Χ.Φ. Λάβκραφτ - Ο Υπερφυσικός Τρόμος Στη Λογοτεχνία

ΧΛΟΥΑΡΝΤ Φ ΙΛ ΙΠ Σ ΛΛΒΚΡΑΦΤ

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΚΑΚΤΟΣ

1990

Απ'τον 2° τόμο της τετράτομης συλλογής «ΑΠΑΝΤΑ» Κάκτος, 1990 Μετάφραση: Αλικη Ακοντίδου Πρωτότυπος τίτλος: Supernatural Horror in Literature Γράφτηκε το 1926-27, και δημοσιεύτηκε αρχικά στον «Ερημίτη» (The Recluse, No. 1), του Γ. Πωλ Κουκ, το 1927. Αργότερα, το αναθεώρησε κατά ένα μεγάλο μέρος και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο «Λάτρη τον φανταστικού» από το 1933 έως το Φεβρουάριο του 1935, οπότε το περιοδικό σταμάτησε να κυκλοφορεί και ο Λάβκραφτ εγκατέλειψε την αναθεώρηση του κειμένου.

Εισαγωγή Το πιο παλιό και το πιο δυνατό συναίσθημα του ανθρώπινου είδους είναι ο φόβος, και το πιο παλτό και δυνατό είδος φό­ βου είναι ο φόβος για το άγνωστο. Λίγοι ψυχολόγοι θα δια­ φωνήσουν μ ’ αυτά τα δυο γεγονότα και η παραδοχή τους πρέπει να καθιερώσει μια για πάντα τη γνησιότητα και την αξιοπρέπεια της παράδοξα τρομακτικής ιστορίας ως λογοτε­ χνικοί: είδους. Εναντίον της εκσφενδονίζονται όλοι όι κεραυ­ νοί ενός ματεριαλιστικού διανοουμενισμού που κολλάει στη συχνότητα των συναισθημάτων^ και στα εξωτερικά γεγονότα και ενός απλοϊκά σαχλού ιδεαλισμού που αποδοκιμάζει το αισθητικό κίνητρο και επικαλείται μια διδακτική λογοτεχνία που να «ανυψώνει» τον αναγνώστη σε έναν κατάλληλο βαθμό προσποιητής αισιοδοξίας. Αλλά παρ’ όλες αυτές τις αντιρ­ ρήσεις η παράδοξη ιστορία έχει επιζήσει, έχει αναπτυχθεί και έχει φθάσει σε αξιοσημείωτα ύψη τελειότητας, βασισμέ­ νη καθώς είναι σε μια βαθιά και ουσιώδη αρχή, που η γοη­ τεία της ακόμα και αν δεν είναι πάντα οικουμενική πρέπει να είναι δυνατή και σταθερή σε όσους έχουν την απαιτούμενη ευαισθησία. Η γοητεία του μακάβριου είναι γενικά περιορισμένη γιατί απαιτεί από τον αναγνώστη έναν ορισμένο βαθμό φαντασίας και μια ικανότητα αποστασιοποίησης από την καθημερινή ζωή. Είναι σχετικά λίγοι αυτοί που είναι αρκετά απελευθε­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

ρωμένοι από τα μάγια της καθημερινής ρουτίνας για να ανταποκριθούν στο κάλεσμα των πνευμάτων από το υπερπέραν, και οι ιστορίες με συνηθισμένα αισθήματα και γεγονότα ή οι ιστορίες με συνηθισμένες παραμορφώσεις τέτοιων αισθή­ σεων και γεγονότων θα έχουν πάντα την πρώτη θέση στις προτιμήσεις της πλειοψηφίας· δίκαια ίσως, μια κι αυτά τα συνηθισμένα ζητήματα αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. Αλλά οι ευαίσθητοι είναι πάντα μαζί μας και μερικές φορές μια παράξενη φλέβα φαντασίας κυ­ ριεύει μια σκοτεινή γωνιά του πιο αμετάπειστου εγκεφάλου, έτσι που καμιά εκλογίκευση, αναμόρφωση ή φροϋδική ανά­ λυση δεν μπορεί να εκμηδενίσει την ανατριχίλα του ψιθύρου από τη γωνιά της καμινάδας ή του μοναχικού δάσους. Εδώ εντοπίζουμε ένα ψυχολογικό σχήμα ή μια παράδοση τόσο πραγματική και βαθιά ριζωμένη στην πνευματική εμπειρία όσο κάθε άλλο σχήμα ή παράδοση των ανθρώπινου είδους, σύγχρονη με το θρησκευτικό αίσθημα και στενά συνδεδεμένη με πολλές πλευρές του, και η οποία αποτελεί ένα πολύ μεγάλο μέρος της εσώτατης βιολογικής μας κληρονομιάς για να χάσει τη δύναμη που έχει πάνω σε μια πολύ σημαντική, αν και όχι μεγάλη αριθμητικά, μειοψηφία του είδους μας. Τα πρώτα ένστικτα και τα πρώτα συναισθήματα του αν­ θρώπου διαμόρφωσαν την απάντησή του στο περιβάλλον που βρέθηκε. Ξεκάθαρα αισθήματα, βασισμένα στη χαρά και στον πόνο, αναπτύχθηκαν σε σχέση με τα φαινόμενα των οποίων τις αιτίες και τα αποτελέσματα μπορούσε να καταλά­ βει, ενώ σε σχέση με αυτά που δεν μπορούσε να καταλάβει — και το σύμπαν έβριθε απ * αυτά στις πρώτες του μέρες — πλέχτηκαν φυσικά οι προσωποποιήσεις, οι θαυμαστές ερμη­ νείες και τα αισθήματα δέους και φόβου που μπορούσε να επινοήσει μια φυλή με λίγες και απλές ιδέες και περιορισμέ­ νη εμπειρία. Το άγνωστο, και κατά συνέπειαν το απρόβλεπτο, έγινε για τους πρωτόγονους προγόνους μας μια τρομερή και παντοδύναμη πηγή καλών και κακών που στέλνονταν στο ανθρώπινο είδος για απόκρυφους και εντελώς εξωγήινους λό­ γους, που επομένως ήταν ξεκάθαρο ότι ανήκαν σε σφαίρες

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ύπαρξης για τις οποίες δεν ξέρουμε τίποτα και των οποίων δεν αποτελούμε μέρος. Με τον ίδιο τρόπο, το φαινόμενο των ονείρων βοήθησε να δημιουργηθεί η ιδέα ενός μη πραγματι­ κού ή πνευματικού κόσμου, και γενικά όλες οι συνθήκες της πρωτόγονης ζωής συντελούσαν τόσο έντονα σε ένα υπερφυ­ σικό αίσθημα που δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η ίδια η κληρονομική ουσία του ανθρώπου είναι τόσο βαθιά διαποτισμένη με τη θρησκεία και την προκατά­ ληψη. Ακόμα και από επιστημονική άποψη, αυτή η διαπό­ τιση πρέπει να θεωρηθεί ουσιαστικά μόνιμη όσον αφορά το υποσυνείδητο και τα βαθύτερα ένστικτα γιατί, παρ ’ όλο που η περιοχή του αγνώστου συρρικνώνεται σταθερά εδώ και χιλιάδες χρόνια, άπειρο μυστήριο καλύπτει ακόμα το μεγα­ λύτερο μέρος του εξοπερικού κόσμου, ενώ τεράστια υπολείμ­ ματα ισχυρών κληρονομικών συνειρμών περιβάλλουν όλα τα αντικείμενα και τις διαδικασίες που κάποτε ήταν μυστηριώ­ δεις, ανεξάρτητα από το πόσο καλά μπορεί να έχουν εξηγη­ θεί τώρα πια, Ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα παλιά μας ένστικτα εδρεύουν φυσιολογικά στο νευρικό μας ιστό, πράγμα που τα κάνει ικανά να μπουν σε λειτουργία ακόμια και αν το συνειδητό μιυαλό μας εξαγνιζόταν από όλες τις πηγές του μυστηρίου. Επειδή θυμόμαστε τον πόνο και την απειλή του θανάτου πολύ πιο ζωηρά α π’ ό,τι την ευχαρίστηση και επειδή τα αισθήματα μας προς την ευεργετική πλευρά του αγνώστου από πολύ νωρίς πήραν μορφή και τυποποιήθηκαν σε συμβα­ τικές θρησκευτικές τελετές, η πολύ πιο σκοτεινή και κακο­ ποιός πλευρά του κοσμικού μυστήριου είναι αυτή που κυ­ ριαρχεί στους δημοφιλείς λαϊκούς μύθους για το υπερφυσικό. Αυτή η τάση εντείνεται από το γεγονός ότι η αβεβαιότητα είναι πάντοτε στενά συνδκδεμένη με τον κίνδυνο, κάνοντας έτσι κάθε είδος άγνωστου κόσμου έναν κόσμο γεμιάτο κινδύ­ νους και κακούς οιωνούς. Εάν σ ’ αυτή την αίσθηση του φόβου και του κακού προσθέσουμε την αναπόφευκτη γοητεία και περιέργεια που δημιουργεί το θαυμαστό, γεννιέται ένα σύνθετο σύνολο από έντονη συγκίνηση και πρόκληση για τη

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

φαντασία που η ζωτικότητά του πρέπει αναγκαστικά να διαρ­ κέσει όσο και η ίδια,η. ανθρώπινη φυλή. Τα παιδιά πάντα θα φοβούνται το σκοτάδι και οι άνθρωποι που είναι ευαίσθητοι στους κληρονομικούς παλμούς πάντα θα τρέμουν στη σκέψη των κρυφών και ανεξιχνίαστων κόσμων που πάλλοντμι πέρα από τα άστρα ή πιέζουν απαίσια τη δική μας σφαίρα σε ανίερες περιοχές που μόνον οι νεκροί και οι φεγγαρόπ^ηκτοι μπορούν να δουν. Με αυτά τα τόσο βαθιά θεμέλια κανείς δεν πρέπει να εκ­ πλήσσεται από την ύπαρξη μιας λογοτεχνίας κοσμικού φό­ βου. Υπήρχε πάντοτε και θα υπάρχει πάντοτε, και η καλύτε­ ρη απόδειξη για τη ρώμη και την ανθεκτικότητά της είναι η ώθηση που νιώθουν συγγραφείς με εντελώς διαφορετικές κλί­ σεις να δοκιμαστούν σ ’ αυτό το είδος, σαν να θέλουν να αποτινάξουν από το μυαλό τους ορισμένες φανταστικές μορ­ φές που αλλιώς θα τους κυνηγούσαν και θα τους βασάνιζαν. Έτσι, ο Ντίκενς έγραψε αρκετά μυστηριώδη διηγήματα, ο Μπράουνινγκ το φρικώδες ποίημα «Χίλντε Ρόλαντ», ο Χένρυ Τζέημς «Το γύρισμα της βίδας », ο Ντρ. Χολμς την έξυπνη νουβέλα « Έ λσυ Βένερ», η Φ. Μάριον Κρόφορντ την «Επάνω κουκέτα» και μια σειρά άλλα παραδείγματα, η Σαρλότ Πέρκινς Γκίλμαν, κοινωνική λειτουργός, την «Κίτρινη ταπετσα­ ρία»>, ενώ ο χιουμορίτσας Γ. Γ. Τζάκομπς δημιούργησε το γνωστό μελοδραματικό κομμάτι «Το πόδι της μαϊμούς». Αυτό το είδος της λογοτεχνίας τρόμου δεν πρέπει να συγχέεται με ένα άλλο είδος που του μοιάζει εξωτερικά αλλά που είναι πολύ διαφορετικό ψυχολογικά, της λογοτεχνίας του α­ πλού φυσικού τρόμου και του γήινα τρομακτικού. Αυτό το είδος έχει σίγουρα τη θέση του, όπως και οι συμβατικές ή ακόμα αλλόκοτες ή χιουμοριστικές ιστορίες φαντασμάτων όπου ο φορμαλισμός καταργεί την πραγματική αίσθηση του νοσηρά αφύσικου, αλλά αυτά δεν αποτελούν τη λογοτεχνία του κοσμικού φόβου με την πραγματική έννοια του όρου. Η πραγματική παράξενη ιστορία έχει κάτι περισσότερο από μυστικούς φόνους, ματωμένα κόκαλα ή ένα άσπρο φάντασμα με αλυσίδες, όπως υπαγορεύουν οι κανόνες. Πρέπει να υπάρ­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

χει μια ορισμένη ατμόσφαιρα αγωνιώδους και ανεξήγητου τρόμου που προέρχεται από άγνωστες, εξωτερικές δυνάμεις και πρέπει να υπάρχει ένας υπαινιγμός εκφρασμένος με σο­ βαρότητα και δέος για την πιο τρομερή σύλληψη του ανθρώ­ πινου νου — μια κακόβουλη και στοχευμένη διακοπή ή ήττα των σταθερών νόμων της Φύσης που είναι και η μοναδική μας προστασία ενάντια στις επιθέσεις του χάους και στους δαίμονες του ανεξιχνίαστου διαστήματος. Φυσικά, δεν περιμένουμε ότι όλες οι παράξενες ιστορίες θα ακολουθούν απόλυτα ένα θεωρητικό μοντέλο. Τα δημιουργι­ κά μυαλά είναι ανόμοια και τα καλύτερα κατασκευάσματα έχουν τα αδύνατα σημεία τους. Στην πραγματικότητα, τα πιο εκλεκτά κομμάτια αυτού του είδους είναι προϊόντα ασυνείδη­ του και εμφανίζονται σε αξιομνημόνευτα αποσπάσματα, δια­ σκορπισμένα ανάμεσα σε ένα υλικό που το μεγαλύτερο μέρος του ανήκει σε εντελώς διαφορετικό είδος. Το πιο σημαντικό απ' όλα είναι η ατμόσφαιρα, γιατί το τελικό κριτήριο της αυθεντικότητας δεν είναι, η συνοχή της πλοκής αλλά η δη­ μιουργία μιας συγκεκριμένης αίσθησης. Μπορούμε να πούμε, σαν γενικό κανόνα, ότι μια παράξενη ιστορία που ο σκοπός της είναι να διδάξει ή να προκαλέσει κοινωνικό προβλημα­ τισμό, ή μια ιστορία στην οποία ο τρόμος εξηγείται τελικά με φυσικά μέσα, δεν είναι μια γνήσια ιστορία κοσμικού φό­ βου· αλλά παραμένει γεγονός ότι τέτοιες διηγήσεις κατέχουν, έστω και αποσπασματικά, ατμοσφαιρικές αιχμές που πλη­ ρούν όλες τις προϋποθέσεις μιας αληθινής λογοτεχνίας τρό­ μου του υπερφυσικού. Γ ι’ αυτό δεν πρέπει να κρίνουμε μια παράξενη ιστορία από τις προθέσεις του συγγραφέα της ή από το μηχανισμό της πλοκής, αλλά από το συγκινησιακό επίπεδο που επιτυγχάνει στο λιγότερο γήινο σημείο της. Εάν ένα τέτοιο «υψηλό» σημείο καταφέρνει να δημιουργήσει τα κατάλληλα συναισθήματα, πρέπει να καταχωρηθεΐ από μόνο του στη λογοτεχνία του παράδοξου, ανεξάρτητα από το πόσο πεζά συνεχίζεται αργότερα. Το μοναδικό χαρακτηριστικό του πραγματικά παράδοξου είναι απλά αυτό: κατά πόσον κα­ ταφέρνει να δημιουργήσει στον αναγνώστη ένα βαθύ αίσθη­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

μα τρόμου και επαφής με άγνωστες σφαίρες και δυνάμεις· μια στάση δέους σαν να βρισκόταν στην εξώτατη άκρη του γνω­ στού σύμπαντος και να άκουγε το πέταγμα μαύρων φτερών ή το τρίξιμο εξώτερων όντων και σχημάτων — και, φυσικά, με όσο μεγαλύτερη πληρότητα και συνοχή μια ιστορία μεταδί­ δει αυτή την ατμόσφαιρα, τόσο καλύτερη είναι σαν έργο τέχνης αυτού του συγκεκριμένου είδους.

Η εμφάνιση της ιστορίας τρόμου Όπως, φυσικά, θα περίμενε κανείς από ένα είδος τόσο στενά συνδεδεμένο με πρωτόγονες συγκινήσεις, η ιστορία τρόμου είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρώπινη σκέψη και ο ανθρώ­ πινος λόγος. Ο κοσμικός τρόμος εμφανίζεται σαν ένα συστατικό των πιο παλιών λαϊκών μύθων όλων των φυλών και έχει αποκρυ­ σταλλωθεί στις πιο αρχαϊκές μπαλάντες, τα χρονικά και τις ιερές γραφές. Ήταν, πράγματι, ένα σημαντικό στοιχείο της περίπλοκης τελετουργικής μαγείας και των τελετών της για την επίκληση των δαιμόνων και των φαντασμάτων που αν­ θούσαν από τους προϊστορικούς χρόνους και έφθασαν στη μεγαλύτερη ακμή τους στην Αίγυπτο και τα Σημιτικά έθνη. Αποσπάσματα όπως η Βίβλος του Ενώχ και οι κώδικες του Σολομώντα δηλώνουν σαφώς τη δύναμη που ασκούσε το πα­ ράδοξο στο αρχαίο Ανατολικό πνεύμα, και πάνω σ ’ αυτά βασίστηκαν συστήματα και παραδόσεις που ο απόηχός τους φτάνει έως σήμερα. Ίχνη αυτού του υπερφυσικού φόβου συ­ ναντιόνται στην κλασική λογοτεχνία και υπάρχουν στοιχεία μιας πολύ πιο έντονης παρουσίας σε μια προφορική λογοτε­ χνία με τη μορφή τραγουδιών που αναπτύχθηκε παράλληλα με το κύριο ρεύμα αλλά εξαφανίστηκε εξαιτίας της έλλειψης γραπτού μέσου. Ο Μεσαίωνας, που ήταν γεμάτος με φαντα­ στικά μυστήρια, έδωσε τρομακτική ώθηση στην έκφρασή

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

τους και τόσο η Ανατολή όσο και η Δύση προσπάθησαν να διασώσουν αλλά και να συνεχίσουν τη σκοτεινή κληρονομιά όχι μόνον της λαϊκής γνώσης, αλλά και της ακαδημαϊκά διατυπωμένης μαγείας και του καβαλλισμού που τους είχαν παραδοθεί. Οι μάγισσες, οι λυκάνθρωποι, τα βαμπίρ και οι τυμβωρύχοι ακούγονταν συχνά από τα χείλη των βάρδων και των γιαγιάδων, και χρειάστηκε πολύ λίγη ενθάρρυνση για να κάνουν το τελικό βήμα και να περάσουν τα σύνορα που χω­ ρίζουν την ιστορία που τραγουδιέται ή το τραγούδι από την τυπική λογοτεχνική σύνθεση. Στην Ανατολή, η παράδοξη ιστορία απέκτησε μια φανταχτερή ζωηρότητα που σχεδόν τη μεταμόρφωσε σε γνήσια φαντασία. Στη Δύση, όπου ο μυστι­ κοπαθής Τεύτονας είχε κατεβεί από τα σκοτεινά βόρεια δάση και ο Κέλτης διατηρούσε μνήμες από παράξενες θυσίες σε δρυιδικά άλση, απέκτησε μιαν ατμόσφαιρα τρομερής έντα­ σης και πειστικής σοβαρότητας που διπλάσιασε τη δύναμη των μισοειπωμένων τρόμων. Ένα μεγάλο μέρος της δύναμης της Δυτικής άποψης των ιστοριών τρόμου οφειλόταν, χωρίς αμφιβολία, στη μυστική αλλά συχνά υπονοούμενη παρουσία μιας απαίσιας λατρείας της νύχτας, της οποίας οι παράξενες συνήθειες — που προέρ­ χονταν από τους προ-Αρίους και προ-αγροτικούς χρόνους, όταν μια μελαχρινή φυλή Μογγόλων περιπλανιόταν στην Ευρώπη μαζί με τα κοπάδια της — είχαν τις ρίζες τους στις πιο πανάρχαιες και σκανδαλώδεις τελετές γονιμότητας. Αυτή η μυστική θρησκεία που μετεδίδετο κρυφά ανάμεσα στους χωρικούς για χιλιάδες χρόνια, παρά την εξωτερική κυριαρ­ χία της δρυιδικής, της ελληνορρωμαϊκής και της χριστιανι­ κής πίστης ανάλογα με την περιοχή, χαρακτηριζόταν από άγρια «Σάββατα των Μαγισσών» σε μοναχικά δάση και πάνω στις κορυφές απόμακρων λόφων τη νύχτα της Βαλπουργίας και του Χαλοουίν, τις παραδοσιακές εποχές που ζευγαρώνουν οι κατσίκες, τα πρόβατα και οι αγελάδες. Εκτός δε από τις εκτεταμένες διώξεις των μαγισσών που προκάλεσε, από τις οποίες η νύχτα του Σάλεμ αποτελεί το κύριο παράδειγμα ως προς την Αμερική, έγινε και η πηγή ενός τεράστιου πλούτου

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

από μύθους σχετικά με τη μαγεία. Συγγενές με αυτή τη θρη­ σκεία, και ίσως συνδεδεμένο με αυτήν, ήταν το φοβερό μυ­ στικό σύστημα της ανεστραμμένης θεολογίας ή της λατρείας του Σατανά, που δημιούργησε τέτοιους τρόμους όπως η διά­ σημη «Μαύρη Λειτουργία», ενώ τον ίδιο σκοπό είχαν και οι δραστηριότητες αυτών που οι στόχοι τους ήταν κάπως πιο επιστημονικοί ή φιλοσοφικοί — των αστρολόγων, των καβαλιστών και των αλχημιστών του τύπου του Αλβέρτου του Μεγάλου ή του Ρέημοντ Λίλι, από τους οποίους έβριθαν αυ­ τές οι άγριες εποχές. Το πόσο διαδεδομένο και βαθύ ήταν το μεσαιωνικό πνεύμα του τρόμου στην Ευρώπη, που έγινε ακό­ μα πιο έντονο από τη σκοτεινή απελπισία που έφεραν τα κύματα της πανούκλας, φαίνεται αρκετά καθαρά από τα αλ­ λόκοτα σκαλίσματα που εμφανίστηκαν σε ένα μεγάλο μέρος της πιο εκλεπτυσμένης γοτθικής εκκλησιαστικής τέχνης της εποχής, της οποίας πολύ γνωστά παραδείγματα είναι οι δαι­ μονικές μορφές στο εξωτερικό της Νοτρ Νταμ και του Μον Σαιν Μισέλ. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σε όλη τη διάρ­ κεια αυτής της περιόδου υπήρχε ανάμεσα σε μορφωμένους και σε αμόρφωτους μια αναντίρρητη πίστη σε κάθε μορφή του υπερφυσικού, από τα πιο ευγενικά δόγματα του Χριστια­ νισμού ως τις πιο τερατώδεις νοσηρότητες της μαύρης μα­ γείας. Δεν ξεπήδησαν από το τίποτα οι μάγοι και οι αλχημιστές της Αναγέννησης, ο Νοστράδαμος, ο Τριθέμιος, ο Ντρ. Τζων Ντη, ο Ρόμπερτ Φλαντ και οι παρόμοιοι. Σ " αυτό το εύφορο έδαφος αναπτύχθηκαν οι τύποι και οι χαρακτήρες των σκοτεινών μύθων που ζουν έως σήμερα στη λογοτεχνία του παράδοξου, πολύ ή λίγο αλλαγμένοι από τη μοντέρνα τεχνική. Πολλοί α π ’ αυτούς προέρχονται από παλιότερες προφορικές πηγές και αποτελούν μέρος της μόνιμης κληρονομιάς του ανθρώπινου είδους. Η σκιά που εμφανίζεται και ζητάει την ταφή των οστών της, ο δαίμονας-εραστής που έρχεται για να πάρει μακριά τη μνηστή του που είναι ακόμα ζωντανή, το πνεύμα του θανάτου ή ο ψυχοπομπός που έρχεται καβάλα στο νυχτερινό άνεμο, ο άνθρωπος-λύκος, η σφραγι­ σμένη κάμαρα, ο αθάνατος μάγος — όλα αυτά βρίσκονται σ ’

