالي سان مشهور آهي‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء جو قول آهي شاهه جميپپل گرنپپاري‪ ،‬جپپو‬ ‫سيد عبدالهادي بن سيد ابوالعطاس جي اولد مان هو‪ ،‬به سندس مريپپد هپپو‪ ،‬جنهپپن‬

‫جي مزار شيخ پپـپٺي جي مقبري جپپي ڀرسپپان آهپپي‪ .‬پيپپر پپـپپپٺي جهپڙو ڪمپپال جپپو‬ ‫صاحب سڄيَء سنڌ ۾ ڪو ڇڊو پيدا ٿيو هونپپدو‪ .‬شپپروع ۾ پپپاڻ ان ٽڪري پَء جپپي غپپار ۾‬ ‫رهندو هو‪ ،‬جتي هن وقت سندس مدفن آهي‪ .‬شيخ بهاُء الدين زڪريا ملتانيَء جپپي‬ ‫چوڻ تي غار مان ٻاهر آيو ۽ سندس مريد ٿيو‪ .‬پير پپـپٺي ‪646‬هپپه‪1248 /‬ع ۾ رحلپپت‬ ‫ڪئي‪“) .‬تحفتپپپه ال ڪرام” ‪ -‬سپپپنڌي‪ ،‬ص ‪ (618-19‬سپپپيد عبپپپدالقادر نصپپپرپوريَء‬ ‫“حديقپته الولياء سنڌ” ۾ سندس شان ۽ مدح ۾ هڪ ڊگهو نظم لکيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬شيخ جلل محمد”ڪڪراله” جو رهپاڪو هپو‪ .‬وڏو يگپانه روزگپار بپزرگ هپو‪ .‬علپم‬ ‫نجوم ۽ طب جو وڏو ڄاڻو هو‪ .‬مخدوم محمد معين‪ ،‬سندس علميت جي ڏاڍي ساراهه‬ ‫ڪندو هو‪ .‬سن ‪1175‬هه‪1761 /‬ع ۾ وفات ڪري ويو‪.‬‬ ‫)‪ (2‬مير سعدالله بن سيد غلم محمد سلوني ‪1099‬هه‪1688 /‬ع ۾ “الهه آبپپاد” جپپي‬ ‫ويجهو هڪ ڳوٺ ۾ ڄائو‪ .‬مير صاحب علم جو وڏو اڪابر هو‪ .‬پاڻ ڪيپپترن ڪتپابن جپپو‬ ‫مصنف ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬محمد محسن ولد نور محمد‪ ،‬ٺٽي جو هڪ وڏو شاعر ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬سپپندس‬ ‫خاندان وارا ريشم جو واپار ڪندا هئا‪ .‬ٺٽي جي گورنر‪ ،‬مير لطف علي خان “همت”‬ ‫جي سرپرستيَء ۾ شاعري جا ڏاڍا جوهر ڏيکاريائين‪ .‬ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف پڻ‬ ‫هو‪ .‬سندس مجموعه ڪلم‪“ ،‬ديوان محسن” جي نالي سان سنڌي ادبي بورڊ پپپاران‬ ‫سن ‪1963‬ع ۾ شايع ٿي چڪو آهي‪ .‬هن ‪ 42‬ورهين جي ڄمار ۾ ‪ -20‬شوال الم ڪرم‬ ‫‪1163‬هه‪ -22/‬سيپٽمبر ‪1750‬ع تي رحلت ڪئي‪.‬‬ ‫)‪“ (1‬مخدوم ضياُء الدين جي سنڌي”‪ ،‬جديد صورتخطيَء ۾‪1992 ،‬ع ۾ سنڌي لئنگئيج‬ ‫اٿارٽي‪ ،‬حيدرآباد سنڌ طرفان شايع ٿيو‬

‫مخدوم آدم نقشبندي ٺٽوي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سنڌ جي سرزمين صدين کپپان وٺپپي اسپپلمي تصپپوف جپپو گهپپوارو پئي‬ ‫رهي آهي‪ .‬تصوف‪ ،‬عرب جپپي صپپحرا ۾ جنپپم ورتپپو ۽ سپپنڌ ۾ ُان پپپروان‬ ‫حاصل ڪيو‪ .‬برصغير هنپپد و پپپاڪ ۾ جي ڪي بپپه وڏا وڏا صپپوفي درويپپش‬ ‫داخل ٿيا‪ُ ،‬اهي پهريپپائين سپپنڌ ۾ آيپپا ۽ پپپوِء هتپپان ئي برصپپغير جپپي ٻيپپن‬ ‫علئقن ۾ پکڙجي ويا‪ .‬سنڌ ملڪ جي هر شهر‪ ،‬ڳوٺ‪ ،‬واه پڻ ۽ قصپپبي ۾‬ ‫انهن صوفي درويشن جا ڪيترائي آستان ۽ خانقاهون آهن‪ ،‬جپپي انهپن‬ ‫بزرگن جي بزرگيَء ۽ عظمت جي نشاندهي ڪن ٿا‪ .‬تصوف جا جيڪي‬ ‫به سلسل ۽ طريقا)‪ (1‬پيدا ٿيا‪ ،‬سنڌ جي بزرگن انهن سڀني سلسپپلن ۽‬ ‫طريقن ۾ پاڻ چڱو موکيو ۽ خدا جي مخلوق کي گهڻو فيض رسايو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:26 PM 0 comments‬‬

‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫سيد عبدالقادر ٺٽوي نصرپوري ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد‬ ‫علي خانائي‬

‫سيد عبدالقادر ٺٽوي‪ /‬نصرپوري)‪(1‬‬ ‫)مؤلف‪“ :‬حديقته الولياء سنڌ”‪ ،‬تاليف‪1016 :‬هه‪1607 /‬ع(‬

‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫مرحوم سپپيد حسپپام الپپدين راشپپديَء سپپن ‪1967‬ع ۾ فارسپپي زبپپان ۾‬ ‫“حديقته الولياء سنڌ” ايڊٽ ڪري‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيپپدرآباد طرفپپان‬ ‫شايع ڪرايو‪ .‬انهيَء ڪتپپاب جپپي شپپايع ٿيپڻ کپپان ٻپپه سپپال پپپوِء‪ ،‬راقپپم‬ ‫الحروف‪ ،‬پير صاحب کي خط لکيو‪ ،‬ته منهنجو گمان آهي تپپه “حپپديقته‬ ‫الولياء سنڌ” جي مؤلف‪ ،‬سيد عبدالقادر جو تعلق ٺٽپپي سپپان نپپه‪ ،‬بلپڪ‬ ‫نصرپور سان هو‪ .‬پاڻ فرمايائون ته اهپڙو تصپپديقي احپپوال هپپٿ ڪري‬ ‫مون ڏانهن ڏياري موڪليو‪ ،‬ته جيئن انهيءَ ڪتپاب جپي ٻيپءَ اشپاعت ۾‬ ‫ان کي درست ڪري سگهجي‪ .‬ان کپپان پپپوِء‪ ،‬آٌء انهي پَء سلسپپلي جپپي‬ ‫جستجوَء ۾ لڳو رهيس‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:23 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫امين المل ڪ نواب مير محمد معصوم بکريءَ جو اولد‬ ‫۽ آثار ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫امين المل ڪ نواب مير محمد معصوم بکريءَ‬ ‫جو اولد ۽ آثار‬ ‫)مزيد تحقيق جي روشنيَء ۾(‬

‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬

‫سنڌ جي مشهور مؤرخ ۽ محقق‪ ،‬مرحوم سيد حسپپام الپپدين راشپپديءَ‬ ‫سنڌ جي تواريخ جي ِوڃايپپل َوٿـپپپن کپپي هپپٿ ڪري‪ ،‬انهپپن جپپي مٿپپان‬ ‫ٽ لهپپي ۽ صپپاف ڪري‪،‬‬ ‫زماني جي حادثن ۽ انقلبپپن جپپو چڙهيپپل لـپ پ ُ‬

‫اسان سنڌ وارن جي اڳيان پيش ڪيوآهي‪ .‬ان لِء راشدي صاحب وڏي‬ ‫قدر ۽ منزلت جو مستحق آهي‪ .‬سيد حسام الدين راشپپديَء سپپنڌ جپپي‬ ‫تواريخ تي جيڪو مواد اسان تپپائين پهچپپايو آهپپي‪ُ ،‬اهپپو سپپنڌ جپپي اينپپدڙ‬ ‫مؤرخن ۽ محققن لِء صدين تائين رهنمائيَء ۽ رهبريَء جو ڪم ڪندو‪.‬‬ ‫ف آخر نه هوندي آهي” جي مصداق‪ ،‬انهن تپپواريخن ۾‬ ‫“ڪابه شيِء حر ِ‬ ‫ڪٿي ڪٿي ڪي ڳالهيون اهڙيون به رهجي وينپپديون آهپپن‪ ،‬جپپن تپپائين‬ ‫بروقت رسائي ٿي نه سگهندي آهي‪ .‬ان ڪري‪ ،‬اهو پپپوِء جپپي لکنپپدڙن‬ ‫جو ڪم آهي ته انهن تواريخي ڪتابن ۾ جيڪي ڳالهيون رهجپپي ويپپون‬ ‫هجن ۽ انهن بابت جيڪڏهن ڪو مستند مواد دسپپتياب ٿئي‪ ،‬تپپه ُان جپپي‬ ‫روشنيَء ۾ انهن خالن کي پـپر ڪن تپپه جيئن اهپپي تپپواريخي حقيقتپپون‬ ‫مڪمل ٿي وڃن‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:21 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫سيد حيدر شاهه حقاني رضوي ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد‬ ‫علي خانائي‬

‫سيد حيدر شاهه حقاني رضوي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫روز رنپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپدي راز واري‪ ،‬روهڙيپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپءَ ۾ لت آ‪،‬‬ ‫وحدتي جت وَ َڏڦپـپڙي جان‪ ،‬هر گهڙي برسات آ‪.‬‬ ‫)فقير غلم علي “مسرور” بدوي(‬ ‫سيد حيدر شاهه حقاني پنهنجي وقت جو هڪ متبحر عالم ۽ فاضل ٿپپي‬ ‫گذريو آهي‪ .‬روهڙي شهر ۾ سندس علم‪ ،‬زهد ۽ اتقا جي گهڻي شهرت‬ ‫هئي‪ .‬سيد حيدر شاهه حقاني‪ ،‬امير سيد محمپپد مپڪپپپي رضپپپويءَ)‪(1‬‬ ‫سيد مير حسن بن سيد موس ٰي بن سيد جادو بن سيد‬ ‫جپي اولد جپپو “‬ ‫سونهارو بن سيد عبدالله)‪ (1‬بن سيد ابوالغيث)‪ (2‬بن سيد تاج الدين‬ ‫بن سيد خلق الصدق بپپن سپپيد تپاج الپدين بپن سپيد صپدرالدين محمپد‬ ‫خطيب)‪ (1‬بن سيد امير محمد مڪي رح”)‪(1‬‬

‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:19 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم جعفر بوب ڪائي ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد علي‬ ‫خانائي‬

‫مخدوم جعفر بوبڪائي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سنڌ ملڪ‪ ،‬قديم زماني کان وٺي‪ ،‬اسلمي تعليم‪ ،‬دينپپي علمپپن ۽ فنپپن جپپو‬ ‫مر ڪز پئي رهيپپو آهپپي‪ .‬سپپنڌ جپپي عظيپپم سپپرزمين‪ ،‬هپپر دؤر ۾ ڪيپپترن‬ ‫بزرگن ‪ ،‬عالمن‪ ،‬مفسرن‪ ،‬محدثن ۽ فقيهن کپپي جنپم پئي ڏنپپو آهپپي‪ ،‬جپن‬ ‫جي علميپت ۽ بزرگپي نپه صپرف سپنڌ تپائين محپدود رهپي‪ ،‬بلپڪ سپاري‬ ‫اسلمي دنيا ان مان فيض حاصل ڪيو‪”.‬بپپـپوبڪن” )‪ (1‬جو قديم علمي‪،‬‬ ‫تهذيبي ۽ تمدني شهر‪ ،‬سنڌ جي اوائلي ۽ مکيه علمپپي مر ڪزن مپپان ه پڪ‬ ‫آهي‪ .‬قديم زماني ۾ هيُء شهر‪ ،‬علم ۽ عرفان جو هڪ وڏو گهوارو هو‪ .‬هپپن‬ ‫شهر ۾ وڏا وڏا ديني مدرسا ۽ خانقاهون‪ ،‬۽ بزرگن ۽ درويشن جا آستانا هئا‪،‬‬ ‫جتي صدين تائين علم جي شمع روشن رهي‪ .‬سنڌ جي ڪيترن ئي عالمن‬ ‫۽ بزرگن انهن مدرسپپن ۽ خانقپپاهن مپپان دنيپپوي خپپواه بپپاطني علپپم جپپي‬ ‫روشني حاصل ڪئي‪“ .‬بپـپوبڪن” جي اها قديم بستي اڄ بپپه قپپائم آهپپي‪،‬‬ ‫پر منجهس اهپا اڳ واري علمپي رونپق نپه رهپي آهپي ۽ هپن وقپت اهپي‬ ‫مدرسا ۽ خانقاهون اجڙي ويران ٿي ويا آهن ۽ بزرگن جا آسپپتان اڄ خپپالي‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫ڏهين صدي هجريَء ۾ سپنڌ انپدر ڪيپترائي بلنپد پپايي جپا عپالم‪ ،‬بپزرگ ۽‬ ‫صوفي درويش ٿي گذريا آهن‪ ،‬جن جو احوا ُ‬ ‫ل عربي ۽ فارسي تپپذڪرن ۾‬ ‫ملپي ٿپو‪ .‬ان سپاڳئي دؤر ۾‪“ ،‬بپـپپوبڪن” جپي قپديم شپهر ۾‪“ ،‬مخپدوم‬ ‫ب شريعت بزرگ‬ ‫جعفر” هڪ وڏو جيد عالم‪ ،‬مفسر‪ ،‬محدث‪ ،‬فقيه ۽ صاح ِ‬ ‫ن سنڌ کي مخدوم صاحب جي علمي بصيرت تپي‬ ‫ٿي گذريو آهي‪ .‬سرزمي ِ‬ ‫هميشه ناز رهندو‪ .‬مخدوم جعفپپر بپـپپپوبڪائي جپپي زنپپدگيَء جپپو مفصپپل‬ ‫احوا ُ‬ ‫ل‪ ،‬سنڌ جي ڪنهن به تواريخ ۽ تذڪري ۾ ڪونه ٿپپو ملپپي‪ .‬البپپت‪ ،‬هپپن‬ ‫ويجهڙائيَء واري زماني ۾‪ ،‬مخدوم صاحب جي حياتيَء ۽ سندس علمي ۽‬

‫ادبي ڪارنامن تي ڪنهن حد تائين ڪجهپپه نپپه ڪجهپپه روشپپني وڌي ويئي‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر جي خانداني پس منظپپر جپپي بپپاري ۾ ڪن عپپالمن جپپي‬ ‫تحقيق موجب‪ ،‬بپـپوبڪن ۾ قديم زماني کان وٺي حضپپرت نپپبي ڪريپپم‬ ‫صلي الله عليه وسپلم جپن جپي چپاچي‪ ،‬حضپرت عبپاس رضپي اللپه‬ ‫تعال ٰي عنه بن عبدالمطلب جي اولد مان هڪ خانپپدان رهنپپدو هپپو‪ ،‬جپپو‬ ‫حضرت عباس رضپپي اللپپه تعپپال ٰي عنپه جپپي نسپپبت سپپان “عباسپپي”‬ ‫ڪري سڏيو ويندو هو ۽ اهو خاندان اڄ تائين انهيَء نالي سپپان س پڏجڻ ۾‬ ‫اچي ٿو‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬هيُء خاندان پنهنجي علمي برتريَء جي ڪري‪،‬‬ ‫عزت ۽ احترام وچان “مخدوم” جي نالي سان به سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر‪ ،‬بپـپوبڪن جي انهيَء معزز “عباسپپي” خانپپدان جپپو ه پڪ‬ ‫روشن چراغ هو‪ .‬انهيَء خاندان جي نسب جو سلسلو‪ ،‬حضرت عبپپاس‬ ‫رضي اللپپه تعپپال ٰي عنپه جپپي خانپپدان جپپي لپـپپڙهيَء جپپي هپڪ بپپزرگ‪،‬‬ ‫مخدوم ابوبڪر سان ملي ٿو‪ (1).‬مخدوم جعفر جي نسب جو سلسلو‪،‬‬ ‫هن ريت بيان ڪيو وڃي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر بن عبدالڪريم عرف ميران بن يعقوب)‪ (2‬بن نپـپورالدين‬ ‫بن مرذوق بن شيخ قلندر بن مروه بن ميراه بپن عپاري بپن شپيخ توغپان‬ ‫ابوبڪر بن شپيخ محمپد بپن شپيخ ابپوبڪر بپن سپلطان خلجپي خپان بپن‬ ‫سلطان ترڪ بن سالر خان بن بزدار خان بن سلطان اندسن بن ابوبڪر‬ ‫بن هاشم بن عبپدالله بپن عبپاس رضپه بپن عبپدالمطلب بپن هاشپم بپن‬ ‫عبدالمناف‪(1)”.‬‬ ‫انهيَء مٿئين نسب نامي مان اهو واضپپح ٿئي ٿپپو تپپه مخپپدوم جعفپپر هپڪ‬ ‫اعل ٰي ۽ ِارفع خاندان جي هڪ بلند مرتبي جي عپپالم‪ ،‬مخپپدوم عبپپدالڪريم‬ ‫عرف مخدوم ميران )المتوفي‪949 :‬هه‪1542/‬ع( جو فرزنپپد رشپپيد هپپو‪.‬‬ ‫کانئس وقت جي ڪيترن ئي نامور عالمن ۽ بزرگن علم جو فيض حاصل‬ ‫ڪيو‪ .‬علمپه طپاهر بپن يوسپف پاٽپائي)‪ ،(1‬حڪيپم عثمپان بپنعيسپ ٰي‬ ‫برهانپوري)‪،(2‬پ مخدوم محمد عثمان درٻيلوي)‪ (3‬۽ سنڌ جو حڪم مپرزا‬ ‫شاهه حسن ارغون )المتوفي‪962 :‬هه‪1555 /‬ع( سندس خپپاص طپپالب‬ ‫العلم هئا‪(1).‬‬ ‫مخدوم عبدالڪريم عرف ميران جي بپپاري ۾‪ ،‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع”‬ ‫ٺٽوي لکي ٿو‪:‬‬

‫“مخدوم ميران ولد مولنا يعقوب‪ ،‬معقولي خپپواه منقپپولي علمپپن جپپو‬ ‫جامع هو‪ .‬مرزا شاهه حسن کي بپپه ڪجهپپه وقپپت تعليپپم ڏنپپي هئائيپپن‪.‬‬ ‫اڪثر طالب‪ ،‬علم جو نور سندس روشن طبع جي فپپانوس مپپان وٺنپپدا‬ ‫هئا‪ .‬سن ‪949‬هه ۾ گپپذاري ويپپو‪’ .‬علمپپه وارث النبيپپاء‘ سپپندس تاريپخ‬ ‫آهي‪ .‬هن جي مزار مڪلي ٽڪريَء تي آهي‪(2)”.‬‬ ‫اهڙي پَء طپپرح‪ ،‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپويَء پنهنجپپي ٻيپپن ڪتپپابن‪،‬‬ ‫ن طريقت” )‪ (4‬۾ پڻ‬ ‫جهڙوڪ‪“ :‬مقالت الشعراء”)‪ (3‬۽ “معيارِ سالڪا ِ‬ ‫مخدوم ميران جو اهپپو سپپاڳيوئي”تحفتپپه ال ڪرام” وارو احپپوال بيپپان‬ ‫ڪيو آهي‪ .‬مير “قانع” ٺٽويَء مخپپدوم ميپپران کپپي ٺٽپپي جپپي عپپالمن ۽‬ ‫بزرگن ۾ شمار ڪري‪ ،‬سندس مدفن مڪلي ٽڪريَء تپپي ڄا ڻايو آهپپي‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬مخدوم ميران جو تعلق “ٺٽي” سان نه‪ ،‬بلڪ “بپـپوبڪن” سان‬ ‫هپپو‪ .‬مخپپدوم ميپپران دينپپي ۽ فقهپپي مسپپئلن جپپي بحپپث مبپپاحثي جپپي‬ ‫سلسلي ۾ ٺٽپپي جپپي عپپالمن وٽ اينپپدو رهنپپدو هپپو‪ .‬ان دوران مخپپدوم‬ ‫صاحب جي وفات ٺٽي ۾ واقع ٿي ۽ کيس مڪلپپي ٽڪري پَء تپپي مپپدفون‬ ‫ڪيو ويو‪(1).‬‬ ‫مخدوم ميران جپي والپد‪ ،‬مولنپا يعقپوب جپو “بپـپپوبڪن” ۾ وڏو دينپي‬ ‫مدرسو قائم هو‪ .‬هن پنهنجي والد جي وفات کان پوِء‪ ،‬ان مدرسي کي‬ ‫جاري رکيو ۽ پاڻ خود ان مدرسي ۾ درس ۽ تدريس جو ڪم ڪندو هپپو‪.‬‬ ‫مخدوم ميران ڪيترن ئي ڪتپپابن جپپو مصپپنف ۽ مؤلپپف هپپو‪ ،‬جپپي هپپن‬ ‫وقت زماني جي دستبرد جپپو شپڪار ٿپپي ناپيپپد ٿپپي ويپپا آهپپن‪ .‬مخپپدوم‬ ‫ميران‪ ،‬سنڌ جي هاڪاري حاڪم‪ ،‬ڄام نظپام الپدين سپپمي عپرف ڄپام‬ ‫نندي جي دؤر حڪومت ۾‪ ،‬سن ‪949‬هه‪1542/‬ع ۾ هن فاني جهان مپپان‬ ‫رحلت ڪئي‪(1).‬‬ ‫مخدوم جعفر جي زندگيَء جو ڪوبه مفصل احوا ُ‬ ‫ل‪ ،‬سنڌ جي ڪنهن به‬ ‫تواريخ يا تذڪري ۾ بيان ٿيل ڪونه ٿو ملپپي‪ .‬انهي پَء جپپي بپپاوجود‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫جي ڪن تپواريخن ۽ سپيرت جپي ڪتپابن خپواه هپن ويجهڙائيپَء جپي‬ ‫زمپپاني ۾ ڪن عپپالمن ۽ محققپپن جپپي ڪيپپل تحقيقپپات ۽ جپپاکوڙ جپپي‬ ‫سلسلي ۾ مخدوم صاحب جي حياتيَء جي بپپاري ۾ بيپپان ڪيپپل منتشپپر‬ ‫احوال جي ڪڙين کي يڪجاِء ڪري‪ ،‬مرتب ڪرڻ جي ڪوشپپش ڪجپپي‬ ‫ٿي‪.‬‬ ‫سنڌ جي تواريخ ۾ سڀ کان پهرئين مپؤرخ‪ ،‬ميپر محمپد معصپوم بکريپَء‬ ‫جو نالو ملي ٿو‪ ،‬جنهن مخدوم جعفر جي باري ۾ پنهنجپي ڪتپاب”تاريپخ‬

‫معصومي” ۾ ٿورو ڪجهه اشارتا ً بيان ڏنو آهي‪ .‬مير محمد معصوم بکري‬ ‫لکي ٿو‪:‬‬ ‫سنڌ جو هڪ عالم مخپپدوم جعفپپر‪ ،‬مپپرزا عيسپ ٰي ترخپپان کپپان روايپپت‬ ‫“‬ ‫ٺ ڪاهي ويا‪ ،‬جيڪ ڪي‬ ‫ڪندو هو ته هن حملي ۾ مغل هڪ هزار ته رڳو ا ُ َ‬ ‫رات جو باغن جي نارن ۾ ڪم ڪندا هئا‪(5)”.‬‬ ‫مير محمد معصوم بکريَء جي انهيَء مٿئين بيان مپپان مخپپدوم جعفپپر‬ ‫جي متعلق ڪوبه مفصل احوال ڪونه ٿپپو ملپپي‪ .‬البپپت‪ ،‬ان مپپان ايپپترو‬ ‫واضح ٿئي ٿو ته مخدوم جعفر ان زماني جي وڏن عالمن ۽ بزرگن جي‬ ‫ٿ مپپان هپپو‪“ .‬تاريپپخ معصپپومي” کپپان پپپوِء‪ ،‬اسپپان کپپي سپپنڌ جپپي‬ ‫سـپ َ‬ ‫مشهور ۽ معروف تذڪره نويس‪ ،‬مير علپپي شپپير “قپپانع” ٺٽپپويَء جپپي‬ ‫ڪتاب “تحفته الڪرام” ۾ مخپپدوم صپپاحب جپپي بپپاري ۾ ڪجهپپه احپپوال‬ ‫دستياب ٿئي ٿو‪ .‬مير “قانع” ٺٽوي لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر ولد مخدوم ميران ‪ -‬مخدوم نوح جو همعصر‪ ،‬ڪمپپاليتن‬ ‫جو جامع ۽ زبردسپپت عپپالم ٿپپي گپپذريو آهپپي‪ .‬چپپون ٿپپا تپپه هپڪ ڏينهپپن‬ ‫مان خدا تعال ٰي کپپي هنپپن اکيپپن‬ ‫مخدوم نوح عليه الرحمته فرمايو ته‪’ ،‬‬ ‫سان ڏٺو آهي‘‪ .‬مخدوم جعفر فرمايو ته‪’ ،‬توهان هنن اکين سان ڪونه‬ ‫ڏٺو هوندو‪ ،‬هن حقيقت جي ظاهر ڪرڻ خاطر‪ ،‬توهان کي گهرجپپي تپپه‬ ‫جڏهن به توهپپان کپپي اهپڙي حپپالت پيپپدا ٿئي‪ ،‬تڏهپپن ڪنهپپن خپپادم کپپي‬ ‫پنهنجين اکين بند ڪرڻ جو امر فرمايو‪ .‬پوِء به جيڪڏهن خپداتعال ٰي جپو‬ ‫ک ۽ ُاهپپو‬ ‫ک هي پَء ظپپاهري ا َ ِ‬ ‫ديدار قائم آهي‪ ،‬ته پوِء يقين ڄاڻو ته ُاها ا َ ِ‬ ‫ِديدار هيُء رواجي ِديدار نه آهي‪ ‘.‬مخدوم نوح هن تجربي ڪرڻ کپپان‬ ‫پوِء فرمايو ته‪’ ،‬جي نه هجي ها جعفر‪ ،‬ته نوح ٿئي ها ڪافر‪(6) “‘.‬‬ ‫مير علي شير “قانع” ٺٽويَء جي انهيَء مٿئين بيان مپپان مخپپدوم جعفپپر‬ ‫بوب ڪائي ۽ سپپنڌ جپپي وڏي روحپپاني بپپزرگ‪ ،‬مخپپدوم نپپوح هپپالئيءَ جپپي‬ ‫درميان ٿيل روحاني منزل جي گفتگوَء جو پتو پوي ٿپپو‪ .‬سپپاڳئي وقپپت ‪،‬‬ ‫انهيَء ڳالهه جپي پپڻ ڄپاڻ ملپي ٿپپي تپه مخپپدوم جعفپپر‪ ،‬مخپدوم نپپوح‬ ‫)المتوفي‪998 :‬هه‪1590/‬ع( جو همعصر هو‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر جي ولدت جي باري ۾ پڻ ڪنهن قديم ذريعي مان ڪجهه‬ ‫به معلوم ٿي نه سگهيو آهي‪ .‬مخدوم صاحب جي ولدت متعلپپق صپپرف‬ ‫قياس آرائيون ملن ٿيون‪ .‬انهيَء ڏس ۾ محپپترم ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش خپپان‬ ‫بلوچ لکي ٿو‪:‬‬

‫“جڏهن سن ‪949‬هه‪1542/‬ع ۾ مخدوم جعفر جي والد‪ ،‬مخپپدوم ميپپران‬ ‫وفات ڪئي‪ ،‬انهيَء سال جي مناسپپبت سپپان ۽ پپڻ انهيپَء حپپوالي جپپي‬ ‫اعتبار سان ته مخدوم جعفپپر سپپن ‪958‬هپپه‪1551/‬ع ۾ حپپج ڪيپپو‪ ،‬چئي‬ ‫سگهجي ٿو ته مخدوم جعفر سن ‪930‬هه‪1524 /‬ع ڌاري ڄائو‪(7) ”.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ صاحب جو اهو مٿيون بيان واضح ڪڪڪونه ٿپپو ٿئي ۽ نپپه وري‬ ‫پاڻ ان لِء ڪو مستند حوالو ڏنو اٿائين‪ .‬دراصپپل‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب جپپي‬ ‫حياتيَء جي تذڪري ۾‪ ،‬سندس ڄم‪ ،‬تعليم ۽ تربيپپت جپپي بپپاري ۾‪ ،‬سپپنڌ‬ ‫جي ڪنهن به عالم ڪوبه واضپپح ۽ پپپورو صپپحيح احپپوال بيپپان نپپه ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي انهي پَء مٿئيپپن راِء جپپي آڌار تپپي مخپپدوم‬ ‫جعفر جي ڄمڻ واري سال ‪930‬هه‪1524 /‬ع کپپي سپپامهون رکپپي اهپپو‬ ‫اندازو لڳائي سگهجي ٿو‪ ،‬ته مخدوم صاحب پنهنجي والد جپپي وفپپات‬ ‫وقت پاڻ ‪ 19‬ورهين جي ڄمار جو هوندو! مير علي شير “قانع” ٺٽويءَ‬ ‫پنهنجي ڪتاب”تحفته الڪرام” ۾ مخدوم جعفر ۽ مخدوم نوح جي وچ ۾‬ ‫جيڪا گفتگو بيان ڪئي آهپپي‪ ،‬جنهپپن جپپو اسپپان مٿپپي ذ ڪر ڪري آيپپا‬ ‫آهيون‪ ،‬ان مان انهيَء ڳالهه جو پورو ثبوت ملي ٿو تپپه مخپپدوم جعفپپر‬ ‫ننڍيَء عمر ۾ ئي علم تصوف ۽ روحانيت ۾ ايتري پختگي حاصپپل ڪري‬ ‫چڪو هو‪ ،‬جو پاڻ مخدوم نوح سپپان روحپپاني مجلپپس ڪنپپدي‪ ،‬سپپندس‬ ‫ڪيل دعپپو ٰي جپپي اصپپلح ڪئي هئائيپپن‪ ،‬جنهپپن جپپو مخپپدوم نپپوح خپپود‬ ‫اعتراف ڪيو آهي‪.‬‬ ‫س پنهنجي والد‪ ،‬مخدوم عبدالڪريم‬ ‫مخدوم جعفر ابتدائي تعليم جو در ُ‬ ‫عرف ميران کان سندس ئي مدرسپپي ۾ “بپـپپپوبڪن” ۾ حاصپپل ڪيپپو ۽‬ ‫اعل ٰي ديني تعليم ۽ ٻين مختلف علمن ۾ پڻ پنهنجپپي والپپد کپپان تحصپپيل‬ ‫ڪيائين‪ ،‬۽ وٽانئس ئي مڪمل فارغ التحصيل ٿيپپو‪ .‬ان کپپان سپپواءِ‪ ،‬پپپاڻ‬ ‫ضرور سنڌ جي ڪن ٻين وڏن عالمن ۽ مشائخن کان به ظپپاهري خپپواه‬ ‫روحاني علم جو استفادو ڪيو هوندائين!‬ ‫مخپدوم جعفپپر سپپن ‪958‬هپه‪1551 /‬ع ۾ حپج بيپت اللپه جپي سپپعادت‬ ‫حاصل ڪئي‪ .‬ان موقعي تي مخدوم صاحب م ڪي معظمپه ۾ اسپلمي‬ ‫دنيا جي هڪ وڏي جيد عالم ۽ حديث جي فن جي وڏي ماهر‪ ،‬محمد بپپن‬ ‫محمد البڪري الشافعي سان ملقات ڪيائين ۽ کانئس حديث جي فن‬ ‫۾ وڌيڪ تعليم حاصل ڪيائين‪ (8) .‬ان کان سواِء‪ُ ،‬اتي جي مشهور امپپام‬ ‫عبدالقادر بن ابراهيم بن محمد سپپان بپپه مخپپدوم جعفپپر جپپون علمپپي‬ ‫ڪچهريون ۽ بحث مباحثا ٿيپپا‪ .‬مخپپدوم صپپاحب سپپن ‪961‬هپپه‪1554 /‬ع‬

‫ڌاري مڪي شريف کان واپس پنهنجي وطن سنڌ ۾ “بپـپوبڪن” ۾ موٽي‬ ‫آيو‪ .‬بپـپوبڪن ۾ موٽي اچڻ کان پوِء‪ ،‬پاڻ پنهنجپپي والپپد جپپي قپپائم ڪيپپل‬ ‫ديني مدرسي ۾ هڪ ڄاڻو‪ ،‬ماهر ۽ قابپپل ُاسپپتاد جپپي حيپپثيت ۾ پنهنجپپن‬ ‫شاگردن کي تعليم ڏيڻ شپروع ڪيپائين‪ .‬انهيپَء سلسپلي ۾ ڊاڪٽپر نپبي‬ ‫بخش خان بلوچ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر حج ڪرڻ کان پوِء سنڌ موٽي آيو ته پنهنجي والد وانگپپر‬ ‫هڪ وڏي ڄاڻو ُاستاد جي حيثيت ۾ ٺٽي ۾ تعليم ڏيڻ شروع ڪيائين‪(9)”.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ صاحب جو اهو مٿيون رايو درست نه آهي‪ .‬مخدوم صاحب‬ ‫۽ سندس والد صاحب جو تعلق ٺٽي سان نه‪ ،‬پپپر بپـپپپوبڪن سپپان هپپو‪.‬‬ ‫بپـپوبڪن ۾ سندس وڏن جو قائم ڪيل مدرسو هو‪ ،‬جنهپن کپپي مخپدوم‬ ‫جعفر قائم رکيو‪ .‬سندس درسگاهه مان ڪثرت سان وقت جا وڏا عالم‬ ‫ب علم بڻجي نڪتا‪ .‬مخدوم صپپاحب پنهنجپپي مدرسپپي ۾‬ ‫۽ فاضل صاح ِ‬ ‫ظاهري خواه باطني تعليپپم ذريعپپي عپپالمن ۽ فاضپپلن جپپي هپڪ وڏيپَء‬ ‫ب‬ ‫جماعت کي علپپم ۽ فضپپل جپپي آخپپري درجپپي تپپائين پهچپپائي‪ ،‬صپپاح ِ‬ ‫ڪمال بڻايو‪ .‬اهڙيَء طپپرح‪ ،‬مخپپدوم صپپاحب پنهنجپپي سپپموري حيپپاتي‬ ‫درس ۽ تدريس جي مشغلي ۾ پوري ڪئي‪.‬‬ ‫مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪ ،‬مخدوم جعفر جي علميت ۽ بزرگيپءَ جپپي‬ ‫ساراهه جا ڍڪ ڀريندي‪“ ،‬مقالت الشعراء” ۾ لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر بوبڪائي وڏي جللت‪ ،‬شان ۽ علمپپي عظمپپت جپپو مپپالڪ‬ ‫هو‪ .‬تصوف ۽ احسان ۾ يڪتپاِء زمپانه هپو‪ .‬مخپدوم صپاحب جپتي فقپه ۽‬ ‫حديث جو وڏو عالم هو‪ ،‬اتي ٻين علمن جو پڻ جامع هو‪(10)”.‬‬ ‫مير “قانع” ٺٽويَء جو بيان آهي‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر تي مشهور عالم حافظ ابن تيميه جو وڏو اثر هو ۽ اهپپو‬ ‫مخدوم صاحب جي تصنيفات مان پڻ ظاهر ٿئي ٿو‪(11)”.‬‬ ‫مخدوم جعفپپر جپپو ا ڪثر وقپپت تزڪيپپه بپپاطن‪ ،‬مجاهپپده نفپپس‪ ،‬زهپپد‪،‬‬ ‫رياضت‪ ،‬عبادت ۽ درس تدريس جپپي مشپپغلي سپپان گڏوگپڏ‪ ،‬تصپپنيف ۽‬ ‫تاليف ۽ فتو ٰي نويسپپيَء ۾ گذرنپپدو هپپو‪ .‬سپپموري حيپپاتي پڙهپڻ ۽ لکپڻ ۾‬ ‫پوري ڪيائين‪ .‬پاڻ منطق ۽ فلسفي سان گڏ ٻين علمن‪ ،‬فنن ۽ حڪمپپت‬ ‫جا ڪتاب پڻ پڙهائيندو هو ۽ انهن ۾ يڪتاِء روزگپار هپو‪ .‬مخپدوم صپاحب‬ ‫وڏو بااخلق ۽ ڪريم النفس شخصيت جو مالڪ هو‪ .‬پپپاڻ پنهنجپپي وقپپت‬ ‫جو وڏو اولياُء‪ ،‬متقي عالم‪ ،‬باعمل بزرگ‪ ،‬فاضل ۽ ڪامپپل انسپپان هپپو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب حرمين شريفين جي سفر کان سواِء‪ ،‬سنڌ ۽ هند جو به‬

‫وڏو سپپير ۽ سپپفر ڪيپپو‪ ،‬۽ ڪيپپترن ئي وقپپت جپپي عپپالمن‪ ،‬مشپپائخن ۽‬ ‫روحاني بزرگن جي آستانن تي وڃي اسپپتفادو ڪيپپائين‪ ،‬پپپاڻ گجپپرات ۽‬ ‫شاهجهان آباد)دهلي( جي طرف به ويو هو‪(1).‬‬ ‫مخدوم جعفر ڪيترن ئي اعل ٰي ڪتابن جپپو مصپپنف هپپو‪ .‬سپپندس اهپپي‬ ‫علمي شهه پارا سموريَء اسپپلمي دنيپپا ۾ وڏي شپپهرت حاصپپل ڪري‬ ‫چڪا آهن ۽ هڪ سند جي حيثيت رکن ٿا‪ .‬مخدوم صاحب نپپثر سپپان گڏو‬ ‫ڪڏهن ڪڏهن فارسيَء ۾ شعر به چونپپدو هپپو‪ .‬ميپپر علپپي شپپير “قپپانع”‬ ‫ٺٽويَء سندس هڪ شعر جو نمونو ڏنو آهي‪:‬‬ ‫بهپپپپپپپپارِ طرهپپپپپپپپء دلپپپپپپپپدار طرفپپپپپپپپه رنگپپپپپپپپي داشپپپپپپپپت‪،‬‬ ‫ن حپپپپپپپپپرم را بصپپپپپپپپپيد مپپپپپپپپپي آورد‪(12).‬‬ ‫کپپپپپپپپپه آهپپپپپپپپپوا ِ‬ ‫ازان سواِء‪ ،‬مخدوم صاحب جي باري ۾ اهپپا بپپه هپڪ حيپپرت ۾ وجهنپپدڙ‬ ‫روايت ملي ٿي ته پاڻ جيتوڻيڪ تصوف جي طرف مائل هپپو‪ ،‬پپپر شپپيخ‬ ‫محي الدين ابن عربيَء جي تصپپوف جپپي ڪتپپابن پڙهپڻ کپپان ٻيپپن کپپي‬ ‫اڪثر منع ڪندو هو‪ .‬اها حقيقت سندس تاليف ڪيل ڪن ڪتپپابن مپپان‬ ‫ڀليَء ڀت ظاهر ٿئي ٿي‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر جي باري ۾‪ ،‬محمد غوثي شطاري مانڊويَء جو قول آهي‪:‬‬ ‫“مخدوم جعفر بوب ڪائي پنهنجپپي زنپپدگيَء جپپي پپپوئين دور ۾ منطپپق ۽‬ ‫فلسفي جي ڪتابن کي پاسيرو رکي‪ ،‬سفر خواه حضر ۾ احياُء العلوم‪،‬‬ ‫عوارف المعارف ۽ فصل الخطاب جهڙن تصوف جي ڪتابن جو گه ڻو‬ ‫مطالعو ڪندو هو‪(13)”.‬‬ ‫مخدوم جعفر جي متعلق‪ ،‬جهڙيَء ريت سندس ڄمڻ جپپي تاريپپخ ۽ سپپن‬ ‫بابت ڪنهن به تواريخ يا تذڪري جي ذريعي ڪابه خپپبر ڪانه ٿپپي پپپوي‪،‬‬ ‫اهڙيَء طرح سندس وفات جي باري ۾ به ڪوبه پتپپو ڪونه ٿپپو پپپوي تپپه‬ ‫مخدوم صاحب ڪڏهن ۽ ڪهڙي سن ۾ هن فاني دنيپپا مپپان رحلپپت ڪئي‪.‬‬ ‫ليڪن‪“ ،‬تاريخ معصومي” جي بيان مان اهو معلوم ٿئي ٿو تپپه پپپاڻ مپپرزا‬ ‫شاهه بيگ ارغون جي سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ وقت زنده هو ۽ مرزا عيسپپ ٰي‬ ‫ترخان)‪) (1‬المتوفي‪974 :‬هه‪1566 /‬ع( جپي زمپاني تپائين بپه مخپدوم‬ ‫صاحب حال حيات هپپو‪ ،‬۽ پنهنجپپي ابپپاڻي شپپهر “بپـپپپوبڪن” ۾ پنهنجپپي‬ ‫مدرسي ۾ درس ۽ تدريس سان گڏ تصنيف ‪ ،‬تاليف ۽ فتو ٰي نويسيَء جي‬ ‫ڪم ۾ مشغول هو‪ .‬مخدوم صپاحب پنهنجپو مشپهور تعليمپي سپکيا وارو‬

‫ڪتپپاب”حاصپپل النهپپج” سپپن ‪976‬هپپه‪1568/‬ع ۾ تپپاليف ڪيپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب کي اڪثر ڪري سڀني تذڪره نگارن ڏهيپپن صپپدي هجريپَء جپپي‬ ‫عالمن ۾ شمار ڪيو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر جي وفات جي باري ۾‪ ،‬محمپپد غپپوثي شپپطاري مپپانڊويءَ‬ ‫پنهنجپپي ڪتپپاب “گلپپزار ابپپرار” ۾ “بپپاد بروحپپش مقپپام جنپپت فصپپل‬ ‫الخطاب” جو فقرو بيان ڪيو آهي‪ (14).‬انهيَء مذڪور فارسي فقپپري‬ ‫مان جڏهن ابجد جي حساب موجب قيمت ڪڍجي ٿي‪ ،‬تپپه پپپوءِ ان جپپو‬ ‫حساب پورو نه ٿو بيهي‪“ .‬گلزار ابرار” جو مؤلف‪ ،‬مسيح الزمان شپپيخ‬ ‫عيس ٰي بن قاسم پاٽائيَء جي زباني روايت ڪري ٿپپو تپپه مپپون حڪيپپم‬ ‫عثمان بوبڪائيَء کان ٻپڌو‪ ،‬ته مخدوم جعفر آخپپري عمپپر ۾ منطپپق جپپا‬ ‫ڪتاب درياء ۾ لوڙهي ڇڏيا هئا‪ (15).‬جيئن ته حڪيپم عثمپپان بوب ڪائيَء‬ ‫سپپن ‪1008‬هپپه‪1600/‬ع ۾ رحلپپت ڪئي‪ ،‬انهي پَء لحپپاظ کپپان اهپپو چئي‬ ‫سگهجي ٿو ته مخدوم جعفر يارهين صدي هجريَء جي ابتپپدائي سپپالن‬ ‫۾ ‪1008‬هه‪1600 /‬ع کان اڳ هن فاني جهان مان رحلت ڪئي هوندي‪.‬‬ ‫مخپپدوم صپپاحب کپپي وفپپات کپپان پپپوِء “بپـپپپوبڪن” ۾ سپپندس ابپپاڻي‬ ‫قبرستان ۾ سپرد خاڪ ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مخدوم جعفر پنهنجي زماني جي عجائبات مان هپو ۽ سپپندس اولد بپه‬ ‫فضيلت جپپو صپپاحب هپپو‪ .‬سپپندس اولد مپپان وڏا عپپالم ۽ ڪمپپاليت جپپا‬ ‫صاحب ٿي گذريا آهن‪ .‬مخدوم صاحب کي پنج فرزند ٿيا‪:‬‬ ‫‪ .1‬مخدوم عبدالله‪ :‬هيُء مخدوم جعفپپر جپپو وڏو فرزنپپد هپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صپپاحب انهي پَء فرزنپپد جپپي نپپالي سپپان “ابوعبپپدالله” جپپي ڪپـپپپنيت‬ ‫استعمال ڪندو هو‪ .‬سندس هيُء فرزند شپپايد ننڍي هونپپدي فپپوت ٿپپي‬ ‫ويو‪ ،‬ان ڪري سندس وڌيڪ احوال ڪونه ٿو ملي‪.‬‬ ‫‪ .2‬مخدوم عبدالعليم‪ :‬مخدوم جعفر جو هيُء فرزند ه پڪ وڏو جيپپدعالم‬ ‫۽ بلند مرتبي وارو بزرگ ٿي گپذريو آهپي‪ .‬پپاڻ فتپو ٰي جپو صپاحب هپو‪.‬‬ ‫سندس فتوائون ان زماني ۾ ضرب المثپپل هيپپون‪ .‬مخپپدوم عبپپدالعليم‬ ‫کي مخدوم صلح الدين نالي فرزنپپد هپپو‪ .‬هپپو بپپه پنهنجپپي پي پءُ ۽ ڏاڏي‬ ‫وانگر وقت جو ناميارو عالم ۽ فاضل هو‪.‬‬ ‫‪ .3‬مخدوم نصيرالدين ‪ /‬نصيرمحمد‪ :‬هيپءُ بپزرگ پنهنجپي زمپاني جپي‬ ‫اهم ناميارن شخصيتن مان هڪ هپپو‪“ .‬تاريپپخ مظهپپر شپپاهجهاني” جپپي‬ ‫مؤلف ‪ ،‬يوسف ميپرڪ سپان سپندس گهپرا ۽ گهاٽپا تعلقپات قپائم هئا‪.‬‬

‫يوسف ميرڪ پنهنجي ڪتاب”تاريخ مظهر شاهجهاني” ۾ سندس ذ ڪر‬ ‫ڪيو آهي‪(16).‬‬ ‫‪ .4‬مخدوم نورالدين‪ :‬مخدوم نورالپپدين جپپو احپپوال “بيپپاض هاشپپمي” ۾‬ ‫ملي ٿو‪ .‬علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب”المتانته” جپپي حاشپپيي ۾‬ ‫سندس ذڪر ڪيو آهي‪.‬‬ ‫‪ .5‬مخدوم نجپم الپدين‪ :‬هيپُء هپڪ وڏو عپالم ۽ فضپل جپو مپالڪ هپو‪.‬‬ ‫پنهنجي زماني جي وڏن مشپپائخن مپپان هپپو‪ .‬ظپپاهري علمپپن سپپان گپڏ‬ ‫روحاني علمپپن جپو پپڻ جپپامع هپپو‪ .‬بـپپپوبڪن جپپي شپهر ۾ اتپر ‪ -‬اوڀپر ۾‬ ‫سندس تعمير ڪرايل مسجد آهي‪ ،‬جتي سندس آخرين آرام گاه آهي‪.‬‬ ‫سندس مزار اڄ به مرجع عام و خاص آهي‪.‬‬ ‫مير علي شير “قانع” ٺٽويَء پنهنجي ڪتاب “تحفته الڪرام” ۾ مخدوم‬ ‫عبدالغني ۽ سندس ڀپپاُء مخپپدوم نورالپپدين جپپو ذ ڪر ڪيپپو آهپپي‪ .‬ميپپر‬ ‫“قانع” ٺٽويَء هنن ٻنهي بزرگن جي ڪماليت ۽ فضيلت جي ساراهه جا‬ ‫ڍڪ ڀريا آهن ۽ کين مخدوم جعفر جي اولد مان ڄاڻايو آهي‪ .‬انهن مان‬ ‫مخدوم عبدالغني‪ ،‬سنڌ جي ڪلهوڙي حاڪمو ميان محمد مرادياب خان‬ ‫جي حڪومت جي دؤر ۾ هو ۽ ٻيو بپپزرگ مخپپدوم نورالپپدين وري ميپپان‬ ‫غلم شاهه ڪلهوڙي جي زماني ۾ گذاري ويو‪ (17).‬اهي ٻئي بزرگ مير‬ ‫علي شير “قانع” ٺٽويَء جا همعصر هئا‪.‬‬ ‫مير علي شير “قانع” ٺٽوي پنهنجي ڪتاب “مقپپالت الشپپعراء” ۾ انهپپن‬ ‫مٿين ٻنهي بزرگن لِء لکي ٿو‪:‬‬ ‫“مخدوم عبپپدالغني‪ ،‬مخپپدوم جعفپپر جپپي پـپپپشت مپپان آهپپي‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫عبدالغنيَء جي ڀاُء مخدوم نورالدين سندس وفات جي تاريخ ‪1169‬هه‬ ‫قرآن پاڪ جي آيت موافق منظوم ڪئي آهي‪ .‬جا هن ريت آهي‪:‬‬ ‫مخپپپپپپپپدوم ِ پپپپپپپپپاک سپپپپپپپپيرت عبپپپپپپپپدالغني کپپپپپپپپه بپپپپپپپپود‪،‬‬ ‫ن نهفپپپپپپپپپت‪.‬‬ ‫در علپپپپپپپپپم ِ شپپپپپپپپپرع مصپپپپپپپپپطفوي مخپپپپپپپپپز ِ‬ ‫ن وي در جنپپپپپپپپپان ز غيپپپپپپپپپب‪.‬‬ ‫هپپپپپپپپپاتف بپپپپپپپپپروز رفتپپپپپپپپپ ِ‬ ‫واب‘گفت‪(18).‬‬ ‫’فيهـپا عپـپلـپي الَرائـپ ِ‬ ‫ک نـپع َ‬ ‫م الث َ‬ ‫‪1169‬هه‬ ‫اهي مٿيان ٻئي بزرگ‪ ،‬مخدوم جعفر جي پوٽاڻ مان آهن ۽ انهپپن ٻنهپپي‬ ‫جون مزارون اڄ تائين بپـپوبڪن جي قبرستان ۾ موجود آهپپن‪ .‬مخپپدوم‬ ‫عبدالغنيَء جي مزار تي هيٺيون تحرير ٿيل آهي‪.‬‬

‫ت مخپپپپپپپپپپپپدوم‪،‬‬ ‫کپپپپپپپپپپپپرد حپپپپپپپپپپپپق سپپپپپپپپپپپپال رحلپپپپپپپپپپپپ ِ‬ ‫دو عپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپدد را باسپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپم آن داخپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپل‪.‬‬ ‫درجپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپه اول از بهشپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپپتش داد‪،‬‬ ‫کپپپپپپپپپپپپپپپپپپرد عبپپپپپپپپپپپپپپپپپپدالغني دران داخپپپپپپپپپپپپپپپپپپل‪(19).‬‬ ‫‪1169‬هه‬ ‫تصنيفات‬ ‫مخدوم جعفر کي سڀني علمن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬تفسير‪ ،‬حديث ۽ فقپه وغيپپره‬ ‫۾ وڏو درڪ حاصل هو‪ .‬پاڻ هڪ وڏي عرصي تائين سنڌ ۾ پنهنجي ابپپاڻي‬ ‫ڳڪڪوٺ “بپـپپپوبڪ” ۾ انهپپن مڙنپپي علمپپن جپپو درس ڏينپپدو رهيپپو‪ ،‬جپپتي‬ ‫سندس شماُر وڏي مستند عپپالمن ۾ ٿينپپدو هپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب تمپپام‬ ‫گهڻين تصنيفن ۽ تاليفن وارو بزرگ ٿي گذريو آهي ۽ اها ه پڪ صپپحيح ۽‬ ‫واضح حقيقت آهي‪ ،‬ڇا ڪاڻ تپپه هپپن پنهنجپپي سپپموري حيپپاتي درس ۽‬ ‫تدريس‪ ،‬تصنيف ۽ تاليف ۾ پوري ڪئي‪ .‬سندس تصپپنيف ۽ تپپاليف ڪيپپل‬ ‫ڪتابن مان جن جو احوال دستياب ٿپپي سپپگهيو آهپپي‪ ،‬تنهپپن جپپو هپپتي‬ ‫مختصر تعارف ڏجي ٿو‪(1):‬‬ ‫‪ .1‬نهج التعلم‬ ‫ب ه پڪ تعليمپپي مپپاهر جپپي حيپپثيت ۾‪ ،‬عربپپي‬ ‫مخدوم جعفر‪ ،‬هيُء ڪتپپا ُ‬ ‫ٻپپوليَء ۾ تصپپنيف ڪيپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب هپپن ڪتپپاب ۾ ان وقپپت جپپي‬ ‫مدرسن ۾ عربپپي ٻپپوليَء جپپي جي ڪا تعليپپم ڏنپپي وينپپدي هئي‪ُ ،‬ان جپپي‬ ‫سکڻ‪ ،‬پڙهڻ ۽ اصولن تپپي ه پڪ ڪاميپپاب مپپدرس ۽ تعليمپپي مپپاهر جپپي‬ ‫حيثيت ۾ نهايت ئي عالمانه انداز ۾ مفصل بحث ڪيو آهي‪ .‬عربي زبپپان‬ ‫پڙهڻ ۽ پڙهائڻ جي طريقن ۽ اصولن تي برصغير هنپپد و پپپاڪ جپپو هي پُء‬ ‫پهريون معلم ڪتاب آهي‪ .‬ساڳئي وقت‪ ،‬شاگردن ۽ استادن جي ذهني‬ ‫۽ نفسياتي صلحيتن‪ ،‬تعليمي طريقپپن ۽ اصپپولن متعلپپق‪ ،‬هپپن ڪتپپاب ۾‬ ‫تفصيل سان ڄاڻ ڏني ويئي آهي‪ .‬مخدوم صاحب‪ ،‬هيُء ڪتپپاب ڪهپپڙي‬ ‫سن ۾ تصنيف ڪيو‪ ،‬ان جي معلومات حاصل ٿپپي ڪانه سپپگهي آهپپي‪.‬‬ ‫ليڪن ‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو چپپوڻ آهپپي تپپه مخپدوم صپپاحب‬ ‫هيُء ڪتاب سن ‪973‬هه‪1565/‬ع ۾ لکيو هو‪(20) .‬‬ ‫‪ .2‬حاصل النهج‬ ‫مخدوم جعفر پنهنجي مٿئين مذڪور عربي ڪتاب”نهج التعلپم” جپو سپن‬ ‫‪976‬هپپه‪1568/‬ع ۾ “حاصپپل النهپپج” جپپي نپپالي سپپان فارسپپي زبپپان ۾‪،‬‬ ‫ُاستادن جي رهنمائيَء لِء خلصو تيار ڪيو‪ (21 ).‬هن ڪتاب ۾ علم‪ ،‬معلپپم‬

‫۽ تعليم جي فلسفي تي نهايت ئي عالمانه ۽ مپاهرانه انپداز ۾ بحپث ڪيپو‬ ‫ويو آهي‪ .‬هن موجوده سائنسي دؤر ۾ تعليم جي سلسلي ۾‪ ،‬هيءُ ڪتپپاب‬ ‫وڏي اهميت رکي ٿو‪ .‬هن ڪتاب جو فارسي متپپن‪ ،‬انگريپپزي خپـپپپلصي ۽‬ ‫مقدمي سميت‪ ،‬ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي تحقيپپق ۽ تصپپحيح سپپان‬ ‫سپپن ‪1969‬ع ۾ سپپنڌ يونيورسپپٽيَء مپپان شپپايع ٿيپپو‪ .‬ڊاڪٽپپر عبدالرسپپول‬ ‫قادريَء انهيَء ڪتاب جو سپپنڌي ترجمپپو ڪيپو آهپپي‪ ،‬جپو سپپن ‪1993‬ع ۾‬ ‫سنڌي لئنگئيج اٿارٽي‪ ،‬حيپدرآباد سپنڌ طرفپان اشپاعت هيپٺ اچپي چ ڪو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫ج العمـال‬ ‫‪ .3‬مـنهـ ُ‬ ‫مخدوم جعفر هيُء ڪتاب حديث جي فپپن تپپي ه پڪ جپپامع ڪتپپاب جپپي‬ ‫صورت ۾ تصنيف ڪيو آهپپي‪ .‬هي پُء ڪتپپاب اصپپل ۾ علمپپه علپپي متقپپي‬ ‫الهندي)‪) (1‬المتوفي‪975 :‬هه‪1567/‬ع بن حسام الدين برهان پپپوريَء‬ ‫جي تاليف ڪيل ڪتاب “ڪنزالعمال” جو خلصپپو ۽ انتخپپاب آهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫ڪتاب جو هڪ قلمپپي نسپپخو‪ ،‬درگپپاهه ٽنڊي سپپائينداد جپپي ڪتبخپپاني ۾‬ ‫موجود آهي‪.‬‬ ‫‪ .4‬عپـپپپجالته الطپپالبين فپپي انتقپپاد الحپپافظين فپپي بيپپان الحپپاديث‬ ‫الموضوعات‬ ‫مخدوم جعفر هيُء ڪتاب علم حپپديث ۾ “موضپپوعات”‪ ،‬يعنپپي جپـپپڙتو‬ ‫روايتن ۽ مشهور ڪپـپوڙين حديثن جي باري ۾ لکيو آهي‪ .‬اصپپل ۾ هي پُء‬ ‫ڪتاب علمه محمد بن طاهر پٽني پَء)‪) (1‬المتپپوفي‪986 :‬هپپه‪1578/‬ع(‬ ‫جي ڪتاب”تپپذڪره الموضپپوعات”)‪ (2‬جپپو خلصپپو آهپپي‪ .‬علمپپه غلم‬ ‫مصطف ٰي قاسميَء “المتانپته” جي مقدمي )ص ‪ 34‬کان ‪ (40‬۾ ان جو‬ ‫ذڪر ڪيو آهي‪.‬‬ ‫‪ .5‬فتح الدارين‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬فارسي زبان ۾ وظائف ۽ اخلقيات جپپي موضپپوع تپپي‬ ‫هيُء هڪ بهپترين ڪتپاب تپاليف ڪيپو آهپي‪ .‬هيپُء ڪتپاب ٻپن حصپن ۾‬ ‫ورهايل آهپپي‪ .‬پهرئيپپن ڀپپاڱي ۾ حپپديث نبپپويَء جپپي روشپپنيَء ۾ اوراد ۽‬ ‫وظائف ڏنا ويا آهن ۽ ٻئي ڀاڱي ۾ انساني اخلق جي سڌاري لءِ علمپپه‬ ‫سيوطيَء جي مشهور ڪتاب “جامع صغير” تان چاليهه حديثون ڏنيپپون‬ ‫ويون آهن‪ .‬هن ڪتاب جو قلمي نسخو علمه غلم مصطف ٰي قاسپپميَء‬ ‫جي ذاتي ڪتبخاني ۾ موجود آهي‪(22).‬‬ ‫‪ِ .6‬ارشاد الصادقين‬

‫مخدوم جعفر جو هيُء ڪتاب “تصوف” جي موضوع تي فارسي زبپان ۾‬ ‫نهايت ئي عمدو ڪتاب آهي‪ .‬هن ڪتپپاب ۾ تصپپوف جپپا اصپپول‪ ،‬وظپپائف‪،‬‬ ‫وعظ ۽ وصپيتون بيپان ٿيپل آهپن‪ .‬هپن ڪتپاب جپو قلمپي نسپخو مولنپا‬ ‫عبدالوهاب چاچڙ روهڙيَء واري جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي‪.‬‬ ‫ل الـپپپتي هپپي‬ ‫‪ .7‬ڪشف الحق للصپپادق المـپپپنصف المپـپحـپپپق بالپپدلئ ِ‬ ‫ديم َاحر ٰي و َاحـپق‬ ‫بالتق ِ‬ ‫مخدوم صاحب جي هيَء تصنيف عربي زبان ۾ آهي‪ .‬هيُء ڪتپپاب “علپپم‬ ‫الڪلم” سان واسطو رکي ٿو‪ .‬هن ڪتاب ۾ مخدوم صاحب پنهنجپپي دؤر‬ ‫۾ سنڌ ۾ مروج عقيدن‪ ،‬بدعتن ۽ ٻين ڪيترن ئي مسئلن تي عالمانه انپپداز‬ ‫۾ بحث ڪيو آهي ۽ مستند ڪتابن‪ ،‬تفسپيرن ۽ حپديثن جپي حپوالن سپان‬ ‫اهو ثابت ڪيو آهي ته اهي سڀ ڳالهيون شپپرع محمپپديَء جپپي بل ڪل‬ ‫خلف آهن ۽ انهن تي عمل ڪرڻ کان منع فرمائي ويئي آهي‪ .‬هن ڪتاب‬ ‫۾ حديث شريف جي ڪيترن ئي ڪتابن جا جاِء بجاِء حپپوال ڏنپپا ويپپا آهپپن‪،‬‬ ‫جنهن مان مخدوم جعفر جي علميت ۽ مطالعي جو پتو پوي ٿو‪.‬‬ ‫ت‬ ‫‪.8‬مـپعـپاقـپد ُ العقائد المعروف بـپالمپـپڪالـپمـپا ِ‬ ‫مخدوم جعفر جو هيُء ڪتپپاب “علپپم الڪلم” جپپي موضپپوع تپپي عربپپي‬ ‫زبان ۾ تصنيف ڪيپپل آهپپي‪ .‬مخپپدوم صپپاحب هپپن ڪتپپاب ۾ ڏهيپپن صپپدي‬ ‫هجريَء ۾ سنڌ اندر جيڪي به عقيدا‪ ،‬نظريا ۽ فڪر موجود هئا‪ ،‬تن سپپڀني‬ ‫کي مڪالمن جي صورت ۾ نروار ڪيو آهي‪ .‬هيُء ڪتاب انهيپَء موضپپوع‬ ‫تي مخدوم صاحب جو هڪ بي نظير ۽ قيمتي ڪتاب آهي‪ .‬منجهس وقت‬ ‫جي وڏن بلند مرتبي جي عالمن‪ ،‬مفسرن ۽ فقيهن‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬جلل الدين‬ ‫سپپيوطي‪ ،‬ابپپي زڪريپپا يحپپ ٰي بپپن شپپرف الپپدين النپپوري‪ ،‬ابپپن العطپپا‬ ‫السڪندري ۽ شيخ احمد البرنسي الزروق جپپا جپپاِء بجپپاِء حپپوال ڏنپپا ويپپا‬ ‫آهن‪.‬‬ ‫ت ال ٰي حل المعاقد والڪالمات‬ ‫‪9‬‬ ‫‪.‬الشارا ُ‬ ‫مخدوم جعفر هن ڪتاب ۾ پنهنجي اڳ لکيل ڪتاب “المعاقد العقائد” جو‬ ‫شرح بيان ڪيو آهي‪ .‬هن ڪتاب ۾ بپه اسپلمي دنيپا جپي نپامور عپالمن‪،‬‬ ‫محدثن ۽ فقيهن جي ڪيترن ئي ڪتابن کي ماخذ طپپور ڪتپپب آنپپدو ويپپو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫ت المڪالمات والشارات‬ ‫‪.10‬مـپنهـپيا ُ‬ ‫مخدوم صاحب هن ڪتاب ۾ پنهنجي ڪتابن “المڪالمات” ۽ “الشارات” ۾‬ ‫آيل اهم مسئلن جپي تشپريح ڪئي آهپي‪“ .‬المڪالمپات”‪“ ،‬الشپارات” ۽‬

‫“منهيات” جا قلمي نسپپخا هپڪ جلپپد ۾ درگپپاهه جو ڻاڻي شپپريف تعلقپپي‬ ‫وارهه قنبر‪-‬شهدادڪوٽ ضلعي لڙڪاڻي جي ڪتبخاني ۾ موجود آهن‪.‬‬ ‫ل و َاعپپد َ ُ‬ ‫‪َ.11‬اقپپ ُ‬ ‫ل ڪلمپپات فپپي حپـپڪپـپپپم فـپصـپپپوص الحـپپپڪم و‬ ‫الفتوحات‬ ‫اسان مخدوم جعفر جي حياتيَء جي احوال ۾ اهو بيان ڪري آيپپا آهيپپون‬ ‫ته مخدوم صاحب جيتوڻيڪ پاڻ تصوف جپپي علپپم ۾ يگپپانه روزگپپار عپپالم‬ ‫هو‪ ،‬پر ان هوندي به پاڻ اڪثر ڪري ابن عربي پَء جپپي ڪتپپاب “فصپپوص‬ ‫الحڪم” ۽ “فتوحات المڪيه” جپپي پڙهپڻ کپپان منپپع ڪنپپدو هپپو‪ .‬مخپدوم‬ ‫صاحب انهيَء ڳالهه جي ضرورت کي محسپپوس ڪنپپدي‪ ،‬هيپءُ ڪتپپاب‬ ‫ب “المڪالمپپپات” ۽‬ ‫فارسپپپيَء ۾ تصپپپنيف ڪيپپپو‪ .‬دراصپپپل‪ ،‬هيپپپُء ڪتپپپا ُ‬ ‫“الشارات” جي آخر ۾ آندل هڪ بحث جو شرح آهي‪.‬‬ ‫‪.12‬المتانپته في مرمپته الخزانته‬ ‫مخدوم جعفر هن ڪتاب ۾‪ ،‬جو اصل ۾ قاضپپي جگپپن گجراتي پءَ)‪ (1‬جپپي‬ ‫مشهور ڪتاب “خزانته الروايات”‪ ،‬جو حنفي فقه جو مشپپهور آهپپي‪ ،‬ان‬ ‫جي تنقيح ۽ تصحيح ڪئي آهي‪ .‬دراصل‪ ،‬قاضي جگپپن گجراتيپَء پنهنجپپي‬ ‫ڪتپپاب ۾ ڪيپپترن ئي ضپپعيف فقهپپي مسپپئلن ۽ روايتپپن کپپي آنپپدو آهپپي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬ان ڪتاب جو وڏيَء محنت ۽ جپپاکوڙ سپپان اصپپلح ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬سپپنڌ جپپي مشپپهور عپپالم‪ ،‬اديپپب ۽ محقپپق‪ ،‬علمپپه غلم مصپپطف ٰي‬ ‫قاسميَء هن ڪتاب کي ايڊٽ ڪري‪ ،‬ان تپي ‪ 118‬صپفحن تپي مشپتمل‬ ‫عربيَء ۾ مبسوط مقدمو لکيو آهي‪ .‬علمه قاسمي صپپاحب جپپي انهي پَء‬ ‫ايڊٽ ڪيل ڪتاب کي برصغير هند و پاڪ کان سواِء‪ ،‬عپپرب جپپي عپپالمن‬ ‫پڻ ڪافي ساراهيو آهپي‪ .‬هيپُء ضپخيم ڪتپاب ‪ 652‬صپفحن تپي ڦهليپل‬ ‫آهي‪ ،‬جو سنڌ جي قومي اداري‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ طرفان سن ‪1962‬ع ۾‬ ‫شايع ٿيو‪.‬‬ ‫ه القويته في جواب الرسالپته الحلفيته‬ ‫‪.13‬الحپـپجـپت ُ‬ ‫مخدوم جعفر هيُء ڪتاب پنهنجي دؤر جي هڪ همعصر عالم ۽ محدث‪،‬‬ ‫قاضي قاسماڻي پاٽائيَء)‪ (2‬جي ڪتاب “الرسالت الحلفيته” جي رد ۾‬ ‫تصنيف ڪيو آهي‪ .‬هپن ڪتپاب ۾ طلق جپي اهپم ۽ نپازڪ مسپئلي تپي‬ ‫مخدوم صاحب نهايت ئي عالمانه ۽ فلسفيانه نموني ۾ بحث ڪيو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي زماني ۾ سنڌ اندر هپڪ محپپاورو مپپروج هپپو‪ ،‬يعنپپي‪:‬‬ ‫جيڪڏهن ڪو شخص هن طرح سنڌي زبپپان ۾ چپپوي تپپه‪”،‬مپپون طلقپپن‬ ‫ُاتي سنوه”‪ ،‬يعني‪ :‬مڙس پنهنجيَء زال کي چوي ته‪“ ،‬مون کي طلقن‬

‫قسم)سپـپنپـپهه( آهي ته هيُء ڪم نه ڪندس‪ ”.‬هپپاڻي ان چپپوڻ سپپان‬ ‫شرع محمدي يا فپقپ په جپپي روشپپنيَء ۾ ان شپپخص جپپي زال تپپي ٽپپي‬ ‫طلقون صادر ٿينديون يا نه؟ ان مسپپئلي تپپي قاضپپي قاسپپماڻيَء جپپو‬ ‫رايو هو ته اها طلق ڪانه ٿيندي‪ ،‬جنهپپن جپپي بپپاري ۾ هپپن هپڪ رسپپالو‬ ‫“الرسالته الحلفيته”نالي تحرير ڪيو هو‪ .‬مخدوم جعفپپر انهي پَء فتپپو ٰي‬ ‫جي خلف فتو ٰي ڏني‪ .‬مخدوم صاحب جو نظريپپو هپپو تپپه انهپپن لفظپپن‬ ‫ُاچارڻ سان قسم جپپي ڪوڙي ٿي پڻ وقپپت طلق واقپپع ٿينپپدي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب پنهنجي انهيَء ڪتاب ۾ پهريائين قاضي صپپاحب جپپي دليپپل جپپو‬ ‫ذڪر ڪري‪ ،‬پوِء ان جو رد ڏنو آهي‪.‬‬ ‫‪.14‬حپـپ ُ‬ ‫ل الپـپعقود في طلق الپـپسنود‬ ‫مخدوم جعفر هن ڪتاب ۾ سنڌ واسين جي طلق ڏيڻ جا نمونا ۽ انهن جا‬ ‫شرعي احڪام بيان ڪيا آهن‪ .‬هن ڪتاب مان ڏهين صدي هجريءَ جپپي‬ ‫سنڌ جي تمدن ۽ زبان متعلق ڪافي روشپپني پپپوي ٿپي‪ .‬سپاڳئي وقپت‪،‬‬ ‫هن ڪتاب مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته انهيَء دؤر ۾ سنڌ ۾ طلق ڏيڻ جپپو‬ ‫مسئلو تمام اهپپم ۽ نپپازڪ هپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب انهيپَء مسپپئلي تپپي ان‬ ‫زماني ۾ جيڪي به فتپوائون صپادر ڪيپون ويپون هيپون‪ ،‬يپا جي ڪي ننڍڙا‬ ‫رسال الڳ الڳ لکيا ويا هئا‪ ،‬تن سڀني کي هن رسپپالي ۾ درج ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫هپن ڪتپاب ۾ اسپتعمال ٿيپل سپنڌي نپثر جپو نمونپو‪ ،‬سپنڌي زبپان ۽ نپثر‬ ‫نويسيَء جو هڪ قديم مثپال آهپي‪ .‬مخپدوم صپاحب سپنڌي معاشپري ۾‬ ‫اهڙن اسپتعمال ۾ آيپل لفظپن‪ ،‬محپاورن ۽ فقپرن جپي لغپوي ۽ مپرادي‬ ‫معن ٰي ۽ مقصدن جو شرعي قپپانون ۽ فق په جپپي روشپپنيَء ۾ بحپپث ڪيپپو‬ ‫آهي‪ .‬ان وقت جي سنڌي عپالمن ۽ فقيهپن انهيپَء مسپئلي تپي پنهنجپي‬ ‫پنهنجي نڪته نگاهه کان جيڪي فتوائون ڏنيون آهن‪ (1)،‬انهي پَء مسپپئلي‬ ‫کي آڏو رکي مخدوم صاحب هيُء ڪتاب تصنيف ڪيو‪ .‬سنڌ جي مشپپهور‬ ‫عالم ۽ محدث‪ ،‬مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ پنهنجي ڪتاب”تمام العنپپايته‬ ‫في الفرق بين الصريح و اکنايته” ۾ هن ڪتاب جپا حپوال ڏنپا آهپن ۽ ان ۾‬ ‫آيل سنڌي عبارت جو پڻ تفصيل آندو آهي‪(2).‬‬ ‫ه في حڪم الحلف بالمرنپه والپرنه‬ ‫‪.15‬قـپرنپ َ‬ ‫مخدوم جعفر جو هيُء ڪتاب عربي زبپپان ۾ هپڪ نن ڍڙي رسپپالي جپپي‬ ‫صورت ۾ آهي‪ .‬قديم زماني کان وٺي اڄ تائين سن ڌي معاشري ۾ ه ڪ‬ ‫فقرو رواج ۾ آهي ته ‪“ ،‬مان تنهنجي مر ڻي پر ڻي تپپي نپپه اينپپدس‪”.‬‬ ‫اهو فقرو ا ڪثر سن ڌي مپپاڻهو پنهنجپپي برادري پَء ۾ يپپا ڪنهپپن ويجهپپي‬

‫دوست کي ڪنهن ڳالهه تان ڪاو ڙجي ڪتپپب آ ڻينپپدا آهپپن‪ .‬دراصپپل‪،‬‬ ‫ان محاوري جي معن ٰي اها ٿيندي ته “سمورا تعلقات ختپپم ڪر ڻ” يپپا‬ ‫“م ڪمپپل بائي ڪاٽ ڪر ڻ‪ ”.‬ان ڏس ۾‪ ،‬ان دؤر جپپي عپپالمن مختلپپف‬ ‫نمونن ۾ فتوائون ڏنيون آهن‪ .‬مخپپدوم جعفپپر بپپه انهي پَء مسپپئلي تپپي‬ ‫فتو ٰي ڏني آهي‪ ،‬جا انهيَء رسالي جي صورت ۾ آهي‪.‬‬ ‫‪.16‬الپـپتنمـپيقُ في توقيت المـپرَءه في التطليق‬ ‫هن عربي رسالي ۾ مخدوم جعفر طلق جي هڪ مسئلي تي فتو ٰي ڏني‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫ل الپپـپسنود ڇڏي او ڇڏيم‬ ‫‪.17‬البيا ُ‬ ‫ن المپـپبرم في قو ِ‬ ‫مخدوم صاحب هن رسالي ۾ سنڌ انپپدر مپپروج طلق جپپي مسپپئلي تپپي‬ ‫بحث ڪيوآهي‪.‬‬ ‫ه الواقع‬ ‫‪.18‬ڪـپمـپيـپت ُ‬ ‫مخدوم صاحب هيُء رسالو پڻ طلق جي مسئلي تپپي ه پڪ فتپپو ٰي جپپي‬ ‫صورت ۾ لکيو آهي‪.‬‬ ‫‪ِ.19‬استفـپتاٌء‬ ‫هن ننڍڙي رسالي ۾ پڻ طلق جي مسئلي تي بحث ڪيل آهي‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‪.20‬البصارهِ في العمل بـپال ِ شار ِ‬ ‫مخدوم صاحب عربي زبان ۾ هيُء رسالو التحيپات ۾ اشپهد آ ڱر سپان‬ ‫اشارو ڪرڻ سنت هئڻ بابت تحرير ڪيوآهي‪.‬‬ ‫انهن مٿين مڙني تصنيفن ۽ تاليفن کان سواِء‪ ،‬مخدوم جعفر بوب ڪائيَء‬ ‫ان زماني ۾ سپپنڌ جپپي دينپپي ۽ علمپپي مدرسپپن ۾ جي ڪو مپپروج نصپپاب‬ ‫پڙهايو ويندو هو‪ ،‬ان جي مختلف موضوعن تي به ڪتپپاب جوڙيپپا آهپپن‪،‬‬ ‫جهڙوڪ‪:‬‬ ‫ن الصرف )عربي‪/‬علم صرف(‬ ‫‪ .21‬شرح ميزا ِ‬ ‫‪ .22‬بـپد َ ايته النحو )علم نحو(‬ ‫م النـپحو )عربي‪/‬علم نحو(‬ ‫‪ .23‬اهـپ ُ‬ ‫‪ .24‬حواشي شرح الجامي )عربي‪/‬علم نحو(‬ ‫‪ .25‬بـپنيته البـپيان)عربي‪/‬علم المعاني والبيان والبديع(‬ ‫ن البـپنيته )عربي‪/‬علم المعاني والبيان والبديع(‬ ‫‪ .26‬بيا ُ‬ ‫‪ .27‬العـپپراضته فپي علپم العپروض والقپافيته )عربپي‪/‬علپم العپروض‬ ‫والقافيه(‬

‫‪ .28‬عرض العـپراضته في علم العروض والقافيته )عربي‪/‬علم العروض‬ ‫والقافيه(‬ ‫‪ .29‬مـپعياُر النـپظـپر)عربي‪/‬علم المنطق(‬ ‫ج المـپناظرهِ )عربي‪/‬علم المباحثه(‬ ‫‪ .30‬نـپه ُ‬ ‫‪ .31‬عجاله الوقت )عربي‪/‬حديث(‬ ‫‪ .32‬مختصر فتح الدارين )فارسي‪/‬اوراد و وظائف(‬ ‫ف)عربي‪ /‬فپقه(‬ ‫ي سپنه العـپتڪا ِ‬ ‫ي العـپتسا ِ‬ ‫فف ُ‬ ‫‪ .33‬نف ُ‬ ‫*‬ ‫حوال‬ ‫)‪ (1‬رحماني عبدالعزيز خطيب‪“ :‬مقالت رحماني ياتپپذڪرهء بزرگپپان”‬ ‫)اردو(‪ ،‬ڪتبخانه قلندريه رحمانيه‪ ،‬ڪراچي سنڌ‪1975 ،‬ع‪ ،‬ص ‪80‬‬ ‫)‪ (2‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬تحفتپپه ال ڪرام” )سپپنڌي(‪ ،‬مپپترجم‪:‬‬ ‫مخدوم امير احمد‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1975 ،‬ع‪ ،‬ص ‪537‬‬ ‫)‪ (3‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬مقالت الشعراء” )فارسي(‪ ،‬سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1957 ،‬ع‪ ،‬ص ‪784 -85‬‬ ‫ن طريقت” )فارسي(‪،‬‬ ‫)‪ (4‬مير علي شير “قانع” ٺٽوي‪“ :‬معيارِ سالڪا ِ‬ ‫مصحح‪ :‬ڊاڪٽر سيد خضرنوشاهي‪ ،‬اداره معارف نوشاهيه‪ ،‬ساهن پپپال‬ ‫شريف‪2000 ،‬ع‪ ،‬ص ‪546‬‬ ‫)‪ (5‬مير محمد معصوم بکپپري‪“ :‬تاريپپخ معصپپومي” )سپپنڌي(‪ ،‬مپپترجم‪:‬‬ ‫مخدوم امير احمد‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪ ،‬ڇپپاپو ٻيپپو ‪1959‬ع‪،‬‬ ‫ص ‪150‬‬ ‫)‪ (6‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(2‬ص ‪374‬‬ ‫)‪ (7‬بلوچ نبي بخش خان ‪ ،‬ڊاڪٽپپر‪“ :‬سپپنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي تاريپپخ”‪،‬‬ ‫پاڪستان اسٽڊي سينٽر‪ ،‬سنڌ يونيورسٽي‪ ،‬ڄام شورو سپپنڌ‪ ،‬ڇپپاپو ٽيپپون‬ ‫‪1990‬ع‪ ،‬ص ‪339‬‬ ‫)(‪8‬قاسپپپپمي غلم مصپپپپطف ٰي علمپپپپه‪“ ،‬مخپپپپدوم محمپپپپد جعفپپپپر‬ ‫بوب ڪائي)مضپپمون(‪ ،‬ڏسپپو مپپاهوار “الرحيپپم” حيپپدرآباد سپپنڌ‪ ،‬نومپپبر ‪-‬‬ ‫ڊسمبر ‪1988‬ع‪ ،‬ص ‪30‬‬ ‫)‪ (9‬ڏسو حوالو نمبر )‪(7‬‬ ‫)‪ (10‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪152‬‬ ‫)‪ (11‬ايضا ً‬

‫)‪ (12‬ايضا ً‬ ‫)‪ (13‬مانڊوي محمپپد غپپوثي شپپطاري‪“ ،‬گلپپزار ابپپرار” )اردو(‪ ،‬مپپترجم‪:‬‬ ‫فضپپل احمپپد جيپپوري‪ ،‬اسپپلمڪ بپپوڪ فائونڊيشپپن ‪ ،‬لهپپور‪1395 ،‬هپپه‪/‬‬ ‫‪1975‬ع‪ ،‬ص ‪375‬‬ ‫)‪ (14‬ايضا ً‬ ‫)‪ (15‬ايضا ً‬ ‫)‪ (16‬ميرڪ يوسف‪“ :‬تاريخ مظهر شاهجهاني” )سنڌي(‪ ،‬مپپترجم‪ :‬نيپپاز‬ ‫همايوني‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1979 ،‬ع‪ ،‬ص ‪284‬‬ ‫)‪ (17‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(2‬ص ‪375 -76‬‬ ‫)‪ (18‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(3‬ص ‪152 -53‬‬ ‫)‪ (19‬ڏسو حوالو نمبر )‪ ،(8‬ص ‪32‬‬ ‫)‪ (20‬ڏسو حوالو نمبر )‪(7‬‬ ‫)‪ (21‬ايضا ً‬ ‫)‪ (22‬ڏسو حوالو نمبر )‪ (8‬ص ‪39‬‬

‫*‬

‫)ماهوار “الرحيم” حيدرآباد سنڌ‪ ،‬آگسٽ ‪ -‬سيپٽمبر ‪1977‬ع ۾‪ ،‬سـپپپنواريل‬ ‫۽ وڌايل(‬ ‫)‪“ (1‬بپـپوبڪن” جي قديم بستي‪ ،‬هن موجپوده زمپپاني ۾‪ ،‬ضپپلعي دادو جپپي تعلقپپي‬ ‫سپپيوهڻ ۾ واقپپع آهپپي‪ .‬هيپُء ننڍڙو شپپهر ‘‪ 26 -27‬اتپپر وي ڪرائي ڦپپاڪ ۽ ‘‪67 -46‬‬ ‫اوڀرندي ڊگهائي ڦاڪ تي ايشيا کن پڊ جپپي وڏي پَء ڍن پڍ‪“ ،‬منڇپپر” جپپي اتپپر ‪ -‬اوڀرنپپدي ۽‬ ‫سيوهن شهر جي اولهندي طرف ‪ 9‬ميلن جي مفاصلي تي آبپپاد آهپپي‪ .‬قپپدامت جپپي‬ ‫لحاظ کان تمام قديم آهي‪ .‬هن شهر تي انهيَء نالي پپپوڻ جپپي متعلپپق ڪيپپتريون ئي‬ ‫روايتون ملن ٿيون‪ .‬چوڻ ۾ اچي ٿو ته “بـپوبڪ” نالي هڪ مڇي ٿئي ٿي‪ُ ،‬ان تپپان هپپن‬ ‫شهر تي ِاهو نالو پيو‪ .‬ڪن جو وري چپپوڻ آهپپي تپپه “بـپپپوبڪ” لفپپپظ ٻپپن لفظپپن جپپو‬ ‫بپـپ َڪ ”‪”.‬منڇر” ڍنپڍ جپپي نسپپبت سپپان مـپپپهاڻن‬ ‫مپـپرڪب آهي‪ ،‬يعني‪“ :‬بپـپوِء” ۽ “‬ ‫جي گوڙ )بـپڪ بپـپ ِڪ( ۽ مڇيَء جي بدبوِء سبب “بپـپوبڪ” سڏجڻ ۾ آيو‪ .‬مسپپٽر هيپپوز‬ ‫ه ُاڀپپري‬ ‫پنهنجي “گزيٽيئر” )ص ‪ (146‬۾ ڄاڻائي ٿو ته هتي هڪ اهڙي قسپپم جپپو گپپاه ُ‬ ‫ٿو‪ ،‬جنهن جي نالي پوئتان هيُء شهر “بپـپوبڪ” سڏجڻ ۾ آيو‪ .‬ساڳئي عپپالم جپپو اهپپو‬ ‫به چوڻ آهي ته هتان جي ڄاموٽ قبيلي جي هڪ چڱي مڙس جي انهيَء نالي سپپان‬ ‫“بپـپوبڪ” سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫اهي مٿيون سموريون روايتون پنهنجيَء جاِء تي مخدوم جعفر جپپي راِء سپپان ڪابه‬ ‫اهميت نه ٿيون رکن‪ .‬مخدوم صاحب جو قول آهي ته “بپـپوبڪ” نالي شهر‪ ،‬سپپيوهڻ‬ ‫کپپان اولهپپه طپپرف ٻپپن فرسپپنگن جپپي مفاصپپلي تپپي آبپپاد آهپپي‪ ،‬جپپو سپپندس ڏاڏي‬

‫“ابوبڪر” جي نالي سان سڏبو هو‪ ،‬جو پوِء تخفيف ٿيندي “بپـپوبڪ” جي نپپالي سپپان‬ ‫سڏجڻ ۾ آيو‪).‬جعفر بوبڪائي‪ ،‬مخدوم‪“ :‬المتانپه في مرمته الخزانپ په”‪ -‬عربپپي‪ ،‬ڏسپپو‬ ‫از‪:‬علمه غلم مصطف ٰي قاسمي‪ ،‬ص ‪(3‬‬ ‫“مقدمو”‬ ‫انگريپپزن جپپي زمپپاني ۾ سپپن ‪1854‬ع ۾ هپپتي ميونسپپپل ڪاميٽي قپپائم هئي‪ .‬هپپتي‬ ‫غاليچن ۽ ڀنگ جي پيدائش گهڻي ٿئي ٿي‪ .‬ايڇ ‪ .‬ٽي‪ .‬لئمبرڪ جي راِء آهي ته اهو ٿي‬ ‫سگهي ٿو ته بپـپوبڪن جي قديم بستي‪ ،‬اصل قديم بستيَء جپپي بربپپاد ٿيپپل ويرانپپي‬ ‫تي آباد ٿيل هجي‪) .‬لئمبرڪ‪ ،‬ايڇ ٽي‪“ :‬سنڌ ‪ -‬هڪ عام جائزو”‪ ،‬مترجم‪ :‬سپپليم احمپپد‪،‬‬ ‫ص ‪(164‬‬ ‫“بـپپپوبڪن” ۾ هپپر محلپپي ۽ پپپاڙي ۾مسپپجدون هيپپون‪ ،‬جنهپپن ڪري هپپن شپپهر کپپي‬ ‫“مسجدن جو شهر” پڻ سڏيو وينپپدو آهپپي‪ .‬هپڪ روايپپت آهپپي تپپه مخپپدوم بلول کپپي‬ ‫بپـپوبڪن جي هڪ چاڪيَء لوهه جي گهاڻي ۾ پيڙيو هو‪.‬‬ ‫حضرت عباس رضي الله تعال ٰي عنپه جي خاندان مپپان عپپرب دؤر ۾‪“ ،‬ابپپوبڪر”‬ ‫)‪(1‬‬ ‫نالي هڪ بزرگ‪ ،‬منڇر ڍنڍ جي نزديڪ “ٽهڻي” نالي هڪ ڳوٺڙي ۾ اچي رهيپپو‪ .‬ڪجهپپه‬ ‫وقت کان پوِء‪ ،‬پاڻ ُاتان لڏي‪ُ ،‬ان ڳوٺ جي ڀرسان هڪ نئون ڳوٺ ٻڌي اچي رهيپپو‪،‬‬ ‫جو پوِء “بپـپوبڪ” سڏجڻ ۾ آيو‪.‬‬ ‫)‪ (2‬محترم ڊاڪٽر نبي بخش خپپان بلپپوچ پنهنجپپي ڪتپپاب”سپپنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي‬ ‫تاريپپخ” )ٽيپپون ايڊيشپپن‪1990 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ (339‬۾ مخپپدوم جعفپپر جپپي والپپد جپپو نپپالو‬ ‫درسپت نپه آهپي‪ .‬مخپدوم‬ ‫“مخدوم يعقوب عرف مخدوم ميران” ڄاڻايو آهپي‪ ،‬جپو ُ‬ ‫جعفر جي والد نالو “مخدوم عبدالڪريم عرف ميران “ هو‪ .‬مخدوم يعقوب سندس‬ ‫ڏاڏو ٿيندو هو‪.‬‬ ‫)‪“ (1‬مؤرخ سنڌ” سيد حسام الدين راشپدي‪“ ،‬تاريپخ مظهپر شپاهجهاني” )مپترجم‬ ‫سنڌي( جي مقدمي )ص ‪ 82‬۽ ‪ (83‬۾ لکي ٿپپو تپپه راقپپم کپپي پنهنجپپي ڪتپپابن جپپي‬ ‫ذخيري مان”ديوان حافظ”‪ ،‬مطبوعه منشي نولڪشور )پنجون ايڊيشپپن‪1314 ،‬هپپه‪/‬‬ ‫‪1897‬ع( جو هڪ نسخو مليو‪ ،‬جنهن جي سرورق تي مخدوم محمد جعفپپر بوب ڪائي‬ ‫ابن مخدوم ميران جو نسب نامو ڪنهن نامعلوم شخص جي هٿ اکرن ۾ لکيل هپپو‪،‬‬ ‫جو هن کان اڳ ڪٿي به نه مليو آهي‪ .‬اهو نسب نامو هتي ڏجي ٿو‪:‬‬ ‫شجره متبرڪ مخدوميان قريشيان بني عباس بوبڪان‬ ‫عبپپدالمناف = هاشپپم = عبپپدالمطلب = عبپپاس = عبپپدالله = هاشپپم =‬ ‫ابوبڪر = سلطان اندس )؟(= بزدار خان = سالر خان = سلطان تپپرڪ =‬ ‫عپاري‬ ‫سلطان خلجي خان = ابوبڪر = شيخ محمد = شيخ ابپوبڪر =‬ ‫=‬ ‫ميره = مروقپه )؟( = شيخ قلندر = مرزوق = نپور الپدين = محمپد‬ ‫يعقپپوب = محمپپد ميپپران بوب ڪائي )ُاسپپتاد شپپاه حسپپن ارغپپون وغيپپره( =‬ ‫مخدوم جعفر بوبڪائي)صاحب”متانپه”( = نصير الپپدين = خيپپر محمپپد =‬ ‫عبدالصمد عرف وڏل =پير محمد = اميپپد‬ ‫خيرمحمد =‬ ‫عبدالصمد =‬ ‫علي‬

‫راشدي صاحب‪ ،‬انهيَء مٿئين شجري لِء لکي ٿپپو تپپه انپپدازو آهپپي تپپه هي پُء شپپجرو‬ ‫ميرمحمد ولد اميد علي نالي ڪنهن شخص “ديوان حافظ” جي خالي ورق تي لکيو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬علمه شيخ طاهر بن يوسف‪ ،‬سنڌ جي قديم تواريخي شهر “پاٽ” جو ويٺل هو‪.‬‬ ‫پاڻ پنهنجي وقپپت جپپو هپڪ وڏو عپپالم‪ ،‬محپپدث ۽ صپپوفي بپپزرگ هپپو‪ .‬محمپپد غپپوثي‬ ‫شطاريَء پنهنجي ڪتاب “گپـپلزار ابرار” ۾ سندس ڪافي احپپوال بيپپان ڪيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫علمه طاهر‪ ،‬ارغونن جي ڏاڍ ۽ جبرواري دؤر ح ڪومت ۾‪ ،‬سپن ‪982‬هپه‪1574 /‬ع ۾‬ ‫سنڌ مان هجرت ڪري “برهان پور” ۾ وڃي رهيو‪ ،‬جتي ‪1004‬هه‪1596 /‬ع ۾ رحلپپت‬ ‫ڪيائين‪ .‬وڌيڪ تفصيل لِء ڏسو‪ ،‬سيد محمد مطيع الله “راشد” برهانپوري‪“ :‬بپـپرهان‬ ‫پور ڪي سنڌي اولياء” )اردو(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬حيدرآباد سنڌ‪1957 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ 1‬کپپان‬ ‫‪.14‬‬ ‫علمه حڪيم عثمان بن عيس ٰي بن شپپيخ ابراهيپپم صپپديقي پنهنجپپي زمپپاني جپپو‬ ‫)‪(2‬‬ ‫يگانه روزگار عالم هو‪ .‬سپپن ‪983‬هپپه‪1575 /‬ع ۾ گجپپرات مپپان لڏي بپـپپپرهان پپپور ۾‬ ‫وڃي سڪونت اختيار ڪيائين‪ ،‬جتي قضا ۽ فتپپو ٰي جپپو عهپپدو ماڻيپپائين‪ .‬ازان سپپواِء‪،‬‬ ‫مختلف علومن جو درس پڻ ڏيندو رهيو‪“ .‬گلپپزار ابپپرار” جپپو مصپپنف‪ ،‬محمپپد غپپوثي‬ ‫مانڊوي سندس شاگردن مان هو‪ .‬سن ‪ 1008‬هه‪1600 /‬ع ۾ اڪبر بادشاهه جي دؤر‬ ‫۾ پاڻ پنهنجي عزيزن ۽ قريبن سميت ڌاڙيلن جپپي هٿپپان شپپهيد ٿيپپو‪) .‬مپپانڊوي محمپپد‬ ‫غوثي شطاري‪“ :‬گلزار ابرار” ‪ -‬مترجم اردو‪ ،‬ص ‪(445 - 46‬‬ ‫)‪ (3‬مخدوم محمپپد عثمپپان‪ ،‬درٻيلپي شپهر جپو هپڪ وڏو جيپپد عپالم‪ ،‬متقپپي بپزرگ ۽‬ ‫پنهنجي وقت جو مجدد ٿي گذريو آهپپي‪ .‬سپپندس وڏا اصپپل ۾ عپپرب جپپي “قريشپپي”‬ ‫خاندان مان هئا‪ .‬درٻيلي شهر ۾ سندس قائم ڪيل مسجد جي ڀرسپپان مدرسپپو هپپو‪،‬‬ ‫جنهن ۾ پاڻ درس ۽ تدريس جو ڪم ڪندو هو‪ .‬سندس مدرسو ‪ ،‬ان زمپپاني ۾ علپپم ۽‬ ‫فضل جو هڪ اعل ٰي مرڪز هو‪ .‬علم ڪمال ۾ وڏيءَ عمر هوندي به منجهس تواضح ۽‬ ‫ڪسرنفسيَء جوگـپڻ هو‪ .‬سندس مدرسي ۾ هميشه فاضلن ۽ طالبن جپپي ه پڪ وڏي‬ ‫جماعت رهندي هئي‪ .‬دنيوي ڳالهين کان اڪثر پري رهندو هو‪ .‬ڪنهپپن کپپان بپپه نپپذر‬ ‫نياز نه وٺندو هو‪ .‬کيس حضرت نبي ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جپپو “قاضپپي”‬ ‫ڪري سڏيندا آهپپن‪ .‬سپپندس حيپپاتيَء خپپواه ممپپاتيَء جپپون ڪيپپتريون ئي ڪرامتپپون‬ ‫روايت ڪيون وڃن ٿيون‪ .‬مخدوم صاحب سن ‪1002‬هه‪1594/‬ع ۾ هپپن فپپاني جهپپان‬ ‫مان رحلت ڪئي‪ .‬سپپندس مپپزار درٻيلپپي ۾ اڄ بپپه مرجپپع عپپام و خپپاص آهپپي‪ .‬وڌيپڪ‬ ‫تفصيل لِء ڏسو راقم جو ڪتاب “تواريخ ظهورنامه مپـپوي مبارڪ”)قلمي(‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي‪”،‬المتانپه” جي مقدمي )ص ‪ 4‬۽ ‪ (5‬۾ ميپپر علپپي‬ ‫)‪(1‬‬ ‫شير “قانع” ٺٽويَء جي مخدوم ميران جي مدفن بابت بيان ڪيل راِء کپپي صپپحيح ۽‬ ‫درست ٺهرايو آهي‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫)‪ (1‬مخدوم ميران‪ ،‬علم تصوف ۾ به يڪتاِء دهر هو‪ .‬پاڻ فارسي شاعريَء جي مذاق‬ ‫رکندڙ هو‪ .‬مير علي شير “قانع” ٺٽويَء پنهنجي فارسي ڪتاب “مقپپالت الشپپعراء “‬ ‫)ص ‪ (785‬۾ سندس هڪ فارسي شعر درج ڪيو آهي‪ ،‬جو هن طرح آهي‪:‬‬

