Δεσμός-συναίσθημα-και-διαπροσωπικές-σχέσεις

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΦΕΤΣΙΟΣ είναι πτυχιούχος του Τμήματος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Διδάκτορας του Τμήματος Ψυχο­ λογίας του Πανεπιστημίου Lancaster Αγγλίας. Εργάστηκε για πολλά χρόνια ως ερευνητής (Research Associate) του Κέντρου για τη μελέ­ τη της Οικογένειας του Πανεπιστημίου Cambridge Αγγλίας και ως διδάσκων (Affiliate Lecturer) Κοινωνικής Ψυχολογίας στη Σχολή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Cambridge. Υπήρξε Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας και ιδρυτικό μέλος του Τμήματος Ψυχολογίας του Anglia University στο Cambridge. Είναι Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπι­ στημίου Κρήτης και Honorary Research Fellow του Anglia UniversityCambridge. Η ερευνητική του δουλειά εστιάζεται στη μελέτη των ατομικών διαφοροον στην οργάνωση του δεσμού στους ενηλίκους, την επικοι­ νωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις και το συναίσθημα, όπως και σε εφαρμοσμένες περιοχές της Κοινωνικής Ψυχολογίας, Έχει δημο­ σιεύσει πολλές επιστημονικές μελέτες σε διεθνή περιοδικά και διε­ θνή συνέδρια για τις Διαπροσιοπικές Σχέσεις και το Συναίσθημα. Είναι μέλος της Διεθνούς Εταιρείας για τη Μελέτη των Διαπροσω­ πικών Σχέσεων (International Association for Relationships Research) και της Διεθνούς Εταιρείας για τη Μελέτη του Συναισθήματος (international Society for Research on Emotion) και υπήρξε υπότρο­ φος της British Academy και Royal Society της Μεγάλης Βρετανίας. Ερευνητικές του προτάσεις έχουν επιχορηγηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση, Nuffield Foundation κ.ά. (βλ. http://www.soc.uoc.gr/psycho/ kafetsios).

Ο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΦΕΤΣΙΟΣ

ΔΕΣΜΟΣ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Ύ V 7Τ ΟΟ θ Ύ] Ύ CO

Γιώ ρ γ ο ς Δ

αρδανοι

ΑΘΗΝΑ

2 00 5

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ TOY Prof. MARIO MIKULINCER ...................

13

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Άτομο, Διαπροσωπικές Σχέσεις και Κοινωνία ................................

21

Γ ια τη σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων ............................................ Το επιστημονικό πεδίο των διαπροσωπικών σχέσεων ................................. Δεσμός, συναίσθημα και διαπροσωπικές σ χέσεις........................................ Για τη μονογρ α φ ία ..........................................................................................

24 27 31 34

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ \ Β α σ ικ ές Έ ν ν ο ιε ς κ α ι Ε υ ρ ή μ α τα τη ς Θ εω ρ ία ς Δ εσμ ού

....................

37

Ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη: Βιογραφικά στοιχεία για τον John Μ. Bowlby .............................................................................................. Η κανονιστική πλευρά του συστήματος δεσμού ........................................ Το σύστημα συμπεριφορών δεσμού .......................................................... Η εξελικτική εξήγηση ................................................................................. Το σύστημα δεσμού και η σχέση του με άλλα συστήματα συμπεριφοράς .. Η ευαίσθητη περίοδος τον πρώτον ενάμιση χρόνον ............................... Η θεωρία δεσμού και η ψυχανάλυση ............................................................ Η σημασία της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης ........................................ Τι συνιστά μια διαπροσωπική σχέση; ........................................................ Ατομικές διαφορές στο δεσμό ....................................................................... Η υπόθεση της μητρικής ευαισθησίας στην αντίληψη ................................. Τα Ενεργά Μοντέλα Δεσμού ......................... ................................................ Η επίδραση του δεσμού στις μετέπειτα σχέσεις .......................................... Συναίσθημα και ψυχοβιολογία του δεσμού ........... ..................................... Η οντογένεση του συναισθήματος στο πλαίσιο της διαπροσωπικής α λληλεπίδρα σης........................................................................................ Π ερίληψ η..........................................................................................................

66 70

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ ύ π ο ι Δ εσμού κ α ι Δ ια π ρ ο σ ω π ικ ές Σ χέσεις στους Ε ν η λ ίκ ο υ ς .........

73

Η απαρχή της μελέτης για τους τύπους δεσμού ενηλίκων ......................... Οι βασικές διαστάσεις της αγάπης και της ερωτικηζ έλζηζ ...................

76 82

39 42 43 44 46 47 49 52 52 54 57 60 63 65

Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Τα ευρήματα για τη σχέση των τύπων δεσμού με τους τύπους και τις διαστάσεις της ερωτικής έλξης .......................................................... Επισκόπηση της πρώτης φάσης έρευνας για τους τύπους δεσμού ενηλίκων Τύποι δεσμού και διαπροσωπικές σχέσεις στους ενηλίκους ..................... Η επίδραση των τύπων δεσμού στο βαθμό ικανοποίησης από τις σχέσεις Τύποι δεσμού και ζήλια ............................................................................. Τύποι δεσμού και βία στο ζεύγος ............................................................. Ψυχολογικές διαδικασίες που εξηγούν την επίδραση των τύπων δεσμού στις διαπροσωπικές σχέσεις ....................................................................... Παροχή φροντίδας και στήριξης ............................................................... Π ερίληψ η.......................................................................................................... ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Μ έτρηση τω ν Τ ύ π ω ν Δ εσμού

....................................................... ..

Επισκόπηση των μεθόδων αυτοαναφοράς για τη μέτρηση των τύπων δεσμού .............................................................................................................. Το Ερωτηματολόγιο Σχέσεων ....................................................................... Περιορισμοί των κλιμάκων αντοαναφοράς τριών ή τεσσάρων σημείων .. Κλίμακες πολλαπλών σημείων ..................... , .............................................. Η Κλίμακα Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις ............................... Η Αναθεωρημένη Κλίμακα Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις . . . Η σχέση της Αναθεωρημένης Κλίμακας Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις με άλλα εργαλεία μέτρησης του δεσμού στους ενηλίκους . . . . Σχέση της Αναθεωρημένης Κλίμακας Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις με την προσωπικότητα ............................................................... Τύποι δεσμού: Κατηγορίες ή διαστάσεις;...................................................... Μέθοδοι αυτοπεριγραφής με συνέντευξη .................................................... Η Συνέντευξη Δεσμού προς τους Συνομηλίκους ..................................... Η Συνέντευξη Δεσμού Ε νηλίκω ν............................................................... Στοιχεία για την εγκυρότητα και αξιοπιστία της Συνέντευξης Δεσμού Ε νηλίκω ν.................................................................................r ................. Σύγκριση μεθόδων ερωτηματολογίου και συνέντευξης ............................. Π ερίληψ η.....................................................................................................

85 87 88 91 96 99 102 103 107

109 111 113 116 117 117 119 120 121 121 124 126 127 130 131 134

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ^

Ενεργά Μοντέλα Δεσμού: Γνωστικές και Συναισθηματικές Δομές και Λειτουργίες ...................................................................... 135 Εξηγώντας την ενεργό διάσταση των ΕΜΔ .............................................. Η κοινωνική-γνωστική προσέγγιση για τα ΕΜΔ .................................... Αξιολόγηση του γνωστικού μοντέλου για τη δομή των Ε Μ Δ .....................

137 138 147

Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Η γνωστική προσέγγιση των ΕΜΔ στο πλαίσιο κεντρικών θεωρήσεων για το συναίσθημα ...................................................................................... Τύποι δεσμού και συναίσθημα: Μηχανισμοί ρύθμισης του συναισθήματος Η γνωστικο-συναισθηματική προσέγγιση της P. Crittenden ....................... Ο συνδυασμός γνωστικών και συναισθηματικών διαδικασιών σχετικών με το δεσμό .................................................................................................. Η επίδραση της συγκίνησης στα ΕΜΔ .......................................................... Δεσμός και θετικό συναίσθημα: Γνωστικές επιπτώσεις της θετικής συγκινησιακής κατάστασης ....................................................................... Τύποι δεσμού, ρύθμιση του συναισθήματος και αλλαγή των ΕΜΔ ............ Π ερίλη ψ η ......................................................................................................· ·

151 154 157 159 161 162 165 166

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ__* Τ^υποΓΔ^αμόύ, Σ υ ν α ίσ θ η μ α κ α ι Ε π ικ ο ιν ω ν ία σ τα Ζ εύ γη ............... 167 Για τη μη λεκτική επικοινωνία ....................................................................... Διάκριση ανάμεσα σε κοινωνικά και βασικά συναισθήματα ..................... Τύποι δεσμού και συναισθηματικές ικανότητες σε όλο το φάσμα της ζωής Τύποι δεσμού και συναισθηματική νο η μ ο σ ύ νη ........................................ Τύποι δεσμού, συναισθηματική νοημοσύνη και ικανοποίηση σε μακροχρόνιες σχέσεις ............................................................................... Επικόινωνία-σύγκρουση στις σ χ έ σ ε ις ........................................................ Τύποι δεσμού και συναισθηματική επικοινωνία στα ζεύγη ....................... Δεσμός και αποκωδικοποίηση του συναισθήματος ................................. Η Μέθοδος Αξιολόγησης της Συναισθηματικής Επικοινωνίας (ΜΑΣΕ) Η Μελέτη ...................................................................................................... Τύποι δεσμού και έκφραση του συνα ισθ ήμα τος...................................... Συναισθηματικές και γνωστικές πλευρές των τύπων δεσμού και της επικοινωνίας συναισθημάτω ν............................................................ Φύλο και επικοινωνία του συναισθήματος .............................................. Π ερίληψ η..........................................................................................................

170 171 173 177 179 182 184 185 187 189 190 193 194 195

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ ύ π ο ι Δ εσμού, Σ υνα ίσ θ η μ α κ α ι Ψ υ χικ ή Υ γ ε ί α ................................... 197 Τύποι δεσμού και κατάθλιψη ....................................................................... Τύποι δεσμού και διαταραχές άγχους .......................................................... Τύποι δεσμού, κοινωνική στήριξη και ψυχική υγεία .................................. Έρευνες για τον τύπο δεσμού, την κοινωνική στήριξη και την ψυχική υγεία στην Ελλάδα ....................................................................................... Τύποι δεσμού και ψυχική υγεία στην καθημερινή αλληλεπίδραση: Ο ρόλος των συναισθημάτίον στο διαπροσωπικό πλαίσιο ..................... Το συναίσθημα ωςμεσολαβονσα titταβλητή ............................................