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

αυτό το περίεργο μείγμα της μεσαιωνικής γνώσης που ο κ. Μπέρινγκ-Γκουλντ τόσο αποτελεσματικά συγκέντρωσε με τη μορφή βιβλίου. Όταν το μυστικιστικό Βόρειο αίμα ήταν πιο δυνατό, η ατμόσφαιρα των δημοφιλών ιστοριών γινόταν πιο έντονη, γιατί στις λατινικές φυλές υπάρχει μια δόση λογικής που αρνείται ακόμη και στις πιο παράξενες προκαταλήψεις πολλές από τις αποχρώσεις του μαγικού τις τόσο χαρακτη­ ριστικές στους δικούς μας, τους γεννημένους στα δάση και θρεμμένους στον πάγο ψιθύρους. Όπως ακριβώς όλα τα είδη μυθιστορήματος εμφανί­ στηκαν πρώτα με μορφή ποίησης, έτσι και το παράδοξο συναντάται για πρώτη φορά ως λογοτεχνικό είδος μέσα στην ποίηση. Αν και φαίνεται περίεργο, τα περισσότερα από τα αρχαία δείγματα είναι σε πεζό λόγο, όπως το περιστατικό με το λυκάνθρωπο στον Πετρώνιο, τα φοβερά αποσπάσματα α­ πό τον Απούλιο, το σύντομο αλλά διάσημο γράμμα του Πλίνιου του Νεότερου στον Σύρα και η παράξενη συλλογή στα «Θαυμαστά γεγονότα» του Φλέγονα, του έλληνα απελεύ­ θερου του αυτοκράτορα Αδριανού. Στο Φλέγονα βρίσκου­ με για πρώτη φορά την απαίσια ιστορία της μνηστής του πτώματος, στο «Φιλίνιος και Μαχάτες», που αργότερα ανα­ φέρει ο Πρόκλος και στη μοντέρνα εποχή αποτέλεσε πη­ γή έμπνευσης για τη «Μ νηστή της Κόρινθου» του Γκαΐτε και για το «Γερμανό φοιτητή» του Ουάσινγκτον Ίρβινγκ. Αλλά όταν πια οι παλιοί βόρειοι μύθοι παίρνουν λογοτε­ χνική μορφή και όταν το παράδοξο εμφανίζεται σταθερά στη λογοτεχνία της εποχής, τις περισσότερες φορές βρίσκε­ ται σε μετρική μορφή, όπως συμβαίνει και με το μεγαλύτερο μέρος των αυστηρά φανταστικών γραπτών του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Τα σκαδιναβικά Έντας και Σάγκας ξεχει­ λίζουν από κοσμικό τρόμο και τρέμουν από τον τρομερό φόβο του Ύμιρ και του άμορφου απογόνου του, ενώ τα δικά μας αγγλοσαξονικά Μπέογουλφ και τα μετέπειτα ηπειρωτικά Νΐμπελουνγκ είναι γεμάτα από μαγική παραδοξότητα. Ο Δάντης είναι πρωτοπόρος στην κλασική σύλληψη της μακά­ βριας ατμόσφαιρας και στις μεγαλοπρεπείς στροφές του

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

Σπένσερ υπάρχει αρκετή ποσότητα φανταστικού τρόμου στο τοπίο, στα περιστατικά και στους χαρακτήρες. Η πεζή λογο­ τεχνία μάς προσφέρει το «Morte d’ Arthur» του Μαλορί, στο οποίο παρουσιάζονται αρκετές μακάβριες καταστάσεις παρ­ μένες από παλιότερες μπαλάντες — η κλοπή του ξίφους και του μεταξωτού από τον σερ Γκάλαχαντ —, ενώ άλλα πιο άξεστα δείγματα παρουσιάζονταν χωρίς αμφιβολία στα φθη­ νά αισθησιακά βιβλία της σειράς, που καταβροχθίζονται από τους αδαείς. Στο ελισαβετιανό δράμα με το Δρ Φάουστους, τις μάγισσες στο Μάκβεθ, το φάντασμα στον Ά μ λετ και την απαίσια φρίκη του Γουέμπστερ, μπορούμε εύκολα να διακρί­ νουμε τη δυνατή επίδραση του δαιμονικού πάνω στο κοινό, μια επίδραση που γινόταν πιο ισχυρή από τον πραγματικό φόβο της ζωντανής μαγείας, της οποίας ο τρόμος, πιο έντο­ νος πρώτα στην ηπειρωτική Ευρώπη, άρχισε να ακούγεται δυνατά και στην Αγγλία καθώς κέρδιζαν έδαφος οι σταυρο­ φορίες του Ιάκωβου του Πρώτου για το κυνήγι των μαγισσών. Στη μυστικιστική πρόζα της εποχής προστίθεται μια μακριά σειρά από πραγματείες πάνω στη μαγεία και τη δαι­ μονολογία που προκαλούν τη φαντασία του αναγνωστικού κοινού. Στο υπόλοιπο του δέκατου έβδομου και στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα, βλέπουμε μιαν αυξανόμενη μάζα από μύθους και μπαλάντες σκοτεινού περιεχομένου που διατη­ ρούν όμως μιαν επίφαση ευγενικής και αποδεκτής λογοτε­ χνίας, Τα φθηνά βιβλία τρόμου και παραδοξότητας πολλαπλασιάζονται, και παίρνουμε μια ιδέα για το ζωηρό ενδιαφέ­ ρον των ανθρώπων από αποσπάσματα σαν το Φάντασμα της κυρίας Β/'μλ, του Ντεφόε, μια απλοϊκή ιστορία για το φάντα­ σμα μιας νεκρής γυναίκας που επισκέπτεται ένα μακρινό φί­ λο, που είχε γραφτεί για να διαφημίσει μιαν όχι ιδιαίτερα δημοφιλή θεολογική πραγματεία πάνω στο θάνατο. Τα ανώ­ τερα στρώματα της κοινωνίας άρχισαν να χάνουν την πίστη τους στο υπερφυσικό και πέρασαν σε μια περίοδο κλασικού ρασιοναλισμού. Μετά, ξεκινώντας με τις μεταφράσεις των Ανατολικών ιστοριών στην επικράτεια της βασίλισσας

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Άννας και παίρνοντας οριστική μορφή γύρω στα μέσα του αιώνα, έρχεται η αναγέννηση του ρομαντικού αισθήματος — η εποχή της καινούργιας χαράς στη φύση και στην ακτινο­ βολία των παλιότερων εποχών, των παράξενων σκηνών, των γενναίων πράξεων και των απίστευτων θαυμάτων. Το αισθα­ νόμαστε πρώτα στους ποιητές, που τα λόγια τους αποκτούν νέες ποιότητες θαυμασμού, παραξενιάς και ρίγους. Και τελι­ κά, μετά τη δειλή εμφάνιση μερικών παράδοξων σκηνών στις νουβέλες της εποχής — όπως στις Περιπέτειες του Φερδινάνδον. Κόμη του Βάθους, του Σμόλετ —, το απελευθερωμένο ένστικτο βρίσκει τη θέση του στη γέννηση μιας καινούργιας σχολής γραψίματος, της «Γοτθικής» σχολής του τρομερού και φανταστικού πεζού μυθιστορήματος, του οποίου οι λογο­ τεχνικοί απόγονοι είναι προορισμένοι να γίνουν πολυάριθμοι και σε πολλές περιπτώσεις με μεγάλη καλλιτεχνική αξία. Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο, αν το σκεφθεΐ κανείς, ότι η διήγηση του παράδοξου σαν ένα σταθερό και ακαδημαϊκά αναγνωρισμένο λογοτεχνικό είδος θα αργούσε τόσο πολύ να γεννηθεί. Η ορμή και η ατμόσφαιρα είναι τόσο παλιάς όσο και ο άνθρωπος, αλλά η τυπική παράδοξη ιστορία της επίσημης λογοτεχνίας είναι παιδί του δέκατου όγδοου αιώνα.

Η πρώιμη γοτθική νουβέλα Τα στοιχειωμένα τοπία του « Όσιαν», τα χαοτικά οράματα του Γουίλιαμ Μπλέηκ, οι αλλόκοτοι χοροί των μαγίσσων στον «Ταμ Ο ' Σάντερ», του Μπερν, ο βδελυρός δαιμονισμός του Κόλεριτζ στον «Κρίστομπελ» και στον «Αρχαίο ναυτι­ κό», η γεμάτη φαντάσματα γοητεία του «Κίλμενυ», του Τζέημς Χογκ, και η πιο συγκρατημένη προσέγγιση του κο­ σμικού τρόμου στη «Λάμια» και σε άλλα ποιήματα του Κητς, είναι τυπικά βρετανικά δείγματα της εμφάνισης του παράδο­ ξου στην επίσημη λογοτεχνία. Τα τευτονικά εξαδέλφια μας

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

της ηπειρωτικής Ευρώπης ήταν εξίσου δεκτικά στην παλίρ­ ροια και ο « Ά γριος κυνηγός'», του Μπέργκερ και η ακόμα πιο διάσημη μπαλάντα του δαίμονα-γαμπρού της «Λεωνόρα ς» — τα οποία μιμήθηκε στα αγγλικά ο Σκοτ, που ο σε­ βασμός του για το υπερφυσικό ήταν πάντα μεγάλος — μας δίνουν μόνο μια γεύση του μαγικού πλούτου που είχε αρχίσει να παράγει το γερμανικό τραγούδι. Ο Τόμας Μουρ δανείστη­ κε α π ' αυτές τις πηγές το μύθο της μνηστής του αγάλματος (που χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τον Προσπέρ Μεριμέ στην «Αφροδίτη τής Ιλ » και που τα ίχνη του φθάνουν βαθιά μέσα στην αρχαιότητα) που αντηχεί τόσο δραματικά στην μπαλάντα του «Γο δαχτυλίδι», ενώ ο «Φάουστ», το αθάνατο αριστούργημα του Γκαίτε, που περνά από το απλό τραγούδι στην κλασική τραγωδία όλων των εποχών, μπορεί να θεωρη­ θεί ως το ανώτερο ύψος που έφθασε ποτέ αυτό το γερμανικό ποιητικό είδος. Αλλά ήταν τελικά ένας πολύ ζωντανός και κοσμικός Εγ­ γλέζος — κανένας άλλος από τον ίδιο τον Οράτιο Γουόλπολ — που έδωσε στο ρεύμα που μεγάλωνε οριστικό σχήμα και έγινε ο πραγματικός ιδρυτής της λογοτεχνικής ιστορίας τρό­ μου σαν επίσημο είδος. Έχοντας αδυναμία στο μεσαιωνικό ρομάντσο και μυστήριο σαν την παρεκτροπή ενός ερασιτέ­ χνη και με μια παράξενη απομίμηση γοτθικού πύργου για κατοικία, στο Στρόουμπερυ Χιλ, ο Γουόλπολ δημοσίευσε το 1764 «Τον πύργο του Οτράντο», μια ιστορία με υπερφυσικό περιεχόμενο η οποία, αν και ήταν μέτρια και καθόλου πει­ στική, ήταν προορισμένη να εξασκήσει μια σχεδόν χωρίς προηγούμενο επίδραση στη λογοτεχνία του παράδοξου. Στην αρχή, τόλμησε να το παρουσιάσει μόνο σαν μετάφραση από τα ιταλικά από κάποιον Γουΐλιαμ Μάρσαλ, ενός μυθικού «0νούφριο Μουράλτο», αλλά αργότερα ο συγγραφέας αναγνώ­ ρισε τη σχέση του με το βιβλίο και δοκίμασε μεγάλη ευχα­ ρίστηση από την πλατιά και άμεση δημοτικότητά του — μια δημοτικότητα που επεκτάθηκε σε πολλές εκδόσεις, γρήγορη δραματοποίηση και μίμηση σε μεγάλη κλίμακα στην Αγγλία και τη Γερμανία.

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η ιστορία — ανιαρή, τεχνητή και μελοδραματική — εξασθενίζει ακόμα περισσότερο από ένα ζωηρό πεζογραφικό στυλ που η αστική ζωντάνια του δεν επιτρέπει τη δημιουργία μιας αληθινά παράδοξης ατμόσφαιρας. Μιλάει για τον Μάνφρεντ, έναν ασυνείδητο και σφετεριστή πρίγκιπα, αποφασι­ σμένο να ιδρύσει δική του δυναστεία, ο οποίος μετά το μυ­ στηριώδη ξαφνικό θάνατο του μοναδικού του γιου Κόνραντ, την ημέρα του γάμου του τελευταίου, προσπαθεί να χωρίσει από τη γυναίκα του Ιππολύτα και να παντρευτεί με τη νέα που προοριζόταν για τον άτυχο νέο — ο οποίος παρεμπιπτόντως είχε συντρίβει από την αφύσικη πτώση ενός γιγάντιου κρά­ νους στην αυλή του πύργου. Η Ιζαμπέλα, η χήρα νύφη, ξε­ φεύγει από το σχέδιό του και σε κάτι υπόγειες κρύπτες κάτω από τον πύργο συναντάει έναν ευγενικό νεαρό προστάτη, τον Θίοντορ, που φαίνεται να είναι χωρικός αλλά μοιάζει παρά­ ξενα με τον παλιό λόρδο Αλφόνσο που κυβερνούσε το κτήμα πριν από τον Μάνφρεντ. Αμέσως μετά, υπερφυσικά φαινόμε­ να πλήττουν τον πύργο με διάφορους τρόπους- απομεινάρια από γιγάντιες πανοπλίες ανακαλύπτονται εδώ κι εκεί, ένα πορτρέτο βγαίνει από την κορνίζα του και περπατάει, ένα αστροπελέκι καταστρέφει το οικοδόμημα και ένα κολοσ­ σιαίο φάντασμα του Αλφόνσο με πανοπλία υψώνεται από τα ερείπια και ανεβαίνει μέσα από τα σύννεφα στην αγκαλιά του Αγιου Νικολάου. Ο Θίοντορ, που ερωτοτροπούσε με την Ματίλντα, την κόρη του Μάνφρεντ, τη χάνει — γιατί τη σφάζει κατά λάθος ο πατέρας της — και αποκαλύπτεται ότι είναι ο γιος του Αλφόνσο και ο νόμιμος κληρονόμος της περιου­ σίας. Η ιστορία τελειώνει με το Θίοντορ που παντρεύεται την Ιζαμπέλα και ετοιμάζονται να ζήσουν ευτυχισμένοι από εδώ και στο εξής, ενώ ο Μάνφρεντ — που σφετεριζόμενος τη ξένη περιουσία είχε προκαλέσει τον υπερφυσικό θάνατο του γιου του και τα δικά του υπερφυσικά βάσανα - μετανοεί και αποσύρεται σε ένα μοναστήρι και η θλιβερή σύζυγός του ζητάει άσυλο σε μια γειτονική μονή. Αυτή είναι η ιστορία, επίπεδη και εντελώς στερημένη από τον αληθινό κοσμικό τρόμο που αποτελεί αναπόσπαστο κομ­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

μάτι της λογοτεχνίας του παράδοξου. Αλλά ήταν τέτοια η δίψα της εποχής γ ι’ αυτά τα ίχνη του παράξενου, και των αρχαίων φαντασμάτων που αντανακλά, που έγινε σοβαρά α­ ποδεκτή από τους πιο αξιόλογους αναγνώστες και, παρά την ουσιαστική ακαταλληλότητά της, τοποθετήθηκε σε ένα βά­ θρο μεγάλης σημασίας στην ιστορία της λογοτεχνίας. Αυτό που έκανε πάνω α π ’ όλα ήταν να δημιουργήσει έναν και­ νούργιο τύπο σκηνής, χαρακτήρες-μαριονέτες και περιστατι­ κά που, καθώς βελτιώθηκαν στα χέρια συγγραφέων με μια φυσική τάση προς το παράδοξο, υποκίνησαν την ανάπτυξη μιας σχολής που εμιμείτο τη Γοτθική και η οποία με τη σειρά της ενέπνευσε τους πραγματικούς δημιουργούς του κοσμικού τρόμου — τη γραμμή των αληθινών καλλιτεχνών, αρχίζοντας με τον Πόε. Αυτά τα καινούργια δραματικά εξαρτήματα απετελούντο κατ ’ αρχήν από τον γοτθικό πύργο με την τρομερή του αρχαιότητα, τις τεράστιες αποστάσεις, τις εγκαταλελειμμένες ή κατεστραμμένες πτέρυγες, τους υγρούς διαδρόμους, τις ανθυγιεινές κρυφές κατακόμβες και ένα γαλαξία φαντα­ σμάτων και απεχθών μύθων σαν ένα πυρήνα αγωνίας και δαι­ μονικού τρόμου. Συμπεριλαμβάνονταν επίσης ο τυραννικός και μοχθηρός ευγενής — ο κακός - , η αγαθή, επί μακράν καταδιώκομενη και γενικά σαχλή ηρωίδα, που υφίσταται τους μεγαλύτερους τρόμους και χρησιμεύει σαν σημείο ανα­ φοράς και εστιασμού της συμπάθειας του αναγνώστη, ο γεν­ ναίος και άσπιλος ήρωας, πάντα από καλή γενιά αλλά συχνά με ταπεινή μεταμφίεση, η σύμβαση των ηχηρών ξενικών ο­ νομάτων, κυρίως ιταλικών, για τους χαρακτήρες και η ατέ­ λειωτη σειρά από σκηνικά τεχνάσματα όπως παράξενα φώτα, υγρές πόρτες-παγίδες, σβηστές λάμπες, κρυμμένα και μου­ χλιασμένα χειρόγραφα, μεντεσέδες που έτριζαν, χαλιά του τοίχου που έτρεμαν και τα παρόμοια. Ό λα αυτά τα εξαρτή­ ματα επανεμφανίζονται με διασκεδαστική ομοιότητα, αν και μερικές φορές με εκπληκτικά αποτελέσματα, σε όλη την ι­ στορία της γοτθικής νουβέλας και εξακολουθούν να υπάρ­ χουν ακόμα και σήμερα, αν και μια πιο εκλεπτυσμένη τεχνι­ κή την αναγκάζει να παίρνει μια λιγότερο απλοϊκή και προ­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

φανή μορφή. Είχε βρεθεί ένα αρμονικό περιβάλλον για την καινούργια σχολή και ο συγγραφικός κόσμος δεν άργησε να αρπάξει την ευκαιρία. Το γερμανικό ρομαντικό μυθιστόρημα ανταποκρίθηκε α­ μέσως στην επιρροή του Γουόλπολ και σύντομα έγινε συνώ­ νυμο με το παράδοξο και το φρικιαστικό. Στην Αγγλία ένας από τους πρώτους μιμητές ήταν η διάσημη κυρία Μπάρμπολντ, που μετά έγινε Μις Έηκιν, η οποία το 1773 δημοσίευσε ένα ημιτελές απόσπασμα που λεγόταν «Σερ Μπέρτραντ», στο οποίο οι χορδές του γνήσιου τρόμου είχαν αληθινά αγγιχθεί από επιδέξιο χέρι. Ένας ευγενής. σε ένα σκοτεινό και μονα­ χικό έλος, παρασυρμένος από ένα πένθιμο κουδούνισμα και ένα μακρινό φως μπαίνει σε έναν παράξενο και αρχαίο πύργο που οι πόρτες του ανοιγοκλείνουν και τα μπλε φευγαλέα φώ­ τα του οδηγούν από μυστηριώδεις σκάλες σε νεκρά χέρια και ζωντανεμένα μαύρα αγάλματα. Τελικά, βρίσκει ένα φέρετρο με μια νεκρή γυναίκα, την οποία ο σερ Μπέρτραντ φιλάει, και τη στιγμή που τη φιλάει το σκηνικό διαλύεται και δίνει τη θέση του σε ένα θαυμάσιο διαμέρισμα όπου η κυρία, που έχει επιστρέφει στη ζωή, δίνει ένα γεύμα προς τιμήν του σωτήρα της. Ο Γουόλπολ θαύμαζε αυτή την ιστορία, αν και έδειχνε λιγότερο σεβασμό για έναν ακόμα πιο διακεκριμένο απόγονο του «Οτρόντο » του — τον «Γηραιό άγγλο βαρόνο», της Κλάρας Ρηβ, που δημοσιεύτηκε το 1777. Στην πραγμα­ τικότητα, αυτή η ιστορία δεν είχε την πραγματική δόνηση του εξώτερου σκότους και μυστηρίου που χαρακτήριζε το απόσπασμα της κυρίας Μπάρμπολντ και, αν και ήταν λιγό­ τερο πρωτόγονη από τη νουβέλα του Γουόλπολ και είχε με­ γαλύτερη καλιτεχνική οικονομία τρόμου, παρουσιάζοντας μόνο ένα φάντασμα, είναι σίγουρα πολύ ανόητη για να θεω­ ρηθεί μεγάλη. Σ 5 αυτήν έχουμε πάλι τον ενάρετο κληρονόμο του πύργου, μεταμφιεσμένο σε χωρικό, που του αποδίδεται η κληρονομιά του με τη μεσολάβηση του φαντάσματος του πατέρα του, και έχουμε πάλι μια περίπτωση πλατιάς δημοτι­ κότητας που οδηγεί σε πολλές εκδόσεις, δραματοποίηση και μετάφραση στα γαλλικά. Η κυρία Ρηβ έγραψε άλλη μια νου­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

βέλα του παράδοξου, η οποία δυστυχώς δε δημοσιεύτηκε και χάθηκε. Η γοτθική νουβέλα έχει πια καθιερωθεί σαν λογοτεχνικό είδος και τα παραδείγματα πολλαπλασιάζονται εκπληκτικά καθώς ο δέκατος όγδοος αιώνας πλησιάζει στο τέλος του. «Η παράμερη γωνιά», γραμμένη το 1785 από τη Σοφία Λη, έχει το ιστορικό στοιχείο που εκτυλίσσεται γύρω από τις δίδυμες κόρες της Μαρίας, βασίλισσας της Σκοτίας, και αν και στε­ ρείται το υπερφυσικό στοιχείο, χρησιμοποιεί το σκηνικό και το μηχανισμό του Γουόλπολ με μεγάλη επιδεξιότητα. Πέντε χρόνια αργότερα, όλες οι υπάρχουσες φωτεινές περιπτώσεις χλόμιασαν με την εμφάνιση ενός καινούργιου λαμπρού ά­ στρου: την κυρία Ανν Ράντκλιφ (1764-1823), της οποίας οι διάσημης νουβέλες έκαναν μόδα τον τρόμο και την αγωνία και η οποία έθεσε καινούργια και υψηλότερα κριτήρια στον τομέα του μακάβριου και της ατμόσφαιρας που εμπνέει φόβο, παρά την προκλητική συνήθεια να καταστρέφει στο τέλος τα ίδια της τα φαντάσματα μέσω περίπλοκων, μηχανικών εξη­ γήσεων. Στις γνωστές γοτθικές παγίδες των προκατόχων της, η κυρία Ράντκλιφ πρόσθεση μια γνήσια αίσθηση του απόκο­ σμου στο σκηνικό και τα περιστατικά που πλησίαζε στην ιδιοφυία' κάθε απόχρωση των σκηνικών και της δράσης συνεισέφερε καλλιτεχνικά στην εντύπωση του απεριόριστου τρόμου που επιθυμούσε να μεταδώσει. Μερικές απαίσιες λε­ πτομέρειες όπως ίχνη από αίμα στις σκάλες του πύργου, ένας αναστεναγμός από ένα μακρινό τάφο ή ένα παράξενο τραγού­ δι σε ένα δάσος τη νύχτα μπορούν μαζί της να δημιουργή­ σουν τις πιο δυνατές εικόνες επικείμενου τρόμου, ξεπερνώντας κατά πολύ τις υπερβολικές και κουραστικές επεξηγή­ σεις των άλλων. Ούτε γίνονται λιγότερο δυνατές αυτές οι εικόνες επειδή εξηγούνται πριν από το τέλος της νουβέλας. Η οπτική φαντασία της κυρίας Ράντκλιφ ήταν πολύ δυνατή και εμφανίζεται τόσο στις γοητευτικές περιγραφές του τοπίου — πάντα σε ένα γενικό, μεγαλόπρεπο εικονογραφικό περί­ γραμμα και ποτέ σε λεπτομέρειες — όσο και στις παράδοξες φαντασιώσεις της. Οι κύριες αδυναμίες της, εκτός από τη

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

συνήθεια της πεζογραφικής απογοήτευσης, είναι μια τάση προς τη λανθασμένη γεωγραφία και ιστορία και μια μοιραία προτίμηση να διασκορπίζει στις νουβέλες της ανόητα μικρά ποιήματα που αποδίδονται στον έναν ή στον άλλον από τους χαρακτήρες. Η κυρία Ράντκλιφ έγραψε έξι νουβέλες: «Οι πύργοι του Ά θλινκαι του Ντάνμπεην», (1789), « Ένα σισιλιάνικο ρομά­ ντζο», (1790), «Τορομάντζο του δάσους», (1792), «Ταμυστή­ ρια του Ουντόλφο», (1794), «ΟΙταλός», (1797), και «Γκαστόν ντε Μποντεβίλ », που γράφτηκε το 1802, αλλά δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά μετά το θάνατό της το 1826. Α π’ αυτές, ο Ουντόλφο είναι η πιο διάσημη και μπορεί να θεωρηθεί ως το καλύτερο είδος πρώιμης γοτθικής ιστορίας. Είναι το χρονικό της Έμιλυ, μιας νεαρής Γαλλίδας που μεταφέρθηκε σε έναν αρχαίο και δυσοίωνο πύργο στα Απέννινα μετά το θάνατο των γονιών της και το γάμο της θείας της με το λόρδο του πύργου, το ραδιούργο ευγενή Μοντόνι. Μυστηριώδεις ήχοι, ανοιχτές πόρτες, φοβεροί μύθοι και ένας ακατονόμαστος τρό­ μος σε μια κόγχη πίσω από ένα μαύρο πέπλο λειτουργούν όλα σε γρήγορο ρυθμό για να ταράξουν την ηρωίδα και την πιστή συνοδό της, A vvir αλλά τελικά, μετά το θάνατο της θείας της, δραπετεύει με τη βοήθεια ενός άλλου φυλακισμέ­ νου που έχει ανακαλύψει. Στην επιστροφή σταματάει σε έναν άλλον πύργο γεμάτο με καινούργιους τρόμους - την εγκαταλελειμμένη πτέρυγα όπου κατοικούσε η πεθαμένη πυργοδέσποινα και το νεκρικό κρεβάτι με το μαύρο σάβανο — αλλά τελικά η ασφάλειά της και η ευτυχία της αποκαθίστανται μαζί με τον εραστή της Βαλανκούρ μετά το ξεκαθάρισμα ενός μυστικού που φαινόταν για ένα διάστημα να περιβάλλει τη γέννησή της με μυστήριο. Είναι φανερό ότι πρόκειται για γνωστό υλικό που είναι ξαναδουλεμένο, αλλά είναι τόσο κα­ λά ξαναδουλεμένο που ο Ουντόλφο θα είναι πάντα ένα κλα­ σικό κομμάτι. Οι χαρακτήρες της κυρίας Ράντκλιφ είναι μαριονέτες, αλλά αυτό είναι λιγότερο έντονο α π ’ ό,τι στους προκατόχους της. Και στη δημιουργία ατμόσφαιρας ξεχωρί­ ζει από τους συγγραφείς της εποχής της.

