Η σιδερένια φτέρνα

Η ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΦΤΕΡΝΑ

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - ΣΕΙΡΑ A ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Β. I. ΦΙΛΙΑ

Jack London (Τζάκ Λόντον)

Η ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΦΤΕΡΝΑ

Μετάφραση: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΥ Πρόλογος: ΛΕΥΤΕΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ

Τίτλος πρωτοτύπου:

The Iron Heel

Εκδόσεις: ANT. ΛΙΒΑΝΗΣ & Σία Ε.Ε. «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» Σόλωνος 94, τηλ. 36.10.589, ΑΘΗΝΑ 1980.

ΠΡΟ Λ Ο ΓΟ Σ

Ά π ό τό 1907 πού δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά αύτό τό μυ­ θιστόρημα πολιτικής φαντασίας, ή Ιδιοφυής πρόβλεψη τοϋ Τζάκ Λόντον γιά τόν έκφασισμό τής άστικής κοινωνίας δέν έχει χάσει τίποτα άπό τή δύναμή της, Ιδιαίτερα γιά λαούς σάν τό δικό μας πού ατά τελευταία πενήντα χρόνια γνώρισε τρεις φασισμούς. Ή Σιδερένια Φτέρνα είναι μιά πολιτική παραβολή πού άναφέρεται ατό πολιτικό μέλλον τοϋ καπιταλισμού, μιά προσπάθεια τοϋ Λόντον νά διαδώσει μέ τή μορφή μυθιστορήματος όρισμένες Ιδέες τοϋ Μ άρξ σ ’ ένα κοινό εύαίσθητο στό μεγάλο συγγραφικό του κύρος, μιά πολεμική έναντίον τοϋ ρεφορμισμού τοϋ όποίου οί αύταπάτες θά όδηγήσουν τό έργατικό κίνημα σέ ήττες καϊ άποτυχίες και μιά καταγγελία των προθέσεων τών κυρίαρχων τά­ ξεων πού μπορούν νά φτάσουν σέ όριακές καταστάσεις όργανωμένης άγριότητας γιά νά διατηρήσουν τόν πλούτο καϊ τήν κυ­ ριαρχία τους. Αύτό τό μυθιστόρημα πολιτικής φαντασίας θά δοθεί άπό τό Λόντον μέ τή μορφή Αναμνήσεων τής ΑΙηβις Έβερχαρντ. Τό χειρόγραφο τών άναμνήσεων πού άρχίζει τό 1912 και τελειώνει χωρίς νά όλοκληρωθεΐ τό 1932, χρονιά πού ή «συντάκτριά» του, συλλαμβάνεται, θά άνακαλυφθεϊ τό 2368, έποχή πού, μετά τρεις αιώνες φασιστικής κυριαρχίας, έχει έπικρατήσει ό σοσιαλισμός. Τρεις αΙώνες φασισμού είναι πολύ μεγάλο διάστημα γιά νά μήν κατηγορηθεϊ ό Λόντον γιά άπαισιοδοξία.

Ό Λόντον όμω ς δέν είναι θεωρητικός. Είναι ένας μαχόμενος ποιητής πού προσπαθεί ν ' Αφυπνίσει μέ τις ύπερβολές τής παραβολής του τό έργατικό κίνημα γιά κείνο πού πρόκειται νά συμβεί. Ά ν ή όργανωμένη βαρβαρότητα τών ναζί Απέδειξε πώς ή άγρια καταστολή πού περιγράφεται στή Σιδερένια Φτέρνα δέν ήταν καθόλου υπερβολή, ή υπερβολή τοϋ χρόνου άς μάς κάνει νά σκεφτοϋμε τις Ικανότητες προσαρμογής τοϋ καπιταλισμού καί τις διαφορετικές μορφές έκφασισμοϋ πού μπορεί νά πάρει ή Αστική κοινωνία. Ά ς μή μάς διαφεύγει ότι τό αύταρχικό κράτος τοϋ σύχρονου καπιταλισμού έχει άποκτήσει μέ τήν Ιδιαίτερη ένίσχυση τών κατασταλτικών του μηχανισμών καί τή διαμόρφωση ενός θεσμικού παραφασιστικού πλαισίου, Ικανά άποθέματα υλι­ κής καί νομικής βίας.

Ή Σιδερένια Φτέρνα ήταν ή Απάντηση στις αυταπάτες τών ρεφορμιστών γιά τήν προοπτική μιάς σταθερής ειρηνικής προό­ δου πού θά συνδύαζε μιά διαρκή άνθιση τής δημοκρατίας μέ μιά ουσιαστική κοινωνική μεταρρύθμιση. Ό Λόντον θ' άντιπαραθέσει στήν εΙρηνική πρόοδο τή σώρευση τών κοινωνικών Αντιθέ­ σεων καί τήν Ανάπτυξη τής ταξικής πάλης, καί στήν άδιατάραχτη έξέλιξη τής δημοκρατίας τόν έφιάλτη τοϋ φασισμού. Ή περιφρονητική συγκατάβαση μέ τήν όποια ή σοσιαλδη­ μοκρατική κριτική ύποδέχτηκε τή Σιδερένια Φτέρνα γιά τις ρο­ μαντικές της υπερβολές άποδεικνύει, ότι ό ρομαντικός Αμερικα­ νός συγγραφέας είχε πολύ πιο μεγάλη πολιτική διορατικότητα Απ' όλους μαζί τούς ήγέτες τής Δεύτερης Διεθνούς. Είκοσι πέντε χρόνια μετά τήν περιφρονητική τους συγκατά­ βαση, οί σοσιαλδημοκράτες ήγέτες, άφοϋ προηγουμένως συνοδηγήσουν μέ τις άρχουσες τάξεις τούς έργάτες στο μεκελειό τοϋ Πρώτου Παγκοσμίου Πόλεμου καί ήγηθοϋν τής συντριβής τής Γερμανικής ’Ε πανάστασης, θά έχουν τήν πικρή τύχη νά σκεφτοϋν στις φυλακές καί στά ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου δτι «οί παραβολές δέν ψεύδονται». Ό Λόντον γράφει τή Σιδερένια Φτέρνα όταν οί έπιπτώσεις άπό τήν άποτυχημένη ρωσική έπανάσταση τοϋ 1905 έχουν δώ ­ σει τή δυνατότητα στο ρεφορμισμό νά κυριαρχήσει πλήρως πά­ νω στο έργατικό κίνημα. Ή καταστολή τής έπανάστασης τοϋ 1905 καί Ιδιαίτερα ή συντριβή τής Παρισινής Κομμούνας τό 1871 άποτελοϋν Αναμφίβολα τά πρότυπα γιά τήν περιγραφή τής ά­ γριας καταστολής τής φανταστικής Κομμούνας τοϋ Σικάγου. Ά λ λ ά στή Σιδερένια Φτέρνα δέν πρόκειται γιά μιά νικήτρια τάξη πού ικανοποιεί τό ταξικό της μίσος καί στερεώνει τή νίκη της μέ

τή σφαγή τών ήττημένων έπαναστατών. Πρόκειται γιά ένα έφιαλτικό κρατικό μηχανισμό, γιά μιά όλιγαρχικά δομημένη κοι­ νωνία, όπου ή Αριστοκρατία τοϋ χρήματος στηριγμένη στις ένσωματωμένες κοινωνικές κατηγορίες τών προνομοιούχων μι­ σθωτών, σέ είδικές στρατιωτικές δυνάμεις καί σέ είδικά σώμα­ τα καταστολής καί πληροφόρησης, κυριαρχεί καί μεθοδεύει τήν έξόντωση κάθε πιθανού Αντίπαλου μέ τόν ψυχρό ύπολογισμό πού οί ναζί θά συλλάβουν καί ΘΑ έφαρμόσουν τήν «τελική λύση». Σ ’αύτό τό κείμενο πολιτικής φαντασίας πού δέ λείπουν, ού­ τε οί Αδυναμίες καί οί σχηματοποιήσεις στήν έκθεση τών μαρξι­ στικών Ιδεών, όπω ς ή πεποίθηση γιά τήν έκταση πού μπορεί νά πάρει ή προλεταριοποίηση τών μεσαίων τάξεων, ούτε οί αύταπάτες πού είχαν διαμορφωθεί στο ΑμερικΑνικο έργατικό κίνημα, όπως ή πίστη γιά τή δύναμη τής γενικής Απεργίας, έκεϊνο πού εντυπωσιάζει είναι ή πνευματική τόλμη καί ή πολιτική διορατι­ κότητα στον τομέα τής ιστορίας. Ό Λόντον ΘΑ Αποδώσει στή Σιδερένια Φτέρνα τά σκοτεινά χρώματα τής έφιαλτικής νωπογραφίας τοϋ φασισμού, τήν κυ­ βερνητική του τεχνική, τήν πολιτική του ψυχολογία, τήν έξαρση στο ένστικτο τής καταστροφής καί τού θανάτου καί τή μορφή οΙκονομίας πού θέλησε νά έπιβάλει ό ναζισμός στους λαούς τής Εύρώπης.

Τό χρονικό διάστημα πού έζησε ό Λόντον, (1876 -1916), όριοθετεϊ τή γέννηση καί τήν πτώση τοϋ Αμερικάνικου σοσιαλι­ στικού κινήματος καί τή διαμόρφωση τοϋ μονοπωλιακού καπι­ ταλισμού. Οί μεταβολές πού έπιφέρει τό μονοπώλιο σέ μιά χώρα όπου ή έλευθερία τής έπιχείρησης άποτελούσε θεσμό πριν μεταβληθεΐ σέ Ιδεολογικό μϋθο, καί ή διάβρωση τοϋ Αμερικάνικου έργατικοϋ κινήματος Από τό ρεφορμιστικό πνεύμα, περικλείουν όλη έκείνη τήν έκρηκτική δύναμη πού ό Λόντον θ ’ Αποτυπώσει στήν πολιτική παραβολή τής Σιδερένιας Φτέρνας. Οί κοινωνικές Αντιθέσεις πού θά δημιουργήσει ή άνάπτυξη τών μονοπωλίων θά διαμορφώσουν δύο Ισχυρά λαϊκά κινήματα. Τό πρώτο θά προέλθει άπό τήν έργατική τάξη, τό δεύτερο Από τα μικροαστικά καί μεσοαστικά στρώμματα πού κατάστρεφε ό άνταγωνισμός τών μονοπωλίων. Τό 1901 θά ιδρυθείμέ τή συνένωση τοϋ «Σοσιαλδημοκρατι­ κού Κόμματος τών Ηνωμένων Πολιτειών» καί διαφόρων σο­