199 201 204 207 209 209

Π Ε ΡΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Δείγμα και ερευνητική διαδικασία............................................................. Έλεγχος των συναισθημάτων και ψυχική υγεία .......................................... Έκφραση, μια βασική συναισθηματική δομή .............................................. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο έλεγχος των συναισθημάτων προκαλεί ψυχικά προβλήματα; ................................................................................................ Είναι πάντα η έκφραση των συναισθημάτων επιθυμητή; ........................... Π ερίληψ η............................................ ............................................................. ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε φ α ρ μ ο γ ές της Θ εω ρ ία ς Δ εσμού

210 214 215 216 219 220

............................................................221

Γενικές κατευθύνσεις για εφαρμογή ............................................................. Θεραπεία με έμφαση στο συναίσθημα .......................................................... Η Βραχεία-δυναμική Ψυχοθεραπεία Αποφυγής/Φόβου Συγκίνησης και οι τύποι δεσμού .................................................................................... Περιγραφή της προσέγγισης ..................................................................... Εφαρμογές σε εκπαιδευτικά πλαίσια ............................................................ Π ερίληψ η..........................................................................................................

224 226

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ............................................................................................................

233

INDEX Κυριότερων Όρων .................................................................................

235

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ .................................................................................................. 3.1 Η κλίμακα μέτρησης τοον τριών τύπων δεσμού στους ενηλίκους ........ 3.2 Το Ερωτηματολόγιο Σχέσεων ................................................................. 3.3 Η Κλίμακα Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις ............................. 3.4 Η Αναθεωρημένη Κλίμακα Βιωμάτων στις Διαπροσωπικές Σχέσεις 3.5 Παραδείγματα από τα ερωτήματα της Συνέντευξης Δεσμού Ενηλίκων 3.6 Σύγκριση Μεθόδων μέτρησης δεσμού στα βρέφη και τους ενηλίκους 5.1 Το κλασικό μοντέλο επικοινωνίας (Shannon & Weaver, 1949) . . . , . 5.2 Συναισθηματική Νοημοσύνη: Ικανότητα ή χαρακτηριστικό της προσωπικότητας; ....................................................................... . 5.3 Αποσπάσματα από την κλασική μέθοδο των Ekman & Friesen (1975) για την αναγνώριση των βασικών συναισθημάτων ............................... 5.4 Τμήμα από το Τεστ Συναισθηματικής Νοημοσύνης MSCEIT (Mayer, Salovey, Caruso Emotional Intelligence Test 2002) ................... 5.5 Η Μέθοδος Αξιολόγησης της Συναισθηματική; Επικοινωνίας στο Ζεύγος (ΜΑΣΕ Couples Emotion Communication Test) ............... 7.1 Διευθύνσεις στο διαδίκτυο για το δεσμό και τις όιαποοσ· -αικές σχέσεις

237 239 240 241 243 245 246 247

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ....................................................................................................

259

228 229 230 232

248 251 252 255 258

Εισαγωγικό Σημείωμα toy

Prof. M

a r io

M

ik u l in c e r

ε αυτό το σπουδαίο έργο, ο Δρ. Κωνσταντίνος Καφέτσιος επιθερεί και συνθέτει δημιουργικά τη θεοορία και έρευνα για το Δεσμό, ενώ τονίζει τη σχέση αυτού του θεωρητικού πλαισίου για την κατανόη­ ση της έναρξης και διατήρησης στενών σχέσεων στους ενηλίκους· τη συγκίνηση, την υποκειμενική εμπειρία και τη ρύθμιση του συναισθήμα­ τος- επίσης τις ατομικές διαφορές στην ποιότητα των σχέσεων, τη διαπρο­ σωπική λειτουργία, το πώς αναπαριστάται ο εαυτός, οι άλλοι και ο κοι­ νωνικός κόσμος, την ψυχική υγεία, και τις συναισθηματικές λειτουργίες. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η θεωρία του Bowlby (1969/1982* 1973* 1980) έχει αποτελέσει ένα σημαντικό πλαίσιο για την κατανόηση των ψυχο­ λογικών λειτουργιών στους ενηλίκους. Η θεωρία και η έρευνα έχουν εστια­ στεί κυρίως στους τύπους έναρξης σχέσεων με σημαίνοντα πρόσωπα (αυτό που έχει ονομαστεί «τύπος δεσμού»), όπ(ος και στις πεποιθήσεις για τον εαυτό και τον κόσμο («τα ενεργά μοντέλα δεσμού»). Αρχικά, οι προσπά­ θειες των ερευνητών κατευθύνθηκαν στην εξακρίβωση των εκδηλώσεων των τύπο>ν δεσμού στη διαπροσωπική συμπεριφορά, όπως και στην ποιό­ τητα των στενών σχέσεων. Με την πρόοδο της θεωρίας και της έρευνας, με­ γαλύτερη προσπάθεια καταβλήθηκε στην εξακρίβωση του πώς εκδηλώνε­ ται ο τύπος δεσμού σε σχέση με διαδικασίες ρύθμισης του συναισθήματος. Ο παρών τόμος καλύπτει όλες αυτές τις θεματικές και παρέχει μια συστη­ ματική, συνθετική παρουσίαση τη: Οεο)ρίας έτσι όπως εξελίσσεται, των σχετικών εργαλείων μέτρησης, ερευνητικών μεθόδων και δεδομένων.

Σ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α M A RIO M IKULINCER

Στο χώρο της προσωπικότητας και της κοινωνικής ψυχολογίας, η θεω­ ρία δεσμού έχει αποδειχτεί ένας δημιουργικός τόπος συνάντησης ερευνη­ τών με ενδιαφέροντα για τις διαπροσωπικές σχέσεις, τη ρύθμιση του συ­ ναισθήματος, την ανάπτυξη της προσωπικότητας, και την εξέλιξη βασικών ανθρο)πινων αναγκών που βρίσκουν έκφραση στη διαπροσωπική αλληλε­ πίδραση και τα σχεσιακά πλαίσια. Από την αρχή της ανάπτυξής της, η θεωρία δεσμού χαρακτηρίζεται από διεπιστημονικότητα, λειτουργεί πέρα από διαχ(ι)ρισμούς, και δανειζόμενη έννοιες από την ηθολογία, την εξελι­ κτική βιολογία, τη γνωστική και αναπτυξιακή ψυχολογία και την ψυχανά­ λυση. Η θεωρία αναπτύχθηκε από τον John Bowlby, Βρετανό ψυχαναλυ­ τή, και την Mary Ainsworth, συνεργάτιδά του από τη Βόρεια Αμερική. Τόσο ο Bowlby όσο και η Ainsworth είχαν ασυνήθιστα μεγάλο ταλέντο στην αναλυτική σκέψη και στην ξεκάθαρη γραφή. Ο Bowlby ήταν γνωστός για το ευρύ και ανοιχτό του πνεύμα, και η Ainsworth για την παρατηρητικότη­ τα της και τη μεθοδολογική δημιουργικότητα. Μαζί, έθεσαν τα θεμέλια για τη θειορία «δεσμού», ή του συναισθηματικού δεσίματος, που έχει ελεγχθεί και εξελιχθεί μέσα από χιλιάδες επιστημονικές εργασίες τα τελευταία 3Θ χρόνια. Στην κλασική τριλογία Attachment and Loss -ένα από τα βιβλία με τις περισσότερες αναφορές στη βιβλιογραφία της μοντέρνας ψυχολογίας- ο Bowlby (1969/1982* 1973* 1980) έθεσε και απάντησε ερωτήσεις όπως: Γιατί ο συναισθηματικός δεσμός με τους φροντιστές στην παιδική ηλικία (συνή­ θως τον έναν ή και τους δύο βιολογικούς γονείς, αλλά και τους παππού­ δες, τα μεγαλύτερα αδέλφια και άλλους φροντιστές) έχουν μια τέτοια επί­ δραση στη βρεφική ηλικία και τη μετέπειτα ανάπτυξη του ατόμου; Μέσα από την εξέταση ενός μεγάλου αριθμού πρωτογενών πηγών από την κλι­ νική ι[>υχανάλυση ως τη συγκριτική ψυχολογία, ο Bowlby έβγαλε το συ­ μπέρασμα ότι η βασική αίσθηση ενός ατόμου για ασφάλεια, αυτοεκτίμηση, αξία και ευεξία προέρχεται από την ποιότητα της σχέσης με τους ψροντιστές στα πρώτα στάδια της ζωής. Επιπλέον, όταν ένα παιδί έχει γονείς στους οποίους δεν μπορεί να στηρίζεται ή με τους οποίους δεν δύναται να συνάψει μια ασφαλή σχέση, η ανάπτυξη της προσωπικότητας αλλοιώνε­ ται με τρόπους που μπορούν τελικά να οδηγήσουν σε συναισθηματικές διαταραχές άγχους και κατάθλιψης, όσο και πιο σημαντικές διαταραχές προσωπικότητας. Στην εξήγηση των κινήτρων που οδηγούν σε αυτές τις σχεσιακές συ­ μπεριφορές, ο Bowlby (1969/1982) δανείστηκε από την ηθολογία την έν­ νοια του συμπεριφορικού συστήματος, ένα νευροψυχολογικό μηχανισμό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους που οδηγεί το παιδί να επιδιώκει