‫ميانپپپپپپپپه مپپپپپپپن و جانپپپپپپپان هميپپپپپپپن مپپپپپپپن اسپپپپپپپت و نپپپپپپپپه غيپپپپپپپر‪،‬‬ ‫خپپپپپپپپپپپپدا شپپپپپپپپپپپپناس نمانپپپپپپپپپپپپد ببنپپپپپپپپپپپپد کعبپپپپپپپپپپپپپه و ديپپپپپپپپپپپپر‪.‬‬ ‫)‪ (1‬مير علي شير “قانع” ٺٽپپوي پنهنجپپي ڪتپپاب “مقپپالت الشپپعراِء” )ص ‪(152‬پ ۾‬ ‫سندس دهليَء جي سفر جو هڪ واقعو بيان ڪندي لکي ٿو ته مخدوم صاحب جڏهن‬ ‫شاهجهان آباد )دهلي( جي طرف وڃڻ وقت لهور پهتو‪ ،‬تپپه سپپندس زاد ِ سپپفر ختپپم‬ ‫ٿي ويو‪ .‬انهيَء پريشانيَء جي حالت ۾ ڪنهن کان گهرڻ به مناسپپب نپپه سپپمجهيائين‪.‬‬ ‫آڳاٽن حڪيمن جي طرز تي شهر کان ٻاهر هڪ وڻن ۽ ميپپون سپپان ڀريپپل بپپاغ تيپپار‬ ‫ڪيائين‪ ،‬جو رڳو ڏسڻ ۾ هو ۽ ان کي شهر جي هڪ سپپرمايه دار وٽ ڳهپپه رکيپپائين‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح ان کان کيس سفر جو خرچ ملي ويو‪ .‬مخدوم صاحب جڏهن شاهجهان‬ ‫آباد جو سير ڪري موٽيو‪ ،‬ته اهو ٺيڪيدار باغ جي پيداوار تي متصرف هپپو‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب واپس اچڻ کان پوِء‪ ،‬باغ کپپي ڳهپه مپان ڇڏايپو‪ ،‬۽ پپوِء ان کپي نظپپرن کپان‬ ‫غائب ڪري ڇڏيائين‪..‬‬ ‫مخدوم جعفر جي سنڌ جي حپپاڪم‪ ،‬مپپرزا عيسپ ٰي ترخپپان وٽ وڏي عپپزت هئي‪.‬‬ ‫)‪(1‬‬ ‫مرزا عيس ٰي ترخان سندس هم مڪتب ۽ هم جليس هو‪.‬‬ ‫)‪ (1‬مولنا عبدالله کوسي صاحب ‪1999‬ع ۾ “مخدوم جعفر بوبڪاني ۽ ان جا علمي‬ ‫ڪارناما” جي عنوان سان هڪ تحقيقي مقالو لکي‪ ،‬سنڌ يونيورسٽي ‪ ،‬ڄپپام شپپوري‪،‬‬ ‫سنڌ مان پي ايڇ ‪ .‬ڊي ‪ .‬جي ڊگري حاصل ڪئي آهي‪ .‬راقم‪ ،‬مخدوم جعفر جپپي ڪن‬ ‫تصنيفات جو احوال‪ ،‬انهيَء مذڪور تحقيق جي روشنيَء ۾ ڏنو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬شيخ علي متقي بن حسام الدين بن عبپپدالملڪ بپپن قاضپپي خپپان قپپادري شپپاذلي‬ ‫چشتي پنهنجي وقت جپپو وڏو جيپپد عپپالم ۽ محپپدث هپپو ‪”.‬متقپپي” سپپندس لقپپب هپپو‪.‬‬ ‫سندس اصل وطن “جون پور” هو‪ .‬سن ‪885‬هه‪1480/‬ع ۾ “برهان پور” ۾ ڄپپائو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫شيخ بهاُء الدين عرف شيخ باجن برهان پوريَء جو مريد هپپو‪ .‬مرشپپد جپپي وفپپات کپپان‬ ‫پوِء‪ ،‬سندس فرزند شيخ عبدالحڪيم جي هٿ تي چشتي طريقي ۾ ٻيهپپر بيعپپت ڪري‪،‬‬ ‫خلفت جو خرقو حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬ملتپپان ۾ شپپيخ حسپپام الپپدين ملتپپانيَء وٽ “تفسپپير‬ ‫بيضاوي” “عين الحق” جا ڪتاب پڙهيائين‪ .‬شپيخ حسپام الپدين جپي صپحبت ۾ زهپد ۽‬ ‫تقو ٰي جا سبق پڻ حاصل ڪيائين‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬حرميپن شپريفين جپي زيپارت لِء روانپو‬ ‫ٿيو‪ .‬مڪي شريف ۾ شيخ ابوالحسن بکريَء کان حديث جو درس ورتائين‪ .‬شپپيخ محمپپد‬ ‫بن محمد بن محمد سخاويَء جي هٿ تي قادري طريقي ۾ بيعت ڪيائين‪ .‬پاڻ وڏو عابد‪،‬‬ ‫زاهد ۽ متقي هو‪ .‬عربي ۽ فارسيَء ۾ اٽڪل هڪ سؤ کن ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيپپائين‪.‬‬ ‫“ڪنزالعمال” سندس هڪ بهپترين ڪتپاب آهپي‪975 .‬هپه‪1567 /‬ع ۾ م ڪي معظمپپه ۾‬ ‫رحلت ڪيائين‪ .‬شيخ عبدالحق محدث دهلپپوي سپپندس مريپپد هپپو‪ .‬هپپن پنهنجپپي ڪتپپاب‬ ‫“اخبار الخيار” ۾ سندس تفصيل سان احوال بيان ڪيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬علمه محمد بن طاهر بن علي حنفي پنهنجي دؤر جو هڪ وڏو بلند پايي جو عالم‬ ‫۽ محدث ٿي گذريو آهي‪ .‬سندس تبحر علميپَء جپپو وقپپت جپپي اڪڪڪثر سپپڀني عپپالمن‬ ‫اعتراف ڪيو آهي‪”.‬نزهپته الخواطر” )ج ‪ ،4‬ص ‪ (311‬۾ سندس جنپپم جپپو سپپن ‪913‬‬ ‫هه‪1507/‬ع ڄاڻايو ويو آهي‪ .‬لي ڪن‪“ ،‬تپذڪره علمپاِء هنپد” )ص ‪ (440‬وارو صپاحب‬

‫سندس ڄمڻ جو سال ‪914‬هه‪1508/‬ع لکي ٿپپو‪ .‬پپپاڻ گجپپرات جپپي شپپهر “نهروالپپه”‬ ‫)پٽن( ۾ پيدا ٿيو‪ .‬هن پنهنجي وقت جي وڏن نامور عالمن کان علپم حاصپل ڪيپو‪ .‬پپاڻ‬ ‫قرآن پاڪ جو حافظ هو‪ .‬فارغ التحصيل ٿيڻ کان پوِء‪ ،‬درس و تپدريس ۽ تصپنيف جپپي‬ ‫شغل ۾ مشعول رهيو‪“ .‬النور السافر” جي صپپاحب سپپندس علميپپت ۽ ني پڪ خصپپلتن‬ ‫جي وڏي واکاڻ ڪئي آهي‪ .‬سن ‪944‬هه‪1538 /‬ع ۾ حجاز مقپپدس جپپي طپپرف روانپپو‬ ‫ٿيو‪ ،‬جتي شيخ عبدالله زبيدي‪ ،‬سپپيد عبپپدالله عپپدني‪ ،‬شپپيخ عبپپدالله حضپپرمي‪ ،‬شپپيخ‬ ‫جارالله مڪي‪ ،‬شيخ ابپن حجرم ڪي ۽ ٻيپن ڪيپترن عپالمن ۽ محپدثن سپان ملقپات‬ ‫ڪيائين ۽ حديث جي فن ۾ استفادو ڪيائين‪ .‬ان زماني ۾ “مهدويت” ۽ “بوهريت” جو‬ ‫وڏو اثر هو‪ .‬علمه صاحب انهن جي بدعتن ۽ منڪرات جي بيخ ڪني ڪرڻ ۾مشپپغول‬ ‫رهيو‪ .‬کيس ‪ 986‬هه‪1578 /‬ع ۾ “ُاجين” جي ويجهپپو شپپهيد ڪيپپو ويپو‪ .‬سپپندس لش‬ ‫کي”پٽن” ۾ مدفون ڪيو ويو‪ .‬پاڻ متعدد تصنيفن جو صاحب هو‪.‬‬ ‫)‪ (2‬هيُء ڪتاب ڪتبخانه مجيديه‪ ،‬بيرون گيٽ‪ ،‬ملتان وارن ڇپايو آهي‪.‬‬ ‫)‪ (1‬قاضي جگن گجراتي‪ ،‬حنفپپي فقپپه جپپو هپڪ وڏو عپپالم هپپو‪ .‬هپپن حنفپپي فقپپه ۾‬ ‫“خزانپته الروايات جي نالي هڪ ڪتاب تصنيف ڪيو‪ ،‬جنهن ۾ تمام جزئيات کي وڏيَء‬ ‫ڪماليت ۽ تفصيل سان بيان ڪيو ويو آهي‪ .‬قاضي صپپاحب خپپود پنهنجپپي ڪتپپاب لِء‬ ‫چوي ٿو ته مون پنهنجي سپپموري حيپپاتي مسپپائل ۽ غريپپب الروايپپات ڪٺپپي ڪرڻ ۾‬ ‫پوري ڪئي‪ .‬مولنا عبدالحي لکنويَء پنهنجي ڪتاب “النافع الڪبير” ۾ هن ڪتاب کي‬ ‫غير معتبر ڪتابن ۾ شمار ڪيپپو آهپپي‪ .‬قاضپپي جگپپن سپپن ‪920‬هپپه‪1514/‬ع ۾ وفپپات‬ ‫ڪئي‪) ،‬سيد عبدالحي بريلوي‪“ :‬نپزهته الخواطر” ج ‪-4‬اردو‪ ،‬مقبول اڪيڊمي‪ ،‬لهور‪،‬‬ ‫ص ‪ 97‬۽ ‪(98‬‬ ‫)‪ (2‬قاضي قاسماڻي ڏهين صديَء جي عالمن فقيهن مان ٿي گذريو آهپپي‪ .‬پپپاڻ وڏي‬ ‫بفتو ٰي بزرگ هو‪ .‬پاڻ بـپوبڪن جي ڀرسان “پاٽ” جو رهپپاڪو هپپو‪.‬‬ ‫مرتبي وارو صاح ِ‬ ‫سندس حياتيَء جو وڌيڪ احوال ڪونه ٿو ملي‪ .‬پاٽ پراڻيَء جپپي اولهپپه ‪ -‬ڏک پڻ ۾ واقپپع‬ ‫قديم قبرستان کي “قاضي قاسماڻي” چون ٿا‪) .‬صديقي حبيب اللپپه‪ ،‬ڊاڪٽپپر‪“ :‬تاريپپخ‬ ‫باب السلم سنڌ”‪ ،‬حبيب صديقي اڪيڊمي‪ ،‬ڄام شورو سنڌ‪1996 ،‬ع ‪ ،‬ص ‪(204‬‬ ‫)‪ (1‬هن مسئلي تي ان دؤر جي عالمن جو مکيه مقصد اهو هو ته زال ۽ مڙس جي‬ ‫وچ ۾ گهرو اڻبڻت ڪري‪ ،‬مڙس جذباتي ٿي اهڙي نموني ۾ لفظ‪ ،‬محپپاورا ۽ فقپپرا نپپه‬ ‫چون ۽ نه وري قسم کڻن‪ ،‬۽ ان طپپرح ٽپپي ڀيپپرا طلق ڏيپڻ کپپي ’هپڪ دفعپپو‘ تصپپور‬ ‫ڪيائون‪ .‬مخدوم جعفر ڪن ٻين ڪتابن‪ ،‬جهڙوڪ‪“ :‬المتانپه في مرمپ پته الخزانپ پته” ۾‬ ‫ڇـپپ ِڏي ” ۽‬ ‫پڻ اهپڙن طلق ۾ اسپپتعمال ٿينپپدڙ سپپنڌي لفظپپن‪/‬اصپپطلحن‪ ،‬جهپڙوڪ‪“ :‬‬ ‫“ڇڏيم”تي ڪافي وضپاحت سپپان بحپپث ڪيپپو آهپپي ۽ پنهنجپپي ڏنپپل عربپپي فتپپو ٰي ۾‬ ‫شرعي فيصلو ڏنو آهي‪ .‬ان عربي عبارت جو سنڌي ترجمو هن ريت آهي‪ :‬يعني تپپه‬ ‫جيڪڏهن ڪنهن مڙس پنهنجي زال لِء چيو ته مون هي پَء ’ڇڏي‪ ،‬ڇڏي‪ ،‬ڇڏي‘ يپپا ٽپپي‬ ‫ڀيرا ’ڇڏيم‪ ،‬ڇڏيم‪ ،‬ڇڏيم‘ چيائين‪ ،‬مگر ائين ورائي ورائي چوڻ سان جيڪڏهن سپپندس‬ ‫مقصد پنهنجي گفتي تي زور ڏيڻ ۽ چـپٽي ڪرڻ جو تاسيس هو‪ ،‬۽ نه طلق ڏيڻ خاطر‬ ‫پنهنجي ارادي کي پڪو ڪرڻ‪ ،‬ته ان حپپالت ۾ اهپپو ه پڪ طلق جپپي اعلن جپپي برابپپر‬ ‫ٿيندو‪”.‬‬

‫محترم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي ڪتاب “سنڌي ٻپپولي ۽ ادب جپپي تاريپپخ”‬ ‫)ڇاپو ٽيون‪1990 ،‬ع ۾‪ ،‬ص ‪ 254‬کان ‪ 260‬تائين( ۾ ان مسپپئلي تپپي وضپپاحت سپپان‬ ‫روشني وڌي آهي‪.‬‬ ‫)‪ (2‬راقم کي اڄ کان ‪ 35‬ورهيه کن اڳ”حل العقود في طلق السنود” جو هڪ قلمپي‬ ‫نسخو‪ ،‬نوشهري فيروز جي ڀرسان “کاهي راهو” جي هڪ جيد عالم‪ ،‬فاضل ۽ محدث‪،‬‬ ‫قاضي ميان شاهه محمد)اول( جي ڪتبخپپاني مپپان دسپپتياب ٿيپپو هپپو‪ .‬راقپپم‪ ،‬پنهنجپپي‬ ‫مقالي “سنڌي نثر جپا ابتپدائي اهڃپاڻ” ۾‪ ،‬ان ڪتپاب جپا ڪيپترائي حپوال ڏنپا هئا‪ .‬اهپو‬ ‫تحقيقي مقالو سن ‪1971‬ع ۾ ٽماهي “مهراڻ” حيدرآباد سنڌ جي ‪ 4‬پرچي ۾ شايع ٿيو‬

‫شيخ هوٿي لکو‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سنڌ جي سر زمين‪ ،‬صدين کان وٺپپي اسپپلمي تصپپوف جپپو گهپپوارو پئي‬ ‫رهي آهي‪.‬سنڌ جپپي هپپر شپپهر‪ ،‬ڳوٺ‪ ،‬واهپڻ ۽ قصپپبي ۾‪ ،‬انهپپن صپپوفي‬ ‫درويشن جپپا ڪيپپترائي آسپپتان ۽ خانقپپاهون قپپائم آهپپن‪ ،‬جپپي انهپپن نيپڪ‬ ‫انسانن جي بزرگيَء ۽ عظمت جي نشاندهي ڪن ٿا‪ .‬سپپنڌ ۾ تصپپوف جپپا‬ ‫جيڪي بپه سلسپل رائج ٿيپا‪ُ ،‬اهپي ا ڪثر ڪري ايپران ۽ ان جپي علمپي‬ ‫سرحد عراق جي پيپداوار هئا‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬سپهرورديه‪ ،‬چشپتيه ۽ قپادريه ۽‬ ‫سندن شاخون‪ -‬جهڙوڪ‪ :‬فردوسيه‪ ،‬جماليه‪ ،‬جلليه‪ ،‬شطاريه‪ ،‬ڪبرويه ۽‬ ‫صابريه وغيره‪ .‬اهي سڀئي همه اوست‪ ،‬هو الڪل‪ ،‬وصول ۽ اناالحق جپپو‬ ‫دم ڀريندا هئا‪ (1).‬تصوف جي انهپپن سپپڀني سلسپپلن ۾‪ ،‬سپپنڌ جپپي ا ڪثر‬ ‫صوفي بزرگن پاڻ چ ڱو موکيپپو ۽ خپپدا جپپي خلپپق کپپي پپڻ چ ڱو فيپپض‬ ‫رسايو‪(1).‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:14 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫متتتتتنگهو پتتتيتتتتتتتتتتتتر ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مپپپپپنگهو پپپپيپپپپپپپپپپپپر‬ ‫] ‪1171‬ع – ‪1261‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬

‫ڪراچي شهر جي اتر طرف‪ ،‬ڏهن ميلن جپپي مفاصپپلي تپپي جبلپپن جپپو‬ ‫قطارون دائري جي صورت ۾ آهن‪ ،‬جتي ها ڪارو بپپزرگ عامپپل ۽ اهپپل‬ ‫الله درويش‪ ،‬سپپلطان حپپاجي منگهپپي ولپپد محمپپد يوسپپف سپپانگ جپپو‬ ‫آخري آرامگاه آهي‪ .‬درويش جي مس پڪن سپپببان انهپپن جبلپپن تپپي پ پڻ‬ ‫”منگهي جو طپوق“ نپالو پيپو آهپي‪ .‬ظپاهري فقيپري لبپاس ۾ رهنپدي‪،‬‬ ‫سهروردي طريقي سان منسلڪ هو‪ .‬ڪيترائي سپپندس مريپپد ۽ معتقپپد‬ ‫ٿيا‪ .‬مشهور اولياَء حضرت شيخ بهاوالدين زڪريا ملتاني رح )‪566‬هپپه–‬ ‫‪666‬هپپه( جپپو همعصپپر ۽ صپپحبتي هپپو‪ .‬انهيپَء انپپدازي مطپپابق حپپاجي‬ ‫منگهي رح جي ولدت به غالبا ً ‪567‬هه مطابق ‪1171‬ع ڀانئجي ٿي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:35 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا الله بخش ”اٻوجهو“ ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مولنا الله بخش ”اٻوجهو“‬ ‫] ‪1826‬ع – ‪1901‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مولنا الله بخش ”اٻوجهو“ ولپپد خيپپر بخپپش مٺپڻ‪ ،‬صپپوبي پنجپپاب جپپي‬ ‫شهر ميانواليَء ۾‪ 17 ،‬شوال ‪1242‬هپپه مطپپابق ‪ 4‬اپريپپل ‪1826‬ع تپپي‬ ‫ڄائو هو‪ .‬ابتدا ۾ عربي ۽ فارسپپي مولنپپا محمپپد فاضپپل جنجپپوعه وٽپپان‬ ‫پڙهيو هو؛ ۽ ڪجهه وقت سرڪاري درسگاهن ۾ به پڙهيپپو هپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫والد فوج ۾ اعل ٰي عهدي تي فائز هو ۽ متقپپي انسپپان هپپو‪ .‬هپپن پنهنجپپي‬ ‫پٽ کي ديني تعليم ڏياري‪ ،‬دستار بندي ڪرائي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:33 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا تاج محمود امروٽي رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫مولنا تاج محمود امروٽي رح‬ ‫] ‪1844‬ع – ‪1929‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫هن دنيا ۾ ڪي اهڙا به عظيم انسان ٿي گذريا آهن‪ ،‬جن پنهنجي حيپپاتي‬ ‫انسپپان ذات جپپي خپپدمت لِء وقپپف ڪئي هئي‪ .‬اه پڙن عظيپپم انسپپانن‬ ‫پنهنجي سک کي قوم جي سک تان قربپپان ڪنپپدي‪ ،‬هميشپہ هميشپہ لءِ‬ ‫امر ٿي ويا‪ .‬اهوئي سبب آهي جو سالن گذرڻ بعد‪ ،‬اڄ به قومپپون کيپپن‬ ‫ياد ڪنديون رهن ٿيون‪ .‬سونهاري سنڌ بپپه پنهنجپپي هنپپج ۾ وقپپت بپپوقت‬ ‫اهڙين عظيم هستين کي جنم پئي ڏنو آهي‪ ،‬جن پنهنجي زندگي اسپپلم‬ ‫جي بقا ۽ جيجل سپپنڌ جپپي خپپدمت لِء وقپپف ڪئي آهپپي‪ .‬اهپڙن نيپڪ ۽‬ ‫نامور مردن مان تعلقي ڳڙهي ياسين )شڪارپور( جي ڳوٺ امپپروٽ‬ ‫شريف جو مولنا سيد تاج محمود ولد سيد عبدالقادر به هڪ ٿي گذريو‬ ‫آهي‪ .‬سندس ولدت ‪ 28‬ذوالقعد ‪1260‬هه مطپپابق ‪ 22‬مپپارچ ‪1844‬ع‬ ‫تي تعلقي روڙهيَء )سکر( جي ڳوٺ ”ديواني“‪ ،‬لڳ ڳاڙهي مپپوريَء ۾‬ ‫ٿي هئي‪ .‬ابتدائي تعليم پنهنجي والد بزرگوار وٽپپان ورتپپائين‪ .‬ان کپپانپوِء‬ ‫پير ڳوٺ مان فارسيَء جا ڪجهه ڪتاب به پڙهيو‪ .‬اهڙيَء طرح عربي‬ ‫ٻوليَء جي مڪمل سکيا‪ ،‬تعلقي روهڙيَء جي جيد عالم‪ ،‬آخوند حپپاجي‬ ‫عبدالقادر پنهواريَء وٽان حاصل ڪيائين‪ .‬فارغ التحسپپيل ٿپپي‪ ،‬پنهنجپپي‬ ‫والد بزرگوار کان سلوڪ جون راهون معلوم ڪيائين‪ .‬والد جپپي وفپپات‬ ‫بعد سندس وصيعت مطابق‪ ،‬تعلقي ميرپور ماٿيلي جي ڳوٺ ڀپپرچنڊي‬ ‫شريف مان عرفان ۽ ايقان جي صاحب ۽ خلق – خدا کي فيپپض ڏينپپدڙ‬ ‫حپپافظ محمپپد صپپديق سپپميجو رح )‪1827‬ع – ‪1890‬ع( کپپي پنهنجپپو‬ ‫روحاني رهبر ڪري ورتائين‪ .‬جتان کيس ”خليفپپي“ جپو لقپپب بپه مليپپو‬ ‫هو‪ .‬کانئس اجازت وٺي امروٽ ۾ اچي رهيو‪.‬‬ ‫امروٽ ۾ مولنا صاحب جو فيض عام هو؛ جنهن ڪري سندس درس و‬ ‫تدريس مان وڏا وڏا عالم فارغ التحصيل ٿپپي‪ ،‬دسپپتار – فضپپيلت ٻڌائون‬ ‫پاڻ هميشہ وعظ وسيلي شرعي احڪامن جي پرچار ڪندو رهيو‪ .‬نتيجو‬ ‫اهو نڪتو جو ڪيترائي غير مسلم به مسپپلمان ٿيپپا‪ .‬مطلپپب تپپه مولنپپا‬ ‫صاحب جي روحانيت واري تبليغ اسلم کي سر بلند ڪرڻ ۾‪ ،‬مپدبرانه ۽‬ ‫مفڪرانه صلحيتن جو واضح اظهار هو‪.‬‬ ‫مولنا امروٽيَء جتي دين جي تبليغ ۾ سرگردان رهيو‪ ،‬اتي آزاديءَ جپپي‬ ‫تحريڪ ۾ به مرد مجاهد جي حيثيت سان پيش پيش رهيپپو آهپپي‪ .‬کيپپس‬ ‫هر وقپپت ”جهپپاد فپپي سپپبيل اللپپه“ جپپي تمنپپا هئي – ‪1919‬ع ۾ جڏهپپن‬

‫”خلفت تحريڪ“ جو آغاز ٿيو‪ ،‬ته پاڻ انهيَء سلسلي ۾ ڪلڪتي‪ ،‬بمبئيءَ‬ ‫۽ علي ڳڙه تائين به سفر ڪيائين‪ .‬آخر تحريڪ جي جنم سان‪ ،‬سندس‬ ‫روح روان به پاڻ ئي بڻيو هپو‪ .‬انهيپَء جدوجهپد ڪيپترن ئي مسپلمانن‬ ‫کي جيل – ڏيکاريا انگريزن کي انهيَء تحريڪ‪ ،‬نڪ ۾ دم آڻي ڇڏيو‪.‬‬ ‫پاڻ آزاديَء جي جدوجهد سان گڏ هر وقت شرعي ڪمن تي به سپپر ڌڙ‬ ‫جپپي بپپازي لڳائينپپدو رهيپپو‪ُ .‬ان زمپپاني ۾ سپپکر بئراج جپپو کيرٿپپر واه‪،‬‬ ‫سندس ڳوٺ جي سامهون کوٽجي رهيو هو‪ .‬ان جي کوٽائيَء لِء ڪي‬ ‫مسجدون به واه جپپي وچ تپپي ٿپپي آيپپون‪ .‬مسپپجدن کپپي بچپپائڻ لِء پپپاڻ‬ ‫پنهنجن مريدن ۽ طالبن سميت‪ ،‬انگريزن جي طاقت جو ڀرپور مقپپابلو‬ ‫ڪيائين‪ .‬نتيجي طور مسجدون شهيد ٿيڻ کان بچي ويون‪.‬‬ ‫مولنا امروٽيپَء جپپي شپپاعريَء طپپرف بپپه رغبپپت رهپپي آهپپي‪ .‬عشپپق‬ ‫حقيقيَء جا باريڪ نڪتا بيان ڪندي؛ ”يوسپپف زليخپپا“ نپپالي مثنپپوي بپپه‬ ‫مرتب ڪيائين‪ ،‬جيڪا ”پريپپت نپپامه“ نپپالي سپپان پڌري آهپپي‪ .‬ازانسپپواِء‬ ‫ڏوهيڙن جي طرز تي قرآن پاڪ جي مختلف سورتن جو منظور تفسير‬ ‫پڻ قلمبند ڪيائين‪ .‬پاڻ ‪ 88‬ورهين جي ڄمپپار ۾‪ ،‬اربپپع ‪ 3‬جمپپادي الثپپاني‬ ‫‪1348‬هه مطابق ‪ 6‬نومبر ‪1929‬ع تپپي‪ ،‬هپپن فپپاني جهپپان مپپان لڏا ڻو‬ ‫ڪيائين‪ .‬امروٽ شريف ۾ سندس درگاه عپپام و خپپاص لِء زيپپارت گپپاه‬ ‫بڻيل آهي‪ .‬سندس شاگردن جو حلقو وسيع هپپو‪ .‬اهڙي پَء طپپرح خپپاص‬ ‫خليفن جي فهرست ۾‪ :‬مولنا احمپپد علپپي لهپپوري‪ ،‬مولنپپا حمپپاد اللپپه‬ ‫هاليجوي‪ ،‬مولنا عبدالعزيز ٿريچاڻي‪ ،‬مولنا محمد ٻنوي‪ ،‬مولنپپا محمپپد‬ ‫عظيپپم ڪاڪيپوٽو ۽ مولنپپا محمپپد اسپپماعيل عپپودويَء جهپڙن عپپالمن‬ ‫سڳورن کي به وساري نه ٿو سگهجي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬انهن نو مسلم ماڻهن تان ساڻس سخت تڪرار به ٿيا‪ ،‬جپپن کپپي پپپاڻ نهپپايت‬ ‫حلم‪ ،‬اخلق ۽ روحانيت سان طيِء ڪيائين‪ .‬ڳڙهي خيري جماليَء جي شيخ عبدالله‬ ‫جپپو مسپپلمان ٿيپڻ ۽ بپپاگڙجيَء جپپي هنپپدو سپپوناري )جي ڪو پپپوِء مسپپلمانڪي نپپالي‬ ‫”نورالحق“ سان مشهور ٿيو( بنسبت ڪورٽن جا ڪيس‪ ،‬انهي پَء ڏس ۾ واضپپح ثبپپوت‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬ياد جانان – مولنا دين محمد وفائي؛ ‪1920‬ع‪ ،‬صفحو ‪.22‬‬ ‫)‪ – (2‬آخر سومر ‪ 21‬شوال ‪1338‬هپپه مطپابق ‪ 16‬جپولِء ‪1920‬ع تپي افغانسپپتان‬ ‫ڏانهن هجرت جو قافلو لڙڪاڻي مپپان ريپپل رسپپتي روانپپو ٿيپپو؛ جنهپپن جپپو سپپالر –‬ ‫ڪاروان‪ ،‬رئيس المهاجرين جان محمد خان جوڻيجو )‪1886‬ع – ‪1921‬ع( هو‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬سندس دعا سان اڄ به مسجد‪ ،‬کيرٿر واه جي وچ تي ثابتيَء لِء موجود آهي‪.‬‬

‫)‪ – (1‬سورت ”ياسين“ ۽ ”الرحمان“ جومنظو تفسير‪ ،‬سنڌي زبان ۾ مثپپالي حيپپثيت‬ ‫رکي ٿو‪ .‬ازانسواِء ”الهام القرآن“ نالي بامجاوره سپپليس سپپنڌي زبپپان ۾ ترجمپپو بپپه‬ ‫ڪيل آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:33 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولوي ثناءُ الله ”ثنائي“ عباسي ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫مولوي ثناُء الله ”ثنائي“ عباسي‬ ‫] ‪1895‬ع – ‪1977‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ب ديپپوان شپپاعر‪ ،‬مولپپوي ثنپپاُء اللپپه‬ ‫ضلعي ل ڙڪاڻي جپپو نپپامور صپپاح ِ‬ ‫”ثنائي“ ولد الله بخش عباسي‪ ،‬تعلقي ڏوڪريَء جي ڳوٺ ”کوهارا“ ۾‬ ‫‪ 5‬ذوالقعد ‪1312‬هه مطابق ‪ 13‬اپريل ‪1895‬ع تپپي تولپپد ٿيپپو‪ .‬عربپپي‪،‬‬ ‫فارسپپي‪ ،‬سپپنڌي ۽ ادو زبپپانن تپپي وڏي مهپپارت حاصپپل هيپپس‪ .‬سپپنڌي‬ ‫شاعريَء ۾ تمام گهڻا شعر چيا اٿس‪ ،‬جيڪو مداحن‪ ،‬مرادن‪ ،‬منپپاظرن‪،‬‬ ‫مثنوين‪ ،‬رباعين‪ ،‬غزلن ۽ خطبن تي مشتمل آهي‪ .‬مزاحيپپه شپپاعريَء ۾‬ ‫به خاصو اضپپافو آنپپدائين‪ .‬ٻنهپپي جهپپانن جپپي سپپردار حضپپرت محمپپد‬ ‫مصطف ٰي صلي الله عليه وسلم جن جي ثنا ۾ مداح چندي مقبپپول ٿيپپو‪.‬‬ ‫جنهن کان متاثر ٿي پاڻ کي ”ثنائي“ تخلص ڏنائين‪ .‬سندس نعپپتيه ڪلم‬ ‫سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ مداح پڙهن ٿا‪ .‬سندس ڪلم ناصحانه آهي؛ جنهپپن‬ ‫۾ سلست ۽ رواني به جهجهي انداز ۾ ملي ٿي‪ .‬خاص ڪري ٺيٺ سنڌي‬ ‫اصطلح ۽ محاورا‪ ،‬سنڌي ثقافت جي جان آهن‪ .‬سپپماجي او ڻاين جپپي‬ ‫نشاندهي به سپپندس ڪلم ۾ جپپاِء بجپپاِء نظپپر اچپپي ٿپپي‪ .‬خپپاص ڪري‬ ‫رشوتي ڪامورن جي ڪرتوتن کي طنز جي اوٽ ۾ پڌري پٽ بيان ڪيپپو‬ ‫اٿس‪.‬‬ ‫سندس صحبتي‪ :‬فقير ميان غلم سرور قپپادري‪ ،‬مولپپوي محمپپد عاقپپل‬ ‫عاقلي‪ ،‬فقير هدايت علي نجفي ”تارڪ“‪” ،‬حاجي محمود خادم“ تونيو‪،‬‬ ‫نواز علي ”نياز“ جعفري ۽ ماستر جمع خان ”غريب“ هئا‪ .‬انهيءَ لکڻ ۾‬ ‫شايد وڌاُء نه ٿيندو‪ ،‬ته ”ثنائي“ عروضي شاعري هجڻ سان گڏ عپپوامي‬ ‫شپپاعر بپپه هپپو‪ 82 .‬ورهيپپن جپپي ڄمپپار ۾‪ 12 ،‬صپپفرالمظفر ‪1398‬هپپه‬ ‫مطپپابق ‪ 21‬ڊسپپمبر ‪1977‬ع تپپي راه ربپپاني ورتپپائين‪ .‬سپپندس ڇڏيپپل‬

‫تصنيفات ۾‪ :‬ديوان ثنپپائي‪ ،‬عقپپائد نپپامه‪ ،‬خطبپپات ثنپپائي‪ ،‬ليل پ ٰي مجنپپون‬ ‫)قصو(‪ ،‬تاريخ اسلم‪ ،‬سچو عاشق‪ ،‬دردن جي دانهن‪ ،‬پاڪستان‪ ،‬ترڪي‬ ‫ٽوپي‪ ،‬پيار صالح‪ ،‬محمپپود غزنپپوي ۽ قيپپامت نپپامو چيپپا وڃپپن ٿپپا‪ .‬هيپپٺ‬ ‫نموني طور سندس هڪ نظم مان نمونو ڏجي ٿو‪-:‬‬ ‫”ايڊيٽر داناَء دبير‪ ،‬ڊڄن تن کان پير فقير‪،‬‬ ‫تپي شل نه لکن تقرير‪ ،‬ملڪان ملڪ وڃي تحرير‪،‬‬ ‫دست گهڙا هٿ کوڙ نظير؛ نئين نئين مضمون جا باني‪،‬‬ ‫هي ته مڙئي ڪن ماني ماني‬ ‫هندن جا ڏس هرجا هٽ‪ ،‬ويٺا کڙڪائيندا وٽ‪،‬‬ ‫لٽا ڌوڙ بغل ۾ چٽ‪ ،‬پائيَء تي به سر جي سٽ‪،‬‬ ‫ليکا چوکا جوڙ ۽ ڪٽ‪ ،‬ٽٽو ٽلو ليکڻ ڪاني؛‬ ‫هي ته مڙئي ڪن ماني ماني!‬ ‫حجم موچي‪ ،‬ڪنڀر ڪاري‪ ،‬درزي‪ ،‬لوهر‪ ،‬ڊکڻ‪ ،‬ناري‪،‬‬ ‫مير مهاڻا شيخ شڪاري‪ ،‬لنگها‪ ،‬لورا‪ ،‬ڪڙمي هاري‪،‬‬ ‫ننڍا وڏا خلقت ساري؛ پيٽ جي ڪارڻ هي حيراني؛‬ ‫هي ته مڙئي ڪن ماني ماني!“‬ ‫مولوي ”ثنائي“ صاحب جملي ٻه شايون ڪيون هيون؛ جنهپن مپان ٽپي‬ ‫پٽ ۽ ست نياڻيون ٿيس‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬چانڊڪا پرڳڻي ۾ هي ڳوٺ ”اسحاق کوهارا“ نالي سپپان سپڏجي ٿپپو؛ جنهپپن‬ ‫کي ملتاني بزرگ ميان مير جپي اولد مپان‪ ،‬محمپد اسپحاق ڪلهپوڙو عپرف ”سپڌن‬ ‫سوائي“ ‪1093‬هه )‪1681‬ع( ڌاري آباد ڪيو هو‪ .‬سپپندس بزرگپپي ه ڳاُء ۽ درويشپپي‬ ‫صفتن هن ڳوٺ کي خوب رونق وٺرائي‪ .‬ويتر ڪلهوڙن جي ڏينهن ۾ تپپه هپپي ڳوٺ‬ ‫علمي مرڪز بڻجي پيپپو‪ .‬ڪافي سپپندس معتقپپد هئا‪ .‬سپپندس دعپپا مسپپتحاب هئي؛‬ ‫جنهن ڪري ڦيڻي ڇنڊي مان ڪيترن کي فيض ملندو رهيو‪ ،‬وٽانئس درس و تدريس‬ ‫وٺندي‪ ،‬ڪيترن ئي عالمن دستا – فضيلت به ٻڌي؛ ُانهن مان‪ :‬حاجي عمرالدين چنپپو‪،‬‬ ‫محمد هاشم انصاري‪ ،‬عبدالرحمان ڌامراهو‪ ،‬الله رکيو چانڊيو‪ ،‬محمد يوسف عباسي‬ ‫۽ الله بخش عباسيَء جا نپپال سپپر – فهرسپپت آهپپن‪ .‬مولپپوي اللپپه بخپپش ”صپپوفي“‬ ‫عباسي )‪1835‬ع – ‪1912‬ع( سندس پشت مان هپپو‪ .‬وڏي عپپالم‪ ،‬شپپاعر‪ ،‬صپپاحب –‬ ‫فتو ٰي ۽ زاهد الزمپپان هپپو‪ .‬مطپپالع لِء مصپپر مپپان ڪتپپاب گهرائينپپدو هپپو‪ .‬وٽپپس وڏو‬ ‫ڪتبخانو جيڪو به قدرن جي ور چڙهپپي ويپپو ]سپپنڌڙي تنهنجپپا ڳڪڪوٺ وسپپن – ميمپڻ‬ ‫عبدالغفور سنڌي‪1978 ،‬ع‪) ،‬قلمي صفحو ‪.[282‬‬ ‫)‪ – (2‬انهيَء سلسلي ۾ ”اشعار ثنائي“ ۽ ”ملن ۽ موالي“ وڏي شهرت حاصل ڪري‬ ‫چڪا آهن‪.‬‬ ‫)‪” – (1‬ثنپپائي“ صپپاحب‪ ،‬مولنپپا تپپاج محمپپود امروٽپپي رح )‪1929–1844‬ع( جپپو‬ ‫عقيدتمند هو؛ جنهن جي دعا سان کيس شاعريَء ۾ اعل ٰي مقام مليو هو‪.‬‬

‫مولنا حاجي احمد ملح‬ ‫] ‪1877‬ع – ‪1969‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫قرآن پاڪ جو منظپپوم سپپنڌي ترجمپپو ڪنپپدڙ‪ ،‬لڙ جپپو مشپپهور عپپوامي‬ ‫شاعر‪ ،‬مولنا حاجي احمد ولد نانگيو ملح‪ 27 ،‬ربيپپع الخپپر ‪1294‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 11‬فيبروري ‪1877‬ع تي تعلقي بدين جي ڳوٺ ڪنڊي ۾ ڄپپائو‬ ‫هو‪ .‬ننڍپڻ ۾ مال چاريندي کيپپس علپپم پپپرائڻ جپپو شپپوق جپپاڳيو؛ انهيپَء‬ ‫سلسلي ۾ حافظ حاجي عبدالله منڌري جي مڪتب ۾ داخپپل ٿيپپو‪ .‬جتپپان‬ ‫شروعاتي ڪتاب پڙهي بدين‪ ،‬سجاول ۽ ڀڳڙا ميمڻ جي کتابخپپانن مپپان‬ ‫آخوند محمد هاشم ڪڇيَء جي نظر فيض اثر هيپپٺ عربپپي‪ ،‬فارسپپي ۽‬ ‫سنڌي زبانن جا ڪتاب پڙهيو‪ .‬آخر ”مدرسه گهڙو نانگو شاه“ مان فارغ‬ ‫التحصيل ٿپپي‪ ،‬مولنپپا خيپپر محمپپد مگسپپيَء جپپي هٿپپن سپپان دسپپتار –‬ ‫فضيلت ٻڌائين‪.‬‬ ‫مولنا صپپاحب ڳوٺ نپپور محمپپد منڌري‪ ،‬لکپپي پيپپر‪ ،‬ٻهڊميپَء ۽ گپپولي‬ ‫منڌري جپپي مڪتبپپن ۾ درس و تپپدريس ڏينپپدو رهيپپو‪ .‬پپپوِء بپپدين پهچپپي‬ ‫”مدرسه مظهرالعلوم“ نالي پنهنجو جدا درسگاه قائم ڪري‪ ،‬ديپپن جپپو‬ ‫درس ڏيڻ ل ڳو – ‪1932‬ع تپپائين منتظپپم ٿپپي رهيپپو – ‪1942‬ع ۾ سپپني‪،‬‬ ‫وهابي تصادم سببان‪ ،‬درگاه شاه قادريَء جي سجاده نشين پير عپپالي‬ ‫شاه کي مدرسي جون ڪنجون ڏيئي‪ ،‬غريب آبپپاد )بپپدين( ۾ وڃپپي ه پڪ‬ ‫ٻئي مدرسي جو بنياد وڌائين‪.‬‬ ‫ننڍپڻ کان ئي سندس طبيعت موزون هئي؛ جنهن ڪري آسپپانيَء سپپان‬ ‫شعر و شاعري ڪرڻ لڳو‪ .‬پهرين مهاڀاري لڙائي پَء کپپان پپپوءِ ”خلفپپت‬ ‫تحري پڪ“ ۽ ”قطپپع تعلقپپات تحري پڪ“ ۾ تقريپپرن‪ ،‬تحريپپرن ۽ شپپاعريَء‬ ‫وسيلي سرگرميَء سان حصو ورتائين‪ .‬حت ٰي ڪه کيس جيل جپپا دروازا‬ ‫به ڏسڻا پيا – ‪1953‬ع ۾ حج بيت الله شريف جو مقدس فريضو بپپه ادا‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫مولنا صاحب کي دين جي سر بلندَء جو وڏو اونو هو‪ .‬حالنڪ حق جپپي‬ ‫راه لِء سپپندس مخپپالفت بپپه چپپوٽ چڙهيپپل هئي‪ ،‬تپپاهم بپپه خپپدا جپپي‬ ‫وحدانيت ۽ سنت نبويَء ۾ يقيپپن رکنپپدي‪ ،‬پٺپپتي نپپه پيپپو‪ .‬ڪچهريپَء جپپو‬ ‫ڪوڏيو‪ ،‬قول ۽ فعل جو سپپچو ۽ ٻيپپائيَء کپپي ٻپپن وجهپپي‪ ،‬قلپپم وسپپيلي‬

‫پنهنجي آواز کي گهر گهر پهچائڻ ۾ ڪا ڪسر باقي نه ڇڏي هئائيپپن‪92 .‬‬ ‫ورهين جي عمر ۾ ‪ 7‬شعبان ‪1389‬هه مطپپابق ‪ 19‬جپپولِء ‪1969‬ع تپپي‬ ‫بدر ۾ هي جهان ڇڏي‪ ،‬رب کي رسيو‪ .‬سندس آخري جاِء معصومن جي‬ ‫مقام ۾ ٿي‪ .‬عبدالرحمان‪ ،‬عبيدالله ۽ عبدالرحيم نالي ٽي پٽ ٿيس‪ .‬جن‬ ‫مان وڏو سندس حياتيَء ۾ ئي کانئس رخصت وٺي ويو‪.‬‬ ‫مولوي صاحب هونئن ته گه ڻائي ڪتپپاب قلمبنپپد ڪيپپا هئا‪ ،‬مگپپر ڇپيپپل‬ ‫ڪتابن ۾‪” :‬معرفت الله“ )‪1936‬ع(‪” ،‬شرڪ چٽ عرف هيڪڙائي حق“‬ ‫)‪1951‬ع(‪” ،‬گلزار احمد“ )‪1957‬ع(‪” ،‬فتح لواري“ )‪1958‬ع(‪” ،‬گلشن‬ ‫احمد“ )‪1959‬ع(‪” ،‬بياض احمد“ )‪1964‬ع(‪” ،‬پيغام احمپپد“ )‪1965‬ع(‪،‬‬ ‫”غزليات احمد“ )‪1919‬ع(‪” ،‬ديوان احمد“ )‪1974‬ع( ۽ ”نورالقرآن“ )‬ ‫‪1977‬ع( جا نال ورتپپا وڃپپن ٿپپا‪ ،‬جڏهپپن تپپه اڃپپا غيپپر مطبپپوعه ڪتپپاب‪:‬‬ ‫”اسرار الهي“ )ٽيهه اکري( ۽ ”پاره عم“ )بيتپپن ۾( سپپندس پپپوين وٽ‬ ‫پيل آهن‪.‬‬ ‫”نورالقرآن“ نالي سنڌي زبپپان ۾ قپپرآن پپپاڪ جپپو منظپپوم ترجمپپو ڪيپپو‬ ‫اٿپپس‪ ،‬جي ڪو مولنپپا مرحپپوم جپپو هپڪ لزوال ڪارنپپامو آهپپي‪ .‬ترجمپپو‬ ‫حالنڪ پراڻي سنڌيَء ۾ آهي؛ جنهن تي پپپورا ڏهپپه ورهيپپه محنپپت ڪئي‬ ‫هئائين‪ .‬منجهس رس‪ ،‬رچاُء‪ ،‬روانپپي‪ ،‬دلڪشپپي ۽ لطپپافت پ پڻ جهجهپپي‬ ‫انداز ۾ نظر اچي ٿي‪ .‬مولنا صاحب کي هن ترجمپپي جپي نقپپل ڪرڻ ۾‬ ‫سندس دلعزيز شاگرد ۽ عقيدتمنپپد‪ ،‬مولپپوي عبپپدالله جوڻيجپپو جپپو وڏو‬ ‫ساٿ مليو؛ جنهن ڪري ‪1977‬ع ۾ پهريون ڀيپپرو حقپپي آفسپپيٽ پريپپس‬ ‫ڪراچيَء مان ڪتابت ٿي‪ .‬مفت تقسيم ڪيو ويپپو؛ جنهپپن جپپو سپپمورو‬ ‫خرچ ٿرپارڪر جي محير زميندار ارباب الهجڙيو برداشت ڪيو هو‪ .‬تازو‬ ‫)‪1978‬ع ۾( حيدرآباد جي ڪمشپپنر الهپپه بخپپش سپپومري صپپاحب جپپي‬ ‫ذاتي دلچسپيَء سان سندس ٻيپپو ڇپپاپو بپپه پڌرو ٿيپپو آهپپي؛ جنهپپن جپپي‬ ‫سعات ”مهراڻ آرٽس ڪائونسل حيدرآباد“ کپپي نصپپيب ٿپپي آهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫ڇاپي ۾ تصحيح سان گڏ ڪتابت جون غلطيون پڻ سڌاريون ويون آهن‪.‬‬ ‫مولوي احمد ملح‪ ،‬صاحب – ديوان شاعر هجڻ سان گڏ باڪمال شاعر‬ ‫هپپو‪ .‬عربپپي‪ ،‬فارسپپي‪ ،‬سپپنڌي‪ ،‬اردو ۽ سپپرائڪي زبپپانن جپپي سپپٺي‬ ‫ڄاڻهيس‪ .‬اهوئي سبب آهي‪ ،‬جپپو سپندس شپاعريَء ۾ اسپتعمال ڪيپپل‬ ‫الفاظ‪ ،‬لغت جي خويبن سان مال مال آهن‪ ،‬پپپاڻ ميپپر غلم علپپي خپپان‬ ‫ٽالپر جي سنگت ۾ رهي‪ ،‬سياست ۾ به حصو ورتائين‪ .‬سندس شاعريَء‬ ‫۾ ايتري قدر ته بي پناهه رواني‪ ،‬بي سپپاختگي ۽ برجسپپتگي آهپپي‪ ،‬جپپو‬

‫کيس ”الهامي شاعر“ سڏجي‪ ،‬ته ٻي جپپاءِ نپپه ٿينپپدو‪ .‬مولپپوي عبپپدالله‪،‬‬ ‫حافظ نعمپپت اللپپه جوڻيجپپو‪ ،‬عبدالمجيپپد ابپڙو ۽ ماسپپتر الهجڙيپپو ملح‬ ‫سندس ڪلم کي سوڌي سنواري قلمبند ڪندا هئا‪ .‬هيپپٺ نمپپوني طپپور‬ ‫”نورالقرآن“ مان ”سورت فاتح“ جو منظوم ترجمو ڏجي ٿو‪-:‬‬ ‫اول نپپپپپپپام الله جپپپپو‪ ،‬جپپپپپپپو ڏيپپپپپپپندڙ ڏيپپپپهه سپپپپپاري‪،‬‬ ‫ڏيپپپپپپپپئپپپي نپپپپپپپپپه پپپپپپپپپپپچپپپپپپپپپپپپپپاري‪ ،‬مپپپپپڙنپپپيپپپان مپپهربپپپپپپپپان‬ ‫گهڻپپپپپو‪.‬‬ ‫جڳائي جبار کي‪ ،‬سڀڪائي ساراه‪،‬‬ ‫پالڻهار پرٿڻين‪ ،‬هردم هميشاه‪،‬‬ ‫سخي سٻاجهو گهڻو‪ ،‬مالڪ محشر گاه‪،‬‬ ‫توئي پو ڄيون‪ ،‬توهان ئي پنون ‪-‬حمايت هر گاه‪،‬‬ ‫سهائيون سنئين واٽري‪ ،‬واٽ ُانهن جي واه!‬ ‫جن کي توڙان توڙ ڪئي‪ ،‬نعمتون نيباه‪،‬‬ ‫جن تي ڪاوڙ ناهه ڪا‪ ،‬۽ نه گس ڪنان گمراه‪،‬‬ ‫آمين يا الله! اهو عرض اگهائيين‪“.‬‬ ‫)‪” –(1‬ملحي“‪ ،‬عربي زبان جو لفظ آهي؛ جنهن جي لغوي معن ٰي آهي‪ :‬ٻيڙي هلئڻ‬ ‫وارو‪ .‬عموم پا ً اميپپر البحپپر )ميربحپپر( کپپي ”ملح“ س پڏبو آهپپي‪ .‬سپپندن ا ڪثر پيشپپو‬ ‫)ڪرت( مڇي مارڻ هوندو آهي؛ ۽ بعض اوقات ته واهن ۾ ٻيڙيون هلئي مپپاڻهن کپپي‬ ‫پار پهچائيندا آهن‪ ،‬سنڌ ۾ ملحن جون گهڻيون ئي ذاتيون ٿيون ٿيون‪ .‬خاص ڪري اتر‬ ‫۾ ملح پاڻ کي ”ميرائي“ به سپڏائين ٿپپا‪ .‬سپپماج ۾ کيپپن گهپپٽ ذات وارو ڄپپاتو وينپپدو‬ ‫آهي‪ .‬مالدار ماڻهو منجهانئس عورتون خريد ڪري پپپاڻ وٽ سپپريتيون ڪري رکنپپدا‬ ‫آهن‪ .‬سنڌ جي حاڪم ڄام تماچيَء جو ”نوريَء“ کي حاصل ڪرڻ وارو مثال هن ڏس‬ ‫۾ ڪافي آهي ]سنڌي انسائيڪلو پيڊيا – ميمپڻ عبپدالغفور سپنڌي‪ ،‬قلمپي ‪ ،80‬صپفحو‬ ‫‪.[484‬‬ ‫)‪” – (1‬ڳوٺ ڪنڊو“‪ ،‬ديهه لوهڻ‪ ،‬تپوچورهدي‪ ،‬تعلقي بدين ۾ واقع آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬مولنا احمد ملح پنهنجي استاد کي ”حضري“ سڏيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬اڄ اهو مدرسو ”مسپلم اسپڪول غريپب آبپاد“ جپي نپالي سپان سپڏجي ٿپو‪.‬‬ ‫مدرسي سان لڳ مسجد شريف به تعمير ڪرائي هئائيپپن‪ ،‬جي ڪا سپپندس يپاد تپپازي‬ ‫ڪندي رهي ٿي‪.‬‬ ‫)‪ – (5‬پاڻ ”لواريَء جي مصنوعي حج“ خلف به خپپوب آواز اٿاريپپائين؛ انهيپَء سلسپپلي ۾‬ ‫سندس قلم‪ ،‬شرڪ‪ ،‬بدعت ۽ قبر پرستيَء ل تلوار جي حيثيت رکي ٿو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:30 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا دين محمد وفائي ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مولنا دين محمد وفائي‬ ‫] ‪1893‬ع – ‪1950‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مولنا دين محمد ”وفائي“ ولد خليفو گل محمپپد ڀٽپپي‪ ،‬تعلقپپي ڳڙهپپي‬ ‫ياسين )موجوده ضلعو شڪارپور( جي ڳوٺ ک ڻي عپپرف نپپبي آبپپاد ۾‪،‬‬ ‫‪ 27‬رمضان المبارڪ ‪1311‬هه مطپپابق ‪ -14‬اپريپپل ‪1893‬ع تپپي ولدت‬ ‫ورتي هئي‪ .‬ابتدا ۾ والد بزرگوار وٽان درس ورتپپائين‪ .‬نپپون سپپالن جپپي‬ ‫عمر ۾ يتيم بڻيو؛ جنهن ڪري تعليم ۾ رخنپپو پيپپس‪ .‬بپپس‪ ،‬پپپوِء تپپه جيئن‬ ‫تيئن ري فارسي پنهنجي عزيز محمد عالم وٽان پڙهيو‪ .‬جڏهن سپپمجهه‬ ‫ڀريو ٿيو‪ ،‬تڏهن عربيَء جي تحصيل لِء ل ڙڪاڻي‪ ،‬سپپونو جتپپوئيءَ جپپي‬ ‫صاحب‪ -‬دل درويش ۽ ڪامل ُاستاد‪ ،‬عمپپدت العلمپپاُء ابپپوالفيض مفپپتي‬ ‫غلم عمپپر جتپپوئي رح )‪1833‬ع – ‪1935‬ع( جپپون خپپدمتون حاصپپل‬ ‫ڪيپپائين‪ .‬انهيپَء سلسپپلي ۾ ‪1907‬ع کپپان ‪1911‬ع تپپائين وٽپپس رهپپي‪،‬‬ ‫عربيَء جا سمورا ڪتاب پورا ڪيائين‪ .‬اوڻويهن سالن جي عمر ۾ سکر‬ ‫مان شادي ڪيائين‪ .‬پوِء مفتي صاحب جي مشوري سان سپپنڌ مدرسپپة‬ ‫السلم ڪراچيَء ۾ تعليم ڏيڻ لڳو‪ .‬انهيَء وقفي ۾ سندس ملقات شيخ‬ ‫الپپوقت مخپپدوم حسپپن اللپپه صپپديقي پاٽپپائي رح )‪1850‬ع – ‪1920‬ع(‬ ‫سان به ٿي؛ ۽ وٽانئس ڪافي مسپپتفيض ٿيپپو – ‪1914‬ع کپپان ‪1916‬ع(‬ ‫تپپائين راڻيپپپور ۾ رهيپپو‪ .‬پپپوِء ڪن سپپببن ڪري ٺله )تعلقپپو ڏو ڪري‪،‬‬ ‫لڙڪاڻو(‪ ،‬۾ سيد محمد راشد )جهنڊي واور( وٽپپان بپپه درس و تپپدريس‬ ‫کي جاري رکيائين‪.‬‬ ‫پهرين مهاڀاري لڙائيَء جي افراتفريَء ايشيا ۾ وڏو ڏهڪاُء وجهپپي ڇڏيپپو‬ ‫هو‪ ،‬البته سنڌ ۾ ڪنهن حد صلح هو‪ .‬انهن ڏينهن ۾ ”تحريڪ خلفت“ جنم‬ ‫ورتو ۽ تيزيَء سان وڌڻ لڳي‪ .‬مولنا ديپپن محمپپد وفپپائي بپپه ٺله ڇڏي‪،‬‬ ‫تحريپپڪ ۾ شپپامل ٿپپي ويپپو‪ .‬ترڪيپپَء جپپي تاجپپدارن خلف خپپوب آواز‬ ‫اٿاريپپائين‪ .‬هپپوڏانهن انگريپپزن هپپن آواز کپپي دٻپپائڻ لِء وس ڪيپپو‪ ،‬مگپپر‬ ‫مولنا صاحب قلم توڙي زبان ذريعي جذبات عوام جي سينن ۾ پهچايپپا‪.‬‬ ‫مارچ ‪1920‬ع ۾‪ ،‬لڙڪاڻي ۾ خلفت ڪانفرنس ڪوٺائي وئي؛ جنهن جو‬ ‫روح روان مولنا سيد تاج محمود امروٽي رح )‪1844‬ع – ‪1929‬ع( هو‪.‬‬ ‫هن گڏجپپاڻيَء ۾‪ :‬مولنپپا ابپپوالڪلم ”آزاد“‪ ،‬مولنپپا عبپپدالباري لکنپپوي ۽‬

‫مولنا شوڪت علي جهڙا مرد مجاهد شريڪ ٿيپپا هئا‪ ،‬جپپتي علپپم ميپڙ ۾‬ ‫مولنا دين محمد کي ”جمعيت العلماُء سنڌ“ جو ناظم مقرر ڪيو ويپپو‪.‬‬ ‫ان کانپوِء مستقل طرح ڪراچيَء ۾ رهڻ لڳو‪.‬‬ ‫مولنا وفائيَء جو ننڍپپڻ کپپان ”صپپحافت“ سپپان ُانپپس هپپو‪ ،‬ويپپتر شپپيخ‬ ‫عبدالعزيز ٿر بچاڻي رح جي صحبت ۾ صحافت کي زندگيءَ جپپو حصپپو‬ ‫سپپمجهي‪ ،‬دلچسپپپي وٺپپڻ ل ڳو‪ .‬شپپروعات ۾ ”صپپحيفئه قپپادريه“ ۽‬ ‫”الڪاشف“ ۾ مضمون لکپڻ ل ڳو‪ .‬ڪراچيپَء مپپان مپپارچ ‪1920‬ع کپپان‬ ‫روزانہ ”الوحيد“ جپپو اجپراُء ٿيپو؛ جنهپن ۾ مولنپا صپپاحب کپپي ”معپاون‬ ‫مدير“ مقرر ڪيو ويو – ‪1923‬ع ۾ ”توحيد“ نالي پنهنجپپو رسپپالو جپپاري‬ ‫ڪيپپائين‪ .‬اپريپپل ‪1936‬ع ۾‪ ،‬سپپنڌ جپپي بمپپبئيَء کپپان علحپپدگيءَ تپپي‬ ‫“الوحيد“ جو خاص نمبر پڻ ڪڍيائين‪ ،‬جيڪو ادبي دنيا ۾ مثالي ۽ بنيپپادي‬ ‫حيثيت جو حامل آهي – ‪1926‬ع ۾ پاڻ ”سنجوگي شيخن“ جپپي تبليغپپي‬ ‫سلسلي ۾ سال لِء ڪراچي ڇڏڻي پيپپس – ‪1927‬ع ۾ سپپيد حپپزب اللپه‬ ‫شاه المعروف جيئنل شپپاه شپپهيد جپپي سرپرسپپتيَء هيپپٺ سپپکر مپپان‬ ‫هفتيوار ”الحزب“ جاري ڪيائين – ‪1939‬ع ۾ مولنپپا عبيپپدالله سپپنڌي )‬ ‫‪1872‬ع – ‪1944‬ع( سان گڏجي ”عبدالهي تحريڪ“ ۾ تحپپرڪ ورتپپائين‪.‬‬ ‫آخر ”الوحيپپد“ جپپي ٽيپپويهن ورهيپپن واري لڳاتپپار نپپاتي کپپي ‪1943‬ع ۾‬ ‫ٽوڙي‪ ،‬شهيد الله بخش سپپومري )‪1900‬ع – ‪1943‬ع( طرفپپان جپپاري‬ ‫ڪيل ”آزاد“ ۾ شموليت اختيار ڪيائين‪.‬‬ ‫وفائي صاحب ڪوڙي ڪتابن جي قلمبنپپد ڪئي هئي؛ جپپن مپپان ڪافي‬ ‫پنهنجي حياتيَء ۾ پڌرا ڪيا هپپائين‪” .‬تاريپپخ محمپپد مصپپطف ٰي“‪” ،‬صپپديق‬ ‫اڪبر“‪” ،‬فاروق اعظپپم“‪” ،‬سپپيرت عثمپپان“‪” ،‬حيپپدر ڪرار“‪” ،‬خپپاتون‬ ‫جنپپت“‪” ،‬غپپوث اعظپپم“‪” ،‬تپپذڪره مخپپدوم نپپوح هپپالئي“‪” ،‬قرانپپي‬ ‫صداقت“‪” ،‬تذڪره مشاهير سنڌ“‪” ،‬ياد جانان“‪” ،‬شاه جي رسالي جپپو‬ ‫مطالعو“ ۽ ”لطف لطيف“ سندس لزوال تصنفون آهن‪ .‬قلمي ڪتپپابن‬ ‫جو به وٽس وڏو ذخيرو موجود هو‪ .‬جمادي الخر ‪1369 ،22‬هه مطابق‬ ‫‪ 10‬اپريل ‪1950‬ع تي راه رباني ورتائين‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬مولنا عبدالعزيز ولد محمد سليمان قريشي‪ ،‬تعلقي پني عاقپپل )سپپکر( جپپي‬ ‫ڳوٺ ”ٿريچاڻي“ جو رهاڪو هو‪ .‬وڏو عالم‪ ،‬محقق‪ ،‬ناميارو صحافي ۽ ڪافي ڪتابن‬ ‫جو مصنف هو‪ .‬مولنا تاج محمود امروٽي رح جي عقيدت ۾ رهي فيضپپياب ٿيپپو هپپو‪.‬‬ ‫سکر مان ”الحق“ اخبار جاري ڪئي هئائين‪” .‬تحريڪ خلفپپت“ ۾ سپپر ڌڙ جپپي بپپازي‬ ‫لڳايائين – ‪1370‬هپپه )‪ -6‬آگسپپٽ ‪1950‬ع( خپپدا کپپي پيپپارو ٿپپي قاديپپانين جپپي رد ۾‬

‫ڪافي مضامين لکيائين‪ .‬انهيَء سلسلي ۾ ”صحيفه قادريه“ سندس بي بهپپا تصپپنيف‬ ‫آهي‪ .‬مولنپپا حمپپاد اللپپه هپپاليجوي‪ ،‬مولنپپا احمپپد علپپي لهپپوري‪ ،‬مولنپپا عبپپدالڪريم‬ ‫چشپپتي‪ ،‬مولنپپا عبپپدالڪريم ڪهپپاڙو ۽ مولنپپا ديپپن محمپپد وفپپائي صپپاحبان سپپندس‬ ‫صحبتي ۽ همعصر هئا‪ .‬عمر جو ڳچ حصو ديني تبليغ اسلم جي اشاعت ۽ روحپپانيت‬ ‫جي تعليم ۾ همه تن مصروف رهيو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬روزنامہ ”آزاد“ اڳتي هلي هفتيوار بڻي‪ ،‬جيڪا ‪1948‬ع کان تاحال باقاعپپديَء‬ ‫سان نڪرندي پئي اچي‪ ،‬سنڌ جي هيَء واحد اخبار آهي؛ جنهن ۾ خپپالص ادبپپي مپپواد‬ ‫شايع ٿئي ٿو‪ .‬هن وقپت مولنپا مرحپوم جپو لئق فرزنپپد‪ ،‬محتپم علپي نپواز وفپائي‪،‬‬ ‫”آزاد“ جي ادارت جا فراض سر انجام ڏئي رهيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬سندس ياد ۾ ”يادگار مولنا وفپائي“ نپالي ڪتپپاب ‪1973‬ع ۾ شپايع ٿيپو آهپپي؛‬ ‫جنهن ۾ سنڌي اديبن جا مقال‪ ،‬مضامين ۽ شپپعر شپپايع ٿيپپل آهپپن )مرتپپب علپپي نپپواز‬ ‫وفائي‪ ،‬ضخامت ‪ 320‬صفحا(‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:28 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا عبدالغفور ”مفتون“ همايوني رح ‪ -‬ميم ڻ‬ ‫عبدالغفور سن ڌي‬

‫مولنا عبدالغفور ”مفتون“ همايوني رح‬ ‫] ‪1844‬ع – ‪1918‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مولنا عبدالغفور ”مفتون“ ولد مولنا محمد يعقوب پيچوهو ‪ -13 ،‬ربيع‬ ‫الول ‪1261‬هه مطپپابق ‪ 7‬مپپارچ ‪1844‬ع تپپي‪ ،‬تعلقپپي شپڪارپور جپپي‬ ‫ڳوٺ ”همايون“ ۾ تولد ٿيو‪ .‬سندس جد‪ -‬امجد‪ ،‬محمد مبارڪ )‪1741‬ع‬ ‫– ‪1793‬ع( جهٽ پٽ )بلوچستان( ضلعي جپپي ڳوٺ ”ڀاڳنپپاڙي“ جپپو‬ ‫باشندو هو‪ ،‬جيڪو پنهنجي وقت ۾ سکيو ستابو شخص هو‪ .‬وٽس ڌڻيَء‬ ‫جو ڏنل ته جهجهو هو‪ ،‬مگر جبل جپپي زنپپدگيَء ۾ رهنپپدي منجهپپن علپپم‬ ‫جي بوءِ ڪانه هئي‪ .‬هڪ دفعي جيئن ئي پاڻ ٻڪريون چاري رهيو هو‪ ،‬ته‬ ‫ڪنهن اجنبي اچي کانئس پاڻي گهريو‪ .‬طلب تي کير سان سپپندس ُاڃ‬ ‫ُاجهائي‪ .‬پوِء ان راه روِء کيس دعا ڏيندي چيو‪ ،‬تپپه ”اي پوڙهپپا! تنهنجپپي‬ ‫مهمان نوازيَء ۽ بلند اخلقيپَء عيپپوض تپپوکي مشپپورو ٿيپپو ڏيپپانِء‪ ،‬تپپه‬ ‫پنهنجي اولد کي تعليم ڏيارج!!“ ٿورن ڏينهن بعد کيس پٽ ڄائو؛ جنهن‬ ‫جو نالو محمد يعقوب رکيائين‪ .‬سمجهه سوائي ٿيپڻ سپپان کيپپس ڪنڊي‬ ‫واري مدرسي ۾ آخونپپد عبپپدالحليم ڪنڊوي پَء وٽ ويهپپاريو ويپپو ‪ ،‬جتپپان‬

‫عربي‪ ،‬فارسي ۽ پشتو ۾ پختپو ٿيپو‪ .‬پپوِء سپنڌ ۾ وڌي‪ ،‬پپاٽ مپان آخونپد‬ ‫ميان محمود وٽان خرقه‪ -‬خلفت ڍڪيائين‪.‬‬ ‫خلفت جي خلوت حاصل ڪرڻ بعپپد‪ ،‬واپپپس وطپپن وري‪ ،‬جهپپٽ پپٽ ۾‬ ‫پنهنجو مڪتب کوليائين‪ .‬سپپندس ذهپپانت ۽ سپپچائيَء جپپي هپپاڪ هنڌيپپن‬ ‫مپپاڳين وائکپپي ٿپپي وئي؛ جنهپپن ڪري پنجپپاب‪ ،‬سپپنڌ‪ ،‬ايپپران عپپراق‪،‬‬ ‫افغانستان ۽ هندستان مان به ماڻهو اچي وٽانئس فارغ التحصيل ٿيا‪.‬‬ ‫ان زماني ۾ ڳوٺ همايون جا ٻپپه معپپزز‪ :‬ميپپان غپپازي خپپان سپپومرو ۽‬ ‫وڏيرو مسو خان سڌايو وٽس لنگهي آيا‪ ،‬انهيَء ارادي سپپان تپپه ”هتپپان‬ ‫لڏي همايون ۾ هلي رهو“ – پهريائين ته پاڻ انڪار ڪيائين؛ پر پوِء ميپپان‬ ‫محمود پاٽائيَء جي چوڻ تي باقبائل لڏي اچي همايون ۾ آستانو اڏائيان‪.‬‬ ‫هتي به هزارين انسانن کي فيض ڏيندي‪ 25 ،‬ذوالقعد ‪1253‬هه مطابق‬ ‫‪ 17‬جون ‪1837‬ع تي راه رباني ورتائين‪ .‬پٺيان ه پڪ پپپٽ ۽ ٻپپه نيپپاڻيون‬ ‫ڇڏيائين‪.‬‬ ‫مولنا عبدالغفور جو ابتپپدائي اسپپتاد‪ ،‬والپپد بزرگپپوار هپپو‪ .‬وٽپپانئس اڃپپا‬ ‫شروعاتي سبق مس پپپورا ڪيپپا هپپائين‪ ،‬تپپه والپپد جپپو وڇپپوڙو مليپپس ؛‬ ‫جنهن ڪري پنجابي عالم مولنا سلطان محمود سيتپوريَء وٽپپان بپپاقي‬ ‫ڪتاب پڙهي‪ ،‬دستار – فضپپيلت ٻڌائيپپن‪ .‬ڳ ڪوٺ مپپوٽي والپپد جپپي ڇڏيپپل‬ ‫مدرسي کي ٻيهر رونق وٺرايائين‪ .‬هينئر همايون ۾ ٻيهر وقن اچي وئي؛‬ ‫۽ ڪافي سڌارا به ڪيپپائين‪ .‬پپپاڻ نهپپايت نيپڪ نفپپس‪ ،‬کپپل مپپک‪ ،‬مرجپپان‬ ‫مرنج‪ ،‬سنجيدو‪ ،‬سادو ۽ بلند خيال هجڻ سان گ پڏ اعل پ ٰي ذهپپانت سپپببان‬ ‫ڳوڙهي تحقيق جي صلحيتن جو مالڪ هو‪ .‬علم ۾ اڪابر ۽ پرهيزگار به‬ ‫حد درجي جو هو‪.‬‬ ‫والد جي مسند نشين ٿيڻ سان پيري مريديَء جو سلسلو ۽ فتوائن جپپو‬ ‫ڪم به هٿ ۾ کنائين‪ .‬مڪران‪ ،‬خراسان‪ ،‬بلوچستان‪ ،‬سنڌ خواه هنپپد جپپا‬ ‫وڏا عالم به سندس شاگرديَء ۾ شريڪ ٿيپپا‪ .‬هپڪ انپپدازي مطپپابق سپپوا‬ ‫سئوکن طالب سندس نظر فيپپض اثپپر هيپپٺ فاضپپل بڻيپپا‪ ،‬انهپپن مپپان‪:‬‬ ‫مولنا محمد مبپپارڪ ميپپان ڳوٺي‪ ،‬مولپپوي عبپپدالرحمان شپڪارپوري‪،‬‬ ‫مولوي محمد اسماعيل شاهلي‪ ،‬مولوي محمد يعقپپوب سپپبي‪ ،‬مولپپوي‬ ‫فاضل محمد بلوچستاني‪ ،‬مولوي نپپبي بخپپش ڪولچي ۽ مولپپوي خپپدا‬ ‫بخش لهڻيَء جا نالي سر– فهرست آهن‪.‬‬ ‫باوجود مصروفيتن جي پاڻ وقت ڪڍي سپپائلن جپپا ڪم بپپه ڪنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫ديني درس کان علوه طب جي به چڱي ڄاڻ هيس‪ .‬ڦيڻي ڇنڊي سان‬

‫گڏ دوا دارون به ڏيندو هو‪ .‬سخي به حد درجي جو هو‪ .‬ڪوبه مانيءَ بنپپا‬ ‫وٽانئس واپس نه ويو‪ .‬مردن کان علوه حويليَء تي پرده پوش عورتن‬ ‫لِء به وقت ڪڍي‪ ،‬دعا دسگيري ڪندو هو‪ .‬راث جو ڳچ حصو خدا جپي‬ ‫ياد ۾ گذاريندو هو‪ .‬تهجد تائين ترسي‪ ،‬شاعريَء کي هٿ ۾ کڻندو هو‪.‬‬ ‫مولنا صاحب کي شاعريَء سان به وڏو شغف هو‪ .‬هپپن سلسپپلي ۾ بپپه‬ ‫ميان محمود پاٽائيَء جي رهبري حاصل هيس‪ .‬سنڌي‪ ،‬عربي‪ ،‬فارسي‪،‬‬ ‫سرائڪي‪ ،‬هندي ۽ اردو ۾ پڻ ڪثير التعداد ڪلم چيپپا هئائيپپن‪ .‬افسپپوس‬ ‫جو اهو زماني جي ستم ظريفيَء سببان سپپندس پپپوين کپپان محفپپوظ‬ ‫ٿپپي نپپه سپپگهيو‪” .‬مفتپپون“ تخلپپص سپپان سپپنڌي شپپاعريَء ۾ مڪمپپل‬ ‫”ديوان“ به ترتيب ڏنائين؛ جنهن کي ”بياض مفتپپون“ جپپي نپپالي سپپان‬ ‫‪1953‬ع ۾ مولوي نجم الدين ڳڙهي ياسينويَء پڌرو ڪيو هو – ‪1973‬ع‬ ‫۾ سنڌي ادبي بورڊ‪” ،‬ديوان مفتون“ جي نالي سپپان سپپندس ڪلم کپپي‬ ‫عام ڪيو آهي‪ .‬دستياب ٿيل سنڌي ۽ فارسي شاعري‪ ،‬اڪثر نعتيه آهي‪،‬‬ ‫جيڪا ٻنهي جهانن جي سردار حضرت محمد مصطف ٰي صلي الله عليپپه‬ ‫وسلم جن جي شان ۾ آهي‪ .‬پاڻ نظم کان علوه نثر ۾ به ڪافي ڪتپپاب‬ ‫قلمبند ڪيائين‪ ،‬جيڪي گهڻي ڀاڱي فتوائن تپپي مشپپتمل آهپپن‪ .‬وٽپپس‬ ‫علمپپي ذخيپپرو بپپه جهجهپپو هپپو؛ جنهپپن ۾ مصپپر‪ ،‬افغانسپپتان‪ ،‬ايپپران ۽‬ ‫هندستان کان علوه ٻيپپن بپپه ڪيپپترن ئي اسپپلمي مملڪتپپن جپپا نايپپاب‬ ‫قلمي نسخا موجود هئا‪ .‬افسوس جو انقلبن سببان مفتخورن‪ ،‬جپپاهلن‬ ‫۽ بي قدرن جي هٿ چڙهي ويا‪ ،‬جو اڄ ُاهي ڏسڻ لِء به نپپه رهيپپا آهپپن‪.‬‬ ‫سندس وفات حسرت آيات ‪ 75‬ورهين جي ڄمار ۾ جمع جي رات‪11 ،‬‬ ‫رمضان المبارڪ ‪1336‬هه مطابق ‪ 2‬فيپپبروري ‪1918‬ع تپپي همپپايون ۾‬ ‫ٿي‪ .‬کيس ڳوٺ جي جامع مسجد لڳ‪ ،‬والد جي وٽ ۾ جاِء ڏنائون‪.‬‬ ‫سندس همعصپپر ۽ سپپهيوڳي بزرگپپن ۾‪ :‬حپپافظ محمپپد صپپديق ميجهپپو‬ ‫ڀرچنڊي شريف‪ ،‬حضرت شپپاه مپپردان شپپاه اول پيپپر صپپاحب پا ڳارو‪،‬‬ ‫مولنا تپپاج محمپود امروٽپي رح‪ ،‬مولنپا محمپپد عمپر چشپموي‪ ،‬مولنپا‬ ‫بهاؤالدين بهائي ۽ مير علي نواز علوي شڪاپوريَء جا نال ورتا وڃن ٿا‪.‬‬ ‫کيس نرينه اولد ڪونه ٿيو‪ ،‬ان ڪري ڏهٽپپس مولنپپا عبپپدالباقي مسپپند‬ ‫نشين ٿيو‪ .‬مولنا همايون رح جهڙا جليل القدر انسپپان ديپپر سپپان پيپپدا‬ ‫ٿيندا آهن؛ ۽ جڏهن وارو وڄائي ويندا آهن‪ ،‬ته پنهنجپپي سپپيرت ڪردار‪،‬‬ ‫فضل ۽ ڪمال جا اهڙا ته اڻ مٽجندڙ آثا ڇڏي ويندا آهن‪ ،‬جيڪي هميشپپہ‬ ‫لِء بطپور يادگپار رهنپدا آهپن‪ .‬سپندس درگپاه اڄ بپه عپام و خپاص لِء‬

‫زيارت گاه بڻيل آهي‪ .‬ڪيئي سوالي اڄ به پنهنجو مطلب مپپاڻي وڃپپن‬ ‫ٿا‪ .‬اهوئي سبب آهي‪ ،‬جو همايون جو شعر سندس ذات والصفات جي‬ ‫طفيلي پوريَء سپپنڌ ۾ پڌرو آهپپي‪ .‬تفسپپير‪ ،‬تاريپپخ‪ ،‬تصپپوف‪ ،‬فقپہ‪ ،‬طپپب‪،‬‬ ‫حديث ۽ رياضيَء جو وڏو ماهر هو‪ .‬خپپاص ڪري فقپہ جپپي سلسپپلي ۾‪،‬‬ ‫پوري برصغير ۾ سندس ثاني ملڻ مشڪل هپپو‪ .‬هيپپٺ سپپندس مشپپهور‬ ‫”ڪافي“ نموني طور ڏجي ٿي‪-:‬‬ ‫”تنهنجي زلف جي بند ڪمند وڌا – زندان هزارين‪ ،‬مان نه رڳو‪،‬‬ ‫تنهنجي شاهي دستر خوان مٿي – مهمان هزارين‪ ،‬مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ڪيئي گهايل تنهنجي گهور سندا – مخمور غفور سرور سندا‪،‬‬ ‫تنهنجي نور ظهرو حضور سندس – نگران هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ڪيئي آبرو تيغ شهيد ڪيا – ڪيئي نازڪ مزيد مريد ڪيا‪،‬‬ ‫ريَء ناڻي ديد خريد ڪيا – قربان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫تنهنجي جلوي جمال جي عشوه گري – ڪيا ملڪ مطيع وسيع وري‪،‬‬ ‫ڇا جن ملئڪ حورو پري – حيران زهارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ڪيئي نوڪر چار جمعر اڪبر – ڪيئي خادم آهن خاقان نوڪر‪،‬‬ ‫سويندر تنهنجي تي دارا سڪندر – دربان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ماه لقا محبود مٺا – تنهنجي ناز ادا تان جان فدا‪،‬‬ ‫ٿيا دامن گير امير گدا – سلطان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫دلبر پيارا ڪر نور نظر – تون ته سرور عالم جن و بشر‪،‬‬ ‫توتان قربان تارا شمس قمر – ”مفتون“ هزارين مان نه رڳو‪“.‬‬ ‫)‪” – (1‬پيچوها“ اصل ۾ ”ابڙن“ جي شاخ آهن‪.‬‬ ‫)‪” – (2‬حمايون“‪ ،‬سنڌ جو قديم ڳوٺ آهي‪ ،‬جيڪو سومرن جي صاحبيَء ۾‪ ،‬سومرا‬ ‫۽ سڌايا ذات وارن جو آٻاد ڪيل آهي‪ .‬مغل بادشاه نصيرالدين همايون جو ‪950‬هپپه )‬ ‫‪1543‬ع( ۾ ايران ويندي‪ ،‬سنڌ مان گذر ٿيو هپپو‪ .‬کيپپس رڻ ۾ رات پئجپپي ويئي؛ جنهپپن‬ ‫ڪري ڪشادو ميدان ڏسي‪ ،‬انهيَء وسنون ۾ رات گذاري هئاين‪ .‬سندس يپپاد ۾ مٿپپس‬ ‫اهو نالو پيل آهي‪ .‬ڪلهوڙن جي ڏينهن ۾ انهيَء ميدان تي سپپرڪاري بنگلپپو بپپه اڏيپپل‬ ‫هو‪ ،‬جيڪو پوِء مسمار ٿي ويو‪ .‬جاگرافيائي پس منظر ۾ هي ڳوٺ ڪوٽيا – ڪراچپپي‬ ‫ويندڙ عام شاهراه جياوڀارين طرف ۽ موجوده ريلوي لئين جي وچين حصي ۾ واقپپع‬ ‫آهي‪ .‬اڄ هن ڳوٺ ۾ شهر جهڙي رونق آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬روايتون آهن‪ ،‬ته اهو اجنبي شخص شيخل المشائخ‪ ،‬قطپب القطپاب‪ ،‬غپوث‬ ‫اعظم سيد عبدالقادر جيلني رح )‪1078‬ع – ‪1166‬ع( هو؛ جنهن جي دعا سان هپپن‬ ‫خاندان ۾ علم جو اهڙو ته ڏيئو ٻريو‪ ،‬جيڪو قيامت تائين وسامي نٿو سگهي‪.‬‬

‫)‪ – (2‬تذڪرن ۾ خيلفي محمود يعقوب جي ولدت جو سال ‪1196‬هه )‪1781‬ع( آيو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)‪ُ – (3‬ان زماني ۾ جهڙيَء طرح سنڌ اندر ٺٽو‪ ،‬بکر‪ ،‬لڙڪاڻو‪ ،‬پاٽ‪ ،‬روهڙي ۽ لواريَء‬ ‫۾ وڏا درسگاه چيا ويندا هئا‪ ،‬تهڙيَء طرح بلوچسپپتان ۾ وري لنڍي‪ ،‬ڪڪڪونڊي‪ ،‬ڪٽبپپار ۽‬ ‫سبي وغيره ۾ پڻ دين جو چڱو چهچٽو هو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬سندس دوستن‪ ،‬طالبن ۽ همصپپعرن جپو حلفپو وسپپيع هپپو‪ ،‬جپن مپان مولنپا‬ ‫نورمحمد شپپهداد ڪوٽي‪ ،‬مولنپپا عبدالسپپتار‪ ،‬مولنپپا عبپپدالرحمان سپپکرائي‪ ،‬مولنپا‬ ‫عبدالله‪ ،‬رستمي‪ ،‬سيد زين العابدين شاه افغانستاني‪ ،‬مولوي محمد قاسپپم ڳڙهپپي‬ ‫ياسينوي‪ ،‬جهل مگسيَء جو نواب‪ ،‬مولنا عبدالرحمان ڌامراهو‪ ،‬حڪيم محمد صپپادق‬ ‫راڻيپور ۽ ڀائي ڄيٺمل )طب جو شاگرد( جا نال قابل – ذڪر آهن‪.‬‬ ‫)‪ُ – (2‬ان وقت سندس عمر ٻارهن ورهيه مس هئي‪.‬‬ ‫)‪ –(1‬سندس تصنيفات ۾‪” :‬فتو ٰي همايوني“ )فارسي‪ ،‬ٻه ڀا ڱا(؛ ”فهنپپگ همپپايون“‬ ‫)طب‪ ،‬ٻه ڀاڱا(‪” ،‬الدار المنشور“‪” ،‬ديوان مفتون“ )عربي‪ ،‬فارسي‪ ،‬سنڌي ۽ هنپپدي‬ ‫شعر جا مجموعا( ۽ ڪجهه قلمي رسال شامل آهن‪.‬‬ ‫ع(‪ ،‬وقت جو سٺو عپپالم ۽ فتپپو ٰي‬ ‫)‪ – (2‬مولنا عبدالباقي )وفات ‪1383‬هه = ‪1963‬‬ ‫جي فن ۾ ماهر هو‪ .‬پنهنجي ناني جي ڇڏيل ڪم کي ڪنهن حد تائين پايه تڪميل تپپي‬ ‫پهچائڻ لِء وسان ڪين گهٽايائين‪ .‬موجپپوده وقپپت ۾ درگپپاه جپپو متپپولي‪ ،‬سپپندس وڏو‬ ‫فرزند‪ ،‬مولنا عبدالباري آهي‪.‬‬

‫مولنا عبيدالله سنڌي‬ ‫] ‪1872‬ع – ‪1944‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫امپپام انقلب مولنپپا عبيپپدالله سپپنڌي ‪ ،‬خميپپس ‪ 12‬محپپرم الحپپرام‬ ‫‪1289‬هه مطابق ‪ 10‬مارچ ‪1872‬ع تي سيالڪوٽ )پنجاب( جي ڳوٺ‬ ‫چيانواليَء ۾ پيدا ٿيو هو‪ .‬ڄمڻ کان چپپار مهينپپا اڳ سپپندس والپپد وفپپات‬ ‫ڪري چڪو هو‪ .‬ٻن سالن جي وقفي بعد ڏاڏو به گپپذاري ويپپس؛ جنهپپن‬ ‫ڪري يتيميَء دوران والده پيڪي آندس ؛ جتي پنهنجي مامي جي نظر‬ ‫هيٺ پرورش ورتائين – ‪1878‬ع ۾ ڄامپور )ديره غازي خان( جپپي هپپڪ‬ ‫اردو مڊل اسپڪول داخل ورتپپائين‪ .‬دوران تعليپپم پنهنجپپي رفيپپق )آريپه‬ ‫سپپماج سپپان تعلپپق رکنپپدڙ اسپڪولي شپپاگرد( وٽ ” تحفتپپه الهنپپد“ ۽‬ ‫”تقويتہ اليمان“ نالي ڪتاب ڏٺائين‪ .‬دل نه رهيس؛ جنهن ڪري کانئس‬ ‫وٺي پڙهڻ لڳو‪ .‬پاڻ مطالع ۾ ايترو ته محو ٿي ويو‪ ،‬جو کيپپس ”اسپپلم“‬

‫جي صداقت تپي يقيپن ٿپي ويپو – ‪1887‬ع ۾ سپپتين درجپپي ۾ پڙهنپدي‪،‬‬ ‫مسلمان ٿيڻ لِء پنهنجن کان جدا ٿي ويو‪.‬‬ ‫آخري ديپپس ڇڏي‪ ،‬سپپنڌ ۾ پهتپپو‪ .‬پهريپپائين ڀرچنڊيپَء وار بپپزرگ‪ ،‬حپپافظ‬ ‫محمپپد صپپديق سپپميجو رح )‪1872‬ع – ‪1890‬ع( وٽ وڃپپي حاضپپري‬ ‫ڀريائين‪ .‬حافظ صاحب جي صحبت مان فيض حاصپپل ڪري ‪1910‬ع ۾‬ ‫پير جهنڊي ڳوٺ )حيدرآباد( ۾ ديني مدرسو کوليائين؛ جنهن جو ناظم ۽‬ ‫نگران به پاڻ ٿي رهيو‪ .‬پاڻ کي ڀرچنڊي بزرگ جو ديني فرزنپپد ڄپپاڻي ‪،‬‬ ‫سنڌ ۾ مسپپتقل رهپڻ جپپو ارادو ڪيپپائين ۽ قپپادري ۽ راشپپدي طريقپپن ۾‬ ‫بيعت به وٽانئس ورتپپائين‪ .‬ڪجهپپه وقپپت بعپپد مولنپپا کپپي وڌي پڪ تعليپپم‬ ‫حاصل ڪرڻ جو شوق ٿيو؛ جنهن ڪري ‪ 19‬شوال ‪1308‬هه )‪1890‬ع(‬ ‫۾ روحاني رهبر جي اجازت سان‪ ،‬سندس خليفي‪ ،‬مپپوالن تپپاج محمپپود‬ ‫امروٽي رح )‪1844‬ع – ‪1929‬ع( جي خدمت ۾ اچي حاضر ٿيپپو‪ .‬مولنپپا‬ ‫امروٽي رح منجهس مڻيپپا ڏسپپندي‪ ،‬کيپس ماسپپتر محمپد عظيپپم خپپان‬ ‫يوسفزئيَء جي صاحبزاديَء سان ن ڪاح ڪرايپپائينس ‪ .‬امروٽپپي بپپزرگ‬ ‫کيس اولد جي برابپپر سپپمجهند هپپو‪ .‬وٽپپس وڏو ڪتبخپپانو موجپپود هپپو؛‬ ‫جنهن مان ‪1315‬هه )‪1897‬ع( تپپائين سپپنڌي صپپاحب ڪافي اسپپتفادو‬ ‫حاصل ڪيو‪ .‬آخپپر پيپپر رشپپيدالدين وٽپپان ذ ڪر ”اسپپماء الحسپپن ٰي“ بپپه‬ ‫حاصل ڪيائين‪ .‬پير ابوتراب رشپپدالله ۽ قاضپپي فتپپح محمپپد نظامپپاڻي‬ ‫صاحبان سان به روح رهاڻيون ڪندو رهيو‪.‬‬ ‫قرآن شريف‪ ،‬حديث ۽ فقہ وغيره جي درس ۾ مولنا محمد قاسم نپپانو‬ ‫تپپوي ديوبنپپدي رح )وفپپات ‪1397‬هپپه = ‪ (1879‬کپپان شپپاه ولپپي اللپپه‬ ‫دهلوي رح )وفات ‪1366‬هپپه = ‪1947‬ع( تپپائين عپپالمن س پڳورن کپپي‬ ‫پنهنجو اسپپتاد مڃينپپدو هپپو – ‪1327‬هپپه )‪1909‬ع( ۾ ديوبنپپد جپپي صپپدر‬ ‫مپپدرس شپپيخ الهنپپد ابوالحسپپن مولنپپا محمپپود حسپپن صپپاحب کيپپس‬ ‫گهرايو‪ .‬پورا چار ورهيه ”جميعت النصار“ ۾ ڪم ڪنپپدي‪1331 ،‬هپپه )‬ ‫‪1913‬ع( ۾ دهلي ويو؛ ۽ ”نظارة المعپپارف“ نپپالي ادارو قپپائم ڪيپپائين‪.‬‬ ‫سال بعد ڪابل روانو ٿيو – ‪1922‬ع ۾ تر ڪي وينپپدي‪ ،‬سپپتن مهينپپن لِء‬ ‫روس ۾ رهڻ جو موقعو مليس‪ .‬آخر آگسٽ ‪1923‬ع ۾ انقره پهتو‪ ،‬اتپپان‬ ‫اڍائي‪ ،‬سپپالن لِء اسپپتنبول بپپه ويپپو‪ .‬ترڪيپَء ۾ قيپپام دوران‪ ،‬اتپپان جپپي‬ ‫ماحول ۽ مذهبي عقيدن جو غور سپپان مطپپالعو ڪيپائين – ‪1345‬هپه )‬ ‫‪1926‬ع( ۾ مڪي معظمہ ويو‪ ،‬جتپپان پهريپپن نومپپبر ‪1937‬ع تپپي وطپپن‬

‫واپس ورڻ جي اجازت مليس‪ ،‬مگر جيئن ته حج جو موقعو قريب هپپو؛‬ ‫انهيَء ڪري ترسي‪ ،‬مارچ ‪1938‬ع ۾ واپس سنڌ ۾ آيو‪.‬‬ ‫مولنا سنڌي صاحب جو شروعات کان ئي اهو نظريو هو‪ ،‬ته انگريپپزن‬ ‫جي خلف جهاد ڪري‪ ،‬هندسپپتان لِء آزادي پَء جپپي راه همپپوار ڪجپپي‪.‬‬ ‫انهيَء جو عملي طرح آغاز ‪1915‬ع کان ڪيو هئائين‪ .‬پاڻ عمر جپپو وڏو‬ ‫حصو قومي ڪمن ۾ صرف ڪيائين‪ .‬حالنڪ ڏکن ڏاکڙن جي زنپپدگي بپپه‬ ‫کيس بسر ڪرڻي پئي‪ .‬بعض اوقات ته کيس خطرناڪ صورتحال سان‬ ‫به منهن ڏيڻو پيو‪ .‬پاڻ سياسي بيداريَء سان گڏ تصنيف و تالفي کي به‬ ‫چهچٽو رهيو‪.‬‬ ‫هڪ طرف سفر جي تڪليفن کيس هيڻو ڪري ڇڏيو هپپو؛ ۽ ٻئي پاسپپي‬ ‫قومي آزاديَء جو اونو سندس ساه کي سوگهو ڪري ڇڏيپپو هپپو‪ .‬تپپاهم‬ ‫به پيري ۽ بيماريَء جي پرواه نه ڪري‪ ،‬صبر سان ويهڻ نه آيس؛ جنهن‬ ‫ڪري ‪ 16‬جمادي الثپپاني ‪1364‬هپپه مطپپابق ‪ 22‬آگسپپٽ ‪1944‬ع جپپي‬ ‫سج ۾ لهور ۾ پنهنجي فرزند وٽ رحلت ڪيائين‪ .‬وصيت مطپپابق کيپپس‬ ‫رحيم يار خان )پنجاب( جي ڳوٺ ”خانپور“ ۾‪ ،‬ڀلرن بزرگن جي قپپديم‬ ‫قبرسان ۾ دفنايو ويو‪.‬‬

‫)‪ – (1‬مولنا صاحب اصل ۾ سک خاندان جو هڪ فرد هپپو‪ .‬سپپندس شپپروعاتي نپپالو‬ ‫”بوٽا سنگ“ هو؛ ۽ پتا رامسنگ پٽ چسپتراِء پٽ گلب راِء هو‪ ،‬جيڪو پنهنجي ڳوٺ‬ ‫۾ مختيارڪار جي عهدي تي رهي چڪو هو‪ .‬هن خاندان جو بنيادي پيشپپو ”سپپونارڪو‬ ‫ڪم“ هو‪ .‬مگر چند فردن نوڪريَء کي ترجيح ڏني هئي‪ .‬منجهن ڪافي آسودا هوندا‬ ‫هئا‪ ،‬جيڪي وياج تي پئسا بپپه ڏينپپدا هئا ]مولنپپا عبيپپدالله سپپندهي اور ان کپپي ناقپپد‪-‬‬ ‫سعيد احمد‪ ،‬لهور‪1946 ،‬ع؛ صفحو ‪.[333‬‬ ‫)‪ – (2‬مولن صاحب جا ناناڻا‪ ،‬ديري غازي خان ”ڄپپامپور“ ضپپلعي جپپا رهپپاڪو هئا‪.‬‬ ‫سندس مامو تپيدا هو‪.‬‬ ‫)‪” – (1‬تحفته الهند“ جو مصنف‪ ،‬پايل )پٽيال( جو رهاڪو‪ ،‬نو مسلم پنڊت اننترام پٽ‬ ‫منشي ڪوٽيمل‪ ،‬المعروف عبيدالله هو؛ جنهن کان متاثر ٿپپي‪ ،‬پپپاڻ کپپي مسپپلمانڪي‬ ‫نالي ”عبيدالله“ سان سڏائڻ لڳو ]تحفته الهند – مولنا محمپپد عبيپپدالله )ديبپپا چپپه(‪،‬‬ ‫دهلي؛ ‪1330‬هه )‪1912‬ع(‪ ،‬صفحو ‪.[1‬‬ ‫)‪” – (2‬تقويتہ اليمان“ جو ليکڪ‪ ،‬شپپاه اسپپماعيل شپپهيد )‪1779‬ع – ‪1831‬ع( هپپو‪،‬‬ ‫جيڪو عربي ڪتاب ”روالشرڪ“ جو اردو زبان ۾ ترجمو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬سچ پچ تها ڀرچنڊيَء واري بزرگ جي برڪت هئي؛ جنهپپن مولنپپا کپپي صپپحيح‬ ‫الطريقت ۽ راسخ العقيدت مسلمان بڻائي‪ ،‬ديپپن جپپو ڪم سپپونپيو هپپو‪ .‬ه پڪ ڀيپپري‬ ‫حافظ صاحب‪ ،‬مولنا لِء فرمايو هو‪ ،‬ته ”عبيدالله‪ ،‬اللپپه ڪارڻ پنهنجپپا مپپٽ مپپائٽ ۽‬ ‫مذهب ڇڏيپو آهپپي‪ ،‬هپپاڻي اسپپان هپپن جپا دينپي مپاُء پيپُء آهيپپون !“ ]دائرة المعپار‬ ‫اسلميه )اردو( – دانشگاه پنجاب‪ ،‬لهور )جلد ‪(12‬؛ ‪1973‬ع” صفحو ‪.[984‬‬

‫)‪ – (1‬اهويئ سبب هو جو پاڻ کپپي ”سپپنڌي“ سپڏائڻ ۾ فخپپر محسپپوس پئي ڪيپپائين‬ ‫]خطبات و مقالت مولنا عبيدالله سندهي – مرتب پہ‪ ،‬محمپپد سپپرور‪ ،‬لهپپور ‪1970‬ع؛‬ ‫صفحو ‪.[169‬‬ ‫)‪ – (2‬هن نيڪ رسم ۾ سندس والده بپپه شپپرڪت ڪئي هئي‪ ،‬جي ڪا پڇپپاڙيَء تپپائين‬ ‫ساڻ گڏ رهي؛ ۽ پنهنجي سک مذهب تي قائم رهپپي ] سپپه مپپاهي ”مهپپراڻ“ )سپپوانح‬ ‫نمبر ‪4/1957-3‬ع(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬صفحو ‪.[267‬‬ ‫)‪” – (3‬ديوبند“ ‪ ،‬برصغير ۾ نامور ديني درسگاه آهي‪ .‬هپپي اتپپر پرديپپش )‪ (U.P‬جپپي‬ ‫سهارنپور ۾ هڪ قديم شهر آهي؛ ۽ تعلقي جي حيپثيت حاصپل اٿپس‪ .‬تپاريخي لحپاظ‬ ‫کان سندس شروعاتي ذڪر ”آئين اڪبريَء“ ۾ آيو آهپپي‪ .‬ان کپپانپوِء سپپندس احپپوال‬ ‫اساطيري ۽ رومانوي داستانن ۾ ملي ٿو‪ .‬ڪسپپابن کپپان منجهپپس و ڻن جپپي گهپپاٽي‬ ‫جهڳٽي ۾ ديوي جو مندر )تيرٿ گپپاه( هپپو؛ جنهپپن جپپي نسپپبت سپپان مٿپپس ”ديپپوي‬ ‫)ديبي( بپن“ )ديپويَء جپو جهنگپل( نپالو پيپو‪ ،‬جي ڪو ڪثرت اسپتعمال سپان بگپڙي‬ ‫”ديوبنپپد“ ٿيپپو‪] .‬دائرة المعپپارف اسپپلميه )اردو(‪ ،‬دانشپپگاه پنجپپاب‪ ،‬لهپپور‪ ،‬جلپپد ‪،9‬‬ ‫‪1972‬ع‪ ،‬ص ‪ .[62‬هپپن وقپپت سپپندس آدم شپپماري ‪ 50‬هپپزار آحپپي‪ .‬جپپن ۾ ڪثرت‬ ‫مسلمانن جي آحي‪ .‬هڪ سؤ مسجدن جي هن سپهر کپپي ”مسپجدن جپو شپهر“ بپه‬ ‫سڏيو وڃي ٿو‪ .‬منجهس وڏو ديني درسگاه آهي؛ جنهن جو قيام مولنا محمپپد قاسپپم‬ ‫نپپانوتوي رح )‪1832‬ع – ‪1880‬ع( جپپي نگرانيپپءَ ۾‪ 15 ،‬محپپرم الحپپرام ‪1866‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 30‬مئي ‪1866‬ع تي ٿيو‪] .‬تاريخ ديوبند – سپپيد محبپپوب رضپپوي‪1372 ،‬هپپه‪،‬‬ ‫ص ‪ .[97‬شروعات ۾ مولنا محمود حسن نالي صرف هڪ شاگرد سان‪ ،‬کٻڙ جي وڻ‬ ‫هيٺان مدرسي جي ڪاررواي شروع ڪئي وئي؛ جنهن ۾ پهريون معلم مولنا يعقپپوب‬ ‫نپپانوتوي هپپو ]حپپالت دارالعلپپوم ديوبنپپد‪ ،‬محمپپد طيپپب‪ ،‬ديوبنپپد‪1378 ،‬هپپه ص ‪[81‬‬ ‫مدرسي ۾ قرآن مجيد‪ ،‬دارا لتفسير‪ ،‬دارالحديث‪ ،‬صرف و نحو‪ ،‬فلسفو‪ ،‬منطق‪ ،‬فقپپہ‬ ‫۽ فن وغيره جا شعبا قائم ٿيل آهن‪ .‬خدا جي فضل سپپان اڄ دنيپپا جپپو ڪڪڪو بپپه ملپڪ‬ ‫رهيل ناهي؛ جنهن ۾ هتان جو عالم نه پهتو آهي‪:‬‬ ‫[‪India as I Knew it- (1855-1905)- M.O` Dwyer, London 1925. P.P‬‬ ‫‪]177‬‬ ‫مغپپل سپپلطنت جپپي زوال ۽ ‪1857‬ع واري انقلب جپپي نا ڪاميَء بعپپد‪ ،‬هنسپپتاني‬ ‫مسلمانن هن قسم جي ديني درسگاه قائم ڪرڻ جي اشد ضرورت محسوس ڪئي‬ ‫]انوار قاسمي – پروفيسر انوارالحسن قاسمي‪ ،‬ديوبند‪1958 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[418‬‬ ‫)‪ – (1‬مولنا سنڌي جلوطنيَء جي زندگيَء ۾ هينئر ‪ 33‬سال گذاري چڪو هو‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬پنهنجي تقريرن خواه تحريرن ۾ انگريزن خلف کلم کل آواز اٿاريائين‪ .‬نپپتيجي‬ ‫طور پاڻ تي سخت پهپپرا بپپه بيهاريپپائين‪ .‬هپپي ُاهپپو وقپپت هپپو‪ ،‬جڏهپپن ”آزاديپَء جپپي‬ ‫تحريڪ“ شروع ٿي چڪي هئي پوِء سنڌي صاحب افغانستان هجرت ڪري ويو؛ جپتي‬ ‫ڪابل ۾ ”آزاد هنستان جي عارضي حڪومت“ جو پايو وجهي‪ ،‬سربراهي سپپنڀاليائين‬ ‫– ‪1932‬ع ۾ ڇهن مهينن لِء روس به وڃڻو پيس آخر ترڪيَء ۾ وڃي ڪمپپال پاشپپا ۽‬ ‫عصمت انونو کان سياسي امداد به حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫[‪Ubaid- Allah Sindhi in Turkey- Detleve H. Khalid (Journal of‬‬ ‫‪.]R.C.D)- Tuhran, Vol: No: 1&2: P.P 38‬‬