σιαλιστικών και συνδικαλιστικών όμάδων τό «Σοσιαλιστικό Κόμμα τής Αμερικής» μέ ήγέτη τό θερμαστή Ατμομηχανών Ε. Debs. Ή δυναμική τής ένωσης και οί Ικανότητες τοϋ Debs, πού γυρίζοντας όλόκληρη τή χώρα θέρμαινε τις ψυχές τών έργατών μέ τήν έλπίδαμιάς δίκαιης κοινωνίας. Ισχυροποιούν τό σοσιαλι­ στικό κίνημα. Ά π ό έκατό χιλιάδες ψήφους πού είχε πάρει στις προεδρικές έκλογές τοϋ 1900, ό Debs συγκεντρώνει ένιακόσιες χιλιάδες τό 1912, τρομοκρατώντας μέ τό φάντασμα ένός σοσια­ λιστή Προέδρου τούς καπετάνιους τής βιομηχανίας και τού χρή­ ματος. Τό 1905 ό Debs, ό D e Leon, ήγέτης τοϋ «Σοσιαλιστικοϋ Ε ρ ­ γατικού Κόμματος», και ό Χαίηγουντ, πρόεδρος τής « Έ νω σης Δυτικών Άνθρακορύχων,» Ιδρύουν τό έπαναστατικό συνδικάτο τών «Βιομηχανικών Έργατών τοϋ Κόσμου», (ΒΕΚ), προορισμέ­ νο ν ’ άντιταχθεϊ στό ρεφορμισμό τής « Αμερικάνικης Συνομο­ σπονδίας ’Ε ργασίας» πού προωθούσε μόνο τά στενά κλαδικά συμφέροντα τών είδικευμένων έργατών. Οί Β .Ε .Κ , πού στήν πλειοψηφία τους είναι άνειδίκευτοι έργάτες προερχόμενοι άπό τις φτωχές εύρωπαϊκές χώρες, θά υΙοθετήσουν τις πιό άκραΐες μορφές συνδικαλιστικού άγώνα και θά προκαλέσουν τήν πιό άγρια άντίδραση τών κατασταλτικών μ η ­ χανισμών. Αύτή ή διχοτόμιση τοϋ έργατικοϋ κινήματος σέ μιά Συνομο­ σπονδία πού ένδιαφερόμενη γιά τά στενά κλαδικά συμφέροντα τών μελών της θά είναι νομιμόφρων στό κοινωνικό σύστημα και σ'ένα έργατικό συνδικάτο πού ή μαχητική του δράση θά θέτει σέ κίνδυνο τή λειτουργία τού συστήματος, διχοτόμιση πού γενικά Αντιστοιχούσε στό διαχωρισμό έπαναστατών και ρεφορμιστών στό πολιτικό έπίπεδο, θά διαμορφώσει στό Λόντον τήν πεποίθη­ ση ότι θά όδηγήσει στήν ήττα τό έργατικό κίνημα και θά δώσει τή δυνατότητα στήν καπιταλιστική όλιγαρχία νά έπιβάλει μιά όλοκληρωτική ρύθμιση και μιάν άπόλυτη διοικητική κυριαρχία πάνω στήν άστική κοινωνία.

Ό Λόντον, ένεργό μέλος τού Σοσιαλισμού Κόμματος, έ­ χοντας ζήσει άνάμεσα στή « θλιβερή άφθονία» τών άνέργων, στούς μικρούς καταχρεωμένου φάρμερς πού ζητιάνευαν πίστω­ ση και στούς άπελπισμένους περιθωριακούς τής περιπλάνισης, κι έχοντας ύποστεϊό ίδιος σάν έργάτης τήν άγρια καπιταλιστική ί.κμε τάλλευση τών άρχών τοϋ αΙώνα μας, θά βρεθεί στήν καρδιά τοϋ συνδικαλιστικού και πολιτικοϋ άγώνα τής άμερικάνικης έργατικής τάξης, θαυμαστής τοϋ Debs, ό Λόντον θά πολεμήσει τή 10

ρεφορμιστική τάση τοϋ Κόμματος και θ'άφιερώσει δλη τήν ένεργητικότητά τον στήν υπόθεση τοϋ άμερικάνικου σοσιαλισμού. Μέ τό κύρος τοϋ μεγαλύτερου άμερικανοϋ συγγραφέα τής έποχής του θά άσκήσει μιά σκληρή κριτική τοϋ καπιταλιστικού συστήματος και θά έκλαϊκεύσει μέ δύναμη και έλκυστικούς ό­ ρους τις Ιδέες τοϋ σοσιαλισμού, όπως ή ήρωας τής Σιδερένιας Φτέρνας Έρνεστ Έβερχαρντ, πού ό Λόντον προίκισε μέ τή δι­ κή του σωματική διάπλαση και τό δικό του στρατευμένο πάθος. Ή βίαιη άποστροφή πού ό Έβερχαρντ άπευθύνει γιά λογα­ ριασμό τής στρατιάς τών έργαζόμενων πρός τούς έπιχειρηματίες και τούς φιλελεύθερους διανοούμενους τής Λέσχης τών Φι­ λομαθών, «Καμιά συνθηκολόγηση. Μ άς χρειάζονται δλα όσα κατέχετε. Δ έ θ ’ άρκεστούμε σέ τίποτα λιγότερο ά π 'δ λ α όσα κα­ τέχετε. θέλουμε νά πάρουμε στά χέρια μας τά ή via τής έξουσίας και τή μοίρα τοϋ άνθρώπινου γένους», είναι δανεισμένη κατά λέ­ ξη άπό μιά όμιλία μέ τίτλο Revolution πού είχε κάνει ό Λόντον τό 1905 σέ διάφορα πανεπιστήμια και τό 1906 σ ' ένα δμιλο νεοϋρκέζων έπιχειρηματιών πού είχαν τις ίδιες άντιδράσεις μέ τά μέλη τής Λ έσχης τών Φιλομαθών. Είναι πολύ πιθανό δτι ό Λόντον θά διέκρινε ίσως γιά πρώτη φορά στά παραμορφωμένα άπό τήν όργή πρόσωπα και στό άνήσυχο βλέμα τών άκροατών του τή φονι­ κή μανία τού έπερχόμενου φασισμού. Τό ισχυρό κίνημα διαμαρτυρίας τών μικρών βιομηχάνων, τών βιοτεχνών, τών έμπόρων και τών φάρμερς πού θ ’ άναπτυχθεΐ τό 1902, θά στραφεί κατά τών μονοπωλίων πού άπειλοϋσαν τήν οίκονομική τους ύπόσταση και κατά τής κυβέρνησης πού οργάνωσε τήν έθνική οίκονομία πρός όφελος τών μεγάλων έπιχειρήσεων. Τό κίνημα αύτό θά έναντιωθεΐ στά τράστ, θά έπικρίνει τή νοθεία τών προϊόντων τών μεγάλων έπιχειρήσεων και τή δια­ φθορά στή διοίκηση και θά έπιδιώξει τήν έπιστροφή τής Αμερι­ κάνικης κοινωνίας στήν προμονοπωλιακή της περίοδο. Αύτό τό κίνημα τών μικρών καπιταλιστών πού άναζητοΰν τήν έπάνοδο στό παρελθόν, θά έμπνεύσει στό Λόντον μερικές ά­ πό τις καλύτερες σελίδες τής Σιδερένιας Φτέρνας, θ ά όνομάσει τις φιλελεύθερες μεσαίες τάξεις «καταστροφεϊς μηχανών» δεί­ χνοντας τόν ούτοπικό και άναχρονιστικό χαρακτήρα τοϋ κινήιιατός τους. Προβλέποντας μιά μεγαλύτερη έπέκταση τών τράστ θά τούς κατηγορήσει δτι θέλουν «νά κερδίζουν χρήματα σέ βά­ ρος τών άλλων και νά έμποδίζουν τούς άλλους νά πραγματο­ ποιούν κέρδη σέ βάρος τους». Ό Έβερχαρντ θά τούς άποδείξει δτι έπιδιώκουν τήν κατα­ στροφή τοϋ τεχνολογικού όρθολογισμοϋ κι όχι τής άνορθολογι11

κής ύφής τών κοινωνικών σχέσεων κι δτι δέν κατανοούν πώς οί παλιές σχέσεις παραγωγής πού θέλουν ν ’ άποκαταστήσουν έ­ χουν άνατραπεΐάπό τήν έξέλιξη αυτών τών σχέσεων, άπό τήν ί­ δια τήν άστική τάξη πού δέν μπορεΐ νά ύπάρχει χωρίς νά έπαναστατικοποιεϊ άδιάκοπα τά μέσα παραγωγής. 'Ωστόσο, στις έπικλήσεις τού Έβερχαρντ ν ’ άφήσουν τό μάταιο άγώνα τής έπιστροφής στό παρελθόν καί νά συνενωθούν μέ τό σοσιαλιστικό κίνημα πού σκοπεύει νά κοινωνικοποιήσει καί νά όρθολογίσει κοινωνικά τις μεγάλες έπιχειρήσεις, θ'άπαντήσουν άρνητικά. ’Α ξιοσημείωτη άρνηση πού θά έπαναληφθεϊ πολλές φορές άπό τις άρχές τοϋ 20ου αίώνα. Ή διπλή φοβία τών μικροαστικών καί μεσοαστικών στρωμμάτων, φοβία γιά τό μεγάλο κεφάλαιο καί φοβία γιά τό ένδεχόμενο άπαλλοτρίωσής τους άπό ένα σοσιαλιστικό καθεστώς, θά τά σπρώχνει συνήθως σέ θολά πολιτικά σχήματα παρασοσιαλιστικού ή λαϊκίστικου χαρακτήρα.

Μπορούμε νά βρούμε τήν άρχική Ιδέα τής Σιδερένιας Φτέρ­ νας στό The Question o f Maximum πού ό Λόντον γράφει τό 1898. Σ ’ αύτό τό κείμενο πού μέ μιά Ισχυρή πολιτική διαίσθηση ό Λόν­ τον προβλέπει τήν άνιση άνάπτυξη τών καπιταλιστικών έθνών, τόν άγώνα γιά τήν κατάκτηση τών άγορών καί τά δεινά τής σύγ­ χρονης άνάπτυξης, πού πρόσφατα μόνο άρχίσαμε νά κατανοού­ με, άναφέρεται γιά πρώτη φορά τό ένδεχόμενο σχηματισμού μιάς βιομηχανικής όλιγαρχίας πού θά κυριαρχήσει πάνω στήν κεντρική κυβέρνηση. Ό Λόντον γράφοντας τή Σιδερένια Φτέρνα θά είχε άσφαλώ ς στό νοΰ του τόν τρόπο γραφής τού Η. Wells πού στό έργο του συνδυάζει τή ρεαλιστική άφήγηση καί τήν κοινωνική κριτική μέ μιά φαντασία πού στηριγμένη σέ πραγματικές καταστάσεις τις ώθεΐ ώ ς τό έσχατο όριό τους. 'Ανακαλύπτουμε στή Σιδερένια Φτέρνα τά κύρια στοιχεία γραφής τοϋ Wells καθώς καί τό ύφος ένός λαϊκού μυθιστορήμα­ τος, τοϋ radical novel, πού είχε Ιδιαίτερη έπιτυχία στις άρχές τού αίώνα μας στήν 'Αμερική. "Ομως, παρά τά δάνεια ύφους, ή Σιδερένια Φτέρνα άποτελεΐ μιά Ιδιαίτερη σύνθεση πού τή διαπερνάει τό μεγάλο συγγραφικό ταλέντο καί ή Ισχυρή πολιτική διορατικότητα τού Λόντον. Μιά σύνθεση άπό διάλογο καί περιγραφή πού συνδυάζει τή σκηνική οικονομία ένός θεατρικού έργου καί τήν καθολική έποπτεία ένός ιστορικού πού άναλύει μιά μάχη πού πρόκειται νά δοθεί. Σ 'αύ τή τή μάχη πού πρόκειται νά χαθεί, ή μοίρα τών ήρώων 12