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α M A RIO M IKULINCER

στενή χωρικά επαφή με σημαντικά άλλα πρόσωπα (μορφές δεσμού) όταν έχει ανάγκη. Προσέγγισε το σύστημα δεσμού ως προσανατολισμένου προς την επίτευξη πραγματικής ή αντιληπτέας ασφάλειας και ως αυτόματα ενεργοποιούμενου όταν η πιθανότητα απειλής αυξάνεται. Κάτω από αυ­ τές τις συνθήκες, το άτομο τείνει αυτόματα να προσανατολίζεται προς τη λήψη ή παροχή φροντίδας και προστασίας προς, και από, τις μορφές δε­ σμού ή προς, και από, εσοπερικευμένες αναπαραστάσεις αυτών, και να διατηρεί πραγματική ή συμβολική προσέγγιση αυτών των μορφών, έως ότου επιτευχθεί η κατάσταση ασφάλειας και προστασίας. Αφού λειτουρ­ γήσει επανειλημμένα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, συνήθως οικογε­ νειακό, που περιλαμβάνει την αντίδραση των γονέων σε αυτές τις επικλή­ σεις για προσέγγιση και ασφάλεια, το παιδί αναπτύσσει «ενεργά μοντέλα» για τον εαυτό, τους φίλους και τις σχέσεις, και το περιβάλλον, γεγονός που αλλάζει τις λειτουργικές παραμέτρους του συστήματος συμπεριφο­ ρών δεσμού και προσδίδει προσδοκίες για πιθανές προσβάσεις, αλλά και περιορισμούς στην επίτευξη της ασφάλειας, και για τα συγκινησιακά απο­ τελέσματα τέτοιων συμπεριφορών. Ο Bowlby (1969/1982) απέρριψε κλασικά ψυχαναλυτικά και συμπεριφορικά πλαίσια εξήγησης που περιέγραφαν το κοινωνικό δέσιμο ως δευτερεύουσα απόρροια της πρόσληψης τροφής. Α ντ’ αυτού, ο Bowlby προ­ σέγγισε τον άνθρωπο ότι επιδιώκει συνεχώς τη διαπροσωπική επαφή κ α ότι έχει τη φυσική τάση να επιδιώκει την πρόσβαση σε άλλα άτομα που παρέχουν ασφάλεια και υποστήριξη όταν υπάρχει ανάγκη. Δηλαδή, ο Bowlby κατανόησε την επιδίωξη προσέγγισης και τη διατήρηση δεσμών συναισθηματικών, που ενέχουν εμπιστοσύνη και υποστήριξη ως εσωτερι­ κούς επιθυμητούς στόχους. Επιπλέον, υιοθέτησε την άποψη ότι επιτυχείς προσπάθειες για προσέγγιση και την επίτευξη ενός αισθήματος ασφάλειας (προσδοκίες ότι σημαντικά άτομα θα μας υποστηρίξουν και θα βοηθή­ σουν όταν το χρειαστούμε) ως αναγκαία συνθήκη για τη δημιουργία ικα­ νοποιητικών στενών σχέσεων σε όλο το φάσμα της ζωής. Κάθε διαπροσω­ πική αλληλεπίδραση που μειώνει το άγχος και προωθεί την αίσθηση της ασφάλειας στο άτομο επιβεβαιώνει το προσαρμοστικό προτέρημα της στενής σχέσης και της εμπιστοσύνης και ενδυναμώνει τους συναισθηματι­ κούς δεσμούς με ερωτικούς συντρόφους. Η απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος δεσμού έχει επίσης σημα­ ντικότατες επιπτώσεις στη ρύθμιση του συναισθήματος και την αποκατά­ σταση της συναισθηματικής γαλήνης. Πραγματικά, η διέγερση των αρνη­ τικών συναισθημάτων, όποος ο (\ οβος. το άγχος και ο θυμός, συνδέεται με την αντίληψη της απειλής και την ενεργοποίηση συμπεριφορών επιδίωξης

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α M A RIO M IK U LINC ER

της εγγύτητας* τη μείωση του αρνητικού συναισθήματος που οδηγεί στην αύξηση της ασφάλειας και την απενεργοποίηση του συστήματος δεσμού* τα βασικά συναισθήματα, όπως η αγάπη και η χαρά, λαμβάνουν χώρα σε αλληλεπιδράσεις δεσμού. Για αυτό, το σύστημα δεσμού παίζει σημαντικό ρόλο στη διέγερση, ρύθμιση και αποκλιμάκωση της συναισθηματικής κα­ τάστασης ενός ατόμου και μπορεί να καθορίσει το συνήθη «συναισθημα­ τικό τόνο» του ατόμου και τις στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος και τρόπους αντιμετώπισης του άγχους και της αρνητικής διάθεσης. Παρόλο που σχεδόν όλα τα παιδιά γεννιούνται με ένα λειτουργικό σύ­ στημα δεσμού που λειτουργεί ως κίνητρο για την επιδίωξη της εγγύτητας και της ασφάλειας όταν το άτομο έχει ανάγκη, ο Bowlby (1973) υπέθεσε ότι η ποιότητα της λειτουργίας του συστήματος δεσμού και η επίτευξη της εγγύτητας και ασφάλειας εξαρτώνται επίσης και από τη διαθεσιμότητα του συντρόφου όταν κάποιος το έχει ανάγκη, την ευαισθησία/ενσυναίσθηση του συντρόφου και το πόσο δεκτικός είναι σε συμπεριφορές για εγ­ γύτητα και υποστήριξη, όσο και την ικανότητά του/της να ρυθμίζει το αρ­ νητικό συναίσθημα. Η αλληλεπίδραση με άτομα που είναι ευαίσθητα, δε­ κτικά, συναισθηματικά διαθέσιμα και υποστηρικτικά όταν ο σύντροφος χρειάζεται υποστήριξη, βοηθούν τη βέλτιστη λειτουργία του συστήματος δεσμού και προωθούν την αίσθηση ασφάλειας στο δεσμό. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, δημιουργούνται γύρω από το θετικό συναίσθημα αισιό­ δοξες πεποιθήσεις για τη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτιον, θετι­ κές προσδοκίες για τις καλές προθέσεις των άλλων, θετικές απόψεις για τον εαυτό ως άξιο και ικανό, και δημιουργικοί τρόποι ρύθμισης του συ­ ναισθήματος. Όμως, όταν οι σύντροφοι στις σχέσεις είναι απόμακροι και μη δεκτικοί στις ανάγκες δεσμού κάποιου, τότε η επιδίωξη εγγύτητας δεν οδηγεί στη θεραπεία του αρνητικού συναισθήματος, η αίσθηση της ασφά­ λειας δεσμού δεν επιτυγχάνεται, και δημιουργούνται αρνητικές αναπαρα­ στάσεις και πεποιθήσεις για τον εαυτό και τους άλλους (π.χ. έγνοια για τις καλές προθέσεις του άλλου, και αμφιβολίες για την αξία του εαυτού), και στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος άλλες από την επιδίωξη της εγ­ γύτητας. Αυτές οι ατομικές διαφορές στη λειτουργία του συστήματος δεσμού έχουν αιχμαλωτίσει την προσοχή πολλών ερευνητών τα τελευταία 30 χρό­ νια. Πραγματικά, η πλειονότητα της ερευνητική; δουλειάς για τις λειτουρ­ γίες δεσμού εστιάστηκε στην έννοια του τύπου δεσμού - δηλαδή των δια­ φοροποιήσεων στις προσδοκίες, ανάγκες, συναισθήματα, και κοινωνικές συμπεριφορές που προέρχονται από συγκεκριμένα ιστορικά εμπειριών δεσμού, όπως αρχικά τα πρότεινε η Ainsworth ί 1 ) . Με βάση τις παρα­

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ SHMEIQJWA M A RIO M IKU LINC ER

τηρήσεις της για την αντίδραση των βρεφών στην απώλεια και την επανεύρεση της μητέρας σε συνθήκες εργαστηρίου, η Ainsworth κατηγοριο­ ποίησε τα βρέφη σε τρεις κατηγορίες: ασφαλή, αποφυγής, και άγχους/αμφιθυμικά. Τα βρέφη που κατηγοριοποιήθηκαν ως ασορο^ή^^αίνεται να έχουν ενεργά μοντέλα δεσμού που προάγουν την εγγύτητα και την επί­ τευξη της ασφάλειας. Τα βρέφη τύπου αποφυγής έχουν ενεργά μοντέλα που χαρακτηρίζονται από μη διαθεσιμότητα και τάση αποδραστηριοποίησης του συστήματος δεσμού κατά την απομάκρυνση και επανεύρεση με τη μητέρα, κάτι που λειτουργεί ως άμυνα. Aj χωδη/αμφιθυμι^ά βρέφη φαίνεται να διατηρούν ενεργά μοντέλα που επίσης χαρακτηρίζονται από μη διαθεσιμότητα, αλλά και τάση υπερδραστηριοποίησης του συστήματος δεσμού και έκφραση έντονων συναισθημάτων κατά την απομάκρυνση του άλλου και αντικρουόμενες αντιδράσεις προς τη μητέρα τους κατά την επιστροφή της. Πρόσφατα, έχει προστεθεί μια τέταρτη κατηγορία, «απο­ διοργάνωσης». Χαρακτηρίζεται από παράξενη συμπεριφορά στη διάρ­ κεια των επεισοδίων απομάκρυνσης και επανασύνδεσης, και τυχαία δια­ κύμανση ανάμεσα σε άγχος και αποφυγή. Εκατοντάδες μελέτες έχουν δείξει ότι τα ασφαλή βρέφη έχουν μια υγιέστερη αναπτυξιακή τροχιά και καλύτερες ψυχολογικές και κοινωνικές λειτουργίες στην παιδική και εφη­ βική ηλικία από ό,τι βρέφη αποφυγής, αμφιθυμικά ή αποδιοργάνεοσης (βλ. εκτεταμένες επιθεωρήσεις της βιβλιογραφίας στο Cassidy & Shaver. 1999). Στα γραπτά του, ο Bowlby (1979) εστιάστηκε επίσης και στη σημασία των ατομικών διαφορών στα ενεργά μοντέλα δεσμού για τις σχέσεις στα ζευγάρια. Με τα δικά του λόγια, «υπάρχει μια δυνατή αιτιακή σχέση ανά­ μεσα στις εμπειρίες ενός ατόμου με τους γονείς του και την ικανότητά του αργότερα να συνάπτει συναισθηματικούς δεσμού^ (Bowlby, 1979* σ. 135). Συγκεκριμένα, ο Bowlby (1979) θεωρούσε το γαμο τον κατεξοχήν συναι­ σθηματικό δεσμό, στα πλαίσια του οποίου εκφράζεται το σύστημα δεσμού. Ακολουθώντας τη θεωρητική του οπτική οι Hazan και Shaver (1987) πρότειναν την επέκταση της θεωρίας και τη δημιουργία ενός πλαισίου για τη μελέτη των εραπικών σχέσεων και των σχέσεων στα ζεύγη ενηλίκων. Ειδι­ κά, ισχυρίστηκαν ότι ο ασφαλής δεσμός διευκολύνει τη δημιουργία και συ­ ντήρηση σταθερών και αμοιβαία ικανοποιητικών σχέσεων στους ενηλί­ κους, ενώ ανασφαλείς μορφές δεσμού (άγχους ή αποφυγής) δημιουργούν συγκρούσεις, έλλειψη ικανοποίησης και αστάθεια στις σχέσεις, και συχνά οδηγούν στη διάλυση των σχέσεων. Για να μελετήσουν αυτή την πλευρά του δεσμού, οι Hazan and Shaver (1987) κατασκεύασαν ένα απλο ερωτηματολόγιο με τρεις κατηγορίες που