‫)‪ – (1‬رسائل وغيره کان علوه قرآن پاڪ جو تفسير پڻ لکيو هئائين؛ جنهن ۾ مولنپپا‬ ‫احمد علي لهوري ۽ مولنا عبدالحي فاروقي به ساڻس فيض يافته هئا ]بيپپس ب پڙي‬ ‫مسلمانان – عبدالرشيد ”ارشد“‪ ،‬لهور ‪1969‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[409‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:26 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا غلم مصطف ٰي قاسمي ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫مولنا غلم مصطف ٰي قاسمي‬ ‫] ولدت ‪1343‬هه = ‪1924‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سپپونهاري سپپنڌ ڪيپپترائي اه پڙا ڀلرا بپپزرگ؛ ني پڪ مپپرد ۽ سپپخاوت جپپا‬ ‫صاحب پيدا ڪيا آهن‪ ،‬جن پنهنجپپي ه پڙئون تپپوڙي وڙئون عپپام انسپپانن‬ ‫سان ڀال ڀليا آهن‪ .‬سندن فيض درياه جي وه ڪري جيپپان عپپام آهپپي؛‬ ‫جنهن مان ڪيترائي اڃايل اچي پنهنجي اڃ اجهائين ٿا‪ .‬اهڙن ڀاڳ ڀريپپن‬ ‫۾ علمه غلم مصطف ٰي قاسيم ولد حافظ محمود چانڊيو بپپه ه پڪ آهپپي‪.‬‬ ‫سندس ولدت ‪1343‬هه مطابق ‪ 24‬جپپون ‪1924‬ع تپپي‪ ،‬تعلقپپي ميپپرو‬ ‫خان )لڙڪاڻو( جي ڳوٺ ”ڀنڀو خان چانڊيو“ ۾ ٿي آهي‪ .‬ننڍپڻ کپپان ئي‬ ‫نهايت ذهين ۽ اورچ انسان آحي‪ .‬عربي‪ ،‬فارسي ۽ سپپنڌي زبپپانن ۾ وڏي‬ ‫مهارت رکي ٿو‪ .‬فاضل ديوبند‪ ،‬مولپپوي فاضپپل‪ ،‬اديپپب فاضپپل ۽ فاضپپل‬ ‫طب – سندس تعليم ورتل آهي‪ .‬هن وقت پاڻ حيدرآباد ۾ مستقل طرح‬ ‫رهندي‪ ،‬شاه ولي الله اڪيڊمي حيدرآباد جي ڊائريڪٽپپر جپپا فپپرائض پ پڻ‬ ‫سرانجام ڏئي رهيو آهي‪ .‬سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي شپپعبي ۾ آنپپرري‬ ‫پروفيسر ؛ ۽ سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين پڻ آهي‪.‬‬ ‫مولنا قاسمي صاحب علمي ۽ ادبي سرمايي ۾ اضافو ڪندي‪ ،‬هڪ ڊزن‬ ‫کپپان وڌيپڪ ڪتپپاب پڌرا ڪيپپا آهپپن؛ انهپپن مپپان‪ :‬تفسپپير سپپورت صپپبا )‬ ‫‪1947‬ع(‪ ،‬شپپاه جپپو رسپپالو )‪1951‬ع(‪ ،‬الهپپام الرحمپپان فپپي تفسپپير‬ ‫القپپپرآن )‪1966‬ع(‪ ،‬پپپپاره الپپپم )ترجمپپپو“ ‪1969‬ع(‪ ،‬بنيپپپادي لغپپپت )‬ ‫‪1973‬ع(‪ ،‬سماجي انصاف ۽ اجتماعيت ‪ -‬شاه ولي الله جپپي روشپپنيَء‬ ‫۾ ۽ اسطاعت )ترجمو(‪ ،‬انصاف ۽ مفيد طلبا منطق وغيره سندس غيپپر‬ ‫فپپاني خپپدمتون آهپپن‪ .‬پپپاڻ شپپاه ولپپي اللپپه اڪيڊميپَء طرفپپان مپپاهوار‬ ‫”الرحيم“ )سنڌي( ۽ ”الولي“ )اردو“ به باقاعپپدگيَء سپپان ايڊٽ ڪنپپدو‬

‫رهي ٿو‪ .‬سپپندس ڪيپپترائي تحقيقپپي‪ ،‬علمپپي‪ ،‬ادبپپي ۽ مپپذهبي مقپپال ۽‬ ‫مضامين پڻ رسالن جي زينت بڻيل آهن‪.‬‬ ‫پاڻ نيڪ نيت‪ ،‬صاف گو‪ ،‬باشريعت‪ ،‬سنجيده‪ ،‬سپپچار‪ ،‬همپپدرد‪ ،‬بپپااخلق‪،‬‬ ‫بپپامروت‪ ،‬مهمپپان نپپواز‪ ،‬فراخپپدل‪ ،‬نيپڪ صپپورت ۽ علپپم ادب‪ ،‬تو ڪل ۽‬ ‫توحيد جپپو واهپڙو وهائينپپدڙ هپڪ مخلپپص انسپپان آهپپي‪ .‬ا ڪثر سپپندس‬ ‫ڪچهريَء ۾ علمي گفتگو هوندو آهي‪ .‬سپپندس شپپاگردن جپپو حلقپپو بپپه‬ ‫وسيع آهپپي‪ .‬سپپنڌين کپپي سپپندس ذات تپپي فخپپر آهپپي‪ .‬خداونپپد کيپپس‬ ‫خضري عمر عطا ڪندو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬هن سلسلي ۾ ڊي – فل ۽ ايم – فل جي شاگردن جي رهنمائي پڻ ڪندو رهي‬ ‫ٿو‪ .‬راقم الحروف کي به پي ايڇ – ڊي )‪ (P.H.D‬جي سلسلي ۾ سپپندس ئي رهپپبري‬ ‫حاصل آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:25 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا فقير محمد پٺا ڻ ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مولنا فقير محمد پٺاڻ‬ ‫] ‪1909‬ع – ‪1980‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مولنا فقير محمد ولد صاحبڏنو بپپن بپپادل خپپان پٺپپاڻ؛ تعلقپپي ڪشپپمور‬ ‫)جيڪب آباد( جي ڳوٺ ”حاجي خان ڊومڪي“ ۾ ‪ 17‬شپپوال ‪1327‬هپپه‬ ‫مطپپابق ‪ 3‬جپپون ‪1909‬ع تپپي ولدت ورتپپي هئي‪ .‬سپپندس جپپد‪ -‬ماجپپد‬ ‫پشوار جا رهاڪو هئا‪ ،‬جن ميرا ڻي دور ۾ لڏي‪ ،‬سپپنڌ ۾ سپڪونت اختيپپار‬ ‫ڪئي هئي‪ .‬ننڍڙو فقير محمد ڄمندي ئي ڄام هو‪ .‬ننڍپڻ کان ئي سندس‬ ‫طبيعت ماٺيڻي ۽ ذهانت سان پر هئي؛ جنهن ڪري اسپپتاد بپپه سپپندس‬ ‫هوشياريَء جپپو اعپپتراف ڪنپپدا هئا‪ .‬ابتپپدائي تعليپپم بعپپد‪ ،‬ٺيڙهيپَء جپپي‬ ‫مدرسي مان‪ ،‬مولنا قاضپپي حپپبيب اللپپه ميمپڻ‪ ،‬مولنپپا محمپپد صپپاحب‬ ‫سنڌي ۽ مولنپپا قطپب الپپدين انڍڙ جهپڙن بپرک عپپالمن جپپون خپپدمتون‬ ‫حاصل ڪيائين‪ .‬آخر مولنا عبيپپدالله سپپنڌي‪ ،‬مولنپپا حمپپادالله هپپالجوي‬ ‫رح‪ ،‬مولنا محمد صالح هاليجوي ۽ مولوي محمد صادق کڏه جهڙن حيد‬ ‫عپپالمن ۽ بزرگپپن س پڳورن هٿپپاران دسپپتار – فضپپيلت ٻڌائيپپن‪ .‬فتپپو ٰي‪،‬‬ ‫منطق ۽ فلسفي جي ڄاڻ مولنپپا عبپپدالخالق نڙهپپاليَء وٽپپان ورتپپائين‪.‬‬

‫آخر ديني سکيا لِء دارالعلوم ”ديوبند“ به ويو‪ ،‬جتي مولنا حسين احمد‬ ‫مدني رح وٽان حديث جي علم ۾ خاصو اڀياس ڪيائين‪.‬‬ ‫پنهنجي اعل ٰي ذهانت‪ ،‬شرافت‪ ،‬لياقت ۽ خدا داد قابليت سپپببان مولنپپا‬ ‫فقير محمد‪ ،‬ديوبند ۾ پهريون نمبر پاس ٿيپو؛ جنهپن تپي مولنپا مپدنيءَ‬ ‫کيس هدايت ڪنپپدي چيپپو‪ ،‬تپپه ”ميپپان! پنهنجپپي زنپپدگي پگهپپار تپپي نپپه‬ ‫کچائنو؛ ۽ بنا پگهار جي دين جي خدمت لِء زندگي وقف ڪجو!!“‪ .‬سچ‬ ‫پچ سندس دل تي استاد جي هدايت جو ايترو ته اثپپر ٿيپپو‪ ،‬جپپو پپپاڻ بنپپا‬ ‫اجوري پڇاڙيَء تائين دين جي خدمت ڪندو آيو‪ .‬تقرير خپپواه تحري ڪر‬ ‫جو فپپن مولنپپا هپپاليجوي وٽپپان حاصپپل ٿيپپو هپپوس‪ .‬مولنپپا هپپاليجويَء‪،‬‬ ‫منجهس مڻيان ڏسي چيو هو‪ ،‬ته ”آٌء فقير محمد جپپي دلپپپذير تقريپپر ۽‬ ‫فصيح تحرير کان بيحد متاثر آهيان‪ ،‬ڇاڪاڻ جو سپپندس تڪميپپل اه پڙي‬ ‫سر زمين تان ٿي آهي؛ جنهن تپپي ٻنهپپي جهپپانن جپپي سپپردار‪ ،‬رحمپپت‬ ‫اللعالمين حضرت محمد مصطف ٰي صلي اللپپه عليپپه وسپپلم جپپن ۽ ٻيپپن‬ ‫بزرگن جا آثار موجود آهن‪“.‬‬ ‫مولنا فقير محمد‪ ،‬دينپپي تعليپپم لِء وقپپت جپپي وڏن وڏن عپپالمن وٽپپان‬ ‫استفادو حاصل ڪيو هپو‪ .‬مولنپا هپاليجويَء جپي صپپلح سپان ‪1943‬ع‬ ‫کان ڪنڌڪوٽ ۾ اچي دين جو درس ڏيپڻ شپپروع ڪيپپائين‪ُ .‬ان زمپپاني ۾‬ ‫ڪنڌڪوٽ شرڪ‪ ،‬بدعت ۽ طرح طرح جي گوڙ گمسپان جپو ڳڪڪڙه هپو؛‬ ‫جنهن ڪري مولنا لِء هر محپپاذ مونجهپپاري جپپو سپپبب بڻيپپل هپپو‪ .‬اهپپا‬ ‫افراتفري سندس لِء بي آراميَء جي باعث بڻي‪ .‬مگر جيئن ته پاڻ هڪ‬ ‫باهمت ۽ سچو مسلمان هو؛ انهيَء ڪري ڪنهپپن ڳالهه جپپي بپپه ڪاڻ‬ ‫ڪانه ڪڍيائين‪ .‬ايتري تائين جو پنهنجي خون جي آخري فطپپري قربپپان‬ ‫ڪرڻ لءِ به نه گهٻرايائين؛ ۽ دين کي غيرن جپپي گرفپپت کپپان ڇڏائڻ لِء‬ ‫ميدان – عمل ۾ نڪري نروار ٿيو‪ .‬ڀل! هڪ مرد مجاهد پنهنجي تي اچي‪،‬‬ ‫ته ڇا نه ٿو ڪري سگهي؟! هر فتني کپپي جانفشپپاني‪ ،‬جپپولني‪ ،‬علمپپي‬ ‫بصيرت ۽ عقل جپپي آڌار تپپي ٽارينپپدو رهيپپو‪ ،‬حپپت ٰي ڪه مخپپالفن سپپان‬ ‫مناظرا به ڪندو رهيو؛ جنهپپن ۾ کيپپن ٽوٽپپا چٻپپائي ڇڏيپپائين‪ .‬نپپتيجو اهپپو‬ ‫نڪتو‪ ،‬جو سندس تبليغ مان ڪيترائي سليم طبع شيعت ۽ بپپدعت کپپان‬ ‫تائب ٿي‪ ،‬توحيد جي دائري ۾ داخل ٿيا‪.‬‬ ‫سنسار جا سک سندس لِء ڪابه اهميت نه پيپپا رکپپن‪ .‬ديپپن جپپي تبليپپغ‬ ‫کان سواِء مولنپپا صپپاحب وطپپن عزيپپز جپپو دلپپداده هپپو‪” .‬ديپپس سپپان‬ ‫محبت ايمان جو جزو“ ڄپپاڻي‪ ،‬پنهنجپپي تپپن‪ ،‬مپپن ۽ ڌن جپپو سپپانگو نپپه‬

‫ساهيائين‪ .‬آزاديَء واري فضا حاصل ڪرڻ لِء پاڻ ميدان تي نڪري آيپپو‬ ‫۽ ڪيترائي پليٽ فارم سپپنواريائين‪ .‬خپپاص ڪڪڪري پاڪسپپتان ۾ اسپپلمي‬ ‫نظام نافذ ڪرڻ لِء سندس ڪوششون مثپپالي آهپپن‪ .‬ڪجهپپه وقپپت لِء‬ ‫ڊويزنل ڪائونسل جو ميمبر به منتخب ٿيو‪.‬‬ ‫انسان نيڪ هجي يا بد‪ ،‬آخر هپڪ ڏينهپپن هپپي جهپپان کيپپس ڇ ڏڻو آهپپي‪.‬‬ ‫انهيَء اٽل اصول موجب‪ ،‬قوم جي هن ڪارائتي فپپرد کپپي پڇپپاڙيَء ۾‪،‬‬ ‫طويپپل عللپپت دوران‪ ،‬جمپپع جپپي رات‪ 27 ،‬صپپفرالمظفر ‪1400‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 17‬جنوري ‪1980‬ع تي‪ ،‬داعي اجل کي لبيڪ چوڻو پيپپو‪ .‬کيپپس‬ ‫مسجد شريف جي احاطي اندر جاِء ڏنل آهي‪ .‬سپپندس جنپپازه نمپپاز ۾‪،‬‬ ‫ڪنڌڪوٽ ۽ پسگردائيَء جي مسلمانن گهڻڪڪي تعپپداد ۾ شپپرڪت ڪئي‪.‬‬ ‫مولنا صاحب‪ ،‬حالنڪ اڄ اسان وٽ موجود نپاهي‪ ،‬پپر سپندس زنپدگي‬ ‫گذارڻ جو نمونو باقي آهي‪ .‬جيڪڏهن اسان به سندس جيپپان بپپاهمت ۽‬ ‫ديانتداريَء سان قومي ۽ ملڪي خدمت جو جذبو رکنداسين‪ ،‬تپپه هونپپد‬ ‫مولنا جيان مثالي نيڪ نپپامي حاصپپل ڪري سگهنداسپپين‪ .‬مطلپپب تپپه‬ ‫مولنا صاحب هڪ مثالي مسلمان هو‪ .‬پاڻ ملڪ ۽ قوم لِء پڇاڙيءَ تائين‬ ‫ڀال ڀلئيندو رهيو‪ .‬بقول سندس هڪ شاگرد جي‪” :‬مولن صاحب‪ ،‬مون‬ ‫جهڙن ڪيترن جپپون زنپپدگيون سپپناوريون‪ .‬نپپتيجي طپپور ڪن ڌڪوٽ جپپا‬ ‫ڪيترائي مسلمان گمراهيَء جي غار مان ڪڍي‪ ،‬اوجهڙ ۾ آندائين‪“.‬‬ ‫سندس شاگردن جپپو حلقپپو بپپه وسپپيع هپپو؛ جپپن مپپان‪ :‬حپپافظ محمپپود‬ ‫هاليجوي‪ ،‬سيد محمد شاه امروٽي‪ ،‬غلم الله نونپپاري‪ ،‬عبپپدالقادر چ پڪ‬ ‫وارو‪ ،‬فيض محمپپد ڍول‪ ،‬حپپبيب اللپپه سپپومرو‪ ،‬محمپپد يعقپپوب کوسپپو‪،‬‬ ‫لطف الله سومرو‪ ،‬صدرالدين کوسو‪ ،‬عبدالعزيز پٺاڻ‪ ،‬عبپپدالغفور ڀٽپپو‪،‬‬ ‫محمد يعقوب سهندڙو‪ ،‬جمال الدين‪ ،‬محمد اعظم حسيني‪ ،‬عبدالرحيم‬ ‫ڀيري‪ ،‬عبدالسميع ساوند‪ ،‬محب الله‪ ،‬محمد قاسم رنپپد‪ ،‬حپپافظ عطپپاُء‬ ‫الله بجاراڻي‪ ،‬عبدالمجيد کوسو‪ ،‬رشيد احمد سيال ۽ محمد الياس جپپا‬ ‫نال سر – فهرست آهپپن‪ .‬پٺيپپان نرينپپه اولد ۾ ٽپپي فرزنپپد‪ :‬عبپپدالعزيز ‪،‬‬ ‫عبدالرحيم ۽ عبدالمجيد ڇڏيائين‪ ،‬جيڪي پپڻ عپپالم آهپپن‪ .‬طريقپپت جپپي‬ ‫لحاظ کان پاڻ‪ ،‬سلطان باهو رح )‪1644‬ع – ‪1690‬ع( جپپي درگپپاه جپپو‬ ‫عقيدتمند هو‪ .‬ازانسواِء ڀرچنڊي بزرگ‪ ،‬حافظ محمد صديق سميجو رح‬ ‫جي خليفي‪ ،‬مولنا غلم محمد صاحب دنپپپوريَء جپپو دسپپت بيعپپت هپپو‬ ‫مولنا حماد الله هاليجوي رح لِء پڻ ساڳيو ئي ادب هوس‪.‬‬

‫)‪” - (1‬پٺاڻ“ )پڻهان(‪ ،‬فارسي زبان جو لفظ آهي‪ ،‬جيڪو ”پشتون“ )پختپپون( جپپي‬ ‫بگڙيل صورت آهي‪ .‬سندس لغوي معن ٰي آهي‪” :‬خان“‪ .‬پشتو زبپپان ڳالهائينپپدڙ قپپوم‬ ‫پاڻ کي ”پٺاڻ“ سڏائيندي آهي‪ .‬پاڪستان جي اولهين سرحد طرف رهنپپدڙ ”افغپپان“‬ ‫به ”پٺاڻ“ سڏبا آهن ]شاهڪار اسلم انسپپائيکلو پيڊيپپا )قسپپط وار(‪ ،‬لهپپور؛ ‪1976‬ع‪،‬‬ ‫صف ‪ .[173‬پٺاڻن جو اصل ملڪ ”ڪوه سليمان“ جي وٽ )دامن( آهي پٺاڻ‪ ،‬تپپاجڪ‪،‬‬ ‫قزلباش‪ ،‬هزارا‪ ،‬هندڪي ۽ بلوچي آهن ]قپپديم سپپنڌ‪ ،‬انجپپا مشپپهور شپپهر ۽ مپپاڻهو –‬ ‫مرزا قليچ بيگ‪ ،‬بلئوٽسڪي پريس‪ ،‬ڪراچپپي؛ ‪1925‬ع‪ ،‬ص ‪ .[394‬پٺپپاڻن جپپو گهپپرو‬ ‫واسطو افغانن سان آهي‪ .‬ثقافتي لحاظ کان بلوچستان جا پٺاڻ‪ ،‬بلوچن سان گه ڻي‬ ‫ڀاڱي ملن ٿا‪ .‬پشاور ۽ ديرا جات جي ميداني علئقن ۾ رهندڙ پٺپپاڻ‪ ،‬هنپپدو نسپپل جپپا‬ ‫چيپپا وڃپپن ٿپپا ]دائرة المعپپارف اسپپلميه )اردو( – دانشپپگاه پنجپپاب‪ ،‬جلپپد ‪ ،2‬لهپپور؛‬ ‫‪1966‬ع‪ ،‬ص ‪ .[629‬هينئر ته پٺاڻ‪ ،‬سپپنڌ ۽ پنجپپاب ۾ ڪثرت سپپان آبپپاد آهپپن ]سپپنڌي‬ ‫انسائيڪلو پيڊيا– ميمڻ عبدالغفور سنڌي؛ ‪1980‬ع‪ ،‬ص ‪.[696‬‬ ‫)‪ – (1‬سندس مدرسي ”احياُء العلوم“ جو بنياد مولنا حماد اللپپه هپپاليجوي رح جپپن‬ ‫پنهنجي هٿن سان رکيو هو‪ ،‬جيڪو اڄ تائين دين جي آبياري ڪندو رهي ٿو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬ڪڏهن ڪڏهن ته سندس لِء اها نوبت به آهيئ‪ ،‬جو کيس قتپپل ڪرڻ ۽ شپپهر‬ ‫بدر ڪرڻ جون به ڌمڪيون مليون‪ ،‬مگر خدا پاڪ سندس حپپامي ۽ ناصپپر هپپو؛ جنهپپن‬ ‫ڪري ديني دشمن سندس وار به ونگو ڪري نه سپپگهيا‪ .‬هميشپہ سپپندس زبپپان تپپي‬ ‫مخدوم شحيد عبدالرحيم گروهڙي رح جو هي بيت هوندو هو‪:‬‬ ‫”نه تو سرڪي پيتي‪ ،‬نه تو آئي چٽ؛‬ ‫کنهين پيو ُانهن سان‪ ،‬جنين پيتا مٽ‪“.‬‬ ‫)‪ – (1‬مولوي عبدالعزيز‪ ،‬مولنا صاحب جو صحيح جانشين آهي – ‪ 4‬اپريل ‪1980‬ع‬ ‫تي‪ ،‬سندس هٿ تي ڏهن غير مسلمانن‪ ،‬ڪلملو شپپريف پڙهپپي‪ ،‬اسپپلم قبپپول ڪيپپو‬ ‫آحي‪ .‬پاڻ مدرسي ۽ مسجد شريف جپپو احسپپن طريقپپي سپپان ڪم سپپرانجام ڏيئي‬ ‫رهيو آهي‪.‬‬

‫مولوي محمد قاسم مشوري‬ ‫] ولدت ‪1316‬هه = ‪1898‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫لڙڪاڻي جي قديم ديني درسگاه‪ ،‬مدرسه اهل سپپنت والجمپپاعت جپپو‬ ‫باني‪ ،‬مولنا محمد قاسم ولد حاجي محمپپد عثمپپان مشپپوري ‪ ،‬ضپپلعي‬ ‫لڙڪاڻي‪ ،‬تعلقي ڏوڪريَء جپپي ڳوٺ ”مشپپوري شپپريف“ ۾‪ ،‬سپپومر‬ ‫جي ڏينهن‪ ،‬ربيپپع الول ‪1316‬هپپه مطپپابق ‪1898‬ع ۾ تولپپد ٿيپپو‪ .‬ابتپپدا ۾‬ ‫قرآن پاڪ ناظران پنهنجي والد سڳوريَء وٽان پڙهي‪ 11 ،‬ورهين جپپي‬ ‫عمر ۾ عربي ۽ فاسيَء جپپا ڪتپپاب‪ ،‬سپپونو جتپپوئيَء جپپي بپپزرگ ۽ جيپپد‬ ‫عالم‪ ،‬ابوالفيض مفتي غلم عمر جتوئي رح )‪1833‬ع – ‪1935‬ع( وٽان‬

‫پڙهي‪ ،‬دستار – فضيلت ٻڌائين‪ .‬هڪ سال بعد شپپهدادڪوٽ ۾ ”مدرسپپه‬ ‫صديقيه“ مان عمپپدة العلمپپاُء ميپپان غلم صپپديق مي ڪڻ رح )‪1844‬ع–‬ ‫‪1905‬ع( وٽان روحاني فيض حاصل ڪندي‪ ،‬ڳوٺ واپس وريو‪.‬‬ ‫مولنا صاحب ٻاويهن ورهين جي عمر ۾ )‪1339‬هه( ظاهري علپپم جپپي‬ ‫تڪميپپل بعپپد‪ ،‬بهپپار وارن ڏينهپپن ۾‪ 17 ،‬شپپوال ‪1340‬هپپه مطپپابق ‪22‬‬ ‫فيبروري ‪1922‬ع تي‪ ،‬پنهنجي ڳوٺ ۾ ”مدرسپپو قاسپپميه“ نپپالي قپپائم‬ ‫ڪيو؛ جنهن جو افتتاح سندس شفيق استاد مولنا غلم عمر جتوئي رح‬ ‫ڪيو هو‪ .‬اڄ خدا جي فضل سان هن مدرسي مان سنڌ ۽ بلوچستان جا‬ ‫تقريبا ً پنجاه کن عالم سڳورا فارغ التحصيل ٿي نڪتپپا آهپپن‪ .‬ازانسپپواِء‬ ‫ڪيترائي قرآن پاڪ جا حافظ پڻ پڳ ٻڌي چڪا آهن‪.‬‬ ‫انهيَء لکڻ ۾ مبالغو نه آهي‪ ،‬ته سنڌ اندر هن مدرسي وڏا وڏا عالم پيپپدا‬ ‫ڪيا آهن‪ ،‬جن تفسير‪ ،‬حپپديث‪ ،‬فق پہ ۽ فتپپو ٰي وغيپپره تپپي وڏي دسپپترس‬ ‫حاصل ڪئي آهي‪ .‬ازانسواِء ايران‪ ،‬عراق‪ ،‬عربستان‪ ،‬ڪشمير ۽ پنجاب‬ ‫کان آيل خدا جا خاص ٻانها ڪشال ڪڍي‪ ،‬مولنا صاحب جي نظر فيپپض‬ ‫اثر کان مستفيض ٿيا آهن‪.‬‬ ‫مولنا مشوري صاحب جو درس دين ۽ دنيا لِء چڱائيَء جپپو پيغپپام آه‪.‬‬ ‫چيو اٿس‪ ،‬ته ”اسان کي پنهنجي خرابيپپن جپپي خپپبر نپپه پونپپدي آهپپي ۽‬ ‫خرابي پاڻ مان اسين تڏهن ئي ڪڍي سگهنداسون؛ جڏهپپن ُان خرابي پَء‬ ‫جي چٽيَء طرح واقفيت هونديسون‪ .‬جيڪو اندر سان اورڻ تپپي هريپپل‬ ‫هوندو‪ ،‬ميراقبي ۾ ويهندو هوندو‪ ،‬سوئي پنهنجون اوڻايون آئيني ۾ ڏسي‬ ‫سگهندو‪ “.‬پاڻ سپپنڌ جپپي عظيپپم روحپپاني پيشپپوا‪ ،‬پا ڳارا خانپپدان جپپي‬ ‫چشم و چراغ‪ ،‬قطب القطاب سيد امام الپپدين شپپاه راشپپدي قپپادري‬ ‫نقشبندي‪ ،‬سجاده نشپپين درگپپاه عپپاليه ٺله شپپريف )متصپپل بپپاقراڻي‬ ‫اسٽيشن( جي هٿ تي دست بيعت ڪري‪ ،‬خرقه – خلفت ڍڪيائين‪.‬‬ ‫وٽس وڏو ڪتب خانو آهپي؛ جنهپن ۾ سپون جپي تعپداد ۾ قلمپي ڪتپاب‬ ‫موجود آهن‪ .‬سندس ڪجهه تصنيفات به آهپپن‪ ،‬جپپن جپپا نپپال هپپن ريپپت‬ ‫آهني‪” :‬معلم الفرائض“ )ورثي بابت ورهاست جا شرعي مسپپئل بيپپان‬ ‫ڪيل آهن(‪” ،‬رحمتي رات شب بپپرات“ )شپپعبان مهينپپي جپپي ‪ 15‬رات‬ ‫جي فضيلت بيان ٿيل آهي(‪” ،‬ارشاد العباد“ )منجهس ”ض“ ۽ ”ڏ“ جي‬ ‫پڙهڻي ۽ ”مخپپرج“ بپپابت سپپمجهاڻي آيپپل آهپپي(‪” ،‬اتحپپاف الشپپراف“‬ ‫)اوقاف بابت هداتيون(‪” ،‬هديته البرار فپپي ان المصپپطف ٰي نورالنپپور“‬ ‫)آنحضرت صلعم جن جي نور هجڻ بابت قرآني دليل ڏنل آهن(‪” ،‬حزب‬

‫البحر“ )وظيفن ۽ زڪوات بابت(‪” ،‬دلئل الخيرات“ )مپپديني پپپاڪ مپپان‬ ‫مليل صحيح نسخي جي نشپپاندهي ۽ پڙهپڻ بپابت فپپائدن جپپو فرمپپان(‪،‬‬ ‫”نقحات الڪرامات“ )ملغوظات پي سائين روضي ڌڻيپَء جپپا(‪” ،‬ضپپياُء‬ ‫الهپپد ٰي“ )شپپيعه عقيپپدي جپپي رد ۾ لکيپپل(‪” ،‬معپپراج نپپامي جديپپد“‬ ‫)آنحضرت صپلعم جپن جپو معپراج – قپرآن ۽ حپديث جپي روشپني ۾(‪،‬‬ ‫”پرده عورت المعروف به الستر زينپپت النسپپاِء“ )عپپورتن جپپي پپپردي‬ ‫بابت شرعي حڪم( ۽ ”مواعظ القاسميه“ )سپپندس واعپپظ ۽ تقريپپرن‬ ‫تي مشتمل(‪ .‬ازانسواِء ”فتح الله الورود في تحقيپپق امپپراة المفقپپود“‬ ‫”نهج الصواب في تعقيق المراب“‪” ،‬فتو ٰي قاسميه“ )فقہ جپپا مسپپئل(‪،‬‬ ‫”تفصير قاسميه“‪” ،‬ڪتاب في بحث الرضاع“‪” ،‬نفي الريب فپپي بحپپث‬ ‫علم الغيب“‪” ،‬ڪتاب في بحث تقصيص اللحية“‪” ،‬الدليل المعقول في‬ ‫تحريم الطول“ ”هدايت الناس فپپي جپپواز الميلد والعپپراس“‪” ،‬قطپپع‬ ‫المشاجرت في تحقيق حرمة المصا هرة“ ”بنات النبي صلي الله عليپپہ‬ ‫وسلم“‪” ،‬اليڪشن متعلق شرعي نقطه نظر ۽ ”ڪتاب فپپي الطريقپپت‬ ‫القادريه والنقشبنديه“ وغيره پڻ قلمي صورت ۾ وٽس تيار آهن‪.‬‬ ‫پاڻ هفتي جي اٺن ڏينهن ۾‪ :‬جمعي کپپان علوه ڇنڇپپر‪ ،‬سپپومر ۽ ا ڱارو‬ ‫ديني درس ۾ صرف ڪندو آهي‪ .‬خميس جو ڏينهن‪ ،‬ڏيهي خپپواه پرڏيهپپي‬ ‫پانڌيئڙن لِء شرعي فتوائون‪ ،‬مسائل‪ ،‬تحريرون ۽ عام فيصلن لِء مقرر‬ ‫آهي‪ .‬آچر جو ڏينهپپن دعپپا تعويپپذ ۽ اربپپع جپپو سپپج خپپاص ذ ڪر ف ڪر ۽‬ ‫جماعت کي حلقه ۾ آ ڻي‪ ،‬روحپپاني طپپرح درس و تپپدريس ۾ گذارينپپدو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫سندس صحبتي‪ ،‬حافظ امپپام بخپپش سپپومرو رح ]‪1895‬ع – ‪1968‬ع(‬ ‫هو‪” .‬خلفت تحريڪ“ ۽ ”قيام پاڪستان“ ۾ مشوري صاحب جپپو خپپاص‬ ‫حصو آهي‪ .‬پاڻ نه صرف تحريڪن ۾ سرگرم رهيو آهي‪ ،‬پپپر مپپالي مپپدد‬ ‫به ڏنائين‪” .‬انجمن اسلم صديقي لڙڪاڻو“ جو صدر پڻ آهي‪ .‬ورهاڱي‬ ‫بعد‪ ،‬مهپاجرن جپي آبپاد ڪاريَء ۾ پپڻ دل و جپان سپان مپددگار بڻيپو‪.‬‬ ‫حاجي علي محمد ۽ حافظ محمد المعروف ”نالي مٺو“ سپپندس نرينپپه‬ ‫اولد آهن‪.‬‬ ‫)‪” – (2‬مشوري“‪ ،‬مشهور بلوچ قبيلي جي شاخ ”رند“ مان آهن‪.‬‬ ‫)‪” – (3‬مشوري ڳوٺ‪ ،،‬تعلقي ڏوڪريَء ۾‪ ،‬ريلوي اسٽيشپن مشپوري شپريف جپي‬ ‫اولهين طرف ٻن فرلنگن تي ۽ لڙڪاڻي شهر کان ڇهن ميلن جپپي مفاصپپلي تپپي‪،‬‬

‫رائيپپس ڪئنپپال جپپي ڪنپپاري تپپي واقپپع آهپپي ]”تاريپپخ مختصپپر مدرسپپه“ – مولپپوي‬ ‫قمرالدين مغيري بلوچ‪1397 ،‬هه )‪1977‬ع(‪ ،‬صفحو ‪.[3‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:16 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولوي نورالدين ”مسرور“ بلوچ ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫مولوي نورالدين ”مسرور“ بلوچ‬ ‫] ‪1918‬ع – ‪1976‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مولوي نورالدين ”مسپپرور“ ولپپد تو ڪل علپپي خپپان بهل ڪاڻي بليپپدي‬ ‫بلوچ‪ ،‬تعلقي ڪنڌڪوٽ )جيڪب آباد( جي ديهه شيران ۾ ڳوٺ ”عظيپپم‬ ‫خپپان بهل ڪاڻي“ ۾‪ 4 ،‬محپپرم الحپپرام ‪1337‬هپپه مطپپابق ‪ -12‬اپريپپل‬ ‫‪1918‬ع تي جنم ورتو هپپو‪ .‬شپپروعات ۾ دينپپي درس ميپپر حپپاجي نهپپال‬ ‫خان باجڪاڻيَء ڳوٺ ۾ عربيَء جا ابتدائي ڪتپپاب مولنپپا محمپپد مپپراد‬ ‫بهلڪاڻيَء پڙهايس؛ ۽ صرف و نحو ۽ فقہ ۾ ڪنز وغيره جا ڪتاب مولنا‬ ‫محمد علي کوسي وٽان پورا ڪيائين‪ .‬ڪجهپپه وقپپت لِء ”ٺيڙهي پءَ جپپي‬ ‫مدرسي“ )خيرپور ميرس( مان مولنپپا حپپبيب اللپپه جپپون خپپدمتون بپپه‬ ‫حاصل ڪيائين‪ .‬آخر ‪1363‬هه )‪1944‬ع( ۾ تعلقي ٺل جي ڳوٺ‪ ،‬دليپپل‬ ‫خان بنگلڻيَء مان باقي ڪتاب پورا ڪري‪ ،‬مولنا عبپپدالعلي عپپودويَء‬ ‫وٽان دستار– فضيلت ٻڌائين‪ .‬پوِء استاد جي اجازت سان ڳوٺ ۾ دينپپي‬ ‫درس ڏيڻ لڳو‪ .‬عارضي گرانٽ ملڻ سبب ڪجهپپه وقپپت لِء سپپرڪاري‬ ‫طرح ”معلم“ به ٿي ڪم ڪيائين‪.‬‬ ‫مولوي صاحب ‪1951‬ع ۾ حج بيت الله شريف جي زيپپارت لءِ چپپار آنپپا‬ ‫کيسي ۾ کڻي‪ ،‬پيادل روانو ٿيو؛ ۽ آڪٽوبر ‪1952‬ع ۾ واپس ماڳ موٽيپپو‪.‬‬ ‫حج جي سربستو احوال بلوچي نظم ۾ قلمبند ڪيائين‪ .‬عربي‪ ،‬فارسي‪،‬‬ ‫سنڌي ۽ اردو زبانن جي به خاصي ڄاڻ هيس – ‪1958‬ع تائين مدرسپپي‬ ‫۾ درس و تدريس سان گڏ‪ ،‬طب کي به حاصل ڪندو رهيپپو – ‪1960‬ع ۾‬ ‫بنيادي جمهوريتن جي هلچل ۾ پڻ بهرو ورتائين‪ .‬شاعريَء جي سلسپپلي‬ ‫۾ مولنپپا ”مسپپرور“ صپپاحب جپپا بپپي انپپداز نظپپم ملپپن ٿپپا‪ .‬ازانسپپواِء‬ ‫”مسپپروري گفتپپار“ )‪1944‬ع(‪” ،‬عطپپاب صپپادقيته‪ ،‬جپپواب لزميتپپه“ )‬ ‫‪1948‬ع(‪” ،‬ائٽم بپپي نظيپپر بپپر تپپوب مفلپپح شپپرير“ )مولپپود ‪1956‬ع(‪،‬‬

‫”سپپپروري انقلب“ )‪1970‬ع ۽ ”ديپپپوان مسپپپرور“ )‪1974‬ع( نپپپالي‬ ‫سندس ڪتاب به پڌرا ٿيل آهن‪.‬‬ ‫پاڻ پني عاقل )سکر( جي جيد عالم ۽ بزرگ‪ ،‬مولنا حماد الله هپپالجوي‬ ‫رح جو عقيدتمند هو؛ ۽ ديوبند عالمن سپپان سپپندس نپپاتو هپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫همعصر ۽ سهيوڳي‪ :‬مير صبح صادق خان کوسو‪ ،‬مير علي نپپواز خپپان‬ ‫کوسو‪ ،‬مولوي غلم رسول بجاراڻي‪ ،‬حاجي رشيد احمد خپپان سپپيال ۽‬ ‫مولوي عمرالدين کوسو هئا‪ .‬پڇاڙيَء ۾ هڪ ڊگهي بيماريءَ دوران‪18 ،‬‬ ‫جمادي الثاني ‪1397‬هه مطابق ‪ 31‬جنوري ‪1976‬ع تي سپپول اسپپپتال‬ ‫ڪراچيَء ۾ منجهند ڌاري وفات ڪيائين؛ ۽ ڳوٺ ۾ عزيزن سان گڏ آڻي‬ ‫آرامي ڪيائونس‪.‬‬ ‫”مسرور“ مرحوم پٺيان پنج پپپٽ )عبپپدالقادر‪ ،‬عبدالواحپپد‪ ،‬عبپپدالغفور‪،‬‬ ‫عبدالشڪور ۽ عبدالعلم( ۽ ٽي نياڻيون ڇڏيون آهپپن‪ .‬پپپاڻ ه پڪ همپپدرد‪،‬‬ ‫سخي‪ ،‬رحمدل‪ ،‬فياض‪ ،‬مهمپپان نپپواز ۽ پرهيزگپپار سپپني مسپپلمان هپپو‪.‬‬ ‫دنيوي للچن کان پري ۽ خدا واسطي دوستي رکندڙ عظيم انسان هو‪.‬‬ ‫هيٺ سندس هڪ ”مولود“ نموني طور ڏجي ٿو‪-:‬‬ ‫تو مٿي مرسل ڪيو مول نبوت کي ختم‪،‬‬ ‫آبرو انسان جو تنهنجي ڪري ٿيو آ اتم‪.‬‬ ‫سڀ سڪا ساوا ٿيا تنهنجي اچڻ سان اي مٺا‪،‬‬ ‫نانَء پنهنجي سان ڌڻي شامل ڪيو تنهنجو اسم‪.‬‬ ‫خوش ٿيو آ باغ ۽ گل ڦل ٽڙي گلزار ٿيا‪،‬‬ ‫ڀل خوشيَء سان ئي پيوٽهڪي سدا عرب و عجم‪.‬‬ ‫ڪيو خدا معراج جو سهڻو سفر توکي عطا‪،‬‬ ‫۽ وري خاوند کنيو تنهنجي حياتيَء جو قسم‪.‬‬ ‫شان تنهنجي کي وڌائڻ لهء ڌڻي توکي چيو‪،‬‬ ‫تون آهين خيرالبشر ۽ امتي خيرالمم‪.‬‬ ‫تون ائين فتنه دفع ٿيا لڙ ٽري ويو ملڪ مان‪،‬‬ ‫ٿو چٽي شيطان کي نعرو هڻي هر دم نجم‪.‬‬ ‫ماٺ ڪر ”مسرور“ آ شان نبي بي انتها‪،‬‬ ‫پڙهه مٿي ڪلمو نبيَء تي ڪر ختم پنهنجو نظم‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬ننڍپڻ ۾ کيس ”نوراني“ نالي سان سپڏيندا هئا؛ جنهپپن کپپي دينپپي تعليپپم ڏينپپدڙ‬ ‫پهرين استادن مولنا محمد مراد بهلڪاڻيَء بدلئي ”“نورالدين“ سڏڻ لڳو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬محترمه ارصلح ”عاجز“ باجڪاڻي بلوچ جي چوڻ مطابق‪” :‬اڃا ڪافي مپپواد‬ ‫قلمي صورت ۾ سندس پونيرن وٽ پيل آهي‪.‬‬

‫)‪ – (2‬مولوي عمرالدين کوسو صاحب ”احوال مسپپرور“ جپپي دسپپتيابيَء ۾ خاصپپي‬ ‫مدد ڪئي آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:15 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫موهن فقير آهوجا ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫موهن فقير آهوجا‬ ‫] ‪1845‬ع – ‪1925‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫صوفي موهن لعپپل پپپٽ پريمپپداس آهوجپپا جپپو‪ ،‬تعلقپپي ل ڙڪاڻي جپپي‬ ‫ڳوٺ عاقل خالد ۾‪ 17 ،‬ڊسمبر ‪ 1845‬تي جنم ٿيو هپپو‪ .‬ننڍپ پڻ کپپان ئي‬ ‫ڳوٺ ۾ پتا سان گڏ هٽ هلئيندو هو‪ .‬سپپندس طپپبيعت شپپروعات کپپان‬ ‫ئي صپپوفين جپپي صپپحبت ۽ سپپاڌن ڄپپي سپڪ ۾ گپپذاري‪ .‬انهيپَء ڪري‬ ‫نوشهري فيروز جپپي نقشپپبندي بپپزرگ‪ ،‬شپپاه نصپپير الپپدين صپپوفي رح‬ ‫)وفپپات ‪1318‬هپپه = ‪1900‬ع( جپپو معتقپپد ٿيپپو‪ .‬سپپڄي زنپپدگي راڳ ۽‬ ‫ويراڳ ۾ صرف ڪندي‪ ،‬آخر عمر ل ڙڪاڻي شپپهر جپپي اوڀپپارين طپپرف‬ ‫اوتارو )نڪيو( اڏي گذارڻ لڳو – ‪ 18‬شعبان ‪1223‬هه مطابق ‪ 12‬مارچ‬ ‫‪1925‬ع تي سيوهڻ شريف ۾ پرلوڪ پڌاريائين‪ .‬مسپپلمانن کيپپس دفنپپائڻ‬ ‫ٿي چاهيو ۽ هندن سندن ڪريا ڪرم ڪرڻ پئي گهريپپو‪ .‬بپپالخر سپپيوهڻ‬ ‫شريف ۾ سندس سماڌي جوڙي وئي‪ .‬سپپنڌي ۽ هنپپدي زبپپانن ۾ سپپندس‬ ‫ڪلم ملي ٿو‪ ،‬جيڪو سمورو تصوف جي رنگ ۾ رتل آهي‪ .‬نموني طور‬ ‫سندس هڪ ڪافي هيٺ ڏجي ٿي‪-:‬‬ ‫سپپپپپپڪ سپلمپپپپپپپپپپپپپپن سپپپپپپاڻ‪ ،‬للپپپپپپپپپپپپپپپپن ڪپپپپين لپهپپپپي‬ ‫ٿپپپپپپپپپپپي‪.‬‬ ‫وسائج وري اچي‪ ،‬سندو ڀوريَء ڀاڻ‪.‬‬ ‫درد وندن جي دل کي‪ ،‬ڏسڻ تنهنجو ڏاڻ‪.‬‬ ‫ويٺي آهيان واٽ تي‪ ،‬پرين پسائج پاڻ‪.‬‬ ‫هج هميشہ هجن ۾‪ ،‬سدا ”موهن“ ساڻ‪.‬‬

‫)‪” – (1‬آهوجا“ )‪ ،(Ahuja‬سنسڪرت زبان جو لفظ آهي‪ ،‬جيڪو نحوي لحپپاظ کپپان‬ ‫”اسلم خاص“ آهي‪ .‬هن نالي سان هندن جي ذات آهپپي‪ ،‬جي ڪا ديپپوان آڏو مپپل پپٽ‬ ‫کلو مل جي نسل مان ”آهوجا“ ۽ ”ماکيجا“ نکون نڪرن ٿيون‪ .‬سپپنڌ جپپي حيپپدرآباد‪،‬‬ ‫شڪاپور‪ ،‬لڙڪاڻو‪ ،‬نواب شاه ۽ جيڪب آباد ضلعن ۾ ”آهوجا“ ذات زيپپاده ملپپي ٿپپي‪.‬‬ ‫آهوجا نهايت شريف‪ ،‬ڌرمي قسم جا ماڻهو‪ ،‬راسخ العقيدت‪ ،‬وچن جا پختا ۽ تجارتي‬

‫ذهن رکندڙ ٿين ٿا‪] .‬سنڌ جي هندن جپپي تاريپپخ )ڀپپاڱو پهريپپون( – ڀيرومپپل مهرچنپپد‬ ‫آڏواڻي‪1945 ،‬ع‪ ،‬صفحو ‪.[15‬‬

‫ميان جان محمد ”فدا“ عباسي‬ ‫] ‪1885‬ع – ‪1921‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سنڌ جي سماجي زندگيَء جو هڪ اڻ وسپپرندڙ هيپپرو‪ ،‬وسپپيع مطپپالعي‪،‬‬ ‫وسيع فڪر ۽ وسيع مشرب وارو صپپاحب – ديپپوان شپپاعر‪ ،‬ميپپان جپپان‬ ‫محمد ”فدا“ ولد فيض محمد عباسي‪ ،‬ضلعي دادو‪ ،‬تعلقپپي ڪڪڙ جپپي‬ ‫ڳوٺ ”ٻورڙي شپپريف“ ۾‪ 19 ،‬شپپوال ‪1303‬هپپه مطپپابق ‪ 4‬سپپيپٽمبر‬ ‫‪1885‬ع تي تولد ٿيو هو‪ .‬اڃا ڇهن ورهين جپپو مپپس ٿيپپو‪ ،‬تپپه ‪1891‬ع ۾‬ ‫ڳوٺ جي اسڪول ۾ پرائمري تعليم جو آغاز ڪيائين‪ .‬چار درجا سپپنڌي‬ ‫پاس ڪري‪1895 ،‬ع ۾ تعلقي دادوَء جي ڳوٺ ”ٽ ڳا“ ۾ مولنپپا قاضپپي‬ ‫جان محمد صاحب قريشي وٽان فارسيءَ جي سکيا ورتائين‪ .‬سال کن‬ ‫جي قليل عرصي اندر پارسيَء جا ابتدائي ڪتاب ۽ قرآن پاڪ نپپاظنران‬ ‫سان گڏ فقہ جي ڄاڻ به حاصل ڪري ورتپپائين‪ .‬سپپتت ئي ذهپپانت جپپي‬ ‫زور تپپي سپپنڌي تعليپپم طپپرف تيزيپپَء سپپان تپپوجہ ڏينپپدي‪1900 ،‬ع ۾‬ ‫شڪارپور مان ورنيڪيولر امتحان به پاس ڪيائين پوِء عارضي طپپرح ‪9‬‬ ‫روپيه درماه معاوضي سان تعلقي لڙڪاڻي ۾ ماستر مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:12 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ميان حامد الله ”حامد حضوري“ تونيو رح ‪ -‬ميم ڻ‬ ‫عبدالغفور سن ڌي‬

‫ميان حامد الله ”حامد حضوري“ تونيو رح‬ ‫] ‪1798‬ع – ‪1873‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫زميني جو محتهد‪ ،‬روحاني رهبر‪ ،‬صاحب دل صوفي بزرگ‪ ،‬اهل اللپپه ۽‬ ‫جيد عالم‪ ،‬ميروخپپان جپپو مپپور‪ ،‬ميپپان حامپپد اللپپه ”حامپپد“ المعپپروف‬

‫”حامد حضوري“ ولد ميان روشن علي تونيو‪ ،‬پهرين شپپوال ‪1213‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 12‬جنوري ‪1298‬ع تي ميرو خان‪ ،‬ضلعي لڙڪاڻي ۾ تولد ٿيو‪.‬‬ ‫سندس ابتدائي تعليم والد بزرگوار وٽپپان شپپروع ٿپپي؛ جنهپپن ۾ عربپپي‪،‬‬ ‫فارسي ۽ سنڌي زبانن ۾ خاص مهارت حاصل ڪيائين‪ .‬بلوغت تي رس پڻ‬ ‫سان پيري مريديَء جو سلسلو وڌايائين؛ جنهن کان لغپپاري نپپوابن کپپي‬ ‫سخت چڙ لڳي؛ ۽ ساڻس ُاچاٽ ڪرڻ شپپروع ڪيپپائون‪ .‬نپپتيجي طپپور‬ ‫تونيه فقيرن جي زميپپن تپپي نپپاجزئ قبضپپا ڪرائڻ‪ ،‬وس پڄنپپديَء آهپپر‬ ‫سندسن پاڻي بند ڪرائڻ ۽ هٿرادو کوٽ پيپپدا ڪري‪ ،‬سپپندس زمينپپون‬ ‫غيرآٻاد بڻائي ڇڏيائون‪ .‬هي اهو وقت هو‪ ،‬جڏهپپن سپپنڌ تپپي ميپپرن جپپي‬ ‫زوال جو سج اڀري چڪو هپپو‪ .‬هپپوڏانهن بروهيپپن جپپو وڏو ڪڻڪ نپپواب‬ ‫سهراب خان لغاريَء تي چڙهائي ڪري آيو؛ جنهن ڪري سندن طاقت‬ ‫کي ڪمزور بڻائي ڇڏيو‪ ،‬ويپپتر ميپپان حامپپد حضپپوريَء جپپي دلپپي رنپپج‪،‬‬ ‫سندن نانُء نشان به مٽائي ڇڏيو‪.‬‬ ‫هن رفيع الدرجات جي فيض ۽ ولدت جي واس چپپوڏس چپپانڊاڻ ڪري‬ ‫ڇڏي‪ .‬سندس زندگيَء جو مقصد ”الهي عبادت ۽ خدا جي مخلوق جي‬ ‫اصلح“ ڪرڻ هو‪ .‬پاڻ اڪثر قپرآن پپاڪ ۽ مطپالعي ۾ مصپورف رهيپو؛ ۽‬ ‫واندڪائيَء جي وندر‪ ،‬کيتيَء جي نظرداري هو‪ .‬سند نظپپر فيپپض اثپپر ۽‬ ‫دعا سان ابڙا‪ ،‬ڀٽي‪ ،‬دايا‪ ،‬گهلجا‪ ،‬مپاڇي‪ ،‬مڱريپا‪ ،‬مپپوچي‪ ،‬ميمپڻ ۽ خپود‬ ‫تونيه فقير به پري پري کان لڏي اچي ميرو خان ۾ مقيپپم ٿيپپا‪ .‬مسپلمان‬ ‫کان علوه هندن جو به مٿس وڏو اعتقپپاد هپپو‪ .‬زنپپدگيَء جپپو وڏو حصپپو‬ ‫درس و تدريس ۾ صرف ڪيائين‪ .‬زماني جي حالت کپپي نهپپايت صپپبر ۽‬ ‫استقلل سپان سپهندو رهيپو‪ .‬صپوم صپلوات جپي پابنپدي ڪنپدي‪77 ،‬‬ ‫ورهين جي ڄمار سنبري‪ 5 ،‬شوال ‪1290‬هه مطابق ‪ 3‬نومپپبر ‪1873‬ع‬ ‫تي خدا کي پيارو ٿي ويو‪ .‬کيس ميرو خان شهر ۾ جاِء ڏني وئي‪ ،‬جي ڪو‬ ‫اڄ عام و خاص لِء زيارت گاه سڏجي ٿو‪ .‬روزانو ڪيترائي معتقپپد هپپت‬ ‫اچي پنهنجي عقيدت جو اظهار ڪن ٿا‪.‬‬ ‫ميان حضور بادشاه جي زندگي زهد ۽ عبادت‪ ،‬رشد ۽ هدايت ۾ گپپذري‪.‬‬ ‫سندس تيز بهدف هئي‪ .‬زبان مبارڪ مان لفظ نڪتو مس‪ ،‬الهي درگاه‬ ‫۾ قبول پئجي وينپپدو هپپو‪ .‬تفسپپير‪ ،‬حپپديث ۽ فقپہ جپپي وڏي ڄپپاڻ هيپپس‪.‬‬ ‫طبيعت ۾ جلئي ۽ بي پرواهي حد درجي جي هيس‪ .‬جوانيءَ ۾ شپپاعري‬ ‫به ڪيائين‪ .‬فارسيَء ۽ سنڌي زبانن ۾ سندس مداحون‪ ،‬مناجاتون‪ ،‬ٽيهپپه‬ ‫اکريون ۽ مولود چيل آهن‪ .‬ازانسواِء ڪافون‪ ،‬غپپزل ۽ مرثيپپا بپپه مرتپپب‬

‫ڪيا هائين‪ .‬پاڻ شڪل شباهت جو سهڻو‪ ،‬قد و چٿرو‪ ،‬بت ڀريل ۽ پوري‬ ‫رنپپگ تپپي مپپائل هپپوس‪ .‬ڏاڙه گهپپاٽي‪ ،‬سپپفيد ۽ چپپاپهين‪ ،‬وار شپپرعي ۽‬ ‫هميشه سفيد پوشاڪ پهرندو هو‪ .‬سندس چهري مپپان نپپور پيپپو ٻڪنپپدو‬ ‫هو‪ .‬چار چل به ڪڍيائين‪.‬‬

‫)‪ – (1‬ميروخان جو شهر‪ ،‬رئيس ميروخان ولد محمد يوسف لغاريَء جو ٻڌايل آهي‪.‬‬ ‫ميرن جي پوياڙيَء ۾‪ ،‬چانڊڪا پرڳڻي ۾ نپپواب سپپهراب خپپان لغپپاري سپپندس پپپاران‬ ‫ايلچي ٿي آيو‪ .‬هن پنهنجي جدا دڻي قائم ڪئي‪ ،‬جيڪو “خان جوڳوٺ“ سڏجڻ لڳو‪.‬‬ ‫رئيس ميروخان سندس قريبي لڇ مان هو‪ .‬کيس تعلقي شهدادڪوٽ ۾ ڪافي زمين‬ ‫هئي؛ جنهن جي وچ تي ”ميرو خان“ ٻڌرايو هئائين‪ .‬نهايت غيرتمند ۽ جانٺو جوان هو‪.‬‬ ‫اڪثر منهنجي عزيزن جي عياشين تي غصو کائيندو هو‪ .‬سندس ڀپپاُء ميهپپر علپپي پ پڻ‬ ‫جوشيلو‪ ،‬جذباتي مڙس هو )جنهن جي نالي سان ”ميهڙ عليپَء جپو مقپام“ مشپهور‬ ‫آهي(‪ .‬سنڌ ‪1916‬ع ۾ هن ڳوٺ کي تعلقو بڻايو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬ميان صاحب‪ ،‬ٻنهي جهانن جپپي سپپردار جپپي ڪچهريپَء ۾ وينپپدڙ هپپو‪ .‬انهيپَء‬ ‫سعادت سببان ”حضوري بادشاه“ سڏيو وڃي ٿو‪] .‬ميان حامد الله ”حامد“ تونيو رح‬ ‫– ميمپپڻ عبپپدالغفور سپپنڌي‪” ،‬الرحيپپم“ )جلپپد ‪ ،9‬نمپپبر ‪ (4-3‬سپپيپٽمبر – آڪٽپپوبر‪،‬‬ ‫‪1979‬ع‪ ،‬ص ‪.[6‬‬ ‫)‪ – (1‬چوڻ ۾ اچي ٿو‪ ،‬ته ميرو خان جي آس پاس – سابن کان لغارين جا وڏا ڳوٺ‬ ‫ٻڌل هئا‪ ،‬جيڪي حضوري بادشاه جي پٽ پاراتن سببان جلد ئي نيست ۽ نابد ٿي ويا‪.‬‬ ‫اهوئي سبب آهي‪ ،‬جو اڄ تائين ميرو خان شهر ۾ نالي ماتر به لغارين جپپو ڪو گهپپر‬ ‫باقي نظر نه ٿو اچي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:11 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ميان سرفراز ڪلهو ڙو ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫ميان سرفراز ڪلهوڙو‬ ‫] ‪1751‬ع – ‪1777‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ميپپران سپپرفراز خپپان ولپپد ميپپان غلم شپپاه ڪلهپپوڙو غالب پا ً‪1165‬هپپه‬ ‫مطپپابق ‪1751‬ع ڌاري حيپپدرآباد ۾ ڄپپائو هپپو‪ .‬ابتپپدائي تعليپپم ۾ عربپپي‪،‬‬ ‫فارسي ۽ اردوَء جي سکيا ورتائين؛ جنهن کپپان پپپوِء انگريپپزي علپپم لءِ‬ ‫استاد به رکيائين‪ .‬ذهين به حد درجپپي جپپو هپپو‪ .‬ننڍپ پڻ ۾ ئي شپپعر چپپوڻ‬ ‫شروع ڪيائين – ‪ 22‬ورهين جي عمپپر )‪1772‬ع( ۾ سپپنڌي جپپي گپپاديءَ‬ ‫تي ويٺو‪ .‬کيس ڀاڳ نه ڀيڙايو؛ جنهن ڪري ڪنپپن جپپو ڪچپپو ٿپپي‪ ،‬وزيپپر‬ ‫راڄي ليکي جي چرچ تي‪ ،‬وفادار ساٿين جا سر قلم ڪرائي ڇڏيپپائين‪.‬‬

‫نتيجي طور ٽالپرن ۽ بلپپوچن ۾ اچپپي ڦپپوٽ پئي؛ جنهپپن ڪري مجبپپورا ً‬ ‫کيس ‪1775‬ع ۾ تخت تان لهي‪ ،‬حيدرآباد جي قلعي اندر قيد ڪيو ويو‪.‬‬ ‫قيد ۾ سندس اکين جي بينائي به ختم ڪرائي وئي؛ جنهن ڪري لچپپار‬ ‫ٿي پيو‪ .‬کانئس پوِء سپپندس ڀپپاُء ميپپان محمپپود عپپرف محمپپد ابپپا خپپان‬ ‫)وفات ‪1190‬هه(‪ ،‬چپپاچس غلم النپپبي خپپان ۽ عبپپدالنبي خپپان )وفپپات‬ ‫‪1220‬هه( تحت تي ويٺا‪.‬‬ ‫ميان سرفرا خان نپور جپي چٽپائي وڃپائڻ بعپد شپاعريَء کپي مشپغلو‬ ‫بڻايائين‪ .‬سندس ڪلم فارسي زبان ۾ ڪثير التعداد آهپپي‪ .‬البتپپه سپپنڌي‬ ‫زبان ۾ چيل اسان کي سندس هڪ ”مدح“ ملي ٿي‪ ،‬جنهن کي قيد جي‬ ‫ڪوٽن ۾ رهندي‪ ،‬نهايت انتهائي سوز ۽ رقت وچان‪ ،‬اندر جي ُاٻڙاڪ آواز‬ ‫مان چيو اٿس‪ .‬مذڪوره مداح دکدائڪ لهجي ۾‪ ،‬بنا ڪنهن اٽڪ جي لس‬ ‫پڙهي سگهجي ٿي‪ .‬موزون ڪلم جپپي سلسپپلي ۾ غالب پا ً سپپنڌي زبپپان ۾‬ ‫کيس ”شروعاتي مداح“ کڻي چئجي‪ ،‬ته بيجاِء نه ٿيندو‪ .‬هن مپپداح جپپو‬ ‫بنيادي وراڻو‪” :‬ڀل ڄام هن غلم ستتندو ستتوال ست ڻج تتتون“ –‬ ‫غير فاني ۽ پر اثر آهي‪ .‬سپپنڌ ۾ هپپن مپپداح وڏي مقبپپوليت ورتپپي آهپپي‪،‬‬ ‫ايتري تائين جو اڄ به مشڪل مهل ۾ هپپن مپپداح کپپي پڙهيپپو وڃپپي ٿپپو‪.‬‬ ‫اهڙيَء طرح ميان صاحب جپپي فارسپپي غزلپپن تپپي مشپپتمل شپپاعري‪،‬‬ ‫حافظ شيرازي رح )‪1320‬ع – ‪1389‬ع( جي تتبع تي ترتيب ڏنل آهپپي‪.‬‬ ‫ازانسواِء فني پخنگي‪ ،‬فڪر جي گهرائي‪ ،‬درد ۽ سوز وغيره‪ ،‬مداح کپپي‬ ‫سپپنڌي ادب ۾ وڏي تپپاثر‪ ،‬روانپپي‪ ،‬دلڪشپپي ۽ ه پڪ عظيپپم ۽ غيپپر فپپاني‬ ‫شاهڪار جي حيثيت بخشي آهي‪.‬‬ ‫حياتيَء کيس مهلت نه ڏنپپي؛ جنهپپن ڪري ڦپپوه جپپوانيَء ۾‪1191 ،‬هپپه‬ ‫مطابق ‪1777‬ع ڌاري کيس قيد ۾ ئي قتپپل ڪرايپپو ويپپو‪ .‬هيپپٺ سپپندس‬ ‫مداح مان نمونو پيش ڪجي ٿو‪-:‬‬ ‫بسم الله‪ ،‬لڳ الله‪ ،‬محمد شاه‪ ،‬ڪر پناه پرين تون‪،‬‬ ‫منجهه درگاه‪ ،‬ڪيم آه‪ ،‬مٿي راه رسين مون‪:‬‬ ‫ڀل ڄام هن غلم سندو سوال سڻج تون‬ ‫آهيان ڏڏ‪ ،‬غمن گڏ‪ ،‬سچا سڏ‪ ،‬سڻج تون‪،‬‬ ‫پسي پاڻ‪ ،‬ڪرم ساڻ‪ ،‬ڏکيا ڏاڻ‪ ،‬ڏئين مون‪:‬‬ ‫ڀل ڄام هن غلم سندو سوال‪ ،‬سڻج تون‪.‬‬ ‫)‪” – (1‬ڪلهوڙا“ سنڌ جي خاص قوم آهي؛ جنهن ‪1719‬ع کپپان ‪1782‬ع تپپائين سپپنڌ‬ ‫تي حڪومت ڪئي آهي‪ .‬سندس نسبو ڳانڍاپو آنحضرت صلي الله عليه وسپپلم جپپن‬

‫جي چاچي حضرت عباس بن عبدالمطلب جن سان ملي ٿو‪ ،‬جيڪو سلسپپليوار هپپن‬ ‫ريت آهي‪ :‬ميان سرفرا بن ميان غلم شاه بن ميان نور محمد بن ميپپان يپپار محمپپد‬ ‫بن ميان نصير محمد بن ميان الياس بن ميان محمد دائود بن ميان آدم شپپاه شپپهيد‬ ‫]خدا يار خاني ميان سپپرفراز خپپان ڪلهپپوڙو انسپپٽيٽيوٽ آف سپپنڌالجي‪ ،‬ڄامشپپورو‬ ‫)سنڌ(‪1980 ،‬ع‪ ،‬ص ‪ ....[9‬بن ميان نور شاه عرف گجن شاه بن ميان صاحبڏنو بپپن‬ ‫ميان جان محمد بن طاهر بن رانع بن شاه محمد بن ابراهيم بپپن محمپپد بپپن طپپاهر‬ ‫بن چنيہ بن قائم بن طاهر بن احمد بن جاهره بن قائم بپپن عبپپدالرحمان بپپن عبپپاس‬ ‫بن مامون بن هارون بن ابو عبدالله مهدي بن ابو جعفر منصور بن محمد بپپن علپپي‬ ‫بن عمدالله بن سيد المصر بن حضپپرت عبپپاس رضپپه ]مهپپراڻ )سپپوانح نمپپبر( ‪/4-3‬‬ ‫‪1957‬ع‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪ ،‬ص ‪ ،]213‬رچرڊ فرانسز برٽن )‪1821‬ع – ‪1890‬ع( جي‬ ‫کوجنا موجب‪” :‬ڪلهوڙا“ سنڌ جي چنا قوم ۽ هندن جپپي نسپپل مپپان آهپپن‪ .‬انگريپپزي‬ ‫راڄ ۾‪ ،‬برصغير جي آدمشاريَء دوران کين ”ڄاموٽ“ ڄاڻايو ويپو آهپي‪ ،‬مگپر سپنڌ ۾‬ ‫هو پاڻ کي ”عباسي“ سڏائين ٿپپا“ ]سپپنڌ ۽ سپپنڌو مپپاٿريَء ۾ وسپپندڙ قومپپون )سپپنڌي‬ ‫ترجمو( – رچرڊ برٽن‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪1971 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[348‬‬ ‫)‪ – (1‬سندس ڀاُء ميان محمود تخت تي ويٺو‪ ،‬جا ڳالهه سندس چپپاچي عبپپدالنبيَء‬ ‫کي نه وڻي؛ جنهن غصي وچان ميان سرفراز سندس پٽ مير محمد‪ ،‬ڀپپاڻس ميپپان‬ ‫محمود ۽ چاچس عطر محمد )جيڪو سندس ڀپاٌء بپه هپپو( کپپي مپارائي ڇڏيپو )انهپن‬ ‫چئني ڪوڌرن جون قبرون حيدرآباد ۾ هڪ ئي مقبري ۾ محفپپوظ آهپپن(‪] .‬سپپنڌي ادب‬ ‫جي مختصر تاريپپخ )ڀپپاڱو پهريپپون( – ميمپڻ عبپپدالغفور سپپنڌي‪1976 ،‬ع‪ ،‬ص ‪[185‬‬ ‫ساڳئي سال پنهنجي ڀاُء ميان غلم نبي خان جي ٻن ننڍڙن پٽن کي درياه ۾ ٻپپوڙائي‬ ‫ڇڏيائين ]خپپدا يپار خپاني ميپان سپرفراز خپان ڪلهپوڙو‪ - ،‬مپرزا عبپپاس علپي بيپگ‪،‬‬ ‫‪1980‬ع‪ ،‬ص ‪.[145‬‬ ‫)‪ – (1‬ميان سرفراز خان فارسي ۽ سپنڌي شپاعريَء جپو مڃيپل شپاعر آهپي‪ .‬هپن‬ ‫سلسلي ۾ سندس استاد غلم علي مداح هو؛ جنهن کان وقپپت بپپوقت اصپپلح وٺنپپدو‬ ‫رهيو‪ .‬ازانسواِء پنهنجي همعصر دوست سيد ثپپابت علپپي شپپاه )‪1740‬ع – ‪1810‬ع(‬ ‫کان پڻ مرثيي جي ڄاڻ به ورتي هئائين‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬فوج جي نگهبانيَء لِء مقرر ڪيل سپهه سالر )ايلچيَء( کي ”ڪاردار“ ڪوٺبو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬شڪارپور جو شهر‪1027 ،‬هه )‪1617‬ع( ۾ دائود پوٽن‪ ،‬لکيَء جي مهپپرن کپپي‬ ‫شڪست ڏيئي ٻڌايو هو‪ .‬ميان يار محمد ڪلهوڙي جي ايامڪاريَء )حڪومت ‪1700‬ع‬ ‫کان ‪1718‬ع تائين( ۾ هي شهر پنهورن جي هٿ هيٺ آيو‪ ،‬جن هپپن شپهر کپپي ”خپدا‬ ‫آبد“ نالي سان سڏيو هو ]قديم سنڌ‪ ،‬ان جا مشهور شهر ۽ ماڻهو– مرزا قليپپچ بيپپگ‪،‬‬ ‫بلئوٽسڪي پريس ڪراچي‪1925 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[25‬‬ ‫)‪ – (2‬ڪلهوڙن‪” ،‬فقير“ کان وڏو خطاب ڪنهن به شخص کي نه ڏنو هو‪ .‬هي لقپپب‬ ‫ميان آدم شاه ڪلهوڙو )االمتوفي ‪1592‬ع( جي وقت کان ملندو رهيو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬تحفته الڪرام )سنڌي ترجمو‪ ،‬جلد ‪ (3‬ميپپر علپپي شپپير ”قپپانع“ ٺٽپوي‪ ،‬سپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ‪1976 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.275‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 12:10 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ميان شاه بهارو جهنجه ڻ ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫ميان شاه بهارو جهنجهڻ‬ ‫] ‪1665‬ع – ‪1736‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ارڙهين صديَء جي اوائل ۾ سنڌي سڳوريَء اهڙا ته بلنپپد پپپايي بهپپادر‪،‬‬ ‫نامور شخص‪ ،‬سياسي مدبر‪ ،‬جنگي جپپوڌا ۽ بهپپترين منتظپپم پيپپدا ڪيپپا‬ ‫آهن‪ ،‬جن جي ڪارنامن کي اڄ تائين نهايت عزت ۽ احترام جپپي نگپپاهه‬ ‫سان نهاريو پيو وڃي‪ .‬اهڙن نپپامور عظيپپم هسپپتين ۾ ميپپان نپپور محمپپد‬ ‫ڪلهوڙي جو نائب )وڏو وزير ۽ سپہ سالر(‪ ،‬ميان شاهه بهادر المعروف‬ ‫شاه بهارو ولد غلم حيپدر جهنجهپڻ بپپه هپڪ ٿپپي گپذريو آهپپي‪ .‬سپپندس‬ ‫ولدت ‪ 5‬ذوالقعد ‪1076‬هه مطابق ‪ 21‬نومبر ‪1665‬ع تي ڳوٺ بپپوبڪ‬ ‫)دادو( ۾ ٿي هئي‪ .‬سپپندس والپپد ڪلهپپوڙن وٽ ” ڪاردار“ هپپو؛ جنهپپن‬ ‫پنهنجي پٽ کي حيدرآباد ۾ تعليپپم ڏيپپاري‪ .‬ميپپان صپپاحب ننڍپ پڻ کپپان ئي‬ ‫ذهين ۽ اورچ هو؛ جنهن ڪري تعليپم سپان گپڏ فپوجي سپکيا بپه وٺنپدو‬ ‫رهيو‪ .‬جلد ئي سندس بهادري ۽ سچائي ڪلهوڙن جي ڪن پهپپتي‪ .‬پپپوءِ‬ ‫ته کيس فوج ۾ کڻي ڀرتي ڪيائونس‪ .‬پاڻ فوج جا طپپور طريقپپا سپپکي‪،‬‬ ‫ترقي وٺي‪ ،‬اعل ٰي عهدي تي وڃي رسيو‪ 28 .‬ورهيپپن جپپي عمپپر ۾ والپپد‬ ‫وڇوڙو ڏنس‪ .‬پوِء ته پنهنجي نيڪ نيپتيَء‪ ،‬نمپڪ حلليپَء ۽ ڪلهپوڙن وٽ‬ ‫ڪلي اعتماد سان ‪1132‬هه )‪1719‬ع( ۾‪ ،‬ميان نور محمد جي طرفپپان‬ ‫”چانڊڪي پرڳڻي“ )لڙڪاڻو ضلعو( جو ناظم اعل ٰي مقرر ٿيو ‪.‬‬ ‫لڙڪاڻو ‪ ،‬سنڌ جپپو عپپدن سپڏبو هپپو‪ .‬منجهپپس هپپر قسپپم جپپا باغپپات ۽‬ ‫واپاري منڊين هجڻ سببان شروعات کان وٺپپي وڏي رونپپق رهپپي آهپپي‪.‬‬ ‫ميپپپان شپپپاهل محمپپپد ڪلهپپپوڙو )‪1593‬ع – ‪1657‬ع( جپپپي کوٽايپپپل‬ ‫”گهاڙواه“ هن شهر کي ”بندر“ جپپي حيپپثيت ڏيپپاري هئي‪ .‬پنجپپاب کپپان‬ ‫ڪراچي ويندڙ ٻيڙا پڻ هتي لنگر هڻندا هئا؛ جنهن ڪري واپار کي خپپوبر‬ ‫هٿي ملي‪ .‬اهڙي پر رونق فضپپا ۽ وڌنپپدڙ واپپپاري شپپهر ۾ ميپپان صپپاحب‬ ‫وقت جي نظام )گورنر( جي حيثيت ۾ حياتيَء جا سپپکيا ڏينهپپن گپپذاريا‪.‬‬ ‫سندس هٿ هيٺ ڏهه هزار ماڻهو هوندا هئا‪ .‬پاڻ شهر جي اتپپر – اوڀپپر‬ ‫ڪنڊ تي‪ ،‬گاهڙ واه جي ڪنڌيَء سان هڪ ننڍڙو ڪوٽ )قلعو( به جوڙايپپو‬

‫هئائين‪ ،‬جيڪو پوِء وڌي‪ ،‬سپپندس نپپالي پٺيپپان ڳوٺ ”بهپپارپور“ سپڏجڻ‬ ‫لڳو‪.‬‬ ‫ميپپان صپپاحب منظپپم جپپي حيپپثيت سپپان بهپپارپور کپپي خپپوب وڌايپپو ۽‬ ‫منجهس بازار قائم ڪرائي؛ جنهن ۾ مقپامي تپوڙي ٻپاهرين قپافلن جپو‬ ‫مال عام جام وڪامندو هو‪ .‬گويا لڙڪاڻي جي منڊي ”بهپپارپور“ بڻجپپي‬ ‫وئي‪ .‬اهوئي سبب هو‪ ،‬جو لڙڪاڻو سپپندس ذاتپپي اثپپر رسپپوخ‪ ،‬خپپوش‬ ‫خلقي‪ ،‬سياسي تدير ۽ اورچائيَء سببان اوج تي وڃي رسيو‪ .‬خود ميان‬ ‫نور محمپپد ڪلهپپوڙي کپپي جپپتي ٻيپپن مل ڪي معپپاملن ۽ بهپپادريءَ جپپي‬ ‫ڪارنامن سان گهري دلچسپي هئي‪ ،‬اتي ”زراعت“ کي به نظرانداز نه‬ ‫ڪيائين؛ ۽ پوکي راهيَء جي ترقيَء ۽ اناج وغيره جي جهجهي اپپپائڻ لِء‬ ‫بنيادي ڪمن طرف توجہ ڏنائين‪ .‬انهيَء سلسلي ۾ سنڌ انپپدر واهپپن جپپو‬ ‫وڏو ڄار وڇايو ويو؛ ۽ آمدرفت جپپي سپپهوليت لِء پليپپون پپڻ ٺهرايپپائين‪.‬‬ ‫خاص ڪري اثر سنڌ )جتي سندس سندس شروعاتي گادي رهي آهي(‬ ‫۾ وڏا واه کوٽايپپائين‪ ،‬جپپن ۾ ميپپان صپپاحب پ پڻ گهپپري دلچسپپپي ورتپپي‪.‬‬ ‫سندس ايامڪاريَء ۾ کوٽايل‪ ،‬سندس نالي پٺيان ”شاهه جي ڪور“وڏي‬ ‫اهميت ۽ سپپندس روشپپن دمپپاغيَء جپپو واضپپح ثبپپوت آهپپي‪ .‬ازانسپپواءِ‬ ‫چانڊڪي پرڳڻي ۾ ٻين به ڪيتن ئي کوٽايل ننڍن وڏن واهن جپپو سپپهرو‬ ‫سندس سر تي آهي‪.‬‬ ‫پاڻ جنگي جوڌو به هڪڙو ئي هو‪ .‬شجاعت ۽ اورچائيَء سپپان ڪلهپپوڙن‬ ‫پاران ‪ 84‬جنگيون جوٽيائين‪ .‬قلت جي والي‪ ،‬امير عبپپدالله خپپان سپپان‬ ‫جنگ واري موقعي تي پاڻ موکيائين؛ جنهن ۾ امير عبدالله خان جو انت‬ ‫آنپپدائين ‪ .‬اهپڙي طپپرح ‪1136‬هپپه )فيپپبروري ‪1724‬ع( ۾‪ ،‬دائود پپپوٽن ۽‬ ‫ڪلهوڙن جي شڪارپور واري لڙائيَء ۾ به ميان صاحب پنهنجي لشپپڪر‬ ‫سان شڪارپور جي اولهه کي گهيري ورتو هو‪ .‬ميان صاحب جي انهپپن‬ ‫ڪاميابين ۽ ڪامرانين کي وقت جي شاعرن به خوب ڳايو آهي‪.‬‬ ‫عباسي ڪلهوڙن جي راڄڌانيَء ۾ اهو خاص عقيدو هو‪ ،‬ته سندس امير‬ ‫ُامراَء‪ ،‬حڪومت جي واليَء جا معتقد هجن‪ .‬انهن کي فقر جپپي بلنپپدين‬ ‫سببان حاڪم طرفان‪” ،‬فقير“ جو لقب ملندو هو‪ .‬وٽن اڃا وڌيڪ جيڪو‬ ‫پيارو هوندو هو‪” ،‬برخپوردار“ سپڏبو هپو‪ .‬انهپن روايتپن کپي ميپان نپور‬ ‫محمد به وڏن جيان برقرار رکندي‪ ،‬ميان شاه بهاري کي به ”فقير“ جو‬ ‫لقب ڏنو هو‪.‬‬

‫سنڌ ۾ جيڪي به عالم‪ ،‬فاضل ۽ سياسي مدبر ٿي گپپذريا آهپن‪ ،‬تپپن کپپي‬ ‫ٻين علمن سان گڏ ”طب“ سان به دلچسپي رهي آهي‪ .‬ميپپان صپپاحب‬ ‫به عربي‪ ،‬فارسي ۽ سنڌي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو‪ .‬سپاڳئي وقپت هپڪ‬ ‫حاذق حڪيم به هو‪ .‬خاص ڪري طبي طريقپپن ۾ پپپوري سپپنڌ ۾ سپپندس‬ ‫مشورا وڏي اهميت رکندا هئا‪ .‬خود ڪلهوڙا حپپاڪم بپپه علج معالپپج لءِ‬ ‫سندس صلحن کي ترجيح ڏنيد اهئا‪ .‬وٽس وڏا حڪيم ۽ يوناني طب جپپا‬ ‫ماهر موجود هونپپدا هئا‪ ،‬جپپن سپپان سپندس رهپاڻيون ٿينپپديون هيپپون؛‬ ‫ُانهن مان‪ :‬سيد عبدالله ولد سعدالله سورتي )وفات ‪1138‬هه(‪ ،‬ميپپان‬ ‫شفيع محمپپد ڏوٻپپي )وفپپات ‪1174‬هپپه(‪ ،‬حڪيپپم عبپپدالرئوف بوب ڪائي‬ ‫)وفات ‪1181‬هه( ۽ مرزا علي مدد خان )وفات ‪1183‬هه( جا نال سر‪-‬‬ ‫فهرست آهن‪.‬‬ ‫ميان شاه بهاري جو جهڙو نالو هو‪ ،‬تهڙوئي سندس اميپپر خپپواه غريپپب‬ ‫لِء شفقت ۽ محبت ڀريو برتاُء هو‪ ،‬کپپل مپپک وري اه پڙو هپپو‪ ،‬جپپو عپپام‬ ‫ماڻهن کي به سندس مرڪ مان حياتيَء جو حسپپن حاصپپل ٿينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫پنهنجي زندگيَء جو ڳچ حصو مايوس حياتيَء جو حسن حاصپپل ٿينپپدو‬ ‫هو‪ .‬پنهنجي زندگيَء جو ڳچ حصو مايوس ۽ نااميد مريضن تپپي شپپفا ۽‬ ‫دعا جا هٿ ڦيريندي‪ ،‬سپپندن دلجپپوئي ڪنپپدو رهيپپو‪ .‬سپپندس تشپپخيص‬ ‫توڙي تجويز به فلسفيانه ۽ فڪرمنپپدانه طپپرز جپپي هئي؛ جنهپپن ڪري‬ ‫ڪافي مريض وٽانئس صحتياب پئي ٿيا‪ .‬کيپپس پنهنجپپي دور جپپو حپپاذق‬ ‫حڪيم ڄاتو وڃي ٿو‪ .‬هڪ حاڪم جي حيپپثيت ۾‪ ،‬باقاعپپده مطپپب ڪونه‬ ‫کوليپپو هئائيپپن؛ بپپاقي غريبپپن جپپي خپپدمت خپپاطر ا ڪثر دوائون وٽپپس‬ ‫موجود هيون‪.‬‬ ‫‪1721‬ع ڌاري حج بيپپت اللپه شپپريف جپي فريضپه لِء حرميپن شپريف‬ ‫روانو ٿيو‪ .‬واپسيَء تي ڪيترائي عربي زبان ۾ ديني ڪتاب خريد ڪري‬ ‫پنهنجي ذاتي ڪتبخاني ۾ واڌارو ڪيائين‪ .‬سندس ذاتي ڪتبخاني ۾ لکيپپن‬ ‫روپين جا ناياب ڪتاب ڪٺا ٿيپپا هئا‪ ،‬جپپي سپپندس وصپپال بعپد‪ ،‬سپپندس‬ ‫اولد جي بي توجهيَء ۽ زماني جي انقلبي تبديلين سببان بالڪل درهم‬ ‫برهم ٿي ويا‪.‬‬ ‫روزي نماز جي پابندين سببان هر طبقي ۽ هر فرقي جي ماڻهن سپپان‬ ‫سندس ملقاتيون ٿينديون هيون عالم‪ ،‬پيپپر‪ ،‬مشپپائخ‪ ،‬مسپپلمان‪ ،‬هنپپدو‪،‬‬ ‫زميندار‪ ،‬ڪامورا توڙي عام رعيت جا ماڻهو به وٽس اچي حال اوريندا‬ ‫هئا‪ .‬مطلب ته هر وقت سندس دورازي تي خپپدا جپپي خلپپق جپپي عپپام‬

‫جام اچ وڃ هئي‪ .‬هميشہ پرهيزگار ۽ تهجدگذار رهندي‪ ،‬ڪنهن سپپان بپپه‬ ‫بي واجبي يا پاسحاطريَء واري هلت هلي‪ ،‬انصاف کي هٿان نه هاريو‪.‬‬ ‫ميان صاحب مختلف جاين تپپي ڪيپپترائي ننڍا وڏا قلعپپا جوڙيپپا‪ .‬پنهنجپپي‬ ‫ايامڪاريَء ۾ علئقي کي خوب شپاد ۽ آبپاد رکيپائين‪ .‬آخپر هپن بهپترين‬ ‫منتظم زنپپدگيَء جپپون سپپتر بهپپارون پوريپپون ڪري‪ 24 ،‬ربيپپع الثپپاني‬ ‫‪1150‬هه مطابق ‪ 12‬مئي ‪1736‬ع‪ ،‬لڙڪاڻي ۾ لڏاڻو ڪيو‪ .‬پٺيان نرينه‬ ‫اولد ۾ چپپار فرزنپپد‪ :‬مقصپپود‪ ،‬فتپپح خپپان‪ ،‬ميپپر خپپان ۽ دوسپپت محمپپد‬ ‫ڇڏيائين انهن مان وڏو سندس جبان اعل ٰي دماغ ۽ سياسي فڪر رکنپپدڙ‬ ‫هو‪ ،‬التبه ڪن ڳالهين ۾ وري پيُء جي ضد ۾ به سوچ رکندو هو‪ .‬چپوڻ ۾‬ ‫اچي ٿو‪ ،‬ته ميان صاحب پنهنجو آخپپري آرام گپپاه بپپه جيئري ئي تعميپپر‬ ‫ڪرايو هئائين‪ .‬مٿس هڪ عاليشان مقبرو اڏيل آهي‪ ،‬جيڪڪڪو ميپپان غلم‬ ‫شپپاه ڪلهپپوڙي )ح ڪومت ‪1762‬ع کپپان ‪1772‬ع تپپائين(‪1188 ،‬هپپه )‬ ‫‪1772‬ع( ۾ جوڙايو هو‪.‬‬

‫)‪ – (2‬تاريخ سنڌ )ڪلهوڙا دور‪ ،‬حصو ‪ ،6‬جلد ‪ ،(2‬غلم رسول مهر )سنڌي ترجمپپو(‪،‬‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪1964 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.838‬‬ ‫)‪ – (3‬لڙڪاڻو اڄ کان ٻه سؤ سال اڳ‪ ،‬ڪلهوڙن جي دور ۾‪ ،‬ياد ٿيو هو‪ .‬مٿپپس ميپپر‬ ‫بحرن جي شاخ ”لڙڪ قپپوم“ تپپان اهپپو نپپالو پيپپل آهپپي ]سپپنڌ يونيورسپپٽيَء طرفپپان‬ ‫لکرايل ايم – فل سنڌيَء لِء ٿيسز بعنوان ‪ :‬نواز علي ”نياز“ جعفريَء جي شپپاعري؛‬ ‫ ميمڻ عبدالغفور سنڌي‪1974 ،‬ع )قلمي(‪ ،‬ص ‪.[4‬‬‫)‪ – (1‬جيڪو پوِء سندس نالي پيٺان ”بهارپو“ نالي ڳوٺ سڏجڻ لڳو‪ .‬هينئر گهاڙ واه‬ ‫جي ختم ٿي وڃڻ سببان‪ ،‬لڙڪاڻي شهر سان بالڪل ملي ويو آهي‪ .‬سپپندس خپپاص‬ ‫آبادي آهي‪ .‬منجهس قلعو ٻه صپپديون اڳ‪ ،‬غالب پا ً ‪1721‬ع ڌاري ل ڙڪاڻي شپپهر تپپان‬ ‫‪ 300‬ميٽرن جي مفاصلي تي ”ڦلن“ جي ڳوٺ ڏانهن ويندڙ رستي سان ٺهپپي راس‬ ‫ٿيو هو؛ جنهن ۾ پاڻ‪ ،‬پنهنجي سپپپاه ۽ ضپپروري سپپامان سپپميت رهنپپدو هپپو‪ .‬ميرا ڻي‬ ‫صاحبيَء ۾ درياه جي چاڙهه سببان قلعو تبپپاه ٿپپي ويپپو‪ .‬البتپپه سپپندس ڦٽپپل نشپپان‪،‬‬ ‫بهارپور جي ڏاکڻي طرف اڃا تائين قائم آهن‪ ،‬جن ۾ ‪ 18‬ميٽر ڊگهي‪ 26 ،‬ميٽر اوچپپي‬ ‫۽ هڪ ميٽر ٿلهي يوار ڊٺل حالت ۾ اڄ به موجپپود آهپپي ]ميپپان شپپاه بهپپارو جهنجهپڻ –‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‪ ،‬ماهور ”الرحيم“‪ ،‬شاه ولي الله اڪيڊمپپي‪ ،‬حيپپدرآباد؛ مئي –‬ ‫جون ‪1979‬ع‪ ،‬ص ‪.[31‬‬ ‫)‪ – (1‬ميان نور محمد جي ڏينهن ۾ سندس درٻار جي ٻين اميرن ۽ وزيپپرن‪ :‬نصپپرت‬ ‫خان چانڊيي‪ ،‬تعلقي فيروز ۾ ”نصرت واه“‪ ،‬مراد خان ڪلپپبريَء ”مپپراد واه“– ڏاتپپي‬ ‫خان کهاوڙ ”ڏاتي جي ڪور“– باگي خپپان سپپيال ”بپپاگو واه“ ۽ پيپپروز خپپان عباسپپي‬ ‫”پيروز واه“ پڻ کوٽايا هئا‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬سندس فتح بابت جلل کٽيَء )‪1683‬ع – ‪1768‬ع( پنهنجي نظم ۾ واکاڻيندي‬ ‫چيو آهي‪” :‬بازي بهارو شاه‪ ،‬کڻي ويو شير کون“‪.‬‬

‫)‪ – (2‬جيڪو لڙڪاڻي شهر ۾‪ ،‬گهاڙ واه سان لڳ چنپپن ۽ ڀٽپپن جپپي ڳوٺن جپپي وچ‬ ‫ڌاري واقع آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬قبي جي عمارت سنڌ جي قديم ۽ نهايت بهترين ۽ خوبصورت ڪاشيَء جپپي سپپرن‬ ‫سان مزبن آهن‪ ،‬جيڪا مشهور رازي جان محمد جپپوڙي هئي‪ .‬اڏاوت ۾ ‪ 75‬چپپورس فپپوٽ‬ ‫چبوترو‪ 31 ،‬چورس فوٽ گهيرو ۽ ‪ 47‬فوٽ اوچائيءَ تپپي مقپپبرو بيٺپپل آهپپي‪ .‬ڏس پڻ سپپان‬ ‫معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬ته ڪلهوڙن جي عمارت سازيَء جو هي به هڪ نادر نمونو آهي‪ .‬افسپپوس‬ ‫جو ٻن صدين واري جڙيل هن مقبري جي ڪا به مرمت ڪانه ڪئي وئي آهپپي‪ .‬ح ڪومت‬ ‫سنڌ کي‪ ،‬سنڌ جي هن سچي سپوت جي آخري نشانيَء کپپي‪ ،‬فپپن ثقپافت جپو بپي محپال‬ ‫نمونو ڄاڻي‪ ،‬تحفظ لِء جوڳو اپاُء وٺڻ گهرج‪ .‬ورنپپه مسپپتقبل قريپپب ۾ هپپي قپپديم قپپومي‬ ‫ورثو هميشہ لِء ختم ٿي ويندو‬

‫ميان شاهل محمد طريل ڪلهوڙو‬ ‫] ‪1593‬ع – ‪1657‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ميان شاه علي المعروف شاهل محمد طريل ولد محمد دائو ڪلهوڙو‪،‬‬ ‫‪ 2‬صفرالمظفر ‪1002‬هه مطابق ‪ 21‬جولِء ‪1593‬ع تي‪ ،‬بکر ۾ تولد ٿيو‬ ‫هو‪ .‬ابتدا ۾ فارسي ۽ عربيَء جي سکيا ورتائين‪ .‬جيئن ته ان وقت سپپنڌ‬ ‫تي ڪلهوڙن جو دور دوري رهيو هو؛ انهيَء ڪري کيس قابپپل اسپپتادن‬ ‫جي حوالي ڪيو ويو‪ ،‬ته جيئن هي نينگر به پنهنجپپن وڏن جيپپان مل ڪي‬ ‫معپپاملت ۾ ڀ پڙ ٿئي‪ .‬ميپپان شپپاهل محمپپد ننڍپ پڻ کپپان ئي طپپبيعت کپپي‬ ‫پنهنجي ڏاڏي ميان آدم شاه ڪلهوڙي جيان الله لپپوڪ صپپوفي درويپپش‪،‬‬ ‫سنتن‪ ،‬ساڌن ۽ گودڙي پوشن سان ريڌل رکيو؛ جنهپپن ڪري ح ڪومت‬ ‫جي ڪمن توڙي راڄڌاني رنجهه ڪنجهه کان گهڻو پاسيرو رهيپپو‪ ،‬ويپپتر‬ ‫من خون سڌون به ماري مات ڪيون هئائين‪ .‬هوڏانهن سندس والد بپپه‬ ‫ڪو ٻوٽو ڪونه ٻاريو‪ .‬هن‪ ،‬نه ملڪي معاملت ۾ منهن رکيپپو؛ ۽ نپپه وري‬ ‫وڏن جي ڇڏيل ورثي )پيري مريپد( کپپي وڌائي سپپگهيو‪ .‬سپپندس وفپپات‬ ‫‪1009‬هه )‪1600‬ع( بعد ننڍي پٽ‪ ،‬ميان الياس کي مسند نشپپين ب ڻايو‬ ‫ويو‪ .‬ميان الياس سان حياتيَء وفا نپپه ڪئي؛ جنهپپن ڪري ‪1030‬هپپه )‬ ‫‪1620‬ع( ۾ راه رباني ورتائين‪ .‬ڀاُء ج اوچتي انتقال‪ ،‬ميان شاهل محمپپد‬ ‫جي دل کي سخت صدمو رسايو‪ .‬ان وقت سندس عمر ‪ 27‬سالن جي‬ ‫لڳ ڀڳ هئي‪ .‬پوِء ته کيپپس تخپپت جپپو حقيقپپي وارث ڄپپاڻي‪ ،‬جيئن تيئن‬ ‫ڪري قوم جي قسمت سندس حوالي ڪئي وئي‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 12:06 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ميان صاحب ڏنو فاروقي درازي رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور‬ ‫سن ڌي‬

‫ميان صاحبڏنو فاروقي درازي رح‬ ‫] ‪1697‬ع – ‪1778‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫حضرت عمر فپاروق رضپه جپي سپتٽيهين پشپت مپان‪ ،‬خپواجه محمپد‬ ‫حافظ المعپپروف فقيپپر صپپاحبڏنو مپپوراڳي ولپپد عبپپدالوهاب فپپاروقي‪،‬‬ ‫صوفي درويش‪ ،‬سخن سنج ۽ اعل ٰي پايي جو شپپاعر ٿپپي گپپذريو آحپپي‪.‬‬ ‫سندس ولدت ‪ 14‬ربيع الثاني ‪1109‬هه مطابق ‪ 15‬مئي ‪1697‬ع تپپي‪،‬‬ ‫خيرپور ضلعي جي ڳوٺ گڏيجيپَء ۾ ٿپپي هئي‪ُ .‬ان زمپپاني جپپي تقاضپپا‬ ‫موجب فارسي ۽ عربي علم جي تحصپپيل ڪري‪ ،‬ڪلهپپوڙن وٽ ملزم‬ ‫بڻيو‪ .‬کيس ديهه مورهه جو ”فصلي نگهبان“ مقرر ڪيو ويو‪ .‬هي عهدو‬ ‫ان وقت جي لحاظ کپپان اعل پ ٰي منصپپب سپپمجهيو وينپپدو هپپو‪ .‬پنهنجپپي‬ ‫ذميواريَء جي سلسلي ۾ جيئن ئي هڪ ڀيري گهوڙي تپپي چڙهپپي گهمپڻ‬ ‫نڪتو‪ ،‬ته واٽ ويندي ڪوٽڙي ڪبير ۽ ڏيپپوڻيَء جپپي وچ ڌاري ”صپپفيه“‬ ‫نالي هڪ مجذوبه عورت‪ ،‬گهوڙي جي واڳ ورائي ڪجهه بيت ڏنپپائينس؛‬ ‫جنهپپن جپپو مطلپپب هپپو‪” :‬خدا تتتوکي ٿتتو ڳولهي؛ ۽ تتتون وري‬ ‫ڪنهن جي ڳولها ۾ آهين!“ خواجه صاحب اهو جواب ٻڌي واپپپس‬ ‫وريو‪ .‬پوِء نوڪري ڇڏي جهنگل وڃي وسايائين‪ .‬اتي خوب چل ڪڍيائين‪.‬‬ ‫آخر گهڻي زهد بعد سندس ملقات پيران پير دستگير سپپيد عبپپدالقادر‬ ‫جيلني رح جياولد مان شاه عبيدالله جيلنپپي رح سپپان ٿپپي؛ ۽ کپپانئس‬ ‫فيضياب ٿيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:04 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ميان غلم صديق مي ڪڻ رح ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫ميان غلم صديق ميڪڻ رح‬

‫] ‪1844‬ع – ‪1905‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫عمدة العلماُء مولنا غلم صديق ولد نپپور محمپپد مي ڪڻ‪ 4 ،‬ربيپپع الول‬ ‫‪1260‬هپپپه مطپپپابق پهريپپپن سپپپيپٽبر ‪1844‬ع تپپپي‪ ،‬قلت رياسپپپت‬ ‫)بلوچستان( جي ڀاڳناڙي ڳوٺ ۾ ڄپپائو هپپو‪ .‬سپپندس والپپد جيپپد عپپالم‬ ‫فاضل ۽ قاضي القضات هو؛ جنهن سرائي پير بخش کهاوڙ جي اصرار‬ ‫۽ ميروخاني بزرگ ميان حامپپد حضپپوري رح )‪1798‬ع – ‪1873‬ع( جپپي‬ ‫چوڻ تي باقبائل لڏي‪ ،‬اچي شهدادڪوٽ کي مسڪن بڻايو هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:59 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مير علي شير ”قانع“ ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مير علي شير ”قانع“‬ ‫] ‪1737‬ع – ‪1788‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سنڌي جي عظيم‪ ،‬محسن‪ ،‬مؤرخ ۽ شاعر‪ ،‬مير علي شير ”قانع“ ولپپد‬ ‫سيد عزت الله شاه جي ولدت‪ ،‬ڪلهوڙن جپپي دور )ميپپان نپپور محمپپد‬ ‫خپپان جپپي ڏينهپپن( ۾‪ 5 ،‬جمپپادي الثپپاني ‪1140‬هپپه مطپپابق ‪ 28‬جپپون‬ ‫‪1727‬ع تي ٺٽي ۾ ٿي هئي‪ .‬سندس بزرگپپن مپپان سپپيد ش پڪرالله ولپپد‬ ‫سيد وجيہ الدين هڪ ڪامل ولي ۽ وڏي بزرگيَء وارو شخص هو‪ ،‬جيڪو‬ ‫‪927‬هه )‪1520‬ع( ۾ قنڌار مان لڌي‪ ،‬ٺٽي )سنڌ( ۾ اچي رهيپپو هپپو‪ .‬دينپپي‬ ‫علم ۽ فضل جي لحاظ کان‪ ،‬شاه حسن ارغون کيس ٺٽي جپپو پهريپپون‬ ‫”شيخ السلم“ مقرر ڪيو هو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:58 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مير علي نواز علوي ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫مير علي نواز علوي‬ ‫] ‪1853‬ع – ‪1920‬ع [‬

‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫شڪارپور جي مشهور علوي خاندان جو چشم و چراغ‪ ،‬مير حفظ اللپپه‬ ‫المعروف علي نواز ولد ميپپر فخرالپپدين علپپوي‪ 17 ،‬شپپوال ‪1270‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 24‬مارچ ‪1853‬ع تپپي ش پڪارپور ۾ تولپپد ٿيپپو‪ .‬سپپندس مپپؤرث‬ ‫اعل ٰي حپپاجي فقيپپر اللپپه علپپوي رح )‪1688‬ع – ‪1780‬ع( هپپو‪ .‬سپپندس‬ ‫پنجون نمبر پٽ مسيح العافين مولنا حفظ اللپپه رح )اول( هپپو‪ ،‬جي ڪو‬ ‫پڻ وڏو عپپالم‪ ،‬فاضپپل ۽ صپپاحب – ڪشپپف و ڪرامپپت هپپو‪ .‬کيپپس چپپار‬ ‫فرزند هئا‪ ،‬جن مان ٽيون نمبر مير فخرالدين علوي هو‪ .‬سندس ٻه پٽ‬ ‫‪ :‬مير شاهنواز )ولدت ‪1268‬هه( ۽ مير حفظ الله عرف مير علي نواز‬ ‫هئا ‪ .‬مير فخرالدين اعلپ ٰي درجپپي جپپي انسپپاني عظمپپت ۽ ليپپاقت جپپو‬ ‫مالڪ هو‪ .‬سندس شمار شڪارپور جي برگزيده شخصتن ۾ ٿئي ٿو‪ .‬پپپاڻ‬ ‫هزهائين مير علي مراد خان ٽپپالپر وٽ وڪيپپل بپپه ٿپپي رهيپپو هپپو‪ .‬ه پڪ‬ ‫اعل ٰي درجي جو حڪمي‪ ،‬علم ادبي ۽ سائنس جو دلداده هو‪ .‬بنا اسپپتاد‬ ‫جي انگريزي زبان لکي پڙهپپي وينپپدو هپپو‪ .‬وضپپع قطپپع ۽ پوشپپاڪ مپپان‬ ‫پڇاڙيَء تائين ”افغان“ پيو لڳندو هو‪ .‬کيس وڏي جاگير به مليل هئي –‬ ‫‪ 7‬جمادي الثاني ‪1271‬هه مطابق ‪ 31‬آڪٽپپوبر ‪1854‬ع تپپي راه ربپپاني‬ ‫ورتائين ‪.‬‬ ‫اهڙي پَء اربپپاب ڪمپپال شخصپپيت مپپان ميپپر علپپي نپپواز علپپويَء نپپالي‬ ‫شڪارپور جي چمنستان ۾ ُاڀريل هي گپپل‪ ،‬پنهنجپپي لزوال مه پڪ سپپان‬ ‫پوريَء سنڌ کپپي معطپپر ب ڻائي ڇڏيپپو‪ .‬سپپندس ننڍپپڻ واري زمپپاني تپپي‬ ‫طائرانه نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو‪ ،‬ته پپپاڻ ولدت کپپان ه پڪ سپپال‬ ‫اندر يتيم بڻجي ويو؛ جنهن ڪري زنپپدگيَء جپپو بپپاقي سپپهارو سپپندس‬ ‫والده ماجده جو مٿس وڃي رهيو؛ جنهپپن پنهنجپپي لڏلپپي جپپي تعليپپم و‬ ‫تربيت لِء حت ٰي الوسيع موقعا ميسر ڪيا‪ .‬ان وقپپت جپپي رواج مطپپابق‬ ‫عربي ۽ فارسي پڙهيل جو وڏو مان ليکيو ويندو هو؛ جنهپپن ڪري هپپن‬ ‫نينگر به سنڌي تعليم سپپان گپڏ دينپپي تعليپپم طپپرف بپپه تپپوجہ ڏنپپو‪ .‬هپپن‬ ‫سلسلي ۾ سندس استاد آخوندزاده افغاني هو ‪ .‬وٽانئس جوانيَء تپپائين‬ ‫ڪافي ڪتاب پڙهي‪ ،‬معقول ۽ منقول جو جيد عالم بڻيو‪ .‬خاص ڳالهه؛‬ ‫جنهن مير صاحب کي علمي دنيا ۾ ناميارو بڻايو‪ ،‬اهو سپپندس خانپپداني‬ ‫شپپهره آفپپاق ڪتبخپپانو هپپو؛ جنهپپن جپپي سپپهاري سپپان پنهنجپپو شپپمار‬ ‫هندستان ۾ صف– اول جي عالمن ۽ ڪابرن ۾ ڪرايائين‪.‬‬

‫سندس وقت جا همعصپپر عپپالم ۽ بپپزرگ ‪ :‬مولنپپا عبپپدالغفور ”مفتپپن“‬ ‫همپپايوني رح‪ ،‬مولنپپا غلم صپپديق مي ڪڻ شپپهداد ڪوٽي رح‪ ،‬شپپمس‬ ‫العلماُء مرزا قليچ بيگ ۽ امام بخش ”خادم“ بدويَء جا نپپال ورتپپا وڃپپن‬ ‫ٿا‪ .‬شڪارپور جي سياسي زندگيَء ۾ مير صاحب ”رئيس“ جپپي حيپپثيت‬ ‫رکندو هو‪ .‬مگر سندس طبيعت اڄ جي اميپپرن‪ ،‬وڏيپپرن ۽ سپپرمائيدارن‬ ‫کپپپان بال ڪل مختلپپپف هئي‪ .‬حپپپالنڪ ‪1910‬ع کپپپان اڳ ڪيئي سپپپال‬ ‫شڪارپور ميونسپالٽيَء جو وائيس پريزيڊنٽ بپپه ٿپپي رهيپپو‪ .‬شپپهر جپپي‬ ‫سڌاري ۽ واڌاري لِء وسان ڪين گهٽايائين‪ .‬آڪٽوبر ‪1916‬ع ۾ برطانوي‬ ‫سرڪار طرفان سنڌ جي وڏن شهرن ۾ ڪورٽون قائم ٿيون‪ .‬شپپڪارپور‬ ‫جي ڪورٽ ۾ ميپپر صپپاحب کپپي چيئرميپپن مقپپرر ڪيپپو ويپپو‪ .‬سپپيپٽمبر‬ ‫‪1917‬ع ۾ مسلسل برساتين سببان شڪارپور ۽ ان جي آس پاس وبپپا‪،‬‬ ‫انفلوئنزا‪ ،‬پليگ ۽ موسمي بخارن اچي منهپپن ڪڍيپپو‪ .‬نپپتيجي طپپور وڏي‬ ‫تباهي اچي ويئي‪ .‬گهٽين ۽ رستن تي موت جا مپپاتمي دل ڏارينپپدڙ آه و‬ ‫فعان ڪندا رهيا‪ .‬مگر هن عظيم انسان هڪ سرپرسپپت جپپي حيپپثيت ۾‬ ‫پنهنجي جان جي به ڪا پرواه نه رکي‪ ،‬رات ڏينهن عوام جپپي خپپدمت ۾‬ ‫رڌل رهيو‪ .‬لوارثن جو وارث بڻجي سندن چڱيَء طرح پرگهور لڌائين‪.‬‬ ‫مطلب ته اهپڙي مونجهپپاري جپپي وقپپت ۾ بپپه ميپپر صپپاحب مپڙس ٿپپي‬ ‫پنهنجون ملڪوتي خصلتون ڏيکاريندو رهيو‪.‬‬ ‫پهرين مهاڀاري لڙائيَء دوران‪ ،‬جڏهن دنيا اقتصادي بدحاليءَ ۾ مبتل ٿپپي‬ ‫چڪي هئي‪ .‬هر طرف قحپپط ۽ مصپپيبت اچپپي منهپپن ڪڍيپپو هپپو‪ .‬اهپڙن‬ ‫آزمائشي ڏينهن ۾ هن مخير انسان پنهنجپپي خپپداداد ملڪيپپت جپپو انبپپار‬ ‫سستن دوڪانن ۾ اچي لڳايو‪ ،‬جتان غريبن کي نالي ماتر ملهه تپپي ان‬ ‫ارزان پئي مليو‪ .‬انهن ئي خدمتن عيوض انگريز سرڪار کي ‪1918‬ع ۾‬ ‫”بينچ ڪورٽ جو چيئرمن“ مقرر ڪيو هو‪ .‬حالنڪ هپپي عهپپدو آِء‪-‬سپپي‪-‬‬ ‫ايس )‪ (I.C.S‬آفيسرن لِء محدود هو‪ .‬سندس دوستيَء جپپو دائرو بپپه‬ ‫وسيع هو‪ .‬وٽس دوست ۽ دوستيَء جو پورو پپپورو احپپترام هپپو‪ .‬انهي پَء‬ ‫حلقي ۾ ڏيهي خواه پرڏيهي شخصيتون ‪ :‬آخونپپد محمپپد قاسپپم هپپالئي‪،‬‬ ‫احمپپد خپپان ”احمپپد“ قلتپپي‪ ،‬اميپپر حپپبيب اللپپه بپپن اميپپر عبپپدالرحمان‬ ‫)تاجپپدار افغانسپپتان( پيپپر احمپپد شپپاه جيلنپپي‪ ،‬پيپپر حپپزب اللپپه شپپاه‬ ‫”مسڪين“‪ ،‬پير خميس الله شاه )گمبٽ(‪ ،‬پير رفيپپع الپپدين سپپرهندي‪،‬‬ ‫پير صالح شاه جيلني )راڻيپور(‪ ،‬پير محبوب شپپاه )گهپپوٽڪي(‪ ،‬حپپافظ‬ ‫عبدالله ”بسمل“‪ ،‬حافظ محمد اجمپپل صپاحب دهلپوي‪ ،‬حپافظ محمپد‬

‫حيات شاه‪ ،‬حافظ محمد صديق سميجو )ڀرچنڊي شريف(‪ ،‬حڪيم فتپپح‬ ‫محمد سيوهاڻي‪ ،‬خانبهار الله بخش سومرو‪ ،‬خانبهادر جان محمد خان‬ ‫پٺاڻ )سلطان ڪوٽ(‪ ،‬خانبهادر حسن علي مغل‪ ،‬خانبهادر سول بخپپش‬ ‫”راهپپي“‪ ،‬خپپواجه حپپافظ حسپپن جپپان سپپرهندي‪ ،‬خپپواجه عبپپدالباقي‬ ‫”باقي“ سرهندي‪ ،‬خپپواجه عبپپدالرحمان جپپان سپپرهندي‪ ،‬ديپپوان بهپپادر‬ ‫مرليڌر )وڪيل‪ ،‬شڪارپور(‪ ،‬ڊبليو ‪ -‬ايڇ ‪ -‬ليوڪس سيد امير علپپي شپپاه‬ ‫)ڪلڪتو(‪ ،‬سيد حسن شاه لکوي‪ ،‬سيد علي اصغر شاه راشپپدي‪ ،‬سپپيد‬ ‫غلم محمد شاه ”گدا“ سيد فاضل شاه ”فاضل“‪ ،‬سيد مير محمد تقي‬ ‫”تائب“ )قنڌاري(‪ ،‬سيد ميران محمد شاه )اول(‪ ،‬شمس الدين ”بلبپل“‬ ‫قاضي اسدالله شاه ”فدا“ )ٽک پڙائي(‪ ،‬قاضپپي عمرالپپدين‪ ،‬لرڊ هارڊنپپج‬ ‫)وائسراِء هند(‪ ،‬مخدوم الله بخش کهڙائي‪ ،‬مخدوم حسن الله صديقي‬ ‫پاٽائي رح‪ ،‬مخدوم عطا محمد کهڙائي‪ ،‬مخدوم محمد ابراهيم ”خليپپل“‬ ‫مسڪين ٺٽوي‪ ،‬مولنپا تپاج محمپود امروٽپي رح‪ ،‬مولپوي اللپه جيوايپو‪،‬‬ ‫مولوي عبپدالحڪيم قنڌاري‪ ،‬مولپوي عبدالحميپپد‪ ،‬مولپپوي عبپپدالرحمان‬ ‫)سکر(‪ ،‬مولوي غلم رسول چشتي شپڪارپوري‪ ،‬مولپپوي غلم محمپپد‪،‬‬ ‫مولوي محمد اشرف پشاوري‪ ،‬مولوي محمد عاقل ”عاقلي“‪ ،‬مولپپوي‬ ‫محمد حيات شاه قريشي شڪارپوري‪ ،‬مولپپوي محمپپد صپپديق حنفپپي‪،‬‬ ‫مولوي محمد عثمان نپورنگزاده ) ڪور واهپي(‪ ،‬مولپوي محمپد قاسپم‬ ‫)ڳڙهي ياسين(‪ ،‬مولوي لعل محمد عثمپپان نپپورنگزاده ) ڪور واهپپي(‪،‬‬ ‫مولپپوي محمپپد قاسپپم )ڳڙهپپي ياسپپين(‪ ،‬مولپپوي لعپپل محمپپد قنڌاري‪،‬‬ ‫مولوي محمد هاشم )ڳڙهي ياسين(‪ ،‬مولپپوي نظپپام الپپدين رنگپپپوري‪،‬‬ ‫مير امام بخش خان ٽالپر‪ ،‬مير چاڪر خان ڊومب ڪي‪ ،‬ميپپر عبدالحسپپن‬ ‫”سانگي“‪ ،‬مير نظر علپپي خپپان ٽپپالپر ”خپپاڪي“‪ ،‬ميمپڻ محمپپد هاشپپم‬ ‫”مخلص“‪ ،‬نواب حاجي امير علي خان لهوري ۽ هزهائينس مير فيپپض‬ ‫محمد خان ٽالپر وغيره شامل هيون‪.‬‬ ‫مير علوي صاحب حنفي سني مذهبي رکندو هو‪ .‬اڪثر سندس اوطپپاق‬ ‫تي علمي مجلسون ۽ ادبي محفليون ٿينپپديون رهيپپون‪ .‬پپپاڻ جيپپد عپپالم‬ ‫جي حيپثيت ۾‪ ،‬پنهنجپي مطپپالعي کپپي سپامهون رکپي‪” ،‬الشپپارة لهپپل‬ ‫الشارت“ ”الصارم المسلول عل ٰي منڪر علم الغيب الرسول“ ‪ ،‬بياض‬ ‫علوي ۽ ”ڪليات علوي“ ‪ ....‬هزارين ڪتابن جي حوالن ۽ معتبر روايتن‬ ‫سان قلمبند ٿيل آهن‪ .‬جعلپپي ٽپپي شپپاديون ڪيپپائين‪ ،‬مگپپر آخپپري گهپپر‬ ‫)بيگم بقا‪ ،‬وفات ‪ 10‬ڊسمبر ‪1969‬ع( مان نياڻي ڄايس‪ُ ،‬اهپپا بپپه ڄمپڻ‬

‫سپپان ئي خپپدا کپپي پيپپاري ٿپپي ويئي‪ .‬پپپاڻ ‪ 68‬سپپالن جپپي عمپپر ۾ ‪23‬‬ ‫جماديل الول ‪1239‬هه مطابق ‪ 2‬جنوري ‪1920‬ع تي پيوند خاڪ ٿيپپو ‪.‬‬ ‫سندس تربت‪ ،‬شاه فقير الله علوي رح جي مقري جي اوڀارين طپپرف‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫مير علي نواز علوي صاحب‪ ،‬هڪ مخير انسان‪ ،‬قپپومي همپپدرد‪ ،‬مسپپيح‬ ‫الزمان حڪيم‪ ،‬مهربان طبيعت جو مالڪ‪ ،‬مصپپنف‪ ،‬محقپپق‪ ،‬فلسپپفي ۽‬ ‫قپپادرالڪلم شپپاعر هپپو؛ جنهپپن سپپموري زنپپدگي اخلص‪ ،‬رواداري پَء ۽‬ ‫نهپپايت سپپنجيدگيَء سپپان گپپذاري هئي‪ .‬شپپاعريَء جپپي سلسپپلي ۾‬ ‫شروعاتي تخلص ”مجرم“ ۽ پوِء ”علوي“ اختيار ڪيائين‪ .‬ظاهري طرح‬ ‫حسن ۽ نزاڪت جو قائل هو‪ .‬جوانيَء ۾ مجازي چوٽ آيل هيس؛ جنهن‬ ‫ممٽ سندس دل ۾ هيجان پيپپدا ڪري‪ ،‬منجهپپس جپپذبن ۽ امنگپپن کپپي‬ ‫اڀاري‪ ،‬هجر ۽ وصال جي آه و فغان کي سوز و فراق‪ ،‬عشق و محبت‪،‬‬ ‫درد ۽ الفت جي پيغام سان ظاهر ڪيپپو‪ .‬فارسپپي‪ ،‬سپپنڌي‪ ،‬سپپرائڪي ۽‬ ‫اردو زبانن ۾ طبع آزمائي ڪئي هئائين‪ .‬ٻنهي جهپپانن جپپي سپپردار جپپي‬ ‫زيپپارت جپپو پڇپپاڙيَء تپپائين شپپوق هيپپس‪ .‬عقيپپدت ۾ سپپندس مشپپهور‬ ‫”ڪافي“ هيٺ ڏجي ٿي‪-:‬‬ ‫تنهنجي حسن سڄڻ حيران ڪيا انسان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫تنهنجي شان برابر شاه نه ڪو‪ ،‬تنهنجي سونهن سندو مٽ ماه نه ڪو‪،‬‬ ‫تنهنجي خيال کان خالي ساه نه ڪو‪ ،‬خواهان هزارين مان نه رڳو‪،‬‬ ‫قرآن سراسر شان تنهنجو‪ ،‬آهي واصف خود رحمان تنهنجو‪،‬‬ ‫ٻيو ڪهڙو ڪري ته بيان تنهنجو‪ ،‬حيران هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ٻڌا جاني جن ڪلم تنهنجا‪ ،‬ڪن سهسين سڪ سان سلم تنهنجا‪،‬‬ ‫ٿيا حلقه بگرش غلم تنهنجا‪ ،‬سلطان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫تنهنجا مداح ميڪائيل جهڙا‪ ،‬ڪيئي عاشق اسرافيل جهڙا‪،‬‬ ‫تنهنجي در تي جبرئيل جهڙا‪ ،‬دربان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫توتان پاڻ فدا ڪن شاه و گدا‪ ،‬ريَء ناڻي ٻانها ٻول ٻڌا‪،‬‬ ‫ٿيا خادم تنهنجي خلق سندس‪ ،‬خاقان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫ناهي ”علوي“ هڪ مفتون تنهنجو‪ ،‬آهي‪ ،‬عالم سڀ ممنون تنهنجو‪،‬‬ ‫ٿيو جاني جڳ مرهون تنهنجو‪ ،‬قربان هزارين مان نه رڳو‪.‬‬ ‫)‪ –(1‬سندسن سلسله – نسب امام عالي مقپپام حضپپرت علپپي المرتضپ ٰي رضپپه )‬ ‫‪599‬ع – ‪661‬ع( جن سان وڃي ملي ٿو‪ .‬انهيَء ڪري پاڻ کي ”علوي“ سڏائين ٿا‪.‬‬

‫)‪ – (2‬سيد حاجي فقير الله ولد سپپيد عبپپدالرحمان شپپاه‪ ،‬وقپپت جپپو ولپپي‪ ،‬عپپالم ۽‬ ‫ڪامل انسان هو‪ .‬هجرت جپپو کيپپس ”الهپام“ ٿيپپو هپپو؛ جنهپپن ڪ ڪري ڪلهپوڙن جپپي‬ ‫ايام ڪاريَء ۾ غالبپپپا ً ‪1150‬هپپپه )‪1737‬ع( ڌاري پنهنجپپپي ‪ 17‬پٽپپپن سپپپميت جلل‬ ‫)افغانستان( مان لڏي‪ ،‬شڪارپور )سنڌ( ۾ آيو هو ]”بياض علوي“ – مير جمال الپپدين‬ ‫علوي – بحواله ‪ :‬ماهوار ”الرحيم“ )حيدرآباد( سيپٽمبر ‪1971‬ع‪ ،‬ص ‪.[27‬‬ ‫)‪ – (3‬مير علي نواز علويَء تي ڏاڏي جو نالو ورايپپو ويپو هپپو؛ جنهپپن کپي مپؤد بپانه‬ ‫مخفي رکي‪” ،‬علي نواز“ سڏڻ لڳا؛ جنهن نالي سان پڇاڙي تائين سڏبو آيو ]شپپجره‬ ‫خاندان علوي )قلمي( بحواله ‪” :‬مير علي نواز علوي شڪار پوري ۽ سپپندس ڪلم“‬ ‫بي ايڇ‪-‬ڊي لِء لکيل ٿيسز؛ ‪1978‬ع – ڊاڪٽر عبدالخاقل ”راز“ سومرو[‪.‬‬ ‫)‪Prnted Recard, Government of Bombay. 1855: P.P 44 – (1‬‬ ‫)‪ – (2‬سندس والده سڳوري پشين )بلوچستان( جي بخاري ساداتن مان هئي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬آخوند زاده اصل جلل آباد جو رهاڪو هو‪،‬جيڪو سنڌي‪ ،‬عربي ۽ فارسي زبانن سان‬ ‫گڏ علم حڪمت جي به خاصي ڄاڻ رکندو هو‪ .‬ازانسواِء اردو‪ ،‬انگريزي ۽ سرائڪيَء تي به‬ ‫چڱي دسترس هيس‪ .‬مير علويَء جو ساڻس پڇاڙيَء تائين نياز منديَء وارو رستو رهيو‪.‬‬

‫)‪ – (1‬سندس نالي سان سکر ۾ ”ليوڪس پارڪ“ مشهور آهي‪ ،‬جيڪو اڄ ”محمد بن‬ ‫قاسم باغ“ سڏجي ٿو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬هي ڪتاب علمي دنيا ۾ وڏي اهميت جو حامل آهپپي‪ .‬ڇا ڪاڻ جپپو حنفپپي فق پہ‬ ‫متعلق ”التحيات“ پڙهڻ ۾ ”اشهد آڱر“ سان اشاري بابت پابندي ڄاڻائڻ کي رد ڪيو‬ ‫ويو آهي )مسئله تشهدين تي افغان حڪومت بل پاس ڪيپپو هپپو‪ ،‬تپه جي ڪو شپپخص‬ ‫”التحيات“ ۾ آڱر کڻندو‪ ،‬تپپه ان جپپي آ ڱر ڪپپپي وينپپدي( ‪ 130‬معتپپبر عپپالمن جپپي‬ ‫سندن سان لکيل هن ڪتاب ۾ امام رباني مجدد الف ثپپاني رح )‪1564‬ع – ‪1624‬ع(‬ ‫جي پڻ تائيد ڏيکاريل آهي‪ .‬مير صاحب جي هيَء تصپپنيف ڄ ڻڪ افغپپان ح ڪومت لِء‬ ‫چتاُء هو‪ .‬ان کان پوِء افغان سرڪار پنهنجو عمل واپس ورتو‪ .‬ڪتاب جپپي پڇپپاڙيَء ۾‬ ‫‪ 17‬چوٽيَء جي عالمن جون تقريظون پڻ درج ٿيل آهن‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬چئن قلمي جلدن ۾‪ 1636 ،‬صفحات تي مشتمل آهي‪ .‬منجهس قپپرآن پپپاڪ ۽‬ ‫حديث بابت شپپهادتون‪ ،‬اصپپحاب سپڳورن ۽ تپپابعين جپپا اقپپوال‪ ،‬فقپہ حنفپپي ۽ امپپام‬ ‫صاحبن جا فرمودا‪ ،‬حضور صلعم جن جي ماضي‪ ،‬حپپال ۽ مسپپتقبل جپپي ڄپپاڻ بپپابت‬ ‫عالمن جا اعتراف ۽ سندن وضاحتون شامل آهن‪.‬‬ ‫)‪1916 – (2‬ع ۾ مير صاحب پنهنجي شاعريَء )سنڌي‪ ،‬فارسي‪ ،‬سپپرائڪي ۽ اردو(‬ ‫جو هي مجموعو ليٿر ۾ ڇپايو هو‪ ،‬جيڪو اڄ بالڪل ناياب آهي‪ .‬سپپنڌي ادبپپي بپپورڊ ان‬ ‫کپپي ٻيهپپر عپپام ڪرڻ لِء سپپنڌي جپپي ميپپاري قلم ڪار ۽ محقپپق‪ ،‬اڪٽپپر عبپپدالخالق‬ ‫”راز“ ‪..‬صاحب جون خدمتون حاصل ڪيون آهن‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬سندس وفات متعلق مختلف روايتون بيان ڪيون وڃن ٿيون‪ .‬ڪن مٿس فالج‬ ‫جو حملو ڄاڻايو آهي‪ .‬ڪن سندس ذاتي نوڪر هٿاران زهر ڏيپپارڻ ڏيکپپاريو آهپپي‪ ،‬تپپه‬ ‫ڪن وري )خانداني روايتپن مطپپابق(‪ ،‬هنپپدو ڊاڪٽپر مپوهن لل هٿپپاران زهپپر پيپاري‪،‬‬ ‫شهادت ٻڌايو آهي )والله اعلم باالصواب(‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:56 AM 0 comments‬‬

‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي ‪ -‬ڊا ڪٽر قريشي حامد‬ ‫علي خانائي‬

‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي‬ ‫ڊاڪٽر قريشي حامد علي خانائي‬ ‫سنڌ جي سر زمين‪ ،‬هر دؤر ۽ هر زماني ۾ اهڙين تواريخ ساز شخصيتن‬ ‫۽ بزرگن‪ ،‬وطن دوست ۽ انسان ذات جپپو دل ۾ درد رکنپپدڙن کپپي جنپپم‬ ‫پئي ڏنپپو آهپپي‪ ،‬جپپن جپپي علمپپي‪ ،‬ادبپپي‪ ،‬دينپپي ۽ پرخلپپوص سياسپپي‬ ‫ڪارنامن سبب ڀاڳن ڀريَء سنڌ جو هميشپپه ڳڪڪاٽ اوچپپو رهيپپو آهپپي‪.‬‬ ‫خاص طرح‪ ،‬گذريل ويهين عيسوي صديَء اهڙين مخصپپوص شخصپپيتن‬ ‫۽ هستين کي پيدا ڪيو‪ ،‬جپپن پنهنجپپي پرخلپپوص جدوجهپپد ۽ ڪوششپپن‬ ‫سان نه صرف سپپنڌ جپپي تهپپذيب ۽ تمپپدن کپپي قپپائم ۽ سپپلمت رکپڻ ۾‬ ‫پنهنجي حياتيَء جي هڪ گهڙي به اجائي نه گنوائي‪ ،‬پر سنڌ جي تهذيب‬ ‫۽ ارتقا کي دنيا جي ٻين سڌريل‪ ،‬مـپهذب ۽ متمدن ملڪڪڪن جپپي درجپپي‬ ‫تائين رسائڻ ۾ ڪنهن به قسپپم جپپي ڪا ڪوتپپاهي نپپه ڪئي ۽ سپپنڌ کپپي‬ ‫سموريَء دنيا سان گپڏ برصپپغير ۾ پپڻ وڏي عپپزت ۽ وقعپپت جپپي نگپپاهه‬ ‫سان ڏسڻ جي لئق بڻايو‪.‬‬ ‫ويهين صپپدي عيسپپوي نپپه صپپرف سپپنڌ لِء‪ ،‬بلپڪ پپپوري دنيپپا ۾ پنهنجپپي‬ ‫انفپپرادي ۽ انپپوکي حيپپثيت جپپي حامپپل رهپپي‪ .‬هپپن صپپديءَ ۾ پراڻيپپون‬ ‫رسمون ۽ رواج‪ ،‬قدر‪ ،‬ماڻ ۽ ماپا تبديل ٿيا‪ .‬هڪ نئيپپن راهپپه طپپرف وک‬ ‫وڌائڻ جي شروعات ٿي‪ ،‬جنهن کي جديد ترقي پَء وارو دؤر تصپپور ڪيپپو‬ ‫ويو‪ .‬هن صديَء ۾ دنيا ۾ ڪيترائي وڏا وڏا انقلب ۽ حادثا رونما ٿيپپا‪ .‬دنيپپا‬ ‫جي تخت تي ڪيتريون ئي نيون نيون حڪومتپپون وجپپود ۾ آيپپون ۽ ٻيپپن‬ ‫قومن انهيَء ڏس ۾ جدوجهپپد جپپي شپپروعات ڪئي‪ .‬اهپپا ويهيپپن صپپدي‬ ‫عيسوي هئي‪ ،‬جنهن ۾ دنيا اندر ٻه وڏيون عظيم ۽ تباهه ڪـپپن جنگيپون‬ ‫لڳيون‪ ،‬جن انسانذات کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو ۽ ڪيترن سـپپپندر ۽‬ ‫وسندڙ شهرن ۽ بستين جي نشانن کي مٽپپائڻ ۾ ڪابه ڪسپپر بپپاقي نپپه‬ ‫ڇڏي‪ .‬هن صپپديَء ۾ تبپپاهه ڪارين ۽ انسپپانذات جپپي بپپي دريپپغ خپپون ۽‬ ‫خرابيَء سان گڏ‪ ،‬علم ادب جي دنيا ۾ پڻ نظرياتي ۽ فڪري پءَ طپپرح وڏا‬ ‫انقلب‪ ،‬اصول‪ ،‬قاعدا ۽ قانون وضع ٿيا ۽ ان ۾ ڪافي انقلبي ۽ ف ڪري‬ ‫تبديليون رونما ٿيون‪ .‬سپپائنس جپپي علپپم پنهنجپپي ترقيپَء جپپو معپپراج‬

‫حاصل ڪيو‪ .‬نوان هنر ۽ ڪيتريون عجيب وَ غريب قسم جون ايجپپادون‬ ‫۽ تجربا عمل ۾ آيا‪ ،‬جن انسانذات جي زندگيَء جپپي هپپر پهلپپوءَ تپپي وڏو‬ ‫اثر وڌو ۽ انساني زندگي ان کان تمام گهڻو متاثر ٿپپي‪ .‬هپپن کپپان اڳ ۾‪،‬‬ ‫ادب ۾ ”ادب بپپرائي ادب“ جپپو نظريپپو رائج هپپو‪ ،‬پپپر پپپوِء ”ادب بپپرائي‬ ‫زندگيَء“ وارو نظريو عمل ۾ آيو‪.‬‬ ‫تواريخ ۽ سياسي لحپپاظ کپپان اهپپو ويهيپپن صپپديَء وارو زمپپانو‪ ،‬انگريپپز‬ ‫سامراج جي غلميَء وارو زمانو هو ۽ اهي برصغير تي پپپوريَء طپپاقت‬ ‫سان قپپابض هئا‪ .‬مٿپپي بيپپان ڪيپپل انهپپن حپپالتن‪ ،‬جديپپد نظريپپن‪ ،‬لڙن‪،‬‬ ‫فڪرن ۽ اصولن جو برصغير جي ٻين علئقن وانگر سنڌ تي بپپه نمايپپان‬ ‫اثپپر غپپالب رهيپپو‪ .‬سپپنڌ انپپدر‪ ،‬خپپاص طپپرح عپپالمن‪ ،‬اديبپپن‪ ،‬شپپاعرن‪،‬‬ ‫سياستدانن‪ ،‬قانوندانن ۽ مذهبي شخصيتن ان ڏس ۾ پاڻ گهڻو موکيپپو ۽‬ ‫ان جا اڻ مٽجندڙ نشان اڄ به سنڌ جپپي تواريپپخ ۾ ملپپن ٿپپا‪ .‬اهپپي سپپنڌ ۾‬ ‫عالمگير ۽ همه گير تحريڪن جا باني مباني هئا ۽ سندن ف ڪر انگيپپز ۽‬ ‫انقلبي تحريرن ۽ انقلبي اصولن جو سنڌ تپپي وڏو اثپپر پيپپو ۽ سپپنڌ کپپي‬ ‫انهن مڙني حالتن مان گذرڻو پيو‪.‬‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب انهيَء ئي ويهين صدي عيسپپويءَ‬ ‫جي نهايت ئي بلند مرتبي وارن جيد عالمن‪ ،‬اديبن ۽ دانشورن مان هڪ‬ ‫آهي‪ ،‬جنهن تي سنڌ جي سرزمين جو ايندڙ نسل بجا طور فخر ڪنپپدو‪.‬‬ ‫علمه صاحب جپپو وجپپود سپپنڌ لِء هپپن قحپپط الرجپپال واري دؤر ۾ وڏي‬ ‫غنيمت آهي‪ .‬علمه قاسمي صاحب بلنپپد مرتپپبي وارو عپپالم‪ ،‬تفسپپير ۽‬ ‫حديث‪ ،‬فقه ۽ ادب‪ ،‬صپپرف ۽ نحپپو‪ ،‬معپپاني ۽ منطپپق‪ ،‬اصپپول ۽ فپپروغ‪،‬‬ ‫تواريخ ۽ لغت جي ميدان ۾ پنهنجي دؤر جي وڏن عالمن ۽ فاضلن ۾ بپپي‬ ‫مثل ۽ بي نظيپپر آهپپي‪ .‬پپپاڻ سپپنڌيَء سپپان گ پڏ عربپپي‪ ،‬فارسپپي‪ ،‬اردو ۽‬ ‫انگريزي زبانن تي ڪافي عبور رکندڙ آهي‪ .‬بهرحال‪ ،‬پاڻ هر لحاظ کان‬ ‫جامع علوم آهي‪ .‬پاڻ ڪيترين ئي عربي‪ ،‬فارسپپي ۽ سپپنڌي بيپپش بهپپا ۽‬ ‫بلند پايه تصپنيفن ۽ تپاليفن جپو صپاحب آهپي‪ .‬پپاڻ علپم ادب جپي هپر‬ ‫شعبي ۾ وڏي مهارت رکي ٿو‪ .‬انهيَء چوڻ ۾ڪوبه وڌاُء نپپه آهپپي تپپه پپپاڻ‬ ‫ظاهري علم ادب ۽ سنڌ جي تواريخ سان گڏ‪ ،‬اسلمي علمن ۽ فنن جي‬ ‫زنده جاويد انسائيڪلو پيڊيا آهي‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب نهايت ئي شگفته مزاج‪ ،‬خليق‪ ،‬شفيق‪ ،‬مرنجپان‬ ‫مرنج‪ ،‬عابد‪ ،‬زاهد ۽ صاف گو شخصيت جو مالڪ آهي‪ .‬علوم شريعت ۽‬ ‫طريقت‪ ،‬تفسير ۽ حديث‪ ،‬تاريخ ۽ ادب جو ڪوبه منجهيل مسئلو هجپپي‬

‫ته پاڻ ان جي هر موضوع تي بي تڪلف ۽ آسانيَء سان عالمپپانه انپپداز‬ ‫۾ گفتگو ڪندو آهي‪ ،‬جيڪا ٻڌندڙ جي ذهن نشين ٿي ويندي آهي‪ .‬ڪنهن‬ ‫به دقيق مسئلي جي اسرار ۽ رموز جي سڀني جزن کي اهڙي انپپداز ۾‬ ‫بيان ڪندو آهي‪ ،‬جو ٻڌندڙ کي سجهڻ ۾ بلڪل آساني ٿيندي آهي‪.‬‬ ‫علمه غلم مصطف ٰي قاسمي صاحب جو تعلپپق‪ ،‬اتپپر سپپنڌ جپپي ضپپلعي‬ ‫لڙڪاڻي جي پوئتي پيل تعلقي ميپپرو خپپان سپپان آهپپي‪ .‬سپپندس جنپپم‬ ‫پنهنجي اباڻي ڳوٺ ”رئيپپس ڀنڀپپو خپپان“ ۾ سپپن ‪1335‬هپپه‪1916 /‬ع ۾‬ ‫ٿيو‪ .‬سندس والد بزرگوار جو نالو حافظ محمود خان هو‪ .‬پاڻ سنڌ جپپي‬ ‫قديم ۽ مشهور قبيلي ”چانڊيي“ سان تعلپپق رکپپي ٿپپو‪ .‬علمپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب مروج ابتدائي سنڌي ۽ فارسپپي تعليپپم پنهنجپپي ابپپاڻي ڳوٺ ۾‬ ‫حاصل ڪئي‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬سپپنڌ جپپي وڏن جيپپد ۽ مشپپهور عپپالمن جپپي‬ ‫مدرسن ۾ ديني علمن ۾ تحصيل ڪيائين ۽ پاڻ مڪمل طرح هڪ عپپالم ۽‬ ‫فاضل بڻيو‪ .‬سنڌ ۾‪ ،‬علمي فراغت حاصل ڪرڻ کان پوِء‪ ،‬برصپپغير جپپي‬ ‫مشهور دارالعلوم ديوبند ويپپو‪ ،‬جتپان ٽپن سپپالن جپي عرصپي ۾ سپڀني‬ ‫ديني خواه دنيوي علمن ۾ جامع فارغ التحصيل ٿيو‪ .‬ان زماني ۾ ديوبنپپد‬ ‫جو مدرسو نه صرف ديني علمن جو مر ڪز هپپو‪ ،‬پپپر سياسپپي ف ڪر ۽‬ ‫آزاديَء جي جدوجهد جو پڻ هڪ مکيه مرڪز هو‪ .‬اهڙيپَء طپرح‪ ،‬علمپه‬ ‫موصوف فاضل ديوبند‪ ،‬مولوي فاضل ۽ فاضل طب وغيره ۾ به علمپپي‬ ‫لياقت جو مالڪ بڻيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب جپپي والپپد بزرگپپوار‪ ،‬حپپافظ محمپپود )المتپپوفي‪:‬‬ ‫‪1338‬هپپه‪1919 /‬ع( مولنپپا غلم صپپديق شپپهدادڪوٽيَء‪ ،‬جپپو پنهنجپپي‬ ‫زماني جو وڏو َولي ڪامپپل‪ ،‬حپپال ۽ قپپال جپپو صپپاحب هپپو ۽ طريقپپت ۾‬ ‫”قادري“ طريقي جو مشپپائخ هپپو‪ ،‬جپپي هپپٿ تپپي ”قپپادري“ طريقپپي ۾‬ ‫بيعپپت ڪئي ۽ خلفپپت جپپو خرقپپو حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬جيئن تپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب جو خانداني طرح طريقت جو سلسلو ”قادري“ هو‪ ،‬ان ڪري‬ ‫پاڻ ديوبند ۾ شاگرديَء جي زماني دوران مولنا حسپپين احمپپد مپپدنيءَ‬ ‫کپان ”قپادري“ طريقپت ۾ بيعپت ڪري‪ ،‬ظپاهري خپواه بپاطني فيپض‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫علمه قاسپپمي صپپاحب دارالعلپپوم ديوبنپپد ۾‪ ،‬ڪيپپترن ئي وڏن ناميپپارن‬ ‫عالمن کان فيض حاصل ڪيو‪ ،‬جهڙوڪ‪ :‬حضرت مولنپپا محمپپد ابراهيپپم‬ ‫بلياوي‪ ،‬شيخ السلم مولنا حسين احمد مدني‪ ،‬مولنا اصپپغر حسپپين ۽‬ ‫مولنا اعزاز علي‪ .‬اهي سڀئي عالم پنهنجي وقت جا بلنپپد پپپايه عپپالم ۽‬

‫درويپپش صپپفت انسپپان هئا‪ .‬انهپپن مڙنپپي بزرگپپن جپپو علمپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب تي نهايت ئي گهڻو اثر غالب پيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب ديوبند ۾ تعليم پرائڻ واري عرصي دوران دهليَء‬ ‫جي مشهور اوريئنٽل ڪاليج ۾ داخل ورتپپي ۽ ان ئي وقپپت علپپم طپپب ۾‬ ‫تعليم حاصل ڪرڻ لِء دهليَء ۾مولنا حڪيم جميل الدين نگينپپويَء جپپي‬ ‫مشهور طپپبي مدرسپپي ”مدرسپپه طپپبيه“ ۾ داخپپل ٿپپي وڏيپءَ امتيپپازي‬ ‫حيثيت ۾ مهارت حاصل ڪري‪ ،‬علپپم طپپب ۾ ”حڪيپپم الحڪمپپاُء“ جپپي‬ ‫سند حاصل ڪئي‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬علمه قاسمي صاحب هندستان ۾ ٽپپن‬ ‫ورهين جي عرصي ۾ مختلف علمپپن ۾ تعليپپم پپپرائڻ کپپان پپپوِء‪ ،‬پنهنجپپي‬ ‫وطن سنڌ ۾ موٽي آيو‪ .‬سنڌ واپس اچ پڻ کپپان پپپوِء‪ ،‬ڪجهپپه عرصپپو پيپپر‬ ‫جهنڊي ۾ مولنا عبيدالله سنڌيَء وٽ قپپرآن مجيپپد ۽ فلسپپفي جپپو درس‬ ‫ورتائين‪ .‬پاڻ شاهه ولي الله جي فلسپپفي جپپو تمپپام وڏو ڄپپاڻو ۽ مپپاهر‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫علمپپه غلم مصپپطف ٰي قاسپپمي صپپاحب سپپنڌ ۾ درس ۽ تپپدريس جپپو‬ ‫سلسپپلو اختيپپار ڪيپپو‪ .‬پپپاڻ سپپنڌ ۾‪ ،‬ان دؤر جپپي وڏن ۽ مشپپهور دينپپي‬ ‫مدرسن‪ ،‬جهڙوڪ‪” :‬مدرسه درالسعادت“‪” ،‬بيت الحڪمپپت ‪ ،‬پيربخپپش‬ ‫ڀٽو‪” ،‬مدرسه قاسم العلوم‪ ،‬گهوٽڪي“ ۽ ”مدرسه مظهپپر العلپپوم کڏه‪،‬‬ ‫ڪراچي“ وغيره ۾ مپدرس ۽ شپيخ الحپديث جپي حيپثيت ۾ درس ڏينپدو‬ ‫رهيو‪ .‬پاڻ جنهن به مدرسي ۾ رهيو‪ ،‬اتي سندس حلقه درس ۾ هميشپپه‬ ‫طالبن جي تمام وڏي جماعت حاضر رهندي هئي‪ .‬اهڙيَء طرح‪ ،‬علمپپه‬ ‫صاحب پنهنجي علمي فيض ۽ برڪت سان عالمن ۽ فاضپپلن جپپي ه پڪ‬ ‫ب‬ ‫وڏي‪ ،‬جماعت کي علم ۽ فيض جي آخپپري حپپد تپپائين پهچپپائي‪ ،‬صپپاح ِ‬ ‫ڪمال بڻايو‪ .‬پاڻ اٽڪل سٺ ورهين تپپائين پنهنجپپن شپپاگردن کپپي علپپم‬ ‫جي زيور سان سينگاريندو رهيو آهي‪.‬‬ ‫پروفيسر غلم مصطف ٰي شاهه هڪ وڏو مردم شناس ۽ علم جپپو پپپارکو‬ ‫انسان هو‪ .‬هن علمه صپپاحب جپپي علميپپت ۽ ذهپپانت کپپان متپپاثر ٿپپي‪،‬‬ ‫‪1953‬ع ۾ کيس سنڌ مسلم ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء ۾ اسلمي ديني علمن جو‬ ‫ليڪچرار مقرر ڪرايو‪ ،‬جتي پڻ علمه صاحب پنهنجي علميت جا ڪافي‬ ‫جپپوهر ڏيکاريپپا‪ .‬سپپيد غلم مصپپطف ٰي شپپاهه صپپاحب جڏهپپن سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽيَء جو وائيس چانسيلر ٿي آيو ته علمه صاحب کپپي سپپندس‬ ‫علمي‪ ،‬ادبي ۽ ديني خدمتن جي عيوض اعزازي پروفيسر جپپو منصپپب‬ ‫عطا ڪيائين ۽ کيس مختلف شعبن ۾ پي ايڇ‪ .‬ڊيَء جو رهبر ۽ رهنما پ پڻ‬

‫مقرر ڪيو ويو‪ .‬علمه صاحب پپپاڻ مڪمپپل طپپرح ه پڪ وڏي اداري جپپي‬ ‫حيثيت رکي ٿو‪ .‬سندس رهبريَء ۽ رهنمپپائيَء هيپپٺ مختلپپف شپپعبن ۾‬ ‫الڳ الڳ موضوعن تي ڪيترائي شاگرد پي ايڇ‪ .‬ڊي جپپي ڊگپپري حاصپپل‬ ‫ڪري چڪا آهن‪ .‬سنڌ مسلم ڪاليج‪ ،‬ڪراچيَء ۾ شپپاهه ولپپي اللپپه جپپي‬ ‫فلسفي تي پاڻ نهايت مدلل انداز ۾ تقرير ڪندو هو‪ .‬انهيَء ئي عرصپپي‬ ‫۾ سندس تصحيح ڪيل ڪتاب ”المتانته“ شايع ٿيو هپپو‪ .‬علمپپه صپپاحب‪،‬‬ ‫فلسفي اسلم شاهه ولي الله جي ڪتاب ”حجتپپه اللپپه البپپالغته“ کپپان‬ ‫ڏاڍو متاثر رهيو آهي ۽ ان جي شرح مولنا عبيدالله سنڌيَء کان حاصل‬ ‫ڪئي هيائين‪ .‬علم حديث ۾ ’موطا امپپام مپپالڪ‘ کپپي وڏي ترجيپپح ڏينپپدو‬ ‫آهي ۽ پاڻ ان کان تمام گهڻو متاثر آهي‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب ‪1963‬ع ۾ شاهه ولي اللپپه اڪيڊمپپي‪ ،‬حيپپدرآباد ۾‬ ‫ڊائريڪٽر مقرر ٿيو‪ .‬انهيَء اڪيڊميَء جو پپپاڻ پهريپپون ڊائريڪٽپپر ۽ بپپاني‬ ‫آهي‪ .‬هن اڪيڊميَء ۾ قاسمي صاحب چاليهارو ورهيپه کپن شپاهه ولپي‬ ‫الله محدث دهلويَء جپپي فلسپپفي کپپي عپپام ڪرڻ ۾ پپپورا ڪيپپا ۽ ولپپي‬ ‫اللهي فلسفي کي سنڌ خپپواه پاڪسپپتان ۾ ڦهلئڻ ۾ وڏي جدوجهپپد ڪئ‬ ‫ي‪ .‬ازان سواِء‪ ،‬هن شاهه ولي الله محپپدث دهلپپويَء جپپي ڪيپپترن ئي‬ ‫قيمتي ڪتابن کي اڪيڊميَء طرفان ڇپايو ۽ ڪيترن جا سنڌيَء ۾ ترجمپپا‬ ‫ڪرايا ۽ ڪيا‪ .‬تازو‪ ،‬سنڌ جپپي اوقپپاف کپپاتي پپپاران علمپپه صپپاحب جپپي‬ ‫علمي ۽ ديني خدمتن جي عيوض کين تاحيپپات پينشپپن ڏنپپي وئي آهپپي‪.‬‬ ‫اڪيڊميَء جپپي گونپپاگون مصپپروفيتن بپپاوجود‪ ،‬علمپپه صپپاحب اتپپي بپپه‬ ‫پنهنجن شاگردن کي ديني علمن جو درس ڏيندا رهيپپا‪ .‬علمپپه قاسپپمي‬ ‫صاحب شاهه ولپپي اللپپه اڪيڊمي پَء سپپان گ پڏ سپپنڌ جپپي قپپومي اداري‪،‬‬ ‫”سنڌي ادبي بورڊ“ جو ٻارهن سالن تائين اعزازي چيئرمپپن ٿپپي رهيپپو‪.‬‬ ‫دراصل‪ ،‬اهو دؤر سنڌ لِء تمپپام ڪٺپپن دؤر هپپو‪ .‬سپپرڪاري طپپور سپپنڌي‬ ‫ادبي بورڊ کپي ختپم ڪرڻ جپون ڪوششپون جپاري هيپون‪ ،‬پپر علمپه‬ ‫صاحب جي همت‪ ،‬جرئت ۽ بيباڪيَء سبب سنڌي ادبي بورڊ سپپرڪاري‬ ‫عتاب کان بچي ويو ۽ سندس قيادت ۾ سنڌي ادبي بورڊ پنهنجي ڪتپپابن‬ ‫جو اشاعتي پروگرام برابر قائم رکيو‪.‬‬ ‫علمه صاحب جيئن ته سنڌ جي مشهور ۽ قديم ”چپپانڊيي“ قپپبيلي مپپان‬ ‫آهي ۽ خانداني لحاظ کان سندس ٻولي بلوچڪي‪ /‬ٻروچ ڪي آهپپي‪ ،‬پپپر‬ ‫سنڌ ۾ گهڻي زماني کپپان رهپڻ ڪري‪ ،‬سپپندس سپپڄو قپپبيلو بلپپوچڪي‪/‬‬ ‫ٻروچڪي سان توڙي سرائڪيَء کان پپپري رهيپپو آهپپي‪ .‬پپپاڻ هپپن دنيپپا ۾‬

‫ڄمڻ سان ئي پنهنجي مٺڙي امڙ جيجل جپپي گپپود ۾ سپپنڌي ٻپپوليَء جپپي‬ ‫لولي ٻڌائون ۽ ان ئي مٺڙي زبان کي پنهنجي سعادت سپپمجهيائون‪ .‬ان‬ ‫لحاظ کان علمه صاحب کي سنڌي زبان سان جنون جي حد تائين پيار‬ ‫۽ انس آهي‪ .‬سنڌي زبان جي باري ۾‪ ،‬گهڻڪڪو وقپپت اڳ ملتپپان جپپي هپڪ‬ ‫علمي مجلس ۾‪ ،‬پنهنجي صدارتي تقرير ۾ هيُء رايو پيش ڪيپپو هئائيپپن‬ ‫ته‪:‬‬ ‫”درياء سنڌ سان گڏ جيترا به علئقا آهن‪ ،‬انهن ۾ ڳالهپپائي وينپپدڙ قپپديم‬ ‫زبان سنڌي آهي‪ .‬جيڪو خطو اڄ پاڪستان سڏيو وڃپپي ٿپپو‪ ،‬اهپپو قپپديم‬ ‫دؤر ۾ سمورو سنڌ جي نالي سان سڏيو ويندو هو‪ .‬مطلب ته انهن مان‬ ‫گهڻين زبانن ۾ محض لهجي جو اختلف آهي‪ .‬ڪن علئقن تپپي هنپپديءَ‬ ‫جو تپپه وري ڪٿپپي عربيپَء جپپو اثپپر پئجپپي ويپپو آهپپي‪ .‬جيڪڏهپپن اڄ بپپه‬ ‫ڪوشش ڪئي وڃي ته پنجابي‪ ،‬سنڌي‪ ،‬سرائڪي‪ ،‬پوٺوهپپاري ۽ هنپپدڪو‬ ‫سڀ زبانون هڪ ٿپپي سپپگهن ٿيپپون‪ .‬بلپپوچي‪ ،‬دراوڙي يپپا پشپپتو وغيپپره‬ ‫زبانن جي اهميت به پنهنجيَء جاِء تي آهي‪ .‬ڪنهن به علئقي جي زبان‬ ‫سان بي انصافي ٿيڻ نه گهرجي‪“.‬‬ ‫علمه صاحب جي مٿئين تقريري اقتبپپاس مپپان اهپپو تپپاثر ملپپي ٿپپو تپپه‬ ‫کيس سنڌي زبان سان ڪيتري قدر پيار ۽ انس آهپي‪ ،‬۽ سپاڳئي وقپت‬ ‫سنڌي زبان جي قدامت ۽ حيثيت تي به پپپاڻ واضپپح نمپپوني ۾ ڄپپاڻ ڏنپپي‬ ‫اٿائين‪ .‬سنڌي زبان سان بي انتها محبپپت جپپي بپپاوجود‪ ،‬پاڪسپپتان جپپي‬ ‫ٻين زبانن لِء به کيس وڏي عزت ۽ عقيدت آهي‪.‬‬ ‫علمپپه صپپاحب‪ ،‬پاڪسپپتان ۾ رائج اردو زبپپان متعلپپق‪ ،‬انهي پَء سپپاڳئي‬ ‫موقعي تي پنهنجن خيالن جو اظهار ڪندي فرمائي ٿو ته‪:‬‬ ‫”اردو جو مقام پنهنجي جاِء تي مسلم آهي‪ .‬اها وڏي زبان آهپپي‪ .‬سپپڀ‬ ‫ئي ان جي حيثيت کي مڃين ٿپپا ۽ اسپپان جپپو گه ڻو دينپپي سپپرمايو پپڻ‬ ‫اردوَء ۾ آهي‪ .‬اردوَء جا مخالف تمپپام گهپپٽ آهپپن‪ ،‬پپپر اردوَء جپپي نپپالي‬ ‫سان ناجائز فائدو وٺڻ مناسب نه آهي‪ .‬انهيَء سان افتراق پيدا ٿئي ٿو‪،‬‬ ‫جهڙيَء طرح مشرقي پاڪستان ۾ ٿيو‪“.‬‬ ‫ان کان پوِء‪ ،‬انهيَء ساڳئي تقرير ۾‪ ،‬علمپپه صپپاحب سپپنڌي زبپپان جپپي‬ ‫باري ۾ هڪ اهم نقطو پيش ڪندي‪ ،‬حديث جي حپپوالي سپپان چپپوي ٿپپو‬ ‫ته‪:‬‬ ‫”جيتري قدر سنڌي زبان جو تعلپپق آهپپي تپپه منهنجپپي خيپپال ۾ گهڻيپپون‬ ‫زبپپانون‪ ،‬جهپڙوڪ‪ :‬پنجپپابي‪ ،‬هنپپدڪو وغيپپره کپپي ان ۾ شپپامل سپپمجهي‬

‫سگهجي ٿو‪ .‬مسند احمپد بپن حنبپپل رضپپه ۾ هپڪ روايپپت اچپپي ٿپپي تپه‬ ‫حضور صلي الله عليه وسلم جن جي ڪنپپن مبپپارڪن تپپائين بپپه سپپنڌي‬ ‫زبان پهتي هئي‪ ،‬جا ان جي قدامت جو هڪ اهم واضح دليل آهي‪“.‬‬ ‫علمه قاسپمي صپاحب سپنڌي زبپان ۽ ادب جپي بپاري ۾‪ ،‬پنهنجپي دؤر‬ ‫متعلق ويچار ونڊيندي چوي ٿو ته‪:‬‬ ‫”منهنجي ابتدائي زندگيَء جي دؤر ۾‪ ،‬سنڌ اندر اردوَء جو ايپپترو وهنپپوار‬ ‫ڪونه هو ۽ سنڌي ادب ان زماني ۾ وڏي عروج تپپي هپپو‪ ،‬جنهپپن ۾ اڪڪڪثر‬ ‫هندو وڌيڪ اڳرا هئا‪“.‬‬ ‫علمه صاحب ان زماني ۾ لڙڪاڻي ۾ وطن جپپي آزاديپَء واري تحريپڪ‬ ‫جو صدر هو‪ .‬ان وقت وٽس جيڪي سنڌي اخبپپارون اينپپديون رهنپپديون‬ ‫هيپپون‪ ،‬تپپن جپپي مطپپالعي مپپان سپپنڌي ادب جپپو چڱيپَء ريپپت اڀيپپاس‬ ‫ڪيائين‪ .‬علمه صاحب جو رايو آهي ته‪:‬‬ ‫”ان زماني جو سنڌي ادب‪ ،‬صوفي تحريڪ جو ه پڪ بهپپترين مثپپال چئي‬ ‫سگهجي ٿو‪ .‬ان کان پوِء‪ ،‬وقت گذرندي سپپنڌي ادب ۾ قپپوميت ۽ وطپپن‬ ‫جي آزاديَء جي تحريڪ ۽ محبت جو عنصر سڀ کان وڌيڪ غالب رهيو‬ ‫۽ ادب تي وقت جي حالتن مطابق ڪجهه اشتراڪيت جو به اثپپر رهيپپو‬ ‫آهي‪ .‬هن وقت سنڌي ادب مڙني پاڪستاني زبانن جي ادب کان وڌيپپڪ‬ ‫عروج تي آهي‪“.‬‬ ‫علمه غلم مصپپطف ٰي قاسپپمي صپپاحب ادب‪ ،‬دينپپي ۽ مپپذهبي‪ ،‬درس ۽‬ ‫تدريس جي خدمتن سان گڏ‪ ،‬ملڪي سياست ۾ به ڪافي سرگرم رهيو‬ ‫آهي‪ .‬پاڻ ”دارالفيپپض“ ڪپـپپپور سپپليمان جپپي مدرسپپي ۾ پڙهپڻ دوران‬ ‫عملي طرح سياست ۾ قدم رکيائين‪ .‬ان کان اڳ جڏهن اڃا ننڍيءَ عمپپر‬ ‫جو هو‪ ،‬ته ميروخان جي مشپپهور مدرسپپي ۾ ئي سياسپپت کپپان واقپپف‬ ‫ٿيو‪ .‬هيُء ِاهپپو زمپپانو هپپو‪ ،‬جڏهپپن ترڪيپءَ جپپي مسپپلمان خلفپپت کپپي‬ ‫شڪسپپت آئي هئي‪ .‬انهي پَء ڪري‪ ،‬برصپپغير جپپي مسپپلمانن ۾ انگريپپز‬ ‫سامراج خلف نفرت پيدا ٿي ۽ سنڌ ۾ تپپرڪ خلفپپت کپپي قپپائم رکپڻ لِء‬ ‫”خلفت تحريڪ“ شروع ٿي‪ .‬هر طرف کپپان انگريپپزن جپپي خلف ه پڪ‬ ‫وڏو طوفان برپا ٿي ويو‪ .‬سنڌ جي مسپپلمانن پنهنجپپن سياسپپي خيپپالن‪،‬‬ ‫جذبن ۽ امنگن کي انگريز سرڪار جي ڪنن تپپائين پهچپپائڻ لِء ترڪيپَء‬ ‫جي مسلمان خليفي‪ ،‬سپپلطان وحيپپد الپپدين جپپي نپپالي سپپنڌي زبپپان ۾‬ ‫”الوحيد“ اخبار جاري ڪئي‪ .‬دراصل ‪” ،‬الوحيد“ سنڌ جي مسلمانن جو‬ ‫آواز هئي‪ ،‬جنهن نه صرف خلفت تحريڪ کي ڪامياب بنپائڻ لءِ نمايپان‬

‫ڪردار ادا ڪيو‪ ،‬پر سنڌ جي بمبئيَء کان جدائيَء واري تحريڪ ۾ به هن‬ ‫اخبار جو وڏو هٿ هو‪ .‬انهيَء دؤر جي انهن سياسي حالتن جپپو علمپپه‬ ‫قاسمي صاحب تي وڏو اثر پيو‪ .‬پاڻ شاگرديَء واري زماني ۾ ئي عملي‬ ‫طرح ملڪي ۽ قومي سياست ۾ حصو ورتائين ۽ اڄ ڏينهن تائين قوميت‬ ‫جو جذبو دل ۾ رکندو اچي ٿو‪ .‬پاڻ خلفت تحريپڪ جپپي سپپرگرم ر ڪن‪،‬‬ ‫پير تراب علي شاهه کان به گه ڻو متپپاثر ٿيپپو‪ .‬پيپپر تپپراب علپپي شپپاهه‬ ‫پنهنجي وقت جو وڏو عالم‪ ،‬اديب ۽ وڏي سياسي بصيرت جو مالڪ هو‪.‬‬ ‫هن جي صحبت ۽ سياسي افڪار جو قاسمي صاحب تي وڏو اثر پيپپو‪.‬‬ ‫سنڌ ۾ مسلم ليگ جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ ۾‪ ،‬جڏهن مولنا صپپاحب ‪-18‬‬ ‫‪ 19‬ورهيه جي عمر جو نوجوان هپپو‪ ،‬تپپه ان وقپپت وطپپن جپپي آزاديپَء‬ ‫واري تحريڪ جي جذبي هيٺ ڪانگريس ۾ شپپموليت اختيپپار ڪيپپائين ۽‬ ‫تعلقي قمبر جو پريزيڊنٽ چونڊيو ويو‪ .‬ان وقپت ل ڙڪاڻي ضپلعي جپي‬ ‫ڪانگريس جو پريزيڊنٽ ‪ ،‬مشهور سپپماجي ڪڪڪارڪن ڪڪڪاڪو ڪوڏومپپل‬ ‫هو‪ .‬لڙڪاڻي جو مشهور شاعر‪ ،‬هوندراج ”دکايل“ پنهنجپپا آزادي پَء جپپا‬ ‫قومي گيت ٺاهي‪ ،‬سياسي جلسن ۾ سـپريلي آواز سپپان پڙهنپپدو هپپو ۽‬ ‫اهڙيَء طرح سان هو قومي آزاديَء جي تحري پڪ ۾ روح ڦوڪينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫اڳتي هلي‪ ،‬علمپپه صپپاحب ل ڙڪاڻي ضپپلعي ڪانگريس پپپارٽيَء جپپو‬ ‫وائيس پريزيڊنٽ منتخب ٿيو‪.‬‬ ‫مولنا قاسمي صاحب وٽ ڪانگريس سان لڳاپي ۽ پارٽيَء جي معزز‬ ‫عهدي تي هئڻ ڪري‪ ،‬سنڌ جون اڪثر مشهور اخبارون اينپپديون هيپپون‪.‬‬ ‫هفتيوار اخبار ”طوفان ميپپل“ ۽ ”الوحيپپد“ اخبپپار ۾ سپپندس مضپپمون ۽‬ ‫ليک غلم مصطف ٰي بلوچ جي نالي سپپان پونپپدا هئا‪ .‬اهڙيپءَ طپپرح‪ ،‬پپپاڻ‬ ‫جوانيءَ ۾ آزاديَء جپپي ويڙهپپه ۾ ڀرپپپور حصپپو ورتپپائين‪ .‬علمپپه صپپاحب‬ ‫ڪانگريس کان سواِء‪” ،‬جميعت العلماء هند“ جي سنڌ واريَء شاخ جپپو‬ ‫سرگرم رڪن هو‪ .‬ان وقت ”جميعت العلماء هند“ جپپا ا ڪثر مسپپلمان‬ ‫عالم ڪانگريس سان لڳاپيل هئا‪.‬‬ ‫جڏهن سنڌ جي ماڻهن بمبئيَء کان علحدگيَء جي تحريڪ هلئي‪ ،‬ته ان‬ ‫۾ به علمه صاحب پنهنجپپو نمايپپان ڪڪڪردار ادا ڪيپپو‪ .‬انهيپَء سلسپپلي ۾‬ ‫اڳتي هلي جڏهن ”سنڌ آزاد“ پارٽي جو وجود عمل ۾ آيپپو‪ ،‬تپپه پپپاڻ سپپنڌ‬ ‫جي الڳ ٿيڻ تائين ان ۾ برابر حصو وٺندو رهيو‪ .‬انهيَء عرصي ۾ جڏهپپن‬ ‫فلسطين ۾ عربن جي مٿپپان مصپپيبتون آيپپون‪ ،‬تپپه سپپنڌ جپپي مسپپلمانن‬ ‫سخت رد عمل ظاهر ڪيو ۽ عربن جپپي مپپالي خپپواه اخلقپپي مپپدد لِء‬

‫سنڌ ۾ ”فلسطين امداد ڪاميٽي“ وجپپود ۾ آئي‪ .‬هپپن ڪاميٽيءَ ۾ مولنپپا‬ ‫صاحب حصو ورتو ۽ ”قنبر“ شهر جو انهيَء ڪاميٽيَء لِء نپپاظم مقپپرر‬ ‫ٿيو‪1939 .‬ع ۾ مولنپپا عبيپپدالله سپپنڌي جڏهپپن پنهنجپپي جلوطني پَء جپپو‬ ‫عرصو پورو ڪري سنڌ پهتو ۽ هـپن ان وقت ”جمنا نربدا ‪ -‬سپپنڌ سپپاگر‬ ‫پارٽي“ ٺاهي ته مولنا قاسمي صاحب بپپه ان ۾ شپپرڪت ڪئي ۽ وطپپن‬ ‫جي آزاديَء لِء جدوجهد ۾ ڪافي سرگرم رهيو‪.‬‬ ‫علمه قاسمي صاحب درس ۽ تدريس جي مشغلي سان گ پڏ‪ ،‬ڪيپپترن‬ ‫ادارن جي انتظامي مصروفيتن جي بپاوجود‪ ،‬تصپپنيف ۽ تپاليف جپپو وڏو‬ ‫ڪم ڪيو آهي‪ .‬پاڻ ڪيترن ئي ڪتابن جو مرتب‪ ،‬مؤلف‪ ،‬مصنف ۽ ناشر‬ ‫رهيو آهي‪ .‬علمه صاحب پنهنجي سموريَء حياتيَء ۾ جيڪي بپه ڪتپاب‬ ‫تصنيف ۽ تاليف ڪيا آهن‪ ،‬اهي پنهنجي فن جي لحاظ کپپان بلنپپد مقپپام‬ ‫رکن ٿا‪ .‬پاڻ هميشه اجائي مذهبي بحث مباحثي کان پري رهيپپو آهپپي ۽‬ ‫پنهنجي اعل ٰي دماغ ۽ قلم کي صرف علم ادب‪ ،‬تفسير‪ ،‬تواريخ‪ ،‬سوانح‬ ‫نگاري ۽ علم لغت تائين محدود رکيو آهي‪.‬‬ ‫پاڻ ڪيترن ڪتابن جو مؤلف ۽ مصپپنف آهپپي‪ ،‬جپپن جپپو وچپپور سپپندس‬ ‫سوانح نگارن وقت بپه وقپت پنهنجپن مضپمونن ۾ پئي ڏنپو آهپي‪ .‬اهپي‬ ‫ڪتاب پنهنجي جاِء تي وڏا قيمپپتي ۽ علپپم جپپا ڀنڊار آهپپن‪ ،‬جپپن تپپي وڏي‬ ‫تحقيق ۽ ڪم جي ضرورت آهي‪.‬‬ ‫ان کان سواِء‪ ،‬علمه قاسمي صاحب صحافت ۾ به وڏو مقام رکي ٿپپو‪.‬‬ ‫شپپاهه ولپپي اللپپه اڪيڊمپپي‪ ،‬حيپپدرآباد جپپو ڊائريڪٽپپر مقپپرر ٿي پڻ بعپپد‪،‬‬ ‫اڪيڊميپپَء طرفپپان ٽمپپاهي سپپنڌي رسپپالو ”الرحيپپم“ ۽ اردو رسپپالو‬ ‫”الولي“ جاري ڪيائين‪ .‬بعد ۾ اهي ٻئي رسال ماهوار ٿي نڪرنپپدا رهيپپا‪.‬‬ ‫انهن رسالن ذريعي مولنا صاحب سپپنڌ جپپي دينپپي ادب ۽ سپپنڌي قپپوم‬ ‫جي وڏي خدمت سرانجام ڏنپپي آهپپي‪ .‬اهپپو سپپندس تبحپپر علميپَء جپپو‬ ‫لزوال مثال آهي‪ .‬علمه صاحب انهن رسالن جي ذريعپپي شپپاهه ولپپي‬ ‫الله جي فڪر ۽ نظريي کي سنڌ ۾ عام ڪرڻ ۽ ان کپپي سپپمجهڻ ۾ اهپپم‬ ‫ڪڪڪردار ادا ڪيپپو آهپپي‪ ،‬۽ سپپاڳئي وقپپت دينپپي ادب‪ ،‬تواريپپخ‪ ،‬تهپپذيبي‪،‬‬ ‫تمدني ۽ سياسي مسئلن کي عام ڪرڻ ۾ اڻ ٿ پڪ ڪوشپپش ورتپپي ‪.‬پپپاڻ‬ ‫هڪ سڌارڪ ۽ مصلح جي حيثيت ۾ سنڌ جي عوام لِء وسان ڪين گهٽايو‬ ‫آهي‪ .‬ان مان سندس سنڌي زبان سان محبت ۽ حب الوطنيَء جو بپپي‬ ‫مثپپال ثبپپوت ملپپي ٿپپو‪ .‬خپپاص طپپرح‪” ،‬الرحيپپم“ )سپپنڌي( رسپپالي جپپا‬ ‫ايڊيٽوريل نوٽ‪ ،‬جيڪي پاڻ ”عرض حال“ جي عنوان سان لکيپپا اٿپپائين‪،‬‬

‫پڙهڻ ۽ دل سان هنڊائڻ لئق آهن‪ .‬علمه صاحب‪ ،‬انهن ڪالمن ۾ وقپپت‬ ‫جي سياسي حالتن‪ ،‬جابر حپپاڪمن ۽ سپپنڌ سپپان ٿينپپدڙ ناانصپپافين تپپان‬ ‫پردو کنيو آهي‪ .‬ان مان اهپو بخپوبي واضپح ٿئي ٿپو تپه علمپه صپاحب‬ ‫صحافت جي فن ۾ به ڪافي دسترس رکندڙ آهي‪.‬‬ ‫علمپپه قاسپپمي صپپاحب کپپي سپپنڌ جپپي صپپوفين جپپي سپپرتاج‪ ،‬شپپاهه‬ ‫عبداللطيف ڀٽائيَء جي ڪلم سان به وڏي رغبت رهي آهي‪ .‬پاڻ علمي‬ ‫۽ ادبي محفلن ۾ شاهه صاحب جي ڪيترن مڻيادار بيتن کي مپپوقعي ۽‬ ‫مهل مطابق پيش ڪندو رهندو آهي‪ .‬شاهه صاحب تي ڪيترائي قيمتي‬ ‫مقال ۽ مضمون لکيا اٿائين‪” .‬شاهه جپپي رسپالي“ کپپي مرتپب ڪرڻ ۽‬ ‫لفظن جي معن ٰي ۽ شرح لکڻ جو به کين شپپرف حاصپپل آهپپي‪ .‬اهڙي پَء‬ ‫طرح علمه قاسمي صاحب جي شخصيت هڪ ”همه گير علميت“ جپپو‬ ‫درجو رکي ٿي‪ .‬سندس شخصيت ۽ وجود مسعود هن دؤر ۾ وڏي نعمت‬ ‫آهي ۽ پاڻ ويهين صديَء جي پوري تواريخ جو اهم عالم آهي‪.‬‬ ‫علمه قاسپپمي صپپاحب ‪ -15‬شپپوال الم ڪرم ‪1324‬هپپه‪ -19 /‬ڊسپپمبر‬ ‫‪2003‬ع تي هن فاني جهان مان لڏاڻو ڪري ويو‪) .‬مقالت خانائي تان‬ ‫ورتل(‬

‫مخدوم غلم عمر صديقي‬

‫خير محمد ٻرڙو‬ ‫سيوهڻ شهر جي اها خوش بختي آهي‪ ،‬جپپو هپپتي ڪيپپتريون ئي نپپامور‬ ‫شخصيتون پيدا ٿيون آهن‪ .‬جن پنهنجي پنهنجي شعبي ۽ ميدان ۾ وڏيون‬ ‫خدمتون سرانجام ڏنيون آهن‪ .‬اهڙيون شخصيتون سپپنڌ هنپپد ۽ ان کپپان‬ ‫ٻاهر به پنهنجي ديني‪ ،‬علمي‪ ،‬ادبي ۽ سماجي و سياسي خدمتن ۾ نپپالو‬ ‫پيدا ڪيو آهي‪ .‬اهڙين ئي انمول هستين ۾ علمه حافظ قادري مخپپدوم‬ ‫غلم عمر صديقي بن حڪيم مخدوم نصير الدين صديقي به هڪ آهپپي‪.‬‬ ‫مخدوم غلم عمر صاحب سن ‪1914‬ع سپپيوهڻ ۾ پيپپدا ٿيپپا‪ .‬پپپاڻ ڪرنپپل‬ ‫بدرالدين صديقي سان گڏ مولوي مخدوم محمد معيپپن الپپدين صپپديقي‬ ‫کان عربپپي ۽ فارسپپي ۾ ابتپپدا تعليپپم حاصپپل ڪيپپائون‪ .‬انگريپپزي تعليپپم‬ ‫پنهنجي ناني علمه مخدوم بصرالدين صديقي کان حاصل ڪيپپائون‪ .‬ان‬ ‫سان گڏ سنڌي تعليم به حاصل ڪندا رهيا‪ .‬ان کان پپپوِء شپپمس العمپپاُء‬ ‫ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي صاحب جي استادي ۽ نگرانپپي ۾ سپپنڌ‬ ‫مدرسي ۾ داخل ٿيا‪ .‬جتپپان بمپپبئي يونيورسپپٽي مپپان عربپپي سپپبجيڪٽ‬

‫سان گڏ مئٽرڪ جو امتحان فرسٽ ڪلس ۾ پپپاس ڪيپپائون‪ .‬ان کپپانپوءِ‬ ‫بپپي ِاي جپپو امتحپپان بپپه امتيپپازي حيپپثيت ۾ سپپن ‪1936‬ع ۾ ايپپن ِاي ڊي‬ ‫ڪاليج ڪراچي مان )جيڪو ان زمپپاني ۾ پپپاڻ بمپپبئي يونيورسپپٽي سپپان‬ ‫الحاق ۾ هو( پاس ڪيائون‪ .‬ان وقت جي استادن ۾ پروفيسپپر بوٽپپاڻي ۽‬ ‫ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي جي گهڻي تعريف ڪندا هئا‪.‬‬ ‫پاڻ طالب علمي دوران علمه آِء آِء قاضپپي صپپاحب جپپي صپپحبت ۾ بپپه‬ ‫رهيا‪ .‬ان زمپپاني ۾ علمپپه آِء آِء قاضپپي صپپاحب هپپر جمعپپه تپپي مسپپلم‬ ‫هاسٽل ۾ واعظ ڪندا هئا‪.‬‬ ‫مخدوم صپپاحب بپپه پابنپپدي سپپان اهپپو واعپپظ ٻڌڻ وينپپدا هئا‪ .‬ان دوران‬ ‫علمه صاحب سان علمي ۽ ديني بحث به ٿيندو هو‪.‬‬ ‫تعليم دوران همعصر شخصيتن ۾ ڪن جپپا نپپال هپپن طپپرح سپپان آهپپن‪.‬‬ ‫ڊاڪٽپپر محمپپد صپپالح قريشپپي صپپاحب سپپابق وائيپپس چانسپپلر سپپنڌ‬ ‫يونيورسپپٽي‪ ،‬انجنيئر اي آر آخونپپد صپپاحب سپپابق چيئرميپپن پاڪسپپتان‬ ‫ريلپپوي ۽ وائيپپس چانسپپيلر ايپپن اي ڊي يونيورسپپٽي ڪراچپپي‪ ،‬مسپپٽر‬ ‫سيلمان لڙڪ چيف انجنيئر پي ڊبليو ڊي‪ ،‬غلم محمد ميمڻ صاحب ڀانن‬ ‫وارو ۽ محمد هاشم ميمڻ صاحب چيف انجنيئر اريگيشن وغيره‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب بي ِاي ڪرڻ بعد سرڪاري نوڪري ۾ داخل ٿيا ۽ لو ڪل‬ ‫بورڊ ۾ سول انجنيئر مقرر ٿيپپا‪ .‬سپپندن ذهپپانت ۽ ايمانپپداري جپپي کپپان‬ ‫متاثر ٿي سنڌ جي سابق وزير اعل ٰي قاضي فضل الله کيپپس ل ڙڪاڻي‬ ‫جي ڊسٽرڪٽ ڪائونسل ۾ وٺي آيا‪ .‬پپپاڻ حيپپدرآباد‪ ،‬دادو‪ ،‬ميرپورخپپاص‪،‬‬ ‫ٿرپارڪر وغيره ۾ به نوڪري ڪيپپائون ۽ هپپر هن پڌ ايمانپپداري ۾ اورچپپائي‬ ‫سان خدمتون سرانجام ڏنائون‪.‬‬ ‫جڏهن مخدوم صاحب دادو ۾ هئا ته سندن ه پڪ واقعپپو پروفيسپپر فتپپح‬ ‫الله صديقي صاحب بيان ڪندي چيو ته شپپايد ‪1960‬ع جپپو زمپپانو هپپو‪.‬‬ ‫دادو لوڪل بپپورڊ ڊي ايپپل بپپي واري سپپيوهڻ جپپي انگريپپزي اسپڪول ۾‬ ‫پڙهندا هئاسين‪ .‬ان وقت اسڪول ۾ فقط پنپپج درجپپا پڙهائبپپا هئا‪ .‬بپپاقي‬ ‫ڇهون ۽ ستون درجو دادو يا ڀانن ۾ پڙهڻو پوندو هو‪ .‬اهڙي طپپرح سپپان‬ ‫مئٽرڪ ٿيندي هئي‪ .‬ان وقت سپپيوهڻ اسپڪول جپپو هيپڊ ماسپپتر سپپائين‬ ‫احمد علي قريشي صاحب هو‪ .‬ان وقت اسان انگريزي جپپا پنپپج درجپپا‬ ‫پاس ڪيا هئا‪ .‬اڳتي پڙهڻ لِء منهنجي پياس تپپه ڪاڏي وڃپپون‪ .‬ڇا ڪاڻ‬ ‫جو شاگردن جپپي ا ڪثريت غريپپب هئي‪ .‬دادو وڃ پڻ پڙهپپائي ۽ رهپپائش‬ ‫وغيره جو خرچ ڪير به برداشت نه پئي ڪري سگهيو‪ .‬اها حالت ڏسي‬

‫سائين احمپپد علپپي قريشپپي صپپلح ڏنپپي تپپه وڃپپي مخپپدوم غلم عمپپر‬ ‫صاحب سان ملقات ڪيو‪.‬‬ ‫پپپاڻ شپپايد ان وقپپت دادو لو ڪل بپپورڊ ۾ چيپپف آفيسپپر جپپي چپپارج بپپه‬ ‫سنڀاليندو هو‪ .‬بحرحال منهنجو مائٽ هجڻ جي ناتي سائين احمپپد علپپي‬ ‫قريشي سان ملقات شاگردن جي وفد جو اڳواڻ مون کي مقرر ڪيو‬ ‫ويو‪ .‬اتفاق انهن ڏيهن ۾ مخدوم صاحب به سيوهڻ آيپپل هئا‪ .‬سپپو شپپام‬ ‫جو وڃي سندن پراڻي ۽ اصلي گهر ۾ ملياسين‪ .‬پاڻ ٻه ٽي منٽ سوچ ۾‬ ‫پئجي ويا‪ .‬ڏاڪڻ تي بيهي فرمپپايون تپپه هپپتي سپپيوهڻ اس پڪول ۾ وڃپپي‬ ‫ڇهين درجي ۾ پڙهو انشاءالله هاِء اسڪول ٿپپي وينپپدو‪ .‬اهپپا ڳالهه ٻڌي‬ ‫اسان ڏاڍا خوش ٿياسين‪ .‬اهڙي طرح سپپندن مهربپپاني سپپان سپپيوهڻ ۾‬ ‫هاِء اسڪول ٿي ويو‪ .‬سپپيوهڻ جپپو اهپپو اسپڪول پپپوِء گپپورنمينٽ کنيپپو‪،‬‬ ‫حيدرآباد بورڊ به قائم ٿي ويو‪ .‬اهڙي طرح گورنمينٽ هاِء اس پڪول جپپو‬ ‫پهريون هيڊ ماستر سائين عبدالخالق صاحب منگي مقرر ٿيو‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب ذهانت‪ ،‬ايمانپپداري ۽ پنهنجپپي پيشپپي سپپان دلپپي ل ڳاُء‬ ‫سبب سڄي سنڌ ۾ مشپپهور هئا‪ .‬ان ڪري آخپپر ۾ ڊاڪٽپپر محمپپد صپپالح‬ ‫قريشي وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي جي خاص چپپوڻ تپپي پپپاڻ سپپنڌ‬ ‫يونيورسٽي جو پهريپپون پراجي ڪٽ ڊائريڪٽپپر ٿيپڻ قبپپول ڪيپپائون‪ .‬اهپپو‬ ‫مخدوم جي محنت‪ ،‬ايمانداري ۽ اورچائي جو نپپتيجو هپپو جپپو اڄ اسپپين‬ ‫سپپنڌ يونيورسپپٽي ڄامشپپورو ۾ خوبصپپورت هاسپپٽلون‪ ،‬بنگل آفسپپيون ۽‬ ‫لئبريريون ڏسي رهيا آهيون‪.‬‬ ‫سنڌ يونيورسٽي جي پراجيڪٽ ڊائريڪٽر جي عهدن دروان اتي جي ڪي‬ ‫وائيس چانسلر ٿپپي گپپذريا هئا تپپن مپپان ڊاڪٽپپر محمپپد صپپالح قريشپپي‬ ‫صاحب‪ ،‬حسن علي عبپپدالرحمن صپپاحب‪ ،‬سپپيد غلم مصپپطف ٰي شپپاهه‬ ‫صاحب ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان صاحب بلوچ قابل ذڪر آهن‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جا ڪيترائي دوست هئا جن مان ڪن جا نال هن طپپرح‬ ‫سان آهن‪ .‬محترم حيدربخش جتوئي‪ ،‬خان صاحب حاجي ڪمال الپپدين‬ ‫عباسي‪ ،‬محترم جي ايم سيد‪ ،‬محترم علي محمد راشدي‪ ،‬سيد ميران‬ ‫محمد شاهه‪ ،‬سابق اسپيڪر سنڌ اسيمبلي‪ ،‬محترم قاضي محمد اڪبر‪،‬‬ ‫محترم قاضپپي عبدالمجيپپد عابپپد‪ ،‬حپپاجي خيپپر محمپپد ڀر ڳڙي‪ ،‬رئيپپس‬ ‫حاجي محمد اسحاق ڀرڳڙي ۽ رئيس علڻ خان لغاري وغيپپره‪ .‬پنهنجپپي‬ ‫ڀائٽي حڪيم مخدوم محمد مراد صديقي سان گهڻو پيار هوندو هئن‪.‬‬

‫شام جو ان جي دواخاني تي ڏاڍي دلچسپ دينپپي ۽ علمپپي ڪچهريپپون‬ ‫ٿينديون هيون‪ .‬مخدوم صپپاحب وڏو عپپالم هپپو‪ .‬پپپاڻ قپپرآن شپپريف جپپو‬ ‫حپپافظ هپپو‪ .‬دينپپي علمپپن جپپو وڏو ڄپپاڻو هپپو‪ .‬کيپپس عربپپي‪ ،‬فارسپپي‪،‬‬ ‫انگريپپزي‪ ،‬اردو ۽ سپپنڌي تپپي عبپپور حاصپپل هپپو‪ .‬ان کانسپپواِء هنپپدي‪،‬‬ ‫سنسڪرت ۽ جرمن ٻوليون به چ ڱي طپرح سپان ڄاڻنپدو هپو‪ .‬کيپس‬ ‫انگريزي ادب‪ ،‬تاريخ‪ ،‬تصوف ۽ فلسفي جپپي تمپپام سپپٺي ڄپپاڻ هونپپدي‬ ‫هئي‪ .‬مذهبي رواداري جو خاص خيال رکندو هپپو‪ .‬فرقپپي پرسپپتي کپپان‬ ‫پاسو ڪندو هو‪ .‬پاڻ امام خمينپپي کپپان ڪافي متپپاثر ٿيپپل هپپو‪ .‬ان کپپي‬ ‫اسلمي عالم سمجهندو هو‪ .‬پاڻ ايراني انقلب جيڪو امام خميني آندو‬ ‫هو ان کي گهڻو ساراهيندو هو‪.‬‬ ‫مخدوم صپپاحب شپپاگردي واري زمپپاني ۾ خلفپپت تحري پڪ ۽ پاڪسپپتان‬ ‫تحريڪ ۾ به حصو ورتو هو‪1971 .‬ع ۾ اوڀر پاڪستان ٽٽڻ تپپي روئي ڏنپپو‬ ‫هئائين‪ .‬مرحوم شهيد ڀٽي جي ڦاسي تي به روئي ڏنوهئائين‪.‬‬ ‫سيوهڻ جي هن عظيم ۽ همه گيپپر شخصپپيت ‪ 2‬سپپينپٽمبر ‪1983‬ع تپپي‬ ‫مسجد ۾ اوچتو عصر نمپپاز جپي وقپت دل جپو دؤرو پپوڻ سپپبب وفپات‬ ‫ڪئي‪ .‬ان وقت راقم الحروف ساڻن گڏ بيٺل هو‪ .‬کيس ٽپپي پپپٽ ۽ ه پڪ‬ ‫نيپپاڻي جپپو اولد آهپپي‪ .‬جپپن مپپان وڏو پپپٽ انجنيئر عبپپدالحليم صپپديقي‬ ‫انتقال ڪري چڪو آهي‪.‬‬ ‫باقي پروفيسر عبدالعظيم صديقي ۽ ڊاڪٽر معين الدين صپپديقي حپپال‬ ‫حيات آهن‪ .‬عبدالعظيم اين ِاي ڊي يونيورسٽي ۾ پروفيسر آهي ۽ ڊاڪٽر‬ ‫معين الدين تعلقه هاسپيٽل سيوهڻ ۾ ايم ايس آهي‪.‬‬ ‫نوٽ‪:‬‬ ‫هن احوال جو ڳچ حصو سندن لئق پٽ پروفيسر عبدالعظيم صپپديقي‬ ‫چيئيرمين ڪمپيوٽر سسٽم اين ِاي ڊي يونيورسٽي ڪراچي کان حاصپپل‬ ‫ڪيو آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:08 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مخدوم بصرالدين صديقي ‪ -‬خير محمد ٻر ڙو‬

‫مخدوم بصرالدين صديقي‬ ‫خير محمد ٻرڙو‬

‫مخدوم بصرالدين صديقي سيوهاڻي وڏو عالم‪ ،‬درويش بزرگ ۽ حپپاذق‬ ‫حڪيم هو‪ .‬سندس حسب نسب‪ ،‬حضپپرت ابپپوبڪر صپپديق رضپپه سپپان‬ ‫وڃي ملي ٿو‪ .‬پپاڻ محمپد بپن ابپوبڪر جپي پشپت مپپان آهپپن‪ .‬مخپدوم‬ ‫صاحب جو اصل نالو ”رڪن الپپدين“ ۽ والپپد صپپاحب جپپو نپپالو مخپپدوم‬ ‫محمد بن مخدوم محمد صديقي هپپو‪ .‬سپپندس وڏو ڏاڏو مخپپدوم محمپپد‬ ‫حسن صديقي قاري )وفات ‪1220‬هه مطابق ‪1805‬ع( پنهنجپپي وقپپت‬ ‫جو عارف‪ ،‬فاضل ۽ ڪامل بزرگ هپپو‪ .‬هپپن خانپپدان مپپان ڪافي عپپالم‬ ‫متقي‪ ،‬مغل بادشاهن جي طرفان ”قاضي القضات“ جي اعل ٰي درجپپي‬ ‫تي فائز هئا‪ .‬جيڪي شرعي ۽ فقهي مسئلن بپپابت فتپپو ٰي جپپاري ڪنپپدا‬ ‫هئا‪ .‬انهيَء ڪري” قاضي“ سڏجڻ لڳا‪ .‬ڪلهوڙن‪ ،‬ٽالپرن ۽ انگريزن جي‬ ‫دور ۾ پڻ وٽپپن اهپڙا عهپپدا هئا‪ .‬سپپندن تقپپرر نامپپا مخپپدوم خانپپدان وٽ‬ ‫محفوظ آهن‪.‬‬ ‫مخپپدوم بصپپرالدين جپپي ولدت ‪ 29‬رمضپپان المبپپارڪ سپپن ‪1282‬هپپه‬ ‫بمطابق ‪ 17‬سيپٽمبر ‪1863‬ع تي سيوهڻ شپپهر ضپپلعي دادو ۾ پنهنجپپي‬ ‫مامي خليفي حڪيم غلم محي الدين عباسيَء جي گهر ۾ ٿي‪ .‬ان ريت‬ ‫مولنا حڪيم فتح محمد صغير سپپيوهاڻي )‪1882‬ع ‪1942-‬ع( سپپندس‬ ‫مپپاروٽ هپپو‪ .‬مخپپدوم صپپاحب ابتپپدائي فارسپپي‪ ،‬عربپپي ۽ دينپپي تعليپپم‬ ‫سيوهڻ ۾ ڏاڏي کان ورتپپي‪ .‬وڌي پڪ تعليپپم پنهنجپپي سپپؤٽ مخپپدوم عپپالم‬ ‫حپپاجي حسپپن اللپپه صپپديقي پاٽپپائي )‪1920-1850‬ع‪ 1339 /‬ھ( کپپان‬ ‫ورتائين‪ .‬مخدوم حسن اللپپه‪ ،‬جيپپد عپپالم هپپو‪ .‬هپپن بپپزرگ جپپي سپپڄي‬ ‫زندگي‪ ،‬درس و تدريس ۽ فتو ٰي نويسيَء ۾ گذري‪ .‬وٽانئس هيٺين نامور‬ ‫علمن فيض حاصل ڪيو ۽ فارغ التحصيل ٿيا‪.‬‬ ‫مولوي محمد صپپديق سپپيتائي‪ ،‬مخپپدوم محمپپد دائود درٻيلئي‪ ،‬مولپپوي‬ ‫خير محمد جوڻيجو‪ ،‬مخدوم بصرالدين سيوهاڻي‪ ،‬مخدوم معين الپپدين‬ ‫سيوهاڻي‪ ،‬مولنپپا ابپپوالفيض غلم عمپپر جتپپوئي‪ ،‬مولپپوي سپپيد شپپهاب‬ ‫الدين هالئي ۽ پيرزادو غلم مجدد متعلوي‪.‬‬ ‫مخدوم بصر الدين صاحب جو والد‪ ،‬ڪراچيپَء ۾ سپپرڪاري نپوڪريَء ۾‬ ‫هو‪ .‬جنهن پنهنجي فرزند کي انگريزي تعليم ڏيارڻ خاطر‪ ،‬سنڌ مدرسپپة‬ ‫السلم ڪراچيَء ۾ داخل ڪرايو‪ .‬جتان مخدوم صاحب قانون جي سند‬ ‫اعل ٰي اعزاز سان حاصل ڪئي‪ .‬ان بعد سندس والد کيپپس ڪراچيپپَء ۾‬ ‫سرڪاري نوڪري وٺرائي ڏني‪ .‬مخدوم صپپاحب آزاد طپپبيعت وارو هپپو‪.‬‬ ‫جنهن ڪري سندس طبيعت سرڪاري نوڪريَء سان نه لڳي‪.‬‬

‫ڪجهه عرصي بعد نوڪري ڇڏي‪ ،‬سيوهڻ ۾ اچي ياد الهپپي کپپي پنهنجپپو‬ ‫اصل مقصد بنائي‪ ،‬گوشه نشيني اختيار ڪيائين‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب ڄاڻو ۽ مپپاهر حڪيپپم پ پڻ هپپو‪ .‬سپپندس ڏاڏا ڻا ۽ نانا ڻا‪،‬‬ ‫پشت بپه پشپت حڪيپم هئا‪ .‬سپپندس وڏي ڏاڏي حڪيپم مخپپدوم محمپد‬ ‫حسن قاري حڪمت تي هڪ املهه ڪتاب ”سديدي“ لکيو هپپو‪ .‬جنهپپن ۾‬ ‫نهايت مجرب ۽ آزمايل نسخا لکيپپل هئا‪ .‬انهپپن نايپپاب نسپپخن‪ ،‬مخپپدوم‬ ‫صاحب جپپي ڄپپاڻ کپپي چپپار چنپڊ ل ڳائي ڇڏيپپا‪ .‬ان کپپان علوه سپپندس‬ ‫خاندان جا لکيل ڪامياب نسخا کيس ورثپي ۾ مليپل هئا‪ .‬جپن جپي آڌار‬ ‫تي پاڻ مريضن جو علج تسليَء سپپان ڪنپپدا هئا‪ .‬جنهپپن ڪري ڪيپپترا‬ ‫مايوس ۽ لعلج مريض سندس علج سان شفاياب ٿينپپدا هئا‪ .‬سپپندس‬ ‫درويشيَء ۽ بزرگيَء وارن خيالن‪ ،‬طبي علج کي ڪرامت جهڙو بنپپائي‬ ‫ڇڏيو‪ .‬ويتر زمرد اخضر‪ ،‬طب ا ڪبر ۽ مفپردات سپودي جهپڙن مجپرب‬ ‫ڪامياب طبي نسخن ذريعي ل علج مريضن جي شفاياب ٿيڻ‪ ،‬سندس‬ ‫نالو روشن ڪري ڇڏيو‪.‬‬ ‫ڪوڙهه )بگ(‪ ،‬گڙدي جي سور ۽ نانگ جپپي ڏنپپگ جپپو وٽپپس ه پڪ ٽ پڪ ۽‬ ‫اڪسير علج هو‪ .‬گردي جي سور لِء سنا ‪ 3‬تول‪ ،‬سپپنڍ ‪ 2‬ماسپپا ۽ وڏڦ‬ ‫هڪ تولو ڦڪي ٺاهي‪ ،‬رات جو سمهڻ مهل کير يا پاڻيَء سان استعمال‬ ‫ڪڪڪرڻ سپپان گپپردي جپپو سپپور هميشپپه لِء ختپپم ٿپپي وينپپدو هپپو‪ .‬کيپپن‬ ‫لڙڪاڻي‪ ،‬شڪارپور ۽ جيڪب آباد جا چڱا م پڙس دعپپا ۽ علج لِء وٺپپي‬ ‫ويندا هئا‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب روحانيت جو صاحب هو ۽ پڻ تاريخ‪ ،‬سياسپپت‪ ،‬تصپپوف‪،‬‬ ‫تفسير‪ ،‬علم جفر‪ ،‬علم ابجپپد‪ ،‬علپپم نجپپوم‪ ،‬سپپيميا‪ ،‬ڪيميپپا‪ ،‬فلسپپفي ۽‬ ‫ديني علم جي وڏي ڄپپاڻ رکنپپدڙ هپپو‪ .‬پپپاڻ هميشپپه مطپپالعي هيپپٺ آيپپل‬ ‫ڪتابن جي حاشين ۽ صفحن تپپي پنهنجپپي طرفپپان ڪڪڪاري مپپس سپپان‬ ‫عربيَء ۾ هدايت ناما ۽ سمجهاڻيون لکندا هئا‪ .‬اهڙا ڪتاب اڄ به حڪيم‬ ‫مخدوم محمد مراد صديقيَء جي لئبريري ۾ موجود آهپپن‪ .‬مثپپال طپپور‬ ‫ابن سينا جو لکيل ڪتاب القانون عربي الجپپزء الول‪ ،‬الثپپاني ۽ الثپپالث‬ ‫تي مخدوم صاحب جا لکيپپل هپپٿ اکپپر اڄ بپپه چم ڪي رهيپپا آهپن‪ .‬ايئن‬ ‫لڳندو آهي ڄڻ تازو لکيل آهن‪ .‬سپپندس انهپپن هپپٿ اکپپرن جپپو ع ڪس‬ ‫سنڌي ادبي بپپورڊ پنهنجپپي رسپپالي مهپپراڻ‪ ،‬شپپايد ‪1990‬ع جپپي ڪنهپپن‬ ‫نمبر‪ ،‬۾ شايع ڪيو آهي‪.‬‬

‫مخدوم صاحب عربيَء ۾ به ڪيترا ئي ڪتاب لکيا‪ ،‬جن مپپان ”البصپپائر“‬ ‫نالي ڪتپپاب نهپپايت مشپپهور آهپپي‪ .‬جنهپپن ۾ ڪيپپترن ئي دينپپي ۽ دنپپوي‬ ‫مسئلن تي نظريا پيش ڪيا اٿن‪ .‬پاڻ چوندا هئا تپپه؛ نپپبي سپڳورن جپپي‬ ‫اتباع کان سواِء حياتيَء جو حقيقي مقصد ماڻي نپپه ٿپپو سپپگهجي‪ .‬پپپاڻ‬ ‫حضورﷺ جن جي شان ۾ ڪافي شعر چيپپائون‪ .‬نمپپوني خپپاطر ه پڪ بنپپد‬ ‫هيٺ لکجي ٿو‪:‬‬ ‫مٺو محمد مرسل‪ ،‬معراج ٿيس مان‪،‬‬ ‫رب مليس روبرو‪ ،‬ٻيو نه ڪنهن جو شان‪،‬‬ ‫کيڪاريو خوشي مان‪ ،‬کيس مالڪ مهربان‪،‬‬ ‫ٿيون ڳجهه اندر ڳالهيون‪ ،‬ڪل پئي ڪنهن ڪان‪،‬‬ ‫دان گهران ٿو تون دان ڏي‪ ،‬دان تو ئي دان‪،‬‬ ‫ٿيو احمد تي احسان‪ ،‬ڪري ڪهڙو بصرالدين بيان‪.‬‬ ‫شاهه جو رسالو کين گه ڻي ڀپپاڱي يپپاد هونپپدو هپپو‪ .‬تنهپپن کپپان سپپواِء‬ ‫شيڪسپيئر جي شاعري به کين ياد هوندي هئي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب‪ ،‬دين جي مڪمل ڄاڻ رکندڙ هو‪ .‬يپپاد داشپپت ۽ حپپافظو‬ ‫تمام قوي ۽ تيز هو‪ ،‬جيڪا به ڳالهه يا واقعو سندن نظر مپپان گذرنپپدو‬ ‫هو ته هميشه لِء ياد ٿي ويندو هو‪ .‬آخري عمر تائين به ڪتابن جپپا نپپال‪،‬‬ ‫صفحا‪ ،‬قصا ۽ ليکڪ کين ياد هوندا هئا‪ .‬حيرت ٿي ٿئي ته سندس سپپينو‬ ‫ڪيڏو نه ڪشادو هو‪ .‬سچ پچ ته اها کيس رب تعال ٰي طرفان ڏات مليپپل‬ ‫هئي‪ .‬درويش‪ ،‬طبيعت جپپو مپپاٺيڻو‪ ،‬پرهيزگپپار‪ ،‬خليپپق‪ ،‬نيپڪ نيپپت‪ ،‬خپپدا‬ ‫ترس‪ ،‬خوش مزاج‪ ،‬سپخي ۽ سپچار هپپو‪ .‬گه ڻو ڪري اٺيپپن پهپر کپپاڌو‬ ‫کائيندو هو‪ .‬اڪيلئي‪ ،‬پسند ڪنپپدو هپپو ۽ جهي ڻو ڳالهائينپپدو هپپو‪ .‬ا ڪثر‬ ‫ڪري ذڪر فڪر ۽ عبادت ۾ رهندو هو‪ .‬سادي ۽ اڇي رنگ جپپي پوشپپاڪ‬ ‫پائيندوهو‪ .‬وڏو پٽڪو ٻڌندو هو ۽ هٿ ۾ ڊگهي لٺ کڻندو هو‪ .‬قپپد وچولپپو‪،‬‬ ‫منهن سونهارو ۽ ٻهڪندڙ‪ ،‬رنگ ڪڻڪائون‪ ،‬سونهاري مٺ برابر‪ ،‬ڪاري‬ ‫۽ سفيد هوندي هئس‪ .‬راقم جو والد صاحب مرحوم حپپبيب اللپپه ٻپپرڙو‬ ‫ٻڌائيندو هو ته؛ پوئين عمر ۾ مجذوبانه ڪيفيت طاري ٿيپڻ سپپان عجيپپب‬ ‫غريب ۽ حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهيون ڪندو هو‪ .‬مسلمان ۽ هندو‪ ،‬سپپندس‬ ‫ڳالهيون ٻڌڻ ايندا هئا ۽ دعائون گهرائيندا هئا‪ .‬هڪ ملقاتيءَ کي چيائين‬ ‫ته؛ ”مون هڪ ڀيري خواب ۾ بهشت ڏٺو آهي‪ .‬اتپپي ڏاڙهپپون پٽپپي کپپاڌم‪،‬‬ ‫اهڙو ته لذيذ هو جو ڪيئي ورهيه مون کي اڃ ڪا نه لڳندي هئي‪ “.‬هڪ‬ ‫ڀيري مجذوبانه انداز ۾ حاضرين کي چيپائين تپه؛ ”مپون هپڪ اهپڙي دوا‬

