Χρήσιμοι όροι στην Οδύσσεια του Ομήρου

Γιώργος Νικολάου, Φιλόλογος 1ου Γυμνασίου Νάουσας.

ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΟΡΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ Αφηγηματικές τεχνικές Τεχνική in medias res: η τεχνική σύμφωνα με την οποία μία αφήγηση ξεκινάει όχι από την αρχή των γεγονότων, αλλά από ένα άλλο σημείο της ιστορίας προχωρημένο.(π.χ ραψωδία α, στίχοι 12-19) Προοικονομία: Είναι η φροντίδα του ποιητή να προετοιμάζει από πριν όσα θα ακολουθήσουν και η εκ των προτέρων νύξη του για γεγονότα ή καταστάσεις που θα γίνουν αργότερα. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 20-25) Εγκιβωτισμός - Αναδρομική αφήγηση: Είναι η παρεμβολή μέσα στην κανονική πορεία των γεγονότων μιας αφήγησης γεγονότων που συνέβησαν στο παρελθόν. Είναι δηλαδή σαν μία παρένθεση μέσα στην κύρια αφήγηση. (π.χ όλες τις περιπέτειές του από τους Κίκονες μέχρι το νησί της Καλυψώ ο Οδυσσέας της αφηγείται στο βασιλιά Αλκίνοο κατά την παραμονή του στη χώρα των Φαιάκων, ραψωδίες ι, κ, λ, μ) Επιβράδυνση: είναι η παρεμβολή από τον ποιητή κάποιας διήγησης άσχετης με το κύριο θέμα σε κρίσιμες στιγμές της υπόθεσης, που έχει σκοπό να αυξήσει την αγωνία του ακροατηρίου ή να το ξεκουράσει από την ένταση που προκλήθηκε νωρίτερα και να το προετοιμάσει για τη συνέχεια της ιστορίας του.(π.χ ραψωδία α, στίχοι 472-498) Μονόλογος και Διάλογος των ηρώων: χρησιμοποιείται από τον ποιητή α) για να δώσει ζωντάνια στις σκηνές, β) να αποκαλύψει πιο καθαρά τις προθέσεις, τις σκέψεις και το χαρακτήρα των προσώπων και γ) να προκαλέσει την περιέργεια και το ενδιαφέρον των ακροατών.(π.χ Μονόλογος,, ραψωδία ε, στίχοι 315-320, 329-345, 393-401 και διάλογος, ραψωδία ι, στίχοι 277-316) Περιγραφή – Εικόνες: Πρόκειται για σύντομες ή λεπτομερείς περιγραφές χώρων, αντικειμένων και προσώπων και ανάλογα με το ποια από τις αισθήσεις κινητοποιούν μπορούν να χαρακτηριστούν ως α) οπτικές, β) ακουστικές, γ) κινητικές και δ) οσφρητικές. (π.χ ραψωδία ε, στίχοι 67-69, 70-71, 72-77 και 79-80) Αποστροφή: Ονομάζεται ο αφηγηματικός τρόπος κατά τον οποίο ο ποιητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται για λίγο σε κάποιον ήρωα του έργου, χρησιμοποιώντας το δεύτερο αντί για το τρίτο πρόσωπο, σαν να ήταν και ο ποιητής παρόν στη σκηνή. (π.χ ραψωδία π, στίχος 69) Αναχρονισμός: Είναι η τοποθέτηση στη μακρινή εποχή της υπόθεσης του έπους συνηθειών και καταστάσεων της εποχής του ποιητή. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 203-204, αφού ο σίδηρος ήταν άγνωστος στον Τρωικό πόλεμο) Άστοχα ερωτήματα: Είναι τα ερωτήματα που δε στοχεύουν στην ανεύρεση της αλήθειας, αλλά απορρίπτονται ένα ένα, για να διατυπωθεί πιο έντονα στο τέλος η αλήθεια. (π.