δέν ένδιαφέρει. Δέν είναι δραματικοί χαραχτήρες, άΛλά μορφές, σύμβολα κοινωνικών δυνάμεων πού παλεύουν, γι αύτό σ ' αύτή τή χαμένη μάχη δέν ύπάρχει παρά ή άμφίβολη νίκη τής βασι­ λείας τοϋ τρόμου. Οί νικημένοι πού θ ' άνασυνθέτουν μέ τήν έξέγερση, τήν άπεργία καί τό άντάρτικο πόλεων νέες μορφές άγώ­ να, φαίνεται ν ’ άπαντοΰν μέ τούς στίχους τοϋ John Milton. Τί κ ι' άν ή μάχη χάθηκε Δέν χάθηκαν δλα — ή άκατάβλητη θέληση Κι ή μελέτη τής έκδίκησης, αιώνιο μίσος Καί τό κουράγιο ποτέ νά μ ή σκύβει τό κεφάλι Ποτέ νά μ ή λυγίζει: Καί τότε τί δέν μ πορεΐ νά νικηθεί;

Ό Τζάκ Λόντον, ό μεγαλύτερος άμερικανός συγγραφέας τών άρχών τοϋ αίώνα μας, θά φέρει μέ τό βίαιο λυρισμό του, τήν ένστικτώδη βιαιότητα τών ήρώων του καί τήν κριτική τής άμερικάνικης κοινωνίας, ένα καινούργιο ρίγος σέ μιά χώρα όπου ή περιπέτεια τής «κινούμενης μεθορίου» άνήκε στον ιστορικό χρόνο. Μέ τά άποθέματα έντυπώσεων πού είχε σωρεύσει στις περι­ πλανήσεις του, τήν αίσθηση τής περιπέτειας καί τή ρομαντική του διάθεση θά ξαναδείμέμιά καινούργια ματιά τή σχέση τοϋ άνθρώπου μέ τή φύση καί τή θέση τοϋ άτόμου στήν κοινωνία. Τά θέματα τής φύσης άνακαλοϋσαν στις μνήμες τών άμερικανών τή μεγάλη περιπέτεια τής κατάκτησης τής Δύσης καί τά κοινωνικά θέματα τούς ώθοϋσαν νά κρίνουν τις άντιθέσεις τής έποχής τους, τό 'έπίστρωμα φόβου, δυστυχίας καί άνασφάλειας πού κάλυπτε μιά έκπληκτική τεχνολογική άνάπτυξη και μιά μυ­ θική σώρευση πλούτου. Αύτά τά θέματα πού άποκάλυπτανμιά ύπάρχουσα δυστυχία κ ι ' άνακαλοϋσαν στή μνήμη μιά χαμένη άθωότητα πού ίσως πο­ τέ δέν ύπήρξε, γραμμένα μ 'έν α δωρικό ύφος καί μ 'έν α βίαιο λυ­ ρισμό θά κάνουν τό Λόντον νά γνωρίσει μιά έκπληκτική έπιτυχία στις Ενωμένες Πολιτείες καί στήν Εύρώπη. Πέρα όμω ς άπ 'τήν έκπληκτική έπιτυχία, τό έργο τού Λόν­ τον άποτελεί τομή στήν άμερικάνικη λογοτεχνία. Ή σύνδεση τής μοίρας τοϋ άτόμου μέ τις συνθήκες πού έπικρατοϋν στήν κοινωνία, ή κριτική τοϋ παθιασμένου άγώνα γιά οίκονομική καί κοινωνική προβολή, ή πολεμική κατά τής ήθικής τού άμερικάνικου όνειρου τής έπιτυχίας και ή έξέγερση κατά τών θεσμών καί τών μύθων τής άμερικάνικης κοινωνίας θά δεσπόσουν στό έργο τών μεγάλων άμερικανών συγγραφέων Ντράιζερ, Ντός Πάσος 13

και Στάϊμπεκ. Συγχρόνως μέ τό μυθιστόρημά του Martin Eden (1908), μιά βίαιη κριτική τής ήθικής τής έπιτυχίας καί τοϋ άτομισμοΰ καί μιά έπιλογή θανάτου άντίμιάς ζωής μέσα στό κενό τής πλήξης καί τής ψυχικής διάλυσης, μιά έπιλογή πού έρχεται σά φυσική τιμωρία ένός μοναχικού καί χωρίς πίστη άγώνα, ό Λόν­ τον γίνεται πρόδρομος τοϋ Φιτζέραλντ καί τού Χέμινγουαίη. Ό πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, ή μεγαλύτερη χρυσοφόρα φλέβα πού άνακάλυπτε μέχρι τότε ή 'Αμερική, θά σταθεί μοι­ ραίος τόσο γιά τό άμερικάνικο σοσιαλιστικό κίνημα, όσο και γιά τό συγγραφέα. Ό Λόντον θά πάρει θέση ύπέρ τής δεξιάς πτέρυγας πού ευ­ νοούσε τή στρατιωτική έπέμβαση τών Ενωμένων Πολιτειών καί θά στραφεί κατά τής άριστεράς καί τοϋ Debs πού θεωρούσαν τόν πόλεμο έσωτερική άντίθεση τοϋ καπιταλισμού. Οί κριτικές, οί παραιτήσεις, ή συμμετοχή στόν πόλεμο καί ή άπόσχιση τής ά­ ριστεράς ά π ' τήν όποία θά γεννηθεί τό Κ. Κ. Ενωμένων Π ολι­ τειών θά τραυματίσουν θανάσιμα τό άμερικάνικο σοσιαλιστικό κίνημα. Ό μ ω ς ή θέση τοϋ Λόντον ύπέρ τοϋ πολέμου καί ή παραίτη­ σή του άπό τό κόμμα τό Μάρτη τοϋ 1916 είναι τό τέλος μιάς πο­ ρείας πού είχε άρχίσει άπό τό 1908. Ή άπόκτηση μιάς θαλαμη­ γού πάνω στήν όποία κατά τή διάρκεια ένός μακρόχρονου ταξειδιού στις θάλασσες τού Νότου θά γράψει τό καλύτερο μυθιστό­ ρημά του τό Martin Eden, καί ή άγορά μέ πίστωση ένός μεγάλου άγροκτήματος θά μεταμορφώσουν τό Λόντον σέ μιά μηχανή Α­ πόκτησης χρημάτων γιά νά έξοφλήσει τά χρέη του. Δέν έχει πιά καιρό νά σκεφθεϊ τήν πολιτική δουλειά. Οί σύντροφοί του άρχι­ σαν νά βλέπουν μέ δυσπιστία τόν έπιδεικτικό τρόπο ζωής του, τρόπο πού στήν 'Αμερική τοϋ καιρού του καθόριζε τήν ταυτότη­ τα τών έπιτυχημένων. Α ύτός ό τρόπος ζωής θά άπομακρύνει τούς συντρόφους του παρά τούς καλούς μισθούς πού πλήρωνε στούς έργάτες τοϋ κτή­ ματος, τή φιλοξενία πού πρόσφερε ατούς περιπλανώμενους ά­ νεργους καί τις άδιάκοπες είσφορές του στά άπεργιακά ταμεία τών έργατών. Η δυσαρέσκεια τών παλιών του συντρόφων θά μετατραπεί σέ άποδοκιμασία όταν θ' Αναγκαστεί τό 1914 γιά μιά θέση άνταποκριτή στό έπαναστατημένο Μεξικό, ν ’ άπαρνηθεϊ τήν πατρό­ τητα ένός άντιμιλιταριστικοϋ του κειμένου μέ τίτλο «ό Καλός στρατιώτης» καί νά γράψει ύβριστικά γιά τούς μεξικάνους Επα­ ναστάτες. 14

Ή βίαιη άντίθεση τών συντρόφων του θά συντρίψει ψυχικά τό Λόντον. Παραιτημένος άπό τό κόμμα πού γιά 15 χρόνια ήταν ένα άπό τά πιό έπιφανή καί μαχητικά μέλη του, άνακαλύπτοντας ότι ή έπιτυχία τόν είχε άπομακρύνει άπό τήν έργατική τάξη χω ­ ρίς νά τόν κάνει ικανό νά ένταχθεϊστήν άστική, και μήν έχοντας τή δύναμη νά ζήσει και νά πολεμήσει μόνο γιά τόν έαυτό του, θά μιμηθεϊ τόν ήρωά του Martin Eden και «θά πεθάνει γιά τόν έαυτό του», συνθλιμένος άνάμεσα στό άμερικάνικο όνειρο και τή σο­ σιαλιστική έλπίδα. 'Αλλά ή αύτοκτονία τοϋ Λόντον τό Νοέμβρη τού 1916 θά σβύσει άπό τή μνήμη τών συντρόφων του τις περασμένες διαφο­ ρές. ΟΙ άμερικάνοι σοσιαλιστές θά τοϋ άποδώσουν τις τιμές πού άξιζε σάν μαχητής και σάν συγγραφέας. Ό Debs, πού τόν Ιούνιο τοϋ 1918 είχε καταδικαστεί μέ τό νόμο κατασκοπείας σέ δέκα χρόνια φυλακή γιά τις άντιπολεμικές του θέσεις, θά τόν συγχω­ ρήσει. Μέχρι τό χρόνο τοϋ θανάτου του (1926) ό ήγέτης τοϋ Σ ο ­ σιαλιστικού Κόμματος τής 'Αμερικής δήλωνε: « Ό Λόντον ήταν Αναμφισβήτητα μιά Ιδιοφυία, ένας πολύ μεγάλος καλλιτέχνης. Δέν ύπάρχει γιά μένα τίποτα τό έκπληκτικό πού ό Τζάκ πήρε θέ­ ση ύπέρ τού πολέμου. Είχε τήν αίσθηση τής περιπέτειας και μιά ρομαντική ψυχή πού ή συνένωσή τους δέν μπορούσε νά μάς κά­ νει νά έλπίσουμε ότι θ'άποδεχόταν τή δική μας λογική και πρα­ κτική». Λ Ε Υ Τ Ε Ρ Η Σ ΦΙΛΙΠΠΑ ΤΟΣ