‫تيار ڪئي آهي‪ ،‬جنهن جي کائڻ سان حياتي ڊگهي ٿي وڃي ٿي پپپر اهپپو‬ ‫ڊپ اٿم ته ايئن ڪرڻ سان ماڻهن مان مپپوت جپپو خپپوف لهپپي وينپپدو ۽‬ ‫گهڻو وقت زنده رهڻ ڪري ڏک ڏاکڙا به وڌيڪ ڏسڻا پوندن‪ ،‬بيروزگپپاري‬ ‫به وڌي ويندي‪ .‬تنهنڪري مون اها دوا پاڻ وڃي دريپپاهه ۾ اڇلئي ڇڏي ۽‬ ‫نسخو به ضايع ڪري ڇڏيم‪ ،‬آخر الله جو خوف به سر تي سوار آهي‪“.‬‬ ‫هڪ ڀيري پاڻ فجر جي نماز کان پوِء لعل شهباز تي فاتحه لِء پئي ويپپو‬ ‫ته هڪ سونو ٽڪر هٿ آيس جو ک ڻي کيسپپي ۾ وڌائيپپن‪ .‬زيپپارت ڪري‬ ‫واپس ٿيو ته اهو سونو زيور آڻي ساڳي جاِء تي رکي ڇڏيپپائين‪ ،‬جتپپان‬ ‫لڌو هئايپپن ۽ چيپپائين تپپه ان ۾ ڪيپپترن تپپه يپپتيمن جپپا بپپه حصپپا هونپپدا‪.‬‬ ‫جيتوڻيڪ آئون سيدن کان به وڌيڪ غريب ۽ مسپپتحق آهيپپان پپپر ڪنهپپن‬ ‫غريب جو سون کائي ڪيترو زنده رهندس‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي دعا اگهامندي هئي ۽ پاڻ ڪرامت وارو هپپو‪ .‬جنهپپن‬ ‫ڪري پري پري کان سائل ۽ مريض وٽس دعا ۽ دوا وٺڻ ۽ علمي گفتگو‬ ‫ٻڌڻ ايندا هئا‪ .‬اهڙن عقيدتمنپپدن ۾ مولنپپا عبپپدالغفور مفتپپون همپپايوني‪،‬‬ ‫مولنا سيد تاج محمود امروٽي‪ ،‬مفتي غلم عمر جتپپوئي‪ ،‬مولپپوي غلم‬ ‫احمد ملڪاڻي‪ ،‬مير علي نواز علوي‪ ،‬محمد عثمان چاڪي‪ ،‬ميپپان جپپان‬ ‫محمد فدا عباسي ٻورڙائي‪ ،‬جناب جي ايم سيد‪ ،‬خانبهادر محمد ايپپوب‬ ‫کهڙو‪ ،‬خانبهادر حاجي امير علي خان لهوري‪ ،‬نواب غيبي خان چپپانڊيو‪،‬‬ ‫خان بهادر يار محمد جوڻيجپپو‪ ،‬محبپپت خپپان گولپپو‪ ،‬مولنپپا عبپپدالڪريم‬ ‫ڪورائي‪ ،‬حاجي مول بخش سومرو)ش پڪارپور( وغيپپره شپپامل هئا‪ .‬اڄ‬ ‫به انهن جا پونئير سيوهڻ ۾ پڇا ڪري‪ ،‬سپپندس قپپبر تپپي وڃپپي دعپپائون‬ ‫گهرن ٿا‪ .‬جن مان سومرا خاندان جا فرد نهايت مشهور آهن‪.‬‬ ‫‪1924‬ع ۾ برسات نه پوڻ ڪري سخت ڏڪار پيو‪ .‬فصپپل تبپپاهه ٿپپي ويپپا‬ ‫هئا ۽ مال مري رهيو هو‪ .‬مخدوم صاحب لڙڪاڻي آيل هو‪ .‬باران نمپپاز‬ ‫لِء شهر ۽ آسپاس جا مپپاڻهو ۽ چوپپپايو مپپال اچپپي گپڏ ٿيپپو‪) .‬هپپاڻوڪي‬ ‫چانڊڪا اسپتال وٽ استسپپقاَء نمپپاز لِء ڪيپپترا ئي عپپالم ڪٺپپا ٿيپپل هئا(‬ ‫نماز مولنا سيد تاج محمود امروٽي )آزاديَء جي امپپام( کپپي پڙهپپائڻي‬ ‫هئي‪ .‬امروٽي صاحب اٿي وڃي مخدوم بصرالدين کي نمپپاز پڙهپپائڻ لِء‬ ‫چيو‪ .‬مخدوم صاحب سادو ۽ پٺي اگهاڙو هو‪ .‬مپپاڻهو کيپپس ڏسپپي وائڙا‬ ‫ٿي ويا ته ڇا هي درويش‪ ،‬امروٽي صاحب کان به وڌيڪ الله وارو آهي‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب مصلي تي بيهي پٺتي نهاريو ته کيس پهرين صپپف ۾ وڏا‬ ‫وڏا ماڻهو‪ ،‬جهڙوڪ محمد ايوب کهڙو‪ ،‬خانبهادر حاجي امير علي‪ ،‬نواب‬

‫غيبي خان چانڊيو‪ ،‬خانبهادر يار محمد جوڻيجو ۽ وڏا عملپپدار بيٺپپل نظپپر‬ ‫آيا‪ .‬پاڻ مصلي تان هٽي چيائين ته؛ اميرن کپپي پپپوئين صپپف ۾ ۽ غريبپپن‬ ‫کي پهرين صف ۾ بيهاريو وڃي‪ .‬ڇاڪاڻ ته اللپپه تعپپال ٰي غريبپپن‪ ،‬يپپتيمن‪،‬‬ ‫پوڙهن ۽ ٻارن جي دانهن جلپپدي ٻڌنپپدو‪ .‬سپپندس صپپلح تپپي وڏا مپپاڻهو‬ ‫پوئين صف ۾ هليا ويا ۽ غريب‪ ،‬محتاج‪ ،‬اٻوجهه‪ ،‬يتيم‪ ،‬پوڙها ۽ جڏا پهرين‬ ‫صف ۾ اچي بيٺا‪ .‬مخدوم صاحب استسقاءَ نماز پڙهائي ۽ دعا گهريپپائين‬ ‫ته اچي مينهن لٿو ۽ لڳيتو چار ڏينهن وسندو رهيو‪.‬‬ ‫هڪ ٻي روايپپت مپپوجب ‪1935‬ع ۾ مخپپدوم صپپاحب‪ ،‬نپپواب غيپپبي خپپان‬ ‫چانڊيو جو مهمان ٿي لڙڪاڻي آيل هو‪ .‬سخت ڏڪار هو‪ ،‬باران نماز لِء‬ ‫نمازي گڏ ٿيل هئا‪ .‬نماز مولوي احمد عرف مولوي ٺوڙهو پڙهائي ۽ دعا‬ ‫مخدوم صاحب گهري‪ .‬دعا گهرڻ سان مينهپپن اچپپي ڪڙڪيپپو‪ .‬چپپوڌاري‬ ‫پاڻيَء جا تلُء ٺهي ويا‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جا ڪيترا ئي طبي ۽ ديني تعليم جا شاگرد هئا‪ ،‬جي ڪي‬ ‫کانئس مستفيض ٿي وڏا نالي وارا ٿيا‪ .‬انهن مان سندس ڏوهٽپپو حڪيپم‬ ‫مخدوم محمد حسن ولد حڪيپپم مخپدوم محمپد نصپپير الپدين صپپديقي‬ ‫وڏي نالي وارو حڪيم ۽ عالم هو‪) ،‬وفات ‪1956‬ع(‪ ،‬جنهن جو دوا خپپانو‬ ‫اڄ به دارالشفاِء مفيد عام سيوهڻ جي نپپالي سپپان عپپوام النپپاس جپپي‬ ‫خپپدمت ڪري رهيپپو آهپپي ۽ ان جپپون ڏهپپه شپپاخون ملپڪ جپپي ڌار ڌار‬ ‫شهرن ۾ هلندڙ آهن‪.‬‬ ‫مخدوم صاحب جي زندگيَء جو آخري وقت مجذوبيَء ۾ گپپذريو‪ .‬کيپپس‬ ‫سيني ۾ هڪ ڦرڙي ن ڪتي‪ ،‬ان جپپي علج لِء سپپندس معتقپپدن وڏا وس‬ ‫ڪيا پر جواب ۾ چوندو هو ته؛ ڦرڙيَء جي سور ڪري اللپپه تعپپال ٰي کپپي‬ ‫هر وقت ياد ڪيان ٿو‪ .‬ڦرڙي ڇٽي وڃڻ کانپوِء متان يپپاد ڪرڻ ۾ غفلپپت‬ ‫ٿي وڃي‪ .‬ان ڪري مون کي علج جي ڪا ضپپرورت ڪانهي‪ .‬مخپپدوم‬ ‫صاحب بلڪل اڪيلئيَء ۾ هڪ ڇڳل کٽ تي ويٺو هونپپدو هپپو ۽ رياضپپت‬ ‫الهي ۾ مشغول هوندو هو‪.‬‬ ‫هي قطب الزمان‪ ،‬باعمل عالم‪ ،‬فاضل بزرگ‪ ،‬حڪيم سپپلف‪ ،‬صپپالحين‬ ‫جو صالح جاِء نشين‪ ،‬پرهيزگپار‪ ،‬خليپق‪ ،‬خپوش مپزاج‪ ،‬سپخي‪ ،‬سپچار‪،‬‬ ‫ايماندار‪ ،‬نيڪ نيت ۽ خدا ترس ‪ 75‬ورهين جي ڄمار ۾ اڱاري جپپي آڌي‬ ‫رات ‪ 8‬ذوالقعپپد سپپن ‪1356‬هپپه بمطپپابق ‪ 11‬جنپپوري ‪1938‬ع قاضپپي‬ ‫محله سيوهڻ ۾ وفات ڪري ويو‪ .‬سپپندس تربپپت ابپپاڻي قبرسپپتان )لپڳ‬

‫ڇٽ امراڻي( سيوهڻ ۾ آهي‪ .‬جتي سندس معتقد فاتحه ۽ دعا لِء اينپپدا‬ ‫رهن ٿا‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:05 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا عبدال ڪريم لغاري ‪ -‬محمد اشرف لغاري‬

‫مولنا عبدالڪريم لغاري‬ ‫محمد اشرف لغاري‬ ‫تاريخ ۾ ڪي شخصيتون اهڙيون هونديون آهپپن جي ڪي پنهنجپپي عظيپپم‬ ‫ڪارنپپامن جپپي ڪڪڪري هميشپپه امپپر ٿپپي وينپپديون آهپپن‪ .‬انهپپن مهپپان‬ ‫شخصيتن مان حضرت مولنا عبدالڪريم لغاري رح به هڪ هئا‪.‬‬ ‫حضرت مولنا عبدالڪريم لغاري‪ ،‬سنڌ جو صپپاحب تقپپو ٰي بپپزرگ‪ ،‬نپالي‬ ‫وارو محقق ۽ تاريخدان ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫هي سنڌ جو عظيم شاعر ۽ اديپپب ‪ 12‬مپپارچ ‪1915‬ع ۾ ٽنڊوالهيپپار جپپي‬ ‫هڪ ڳوٺ ڳاڙهو صدر ۾ پيدا ٿيو‪.‬‬ ‫سائين پنهنجي علمي سفر جي شپپروعات پنھنجپپي ڳوٺ وٽپپان ڪئي‪.‬‬ ‫وڌيڪ علم حاصل ڪرڻ لِء سنڌ جي جيد ۽ برک عالمن جو رخ ڪيپپائين‪.‬‬ ‫جهڙوڪ مولنپپا نپپوح خاصپپخيلي‪ ،‬شپپيخ السپپنڌ مولنپپا عبپپدالحق ربپپاني‪،‬‬ ‫حضرت مولنا محمپپد عثمپپان قرانپپي رح‪ ،‬بعپپد ۾ علپپم جپپي تڪميپپل لِء‬ ‫برصغير جي عظيم اسلمي يونيورسٽي دارالعلوم ديو بنپپد )انڊيپپا( ويپپا‪.‬‬ ‫اتي ٽي سال رهي واپس پنهنجي وطن موٽيا‪.‬‬ ‫حقيقپپت ۾ سپپندس شخصپپيت دارالعلپپوم ديوبنپپد ۾ نکپپري‪ .‬ان دور ۾‬ ‫برصغير تي انگريزن جو راڄ هو‪ .‬آزادي پَء جپپون تحري ڪون عپپروج تپپي‬ ‫هيون‪ .‬دارالعلوم ديوبند آزادي پسپپندن لءِ ه پڪ فيڪٽپپري جپپو ڪم ڏئي‬ ‫رهي هئي‪ .‬جتي سياسي طپپور تپپي آزاديپَء جپپو امپپام مولنپپا عبيپپدالله‬ ‫سنڌي جن جي تربيت جاري هئي‪.‬‬ ‫ان سان گڏ مولنا حسين احمد مدني رح جيڪي پنهنجي شپپاگردن کپپي‬ ‫علمي‪ ،‬سياسي ۽ روحاني طور تي تيار ڪري رهيا هئا‪ .‬حضرت مولنپپا‬ ‫حسين احمد مدني پنهنجي علم سپپان هپپي ڳالهه سپپمجهائي تپپه هپپن‬ ‫درسگاهه مان فراغت بعد توهان کپي هپڪ مسپجد يپپا هپڪ تنپپگ سپوچ‬ ‫تائين محدود ناهي رهڻو‪ .‬ملڪ ۾ اوهپپان کپپي معاشپپرتي طپپور تپپي هپڪ‬

‫فعال ۽ خدمت خلق جي جذبي سان سرشپار شپپهريَء جپو ڪردار ادا‬ ‫ڪرڻو آهي‪.‬‬ ‫سچ پچ حضرت مولنا عبدالڪريم دارالعلوم مان فارغ ٿيندي ئي مسپپڻ‬ ‫جهڙي تمام پوئتي پيل علئقي ۾ محنپپت جپپو ميپپدان بنپپايو‪ ،‬جپپتي پپپوري‬ ‫علئقي ۾ تعليم جو ادارو نه هو‪.‬‬ ‫پاڻ فارغ ٿيڻ شرط‪ ،‬پهرين پنهنجي هڪ سؤٽ مولنپپا محمپپد اسپپماعيل‬ ‫لغاري جي قائم ڪيل مدرسي ۾ معلمي جا فپپرائض سپپرانجام ڏنپپائون‪.‬‬ ‫بعد ۾ مستقبل جي حالت کي مدنظر رکنپپدي‪ ،‬هپڪ پرائمپپري اسپڪول‬ ‫مل مڪتب جي نالي سان قائم ڪيائون‪.‬‬ ‫ان کان پوِء سپپنڌ مدرسپپته السپپلم جپپي طپپرز تپپي ه پڪ اسپپلميه ه پ ٰاِء‬ ‫اسڪول جو بنياد رکيائون‪ .‬جنهن ۾ غريبن ۽ مسڪينن کي رهائش ۽ کاڌ‬ ‫خوراڪ مفت ۽ وظيفپپو پ پڻ ڏنپپو وينپپدو هپپو‪ .‬هپپن اداري مپپان نپپالي وارا‬ ‫شاگرد پيدا ٿيا‪ .‬جن پنهنجي پنهنجپپي فيل پڊ ۾‪ ،‬مل پڪ ۽ قپپوم جپپي خپپدمت‬ ‫ڪئي ۽ ديس جي ناماچاريَء ۾ اضپافو ڪيپائون‪ .‬ان کپان علوه مسپڻ ۾‬ ‫ٽپال گهر‪ ،‬گرلس پرائمري اسڪول‪ ،‬گرلس هاِء اس پڪول ۽ مس پڻ کپپان‬ ‫سلطان آباد تائين روڊ جو بنياد به سندس ئي رکيل هو‪.‬‬ ‫حضرت مولنا عبدالڪريم بلند پايه عالم دين ۽ عربي فارسي ۽ سپپنڌي‬ ‫جو مشهور اديب ۽ شاعر هئا‪ .‬سپپندس شپپاعريَء جپپا مجموعپپا؛ بيپپاض‬ ‫ڪريم ۽ بياض زاهد قلمي صورت ۾ لئبريپپري اشپپاعت العلپپوم مس پڻ ۾‬ ‫محفوظ آهن‪ .‬ان کان علوه ڇپيل ڪتاب‪ ،‬مرد قلندر ۽ س پڪ جپپو سپپفر‬ ‫)انڊيا جو سفر( به آهن‪ .‬تاريخ جي سلسپپلي ۾ سپپندس مشپپهور ڪتپپاب‬ ‫”ٿڌا وڻ ولهار جا“ وڏي اهميت جو حامل آهي‪ .‬جنهن جپپو م ھاڳ ڊاڪٽپپر‬ ‫بلوچ جن جو لکيل آهي‪ .‬ان کان علوه وقت بوقت سنڌ جي تاريخ جپپي‬ ‫خدمات تي مقال لکندا رهندا هئا‪.‬‬ ‫آخر ۾ هڪ ڪتاب قصيده برده شريف لغت سميت لکيائون‪ .‬آخري ڀيرو‬ ‫ديار حرمين مان هڪ تاريخي خپپط پنهنجپپي پرسپپنل سپپيڪريٽري امپپان‬ ‫الله ڪنڀار ڏانهن لکيائون‪ ،‬جيڪو ادبي دنيا جو وڏو شاهڪار آهي‪ .‬جنهن‬ ‫جي پڙهڻ سان خبر پوي تي ته پاڻ عشق محمدي جي ڪيڏي نه عظيپپم‬ ‫رتبي تي پهتل هئا‪.‬‬ ‫افسوس سنڌ جو هي عظيم انسپپان ‪ 27‬نومپپبر ‪2004‬ع تپپي‪ ،‬هپپن دنيپپا‬ ‫مان رخصت ٿي‪ ،‬پنهنجي مالڪ حقيقي سان وڃي مليو‪.‬‬ ‫تنهنجي تربت تي فلڪ‪ ،‬بارش جي باراني ڪري‬

‫پاڪ پرور تنهنجي نئين گهر جي نگهباني ڪري‬ ‫سال تنهنجي روح تي رحمت هجي رب پاڪ جي‬ ‫تاقيامت شل هجي ترتازگي هن خاڪ جي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:45 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫مولنا عبدالله لغاري ‪ -‬سميرا مختيار‬

‫مولنا عبدالله لغاري‬

‫سميرا مختيار‬ ‫مولنپپا عبپپدالله جپپي پيپپدائش ‪1288‬هپپه مطپپابق ‪1871‬ع ۾ داد لغپپاري‬ ‫ميرپور ماٿيلو ۾ ٿي‪.‬‬ ‫مولنا عبدالله تمام وڏن ۽ معتبر استادن کان تعليپپم حاصپپل ڪئي‪ .‬پپپاڻ‬ ‫هڪ مصنف عالم ۽ تحريڪ پاڪستان جو خاص رڪن رهيو آهي‪.‬‬ ‫مولنا عبدالله لغاري‪ ،‬جن عالمن کان فيض حاصل ڪيپپو تپپن ۾ مولپپوي‬ ‫عبدالقادر‪ ،‬مولوي فيض الڪريم‪ ،‬سنڌ جو مشهور حڪيم شمس الپپدين‬ ‫احمد‪ ،‬مولوي عبدالڪريم )جيڪو حافظ حپپديث علمپپه شپپوڪانيَء جپپو‬ ‫شاگرد هو( مخدوم غلم محمد ۽ مشهور خطاط مولوي عبدالقدوس ۽‬ ‫پوِء مولنا محمد صادق جي والد کان مولنا عبدالله ڪتاب پڙهيپپا‪ .‬پپپوءِ‬ ‫پنهنجي والد جي چوڻ تي ملتان هلي‪ ،‬مشهور محپپدث مولنپپا سپپلطان‬ ‫محمود وٽ علم حديث جي تعليم حاصل ڪيپپائين‪ .‬بهپپاولپور ۾‪ ،‬صپپاحب‬ ‫السير ۾‪ ،‬مولوي عبدالرشيد کان تعليم حاصل ڪري پوِء مولوي الهپپي‬ ‫بخش لنگاهه منطقي عمرپوري کان حديث فقپپه ۽ منطپپق جپپا ڪتپپاب‬ ‫پڙهيائين‪ .‬اتي تعليم جو سلسلو ختم ڪري واپس موٽيپپو‪ .‬اتپپي سپپندس‬ ‫ملقات عبيدالله سنڌي سان ٿي‪ .‬انقلبي ۽ سياسي طپپور تپپي سپپندس‬ ‫ٻانهن ٻيلي ٿيو‪.‬‬ ‫‪« Read more‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 9:24 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫نواب سر غيبي خان چان ڊيو ‪ -‬رحيم منگي‬

‫نواب سر غيبي خان چانڊيو‬ ‫رحيم منگي‬

‫نواب سرغيبي خان چانڊيو‪ ،‬تعلقي قمبر جي تاريخ ۾ چانڊيا برادريَء جو‬ ‫هڪ اهم سخي‪ ،‬نامور‪ ،‬نيڪ نفس سردار ۽ سياستدان ٿي گپپذريو آهپپي‪.‬‬ ‫جنهن انگريز سرڪار سان سٺا لڳاپا قائم ڪيا ۽ ماڻهن جا مسئل حل‬ ‫ڪرايا‪ .‬نواب غيبي خان جو ڇٺيَء جو نانءُ علي نواز خپپان هپپو‪ .‬جڏهپپن‬ ‫کيس پڳ ٻڌرائي وئي‪ ،‬تڏھن کان غيبي خان جي لقب سان مشهور ٿيو‪.‬‬ ‫نواب غيبي خان ولد سپپردار محمپپد خپپان چانپپديو ‪ 25‬ڊسپپمبر ‪1872‬ع‬ ‫تي‪ ،‬تعلقي قمبر جي ڳوٺ غيبي ديري ۾ پيدا ٿيو‪ .‬نواب غيبي خان کي‬ ‫‪1893‬ع ۾ سندس والد ۽ وڏي ڀاُء جي قتل کانپوِء‪1894 ،‬ع ۾ پڳ ٻڌرائي‬ ‫چانڊيا برادريَء جو سردار ۽ چانڊڪا جاگير جپپو مپپالڪ ڪيپپو ويپپو‪ .‬نپپواب‬ ‫غيبي خان جي ميزباني ۽ جاگير جي حوالي سان نامور سپپنڌي محقپپق‬ ‫پير حسام الدين راشدي پنهنجي ڪتاب ”هوڏو ٿي هو ڏينهپپن ‪1977‬ع ۾‬ ‫دلچسپ بيان لکيو آهي ته؛‬ ‫نواب سر غيبي خان‪ 4 ،‬لک ايڪڙ جاگير‪ ،‬جهنگ ان ۾‪ ،‬پٽ ان ۾‪ ،‬ڍوريون‬ ‫۽ ڍنڍان ان ۾‪ ،‬هيٺاهيون بپپه ان ۾ تپپه جبپپل بپپه ان ۾‪ ،‬ڪڪڪاٿنهن سپپاوڪ تپپه‬ ‫ڪاٿنهن سڪ‪ ،‬ڪٿي پاڻي ته ڪٿپپي واري‪ ،‬ڪٿپپي وي پُء تپپه ڪٿپپي واه پڙ‪.‬‬ ‫ن بدلئيندي آهي‪ ،‬پر هتي ته‬ ‫چوندا آهن ته ڳيري جي وک تي زمين وَرِ ُ‬ ‫ورن سان گڏ هر قسم جو ڍنگ ۽ رنگ موجود هو‪ :‬تتر اتي‪ -‬بگڙا خپپواهه‬ ‫ڪارا‪ -‬ٻٽيرا به موجود ته پٽ تتر به جپپام‪ .‬اسپپناف اڪيچپپار‪ ،‬۽ بپپدڪون‪،‬‬ ‫نيرڳ‪ ،‬آڙيون‪ ،‬ڪارڙا ۽ ٻولهيون به موجود‪ .‬سرنهن ۽ ڪڻڪن ۾ ڪونجن‬ ‫جا به ولر اچي ويل ڪن‪ .‬واريَء جي دڙن ۽ بٺن ۾ تلوريون به عام‪ .‬هرڻ‬ ‫ڳاڙها به ته ڪاريهر به‪ .‬ڦاڙها به ملندا تپپه پهپپاڙن تپپي سپپرهه ۽ گپڊ بپپه‬ ‫اچي سر ڏيندا‪ .‬مطلب ته هر قسپپم جپپا چرنپپد خپپواه پرنپپد‪ .‬دل جي ڪي‬ ‫گهري سو موجود‪ ،‬جيڪي وڻي سو مار‪.‬‬ ‫سيارو پوندو‪ ،‬ناتال جي موسم ايندي‪ ،‬ڪٽڪ صاحبلوڪن جپپا اچپپي ڪٺپپا‬ ‫مسيون ۽ مڊمان به ساڻ‪ ،‬بٽلر‪ ،‬بورچي‪ ،‬پٽيپپوال ۽ اردلپپي بپپه ڪڍ‪،‬‬ ‫ٿيندا‪ِ ،‬‬ ‫تنبو ۽ تولن‪ ،‬شاميانا ۽ رانئتيون اچپپي وينپپديون‪ ،‬غيپپبي ديپپري ۾ منپپزلن‬ ‫لڳي وينديون‪ ،‬جهنگ جهر چپپانڊاڻ ٿپپي وينپپدو‪ ،‬اڄ ڪليڪٽپپر آيپپو‪ ،‬سپپڀان‬ ‫ڪمشنر آيپپو‪ ،‬پرينپَء آِء‪ .‬جپپي‪ .‬اچپپي ٿپپو‪ ،‬پڇپپاڙيَء بمپپبئيَء مپپان ۽ پپپوِء‬ ‫ڪراچيَء مان گورنر صاحب به مهمانن جپپا پپپرا ڪڪڪاهي اچپپي پهچنپپدو‪.‬‬ ‫مطلب ته جيسين شڪار جي سيزن هلنپپدي‪ ،‬تيسپپين پيپپا گپپورا ڳاهٽ‬ ‫ڏيندا ۽ آفيسر ُڪِتر ٿيندا‪ .‬ڪڪڙ‪ ،‬ڇيل‪ ،‬آنا‪ ،‬کير‪ ،‬مکڻ‪ ،‬ماکيون نپپه ڪنهپپن‬ ‫کان کٽايا پڄن ته کاڌا پهچن‪ -‬سڄو راڄ ۽ تـپُر گهرن کي ٻهاري ڏيو اتپپي‬

‫پيو پهچائيندو‪ .‬صاحبلوڪ قاعدي قانون جپپا ڏاڍا پابنپپد هئا‪ .‬ليپپتيَء ڏيپپتيءَ‬ ‫کان صفا پري‪ .‬نه ڪنهن کان وٺندا نه ڪنهن جو بپپار کڻنپپدا‪ .‬پئسپپا ڏئي‬ ‫سڀئي بل چڪتو ڪري ڇڏيندا‪ .‬پنهنجي سر به مرحوم شاهوڙ ش پڪاري‬ ‫هو ۽ ٻين کي به شڪار ڪرائيندو هو‪) .‬صفحا ‪(173 -74‬‬ ‫نواب غيبي خان کي انگريز سرڪار پاران ‪1894‬ع ۾ چانڊين جو سردار‬ ‫مڃي‪ ،‬جاگيردار ڏيڻ جو اعلن ڪيو ۽ کيس سر جو لقب ڏنو‪ .‬جنهپپن لءِ‬ ‫برطانيا جي راڻيَء پاران بڪنگھم محل اچڻ جي دعوت مليس پر تن ۾‬ ‫طاقت نه هئڻ سبب پرديس وڃي نه سگهيو‪ .‬نواب غيپپبي خپپان‪ ،‬ا ڪثر‬ ‫ڪري راڄوڻي فيصل پاڻ ڪندو هو‪ .‬سپپندس ڪيپپل فيصپپلو حپپرف آخپپر‬ ‫هو‪ .‬پاڻ شڪار جو ڪوڏيو هو‪ .‬چار ڀيرا شينهن جو شڪار ڪيائين‪ .‬بهپپتر‬ ‫تپپوبچي ۽ سپپخي هپپو‪ ،‬بٺپپي سپپدائين پئي ٻرنپپدي هئي‪ .‬تعليپپم سپپان‬ ‫دلچسپيَء سبب‪ ،‬پنهنجي پوٽي نواب سلطان احمد چانڊئي جپپي تعليپپم‬ ‫لِء خاص ُاپاَء ورتائين‪ .‬نپپواب غيپپبي خپپان چپپانڊيو جپپي‪ ،‬نپپواب سپپلطان‬ ‫احمد چانڊيو سان بي انتهپپا دل هئي‪ .‬جنهن ڪري پنهنجپپي جيئري کيپپس‬ ‫‪ 16‬نومبر ‪1954‬ع تي پڳدار ڪيائين‪ .‬نواب غيبي خان کي‪ ،‬لڙڪاڻي ۾‬ ‫پڻ عمدو بنگلو هو‪ ،‬جيڪو سپپنڌ جپپي ڪمشپپنر ڊبليپپو ايپپڇ ليپپوڪس جپپي‬ ‫جوڙايل نقشي موجب ‪1907‬ع ۾ جڙي راس ٿيو‪ .‬ان بنگلي ۾ فيپپبروري‬ ‫‪1920‬ع ۾ چيو ٿو وڃي ته خلفت تحريڪ جپپي سلسپپلي ۾ جوڙيپپل ه پڪ‬ ‫سب ڪميٽيَء جو اجلس پڻ ٿيو جنهن ۾ بئريسٽر جان محمد جوڻيجپپو‪،‬‬ ‫پير تراب علي شاهه ۽ ٻيا اڳواڻ شريڪ ٿيا‪ .‬سياسي طور نپپواب غيپپبي‬ ‫خان جي‪ ،‬سر شاهنواز خان ڀٽي سان ويجهڙائپ هئي‪ ،‬روزاني الوحيپپد‬ ‫ڪراچي جي سنڌ آزاد نمبر ‪1936‬ع جي ٻئي ڇاپي )سيپٽمبر ‪1979‬ع(‬ ‫جي صفحي ‪86‬ع تي نواب غيبي خان بابت لکيو ويو آهپپي تپپه؛ ”نپپواب‬ ‫غيبي خان جي فيصلي کپي سپڄي هندسپتان ۽ بلوچسپتان جپي چانڊيپا‬ ‫برادري آخرين سمجهندي آهي‪ .‬جاگير ۾ هندو خواهه مسلمان‪ ،‬بپپا آرام‬ ‫ميٺ محبت ۾ رهندا آهن ۽ ڪو بپپه پپپاڻ کپپي دکپپي نپپه سپپمجهندو آهپپي‪.‬‬ ‫سندس درٻار‪ ،‬صبح شام لڳندي آهي‪ .‬جنهن ۾ ڪو به عرضپپدار پنهنجپو‬ ‫اهنج ايذاُء ٻڌائي‪ ،‬تڪليف دور ڪرائي خوش ٿي ويندو آهي‪ .‬هو صپپاحب‬ ‫هر ڪنهن انسان سان خوش اخلقيَء سپپان ملنپپدو آهپپي‪ .‬ٻپپارن سپپان‬ ‫ڏاڍو پيار اٿس‪ .‬نواب غيبي خان ” چانڊيا مگسي“ خوني ويڙهه جو اهپپم‬ ‫ڪردار رهيو‪ .‬جنهن جو فيصلو ‪ 6‬جنوري ‪1920‬ع ۾ ٿيپپو‪ ،‬جنهپپن لءِ پيپپر‬ ‫حسام الدين راشدي اڳتي لکي ٿو ته؛ فيصلو ٿيو ٺاهه به ڪيو ويپپو پپپر‬

‫ٻنهي برادرين جون دليون جيڪي ٽٽي چڪيون هيون سي ايپپامن تپپائين‬ ‫جڙي نه سگهيون‪ .‬جيسئين وڏا جيئرا هئا تيسين دلين تان ميپپر نپپه لٿپپو‪.‬‬ ‫چانڊين‪ ،‬مگسين واري چپپوڻي سپپنڌ ۾ انهيپَء واقعپپي جپپو يادگپپار آهپپي‪.‬‬ ‫جڏهن ٻن جي دشمني‪ ،‬ٺاهه جي حپپد کپپان مٿپپي چڙهپپي وينپپدي‪ ،‬تڏهپپن‬ ‫چئبو آهي؛ چانڊين‪ ،‬مگسين وارو وير اٿن‪ .‬سپپنڌي ادب کپپي اهپپا چپپوڻي‬ ‫سون انسانن جي ڪشت و خون جي ياد ڏياري ٿي‪ .‬صفحو )‪ 295‬کپپان‬ ‫‪(298‬‬ ‫نواب غيبي خان جي وفات ‪ 4‬ڊسمبر ‪ 1954‬تي ٿي‪ .‬کيس غيبي ديپپري‬ ‫لڳ‪ ،‬تاريخي قبرستان رائنڪن ۾ دفنايو ويو‪.‬‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪ مثالي ماڻهو‬

‫مرتض ٰي سيال‬ ‫سنڌ جو برک ڏاهو ۽ عالم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ اسان کان وڇڙي‬ ‫ويو آهي‪ ،‬يقينن سنڌ‪ ،‬سنڌي ٻولي ۽ ادب لِء اهو تمام وڏو نقصان آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ سنڌ جو اهڙو ليجنڊ هو‪ ،‬جنهن جون خپپدمتون صپپدين تپپائين‬ ‫ياد رکيون وينديون‪ .‬ضلعي سانگهڙ جي ڳوٺ جعفر خان لغپپاري ۾ ‪16‬‬ ‫ڊسمبر ‪1917‬ع تي اکيون کوليندڙ ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش خپپان بلپپوچ ننڍي‬ ‫هوندي کان ئي لتعداد صلحيتن جو مالڪ هو‪ .‬سپپندس تعليپپم ۽ تربيپپت‬ ‫وارو رڪارڊ به نهايت شاندار آهپپي‪ .‬هپپن ‪1936‬ع ۾ بمپپبئي يونيورسپپٽي‬ ‫مان مئٽرڪ جو امتحان پپپاس ڪيپپو‪ .‬گريجوئيشپپن ڊي جپپي سپپنڌ ڪاليپپج‬ ‫ڪراچي مان‪ ،‬ايم اي ۽ ايل ايل بي علي ڳڙهه يونيورسٽي مپپان پپپاس‬ ‫ڪئي‪ .‬پڙهڻ دوران هپن سياسپپت ۾ بپه عملپي ڪ ڪردار ادا ڪيپو‪ ،‬گهڻ ڪي‬ ‫وقت تائين خاڪسار تحريڪ سان لڳاپيل رهيو ۽ ڪولمبيپپا يونيورسپپٽي‬ ‫۾ تعليم حاصل ڪرڻ دوران هن اتي مسلم اسٽوڊنٽس ايسوسيئيشن پڻ‬ ‫ٺاهي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ ايم ايڊ ۽ پي ايڇ ڊي ڪولمبيپپا يونيورسپپٽي نيپپو يپپارڪ‬ ‫مان ڪئي‪1951 .‬ع ۾ علمه آِء آِء قاضي جي مشوري تپپي ڊاڪٽپپر نپپبي‬ ‫بخش خان بلوچ سنڌ يونيورسٽي ۾ استاد طور پنهنجپپون خپپدمتون ارپ پڻ‬ ‫شروع ڪيون‪ .‬سنڌ يونيورسٽي جي سپپنڌي شپپعبي جپپو بپپاني ۽ پهريپپون‬ ‫سربراهه به ڊاڪٽر بلوچ صاحب هو‪ .‬ٽن سالن لِء هو سپپنڌ يونيورسپپٽي‬ ‫جو وائيپس چانسپلر بپه رهيپو‪ .‬سپنڌ‪ ،‬سپنڌي ٻپولي‪ ،‬ادب‪ ،‬تعليپم تپوڙي‬

‫ثقافتي حوالي سان ڊاڪٽر بلوچ جو ڪنٽريبيوشپپن تپپاريخي ۽ تمپپام وڏو‬ ‫آهي‪ .‬خاص طور تي لوڪ ادب کي جنهن نموني بلوچ صپپاحب سپپهيڙيو‬ ‫ان جو مثال نه ٿو ملي‪ .‬هي عظيم انسپپان آخپپري گهڙي پَء تپپائين ادب‪،‬‬ ‫ٻولي توڙي ديس لِء ڪم ڪندو رهيو‪ .‬هڪ سچي عالم جيان پنهنجو هڪ‬ ‫پل به ضايع ڪرڻ بجاِء پنهنجي قوم کي ارپيندو رهيپپو‪ .‬سپپنڌ يقينپپن هپڪ‬ ‫وڏي‪ ،‬مثالي انسان ۽ اسڪالر کان محروم ٿي وئي آهي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سنڌ کي جيڪو علمي‪ ،‬ادبي ۽ تاريخي ورثو‬ ‫ڏنو آهي اهو تمام وڏو آهي‪ ،‬اسان کي نه رڳو ان ورثپپي کپپي سپپنڀالڻو‬ ‫آهي پر ان ڪم کي جاري به رکڻو آهي‪ .‬ڊاڪٽپر بلپوچ جپپي نپالي سپپان‬ ‫هڪ ادارو جڙيل آهي جنهن کي وڌيڪ سرگرم ڪرڻ جي ضپپرورت آهپپي‬ ‫جيئن بلوچ صاحب جي ڪيل ڪم کپپي سپپهيڙڻ سپپان گپڏ ان تپپي وڌيپڪ‬ ‫تحقيق پڻ ٿي سگهي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ کي خراج ڏيڻ جو بهترين طريقپپو بپپه‬ ‫اهوئي آهي‪ .‬لوڪ ڏاهپ جو جيڪو خزانپو هپن اسپان لِء ڇڏيپو آهپي ان‬ ‫جي وارثي ڪرڻ جي ذميواري اسان تي آهپپي‪ .‬اسپپان جپپي سپپماج جپپو‬ ‫اهو تمام وڏو الميو آهي جو پنج سيڪڙو ماڻهو به پنهنجپپن فرضپپن جپپو‬ ‫پورائو ايمانداري ۽ ذميواريَء سان نه ٿا ڪن‪ .‬پنهنجن ادارن‪ ،‬علم‪ ،‬ادب‬ ‫توڙي ٻوليَء لِء ڊاڪٽر بلوچ جيان ذميواريَء سان ڪم ڪيپپو وڃپپي تپپه‬ ‫وڏيون ڪاميابيون ماڻي سگهجن ٿيون‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ پنهنجي زندگيَء جي ‪ 94‬سالن ۾ ايپپترو تپپه ڪم‬ ‫ڪري ويو آهي جو ان جو ڪم ڏسي سچ پپپچ تپپه ڏاڍي حيپپرت ٿئي ٿپپي‪،‬‬ ‫سندس عمر ۽ ڪم جي ڀيٽ ڪبي تپپه سپپندس ڪم تمپپام گه ڻو ۽ وڏو‬ ‫محسوس ٿيندو‪ .‬هو هڪ شخص نه پر مڪمل ادارو هپپو ۽ سپپندس ڪم‬ ‫به گهڻ پاسائو ۽ بهترين آهي‪ .‬آمريڪا مان پي ايڇ ڊي ڪرڻ کان پوِء هو‬ ‫چاهي ها ته اتي ڪنهن اداري ۾ علمي ۽ تحقيقي ڪم ڪري ڀرپور مڃتا‬ ‫ماڻي ها‪ ،‬کيس اهڙيون آڇون به هيون پر هن پنهنجو سڀ ڪجهه سپپنڌ‬ ‫کي ارپڻ چاهيو‪ .‬سنڌ سندس ساهه ۾ سمايل هئي ۽ اهوئي سپپبب آهپپي‬ ‫جو هو زندگيَء جي آخري گهڙيَء تائين سنڌ لِء ڪم ڪندو رهيو‪ .‬اسين‬ ‫يقينن تمام گهڻا خوش نصيب آهيون جو ڊاڪٽر بلوچ جهڙا اعلپپ ٰي پپپائي‬ ‫جا عالم ۽ محقق سنڌ ۾ پيدا ٿيا‪ .‬ان سلسلي کي قائم رک پڻ ڀلپپي اسپپان‬ ‫جي هٿ ۾ نه هجي پر گهٽ ۾ گهٽ پنهنجن عپپالمن جپپي ڇڏيپپل علمپپي‪،‬‬ ‫ادبپپي ۽ تپپاريخي ورثپپي جپپي وارثپپي ڪري ان ڪم کپپي ا ڳتي وڌائڻ ۾‬ ‫پنهنجون قومي ذميواريپپون پوريپپون ڪريپپون تپپه بپپه وڏي تبپپديلي آ ڻي‬

‫سگهون ٿا‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ جيترا ڪتاب لکيا آهن اسين ايترا ڪتپپاب پڙهپپي‬ ‫به ناهيون سگهيا‪ .‬ڏيڍ سؤ کان مٿي ڪتاب لکڻ‪ ،‬انهن جي پروف ريڊنپپگ‬ ‫ڪرڻ‪ ،‬ترتيب ڏيڻ ۽ سهيڙڻ ڪو معمولي ڪم ناهي‪ ،‬نه رڳو اهو پر بلوچ‬ ‫صاحب سنڌ جو چپو چپپپو گهميپپو ۽ ادبپپي خزانپپو گپڏ ڪيپپو‪ .‬يقينپپن اهپپو‬ ‫عشق ئي هئو جنهن ڊاڪٽر صاحب کان ايترو ڪم ڪرايو‪ .‬اهو سچ آهي‬ ‫ته اسين هڪ عظيم اسڪالر کان محروم ٿيا آهيپپون‪ ،‬اه پڙا لئق انسپپان‬ ‫صدين ۾ پيدا ٿيندا آهپپن ۽ ڊاڪٽپپر بلپپوچ جپپو وڇپپوڙو سپپنڌ جپپو تمپپام وڏو‬ ‫نقصان آهي پر جيڪڏهن سندس ڪم کي جاري رکيپپو وڃپپي ۽ ان جپپي‬ ‫ورثي جي صحيح نموني وارثي ڪئي وڃپپي تپپه سپپندس وڇپپوڙي واري‬ ‫ڏک کي سگهه ۽ اتساهه ۾ تبديل ڪري سگهجي ٿپپو‪ .‬ڪنهپپن بپپه عظيپپم‬ ‫انسان يا اداري جي پڄاڻي تڏهن ٿيندي آهپپي جڏهپپن ان جپپي ڪم کپپي‬ ‫فل اسٽاپ اچي ويندو آهپپي‪ ،‬ڊاڪٽپر بلپوچ جپپي ڪم کپي ا ڳتي وڌايپپو‬ ‫ويندو ته سندس وڇوڙي کي به سندس پڄاڻي تصور نه ڪيو ويندو‪.‬‬ ‫پنهنجن عالمن ۽ محسنن تي فخر ڪرڻ سٺي ڳالهه آهي ۽ فخپپر ڪرڻ‬ ‫به گهرجي پر اهم ڳالهه ِاها آهي ته اسان سندن اڌ ۾ ڇڏيل مشن کپپي‬ ‫پورو ڪرڻ ۾ ڪيتري دلچسپي ۽ ذميواريَء جو مظاهرو ٿا ڪريون‪ .‬واهه‬ ‫واهه ڪرڻ سولي ڳالهه آهي ۽ اهو ڪم هر ڪو ڪري سپگهي ٿپو پپر‬ ‫عملي ڪم واري تسلسل کپپي جپپاري رکپڻ ڏاڍو ڏکيپپو آهپپي‪ .‬اسپپان وٽ‬ ‫تمام گهٽ ماڻهو اهڙا آهن جيڪي ذميواريَء سان پنهنجو ڪم ڪن ٿپپا‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو سنڌ جي ڪيترن ئي علمي ۽ ادبي ادارن کي‬ ‫ٺپپاهڻ ۾ بنيپپادي ڪردار رهيپپو‪ .‬سپپنڌ يونيورسپپٽي جپپي سپپنڌي شپپعبي‪،‬‬ ‫ايجوڪيشن فيڪلٽي‪ ،‬علمه آِء آِء قاضي چيئر ۽ سنڌي ٻولي اٿارٽي جپپو‬ ‫بنياد وجهڻ ۾ سپپندس وڏو ڪردار رهيپپو‪ .‬نپپه ر ڳو اهپپو پپپر هپپو وفپپاقي‬ ‫وزارت تعليم ۾ ثقافت جو سيڪريٽري‪ ،‬اسلمي يونيورسٽي اسلم آبپپاد‬ ‫جو وائيس چانسلر ۽ نيشنل انسپپٽيٽيوٽ آف هسپپٽاريڪل اين پڊ ڪلچپپرل‬ ‫ريسرچ جو ڊائريڪٽر ۽ سنڌ جو نگران وزير تعليم به رهيو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ رڳو لوڪ ادب تي ئي نه پر لغت‪ ،‬ٻولي‪ ،‬تاريپخ‪ ،‬موسپيقي‪،‬‬ ‫سنڌي صورتخطي‪ ،‬ٻولي ۽ ادب جي تاريخ‪ ،‬ٻولي جپپي منظپپوم ذخيپپري‬ ‫توڙي لطيفيات تي به وڏو ڪم ڪيو‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ جو ڪم ڏسپپي حيپپرت‬ ‫جا ڪيئي دروازا کلي وڃن ٿا‪ ،‬ائين ٿو لڳي ڄڻ هو ڪو انسپپان نپپه پپپر‬ ‫ديوَ مالئي ڪردار هو جنهن ٿورڙي وقت ۾ وڏو ڪم ڪري ثپپابت ڪري‬ ‫ڏيکاريو ته وقت جي رفتار سپپان مقپپابلو ڪڪڪري سپپگهجي ٿپپو‪ .‬سپپندس‬

‫تحقيق جو انداز به ڏاڍو نرالو آهپپي‪ ،‬سپپنڌ جپپي ريتپپن رسپپمن‪ ،‬چپپوڻين‪،‬‬ ‫ڳجهارتن تي به کيس وڏي دسترس حاصل هئي‪ .‬هو سنڌي ٻولي سان‬ ‫گڏوگڏ عربي‪ ،‬فارسي ۽ انگريزي جو به ڄاڻو هو‪ .‬اهو چوڻ ۾ ڪوبه وڌاُء‬ ‫نه ٿيندو ته هو پنهنجي ذات ۾ هڪ انجمپپن يپپا مڪمپپل ادارو هپپو‪ .‬سپپنڌي‬ ‫لوڪ ادب ۽ ٻولي جي حوالي سان کيس جي ڪا ڄپپاڻ ۽ مهپپارت حاصپپل‬ ‫هئي ان جي بنياد تي کيس سنڌ جپپي انسپپائيڪلوپيڊيا بپپه چئي سپپگهجي‬ ‫ٿو‪ .‬سنڌ کي ڊاڪٽر بلوچ تي تمام گهڻو فخر آهي‪.‬‬ ‫آئون پنهنجي ڳالهه کي سميٽيندي ه پڪ ڀيپپرو ٻيهپپر ان ڳالهه تپپي زور‬ ‫ڏيندس ته ڊاڪٽر بلوچ کي خراج پيش ڪرڻ جو ان کان بهتر ٻيپپو ڪڪڪوبه‬ ‫طريقو ڪونهي جو سندس اڻ ٿڪ محنت ۽ ڪم جي مڃتا طور سپپندس‬ ‫علمي‪ ،‬ادبي‪ ،‬تاريخي ۽ ثقافتي ورثپپي کپپي وڌي پڪ عپپام ڪيپپو وڃپپي‪ .‬ان‬ ‫سلسلي ۾ سنڌ جي تعليم واري وزارت ۽ ثقافت کاتي کي عملپپي قپپدم‬ ‫کڻڻ گهرجن ۽ اهڙي عمل کي يقيني بنائڻ گهرجي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 6:10 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر نبي بخش بلوچ‪ -‬تاريخ جو وڇو ڙو‪ -‬عنايت بلوچ‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ‪ -‬تاريخ جو وڇوڙو‬

‫عنايت بلوچ‬ ‫اڄ ڪتابن جا ورق ويڳاڻا نظر اچي رهيا آهن‪ .‬سپپنڌي ثقپپافت‪ ،‬ٻپپولي‪،‬‬ ‫محاورا‪ ،‬ڏوهيڙا‪ ،‬بيت‪ ،‬ڳجهارتون‪ ،‬مولود‪ ،‬مداحون ۽ مناجاتون‪ ،‬مطلپپب‬ ‫ته سنڌي لوڪ ادب جو چهرو اڄ مايوس‪ ،‬ملول ۽ ُاداس نظر اچي رهيو‬ ‫چن تي ڪچهريون مچائڻ جپپو مپپور‪ ،‬اسپپان‬ ‫آهي‪ ،‬سياري جي ِ‬ ‫م َ‬ ‫سيَء ۾ َ‬ ‫کان جدا ٿي ويو آهي‪ .‬لطيف جپپي پيپپرن پٺيپپان پيپپر ک ڻي هپپر ان مپپاڳ‬ ‫مڪان تي پهچڻ ۽ لطيف تي مشاهداتي تحقيق ڪرڻ وارو اڪيلو ماڻڪ‬ ‫سائين ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لڏاڻو ڪري ويو آهي‪ .‬ڊاڪٽر نپپبي بخپپش‬ ‫بلوچ )مرحوم( تي لکجپپي تپپه ڪٿپپان کپپان شپپروع ڪجپپي ۽ ڪٿپپي ختپپم‬ ‫ڪجي‪ .‬هو علم‪ ،‬ادب ۽ ڏاهپ جو ايڏو ته اجهاڳ سمنڊ هپپو‪ ،‬جپپو ان جپپي‬ ‫انت ۽ ڇيهه جي خبر بپپه شپپايد فقپپط کيپپس ئي هئي‪ .‬ڪاش! سپپندس‬ ‫لڏاڻي کانپوِء‪ ،‬سنڌ ۾ ڪو ته اهڙو رهبر اڃا به هجي ها‪ ،‬جنهن وٽ وڃي‬ ‫سنڌ جي تاريخ‪ ،‬سنڌ جي لپپوڪ ادب ۽ شپپاهه لطيپپف جپپي رسپپالي جپپي‬

‫گوناگون بيتن بابت رهبري حاصل ڪجي ها‪ .‬چوندا آهن؛ ڀاڳين جا ڀاڻا‬ ‫خالي نه ٿيندا آهن‪ .‬الحمدلله سنڌ ۾ ڪلجڳ ڪاپڙي اڃا به موجود آهپپن‪،‬‬ ‫ٽ نه ڀانيان مينڌري‪“.‬‬ ‫م ُ‬ ‫و‪ ،‬ته به َ‬ ‫پر ڀٽائيَء چواڻي ته‪” :‬سوڍا هجن س َ‬ ‫اسان جا نوجوان سنڌ جي حوالي سان گهڻا ئي نعرا پيا لڳائيندا آهپپن‪،‬‬ ‫پر ان نعري هڻڻ کانسواِء ٻي ڪا به خبر نه هونپپدي آهپپي تپپه سپپنڌ کپپي‬ ‫جيئارڻ لِء ڪهڙا عملي قدم ک ڻڻ ضپپروري هونپپدا آهپپن‪ .‬منهنجپپو پختپپو‬ ‫ايمان آهي ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ‪ ،‬حقيقي طور تي سنڌ جپپو عاشپپق‬ ‫هو‪ ،‬جنهن جيڪو ڪجهه به لکيو ته فقط سنڌ تي ۽ سنڌ لِء لکيپپو ۽ سپپنڌ‬ ‫کانسواِء ٻيو ڪجهه بپپه نپپه لکيپپو‪ .‬لپپوڪ ادب‪ ،‬لطيپپف‪ ،‬سپپنڌ جپپي تاريپپخ‪،‬‬ ‫سنڌي ٻولي‪ ،‬سنڌي ثقافت‪ ،‬سنڌي موسيقي‪ ،‬سنڌ جي جاگرافي مطلب‬ ‫ته فقط ۽ فقط سنڌي تهذيب ۽ تمپپدن کپپي دنيپپا ۾ روشپپناس ڪرڻ لِء‪،‬‬ ‫سڄي زندگي پاڻ پتوڙيندو رهيپو‪ .‬هپتي آئون پنهنجپي اکيپن ڏٺپو احپوال‬ ‫اوهان سان مختصر طور اوريان ٿو ۽ ڪوشش اهپپا ڪنپپدس تپپه ڊاڪٽپپر‬ ‫صاحب جن بابت ڪجهه نيون ڳالهيون اوهانکي ٻڌايان‪.‬‬ ‫‪1986‬ع ۾ آئون آمريڪا جي گاديَء جي هنڌ واشپپنگٽن ڊي سپپي ۾ قپپائم‬ ‫اسمٿسونين ميوزيم گهمڻ ويس‪ .‬هي ميپپوزيم اٺپپن کپپان ڏهپپن مختلپپف‬ ‫عمارتن تي مشتمل آهپي‪ .‬هڪڙيپَء جڳهپه تپي لکيپل هپو‪A Sindhi.‬‬ ‫‪ home‬بجليَء جو ڪرنٽ محسوس ڪيم ۽ ڪجهه سمجهه ۾ نٿي آيم‬ ‫ته واشنگٽن جي اسمٿسونين ميوزيم ۾ اهو سپپنڌي گهپپر‪ ،‬ڪنهپپن ٺپپاهيو‬ ‫هو‪ ،‬يا ان کي ٺاهڻ ڪيئن ڏنو ويو هو؟ سنڌي گهر ۾ اندر ڇا وڃي ڏسپپان‬ ‫ڄ‬ ‫ڇ َ‬ ‫سوسيَء جا ڪپڙا پائي ُڏڌ پئي ولوڙي‪ ،‬ٻي مائي َ‬ ‫ته هڪ ٿري عورت ُ‬ ‫۾ َان ويٺي ڇنڊي ۽ ٽين مائي سپپنڌي ِرلپپي ويٺپپي ٺپپاهي ۽ سپپنهي سپپئيَء‬ ‫سان انکي ٽوپو ويٺي ڏئي‪ ،‬وغيره وغيره‪ .‬خوشپپي ۽ جپپذبات ۾ سرشپپار‬ ‫ٿيندي ميوزيم جي رکوالي کان پڇا ڪيم ته هن ه ڪدم رجسپپٽر کپپولي‬ ‫مونکي ٻڌايو ته ڪو صاحب پاڪستان کان هپپتي آيپپو هپپو‪ ،‬سپپندس نپپالو‬ ‫ڊاڪٽر اين اي بلوچ هيو‪ ،‬اهو ڪيپپترا ڏينهپپن هپپتي ترسپپيل هپپو ۽‪Sindhi‬‬ ‫‪ Home‬به ان ئي ٺاهيو هو‪ .‬پاڪستان واپس ورڻ تپپي ڊاڪٽپپر صپپاحب‬ ‫جن کان جڏهن اها ڳالهه معلوم ڪيم ته پاڻ مون کپپي هينئن ٻڌايپپائون‪:‬‬ ‫پاڪستان جي حڪومت مون کي حڪم ڪيو ته اسمٿسونين انسٽيٽيوٽ‬ ‫)ميوزيم( ۾ پاڪستان جي ثقافت جپپي حپپوالي سپپان ڪا اه پڙي شپپيِء‬ ‫قائم ڪري اچان‪ ،‬جيڪا پاڪستان جپپي نمائنپپدگي ڪري‪ .‬مپپون گه ڻي‬ ‫سوچ ڪرڻ کان پوِء فيصلو ڪيو ته سنڌ جي ثقپپافت پپپوري پاڪسپپتان ۾‬

‫سڀني کان وڌيڪ قديم به آهي ته بين القوامي سطح تي ج پڳ مشپپهور‬ ‫بپپه آهپپي‪ ،‬تنهپپن ڪري مپپون ڊاڪٽپپر ڪنيپپز )‪ (Dr Knez‬جي ڪو هپپن‬ ‫منصوبي جو انچارج هو‪ ،‬کي ‪ A Sindhi Home‬ٺاهڻ جو مشورو ڏنو‪،‬‬ ‫جيڪو هن به بنا دير کڻي قبول ڪيو‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ کپپي تپپه فقپپط اه پڙي‬ ‫ثقافتي شيِء ٺاهڻ لِء موڪليو ويو هو‪ ،‬جيڪا پاڪسپپتان جپپي نمائنپپدگي‬ ‫ڪري پر ُاتي به هو ”سنڌي گهر“ ٺاهي آيو ۽ اها پرواهه بپپه نپپه ڪيپپائين‬ ‫ته ائين ڪرڻ سپپان کيپپس تڪليپپف بپپه اچپپي سپپگهي ٿپپي‪ .‬فقپپط اهپڙن‬ ‫جرئتمندي وارن عملي قدمن سان ئي سنڌ جيئندي ۽ جيئنپپدي رهنپپدي‪.‬‬ ‫انشاَء الله‪.‬‬ ‫‪1983‬ع ۾ آئون پئرس ويس‪ ،‬جتي الجزائر جپپي مسپپلمانن جپپي هوٽپپل‬ ‫مونديال ۾ وڃي رهيس‪ .‬ريسپشن تپي سپامهون رکيپل وڏا نقپپش نظپر‬ ‫آيم‪ ،‬جن تي مڪليَء جي چٽسالي ۽ هال ٽائيلز جو رنگ نظر آيپپو‪ .‬انهپپن‬ ‫پينٽنگز تي لکيل هو‪ Glimpses from Sindh:‬يعني سنڌي تهذيب‬ ‫جون جهلڪيون‪ .‬خوشيَء سان گڏ حيرانگي وٺي وئي‪ .‬کانئن پڇيم‪ :‬هي‬ ‫سنڌ جا نقش اوهان وٽ ڪٿان آيا ته هو فرينچ ۾ شروع ٿپپي ويپپا‪ ،‬فقپپط‬ ‫ايترو سمجهه ۾ آيو ڊاڪٽر بلوچ‪ .‬جيڪو دوست مون کي هوٽل تي وٺپپي‬ ‫ويو هو ۽ فرينچ چڱيَء طرح ڳالهائينپپدو هپپو‪ ،‬ان جپپي پڇپڻ تپپي هوٽپپل‬ ‫وارن ٻڌايو ته‪ :‬ڊاڪٽر بلوچ ڪيترا ڀيرا پئرس آيو آهپپي ۽ هميشپپه اسپپان‬ ‫جي هوٽل ۾ اچي رهندو آهي‪ .‬اهو هي پينٽنگون هتي رکرائي ويپپو هپپو ۽‬ ‫تاڪيد ڪري ويو هو ته هنن کي ريسپشن تپپان هرگپپز نپپه هٽپپائجو‪ .‬هپپي‬ ‫واقعو به ان ڪري لکيو اٿم ته ان کپپي پڙهپپي مپپن اسپپان جپپو نوجپپوان‬ ‫نسل به سنڌ کي جيئارڻ لِء اهڙا عملي قدم کڻي‪.‬‬ ‫جڏهن آئون ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي اسٽيشپپن ڊائريڪٽپپر هپپوس تپپه‬ ‫ڊاڪٽر صاحب جن‪ ،‬بغير اڳواٽ اطلع ڪرڻ جي اڪڪڪثر مپپون وٽ هليپپا‬ ‫ايندا هئا‪ .‬جيئن ته ائين اچڻ سپپندن نظپپم ۽ ضپپبط رکنپپدڙ طپپبيعت جپپي‬ ‫خلف هو ته هڪ دفعو کانئن پڇڻ جي جرئت يا گستاخي ڪري ويٺپپس‬ ‫منهن تي مرڪ آڻيندي ٻڌايپپائون تپپه دوسپپتن ڏي لکيپپل خپپط پوسپپٽ‬ ‫ته ُ‬ ‫آفيس حوالي ڪرڻ ايندو آهيان‪ ،‬جيئن ته ريڊيو پاڪستان سامهون آهپپي‬ ‫ته دل چوندي آهي ته اوهان وٽان جهپپاتي پائينپپدو وڃپپان‪ .‬هپڪ ٻپپه ڀيپپرا‬ ‫حجت ڪندي عرض ڪيپپم تپپه‪ ،‬ڀل جپپي آيپپا آهيپپو تپپه عنپپايت تپپي‬ ‫ساڻن ُ‬ ‫عنايت ڪندا وڃو ۽ ڪجهه رڪارڊ ڪرائيندا وڃو‪ .‬ڊاڪٽر صاحب جن جي‬ ‫نٽائڻ باوجود کين منٿ ڪري اسٽوڊيو ۾ وڃپپي ويهپپاربو هپپو ۽ سپپنڌ جپپي‬

‫تاريخ جي ڪنهن به موضوع تي ساڻن گفتگو ڪبي هئي‪ .‬بغيپپر ڪنهپپن‬ ‫تياريَء جي ۽ بغيپپر ڪتپپاب کپپي سپپامهون رکپڻ جپپي تاريپپخ وار تفصپپيل‬ ‫ٻڌائيندا ويندا هئا‪ ،‬آئون ۽ مرحوم مراد علي مرزا حيرت ۾ کين گهوريندا‬ ‫رهجي ويندا هئاسين‪ .‬مثال طور‪ :‬سڪندر اعظم جڏهپپن ننڍي کنپڊ ۾ آيپپو‬ ‫ته ڪڏهن آيو‪ ،‬ڪٿي ويو ۽ ڪنهن سان مليو‪....‬البيروني ڪڏهن هتي آيو‪،‬‬ ‫ڇا ڇا ڪيائين ۽ سپپندس ڪارنامپپا ڪه پڙا هئا‪ .‬وغيپپره‪ ،‬مجپپال آهپپي جپپو‬ ‫ڪتابن ڀيٽڻ سان تفصيلن ۽ ٻڌايل تاريخن ۾ ڪو فرق اچي‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ )مرحوم( سان آخري ۽ تفصپپيلي ملقپپات فقپپط‬ ‫پنج ڏينهن اڳ‪ ،‬آچر جي ڏينهن ‪ 3‬اپريل تي سپپيد آفتپپاب شپپاهه ڄپپاموٽ‬ ‫صاحب جي بنگلي تي ٿي هئي‪ .‬اها تقريب حڪومت پاڪستان طرفپپان‬ ‫ل امتيپپاز ۽‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ ڊاڪٽر عبپپدالغفار سپپومري کپپي هل ِ‬ ‫ستاره امتياز ملڻ تي کين مپان ڏيپڻ لِء ٿپي هئي‪ ،‬جنهپن ۾ تمپام گه ڻن‬ ‫اديبن ۽ شاعرن شرڪت ڪئي‪ .‬تقريپب جپي آخپر ۾ ڊاڪٽپر نپبي بخپش‬ ‫بلوچ خطاب ڪيو‪ .‬ڊاڪٽر صاحب جن بيحد خوشگوار موڊ ۾ هئا ۽ پنهنجا‬ ‫ننڍپپڻ جپپا ڪجهپپه قصپپا کلئي دل سپپان محفپپل ۾ ويهپپي ٻڌايپپائون‪ :‬تمپپام‬ ‫هشاش بشاش نظر ٿي آيا ۽ اهڙي ته شگفته مزاجيَء سپپان ڪچهپپري‬ ‫ويهي ڪيائون‪.....‬جو سچ پڇ هاڻي محسوس ٿو ٿئي ته ڇو ايتري زنده‬ ‫دلي جيڪا اڳ ڪڏهن نه ڏيکاري هيائون‪.‬‬ ‫ُاهي خطا بيحد خوش قسمت ۽ خوش نصپپيب چئبپپا‪ ،‬جپپتي ڊاڪٽپپر نپپبي‬ ‫بخش بلوچ جهڙا بيمثال ۽ بي بدل عالم فاضل پيپپدا ٿيپپن ۽ اسپپان سپپنڌ‬ ‫وارا ڪيڏا ۽ ڪيترا نه نصيبن وارا آهيون‪ ،‬جتي اهڙو املهپپه مپپاڻڪ هيپپرو‬ ‫پيدا ٿيو‪ ،‬جنهن پنهنجي علم ۽ تحقيق جي خزانن جا منهن سڀني سنڌين‬ ‫لِء کولي ڇڏيا ته جنهن کي به ڪجهه وٺڻو هجي ته ڀلي پنهنجي حصپپي‬ ‫جي ونڊ وٺي وڃي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ صاحب جن جيڪي ۽ جيترا ڪتاب لکيپپا‬ ‫آهن‪ ،‬اهي ائين چوڻ برابر ٿيندو تپپه آسپپمان تپپي ڄ پڻ تپپارا ڳڻڻا آهپپن‪.‬‬ ‫ڪنهن به ماڻهوَء کي سندن تصنيفون پڙهڻ لِء سالها سال گهرجن‪ ،‬پپپر‬ ‫اهو تصور ڪيو ته جنهن شخص پنهنجو نور نچوئي سوين ڪتپپاب لکيپپا‪،‬‬ ‫انهن جا پروف چيڪ ڪيا ۽ هزارين مسودا ويهي اٿليا پٿليپپا تپپه ان کپپي‬ ‫ايڏي ڪٺپپن ڪمپپن لِء ڪيپپترو وقپپت ل ڳو هونپپدو‪ .‬ڪيپپتريون سپپندن‬ ‫تصنيفون اهڙيون آهن‪ ،‬جو رڳو ڪرسي ٽيبل تي ويهي نه لکيون ويون‬ ‫آهن‪ ،‬پر انهن موضوعن تي لکڻ کان اڳ انهن تي تحقيپپق ڪر ڻي هئي‪.‬‬ ‫تحقيق ڪرڻ لِء کين ڪجهه ڏورانهن علئقن جپپا پنپڌ ڪر ڻا پيپپا آهپپن‪ ،‬۽‬

‫ڪٿي ته گهپپوڙن‪ ،‬گڏهپپن ۽ ُاٺپن تپپي سپپواري ڪ ڪري ٿپپر‪ ،‬ننگپپر پپپارڪر ۽‬ ‫بلوچستان ۾ حب ۽ ڀاڳ ناڙي تائين ويا آهن‪ ،‬ڇو ته اهڙن ڏکين علئقن ۾‬ ‫اهو تحقيق طلب مواد موجود هيو‪ .‬ڪيپپترا ئي ڏينهپپن انهپپن مپپاڳن تپپي‬ ‫هيٺ تڏن تي ويهي‪ ،‬پلٿيون ماري ڪم ڪيو اٿن ۽ پنهنجي تحقيق مڪمل‬ ‫ڪري پوِء اچي ڪتاب لکڻ شروع ڪيائون‪ .‬ايترو تحقيقپپي ڪڪڪم جنهپپن ۾‬ ‫ايڏيون تڪليفون اچن ۽ ڪشال ڪاٽڻا پون‪ ،‬سپپو ادارن کپپان بپپه نپپه ٿپپي‬ ‫سگهندو آهي‪ ،‬پر هن هڪڙي شخص اڪيلپپي سپپر ويهپپي اهپڙا ڪارنامپپا‬ ‫سرانجام ڏنا‪ ،‬جيڪي هڪڙي فرد لِء ذري گهٽ ناممڪن آهن‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 6:09 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ڊا ڪٽر نبي بخش بلوچ ‪ -‬شو ڪت حسين شورو‬

‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ‪ :‬هڪ بيمثال عالم!‬

‫شوڪت حسين شورو‬ ‫فرانس جي صدر ڊيگال نامور فلسافر ۽ ليکڪ سپپارتر لِء چيپپو هپپو تپپه‬ ‫”سارتر پاڻ فرانس آهي‪ “.‬ڊاڪٽر نبي بخش بلپوچ پپڻ سپراپا سپنڌ هپو‪.‬‬ ‫جهڙي ريت سنڌ ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي پايي جو ٻيو ڪو شپپاعر‬ ‫پيدا نه ٿي سگهيو آهي‪ ،‬اهڙيَء ريت ڊاڪٽر نبي بخش بلپپوچ جپپي پپپايي‬ ‫جو ٻيو ڪو عالم پيدا نه ٿي سگهيو آهي‪ .‬هو سنڌ ۾ صدين کان پوءِ پيپپدا‬ ‫ٿيندڙ هڪ اهڙو يڪتا عالم آهي‪ ،‬جنهن جپپي املهپپه علمپپي خزانپپي مپپان‬ ‫سنڌ جو نه رڳو موجوده نسپپل‪ ،‬پپپر اينپپدڙ ڪيپپترن نسپپلن جپپا لکنپپدڙ ۽‬ ‫پڙهندڙ فيضياب ٿيندا رهندا‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ جپپي گپڏ ڪيپپل علمپپي ذخيپپري‬ ‫جي وسيلي ٻاهرين ملڪن جا عالم سنڌ کي سڃاڻي سپپگهندا‪ .‬ڊاڪٽپپر‬ ‫نبي بخش بلوچ ‪ 16‬ڊسمبر ‪1917‬ع تي شهداد پور تعلقپپي جپپي ڳوٺ‬ ‫جعفر خان لغاري ۾ ڄائو‪ ،‬سندس والد علپپي محمپپد لغپپاري هپپاري هپپو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ اڃا چئن پنجن مهينن جو هو ته سپپندس والپپد گپپذاري ويپپو‪.‬‬ ‫سندس والد وصيعت ڪئي هئي ته ”منهنجپپي ڇپپوڪري کپپي پڙهپپائجو“‬ ‫هو چئن سالن جو ٿيو ته سپپندس ڏاڏي ڳوٺ جپپي دڪانپپدار واسپپومل‬ ‫وٽ هٽ تي وٺي وڃي کيس ويهاريو ته هٽڪا اکر سکي‪ .‬واسومل هپپن‬ ‫کي پٽيَء تي ٿورا ٿورا اکر لکي ڏنا ۽ ڊاڪٽر بلوچ سگهو ئي سڄي پٽپپي‬ ‫ياد ڪري ويو‪ .‬پوِء ڀر واري ڳوٺ ۾ سنڌي اسڪول کليو تپپه کيپپس اتپپي‬

‫داخل ڪرايو ويو‪ .‬هو ٻن ٽن ٻارن سان گڏجي اتي پڙهپڻ لِء وينپپدو هپپو‪.‬‬ ‫سندس پير اگهاڙا هوندا هئا‪ .‬آرهڙ جپپي ُاس ۾ سپڙندا هئا ۽ ڪنڊا لڳنپپدا‬ ‫هئا‪ .‬پرائمري تعليم پپپوري ڪرڻ کپپان پپپوءِ هپپن مدرسپپه هپپاءِ اسپڪول‬ ‫نوشپپهري فيپپروز ۾ داخل ورتپپي‪ .‬هپپن ٽئيپپن درجپپي ۾ اسڪالرشپپپ جپپو‬ ‫امتحان ڏنو ۽ سڄي سنڌ ۾ پهريون نمبر آيو‪ .‬کيس ماهوار ‪ 9‬رپيا وظيفو‬ ‫ملڻ لڳو‪1936 .‬ع ۾ مئٽرڪ جي امتحان ۾ ٻيو نمبر اچڻ جي ڪري هپپن‬ ‫کي ماهوار ‪ 20‬رپيا اسڪالرشپ ملي‪ .‬جهونپپاڳڙهه جپپي نپپواب ڪاليپج‬ ‫قائم ڪرايو هو‪ ،‬جتي مسلمان شاگردن کان في ڪا نپپه ورتپپي وينپپدي‬ ‫هئي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ بهاُء الدين ڪاليج جهونپپاڳڙهه ۾ پڙه پڻ ويپپو‪ .‬اتپپي هپپو‬ ‫خاڪسار تحريڪ ۾ شامل ٿيپو‪ .‬خاڪسپار ورهپاڱي جپي حپامي ڪا نپه‬ ‫هئي‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ کي خاڪسار جي ورهاڱي مخالف رويي متپپاثر ڪيپپو‬ ‫هو‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ ‪1941‬ع ۾ بي اي جي امتحان ۾ پنهنجي ڪاليج ۾پهريون‬ ‫نمبر ۽ بمبئي يونيورسٽي ۾ ٽيون نمبر آيو‪ .‬پوِء هن ايم اي ڪرڻ جي لِء‬ ‫مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهپپه ۾ داخل ورتپپي‪1943 .‬ع ۾ ايپپم اي ڪرڻ‬ ‫کان پوِء هو خاڪسار ڇڏي مسلم ليگ ۾ شپپامل ٿيپپو‪ .‬هپپو سپپنڌ ۾ مپپوٽي‬ ‫اچڻ کان پوِء سنڌ مسلم ڪاليج ڪراچي ۾ استاد مقرر ٿيپپو‪ .‬انگلن پڊ جپپي‬ ‫سرڪار پرڏيهه لِء اسڪالرشپ جو اعلن ڪيو تپپه ڊاڪٽپپر بلپپوچ دهلپپي‬ ‫وڃي چٽا ڀيٽيَء جي امتحان ۾ ويٺو ۽ چونڊجي ويو‪ .‬کيس ايپپم اي پڊ ۽ پپپي‬ ‫ايڇ ڊي ڪرڻ لِء ڪولمبيا يونيورسٽي نيويارڪ موڪليو ويو‪ .‬آمريڪا مان‬ ‫واپس اچپڻ کپپان پپپوِء علمپپه آِء آِء قاضپپيَء کيپپس سپپنڌ يونيورسپپٽيَء ۾‬ ‫پهريون پروفيسر مقرر ڪيو‪ ،‬جتي هپپن ‪ 25‬سپپال پڙهپپايو‪ .‬هپپو ‪1973‬ع‬ ‫کان ‪ 1976‬ع تائين سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسپپلر ٿپپي رهيپپو‪ .‬ان‬ ‫ت تعليم ۽ وزارت ثقپپافت ۾ اهپپم عهپپدن تپپي‬ ‫کان پوِء اسلم آباد ۾ وزار ِ‬ ‫ڪم ڪيائين‪ .‬کيس نئين قائم ٿيل اسلمي يونيورسپپٽي اسپپلم آبپپاد جپپو‬ ‫پهريون وائيس چانسلر مقرر ڪيو ويو‪.‬‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ لکڻ جي شروعات ‪1945‬ع ۾ ”گڏهه“ جي نالي سان ڪتاب‬ ‫لکڻ سان ڪئي‪ .‬سنڌ جي ماڻهن کي اميد هئي ته بمبئي کپپان جپپدا ٿي پڻ‬ ‫کان پوءِ سنڌ ترقي ڪندي‪ ،‬پر مسلمان اڳواڻ اميدن تي پورو لهپپي نپپه‬ ‫سگهيا‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ مسلمان سياستدانن تي طنزيه طور ”گڏهه“ نپپالي‬ ‫سان ڪتابڙو لکيپپو‪” :‬بهپپتر ٿينپپدو تپپه سياسپپي ليڊرن بپپدران گڏهپپه کپپي‬ ‫پنهنجو ليڊر بنائجي‪ ،‬جيڪو خلق جپپو سپپچو خپپادم ۽ وڏي ۾ وڏو پپپورهيت‬ ‫آهي‪ “.‬ان کان پوِء هن ٻيو ڪتاب ”ٻيلين جا ٻول“ لکيو‪ ،‬جيڪو لسٻيلي‬

‫جي سنڌي سگهڙن بابت هو‪ .‬اهپپا ڄپڻ سپپنڌي لپپوڪ ادب گپڏ ڪرڻ جپپي‬ ‫شروعات هئي‪ .‬ان کان پوِء ڊاڪٽپپر بلپپوچ لپپوڪ ادب اسپڪيم تحپپت ‪42‬‬ ‫ڪتاب سهيڙيا‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ ڏکيا ۽ تڪليف وارا سفر ڪري سنڌ جي جهر‬ ‫جهنگ‪ ،‬ڪوهستان‪ ،‬ڪاڇي‪ ،‬لڙ‪ ،‬ٿر ۽ اتر جپپي ڪنپڊ ڪڙڇ ۾ وڃپپي پهتپپو‪.‬‬ ‫سڪي( شاعري کي سهيڙڻ جو ڪم به ڊاڪٽر بلوچ‬ ‫سنڌي اساسي )ڪل ِ‬ ‫ڪيو‪ .‬جامع سنڌي لغات کان سواِء هن سپپنڌ جپپي تاريپپخ‪ ،‬سپپنڌي ٻپپولي‪،‬‬ ‫ادب ۽ موسيقي جون تاريخون‪ ،‬سنڌي ثقپپافت تپپي تحقيقپپي ڪم کپپان‬ ‫سواِء شاهه جي رسالي جا ڏهه جلد مرتب ڪيا‪ .‬هپپن اٽ ڪل سپپئو کپپن‬ ‫ڪتاب ۽ ٻيا ڪيترائي مضمون سنڌي ۽ انگريزي ۾ لکيا‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ کپپي‬ ‫مختلف ادبي محفلن ۾ ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جا موقعا ته مون کي گه ڻا مليپپا‪ ،‬پپر‬ ‫هن سان ويجهڙائپ تڏهن ٿپپي جڏهپپن ‪ 24‬جنپپوري ‪2001‬ع ۾ آئون سپپنڌ‬ ‫الجي جو ڊائريڪٽر ٿيس‪ .‬ستت پوِء ڊاڪٽر بلپپوچ جپپي خپپدمت ۾ حاضپپر‬ ‫ٿي مون کيس رهنمائي ڪرڻ جو عرض ڪيو‪ .‬پاڻ نهايت شپپفقت سپپان‬ ‫مليو ۽ چيائين ”سنڌالجي کي سنڌ جي تهذيب ۽ ثقافت تي گهڻي ڪم‬ ‫ڪرڻ جي ضرورت آهي‪ .‬ان کپپي هپڪ بيپپن القپپوامي سپپطح جپپو ادارو‬ ‫بنائڻ کپپي‪ .‬جيڪڏهپن تپون اهپو ڪم ڪرڻ چپاهين ٿپو تپه آئون ضپرور‬ ‫تنهنجپپي مپپدد ڪنپپدس‪ “.‬مپپون سپپنڌ الجپپي ۾ ڪانفرنسپپون ۽ سپپيمينار‬ ‫ڪوٺپپائڻ ۽ ميپپوزيم ۾ نمائشپپن ڪڪڪرائڻ جپپي رٿپپا جپپوڙي‪ ،‬ان سلسپپلي ۾‬ ‫پهريون سيمينار“ ‪ 21‬صديَء جو گهرجپپون ۽ سپپنڌ ۾ تعليپپم جپپو معيپپار“‬ ‫‪ 28‬آگسٽ ‪2001‬ع تي ڪوٺايو ويو‪ ،‬جنهپپن لِء مپپون ڊاڪٽپپر بلپپوچ کپپي‬ ‫خاص مهمان طور شپرڪت ڪرڻ جپو عپرض ڪيپو‪ .‬چيپائين تپه ” ڳچ‬ ‫سالن کان سنڌ الجي جا دروازا مون تي بند رهيا آهن‪ ،‬پپر هپاڻي تپون‬ ‫آيو آهين ته آئون ضرور ايندس‪ “.‬ان کان پوِء سنڌالجي ۾ سندس اچپپڻ‬ ‫جو سلسلو باقاعدي شروع ٿيو ۽ فون تي به ڳالهه ٿينپپدي رهپپي‪ .‬هپپن‬ ‫مون کي شروع ۾ چئي ڇڏيو هو ته ”توکي مون سان ملڻ جي لِء ٽائيم‬ ‫وٺڻ جي ضرورت ڪانهي‪ .‬جڏهن به اچڻ چاهين‪ ،‬مون کي رڳو فون تي‬ ‫ا ڳواٽ ٻڌائي ڇڏينپپدو ڪر‪ “.‬مپپون کپپي يپپاد ڪونهي تپپه پپپاڻ ڪڏهپپن‬ ‫مصروفيت جو سبب ڄاڻائي ملڻ کان انڪار ڪيو هجيس‪ .‬مون سوچيو‬ ‫ته ڊاڪٽر بلوچ جا ٻين ماڻهن کي لکيل خپپط هپپٿ ڪري سپپنڌ الجي پَء‬ ‫طرفان شايع ڪجن‪ .‬جڏهن کيس اها ڳالهه ٻڌايم ته چيائين‪” ،‬بلي! پپپر‬ ‫خط هٿ ڪرڻ جو ڪم ڪير ڪندو؟ ماڻهن وٽ پاڻ هلي وڃ ڻو پونپپدو‪،‬‬ ‫تڏهپپن ڪم ٿينپپدو‪ “.‬مپپون چيپپو‪” ،‬سپپائين‪ ،‬آئون پپپاڻ وڃپپي خپپط هپپٿ‬

‫ڪندس‪ “.‬مون اها رٿا سنڌ يونيورسٽي جپپي تڏهپپوڪي وائيپپس چانسپپلر‬ ‫مظهر الحق صديقي جي اڳيان رکي‪ .‬هن خوشپپيَء سپپان رٿپا منظپپور‬ ‫ڪئي ۽ سڄي سنڌ جي دوري ڪرڻ لِء يونيورسٽي طرفان هڪ گاڏي به‬ ‫ڏني‪ .‬عثمان منگي‪ ،‬سگهڙ عبپپدالرحمان مهيسپپر ۽ ارشپپد بلپپوچ انهي پَء‬ ‫دوري ۾ مون سان گپڏ هئا‪ .‬ان کپپان پپپوِء هپڪ دورو ٻيپپو ڪيپپم‪ .‬خپپط گپڏ‬ ‫ڪري ڊاڪٽر صاحب جي خدمت ۾ آڻي حاضر ڪيپپم‪ ،‬جيڪڪڪي پپپاڻ نظپپر‬ ‫مان ڪڍي مون کي ڇپجڻ لِء ڏنائين‪ .‬سندس لکيل خطن جو اهو ڪتاب‬ ‫”سڄڻ ساريندي“ جي نالي سان سنڌالجيَء طرفان شايع ٿيپپو‪ .‬ڊاڪٽپپر‬ ‫بلوچ جي خواهش هئي ته سنڌالجي لئبريري ۾ سندس نالي سان بپپڪ‬ ‫ڪارنر قائم ڪيو وڃي‪ .‬حقيقت ۾ اها سپپنڌالجيَء لِء فخپپر جپپي ڳڪڪالهه‬ ‫هئي‪ .‬ڊاڪٽپپر صپپاحب پنهنجپپي ذاتپپي لئبريپپري مپپان سپپنڌي‪ ،‬انگريپپزي‪،‬‬ ‫فارسي‪ ،‬عربي ڪتاب‪ ،‬رسال‪ ،‬قلمي نسخا ۽ ٻيا لکپڙهه جا اهپپم ڪاغپپذ‬ ‫منهنجي حوالي ڪيا‪ .‬اهو شاندار ڪارنر سنڌالجي لئبريري ۾ قائم ڪيو‬ ‫ويو‪ .‬سنڌالجي جي ميوزيم ۾ پڻ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي نپپالي سپپان‬ ‫ٻه ڪارنر قائم ڪيل آهن‪ .‬پاڻ ڪجهه نايپپاب شپپيون ميپپوزيم لِء ڏنپپائين‪،‬‬ ‫جيڪي هڪ ڪمري ۾ سندس نالي سان محفوظ ڪيپپل آهپپن‪ .‬ميپپوزيم ۾‬ ‫سنڌ جي گذاري ويل نامور شخصيتن جا ڪارنر آهن‪ ،‬جن ۾ سندن ذاتي‬ ‫استعمال جون شيون رکيل آهن‪ .‬مون کي خيال آيو ته ڊاڪٽر بلوچ هڪ‬ ‫‪ Living Legend‬آهپپي‪ .‬ايڏي وڏي شخصپپيت جپپو ڪارنر سپپندس‬ ‫حياتيَء ۾ ئي قائم ٿيڻ کپي‪ .‬پهرين ته کيس اها ڳالهه نه آئڙي‪ ،‬پپپر پپپوِء‬ ‫منهنجي زور ڀرڻ تي نيٺ راضي ٿيو‪ .‬هن پنهنجي ذاتي اسپپتعمال جپپون‬ ‫شيون منهنجي حوالي ڪيون‪ .‬سنڌالجي ميوزم جپپي ڪارڪنن محنپپت‬ ‫ڪري نه رڳو ڊاڪٽر بلوچ جو ذاتي ڪارنر سهڻي نموني ڊسپلي ڪيپپو‪،‬‬ ‫پر سنڌ ۾ ملهه راند جو به هڪ خوبصورت ڊايورامپپا تيپپار ڪيپپو‪ ،‬جنهپپن ۾‬ ‫ملهه وڙهڻ جي منظر سان گڏ ملهه بابت ڊاڪٽر بلپپوچ جپپي لکيپپل ه پڪ‬ ‫مضمون کي پينا فليڪس تي ڇپرائي رکيو ويو‪ .‬منهنجي رٽائر ٿيڻ کپپان‬ ‫فقط پنچ ڏينهن اڳ ڊاڪٽر بلوچ جپپي ڪارنر ۽ ملهپپه جپپي ڊايورامپپا جپپو‬ ‫افتتاح ڊاڪٽر بلوچ پاڻ ۽ مظهر الحپپق صپپديقي گڏجپپي ڪيپپو‪2008 .‬ع ۽‬ ‫‪2009‬ع ۾ مون سياري جپپي منپپد ۾ سپپنڌ الجپپي پپپاران مپپچ ڪچهريپپون‬ ‫سجايون هيون‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ ٻئي ڀيرا انهن ۾ خاص مهمان طپپور شپپريڪ‬ ‫ٿيو هو ۽ سنڌي لوڪ ادب بابت ڳالهايو هو‪.‬‬

‫ڊاڪٽر بلوچ ۾ مون ڪڏهن به هڪ وڏي عالم جو تڪڪڪبر ۽ وڏائي نپپه ڏٺپپي‪.‬‬ ‫باقي اهو ضرور هو ته هو پنهنجي راِء تي مضبوطيَء سان قائم رهندو‬ ‫هو‪ .‬ڊاڪٽر بلوچ بابت ڪجهه غلپپط فهميپپون بپپه پيپپدا ڪيپپون ويپپون‪ ،‬پپپر‬ ‫حقيقت اها آهي ته هن کي سنڌ سپپان ل ڳاُء ۽ بيحپپد محبپپت هئي‪ .‬هپپن‬ ‫سنڌ جي تهذيب ۽ ثقافت کي مٿانهون رکيو ۽ ان جي مٿانهين پڻي کپپي‬ ‫دليلن ۽ حوالن سان سپاراهيو آهپي‪ .‬سپنڌ جپپي مپان شپان کپپي وڌائڻ ۾‬ ‫ڊاڪٽر بلوچ جو هڪ وڏو ڪارنامو آهي‪ ،‬جنهپپن لِء هپپو سپپالن کپپان چپپپ‬ ‫چاپ‪ ،‬بنا پاڻ پڏائڻ جي ڪم ڪندو رهيو‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 1:35 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬ ‫‪SUNDAY, APRIL 3, 2011‬‬

‫ماسٽر چندر ‪ -‬امر لل ٽ ڪيا ڻي‬

‫ماسٽر چندر‬ ‫سنڌ جو مهان ڪلسيڪل ۽ سدا بهار راڳي‬

‫امر لل ٽڪياڻي‬ ‫سنڌ ڌرڻي ڪيترين ئي اهم ۽ مهان شخصيتن کي جنم ڏنو آهي‪ ،‬اهڙيپپن‬ ‫مهان هستين مان موسيقي ۽ گائڪي جي دنيا ۾ وڏو نالو ڪمائيندڙ سنڌ‬ ‫جو عظيم راڳي ماسٽر چندر به هپڪ آهپپي‪ .‬ماسپپتر چنپپدر ‪-12-1907‬‬ ‫‪12‬ع تي ٺارو شاهه ضلعي نوابشاهه ۾ جنم ورتو‪ ،‬هپپن ‪ 12‬سپپالن جپپي‬ ‫ڄمار ۾ ڳائڻ شروع ڪيو‪ .‬هن پنهنجي گيتن ذريعي هنپپدو مسپپلم ايڪتپپا‬ ‫جو جذبو جاڳايو‪ .‬هپپن جپپي معپپروف ڪلمپپن ”رٺپپائي رهپپن پپپر‪ ،‬هجپپن‬ ‫حياتي“ ۾ هڪ محبت جو گاڏو آهي‪ ،‬چندر ”ڪڏهن تون ٿو ڌڪين‪ ،‬ڪڏهن‬ ‫مان ٿو ڌڪيان“ تمپپام گه ڻي شپپهرت حاصپپل ڪئي‪ .‬هپپن جپپي گيتپپن ۾‬ ‫محبت‪ ،‬پيار‪ ،‬امن ۽ ڀائيچاري جو پيغام شامل آهي‪ .‬جنهن کي جهڙي به‬ ‫وقت ٻڌجي ٿي راحت نصيب ٿيندي آهي‪ .‬ورهاڱي کانپوِء ماسٽر چنپپدر‬ ‫پنهنجي گيتن ذريعي سنڌ ۽ سنڌين لِء مپپاڻهن ۾ نئون جپپوش ۽ اتسپپاهه‬ ‫پيدا ڪيو‪ .‬ماسٽر چندر جڏهن فلم انڊسٽري ۾ پير پاتو ته هن پهرين فلم‬ ‫هيرو جو ڪردار ادا ڪيو‪ ،‬ماسٽر چندر ‪ 47‬سال فلپپي دنيپپا کپپي وقپپف‬ ‫ڪيا‪ ،‬ماسٽر چندر پلي بيڪ ڳائڻو هو‪ ،‬فلم ”مپپوت ڪ ڪا طوفپپان“ ۾ هپپن‬ ‫گيت ڳايا ماسٽر چندر هپڪ فن ڪار سپپان گڏوگپڏ هپڪ بهپپترين ادا ڪار‪،‬‬

‫شپپاعر ۽ موسپپيقار پ پڻ هپپو‪ .‬اليڪٽپپرڪ سپپازن جپپي دنيپپا ۾ چپپوٽيَء جپپو‬ ‫موسيقار ٿيو‪ .‬هن سنڌ ۽ موسپپيقي کپپي جديپپد طريقپپي سپپان متعپپارف‬ ‫ڪرايو‪.‬‬ ‫ماسٽر چندر جو من موهيندڙ آواز انسان جپپي سپپندس نپپس نپپس کپپي‬ ‫چمندو هو‪ 22 .‬ورهين جي ڄمار ۾ ماسٽر چندر ايپڇ ايپم بپپي ڪمپنپپي ۾‬ ‫‪ 3000‬ڪلم رڪارڊ ڪرايا‪ ،‬ايڇ ايم بي ڪمپني طرفپپان هپپن کپپي گپپولڊ‬ ‫ميڊل پڻ ڏنو ويو‪ .‬ڏسو صفحو ‪6‬‬ ‫جڏهن هن مندرن ۽ درگاهن ۾ ڳائڻ شروع ڪيو ته ان دوران سپپنڌ جپپي‬ ‫عظيم فنڪار ڪنور ڀڳت ڪنول رام ان جو ڳائڻ ٻڌو تپپه ڀ ڳت ڪنپپور‬ ‫رام کيس آشيرواد ڏيندي چيو ته چندر فنپپي دنيپپا ۾ وڏو نپپالو ڪمائينپپدو‪،‬‬ ‫سنڌ جي مهان راڳي ماسپٽر چنپدر ‪ 400‬گراهپم فونپو ر ڪارڊ ڪرايپا‪.‬‬ ‫پنهنجي سموري زندگي فن ۽ موسيقي کي ارپيندڙ ۽ هزارين دلين تپپي‬ ‫اڄ به راڄ ڪندڙ ماسٽر چندر جا ڪلم اڄ به سدا بهار آهپپن‪ ،‬باشپپعور ۽‬ ‫پڙهيل لکيل طبقو اڄ بپپه ماسپپٽر چنپپدر جپپي امپپر ڪلمپپن جپپي غپپور ۽‬ ‫دلچسپي سان ٻڌندو آهي‪ ،‬اڄوڪي هن پاپ ميپپوزڪ واري دور جنهپپن ۾‬ ‫ڪلسيڪل موسيقي کي گهڻي اهميت نٿي ڏني وڃي پر ماسپپٽر چنپپدر‬ ‫سنڌ جي اها مهان هستي آهي‪ ،‬جنهن جي ڪلمپن کپي اڄ بپه سپنڌ جپا‬ ‫سر ۾ ممتاز علي لشاري جهڙا بهترين راڳي پڻ سدا بهار‬ ‫مهان فنڪار ُ‬ ‫ڪلم ڳائي ٻڌندڙن تي سحر طاري ڪري ڇڏيندا آهپپن‪ ،‬سپپنڌ جپپي هپپن‬ ‫عظيم هستي کي اسان کان وڇڙيئي ستاويهه سال ٿپپي چ ڪا آهپپن پپپر‬ ‫هي اڄ به هر باشعور جي دل ۾ ڌڙڪي ٿو‪ ،‬سنڌ جو هي مهپپان ڪل ڪار‬ ‫‪ 77‬سالن جي ڄمار ۾ نومبر ‪1984‬ع ۾ ديهانت ڪري ويو‪.‬‬

‫شيخ اياز‬ ‫جديد سنڌ‪ ،‬ويهين صپپديَء ۾ سپپنڌي شپپاعريَء جپپي ميپپدان ۾ جي ڪي وڏا‬ ‫شاعر پيدا ڪيا‪ ،‬تن ۾ شيخ اياز جو نالو سڀني کان مٿانهون آهپپي‪ .‬ايپپاز‪،‬‬ ‫سنڌي شاعريَء جي ماضيَء جو تسلسل‪ ،‬حال جو ترجمان ۽ مسپپتقبل‬ ‫جو رهبر شاعر آهي‪ ،‬هن سنڌي شاعريَء جپپي بيٺپپل تلَء ۾ تحپپرڪ پيپپدا‬ ‫ڪري‪ ،‬ان ۾ زندگي‪ ،‬جدت ۽ ندرت پيدا ڪئي‪.‬‬ ‫سنڌ جي هن وڏي شاعر جو اصل نالو شيخ مبارڪ علي هو‪ ،‬پر شپپعر ۽‬ ‫ادب جي دنيپپا ۾ هپپو ’ايپپاز‘ جپپي نپپالي سپپان مقبپپول ٿيپپو‪ .‬هپپن ‪ 2‬مپپارچ‬