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

Από τους αναρίθμητους μιμητές της κυρίας Ράντκλιφ, ο αμερικανός μυθιστοριογράφος Τσαρλς Μπρόκντεν Μπράουν βρίσκεται πιο κοντά α π’ όλους στο πνεύμα και τη μέθοδό της. Όπως κι εκείνη, τραυμάτιζε τις δημιοιυργίες του με φυσικές εξηγήσεις, αλλά όπως κι εκείνη επίσης είχε μεγάλη ατμοσφαιρική δύναμη που δίνει στους τρόμους του, όσο πα­ ραμένουν ανεξήγητοι, μια ζωντάνια γεμάτη φόβο. Διέφερε από κείνη στο ότι απέφευγε περιφρονητικά τα εξωτερικά γοτ­ θικά εξαρτήματα και ιδιότητες, διαλέγοντας για τα μυστήριό του μοντέρνες αμερικανικές σκηνές, αλλά αυτή η απάρνηση δεν εκτεινόταν στο γοτθικό πνεύμα και στο είδος των περι­ στατικών. Οι νουβέλες του Μπράουν περιέχουν μερικές αξιο­ μνημόνευτες σκηνές φόβου και ξεπερνάει ακόμα και την κυ­ ρία Ράντκλιφ στην περιγραφή των λειτουργιών του διαταραγμένου μυαλού. Ο « Έντγκαρ Χ άντλυ» αρχίζει με έναν υπνο­ βάτη που σκάβει έναν τάφο, αλλά αργότερα εξασθενίζει με κάποιες αποχρώσεις γκοντουινικού διδακτισμού. Το «Όρμοντ» μιλάει για ένα μέλος μιας απαίσιας μυστικής α­ δελφότητας. Αυτό και το « Άρθονρ Μ έρβιν» περιγράφουν τη μάστιγα του κίτρινου πυρετού που ο συγγραφέας έζησε στη Φιλαδέλφεια και στη Νέα Υόρκη. Αλλά το πιο διάσημο βι­ βλίο του Μπράουν είναι το «Γονίλαντ», ή «Η μεταμόρφω­ ση », ( 1798), στο οποίο ένας Γερμανός από την Πενσυλβανία, χαμένος σε ένα κύμα θρησκευτικού φανατισμού, ακούει «φω­ νές», και σφάζει τη γυναίκα του και τα παιδιά του προσφέροντάς τα θυσία. Η αδελφή του Κλάρα, που διηγείται την ιστορία, μόλις γλιτώνει. Η σκηνή που διαδραματίζεται στο δάσος του Μίτινγκεν στις απομακρυσμένες περιοχές του Σκάιλκιλ, αποδίδεται με εξαιρετική ζωντάνια και οι τρόμοι της Κλάρας περιστοιχισμένοι από υποψίες φαντασμάτων και τον ήχο παράξενων βημάτων στο μοναχικό σπίτι είναι όλα πλασμένα με αληθινή καλλιτεχνική δύναμη. Στο τέλος, προ σφέρεται μια φτωχή εξήγηση, με έναν εγγαστρίμυθο, αλλά ΐ| ατμόσφαιρα είναι γνήσια όσο διαρκεΐ. Ο Κάργκουιν, ο κακό', εγγαστρίμυθος, είναι ένας τυπικός μοχθηρός χαρακτήρας του τύπου του Μάνφρεντ ή του Μοντόνι.-

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ο κολοψώνας τον γοτθικού ρομαντικού μυθιστορήματος Ο τρόμος στη λογοτεχνία αποκτά ένα καινούργιο είδος κα­ κίας στο έργο του Μάθιου Γκρέγκορι Λούις (1773-1818), του οποίου η νουβέλα «Ομοναχός» έγινε φοβερά δημοφιλής και του έδωσε το παρατσούκλι «Μοναχός» Λούις. Ο νεαρός συγ­ γραφέας, σπουδαγμένος στη Γερμανία και διαποτισμένος με μιαν άγρια τευτονική γνώση, άγνωστη στην κυρία Ράντκλιφ, στράφηκε σε μορφές τρόμου πιο βίαιες α π ’ ό,τι η ευγενική προκάτοχός του θα είχε τολμήσει ποτέ να σκεφθεί και σαν αποτέλεσμα δημιούργησε ένα αριστούργημα ενεργού εφιάλ­ τη του οποίου το σε γενικές γραμμές γοτθικό στυλ είναι διαν­ θισμένο με πρόσθετα αποθέματα μακαβριότητας. Είναι η ι­ στορία ενός ισπανού μοναχού, του Αμβρόσιου, ο οποίος από μια κατάσταση υπερβολικά περήφανης αρετής μπαίνει στον πειρασμό να φθάσει στο ναδίρ του κακού από ένα φίλο με­ ταμφιεσμένο στη νεαρή Ματίλντα και τε?ακά, ενώ περιμένει το θάνατο στα χέρια της Ιεράς Εξέτασης, πείθεται να πουλή­ σει την ψυχή του στο Διάβολο για να εξαγοράσει τη ζωή του, γιατί θεωρεί ότι και το σώμα του και η ψυχή του είναι ήδη χαμένα. Αμέσως ο Δαίμονας τον πηγαίνει σε ένα μοναχικό μέρος και του λέει ότι μάταια πούλησε την ψυχή του γιατί τη στιγμή της απαίσιας συναλλαγής πλησίαζε μια ευκαιρία συγχώρησης και σωτηρίας, και ολοκληρώνει τη σαρδόνια προδοσία επιπλήττοντάς τον για τα αφύσικα κρίματά του και πετάει το σώμα του σε έναν γκρεμό ενώ η ψυχή του πάει για πάντα στην Κόλαση. Η νουβέλα περιέχει μερικές τρομακτι­ κές περιγραφές, όπως τα ξόρκια στους τάφους στο νεκροτα­ φείο του μοναστηριού, το κάψιμο του μοναστηριού και το τέλος του άθλιου αβά. Στη δευτερεύουσα πλοκή, όπου ο μαρκήσιος Ντε λα Σιστέρνα συναντά το φάντασμα της περιπλανώμενης πρόγονής του, της Αιμορραγούσης Μοναχής, υπάρ­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

χουν πολλές εξαιρετικά δυνατές γραμμές, όπως η επίσκεψη του ξαναζωντανεμένου πτώματος στο κρεβάτι του μαρκησίου και η καβαλλιστική τελετή με την οποία ο Περιπλανώμενος Ιουδαίος τον βοηθάει να εξαφανίσει το νεκρό βασανιστή του. Π αρ’ όλα αυτά, «Ο μοναχός» προχωράει πολύ αργά όταν διαβαστεί ολόκληρος. Είναι πολύ μακρύς και φλύαρος και μεγάλο μέρος της δύναμής του καταστρέφεται από την αφέ­ λεια και από μιαν αδέξια αντίδραση ενάντια σ ’ αυτούς τους κανόνες της ευπρέπειας που πρώτος ο Λούις περιφρόνησε σαν σεμνότυφους. Κάτι που πρέπει να λεχθεί για τον συγγρα­ φέα είναι ότι ποτέ δεν κατέστρεψε τα τρομακτικά οράματά του με φυσικές εξηγήσεις. Πέτυχε να σπάσει την παράδοση της Ράντκλιφ και να επεκτείνει το πεδίο της γοτθικής νου­ βέλας. Ο Λούις έγραψε πολύ περισσότερα έργα από «Το μο­ ναχό». Το δράμα του, «Το φάντασμα τον πύργον», παρουσιά­ στηκε το 1798, και αργότερα βρήκε χρόνο να μετατρέψει άλλα μυθιστορήματα σε μορφή μπαλάντας - «Ιστορίες τρό­ μου», (1799), «Οι ιστορίες του θαυμαστού», (1801), και να κάνει μια σειρά μεταφράσεων από τα γερμανικά. Τα γοτθικά ρομαντικά μυθιστορήματα εμφανίζονταν τώρα σε μεγάλη αφθονία και μετριότητα, και στα αγγλικά και στα γερμανικά. Τα περισσότερα α π’ αυτά ήταν απλώς γελοία ι­ δωμένα με ένα πιο ώριμο μάτι και η διάσημη σάτιρα της δεσποινίδας Ώστεν, «Το αβαείο του Νόρθανγκερ», δεν επε­ τίθετο σε καμία περίπτωση άδικα σε μια σχολή που είχε βυθιστεί στην παράνοια. Αυτή η συγκεκριμένη σχολή είχε αρχίσει να εξαντλείται, αλλά πριν από την τελική της υπο­ ταγή εμφανίστηκε η τελευταία και μεγαλύτερη μορφή της στο πρόσωπο του Τσαρλς Ρόμπερτ Ματούριν (1782-1824), έναν σκοτεινό και εκκεντρικό ιρλανδό κληρικό. Μέσα από ένα άφθονο και ποικίλο γραπτό έργο που περιλαμβάνει και μια μπερδεμένη μίμηση της Ράντκλιφ, «Τη μοιραία εκδίκη­ ση», ή «ΤηνοικογένειαΜ οντόριο», (1807), ο Ματούριν δη­ μιούργησε το ζωντανό αριστούργημα τρόμου «Μέλμοθ ο περιπλανώμενος», (1820), στο οποίο η γοτθική ιστορία ανέβη­ κε σε ύψη μοναδικού πνευματικού τρόμου που δεν είχε γνω­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ρίσει ποτέ πριν. Το Μέλμοθ είναι η ιστορία ενός Ιρλανδού ευγενούς, ο ο­ ποίος τον δέκατο έβδομο αιώνα απέκτησε από το Διάβολο μιαν υπερφυσικά μακρόχρονη ζωή δίνοντας για αντάλλαγμα την ψυχή του. Εάν μπορέσει να πείσει κάποιον άλλον να πάρει από πάνω του την αγοραπωλησία και να μπει στη δική του θέση, θα μπορούσε να σωθεί, αλλά ποτέ δε θα το πετύχει αυτό, ανεξάρτητα από το πόσο επίμονα κυνηγάει αυτούς που η απελπισία έχει κάνει απερίσκεπτους και τρελούς. Ο σκε­ λετός της ιστορίας είναι πολύ αδέξιος, άχρηστα εκτενής, με επεισόδια που παρεμβάλλονται, διηγήσεις μέσα σε άλλες διηγήσεις και κουραστικές συμπτώσεις, αλλά σε πολλά ση­ μεία των ατελείωτων περιπλανήσεων νιώθει κανείς έναν παλ­ μό δύναμης άγνωστο σε οποιανδήποτε προηγούμενη δουλειά αυτού του είδους · - μια συγγένεια προς την ουσιαστική α­ λήθεια της ανθρώπινης φύσης, μια κατανόηση των βαθύτε­ ρων πηγών του πραγματικού κοσμικού φόβου και ένα συμπο­ νετικό πάθος από τη μεριά του συγγραφέα που κάνει το βι­ βλίο ένα αληθινό ντοκουμέντο αισθητικής αυτοέκφρασης παρά ένα απλώς έξυπνο τεχνητό κατασκεύασμα. Κανένας α­ προκατάληπτος αναγνώστης δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι το «Μ έλμοθ» αντιπροσωπεύει ένα τεράστιο βήμα στη εξέλι­ ξη της ιστορίας τρόμου. Ο φόβος βγαίνει από το πεδίο του συμβατικού και υψώνεται σε ένα απαίσιο σύννεφο πάνω από την ίδια τη μοίρα του ανθρώπινου είδους. Η δουλειά κάποιου που είναι ικανός να νιώσει ρίγος ο ίδιος είναι το είδος που πείθει. Η κυρία Ράντκλιφ και ο Λούις είναι εύκολη λεία για έναν παρωδό, αλλά θα ήταν δύσκολο να βρει κανείς μια ψεύ­ τικη νότα στην πυρετώδικα έντονη δράση και την υψηλή ατμοσφαιρική αγωνία του Ιρλανδού, του οποίου οι λιγότερο νοθευμένες συγκινήσεις και ο έμφυτος κελτικός μυστικισμός του έδωσαν τα πιο εξευγενισμένα φυσικά εργαλεία για το έργο του. Χωρίς αμφιβολία ο Ματούριν είναι μια αυθεντική ιδιοφυία και είχε αναγνωριστεί από τον Μπαλζάκ, που θεω­ ρούσε το «Μ έλμοθ», μαζί με το «Δον Ζουάν», του Μολιέρου, το «Φάουστ», του Γκαίτε και το «Μάνφρεντ», του Μπάιρον,

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

τις ανώτερες αλληγορικές φιγούρες της ευρωπαϊκής λογοτε­ χνίας και έγραψε ένα παράξενο κομμάτι που λέγεται «Μέλ­ μοθ ο συμβιβαζόμενος», στο οποίο ο περιπλανώμενος κατα­ φέρνει να δώσει τη διαβολική συμφωνία του σε έναν παριζιάνο φυγόδικο, ο οποίος με τη σειρά του τη δίνει σε μια αλυσίδα από θύματα ώσπου ένας γλεντζές χαρτοπαίκτης πε­ θαίνει ενώ έχει πάνω του τη συμφωνία, και με την καταστρο­ φή ίου τελειώνει και η κατάρα. Ο Σκοτ, ο Ροσέτι, ο Τάκερεϊ και ο Μπωντλαίρ είναι οι άλλοι τιτάνες που έδωσαν στο Ματούριν τον ανεπιφύλακτο θαυμασμό τους, και έχει μεγάλη σημασία το γεγονός ότι ο Όσκαρ Ουάιλντ, μετά από τη δυσμένεια και την εξορία, διάλεξε για τις τελευταίες του η­ μέρες στο Παρίσι το ψευδώνυμο «Σεμπάστιαν Μέλμοθ». Ο Μέλμοθ περιέχει σκηνές που ακόμα και σήμερα δεν έχουν χάσει τη δυνατότητα να προκαλούν τρόμο. Αρχίζει με ένα νεκρικό κρεβάτι ένας γέρος τσιγκούνης πεθαίνει από φόβο για κάτι που είδε και εξαιτίας ενός χειρογράφου που έχει διαβάσει και ενός οικογενειακού πορτρέτου που κρέμε­ ται σε ένα σκοτεινό ντουλάπι του πανάρχαιου σπιτιού του στην επαρχία Γουίκλοου. Στέλνει να φωνάξουν τον ανιψιό του Τζων από το κολέγιο της Αγίας Τριάδας στο Δουβλίνο και, όταν αυτός έρχεται, παρατηρεί πολλά υπερφυσικά πράγ­ ματα. Τα μάτια του πορτρέτου μέσα στο ντουλάπι λάμπουν απαίσια και μια φιγούρα που μοιάζει παράξενα με το πορτρέ­ το εμφανίζεται φευγαλέα δύο φορές στην πόρτα. Τρόμος πλα­ νιέται πάνω από το σπίτι των Μέλμοθ, που έναν από τους προγόνους τους, τον «Τζ. Μέλμοθ, 1646», παριστάνει και το παράξενο πορτρέτο. Ο ετοιμοθάνατος τσιγκούνης δηλώνει ότι αυτός ο άνθρωπος — λίγο πριν το 1800 - είναι ζωντανός. Τελικά, ο τσιγκούνης πεθαίνει και ο ανιψιός διαβάζει στη διαθήκη ότι πρέπει να καταστρέψει και. το πορτρέτο και ένα χειρόγραφο που θα βρει σε ένα ορισμένο συρτάρι. Διαβάζο­ ντας το χειρόγραφο, που ήταν γραμμένο στο τέλος του δέκα­ του έβδομου αιώνα από έναν Ά γγλο με το όνομα Στάντον, ο νεαρός Τζων μαθαίνει για ένα τρομερό περιστατικό στην Ισπανία το 1677, όταν ο συγγραφέας συνάντησε ένα συμπα­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

τριώτη του που του είπε πως είχε σκοτώσει με το βλέμμα του έναν ιερέα που προσπάθησε να τον καταγγείλει ως κάποιον γεμάτο με ένα φοβερό κακό. Αργότερα, αφού συνάντησε τον ίδιο άντρα πάλι στο Λονδίνο, ο Στάντον βρίσκεται σε ένα τρελοκομείο και τον επισκέπτεται ο ξένος, του οποίου η ε­ πίσκεψη αναγγέλλεται από μουσική φαντασμάτων και τα μά­ τια του έχουν κάτι περισσότερο από θανατηφόρα λάμψη. Ο Μέλμοθ ο περιπλανώμενος — γιατί αυτός είναι ο κακός επι­ σκέπτης — προσφέρει στον αιχμάλωτο την ελευθερία αν δε­ χθεί να πάρει πάνω του τη συμφωνία με το Διάβολο αλλά, όπως όλοι οι άλλοι που έχει πλησιάσει ο Μέλμοθ, ο Στάντον είναι απρόσβλητος ενάντια στον πειρασμό. Η περιγραφή των τρόμων μιας ζωής στο τρελοκομείο που κάνει ο Μέλμοθ για να δελεάσει τον Στάντον είναι ένα από τα πιο δυνατά κομμά­ τια του βιβλίου, Ο Στάντον τελικά ελευθερώνεται και περνάει την υπόλοιπη ζωή του προσπαθώντας να βρει τα ίχνη του Μέλμοθ, καταφέρνοντας να ανακαλύψει την οικογένεια του και την αρχαία κατοικία του. Αφήνει στην οικογένεια το χειρόγραφο, το οποίο όταν το βρίσκει πια ο νεαρός Τζων είναι κατεστραμμένο και αποσπασματικό. Ο Τζων καταστρέ­ φει και το πορτρέτο και το χειρόγραφο, αλλά ο τρομερός πρόγονος τον επισκέπτεται στον ύπνο του και αφήνει στον καρπό του ένα μπλε και μαύρο σημάδι. Λίγο αργότερα, ο νεαρός Τζων δέχεται την επίσκεψη ενός ισπανού ναυαγού, του Αλόνσο ντε Μονκάντα, που έχει δρα­ πετεύσει από μια αναγκαστική μοναστική ζωή και από τους κινδύνους της Ιερός Εξέτασης. Έ χει υποφέρει τρομερά — και η περιγραφή των εμπειριών του από τα βασανιστήρια και τους υπόγειους τάφους από τους οποίους είχε δοκιμάσει να δραπετεύσει είναι κλασική -, αλλά είχε τη δύναμη να αντισταθεί στον Μέλμοθ τον περιπλανώμενο όταν τον πλησίασε στην πιο σκοτεινή στιγμή της φυλάκισής του. Στο σπίτι ενός Εβραίου που του έδωσε καταφύγιο μετά τη δραπέτευσή του, ανακαλύπτει ένα χειρόγραφο που διηγείται άλλα κατορθώμα­ τα του Μέλμοθ ανάμεσα στα οποία είναι και ο έρωτάς του με μια νεαρή γυναίκα, την Ιμαλή, από ένα ινδικό νησί, που

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

αργότερα έρχεται στην Ισπανία και γίνεται γνωστή σαν Ντόνα Ισιδώρα, και ο φρικτός γάμος του μαζί της τα μεσάνυχτα δίπλα στο πτώμα ενός νεκρού ασκητή, στο κατεστραμμένο παρεκκλήσι ενός απεχθούς και μισητού μοναστηριού. Η α­ φήγηση του Μονκάντα στο νεαρό Τζων καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του τετράτομου βιβλίου του Ματούριν, και αυτή η δυσαναλογία θεωρείται ένα από τα κυριότερα τεχνικά λάθη της σύνθεσης. Τελικά, η συνομιλία του Τζων και του Μονκάντα διακό­ πτεται από την είσοδο του ίδιου του Μέλμοθ του περιπλανώμενου, που τα διαπεραστικά μάτια του έχουν αρχίσει να σβή­ νουν και. τα γηρατειά τον έχουν μεταμορφώσει σε ερείπιο. Η διάρκεια της συμφωνίας του πλησιάζει προς το τέλος της και επιστρέφει σπίτι του μετά από ενάμιση αιώνα για να συνα­ ντήσει τη μοίρα του. Προειδοποιώντας του άλλους να μην μπουν στο δωμάτιο ό,τι ήχους και αν ακούσουν τη νύχτα, περιμένει το τέλος μόνος του. Ο νεαρός Τζων και ο Μονκά­ ντα ακούν φοβερούς αλαλαγμούς, αλλά δεν τολμούν να μπουν ως το πρωί που απλώνεται ησυχία. Τότε βρίσκουν το δωμάτιο άδειο. Ιχνη από βήματα στο έδαφος οδηγούν από μια πίσω πόρτα σε έναν γκρεμό πάνω από τη θάλασσα και κοντά στην άκρη του κενού υπάρχει ένα αυλάκι που δείχνει ότι κάποιος έσυρε με τη βία ένα βαρύ σώμα. Το μαντίλι του Περιπλανώμενου έχει πιαστεί σε ένα βράχο λίγο πιο κάτω από το χείλος του γκρεμού, αλλά δεν είδαν και δεν ακόυσαν τίποτα περισ­ σότερο α π’ αυτόν. Αυτή είναι η ιστορία, και κανείς δεν μπορεί να μην παρα­ τηρήσει τη διαφορά ανάμεσα σ ’ αυτόν το διαμορφωμένο, υποβλητικό και καλλιτεχνικά πλασμένο τρόπο και — για να χρησιμοποιήσω τις λέξεις του καθηγητή Τζωρτζ Σεϊντσέμπερι — «τον έντεχνο αλλά μάλλον στείρο ρασιοναλισμό της κυρίας Ράντκλιφ και την πολύ συχνά παιδιάστικη υπερβολή, την κακογουστιά και το μερικές φορές κακοδουλεμένο ύφος του Λούις». Το ύφος του Ματούριν αξίζει από μόνο του ιδιαί­ τερο έπαινο γιατί η ρωμαλέα ευΟύτητά του και η ζωντάνια του το τοποθετούν πολύ πάνω από τις πομπώδεις προσπονή-

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

σεις για τις οποίες είναι ένοχοι οι προκάτοχοί του. Η καθηγήτρια Έντιθ Μπέρκχεντ, στην ιστορία της για τη γοτθική νουβέλα, δίκαια παρατηρεί ότι «με όλα τα λάθη του ο Ματούριν ήταν ο τελευταίος, αλλά και ο μεγαλύτερος των Γότ­ θων». Ο Μέλμοθ διαβάστηκε πλατιά και τελικά δραματοποιήθηκε, αλλά η καθυστερημένη εμφάνισή του στην εξέλι­ ξη της Γοτθικής ιστορίας τον στέρησαν από τη θορυβώδη δημοτικότητα του «Ουντόλφο » και « Τον μοναχού».