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α M ARIO M IK U LINC ER

αφορούσε τους τρεις κύριους τύπους δεσμού: αποφυγής, άγχους και ασφά­ λειας. Πρόσφατη πρόοδος στην εννοιολογική οριοθέτηση και μέτρηση των τύπων δεσμού τείνουν να συμφωνήσουν ότι αυτή η σχεσιακή εννοιολογική κατασκευή οργανώνεται γύρω από δύο διαστάσεις. Η πρώτη διά­ σταση, που συνήθως ονομάζεται αποφυγή, αντανακλά το βαθμό στον οποίο κάποιος αμφιβάλλει για τις προθέσεις των άλλων και επιδιώκει τη διατήρηση συναισθηματικής απόστασης και ανεξαρτησίας από το σύ­ ντροφο. Η δεύτερη διάσταση, που τυπικά ονομάζεται άγχος, αντανακλά το βαθμό στον οποίο οι άνθρωποι ανησυχούν ότι ο σύντροφος δεν θα εί­ ναι εκεί για αυτούς όταν τον/την χρειαστούν. Άτομα που έχουν χαμηλή βαθμολογία σε αυτές τις δύο διαστάσεις χαρακτηρίζονται από ασφαλή δεσμό και θετικό ιστορικό αλληλεπιδράσεων δεσμού και μια γενική αί­ σθηση ασφάλειας. Οι μελέτες για το δεσμό πέτυχαν να φέρουν στο φως ένα μεγάλο αριθ­ μό ευρημάτων που είναι σύμφωνα με τις προβλέψεις της θεωρίας, δείχνο­ ντας ότι η ανασφάλεια συνδέεται με χαμηλότερη εγγύτητα στη σχέση, συ­ ναισθηματική εγγύτητα, εμπιστοσύνη, και δέσμευση, όπως και μοτίβα αρ­ νητικών συμπεριφορών στις σχέσεις και αντίδρασης στη συμπεριφορά του συντρόφου και μη λειτουργικές στρατηγικές επίλυσης συγκρούσεων. Υπάρχουν επίσης πολλά ευρήματα που δείχνουν ότι το άγχος και η απο­ φυγή συνδέονται και τα δύο με αρνητικές προσδοκίες για τη συμπεριφο­ ρά του/της συντρόφου και καταστροφικές για τη σχέση προσδοκίες για τη συμπεριφορά του συντρόφου (ιδιαίτερα των αρνητικών συμπεριφορών). Με την επέκταση της έρευνας για το δεσμό στους ενηλίκους, η έρευνα εστιάστηκε πέρα από τις διαπροσωπικές σχέσεις και έχουν γίνει όλο και περισσότερες προσπάθειες για να διαπιστωθεί η σχέση ανάμεσα στην ψυ­ χική υγεία και τη ρύθμιση του συναισθήματος. Η έρευνα για τους τύπους δεσμού έχει δείξει ότι η αίσθηση ότι το άτομο το υποστηρίζουν και το αγα­ πούν σημαντικά για αυτό πρόσωπα οδηγεί σε θετικές γνωστικές αναπαρα­ στάσεις για τους άλλους, μια σταθερή αίσθηση αυτοεκτίμησης και αυτάρκειας και υιοθέτηση λειτουργικών στρατηγικών αντιμετώπισης του άγ­ χους. Αυτά τα εφόδια, με τη σειρά τους, δρουν ως πηγές ανθεκτικότητας σε περιόδους στρες, διευκολύνοντας τη γρήγορη ανασκευή της συναισθη­ ματικής γαλήνης και διατηρώντας την ψυχική υγεία του ατόμου. Αντίθετα, ο ανασφαλής δεσμός αποτελεί παράγοντα επικινδυνότητας που μειώνει την ανθεκτικότητα σε περιόδους με στρες, συντηρεί το αρνητικό συναίσθη­ μα και συμβάλλει σε συναισθηματικού τύπου προβλήματα, προβλήματα προσαρμογής και ψυχοπαθολογία. Οι εμπειρίες των ανασφαλών ατόμων στα πρώτα στάδια της ζωής (είτε αποφυγής είτε άγχους) χαρακτηρίζονται

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α M A R IO M IKULINCER

από ασταθή ρύθμιση του συναισθήματος, που μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη εσωτερικών αποθεμάτων αναγκαίων για την επιτυχή αντιμετώ­ πιση των προβλημάτων που μας θέτει η ζωή, και τη διατήρηση της ψυχικής υγείας. Ενώ τα άτομα με δεσμό άγχους/εμμονής αντιδρούν σε αυτές τις εμπειρίες με στρατηγικές αντίδρασης που διογκώνουν τις απειλές, και κά­ νουν εντονότερη την αίσθηση αβοηθησίας και ευαλωτότητας, άτομα με τύ­ πο αποφυγής αντιδρούν σε αυτές τις εμπειρίες με στρατηγικές που εμποδί-' ζουν την πρόσβαση σε συναισθήματα και αποφυγή αναγνώρισης ανα­ γκών, ακόμη και αν αυτές οι ανάγκες είναι ξεκάθαρες. Η έρευνα για το δεσμό δείχνει ξεκάθαρα ότι η θεωρία του Bowlby αποτελεί ένα πλαίσιο πολύ σχετικό στην κατανόηση των ψυχολογικών και κοινωνικών λειτουργιών σε όλο το φάσμα της ζωής. Οι τύποι δεσμού φαίνεται να είναι ένα κεντρικό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που καθορίζει το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μας και κα­ θοδηγεί το πώς αλληλεπιδρούμε με τους άλλους, πώς χτίζουμε τις σχέσεις μας και πώς ρυθμίζουμε και διαχειριζόμαστε το αρνητικό συναίσθημα. Κάτω από ένα συνεχώς διογκούμενο σώμα γνώσης βρίσκεται ένα σχετικά απλό θεωρητικό μοντέλο ενεργοποίησης και λειτουργίας του συστήματος συμπεριφορών δεσμού και τη μορφή που παίρνει ως αποτέλεσμα αλληλε­ πιδράσεων που προωθούν ή αντιβαίνουν την εγκαθίδρυση αίσθησης ασφάλειας. Ελπίζω πως οι ιδέες και τα ευρήματα που παρουσιάζονται σε αυτό το θαυμάσιο βιβλίο θα ερεθίσουν ερευνητικά και θεωρητικά τους Έλληνες ερευνητές, φοιτητές, αλλά και ψυχολόγους, ώστε να εφαρμόσουν τη θεο:>ρία δεσμού για τη μελέτη του ανθρώπινου νου και την ανάπτυξη αποτελε­ σματικών εκπαιδευτικών και κλινικών εφαρμογών. Είμαι σίγουρος ότι το ελληνικό κοινό θα συνεπαρθεί από την ευρύτητα, δημιουργικότητα, επι­ στημονική αρτιότητα και τις ανθρωπιστικές αξίες της θεωρίας και έρευ­ νας για το δεσμό. Professor M a r i o M ik u l in c e r Bar-Ilan University

ΠΡΟ Λ ΕΓΟ Μ ΕΝ Α

Άτομο, Διαπροσωπικές Σχέσεις και Κοινωνία «Η αγάπη διαμένει στους κήπους... Α ν δεν υπάρξει κήπος, δεν υπάρχει και αγάπη... Κήποι είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Και παρομοιάζω με κήπους τις σχέσεις των ανθρώπων, για τί για να ευδοκιμήσουν χρειάζονται συνεχή φροντίδα. Α ν δεν φροντίσεις έναν κήπο, θα ξεραθεί και θα μαραζώσει». Ο Harvey Keitel σε συνέντευξη, Το Βήμα, 4 Ιουνίου 2000. «Άνθρωπος φύσει ζώον κοινωνικόν» Αριςτοτελης, Ηθικά Νικομάχεια

Π ΡΟ ΛΕΓΌ Μ ΕΝ Α

είναι από τη φύση του κοινωνικό ον που ζει σε έναν κόσμο πολλών. Η αριστοτελική αυτή φράση σηματοδοτεί την αρ­ χή της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε σχέση με το κοι­ νωνικό πλαίσιο στο δυτικό πολιτισμό. Αυτό που κληρονομεί η δυ­ τική σκέψη από τον Αριστοτέλη είναι μια λειτουργική εξήγηση για τις εμπειρίες, τα ερεθίσματα και το ψυχολογικό υπόβαθρο του ατόμου σε συ­ νάρτηση με την κοινωνική πραγματικότητα. Παρόλο όμως που φιλόσο­ φοι, παλαιότερα, και κοινωνικοί επιστήμονες πιο πρόσφατα ασχολήθηκαν με το θέμα, μόλις στον 20ό αιώνα συνειδητοποιούν οι κοινωνικοί επιστή­ μονες τη σημασία της βασικής αυτής ψυχολογικής διαλεκτικής ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία. Αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά τα μέρη αυ­ τής της σχέσης ατόμου και κοινωνίας θα διαπιστώσουμε ότι αποτελούν θεμέλιο λίθο της μοντέρνας κοινωνικής ψυχολογίας. Πρόσφατες θεωρητι­ κές προσεγγίσεις από κοινωνικούς ψυχολόγους (π.χ. Hinde, 1979* Doise, 1986) αναπτύσσουν τα μέρη αυτού του πολύπλοκου συστήματος αλληλε­ πίδρασης μεταξύ ατομικών και κοινωνικών (π.χ. ζεύγος, ομάδες, κοινω­ νία, κουλτούρα) παραγόντων στα εξής βασικά επίπεδα ανάλυσης: Το εν­ δοατομικό (π.χ. ψυχοφυσιολογία, γενετικές επιδράσεις, νευροψυχολογικές δομές), το ατομικό (π.χ. προσωπικότητα, γνωστικές και συναισθηματικές δομές), το διαπροσωπικό (π.χ. δυάδα, οικογένεια, σχέσεις), το δια-ομαδικό και το πολιτισμικό. Σε αυτή την πολυεπίπεδη διαπλοκή, οι διαπροσωπικές σχέσεις, το θέμα αυτού του βιβλίου, έχουν σημαντική θέση ως κύριος συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε ενδοατομικά-ψυχολογικά και σε κοινωνικά φαινόμενα. Οι διαπροσωπικές σχέσεις τέμνουν τα δύο επίπεδα ανάλυσης, καθώς αποτε­ λούν ταυτόχρονα κύριο χαρακτηριστικό τόσο της κοινωνικής πραγματικό­ τητας όσο και της εμπειρίας του κάθε ατόμου. Για παράδειγμα, οι στενές σχέσεις όπως ο γάμος αποτελούν τόσο κοινωνικό όσο και ατομικό γεγονός. Ο γάμος ως κοινωνικό γεγονός υπάγεται σε κοινωνικούς κανόνες και νόρ­ μες (που διαφοροποιούνται ανάλογα με το πολιτισμικό πλαίσιο), αλλά ταυτόχρονα επηρεάζει και την ψυχολογική πραγματικότητα του κάθε συ­ ζύγου. Έτσι, θετικά ή αρνητικά συναισθήματα, πεποιθήσεις για τον εαυτό και τους άλλους κ.λπ., διαμορφώνονται στη βάση κοινωνικών προσδο­ κιών (νορμών) και της σχέσης του ζεύγους με τους άλλους. Συνάμα, η προσωπικότητα του κάθε συντρόφου που σχετίζεται άμεσα με ενδοατομι-

0

ΑΝΘΡΩΠΟΣ

ΑΤΟΜΟ, ΔΙΑ Π ΡΟ ΣΩ Π ΙΚ ΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝ Ω Ν ΙΑ