‫‪1923‬ع تي سنڌ جي تاريخي شهر شڪارپور ۾ جنم ورتو‪ ،‬سندس والپپد‬ ‫جو نالو شيخ غلم حسين ۽ ڏاڏي جو نالو شيخ عبدالحڪيم عرف بنگل‬ ‫شيخ هو‪ ،‬جيڪو شهر جي معزز ماڻهن ۾ شمار ٿيندو هو ۽ سپپندن پپپاڙو‬ ‫بنگل پاڙو‪ ،‬سڏبو هو‪ .‬شيخ ايپپاز جپپو خانپپدان بکرا ڻي آهپپي‪ .‬شپپيخ ايپپاز‬ ‫ثانوي تعليم تائين شڪارپور ۾ پڙهيو‪ .‬انٽرميڊئيٽ پڻ شڪارپور جي سپپي‬ ‫ائنڊ ايس ڪاليج مان ‪1942‬ع ۾ ڪيائين‪1944 .‬ع ۾ ڊي‪ .‬جي سنڌ ڪاليپپج‬ ‫ڪراچيَء ۾ بي‪ .‬اي جو امتحان پاس ڪڪڪري ‪1945‬ع ۾ ايپپل‪ .‬ايپپل‪ .‬بپپي ۾‬ ‫داخل ورتائين‪ .‬ڪاليج جي تعليپپم دؤران ڪاليپپج مئگزيپپن جپپو ايڊيٽپپر بپپه‬ ‫رهيو‪ .‬هن ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻيَء جي رهپپبريءَ ۾ پپپي‪.‬ايپپڇ‪.‬‬ ‫ڊي ڪرڻ چاهي‪ ،‬پر ڊاڪٽر صاحب جي ديهانت سبب مڪمپپل نپپه ڪڪڪري‬ ‫سگهيو‪1950 .‬ع ۾ ايل‪ .‬ايل‪ .‬بي کان پوِء وڪالت شروع ڪيائين ۽ سپپنڌ‬ ‫جي نامور وڪيلن ۾ شمار ٿيو‪ .‬شيخ اياز سنڌي ادبي سپپنگت سپپنڌ جپپي‬ ‫بانيڪارن مان هو‪ ،‬هن ‪1945‬ع ۾ ڊاڪٽپپر گربخشپپاڻيَء جپپي رهپپبريَء ۾‬ ‫هلندڙ ’سنڌي سرڪل‘ جپپي گڏجپپاڻين ۾ شپپرڪت ڪئي ۽ جڏهپپن گوبنپپد‬ ‫مالهيَء اپريل ‪1946‬ع ۾ ڪراچيَء ۾ سنڌي ادبي سنگت سپپنڌ جپپو بنيپپاد‬ ‫وڌو تپپه شپپيخ ايپپاز ۽ ِبهپپاري لل ڇاٻڙيپپا سپپنگت جپپا پهريپپان جپپوائنٽ‬ ‫سيڪريٽري چونڊيا ويا‪ .‬شپپيخ ايپپاز شپڪارپور ضپپلعي ۾ بپپه سپپنگت کپپي‬ ‫منظم ڪيو‪ ،‬ان کپپان سپپواِء ’انجمپپن ترقپپي پسپپند مصپپنفين‘ سپپان بپپه‬ ‫وابسته رهيو‪ .‬ورهاڱي کان پوِء ’پاڪستان رائٽپرز گلپڊ‘ ۽ سپائين جپي‪.‬‬ ‫ايم‪ .‬سيد جي قائم ڪيل ’بزم صوفياِء سنڌ‘ سپپان بپپه گهپپري ل ڳاپي ۾‬ ‫رهيو‪.‬‬ ‫شيخ ايپپاز ٻپپاراڻي وهي پَء ۾ شپپاعريَء جپپي شپپروعات ڪئي ۽ سپپندس‬ ‫پهريون نظم يارهن سالن جي عمپپر ۾ ڇپيپپو هپپو‪ .‬شپپيخ ايپپاز شپپاعريَء‬ ‫سان گڏ ڪهاڻيون به لکيون‪ ،‬سندس ڪهاڻين جو پهريون ڪتاب ’سفيد‬ ‫وحشي‘‪1946‬ع ۾ ڇپيو‪.‬‬ ‫ورهاڱي جي تاريخي سانحي ۾ شيخ اياز جا اڪثر دوست نارائڻ شيام‪،‬‬ ‫ڪيرت ٻاٻاڻي‪ ،‬گوبند مالهي‪ ،‬اي‪.‬جي‪ .‬اتم‪ ،‬بهاري لل ڇاٻڙيا‪ ،‬موتي رام‬ ‫رامواڻي‪ ،‬ايڊووڪيٽ امر لل پنجواڻي‪ ،‬ڊاڪٽر ارجپپن شپپاد ۽ ٻيپپا ڀپپارت‬ ‫هليا ويا ۽ ورهاڱي جي هن ڪاري وار شيخ اياز جي ذهپپن تپپي وڏو اثپپر‬ ‫وڌو‪ .‬سنڌي اديبن جو وڏو حصو ڀارت هليپپو وڃپڻ سپپبب شپپيخ ايپپاز اردو‬ ‫اديبن جي صحبت ۽ محفلن ۾ وڃڻ شروع ڪيو‪ .‬سندس اردو شپپاعريَء‬ ‫جو اڳيئي وسيع مطپپالعو هپپو‪ ،‬ان ڪري هپپن اردوَء ۾ شپپاعري شپپروع‬

‫ڪئي‪ ،‬جنهپپن اردو شپپاعرن وٽ وڏو مقپپام حاصپپل ڪيپپو‪ .‬سپپندس اردو‬ ‫شپپاعريَء جپپو پهريپپون مجموعپپو ”بپپوِء گپپل نپپالئه دل“‪1954 ،‬ع ۾ ئي‬ ‫پروفيسر آفاق صديقيَء جي پيش لفظ سان ڇپجي پڌرو ٿيپپو‪1954 .‬ع‬ ‫۾ سنڌي ادبي بورڊ جي نئين سر تش پڪيل ٿپپي ۽ محمپپد ابراهيپپم جپپويي‬ ‫جهڙو سڄاڻ اديب ۽ نقاد سنڌي ادبي بورڊ جو سيڪريٽري ۽ بورڊ پپپاران‬ ‫نڪرندڙ رسالي ”مهراڻ“ جو ايڊيٽر ٿيو‪ .‬جويي صپپاحب‪ ،‬شپپيخ ايپپاز جپپي‬ ‫ڏات کي پرکيندي‪ ،‬کيس مشورو ڏنو ته هو اردو شاعريَء بدران سپپنڌي‬ ‫شاعريَء کي جاري رکي‪ ،‬ڇو ته هو پنهنجپپي ڏات کپپي منطقپپي نپپتيجي‬ ‫تي صرف سنڌيَء ۾ ئي پهچائي سگهي ٿو‪’ .‬مهپپراڻ‘ جپپي ‪1955‬ع جپپي‬ ‫پهرئين پرچي ۾ جويي صاحب ’اسان جي شاعر جا خپپط‘ عنپپوان هيپپٺ‬ ‫شيخ اياز جا ڏانهس لکيپل خپط ۽ ايپاز جپي بيتپن واري شپاعري شپايع‬ ‫ڪئي‪ ،‬۽ ائين اياز‪ ،‬اداسيَء ۽ مايوسيَء جي مپپاحول مپپان ٻپپاهر نڪڪڪري‬ ‫آيو‪ .‬ان بعد اياز جي ڏات جي ڪرشمي نه رڳو سنڌ‪ ،‬پر دنيا کي حيران‬ ‫ڪري ڇڏيو ۽ هو وقت جو وڏي ۾ وڏو شاعر ٿي اڀريو‪ .‬هن جي شپپاعري‬ ‫ته باڪمال آهي‪ ،‬پر سندس نثر جو اسلوب ۽ ٻولي به اعل ٰي درجي جي‬ ‫آهي‪ .‬اياز جا زندگيَء جي آخري پساهن تپپائين لڳاتپپار شپپاعريءَ ۽ نپپثر‬ ‫جا ڪيترائي ڪتاب ڇپجندا رهيا‪ ،‬جن جو تفصيل هن ريت آهي‪:‬‬ ‫)‪َ” .(1‬ڀونر ِڀري آڪاس“ )شاعري‪1962 :‬ع(‬ ‫)‪” .(2‬جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙين“ )خط ۽ نوٽ بوڪ جا ٽ ڪرا‪ :‬ڊسپپمبر‬ ‫‪1962‬ع(‬ ‫)‪” .(3‬ڪلهي پاتم ڪينرو“ )شاعري‪1963 :‬ع(‬ ‫)‪” .(4‬اڪ جپپون ڦلڙيپپون‪ ،‬ڀيپپڄ ڀينپپي“ )نپپثري شپپاعري‪1965 :‬ع‪-‬ايپپوبي‬ ‫مارشل ل ۾ هي ڪتاب ڇپجڻ جي باوجود منظر عام تي نه اچي سگهيو‬ ‫۽ هي ڪتاب ٻيهر ‪2000‬ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو(‪،‬‬ ‫)‪” .(5‬ڪي جو ٻيجل ٻوليو“ )شاعري‪1970 :‬ع(‬ ‫ڄون وسڻ آئيون“ )شاعري‪1973 :‬ع(‬ ‫)‪” .(6‬و ُ‬ ‫(‪َ 7).‬ڪ پر ٿو ُڪن ڪري“ )شاعري‪1975 :‬ع(‬ ‫)‪” .(8‬لڙيو سج لڪن ۾“ )شاعري‪1980 :‬ع(‬ ‫)‪” .(9‬پتڻ ٿو ُپور ڪري“ )شاعري‪1982 :‬ع(‬ ‫)‪” .(10‬جڳ مڙيوئي سپنو“ )آتم ڪٿائي يادون‪1985 :‬ع(‪،‬‬ ‫)‪” .(11‬چنڊ چنبيليَء ول“ )شاعري‪1985 :‬ع(‬ ‫)‪” .(12‬پن ڇڻ پڄاڻان“ )شاعري‪(1985 :‬‬

‫)‪” .(13‬ٽڪرا ٽٽل صليب جا“ )شاعري‪1985 :‬ع(‬ ‫)‪” .(14‬رڻ تي رم جهم“ )شاعري‪1986 :‬ع(‬ ‫)‪” .(15‬ڀڳت سنگهه کي ڦاسي“ )سنگيت ناٽڪ‪1986 :‬ع(‬ ‫)‪” .(16‬ساهيوال جيل جي ڊائري“ )مئي‪1986 :‬ع(‬ ‫)‪ .(17‬خط‪ ،‬انٽرويو‪ ،‬تقريرون“ )جلد پهريون‪ :‬جولِء ‪1987‬ع(‬ ‫)‪” .(18‬اڪن نيرا ڦليا“ )شاعري‪1988 :‬ع(‬ ‫)‪” .(19‬ڪراچيَء جا ڏينهن ۽ راتيون“ )يادون‪ :‬فيبروري ‪1989‬ع(‬ ‫)‪” .(20‬خط‪ ،‬انٽرويو‪ ،‬تقريرون“ )جلد ٻيو‪ :‬اپريل ‪1991‬ع(‬ ‫)‪” .(21‬هينئڙو ڏاڙهونَء گل جيئن“ )شاعري‪1991 :‬ع(‬ ‫)‪” .(22‬الوداعي گيت“ )شاعري‪1991 :‬ع(‬ ‫)‪” .(23‬ننڊ وليون“ )شاعري‪1992 :‬ع(‬ ‫(‪َ ” .‬ڪتين ڪرموڙيا جڏهن“ )ڀاڱو پهريون‪ ،‬شاعري‪1992 :‬ع(‬ ‫)‪24‬‬ ‫(‪َ ” .‬ڪتين ڪرموڙيا جڏهن“ )ڀاڱو ٻيو‪1992 :‬ع(‬ ‫)‪25‬‬ ‫)‪” .(26‬جر ڏيئا جهمڪن“ )شاعري‪1993 :‬ع(‬ ‫)‪” .(27‬سرلوهيڙا ڳڀيا“ )شاعري‪1993 :‬ع(‬ ‫)‪” .(28‬سورج مکي سانجهه“ )شاعري‪1993 :‬ع(‪،‬‬ ‫)‪” .(29‬ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون“ )شاعري‪1993 :‬ع(‬ ‫)‪ .(30‬هرڻ اکي ڪيڏانهن“ )شاعري‪1994 :‬ع‬ ‫و“ )شاعري‪1995 :‬ع(‬ ‫)‪” .(31‬تون ڇپر تون ڇان َ‬ ‫)‪” .(32‬چنڊ ڳليون“ )شاعري‪1995 :‬ع(‬ ‫)‪” .(33‬گهاٽ مٿان گهنگهور گهٽا ۾“ )شاعري‪1996 :‬ع(‬ ‫)‪” .(34‬سانجهي سمنڊ سپون“ )شاعري‪1996 :‬ع(‬ ‫)‪” .(35‬ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر“ )آتم ڪٿا‪ :‬جلد پهريون‪(1995 :‬‬ ‫)‪” .(36‬ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر“ )جلد ٻيو‪ :‬آڪٽوبر ‪1996‬ع(‬ ‫)‪” .(37‬ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر“ )جلد ٽيون‪ :‬نومبر ‪1997‬ع(‬ ‫)‪” .(38‬ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر“ )جلد چوٿون‪ :‬آگسٽ ‪1998‬ع(‬ ‫)‪” .(39‬ڪونجون ڪرڪن روهه تي“ )شاعري‪1997 :‬ع(‬ ‫‪” 40‬ڪ اري رات ُڪهنگ“ )شاعري‪1998 :‬ع(‬ ‫) (‪.‬‬ ‫)‪” .(41‬مينهن ڪڻيون“ )شاعري‪1999 :‬ع(‬ ‫)‪” .(42‬وڏا وڻ وڻڪار جا“ )تاجل بيوس سان گڏ شاعري‪1997 :‬ع(‬ ‫)‪” .(43‬اٿي اور الله سان“ )شاعري‪ :‬جنوري ‪1998‬ع(‬

‫)‪” .(44‬اڳتي قدم“ )‪2001‬ع ‪ :‬شيخ ايپپاز آگسپپٽ‪ ،‬سپپيپٽمبر ۽ آڪٽپپوبر‬ ‫‪1947‬ع ۾ ’اڳتي قدم‘ ماهوار جا ‪ 3‬پرچا ڪڍيا هئا‪ ،‬جن کپپي گ پڏ ڪري‬ ‫نئين ترتيپپب سپپان محمپپد ابراهيپپم جپپويي ‪2001‬ع ۾ ڪتپپابي صپپورت ۾‬ ‫ڇپائي پڌرو ڪيو(‬ ‫)‪” .(45‬جپپي تنپپد برابپپر توريپپان“ )ڪهپپاڻيون‪ :‬شپپيخ ايپپاز جپپون ’سپپفيد‬ ‫وحشي‘ ۽ ’پنهل کان پوِء‘ عنپپوان سپپان ڪهپپاڻين جپپي مجمپپوعن ۽ ان‬ ‫کان ٻاهر رهجي ويل ڪهاڻيون‪ ،‬انور فگپپار هَ ڪڙي ترتيپپب ڏئي ڇپپپائي‬ ‫پڌريون ڪيون(‬ ‫)‪” .(46‬پکي ساڳي پار جا“ )تاجل بيوس سان گڏ‪2004:‬ع(‪.‬‬ ‫شيخ اياز جي پهرين ٻن شعري مجموعن ’َڀؤنر آ ڪاس‘‪’ ،‬ڪلهپپي پپپاتم‬ ‫ڪينرو‘ ۽ هڪ نپپثري ڪتپپاب ’جپپي ڪ ڪاڪ ڪڪوريپپا ڪڪڪاپڙي‘ تپپي ايپپوبي‬ ‫آمريت بندش وڌي هئي‪ ،‬۽ اها پابندي شيخ اياز جي آخري عمپپر ۾ ختپپم‬ ‫ٿي‪ .‬شيخ اياز جي شاعريَء ۽ نثر کي ‪ 22‬جلدن جي صورت ۾ ثقافت ۽‬ ‫سياحت کاتي حڪومت سنڌ ڇپائڻ جپپو پروگپپرام رٿيپپو آهپپي‪ ،‬جنهپپن جپپا‬ ‫پهريان ٽي جلد آگسپٽ ‪2009‬ع تپائين ڇپجپي چ ڪا آهپن‪ ،‬جي ڪي تپاج‬ ‫جويي ترتيب ڏنا آهن‪ .‬جن ۾ اياز جي شاعريَء جا ‪ 13‬ڪتپپاب اچپپي ويپپا‬ ‫آهن‪ ،‬ٻيا جلد تياريَء هيٺ آهپپن‪ .‬سپپندس اردو شپپاعريَء جپپو ’بپپوءِ گپپل‬ ‫نالئه دل‘ کان پوِء ٻيو مجموعو ”نيل ڪنٺ اور نيل ڪي پپپتي“ ‪1988‬ع‬ ‫۾ ڇپجي پڌرو ٿيو‪ .‬سندس سنڌي شاعريَء کپپي فهميپپده ريپپاض اردوَء ۾‬ ‫منظوم ترجمو ڪيو آهي‪ ،‬جيڪو ”حلقه ميري زنجيپپر ڪا“ نپپالي سپپان‬ ‫‪1974‬ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو هو ۽ سندس شاعريَء جپپو پنجپپابي منظپپوم‬ ‫ترجمو مشهور دانشور ۽ شاعر احمد سليم ڪيو‪ ،‬جيڪو پڻ انسپپٽيٽيوٽ‬ ‫آف سنڌالجي ‪1976‬ع ۾ ڇپيو‪ ،‬ايپپاز جپپي سپپمورن غزلپپن کپپي نوجپپوان‬ ‫شپپاعرن‪ -‬اسپپحاق سپپميجي ”گي پڙو ويپپس غپپزل“)‪2004‬ع( ۽ بخشپپل‬ ‫باغي”هي روح جزيرو حيرت جو“ )‪2004‬ع(جي نالي سان ڇپايو‪.‬‬ ‫شيخ اياز پنهنجي قومي ۽ مزاحمتي شاعريَء جي ڪري‪ ،‬جيل ياترا بپپه‬ ‫ڪئي‪ ،‬رجعت پسندن مٿس ڪفر ۽ بغپپاوت جپپا الپپزام بپپه هنيپپا ۽ ڪيپپترا‬ ‫ڪيس پڻ ڪيا‪ .‬ان سلسلي ۾ ”ادب ِڪي آڙ مين“ جپپي نپپالي سپپان هپڪ‬ ‫ڪتاب لکي سڄي جديد سنڌي ادب ۽ شپپاعريَء جپپي خلف ۽ خصوص پا ً‬ ‫شپپيخ ايپپاز خلف بپپاهه ٻپپاري وئي‪ ،‬جنهپپن جپپي جپپواب ۾ بپپرک دانشپپور‬ ‫رسپپول بخپپش پليجپپي ”انڌا اونڌا ويپپڄ“‪ ،‬مولنپپا غلم محمپپد گراميپپَء‬ ‫”مشرقي شاعريَء جا فني قپدر رجحانپات “ ۽ محمپد ابراهيپم جپويي‬

‫جي رهنمائيَء ۾ قاسم پٿر ”ادب ڪي نام پر“ ڪتاب لکي کيپپن جپپواب‬ ‫ڏنا‪.‬‬ ‫شيخ اياز قديم توڙي جديد شعري صنفن تي ڀرپور گرفپپت رکنپپدو هپپو‪،‬‬ ‫پراڻين شعري صنفن کي ٻوليَء توڙي اسلوب جپپي نپپواڻ بخشپپيائين ۽‬ ‫منجهن ڪيترائي تجربا به ڪيائين‪ .‬سنڌي ڪلسيڪي بيت ۽ وائي پءَ کپپي‬ ‫جديد رنگ ۽ آهنگ ڏنائين‪ .‬عروضپپي وائي پَء لک پڻ جپپو پهريپپون ڪمايپپاب‬ ‫تجربو بپپه ايپپاز ڪيپپو ۽ ان کپپان علوه ڪافي نيپپون صپپنفون پپڻ متعپپار‬ ‫ڪرايائين‪ ،‬جن ۾ آزاد نظم‪ ،‬نثري نظپپم ‪،‬هپپائيڪو‪ ،‬ڏي پڍ سپپٽا ۽ ڇهپپه سپپٽا‬ ‫وغيره شامل آهن‪ .‬اهپڙي نمپپوني پپپاڻ انپپدازا ً ِويهپپن کپپان مٿپپي شپپعري‬ ‫صنفن ۾ ڪلم چيو اٿس‪.‬‬ ‫سنڌي شاعريَء کي نج ٻوليَء ۽ مقامي مپپاحول عطپپا ڪرڻ ۾ سپپندس‬ ‫وڏو هٿ آهي‪ ،‬اهو ئي سبب آهي‪ ،‬جو سنڌي شاعريَء جي جديپپد دور ۾‬ ‫وڌ کان وڌ مڃتا شيخ اياز ئي مپپاڻي‪ .‬شپپيخ ايپپاز جپپي ڪلم جپپو ڪجهپپه‬ ‫حصو هنديَء‪ ،‬اردو‪ ،‬سرائيڪي‪ ،‬پنجابي‪ ،‬فرينچ‪ ،‬جرمن ۽ انگريزيَء ۾ پپڻ‬ ‫ترجمو ٿيو آهي‪ .‬سندس شاعريَء جي انگريپپزي ترجمپپي تپپي مشپپتمل‬ ‫هيٺيان چار ڪتاب ڇپجي پڌرا ٿيا آهن‪.‬‬ ‫‪THE STORMS CALL FOR PRAYERS. (Translation from .1‬‬ ‫‪Sindhi by: Asif Farukhi & Shah Muhammad Pirzada:‬‬ ‫‪.(1999‬‬ ‫‪IMMORTAL POETRY OF SHAIKH AYAZ (Translated by: .2‬‬ ‫‪.(J.M Girglani: 2003‬‬ ‫‪SONGS OF FREEDOM, (Translated by: Saleem Noor .3‬‬ ‫‪.(Hussain: 2003‬‬ ‫‪ON THE BANK OF INDUS. (Translated by: Professor .4‬‬ ‫‪.(Latif Noonari: 2006‬‬ ‫نوٽ‪ J.M Griglani:‬جي ترجمي جو ٻيو ڇاپو شيخ اياز چيئر‪ ،‬شپپاهه‬ ‫عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور طرفان ‪2007‬ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو ويپپو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫شپپيخ ايپپاز جپپي شپپاعري ف ڪري حپپوالي سپپان ٻپپن دورن ‪ /‬لڙن تپپي‬ ‫مشمتل آهي‪ .‬پهريون دور ترقي پسند‪ ،‬قومپرستيَء ۽ جديد فڪر جپپي‬ ‫نمائندگي ڪندڙ آهي ۽ ٻيو دور بين القواميت‪ ،‬ويپپدانت يپپا تصپپوف جپپو‬ ‫نمونو پيش ڪري ٿو‪ .‬اهي ٻئي رجحپپان عملپپي طپپور سپپندس زنپپدگيَء‬

‫جي روين مان به جهلڪن ٿا‪ ،‬جپپو پهرئيپپن دور ۽ پپپوئين دور ۾ منجهپپس‬ ‫نمايان تبديليون نظر اچن ٿيون‪ .‬جنهنڪري اڄ توڙي سڀاڻي جپپي ادبپپي‬ ‫حلقن ۾ تعريفي ۽ تنقيدي‪ ،‬ٻنهي حوالن سان گفتگو جپپو موضپپوع بڻيپپل‬ ‫رهندو‪ .‬جهڙيَء طرح شيخ اياز شروعاتي دور ۾ پاڻ ڪجهه عرصو ادبپپي‬ ‫رسالي ”اڳتي قدم“ جو ايڊيٽر رهيو‪ ،‬تهڙيَء طرح پپپوئين دور ۾ ڪجهپپه‬ ‫وقت سنڌي اخبار ’برسات‘ جو پڻ ايڊيٽر رهيو‪ .‬ان ريپپت صپپحافت جپپي‬ ‫شعبي ۾ بپپه حصپپيدار بڻيپپو‪ .‬اخبپپاري ڪالم ۽ اخبپپار ۾ ڇپجنپپدڙ سپپندس‬ ‫دعائون‪ ،‬سندس فڪري تبديليَء جون شاهد آهن‪ .‬شيخ اياز بابت نصير‬ ‫مرزا‪ ،‬جامي چانڊيي‪ ،‬ملڪ نديم‪ ،‬آغا سليم‪ ،‬انور فگپپار هَ ڪڙي‪ ،‬هپپدايت‬ ‫پريم‪ُ ،‬‬ ‫گرڏني گانگاڻيَء ڪتپپاب ڇپرايپپا آهپپن‪ ،‬جڏهپپن تپپه تپپاج جپپويي پپڻ‬ ‫هيٺيان چار ڪتاب ڇپايا آهن‪:‬‬ ‫‪” .1‬جر ۾ ٿو جرڪان )‪1999‬ع(‪،‬‬ ‫)‪” .(2‬مان ورڻو هان مان ورڻو هان“ )‪2000‬ع(‪،‬‬ ‫)‪” .(3‬ساميَء ويس سلوڪڙا“ )‪2002‬ع(‪،‬‬ ‫)‪” .(4‬آُء درازا هل“ )‪2007‬ع(‪.‬‬ ‫شيخ اياز ٻه شاديون ڪيون‪ ،‬جن مپپان کيپپس چپپار پپپٽ ۽ چپپار نيپپاڻيون‬ ‫ٿيون‪ .‬پنهنجي زندگيَء جا آخري سال ڪراچيَء جهڙي مصروف شهر ۾‬ ‫انتهائي اڪيلئپ جي ڏکوئيندڙ احساس ۾ گپپذاريائين‪ .‬دوسپپتن کپپان ڌار‪،‬‬ ‫دل جي بيماريَء ۾ مبتل هوندي بپپه آخپپري دم تپپائين لکنپپدو رهيپپو‪ .‬هپپن‬ ‫عظيپپم شپپاعر ‪ 28‬ڊسپپمبر ‪1997‬ع تپپي وفپپات ڪئي‪ .‬سپپندس آخپپري‬ ‫آرامگاهه ڀٽ شاهه ۾‪ ،‬ڪراڙ جي ڪپ تي واقع آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:48 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫حسام الدين راشدي ‪ -‬صوفي غلم مصطف ٰي ڪان ڌڙو‬

‫حسام الدين راشدي‬

‫صوفي غلم مصطف ٰي ڪانڌڙو‬ ‫مشهور تاريخ دان ۽ محقپپق علپپم و ادب جپپي افپپق تپپي چمڪنپپدڙ ه پڪ‬ ‫روشن ستارو‪ ،‬اسان جي نظرن کان مهيشه لِء اوجهل ٿي ويو‪ .‬پهرين‬ ‫اپريل ‪1982‬ع جي هي خبر نهايت ڏک سپان ٻڌي ويئي تپه اڄ سپنڌ جپو‬ ‫مشپپهور تاريخپپدان اديپپب علپپم دوسپپت شخصپپيت سپپيد حسپپام الپپدين‬

‫راشدي وفات ڪري ويو‪ .‬راشدي صپپاحب جپپي وفپپات جپپي خپپبر بپپاهه‬ ‫وانگر ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڦهلجي وئي‪ .‬هر جاِء تي علم دوست ساٿين جا عپپذر‬ ‫خواهيَء وارا اجلس ٿيا ۽ راشدي صاحب جپپي وفپپات سپپبب اه پڙو تپپه‬ ‫خال پيدا ٿي ويو جنهن جو پورائو ڪرڻ مشپڪل آهپپي‪ .‬سپپندس سپپاري‬ ‫زندگي علم ادب جپپي خپپدمت ڪنپپدي گپپذري‪ .‬پپپاڻ مشپپهور تاريخپپدان‪،‬‬ ‫محقق ۽ دانشور هو‪ .‬ڏاهپ‪ ،‬ڄاڻ ۽ پروڙ ۾ ته هو يڪتا هو‪ .‬تاريپپخ دانيپَء‬ ‫۾ ملڪ اندر مشڪل سان سندس ڪو ثاني ملندو‪.‬‬ ‫سنڌ شناسي ۾ ته پنهنجو مٽ پاڻ هو‪ .‬هلندڙ صديَء ۾ سنڌ جون تقريبپپن‬ ‫ٽي پيڙهيپپون سپپندس اعل پ ٰي خيپپالن ۽ ويچپپارن کپپان فيضپپياب ٿينپپديون‬ ‫رهيون‪.‬‬ ‫پير حسام الپپدين راشپپدي ‪ 20‬سپپيپٽمبر ‪1911‬ع تپپي تعلقپپي رتيپپديري‪،‬‬ ‫ضلع لڙڪاڻي جي هڪ ڳوٺ بهمڻ ۾ هڪ علم دوست خانپپدان ۾ ڄپپائو‪.‬‬ ‫انگريزي‪ ،‬سنڌي‪ ،‬اردو‪ ،‬فارسي‪ ،‬عربي تعليم ۾ عبور حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫‪ 19‬سالن جي عمر ۾ سکر جي هڪ ادبي رسپپالي الفغپپار جپپي ادارت ۾‬ ‫ڪم ڪرڻ لڳو ۽ ايئن صحافتي زندگي جو آغاز ڪيائين‪.‬‬ ‫‪1930‬ع ڌاري هفتي ۾ ٻه ڀيرا نڪرنپپدڙ اخبپپار سپپنڌ زمينپپدار سپپکر جپپي‬ ‫ايڊيٽر طور ڪم ڪيائين‪ .‬ان کان پوِء ‪1934‬کان ‪1937‬ع تائين روزنپپامه‬ ‫الوحيد ڪراچيَء سان وابستا رهيو‪ 1945 .‬۾ روزنپپامه قربپپانيَء ۾ ڪم‬ ‫ڪيائين‪1958 .‬کان ‪ 1961‬تائين‪ ،‬ٽه‪-‬ماهي مهراڻ سان وابستا رهيو‪.‬‬ ‫‪1967‬ع ۾ ڪراچپپي جپپي اردو ٽپپه‪-‬مپپاهي رسپپالي ۾ ڪم ڪنپپدو رهيپپو‪.‬‬ ‫‪1969‬کان ‪ 1970‬تائين فارسپپي ۾ شپپايع ٿينپپدڙ ٽپپه‪-‬مپپاهي پپپارس جپپي‬ ‫ادارتي شعبن تي ڪم ڪيائين‪ .‬سندس پهرين سپپنڌي تخليپپق‪ ،‬اسپپلمي‬ ‫ڪتب خانا ‪1960‬ع ۾ شايع ٿيو‪.‬‬ ‫هن وقت تائين سنڌيَء ۾ ‪ ،16‬فارسيَء ۾ ‪ 25‬۽ اردوَء ۾ ‪ 4‬ڪتپپاب شپپايع‬ ‫ٿيل آهنس‪.‬‬ ‫سندس ٽي سپپؤ کپپن مضپپمون‪ ،‬سپپنڌيَء ۾ مختلپپف رسپپالن ۽ اخبپپارن ۾‬ ‫شايع ٿيل آهن‪ .‬سندن ڪتابن ۾ تذڪره امير خاني ‪ ،1961‬مڪلپپي نپپامو‬ ‫‪1967‬ع ھو ڏوٿي هو ڏينهن ‪ ،1977‬مير معصپپوم بکپپري ‪1979‬ع شپپايع‬ ‫ٿيا‪ .‬سندس آخري سنڌي ڪتاب ڳالهيون ڳوٺ و ڻن جپپون شپپايع ٿيپپو‬ ‫آهي‪ .‬جيڪو پڻ سنڌي ادب جو هڪ بهترين ڪتاب آهي‪ .‬راشدي صپپاحب‬ ‫کپپي ‪1973‬ع ۾ تهپپران يونيورسپپٽي طرفپپان ادبيپپات ۽ علپپوم انسپپانيه ۾‬ ‫اعزازي ڊاڪٽوريٽ جي ڊگري ڏني وئي‪ .‬وڏي افسوس جي ڳالهه آهپپي‬

‫ته راشدي صاحب جي لکيل سنڌي ۽ فارسي ڪتابن کي اڄ تائين شايع‬ ‫نه ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫جنهن جو تعداد ‪ 13‬آهي‪ .‬جيڪڏهن اهي ‪ 13‬ڪتاب به شايع ڪرايا وڃن‬ ‫ته علم ۽ ادب جو بهتر خزانو ثابت ٿيندا ۽ راشدي صاحب جي روح کي‬ ‫به سڪون حاصل ٿيندو‪.‬‬ ‫سندس علمي ادبي خدمتن کي صدين تائين يپپاد رکيپپو وينپپدو‪ .‬راشپپدي‬ ‫صاحب کي سنڌي ادب ۽ تاريخ سازي سان بيحد محبپپت هئي‪ .‬سپپندس‬ ‫تقرير جا چند جمل سندس علم ادب سان محبپت جپو ڪيڏو نپه واضپح‬ ‫ثبوت پيش ڪري رهيا آهن‪.‬‬ ‫”منهنجا دوستو توهان جي هٿ ۾ پئسو ڪونهي‪ ،‬توهان لکڻ ۾ من جپپون‬ ‫مرادون پوريون نٿپپا ڪري سپپگهو‪ ،‬جيڪڏهپپن انهيپَء سسپپت رفتپپاريءَ‬ ‫سان اسان هلنداسين ته پوِء اسان جي تاريخ ۽ ادب جا مسئل‪ ،‬ڪڏهپپن‬ ‫به حل ٿي نه سگهندا‪“.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:35 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫ظفر ڪاظمي ‪ -‬سليم چنا‬

‫ظفر ڪاظمي‪ ،‬نامور مصور‬

‫تاريخ‪ ،‬ادب‪ ،‬آرٽ‪ ،‬ثقافت ۽ ڪلچر‪ ،‬هنر‪ ،‬ڪاريگري ۽ قديم آثارن جو ماهر‬

‫سليم چنا‬ ‫اڄ کان اٽڪلهپپه اڻهپٺ سپپال اڳ سپپنڌو سپپڀيتا جپپي سپپرواڻ ۽ تپپاريخي‪،‬‬ ‫تهذيبي شهر آمريَء منجهه پنجويهين ڊسپپمبر ‪1933‬ع ڌاري مهپپا سپپنڌو‬ ‫درياهه جي ويجهو‪ ،‬سيد مير محمد شاهه ڪاظميَء جي گهر ۾ محپپترم‬ ‫ظفر ڪاظميَء ٿڌي موسم ۽ ماحول ۾ پنهنجي والده جي ڪ وسي ُڪ ک‬ ‫منجهان جنم ورتو‪ .‬پرائمري تعليم دوران آمريَء جا دڙا‪ ،‬سنڌو نديَء جا‬ ‫تيپپز وه ڪرا‪ ،‬دريپپاهه بادشپپاهه جپپو پپپائڻ‪ ،‬سپپندس اوج‪ ،‬مپپوج ۽ جپپوش‬ ‫ڇوليون‪ ،‬مهاڻن جون ٻيڙيون‪ ،‬اچ وڃ جپپا تپڙ‪ ،‬بچپپاُء بنپپد‪ ،‬انهپپن تپپي پنپڌ‪،‬‬ ‫ڪچي جو جهنگ‪ ،‬ٻيلو ڏسي وڏو ٿيو‪ .‬جڏهپپن نپپون سپپال جپپي عمپپر کپپي‬ ‫سڪائي‬ ‫پهتو‪ ،‬تڏهن هڪ وڏي بيماريَء کي منهن ڏيڻو پيس‪ .‬جنهن هڻي ُ‬ ‫سن ۾ سائين جپپي ايپپم سپپيد‬ ‫ڪاٺي ڪري ڇڏيس ۽ سندس مائٽ کيس َ‬ ‫جي حويليَء ۾ کڻي آيا‪ .‬جتي سپپندس علج ڪرايپپو ويپپو‪ .‬صپپحتياب ٿپپي‬

‫هيُء ٻار وري پنهنجي وندر کي لڳي ويو‪ُ .‬اهو ڪنڀرن کي چيڪي مٽيَء‬ ‫منجهان ٿانوَ ٺاهيندي ڏسندو هو‪.‬‬ ‫هن نينگر پنهنجپپي ننڍڙي وهي پَء ۾ اوڏڪيپپن ڀپپتين مپپان جڏهپپن سپپپون ۽‬ ‫ڪوڏيون کوٽي ڪڍيون هيون‪ .‬تڏهن کيس به خبر نه هئي ته وڏو ٿي پپپاڻ‬ ‫مٽيَء جي دڙن جو ۽ مورتين جو محافظ به ٿيندو ته مورت ساز به‪.‬‬ ‫نيٺ جڏهن سندس اندر‪ ،‬آمريَء مپپان حاصپپل ڪيپپل علپپم سپپبب اڀپپامڻ‬ ‫لڳو‪ ،‬تڏهن هيُء ڇوڪرو پنهنجي ڪل کي جل بخشن لِء ۽ جڳ کي سنڌ‬ ‫جي جاڳرتا ڏيکارڻ لِء درسپپي علپپم حاصپپل ڪرڻ لِء پنهنجپپي جپپاکوڙ‬ ‫سان دونهون ڇڏيندڙ وڏي ڪوڪ وڄائي هلنپپدڙ ڪاري انج پڻ واري ريپپل‬ ‫گاڏيَء ۾ چڙهپپي اچپپي‪ ،‬ڪراچيپَء ۾ ٻئي درجپپي انگريپپزي تپپائين پڙهپپي‪،‬‬ ‫گورنمينٽ هاِء اسڪول دادو ۾ اچي ٽيون درجو انگريزي پڙهيپپو ۽ دادوءَ‬ ‫جي جادوَء ۾ گم ٿي ويو‪ .‬پوِء اين جي وي هاِء اسڪول ڪراچيءَ ۾ آيپپو‪.‬‬ ‫جتان مئٽرڪ ڪيائين‪ ،‬پر ان کپپان اڳ سپپال ‪1948‬ع ڌاري تعليپپم دوران‬ ‫اين جي وي اسڪول ۾ چرتڪاري جي چٽاڀيٽي ۾ چترڪاريَء مصورريَء‬ ‫۾ ۽ ماڊلنگ ۾ پهريون نمبر کڻي آيپپو‪ .‬انهي پَء سپپاڳي اس پڪول منجهپپان‬ ‫‪1950‬ع ڌاري انٽپپرميڊيئٽ ڊرائينپپگ گريپپڊ ‪ 1‬جپپو امتحپپان پپپاس ڪري‬ ‫سپپاڳي ئي اسپپڪول ۾ ‪1951‬ع ڌاري ڊرائينپپگ ٽيچپپر ٿيپپو‪ .‬انٽپپرميڊيئٽ‬ ‫ڊرائينگ ۾ سڄي سنڌ ۾ هي پهريون نمبر آيو هو‪ .‬سندس مصپپوريءَ جپپو‬ ‫پهريون استاد ڪراچيَء ۾ سيد اسحاق حيدر زيدي هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپي ان‬ ‫وقت وڏي هاڪ هئي‪.‬‬ ‫سال ‪1954‬ع ڌاري حيپپدرآباد جپپي ٽريننپپگ ڪاليپپج مپپان ڊرائينپپگ ٽيچپپر‬ ‫سرٽيفڪيٽ امتحان ڏئي هن سڄي سنڌ ۾ پهرين پوزيشن حاصل ڪئي‪.‬‬ ‫جي ڪا ان وقپپت فپپن مصپپوري ۾ تمپپام وڏي ڳالهه هئي‪ .‬هپپن ڪاليپپج ۾‬ ‫سندس استاد ۽ رهبر‪ ،‬ع‪-‬ق شيخ ۽ ڪي آر روپاڻي رهيا‪ .‬سال ‪1954‬ع‬ ‫جي مارچ ۾ شاهه لطيف اسڪول حيدرآباد ۾ ٿينپپدڙ تصپپويري نمپپائش ۾‬ ‫پهريون نمبر کنيپپائين‪1956 .‬ع ڌاري آل پاڪسپپتان گپپورنمينٽ ٽيچپپرس‬ ‫ڪانفرنس گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد ۾ به پهريون نمبر حاصل ڪيائين‪.‬‬ ‫‪1958‬ع ڌاري ظفپپر ڪاظمي جپپي تصپپويرن جپپي پهريپپن نمپپائش ڀپپٽ‬ ‫شاهه ۾ ٿي‪ .‬جنهن منجهه شاهه جپپي سپپورمين تپپي ايڪيهپپه تصپپويرون‬ ‫هيپپون‪ ،‬هپپن نمپپائش کپپي ملپڪ جپپي اهپپم شخصپپيتن‪ :‬صپپدر پاڪسپپتان‬ ‫اسڪندر مرزا‪ ،‬سيد هاشم رضا‪ ،‬ڪمشپنر حيپدرآباد ڊويپزن ۽ چيئرميپن‬ ‫ڀٽ شاهه ڪلچرل ڪميٽي‪ ،‬فيل پڊ مارشپپل ايپپوب خپپان‪ ،‬ذوالفقپپار علپپي‬

‫ڀٽي‪ ،‬سيد ميران محمد شاهه ‪،‬محمد ايوب کهڙي‪ ،‬بيگم اسڪندر مرزا‪،‬‬ ‫ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ‪ ،‬خپپان صپپاحب عبپپدالله چنپپا‪ ،‬بيگپپم زينپپت چنپپا ۽‬ ‫ڪيترن ئي علمي ‪ ،‬ادبي شخصيتن تمام گهڻو ساراهيو‪ .‬سپپال ‪1959‬ع‬ ‫۾ شاهه لطيف جي عرس جي موقعي تي ٿيندڙ سپپندس ٻپپي تصپپويري‬ ‫نمائش ۾ ڪاظمي صاحب پاران چوويهه نيپپون تصپپويرون هيپپون ۽ چپپار‬ ‫تصپپويرون علپپي ا ڪبر منگي پَء جپپون هيپپون‪1959 ،‬ع ۾ آل پاڪسپپتان‬ ‫نيشنل لوڪل ٽوئرزم پوسٽر چٽاڀيٽي غلم محمد بئراج جي موضوع تي‬ ‫ٿي‪ .‬جنهن ۾ پڻ پهريون نمبر کنيائين‪ .‬سال ‪1958‬ع کان ‪1960‬ع تپپائين‬ ‫ابن انشپپاِء جپپي ايڊيٽريپَء هيپپٺ نڪرنپپدڙ مئگزيپپن لِء ٽائيٽپپل ٺاهيپپائين‪.‬‬ ‫ڊاڪٽپپر نپپبي بخپپش بلپپوچ جپپي مرتپپب ڪيپپل لپپوڪ ادب رسپپالي لِء‬ ‫ايلويشنس ۽ ٽائيٽل ٺاهيائين‪.‬‬ ‫‪1960‬ع ۾ آل سنڌ ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس آف آرٽ ٽيچرس پينٽنگپپس ۾‬ ‫پهريپپون نمپپبر کنيپپائين‪ .‬سپپاڳي سپپال محپپترمه ع‪.‬ق شپپيخ صپپاحب‬ ‫اسڪالرشپ تي انگلينڊ ويا‪ .‬ان جي جاِء تي انچپپارج ٿپپي ڪم ڪيپپائون‪،‬‬ ‫نارمل ڊرائينگ ‪ ،‬ٽيچر ٽريننگ ڪلس‪ ،‬ٽريننگ ڪاليپپج حيپپدرآباد ۾‪ .‬سپپال‬ ‫‪1961‬ع ڌاري ڪراچي يونيورسٽي جي شاگردن پاران امپپر جليپپل جپپي‬ ‫ا ڳواڻي ۾ ظفر ڪاظمي سپپان شپپام ملهپپائي وئي‪ .‬جنهپپن ۾ سپپندس‬ ‫تصپپويرن جپپي نمپپائش رکيپپل هئي‪ .‬هپپن شپپام ۾ سپپڄي سپپنڌ کپپان آيپپل‬ ‫عالمن‪ ،‬شاعرن‪ ،‬آرٽسٽن ۽ ليکڪن شرڪت ڪئي‪ .‬سال ‪1959‬ع ۾ کين‬ ‫ايسٽ‪-‬ويسٽ پاڪستان نيشنل پينٽنگ ايوارڊ مليو‪ .‬سال ‪1964‬ع ۾ کين‬ ‫ڪراچپپي ايپپن جپپي وي اسپپڪول مپپان گهپپرائي سپپنڌ يونيورسپپٽي ۾‬ ‫انسٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشن جو ڊمانسسٽيٽر ڪري رکيپپو ويپپو جپپتي پپپاڻ‬ ‫ميوزم جا انچارج به هئا‪ .‬هاڻي اهو ساڳيو ميوزيم سنڌ الجپپي ۾ آهپپي‪.‬‬ ‫‪1970‬ع ۾ کين واپس ڪراچپپي ايپپن جپپي وي اسپڪول ۾ موڪليپپو ويپپو‪.‬‬ ‫جتان سال ‪1971‬ع ۾ گهرائي سندن خدمتون بورڊ آف گورنرس جپپي ۽‬ ‫ڊاڪٽر نپپبي بخپپش خپپان بلپپوچ جپپي تجپپويز تپپي سپپنڌ پروانشپپل ميپپوزم‬ ‫حيدرآباد جي حوالي ڪيون ويون‪.‬‬ ‫پنهنجي نوجپپوانيَء دوران جڏهپپن مٿپپس ڪي پنهنجپپن پپپاران پابنپپديون‬ ‫مڙهيون ويون‪ .‬تڏهن گهر ڇڏي وڃي لهور پهتو‪ .‬جتي ڪڏهن رستن تي‬ ‫بوٽ پالش ڪيائين ته ڪڏهپپن شپپاهه نپپور اسپپٽوڊيو ۾ مپپزدوري‪ .‬ڪجهپپه‬ ‫وقپپت اتپپي مشپپهور سياسپپتدان ممتپپاز علپپي دولتپپانه صپپاحب وٽ بپپه‬ ‫نوڪري ڪيائين‪ ،‬ڪرڪيٽ جي هپپن سپپٺي رانپپديگر پنهنجپپي مل پڪ جپپي‬

‫نمائندگي ڪندي بهترين آل رائونڊر جو اعزاز ماڻيو‪ .‬ريڊيو تي ڪراچپپي‬ ‫۽ حيدرآباد ۾ ان وقت گلوڪاري ڪيائين جڏهن استاد محمد جمن پويان‬ ‫ويهي بانسري وڄائيندو هو‪ .‬استاد محمد ابراهيم اڃان ريڊيو تي نه آيپپو‬ ‫هپپو ۽ مشپپهور ڳائڻو مهپپدي حسپپن پروگپپرام ملپڻ لِء ريڊيوپاڪسپپتان‬ ‫ڪراچيَء جي ٻاهران چڪر پيو ڪاٽيندو هو ‪ .‬بحيثيت هڪ صحافيَء جي‬ ‫هن ”عبرت“ اخبار لِء ان وقت ڪم ڪيپپو جڏهپپن ”عپپبرت“ جپپو ايڊيٽپپر‬ ‫علي محمد شيخ صاحب هو‪ .‬پاڻ ”عبرت“ جپپي آفسپپيٽ جپا لپپي آئوٽ‪،‬‬ ‫ٽائيٽل ۽ ڪارٽون بپپه ٺاهيپپائون تپپه مضپپمون بپپه لکيپپائون‪ .‬شپپاعري بپپه‬ ‫ڪيائون پر پوِء تنوير عباسيَء جي صلح تي شپپاعريَء تپپان هپپٿ کڻڪڪي‬ ‫ويا‪ ،‬پر باقي شيون لکندا رهيا‪ .‬ه پڪ سپپوال جپپي جپپواب ۾ چيپپائون تپپه‪:‬‬ ‫”ادب جڏهن سياست جو موڙ ورتو تڏهن مون لکڻ ڇڏي ڏنو‪ ،‬هپپاڻي تپپه‬ ‫اديبن ۽ سياسي گروهه پيدا ٿي پيا آهن پپر منهنجپي کيپن اهپا گپذارش‬ ‫آهي ته خدارا! سنڌ جي مفاد ۾ يڪ مشپپت ٿپپي ڪم ڪريپپو ۽اتحپپاد جپپو‬ ‫عملي مظاهرو ڪريو‪ ،‬ٻولي‪ ،‬ثقافت ۽ تهذيب کي بچايو‪ .‬اهو توهان جو‬ ‫وڙ آهي‪ ،‬اهو وڙ نڀايو“‪.‬‬ ‫کيپپس ايشپپيا جپپي انهي پَء مصپپور هج پڻ جپپو اعپپزاز حاصپپل ٿيپپو جنهپپن‬ ‫مصوريَء جي وسيلي بين القوامي سطح تي سپپنڌ جپپا موسپپيقيَء جپپا‬ ‫ساز ۽ ان جپپا وڄائينپپدڙ خوبصپپورت تصپپويرن ۾ پيپپش ڪري سپپنڌ جپپي‬ ‫ثقافت کي روشناس ڪيو‪ .‬سندس اها نمائش ‪ 5‬هفتا جاري رهي‪ .‬بپپي‬ ‫بي سي ٽيلويزن انهيَء کي مڪمل ڏيکپاريو ۽ بپي بپي سپي ريڊيپو تپان‬ ‫سندن انٽرويو نشر ٿيو‪.‬‬ ‫پاڻ سنڌ ميوزم حيدرآباد تي اي ڪويهه سپپال لڳاتپپار ڪم ڪيپپائون‪ .‬پپپاڻ‬ ‫ڪيترن سالن کان ڀٽائي صاحب جي ميلي جا اسٽيج لوڪ ورثا ميلن ۾ ۽‬ ‫‪ 23‬مارچ تپپي اسپپلم آبپپاد ۾ ٿينپپدڙ فپپوجي پريپڊ ۾ ‪1981‬ع کپپان فليپپوٽ‬ ‫ٺاهي‪ ،‬ڇهه دفعا پهريون نمبر ۽ ٻه دفعا ٻيو نمبر حاصپپل ڪيپپو‪ ،‬سپپندس‬ ‫اهي ئي فليوٽ سنڌ جي ڀرپور عڪاسي ڪندڙ هوندا آهپپن‪.‬کيپپن سپپندن‬ ‫صلحيتن عيوض ‪1981‬ع ۾ جپان ڪلچپر فائونڊيشپن پنهنجپي فيلوشپپ‬ ‫ڏني‪ .‬ظفرڪاظمي صاحب ڪراچي ۽ حيدرآباد ريڊيوتان ‪ 10‬سالن کپپان‬ ‫مٿي سنڌي ۽ اردو ۾ ٻارن کپي ريڊيپو جپي وسپيلي مصپوري سپپيکاريندا‬ ‫رهيا ۽ ڪراچي ريڊيپپو تپپان ڊرامپپا بپپه ڪيپپائون‪ .‬امرجليپپل جپپي ڪلچپپرل‬ ‫ڊپارٽمينٽ لِء ٺاهيل فلم لِء تصويرون ۽ ڊرامپپا ٺاهيپپائون‪ .‬ڀپپٽ شپپاهه ۾‬ ‫سندن ٺهيل مجسما ڊايوراما شاهه لطيف جي ڪردارن ‪ ،‬مومل را ڻو‪،‬‬

‫سپپهڻي‪ ،‬سسپپئي ۽ نپپوري ڄپپام تمپپاچي تپپي ‪ ،‬انهپپن جپپي مپپاحول جپپي‬ ‫پسمنظر ۾ ٺاهيل‪ ،‬جنهن ۾ مومل جپپو را ڻي کپپي رئو پيپپرن تپپي وجهپپي‬ ‫ريجهائڻ‪ ،‬سهڻيَء جو ڀڳل گهڙي سان درياهه ۾ ٻڏڻ‪ ،‬سسئي جپپو ڦاٽپپل‬ ‫ڪپڙن ۽ اگهاڙن پيپپرن سپپان جبپپل جهپپاڳڻ‪ ،‬نپپوريَء جپپو ڪينجهپپر جپپي‬ ‫ڪناري تي بيٺل ٻيڙي منجهه ويهڻ ۽ ڪنپپاري کپپان وڻ جپپي ڇپپانو ۾ ڄپپام‬ ‫تماچي جو ويهڻ ڏيکاريل آهي‪ .‬سڄي ڍنڍ جپپو پسپپمنظر ان ۾ ڪنپپول جپپا‬ ‫ُ‬ ‫گل ۽ ڪناري تي وڻڪاري ڏيکاريل آهي‪.‬‬ ‫ڪڪڪڪاظمي صپپاحب سپپال ‪1957‬ع ۾ شپپادي ڪئي ‪ ،‬کيپپس ‪ 2‬پپپٽ ۽ ‪4‬‬ ‫نياڻيون آهن‪ .‬نياڻين جي ۽ سندس وڏي پٽ ذاڪر علي جي شادي ٿيل‬ ‫آهپپي ۽ يپپاور علپپي اڃپپان پڙهپپي رهيپپو آهپپي‪ .‬سپپندس نيپپاڻي عظم پ ٰي‬ ‫ڪاظمي ڪجهه سال اڳ پاڪستان يوٿ اسپپلم آبپپاد ۾ آرٽ جپپو ايپپوارڊ‬ ‫کنيپپو‪ ،‬يپپاور علپپي بپپه پينٽنگپپز ۽ ڊييپپٽ ۾ انعپپام کٽپپي چ ڪو آهپپي‪ .‬ظفپپر‬ ‫ڪاظمي صاحب اين جي وي اسپپپورٽس جپپو انچپپارج بپپه رهپپي چ ڪو‬ ‫آهي‪ .‬رائيفل سوٽنگ جي مقابلي ۾ ايوارڊ کي چڪو آهي‪.‬‬ ‫سندس چوڻ موجب سندس ماروٽ علي انور شاهه فاريسپپٽ آفيسپپر‬ ‫به مصوريَء جو فن جو ڄاڻو هو ۽ سندس والد ۽ والده بهترين خوش‬ ‫خط هئا‪ .‬سائين ظفر ڪاظمي سنڌ جي اها واحد شخصيت آهن جنهپپن‬ ‫پنهنجي سموري ڄمپپار رنگپپن ۽ برشپپن ۾ گذارينپپدي سپپنڌي ادب‪ ،‬ارٽ‪،‬‬ ‫لوڪ ورثي ۽ قديم آثارن کي نايپپاب ۽ شپپاهڪار تصپپويرون ڏئي پنهنجپپي‬ ‫مصوريَء جي فن جو حق ادا ڪيو آهي‪ .‬سنڌ جي مصوريءَ جي حوالي‬ ‫سان هو سڄي دنيپپا ۾ هپڪ سپپڄي دنيپپا م هپڪ مڃيپپل ۽ ڃاتپپل سپپڃاتل‬ ‫شخصيت آهي‪ .‬سائين ظفر ڪاظمي ‪ 12‬جنپپوري ‪2007‬ع تپپي وفپپات‬ ‫ڪري ويا‪ .‬کين سندن ئي ٺاهيل آرٽ گئلري جي پارڪ اندر‪ ،‬سنڌ ميوزم‬ ‫۾‪ ،‬مٽيَء ماُء حوالي ڪيو ويو‪.‬‬

‫ع‪ .‬ق شيخ‬ ‫ناميارو مصور ۽ اديب‬ ‫ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل‬ ‫ع‪ .‬ق شيخ جو پورو نپپالو عبپپدالله ولپپد قپپادر بخپپش شپپيخ هپپو‪ ،‬پپپر پپپاڻ‬ ‫هميشه ع‪ .‬ق شيخ سڏائڻ پسند ڪندا هئا‪.‬‬

‫شيخ صپپاحب ضپپلعي ٿرپپپارڪر جپپي هپڪ ننڍڙي ڳوٺ گڍڙو ۾ ‪ 8‬مپپارچ‬ ‫‪1914‬ع تي ڄائو هو‪ ،‬سندن والد محترم قادر بخش پرهيزگار ۽ متقپپي‬ ‫هو‪ .‬سندن مشپپعل حڪمپپت هپپو ۽ تعليپپم و تپپدريس سپپان بپپه سپپندس‬ ‫واسطو هو‪ .‬اهو ئي سبب هو جو شپپيخ صپپاحب جپپي ابتپپدائي تربيپپت ۽‬ ‫نشو و نما پنهنجي والد محترم جي زير نگراني ٿي ۽ قرآن شريف جپپو‬ ‫درس ۽ دينپپي تعليپپم بپپه وٽپپانئن ورتپپائين‪ .‬ان بعپپد پرائمپپري تعليپپم ٽنڊو‬ ‫سومري ۽ ٽنڊوالهيار ۾ ورتائين‪ .‬شيخ صاحب جپپو ننڍي هونپپدي کپپان ئي‬ ‫فن ۽ ادب ڏانهن لڙو هو‪ .‬شيخ صپپاحب جڏهپپن هپپاِء اسپڪول ۾ پڙهنپپدو‬ ‫هو‪ .‬ان وقت انٽرميڊيئيٽ ڊرائنگ گريم امتحان پاس ڪري ورتو هئائين‪.‬‬ ‫پر پوِء پاڻ تعليم جاري نه رکي سگهيو‪ ،‬جنهپن ڪري يونيورسپٽي مپان‬ ‫ريگيولر شاگرد جي حيثيت ۾ ڪو به امتحان پاس نه ڪري سگهيو‪ .‬پپپر‬ ‫بعد ۾ نوڪري دوران خانگي طور ايم اي‪ ،‬ايل ايل بي‪ ،‬ڊي ٽي سي‪ ،‬ڊي‬ ‫ايپپم جپپا امتحپپان پپپاس ڪري ورتپپائين‪ .‬لئبريپپري سپپائنس ۾ پوسپپٽ‬ ‫گريجوئيٽ ڊپلوما پڻ حاصل ڪيائين‪ .‬پهريان ٻه ٽي سال زراعت کپپاتي‬ ‫۾ نوڪري ڪيائين پر جيئن ته سندن ذهني رجحان فپپن مصپپوري ڏانهپپن‬ ‫هو انهي ڪري جيئن ئي کين موقعو مليو ته ضلعي ٿرپپپارڪر ۾ ڊرائنپپگ‬ ‫ماستري وٺي آرٽ ۽ ڊرائنگ تي توجهه ڏيڻ لڳو‪ .‬نپپوڪري دوران کيپپس‬ ‫هندستان جي مشهور اداري سر جپپي اس پڪول آف آرٽ ۾ داخل ملپپي‬ ‫ويئي‪ ،‬تنهن ڪري ممبئي ۾ هڪ سال ‪1938 -39‬ع رهي‪ ،‬ٽريننگ وٺپپي‬ ‫موٽي آيو‪ .‬شيخ صاحب کي فن مصوري سان والهانه عشق هو‪ .‬انهي‬ ‫ڪڪڪڪري واپپپس اچپپڻ کپپانپوِء بپپه اسپپڪول آف آرٽ ممپپبئي ۾ وڃپپڻ لِء‬ ‫سوچيندو رهندو هو‪ .‬ايترو وڃڻ جو اتسپپاهه هئس جپپو ‪1942‬ع ۾ هٿيپپن‬ ‫خالي هتان ممبئي لِء روانو ٿيو‪ ،‬نيپپٺ وڏي ڪوشپپش کپپانپوءِ اس پڪول‬ ‫آف آرٽ ممبئي ۾ کين ٻيهپپر داخل ملپپي ويئي‪ ،‬اتپپي پڙه پڻ سپپان گڏوگ پڏ‬ ‫واندڪائي ۾ ڪم ڪري پئسا ڪمائيندو هپپو تپپه جيئن اس پڪول في پءَ بپپه‬ ‫ڏيئي سگهي ۽ پنهنجو گذر سفر به ڪري سگهي‪ .‬اهڙي طرح ڏيڍ سپپال‬ ‫کن پڙهندو رهيو‪ .‬اوچتپپو کيپپس والپپد صپپاحب جپپي سپپخت بيمپپاري جپپو‬ ‫اطلع مليو‪ ،‬جنهن ڪري هو واپس پيُء کي ڏسڻ لِء مپپوٽي آيپپو‪ ،‬پ ڻس‬ ‫کيس ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ جلدي صحتياب به ٿي ويو پپپر پپپوءِ اسپپرار‬ ‫ڪري کيس ممبئي وڃڻ نه ڏنائين اهڙي طپپرح شپپيخ جپپي فنپپي تعليپپم‬ ‫مڪمل ڪرڻ جپپو خپپواب پپپورو نپپه ٿپپي سپپگهيو‪ ،‬ٻيهپپر ڪوشپپش ڪري‬ ‫گورنمينٽ هاِء اسڪول ميرپورخاص ۾ ڊرائنگ ماستري ورتائين‪ .‬ڪجهپپه‬

‫عرصي بعد سندس بدلي ٽريننگ ڪاليج فپپارمين ۾ ٿپپي‪ ،‬جپپتي شپپروع ۾‬ ‫ڪاليج ۾ رهيو‪ ،‬پر پوِء کين ڊرائنگ ٽيچرس ڪلس ۽ ميوزم جپپو انچپپارج‬ ‫مقرر ڪيو ويو‪ ،‬ملزمت دوران سنڌ تعليم کاتي طرفان کيپپس ‪1960‬ع‬ ‫۾ انگلين پڊ موڪليپپو ويپپو‪ ،‬جپپتي ويسپپٽ آف انگلين پڊ اڪيڊمپپي آف آرٽپپس‬ ‫برسٽل يونيورسٽي برسٽل ۾ آرٽ جي وڌيڪ سکيا ورتائين‪ .‬ع‪ .‬ق شپپيخ‬ ‫جي سڄي زنپپدگي علپپم حاصپپل ڪرڻ ۽ علپپم و ادب‪ ،‬فپپن مصپپوري ۽‬ ‫مختلف مصنوعات تي لکڻ ۾ گذري‪ .‬پاڻ ڪڏهن واندا نه ويٺا‪ .‬رٽائرمينٽ‬ ‫کانپوِء پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۾ اعزازي سروس بجپپا آڻينپپدا رهيپپا‪ ،‬تپپان‬ ‫جو ‪ 15‬آگسٽ ‪1991‬ع تي خالق حقيقي سان وڃي مليا‪.‬‬ ‫ع‪ .‬ق شيخ‪ ،‬ناميارو مصور ۽ اديب هئڻ سان گڏوگڏ‪ ،‬افسانوي ادب ۾ بپپه‬ ‫خاص دلچسپي رکندو هو‪ .‬سندس ڪيترا افسانا شپپايع ٿپپي چ ڪا آهپپن‪،‬‬ ‫جن ۾ حقيقت نگاريَء جو عڪس نظر اچپپي ٿپپو‪ .‬سپپندس پنجپپاهه کپپان‬ ‫مٿي افسانا مهراڻ‪ ،‬نئين زندگي ۽ ٻين رسالن ۾ شايع ٿيل آهپپن‪ .‬ڪيپپترا‬ ‫ڊراما به لکيائين‪ ،‬جيڪي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان نشر ٿيا‪ .‬ساڳئي‬ ‫وقت کيس ڊزائين ۾ به مهپپارت حاصپپل هئي‪ .‬سپپنڌالجي‪ ،‬سپپنڌي ادبپپي‬ ‫بورڊ‪ ،‬سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۽ ٻين ڪيترن ادارن جي ڪتابن ۽ ٽه مپپاهي‬ ‫مهراڻ رسالي جون ڪور ڊزائينون‪ ،‬ع‪ .‬ق شپپيخ جپپي فنپپي مهپپارت جپپو‬ ‫شيخ صاحب جي اها عام عادت هئي جو‬ ‫زندهه ثبوت آهن‪.‬‬ ‫هو رات جو دير تائين ڪتاب پڙهڻ ۽ لکپڻ ۾ مشپپغول رهنپپدا هئا‪ .‬سپپندن‬ ‫ذاتي لئبريري ۾ مختلف موضوعن تي پنج هزار کپپان مٿپپي ڪتپپاب هئا‪.‬‬ ‫سندن لئبريريَء ۾ موجود ڪتابن مان اهو بلڪل واضح نظر اچي ٿو ته‬ ‫سندن علمي ذوق جو گهڻو لڙو مذهب‪ ،‬ادب‪ ،‬انگريپپزي ادبيپپات ۽ فپپن‬ ‫مصوري ڏانهن هو‪.‬‬ ‫پاڻ ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف هو‪ .‬جپپن مپپان خپپاص ڪتپپاب ”کهپپه ۽‬ ‫کٿوري“ تاريخ سلم ۽ ”داستان اندلس“ آهن‪ .‬سندن اڻ ڇپيل مسپپودن‬ ‫۾ برسٽل جي ڊائري نظم ۽ ٻيا به تحقيقاتي مسوده پيا آهن‪.‬‬ ‫ع‪ .‬ق شيخ مرحوم جي پرڪشش شخصپپيت جپپي ڪري سپپندن حلقپپه‬ ‫احباب تمام وسيع هو‪ .‬شخصي طور پاڻ ملنسار ۽ نمپپاڻي طپپبيعت جپپا‬ ‫مالڪ هئا‪ ،‬پاڻ ڪڏهن به ڪنهن کي نه رنجائينپپدا هئا‪ .‬سپپدائين ننڍن وڏن‬ ‫سان خوش اخلقي سان ملندا هئا‪ ،‬سڀني سان کين بي لوث پيار هپپو‪.‬‬ ‫سندن روزمره جي زندگي وڏي منظم هئي‪.‬‬

‫شيخ صاحب جي خاص دوستن ۾ محمپپد عثمپپان ڏيپلئي مرحپپوم‪ ،‬غلم‬ ‫محمد گرامي مرحپپوم‪ ،‬رشپپيد ڀٽپپي‪ ،‬مپپراد علپپي مپپرزا‪ ،‬سپپائين محمپپد‬ ‫ابراهيم جويو‪ ،‬الياس عشقي‪ ،‬يار محمد پنهور‪ ،‬گل محمد کتري ۽ شيخ‬ ‫اياز جا نال قابل ذڪر آهن‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 12:20 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫چوچ ڪ بيگم ‪ -‬ولي محمد طا ھرزادو‬

‫چوچ ڪ بيگم‬ ‫ولي محمد طاھرزادو‬ ‫اٽڪل سوا ٽي سئو ورهيه ٿيا‪ ،‬جو سنڌ تي َترخان گهراڻي جو بادشپپاهه‬ ‫شاهه حسن ارغون حڪومت ڪندو هو‪ ،‬کيس هڪ ڌيَء هئي‪ ،‬جنهن جو‬ ‫نالو چوچڪ بيگم هو‪ .‬هوَء پنهنجي سونهن ۽ سيرت سبب ديسان ديپپس‬ ‫مشهور هئي‪ .‬تپپن ڏينهپپن ۾ هندسپپتان تپپي مغپپل گهرا ڻي جپپو بادشپپاهه‬ ‫همايون حڪومت ڪندو هو‪ ،‬جنهن جو ڀپپاءُ ڪامران ڪابپپل جپپو حپپاڪم‬ ‫هو‪ .‬ڪامران جڏهن چوچڪ بيگم جي سونهن ۽ سيرت جي واکاڻ ۽ هاڪ‬ ‫ٻڌي‪ ،‬ته پرپٺ مٿس عاشق ٿي پيو ۽ سندس پيُء کان سپپڱ گهريپپائين‪.‬‬ ‫شاهه حسن ارغپپون ڪامران جپپي ڳالهه قبپپول ڪئي‪ .‬ڪامران کپپي‬ ‫جڏهن اها خوشخبري ملي‪ ،‬ته هو شاديَء لِء يڪدم اچپپي سپپنڌ ۾ پهتپپو‪.‬‬ ‫شاهه حسن سندس ڏاڍي مرحبپپا ڪئي ۽ وڏيپَء ڌام ڌوم سپپان پنهنجپپي‬ ‫ڌيُء جي شادي ڪامران سان ڪرايائين‪ .‬ٿوري گهڻي ڏينهيپپن ڪڪڪامران‬ ‫موٽي ڪابل وڃڻ جي ڪئي‪ ،‬ته شاهه حسن کيپپس ه پڪ هپپزار سپپپاهي‬ ‫ساڻ ڏنا ۽ ڪئين قيمتي سوکڙيون پاکڙيون ڏيئي روانو ڪيائين‪ .‬ڪامران‬ ‫ڪنوار کي ساڻ وٺي ويو‪ .‬اڃا ڪابل مپپس پهتپپو‪ ،‬تپپه همپپايون زبردسپپت‬ ‫فوج وٺي مٿس حملو ڪيو‪ .‬دراصل ٻنهي ڀائرن ۾ پي پُء جپپي مپپرڻ کپپان‬ ‫پوِء جنگ ۽ جهيڙو هلندو ٿي آيو‪ .‬هن لڙائيَء ۾ همايون جي فتح ٿي‪ ،‬سو‬ ‫نه رڳو ڪامران جو تخت ۽ تاج هٿ ڪيائين‪ ،‬پر سندس ٻئي اکيون بپپه‬ ‫ڪڍائي ڇڏيائين‪ .‬ڪامران ويچاري لِء ته هاڻ ه ِپپن جهپپان ۾ چپپوچڪ بيگپپم‬ ‫کان سواِء ڪجهه ڪونه بچيو‪ .‬سو ارادو ڪيائين‪ ،‬ته زال کي ساڻ ڪري‬ ‫حج تي هليو وڃان‪ .‬اها ڳالهه ڳڻي هو سنڌ ۾ آيو‪ .‬اڳئين ڀيپپري جڏهپپن‬ ‫ن روپپپو سپپاڻ‬ ‫هو سنڌ ۾ آيو هو‪ ،‬ته سندس وڏو شان ۽ شوڪت هو‪ .‬سو ُ‬

‫هو‪ ،‬فوج هئي‪ ،‬يار دوسپپت ۽ نپپوڪرن چپپاڪرن جپپا اٽپپال هئا‪ ،‬پپپر هپپاڻي‬ ‫سواِء چوچڪ بيگپپم جپپي ٻيپپو ڪو ڪونه بچيپپو هپپو‪ .‬شپپاهه حسپپن کپپي‬ ‫پنهنجي ناٺيَء جي تباهيَء جو احوال هونئن ته اڳيئي معلوم ٿي چ ڪو‬ ‫هو‪ ،‬پر جڏهن کيس هيئن بي يارو مددگار ڏٺپپائين‪ ،‬تڏهپپن ڏاڍو ڏک ٿيپپس‪.‬‬ ‫سو اڳئين کان به وڌيڪ آجيان ڪيپپائينس‪ ،‬جيئن سپپندس دلجپپوئي ٿئي‪.‬‬ ‫سپپپندس رهپپپڻ جپپپو بندوبسپپپت لسپپپٻيلي ۾ ڪيپپپائين‪ .‬خپپپرچ پکپپپي لِء‬ ‫ميرپوربٺوري وارو سمورو علئقو حوالي ڪيائينس‪ .‬ڪامران کي جڏهن‬ ‫ڏڍ مليو‪ ،‬ته ڏاڍو خوش ٿيو‪ .‬چار ڏهاڙا سک سان ويهي گذاريائين‪ .‬پر اها‬ ‫ڳالهه ڪين وساريائين‪ ،‬ته هو ساهري گهر مهمپپان آهپپي‪ .‬سپپو ڪجهپپه‬ ‫ڏينهن کان پوِء پنهنجي سهري کي حج تي وڃڻ جپپي خيپپال کپپان واقپپف‬ ‫ڪيائين ۽ موڪل گهريائين‪ .‬شاهه حسن گهڻو ئي چيس‪ ،‬ته هيءُ ملپپڪ‬ ‫پنهنجو گهر سمجهه ۽ هتي ئي رهي پئو‪ ،‬پر ڪامران ڳالهه نپپه مڃپپي‪.‬‬ ‫چوچڪ بيگم جڏهن مڙس جو اهو ارادو ڏٺو‪ ،‬ته هپپن بپپه مپپاُء پي پُء کپپان‬ ‫موڪل ُ‬ ‫گهري‪ .‬پپپر مپپاڻهنس پڻهنپپس مو ڪل ڏيپڻ ۾ دل ه ڻڻ ل ڳا‪ ،‬جپپو‬ ‫ڄاتائون ٿي ته سندس سڪيلڌي ڌيُء کي انڌي محتاب م پڙس سپپان وڏا‬ ‫ڏاکڙا ڏسڻا پوندا‪ .‬جڏهن موڪلئڻ جو ڏينهن آيو‪ ،‬ٻيڙي تيار ٿي اچي بيٺي‬ ‫۽ چوچڪ بيگم ڏٺو‪ ،‬ته سندس ماُء پي پُء کيپپس موڪڪڪل ڏيپڻ لِء تيپپار نپپه‬ ‫آهن‪ ،‬ته هوَء ماٺ ميٺ ۾ پاسو وٺي وڃي ٻيڙيَء ۾ مڙس سان گڏ ويهي‬ ‫رهي‪ .‬پڻهنس کي جڏهن اهو پتو پيو‪ ،‬تڏهن ڏيُء کي سمجهائي پاڻ سان‬ ‫واپس گهر وٺي اچڻ لِء ٻيڙيَء تي آيو‪ .‬چوچڪ بيگم کيس ڏسي چيو‪ ،‬ته‬ ‫بابا! ڪيڏي نه ڏک جي ڳالهه آهي! جڏهن منهنجو مڙس بادشپپاهه هپپو‪،‬‬ ‫ته اوهان خوشيَء سان مون کي ساڻس پرڻايو‪ ،‬پر هاڻي جڏهپپن هپپن‬ ‫جي قسمت ڦيرو کاڌو آهي ۽ هو محتاج ۽ لچار شخص ٿي پيو آهي‪ ،‬ته‬ ‫اوهان مون کي ساڻس گڏ وڃڻ لِء موڪل نٿا ڏيو ۽ چاهيو ٿپپا‪ ،‬تپپه مپپان‬ ‫مڙس کي ڇڏي گهر ۾ ويهي رهان‪ .‬زال ۽ مڙس جي ته قسمت ئي هڪ‬ ‫ٻئي سان ڳنڍيل هوندي آهي‪ .‬اڄ جيڪڏهن آٌء پنهنجپپي مپڙس کپپي ڇڏي‬ ‫ڏينديس‪ ،‬ته پوِء دنيا زال ذات لِء ڇا چوندي؟ شاهه حسن ڌيءَ جو اهو‬ ‫جواب ٻڌي پنهنجي ڳالهه تان هپپٿ کنيپپو‪ .‬پپپوِء هپپو زال م پڙس کپپانئس‬ ‫خوشيءَ سان موڪل وٺي سفر تي روانا ٿيا ۽ پنهنجي حياتيَء جا باقي‬ ‫ڏينهن ڏک سک ۾ گڏجي مڪي شريف ۾ پورا ڪيائون‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:14 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫قلندر لعل سيوها ڻي‬

‫قلندر لعل سيوها ڻي‬ ‫”اچي حاضر حسيني ٿيُء‪ ،‬قلندر لعل سيوهاڻي!“‬

‫ولي محمد طاھرزادو‬ ‫سنڌ جي قديمي شهرن مان سيوهڻ هڪ اهڙو آڳاٽو شهر آهپپي‪ ،‬جنهپپن‬ ‫تي ماضيَء جي لڙاٽيل پردن پوڻ سببان‪ ،‬اڄ تائين ڪا به اهپپڙي تسپپلي‬ ‫بخش ثابتي نٿي ملي‪ ،‬ته هن جو بنياد ڪڏهن پيپپو ۽ هپپن پنهنجپپي اوج ۽‬ ‫اقبال جي دور ۾ زماني جا ڪهڙا لها چاڙها ڏٺا‪ ،‬۽ پنهنجن ۽ پراون جپپي‬ ‫سٺا؟ سنڌ جي تاريخ جي پپپردن تپپي سپپيوهڻ‬ ‫هٿان سيني تي ڪهڙا زخم َ‬ ‫جي قدامت جي ثابتي‪ ،‬بهرحال سڪندر يونانيَء جي حملي کان شروع‬ ‫ٿئي ٿي‪ ،‬جيڪو عيسوي سن کان ‪ 336‬سال اڳ سڄي دنيپپا فتپپح ڪرڻ‬ ‫جي خيال سان بي انداز لشڪر وٺي‪ ،‬ايپپران‪ ،‬شپپام‪ ،‬فلسپپطين ۽ مصپپر‬ ‫کي لتاڙي‪ ،‬سنڌ ۾ پهتو‪ .‬هو سنڌ ۾ ڪجهه عرصو‪ ،‬هن شهر جي دلفريپپب‬ ‫فضا کان متاثر ٿي‪ ،‬هتي رهي پيو ۽ پنهنجو هڪ يادگار قپپائم ڪرڻ جپپي‬ ‫خيال کان اڳوڻي قلعي جي مرمت ڪرائي‪ ،‬موٽي وطن ڏانهن ُاسهيو‪.‬‬ ‫سڪندر جي حملي کان پوِء سيوهڻ ڪيرن انقلبن سان روشناس ٿيپپو‪.‬‬ ‫زماني جي ڏنگيَء چال هن کي ڪڏهن به دائمي طور پنهنجن جي هٿن‬ ‫۾ رهڻ ڪين ڏنو‪ .‬هڪ حملي آور جي چنبي مپپان ُلڇپپي ڦٿڪڪڪي‪ ،‬اڃپپا هپپن‬ ‫پنهنجي جان مس ٿي آزاد ڪرائي‪ ،‬ته ائين ئي ڏسپپندي ڏسپپندي ڪنهپپن‬ ‫ٻئي جو ٿي ٿي ويو‪ .‬ائين هلندي هلندي آخپپر هپپن جپپي اوج ۽ اقبپپال جپپا‬ ‫ترانا جيڪي ڏيهان ڏور ٻڌبا هئا‪ ،‬سي آهستي آهستي ختم ٿيندا ويا ۽ هي‬ ‫سڄو شهر برباديَء واري گوشئه گمناميَء ۾ رهجي ويپپو‪ .‬بهرحپپال هپپن‬ ‫شهر زماني جي هيٺانهين ۽ مٿانهين ان گذرندي‪ ،‬ڇهين صدي هجريَء ۾‬ ‫هڪ بزرگ ۽ اهل الله‪ ،‬سيد عثمان بن ڪبير الدين مروندي‪ ،‬جنهن جپپي‬ ‫نسب جو سلسلو تيرهين پيڙهيَء ۾ امام جعفر صادق رحه سپپان ملپپي‬ ‫ٿو‪ ،‬سنڌ جي هن شهر ۾ آيو ۽ سيوهڻ کي پنهنجي ابدي آرام گپاهه بنپائڻ‬ ‫جو ارادو ڪيائين‪ .‬سيد عثمان مرونپپدي ا ڳتي هلپپي قلنپپدر شپپهبا جپپي‬ ‫لقب سپپان مشپپهور ٿيپپو‪ .‬هپپن هجپپري ‪ 583‬ڌاري آذربائجپپان علئاقپپي ۾‬ ‫تبريز کان چاليهه ميل ُالهندي طرف مروند نالي ه پڪ ڳوٺڙيءَ ۾ جنپپم‬ ‫ورتو‪ .‬پر ڪڏهن تذڪري نگارن جي راِء آهي ته مروند افغانستان ۾ هڪ‬

‫ڳوٺڙو آهي‪ ،‬جڏهن ته هن سان قلندر شپپهباز جپپي پيپپدائش جپپو ڪ ڪوبه‬ ‫تعلق نه آهي‪ .‬ڇاڪاڻ ته هن جو جنم آذربائجان ۾ ٿيو‪ ،‬جتي مروند نپپالي‬ ‫هڪ ڳوٺڙو اڄ به موجود آهي‪ .‬اهڙيَء ريت مروند جپپي بجپپاءِ مرنپپد ئي‬ ‫صحيح سمجهڻ گهرجي‪ .‬اهڙو ساڳيو اختلف پيدائش جي تاريپپخ بپپابت‬ ‫پڻ آهي‪.‬‬ ‫قلندر شهباز ننڍيَء عمر ۾ اعل ٰي ذهانت جو مالڪ هو‪ .‬ستن سپپالن جپپي‬ ‫حف ُ‬ ‫ظ ڪرڻ انهي پَء ڳالهه جپپو عيپپن ثبپپوت‬ ‫عمر ۾ سارو قرآن شريف ِ‬ ‫آهي‪ .‬حافظ ٿيڻ کان پوِء جلد ئي کيپپس ان دور جپپي مشپپهور عپپالمن ۽‬ ‫بزرگن وٽان وڌيڪ فيض حاصل ڪرڻ جو شوق جاڳيو‪ .‬اهڙيءَ ريت هپپو‬ ‫پنهنجي اباڻي وطن کي الوداع چئي‪ ،‬مشهد ۽ عراق ۾ امام رضا ۽ ٻيپپن‬ ‫بزرگن جپون زيپپارتون ڪري‪ ،‬مپديني پپاڪ ۽ ڪربل معلپ ٰي کپپان ٿينپپدو‬ ‫مڪران پهتو‪ .‬مڪران جپپي عپپالمن ۽ صپپوفي بزرگپپن‪ ،‬هپپن کپپي علمپپي‬ ‫چاهه ۽ فيض جي حاصلت لِء آماده ڏسي‪ ،‬پنهنجي خاص مريديَء جي‬ ‫حلقي ۾ آندو ۽ پوِء ڪافي عرصپپي گپپذرڻ بعپپد قلنپپدر شپپهباز کپپي تبليپپغ‬ ‫ڪرڻ جي خيال سان هندستان ڏانهن روانو ڪيو‪ .‬ان وقپپت هندسپپتان ۾‬ ‫سلطان غياث الدين بلبن جي حڪومت هئي ۽ سندس طرفان شهزادو‬ ‫محمد ملتان ۾ گورنر هو‪ .‬هندستان پهچڻ کان پوِء قلندر شهباز ملتپپان ۾‬ ‫بهاُء الدين زڪريپپا جپپي خانقپپاهه ۾ اچپپي رهيپپو‪ .‬شپپهزادو محمپپد‪ ،‬بهپپاءُ‬ ‫الدين زڪريا جو معتقد هو‪ ،‬انهيَء وسيلي سپپان شپپهزادي محمپپد جپپي‬ ‫قلندر شهباز سان شناسائي ٿي‪ .‬شهزادي محمد جو قلندر شهباز سان‬ ‫تعلق‪ ،‬جيئن پوِء تيئن وڌندو ويو‪ .‬چون ٿا ته قلندر شهباز ملتپپان ۾ گه ڻو‬ ‫عرصو شپهزادي محمپد ۽ ملتپان جپي بزرگپن سپان رهپاڻيون ڪيپون‪.‬‬ ‫شهزادي محمد جي خواهش ٿي ته قلندر شهباز دائمپپي طپپور ملتپپان ۾‬ ‫رهائش اختيار ڪري‪ ،‬۽ هن انهيَء خيال سان کيس ه پڪ جپپدا خانقپپاهه‬ ‫جوڙائي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو‪ .‬پر ا ڳتي هلپپي قلنپپدر شپپهباز اه پڙو ارادو‬ ‫تپپرڪ ڪري آخپپري عمپپر ۾ ملتپپان کپپي الپپوداع چئي‪ ،‬سپپيوهڻ ۾ اچپپي‬ ‫سڪونت اختيار ڪئي‪.‬‬ ‫تذڪري نگارن جي راِء آهي‪ ،‬ته سيوهڻ ۾ قلندر شهباز پنهنجي زندگيَء‬ ‫جو رڳو آخري هڪ سال گذاريو‪ .‬انهيَء حساب سان پپپاڻ هجپپري ‪650‬‬ ‫يعني هڪ سو ٻارهن ورهين جي عمر ۾ سيوهڻ ۾ وفات ڪئي هوندائين‪.‬‬ ‫قلندر شهباز جي ميلپپي کپپي وڏي اهميپپت حاصپپل آهپپي‪ .‬سپپنڌ ۾ ٻيپپا بپپه‬ ‫ڪيترائي ميل ۽ ملکڙا ٿيندا رهن ٿپپا‪ ،‬پپپر هپپن ميلپپي جپپو نمونپپو ئي ٻيپپو‬

‫آهي‪ .‬هر سال شپپعبان مهينپپي جپپي تاريپپخ ‪ 18‬کپپان ‪ 20‬تپپائين هزاريپپن‬ ‫ماڻهو سنڌ‪ ،‬بلوچستان‪ ،‬م ڪران‪ ،‬افغانسپپتان ۽ ٻيپپن ڪيپپترن هنڌن تپپان‬ ‫ڪشال ڪري هتي اچي گڏن ٿين ٿپپا‪ .‬ٽئي ڏينهپپن صپپبح کپپان وٺپپي شپپام‬ ‫تائين نغارن جي ڌم ڌمان لڳي پئي هونپپدي آهپپي‪ .‬درگپپاهه تپپي صپپبح ۽‬ ‫شام سارو ڏينهن ڌمالون پيون وڄنديون آهن‪ .‬هر فن ۽ رنگ جا مپپاڻهو‬ ‫هن موقعي کي ڏسڻ ايندا آهن‪ .‬سپپنڌ جپپي ٻيپپن ميلپپن ۾ واپپپار کپپي وڏي‬ ‫اهميت حاصل آهي‪ ،‬پر هتي ايئن نه آهي‪ .‬ٽئي ڏينهپپن صپپبح کپپان شپپام‬ ‫تائين راڳ ۽ ساز جو چهچٽپپو ل ڳو پيپپو هونپپدو آهپپي‪ .‬شپپام جپپو ملکپڙو‬ ‫لڳندو آهي‪ ،‬جو خاص ڏسڻ وٽان هوندو آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 11:08 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫فيضي‬

‫فيضي‬ ‫اڪبر بادشاهه جي وزير ابوالفضل جي وڏي ڀاُء جپپو نپپالو فيضپپي هپپو ۽‬ ‫سندس پيُء جو نالو شيخ مبارڪ هو‪ .‬سپندس خانپدان سپنڌي هپو‪ ،‬جپو‬ ‫سنڌ جي ريل شهر جو رهاڪو هو‪ .‬چون ٿا ته فيضپپي ۽ ابوالفضپپل جپپي‬ ‫ڏاڏي يعني شيخ مبارڪ جي پيُء جو نپپالو شپپيخ خضپپر هپپو‪ .‬اهپپو بپپزرگ‬ ‫ڪنهن سبب سنڌ مان لڏي وڃي‪ ،‬هندستان جي شهر ناگور ۾ رهيو هو ۽‬ ‫اتي ئي کيس ‪911‬هه‪ ،‬مطابق ‪1505‬ع ۾‪ ،‬شيخ مبارڪ ڄپپائو هپپو‪ ،‬شپپيخ‬ ‫مبپپارڪ ان وقپپت جپپي ه پڪ تمپپام وڏي عپپالم ابوَالفصپپل گپپازروني وٽ‬ ‫گجرات ۾ تعليم حاصل ڪئي ۽ تعليم پوري ڪرڻ بعد هميشھ لِء آگري ۾‬ ‫اچي رهڻ لڳو‪ ،‬جو ان وقت هندستان جي گاديَء جو هنڌ هپپو‪ .‬آگپپري ۾‬ ‫هن هڪ مدرسو کوليو‪ ،‬جنهن ۾ هو پاڻ پڙهائيندو هپپو‪ .‬سپپندس پڙهپپائيَء‬ ‫ُ‬ ‫جو ايترو ته ڌاڪو ڄمي ويو‪ ،‬جو پپپري پپپري کپپان کٿپپابي )طپپالب علپپم(‬ ‫سندس مدرسي ۾ تعليم حاصل ڪرڻ ايندا هئا‪ .‬هو هڪ وڏو عالم هپپو‪ ،‬۽‬ ‫گهڻن علمن ۾ مهارت هئس‪ .‬اڪبر جي حڪومت جي شروع واري دور‬ ‫۾ ڪي عالم هپپن کپپان نپپاراض ٿيپپا‪ ،‬۽ ڪفپپر جپپي فتپپوا ڏيئي کيپپس قتپپل‬ ‫ڪرائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا‪ .‬هيَء خبر ڪنهن طرح سندس وڏي پٽ‬ ‫فيصي کي پئجي ويئي ۽ هن پنهنجي پيُء کي مجبور ڪيو‪ ،‬ته هپپو جپپان‬ ‫بچائڻ لِء گهر مان لڪي نڪري وڃي‪ .‬پٽ جي صلح مڃي‪ ،‬شيخ مبارڪ‬

‫شهر ڇڏي ويو‪ .‬انهيَء زماني ۾ هپپن کپپي ڪيپپترائي ڏک ڏسپڻا پيپپا‪ .‬جپپان‬ ‫بچائڻ لِء هو ڪيترا شهر رلنپپدو رهيپپو ۽ ڪافي وقپپت‪ ،‬ان پريشپپانيَء ۾‬ ‫گذارڻ بعد اڪبر جي دربار جي هڪ امير مپپرزا ڪو ڪا‪ ،‬ا ڪبر بادشپپاهه‬ ‫کي هپن جپي سپفارش ڪئي‪ ،‬سپندس درويشپي‪ ،‬علپم جپون خوبيپون‬ ‫ٻڌايون ۽ آگري واپس اچڻ جي اجازت گهپپري‪ .‬اهڙيپَء ريپپت هپپو مپپوٽي‬ ‫آگري ۾ پنهنجي گهر آيو ۽ پوِء ته هوريان هوريان اڪبر جي نظرن ۾ هن‬ ‫جو وقار وڌندو ويپپو‪ .‬هپپن سپپن ‪1001‬هپپه ۾ وفپپات ڪئي‪ .‬فيضپپي شپپيخ‬ ‫مبارڪ جو وڏو پٽ هو‪ .‬چون ٿپپا تپپه هپپي سپپن ‪924‬هپپه ۾ آگپپري شپپهر ۾‬ ‫ڄائو‪ .‬سندس تعليپپم حاصپپل ڪرڻ جپپي بپپاري ۾ جيتپپوڻيڪ گه ڻي خپپبر‬ ‫ڪانهي‪ ،‬پر ايترو يقين آهي‪ ،‬ته هن پنهنجپپي پيپُء وٽپپان ۽ ٻيپپن اسپپتادن‬ ‫جهڙوڪ‪ :‬مشهور بزرگ شيخ حسين مروزيَء وٽ به تعليم حاصل ڪئي‬ ‫هئي‪ ،‬جو بزرگ پنهنجي وقت جو هاڪارو عالم هو‪ .‬فيضي فارسيَء جو‬ ‫تمام وڏو شاعر مڃيو وڃي ٿو‪ .‬پر ڪيترن بزرگن پنهنجي ڪتپپابن ۾ هپپن‬ ‫جو ذڪر شاعر کان وڌيڪ عالم جي حيثيت سان ڪيو آهي‪ .‬هپپو ايڏو تپپه‬ ‫وڏو عالم هو‪ ،‬جو چون ٿا تپپه سپپندس زمپپاني ۾ جهپڙس مپپٽ ثپپاني ٻيپپو‬ ‫ڪونه هو‪ .‬عربي ٻوليَء جو ته ايڏو ڄاڻو ۽ ماهر هپپو‪ .‬مشپپهور آهپپي تپپه‬ ‫هن قرآن شريف جي هڪ سورت جپپو اهپڙو تفسپپير لکيپپو‪ ،‬جنهپپن جپپي‬ ‫لکڻيَء ۾ ڪٿي به نقطي وارو لفظ آيل نه آهي‪ .‬فيضي سنسڪرت جپپو‬ ‫به زبردست ڄاڻو ۽ عالم هپپو‪ .‬ان کپپان سپپواِء شپپعر‪ ،‬معمپپا‪ ،‬عپپروض ۽‬ ‫قافيا‪ ،‬لغت‪ ،‬طب‪ ،‬تاريخ‪ ،‬انشاء ۽ ٻين علمن جي مهارت ۾ سندس ثاني‬ ‫نظر ڪونه ٿو اچي‪ .‬سپپندس نعپپتيه مثنپپوي ”نپپل دمپپن“ گه ڻو مشپپهور‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫فيضيءَ جي ا ڪبر تپائين پهپچ شپاعريَء جپي ڪري ٿپي‪ .‬چپون ٿپا تپه‬ ‫سندس شاعريَء جي ساک آهستي آهستي اڪبر بادشاهه جپپي ڪنيپپن‬ ‫پيئي‪ .‬سن ‪1567‬ع ۾ جڏهن اڪبر بادشاهه چتور شهر کي گهيرو ڪري‬ ‫رهيو هو‪ ،‬تڏهن هن فيضيَء کي پاڻ وٽ گهرايو‪ .‬فيضپپيَء جپپي دشپپمنن‬ ‫ڳالهه کي ُابتو ڪري‪ ،‬چوڻ شروع ڪيو‪ ،‬ته بادشپپاهه جپپي فيضپپيَء تپپي‬ ‫ڪاوڙ ٿي آهي‪ .‬اهو ٻڌي بادشاهه جا ماڻهو شيخ مبپپارڪ جپپي گهپپر کپپي‬ ‫گهيرو ڪري ويا ۽ فيضيَء کي ٻاهر سڏيائون‪ .‬ان وقت هو گهر ۾ ڪونه‬ ‫هو‪ .‬ٿوريَء دير کان پوِء جڏهن هو گهر موٽيو‪ ،‬ته سپاهي کيس گهپپوڙي‬ ‫تي چاڙهي چتور وٺي ويا‪ .‬مرزا عزيز ڪوڪا هن کي بادشپپاهه جپپي آڏو‬ ‫پيش ڪيو‪ .‬ان وقت فيضي بادشاهه جي تعريف ۾ ٻن سون شعرن جپپو‬

‫هڪ نهايت عمدو قصيدو پڙهيو‪ ،‬جو ٻڌي بادشپپاهه ڏاڍو خپپوش ٿيپپو‪ .‬اهپپو‬ ‫قصيدو بادشاهه کي ايترو ته وڻيو‪ ،‬جو هن فيضيَء کپپي پنهنجپي دربپار‬ ‫جي اميرن ۾ شامل ڪيو‪ .‬پوِء ته هوريپپان هوريپپان بادشپپاهه هپپن سپپان‬ ‫ايتري ته محبت ڪرڻ لڳو‪ ،‬جو جهٽ پل لِء به پاڻ کپپان پاسپپي ٿيپڻ نپپه‬ ‫ڏيندو هئس‪ .‬بادشاهه جو فيضيَء تي ايڏو ته راز هو‪ ،‬جو سپپلطنت جپپي‬ ‫مکيه راڄنيتي ڳالهين بپپابت کپپانئس صپپلح پچنپپدو هپپو ۽ فيضپپيَء جپپو‬ ‫جواب کيپس گه ڻي حپد تپائين تسپلي ڏينپدو هپو‪ .‬راڄنيپتي ڳالهين ۾‬ ‫فيضيءَ جو اهڙو عمدو ذهن ڏسي اڪبر بادشاهه کيس ٻپپه ڀيپپرا سپپفير‬ ‫ڪري موڪليو‪ ،‬هڪ دفعو احمد ننگر ڏانهن ۽ ٻيو خانديش ڏانهن‪ .‬اهپپي‬ ‫ٻيئي سفارتون فيضيَء نهايت ڪاميپپابيَء سپپان پوريپپون ڪيپپون‪ .‬احمپپد‬ ‫ننگر ۾ جڏهن هو سفير هو‪ ،‬ته هن ڏاڍو عمدو فارسي شعر چيو‪ ،‬جنهپپن‬ ‫جو ڪجهه حصو احمد ننگر شهر ۽ ان جي آسپاس جي سهڻن نظارن‬ ‫بابت آهي‪ .‬هندستان جي هاڪاري سياسي اڳواڻ ۽ بپپرک عپپالم مولنپپا‬ ‫ابوالڪلم آزاد کي جڏهن انگريزن جي ڏينهن ۾ قيپپد ڪري احمپپد ننگپپر‬ ‫جي قلعي ۾ نظر بند رکيو ويو هو‪ ،‬تڏهن هن پنهنجي هڪ دوست ڏانهپپن‬ ‫علمي ادبي خط لکيا هئا‪ ،‬جي بعد ۾ ”غبار خپپاطر“ نپپالي سپپان ڪتپپابي‬ ‫صورت ۾ ڇپجي پڌرا ٿيا‪ .‬ان ڪتاب ۾ مولنا آزاد جن خطن ۾ احمد ننگپپر‬ ‫جي قلعي جي تاريخي اهميت ۽ شهر جي آسپاس جي فضپپا جپپو بيپپان‬ ‫ڪيو آهي‪ ،‬اتي فيضيَء کي ڏاڍو ياد ڪيو آهي ۽ مضمون ۾ جڳهه جڳهه‬ ‫تي احمد ننگر بابت فيضيَء جا پيارا پيارا شعر ڪم آندا اٿائين‪ .‬فيضيَء‬ ‫جي لکيل ڪتابن بابت پپپوري ڄپپاڻ نپپاهي‪ .‬سپپندس جپپن ڪتپپابن متعلپپق‬ ‫اسان کي معلومات ملي سگهي ٿي‪ ،‬تن ۾ موارد الڪلم ”ليلوتيَء جپپو‬ ‫ترجمو“ ۽ حسابن ۽ رياضيَء ۾ ”مرڪز ادوار“ مشهور آهن‪ .‬فيضپپي نپپه‬ ‫رڳو لکڻ ۾ ڀڙ هو‪ ،‬پر ڳالهائڻ جو به وڏو ماهر هو‪ .‬سندس ڀوڳ ۽ لطيفا‬ ‫تمام مشپپهور آهپن‪ ،‬جپپن کپپي سپپندس ڀپپاڻيجي نپپور الپدين محمپد بپن‬ ‫عبدالله گڏ ڪري ”لطائف فيضي“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ آندو‬ ‫هو‪ .‬فيضيَء جي شعر جو هڪ ديوان ”طباشير“ نالي سپپان آهپپي‪ ،‬ان ۾‬ ‫سندس ن َوَ هزار شعر آهن‪ .‬فيضيَء جپپي لکيپپل قصپپيدن جپپو ديپپوان ان‬ ‫کان الڳ آهي‪ .‬فيضيَء سپپن ‪1004‬هجري پَء ۾ وفپپات ڪئي‪ .‬جڏهپپن هپپو‬ ‫بيمار هو ته اڪبر بادشاهه پاڻ ڪهي سندس طبعيت جپپي بپپاري ۾ حپپال‬ ‫احوال وٺڻ ايندو هو‪ .‬اڪبر کي فيضيَء جي وفات جو وڏو صدمو رسيو‪،‬‬ ‫تنهن جو داغ سندس دل تي هميشھ قائم رهيو‪ .‬فيضيَء جي وفات بعد‬

‫سندس ذاتي ڪتبخاني مپپان چپپاليهه هپپزار ڇهپپه سپپؤ ڪتپپاب هپپٿ آيپپا‪.‬‬ ‫فيضيَء جي متعلق اهو پوريَء طرح سان معلپپوم نپپه آهپپي‪ ،‬تپپه کيپپس‬ ‫ڪٿي دفن ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مولنا عبدالحي لکنويَء پنهنجي مشهور ڪتاب ”نزهت الخواطر“ جپپي‬ ‫جلد پنجين ۾ ُ‬ ‫گمان ڪندي ڄاڻايو آهي ته فيضي يپپا آگپپري ۾ يپپا لهپپور ۾‬ ‫دفن ڪيو ويو هو‪ .‬تازو ڪن پاڪستاني عالمن تحقيقات ڪئي آهپپي‪ ،‬تپپه‬ ‫فيضي آگري ۾ ئي دفن ڪيو ويو هو‪ .‬سندس تربت مٿان چ ڱو شپپاهي‬ ‫مقبرو هو‪ .‬بعد ۾ جڏهن مينهن ۽ طوفانن سبب مقبري جي عمارت کي‬ ‫نقصان رسيو تپه انگريپپزن ان جپپي مرمپت ڪرائڻ بجپاِء اهپا سپموري‬ ‫ايراضي ڪنهن شخص کي وڪرو ڪري ڏني‪ ،‬جنهپپن ڊٺپپل عمپپارت جپپي‬ ‫جاِء تي پنهنجي رهائش لِء بنگلو ٺهرايو‪ .‬سندس هڪ شعر هيپپٺ ڏجپپي‬ ‫ٿو؛‬ ‫بنيان تست مستعد نقش علو وسفل‬ ‫خواه آسمان خواه زمين شو مخيري‬ ‫)اي انسان! تنهنجي فطرت ۾ ُبلندي ۽ پسپپتي‪ ،‬ٻنهپپي جپپي نقپش قبپپول‬ ‫ڪرڻ جي صلحيت آهي‪ .‬وڻئي ته آسمان )بلند( ٿيُء‪ ،‬وڻيئي تپپه زميپپن‬ ‫)نيچ( ٿيُء‪(.‬‬