χ ραψωδία π, στίχοι 105-107 και 123-127) Πλατιά ή εκτενής παρομοίωση: Είναι πολύστιχη παρομοίωση, που παρεμβάλλεται συχνά μέσα στην κύρια διήγηση ως ξεχωριστή εικόνα. Συνήθως παρομοιάζονται ενέργειες του ανθρώπου με φαινόμενα και στοιχεία της φύσης. Η πλατιά παρομοίωση αποτελείται από: α) το αναφορικό μέρος (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πώς, καθώς κ.α β) το δεικτικό μέρος (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια κ.α γ) την ομοιότητα ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση. (π.χ ραψωδία θ, στίχοι 630-640) Τραγική ή επική ειρωνεία: Όταν οι αναγνώστες γνωρίζουν γεγονότα που δεν τα γνωρίζει κάποιος ήρωας του έπους. (π.χ ραψωδία ε, στίχοι 178-198, αφού ο Οδυσσέας δεν γνωρίζει τις αποφάσεις των θεών) Τυπικές σκηνές: είναι σκηνές που επαναλαμβάνονται στερεότυπα, όπως η ανατολή ή η δύση του ήλιου, μια θυσία, μια προσευχή, ένα γεύμα ή δείπνο, η διαδικασία αναγνώρισης, κ.ά. Το καθένα από αυτά τα θέματα έχει μία συγκεκριμένη δομή-μορφή και δίνεται με ένα σύνολο από στερεότυπους στίχους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή με διαφοροποιήσεις.(π.χ η φιλοξενία του Μέντη, ραψωδία α, στίχοι 133-153, 188-196 και 342-348) Τυπικά επίθετα: Είναι σταθερά επίθετα που χρησιμοποιούνται συχνά από τον Όμηρο, χωρίς να προσθέτουν στο ουσιαστικό τίποτε εξαιρετικό παρά μια γνωστή ιδιότητα. (π.χ ραψωδία ε στίχος 223, ραψωδία λ στίχος 425 και ραψωδία π στίχος 185) Τυπικοί στίχοι: Ονομάζονται οι στίχοι που επαναλαμβάνονται αυτούσιοι ή ελαφρά αλλαγμένοι, προκειμένου να διευκολύνουν τους αοιδούς στην απομνημόνευση του έργου τους.(π.χ ραψωδία α, στίχοι 52, 93, 197, 246) Τυπικοί αριθμοί: Ονομάζονται ο αριθμός 3 και τα πολλαπλάσιά του που χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα σε λαϊκές αφηγήσεις. (π.χ ραψωδία ι, στίχος 402 και σελίδα 90, περίληψη ραψωδίας ι) Παρουσίαση του χαρακτήρα των ηρώων: Ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο τρόπους: α) τη μέθοδο της άμεσης έκθεσης (Με αυτή ο ίδιος ο ποιητής περιγράφει με κατάλληλες λέξεις τους χαρακτήρες και τα συναισθήματα των ηρώων και έτσι περιορίζεται η δυνατότητα του αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα γι’ αυτούς) (π.χ ραψωδία ε στίχοι 167-175) και β) τη δραματική μέθοδο (Με αυτήν ο ποιητής παρουσιάζει τους χαρακτήρες των προσώπων μέσα από τη συμπεριφορά τους, δηλαδή μέσα από όσα κάνουν και από όσα λένε τα ίδια τα πρόσωπα και έτσι ο αναγνώστης καλείται να σχηματίσει τη δική του γνώμη για το χαρακτήρα τους). (π.χ ραψωδία ι στίχοι 331-338 και 406-410) Ομηρικές αντιλήψεις για τους θεούς Ανθρωπομορφισμός: Είναι η αντίληψη ότι οι θεοί έχουν ανθρώπινη μορφή και ότι διακρίνονται, όπως και οι άνθρωποι, από ανθρώπινες αδυναμίες (π.χ ζήλια, μίσος, εκδικητικότητα, συμπάθειες, αντιπάθειες κ.α), συναισθήματα, επιθυμίες και ανάγκες.(π.χ ραψωδία α, στίχοι 109-114)