15

Κεφάλαιο I

Ό άετός μου Ή καλοκαιρινή αύρα κουνάει τΙς πελώριες σεκόΐες καί οΐ ρυ­ τίδες τοϋ νερού τοϋ Γουάΐλντ-Γουώτερ χτυπούν ρυθμικά πάνω στίς χορταριασμένες πέτρες του. Πεταλούδες χορεύουν στδν ήλιο κι άπδ παντού άρχ(χει ν’ άκούγιεται τδ νανουριστικό βομβητδ τών μελισσών. Μόνη, περιστοιχισμένη άπδ μιά βαθειά γαλήνη, κάθομαι σκεπτική καί άνήσυχη. Αύτή άκριβώς ή ήσυχία μέ άναστατώνει. Μοϋ φαίνεται άφύσικη. "Ολα είναι ήρεμα δπως συμβαίνει πρίν ά­ πδ μιά θύελλα. ’Ακούω καί παρακολουθώ μ’ δλες μου τΙς αίσθήσεις κάθε τι πού θά πρόδιδε τή θύελλα πού είναι άναπόφευχτη. 'Αρ­ κεί νά μήν είναι πρόωρη. Ώ ! άρκεϊ νά μή ξεσπάσει νωρίτερα άπ’ δτι πρέπει!(Ι) Ή άνησυχία μου έξηγείται. Σκέπτομαι, σκέπτομαι χωρίς άνάπαυλα καί δέ μπορώ νά σταματήσω νά σκέπτομαι. Έζησα τόσο πολύ καιρδ στήν καρδιά τών γεγονότων πού αύτή ή ήσυχία καί ή ήρεμία μέ πιέζουν ένώ ή σκέψη μου ξαναγυρίζει άθελά μου στδν άνεμοστρόβιλο τού θανάτου καί τής καταστροφής πού δπου νάναι θά ξεσπάσει. Νομίζω πώς άκούω τΙς κραυγές τών θυμάτων, νομίζω πώς βλέπω, δπως τά είδα στό παρελθόν (2) δλα έκεϊνα τά τρυφερά 1. Ή Δεύτερη ’Εξέγερση ήταν κατά μεγάλο μέρος, έργο τοϋ Έρνεστ Έβερχαρντ άν καί είχε φυσικά συνεργαστεί μέ τους ΕύρωπαΙους ήγέτες. Ή σύλληψη καί έκτέλεση τοϋ "Εβερχαρντ ήταν τό μεγάλο γεγονός τήν ά­ νοιξη τοϋ 1932. Είχε δμως έτοιμάσει τόσο λεπτομερώς αϋτήν τήν έξέγερση πού οί σύντροφοι-συνωμότες μπόρεσαν νά πραγματοποιήσουν τά σχέδιά του χωρίς πολύ σύγχιση καί καθυστέρηση. Είναι μετά τήν έκτέλε­ ση τοϋ Έβερχαντ πού ή χήρα του άποτραβήχτηκε στό Γουέΐκ Ρόμπιν Λότζ, σ’ ένα μικρό ξύλινο σπίτι στά βουνά Σονόμα τής Καλιφόρνιας. 2. ’Εδώ άναφέρεται χωρίς άμφιβολία στήν Κομμούνα τοϋ Σικάγου.

17

καί ώραϊα σώματα, κακοποιημένα καί άκρωτηριασμένα, δλες έκεϊνες τΙς ψυχές άποσπασμένες Δγρια άπό υπέροχα σώματα καί πε­ ταμένες κατά πρόσωπο τοϋ θεοϋ. Πόσο άξιολύπητα δντα είμαστε άφοϋ πρέπει νά καταφύγουμε στή σφαγή καί τήν καταστροφή γιά νά φτύσουμε στό σκοπό μας, νά έγκαθιδρύσουμε πάνω στή γή τήν εύτυχία καί τή διαρκή είρήνη. Κι έπειτα είμαι όλομόναχη! "Οταν δέ σκέπτομαι αύτό πού πρόκειται νά συμβεί, άναπολώ αύτό πού ύπήρξε καί πού δέν ύπάρχει πιά. Σκέφτομαι τόν ’Αετό μου πού χτυπούσε τό κενό μέ τά άκούραστα φτερά του καί πέταξε πρός τό δικό του ήλιο, πρός τό λαμπε­ ρό Ιδεώδες τής άνθρώπινης έλευθερίας. Δέ θά μπορούσα νά καθήσω μέ σταυρωμένα τά χέρια περιμένοντας τό μεγάλο γεγονός πού είναι έργο δικό του, άν καί τώρα δέν είναι πιά έδώ γιά νά τό δεϊ νά πραγματοποιείται. Είναι έργο τών χεριών του. Δημιούργημα τού πνεύματός του. ’Αφιέρωσε σ’ αύτό τά ώραιότερά του χρόνια. Έδωσε γι αύτό τήν Ιδια του τή ζωή. (3) Νά γιατί θέλω ν’ άφιερώσω αύτή τήν περίοδο άναμονής καί άγωνίας στήν άνάμνηση τού συζύγου μου. Μόνον έγώ άπ’ δλους όσους ζούνε γνωρίζω δλα δσα μπορούν νά φωτίσουν καί νά έξάρουν τόν εύγενικό του χαρακτήρα. 'Υπήρξε μιά μεγάλη ψυχή! "Ο­ ταν ό έρωτάς μου έξαγνίζεται άπό κάθε έγωϊσμό, θλίβομαι άφάνταστα πού δέν είναι πιά έδώ γιά νά δεϊ τήν αύριανή αύγή. Δέν εί­ ναι δυνατόν ν’ άποτύχουμε. Τό οίκοδόμημά του τό έχτισε πολύ στέρεο καί μ’ άπόλυτη άσφάλεια. Κατάρα στή Σιδερένια Φτέρνα! Σύντομα θ’ άπαλλάξουμε άπ’ αύτήν τήν ύποταγμένη άνθρωπότητα. Μόλις τό σήμα δοθεί θά ξεσηκωθούν άπό παντού οί λεγεώνες τών έργαζομένων καί ποτέ παρόμοιο πράγμα δέ θάχει ξαναγίνει στήν Ιστορία. Ή άλληλεγγύη τών έργατικών μαζών είναι έξασφαλισμένη καί γιά πρώτη φορά θά ξεσπάσει μιά διεθνής έπανάσταση τόσο μεγάλη όσο κι ό κόσμος. (4) 3. Μέ δλο τό σεβασμό πού τρέφουμε στήν ΑΙηβις Έβερχαρντ πρέπει νά πούμε δτι ό Έβερχαρντ ήταν ένας άπό τούς πολλούς Ικανούς ήγέτες πού σχεδίασαν τή Δεύτερη Εξέγερση. Σήμερα κυττάζοντας πίσω μέσα ά­ πό τούς αίωνες μπορούμε νά πούμε μέ βεβαιότητα δτι κι άν άκόμα είχε έπιζήσει, ή Δεύτερη ’Εξέγερση δέ μπορούσε παρά νά έχει τήν Ιδια οίκτρά άποτυχία. 4. Ή Δεύτερη έξέγερση ύπήρξε πραγματικά διεθνής. Ή ταν ένα σχέδιο τόσο κολοσιαϊο πού δέν ήταν δυνατόν νά τό έχει έπεξεργαστεΐ ή ΙδιοφυΤα ένός μόνο άνθρώπου. Σ’ δλες τΙς όλιγαρχίες τού κόσμου, οί έργαζόμενοι ήταν έτοιμοι νά ξεσηκωθούν μόλις θά δινόταν τό σύνθημα. Ή Γερ­ μανία, ή ’Ιταλία, ή Γαλλία καί όλόκληρος ή Αύστραλία ήταν χώρες έργα-

18

Είμαι γεμάτη άπ’ αύτό πού πρόκειται νά συμβεί. Έδώ καί πο­ λύ καιρό τό δχω ζήσει τόσο πολύ μέρα καί νύχτα καί στίς πιό μι­ κρές του λεπτομέρειες πού δέ φεύγει καθόλου άπ’ τό μυαλό μου. Γι αύτό δέν μπορώ νά σκεφτώ τό συζυγό μου χωρίς νά τό συνδέ­ σω μ’ αύτό. Ύπήρξε ή ψυχή αύτοϋ πού περιμένουμε, πώς θά μπο­ ρούσα νά τά ξεχωρίσω στή σκέψη μου; "Οπως είπα μόνον έγώ μπορώ νά ρίξω φώς στό χαρακτήρα του. "Ολοι ξέρουν ότι δούλευε σκληρά καί ύπόφερε πολλά γιά τήν έλευθερ(α. Τό πόσο σκληρά πάλαιψε καί τό πόσο πολύ ύπόφε­ ρε δέν τό ξέρει κανείς καλλίτερα άπό μένα, γιατί αύτά τά είκοσι ταραγμένα χρόνια μοιράστηκα τή ζωή του, μπόρεσα νά έκτιμήσω τήν ύπομονή του, τή συνεχή του προσπάθεια, τήν άπόλυτη άφοσ(ωση του στήν Υπόθεση γιά τήν όποία μόλις πρίν άπό δύο μήνες έδωσε τή ζωή του. θ ά προσπαθήσω νά διηγηθώ άπλά, πώς ό Έρνεστ Έβερ­ χαρντ μπήκε στή ζωή μου, πώς τόν συνάντησα γιά πρώτη φορά, πώς ή έπιρροή του πάνω μου μεγάλωσε μέχρι πού έγινα ένα μέ­ ρος τού έαυτοϋ του, καί ποιές τρομερές άλλαγές έπέφερε στή μοίρα μου. Έτσι θά μπορέσετε νά τόν δείτε μέσα άπό τά δικά μου μάτια καί νά τόν γνωρίσετε δπως τόν γνώρισα έγώ ή Ιδια, έξω ά­ πό μερικά τρυφερά μας μυστικά πού δέ θά μπορούσα ν’ άποκαλύψω. Τόν είδα γιά πρώτη φορά τό Φεβρουάριο τοϋ 1912, δταν μπή­ κε στό σπίτι μας στό Μπέρκλεϋ προσκαλεσμένος άπό τόν πατέρα μου(5) γιά τό δείπνο. Δέν μπορώ νά πώ δτι ή πρώτη μου έντύπωση ύπήρξε εύνοΐκή γι αύτόν. Είχαμε πολύ κόσμο καί περιμέναμε στό ζομένων, σοσιαλιστικά κράτη. Ή ταν Ετοιμοι νά βοηθήσουν τήν ’Επανά­ σταση. Καί τά πράξανε γενναία. Γι αύτό δταν συντρίφτηκε ή Δεύτερη 'Ε­ ξέγερση, συντρίφτηκαν κι αύτοί άπά τΙς ένωμένες άλιγαρχίες δλου τοϋ κόσμου καί οί σοσιαλιστικές κυβερνήσεις τους άντικαταστάθηκαν άπό κυβερνήσεις όλιγαρχικές. 5. Ό Τζών Κάννιγκαμ, ό πατέρας τής ΑΙηβις Έβερχαρντ, ήταν καθηγη­ τής στό Κρατικό Πανεπιστήμιο τού Μπέρκλεϋ στήν Καλιφόρνια. Ή ειδι­ κότητά του ήταν οί φυσικές έπιστήμες. Έκανε δμως καί άλλες προτότυπες έρευνες καί είχε διακριθεϊ σάν ένας μεγάλος έπιστήμονας. Κύρια συμβολή του στήν έπιστήμη υπήρξαν οΐ μελέτες του γιά τό ήλεκτρο καί τό μνημειώδες έργο του «Ταυτότητα τής Ύλης καί τής ’Ενέργειας» δπου καθόρισε χωρίς καμιά πλέον δυνατή άμφισβήτηση δτι ή έσχατη ένωση τής ϋλης καί ή έσχατη ένωση τής ένέργειας είναι ταυτόσημη. Αύτήν τήν Ιδέα τήν είχαν συλλάβει πρίν άπ’ αύτόν χωρίς δμως νά τήν άποδείξουν ό σέρ Ό λιβερ Λότζε καί άλλοι μελετητές πού δούλευαν στόν καινούργιο τομέα τής ραδιενέργειας.