κές ψυχολογικές δομές (ψυχοφυσιολογία, συναισθήματα, γνωστικές ανα­ παραστάσεις) επηρεάζουν τον άλλο σύντροφο, τη σχέση τους και το γενι­ κότερο κοινωνικό πλαίσιο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις λοιπόν βρίσκονται στο σημείο «διασταύρωσης» του «ατομικού» με το «συλλογικό», όπου «εαυ­ τός και άλλος» σηματοδοτούνται ανάλογα με το επίπεδο. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο John Mostyn Bowlby άρχιζε να συνθέτει τα κομ­ μάτια της θεωρίας Δεσμού ή Προσκόλλησης, μάλλον θα αδυνατούσε να φανταστεί την επίπτωση που θα είχαν οι ιδέες του για την ανατροφή των παιδιών, τις πρώιμες εμπειρίες στις σχέσεις και την ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη σε όλο το φάσμα της ζωής, σε μετέπειτα γενιές ψυχολόγων, σε ένα μεγάλο φάσμα περιοχών της ψυχολογίας και σε σχετικές εφαρμογές. Σχεδόν 40 χρόνια μετά τη δημοσίευση της κλασικής τριλογίας του John Mostyn Bowlby, η θεωρία δεσμού έχει γίνει δεκτή με ενθουσιασμό από χι­ λιάδες θεωρητικούς σε πολλές περιοχές της μοντέρνας ψυχολογίας (ανα­ πτυξιακή, κοινωνική, συμβουλευτική, γνωστική, κλινική ψυχολογία και ψυχιατρική). Ο τόμος αυτός αποτελεί το απαύγασμα πάνω από 10 χρό­ νων ερευνητικής δουλειάς στην περιοχή του δεσμού ενηλίκων και σκο­ πεύει στο να εισαγάγει το φοιτητή και τους ειδικούς στην ψυχολογία, την κοινωνική ψυχιατρική, την ψυχοθεραπεία σε πρόσφατα ευρήματα και εφαρμογές της θεωρίας δεσμού στις διαπροσωπικές σχέσεις. Βασικό επι­ χείρημα της μονογραφίας αυτής είναι ότι στη βάση ατομικών διαφορών στην οργάνωση του συστήματος δεσμού (ασφαλών και ανασφαλών τύ­ πων) βρίσκονται τρόποι ρύθμισης και ελέγχου των συναισθημάτων που το άτομο μαθαίνει από νωρίς στις σχέσεις του με τους άλλους. Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από κλασικές μελέτες στην κοινωνική ψυχολογία θα υποστηρίξου τη σημασία των διαπροσωπι­ κών σχέσεων (Δ.Σ.) σε αυτά τα διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης. Θα κάνω επίσης μια σύντομη ιστορική αναδρομή της περιοχής των διαπροσωπικών σχέσεο>ν και του συναισθήματος πριν στρέψω την προσοχή στην κεντρική θεωρία που αναλύεται σε αυτόν τον τόμο: τη θεωρία δεσμού.

ΠΡΟΛΕΓΟιΜΕΝΑ

Για τη σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων πό τα πιο απλά ερεθίσματα ως και τα πλέον κοινωνικά, ο άνθρω­ πος αντιλαμβάνεται το περιβάλλον με διαπροσωπικούς όρους. Κύ­ ριοι πρωταγωνιστές σε αυτόν τον κόσμο των διαπροσωπικών σχη­ μάτων είναι ο «εαυτός» και οι «άλλοι». Ο εαυτός ποτέ δεν είναι αποκομ­ μένος από τους άλλους. Ακόμη και όταν σκεφτόμαστε «εγωιστικά», στις σκέψεις και τα συναισθήματά μας φιγουράρουν οι άλλοι, συνειδητά ή ασυνείδητα. Όπως χαρακτηριστικά έχει υποστηρίξει ο Heider (1958) τα διαπροσωπικά σχήματα είναι από τα πλέον βασικά «εργαλεία» που χρη­ σιμοποιούμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Στο κλασικό πεί­ ραμά του (Heider & Simmel, 1944) έδειξε ότι ακόμη και ερεθίσματα τόσο απλά όπως γεωμετρικά σχήματα, γίνονται αντιληπτά με όρους σχέσεων. Όταν ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να εξηγήσουν πώς τρία διαφορε­ τικά τρίγωνα κατανέμονται στο χώρο, οι συμμετέχοντες εξήγησαν τη χω­ ρική σχέση ανάμεσά τους με διαπροσωπικούς όρους. Αναφέρθηκαν στο μεγαλύτερο τρίγωνο ως «ο αρχηγός» και στο μικρότερο τρίγωνο ως «ο βοηθός» και περιέγραψαν την αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Τα συμπερά­ σματα για την ανθρωποκεντρική-κοινωνική αντίληψη του εαυτού, των άλλων και του κόσμου γύρω μας έχουν αναλυθεί στη μονογραφία του Heider (1958). Πέρα όμως από αυτές τις θεωρητικές προσεγγίσεις, η σημασία των δια­ προσωπικών σχέσεων αναδεικνύεται στην καθημερινότητα γύρω μας. Κατά κανόνα η μοναξιά βιώνεται ως ανεπιθύμητη κατάσταση και καθη­ μερινά επιζητάμε την παρουσία των άλλων γύρω μας: φίλων, γνο3στών, γονέων, συνεργατών, συντρόφου κ.ά. Όταν βρισκόμαστε μόνοι για μεγά­ λα χρονικά διαστήματα, επιδιώκουμε την ψυχική ισορροπία με τη διαπρο­ σωπική επαφή (πραγματική, φαντασιακή ή και εικονική). Το ότι η μονα­ ξιά και η απομόνωση δεν είναι φυσιολογικές καταστάσεις αποδεικνύεται και από αφηγήσεις ανθρώπων που αναγκάστηκαν να μείνουν μόνοι για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ο Βρετανός ναύαρχος/εξερευνητής Byrde, για παράδειγμα, προσφέρθηκε εθελοντικά να παραμείνει μόνος στο σταθ­ μό της Ανταρκτικής στις αρχές του 20ού αιώνα για έξι μήνες και αποτύπωσε τις εμπειρίες του σε ένα εκτενές ημερολόγιο. Εκεί σημείωσε ότι τον πρώτο μήνα η μοναξιά τον έκανε να αισθανθεί «χαμένος και μπερδεμένος ψυχολογικά». Το δεύτερο μήνα ανέπτυξε εμμονές με θρησκευτικά και υπαρξιακά ζητήματα. Τον τρίτο μήνα παρουσίασε ψυχοσωματικά συ­ μπτώματα και παρατήρησε την ψυχική του υγεία να φθίνει (άγχος και κα­ τάθλιψη). Και όλα αυτά παρότι ήθελε αρχικά να μείνει μόνος ένα διάστη­

Α

ΑΤΟΜΟ, Δ ΙΑ Π ΡΟ ΣΩ Π ΙΚ ΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝ Ω Ν ΙΑ

μα «με τον εαυτό του για να εκτιμήσει την ηρεμία και την ησυχία» (Hogg & Vaughan, 1995). Πληροφορίες για τη σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και την επίδραση της απουσίας σχέσεων βρίσκουμε σε έρευνες της συγκριτικής ψυχολογίας. Μεγάλο ενδιαφέρον προξένησαν κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960 πειραματικές μελέτες σε θηλαστικά για τις επιπτώσεις της απομόνωσης στην ψυχική υγεία και την κοινωνική συμπεριφορά (ιδιαίτε­ ρα στα αρχικά στάδια ανάπτυξης). Στα πρωτοποριακά (αλλά προβλημα­ τικά από δεοντολογική σκοπιά) πειράματά τους οι Harlow και Harlow (1965) απέδειξαν ότι σε ανώτερα θηλαστικά όπως οι πίθηκοι, το ένστικτο για την απόκτηση ασφάλειας και συντροφικότητας είναι πιο βασικό από το ένστικτο για τροφή. Οι νεογέννητοι πίθηκοι rhesus που μεγάλωσαν σε συνθήκες απομόνωσης προτίμησαν να προσκολληθούν σε μια κούκλα που εξωτερικά είχε την αίσθηση του τριχώματος και όχι σε κούκλα που ήταν κατασκευασμένη από σύρμα αλλά είχε απολήξεις που παρείχαν τροφή (γάλα). Μάλιστα, στα πειράματά τους οι Harlow και Harlow παρα­ κολούθησαν την περαιτέρω ανάπτυξη αυτών των πιθήκων και παρατή­ ρησαν ότι οι συνθήκες απομόνωσης είχαν αρνητικές επιπτώσεις στην κοι­ νωνική και σεξουαλική ανάπτυξη, ιδιαίτερα στα αρσενικά. Η σύνδεση του άγχους με την παρουσία ή απουσία των άλλων έχει μελε­ τηθεί και με πειραματικές μεθόδους από κοινωνικούς ψυχολόγουο. Όπα)ς έχει δείξει ένα κλασικό πείραμα των Schachter και Singer (1962). η αναγκη για παρουσία των άλλων γίνεται ιδιαίτερα εμφανής όταν αντιμετωπίζουμε μια αγχογόνο κατάσταση. Φοιτήτριες στις οποίες παρουσιάστηκε ένας αυ­ στηρός «ερευνητής» (Dr. Zilstein) και τους ανακοίνωσε ότι θα συμμετάσχουν σε αγχογόνο πείραμα, προτίμησαν να περιμένουν την έναρξη του πειράματος μαζί με άλλους αγνώστους, σε μεγαλύτερο ποσοστό από συμμετέχουσες στη συνθήκη ελέγχου στις οποίες δεν προκλήθηκε άγχος. Πε­ ραιτέρω έρευνες έχουν διερευνήσει τους λόγους για τους οποίους επιθυ­ μούμε την παρουσία των άλλων (βλ. Buunk, 1996). Δύο κύριες εξηγήσεις αφορούν γνωστικούς (μείωση της γνωστικής αβεβαιότητας) ή συναισθημα­ τικούς παράγοντες (μείωση του άγχους). Η ισχυρή επιθυμία του ατόμου για διαπροσωπική επαφή γίνεται καλύ­ τερα κατανοητή κάτω από το φως ερευνών για τις επιπτώσεις της έλλει­ ψης διαπροσωπικών σχέσεων στην ψυχική υγεία. Πρόσφατες μελέτες εστιάζονται στα συναισθήματα ως συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις και την ψ υ / ι / η υγεία (Ryff & Singer, 2001). Ένα εκτε­ νές πλέον σώμα μελετών (πάνω απο 5.νιολογικές θεματικές, με τη διαφορά ότι εισάγουν τον ατομι­ κό παράγοντα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο Robert Hinde, ένας ζωο­ λόγος από το Πανεπιστήμιο του Cambridge, συνέταξε τον πρώτο τόμο για τις διαπροσιοπικές σχέσεις. Στη μονογραφία του προωθούσε το εξής επιχεί­ ρημα: ότι η μελέτη των διαπροσωπικών σχέσεοον επιζητεί και επιβάλλει ένα νέο επίπεδο ανάλυσης στην ψυχολογία, το διαπροσωπικό επίπεδο, με δι­ κούς του νόμους και κανόνες. Το διαπροσωπικό επίπεδο έχει σχέσεις αλλη­ λεξάρτησης με τα άλλα επίπεδα ανάλυσης της κοινωνικής ψυχολογίας: το ενδοατομικό, το ομαδικό και το συλλογικό (Doise, 1986). Στο έργο του ο Hinde είναι επιστημολογικά συγκεκριμένος. Προτάσσει κανόνες για τον ακριβή ορισμο των q αινομένοον των σχέσεων, αλλά και την αλληλεξάρτησή τους με ψΐ’χο/.ογικα ηαινόμενα που υπάγονται σε άλ­ λα επίπεδα ανάλυσης. Επίκεντρο τ η; η ότι τα γνωστικά και συναισθημα­ τικά σχήματα για τον εαυτό και τους άλλους, οι τρόποι δηλαδή με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τους άλλους, είναι στη βάση τους διαπροσωπικά, και διαμορφώνονται στη βάση των σημαντικών σχέσεο>ν στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης και επηρεάζουν με τη σειρά τους την προσωπικότητα του ατόμου και τις σχέσεις του σε άλλα στάδια εξέλι­ ξης και ανάπτυξης. Το βιβλίο αυτό προσφέρει μια σύνθετη άποψη για τις διαπροσωπικές σχέσεις και την ψυχολογία γενικότερα. Η θεωρία δεσμού περιγράφει ένα δυναμικό σύστημα που ενέχει επιρροές από κλάδους των κοινωνικών, αλ­ λά και των φυσικών επιστημών (ψυχανάλυση, βιολογία). Την ίδια στιγμή όμως είναι σε θέση να ενσωματώσει καινούρια ρεύματα/στοιχεία από άλ­ λες περιοχές όπως την ψυχολογική έρευνα για τα συναισθήματα, τη νευρο­ ψυχολογία, και την κοινα)νική ψυχολογία των ομάδων και των πολιτισμών. Επιπλέον, δεν παίρνει θέση σε σχέση με τα κύρια ρεύματα που διατρέχουν την ψυχολογία του 20ού αιώνα. Ο συμπεριφορισμός, η έμφαση στις νοητικές δομές και ο φανκτιοναλισμός των συναισθημάτων εξερευνα)νται όλα με στόχο τη σύνθεση.Τα θεωρητικά και ερευνητικά δεδομένα στο χώρο της ψυχολογίας στις απαρχές της νέας χιλιετίας δείχνουν με βεβαιότητα ότι η σύνθεση είναι αναπόφευκτη ανάμεσα σε αυτά τα ρεύματα. Χωρίς να χά­ νουν σε ακρίβεια, νέες μέθοδοι προσπαθούν να συλλάβουν το πραγματικό, χωρίς όμοος να προσδένονται στο άρμα της μίας ή της άλλης θεωρητικής κατεύθυνσης. Το μόνο ίσως δόγμα που ένθερμα προιοθείται σε αυτό το βι­ βλίο είναι ότι το άτομο δεν νοείται ως άτομο παρά μόνο σε μια διαπλοκή