Τα επακόλουθα τον γοτθικού μυθιστορήματος Εν τα) μεταξύ υπήρχαν και άλλα χέρια που δεν είχαν μείνει άεργα. Έτσι, εκτός από τη φοβερή πληθώρα των άνευ αξίας έργων όπως τα «Απαίσιαμυστήρια)), (1796), του Μαρκησίου φον Γκρόσε, τα «Παιδιά τον Αβαείου», (1798), της κυρίας Ρος, το «Ζοφλόγια» ή «Ο βάλτος» (1806), της κυρίας Ντακρ, και τα «Ζαστρότσι», (1810), και «Σαιντ Ίρβιν», (1811) (και τα δυο απομιμήσεις του «Ζοφλόγια»), μαθητικές εξάρσεις του ποιητή Σέλεϋ, εμφανίστηκαν πολλά αξιομνημόνευτα έρ­ γα του παράδοξου, και στα αγγλικά και στα γερμανικά. Κλα­ σικό από άποψη αξίας και αισθητά διαφορετικό από τα άλλα έργα του είδους του, μια και είναι βασισμένο στην Ανατολι­ κή ιστορία και όχι στη Γοτθική νουβέλα του Γουόλπολ, εί­ ναι η γνωστή «Ιστορία τον χαλίφη Βατέκ», από τον πλούσιο ερασιτέχνη Γουίλιαμ Μπέκφορντ, το οποίο γράφτηκε στη γαλλική γλώσσα αλλά πριν την εμφάνιση του αρχικού κει­ μένου δημοσιεύτηκε μια αγγλική μετάφραση. Οι ανατολικές ιστορίες, που εισήχθησαν στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα με τη γαλλική μετάφραση του Γ καλάν μέρους από τις αστείρευτα πλούσιες «Νύχτες της Αραβίας», είχαν γίνει μόδα και χρησίμευαν και για αλληγο­ ρία και για διασκέδαση. Το έξυπνο χιούμορ, που μόνο το ανατολικό μυαλό ξέρει πώς να το ανακατεύει με το παράδοξο,

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

είχε γοητεύσει μια χειραφετημένη γενιά και τα ονόματα από τη Βαγδάτη και τη Δαμασκό άρχισαν να εμφανίζονται ελεύ­ θερα στη δημοφιλή λογοτεχνία όπως θα γινόταν σε λίγο με τα αντίστοιχα ιταλικά και τα ισπανικά. Ο Μπέκφορντ, που είχε μελετήσει καλά το ανατολικό ρομαντικό μυθιστόρημα, έπιασε την ατμόσφαιρα με ασυνήθιστη δεκτικότητα και στο φανταστικό τόμο του απέδιδε πολύ δυνατά τη μεγαλόπρεπη πολυτέλεια, την έξυπνη απογοήτευση, την ωμή αγριότητα, το λεπτό δόλο και το σκοτεινό τρόμο των φαντασμάτων του σαρακηνού πνεύματος. Η παρεμβολή του γελοίου σπάνια κα­ ταστρέφει τη δύναμη του απαίσιου θέματός του και η ιστορία προχωράει με μια φαντασμαγορική λαμπρότητα στην οποία το γέλιο προέρχεται από σκελετούς που διασκεδάζουν κάτω από θόλους με αραβουργήματα. Ο Βατέκ είναι η ιστορία του εγγονού του χαλίφη Χαρούν, ο οποίος, επειδή βασανίζεται από τη φιλοδοξία του για υπερ-γήινη δύναμη, ευχαρίστηση και μάθηση, όπως ακριβώς και ο μέσος γοτθικός κακός ή βυρωνικός ήρωας (ουσιαστικά συγγενείς τύποι), παρασύρεται από ένα κακό πνεύμα και αποφασίζει να ζητήσει τον υπόγειο θρόνο των μεγαλόπρεπων και θαυμαστών προ-Αδαμιτών σουλτάνων, στο φοβερό βασίλειο του Εμπλίς του Μωαμεθα­ νικού Διαβόλου. Οι περιγραφές των παλατιών και των παρε­ κτροπών του Βατέκ, της ραδιούργας μάγισσας μητέρας του ΚαραΟίς και του μαγικού πύργου της με τις πενήντα μονό­ φθαλμες νέγρες, του προσκυνήματος του στα στοιχειωμένα ερείπια του Ιστακάρ (Περσέπολις) και της διαβολικής νύφης Νουρονιχάρ που απέκτησε στο δρόμο με προδοσία, των πρω­ τόγονων πύργων του Ιστακάρ κάτω από το φλεγόμιενο φως του φεγγαριού που ήταν στη χάση του και των τρομερών κυκλώπειων αιθουσών του Εμπλίς όπου όλα τα θύματα παρα­ συρμένα από λαμπερές υποσχέσεις είναι υποχρεωμένα να περιπλανιόνται για πάντα γεμάτα αγωνία, με το δεξί τους χέρι πάνω στη γεμάτη φλόγες και αιώνια καιγόμενη καρδιά τους, είναι θρίαμβοι του παράδοξου που τοποθετούν το βιβλίο σε μια μόνιμη θέση στα αγγλικά γράμματα. Ό χ ι λιγότερο ση­ μαντικά είναι τα τρία «Επεισόδια του Βατέκ», που προορίζο­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

νταν αρχικά να γίνουν μέρος της ιστορίας σαν διηγήσεις των θυμάτων που συντρόφευαν το Βατέκ στις κολασμένες αίθου­ σες του Εμπλίς, αλλά έμειναν αδημοσίευτα σε όλη τη διάρ­ κεια της ζωής του συγγραφέα και ανακαλύφθηκαν μόλις το 1909 από τον ακαδημαϊκό Λουίς Μελβίλ, ενώ συγκέντρωνε υλικό για το βιβλίο του «Η ζωή και τα γράμματα του Γουίλιαμ Μπέκφορντ». Ο Μπέκφορντ, όμως, στερείται τον ου­ σιαστικό μυστικισμό που συνοδεύει την καλύτερη μορφή του παράδοξου, έτσι οι ιστορίες του έχουν μια ορισμένη λατινική σκληρότητα του γνώστη και μια καθαρότητα που αποκλείουν το γνήσιο πανικόβλητο τρόμο. Αλλά ο Μπέκφορντ ήταν ο μόνος που αφοσιώθηκε στην Ανατολή. Άλλοι, συγγραφείς, που βρίσκονται πιο κοντά στη γοτθική παράδοση και στην ευρωπαϊκή ζωή γενικά, ακολού­ θησαν πιο πιστά τη γραμμή του Γουόλπολ. Ανάμεσα στους αμέτρητους παραγωγούς λογοτεχνίας τρόμου εκείνης της ε­ ποχής μπορούμε να αναφέρουμε τον ουτοπιστή θεωρητικό της οικονομίας Γουίλιαμ Γκόντγουιν, που μετά το διάσημο αλλά όχι υπερφυσικό ν,Κάλεμπ Γουίλιαμςκ (1794), ακολού­ θησε με το έντονα παράδοξο «Σαι ντ Λεόν» (1799), στο οποίο το θέμα του ελιξήριου της ζωής όπως αναπτύσσεται από τη φανταστική μυστική τάξη των Ροδόσταυρων αποδίδεται με ευφυΐα, αν όχι με ατμοσφαιρική πειστικότητα. Αυτό το στοι­ χείο του ροδοσταυρισμού που το υπέθαλπε ένα κύμα δη­ μοφιλούς μαγικού ενδιαφέροντος όπως φαίνεται από τη μόδα του τσαρλατάνου Καλιόστρο και τη δημοσίευση του «Μά­ γου» (1801), του Φράνσις Μπάρετ, μιας παράξενης και σύ­ ντομης πραγματείας πάνω στις αρχές και τις τελετές του α­ ποκρυφισμού - εμφανίζεται στον Μπάλγουερ-Λύτον και σε πολλές μεταγενέστερες γοτθικές νουβέλες, ειδικά αυτές τις μακρινές και αποδυναμωμένες που αγωνίζονται ως τον δέκα­ το ένατο αιώνα και που αντιπροσωπευτικότερες είναι «Ο Φάουστ και ο Δαίμων» και «Βάγκνερ ο λυκάνθρωπος», του Τζωρτζ Γ. Μ. Ράυνολντ. Το «Κάλεμπ Γουίλιαμς», αν και δεν είναι υπερφυσικό, έχει πολλά αυθεντικά στοιχεία τρόμου. Είναι η ιστορία ενός υπηρέτη που καταδιώκεται από έναν

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

αφέντη τον οποίο έχει βρει ένοχο φόνου και διαθέτει μια εφευρετικότητα και μια ικανότητα που κατά κάποιον τρόπο τον έχουν κρατήσει ζωντανό μέχρι σήμερα. Δραματοποιήθηκε με τον τίτλο « Το σιδερένιο στήθος» και έγινε εξίσου γνω­ στό και σ ’ αυτή τη μορφή. Ο Γκόντγουιν, όμως, ήταν πολύ ενσυνείδητος δάσκαλος και ένας πεζός άνθρωπος της σκέψης για να μπορέσει να δημιουργήσει ένα γνήσιο αριστούργημα του παράδοξου. Η κόρη του, η γυναίκα τού Σέλεϋ, είχε πολύ μεγαλύτερη επιτυχία και ο αμίμητος «Φρανκεστάιν» της ή «Ομοντέρνος Προμηθέας» είναι ένα από τα κλασικά έργα τρόμου όλων των εποχών. Γραμμένος σε συναγωνισμό με τον άντρα της, το Λόρδο Βύρωνα και το Δρ Τζων Γουίλιαμ Πολιντόρι, σε μια προσπάθεια να αποδείξει την ανωτερότητά της στην α­ πόδοση του τρόμου, ο «Φρανκεστάιν» της κυρίας Σέλεϋ ήταν η μόνη από τις αντίπαλες αφηγήσεις που ολοκληρώθηκε και οι κριτικοί δεν κατάφεραν να αποδείξουν ότι τα καλύτερα κομμάτια οφείλονται στον Σέλεϋ και όχι στην ίδια. Η νου­ βέλα, που έχει μερικά στοιχεία ηθικής διδακτικής, μιλάει για το τεχνητό ανθρώπινο ον που έπλασε από νεκρά μέλη ο Βί­ κτωρ Φρανκεστάιν, ένας νεαρός ελβετός φοιτητής της ιατρι­ κής. Δημιουργημένο από το σχεδιαστή του, «στην τρελή πε­ ρηφάνια της πνευματικότητας», το τέρας κατέχει πλήρεις πνευματικές ικανότητες αλλά και μια φρικτά απαίσια μορφή. Οι άνθρωποι το απορρίπτουν, πικραίνεται και αρχίζει τους διαδοχικούς φόνους όλων όσων ο Φρανκεστάιν αγαπάει, των φίλων του και της οικογένειας του. Απαιτεί από τον Φρανκεστάιν υα του φτιάξει μια σύζυγο και, όταν τελικά ο φοιτη­ τής αρνείται, φοβούμενος μήπως ο κόσμος γεμίσει από τέτοια τέρατα, φεύγει με την απαίσια απειλή ότι «θα βρίσκεται μαζί του τη νύχτα του γάμου του». Τη νύχτα αυτήν, η νύφη στραγ­ γαλίζεται και από κείνη τη στιγμή ο Φρανκεστάιν κυνηγάει το τέρας ως τις ερήμους της Αρκτικής. Στο τέλος, ενώ ζητάει καταφύγιο στο πλοίο του ανθρώπου που διηγείται την ιστο­ ρία, σκοτώνεται και ο ίδιος ο Φρανκεστάιν από το αντικεί­ μενο της έρευνάς του και δημιούργημα της δικής τους αλα-

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ζονικής περηφάνιας. Μερικές από τις σκηνές στον «Φρανκεστάιν» είναι αξέχαστες, όταν το μόλις αναζωογονημένο τέ­ ρας μπαίνει στο δωμάτιο του δημιουργού του, ανοίγει τις κουρτίνες του κρεβατιού και τον κοιτάζει μέσα στο κίτρινο φως του φεγγαριού με υγρά μάτια — «εάν μπορεί να τα πει κανείς μάτια». Η κυρία Σέλεϋ έγραψε και άλλες νουβέλες, όπως η αρκετά γνωστή «Τελευταίος άνθρωπος», αλλά ποτέ δεν επανέλαβε την επιτυχία της πρώτης της προσπάθειας. Έ χει το αληθινό άγγιγμα του κοσμικού φόβου, ανεξάρτητα από το αν η κίνηση σε ορισμένα σημεία είναι αργή. Ο Δρ Πολιντόρι ανέπτυξε τη δική του αντίπαλη ιδέα σε μια εκτενή μικρή ιστορία, «Το βαμπίρ», στην οποία βλέπουμε έναν ευ­ γενικό κακό του αληθινού γοτθικού ή βυρωνικού τύπου και συναντάμε μερικά εξαιρετικά κομμάτια στέρεου φόβου όπως μια τρομερή νυχτερινή εμπειρία σε ένα στοιχειωμένο ελλη­ νικό δάσος. Την ίδια περίοδο, ο σερ Γουόλτερ Σκοτ ασχολείται συχνά με το παράδοξο υφαίνοντάς το μέσα σε πολλές από τις νου­ βέλες και τα ποιήματά του και δημιουργώντας μερικές φορές ανεξάρτητα κομμάτια αφήγησης όπως «Η κάμαρα μ ε την τα­ πετσαρία» ή «II ιστορία του περιπλανώμενου Γουίλυ» στο «Κόκκινο Γάντι», στο οποίο η δύναμη του φασματικού και του διαβολικού εντείνεται από την αλλόκοτη εγκαρδιότητα του λόγου και της ατμόσφαιρας. Το 1830, ο Σκοτ δημοσίευσε τα «Γράμματα στη Δαιμονολογία και τη Μαγεία », που ακόμα και σήμερα αποτελούν μιαν από τις καλύτερες συνόψεις που έχουμε πάνω στην ευρωπαϊκή μαγεία. Ο Ουάσινγκτον Ίρβινγκ είναι άλλη μια διάσημη μορφή που δεν είναι άσχετη με το παράδοξο γιατί, αν και τα περισσότερα από τα φαντάσματά του είναι πολύ παράξενα και αστεία για να αποτελούν γνήσια φασματική λογοτεχνία, μια ξεκάθαρη τάση προς αυ­ τή την κατεύθυνση παρατηρείται σε πολλά από τα έργα του. «Ο γερμανός φοιτητής» στις «Ιστορίες ενός ταξιδιώτη» (1824), είναι μια έξυπνη, συνοπτική και αποτελεσματική πα­ ρουσίαση του παλιού μύθου της νεκρής μνηστής, ενώ ανά­ μεσα στον κοσμικό ιστό του «Εκσκαφείς χρημάτων», στον

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

ίδιο τόμο, υπάρχουν περισσότεροι από ένας υπαινιγμοί για πειρατικά φαντάσματα στα μέρη που κάποτε λυμαινόταν ο Κάπταιν Κιντ. Ο Τόμας Μουρ προσχώρησε επίσης στις γραμμές των καλλιτεχνών του μακάβριου με το ποίημά του «Αλκίφρων», που αργότερα μετέτρεψε στην πεζή νουβέλα «Ο επικούρειος» (1827). Αν και απλώς διηγείται τις περιπέτειες ενός νεαρού Αθηναίου που εξαπατήθηκε από την πανουργία των αιγύπτιων ιερέων, ο Μουρ καταφέρνει να εμποτίσει με αρκετό γνήσιο τρόμο την αφήγησή του για τους υπόγειους τρόμους και τα θαύματα που βρίσκονται κάτω από τους αρχέγονους ναούς της Μέμφιδας. Ο Ντε Κουίνσυ αρκετές φορές διασκεδάζει μι: αλλόκοτους τρόμους, αν και με μια έλλειψη τεχνικής και μια προσποίηση που του αρνούνται τον τίτλο του ειδικού. Αυτή η εποχή γνώρισε επίσης την άνοδο του Γουίλιαμ Χάρισον Άινσγουορθ, του οποίου τα ρομαντικά μυθιστορή­ ματα βρίθουν από το υπερφυσικό και το φρικιαστικό. Ο Κάπταιν Μάριατ, εκτός από το γράψιμο μιικρών ιστοριών όπως «Ο λυκάνθρωπος», έκανε μιαν αξιομνημόνευτη συνεισφορά με το «Πλοίο Φάντασμα» (1839), που ήταν βασισμιένο στο μιύθο του Ιπτάμιενου Ολλανδού του οποίου το καταραμένο πλοίο φάντασμια πλέει για πάντα κοντά στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας. Τότε εμφανίζεται ο Ντίκκνς με περιστασιακά παράδοξα κομμιάτια όπως «Ο σηματωρός», μια ιστορία τρομιακτικών προειδοποιήσεων που ακολουθεί ένα πολύ κοινό σχέδιο και έχει μια αληθοφάνεια που τη φέρνει εξίσου κοντά μιε την επερχόμενη Ψυχολογική σχολή και τη θνήσκουσα Γοτθική. Ένα κύμια ενδιαφέροντος για τον πνευματιστικό τσαρλατανισμό, τα μέντιουμ, την ινδουιστική θεοσοφία και άλλα παρόμοια θέματα ανθούσε ακριβώς όπως και σήμερα, έτσι που ο αριθμός των παράδοξων ιστοριών με μια «ψυχική» ή ψευτοεπιστημονική βάση αυξήθηκε σημαντικά. Για ένα μεγάλο αριθμό απ ’ αυτές ήταν υπεύθυνος ο παραγωγικότατος και δημοφιλής Έντουαρντ Μπάλγουερ-Λύτον και, παρά τις μεγάλες δόσεις εξογκωμένου ρητορισμού και άδειου ρομα­ ντισμού, η επιτυχία του στη δημιουργία ενός ορισμένου εί-

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

δους παράλογης γοητείας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. « Το σπίτι και ο εγκέφαλος», που υπαινίσσεται τους ροδοσταυρίτες και μια μοχθηρή και αθάνατη μορφή, που ίσως υποκινείται από το Σαιν Ζερμαίν, το μυστηριώδη αυλικό του Λουδοβίκου ΙΕ ', επιζεί ακόμα σαν μια από τις καλύτερες μικρές ιστορίες για στοιχειωμένα σπίτια που γράφτηκε ποτέ. Η νουβέλα «Ζανόνι», (1842), περιέχει παρόμοια στοιχεία αλ­ λά με πιο έντεχνο τρόπο και εισάγει μια τεράστια άγνωστη υπαρκτή σφαίρα που πιέζει το δικό μας κόσμο και τη φυλάει ένας τρομερός «Κάτοικος του Όριου» που κατατρέχει όσους προσπαθούν να εισχωρήσουν και αποτυγχάνουν. Εδώ έχουμε μια αγαθή αδελφότητα που διατηρείται ζωντανή από εποχή σε εποχή ώσπου τελικά δεν απομένει παρά μόνο ένα μέλος, ένας αρχαίος χαλδαίος μάγος που επιζεί με την πρωταρχική νιότη του, για να χαθεί στην γκιλοτίνα της Γαλλικής Επα­ νάστασης. Αν και γεμάτη από το συμβατικό πνεύμα του ρο­ μαντισμού και ένα σοβαροφανές δίχτυ συμβολικών και διδα­ κτικών εννοιών και χωρίς πειστικότητα, από την έλλειψη τέλειας ατμοσφαιρικής πραγμάτωσης των καταστάσεων γύ­ ρω από τον κόσμο των φαντασμάτων, η νουβέλα «Ζανόνι» είναι πράγματι εξαιρετική σαν ρομαντική νουβέλα και μπο­ ρεί να διαβαστεί με γνήσιο ενδιαφέρον από έναν όχι πολύ απαιτητικό αναγνώστη. Είναι διασκεδαστικό να σημειώσει κανείς ότι περιγράφοντας μια προσπάθεια μύησης στην αρ­ χαία αδελφότητα ο συγγραφέας δεν μπορεί να αποφύγει το γοτθικό πύργο της γουολπολικής κληρονομιάς. Στην «Παράξενη ιστορία», (1826), ο Μπάλγουερ-Λύτον δείχνει μια σημαντική βελτίωση στη δημιουργία παράδοξων εικόνων και διαθέσεων. Η νουβέλα, παρά τον τεράστιο όγκο της, μια εξαιρετικά τεχνητή πλοκή που υποστηρίζεται από τυχαίες συμπτώσεις και μια ατμόσφαιρα ομιλητικής ψευδοεπιστήμης σχεδιασμένης για να ευχαριστήσει το λογικό και αποφασιστικό βικτωριανό αναγνώστη, είναι πάρα πολύ απο­ τελεσματική σαν αφήγηση, προκαλώντας άμεσο και αμετάπτωτο ενδιαφέρον και προσφέροντας πολλές δυνατές — αν και κάπως μελοδραματικές — εικόνες και κορυφώσεις. Για

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

άλλη μια φορά έχουμε το μυστηριώδη χρήστη του ελιξήριου της ζωής στο πρόσωπο του χωρίς ψυχή μάγου Μαργκρέηβ, του οποίου τα σκοτεινά κατορθώματα ξεχωρίζουν με τη δρα­ ματική ζωντάνια τους πάνω στο μοντέρνο φόντο μιας ήσυχης αγγλικής πόλης και της αυστραλιανής ζούγκλας, και για άλ­ λη μια φορά έχουμε σκοτεινούς υπαινιγμούς για έναν τερά­ στιο φασματικό κόσμο του αγνώστου στον ίδιο τον αέρα που μας περιβάλλει — αυτή τη φορά δοσμένο με πολύ μεγαλύτε­ ρη δύναμη και ζωντάνια α π 1 ό,τι στο «Ζανόνι». Ένα από τα δυο σημαντικά κομμάτια με τα ξόρκια, όπου ο ήρωας οδη­ γείται από ένα φωτεινό κακό πνεύμα, να σηκωθεί τη νύχτα στον ύπνο του, να πάρει μια παράξενη αιγυπτιακή ράβδο και να επικαλεστεί ακατονόμαστες παρουσίες στο στοιχειωμένο εργαστήριο ενός διάσημου αλχημιστή της Αναγέννησης, που βρίσκεται απέναντι από ένα μαυσωλείο, βρίσκεται πραγ­ ματικά ανάμεσα στις πιο σπουδαίες σκηνές τρόμου της λο­ γοτεχνίας. Υπαινίσσονται αρκετά και λέγονται λίγα, ακριβώς όπως πρέπει. Οι άγνωστες λέξεις υπαγορεύονται δυο φορές στον υπνοβάτη και καθώς τις επαναλαμβάνει το έδαφος τρέ­ μει και όλα τα σκυλιά της περιοχής αρχίζουν να γαβγίζουν σε κάτι άμορφες σκιές που περπατάνε αγέρωχα μέσα στο φεγγαρόφωτο. Όταν του υποβάλλει μια τρίτη σειρά από ά­ γνωστες λέξεις, το πνεύμα του υπνοβάτη ξαφνικά επαναστα­ τεί και δε θέλει να τις πει, λες και η ψυχή μπορεί να αναγνω­ ρίσει τους ύστατους αβυσσαλέους τρόμους που δεν κατανοεί το μυαλό, και τελικά το φάντασμα μιας χαμένης αγάπης, ενός αγαθού αγγέλου σπάζει τα κακά μάγια. Αυτό το απόσπασμα δείχνει πολύ καλά πόσο μακριά ήταν ικανός να προχωρήσει ο λόρδος Λύτον πέρα από τα συνηθισμένα πομπώδη αποθέ­ ματα του ρομαντικού μυθιστορήματος, προς μια κρυστάλλινη ουσία καλλιτεχνικού φόβου που ανήκει στο βασίλειο της ποίησης. Ό ταν περιγράφει ορισμένες λεπτομέρειες από ξόρ­ κια, ο Λύτον οφείλει πολλά στις τόσο διασκεδαστικές από­ κρυφες σπουδές του εξαιτίας των οποίων είχε έλθει σε επαφή μ 1 αυτόν τον παράξενο γάλλο διανοούμενο και καβαλλιστή Αλφόνς Λουί Κονστάν (« Έλιφας Λέβυ»), που ισχυριζόταν