19

σαλόνι νά φτάσουν οί καλεσμένοι μας, δταν έκανε μιά μάλλον άταίριαστη έμφάνιση. Ή ταν ή βραδυά τών Ιεροκυρήκων, δπως έλεγε ό πατέρας μεταξύ μας, καί άσφαλώς ό Έρνεστ δέ φαινόταν νάχει τή θέση του άνάμεσα σ’ αύτοϋς τούς άνθρώπους τής έκκλησίας. Κατ’ άρχήν τά ρούχα του ήταν κακοραμένα. Φορούσε ένα κο­ στούμι άπό σκούρο ύφασμα πού δέν ήταν στά μέτρα του. Ή άλήθεια είναι δτι δέν μπόρεσε ποτέ νά βρεί ένα έτοιμο ρούχο πού νά τού πηγαίνει καλά. ’Εκείνο τό βράδυ δπως πάντοτε, οί μύς του άνασήκωναν τό ύφασμα καί τό παλτό έκανε ένα σωρό ζάρες στούς ώμους έξ αΙτίας τοϋ πλατειού του στέρνου. Είχε τό λαιμό ένός πρωταθλητή τού μπόξ®, χοντρό καί δυνατό. Νάτος λοιπόν, έλεγα μέσα μου, αύτός ό κοινωνικός φιλόσοφος, πρώην πεταλωτής, πού άνακάλυψε ό πατέρας μου. Κι άσφαλώς ό ρόλος τοϋ πήγαινε μ’ αύτά τά ποντίκια στά μπράτσα κι αύτό τό λαιμό. Τόν φαντάστηκα άμέσως σάν ένα είδος παιδιού θαύματος, έναν Μπλάϊντ Τόμ,7), τής έργατικής τάξης. Καί τότε μού έσφιξε τό χέρι! Τό σφίξιμο τού χεριού του ήταν πολύ σταθερό καί δυνατό, μά πάνω άπ’ δλα τά μαύρα του μάτια μέ κυττοϋσαν μέ έπιμονή... μέ πολύ έπιμονή μάλιστα κατά τή γνώ­ μη μου. Καταλαβαίνετε ήμουνα ένα πλάσμα τού περιβάλλοντός μου καί τήν έποχή έκείνη τό ταξικό μου ένστικτο ήταν δυνατό. Αύ­ τή ή τόλμη θά μού φαινόταν άσυγχώρητη άπό έναν άνθρωπο τοϋ δικοϋ μου κόσμου. Δέν μπόρεσα νά μήν κατεβάσω τά μάτια κι δ­ ταν μέ προσπέρασε, γύρισα μέ πραγματική άνακούφιση νά χαιρε­ τήσω τόν ’Επίσκοπο Μορχάουζ, έναν άπ’ αύτούς πού συμπαθού­ σα πολύ, έναν άνδρα μέσης ήλικίας, γλυκό καί σοβαρό, μέ τήν δψη καί τήν καλοσύνη ένός Χριστού καί πάνω άπ’ δλα ένα σοφό. ’Αλλά αύτή ή τόλμη πού έγώ τήν έπαιρνα γιά ύπεροψία ήταν τό σπουδαιότερο κλειδί πού θά μού άποκάλυπτε τό χαρακτήρα τού "Ερνεστ Έβερχαρντ. Ή ταν άπλός, ντόμπρος, δέ φοβόταν τί­ ποτα καί δέν έννοοϋσε νά χάνει τό χρόνο του σέ συμβατικούς εύγενικοΰς τρόπους. «Μοϋ είχες άρέσει άμέσως, μού έξήγησε πολύ 6. Τόν καιρό έκεϊνο οί Ανθρωποι συνήθιζαν νό κάνουν άγώνες μέ χρη­ ματικά έπαθλα. Χτυπούσε 6 ένας τόν άλλο μέ τΙς μπουνιές του. "Οταν ό έ­ νας άπ’ τούς δυό έπεφτε άναίσθητος ή σκοτωνόταν, ό άλλος έπαιρνε τά χρήματα. 7. Αύτή ή δχι καί τόσο καθαρή παρομοίωση άναφέρεται σ’ ένα τυφλό νέγρο μουσικό πού είχε ξεσηκώσει τόν κόσμο στό δεύτερο μισό τοϋ δέ­ κατου ένατου αίώνα τής Χριστιανικής έποχής.

20

άργότερα, γιατί λοιπόν νά μή γεμίσω τά μάτια μου μ’ αύτό πού μού άρεσε». Είπα προηγουμένως ότι τίποτα δέν τόν φόβιζε. ’ Η­ ταν ένας έκ φύσεως άριστοκράτης παρά τό γεγονός δτι άνήκε στό άντίπαλο στρατόπεδο τών άριστοκρατών. Ή ταν ένας ύπεράνθρωπος. Ή ταν τό ξανθό δν πού πριέγραψε ό Νίτσε (8) μά πά­ νω άπ’ δλα ήταν ένας φλογερός δημοκράτης. Καθώς ήμουνα άπασχολημένη μέ τούς άλλους προσκεκλημμένους κι έξ αίτίας Ισως τής κακής έντύπωσης πού μοϋ έκανε, ξέχασα σχεδόν τελείως τό φιλόσοφο τής έργατικής τάξης άν καί μία ή δυό φορές κατά τή διάρκεια τοϋ γεύματος κύτταξα τά μάτια του πού γελούσαν πονηρά καθώς άκουγε νά μιλάει πότε ό ένας Ιεροκύρηκας καί πότε ό άλλος. Κατάλαβα δτι ήταν άνθρωπος μέ χιούμορ καί τού συγχώρησα σχεδόν τό άλλόκοτο ντύσιμό του. Ή ώρα δμως περνούσε, τό δείπνο προχωρούσε καί δέν είχε άκόμα άνοίξει τό στόμα του, ένώ οΐ αίδεσιμώτατοι συζητούσαν άτέλειωτα γιά τήν έργατική τάξη, τΙς σχέσεις της μέ τήν ’Εκκλησία καί γιά δλα δσα ή ’Εκκλησία είχε κάνει κι έξακολουθοϋσε νά κάνει γι αύ­ τή. Παρατήρησα πώς ό πατέρας δυσανασχετούσε πού ό Έρνεστ δέ μιλούσε. Σέ κάποια στιγμή πού δέ μιλούσε κανείς τοϋ ζήτησε νά πεϊ τή γνώμη του. Ό "Ερνεστ άρκέστηκε νά σηκώσει τούς ώ­ μους καί μετά άπό ένα σύντομο «δέν έχω τίποτα νά πώ» συνέχισε νά μασάει τ’ άλατισμένα μύγδαλα. Ό πατέρας μου δμως δέν τό έβαζε εύκολα κάτω καί μετά ά­ πό λίγο δήλωσε. — "Εχουμε μαζί μας ένα μέλος τής έργατικής τάξης. Είμαι βέ­ βαιος δτι θά μπορούσε νά μάς δώσει μιά καινούργια, ένδιαφέρουσα καί ζωντανή άποψη τών πραγμάτων. Άναφέρομαι στόν κύριο "Εβερχαρντ. 01 άλλοι έδειξαν εύγενικό ένδιαφέρον καί πίεσαν τόν Έρνε­ στ νά έκθέσει τΙς άπόψεις του. Ή στάση τους άπένταντί του ήταν τόσο μεγάθυμη, τόσο άνεκτική τόσο καλοκάγαθη πού Ισοδυναμοϋσε μέ καθαρή συγκατάβαση. Είδα δτι ό Έρνεστ τό παρατήσησε κι δτι αύτό τόν διασκέδαζε. Γυρόφερε τά μάτια του άργά σ’ ό­ λους τούς γύρω του καί τά είδα πού γελούσαν πονηρά. —Δέ συνηθίζω νά πέφτω στή φιλοφροσύνη τών έκκλησιαστιθ. Φρειδερίκος Νίτσε, ό τρελός φιλόσοφος τού 19ου αίώνα τής Χριστια­ νικής 'Εποχής πού είχε μερικές φωτεινές Ιδέες πάνω στήν άλήθεια άλλά πού τό λογικό του σάλεψε καθώς γύριζε συνεχώς μέσα στόν κύκλο τής άνθρώπινης σκέψης.

21

κών άντιγνωμιών Αρχισε καί μετά φάνηκε νά διστάζει δείχοντας κάποια μετριοφροσύνη καί άναποφασιστικότητα. Άκούστηκαν λόγια ένθαρρυντικά «Συνεχίστε, συνεχίστε» καί ό δόκτωρ Χάμμερφιλντ είπε. —Δέ φοβόμαστε τήν άλήθεια τού όποιουδήποτε άνθρώπου. Άρκεϊ νά είναι ειλικρινής, πρόσθεσε. —Χωρίζετε λοιπόν τήν ειλικρίνεια άπό τήν άλήθεια; είπε γρήγορα ό Έρνεστ γελώντας. Ό δόκτωρ Χάμμερφιλντ έμεινε γιά λίγο μ’ άνοιχτό τό στόμα καί στό τέλος κατάφερε νά ψελλίσει. — Ό καλλίτερος άπό μάς μπορεϊ νά πέσει έξω νεαρέ μου, ό καλλίτερος. ’Εκείνη τή στιγμή ό Έρνεστ άλλαξε έντελώς ύφος. Σέ μιά στιγμή μέσα έγινε άλλος άνθρωπος. — Πολύ καλά, άπάντησε, άπ’ τήν άρχή λοιπόν σάς λέω δτι πέ­ φτετε όλοι έξω. Δέν ξέρετε τίποτα, κι άκόμα λιγότερο άπό τό τί­ ποτα γιά τήν έργατική τάξη. Ή κοινωνιολογία σας είναι τόσο έσφαλμένη καί άπογυμνωμένη άπό κάθε άξία δσο καί ή μέθοδος τού συλλογισμού σας. Τινάχτηκα μόλις άρχισε νά μιλάει όχι τόσο γι αύτά πού έλεγε δσο γιά τόν τρόπο πού τά έλεγε. Τά λόγια του είχαν τήν τόλμη τών ματιών του. Ή ταν ό ήχος μιάς σάλπιγκας πού μέ δόνησε όλόκληρη. "Ολοι οΐ συνδαιτημόνες τήν άκουσαν, ξύπνησαν άπό τή μονότονη καί χωρίς καμιά ζωντάνια συζήτηση πού συνεχιζόταν. —ΤΙ είναι λοιπόν αύτό τό τόσο τρομερά έσφαλμένο καί άπογυμνωμένο άπό κάθε άξία στή μέθοδο συλλογισμού μας, νεαρέ; ρώτησε ό Δρ Χάμμερφιλντ καί ό τόνος τής φωνής του κι ό τρόπος πού τά είπε πρόδιδαν κι δλας τή δυσαρέσκεια. —Είστε μεταφυσικοί. Μπορεϊτε μέ τή μεταφυσική ν’ άποδείξετε ότιδήποτε καί μετά κάποιος άλλος μεταφυσικός όποιος καί νάναι, γιά προσωπική του Ικανοποίηση, ν’ άποδείξει δτι κάνετε λάθος. Είστε άναρχικοΐ στό πεδίο τής σκέψης. "Εχετε τό τρελό πάθος τών κοσμολογικών κατασκευών. Καθένας άπό σάς κατοι­ κεί ένα κόσμο φτιαγμένο στά μέτρα του, μέ τΙς δικές του φαντα σίες καί τΙς δικές του έπιθυμίες. Δέ γνωρίζετε τίποτα άπό τόν άληθινό κόσμο μέσα στόν όποιο ζεϊτε καί οΐ σκέψεις σας δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν πραγματικότητα, έκτός άν τΙς δει κανείς σάν φαινόμενα διανοητικής πλάνης. Ξέρετε τί σκεφτόμουνα, πρό όλίγου, καθώς σάς άκουγα νά μιλάτε περί άνέμων καί ϋδάτων; Μοϋ 22