ΑΤΟΜΟ. Δ ΙΑ Π ΡΟ ΣΩ Π ΙΚ ΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Κ ΟΙΝΩΝΙΑ

διαπροσωπικάιν σχέσεων, βιωμένη είτε στον παρόν είτε ως μνήμη. Η ψυ­ χολογία του δεσμού προτείνει μια ψυχολογία για τις σχέσεις ανάμεσα στις σχέσεις. Ο τόμος αυτός υιοθετεί μια ιδιαίτερη οπτική για το δεσμό, αυτή που δί­ νει έμφαση στα συναισθήματα. Στο τέλος του 20ού αιώνα και στην αρχή μιας καινούριας χιλιετίας η επιστήμη της ψυχολογίας πραγματοποιεί μια σημαντική στροφή. Ύστερα από οκτώ και πλέον δεκαετίες όπου το θέμα βρίσκεται στην αφάνεια με την κατηγορία του «μη επιστημονικού», ανα­ καλύπτεται ξανά η σημασία που έχουν τα συναισθήματα στη ζωή του ατόμου. Η συμβολή του Κάρολου Δαρβίνου στην κατανόησή τους είναι πολύ σημαντική. Το βιβλίο του Δαρβίνου «Η έκφραση των συναισθημά­ των στους ανθρώπους και τα ζώα» (1872) γίνεται αντικείμενο εξέτασης και επανεκδίδεται με επιμέλεια του Paul Ekman (1995), πρωτοπόρου με­ λετητή και υπέρμαχου της θεωρίας του «παγκόσμιου» χαρακτήρα των συναισθημάτων. Ένα βιβλίο του Daniel Goleman για τη συναισθηματική νοημοσύνη γραμμένο σε απλή γλώσσα γίνεται best seller και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι παρατηρείται πάλι μια αλλαγή παραδείγματος που κατά τον Kuhn (1962) συμ­ βαίνει από >:α\οό σε καιρό στους χώρους της επιστήμης. Στη συγκεκριμέ­ νη περίπτω ση οι επιστήμες της βιολογίας, οι καινούριες αποκαλυπτικές μέθοδοι της νευροψυχολογίας και μια τάση για πραγματική διεπιστημονι­ κή προσέγγιση συγκλίνουν και οδηγούν την έρευνα για τα συναισθήματα. Οι πρόσφατες εξελίξεις στο χώρο των συναισθημάτων στην ψυχολογία ανοίγουν νέους ορίζοντες για την καλύτερη κατανόηση των διαδικασιών που είναι.· υπεύθυνες για τις «σχέσεις ανάιιεσα στις σχέσεις». Στη μονογρα­ φία αυτη θα εξετάσω αυτές τις νέες πληροφορίες που προέρχονται από εξελίξεις στην περιοχή των συναισθημάτων και πώς αυτές μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση για τα βασικά διαπροσωπικά σχήματα με τα οποία μαθαίνουμε να κατανοούμε τον εαυτό μας και τους άλλους στην παιδική ηλικία και τις επιρροές τους στις σχέσεις με τους άλλους σε όλο το φάσμα ανάπτυξης.

Π ΡΟ Λ Ε ΓΟ Μ Ε Ν Α

Για τη μονογραφία μονογραφία αποσκοπεί να εισαγάγει το ελληνικό κοινό στην περιο­ χή των διαπροσωπικών σχέσεων και να συνθέσει ένα μεγάλο μέρος (της ολοένα αναπτυσσόμενης) βιβλιογραφίας σχετικά με το δεσμό και το συναίσθημα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Το πρώτο κεφάλαιο εισάγει στη θεωρία δεσμού στην αρχική, αναπτυ­ ξιακή της εκδοχή. Περιγράφονται οι κλασικές μελέτες στο χώρο για την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και συνδέονται με πρόσφατα ευρήματα για την επίδραση των σχέσεων στη βρεφική ηλικία στις σχέσεις στη μετέπειτα ανάπτυξη του ατόμου. Προς το τέλος του κε­ φαλαίου εξετάζονται νευροψυχολογικά ευρήματα για το δεσμό. Το κεφά­ λαιο περιλαμβάνει μια σύντομη βιογραφία του Bowlby για να βοηθήσει έτσι τον αναγνώστη να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του πρωτοπό­ ρου αυτού θεωρητικού. Στο δεύτερο κεφάλαιο συζητιούνται ευρήματα για τους τύπους δε­ σμού και τις διαπροσωπικές σχέσεις στους ενηλίκους. Οι μελέτες που ανα­ πτύσσονται καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα φαινομένων και επίδρασης των τύπων δεσμού στις στενές σχέσεις. Αυτό που διαφαίνεται στο δεύτερο κε­ φαλαίο είναι η σημασία των γνωστικών και συναισθηματικών πλευρών των Ενεργών Μοντέλων Δεσμού πάνω σε διάφορες πτυχές των διαπρο­ σωπικών σχέσεων (από τις προσδοκίες, την ικανοποίηση από τις σχέσεις και το γάμο ως τη διαπροσα)πική επικοινωνία). Αυτό το επιχείρημα συνε­ χίζεται και εξηγείται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στο τέταρτο κεφάλαιο. Το τρίτο κεφάλαιο αποτελεί μια «παρένθεση» στη ροή του βιβλίου, κα­ θώς εστιάζεται στις μεθόδους που αναπτύχθηκαν για να μελετήσουν τις ατομικές διαφορές στο δεσμό στους ενηλίκους. Αποτελεί ένα αυτοτελές μέρος που απευθύνεται κυρίως σε φοιτητές, ερευνητές και ειδικούς της ψυχολογίας και συγγενών επιστημών που θέλουν να χρησιμοποιήσουν κάποια από τα εργαλεία για τη μέτρηση του δεσμού στην έρευνα ή την πρα­ κτική, αλλά και σε αναγνώστες που θέλουν να ελέγξουν την αρτιότητα των μεθόδων μέτρησης του ασφαλή και των ανασφαλών τύπων δεσμού. Το τέταρτο κεφάλαιο εξετάζει από πιο κοντά την έννοια του Ενεργού Μοντέλου Δεσμού που βρίσκεται στη βάση το:>ν ατομικών διαφορών-τύπων δεσμού. Εξετάζονται τόσο οι γνωστικές όσο και οι συναισθηματικές διαδικασίες που συνδέονται με την ασφάλεια ή ανασφάλεια: δηλαδή η ρύθμιση των συναισθημάτων, γνωστικές στρεβλώσεις ή λάθη αντίληψης κ.λπ. Υποστηρίζεται ότι δεν είναι ορθό να εξετάζονται μόνο οι γνωστικές συνιστώσες των ατομικών διαφορών για το δεσμό καθώς η πρόσφατη έρευ-

Η

ΑΤΟΜΟ. Δ ΙΑ Π ΡΟ ΣΩ Π ΙΚ ΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Κ ΟΙΝΩΝΙΑ