‫مرزا قليچ بيگ‬ ‫چوڻي آهي‪ ،‬ته ماڻهو مريو وڃن‪ ،‬پر سندن ڪم انهن جا يادگار رهجي‬ ‫وڃن‪ .‬مرحوم شمس العلمپپاُء مپپرزا قليپپچ بيپپگ هپڪ اهپڙو انسپپان ٿپپي‬ ‫گذريو آهي‪.‬‬ ‫سرڪاري نوڪريَء ۾ ته مرزا صاحب گهڻائي تعريپپف جهپڙا ڪم ڪيپپا‪،‬‬ ‫جن لِء سرڪار کان کيس گهڻو ئي داد مليو‪ ،‬پپپر جپپن ڪمپپن تپپي سپپنڌ‬ ‫جپي هپر مپاڻهوَء کپي نپاز هئڻ گهرجپي‪ ،‬سپي آهپن مپرزا مرحپوم جپا‬ ‫خانگيءَ طور سرانجام ڏنل ڪم‪ُ .‬اهي آهن سپپندن جپپدا جپپدا مضپپمونن‬ ‫تي ليک لکڻ ۽ ڪتاب ٺاهڻ‪.‬‬ ‫مرزا صاحب نوڪريَء جي سپپاري عرصپپي ۾ ڪتپپاب لکنپپدو ۽ ترجمپپان‬ ‫ڪندو رهيو‪ ،‬جن مان ڪي سرڪار جي حڪم پٺيان لکيپپائين‪ ،‬جپپن جپپي‬ ‫لِء انعام مليس ۽ ڪي ايڊيوڪيشنل کاتي پاران درسي ڪتاب يپپا انعپپام‬

‫ڪتاب يا لئبريريَء لِء ڪتاب ڪري منظپپور ڪيپپا‪ .‬ملن مڪتپپب جپپاري‬ ‫ٿيڻ کان پوِء ڪيترا ڪتاب خاص ملن ۽ سندن شاگردن جي لِء لکيائين‪.‬‬ ‫ڪيپپترا ڪتپپاب زنپپانن مڪتبپپن لِء ۽ ڪيپپترا خپپاص ڪتپپاب مپپذهب بپپابت‬ ‫لکيائين‪ ،‬جو مسلمانن ۾ تعليم جو شوق گهٽ هو ۽ انهيَء جپپي ترغيپپب‬ ‫جي ضرورت هئي‪ .‬ڪيترائي ڪتاب خاص ٻين مذهبن ۽ سوسائٽين جي‬ ‫اصولن بابت سندن فرمائش موجب لکيائين‪ .‬انهن مان گهڻا نثر ۾ آهن‬ ‫۽ ٻيا گهڻا نظم ۾ آهن‪.‬‬ ‫سنڌي شعر کان سواِء فارسي‪ ،‬اردو ۽ ترڪي شعر به چيائين ۽ نپپاٽڪن‬ ‫جي ڪتابن ۾ ڪي سنڌي گيت به ٺاهيائين‪ .‬ڪٿي وري خاص سوسپپائٽين‬ ‫يا جماعتن جي جلسن ۾ تقريرون ڪيائين ۽ ٻين جي ڪتابن لِء ديباچا ۽‬ ‫تمهيدون لکيائين‪ .‬مطلب ته جدا جدا مضمونن تي نظم ۽ نپپثر ۾ ننڍا وڏا‬ ‫اٽڪل ٻه سئو ڪتاب لکيا اٿس‪ ،‬جي سنڌ جي جدا جدا جپپاين تپپي ڇپايپپا‬ ‫ويا آهن ۽ جن اڄ تائين ماڻهن جي دلين ۾ سپپندن لفپپاني يادگپپار قپپائم‬ ‫ڪري رکيو آهي‪ .‬مرزا صاحب جو ناٽڪ ”ليل ٰي مجنون“ انهيَء وقت جو‬ ‫پهريون ناٽڪ هو‪ ،‬جنهن ۾ شعر به اچي ٿي ويو‪.‬‬ ‫انهن ڪمن جي لِء مرزا صاحب مرحوم کي ڪه پڙو انعپپام مليپپو؟ عپپام‬ ‫ماڻهن جي طرفان انعام هو قپپدر شناسپپي ۽ عپپزت افپپزائي‪ .‬سپپرڪار‬ ‫جي طرفان مرزا صاحب مرحوم کي پينشن وٺڻ کان ٿورو اڳ ”قيصپپر‬ ‫هند“ جو چانديَء جو ٻلو انعام مليو ۽ پينشن وٺڻ کان پوِء وائسراِء جي‬ ‫طرفان ۽ سندس صحيح سان کيپپس ”سپپرٽيفڪيٽ آف ميپپرٽ“ مليپپو‪.‬‬ ‫پبلسٽي ڪاميٽيَء ۾ ڪم ڪرڻ لِء ڪمشنر صاحب کيس آفريپپن نپپامو ۽‬ ‫هڪڙي سوني واچ جو انعام ڏنو‪ .‬سن ‪1924‬ع جي جنوري مهيني جپپي‬ ‫پهرين تاريخ مرزا صاحب کي شمس العلما ُّء جو لقب مليو‪.‬‬

‫اصل نسل ۽ وڏن جو احوال‪:‬‬

‫مرزا صاحب مرحوم جي والد بزرگوار جو نالو فريدون بيگ هپو‪ .‬اصپل‬ ‫عيسائي مذهب جي هڪڙي گهراڻي مان هپو ۽ سپندس اصپلوڪو نپالو‬ ‫”سڊني“ هو‪ .‬هو سن ‪1814‬ع ۾ سڪز نالي هڪڙي شهر ۾ ڄائو هو‪ ،‬جو‬ ‫جارجيا يعني‪ :‬گرجستان جي گاديَء جو هنڌ ٽفلس کان ڪي ٿپپورا ميپپل‬ ‫پري آهي‪ .‬هو هڪڙي گرجستاني امير جو پٽ هپپو‪ ،‬جنهپپن کپپي گهڻي پَء‬ ‫پيدائش واري جاگير هٿ ۾ هئي‪ ،‬۽ اتي جپپي بادشپپاهه هرقپپل يپپا جنهپپن‬ ‫کي ”هراڪلوس“ به چوندا آهن‪ ،‬جي راڄ ۾ سرحد جپپي ويجهپپو ه ڪڙو‬

‫ڪشادو پرڳڻو به مليل هئس‪ ،‬جنهن جو ملڪي ۽ جنگي انتظام سپپڄو‬ ‫ئي سندس حوالي هو‪.‬‬ ‫نادر شاهه جي مرڻ کان پوِء‪ ،‬احمد شاهه بادشاهه ايران جي تخت تي‬ ‫ويٺو‪ .‬تنهن جي ته بلڪل مرضي نپپه هئي‪ ،‬تپپه جارجيپپا جهپڙو وڏو ۽ آبپپاد‬ ‫ملڪ سندس قبضي مان هليو وڃي‪ .‬تنهنڪري سٺ هزار لشپڪر سپپان‬ ‫هو پر ايران مان نڪتو‪ .‬احمد شاهه جي اوچپپتي اچپپي ڪن پڌ تپپي چڙه پڻ‬ ‫ڪري ”هراڪلوس“ کي روس جي مدد ملپپي نپپه سپپگهي ۽ هپپو ٽفلپپس‬ ‫کان پندرهن ميلن جي پنڌ تي‪ ،‬لڙائيَء ۾ شڪست کپپائي مٿپپو ل ڪائڻ لِء‬ ‫جبلن ڏي ڀڄي ويو‪.‬‬ ‫اها ٽفلس واري لڙائي‪ ،‬جنهپپن ۾ هيپپتري خپپونريزي ٿپپي گپپذري‪ ،‬تنهپپن ۾‬ ‫ميرزا فريدون بيگ جو پيُء پنهنجپو سپرحدي لشپڪر وٺپي هراڪلپوس‬ ‫جي مدد لِء آيو ۽ آخر ٻين سان گ پڏ شڪسپپت کپپاڌائين‪ .‬مپپرزا فريپپدون‬ ‫بيگ جو پيُء پاڻ‪ ،‬پنهنجي زال ۽ ٻن پٽن جان ۽ سڊني سوڌو قيد ٿي پيپپو‬ ‫۽ ظاهري مسلماني دين قبول ڪري‪ ،‬موت کان آزاد ٿي‪ ،‬ايپپران ۾ ٻيپپن‬ ‫قيدين سان گڏجي آيو‪.‬‬ ‫ايران ۾ بادشاهه سندس نالو مٽائي منپپوچهر رکيپپو ۽ سپپندس وڏي پپپٽ‬ ‫جو نالو جمشيد ۽ ننڍي جو فريدون رکيو‪.‬‬ ‫هاڻي منوچهر بيگ مرزا ايران ۾ مپپاٺ ڪري نظربنپپديَء واري زنپپدگي‬ ‫پيو گذاريندو هو ۽ سندس مسلمان هئڻ ۽ ماٺ واري هلت رکپڻ ڪري‪،‬‬ ‫منجهس ڪنهن جو شڪ ڪونه هوندو هو‪ .‬نيٺ هپپو ڪنهپپن حيلپپي سپپان‬ ‫پنهجي وڏي پٽ جان يا جنهن کي ايرانين جمشيد جو نالو ڏنو هو ۽ جپپو‬ ‫هاڻي سورهن ورهين جي ڄمار جو جوان هو‪ ،‬تنهن سوڌو ڀڄي نڪتو ۽‬ ‫پنهنجي سرحدي قوم گڏ ڪري اچي پنهنجن سان گڏيپپو‪ .‬جيتپپوڻيڪ هپپن‬ ‫پنهنجي وطن ۽ قوم طرفان ايمانداري ڏيکارڻ ۾ ڪين گهٽايو‪ ،‬پپپر تڏهپپن‬ ‫به سندس حياتي اچي پوري ٿي هئي‪ ،‬سو پٽ سوڌو نيٺ ارس واري پءَ‬ ‫جنگ ۾ مارجي ويو‪ .‬منوچهر بيگ جپپي هپپن طپپرح ڀڄپپي وڃپڻ ۽ ايرانيپپن‬ ‫سان وڙهڻ ڪري‪ ،‬ايران جي سرڪار کي ڏاڍي ڪاوڙ ل ڳي‪ .‬هپپن جپپي‬ ‫زال ۽ ننڍي پٽ فريدون کي د ڙڪا ڏنپپائون‪ ،‬تپپه توهپپان کپپان ويپپر ورتپپو‬ ‫ويندو‪ .‬هن ڊپ ۽ شرم کان منوچهر بيگ جي بيبي هڪ رات زهپپر کپپائي‬ ‫پاڻ کي ماري ڇڏيو‪ ،‬۽ فريدون کي اڪيلو هن پرڏيهه ۾ يتيم ڪري وئي‪.‬‬ ‫سيد مرتض ٰي شاهه نپپالي ه ڪڙو اميپپر‪ ،‬جنهپپن کپپي اصپپفهان ۽ تپپبريز ۾‬ ‫وڏيون جاگيرون مليل هيون‪ ،‬سو هپڪ ڏينهپپن جارجيپپا جپپي قيپپدين جپپي‬

‫تماشي ڏسڻ لِء آيو‪ .‬تنهن کي ننڍڙي فريدون جي غريبي‪ ،‬ڦڙتائي ۽ تيپپز‬ ‫فهمپپي ڏسپپي مٿپپس گه ڻو رحپپم آيپپو‪ .‬هپپو هلنپپديَء وارو مپپاڻهو هپپو‪،‬‬ ‫تنهنڪري هن شاهه وٽ عرض معروض ڪري انهيَء ڇوڪر جي ٻانهن‬ ‫ورتي‪ .‬انهيَء شرط تي‪ ،‬ته هو هن جي پپپرورش بپپه ڪنپپدو ۽ هپپن جپپي‬ ‫هلت جو به ذميوار رهندو‪ .‬پوِء هن کپپي مٿيپپون سپپيد پهريپپائين تپپبريز ۾‬ ‫وٺي آيو ۽ ڪن ڏينهپپن کپپان پپپوِء وري اصپپفهان ۾ آنپپدائينس‪ ،‬جپپتي هپپن‬ ‫فارسي ۽ عربي ٻوليَء جي تعليم ورتي‪.‬‬ ‫انهيَء وقت ۾ فتح علي شاهه قاچار‪ ،‬ايران جو حڪمرا هو ۽ ميپپر ٽپپالپر‬ ‫سنڌ جا حاڪم هوندا هئا‪ .‬تن ڏينهن ۾ سپپنڌ جپپي گپپاديَء تپپي ميپپر ڪرم‬ ‫علي خان ۽ مير مراد علي خان ويٺپپل هئا‪ .‬ميپپر ڪرم علپپي خپپان کپپي‬ ‫اولد ڪونه هوندو هو‪ ،‬جيتوڻيڪ هن کپپي حپپرم گه ڻا ئي هئا‪ ،‬تنهن ڪري‬ ‫هن پنهنجي وڪيلن کي اها هدايت ڏيئي ڇڏي هئي‪ ،‬ته ايران مپپان ڪي‬ ‫ننڍا ٻار هٿ ل ڳي سپپگهن‪ ،‬تپپه آڻيپپن‪ .‬هنپپن وڪيلپپن مپپان اتفپپاق سپپان‬ ‫هڪڙي جي ملقات شاهه جي درٻار ۾ انهيَء سيد سان ٿي ويئي ۽ هنن‬ ‫هن ڇوڪر ي جي هلت چلت‬ ‫جو پاڻ ۾ رستو ٿي ويو‪ .‬تنهنڪري ُ‬ ‫هن کي ِ‬ ‫۽ ُاٿ ويهه‪ ،‬توڻي ٻي لياقت ڏسي گهڻي خوشي حاصل ٿي ۽ احوال به‬ ‫معلوم ٿيس‪ .‬تنهنڪري سيد کي گهڻو زور ڪيائين‪ ،‬ته هن کي ڇڏي‪ ،‬ته‬ ‫مير صاحب ڏي سندس طرفان تحفو ڪري وٺي وڃي‪ .‬پڪ ڏنائينس‪ ،‬ته‬ ‫سنڌ ۾ ڇوڪر ڏاڍو سکيو رهندو ۽ چڱو نصيب ٿيندس ۽ مير صپپاحب بپپه‬ ‫ڏاڍو خوش ٿيندو ۽ سيد جو احسانمند رهنپپدو‪ .‬انهي پَء ڪڪڪري سپپيد کپپي‬ ‫لچار ٿيو ۽ فريدون بيگ جي ٻانهن هن جي سپرد ڪيائين‪ ،‬انهيءَ طپپرح‬ ‫اهو وڪيل هن کي سنڌ ۾ وٺي آيو‪.‬‬

‫ميرزا قليچ بيگ جا ڀائر‪:‬‬

‫مرزا فريدون بيگ کي ست فرزند ۽ ٻه نياڻيون هيون‪ .‬سپپڀني کپپان وڏو‬ ‫منڍ ۾ پرشن ٽيچر حيدرآباد هپپاِء اس پڪول جپپو ٿيپپو‪،‬‬ ‫مرزا غلم رضا بيگ ُ‬ ‫پوِء ميرپورخاص ۽ ٽنڊي محمد خان جي ننڍن ميرن جو استاد ٿيو ۽ پپپوءِ‬ ‫ڊپٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو‪ ،‬جنهن عهدي تي اوچتو ڪراچيءَ ۾ سن‬ ‫‪1895‬ع ۾ وفات ڪيائين ۽ سندس مڙهه حيدرآباد آڻي دفن ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مرزا صاحب مرحوم جو ٻيو ڀاُء مرزا صادق علي بيپپگ‪ ،‬جپپو ايلفنسپپٽن‬ ‫ڪاليپپج ۾ پڙهپپي سپپنڌ مپپان پهريپپون مسپپلمان بپپي‪.‬اي ٿيپپو‪ .‬سپپو پهريپپن‬ ‫شڪارپور جي هاِء اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو‪ ،‬پوِء ڪراچيءَ ۾ بوڪ ڊيپو‬

‫جو ڪيوريٽر ۽ ايڊوڪيشنل ٽرانسپپليٽر ۽ سپپرڪاري ”سپپنڌ س پڌار“ نپپالي‬ ‫اخبار جو ايڊيٽر ٿيو‪ .‬پوِء ڊپٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر پڻ ٿيو‪.‬‬ ‫چوٿون ڀاُء مرزا علي قلي بيگ به تعليم کاتي ۾ پهرين پرشن ٽيچر هپپو‪،‬‬ ‫پوِء ڊپٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو ۽ سن ‪1904‬ع ۾ پينشن کپپان ا ڳي‬ ‫ئي وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫سندس پنجون ڀاُء مرزا جعفر قلي بيگ هو‪ ،‬جنهن پهرين بمپپبئيءَ جپپي‬ ‫ميڊي ڪل ڪاليپپج جپپو امتحپپان‪ ،‬ايپپل‪.‬ايپپم‪.‬ائن پڊ‪.‬ايپپس پپپاس ڪيپپو ۽ اتپپي‬ ‫هوشياريَء ۾ نالو ڪڍيائين‪ .‬پوِء لنڊن ۾ وڃي ٻه ٽي امتحان ڏنائين ۽ اتپپي‬ ‫شادي ڪيائين‪ .‬اتپپان مپپوٽي سپپنڌ ۾ اچپپي‪ ،‬ڪراچيپَء ۾ پنهنجپپي اسپپپتال‬ ‫کوليائين ۽ نالو ڪڍيائين‪ .‬هو ٻيو ڀيرو به وليت ويو‪ .‬مرزا صاحب سپپنڌ ۾‬ ‫پهريون شخص هو‪ ،‬جو تعليم وٺڻ لِء وليت ويو هو‪ .‬آخر سپپن ‪1898‬ع‬ ‫۾ پليگ جي بيماريَء وگهي وفات ڪيائين‪.‬‬ ‫ڇهون ڀاُء ميرزا نجف قلي بيگ‪ ،‬انجنيئرنپپگ ڊپپپارٽمينٽ ۾ سپپب ڊويزنپپل‬ ‫آفيسر هو ۽ ڏاڍو آزمودگار ۽ هوشيار ماڻهو هو‪ .‬نوڪري ڪنپپدي قنپپبر ۾‬ ‫نمونيا جي بيمپپاريَء ڪري ڳوٺ آنپپدو ويپپو ۽ سپپن ‪1891‬ع ۾ وفپپات‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫ستون ڀاُء مرزا حيدر قلي بيگ‪ ،‬پهرين ميهڙ سپپب جيپپل جپپو جيلپپر ٿيپپو‪،‬‬ ‫پوِء پوليس ۾ سب انسپيڪٽر ٿيو‪ .‬جتان استعيف ٰي ڏيئي ڊاڪٽر مرزا جپپو‬ ‫اسسٽنٽ ٿيو ۽ سندس اسپتال هلئيندو هو‪ .‬سن ‪1891‬ع ۾ نمونيا جپپي‬ ‫ڪري وفات ڪيائين‪..‬‬

‫ٻاراڻي وهي‪ ،‬ننڍپڻ ۽ ابتدائي تعليم‪:‬‬

‫مرزا قليچ بيگ مرحوم ٽنڊي ٺوڙهي ۾ پنهنجي پي پُء واري ابپپاڻي گهپپر ۾‬ ‫ڄائو هپپو‪ .‬اهپپا سپپن ‪ - 1270‬هجپپري ‪1853‬ع جپپي محپپرم مهينپپي جپپي‬ ‫چوٿين تاريخ هئي‪.‬‬ ‫مرزا صاحب مرحوم ننڍي هوندي کان ئي لکڻ پڙه پڻ جپپو شپپوق رکنپپدو‬ ‫هوندو هو‪ .‬ٻيا سڀ ٻار راند ڪرڻ وينپدا هئا‪ ،‬پپپر پپاڻ قلپم ۽ مپس ک ڻي‬ ‫ويهي ڪاغذ ڪارا ڪندو هو‪ .‬ماڻهن کي عجب لڳندو هپپو‪ ،‬تپپه هپپن کپپي‬ ‫ٻين وانگي ڇو راند جو شوق نٿپپو ٿئي! انهيپَء شپپوق وڌائڻ لِء سپپندس‬ ‫والده مرحومه کيس رنگ رنگ جپپا پنپپا‪ ،‬قلمپپدان ۽ ڪمپپانگري ڦرهيپپون‬ ‫وٺي ڏيندي هئي‪ .‬رڳو لکڻ پڙهڻ جو نه‪ ،‬مگر خپاص شپعر چپوڻ جپو بپه‬ ‫شوق هوندو هئس‪ .‬ستن اٺن ورهين جي عمر ۾ بيت ٺاهي پنهنجي پيُء‬ ‫۽ ناني مرحوم کي ڏيکاريندو هپپو ۽ پڙهپپي ٻڌائينپپدو هپپو‪ ،‬جپپي کيپپس داد‬

‫ڏيئي همٿائيندا هئا‪ .‬جيئن جيئن وڏو ٿيندو ويپپو‪ ،‬تيئن تيئن سپپمجهه جهپڙا‬ ‫شعر چوڻ لڳو ۽ ڪڏهن فارسي به چوندو هو‪ .‬مپپرزا صپپاحب جپپو والپپد‬ ‫اڪثر سندس شعرن جي اصلح ۽ درستيون ڪندو هپپو‪ .‬جڏهپپن مرحپپوم‬ ‫مير حسن علي خان يا آغا زين العابدين شاهه يا ڪو ٻيو معپپزز مپپاڻهو‬ ‫ملقات لِء يا مهمان ٿي وٽن ايندو هو‪ ،‬تڏهن مپپرزا صپپاحب کپپي س پڏيو‬ ‫ويندو هو ۽ پنهنجا شعر انهن کپپي پڙهپپي ٻڌائڻ لِء چيپپو وينپپدو هپپو‪ ،‬هپپو‬ ‫تعريف ڪندا هئا ۽ شاباس ڏيندا هئس‪ .‬انهي پَء ڪري شپپعر جپپو شپپوق‬ ‫وڌندو رهيس ۽ نيٺ شاعريَء ۾ ڪماليت کي پهچي ويو‪.‬‬ ‫جڏهن مرزا صاحب پڙهڻ جهڙو ٿيپپو‪ ،‬تڏهپپن پهريپپن پنهنجپپي ڳوٺ جپپي‬ ‫خانگي مڪتب ۾ آخوند شفيع محمد وٽ وهاريو ويو‪ ،‬جپپتي سپپندس وڏا‬ ‫ڀپپائر ۽ ٻيپپا مپپاروٽ بپپه پڙهنپپدا هئا‪ .‬جڏهپپن سپپندس وڏا ڀپپائر انگريپپزي‬ ‫اسڪول ۾ وهاريا ويا ۽ پاڻ به قرآن شريف پورو ڪيائين‪ ،‬تڏهن کيپپس ۽‬ ‫سپپندس ڀپپاُء علپپي قلپپي بيپپگ کپپي حيپپدرآباد جپپي سپپنڌي اسپپڪول ۾‬ ‫وهاريائون‪ ،‬جتي سندس پهريپپون اسپپتاد آخونپپد ولپپي محمپپد هپپو‪ .‬ڪن‬ ‫ڏينهن کان پوِء وري قاضي حاجي احمد مٽيارين وارو‪ ،‬سنڌي اسڪول ۾‬ ‫سندن هيڊ ماستر ٿيو‪ ،‬جو سنڌي ۽ فارسي پاڙهيندو هون‪ .‬مرزا صاحب‬ ‫گلستان‪ ،‬بوستان‪ ،‬انپپوار سپپهيلي‪ ،‬س پڪندر نپپامو ۽ ٻيپپا فارسپپي ڪتپپاب‬ ‫انهيَء وٽ پڙهيو‪ .‬بلڪ ڪجهه عربي به پڙهيو‪ .‬سنڌي اسڪول ۾ فارسي‬ ‫۽ سنڌيَء ۾ هو ڏاڍو هوشيار هوندو هو‪ ،‬گهڻا انعام پڻ مليس‪ ،‬جپپي گپپولڊ‬ ‫سمٿ صاحب‪ ،‬موئر صاحب ۽ پوِء نارائڻ جڳنناٿ صاحب هٿ سان ڏنا‬ ‫هئس‪.‬‬ ‫سنڌي اسڪول ۾ پڙهندي مرزا صادق علي بيگ‪ ،‬جو تڏهن هاءِ اسپپڪول‬ ‫۾ پڙهندو هو‪ ،‬سو مرزا صاحب کي گهر ۾ پڙهائڻ لڳو‪ .‬سگهوئي پوِء پاڻ‬ ‫وڃي ائنگلر ورنيڪيولر اسڪول ۾ ويٺو‪ .‬اڳيئي ٻه ڪتاب انگريزي پَء جپپا‬ ‫پڙهيپپا هئائيپپن‪ ،‬تنهن ڪري ه ڪدم ٻئي ڪلس ۾ رکيپپائونس‪ .‬هيپڊ ماسپپتر‬ ‫مسٽر لڪشمڻ وشنو مرهٽو هونپپدو هپپو‪ .‬انهيپَء اسپڪول ۾ چ ڱو نپپالو‬ ‫ڪڍيائين ۽ هميشه پهريون نمبر ايندو هو‪ .‬اها ائنگلر ورنيڪيولر اسڪول‬ ‫جي عمارت ُاها آهي‪ ،‬جتي پوِء هاِء اسڪول بڻيو هو‪ُ .‬اتپپان چڙهپپي پپپوِء‬ ‫هاِء اسڪول ۾ آيو‪ ،‬جو تڏهن گهڙيال واريَء عمارت ۾ هپپو‪ ،‬جپپتي هپپاڻي‬ ‫ٽريننگ ڪاليج حيدرآباد آهي‪ .‬اسڪول ۾ انگريزي پڙهندو هو‪ ،‬مگر گهر ۾‬ ‫والد صاحب جي مدد سان فارسي ۽ عربي به پڙهندو رهيو‪ُ .‬اتپپي والپپد‬

‫صاحب کان شعر جا ڪتاب خاص طرح‪ ،‬حافظ‪ ،‬صائب‪ ،‬بيدل‪ ،‬شاهنامو‬ ‫وغيره اتي پڙهيو‪.‬‬ ‫انگريپپزي هپپاِء اس پڪول ۾ پنهنجپپي ڀپپاُء مپپرزا صپپادق علپپي وانگپپر نپپالو‬ ‫ڪڍيائين ۽ امتحپپانن ۾ مٿپپي آيپپو ۽ وڏا وڏا انعپپام کٽيپپائين‪ .‬پڇپپاڙيَء وارن‬ ‫ڏينهن ۾ يعني‪1871 :‬ع ڌاري مرزا غلم رضا بيگ هاِء اسڪول ۾ پرشپپن‬ ‫ٽيچر مقرر ٿيو هو ۽ فارسي پڙهائيندو هو پر پوِء سپپگهو ئي مپپرزا غلم‬ ‫رضا بيگ ميرپورخاص جي ميرن جو ماستر مقرر ٿيپپو‪ ،‬۽ سپپندس جپپاِء‬ ‫تي چاليهه رپين تي مسٽر فلٽن ايڊيوڪيشپپنل انسپپپيڪٽر مپپرزا صپپاحب‬ ‫مرحوم کي پرشن ٽيچر ڪري رکيپپو‪ ،‬جپپتي پپپاڻ پڙهنپپدو بپپه هپپو ۽ ٻيپپن‬ ‫ڪلسن کي فارسي پڙهائيندو بپپه هپپو‪ .‬انهي پَء سپپال مئٽپپرڪ امتحپپان ۾‬ ‫”ايلس پرائيز“ سٺ رپين جو سنڌي ٻوليَء تپپي رکيپپو ويپپو هپپو‪ .‬انهي پَء‬ ‫للچ تي عربي ۽ فارسي ڇڏي سنڌي کنيائين ۽ اهپپو انعپپام کٽيپپائين‪ ،‬جپپو‬ ‫بمبئي يونيورسٽيَء مان کيس مليو ۽ انهيَء جا ڪتاب اڄ تائين سندس‬ ‫ڪتبخاني ۾ موجود آهن‪.‬‬

‫جواني ۽ وڌيڪ تعليم جو احوال‪:‬‬

‫پيُء جي وفات کان پوِء ٻئي سال مرزا صاحب بمبئي ويپپو ۽ ايلفنسپٽن‬ ‫ڪاليج ۾ داخل ٿيو‪ .‬مسٽر چئٽفيلڊ تڏهن ڪاليج جو پرنسپال هو‪ .‬سندس‬ ‫هن جي جاِء تي پروفيسر‬ ‫پروفيسر مولوي عبدالفتاح هو‪ ،‬ٿورو ئي پوِء ُ‬ ‫مرزا حيرت آيو ۽ ڪاليج جو پرنسيپال ورڊس ورٿ ٿيو‪.‬‬ ‫ڪاليج ۾ داخل ٿيڻ تپپي مپپرزا صپپاحب کپپي سپپنڌ مپپان ويهپپن رپيپپن جپپي‬ ‫هڪڙي اسڪالر شپ ملي‪ ،‬جپپا ا ڳي سپپندس وڏن ڀپپائرن کپپي ملنپپدي‬ ‫هئي‪ .‬وقت جا پروفيسر يا فيلو سڀ مرزا صپپاحب مپپان خپپوش هونپپدا‬ ‫هئا ۽ مٿس مهربان رهندا هئا‪ .‬خاص طرح پروفيسر ميرزا حيپپرت‪ ،‬جپپو‬ ‫کيس نه فقط شاگرد‪ ،‬پر پٽ وانگي سمجهندو هو ۽ کيس ڏاڍي محبپپت‬ ‫ڏيندو هپپو‪ .‬پهرئيپن سپال ۾ ئي هپپن کپي معلپوم ٿيپو‪ ،‬تپپه مپرزا صپپاحب‬ ‫فارسي ۽ عربي زياده ڄاڻي ۽ وقت بوقت امتحانن جپپي فارسپپي جپپي‬ ‫پيپر ۾‪ ،‬هو کيس هميشه سؤ مپارڪون ڏينپپدو هپپو‪ ،‬جنهپپن تپپي ٻيپپا سپپڀ‬ ‫پروفيسر کلندا هئا ۽ مرزا حيرت جي هلت تي حيرت ۾ پئجي ويندا هئا‪.‬‬ ‫خانگي وقت ۾ هو سپپاڻس هزاريپپن موضپپوعن ۽ مضپپمونن تپپي گفگتپپو‬ ‫ڪندو ۽ جدا جدا شاعرن جا کيس شعر ٻڌائينپپدو هپپو‪ .‬جيڪڪڪي مضپپمون‬ ‫هر ٽرم جي پوري ٿيڻ تي شاگردن کپپي ڏينپپدا هئا ۽ جپپن تپپي انعپپام بپپه‬ ‫آڇيل هوندا هئا‪ ،‬تن ۾ هميشه فارسيَء ۾ مرزا صاحب کي انعپام ملنپدو‬

‫هو‪ .‬فارسيَء ۾ شعر جوڙي مرزا حيرت کپپي ڏيکارينپپدو هپپو‪ ،‬جپپن ۾ هپپو‬ ‫درسپپتي ڪنپپدو هپپو ۽ علپپم عپپروض جپپا قپپانون کيپپس چڱي پَء طپپرح‬ ‫سمجهائيندو هو‪ .‬پروفيسر حيرت ٻين گهڻين ٻپپولين ۾ بپپه هوشپپيار هپپو‪.‬‬ ‫ترڪي به ڄاڻندو هو‪ ،‬تنهن ڪري مرزا صاحب کي به ترڪي سکڻ جپپو‬ ‫شوق ٿيو ۽ ايتري ترڪي سکي پيو‪ ،‬جو انهيَء ٻوليَء ۾ شعر چوڻ لڳو‪،‬‬ ‫جنهن جي درستي به پروفيسر حيرت پاڻ ڪندو هو‪.‬‬ ‫مرزا صاحب جو ڪاليج ۾ پارسي مت جي شاگردن‪ ،‬مرهٽن ۽ گجراتين‬ ‫سان گهڻو واسطو رهندو هو ۽ انهپپن سپپان دوسپپتي هئس‪ .‬انهپپن جپپي‬ ‫سنگت ۾ سنسڪرت سکڻ جو به شوق ٿيپپس ۽ پهريپپان ٻپپه ٽپپي ڪتپپاب‬ ‫پڙهيائين‪ .‬گجراتي ٻولي به سکيو جا چڱي پَء طپپرح لکپپي پڙهپپي وينپپدو‬ ‫هو‪ .‬ساڳيَء طرح مرهٽي ٻولي به ٿوري گهڻي سکيو ۽ پڇاڙيَء تپپائين‬ ‫انهن مڙني ٻولين جي لکڻ پڙهڻ جو استعمال ڪندو آيو‪ .‬انهيَء شپپوق ۽‬ ‫صحبت ڪري‪ ،‬هندن ۽ پارسين جي مذهبي ڪتاب پڙه پڻ جپپو بپپه شپپوق‬ ‫ٿيس‪ ،‬انهن تي انهيَء مذهب جپي شپاگردن سپان بحپث ڪرڻ جپو بپه‬ ‫چڱو وجهه مليس‪ ،‬جنهن ڪري منجهانئس تعصب نڪرنپپدو ويپپو ۽ ٻيپپن‬ ‫مذهبن جا اصول به چڱيَء ريت سپپمجهڻ ل ڳو‪ .‬مپپرزا حيپپرت تصپپوف‬ ‫مان به واقف هو ۽ پڪو صپپوفي هپپو‪ ،‬تنهن ڪري مپپرزا صپپاحب کپپي بپپه‬ ‫کانئس تصوف جي پپوري واقفيپت حاصپل ٿپي‪ .‬مطلپب تپه جيئن ننڍي‬ ‫هوندي پنهنجي پيُء جي صحبت مان علمي سرمايو وڌايو هئائين‪ ،‬تيئن‬ ‫ممپپبئيَء ۾ ميپپرزا حيپپرت جپپي صپپحبت مپپان گه ڻ و ئي ُڪجهپپه حاصپپل‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫فارسيَء ۾ هوشپپياري ڪري ۽ شپپاگردن جپپي تعپپداد وڌيپڪ هئڻ ڪري‪،‬‬ ‫پروفيسر مرزا حيرت جي لکڻ تي مپپرزا صپپاحب کپپي ڪاليپپج ۾ بپپي‪.‬اي‬ ‫پاس ڪرڻ کان به اڳ فيلو مقرر ڪيائون‪ ،‬جو هيٺين ڪلسپپن کپپي بل پڪ‬ ‫ڪڏهن مٿين ڪلسن کي به فارسي پڙهائيندو هپپو‪ .‬جهڙي پءَ طپپرح هپپاِء‬ ‫اسڪول ۾ پاڻ پڙهندي‪ ،‬ٻين کي فارسي پڙهائيندو هو‪.‬‬ ‫مرزا صاحب ممبئيَء ۾ هو‪ ،‬ته سندس غير حاضپپريَء ۾ سپپندس والپپده‬ ‫سن ‪ 1293‬هجري ‪1876 -‬ع ۾ وفات ڪئي‪ .‬تپپرت پپپاڻ بپپه مو ڪل تپپي‬ ‫گهر آيو‪ .‬کيس ماُء جي وفات جي خبر نه هئي‪ .‬ڳوٺ اچي ڏٺپپائين‪ ،‬تپپه‬ ‫ٽيجهي جي ماني اوطپپاق ۾ پئي هلپپي ۽ مپپاڻهو اچپپي گ پڏ ٿيپپا هئا‪ .‬مپپرزا‬ ‫صاحب کي ماُء جي مرڻ جو ٻڌي ڏاڍو افسوس ٿيو‪ .‬اها سپپڄي مو ڪل‬ ‫ماتم ۾ گذاريائين‪ .‬پوِء لچار ممبئي ويپپو‪ ،‬نپپه تپپه وڃ پڻ جپپي مرضپپي نپپه‬

‫هئس‪ .‬ممبئيَء ۾ به سندس حال خراب رهڻ ل ڳو‪ ،‬نپپتيجو اهپپو ٿيپپو‪ ،‬تپپه‬ ‫بي‪.‬اي ۾ فيل ٿي پيو‪ .‬پوِء سگهو ئي بيمار ٿي پيو ۽ پيچش ۽ سوري ٿپپي‬ ‫پيس‪ .‬اها بيماري مهينن جا مهينا هلي‪ .‬آخپپر ڊاڪٽپپرن خپپوف ڏيکپپاريو ۽‬ ‫صلح ڏني‪ ،‬ته ممبئيَء جي گهميل هوا کان نڪري پنهنجپپي وطپپن جپپي‬ ‫خشڪ هوا ۾ وڃي رهي‪ .‬سوبه سمنڊ رستي وڃڻ ۾ بيماري وڌيڪ وڌڻ ٿيڻ‬ ‫جو خوف ڏيکاريائون‪ .‬تنهنڪري لچار ريل جي رستي روانو ٿيو‪ .‬انهيپپءَ‬ ‫طرح ڪاليج جي پچر ڦٽي ڪري‪ .‬هوا بدلئڻ لِء پنهنجي ڀاُء مرزا صادق‬ ‫علي بيگ وٽ ڪراچيَء ۾ رهڻ لڳو‪.‬‬ ‫اهڙيَء ريت ڪراچيَء ۾ ٻه ورهيه گپپذارڻا پيپپس‪ .‬ٻيپپو ڪم ڪار ڪونه‬ ‫هوندو هئس‪ .‬بيماري گهڻي ڪاٽي هئائيپپن‪ ،‬تنهن ڪري هپپوا بپپدلئڻ‪ ،‬آرام‬ ‫وٺڻ ۽ تندرستي وڌائڻ جو چڱو وجهه مليپپس‪ .‬ان طپپرح ڪراچي پءَ جپپي‬ ‫دن ۽ مسلمانن سان اچ وڃ ٿيس‪ .‬خاص ڪري مسٽر حسن‬ ‫ٻين ڪن هن ُ‬ ‫علي‪ ،‬مسٽر ڏيارام ۽ ڪن ٻين سان‪ .‬پپپوِء جڏهپپن مسپپٽر ڏيپپارام جيٺمپپل‬ ‫سنڌ ڪاليج کوليپپو ٿپپي‪ ،‬تڏهپن اهپڙي رٿ پيپش ڪئي هئائيپن‪ ،‬تپه مپرزا‬ ‫صاحب کپي فارسپيَء جپو پروفيسپر ڪري رکجپي‪ ،‬پپر پپاڻ پسپند نپه‬ ‫ڪيائين‪ ،‬جو ارادو هئس‪ ،‬ته روينيو کاتي ۾ نوڪري ڪري‪ .‬مسٽر حسپپن‬ ‫علي تڏهن مدرسو قائم ٿي ڪيو‪ ،‬تنهن کي به انهي پَء ڪم ۾ مپپدد ڏنپپي‬ ‫هئائين‪.‬‬

‫نوڪريَء جي ڏينهن جو احوال‪:‬‬

‫مرزا صاحب سڀني جي مرضيَء موجب روينيو کپپاتي ۾ نپپوڪري ڪرڻ‬ ‫جي ڪوشش ڪئي‪ .‬انهيَء ڪري قاعدن جا ڪتاب اٿلئڻ لڳو ۽ آفيسن‬ ‫۾ وڃي ڪم ڏسڻ لڳو‪ .‬انهن ڏينهن جپپي ڪليڪٽپپر ڪرنپپل لمپپبرٽ کپپان‬ ‫لکيل اجازت ورتائين‪ ،‬ته مختيارڪاري يا ڪليڪٽريَء ۾ وڃي‪ ،‬آفيس جو‬ ‫ڪم ڏسي واقپپف ٿئي‪ .‬لل گيانچنپپد سپپيوهڻ وارو‪ ،‬تڏهپپن ڪراچيپَء جپپو‬ ‫مختيارڪار هو ۽ مسٽر فرامروز پنٿڪي پارسي تعلقي جپپو هيپڊ منشپپي‬ ‫هو‪ ،‬جن سان خاص طرح دوسپپتي ٿپپي ويپپس ۽ جپپي کيپپس ڪم ڪار‬ ‫سيکارڻ لڳا‪ .‬آخر مئجسٽريٽي امتحپپان ڏنپپائين‪ ،‬جيتپپوڻيڪ انهيپَء سپپال‬ ‫امتحان به مشڪل هو‪ ،‬تڏهن به جيڪي اميدوار ويٺا هئا‪ ،‬تن سڀني مان‬ ‫فقط هڪڙو مرزا صاحب ئي پاس ٿيو‪.‬‬ ‫ٿوري وقت کان پوِء اسسٽنٽ ڪمشنر مسٽر آليونت وري ڪمشنر ٿپپي‬ ‫آيو‪ ،‬تنهن جي خاص مهربانيَء سان ۽ صلح سپپان مختيار ڪاريَء جپپي‬ ‫ڪم سکڻ لِء شڪارپور ضلع جي ڪڪڙ تعلقي جو هيڊ منشي ٿپپي ويپپو‪.‬‬

‫ٻه ٽي مهينپپا ڪڪڙ ۾ رهيپپو‪ ،‬پپپوِء ميهپڙ ڊويپپزن جپپي ٿپپرڙي محبپپت جپپو‬ ‫مختيار ڪار ڪيپپائونس‪ ،‬جپپتي ٻپپه ٽپپي ورهيپپه گپپذاريائين ۽ اهپڙي ريپپت‬ ‫چڱيَء هلت رکڻ ۽ نوڪريَء جا فرض ادا ڪرڻ لڳو‪ ،‬جو مٿيان آفيسپپر‬ ‫۽ زميندار ماڻهو منجهانئس ڏاڍا خوش ٿيا‪.‬‬ ‫ٿرڙي محبت کان پوِء ميهڙ تعلقي ۾ ٿورن ڏينهن لِء مختيارڪار ٿي ويو‪،‬‬ ‫پر سگهو ئي وري جوهي ۽ پوِء وارهه يا نصيرآباد تعلقي ۾ بدلي ٿيپپس‪،‬‬ ‫جتي ٻه ٽي ورهيه مختيارڪار رهيو‪.‬‬ ‫ٿرڙي‪ ،‬ميهڙ ۽ وارهه تعلقن ۾ نوڪري ڪندي‪ ،‬ميهڙ جي ڊاڪٽپپر بينجمپپن‬ ‫سان سندس واقفيت بلڪ دوستي ٿي‪ ،‬جنهن ميرزا صاحب کي شاديءَ‬ ‫جي خيال ۾ ڏسي صلح ڏني‪ ،‬تپپه رٽپپائرڊ ميجپپر صپپوبيدار سپپردار بهپپادر‬ ‫شيخ اسماعيل جي ڌيُء خوبصورت به آهي ۽ پڙهيپپل بپپه آهپپي‪ .‬انهي پَء‬ ‫جي سڱ وٺڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي‪ .‬اهو ميجر صوبيدار اصل بني‬ ‫اسرائيل قوم جو فرد هو‪ ،‬جو پوِء مسلمان ٿيو هپپو ۽ دهلي پءَ ۾ ه ڪڙي‬ ‫مغل خاندان مان شادي ڪئي هئائين ۽ انهيَء مپپان اولد هئس‪ .‬محمپپد‬ ‫يعقوب سندس وڏو پٽ هو‪ ،‬جو پوِء سردار ٿيو ۽ وڏي درجي کي پهتو ۽‬ ‫نالو ڪڍيائين‪.‬‬ ‫نيٺ پنهنجي ڀائرن جي صلح سپپان تاريپپخ ‪ 25‬ڊسپپمبر ‪1888‬ع ۾ مپپرزا‬ ‫صاحب پهرين شادي ڪئي‪ .‬اها موڪل جي وقپپت ۾ ٿپپي هئي ۽ مو ڪل‬ ‫پوري ٿيپڻ تپپي مپپرزا صپپاحب جپپي بپپدلي گهپپوٽڪيَء ۾ ٿپپي‪ ،‬جتپپان وري‬ ‫روه پڙي بپپدلي ٿيپپس‪ .‬سپپال ‪1889‬ع ۾ هپپائر ڊپارٽمينٽپپل امتحپپان پپپاس‬ ‫ڪيائين ۽ ٽن مهينن لِء ائڪٽنگ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي ش پڪارپور جپپو سپپٽي‬ ‫مئجسٽريٽ ٿي رهيو‪ .‬سگهوئي پوِء پڪو ڊپٽي ڪليڪٽر ٿپپي ل ڙڪاڻي ۾‬ ‫آيو ۽ مسٽر ميولس جي نگرانيَء ۾ ڪم ڪرڻ ل ڳو‪ .‬پپپوِء وري سپپيوهڻ‬ ‫ڊويپپزن ۾ آيپپو ۽ مسپپٽر ليپپوڪس اسسپپٽنٽ ڪليڪٽپپر کپپان اچپپي چپپارج‬ ‫ورتائين ۽ ڪوٽڙيَء واري بنگلي ۾ رهڻ لڳو‪ .‬اتان وري جيڪب آباد بدلي‬ ‫ٿيس‪ ،‬جتي مسٽر قادر داد افغپپان طپاراڻيَء کپان چپارج ورتپائين‪ ،‬جپو‬ ‫رياست خيرپور جو وزير ٿي ويو‪ .‬جيڪب آباد ۾ ٽپپن ورهيپپن تپپائين ره پڻ‬ ‫ڪري بلوچن جي صپپحبت ۾ بلپپوچي ٻپپولي بپپه سپپکيو‪ ،‬جپپا لکپڻ پڙهپڻ ۽‬ ‫ڳالهائڻ ۾ استعمال ڪرڻ لڳو‪.‬‬ ‫مارچ ‪1904‬ع کان مرزا صاحب موڪل ورتي‪ ،‬انهيَء وقپپت حيپپدرآباد ۽‬ ‫ڀرپاسي ۾ پليگ جي وبا پکڙيپپل هئي‪ .‬شپپهر ۾ لڏپلڻ گه ڻي هئي‪ .‬انهيپَء‬ ‫پليگ ۾ تاريخ ‪ - 19‬مارچ ‪1904‬ع مپپرزا صپپاحب جپپي زال وفپپات ڪئي‪،‬‬

‫جنهپپن کپپي پنهنجپپي خانپپدان جپپي قبرسپپتان ۾ دفپپن ڪيپپو ويپپو‪ .‬انهيپءَ‬ ‫گهرواريَء مان ميرزا صاحب کي ٻه فرزند‪ :‬مرزا نادر بيگ‪ ،‬مرزا اخپپتر‬ ‫بيگ ۽ هڪ نياڻي ٿي‪.‬‬ ‫اڪيلو رهڻ مشڪل نظر ايندو هئس ۽ هر دم زال کي ياد ڪندو پيو هپپو‬ ‫۽ اٻاڻڪو رهندو هو‪ .‬اها حالت ڏسي‪ ،‬مرزا صپپادق علپپي بيپپگ ۽ سپپردار‬ ‫محمد يعقوب وري شادي ڪرڻ جي صلح ڏنس‪ .‬آخپپر پنهنجپپي مپپاروٽ‬ ‫مرزا قزلباش بيگ جپپي نيپپاڻيَء سپپان مئي ‪1907‬ع ۾ شپپادي ڪيپپائين‪.‬‬ ‫وري ٻئي ڄڻا هڪ ٻئي جپپي صپپحبت ۾ خپپوش رهپڻ ل ڳا‪ ،‬تپپه اوچتپپو ئي‬ ‫اوچتو ٻئي سال ‪1908‬ع جي مئي مهيني ۾ اها سپپندس زال بپپه ه ڪڙو‬ ‫پٽ ڄ ڻي ويپپم دوران وفپپات ڪري ويئي‪ .‬انهيپَء زال سپپان بپپه مپپرزا‬ ‫صاحب جي گه ڻي محبپپت هئي ۽ انهيپَء ڪري وري ٻيپپو تپپازو صپپدمو‬ ‫پهتس‪ .‬انهيَء گهرواريَء منجهان هڪ فرزند ٿيس‪ ،‬جنهن جو نالو مپپرزا‬ ‫همايون بيگ هو‪.‬‬ ‫ٻيَء زال جي وفات کان پوِء وري به مرزا صاحب جي طبيعت پريشان‬ ‫رهڻ لڳي ۽ بيمار ٿي پيو‪ ،‬تنهنڪري ‪1909‬ع ۾ ٽپپن مهينپپن جپپي مو ڪل‬ ‫ورتائين‪ ،‬جنهن جي پوري ٿيڻ تي بپپه طپپبيعت برابپپر نپپه رهيپپس ۽ ٽيهپپه‬ ‫ورهيه نوڪري بپپه پپپوري ٿپپي هئس‪ ،‬تنهپپن ڪري اڌ پگهپپار تپپي پينشپپن‬ ‫ورتائين‪ .‬انهيَء وچ ۾ ‪1909‬ع جي نومبر مهينپپي ۾ وري بپپه مپپرزا قلپپب‬ ‫علي بيگ جي نياڻيَء سان شادي ڪيپپائين‪ ،‬جنهپپن مپپان مپپرزا صپپاحب‬ ‫مرحوم کي اٺ پٽ ۽ ٻه نياڻيون آهن‪.‬‬

‫مذهب ۽ مذهبي فراخدلي‪:‬‬

‫مرزا صاحب پنهنجي مذهب بابت جيڪي هٿن سان لکيو آهي‪ ،‬سو اکر‬ ‫به اکر ڏيان ٿو‪ ،‬پوِء ڀل ته هر هڪ پڙهندڙ پنهنجپپي راِء قپپائم ڪري‪ ،‬تپپه‬ ‫مرزا صاحب جو مذهب ڪهڙو هو‪:‬‬ ‫”مذهب جي نظر تي اسين گرجي مرزا شيعا آهيون‪ ،‬يعني جعفپپري يپپا‬ ‫اثنا عشري‪ .‬بابو ۽ نانو مرحوم ننڍي هوندي پنهنجي وطپپن مپپان ن ڪري‬ ‫پهرين ايران ۾ رهيا‪ ،‬جتي شپپيعن جپپي مپپذهب جپپي تعليپپم مليپپن‪ .‬وري‬ ‫جڏهن سنڌ ۾ آيا‪ ،‬تڏهن به مير ٽالپرن وٽ رهيا‪ ،‬جي پڻ شيعا مپپذهب جپپا‬ ‫هئا‪ ،‬تنهن ڪري پڇاڙيَء تائين انهيَء مذهب ۾ رهيا‪ .‬سپپنڌ ۾ ره پڻ ڪري‬ ‫اسان جو توڙي اسان جپپي وڏن جپپو اهپپل سپپنت سپپان گه ڻو واسپپطو‬ ‫رهيو‪ ،‬تنهن ڪري انهن جا اڳيان تعصپپب ظپپاهر ڪرڻ پسپپند نپپه اينپپدو‬ ‫هون‪ .‬مون کي ياد آهي‪ ،‬ته نانو مرحوم سنين سان گڏ سنين جي نمپپاز‬

‫پڙهندو هو‪ ،‬اسين ڀپپائر بپپه ائيپپن ڪنپپدا اچپپون‪ .‬اگپپرچ اسپپان مپپان ڪي‬ ‫شيعي مذهب جا زياده پابند آهن ۽ ڪي سنين سان بپپه ظپپاهري طپپرح‬ ‫شامل ٿيندا آهن‪ .‬جيئن ته جمعي يا عيد جي نماز وقت يا ٻين وقتن تي‬ ‫سني جماعتن سان نماز پڙهڻ وقت مون کي ٻين مذهب جي ڪتپپابن ۾‬ ‫پڙهڻ ۾ ڪو اعتراض ڪونه ٿيندو آهي‪ ،‬اگرچ منهنجي ڪن عزيپپزن کپپي‬ ‫ٿيندو آهي‪ .‬مون کي پاڻ شوق رهندو آهي‪ ،‬تپپه ٻيپپن مپپذهبن جپپا ڪتپپاب‬ ‫پڙهان ۽ انهن جي اصولن جو اسلم جي اصولن سپپان تقابپپل ڪريپپان‪.‬‬ ‫سنين جپپا گه ڻا پڙهيپپا‬ ‫انهيَء خيال سان شيعن جا مذهبي ڪتاب توڙي ُ‬ ‫اٿپپم ۽ طرفيپپن جپپي ٻپپارن لِء ٻنهپپي مپپذهبن جپپا ڪتپپاب لکيپپا بپپه اٿپپم‪.‬‬ ‫عيسائين‪ ،‬هندن‪ ،‬ٿياسفي‪ ،‬تصوف‪ ،‬بهائي ۽ ٻيپپن مپپذهبن جپپا ڪتپپاب بپپه‬ ‫اڪثر شوق سان پڙهندو آهيان ۽ انهن جا ڪيترا ڪتاب ترجمپپا بپپه ڪيپپا‬ ‫اٿپپم‪ .‬جيئن تپپه تپپوريت‪ ،‬انجيپپل‪ ،‬زبپپور‪ ،‬ٿياسپپافي وغيپپره‪ .‬تصپپوف وارو‬ ‫صلح ُڪل جو سڀ کان بهتر آهي‪ ،‬جو نج اسلم آهي ۽ جنهن ۾‬ ‫مذهب ُ‬ ‫سڀ اصلوڪا مذهب اچي وڃن ٿا ۽ جنهپن مپوجب سپڀ انسپان فپرق‬ ‫کانسواِء هم مذهب ۽ ڀائر ٿي سگهن ٿا‪ ،‬ماڻهو مون کان پڇندا آهن‪ ،‬ته‬ ‫تنهنجو ڪهڙو مذهب آهي؟ سپپني آهيپپن يپپا شپپيعو؟ يپپا وچپپؤن ڪو ٻيپپو‬ ‫مرشد ڪير آهي؟ اهڙن وقتن تي آٌء منجهي‬ ‫مذهب اٿئي؟ تنهنجو ِپيُر يا ُ‬ ‫پوندو آهيان ۽ نيٺ چوندو آهيان‪ ،‬تپه آئون سپپني بپپه آهيپپان ۽ شپپيعو بپه‬ ‫آهيان‪ .‬بلڪه سڀني مذهبن جو آهيان‪ .‬سڀني مذهبن جا اصول ڄا ڻان ۽‬ ‫انهن تي ڪتاب لکيپا اٿپم ۽ سپڀني سپان تعصپب کپان سپواِء گذارينپدو‬ ‫آهيان‪” .‬ڪيو تعصب ڌار ٻاهر هنپپدو ۽ مسپلمان جپو ٿپانُء‪ ،‬نپه تپه انپدر‬ ‫ميخاني ۾ ساقي به هڪ پيالو به هڪ“‬

‫سادگي‪:‬‬

‫مرزا صاحب پنهنجي عزيزن بلڪ دوستن ۾ نماڻو‪ ،‬نهٺو‪ ،‬نپپرم دل‪ ،‬صپپبر‬ ‫وارو ۽ ٿور ڳ لهائو شمار ڪيو ويندو هو‪ .‬پاڻ انهيَء کي فخپپر سپپمجهي‬ ‫خوش ٿيندو هو‪ .‬جيتوڻيڪ ماڻهو انهيَء کي سندس عيب سمجهندا هئا‬ ‫۽ حد کان وڌيڪ نرمائي يا ڀورڙائي شمار ڪندا هئا‪ .‬ڀورڙائي ۽ سادگيَء‬ ‫سان گڏ نرمي ۽ قياس جي حالت به مرزا صاحب ۾ خپپاص طپپرح هئي‪.‬‬ ‫ٻه ڄڻا وڙهندي ڏسندو يا ٻڌندو هو‪ ،‬تپپه دل جپپو لڙو ضپپرور لهي ڻي يپپا‬ ‫ضعيف جي پاسي هوندو هئس ۽ مدد ڪرڻ به انهيَء کي چاهينپپدو هپپو‪،‬‬ ‫جيڪو ڪرندو يا هارائيندو يا غم ڪندو هو‪ ،‬تنهپپن جپپي لِء گه ڻو ارمپپان‬

‫ٿيندو هئس‪ .‬ٻين ڌارين ماڻهن جي گهر ۾ قضيي ٿيڻ ڪري پپپاڻ روئنپپدو‬ ‫هو ۽ ٻين جي غم جو احوال ٻڌي روئڻ ايندو هئس‪.‬‬

‫صبر‪ ،‬قناعت‪ ،‬بي طمعي ۽ توڪل‪:‬‬

‫پاڪ پروردگار مرزا صاحب کي دل ۾ صبر‪ ،‬قنپپاعت ۽ تو ڪل جپپا خزانپپا‬ ‫بخشيا هئا ۽ دنيا جي طمع بلڪل نه ڏني هئس‪ ،‬تنهن ڪري پيسي ميڙڻ‬ ‫جو شوق به ڪونه هوندو هئس‪ .‬ايمانپپداريَء جپپي رسپپتي خوشپپحاليَء‬ ‫جي حالت تائين پهتو ۽ اميد رکندو هو‪ ،‬ته خدا پاڻهي سندس اولد کپپي‬ ‫به چڱي حال ۾ رکندو ۽ انهن جي مدد ڪندو‪ ،‬اهڙيَء حالت ۾ دنيپپا جپپي‬ ‫طمع گهٽ هئڻ ڪري‪ ،‬دنيا ۽ آخرت جپپي عپپزت ۽ سپپرخرو ئي هميشپپه‬ ‫خدا کان گهرندو هو‪ ،‬پر نه دنيا جي دولت‪ ،‬نه اجائي رسپپتي سپپان نپپالو‬ ‫ناموس‪ .‬وڏي عهدي ۽ وڏي درجي يپپا لقپپب لِء ڪڏهپپن بپپه خپپواهش نپپه‬ ‫ڪيائين ۽ نه ڪڏهن ڪوشپپش ڪيپپائين‪ .‬پينشپپن وٺپڻ کپپان پپپوِء سپپرڪار‬ ‫مهرباني ڪري هزار اي ڪڙ زميپپن جپپا هل ڪي مال ڪاڻي تپپي ڏي ڻا ڪيپپا‬ ‫هئس‪ ،‬گهڻن ڪشالن کان پوِء ٽنڊي محمد خان جي پاسپپي زميپپن هپپٿ‬ ‫ڪيائين‪ ،‬پر انجنيئر پاڻي ڏيڻ تي اعتراض آندو‪ ،‬جيڪر وڌيڪ پيسپپا خپپرچ‬ ‫ڪجن ها‪ ،‬ته انجنيئري کاتو به راضي ٿي ضرور موڪل ڏئي ها‪ ،‬پپپر پپپاڻ‬ ‫اهڙي رستي وڌيڪ پيسا خرچڻ نه گهريپپائين ۽ ڏاڍي نفپپرت سپپان زميپپن‬ ‫جي دعو ٰي ڇڏي ڏنائين‪ .‬اهو سندس طبعيپپت ۽ دل جپپي ميپپل‪ ،‬تو ڪل ۽‬ ‫قناعت جو هڪڙو مثپپال آهپپي‪ .‬جي ڪا حپپالت هونپپدي هئس‪ ،‬انهيپءَ تپپي‬ ‫خوش رهندو هو ۽ پاڻ سمجهندو هو‪ ،‬ته آءٌ لئق بپپه انهي پَء جپپو آهيپپان‪.‬‬ ‫پاڻ انهيَء بابت هڪڙي ڏاڍي سهڻي ُرباعي لکي اٿس‪ ،‬چوي ٿو‪:‬‬ ‫تون حرص ۽ هوس جو‪ ،‬دل ۾ ڪو ساز نه ڪر‪،‬‬ ‫خودبيني ۽ خود فروشي‪ ،‬آغاز نه ڪر‪،‬‬ ‫جي تنهنجي مراد ٿي‪ ،‬نه پوري نه پڪار‪،‬‬ ‫آئين تون نياز لِء هت ناز نه ڪر‪.‬‬

‫علم جو شوق‪:‬‬ ‫هاڻي آٌء مرزا صاحب مرحوم جي لکڻ پڙهپڻ جپپي شپپوق ۽ عپپادتن جپپو‬ ‫ڪجهه تفصيلي ذڪر ڪندس‪ .‬مٿي ڏيکاريو اٿم‪ ،‬ته مرزا قليچ بيپپگ کپپي‬ ‫لکڻ پڙهڻ جو شوق ننڍي هوندي کان گهڻو هوندو هو‪ ،‬بلڪ راند کان بپپه‬ ‫اهو شغل وڌيڪ پسند ايندو هئس ۽ ننڍي هوندي کان ڪتاب لکڻ ۽ پڙهپڻ‬ ‫۽ شعر چوڻ جو شوق رهندو هئس‪ .‬جيئن علم وڌيڪ ٿينپپدو ويپپس‪ ،‬تيئن‬ ‫ڪتاب گڏ ڪرڻ جو به شوق پيپپدا ٿيپپس‪ .‬انهيپَء ڪڪڪري جيڪڪڪي سپپندس‬

‫وڏن جا قيمتي ۽ عمدا ڪتاب هئا‪ ،‬سي خاص طرح پاڻ لِء هٿ ڪيائين‪،‬‬ ‫بلڪ ٻيا بپپه انگريپپزي‪ ،‬عربپپي‪ ،‬فارسپپي‪ ،‬اردو‪ ،‬تر ڪي ۽ ٻيپپن ٻپپولين جپپا‬ ‫ڪتاب گڏ ڪرڻ ۽ پڙهڻ لڳو‪ .‬پڇاڙيَء تائين هميشه نوان ڪتاب گڏ ڪندو‬ ‫ايندو هو‪ .‬گهڻو ڪري سپپنڌ ۾ جي ڪو نئون ڪتپپاب ڇپيپپو هپپو‪ ،‬تنهپپن جپپو‬ ‫مصنف هميشه هڪڙي ڪاپي کيس موڪليندو هو‪ .‬خود سندس جوڙيپپل‬ ‫ڪتابن جي به هڪڙي وڏي لئبريري هئي‪ ،‬جپپا اڃپپا تپپائين موجپپود آهپپي‪.‬‬ ‫ڪتاب اڪثر علم‪ ،‬حڪمت‪ ،‬فلسفي‪ ،‬اخلق ۽ مپپذهب جپپي موضپپوع جپپا‬ ‫پسند ايندا هئس ۽ اهي پڙهندو هو‪ .‬جهڙا انگريزي تهڙا ٻيا‪ .‬ناول ۽ قصپپا‬ ‫گهڻو ڪري نه پڙهندو هو‪ .‬اکيپپن سپپان ڏسپپي دل ۾ پڙهنپپدو هپپو ۽ تمپپام‬ ‫تڪڙو پڙهندو هو‪ .‬مگر ڌيان سان پڙهندو هو ۽ ڪتاب جي چڱن عمپپدن‬ ‫ڀاڱن تي نشان ڪندو ويندو هو‪ ،‬جي پوِء ڪتاب پپپوري ڪرڻ بعپپد جپپدا‬ ‫نوٽ ب ُڪ تپي لکنپدو وينپپدو هپو‪ .‬اهپڙا چپونڊ نپپوٽ بپڪ بپپه گه ڻا ئي هئا‪.‬‬ ‫فارسي‪ ،‬عربي ۽ اردو واري چونڊ جو نالو ”ابڪار الفڪار“ رکيو هئائين‬ ‫۽ انگريزي چونڊ جو ”انگلش جيمس“‪.‬‬

‫تصنيف جو شوق‪:‬‬

‫ڪتابن پڙهڻ جي شوق مان ڪتابن لکڻ جو شوق پيدا ٿيس‪ .‬ڪي ڪتاب‬ ‫ته اسپڪول ۾ پڙهنپپدي ۽ ڪي ڪاليپپج ۾ پڙهنپپدي لکيپپائين‪ .‬ڪي ڪتپپاب‬ ‫نوڪريَء کان پوِء ڪي اڳي لکيائين ۽ ڪي ته وري خود نوڪريءَ جپپي‬ ‫عرصي ۾ لکيائين‪ .‬انهيَء ڪري ماڻهن کي سواِء ُاجوري جپپي ڇپپاپڻ لِء‬ ‫ڏيندو هو ۽ جيڪي ڇاپيل ڪاپيون ملنپپديون هئس‪ .‬سپپي سپپنڌ جپپي جپپدا‬ ‫جدا لئبريريَء وارن جي درخواست تي انهن کي پڻ ڏيندو هپپو ۽ غريپپب‬ ‫شاگردن کي اسڪولن ۽ مڪتبن جي امتحان وٺڻ تي انعام ڏينپپدو هپپو ۽‬ ‫ڪي يارن دوستن کي تحفي ۾ ڏيندو هو‪ .‬ڪتابن لکڻ ۾ ڪڪڪو وقپپت ضپپايع‬ ‫ڪونه ڪيائين‪ .‬جڏهن ڪڏهن ڪو فراغت جو وقت ٿورو يا گهڻڪڪو بچنپپدو‬ ‫هئس‪ ،‬ته ماٺ ڪري ويهڻ يا راند ڪرڻ يپپا اجپپائي ڳالهپپائڻ جپپي بپپدران‬ ‫ڪجهه پڙهي يا لکي وٺندو هو‪ .‬سپپرڪاري نپپوڪريَء ۾ بپپه فپپرض ڪيپپل‬ ‫ڪم ڪرڻ کپپان پپپوِء وانپپدڪائيَء جپپو وقپپت پڙه پڻ ۽ لک پڻ جپپي ِڪ رت ۾‬ ‫لڳائيندو هو‪ .‬اڪثر اهو ڪم رات جو ڪندو هو‪ .‬خاص َاسر جپپو‪ .‬انهيپپَء‬ ‫ڪري هڪڙو ئي ڪتاب گهڻا ڏينهن کائي ويندو هئس‪ .‬اهپپو ڪتپپابن لک پڻ‬ ‫جو شوق مشهوري يا پيسي ميڙڻ لِء نپپه هونپپدو هئس‪ .‬خپپاص مطلپپب‬ ‫ٽي هوندا هئس‪:‬‬

‫پهريون اهپو‪ ،‬جپو وانپدڪائيَء جپي وقپت ۾ هپڪ چ ڱي ۽ مفيپد ڪرت‬ ‫رهنپپدي هئس ۽ وقپپت اجپپايو نپپه وينپپدو هئس ۽ اجپپاين خيپپالن ۽ اجپپاين‬ ‫ڳالهين ۽ حرڪتن ڪرڻ کان بچندو هو‪.‬‬ ‫ٻيو اهو‪ ،‬ته ڪتابن لکڻ لِء پهرين چڱن ڪتپپابن کپپي غپپور ۽ ڌيپپان سپپان‬ ‫وري وري پڙهڻ جو وجهه ٿي مليپپس‪ ،‬جنهپپن ڪري علمپپي مپپاپو وڌيپڪ‬ ‫ٿيندو هئس‪.‬‬ ‫ٽيون اهو‪ ،‬ته چڱن ڪتابن لکڻ مان ٻين ماڻهن کي فپپائدي رسپپائڻ جپپو‬ ‫وجهه ملي ٿي سگهيس ۽ اها به خيپرات يپا ز ڪوات هئي‪ .‬ڄپڻ تپه اهپا‬ ‫علم جي زڪوات هئي‪ ،‬جيئن دولت ۽ مپپال تپپي ز ڪوات واجپپب آهپپي‪.‬‬ ‫سندس نظر ۾ علم ۽ ڄاڻ به هڪڙي سچي دولت هئي ۽ جيڪي ڪتپپاب‬ ‫وٽسڪ هئا‪ ،‬تن کي هڪڙو خزانو سمجهندو هو‪.‬‬

‫شعر ۽ تصوف جو شوق‪:‬‬

‫صبح جو جڏهن هوا کائڻ ويندو هو‪ ،‬تڏهن رستي ۾ ا ڪثر خيپپال پچائينپپدو‬ ‫ويندو هو ۽ شعر بپپه انهيپَء وقپپت جوڙينپپدو هپپو‪ .‬يپپا تپپه وري شپپام جپپو‬ ‫سمهڻ کان اڳي اهڙا خيال پچائيندو هو‪ .‬بعضي جپپي فرمپپائش مپپوجب‬ ‫ڪو راڳ يا شعر جوڙيندو هو‪ ،‬ته انهيَء خيال ۾ گهڻو ڀاڱو رات جپو بپپه‬ ‫گذري ويندو هئس‪.‬‬ ‫اڪثر سندس شپپعر جپپدا جپپدا موضپپوع ۽ عنپپوان تپپي آهپپي‪ .‬اسپپلمي ۽‬ ‫مذهبي مضمونن تي جيتوڻيڪ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لِء قپپرآن‪ ،‬حپپديث ۽‬ ‫فقهه جي بنياد تي مضمون ڏنا اٿس‪ ،‬تڏهن بپپه حڪمپپت ۽ فلسپپفي وارا‬ ‫مضمون تصوف جي بنياد تي لکيا اٿس‪ .‬جيتوڻيڪ وڏن بزرگپپن تصپپوف‬ ‫جا اصول بيان ڪيا آهن ۽ اهي شرعيت جا پابند رهيا آهن‪ ،‬ته بپه ا ڪثر‬ ‫عام شرعيت وارا انهن تي اعتراض آڻيندا آهن‪ .‬بلڪ ڪي ته انهپپن کپپي‬ ‫ڪافر يا غير شرعي ڪم ڪرڻ ۽ ڳالهين ٻڌائڻ وارا س پڏيندا آهپپن‪ .‬تنهپپن‬ ‫ڪري اهڙي تهمت کان مرزا صاحب بپه آزاد نپاهي‪ .‬ڪيپپترن مسپلمانن‬ ‫سني توڙي شيعا انهيَء نسبت ۾ کيس سوال وڌا‪ ،‬جپپن جپپا جپپواب پئي‬ ‫ڏنائين‪ .‬پر انهيَء ۾ سپپندس ظپپاهري شپپرعت مپپوجب هلپپت کيپپس پئي‬ ‫بچايو‪ .‬تنهنڪري ٻين بزرگن وانگي سندس به اها راِء هئي‪ ،‬تپپه شپپرعي‬ ‫۽ ديني ڪمن ۽ رسمن جي نسبت ۾ حقيقي خيال ڪهڙا به هجن‪ ،‬ته بپپه‬ ‫اهي پنهنجي جند جي لِء رکڻ گهرجن‪ ،‬نه خلق کي ٻڌائڻ ۽ واعظ ڪرڻ‬ ‫ل”‪ ،‬نه ته شيخ حسين منصور حلج واريَء سزا ملڻ جو خطرو آهي يپپا‬

‫ته خلق ۾ خواريَء جو ڊپ آهي‪ .‬شاهه ڀٽائيَء جپپي قپپول مپپوجب هلپپت‬ ‫ڪرڻ گهرجي‪ ،‬جا پڻ ٻين مشهور صوفي بزرگن جي رهي آهي‪.‬‬ ‫روزا ۽ نمازون ‪ ،‬ايُء پڻ چڱو ڪم‪،‬‬ ‫او ڪو ٻيو فهم ‪ ،‬جنهن سان پسجي پرينَء کي‪.‬‬

‫پيري‪ ،‬گوشه نشيني ۽ وفات‪:‬‬

‫جيتوڻيڪ مپپرزا صپپاحب ٽيهپپه ورهيپپه سپپرڪاري نپپوڪري ڪئي‪ ،‬تپپه بپپه‬ ‫هميشه دل ۾ اها خواهش رهندي هئس‪ ،‬ته نوڪري پوري ڪري پينشن‬ ‫وٺي‪ ،‬ته پنهنجي دل جي خواهشن مپوجب ڪتپپاب مطپپالع ڪرڻ ۽ لکپڻ‬ ‫واري شغل ۽ عبادت ۽ رياضت ۾ وڌيڪ وقت گپپذاري سپپگهي‪ .‬جيتپپوڻيڪ‬ ‫نوڪريَء هوندي به اڪثر انهيَء مشغوليءَ ۾ رهندو ٿي آيو‪ .‬ڏينهپپن جپپو‬ ‫جڏهن به سرڪاري ڪمن کان فرصت ملندي هئس‪ ،‬تڏهپپن ايئن ڪنپپدو‬ ‫هو‪ ،‬پر رات جو خاص طرح اهي ڪم ڪندو هو ۽ انهيَء لِء پنهنجي ننپپڊ‬ ‫۽ آرام ڦٽائيندو هو‪ .‬نوڪريَء هوندي بپپه کيپپس اڪڪڪثر اڪيلئي‪ ،‬گوشپپي‬ ‫نشيني ۾ رهڻ ۽ خيال ڪرڻ پسند ايندو هو‪ .‬اڪثر صبح جو اڪيلپپو گهم پڻ‬ ‫نڪري ويندو هو‪ ،‬جيئن پڇاڙيَء تائين ڪندو رهيو‪ ،‬قبرستانن يپپا قبپپن يپپا‬ ‫ڦٽل ڳوٺن ۽ دڙن تي وڃي رهندو هو‪ ،‬زماني جي گپپردش‪ ،‬وقپپت جپپي‬ ‫گذرڻ‪ ،‬انسان جي حالت ۽ خدا جي قدرت جپپو خيپپال پچائينپپدو هپپو‪ .‬پپپر‬ ‫جڏهن نوڪريَء جي پڇاڙيَء ڌاري خانگي ڏکپپن‪ ،‬مصپپيبتن ۽ صپپدمن جپپا‬ ‫اتفپپاق ٿيپڻ ل ڳس‪ ،‬دل بپپي آرام ۽ غمگيپپن رهپڻ ل ڳس‪ ،‬تڏهپپن تپپه پپپاڻ‬ ‫اڪيلئي‪ ،‬گوشي نشينيَء جپپا خيپپال وڌيپڪ پيپپدا ٿيپپس ۽ خپپدا کپپان دعپپا‬ ‫گهرندو هو‪ ،‬ته ڪنهن طرح سان جلد جند ڇڏائي آزاد ٿئي ۽ پنهنجي دل‬ ‫گهري مشغولي ڪري‪.‬‬ ‫پينشن وٺڻ مهل مرزا صاحب جي عمپپر پنجونجپپاهه ورهيپپه هئي‪ ،‬تنهپپن‬ ‫ڪري جواني ڇڏي پيريَء ۾ داخل ٿيو هپو‪ .‬مگپر نپوڪريَء جپي محنپت‪،‬‬ ‫ڪشالي‪ ،‬ورزش ۽ تندرستي ۽ عادتن جي نظر تي اڃپپا پپپاڻ کپپي بلڪ ڪل‬ ‫جوان ٿي ڄاتائين‪ .‬پڇاڙيَء تائين گهمڻ ڦرڻ‪ ،‬هوا کپپائڻ ۽ لکپڻ پڙهپڻ جپپو‬ ‫ڪم ايترو ڪندو آيو‪ ،‬جيترو نوڪريَء ۾ ڪندو هپپو‪ ،‬بلپڪ وڌيپڪ خپپدا جپپي‬ ‫مهربانيَء سان پڇاڙيَء تائين مقرر عادن جي ڪري تندرسپپت رهيپپو ۽‬ ‫بيماري به گهٽ ٿينپپدي هئس‪ .‬ڏنپپد بپپه سپپڀ سپپلمت هئس ۽ نظپپر بپپه‬ ‫چڱي هوندي هئس‪ .‬جيتوڻيڪ سنهن اکرن پڙهڻ وقت عينڪ ڪم آڻيندو‬ ‫هو‪.‬‬

‫پينشپن وٺپڻ کپان پپوِء نپواب شپاهه ۾ جي ڪا زميپن مپرزا صپاحب کپي‬ ‫سرڪار کان خانداني آبروَء جي نظر تي مليل هئي ۽ جنهن جي سنڀال‬ ‫مرزا صادق علي بيگ ڪندو هو‪ ،‬تنهن جي نظرداري ڀاُء جي وفات کان‬ ‫پوِء پاڻ تي کنيائين ۽ ا ڪثر اتپي پنهنجپي ديهپه تپي وينپدو رهنپدو هپو ۽‬ ‫پنهنجو ذاتي شغل‪ ،‬لکڻ پڙهڻ جو ڪم به ڪندو رهندو هو‪.‬‬ ‫ٻي سڄي مشغولي‪ ،‬ته ڪتابن ٺاهڻ‪ ،‬لکڻ ۽ ترجمي ڪرڻ جي شعر چوڻ‬ ‫جي هئس‪ ،‬جنهن ۾ گهڻو ڀپپاڱو وقپپت جپپو گپپذري ٿپپي ويپپس‪ .‬نپپه ر ڳو‬ ‫پنهنجا ڪتاب لکندو هو‪ ،‬پپپر ا ڪثر سپپنڌ جپپا جپپدا جپپدا مپپاڻهو‪ ،‬هنپپدو يپپا‬ ‫مسپپلمان ليک پڪ جي ڪي ڪتپپاب يپپا شپپعر ٺپپاهي‪ ،‬ڏس پڻ لِء يپپا اصپپلح ۽‬ ‫درستيَء لِء يا راِء يا صلح لِء موڪليندا هئس‪ ،‬سي وانپپدڪائيَء مهپپل‬ ‫ڏسي درست ڪري موڪليندو هو‪ .‬بلڪه ڪنهن ڪتپپاب جپپي لکپڻ ۾ ڪ ڪو‬ ‫مدد گهرندو هئس‪ ،‬ته خوشيَء سان ڏيندو هو ۽ اسپڪولن ۽ ڪاليجن ۽‬ ‫ٻين مخزنن ۽ رسالن ۾ ڇاپڻ لِء ڪو مضمون يا شعر گهرنپپدا هئس‪ ،‬تپپه‬ ‫اهو به خوشيَء سان ڏيندو هو يا ڪتپپابن جپپي من پڍ ۾ ديبپپاچي يپپا تهميپپد‬ ‫وانگي لکي ڏيڻ لِء چوندا هئس ته اهو بپه لکپپي ڏينپپدو هپپو‪ .‬سپپرڪاري‬ ‫ٽيڪسٽ بپپوڪ ڪميٽيپَء جپپو ميمپپبر هپپو‪ .‬عربپپي‪ ،‬فارسپپي ۽ اردو نپپوان‬ ‫ڪتپپاب‪ ،‬جيڪڪڪي ڊائريڪٽپپر آف پبل پڪ انسٽرڪشپپن وٽ اينپپدا هئا ۽ هپپو‬ ‫موڪليندو هو‪ ،‬تن تي راِء ڏيندو هو‪ .‬انهيَء کان سواِء عملي‪ ،‬اخلقي يپپا‬ ‫پنگتي يا پرهيز جي سوسپپائٽين يپپا جمپپاعتن ۾ ليڪچپپر ڏيپڻ يپپا انهپپن لِء‬ ‫ڪنهن مضمون لکڻ لِء چوندا هئس‪ ،‬ته اهپپو بپپه لکنپپدو هپپو‪ .‬سپپرڪاري‬ ‫ڊپارٽمينٽل امتحان يپپا يپپورپين آفيسپپرن جپپي سپپنڌي امتحپپانن لِء اڪ ڪثر‬ ‫ڪمشنر صاحب چوندو هئس يپپا س پڏائيندو هئس‪ .‬تعليپپم جپپي نسپپبت ۾‬ ‫سپپرڪاري يپپا خپپانگي ڪانفرنس ۾ شپپامل ٿيپپڻ لِء چونپپدا هئس‪ ،‬تپپه‬ ‫خوشيءَ سان شامل ٿي سندن فرمائش موجب تقريپپر يپپا تجپپويز ڏي پڻ‬ ‫کان نٽائيندو نه هو‪ .‬جانورن کي ظلم کان بچائڻ لِء جپپا حيپدرآباد ۾ هپڪ‬ ‫نيم سرڪاري سوسائٽي آهپپي‪ ،‬تنهپپن جپپو بپپه ميمپپبر هپپو‪ .‬بلپڪ وائيپپس‬ ‫پريزيڊنٽ به ٿي رهيو هو ۽ انهيَء لِء ڪڏهپپن ڪڏهپپن ضپپروري ليپپک بپپه‬ ‫لکندو هو‪ .‬انهيَء کان سواِء شهر جي بلڪ سنڌ جي ”انجمپپن اسپپلميهء‬ ‫جو بپپه ميمپپبر هپپو ۽ خپپاص ڪري ’انجمپپن امپپاميه‘ حيپپدرآباد يپپا شپپيعا‬ ‫ڪانفرنس آل انڊيا واريَء جو به ميمبر هو‪ .‬بل پڪ انهي پَء جپپي مرڪڪڪزي‬ ‫ڪاميٽيَء جو ميمبر هو‪ ،‬جنهن جو هيڊ ڪوارٽر لکنوَء ۾ يا لهور ۾ هو‪.‬‬

‫اهي آهن مشغوليون‪ ،‬جي پينشن وٺڻ کان پوِء مرزا صاحب رکندو هپپو‪.‬‬ ‫اھي دل ۽ روح جي موافق هئس‪ .‬ميونسپالٽيَء ۾ ڪائونسلر ٿيپپڻ لِء يپپا‬ ‫لوڪل بورڊ ۾ ميمبر ٿيڻ لِء اسپيشل مئجسٽريٽ يا بئنچ مئجسٽريٽ ٿيڻ‬ ‫لِء‪ ،‬آفيسرن وقت بوقت مهرباني ڪري آڇ پئي ڪيپپس‪ ،‬بلپڪ زور پئي‬ ‫ڪيس‪ ،‬ته به معافي گهپپري قبپپول نپپه ڪيپپائين‪ ،‬جپپو اهپپو ڪڪڪم سپپندس‬ ‫طبعيت مطابق نه هو‪ .‬ڪائونسل ۾ ويهڻ لِء به سنڌ جي گهڻن دوسپپتن‬ ‫صلح ڏني هئس‪ ،‬پر پاڻ قبول نه ڪيائين‪ .‬خيرپور رياسپپت جپپي وزارت‬ ‫خالي ٿيڻ وقت مير علي مراد خان‪ ،‬پپپوِء ميپپر فيپپض محمپپد خپپان جپپي‬ ‫وقت کان وٺي مير صاحب پاڻ مهرباني ڪري وزير ٿيڻ لِء پئي چيپپس‪،‬‬ ‫پر پاڻ ڪو نه ڪو عذر ڏيئي معافي گهرندو آيو‪.‬‬ ‫نپپوڪري ڇڏڻ کپپان پپپوِء مپپرزا صپپاحب مرحپپوم کپپي چئن قسپپمن جپپي‬ ‫مصروفيت رهندي هئي‪ .‬پهريپن ٻپارن ٻچپن جپي پپرورش ۽ تعليپم ڏيپڻ‬ ‫جي‪ ،‬ٻي خلق جي سڌاري‪ ،‬فائدي ۽ مدد ڏيڻ جپپي‪ ،‬خپپاص علپپم ۽ تعليپپم‬ ‫سان واسطو رکندڙ‪ ،‬ٽين ڪتابن لکڻ ۽ شعر ٺاهڻ جپپي‪ ،‬جنهپپن مپپان پ پڻ‬ ‫خلق جي فائدي جي نظر هئس ۽ چوٿين پنهنجي جند جي بهتري ۽ خدا‬ ‫تعال ٰي جي بندگيَء جي‪.‬‬ ‫مرزا صاحب اپريل جي پهرين تاريخ ‪1929‬ع هالن جي مخدوم صاحب‬ ‫جي گهرائڻ تي اوڏانهن ويو‪ .‬رستو تمام خراب هو ۽ موٽر جپپي لپپوڏن ۽‬ ‫تڪليف ڪري گردي ۾ سور ٿي پيس‪ .‬ٿورن ئي ڏينهن ۾ نمونيا ٿي پيس‪.‬‬ ‫جنهن تمام تڪليف ڏنس ۽ جيتوڻيڪ خپپدا جپي مهربپاني ۽ ڊاڪٽپپر شپيخ‬ ‫نور محمد جي علج سان صحتياب ٿيو‪ ،‬پر بلڪل ضعيف هو ۽ دل جپپي‬ ‫ڪمزوري‪ ،‬جا گهڻي وقت کان هئس‪ ،‬سپپا بپپه زور وٺپپي وئي‪ .‬ڊاڪٽپپرن‬ ‫آرام جي هدايت ڪيس‪ ،‬پر پاڻ واندي ويهڻ کان وري به پنهنجي دستور‬ ‫موجب روزانو ڪم ڪار ڪندو رهيپپو‪ .‬هميشپه ڊاڪٽپپر نپپور محمپپد‪ ،‬جپپي‬ ‫علج هيٺ رهيو‪ ،‬جو سندس طبعيپت کپان چڱيپَء طپرح واقپف هپپو ۽‬ ‫ساڻس دوستيَء جو رستو بپپه هئس‪ .‬تاريپپخ ‪ - 3‬جپپولِء ‪1929‬ع سپپڄو‬ ‫ڏينهپپن اداس ۽ غمگيپپن گپپذاريائين‪ .‬سپپڄي ڏينهپپن ۾ اهڙيپپون اهڙيپپون‬ ‫ڳالهيون پئي سمجهايائين ۽ ڪيائين‪ .‬جيئن ڪو ٻپپاهر وڃ پڻ وارو مپپاڻهو‬ ‫وڃڻ کان اڳي سمجهائي ڪنپپدو آهپپي‪ .‬رات جپپو هميشپپه وانگپپر مپپاني‬ ‫کائي سومهڻيَء جي نماز پڙهي‪ ،‬نائين و ڳي ڌاري وڃپي سپتو‪ .‬اٽ ڪل‬ ‫ساڍي ڏهين و ڳي سپپندس اک کلپپي‪ ،‬کنگهپپه جپپي شپڪايت ڪيپپائين ۽‬ ‫ساهه کڻڻ ۾ تڪليپف محسپوس ٿيپس‪ .‬ٿپوري ئي وقپت ۾ کنگهپه تمپام‬

‫گهڻي ٿيڻ لڳي‪ ،‬تنهن سبب سندس زال پنهنجن عزيپپزن کپپي گهرايپپو‪.‬‬ ‫مرزا منوچهر بيگ‪ ،‬مرزا سڊني بيپپگ ۽ ٻيپپا ه ڪدم اچپپي وٽپپس گ پڏ ٿيپپا‪.‬‬ ‫ٿوري وقت ۾ کنگهه بند ٿي ويئي ۽ رڳو ساهه تمام مشڪلت سان ٿي‬ ‫کنيائين‪ .‬انهيپَء بعپپد بپپس ه ڪڙو دفعپپو وڏي آواز سپپان اللپپه چيپپائين ۽‬ ‫سندس روح خاڪي پڃري مان آزاد ٿپپي ا ُڏامپپي ويپپو‪ .‬انپپا للپپه وانپپا اليپہ‬ ‫راجعون‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 10:54 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫سيٺ عبدالله هارون‬

‫سيٺ عبدالله هارون‬ ‫)واپاري‪ ،‬سماجي ورڪر ۽ سياستدان(‬ ‫هڪڙو ٻار شام جو سيڌو سامان وٺي جڏهن گهر پهتو‪ ،‬تپپه پنهنجپپي مپپاُء‬ ‫کي حساب ڏيندي ڏٺائين ته هڪ پائي گهٽ هئي‪ ،‬هن چيو‪” :‬امان! مون‬ ‫سموريون پايون ڳڻي کيسپپي ۾ رکيپپون هيپپون‪ ،‬الئي ڪيئن هپڪ پپپائي‬ ‫ڪ ٿي ِڪري پيئي؟“ هن ور ور ڏئي ٿي کيسي ۾ آڱريون ُ‬ ‫گهمايون ۽ ماُء‬ ‫جي آڏو پشيمان پئي ٿيو‪ .‬ماُء کيس چيو‪ :‬ته ”پٽ! هاڻ سپپاڳئي رسپپتي‬ ‫سان پائي ڳوليندو وڃ! تو ضرور ڪٿي اها ڪيرائي وڌي هوندي‪“.‬‬ ‫ننڍڙو ٻار ويچارو ٿي ماُء کي جواب ڏنو‪” :‬امان! هاڻ تپپه سپپج لهپپي ويپپو‬ ‫آهي ۽ رستي تي اوندهه ٿي وئي هوندي‪“.‬‬ ‫ماُء چيو‪” :‬تون هيُء ڏيئو کڻ ۽ رستي تي ڪيرايل پائي ڳولي اچ‪“.‬‬ ‫ٻار ڏيئو کڻي پائي ڳوليندو ويو‪ ،‬پر کيس پائي نه ملي ۽ هو نا اميد ٿپپي‬ ‫واپس وريو‪ .‬آخرڪار تمام اداس ٿي گهر جي ڪنڊ ۾ اچي ويهي رهيو‪.‬‬ ‫ماُء ٻار کي اداس ڏسي چيو‪” :‬ڇو ماٺ ڪيو ويٺو آهين ٻچا؟“‬ ‫سڏڪندي وراڻيو؛ ”مپپون کپپان غلطپپي ٿپپي وئي ۽ پپپائي الئي ڪٿپپي‬ ‫ٻار ُ‬ ‫ڪيرائي وڌم!؟“‬ ‫ماُء چيو‪” :‬پائي وڃائڻ جو خير آهپپي‪ ،‬مپپون تپپو کپپي ڏيئو ُان ڪري ڏنپپو‪،‬‬ ‫جيئن تو کي هڪ هڪ پائيَء جي اهميت جو احساس ٿئي‪“.‬‬ ‫ڇا توهان کي خبر آهي‪ :‬اها ماُء ۽ سندس ٻالڪ ڪير هئا؟ اسان توهپپان‬ ‫کي ٻڌايون ته اهو ٻار اڳتي هلي سنڌ جي سيٺ عبپپداللھ هپپارون ميم پڻ‬ ‫جي نالي سان مشهور ٿيو ۽ اهپپا عپپورت سپپندن والپپده ”حنيفپپه ٻپپائي“‬ ‫هئي‪ .‬سيٺ عبدالله هارون جا وڏا اصل ڪڇ جي پاسي جا رهپپاڪو هئا‪.‬‬

‫گهر ۾ ڪڇي ٻولي ڳالهائيندا هئا‪ ،‬جا سنڌي ٻوليَء جپپي ڄپڻ جپپاڙي ڀيپڻ‬ ‫آهي‪ .‬ڪڇ ڪنهپپن زمپپاني ۾ سپپائو ۽ سپپتابو علئقپپو هپپو‪ .‬اتپپي ڪيپپترا ئي‬ ‫درياَء‪ ،‬مثال طور‪ :‬هاڪڙو‪ ،‬سرسوتي ۽ چتانگ وهندا هئا‪ .‬ڪڇ تي گه ڻو‬ ‫ڪري سنڌي بادشاهن سمن جي حڪمراني رهپپي‪ .‬ان کپان پپوِء سپمن‬ ‫جي هڪ شاخ‪ ،‬جاڙيجن جون به اتي شهري رياستيون رهيون‪ .‬مختلپپف‬ ‫سببن جي ڪري‪ ،‬ڪڇ جا ماڻهو لڏي پلڻي سنڌ‪ ،‬خاص طرح ڏکڻ سپپنڌ‪:‬‬ ‫بدين‪ ،‬تلهار‪ ،‬ٺٽي ۽ ڪراچي ۾ وسپپي پيپپا آهپپن‪ .‬جيئن تپپه ڪڇ جپپا گه ڻا‬ ‫ماڻهو واپاري رهيا آهن‪ ،‬ان ڪري عبپدالله جپو پيپُء هپارون بپه واپپار‬ ‫ڪندو هو‪.‬‬ ‫هارون چار شاديون ڪيون هيون‪ .‬انهن مان عبدالله جي والده ”حنيفپپه‬ ‫ٻائي“ جپو نمپبر چوٿپپون هپپو‪ .‬جڏهپن عبپپدالله چئن سپالن جپپو ٿيپو‪ ،‬تپپه‬ ‫سندس والد هارون ڀائيَء جو انتقال ٿيو‪ .‬سندس خاندان لِء اهپپي ڏکيپپا‬ ‫ڏينهن هئا‪ ،‬پر پوِء به ڇهن سالن جي عمر ۾ عبدالله اسڪول وڃڻ لڳو‪.‬‬ ‫هڪ ڏينهن اسڪول مان واپس وريو‪ ،‬ته سپپندس والپپده کيپپس ه پڪ وڏو‬ ‫ٿالهه ڏنو‪ ،‬جنهن ۾ ٻارن جا رانديڪا‪ ،‬رومال‪ ،‬جوراب‪ ،‬ڦڻيون‪ ،‬جپپوتن جپپا‬ ‫تسما وغيره رکيل هئا‪ .‬ماُء کيس چيو ته؛ ”شهر ۾ وڃپپي هي پُء سپپامان‬ ‫وڪرو ڪر‪ “.‬ان وقپپت جيئن عبپپدالله گجراتپپي اسپڪول ۾ پڙهنپپدو هپپو‪،‬‬ ‫تنهنڪري وڪري جو سامان ڏسي حيران ٿي ويپپو‪ .‬مٿپپان وري سپپندس‬ ‫نانيَء کيس چيو ته‪” ،‬تنهنجو والد زنده ڪونهي‪ .‬هاڻي تو کي پنهنجپپي‬ ‫گهر لِء ڪم ڪار ڪرڻو پوندو‪“.‬‬ ‫اهڙيَء طرح هو شهر ۾ ٻارن جي رانديڪن وارو سپپامان و ڪرو ڪري‬ ‫رهيو هو‪ ،‬ته اوچتو هن جا اسڪولي دوست کيس ملي ويا‪ ،‬جپپن کيپپس‬ ‫چيو ته؛ ”اسپپان تپپه تپپوکي رانپپد لِء ڳوليپپو پئي پپپر تپپون هپپتي سپپامان‬ ‫وڪڻي رهيو آهين!؟“ هن وراڻيو ته‪” :‬هاڻ آٌء تجارت ڪندس ۽ ماءُ جپپو‬ ‫هٿ ونڊائيندس‪ “.‬سندس جواب تي دوسپپت کليپپا‪ .‬عبپپدالله ۽ تجپپارت!‬ ‫هڪ دوست کيس چرچي ۾ چيو ته؛ ”هپپاڻ تپپون سپپيٺ عبپپدالله آهيپپن!“‬ ‫قدرت خدا جي جنهن ننڍي ٻار کي دوستن ٽوڪ وچان ”سيٺ عبپپدالله“‬ ‫ڪوٺيو هو‪ ،‬سو واقعي وڏو ٿي سنڌ ۾ سيٺ بڻيو‪.‬‬ ‫شروعات ۾ هو پنهنجي ڀيڻيوئي سيٺ صالح محمد وٽ چئن رپيپپن جپپي‬ ‫ماهوار پگهار تي ملزم ٿي رهيو‪ .‬مهيني جي پهرين تاريپپخ تپپي پنهنجپپي‬ ‫ماُء کي چار رپيا پگهار جا آڻي ڏيندو هو ۽ موٽ ۾ سندس ماءُ خرچيپپَء‬ ‫لِء ٻه رپيا ڏيندي هئس‪ .‬پر ان خرچيَء جو به پپپائي پپپائيَء جپپو حسپپاب‬

‫کانئس وٺندي هئي‪ .‬ننڍڙيَء وهيَء ۾ هو پهريائين فوٽ پاٿ تي ٻارن جا‬ ‫رانديڪا وڪڻندو هو‪ ،‬بعد ۾ سيٺ صالح محمد جي دڪان تي ڪم ڪري‬ ‫واپار جو تجربو حاصل ڪيائين‪ .‬سيٺ صالح محمپپد سپپندس ڀي پڻ زليخپپا‬ ‫جو مڙس هو‪.‬‬ ‫سيٺ عبدالله زندگيَء ۾ ُڪل ٽي شاديون ڪيون هيون‪ .‬پهريپپن پنپپدرهن‬ ‫سال جي عمر ۾‪ ،‬جيڪا گهڻو وقپپت هلپپي نپپه سپپگهي‪ .‬سپپندس پهريپپن‬ ‫گهرواريَء سان رشپپتو ختپپم ٿيپڻ بعپپد هپپن جپپي اداسپپيَء کپپي ڏسپپندي‬ ‫سندس والده حنيفه ٻائي‪ ،‬سن ‪1889‬ع ۾ پپپاڻ سپپان گ پڏ حپپج تپپي وٺپپي‬ ‫وئي‪ ،‬جتان موٽڻ کان پوِء هو روحاني طور مضبوط ٿپپي ويپپو ۽ پنهنجپپي‬ ‫مامي سان گڏ ان جي جنس جو واپار ڪرڻ لڳو‪ .‬هڪ ڀيرو هپپو پنهنجپپي‬ ‫مامي سان گڏ ا ُڙيسا ويو هو‪ ،‬جتي هن بليئرڊ رانپپد ۾ دلچسپپپي ورتپپي ۽‬ ‫ان ۾ ڀ َ ُڙ ٿي ويو‪ .‬انهيَء راند کيس اڳتي هلي سماجي ۽ قومي خپپدمتن‬ ‫واري ڪم ۾ دلچسپي وٺڻ جو موقعو فراهم ڪيپپو‪ .‬ڪجهپپه عرصپپي بعپپد‬ ‫سندس والده هڪ ڀيرو ٻيهپپر سپپندس شپپادي پنهنجپپي ڀپپاڻيجي ”رابعپپه‬ ‫ٻائي“ سان ڪرائي‪ ،‬جيڪا گهڻو وقپپت بيمپپار گذارينپپدي هئي‪ .‬هپپن زال‬ ‫سک ۽ دلي سڪون نه مليو‪ .‬اها شادي به ختپپم ٿپپي وئي‪.‬‬ ‫مان به کيس ُ‬ ‫بعد ۾ جڏهن هو مشهور سماجي‪ ،‬سياسي ۽ ڪاروباري ماڻهو بڻيپپو‪ ،‬تپه‬ ‫هپپن هندسپپتان مپپان ”حپپاجي خپپان“ نپپالي ه پڪ شپپهريَء جپپي نيپپاڻي‬ ‫”نصرت“ سپپان شپپادي ڪئي‪ .‬ان وقپپت سپپندس عمپپر ‪ 40‬سپپال هئي‪.‬‬ ‫سندس اها گهر واري‪ ،‬سپپماجي ۽ قپپومي خپپدمت ۾ سپپندس سپپاٿياڻي‬ ‫بڻي ۽ ليڊي نصرت عبدالله هارون جي نالي سپپان مشپپهور ٿپپي‪ .‬بيگپپم‬ ‫نصرت مان کيس ‪ 9‬ٻار پيدا ٿيا هئا‪ ،‬جن ۾ چار نيپپاڻيون ۽ پنپپج پپپٽ هئا‪.‬‬ ‫انهن سمورن ٻارن جي ٻنهي ڄ ڻن سپپٺي تربيپپت ڪئي ۽ اعل پ ٰي تعليپپم‬ ‫ڏيارائون‪.‬‬ ‫سيٺ عبدالله هارون جي تربيت سپپندس والپپده ڪئي‪ ،‬جي ڪا هنرمنپپد‪،‬‬ ‫سمجهدار ۽ ڪاروباري ذهن رکنپدڙ عپورت هئي‪ .‬هپپن جپپي والپپده جپي‬ ‫تربيت عبپپدالله کپپي ايمانپپدار‪ ،‬بهپپادر ۽ دليپپر ب ڻايو‪ .‬عبپپدالله هپڪ ڀيپپرو‬ ‫پنهنجي دڪان تي ويٺو هو ته هڪ فلحي تنظيپپم کپپانئس چنپپدو گهريپپو‪،‬‬ ‫هن دڪان جي پيٽيَء ۾ پيل پنج سو رپيا ڪڍي کين ڏيئي ڇڏيا ۽ پپپوءِ ڊنپپو‬ ‫ته کيس ماُء جا دڙڪا ملندا‪ .‬پر جڏهپپن هپپن پنهنجپپي مپپاُء سپپان ڳالهه‬ ‫ڪئي‪ ،‬ته ماُء کيس چيو ته‪” :‬عبدالله! تنهنجي نيت کي ڏسپپجي ٿپپو‪ ،‬تپپه‬ ‫انهن ‪ 500‬رپين جي بدلي تو کي ‪ 25000‬رپيپپا ملنپپدا‪ “.‬انهي پَء ڳالهه‬