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ότι κατείχε τα μυστικά της αρχαίας μαγείας και είχε επικα­ λεστεί το φάντασμα του αρχαίου έλληνα μάγου Απολλώνιου, που ζούσε την εποχή του Νέρωνα. Η ρομαντική, ημι-γοτθική και σχεδόν ηθική παράδοση που βλέπουμε εδώ συνεχίστηκε ως το τέλος του δέκατου έ­ νατου αιώνα από συγγραφείς όπως ο Ζοζέφ Σεριντάν λε Φανύ, ο Γουίλκι Κόλινς, ο σερ X. Ράιντερ Χάγκαρντ (του ο­ ποίου το έργο «Αυτή» είναι αξιοσημείωτα καλό), ο σερ Α. Κόναν Ντόυλ, ο X. Τζ. Γουέλς και ο Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον — ο τελευταίος από τους οποίους, παρά τη φρικτή τάση του προς αφελείς μανιερισμούς, δημιούργησε στέρεα κλασι­ κά έργα με το «Μάρκχαϊμ », τον «Κλέφτη πτωμάτων» και το «Δόκτωρ Τζέκυλ και Μ ίστερ Χάιντ». Στην πραγματικότητα μπορούμε να πούμε ότι αυτή η σχολή επιζει έως σήμερα γιατί σ ’ αυτήν ανήκουν αυτές οι σύγχρονες ιστορίες τρόμου που ειδικεύονται σε γεγονότα μάλλον παρά σε ατμοσφαιρικές λε­ πτομέρειες, που απευθύνονται περισσότερο στο πνεύμα παρά σε μια κακή ένταση ή ψυχολογική αληθοφάνεια και παίρ­ νουν μια ξεκάθαρη θέση συμπάθειας προς το ανθρώπινο εί­ δος και την ευημερία του. Έχει μια αναμφισβήτητη δύναμη και, εξαιτίας του «ανθρώπινου στοιχείου» που περιέχει, έχει πλατύτερο κοινό α π ’ ό,τι ο γνήσιος καλλιτεχνικός εφιάλτης. Εάν δεν είναι τόσο ισχυρή όσο ο τελευταίος είναι επειδή ένα αραιωμένο προϊόν δεν μπορεί να πετύχει την ένταση μιας συμπυκνωμένης ουσίας. Ξεχωριστή θέση, και σαν νουβέλα, και σαν ένα κομμάτι λογοτεχνίας τρόμου, έχουν τα διάσημα «Ανεμοδαρμένα ύ­ ψη», (1847), της Έμιλι Μπροντέ, με τα τρελά, μελαγχολικά και ανεμοδαρμένα ύψη του Γιόρκσαϊρ και τις βίαιες παρα­ μορφωμένες ζωές που υποθάλπουν. Αν και κατ ’ αρχήν είναι μια ιστορία για τη ζωή και για τα ανθρώπινα πάθη μέσα από την αγωνία και τις αντιθέσεις, το επικά κοσμικό σκηνικό του έχει, άφθονο χώρο για το πιο πνευματικό είδος τρόμου. Ο Χήθκλιφ, μια τροποποίηση του βυρωνικού κακού ήρωα, εί­ ναι ένα παράξενο, σκοτεινό, αδέσποτο πλάσμα που βρέθηκε στους δρόμους όταν ήταν μικρό παιδί και μιλούσε ακατανόη­

ΧΑΟΥΛΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

τα ώσπου τον υιοθέτησε η οικογένεια που τελικά καταστρέ­ φει. Πολλές φορές αφήνεται να εννοηθεί ότι στην πραγμα­ τικότητα είναι ένα διαβολικό πνεύμα και όχι ένα ανθρώπινο ον, και το εξωπραγματικό στοιχείο γίνεται ακόμα πιο έντονο με την εμπειρία του επισκέπτη που συναντάει ένα λυπημένο παιδί-φάντασμα σε ένα παράθυρο του επάνω πατώματος που το καλύπτουν τα κλαδιά. Ανάμεσα στον Χήθκλιφ και την Κάθριν Έρνσοου υπάρχει ένας δεσμός βαθύτερος και πιο τρομερός από την ανθρώπινη αγάπη. Μετά το θάνατό της, την αναζητάει δυο φορές στον τάφο της και αισθάνεται να τον κυνηγάει μια ανεπαίσθητη παρουσία που δεν μπορεί να είναι παρά το πνεύμα της. Το πνεύμα μπαίνει όλο και περισ­ σότερο στη ζωή του και τελικά είναι βέβαιος για μια επικεί­ μενη μυστικιστική επανένωση. Λέει ότι αισθάνεται να πλη­ σιάζει μια παράξενη αλλαγή και παύει να δέχεται τροφή. Τη νύχτα, ή βγαίνει έξω και περπατάει ή ανοίγει το παραθυρό­ φυλλο δίπλα στο κρεβάτι του. Όταν πεθαίνει, το παραθυρό­ φυλλο είναι ακόμα ανοιχτό στη βροχή και ένα αλλόκοτο χαμόγελο διαφαίνεται στο άκαμπτο πρόσωπό του. Τον θά­ βουν σε ένα τάφο δίπλα στο μικρό ανάχωμα που κυνηγούσε για δεκαοχτώ χρόνια και οι μικροί βοσκοί λένε ότι ακόμα περπατάει με την Κάθριν του στην αυλή της εκκλησίας και στο βάλτο όταν βρέχει. Μερικές φορές, τις βροχερές νύχτες φαίνονται και τα πρόσωπά τους πίσω από εκείνα τα παραθυ­ ρόφυλλα στο επάνω πάτωμα στα Ανεμοδαρμένα Ύψη. Ο υ­ περφυσικός τρόμος της κυρίας Μπροντέ δεν είναι απλώς ένας γοτθικός απόηχος, αλλά μια έντονη έκφραση της γεμάτης δέος αντίδρασης του ανθρώπου προς το άγνωστο. Από αυτή την άποψη, τα «Ανεμοδαρμένα ύψ η» γίνονται το σύμβολο μιας λογοτεχνικής μετάβασης και σημαδεύουν την ανάπτυξη μιας καινούργιας και πιο αξιόλογης σχολής.

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η λογοτεχνία των φαντασμάτων στην ήπειρο Στην ήπειρο, ο λογοτεχνικός τρόμος εξελίχθηκε καλά. Οι διάσημες μικρές ιστορίες και νουβέλες του Έρνστ Θίοντορ Γουίλελμ Χόφμαν (1776-1822) αποτελούν υπόδειγμα για τη γλυκύτητα του φόντου και την ωριμότητα της μορφής, αν και έχουν μια τάση προς την ελαφρότητα και την υπερβολή και τους λείπουν οι στιγμές έξαψης και τρόμου που σου κόβει την ανάσα, που ένας λιγότερο διανοούμενος συγγραφέας θα είχε πετύχει. Γενικά μεταδίδουν μάλλον το αλλόκοτο παρά το τρομερό. Τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική αξία α π’ όλες τις πα­ ράδοξες ιστορίες της ηπείρου έχει η «Οντίν» (1814), του Φρίντριχ Χάινριχ Καρλ, βαρόνου του Μότε Φουκ. Σ ’ αυτή την ιστορία ενός πνεύματος του νερού που παντρεύτηκε ένα θνη­ τό και κέρδισε μια ανθρώπινη ψυχή, υπάρχει μια ντελικάτη κομψότητα και μια δεξιοτεχνία που την κάνει να ξεχωρίζει σε κάθε είδος λογοτεχνίας και μια εύκολη φυσικότητα που την τοποθετεί κοντά στο γνήσιο λαϊκό μύθο. Στην πραγμα­ τικότητα προέρχεται από μια ιστορία που διηγείται ο φυσι­ κός και αλχημιστής της Αναγέννησης Παράκελσος στο έργο του «Πραγματεία πάνω στα στοιχειώδη πνεύματα». Η Οντίν, κόρη ενός ισχυρού πρίγκιπα του νερού, αντηλλάγη από τον πατέρα της όταν ήταν μικρό παιδί με την κόρη ενός ψαρά, μι: σκοπό να μπορέσει να αποκτήσει ψυχή, με το να παντρευτεί ένα ανθρώπινο ον. Στο μικρό σπίτι του θετού της πατέρα, δίπλα στη θάλασσα στην άκρη ενός στοιχειωμένου δάσους, συναντάει τον ευγενή νέο Χάλμπραντ, τον πα­ ντρεύεται και τον ακολουθεί στον αρχαίο του πύργο του Ρίνγκστετεν. Ο Χάλμπραντ, όμως, τελικά αρχίζει να ανησυχεί για τις υπερφυσικές σχέσεις της γυναίκας του και ειδικά για τις εμφανίσεις του θείου της, του κακού πνεύματος του κα­ ταρράχτη του δάσους, Κάλεμπορν, μια ανησυχία που μεγα­ λώνει από την αυξανόμενη αγάπη του για την Μπερτάλντα, που τελικά αποκαλύπτεται ότι είναι το παιδί του ψαρά το

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

οποίο είχε ανταλλάξει με την Οντίν. Σε ένα ταξίδι πάνω στο Δούναβη, τον προκαλεΐ μια αθώα πράξη της αφοσιωμένης του γυναίκας και ξεστομίζει τα θυμωμένα λόγια που τη στέλ­ νουν πίσω στο υπερφυσικό στοιχείο, από το οποίο, σύμφωνα με τους νόμους του είδους της, μπορεί να γυρίσει μόνο μία φορά, για να τον σκοτώσει, είτε το έκανε είτε όχι, εάν δεν έμενε πιστός στη μνήμη της. Αργότερα, όταν ο Χάλμπραντ είναι έτοιμος να παντρευτεί την Μπερτάλντα, η Οντίν επι­ στρέφει για το θλιβερό της καθήκον και του παίρνει τη ζωή με δάκρυα στα μάτια. Όταν τον θάβουν ανάμεσα στους προ­ πάτορες του, στην αυλή της εκκλησίας του χωριού, μαζί μ ’ αυτούς που θρηνούν εμφανίζεται μια λευκή γυναικεία φιγού­ ρα με πέπλο, αλλά μετά την προσευχή δε φαίνεται πια. Στη θέση της βλέπουν μια μικρή ασημένια πηγή που κελαρύζει γύρω από τον καινούργιο τάφο και χύνεται σε μια γειτονική λίμνη. Οι χωρικοί το δείχνουν αυτό έως σήμερα και λένε ότι η Οντίν και ο Χάλμπραντ ενώθηκαν έτσι στο θάνατο. Πολλά κομμάτια και ατμοσφαιρικές αποχρώσεις σ ’ αυτή την ιστο­ ρία δείχνουν ότι ο Φουκ είναι ένας φτασμένος καλλιτέχνης στο χώρο του μακάβριου, ειδικά οι περιγραφές του στοιχειωμένου δάσους με το γιγάντιο κάτασπρο άνδρα και διάφορους ακατονόμαστους τρόμους στην αρχή της διήγησης. Ό χ ι τόσο γνωστό όσο η «Οντίν, » αλλά αξιόλογο για τον πειστικό του ρεαλισμό και τη μη εξάρτησή του από τα γοτ­ θικά εξαρτήματα είναι η «Κεχριμπαρένια μάγισσα» του Βΐλελμ Μάινχολντ, άλλο ένα προϊόν της γερμανικής φανταστι­ κής ιδιοφυίας των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα. Αυτή η ιστορία, που διαδραματίζεται την εποχή του Τριακονταετούς Πολέμου, υποτίθεται ότι είναι το χειρόγραφο ενός κληρικού που βρέθηκε σε μια παλιά εκκλησία στο Κόουσροου και ασχολείται με την κόρη του συγγραφέα, τη Μαρία Σουάιντλερ, που την έχουν άδικα κατηγορήσει για μαγεία. Έχει βρει ένα απόθεμα από κεχριμπάρι που κρατάει μυστικό για διάφορους λόγους και ο ανεξήγητος πλούτος που προέρχεται α π’ αυτό στηρίζει την κατηγορία που υποκινείται από τη μοχθηρία του κυνηγού λύκων και ευγενούς Βίτις Άπελμαν,

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

που την έχει μάταια κυνηγήσει στο παρελθόν με πρόστυχους σκοπούς. Οι πράξεις μιας πραγματικής μάγισσας, που αργό­ τερα είχε ένα τρομερό και υπερφυσικό τέλος στη φυλακή, αποδίδονται με πονηριά στην άτυχη Μαρία και, μετά από μια τυπική δίκη με αναγκαστικές καταθέσεις με τη βοήθεια μαρ­ τυρίων, πρόκειται να καεί στην πυρά όταν την τελευταία στιγμή σώζεται από τον αγαπημένο της, έναν ευγενικό νέο από μια γειτονική περιοχή. Η μεγάλη δύναμη του Μάινχολντ είναι ο αέρας της ανεπιτήδευτης και ρεαλιστικής αληθοφά­ νειας που εντείνει την αγωνία μας και την αίσθηση του αό­ ρατου με το να μας πείθει σχεδόν ότι τα απειλητικά γεγονότα πρέπει με κάποιον τρόπο ή να είναι αληθινά ή να είναι πολύ κοντά στην αλήθεια. Είναι πραγματικά τόσο τέλειος αυτός ο ρεαλισμός που ένα δημοφιλές περιοδικό δημοσίευσε κάποτε τα κύρια σημεία της «Κεχριμπαρένιας μάγισσας» σαν ένα πραγματικό περιστατικό του δέκατου έβδομου αιώνα. Στη σημερινή γενιά, το γερμανικό μυθιστόρημα τρόμου αντιπροσωπεύεται κυρίως από τον Χανς Χέινζ Ίερς, που με τις σκοτεινές του συλλήψεις υλοποιεί μιαν αποτελεσματική γνώση της μοντέρνας ψυχολογίας. Νουβέλες σαν το «Μαθητενόμενο μά γο » και τον «Αλρούν» και μικρές ιστορίες όπως « // αράχνη » έχουν ξεχωριστές ποιότητες που τις τοποθετούν σε ένα κλασικό επίπεδο. Αλλά και η Γαλλία, όπως η Γερμανία, ήταν παραγωγική στον τομέα του παράδοξου. Ο Βικτώρ Ουγκώ σε ιστορίες όπως «Ο Χανς της Ισλανδίας» και ο Μπαλζάκ στο «Μαγικό δέρμα», στη «Σεραφίτα» και στο «ΛουίΑαμπέρ» χρησιμο­ ποιούν το υπερφυσικό σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, αν και γενικά μόνο σαν ένα μέσο για κάποιον πιο ανθρώπινο σκοπό και χωρίς την ειλικρινή και δαιμονική ένταση που χαρακτηρίζει τον καλλιτέχνη που έχει γεννηθεί στις σκιές. Είναι με τον Θεόφιλο Γκωτιέ που για πρώτη φορά φαίνεται να βρίσκουμε μιαν αυθεντική γαλλική αίσθηση του μη πραγ­ ματικού κόσμου, και εδώ εμφανίζεται ένα γεμάτο φαντάσματα μυστήριο που, αν και δε χρησιμοποιείται συνέχεια, είναι ά­ μεσα αναγνωρίσιμο σαν κάτι γνήσιο και βαθύ. Μικρές ιστό-

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

ρίες όπως το «Αβατάρ», «Το πόδι της μούμιας» και το «Κλαριμόν», μας δίνουν φευγαλέες εικόνες από απαγορευμένες περιοχές που γοητεύουν, σκανδαλίζουν και μερικές φορές προκαλούν τρόμο, ενώ τα αιγυπτιακά οράματα που παρουσιά­ ζονται στο «Μια από τις νύχτες της Κλεοπάτρας» έχουν την πιο λεπτή και εκφραστική δύναμη. Ο Γκωτιέ συνέλαβε την εσώτερη ψυχή της πανάρχαιας Αίγυπτου, με την απόκρυφη ζωή της και την κυκλώπεια αρχιτεκτονική, και μίλησε για τον αιώνιο τρόμο του κατώτερου κόσμου της με τις κατακόμ­ βες, όπου στον αιώνα τον άπαντα εκατομμύρια από άκαμπτα αρωματισμένα πτώματα 0α κοιτάζουν το σκοτάδι με τα γυά­ λινα μάτια τους περιμένοντας κάποια τρομερή και ακατονό­ μαστη πρόσκληση. Ο Γκουστάβ Φλωμπέρ συνέχισε επάξια την παράδοση του Γκωτιέ με όργια ποιητικής φαντασίας ό­ πως στον «Πειρασμό του Αγιου Αντώνιου» και, πέρα από μια ρεαλιστική προκατάληψη, θα μπορούσε να υφαίνει καταπλη­ κτικούς τρόμους. Αργότερα βλέπουμε το ρεύμα να χωρίζεται και να παράγει παράξενους ποιητές και φαντασιοκόπους του συμβολικού και παρακμιακές σχολές των οποίων τα σκοτει­ νά ενδιαφέροντα επικεντρώνονταν περισσότερο στις ανωμα­ λίες της ανθρώπινης σκέψης και του ενστίκτου παρά στο πραγματικά υπερφυσικό, και έξυπνους ιστοριοποιούς που οι αγωνίες τους προέρχονται κατ ’ ευθείαν από τα σκοτεινά πη­ γάδια της κοσμικής εξωπραγματικότητας. Από την πρώτη τάξη των «αμαρτωλών καλλιτεχνών» ο ένδοξος ποιητής Μπωντλαίρ, που έχει επηρεαστεί πολύ από τον Πόε, είναι το αξιολογότερο παράδειγμα, ενώ ο νεοτεριστής Τζόρις-Καρλ Χάισμανς, ένα πραγματικό παιδί του 1880, είναι το άθροισμα και η κατάληξη. Η τελευταία και καθαρά αφηγηματική τάξη συνεχίστηκε από τον Προσπέρ Μεριμέ, του οποίου η «Αφρο­ δίτη τής 1λ » παρουσιάζει σε κομψό και πειστικό πεζό λόγο το ίδιο θέμα της αρχαίας μνηστής-άγαλμα που ο Τόμας Μουρ περιέλαβε σε μορφή μπαλάντας στο «Ααχτυλίδι». Οι ιστορίες τρόμου του δυνατού και κυνικού Γκυ ντε Μωπασάν, γραμμένες καθώς καταλαμβανόταν σιγά σιγά από την τρέλα, αποτελούν ένα δικό τους είδος, όντας μάλλον τα νο­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

σηρά αποκυήματα ενός ρεαλιστικού μυαλού σε παθολογική κατάσταση, παρά τα υγιή φανταστικά προϊόντα μιας όρασης με φυσική κλίση προς το φανταστικό και ευαίσθητης στις φυσιολογικές ψευδαισθήσεις του αόρατου. Π αρ’ όλα αυτά έχουν έντονο ενδιαφέρον καθώς υπαινίσσονται με θαυμαστή δύναμη την επικείμενη προσέλευση ακατονόμαστων τρόμων και την αμείλικτη παρακολούθηση ενός ατόμου με λάθος άστρα, από απαίσιους και απειλητικούς αντιπροσώπους του εξώτερου σκότους. Από αυτές τις ιστορίες, η «Χόρλα» θεω­ ρείται γενικά αριστουργηματική. Αυτή η έντονη ιστορία που διηγείται τον ερχομό στη Γαλλία ενός αόρατου όντος που τρέφεται με νερό και γάλα, κυριαρχεί πάνω στο μυαλό των άλλων και φαίνεται να είναι το πρώτο από μια ορδή εξωγήι­ νων οργανισμών που έχουν έλθει στη Γη για να υποτάξουν και να συντρίψουν το ανθρώπινο είδος, είναι ίσως μοναδική σ ’ αυτόν το συγκεκριμένο τομέα, παρ ’ όλο που οφείλει αρ­ κετά σε μια ιστορία του αμερικανού Φιτζ-Τζέημς Ο * Μπράιαν για τις λεπτομέρειες στην περιγραφή της πραγμα­ τικής παρουσίας του αόρατου τέρατος. Άλλες έντονα σκο­ τεινές δημιουργίες του Ντε Μωπασάν είναι τα: «Ποιος ξέ­ ρει;», «Το φάντασμα», «Το ημερολόγιο ενός τρελού», «Ο άσπρος λύκος», «Στο ποτάμι» και οι φρικιαστικοί στίχοι με τον τίτλο «Τρόμος». Οι συνεργάτες Έρκμαν-Τσάτριαν πλούτισαν τη γαλλική λογοτεχνία με αρκετές ιστορίες φαντασμάτων όπως ο « Άνθρωπος-λύκος», στην οποία μια κληρονομική κατάρα οδεύει προς το τέλος της σε ένα παραδοσιακό σκηνικό με τον απαραίτητο γοτθικό πύργο. Η ικανότητά τους να δημιουρ­ γούν τρομακτική μεταμεσονύκτια ατμόσφαιρα είναι πολύ με­ γάλη, παρά την τάση που έχουν προς τις φυσικές εξηγήσεις και τα επιστημονικά θαύματα, και λίγες ιστορίες περιέχουν μεγαλύτερο τρόμο από « Το αόρατο μ ά τι», όπου μια μοχθηρή γριά μάγισσα υφαίνει νυχτερινά υπνωτιστικά ξόρκια που κά­ νουν τους διαδοχικούς ενοικιαστές μιας ορισμένης κάμαρας πανδοχείου να κρεμιούνται από ένα δοκάρι. «Το αφτί της κουκουβάγιας» και «Τα νερά του θανάτου» είναι γεμάτα από