να προβάλλει τη σημασία του συναισθήματος. Το επιχείρημα που προκρί­ νεται εδώ είναι ότι η εξέλιξη της θεωρίας σε ό,τι τουλάχιστον σχετίζεται με τους ενηλίκους θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη της την εξέταση των γνωστικών και συναισθηματικών δομών μαζί. Το πέμπτο κεφάλαιο εστιάζεται συγκεκριμένα σε μελέτες για την επί­ δραση των τύπων δεσμού στα συναισθήματα και την επικοινωνία τους σε ζεύγη. Περιέχει αποτελέσματα από πρόσφατες έρευνες που δείχνουν τις διαφορές των ασφαλών και των ανασφαλών ατόμων στην έκφραση και αντίληψη/κατανόηση του θετικού και αρνητικού συναισθήματος. Τόσο μέσα από ενδοατομικές όσο και από διαπροσωπικές διαδικασίες, οι τύποι δεσμού επηρεάζουν την υγεία (κυρίως ψυχική) του ατόμου. Έτσι, το έκτο κεφάλαιο περιγράφει τις διαδικασίες που είναι υπεύθυνες για την εκδήλωση ψυχικών προβλημάτων σε άτομα με ανασφαλείς τύπους δε­ σμού. Εξηγεί γιατί συγκεκριμένοι τύποι ανασφαλούς δεσμού συνδέονται με συγκεκριμένες ψυχικές διαταραχές και δυσλειτουργικούς τρόπους έκ­ φρασης του συναισθήματος. Δίνεται έμφαση στην κατάλληλη ρύθμιση του θετικού και αρνητικού συναισθήματος ως μέσου αλλαγής των δυσλειτουργικών σχέσεων και της διαπροσωπικής αντίληψης. Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο κάνει μια απόπειρα να συνδεθεί η θεωρία με την πράξη, αναλύοντας τα σημεία τομής μεταξύ της θεωρίας δεσμού και δύο ψυχοθεραπευτικών μεθόδων που χρησιμοποιούν ως βά­ ση το συναίσθημα: α) Τη Θεραπεία με έμφαση στο συναίσθημα και β) την Βραχεία Ψυχοθεραπεία Αποφυγής/Φόβου Συγκίνησης. Η μονογραφία έχει γραφεί έχοντας κατά νουν επιστήμονες στο χώρο της ψυχικής υγείας (ψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, κοινωνιολόγους), φοιτητές των οικείων σχολών, αλλά και νέους ερευνη­ τές. Παρ' όλα αυτά έγινε προσπάθεια, τόσο οι θεωρίες όσο και τα αποτε­ λέσματα από σύνθετες πολλές φορές έρευνες, να παρουσιαστούν με όσο το δυνατόν πιο απλό τρόπο ώστε να αγγίξουν και ένα ευρύτερο κοινό που θα επιθυμούσε έγκυρη-επιστημονική πληροφόρηση για θέματα που σχετίζονται με τις στενές σχέσεις και τα συναισθήματα στις διαπροσωπι­ κές σχέσεις. Οι βιβλιογραφικές αναφορές που είναι διάσπαρτες στο κείμε­ νο ελπίζοο να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για τους ερευνητές και από­ δειξη της εγκυρότητας της προσέγγισης για τον απλό αναγνώστη. Σας εύχομαι καλή ανάγνωση!

Π Ρ Ω Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

Βασικές Έννοιες και Ευρήματα της Θεωρίας Δεσμού «Δεν υπάρχει τίποτε πιο πρακτικό από μια καλή θεωρία» Ο Kurt Lewin παραφράζοντας τον Πλάτωνα. «In my beginning is my end» T.S. E l io t (1888-1965) «East Coker»

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

και οι σχέσεις στην παιδική ηλικία επηρεά­ ζουν σημαντικά την εξέλιξη του ατόμου σε όλη του τη ζωή είναι γνωστό σε ψυχολόγους και ειδικούς εδώ και πολύ καιρό. Η θεωρία δεσμού (Bowlby, 1969· 1988) αποτελεί έναν από τους πιο σημαντι­ κούς εκφραστές αυτής της οπτικής, καθώς προωθεί μια συστημική-αναπτυξιακή προσέγγιση για τη σημασία των σχέσεων στα αρχικά στάδια της ζωής και την επίδρασή τους στη μετέπειτα ανάπτυξη του ατόμου. Σε αυ­ τό το κεφάλαιο αναπτύσσω τις κεντρικές έννοιες της θεωρίας, όπως δια­ μορφώθηκαν στα πλαίσια επιδράσεων από κεντρικά εξηγηματικά πλαί­ σια για την ανθρώπινη συμπεριφορά στα μέσα του 20ού αιώνα: εξέλιξη, ψυχανάλυση και γνωστική θεωρία. Ο Bowlby κατάφερε να μετουσιώσει δημιουργικά τα βασικά στοιχεία αυτών των προσεγγίσεων και να τα συγκεράσει σε μια σημαντική θεωρία για το άτομο και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Όπως θα φανεί από τη συζήτηση στο πρώτο μέρος αυτού του κεφα­ λαίου, ο δημιουργός της θεωρίας ήταν άνθρωπος τόσο της θεωρίας όσο και της πράξης. Οι δύο αυτές πλευρές του χαρακτήρα του εκφράζονται και στη σύνθεση μιας δυναμικής θεωρίας για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη σε όλο το φάσμα της ζωής του ατόμου. Έτσι, πριν προχωρήσω στην εξέταση τιον βασικών συντεταγμένων της θεωρίας δεσμού, θα παραθέσω ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Bowlby. Σε ένα σύγγραμμα για τις διαπροσωπικές σχέσεις δεν θα μπορού­ σε κανείς να αγνοήσει βασικά βιογραφικά στοιχεία του δημιουργού της θεωρίας και την επίδραση που είχαν αυτά στην επιλογή του να μελετήσει: τα κατατρεγμένα παιδιά, τις σχέσεις δεσμού, τις επιπτώσεις του αποχωρι­ σμού από τη μητέρα, τις επιδράσεις των σχέσεων στην ψυχοπαθολογία στη ζωή του ατόμου. Στη σύντομη αυτή βιογραφία δίνω ιδιαίτερη έμφαση στις οικογενειακές σχέσεις, στην ψυχαναλυτική του εκπαίδευση και κυ­ ρίως τις αποστάσεις που κράτησε απέναντι στις κύριες φιγούρες εκείνης της (μεταφροϋδικής) εποχής: την Ann Freud και τη Melanie Klein. Η θεωρία δεσμού είναι, πρωταρχικά, μια θεωρία για τις διαπροσωπι­ κές σχέσεις και το κεφάλαιο αυτό θα αναφερθεί εκτεταμένα στη σύνδεση με γενικότερες απόψεις για τις διαπροσωπικές σχέσεις. Τα τρία επόμενα μέρη πραγματεύονται την επίδραση των κεντρικών θεωριών στο δεσμό. Ένα επιχείρημα που διατρέχει το μεγαλύτερο μέρος αυτού του κεφαλαίου

Τ

Ο ΟΤΙ ΟΙ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΔΕΣΜΟΥ

είναι ότι ένας από τους νεωτερισμούς που εισάγει είναι η έμφαση στο πραγματικό, στο τι ακριβώς συμβαίνει στις σχέσεις δεσμού. Έτσι, η έννοια της διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσω στο τέταρτο μέρος αυτού του κεφαλαίου είναι σημαντική, γιατί στο πλαίσιο της διαπροσωπι­ κής αλληλεπίδρασης συντελούνται διεργασίες σχετικές με το δεσμό. Στη συνέχεια του κεφαλαίου συζητώ πολλές από αυτές τις διαδικασίες (συ­ ναισθηματική επικοινωνία, βιοψυχολογικές διαδικασίες κ.ά.) και τα σχε­ τικά ευρήματα στην αναπτυξιακή ψυχολογία.

Ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη: Βιογραφικά στοιχεία για τον John Μ. Bowlby ια πολλούς μελετητές της θεωρίας δεσμού η συναισθηματική ατμό­ σφαιρα στην οικογένεια του Bowlby έχει σχέση με πλευρές του χαρα­ κτήρα του και κυρίως το ενδιαφέρον του για τις επιπτώσεις που έχουν οι εμπειρίες στη βρεφική και πρώιμη παιδική ηλικία στη μετέπειτα εξέλιξη. Ο ίδιος ήταν λακωνικός όσον αφορά τις οικογενειακές του σχέσεις. Σε μια από τις λιγοστές αυτοβιογραφικές αναφορές περιγράφει την οικογένειά του ως μια παραδοσιακή μεσοαστική οικογένεια με αρκετά στενές σχέσεις (η έμφαση εδώ στο «αρκετά», Hunter, 1991). Ο Edward John Mostyn Bowlby γεννήθηκε στις 26 Φεβρουάριου 1907 και ήταν το τέταρτο από έξι συνολικά παιδιά. Οι γονείς του ήταν αρκετά μεγάλοι σε ηλικία όταν γεννήθηκε και ιδιαίτερα με τα δεδομένα εκείνης της εποχής. Ο πατέρας του Sir Anthony ήταν 52 ετών και η μητέρα του May Mostyn 40. Το ότι οι γονείς του παντρεύτηκαν σε μεγάλη ηλικία είναι ίσως ενδεικτικό δύσκολων οικογενειακών σχέσεων. Ο Sir Anthony δεν πα­ ντρεύτηκε παρά αφού πέθανε η μητέρα του. Ο παππούς τού Bowlby δολοφονήθηκε στον πόλεμο του Πεκίνου το 1861 ενώ δούλευε ως ανταπο­ κριτής για την εφημερίδα The Times. Ο Sir Anthony ήταν μικρός τότε και φαίνεται ότι το κενό δημιούργησε μια προστατευτική σχέση αναπλήρωσης με τη μητέρα του. Από την άλλη, η μητέρα του Bowlby, May, είχε μια μάλ­ λον άσχημη εικόνα για τον πατέρα της, καθώς τον έφερνε για παράδειγμα προς αποφυγή σε πολλές από τις συμπεριφορές των παιδιών της. Την μη­ τέρα της (γιαγιά του Bowlby) τη χαρακτήριζε γενικά ως κλασική γυναικεία φιγούρα της εποχής της «πάντα στην κουζίνα» ή να ασχολείται με τα πο­ λυάριθμα παιδιά της. Με ένα τέτοιο οικογενειακά παρελπόν ήταν εύλογη μια συναισθηματι­