‫کان پوءِ کيس اوچتپپو کنپڊ کپائينپپدڙ واپپپارين پپپاران هپڪ وڏو آرڊر مليپپو‪،‬‬ ‫جنهن لِء هن حساب ڪيو ته کيس ‪) 25000‬پنجپپويهه هپپزار( رپيپپا نفپپع‬ ‫ٿيو‪ .‬اهو واقعو هن پنهنجي ماُء کي اچپپي ٻڌايپپو‪ .‬هپپاڻ هپپو ويپپتر پنهنجپپي‬ ‫والده تي اعتماد ڪرڻ لڳو‪ .‬هو غريبن جو هڏ ڏوکي هو ۽ هاڻ شهر جي‬ ‫چڱاين وارن ڪمن ۾ وڌ کان وڌ حصو وٺڻ لڳو‪ .‬هن پنهنجپپي واپپپار کپپي‬ ‫جاوا )انڊونيشيا( کان وٺي سڄي هندسپپتان ۾ پکي پڙي ڇڏيپپو‪ .‬هپپن ڪئنيڊا‬ ‫مان مشينري گهرائي بهار )هندسپپتان( ۾ کن پڊ جپپو ڪارخپپانو ل ڳايو‪ .‬ان‬ ‫ريپپت هپپو سپپڄي ننڍي کنڊن ۾ کنپڊ جپپي واپپپار جپپو شهنشپپاهه )‪Sugar‬‬ ‫‪ (King‬طور مشهور ٿي ويو‪.‬‬ ‫سيٺ عبدالله هارون ڪانگريس ۾ هونپپدي عپپدم تعپپاون واري تحريپڪ )‬ ‫‪ (Non Co-operation Movement‬۾ حصو ورتو‪ .‬هو سنڌ خلفت‬ ‫ڪاميٽيَء جو پنجن سالن تائين صدر ٿپپي رهيپپو‪ .‬سپپن ‪1920‬ع ۾ اخبپپار‬ ‫”الوحيد“ جاري ڪيائين‪ ،‬جنهن ‪ 25‬سالن تپپائين سپپنڌ جپپي مسپپلمانن ۾‬ ‫قومي بيداري پيدا ڪئي‪ .‬سن ‪1923‬ع ۾ هن بمبئي قپپانون سپپاز اداري‬ ‫جي چپپونڊ ۾ حصپپو ورتپپو ۽ ڪاميپپاب ٿيپپو‪ .‬سپپن ‪1925‬ع ۾ علپپي ڳڙهپپه‬ ‫مسپپلم ڪانفرنس ۾ سپپنڌ جپپي بمپپبئيَء کپپان عليحپپدگيَء جپپي ڳالهه‬ ‫ڪيائين‪.‬‬ ‫سن ‪1930‬ع ۾ کيس برطانيا حڪومت پاران هندستان جي واپارين جپو‬ ‫نمائندو مقرر ڪري )اوٽاوا( ڪئنيڊا ۾ ”امپيريپپل اڪنپپامڪ ڪانفرنس“ ۾‬ ‫موڪليو ويو‪ .‬سپپن ‪1938‬ع ۾ هپپن سپپنڌ جپپي صپپوبائي مسپپلم ليپپگ جپپو‬ ‫اجلس سڏايو‪ ،‬جنهن جي صدارت قائداعظم محمپپد علپپي جنپپاح ڪئي‪.‬‬ ‫‪ -9‬آڪٽوبر ‪1939‬ع ۾ هن استقباليه خطبي ۾ هندسپپتان جپپي مسپپلمانن‬ ‫جي الڳ تشخص ۽ الڳ رياست جي گهر ڪئي‪.‬‬ ‫جڏهن مولنا محمد علي جوهر ۽ مولنا شوڪت عليَء تي ڪراچي جي‬ ‫خالقڏني هال ۾ بغاوت جو ڪيس هليپپو‪ ،‬تپپه ”علپپي بپپردان“ جپپي والپپده‬ ‫”بي امان“ جڏهن به ڪراچيَء ۾ پنهنجي پٽن سان ملڻ اينپپدي هئي‪ ،‬تپپه‬ ‫رهندي عبدالله هارون جي گهپپر ۾ هئي‪ .‬ان ريپپت سپپندس سپپڄو گهپپر‪،‬‬ ‫ننڍي کنڊ جي آزاديَء جي متوالن جي سياست جو مر ڪز بڻجپپي ويپپو‪.‬‬ ‫هن خاص طور سنڌ جي بمبئيَء کان عليحدگيَء ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫سيٺ عبدالله هارون سڄي سنڌ جي حاجين لِء ڪراچي ۾ مسپپافرخانو‬ ‫ٺهرايو‪ .‬ڪيترا ئي اس پڪول پنهنجپپي گهپپرواري نصپپرت ۽ پنهنجپپي نپپالي‬ ‫سپپان قپپائم ڪيپپا‪ .‬سپپندن نپپالي پٺيپپان برپپپا ٿيپپل اهپپي اسپڪول‪ ،‬اڄ بپپه‬

‫ڪراچيَء ۾ قائم آهن‪ .‬انهن ۾ لياريَء جو مدرسو اڄ بپپه علمپپي خپپدمت‬ ‫ڪري رهيو آهپپي‪ .‬انهيپَء مدرسپپي جپپي سپپار سپپنڀار سپپندس نيپپاڻيون‬ ‫ڪيپپتري عرصپپي تپپائين ڪنپپديون رهيپپون‪ .‬عبپپدالله هپپارون‪ ،‬ڪراچپپي‬ ‫ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو ميمبر به رهيپپو‪ .‬شپپروعاتي دور ۾ هپپو آل انڊيپپا‬ ‫ڪانگريس جو ميمبر هو‪ ،‬پر بعد ۾ هن پنهنجو سڄو ڌيان مسلم ليگ تي‬ ‫ڏنو‪ .‬پاڻ پاڪستان جي بپپانين ۾ بپپه شپپمار ٿئي ٿپپو‪ .‬هپپن پاڪسپپتان جپپي‬ ‫تحريڪ ۾ سرگرميَء سان بهرو ورتو ۽ مسلم ليپگ جپي مپالي مپدد بپه‬ ‫ڪندو رهيو‪ .‬هو پاڪستان ٺهڻ کان ٻه سپپال اڳ ‪1945‬ع ۾ گپپذاري ويپپو‪.‬‬ ‫سندس آخري آرامگاهه‪ ،‬ليپپاريَء ۾ سپپندس قپپائم ڪيپپل مدرسپپي جپپي‬ ‫ا َڳنڌ ۾ اڄ به موجود آهي‪.‬‬ ‫ٻارو! ڏسو ماُء جي خدمت ۽ ُان جي نپپتيجي ۾ مليپپل دعپپائن سپپان ه پڪ‬ ‫يتيم ٻار ايتري ترقي ڪئي‪ ،‬جو هو ننڍي کنڊ جو وڏو واپاري بڻجي ويو ۽‬ ‫الله جي ٻاجهه ۽ ماُء جي دعا سان هن سماجي خدمت ۽ سياست ۾ به‬ ‫نالو ڪمايو‪ .‬صپپنعت ڪار ۽ واپپپاري ڪرت ۾ مشپپغول رهنپپدي بپپه ه ِپپن‬ ‫پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن جي وڏي خدمت ڪئي هئي‪ .‬سپپيٺ صپپاحب جپپي‬ ‫زندگيءَ تي نظر وجهندي سبق ملي ٿو ته جيڪو به ماڻهو پنهنجي وڏن‬ ‫جو چيو مڃيندو ۽ الله جي بندن جي خدمت ڪنپپدو تپپه اللپپه سپپائين ُان‬ ‫شخص کي ڪيل خدمت ۽ نوڙت جو اجورو ضرور ڏيندو‬

‫مير معصوم بکري )‪1528‬ع – ‪1606‬ع(‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫مشهور مپپؤرخ ”اميپپن المپپالڪ“ نپپواب ميپپر محمپپد معصپپوم ولپپد سپپيد‬ ‫صفائي بکري‪ ،‬سومر ‪ 7‬رمضان المبارڪ ‪ 944‬هه مطپپابق ‪ 7‬فيپپبروري‬ ‫‪ 1528‬تي بکر ۾ تولد ٿيو‪ .‬سندس سلسله نسب امام موس ٰي ڪاظم‬ ‫ع‬ ‫رضه سان وڃي ملي ٿو‪ .‬سندس مؤرث اعل ٰي ”ترمذ“ جا رهاڪو هئا‪،‬‬ ‫جتان سندس وڏو ڏاڏو بابا حسن ابدال )وفات ‪165‬هپپه(‪ ،‬ڪافي وقپپت‬ ‫قنڌار جي شهر ”اشڪلچه“ ۾ مقيم هو‪ ،‬جتي مشهور اولياُء سيد حسين‬ ‫بن زنجيريا بن رضا رح جي درگاه جو متپپولي هپپو‪ .‬انهيپَء ڦريپءَ مپپان‬ ‫يارهين واسطي سان سيد صفائي وقت جو وڏو عالم‪ ،‬فاضپپل‪ ،‬سپپخي‪،‬‬ ‫ب ڪرامت ۽ شرافت جو مجسمو هو‪ .‬غالبپا ً ‪ 928‬هپه‬ ‫بلند اخلق‪ ،‬صاح ِ‬ ‫)‪1521‬ع( ڌاري سلطان محمود خان جي خاص دعوت تي بکپپر ۾ آيپپو‪،‬‬ ‫جتي ”شيخ السلم“ جي عهدي تي سپپرفراز رهيپپو‪ .‬ٿپپورن ڏينهپپن بعپپد‬

‫کاٻڙوٽ )سيوهڻ( جي سيدن مان شادي ڪيائين؛ جنهن مان کيس ٽپپي‬ ‫پٽ ڄاوا هئا‪ .‬زندگيَء جو باقي وقت نهايت اسپپتقلل‪ ،‬عپپزت ۽ احپپترام‬ ‫سان پورو ڪيپپائين – ‪ 2‬ذوالقعپپد ‪991‬هپپه )‪1582‬ع( تپپي مٽي پَء پنپپوڙو‬ ‫ٿيس؛ ۽ سکر ۾‪ ،‬مير معصوم جي قبرستان ۾ ڇٽي هيٺپپان آرامپپي آهپپي‪.‬‬ ‫فارسي زبانن ۾ شعر تپپي طبپپع آزمپپائي ڪئي هئائيپپن‪ .‬ميپپر ابوالقاسپپم‬ ‫)وفات ‪991‬هپپه(‪ ،‬سپپيد محمپد فاضپپل )وفپپات ‪997‬هپپه( ۽ ميپپر محمپپد‬ ‫معصوم نالي پونير پڌرا ڪيائين‪.‬‬ ‫مير معصوم ننڍپڻ کان ئي ذڪي هو؛ جنهن ڪري ستن سالن جي عمپپر‬ ‫۾ پنهنجي والد بزرگوار وٽان ابتدائي علم جا مرحل طيَء ڪيا‪ .‬صرف و‬ ‫نحو‪ ،‬نظم ۽ نثر جي سکيا مل محمد ڪنگريَء واري وٽان روتائين‪ .‬پوءِ‬ ‫قاضي الهڏنو سيوهاڻي جون خدمتون حاصپپل ڪنپپدي‪ ،‬فپپارغ التحصپپيل‬ ‫ٿيو‪ .‬آخر گجرات مان مخدوم حميد درٻيلئيَء وٽان مشڪوات شپپريف‪،‬‬ ‫حديث ۽ ڪجهه ٻيا به ڪتاب ورجائي‪ ،‬وڏيَء ڄاڻ جو مالڪ بڻيو‪.‬‬ ‫پاڻ پنهنجي ذاتي صلحيتن‪ ،‬بهادريَء جي ڪارنامن توڙي علمي فضيلت‬ ‫کان ‪984‬هه )‪1576‬ع( ۾ اڪبر بادشپپاه جپپي شپپاهي اعتبپپار ۽ اعتمپپاد ۾‬ ‫اضافو امتيپپاز حاصپپل ڪيپپائين‪ .‬ملزمپپت دوران ‪1003‬هپپه )‪1594‬ع( ۾‬ ‫کيس ”ٻه سؤ پنجاهي“ جو رتبو به مليو هو‪ .‬ٽن سالن )‪1004‬هپپه کپپان‬ ‫‪1007‬هه( تائين قنڌار ۾ رهيو‪ ،‬جتي بکپپر مپپان خوشپپنوس ۽ قابپپل مپپان‬ ‫سنگتراش گهرائي‪” ،‬بابر بادشاه جي هال“ تي لکيل ڪتبي ۾ همايون ۽‬ ‫اڪبر بادشاه جي نالن جو اضافو ڪرايائين‪ .‬اڪبر جپپي سپپلطنت ۾ آيپپل‬ ‫ملڪن جو پڻ اندراج ڪرايپپائين‪ .‬اهڙي پَء طپپرح فتوحپپات ا ڪبر‪ ،‬نپپاگور‪،‬‬ ‫اسير ڳڙهه‪ ،‬دکن‪ ،‬نيل ڪنٺه محل‪ ،‬مهيشور ۽ فتحپور سڪري وغيره ۾‬ ‫به ڪافي ڪتبا تاريخي مادن سان لکي محفپپوظ ڪرايپپائين‪ .‬دکپپن جپپي‬ ‫فتح بعد ايران ۾ سفير مقرر ٿيپپو‪ ،‬جتپپان ‪1013‬هپپه )‪1604‬ع( ۾ واپپپس‬ ‫آگپپري پهتپپو‪ .‬سپپتت ئي کيپپس ”ميپپن المل پڪ“ لقپپب ڏيئي ‪ 17‬رمضپپان‬ ‫المبارڪ ‪1014‬هه )‪1606‬ع( ۾ بکر امپپاڻيو ويپپو‪ ،‬جپتي ٻپن مهينپن جپي‬ ‫لڳاتار بيماريَء بعد‪ 70 ،‬ورهين جي ڄمار ۾ سپپندس وفپپات ‪ 6‬ذوالحپپج‬ ‫‪1014‬هپپه مطپپابق ‪ 4‬اپريپپل ‪1606‬ع تپپي ٿپپي‪ .‬کيپپس سپپندس َابپپاڻي‬ ‫قربستان )سکر( ۾‪ ،‬والد جي وٽ ۾ آرامي ڪيو ويو‪.‬‬ ‫مير صاحب ڪافي يادگار قائم ڪيا‪ ،‬جن مپپان ”ڇٽپپي“ )والپپد جپپي قپپبر‬ ‫مٿپپان ‪1001‬هپپه(‪” ،‬منپپارو“ )خانپپداني قبرسپپتان سپپکر ۾ ‪1002‬هپپه‬ ‫”قبررون“ )والد‪ ،‬ڀاُء‪ ،‬والده ۽ ٻين عزيز و اقارب جي قبرن مٿان ا ُ ڪر‬

‫وغيره( – مثالي آهن‪ .‬پاڻ نهايت بلند اخلق‪ ،‬خدا ترس‪ ،‬پرهيزگار‪ ،‬علپپم‬ ‫دوست‪ ،‬فقير منپپش‪ ،‬دوريپپش صپپفت ۽ چ ڱن ۾ چونڊيپپل شپپخص هپپو‪.‬‬ ‫سندس زندگيَء جو وڏو حصو سير سپپفر ۾ گپپذريو‪ .‬البتپپه واءُ واچپپوڙي‬ ‫جيان چند سان بکر ۾ رهڻ جپپو موقعپپو بپپه مليپپس‪ .‬ميپپر بپپزرگ )وفپپات‬ ‫‪1044‬هه = ‪1634‬ع( نالي سندس پٽ هوس‪ ،‬جيڪو پڻ سندس جيپپان‬ ‫ناليرو بزرگ ٿي گذريو آهي‪.‬‬ ‫مير صاحب جتي قومي ۽ سياسي مصپپروفيتن ۾ محپپو زنپپدگي گپپذاري‪،‬‬ ‫اتي علم ادب کي به هٿان نه ڇڏيو‪ .‬سپپندس قلپپم مپپان نڪتپپل ڪتپپاب ‪:‬‬ ‫تاريخ ذوق ۽ طبقات اڪبري‪ ،‬تپپاريخي سپپنڌ‪ ،‬پنپپج گنپپج‪ ،‬دووايپپن‪ ،‬ديپپوان‬ ‫رباعيات‪ ،‬ذخيرة الخوانين‪ ،‬طب يا مفردات نامي‪ ،‬ساقي نامه ۽ معمپپه‬ ‫بي بها تحفو آهن‪ .‬هي معصوم طبيعت جو مالڪ‪ ،‬زماني سارو انسپپان‪،‬‬ ‫اسرار حقيقت جو رازدار‪ ،‬عارف ۽ ڪامل هپپو‪ .‬ظپپاهري علپپم ۽ ايپپتري‬ ‫قدر ته يڪتا ۽ بلند مقپپام پئي رکيپپائين‪ ،‬جپپو وڏا وڏا فاضپپل بپپه سپپندس‬ ‫سامهون سخن جي طاقت رکي نه سگهندا هئا‪ .‬ٻه ”ديوان“ به موجود‬ ‫اٿس‪ .‬سندس قريبي رشتيدار‪ ،‬آخوند محمد اسحاق بکپپري همپپدرس ۽‬ ‫سهيوگي هوس‪ .‬ڪافي سندس مداح هئا‪.‬‬

‫حوال‬ ‫)‪ – (1‬هي لقب مغل بادشاه جهانگير سندس قپومي علمپي خپدمتن عيپوض کيپس‬ ‫ڏيئي‪ ،‬بکر جو جج بڻايو هو‪] .‬تاريخ معصومي )سنڌي ترجمپپو(‪ ،‬مخپپدوم اميپپر احمپپد‪،‬‬ ‫سنڌي ادبي بورڊ‪1953 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[20‬‬ ‫)‪ –(2‬مير معصوم بن سيد صفائي بن سيد شير مرتض ٰي بپپن سپپيد علپپي بپپن سپپيد‬ ‫امام الدين بن سيد مير بزرگ بن سيد مير شاه بن سيد حسين شير قلندر بن سپپيد‬ ‫عينالدين بن سيد شمس الدين بن سيد علُء الدين بن سيد محمد بن احمد بن سيد‬ ‫هارون بن سيد امام مو ٰي ڪاظم رضه ]ميپپر محمپپد معصپپوم بکپپري – سپپيد حسپپام‬ ‫الدين راشدي‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪1979 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[22‬‬ ‫)‪” – (3‬ترمذ“‪ ،‬آمود درياهه جي اترين ڪناري تي‪ ،‬سرخان واه جي منڍ ۾ هڪ شپپهر‬ ‫آهي‪ .‬سرڪاري طرح هن شهر جو نپپالو ”ترمپپذ“ )‪ (Termez‬آهپپي ]دائرة المعپپارف‬ ‫اسلميه )اردو(‪ ،‬دانشگام پنجاب جلد ‪ ،6‬ص ‪.[384‬‬ ‫)‪” – (1‬بکر“‪ ،‬سکر لڳ ستن واهن جي وچ تي هڪ ٽڪريَء مٿان قلعي جي صپورت‬ ‫۾ اڏيل آهي‪ .‬سندس ڏاکڻي پاسي روهڙي پَء جپپو شپپهر ٻڌل آهپپي؛ ۽ ٻئي طپپرف کپپان‬ ‫درياه جي وڪڙ وٽ‪ ،‬ٽڪريَء تي ننڍو ڪوٽ جڙيل آهي؛ جنهن ۾ ”آستان“ اڏيل آهپپي‪.‬‬ ‫مير ابوالقاسم ”نمڪين“‪” ،‬صفه صفا“ نالي منجهس هڪ ڪشادو ٿلهپپو ٺهرايپپو هپپو‪،‬‬ ‫جتي چانڊوڪي راتيپپن ۾ علمپپي ڪچهريپپون لڳنپپديون هيپپون‪ .‬اتپپي آيلپپن جپپي خپپاطر‬ ‫تواضپپع‪ ،‬ڳوٺ ”بپپدره“ مپپان گهرايپپل سپپوادي گپپذرن سپپان ڪئي وينپپدي هئي ميپپر‬

‫ابوالقاسم ۽ سندس خاندان جون ڪافي مزارون موجود آهن‪ .‬قلعي کان سڏ ڏنڌ تپي‬ ‫اولهين ٽڪريَء مٿان کجين جي گهيري ۾ گنبپذ ٺهيپل آهپي؛ جنهپن کپي ”سپاڌ ٻيلپو“‬ ‫سڏجي ٿو‪ .‬گنبذ جي سامهون جهازنيا مسجد پڻ جڙيل آهي‪ .‬عيد جي خوشين ۾ سکر‬ ‫توڙي بکر جا ماڻهو گهڻي تعپپداد ۾ هپپتي پهچپپي لطپپف انپپدوز ٿينپپدا آهپپن‪ .‬بکپپر‪ ،‬اٺپپن‬ ‫پرڳڻن )اروڊ‪ ،‬ٽاڪرو‪ ،‬جتپپوئي‪ ،‬چان ڊڪا‪ ،‬درٻيلپپو‪ ،‬ڪاڪڙي‪ ،‬لڌو گپپاگن ۽ مپپاٿيلو( تپپي‬ ‫ڦهليل هو‪ .‬ارغونن‪ ،‬ترخانن ۽ مغلن جي منجهس گادي رهي آهي‪ .‬ابڙا بڪيجا؛ پنهور‪،‬‬ ‫ڌريجا‪ ،‬سانگي سيد‪ ،‬شيخ‪ ،‬مهپپر ۽ ميمپڻ گهڻڪڪا آبپپاد هئا‪ .‬ارغپپونن جپپي صپپاحبيَء جپپو‬ ‫مشپپهور شپپاعر‪ ،‬قاضپپي قاضپپن )‪1484‬ع – ‪1551‬ع( بپپه هپپتي ملزمپپت ڪئي آهپپي‬ ‫]تاريخ مظهپپر شپپاهجهاني – يوسپپف ميپپرڪ بپپن ميپپر ابوالقاسپپم ”نمڪيپپن“ )سپپنڌي‬ ‫ترجمو(‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ‪1979 ،‬ع‪ ،‬ص ‪.[121 – 110‬‬ ‫)‪ – (1‬سندس خانداني لقب”نظام الدين هو‪ .‬مگر هندستان رواج موجب نالي جپپي‬ ‫آڏو ”مير“ جو اضافو آندائين‪.‬‬ ‫)‪” – (2‬ڪنگري“‪ ،‬پير ڳوٺ جو پراڻو نالو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (3‬قاضي الهڏتو سيوهاڻيَء‪ ،‬مخدوم بلل باغباني رح )‪1451‬ع – ‪1522‬ع( وٽان‬ ‫به درس ورتو هو‪ .‬وڏو عالم ۽ ڪامل مدرس هپپو‪ .‬شپپاه حسپپين ارغپپون بپپه وٽپپانئس‬ ‫گوڏو ڀڄي پڙهيو هو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬مپاثرالمرا )تپاليف(‪ ،‬نپواب شپمس الدولپة شپاهنواز خپان‪ ،‬جلپپد ‪ ،3‬ڪلڪتپه‬ ‫‪1891‬ع‪ ،‬ص ‪.327‬‬ ‫)‪ – (2‬سکر شهر جي وچ تپپي ”معصپوم شپپاه جپو منپپارو“‪1003 ،‬هپپه = ‪1594‬ع ۾‬ ‫جڙي راس ٿيو هو‪ .‬پيڙه ۾ پٿر پيل اٿسم ۽ مٿي سپپرون آهپپن‪ .‬منپپاري جپپي تخپپتي ‪84‬‬ ‫فوٽ موڪري آهي ۽ اوچائيَء ۾ ‪ 84‬ڏاڪا ٺهيل آهين‪ .‬سرن جپپي اوسپپاري چيرولي پَء‬ ‫سان ٿيل آهي‪ .‬قطب مينار )دهلي(‪ ،‬غزني مينار )غزني(‪ ،‬منارو جام )افغانسپپتان( ۽‬ ‫مسجد عليَء وارو منارو )اصفهان( وغيره جي اڏاوت جپپو ه پڪ يادگپپار نمونپپو آهپپي‪.‬‬ ‫انگريزن محققن )برٽن‪ ،‬ڪزنس ۽ هيوز( به اڏاوت جي واکاڻ ڪئي آهي‪ .‬تقريبا ً چپپار‬ ‫صديون گذرڻ بعد اڄ به هي سارو ساڳئي ساحت سان نظر اچي رهيو آهي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬سنڌ جي تاريخ جي سلسلي ۾ ”فتح نامه سنڌ“ المعروف ”چچ نامو“ )علي بن‬ ‫حامد ڪوفي ‪612‬هه = ‪1215‬ع( کان پوِء ”تاريخ معصپپومي“ عپپرف “تاريپپخ سپپنڌ“‬ ‫‪1009‬هه )‪1600‬ع( آهي؛ جنهن ۾ سنڌ متعلق مفيپپد ۽ سپينه بپه سپپينه مپواد قلمبنپپد‬ ‫ڪيل آهي‪ .‬حالنڪ ٻنهي ڪتابن جي وچ تي صدين جي وٿي آهي‪ .‬مگر انهيپَء وقفپپي‬ ‫۾ ڪو به ڪتاب ڪونه لکيو ويو‪ .‬حقيقت ۾ سنڌ جي تاريخ تي اهي بنيادي ماخپپذ آهپپن‪.‬‬ ‫سنڌ تي ٽيون ڪتاب ”تحفته الڪرام“ آهي‪ ،‬جيڪو ميپپر عليشپپير ”قپپانع“ ‪1180‬هپپه )‬ ‫‪1766‬ع( ۾ لکيو هو‪.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 5:49 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫نواز علي ”نياز“ جعفري ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫نواز علي ”نياز“ جعفري )‪1892‬ع – ‪1959‬ع(‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫نواز علي ولد محمد آچپپر سپپومرو‪ ،‬ل ڙڪاڻي ۾ ‪ 19‬شپپعبان ‪1310‬هپپه‬ ‫مطابق ‪ 8‬آڪٽوبر ‪1892‬ع تي تولد ٿيو‪ .‬سندس گهراڻي جي اهل بيپپت‬ ‫سڳورن سپپان حپپد درجپپي جپپي عقيپپدت هئي؛ انهيپَء ڪري پپپاڻ کپپي‬ ‫”جعفري“ سڏائڻ لڳو‪” .‬نياز“ ابتدائي تعليم لڙڪاڻي مپپان ورتپپي‪ .‬پپپاڻ‬ ‫پينگهي کان ئي علم ادب جون لوليون لهندي‪ ،‬شاعريَء طپپرف شپپوق‬ ‫رکيائين‪.‬‬ ‫سرڪاري ملزمت ۾ رهندي‪1947 ،‬ع ۾ مختيارڪار جي عهدي تان رخصت‬ ‫ورتائين‪ .‬مهراج ليکچند ۽ مولوي عطا محمد عطائيَء جپپي رهپپبريَء هيپپٺ‪،‬‬ ‫طب ۾ طبع آزمائي ڪيائين‪ .‬نئين زندگي‪ ،‬ڳوٺ سڌار ۽ اديب سنڌ ۾ سندس‬ ‫شعر شايع ٿيندو رهيو‪ 21 .‬شوال ‪1380‬هه مطابق ‪ 11‬نومبر ‪1959‬ع تي‬ ‫لڙڪاڻي ۾ وفات ڪيائين‪ .‬سندس دوسپتن جپو حلقپو وسپيع هجپڻ سپبب‪،‬‬ ‫”خپادم“ ل ڙڪاڻوي‪” ،‬دلگيپپر“ دريپپاني‪” ،‬عبپد“ عاقپل‪ ،‬فقيپر غلم سپرور‬ ‫قادري‪ ،‬علي محمد قادري‪ ،‬هدايت علي نجفي ”تارڪ“‪” ،‬نظپامي“ ميمپڻ ۽‬ ‫حافظ ”احسن“ چنه جن سان رهاڻيون رهيون‪.‬‬ ‫سندس مڪمل ”ديوان“ آهي؛ جنهن کي ميمڻ عبدالغفور سنڌي مرتب‬ ‫ڪيپپو آهپپي‪ .‬سپپندس ڪلم ۾ نپپواڻ ۽ فنپپي خپپوبين کپپان علوه صپپنعتي‬ ‫خوبيپپون پپپڻ جهجهپپي انپپداز ۾ نظپپر اينپپديون‪” .‬نپپائين آل سپپنڌ ادبپپي‬ ‫ڪڪڪڪانفرنس“ )‪1948 – 3 – 27‬ع‪ ،‬ميهپپڙ – دادو( ۾ کيپپس ”عمپپدة‬ ‫الشعراُء“ جو خطاب مليو‪” .‬مداح محمدي“‪” ،‬جوهر سپپخن“ ۽ ”تحفئه‬ ‫نياز“ سندس تصنيفون آهن‪.‬‬ ‫نموني طور سندس ننڍپڻ جو هڪ ”خوش آمديپپد گيپپت“ )‪Welcome‬‬ ‫‪ (Song‬هيٺ ڏجي ٿو‪-:‬‬ ‫ڀلي ڪري آيؤ سڀئي مرد خاص و عام‪،‬‬ ‫واجب هي آهي جو ڪريون اوهان سندو سلم‪،‬‬ ‫وئي آر ويري هيپي ٽو سي ِايچ ائنڊ ايوري ون‬

‫)‪(We are very happy to See each & every one‬‬ ‫هر کس که آمدست بود خوش و نيڪ نام‪.‬‬ ‫جس ني اڻها کي رنج غريبون کو کيا شاد‪،‬‬ ‫ُانھان ڪون ڪريندا هي هر ڪو ئي صبح و شام سلم‪.‬‬ ‫فاذکروني اذکرکم قال کبريا‪،‬‬ ‫جيڪو ڪري پيار‪ ،‬اسين انهيَء جا غلم‪.‬‬

‫حوال‬ ‫)‪ – (1‬نواز علي ”نياز“ جعفريَء جي شاعري – ميمڻ عبدالغفور سنڌي ] ايم – فل )‬ ‫‪ (M.Phil‬سنڌيَء لِء سنڌ يونيورسپپٽيَء طرفپپان لکرايپپل ٿيسپپز )‪(Theses‬؛پ ‪1975‬ع‬ ‫)قلمي( ص – ‪.[19‬‬ ‫)‪ – (2‬مذڪوره گيت‪ ،‬سنڌ مدرسته السلم ڪراچيپَء ۾ تعليپپم دوران ٺپپاهيو هپپائين‪.‬‬ ‫منجهس ڇهه زبانون )سنڌي‪ ،‬انگريزي‪ ،‬فاسي‪ ،‬اردو‪ ،‬سپپرائڪي ۽ عربپپي( اسپپتعمال‬ ‫ڪيل آهن؛ جنهن مان ”نياز“ جي ذهانت جو بخوبي پتو پوي ٿو‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬سندس مراسم پير حسام الدين راشديَء سان پڻ گ ھرا ھيپپا‪ .‬ا ھو ئي سپپبب‬ ‫آھي جو جڏھن فلپائين ۾ رھندي سندس وفپپات جپپو ٻڌائيپپن تپپه کيپپس ڏاڍو رنپپج پھتپپو‪،‬‬ ‫جنھن تي ھڪڙو تاثر لکيپپائين‪ .‬جلپپد نپپه ڇپجپڻ سپپبب ان کپپي بيمپپاريَء جپپي حپپالت ۾‬ ‫وڌائيندو رھيو‪ ،‬تان جو صحتياب ٿي موٽڻ بعد‪ ،‬سنڌي ادبي بورڊ طرفان اھو تپپاثر‪ ،‬ھڪڪو‬ ‫ڏوٿي ھو ڏينھن جي نالي سان‪ ،‬ڪتابي صورت ۾ ڇپرايائين‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 5:38 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫نور محمد لکير ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫نور محمد لکير )‪1845‬ع – ‪1937‬ع(‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫سنڌ جو سچو سپوت ۽ همدرد‪ ،‬نپپور محمپپد ولپپد ميپپان محمپپد سپپجاول‬ ‫لکيپپر‪ ،‬تعلقپپي ڏو ڪري )ل ڙڪاڻو( جپپي ڳوٺ چ ڪرو ۾ ‪ 21‬شپپعبان‬ ‫‪1261‬هپپه مطپپابق ‪ 16‬سپپيپٽمبر ‪1845‬ع تپپي تولپپد ٿيپپو‪ .‬سپپندس والپپد‬ ‫پرائمري استاد هپپو؛ جي ڪو ملزمپپت دوران تعلقپپي ڪڪڙ جپپي ڳوٺ‬ ‫”جمعپپو لکيپپر“ ۾ لڏو لهپپي وڃپپي ويٺپپو‪ .‬نهپپايت باوقپپار ۽ سپپچو سپپنڌي‬ ‫مسلمان هو‪ .‬پينشن تي پهچڻ بعد‪ ،‬زمين جو ٽڪرو وٺپپي‪ ،‬بپپاقي حيپپاتي‬ ‫اتي ئي گذاريائين‪ .‬کيس ٽي پٽ هئا‪ ،‬جن مان نور محمد اورچ ۽ ذهيپپن‬ ‫هو؛ جنهن ڪري کيس پڙهڻ لِء پهريپپائين پنهنجپپي نظپپر هيپپٺ آنپپدائين‪.‬‬

‫جتان چار درجا سنڌي پاس ڪرائي‪ ،‬سپپنڌ مدرسپپة السپپلم ڪراچيپَء ۾‬ ‫مئٽرڪ تائين پڙهايائينس‪ .‬ان کان پوِء سردار محمد يعقپپوب جپپي ذاتپپي‬ ‫دلچسپيَء سان‪” ،‬مير علي مراد اسڪالر شپپپ“ وٺپپي عليڳڙهپپه مپپان‬ ‫بي ‪ -‬اي ۽ بعد ۾ قانون جي سنڌ )‪ (LL.B‬وٺي‪ ،‬حيدرآباد دکن ۾ پنهنجپپي‬ ‫دوست محمود علي بيگ سان گڏجي وڪالت شروع ڪيائين‪.‬‬ ‫ٻه شاديون ڪيائين‪ ،‬پر پڇاڙيَء تپپائين پٽيلپپو اولد ڪو نپپه ٿيپپس‪ .‬کيپپس‬ ‫دکني آب هوا ڀانِء نه پئي؛ جنهن ڪري ڪجهه وقت بعد واپپپس وطپپن‬ ‫وريو؛ ۽ خيرپور رياست ۾ جپپج مقپپرر ٿيپپو‪ .‬عهپپدو تپپه وڏو مليپپس‪ ،‬مگپپر‬ ‫سندس طبيعت سرڪاري ملزمت ۾ نه لڳي‪ .‬پوِء حيپپدرآباد ۾ و ڪارت‬ ‫کپپي باقاعپپده پيشپپو بڻايپپائين‪ .‬محنپپت ۽ اورچپپائيَء سپپان خپپوب نپپالو‬ ‫ڪڍيائين‪ .‬سندس طبيعت غريبن جي واهر ڪرڻ ۽ مسپپلمان ٻپپارن جپپي‬ ‫تعليم لِء آتي هئي‪ .‬ويتر آنپپر ايبپپل رئيپپس غلم محمپپد خپپان ڀر ڳڙي )‬ ‫‪1878‬ع – ‪1924‬ع( جهڙي مخلص جو ساٿ مليپپو؛ جنهن ڪري تعليمپپي‬ ‫خدمتن ۾ نمايان ڪاميابي حاصل ڪيائين‪ .‬نتيجو اهو نڪتو‪ ،‬جو حيدرآباد‬ ‫)سنڌ( جهپڙي مر ڪزي شپپهر ۾‪1924 ،‬ع ۾ نپپور محمپپد هپپاءِ اسپڪول ۽‬ ‫‪1925‬ع ۾ هاسٽل قائم ڪري ورتائين‪ .‬پوِء ته پنهنجي ذاتي مفادن کي‬ ‫پاسيرو رکي هن خير جپپي ڪم ۾ راتيپپان ڏينهپپان رڌل رهيپپو‪ .‬مسپپلمان‬ ‫شاگردن کي‪ ،‬سرنديَء وارن کان اسڪالر شپون به وٺي ڏنائين‪.‬‬ ‫پاڻ جتي تعليم جپپي ميپپدان ۾ ايپپتري قپپدر سپپرگرم پئي نظپپر آيپپو‪ ،‬اتپپي‬ ‫سياسي لحاظ کپان قپومي خپدمتن کپپي بپه ترجيپپح ڏينپدو آيپپو‪ .‬انهيپَء‬ ‫سلسپپلي ۾‪1923 ،‬ع ۾ بمپپبئي ڪائونسپپل جپپو ميمپپبر بپپه منتخپپب ٿيپپو‪.‬‬ ‫سندس اها آخري تمنا هئي‪ ،‬ته حيدرآباد شپپهر ۾ ”مسپپلم يونيورسپپٽي“‬ ‫قائم ڪرايان‪ .‬مگر افسوس جو حياتيَء بقاُء نه ڏنپپس؛ جنهپپن ڪري ‪3‬‬ ‫ذوالقعپپد ‪1356‬هپپه مطپپابق ‪ -22‬آگسپپت ‪1937‬ع تپپي حيپپدرآباد ۾ ئي‬ ‫وفپپات ڪيپپائين‪ .‬وصپپيت مپپوجب کيپپس مسپپلم هاسپپٽل حيپپدرآباد جپپي‬ ‫احاطي اندر دفنايو ويو‪.‬‬

‫حوال‬ ‫)‪ – (1‬حيدرآباد شهر اندر ‪1275‬هه )‪1858‬ع( ۾ گورنمينٽ اي – وي اس پڪول قپپائم‬ ‫ڪيو ويو هو؛ جنهن کي ‪1934‬ع ۾ نور محمد جي ذاتي ڪوششن سان ”سنڌ مسپپلم‬ ‫تعليمي ڪانفرنس“ ذريعي‪ ،‬عليڳڙهه يونيورسپپٽيَء جپپي ا ڳوڻي وائيپپس چانسپپلر‪،‬‬ ‫صاحبزادي آفتاب احمد صاحب جي صدارت هيٺ هاِء اسڪول جپپو درجپپو ڏنپپو ويپپو‪،‬‬ ‫جيڪو اڳتي هلي ”نور محمد هاِء اسڪول“ جي نالي سان سڏجڻ لڳو‪.‬‬

‫)‪ – (2‬شاگردن جي رهائشي سهولتن لِء ‪1344‬هه )مئي ‪1925‬ع( ۾ هن هاسٽل جو‬ ‫بنياد پيو؛ ۽ ساڳئي سال سيپٽمر ۾ عمارت بالڪل تيار ٿي‪ ،‬جيڪا پهرين آڪٽوبر کپپان‬ ‫باقاعده استعمال هيٺ آئي‪ .‬سندس افتتاح بمبئي جي تڏوهڪي گورنر ليسلي ولسن‬ ‫)‪ (Leslie Wilson‬ڪيو هو‪.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 5:23 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫وتايو فقير ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫وتايو فقير )‪1768‬ع – ‪1831‬ع(‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫وتايو فقير‪ ،‬اصل هندو نسل مان هو‪ .‬سپپندس پتپپا امپپر سپپنگ اجپپواڻي‬ ‫هپپو‪ ،‬جي ڪو تپپاجپور )پنجپپاب( جپپو رهپپاڪو هپپو‪ .‬سپپندس ماتپپا جپپو نپپالو‬ ‫رڪمڻي ٻائي هو‪ .‬مائٽ کيپپس پيپپار وچپپان ”وتپپو“ ڪري ڪوٺينپپدا هئا‪.‬‬ ‫سندس جنم وسپت ڏينهن‪ ،‬تهه سياري جي ‪ 12‬جنوري ‪1768‬ع تي ٿيو‬ ‫هو‪ .‬ڪن سببن ڪري سنڌ ۾ لڏي آيا‪ ،‬جتي نصرپور ۾ ٺڪاڻو ٺاهي ويٺا‪.‬‬ ‫ظاهري طرح تي وتائي کي ننڍپڻ کان وٺي ڪا بپپه تعليپپم ڪا نپه ملپپي‬ ‫هئي‪ ،‬مگر ڌڻيَء سڳوري سندس ذهن ۽ ذڪاُء اهڙو ته تيپپز ڪيپپو هپپو؛‬ ‫جو وڏن عالمن کي به شهه ڏيئي ٿي ڇڏيائين‪ .‬هو طنز جي اوٽ ۾ اهپپڙا‬ ‫ته عالمانه گفتا بيان ڪندو هو‪ ،‬جو ٻڌندڙ دنگ رهجي ويندا هئا‪ .‬سپپندس‬ ‫سادگيءَ مان ماڻهو اڪثر چريپپائپ جپپو انپپدازو ل ڳائي‪ ،‬سپپاڻس ٽپپوڪ‬ ‫طور ڳالهائيندا هئا‪ .‬مگر پاڻ انهن کي اهڙو ته منهن تي معقول جپواب‬ ‫ڏيندو هو‪ ،‬جو ڏندين آڱريون ڏئي هليا ويندا هئا‪.‬‬ ‫سندس طبيعت ننڍپڻ کپپان ئي فقيرا ڻي هئي؛ جنهپپن ڪري اسپپلم لِء‬ ‫کيس وڏي عزت هئي‪ .‬ستت ئي عمرڪوٽ مان سندس شادي به ٿپپي‪.‬‬ ‫ٿورن ڏينهن بعد سندس پتا پرلوڪ پڌرايو‪ .‬پوِء ته پاڻ‪ ،‬ماُء ۽ زال سميت‬ ‫مسلمان ٿيو‪ .‬جيئن ته پاڻ اصل نالي ”وتو“ سان مشهور هو؛ ان ڪري‬ ‫پاڻ کي ”وتايو فقير“ سڏائڻ ل ڳو ‪ .‬سپپندس جيپپون سپپاٿي گه ڻو وقپپت‬ ‫جٽاُء نه ڪيو‪ .‬پوِء پاڻ کي اڪيلو پئي ڀانيائين‪ .‬البتپپه پپپوڙهي والپپده جپپي‬ ‫خدمت کي افضل عبپپادت ڪري ڄاتپپائين‪ .‬زنپپدگيَء جپپا ‪ 63‬ورهيپپه دم‬

‫کڻي‪ ،‬والده کي وڇوڙو ڏئي‪ ،‬اربع ڏينهن ‪ 22‬ذوالحج ‪1247‬هپپه مطپپابق‬ ‫‪ 19‬جون ‪1831‬ع تي ٽنڊوالهيار )حيدرآباد( ۾ وفات ڪيائين‪ .‬کيس شپهر‬ ‫کان ٻاهر ٽن ميلن جي مفاصلي تي ابدي ننڊ ۾ آرامي ڪيو ويو آهي‪.‬‬ ‫وتايو‪ ،‬سچ پچ هڪ لطمع انسان هو‪ .‬پئسي سان سپپندس ڪا نپپه پئي‪.‬‬ ‫سندس تعليم جو طريقو به بالڪل نرالو هو‪ .‬کلندي کلندي عام انسانن‬ ‫کي اهڙا ته دانائيَء جا سبق سيکاريندو هو‪ ،‬جپپو سپپڄي حيپپاتي سپپندن‬ ‫دل تان ميسارجي نه سگهيا‪ .‬اسان کي سپپينه بپپه سپپينه طنپپز و مپپزاح‬ ‫جي اوٽ ۾ ڪافي نقل ياد آهن‪ ،‬جپن کپي جيڪڏهپن يڪجپاءِ ڪجپي‪ ،‬تپه‬ ‫هوند هڪ ضخيم ڪتاب تيار ٿي وڃي‪ .‬نموني طور هڪ مثال هيٺ ڏجپپي‬ ‫ٿو‪-:‬‬ ‫”پاڻ هڪ ڀيري گڏهه تي چڙهي ڀر واري ڳوٺ ڏانهن پئي ويو‪ .‬واٽ تپپي‬ ‫گڏهه گوهي ڪري‪ ،‬ڦيرائي پٽ تي کڻي اڇليس‪ .‬هڪدم ٽپپ ڏيئي اٿيپو‬ ‫۽ پنهنجا ڪپڙا ڇنڊي‪ ،‬گڏھ ڏانهن گهوري چيائينس ته؛ ”بس‪ ،‬وڌيڪ تو کي‬ ‫چوڻ مناسب ناهي‪ .‬ڇاڪاڻ جو جيڪو تو لِء منهنجي زبان تي تپپري آيپپو‬ ‫هو‪ ،‬سو تون ته اڳ ئي آهين‪ ،‬باقي ڇا چئي ٻڌايانِء!“‬ ‫]مطلب ته ارڏي جي ارڏائي ظاهر ڪرڻ مان ڪو به سود نه ٿو سپپري‪،‬‬ ‫ڇاڪاڻ جو ڏنگيَء هلت واري مان ڪڏهن به چڱائيَء جي توقپپع ڪري‬ ‫نه ٿي سگهجي[‪.‬‬

‫حوال‬ ‫)‪ – (1‬امرسنگ اجواڻيَء کي ٻيا ٻپپه پپپٽ‪ :‬ورايپپو‪ ،‬وسپپايو ۽ ورائي ٻپپائيَء نپپالي هپڪ‬ ‫نياڻي به هئي‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬چون ٿا ته سپپندس مپڱ عمر ڪوٽ ۾ رهنپدي هئي‪ .‬هپڪ ڏينهپپن جيئن ئي پپاڻ‬ ‫عمرڪوٽ کان وڃي نڪتو‪ ،‬ته پريان ڪجهه عورتون کوهه تي پاڻيَء جپپا گه پڙا ڀپپري‬ ‫رهيون هيون‪ .‬مڄاڻ ڪا انهپپن ۾ سپپندس مپڱ بپپه موجپپود هئي‪ .‬عپپورتن کيپپس چريپپو‬ ‫ڄپپاڻي‪ ،‬م پڱ کپپي منهپپن ۾ ڏيئي کي ڪار ڪرائي؛ جنهپپن جپپي جپپواب ۾ پپپاڻ مش پڪي‬ ‫چيائينس‪ ،‬ته ”چريا کريا ضرور آهيون‪ ،‬مگر سڃاڻون سڀ کي ٿا!“ اهپپو جپپواب ٻڌي‬ ‫عورتون وٺي ڀڳيون‪.‬‬ ‫)‪ – (2‬ان وقت سندس عمپپر ‪ 37‬سپپالن جپپي لپڳ ڀپڳ هئي‪ .‬سپپندس اسپپلمي نپپالو‬ ‫”طاهر“ رکيو ويو هو‪.‬‬

‫‪Posted by wahabsahito at 5:17 PM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫هوند راج ”دکايل“ کتري ‪ -‬ميم ڻ عبدالغفور سن ڌي‬

‫هوند راج ”دکايل“ کتري )جنم ‪1908‬ع(‬ ‫ميمڻ عبدالغفور سنڌي‬ ‫ديوان هوند راج ”دکايل“ پٽ ليلرام کتري‪ 11 ،‬جنپپوري )‪1908‬ع( تپپي‬ ‫لڙڪاڻي شهر ۾ جنم ورتو‪ .‬سندس پتا هڪ سنت هپپو؛ جنهپپن سپپموري‬ ‫زندگي صوفي فقيرن ۽ ساڌن جي سپپنگت ۾ گپپذاري هئي‪ .‬ٻڍاپ پڻ تپپائين‬ ‫کيس پٽ جو اولد ڪو نپپه ٿيپپو‪ .‬آخپپر ٻپپي شپپادي ڪيپپائين؛ جنهپپن مپپان‬ ‫سندس پٺ پڌري ٿي؛ ۽ نالو ”هوند راج“ رکيائينس‪ .‬جيڪو ادبي دنيپپا ۾‪،‬‬ ‫”دکايل“ جي نالي سان اڄ سڃاتو وڃي ٿو‪ .‬سپپندس ماتپپا‪ ،‬کيپپس جنپپم‬ ‫ڏيئي پرلوڪ پڌرايو؛ جنهن ڪري سندس پرورش ماٽيلي ماُء ڪئي‪.‬‬ ‫نينگر ھوندراج‪ ،‬لڙڪاڻي ۾ پرائمري تعليم بعد ڪجهه وقت انگريزي به‬ ‫پڙهيو‪ .‬سمجهه سوائي ٿيڻ سان سونارڪي ڌنڌي تي ويٺو‪ .‬جيئن ته هپپن‬ ‫نينگر جي طبيعت ننڍپڻ کپپان ئي علپپم‪ ،‬ادب ۽ سپپماجي خپپدمتن طپپرف‬ ‫مائل هئي؛ انهيَء ڪري ڌنڌي کي ڌڪي‪ ،‬گيت ۽ سنگيت جي دنيپپا ۾ پيپپر‬ ‫پاتائين‪ .‬پوِء ته زندگيَء کي انهيَء ماحول ۾ ترسائي ڇڏيائين‪1923 .‬ع ۾‬ ‫سندس ڏيپپٺ ويپپٺ‪ ،‬مشپپهور ٿي پڻ ڪري‪ ،‬ديپپوان ڪشپپنچند ”بيپپوس“ )‬ ‫‪1885‬ع – ‪1947‬ع( سان ٿپپي‪ .‬کپپانئس شپپعر جپپي پپپوري پپپوري سپپکيا‬ ‫وٺي‪” ،‬دکايل“ تخلص سان سخن جپپو ميپدان سپنواريائين‪ .‬راڳ روپ ۽‬ ‫ڀڳت وغيره جي محفلن ۾ وڏي چاه سان ويندو هو‪.‬‬ ‫”دکايل“ غريبن جو هڏ ڏوکي ۽ مسپڪينن جپپو بپپي غپپرض مپپددگار هپپو‪.‬‬ ‫سپپماجي خپپدمتن جپپي سلسپپلي ۾ ڳوٺن ۽ شپپهرن ۾ پهچپپي‪ ،‬سپپندن‬ ‫تڪليفون معلوم ڪري‪ ،‬انهن جي تلفيَء لِء وس آهر مپپدد ڪنپپدو هپپو‪.‬‬ ‫ڳوٺپپاڻن جپپي مپپدد لِء سپپرڪار جپپا در کڙڪڪڪڪائڻ ۾ بپپه ڪڪڪڪو عپپار نپپه‬ ‫سپپمجهيائين‪ .‬علمپپي ۽ ادبپپي دلچسپپپيَء سپپان گپپڏ‪ ،‬سياسپپي طپپرح‬ ‫”ڪانگريس“ ۾ به شموليت اختيار ڪيائين‪ .‬انساني خدمت جپپي جپپذبي‬ ‫تحت‪1934 ،‬ع ۾ پنهنجپپي سپپاٿين جپپي سپپهڪار سپپان رتيپپديري شپپهر ۾‬ ‫”ڳوٺ سيوا دل“ نالي هپڪ سپماجي ادارو قپائم ڪري‪ ،‬انسپپان ذات‬ ‫جي خدمت ڪرڻ لڳو‪ .‬هن اداري ۾ هنپپدو خپپواه مسپپلمان گڏجپپي ڪم‬ ‫ڪرڻ لڳا‪ .‬منجهن ڪنهن به قسم جو مذهبي ويڇو نه هو‪ .‬ايتري تپپائين‬ ‫جو کائڻ پيئڻ جا برتن )ٿانو( به ساڳيا هوندا هئا‪.‬‬

‫زماني جي ڏيک ويک لِء‪ ،‬بنگلپپديري مپپان شپپادي ڪيپپائين؛ جنهپپن مپپان‬ ‫پڇاڙيءَ تائين ڪو به اولد ڪو نه ٿيو اٿس‪ .‬کيس ديپپس سپپان وڏو پيپپار‬ ‫ھو‪ .‬وليتي شين جي واپپپرائڻ کپپان ملڪڪڪي شپپين کپپي ترقپپي ڏيپپارڻ لِء‬ ‫ترجيح ڏيندو ھو‪ .‬سندس جاري ڪيل اداري تحت تعليپپم‪ ،‬صپپحت ۽ هنپپر‬ ‫وغيره جي بلمعاوضه خدمت ڪئي ويندي هئي‪ .‬هنپپدو خپپواه مسپپلمان‬ ‫رضاڪارانه طور تي پنهنجو خپپدمتون آڇينپپدا هئا‪ .‬دوا دارونپَء لِء‪ ،‬هپڪ‬ ‫”شفا گهر“ )اسپتال( پڻ قائم ڪيائين؛ جنهن ۾ شهر کان علوه ڳوٺن ۾‬ ‫وڃي علج معالج جون سهوليتون مهيا ڪيائين‪ .‬انهيَء لِء مپپوهن لل ۽‬ ‫گوبند رام شڪارپوريَء جهڙن مخير ڊاڪٽرن پنهنجون خپپدمتون‪ ،‬مفپپت‬ ‫آڇيون هيپپون‪ .‬سپندس صپلحيتن مپان انسپان ذات کپپي ڪافي فپپائدو‬ ‫رسيو‪ .‬روزگار جي سلسلي ۾ خالص تيل پيڙڻ جو گهاڻو پڻ لڳايو ويپپو؛‬ ‫جنهن مان ”آشپرم“ کپي خاصپي آمپدني ملپڻ ل ڳي‪ .‬ازانسپواِء هنپپري‬ ‫لحاظ کان هتي خاص قسم جا جنڊ )بال بيرنگ سان( تيپپار ڪرايپپا ويپپا‪،‬‬ ‫جي ڪي عپپام جنڊن جپپي مقپپابلي ۾ آسپپان ۽ سپپٺي پيسپپائي ڪنپپدا هئا‪.‬‬ ‫ازانسواِء ڇڙائيَء لِء ڪاٺ جا جنڊ استعمال ٿيڻ لڳا؛ جنهن مان عملپپي‬ ‫جي ماڻهن کان علوه پوري پسگردائيَء کي فائدو ملڻ لڳو‪.‬‬ ‫”گانڌي خدمت گهر“ ۾ ٻين نيڪ ڪمن سان گڏ‪ ،‬ڪاغذ ٺاهڻ جو به جوڳو‬ ‫بندوبست ڪيو ويو هو‪ .‬پلل ۽ پراڻي ڪاغذ کپپي اسپپتعمال هيپپٺ آ ڻي‪،‬‬ ‫سستي اگهه تي وڪرو ڪيو ويندو هو‪ .‬دراصپپل هيپُء هپڪ مثپپالي ڪم‬ ‫هو‪ ،‬جيڪو باوجود ايترين سهوليتن نه هجڻ سببان‪ ،‬ه پڪ وڏو ڪم ڄپپاتو‬ ‫ويندو هو‪ .‬نتيجي طور هڪ طرف وليتي مهانگي ڪاغپپذ جپپي اسپپتعمال‬ ‫کي ڌڪ لڳو ۽ ٻئي طرف‪ ،‬ٻي مهاڀاري لڙائيَء ۾ ڪاغذ جو ڪافي انپپداز‬ ‫۾ وڪرو ٿيڻ سان ”آشرم“ کي جهجهو ناڻو مليو‪.‬‬ ‫هن حساس طبع انسپپان‪ ،‬هميشپہ غريبپپن ۽ مسپڪينن لِء وڙ ڪيپپا‪ .‬پپپاڻ‬ ‫اوٺي ۽ گاڏر مزورن جي آسانيَء لِء ‪1940‬ع ۾ ”سانتيڪي سوڀ“ نالي‬ ‫هڪ تحريڪ کي جنم ڏنائين‪ .‬سندس تحريڪ بالڪل ڪامياب وئي‪ .‬نتيجي‬ ‫طور اٺ سؤ غريب ڪٽنب سکي گذارڻ لڳا؛ ۽ لوڊنگ وغيپپره تپپي انپپاج‬ ‫ڍوئڻ گهٽجي ويو‪.‬‬ ‫”دکايل“ کي ورهاڱي وقت هندستان وڃڻ جو ارادو ڪو نپپه هپپو‪ .‬اهپڙو‬ ‫وچن پنهنجي ساٿين سان به ڪيو هئائين‪ .‬مگر ڪن دوست نما دشمنن‬ ‫جي سازش جو شڪار بڻجي‪ ،‬مجبورا ً سپپنڌ ڇڏي هنپپد هليپپو ويپپو‪ ،‬جپپتي‬ ‫آخر عمر تائين گانڌي ڌام )ڪڇ ڀپپڄ( ۾ زنپپدگيَء جپپا لمحپپات گپپذاريائين‪.‬‬

‫آخر عمر تائين‪ ،‬سندس جذبو جپپوان ھو‪ .‬پنهنجپپي علمپپي خپپدمتن کپپي‬ ‫برقپپرار رکنپپدي ”ڌرتپپي ماتپپا“ نپپالي هفپپتيوار اخبپپار جپپاري رکنپپدو آيپپو‪.‬‬ ‫پروفيسر رام پنجواڻي سندس رازدان هو‪ .‬ڌڻي سندس مان مٿپپانهون‬ ‫ڪندو‪ .‬هيٺ سندس نظم جو نمونو نروار ڪجي ٿو‪-:‬‬ ‫ملڪ جي ماڻهن کي خود غرضيَء جو ويو مرض وڪوڙي‪،‬‬ ‫جنهن کان ننڍڙو عالم‪ ،‬جاهل هرڪو لوڙي‪.‬‬ ‫عام وڪيلن ڊاڪٽرن ۾ ڪا همدردي ناهي‪،‬‬ ‫جيري خاطر ٻڪري ڪهندا! چوندا ته ان ۾ ڇا هي؟‬ ‫استادن کي پيٽ جي چنتا بي پرواهه بڻايو‪،‬‬ ‫فئشن جي جادوَء خود داريَء ۾ ويساهه وڃايو‪.‬‬ ‫واپاري مريادا کوهي ويٺا ڪرڻ دللي‪،‬‬ ‫ڏاٺ حرام تي هيري هر ڪنهن‪ ،‬ڪو ڏسجي ٿو حللي‪.‬‬

‫حوال‬ ‫)‪ - (1‬سپپنت ليلرام کپپتري‪ ،‬ل ڙڪاڻي شپپهر ۾ گرنپپاڻي بنگلپپي )موجپپوده بئنپپڪ‬ ‫اسڪوائر( جي ڀرسان رهندو هو‪.‬‬ ‫)‪” – (1‬ڳوٺ سيوا دل“ اڳتي هلي ”گانڌي خدمت گهر“ جپپي نپپالي سپان مشپپهور‬ ‫ٿيو؛ جنهن کي ”آشرم“ به سڏيو پئي ويو؛ ۽ سرڪاري رڪارڊ موجب رجسٽرڊ به ٿيو‪.‬‬ ‫هن سلسلي ۾ سندس مپددگار‪ :‬گوپالپداس‪ ،‬فرمپان علپي ڇڄپڙو‪ ،‬قاضپي عبپدالحي‬ ‫”قپپائل“‪ ،‬جيپپوڻ لل‪ ،‬نپپانڪ رام‪ ،‬حپپاجي صپپحبت جپپاگيراڻي‪ ،‬طوطپپارام‪ ،‬ڪوڏومپپل ۽‬ ‫مهراج رام چند ۽ ٽلو رام هئا‪ .‬موجوده لڙڪاڻي واري ناڪي سان لڳ هن اداري جو‬ ‫بنياد رکيل هو‪ .‬سيٺ لعل چند پنهنجي زمين جو ٽڪر‪” ،‬آشرم“ جي حوالي ڪيو هپو‪،‬‬ ‫جنهن مان ڪنهن حد تائين اداري جي ضروريات جو پورائو ٿيندو رهيو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬حپالنڪ انهيپَء يڪجهپتيَء تپي ڪيپپترن ڪٽپر هنپپدن ”دکايپپل“ جپي پڌري پپٽ‬ ‫مخالفت به ڪئي هئي‪ .‬ايتري قدر جو پاڻيَء پيئڻ جا مٽ به ڀڃي پئي ڇيڏائون‪ ،‬مگپپر‬ ‫هن انسان ذات جي سچي خدمتگار‪ ،‬ڪڏهن به همت نه هاري ۽ لڳاتار جپپذبي سپپان‬ ‫”خدمت خلق“ کي رياضت جو درجو ڄاڻي‪ ،‬مصروف رهيو‪.‬‬ ‫)‪ – (1‬هن علئقي ۾ سارين جو فصل بالڪل ڀلو ٿئي ٿو‪ .‬تعلقي ۾ گهپپرج کپپان وڌي پڪ‬ ‫اناج ٻاهر اماڻيو ويندو آھي‪ .‬جيئن ته رتيديري ۾ ريلوي اسٽيشپپن ڪا نپپه آهپپي‪ .‬مپپال‬ ‫جي آمدني ۽ روانگي وغيره نئون ديرو )موجوده شاهنواز ڀٽو( ريلوي اسٽيشپپن تپپان‬ ‫ٿيندي آهي‪ ،‬جيڪا ڏهن ميلن جي مفاصپپلي تپپي واقپپع آهپپي‪ .‬سپپالن کپپان انپپاج ۽ ٻيپپو‬ ‫سامان وغيره ُاٺن وارا بروهي ۽ گاڏر ڍوئي پنهنجو پيٽ گذر ڪندا هئا‪ ،‬جن جو تعپپداد‬ ‫اٺ سؤ کن هو‪ .‬سنڌ سرڪار فيبروري ‪1946‬ع ۾ ”سنڌ پرچيزنپپگ بپپورڊ“ قپپائم ڪيپپو؛‬ ‫جنهن تحت لرين )لوڊنگين( هلئڻ لِء ليسن جاري ڪيا ويپپا‪ ،‬تپپه جيئن رتيپپديري کپپان‬ ‫نئون ديپپرو ريلپپوي اسٽيشپپن تپپائين بپپار ک ڻن پپپائن‪ .‬نپپتيجي طپپور اٺ سپپؤ ڪٽنپپب‬ ‫بيروزگاريَء جو شڪار بڻيا‪ .‬آخر ”گانڌي خدمت گهر“ جي سهڪار سان ”انٽرنيشنل‬

‫ٽريڊنگ ڪارپوريشن“ کي مجبور ڪيو ويو؛ ۽ مقامي اوٺي ۽ گاڏر ٻيهپپر روزگپپار سپپان‬ ‫لڳا‪”] .‬سانتيڪي سوڀ“ – هوند راج ”دکايل“‪ ،‬هندستان پرنٽنپپگ ور ڪس‪ ،‬ڪيمبپپال‬ ‫روڊ‪ ،‬ڪراچي؛ ‪1946‬ع‪ ،‬ص ‪.[ 3‬‬ ‫)‪ – (1‬ازانسواِء ”جهونگار“ )نومبر ‪1946‬ع(‪” ،‬سانتيڪي سوڀ“ )‪1946‬ع ( ”چپپونڊن جپپا‬ ‫آلپ“ )‪1947‬ع( نالن سان ڪتاب پڻ پڌرا ڪيائين‬

‫عوام کي انصاف ڏياريندڙ ايماندار پوليس آفيسر‬ ‫حاجي غلم شبير ڪليار‬ ‫پرويز ڪليار‬ ‫سنڌ ڌرتيَء اهڙين املهه ماڻڪ شخصيتن کي جنم ڏنو آهي‪ ،‬جن هميشه‬ ‫عپپوام کپپي انصپپاف ڏيپپاريو آهپپي‪ .‬اهڙيپپن شخصپپيتن ۾ ايمانپپدار پپپوليس‬ ‫آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار مرحوم جو نپپالو بپپه آهپپي‪ .‬حپپاجي غلم‬ ‫شبير ڪليپپار‪ ،‬ضپپلع نوشپپهرو فيپپروز جپپي هپڪ ننڍڙي ڳوٺ‪ ،‬ٻنڊي اٽپپل‬ ‫شاهه ۾ ‪1926‬ع ۾ جنم ورتو‪ .‬ڪراچيَء مان بي اي ۽ ايل ايپپل بپپي جپپي‬ ‫ڊگري حاصل ڪيائين‪ .‬ڪراچيَء جي ڪاليج ۾‪ ،‬شاگرديَء واري وقت بپپه‬ ‫سرگرم ڪردار ادا ڪيائين‪.‬‬ ‫حاجي غلم شبير ڪليار پنهنجي نوڪريَء جپپي شپپروعات فپپوڊ کپپاتي ۾‬ ‫اسٽنٽ فپپوڊ ڪنٽرولپپر سپپان ڪئي‪ .‬جنهپپن بعپپد پپپاڻ پپپي ايپپس آئي دادو‬ ‫ضلعي ۾ ٿيو‪ .‬ان کان پوِء هو پروموشن ملڻ تي سپپکر ۾ پراسيڪيوشپپن‬ ‫انسپيڪٽر ٿيو‪ .‬جنهن بعد حيدرآباد ۾ اينٽي ڪرپشپپن ۾ پپپي ڊي ايپپس پپپي‬ ‫ٿيو‪ .‬ان کان پوِء کيس پروموشن ڏئي ايڊيشنل ايس پي حيدرآباد مقپپرر‬ ‫ڪيو ويو‪ .‬سپپندس پپپوليس کپپاتي ۾ بهپپترين عپپوامي خپپدمتن کپپي مڃتپپا‬ ‫ڏيندي کيس ‪1973‬ع ۾ ايس ايس پي سانگهڙ مقپپرر ڪيپپو ويپپو‪ .‬ڪجهپپه‬ ‫عرصو سانگهڙ ۾ خدمتون سرانجام ڏنائين‪ .‬پپپوِء کيپپس ايپپس ايپپس پپپي‬ ‫حيدرآباد مقرر ڪيو ويو‪ .‬ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار‪ ،‬عپپوام‬ ‫سان هر وقت قانون مطابق انصاف ڪيو‪ .‬جنهن ڪري عپپوام‪ ،‬مرحپپوم‬ ‫ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار کي سپپچي پپپوليس آفيسپپر جپپو‬ ‫لقب ڏئي ڇڏيو‪.‬‬ ‫مرحوم ايس ايس پي حاجي غلم شبير ڪليار ڪيسپپن جپپي معپپاملي ۾‬ ‫ڪنهن به وڏيري جي سفارش نه ٻڌنپپدو هپپو‪ .‬جنهنڪڪڪري غريپپب مپپاڻهن‬ ‫کي ڪيسن ۾ جلد انصاف ملي ويندو هو‪ .‬سندس اهڙين بهترين خدمتن‬

‫عيوض‪ ،‬وقپپت جپپي حڪمرانپپن‪ ،‬کيپپس اي آئي جپپي اسپيشپپل ڪراچپپي‬ ‫مقپپرر ڪيپپو‪ .‬ان عهپپدي تپپي بپپه ايمانپپداريَء سپپان عپپوام جپپي خپپدمت‬ ‫ڪيائين‪ .‬حاجي غلم شپبير ڪليپار اي آئي جپي جپي عهپدي تپي ترقپي‬ ‫ڪڪڪري پهتپپو‪ .‬ان عهپپدي تپپي بپپه ايمانپپداريَء سپپان پنهنجپپون خپپدمتون‬ ‫سرانجام ڏيندو رهيو‪ .‬حپپاجي غلم شپپبير ڪليپپار جپپي اه پڙي سپپچائي ۽‬ ‫ايمانداري واري جذبي کي ڏسي ڪيترا ئي ماڻهو پنهنجا فيصپپل ڪرائڻ‬ ‫جي لِء کيس امين مقرر ڪندا هئا ۽ سپپندس ايمانپپداريَء وارو فيصپپلو‬ ‫قبول ڪري وٺندا هئا‪ .‬هن وقت حاجي غلم شبير ڪليار جسماني طور‬ ‫اسان وٽ موجود نه آهي پپپر سپپندس ڪيپپل خپپدمتون اڄ بپه سپپونهري‬ ‫اکرن سان تاريخ ۾ لکيپپل آهپپن‪ .‬موجپپوده وقپپت ۾ بپپه جيڪڏهپپن پپپوليس‬ ‫آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار وانگر ايمانداريَء سان پنهنجا فرض ادا‬ ‫ڪن ته ماڻهن جا مسئل حل ٿي وڃن‪ .‬هپپر مپپاڻهوَء کپپي انصپپاف ملپپي‬ ‫وڃپپي ۽ مپپاڻهو انصپپاف لِء دانهپپون ڪرڻ ۽ احتجپپاج ڪرڻ ڇڏي ڏيپپن‪.‬‬ ‫جيڪڏهپپن اڄ جپپا پپپوليس آفيسپپر‪ ،‬حپپاجي غلم شپپبير ڪليپپار جهپپڙي‬ ‫ايمانپپداري ۽ سپپچائي ڏيکپپارين تپپه سپپڄي ملپڪ ۾ ڪٿپپي بپپه ڏوهپپه جپپي‬ ‫واردات نه ٿيندي‪ .‬هر پاسي امن امان جي صورتحال بهتر هوندي‪ .‬سنڌ‬ ‫جي اهڙي ئي امر ايماندار پوليس آفيسر حاجي غلم شبير ڪليپپار کپپي‬ ‫سنڌ جي عظيم شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽپائي جپپي هپن بيپت‬ ‫سان ڀيٽا ڏئي رهيا آهن‪.‬‬ ‫ماڻهو سڀ نه سهڻا‪ ،‬پکي سڀ نه هنجھ‪،‬‬ ‫ڪنهن ڪنهن ماڻهوَء منجهه‪ ،‬اچي بوِء بهار جي‪) .‬شاهه(‬ ‫اهڙا ماڻهو امل ماڻڪ هوندا آهن‪ ،‬جن تي ڌرتي به فخپپر ڪنپپدي آهپپي‪.‬‬ ‫اسان حاجي غلم شبير ڪليار کي ياد ڪندي‪ ،‬شاهه عبداللطيف ڀٽپپائي‬ ‫جون هي سٽون خراج عقيدت طور پيش ڪريون ٿا‪.‬‬ ‫اڄ نه اوطاقن ۾ طالب تنوارين‬ ‫آديسي اٿي ويا مڙهيو مون مارين‬ ‫جي جيَء کي جيارين‪ ،‬سي لهوتي لڏي ويا‪.‬‬ ‫اسان ايماندار پوليس آفيسر حاجي غلم شبير ڪليار کي ايستائين يپپاد‬ ‫ڪندا رهنداسين جيستائين هي ڌرتي آباد آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 8:11 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫عبدالستار اي ڌي ‪ -‬عمران تاجواني‬

‫عبدالستار ايڌي‪ :‬هڪ حقيقي وڏو ماڻهو‬ ‫عمران تاجواني‬ ‫‪1928‬ع ۾ انڊيا گجرات جي هڪ ميمڻ خاندان ۾ هڪ ڇوڪرو ڄائو جنهپن‬ ‫جو نالو عبدالستار رکيو ويو‪ .‬عبدالسپپتار کپپي ننڍپپڻ ۾ ئي‪ ،‬سپپندس مپپاُء‬ ‫سيکاريو هو ته؛ ”غريبن جي مدد ڪريو‪ .‬اٻوجهه ۽ لچارن جي ڪم اچو‬ ‫۽ انسانيت جي خدمت ڪرڻ کپي‪ “.‬اهو سبق عبدالسپپتار کپپي هميشپپه‬ ‫هميشه جي لِء ياد ٿي ويو‪ .‬ورهپپاڱي کپپان اڳ‪ ،‬پهريپپن عبدالسپپتار جپپو‬ ‫خانپپدان‪ ،‬انڊيپپا گجپپرات مپپان هجپپرت ڪري پاڪسپپتان ۾ اچپپي وسپپيو‪.‬‬ ‫عبدالستار جو تعلق‪ ،‬ميمڻ ڪميونٽي سان هو‪ .‬هپپن ڪميپپونٽيءَ واپپپار ۾‬ ‫وڏا ڪمال ڏيکاريا آهن‪ .‬جوانيَء ۾ هپپر مپپاڻهو جپپا ڪجهپپه خپپواب هونپپدا‬ ‫آهپپن‪ .‬دولپپت‪ ،‬نپپوڪري‪ ،‬گپپاڏي‪ ،‬عشپپق‪ ،‬محبپپت ۽ ٻيپپا گه ڻا مشپپغل ۽‬ ‫خواهشون‪ .‬پر عبدالستار هڪ الپڳ قسپپم جپپو نوجپپوان هپپو‪ ،‬جنهپپن جپپا‬ ‫خواب ۽ منزل؛ دولت‪ ،‬گاڏي‪ ،‬دنياوي لذتون نه هيون‪ .‬عبدالستار جنهپپن‬ ‫رستي جي چونڊ ڪئي‪ ،‬اهو رستو هو خدمت جو‪ -‬انسانيت جي خپپدمت‬ ‫جو؛ اٻوجهه مسڪينن ۽ لچارن جي خپپدمت جپپو‪ .‬وسپپائل جپپي اڻهونپپد‬ ‫عبدالستار جي جذبه خدمت جي جنون ۾ ڪا گهٽتائي ڪو نه آندي‪ .‬هپپن‬ ‫نيڪ ڪم جي شروعات ڪندي‪ ،‬عبدالسپپتار سپپڀ کپپان پهريپپن سوشپپل‬ ‫آرگنائيزيشن سان گڏجي ڪم ڪيو پنهنجي پپپاڻ تپپي يقيپپن ۽ ”اللپپه مپپدد‬ ‫ڪندو“ واري ايمان ساڻ عبدالستار سڀ کان پهريپپن‪ ،‬هپڪ ڊسپينسپپري‬ ‫قائم ڪئي‪ ،‬جنهن ۾ غريب لچارن جو مفت علج ڪيو ويندو هو‪ .‬ڪجهه‬ ‫عرصي کانپوِء‪ ،‬عبدالستار هڪ پراڻي وين خريد ڪئي‪ ،‬جنهپپن جپپو نپپالو‬ ‫غريب ماڻهو جي وين رکيو ويو ۽ هو ان ۾ ويهپپي غريپپب بيمپپار مپپاڻهن‬ ‫کي اسپتال کان گهر ۽ گهر کان اسپتال پهچائڻ جو ڪم سرانجام ڏينپپدو‬ ‫هو‪ .‬ڏسندي ڏسندي عبدالستار جو نالو هر زبان تي اچڻ ل ڳو‪ .‬هپپن بپپي‬ ‫مثال ڪم جي شپپروعات جپپو پهريپپون قپپدم عبدالسپپتار پپپاڻ کنيپپو ۽ ان‬ ‫ڏينهن کانپوِء عبدالستار ڪڏهن مڙي پويان نه ڏٺو ۽ پاڻهي پاڻهي رسپپتو‬ ‫ٺهندو ويو‪.‬‬ ‫عبدالستار ايڌي کي ماڻهن چندو ڏيڻ شپپروع ڪيپپو ۽ عبدالسپپتار مپپالي‬ ‫طور تي مضبوط ٿيندو رهيو ۽ عبدالستار جي ڊسپينسري تمپپام منظپپم‬ ‫نموني سان ڪم شپروع ڪيپو‪ .‬سپڀ کپان پهريپن عبدالسپتار پنهنجپي‬ ‫ڊسپينسري ۾ گهربل نرسنگ اسٽاف ۽ ٻيو اسپپٽاف ڀرتپپي ڪيپپو ۽ هپپاڻي‬ ‫اها جڳهه هئي جپپتي ان جپپي ملقپپات بلقيپپس سپپان ٿپپي‪ 14 .‬آگسپپٽ‬

‫‪1947‬ع ۾ پاڪستان کي ٻه خوشيون مليون‪ ،‬هڪڙو پاڪستان آزاد ٿيو ۽‬ ‫ٻيو بلقيس پيدا ٿي‪ .‬بلقيپپس ايڌي فائونڊيشپپن ۾ تمپپام دل و جپپان سپپان‬ ‫ڪڪڪڪم ڪيپپو‪1966 .‬ع ۾ بلقيپپس ۽ عبدالسپپتار جپپي شپپادي ٿپپي وئي‪.‬‬ ‫عبدالسپپتار جپپي قپپائم ڪيپپل ويلفيئر‪ ،‬ڏينهپپن رات ڪم ڪنپپدي رهپپي ۽‬ ‫آهستي آهستي عبدالستار جي قائم ڪيل ويلفيئر‪ ،‬هڪ شپپهر کپپان ٻئي‬ ‫شهر‪ ،‬ٽئين شهر ۽ پوِء سڄي ملڪ ۾ ڦهلجڻ لڳي‪ .‬ائين عبدالسپپتار ايڌي‬ ‫سڄي ملڪ ۾ سڃاتو وڃڻ ل ڳو‪1973 .‬ع ۾ ڪراچيپَء انپپدر هپڪ پرا ڻي‬ ‫بلڊنگ ڪري پئي‪ .‬ان حپادثي جپي امپدادي ڪمپن جپي لِء‪ ،‬سپڀ کپان‬ ‫پهريپپن ايڌي فائونڊيشپپن جپپا رضپپاڪار پهتپپا‪ ،‬جنهپپن جپپي ا ڳواڻي ايڌي‬ ‫صاحب پاڻ ڪري رهيا هئا‪ .‬اتان اهو سلسلو باقاعدي شروع ٿپپي ويپپو ۽‬ ‫جڏهن به ملڪ جي ڪنهن به شهر ۾ ڪو حادثو يا دهشتگردي ٿئي يا ڪا‬ ‫قدرتي آفت سان ڪو به جاني يا مپپالي نقصپپان ٿينپپدو هپپو تپپه ان جپپي‬ ‫امدادي ڪم ڪارن لِء سڀ کان پهريپپن ايڌي فائونڊيشپپن جپپا رضپپاڪار‬ ‫حرڪت ۾ ايندا هئا ۽ رياست جون ذميواريون ايڌي فائونڊيشن سرانجام‬ ‫ڏيڻ لڳي‪.‬‬ ‫ايڌي ويلفيئر آرگنائيزيشپپن‪ ،‬اهپپا واحپپد آرگنائيزيشپپن آهپپي‪ ،‬جنهپپن وٽ‬ ‫پنهنجي ايئر ايمبولينس به آهي‪ ،‬جنهن جي وسيلي ا ھا دشپپوار جڳهپپن‬ ‫تي به پهچي امدادي ڪم سپپرانجام ڏينپپدي آهپپي‪ .‬اڄ ايڌي فائونڊيشپپن‪،‬‬ ‫پاڪستان جپپي سپپڀ کپپان وڏي ۽ ڪاميپپاب ويلفيئر آرگنائيزيشپپن طپپور‬ ‫سڃاتي وڃي ٿي‪ .‬اهو ئي سبب آهي جو اڄ انھيَء کي ڪروڙيپپن روپيپپا‬ ‫چندي جي صورت ۾ ملن ٿا‪ .‬ايڌيَء جي ڪراچيَء ۾ قپپائم ڪيپپل‪ ،‬صپپرف‬ ‫‪ 8‬شاخون غريب ۽ لچار ماڻهن جو مفت علج ڪري رهيون آهپپن‪ .‬ان‬ ‫کان علوه هڪ اکين جي استپال‪ ،‬هڪ ڪينسر اسپتال‪ ،‬ٻپپه بلپڊ بئنپڪ پپڻ‬ ‫ڪراچيَء ۾ ايڌي فائونڊيشن جي زير نگرانيَء ۾ ڪم ڪري رهيون آهپپن‪.‬‬ ‫ان کان علوه‪ ،‬ايڌي فائونڊيشن جي نگرانيَء ۾ هڪ ليگل ايڊ ڊپپپارٽمينٽ‬ ‫پڻ ڪم ڪري رهيو آهي‪ ،‬جيڪو غريب لچار ماڻهن کپپي مفپپت قپپانوني‬ ‫سهولتون مهيا ڪري ٿو ۽ اھو ليگل اي پڊ ڊپپپارٽمينٽ‪ ،‬ڪيپپترن ئي غريپپب‬ ‫بيگناهه قيدين کي وڪيلن جي سهولت پڻ ڏئي ٿو‪ ،‬جنهن جپپي نپپتيجي ۾‬ ‫ڪيترا ئي بيگناهه قيدي آزاد ٿيو وڃن‪ .‬بلقيس ايڌي پَء جپپي اڳڪڪواڻيَء ۾‬ ‫قائم ڪيل ”اپنا گهر“ پڻ‪ ،‬ڪراچيَء جي غريپپب لچپپار مپپاڻهن جپپي لِء‪،‬‬ ‫ل تعريپپف‬ ‫ڪاڙهي جي ل ُڪ ۾ ٿڌي ڇانو جو احساس ڏياريندڙ‪ ،‬انتهائي قاب ِ‬ ‫ل ذڪر آهي‪ .‬هن اپنا گهر ۾ ‪ 20000‬هزار کان وڌيڪ ٻار پلجن پيپپا‪،‬‬ ‫۽ قاب ِ‬

‫جپپن جپپي ٽپپن وقتپپن جپپي مپپاني‪ ،‬علپپم ۽ هنپپر جپپي ذميپپداري پ پڻ ايڌي‬ ‫فائونڊيشن جي ذمي آهي‪ .‬هڪ ملين کان وڌيڪ غريب ٻارن جي ڊليوري‬ ‫پڻ ”اپنا گهر“ ۾ مفت ڪرائي ويندي آهي‪ .‬ڇا اڄ ڪا ماُء عبدالستار جي‬ ‫ماُء وانگر‪ ،‬پنهنجي پٽ کپپي نصپپيحت ڪري ٿپپي؟ ڇپپا اڄ ڪو نوجپپوان‬ ‫عبدالسپپتار واري رسپپتي جپپي چپپونڊ ڪنپپدو؟ ه پڪ حقيقپپي وڏو مپپاڻهو‪،‬‬ ‫عبدالستار پاڪسپپتانين ۾ موجپود وڏن مپاڻهن ۾‪ ،‬سپپڀ کپپان وڏو مپاڻهو‬ ‫آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:57 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫حميد سن ڌي ‪ -‬پرويز علي ڪليار‬

‫ناميارو اديب پروفيسر حميد سنڌي‬

‫پرويز علي ڪليار‬ ‫سنڌي ٻوليَء جي نامياري اديب ۽ ڪهاڻيڪار‪ ،‬حميد سپپنڌيءَ جپپو تعلپپق‬ ‫ضپپلعي نوشپپهروفيروز سپپان آهپپي‪ .‬حميپپد سپپنڌيَء جپپو پپپورو نپپالو؛‬ ‫عبدالحميپپد ميمپپڻ آهپپي‪ .‬پپپاڻ ‪ 12‬آڪٽپپوبر ‪1939‬ع ۾ نوشپپهروفيروز ۾‬ ‫اسماعيل ميمپڻ جپپي گهپپر ۾ جنپپم ورتپپو‪ .‬حميپپد سپپنڌي تعليپپم ۾ بپپي اي‬ ‫ايڪنپپامڪس )اسپيشپپل سپپبجڪيٽ ايگريڪلچپپر ايڪنپپامڪس(‪ ،‬ايپپم اي‬ ‫ايڪنامڪس‪ ،‬ايل ايل بپپي‪ ،‬هپپائر ايجوڪيشپپن ايڊمنسٽريشپپن مانچسپپٽر‬ ‫يونيورسٽي )يو ڪي( مپپان ڪئي‪ .‬پپپاڻ شپپاهه عبپپداللطيف يونيورسپپٽي‬ ‫خيرپور ميرس جي وائيس چانسلر جي حيثيت سان خدمتون سرانجام‬ ‫ڏنيون‪ .‬اهڙيَء طرح مختلف ادارن ۾‪ ،‬سربراهه طور خدمتون سرانجام‬ ‫ڏيڻ سان گڏ‪ ،‬هن وقت پبلڪ اسڪول لطيف آباد ۾ چيئرمين جي حيثيت‬ ‫سان خدمتون ڏيئي رهيو آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌي‪ ،‬جتي عملي طور خدمتون سرانجام ڏنيون آهپپن اتپپي ادب‬ ‫جي ميدان ۾ به پاڻ ملهايو اٿائين‪ .‬معاشري جي مسئلن کپپي‪ ،‬ڪهپپاڻيَء‬ ‫جو روپ ڏئي‪ ،‬عڪس بنپدي ڪئي اٿپس‪ .‬حميپپد سپپنڌيَء کپي ادب جپپي‬ ‫ميدان ۾ تمام گهڻو شوق جاڳيو ۽ پاڻ روح رهاڻ رسالو شروع ڪيائين‪.‬‬ ‫جيڪو وچ ۾ ڪيترو عرصو بند رھيپپو پپپر وري چپپالو ٿيپپو ۽ اڄ بپپه ن ڪري‬ ‫رهيو آهي‪ .‬حميد سنڌي‪ ،‬ادب جي واڌ ويجهه لِء‪ ،‬روح رهپپاڻ جپپي پليپپٽ‬ ‫فارم تان‪ ،‬هفتي وار ادبي گڏجاڻي ڪرائي رهيو آهي‪ .‬انهن گڏجاڻين ۾‪،‬‬

‫اديب پنهنجون لکڻيون هر هفتي پيش ڪندا آهن‪ .‬حميد سنڌي ‪ 28‬مئي‬ ‫‪1998‬ع تي سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ ۾ چيئرمين جي حيثيت سان خپپدمت‬ ‫ڪئي‪ .‬سندس ڪتابن جو تعداد يارنهن آهپپي‪ ،‬جي ڪي شپپايع ٿيپپل آهپپن‪.‬‬ ‫سپپر‬ ‫سر ڪاموڏ‪ ،‬سر ماروي‪ُ ،‬‬ ‫سر گهاتو‪ُ ،‬‬ ‫سر ليل چنيسر‪ُ ،‬‬ ‫انهن ڪتابن ۾ ُ‬ ‫سپپر‬ ‫سپپر ڪڪڪارائل‪ُ ،‬‬ ‫سر ڪوهياري‪ُ ،‬‬ ‫سر رام ڪلي‪ُ ،‬‬ ‫سر بلول‪ُ ،‬‬ ‫ڪاپائتي‪ُ ،‬‬ ‫سر سارنگ شامل آهن‪ .‬سندس اهي ڪتاب‪ ،‬سپپنڌ جپپي عظيپپم‬ ‫ڀيروي‪ُ ،‬‬ ‫سرن تي لکيل آهن‪.‬‬ ‫شاعر‪ ،‬شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ُ‬ ‫حميد سنڌيَء هڪ ڪتاب اردوَء ۾ ”سوکھي ڌرتي“ جي نالي سپپان لکيپپو‬ ‫آهي‪ .‬جيڪو چونڊ جاپاني فوڪ ادب تي مشتمل آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌي ڀارت جي شهر دهليَء ۾‪ ،‬وائيس چانسلرن جي ڪانفرنس‬ ‫۾ شپپرڪت ڪئي‪ .‬اهڙي پَء طپپرح حميپپد سپپنڌي ايپپران ۽ يپپو ڪڪڪي ۾ بپپه‬ ‫شرڪت ڪري چڪو آهي‪.‬‬ ‫حميد سنڌيَء کي مڃتا طور ‪ 23‬مپپارچ ‪1990‬ع ۾ ح ڪومت پاڪسپپتان‪،‬‬ ‫تمغه امتياز سان نوازيو ويو‪.‬‬ ‫حميد سنڌيَء کي ‪ 28‬آگسٽ ‪1993‬ع ۾‪ ،‬اعزاز فضپپيلت جپپو ايپپوارڊ پ پڻ‬ ‫حڪومت پاڪستان طرفان ڏنو ويو‪.‬‬ ‫حميد سنڌي اڄ به علم ادب جي ميدان ۾ ڀرپور نموني سان ڪم ڪري‬ ‫رهيو آهي‪.‬‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:53 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫راشد مورائي ‪ -‬ساجده چنه‬

‫سنڌ جو مزاحمتي شاعر راشد مورائي‬

‫ساجده چنه‬ ‫ڪي ماڻهو تاريخ ٿين ٿا ته ڪي وري دانائيَء جپپي ڪڪڪري مهپپراڻ جپپون‬ ‫مالهائون ٿين ٿا‪ .‬اها مالها جڏهن سمنڊ جي سپنن جيان سپپدائين سپپمنڊ‬ ‫ڪناري جرڪندي ۽ مرڪندي رهي ته ڪيڏي نپپه راحپپت اينپپدي هونپپدي‪.‬‬ ‫ايئن ئي ساهتيَء جو سرموڙ شاعر سائين راشد مورائيَء جي ٻهڪندڙ‬ ‫آواز ۽ سفيد وارن تي نظر پوندي آهي ته سندس جنم ڀومي جوڻالي ۾‬ ‫اسريل گيت جهومي پوندا آهن‪ .‬ساهتي پرڳڻي جپپي هپپن مهپپان قپپوي‬

‫راشد مورائيَء ‪ 5‬مارچ ‪1944‬ع ۾ مورو ڀرسان سنڌوَء جپپي ڪپ تپپي‪،‬‬ ‫ڳوٺ جوڻالي ۾ جنم ورتو‪.‬‬ ‫پاڻ شاعر‪ ،‬اديب ۽ نقاد به آهي‪ .‬اڄ بپه راشپپد مپورائي ڪيپترا ئي گيپت‬ ‫سنڌ جا سرجي پيو‪ .‬هن وقت تائين راشد مورائيَء جون ڇپيل لکڻيون؛‬ ‫جنهن ۾ کوڙ ساري شاعري‪ ،‬ڪهاڻيون‪ ،‬مضمون‪ ،‬خاڪا وغيره سنڌ جي‬ ‫سڀني رسالن توڙي اخبارن ۾ اڻ ڳڻيا موجود آهپپن‪ 300 .‬جپپي لپڳ ڀپڳ‬ ‫سنڌ جي مختلف فنڪارن سندس گيت‪ ،‬غزل ۽ ڪافيون ڳايون آهن‪.‬‬ ‫جڏهن ته ڇپيل ڪتابن ۾ ”سنڌڙيَء جو سپپوداُء“‪” ،‬شپپاعري“‪” ،‬مينپپديَء‬ ‫سندا کيت“‪” ،‬غزلن جو مجموعو“‪” ،‬سل جو شهر“ موجود آھن‪.‬‬ ‫مختلف صنفن تي ڪيل شاعري؛ ديوان راشد‪ ،‬شعل شعل واَء ۾‪ ،‬اڳتي‬ ‫تاڻ امنگ جي‪ ،‬پپپاڻيَء جپپو پهپپرو‪ ،‬ڏات جپپي ڏيهپپه ۾‪ ،‬راشپپد جپپي رهپپاڻ‪،‬‬ ‫انصاف جو گهنڊ‪ ،‬ڳنڍيون منجهپپه ڳنڍيپپر‪ ،‬سپپنڌي ادب جپپي ارتقپپا‪ ،‬يپپتيم‬ ‫جذبا‪ ،‬عشق جو آواز‪ ،‬هو جي ٻول ٻريا شامل آهن‪.‬‬ ‫جڏهن ته اڃا به سندس ڪيترو ئي تخليقي مواد‪ ،‬اڻ ڇپيل آهپپي‪ .‬جنهپپن‬ ‫۾؛ خط خوشيَء مان کول‪ ،‬تعلقپپي مپپوري جپپا اديپپب‪ ،‬سپپنڌي ادب جپپي‬ ‫سونهن‪ ،‬جهڙي آيس جيئن‪ ،‬جهڙيون انمول لکڻيون وٽس موجود آهن‪.‬‬ ‫راشد مورائي سنڌ جو يگانو شاعر آھي جنهن پرائمري استاد ٿي ڪري‬ ‫علمي‪ ،‬ادبي خدمتون سرانجام ڏنيون آھن‪.‬‬ ‫کيس سوين ايوارڊ؛ سنڌي ادبي سنگت‪ ،‬سپپگا‪ ،‬ڳوٺ س پڌار سپپنگت ۽‬ ‫ٻين سياسي‪ ،‬سماجي تنظيمن پاران ڏنا ويا آهن‪.‬‬ ‫اڄ به سائين راشد‪ ،‬ٽپپن پٽپپن ۽ ڇهپپن نيپپاڻين جپپو سپپهارو آهپپي‪ .‬کيپپس‬ ‫نوجوان پٽ‪ ،‬شاه عنايت جي وڇوڙي جهوري ڇڏيو‪ .‬تنهپپن جپپي بپپاوجود‬ ‫مورو ناهي ٿورو ۾‪ ،‬هن مزاحمتي شپپاعر جپپي مهمپپان نپپوازي ۽ ڌرتيپَء‬ ‫سان عشق ڏسڻ وٽان آهي‪ .‬ھو اڄ به چوي پيو ته؛‬ ‫”مان باغي هان! مان باغي هان!“‬ ‫‪Posted by wahabsahito at 7:41 AM 0 comments‬‬ ‫‪Email ThisBlogThis!Share to TwitterShare to Facebook‬‬

‫سن ڌ جو مهان را ڳي ماسٽر چندر ‪ -‬شاهد چنه‬

‫سنڌ جو مهان راڳي ماسٽر چندر‬

‫شاهد چنه‪ /‬نوشهروفيروز‬

‫ساهتي خطي‪ ،‬اهڙن املهه ماڻهن کي جنم ڏنو آهي‪ ،‬جن جپپون يپپادون‬ ‫ساري‪ ،‬اڄ به نيڻن مان نير وهي پپپوي ٿپپو‪ .‬ضپپلعي نوشپپهروفيروز جپپي‬ ‫قديمي نارنگين واري شهر ٺاروشاهه ۾‪ ،‬سپپنڌ جپپي امپپر را ڳي ماسپپٽر‬ ‫چندر جو جنم ٿيو‪ .‬سندس گيت‪ ،‬جادوَء جهڙو آواز ۽ من موهيندڙ مرڪ‪،‬‬ ‫ڄڻ ته مهراڻ جي امرت ڌارا جهڙا مٺڙا هيا‪ .‬اڄ ڏينهن تپپائين سپپنڌ تپپوڙي‬ ‫هند جو‪ ،‬ڏيهي توڙي پرڏيهي‪ ،‬ڪو بپپه ديپپس واسپپي سپپندس گيتپپن کپپي‬ ‫وساري ناهي سگهيو‪.‬‬ ‫ماسٽر چندر گوبندمالهي جي شپپهر ٺاروشپپاهه ۾ ‪1907‬ع ۾ جنپپم ورتپپو‪.‬‬ ‫جنهن کپپي ننڍڙي ل ڪون ئي اهپڙو تپپه اچپپي عشپپق ل ڳو جپو ”ڳليپَء‬ ‫ڳليَء ٿو ڳايان‪ ،‬مپپان تنهنجپپو عاشپپق آهيپپان‪ “.‬چپپوڻ شپپروع ڪيپپائين‪.‬‬ ‫واقعي به انهيَء عشق‪ ،‬چندر جي چاهت کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا‪.‬‬ ‫جڏهن برصغير ۾ ان وقپپت گرامپپو فپپون جپپي ڪمپنپپي سپپندس راڳ جپپا‬ ‫رڪارڊ ڀري‪ ،‬مارڪيٽ ۾ آندا ته جهر جهنگ به چندر جا گيت؛‬ ‫”قسمت ڪئي جدائي‪ ،‬ڪنهن تي ميار ناهي“‬ ‫يا‬ ‫”رٺائي رهن پر هجن حياتي“ گونجڻ لڳا‪.‬‬ ‫اهڙو انمول گيت‪ ،‬چندر نه رڳو چيو پر ڌن به پاڻ ٺاهي ۽ ڳايو بپپه پپپاڻ‪.‬‬ ‫ان سان چندر جو نانُء‪ ،‬هر ماڻهوَء جي من تي حاڪميت ڪندو رهيپپو‪.‬‬ ‫صدي گذرڻ کان پوِء به‪ ،‬چندر جپپو آواز ڳوٺ تپپوڙي ڳليپَء ۾ گپپونجي‬ ‫پيو‪ .‬وقت جي بي رحم ورهاڱي‪ ،‬جهڙيَء ريت نارائڻ شپپام جپپي نينهپپن‬ ‫کي ٽوڙي وڌو‪ ،‬تيئن چندر به وطن جون لوليپپون ڳائينپپدو ۽ ني ڻن مپپان‬ ‫نيپپر هارينپپدو‪ ،‬ڀٽپپائي جپپي ڀپپونِء تپپان اڏامپپي ويپپو‪ .‬جڏهپپن ‪56‬ع ۾ چنپپدر‬ ‫پنهنجي جنم ڀومي ٺاروشاهه گهمڻ آيپپو تپپه اڄ بپپه جهپپونڙا اهپپي يپپادون‬ ‫ساري ٻڌائين ٿا تپپه؛ چنپپدر پهچپڻ شپپرط ئي پنهنجپپي جنپپم ڀپپوميءَ کپپي‬ ‫چمندو ۽ روئيندو رهيو‪ .‬اڄ بپپه چنپپدر جپپي جنپپم ڀپپومي‪ ،‬انهپپي سپپاڳيَء‬ ‫حالت ۾ موجود آهي‪ ،‬پر چندر نه آهي‪.‬‬ ‫چندر جون يادون ۽ چندر سان عشق نڀائيندڙ‪ ،‬سپپندس منسپپک محپپل ۾‬ ‫رهندڙ‪ ،‬حاجي اختر خانزادي جو عشق به آفاقي نظر اچي ٿو‪ .‬ھو چندر‬ ‫جي جنم ڏڻ توڙي وڇوڙي واري ڏڻ تي‪ ،‬کيس ڏيئا ٻپپاري يپپاد ڪري ٿپپو‪.‬‬ ‫افسوس جو چندر ڌرتي کان جدائي جو گيت؛‬ ‫”ڇڏي گهر اباڻا وڃن ٿا وڃن ٿا!“ ڳائيندو هليو ويو‪.‬‬

‫ڀارت جي شهر الهپاس ننگپر ۾‪ ،‬هيپُء مهپان را ڳي‪1984 ،‬ع ۾ وڇپڙي‬ ‫ويو‪ .‬سندس راڳ‪ ،‬سندس آواز‪ ،‬سندس گيت‪ ،‬سندس پريپپت‪ ،‬سپپدائين‬ ‫سنڌ ۽ سنڌ واسين کي ياد رهندو‪.‬‬