Γιώργος Νικολάου, Φιλόλογος 1ου Γυμνασίου Νάουσας.

Ενανθρώπιση: Είναι η εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους όχι με την κανονική θεϊκή μορφή τους, αλλά με τη μορφή ενός ανθρώπου (και χωρίς να γίνεται αντιληπτή η θεϊκή τους ιδιότητα). (π.χ ραψωδία α, στίχοι 115-119) Επιφάνεια: Όταν οι θεοί εμφανίζονται με τη θεϊκή τους μορφή ή όταν αποκαλύπτουν τη θεϊκή τους ιδιότητα, τότε κάνουμε λόγο για επιφάνεια των θεών. (π.χ ραψωδία π, στίχοι 184 -190 και ραψωδία α, στίχοι 355-360) Άτη –Ύβρη – Νέμεση – Τίση: Άτη είναι η τύφλωση του νου, η σκέψη χωρίς λογική. Ύβρη είναι η αλαζονική και ασεβής συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στους θεούς. Νέμεση είναι η οργή του θείου, που προξενείται από την αλαζονική και ασεβή συμπεριφορά του ανθρώπου. Τίση είναι η εκδίκηση του θείου με τη συμφορά που στέλνει στον άνθρωπο ως τιμωρία για την υβριστική συμπεριφορά του. (π.χ ραψωδία ι στίχοι 547-563 και 581-585 Άτη –Ύβρη, ραψωδία ι στίχοι 612-618 Νέμεση, ραψωδία ε στίχοι 311-320 Τίση) Θεϊκή παρέμβαση: Στον Όμηρο οι θεοί παρεμβαίνουν στα ανθρώπινα πράγματα, ωστόσο τις αποφάσεις τις παίρνει πάντα ο άνθρωπος ολομόναχος και απόλυτα ελεύθερος. (π.χ ραψωδία ε, στίχοι 125-129 και 242-248) Θαυμαστό – υπερφυσικό: Είναι το γεγονός που δε συμφωνεί με τους νόμους της φύσης ή της λογικής και επομένως προξενεί το θαυμασμό, αφού αποδίδεται από τους ανθρώπους σε θεϊκή παρέμβαση. (π.χ ραψωδία π, στίχοι 191-197) Ομηρικές αντιλήψεις για την αρχαία κοινωνία Αυτοδικία: Η αντίληψη ότι είναι δίκαιη η αυθαίρετη τιμωρία του δράστη από τον παθόντα ή από τους συγγενείς του. Σ’ αυτήν την πράξη δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 40-51) Υστεροφημία: Είναι η φήμη που συνοδεύει το όνομα κάποιου ανθρώπου και μετά το θάνατό του. Αυτή η μεταθανάτια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 262-266 και 331-336) Φιλοξενία: Είναι ο ιερότερος θεσμός της ομηρικής κοινωνίας τον οποίο σέβονταν απόλυτα οι άνθρωποι. Είχε ένα τυπικό που αποτελούνταν από συγκεκριμένες συνήθειες και γι’ αυτό αποτελεί τυπική σκηνή της Οδύσσειας. Οι συνήθειες αυτές ήταν: α) Εγκάρδια υποδοχή του ξένου στην εξώπορτα, β) Ξαλάφρωμα του ξένου από τυχόν βάρη, γ) Τοποθέτηση του ξένου στην αίθουσα υποδοχής, δ) Πλύσιμο χεριών – ποδιών και προσφορά φαγητού – ποτού, ε) Ερωτήσεις για την ταυτότητα του ξένου και το σκοπό της επίσκεψής του, στ) προσφορά διαμονής στον ξένο, εφόσον το επιθυμεί, ζ) Προσφορά δώρου ως επισφράγιση της φιλίας, η) Ξεπροβόδισμα του ξένου κατά την αναχώρησή του. (π.χ η φιλοξενία του Μέντη, ραψωδία α, στίχοι 133-15, 188-196 και 342-348) Ικεσία: Ήταν θεσμός της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας με μία ορισμένη εθιμοτυπία: ο ικέτης γονάτιζε μπροστά στον ικετευόμενο, με το ένα χέρι αγκάλιαζε τα γόνατά του και με το άλλο άγγιζε το πιγούνι του και ζητούσε άσυλο ή βοήθεια (π.χ ραψωδία ζ, στίχοι 176-227) Αναγνώριση: Είναι η διαδικασία με την οποία ένα πρόσωπο αναγνωρίζει την ταυτότητα ενός άλλου δικού του ανθρώπου που είχε χρόνια να δει. Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται μέσα από συγκεκριμένες ενέργειες, προκειμένου ο ένας να κερδίσει την εμπιστοσύνη του άλλου, και γι’ αυτό αποτελεί τυπική σκηνή της Οδύσσειας. Τα στάδια αναγνώρισης είναι τα εξής: α) απόκρυψη της ταυτότητας κάποιου με μεταμόρφωση ή θεϊκή παρέμβαση, β) απομόνωση των δύο προσώπων που μετέχουν στον αναγνωρισμό, γ)αποκάλυψη της ταυτότητας του προσώπου που πρόκειται να αναγνωριστεί, δ) δυσπιστία από το άλλο πρόσωπο και απαίτηση για αποδείξεις, ε) παρουσίαση αποδείξεων από το πρόσωπο που πρόκειται να αναγνωριστεί, στ) πραγματοποίηση της αναγνώρισης και εκδήλωση έντονων συναισθημάτων. (π.χ η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, ραψωδία ψ στίχοι 89-258) Στοιχεία πολιτισμού Πνευματικός τομέας: Περιλαμβάνει όλες τις αξίες, τις αντιλήψεις και τους κανόνες ηθικής που επικρατούν σε μία εποχή. Επίσης, περιλαμβάνει και όλες τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τις λατρευτικές συνήθειες αυτής της εποχής (π.χ θυσίες, τελετές κ.α). (π.χ ραψωδία α, στίχοι 321-325) Υλικός τομέας: Περιλαμβάνει όλα τα υλικά αντικείμενα, τις πρώτες ύλες, τη χρήση τους και την επεξεργασία τους σε μία συγκεκριμένη εποχή. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 154-173) Κοινωνικός τομέας: Αφορά τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας μιας ορισμένης κοινωνίας. Στην Οδύσσεια κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες είναι οι βασιλιάδες και όσοι έχουν αριστοκρατική καταγωγή. Ωστόσο σημαντική θέση στη ζωή της κοινωνίας έχουν και διάφοροι άλλοι άνθρωποι όπως έμποροι, ναυτικοί, υπηρέτες, βοσκοί κ.α. (π.χ ραψωδία π, στίχοι 15-26) Πολιτικός τομέας: Αφορά την ιεράρχηση της εξουσίας και τον τρόπο διακυβέρνησης σε μια συγκεκριμένη εποχή. Στην Οδύσσεια οι βασιλιάδες έχουν την ανώτερη εξουσία, ωστόσο στη διακυβέρνηση συμμετέχουν και διάφορες ομάδες συμβούλων, σοφών και διακεκριμένων προσώπων που μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις του βασιλιά. (π.χ ραψωδία α, στίχοι 300-304

Γιώργος Νικολάου Φιλόλογος 1ου Γυμνασίου Νάουσας http://georgenikolaou.blogspot.gr/