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

σκοτεινό μυστήριο που στο τελευταίο εκφράζεται με το γνω­ στό θέμα της τεράστιας αράχνης που τόσο συχνά χρησιμο­ ποιούν οι μυθιστοριογράφοι του παράδοξου. Τη σχολή του μακάβριου ακολούθησε επίσης ο Βιλιέρ ντε λ ’ Ιλ Αντάμ, του οποίου το «Βασανιστήριο της ελπίδας», η ιστορία ενός φυ­ λακισμένου καταδικασμένου στην πυρά που του επιτρέπεται να δραπετεύσει για να αισθανθεί το μαρτύριο της επανασύλληψης, θεωρείται από μερικούς η πιο συγκινητική μικρή ι­ στορία σ ’ ολόκληρη τη λογοτεχνία. Αυτός ο τύπος όμως δεν αποτελεί μέρος της παράδοσης του παράδοξου, αλλά μάλλον αποτελεί ένα δικό του ξεχωριστό είδος — το αποκαλούμενο «conte cruel», στο οποίο το στραμπούληγμα των αισθήσεων επιτυγχάνεται με δραματικά βασανιστήρια, ματαιώσεις και απαίσιους φυσικούς τρόμους. Σχεδόν αποκλειστικά αφοσιωμένος σ ’ αυτό το είδος είναι ο εν ζωή συγγραφέας Μωρίς Λεβέλ, του οποίου τα πολύ σύντομα επεισόδια είναι πολύ κατάλληλα για άμεση θεατρική προσαρμογή στα θρίλερ του γκραν γκινιόλ. Στην πραγματικότητα, το γαλλικό πνεύμα εί­ ναι φτιαγμένο περισσότερο γι ’ αυτόν το σκοτεινό ρεαλισμό παρά για τους υπαινιγμούς του αόρατου, μια και η τελευταία διαδικασία απαιτεί για την καλύτερη και πιο συμπαθητική της ανάπτυξη σε μεγάλη κλίμακα τον έμφυτο μυστικισμό του βόρειου πνεύματος. Ένας πολύ ανεπτυγμένος, αν και έως πρόσφατα αρκετά κρυμμένος, κλάδος της λογοτεχνίας του παράδοξου είναι ο κλάδος των Εβραίων, που παρέμεινε ζωντανός και ετράφη από την πένθιμη κληρονομιά της ανατολικής μαγείας, της αποκαλυπτικής λογοτεχνίας και του καβαλλισμού. Το σημι­ τικό μυαλό, όπως το κελτικό και το τευτονικό, φαίνεται να κατέχει σημαντικές μυστικιστικές τάσεις, και ο πλούτος των περιθωριακών γνώσεων για τον τρόμο που επιζούν στα γκέτο και στις συναγωγές πρέπει να είναι πολύ πιο μεγάλος απ ’ ό,τι πιστεύεται γενικά. Ο ίδιος ο καβαλλισμός, τόσο διακεκριμέ­ νος κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα που εξηγεί το σύμπαν σαν μια εκπομπή της θεότη­ τας και περιλαμβάνει την ύπαρξη παράξενων πνευματικών

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

βασιλείων και όντων πέρα από τον ορατό κόσμο, τα οποία μπορούν να εμφανιστούν φευγαλέα με ορισμένα μυστικά ξόρ­ κια. Το τελετουργικό του είναι δεμένο με μυστικιστικές ερ­ μηνείες της Παλαιός Διαθήκης και αποδίδει μιαν εσωτερική σημασία σε κάθε γράμμα του εβραϊκού αλφαβήτου — μια λεπτομέρεια που έχει περιβάλλει το εβραϊκό αλφάβητο με ένα είδος φανταστικής λάμψης και δύναμης στη δημοφιλή λογοτεχνία της μαγείας. Οι εβραϊκοί λαϊκοί μύθοι έχουν δια­ τηρήσει ένα μεγάλο μέρος του τρόμου και του μυστηρίου του παρελθόντος και, όταν μελετηθούν πιο προσεκτικά, είναι πι­ θανόν να ασκήσουν σημαντική επιρροή πάνω στο μυθιστό­ ρημα του παράδοξου. Τα καλύτερα παραδείγματα της λογο­ τεχνικής χρήσης της εβραϊκής παράδοσης έως τώρα είναι η γερμανική νουβέλα «Το Γκόλεμ», του Γκουστάβ Μέιρινκ, και το δράμα «Ντυμπούκ», από τον εβραίο συγγραφέα που χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο «Άνσκι». Το πρώτο, με τους στοιχειωμένους σκοτεινούς υπαινιγμούς του για θαύματα και τρόμους λίγο πιο πέρα από το πραγματικό, διαδραματίζεται στην Πράγα και περιγράφει με μοναδική δεξιοτεχνία ΐο αρ­ χαίο γκέτο της πόλης με τα φοβερά, μυτερά αετώματα. Το όνομα προέρχεται από ένα θρυλικό τεχνητό γίγαντα που υ­ ποτίθεται ότι κατασκεύαζαν και ζωντάνευαν οι ραβίνοι το Μεσαίωνα, σύμφωνα με ένα ορισμένο απόκρυφο τυπικό. Το «Ντυμπούκ», που μεταφράστηκε και ανέβηκε στην Αμερική το 1925 και πιο πρόσφατα παρουσιάστηκε σαν όπερα, περι­ γράφει με μοναδική δύναμη την κατοχή ενός ζωντανού σώ­ ματος από την κακή ψυχή ενός νεκρού ανθρώπου. Και τα γκόλεμ και τα ντυμπούκ είναι σταθεροί τύποι και χρησι­ μεύουν σαν υλικό για τη νεότερη εβραϊκή παράδοση.

Έντγκαρ Ά λ α ν Π όε Στα 1830 συνέβη ένα λογοτεχνικό ξεκίνημα που επέδρασε

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

άμεσα όχι μόνο στην ιστορία του παράδοξου, αλλά στο σύ­ νολο του σύντομου μυθιστορήματος και καθόρισε έμμεσα τις τάσεις και τις τύχες μιας μεγάλης ευρωπαϊκής αισθητικής σχολής. Είναι η καλή μας τύχη ως Αμερικανών που μας επιτρέπει να διεκδικήσουμε αυτό το ξεκίνημα σαν δικό μας γιατί υλοποιήθηκε στο πρόσωπο του πιο διάσημου και του πιο άτυχου συμπατριώτη μας, του Έντγκαρ Ά λαν Πόε. Η φήμη του Πόε έχει υποστεί περίεργες διακυμάνσεις και είναι μόδα τώρα ανάμεσα στην «προχωρημένη ιντελιγκέντσια» να ελαχιστοποιεί τη σημασία του και ως καλλιτέχνη και ως επιρροής, αλλά θα ήταν δύσκολο γιά οποιονδήποτε ώριμο και σκεπτόμενο κριτικό να αρνηθεί την τρομακτική αξία της δουλειάς του και την πειστική δύναμη του μυαλού του, που άνοιξε καινούργιους καλλιτεχνικούς ορίζοντες. Είναι αλή­ θεια ότι η άποψή του ήταν κάτι αναμενόμενο, αλλά ήταν αυτός πρώτος που αντελήφθη τις δυνατότητες που έκρυβε και της έδωσε ανώτερη μορφή και συστηματική έκφραση. Είναι αλήθεια, επίσης, ότι μετέπειτα συγγραφείς μπορεί να δη­ μιούργησαν σημαντικότερες ιστορίες από τις δικές του, αλλά και πάλι πρέπει να καταλάβουμε ότι ήταν αυτός που τους πρόσφερε με το παράδειγμά του και τη διδαχή του την τέχνη που αυτοί, έχοντας το δρόμο καθαρό και ένα δοσμένο και σαφή οδηγό, ήταν ικανοί να τη συνεχίσουν και να την προ­ χωρήσουν. Οποιοιδήποτε και αν ήταν οι περιορισμοί του, ο Πόε έκανε αυτό που κανένας άλλος δεν έκανε ή δε θα μπο­ ρούσε να κάνει ποτέ, και σ ’ αυτόν οφείλουμε τη μοντέρνα ιστορία τρόμου στην τελική και ολοκληρωμένη της μορφή. Πριν από τον Πόε, το μεγαλύτερο μέρος των συγγραφέων του παράδοξου δούλευαν στο σκοτάδι, χωρίς να κατανοούν την ψυχολογική βάση της γοητείας του τρόμου και αναγκα­ σμένοι λίγο ή πολύ να συμμορφώνονται με ορισμένες άδειες λογοτεχνικές συμβάσεις, όπως το ευτυχισμένο τέλος, ο κα­ νόνας της ανταμοιβής της αρετής και γενικά ένας κενός η­ θικός διδακτισμός, μια αποδοχή των λαϊκών κριτηρίων και αξιών και μια προσπάθεια του συγγραφέα να παρεμβάλλει τα δικά του συναισθήματα στην ιστορία και να παίρνει το μέρος

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

των οπαδών των τεχνητών ιδεών της πλειοψηφίας. Από την άλλη μεριά, ο Πόε αντελήφθη το ουσιαστικά απρόσωπο του πραγματικού καλλιτέχνη και ήξερε ότι η λειτουργία του δη­ μιουργικού μυθιστορήματος είναι απλώς να εκφράζει και να ερμηνεύει γεγονότα και αισθήσεις όπως ακριβώς είναι, ανε­ ξάρτητα από το πού κατευθύνονται ή τι αποδεικνύουν — καλές ή κακές, γοητευτικές ή απωθητικές, ερεθιστικές ή α­ πωθητικές —, με το συγγραφέα να παίζει πάντα το ρόλο του ζωντανού και αποστασιοποιημένου χρονικογράφου και όχι του δασκάλου, του συμπάσχοντα και προμηθευτή απόψεων. Είδε καθαρά ότι όλες οι φάσεις της ζωής και της σκέψης είναι εξίσου κατάλληλες σαν θέμα για τον καλλιτέχνη και, τείνοντας από ιδιοσυγκρασία στο παράξενο και το σκοτεινό, αποφάσισε να γίνει ο ερμηνευτής αυτών των δυνατών αισθη­ μάτων και συχνών συμβάντων που τα συνοδεύει περισσότερο ο πόνος παρά η ευχαρίστηση, η φθορά παρά η ανάπτυξη, ο τρόμος παρά η ηρεμία, που είναι είτε εχθρικά είτε αδιάφορα για τα γούστα και τα παραδοσιακά αισθήματα του ανθρώπι­ νου είδους και για την υγεία, την πνευματική ισορροπία και τη φυσική επεκτατική ευημερία του ανθρώπου. Έτσι, τα φαντάσματα του Πόε απέκτησαν μια πειστική κακία που έλειπε από αυτά των προκατόχων του και επέβαλλε καινούργια κριτήρια ρεαλισμού στα χρονικά του λογοτεχνι­ κού τρόμου. Η επιδίωξη του απρόσωπου και του καλλιτεχνι­ κού ενισχύθηκαν επιπλέον από μιαν επιστημονική αντιμετώ­ πιση που δεν τη συναντούσε κανείς συχνά στο παρελθόν. Ο Πόε μελέτησε: το ανθρώπινο μυαλό και όχι τη χρήση του γοτθικού μυθιστορήματος, και δούλεψε με μια αναλυτική γνώση των αληθινών πηγών του τρόμου, η οποία διπλάσιασε τη δύναμη της αφήγησής του και τον απελευθέρωσε από ό­ λους τους παραλογισμούς που είναι αναπόσπαστα δεμένοι με όλα τα απλά συμβατικά κατασκευάσματα τρόμου. Έχοντας μπροστά τους αυτό το παράδειγμα οι μετέπειτα συγγραφείς ήταν φυσικά αναγκασμένοι να συμμορφωθούν μαζί του εάν ήθελαν να είναι ανταγωνίσιμοι, και έτσι, μ ’ αυτόν τον τρόπο μια σαφής αλλαγή άρχισε να διαφαίνεται στο κύριο ρεύμα

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

της λογοτεχνίας του μακάβριου. Ο Πόε επίσης καθιέρωσε τη μόδα της άψογης δεξιοτεχνίας και, παρ ’ όλο που σήμερα ένα μέρος της δουλειάς του φαίνεται λίγο μελοδραματικό και ξεπερασμένο, μπορούμε συνέχεια να ανακαλύπτουμε την επί­ δρασή του σε τέτοια πράγματα όπως η διατήρηση μιας μόνον διάθεσης και η επίτευξη μιας εντύπωσης σε μια ιστορία και η αυστηρή ελάττωση των περιστατικών σε αυτά που έχουν άμεση σχέση με την πλοκή και διακρίνονται έντονα τη στιγ­ μή της κορύφωσης. Μπορούμε, σ τ’ αλήθεια, να πούμε ότι ο Πόε είναι αυτός που εφεύρε τη μικρή ιστορία στη σημερινή της μορφή. Ο τρόπος που ανύψωσε την αρρώστια, τη δια­ στροφή και τη φθορά στο επίπεδο θεμάτων που μπορούν να εκφραστούν καλλιτεχνικά, είχε επίσης απεριόριστα οφέλη, γιατί με την πρόθυμη σύλληψη, την υποστήριξη και την ενδυνάμωση του διακεκριμένου γάλλου θαυμαστή του Σαρλ Πιέρ Μπωντλαίρ έγινε ο πυρήνας των κυριότερων αισθητι­ κών κινημάτων της Γαλλίας, και έτσι κατά μία έννοια ο Πόε έγινε ο πατέρας των Παρακμιακών και των Συμβολιστών. Ποιητής και κριτικός από φύση και λόγω ανώτερων γνώ­ σεων, λογικιστής και φιλόσοφος από προτίμηση και ιδιοτρο­ πία, ο Πόε σε καμία περίπτωση δεν ήταν απρόσβλητος από ελαττώματα και προσποιήσεις. Η προσποίηση της βαθιάς και σκοτεινής μόρφωσης, τα παράτολμα επιχειρήματα του για ένα ανάλαφρο και κουραστικό ψευτο-κωμικό στοιχείο και τα συχνά φαρμακερά ξεσπάσματα κριτικής προκατάλη­ ψης πρέπει όλα να αναγνωριστούν και να συγχωρηθούν. Πέ­ ρα και πάνω α π’ αυτά, κάνοντάς τα να φαίνονται εντελώς ασήμαντα, ήταν το όραμα ενός μάστορα του τρόμου που περ­ πατάει γύρω μας και μέσα μας και του σκουληκιού που σφα­ δάζει και γλείφεται στην απαίσια κοντινή άβυσσο. Διαπερ­ νώντας κάθε κακοφορμισμένο τρόμο της ευχάριστα ζωγραφι­ σμένης κοροϊδίας που λέγεται ύπαρξη και της σοβαρής μα­ σκαράτας που λέγεται ανθρώπινη σκέψη και αισθήματα, αυ­ τό το όραμα είχε τη δύναμη να προβάλλει τον εαυτό του σε σκοτεινά μαγικούς κρυστάλλους και μεταμορφώσεις, ώσπου στη στείρα Αμερική της δεκαετίας του ’30 και του ’40 άν­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

θησε ένας τέτοιος φεγγαροθρεμμένος κήπος από λαμπερά δη­ λητηριώδη μανιτάρια που ούτε στις κατώτερες πλαγιές του Κρόνου δεν υπάρχει, Στίχοι και ιστορίες μαζί, στηρίζουν το φορτίο του κοσμικού πανικού. Το κοράκι που με το θορυβώ­ δες ράμφος του διαπερνά την καρδιά, οι τυμβωρύχοι που χτυπάνε πένθιμα σιδερένιες καμπάνες σε μολυσματικά κα­ μπαναριά, ο τάφος της Ουλαλούμ τη μαύρη νύχτα του Οχτώβρη, οι απαίσιοι οβελίσκοι και οι θόλοι κάτω από τη θάλασ­ σα, ο «άγριος παράξενος τόπος που κείται, υψηλόφρων, έξω από το Διάστημα, έξω από το Χρόνο» — όλα αυτά τα πράγ­ ματα και ακόμα περισσότερα μας κοιτάζουν λοξά ανάμεσα σε μανιακά κροταλίσματα, στον ταραγμένο εφιάλτη της ποίη­ σης. Και στην πρόζα χάσκουν ανοιχτά για μας τα ίδια τα σαγόνια της παγίδας — ασύλληπτες ανωμαλίες που υπαινίσ­ σονται δειλά μια τρομερή ημιγνώση, με λέξεις που την αθωότητά τους σπάνια αμφισβητούμε ώσπου η ραγισμένη ένταση της υπόκωφης φωνής του ομιλητή μάς προκαλεί να φοβηθού­ με τις ακατονόμαστες συνέπειες τους· δαιμονικά σχέδια και παρουσίες που κοιμούνται μοχθηρά ώσπου να ξυπνήσουν για μια στιγμή φοβίας σε μια διαπεραστική αποκάλυψη που μετατρέπεται σε ξαφνική τρέλα ή εκρήγνυται με αλησμόνητους και κατακλυσμιαίους αντίλαλους. Ένα Σάββατο τρόμου των μαγισσών που αποκαλύπτει πολύχρωμα φορέματα αστράφτει μπροστά μας, ένα θέαμα που γίνεται ακόμα πιο τερατώδες εξαιτίας της επιστημονικής ικανότητας με την οποία παρα­ τάσσονται όλες οι λεπτομέρειες και καθίσταται εμφανής η σχέση τους με τη γνωστή φρίκη της υλικής ζωής. Οι ιστορίες του Πόε, φυσικά, ανήκουν σε διάφορες κατη­ γορίες, μερικές από τις οποίες περιέχουν μια πιο αγνή ουσία πνευματικού τρόμου από άλλες. Οι ιστορίες λογικής και κρί­ σης, πρόδρομοι της μοντέρνας αστυνομικής ιστορίας, δεν αποτελούν μέρος της λογοτεχνίας του παράδοξου, ενώ ορι­ σμένες άλλες, με αρκετές ίσως επιρροές από το Χόφμαν, έ­ χουν μια υπερβολή που τις κατατάσσει στα όρια του αλλό­ κοτου. Μια τρίτη ομάδα ασχολείται με την παθολογική ψυ­ χολογία και τη μονομανία με έναν τέτοιον τρόπο που εκφρά­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

ζει τρόμο, αλλά όχι παραδοξότητα. Ένας υπολογίσιμος α­ ριθμός, όμως, αντιπροσωπεύει τη λογοτεχνία του υπερφυσι­ κού τρόμου στην πιο έντονη μορφή της και χαρίζει στο συγ­ γραφέα τους μια μόνιμη και απρόσβλητη θέση ως θεότητας και πηγής όλου του μοντέρνου διαβολικού μυθιστορήματος. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το τρομερό φουσκωμένο πλοίο να ισορροπεί στην άκρη του κύματος στο χειρόγραφο «Βρέθηκε σε ένα μπουκάλι» — τους σκοτεινούς υπαινιγμούς για την ανίερη ηλικία του και το τερατώδες μέγεθος του, το απαίσιο πλήρωμα από άνδρες με γκρίζες γενειάδες που δεν έβλεπαν και την τρομακτική του φυγή προς το Νότο με όλα τα πανιά ανοιχτά, μέσα από τον πάγο της ανταρκτικής νύχτας, ενώ το έσπρωχνε μπροστά κάποιο ακατανίκητο διαβολικό ρεύμα προς μια διαφωτιστική δίνη που έπρεπε να τελειώσει κατα­ στροφικά; Μετά, είναι ο ακατονόμαστος «Μ Βάλντεμαρ», που διατη­ ρήθηκε με υπνωτισμό εφτά μήνες μετά το θάνατό του και ξεστόμισε κάτι μανιασμένους ήχους ένα λεπτό προτού σπά­ σουν τα μάγια που τον άφησαν «μια σχεδόν υγρή μάζα βδελυρής και σιχαμερής σαπίλας». Στην «Α φήγηση του Α. Γκόρντον Πυμ», οι ταξιδιώτες φτάνουν πρώτα σε μια παρά­ ξενη νότια πολική γη με άγριους κατοίκους με φονικές δια­ θέσεις, όπου τίποτα δεν είναι άσπρο και όπου τεράστια βρα­ χώδη φαράγγια έχουν τη μορφή τιτάνιων αιγυπτιακών γραμ­ μάτων που σχηματίζουν τρομερά πρωτογενή μυστικά της γης και αποκαλύπτουν ένα ακόμα πιο μυστηριώδες βασίλειο ό­ που τα πάντα είναι άσπρα και σαβανωμένοι γίγαντες και που­ λιά με άσπρα φτερά φυλάνε έναν απόκρυφο καταρράκτη από ομίχλη που έρχεται από απροσμέτρητα ουράνια ύψη και χύ­ νεται σε μια φλογερή γαλακτώδη θάλασσα. Το «Μετζενγκερστάιν» τρομοκρατεί με τους απαίσιους υπαινιγμούς για μια τερατώδη μετεμψύχωση — ο τρελός ευγενής που καίει το στάβλο του κληρονομικού του εχθρού’ το κολοσσιαίο άγνω­ στο άλογο που βγαίνει από το φλέγόμενο κτίριο, αμέσως μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη εκεί μέσα- το χαμένο κομμάτι της αρχαίας ταπετσαρίας όπου φαινόταν το γιγάντιο άλογο

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

του προγόνου του θύματος από τις Σταυροφορίες· το άγριο και συνεχές τρέξιμο του τρελού πάνω στο τεράστιο άλογο και ο φόβος και το μίσος του γ ι5 αυτό' οι χωρίς νόημα προ­ φητείες που σκιάζουν τα εμπόλεμα σπίτια και τελικά το κά­ ψιμο του παλατιού του τρελού και ο θάνατός του εκεί, αφού μπήκε αβοήθητος μέσα στις φλόγες και ανέβηκε την τερά­ στια σκάλα πάνω στο ζώο που τόσο παράξενα καβαλίκευε. Μετά, ο καπνός από τα ερείπια παίρνει τη μορφή ενός γιγάντιου αλόγου. «Ο άνθρωπος του πλήθους», που μιλάει για κάποιον που περιπλανιέται μέρα και νύχτα για να ανακατεύε­ ται με πλήθη ανθρώπων σαν να φοβόταν να μείνει μόνος, είναι πιο ήρεμο αλλά δεν υπαινίσσεται τίποτε λιγότερο από κοσμικό φόβο. Το μυαλό του Πόε δεν απομακρυνόταν ποτέ από τον τρόμο και τη φθορά, και σε κάθε ιστορία, ποίημα και φιλοσοφικό διάλογο βλέπουμε έναν έντονο πόθο να βυθομετρήσει τα απύθμενα πηγάδια της νύχτας, να διαπεράσει το πέπλο του θανάτου και να βασιλέψει στο φανταστικό σαν κύριος των τρομερών μυστηρίων του χρόνου και του χώρου. Ορισμένες από τις ιστορίες του Πόε κατέχουν μια σχεδόν απόλυτη τελειότητα καλλιτεχνικής μορφής που τις κάνει πραγματικούς φάρους στην περιοχή της μικρής ιστορίας. Ο Πόε μπορούσε, όταν ήθελε, να δώσει στην πρόζα του ένα πλούσιο ποιητικό ύφος, χρησιμοποιώντας αυτό το αρχαϊκό και ανατολικοποιημένο στυλ με τη στολισμένη φράση, τη σχεδόν Βιβλική επανάληψη και το επανερχόμενο φορτίο, που μεταχειρίστηκαν με τόση επιτυχία μετέπειτα συγγραφείς όπως ο Όσκαρ Ουάιλντ και ο λόρδος Ντάνσανυ- και στις περιπτώσεις που ο Πόε κάνει κάτι τέτοιο έχουμε ένα αποτέ­ λεσμα λυρικής φαντασίας σχεδόν ναρκωτικό μια ονειρική φαντασμαγορία του όπιου, στη γλώσσα του ονείρου, με κάθε αφύσικο χρώμα και παράδοξη εικόνα ενσωματωμένα σε μια συμφωνία αντίστοιχων ήχων. « / / μάσκα του κόκκινου θανά­ του», «Ησυχία, ένα παραμύθι», και «Σκιά, μια παραβολή» είναι ποιήματα με όλη τη σημασία της λέξης και όχι μόνο με τη μετρική, και οφείλουν τη δύναμή τους τόσο στον ακου­ στικό ρυθμό όσο και στις φανταστικές οπτικές εικόνες. Αλλά