θυμίσατε αυτούς τούς σχολαστικούς τού Μεσαίωνα πού σηζητούσαν σοβαρά καί μ’ έπιχειρήματα γιά τδ πόσοι άγγελοι θά μπορού­ σαν νά χορέψουν στή μύτη μιάς καρφίτσας. Κύριοι είστε τόσο μα­ κριά άπό τήν πνευματική ζωή τού 20ου αΙώνα, δσο θά ήταν κι ένας έρυθρόδερμος μάγος πού άσκούσε τή μαγεία, έδώ καί δέκα χιλιά­ δες χρόνια, σέ κάποιο παρθένο δάσος. ’Εκτοξεύοντας αύτή τήν άποστροφή ό "Ερνεστ φαινόταν πραγματικά θυμωμένος. Τό ξαναμμένο του πρόσωπο, τά συνο­ φρυωμένα του φρύδια, οΐ λάμψεις των ματιών του, οΐ κινήσεις τού σαγονιοϋ του καί τής όδοντοστοιχίας του, δλα πρόδιναν μιά διά­ θεση έπιθετικότητας. Δέν ήταν δμως παρά ένας άπό τούς τρό­ πους του νά ένεργεϊ. Προκαλοϋσε πάντα τούς άλλους. Ή άστραπιαία του έπίθεση τούς έκανε έξω φρενών. 'Όλοι οΐ καλεσμένοι μας είχαν ξεχάσει τώρα τούς καλούς τους τρόπους. Ό ’Επίσκο­ πος Μορχάουζ, σκύβοντας πρός τά μπρός, άκουγε προσεχτικά. Τό πρόσωπο τού Δρ Χάμμερφιλντ ήταν κόκκινο άπό όργή καί άγανάκτηση. Καί οΐ άλλοι ήσαν άγανακτισμένοι. Μερικοί χαμογελού­ σαν μ’ ένα Οφος συγκαταβατικής άνωτερότητας. Όσο γιά μένα εϋρισκα τή σκηνή πολύ διασκεδαστική. Κύτταξα τόν πατέρα καί νόμισα πώς ήταν έτοιμος νά σκάσει στά γέλια, βλέποντας τό άποτέλεσμα αύτής τής άνθρώπινης βόμβας πού είχε τήν τόλμη νά έκτοξεύσει άναμεσά μας. —01 όροι σας είναι λίγο άόριστοι, διέκοψε 6 Δρ Χάμμερφιλντ. ΤΙ θέλετε νά πείτε άκριβώς άποκαλώντας μας μεταφυσικούς. —Σάς άποκαλώ μεταφυσικούς, συνέχισε ό Έρνεστ, γιατί σκέπτεστε κατά τρόπο μεταφυσικό. Ή μέθοδός σας είναι τό άντίθετο τής έπιστημονικής μεθόδου καί τά συμπεράσματά σας δέν έ­ χουν καμιά άξία. Άποδεικνύετε τά πάντα καί δέν άποδεικνύετε τί­ ποτα, καί δέν ύπάρχουν δυό άπό σάς πού νά μπορούν νά συμφω­ νήσουν πάνω σ’ όποιοδήποτε σημείο. Καθένας άπό σάς προσπα­ θεί μέσα άπό τήν Γδια του τή συνείδηση νά έξηγήσει τό σύμπαν καί τόν έαυτό του. Τό νά θέλεις νά έξηγήσεις τή συνείδηση διά τής συνείδησης είναι σά νά θέλετε νά σηκωθείτε άπό τή καρέκλα τραβώντας τόν έαυτό σας άπό τά κορδόνια μέ τά όποια δένετε τΙς μπόττες σας. —Δέν καταλαβαίνω, έπενέβη ό ’Επίσκοπος Μορχάουζ. Μού φαίνεται ότι δλα όσα έχουν σχέση μέ τό πνεύμα είναι μεταφυσι­ κά. Ή πιό άκριβής καί πειστική έπιστήμη, τά μαθηματικά, είναι κα­ θαρά μεταφυσικά. Καί ή πιό μικρή πνευματική διαδικασία πού κά­ 23

νει ό έπιστήμονας είναι κι αύτό μεταφυσική. Σ’ αύτό τό σημείο, ά­ σφαλώς θά συμφωνείτε μαζύ μου. — "Οπως τό λέτε κι έσεϊς ό Ιδιος δέν καταλαβαίνετε, άπάντησε ό Έρνεστ. Ό μεταφυσικός βγάζει συμπεράσματα παίρνοντας σάν άφετηρία τήν Ιδια του τήν ύποκειμενικότητα. Ό έπιστήμονας σκέπτεται έπαγωγικά γιατί βασίζεται πάνω στά δεδομένα πού τοϋ προσφέρει τό πείραμα. Ό μεταφυσικός έρμηνεύει τά γεγονό­ τα σύμφωνα μέ τή θεωρία του, ό έπιστήμονας προχωρεί έπαγωγικά άπό τά γεγονότα στή θεωρία. Ό μεταφυσικός έξηγεϊ τό σύμπαν ξεκινώντας άπό τόν έαυτό του, ό έπιστήμονας έξηγεϊ τόν έ­ αυτό του ξεκινώντας άπό τό σύμπαν. —Δόξα τώ θεώ δέν είμαστε έπιστήμονες μουρμούρισε ό Δρ Χάμμερφιλντ, μ’ ένα ύφος εύδαιμονίας. —Τότε τί είστε λοιπόν; —Φιλόσοφοι. —Νάτα μας, είπε ό Έρνεστ γελώντας. ’Αφήσατε τό πραγμα­ τικό καί στέρεο έδαφος καί πετάτε στόν άέρα μέ μιά λέξη πού παί­ ζει τό ρόλο πτητικής μηχανής. Πρός θεού, ξανακατεβεϊτε έδώ κά­ τω καί πέστε μου σάς παρακαλώ μέ τή σειρά σας τί έννοεϊτε άκριβώς μέ τή λέξη φιλοσοφία. —Ή φιλοσοφία είναι... (ό Δρ Χάμμερφιλντ κόμπιασε κι έβηξε γιά νά καθαρίσει τό λαιμό του) κάτι τι πού δέν μπορεϊ νά όριστεϊ καί νά γίνει κατανοητό παρά μόνο στά φιλοσοφικά πνεύματα, στίς φιλοσοφικές Ιδιοσυγκρασίες. Ό κοντόφθαλμος έπιστήμονας μέ τή μύτη κολλημένη στούς πειραματικούς του σωλήνες δέ θά μπορούσε νά καταλάβει τή φιλοσοφία. Ό Έρνεστ έμεινε άσυγκίνητος σ’ αύτή τήν έπίθεση. Είχε δ­ μως τή συνήθεια νά άνταποδίδει τό χτύπημα στόν άντίπαλο κι αύ­ τό έκανε άμέσως μ’ ένα ύφος καί μιά φωνή πού ξεχείλιζαν άπό κα­ λοκάγαθη άδερφικότητα. —Σ’ αύτή τήν περίπτωση θά καταλάβετε άσφαλώς τόν όρισμό τής φιλοσοφίας πού θά σάς προτείνω. Πρίν άρχίσω δμως σάς παρακαλώ ή νά σημειώσετε τά λάθη ή νά διατηρείστε μιά μεταφυ­ σική σιωπή. Ή φιλοσοφία είναι άπλούστατα ή πιό άχανής άπ’ δ­ λες τΙς έπιστήμες. ’Ακολουθεί τήν Ιδια μέθοδο πού μεταχειρίζε­ ται όποιαδήποτε είδική έπιστήμη καί δλες οί έπιστήμες. Κι άκριβώς μ’ αύτή τή μέθοδο, τήν έπαγωγική μέθοδο, ή φιλοσοφία συγ­ χωνεύει δλες τΙς είδικές έπιστήμες σέ μιά μόνη καί μεγάλη έπι­ στήμη. "Οπως λέγει ό Σπένσερ τά δεδομένα κάθε είδικής έπιστή24

μης είναι ένα μέρος τής συνολικής γνώσης. Ή φιλοσοφία ένοποιεΐ τΙς γνώσεις πού τής προσφέρουν οί έπιστήμες. Ή φιλοσο­ φία είναι ή έπιστήμη τών έπιστημών, θά έλεγα ή άρχόντισα τών έπιστημών, άν τό προτιμάτε. Πώς σάς φαίνεται ό όρισμός μου; — Πολύ άξιόπιστος, πολύ άξιόπιστος, μουρμούρισε άδέξια ό Δρ Χάμμερφιλντ. Άλλά 6 Έρνεστ ήταν άνελέητος. — Προσέχτε καλά, είπε. Ό όρισμός μου είναι μοιραίος γιά τή μεταφυσική. Έάν άπό τώρα δέν μπορεϊτε νά σημειώσετε καμιά ρωγμή στόν όρισμό μου, σέ λίγο θάχετε χάσει τό δικαίωμα νά χρησιμοποιήσετε μεταφυσικά έπιχειρήματα. θ ά είστε ύποχρεωμένος νά περάσετε τή ζωή σας ψάχνοντας γι αύτή τή ρωγμή καί νά μείνετε μεταφυσικά σιωπηλός μέχρι νά τή βρήτε. Ό Έρνεστ περίμενε. Ή σιωπή γινόταν βαρειά. Ό Δρ Χάμμερφιλντ ύπέφερε κι έννοιωθε μπερδεμένος. Τά τσεκουράτα χτυ­ πήματα τοϋ Έρνεστ τόν έφεραν σέ πλήρη άμηχανία. Δέν ήταν συνηθισμένος στήν άπλή καί στήν κατά μέτωπο μέθοδο τής άντιδικίας. Τό βλέμμα του Ικετευτικό έκανε τό γύρω τοϋ τραπεζιού, άλλά κανένας δέν άπαντοϋσε στή θέση του. Συνέλαβα τόν πατέ­ ρα νά καγχάζει πίσω άπό τή πετσέτα του. — 'Υπάρχει κι άλλος τρόπος ν’ άπορίψουμε τούς μεταφυσι­ κούς, συνέχισε ό Έρνεστ, δταν ό Δρ Χάμμερφιλντ είχε έντελώς έξουδετερωθεϊ, νά τούς κρίνουμε άπό τά έργα τους. ΤΙ έχουν κά­ νει γιά τήν άνθρωπότητα έξω άπό τό νά υφαίνουν τΙς άερώδεις φαντασίες τους καί νά παίρνουν γιά θεούς τούς Ιδιους τους τούς Ισκιους; Δέχομαι δτι έδωσαν μερικές χαρές στό άνθρώπινο γέ­ νος, άλλά ποιό καλό χειροπιαστό κάναν γι αύτό; φιλοσόφησαν —συγχωρέστε μου αύτόν τόν άδόκιμο δρο— πάνω στήν καρδιά σάν έπίκεντρο τών συγκινήσεων, ένώ δλο αύτό τό καιρό οί έπιστήμονες μελέτησαν τήν κυκλοφορία τού αίματος. Διεκύρηξαν μέ στόμφο ότι ή πείνα καί ή χολέρα είναι μάστιγες τοϋ θεού, ένώ οΐ έπιστήμονες χτίζαν άποθήκες γιά τά τρόφιμα καί κατασκεύαζαν άποχετευτικό δίκτυο μέσα στίς πόλεις. Κατασκευάζαν θεούς σύμ­ φωνα μέ τΙς δικές τους σκιές καί τΙς δικές τους έπιθυμίες ένώ οΐ έ­ πιστήμονες κατασκεύαζαν δρόμους καί γέφυρες. Περιέγραφαν τή γή σάν τό κέντρο τού σύμπαντος, ένώ οί έπιστήμονες άνακάλυπταν τήν ’Αμερική καί έξερευνούσαν τό διάστημα γιά ν’ άνακαλύψουν νέους άστερισμούς καί τούς νόμους πού τούς κυβερνούν. Μέ λίγα λόγια οί μεταφυσικοί δέν έκαναν τίποτα, άπολύτως τίπο­ 25