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

κή αποστασιοποίηση των γονέων του Bowlby από τα έξι παιδιά τους. Σε αυτό συνέβαλε βέβαια και η συνήθεια της κοινωνικής τους τάξης (τυπική τη Βικτωριανή εποχή) τα παιδιά να τα αναλαμβάνουν οι τροφοί και το υπηρετικό προσωπικό. Ενδεικτικό ίσως της ποιότητας των οικογενειακών σχέσεων είναι ότι οι δύο μεγαλύτερες αδελφές του Bowlby (που ήταν και τα δύο πρώτα παιδιά της οικογένειας) δεν παντρεύτηκαν ποτέ. Η Evelyn, η τρίτη και μικρότερη αδελφή, παντρεύτηκε το διακεκριμένο καθηγητή Οικονομικών Sir Henry Brown. Σύμφωνα με μαρτυρίες της Evelyn η συ­ ναισθηματική ατμόσφαιρα στην οικογένεια Bowlby ήταν μάλλον άχαρη -οργανωμένη γύρω από κανόνες, αμέτρητα ρολόγια, ένα αίσθημα καθω­ σπρεπισμού- αγέλαστες τροφούς και αμέτρητους και νωχελικούς περιπά­ τους στο κοντινό Hyde Park. Οι γονείς τους συνήθιζαν να επιδίδονται στο κοινό τους πάθος, τη φύση, και να πηγαίνουν στο εξοχικό τους αφήνο­ ντας τα παιδιά στο σπίτι τους στην πόλη, με τις τροφούς και τους οικονό­ μους. Ο πατέρας του ήταν ακόμη πιο απομακρυσμένος από τα παιδιά του, λόγω της καριέρας του και της διάκρισής του ως βασιλικού ιατρού. Πάντως ο Tony, ο τρίτος κατά σειρά απόγονος και, κατά κοινή ομολογία, ο πιο αγαπημένος της μητέρας τους, περιγράφει τα παιδικά τους χρόνια ως γενικά χαρούμενα. Ο Bowlby ξεκίνησε τις βασικές του σπουδές στην ιατρική στο Κολέγιο Trinity του Cambridge στην ηλικία των 18 ετών. Πριν εγγράφει στην Ια­ τρική, ήταν μαθητευόμενος στη ναυτική ακαδημία του Dartmouth, αλλά τόσο ο ασυμβίβαστος χαρακτήρας του όσο και η έντονη ναυτία του, τον απώθησαν από μια καριέρα στο ναυτικό (Holmes, 1993). Μάλιστα στην πολυμελή οικογένειά του περίμεναν ότι τα ηνία στην ιατρική θα τα έπαιρ­ νε ο μεγαλύτερος αδελφός του Tony (με τον οποίο είχε στενή σχέση, αλλά και ανταγωνισμό). Π αρ’ όλα αυτά η καριέρα του στην ιατρική δεν ήταν καθόλου συμβατική. Το ενδιαφέρον του για τα κατατρεγμένα παιδιά εκδηλώθηκε για πρώ­ τη φορά στο τέλος των σπουδών του, όταν έπιασε δουλειά σε ένα προοδευτικό σχολείο για απροσάρμοστα παιδιά - το τότε αντίστοιχο του Summerhill του S. Neil. Έπειτα από ένα χρόνο σε αυτό το περιβάλλον με­ τακόμισε στο Λονδίνο για να αποκτήσει την ειδικότητά του στην ιατρική στο University College Hospital. Αντ’ αυτού όμως εγγράφηκε στο Ινστι­ τούτο Ψυχανάλυσης με επιβλέποντα τον Riviere, στενό φίλο της Melanie Klein. Κατά το βιογράφο Holmes (1993), αν ο Bowlby συμπλήρωνε τη Συνέ­ ντευξη Δεσμού Ενηλίκων (Adult Attachment Interview, βλ. Κεφάλαιο 3) θα κατατασσόταν στην κατηγορία του τύπου αποφυγής-απορριπτικού.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΔΕΣΜΟΥ)

I

Αυτός είναι ο τύπος ατόμου που περιγράφει θετικές εμπειρίες και συναι­ σθηματικά ικανοποιητική παιδική ηλικία, αλλά αδυνατεί να υποστηρίξει με λεπτομέρειες και παραδείγματα τη γενική και ιδεατή αυτή εικόνα από τις σχέσεις του με γονείς και συγγενείς. Στη συνέντευξή του με τον Hunter (1991) αναφέρεται στον εαυτό του ως περιορισμένης ενόρασης, αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα συναισθηματική νοημοσύνη: «Δεν έχω ισχυρή ενόραση. Αντίθετα, έχω την τάση να εφαρμόζω τις θεω­ ρίες που κατέχω σε μια προσπάθεια να κατανοήσω τα προβλήματα του πελάτη μου... Ίσως το σωτήριο στην περίπτωσή μου είναι ότι είμαι καλός ακροατής και όχι πολύ δογματικός για τη θεωρία» (Bowlby 1991, σ. 101).

Στενοί φίλοι του που τον γνώριζαν από μικρή σχετικά ηλικία τον πε­ ριέγραφαν ως τυπικό και ίσως κάπως απόμακρο (Sutherland, 1991). Γενι­ κά είχαν την εντύπωση ότι οι παιδικές του εμπειρίες πρέπει να περιελάμβαναν κάποιο βαθμό στέρησης ή και καταπίεσης της ετοιμότητας έκφρα­ σης συναισθημάτων. Ο εκ πρώτης όψεως απόμακρος χαρακτήρας του μάλλον αποτελούσε ένα προστατευτικό κέλυφος μιας βαθιάς συναισθηματικότητας. Συνάδελφοί του στην κλινική Tavistock αναγνώριζαν τη βα­ θιά συναισθηματικότητα που έκρυβε η στωική εξωτερική συμπεριφορά. Ο John Byng-Hall, για παράδειγμα, παρομοιάζει τον Bowlby ως την προ­ σωποποίηση της ασφαλούς βάσης, ψυχοθεραπευτή ανοιχτό σε διαφορετι­ κές ιδέες, ικανό να γεφυρ(η| και με ατομικές διαφορές στο δεσμό, ώστε άτομα με τύπο δεσμού απο({ \%\ί)ζ να επεξεργάζονται είτε αρνητικά συναισθήματα πιο αποτελεoudiivi't ατο δεξιό ημισφαίριο είτε θετικά συναισθήματα λιγότερο αποτε­ λεσματικά στο αριστερό ημισφαίριο. Για να ί/ι γ^ουν αυτή τ ην υπόθεση οι ερευνητες χρησιμοποίησαν μια κλασική μέθοόο όιαχωρισκου του ερεθι­ σμό ϊος και προβολής του είτε στο ένα είτε το άλλο ημισφαίριο μέσω της οπτικής οδού (αριστερό μάτι-δεξιο ημισφαίριο και το αντίστροφο). Πριν από την έναρξη του πειράματος α^ηϋηκε από τους συμμετέχοντες να ενεργοποιήσουν στη μνήμη τους (Η μ , ν*;.τικά με το δεσμό. Οι ερευνη­ τές βρήκαν ότι, συμμετέχοντες με υψηλη μαθμολογια στη διάσταση απο­ φυγής, έκαναν στατιστικά περισσότερα λάθη σε θετικά ερεθίσματα που τους προβλήθηκαν στο αριστερό ημισφαίριο. Έτσι, απο την έρευνα αυτή φάνηκε ότι η διαφοροποίηση ανάμεσα στους τύπους δεσμού και το θετι­ κό συναίσθημα, και μάλιστα σε συγκεκριμένους ανασφαλείς τύπους, δεν αφορά μόνο το φαινομενολογικό επίπεδο ανάλυσης (αυτοαναφορές, συ­ νεντεύξεις κ.ά.), αλλά έχει και ένα νευρο-ψυχολογικό υπόβαθρο.

ΕΝΕΡΓΑ ΜΟΝΤΈΛΑ ΔΕΣΜΟΥ: ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

Τύποι δεσμού, ρύθμιση του συναισθήματος και αλλαγή των ΕΜΔ τη βιβλιογραφία για το δεσμό, υπάρχουν κάποια στοιχεία που δεί­ χνουν ότι η εμπειρία και η ωριμότητα μπορεί να επηρεάζουν περισ­ σότερο τη διάσταση άγχους-ανασφάλειας. Ο έμμονος τύπος δεσμού συνδέεται αντίστροφα με την ηλικία στις ΗΠΑ και την Ελλάδα (Mickelson. Kessler & Shaver, 1997). Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα που έχει επιπτώσεις στην αλλαγή μηχανισμού της κατεύθυνσης του δεσμού (Davila, Karney & Bradbury, 1999* LaGuardia et al, 2000). Σε πρόσφατη μελέτη βρέθηκε ότι η ηλικία είχε μια θετική συσχέτιση με τον τύπο αποφυγής-απορριπτικό (r (82) = 0,26, pΛΊκο-σ} ναισθηματικής επίλεκτικότητα: ri)c Carsien^-p nnorrrvn or* όσο αυξανεται η ηλικία του, το άτομο μαθαίνει να ελεγνει καλ’’ίι σα τα συ ναισθήματά του.Τα αποτελέσματα ατ*' rnv ερευνά για n> Ν-σμό αλή τύπο δε­ σμού διαφέρουν στον τρόπο με τον οποίο επεξεργάζονται και αντιλαμβά­

Τ

ΟΣΟ Η Α Π Λ Ο ΪΚ Η

ΤΥΠΟΙ ΔΕΣΜΟΥ. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΑ ΖΕΥΓΗ

νονται τα συναισθήματα των ιδίων, αλλά και αυτά του συντρόφου. Ο Bowlby απάντησε σε αυτό το ερώτημα σημειώνοντας ότι σε ένα ζευγάρι τα λειτουργικά συναισθήματα και τα σχήματα του κάθε συντρόφου για τον άλλον στοιχειοθετούν τη βάση των αρμονικών σχέσεων και ότι οι συ­ ναισθηματικές άμυνες τ(ον ανασφαλών ατόμων εμποδίζουν την επεξερ­ γασία πληροφοριών και την επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις. Πρόσφατες μελέτες επιβεβαιώνουν αυτές τις απόψεις του Bowlby, καθώς έχουν δείξει ότι άτομα με ανασφαλή τύπο δεσμού δεν αντιλαμβάνονται με ακρίβεια τις συναισθηματικές εκφράσεις των άλλων (Kafetsios, 2004* Magai et al, 1995* Niedenthal, Brauer, Robin & Innes-Ker, 2002). Η ικανότητα αναγνώρισης συναισθημάτων (τόσο στον εαυτό όσο και στους άλλους) έχει συνδεθεί με ψυχολογικά φαινόμενα, οπχος τα συναι­ σθήματα αυτοεκπλήρακτης (Custrini & Feldman, 1989“ Carton, Kessler & Pape, 1999), την ικανοποίηση από το γάμο και τις σχέσεις (Sabatelli, Buck & Kenny, 1986· Carton et al, 1999* Koerner & Fitzpatrick. 2002) και την εν­ συναίσθηση (Mayer et al, 1990). L:ivai σηιυοτικο λοι;υ>\ να un i:; ir .; οι σύντροφοι βιώνουν και εκφράζουν ra συναισθήματα τους ✓a* y. fckis και οι συνεργάτες του έχουν ο / τι ί γ*ί»^ σ κα» V' ;ον .·' ί. α σω '^Μη^ματα/Ι Ιαράσπγμα πο»’ χρησιμοποιεί ο Buck για την : #%μ.μ.ί;|ΐ *] ; ,τι,.· -‘>\ία ; ίναι αυτό που α^ οροί συναισθηματικές >κ