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

είναι σε δύο από τις λιγότερο καθαρά ποιητικε'ς ιστορίες, τη «Λιγεία» και «Τηνπτώση του σπιτιού τον Ούσερ» — ειδικά στην τελευταία —, που βρίσκει κανείς τις ίδιες τις κορυφές της καλλιτεχνίας με τις οποίες ο Πόε παίρνει τη θέση του σαν ένας από τους κορυφαίους μινιατουρίστες του μυθιστο­ ρήματος. Απλές και ευθείες στην πλοκή και οι δυο απ ’ αυτές τις ιστορίες οφείλουν την υπέρτατη μαγεία τους στην έντε­ χνη ανάπτυξη που επιτυγχάνεται με τη σωστή επιλογή και τοποθέτηση ακόμα και των πιο ασήμαντων περιστατικών. Η «Λιγεία» μιλάει για μια πρώτη σύζυγο, αρχοντικής και μυ­ στηριώδους προελεύσεως, που μετά το θάνατό της επιστρέφει μέσα από μια προαιώνια δύναμη για να μπει στο σώμα μιας δεύτερης συζύγου, επιβάλλοντας ακόμα και τη φυσική της εμφάνιση στο στιγμιαία ζωντανεμένο πτώμα του θύματός της. Παρ ° όλο που υπάρχει μια υποψία απεραντολογίας και κού­ ρασης, η διήγηση φθάνει στο τρομακτικό της αποκορύφωμα με ανελέητη δύναμη. Το «Ούσερ», που η ανωτερότητά του στη λεπτομέρεια και τις αναλογίες είναι πολύ εμφανής, πε­ ριέχει φοβερούς υπαινιγμούς για μια σκοτεινή ζωή που κα­ τέχουν τα ανόργανα πράγματα και παρουσιάζει μιαν αφύσικα ενωμένη τριάδα από οντότητες στο τέλος μιας μακράς και απομονωμένης οικογενειακής ιστορίας — έναν αδελφό, τη δίδυμη αδελφή του και το απίστευτα αρχαίο σπίτι τους, που μοιράζονται μια μοναδική ψυχή και συναντούν ένα κοινό τέλος την ίδια στιγμή. Αυτές οι αλλόκοτες συλλήψεις, τόσο αδέξιες όταν βρεθούν σε όχι ικανά χέρια, κάτω από τη μαγεία του Πόε γίνονται ζωντανοί και πειστικοί τρόμοι που στοιχειώνουν τις νύχτες μας — και όλα αυτά επειδή ο συγγραφέας κατανόησε τόσο τέλεια το μηχανισμό και τη φυσιολογία του φόβου και του παράξενου, τις ουσιαστικές λεπτομέρειες στις οποίες πρέπει να δώσει έμφαση, τους ακριβείς παραλογισμούς και απάτες που πρέπει να επιλέξει σαν προκαταρκτικούς ή σύγχρονους με τον τρόμο, τα ακριβή περιστατικά και τους υπαινιγμούς που πρέπει να πετάξει αθώα στην αρχή σαν σύμβολα ή προμηνύματα κάθε βασικού βήματος προς την απαίσια λύση που

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

πρόκειται να έλθει, την ωραία προσαρμογή της συσσωρευμένης δύναμης και την αλάνθαστη ακρίβεια στην ένωση των μερών που εξασφαλίζει τέλεια συνοχή σε όλο το κομμάτι και τρομακτική αποτελεσματικότητα τη στιγμή του αποκορυφώ­ ματος, την αξία των ντελικάτων αποχρώσεων του σκηνικού και του τοπίου για να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί η επιθυμητή διάθεση και να ζωντανέψει η ποθητή ψευδαίσθη­ ση — αρχές αυτού του είδους και πολλές ακόμα πιο σκοτει­ νές και φευγαλέες που δεν μπορούν να περιγραφούν ή και να κατανοηθούν εντελώς από έναν συνηθισμένο σχολιαστή. Μελοδραματισμός και έλλειψη πνευματικότητας μπορεί να υπάρχουν — μας λέει ένας ιδιότροπος Γάλλος που δεν μπορεί να διαβάσει Πόε παρά μόνο στην ευγενική και γαλατικά τρο­ ποποιημένη μετάφραση του Μπωντλαίρ — αλλά όλα τα ίχνη αυτών των πραγμάτων καλύπτονται πλήρως από μια δυνατή και έμφυτη αίσθηση του φανταστικού, του νοσηρού και του τρομερού) που ανέβλυζαν από κάθε κύτταρο του δημιουργικού πνεύματος του καλλιτέχνη και έχουν σημαδέψει το μακάβριο έργο του με την ανεξίτηλη σφραγίδα της ανώτερης ιδιοφυίας. Οι παράδοξες ιστορίες του Πόε είναι ζωντανές με έναν τρόπο που πολύ λίγες ιστορίες θα μπορέσουν ποτέ να πετύχουν. Όπως οι περισσότεροι φανταιζίστες, ο Πόε είναι πολύ καλός στα περιστατικά και στα γενικότερα αποτελέσματα της αφήγησης παρά στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων. Ο τυπικός πρωταγωνιστής του είναι γενικά ένας σκοτεινός, ό­ μορφος, περήφανος, μελαγχολικός, διανοούμενος, εξαιρετι­ κά ευαίσθητος, ιδιότροπος, εσωστρεφής, απομονωμένος και μερικές φορές λίγο τρελός αριστοκράτης από αρχαία και πλούσια οικογένεια που συνήθως έχει μελετήσει σε βάθος τις παράξενες γνώσεις και έχει μια σκοτεινή φιλοδοξία να ει­ σχωρήσει στα απαγορευμένα μυστικά του σύμπαντος. Εκτός από ένα παράξενο όνομα, αυτός ο χαρακτήρας προφανώς δεν έχει πολλά πράγματα από την παλιά γοτθική νουβέλα γιατί δεν είναι ούτε ο ξύλινος ήρωας ούτε ο διαβολικός κακός του ραντκλίφειου ή του λουδοβίκειου ρομαντικού μυθιστορήμα­ τος. Έμμεσα, όμως, έχει κάποιο είδος γενεαλογικής σύνδε­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

σης, μία και οι σκοτεινές, φιλόδοξες και αντικοινωνικές ιδιό­ τητες του θυμίζουν έντονα τον τυπικό βυρωνικό ήρωα, ο ο­ ποίος με τη σειρά του είναι απόγονος των γοτθικών Μάνφρεντ, Μοντόνι και Αμβροσιών. Οι mo εξειδικευμένες ποιό­ τητες φαίνεται να προέρχονται από την ψυχολογία του ίδιου του Πόε, ο οποίος σίγουρα είχε ένα μεγάλο μέρος από την κατάθλιψη, την ευαισθησία, την τρελή φιλοδοξία, τη μονα­ ξιά και την υπερβολική ιδιοτροπία που αποδίδει στα υψηλόφρονα και μοναχικά θύματα της Μοίρας που δημιουργεί.

Η παράδοση του παράδοξου στην Αμερική Το κοινό για το οποίο έγραφε ο Πόε, αν και στο μεγαλύτερο μέρος του δεν εκτιμούσε την τέχνη του, δεν ήταν σε καμιά περίπτωση ασυνήθιστο στους τρόμους με τους οποίους κατα­ πιανόταν. Η Αμερική, εκτός από το ότι κληρονόμησε τη γνωστή σκοτεινή λαϊκή γνώση της Ευρώπης, είχε και μιαν επιπρόσθετη πηγή παράδοξων συσχετισμών, έτσι που οι μύ­ θοι με φαντάσματα είχαν ήδη αναγνωριστεί σαν ένα πλούσιο θέμα για τη λογοτεχνία. Ο Τσαρλς Μπρόκντεν Μπράουν είχε γίνει εξαιρετικά γνωστός με τα ρομαντικά μυθιστορήματα του τύπου Ράντκλιφ και ο Ουάσινγκτον Ίρβινγκ με την ελα­ φρότερη μεταχείριση των υπερφυσικών θεμάτων είχε γρήγο­ ρα γίνει κλασικός. Αυτή η επιπρόσθετη πηγή ξεκινούσε, ό­ πως πολύ σωστά εντόπισε ο Πωλ Έλμερ Μορ, από τα πνευ­ ματικά και θεολογικά ενδιαφέροντα των πρώτων αποίκων σε συνδυασμό με την παράξενη και απαγορευτική φύση στην οποία είχαν βρεθεί. Τα τεράστια και πένθιμα παρθένα δάση στο αιώνιο ημίφως των οποίων μπορούσαν να παραμονεύουν όλοι οι τρόμοι, οι ορδές των Ινδιάνων με το μπρούντζινο χρώμα που οι παράξενες σκυθρωπές μορφές τους και τα βίαια έθιμά τους υπαινίσσονταν ίχνη διαβολικής καταγωγής, η ε­ λεύθερη χαλιναγώγηση που επετράπη υπό την επιρροή της

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

πουριτανικής θεοκρατίας στους τρόπους και τις ιδέες που αφορούσαν τη σχέση του ανθρώπου με το στιβαρό και εκδι­ κητικό θεό των καλβι νιατών και το μοχθηρό αντίπαλο αυτού του θεού, για τον οποίο τόσα πολλά λέγονταν από τον άμβω­ να κάθε Κυριακή, και η νοσηρή εσωστρέφεια που αναπτύ­ χθηκε από την απομονωμένη ζωή πέρα από τα δάση, που στερούσε τους ανθρώπους από τις φυσιολογικές διασκεδά­ σεις και τη διάθεση της αναψυχής και τους βασάνιζε με ε­ ντολές για θεολογική αυτοεξέταση που στρεφόταν σε μιαν αφύσικη συναισθηματική καταπίεση και κατέληγε πάνω απ ’ όλα σε ένα σκληρό αγώνα για επιβίωση — όλα αυτά συνω­ μότησαν για να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον στο οποίο τα σκοτεινά ψιθυρίσματα των απαίσιων γιαγιάδων ακούγονταν πολύ πιο μακριά από τη γωνιά του τζακιού και στο οποίο οι ιστορίες για τη μαγεία και τα απίστευτα μυστικά τερατουρ­ γήματα επέζησαν πολύ μετά τις φριχτές ημέρες του εφιάλτη του Σάλεμ. Ο Πύε αντιπροσωπεύει την πιο νέα, τη λιγότερο ψεύτικη και την πιο άρτια τεχνικά από τις σχολές του παράδοξου που ξεπήδησαν απ’ αυτό το ευνοϊκό κοινωνικό περιβάλλον. Μια άλλη σχολή — με την παράδοση των ηθικών αξιών, των ευγενικών περιορισμών και της απαλής νωχελικής φαντα­ σίας με μιαν απόχρωση του αλλόκοτου — είχε ως κύριο εκπρόσωπό της μιαν άλλη διάσημη, παρεξηγημένη και μο­ ναχική φιγούρα των αμερικανικών γραμμάτων: τον ντροπαλό και ευαίσθητο Ναθαναήλ Χόθορν, γόνο του αρχαίου Σάλεμ και δισέγγονο ενός από τους πιο αιμοβόρους από τους πα­ λαιούς δικαστές της μαγείας. Ο Χόθορν δεν έχει τίποτα από τη βία, την τόλμη, τις ζωηρές αποχρώσεις, την έντονη δρα­ ματική αίσθηση, την κοσμική κακία και την ενιαία απρόσω­ πη δεξιοτεχνία του Πόε. Σ ’ αυτόν, αντίθετα, έχουμε μια ευ­ γενική ψυχή, μουδιασμένη από τον πουριτανισμό της παλιάς Νέας Αγγλίας, σκυθρωπή, απογοητευμένη και πικραμένη α­ πό ένα ανήθικο σύμπαν που ξεπερνάει τα συμβατικά σχέδια που οι προπάτορές μας πίστευαν ότι αντιπροσώπευαν το θε­ ϊκό και αμετάβλητο νόμο. Το κακό, μια πολύ υπαρκτή δύνα­

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

μη για τον Χόθορν, εμφανίζεται σε κάθε χέρι σαν ένας αντί­ παλος που παραμονεύει και είναι έτοιμος να το κατακτήσει, και μέσα στη φαντασία του ο ορατός κόσμος γίνεται το θέα­ τρο μιας ατέλειωτης τραγωδίας και ενός άπειρου πόνου, γε­ μάτος από αόρατες μισο-υπαρκτές επιρροές που κινούνται μέσα του, αλλά και πάνω απ ’ αυτόν, σε έναν αγώνα για υπε­ ροχή και σε μια προσπάθεια να διαπλάσουν τις μοίρες των άτυχων θνητών που αποτελούν το μάταιο και αυτοεξαπατώμενο πληθυσμό του. Η κληρονομιά του αμερικανικού παρά­ δοξου ήταν πολύ περισσότερο δική του, και έβλεπε ένα ζο­ φερό πλήθος από ακαθόριστα φαντάσματα πίσω από τα συ­ νηθισμένα φαινόμενα της ζωής, αλλά δεν ήταν αρκετά αδιά­ φορος για να εκτιμά τις εντυπώσεις, τις αισθήσεις και τις ομορφιές της διήγησης μόνο για τη δική τους αξία. Του είναι απαραίτητο να υφάνει τις φαντασιώσεις του σε κάποιο ήρεμο μελαγχολικό δίχτυ διδακτικών ή αλληγορικών ιδεών στο ο­ ποίο ο καλοκάγαθος παραιτημένος κυνισμός του μπορεί να διακηρύττει με απλοϊκή ηθική εκτίμηση τη δολιότητα μιας ανθρώπινης φυλής που δεν μπορεί να σταματήσει να την αγαπάει και να την πενθεί παρά τη γνώμη του για την υπο­ κρισία της. Ο υπερφυσικός τρόμος, λοιπόν, δεν είναι ποτέ ένα πρωταρχικό αντικείμενο για τον Χόθορν, αν και είναι τόσο βαθιά ριζωμένος στην προσωπικότητά του που δεν μπο­ ρεί να μην τον εκφράσει με τη δύναμη μιας ιδιοφυίας όταν επικαλείται τον μη πραγματικό κόσμο για να επεξηγήσει την ορθολογική διδαχή που επιθυμεί να κηρύξει. Οι υπαινιγμοί του Χόθορν για το παράδοξο, πάντοτε ευγε­ νικοί, φευγαλέοι και. περιορισμένοι, βρίσκονται σε όλο το έργο του. Η διάθεση που τους δημιούργησε βρήκε μια πολύ χαριτωμένη διέξοδο στην τευτονική προσαρμογή κλασικών μύθων για παιδιά που περιέχονται στο «Βιβλίο θαυμάτων» και τις «Ιστορίες του δάσους», ενώ σε άλλες περιπτώσεις εκδηλωνόταν με το να προσδίδει μια ορισμένη παραξενιά και μια άπιαστη μαγεία ή κακία σε γεγονότα που δεν ήταν στην πραγματικότητα υπερφυσικά, όπως στη μακάβρια μεταθανά­ τια νουβέλα «Το μυστικό του Δρος Γκρίμσοου», η οποία

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ερευνά με μια παράξενη αποστροφή ένα σπίτι που υπάρχει έως σήμερα στο Σάλεμ και συνορεύει με το αρχαίο νεκροτα­ φείο της οδού Τσάρτερ, Στο «Μαρμάρινο φαύνο», του οποίου το περίγραμμα ήταν σχεδιασμένο σε μια ιταλική βίλα που υποτίθεται ότι ήταν στοιχειωμένη, μια τρομακτική υποδομή γνήσιας φαντασίας και μυστηρίου δονείται μόλις πέρα από την όραση του κοινού αναγνώστη και φευγαλέες ματιές θαυ­ μαστού αίματος μέσα σε θνητές αρτηρίες υπαινίσσονται, κα­ τά τη διάρκεια ενός ρομαντικού μυθιστορήματος που δεν μπορεί να μην είναι ενδιαφέρον παρά τον επίμονο βραχνά της ηθικής αλληγορίας, την αντι-παπική προπαγάνδα και μια πουριτανική σεμνοτυφία η οποία έκανε το μοντέρνο συγγρα­ φέα Ντ. X. Λώρενς να εκφράσει την επιθυμία του να μετα­ χειριστεί το συγγραφέα με έναν εντελώς ανάξιο τρόπο. Ο «Σεπτίμιονς Φέλτον», μια μεταθανάτια νουβέλα που ήταν προορισμένη να ενσωματωθεί στο ατέλειωτο «Ρομάντσο του Ντόλιβερ», αγγίζει το Ελιξήριο της Ζωής με έναν αρκετά ικανό τρόπο, ενώ οι σημειώσεις από μια ιστορία που δε γρά­ φτηκε ποτέ και επρόκειτο να ονομαστεί «Τα προγονικά ίχνη» δείχνουν τι θα μπορούσε να κάνει ο Χόθορν με τη συστη­ ματική επεξεργασία μιας παλιάς αγγλικής προκατάληψης η οποία μιλάει για μια αρχαία και καταραμένη γενιά που τα μέλη της άφηναν ίχνη από αίμα καθώς περπατούσαν, που εμφανίζεται περιστασιακά και στο «Σεπτίμιονς Φέλτον» και στο «Μ υστικό του Δρος Γκρίμσοου». Πολλές από τις μικρότερες ιστορίες του Χόθορν έχουν ένα αρκετά έντονο στοιχείο του παράδοξου είτε στην ατμόσφαι­ ρα είτε στα περιστατικά. «Το πορτρέτο του Έντουαρντ Ράντολφ», στους «Μύθους του επαρχιακού σπιτιού», έχει τις διαβολικές του στιγμές. «Το μαύρο πέπλο τον ιερέα» (βασι­ σμένο σε ένα πραγματικό περιστατικό) και «Ο φιλόδοξος προσκεκλημένος» υπονοούν πολύ περισσότερα α π ’ όσα λέ­ νε, ενώ ο « Έθαν Γκραντ» — ένα μέρος από ένα μεγαλύτερο έργο που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ — υψώνεται σε γνήσια ύψη κοσμικού φόβου με την άγρια ομορφιά του ορεινού το­ πίου και τις φλογερές εγκαταλελειμμένες ασβεστοκάμινους

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

και την περιγραφή του βυρωνικού «ασυγχώρητου αμαρτω­ λού», του οποίου η ταραγμένη ζωή τελειώνει με ένα ξέσπα­ σμα φοβερού γέλιου μέσα στη νύχτα καθώς αναζητεί την ανάπαυση μέσα στις φλόγες του καμινιού. Μερικές από τις σημειώσεις του Χόθορν μιλάνε για παράδοξες ιστορίες που θα είχε γράψει αν είχε ζήσει περισσότερο — μια εξαιρετικά ζωντανή πλοκή αφορά ένα μυστηριώδη ξένο που εμφανίζεται πότε πότε σε δημόσιες συγκεντρώσεις και ο οποίος, αφού τον ακολούθησαν, αποκαλύφθηκε ότι ερχόταν από έναν πολύ αρ­ χαίο τάφο. Αλλά, σαν ολοκληρωμένη καλλιτεχνική μονάδα, αυτή που ξεχωρίζει ανάμεσα σε όλο το παράδοξο υλικό του συγγραφέα μας είναι η διάσημη και θαυμάσια δουλεμένη νουβέλα «Το σπίτι μ ε τα επτά αετώματα», στην οποία η αμείλικτη πορεία μιας προγονικής κατάρας αναπτύσσεται με εκπληκτική δύνα­ μη ενάντια στο απαίσιο φόντο ενός πολύ αρχαίου σπιτιού του Σάλεμ ενός α π5 αυτά τα μυτερά γοτθικά κατασκευάσματα που αποτέλεσαν την πρώτη κανονική μορφή κτιρίου των πό­ λεων της ακτής της Νέας Αγγλίας, όμως, έδωσαν τη θέση του μετά τον δέκατο έβδομο αιώνα σε πιο οικείες κατασκευές ή κλασικά γεωργιανά κτίρια που τώρα είναι γνωστά σαν «Αποι­ κιακά». Απ ’ αυτά τα παλιά γοτθικά σπίτια με τα αετώματα, μόλις καμιά δωδεκαριά σώζονται σήμερα στην κανονική τους κατάσταση σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ένα απ ’ αυτά που γνώριζε πολύ καλά ο Χόθορν βρίσκεται ακόμα στην οδό Τάρνερ στο Σάλεμ και το δείχνουν με αμφίβολη αυθεντικότητα σαν το σκηνικό και το σημείο έμπνευσης του μυθιστορήματος. Ένα τέτοιο οικοδόμημα με τις φανταστικές του κορυφές, τις πολλές καμινάδες του, το κρεμάμενο δεύτε­ ρο πάτωμα, τα αλλόκοτα γωνιακά στηρίγματα και τα καφα­ σωτά παράθυρα με τα τζάμια σε σχήμα διαμαντιού είναι πράγματι ένα αντικείμενο που προκαλεί πένθιμες σκέψεις κα­ θώς αντιπροσωπεύει τη σκοτεινή πουριτανική εποχή του κρυφού τρόμου και της μαγείας που προηγήθηκε από την ομορφιά, τη λογική και το μεγαλείο του δέκατου όγδοου αιώνα. Ο Χόθορν είδε πολλά απ ’ αυτά όταν ήταν νέος και

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ήξερε τις σκοτεινές ιστορίες που συνδέονταν με πολλά α π’ αυτά. Είχε ακούσει επίσης πολλές φήμες για μια κατάρα που κυνηγούσε τη δική του οικογένεια εξαιτίας της αυστηρότη­ τας του προπάππου του ως δικαστή σε μια υπόθεση μαγείας το 1692. Απ ’ αυτό το σκηνικό προήλθε η αθάνατη ιστορία, η με­ γαλύτερη συνεισφορά της Νέας Αγγλίας στη λογοτεχνία του παράδοξου, και μπορούμε αμέσως να νιώσουμε την αυθεντι­ κότητα της ατμόσφαιρας που μας παρουσιάζεται. Κρυφοί τρόμοι και αρρώστιες παραμονεύουν ανάμεσα στους μαυρισμένους από τον καιρό, μουχλιασμένους και σκιασμένους από φτελιές τοίχους της αρχαϊκής κατοικίας που περιγράφονται τόσο ζωντανά και καταλαβαίνουμε τη μελαγχολική μοχθηρία του μέρους όταν διαβάζουμε ότι αυτός που το έχτισε — ο γέρος στρατηγός Πΐντσεον — άρπαξε τη γη με μια παράξενη σκληρότητα από τον αρχικό της ιδιοκτήτη, Μάθιου Μολ, τον οποίο καταδίκασε στον δι ’ απαγχονισμού θά­ νατο ως μάγο, τη χρονιά του πανικού. Ο Μολ όταν πέθαινε καταράστηκε το γερο-Πίντσεον — «Ο Θεός θα του δώσει αίμα να πιει» — και το νερό του παλιού πηγαδιού στην κα­ ταπατημένη γη έγινε πικρό. Ο γιος του Μολ που ήταν ξυ­ λουργός συμφώνησε να χτίσει το μεγάλο σπίτι με τα αετώ­ ματα για το θριαμβευτή εχθρό του πατέρα του, αλλά ο γερο­ στρατηγός πέθανε παράξενα την ημέρα των εγκαινίων. Μετά, ακολούθησαν ολόκληρες γενιές με παράξενες περιπέτειες και ψιθύρους για τις σκοτεινές δυνάμεις των Μολ και μερικές φορές οι Πίντσεον τύχαινε να έχουν φοβερό τέλος. Η μοχθηρία του αρχαίου σπιτιού που επισκιάζει τα πάντα — σχεδόν τόσο ζωντανό όσο «Το σπίτι τον Ονσερ», του Πόε, αλλά με έναν πιο λεπτό τρόπο — διαπερνά την ιστορία όπως ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο διαπερνά μια τραγική όπερα και, όταν φτάνουμε στην κυρίως ιστορία, βλέπουμε τους μοντέρνους Πίντσεον σε μια θλιβερή κατάσταση φθο­ ράς. Η φτωχή γριά Χεπσιμπάχ, η εκκεντρική εξαθλιωμένη αριστοκράτισσα, ο δυστυχισμένος αθώος Κλίφορντ που μό­ λις αφέθηκε ελεύθερος μετά από άδικη φυλάκιση, ο πονηρός