τα γιά τήν άνθρωπότητα. ’Αναγκάστηκαν νά ύποχωρήσουν βήμα πρδς βήμα μπροστά στίς κατακτήσεις τής έπιστήμης. Μόλις τά έπιστημονικά έξακριβωμένα γεγονότα άνέτρεπαν τΙς ύποκειμενικές τους έρμηνείες, φτιάχναν καινούργιες θεωρίες σέ πλατύτερη κλίμακα γιά νά μπορέσουν έτσι νά συμπεριλάβουν τήν έρμηνε(α τών τελευταίων έπιστημονικών δεδομένων. Καί δέν άμφιβάλω ότι αύτό θά συνεχίσουν νά κάνουν μέχρι τή συντέλεια τών αίώνων. Κύριοι, ό μεταφυσικός είναι ό μάγος τής φυλής μέ τά μαγικά βό­ τανα. ’Ανάμεσα σέ σάς καί στόν Έσκιμώο πού φαντάζεται ένα θεό πού τρώει λίπος καί φοράει γούνα δέν ύπάρχει άλλη διαφορά παρά μόνον μερικές χιλιάδες χρόνια έξακριβωμένων άπό τήν έπιστήμη γεγονότων. Αύτό είναι όλο. —Έν τούτοις ή σκέψη τού ’Αριστοτέλη κυριάρχησε στήν Εύρώπη έπΐ δώδεκα αίώνες άνήγγειλε μέ στόμφο ό Δρ Μπάλλινγκφορντ, καί ό ’Αριστοτέλης ήταν ένας μεταφυσικός. Ό Δρ Μπάλλινγκφορντ έκανε μέ τά μάτια τό γύρο τού τρα­ πεζιού καί είσέπραξε νοήματα καί χαμόγελα έπιδοκιμάσίας. —Τό παράδειγμά σας είναι πολύ άτυχές, άπάντησε ό Έρνεστ. Άναφέρεστε σέ μιά πολύ σκοτεινή περίοδο τής άνθρώπινης Ιστορίας, αύτή πού όνομάζουμε άκριβώς περίοδο τών Σκοτει­ νών ΑΙώνων. Μιά έποχή όπου ή έπιστήμη ήταν δέσμια τής μετα­ φυσικής, δπου ή φυσική είχε περιοριστεί στήν άναζήτηση τής Φι­ λοσοφικής Πέτρας, δπου ή Χημεία είχε άντικατασταθεΐ άπό τήν άλχημεία καί ή άστρονομία άπό τήν άστρολογία. Τί θλιβερή κυ­ ριαρχία άσκησε αύτή ή σκέψη τού ’Αριστοτέλη! Ό Δρ Μπάλλινγκφορντ φάνηκε ένοχλημένος, άλλά σέ λίγο τό πρόσωπό του φωτίστηκε καί είπε. — Άκόκα κι άν άποδεχτοϋμε αύτόν τό φοβερό πίνακα πού μόλις τώρα ζωγραφίσατε, θά πρέπει νά όμολογήσετε δτι ή μετα­ φυσική είχε τήν έσωτερική έκείνη δύναμη πού τής έπέτρεψε νά βγάλει τήν άνθρωπότητα άπό αύτή τή σκοτεινή περίοδο καί νά τήν όδηγήσει στούς φωτεινούς αίώνες πού άκολούθησαν. —Ή μεταφυσική δέν έχει καμιά σχέση μ’ αύτό, άπάντησε ό "Ερνεστ. —Πώς; φώναξε ό Δρ Χάμμερφιλντ δέν είναι ή σκέψη καί ή φι­ λοσοφική θεώρηση πού όδήγησαν στίς έξερευνήσεις; — Ά χ ! άγαπητέ κύριε, είπε ό Έρνεστ χαμογελώντας, νόμιζα δτι σάς είχα έξουδετερώσει. Δέ βρήκατε άκόμη καμιά ρωγμή στόν όρισμό μου γιά τή φιλοσοφία. Είστε έντελώς ξεκρέμαστος. 26

Άλλά αύτδς είναι ό τρόπος τών μεταφυσικών καί σάς συγχωρώ. "Οχι, έπαναλαμβάνω, ή μεταφυσική δέν έχει καμιά σχέση μ’ αύτήν τήν Ιστορία. Τό ψωμί καί τό βούτυρο, τό μετάξι καί τά κοσμή­ ματα, τά δολλάρια καί τά σέντς καί τό συμπτωματικό κλείσιμο τών έμπορικών όδών διά ξηράς πρός τήν Ινδία, νά τΐ προκάλεσε τά ταξε(δια τών έξερευνήσεων. Μέ τό πέσιμο τής Κωσταντινούπολης, στό 1453, οΐ Τούρκοι κλεΐσαν τό δρόμο στό καραβάνια γιά τήν ’Ινδία. 01 έμποροι τής Εύρώπης έπρεπε νά βρούν κάποιον άλ­ λον. Αύτή ύπήρξε ή πρωταρχική αΙτία αύτών τών έξερευνήσεων. Ό Κολόμβος έκανε τά θαλάσσια ταξείδια του γιά νά βρει ένα νέο δρόμο γιά τΙς Ινδίες. Τό λένε καθαρά δλα τά Ιστορικά βιβλία. Μέ τήν εύκαιρία αύτή έγιναν γνωστά νέα δεδομένα πάνω στή φύση, τό μέγεθος καί τό σχήμα τής γής καί τό σύστημα τού Πτολεμαίου άφηνε τΙς τελευταίες του άναλαμπές. Ό Δρ Χάμμερφιλντ γρύλισε. —Δέ συμφωνείτε μαζύ μου; ρώτησε ό "Ερνεστ. Τότε πέστε μου πού βρίσκεται τό λάθος μου. —Μπορώ μόνο νά έπιμείνω στήν άποψή μου, άπάντησε θυ­ μωμένα ό Δρ Χάμμερφιλντ. Είναι πολύ μεγάλη Ιστορία γιά νά τήν ξεκινήσουμε τώρα έδώ. —Δέν υπάρχει πολύ μεγάλη Ιστορία γιά τόν έπιστήμονα, ά­ πάντησε ό "Ερνεστ μέ γλυκύτητα. Γι αύτό ό έπιστήμονας φτάνει κάπου. Γι αύτό έφτασε στήν ’Αμερική. Δέν έχω σκοπό νά περιγράφω όλόκληρη τή βραδυά, άν καί μού είναι πολύ εύχάριστο νά ξαναφέρνω στή μνήμη μου κάθε στιγμή, κάθε λεπτομέρεια αύτών τών πρώτων ώρών, αύτής τής πρώτης συνάντησης, τής πρώτης γνωριμίας μου μέ τόν "Ερνεστ "Εβερχαρντ. Ή μάχη έγινε θυελώδης καί οΐ αίδεσιμώτατοι άναβαν καί κοκκίνιζαν τΙς στιγμές κυρίως πού ό 'Ερνεστ τούς άποκαλοϋσε ρομαντικούς φιλόσοφους, όθόνες μαγικής λατέρνας καί άλλα πα­ ρόμοια. Καί κάθε φορά τούς σταματούσε καί τούς έπανέφερε στά γεγονότα. «Τό γεγονός, κύριοι τό άναντίρρητο γεγονός» φώναζε θριαμβευτικά κάθε φορά πού κατάφερνε σ’ έναν άπ’ αύτούς ένα άποφασιστικό χτύπημα. Σηκώνονταν οΐ τρίχες του στή λέξη γεγο­ νότα. Τούς έβαζε τρικλοποδιές μέ τά γεγονότα, τούς έστηνε ένέδρες μέ τά γεγονότα, τούς πλευροκοπούσε μέ τά γεγονότα. —Φαίνεται ότι έχετε άφοσιωθεί στή λατρεία τού γεγονότος, είπε σαρκαστικά ό Δρ Χάμμερφιλντ. 27

—Δέν ύπάρχει άλλος θεάς έκτός άπδ τά Γεγονδς καί δ κύ­ ριος Έβερχαρντ είναι δ προφήτης, αύτοϋ, παράφρασε δ Δρ Μπάλλινγκφορντ. Ό Έρνεστ χαμογέλασε μέ συγκατάβαση. — Είμαι σάν τδν άνθρωπο άπδ τδ Τέξας, είπε. Καί καθώς τδν πίεζαν νά τούς έξηγήσει τί έννοούσε, πρόσθεσε. —Βλέπετε δ άνθρωπος άπδ τδ Μισούρι λέει πάντα «πρέπει νά μού τδ δείξεις» άλλά δ άνθρωπος άπδ τδ Τέξας λέει «πρέπει νά μού τδ βάλεις στδ χέρι». Άπ’ αύτδ φαίνεται δτι δέν είναι μεταφυ­ σικός. Σέ κάποια άλλη στιγμή δπου 6 Έρνεστ μόλις είχε πει δτι οΐ μεταφυσικοί φιλόσοφοι δέ θά μπορούσαν ποτέ ν’ άντέξουν τό τέστ τής άλήθειας, ό Δρ Χάμμερφιλντ ρώτησε ξαφνικά. — Ποιά είναι ή άπόδειξη τής άλήθειας νεαρέ, έχετε τήν καλο­ σύνη νά μάς έξηγήσετε αύτό πού τόσο πολύ άπασχόλησε κεφά­ λια πολύ σοφώτερα άπό τό δικό σας; — Άσφαλώς, άπάντησε ό Έρνεστ, μ’ αύτή τήν άπόλυτη βε­ βαιότητα πού τούς έρέθιζε. 01 σοφές κεφαλές έχουν περιπλέξει άξιοθρήνητα τό ζήτημα τής άλήθειας γιατί τήν κυνηγούν έκεϊ ψη­ λά στά σύννεφα. Ά ν είχαν παραμείνει πάνω στή σταθερή γή θά τήν είχαν βρει άρκετά εύκολα, θά μπορούσαν μάλιστα νά πειρα­ ματιστούν πάνω στήν άλήθεια μέ τήν κάθε πρακτική ένέργεια καί σκέψη πού άφορά τή ζωή τους. —Τό πείραμα, τό πείραμα, έπανέλαβε άνυπόμονα ό Δρ Χάμμερφιλντ. Δέ μάς ένδιαφέρει τό προοίμιον. Δώστε μας αύτό πού τόσο καιρό άναζητούμε, δώστε μας τό πείραμα γιά τήν άπόδειξη τής άλήθειας καί θά γίνουμε θεοί. 'Υπήρχε σ’ αύτά τά λόγια καί στόν τρόπο πού είπώθηκαν μιά άγένεια κι ένας σαρκαστικός σκεπτικισμός πού άπολάμβαναν κρυφά οί πιό πολλοί καλεσμένοι άν καί ό Επίσκοπος Μορχάουζ φάνηκε ένοχλημένος. — Ό Δρ Τζόρνταν·91 τό έχει ξεκαθαρίσει, άπάντησε ό Έρνεστ. Καί νά ό τρόπος του νά έλέγχει τήν άλήθεια: «Λειτουργεί; θ ά έμπιστευόσαστε τή ζωή σας σ’ αύτή;». — Πίφ! γρύλισε ό Δρ Χάμμερφιλντ. "Εχετε άφήσει έξω άπό 9. Ένας σπουδαίος δάσκαλος στά τέλη τοϋ 19ου αιώνα καί στίς άρχές τοϋ 20ου τής Χριστιανικής έποχής. Ή ταν Πρόεδρος τού Πανεπιστημίου τού Στάνφορτν πού είχε γίνει άπό δωρεά τής έποχής έκεΐνης.