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

και ύπουλος δικαστής Πίντσεον που είναι η επανάληψη του γερο-στρατηγού — όλες αυτές οι φιγούρες είναι τρομακτικά σύμβολα και ταιριάζουν με τα κατσιασμένα φυτά και τα αναι­ μικά πουλερικά στον κήπο. Είναι σχεδόν κρίμα που καταλή­ γει σε ένα αρκετά ευτυχισμένο τέλος με την ένωση της ζωη­ ρής Φοίβης, εξαδέλφης και τελευταίου απογόνου των Πί­ ντσεον, με έναν ελκυστικό νέο άνδρα που είναι ο τελευταίος των Μολ. Αυτή η ένωση υποτίθεται ότι είναι και το τέλος της κατάρας. Ο Χόθορν αποφεύγει τη βία στο λεξιλόγιο ή την κίνηση και διατηρεί στο ημίφως τους υπαινιγμούς του τρό­ μου, αλλά ορισμένες περιστασιακές αναφορές είναι αρκετές για να συντηρήσουν τη διάθεση και να ελαφρύνουν το έργο από την καθαρή αλληγορική ξηρότητα. Περιστατικά όπως το μάγεμα της Ά λις Πίντσεον στις αρχές του δέκατου ό­ γδοου αιώνα και η αλλόκοτη μουσική της άρπας της που προηγήθηκε ενός θανάτου στην οικογένεια - το τελευταίο είναι μια παραλλαγή ενός πολύ παλαιού άριου μύθου δέ­ νουν τη δράση άμεσα με το υπερφυσικό, ενώ η νυχτερινή νεκρική αγρυπνία του γέρου δικαστή Πίντσεον, στην αρχαία αίθουσα υποδοχής με το ρολόι του που χτυπάει τρομακτικά, είναι ρωμαλέος τρόμος του πιο δυνατού και γνήσιου είδους. Ο τρόπος με τον οποίο ο θάνατος του δικαστή προαναγγέλ­ λεται για πρώτη φορά από τις κινήσεις και τον τρόπο που μυρίζει μια παράξενη γάτα έξω από το παράθυρο, πολύ πριν υποπτευθεί το γεγονός ο αναγνώστης ή κανένας από τους χαρακτήρες, είναι μια πινελιά ιδιοφυίας που ο Πόε δε θα μπορούσε να ξεπεράσει. Αργότερα, η παράξενη γάτα κοιτά­ ζει. έντονα έξω από το ίδιο παράθυρο τη νύχτα και την επό­ μενη μέρα — για κάτι. Είναι ξεκάθαρα ο ψυχοπομπός του αρχέγονου μύθου, προσαρμοσμένος με άπειρη δεξιοτεχνία στα δεδομένα μιας νεότερης εποχής. Αλλά ο Χόθορν δεν άφησε σαφείς λογοτεχνικούς απογό­ νους. Η διάθεσή του και η στάση του ανήκαν σε μια εποχή που έκλεισε με τον ίδιο, και είναι το πνεύμα του Πόε — που κατάλαβε τόσο καθαρά και ρεαλιστικά τη βάση της γοητείας του τρόμου και το σωστό μηχανισμό για την επίτευξή του —

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

που επέζησε και άνθησε. Ανάμεσα στους πρώτους μαθητές του Πόε μπορεί να θεωρηθεί ο λαμπρός νεαρός ιρλανδός Φιτζ Τζέημς θ ’ Μ πράιαν(1828-62), που πολιτογραφήθηκε Αμερι­ κανός και πέθανε τιμημένα στον Εμφύλιο Πόλεμο. Είναι αυ­ τός που μας έδωσε το «7ί ήταν αυτό», την πρώτη καλά δια­ μορφωμένη μικρή ιστορία ενός απτού αλλά αόρατου όντος που ήταν και το πρωτότυπο για τη «Χόρλα», του Ντε Μωπασάν, και ήταν αυτός επίσης που δημιούργησε τους αμίμη­ τους «Διαμαντενιονς φακούς», όπου ένας νεαρός που δου­ λεύει με το μικροσκόπιο ερωτεύεται μια νέα γυναίκα ενός άπειρα μικρού κόσμου που έχει ανακαλύψει σε μια σταγόνα νερό. Ο πρόωρος θάνατος του Ο * Μπράιαν χωρίς αμφιβολία μας στέρησε από μερικές σημαντικές ιστορίες τρόμου και παράδοξου, αν και η ιδιοφυία του δεν είχε την ίδια τιτάνια ποιότητα που χαρακτήριζε τον Πόε και τον Χόθορν. Πιο κοντά στην πραγματική ιδιοφυία ήταν ο εκκεντρικός και σκυθρωπός δημοσιογράφος Αμβρόσιος Μπιρς, γεννημέ­ νος το 1842, ο οποίος επίσης πήρε μέρος στον Εμφύλιο Πό­ λεμο, αλλά επέζησε, για να γράψει μερικές αθάνατες ιστορίες και να εξαφανιστεί το 1913 κάτω από ένα τόσο μεγάλο σύν­ νεφο μυστηρίου όσο κανένα α π ’ αυτά που είχε δημιουργήσει η εφιαλτική φαντασία του. Ο Μπιρς ήταν ένας σατιρικός και ένας λιβελογράφος, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της καλλιτε­ χνικής του φήμης οφείλεται στις σκοτεινές και άγριες μικρές ιστορίες του, ένα μεγάλο μέρος των οποίων αναφέρονται στον Εμφύλιο Πόλεμο και αποτελούν την πιο ζωντανή και ρεαλιστική έκφραση αυτής της συμπλοκής μέσα από τη λο­ γοτεχνία. Ό λες σχεδόν οι ιστορίες του Μπιρς είναι ιστορίες τρόμου και, ενώ πολλές απ’ αυτές ασχολούνται με τους φυ­ σιολογικούς και ψυχολογικούς τρόμους που είναι σύμφωνα με τη λογική, ένα υπολογίσιμο ποσοστό απ’ αυτές παραδέ­ χονται την κακία του υπερφυσικού και αποτελούν ένα πρω­ τοπόρο κεφάλαιο στην αμερικανική λογοτεχνία του παράδο­ ξου. Ο Σάμουελ Λόουβμαν, εν ζωή ποιητής και κριτικός που γνώριζε προσωπικά τον Μπιρς, συνοψίζει με τα ακόλουθα λόγια την ιδιοφυία του μεγάλου «δημιουργού σκιών», σε μια

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

εισαγωγή μερικών από τα γράμματά του: Στον Μπιρς, η επίκληση του τρόμου γίνεται για πρώτη φορά όχι τόσο η συνταγή ή η διαστροφή του Πόε και του Μωπασάν, αλλά μια ατμόσφαιρα καθορισμένη και απόκοσμα ακριβής. Λέξεις τόσο απλές που θα είχε κανείς την τάση να τις αποδώσει στους περιορισμούς ενός φυλλαδιογράφου παίρνουν έναν ανίερο τρόμο, μια νέα και ανυποψίαστη τρο­ πή. Στον Πόε βρίσκει κανείς ένα χορό δύναμης και στον Μωπασάν μια νευρική εμπλοκή του μαστιγωμένου αποκορυ­ φώματος. Στον Μπιρς, απλά και ειλικρινά, ο διαβολισμός διατηρεί νόμιμα και υπεύθυνα μέσα ως το βασανιστικό του τέλος. Και παρ * όλα αυτά υπάρχει σε κάθε λεπτό μια σιωπη­ ρή επιβεβαίωση με τη Φύση. Στο αθάνατο του Ά λ π ιν Φρέιζερ», λουλούδια, πρασινάδα και τα κλωνάρια και τα φύλλα των δέντρων έχουν τοποθετη­ θεί μεγαλόπρεπα σε αντίθεση με την αφύσικη κακία. Ο κό­ σμος του Μπιρς δεν είναι ο συνηθισμένος χρυσαφένιος κό­ σμος, αλλά ένας κόσμος γεμάτος με το μυστήριο του μπλε και την κομμένη ανάσα των ιδιότροπων ονείρων. Αλλά, περιέρ­ γως, η απανθρωπιά δεν είναι εντελώς απούσα. Η «απανθρωπιά», που αναφέρει ο Λόουβμαν, βρίσκει διέ­ ξοδο σε μια σπάνια διάθεση σαρδόνιας κωμωδίας και μακά­ βριου χιούμορ και ένα είδος ευχαρίστησης σε εικόνες αγριό­ τητας και σκανδαλώδους απογοήτευσης. Η προιτη ιδιότητά του γίνεται φανερή σε μερικούς από τους υπότιτλους των πιο σκοτεινών αφηγημάτων όπως το «Δεν τρώει κανείς πάντα ό,τι είναι πάνω στο τραπέζι», που αναφέρεται σε ένα πτώμα που το έχουν ξαπλώσει κατ ’ απαίτηση ενός ιατροδικαστή, και το «Ένας άνθρωπος αν και γυμνός μπορεί να είναι κουρελιά­ ρης», που αναφέρεται σε ένα τρομερά κομματιασμένο πτώμα. Το έργο του Μπιρς είναι γενικά κάπως άνισο. Πολλές από τις ιστορίες είναι εμφανώς μηχανιστικές και υποφέρουν από ένα αφελές και κοινότοπα τεχνητό στυλ που απορρέει από τα δημοσιογραφικά μοντέλα, αλλά η αποτρόπαιη κακία που δια­ περνά όλες τις ιστορίες είναι αλάνθαστη και αρκετές από αυτές ξεχωρίζουν σαν κορυφές της αμερικανικής λογοτε­

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

χνίας του παράδοξου. «Ο Θάνατος τον Α λτην Φρέιζερ», που ο Φρέντερικ Τάμπερ Κούπερ αποκαλεί την πιο σατανικά α­ παίσια ιστορία στη λογοτεχνία της αγγλοσαξονικής φυλής, μιλάει για ένα σώμα που περιφέρεται αθόρυβα τη νύχτα χω­ ρίς ψυχή σε ένα παράξενο και τρομερά ματωμένο δάσος και για έναν άνδρα που τον περιστοιχίζουν προγονικές μνήμες και ο οποίος συνάντησε το θάνατο από τα νύχια εκείνου που είχε υπάρξει η μητέρα του που αγαπούσε με πάθος. « Το κα­ ταραμένο πράγμα», που συχνά περιλαμβάνεται σε δημοφι­ λείς ανθολογίες, διηγείται τις απαίσιες καταστροφές ενός αό­ ρατου όντος που περιφέρεται και παραπαίει στους λόφους και στα χωράφια, νύχτα και μέρα. «7σ ταιριαστό περιβάλλον)) προβάλλει με μοναδική εξυπνάδα, αλλά και εμφανή απλότη­ τα μια διαπεραστική αίσθηση του τρόμου που μπορεί να ε­ μπεριέχει ο γραπτός λόγος. Στην ιστορία, ο παράξενος συγ­ γραφέας Κόλστον λέει στο φίλο του Μαρς: «Είσαι αρκετά γενναίος για να με διαβάσεις σε ένα αυτοκίνητο, αλλά — σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι - μόνος — στο δάσος — τη νύχτα! Έχω ένα χειρόγραφο στην τσέπη μου που θα μπορού­ σε να σε σκοτώσει!». Ο Μαρς διαβάζει το χειρόγραφο σε «ταιριαστό περιβάλλον», και πράγματι τον σκοτώνει. «Τομε­ σαίο δάχτυλο του δεξιού ποδιού» αναπτύσσεται αδέξια, αλλά έχει μια δυνατή κορύφωση. Ένας άνδρας που λεγόταν Μάντον έχει σκοτώσει με τρομερό τρόπο τα δυο του παιδιά και τη γυναίκα του, της οποίας της λείπει το μεσαίο δάχτυλο του δεξιού ποδιού. Δέκα χρόνια αργότερα επιστρέφει πολύ αλ­ λαγμένος στη γειτονιά, τον αναγνωρίζουν μυστικά και τον προκαλούν σε μια μονομαχία με μαχαίρι στα σκοτεινά, που θα γίνει στο εγκαταλελειμμένο τώρα σπίτι όπου είχε διαπράξει το έγκλημά του. Όταν έρχεται η στιγμή της μονομαχίας, του σκαρώνουν ένα κόλπο και τον αφήνουν χωρίς ανταγω­ νιστή, κλεισμένο σε ένα κατασκότεινο ισόγειο δωμάτιο του στοιχειωμένου οικοδομήματος, με την παχιά σκόνη μιας ο­ λόκληρης δεκαετίας στα χέρια του. Κανένας δεν τραβάει μα­ χαίρι εναντίον του γιατί σκόπευαν απλώς να τον τρομάξουν, αλλά την επόμενη μέρα τον βρίσκουν μαζεμένο σε μια γωνιά

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

με παραμορφωμένο πρόσωπο, νεκρό από σκέτο φόβο για κάτι που είχε δει. Το μόνο ορατό σημάδι είναι κάτι που έχει τρο­ μερές συνέπειες. «Στην παχιά σκόνη τόσων χρόνων που είχε μαζευτεί στο πάτωμα, ξεκινώντας από την πόρτα απ’ όπου είχαν μπει και προχωρώντας κατά μήκος του δωματίου έως ένα μέτρο από το ζαρωμένο πτώμα του Μάντον, υπήρχαν τρεις παράλληλες γραμμές από ίχνη ποδιών — απαλά, αλλά ξεκάθαρα ίχνη από γυμνά πόδια, τα δύο εξωτερικά από μικρά παιδιά και τα εσωτερικά από γυναίκα. Από το σημείο που είχαν φθάσει δεν υπήρχε επιστροφή· όλα είχαν μία κατεύθυν­ ση». Και, φυσικά, τα ίχνη της γυναίκας έδειχναν ότι της έλειπε το μεσαίο δάχτυλο του δεξιού ποδιού. «Το σπίτι-φά­ ντασμα», γραμμένο με ένα σοβαρό, εγκάρδιο αέρα δημοσιο­ γραφικής αληθοφάνειας, μεταδίδει φοβερούς υπαινιγμούς τρομακτικού μυστηρίου. Το 1858, μια ολόκληρη οικογένεια από εφτά άτομα εξαφανίζεται ξαφνικά και ανεξήγητα από ένα σπίτι σε μια φυτεία στο Κεντάκυ, αφήνοντας όλα της τα υπάρχοντα ανέγγιχτα έπιπλα, ρούχα, τρόφιμα, αλόγα, ζώα και σκλάβους. Περίπου ένα χρόνο αργότερα, δύο άνδρες α­ ναγκάζονται από μια καταιγίδα να ζητήσουν καταφύγιο στην εγκαταλελειμμένη κατοικία και ενώ βρίσκονται εκεί συνα­ ντούν ένα παράξενο υπόγειο δωμάτιο φωτισμένο από ένα α­ νεξήγητο πρασινωπό φως που έχει μια σιδερένια πόρτα που δεν ανοίγει από μέσα. Σ ’ αυτό το δωμάτιο βρίσκονται τα σαπισμένα πτώματα όλης της οικογένειας που είχε εξαφανι­ στεί και, καθώς ο ένας από τους δύο άνδρες τρέχει μπροστά για να αγκαλιάσει ένα σώμα που φαίνεται να αναγνωρίζει, ο άλλος ταράζεται τόσο πολύ από έναν παράξενο εχθρό που κλείνει κατά λάθος το σύντροφό του μέσα στον υπόγειο τάφο και χάνει τις αισθήσεις του. Έ ξι εβδομάδες αργότερα, όταν συνέρχεται ο επιζήσας, δεν μπορεί να βρει το κρυμμένο δω­ μάτιο και το σπίτι καίγεται κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου. Και κανείς δεν ξαναείδε ή άκουσε τον άνδρα που είχε φυλακιστεί. Ο Μπιρς σπάνια αντιλαμβάνεται πλήρως τις ατμοσφαιρι­ κές δυνατότητες των θεμάτων του τόσο ζωντανά όσο ο Πόε

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΓΑ

και ένα μεγάλο μέρος του έργου του περιέχει ορισμένες απο­ χρώσεις απλοϊκότητας, πεζογραφικής αιχμή ρότητας ή αμε­ ρικανικού επαρχιωτισμού που έρχονται σε αντίθεση με τις προσπάθειες των κατοπινών δεξιοτεχνών του τρόμου. Π αρ1 όλα αυτά, η γνησιότητα και η καλλιτεχνία των σκοτεινών υπαινιγμών του είναι πάντα αλάνθαστες, έτσι που η σπουδαιότητά του δεν κινδυνεύει να χαθεί. Οι παράδοξες ιστορίες του Μπιρς εμφανίζονται σε δύο τόμους — «Μ πορεί να υπάρ­ χουν τέτοια πράγματα;» και «Ανάμεσα στη ζω ή». Ο πρώτος τόμος είναι σχεδόν ολοκληρωτικά αφιερωμένος στο υπερφυ­ σικό. Τα καλύτερα κομμάτια στην αμερικαχ* κή λογοτεχνία του τρόμου προέρχονται από πένες που δεν ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένες σ ’ αυτό το είδος. Το ιστορικό μυθιστόρημα « Έλσυ Βένερ», του Όλιβερ Γουέντελ Χολμς, υπαινίσσεται με θαυμαστή συστολή ένα αφύσικο φιδίσιο στοιχείο σε μια νέα γυναίκα που είχε επηρεαστεί κατά τη διάρκεια της εμβρυακής της ζωής, και συντηρεί την ατμόσφαιρα με λεπτές διαχωριστικές αποχρώσεις του τοπίου. Στο «Γύρισμα της βί­ δας η, ο Χένρυ Τζέημς θριαμβεύει πάνω από την αναπόφευ­ κτη μεγαλοστομία και απεραντολογία του και καταφέρνει να δημιουργήσει έναν αληθινά έντονο αέρα απόκοσμης απειλής απεικονίζοντας την απαίσια επιρροή δύο πεθαμένων μοχθη­ ρών υπηρετών, του Πήτερ Κουίντ και της γκουβερνάντας, Μις Τζέσελ, πάνω σε ένα μικρό αγόρι και ένα κορίτσι που κάποτε υπηρετούσαν. Ο Τζέημς είναι ίσως πολύ διάχυτος, πολύ γλοιωδώς ευγενικός και πολύ εθισμένος στις λεπτότη­ τες του λόγου για να αντιληφθεί εντελώς όλο τον άγριο και αβάσταχτο τρόμο των καταστάσεων του, αλλά παρ ’ όλα αυτά υπάρχει μια σπάνια ανερχόμενη παλίρροια φόβου που κορυφώνεται με το θάνατο του μικρού αγοριού, η οποία δίνει στη μικρή νουβέλα μια μόνιμη θέση στην ειδική τάξη που ανή­ κει. Η Φ. Μάριον Κρόφορντ έγραψε αρκετές παράδοξες ιστο­ ρίες με διαφορετική αξία, που είναι συγκεντρωμένες σε ένα τόμο με τον τίτλο «Περιπλανώμενα φαντάσματα». Το «Γιατί

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

το αίμα είναι η ζωή » αγγίζει με δύναμη μια περίπτωση βαμπιρισμού κοντά σε έναν αρχαίο πύργο στους βράχους της μοναχικής ακτής της Νότιας Ιταλίας. Το «Νεκρόχαμόγελο» ασχολεΐται με οικογενειακούς τρόμους σε ένα παλιό σπίτι και έναν προγονικό τάφο στην Ιρλανδία και εισάγει την κραυγή που προαναγγέλλει το θάνατο με αξιοσημείωτη δύ­ ναμη. Η «Επάνω κουκέτα», όμως, είναι το παράδοξο αρι­ στούργημα της Κρόφορντ και μια από τις πιο δυνατές ιστο­ ρίες τρόμου σε όλη τη λογοτεχνία. Σ ' αυτή την ιστορία μιας δημόσιας αίθουσας που την έχει στοιχειώσει η αυτοκτονία, πράγματα όπως η φασματική υγρασία του αλμυρού νερού, το παράξενα ανοιγμένο φινιστρίνι και ο εφιαλτικός αγώνας με το ακατονόμαστο αντικείμενο η συγγραφέας τα χειρίζεται με ασύγκριτη δεξιοτεχνία. Πολύ γνήσιο, αλλά όχι χωρίς την τυπική υπερβολή του 1890 είναι το είδος του τρόμου στην πρόωρη δουλειά του Ρόμπερτ Γ. Τσάμπερς, που είναι γνωστός για προϊόντα μιας εντελώς διαφορετικής ποιότητας. «Ο βασιλιάς μ ε τα κίτρι­ να», μια σειρά από αόριστα συνδεδεμένες μικρές ιστορίες, έχοντας ως υπόβαθρο ένα τερατώδες και απαγορευμένο βι­ βλίο του οποίου το διάβασμα φέρνει φόβο, τρέλα και τραγω­ δίες με φαντάσματα, φτάνει σε αξιοσημείωτα ύψη κοσμικού φόβου παρά το κάπως άνισο ενδιαφέρον και μια κοινότοπη και προσποιητή προσπάθεια για μίμηση της γαλατικής ατμό­ σφαιρας του ατελιέ που έγινε δημοφιλής από το « Τρίλμπυ», της Ντυ Μωριέ. Η πιο δυνατή από τις ιστορίες του είναι ίσως «Το κίτρινο σημάδι», στο οποίο παρουσιάζεται ένας σιωπη­ λός και τρομερός φύλακας νεκροταφείου με πρόσωπο που μοιάζει με φουσκωμένο σκουλήκι του τάφου. Ένα αγόρι, καθώς περιγράφει έναν καβγά που είχε μ ’ αυτό το πλάσμα, τρέμει και αρρωσταίνει όταν διηγείται μια ορισμένη λεπτο­ μέρεια. «Σας λέω αλήθεια ότι όταν τον χτύπησα μου άρπαξε τον καρπό, κύριε, και όταν του έστριψα τη μαλακιά νερουλή του γροθιά, ένα από τα δάχτυλά του ξεκόλλησε στο χέρι μου». Ένας καλλιτέχνης που, αφού τον έχει δει, έχει μοιρα­ στεί με κάποιον άλλον ένα παράξενο όνειρο με μια νεκρική

Ο ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΟΣ ΤΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

άμαξα ταράζεται με τη φωνή με την οποία του μιλάει ο φύ­ λακας. Ο τύπος βγάζει ένα μουρμουριστό ήχο που γεμίζει το κεφάλι «σαν παχύς λιγδερός καπνός από έναν κάδο με λιω­ μένο λίπος ή σαν μυρωδιά από φοβερή σαπίλα». Αυτό που μουρμουρίζει είναι απλά: «Βρήκες το κίτρινο σημάδι;». Αυτός που είχε μοιραστεί το όνειρό του βρίσκει στο δρόμο ένα φυλακτό από όνυχα με παράξενα ιερογλυφικά και το δίνει στον καλλιτέχνη. Τότε, πέφτει στα χέρια τους το δια­ βολικό και απαγορευμένο βιβλίο του τρόμου και ανάμεσα σε άλλα απαίσια πράγματα, που κανένας λογικός θνητός δε θα πρέπει να ξέρει, μαθαίνουν ότι αυτό το φυλακτό είναι πράγ­ ματι το ακατονόμαστο Κίτρινο Σημάδι που προέρχεται από την καταραμένη λατρεία του Χαστούρ από την αρχέγονη Καρκόσα, στην οποία αναφέρεται το βιβλίο, μια εφιαλτική μνήμη της οποίας παραμονεύει κρυμμένη και δυσοίωνη στο πίσω μέρος του μυαλού όλων των ανθρώπων. Σε λίγο, ακούνε τον υπόκωφο θόρυβο της στολισμένης με μαύρα φτερά νεκρι­ κής άμαξας που οδηγεί ο πλαδαρός φύλακας με το πρόσωπο πτώματος. Μπαίνει στο σκοτεινό σπίτι σε αναζήτηση του Κίτρινου Σημαδιού και όλα τα μάνταλα και οι αμπάρες σα­ πίζουν στο άγγιγμά του. Και όταν οι άνθρωποι τρέχουν μέσα αναστατωμένοι από μια κραυγή που δεν ήταν δυνατόν να είχε βγει από ανθρώπινο λαιμό, βρίσκουν τρεις μορφές πάνω στο πάτωμα — δύο νεκρές και μία ετοιμοθάνατη. Μια από τις νεκρές μορφές είναι ήδη σαπισμένη. Είναι ο φύλακας του νεκροταφείου, και ο γιατρός όταν τον βλέπει φωνάζει κατά­ πληκτος: «Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να είναι μήνες νεκρός». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συγγραφέας δανείζεται τα περισ­ σότερα από το ονόματα και τους υπαινιγμούς που σχετίζονται με τη δαιμονική γη της αρχέγονης μνήμης από τις ιστορίες του Αμβρόσιου Μπιρς. 'Αλλα έργα του Τσάμπερς που περιέ­ χουν το στοιχείο του μακάβριου και του εξώτερου είναι «Ο κατασκευαστής φεγγαριών» και «Σε αναζήτηση του αγνώ­ στου». Δεν μπορεί κανείς να μη λυπηθεί που δεν ανέπτυξε περισσότερο μια φλέβα στην οποία θα μπορούσε τόσο εύκο­ λα να γίνει ένας αναγνωρισμένος μάστορας.

ΧΑΟΥΑΡΝΤ ΛΑΒΚΡΑΦΤ

Τρομακτικό υλικό με αυθεντική δύναμη βρίσκεται στη δουλειά της ρεαλιστικής συγγραφέως της Νέας Αγγλίας Μαΐρη Ε. Γουίλκινς, της οποίας ο τόμος με τις μικρές ιστο­ ρίες, «