28

τούς ύπολογισμούς σας τόν έπίσκοπο Μπέρκλεϋ1101. Κανείς δέν τοϋ έχει δώσει άπάντηση μέχρι τώρα. —Μάλιστα, αύτός είναι ό εύγενέστερος μεταφυσικός όλης τής παρέας, είπε γελώντας ό "Ερνεστ, άλλά δέν μπορεϊ νά σάς βοηθήσει σέ τίποτα. Ή μεταφυσική του δέ λειτούργησε όπως τό άπέδειξε ή Ιδια ή ζωή τοϋ Μπέρκλεϋ. Ό Δρ Χάμμερφιλντ έγινε έντελώς έξω φρενών. Θά έλεγε κα­ νείς ότι είχε συλλάβει τόν "Ερνεστ νά κλέβει ή νά ψεύδεται. —Νεαρέ, βροντοφώναξε, αύτή ή δήλωση ταιριάζει μ’ αύτά πού ξεστομίσατε άπόψε, είναι άβάσιμη καί άνάξια λόγου ή ύπόθεση πού κάνετε. —Μέ κατατροπώσατε, μουρμούρισε ό "Ερνεστ μέ συντριβή. Μόνο δέν ξέρω πώς τά καταφέρατε. Πρέπει νά μού τό κάνετε λια­ νά Δόκτωρ. —Βεβαίως, βεβαίως, ψέλλισε ό Δρ Χάμμεφιλντ. Πώς τό ξέρετε; Δέν μπορεϊτε νά λέτε ότι ό έπίσκοπος Μπέρκλεϋ άπέδειξε ότι ή μεταφυσική του δέ λειτούργησε. Δέν έχετε άποδείξεις, νεαρέ. Πάντοτε λειτούργησε. — Ή καλλίτερη άπόδειξη ότι ή μεταφυσική τοϋ Μπέρκλεύ δέ λειτούργησε —ό "Ερνεστ πήρε ήρεμα άνάσα γιά μιά στιγμή— εί­ ναι γιατί ό Ιδιος ό Μπέρκλεϋ είχε τήν άθεράπευτη συνήθεια νά περνάει άπό τΙς πόρτες κι όχι μέσα άπό τούς τοίχους. Γιατί έμπιστευόταν τή ζωή του στίς στέρεες τροφές, τό ψωμί, τό βούτυρο καί τό ψητό. Γιατί ξυριζόταν μ’ ένα ξυράφι πού έκοβε καλά όταν τό περνούσε πάνω στά γένεια του. —Μά αύτά είναι πράγματα τής καθημερινής ζωής, φώναξε ό Δρ Χάμμερφιλντ. Ή μεταφυσική άνήκει στό πνεύμα. —Καί λειτουργεί, έννοώ μέσα στό πνεύμα; ρώτησε ήρεμα ό Έρνεστ. Ό άλλος έκανε ένα νεύμα έπιδοκιμασίας. —Κι ένα πλήθος άγγέλων μπορούν νά χορεύουν στή μύτη μιάς καρφίτσας, μέσα στό πνεύμα, συνέχισε ό Έρνεστ, μέ ύφος σκεφτικό. “Ενας θεός πού τρώει λίπος καί φοράει προβιά μπορεϊ νά ϋπάρχει καί νά λειτουργεί, μέσα στό πνεύμα φυσικά, έπειδή δέν ύπάρχουν άποδείξεις περί τού άντιθέτου, κι αύτές μέσα στό πνεύμα. 'Υποθέτω Δόκτωρ ότι ζείτε μέσα στό πνεθμα. 10. Μονιστής Ιδεαλιστής πού γιά πολύ καιρό ίβαλε a t άμηχαν(α τούς φιλόσοφους τής έποχής έκεΐνης. Άρνιόταν τήν ύπαρξη τής Ολης άλλά τά έπιδέξια έπιχειρήματά του καταρίφτηκαν τελικά δταν τά νέα έμπειρικά δεδομένα τής έπιστήμης έγιναν γενικά άποδεκτά στή φιλοσοφία.

29

—Τ6 πνεύμα μου είναι τό βασίλειό μου, ήταν ή άπάντηση. —Αύτός είναι ένας άλλος τρόπος γιά νά όμολογήσετε ότι ζεϊτε στά σύννεφα. Άλλά έπανέρχεστε στή γή, είμαι βέβαιος τήν ώρα τού φαγητού καί όταν γίνεται ένας σεισμός. Γιά πέστε μου Δόκτωρ, μήπως δέν πρόκειται νά άντιληφθεϊτε τό σεισμό έπειδή τό άσαρκο σώμα σας δέν μπορεϊ νά χτυπηθεί άπό ένα άϋλο κερα­ μίδι; ’Εκείνη τή στιγμή κι έντελώς άσυνείδητα ό Δρ Χάμμερφιλντ έβαλε τό χέρι στό κεφάλι του δπου μιά ούλή σκεπαζόταν άπό τά μαλλιά του. Ό "Ερνεστ είχε πέσει κατά τύχη πάνω σ’ ένα κατάλ­ ληλο γιά τήν περίσταση παράδειγμα. Κατά τή διάρκεια τού Μεγά­ λου Σεισμού*111ό Δρ Χάμμερφιλντ είχε κινδυνέψει νά σκοτωθεί ά­ πό μιά καμινάδα. "Ολοι ξέσπασαν σέ γέλια. —Λοιπόν, είπε ό Έρνεστ, δταν ή Ιλαρότητα κόπασε, περιμέ­ νω τΙς άποδείξεις σας περί τού άντιθέτου. Καί μέσα στή γενική σιωπή ρώτησε πάλι «λοιπόν;» καί πρόσθεσε «καλούτσικο τό έπιχείρημά σας άλλά δέ φτάνει». Ό Δρ Χάμμεψιλντ βγήκε πρόσκαιρα έκτός μάχης, άλλά αύτή συνεχίστηκε πρός άλλες κατευθύνσεις. Ό Έρνεστ προκαλοϋσε συστηματικά τούς αίδεσιμώτατους καί τούς κατάφερνε τό ένα πλήγμα μετά τό άλλο. Ό ταν Ισχυρίζονταν ότι γνώριζαν τήν έργατική τάξη τούς έλεγε βασικές άλήθειες γι αύτή τήν τάξη πού άγνοούσαν καί τούς προκαλοϋσε νά τόν διαψεύσουν. Τούς έδινε γεγονότα καί μόνο γεγονότα, έλεγχε τΙς έξάρσεις τους πρός τό φεγγάρι καί τούς έφερνε πίσω στή στέρεη γή καί στά γεγονότα. Πόσο καλά θυμάμαι αύτή τή σκηνή! Νομίζω πώς καί τώρα τόν άκούω, μ’ αύτή τή φωνή του σάν πολεμική σάλπιγκα, νά τούς μαστιγώνει μέ τά γεγονότα, κάθε γεγονός κι ένα ράπισμα πού σού έρχεται άπανωτά καί τό ένα πονάει περισσότερο άπό τό άλ­ λο. ΤΗταν άνελέητος, ούτε ζητούσε, ούτε έδινε χάρη(12)σέ κανένα. Δέ θά ξεχάσω ποτέ τό τελευταίο χτύπημα πού τούς κατάψερε. — ’Αναγνωρίσατε έπανειλημένα άπόψε, μέ τΙς αύθόρμητες όμολογίες σας ή μέ τήν άγνοιά σας δτι δέ γνωρίζετε τήν έργατική τάξη. ’Αλλά κανείς δέ σάς κατακρίνει γι αύτό. Πώς θά μπορούσα­ 11. Ό μεγάλος σεισμός τού 1906 πού κατάστρεψε τό Σάν Φραντσίσκο. 12. Αύτή ή εΙκόνα βασίζεται στά 6θιμα τής έποχής έκεΐνης. "Οταν άνάμεσα στους άνδρες πού πάλευαν μέχρι θανάτου κατά τόν τρόπο τών ά­ γριων ζώων, ό 6νας έριχνε κάτω τά δπλα νικημένος, ήταν στήν κρίση τοϋ νικητή άν θά τόν θανάτωνε ή θά τού χάριζε τή ζωή.

30

τε νά ξέρετε ότιδήποτε γιά τήν έργατική τάξη; Δέ ζεϊτε στά Ιδιο μέρος μέ τήν έργατική τάξη. Έσεΐς βόσκετε μαζί μέ τήν καπιταλι­ στική τάξη σ’ άλλα χωράφια. Καί γιατί όχι; Ή καπιταλιστική τάξη σάς πληρώνει, σάς τρέφει, σάς ρίχνει στήν πλάτη αύτά τά ροϋχα πού φοράτε έδώ άπόψε. Σέ άντάλαγμα διδάσκετε στά άφεντικά σας αύτά τά άχυρα τής μεταφυσικής πού τούς είναι Ιδιαίτερα εύπρόσδεκτα καί είναι εύπρόσδεκτα γιατί δέν άπειλοϋν τήν έδραιωμένη κοινωνική τάξη πραγμάτων. Αύτές οί φράσεις προκάλεσαν άναταραχή καί διαμαρτυρίες άπό τή μεριά τών καλεσμένων. — ΤΩ! δέ βάζω σέ δοκιμασία τήν είλικρίνειά σας, συνέχισε ό "Ερνεστ, είστε ειλικρινείς. Διδάσκετε αύτό πού πιστεύετε. ’Εδώ βρίσκεται τό πόση δύναμη άντλεί άπό σάς ή καπιταλιστική τάξη καί τό πόσο άξίζετε γι αύτήν. Ά ν δμως άλλάζατε τΙς πεποιθήσεις σας μέ κάτι πού θά άπειλοϋσε τή σημερινή τάξη πραγμάτων, ή δι­ δασκαλία σας θά ήταν άπαράδεκτη γιά τά άφεντικά σας καί θά σάς πέταγαν έξω. Άλλωστε κάθε τόσο ξαποστέλνουν καί κά­ ποιον άπό σάς